XX.

ULUSLARARASI ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI

VE
SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU
BİLDİRİLERİ
(02-05 KASIM 2016)

PROCEEDINGS OF THE XXth INTERNATIONAL SYMPOSIUM

OF THE MEDIEVAL AND TURKISH ERA EXCAVATIONS AND
ART HISTORY RESEARCHES
(02-05 NOVEMBER 2016)

CİLT II

SAKARYA 2017
 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

ISBN: 978-605-4735-93-8

Bu kitabın tümü ya da bölümü / bölümleri Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat

Tarihi Bölümü’nün yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla basılamaz ve
dağıtılamaz.

No part of this book may be printed, reproduced or distrubuted by any electronical, optical,
mechanical or other means without the written permission of Sakarya University Faculty of
Arts and Sciences History of Art Department.

© 2016 by Sakarya University. All rights reserved.

Kapak
Arş. Gör. Murat ALKAN
Süheyl GÜNAYDIN
Logo
Orhan ALTUĞ
Web Tasarım
Zafer DÜNDAR

Baskı
Temmuz 2017, I. Baskı, 80 adet
Sakarya Üniversitesi Matbaası

SAKARYA 2017
 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ
SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

XX. ULUSLARARASI ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI

VE
SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU
BİLDİRİLERİ
(02-05 KASIM 2016)

PROCEEDINGS OF THE XXth INTERNATIONAL SYMPOSIUM

OF THE MEDIEVAL AND TURKISH ERA EXCAVATIONS AND
ART HISTORY RESEARCHES
(02-05 NOVEMBER 2016)

Editör / Editor
Doç. Dr. Ela TAŞ
Yardımcı Editörler / Assistant Editors
Arş. Gör. Rumeysa IŞIK YAYLA
Arş. Gör. Murat ALKAN

SAKARYA
2017
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI
29.05.2017 tarih ve 244 numaralı Sakarya Üniversitesi Yayın Komisyonu Kararı ve
23.06.2017 tarih ve 245 numaralı Yönetim Kurulu Kararı ile basıma uygun görülmüştür.

ISBN 978-605-4735-93-8

EDİTÖR / EDITOR

Doç. Dr. Ela TAŞ

YARDIMCI EDİTÖRLER / ASSISTANT EDITORS

Arş. Gör. Rumeysa IŞIK YAYLA

Arş. Gör. Murat ALKAN

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU / SYMPOSIUM ORGANIZING COMMITTEE

Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU

Doç. Dr. Ela TAŞ
Yrd. Doç. Dr. Tülin ÇORUHLU
Yrd. Doç. Dr. Gülsen TEZCAN KAYA
Arş. Gör. Rumeysa IŞIK YAYLA
Arş. Gör. Murat ALKAN
Arş. Gör. Mert AĞAOĞLU

SEMPOZYUM BİLİM KURULU / SYMPOSIUM SCIENTIFIC COMMITTEE

Prof. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU Prof. Dr. Kadir PEKTAŞ

Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM
Prof. Dr. Ahmet Ali BAYHAN
Prof. Dr. Ali BAŞ
Prof. Dr. Ali BORAN
Prof. Dr. Ali Osman UYSAL
Prof. Dr. Ahmet ÇAYCI
Prof. Dr. Anastassia GOLOVNIJA
Prof. Dr. Arif BİLGİN
Prof. Dr. B. Yelda OLCAY UÇKAN
Prof. Dr. Bekir DENİZ
Prof. Dr. Bozkurt ERSOY
Prof. Dr. Gülgün KÖROĞLU
Prof. Dr. Hakkı ACUN
Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU
Prof. Dr. İnci KUYULU ERSOY
Prof. Dr. Kıymet GİRAY
Prof. Dr. Lela GELEISHVILI
Prof. Dr. Machiel KIEL
Prof. Dr. Mehmet BAŞBUĞ
Prof. Dr. Mooha HWANG
Prof. Dr. Nermin ŞAMAN DOĞAN
Prof. Dr. Oluş ARIK
Prof. Dr. Osman ERAVŞAR
Prof. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL
Prof. Dr. Rüçhan ARIK
Prof. Dr. Selçuk MÜLAYİM
Prof. Dr. Sunju KIM
Prof. Dr. Yaşar ÇORUHLU
Doç. Dr. Roza SULTANOVA

SEKRETARYA

Doç. Dr. Ela TAŞ

Arş. Gör. Rumeysa IŞIK YAYLA

* Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.

