PHÇN II: PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC Bé M¤N

Ch−¬ng IV

PH−¬NG PH¸P D¹Y HäC T¸C PHÈM V¡N CH−¬NG

ë TRUNG HäC PHæ TH«NG

A − VÊN §Ò GI¶NG V¡N ë TRUNG HäC PHæ TH¤NG

Trong nhµ tr−êng trung häc Ph¸p - ViÖt håi tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m th−êng dïng
thuËt ng÷ Gi¶ng v¨n (Explication littÐraire) ®Ó chØ viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng
trong nhµ tr−êng. Sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, "gi¶ng v¨n" vÉn ®−îc dïng trong nhµ tr−êng
cïng mét hµm nghÜa. ChuyÖn thuËt ng÷ hÇu nh− ch¼ng cã g× ph¶i bµn. N¨m 1949, gi¸o s−
§Æng Thai Mai khi biªn so¹n chuyªn kh¶o Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m" Ýt nhiÒu ®· cã
c¸ch hiÓu míi vÒ néi dung gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nh−ng tªn gäi th× vÉn gi÷
nguyªn. M·i ®Õn nh÷ng n¨m 70, khi b¾t ®Çu thay s¸ch c¶i c¸ch m«n V¨n vµ tiÕng ViÖt th×
vÊn ®Ò thuËt ng÷ "Gi¶ng v¨n" míi ®−îc ®Æt ra víi lËp luËn cho r»ng, kh¸i niÖm gi¶ng v¨n
ph¶n ¸nh quan niÖm cò vÒ gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng. Gi¶ng v¨n gîi
lªn tinh thÇn thô ®éng ë ng−êi häc vµ tÝnh thuyÕt gi¶ng ë ng−êi d¹y. Sù c©n nh¾c vÒ tªn
gäi còng ph¶n ¸nh nh÷ng ®ßi hái ®æi míi vÒ quan niÖm ®èi víi viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ
tr−êng phæ th«ng tr−íc yªu cÇu xo¸ bá lèi gi¶ng v¨n thô ®éng, mét chiÒu. Tuy nhiªn, ®ã
®©y c¸ch dïng thuËt ng÷ míi vÉn ch−a thËt thèng nhÊt. Hai tiÕng "Gi¶ng v¨n" ®· thµnh
mét thuËt ng÷ khoa häc quen thuéc l¹i cã phÇn gän gµng, dÔ gäi. §iÒu quan träng h¬n c¶
lµ sù thèng nhÊt vÒ quan niÖm. ThuËt ng÷ dï sao còng chØ lµ mét quy −íc. §Õn khi nµo ®ã
thùc sù cÇn thiÕt th× thuËt ng÷ míi sÏ thay thÕ cho thuËt ng÷ cò.

ChuyÖn gi¶ng v¨n, b×nh v¨n th¬ ®· cã tõ bao ®êi ë trong n−íc còng nh− ë ngoµi n−íc,
nhÊt lµ ë nh÷ng n−íc cã truyÒn thèng v¨n ho¸ l©u ®êi nh− ë Trung Hoa hay ë Ph¸p, b×nh
v¨n th¬ ®· thµnh thó ch¬i tao nh· cña nh÷ng bËc mÆc kh¸ch tao nh©n. Trong häc ®−êng,
m«n Gi¶ng v¨n còng ®· cã lÞch sö nhiÒu thÕ kû. §äc v¨n, thÈm v¨n, b×nh v¨n ®· tõng ®−îc
coi lµ m¶nh ®Êt thi thè tµi n¨ng trÝ tuÖ t©m hån kÎ nho sÜ, bËc v¨n nh©n. ë Trung Quèc, víi
Méng Liªn §−êng, Mao T«n C−¬ng, Phµn Thanh S¬, b×nh thÈm v¨n ®· trë thµnh mét nghÖ
thuËt, mét ho¹t ®éng v¨n ho¸ tinh diÖu. Víi V©n ®µi lo¹i ng÷ b×nh th¬ v¨n còng ®· ®−îc
®óc kÕt thµnh mét nghÖ thuËt, mét khoa häc tinh tÕ cña bËc th−îng häc. ë Ph¸p, cïng víi
sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i, nh÷ng c«ng tr×nh vÒ gi¶ng v¨n, b×nh v¨n cña
Lanson, Tuffreau, Desgranges, v.v. ®· ®−a bé m«n nµy lªn mét ®Þa vÞ xøng ®¸ng trong nhµ
tr−êng còng nh− trong ®êi sèng v¨n ho¸. ë ta, tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hÇu nh− chØ cã
Quèc v¨n trÝch diÔm cña D−¬ng Qu¶ng Hµm lµ cã Ýt nhiÒu bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ
tr−êng. Suèt trong chÝn n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chØ cã mét c«ng tr×nh cña §Æng Thai
Mai. §ã lµ cuèn Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m". Hai c«ng tr×nh trªn dï sao còng vÉn lµ
nh÷ng cuèn s¸ch thiªn vÒ néi dung v¨n häc h¬n lµ khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n.

69
Sau hoµ b×nh lËp l¹i n¨m 1954, ë miÒn B¾c còng ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo vÒ ph−¬ng
ph¸p gi¶ng v¨n, trõ mét vµi kinh nghiÖm gi¶ng v¨n cña T¹ Phong Ch©u viÕt n¨m 1962 d−íi
gãc nh×n cña mét c¸n bé chØ ®¹o m«n V¨n cò ë Bé Gi¸o dôc. BÊy giê, ë tr−êng §¹i häc S−
ph¹m Hµ Néi cã biªn so¹n cuèn Gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc ë phæ th«ng cña nhãm t¸c
gi¶ Bïi Hoµng Phæ, Qu¸ch Hy Dong, Hoµng L©n. Gi¸o tr×nh cã dµnh mét ch−¬ng cho
ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. Cã thÓ nãi, ®©y lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu trùc tiÕp ®èi
t−îng gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng cña n−íc ta tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m. Nh−ng
ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m 60 vµ 70 th× míi thùc sù cã ®−îc nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn s©u vÒ
ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. §iÒu ®¸ng chó ý lµ, cã mét sè nhµ nghiªn cøu tuy kh«ng chuyªn
vÒ ph−¬ng ph¸p nh−ng ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh ®¸ng quý vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. Nhµ
ng«n ng÷ häc §inh Träng L¹c viÕt Tu tõ häc víi vÊn ®Ò gi¶ng v¨n (NXB Gi¸o dôc, 1969).
Nhµ ng«n ng÷ häc §¸i Xu©n Ninh vËn dông thµnh tùu cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i vµo viÖc
gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng (NXB Gi¸o dôc, 1977). T¸c gi¶ ®· cã nh÷ng gîi ý bæ Ých vÒ
ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch cÊu tróc ng«n ng÷, ph−¬ng ph¸p hÖ thèng còng nh− ph−¬ng ph¸p ®i
tõ h×nh thøc ®Õn néi dung, c¸ch lùa chän yÕu tè then chèt, v.v. trong gi¶ng v¨n. Lo¹i trõ
khuynh h−íng tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña ng«n ng÷ trong viÖc tiÕp cËn v¨n ch−¬ng th× ®©y lµ
mét c«ng tr×nh cã nh÷ng gîi ý míi mÎ vÒ ph−¬ng h−íng nghiªn cøu liªn ngµnh còng nh−
mét sè biÖn ph¸p kh¶ thi trong viÖc ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng b»ng c«ng cô ng«n
ng÷ häc hiÖn ®¹i. NguyÔn Duy B×nh, nhµ nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i viÕt D¹y
c¸i hay c¸i ®Ñp cña V¨n (NXB Gi¸o dôc, 1988) ®· ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn b¶n chÊt thÈm
mü cña v¨n ch−¬ng trong qu¸ tr×nh d¹y v¨n ë nhµ tr−êng. Hoµng TiÕn Tùu, chuyªn gia vÒ
v¨n häc d©n gian cã c«ng tr×nh MÊy vÊn ®Ò vÒ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian (NXB Gi¸o dôc,
1983) ; NguyÔn SÜ CÈn viÕt MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y th¬ v¨n cæ ë phæ th«ng (NXB Gi¸o dôc,
1984) . Hai t¸c gi¶ trªn ®· ®i tõ ®Æc tr−ng thi ph¸p v¨n häc d©n gian vµ trung ®¹i ®Ó ®Æt vÊn
®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc ë nhµ tr−êng phæ th«ng. Chuyªn luËn VÊn ®Ò gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n
häc theo lo¹i thÓ cña nhãm t¸c gi¶ TrÇn Thanh §¹m, Hoµng Nh− Mai, Huúnh Lý, v.v. ®Æt ra
mét h−íng míi trong khoa gi¶ng v¨n. Gi¶ng v¨n kh«ng thÓ t¸ch rêi vÊn ®Ò lo¹i thÓ. Lo¹i
thÓ trong nhiÒu thËp kû tr−íc ®ã ®· kh«ng ®−îc chó ý mét c¸ch thÝch ®¸ng. H−íng ®i cña
c¸c t¸c gi¶ lµ míi mÎ nh−ng biÖn ph¸p thùc thi l¹i cßn qu¸ s¬ sµi. Kh«ng ph¶i lµ mét nhµ
ph−¬ng ph¸p nh−ng l¹i lµ mét nhµ gi¸o dµy d¹n kinh nghiÖm gi¶ng v¨n, võa lµ mét nhµ
nghiªn cøu v¨n häc th©m thuý, Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn trong cuèn Nh÷ng bµi gi¶ng v¨n ë ®¹i
häc trong mÊy trang ®Çu s¸ch ®· cã nh÷ng gîi ý bæ Ých ®èi víi c«ng viÖc gi¶ng v¨n, vÒ
nh÷ng nhiÖm vô, b¶n chÊt lao ®éng cña gi¶ng v¨n còng nh− quy tr×nh chuÈn bÞ mét bµi
gi¶ng v¨n.
Phan Träng LuËn lµ ng−êi cã nhiÒu bµi viÕt vµ c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n.
§¸ng kÓ tr−íc tiªn lµ cuèn Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng xuÊt b¶n n¨m
1978. Trong hoµn c¶nh t− liÖu chuyªn ngµnh cßn hiÕm hoi håi bÊy giê, chuyªn luËn ®·
®−îc gi¸o viªn v¨n häc ®ãn nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh còng cã
nh÷ng nhËn xÐt tèt vÒ cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÊn ®Ò gi¶ng v¨n theo ph−¬ng
ph¸p liªn ngµnh, ®· vËn dông ®−îc mét sè thµnh tùu cña khoa häc kÕ cËn vµo c«ng tr×nh
cña m×nh. Gi¶ng v¨n ®· ®−îc nghiªn cøu trªn nhiÒu b×nh diÖn. NhËn diÖn ®óng t¸c phÈm
v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng, c¬ chÕ th©m nhËp vµ kh¸m ph¸ mét t¸c

70
phÈm v¨n ch−¬ng. T¸c gi¶ ®· lÇn ®Çu tiªn ®Ò xuÊt ®−îc mét sè ph−¬ng ph¸p ®Æc thï cña
gi¶ng v¨n. Nh−ng ph¶i chê ®Õn nh÷ng chuyªn luËn tiÕp theo nh− C¶m thô v¨n häc, gi¶ng
d¹y v¨n häc ®Æc biÖt lµ víi chuyªn ®Ò Häc sinh b¹n ®äc s¸ng t¹o − con ®−êng ®æi míi
ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng (1996), th× nh÷ng t− t−ëng vµ
nh÷ng luËn ®iÓm cña t¸c gi¶ vÒ gi¶ng v¨n míi ®−îc hoµn thiÖn mét c¸ch chÆt chÏ cã hÖ
thèng vµ ®Õn cuèn ThiÕt kÕ bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng, tËp I vµ II
(1996−1998) th× nh÷ng t− t−ëng khoa häc vÒ gi¶ng v¨n míi ®−îc b¾t ®Çu øng dông vµ thÓ
nghiÖm cô thÓ vµo c¸c giê häc t¸c phÈm. Cho ®Õn nay, khoa gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng
vÉn ®ang cÇn ®−îc hoµn thiÖn thªm trªn ph−¬ng diÖn lý luËn, nhÊt lµ trªn ph−¬ng diÖn thÓ
nghiÖm h»ng ngµy vµo trong bµi gi¶ng v¨n cña ®«ng ®¶o anh chÞ em gi¸o viªn. Cuèn §æi
míi bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cña Phan Träng LuËn ®−îc Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o
chän lµm tµi liÖu båi d−ìng chuyªn m«n cho gi¸o viªn v¨n toµn quèc (1999) cñng cè vµ
ph¸t triÓn thªm mét b−íc ý t−ëng ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng phæ
th«ng. Còng cÇn nãi thªm r»ng trong hoµn c¶nh ®Êt n−íc bÞ chia c¾t, trong vïng t¹m bÞ
chiÕm còng ®· cã mét sè c«ng tr×nh Ýt nhiÒu bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng, tuy ®©y
chØ lµ nh÷ng ý kiÕn më ®Çu cho mét sè cuèn gi¸o tr×nh v¨n häc nhµ tr−êng h¬n lµ mét
chuyªn luËn riªng vÒ ph−¬ng ph¸p. Song ®ã ®©y còng b¾t gÆp kh¸ nhiÒu ý kiÕn bæ Ých vÒ
khoa gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng cÇn ®−îc khai th¸c. ViÖt Nam thi v¨n gi¶ng luËn cña Hµ
Nh− Chi (1951) trong ba trang Lêi nãi ®Çu cña cuèn s¸ch, cßn bµn ®Õn môc ®Ých vµ
ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. T¸c gi¶ cho r»ng ph¶i ®æi míi gi¶ng v¨n. Gi¶ng v¨n kh«ng chØ
nh»m lµm rung c¶m mµ cßn ph¶i t×m hiÓu b»ng lý trÝ, ph¶i t×m tßi, ph¶i ph©n tÝch ®Ó råi
th©u nhËn theo mét ®−êng lèi, mét quy cñ. VÒ ph−¬ng ph¸p, t¸c gi¶ l−u ý ph−¬ng ph¸p
kh¶o s¸t th−êng dïng ë ph−¬ng T©y. V¨n häc ph©n tÝch toµn th− cña Th¹ch Trung Gi·
(1973) lµ mét chuyªn luËn dµy dÆn vÒ ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. T¸c gi¶ cã ®Ò xuÊt
mét sè vÊn ®Ò lý luËn, ph−¬ng ph¸p so s¸nh liªn ngµnh nh− sö häc, phong tôc häc, ng«n
ng÷ häc, triÕt häc, t©m lý häc. T¸c gi¶ còng chó ý ®Õn c¸c b−íc cô thÓ cña mét bµi gi¶ng
v¨n nh− S¬ bé, Th©m nhËp vµ Viªn thµnh. Tuy ch−a tiÕp cËn ®−îc nh÷ng thµnh tùu míi
vÒ khoa häc nh©n v¨n, nhÊt lµ khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i còng nh− t©m lý häc s¸ng t¸c vµ
tiÕp nhËn, nh−ng ®©y lµ mét chuyªn luËn cã ghi l¹i ®−îc mét sè kinh nghiÖm gi¶ng d¹y
bæ Ých cã thÓ tham kh¶o. Ngoµi ra còng cßn cã mét vµi cuèn s¸ch gi¸o khoa cña Vâ QuÕ
Viªn, TrÇn ThÕ X−¬ng hay mét sè nhãm t¸c gi¶ kh¸c Ýt nhiÒu cã ®Ò cËp ®Õn gi¶ng v¨n
trong Lêi nãi ®Çu nh−ng nh×n chung ®Òu lµ nh÷ng d¹ng ph¸t biÓu kh¸c nhau vÒ mét quan
niÖm chung håi bÊy giê mµ chóng t«i ®· ®iÓm qua ë trªn.
LÞch sö gi¶ng v¨n th× l©u ®êi nh−ng thµnh tùu vÒ khoa häc gi¶ng v¨n ë n−íc ta l¹i cßn
máng ch−a phong phó. Sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh khoa häc kÕ cËn, nhÊt lµ t©m lý häc
nghÖ thuËt, lý luËn v¨n häc cïng víi khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i ®ang ®Æt ra nhiÒu d÷ kiÖn cho
viÖc n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng. Nh÷ng
n¨m gÇn ®©y trong sù ph¸t triÓn cña x· héi ®i vµo c¬ chÕ thÞ tr−êng, t©m lý nhËn thøc vµ
thÞ hiÕu thÈm mü ë tuæi trÎ cã nhiÒu biÕn ®éng vµ biÕn ®æi. §iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng ®Õn hiÖu
qu¶ gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng mét c¸ch kh¸ râ. NhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra cho khoa gi¶ng
v¨n trong nhµ tr−êng tõ môc ®Ých giê gi¶ng v¨n cho ®Õn néi ®ung vµ ph−¬ng ph¸p khai
th¸c mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n theo

