Motor Endüvi Devresi Modeli

Motor Endüvi Devresi Modeli

DA makineleri, DA motor, DA jeneratör olarak çalışabilirler. DA motorları, DA elektrik

enerjisini mekanik enerjiye çevirir. Endüvi devresinden elde edilen bağıntılar;

Pa giren = Va .I a Pagiren :Endüvi devresine giren güç

2
Pcua = I . RA
A
Pcua :Endüvi bakır kaybı

Pa = Pa giren − Pcua = I A .E A Pa:Endüvide üretilen güç

P0 = Pa − Pstv Pstv :Sürtünme+vantilasyon kaybı

P0 = ωm .Tdev P0 :Çıkış gücü

T = K .Φ . I A T :Çıkış momenti
 Motor Endüvi Devresi Modeli
Yukarıda verilen denklemler kullanılarak;
Pa = Pa giren − Pcua = I A E A
Pa = Va .I a − I 2A .R A = I A .E A
Va − I A .R A = E A
Va = E A + I A .R A
P0 = Pa − Pstv
P0 = E A .I A (Pstv = ihmal)
P0 = ω m .Tdev
Tdev = K .Φ .I A
P0 = ω m .K .Φ .I A = E A .I A
ω m .K .Φ = E A düzenler isek;
E A = K .Φ .ω m
 DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR

VF = RF . I F
EA = K .Φ .ωm
EA = k .Φ .n (*)
VT = EA + RA . I A (**) DA serbest uyartımlı motor eşdeğer devresi

T = K .Φ . I A Vf: Uyartım sargısı gerilimi

Lf: Uyartım sargısı endüktansı (sürekli halde değeri sıfır)
If : Uyartım akımı
PA = ωm .T Prot = ihmal Rf : Uyartım direnci
IA: Endüvi akımı
EA: Endüvi gerilimi
PA = EA . I A RA : Endüvi direnci
VT : Uç gerilimi (Motora uygulanan terminal gerilimi)
DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR DENEYLERİ

BOŞTA ÇALIŞMA

DIŞ KARAKTERİSTİK
YÜKTE ÇALIŞMA ve
AYAR KARAKTERİSTİĞİ
DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSKLERİ
Serbest uyartımlı motor boşta çalışma karakteristiği

Motora uygulanan uç gerilimi VT =sabit iken endüvi

akımı Ia sıfırdır. Bu durumda uyarma akımı ile devir
sayası arasındaki değişim boşta çalışma karakteristiğini
verir.
(*) ve (**) denklemlerinden n devir sayısı ile uyarma
akımı arasındaki matematiksel bağıntı aşağıdaki gibi
elde edilir:
E A = k .Φ . n (*)
Serbest uyartımlı motor VT = E A + R A . I A (**)
boşta çalışma karakteristiği
VT − R A . I A
n=
k .Φ
Her hangi bir nedenle uyarma akımının sıfır olması, akının sıfıra gitmesi ve devir sayısının aşırı
yükselmesi neden olur ve bu teorik olarak devir sayısının sonsuza(∞) gitmesi anlamına gelir. Bu
durumda VT=0 yapılmalı yani motor şebekeden ayrılmalıdır. Motor kaçması olarak tanımlanan
bu durumda motor kaçırılmadan boşta çalışma deneyi yapılmalıdır.
DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSKLERİ
Serbest uyartımlı motor yükte çalışma karakteristiği

Motora uygulanan uç gerilimi VT =sabit iken endüvi

akımı Ia bir dinamo fren yardımıyla deney boyunca
sabit tutulur. Bu durumda makine hem kutup alanının
hem de endüvi alanının etkisi altındadır.

