yksdfiz;lkfgR;xzUFkekyk & 21

◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿüÊ˪Ê∑ȧ‹ŸÊÕÁfl⁄UÁøÃ¥

Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜
ÁfllÊflÃË‚ÈÃ⁄U◊Ê∑§Êãì˝áÊËÃÿÊ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿ√ÿÊÅÿÿÊ
÷Ê·ÊŸÈflÊŒŸ ø ‚ŸÊÁÕÃ◊˜

iz/kulEiknd%
izks- jk/koYyHkf=kikBh

≈UË∑§Ê∑§Ê⁄U— ‚ê¬ÊŒ∑§Ê˘ŸÈflÊŒ∑§p
«UÊÚ.⁄U◊Ê∑§ÊãìÊá«Uÿ—
⁄UÊÁC˛Uÿ‚¥S∑ΧÂ¥SÕÊŸ◊˜ , (◊ÊÁŸÃÁflEÁfllÊ‹ÿ—)
¡ÿ¬È⁄U¬Á⁄U‚⁄U—, ÁòÊfláÊËŸª⁄U◊˜, ¡ÿ¬È⁄U◊˜

⁄UÊÁC˛Uÿ‚¥S∑ΧÂ¥SÕÊŸ◊˜
◊ÊÁŸÃÁflEÁfllÊ‹ÿ—
Ÿß¸UÁŒÑË
çdk'kd%
dqylfpo%
jkf"Vª;laLÑrlaLFkkue~] (ekfurfo'ofo|ky;%)
ÿö&ÿ÷] bULVhV~;w'kuy ,fj;k
tudiqjh] uonsgyh&ûûúúÿø
nwjHkk"kØekÄï% & üøÿüúù÷ö
Vsyh&isQDl~ & üøÿüþÿýü
e-mail : rsks@nda.vsnl.net.in
website : www.sanskrit.nic.in

© jkf"Vª;laLÑrlaLFkkue~

ISBN : 978-93-86111-53-1

laLdj.ke~ % üúûú

ewY;e~ % &j ûúú @&

eqæd%
vej ¯ç¯Vx çsl] fnYyh&ûûúúúù
e-mail : amarprintingpress@gmail.com
 ¬È⁄UÊfl
 Ê∑˜§
ÁflŒãàÿ fl ÁflôÊÊ ÿŒ˜ ÁflESÿ ôÊÊŸ-ÁflôÊÊŸ-Áfl◊‡Ê¸ ¬ ⁄U ê ¬⁄U Ê ‚È
•ÁÃ◊„UŒflŒÊŸ¥ fl⁄ËflÁø ÷Ê⁄UÃËÿ¬˝ôÊÊÿÊ—– •SÿÊ— ¬˝ôÊÊÿÊ— ¬⁄U◊¬˝∑§·Z Áfl÷ÊflÿÊ◊—
‡ÊÊSòÊÊáÊÊ¥ ∑§Ê√ÿÊŸÊ¥ ø ¬⁄Uê¬⁄UÊ‚È– ∞ÃÊp ‡ÊÊSòÊ∑§Ê√ÿ¬⁄Uê¬⁄UÊ •ÊflŒèÿ— ¬˝‚ÎÃÊ
•lÊflÁäÊ Áfl∑§Ê‚¥ ÿÊãÃËÁà Ÿ ‚¥ ‡ ÊËÁ×– ∞ÃÊ‚Ê¥ ¬⁄U ê ¬⁄U Ê áÊÊ◊Ò Á Ãs◊˜
•ÊÁfl÷ʸfl∑§Ê‹Ê ÁflSÃÊ⁄U∑§Ê‹— ‚◊ÎÁh∑§Ê‹pÁà ÁòÊ·È ø⁄UáÊ·È ¬˝‚ÎÃ◊˜–
Áfl∑˝§◊¬Ífl¸flÁøãÿ— ¬˝Õ◊Ê ÁmUòÊÊ— ¬@ flÊ ‚„UdÊél •ÊÁfl÷ʸfl∑§Ê‹Sÿ ‚ÁãÖ
•ŸãÃ⁄¥U Áfl∑˝§◊ÊØ ¬⁄UflÁøŸË ¬˝Õ◊Ê ‚„dÊéŒË fl⁄UËflÁø ÁflSÃÊ⁄U∑§Ê‹—– ÃŒŸÈ
¬⁄UʬÃÁà ‚◊ÎÁh∑§Ê‹—– •ÿ¥ ø ∑§Ê‹Ê˘lÊflÁäÊ ‚¥S∑Χì⁄Uê¬⁄UÊÿÊ◊ŸÈfløÃ–
•ÁS◊Ÿ˜ ∑§Ê‹ Áfl∑˝§◊ÊØ ¬⁄¥U ÁmUÃËÿÊÿÊ¥ ‚„UdÊélÊ¥ (1100-2000 Á∫SÃÊéŒÊ—)
Á∑§◊Á¬ ◊ÊÒÁ‹∑¥§ Áøãߥ ⁄UøŸÊ∑§◊¸ flÊ ‚¥S∑ΧÃ Ÿ ‚TÊÃÁ◊Áà ¡À¬Áãà ∑§øŸ
ÃÕÊ∑§ÁÕÃÊ •ÊäÊÈÁŸ∑§Ê—– •ÿ¥ ∑§fl‹¥ ≈UË∑§ÊŸÊ¥ ∑§Ê‹ ßUàÿÁ¬ Ã •Ê◊ŸÁãÖ
flSÃÈ Á SÕÁÃSÃÈ •ãÿÒ fl – ‚àÿ¥ ŸÊŸÊ ≈U Ë ∑§Êª˝ ã ÕÊ •ÁS◊Ÿ˜ ‚„U d ÊéŒ
¬Áá«UÃÒÁpãÃ∑Ò§Áfl¸⁄UÁøÃÊ •lÊÁ¬ Áfl⁄UëÿãÃ ø– ∞Ãʌ·Ê·È ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄‘U·È ‚ÁãÃ
•Á÷ŸflªÈ#-⁄UÊ◊ÊŸÈ¡-flÑ÷ÊøÊÿ¸‚ŒÎˇÊÊ ◊„UŸËÿÊ ◊„UÊãÃÊ ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§Ê ÁfløÊ⁄U∑§Ê—,
ÿ·Ê¥ ≈UË∑§Ê— ¬˝∑§≈UË∑ȧfl¸Áãà ‚fl¸ÕÊ ŸflÊÑÊ‚¥ ‚⁄USflàÿÊ—– •ÁS◊Ÿ˜ ‚„dÊéŒ
ŸÒ∑§ •÷ÍflŸ˜ Áfl¬ÁpŒ¬Áp◊Ê ÿ ‚ÊÁ„Uàÿ‡ÊÊSòÊ ¬Á⁄U∑§À¬ÿÁãà S◊ ŸflÊ—
∑§Ê≈UËŸÍ̧àŸÊÁŸ flÊ ‹ˇÊáÊÊÁŸ, ‹ˇÊÿÁãà S◊ ŸflÁfläÊÊ—, •ÊÁflc∑ȧfl¸Áãà S◊ ŸflËŸÊ¥‡ø
Á‚hÊãÃÊŸ˜– ∞Ãʌ·Êcflfl ¬Áá«UÃ·È ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ— ‚àÿ◊fl
‚Ê⁄USflÂÊäÊŸÊÿÊ— ∑§pŸ ‚◊Èíífl‹Ê Áflª˝„UÊ˘÷flØ– ‡ÊVU⁄UÊøÊÿʸÁ÷ŸflªÈ#ʌ˟ʥ
SÃÊòÊ·È ÿÕÊ ‡ÊÊSòÊ∑§Ê√ÿÿÊ◊¸ÁáÊ∑§Ê@ŸÿÊªSÃÕÒflÊSÿ ⁄UøŸÊSflÁ¬–
¬˝ÅÿÊ¬ÊÅÿʬ˝‚⁄U‚È÷ª¥ ‚⁄USflàÿÊSÃûfl¥ ÁmUäÊÊ ¬˝fløÃ - •Áfl-
øÊÁ⁄U à ⁄U ◊ áÊËÿ¥ ÁfløÊÁ⁄U à ‚È S Õ¥ ø Á à ÿÊÿÊfl⁄U Ë ÿÊ ⁄U Ê ¡‡Ê π ⁄U Ê  ◊ŸÈ à  –
•Áì˝ÊøËŸ∑§Ê‹ÊŒlÊflÁäÊ mUÿÊ⁄UÁ¬ •ŸÿÊ◊ʸª¸ÿÊ— ‚¥S∑ΧÂÊÁ„Uàÿ‚⁄USflÃË
•ÁŸ’ʸäÊ¥ ¬˝∑ΧC¥U ø ¬˝fl„U◊ÊáÊÊ •ÊSÃ– ÃòÊ ∑§Ê√ÿ◊ʪ¸SÃÈ ‹Á‹Ã◊ʪ¸—– ÃòÊ
⁄U◊◊ÊáÊÊ ⁄U‚Êfl‡ÊflÒ‡Êl‚ÊÒãŒÿ¸ÁŸäÊÊŸ÷ÍÃÊÁ÷L§ÁÄÃÁ÷ÁŸ¸¡NÁŒ Áfl∑§‚ã× ‚È∑§flÿ—
¬˝Êÿ— ‡ÊÊSòʬhÁÃ·È ŸÒfl ∑ȧfl¸Áãà ‚@Ê⁄U◊˜– •Õ Ã∑¸§∑§∑¸§‡Ê ¬ÁÕ ªë¿UãÃÊ
’ÈÁhflÒ÷fl¥ ¬˝∑§≈Uÿã× ‡ÊÊSòÊ∑§Ê⁄UÊ— ¬˝ÊÿÊ ÷flÁãà ‹Á‹Ã⁄Uêÿ⁄UøŸÊèÿÊ Áfl◊ÈπÊ—–
 ( iv )

Ã Áfl⁄U‹Ê ∞fl ÷flÁãà ÿ ÿÕÊ ‡ÊÊSòÊ·È ¬˝ªÀ÷ãÃ ÃÕÊ ∑§Ê√ÿʟȇÊË‹Ÿfl‡ÊÊŒ˜

Áfl‡ÊŒË÷ÍÃ◊ŸÊ◊È∑ȧ⁄UÊ fláʸŸËÿÃã◊ÿË÷flŸÿÊÇÿÃÊ◊Á¬ ¬˝∑§≈UË∑ȧÿȸ—– •Õ
Ãʌ·ÊÊSÃÈ ŒÈ‹¸÷Ê ∞fl SÿÈ— ‚È∑ΧÁß— ∑ΧÁßÊ ÿ ŸflËŸ¥ ‡ÊÊSòʬ˝àÿª˝Êã◊·⁄Uêÿ¥ ø
∑§Ê√ÿ¥ ‚◊¥ ÿÊÇÿÃÿÊ Áfl⁄UøÿÁãÖ ∞ÃcflÁ¬ ‚fl¸ÕÊ Áfl⁄U‹ÊSÃ ‚Áãà ÿ
∑§◊ŸËÿ∑§À¬ŸÊ‚¥flÁ‹Ã·È ∑§Ê√ÿ·È SflÊ¬ôÊ·È ‡ÊÊSòÊÊáÊÊ¥ ‚◊ÎÁh¥ SfláÊ¸ ‚ȪãäÊÁ◊fl
‚◊Èà¬ÊŒÿÁãÃ, •ÕflÊ SflÁfl⁄UÁøÃ·È ‡ÊÊSòÊ·È ‚ÁÛÊäÊʬÿÁãà ∑§Ê√ÿ‹Êfláÿ◊˜–
◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ •ÊøÊÿ¸— ∑§ÁflÃÑ¡SÃÊŒÎ‡Ê ∞fl ∑ΧÃË ∑ΧÁÃ∑§Ê⁄U—–
•ÿ¥ ŸflËŸ‡ÊÊSòʪ˝ãÕÊŸÊ¥ ⁄UøŸÊÿÊ ÿÕÊ ªê÷Ë⁄UÁfløÊ⁄U◊ʪ¸ ‚@Ê⁄U◊∑§⁄UÊØ ÃÕÒfl
ŸÒ∑§ÊÁ÷— ‚È∑§ÁflÃÊÁ÷⁄UÁ¬ ‚⁄USflÃË‚◊Ê⁄UÊäÊŸ¥ ÁflÁ„UÃflÊŸ˜– Ÿ ∑§fl‹◊ÃŒfl,
•ŸŸ Áfl⁄ÁøÃ·È ‡ÊÊSòʪ˝ãÕ·È ∑§Ê√ÿSÿ øÊL§ÃÊ, ∑§Ê√ÿ·È ÃÕÊ øÊSÿ ÷flÁÃ
‡ÊÊSòÊÊáÊÊ¥ ¬Ê⁄UŒÁ‡Ê¸àfl◊˜– ©UÁøÃ◊fl üÊË÷Ê¡⁄UÊ¡Ÿ üÊ√ÿ∑§Ê√ÿ¬˝’ãäÊ·È ‡ÊÊSòÊ∑§Ê√ÿ¥
∑§Ê√ÿ‡ÊÊSòÊ◊Á¬ ø ‚ÁÛÊflÁ‡ÊÃ◊˜– ©U÷ÿÊ⁄UÁ¬ ‡ÊÊSòÊ∑§Ê√ÿ∑§Ê√ÿ‡ÊÊSòÊÿÊ— ‚◊ÊŸË
ªÁÃ⁄USÿ ‚È∑§fl◊¸„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿªÊ∑ȧ‹ŸÊÕSÿ-
‚ÊÁ„Uàÿ ‚È∑ȧ◊Ê⁄UflSÃÈÁŸ ŒÎ…UãÿÊÿª˝„Uª˝ÁãÕ‹
∑§Ê√ÿ flÊ ◊Áÿ ‚¥ÁfläÊÊÃÁ⁄U ‚◊¥ ‹Ë‹ÊÿÃ ÷Ê⁄UÃË
ßUÁà üÊË„U·Ê̧ÁQ§Á◊flÊŸÈ∑§È fl¸Ã—, “Ã∑̧§·È ∑§∑¸§‡ÊÁäÊÿÊ flÿ◊fl ŸÊãÿ, ∑§Ê√ÿ·È
∑§Ê◊‹ÁäÊÿÊ flÿ◊fl ŸÊãÿ” ßUÁà ¬˝ÊøÊ◊ÈÁQ¥§ øÁ⁄UÃÊÕ¸ÿÃÊ flÊ–
∞Ãʌ·ÊSÿ ◊„UʬÁá«UÃSÿ ◊„UÊ∑§flp Á‡Êfl‡ÊÃ∑¥§ ŸÊ◊ʬÍfl¸◊fl ÁfllÃ
∑§Ê√ÿ◊˜– •ÁS◊Ÿ˜ ∑§Ê√ÿ ¬˝Áìl◊‹VUÊ⁄UÊáÊÊ¥ ÿʌ·ÊË •ŸÈ¬◊Ê ¿U≈UÊ, Ãʌ·Ê◊fl
‚ÊÒ‡Êél◊˜, ÿʌ·ʥ ø ‚ÊÒ‡Êél¥, Ãʌ·Ê◊flÊÕ¸ªÊÒ⁄Ufl¥ Áfl‹‚ÁÖ ∞Ãʌ·ÊSÿ
◊„UÊflÊÄÿÊÿ◊ÊŸSÿ ◊„UÊ∑§Ê√ÿÊÿ◊ÊŸSÿ flÊ ∑§Ê√ÿSÿ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿ√ÿÊÅÿÊ¥
Áfl⁄Uëÿ ◊„UʟȬ∑§Ê⁄UÊ ÁflÁ„U× ¬Áá«Uì˝fl⁄‘UáÊ ⁄U◊Ê∑§ÊãìÊá«UÿŸ– ßUÿ¥
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê ‚¥S∑Χì⁄Uê¬⁄UÊÿÊ √ÿÊÅÿÊŸ◊ʪ¸Sÿ ‚◊Èíífl‹¥ ÁŸŒ‡Ê¸Ÿ◊˜– •SÿÊ
•ŸÈ‡ÊË‹ŸŸ Ÿ ∑§fl‹◊Ê‹Êëÿ∑§Ê√ÿSÿ ‚ÊÁ„Uàÿ◊TÍ·ÊÿÊ¥ ‚ÁÛÊäÊÊÁ¬ÃÊÁŸ ⁄U%ÊÁŸ
¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊÿÊÁãÃ, ∑ΧàSŸÊ ‚ÊÁ„Uàÿ¬⁄Uê¬⁄ÒUfl •Ê÷ÊÁ‚ÃÊ ÷flÁÖ ¿UÊòÊÊáÊÊ◊Ȭ∑§Ê⁄UÊÿ
•ŸÈ‚ÁãäÊà‚ÍŸÊ¥ ‹Ê÷Êÿ ÁflŒÈ·Ê¥ ø ¬˝◊ÊŒÊÿÊ˘‹¥ SÿÊÁŒÿ¥ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÁÃ
ÁflEÁ‚Á◊–
-⁄UÊäÊÊflÑ÷— ÁòʬÊ∆UË
∑ȧ‹¬Á×, ⁄UÊÁC˛ÿ‚¥S∑ΧÂ¥SÕÊŸ◊˜
 Á‡Êfl¥ ‚¥fläʸÃÊ◊˜
•Õ ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿüÊ˪Ê∑ȧ‹ŸÊâÊ∑§Áfl⁄UÁøÃ¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ÛÊÊ◊
SÃÊòÊ∑§Ê√ÿ¥ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿ√ÿÊÅÿÿÊ ‚„U ¬˝Ê∑§Ê‡ÿÛÊËÿà ßUÁà ◊Ê◊ÈŒË◊—–
‚¥S∑ΧÃ SÃÊòÊ∑§Ê√ÿ¬⁄Uê¬⁄UÊ ‚ÈŒËÉÊʸ˘Áì˝ÊøËŸÊ ø– flŒ ∞fl ¬˝Õ◊Ê ŒflÃÊ
SÃÈÁÇüÊÍÿà •ÁªA◊Ë› ßUÁÖ Ã× ¬ÊÒ⁄UÊÁáÊ∑§∑§Ê‹ÊŒÊ⁄Uèÿ SÃÊòÊ‚ÊÁ„Uàÿ¥ ‚È’„ÈU
‚¥flÁäʸå ŒÎ‡ÿÃ– ÃòÊ ÷ªflÃÁ‡‡ÊflSÿ SÃÈÁÃflÊ昧◊ÿ◊ŸãÃ¥ sȬ‹èÿÃ–
◊„UÊ∑§Ê√ÿÊÁŸ, πá«U∑§Ê√ÿÊãÿÁÃÁ⁄Uëÿ SÃÊòÊ∑§Ê√ÿÊŸË◊ÊÁŸ ÷ªflÃÁ‡‡ÊflSÿ
Œ⁄Uˌ·ÿãÃ– ÃòÊŒ◊ãÿÃ◊¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§Á◊ÁÖ ‡ÊÊSòÊ‚Ê⁄UªÁ÷¸Ã¥, ¬˝ÊÒ…¥U, Áfl⁄UÁQ§Œ¥,
◊ÊˇÊŒ¥, SflÊŸÈ÷flÒ∑§fllÁ◊Áà ¬Ê⁄UÊÿáÊŸ Sflÿ¥ ôÊÊSÿÁãà ÷Q§ÊS‚NŒÿÊp–
‡ÊÃ∑§SÿÊSÿ ¬˝ÊÒ…UÃÊ◊¬ŸÿÁà ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿ√ÿÊÅÿÊ– •Ê⁄Uê÷
∞fl √ÿÊÅÿÊÃÊ “÷ªflà‚XUÁÃM§¬◊ÊˇÊSÿ ‹Ê÷ ∞fl »§‹ÃÊ ◊ŸËÁ·áÊÊ¥
∑§Ê√ÿ‡ÊÊSòÊÁflŒÊ◊Á÷◊Ô ßUÁà √ÿÊÅÿŸ˜ ÁŸàÿ‚ÈπÊà◊∑§Sÿ ÃSÿ ◊ÊˇÊSÿ
ÁŸM§¬áÊ¥ ∑§⁄UÊÁÖ üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊflû◊¸àÿòÊ √ÿÊÅÿÊ ÁflÁ‡ÊcÿÃÃ⁄UÊ◊˜– “ÁŸcÊäʇÊ·Ê
¡ÿÃÊŒ‡Ê·” ßUàÿÈÄàflÊ ÁŸ·äÊ◊ÈπŸ ÷ªfl× SflM§¬◊ËÁ⁄UÃÁ◊Áà √ÿÊÅÿÊÿÃ–
Á∑§@ “•ÃË× ¬ãÕÊŸ¥ Ãfl ø ◊Á„U◊Ê flÊ昧◊Ÿ‚ÿÊ⁄UÃŒ˜√ÿÊflÎûÿÊ ÿ¥ øÁ∑§Ã◊Á÷äÊûÊ
üÊÈÁÃ⁄U¬ËÁÔ Á‡Êfl◊Á„U◊ASÃÊòÊ◊åÿÈÁh˝ÿÃ ¬˝◊ÊáÊÃÿÊ˘òÊ– ÁflªÁ‹ÃàÿCU◊ o£Ê∑§
Ãûfl◊Á‚flÊÄÿÊÕ¸— Á∑˝§ÿÃ ‚⁄U‹ÿÊ ‡ÊÒÀÿÊ– “Ÿ≈U ßUfl fl‡ÊªÊ ÷flÊÁ◊ ÿÊ‚ÊÁ◊ÁÔ
o£Ê∑§ ÿʌ·ʗ ∑§Ê√ÿ⁄U‚Ê flŒÊãì⁄U— ∑§ÁflŸÊ˘ŸÈ÷Ê√ÿÃ ‚ ø ‚NŒÿÒ∑§fll—–
ÌʇÊÿp ¬˝∑§≈KÃ √ÿÊÅÿÊòÊÊ– “¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹ÁÔ o£Ê∑§ ŸÒÿÊÁÿ∑§◊Ã◊ŸÍl ÃŒŸÈ
√ÿÊÅÿÊ √ÿäÊÊÁÿ– ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ¬ÎÁÕ√ÿÊÁŒ÷ÍÃÊÁŸ ¬⁄U◊ÊáÊÈM§¬áÊÊ˘flÁ‡ÊcÿãÃ– •ãÿ
¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÊS‚VUÊø¥ ¬˝Ê¬AÈflÁãÖ Ìʟ˥ ◊„UE⁄U ∞fl ¡ÊªÁ⁄UÃÊ ÷flÁÖ ÃSÿÒfl
Á‚‚ΡÊÿÊ ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ¬ÈŸS‚ª¸ÁfläÊÊŸ¥ ÷flÃËÁà ÁŸM§åÿÃ ‚¬˝◊ÊáÊ◊˜–
©U¬ÁøÃflŒ◊¡Ë¡Ÿc·«UXU◊˜ ßUàÿòÊ ¿U㌗¬˝÷ÎÃËŸÊ¥ Á‡ÊflSÿ ÃûÊŒXU¡ÊÃàflÊŒ˜
flŒSÿ ÃûÊŒXUàflŸ √ÿ¬Œ‡Ê ßUÁà ∑§fl⁄UʇÊÿÊ˘Á¬ ‚ÈDÈU ¬˝∑§Ê‡ÿÃ–
 ( vi )

ßUàÕÁ◊Œ¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑¥§ ÿÕÊSÕÊŸ¥ üÊÈÁ×, üÊË◊jʪflÃ¥, üÊË◊jªfleËÃÁÃ

ÁflÁfläʬ˝◊ÊáÊÒ—∑§Ê‡ÊflÊÄÿÒp ¬ŒÊÕ¸¬∑˝ §ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿÿÊ √ÿÊÅÿÿÊ ‚ê¬ÈCU¥ ⁄UÊ¡Ã– ∞ÃSÿ
√ÿÊÅÿÊ∑§Ê⁄Ê ÁflmUã◊ÁáÊ⁄U‹VUÊ⁄U‡ÊÊSòÊøÈ@È⁄UäÿʬŸ¬Á≈UDUÊ ÁflÁfläÊ∑§Ê҇ʋÿÈÃÊ
ŸÊ≈K‡ÊÊSòÊÁfl‡ÊÊ⁄UŒS‚ÃÃ¥ ∑§◊¸áÿÁ÷⁄U× «UÊÚ.⁄U◊Ê∑§ÊãìÊá«UÿflÿÊ¸ ÁŸÃ⁄UÊ¥
¬˝‡Ê¥‚Ê÷Ê¡Ÿ¥ fløÃ– ∞Ãʌ·ʥ ‚Ê⁄USflÃ¥ ∑§ÊÿZ ‚È’„ÈU ÁflŒäÊËà ∞· ©UûÊ⁄UÊûÊ⁄¥U Ãʌ·ÊË¥
‡ÊÁQ¥§ ŒlÊjªflÊŸ˜ ∞ÃS◊Ê ßUàÿ‡Ê·ÁflÉÊA‡Ê◊Ÿ◊ŸË∑§E⁄¥U ¬˝ÊÕ¸ÿÊ◊„U–
Áfl∑ΧÁÃ-ÃÈ‹Ê-∑ΧcáÊ-Œ‡Ê◊Ë ßUàÕ¥ ÁflŒÊ¥ fløŸ∑§⁄U—
◊πÊÿÈÃS‚Ê◊flÊ‚⁄U— (01-11-2010) -⁄UÊ◊ÊŸÈ¡ŒflŸÊÕ—
∑ȧ‹‚Áøfl—
⁄UÊ.‚¥.‚¥., ŸflŒ„U‹Ë
 ÷ÍÁ◊∑§Ê
◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ¬¥. ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ©U¬ÊäÿÊÿ ‚¥S∑ΧÂÊÁ„Uàÿ ∑§ ©UŸ
ŒŒËåÿ◊ÊŸ ŸˇÊòÊÊ¥ ◊¥ ‚ „Ò¥U Á¡ã„UÊ¥Ÿ ‚¥S∑Χà flÊ昧◊ÿ ∑§ ÁflÁ÷ÛÊ ¬˝SÕÊŸÊ¥ ∑§Ê
¬ÑÁflà •ÊÒ⁄U ¬ÈÁc¬Ã Á∑§ÿÊ– ©UŸ∑§Ë •Ÿ∑ ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê√ÿ⁄UøŸÊ∞¥ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
„ÒU¥–
◊.◊. ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ÿÊ Á‡ÊflSÃÈÁà ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄U
¬˝‚ ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ∑§ ÃÎÃËÿ ªÈë¿U∑§ ◊¥ „ÈU•Ê ÕÊ– ¬˝SÃÈà ‚¥S∑§⁄UáÊ
∑§Ê ¬Ê∆U ÷Ë ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ©UQ§ ‚¥S∑§⁄UáÊ ¬⁄U •ÊäÊÊÁ⁄UÃ
„Ò– ÁŸáʸÿ ‚ʪ⁄U ‚ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê ◊Í‹◊ÊòÊ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê ÕÊ– ßU‚ ‡ÊÃ∑§ ¬⁄U
∑§Ê߸U ¬˝ÊøËŸ ≈UË∑§Ê ÿÊ •ŸÈflÊŒ ◊ȤÊ ©U¬‹éäÊ Ÿ„UË¥ „È∞– Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ¬⁄U
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê ≈UË∑§Ê Á‹πÃ „ÈU∞ Á◊ÁÕ‹Ê ∑§ ∑§Áìÿ ÁflmUÊŸÊ¥ ‚ ÿ„U ôÊÊÃ
„ÈU•Ê Á∑§ ßU‚ ¬⁄U ¬¥. ¡ËflŸ ¤ÊÊ Ÿ ∑§Ê߸U ≈UË∑§Ê Á‹πË ÕË, Á¡‚∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ
‚Ÿ˜ 1905 ◊¥ flÊ⁄UÊáÊ‚Ë ‚ „ÈU•Ê ÕÊ– ¬˝ÿ% ∑§⁄UŸ ¬⁄U ÷Ë fl„U ≈UË∑§Ê ◊ȤÊ ¬˝Ê#
Ÿ„UË¥U „ÈU߸U– ßU‚ •ãfl·áÊ ∑ ∑˝§◊ ◊¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ∞∑§ •ÊÒ⁄U ‚¥S∑§⁄UáÊ ∑§Ê ¬ÃÊ
ø‹Ê ¡Ê ∑§÷Ë ¬Áá«Uà ŒÊ◊ÊŒ⁄U ¤ÊÊ ∑§ ‚ê¬ÊŒŸ ◊¥ “Á‡ÊflSÃÈÁÃ◊Ê‹Ê” ŸÊ◊ ‚
¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê ÕÊ– ◊ȤÊ ÿ„U ‚¥S∑§⁄UáÊ ÷Ë ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ê– ßU‚∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥
ßUÃŸË ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË •ÊÒ⁄U Á◊‹Ë Á∑§ ßU‚◊¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ∑§fl‹ 51 o£Ê∑§ „UË
¬˝∑§ÊÁ‡Êà Á∑§ÿ ªÿ Õ– •SÃÈ, ◊Ò¥Ÿ ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ∑§ ÃÎÃËÿ ªÈë¿U∑§ ◊¥ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ¬Ê∆U ∑§Ê •ÊäÊÊ⁄U ◊ÊŸ ∑§⁄U ≈UË∑§Ê Á‹πŸÊ ¬˝Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ– ßU‚
∑˝§◊ ◊¥ ◊⁄‘U ‚Ê◊Ÿ ‚’‚ ’«∏Ë ‚◊SÿÊ ¬Ê∆UÁŸäÊʸ⁄UáÊ ∑§ M§¬ ◊¥ •ÊÿË– ¬˝ÃËÃ
„UÊÃÊ „ÒU Á∑§ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ‚¥S∑§⁄UáÊ ÷Ë Á∑§‚Ë •‡ÊÈhU ¬Êá«ÈUÁ‹Á¬
∑§ •ÊäÊÊ⁄U ¬⁄U „UË ÃÒÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÕÊ– •Ÿ∑§òÊ •Õ¸ÿÊ¡ŸÊ Ÿ „UÊ ¬ÊŸ ∑§
∑§Ê⁄UáÊ ◊ȤÊ ßU‚ ‚¥S∑§⁄UáÊ ∑§ ¬Ê∆U ◊¥ ‚¥‡ÊÊäÊŸ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏Ê– ÁŸ⁄UÊäÊÊ⁄U ‚¥‡ÊÊäÊŸ ‚
ÿlÁ¬ ◊Ò¥ ‚¥ÃÈCU Ÿ„UË¥ ÕÊ ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥Ÿ ≈UË∑§Ê •ÊÒ⁄U •ŸÈflÊŒ ∑§Ê ∑§Êÿ¸ ¬Íáʸ ∑§⁄U∑§
ßU‚ ¬È⁄UÊflÊ∑˜§ ∑§Ë ¬˝àÿʇÊÊ ◊¥ •ÊøÊÿ¸ ⁄UÊäÊÊflÑ÷ ÁòʬÊ∆UË, ∑ȧ‹¬ÁÃ, ⁄UÊÁC˛Uÿ
‚¥S∑Χà ‚¥SÕÊŸ, Ÿß¸U ÁŒÑË ∑§ ¬Ê‚ ÷¡ ÁŒÿÊ–
 ( viii )

◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ê ¡ËflŸ ¬Á⁄Uøÿ ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ ∑§ ∑˝§◊ ◊¥
◊Ò¥Ÿ ©UŸ∑§ •◊ÎÃÊŒÿ ŸÊ≈U∑§ ∑§Ê •äÿÿŸ ¬˝Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ÃÊ ôÊÊà „ÈU•Ê Á∑§
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ M§¬ ◊¥ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ßU‚ ª˝ãÕ ∑§ •Ÿ∑§ o£Ê∑§ •◊ÎÃÊŒÿ ŸÊ≈U∑§ ◊¥
¬˝Ê# „UÊÃ „Ò¥U– ÿlÁ¬ ßU‚ •flÁäÊ Ã∑§ ◊⁄UÊ ∑§Êÿ¸ ¬Íáʸ „UÊ øÈ∑§Ê ÕÊ– ÃÕÊÁ¬
•◊ÎÃÊŒÿ ◊¥ ¬˝Ê# ¬Ê∆U÷ŒÊ¥ ∑§Ê ◊Ò¥Ÿ ’ÊŒ ◊¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ßU‚ ‚¥S∑§⁄UáÊ ◊¥ ¡Ê«∏
ÁŒÿÊ „ÒU– ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬Ê∆U ∑§Ë ŒÎÁCU ‚ ÷Ë Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê ÿ„U ‚¥S∑§⁄UáÊ
¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ ’Ÿ ‚∑§Ê „ÒU– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÕÊ ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ∑§ ¬Ê∆U÷ŒÊ¥ ∑§Ê ÁŸŒ¸‡Ê
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê ≈UË∑§Ê ◊¥ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ‚¥S∑§⁄UáÊ ◊¥ •Ÿ∑§òÊ
¬˝oAÁøqU Œ∑§⁄U ¬Ê∆U ∑§Ë •‡ÊÈÁhU ÿÊ •¬ÍáʸÃÊ ‚ÍÁøà ∑§Ë ªÿË ÕË– ◊Ò¥Ÿ ©UQ§
¬Ê∆UÊ¥ ∑§Ê ÷Ë ‚¥‡ÊÊÁäÊà ∑§⁄UŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ „ÒU– ßUŸ ‚◊Sà ÃâÿÊ¥ ∑§Ë
¡ÊŸ∑§Ê⁄UË ≈UË∑§Ê ◊¥ ŒË ªÿË „ÒU–
◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ-
◊.◊. ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ê ¡ã◊ Á’„UÊ⁄U ¬˝Œ‡Ê ∑§ Œ⁄U÷XUÊ Á¡‹ ◊¥ ◊°ª⁄UÊÒŸË
ŸÊ◊∑§ ªÊ°fl ◊¥ »§áÊŒ„UŸÊ◊∑§ ◊ÒÁÕ‹ ’˝ÊrÊáÊ ¬Á⁄UflÊ⁄U ◊¥ „ÈU•Ê ÕÊ– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ
◊„UÊŸ˜ ‡ÊÊSòÊôÊ •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃ÷ʇÊÊ‹Ë ∑§Áfl Õ– ãÿÊÿ, √ÿÊ∑§⁄UáÊ, ◊Ë◊Ê¥‚Ê •ÊÒ⁄U
flŒÊãà •ÊÁŒ •Ÿ∑§ ‡ÊÊSòÊÊ¥ ◊¥ ߟ∑§Ë •’ÊäÊ ªÁà ÕË– ßUŸ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ÿ„U
©UÁQ§ ¬˝Á‚hU „ÒU-
◊ÊêÊ¸∑ȧ‹ŸÊÕŸÊ◊∑§ªÈ⁄UÊflʸnjÁfl! ÃÈèÿ¥ Ÿ◊—
¬Îë¿UÊ◊Ê ÷flÃË¥ ◊„UËËÁ◊Œ¥ àÿÄàflÒfl ÿeë¿UÁ‚–
÷Í‹Ê∑§ fl‚Á× ∑ΧÃÊ ◊◊ ªÈ⁄UÊÒ Sflª¸ ÃÕÊ ªËc¬ÃÊÒ
¬ÊÃÊ‹ »§ÁáÊŸÊÿ∑§ ÷ªflÁÃ! ¬˝ÊÒÁ…U— `§ ‹éäÊÊÁäÊ∑§Ê––
(¬ŒflÊÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U, ÷ÍÁ◊∑§Ê, ¬Î. 3)
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ Á¬ÃÊ ∑§Ê ŸÊ◊ ¬¥. ¬ËÃÊê’⁄U‡Ê◊ʸ ÃÕÊ ◊ÊÃÊ ∑§Ê ŸÊ◊
©U◊Ê ŒflË ÕÊ– ¬ËÃÊê’⁄U ‡Ê◊ʸU Sflÿ¥ •Ÿ∑§ ‡ÊÊSòÊÊ¥ ∑§ ¬˝∑§Êá«U ¬Áá«Uà Õ–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •¬Ÿ Á¬ÃÊ ∑§ flÒŒÈcÿ ∑§Ê ©UÑπ •Ÿ∑§ SÕ‹Ê¥ ◊¥ Á∑§ÿÊ „ÒU–
•◊ÎÃÊŒÿ ŸÊ◊∑§ ŸÊ≈U∑§ ∑§ •ãà ◊¥ •¬Ÿ »§áÊŒ„Ufl¥‡Ê ÃÕÊ Á¬ÃÊ ∑§ flÒŒÈcÿ
 ( ix )

∑§Ê ©UÑπ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ∑§„UÊ „ÒU-

““üÊÈÁ×- flà‚! •ÊãflËÁˇÊÁ∑§! ‚àÿ◊Ê„U Áª⁄UÊ¥ ŒflË, ÷flãàÿfl¥ ÁfläÊÊ
∞fl »§áÊŒ„UÁmU¡Ê—, ¬‡ÿ-
‚È÷ÊÁ·Ãcÿʸ∑§‹È·‚È‹ÊøŸÁfl·ÊŸ‹Ò—–
»§áÊ¥ Œ„UÁãà ‡Ê·Sÿ Ã× »§áÊŒ„UÊ ◊ÃÊ—––
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ Á¬ÃÊ ∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ •◊ÎÃÊŒÿ ∑§ ÁŸ◊AÁ‹Áπà o£Ê∑§ ◊¥
Œ˝CU√ÿ „ÒU-
¬˝∑ΧÁà ª„UŸ flÒ‡ÊÁ·∑§ ÁflflÎÁÃ¥ √ÿäÊÊ-
Œ∑ȧL§ÃøÃÈfl¸ª¸√ÿÊÅÿÊ◊ÎÃÊÁŸ ø ÷Ê⁄UÃ–
÷⁄UÃflø‚Ê¥ ÃûflÊÅÿÊãÿÒÁŸ¸’ãäÊ◊÷ʷÖ
√ÿßÈà ÃÕÊ Á½Ê flÊáÊËÁfl‹Ê‚∑§Áfl— ∑§ÕÊ—–– 5.19––
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •¬ŸË ∑ΧÁÃÿÊ¥ ◊¥ •¬Ÿ ÷ÊßUÿÊ¥ ∑§Ê ÷Ë ©UÑπ Á∑§ÿÊ
„ÒU– ÿ øÊ⁄U ÷Ê߸U Õ- ÁòÊ‹ÊøŸ, äÊŸTÿ, ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ •ÊÒ⁄U ¡ªhU⁄U– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ,
ÁòÊ‹ÊøŸ •ÊÒ⁄U äÊŸTÿ ‚ ¿UÊ≈ ÃÕÊ ¡ªhU⁄U ‚ ’«∏ Õ– •◊ÎÃÊŒÿ ŸÊ≈U∑§ ◊¥
©Uã„UÊ¥Ÿ Sflÿ¥ Á‹πÊ „ÒU-
“÷ªflÁà •ÁSà ÃSÿ ¬⁄Uʬ⁄U’˝ r Ê◊Ë◊Ê¥ ‚ Ÿ◊Ê¥ ‚ ‹Sÿ
‚∑§‹‚¥‚Ê⁄U‚⁄UÁáÊÁfl÷ʪÁflŒÊ ÁfllÊÁŸäÊ— ¬ËÃÊê’⁄USÿ øÃÈáÊÊZ ¬ÈòÊÊáÊÊ◊∑§Ã◊Ê
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕÊ ŸÊ◊–
¬¥. ¬ËÃÊê’⁄U •ÊÒ⁄U ©U◊ÊŒflË ∑§ øÊ⁄UÊ ¬ÈòÊÊ¥ ∑§Ê ©UÀπ
 ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ªÊ∑§È ‹ŸÊÕ
Ÿ •¬Ÿ ∑§Ê ©UŸ∑§Ê ÃË‚⁄UÊ ¬ÈòÊ ’ÃÊÿÊ „ÒU-
ÿÊ ¡ã◊Ãp ªÈáÊÃp ◊× ∑§ÁŸDU—
üÊË◊ÁàòÊ‹ÊøŸ∑§flp äÊŸTÿÊìÊ–
‚ üÊË¡ªhU⁄UäÊ⁄UÊÁË∑§Êª˝¡ã◊Ê
ÁŸ◊ʸSÿÁà ¬˝ªÈáÊÃûfl⁄U‚¥ ¬˝’ãäÊ◊˜–– •◊ÎÃÊŒÿ,5.25––
 ( x )

ªÊ∑§È ‹ŸÊÕ Ÿ •¬Ÿ Á¬ÃÊ ‚ „UË ‚◊Sà ÁfllÊ•Ê¥ ∑§Ê •äÿÿŸ Á∑§ÿÊ -
•ÁäʪÃ◊ȬÊäÿÊÿÊÁmUlÊÁŸäÊ⁄UŸÈÁøÁãÃÃ-
Áfl⁄U‹Áfl·ÿª˝ÊÁ„UáÿÁ¬ SflÿÊ ¡«UÿÊ ÁäÊÿÊ–
’„ÈU‹◊ÕflÊ SÃÊ∑¥§ ÿlã◊ÿÊ üÊÈÃ◊Á¡¸Ã¥
¬Á⁄UáÊÁÃÁ⁄Uÿ¥ ÃSÿ ¬˝ËÃSÃÿÊSÃÈ ¬⁄U— ¬È◊ÊŸ˜–– fl„UË,5.17––
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ »§ûÊ‚Ê„U ⁄UÊ¡Ê•Ê¥ ∑§ •ÊüÊÿ ◊¥§ ⁄U„U– ßU‚∑§Ê ©UÑπ ©Uã„UÊ¥Ÿ
•¬Ÿ ∞∑§Êfl‹Ë ŸÊ◊∑§ ª˝ãÕ ◊¥ Á∑§ÿÊ „ÒU–
flÎûʂʪ⁄U⁄U%ÊŸÊ¥ ‚Ê⁄U◊ÈhÎUàÿ ÁŸÁ◊¸ÃÊ–
∞∑§Êfl‹Ë »§Ã‚Ê„U! Ãfl ∑§á∆U ‹È∆Uàfl‚ÊÒ––
ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ¬˝◊ÊÁáÊà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ¬ËÃÊê’⁄U ‡Ê◊ʸ
•ÊÒ⁄U ©U◊ÊŒflË ∑§ ¬ÈòÊ Õ– ©Uã„UÊ¥Ÿ •¬Ÿ Á¬ÃÊ ¬ËÃÊê’⁄U ‡Ê◊ʸ ‚ ‚◊Sà ‡ÊÊSòÊÊ¥
∑§Ê •äÿÿŸ Á∑§ÿÊ–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ©U¬ÊäÿÊÿ ∑§Ê ‚◊ÿ -
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •¬Ÿ fl¥‡Ê ∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ ÃÊ ÁŒÿÊ „ÒU Á∑§ãÃÈ ©Uã„UÊ¥Ÿ •¬Ÿ
‚◊ÿ ∑§Ê ©UÑ𠕬ŸË Á∑§‚Ë ∑ΧÁà ◊¥ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– fl¥‡Ê¬Ü¡Ë ∞fl¥ ∑§Áìÿ
©U¬‹éäÊ ¬˝◊ÊáÊÊ¥ ∑§ •ÊäÊÊ⁄U ¬⁄U ßUŸ∑§ ÁŸÁpà ‚◊ÿ Ã∑§ ¬„ÈU°øÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ªÊ∑ȧ‹ ŸÊÕ Ÿ •¬Ÿ ‚ ¬Ê°øflË ¬Ë…U∏Ë ∑§ ¬Ífl¸¡ L§Áø¬Áà ∑§Ê ©UÑπ •◊ÎÃÊŒÿ
ŸÊ≈U∑§ ◊¥ Á∑§ÿÊ „ÒU-
ÁŸª◊‚⁄U‚Ê ◊ÊŸ Œá«UÊ— ¬˝◊ûÊ‚⁄USflÃË-
Sπ‹Ÿ¬ÃŸÊ⁄Uê÷ „USÃÊfl‹ê’ŸÿCUÿ—–
‚È∑ΧÂŒŸÊ¬ÊŒÊŸãÃ ÷flÁãà ÷¡Áãà ÿ
L§Áø¬ÁÃ∑§flflZ‡ÊSÃê’¬˝⁄UÊ„U∑§⁄UË⁄UÃÊ◊˜–– fl„UË,5.17
◊ÒÁÕ‹ ’˝ÊrÊáÊ fl¥‡ÊÊfl‹Ë ◊¥ L§Áø¬Áà ∑§Ê ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ¬Ê°øflË
¬Ë…∏UË ∑§Ê ¬Ífl¸¡ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „Ò– Á◊ÁÕ‹Ê ◊¥ ÿ„U ÷Ë ¬˝Á‚ÁhU „ÒU Á∑§ ßU‚ fl¥‡Ê ¬⁄U
 ( xi )