71
h−íng ®Ò cao sù tiÕp nhËn cña häc sinh nh»m t¹o ®−îc hiÖu qu¶ mong muèn trong viÖc
h×nh thµnh nh©n c¸ch con ng−êi häc sinh trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay. Gi¶ng v¨n
trong nhµ tr−êng phæ th«ng cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. Gi¶ng v¨n ®−îc dµnh mét tû
lÖ thêi gian kh¸ lín so víi c¸c phÇn V¨n häc sö, Lý luËn v¨n häc vµ Lµm v¨n. XÐt vÒ môc
tiªu gi¸o dôc th× Gi¶ng v¨n cã mét xu thÕ ®Æc biÖt, ®ã lµ søc m¹nh riªng cña c¸c t¸c phÈm
v¨n ch−¬ng trong viÖc båi d−ìng t©m hån vµ nh©n c¸ch cho häc sinh. C¶m xóc thÈm mü,
t×nh c¶m nh©n v¨n, lßng yªu ®Êt n−íc, nh©n d©n, kh¸t väng sèng cao th−îng, v.v. ®−îc b¾t
nguån vµ h×nh thµnh mét c¸ch cã hÖ thèng vµ s©u s¾c, nhÊt lµ trong c¸c giê gi¶ng v¨n ë
nhµ tr−êng phæ th«ng vµ chÝnh ®ã còng lµ nh÷ng hµnh trang quý b¸u cho c¸c em ®i vµo ®êi
sèng c«ng d©n sau nµy. §äc håi ký cña c¸c nhµ v¨n ho¸ lín, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬, c¸c nhµ
khoa häc cã tªn tuæi, chóng ta cµng thÊm thÝa t¸c dông v« cïng s©u s¾c, l©u bÒn cña c¸c giê
v¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng. §Æng Thai Mai, NguyÔn XiÓn, ChÕ Lan Viªn, Ph¹m Hæ,
NguyÔn Kiªn vµ nhiÒu nhµ v¨n kh¸c ®Òu cã nh÷ng kû niÖm s©u s¾c vµ c¶m ®éng vÒ nh÷ng
giê v¨n ®−îc häc ë nhµ tr−êng. ThÕ hÖ thanh niªn thêi chèng ®Õ quèc Mü kh«ng mÊy
ng−êi kh«ng häc thuéc lßng hay ghi chÐp trong sæ tay nh÷ng vÇn th¬ yªu n−íc ®−îc häc tõ
trªn ghÕ nhµ tr−êng. V¨n th¬ nhµ tr−êng ®· tiÕp søc thªm cho hä trªn chiÕn tr−êng. ChÞ kü
s− trÎ ng−êi Hµ Néi theo lêi kÓ cña nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi xung phong ®Õn vïng CÈm
Ph¶ ®Çy bom ®¹n thêi chiÕn tranh v× cã mét phÇn ®−îc ¶nh h−ëng cña bµi th¬ §Êt n−íc
nh− chÞ ®· t©m sù.
VÒ ph−¬ng diÖn tri thøc th× gi¶ng v¨n lµ c¬ së quan träng cho viÖc häc tËp c¸c ph©n
m«n kh¸c cña ch−¬ng tr×nh. Kh«ng cã kiÕn thøc cô thÓ vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm th× nh÷ng
nhËn ®Þnh vÒ v¨n häc sö trë nªn trõu t−îng, thiÕu søc thuyÕt phôc, xu h−íng ®¹i ng«n, ®¹i
luËn t¸n réng ë c¸c bµi lµm cña häc sinh còng do thiÕu kiÕn thøc cô thÓ vÒ t¸c phÈm. Ngµy
nay, viÖc gi¶ng d¹y lý luËn v¨n häc trong nhµ tr−êng ®· ®−îc chó ý h¬n. Lý luËn v¨n häc
lµ kiÕn thøc c«ng cô gióp cho häc sinh ph¸t triÓn ®−îc n¨ng lùc tù kh¸m ph¸, th−ëng thøc
c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng v¨n häc. Nh−ng ng−îc l¹i viÖc h×nh
thµnh c¸c kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c tri thøc cô thÓ vÒ v¨n häc, nhÊt
lµ c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Vèn hiÓu biÕt cña häc sinh vÒ gi¶ng v¨n sÏ lµ nh÷ng nguyªn
liÖu v« cïng quan träng cho häc sinh khi lµm bµi v¨n. Gi¶ng v¨n cã vÞ trÝ, nÒn t¶ng cho
qu¸ tr×nh häc v¨n ë nhµ tr−êng lµ nh− vËy. TiÕc r»ng ý thøc gi¶ng d¹y gi¶ng v¨n trong mèi
liªn th«ng gi÷a c¸c ph©n m«n ch−a ®−îc nhiÒu gi¸o viªn quan t©m ®óng møc.
XÐt trªn ph−¬ng diÖn nµo còng thÊy r»ng v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng cã tÇm quan träng l©u
dµi, s©u s¾c kh«ng chØ trong khu«n khæ nhµ tr−êng mµ cßn cã ¶nh h−ëng l©u bÒn ®Õn ®êi
sèng tinh thÇn cña mçi c«ng d©n t−¬ng lai. Nh−ng cã ®iÒu, h×nh nh− ®· thµnh kinh nghiÖm
chung cho mäi gi¸o viªn kÓ c¶ nh÷ng thÇy gi¸o d¹y v¨n tµi hoa, gi¶ng v¨n lµ mét c«ng
viÖc lao ®éng v« cïng khã kh¨n, thµnh c«ng th× Ýt mµ thÊt b¹i kh«ng ph¶i kh«ng nhiÒu.
Cïng mét bµi v¨n, n¨m nay d¹y th× hay nh−ng sang n¨m l¹i thÊy kh«ng cã kÕt qu¶. Giê
nµy ë líp nµy th× hay nh−ng giê kh¸c l¹i kh«ng ®−îc nh− ý muèn. Cã khi giê tr−íc th× ®¹t
nh−ng giê sau th× l¹i kh«ng thµnh c«ng. Trong ®êi d¹y v¨n kh«ng dÔ g× cã ®−îc d¨m m−êi
bµi gi¶ng v¨n thËt së ®¾c t©m ®¾c. Cã ng−êi nghiªn cøu v¨n häc kh¸ s©u s¾c vµ uyªn th©m
n÷a nh−ng gi¶ng v¨n l¹i Ýt hÊp dÉn. Cã ng−êi viÕt v¨n hay mµ gi¶ng v¨n l¹i nh¹t nhÏo. Cã
ng−êi b×nh th¬ v¨n rÊt hÊp dÉn, l«i cuèn häc sinh nh−ng kÕt qu¶ rÌn luyÖn cho häc sinh l¹i

72
ch¼ng ®−îc bao nhiªu, cã khi lµm bµi l¹i nghÌo nµn vÒ kiÕn thøc. Cã c« gi¸o d¹y v¨n
kh«ng tµi hoa, kh«ng hÊp dÉn nh−ng kÕt qu¶ l¹i ¨n ch¾c vÒ kiÕn thøc vµ kü n¨ng v¨n häc.
Cã ng−êi nãi gi¶ng v¨n lµ nghÖ thuËt, lµ chuyÖn lao ®éng n¨ng khiÕu c¸ nh©n. Kh«ng ph¶i
hoµn toµn nh− vËy. Gi¶ng v¨n lµ n¬i héi tô giao kÕt nhiÒu quy luËt cña nghÖ thuËt vµ cña
khoa häc, cña gi¸o dôc, cña v¨n ch−¬ng, cña x· héi vµ cña c¸ nh©n. Cã thÓ kh¸i qu¸t c¸i
khã kh¨n cña viÖc gi¶ng v¨n cã mÊy ph−¬ng diÖn chÝnh sau ®©y :
T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét s¶n phÈm ®éc ®¸o cña nhµ v¨n, lu«n lu«n lµ mét Èn sè
®èi víi ng−êi ®äc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng cµng xuÊt s¾c cµng ®a nghÜa, thÕ giíi nghÖ thuËt
cµng phong phó ; viÖc lÜnh héi vµ c¾t nghÜa kh«ng ®¬n gi¶n. Bµi ca dao Th»ng Bêm, truyÖn
Mþ Ch©u Träng Thuû, bµi th¬ ThÒ non n−íc trong ch−¬ng tr×nh v¨n häc cÊp III tr−íc ®©y
®· g©y tranh c·i trong c¸c nhµ nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc, qua nhiÒu n¨m vÉn ch−a
cã ý kiÕn thèng nhÊt. GÇn ®©y, nhiÒu bµi th¬ trong ch−¬ng tr×nh v¨n c¶i c¸ch còng ®· g©y
nªn nh÷ng c¸ch hiÓu, c¸ch c¾t nghÜa kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp n÷a. Ba tiªu cña NguyÔn
Tr·i, §©y th«n Vü D¹ cña Hµn MÆc Tö, Tèng biÖt hµnh cña Th©m T©m, chïm th¬ thu cña
NguyÔn KhuyÕn, ChiÒu tèi trong NhËt ký trong tï cña Hå ChÝ Minh,... vµ nhiÒu bµi kh¸c
n÷a ®· ®−a ®Õn nh÷ng c¸ch c¾t nghÜa kh¸c nhau. Kh¸c nhau tõ tõng chi tiÕt cho ®Õn c¶ chñ
®Ò vµ ý nghÜa x· héi v¨n ch−¬ng. Cho nªn khã cã thÓ nãi c¸i khã thø nhÊt cña gi¶ng v¨n
b¾t ®Çu tõ chÝnh b¶n th©n ®èi t−îng mµ chóng ta chiÕm lÜnh. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n
tiÒm Èn nh÷ng Èn sè ®ßi hái ë ng−êi ®äc nhiÒu c«ng phu vµ kh¶ n¨ng ®Æc biÖt ®Ó gi¶i m·.
Ngoµi c¸i khã tõ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cßn cã c¸i khã ë b¶n th©n ng−êi tiÕp nhËn. T¸c
phÈm v¨n ch−¬ng lµ ®a nghÜa mµ tiÕp nhËn th× ®a trÞ. TiÕp nhËn v¨n ch−¬ng bao giê còng
mang tÝnh chñ quan, tÝnh c¸ thÓ. Mçi häc sinh lµ mét b¹n ®äc, mçi b¹n ®äc häc sinh lµ
mét thÕ giíi tinh thÇn riªng. Ng−êi gi¸o viªn trong giê gi¶ng v¨n kh«ng nh÷ng ph¶i am
hiÓu t¸c phÈm mµ cßn ph¶i ®èi diÖn víi n¨m s¸u chôc thÕ giíi con ng−êi tuy cïng løa tuæi
nh−ng kh«ng ®ång ®Òu vµ ®ång nhÊt vÒ mäi ph−¬ng diÖn thÈm mü, vèn sèng, vèn v¨n ho¸,
v.v. Ngµy nay víi sù ph¸t triÓn s©u réng cña mét x· héi c¬ chÕ thÞ tr−êng, t©m lý häc sinh
®ang biÕn ®æi hµng ngµy, hµng giê ; kh«ng dÔ g× ng−êi gi¸o viªn cã thÓ n¾m b¾t ®−îc
nh÷ng g× ®ang diÔn ra trong t©m hån c¸c em mµ ®iÒu nµy trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn sù tiÕp
nhËn v¨n ch−¬ng trong tõng giê gi¶ng v¨n. GÇn ®©y trªn b¸o chÝ ®· thÊy ®¨ng t¶i nhiÒu
chuyÖn tiÕu tho¹i vÒ "V¨n ch−¬ng tr−êng èc". C−êi nh−ng ra n−íc m¾t, lo l¾ng tr−íc
nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng lµnh m¹nh trong v¨n ho¸ tiÕp nhËn cña häc sinh. Cã thÓ nãi, hiÓu
cho ®−îc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®· khã mµ viÖc n¾m b¾t ®−îc ®èi t−îng häc sinh trong giê
gi¶ng v¨n l¹i lµ mét th¸ch thøc nÆng nÒ phøc t¹p h¬n nhiÒu. TiÕc r»ng lèi gi¶ng v¨n kh«ng
cã ®Þa chØ vÉn ®ang diÔn ra h»ng ngµy trong nhµ tr−êng chóng ta.
Ng−êi ta vÉn hay nãi hiÖu qu¶ v¨n ch−¬ng th−êng kh«ng ®o ®Õm ®−îc (impondÐrable).
§äc v¨n lµ chuyÖn ®éc tho¹i víi tõng c¸ nh©n. V¨n ch−¬ng lµ chuyÖn thøc tØnh l−¬ng t©m,
lµ sù thanh läc, tù nhËn thøc. KÕt qu¶ cã khi ®Õn sau ; gÆp mét t×nh huèng, mét c¶nh ngé
trong ®êi sèng, nhiÒu khi chuyÖn häc trong nhµ tr−êng l¹i sèng dËy trß chuyÖn vµ dÉn d¾t
b−íc ®i. HiÖu qu¶ v¨n ch−¬ng cã khi l¹i rÊt bÊt ngê, ngoµi c¶ ý ®Þnh cña ng−êi s¸ng t¸c
hay ng−êi gi¶ng d¹y. NguyÔn Du sinh thêi tù hái "BÊt tri tam b¸ch d− niªn hËu − Thiªn h¹
hµ nh©n khÊp Tè Nh−" Êy vËy mµ ai ngê ch−a ®Õn 300 n¨m ®· cã mét ng−êi tï c¸ch m¹ng