** Bildiriler yazar adlarına göre alfabetik olarak düzenlenmiştir.
 İÇİNDEKİLER / CONTENTS

M. Nilüfer KİRAZ
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Taşınabilir Kültür Varlıklarını
Koruma ve Onarım Bölümü Kağıt Konservasyon Laboratuvarında Yapılan
Restorasyon-Konservasyon Çalışmaları 519

M. Terrance DUGGAN
Surviving Indications of the Communication Devices Employed in the 13th
C. in Seljuk, Atabeg and Ayyubid Territory for Signaling by Means of Light 536

Mehmet MEMİŞ
Hat Sanatına Terminolojik Bir Yaklaşım 554

Mehmet MUTLU
Konya Su Yapılarının Kitabelerinde Ebced Kullanımı 566

Mehmet ÖZKARCI
Niğde’de Dört Mimari Eser 581

Mehmet TOP
Hoşap Kalesi Kazısı 2015 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışması 592

Mustafa GENÇ
Sakarya Çevresi Doğal Boyarmadde Kaynakları ve Boyahaneler 610

Mustafa Kemal ŞAHİN – Seringül VARİS

Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba Kümbeti
Üzerine Yeni Düşünceler 622

N. Çiçek AKÇIL HARMANKAYA

Edirne Üç Şerefeli Camii Burmalı Minare Kaidesindeki Kitabenin
Düşündürdükleri 653

Nergis ATAÇ
Kappadokia’da Kapalı Yunan Haçı Planlı Kiliselerde Apsis, Doğu Haç
Kolu ve Köşe Mekânları Resim Programı 661

Nurcan YAZICI METİN

Demirköy’deki Fatih Dökümhanesi Kazı Çalışmalarında Ulaşılan Sonuçlar
676
(2010-2015)
Nusret ÇAM
Osmanlı ve Safevi Klasik Cami Anlayışında Benzerlikler ve Aykırılıklar 692

V
Osman AYTEKİN
Çoruh Irmağı-Deriner Baraj Suları Altında Kalan Taşınmaz Kültür
Varlıklarımızdan Kurtarılan Bazı Örnekler 711

Osman ERAVŞAR
Trabzon Kalesi’nin Tarihi Gelişimi ve Yeni Bulunan Bir Sur Kapısı
Hakkında 725

Raziye Çiğdem ÖNAL

Erzurum-İspir İlçesinde Geleneksel Ev Mimarisis 743

Remzi AYDIN
Mühendis Mehmed Fevzi Efendi’nin Kayseri’deki Çalışmaları 761

Rumeysa IŞIK YAYLA

Çağdaş Türk Resminde Yöresel İzlenimlerden Bir Kesit: Leyla Gamsız’ın
Fırçasından Sakarya/Hendek Görünümleri 779

Sahure YARİŞ
Elazığ Etnografya ve Arkeoloji Müzesi'nde Depoda Bulunan Bir Grup
Madeni İbrik 794

Sevil PİRİYEVA KARAMAN

Ahıska’dan İzler 815

Şehnaz BİÇER ÖZCAN

8.-9. Yüzyıla Ait Maniheist Uygur Varağındaki Tezhip Prototipi Hakkında
Bir Değerlendirme 824

Tahsin KORKUT
İşhan Manastır Kilisesi’nin Geometrik Plastik Bezeme Programı 835

Tolga UZUN
19. Yüzyıl Osmanlı Duvar Resimlerinde Yeniliğin ve Değişimin Sembolü
Tasvirler… 852

Tülin ÇORUHLU – Fevzi ÇELEBİ

Anadolu ve Kafkasya İlişkileri İçerisinde Ani Gürcü Kilisesi’ndeki Müjde
Sahnesinin Yeri (10.-13. Yüzyıllar) 863

Tülin ÇORUHLU – Murat ALKAN

Sakarya İli Geleneksel Türk Mimarisinde Duvar Resimleri ve Boyalı Nakışlar 877

Türkan ACAR
2015 Yılı Çalışmalarında Uşak’taki Su Yapıları 913

VI
Uğur GENÇ
Selçuklu Kılıçları Araştırma Projesi 921
Ü. Melda ERMİŞ
Demirköy’deki Geç Antik Çağ Kaleleri: İşlevleri Üzerine Bir
Değerlendirme 941

Vedat TEZCAN – Mustafa GENÇ

Geleneksel Türk Sanatlarının Metafiziği 954

Yalçın KARACA
Van Yedikilise Manastırı (Varagavank) Mimari Plastik Süslemelerdeki Kuş
Figürleri 967

Yaşar ÇORUHLU
Kurttan Türeme Efsaneleri İle İlgili Avrasya Tasvirleri Üzerine Düşünceler 988

Yılmaz BÜKTEL
Arta – Narda Osmanlı Hatıraları 1004

Yusuf ÇETİN
Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli
Bir Çini Tabağın İkonografik Çözümlemesi 1024