Serbest uyartımlı motor
yükte çalışma karakteristiği
VT − R A . I A
n=
k .Φ
Motora uygulanan uç gerilimi VT =sabit iken endüvi
reaksiyonun etkisi nedeniyle akı zayıflar. Dolayısıyla
endüvi reaksiyonunun etkisi endüvi akımının meydana
getirdiği gerilim düşümünden daha büyük bir etki
yaptığı için boşta çalışmaya göre devir sayısında bir
artış gözlenir. Şekilde görülen bir karakteristik yapı
ortaya çıkar.
 DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSKLERİ
Serbest uyartımlı motor boşta ve yükte çalışma karakteristiklerinin karşılaştırılması

Ifk uyarma akımının sağında kalan büyük uyarma akımı değerlerinde yükte devir sayısı boşta
çalışmada devir sayısına göre daha küçük olduğu görülmektedir. Bunun nedeni, endüvi akımının
meydana getirdiği gerilim düşümünün endüvi reaksiyonunun etkisine göre daha büyük olmasıdır.
Bu etki ise Ifk uyarma akımının solunda tersine döner. Bir başka deyişle gerilim düşümünün etkisi
endüvi reaksiyonunun etkisinden daha küçük olmaktadır.
 DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSKLERİ
Serbest uyartımlı motor dış karakteristiği

Motora uygulanan uç gerilimi VT ve If deney

boyunca sabit tutulur. Endüvi akımı Ia bir dinamo
fren yardımıyla sıfırdan anma akımının %20
fazlasına kadar değiştirilerek her akım değeri için
devir sayısı tespit edilir ve dış karakteristik elde
edilir.
VT − R A . I A
n=
Serbest uyartımlı motor dış karakteristiği
k .Φ
Endüvi reaksiyonunun gerilim düşümünden büyük
veya küçük olması durumları için dış
karakteristikte meydana gelen değişiklikler
yandaki şekilde görüldüğü gibi gerçekleşir. Burada
dikkat edilmesi gereken mavi dış karakteristik
eğrisidir ki bu dış karakteristikte endüvi
reaksiyonunun etkisi gerilim düşümünün
etkisinden büyüktür ve yük akımıyla devir sayısı
artar. Bu nedenle tehlikeli bir durum ortaya çıkar.
Böyle bir durumda uyarma akımı azaltılırsa devir
Serbest uyartımlı motor da endüvi reak. ve sayısı büyüyeceğinden bu tür motorlar tercih
gerilim düş. dış karakteristik üzerine etkileri edilmeyen bir motor türüdür.
DA SERBEST UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSKLERİ
Serbest uyartımlı motor ayar karakteristiği

Besleme gerilimi ve devir sayısı sabit tutularak,

endüvi akımı ve uyartım akımı arasında çizilen
eğri ayar karakteristiği verir. Dinamo fren ile
motor yüklenerek uyartım akımı ve endüvi
akımı ölçülür.

Burada dikkat edilmesi gereken mavi ayar

karakteristik eğrisidir ki bu karakteristikte
endüvi reaksiyonunun etkisi gerilim düşümünün
etkisinden büyüktür ve yük akımıyla devir
Serbest uyartımlı motor sayısı artar. Bunu engellemek için uyartım
ayar karakteristiği akımı arttırılır. Ancak doyma meydana gelmeye
başladıktan sonra uyartım akımı arttırılamaz ve
devir sayısı kontrol altında tutulamaz. Uyartım
sargısındaki kayıplar akımın karesi ile büyür ve
sargının sıcaklığı artar. Bu nedenle tehlikeli bir
durum ortaya çıkar.
 DA SERİ UYARTIMLI MOTOR

