1.

ATOM MODELLERİ:
a) Thomson Modeli:1898 yılında J.J.Thomson, atomları, içlerinde elektronlar
gömülü olan pozitif yüklü düzgün maddesel küreler olarak varsaydı. Model bu
şekliyle bir karpuzu ya da bir üzümlü keki andırmaktadır. Bu modelin ömrü 13
yıl sürmüştür.
Pozitif yüklü madde

Elektron
b) Rutherford Modeli: 1911 yılında Rutherford’un önerisi ile Geiger ve
Marsden, radyoaktif elementler tarafından salınan hızlı alfa parçacıklarını ince
altın yaprağı üzerine göndererek bir deney yaptılar. Deney sonucunda alfa
parçacıklarının çoğunun yaprak içinden doğrudan ğeştiğini ve çok az bir kısmının
ise sapmalara uğradığını belirlediler. Bu durum Thomson modelinin yanlışlığını
ortaya koymaktaydı. Bundan yola çıkarak Rutherford yeni bir atom modeli
geliştirdi. Bu modele göre; atomun merkezinde pozitif yüklü çekirdek, çekirdek
çevresinde, çekirdekten oldukça uzak yörüngelerde dolanan elektronlar vardır. Bu
modele uydu modeli de denmektedir. Klasik elektrodinamiğe göre çekirdek
çevresinde ivmelenen elektronun, ışıma yaparak (enerji kaybederek) hızla
çekirdeğe düşmelidir. İşte bu durumu model açıklayamamıştır. Rutherford
saçılması, yani alfa parçacıklarının çekirdeğin Coulomb alanından saçılması ,
𝑁g nt𝑍 2 𝑒 4
𝑁(θ) =
(8𝜋𝜀0 )2 𝑟 2 𝐾𝐸 2 (𝑠𝑖𝑛4 )(𝜃⁄2)
Çekirdek fiziğinde önemli bir yer tutar. Denklemdeki simgelerin anlamları
aşağıda verilmiştir.
𝑵(𝛉)= ekrana birim yüzölçümü başına, θ saçılma açısıyla ulaşan alfa
parçacıklarının sayısı.
𝑵𝐠 =Ekrana ulaşan alfa parçacıklarının toplam sayısı0
𝐧 = varakın birim hacimdeki atom sayısı
𝒁 =Varak atomların atom sayısı
𝒓 = ekranın varaktan uzaklığı
𝑲𝑬 = alfa Parçacıklarının kinetik enerjisi
𝐭 = varak kalınlığı
c) Bohr Modeli: Kuantum kavramını atom modeline ilk katan kişi Niels Bohr
oldu. 1913 yılında üç postülayı (Bohr postülatları) temel alan bir model geliştirdi.
Bohr modeli, tek elektronlu atomlara uygulanabilmektedir. Bu modele göre
elektron çekirdek çevresinde kararlı ve kuantumlu yörüngelerde hareket
etmektedir. Bu durumda yarıçap, hız ve enerji kuantumludur (ayrıntı için kuantum
fiziğine bakınız). Elektron bir seviyeden başka bir seviyeye geçebilir. Bu geçişte
ışıma yapar veya soğurur. Bu ışımanın dalga boyu;
1 𝐸1 1 1
= ( 2 − 2)
𝜆 𝑐ℎ 𝑛𝑠 𝑛𝑖
Dir. Eı/ch=R=109740 cm-1 teorik Rydberg sabitidir. Hidrojen atomunun
spektrum serileri; ns=1 ve ni=2,3,... Lyman, ns=2 ve ni=3,4,5.....Balmer, ns=3 ve
ni=4,5,6.....Paschen, ns=4 ve ni=5,6,7.....Brackett, ns=5 ve ni=6,7,8.......Pfund
serileri şeklindedir. Bir serideki geçişleri belirten çizgiler sırasıyla;
,,,....şeklinde adlandırılır. Bohr modeline Sommerfeld tarafından yörünge ve
enerji düzeltmesi yapılmıştır. Yörünge düzeltmesi ile baş kuantum sayısı çizgisel
(çapsal) ve açısal kuantum sayılarının toplamı, n=nr+n şeklindedir. Düzeltilmiş
bohr enerjisi ise;
𝜇𝑘 2 𝑍 2 𝑒 4 𝑍2𝛼2 1 3
𝐸𝑛 = [1 + ( − )]
2𝑛2 ℏ2 𝑛 𝑛𝑒 4𝑛
Şeklindedir. Burada
𝑘𝑒 2 1
𝛼= = 𝐢𝐧𝐜𝐞 𝐲𝐚𝐩ı 𝐬𝐚𝐛𝐢𝐭𝐢, k Coulomb sabiti 𝜇 indirgenmiş kütledir.
ℏ𝑐 137
d) Atomun kuantum modeli: Bohr atom modeli çok elektronlu atomları
açıklayamamaktadır. 1920’li yıllarda geliştirilen kuantum fiziği, çok elektronlu
atomları da kapsayacak şekilde, bir modern atom modeli oluşturdu. Kuantum
fiziği maddenin ikili karakterinden söz eder ve olasılıklara dayalıdır. Buna göre;
çekirdek çevresindeki elektronlar, orbitaller denilen bir olasılık bulutu içinde
hareket ederler. Elektronlara eşlik eden dalganın Schrödinger denklemi yazılıp
çözülerek atom hakkında teorik bilgi elde edilir.