Sempozyumun Medyadaki Yankıları ve Sempozyumdan Enstantaneler 1040

VII
 EDİRNE ÜÇ ŞEREFELİ CAMİİ BURMALI MİNARE KAİDESİNDEKİ
KİTABENİN DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ
N. Çiçek AKÇIL HARMANKAYA ∗
Özet
II. Murat tarafından 841-851 (1437-1447) yılları arasında inşa edilen Edirne Üç Şerefeli Camii’nin
mimarının Muslihuddin ve Şehâbeddin Usta’nın olduğu kabul edilmektedir. Osmanlı mimarisinin merkezî
planlı camilerinin ilk örneğini oluşturan yapı şadırvanlı-revaklı avlusuyla son derece önemlidir. Yapıya adını
veren üç şerefeli minaresi ile birlikte, baklavalı, silmeli ve burmalı minare olmak üzere toplam dört minaresi
bulunmaktadır. Bunlardan gövdesini helezon biçiminde saran kırmızı-beyaz iri kaval silmelerden dolayı
“burmalı minare” diye adlandırılan tek şerefeli minare revaklı avlunun kuzeybatı köşesindedir. Günümüzde
bu minarenin kaidesinde yol seviyesinde bir kitabe görülmektedir. Kitabeden, mevcut bir çeşmenin 1278
(1861) yılında Şakir Ağa tarafından yenilendiği anlaşılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Edirne, Üç Şerefeli Camii, Burmalı Minare, Şakir Ağa Çeşmesi, Kitabe.

THOUGHTS ON FOUNTAIN INSCRIPTON IN THE WREATHED MINARET BASE

OF EDİRNE ÜÇ ŞEREFELİ MOSQUE
Abstract
Edirne Üç Şerefeli Mosque, built by II.Murad. It is considered that the mosque was built between years 841-
851 (1437-1447) by craftsmen Muslihuddin and Şehâbeddin. As the first example of central planned mosques
of Ottoman architecture, it is utterly important with it's fountain and arcaded courtyard. Along with the
minaret with three balconies which gave its name to the building, it has four minarets which are: checkered
minaret, minaret with mouldings and wreathed (burmalı) minaret. The minaret with single balcony which is
called as "wreathed minaret" due to red and white mouldings entwines spirally on its body, is at the
northwest corner of the arcaded courtyard. Today, there is an inscription on the base of minaret which can
be seen from the road level. According to inscription, there was an existing fountain which was overhauled
and reopened to public use by Şakir Ağa in 1278 (1861).
Keywords: Edirne, Üç Şerefeli Mosque, Burmalı Minaret, Şakir Ağa Fountain, Inscription.

II. Murad tarafından yaptırılan Edirne Üç Şerefeli Camii şehrin merkezinde yer almaktadır.
(841-851) 1437-1438/1447-1448 yılları arasında inşa edilen yapı, doğusunda II. Murad’ın
yaptırdığı Saatli Medrese, sıbyan mektebi ve Fatih Sultan Mehmed’in yaptırdığı Peykler Medresesi
ile küçük bir külliyeyi meydana getirmektedir. Mimarının, Usta Muslihiddin ve Usta Şahabeddin
olduğu bilinmektedir 1. 1165 (1752) depreminde büyük zarar gören yapı 2 1177 (1764)’de Sultan III.
Mustafa tarafından esaslı şekilde tamir edilmiştir 3.

∗
Öğr. Gör., İstanbul Esenyurt Üniversitesi. e-mail: cicekakcil@yahoo.com.
1
Baha Tanman tarafından “…Usta Muslihiddin’in II. Murad döneminde hassa başmimarı olduğu, Şahabeddin adındaki
diğer mimarın ise onun uygulayıcısı konumunda bulunduğu anlaşılmakta, ancak iki sanatçının da kökenleri, mesleki
hayatları, ustaları ve çıraklarına ilişkin herhangi bir ipucu tespit edilememektedir…” denilmektedir. Bkz. M.Baha
Tanman, “Edirne’de Erken Dönem Osmanlı Camileri ve Özellikle Üç Şerefeli Cami Hakkında”, Edirne: Serhattaki
Payıtaht, (Haz. Emin Nedret İşli-M.Sabri Koz), İstanbul, 1998, s. 340.
2
“… Bu depremde “caminin içinde ve dışında 7 kubbe ve şerefelerine kadar 4 minare yıkılmış”, “revakın camiye bitişik
tonoz ve kubbeleri tamamen çökmüş, minare şerefeleri aslında istalaktitli (mukarnas) olduğu halde tamirde simit şeklinde
silmelerle” inşa edilmiştir. “içeride büyük kubbenin iri bademlerle yapılmış kuşağı ve köşe tonozları, üzerine bağdadi bir
cidar çakılarak kapatılmış, kalemişleri bozulmuştur…”. Bkz. Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 2007, s. 146.
3
Gülşen Mercimek Altınsoy, Edirne Camilerinde 18. yy. Onarımları, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1999, s. 44-63.