L§Áø¬Áà ∑§ ‚◊ÿ ‚ „UË ‚⁄USflÃË ∑§Ë ∑Χ¬Ê „ÈU߸U ÕË– ‚ê¬ÍáÊʸŸãŒ
‚¥S∑ΧÃÁflEÁfllÊ‹ÿ ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ¬ŒflÊÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U ∑§Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê ◊¥ ßUŸ∑§
¡ËflŸ ‚ ‚ê’hU •Ÿ∑§ ÉÊ≈UŸÊ•Ê¥ ∑§Ê ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ fláʸŸ „ÒU–
◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ∑ΧÁÃÿÊ¥ ◊¥ ‚ ∞∑§ ◊„ûfl¬Íáʸ
¬ÈSÃ∑§ “◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê” ÷Ë „ÒU– Á¡‚∑§Ë ¬ÈÁc¬∑§Ê ◊¥ ÿ„U Á‹πÊ „ÒU-
“ßUÁà ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ-
üÊ˪Ê∑ȧ‹ŸÊÕ‡Ê◊¸¬˝áÊËÃ-◊Ê‚◊Ë◊Ê‚Ê-¬Á⁄U¬ÍáÊʸ–
‡ÊÊ∑§ 1680–
÷ÊŒ˝∑ΧcáÊŒ‡Ê◊ËøãŒ˝˘Á‹πÁŒŒ¥ ⁄U¡ŸËŸÊÕ—”––
flø◊ÊŸ ¬˝øÁ‹Ã ߸U. ‚Ÿ˜ ÃÕÊ ‡ÊÊ∑§ ◊¥ 78 fl·ÊZ ∑§Ê •ãÃ⁄U „ÒU– •Ã—
1680+78 = 1758 ߸U. ◊¥ ÿ„U ¬ÈSÃ∑§ ⁄U¡ŸËŸÊÕ ŸÊ◊∑§ Á∑§‚Ë ¬Áá«Uà mUÊ⁄UÊ
Á‹πË ªß¸U ¬˝ÃËà „UÊÃË „ÒU– ÷ʪ‹¬È⁄U (Áfl„UÊ⁄U) ∑§ √ÿÊ‚ ¬˝‚ ‚ ◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê
◊ÈÁŒ˝Ã „UÊ∑§⁄U ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈUÿË „ÒU– ßU‚Ë ◊ÈÁŒ˝Ã ¬ÈSÃ∑§ ∑§ 18 fl¥ ¬ÎDU ¬⁄U ÿ„U
Á‹πÊ „ÒU-
“•ÁS◊ÛÊÒfl∑§ÁòÊ¥‡ÊŒÁäÊ∑§·Ê«U‡ÊÃÊÁVÃ (1631) ‡Ê∑§∑§Ê‹ flÒ‡ÊÊπÊ
◊‹◊Ê‚—” ßU Á à – “ÃŒäÊÈ Ÿ ÊÁ¬ ‚ê÷flàÿ fl , ‚ê¬˝ Á à Á„U ‡Ê∑§ÊéŒÊ
∞∑§ÁòÊ¥‡ÊŒÁäÊ∑§·Ê«U‡Ê‡ÊÃË” (1631)– ßU‚‚ ÿ„U ¬˝◊ÊÁáÊà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§
◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ 1631 ‡ÊÊ∑§ ÃŒŸÈ‚Ê⁄U 1709 ߸U. ◊¥ ◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê
ŸÊ◊∑§ ª˝¥Õ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§Ë ÕË– ◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê ∑§Ë ⁄UøŸÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡ Á◊ÁÕ‹‡Ê
⁄UÊÉÊflÁ‚¥„U (⁄UÉÊÈfl¥‡Ê Á‚¥„U) ∑§ •ŸÈ⁄UÊäÊ ‚ ∑§Ë ªÿË ÕË, ÿ„U ÷Ë ÁflmUà‚◊Ê¡ ◊¥
¬˝Á‚hU „ÒU– ßUŸ ‚’ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥ ‚ ÿ„U •fläÊÊ⁄UáÊÊ ¡Ÿ‚Ê◊Êãÿ ◊¥ ¬˝øÁ‹Ã „ÒU Á∑§
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ©U¬ÊäÿÊÿ ‚òÊ„UflË¥ ‡ÊÃÊéŒË ∑§ ¬⁄UÊäʸ ÃÕÊ 18 flË¥ ‡ÊÃÊéŒË ∑§
¬Íflʸh¸U ◊¥ (߸U‚flË 1650 ∑§ ÃÕÊ ’ÊŒ 1750 ∑§ ’Ëø) ◊¥ Á◊ÁÕ‹Ê ◊¥
Áfll◊ÊŸ Õ– ¬ÍflʸflÁäÊ ÁŸáʸÿ ßU‚ Ã⁄U„U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ©Uã„UÊ¥Ÿ ߸U‚flË 1609 ◊¥
“◊Ê¥‚◊Ë◊Ê¥‚Ê” ∑§Ê ¬˝áÊÿŸ ˇÊÿfl·¸ •ÊÁŒ ∑§ ÁŸáʸÿÊÕ¸ „UË Á∑§ÿÊ „UÊªÊ– ¬˝Êÿ—
©U‚∑§ •Ê‚¬Ê‚ „UË ˇÊÿfl·¸ ¬«∏ÃÊ ⁄U„UÊ „UÊªÊ– Á◊ÁÕ‹‡Ê Ÿ ¬˝ÁÃÁDUà ¬Áá«UÃ
◊ÊŸ∑§⁄U ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ‚ ©U‚ Áfl·ÿ ¬⁄U ÁflfløŸÊ ¬Íáʸ ÁŸ’ãäÊ
Á‹πŸ ∑§Ê •ŸÈ⁄UÊäÊ Á∑§ÿÊ „UÊªÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ •Êà◊Ëÿ •ŸÈ⁄UÊäÊ ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§ Á‹ÿ
 ( xii )

¬Á⁄U¬`§ ¬ÊÁá«Uàÿ‡ÊÊ‹Ë ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ©U¬ÊäÿÊÿ Ÿ ◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê

ŸÊ◊∑§ ¬ÈSÃ∑§ Á‹πË „UÊªË– ßUŸ ‚’ ÃâÿÊ¥ ¬⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ ‚ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU
Á∑§ “◊ÊÊ‚◊Ë◊Ê¥‚Ê” ∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ¬˝ÊÒ…UÊflSÕÊ ◊¥ „ÈU•Ê ÕÊ– •Ã—
©UŸ∑§Ë ÁSÕÁà ∑§Ê 1650 ߸U. ∑§ ’ÊŒ ◊ÊŸŸ ◊¥ ∑§Ê߸U •Ê¬ÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊŸË øÊÁ„U∞–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ∑ΧÁÃÿÊ° -
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ‡ÊÃÊÁäÊ∑§ ª˝ãÕÊ¥ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§Ë ÕË– ©UŸ∑§ ©U¬‹éäÊ
ª˝ãÕ ÁŸ◊AÁ‹Áπà „ÒU¥-
1. ø∑˝§⁄UÁ‡◊ - ßU‚ ∑ΧÁà ∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ ŸÊ◊ “⁄UÁ‡◊ø∑˝§” ÷Ë ¬˝Ê# „UÊÃÊ
„ÒU– ÿ„U ª¥ªÊ‡ÊÊ¬ÊäÿÊÿ ∑§ ÃûflÁøãÃÊ◊ÁáÊ ª˝ãÕ ∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ∑§ M§¬ ◊¥ ¬˝Á‚h
„ÒU–
2. ÁfllÊà - ßU‚ ª˝ãÕ ∑§Ê “ŒËÁäÊÁÃÁfllÊÔ ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¬˝Á‚Áh
¬˝Ê# „ÒU– ÿ„U ⁄UÉÊÈŸÊÕ Á‡Ê⁄UÊ◊ÁáÊ ∑§Ë ÃûflÁøãÃÊ◊ÁáÊŒËÁäÊÁà ∑§Ë ≈UË∑§Ê „ÒU–
3. ãÿÊÿÁ‚hÊãÃÃûfl◊˜ - ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ¬ŒflÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U ◊¥ ¬¥ø◊Ë
Áfl÷ÁQ§ ∑§ ¬˝‚¥ª ◊¥ ßU‚∑§Ê ÁŸŒ¸‡Ê Á∑§ÿÊ „ÒU– ßU‚◊¥ ãÿÊÿ‡ÊÊSòÊËÿ ¬ŒÊÕÊZ ∑§Ê
‚¥∑§‹Ÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÿ„U •ÁÃÁflSÃÎà ª˝ãÕ „ÒU–
4. Á◊âÿÊàflÁŸL§ÁQ§ - ßU‚ “Á◊âÿÊàflÁŸfl¸øŸ” ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ
¡ÊÃÊ „ÒU– ßU‚◊¥ •Áà ‚Ê⁄UªÁ÷¸Ã flÊÄÿÊ¥ ◊¥ •mÒUÃ◊à ∑§Ë SÕʬŸÊ „ÈU߸U „ÒU–
5. ¬ŒflÊÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U - ÿ„U ‡ÊÊ錒ÊäÊ Áfl·ÿ∑§ ª˝ãÕ „ÒU– ÿŒÈŸÊÕ
Á◊üÊ ∑§Ë ≈UË∑§Ê ∑§ ‚ÊÕ ‚ê¬ÍáÊʸŸãŒ ‚¥S∑ΧÃÁflEÁfllÊ‹ÿ ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÒU–
6. ÁŒP§Ê‹ÁŸM§¬áÊ - ÿ„U ‹ÉÊÈÃ◊ ¬ÈÁSÃ∑§Ê ∑§Ê◊E⁄U Á‚¥„U Œ⁄U÷¥ªÊ
‚¥S∑Χà ÁflEÁfllÊ‹ÿ ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà “ª˝ãÕªÈë¿U” ◊¥ ‚¥∑§Á‹Ã „ÒU–
7. ∑ȧ‚È◊ÊTÁ‹Áflfl⁄UáÊ◊˜ - ßU‚∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ ŸÊ◊ “∑ȧ‚È◊Ê¥¡Á‹≈UË∑§Ê”
÷Ë „ÒU– ÿ„U ©UŒÿŸÊøÊÿ¸ ∑§ ãÿÊÿ∑ȧ‚È◊Ê¥¡Á‹ ∑§Ë ≈UË∑§Ê „ÒU–
8. ’ÊÒäÊÊÁäÊ∑§Ê⁄UÁflfl⁄UáÊ◊˜ - ßU‚ ª˝ãÕ ∑§Ë øøʸ ¬ŒflÊÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U ◊¥
¬˝Ê# „UÊÃË „ÒU– ÿ„U ©UŒÿŸÊøÊÿ¸ ∑§ “•Êà◊ÃûflÁflfl∑§” ∑§Ë ≈UË∑§Ê „ÒU–
9. ⁄U‚◊„UÊáʸfl— - ÿ„ •‹¥∑§Ê⁄U‡ÊÊSòÊËÿ ª˝ãÕ „ÒU– ßU‚∑§Ê ÷Ë ©UÑπ
¬ŒflÊÄÿ⁄U%Ê∑§⁄U ◊¥ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU–
 ( xiii )

10. ∑§Ê√ÿ¬˝∑§Ê‡ÊÁflfl⁄UáÊ◊˜-ÿ„U ∑§Ê√ÿ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§Ë ¬˝Á‚h ≈UË∑§Ê „ÒU–

11. ‹ÊÉÊflªÊÒ⁄Ufl⁄U„USÿ◊˜ - ßUŸ∑§Ë ÿ„U ⁄UøŸÊ ÷Ë ¬˝Á‚h „ÒU–
12. ‡ÊÁQ§flÊŒ - ÿ„U ãÿÊÿ‡ÊÊù ∑§Ê ª˝ãÕ „ÒU–
13. ◊ÈÁQ§flÊŒ - ßU‚∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ ŸÊ◊ ◊ÈÁQ§Áfl◊‡Ê¸ ÷Ë „ÒU–
14. ∑ȧá«U∑§ÊŒê’⁄UË - •À¬ÊÿÈ ◊¥ „UË ª¥ªÊ ◊¥ «ÍU’ ∑§⁄U ◊ÎàÿÈ ∑§Ê
¬˝Ê# „ÈU߸U •¬ŸË ¬ÈòÊË ∑§ÊŒê’⁄UË ∑§Ë S◊ÎÁà ◊¥ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ßU‚ ª˝ãÕ ∑§Ë ⁄UøŸÊ
∑§Ë ÕË–
∑§Èá«U∑§ÊŒê’⁄UËŸÊ◊AÊ ª˝ãÕÊ˘ÿ¥ Ãfl ∑§Ëøÿ–
◊ÿÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕŸ ‚Ê¬¬ÁûÊÁŸ¸’äÿÃH
15. ∑§ÊŒê’⁄UË - ÿ„U mÒUÃÁŸáʸÿ ∑§Ê ≈UË∑§Ê ª˝ãÕ „ÒU–
16. ∑§ÊŒê’⁄Uˬ˝oAÊûÊ⁄UÊÁáÊ
17. ∑§ÊŒê’⁄UË∑§ËÁø‡‹Ê∑§- ŒÊŸÊ¥ „UË ª˝ãÕ ¬ÈòÊË ∑§ÊŒê’⁄UË ∑§Ë
S◊ÎÁà ◊¥ Á‹π ªÿ „¥ÒU–
18. ∞∑§Êfl‹Ë - »§Ã‚Ê„U ⁄UÊ¡Ê ∑§Ë •ÊôÊÊ ‚ Á‹Áπà ¿UãŒÊª˝ãÕ–
ßUŸ∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë fl΄UûÊ⁄¥UÁªáÊË, ‡ÊÈÁhÁflfl∑§,
•‡ÊÊÒøÁŸáʸÿ, ◊Ê‚◊Ë◊Ê¥‚Ê, ‚ÍÁQ§◊ÈQ§Êfl‹Ë, •Ê‹Ê∑§Áflfl⁄UáÊ, •◊ÎÃÊŒÿŸÊ≈U∑§
ÃÕÊ Á‡ÊflSÃÈÁà ÿÊ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ¡Ò‚Ë •ãÿ •Ÿ∑§ ⁄UøŸÊ∞¥ ¬˝Ê# „UÊÃË „ÒU– ßUŸ◊¥
∑ȧ¿U ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU– ∑ȧ¿U ª˝ãÕ •ÁËÉÊÈ Á∑§ãÃÈ •ÁÃ◊„Uûfl¬Íáʸ „Ò¥U–
©UŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ “ª˝ãÕªÈë¿U” ◊¥ „ÈU•Ê „ÒU–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ê Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ -
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê ŒÍ‚⁄UÊ Á‡ÊflSÃÈÁà ŸÊ◊ ÷Ë ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ßU‚◊¥ ∑ȧ‹
105 o£Ê∑§ „Ò¥U Á∑§ãÃÈ ßU‚∑§Ê 51 o£Ê∑§Êà◊∑§ Á‡ÊflSÃÈÁÃ◊Ê‹Ê ŸÊ◊∑§ ‚¥S∑§⁄UáÊ
÷Ë ¬˝Á‚hU „ÒU– Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ Á‡Êfl ∑§Ë SÃÈÁà ◊¥ Á‹πÊ ªÿÊ Œ‡Ê¸ÁŸ∑§ ∑§Ê√ÿ „ÒU–
ßU‚∑§ ¬˝Êÿ‡Ê— ‚èÊË o£Ê∑§ •◊ÎÃÊŒÿ ŸÊ≈U∑§ ◊¥ ¬˝Ê# „UÊÃ „Ò¥U– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Á¡ÃŸ
’«∏ ¬Áá«Uà Õ ©Uß „UË ¬˝ÁÃ÷ʇÊÊ‹Ë ∑§Áfl ÷Ë Õ– ©UŸ∑§Ê ¬ÊÁá«Uàÿ ©UŸ∑§Ë
 ( xiv )

∑§ÁflÃÊ•Ê¥ ◊¥ ¤Ê‹∑§ÃÊ „ÒU– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ∑§ÁflÃÊ ∑§„UË¥ ÷Ë Œ‡Ê¸Ÿ ‚ ’ÊÁ¤Ê‹
Ÿ„UË¥ „ÈU߸U– Œ‡Ê¸ŸU ©UŸ∑§Ë ∑§ÁflÃÊ ‚ Sfl× S»Í§Ã¸ „UÊÃÊ „ÒU– ÁŒP§Ê‹ÁŸM§¬áÊ
ŸÊ◊∑§ ©UŸ∑§ ‹ÉÊȪ˝ãÕ ∑§Ê ◊XU‹Êø⁄UáÊ ¬˝SÃÈà ¬˝‚XU ◊ Œ˝CU√ÿ „ÒU-
‚àÿ¥ ¬˝¡Ê— ‚ΡÁ‚ ‚¥„U⁄U‚ËÁà Á∑§ãÃÈ
∑§Ê‹SÃflÊ¬∑§⁄UáÊ¥ Ÿ ¬ÈŸSàfl◊fl–
ÁflESÿ Ãâÿ◊fl‹ê’Ÿ◊SÿŸãÃ!
Á∑§ãÃÈ àfl◊fl ∑§∑ȧ÷Ê ÷fl‚ËÁà ◊Ê„U—––
¬˝SÃÈà ∑§Ê√ÿ ◊¥ ÁŒP§Ê‹ Áfl·ÿ∑§ ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ Á‚hUÊãà •ŸÈSÿÍà „Ò¥U
Á∑§ãÃÈ ∑§ÁflÃÊ ◊¥ Œ‡Ê¸Ÿ ’Ê¤Ê Ÿ„UË¥ ’ŸÊ–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ •¬ŸË ¬ÈòÊË ∑§ÊŒê’⁄UË ∑§ •‚Ê◊Áÿ∑§ ◊ÎàÿÈ ‚ •Ê„Uà Õ–
©Uã„UÊ¥Ÿ ©U‚∑§Ë S◊ÎÁà ◊¥ •Ÿ∑§ ª˝ãÕÊ¥ ∑§Ê ⁄UøŸÊ ∑§Ë ÕË– ∑ȧá«U∑§ÊŒê’⁄UË ◊¥
©UŸ∑§Ê ∑§ÊL§áÿ ßUŸ ‡ÊéŒÊ¥ ◊¥ ¬˝S»È§Á≈Uà „ÈU•Ê „ÒU-
““•Ê⁄UÊê’Êfl ¬˝∑ΧÁÃ∑Χ¬áÊÊ ’ÊÁäÊÁ÷’ʸäÿ◊ÊŸÒ-
Áfl¸∑˝§Ê‡ÊÊ⁄U— ∑§L§áÊfløŸ¥ ¬ÈÁòÊ! ∑§ÊŒê’⁄UËÁÖ
∑§Ê˘ÿ¥ ‹Ê∑§— ∑§ ßUfl Áfl·ÿ— Á∑¥§ ¬È⁄¥U ∑§Ê ÁŸflÊ‚—?
ÿÁS◊ÛÊS◊ÁmU◊ÈπNŒÿÊ àfl¥ ÁŸ‹Ëÿ ÁSÕÃÊ˘Á‚H
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ÃÊ ‚ •Êì˝Êà ∑§Ê√ÿ „ÒU– ∑§Áfl Ÿ Sflÿ¥ ßU‚
©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ∑§ ª÷¸ ‚ ©Uà¬ÛÊ ’ÃÊÿÊ „ÒU-
•¬ªÃ¬Œ¬Ê≈UflÊ˘Á¬ ª÷ʸ-
ŒÈ¬ÁŸ·ŒÊ◊äÊÈŸÊÁàÕ× ¬˝’ãäÊ—–
¡ŸÿÃÈ Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ∑§‹Ÿ
¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ¡ÁÀ¬ÃŸ––91––
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •Ÿ∑§ ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ Á‚hUÊãÃÊ¥ ∑§Ê ÁŸ’ãäÊŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
•¬ŸË ßU‚ ∑ΧÁà ◊¥ M§¬∑§Ê¥ ∑§Ê √ÿÍ„U ⁄Uø ÁŒÿÊ „ÒU– Á‡Êfl ∑§ •Ÿ∑§ M§¬Ê¥ ∑§Ë
 ( xv )

‚VUÀ¬ŸÊ ◊¥ ©Uã„UÊ¥Ÿ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ ∑§Ê ‚ÈãŒ⁄U ‚◊ãflÿ ©U¬SÕÊÁ¬Ã Á∑§ÿÊ „ÒU-
÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄U„U^UÿãòÊ-
÷˝◊áÊ‚„UäÊÈ˝flÃ∑ȸ§Ã— ∑˝§◊áÊ–
‚ΡÁ‚ ‚◊ÿ‚ÍòÊ◊òÊ ◊ÊÿÊ-
◊ÿ¬≈UflÊŸÁfläÊÊŸÃãÃÈflÊÿ—––4––
©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ◊¥ ¬˝ÁìÊÁŒÃ ’˝rÊflÊŒ ∑§Ê ©Uã„UÊ¥Ÿ ‚ÈãŒ⁄U ∑§Ê√ÿÊà◊∑§ ÷Ê·Ê
◊¥ ¬˝SÃÈà Á∑§ÿÊ „ÒU– ’˝rÊ •ÊÒ⁄U ¡Ëfl, ÷Êª •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ Áfl·ÿ∑§ ‡ÊÊSòʬ˝ÁìÊÁŒÃ
•Ÿ∑§ Á‚hUÊãà ÿ„UÊ° ªÈÁ껧à „Ò¥U-
üÊÈÁáŸ∑§ ! ⁄U≈Uàÿ‚ÊÒ ∑ȧ◊Ê⁄UË
Ãfl ŒÈÁ„UÃÊ ’Á„U⁄‘Uàÿ ŸÁà ŸÁÖ
√ÿflÁ„UÃ! ÁŸ∑§≈UÁSÕÃ˘Á¬ ÃS◊ÊØ
àflÁÿ Á◊Á‹Ã˘Á¬ ◊◊ÊÁÃÕ— `§ ÷Êª—––23––
‚ÎÁC¬˝Á∑˝§ÿÊ ÷Ê⁄UÃËÿ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§Ê ¬˝◊Èπ Áfl·ÿ „ÒU– ‡ÊÊSòÊÊ¥ ◊¥ ¬˝ÁìÊÁŒÃ
Áfl‡ÊÊ‹ Á‚hUÊãÃÊ¥ ∑§Ê •Êà◊‚ÊØ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U ©Uã„¥U ∑§Ê√ÿÊà◊∑§ •Á÷√ÿÁQ§ ŒŸ
◊¥ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Á‚hU„USà „ÒU¥– ãÿÊÿflÒ‡ÊÁ·∑ ∑§Ë ‚ÎÁC¬˝Á∑˝ ÿÊ ∑§Ê fláʸŸ ¬˝SÃÈÃ
o£Ê∑§ ◊¥ Œ˝CU√ÿ „ÒU-
¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäʇÊ·¬Ë‹È-
¬˝∑§⁄UÁ‡Ê‹ÊÜ¿U¬ÁflòÊflÎÁûÊ⁄UÊŒÊÒ–
ÉÊ≈UÿÁ‚ ÷ÈflŸÊÁŸ Ã·È ¡Ëfl-
¬˝∑ΧÁÃø‹Ò— ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ‡Ê⁄UË⁄U◊˜––31––
ßU‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊSòÊÊ¥ ◊¥ øÁø¸Ã ‚ÎÁCU¬˝Á∑˝§ÿÊ ∑§ ŸÊŸÊ flÊŒÊ¥ ∑§Ê ©UÑπ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ©Uã„UÊ¥Ÿ ∑§„UÊ „ÒU-
§ Ÿ ¡ªÁŒŒ◊„UÃÈÃÊ Ÿ ‡ÊÍãÿÊ-
ŒflÁäÊ◊ÃÊ¥ ∑§Õ◊ÈjflÊ˘Sàfl∑§S◊ÊØ–
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊äÊ◊¸äÊ◊¸M§¬Ê
¬ÈL§·ªÈáÊ— ∑§Õ◊Ê⁄U÷à ÁflE◊˜––46––
 ( xvi )

Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ◊¥ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ mUÊ⁄UÊ ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ◊¥ ¬⁄U◊ÊáÊÈ•Ê¥ ∑§ ‚¥∑§‹Ÿ
∑§Ê fláʸŸ ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒU-
¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flª¸
Œ‹Áà ÅʪÊ‹∑ȧ‡ÊÍ‹Áfl¬˝∑§Ëáʸ◊˜–
•ÉÊÁ≈UÃÁ◊Ã⁄‘UÃ⁄‘UáÊ ∑§À¬ -
ˇÊÿ⁄U¡ŸÊÒ ‚◊øË∑§‹Sàfl◊∑§—––79––
ßU‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÒŸŒ‡Ê¸Ÿ ∑§ ∑§◊¸Á‚hUÊãà ∑§Ê ©Uã„UÊ¥Ÿ ◊„U¡ ∞∑§ ¿UÊ≈U ‚
¿U㌠◊¥ ’Ê°äÊ ÁŒÿÊ „ÒU-
ÿŒÁ÷‹¬Á‚ ¬Èe‹ÊŸ¡ËflÊ-
‚˝flfl⁄UÁŸ¡¸⁄U¡Ëfl’ãäÊ◊ÊˇÊÊŸ˜–
ŸÿÁ‚ ø ÿŒŸÊflÎÃÊÁãfl„XU-
¬˝∑ΧÁÃ◊ÃSÌȬÊSÿ‚ Á¡ŸãŒ˝—––99––
•äÊÊÁ‹Áπà ¬l ‚Ê¥Åÿ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§ ¬˝∑ΧÁà •ÊÒ⁄U ¬ÈL§· Áfl·ÿ∑§ Á‚hUÊãÃ
∑§Ê ÁŸŒ‡Ê¸Ÿ „ÒU-
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊ŸE⁄USflM§¬Ê
‚ΡÁà ◊„UÊãÃ◊‚ÊÒ ÿÃÊ Áfl∑§Ê⁄U◊˜–
•Áfl∑ΧÃ◊Á¬ ¬‡ÿ× ‚ÃSÃ
‚„U ⁄U◊Ã sŸÿÊ ‚πÊ àflŒËÿ—––100––
‡ÊÊSòÊÊ¥ ◊¥ •Êà◊Ê ∑§Ê ÁŸàÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ©‚ ÁflÁ÷ÛÊ ÿÊÁŸÿÊ¥ ◊¥ ÷ÈQ§
Áfl·ÿÊ¥ ∑§ ‚¥S∑§Ê⁄U ∑§Ê •ÁäÊDUÊŸ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU– ÿÊªŒ‡Ê¸Ÿ ÁøûÊ ∑§Ê ŸŒUË M§¬ ◊¥
¬Á⁄U÷ÊÁ·Ã ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Áøà‚◊ÈŒ˝ ◊¥ ©U‚∑§ Áfl‹ÿ ∑§Ë ’Êà ÷Ë ‡ÊÊSòÊÊ¥ ◊¥
¬˝ÁìÊÁŒÃ „ÒU– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ◊¥ ¡ã◊ÊãÃ⁄U ∑§ S◊ÎÁà ∑§Ë ’Êà ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U
∑§⁄UÃ „Ò¥U-
¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥ ¬˝flÎûÊÒ—
∑§⁄UáʪáÊÒL§¬‹èÿøßʟÊ◊˜–
∑§ÁÃøŸ ¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊŸÈ÷ÍÁÃ-
¬˝‚Î◊⁄UflÊ‚ŸÿÊ S◊ÎÃË— ¬˝‚Í·––32––
 ( xvii )

¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ∑Χ¬Ê ‚ „UË ’˝rÊÊ ¬Ífl¸∑§À¬ ◊¥ •äÊËà flŒÊ¥ ∑§Ê ¬˝‹ÿ ∑§
•ŸãÃ⁄U S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ßU‚ ’Êà ∑§Ê ÷Ë ÿ„UÊ° ‚¥∑§Ã Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ◊ÊŸfl
◊Ÿ ∑§Ë Áfl·ÿÃÎcáÊÊ ∑§Ë ª„UŸÃÊ ßU‚ ¬l ◊¥ Œ˝CU√ÿ „ÒU-
•Á÷‚⁄UÁà ¬⁄¥U ¬⁄¥U ¬È⁄UÊ⁄‘U!
Áfl·ÿ◊Ÿ∑§◊¬ÊSÿ ¬Ífl¸¬Ífl¸◊˜–
flL§áÊÁŸ‹ÿ◊ʬªfl ÿÊflŒ˜
÷¡Áà ÷flãÃ◊‚ÊÒ Ÿ ÁøûÊflÎÁûÊ—––40––
∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ ∑§ M§¬∑§ ‚ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ‚¥‚Ê⁄U ∑§ ÁflŸÊ‡Ê¬˝Á∑˝§ÿÊ ∑§Ê
‚ÈãŒ⁄U •Á÷√ÿÁQ§ ŒË „ÒU-
¬˝Áê΄U◊ÁÃÁâʪθ„UËÃŒá«UÊ
äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U—–
÷ÈflŸfl„UŸ! ¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·¥
‚ÃÎáÊÁ◊Œ¥ ¡ªŒÁûÊ ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ—––82––
∑§Ê‹ ∑§Ê •ÁÃÁÕ ∑§„U∑§⁄U ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ ©U‚ ∑§÷Ë ÷Ë Á’ŸÊ ’È‹Êÿ
¬„ÈU°ø ¡ÊŸ flÊ‹Ê ◊„U◊ÊŸ ∑§„UÊ „ÒU– “äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U” ÃÕÊ
“¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·” ¡ªÃ˜ ∑§Ê ¬Í⁄UË Ã⁄U„U πÊŸ flÊ‹Ê ∑§„U ∑§⁄U ©Uã„UÊ¥Ÿ ©U‚∑§Ë Áfl∑§⁄UÊ‹ÃÊ
∑§Ê ‚¥∑§Ã Á∑§ÿÊ „ÒU–
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ◊¥ Á‡Êfl ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿÈQ§ ‚ê’ÊäÊŸÊ¥ ∑§Ë ‚ÊÕ¸∑§ÃÊ ÷Ë
Œ˝CU√ÿ „ÒU– ∑§Áfl ∑§÷Ë ©U‚ “∑ȧ‹Ê‹” ∑§„UÃÊ „ÒU ÃÊ ∑§÷Ë ¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝, ∑§÷Ë
¬ÈL§·¬È⁄UãŒ⁄U” ∑§„UÃÊ „ÒU ÃÊ ∑§÷Ë ø≈ÈU‹– ÷Q§ ∑§Ê •¬Ÿ ßUCU ‚ ‚¥flÊŒ, •¬ŸË
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ŒÈŒ¸‡ÊÊ ∑§Ê ∑§L§áÊ flÊáÊË ◊¥ ©U¬Ê‹ê÷ •ÊÁŒ ÷ÊflŸÊà◊∑§ Ãâÿ ÷Ë
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ◊¥ ÿÕÊSÕ‹ flÁáʸà „ÈU∞ „ÒU¥–
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ÷ÁQ§÷ÊflŸÊ ‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ ∑§Ê√ÿ „ÒU– M§¬∑§ ∑§ •Ÿ∑§ ÷ŒÊ¥
∑§Ê ‚ÈãŒ⁄U ¬˝ÿÊª ∑§⁄U∑§ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •¬Ÿ ßUCU ∑§ ‡ÊÊSòʬ˝ÁìÊÁŒÃ SflM§¬
∑§Ê ¬˝SÃÈà Á∑§ÿÊ „ÒU– ©U¬◊Ê, ©Uà¬̋ˇÊÊ, ŒË¬∑§, •ÁÇÊÿÊÁQ§ •ÊÁŒ •ãÿ •Õʸ‹VUÊ⁄UÊ¥
∑§Ê ‚ÈãŒ⁄U ‚◊ãflÿ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ◊¥ ŒÎÁCUªÊø⁄U „UÊÃÊ „ÒU– o£· ¡Ò‚ ‡ÊéŒÊ‹VUÊ⁄U ÷Ë
 ( xviii )

ÿòÊ ÃòÊ ¬˝ÿÈQ§ „ÈU∞ „ÒU¥– •äÿÃÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë •‹VUÊ⁄U¬˝ÿÊª¬≈ÈUÃÊ ∑§Ê •Ê∑§‹Ÿ
ßU‚ ª˝ãÕ ∑§Ê Œπ∑§⁄U ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U–
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ •¬ŸË ∑§ÁflÃÊ ◊¥ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ ∑§Ê ‚ÈãŒ⁄U ‚◊ãflÿ
©U¬SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄UÃ „Ò¥U– •¬Ÿ •Ê⁄UÊäÿ Á‡Êfl ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UÃ ∑§⁄UÃ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ
©UŸ∑§ ‚ÊÕ øÈ≈U∑§Ë ÷Ë ‹Ã „Ò¥U-
¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ◊ÎˇÊ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊ-
øÿÁøÃ◊ê’⁄UøËfl⁄¥U fl‚ÊŸ◊˜–
¬˝∑§Á≈UÒ΄UŒá«U◊òʬ¥ àflÊ¥
¬ÈL§·◊ÈŒËˇÿ „U‚ÊÁ◊ øÊÑ‚ÊÁ◊––92––
Á‡Êfl ¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ „ÒU, ‹ÊπÊ¥ ŸˇÊòÊM§¬Ë ‹ËπÊ¥ ∑§ ‚◊Í„U ‚ √ÿÊ#
•Ê∑§Ê‡ÊM§¬Ë flSòÊ ¬„UŸ „ÒU, fl„U Áfl‡ÊÊ‹ ’˝rÊÊá«U ∑§Ê ¡Ÿ∑§, ‡Ê⁄UË⁄U„UËŸ •ÊÒ⁄U
ÁŸ‹¸îÊ „Ò– ÿ„UÊ° o£cÊ ∑§ ‚ÈãŒ⁄U ¬˝ÿÊª ‚ ©Uã„UÊ¥Ÿ ©UŸ∑§Ê ©U¬„UÊ‚ ÷Ë Á∑§ÿÊ „ÒU-
fl„U •ÁÃ◊Á‹Ÿ flÎhU „ÒU, ‚Ê»§‚»§Ê߸U Ÿ „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‹ÊπÊ¥ øË‹⁄U •ÊÒ⁄U
‹ËπÊ¥ ‚ ÷⁄‘U ∑§¬«∏Ê¥ ∑§ øËÕ«∏ ‹¬≈U „ÒU, ’„ÈUà ’«∏ •á«U∑§Ê‡Ê ∑§Ê ¬˝∑§≈U Á∑§ÿ
„ÒU, •Ã— ÁŸ‹¸îÊ „ÒU, ∞‚ ¬ÈL§· ∑§Ê Œπ∑§⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê „°U‚ŸÊ •ÊÒ⁄U ¬˝‚ÛÊ „UÊŸÊ
SflÊ÷ÊÁfl∑§ „ÒU–
‹Ê∑§ ◊¥ ∑§„UË¥ ¡ÊÃ ‚◊ÿ Ã‹Ë ∑§Ê Á◊‹ ¡ÊŸÊ •‡ÊÈ÷ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „UÒ–
©U‚∑§ Á◊‹ ¡ÊŸ ¬⁄U ‹Êª ÿÊòÊÊ ¿UÊ«∏∑§⁄U flʬ‚ ÉÊ⁄U ø‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ
Á‡Êfl ∑§Ê ‚¥‚Ê⁄U ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê Ã‹Ë ∑§„UŸ ‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ øÍ∑§Ã-
ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹ÃÊ ÷flÊäflÿÊòÊÊ¥
„U⁄UÁ‚ ¡ªÁûÊ‹¬·ÃÒÁ‹∑§Ê˘Á‚–
Ÿ Ãfl ¬‡ÊȬÃ! ÁflŒÁãà ¬Ê‡Ê¥
Á¬Á„UÌ·ʗ ¬‡Êfl— ¬Á⁄U÷˝◊ÁãÖ–87––
‚¥ÿÊª ‚ ◊ʪ¸ ◊¥ Á◊‹Ã „UË ÃÈ◊ ‚¥‚Ê⁄U ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄U ‹Ã
„UÊ, •Ã— ÃÈ◊ ¡ªÃ˜ M§¬Ë ÁË ∑§Ê ¬⁄UŸ flÊ‹ Ã‹Ë „UÊ– Ã‹Ë ÷Ë ‚¥ÿÊª ‚ „UË
Á◊‹ÃÊ „ÒU– ©U‚∑§ Á◊‹ ¡ÊŸ ¬⁄U ‹Êª •‡Ê∑ȧŸ ◊ÊŸ ∑§⁄U •¬ŸË ÿÊòÊÊ ’㌠∑§⁄U
ŒÃ „Ò¥U– ¡Ò‚ Ã‹Ë ∑§Ê ’Ò‹ •Ê°π ’°äÊË „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¬Ÿ ’ãäÊŸ ∑§Ê Ÿ„UË¥
 ( xix )

¡ÊŸÃÊ ∑§fl‹ ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÃÈê„UÊ⁄‘U ’ãäÊŸ ◊¥ ¬«∏Ê „ÈU•Ê ¡ËflM§¬
¬‡ÊÈ •¬Ÿ ’ãäÊŸ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊ •ÊÒ⁄U ŸÊŸÊ ÿÊÁŸÿÊ¥ ◊¥ ÉÊÍ◊ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU–
∞‚ •Ÿ∑§ SÕ‹ „Ò¥U, ¡„UÊ° ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Á‡Êfl ∑§ Á‹ÿ ‚ÈãŒ⁄U o£·◊ÿË
÷Ê·Ê ∑§Ê ¬˝ÿÊª ∑§⁄U •¬ŸË ∑§ÁflÃÊ ◊¥ øÊL§ÃÊ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U-
•¬ªÃ¬Œ¬Ê≈UflÊ˘Á¬ ª÷ʸ-
ŒÈ¬ÁŸ·ŒÊ◊äÊÈŸÊÁàÕ× ¬˝’ãäÊ—–
¡ŸÿÃÈ Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ∑§‹Ÿ
¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ¡ÁÀ¬ÃŸ––91––
ßU‚ ¬l ◊¥ •¬Ÿ ¬˝’ãäÊ ∑§Ê ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Ÿ •÷Ë •÷Ë ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ∑§
ª÷¸ ‚ ©Uà¬ÛÊ ‚lÊ¡Êà Á‡Ê‡ÊÈ ∑§„UÊ „ÒU, ÿ„U ¬Ò⁄U ⁄UπŸ ◊¥ øÃÈ⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU, Á»§⁄U èÊË
•¬ŸË ‹«∏π«∏ÊÃË øÊ‹ •ÊÒ⁄U ◊äÊÈ⁄U ÷Ê·Ê ‚ ©U‚ Á‡Êfl ∑§Ê •ÊŸÁãŒÃ ∑§⁄‘U, ÿ„UË
∑§Áfl ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ „ÒU– Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ◊¥ ‹Ê∑§√ÿfl„UÊ⁄U ∑§Ê ‚ÈãŒ⁄U ‚Ê◊¥¡Sÿ •Ÿ∑§òÊ
ŒÎÁCUªÃ „UÊÃÊ „ÒU-
◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ
Ãfl ¬ÁÃÃÊÁŸ ªÃÊÁŸ ◊ÊÒÁQ§∑§àfl◊˜–
ÁflªÈáÊÁfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ‹Ê¡’ÈhKÊ
⁄U‚ÿÃÈ ∑ȧá«U‹∑ȧá«UÁ‹¬˝∑§Êá«U◊˜––102––
Á‡Êfl ∑§Ë ∑§ÊŸM§¬Ë ‚Ë¬Ë ◊¥ ¬«∏∑§⁄U ◊⁄UÊ ÿ„U fløŸM§¬Ë ¡‹ ◊ÊÃË
’Ÿ ªÿÊ „ÒU, ÁflªÈáÊ (‚ÍòÊ ⁄UÁ„UÃ) „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U ßUäÊ⁄U ©UäÊ⁄U Á’π⁄UÊ ¬«∏Ê „ÒU,
•Ã— Á‡Êfl ∑§ ∑ȧá«U‹ M§¬ ‚Ê°¬ ßU‚ ‹ÊflÊ (πË‹) ‚◊¤Ê ∑§⁄U ßU‚∑§Ê
•ÊSflÊŒ ¬˝Ê# ∑§⁄U– M§¬∑§ •ÊÒ⁄U ‚◊Ê‚ÊÁQ§ ∑§Ê Áo£CU ø◊à∑§Ê⁄U ÁŸpÿ „UË ÿ„UÊ°
◊ŸÊ„U⁄U ’Ÿ ¬«∏Ê „ÒU– Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§Ë ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ,
©U÷ÿÁfläÊ√ÿÈà¬ÁûÊ ∑§Ê ‚È»§‹ „ÒU, ßU‚◊¥ ∑§Ê߸U ‚ãŒ„U Ÿ„UË¥–
Á‡Êfl ∑§Ë ÁflÁ÷ÛÊ ‹Ë‹Ê•Ê¥ ∑§Ê ∑§Áfl Ÿ ÁflÁ÷ÛÊ M§¬Ê¥ ◊¥ ŒπÊ „ÒU– fl„U
•¬Ÿ ©U¬Ê‚∑§Ê¥ ∑§Ê ÁŒπÊ߸U ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ¬«∏ÃÊ– ‚¥‚Ê⁄U ©U‚∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UŸÊ
øÊ„UÃÊ „ÒU ¬⁄U fl„U Á¿U¬Ê ∑§„UÊ° „ÒU? ßUŸ ‚÷Ë ¬˝oAÊ¥ ∑§Ê ©UûÊ⁄U ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Á‡Êfl ∑§Ê
Á‡Ê‡ÊÈ ∑§ M§¬ ◊¥ ∑§ÁÀ¬Ã ∑§⁄U∑§ ŒÃ „Ò¥U-
 ( xx )