73
tr−íc khi ra ph¸p tr−êng vÉn cßn say mª TruyÖn KiÒu. Gi÷a nh÷ng ngµy chèng Mü cøu
n−íc ¸c liÖt vÉn vang lªn nh÷ng lêi th¬ "KÝnh tÆng cô NguyÔn Du". ThÇy gi¸o tr−íc khi
lªn líp ®· ®Þnh râ môc ®Ých yªu cÇu cña tõng giê gi¶ng v¨n cô thÓ nh−ng ai d¸m ch¾c ý
t−ëng cña thÇy ®· hoµn toµn ¨n khíp víi thu ho¹ch cña mçi em häc sinh. Ph¶n øng tÝch
cùc vµ c¶ tiªu cùc n÷a. §ã lµ mét bµi to¸n nan gi¶i ®èi víi ng−êi gi¶ng v¨n trong nhµ
tr−êng chóng ta. Ta vÉn theo thãi quen thÇy gi¶ng theo ý ®Þnh vµ sù c¶m nhËn cña thÇy.
Häc sinh cø häc hay kh«ng häc tuú theo sù c¶m nhËn chñ quan cña tõng em. Ng−êi ta nãi
hiÖu qu¶ gi¶ng v¨n cã tÝnh chÊt bÊp bªnh, kh«ng ¨n ch¾c, mét phÇn còng tõ thùc tr¹ng ®ã.
Trong nhµ tr−êng ngµy nay, viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nh÷ng giê gi¶ng
v¨n ph¶i dÇn dÇn xo¸ bá thùc tr¹ng tù ph¸t vµ c¶m tÝnh nµy. N¾m b¾t t©m lý tiÕp nhËn cña
häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó n¾m b¾t ®−îc ph¶n øng thÈm mü, t×nh c¶m ë häc sinh, d¹y v¨n
theo ®¸p øng cña häc sinh nh− c¸c tr−êng häc ë Mü vµ c¸c n−íc tiªn tiÕn ®ang lµm lµ mét
h−íng ®i cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ ®−îc lèi gi¶ng v¨n tuú høng, c¶m tÝnh, chñ quan cña ng−êi
gi¶ng v¨n, lµ c«ng viÖc ®ßi hái th¸ch thøc nhiÒu ®iÒu kiÖn, nhiÒu phÈm chÊt, nhiÒu n¨ng
lùc ®Æc thï, mét vèn liÕng v¨n ho¸, ®êi sèng phong phó vµ nh÷ng kh¶ n¨ng nghÒ
nghiÖp cña ng−êi gi¸o viªn. V¨n ch−¬ng xÐt cho cïng lµ chuyÖn ®êi, chuyÖn con ng−êi.
§Õn víi v¨n ch−¬ng kh«ng ph¶i chØ lµ chuyÖn ch÷ nghÜa hay thñ thuËt vµ kü x¶o nghÒ
nghiÖp. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh ®· tõng viÕt "ThiÕu ®i nh÷ng t×nh c¶m lín th× kh«ng thÓ
hiÓu næi mét c©u v¨n chø nãi g× v¨n ch−¬ng". Lµ mét ng−êi am hiÓu s©u s¾c TruyÖn KiÒu,
bao n¨m trêi ®· nhiÒu lÇn ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vÒ nh©n vËt Tõ H¶i nh−ng ph¶i ®Õn nh÷ng
n¨m cuèi ®êi trong kh«ng khÝ quyÕt liÖt cña nh÷ng ngµy chèng kÎ thï x©m l−îc, «ng míi
nhËn ra nh÷ng c¸ch hiÓu ch−a ®Çy ®ñ cña m×nh vÒ mét nh©n vËt v¨n ch−¬ng. ThiÕu sù
nh¹y bÐn thÈm mü vµ nh©n v¨n, ng−êi ®äc khã mµ xóc c¶m tr−íc sè phËn c¸c nh©n vËt
trong s¸ch. Con ng−êi l¹nh lïng tr−íc nçi ®au vµ niÒm vui cña con ng−êi th× lµm sao cho
thÓ ®ång c¶m víi cuéc ®êi c¸c nh©n vËt. Trong th−ëng thøc nghÖ thuËt cÇn ®Õn nh÷ng gi¸c
quan cao cÊp, nh÷ng n¨ng lùc nghÖ thuËt. Nãi nh− M¸c muèn th−ëng thøc nghÖ thuËt ph¶i
®−îc gi¸o dôc vÒ nghÖ thuËt. Muèn s¸ng t¸c thµnh c«ng, ng−êi nghÖ sÜ ph¶i sèng tr¶i
nghiÖm. T−ëng t−îng phong phó ®Õn ®©u còng kh«ng thay thÕ ®−îc cho vèn sèng, sù tõng
tr¶i, ®µnh r»ng, trong s¸ng t¹o v¨n ch−¬ng kh«ng thÓ thiÕu tµi n¨ng h− cÊu. TiÕng khãc
ai o¸n cho "ThËp lo¹i chóng sinh" b¾t nguån tõ sù tr¶i nghiÖm, nçi ®au th−¬ng bÊt h¹nh
cña bao kiÕp ng−êi mµ NguyÔn Du ®· tr¶i qua. C©u th¬ "Con ®ãi l¶ «m l−ng mÑ khãc −
MÑ ®î con b¸t thãc cÇm h¬i − KiÕp ng−êi c¬m v·i c¬m r¬i − BiÕt ®©u nÎo ®Êt ph−¬ng
trêi mµ ®i ?" ®−îc ch¾t läc tõ nçi ®au bao kiÕp ng−êi n« lÖ. C©u th¬ göi bao nçi nhøc
nhèi trong lßng nh÷ng con ng−êi ViÖt Nam tõng thÊm thÝa xãt xa nçi ®au th−¬ng trong
chÕ ®é cò. Ng−êi häc sinh ngµy nay kh«ng ph¶i ®· dÔ g× cã thÓ ®ång c¶m ®−îc ngay.
Ng−êi gi¸o viªn kh«ng nh¹y bÐn vÒ t×nh c¶m nh©n v¨n vµ thÈm mü hay thiÕu ®i
nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi, vÒ cuéc ®êi th× khã cã thÓ t¹o ®−îc cho häc sinh m×nh
nh÷ng xóc ®éng cÇn thiÕt trong giê gi¶ng v¨n. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn nh÷ng n¨ng lùc vµ kü
n¨ng ®Æc thï cã khi ph¶i tù rÌn luyÖn tu d−ìng mét c¸ch bÒn bØ suèt c¶ cuéc ®êi nghÒ
nghiÖp cña m×nh.

74
 B − NH÷NG C¤NG VIÖC CHÝNH CñA GI¶NG V¡N ë TRUNG HäC
PHæ TH¤NG
Cho ®Õn nay, kh«ng ph¶i kh«ng cßn nh÷ng c¸ch nghÜ gi¶n ®¬n vÒ c«ng viÖc gi¶ng v¨n,
vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng : ®ång nhÊt
viÖc ph©n tÝch, tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng víi c«ng viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng trong nhµ tr−êng ; nghÜ r»ng bµn ®Õn viÖc ph©n tÝch, kh¸m ph¸ mét bµi v¨n, mét
t¸c phÈm v¨n ch−¬ng thuéc ch−¬ng tr×nh nhµ tr−êng lµ ®· bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ; kh«ng
ph©n biÖt ®−îc b¹n ®äc ngoµi x· héi víi b¹n ®äc trong nhµ tr−êng ; kh«ng ph©n biÖt ®−îc
sù kh¸c nhau gi÷a mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nãi chung víi mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ
tr−êng, v.v. BÊy nhiªu hiÖn t−îng nhÇm lÉn ®Òu b¾t nguån tõ nhËn thøc kh«ng ®óng,
kh«ng ®Çy ®ñ vÒ b¶n chÊt m«n V¨n, vÒ nhiÖm vô, vÒ b¶n chÊt cña lao ®éng vµ quy tr×nh
d¹y häc mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng.
Bµn vÒ quy tr×nh gi¶ng v¨n, d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng,
kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn ba c«ng viÖc chñ yÕu sau ®©y : nhËn diÖn ®óng t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng ; x¸c lËp ®−îc hÖ thèng nh÷ng ph−¬ng ph¸p
ph©n tÝch c¾t nghÜa t¸c phÈm vµ cuèi cïng lµ x©y dùng ®−îc nh÷ng con ®−êng, nh÷ng c¸ch
thøc h−íng dÉn häc sinh ®Õn víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng.

I − NHËN DIÖN T¸C PHÈM V¡N CH¦¥NG Vµ T¸C PHÈM

V¡N CH¦¥NG trong NHµ TR¦êNG

1. ë ®©y cÇn nãi qua vÒ vÊn ®Ò lùa chän t¸c phÈm. Theo truyÒn thèng s− ph¹m th× viÖc
lùa chän t¸c phÈm vµo ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa kh«ng ®Æt ra víi ng−êi gi¸o viªn.
§ã lµ c«ng viÖc cña ng−êi biªn so¹n ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa. Nh−ng d−íi gãc ®é
ng−êi gi¶ng d¹y còng cÇn am hiÓu lý do v× sao mét t¸c gi¶, mét t¸c phÈm nµy nä l¹i ®−îc
®−a vµo ch−¬ng tr×nh. Kh«ng n¾m ®−îc ý ®å vµ quan ®iÓm lùa chän cña so¹n gi¶, ng−êi
gi¸o viªn dÔ bÞ l¹c h−íng trong khai th¸c vµ gi¶ng d¹y tõng bµi v¨n cô thÓ. Tr−íc ®©y,
trong ch−¬ng tr×nh cò kh«ng cã t¸c phÈm v¨n häc l·ng m¹n ViÖt Nam 1930 − 1945. Nay,
trong s¸ch gi¸o khoa tõ phæ th«ng c¬ së ®· cã th¬ Hµn MÆc Tö, Vò §×nh Liªn,... ë trung
häc phæ th«ng cã th¬ cña Xu©n DiÖu, Huy CËn,... cã v¨n Th¹ch Lam, NguyÔn Tu©n, v.v.
Tr−íc ®©y chóng ta th−êng tr¸nh th¬ v¨n Ph¹m Th¸i. Chinh phô ng©m còng chØ ®−îc d¹y
mét c¸ch dÌ dÆt. §èi víi nh÷ng nhµ v¨n cæ ®iÓn nµy, phÇn tuyÓn chän bµi gi¶ng còng cã
kh¸c. Tr−íc ®©y th−êng chän nh÷ng ®o¹n trÝch thiªn vÒ ý nghÜa hiÖn thùc vµ tè c¸o nay ®·
trÝch thªm nh÷ng ®o¹n vÒ ChÞ em Thuý KiÒu, KiÒu ë lÇu Ng−ng BÝch, vÒ Trao duyªn, v.v.
V× sao nh÷ng bµi th¬ hay nh− Tèng biÖt hµnh nh− Nhí, T©y TiÕn hay Bªn kia s«ng §uèng
tr−íc ®©y kh«ng ®−îc trÝch gi¶ng nay l¹i ®−îc ®Æt vµo mét vÞ trÝ xøng ®¸ng... Mét bµi v¨n
nh− Tuyªn ng«n §éc lËp kh«ng ®−îc chän gi¶ng v¨n ë líp 12 còng ph¶n ¸nh nh÷ng c¸ch
nghÜ, nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau trong c¸ch hiÓu vµ ®¸nh gi¸ mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng
vµ ®· g©y nªn nh÷ng ph¶n øng kh¸ m¹nh mÏ ngoµi x· héi.
Cho nªn ng−êi gi¸o viªn tuyÖt nhiªn kh«ng nªn nh×n nhËn t¸c phÈm, bµi v¨n mµ m×nh
s¾p gi¶ng d¹y cho häc sinh nh− nh÷ng v¨n b¶n riªng rÏ, ®éc lËp víi ch−¬ng tr×nh. Gi¸o

75
viªn cÇn ý thøc ®−îc v× sao bµi v¨n ®ã l¹i ®−îc lùa chän mµ kh«ng ph¶i lµ bµi kh¸c theo ý
®å cña ch−¬ng tr×nh. RÊt tiÕc lµ nhiÒu n¨m nay, c«ng viÖc båi d−ìng gi¸o viªn cßn coi nhÑ
viÖc n¾m v÷ng ý t−ëng chiÕn l−îc cña ch−¬ng tr×nh còng nh− yªu cÇu cô thÓ ®èi víi t¸c
gi¶, t¸c phÈm ®−îc lùa chän. Råi ®©y, víi xu h−íng gi¶m nhÑ vai trß cña s¸ch gi¸o khoa,
víi viÖc chän s½n c¸c bµi v¨n trÝch gi¶ng nh− mét sè n−íc tiªn tiÕn ®· lµm th× vÊn ®Ò lùa
chän t¸c phÈm sÏ ®Æt ra bøc thiÕt h¬n ®èi víi tõng gi¸o viªn. Cã tr−êng hîp d¹y vÒ
Hemingway, gi¸o viªn cã quyÒn lùa chän t¸c phÈm m×nh thÝch nhÊt (hä t«n träng viÖc
thÝch d¹y, kh«ng khÝ gi¶ng d¹y cña tõng gi¸o viªn) vµ häc sinh ®Õn líp cã thÓ chän lùa
theo së thÝch cña m×nh mét t¸c phÈm nµo ®ã mµ c¸c em yªu thÝch (hä còng rÊt chó ý ®Õn
vÊn ®Ò thÝch thó cña ng−êi häc). Dï sao ®ã còng cßn lµ chuyÖn t−¬ng lai tuy kh«ng ph¶i lµ
t−¬ng lai xa n÷a. Nh−ng vÊn ®Ò quan träng cã tÝnh chÊt l©u dµi lµ ý thøc vµ kh¶ n¨ng lùa
chän, ®¸nh gi¸ còng nh− viÖc quan t©m ®Õn høng thó c¸ nh©n trong d¹y häc v¨n ch−¬ng. §ã
lµ vÊn ®Ò thuéc n¨ng lùc phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn ®øng tr−íc mét bµi v¨n hay mét
ch−¬ng tr×nh v¨n häc mµ m×nh phô tr¸ch.

2. NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng

2.1. LÞch sö vµ ý nghÜa viÖc x¸c ®Þnh hµm nghÜa cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng

Ýt ra trong vèn t− liÖu ë n−íc ta hiÖn nay còng ®· cã ®Õn hµng chôc c«ng tr×nh trong vµ
ngoµi n−íc bµn vÒ khoa v¨n häc. Song bÊy nhiªu c«ng tr×nh lý luËn còng chØ míi ®Ò cËp
®Õn nh÷ng ®Þnh nghÜa, nh÷ng kh¸i niÖm chung vÒ v¨n häc. TruyÒn thèng lý luËn cña c¸c
c«ng tr×nh nghiªn cøu nãi trªn vµ còng nh− cña c¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y hÇu nh− coi nhÑ
®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vÉn v« cïng cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa vÒ nhiÒu mÆt ®èi
víi ng−êi s¸ng t¸c phª b×nh nghiªn cøu hay gi¶ng d¹y v¨n häc. Qua nh÷ng n¨m th¸ng
kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, c«ng t¸c nghiªn cøu lý luËn v¨n häc ch−a tiÕn ®−îc bao
nhiªu. MÊy n¨m sau hoµ b×nh lËp l¹i, Xu©n DiÖu c¶m thÊy ph¶i ®Æt vÊn ®Ò t×m hiÓu c¸c t¸c
phÈm v¨n häc. Xu©n DiÖu nªu vÊn ®Ò mét c¸ch kh¸ s«i næi vµ cÊp b¸ch : "§Õn giai ®o¹n
ph¸t triÓn hiÖn nay cña v¨n häc, chóng ta kh«ng nªn vµ kh«ng thÓ nãi ®Õn v¨n häc mµ
kh«ng nãi ®Õn t¸c phÈm vµ khi nãi ®Õn t¸c phÈm mµ l¹i lµm thinh vÒ quy luËt cña t¸c
phÈm. Kh«ng nãi ®Õn t¸c phÈm tøc lµ chØ nãi chung chung : nãi chung chung cã thÓ rÊt
ch©n thµnh vµ nhiÖt t×nh nh−ng cã khi c¸i ®ã còng che ®Ëy mét sù l−êi biÕng hay ng¹i ngïng
gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n cô thÓ cho mét ngµnh nh− lµ v¨n häc"(1). N¨m 1964,
NguyÔn §×nh Thi trong cuèn C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt khi ®i t×m mét ®Þnh nghÜa
vÒ tiÓu thuyÕt ®· viÕt : "TiÓu thuyÕt lµ g× ? ThËt khã tr¶ lêi qu¸ !... Ai còng biÕt truyÖn lµ g×
nh−ng ®Þnh nghÜa nã lµ rÊt khã. Còng nh− vËy th¬ cã tõ bao nhiªu ngµn n¨m, ai còng biÕt
th¬ lµ g× nh−ng ch−a ai ®Þnh nghÜa næi cho tho¶ ®¸ng c¶"(2).
Mét ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng kh«ng nh÷ng chØ lµm phong phó
thªm cho kho tµng lý luËn mµ cßn gãp phÇn thóc ®Èy nã mét c¸ch cã hiÖu qu¶ lao ®éng
s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ. Mét hiÓu biÕt v÷ng ch¾c vÒ c¬ cÊu vµ b¶n chÊt t¸c phÈm v¨n ch−¬ng

(1) Xu©n DiÖu, Quy luËt cuéc sèng vµ quy luËt t¸c phÈm trong th¬, T¹p chÝ V¨n nghÖ, th¸ng 8 - 1961.
(2) NguyÔn §×nh Thi, C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1964.

76
sÏ gióp cho ng−êi s¸ng t¸c khái mß mÉm, cã ph−¬ng h−íng ®óng ®¾n h¬n, tiÕt kiÖm ®−îc
c«ng søc nhiÒu h¬n trªn con ®−êng thai nghÐn t¸c phÈm vµ h×nh thµnh s¶n phÈm cña m×nh.
§óng nh− Xu©n DiÖu nãi "gîi ý cho b¹n trÎ míi lµm th¬ ®Ó c¸c b¹n cã mét kh¸i niÖm r»ng
: t¸c phÈm th¬ cßn cã quy luËt néi bé cña nã n÷a, nh− vËy kh«ng ph¶i lµ bµy ra l¾m
chuyÖn, l¾m yªu cÇu, cã thÓ chØ lµm n¶n lßng nh÷ng b¹n trÎ lµm viÖc th¬, mµ nh− vËy theo
®óng ý cña t«i lµ muèn ®ì bít cho sù tiªu phÝ "m¸u x−¬ng" cña c¸c b¹n..."(1). DÜ nhiªn
kh«ng ph¶i chØ cã víi c¸c b¹n trÎ, viÖc n¾m v÷ng tiªu chuÈn thµnh phÈm lao ®éng cña
m×nh bao giê còng lµ tiÒn ®Ò cho mäi s¸ng t¹o
Víi ng−êi gi¸o viªn v¨n häc, viÖc n¾m ch¾c b¶n chÊt cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng còng
cã ý nghÜa rÊt quan träng vÒ ph−¬ng ph¸p luËn bé m«n còng nh− vÒ néi dung vµ ph−¬ng
ph¸p ph©n tÝch, c¶m thô t¸c phÈm cña häc sinh. Mét nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ t¸c phÈm x©y
dùng lµ tiÒn ®Ò cho hµng lo¹t c«ng viÖc cña mét qu¸ tr×nh nghÒ nghiÖp võa mang tÝnh khoa
häc võa mang tÝnh chÊt v¨n häc. Ng−êi gi¸o viªn kh«ng cã lý g× l¹i kh«ng n¾m ch¾c,
kh«ng am hiÓu kü l−ìng c«ng cô gi¸o dôc cña m×nh. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ vò khÝ, lµ
c«ng cô cña ng−êi gi¸o viªn v¨n häc. HiÖn nay, kh«ng ph¶i chóng ta, kÓ c¶ nh÷ng anh chÞ
em gi¸o viªn l©u n¨m trong nghÒ, ®· cã thÓ ®i ®Õn ®−îc mét ®Þnh nghÜa thèng nhÊt vÒ t¸c
phÈm. DÉu r»ng, ngµy nay chóng ta vÉn mæ xÎ ph©n tÝch, t×m hiÓu nã.

2.2. Quan niÖm vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng

a) NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng

Víi kinh nghiÖm vµ suy nghÜ riªng, tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, trong nh÷ng tr−êng
hîp vµ môc ®Ých kh«ng gièng nhau, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ lý luËn ®· ®−a ra nh÷ng
®Þnh nghÜa trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vÒ t¸c phÈm v¨n, th¬, tiÓu thuyÕt còng nh− truyÖn
ng¾n(2). Tuy nhiªn, nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau cña c¸c nhµ lý luËn, s¸ng t¸c v¨n häc còng
gióp chóng ta thèng nhÊt ®−îc mét vµi kh¸i niÖm chung vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ®Ó tõ ®ã
rót ra ®−îc nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt vµ bæ Ých cho c«ng viÖc ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y t¸c
phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng.
XÐt vÒ môc ®Ých, ý ®å s¸ng t¸c th× t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bao giê còng thÓ hiÖn ý ®Þnh
cña ng−êi cÇm bót. Nhµ v¨n muèn bµy tá mét vÊn ®Ò, mét quan niÖm, mét th¸i ®é vÒ cuéc
sèng ®Õn nh÷ng b¹n ®äc nhÊt ®Þnh cho nªn bÊt cø mét t¸c phÈm v¨n häc nµo còng lµ mét
lêi tri ©m, mét tÊc lßng cña t¸c gi¶ göi ng−êi cïng thanh khÝ.
ý ®Þnh ®ã kh«ng ph¶i lµ mét lêi tuyªn bè kh« khan, mét kh¸i niÖm trõu t−îng. ý ®Þnh
®ã bao giê còng ®−îc thÓ hiÖn qua néi dung vµ h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Néi dung
®ã bao giê còng ®−îc cÊu t¹o nªn bëi hai yÕu tè hîp thµnh g¾n quyÖn vµo nhau, hiÖn thùc
kh¸ch quan vµ chñ quan t¸c gi¶ (ph¶n ¸nh vµ biÓu hiÖn kh«ng ph¶i bao giê còng ®ång
nhÊt). Tuú tµi n¨ng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ tuú tõng lo¹i thÓ mµ ph−¬ng thøc biÓu hiÖn néi
dung h×nh thøc cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. Nh−ng nãi chung dï lµ tù sù hay tr÷ t×nh, t¸c

(1) S®d.
(2) Xem : Phan Träng LuËn, Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng, NXB Gi¸o dôc, 1977.

77
phÈm v¨n häc nµo còng lÊy ng«n ng÷ lµm vËt liÖu biÓu hiÖn. Ng«n ng÷ cÊu t¹o thµnh h×nh
t−îng tÝnh c¸ch. Ng«n ng÷ trong th¬, trong truyÖn, trong kÞch l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng.
Søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n häc chÝnh lµ ë mÆt t×nh c¶m. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®¸nh
thøc, khªu gîi t©m hån rung ®éng cña ng−êi ®äc. T¸c gi¶ dÉn d¾t vµ thuyÕt phôc ng−êi ®äc
mét c¸ch bÊt ngê b»ng c¸ch ®èt ch¸y lªn trong lßng ng−êi ®äc nh÷ng tia löa, nh÷ng ngän
löa t×nh c¶m, nh÷ng nguån rung ®éng s©u l¾ng.
Mèi liªn hÖ gi÷a b¹n ®äc víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét mèi liªn hÖ giao tÕ x· héi,
mét mèi liªn hÖ cã lùa chän ®Çy høng thó víi sù vËn ®éng cña nh÷ng n¨ng lùc t©m lý ®Æc
biÖt. Vai trß cña t−ëng t−îng thËt lµ quan träng. §óng nh− NguyÔn §×nh Thi nãi :
"Ng−êi kÓ chuyÖn lu«n lu«n ph¶i dïng ®Õn trÝ t−ëng t−îng ®Ó thÊy nh÷ng h×nh ¶nh cña
sù vËt vµ kh¸c nµo vÏ l¹i nh÷ng h×nh ¶nh Êy b»ng tiÕng nãi do ®ã mµ truyÒn ®¹t vµo trÝ
t−ëng t−îng cña ng−êi nghe nh÷ng h×nh ¶nh nh− ®ang sèng thùc, cã søc m¹nh cuèn hót
vµ lµm lay ®éng c¶ trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m cña ng−êi nghe"(1). T« Hoµi còng ®· nãi trong Mét
sè kinh nghiÖm viÕt v¨n cña t«i : "Ph¶i nãi ®Õn khi nh©n vËt hiÖn ra tr−íc mÆt nh− mét
ng−êi sèng, bÊy giê t«i míi hoµn thµnh giai ®o¹n x©y dùng trong ãc ng−êi viÕt"(2). NguyÔn
C«ng Hoan còng ®· trao ®æi : "Khi t«i viÕt th× nh©n vËt cña truyÖn hiÖn ra trong ãc t«i.
T«i b¾t hä biÓu diÔn thËt thong th¶ tõng ý nghÜ, tõng cö chØ, tõng lêi nãi, tõng c¸ch ®i,
v.v. nh− trong mét cuèn phim quay chËm, ®Ó t«i nh×n cho râ vµ ghi cho hÕt"(3).
Nãi søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nãi ®Õn mèi liªn hÖ víi b¹n ®äc. §Æt t¸c
phÈm trong mèi liªn hÖ víi b¹n ®äc kh«ng nh÷ng lµ phï hîp víi ý ®Þnh s¸ng t¸c cña nhµ
v¨n mµ cßn thÓ hiÖn sù nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ con ®−êng vËn ®éng kh¸ch quan cña t¸c
phÈm ®Õn cuéc sèng. §Ých cña s¸ng t¸c lµ cuéc ®êi, T¸c phÈm ®Õn víi cuéc ®êi th«ng qua
b¹n ®äc. T«n träng b¶n th©n t¸c phÈm nh− mét tån t¹i kh¸ch quan cña h×nh t−îng do nhµ
v¨n s¸ng t¹o vÉn lu«n lu«n nhÊn m¹nh ®Õn mèi liªn hÖ sinh mÖnh cña t¸c phÈm víi cuéc
®êi. Mét c¸ch quan niÖm nh− vËy võa gióp chóng ta hiÓu t¸c phÈm ®−îc ®óng ®¾n, võa thÓ
hiÖn ®−îc mét quan niÖm thùc tiÔn cÇn cã vÒ v¨n häc.
Nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y víi sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu thø lý thuyÕt nh− cÊu tróc, th«ng
tin, v¨n b¶n häc ®· cã nhiÒu c¸ch quan niÖm kh¸c nhau vÒ v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng. Ng−êi th× ®Ò cao mét c¸ch tuyÖt ®èi vai trß cña cÊu tróc ng«n ng÷ ; ng−êi th× qu¸
nhÊn m¹nh ®Õn sø mÖnh th«ng ®iÖp x· héi cña v¨n häc ; ng−êi th× coi t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng ch¼ng qua chØ lµ mét ký hiÖu ®¬n nghÜa hay ®a nghÜa, v.v. Chóng ta vÉn cã thÓ
xem xÐt chän läc vµ tiÕp nhËn nh÷ng g× lµ hîp lý trong quan niÖm, nhÊt lµ trong ph−¬ng
ph¸p cña c¸c lý thuyÕt nãi trªn ®Ó bæ sung cho quan niÖm cña chóng ta vÒ v¨n häc vµ t¸c
phÈm v¨n ch−¬ng. Nh−ng ®iÒu quan träng vÒ nguyªn t¾c lµ : kh«ng thÓ v× nhÊn m¹nh ®Õn
mét chøc n¨ng, mét yÕu tè nµo ®ã cña v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng mµ coi nhÑ néi
dung vµ ý nghÜa thÈm mü cña b¶n th©n t¸c phÈm. §óng lµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nµo còng
lµ mét tËp hîp ng«n ng÷. Ng«n ng÷ lµ vËt liÖu thø nhÊt cña v¨n häc. Th«ng qua hÖ thèng

(1) NguyÔn §×nh Thi, C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt, S®d.
(2) T« Hoµi, Mét sè kinh nghiÖm viÕt v¨n cña t«i, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1965.
(3) NguyÔn C«ng Hoan, §êi viÕt v¨n cña t«i, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1971.