653
 Düzgün kesme küfeki taşıyla inşa edilen yapı, Osmanlı mimarisinin merkezi planlı
camilerinin ilk önemli örneği olmakla birlikte şadırvanlı-revaklı avlusuyla da son derece önemlidir
Kendinden sonra gelen camilere planı, minarelerinin sayıları, şerefeleri ve konumları bakımından
örnek olmuştur 4.
Cami mimarisinde ilk defa dört minareli olarak inşa edilen Üç Şerefeli Camii,
minarelerinin sayıları, şerefeleri ve konumları bakımından kendinden sonra gelen camilere örnek
olmuştur. Revaklı avlusunun dört köşesine yerleştirilen minareleri, birbirinden farklı yükseklikte
ve süsleme özelliklerine sahiptir. Üzerlerindeki renkli taş süslemelerinden dolayı da farklı isimlerle
adlandırılmaktadırlar. Bunlardan, yapıya adını veren, üç şerefeli minare harimin kuzeybatısında yer
almaktadır. Şerefelerine üç farklı yolla çıkılan minare, külahıyla birlikte 76 m. yüksekliğe sahip
olup hem yapının hem de döneminin en yüksek minaresidir 5. Harimin kuzey doğu köşesinde, iki
şerefeli baklavalı minare ile revaklı avlunun kuzey doğu köşesinde tek şerefeli yivli/çubuklu
minare bulunmaktadır 6 (Çizim 1).
Burmalı Minare ve kaidesindeki çeşme kitabesi:
Çalışmamıza konu olan burmalı minare ise revaklı avlunun kuzey batı köşesinde yer
almaktadır (Foto. 1). Helezon biçiminde gövdesini saran kırmızı-beyaz taşlı iri kaval silmelerden
dolayı “burmalı minare” olarak anılmaktadır 7. Tek şerefeli minarenin sekizgen kaidesinin dışa
taşkın beş kenarında mukarnas başlıklı mermer sütunçeler yer alır. Sütunçelerin üzerinde ise
yüksek sivri kemerler bulunmakta olup ortalarında kaş kemerli, içleri kırmızı taşla dolgulu birer
pano vardır. Sivri kemerli nişlerin üstünde ise renkli taş kakma lotus palmet kuşağı yer almaktadır.
Kemerlerin yanlarındaki üçgen yüzeyler kırmızı taşlarla doldurulmuştur. Üçgenler ile geçilen yivli
gövde üzerinde tek şerefe bulunmaktadır. Şerefe ve üzerinin 1752 depremi sonrası yapılan onarım
çalışmaları ile değiştirildiği anlaşılan minarede sade silmeli bir şerefe ve külah altına kadar küfeki
taş işçiliği görülmektedir 8 (Foto. 2).
Bu minare, Selçuklu minareleri gibi yukarıya doğru daralmakta ve spiral olarak kıvrılarak
yükselmektedir. Böylece, Filibe Şihabüddin Paşa minaresi gibi, yivli minare 9 geleneğine
bağlanması gereken burmalı gövde kompozisyonu ilk defa Üç Şerefeli Cami’de ortaya konulmuş
olmaktadır. Bu gövde düzeni, sonraki dönem minarelerine ilham kaynağı olmuştur 10.
Revaklı avlunun kuzey batı iç köşesindeki küçük bir kapıdan girilen bu minarede sağda
şerefeye çıkan bir merdiven ile solda dış avluya inilen dar bir merdiven daha bulunmaktadır. Bu dar
merdivenli yol, caminin batı cephesinde, avlu penceresinin altında bulunan ufak bir koltuk kapı ile
de minareye ulaşılabildiğini göstermektedir.