VF = RF . I F 0

EA = K .Φ .ωm
EA = K .Φ .n
I A = IF
VT = EA + (RA + RF ). I A Şekil-1 DA Seri Uyartımlı motor eşdeğer devre
Vf: Uyarma sargısı gerilimi
Lf: Uyarma sargısı endüktansı (sürekli halde değeri sıfır)
T = K .Φ . I A IA: Endüvi akımı
If : Uyarma akımı
P = E .I
A A A
RA: Endüvi direnci
RF: Uyarma sargısı direnci
P = ω .T P = ihmal
A m rot
EA: Endüvi gerilimi (emk)
VT : Uç gerilimi
Uyarma sargısının endüviye seri bağlanması ile elde edilen seri motorun endüvisinden ve uyarma
sargısından aynı akım akar ve bu akım şebekeden çekilen akıma eşittir. Bu nedenle seri motor
boşta, yükte ve ayar karakteristikleri oluşmaz. Motor için bu karakteristikleri elde etmek için
uyartım sargısı serbest hale getirilir. Bu durumda da elde edilen karakteristikler de serbest
uyartımlı motor karakteristikleri ile aynı olur.
DA SERİ UYARTIMLI MOTOR DENEYİ

Seri uyartımlı motor deneyleri için bağlantı şeması

DA SERİ UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK EĞRİLERİ
Seri uyartımlı motor dış karakteristiği
Seri uyartımlı motorda endüvi akımı ile devir sayısı
arasındaki değişim dış karakteristik eğrisini verir.
Endüvi akımı eğer motor boşta çalıştırılırsa sıfır
olacağından ve bu akım aynı zamanda uyarma akımı
olması nedeniyle akı sıfıra gidecektir. Bu nedenle
denklemde de görüldüğü gibi akı sıfıra giderse devir
sayısı sonsuza gitmek isteyecek ve motorda
istenmeyen hasarlar meydana gelecektir. Bu nedenle
seri motor boşta çalıştırılmaması için gerekli
Seri uyartımlı motor dış karakteristik önlemler alınmalıdır. Şekilde de görüldüğü gibi
eğrisi endüvi akımı artıkça devir sayısı hızla düşmektedir.

E A = k .Φ.n I A = I F ‘‘Uyarma sargısının endüviye seri bağlanması ile

VT = E A + (RA + RF ).I A elde edilen seri motorun endüvisinden ve uyarma
sargısından aynı akım akar ve bu akım şebekeden
çekilen akıma eşittir. Bu nedenle seri motor boşta,
VT = k .Φ.n + (RA + RF ).I A yükte ve ayar karakteristikleri oluşmaz.’’ Motor
için bu karakteristikleri elde etmek için uyartım
VT − I A .(RA + RF ) sargısı serbest hale getirilir. Bu durumda da elde
n= edilen karakteristikler de serbest uyartımlı motor
k .Φ karakteristikleri ile aynı olur.
 DA SERİ UYARTIMLI MOTOR PERFORMANS
KARAKTERİSTİKLERİ
T Seri uyartımlı motorda moment ile devir sayısı
arasındaki değişim şekilde görüldüğü gibi dış
karakteristik eğrisine benzer. Motor boşta
çalıştırılırsa moment sıfır olacağından endüviden bir
akım akmayacaktır. Bu akım aynı zamanda uyarma
akımı olması nedeniyle akı sıfır olacaktır. Bu nedenle
devir sayısını gösteren denklemde de görüldüğü gibi
akı sıfıra giderse devir sayısı sonsuza gitmek
isteyecektir. Moment-hız eğrisinde de bu
görülmektedir. Bu nedenle seri uyartımlı motor boşta
çalıştırılmaz ve seri motor sürekli yük altında tutulur.
Seri uyartımlı motor moment-hız eğrisi Şekilde görüldüğü üzere moment artıkça devir sayısı
düşmektedir.
T
Yanda şekilde endüvi akımı ile moment değişimi
görülmektedir. Moment ifadesinde akınında endüvi
akımına bağlı olması nedeniyle moment endüvi
akımının karesi ile orantılı değişir. Ancak motor
anma akımının üzerinde doymaya başlar ve makine
lineerlikten ayrılır.