¬È⁄U„U⁄U!U ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·‡ÊÊãàÿÒ
∑§Áà ¡ªŒá«U∑§ªá«U∑§ÊÁã’÷Á·¸–
àflŒÈ¬Á⁄U ¬Á⁄U¬ÊÃÿÁãà ŒÎÁC¥U
Áfl¡„UÁà ‚fl¸◊Á∑§@ŸÊ ÷flÁãÖ–73––
‹Ê∑§ ◊¥ ◊ÊÃÊ •¬Ÿ Á‡Ê‡ÊÈ ∑§ ÷ÍÃÊÁŒ’ÊäÊÊ ÁŸflÊ⁄UáÊÊÕ¸ ©U‚ ªá«UÊ
¬„UŸÊÃË „ÒU– ©U‚‚ fl„U ‹ÊªÊ¥ ∑§ ŒÎÁCUŒÊ· ‚ ’øÃÊ „ÒU– Á‡Êfl Ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§Ê •¬Ÿ
ŒÎÁCU ŒÊ· ‚ ’øÊŸ ∑§ Á‹∞ ’˝rÊÊá«U M§¬Ë •Ÿ∑§ ªá«U ¬„UŸ Á‹∞ „Ò¥U–
ßU‚ËÁ‹∞ ŒÈÁŸÿÊ ’øË „ÈU߸U „ÒU– •ãÿÕÊ ©U‚ ¬⁄U ŒÎÁCU ¬«∏Ã „UË ‚’ •Á∑¥§øŸ „UÊ
¡ÊÃ „Ò¥U, ©Uã„¥U ‚¥‚Ê⁄U ◊¥ ∑§Ê߸U ÷Êª „UË ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– fl„U ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÃÊ ‚ ◊ÈQ§
„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
∑§Áfl Á‡Êfl ∑§Ê •÷ÊªÊ Á∑§‚ÊŸ ∑§„UŸ ‚ ÷Ë ¬Ë¿U Ÿ„UË¥ „U≈UÃÊ– •÷ʪ
Á∑§‚ÊŸ ∑§ πà ◊¥ ¬Ò⁄U ⁄UπÃ „UË ’Ë¡ ∑§«¥Uª⁄U (ÃÈ· ÿÊ ’È‚) ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU–
Á‡Êfl ÷Ë ∑ȧ¿U ∞‚Ê „UË ∑Χ·∑§ „ÒU-
fl¬Á‚ ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ! ŒÍ⁄UÊ-
ã◊Áÿ flηflÊ„U! ÃflÊ˘„U◊Èfl¸⁄UÊÁS◊–
Sfl¬Œ◊ȬŒäÊÊÁ‚ ÿòÊ ÃÁS◊Ÿ˜
÷flÁà ∑§«UXU⁄U ∞fl ∑§◊¸’Ë¡◊˜––19––
Á‡Êfl ∑§ ¬˝Ê⁄UéäÊ ◊¥ ÷Êª ÃÊ Á‹πÊ Ÿ„UË¥– ©U‚∑§Ê ¬Ò⁄U ¬«∏Ã „UË ∑§◊¸’Ë¡
ÃÈ· Ÿ ’Ÿ ¡Êÿ ßU‚Á‹∞ fl„U ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ◊¥ ŒÍ⁄U ‚ „UË ∑§◊¸’Ë¡ ∑§Ê fl¬Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
‹Ê∑§ ¬˝Êÿ— ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê ◊¥ ÃŒÊà◊’ÈÁhU ⁄UπÃÊ „ÒU– ÃŒÊà◊ÃÊ ÿÊ
ÃÊŒÊàêÿ ‚ê’ãäÊ ©UŸ ŒÊ ¬ŒÊÕÊZ ∑§ ◊äÿ „UÊÃÊ „ÒU ¡Ê flSÃÈ× •‹ª •‹ª „UÊÃ
„Ò¥U ¬⁄U ©UŸ∑§ ◊äÿ •÷Œ ∑§Ë ¬˝ÃËÁà „UÊÃË „ÒU– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ Á‡Êfl ∑§Ê ©U¬Ê‹ê÷
ŒÃ „Ò¥U Á∑§ ÃÈ◊Ÿ ◊È¤Ê øÒÃãÿ (•Êà◊Ê) ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U ‚ •÷Œ ÁŸäÊʸÁ⁄Uà Á∑§ÿÊ „ÒU
©U‚Ë ‡ÊòÊÈÃÊ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ò¥ ¥ ÃÈ◊◊¥ ‚÷Ë flSÃÈ•Ê¥ ∑§Ê •÷Œ ŒπÃÊ „Í°U-
◊Áÿ ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ Áfl‡ÊÈhU‚ûfl
ÿÁŒ„U ‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ◊äÊÊ‚Ë—–
 ( xxi )

ÁŸª◊¬ÈL§·! Ãà¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊÿÒ
àflÁÿ ÁŸŒäÊÊÁ◊ ‚◊SÃflSàfl÷Œ◊˜––26––
ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊù ∑§Ê •ŸÈ¬◊ ÁŸŒ‡Ê¸Ÿ „ÒU–
™§¬⁄U ∑§„UÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU Á∑§ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê ¬˝SÃÈà ‚¥S∑§⁄UáÊ ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄U
∑§Ë ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê oÎWU‹Ê ∑§ ÃÎÃËÿ ªÈë¿U∑§ ◊¥ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ ‚¥S∑§⁄UáÊ
¬⁄U •ÊäÊÊÁ⁄Uà „ÒU– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ∑§ ©UQ§ ‚¥S∑§⁄UáÊ ∑§ ‚ê¬ÊŒ∑§ ¬¥. ŒÈªÊ¸¬˝‚ÊŒ
ÁmUflŒË ÃÕÊ ∑§Ê‡ÊËŸÊÕ ‡Ê◊ʸ ¡Ò‚ Ãà∑§Ê‹ËŸ äÊÈ⁄UãäÊ⁄U ÁflmUÊŸ˜ Õ– ∞‚Ê ¬˝ÃËÃ
„UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ©U‚ ‚◊ÿ ‚ê¬ÊŒ∑§Ê¥ ∑§Ê Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ë ∑§Ê߸U ‡ÊÈhU ¬Êá«ÈUÁ‹Á¬
¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „ÈU߸U ÕË– •Ã— •Ÿ∑§òÊ •‡ÊÈhU ¬Ê∆UÊ¥ ∑§Ê ©Uã„UÊ¥Ÿ ¬˝oAÁøqU ‹ªÊ∑§⁄U
¿UÊ«U∏ ÁŒÿÊ– ∑§Áìÿ o£Ê∑§ ÃÊ ◊ÈŒ˝áÊ¡ãÿòÊÈÁ≈UÿÊ¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë •‡ÊÈhU ⁄U„U ªÿ–
Á∑§‚Ë ≈UË∑§Ê ÿÊ Á≈Uå¬áÊË ∑§ •÷Êfl ◊¥ •ÕflÊ •ãÿ ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ ¬Êá«ÈUÁ‹Á¬ ∑§
•÷Êfl ◊¥ ¬Ê∆UÁŸäÊʸ⁄UáÊ ŒÈc∑§⁄U ÃÊ „UÊÃÊ „UË „ÒU– ◊ȤÊ ÷Ë ßU‚ ‡ÊÃ∑§ ∑§Ë ∑§Ê߸U
¬Êá«ÈUÁ‹Á¬ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „ÈU߸U– ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄U ∑§ ‚¥S∑§⁄UáÊ ∑§ •ÊäÊÊ⁄U ¬⁄U „UË ◊Ò¥Ÿ
ßU‚∑§Ê ‚ê¬ÊŒŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– •Ã— •Ÿ∑§òÊ ¬Ê∆U ÁŸäÊʸ⁄UáÊ ◊⁄‘U ‚Ê◊Ÿ ‚’‚ ’«U∏Ë
øÈŸÊÒÃË ∑§ M§¬ ◊¥ ⁄U„UÊ–
⁄UÊÁC˛Uÿ ‚¥S∑Χà ‚¥SÕÊŸ ∑§ ‚ÈÁflÅÿÊà ∑ȧ‹¬Áà ¬˝Ê. ⁄UÊäÊÊflÑ÷ ÁòʬÊ∆UË
∑§Ë •ÊôÊÊ Á‡Ê⁄UÊäÊÊÿ¸ ∑§⁄U Á’ŸÊ Á∑§‚Ë ¬Ífl¸ •ÊäÊÊ⁄U ∑§ ßU‚ ¬⁄U ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê
≈UË∑§Ê Á‹πŸ ∑§Ê ‚Ê„U‚ ∑§⁄UŸÊ ÁŸS‚ãŒ„U ‹Ê„U ∑§ øŸ ø’ÊŸ ‚ ∑§◊ ∑§Á∆UŸ
Ÿ„UË¥ ÕÊ– ¬Ê∆U ∑§Ë ∑§Á∆UŸÊ߸U ∑§ ‚ÊÕ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ ∑§Áìÿ ¡Á≈U‹¬˝ÿÊªÊ¥
¡Ò‚Ë •Ÿ∑§ øÈŸÊÒÁÃÿÊ° ßU‚ ∑§Êÿ¸ ◊¥ ◊⁄‘U ‚Ê◊Ÿ •ÊÿË¥ ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥Ÿ ßU‚ ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UŸ
∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ „ÒU– ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄U ∑§ ¬Ê∆U ‚ ¡„UÊ° ◊Ò¥ ‚ãÃÈCU Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ê fl„UÊ°
©UÁøà ¬Á⁄UfløŸ ∑§⁄UŸ ∑§Ê ÷Ë ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ „ÒU– ∞‚ SÕ‹Ê¥ ◊¥ •◊ÎÃÊŒÿ ∑§Ê
¬˝◊ÊáÊ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU ÃÕÊ ©Uã„¥U ≈UË∑§Ê ◊¥ Œ‡ÊʸÿÊ ªÿÊ „Ò–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê •¬Ÿ ŸÊ◊ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§
∑§ ¬ŒÊÕÊ¸ ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UÃË „ÒU– ßU‚ ≈UË∑§Ê ‚ ‚„UÊÿÃÊ ‹∑§⁄U •Êª ßU‚
ª˝ãÕ ∑§Ê ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ •ÊÒ⁄U ∑§Ê√ÿ‡ÊÊSòÊËÿ •äÿÿŸ ÷Ë Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ªÊ–
ÁflSÃÊ⁄U ∑§ ÷ÿ ∞fl¥ ‚◊ÿÊ÷Êfl ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ øÊ„U ∑§⁄U ÷Ë ◊Ò¥ ÿ„UÊ° ∑§Áìÿ ÃûflÊ¥
 ( xxii )

∑§Ê ÁflSÃÎà ©UÑπ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ê– ÁflmUîÊŸ •Êª ßU‚ •Ê⁄U •ª˝‚⁄U „UÊ¥ª, ÿ„U
◊⁄UÊ ÁflEÊ‚ „ÒU–
ßUP§Ë‚flË¥ ‡ÊÃÊéŒË ∑§ ¬˝Ê⁄Uê÷ ◊¥ ⁄UÊÁC˛Uÿ-‚¥S∑ΧÃ-‚¥SÕÊŸ ∑§Ê
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ¡Ò‚Ë ⁄UøŸÊ•Ê¥ ∑§Ë •Ê⁄U •Ê∑ΧCU „UÊŸÊ ÃÕÊ ©Uã„¥U ≈UË∑§Ê •ÊÒ⁄U •ŸÈflÊŒ
∑§ ‚ÊÕ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UŸ ∑§Ê ‚VUÀ¬ ∑§⁄UŸÊ ÁŸpÿ „UË ¬˝ÊøËŸ ‚ê¬ŒÊ ∑§
‚¥⁄ˇÊáÊ ∞fl¥ ‚ê¬˝·áÊ ∑§ ‚ÈÿÊª ∑§Ê lÊÃ∑§ „ÒU– ßU‚ „UÃÈ ÁflmUà‚◊Í„U ⁄UÊÁC˛Uÿ-
‚¥S∑ΧÃ-‚¥SÕÊŸ ∑§ ÿ‡ÊSflË ∞fl¥ ÁflmUÊŸ˜ •ÁäÊ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥ , Áfl‡Ê· M§¬ ‚ ∑ȧ‹¬ÁÃ
¬˝Ê. ⁄UÊäÊÊflÑ÷ÁòʬÊ∆UË ∑§Ê Áø⁄U ∑ΧÃôÊ ⁄U„UªÊ–
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§ •‡ÊÈh SÕ‹Ê¥ ∑§ ¬Ê∆U ÁŸäÊʸ⁄UáÊ ÃÕÊ •Õ¸ÿÊ¡ŸÊ ∑§
¬˝‚XU ◊¥ ◊Ò¥Ÿ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U «UÊÚ. ⁄UÊ◊∑ȧ◊Ê⁄U ‡Ê◊ʸ ÃÕÊ «UÊÚ. ÁflcáÊÈ∑§Êãà ¬Êá«Uÿ ‚
øøʸ ∑§Ë „ÒU– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ ¡ËflŸ ∞fl¥ ∑ΧÁÃÿÊ¥ ∑§ ¬Á⁄Uøÿ ∑§ ¬˝‚¥ª ◊¥ ¬˝Ê.
Á∑§‡ÊÊ⁄UŸÊÕ ¤ÊÊ, ¬˝Ê. ‡ÊÁ‡ÊŸÊÕ ¤ÊÊ ÃÕÊ ¬˝Ê. •Áê’∑§ÊŒûÊ ‡Ê◊ʸ ◊⁄UË ßU‚ ‚Ê⁄USflÃ
ÿÊòÊÊ ◊¥ ∑§„UË¥ Ÿ ∑§„UË¥ ‚„UÿÊªË ⁄U„U „Ò¥U– •Ã— ßUŸ ‚÷Ë ÁflmÊŸÊ¥ ∑§ ¬˝Áà ∑ΧÃôÊ
„°Í– ⁄UÊÁC˛Uÿ ‚¥S∑Χà ‚¥SÕÊŸ ∑§ SflŸÊ◊äÊãÿ ∑ȧ‹¬Áà •ÊøÊÿ¸ ⁄UÊäÊÊflÑ÷ÁòʬÊ∆UË
ÃÕÊ ∑ȧ‹‚Áøfl ¬˝Ê. ⁄UÊ◊ÊŸÈ¡ ŒflŸÊÕ ∑§ üÊËø⁄UáÊÊ¥ ◊¥ ¬˝áÊÊ◊ÊTÁ‹ ‚◊Á¬¸Ã
∑§⁄UÃÊ „Í°U, Á¡Ÿ∑§ •Ê‡ÊËfl¸øŸÊ¥ ‚ •‹¥∑Χà „UÊ∑§⁄U ÿ„U ª˝ãÕ ªÊÒ⁄Ufl ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U
‚∑§Ê–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê ◊¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§ ∑§Ê •Õ¸ ¬˝SÃÈà ∑§⁄UŸ ◊¥ ◊Ò¥ ¬Íáʸ×
‚ÊfläÊÊŸ ⁄U„UÊ „°Í ÃÕÊÁ¬ ßUß ’«∏ ∑ΧÃË ◊ŸË·Ë ∑§Ë ⁄UøŸÊ ¬⁄U Á’ŸÊ Á∑§‚Ë ¬Ífl¸
•ÊäÊÊ⁄U ∑§ ¬˝Õ◊ ≈UË∑§Ê Á‹πŸÊ Á∑§ÃŸÊ ∑§Á∆UŸ ∑§Êÿ¸ „UÊÃÊ „ÒU, ÿ„U ÁflmUÊŸÊ¥ ‚
Á¿U¬Ê Ÿ„UË¥– ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ ∑§ ∑§Áìÿ ¬˝ÿÊª ÃÊ ©UŸ∑§Ë SflÊ¬ôÊ ≈UË∑§Ê ‚ „UË S¬CU
„UÊ ‚∑§Ã Õ– ÿlÁ¬ ©UŸ∑§Ê •Õ¸ S¬CU ∑§⁄UŸ ∑§Ê ◊Ò¥Ÿ ¬Íáʸ× ©U¬∑˝§◊ Á∑§ÿÊ „ÒU
ÃÕÊÁ¬ ∞‚ SÕ‹Ê¥ ◊¥ ‚ãŒ„U ⁄U„U ¡ÊŸÊ ◊ÊŸfl ∑§Ê ‚È‹÷ Sfl÷Êfl „ÒU– ◊ȤÊ
ÁflEÊ‚ „ÒU, ÁflmUîÊŸ ◊⁄UË òÊÈÁ≈UÿÊ¥ ∑§Ê ¬Á⁄U◊Ê¡¸Ÿ ∑§⁄U ◊⁄UÊ ©Uà‚Ê„U flh¸UŸ ∑§⁄‘¥Uª–
¡ÿ¬È⁄U
ŒÈªÊ¸CU◊Ë - 2067 Áfl∑˝§◊Ë -⁄U◊Ê∑§Êãà ¬Êá«Uÿ
 ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿüÊ˪Ê∑ȧ‹ŸÊÕÁfl⁄UÁøÃ¥
Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜
ÁfllÊflÃË‚ÈÃ⁄U◊Ê∑§Êãì˝áÊËÃÿÊ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§ÊÅÿ√ÿÊÅÿÿÊ
÷Ê·ÊŸÈflÊŒŸ ø ‚ŸÊÁÕÃ◊˜
0
⁄U◊Ê∑§ÊãìÊá«Uÿ¬˝áÊËÃÊ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê
◊„UÊÁfllÊ ◊ÊÃÁŸ¸ª◊⁄U‚¬ÊŸ˘ÁÃÁŸ¬ÈáÊÊ
¡ªàÿÊ¥ ÁflÅÿÊÃÁ‡‡Êfl‡ÊÃ∑§∑ΧŒ˜ªÊ∑ȧ‹∑§Áfl—–
•ÿ¥ ÃSÿ ª˝ãÕ Á‹πÁà Ÿfl≈UË∑§Ê¥ Ãfl ¬Œ¥
⁄U◊Ê∑§ÊãÃÊ äÿÊÿŸ˜ Áfl◊‹fl‚Ÿ! fläʸÿ ÁäÊÿ◊˜––1––
ÁŸÃÊãÃ¥ ªÍ…Uÿ¥ ŒÎ…U∑ȧøÃ≈UÊ ªÊ∑ȧ‹ªflË
Ÿ ÃSÿÊ •Ê÷Êª ¬˝÷flÁà ⁄U‚¥ ¬ÊÃÈ◊Áπ‹◊˜–
‚ÈÃSÃ ∑§ÊãÃÊ˘‚ÊÒ ¡ŸÁŸ! ◊ÎŒÈflÄòÊÊ ◊ÎŒÈ∑§‹—
Ÿ Á∑¥§ òÊSÃ¥ ¬ÈòÊ¥ ÁŒ‡ÊÁ‚ Á‡ÊflÃãòÊ¥ ÁflÁäÊ‚ÈÃ!––2––
ÿSÿ flÊø—¬Á⁄US¬ãŒ Á‡ÊflÊ˘Á¬ S¬ãŒÃ Sflÿ◊˜–
ªÊ∑ȧ‹¥ Ã¥ ∑§Áfl¥ flãŒ ‚fl¸‡ÊÊSòÊÁfl‡ÊÊ⁄UŒ◊˜––3––
◊ÊãÿÊ ◊ŸËÁ·áÊÊ¥ ⁄UÊäÊÊflÑ÷Ê ÿÊ Áfl⁄UÊ¡Ã–
ªÈL§¥ Ã¥ ŸÊÒÁ◊ ÁfllÊ‚È ªÁÃÿ¸Ÿ ¬˝flÁøÃÊ––4––
⁄U◊Ê∑§ÊãÃŸ ’hUÿ¥ ¬ŒÊÕʸŸÊ¥ ¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê–
ªÊ∑ȧ‹Sÿ ∑§flflʸøÊ◊Õ¸¡ÊÃ¥ ¬˝∑§Ê‡ÊÿØ––5––
2 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(1)
ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπ -
√ÿÁÃ∑§⁄UflÁCUÃ◊Íøÿ Ÿ◊Ê˘SÃÈ–
’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U’Ë¡¬Í⁄U-
¬˝‚fl»§‹ª˝Á„U¬ÊŒ¬Êÿ ÃÈèÿ◊˜––
•ãflÿ—-ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπ√ÿÁÃ∑§⁄UflÁCUÃ◊Íøÿ ’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U-
’Ë¡¬Í⁄¬˝‚fl»§‹ª˝Á„¬ÊŒ¬Êÿ ÃÈèÿ¥ Ÿ◊— •SÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ∑§Ê√ÿ¥ Ÿ ∑§fl‹¥ ÿ‡Ê—¬˝÷ÎÁì˝Ê#ÿ˘Á¬ÃÈ Á‡ÊflÃ⁄UˇÊÁÃ-
ÁŸflÊ⁄UáʬÈ⁄US‚⁄¥U SflCUÊø¸ŸmUÊ⁄UÊ Ãà¬⁄U◊¬ÈL§·ÊÕ¸÷ÍÃ◊ÊˇÊ¬˝Ê#ÿ˘Á¬ ÷flÁÖ
Á‡ÊflÃ⁄UˇÊÁÃÁ⁄UÁà ∑§ÕŸŸ ÁŸàÿ‚ÈπÊà◊∑§Sÿ ÷ªflà‚XUÁÃM§¬◊ÊˇÊSÿ ‹Ê÷
∞fl »§‹ÃÊ ◊ŸËÁ·áÊÊ¥ ∑§Ê√ÿ‡ÊÊSòÊÁflŒÊ◊Á÷◊×– ‚ ø ◊Ê ˇ Ê‹Ê÷—
‡ÊÃ∑§SÃÊòÊÊÁŒ¬Ê∆UŸ ‚ê÷flàÿflÁà ¬È⁄UÊáÊÊÁŒ¬˝◊ÊáÊÁ‚hU◊˜– •Ãp ‡ÊÃo£Ê∑§·È
SflC¥U Á‡Êfl¥ SÃÊÃÈ∑§Ê◊SÃòÊ÷flÊŸ˜ ‚fl¸ÃãòÊSflÃãòÊÊ ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿÊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕÊ
flÁQ§- ÁflÃÃÁÃ- ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπ√ÿÁÃ∑§⁄UflÁCUÃ◊Íøÿ, ‚ê¬˝ŒÊÿÊ
∞fl ‡ÊÊπÊ ßUÁà ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπÊ—, ÁflÃÃÊ √ÿÊ#Ê ÁflSÃÎÃÊ flÊ ÁflÁfläÊÊ •Ÿ∑§Ê—§
‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπÊ ÿSÿ ‚ ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπ—, ÷ªflÊŸ˜ flŒ—– Ã·Ê¥ flŒÊŸÊ¥
√ÿÁÃ∑§⁄‘UáÊ ‚◊Í„UŸ, ´§ªÊÁŒflŒÒSÃ·Ê¥ ‡ÊÊπÊÁ÷p flÁCUÃÊ •Êë¿UÊÁŒÃÊ ◊ÍÁøÿ¸Sÿ
‚ ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ Œ Êÿ‡ÊÊπ√ÿÁÃ∑§⁄Ufl Á CUÃ◊Í Á ø — , ÃS◊Ò – fl Œ Sÿ
ÁflÁfläʇÊÊπÊÁ÷— ¬˝‡ÊÊπÊÁ÷p fláÿ¸Áfl·ÿàflŸ •XUË∑ΧÇÊ⁄UË⁄UÊÿàÿÕ¸—–
‡ÊÊπʇÊéŒÊ ˘ òÊ ‚◊SÃÊ◊Á¬ flÒ Á Œ∑§flÊæ˜ ◊ ÿË¥ ‚Î Á CU ◊ Êà◊‚Êà∑§⁄U Ê  Á Ö
’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U’Ë¡¬Í⁄U¬˝‚fl»§‹ª˝Á„U¬ÊŒ¬Êÿ, ’„ÈUÃ⁄UÊáÊÊ¥ ¡ªŒá«UÊŸÊ¥ ’˝rÊÊá«UÊŸÊ¥
’Ë¡¬Í⁄UÊáÊÊ¥ ’Ë¡∑§Ê‡ÊÊŸÊ¥ ¬˝‚fl ¡ŸŸ »§‹ª˝Á„U¬ÊŒ¬Êÿ ‚»§‹flΡÊÊÿ–
“SÿÊŒ’ãäÿ— »§‹ª˝Á„U—” ßUàÿ◊⁄U—– ÃÈèÿ¥ flŒ’˝ÊrÊáÊÊ⁄Uáÿ∑§Ê¬ÁŸ·ŒÊÁŒ-
ª˝ãÕ¬˝ÁìÊlÊÿ ŸÊŸÊ’˝rÊÊá«UÊŸÊ¥ ¡ŸŸ„UÃÈ÷ÍÃÊÁŸ ÿÊÁŸ ’Ë¡ÊÁŸ Ã·Ê¥ äÊÊ⁄U∑§Êÿ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 3

»§‹flÃ flΡÊÊÿ Ÿ◊Ê˘SÃÈ– Ãʌ·ÊflΡÊSÿÒ∑§ÁS◊ÛÊfl »§‹˘‚¥Åÿ’˝rÊÊá«U’Ë¡ÊÁŸ

‚ÁãÖ ∑§Ê ∑§ÕÊ ÁflÁfläʇÊÊπʬ˝‡ÊÊπÊ‹ªA»§‹ÊŸÊ◊˜–
flSÃÈ Ã Ê ˘ òÊ ‚ê¬˝ Œ Êÿ‡ÊÊπÊ ßUàÿ fl Ê Á ø× ¬Ê∆U— ¬˝ Á Ã÷ÊÁÖ
flÒÁŒ∑§ÃÊÁãòÊ∑§ÊÁŒ·È flÒcáÊflÊŸÊ¥ ‡ÊÒflÊŸÊ¥ flÊ ‚flʸSflÁ¬ ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπÊ‚È Á‡ÊflSÿ
¬˝ÊäÊÊãÿÊØ– ÃÕÊàfl Ÿ ∑§fl‹¥ flÒÁŒ∑§‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπÊ •Á¬ÃÈ ÃÁjÛÊÊ •Á¬
ÁflflÁˇÊÃÊ ßUÁà ’ÊhUK◊˜– •◊ÎÃÊŒÿ “Áfl·◊ÁŸª◊∑§ÊŸŸÊãÇÊÊπÊ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
¬ÈÁc¬Ãʪ˝ÊflÎûÊ◊˜– ÃÕÊ ø ÃÑˇÊáÊ◊˜-
““•ÿÈÁ¡ ŸÿȪ⁄‘U»§ÃÊ ÿ∑§Ê⁄UÊ ÿÈÁ¡ ø Ÿ¡ÊÒ ¡⁄UªÊp ¬ÈÁc¬Ãʪ˝Ê””––1––
•ŸÈflÊŒ - ÁflÁfläÊ ‚ê¬˝ŒÊÿÊ¥ ∑§ M§¬ ◊¥ Á¡Ÿ∑§Ë ‡ÊÊπÊ∞¥ »Ò§‹Ë „Ò¥U ©UŸ
flŒÊ¥ ∑§ ‚◊Í„U ‚ Á¡Ÿ∑§Ë ◊ÍÁø •Êë¿UÊÁŒÃ „ÒU, •Ÿ∑§ ’˝rÊÊá«UÊ¥ ∑§ ’Ë¡∑§Ê‡ÊÊ¥
∑§ ¬˝‚fl ◊¥ ‚»§‹ ¬ÊŒ¬ (flΡÊ) ©U‚ Á‡Êfl ∑§Ê ◊⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–

(2)
Ÿ äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê Ÿ flÊÿÈ-
Ÿ¸ π◊à ∞fl Ÿ πÊÁŸ ŸÊÁ¬ flc◊¸–
Ÿ ‚◊ÿ∑§∑ȧ÷ÊÒ Ÿ ÁøÛÊ ÁøûÊ¥
¬ÈL§·¬È⁄ãUŒ⁄U! ¬ÍL§·SÃflÊÁS◊––
•ãflÿ— - „U ¬ÈL§·¬È⁄UãŒ⁄! (•„U◊˜) äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê Ÿ, flÊÿÈ— Ÿ, π¥
Ÿ, •Ã ∞fl πÊÁŸ •Á¬ Ÿ, flc◊¸ Ÿ, ‚◊ÿ∑§∑ȧ÷ÊÒ Ÿ, ÁøØ Ÿ, ÁøûÊ¥ Ÿ
(•ÁS◊), (•„¥U) Ãfl ¬ÍL§·— •ÁS◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Ÿ äÊ⁄UáÊËÁÃ- „U ¬ÈL§·¬È⁄UãŒ⁄U! ¬ÈL§··È ¬È⁄UãŒ⁄U— üÊDU—
¬ÈL§·¬È⁄UãŒ⁄U—, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– “¬ÈL§·SàflÊà◊ÁŸ Ÿ⁄‘U ¬ÈÛÊʪ ø” ßUÁà „Ò◊—–
äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê, äÊ⁄UÁáÊp ‚Á‹‹¥ ø •Ÿ‹pÁà äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê—,
¬Î â flË¡‹ÊªA ÿ —– Ÿ, ŸÊÁS◊– •„¥ U ªãäÊ⁄UÁ„UÃàflÊØ ¬Î â flË ŸÊÁS◊,
 4 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

‡ÊËÃS¬‡Ê¸flûflÊ÷ÊflÊØ ¡‹¥ ŸÊÁS◊, ©UcáÊflûflÊ÷ÊflÊŒ˜ •ÁªA⁄UÁ¬ ŸÊÁS◊– Ÿ flÊÿÈ—,

S¬‡Ê¸⁄UÁ„UÃàflÊÛÊ ¬flŸ— •ÁS◊– π◊˜ •Ê∑§Ê‡Ê— •Á¬ ŸÊÁS◊, •‡Ê錪ÈáÊflûflÊØ–
•Ã ∞fl ¬@÷ÍêÈáÊÊŸÊ¥ ª˝Ê„U∑§àflÊ÷ÊflÊØ Ÿ πÊÁŸ ßUÁãŒ˝ÿÊÁáÊ– “πÁ◊ÁãŒ˝ÿ ¬È⁄‘U
ˇÊòÊ ‡ÊÍãÿ Á’ãŒÊÒ Áfl„UÊÿÁ‚– ‚¥flŒŸ Œfl‹Ê∑§ ‡Ê◊¸áÿÁ¬ Ÿ¬È¥‚∑§◊˜” ßUÁà ◊ÁŒŸË–
ßUÁãŒ˝ÿÊÁáÊ •Á¬ ŸÊS◊ËàÿÕ¸—– ßUÁãŒ˝ÿÊÁáÊ ¬ÎÁÕ√ÿÊÁŒªÈáÊÊŸÊ¥ ª˝Ê„U∑§ÊÁáÊ ÷flÁãÖ
Ÿ •„¥U ÃÕÁà ÷Êfl—– flc◊¸ ‡Ê⁄UË⁄¥U Ÿ, ‡Ê⁄UË⁄Sÿ ¬@÷ÍÃÁfl∑§Ê⁄UàflÊØ– •ÕflÊ
•„¥U àflŒ¥‡Ê÷ÍÃÊ˘ÁflŸE⁄U •Êà◊Ê, •ÃÊ Ÿ ‡Ê⁄UË⁄◊˜, ÃÁmUŸÊÁ‡ÊàflÊØ– “flc◊¸
Œ„U¬˝◊ÊáÊÿÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– ‚◊ÿ∑§∑ȧ÷ÊÒ ‚◊ÿp ∑§∑ȧ¬˜ øÁà ‚◊ÿ∑§∑ȧ÷ÊÒ–
∑§Ê‹ÁŒ‡ÊÊÁflàÿÕ¸—– Ÿ, ŸÊÁS◊– ÁøØ Ÿ, ôÊÊŸ¥ øÒÃãÿ¥ øÃŸÊ flÊ ŸÊÁS◊– ÁøûÊ¥
◊Ÿp ŸÊÁS◊– •„¥U ÃÈ Ãfl Á‡ÊflSÿ ¬ÍL§·— àflŒ¥‡Ê÷ÍÃpÒÃãÿÊ˘ÁS◊– àfl¥
¬ÈL§·¬È⁄UãŒ⁄UÊ˘„U¥ ¬ÈŸ— ‚Ê◊Êãÿ¬ÈL§· ßUàÿ„¥U Ãfl ŒÊ‚Ê flÊ– “ÁøûÊ¥ ÃÈ øÃÊ NŒÿ¥
SflÊãÃ¥ Nã◊ÊŸ‚¥ ◊Ÿ—” ßUàÿ◊⁄U—– “’ÈÁhU◊¸ŸË·Ê ÁäÊ·áÊÊ äÊË— ¬˝ôÊÊ ‡Ê◊È·Ë ◊Á×–
¬˝ôÊÊ¬‹ÁéäÊÁpà‚¥Áflà¬˝ÁìíôÊÁ#-øßʗ” ßUàÿ◊⁄U—– •„¥U äÊ⁄UÁáʬ˝÷ÎÁà Ÿ ÷flÊÁ◊–
∑§fl‹¥ Ãfl ŒÊ‚— ‚fl∑§Ê flÊS◊ËàÿÁ÷¬˝Êÿ—– •ÕflÊ àflŒ¥‡Ê÷ÍÃpßÊ˘S◊ËÁÃ
ÁflflˇÊÊ–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬ÈL§· üÊDU! ◊Ò¥ ¬ÎâflË, ¡‹ ÿÊ •ÁªA Ÿ„UË¥ „Í°U, ◊Ò¥ flÊÿÈ •ÊÒ⁄U
•Ê∑§Ê‡Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°– •Ã ∞fl ßUÁãŒ˝ÿ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°U ÄÿÊ¥Á∑§ ßUÁãŒ˝ÿ
¬ÎâflË •ÊÁŒ ¬@÷ÍÃÊ¥ ∑§ ªãäÊ •ÊÁŒ ªÈáÊÊ¥ ∑§ ª˝Ê„U∑§ „UÊÃ „Ò¥U ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄U ¬@÷ÍÃÊ¥
∑§Ê Áfl∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ŸE⁄U „Ò– ◊Ò¥ •Êà◊Ê „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßUÁãŒ˝ÿ ‚ Á÷ÛÊ
„Í°U– ◊Ò¥ ∑§Ê‹ •ÊÒ⁄U ÁŒ‡ÊÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°– ’ÈÁhU •ÊÒ⁄U ◊Ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°U– ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄U •¥‡Ê
‚ ©Uà¬ÛÊ øß „Í°U–
(3)
•Áfl⁄UìÁ⁄UflÎûÊŒá«U∑§ÊDUÊ-
∑ȧ‹◊ÃÈ‹√ÿÁÃflø◊ÊŸflª◊˜–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 5

÷˝◊ÿÁ‚ ¡ªŒá«UªÊ‹◊Ê‹Ê-
∑§‹‡Ê∑§‹Ê¬∑ȧ‹Ê‹! ∑§Ê‹ø∑˝§◊˜––
•ãflÿ— - „ U ¡ªŒá«U ª Ê ‹ ◊Ê‹Ê∑§‹‡Ê∑§‹Ê¬∑È § ‹Ê‹! (àfl◊˜ )
•Áfl⁄UìÁ⁄UflÎûÊŒá«U∑§ÊDUÊ∑ȧ‹◊˜ •ÃÈ‹√ÿÁÃflø◊ÊŸflª¥ ∑§Ê‹ø∑˝¥§ ÷˝◊ÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬∑˝ §ÊÁ‡Ê∑§Ê-•Áfl⁄UÃÁ Ã-„U ¡ªŒá«UªÊ‹◊Ê‹Ê∑§‹‡Ê∑§‹Ê¬∑ȧ‹Ê‹! „U
¡ªŒá«UÊŸÊ¥ ’˝rÊÊá«UÊŸÊ¥ ªÊ‹Ê— ◊á«U‹ÊÁŸ ¡ªŒá«UªÊ‹Ê—, Ã·Ê¥ ◊Ê‹Ê— ¬æ˜§Q§ÿ—–
“◊Ê‹Ê ÃÈ ¬æ˜§Q§ÊÒ ¬Èc¬ÊÁŒŒÊ◊ÁŸ” ßUÁà „ÒU◊—– ÃÊ ¡ªŒá«UªÊ‹◊Ê‹Ê ∞fl
∑§‹‡Ê∑§‹Ê¬Ê— ÉÊ≈U‚◊Í„UÊ—, Ã·Ê¥ ∑ȧ‹Ê‹— ∑ȧê÷∑§Ê⁄U—, ‚˝CUÁà ÿÊflØ– ÃSÿ
‚ê’ÊäÊŸ– ’˝rÊÊá«U◊á«U‹¬Á昧Q§M§¬∑§‹‡Ê‚◊Í„UÊŸÊ¥ ∑§Ã¸—! “∑§‹Ê¬Ê ÷Í·áÊ
’„¸U ÃÍáÊË⁄‘U ‚¥„UÃ˘Á¬ ø” ßàÿ◊⁄U—– ÃÊŒÎ‡Ê „U ∑ȧ‹Ê‹! àfl◊˜ •Áfl⁄UìÁ⁄UflÎûÊ-
Œá«U∑§ÊDUÊ∑ȧ‹◊˜, •Áfl⁄UÃ¥ ‚ÃÃ¥ ¬Á⁄UflûÊ¸Ÿ ªÁÇÊË‹Ÿ Œá«U∑§ÊDUŸ •Ê∑ȧ‹¥
√ÿÊ∑ȧ‹◊˜– •ÃÈ‹√ÿÁÃflø◊ÊŸflª◊˜, •ÃÈ‹Ê˘ŸÈ¬◊Ê √ÿÁÃflø◊ÊŸÊ˘ÁÇÊÿflÊŸ˜
flª— ÿSÿ Ãʌ·ʥ ∑§Ê‹ø∑˝¥§ ∑§Ê‹ ∞fl ø∑˝¥§ ÃŒ˜ ÷˝◊ÿÁ‚ ªÁÃ◊Ø ∑§⁄UÊ·ËàÿÕ¸—–
∑ȧ‹Ê‹Ê ÿÕÊ ∑§‹‡Êʌ˟ʥ ÁŸ◊ʸáÊ¥ Œá«U∑§ÊDUŸ flÁäʸÃflªŸ ø∑˝§áÊ ∑§⁄UÊÁÃ
ÃÕÒfl Á‡ÊflÊ˘Á¬ ÁflÁfläÊ’˝rÊÊá«UÊŸÊ¥ ‚ÎC˜UÿÒ Œá«U∑§ÊDUÊèÿÊ¥ ÁŒP§Ê‹ÊèÿÊ¥ ∑§Ê‹ø∑˝¥§
÷˝◊ÿÁÖ “Œá«UÊ ÿ◊ ◊ÊŸ÷Œ ‹ªÈ«U Œ◊‚ÒãÿÿÊ—” ßUÁà ÁflE—– “∑§ÊDUÊ
ŒÊL§„UÁ⁄UŒ˝ÊÿÊ¥ ∑§Ê‹◊ÊŸ¬˝∑§·¸ÿÊ—– SÕÊŸ◊ÊòÊ ÁŒÁ‡Ê ø SòÊË ŒÊL§ÁáÊ SÿÊÛʬȥ‚∑§◊˜”
ßUÁà ◊ÁŒŸË– ÁŒP§Ê‹ÊèÿÊÁ◊àÿÕ¸—– ∑§Ê‹ ∞fl ÃSÿ ∑ȧ‹Ê‹ø∑˝§◊˜– ÃSÿÒfl
ªàÿÊ ’„ÈUÃ⁄U’˝rÊÊá«ÊŸÊ◊Èà¬ÁûÊÁ⁄UàÿÕ¸—– Á‡Êfl¬ˇÊ Œá«U∑§ÊDUʇÊ錗 ∑§Ê‹Sÿ ÁŒ‡Êp
flÊø∑§— ∑ȧ‹Ê‹¬ˇÊ ø ∑§ÊDUŒá«USÿÁà Áfl‡ÊcÊ—–
•ŸÈflÊŒ - „U ’˝rÊÊá«U ◊á«U‹Ê¥ ∑§ ‚◊Í„U M§¬ ∑§‹‡Ê ‚◊Í„UÊ¥ ∑§
∑ȧ‹Ê‹! ÃÈ◊ ‹ªÊÃÊ⁄U ÉÊÈ◊Êÿ ªÿ Œá«U∑§ÊDU ‚ √ÿÊ∑ȧ‹ •¬Ífl¸ •ÊÒ⁄U •ÁÇÊÿ
flª ‚ ÿÈQ§ ∑§Ê‹ø∑˝§ ∑§Ê ªÁÃ◊ÊŸ˜ ∑§⁄UÃ „UÊ–
 6 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(4)
÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄U„U^UÿãòÊ-
÷˝◊áÊ‚„UäÊÈ˝flÃ∑ȸ§Ã— ∑˝§◊áÊ–
‚ΡÁ‚ ‚◊ÿ‚ÍòÊ◊òÊ ◊ÊÿÊ-
◊ÿ¬≈UflÊŸÁfläÊÊŸÃãÃÈflÊÿ—––
•ãflÿ— - ◊ÊÿÊ◊ÿ¬≈UflÊŸÁfläÊÊŸÃãÃÈflÊÿ— (àfl◊˜) ÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË-
⁄U„U^UÿãòÊ÷˝◊áÊ‚„UäÊÈ˝flÃ∑ȸ§Ã— •òÊ ‚◊ÿ‚ÍòÊ¥ ‚ΡÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷ÈflŸÁà - ◊ÊÿÊ◊ÿ¬≈UflÊŸÁfläÊÊŸÃãÃÈflÊÿ—,
◊ÊÿÊ◊ÿSÿ ¬≈USÿ flÊŸÁfläÊÊŸ ‚ËflŸÁfläÊÊŸ, flÿŸÁŸÿ◊ ßUÁà ÿÊflØ– ÃãÃÈflÊÿ—
∑È § Áfl㌗– “flÊŸ¥ ‡ÊÈ c ∑§»§‹ ‡ÊÈ c ∑ § ‚ËflŸ ª◊Ÿ ∑§≈ U –
¡‹‚êå‹ÈÃflÊÃÊÁ◊¸‚È⁄UXUÊ‚ÊÒ⁄U÷·È ø” ßUÁà „ÒU◊—– “ÃãÃÈflÊÿ— ∑ȧÁfl㌗” ßUÁÃ
øÊ◊⁄U—– ◊ÊÿÊÿÈQ§flSòÊflÿŸÁŸÿ◊-∑ȧÁfl㌠ßUàÿÕ¸—– Á‡Êfl ∞fl ◊Êÿʬ˝¬@Êà◊∑¥§
flSòÊ¥ ‚Ë√ÿÃËÁà ÿÊflØ– ÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄U„U^UÿãòÊ÷˝◊áÊ‚„UäÊÈ˝flÃ∑ȸ§Ã—, ÷ÈflŸÊŸÊ¥
¬È≈UÊÁŸ ÷ÈflŸ¬È≈UÊÁŸ, ’˝rÊÊá«UÊŸËÁà ÿÊflØ– ÃÊãÿfl ∑ȧ≈UË⁄UÊÁáÊ ‹ÉÊȪ΄UÊÁáÊ– Ã·È
÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄‘U·È „U^ÿãòÊSÿ flÿŸÿãòÊÁfl‡Ê·Sÿ (∑§⁄UÉÊÊ ßUÁà ÷Ê·ÊÿÊ◊˜) ÷˝◊áÊ¥
ÿ— ‚„UÃ ‚ äÊÈ˝flÊ äÊ˝ÈflŸÊ◊∑§— ‚͡◊Ê ŸˇÊòÊÁfl‡Ê· ∞fl Ã∑ȸ§— (Ã∑§‹Ë ßUÁÃ
èÊÊ·Ê) ÃS◊ÊØ– ¬@êÿÕ¸ ÃÁ‚‹˜– •òÊ ¡ªÁà ‚◊ÿ‚ÍòÊ¥ ∑§Ê‹M§¬¥ ‚ÍòÊ¥ ‚ΡÁ‚
ÉÊ≈UÿÁ‚– ‡ÊÊSòÊ·È ∑§Ê‹ ∞fl ‚◊·Ê¥ ∑§Ê⁄UáÊ¥ ÁŸM§Á¬Ã◊˜– Á‡Êfl— Ã¥ ∑§Ê‹¥ ‚ΡÁÃ,
ÃŸ ø ‚ª¸ÁfläÊÊŸÁ◊Áà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ◊ÊÿÊ◊ÿ flSòÊ ∑§Ê ’ÈŸŸ ∑§Ê ÁfläÊÊŸ ∑§⁄UŸ flÊ‹ ¡È‹Ê„U ÃÈ◊
÷ÈflŸM§¬ ∑ȧ≈UË⁄UÊ¥ ∑§ ◊äÿ ∑§⁄UÉÊÊ¥ ∑§Ê ø‹ÊÃ „UÊ ÃÕÊ ©U‚ ∑§⁄UÉÊ ∑§ ÷˝◊áÊ ∑§Ê
‚„UŸ ∑§⁄U ‚∑§Ÿ flÊ‹ äÊ˝Èfl M§¬ Ã∑§‹Ë ‚ ‚◊ÿ‚ÍòÊ ∑§Ê ‚ΡŸ ∑§⁄UÃ „UÊ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 7