4
Söz konusu çalışma burmalı minare kaidesinde yer alan çeşme kitabesini içerdiğinden Üç Şerefeli Camii’nin mimarisi
ve Osmanlı Mimarisi’ne getirdiği yeniliklere ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde
Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451) II, İstanbul, 1972, s. 422-462; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri
Mimarisi, İstanbul, 2004, s. 73-80; Oktay Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul: Edirne Valiliği Kültür
Yayınları, 2013, s. 21-33; Cornelius Gurlitt, Edirne’deki Yapılar, (Haz. Mustafa Özer), Edirne: Yöre Dergisi Ayrı Basım,
2006, s. 20-24; Kuban, a.g.e., s.143-148; Tanman, a.g.e., s. 325-352; N.Çiçek Akçıl, “Edirne Üç Şerefeli Cami ve
Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, 2012, s. 277-280.
5
Üç Şerefeli Camii, minaresinin yüksekliği, bir minarede üç şerefenin bulunuşu ve her üç şerefeye bir minare içinden
ayrı yollardan çıkılması gibi uygulamaların ilk örneği olması bakımından da önem taşımaktadır. Bkz. Aygün Ülgen,
“Osmanlı Minareleri (Konum, Form ve Dekorasyon)”, Türkler Ansiklopedisi, C.10, Ankara, 1999, s. 319.
6
Gurlitt, baklavalı ve yivli minarelerin XVIII. yy. başında eklendiğini söylemektedir. Bkz. Gurlitt, a.g.e., s. 24.
7
Tanman, a.g.e.,. s. 345.
8
1752 depreminde bütün minarelerin şerefe üstlerinin yıkıldığı 1763 tarihli tamir keşiflerinde yazılıdır. Orijinal minare
şerefelerinin istalaktitli (mukarnas) olduğu halde tamirde simit şeklinde silmelerle inşa edilmiştir. Bkz. Ayverdi, a.g.e.,
s. 423,429,432,457.
9
Selçuk Mülayim, “Yivli Minare Geleneği”, Antalya 2. Selçuklu Eserleri Semineri (26-27 Aralık 1987), Antalya, 1988,
s. 348-349.
10
A. Osman Uysal, “Erken Osmanlı Mimarisinde Minareler”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 10, 1999, s. 155.

654
 Günümüzde söz konusu minare kaidesinin caddeye bakan yüzünde bir kitabe
görülmektedir (Foto. 3). Kaynaklarda çeşme kitabesi olarak belirtilen kitabenin Şakir Ağa
çeşmesine ait olduğu söylenmektedir 11. Rifat Osman, söz konusu çeşmenin burmalı minare yerine
çubuklu minare kaidesinde olduğunu, burmalı minare tabanına ise abdesthaneler inşa edildiğini
belirtmektedir 12. Ancak, kitabenin burmalı minare kaidesinde mevcut olması, halk arasında yivli ve
çubuklu minare’nin süsleme benzerliği nedeniyle karıştırılması gibi nedenlerden dolayı söz konusu
minarelerin karıştırıldığı anlaşılmaktadır. Söz konusu yayında Burmalı Minare’nin kast edildiği
tahmin edilmektedir 13.
Bu çalışmada kitabe tercüme edilerek, çeşmenin adı, banisi, bulunduğu yer, konumu ve
mimarisi üzerinde durularak Edirne çeşmeleri içindeki yeri ve önemine ilişkin bir değerlendirme
yapılacaktır.
Zemin hizasında yer alan mermer kitabe 34,5 cm. yükseklikte olup üst bölümü 49,5 cm. alt
bölümü ise 46 cm. genişliğe sahiptir. Ortadan düz bir çizgiyle iki bölüme ayrılan dikdörtgen
çerçeveli kitabede her iki bölümün ilk iki satır yazıları çıkıntıları olan ince bir çerçeve içine daha
alınmıştır. Her bölümde altı satır olmak üzere toplam on iki sülüs hatlı yazı bulunmaktadır. Sağ
tarafta, satır aralarında, alçak kabartma tekniğinde üç adet yapraklı çiçek motifi görülmektedir. Sol
üst köşede ise tarih verilmektedir (Foto. 4).
Kitabenin okunuşu 14;
Var idi Sultan Murad’ın
Bir ayağı, akdemi
Kimseler olmamıştı
Hiç bu sırrın mahremi
Oldu ihyasına bâis
Kim anın Şakir Ağa
Hayr ile an pîrdir
Harraş zat-ı ekremi
Rahşi tarihin dedim
Mah-ı Muharremde tamam
Kâse(-i) bir(a)d(e)ir İmameyn
Aşkına iç zemzemi
Sene (1278) 1861 (9 Temmuz-7 Ağustos)
Anlamı:
Kitabeden; II. Murad’ın yok olmuş, kimsenin bilmediği eski bir çeşmesi olduğu; işinin
ustası olan Şakir Ağa tarafından ihya edildiği; Şair Rahşi 15 tarafından Muharrem ayında ebcedle