Tek elektronlu hidrojen atomunun Schrödinger denklemi küresel koordinatlarda,

U(r)=-Ze2/r olmak üzere;
1 𝑑 2 𝑑𝜓 1 𝑑 𝑑𝜓 1 𝑑 2 𝜓 2𝑚
(𝑟 )+ 2 (𝑠𝑖𝑛𝜃 ) + 2 + [𝐸 − 𝑈(𝑟)]𝜓 = 0
𝑟 2 𝑑𝑟 𝑑𝑟 𝑟 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜃 𝑟 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜑 2 ℏ2
Şeklindedir. Bu denklem 𝜓(𝑟, 𝜃, 𝜑) = 𝑅(𝑟)Θ(𝜃)Φ(𝜑) şeklide dalga fonksiyonu
değişkenlerine ayrılarak çözülür. ( çözüm için kuantum fiziğine bakınız). Burada
birinci değişken dalga fonksiyonunun çapsal, ikinci değişken yörünge açısal,
üçüncüsü ise kutupsal açısal kısımlarını göstermektedir. Çapsal çözüm
(n,l)şeklinde iki kuantum sayısına, yörüngesel çözüm (l,m) şeklinde iki kuantum
sayısına açısal çözüm ise sadece m kuantum sayısına bağlıdır. Açılara bağlı
çüzümlerin bileşik dalga fonksiyonlarına küresel harmonikler denir ve Ylm(𝜃, 𝜑)
ile gösterilir. Schrödinger denkleminin yarıçapa bağlı kısmının çözümü;
1⁄
2𝑍 3 (𝑛 − 𝑙 − 1)! 2 𝜌
𝑅𝑛𝑙 (𝜌) = − {( ) } 𝑒 −2 (𝜌)𝑙 𝐿𝑞𝑖 (𝜌)
𝑛𝑎0 2𝑛[(𝑛 + 𝑙)!]3
Şeklindedir.
Asosiye Laguerre Polinomlarıdır. Buradaki alt indislerden j=2 l+1 ,q=n+l
şeklinde kuantum sayılarıdır. Asosiye Laguerre polinomları, Normal Laguerre
polinomlarından
𝑑𝑗
𝐿𝑞𝑖 (𝜌) = 𝐿𝑞 (𝜌) formülü yardımı ile türetilir. Buradaki normal Laguerre
𝑑𝜌𝑗
polinomu ise,
𝑑𝑞
𝐿𝑞 (𝜌) = 𝑒 𝜌 (𝜌𝑞 𝑒 −𝜌 ) şeklindedir. Küresel harmonikler is;
𝑑𝜌𝑞

1⁄
1 2𝑙 + 1 (1 − |𝑚|)! 2
𝑌𝑙𝑚 (𝜃, 𝜑) = 𝑒 𝑖𝑚𝜑 (−1)(𝑚|𝑚|)/2 [ ] 𝑃𝑙𝑚 (𝜉)şeklindedir.
√2𝜋 2 (1 + |𝑚|)!
Burada 𝜉 = 𝑐𝑜𝑠𝜃 , 𝑃𝑙𝑚 (𝜉) ise Asosiye Legendre polinomlarıdır. Bu polinomlar
normal Legendre polinomlarına,
1 𝑑𝑙
𝑃𝑙𝑚 (𝜉) = (𝜉 𝑙 − 1)𝑙 olarak verilir. Yarıçapa ve açılara bağlı çözümlerin
2𝑙 𝑙! 𝑑𝜉 𝑙
bileşimi hidrojen atomu için zamandan bağımsız Schrödinger denkleminin genel
çözümüdür. Çözümün zamana ve spine bağlı kısımları da eklendiğinde, genel
çözüm olur.