(5)
ÁŸª◊flŸflŸS¬Ã! ¬˝‚Í·
∑§Áà ¡ªŒá«U◊ÿÊãÿÈŒÈê’⁄UÊÁáÊ–
ŒäÊÁà ’„U‹¡ãÃÈ¡Ê‹◊ã×
¬ÈŸ⁄UÁ¬ ÃÊÁŸ ‹ÿ¥ àflÁÿ ¬˝ÿÊÁãÖ–
•ãflÿ— - „U ÁŸª◊flŸflŸS¬Ã! ∑§Áà ¡ªŒá«U◊ÿÊÁŸ ©UŒÈê’⁄UÊÁáÊ ¬˝‚Í·–
ÃÊÁŸ •ã× ’„U‹¡ãÃÈ¡Ê‹¥ ŒäÊÁÖ ¬ÈŸ⁄UÁ¬ àflÁÿ ‹ÿ¥ ¬˝ÿÊÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁŸª◊ÁÃ- „U ÁŸª◊flŸflŸS¬Ã! ÁŸª◊Ê flŒÊ ∞fl
flŸÊÁŸ •⁄UáÿÊÁŸ ÁŸª◊flŸÊÁŸ Ã·Ê¥ flŸS¬Á× •ŒÎCU¬Èc¬— »§‹¬˝ŒÊ flΡÊÁfl‡Ê·
©UŒÈê’⁄UÊÁŒ—– ÁŸª◊flŸS¬Á×, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– flŒÊ⁄UáÿSÿ •ŒÎCU¬Èc¬—
»§‹¬˝ŒflÎˇÊ ßUàÿÕ¸—– ∑§Áà •Ÿ∑§ÊÁŸ ¡ªŒá«U◊ÿÊÁŸ ’˝rÊÊá«U◊ÿÊÁŸ ©UŒÈê’⁄UÊÁáÊ
©UŒÈê’⁄U»§‹ÊÁŸ– “©UŒÈê’⁄USÃÈ Œ„UÀÿÊ¥ flΡÊ÷Œ ø ¬á«U∑§” ßUàÿ◊⁄U—–
©U Œ È ê ’⁄U ‡ ÊéŒSÿ Ÿ¬È ¥ ‚ ∑ § ¬˝ ÿ Ê ª ÊûÊSÿ »§‹Êãÿ fl ‡ÊéŒ Ÿ Ê˘Ÿ Ÿ Ê÷ËCU Ê ÁŸ–
©UŒÈê’⁄U»§‹Êãÿfl •ãá¸ãÃÈ¡Ê‹¥ ŒäÊÁÃ, Ÿ flÎˇÊ—– ¬˝‚Í· ¡ŸÿÁ‚– ÃÊÁŸ
©UŒÈê’⁄UÊÁáÊ ©UŒÈê’⁄U»§‹ÊÁŸ •ã× Sfl◊äÿ ’„U‹ÊŸÊ¥ ÁflÁfläÊÊŸÊ¥ ¡ãÃÍŸÊ¥,
‚͡◊∑§Ë≈U‚ŒÎ‡ÊÊŸÊ¥ ¬˝ÊÁáÊŸÊÁ◊Áà ÿÊflØ, ¡Ê‹¥ ‚◊Í„¥U ŒäÊÁà äÊÊ⁄UÿÁãÖ ¬ÈŸp
ÃÊÁŸ àflÁÿ Á‡Êfl ∞fl ‹ÿ¥ ÁflŸÊ‡Ê¥ ¬˝ÿÊÁãà ¬˝Ê¬AÈflÁãÖ àflÊ¥ ¬˝Êåÿ àflŒ˝Í¬Ê ∞fl
÷flãÃËàÿÕ¸—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÁŸª◊flŸ ∑§ flŸS¬ÁÃ! ÃÈ◊ Á∑§ÃŸ „UË ’˝rÊÊá«U◊ÿ
©UŒÈê’⁄UÊ¥ ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „UÊ– fl ©UŒÈê’⁄U •¬Ÿ ÷ËÃ⁄U ’„ÈUÃ⁄U ¡ãÃÈ ¡Ê‹Ê¥ ∑§Ê
äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ÃÈ◊ ◊¥ „UË ‚◊Ê ¡ÊÃ „Ò¥U–
8 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(6)
’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U÷Ê⁄U÷ÃȨ̀-
Ÿ¸Á„U ◊Á„U◊ÊŸ◊„¥U ÃflÊ˘flÿÊÁ◊–
◊‡Ê∑§ ßUfl ‡Ê‹Ê≈ÈUª÷¸¡ã◊Ê
Áfl≈U¬’΄Uûfl◊ÈŒÈê’⁄UŒ˝È◊Sÿ––
•ãflÿ— - •„¥U ’„ÈUÃ⁄¡ªŒá«U÷Ê⁄U÷Ãȸ— Ãfl ◊Á„U◊ÊŸ¥ ‡Ê‹Ê≈ÈUª÷¸¡ã◊Ê
◊‡Ê∑§— ßUfl ©UŒÈê’⁄UŒ˝È◊Sÿ Áfl≈U¬’΄Uûfl◊˜ ŸÁ„U •flÿÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ’„ÈUÃ⁄‘UÁà - •„¥U ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕÊ¬ÊäÿÊÿSÃfl ŒÊ‚—
¡ËflÊ flÊ ’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U÷Ê⁄U÷Ãȸ— ’„ÈUÃ⁄ÊáÊÊ¥ ¡ªŒá«UÊŸÊ¥ ’˝rÊÊá«UÊŸÊ¥ ÷Ê⁄USÿ
÷ÃȨ̀— äÊÊ⁄UÁÿÃÈSÃfl Á‡ÊflSÿ ◊Á„U◊ÊŸ¥ ¬˝÷Êfl¥ ŸÁ„U •flÿÊÁ◊, Ÿ ¡ÊŸÊÁ◊– •fl¬Ífl∑¸ §Ê
ÿÊäÊÊÃÈ—– Ÿ •flªë¿UÊ◊ËàÿÕ¸—– ∑§ÕÁ◊fl Ÿ ¡ÊŸÊÁ◊? ‡Ê‹Ê≈ÈUª÷¸¡ã◊Ê ‡Ê‹Ê≈ÈU—
©UŒÈê’⁄U»§‹◊˜, ÃSÿ ª÷ʸÑéäÊ¥ ¡ã◊ ÿŸ ‚ ‡Ê‹Ê≈ÈUª÷¸¡ã◊Ê ◊‡Ê∑§— ∑§Ë≈Áfl‡Ê·—
©UŒÈê’⁄UŒ˝È◊Sÿ ÿôÊflΡÊSÿ Áfl≈U¬’΄Uûfl¥ ‡ÊÊπÊŸÊ¥ Áfl‡ÊÊ‹ÃÊ◊˜, ßUfl– ÿÕÊ
©UŒÈê’⁄U»§‹ÊÑéäÊ¡ÁŸ— ∑§Ë≈USÃmÎUˇÊSÿ Sfl∑§Ê⁄UáÊ÷ÍÃSÿ ‡ÊÊπÊÁfl‡ÊÊ‹ÃÊ¥ ÁflSÃÊ⁄¥U
flÊ Ÿ flÁûÊ ÃÕÒfl •„U◊Á¬ Ãfl ◊Á„U◊ÊŸ¥ Ÿ flkËàÿÕ¸—– ‡Ê‹Ê≈ÈU— •¬`¥§
»§‹Á◊àÿ◊⁄U—– •òÊ ¬ÈŸ— •Õ¸fl‡ÊÊûÊSÿ »§‹◊ÊòÊ ‹ˇÊáÊÊ– ©UŒÈê’⁄U¬˝‚XU
¬Á∆UÃàflÊŒÈê’⁄U»§‹M§¬Ê˘Õ¸—–
•ŸÈflÊŒ - •Ÿ∑§ ’˝rÊÊá«UÊ¥ ∑§ ÷Ê⁄U ∑§Ê äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹ Á‡Êfl! ◊Ò¥
ÃÈê„UÊ⁄UË ◊Á„U◊Ê ∑§Ê ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ ¡Ò‚ ©UŒÈê’⁄U ∑§ »§‹ ‚ ¡ã◊ ‹Ÿ
flÊ‹Ê ∑§Ë≈U ©U‚ ©UŒÈê’⁄U flÎˇÊ ∑§Ë ‡ÊÊπÊ•Ê¥ ∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ÃÊ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊ–
(7)
¬˝Áfl‡ÊÁà ◊◊ ÁøûÊfl‡◊ ‚fl¸-
ÁãŒ˝ÿÁfl∑§‹— üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊflà◊ʸ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 9

ÁflÁäʪ΄UÁËÁ’ãŒÈ¡Ê‹’„U˸
ªÁ‹Ãfl¬È— ¬˝Á¬ÃÊ◊„U— ¬˝¡ÊŸÊ◊˜––
•ãflÿ— - ‚fl¸ÁãŒ˝ÿÁfl∑§‹— üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊflà◊ʸ ÁflÁäʪ΄UÁË-
Á’ãŒÈ¡Ê‹’„U˸ ªÁ‹Ãfl¬È— ¬˝¡ÊŸÊ¥ ¬˝Á¬ÃÊ◊„U— ◊◊ ÁøûÊfl‡◊ ¬˝Áfl‡ÊÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝Áfl‡ÊÃËÁà - ‚fl̧ÁãŒ˝ÿÁfl∑§‹— ôÊÊŸ∑§◊̧ÁãŒ˝ÿ⁄UÁ„U×,
üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊflà◊ʸ üÊÈÁÃÁ÷— Á‡Êcÿ◊ÊáÊ◊˜ •flÁ‡ÊC¥U flà◊¸ ÿSÿ, ‚—–
üÊÈÁÃÁ÷⁄UåÿôÊÊà ßUÁà ÿÊflØ– ÃÕÊ ø üÊË◊jʪflÃ - ““ÁŸ·äʇÊ·Ê ¡ÿÃÊŒ‡Ê·””
ßUàÿÈÄàflÊ ÁŸ·äÊ◊ÈπŸ ÷ªfl× SflM§¬◊ËÁ⁄UÃ◊˜– Á‡Êfl◊Á„U◊ASÃÊòÊ˘Á¬- ““•ÃË×
¬ãÕÊŸ¥ Ãfl ø ◊Á„U◊Ê flÊ昧◊Ÿ‚ÿÊ⁄UÃŒ˜√ÿÊflÎàÿÊ ÿ¥ øÁ∑§Ã◊Á÷äÊûÊ üÊÈÁÃ⁄UÁ¬–””
ßUàÿÈÄàflÊ Á‡ÊflSÿ üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊÃÊQ§Ê– •Ã— üÊÈÁÃ⁄UÁ¬ Ã Ãûfl¥ Ÿ ¡ÊŸÊÁÃ
`§Ê„¥U ‹ÊÒÁ∑§∑§— ¬˝ÊáÊËàÿÕ¸—– ÁflÁäʪ΄UÁËÁ’ãŒÈ¡Ê‹’„UË,¸ ÁflÁäʪ΄UÊÁáÊ ’˝rÊÊá«UÊÁŸ
∞fl ÁËÊ∑§Ê⁄UÁ’ãŒÈ¡Ê‹ÊÁŸ ÿSÿ ‚ ’„U˸ ÁË◊ÿÍ⁄U—– ◊ÿÍ⁄UÁ¬ë¿U Á„U
ÁËÊ∑§Ê⁄UÁ’ãŒÈ¡Ê‹¥ ¬˝Á‚h◊˜– ‡ÊéŒ∑§À¬Œ˝È◊ ÁË◊ÿÍ⁄U‡ÊéŒ ßUŒ¥ S¬CU◊˜–
ªÁ‹Ãfl¬È— ‡Ê⁄UË⁄U⁄UÁ„U× ¬˝¡ÊŸÊ¥ ¬˝Á¬ÃÊ◊„U—, Á¬ÃÊ◊„U— ’˝rÊÊ, Á‡Êfl— ’˝rÊáÊÊ˘Á¬
¡Ÿ∑§ ßUÁà ‚ ¬˝Á¬ÃÊ◊„U— ◊◊ ÁøûÊfl‡◊ ◊ŸÊ÷flŸ¥ ¬˝Áfl‡ÊÁà •Êªë¿UÁÖ
•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
’˝rÊÊá«UÁ’ãŒÈÁË¡Ê‹fl„UÊ Áfl„UËŸ—
‚fl¸ÁãŒ˝ÿÁfl∑§‹∑§◊¸‡Ê⁄UË⁄U’ãäÊ—
Nm‡◊ ◊ ¬˝Áfl‡ÊÁà üÊÈÁÃŒÁ‡ÊÃŸ
◊ʪ¸áÊ ∑§Ê˘Á¬ ¡ªÃˬ˝Á¬ÃÊ◊„UÊ˘‚ÊÒ–– ßUÁà ¬Ê∆U—––
•ŸÈflÊŒ - ôÊÊŸÁãŒ˝ÿÊ¥ ÃÕÊ ∑§◊¸ÁãŒ˝ÿÊ¥ ‚ ⁄UÁ„UÃ, üÊÈÁÃÿÊ¥ ∑§ mUÊ⁄UÊ ÷Ë
•ôÊÊÃ, ’˝rÊÊá«U M§¬Ë ÁË‚ŒÎ‡Ê Á’ãŒÈ•Ê¥ ∑§Ê äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ◊ÿÍ⁄U,
‡Ê⁄UË⁄U⁄UÁ„UÃ, ¬˝¡Ê•Ê¥ ∑§Ê ¬˝Á¬ÃÊ◊„U (Á‡Êfl) ◊⁄‘U ÁøûÊM§¬Ë ÉÊ⁄U ◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃÊ
„ÒU–
 10 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(8)
ÁflªÁ‹Ãfl¬È·¥ Áfl∑§Ê⁄UflÊÃʸ-
⁄UÁ„UÃ◊ÁŸÁãŒ˝ÿ◊Á∑˝§ÿ¥ ¬È⁄UÊáÊ◊˜–
àfl◊Á‚ ÃÁŒÁà øßÊÁfl‡Ê·¥
ÁŸ¡Á¬Ã⁄¥U ÁŸª◊Ê— ¬˝’ÊäÊÿÁãÖ–
•ãflÿ— - ÁŸª◊Ê— ÁflªÁ‹Ãfl¬È·¥ Áfl∑§Ê⁄UflÊÃʸ⁄UÁ„UÃ◊˜ •ÁŸÁãŒ˝ÿ◊˜ •Á∑˝§ÿ¥
¬È⁄UÊáÊ¥ ÁŸ¡Á¬Ã⁄¥U “ÃØ àfl◊Á‚” ßUÁà øßÊÁfl‡Ê·¥ ¬˝’ÊäÊÿÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁflªÁ‹ÃÁà - ÁŸª◊Ê— flŒÊ— ÁflªÁ‹Ãfl¬È·¥
‡Ê⁄UË⁄UÁ„UÃ¥, Áfl∑§Ê⁄UflÊÃʸ⁄UÁ„UÃ¥ ∑§Ê◊∑˝§ÊäÊÊÁŒÁfl∑§Ê⁄U‡ÊÍãÿ◊˜, ¡ã◊ÊÁŒ·«˜U-
Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ◊˜, •ÁŸÁãŒ˝ÿ◊˜ ßUÁãŒ˝ÿèÿÊ ⁄UÁ„UÃ◊˜, •Á∑˝§ÿ¥ Á∑˝§ÿʇÊÍãÿ¥ ¬È⁄UÊáÊ¥
‚ŸÊߥ ÁŸ¡Á¬Ã⁄¥ U ÁŸ¡¡ã◊ŒÊÃÊ⁄¥ U “Ãûfl◊Á‚” ßUÁà ◊„UÊflÊÄÿ Ÿ
øßÊÁfl‡Ê·M§¬áÊ ¬˝’ÊäÊÿÁãÃ, ÷ʪàÿʪ‹ˇÊáÊÿÊ ¡„UŒ¡„UÑˇÊáÊÿÊ flÊ
∑§ÕÿÁãÖ Ãʌ·ÊpßÊÁfl‡Ê·Sàfl◊flÊ-˘Á‚ Ÿ ∑§ÁpŒãÿ ßUàÿÕ¸—– •ÕflÊ Ãʌ·ʥ
øÒÃãÿÉÊŸ¥ ÃØ ’˝rÊ àfl¥ ¡ËflÊ˘Á‚ ßUàÿfl¥ ÁŸª◊ÊSàflÊ¥ ¬⁄U◊Êà◊Á÷ÛÊ¥ flŒÁãÖ
•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
Áflª‹Œflÿfl¥ Áfl∑§Ê⁄U◊ÊòÊÊ-
⁄UÁ„UÃ◊ÁŸÁãŒ˝ÿ◊Á∑˝§ÿ¥ ¬È⁄UÊáÊ◊˜–
àfl◊Á‚ ÃÁŒÁà øßÊ◊ÿ¥ ◊Ê-
◊ȬÁŸ·ŒÊ˘Á¬ ’à ¬˝◊Ê„UÿÁãÖ–
ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - flŒ •¬Ÿ ¬È⁄UÊáÊ Á¬ÃÊ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U⁄UÁ„UÃ, Áfl∑§Ê⁄flÊÃʸ ‚
⁄UÁ„UÃ, ßUÁãŒ˝ÿÊ¥ ‚ ⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà ’ÃÊÃ „Ò¥U– fl “Ãûfl◊Á‚” ßU‚ ◊„UÊflÊÄÿ
‚ øßÊÁfl‡ÊcÊ ∑§ M§¬ ◊¥ •¬Ÿ ©U‚ Á¬ÃÊ ∑§Ê •Á÷äÊÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– „U Á‡Êfl!
ÃÈ◊ fl„UË (“Ãûfl◊Á‚” ßU‚ ◊„UÊflÊÄÿ ‚ ’Êäÿ) øßÊÁfl‡Ê· „UÊ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 11

(9)
¡ªÁŒŒ◊ȬŒË¬ÿàÿÁfllÊ-
ÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬ÊÒ àflÁÿ Ÿ Sfl◊åÿflÒÁ◊–
¬˝Ã¬Áà ìŸÊì ìÃÊÒ¸
÷¡Áà ÿŒÊãäÿ◊‚ÊflÈ‹Í∑§‹Ê∑§—––
•ãflÿ— - •ÁfllÊÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬ÊÒ àflÁÿ ßUŒ¥ ¡ªÃ˜ ©U¬ŒË¬ÿÁà (‚ÁÃ)
Sfl◊˜ •Á¬ Ÿ •flÒÁ◊– ÿØ ìÃÊÒ¸ ìŸÊì ¬˝Ã¬Áà (‚ÁÃ) •‚ÊÒ ©U‹Í∑§‹Ê∑§—
•Êãäÿ¥ ÷¡ÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¡ªŒËÁà - •ÁfllÊÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬ÊÒ •ÁfllÊ ∞fl ÁÃÁ◊⁄U◊˜
•ãäÊ∑§Ê⁄U — , •ôÊÊŸÁ◊Áà ÿÊflØ – ÃSÿ •ÁfllÊÁÃÁ◊⁄U S ÿ Á⁄U ¬ È — ‡ÊòÊÈ — ,
•ÁfllÊÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬È— ÃÁS◊Ÿ˜, •ÁfllÊÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬ÊÒ, •ôÊÊŸÊãäÊ∑§Ê⁄UÁflŸÊ‡Ê∑§ àflÁÿ
Á‡Êfl ßUŒ¥ ◊◊ÊäÊÊ⁄U÷ÍÃ¥ ¡ªÃ˜ ◊ÊÿÊ◊Ê„UÊà◊∑¥§ ‚¥‚Ê⁄U◊˜ ©U¬ŒË¬ÿÁà ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ
‚àÿÁ¬ Sfl¥ Ÿ •flÒÁ◊, Ÿ ¬˝àÿÁ÷¡ÊŸÊÁ◊– àflʌ·Ê˘ôÊÊŸÊãäÊ∑§Ê⁄UÁflŸÊ‡Ê∑§
‚¥‚Ê⁄U◊ȬŒË¬ÿàÿÁ¬ •„¥U Sfl¥ SflM§¬¥ ŸÊflªë¿UÊÁ◊– ÿØ ÿS◊ÊhUÃÊ— ìÃÊÒ¸
ª˝Ëc◊∑§Ê‹ ìŸSÿ ‚Íÿ¸Sÿ •Êì ÉÊ◊¸ ¬˝Ã¬Áà ‚Áà ÷·ʥ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà ‚ÁÃ
©U‹Í∑§‹Ê∑§— •Êãäÿ◊˜ •ãäÊàfl¥ ŸòÊíÿÊÃË⁄UÊÁ„Uàÿ¥ ÷¡Áà ‚flÃ– “÷ÊŸÈ„ZU‚—
‚„U‚˝Ê¥‡ÊÈS쟗 ‚ÁflÃÊ ⁄UÁfl—” ßUàÿ◊⁄U—– ª˝Ëc◊ÃÊÒ¸ ÿŒÊ ÷ÊŸÈ— ¬˝øá«¥U ìÁÃ
ÃŒÊ ÃSÿÒ fl ¬˝ ∑ §Ê‡ÊSÿ •ÊÁäÊÄÿÊŒÈ ‹ Í ∑ §‹Ê ∑ §Ê ˘ ãäÊÊ ¡ÊÿÃ – ÃÕÒ fl Ê„¥ U
‚Ê¥ ‚ ÊÁ⁄U ∑ §SàflÿÊ ¬˝ Œ ËÁ¬Ã¥ ¡ªgÎ ¶ U Ê ˘Á¬ Sfl¥ Ÿ •flªë¿U Ê ◊ËàÿʇÊÿ—–
ÁŸŒ‡Ê¸ŸÊ˘‹VUÊ⁄U—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ- “¡ªÁŒŒ◊Ȭ¡ËflÿàÿÁfllÊ” ßUàÿÊÁŒ ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ •ÁfllÊ M§¬Ë •ãäÊ∑§Ê⁄U ∑§ ‡ÊòÊÈ „UÊ– ÃÈê„UÊ⁄‘U mUÊ⁄UÊ ÿ„U
¡ªÃ˜ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà Á∑§ÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥ •¬Ÿ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸ ¬Ê ⁄U„UÊ–
ª˝Ëc◊ ´§ÃÈ ◊¥ ‚Íÿ¸ ∑§Ê ¬˝øá«U Ãʬ „UÊŸ ¬⁄U ÷Ë ÿ„U ©U‹Í∑§‹Ê∑§ •ãäÊàfl ∑§Ê
¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
 12 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(10)
Áfl·◊ÁŸª◊∑§ÊŸŸÊãÇÊÊπÊ-
ÃÁÃ·È ÁŸ‹Ëÿ ¬⁄UÊÁÛÊ⁄UˡÊ◊ÊáÊ—–
¬Á⁄UáÊÁÃÁflŒ‹îʪà∑§Á¬àÕ-
ª˝‚Ÿ∑§¬! ‚ÈÁø⁄UÊÁÛÊM§Á¬ÃÊ˘Á‚––
•ãflÿ— - „U ¬Á⁄UáÊÁÃÁflŒ‹îʪà∑§Á¬àÕª˝‚Ÿ∑§¬! Áfl·◊ÁŸª◊-
∑§ÊŸŸÊãÇÊÊπÊÃÁÃ·È ÁŸ‹Ëÿ ¬⁄UÊŸ˜ ÁŸ⁄UˡÊ◊ÊáÊ— (àfl¥) ‚ÈÁø⁄UÊØ ÁŸM§Á¬Ã—
•Á‚–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - Áfl·◊ÁŸª◊ Á à - „ U ¬Á⁄UáÊÁÃÁflŒ‹-
îʪà∑§Á¬àÕª˝‚Ÿ∑§¬! ¬Á⁄UáÊàÿÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊Ÿ ÁflŒ‹Ã— πá«UË÷flÃÊ ¡ªŒ˝Í¬Sÿ
∑§Á¬àÕSÿ »§‹Áfl‡Ê·Sÿ ª˝‚Ÿ∑§Á¬— ÷ˇÊáÊflÊŸ⁄U—, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– „U ¬Á⁄UáÊÊ◊Ÿ
πá«UË÷fl× ‚¥‚Ê⁄UM§¬∑§Á¬àÕ»§‹Sÿ ÷ˇÊáʇÊË‹flÊŸ⁄U! àfl¥ Áfl·◊¥ ŒÈM§„¥U
ÿØ ÁŸª◊∑§ÊŸŸ¥ flŒÊ⁄Uáÿ¥ ÃSÿ •ãÇÊÊπÊÃÁÃ·È •ãÃfl¸ÁøÁfl≈U¬üÊáÊË·È ÁŸ‹Ëÿ
•ãÃÁ⁄UÃÊ ÷ÍàflÊ, •Êà◊ÊŸ◊Êë¿UÊl ¬⁄UÊŸ˜ •ãÿÊŸ˜ ¡ËflÊŸ˜ ÁŸ⁄UˡÊ◊ÊáÊ— ¬‡ÿŸ˜
‚È Á ø⁄UÊØ Áø⁄U∑§Ê‹ÊØ ÁŸM§Á¬Ã— ŒÎ C U— •Á‚, ôÊÊÃÊ ˘ Á‚– àfl¥
ŒÈ M §„U fl  Œ Ê⁄U á ÿÊãÃfl¸ Á ø Á fl≈U ¬ ¬¥ Á Q§·È •ãÃÁ⁄U à Ê ÷Í à flÊ ¬⁄U Ê Ÿ˜ ¬‡ÿ‚ËÁÃ
’„ÈU∑§Ê‹ÊŸãÃ⁄¥U ôÊÊÃÊ˘Á‚– ÿmUÊ ¬Á⁄UáÊÁÃÁflŒ‹-îʪà∑§Á¬àÕª˝‚Ÿ∑§¬! ßUàÿòÊ
“∑§Á¬—” ßUÁà ¬˝Õ◊ÊãìÊ∆U—, Ÿ ‚ê’ÊäÊŸ◊˜– ÃÕÊàfl ‚ÈÁø⁄UÊØ Ãʌ·Ê∑§Á¬—
ÁŸM§Á¬ÃÊ˘‚ËàÿÕ¸ÿÊ¡ŸÊ–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬Á⁄UáÊÊ◊ ‚ πá«U πá«U „UÊ ⁄U„U ‚¥‚Ê⁄UM§¬Ë ∑§Á¬àÕ »§‹
∑§Ê πÊŸ flÊ‹ flÊŸ⁄U! ÃÈ◊ ŒÈM§„U flŒM§¬Ë ¡¥ª‹ ∑§ •ãŒ⁄U ‡ÊÊπÊflÁ‹ÿÊ¥ ◊¥
Á¿U¬∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÊ¥ (¡ËflÊ¥)∑§Ê ŒπÃ „UÊ, ÿ„U Ãâÿ ’„ÈUà ‚◊ÿ ∑§ ’ÊŒ ôÊÊÃ
„ÈU•Ê „ÒU–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 13

(11)
‚∑§‹◊Á¬ ◊ÿÊ Sfl∑§◊¸’Ë¡¥
àflÁÿ flηflÊ„U! ‚◊¬¸ÿÊê’÷Ífl–
Ãfl ◊◊ ø Ÿ ø໧‹¥ ¬˝‚ÍÃ
∑§Õ◊äÊÈŸÊ˘åÿ„U◊fl ŒÊ·÷ÍÁ◊—––
•ãflÿ— - „U flηflÊ„U! ◊ÿÊ ‚∑§‹◊˜ •Á¬ Sfl∑§◊¸’Ë¡¥ àflÁÿ
‚◊¬¸ÿÊê’÷Ífl– Ãfl ◊◊ ø »§‹¥ Ÿ ¬˝‚ÍÃ øØ, •äÊÈŸÊ •Á¬ •„U◊˜ ∞fl ∑§Õ¥
ŒÊ·÷ÍÁ◊— •ÁS◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ‚∑§‹◊¬ËÁÃ- „U flÎcÊflÊ„U! „U flη÷flÊ„UŸ Á‡Êfl!
◊ÿÊ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§∑§òÊʸ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕŸ ¡ËflŸ flÊ ‚∑§‹¥ ‚◊ª˝◊˜ •Á¬
¬ÈáÿʬÈáÿ¡Ÿ∑¥§ Sfl∑§◊¸’Ë¡¥ Sfl‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷∑§◊¸áÊÊ¥ ’Ë¡¥ àflÁÿ Á‡Êfl ‚◊¬¸ÿÊê’÷Ífl
‚◊Á¬¸Ã¥ ’÷Ífl– àflÁÿ ‚◊Á¬¸Ã¥ ÃŒ˜ ’Ë¡¥ Ãfl Á‡ÊflSÿ ◊◊ ª˝ãÕ∑§Ãȸ—
ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕSÿ •Êà◊ŸÊ flÊ »§‹¥ ¬Á⁄UáÊÊ◊¥ Ÿ ¬˝‚ÍÃ, Ÿ ¡ŸÿÁà øØ, •äÊÈŸÊ
Sfl∑§◊¸’Ë¡‚◊¬¸áÊÊŸãÃ⁄U◊˜ •„U◊fl ∑§Õ¥ ŒÊ·÷ÍÁ◊— ŒÊ·ÊáÊÊ◊˜ •ÊäÊÊ⁄UÊ˘ÁS◊–
÷ªflëø⁄UáÊ ‚◊Á¬¸ÃÊÁŸ ∑§◊¸’Ë¡ÊÁŸ ÷ªfl× ∑ΧÃ »§‹¥ Ÿ ¡ŸÿÁãà Ÿ flÊ
÷Q§Sÿ ∑Χà ∞fl, ÃÕÊÁ¬ ÃîÊãÿ»§‹Ÿ ÷Q§ ∞fl ŒÊ·ÊáÊÊ◊ÊäÊÊ⁄UÊ ÷flÁà Ÿ
÷ªflÊÁŸàÿÁ÷¬˝ Ê ÿ—– flSÃÈ Ã SÃÈ ÷ªflÁà ∑§◊¸ ’ Ë¡‚◊¬¸ á ÊÊØ
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò◊ȸÁQ§÷¸flÁÖ ÃÕÊ øÊQ¥§ üÊË◊jUªfleËÃÊÿÊ◊˜-
ÿà∑§⁄UÊÁcÊ ÿŒoAÊÁ· ÿîÊÈ„UÊÁ· ŒŒÊÁ‚ ÿØ–
ÿûʬSÿÁ‚ ∑§ÊÒãÃÿ Ãà∑ȧL§cfl ◊Œ¬¸áÊ◊˜––
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò⁄‘Ufl¥ ◊Êˇÿ‚ ∑§◊¸’ãäÊŸÒ—– (9-27-28)
÷ªfl× ∑ΧcáÊSÿ ©UÄàÿÊ˘ŸÿÊ ◊◊ÊÁ¬ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò◊ȸÁQ§— SÿÊŒfl–
•ŸÈflÊŒ - „U flη÷flÊ„UŸ Á‡Êfl! ◊Ò¥Ÿ •¬Ÿ ‚◊Sà ‡ÊÈ÷ •ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷
∑§◊ÊZ ∑§ ’Ë¡ ÃÈ¤Ê ◊¥ ‚◊Á¬¸Ã ∑§⁄U ÁŒÿ „Ò¥U– ©UŸ ’Ë¡Ê¥ ‚ ÿÁŒ ÃÈê„UÊ⁄‘U •ÊÒ⁄U ◊⁄‘U,
ŒÊŸÊ¥ ∑§ Á‹ÿ ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ⁄U„UË, ÃÊ Á»§⁄U •’ ◊Ò¥ „UË ÄÿÊ¥
ŒÊ·÷ÍÁ◊ ◊ÊŸÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°–
 14 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(12)
Ÿ≈ UßUfl fl‡ÊªÊ ÷flÊÁ◊ ÿÊ‚Ê-
◊„U◊¬„UÁSÃÂfl¸÷ÍìÍfl¸—–
¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈K‚ÍòÊäÊÊ⁄ !U
÷˝◊ÿÁ‚ ◊ÊÁ◊ÿÃË·È ÷ÍÁ◊∑§Ê‚È––
•ãflÿ— - „U ¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈K‚ÍòÊäÊÊ⁄U! ◊Ê◊˜ ßUÿÃË·È ÷ÍÁ◊∑§Ê‚È ÷˝◊ÿÁ‚
ÿÊ‚Ê◊˜ •¬„UÁSÃÂfl¸÷ÍìÍfl¸— (•„U◊˜) Ÿ≈U ßUfl fl‡Êª— ÷flÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Ÿ≈UÁÃ- „U ¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈K‚ÍòÊäÊÊ⁄U! ¬˝∑ΧàÿÊ—
◊ÊÿÊÿÊ— øÁ⁄UÃ◊˜ ∞fl ŸÊ≈K¥ ¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈K◊˜, ¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈KSÿ
¡ã◊◊⁄UáÊÊÁŒ∑§Sÿ ‚ÍòÊäÊÊ⁄U—, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– „U ◊ÊÿÊøÁ⁄UßÊ≈KSÿ ¬˝äÊÊŸŸ≈U!
◊Ê¥ ¡Ëfl¥ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ¥ flÊ ßUÿÃË·È ∞ÃÊflÃËcÊÈ ÷ÍÁ◊∑§Ê‚È ÷˝◊ÿÁ‚ ¬Á⁄UfløÿÁ‚
ÿÊ‚Ê¥ ÷ÍÁ◊∑§ÊŸÊ◊˜ •¬„UÁSÃÂfl¸÷ÍìÍfl¸— •¬„UÁSÃÃ¥ ‚◊Á¬¸Ã¥ ‚flZ ÷ÍìÍflZ
‚¥‚Ê⁄UŒ‡ÊÊÿÊ¥ ¬˝Ê#¥ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷¥ ∑§◊¸ ÿŸ ‚—, Ãʌ·ÊÊ˘„¥U Ÿ≈U ßUfl ‡ÊÒ‹Í· ßUfl fl‡Êª—
fl‡ÊË÷ÍÃÊ ÷flÊÁ◊– ÿÕÊ Ÿ≈UÊ ÁflÁ÷ÛÊÊ ŒÈcÿãÃÊÁŒ÷ÍÁ◊∑§Ê ÁŸfl¸„UŸ˜ ÃeÃÁøûÊÊ
÷flÁÖ Sfl∑§Ëÿ¥ ‚fl¸Sfl¥ ÁflS◊Îàÿ ‚— “•„U◊fl ŒÈcÿãÔ ßUàÿÊÁŒ S◊⁄UÁÃ
ÃmUŒSÿÊ¥ ‚¥‚Ê⁄UŒ‡ÊÊÿÊ¥ ÁflÁfläÊ÷ÍÁ◊∑§Ê‚È àflÿÊ ÷˝ÊÁ◊ÃÊ˘„¥U ÃÊ‚Ê¥ ‚flʸ‚Ê¥ ÷ÍÁ◊∑§ÊŸÊ¥
fl‡Ê¥flŒÊ ÷flÊ◊ËàÿʇÊÿ—– “∑§Ê˘„U◊˜” ßUÁà ôÊÊŸ¥ Ÿ ◊◊ ÷flÁÖ flSÃÈÃÊ ŸÒÃÊ
flÊSÃÁfl∑§÷Í Á ◊∑§Ê •Á¬àflÊ⁄U Ê  Á ¬ÃÊ ∞fl à ÿÕ¸ — – ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥ S ∑§⁄U á Ê ÃÈ
“¬˝∑ΧÁßÊ≈K‚ÍòÊäÊÊ⁄U” ßUÁà ¬Ê∆U—– ÃÕÊàfl ¿UãŒÊ÷XU—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬˝∑ΧÁßÊ≈K ∑§ ‚ÍòÊäÊÊ⁄U Á‡Êfl! ÃÈ◊ ◊ȤÊ ßUÃŸË ÷ÍÁ◊∑§Ê•Ê¥
◊¥ ÉÊÈ◊ÊÃ „UÊ Á∑§ ¬„U‹ „UË (‚¥‚Ê⁄UŒ‡ÊÊ ◊¥) ‚’ ∑ȧ¿U ÃȤÊ ‚◊Á¬¸Ã ∑§⁄U øÈ∑§Ÿ
flÊ‹Ê ◊Ò¥ Ÿ≈U ∑§Ë Ã⁄U„U ©UŸ ÷ÍÁ◊∑§Ê•Ê¥ ∑§ fl‡Ê ◊¥ „UÊ ¡ÊÃÊ „Í°U– (¡Ò‚ Ÿ≈U ©UŸ
©UŸ ÷ÍÁ◊∑§Ê•Ê¥ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U Ãã◊ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U •¬Ÿ ∑§Ê ⁄UÊ◊, ŒÈcÿãà •ÊÁŒ
„UË ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥ ÷Ë ©UŸ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ÷ÍÁ◊∑§Ê•Ê¥ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U •¬ŸË
flÊSÃÁfl∑§ÃÊ ∑§Ê ÷Í‹ ¡ÊÃÊ „Í° •ÊÒ⁄U ©U‚ ÷ÍÁ◊∑§Ê ∑§Ê „UË flÊSÃÁfl∑§ ‚◊¤Ê ‹ÃÊ
„ÍU°)–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 15