11
Ethem Türkdoğan, Edirne Çeşmeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış
Lisans Tezi, İsanbul, 1970, s. 25; Oral Onur, Edirne Türk Tarihi Vesikalarından Kitabeler, İstanbul, 1972, s. 58-59; Oral
Onur, Türk Mimari Vesikalarından Edirne Minareleri, Edirne, 1972, s. 45; F.Th. Dijkema, The Ottoman Historical
Monumental Inscriptions in Edirne, Leiden: E.J.Brill, 1977, s. 162-163; Neriman Meriç Köylüoğlu, Edirne’de
Osmanlı’dan Günümüze Su Yapıları, Edirne, 2001, s. 95-96.
12
“… Çubuklu minarenin tabanına çirkin bir çeşme, bir kahvehane ve burmalı minarenin tabanından itibaren iç avlu
duvarının önüne kahvehane şeddi yapılmış idi… H.1267- M.1850 senesinde çıkan bir yangından sonra Cami’e küçük bir
pencere bırakılarak … Burmalı minarenin tabanına abdesthaneler yapılarak eserin güzellik ve değerine karşı önemli
saldırılarda bulunulmuş idi. H.1329-M.1913/14’de bu çirkinliklerde yıktırılarak Caminin ön yüzü eski haline
getirilmiştir…”bkz. Rifat Osman, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), (Çev: Ratip Kazancıgil), İstanbul, 2013,
s.58.
13
Dijkema’da; Rifat Osman’ın, “çubuklu minare kaidesinde çeşme” demesiyle, muhtemelen burmalı minare’yi demek
istediğini dile getirmektedir. Bkz. Dijkema, a.g.e., s. 163.
14
Kitabenin okunuşu için çok değerli hocam Sayın Doç. Dr. Sacit Açıkgözoğlu’na çok teşekkür ederim.

655
tarihinin söylendiği; Zemzem gibi olan suyun kâsesinin Hazreti Hasan ve Hüseyin kardeşlerin su
içtiği kâseyle bir olduğu ifade edilmektedir.
Yapılan araştırmada Harraş olarak okunan kelimenin anlamına kaynaklarda
rastlanmamıştır. Ancak kitabeden Şakir Ağa’nın ustası olduğu bir mesleği tanımladığı
anlaşılmaktadır. Sol üst köşesinde 1278 tarihi verilen kitabe ebced ile hesaplandığında bir yıl
(1277) eksik çıkmaktadır. Dikkatli bakıldığında “Kase birdir” kelimesinin arasında kazınmış, bir
elif harfi izi görülmektedir. Kitabede kullanılan tüm elifler kısa ve küçük kullanılmış olup aynı
formu tekrarlamaktadırlar. Kazındığı düşünülen elif harfi eklendiğinde ise “Kase-i birader” olarak
okunduğu ve böylece ebcedle tarihinin tuttuğu görülmüştür. Bu nedenle iki türlü okuması da
yapılabilmektedir. Kitabede tarih verilip ebced hesaplaması tutmayan kitabe örneklerinin de
mevcut olduğu bilindiğinden bu eksikliğin taşçının hesaplama ya da şairin nazım hatası olduğu da
düşünülmektedir. Dolayısıyla “Kase birdir ve Kase-i birader” olarak her iki yazımda da anlam
korunmaktadır.
Yapılan kaynak araştırmasında, kitabenin farklı tercümelerinin yapıldığı dikkati
çekmektedir 16. Özellikle Dijkema, çalışmasında kitabenin eski Türkçe harflerle yazımını vererek
çevirisini yapmıştır. Bazı bölümlerin okunamayarak boş bırakıldığı çalışmada, kitabe restorasyon
kitabesi adı altında incelenmiştir 17.
Günümüzde mevcut olmayan çeşmeye ilişkin, E.Hakkı Ayverdi’nin yayımladığı 1763
tarihli tamir keşif notları arasında, “.. som taş çeşmenin enkazıyla karışık tecdidi” denmekte olup
3,5x2x3 ve 21 olmak üzere farklı ölçüleri verilmiştir 18. Böylece Üç Şerefeli Camii’ne ait bağımsız
bir çeşmenin varlığından haberdar olmaktayız. 1752 depremi sonrası 1764 yılında III Mustafa
tarafından cami ile birlikte onarım geçirmiş olduğu düşünülen çeşmenin 1828-29 Osmanlı Rus
savaşları sırasında zarar görmüş olduğu tahmin edilmektedir. Zira mevcut kitabe 1861 tarihli olup
bir yeniden ihya kitabesidir.
Ayrıca aynı çalışmada, tarihsiz bir fotoğraf bulunmaktadır. Fotoğrafta kitabe minare
kaidesinde yer almakta olup yol seviyesinin günümüzden daha aşağıda olduğu dikkati çekmektedir.
Kitabenin solunda ve altında olmak üzere bazı izler görülmektedir. Bunlardan özellikle kitabe
altındaki izin bir lüle ya da musluğa ait olduğu düşünülmektedir 19 (Foto. 5).
Şakir Ağa çeşmesinin, 1850 Üç Şerefeli yangını, 1868 yol genişletme çalışması 20, 1878-79
ikinci Rus istilası, 1913-14 cami ve çevresinin düzenlemesi ile 1935-40 yılları arasındaki yol yapım
ve meydan düzenleme çalışmaları gibi nedenlerden dolayı zarar gördüğü anlaşılmaktadır. Kaldırım
kot seviyesinin yükselmesi sebebiyle Şakir Ağa çeşmesinin musluk ve teknesinin yol kotu altında