ÇEKİRDEĞİN BOYUTLARI;
Rutherford, yani alfa parçacıklarının çekirdeğin Coulomb alanından saçılması olan;
𝑁g nt𝑍 2 𝑒 4
𝑁(θ) =
(8𝜋𝜀0 )2 𝑟 2 𝐾𝐸 2 (𝑠𝑖𝑛4 )(𝜃⁄2)
Denklemi çıkarırken hedef çekirdeğinin büyüklüğünün, gelen alfa parçacığının, saçılmadan
önce çekirdeğe yaklaştığı en küçük uzaklık olan R’ye göre küçük olduğunu kabul etti.
Dolaysıyla Rutherford saçılması bize, çekirdeğin büyüklüğüne bir üst limit bulma olanağını
sağlar.
Yüksek enerjili alfa parçacıkları çekirdeğe en fazla yaklaşma anında, başlangıçtaki kinetik
enerjisi KE, tamamen elektriksel potansiyel enerjiye dönüşür. Alfa parçacığının yükü 2e,
çekirdeğinki ise Ze olduğundan, bu anda
1 2𝑍𝑒 2
KE = PE =
4𝜋𝜀0 𝑅
2𝑍𝑒 2
𝑅= enfazla yaklaşma uzaklığı
4𝜋𝜀0 KE
Doğal kaynaklı alfa parçacıkları için bulunan en büyük; KE=7.7 MeV=1,2x10-12J dür.
1
= 9.0 x 109 N. m2 /C2
4𝜋𝜀0
m2
(2)(9.0 x 109 N. )(1,6x10−19 𝐶)2 𝑍
𝑅= C2 = 3,8 x10−16 𝑍m
1,2x10−12 J
Varak malzemesi olan altın için Z=79 dur. Dolaysıyla R(Au)=3,0 x 10-14 m
Bu durumda altın çekirdeğin yarıçapı 3,0 x 10-14 m den küçüktür. Bir bütün olarak atomun
yarıçapının 10-4 katının altındadır (atomun çapı 10-10 metre ölçeğindedir)
ELEKTRON YÖRÜNGELERİ(Atomun gezegen modeli ve başarısızlığının sebebi)
Rutherford atom modelinde, çok küçük, ağır ve pozitif yüklü bir çekirdek ile büyük bir
uzaklıkta çevreleyen ve atomu bir bütün olarak nötür kılacak sayıda elektron vardır. Elektronlar
bu modelde durgun değildir. Şimdi hidrojen atomunun klasik dinamiğine bakalım,

Elektronu, çekirdekten r uzaklıktaki bir yörüngede tutan merkezcil kuvvet Fm aralarındaki

Fe elektrik kuvveti tarafından sağlanır. Dinamik açıdan kararlı bir yörünge için koşul Fm = Fe
olmasıdır.
𝑚𝑣 2 1 𝑒2
=
𝑟 4𝜋𝜀0 𝑟 2
Dolaysıyla elektronun v hızı, yörüngesinin r yarıçapına şu şekilde bağlanır,
 𝑒
𝑣=
√4𝜋𝜀0 𝑚𝑟
Hidrojen atomundaki bir elektronun E toplam enerjisi kinetik ve potansiyel enerjilerinin
toplamıdır.
1 2
𝑒2
𝐾𝐸 = 𝑚𝑣 𝑃𝐸 = −
2 4𝜋𝜀0 𝑟
Eksi işareti elektronun üzerindeki kuvvetin –r yönünde yani çekici olduğunu gösterir.
𝑚𝑣 2 𝑒2
𝐸 = 𝐾𝐸 + 𝑃𝐸 = −
2 4𝜋𝜀0 𝑟
Hız ifadesini yerine yazarsak, hidrojen atomunun toplam enerjisi
𝑒2
𝐸=−
8𝜋𝜀0 𝑟
Elektronun toplam enerjisi negatiftir. Eğer E sıfırdan büyük olsaydı, elektron çekirdek etrafında
kapalı bir yol izlemeyecekti.
Not; Yukardaki bu çözümleme, Newton hareket yasalarının ve Coulomb’un kuvvet yasasının
bir uygulamasıdır ve atomların kararlı olduğuna ilişkin deneysel gözlemle de uyum içindedir.
Her ikisi de klasik fiziğin temelini oluşturmaktadır. Fakat ivmeli elektrik yüklerinin, em
dalgalar şeklinde enerji yayımlayacaklarını öngören elektromanyetik kuram klasik fiziğin bir
diğer temel direği ile uyum içinde değildir.
Eğri bir yol izleyen bir elektron ivmeli olduğundan sürekli bir biçimde enerji kaybederek
saniyenin bir kesri içinde spiral bir yörünge çizerek çekirdeğin üzerine doğru gitmesi gerekirdi.
Fakat atomlar bu şekilde çökmezler. Makro dünyada geçerli olan fizik yasaları, atomun mikro
dünyasında her zaman doğru değildir.
Tuhaf bir raslantı olarak, alfa parçacıklarının ince varaklardan saçılmasının kuantum
mekaniksel çözümlemesi Rutherford’un bulunduğu bağıntının aynını vermektedir. Klasik
hesabın hiç değilse yaklaşık olarak doğru olduğunu göstermek için, hızı 2,0 x107 m/s olan bir
alfa parçacığının de Broglie dalga boyunun değerini hesaplayalım:
ℎ 6,63 × 10−34 𝐽. 𝑠
𝜆= = = 5,0 × 10−15 𝑚
𝑚𝑣 (6,6 × 10−27 𝑘𝑔)(2,0 × 107 𝑚/𝑠)