(13)
÷flŒÁ÷L§ÁøÃÊ‚È ◊ Á∑˝§ÿÊ‚È
√ÿfl„U⁄UÃÊ˘ŸÈÁŒŸ¥ Á„UÃÊÁ„UÃÊ‚È–
¡ŸŸÁŸäÊŸ’ãäÊ◊ÊøŸ·È
¬˝÷È⁄UÁ‚ ÷ÍìÃ! ÃflÊ˘ÁS◊ ŒÊ‚—––
•ãflÿ— - „U ÷ÍìÃ! (àfl¥) ÷flŒÁ÷L§ÁøÃÊ‚È Á„UÃÊÁ„UÃÊ‚È Á∑˝§ÿÊ‚È
•ŸÈÁŒŸ¥ √ÿfl„U⁄U× ◊ ¡ŸŸÁŸäÊŸ’ãäÊ◊ÊøŸ·È ¬˝÷È— •Á‚– (•„¥U) Ãfl ŒÊ‚—
•ÁS◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷flÁŒÁà - „U ÷ÍìÃ! ÷ÍÃÊŸÊ¥ ‚¥‚Ê⁄‘U ©Uà¬ÛÊÊŸÊ¥
¬Á× SflÊ◊Ë ÷ÍìÁÃSÃà‚ê’ÊäÊŸ– „ SflÊÁ◊Ÿ˜! ÷flŒÁ÷L§ÁøÃÊ‚È ÷fl× Á‡ÊflSÿ
•Á÷L§ÁøÃÊ‚È ‚◊ËÁ„UÃÊ‚È Á„UÃÊÁ„UÃÊ‚È Á„UÂÊÁäÊ∑§Ê‚È •Á„UÃ∑§ÊÁ⁄UáÊË·È ø Á∑˝§ÿÊ‚È
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§√ÿfl„UÊ⁄‘U·È •ŸÈÁŒŸ¥ ¬˝àÿ„¥U √ÿfl„U⁄U× √ÿfl„UÊ⁄¥U ∑ȧfl¸Ã— ◊ ◊◊ ¡ËflSÿ
ª˝ãÕ∑§Ãȸflʸ ¡ŸŸÁŸäÊŸ’ãäÊ◊ÊøŸ·È ¡ŸŸ¥ ¡ã◊ ÁŸäÊŸ¥ ◊ÎàÿÈpÁà ¡ŸŸÁŸäÊŸ Ã
¡ŸŸÁŸäÊŸ ∞fl ’ãäÊ ’ãäÊŸ ÃÿÊ◊Ê¸øŸ·È Sfl‚ÁÛÊÁäʬ˝ŒÊŸŸ ◊ÊˇÊŒÊŸŸ
¡ã◊◊⁄UáÊ’ãäÊŸ◊ÊˇÊ·È ¬˝÷È— ‚◊Õ¸— •Á‚ ÷flÁ‚– •„¥U Ãfl ŒÊ‚Ê˘ÁS◊ ÷flÊ¥p
◊◊ SflÊ◊ËÁÖ SflÊÁ◊Ÿ— ∑§Ã¸√ÿ¥ ŒÊ‚Sÿ ⁄UˇÊáÊ¥ ÷flÁÖ ◊ÈQ§⁄UŸãÃ⁄U◊Á¬ ÿŒÊ
∑§ŒÊÁ¬ ¬ÈáÿSÿ ˇÊËáÊÃÊfl‡ÊÊã◊àÿ¸‡Ê⁄ËU⁄¬˝ÊÁ#÷¸flûÊŒÊ ‚fl¸ŒÊ àflÿÊ ◊◊
¡ã◊◊⁄UáÊ⁄UÊÁ„Uàÿ¥ ÁfläÊÿ◊fl– ¡ã◊¡ã◊ÊãÃ⁄UËÿÃʌ·ʒãäÊSÿ ◊ÊˇÊáÊŸÁà ÁflflˇÊÿÊ
◊ÊøŸÁcflàÿòÊ ’„ÈUfløŸ¬˝ÿÊª—– Ÿ ∑§fl‹◊ÁS◊Tã◊ÁŸ ¡ã◊ÊãÃ⁄‘UcflÁ¬ àflÿÊ
ÃÕÊø⁄UáÊËÿÁ◊Áà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÷ÍìÃ! Á‡Êfl! ◊Ò¥ ⁄UÊ¡ ÃÈê„UÊ⁄‘U mUÊ⁄UÊ øÊ„UË ªÿË Á„UÃÊà◊∑§
•ÊÒ⁄U •Á„UÃÊà◊∑§ Á∑˝§ÿÊ•Ê¥ ◊¥ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°– ÃÈ◊ ◊⁄‘U ¡ã◊-◊⁄UáÊ M§¬
’ãäÊŸ ∑§Ê πÊ‹Ÿ ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÊ– ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ŒÊ‚ „Í°U–
 16 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(14)
÷flŒÁ÷◊Ã◊fl ‚fl◊ÊŸÊ
Á„UÃ◊Á„UÃ¥ ø ÃÕÊ flÎÕÊ˘ÁS◊ ’hU—–
ÃŒÁ¬ ∑§Ã◊◊ÊüÊÿ ‡Ê⁄Uáÿ¥
’à ¬⁄UflÊÁŸÃ⁄U— ¬ÁÃSàfl◊fl––
•ãflÿ— - ÷flŒÁ÷◊Ã◊˜ ∞fl Á„UÃ◊˜ •Á„UÃ¥ ø ‚fl◊ÊŸ— (•„U◊˜) ÃÕÊ
flÎÕÊ ’hU— •ÁS◊– ’à ÌÁ¬ ∑§Ã◊¥ ‡Ê⁄Uáÿ◊˜ •ÊüÊÿ– ßUÃ⁄— ¬⁄UflÊŸ˜ (•ÁSÃ)
àfl◊˜ ∞fl ¬Á× (•Á‚)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷flÁŒÁÃ- „U ÷ÍìÃ! ÷flŒÁ÷◊Ã◊fl ÷flÁŒCU◊fl
Á„UÃ¥ ¡ã◊ •Á„UÃ¥ ◊ÎàÿÈ¥ ø, •ÕflÊ Á„UÃ¥ ¬Èáÿ¥ •Á„UÃ¥ ¬Ê¬¥ ø ‚fl◊ÊŸÊ
÷¡◊ÊŸ— •„¥U ÃÕÊ ¡ã◊◊ÎàÿÈ’ãäÊŸ flÎÕÊ √ÿÕ¸◊fl ’hU— •ÁS◊– ◊◊
Á„UÃÊÁ„UÃÁ∑˝§ÿÊáÊÊ¥ ÃflÊÁ÷◊ÃàflÊÛÊÊ˘„¥U ’ãäÊŸÿÊÇÿÊ˘Á¬ÃÈ ◊ÈÁQ§ÿÊÇÿ ∞fl– ’Ã
ßUÁà πŒÊÕ¸∑§◊√ÿÿ◊˜– ÃŒÁ¬ ÃS◊ÊhUÃÊ— •Á¬ ∑§Ã◊¥ ‡Ê⁄Uáÿ¥ ‡Ê⁄Uáʬ˝Œ◊˜
•ÊüÊÿ– ßUÃ⁄USàflÁjÛÊ— ‚fl¸— ¬⁄UflÊŸ˜ ¬⁄UÃãòÊÊ fløÃ– àfl¥ Á‡Êfl ∞fl ¬Á×
SflÊ◊Ë– •ãÿ ‚fl¸˘Á¬ ’˝rʬ˝÷ÎÃÿÊ ŒflÊSàflà¬⁄UÃãòÊÊ—– àfl◊fl ‚◊·Ê¥ SflÊ◊ËÁÃ
•„¥U àflÊ◊fl ‡Ê⁄UáÊ¥ ¬˝¬l ßUÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U Á‡Êfl! ◊Ò¥ •Ê¬∑§ mUÊ⁄UÊ flÊÁÜ¿Uà Á„Uà •ÊÒ⁄U •Á„Uà ∑§Ê
‚flŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U, •Ã— •Ê¬∑§ mUÊ⁄UÊ ¡ã◊ •ÊÒ⁄U ◊ÎàÿÈ ∑§ ’ãäÊŸ ◊¥ √ÿÕ¸ „UË ’Ê°äÊÊ
ªÿÊ „Í°U– •’ ◊Ò¥ Á∑§‚∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ ¡Ê™°§– ‚÷Ë ÃÊ ÃÈê„UÊ⁄‘U ¬⁄UÃãòÊ „Ò¥U– ∞∑§ ÃÈ◊
„UË SflÊ◊Ë „UÊ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 17

(15)
fl⁄U◊Ȭ„U‚ŸËÿfláʸ∑§Ê˘ÿ¥
ÁflÁfläÊÁfl∑§Ê⁄UÁfl«UUÁê’ÃSflM§¬—–
ÃŒÁ¬ ∑ΧÃ∑§„UÊ‚◊ÊòÊ„UÃÊ-
Áfl¸⁄U◊ ÁŸflÊ⁄Uÿ ÁŸ—‚„UÊ˘ÁS◊ ◊ÊÿÊ◊˜––
•ãflÿ— - ÁflÁfläÊÁfl∑§Ê⁄UÁfl«UÁê’ÃSflM§¬— •ÿ◊˜ ©U¬„U‚ŸËÿfláʸ∑§—
fl⁄U◊˜– ÃŒÁ¬ ∑ΧÃ∑§„UÊ‚◊ÊòÊ„UÃÊ— Áfl⁄U◊– (•„¥U) ÁŸ—‚„U— •ÁS◊– (•Ã—)
◊ÊÿÊ¥ ÁŸflÊ⁄Uÿ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - fl⁄UÁ◊ÁÃ- ÁflÁfläÊÁfl∑§Ê⁄UÁfl«UÁê’ÃSflM§¬—
ÁflÁfläÊÒÁfl¸∑§Ê⁄ÒU◊ʸÿʬ˝¬@ÊÁŒÁ÷Áfl¸«UÁê’Ã◊ŸÈ∑Χå „UÊ‚¬˝äÊÊŸÃÊ¥ ¬˝ÊÁ¬Ã¥ SflM§¬¥
ÿSÿ Ãʌ·ÊÊ˘ÿ¥ ◊Œ˝Í¬— ©U¬„U‚ŸËÿfláʸ∑§ ©U¬„UÊ‚¬ÊòÊ÷ÍÃÊ fláʸ∑§pÊ⁄UáÊ— Ÿ≈UÊ
flÊ fl⁄U◊˜– “fláʸ∑§pÊ⁄UáÊ” ßUÁà ‡ÊéŒ∑§À¬Œ˝È◊—– ◊Êÿʬ˝¬@ÊÁŒÁ÷— ‚¥‚Ê⁄U˘ÁS◊Ÿ˜
ŸÊŸÊ ÿÊÁŸ·È ÁflÁfläÊÊÁŸ M§¬ÊÁáÊ äÊÎàflÊ ¡ŸÊŸÊ◊ŸÈ⁄UT∑§÷ÍÃpÊ⁄UáÊM§¬Ê Ÿ≈UM§¬Ê
flÊ ¡ŸÊ flÃ¸ ßUàÿfl üÊDU◊˜– ÃŒÁ¬ ◊à∑ΧÃM§¬ÊŸÈ∑ΧàÿÊÁŒ, ∑ΧÃ∑§„UÊ‚◊ÊòÊ„UÃÊ—
∑ΧÁòÊ◊„UÊ‚◊ÊòÊSÿ „UÃÈ⁄UÁSà Ÿ flÊSÃÁfl∑§◊ÃSÃÃÊ Áfl⁄U◊ Áfl⁄UUÊ◊¥ ∑ȧL§– •„¥U
ÁŸ—‚„USÃfl ◊ÊÿÊ¥ ‚Ê…ÈU◊‚◊ÕÊ¸˘ÁS◊– •Ã— SflËÿÊ¥ ◊ÊÿÊ¥ ÁŸflÊ⁄Uÿ, ŒÍ⁄UË∑ȧL§–
•◊ÎÃÊŒÿ “©U¬„U‚ŸËÿ flÁáʸ∑§Ê˘„U◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—––15––
•ŸÈflÊŒ - •Ÿ∑§ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥ ‚ •ŸÈ∑Χà („UÊ‚ ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UÊÿ ªÿ)
SflM§¬ flÊ‹Ê, ©U¬„UÊ‚ ∑§Ê ¬ÊòÊ øÊ⁄UáÊM§¬ (Ÿ≈U) ◊Ò¥ üÊDU „Í°U– flSÃÈ× ◊⁄‘U mUÊ⁄UÊ
∑§Ë ªÿË ÿ„U M§¬ ∑§Ë •ŸÈ∑ΧÁà ∑ΧÁòÊ◊„UÊ‚ ∑§Ë ∑§Ê⁄UáÊ ◊ÊòÊ „ÒU, •Ã— ßU‚‚
Áfl⁄UÊ◊ ‹Ê– ◊Ò ÃÈê„UÊ⁄UË ◊ÊÿÊ ∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄U ¬ÊŸ ◊¥ •‚◊Õ¸ „Í°U– ßU‚Á‹∞ ©U‚
ŒÍ⁄U ∑§⁄UÊ–
 18 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(16)
`§ ¡ªÁà ∑§Ã◊ÊÁqU ∑§Sÿ „UÃÊ-
⁄U„UÁ◊„U ’hU ßUÁà àfl◊fl flàÕ–
Sfl◊Á¬ ÿÁŒ Ÿ øÃÿ Ÿ ø àfl¥Ê
◊◊ ∑§L§áÊÊ◊ÿ! ÃòÊ ∑§Ê˘¬⁄UÊäÊ—––
•ãflÿ— - „U ∑§L§áÊÊ◊ÿ! •„U◊˜ ßU„U ¡ªÁà `§ ∑§Sÿ „UÃÊ— ∑§Ã◊ÊÁqU
’hU—, ßUÁà àfl◊˜ ∞fl flàÕ– ÿÁŒ (•„U◊˜) Sfl◊˜ •Á¬ Ÿ øÃÿ, Ÿ ø àflÊ¥
(øÃÿ) ÃòÊ ◊◊ ∑§— •¬⁄UÊäÊ— (•ÁSÃ)–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - `§ ¡ªÃËÁÃ- „ U ∑§L§áÊÊ◊ÿ! ŒÿÊ◊ÿ!
∑§L§áÊʬÍÁ⁄UÃNŒÿ ßUÁà ÿÊflØ– •„¥U ¡Ëfl— ßU„U •ÁS◊Ÿ˜ ¡ªÁà ‚¥‚Ê⁄‘U `§
∑§ÁS◊Ÿ˜ SÕÊŸ, ∑§Sÿ „UÃÊ— ∑§Sÿ ∑§◊¸áÊ— ∑§Ê⁄UáÊÊØ ∑§Ã◊ÊÁqU ∑§ÁS◊Ÿ˜ ÁŒfl‚
’hU— ÁŸ’hU— •ÁS◊ ßUÁà ÃÈ àfl◊fl flàÕ ¡ÊŸÊÁ‚, ŸÊ„¥U fl⁄UÊ∑§Ê ¡Ëfl—– „U
¬˝÷Ê! ÿÁŒ ŸÊ◊ •„¥U ¡Ëfl— Sfl¥ Sfl∑§Ëÿ◊˜ •Êà◊SflM§¬¥ Ÿ øÃÿ, Ÿ ¬Á⁄UÁøŸÊÁ◊
Ÿ ø àflÊ¥ Á‡Êfl¥ ¬Á⁄UÁøŸÊÁ◊ ÃŒÊ ÃòÊ ◊◊ ŒËŸSÿ ∑§Ê˘¬⁄UÊäÊ—? Ÿ ∑§Ê˘¬ËàÿÕ¸—–
ÃûÊÈ Ãfl ◊ÊÿÊÿÊ ∞fl ‹Ë‹Ê– •◊ÎÃÊŒÿ “∑ȧ¡ªÁÔ ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ∑§L§áÊÊ◊ÿ! ◊Ò¥ ßU‚ ‚¥‚Ê⁄U ◊¥ ∑§„UÊ° Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ Á∑§ÃŸ
ÁŒŸ ∑§ Á‹ÿ ’Ê°äÊÊ ªÿÊ „Í°U, ÿ„U ÃÈ◊ „UË ¡ÊŸÃ „UÊ– ¬˝÷Ê! ÿÁŒ ◊Ò¥ Sflÿ¥ ∑§Ê Ÿ„UË¥
¡ÊŸÃÊ ÃÕÊ ÃÈê„¥U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ ÃÊ ©U‚◊¥ ◊⁄UÊ ÄÿÊ •¬⁄UÊäÊ „ÒU?–

(17)
•ÁflÁŒÃªÁÃŸÊ ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê -
◊ÈÁ·Ã◊Á× Á∑§Ãfl! àflÿÊ˘ÁS◊ ’hU—–
∑§Õ◊Á¬ ◊◊ ŒÎÁCUflà◊¸flÃ˸
÷fl ¬ÕÃS∑§⁄U’ãäÊŸ ¬˝÷È— SÿÊ—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 19

•ãflÿ— - „U Á∑§Ãfl! •ÁflÁŒUêÁÃŸÊ àflÿÊ ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê◊ÈÁ·Ã◊Á×

(•„¥U) ’hU— •ÁS◊– ∑§Õ◊˜ •Á¬ ◊◊ ŒÎÁCUflà◊¸flÃ˸ ÷fl– ¬ÕÃS∑§⁄U’ãäÊŸ
ø ¬˝÷È— SÿÊ—–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •ÁflÁŒÃÁÃ- „U Á∑§Ãfl! fl@∑§! “Á∑§ÃflÊ äÊÍøflã◊ûÊ
fl@∑§ ∑§Ÿ∑§ÊuUÿ” ßUÁà ÁflE—– •ÁflÁŒUêÁÃŸÊ àflÿÊ, •ÁflÁŒÃÊ ªÁÃÿ¸Sÿ
‚ •ÁflÁŒÃªÁÃSÃ Ÿ àflÿÊ Á‡Êfl Ÿ – Ãfl ªÁÃ¥ Ÿ ∑§Ê ˘ Á¬ ¡ÊŸÊÃËÁÃ
àfl◊ÁflÁŒÃªÁÃ⁄UÁ‚– ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê◊ÈÁ·Ã◊Á× ¬˝◊ÊŒ ∞fl ÁŸŒ˝Ê ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê
¬˝ ◊ ÊŒÁŸŒ˝ ÿ Ê ◊È Á ·ÃÊ øÊ Á ⁄UÃÊ ŒÍ ⁄ UË∑Î § ÃÊ flÊ ◊Á× ôÊÊŸ¥ ÿSÿ ‚
¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê◊ÈÁ·Ã◊ÁÃSÃʌ·ÊÊ˘„¥U ’hUÊ˘ÁS◊, ¡ã◊◊⁄UáÊ’ãäÊŸ ÁŸªÁ«UÃÊ˘S◊ËÁÃ
÷Êfl—– flSÃÈÃÊ ŸÊ„¥U ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§¥ ŒÈ—π¥ ‚Èπ¥ flë¿UÊÁ◊, Á∑§ãÃÈ ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝ÿÊ
àflàSflM§¬S◊⁄UáÊM§¬∑§◊¸áÊÊ Áfl⁄UÃÊ˘„¥U àflÿÊ ◊◊ ‚◊Ë„UÊôÊÊŸ¥ ÁflŸÒfl ‚¥‚Ê⁄‘U˘ÁS◊Ÿ˜
’hUÊ˘÷fl◊˜– •Ã— ‚ê¬˝Áà ∑§Õ◊˜ •Á¬ ∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ •Á¬ ŒÎÁCUflà◊¸flÃ˸
Ÿ ò Ê◊ʪ¸ fl Ã˸ ¬˝ à ÿˇÊ¥ ÷fl ÃÕÊ ø ◊◊ ¬ÁÕ Áfll◊ÊŸÊŸÊ¥ ÃS∑§⁄U Ê áÊÊ¥
◊ÊÿÊ◊Ê„UÊÁŒM§¬øÊÒ⁄UÊáÊÊ¥ ’ãäÊŸ ¬˝÷È— SÿÊ—– ◊◊ ŸòʬÕflÃ˸ ÷ÍàflÊ ◊◊
÷ªflŒÊ⁄UÊäÊŸÊÁŒ◊ʪ¸ Áfll◊ÊŸÊŸÊ¥ ÃS∑§⁄UÊáÊÊ◊¬Ê∑§⁄UáÊ ‚◊ÕÊ¸ ÷fl– ÷ªflÃÊ
Œ‡Ê¸Ÿ◊ÊòÊáÊÒfl ◊ÊÿÊ◊Ê„Uʌ˟ʥ ÁflŸÊ‡ÊÊ ÷flÃËÁà Ãg‡Ê¸Ÿ◊fl ÃŒ¬Ê∑§⁄UáÊ ‚Ê◊âÿZ
÷¡Ã ßUÁà ÷Q§Sÿ Ãg‡Ê¸ŸÊÁ÷‹Ê·—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “÷flÃS∑§⁄U! ’ãäÊŸ” ßUÁÃ
¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¿UÁ‹ÿ! •ôÊÊà „UÊÃ „ÈU∞ ÃÈ◊Ÿ ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê ∑§ mUÊ⁄UÊ
•ôÊÊŸË ’ŸÊ∞ ªÿ ◊È¤Ê (¡Ëfl) ∑§Ê (‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ’ãäÊŸÊ¥ ◊¥) ’Ê°äÊ ÁŒÿÊ– Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U ◊ȤÊ Œ‡Ê¸Ÿ ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄‘U ◊ʪ¸ ◊¥ Áfll◊ÊŸ (◊ÊÿÊ ◊Ê„U •ÊÁŒ) ÃS∑§⁄UÊ¥ ∑§Ê
’Ê°äÊŸ ◊¥ ‚◊Õ¸ ’ŸÊ–
20 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(18)
’„ÈUÁfläÊ÷fl÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷⁄UÊÁ÷-
Ÿ¸≈UÿÁ‚ ŸÊÕ! ÿÕÊ ÃÕÊ Ÿ≈UÊÁ◊–
∑Χ¬áÊ! ª◊ÁÿÃÊ ÷flÊŸÁfllÊ-
¡flÁŸ∑§ÿÊ˘ãÃÁ⁄U×Á∑§ÿãàÿ„UÊÁŸ––
•ãflÿ— - „U ŸÊÕ! •ÊÁ÷— ’„ÈUÁfläÊ÷fl÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷— ÿÕÊ Ÿ≈UÿÁ‚ ÃÕÊ
Ÿ≈UÊÁ◊– „U ∑Χ¬áÊ! ÷flÊŸ˜ •ÁfllÊ¡flÁŸ∑§ÿÊ •ãÃÁ⁄× Á∑§ÿÁãà •„UÊÁŸ
ª◊ÁÿÃÊ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ’„ÈUÁfläÊÁà - „U ŸÊÕ! „U SflÊÁ◊Ÿ˜! •ÊÁ÷— ◊ÿÊ
‚„U Áfll◊ÊŸÊÁ÷—, ’„ÈUÁfläÊ÷fl÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷— ’„ÈUÁfläÊÊÁ÷— ÷flSÿ ‚¥‚Ê⁄USÿ
÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷—, •ÕflÊ ÷flSÿ Á‡ÊflSÿ ÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷—– ∞ÃÊ ÷ÍÁ◊∑§Ê— Á‡ÊflSÿ
◊ÊÿÿÒflÊà¬ÊÁŒÃÊ ßUÁà Ãà‚ê’ÁãäÊãÿ ∞fl– ÿÕÊ ÿŸ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ Ÿ≈UÿÁ‚ Ÿ≈UŸÊÕZ
¬˝⁄UÿÁ‚ ÃÕÊ Ÿ≈UÊÁ◊ Ÿ≈UflŒÊøÊ⁄UáÊ¥ ∑§⁄UÊÁ◊– „U ∑Χ¬áÊ! „U ÷Q§flà‚‹! ÷flÊŸ˜
•ÁfllÊ¡flÁŸ∑§ÿÊ •ÁfllÊ ∞fl ¡flÁŸ∑§Ê ÃÿÊ •ãÃÁ⁄U× ÁŸ‹ËŸ— Á∑§ÿÁãÃ
•„UÊÁŸ ÁŒŸÊÁŸ ª◊ÁÿÃÊ– „ U ÷Q§flà‚‹! Á‡Êfl! ÷flÊŸ˜
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§˘ÁS◊ÛÊÊ≈U∑§˘ÁfllÊ¡flÁŸ∑§ÿÊ ÁŸ‹ËŸ— ‚Ÿ˜ Á∑§ÿÁãà ÁŒŸÊÁŸ
ª◊ÁÿcÿÁÖ ∑§ŒÊÁøûÊÈ àflg‡Ê¸Ÿ¥ ¬˝ÊåSÿÊêÿflÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U SflÊÁ◊Ÿ˜! ßUŸ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê•Ê¥ ◊¥ ÃÈ◊ ¡Ò‚Ê
ŸøÊÃ „UÊ ◊Ò¥ flÒ‚Ê ŸÊøÃÊ „Í°U– „U ÷Q§flà‚‹! ÃÈ◊ •ÁfllÊ ∑§ ¬Œ¸ ∑§Ë •Ê«∏ ◊¥
Á¿U¬ ∑§⁄U Á∑§ÃŸ ÁŒŸ Á’ÃÊ•Êª–

(19)
fl¬Á‚ ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ! ŒÍ⁄UÊ -
ã◊Áÿ flηflÊ„U! ÃflÊ„U◊Èfl¸⁄UÊÁS◊–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 21

Sfl¬Œ◊ȬŒäÊÊÁ‚ ÿòÊ ÃÁS◊Ÿ˜

÷flÁà ∑§«UXU⁄U ∞fl ∑§◊¸’Ë¡◊˜––
•ãflÿ— - „U ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ! •„¥U Ãfl ©Ufl¸⁄UÊ •ÁS◊– (àfl¥ ø) ◊Áÿ
ŒÍ⁄UÊØ fl¬Á‚– „U flηflÊ„U! ÿòÊ Sfl¬Œ◊˜ ©U¬ŒäÊÊÁ‚ ÃÁS◊Ÿ˜ ∑§◊¸’Ë¡◊˜ ∞fl
∑§«UXU⁄—U ÷flÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - fl¬‚ËÁà - ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ! ÁflªÃÊÁŸ ÷ÊªSÿ
÷ÊÇÿÊÁŸ ÿSÿ ‚ ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ—, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– ÃÊŒÎ‡Ê „U Á‡Êfl! •„¥U Ãfl
©Ufl¸⁄UÊ ÷ÍÁ◊— •ÁS◊– “©Ufl¸⁄UÊ ‚fl¸‚SÿÊ…KÊ” ßUàÿ◊⁄U—– àfl¥ ø ◊Áÿ ¡ËflM§¬÷Í◊ÊÒ
ŒÍ⁄UÊØ ∑§◊¸’Ë¡¥ fl¬Á‚– Ÿ ÃÈ ‚◊ˬÊØ, ÿÃÊÁ„U „U flηflÊ„U! „U flη÷flÊ„UŸ!
Á‡Êfl! ¬ˇÊ ∑Χ·∑§! ÿòÊ ÿÁS◊Ÿ˜ SÕÊŸ àfl¥ Sfl¬Œ◊˜ ©U¬ŒäÊÊÁ‚ ÃÁS◊Ÿ˜ SÕÊŸ
∑§◊¸ ’ Ë¡◊˜ ∞fl ∑§«UXU⁄UÊ ÷flÁÖ ∑§«UXU⁄UÊ äÊÊãÿÃÈ · —– ÃÁS◊ÛÊ
÷flàÿV‰U⁄UÊà¬ÊŒŸSÿ ‡ÊÁQ§—– ∑§«UXU⁄U‡ÊéŒSÃÈ·ÊÕ¸ ‡ÊéŒ∑§À¬Œ˝È◊ÊŒÊÒ ¬Á∆U×–
ôÊÊŸSflM§¬— Á‡ÊflÊ ÿÁS◊Ÿ˜ Sfl¥ ¬Œ¥ ŒäÊÊÁà ÃÁS◊Ÿ˜ ∑§◊¸ ’ Ë¡¥
»§‹Êà¬ÊŒŸ˘‚◊ÕZ ‚Œ˜ ’È‚ÃÈÀÿ¥ ÷flÁÖ ∑§◊¸’Ë¡¥ ŒÇäÊ¥ ÷flÃËUÁà ÷Êfl—–
©UQ§Üø üÊË◊jªfleËÃÊÿÊ◊˜- “ôÊÊŸÊÁªAŒÇäÊ∑§◊ʸáÊ¥ Ã◊Ê„ÈU— ¬Áá«UÃ¥ ’ÈäÊÊ” ßUÁÖ
⁄U Ê ◊⁄U ˇ ÊÊSÃÊ ò Ê ˘ Á¬ “÷¡¸ Ÿ ¥ ÷fl’Ë¡ÊŸÊ◊˜ ” ßU à ÿÈ Q §◊˜ – üÊË◊jʪflÃ
⁄UÊ‚¬@ÊäÿʃÿÊ◊˜-
“Ÿ Á„U ◊ƒÿÊflÁ‡ÊÃÁäÊÿÊ¥ ∑§Ê◊— ∑§Ê◊Êÿ ∑§À¬Ã–
÷Á¡¸ÃÊ `§ÁÕÃÊ äÊÊŸÊ ¬˝ÊÿÊ ’Ë¡Êÿ ŸcÿÃ”–– ßUÁÖ
•Ã— Á‡ÊflSÿ ø⁄UáÊãÿÊ‚Ÿ ∑§◊¸’Ë¡ÊŸÊ◊Á¬ ∑§«UXU⁄Uàfl◊ÈQ§◊˜– Á‡ÊflSÿ
¬ŒãÿÊ‚Ÿ ’Ë¡SÿÊÁ¬ ÃÈ·Ë÷ÊflÊØ ÃSÿ ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿàfl¥ ∑§ÁÕÃ◊˜– •◊ÎÃÊŒÿ
ÃÈ “ÿÁŒ Áfl⁄UÁ„UÃ÷Êª÷ÊÇÿ ŒÍ⁄UÊmUÿÁ‚ flηÊVU ÃŒÊ »§‹ÊÁŸ ‚ÍÃ” ßUÁà ¬Ê∆U—––
•ŸÈflÊŒ - „U ÷Êª÷ÊÇÿ⁄UÁ„UÃ! Á‡Êfl! ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UË ©Ufl¸⁄UÊ÷ÍÁ◊ „Í°U– ÃÈ◊ ŒÍ⁄U
‚ ◊È¤Ê ¬⁄U ’Ë¡ ’ÊÃ „UÊ– „U flη÷flÊ„UŸ! ÃÈ◊ ¡„UÊ° ¬Ò⁄U ⁄Uπ ŒÃ „UÊ fl„UÊ°
∑§◊¸’Ë¡ ÷Ë ÷Í‚Ë (äÊÊŸ ∑§Ë ÃÈ·) ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU–
 22 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(20)
¬˝÷flÁà ◊Ãÿ ¬Œ¬˝’ãäÊÊ
Ÿ Ãfl ÁŸ⁄Uàÿÿ! ÁŸàÿøßSÿ–
Ÿ ÷¡Á‚ ∑§L§áÊÊ◊× ¬È⁄UÊ⁄‘U!
◊◊ ∑Χ¬áÊÒ— ¬Á⁄UŒÁflì˝¬@Ò—––
•ãflÿ— - „U ÁŸ⁄Uàÿÿ! ◊◊ ¬Œ¬˝’ãäÊ— ÁŸàÿøßSÿ Ãfl ◊Ãÿ Ÿ
¬˝÷flÁÖ „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! •Ã— (◊◊) ∑Χ¬áÊÒ— ¬Á⁄UŒÁflì˝¬@Ò— (àfl¥) ∑§L§áÊÊ¥ Ÿ
÷¡Á‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝÷flÃËÁÃ- „U ÁŸ⁄Uàÿÿ! •àÿÿÊØ ÁŸª¸Ã— ÁŸ⁄Uàÿÿ—,
Ãà‚ê’ÊäÊŸ◊˜– Á‡Êfl! ◊◊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕSÿ •ÿ¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§M§¬— ¬Œ¬˝’ãäÊ—
ÁŸàÿøßSÿ Ãfl Á‡ÊflSÿ ◊Ãÿ ôÊÊŸÊÿ Ÿ ¬˝÷flÁÖ „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! •Ã— fl⁄UÊ∑§Sÿ
◊◊ ∑Χ¬áÊÒ— ∑§L§áÊʬÍáʸҗ ¬Á⁄UŒÁflì˝¬@Ò— Áfl‹Ê¬ÁflSÃ⁄ÒU— àfl¥ ∑§L§áÊÊ¥ Ÿ ÷¡Á‚,
Ÿ ∑§⁄UÊÁ·– ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄UËÿ‚¥S∑§⁄UáÊ “‚×” ßUàÿòÊ “‚ÃÊ” ßUÁà ¬Ê∆U— ¬˝oAÁøqUŸ
‚„U ŒûÊ—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “Ÿ ÷¡Á‚ ∑§L§áÊÊ◊ÃÊ˘ÃÊ˘‚È⁄UÊ⁄‘U” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U •ÁflŸÊÁ‡ÊŸ˜! ◊⁄UÊ ÿ„U ¬Œ¬˝’ãäÊ ÃÈ¤Ê ÁŸàÿøß ∑§ ôÊÊŸ
∑§ Á‹ÿ ©U¬ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „Ò– „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! ◊È¤Ê ’øÊ⁄‘U ∑§ ∑§L§áÊ ⁄UÊŒŸ ¬˝¬@ ‚ ÷Ë
ÃȤÊ ∑§L§áÊÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË–

(21)
‚⁄U‚◊Á¬ fl⁄¥U Ÿ ÷ÊQȧ◊Ë„U
„U⁄U! ◊◊ ‡Êê’‹‚@ÿ¥ ªÎ„UÊáÊ–
©U¬ÁŒ‡Ê ∑§Ã⁄UÁhU ŒÍ⁄UÿÊòÊÊ-
üÊ◊‡Ê◊Ÿ¥ ÷flflà◊¸ŸÊ˘fl‚ÊŸ◊˜––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 23

•ãflÿ— - „U „U⁄U! ‚⁄U‚¥ fl⁄U◊˜ •Á¬ ‡Êê’‹‚@ÿ¥ Ÿ ÷ÊQȧ◊˜ ߸U„

(ßUÁÃ) ªÎ„UÊáÊ– ∑§Ã⁄UÁhU ŒÍ⁄UÿÊòÊÊüÊ◊‡Ê◊Ÿ¥ ◊◊ ÷flflà◊¸Ÿ— •fl‚ÊŸ◊˜ (ßUÁÃ)
©U¬ÁŒ‡Ê–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ‚⁄U‚Áà - „U „U⁄U! ‚⁄U‚¥ ⁄U‚‚Á„UÃ¥ fl⁄¥U üÊDU◊Á¬
‡Êê’‹‚@ÿ¥ ¬ÊÕÿ⁄UÊÁ‡Ê¥ ÷ÊÇÿ∑§◊¸»§‹¥ ÷ÊQÈ¥§ Ÿ ߸U„U, Ÿ ßUë¿UÊÁ◊– ““∑ȧD¥U
◊Èá«¥U ‡ÊËäÊÈ ’ÈSÃ¥ ˇflÁ«UÃ¥ ˇÊ◊∑ȧÁ^U◊◊˜– ‚XU◊¥ ‡ÊÃ◊ÊŸÊ◊¸‡Êê’‹Ê√ÿÿÃÊá«Ufl◊˜””
ßUàÿ◊⁄U—– ßUÁà ªÎ„UÊáÊ SflË∑ȧL§– ∑§Ã⁄UÁhU ŒÍ⁄UÿÊòÊÊüÊ◊‡Ê◊Ÿ¥, ŒÍ⁄UÿÊòÊÊÿÊ— üÊ◊Sÿ
üÊÊãÃ— ‡Ê◊Ÿ¥ ‡ÊÊãÃ— ‚ÊäÊ∑¥§ ◊◊ ÷flflà◊¸Ÿ— ‚¥‚Ê⁄U◊ʪ¸Sÿ •fl‚ÊŸ◊˜ •ã×
∑ȧòÊ ÷ÁflÃÁÃ, ÃŒÈU¬ÁŒ‡Ê, ∑§Õÿ– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “‚È⁄U‚◊Á¬ ÁflŒÍ⁄ÿÊòÊÊ” ßUÁÃ
¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U Á‡Êfl! ßU‚ üÊDU •ÊÒ⁄U ‚⁄U‚ ¬ÊÕÿ⁄UÊÁ‡Ê (÷ÊÇÿ∑§◊¸) ∑§Ê
©U¬÷Êª ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ– •Ã— ßU‚ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÊ– ◊⁄UË ßU‚ ŒÍ⁄UÿÊòÊÊ ∑§
üÊ◊ ∑§Ê ‡Ê◊Ÿ ßU‚ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ◊ʪ¸ ∑§Ë ‚◊ÊÁ# ‚ „UË „UÊªÊ– •Ã— ßU‚
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§◊ʪ¸ ∑§Ê •ãà ∑§„UÊ° „ÒU, ÿ„U ’ÃÊ•Ê–

(22)
◊◊ ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ∑§◊¸÷ÊÇÿ¥
¬˝‹ÿÁŸÁ‡Ê àfl◊flˇÊÕÊ— ‡ÊÿÊ‹Ê—–
àflÁÿ ‚∑§‹◊Á∑§@ŸÊ ’È÷Í·È—
¬˝„U⁄U∑§flß◊ÃŒ¬¸ÿÊÁ◊––
•ãflÿ— - ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ¬˝‹ÿÁŸÁ‡Ê ‡ÊÿÊ‹Ê— ◊◊ ÷ÊÇÿ¥ ∑§◊¸ àfl◊˜
•flˇÊÕÊ—– •Á∑§@ŸÊ ’È÷Í·È— (•„¥U) àflÁÿ ∞ÃØ ‚∑§‹¥ ¬˝„U⁄U∑§flß◊˜
•¬¸ÿÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ◊◊ÁÃ- ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ‚¥‚Ê⁄UÊäflªSÿ ¬˝‹ÿÁŸÁ‡Ê
¬˝‹ÿ⁄UÊòÊÊÒ ‡ÊÿÊ‹Ê— ÁŸŒ˝Ê‹Ê—– “Sfl¬A∑˜§ ‡ÊÿÊ‹ÈÁŸ¸Œ˝Ê‹È—” ßUàÿ◊⁄U—– ◊◊ ¡ËflSÿ
 24 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

÷ÊÇÿ¥ ∑§◊¸ àfl¥ Á‡Êfl— •flˇÊÕÊ—, ¬‡ÿ—, ¬‡ÿ‚ËÁà ÷Êfl—– •Á∑§@Ÿ—, ŸÊÁSÃ
Á∑§@Ÿ ÿSÿ Ãʌ·ÊÊ ’È÷Í·È— ∑§◊ʸÁŒ⁄UÁ„UÃÊ ÷ÁflÃÈÁ◊ë¿ÈU— •„U◊ÃØ ‚∑§‹¥ ◊◊
∑§◊¸¡ÊÃ¥ àflÁÿ Á‡Êfl ¬˝„U⁄U∑§flß◊˜ •¬¸ÿÊÁ◊, ŒŒÊÁ◊– ßUŒÊŸË¥ ◊à‚ÁfläÊ
∑§◊ʸáÿflÊflÁ‡ÊcÿãÃ ÿÒ⁄U„¥U ÷fl˘ÁS◊ÛÊÊŸÊÿÊÁŸ·È ¬ÿ¸≈UÛÊÁS◊– Ãà‚flZ àflÁÿ Á‡Êfl
¬˝„U⁄U∑§flßàflŸ ‚◊åÿ¸ •Á∑§@ŸÃÊ¥ ¬˝ÊåÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊– •Á∑§@ŸÊ Œ˝√ÿÊÁŒ⁄UÁ„UÃÊ
ŒÁ⁄UŒ˝—– •òÊ ¬ÈŸ— ∑§◊ʸŒËãÿfl Œ˝√ÿÊÁáÊ– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “àfl◊¬Ê‹ÿ—” ßUÁÃ
¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ◊Ò¥ ‚¥‚Ê⁄U◊ʪ¸ ∑§Ê ¬ÁÕ∑§ „Í°U •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ⁄UÊÁòÊ ◊¥ ‚ÊŸ ∑§Ê
ßUë¿ÈU∑§ „Í°U– ÃÈ◊ ◊⁄‘U ÷ÊÇÿ ∑§◊ÊZ ∑§Ê ŒπÃ „ÊU– •’ ◊Ò¥ •Á∑§@Ÿ „UÊŸÊ øÊ„UÃÊ
„Í°U– •Ã— ÿ„U ‚’ (•¬ŸÊ ∑§◊¸¡ÊÃ) ÃÈê„¥U ¬˝„U⁄U∑§flß (¬˝„U⁄UË ∑§ ¬Ê⁄UüÊÁ◊∑§)
∑§ M§¬ ◊¥ ‚◊Á¬¸Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U–

(23)
üÊÈÁáŸ∑§ ! ⁄U≈Uàÿ‚ÊÒ ∑ȧ◊Ê⁄UË
Ãfl ŒÈÁ„UÃÊ ’Á„U⁄‘Uàÿ ŸÁà ŸÁÖ
√ÿflÁ„UÃ! ÁŸ∑§≈UÁSÕÃ˘Á¬ ÃS◊Ê-
ûflÁÿ Á◊Á‹Ã˘Á¬ ◊◊ÊÁÃÕ— `§ ÷Êª—––
•ãflÿ— - „U üÊÈÁáŸ∑§! •‚ÊÒ Ãfl ∑ȧ◊Ê⁄UË ŒÈÁ„UÃÊ ’Á„U— ∞àÿ ŸÁÃ
ŸÁà ⁄U≈UÁÖ „U √ÿflÁ„UÃ! ÃS◊ÊØ ÁŸ∑§≈UÁSÕÃ •Á¬ àflÁÿ Á◊Á‹Ã •Á¬
•ÁÃÕ— ◊◊ ÷Êª— `§?–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - üÊÈÁáŸ∑§Áà - „U üÊÈÁáŸ∑§! üÊÈÃËŸÊ¥ flŒÊŸÊ¥
¡Ÿ∑§!, ߸UE⁄USÿ ÁŸ—EÊ‚÷ÍÃàflÊØ Á‡Êfl ∞fl flŒÊŸÊ¥ ¡Ÿ∑§ ßUÁà ÷Êfl—– •‚ÊÒ
Ãfl üÊÈÁÃM§¬Ê ∑ȧ◊Ê⁄UË ŒÈÁ„UÃÊ ¬˝Õ◊flÿS∑§Ê ∑§ãÿÊ– “∑§ãÿÊ ∑ȧ◊Ê⁄UË” ßUàÿ◊⁄U—–
“‚ÈÃÊ ÃÈ ŒÈÁ„UÃÊ ¬ÈòÊË” ßUÁà ÁòÊ∑§Êá«U‡Ê·—– ’Á„U— mUÊ⁄U◊˜ •Êªàÿ, ßUÁãŒ˝ÿªÊø⁄UÃÊ¥
¬˝Êåÿ ŸÁà ŸÁà ⁄U≈UÁÃ, ◊◊ Á¬ÃÊ ªÎ„U ŸÊSÃËÁà flŒÁÖ ‚Ê˘Á¬ Ãfl SflM§¬¥ Ÿ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 25

¡ÊŸÊÃËÁà „UÃÊ— ŸÁà ŸÃËÁà ∑ΧàflÊ ÁŸ·äÊÁÖ ÃÕÊ ø ’΄UŒÊ⁄Uáÿ∑§- •ÕÊÃ

•ÊŒ‡ÊÊ ŸÁà ŸÁà (4.4.22)– ©U¬ÁŸ·à‚È ’„ÈUòÊ ÁŸ·äÊ◊ÈπŸ ’˝rÊ ¬˝ÁìÊÁŒÃ◊˜-
ÿÃÊ flÊøÊ ÁŸfløãÃ •¬˝Êåÿ ◊Ÿ‚Ê ‚„U– ÃÕÊ ø ∑§ŸÊ¬ÁŸ·ÁŒ- ÃŒfl ’˝rÊ àfl¥
ÁflÁhU ŸŒ¥ ÿÁŒŒ◊ȬʂÃ– ¬˝‚XU˘ÁS◊Ÿ˜ ŸÒ∑§ ◊ãòÊÊ— ÁŸ·äÊ◊ÈπŸ ’˝rÊSflM§¬¥
¬˝ Á ìʌÿÁãÖ „ U √ÿflÁ„U à ! √ÿfläÊÊŸÁflÁ‡ÊCU ! ÃS◊ÊØ ∑§Ê⁄U á ÊÊØ Ãfl
SflM§¬√ÿflÁ„UÃàflÊØ ÁŸ∑§≈UÁSÕÃ ‚◊ˬÁSâÊÃ •Á¬ Á◊Á‹Ã ¬˝Ê# •Á¬ àflÁÿ
Á‡Êfl, •ÁÃÕ— ◊◊ ÷Êª— •ÊSflÊŒ— `§? Ÿ `§Ê¬ËàÿÕ¸—– •ÁÃÕ⁄Uʪ◊ŸSÿ
ÁÃÁÕ— ∑§Ê‹Ê flÊ Ÿ ÷flÁÖ •„U◊ʪàÿ Ãfl ‚ÁfläÊ ©UÁ·àflÊ àflÁÿ Á◊Á‹àflÊ
øÊÁ¬ Ãfl SflM§¬¥ ôÊÊÃÈ¥ Ÿ ¬Ê⁄UÁÿcÿÊÁ◊– ÿÃÊ Á„U Ãfl SflM§¬¥ √ÿfläÊÊŸÿÈQ¥§
fløÃ˘Õ ø üÊÈÁÃM§¬Ê Ã ¬ÈòÊË •Á¬ ÃÛÊ ¡ÊŸÊÃËÁÖ •ÃÊ ◊◊ÊÁÃÕ÷Ê¸ªÊ˘‚ê÷flË–
¬ÈŸ— ‚¥‚Ê⁄‘U ◊◊ʪ◊Ÿ¥ äÊ˝ÈflÁ◊àÿÁ÷¬˝Êÿ—–
•ŸÈflÊŒ - „U üÊÈÁáŸ∑§! ÿ„U ÃÈê„UÊ⁄UË üÊÈÁà M§¬Ë ¬ÈòÊË ’Ê„U⁄U •Ê∑§⁄U
“ŸÁà ŸÁÔ ⁄U≈U ⁄U„UË „ÒU– ßU‚Á‹∞ „U √ÿfläÊÊŸÿÈQ§ Á‡Êfl! ÃÈê„UÊ⁄‘U ¬Ê‚ „UÊŸ ÿÊ
ÃÈ◊ ◊¥ Á◊‹ ¡ÊŸ ¬⁄U ÷Ë (ÃÈê„UÊ⁄‘U √ÿfläÊÊŸÿÈQ§ „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ) ◊È¤Ê •ÁÃÁÕ
∑§Ê ÷Êª ∑§„UÊ°?–