T = K .Φ . I A
Seri uyartımlı motor moment-endüvi
akımı değişimi
 DA SERİ UYARTIMLI MOTOR PERFORMANS
KARAKTERİSTİKLERİ

Seri uyartımlı motor endüvi akımı Seri uyartımlı motor endüvi akımı ile çıkış
ve endüvi gücü değişim eğrisi ve endüvi gücünün değişim eğrisi

Yukarıda endüvi akımı ile endüvi gücü ve çıkış gücünün değişimi görülmektedir. Motorun çıkış
veya mil gücü, endüvi gücünden döner kayıpların çıkarılması ile bulunur. Bu durumda döner
kayıplar ihmal edilmemiştir.
PA ≠ ω m .T dir . Prot ≠ ihmal
PA = ω m .T dev − Prot
 DA SERİ UYARTIMLI MOTOR KULLANIM ALANLARI

Seri uyartımlı motorlar sürekli yük altında tutulmalıdırlar. Dolayısıyla sürekli üzerlerinde yük
bulundururlar. Bu nedenle ağır yük vinçleri, tren, tramvay, troleybüs, haddehane v.b. yerlerde
kullanılırlar.

Tramvayda aracın tüm ağırlığı ve sürtünme kuvvetleri durmakta olan motorun üzerindedir.
Aynı şekilde vinçte de vinç kancasının ağırlığı motorun yük altında kalıp kaçmasına engel olur.

0
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR

EA = k .n .Φ EA = k1 .n . I F
VT = EA + RA I A
IL = IF + I A
VT = k1 .n . I F + RA . I A
PT = VT . I L
VT2
Pf = = VT I F
RF + Radj
Pcua = I A2 . RA
PA = I A . EA = ωm .T Prot = ihmal
T = K .Φ . I A
DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR GÜÇ AKIŞI

DA Şönt Uyartımlı Motorda Güç Akışı Diyagramı

DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR DENEYLERİ

BOŞTA ÇALIŞMA

Şönt uyartımlı motor deneyleri için bağlantı şeması

 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ
Boşta çalışma karakteristiği
Motora uygulanan uç gerilimi VT =sabit iken endüvi
devresinde endüvi akımı, uyarma akımına eşittir. Bu durumda
uyarma akımı ile devir sayası arasındaki değişim boşta
çalışma karakteristiğini verir.
(*) ve (**) denklemlerinden n devir sayısı ile uyarma akımı
arasındaki matematiksel bağıntı aşağıdaki gibi elde edilir:

E A = k .Φ . n (*)
VT = E A + R A . I A (**)
VT − R A . I A
n=
k .Φ
Her hangi bir nedenle uyarma akımının sıfır olması, akının sıfıra gitmesi ve devir sayısının aşırı
yükselmesi neden olur ve bu teorik olarak devir sayısının sonsuza(∞) gitmesi anlamına gelir. Bu
durumda VT=0 yapılmalı yani motor şebekeden ayrılmalıdır. Motor kaçması olarak tanımlanan
bu durumda motor kaçırılmadan boşta çalışma deneyi yapılmalıdır.
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ
Dış Karakteristik Eğrisi
Motor yüklendikçe endüvide meydana gelen
moment artımı Tdön= kФIA formülünde
görüldüğü gibi Ia’nın artmasına neden olur.
Zira k sabit bir katsayıdır ve VT’nin sabit
olması nedeniyle IF’nin sabit olması Ф’nin
sabit kalmasına neden olmaktadır.
Dolayısıyla (*) formülü gereği n devir sayısı
azalma gösterir. EA, VT’de yerine konur ve n
çekilirse;

EA = k .n.Φ
Şönt uyartımlı motor dış karakteristik
VT = EA + RA .I A eğrisi

VT = k .n.Φ + RA .I A
VT − RA .I A
n= (*)
k .Φ
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ
Moment Karakteristiği T
Şönt motorun moment karakteristiği, sabit uyartım
akımı ve sabit kutup geriliminde yük akımı ile moment
arasındaki ilişkiye denir.