Atomda elektron dalgaları

Bir hidrojen çekirdeğinin etrafında, yörüngedeki bir elektronun davranışını inceleyerek
başlayalım. Bu elektronun de Broglie dalga boyu,
ℎ
𝜆=
𝑚𝑣
İle verilir. Burada v elektron hızıdır:
𝑒
𝑣=
√4𝜋𝜀0 𝑚𝑟
Dolaysıyla yörüngedeki elektronun dalga boyu,

ℎ 4𝜋𝜀0 𝑟
𝜆= √
𝑒 𝑚

Elektron yörüngesinin r yarıçapı için 5.3x10-11m kullanırsak 𝜆 = 33 × 10−1 𝑚 bulunur.

Bu dalga boyu tam olarak elektron yörüngesinin çevresine eşittir.2𝜋𝑟 = 33 × 10−1 𝑚. Bir
hidrojen atomundaki elektronun yörüngesi kendi üstüne kapanan, tam bir elektron dalgasına
karşılık gelir.
Bu durum bize bir atomu kuramı için gerekli ipucu verir. Eğer bir tel halkanın titreşimlerini
düşünürsek, bunların dalga boylarının bir tam katının, her zaman dairenin çevresine uyduğunu,
böylece her dalganın bir sonrakiyle düzgün bir biçimde birleştiğini buluruz.
Hidrojen atomundaki elektron dalgalarının davranışının, bir tel halkadaki titreşimlere
benzediğini düşünürsek şöyle söylenebilir.

Bi elektronun bir çekirdeği dolanabilmesi, ancak yörüngesi de Broglie dalga boyunun tam
katlarına eşit olduğunda mümkündür
Bu ifade, elektronun dalgaboyu, çekirdeğin elektriksel çekimini dengeleyecek olan yörünge
hızına bağlı olduğundan, elektronun parçacık ve dalga kimliklerini birleştirmektedir.
Yörünge kararlılığı koşulu 𝑛𝜆 = 2𝜋𝑟𝑛 𝑛 = 1,2,3, …
𝑟𝑛 = 𝑛 𝑑𝑎𝑙𝑔𝑎 𝑏𝑜𝑦𝑢𝑛𝑢 𝑘𝑎𝑝𝑠𝑎𝑦𝑎𝑛𝑦ö𝑟ü𝑛𝑔𝑒𝑛𝑖𝑛 𝑦𝑎𝑟𝚤ç𝑎𝑝𝚤
𝜆 = 𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟𝑜𝑛𝑢𝑛 𝑑𝑎𝑙𝑔𝑎 𝑏𝑜𝑦𝑢
𝑛 = 𝑦ö𝑟ü𝑛𝑔𝑒𝑛𝑖𝑛 𝑘𝑢𝑎𝑛𝑡𝑢𝑚 𝑠𝑎𝑦𝚤𝑠𝚤

𝑛ℎ 4𝜋𝜀0 𝑟
√ = 2𝜋𝑟𝑛 𝑛
𝑒 𝑚

𝑛2 ℎ2 𝜀0
𝑟𝑛 = 𝑛 = 1,2,3 𝐵𝑜ℎ𝑟 𝑎𝑡𝑜𝑚𝑢𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝑦ö𝑟ü𝑛𝑔𝑒 𝑦𝑎𝑟𝚤ç𝑎𝑝𝑙𝑎𝑟𝚤
𝜋𝑚𝑒 2
Not; en içteki yörüngenin yarıçapı geleneksel olarak hidrojen atomunun Bohr yarıçapı diye
adlandırılır ve a0 simgesi ile gösterilir.
Bohr yarıçapı 𝑎0 = 𝑟1 = 5,292 × 10−11 𝑚
Diğer yarıçaplar, 𝑎0 cinsinden şu bağıntı ile verilir;
𝑟𝑛 = 𝑛2 𝑎0