(24)
•¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪ÷ÍÁ◊⁄‘U∑§-
Sàfl◊Á‚ ÃÃÊ ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈ⁄UÊ‚ËØ–
ßUÁà ÷ÈflŸ÷⁄ÒU∑§äÊÈÿ¸! ¡ÊŸ
Œ‡Ê ∑§∑ȧ÷Ê ªÁáÊÃ∑˝§◊áÊ Á‚hUÊ—––
•ãflÿ— - „U ÷ÈflŸ÷⁄ÒU∑§äÊÈÿ¸! ∞∑§— àfl◊˜ •¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪ÷ÍÁ◊— •Á‚–
Ã× ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈ— •Ê‚ËØ ßUÁà ªÁáÊÃ∑˝§◊áÊ Á‚hUÊ— Œ‡Ê ∑§∑ȧèÊ— (‚ãÃËUÁÃ)
¡ÊŸ–
 26 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •¬Á⁄UÁ◊ÃÁ◊Áà - „U ÷ÈflŸ÷⁄ÒU∑§äÊÈÿ¸! äÊÈ⁄¥U äÊÊ⁄UÿÃËÁÃ

äÊÈÿ¸—– ÷ÈflŸÊŸÊ¥ ÷⁄USÿ ∞∑§Ê äÊÈÿ¸— ÷ÈflŸ÷⁄ÒU∑§äÊÈÿ¸SÃà‚ê’ÊäÊŸ– ÷ÈflŸ÷⁄USÿ
äÊÈ⁄UãäÊ⁄Uflη÷! “äÊÍfl¸„U äÊÈÿ¸äÊÊÒ⁄‘UÿäÊÈ⁄UËáÊÊ— ‚äÊÈ⁄UãäÊ⁄UÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– ∞∑§— ∞∑§Ê∑§Ë
àfl◊˜ •¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪ÷ÍÁ◊— •¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪʟʥ ÉÊ≈U¬≈UÁmUàflʌ˟ʥ Áfl÷ʪSÿ
•ÊäÊÊ⁄UÊ˘Á‚– Ã× ÃS◊ÊØ ¬⁄¥U ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈ— ’˝rÊÊá«U∑§áÊ— •Ê‚ËØ ßUÁÃ
ªÁáÊÃ∑˝§◊áÊ Á‚hUÊ— Œ‡Ê∑§∑ȧ÷— ÁŒ‡Ê— ¡ÊŸ– “ÁŒ‡ÊSÃÈ ∑§∑ȧ÷— ∑§ÊDUÊ •Ê‡ÊÊp
„UÁ⁄UÃp ÃÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– ¬˝Õ◊¥ àfl◊Á‚ ÃŒŸãÃ⁄◊ãÿÊÁŸ ÃûflÊÁŸ– ∞fl¥ ªáÊŸÊ∑˝§◊áÊ
Œ‡Ê ÁŒ‡ÊÊ ¡ÊŸ– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “ÃÁŒÁà Œ‡ÊÁfläÊÊ ÁŒ‡ÊÊ◊äÊË‡Ê àflŒflÃ⁄UÊ” ßUÁÃ
¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÷ÈflŸ÷Ê⁄U ∑§Ê •∑§‹ „UË äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹ flη÷!
∞∑§◊ÊòÊ ÃÈ◊ „Ë •‚Ë◊ Áfl÷ʪ ∑§ •ÊäÊÊ⁄U „UÊ! ©U‚∑§ ’ÊŒ ’˝rÊÊá«U Á’ãŒÈ ÕÊ–
ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥ ªÁáÊÃ∑˝§◊ ‚ Á‚h UŒ‡Ê ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥ ∑§Ê ¡ÊŸÃÊ „Í°U–

(25)
∑§Õÿ ∑§ ßUÁà ÁŒÁÇfl¬ÿ¸ÿ˘Á¬
¬˝÷flÁà ªãÃÈ◊× `§ ‚¥‚⁄‘Uÿ◊˜–
÷fl! ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ∑§Ê˘åÿ¬Ífl¸-
Sàfl◊„UÁ◊Áà ¬˝‚ÎÃÊ ◊◊ ¬˝◊Ê„U—––
•ãflÿ— - „U ÷fl! ÁŒÁÇfl¬ÿ¸ÿ •Á¬ ªãÃÈ¥ ∑§— ¬˝÷flÁÃ? •Ã— `§
‚¥‚⁄‘Uÿ◊˜ ßUÁà ∑§Õÿ– ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ◊◊ ∑§Ê˘Á¬ •¬Ífl¸— “àfl◊„U◊˜” ßUÁÃ
¬˝◊Ê„U— ¬˝‚Î× (•ÁSÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ∑§ÕÿÁÃ- „U ÷fl! „U Á‡Êfl! ÁŒÇfl¬ÿ¸ÿ ÁŒ‡ÊÊ¥
Áfl¬ÿ¸ÿ— ÁŒÁÇfl¬ÿ¸ÿSÃÁS◊Ÿ˜ ÁŒÇ÷˝◊ ‚ÃËàÿÕ¸—– ªãÃÈ¥ øÁ‹ÃÈ¥ ∑§— ¬˝÷flÁÖ
ÁŒÇ÷˝◊ ‚àÿ÷ËCU◊ʪ¸ ªãÃÈ¥ Ÿ ∑§Ê˘Á¬ ¬˝÷flÃËàÿʇÊÿ—– •Ã— •S◊ÊØ
◊ÊÿÊ◊ÿ‚¥‚Ê⁄UÊØ `§ ∑ȧòÊ ‚¥‚⁄‘Uÿ¥ ªë¿UÿÁ◊Áà ∑§Õÿ ©U¬ÁŒ‡Ê– ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 27

‚¥‚Ê⁄UÊäflªSÿ ◊ÊÿÊ◊Ê„UÊÁŒ√ÿÊ#◊Ÿ‚Ê ◊◊ ∑§Ê˘Á¬ ∑§pŸ •¬Ífl¸— àfl◊„U◊˜

“àfl◊fl ’˝rÊ ∞fl •„¥U ¡Ëfl” ßUàÿÊà◊∑§— ¬˝◊Ê„Ê˘ôÊÊŸ¥ ÁøûÊÁfl÷˝◊— ¬˝‚ÎÃÊ
√ÿÊ#—– •SÃËÁà ‡Ê·—– ‚¥‚Ê⁄‘U ÁŸfl‚ÃÊ ◊ÊÿÊ◊Ê„UÊlÊë¿UÊÁŒÃÊã×∑§⁄UáÊSÿ ◊
∑§pŸ “àfl◊„U◊˜” àfl¥ ’˝rÊ ∞fl •„¥U ¡Ëfl ßUÁà ÷ŒÊà◊∑§Ê ◊Ê„U— √ÿÊ#Ê˘ÁSÖ
•Ã— `§ ªë¿UÊ◊ËÁà àfl◊fl flŒàÿʇÊÿ—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
ÁŒª¬ÁŒ‡ÊÁfl¬ÿ¸ÿÊ˘Á¬ ¬È¥‚Ê-
◊Á÷◊Â¥‚⁄UáÊÁ∑˝§ÿÊ¥ L§áÊÁhU–
◊◊ ÃÈ ÷fl∑§ŒäflªSÿ ∑§Ê˘Á¬
àfl◊„UÁ◊Áà ¬˝ÁÕÃÊ ◊„UÊã¬˝◊Ê„U—–– ßUÁà ¬Ê∆U—––25––
•ŸÈflÊŒ - „U Á‡Êfl! ÁŒÇ÷˝◊ „UÊ ¡ÊŸ ¬⁄U ∑§Ê߸U ∑Ò§‚ ø‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
•Ã— ∑§„UÊ° ¡Ê™°§, ÿ„U ’ÃÊ•Ê– ◊È¤Ê ‚¥‚Ê⁄U ∑§ ¬ÁÕ∑§ ∑§Ê ∑§Ê߸U •¬Ífl¸ “ÃÈ◊
’˝rÊ „UË ◊Ò¥ ¡Ëfl „Í°U” (ÃÈ¤Ê ’˝rÊ ∑§Ê „UË ¡Ëfl ‚◊¤ÊŸ) ¡Ò‚Ê (÷ŒÊà◊∑§) ¬˝◊Ê„U
„UÊ ªÿÊ „ÒU–

(26)
◊Áÿ ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ Áfl‡ÊÈhU‚ûfl
ÿÁŒ„U ‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ◊äÊÊ‚Ë—–
ÁŸª◊¬ÈL§·! Ãà¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊÿÒ
àflÁÿ ÁŸŒäÊÊÁ◊ ‚◊SÃflSàfl÷Œ◊˜––
•ãflÿ— - „U ÁŸª◊¬ÈL§·! ÿØ ßU„U ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ Áfl‡ÊÈhU‚ûfl ◊Áÿ
‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ◊˜ •äÊÊ‚Ë—, Ãà¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊÿÒ àflÁÿ ‚◊SÃflSàfl÷Œ¥ ÁŸŒäÊÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ◊Áÿ ¬⁄U◊ÁÃ- „U ÁŸª◊¬ÈL§·! flŒ¬ÈL§·! ÿØ ÿS◊ÊØ
∑§Ê⁄UáÊÊØ ßU„U ‚¥‚Ê⁄‘U ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ, ¬⁄U◊pÊ‚ÊÒ Áfl÷ÈpÁà ¬⁄U◊Áfl÷ÈSÃÁS◊Ÿ˜,
‚fl¸√ÿÊÁ¬ÁŸ Áfl‡ÊÈhU‚ûfl Áfl‡ÊÈhUÊà◊ÁŸ ◊Áÿ ‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ¥ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁ÷ÛÊÃÊ◊˜–
28 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ÃŒÊà◊ÃÊ ÃÊŒÊàêÿ◊˜– ÃÊŒÊàêÿ¥ ø ÃÁjÛÊàfl ‚Áà Ì÷ŒŸ ¬˝ÃËÿ◊ÊŸàfl◊˜–

•äÊÊ‚Ë—– “äÊ ≈ ˜ ¬ÊŸ ” ßUÁà äÊÊÃÊ ⁄ UãÃ÷ʸ Á flÃÁáÊÁø ‹È Á æ§ M§¬◊˜ –
¬ÊÁÿÃflÊŸ‚ËàÿÕ¸—– Ãà¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊÿÒ ÃSÿ ¬˝ÃË∑§Ê⁄UÊÿ •„¥U àflÁÿ Á‡Êfl
‚◊SÃflSàfl÷Œ¥ ‚◊SÃŒ˝√ÿÊáÊÊ◊˜ •Á÷ÛÊÃÊ¥ ÁŸŒäÊÊÁ◊, ÁŸäÊʸ⁄UÿÊÁ◊– àflÁÿ
‚◊SÃflSÃÈÃÊŒÊàêÿ¥ ÃŒÊà◊ÃÊ¥ flÊ ¬‡ÿÊ◊ËÁà ÷Êfl—– flSÃÈÃÊ ÷Œ ∞fl
flÊSÃÁfl∑§—– •÷ŒSàflÊ⁄UÊÁ ¬Ã ∞fl– ÿÕÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁ÷ÛÊ •Êà◊Ê ÃÕÒfl ‚◊SÃflSÃÈÁ÷ÛÊ—
Á‡Êfl—– Á∑§ãÃÈ „U Á‡Êfl! •„¥U ¬⁄U◊Áfl÷È— Áfl‡ÊÈhU‚ûflpÊà◊Ê˘ÁS◊– ÃÕÊÁ¬ ◊Áÿ
àflÿÊ ‡Ê⁄UË⁄‘UáÊ •÷ŒÊ˘äÿS×– •Ã ∞fl Ãà¬˝ÃË∑§Ê⁄UÊÿ •„U◊Á¬ Á‡Êfl àflÁÿ
‚◊SÂʥ‚ÊÁ⁄U∑§flSÃÍŸÊ◊÷Œ¥ ¬‡ÿÊÁ◊– ‚fl¸òÊ ◊◊ Á‡Êfl’ÈÁh⁄‘Ufl fløà ßUàÿÕ¸—–
•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ◊äÊÊSàfl◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÁŸª◊¬ÈL§·! ÃÈ◊Ÿ ßU‚ ‚¥‚Ê⁄U ◊ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë •ÊÒ⁄U Áfl‡ÊÈhU‚ûfl
◊È¤Ê •Êà◊Ê ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄U ‚ •Á÷ÛÊÃÊ •äÿSà Á∑§ÿÊ „ÒU– •Ã— ©U‚∑§Ë ¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊ
∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ÃÈ◊ ◊¥ ‚¥‚Ê⁄U ∑§Ë ‚◊Sà flSÃÈ•Ê¥ ∑§Ê •÷Œ ÁŸäÊʸÁ⁄Uà ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
‚◊Sà ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ flSÃÈ•Ê¥ ◊¥ ◊⁄UË Á‡Êfl ’ÈÁhU „Ò–

(27)
ÁŸÁ’«U¡«UÃŒÊà◊Ãʬ˝◊Ê„¥U
Áfl◊‹ÿÁà àflŒ÷ŒÁfl÷˝◊Ê ◊Ê◊˜–
¬˝∑ΧÁÃ◊ȬŸÿÁãà flÊÁ⁄UäÊÊŸË¥
∑§Ã∑§⁄U¡Ê¥Á‚ ⁄U¡Ê˘ãÃ⁄Uʬ∑§·Ê¸Ã˜––
•ãflÿ— - àflŒ÷ŒÁfl÷˝◊— ÁŸÁ’«U¡«UÃŒÊà◊Ãʬ˝◊Ê„¥U ◊Ê¥ Áfl◊‹ÿÁÖ
∑§Ã∑§⁄U¡Ê¥Á‚ ⁄U¡Ê˘ãÃ⁄Uʬ∑§·Ê¸Ã˜ flÊÁ⁄UäÊÊŸË¥ ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ ©U¬ŸÿÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁŸÁ’«UÁÃ- àflŒ÷ŒÁfl÷˝◊— àflÁmU·ÿ∑§Ê˘Á÷ÛÊÃÊÿÊ
•÷ŒSÿ flÊ Áfl¬ÿ¸ÿ—, àflÿÊ Á‡ÊflŸ ‚„U ¡ËflSÿ ◊◊ •÷ŒÊ fløà ßUàÿÊà◊∑§Ê
Áfl÷˝◊ ßUàÿÕ¸—– flSÃÈÃÊ ¡Ëfl— ¬⁄U◊Êà◊Á÷ÛÊÊ ÷flÁà ÃÕÊÁ¬ •„¥U ¬⁄U◊Êà◊ÁŸ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 29

SflÊ÷Œ¥ ¬‡ÿÊÁ◊– ÁŸÁ’«U¡«UÃŒÊà◊Ãʬ˝◊Ê„¥U ◊Ê¥, ÁŸÁ’«UÊ ÉÊŸÊ ¡«UÃŒÊà◊ÃÊÿÊ

•÷ŒSÿ ¬˝◊Ê„UÊ ÿSÿ ‚—, Ãʌ·ʥ ◊Ê¥ Áfl◊‹ÿÁà ÁŸ◊¸‹◊ÁÃ¥ ∑§⁄UÊÁÖ ÃŒfl
ŒÎCUÊãÃŸ ‚◊Õ¸ÿÁÃ- ∑§Ã∑§⁄U¡Ê¥Á‚ ÁŸ◊¸ÀÿÊ— ¬⁄UÊªÊ ⁄U¡Ê˘ãÃ⁄Uʬ∑§·Ê¸Ã˜ •ãÿ·Ê¥
⁄U¡‚Ê◊˜ •¬∑§·¸áÊÊØ flÊÁ⁄UäÊÊŸË¥ ¡‹Ê‡Êÿ¥ ¬˝∑ΧÁÃ¥ Sfl÷Êfl◊ȬŸÿÁãà ¬˝Ê¬ÿÁãÖ
‹ˇÊáÊÿÊ flÊÁ⁄UäÊʟˬŒŸ ¡‹Sÿ ’ÊäÊ—– ∑§Ã∑§ˇÊȬSÿ ¬⁄UÊªÊ •ÊÁfl‹◊Á¬ ¡‹¥
ÃòÊ ¬ÁÃÃÊŸÊ◊ãÿ · Ê¥ ⁄U¡‚Ê◊¬∑§·Z ∑Î § àflÊ ÁŸ◊¸ ‹ ¥ ∑È § fl¸ ã ÃËÁÃ
‹Ê∑§¬˝Á‚ÁhU—–•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “‡ÊÁ◊á«UÃŒÊà◊ÃÊ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊‚ •Á÷ÛÊ „UÊŸ ∑§Ê ÿ„U Áfl¬ÿ¸ÿ ‚ÉÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§∆UÊ⁄U
ÃŒÊà◊ÃÊ (•Á÷ÛÊÃÊ) ∑§ ¬˝◊Ê„U ‚ ◊ȤÊ ÁŸ◊¸‹ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÁŸ◊¸‹Ë (∞∑§
Áfl‡Ê· ¬ÊÒäÊÊ) ∑§ ¬⁄Uʪ •ãÿ ⁄U¡Ê¥ ∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄U ¡‹Ê‡Êÿ ∑§Ê ‡ÊÈhU ∑§⁄∑§ ©U‚
©U‚∑§Ê ¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§ SflM§¬ (ÁŸ◊¸‹ÃÊ) ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–

(28)
¬ÈÁ⁄U ¬ÈÁ⁄U Áfl„U⁄UÊ◊„U ÷˝◊ã×
¬È⁄U„U⁄U! ¬‡ÿÁ‚ ÷ÊªflÁ@ÃÊ˘S◊ÊŸ˜–
Á∑§Á◊Áà Ÿ Áfl„U⁄‘U◊ ŸÊÕflãÃÊ
flÿÁ◊Ã⁄‘U àfl◊ŸÊÕ ∞∑§ ∞fl––
•ãflÿ— - „U ¬È⁄U„U⁄U! (flÿ¥) ¬ÈÁ⁄U ¬ÈÁ⁄U ÷˝◊ã× Áfl„U⁄UÊ◊„U– ÷ÊªflÁ@×
àfl◊˜ (•S◊ÊŸ˜) ¬‡ÿÁ‚– (÷fl×) ßUÃ⁄‘U flÿ¥ ŸÊÕflã× Á∑§Á◊Áà Ÿ Áfl„U⁄‘U◊?
àfl◊˜ ∞∑§ ∞fl •ŸÊÕ— (•Á‚)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬È⁄UËÁà - „U ¬È⁄U„U⁄U! „U ÁòʬÈ⁄U„U⁄U! flÿ¥ fl⁄UÊ∑§Ê ¡ËflÊ
¬ÈÁ⁄U ¬ÈÁ⁄U Ÿª⁄‘ Ÿª⁄‘U ÷˝◊ã× ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È ÷˝◊áÊ¥ ∑ȧfl¸ãÃÊ Áfl„U⁄UÊ◊„U, Áfl„UÊ⁄¥U
∑ȧ◊¸—– •ÕflÊ Sfl∑§◊ʸŸÈ‚Ê⁄‘UáÊ ÁflÁfläÊÿÊÁŸ·È ÷˝◊Ê◊—– ÷ÊªflÁ@× ÷Êªèÿ—
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§‚ÈπŒÈ—πèÿÊ flÁ@ÃÊ ŒÍ⁄UË÷ÍÃSàfl◊˜ •S◊ÊŸ˜ ÷ÊªÊ‚Q§ÊŸ˜ ¬‡ÿÁ‚
Áfl‹Ê∑§ÿÁ‚– ÃÕÊ øÊ„U üÊÈÁÃ⁄UÁ¬-
 30 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

mUÊ ‚ȬáÊʸ ‚ÿÈ¡Ê ‚πÊÿÊ

‚◊ÊŸ¥ flÎˇÊ¥ ¬Á⁄U·Sfl¡ÊÃ–
ÃÿÊ⁄‘U∑§— Á¬å¬‹¥ SflÊmUŒÁûÊ
•ŸoAÛÊ∑§Ê˘Á÷øÊ∑§‚ËÁÖ–
÷fl× Á‡ÊflÊØ ßUÃ⁄‘U Á÷ÛÊÊ flÿ¥ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§Ê ŸÊÕflã× S◊—– ÃÁ„¸U Á∑§Á◊Áà Ÿ
Áfl„U⁄‘U◊– àfl¥ Á‡Êfl ∞∑§ ∞fl •ŸÊÕÊ˘Á‚– àflÿÊ ‚„U •ãÿ— ∑§pŸ ‚¡ÊÃËÿÊ
ŸÊÁSÖ •ÃÊ Ÿ Ãfl Áfl„UÊ⁄UÿÊÇÿÃÊ– àfl¥ ‚◊·Ê¥ ŸÊÕÊ Ÿ Ãfl ∑§pŸ ŸÊÕ
ßUàÿÁ÷¬˝Êÿ—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÁòʬÈ⁄U„U⁄U! „U◊ Ÿª⁄U Ÿª⁄U ◊¥ ÷˝◊áÊ ∑§⁄U∑§ Áfl„UÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U (•ÕflÊ •¬Ÿ ÷Êª ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬˝Ê# ŸÊŸÊ ÿÊÁŸÿÊ¥ ◊¥ ÷≈U∑§ ⁄U„U „Ò¥U)– ÷ÊªÊ¥
(‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ‚ÈπÊ¥ •ÊÒ⁄U ŒÈ—πÊ¥) ‚ fl¥Áøà „UÊ∑§⁄U ÃÈ◊ „U◊¥ Œπ ⁄U„U „UÊ– •Ê¬‚
Á÷ÛÊ „U◊ ŸÊÕflÊŸ˜ „Ò¥U ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ „U◊Ê⁄‘U ŸÊÕ „UÊ, •Ã— ÄÿÊ¥ Ÿ Áfl„UÊ⁄U ∑§⁄‘¥U– ∞∑§
ÃÈ◊§„UË •ŸÊâÊ (‚’∑§ SflÊ◊Ë) „UÊ– Áfl„UÊ⁄U ∑§ Á‹ÿ Á∑§‚Ë ‚¡ÊÃËÿ ∑§Ê „ÊŸÊ
•Êfl‡ÿ∑§ „ÒU– ÃÈ◊ •∑§‹ ∑Ò§‚ ÷˝◊áÊ ∑§⁄U ‚∑§Ã „UÊ–

(29)
SflÁ¬Á· Ÿ ¬⁄U∑§◊¸‚È ¬˝‚Q§—
¬⁄U◊Ȭ÷Ê¡ÿÃSÃfl `§ ÷Êª—–
¬⁄UøÁ⁄UÃ◊flÒÁ· ÁŸÁŸ¸◊·—
¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝! Ÿ ∑§Ê˘Á¬ ¬‡ÿÁà àflÊ◊˜––
•ãflÿ— - ¬⁄U∑§◊¸‚È ¬˝‚Q§— (àfl¥) Ÿ SflÁ¬Á·– ¬⁄U◊˜ ©U¬÷Ê¡ÿ× Ãfl
÷Êª— `§? ÁŸÁŸ¸◊·— (àfl¥) ¬⁄UøÁ⁄UÃ◊˜ •flÒÁ·– „U ¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝! àflÊ¥ ∑§Ê˘Á¬
Ÿ ¬‡ÿÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - SflÁ¬·ËÁÃ- ¬⁄U∑§◊¸‚È ¬⁄‘U·Ê¥ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÊáÊÊ¥ ∑§◊¸‚È
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 31

÷Êª·È ¬˝‚Q§Ê˘ŸÈ·Q§ •Ê‚Q§Ê flÊ àfl¥ Ÿ SflÁ¬Á·– àfl¥ ‡ÊÿŸ¥ Ÿ ∑§⁄UÊÁcÊ–

¡ÊªÁ⁄U× ‚Ÿ˜ ‚ŒÒfl ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÊŸ˜ ¬‡ÿ‚ËàÿÕ¸—– ¬⁄U◊˜ •ãÿ¥ ¡Ëfl◊˜ ©U¬÷Ê¡ÿ×
©U¬÷Êª¥ ∑§Ê⁄Uÿ× Ãfl ÷Êª— ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§‚ÈπŒÈ—πÊŸÈ÷fl— `§, ∑ȧòÊ? •SÃËÁÃ
‡Ê·—– àfl¥ ¬⁄UøÁ⁄UÃ◊˜ •flÒÁ· ¬⁄U·Ê¥ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÊáÊÊ◊˜ •ÊøÁ⁄UÃ¥ ¡ÊŸÊÁ‚– „U
¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝! Sfl÷Êfl⁄UÁ„UÃ! “¬˝∑ΧÁêȸáÊ‚Êêÿ SÿÊŒ◊ÊàÿÊÁŒSfl÷ÊflÿÊ—– ÿÊŸÊÒ
Á‹XU ¬ÊÒ⁄Uflª¸” ßUÁà ◊ÁŒŸË– M§¬ÊÁŒ⁄UÁ„UÃàflÊØ àflÊ¥ ∑§Ê˘Á¬ Ÿ ¬‡ÿÁÖ
M§¬ÊÁŒ◊„UûÊûflÿÈQ§SÿÒfl ¬˝àÿˇÊ¥ ÷flÁà Ÿ ‚͡◊Sÿ– ‚͡◊Sfl÷ÊflÊûflÊ¥ Ÿ ∑§Ê˘Á¬
Œ˝CÈ¥U ‡Ê∑A§ÊÃËàÿÕ¸—–
•ŸÈflÊŒ - ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§ ∑§◊¸÷Êª ◊¥ ‹ª „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÈ◊ ‚ÊÃ Ÿ„UË¥–
ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§Ê ÷Êª ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§Ê߸U ÷Êª Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÈ◊ ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§
øÁ⁄UòÊ ∑§Ê ¡ÊŸÃ „UÊ Á∑§ãÃÈ „U ¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝! ÃÈê„¥U ∑§Ê߸U Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ–

(30)
¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹! ‚͡◊÷ÍÇÊ·
¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÁŸ∑§Êø÷ÊÁ¡ ∑§Ê‹–
•Áfl⁄UìÁ⁄UflÎÁûÊπŒÁπÛÊ
SflÁ¬Áà ¡Ÿ ¬˝ÁÃ’Èäÿ‚ àfl◊∑§—––
•ãflÿ— - „U ¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹! ‚͡◊÷ÍÇÊ· ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÁŸ∑§Êø÷ÊÁ¡∑§Ê‹
•ÁflÃ⁄UìÁ⁄UflÎÁûÊπŒÁπÛÊ ¡Ÿ SflÁ¬Áà (‚ÁÃ) ∞∑§— àfl¥ ¬˝ÁÃ’Èäÿ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝∑ΧÃËÁÃ- „U ¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹! ¬˝∑ΧàÿÊ Sfl÷ÊflŸ
ø@‹! ‚͡◊÷ÍÇÊ· ‚͡◊ÊÁáÊ ¬⁄U◊ÊáÊÈM§¬ÊÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ¬Îâ√ÿ#¡—¬˝÷ÎÁÃ÷ÍÃÊÁŸ
‡Ê·ÊÁáÊ ÿÁS◊Ÿ˜ ‚— ‚͡◊÷ÍÇÊ·SÃÁS◊Ÿ˜– ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÁŸ∑§Êø÷ÊÁ¡ ∑§Ê‹,
¬˝∑ΧÃÁfl¸∑§Ê⁄UÊ— ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÊSÃ·Ê¥ ÁŸ∑§Êø¥ ‚VUÊø¥ ÷¡Ã ßUÁà ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄U-
ÁŸ∑§Êø÷Ê∑˜§, ÃÁS◊Ÿ˜ ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄ÁŸ∑§Êø÷ÊÁ¡ ∑§Ê‹ ‚◊ÿ– ¬˝‹ÿ∑§Ê‹
 32 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ßUàÿÕ¸—– •Áfl⁄UìÁ⁄UflÎÁûÊπŒÁπÛÊ •Áfl⁄UÃ¥ ‚ÃÃ¥ ¬Á⁄UflÎÁûÊ— ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È

¬Á⁄U÷˝◊áÊ¥, ÃSÿÊ— ¬Á⁄UflÎûÊ— πŒŸ üÊ◊áÊ ÁπÛÊSÃÁS◊Ÿ˜– ‚ÃÃ¥ ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È
¬Á⁄U÷˝◊áÊπŒŸ üÊÊãÃ ¡Ÿ •Êà◊ÁŸ SflÁ¬Áà ‚Áà ÁŸŒ˝Ê¥ ªÃ ‚Áà ∞∑§— ∞∑§Ê∑§Ë
àfl¥ Á‡Êfl ∞fl ¬˝ÁÃ’Èäÿ‚ ¡ÊªÁ⁄UÃÊ ÷Íÿ‚– ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ÿŒÊ ¬˝∑ΧÃ— ‚fl¸˘Á¬
Áfl∑§Ê⁄UÊ— ‚VUÊø¥ ¬˝Ê¬AÈflÁãÃ, •Êà◊Ê ø ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È ÷˝◊Ÿ˜ üÊÊãÃÊ ÷ÍàflÊ ‡ÊÃ,
ÃÁS◊Ÿ˜ ∑§Ê‹ àfl◊∑§ ∞fl ¬˝ÁÃ’Èäÿ‚ ßUÁà ÷Êfl—–
ŸÒÿÊÁÿ∑§◊Ã ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ¬ÎÁÕ√ÿÊÁŒ÷ÍÃÊÁŸ ¬⁄U◊ÊáÊÈM§¬áÊ •flÁ‡ÊcÿãÃ–
•ãÿ ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÊ— ‚VUÊø¥ ¬˝Ê¬AÈflÁãÖ Ìʟ˥ ◊„UE⁄U ∞fl ¡ÊªÁ⁄UÃÊ ÷flÁÖ
ÃSÿÒfl Á‚‚ΡÊÿÊ ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ¬ÈŸ— ‚ª¸ÁfläÊÊŸ¥ ÷flÃËàÿÊ∑§⁄Uª˝ãÕ·È S¬CU◊˜–
•ŸÈflÊŒ - „U Sfl÷Êflø¥ø‹! Á‡Êfl! ¡’ ¬@÷Íà ÷Ë ¬⁄U◊ÊáÊÈ M§¬ ◊¥
„UË ‡Ê· ⁄U„UÃ „Ò¥U, ¬˝∑ΧÁà ∑§ ‚◊Sà Áfl∑§Ê⁄U ‚¥∑§Êø ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ÃÕÊ
ŸÊŸÊ ÿÊÁŸÿÊ¥ ◊¥ ÷˝◊áÊ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ ‚ üÊÊãà „UÊ∑§⁄ •Êà◊Ê ÷Ë ‚Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, ∞‚
‚◊ÿ ◊¥ ÃÈ◊ •∑§‹ „UË ¡ÊªÃ „UÊ (•ãÿ ’˝rÊÊ •ÊÁŒ ‚÷Ë ŒflÃÊ ‚Ê ¡ÊÃ
„ÒU¥)–

(31)
¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäʇÊ·¬Ë‹È-
¬˝∑§⁄UÁ‡Ê‹ÊÜ¿U¬ÁflòÊflÎÁûÊ⁄UÊŒÊÒ–
ÉÊ≈UÿÁ‚ ÷ÈflŸÊÁŸ Ã·È ¡Ëfl-
¬˝∑ΧÁÃø‹Ò— ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ‡Ê⁄UË⁄U◊˜––
•ãflÿ— - ¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäʇÊcʬˋȬ˝∑§⁄UÁ‡Ê‹ÊÜ¿U¬ÁflòÊflÎÁûÊ— (àfl◊˜)
•ÊŒÊÒ ¡Ëfl¬˝∑ΧÁÃø‹Ò— ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ÷ÈflŸÊÁŸ, Ã·È ø ‡Ê⁄UË⁄¥U ÉÊ≈UÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝‹ÿÁÃ- ¬˝‹ÿ ∞fl Œ„UŸ— •ÁªA— ¬˝‹ÿŒ„UŸSÃòÊ
ŒÇäʇÊ·Ê ÿ ¬Ë‹È¬˝∑§⁄UÊ— ¬⁄U◊ÊáÊȬÈTÊSÃ·Ê¥ Á‡Ê‹ÊÜ¿UŸ◊˜ ∞∑§òÊË∑§⁄UáÊ◊fl ¬ÁflòÊÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 33

flÎÁûÊ— ¡ËÁfl∑§Ê ÿSÿ ‚— ¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäʇÊ·¬Ë‹È¬˝∑§⁄UÁ‡Ê‹ÊÜ¿U¬ÁflòÊflÎÁûÊ—–

“©UÜ¿U— ∑§áÊ‡Ê •ÊŒÊŸ ∑§ÁáʇÊÊl¡¸Ÿ¥ Á‡Ê‹◊˜” ßUÁà ÿÊŒfl—– “Á„U⁄Uáÿ⁄‘UÃÊ „ÈUÃ÷Ȫ˜
Œ„UŸÊ „U√ÿflÊ„UŸ—” ßUàÿ◊⁄U—– “´§Ã◊ÈÜ¿UÁ‡Ê‹¥ ôÊÿ◊◊ÎÃ¥ SÿÊŒÿÊÁøÃ◊˜– ◊ÎÃ¥ ÃÈ
ÿÊÁøÃ¥ ÷ÒˇÊ¥ ¬˝◊ÎÃ¥ ∑§·¸áÊ¥ S◊ÎÃ◊˜–” “´§ÃÊ◊ÎÃÊèÿÊ¥ ¡ËflûÊÈ” ßUàÿÈÄàflÊ ◊ŸÈS◊ÎÃÊflÁ¬
Á‡Ê‹ÊÜ¿USÿ ¬ÁflòÊflÎÁûÊàfl¥ ¬˝ÁìÊÁŒÃ◊˜– Ãʌ·ÊSàfl¥ Á‡Êfl •ÊŒÊÒ ‚ªÊ¸ŒÊÒ ¬˝Õ◊¥
¡Ëfl¬˝∑ΧÁÃø‹Ò— ¬˝ÊÁáÊSfl÷ÊflŸ •ŒÎCUŸ flÊ ªÁÃ◊Áj— ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ¬Ë‹ÈÁ÷—
÷ÈflŸÊÁŸ •Ã‹ÁflË‚ÈËÊÁŒøÃÈŒ¸‡Ê÷ÈflŸÊÁŸ, Ã·È ø ÷ÈflŸ·È ‡Ê⁄UË⁄¥U ÉÊ≈UÿÁ‚,
⁄UøÿÁ‚– ¬˝ÊÁáÊŸÊ◊ŒÎCUfl‡ÊÊØ ¬⁄U◊E⁄USÿ ‡Ê⁄UË⁄U¬Á⁄Uª˝„UÊ ÷flÁÖ ÃÕÊ ø üÊÈÁ×-
“•ãÿòÊ äÊ◊ʸŒãÿòÊÊäÊ◊ʸŒãÿòÊÊS◊ÊØ ∑ΧÃÊ∑ΧÃÊØ” ßUÁà üÊÈÃ÷¸ªflÃÊ˘ŒÎCUSÿ
¬˝Á÷äÊÊÛÊ ÃSÿ SflËÿ◊ŒÎCU◊˜–
∑§ÊáÊʌʟʥ ŸÒÿÊÁÿ∑§ÊŸÊ¥ ø ◊Ã◊ÊÁüÊàÿ„U ‚ª¸¬˝Á∑˝§ÿÊ ‚VUÁÃÃÊ– ‚Ê øÿ¥
¬˝Á∑˝§ÿÊ ¬˝‡ÊSìʌ÷ÊcÿÊŒÊÒ ÁflSÃ⁄‘UáÊ Œ˝CU√ÿÊ–
•ŸÈflÊŒ - ¬˝‹ÿM§¬ •ÁªA ‚ ŒÇäÊ „UÊ∑§⁄U ‡Ê· ’ø (¬ÎâflË, ¡‹, flÊÿÈ
•ÊÁŒ ÷ÍÃÊ¥ ∑§) ¬⁄U◊ÊáÊȬȥ¡Ê¥ ∑§ ∞∑§òÊË∑§⁄UáÊ M§¬ ¬ÁflòÊ ¡ËÁfl∑§Ê flÊ‹ ÃÈ◊
¬„U‹ ¡ËflÊ¥ ∑§ •ŒÎCU ‚ ø¥ø‹ ¬⁄U◊ÊáÊÈ•Ê¥ ‚ øÃÈŒ¸‡Ê÷ÈflŸÊ¥ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄UÃ
„UÊ ÃŒŸãÃ⁄U ©UŸ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄U ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „UÊ–

(32)
¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥ ¬˝flÎûÊÒ—
∑§⁄UáʪáÊÒL§¬‹èÿøßʟÊ◊˜–
∑§ÁÃøŸ ¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊŸÈ÷ÍÁÃ-
¬˝‚Î◊⁄UflÊ‚ŸÿÊ S◊ÎÃË— ¬˝‚Í·––
•ãflÿ— - „U ¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ¬˝flÎûÊÒ— ∑§⁄UáʪáÊÒ— ©U¬‹èÿøßʟʥ ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥
¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊŸÈ÷ÍÁì˝‚Î◊⁄UflÊ‚ŸÿÊ ∑§ÁÃøŸ S◊ÎÃË— ¬˝‚Í·–
 34 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¡ŸÁÃ- „U ¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ¡ŸÊŸÊ¥ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ ‡Ê⁄UáÊ! ¬˝flÎûÊÒ—

Á∑˝§ÿʇÊË‹Ò— ∑§⁄UáʪáÊÒ— ßUÁãŒ˝ÿ‚◊Í„ÒU— ©U¬‹èÿøßʟʥ ¬˝Ê#øÒÃãÿÊŸÊ¥ ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥
ŒÁ„UŸÊ¥ ¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊŸÈ÷ÍÁì˝‚Î◊⁄UflÊ‚ŸÿÊ ¡ã◊ÊãÃ⁄UÊŸÈ÷fl¬˝fl„áʇÊË‹flÊ‚ŸÿÊ
∑§ÁÃøŸ ∑§ÊpŸ S◊ÎÃË— ¬˝‚Í·, ¡ã◊ÊãÃ⁄US◊⁄UáÊÊÁŸ ¡ŸÿÁ‚– ÃÊÁ÷⁄‘Ufl
¬Ífl¸¡ã◊S◊ÎÁÃÁ÷— ¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ ÷Êª¬˝flÎÁûʡʸÿÃ– ¬Ífl¸¬Ífl¸ÿÊÁŸ·È •ŸÈ÷ÍÃÊ Áfl·ÿÊ
•Êà◊ÁŸ ‚¥S∑§Ê⁄UàflŸ ÷flãàÿflÁSÕÃÊ—– ¡ã◊ÊãÃ⁄‘U ¬ÈŸ— ¬˝Ê#ÊÿÊ¥ ÃSÿÊ¥ ÿÊŸÊÒ
¬˝ÊÁáÊŸ— ÃÿÊ ¬Ífl¸¡ã◊S◊ÎàÿÊ ÃlÊÁŸSfl÷Êfl¥ ¬˝Ê¬AÈflãÃËÁà ÿÊª‚ÍòÊ÷Ê¡flÎÁûʬ˝÷ÎÁ÷È
ª˝ãÕ·È ÷·ʥ ¬˝ÁìÊÁŒÃ◊˜– •Á÷Ÿfl÷Ê⁄UàÿÊ◊˜ •Á÷ŸflªÈ#Ê˘Á¬ ““¡Êà ∞fl
¡ãÃÈ⁄UËÿÃËÁ÷— ‚¥ÁflÁj— ¬⁄UËÃÊ ÷flÁÔ” ßUÁà ÁŸÁŒ¸‡ÊÁà ŸÊ≈K‡ÊÊSòÊ ·DU˘äÿÊÿ–
¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ ¬Ífl¸¡ã◊S◊ÎÁÃ¥ ÃûÊlÊÁŸSfl÷Êfl¥ àfl◊Èà¬ÊŒÿ‚ËÁà ÷Êfl—– •ÕflÊ
Á∑˝§ÿʇÊË‹Ò— ∑§⁄UáʪáÊÒ— ßUÁãŒ˝ÿ‚◊Í„ÒU— ©U¬‹éäÊøßʟÊ◊˜ •ŸÈÁ◊ÃøÒÃãÿÊŸÊ◊˜
‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥ Á„U⁄Uáÿª÷ʸŒËŸÊ◊˜ ∑§ÁÃøŸ •ôÊÊÂ¥ÅÿÊÁŸ ÿÊÁŸ ¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊÁáÊ
¡ã◊ÊãÃ⁄UÊÁáÊ Ã·È ÿÊ •ŸÈ÷ÍÃÿ— •ŸÈ÷fl‹ˇÊáÊÊ flŒÊÕ¸Áfl·ÿÊ ’ÈhUÿ— ÃÊèÿÊ
•Ê◊AÊÿS◊⁄UáÊÊÁŸ ¬˝‚Í· ¡ŸÿÁ‚– ¬˝ÁªZ Á„U⁄Uáÿª÷ʸŒÿ— ¬˝áÊCU◊ʪ◊¥ S◊⁄UÁãÃ,
ÃòÊÊiÊäÊ∑§Ê ÷flÁà ¬⁄U◊Êà◊Òfl- ““ÿÊ ’˝rÊÊáÊ¥ ÁflŒäÊÊÁà ¬ÍflZ ÿÊ flŒÊ°p ¬˝Á„UáÊÊÁÃ
ÃS◊Ò”” ßUÁà üÊÈÃ—– üÊÈÃÿÊ˘ŸÊŒÿ—, ‚ÎCUKÊŒÊÒ ¬⁄U◊E⁄USÃÊ— S◊ÎàflÊ Á„U⁄Uáÿª÷ʸÁŒèÿ
©U¬ÁŒ‡ÊÁà ßUÁÖ ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “¬˝‚È#Ò—” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! Á∑˝§ÿʇÊË‹ ßUÁãŒ˝ÿ ‚◊Í„UÊ¥ ‚ øÃŸÊ ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ
flÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄UäÊÊÁ⁄UÿÊ¥ ◊¥ ÃÈ◊ ¡ã◊ÊãÃ⁄UÊ¥ ∑§ •ŸÈ÷flÊ¥ ‚ flÊÁ‚à flÊ‚ŸÊ ‚ ∑§Áìÿ
S◊ÎÁÃÿÊ¥ ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „UÊ– •ÕflÊ Á„U⁄Uáÿª÷¸ •ÊÁŒ ◊¥ ¬Ífl¸∑§À¬ÊäÊËÃ
•Êª◊Ê¥ ∑§Ê S◊⁄UáÊ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „UÊ–

(33)
•ÁÇÊÁÿÃÁfl’ÈhUflà¬È⁄UÊáÊ—
S◊⁄UÁà ◊ÈÁŸÁŸ¸ª◊¥ Á„U⁄Uáÿª÷¸—–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 35