Normal olarak moment karakteristiği eğrisinde eğri düz

bir hat olması gerekirken, artan yük akımıyla aşağı
yönlü bir eğilme olur. Bu eğilmenin nedeni endüvi
reaksiyonudur.
T = K .Φ .I A
Moment formülüne göre motor momenti sabir
uyarmada yalnız endüvi akımıyla değişir. Bu değişim
ise bir doğruyu verir. Ancak yük akımı arttıkça,
endüvide meydana gelen alanda artmaktadır ve kutup
Şönt Uyartımlı Motor Moment
alanında endüvi reaksiyonu nedeniyle daha fazla bir
Karakteristiği
azalma oluşturmaktadır. Endüvi reaksiyonu ana alanda
taralı bölge kadar bir azalma meydana getirir.
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ
Devir Karakteristiği

Motora uygulanan uç gerilimi ve endüvi akımı

(dolayısıyla yük akımı) sabit iken uyarma
akımı ile devir sayısı arasındaki ilişki şönt
uyartımlı motor devir karakteristiğini verir.

(*) denkleminde de görüldüğü üzere endüvi

akımının ve uç gerilimin sabit olması
denklemde paydadaki ifadenin değişmemesi
anlamına gelmektedir. Bu durumda devir sayısı
sadece uyarma akısı yani uyarma akımı şekilde
görüldüğü gibi değişmektedir.

V T − R A .I A
n= (*)
k .Φ
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ
Ayar Karakteristiği

Motora uygulanan uç gerilimi ve devir sayısı

sabit iken uyarma akımı ile endüvi akımı
arasındaki ilişki şönt uyartımlı motor ayar
karakteristiğini verir.

Şekilde de görüldüğü gibi şönt motor

yüklenmesi ile yük akımının artması ile endüvi
akımı artımı sonucu oluşan gerilimi düşümünü
karşılamak ve devir sayısını sabit tutmak için
uyartım akımı azaltılarak uyarma akısı azaltılır.
Bu şekilde devir sayısı sabit tutulur.

Endüvi akımının nominal değerleri üzerinde

ise endüvi reaksiyonun etkisi nedeniyle
lineerlik bozulmaktadır. VT − RA .I A
n= (*)
k .Φ
 DA ŞÖNT UYARTIMLI MOTOR KARAKTERİSTİK
EĞRİLERİ

DA şönt uyartımlı motor moment-hız ilişkisi DA şönt uyartımlı motor moment-verim ilişkisi
 DA KOMPUNT MOTOR
DA kompunt motorlarda şönt ve seri alan sargılarının birleşik etkisi
ile toplam akı meydana gelir. Şönt alanın etkisi seri alana göre çok
yüksektir. Seri alan şönt alanı kuvvetlendirirse makine “artırmalı
veya eklemeli kompunt”, seri alan şönt alanı zayıflatacak yönde ise
“azaltmalı veya çıkarmalı kompunt” olarak adlandırılır.

Seri alan sargısının endüvi sargısı ile seri bağlı ve şönt sargının
kaynağa paralel bağlandığı şekle “ uzun şönt kompunt ” motor
denir. Seri alan sargısının kaynağa seri bağlı ve şönt sargının
endüvi sargısına paralel bağlandığı şekle “ kısa şönt kompunt ”
motor denir.

Analizlerimizde Uzun şönt kompunt kullanılacaktır.

DA KOMPUNT MOTOR

Kısa Şönt Kompunt

DA KOMPUNT MOTOR

Uzun Şönt Kompunt

 DA KOMPUNT MOTOR

VT = RFP . I FP
E A = K .Φ . ωm
E A = K .Φ . n
I A = I FS
Φ = K FP . I FP ± K FS . I A
E A = K .(K FP . I FP ± K FS . I A ). n

VT = E A + (R A + R FS ). I A
Tdön = K .Φ . I A
Pdön = ω m .Tdön
Pdön = E A . I A
 DA KOMPUNT MOTOR

kompunt motor yük karakteristikleri kompunt motor moment-yük akımı eğrileri

 DA KOMPUNT MOTOR

kompunt motor hız-yük akımı eğrileri

DA KOMPUNT MOTOR