15
Asıl adı Hafız Ahmed olup 1243 senesinde Edirne’de doğmuştur. Bir müddet arzuhalcilik ve kahvehanelerde saz
şairliği yapmış sonrasında iki sene kadar Gelibolu Kavak tuzlasında kâtip olarak çalışmıştır. 1284/1868 yılında istifa
ederek Edirne’ye gelmiştir. Demirtaş çayırlığında bir at tekmesi sonucu hastalanarak ölmüştür. Mezarı Edirne
Yeniimaret’ de Sarı Cami demekle ünlü Emir Şah Mescidi’nde gömülüdür. Bkz. Âhmet Bâdi, Riyaz-ı Belde-i Edirne 20.
Yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si, (Haz. Niyazi Adıgüzel-Raşit Gündoğdu), C.2/2, Edirne, 2014, s. 1736-1737; Osman
Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul, 1940, s. 281.
16
“…Var idi Sultan Muratın bir ayağı akderi, Kimseler olmamıştı hiç bu sırrın muhremi, Oldu ihyasına bais kin anın
Şakir Ağa, Hayri ile adı sırdır hirası zatı erkemin, Rihleti tarihin dedim mahı muharremde tamam, Kase sırdır imameyn
aşkına iç zemzemi 1278…”,Türkdoğan, a.g.e., s. 25; “…Var idi Sultan Muradın Bir ayağı akdemi, Kimseler olmamıştı
Hiç bu sırrın mahremi, Oldu ihyasına bais Kim anın Şakir Ağa, Hayrile adı sırdır Hırâşı zatı erkemi, Rıhleti tarihin
Didim Mah-ı Muharremde tamam, Kâse sırdır İmâmeyn Aşkına iç Zemzemi,Sene 1278..”, Onur, Edirne…, s.58-59;
“…Var idi Sultan Muradın, Kimseler olmamış ki, Oldu ihyasına bais, Hayrile adı sırdır, Rıhleti tarihin Didim, Kâse
sırdır imâmeyn, Bir ayağı akdemi, Hiç bu sırrın mahremi, Kim anın Şakir Ağa, Hıraşı zatı erkemi, Mah-ı Muharremde
tamam, Aşkına iç zemzemi Sene 1278/1861”, Köylüoğlu, a.g.e., s. 95-96.
17
Dijkema, a.g.e., s. 162-163.
18
Ayverdi, a.g.e., s. 430, No: 109.
19
Ayverdi, a.g.e., s. 457, R.791.
20
Bâdi, a.g.e., s. 152.

656
kaldığı tahmin edilmektedir. Dikkatle bakıldığında kitabenin etrafındaki taşların çeşitli müdahaleler
nedeniyle değiştirilmiş olduğu da açıkça görülmektedir (Foto. 6). Mimarisi hakkında bilgi
edinemediğimiz yapının tek yüzlü bir duvar çeşmesi olduğu düşünülmektedir.
Üç Şerefeli Camii burmalı minare kaidesindeki çeşme uygulaması Bursa Ulu Camii
kuzeybatı minaresi 21 ve Edirne Eski Camii kuzeybatı minare kaidesinde de görülmektedir 22.
Çeşmeli minareler 23 olarak adlandırabileceğimiz yapı grubuna ait olan Şakir Ağa çeşmesi ile
birlikte incelenen çift fonksiyonlu bu uygulamaların görüldüğü cami banilerinin babadan oğluna
devam etmesi oldukça düşündürücüdür. Örneklerin bulundukları konum incelendiğinde ise
camilerin kuzeybatı minarelerinde yer aldıkları görülmektedir.
Sonuç olarak;
Edirne Üç Şerefeli Camii avlusunun kuzeybatı köşesinde yer alan burmalı minare
kaidesindeki kitabenin (1277-78) 1861 tarihli bir çeşme onarım kitabesi olduğu anlaşılmaktadır.
Harraş Şakir Ağa tarafından yaptırıldığı anlaşılan bu çeşmenin mimarisi bilinmemektedir. Ancak
II. Murad döneminde inşa edildiği, zamanla yok olduğu ve mevcut kitabeden en az ikinci kez
yeniden ihya edildiği anlaşılmaktadır. Kitabesinin ise az bilinen Edirneli Şair Rahşi’ye ait olduğu
tespit edilmiştir.
Zaman içerisinde yükselen yol kotu nedeniyle çeşmenin ayna taşı, musluk ve teknesinin
yolun altında kalarak ortadan kalktığı tahmin edilmekte olup minare ve çevresinde yapılacak
araştırma kazısı sonrasında mimarisinin netlik kazanacağı düşünülmektedir.
Burmalı minare kaidesindeki Şakir Ağa çeşmesi, Edirne’de, Eski Camii kuzeybatı
minaresinden sonra, Erken Osmanlı Dönemi çeşmeli minarelere ikinci bir örnek olarak son derece
dikkat çekicidir. Bu özelliği ile Edirne çeşmeleri arasında ayrı bir öneme sahiptir.