ªªŸ¬flŸ‚ÁÛʬÊÃ∑§Ãʸ
∑§ÕÿÁ‚ flÊ ∑§⁄UáÊÊŸ¬ˇÊ ∞fl––
•ãflÿ— - ¬È⁄UÊáÊ— Á„U⁄Uáÿª÷¸— ◊ÈÁŸ— •ÁÇÊÁÿÃÁfl’ÈhUflØ ÁŸª◊¥
S◊⁄UÁÖ ªªŸ¬flŸ‚ÁÛʬÊÃ∑§Ãʸ (àfl¥) ∑§⁄UáÊÊŸ¬ˇÊ ∞fl flÊ ∑§ÕÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •ÁÇÊÁÿÃÁÃ- ¬È⁄UÊáÊ— Áø⁄Uãß— Á„U⁄Uáÿª÷¸— ◊ÈÁŸ—
’˝rÊÊ ¬˝‹ÿÊŸãÃ⁄U◊˜ •ÁÇÊÁÿÃÁfl’ÈhUflØ •ÁÇÊÿàÿQ§ÁŸŒ˝flØ ÁŸª◊¥ flŒ¥
S◊⁄UÁÖ ¬˝‹ÿÊŸãÃ⁄¥U àÿQ§ÁŸŒ˝Ê ’˝rÊÊ ¬ÈŸ— ¬Ífl¸∑§À¬ÊäÊËÃÊŸ˜ flŒÊŸ˜ S◊⁄UÃËÁÃ
¬ÊÒ⁄UÊÁáÊ∑§Ê flŒÁãÖ ÃÕÊ øÊQ¥§ üÊË◊jʪflÃ-
““¬˝ÊøÊÁŒÃÊ ÿŸ ¬È⁄UÊ ‚⁄USflÃË
ÁflÃãflÃÊ˘¡Sÿ ‚ÃË S◊ÎÁÃ¥ NÁŒ–
Sfl‹ˇÊáÊÊ ¬˝ÊŒÈ⁄U÷ÍØ Á∑§‹ÊSÿ×
‚ ◊ Sflÿê÷Í÷¸ªflÊŸ˜ ¬˝‚ËŒÃÊ◊˜––””
•Õ fláÊÊ¸ìÊÊ⁄UáÊ ∑§á∆Uʌ˟ʥ ∑§á∆UàflÊÁŒM§¬áÊÒfl ŸÊ¬ˇÊáÊËÿàfl¥ Á∑§ãÃÈ
Áfl‹ˇÊáʬflŸ√ÿÊ ◊ ‚¥ ÿ Ê ª Êÿ ∑§á∆U Ê ŒËŸÊ◊¬ ˇ ÊáÊËÿàfl¥ SflËÁ∑˝ § ÿÃ , ‚
¬ÈŸ⁄U‡Ê⁄UË⁄USÿÊÁ¬ Ãfl ¬˝ÿ%Ÿ ‚ê÷flÃËÁà Á∑§◊Ê◊AÊÿ¬˝flûʸŸ ‡Ê⁄UË⁄‘UáÊÊ¬∑§ûʸ√ÿ¥
Ã◊Ã¥ ¬ˇÊ◊ŸÈ‚ÎàÿÊ„U- flÊ •ÕflÊ ªªŸ¬flŸ‚ÁÛʬÊÃ∑§ûÊʸ fláÊÊ¸ìÊÊ⁄UáÊÊÿ
•¬ÁˇÊÃSÿ Áfl‹ˇÊáʪªŸ¬flŸ‚¥ÿÊªSÿ ÉÊ≈U∑§— ∑§⁄UáÊÊŸ¬ˇÊ— ÁŸÁ⁄UÁãŒ˝ÿ— ∞fl
Á„U⁄Uáÿª÷ʸÁŒèÿ— •Êª◊◊˜ ∑§ÕÿÁ‚– ÁŸàÿôÊÊŸë¿Uʬ˝ÿ%ÊŸÊ¥ ‡Ê⁄UË⁄Uª˝„UáÊÊŸ¬ˇÊÿÊ
÷ªflÃÊ ÁŸÁ⁄UÁãŒ˝ÿSÿÊÁ¬ flŒÊ¬ŒCÎUàfl◊Ȭ¬ÛÊ◊flÁà ÷Êfl—– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê ‚¥S∑§⁄UáÊ
“∑§Õ◊Á‚ ∑§L§áÊÊŸ¬ˇÊ ∞fl” ßUÁà ¬Ê∆U—– àfl¥ ∑§Õ¥ ∑§L§áÊÊŸ¬ˇÊ ∞fl ŒÿÊ⁄UÁ„UÃ
∞fl •Á‚ flø‚– Ÿ ¡ÊŸ ∑§Áà ¬˝‹ÿÉÊ≈UŸÊ ◊ÿÊ ŒÎCUÊSÃÕÊÁ¬ àfl¥ ◊◊ ◊ÈÁQ¥§ Ÿ
S◊⁄UÁ‚– ªªŸ¬flŸÿÊÁ◊¸üÊáÊ¥ ∑§Á∆UŸÃ⁄¥U ÁfllÃ– ÃûÊÈ „U Á‡Êfl! àfl¥ ‚ê¬ÊŒÿÁ‚
Á∑§ãÃÈ ÷Q§¡ŸÊŸÊ◊S◊Ê∑¥§ ◊ÈÁQ¥§ Ÿ ∑§À¬ÿ‚ËÁà ∑§Õ¥ ∑§L§áÊÊ⁄UÁ„UÃÊ˘‚ËÁÃ
ÃÊà¬ÿ¸◊˜– “•Õ ‡ÊÁÿÃÁfl’ÈhUflØ” ßUÁà •◊ÎÃÊŒÿ ¬Ê∆U—–
 36 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ - ¬È⁄UÊáÊ Á„U⁄Uáÿª÷¸ (’˝rÊÊ) ◊ÈÁŸ ¬˝‹ÿ ∑§ •ŸãÃ⁄U ŸË¥Œ ‚

©U∆U „ÈU∞ ∑§Ë Ã⁄U„U flŒÊ¥ ∑§Ê ¬ÈŸ— S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Ê∑§Ê‡Ê •ÊÒ⁄U flÊÿÈ ∑§ Á◊üÊáÊ
¡Ò‚ ∑§Á∆UŸ ∑§ÊÿÊZ ∑§Ê ∑§⁄UŸ flÊ‹ ÃÈ◊ ßUÁãŒ˝ÿ⁄UÁ„Uà „UË flŒÊ¥ ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UÃ
„UÊ– •ÕflÊ (•Ÿ∑§ ¬˝‹ÿ ’Ëà ¡ÊŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë) ∑§L§áÊÊ⁄UÁ„Uà „UÊ– ◊⁄UË ◊ÈÁQ§
∑§Ë ’Êà ÿÊŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ–

(34)
•Õ ∑ΧÃ∑§∑§‹fl⁄UmUÿŸ
√ÿfl„U⁄UÃÊ ø ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ø–
•flªÁ◊쌬˝flÎÁûÊ◊ÊŒÊÒ
∑§flÿÁ‚ ‹Ê∑§Á„UÃÊÿ ‚ê¬˝ŒÊÿ◊˜––
•ãflÿ— - √ÿfl„U⁄UÃÊ •Õ ø ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ø ∑ΧÃ∑§∑§‹fl⁄UmUÿŸ
•ÊŒÊÒ ‹Ê∑§Á„UÃÊÿ •flªÁ◊쌬˝flÎÁûÊ¥ ‚ê¬˝ŒÊÿ¥ ∑§flÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê -•ÕÁÃ- √ÿfl„U⁄UÃÊ √ÿfl„UÊ⁄¥U ∑ȧfl¸ÃÊ ∑§◊¸∑§Êá«UM§¬áÊ
•Õ ø ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ø ÁŸflÎÁûÊ∑§Êá«UŸ ôÊÊŸ∑§Êá«UŸ flÁà ∑ΧÃ∑§‡Ê⁄UË⁄UmUÿŸ
∑Î § ÁòÊ◊Œ „ U m U ÿ  Ÿ •ÊŒÊÒ ¬˝ Õ ◊¥ ‹Ê ∑ §Á„U à Êÿ ‚Ê¥ ‚ ÊÁ⁄U ∑ §ÊáÊÊ¥ ∑§ÀÿÊáÊÊÿ
•flªÁ◊ìŒflÎ Á ûÊ◊˜ •flªÁ◊ÃÊ ’Ê Á äÊÃÊ ¬ŒÊŸÊ¥ ¬˝ fl Î Á ûÊ— ÿÁS◊Ÿ˜ ‚—
•flªÁ◊쌬˝flÎÁûÊSÃ¥ ‚ê¬˝ŒÊÿ¥ ¬⁄Uê¬⁄UÊ¥ ∑§flÿÁ‚ ¬˝ÕÿÁ‚–
ŸÒÿÊÁÿ∑§ÊŸÊ¥ ◊Ã ‡ÊéŒSÿ ∑ΧÃ∑§àflÊŒ˜ flŒÊ •ÁŸàÿÊ—– flŒSÿ ∑§◊¸∑§Êá«U-
ôÊÊŸ∑§Êá«U÷ŒÊŒ˜ mÒUÁfläÿ¥ ¬Á⁄U∑§Àåÿ„U Á‡ÊflSÿÊÁ¬ ∑ΧÃ∑§‡Ê⁄UË⁄UmUÿ¥ ∑§ÁÀ¬Ã◊˜–
Á‡Êfl— √ÿfl„UÊ⁄UÿÊÇÿŸ ∑§◊¸∑§Êá«UŸ ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ÁfläÿÊÁŒflÊÄÿÊà◊∑§‡Ê⁄UË⁄‘UáÊÊŒÊÒ
ßUë¿UÊM§¬Ê¥ ¬ŒÊŸÊ¥ ¬˝flÎÁûÊ¥ ‡ÊÁQ¥§ flÊ ÁŸäÊʸ⁄UÿÃËÁà ¬˝Á‚hUÊ ⁄UÊhUÊã×– ‚ ∞fl
‚VUÁÃ× ¬l˘ÁS◊ÁÛÊÁÖ •ÕflÊ •ÊŒÊÒ ‚ÎCU—¬˝Ê⁄Uê÷ √ÿfl„U⁄UÃÊ ◊äÿ◊flÎhUM§¬áÊ
©UûÊ◊flÎhUÊQ§ÊŸÈ‚Ê⁄U◊ŸÈÁÃDUÃÊ, ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ©UûÊ◊flÎhUM§¬áÊÊôÊʬ˝ŒÊÁÿŸÊ ø
∑ΧÃ∑§Ÿ ◊ÊÿÊ∑§ÁÀ¬ÃŸ ∑§‹fl⁄UmUÿŸ ©UûÊ◊flÎhU◊äÿ◊flÎhUM§¬Œ„UÁmUÃÿŸ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 37

•flªÁ◊ÃÊ •ŸÈ÷flªÊø⁄UÃÊ◊ʬÊÁŒÃÊ ¬ŒÊŸÊ¥ ¬˝flÎÁûÊ— •ÕÒ¸— ‚„U ‡ÊÁQ§ª˝„U— ÿŸ

Ãʌ·ʗ àfl◊˜ ‹Ê∑§Á„UÃÊÿ ‹Ê∑§ÊŸÊ◊Ê◊ÈÁc◊∑§◊ÒÁ„U∑¥§ ø üÊÿ ©U¬¬ÊŒÁÿÃÈ◊˜ flŒ¥
∑§flÿÁ‚– ‡ÊQ§⁄UËE⁄‘Uë¿UÊM§¬àfl¥ ŸÒÿÊÁÿ∑§◊Ã– ÃìÊŒ¥ Ãâÿ¥ ‚ÊÁ„UàÿŒ¬¸áÊÊŒÊflÁ¬
S»È§≈U◊˜– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ •ÕàÿòÊ “ŸŸÈ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ— - √ÿfl„UÊ⁄UÿÊÇÿ ∑§◊¸∑§Êá«UM§¬ ÃÕÊ ÁŸŒ‡ÊÊà◊∑§ ôÊÊŸ∑§Êá«UM§¬
•¬Ÿ ŒÊŸÊ ∑ΧÁòÊ◊ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥ ‚ •ÕflÊ ‚ÎÁCU ∑§ ¬˝Ê⁄Uê÷ ◊¥ ©UûÊ◊flÎhU ÃÕÊ
◊äÿ◊flÎhU ∑§ M§¬ ◊¥ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÃÈ◊ ¬„U‹ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§Ê¥ ∑§ Á„Uà ∑§
Á‹ÿ ¬ŒÊ¥ ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ ∑§ ÁŸäÊʸ⁄U∑§ ‚ê¬˝ŒÊÿÊ¥ ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§⁄UÃ „UÊ–

(35)
Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊÁÛÊ‚ª¸◊Í…U-
¬˝∑ΧÁÃ⁄U‚ÊflÁ„UÃÊÁÛÊfløŸËÿ—–
ßUÁà Áfl·◊Ã◊˘Á¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ
ªáÊÿÃÈ ∑§SÃfl ŸÊÕ! ∑§Ê҇ʋÊÁŸ––
•ãflÿ— - „U ŸÊÕ! ÁŸ‚ª¸◊Í…U¬˝∑ΧÁ× •‚ÊÒ •Á„UÃÊŒ˜ Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊØ
ÁŸfløŸËÿ— ßUÁà Áfl·◊Ã◊ •Á¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ Ãfl ∑§Ê҇ʋÊÁŸ ∑§— ªáÊÿÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Á„UÃÁfläÊËÁÃ- „U ŸÊÕ! „U SflÊÁ◊Ÿ˜! ÁŸ‚ª¸◊Í…U¬˝∑ΧÁ×
¬˝ ∑ Î § àÿÊ ◊Í π ¸ S fl÷Êfl— •‚ÊÒ ¡Ëfl‹Ê ∑ §— •Á„U à ÊØ •Á„U à ‚ÊäÊŸÊØ
Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊØ Á„UÃÁflÁäÊM§¬ÊØ ∑§¬≈UÊØ ¿U‹ÊØ, ∑§◊¸∑§Êá«UÊÁŒÁà ÿÊflØ–
ÁŸfløŸËÿ— ¬⁄UÊfløŸËÿ— ßàÿfl¥ Áfl·◊Ã◊ •Á¬ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹Ã◊ •Á¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ
flŒM§¬ •ŸÈDUÊŸ Ãfl Á‡ÊflSÿ ∑§Ê҇ʋÊÁŸ ŸÒ¬ÈáÿÊÁŸ ∑§— ªáÊÿÃÈ ÁfløÊ⁄UÿÃÈ–
ÁŸ‚ª¸ à — ◊Í … U ¬ ˝ ∑ Î § ÁÃ⁄U ‚ ÊÒ ¡Ëfl— Á„U à ÁflÁäÊ∑§¬≈U M §¬ÊØ ∑§◊¸ ∑ §Êá«U Ê Ã˜
ÁŸfløŸËÿÊ˘ÁSÖ Áfl·◊Ã◊˘ÁS◊Ÿ˜ Ãfl flŒM§¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ ∑§◊¸∑§Êá«U—
ôÊÊŸ∑§Êá«UpàÿÈ÷ÿ◊Á¬ fløÃ– ÃSÿ ø ∑§◊¸∑§Êá«USÿ ¡Ëfl‹Ê∑§ ◊„UÊŸ˜ ‚◊ÊŒ⁄UÊ
ŒÎ‡ÿÃ– ôÊÊŸ∑§Êá«U ¡ËflÊŸÊ¥ Ÿ ÃÕÊ ¬˝flÎÁûÊ—– ÃòÊ ∑§◊¸∑§Êá«UÊ˘ÿ¥ Ÿ flSÃÈÃÊ
 38 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

Á„UÂÊäÊ∑§Ê˘ÃSÃS◊ÊîÊËfl¥ ÁŸfløÿ ßUÁà ÷Êfl—– •ÕflÊ ÿòÊ Á„UÃ◊Á„UÃM§¬áÊ

•Á„UÃ@ Á„UÃM§¬áÊ ÷Ê‚Ã Ãʌ·Ê˘Á¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ ‹Ê∑§øÁCUÃ ÁŸ‚ª¸◊Í…U¬˝∑ΧÁ×
Sfl÷ÊflÃÊ ◊Í…UøCU— •‚ÊÒ ‹Ê∑§— Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊØ “∞ÃØ ∑§Ê◊ÿ◊ÊŸ—, •ŸŸ
ÿ¡ÃàÿÊÁŒÁ„UÃÁfläÊÊŸ√ÿÊ¡ÊØ •Á„UÃÊØ ŒÈL§Œ∑§Ê¸Ã˜ “◊Ê Á„¥USÿÊà‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ”
ßUàÿÊÁŒüÊÊÒÃÁŸ·äÊÁfl·ÿÊØ Á„¥U‚ÊŒÁŸ¸flûʸŸËÿ— ÁŸflÊ⁄UáÊËÿ ßUÁà – Ãfl ∑§Ê҇ʋÊÁŸ
∑§Ê ªáÊÿÃÈ ‚¥ Å ÿÿÊ ¬Á⁄U Á ë¿U Ÿ ûÊÈ , àfl¥ ‚Ê◊ÊãÿÃÊ Á„U ¥ ‚ ʬ˝ fl Î û Ê¥ ‹Ê ∑ ¥ §
flÒÁŒ∑§Á„¥U‚Ê◊ÊòÊSÿ ∑§ûʸ√ÿÃÊ¥ ’ÊäÊÿãÃËÁ÷— üÊÈÁÃÁ÷— ¬˝ÃÊÿ¸ Á„UìÕ Ÿÿ‚ËÁÃ
Ãfl øÊÃÈÿZ ªáÊÁÿÃÈ¥ Ÿ ∑§Ê˘Á¬ ˇÊ◊à ßUàÿÕ¸—– “¬˝∑ΧÁÃ⁄U‚ÊÁfl„U ÃÊÁÛÊfløŸËÿ—”
ßUÁà •◊ÎÃÊŒÿ ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ŸÊÕ! ¬˝∑ΧÁà ‚ „UË ◊Íπ¸ Sfl÷Êfl flÊ‹ ßU‚ ¡Ëfl‹Ê∑§ ∑§Ê
•Á„Uà ∑§ ‚ÊäÊŸ÷Íà Á„UÂÊäÊ∑§ ÁfläÊÊŸM§¬ ∑§◊¸∑§Êá«U ∑§ ¿U‹ ‚ ‹ÊÒ≈UÊ•Ê–
ÃÈê„UÊ⁄‘U ßU‚ flŒ M§¬Ë Áfl·◊Ã◊ ‚¥ÁfläÊÊŸ ◊¥ ÃÈê„UÊ⁄UË ÁŸ¬ÈáÊÃÊ ∑§Ê ∑§ÊÒŸ ¡ÊŸ
‚∑§ÃÊ „ÒU? ©U‚ flŒ ◊¥ ÃÈ◊Ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥ ∑§Ê „UË ‚¥ÁfläÊÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU–

(36)
÷flÃÈ ÁflÁäÊ⁄U¬Ífl¸∑§Êÿ¸ÃûflÊ-
‡ÊÿÁ„UÂÊäÊŸÃÊÁ÷äÊÊ‚È ∑§ÁpØ–
ÃŒÁ¬ ◊ÈÁ·ÃŒÊ·◊ãÃ⁄UÊ àflÊ¥
Ÿ ÷ÁflÃÈ◊„¸UÁà øÊŒŸÊ ¬˝◊ÊáÊ◊˜––
•ãflÿ— - •¬Ífl¸∑§Êÿ¸ÃûflʇÊÿÁ„UÂÊäÊŸÃÊÁ÷äÊÊ‚È ∑§ÁpŒ˜ ÁflÁäÊ— ÷flÃÈ–
ÃŒÁ¬ àflÊ◊˜ •ãÃ⁄UÊ øÊŒŸÊ ◊ÈÁ·ÃŒÊcÊ¥ ¬˝◊ÊáÊ¥ Ÿ ÷ÁflÃÈ◊„¸UÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷flÁàflÁÃ-ÁflÁfläÊÊøÊÿʸáÊÊ¥ ◊Ã ÁfläÊ— SflM§¬¥
¬˝ÁìÊl ÃSÿ ¬˝Ê◊Êáÿ Á‡ÊflSÿÒfl ¬˝Ê◊Êáÿ¥ ÁŸäÊʸ⁄UÿÁÖ ÁflÁäÊ— Á‹æ§Õ¸pÊŒŸÊ–
•¬Ífl¸∑§Êÿ¸ÃûflʇÊÿÁ„UÂÊäÊŸÃÊÁ÷äÊÊ‚È ∑§ÁpŒÁ¬ ÷flÃÈ– •ÊøÊÿʸáÊÊ¥ ◊Ã÷ŒŸ
ÁflÁäÊSflM§¬˘Á¬ ◊Ã÷ŒÊ ÁfllÃ– ∑§·ÊÁ@Œ∑§ŒÁ‡ÊŸÊ¥ ◊Ã “•¬Ífl¸‚VUÀ¬Ê ÁflÁäÊ—”,
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 39

¬˝Ê÷Ê∑§⁄UÊáÊÊ¥ ◊Ã ∑§ÊÿZ ÁflÁäÊ—– ÃòÊ ∑§Êÿ¸Ãûfl¥ ∑§Êÿ¸ÃÊ Á‹æ§Ê ÁŸM§…U‹ˇÊáÊÊ

ßUàÿÁ¬ ¬˝÷Ê∑§⁄U◊ÃÊŸÈÿÊÁÿŸ— ∑§øŸ flŒÁãÖ ©UŒÿŸÊøÊÿ¸◊Ã ÃÈ •Ê‡Êÿ
•Ê#ÊÁ÷¬˝Êÿ ∞fl Á‹æ§Õ¸—– Á◊üÊÊŸÈÿÊÁÿŸSÃÈ ßUCU‚ÊäÊŸÃÊ¥ Á‹æ§ÕZ flŒÁãÖ
∑§ÊÒ◊ÊÁ⁄U‹Ê— •Á÷äÊÊ Á‹æ§Õ¸ ßUÁà ÁŸäÊʸ⁄UÿÁãÖ ∞Ã·È ÿ— ∑§Ê˘Á¬ Á‹æ§ÕÊ¸
÷flÃÈ– ÃŒÁ¬ ◊ÈÁ·ÃŒÊ·¥ ÷˝◊¬˝◊ÊŒÊÁŒ ¡ËflŒÊ·⁄UÁ„UÃ¥ àflÊ◊ãÃ⁄UÊ ÁflŸÊ øÊŒŸÊ
¬˝◊ÊáÊ¥ Ÿ ÷ÁflÃÈ◊„¸UÁÖ ‚ê¬˝ŒÊÿ¬˝Ê◊ÊáÿÊÕZ àflà¬˝àÿˇÊ¬˝Ê◊Êáÿ◊fl‡ÿ◊fl
•¬ˇÿà ßUÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - •¬Ífl¸, ∑§Êÿ¸, Ãûfl, •Ê‡Êÿ ÿÊ Á„UÂÊäÊŸÃÊ ßUŸ◊¥ ‚ Á∑§‚Ë
∑§Ê ÷Ë (ŸÊŸÊ •ÊøÊÿÊZ ∑§ ◊ÊÃÊŸÈ‚Ê⁄U) ÁflÁäÊ ∑§„UÊ ¡Êÿ Á∑§ãÃÈ ÃÈê„UÊ⁄‘U Á’ŸÊ
fl„U ÁflÁäÊflÊÄÿ ÿÊ flŒflÊÄÿ ÷Ë ŒÊ· ⁄UÁ„Uà ¬˝◊ÊáÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ–

(37)
¬˝÷flÁà ¬⁄U◊Ê#! ÿÊ ŒÈ⁄UãÃÊ-
Œ¬‚⁄UáÊÊÿ Á„UÃ ¬˝fløŸÊÿ–
‚„U ø⁄UÁà øÃÈÁ÷¸⁄UÕ¸flÊŒÒ-
ÁŸ¸ª◊∑§fl! ‚ ÃflÒfl ‚ÍQ§‚Ê⁄U—––
•ãflÿ— - „U ¬⁄U◊Ê#! Ãfl ÿ— ‚ÍQ§‚Ê⁄U— ŒÈ⁄UãÃÊØ •¬‚⁄UáÊÊÿ Á„UÃ
¬˝fløŸÊÿ (ø) ¬˝÷flÁÖ „U ÁŸª◊∑§fl! ‚ ∞fl (‚ÍQ§‚Ê⁄U—) øÃÈÁ÷¸— •Õ¸flʌҗ
‚„U ø⁄UÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝÷flÃËÁÃ- „U ¬⁄U◊Ê#! ¬⁄U◊ ©Uà∑ΧCUpÊ‚ÊÒ •Ê#—
ÁflEÊSÿfløŸpÁà ¬⁄U◊Ê#—, Ãà‚ê’ÊäÊŸ– „U ¬⁄U◊Ê#! ¬⁄U◊Êà◊Ÿ˜! Ãfl ‚ÍQ§ÊŸÊ¥
‚È÷ÊÁcÊÃÊŸÊ¥ ‚Ê⁄U— Ãûfl¥ flŒ—U ŒÈ⁄UãÃÊØ ŒÈ—π¬˝ŒÊãÃÊØ ŒÈÁfl¸¬Ê∑§ÊØ •¬‚⁄UáÊÊÿ
ŒÍ⁄UË∑§⁄UáÊÊÿ Á„UÃ ¬˝fløŸÊÿ ’˝rÊôÊÊŸ‚ê¬ÊŒŸmUÊ⁄UÊ ◊ÊˇÊÊÿ ø ¬˝÷flÁà ‚◊ÕÊ¸
÷flÁÖ „U ÁŸª◊∑§fl! ÁŸª◊ÊŸÊ¥ flŒÊŸÊ¥ ÁŸ◊ʸáÊ øÃÈ⁄U! ‚ ∞fl ‚ÍQ§‚Ê⁄U—
øÃÈ Á ÷¸ — •Õ¸ fl ÊŒÒ — àflÿÊ ‚„U ø⁄U Á à Áfl‹‚ÁÖ ÁfläÿÕ¸ ¬ ˝ ‡ Ê¥ ‚ ʬ⁄¥ U
 40 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬˝Ê‡ÊSàÿÁŸãŒÊãÿÃ⁄U¬⁄¥U flÊÄÿ¥ øÊÕ¸flÊŒ—– ÿÕÊ flÊÿÈflÒ̧ ˇÊÁ¬DUÊ ŒflÃàÿÊÁŒ flÊÄÿ◊˜–

flÊÿ√ÿ¥ EÃ◊Ê‹÷à ÷ÍÁÃ∑§Ê◊Ê, flÊÿÈflÒ¸ ˇÊÁ¬DUÊ ŒflÃÊ flÊÿÈ◊fl SflŸ
÷ʪäÊÿŸÊ¬äÊÊflÁà ‚ ∞flÒŸ¥ ÷ÍÁÃ¥ ª◊ÿÁà (∑ΧcáÊÿ¡Èfl¸Œ 2.1.1) ßUàÿÊŒÊÒ
flÊÿÈflÒ¸ ˇÊÁ¬DUàÿÊlÕ¸flÊŒÊ Á„U flÊÿ√ÿ¥ EÃ◊Ê‹÷ÃàÿÊÁŒÁflÁäÊÁflÁ„UÃ¥
EìEÊ‹ê÷Ÿ¥ Eì‡ÊÈ∑§⁄UáÊ∑§Ê ÿʪ— ¬˝‡ÊSà ßUÁà ¬˝‡Ê¥‚ÿÁÖ ‚ ø •Õ¸flÊŒ—
SÃÈÁ× ÁŸãŒÊ ¬⁄U∑ΧÁ× ¬È⁄UÊ∑§À¬ ßUÁà øÃÈÁfl¸äÊ— (ãÿÊÿ‚ÍòÊ◊˜ 2.1.64)–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬⁄U◊Ê#! flŒM§¬ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‚ÍQ§‚Ê⁄ ◊ÊˇÊÊÁŒ ∑§Ë ¬˝ÊÁ#
∑§⁄UÊŸ ◊¥ ‚◊Õ¸ „ÒU– fl„U ŒÈÁfl¸¬Ê∑§Ê¥ ‚ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U Á„Uà ◊¥ ¬˝flÁøà ∑§⁄UŸ ◊¥
÷Ë ‚◊Õ¸ „ÒU– „U ÁŸª◊∑§fl! ÃÈê„UÊ⁄UÊ fl„U ‚ÍQ§‚Ê⁄U øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ (SÃÈÁÃ,
ÁŸãŒÊ, ¬⁄U∑ΧÁà •ÊÒ⁄U ¬È⁄UÊ∑§À¬) •Õ¸flÊŒÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ ‚ȇÊÊÁ÷à „UÊÃÊ „ÒU– (•ŸÈDUÿ
ÁflÁäÊ ∑§Ê ÁfläÊÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU)U–

(38)
•Á¡Ÿ◊È‚‹flÁŒÿͬ‡ÊêÿÊ-
ŒÎ·ŒÈ¬‹Sçÿ„UÁfl—∑§¬Ê‹‡ÊͬҸ—–
•Õ ªÈL§ÿ¡◊ÊŸªÊÃ΄UÊÃÎ-
¬˝÷ÎÁÃÁ÷⁄Uäfl⁄U∑§◊¸‚È àflÁ◊íÿ—––
•ãflÿ— - àfl◊˜ •äfl⁄U∑§◊¸‚È •Á¡Ÿ-◊È‚‹-flÁŒ-ÿͬ-‡ÊêÿÊ-ŒÎ·ŒÔ˜-
©UU¬‹-S»§ÿ-„UÁfl— ∑§¬Ê‹‡ÊͬҸ— •Õ ªÈL§-ÿ¡◊ÊŸ-ªÊÃÎ-„UÊÃά˝÷ÎÁÃÁ÷—
ßUíÿ—(÷flÁ‚)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- •Á¡ŸÁÃ- àfl¥ Á‡Êfl— •äfl⁄U∑§◊¸‚È ÿʪcÊÈ, •Á¡Ÿ¥
ø ◊È‚‹¥ ø flŒË ø ÿͬp ‡ÊêÿÊ ø ŒÎ·ìÊ ©U¬‹@ S»§ÿ¥ ø „UÁflp ∑§¬Ê‹‡Êͬ¸p
ÃÒ— •Õ ø ªÈL§p ÿ¡◊ÊŸp ªÊÃÊ ø ©UeÊÃÊ ø „UÊÃÊ øàÿÊÁŒÁ÷— ßUíÿ— ¬Ííÿ—–
÷fl‚ËÁà ‡Ê·—– •Á¡Ÿ¥ ◊Ϊø◊¸, ‡ÊêÿÊ ◊È‚‹Ê∑§Ê⁄U∑§ÊDU◊˜, Sçÿ¥ π«˜UªÊ∑§Ê⁄¥U
∑§ÊDU◊Ô˜– ÿôÊcflÃ·Ê¥ ¬˝ÿÊªÊ ÷flÃËÁà ÃÁmUÁäʬ˝Áìʌ∑§ª˝ãÕ·È Áfl‡Ê·Ê Œ˝CU√ÿ—–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 41

“ŒÎ·ŒÈ¬‹Sÿ ∑§¬Ê‹ÿͬҗ” ßUÁà •◊ÎÃÊŒÿ ¬Ê∆U—–

•ŸÈflÊŒ- „U Á‡Êfl! ÿôÊ∑§◊Ê¸ ◊¥ ÃÈ◊ •Á¡Ÿ (◊Ϊø◊¸), ◊È‚‹, flŒË,
ÿͬ, ‡ÊêÿÊ (◊È‚‹Ê∑§Ê⁄U∑§ÊDU), ŒÎcÊŒ˜ (Á‚‹fl≈U), ©U¬‹ (‹Ê…∏UÊ) Sçÿ
(π«˜UªÊ∑§Ê⁄U∑§ÊDU), „UÁfl, ∑§¬Ê‹‡Êͬ¸ •ÊÒ⁄U ªÈL§, ÿ¡◊ÊŸ, ©UŒ˜ªÊÃÊ, „UÊÃÊ •ÊÁŒ
∑§ mUÊ⁄UÊ ¬Í¡ ¡ÊÃ „UÊ–

(39)
ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬Á⁄UÃÊ ÉÊŸÊfl‹Ëfl
üÊÈÁÃ⁄U◊ÎÃÊÁŸ ÃflʇÊÿʌȌSÿ–
Áfl‹ÿ◊ÿ◊ȬÒÁà Áøà‚◊ÈŒ˝!
àflÁÿ ¡ªÃÊ ÁŸª◊Sÿ Áøà¬˝flÊ„U—––
•ãflÿ —- „U Áøà‚◊ÈŒ˝! üÊÈÁ× Ãfl •Ê‡ÊÿÊØ •◊ÎÃÊÁŸ ©UŒSÿ ÉÊŸÊfl‹Ë
ßUfl ¬Á⁄U× ÁflÁ∑§⁄UÁÖ ¡ªÃ— ÁŸª◊Sÿ •ÿ¥ Áøà¬˝flÊ„— àflÁÿ Áfl‹ÿ◊˜ ©U¬ÒÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁflÁ∑§⁄UÃËÁÃ- „U Áøà‚◊ÈŒ˝! ÁøŒfl ‚◊ÈŒ˝—,
Áøà‚◊ÈŒ˝SÃà‚ê’ÊäÊŸ– „U øßʡ‹äÊ! Ãfl •Ê‡ÊÿÊØ NŒÿÊØ •◊ÎÃÊÁŸ
‚ÈäÊÊäÊÊ⁄UÊ ¡‹ÊÁŸ flÊ ©UŒSÿ ÁŸS‚Êÿ¸– ©Uà¬Ífl¸∑§Ê˘SäÊÊÃÈ—– üÊÈÁ× flŒ— ÉÊŸÊfl‹Ë
ßUfl ◊Éʬ¥ÁQ§ÿ¸ÕÊ ¬Á⁄UÃÊ˘Á÷× ÁflÁ∑§⁄UÁà flcʸÁÖ ¡ªÃ— ÁŸª◊Sÿ, øÒÃãÿSÿ
flŒSÿ •ÿ¥ üÊÈàÿÊ ∑§Ëáʸ— Áøà¬˝flÊ„U— øßÊÿÊ— ‚@Ê⁄U— àflÁÿ Á‡Êfl Áfl‹ÿ¥
‡Ê◊Ÿ◊˜ ©U¬ÒÁà ¬˝Ê¬AÊÁÖ ÿÕÊ ŸŒË ‚◊ÈŒ˝ Áfl‹ÿ◊ȬÒÁà ÃÕÊ ÁøŒ˝Í¬¬˝flÊ„USàflÁÿ
Á‡Êfl Áfl‹ÿ¥ ÿÊÃËÁà àfl¥ Áøà‚◊ÈŒ˝Ê˘Á‚– ÉÊŸÊfl‹Ë ‚◊ÈŒ˝ÊîÊ‹ÊŸËfl ÁŸª◊SÃfl
NŒÿÊØ •◊ÎÃÊÁŸ ÁŸS‚Êÿ¸ fl·¸ÃËÁà Ãfl ‚◊ÈŒ˝áÊ ‚ÊêÿÁ◊Áà ÷Êfl—– ÿÕÊ
ÉÊŸÊfl‹Ë ‚◊ÈŒ˝Sÿ NŒÿÊØ •◊ÎÃ¥ ¡‹◊ÈhÎUàÿ ‚fl¸ÃÊ fl·¸Áà ÃÿÊ Sfl∑ΧÃfl·¸áÊmUÊ⁄UÊ
¡ÁŸÃp ¬˝flÊ„Up⁄U◊ ‚◊ÈŒ˝ ‹ËÿÃ ÃÕÒfl ¬⁄U◊Êà◊Ÿ— NŒÿÊØ üÊÈÁ×S◊ÎÁû§‹ÊÁŸ
SflªÊ¸ŒËÁŸ ‚◊SÃ ¡ªÁà ÁflÁ∑§⁄UÁà ÁflSÃÊ⁄UÿÁÖ ø⁄U◊ øŒ¥ ¡ªÃ˜ Sfl∑§Ê⁄UáÊ
¬⁄U◊Êà◊ÁŸ ‹ËÿÃ– ©U¬◊Ê‹VUÊ⁄U—–
42 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ- „U øßʂ◊ÈŒ˝! ÃÈê„UÊ⁄‘U NŒÿ ‚ •◊Îà (¡‹) ÁŸ∑§Ê‹ ∑§⁄U

üÊÈÁà ‚fl¸òÊ ◊ÉÊ‚◊Í„U ∑§Ë ÷Ê°Áà flÎÁCU ∑§⁄UÃË „Ò– øß ÁŸª◊ ∑§Ê ÿ„U ¬˝flÊ„U ÃȤÊ
Á‡Êfl ◊¥ „UË Áfl‹ËŸ „UÊÃÊ „ÒU–

(40)
•Á÷‚⁄UÁà ¬⁄¥U ¬⁄¥U ¬È⁄UÊ⁄‘U!
Áfl·ÿ◊Ÿ∑§◊¬ÊSÿ ¬Ífl¸¬Ífl¸◊˜–
flL§áÊÁŸ‹ÿ◊ʬªfl ÿÊflŒ˜
÷¡Áà ÷flãÃ◊‚ÊÒ Ÿ ÁøûÊflÎÁûÊ—––
•ãflÿ— - „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! •‚ÊÒ ÁøûÊflÎÁûÊ— ÿÊflØ •Ê¬ªÊ flL§áÊÁŸ‹ÿ◊˜ ßUfl
÷flãÃ¥ Ÿ ÷¡Áà (ÃÊflØ) ¬Ífl¸¬Ífl¸◊˜ •Ÿ∑§Áfl·ÿ◊˜ •¬ÊSÿ ¬⁄¥U ¬⁄¥U (Áfl·ÿ◊˜)
•Á÷‚⁄UÁÖ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •Á÷‚⁄UÃËÁÃ- „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! •‚ÊÒ ÁøûÊflÎÁûÊ— ◊ŸÊflÎÁûÊ—
ÿÊflØ ÿÊflà∑§Ê‹◊˜ •Ê¬ªÊ ŸŒË flL§áÊÁŸ‹ÿÁ◊fl flL§áÊÊ‹ÿ¥ ‚◊ÈŒ˝Á◊fl ÷flãÃ¥
Ÿ ÷¡Áà Ÿ ‚flÃ– “Ã⁄UÁXUáÊË ‡ÊÒflÁ‹ŸË ÃÁ≈UŸË NÁŒŸË äÊÈŸË– ‚˝ÊÃSflÃË
mUˬflÃË ‚˝flãÃË ÁŸ◊AªÊ˘¬ªÊ” ßUàÿ◊⁄U—– ÃÊflØ ÃÊflà∑§Ê‹¥ ¬Ífl¸¬Ífl¸¥ ¬Ífl¸¬Ífl¸∑§Ê‹
‚Á@Ã¥ ¬˝Ê#¥ flÊ, •Ÿ∑§Áfl·ÿ◊˜ •Ÿ∑¥§ Áfl·ÿ¥ ∑§◊¸÷Êª◊˜ ßUÁãŒ˝ÿÊÕ¸◊˜ flÊ •¬ÊSÿ
¬Á⁄Uàÿíÿ ¬⁄¥U ¬⁄¥U Ÿfl¥ Ÿfl¥ Áfl·ÿ¥ ¬˝Áà •¬˝Ê#¥ ¬˝Áà •Á÷‚⁄UÁà äÊÊflÁÖ ÿÊflÁŒÿ¥
ÁøûÊflÎÁûÊSàflÁÿ ‚◊ÈŒ˝ ŸŒËfl Áfl‹ËŸÊ Ÿ ÷flÁà ÃÊflØ ¬Ífl¸¬ÍflZ Áfl·ÿ¥ ¬Á⁄Uàÿíÿ
Ÿfl¥ Ÿfl¥ ¬˝Áà äÊÊflÁÖ ÿÕÊ ‚◊ÈŒ˝¥ ¬˝Êåÿ ŸŒË ‚flZ Sflàfl¥ ¬Á⁄Uàÿíÿ ÃŒ˝Í¬Ê
÷flÁÃ, ŸŒË‚◊ÈŒ˝ÿÊ— ∑§pŸ ÷ŒÊ Ÿ ÷flÁÖ ÃÕÒfl Á‡Êfl Áfl‹ËŸÊ ÁøûÊflÎÁûÊ—
Á‡ÊflM§¬Òfl ¡ÊÿÃ– Ã× ¬⁄¥U ÃSÿÊ¥ ÷Êª¬˝flÎÁûÊ— Ÿ ÷flÃËàÿÁ÷¬˝Êÿ—– ÁøûÊflÎûÊËŸÊ¥
ŸŒËM§¬àfl¥ ÃÈ ÿÊª‚ÍòÊ øÁø¸Ã◊fl–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬È⁄UÊ⁄‘U! ÿ„U ÁøûÊflÎÁûÊ ¡’ Ã∑§ ŸŒË •ÊÒ⁄U ‚◊ÈŒ˝ ∑§ ‚◊ÊŸ
•Ê¬‚ Ÿ„UË¥ Á◊‹ ¡ÊÃË Ã’ Ã∑§ ¬Ífl¸ ¬Ífl¸ Áfl·ÿÊ¥ ∑§Ê ¿UÊ«U∏ ∑§⁄U Ÿÿ Ÿÿ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 43

ÁflcÊÿÊ¥ ∑§ Á‹ÿ •Á÷‚⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „ÒU– ¡Ò‚ ‚◊ÈŒ˝ ‚ Á◊‹ ¡ÊŸ ¬⁄U ŸŒË
‚◊ÈŒ˝◊ÿ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– ©U‚∑§Ê ¬ÎÕ∑˜§ •ÁSÃàfl Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃÊ, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
Á‡Êfl ‚ Á◊‹ ∑§⁄U ÁøûÊflÎÁûÊ ÷Ë Á‡Êfl◊ÿ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– Á‡ÊflM§¬ÃÊ ¬˝Ê# „UÊŸ ∑§
’ÊŒ ©U‚ ¬ÎÕ∑˜§ ÷Êª ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–