78
tÝn hiÖu ®ã mµ tiÕng nãi cña nhµ v¨n ®Õn víi b¹n ®äc. Nh÷ng ý nghÜa c¬ b¶n cña t¸c phÈm
v¨n ch−¬ng lµ th«ng tin nghÖ thuËt. §ã lµ mét ®iÓm c¬ b¶n mÊu chèt ph©n biÖt quan ®iÓm
m¸c xÝt víi quan ®iÓm cÊu tróc luËn vµ th«ng tin vÒ v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng.
Tõ c¸c b×nh diÖn nghiªn cøu trªn, chóng ta cã thÓ tãm t¾t s¬ l−îc vÒ t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng nh− sau :
− Mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bao giê còng lµ mét lêi nh¾n göi trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp,
kÝn ®¸o hay c«ng khai cña nhµ v¨n vÒ cuéc ®êi vµ víi cuéc sèng.
− B»ng nghÖ thuËt s¸ng t¹o ng«n ng÷ nghÖ thuËt theo phong c¸ch riªng cña m×nh, nhµ
v¨n t¹o nªn mét h×nh thøc ®éc ®¸o cña t¸c phÈm chøa ®ùng mét néi dung nhÊt ®Þnh bao gåm
: hai yÕu tè kh¸ch quan ph¶n ¸nh vµ chñ quan biÓu hiÖn chuyÓn ho¸ th©m nhËp vµo nhau
nh»m g©y ®−îc mét t¸c ®éng ®Æc biÖt ®Õn t©m hån vµ t×nh c¶m cña b¹n ®äc, ®èi t−îng t¹o
nªn mèi liªn hÖ sinh mÖnh cña t¸c phÈm ®èi víi ®êi sèng.
b) NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng
Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ môc ®Ých, ý ®Þnh s¸ng t¸c vÒ c¬ cÊu néi dung, vÒ søc m¹nh riªng
cña t¸c phÈm cïng mèi liªn hÖ gi÷a nhµ v¨n víi ng−êi ®äc, lµ nh÷ng c¬ së quan träng ®Ó
x¸c ®Þnh ®óng ph−¬ng h−íng chñ yÕu vµ c¬ b¶n cho viÖc khai th¸c vµ gi¶ng d¹y mét t¸c
phÈm v¨n ch−¬ng. D¹y mét bµi v¨n theo ý nghÜa trªn bao giê còng ph¶i lµ c«ng viÖc lµm
vang déi lªn trong t©m trÝ ng−êi häc sinh tiÕng nãi t©m t×nh tha thiÕt cña nhµ v¨n. Søc
thuyÕt phôc cña tiÕng nãi t×nh c¶m, cña nh÷ng rung ®éng s©u xa trong lßng ng−êi nghÖ sÜ
®Õn tËn ®¸y lßng ng−êi häc sinh. C¬ së ®Ó gi¸o dôc, gi¶ng d¹y lµ néi dung cÊu t¹o cña t¸c
phÈm. C¸i biÓu hiÖn bao giê còng lín h¬n c¸i ph¶n ¸nh.
Th−êng khi h×nh t−îng lín h¬n t− t−ëng. Ng−êi gi¸o viªn th«ng hiÓu b¶n chÊt cÊu t¹o
t¸c phÈm sÏ x¸c ®Þnh ®−îc néi dung khai th¸c, ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y. §iÒu nhµ v¨n cÇn
nãi, muèn nãi lµ c¸i quan träng nhÊt, c¸i cÇn truyÒn ®¹t ®Õn cho häc sinh. Tõ nhËn thøc
®óng ®¾n hµng lo¹t vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÓu vµ c¶m, gi÷a lý trÝ vµ t×nh c¶m, gi÷a kiÕn
thøc vµ t− t−ëng, gi÷a khoa häc vµ nghÖ thuËt trong gi¶ng v¨n, viÖc phÊn ®Êu ®Ó n©ng cao
hiÖu qu¶ giê d¹y nhÊt ®Þnh còng sÏ ®óng h−íng h¬n.
Tuy nhiªn, trong ph¹m vi yªu cÇu cña nhµ tr−êng, mét ®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng nãi chung vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc ®ßi hái cña anh chÞ em gi¸o viªn v¨n häc chóng
ta. NhiÖm vô vµ c«ng viÖc cña riªng ng−êi gi¸o viªn v¨n häc gÇn gòi nh−ng kh«ng ®ång
nhÊt víi nhiÖm vô vµ c«ng viÖc cña nhµ phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc.
Ng−êi ta vÉn th−êng nãi ®Õn vßng ®êi cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. §ã lµ mét vßng khÐp
kÝn ®an kÕt nhiÒu qu¸ tr×nh vµ nhiÒu quan hÖ : cuéc sèng − nhµ v¨n − t¸c phÈm − b¹n ®äc −
cuéc sèng. Trong qu¸ tr×nh ®i tõ cuéc sèng, trë vÒ víi cuéc sèng, t¸c phÈm cã nh÷ng quan
hÖ m¸u thÞt vµ t¸c ®éng qua l¹i víi b¶n th©n cuéc sèng, víi nhµ v¨n, víi b¹n ®äc. Nh÷ng
quan hÖ ®ã dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c«ng thøc cøng ®ê. Nh©n tè trªn thay ®æi th× t¸c
®éng cña b¶n th©n t¸c phÈm còng cã sù ®æi thay. M¸c nãi "t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ mäi s¶n
phÈm kh¸c còng thÕ − ®Òu t¹o ra mét thø c«ng chóng sÝnh nghÖ thuËt vµ cã kh¶ n¨ng
th−ëng thøc c¸i ®Ñp. Nh− vËy lµ s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng chØ s¶n sinh ra mét ®èi t−îng cho

79
chñ thÓ mµ cßn s¶n sinh ra mét chñ thÓ cho ®èi t−îng"(1). Mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm víi
b¹n ®äc lµ mèi quan hÖ qua l¹i mét c¸ch h÷u c¬. T¸c phÈm ®Õn víi b¹n ®äc vèn kh«ng
®ång nhÊt vÒ nhiÒu ®iÒu kiÖn c¶m thô, nªn t¸c ®éng cña t¸c phÈm còng kh«ng gièng nhau.
Ng−êi ®äc cã nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan, cã sù lùa chän nhÊt ®Þnh ®èi víi t¸c phÈm. ChÝnh
Lªnin ®· viÕt khi ®äc bµi th¬ cña Maiacèpxki : "T«i kh«ng thuéc vµo sè nh÷ng ng−êi h©m
mé tµi n¨ng lµm th¬ cña ®ång chÝ Êy, tuy r»ng t«i hoµn toµn thõa nhËn lµ t«i kh«ng ph¶i lµ
ng−êi am hiÓu lÜnh vùc ®ã. Nh−ng ®øng vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ hµnh chÝnh (t«i nhÊn m¹nh
P.T.L) mµ nãi, ®· tõ l©u ch−a bao giê t«i thÊy thÝch thó nh− vËy"(2). Nh− vËy lµ ®èi víi mét
t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, b¹n ®äc cã nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau, vµ th¸i ®é lùa chän cña ng−êi
®äc lµ mét ®iÒu tÊt nhiªn. Mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm v¨n ch−¬ng víi b¹n ®äc kh«ng ph¶i
lµ mèi quan hÖ æn ®Þnh, nhÊt thµnh bÊt biÕn ; vÊn ®Ò ®· ®−îc bµn kü ë trªn, ë ®©y chØ muèn
ghi nhËn r»ng t¸c phÈm víi b¹n ®äc häc sinh, trong ®iÒu kiÖn nhµ tr−êng kh«ng hoµn toµn
gi÷ nguyªn vÑn nh÷ng quan hÖ vèn cã víi b¹n ®äc nãi chung.
§i vµo s¸ch gi¸o khoa nhµ tr−êng, t¸c phÈm tr−íc hÕt ®· ph¶i chÞu sù lùa chän cña b¶n
th©n ng−êi so¹n s¸ch, tu©n theo nh÷ng yªu cÇu cña c¬ quan gi¸o dôc. Nh÷ng t¸c phÈm hay
kh«ng nhÊt thiÕt ®· cã thÓ chän d¹y trong nhµ tr−êng. Mét t¸c phÈm hay vµ tèt nhiÒu khi
vÉn kh«ng thÓ vµ kh«ng cã ®iÒu kiÖn gi÷ nguyªn vÑn khi ®i vµo s¸ch gi¸o khoa. NhiÒu c©u
ca dao hay vÉn kh«ng thÓ cã mÆt trong s¸ch líp 10. Cã nh÷ng ®o¹n miªu t¶ cã gi¸ trÞ trong
ChÝ PhÌo cña Nam Cao vÉn ph¶i lo¹i ra ngoµi bµi trÝch. Nh÷ng bµi v¨n th¬ cña NguyÔn Du
trÝch vµo s¸ch gi¸o khoa ch−a ph¶i lµ nh÷ng bµi s¸ng t¸c hay nhÊt cña ®¹i thi hµo.
Mét khi ®· ®−îc tung vµo cuéc sèng vµ ®Õn tay mét b¹n ®äc cô thÓ nµo ®ã, t¸c phÈm
hÇu nh− ®· bÞ trõu t−îng ho¸ mét c¸ch t−¬ng ®èi khái nh÷ng mèi liªn hÖ víi lÞch sö, x·
héi, t¸c gi¶. B¹n ®äc th«ng th−êng nhiÒu khi còng ch¼ng quan t©m ®Õn tªn t¸c gi¶ vµ còng
ch¼ng cÇn t×m hiÓu hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña t¸c phÈm.
Trong nhµ tr−êng, søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n häc ®èi víi häc sinh lu«n lu«n ®−îc
nh©n lªn céng thªm bëi tµi ba cña ng−êi gi¸o viªn. T¸c phÈm ®Õn víi häc sinh th«ng qua
vai trß trung gian cña ng−êi gi¸o viªn. Nh−ng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng khi
®Õn víi häc sinh l¹i lµ mét c¬ së ®Ó häc sinh tù nhËn thøc trªn c¬ së vèn kinh nghiÖm vµ
®Æc ®iÓm t©m sinh lý cña b¶n th©n c¸c em. Cho nªn mét ®Þnh nghÜa chung vÒ t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng th−êng ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së lý luËn chung cña khoa v¨n häc, cÇn ®−îc ®Æt
trong mèi liªn hÖ cô thÓ víi thùc tiÔn nhµ tr−êng, víi b¶n th©n ng−êi ®äc, häc sinh d−íi sù
chØ ®¹o trùc tiÕp cña ng−êi gi¸o viªn v¨n häc.
T¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng kh«ng chØ lµ mét ph−¬ng tiÖn nhËn thøc mµ
cßn lµ ®èi t−îng thÈm mü, ®ång thêi cßn lµ mét c¬ së ®Ó h×nh thµnh nh÷ng hiÓu biÕt vÒ
lÞch sö v¨n häc l¹i võa lµ mét c«ng cô gi¸o dôc ®Æc biÖt gióp häc sinh tù ph¸t triÓn mét
c¸ch hiÓu toµn diÖn vµ c©n ®èi. C¸ch hiÓu nh− trªn vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ
tr−êng sÏ kh«ng lµm mê nh¹t b¶n chÊt chøc n¨ng ®Æc thï cña h×nh t−îng v¨n häc, võa

(1) M¸c − ¨ngghen, VÒ v¨n häc nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, Hµ Néi.
(2) V.I. Lªnin, VÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, Hµ Néi.

80
kh«ng lo¹i trõ tÝnh nhµ tr−êng, tÝnh s− ph¹m cña t¸c phÈm víi t− c¸ch lµ mét c«ng cô gi¸o
dôc ®Æc biÖt.
Muèn x¸c ®Þnh ®−îc mét ®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ta kh«ng thÓ kh«ng dùa
vµo nh÷ng nguyªn lý cña khoa v¨n häc, nh−ng mÆt kh¸c l¹i ph¶i biÕt kÕt hîp vËn dông
nh÷ng quy luËt vÒ t©m lý gi¸o dôc. Mét ®Þnh nghÜa cã gi¸ trÞ khoa häc bao giê còng ph¶n
¸nh mét nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ b¶n th©n sù vËt. Mét ®Þnh nghÜa ®óng ®¾n vÒ t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng sÏ ®−a ®Õn mét ph−¬ng h−íng c¶m thô, ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y t¸c phÈm ®óng ®¾n,
cã c¬ së khoa häc, võa cã tÝnh hiÖu qu¶ v÷ng ch¾c.