KAYNAKÇA
Akçıl, N. Çiçek, “Edirne Üç Şerefeli Cami ve Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C.42, 2012, s. 277-280.
Altınsoy, Mercimek, Gülşen, Edirne Camilerinde 18. yy. Onarımları, İstanbul Teknik Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1999.
Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 2004.
Aslanapa, Oktay, Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul, 2013.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-
1451) II, İstanbul, 1972.
Bâdi, Âhmet, Riyaz-ı Belde-i Edirne 20. Yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si, (Haz. Niyazi Adıgüzel-
Raşit Gündoğdu), C.2/2, Edirne, 2014.
Bâdi, Ahmet, Riyâz-ı Belde-i Edirne, (Haz. Ratip Kazancıgil), C.I, İstanbul, 2000.
Dijkema, F.Th., The Otoman Historical Monumental Inscriptions in Edirne, Leiden, 1977.

21
A.Selçuk Özer, Geçmişten Günümüze Bursa Çeşmeleri, Bursa: Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2010, s. 43;
22
Sultan II. Murat tarafından, camiye yapılan birtakım onarımlar sırasında, eklendiği bilinmektedir. Bkz. M. Tayyib
Gökbilgin, XV ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar Mülkler-Mukataalar, İstanbul: İşaret Yayınları, 2007,
s. 197; Onur, Edirne…, s. 24-25.
23
Çeşmeli minareler hak. bkz. N.Çiçek Akçıl Harmankaya, “Edirne Eski Camii’nde Çeşmeli Minare Uygulaması
Üzerine Düşünceler”, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, (Basıma Hazırlanıyor).

657
Gökbilgin, Tayyib, XV ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar Mülkler-Mukataalar,
İstanbul, 2007.
Gurlitt, Cornelius, Edirne’deki Yapılar, (Haz. Mustafa Özer), Edirne, 2006.
Harmankaya, Akçıl, N.Çiçek, “Edirne Eski Camii’nde Çeşmeli Minare Uygulaması Üzerine
Düşünceler”, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi, İstanbul. (Basıma Hazırlanıyor)
Köylüoğlu, Neriman Meriç, Edirne’de Osmanlı’dan Günümüze Su Yapıları, Edirne, 2001.
Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 2007.
Mülayim, Selçuk, “Yivli Minare Geleneği”, Antalya 2. Selçuklu Eserleri Semineri (26-27 Aralık
1987), Antalya, 1988, s. 348-349.
Onur, Oral, Edirne Türk Tarihi Vesikalarından Kitabeler, İstanbul, 1972.
Onur, Oral, Türk Mimari Vesikalarından Edirne Minareleri, Edirne, 1972.
Osman, Rifat, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), (Çev: Ratip Kazancıgil), İstanbul, 2013.
Özer, A.Selçuk, Geçmişten Günümüze Bursa Çeşmeleri, Bursa, 2010.
Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, İstanbul, 1940.
Tanman, M. Baha, “Edirne’de Erken Dönem Osmanlı Camileri ve Özellikle Üç Şerefeli Cami
Hakkında”, Edirne: Serhattaki Payitaht, (Haz. Emin Nedret İşli - M. Sabri Koz), İstanbul, 1998,
s. 325-352.
Türkdoğan, Ethem, Edirne Çeşmeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi
Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, İstanbul, 1970.
Uysal, A. Osman, “Erken Osmanlı Mimarisinde Minareler”, Osmanlı Ansiklopedisi, C.10, Ankara,
1999, s. 155.
Ülgen, Aygün, “Osmanlı Minareleri (Konum, Form ve Dekorasyon)”, Türkler Ansiklopedisi, C. 10,
Ankara, 1999, s. 319.

658
 ÇİZİM VE FOTOĞRAFLAR

Çizim 1: Üç Şerefeli Camii, 1970 yılı restitüsyon planı

(E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II, R:737 a)

Foto. 2: Burmalı minare kaidesindeki kitabe

Foto. 1: Edirne Üç Şerefeli Camii,

Burmalı minare

659
 Foto. 4: Şakir Ağa Çeşme Kitabesi

Foto. 3: Burmalı minare kaidesi ve

çeşme kitabesi

Foto. 6: Burmalı minare kaidesindeki

Şakir Ağa Çeşme kitabesi

Foto. 5: Burmalı minare kaidesindeki

Şakir Ağa çeşme lülesine dair izler ve
Çeşme kitabesi
(E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde
Çelebi ve II. Sultan Murad Devri II,
s.457.)

660