II − Con §¦êNG TIÕP CËN Vµ C¾T NGHÜA T¸C PHÈM

V¡N CH¦¥NG TRONG NHµ TR¦êNG

1. Nh÷ng quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n ch−¬ng - kinh nghiÖm thÊt b¹i vµ thµnh c«ng

NhiÒu thËp kû qua viÖc tiÕp cËn, ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng c¸c
n−íc ®· chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña sù biÕn ®æi c¸c khuynh h−íng ph−¬ng ph¸p nghiªn
cøu phª b×nh v¨n häc. Nh÷ng khuynh h−íng tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n biÕn ®æi
vµ chao ®¶o d−íi ¶nh h−ëng cña c¸c ph−¬ng ph¸p lÞch sö x· héi, v¨n b¶n häc, phª b×nh
míi hoÆc thuyÕt giao dÞch ®¸p øng,... Trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc cã khi ®·
qu¸ thiªn vÒ mÆt lÞch sö ph¸t sinh, cã khi l¹i chÞu ¶nh h−ëng cña cÊu tróc luËn hay v¨n b¶n
häc qu¸ chó träng tíi b¶n th©n t¸c phÈm. Chñ nghÜa phª b×nh víi chñ tr−¬ng lý thuyÕt "chñ
®Ò lõa dèi" kh«ng tin t−ëng vµo kh¶ n¨ng kh¸m ph¸ v¨n b¶n cña ng−êi ®äc vµ ®−a ®Õn
kiÓu ®äc khÐp kÝn (close reading). Do ®ã c¸ch nh×n nhËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trë nªn biÖt
lËp vµ siªu h×nh, h×nh thøc chñ nghÜa. §Õn ®Çu thËp kû 60, víi nh÷ng thµnh tùu cña lý
thuyÕt tiÕp nhËn, cña t©m lý häc s¸ng t¹o vµ c¶m thô nghÖ thuËt, ph©n tÝch v¨n ch−¬ng
theo h−íng lÞch sö chøc n¨ng ®−îc ®Æc biÖt ®Ò cao. ë Mü, mét thêi chÞu ¶nh h−ëng nÆng
nÒ cña chñ nghÜa phª b×nh míi kh¸ l©u th× nay trong c¸c gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y l¹i cã chiÒu
h−íng tuyÖt ®èi h−íng tiÕp nhËn cña ng−êi ®äc theo lý thuyÕt ®¸p øng (response − centred
approach).
ë ViÖt Nam còng vËy, tuú theo sù am hiÓu, tinh th«ng ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu
v¨n häc vµ còng tuú theo b¶n lÜnh khoa häc cña mçi ng−êi mµ con ®−êng tiÕp cËn t×m hiÓu
t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®i theo nh÷ng chiÒu h−íng ®óng sai kh¸c nhau : chó träng hoµn c¶nh
ph¸t sinh hay tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè t¸c phÈm ; kh¸m ph¸ cÊu tróc v¨n b¶n mét c¸ch khoa
häc hay biÖt lËp v¨n b¶n khái hoµn c¶nh ph¸t sinh ; h−íng vµo b¹n ®äc kh«ng khÐp kÝn
trong v¨n b¶n hay c−êng ®iÖu ho¸ së thÝch c¶m thô chñ quan cña ng−êi ®äc ®i ®Õn tho¸t li
v¨n b¶n,... Ng−êi ta ®· phª ph¸n tõ l©u khuynh h−íng tiÕp cËn "phi v¨n b¶n", "ngoµi v¨n
b¶n", "trªn v¨n b¶n" hoÆc khuynh h−íng ph©n tÝch kh«ng ®Þa chØ,... Mét sù c−êng ®iÖu hay
m¸y mãc trong ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhÊt ®Þnh sÏ ®−a ®Õn
hËu qu¶ thiÕu kh¸ch quan vµ ph¶n khoa häc. Mét bµi th¬ TiÕt phô ca cña Trung Quèc ®Õn
nay vÉn ch−a thèng nhÊt trong c¸ch ®¸nh gi¸ chñ ®Ò t− t−ëng vµ ý nghÜa x· héi. Bµi th¬
Quª h−¬ng cña Giang Nam trong cuéc chän gi¶i th¬ nh÷ng n¨m 70 ®· cho kinh nghiÖm
quý vÒ viÖc phª b×nh ®¸nh gi¸ vµ gi¶ng d¹y v¨n häc. Kh«ng nãi g× xa, ngay trong sinh ho¹t

81
v¨n häc nh÷ng n¨m võa qua, nh÷ng bµi th¬, bµi v¨n trong s¸ch gi¸o khoa phæ th«ng còng
®· g©y nªn nh÷ng cuéc trao ®æi ý kiÕn kh¸c nhau, cã khi ®èi lËp nhau. Kh¸c nhau vÒ tõng
chi tiÕt th¬, vÒ h×nh ¶nh hay nh©n vËt tr÷ t×nh, vÒ giäng th¬, vÒ c¶m høng s¸ng t¹o, ý ®å
s¸ng t¸c, ý nghÜa x· héi,... vµ c¶ vÒ thêi ®iÓm xuÊt xø(1). Bµi th¬, bµi v¨n chØ lµ trªn v¨n
b¶n giÊy tr¾ng mùc ®en nh−ng khiÕn c¸ch hiÓu, c¸ch c¶m, c¸ch ®¸nh gi¸ ë c¸c nhµ nghiªn
cøu phª b×nh hay gi¸o viªn v¨n häc (trong ®ã cã kh«ng Ýt ng−êi lµ nh÷ng tªn tuæi quen
biÕt) l¹i rÊt xa nhau. Nguyªn nh©n chñ yÕu kh«ng ph¶i ë tr×nh ®é, tµi n¨ng mµ chÝnh lµ
ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ. Mét kÕt luËn khoa häc quan träng
vµ c¬ b¶n ®èi víi ng−êi nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc lµ lu«n lu«n n¾m v÷ng mét quan
®iÓm tiÕp cËn ®ång bé, mét sù vËn dông hµi hoµ c¸c ph−¬ng ph¸p lÞch sö ph¸t sinh, cÊu
tróc v¨n b¶n vµ lÞch sö chøc n¨ng khi tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Mét ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn khoa häc nh− vËy ®−îc x©y dùng tõ nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ nguån gèc cña v¨n
häc, vÒ b¶n chÊt cÊu tróc vµ sinh mÖnh cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ ®ã còng lµ sù vËn
dông nhuÇn nhuyÔn nh÷ng quan ®iÓm kh¸ch quan vµ khoa häc vÒ s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn v¨n
ch−¬ng vµo viÖc t×m hiÓu mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ. Kh«ng vËn dông kh¸i niÖm
"tiÕp cËn ®ång bé", song mét sè nhµ s− ph¹m Mü ®· nhÊn m¹nh ®Õn bèn quan ®iÓm x·
héi, v¨n ho¸, v¨n b¶n vµ chñ ®Ò(2). Thùc chÊt ®ã còng lµ sù ph©n chia r¹ch rßi c¸c ph−¬ng
diÖn quan ®iÓm tiÕp cËn ®ång bé mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng mµ c¸c gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p
gi¶ng d¹y v¨n häc ë Mü rÊt quan t©m.
a) Quan ®iÓm tiÕp cËn lÞch sö ph¸t sinh hay lµ sù vËn dông mét c¸ch thÝch hîp nh÷ng
hiÓu biÕt ngoµi v¨n b¶n (x· héi, v¨n ho¸, nhµ v¨n,...) ®Ó c¾t nghÜa t¸c phÈm
V¨n häc còng nh− mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n lu«n ®−îc ra ®êi trong nh÷ng bèi
c¶nh lÞch sö x· héi v¨n ho¸ cô thÓ ; nh÷ng yÕu tè ®ã thÈm thÊu, ch¾t läc th«ng qua l¨ng
kÝnh cña nhµ v¨n ®Ó ®i vµo t¸c phÈm. Cho nªn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ muèn nghiªn cøu
mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ chóng ta kh«ng thÓ kh«ng t×m ®Õn bèi c¶nh vµ nhµ v¨n.
Mét h×nh ¶nh "con nai vµng" trong bµi th¬ TiÕng thu cña L−u Träng L− g¾n liÒn víi mét
kû niÖm s©u th¼m cña t¸c gi¶ thêi th¬ Êu h»ng ngµy ng¾m nghÝa bøc tranh treo c¹nh bµn
häc ë gian buång phÝa T©y nhµ m×nh. Nh÷ng c©u th¬ ®Ém lÖ vÒ th©n phËn ng−êi ®µn bµ
trong th¬ L−u Träng L− g¾n liÒn víi t×nh c¶m xãt th−¬ng cña nhµ th¬ víi nh÷ng cuéc ®êi
"chØ cã n−íc m¾t" ë bµ mÑ vµ c¸c chÞ g¸i ®au khæ vµ bÊt h¹nh cña m×nh. Bµi th¬ Quª
h−¬ng cña Giang Nam ra ®êi gi÷a nh÷ng ngµy qu©n thï ®ang ra søc truy lïng, b¾t bí, tµn
s¸t nh÷ng ng−êi th©n cña c¸c c¸n bé c¸ch m¹ng. Nhµ th¬ x©y dùng tø th¬ tõ c¸i chÕt thª
th¶m cña ng−êi yªu. Cã ng−êi phª b×nh sao kh«ng chän h×nh ¶nh ng−êi phô n÷ nãi chung
®Ó bµi th¬ mang ý nghÜa kh¸i qu¸t h¬n, chän h×nh ¶nh ng−êi yªu lµm cho bµi th¬ thu hÑp
trong t×nh c¶m riªng t−. V× kh«ng n¾m ®−îc bèi c¶nh lÞch sö cô thÓ miÒn Nam håi ®ã nªn
kh«ng hiÓu ®−îc dông ý nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ vµ ý nghÜa kh¸i qu¸t ®iÓn h×nh cña nçi ®au
trong bµi th¬ khi nãi ®Õn c¸i chÕt cã vÎ riªng t−. §µnh r»ng mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng xuÊt

(1) B¶ng thèng kª cña §Æng ¸nh TuyÕt, LuËn v¨n th¹c sÜ, 1998 vµ B¶ng thèng kª cña NguyÔn ThÞ Liªn,
LuËn v¨n cö nh©n, 1999.
(2) R. Marshall vµ J. Beach, D¹y v¨n ë phæ th«ng, NXB Harcourt Brace Jovanovich.

82
s¾c nhÊt, nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng kiÖt xuÊt bao giê còng cã ý nghÜa phæ qu¸t toµn
nh©n lo¹i. TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du kh«ng chØ lµ nçi ®au cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam
tµi s¾c thÕ kû XVIII. BÊt h¹nh cña c« bÐ Cosette ®©u chØ lµ chuyÖn cña trÎ em n−íc Ph¸p
thêi V. Huygo. Th¬ NguyÔn Tr·i ®−îc giíi v¨n häc Ph¸p ®¸nh gi¸ lµ cã "sens cosmique".
ThÕ nh−ng kh«ng ph¶i v× vËy mµ mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng l¹i mÊt ®i gi¸ trÞ lÞch sö cô thÓ
cña nã. T¸ch Tèng biÖt hµnh ra khái hoµn c¶nh 1940−1945, ng−êi phª b×nh vµ gi¶ng d¹y
v¨n häc dÔ thiªn vÒ ý nghÜa kh¸i qu¸t mu«n thuë cña t×nh c¶m "tèng biÖt" mµ quªn ®i nçi
tr¨n trë gi»ng xÐ cña mét thÕ hÖ thanh niªn ViÖt Nam håi bÊy giê ®ang muèn lªn ®−êng
t×m lèi tho¸t ra khái cuéc sèng chËt hÑp bÕ t¾c víi bao nhiªu nÝu kÐo nÆng nÒ. Còng vËy,
nÕu kh«ng hiÓu mèi t×nh vµ bÖnh t×nh cña Hµn MÆc Tö, ch¾c h¼n ta sÏ kh«ng l¾ng nghe hÕt
nçi qu»n qu¹i trong th¬ ng−êi thanh niªn tµi hoa mµ bÊt h¹nh Êy. Nh−ng nÕu chØ thu gän
bµi th¬ trong giíi h¹n mét mèi t×nh, mét bÖnh tr¹ng, mét hoµn c¶nh c¸ nh©n th× ý nghÜa bµi
th¬ l¹i bÞ h¹ thÊp vÒ gi¸ trÞ vµ ý nghÜa chung. Gi÷a nh÷ng n¨m 1930−1945 c¶m nhËn vÒ
h¹nh phóc bÊp bªnh h− ¶o kh«ng chØ lµ nçi ®au riªng cña chµng thi sÜ tËt nguyÒn vµ bÊt
h¹nh hä Hµn mµ ®ã còng cßn lµ nçi ®au thêi ®¹i cña líp thanh niªn ViÖt Nam ch−a cã lèi
tho¸t cho con ®−êng h¹nh phóc vµ sè phËn cña m×nh. Hµn MÆc Tö tõ niÒm riªng b¾t gÆp câi
lßng chung. NÕu t¸ch Vî nhÆt cña Kim L©n ra khái kh«ng khÝ tiÒn khëi nghÜa th× lµm sao c¶m
nhËn ®−îc nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt s¸ng gi¸ trong ý ®å s¸ng t¸c cña Kim L©n ë cuèi t¸c
phÈm : "Trong ãc, Trµng vÉn thÊy ®¸m ng−êi ®ãi vµ l¸ cê ®á bay phÊp phíi..."
b) Quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n b¶n
HiÓu biÕt ngoµi v¨n b¶n cùc kú quan träng nh−ng vÉn kh«ng thay thÕ cho viÖc kh¸m
ph¸ b¶n th©n v¨n häc. Quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n b¶n gióp ng−êi ®äc, ng−êi nghiªn cøu,
gi¶ng d¹y kh«ng tho¸t ly v¨n b¶n vèn lµ ®Ò ¸n tiÕp nhËn mµ nhµ v¨n muèn göi ®Õn b¹n
®äc. Chó träng v¨n b¶n nh−ng nhËn thøc vÒ v¨n b¶n cña t¸c phÈm còng nh− quan ®iÓm vµ
ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn v¨n b¶n th−êng kh«ng thèng nhÊt vµ ®ång nhÊt trong giíi nghiªn
cøu phª b×nh vµ gi¶ng d¹y v¨n häc.
V¨n b¶n lµ th«ng ®iÖp, lµ ®Ò ¸n nhµ v¨n göi ®Õn b¹n ®äc. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña v¨n
b¶n nghÖ thuËt lµ th«ng tin thÈm mü. Nhµ v¨n göi ®Õn cuéc ®êi niÒm xóc ®éng m·nh liÖt
nhÊt, nh÷ng rung ®éng tha thiÕt nhÊt vÒ cuéc sèng vµ vÒ con ng−êi. §©y lµ ®iÓm mÊu chèt
ph©n biÖt ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn v¨n häc ®Ých thùc víi lèi x· héi häc tÇm th−êng, biÕn t¸c
phÈm v¨n ch−¬ng thµnh mét ®Ò c−¬ng gi¸o huÊn, mét s¬ ®å x· héi häc hay mét hiÖn t−îng
lÞch sö c»n cçi, mét ph−¬ng tiÖn minh ho¹ gi¶n ®¬n vÒ bøc tranh x· héi, v.v. Khai th¸c
truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ cã gi¸o viªn chØ tËp trung chó ý vµo bøc tranh nghÌo khæ tèi t¨m
ë phè huyÖn mµ quªn ®i lßng th−¬ng c¶m vµ sù nh¹y c¶m cña nhµ v¨n tr−íc kh¸t väng ©m
thÇm mµ tha thiÕt cña nh÷ng cuéc ®êi tèi t¨m lu«n h−íng tíi ¸nh s¸ng. Gi¶ng v¨n M·
Gi¸m Sinh mua KiÒu cã gi¸o viªn chØ chó ý ®Õn c¶nh mua b¸n, bé mÆt xÊu xa cña M·
Gi¸m Sinh mµ kh«ng chó ý ®Õn nçi ®au, nçi nhôc cña nµng KiÒu bÞ sa ch©n thµnh mét vËt
mua b¸n. Vµ bªn d−íi nh÷ng dßng th¬ miªu t¶ lµ tÊm lßng th−¬ng c¶m s©u xa, tinh tÕ cña
nhµ th¬ ®èi víi th©n phËn con ng−êi tµi s¾c mµ bÊt h¹nh.
Tuy nhiªn ë ®©y còng cÇn ng¨n ngõa mét khuynh h−íng cùc ®oan chØ nh×n nhËn gi¸ trÞ
cña v¨n b¶n nghÖ thuËt ë ph−¬ng diÖn thÈm mü. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng chøa ®ùng trong nã

83
mu«n mÆt mu«n vÎ cña ®êi sèng x· héi, con ng−êi mµ b¹n ®äc ngµy nay kh«ng thÓ bá qua,
kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn. V¶ ch¨ng chÝnh c¸c yÕu tè v¨n ho¸ cña v¨n b¶n l¹i cµng lµm næi
râ h¬n yÕu tè thÈm mü cña v¨n b¶n. C¶nh cho ch÷ trong Ch÷ ng−êi tö tï cña NguyÔn Tu©n
ngoµi gi¸ trÞ thÈm mü, ý nghÜa nh©n v¨n cßn cã gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng n÷a. Kh¸t
khao c¸i ®Ñp, t«n vinh c¸i ®Ñp, tr©n träng ng−êi tµi, lÊy c¸i tµi mµ gi÷ g×n thiªn l−¬ng trong
s¸ng còng lµ nÐt v¨n ho¸ cÇn ®−îc khai th¸c, c¶m nhËn g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh khai th¸c vµ
gi¸o dôc nh÷ng t×nh c¶m thÈm mü. T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc, lßng c¨m thï giÆc tµn
ph¸ quª h−¬ng trong bµi th¬ Bªn kia s«ng §uèng cïng lóc ®−îc thøc dËy víi nh÷ng hiÓu
biÕt s©u s¾c, tinh tÕ vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ Kinh B¾c. V¨n ho¸ d©n gian in ®Ëm qua h×nh
¶nh "TÊm the ®en mÊy tr¨m n¨m thÊp tho¸ng méng b×nh yªn...". Nh÷ng héi hÌ ®×nh ®¸m
trªn nói Thiªn Thai trong chïa Bót Th¸p... "Nh÷ng nµng m«i c¾n chØ quÕt trÇu", "Nh÷ng cô
giµ ph¬ ph¬ tãc tr¾ng", "Nh÷ng em sét so¹t quÇn n©u...". Vò Cao cã ý trao ®æi l¹i víi mét
nhµ phª b×nh dông ý cña m×nh khi sö dông chi tiÕt "th©n cau" ("Ngâ chïa ch¸y ®á nh÷ng
th©n cau"). Kh«ng ph¶i chØ v× th©n cau khã ch¸y mµ c©y cau lµ t−îng tr−ng s©u th¼m cho
®êi sèng v¨n ho¸ cña ®ång quª ViÖt Nam. Cau lµ héi hÌ, lµ ®×nh ®¸m, lµ ma chay, lµ b¹n
bÌ, lµ t×nh duyªn, lµ nghÜa t×nh lµng xãm, lµ khÝ ph¸ch ngay th¼ng cña ng−êi d©n quª,...
ThiÕu vèn sèng v¨n ho¸ cÇn thiÕt th× viÖc c¶m thô v¨n th¬ còng dÔ sai lÖch hoÆc thiÕu s©u
s¾c... Häc To¶ nhÞ KiÒu häc sinh ®ång c¶m víi lßng thiÕt tha ®−îc sèng m¹nh mÏ vµ cã ý
nghÜa. Song qua truyÖn ng¾n nµy còng ®−îc chøng kiÕn mét cuéc sèng tÎ nh¹t, mét nhÞp
sèng tr× trÖ, bÕ t¾c quÈn quanh v« nghÜa kh«ng ®¸ng sèng cña mét bé phËn thanh niªn mét
thêi ®· qua. T¸c phÈm dùng l¹i mét bøc tranh x· héi v¨n ho¸ nÆng nÒ cña qu¸ khø rÊt xa l¹
víi cuéc sèng thanh niªn trong chiÕn tranh gi÷ n−íc vµ trong sù nghiÖp dùng n−íc ngµy
nay. V¨n ch−¬ng vèn lµ cuèn b¸ch khoa toµn th− vÒ cuéc sèng. M¸c ®· tõng ghi nhËn tÝnh
ch©n thùc s©u s¾c cña v¨n ch−¬ng. M. Gorki nãi nhê v¨n ch−¬ng mµ M. Gorki cµng hiÓu
«ng giµ Nga h¬n vµ hiÓu râ h¬n «ng ngo¹i cña chÝnh m×nh. Cho nªn kh«ng cã lý do g×
chóng ta l¹i lµm nghÌo nµn ®i mét v¨n b¶n v¨n häc, lµm h¹n hÑp tÇm nh×n cña häc sinh vÒ
x· héi, con ng−êi vµ vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. MÆt kh¸c, còng cÇn thÊy r»ng ®a sè häc sinh
phæ th«ng kh«ng ph¶i ai còng ®Òu ®i vµo con ®−êng v¨n ch−¬ng. Hä cÇn ®−îc trang bÞ vèn
am hiÓu vÒ v¨n ch−¬ng vµ réng h¬n lµ v¨n ho¸ v¨n ch−¬ng ®Ó ®i vµo ®êi sèng c«ng d©n
hay ®êi sèng chuyªn m«n sau nµy.
Nãi ®Õn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nãi ®Õn mét v¨n b¶n trong chØnh thÓ. T¸c phÈm v¨n
ch−¬ng ®−îc cÊu t¹o b»ng ng«n ng÷ nghÖ thuËt riªng, ®−îc kÕt cÊu mét c¸ch chÆt chÏ
trong nh÷ng quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc, gi÷a bé phËn vµ tæng thÓ, gi÷a yÕu tè h÷u
h×nh vµ v« h×nh, gi÷a ph¶n ¸nh vµ biÓu hiÖn, gi÷a v¨n b¶n vµ tiÒm v¨n b¶n,... Trong gi¶ng
v¨n mét sè gi¸o viªn vÉn cã xu h−íng xÐ lÎ, ®Ëp vôn t¸c phÈm lµm cho v¨n b¶n v¨n
ch−¬ng mÊt ®i tÝnh nhÊt qu¸n, c¶m høng chñ ®¹o cña nhµ v¨n, t− t−ëng chñ ®Ò cña t¸c
phÈm bÞ mê nh¹t hay xuyªn t¹c. §µnh r»ng ph©n tÝch ph¶i lùa chän, lùa chän lµ thñ ph¸p
cÇn thiÕt, nhÊt lµ víi nh÷ng t¸c phÈm l©u dµi nh−ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ coi nhÑ tÝnh
chØnh thÓ cña t¸c phÈm.
Mét trong nh÷ng con ®−êng ®i vµo t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nhËn diÖn ®−îc lo¹i thÓ.
§Õn víi th¬ kh«ng gièng víi tù sù hay kÞch. §Õn víi v¨n häc d©n gian kh«ng hoµn toµn

84
gièng víi v¨n häc viÕt. V¨n häc trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i cã nh÷ng ®Æc tr−ng thi ph¸p riªng.
Víi v¨n häc dÞch còng cÇn cã c¸ch tiÕp cËn riªng (Xem phô lôc D¹y häc v¨n häc d©n
gian)(1).
TiÕc r»ng, do ch−a ph©n biÖt ®Çy ®ñ ®Æc tr−ng thi ph¸p c¸c lo¹i thÓ nªn viÖc c¾t nghÜa
t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ë nhµ tr−êng ®· cã nh÷ng h¹n chÕ kÐo dµi nhiÒu n¨m qua ch−a ®−îc
kh¾c phôc. TruyÖn cæ tÝch biÕn thµnh mét truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i, ca dao trë thµnh v¨n b¶n
th¬ ngµy nay. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i ®ång nhÊt vÒ thi ph¸p, v.v.
Kh«ng Ýt giê gi¶ng th¬ mµ gi¸o viªn l¹i ®i qu¸ s©u vµo nh©n vËt cèt truyÖn. Gi¶ng tù sù l¹i
coi nhÑ, bá quªn cèt truyÖn, nh©n vËt, lêi kÓ,...
c) Quan ®iÓm tiÕp cËn h−íng vµo ®¸p øng cña häc sinh
Lý luËn v¨n häc nh÷ng thËp kû gÇn ®©y ®· nhÊn m¹nh thªm h−íng lÞch sö chøc n¨ng
trong tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. NhiÒu thËp kû qua, t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bÞ coi nh−
mét hiÖn t−îng tÜnh ; nay ®−îc nh×n nhËn trong tr¹ng th¸i ®éng, trong sù vËn ®éng ®Õn víi
b¹n ®äc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét hÖ thèng më. Vßng ®êi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng còng ®−îc
nhËn diÖn l¹i trong nhiÒu quan hÖ h÷u c¬ biÖn chøng h¬n. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng chØ thùc
sù ®i trän vßng ®êi trong mèi quan hÖ víi b¹n ®äc ®Ó trë vÒ l¹i víi cuéc sèng vèn lµ xuÊt
ph¸t ®iÓm. NhiÒu nhµ v¨n lín nh− Sªkh«p, M¸cs¾c, A.T«nxt«i,... ®· ®Æc biÖt nhÊn m¹nh
®Õn vÊn ®Ò cña b¹n ®äc nh− mét yÕu tè quyÕt ®Þnh sinh mÖnh cña mçi t¸c phÈm. NhiÒu ý
kiÕn cho r»ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng ký hiÖu c©m lÆng, nh÷ng ®èng giÊy v« hån kÓ c¶ Iliat,
¤®ixª hay ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh... nÕu kh«ng cã b¹n ®äc. Lý luËn vÒ t¸c ®éng chøc
n¨ng cña v¨n häc lµm sinh ®éng h¬n, phong phó h¬n c¸ch hiÓu, c¸ch c¾t nghÜa t¸c phÈm
v¨n ch−¬ng ®ång thêi còng lµm cho viÖc ph©n tÝch gi¶ng d¹y v¨n häc trong nhµ tr−êng cã
hiÖu qu¶ h¬n. C¸c t¸c gi¶ bé gi¸o tr×nh cã uy tÝn ë Mü vÒ Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë phæ
th«ng trong Lêi tùa ®· nhÊn m¹nh ý t−ëng ®æi míi viÖc d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng theo
h−íng tiÕp cËn ®¸p øng (responses − centred approach). ë ta cïng víi b−íc tiÕn vÒ lý luËn
tiÕp nhËn v¨n häc, chuyªn ngµnh gi¶ng d¹y v¨n häc ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh C¶m thô v¨n
häc - gi¶ng d¹y v¨n häc, Häc sinh lµ b¹n ®äc s¸ng t¹o vµ Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn t¸c phÈm
v¨n ch−¬ng d−íi ¸nh s¸ng lý thuyÕt tiÕp nhËn.
Ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n theo h−íng thiªn vÒ v¨n b¶n, vÒ ng−êi gi¸o viªn ®· ®−a ®Õn
nh÷ng hËu qu¶ kh«ng hay trong gi¶ng v¨n. HiÖn t−îng häc sinh thê ¬, l·nh ®¹m víi sè
phËn c¸c nh©n vËt, víi tiÕng nãi nhµ v¨n, víi lêi gi¶ng cña gi¸o viªn lµ dÔ hiÓu. Häc sinh
trong giê gi¶ng v¨n chØ lµ mét ng−êi ngoµi cuéc, mét kh¸ch thÓ chÞu t¸c ®éng mét chiÒu
cña gi¸o viªn lµ chÝnh. ThËm chÝ mèi quan hÖ gi÷a häc sinh víi t¸c phÈm còng bÞ gi¸n
c¸ch. Gi¸o viªn chØ quan t©m ®Õn v¨n b¶n, ®Õn nghÖ thuËt truyÒn gi¶ng mµ kh«ng chÞu t×m
hiÓu häc sinh ®ang vµ ®· cã nh÷ng ph¶n øng nh− thÕ nµo vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Xem
kÕt qu¶ ®iÒu tra ph¶n øng cña häc sinh tr−íc mét sè t¸c phÈm v¨n häc, chóng ta sÏ thÊy sù
xa c¸ch gi÷a ng−êi gi¶ng v¨n vµ ng−êi häc v¨n ®ång thêi còng thÊy sù cÇn thiÕt kh«ng thÓ
kh«ng xem xÐt ®Õn ph¶n øng t©m lý cña ng−êi häc vµ lµ nh÷ng b¹n ®äc mµ nhµ v¨n muèn

(1) VÒ phÇn v¨n häc n−íc ngoµi ®· cã chuyªn luËn cña GS. Phïng V¨n Töu viÕt n¨m 1995 do Vô Gi¸o viªn ph¸t
hµnh, ë ®©y kh«ng cÇn ph¶i bµn thªm.

85
h−íng tíi. Gi¸o s− Alain Richard Beach cho r»ng : "Trung t©m cña qu¸ tr×nh kh«ng ph¶i lµ
c¸c t¸c phÈm v¨n häc mµ lµ t©m trÝ häc sinh sau khi gÆp gì cuèn s¸ch. §ã lµ ®¸p øng (v¨n
häc vµ ng−êi ®äc). Vµ, ë Mü tõ 1977 Anlan Purxers ®· c«ng bè môc tiªu tiÕp cËn lÊy ®¸p
øng lµm trung t©m trong gi¶ng d¹y v¨n häc. C«ng cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n ë
trung häc phæ th«ng ®· diÔn ra m−¬i n¨m nay theo h−íng coi häc sinh lµ b¹n ®äc s¸ng t¹o
còng lµ sù vËn dông s¸ng t¹o kÞp thêi nh÷ng thµnh tùu vÒ lý thuyÕt tiÕp nhËn, t− t−ëng d¹y
häc hiÖn ®¹i mµ chóng ta sÏ bµn ë phÇn sau. Tuy nhiªn, khi nhÊn m¹nh ®Õn quan ®iÓm
ng−êi ®äc, ®Õn ph¶n øng vµ ®¸p øng cña häc sinh trong giê v¨n, chóng ta vÉn kh«ng tuyÖt
®èi ho¸ hay c−êng ®iÖu ho¸ thÝch thó cña häc sinh. Trong nhµ tr−êng lu«n lu«n kÕt hîp hµi
hoµ gi÷a sù c¶m thô c¸ nh©n häc sinh víi ®Þnh h−íng s− ph¹m cña ng−êi thÇy. Mét quan
®iÓm tiÕp cËn ®ång bé v¨n b¶n, yÕu tè ngoµi v¨n b¶n vµ ®¸p øng cña ng−êi häc lµ sù kÕt
hîp c©n mùc hµi hoµ, ®ång bé, b¶o ®¶m hiÖu qu¶ v÷ng ch¾c cho viÖc nghiªn cøu vµ d¹y
häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng.

2. Qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n

Qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh so¹n th¶o mét bµi v¨n. Hai qu¸
tr×nh nµy kh«ng ph¶i lµ mét nh−ng vÉn cã ®iÓm t−¬ng ®ång. Qu¸ tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n
ph¶i dùa vµo quy tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n ®Ó tæ chøc c¸c c«ng ®o¹n. Ng−îc l¹i, qu¸
tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n còng më réng, ®µo s©u thªm qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n.
Th©m nhËp mét bµi v¨n lµ c«ng viÖc cÇn thiÕt ®èi víi mét ng−êi ®äc, nghiªn cøu hay phª
b×nh v¨n häc. §èi víi nhµ tr−êng l¹i cµng cÇn. N¾m v÷ng ®−îc quy tr×nh th©m nhËp mét
bµi v¨n, ng−êi gi¸o viªn th−êng ngµy so¹n bµi gi¶ng v¨n ®−îc dÔ dµng h¬n, ®ång thêi còng
biÕt c¸ch thøc ®Ó h−íng dÉn häc sinh tiÕp cËn ®−îc bµi v¨n, bµi th¬ mét c¸ch cã ý thøc vµ
cã hiÖu qu¶.
VÒ quy tr×nh th©m nhËp hay so¹n gi¶ng mét bµi v¨n còng ®· cã nhiÒu ng−êi bµn ®Õn.
Nh−ng tuú së tr−êng vµ kinh nghiÖm riªng mµ mçi ng−êi cã nh÷ng c¸ch tiÕn hµnh quy
tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n nãi chung hay so¹n mét bµi gi¶ng v¨n nãi riªng kh«ng hoµn
toµn gièng nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc th−êng ®Ò cËp ®Õn mÊy b−íc ®i tõ ngoµi vµo
trong t¸c phÈm. B−íc tri gi¸c ng«n ng÷ ; b−íc t¸i hiÖn h×nh t−îng (sù kiÖn, nh©n vËt...) ;
b−íc ph©n tÝch c¾t nghÜa ; b−íc tæng hîp kh¸i qu¸t néi dung nghÖ thuËt vµ ý nghÜa cña t¸c
phÈm. Víi kinh nghiÖm gi¶ng v¨n l©u n¨m, Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn chia ra lµm ba giai ®o¹n :
giai ®o¹n ®Çu gäi lµ giai ®o¹n lý tÝnh I. Giai ®o¹n nµy gåm nh÷ng c«ng viÖc t×m hiÓu ch÷
nghÜa, hoµn c¶nh xuÊt xø råi s¬ bé ®i vµo néi dung vµ h×nh thøc. Giai ®o¹n thø hai gäi lµ
giai ®o¹n trùc c¶m. ë ®©y thao t¸c ®äc ®−îc vËn dông ®Ó n¾m thÇn cña t¸c phÈm. Giai
®o¹n thø ba lµ giai ®o¹n lý trÝ II. §©y lµ giai ®o¹n kiÓm nghiÖm ®óng sai ë hai giai ®o¹n
trªn ®Ó n¾m b¾t ®−îc mét c¸ch kh¸i qu¸t vµ ®óng ®¾n néi dung chñ ®Ò bµi v¨n b»ng nhiÒu
thao t¸c ph©n tÝch, gi¶ng b×nh, c¾t ngang, bæ däc,...(1). Cã ng−êi l¹i cho r»ng ph¶i ®i tõ
tæng hîp ®Õn ph©n tÝch ®Ó råi tæng hîp cao. Cã ng−êi l¹i chó ý kh©u trùc c¶m ban ®Çu vµ
sau ®ã míi ®i vµo kh©u ph©n tÝch vµ kh©u tæng hîp. Nhµ gi¸o −u tó NguyÔn Vinh Phóc l¹i
chia ra lµm n¨m b−íc : b−íc 1 lµ kiªn tr× ®äc ; b−íc 2 lµ t×m hiÓu bµi v¨n n¾m tõng c©u

(1) Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ mét bµi gi¶ng v¨n, Vô Gi¸o viªn, 1995.

86
ch÷ ; b−íc 3 lµ t×m hiÓu ®Ò tµi chñ yÕu, ý nghÜa gi¸o dôc ; b−íc 4 lµ x¸c ®Þnh môc ®Ých yªu
cÇu cña bµi gi¶ng vµ b−íc 5 lµ t×m ph−¬ng ph¸p khai th¸c bµi v¨n(1). Quan niÖm vµ kinh
nghiÖm cña mçi ng−êi ®−îc ghi l¹i kh«ng hoµn toµn gièng nhau tuy mçi ng−êi dï lµ gi¸o
s− ®¹i häc hay nhµ gi¸o phæ th«ng ®Òu ®· cã ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ tèt ®Ñp trong lao ®éng
nghÒ nghiÖp cña m×nh. Nguyªn nh©n cña thµnh c«ng xÐt cho cïng ®Òu lµ do thùc hiÖn
®óng quy luËt chung cña qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n. Sù ph©n chia c¸c giai ®o¹n cã
kh¸c nhau nh−ng vÒ thùc chÊt vÉn phï hîp víi l«gic biÖn ph¸p cña qu¸ tr×nh ®i vµo thÕ
giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Cã kÕt luËn chung vÒ qu¸ tr×nh th©m nhËp mét
bµi v¨n nh− sau :
a) Do h×nh t−îng v¨n häc lu«n mang tÝnh c¶m thô cô thÓ kh¸i qu¸t nªn t− duy ng−êi
c¶m thô lµ t− duy tæng hîp. (DÜ nhiªn n¨ng lùc t− duy tæng hîp lµ vÊn ®Ò tr×nh ®é ë mçi
ng−êi). Cho nªn qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh ®−îc chñ ®Ò vµ ph¸t hiÖn ra ®Æc s¾c nghÖ thuËt trong
t¸c phÈm diÔn ra tõng b−íc tõ thÊp ®Õn cao, tõ sai ®Õn ®óng, tõ hiÖn t−îng ®Õn b¶n chÊt
trong sù vËn dông tæng hoµ cïng nh÷ng n¨ng lùc ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp, kh¸i qu¸t.
b) Qu¸ tr×nh ®i vµo mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ qu¸ tr×nh vËn dông nhiÒu n¨ng lùc t©m
lý c¶m thô. Qu¸ tr×nh ®ã lµ qu¸ tr×nh diÔn ra qua nhiÒu giai ®o¹n mµ b−íc cao nhÊt lµ x¸c
®Þnh ®−îc chñ thÓ.
c) Trong qu¸ tr×nh ®i ®Õn b−íc x¸c ®Þnh ®−îc chñ ®Ò vµ ý nghÜa kh¸i qu¸t vÒ cuéc
sèng do t¸c phÈm ®Æt ra, chóng ta ®· t¸i hiÖu dÇn h×nh ¶nh ë c¸c b×nh diÖn 1, 2, 3, 4. H×nh
¶nh nµy xuÊt hiÖn sím muén lµ do n¨ng lùc chñ quan cña ng−êi ®äc. Song viÖc ph¸t hiÖn
t− t−ëng chñ ®Ò t¸c phÈm chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trªn c¬ së t¸i hiÖn nh÷ng h×nh ¶nh cô
thÓ sinh ®éng trong t¸c phÈm. Nãi 3, 4 b×nh diÖn kh«ng cã nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch
tuyÖt ®èi sù cÊu t¹o cè ®Þnh cña c¸c tÇng líp h×nh ¶nh ë mäi t¸c phÈm vèn cã cña nh÷ng
dung l−îng vÒ lo¹i thÓ kh«ng gièng nhau.
d) Nãi mét c¸ch tæng hîp, con ®−êng ®i vµo t¸c phÈm v¨n häc lµ con ®−êng tr¶i qua
nhiÒu chÆng, nhiÒu b−íc, nhiÒu giai ®o¹n ®Ó ®i dÇn tõ bÒ ngoµi ®Õn bªn trong t¸c phÈm mµ
b−íc cuèi cïng bao giê còng x¸c ®Þnh ®−îc mét c¸ch t−¬ng ®èi æn ®Þnh chñ ®Ò vµ ®Þnh
h−íng vÒ t×nh c¶m cña t¸c phÈm ë ng−êi ®äc. Con ®−êng ®ã bao giê còng b¾t ®Çu tõ c«ng
viÖc tri gi¸c ng«n ng÷ vµ lÜnh héi h×nh t−îng t¸c phÈm ë nh÷ng b×nh diÖn cao thÊp kh¸c
nhau. C¸i khã kh¨n nhÊt vÉn lµ lµm sao ®Ó v−ît qua ®−îc b−íc khai th¸c, ph©n tÝch nh÷ng
yÕu tè h÷u h×nh ®Ó n¾m ®−îc nh÷ng yÕu tè v« h×nh cña t¸c phÈm nh− mét chÝnh thÓ.
Kh«ng ph¶i lµ da, thÞt, x−¬ng, m¸u, tuû mµ lµ c¸i thÇn th¸i, c¸i rung ®éng cÇn ph¶i lÜnh héi
®−îc b»ng søc m¹nh cña c¶ kü thuËt lÉn t©m hån ng−êi ®äc.
e) Muèn c¶m thô hay ph©n tÝch ®óng ®¾n mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n lu«n ph¶i lo¹i,
trõ nh÷ng Ên t−îng chñ quan sai lÖch vÒ t¸c phÈm, ph©n biÖt ®−îc nh÷ng yÕu tè trung hoµ vµ
then chèt ®Ó x¸c ®Þnh ®óng ®¾n chñ thÓ t¸c phÈm vµ nh÷ng g× lµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®éc ®¸o
cña nhµ v¨n.

(1) T×m mét quy tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n, tËp san Gi¸o dôc cÊp III, th¸ng 5 n¨m 1979.

87
 3. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p th−êng dïng

Trong qu¸ tr×nh ®i vµo t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nh− ®· quan s¸t ë trªn, chóng ta sÏ sö dông
mét sè ph−¬ng ph¸p quen thuéc nh− ph−¬ng ph¸p ®äc diÔn c¶m, ph−¬ng ph¸p so s¸nh,
ph−¬ng ph¸p t¸i hiÖn h×nh t−îng.

3.1. §äc diÔn c¶m

§äc diÔn c¶m ®· trë thµnh ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng trong c¸c nhµ tr−êng ph−¬ng
§«ng vµ ph−¬ng T©y, ë Ph¸p còng nh− ë Nga, ngµy x−a còng nh− ngµy nay. HiÖu lùc cña
ph−¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng cã g× ®¸ng nghi ngê. C¸c gi¸o viªn giµu kinh nghiÖm ®Òu kh¼ng
®Þnh vai trß cña ®äc diÔn c¶m. Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn t¹i Héi nghÞ gi¶ng v¨n cña Khoa V¨n
tr−êng §¹i häc s− ph¹m Hµ Néi, th¸ng 5 n¨m 1975 ®· kÕt luËn tõ kinh nghiÖm nhiÒu n¨m
nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n nh− sau : "Nãi nhËp th©n vµo nh©n vËt, ch¼ng qua còng lµ nãi
mét khÝa c¹nh cña viÖc b¶n th©n m×nh ph¶i sèng trong bµi th¬ mµ th«i, sèng nh− nhµ th¬
®· sèng ®Ó dùng dËy c¸c c¶m xóc ®ang ngñ yªn trong ch÷ nghÜa. §Ó gióp vµo c«ng viÖc Êy
t«i cã thãi quen ®äc, ng©m theo c¸ch riªng cña t«i. Quy luËt cña nghÖ thuËt lµ ng−êi h¸t
®iÒu khiÓn giäng h¸t cña m×nh nh−ng giäng h¸t còng t¸c ®éng trë l¹i t©m hån ng−êi h¸t.
Gi÷a giäng ®äc vµ t©m hån ng−êi ®äc còng cã ¶nh h−ëng t−¬ng hç. HiÓu bµi v¨n råi ®äc
míi tèt nh−ng ®äc tèt cµng hiÓu thªm bµi v¨n.
B¾t ®óng c¸i giäng nh©n vËt lµ b¾t ®óng c¸i t×nh cña nh©n vËt th× chØ mét c©u th«i lµ
tøc kh¾c m×nh ®Æt ®−îc m×nh vµo t©m tr¹ng nh©n vËt. Vµ h¬n n÷a, nh− ng−êi nghÖ sÜ, m×nh
võa lµ nh©n vËt, võa lµ m×nh. Hay nãi ®óng h¬n m×nh vÉn tØnh lóc biÕt m×nh ®ang t×m hiÓu
nh©n vËt... trong kinh nghiÖm cña t«i, nhiÒu lÇn b¹n ®äc ®· gióp t«i ph¸t hiÖn ra nh÷ng ý l¹
mµ trong ®ã m×nh kh«ng nghÜ ra".
§äc diÔn c¶m kh«ng ph¶i lµ mét thñ thuËt do chñ quan ng−êi ®äc t¹o nªn mµ chÝnh lµ
mét h×nh thøc lao ®éng phï hîp víi b¶n chÊt cña h×nh t−îng vµ quy luËt s¸ng t¸c. M.
Gorki ®· tõng nãi : "B»ng ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt, nhµ v¨n cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn tri
gi¸c, thÝnh gi¸c, xóc gi¸c cña ng−êi ®äc, lµm cho hä c¶m gi¸c ®−îc nh©n vËt mét c¸ch vËt
chÊt". §äc diÔn c¶m còng lµ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Cã kh¸c ch¨ng lµ nhµ v¨n
®i tõ t− t−ëng ®Õn ng«n ng÷ ; ng−êi ®äc l¹i ®i tõ ng«n ng÷ ®Õn t− t−ëng.
§äc diÔn c¶m kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc gi¶ng d¹y v¨n häc mµ
còng cÇn thiÕt cho nhiÒu ngµnh nghÖ thuËt kh¸c. TiÕc r»ng cho ®Õn nay h×nh thøc ho¹t
®éng nghÖ thuËt nµy ch−a ®−îc ®Æt ra ®óng møc trong còng nh− ngoµi nhµ tr−êng. Trong
c¸c gi¸o tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p v¨n häc hoÆc mét sè bµi viÕt vÒ bé m«n nµy, ®äc diÔn c¶m
nh− lµ mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ nãi lµ ch−a hÒ ®−îc ®Æt ra tõ tr−íc ®Õn nay.
Do nhËn thøc kh«ng ®Çy ®ñ tÇm quan träng ®Æc biÖt cña ph−¬ng ph¸p ®äc diÔn c¶m,
mét sè anh chÞ em gi¸o viªn chØ coi ®ã lµ lo¹i c«ng viÖc më ®Çu cho giê d¹y v¨n. HoÆc ®Ó
g©y mét Ên t−îng hoµn chØnh vÒ bµi v¨n, hoÆc ®Ó g©y kh«ng khÝ cho giê häc, hoÆc ®Ó rÌn
luyÖn kü n¨ng cña häc sinh. V× vËy, ®äc diÔn c¶m th−êng chØ lµ viÖc lµm mét hai lÇn trong
suèt giê häc.

88