(41)
ªÈáʪáÊ◊¬ŸËÿ ÁøûÊ∑ͧ¬
◊◊ ÁŸª◊Ò— ‚„U‚Ê ÁŸ¬ÊÁÃÃÊ˘Á‚–
•◊ÎÃ∑§‹‡Ê! ÁÃDU ÁÃDU ◊ãÿ
¬ÈŸ⁄UÁ¬ ¡ËflŸ◊ÈhUÁ⁄Ucÿ‚ Ÿ—––
•ãflÿ— - „U •◊ÎÃ∑§‹‡Ê! ÁŸª◊Ò— ªÈáʪáÊ◊˜ •¬ŸËÿ (àfl¥) ‚„U‚Ê
◊◊ ÁøûÊ∑ͧ¬ ÁŸ¬ÊÁÃ× •Á‚– ÁÃDU ÁÃDU– ¬ÈŸ— •Á¬ Ÿ— ¡ËflŸ◊˜ ©UhUÁ⁄Ucÿ‚
(ßUÁÃ) ◊ãÿ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- ªÈáʪáÊÁ◊ÁÃ- „U •◊ÎÃ∑§‹‡Ê! „U •◊ÎÃàfl¬˝ŒÊÿ∑§
Á‡Êfl! ÁŸª◊Ò— ªÈáʪáÊ¥ ªÈáÊÊŸÊ¥ ªáÊ— ªÈáʪáÊ— ªÈáÊÊŸÊ¥ ‚◊Í„U—, ‚ûfl⁄U¡SÃ◊‚Ê¥
’ÈhUKʌ˟ʥ ø ‚¥„UÁÃÁ⁄UàÿÕ¸—– ¬ˇÊ ªÈáʪáÊ¥ ⁄UîÊÈ⁄UÊÁ‡Ê—– Ã◊¬ŸËÿ ŒÍ⁄UË∑Χàÿ
ÁŸªÈ¸áÊ÷ÊflŸàÿâʸ—– ‚„U‚Ê •∑§S◊ÊŒfl ◊◊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕSÿ ¡ËflSÿ flÊ
•ôÊÊŸÃ◊ÊflÎûÊ ÁøûÊ∑ͧ¬ ÁøûÊ◊fl ∑ͧ¬¥ ÁøûÊ∑ͧ¬¥ ÃÁS◊Ÿ˜ ÁŸ¬ÊÁÃÃÊ˘Á‚– ÁøûÊflÎûÊÊÒ
SÕÊÁ¬ÃÊ˘Á‚– ÁÃDU ÁÃDU– ÃòÊÒfl ◊◊ ÁøûÊflÎûÊÊÒ ÷fl– àflÿÊ ¬ÈŸ— •Á¬ ŸÊ˘S◊Ê∑¥§
÷Q§ÊŸÊ¥ ¡ËflŸ◊ÈhUÁ⁄Ucÿ‚, •S◊îÊËflŸSÿ ©UhUÊ⁄USàflÿÊ ÷ÁflcÿÃËÁà ◊ãÿ–
¡ËflŸ‡ÊéŒÊ˘òÊ ¬˝ÊáÊSÿ ¡‹Sÿ ø flÊø∑§—– ÿÕÊ ⁄UîÊÈ◊¬ŸËÿ ∑ͧ¬ ¬ÁÃÃÊ
ÉÊ≈U— ∑Í § ¬ ∞fl ÁÃDUÁà Ÿ ¡‹◊È h UÃÈ Z ‚◊ÕÊ ¸ ÷flÁà ÃÕÒ fl
©U ¬ ÁŸ·ŒÊÁŒÁ÷ÁŸªÈ ¸ á ÊË∑Î § àÿ àfl¥ ◊◊ NŒÿ ¬ÊÁÃÃÊ ˘ ‚ËÁÖ ““Ÿ ÃSÿ
•Áäʪì⁄U◊ÊÕ¸Sÿ ¬˝ÊáÊÊ ©Uà∑˝§Ê◊Áãà ÃòÊÒfl ‚◊fl‹ËÿãÃ–”” ßUÁà üÊÈÃÁ⁄UÁÃ
ÃÊà¬ÿ¸◊˜– ÉÊ≈U¬ˇÊ ¡ËflŸ¥ ¡‹Á◊Áà ’Êäÿ◊˜–
44 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ - „U •◊ÎÃ∑§‹‡Ê! ÁŸª◊Ê¥ Ÿ (◊⁄‘U ÁøûÊ ∑§) ªÈáÊ ‚◊Í„U ∑§Ê
ŒÍ⁄U ∑§⁄U∑§, ‚ûfl, ⁄U¡‚˜ •ÊÒ⁄U Ã◊‚˜ ÃÕÊ ’ÈÁhU •ÊÁŒ ‚ ⁄UÁ„Uà ∑§⁄U∑§ ÃÈ◊∑§Ê
•∑§S◊ÊØ ◊⁄‘U (‡ÊÈhU) ÁøûÊM§¬Ë ∑ͧ¬ ◊¥ «UÊ‹ ÁŒÿÊ „ÒU, •Ã— ÃÈ◊ ◊⁄‘U ÁøûÊ∑ͧ¬
◊¥ „UË ⁄U„UÊ– ÃÈ◊ ¬ÈŸ— „U◊Ê⁄‘U ¡ËflŸ ∑§Ê ©UhUÊ⁄U ∑§⁄UÊª, ÿ„U ◊⁄Ê ◊ÊŸŸÊ „ÒU–

(42)
¬˝Õ◊‚◊ÿ‚X◊Êÿ ŸÒÃ-
îʪŒÈ¬¡ËflÁà ∑§fl‹¥ ÷flãÃ◊˜–
÷flÃÈ ‚ÃÂãÃ◊ãÃ⁄UÊ àflÊ¥
∑§Õ◊ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê˘Á¬ flSÃÈ‚ûÊÊ––
•ãflÿ— - ∞ÃØ ¡ªÃ˜ ÷flãÃ¥ ∑§fl‹¥ ¬˝Õ◊‚◊ÿ‚XU◊Êÿ Ÿ ©U¬¡ËflÁÖ
‚ÃÂãÃ¥ àflÊ◊˜ •ãÃ⁄UÊ flSÃÈ‚ûÊÊ •Á¬ ∑§Õ◊˜ •ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê ÷flÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝Õ◊Áà - ∞ÃØ ßUŒ¥ ¡ªÃ˜ ‚¥‚Ê⁄UÊ ÷flãÃ¥ Á‡Êfl¥
∑§fl‹¥ ¬˝Õ◊‚◊ÿ‚XU◊Êÿ ¬˝Õ◊— ¬ÍflÊ¸ ÿ— ‚XU◊SàflÿÊ Á‡ÊflŸ ‚„U Á◊‹Ÿ¥
ÃS◊Ò– ¬˝‹ÿÊŸãÃ⁄¥U ¬˝Õ◊‚ÎÁCU∑§Ê‹ ∞fl àflÿÊ ‚„U ‚XU◊Ê ÷flÁàflàÿÃŒÕZ Ÿ
©U¬¡ËflÁÃ, ŸÊüÊÿÁÖ •Á¬ ÃÈ ‚ûÊÊÿÊ¥ ¡ã◊ÊãÃ⁄‘U øÊÁ¬ ‚àÿÊfl‡ÿ∑§ àflg‡Ê¸Ÿ¥
ÁŸÁπ‹◊Á¬ ¡ªŒ˜ flÊÜ¿UÃËÁà ÌÕZ àflŒÊüÊÿ¥ SflË∑§⁄UÊÃËàÿÕ¸—– ‚ÃÂãÃ¥,
‚ÃÃ◊˜ •Áfl⁄UÃ◊˜ •ÊŒÊÒ ◊äÿ˘ãÃ flÊ ‚Ÿ˜ Áfll◊ÊŸ— ‚ߘ Ã¥ ‚ÃÂãÃ◊˜–
ÁòÊcflÁ¬ ∑§Ê‹cfl’ÊÁäÊÃÊ¬ÁSÕÁÃ∑§Á◊àÿÕ¸—– “‚Ÿ˜ ‚ÊäÊÊÒ äÊË⁄U‡ÊSÃÿÊ—– ◊Êãÿ
‚àÿ Áfll◊ÊŸ ÁòÊ·È ‚Êä√ÿÈ ◊ ÿÊ — ÁSòÊÿÊ◊˜ ” ßUÁà ◊ Á ŒŸË–
ÁòÊ∑§Ê‹Ê’ÊÁäÊÃÊ¬ÁSÕÁÃ∑¥§ àflÊ¥ Á‡Êfl◊˜ •ãÃ⁄Ê ÁflŸÊ flSÃÈ‚ûÊÊ ¬ŒÊÕ¸Áfll◊ÊŸÃÊ
ÃŒÁSÃàfl¥ flÊ, •Á¬ ∑§Õ¥ ∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ •ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê Ÿ ßUŒê¬˝Õ◊¥ ÿSÿÊSÃʌ·ÊË
÷flÃÈ •SÃÈ– ÷flà ©U¬ÁSÕÁ× ‚ÃÃ¥ fløà ßUÁà ÷flÊŸ˜ ‚ߘ ÁŸàÿÊ flÊ
÷flÁÖ Ãʌ·Ê àflÁÿ Áfll◊ÊŸ ‚Áà ∑§SÿÁøŒÁ¬ flSÃÈŸ— ‚ûÊÊ •ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê,
ÿSÿÊ— ¬Í fl Z Á∑§◊Á¬ Ÿ Áfllà ßU à ÿ à ʌΠ‡ ÊË ∑§Õ¥ ÷flÃÈ , Ÿ ∑§Õ◊Á¬
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 45

÷ÁflÃÈ◊„¸UÃËàÿʇÊÿ—– ‚fl¸Ã— ¬˝Õ◊¥ Ãfl ‚ûÊÊ˘ÁSà ÌŸãÃ⁄U¥ øÊãÿ·Ê¥

¬ŒÊÕʸŸÊÁ◊Áà àflà¬ÍÁfl¸∑Ò§fl flSÃÈ‚ûÊÊ ÷ÁflÃÈ◊„¸UÃËÁà ÷Êfl—– •ÃÊ ¡ªÛÊ
¬˝Õ◊‚◊ÿ‚XU◊ÊÿÊ˘Á¬ ÃÈ ÷ÍÿÊ÷ÍÿSÃfl Œ‡Ê¸ŸÊÿ àflÊ◊ÊüÊÿÁÖ ¡ªÃÊ˘Sÿ
‚ûÊÊÁ¬ àflà¬ÍÁfl¸∑Ò§fl fløà ßUàÿâʸ—–
•ŸÈflÊŒ- ÿ„U ‚¥‚Ê⁄U ∑§fl‹ ¡ã◊ ∑§ ‚◊ÿ Á◊‹Ÿ ∑§ Á‹ÿ ÃÈê„UÊ⁄UÊ
•ÊüÊÿ Ÿ„UË¥ ‹ÃÊ– ÃÈ◊ ÃÊ ÃËŸÊ ∑§Ê‹Ê¥ ◊¥ Áfll◊ÊŸ ⁄U„UÃ „UÊ, •Ã— ÃÈê„UÊ⁄‘U Á’ŸÊ
Á∑§‚Ë flSÃÈ ∑§Ë ‚ûÊÊ •ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê (Á¡‚∑§ ¬„U‹ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ „ÒU) ∑Ò§‚ „UÊ
‚∑§ÃË „ÒU– ÃÈê„UÊ⁄UË ‚ÃÃÁfll◊ÊŸÃÊ ∑§ ¬pÊØ „UË ¡ªÃ˜ „Ò– •Ã— ¬˝Õ◊‚◊ÿ‚XU◊
(¬„U‹Ë ’Ê⁄U Á◊‹Ÿ ◊ÊòÊ) ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ¡ªÃ˜ ÃÈê„UÊ⁄UÊ •ÊüÊÿ ‹ÃÊ „ÒU, ÿ„U
∑§„UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥– ¡ªÃ˜ ∑§Ë ‚ûÊÊ ‚ ¬Ífl¸ ÃÈê„UÊ⁄UË ‚ÃÂûÊÊ ÃÊ „ÒU „UË–

(43)
¬˝fl„U¬flŸflªÉÊÁ^UÃÊ˘Á¬
Sπ‹Áà Ÿ ÿîʪŒá«UÁ¬á«U÷Ê⁄U—–
‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊÃȋʬ˝∑§Êá«!U
Œ˝Á…U◊ªÈáÊ— ‚ ÷flŒ˜ªÈáÊòÊÿSÿ––
•ãflÿ— - „U ‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊÃȋʬ˝∑§Êá«U! ÿØ ¬˝fl„U¬flŸflªÉÊÁ^U× •Á¬
¡ªŒá«UÁ¬á«U÷Ê⁄U— Ÿ Sπ‹ÁÃ, ‚ ÷flŒÔ˜ªÈáÊòÊÿSÿ Œ˝Á…U◊ªÈáÊ— fløÃ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- ¬˝fl„UÁÃ- „U ‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊÃȋʬ˝∑§Êá«U! ‹ÉÊÈ ø
ªÈL§ øÁà ‹ÉÊÈ ªÈM§, ‹ÉÊȪÈflÊ¸SÃÈ‹ŸÊÃÈ‹ÊÿÊ¥ ¬˝∑§Êá«◊˜, ‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊ-
ÃÈ ‹ ʬ˝ ∑ §Êá«◊˜ , Ãà‚ê’Ê ä ÊŸ – ßU Œ ¥ ‹ÉÊÈ flø à ßU Œ ¥ ø ªÈ L § flø à ßU Á Ã
ÃÈ‹ŸÊÿÊSÃÈ‹ÊÿÊ¥ ¬Á⁄U◊Êáʬ˝◊ÊáÊ ŒˇÊ ßUÁà ÿÊflØ– ÿØ ÿS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ
¬˝fl„U¬flŸflªÉÊÁ^U× •Á¬, ¬˝∑ΧCUÊ fl„U— ¬˝fl„USÃʌ·ÊÊ ÿ— ¬flŸSÃSÿ flªŸ
ÉÊÁ^U× •Ê„U× •Á¬– ¬˝fl„UÊ flÊÿÈ÷Œ—– “¬˝fl„USÃÈ ’Á„UÿʸòÊÊ◊ÊÃÁ⁄UE¬˝÷ŒÿÊ—”
ßUÁà ÁflE—– ÃËfl˝ªàÿÊ ¬˝fl„U◊ÊŸSÿ flÊÿÊ— flªŸ ‚YUÁ^UÃÊ˘¬ËàÿÕ¸—–
 46 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¡ªŒá«UÁ¬á«U÷Ê⁄U— ¡ªŒá«U◊˜ ∞fl ’˝rÊÊá«U◊˜ ∞fl Á¬á«U— ªÊ‹∑§SÃSÿ ÷Ê⁄U—,

¡ªŒá«UÁ¬á«U÷Ê⁄U—– Ÿ Sπ‹Áà ©U¬Á⁄UCUÊÛÊ ¬ÃÁÃ, SflSÕŸÊØ ßUÃSÃÃÊ flÊ Ÿ
ªë¿UÁÃ, ‚ ÷flŒ˜ªÈáÊòÊÿSÿ ÷fl× Á‡ÊflSÿ ªÈáÊòÊÿ¥ ‚ûfl⁄U¡SÃ◊Ê¥‚ËàÿÃ òÊÿÊ
ªÈáÊÊ—– •ÕflÊ ªÈáÊòÊÿ¥ ⁄UîÊÈòÊÿ◊˜– Ãfl ‚ûflÊÁŒªÈáÊòÊÿÊáÊÊ¥ Œ˝Á…U◊ªÈáÊÊ ŒÎ…UÃÊÿÊ
ªÈáÊ— ¬˝÷ÊflÊ˘ÁSÖ •ÕflÊ ªÈáÊòÊÿSÿ ⁄UîÊÈÁ÷ÁSòÊäÊÊ ’ãäÊŸSÿ ŒÊ…K¸◊ÁSÖ
“ªÈáÊÊ ◊ÊÒ√ÿʸ◊¬˝äÊÊŸ M§¬ÊŒÊÒ ‚ÍŒ ßUÁãŒ˝ÿ àÿʪ‡ÊÊÒÿʸÁŒ‚ûflÊÁŒ‚ãäÿÊlÊ-
flÎÁûÊ⁄UîÊÈ·È– ‡ÊÈÄ‹ÊŒÊflÁ¬ ’ÈhUKÊ¥ ø” ßUÁà ◊ÁŒŸË– ÷flÊŸ˜ Á‡Êfl— ¬ŒÊÕʸŸÊ¥
‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊÃÈ‹ÊÿÊ¥ ÁŸ¬ÈáÊÊ˘ÁSÖ •ÃÊ ÷fliãäÊŸŸÒ¬ÈáÿÊØ ¬˝∑ΧCUflªflÃÊ ¬flŸŸ
¬˝ÉÊÁ^UÃÊ˘Á¬ ’˝rÊÊá«UÁ¬á«U÷Ê⁄UÊ ÿÁS◊Ÿ˜ SÕÊŸ ÷flÃÊ SÕÊÁ¬ÃÊ˘÷ÍûÊòÊÒfl
ÁSÕÃÊ˘ÁSÖ ÃÃSÃSÿ Sπ‹Ÿ¥ Ÿ ÷flÁÖ ŸÍŸ¥ ‚fl¸Á◊Œ¥ ÷flÃÊ ‚ûflÊÁŒªÈáÊòÊÿSÿ
⁄UîÊÈòÊÿáÊ flÊ ’ãäÊŸSÿ ŒÎ…UÃ⁄UÊ ªÈáÊÊ fløÃ ßUÁà èÊÊfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U ‹ÉÊÈ •ÊÒ⁄U ªÈL§ ∑§Ë ◊ʬ ∑§⁄UŸ flÊ‹ Ã⁄UÊ¡Í ◊ ÁŸ¬ÈáÊ Á‡Êfl!
¬˝øá«U ªÁÃflÊ‹ flÊÿÈ ‚ ≈U∑§⁄UÊ∑§⁄U ÷Ë ¡Ê ÿ„U ’˝rÊÊá«Á¬á«U ∑§Ê ÷Ê⁄U ßUäÊ⁄U
©UäÊ⁄U Ÿ„UË¥ Áπ‚∑§ ⁄U„UÊ, fl„U ÃÈê„UÊ⁄‘U ÁòʪÈáÊ (‚Ø ⁄U¡‚˜ •ÊÒ⁄U Ã◊‚˜ M§¬ ÃËŸ
ªÈáÊÊ¥ ÿÊ ÃËŸ ⁄UÁS‚ÿÊ¥) ‚ ’Ê°äÊŸ ∑§Ê ŒÎ…U∏Ã◊ ªÈáÊ „Ò– ÃÈ◊Ÿ ßU‚ ∞‚Ê ’Ê°äÊÊ „ÒU
Á∑§ •¬Ÿ SÕÊŸ ¬⁄U „UË ÁSÕ⁄U „Ò–

(44)
àfl◊Áπ‹¡ªŒË‡Ê! ·«˜UÁ÷⁄UXÒ-
UL§¬ÁøÃflŒ◊¡Ë¡Ÿ— ·«UXU◊˜–
∑§Õÿ ∑§Õ◊‚ÊflȬÒàfl‚ûÊÊ¥
‚ÃÂÃÊ ÷fl× Sfl× ¬˝¬@—––
•ãflÿ— - „U •Áπ‹¡ªŒË‡Ê! àfl¥ ·Á«UÔ˜÷— •XÒU— ·«UXU◊˜ ©U¬ÁøÃflŒ◊˜
•¡Ë¡Ÿ—– ‚ÃÂ× èÊfl× •‚ÊÒ Sfl× ¬˝¬@— ∑§Õ◊˜ •‚ûÊÊ◊˜ ©U¬ÒÃÈ (ßUÁÃ)
∑§Õÿ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 47

¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- àfl◊Áπ‹ÁÃ- „U •Áπ‹¡ªŒË‡Ê! •Áπ‹Sÿ

ÁŸÁπ‹Sÿ ¡ªÃ— ‚¥‚Ê⁄USÿ, ’˝rÊÊá«USÿÁà ÿÊflØ– ߸U‡Ê— SflÊ◊Ë, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ–
àfl¥ ·Á«˜U÷— •XÒU— ¬ÊŒÊë¿U㌗ „USÃÊèÿÊ¥ ∑§À¬¥ øˇÊÈèÿÊZ íÿÊÁ÷¥ üÊÊÃÎèÿÊ¥ ÁŸL§Q¥§
ŸÊÁ‚∑§ÊÿÊ— Á‡ÊˇÊÊ◊˜, ◊ÈπÊìÊ √ÿÊ∑§⁄UáÊÁ◊Áà ¬ÊŒÊÁŒ·Á«˜÷⁄UXÒU— ·«UX¥U
¿U㌗∑§À¬ÊÁŒ·«UXUÊ¬Ã◊˜ ©U¬ÁøÃflŒ¥ ÁflÁfläʇÊÊπʬ˝‡ÊÊπÊÁ÷L§¬ÁøÃ¥ ÁflSÃÎÃ¥
flŒ◊˜ •¡Ë¡Ÿ— ©à¬ÊÁŒÃflÊŸ˜– ÃÕÊ øÒÃûÊûfl¥ flÁáʸå ¬ÊÁáÊŸËÿÁ‡ÊˇÊÊÿÊ◊˜-

¿U㌗ ¬ÊŒÊÒ ÃÈ flŒSÿ „USÃÊÒ ∑§À¬Ê˘Õ ¬∆KÃ–

íÿÊÁ÷Ê◊ÿŸ¥ øˇÊÈÁŸ¸L§Q¥§ üÊÊòÊ◊ÈëÿÃ–
Á‡ÊˇÊÊ ÉÊ˝ÊáÊ¥ ÃÈ flŒSÿ ◊Èπ¥ √ÿÊ∑§⁄UáÊ¥ S◊ÎÃ◊˜–
ÃS◊ÊØ ‚ÊXU◊äÊËàÿÒfl ’˝rÊ‹Ê∑§ ◊„UËÿÃ––(41-42)
¿U㌗ ¬˝÷ÎÃËŸÊ¥ Á‡ÊflSÿ ÃûÊŒXU¡ÊÃàflÊŒ˜ flŒSÿ ÃûÊŒXUàflŸ √ÿ¬Œ‡Ê
ßUÁà ∑§fl⁄UʇÊÿ—– ‚ÃÂ×, ‚ÃÃ¥ ÁŸàÿ¥ ‚Ø Áfll◊ÊŸ— ‚ÃÂØ, ÃSÿ
‚ÃÂ×, èÊfl× Á‡ÊflSÿ •‚ÊÒ flŒM§¬— Sfl× ¬˝¬@SàflŒÁÃÁ⁄UQ§„Uàfl¡ãÿÊ
ÁflSÃÊ⁄U—, ∑§Õ¥ ∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ •‚ûÊÊ◊˜ •Áfll◊ÊŸÃÊ◊˜ ©U¬ÒÃÈ ªë¿UÃÈ ŒÍ⁄UË÷flÁàflÁÃ
∑§Õÿ flŒ–
•ŸÈflÊŒ- „U ‚◊Sà ¡ªÃ˜ ∑§ SflÊ◊Ë! ÃÈ◊Ÿ •¬Ÿ ¬Ò⁄U, „UÊÕ, •Ê°π,
∑§ÊŸ, ŸÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Èπ ßUŸ ¿U— •XUÊ ‚ ¿UãŒ, ∑§À¬, íÿÊÁ÷, ÁŸL§Q§, Á‡ÊˇÊÊ
•ÊÒ⁄U √ÿÊ∑§⁄UáÊ M§¬ ¿U— •XUÊ ◊¥ ÁflSÃÎà flŒ ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ Á∑§ÿÊ „ÒU– ÁŸàÿ
Áfll◊ÊŸ ÃÈ¤Ê ¬⁄U◊E⁄U ∑§Ê ÿ„U ¬˝¬@ Sfl× •‚ûÊÊ ∑§Ê ÷‹Ê ∑Ò§‚ ¬˝Ê# „UÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU?, ÿ„U ∑§„UÊ–

(45)
Áfl‡Ê∑§Á‹Ã◊ŸÈfl˝¡ÁÛÊÁøàÿ
SÕ¬ÁÃÁ⁄Ufl àfl◊¡ËÉÊ≈U— ¬˝¬@◊˜–
48 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

Áfl÷È⁄UÁ‚ Ÿ ø ÿÈíÿ‚ Áfl∑§Ê⁄ÒU-

SàflÁÿ ‚◊flÒÃÈ ∑§Õ¥ ‚ ÷ͪ¸—––
•ãflÿ— - àfl¥ SÕ¬Á× ßUfl Áfl‡Ê∑§Á‹Ã¥ ¬˝¬@¥ ÁŸÁøàÿ •ŸÈfl˝¡Ÿ˜
•¡ËÉÊ≈U—– (àfl¥) Áfl÷È— •Á‚, Áfl∑§Ê⁄ÒU— Ÿ ÿÈíÿ‚, (•Ã—) ÷ͪ¸— àflÁÿ
∑§Õ¥ ‚◊flÒÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- Áfl‡Ê∑§Á‹ÃÁÃ-SÕ¬Á× ßUfl SÕpÊ‚ÊÒ ¬ÁÃpÁÃ
SÕ¬Á×– “SÕ¬Á× ∑§@ÈÁ∑§ãÿÁ¬– ¡ËflÁCUÿÊ¡∑§ Á‡ÊÁÀ¬÷Œ ŸÊ ‚ûÊ◊ ÁòÊ·È”
ßUÁà ◊ÁŒŸË– “∑§ÊL§÷ŒÊ ◊ÈÅÿÃˇÊÊ” ßUÁà SflÊ◊Ë– ªÎ„UÁŸ◊ʸáʬ≈ÈU— Á‡ÊÀ¬∑§Ê⁄U
ßUàÿÕ¸—– àfl¥ Á‡Êfl— SâʬÁ× Á‡ÊÀ¬Ë ßUfl Áfl‡Ê∑§Á‹Ã◊˜ ßUÃSÃÃÊ Áfl∑§Ëáʸ¥ ¬˝¬@¥
¡ªûÊûfl¥ ÁŸÁøàÿ ÁøàflÊ, ∞∑§òÊË∑Χàÿ– •ŸÈfl˝¡Ÿ˜ ÃÁS◊ÛÊfl •ŸÈ¬˝Áfl‡ÿ
•¡ËÉÊ≈U— ‚ÎCUflÊŸÁ‚– ÿÕÊ SÕ¬ÁËÊ¸∑§ ÿòÊ ÃòÊ Áfl∑§ËáÊʸÁŸ ÃûflÊÁŸ ‚¥Nàÿ
Á‡ÊÀ¬¥ ⁄UøÿÁà ÃÕÒfl àfl◊¬ËÃSÃÃÊ Áfl∑§ËáÊʸÁŸ ¬⁄U◊ÊáflÊÁŒÃûflÊÁŸ ‚¥Nàÿ
¡ªà¬˝¬@¥ ‚ÎCUflÊŸ‚ËÁà ÷Êfl—– üÊÈÁÃ⁄UåÿÊ„U- ““Ãà‚ζUÊ ÃŒfl ¬˝ÊÁfl‡ÊØ””– ÃÕÊ
ø üÊË◊jʪflÃ˘åÿÈQ§◊˜-

∑§Ê‹‚¥ôÊÊ¥ ÃŒÊ ŒflË¥ Áfl÷˝ë¿UÁQ§◊ÈL§∑˝§◊—–

òÊÿÊÁfl¥‡ÊÁÃÃûflÊŸÊ¥ ªáÊ¥ ÿȪ¬ŒÊÁfl‡ÊØ––
‚Ê˘ŸÈ¬˝ÁflCUÊ ÷ªflÊ¥‡øCUÊM§¬áÊ Ã¥ ªáÊ◊˜–
Á÷ÛÊ¥ ‚¥ÿÊ¡ÿÊ◊Ê‚ ‚È#¥ ∑§ÊÿZ ¬˝’ÊäÊÿŸ˜–– (3.6.2,3)
¡ªà‚Î ¶ UÊ ÃòÊÒ fl ÊŸÈ ¬ ˝ Á fl‡ÊÁ‚ ÃÕÊÁ¬ Ÿ Ãfl Áfl∑§Ê⁄U‚¥ S ¬‡Ê¸ — –
Áfl∑§Ê⁄U‡ÊéŒŸÊ˘òÊ ·«˜U÷ÊflÁfl∑§Ê⁄UÊ— ¡ÊÿÃ, •ÁSÃ, Áfl¬Á⁄UáÊ◊Ã, fläʸÃ •¬ˇÊËÿÃ
ÁflŸ‡ÿÃËÁà ªÎsãÃ– ÿÃÊ Á„U àfl¥ Áfl÷È— √ÿʬ∑§Ê˘Á‚, Áfl∑§Ê⁄ÒUŸ¸ ÿÈíÿ‚, Áfl∑§Ê⁄ÒUŸ¸
S¬Î‡ÿ‚, •ÃÊ˘ÿ¥ ÷ͪ¸— ÷ÍÃÊŸÊ¥ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ ‚ª¸— ‚ÎÁCUSàflÁÿ Á‡Êfl ∑§Õ¥ ‚◊flÒÃÈ
‚◊flÃÊ èÊflÃÈ, ‚◊flÊÿŸ ÁÃDUÁàflàÿÕ¸—– ÷ͪ¸SÃÈ Áfl∑§Ê⁄ÒU⁄‘Ufl ‚◊flÃÊ ÷flÁÖ
àfl¥ ÃÈ Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃÊ˘Á‚– •ÃSàflÁÿ ÷ͪ¸Sÿ ‚◊flÃàfl¥ Ÿ ‚ê÷Ê√ÿÃ– •òÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 49

ŸÒÿÊÁÿ∑§◊ÃŸ ‚ÎC˜UÿȬʌʟàfl◊ÈQ§◊˜– ÃÕÊ Á„U flŒÊÁãß— ¬⁄U◊Êà◊ÊŸ◊fl

¡ªŒÈ¬ÊŒÊŸ¥ ◊ãÿãÃ, ÃŒÈQ§◊˜- “⁄UîÊÊÒ ÷È¡XUfllòÊ Áflfl⁄UËflÎàÿÃ ¡ªÃ˜”–
ÁflflûÊʸÁäÊDUÊŸÃÿÊ ¬⁄U◊Êà◊ŸÊ ¡ªŒÈ¬ÊŒÊŸàfl¥ Á‚hUKÁÖ ŸÒÿÊÁÿ∑§ÊSÃÛÊ ◊ãÿãÃ,
Ã Á„U ’˝ r ÊáÊÊ ÁŸÁ◊ûÊàfl◊ fl SflË∑È § fl¸ à  , Ã · Ê¥ ◊Ã ¬⁄U◊Êà◊Ÿ—
‚ÁT„U˷ʸfl‡ÊÊÁmU‡Ê∑§Á‹ÃÊ ÷flÁãà ¬⁄U◊ÊáÊfl—, ÃòÊ ÁŸàÿë¿UÊmUÊ⁄‘UáÊE⁄UÊ
ÁŸÁ◊ûÊ◊fl– Á‚‚ΡÊÊfl‡ÊÊŒ‚ÊÒ ¬⁄U◊ÊáÊÍŸ˜ ‚Á@àÿ ¡ªÁÛÊ◊ʸÁà ÃòÊÊåÿ‚ÊÒ
∑ȧ‹Ê‹flÁÛÊÁ◊ûÊ◊fl, ‚◊flÊÁÿ∑§Ê⁄UáÊàfl¥ ÃÈ Ÿ ∑§Õ◊Á¬ ÃSÿ Á‚hUKÁÖ •◊ÎÃÊŒÿ
ÃÈ “Áfl‡Ê∑§Á‹Ã◊áÊÈ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ- ÃÈ◊ Á‡ÊÀ¬∑§Ê⁄U ∑§Ë ÷Ê°Áà ßUäÊ⁄U ©UäÊ⁄U »Ò§‹ „ÈU∞ ÃûflÊ¥ ∑§Ê
∞∑§òÊ ∑§⁄U∑§ ¡ªÃ˜ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄UÃ „UÊ •ÊÒ⁄U ©U‚Ë ◊¥ ¬˝ÁflCU „UÊ ¡ÊÃ „UÊ– Á∑§ãÃÈ
ÃÈ◊ Áfl÷È (√ÿʬ∑§) „UÊ, Áfl∑§Ê⁄UÊ¥ ‚ ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã– •Ã— ÿ„U ÷ͪ¸
ÃÈ◊ ◊¥ ∑Ò§‚ ‚◊flà „UÊ–

(46)
Ÿ ¡ªÁŒŒ◊„UÃÈÃÊ Ÿ ‡ÊÍãÿÊ-
ŒflÁäÊ◊ÃÊ¥ ∑§Õ◊ÈjflÊ˘Sàfl∑§S◊ÊØ–
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊äÊ◊¸äÊ◊¸M§¬Ê
¬ÈL§·ªÈáÊ— ∑§Õ◊Ê⁄U÷à ÁflE◊˜––
•ãflÿ—- ßUŒ¥ ¡ªÃ˜ •„UÃÈ× Ÿ (©UjflØ) ‡ÊÍãÿÊØ Ÿ (©UjflØ)–
(ÃÁ„¸) •flÁäÊ◊ÃÊ◊˜ ©Ujfl— •∑§S◊ÊØ ∑§Õ◊˜ •SÃÈ– ¬ÈL§·ªÈáÊ— ßUÿ¥ •äÊ◊¸-
äÊ◊¸M§¬Ê ¬˝∑ΧÁ× ÁflE¥ ∑§Õ◊˜ •Ê⁄U÷Ö
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Ÿ ¡ªÁŒŒÁ◊ÁÃ- ßUŒ¥ ¬È⁄UÊ Áfll◊ÊŸ¥ ¡ªÃ˜ ‚¥‚Ê⁄U—
•„UÃÈ× ∑§Ê⁄UáÊÃÊ⁄UÁ„UÃÊØ ÃûflÊØ ∑§Õ¥ ∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ ©UjflØ, ©Uà¬lÖ
‡ÊÍ ã ÿflÊÁŒŸÊ¥ ‡ÊÍ ã ÿÊØ Ÿ, ‡ÊÍ ã ÿÊŒÁ¬ ¡ªÛÊÊ à ¬l à – •flÁäÊ◊ÃÊ¥
ªÊªÊÒ¸⁄‘UflÊà¬lÃ˘EÊŒE ∞flÊà¬là ßUÁà ◊ÿʸŒÊ‡ÊÊÁ‹ŸÊ◊Èjfl— ©Uà¬ÁûÊ—
 50 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•∑§S◊ÊŒÁ¬, ‚„U‚Ê ∑§Õ◊SÃÈ– Á∑§◊Á¬ ∑§Ê⁄UáÊ¥ ÃÈ ÃòÊ SÿÊŒfl– ßUÿ¥ ‚Ê¥ÅÿÊŸÊ¥

¬˝∑§Î Á× •äÊ◊¸äÊ◊¸M§¬Ê ÁfllÃ, ‚ ¬ÈL§·ªÈáÊ— ¬ÈL§·ÊäÊËŸÊÁSÖ •ÃÊ Ÿ Ãʌ·ʬ˝∑§Î àÿÊ
¡ªŒÈà¬ÁûÊ— ‚ê÷Ê√ÿÃ– ¬ÈL§·ªÈáÊ—, ‚Ê¥ÅÿÊŸÊ¥ ◊Ã ¬ÈL§·— ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊäÊ◊¸⁄UÁ„UÃÊ
fløÃ˘Ã— ‚ ∑§Õ¥ ÁflE¥ ◊„UŒÊÁŒ •Ê⁄U÷à ßUàÿÁ¬ ÷Êfl—– ‚Ê¥ÅÿÊŸÊ¥ ¬˝∑ΧÁ×
¬ÈL§·Sÿ ªÈáÊ— ªÈáÊ÷Êfl— fløÃ– ‚ÊêÿÊflSÕÊÿÊ¥ ∑§Êÿ¸¡ŸŸ‡ÊÁQ§⁄UÁ„UÃàflÊŒ˜
ÁflˇÊÊ ÷ ÊŸãÃ⁄¥ U ÃîÊŸŸ‚Ê◊âÿʸ à ˜ ¬È L §·Sÿ äÊ◊ʸ ä Ê◊¸ ÿ Ê — ¬˝ fl ø ∑ §àflÊmÊ
Ãh◊ʸäÊ◊¸M§¬àfl◊˜–
ãÿÊÿ◊Ã ¬ÈL§·Ò⁄UŸÈÁDUÃÊŸÊ¥ ∑§◊¸áÊÊ¥ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷Ê˘ŒÎCU‚¥S∑§Ê⁄UÊà◊∑¥§ »§‹¥
¬ÈL§·SÿÊà◊ÁŸ ªÈáÊM§¬áÊ ¡Êÿ◊ÊŸ¥ ‚ŒÊ»§‹ÊŒÿ¥ ¬ÈL§·Êà◊ÁŸ ÁÃDUÁà ¡ÊÃ ø
Ã໧‹ Ÿ‡ÿÁÃ, ÃŒflÊŒÎCU¬ŒŸ ∑§âÿÃ ÃìÊ »§‹ÃÊ äÊ◊ʸäÊ◊ʸflfl, ßUÁÃ
¬ÈL§·ªÈáÊM§¬Ê ¬˝∑ΧÁ× SflÃãòÊÃÊÁfl⁄U„UÊÁmUE¥ ÁŸ◊ʸÃÈ¥ Ÿ ‡Ê∑A§ÊÁÃ, ¬ÈL§·Sÿ
ÁflEÁŸ◊ʸÃÎÃÊ ÃÈ Ÿ ∑§SÿÊ˘åÿÁ÷◊ÃÊ, ‡ÊÍãÿÃÊ˘Á¬ Ÿ ‡Ê∑A§ÊÁà ¡ªŒÈà¬ûÊÈ¥
¬˝ÁÃÁŸÿÃ◊ÿʸŒÊ÷XU¬˝‚XUÊØ, ÁflŸÒfl Á∑§◊Á¬ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ ÁflESÿÊà¬ÁûÊp Ÿ
‡ÊÄÿÃ˘èÿȬªãÃÈÁ◊àÿªàÿÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ê⁄UáÊàflŸ SflË∑§ûÊ√ÿ¸ ∞flÁÖ
•ÁS◊Ÿ˜ ¬l ‚ÎÁCU¬˝Á∑˝§ÿÊÿÊpàflÊ⁄UÊ flʌʗ ‚Áãà ÁŸÁŒ¸CUÊ—– •„UÃÈ×
ßUÁà ¬ŒŸ ÁŸc∑§Ê⁄UáÊÃÊflÊÁŒŸÊ¥ ¬ˇÊ—, ‡ÊÍãÿÊÁŒÁà ¬ŒŸ ’ÊÒhUÊŸÊ¥ ‡ÊÍãÿflÊŒ—,
“•∑§S◊ÊØ” ßUÁà ¬ŒŸ ∑§SÿÁøŒ˜ •∑§S◊ÊmUÊŒ—, •ãÃ ø ‚à∑§Êÿ¸flÊŒ ßUÁÖ
‚fl¸˘åÿÃ flÊŒÊ •òÊ ÁŸ⁄UÊ∑ΧÃÊ ∞fl– flSÃÈÃSÃÈ ‡ÊÊSòÊ·È •Ê⁄Uê÷flÊŒ— ¬Á⁄UáÊÊ◊flÊŒÊ
ÁflfløflÊŒ— ‚¥ÉÊÊÃflÊŒpÁà ‚ÎÁCU¬˝Á∑˝§ÿÊflʌʗ ¬˝Á‚hUÊ— Á∑§ãÃÈ Sfl÷Êfl-ÁŸÿÁÃ-
ÿŒÎë¿UÊ-÷ÍÃÊŒÿÊ flÊŒÊ •Á¬ ÃòÊ øÁø¸ÃÊ ŒÎ‡ÿãà ∞fl– Sfl÷ÊflÊ Á„U
„UàflãÃ⁄UÊŸ¬ˇÊÊ flSÃÈäÊ◊¸Áfl‡Ê·—– •ÁS◊ã◊Ã Sfl÷Êfl ∞fl ‚ÎÁCU∑§Ê⁄UáÊ◊˜– ÿÕÊ-

Á‡ÊÁπŸÁpòÊÿà∑§Ê flÊ ∑§ÊÁ∑§‹ÊŸ˜ ∑§— ¬˝∑ͧ¡ÿØ–

Sfl÷Êfl√ÿÁÃ⁄‘U∑§áÊ ÁfllÃ ŸÊòÊ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜––
‚Ê¥ÅÿÊŸÊ¥ ¬˝∑ΧÁÃ⁄‘Ufl ◊„UŒÊŒËŸÊ¥ ∑§Ê⁄UáÊ¥ ÁfllÃ– ¬˝∑ΧÁÇÊéŒŸÊ˘òÊ
◊Í‹¬˝∑ΧÁÃ◊¸„UŒ„UVUÊ⁄USÃã◊ÊòÊÊp ∑§âÿãÃ– ◊Í‹¬˝∑ΧÁÃ⁄‘Ufl ◊„UŒÊÁŒÃûflÊÁŸ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 51

¡ŸÿÁÖ ‚Ê¥ Å ÿ ◊„U Œ ʌ˟ʥ Áfl∑Î § ÁÃàfl◊Á¬ ÁŸM§Á¬Ã◊˜ – flSÃÈ Ã ßU ÿ ¥

¬˝∑§Î ÁÃäʸ◊ʸäÊ◊¸M§¬Ê˘ÁSÖ ¬ÈL§·‚¥ÿÊªÊŒfl ¬˝∑§Î ÁÃÁ⁄Uÿ¥ ◊„UŒÊÁŒ ¡ŸÿÁÖ ªÈáÊòÊÿSÿ
‚ÊêÿÊflSÕÊÿÊ◊√ÿQ§Ê ‚ÃË Ÿ ÿ ¥ ∑§Êÿ¸ ¡ ŸŸ ÷flÁà ˇÊ◊ Á à ÁflSÃ⁄‘ U á Ê
ÿÈ Á Q§ŒËÁ¬∑§ÊŒÊÒ ¬˝ Á ìÊÁŒÃ◊˜ – ¬È L §·SÃÈ ¬˝ ∑ Î § ÁÃÁfl∑Î § ÁÃÁ÷ÛÊ— ∑§pŸ
∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊäÊ◊¸⁄UÁ„U× ‚ŸÊß— •ÃÊ ŸŒ¥ ◊„Uʌʌ˟ʥ ∑§Ê⁄UáÊàfl¥ ÷¡Ã ßUÁà Ÿ
ÃŸ ‚ÎÁCU÷¸ÁflÃÈ◊„¸UÃËÁÖ •flÁäÊSÃÈ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊÁŒªÈáÊ¡ÁŸÃˇÊÿÊ¬‡Ê◊-
ÁŸÁ◊ûÊ◊flÁë¿UÛÊÁfl·ÿ¥ ôÊÊŸÁ◊Áà ’ÊÒhUÊ—–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U ¡ªÃ˜ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§ Á’ŸÊ ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– ‡ÊÍãÿflÊÁŒÿÊ¥
∑§ ‡ÊÍãÿ ‚ ÷Ë ‚ÎÁCU ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ÿ„U ‚ÎÁCU •∑§S◊ÊØ ÷Ë ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ „UÊ
‚∑§ÃË– ¬ÈL§·ÊäÊËŸ ⁄U„Ÿ flÊ‹Ë äÊ◊ʸäÊ◊¸M§¬Ê ¬˝∑ΧÁà ÁflE ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑Ò§‚ ∑§⁄U
‚∑§ÃË „ÒU– (ÁŸ—S¬Î„U ¬ÈL§· ◊„UŒÊÁŒ ∑§Ê ∑Ò§‚ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU)–

(47)
Sfl¬⁄U¬Á⁄UøÿÊãäÿ„UÃÈ◊Ã¥
Á‡Êfl! ÷flŒÊfl⁄UáÊËÿ◊ãäÊ∑§Ê⁄U◊˜–
‡Ê◊ÿÁà ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈflÎãŒÊ-
ê’ÈŒ! ÷flŒ∑§¬ŒÊ Áflfl∑§ÁfllÈØ––
•ãflÿ— - „U Á‡Êfl! „U ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈflÎãŒÊê’ÈŒ! ÷flŒ∑§¬ŒÊ Áflfl∑§ÁfllÈØ
Sfl¬⁄U¬Á⁄UøÿÊãäÿ„UÃÈ◊˜ ∞Ã¥ ÷flŒÊfl⁄UáÊËÿ◊˜ •ãäÊ∑§Ê⁄¥U ‡Ê◊ÿÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Sfl¬⁄‘UÁÃ- „U Á‡Êfl! „U ‡ÊVU⁄U! „U ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈ-
flÎãŒÊê’ÈŒ! ’˝rÊÊá«UÁ’ãŒÈ‚◊Í„U¡‹Œ! ¡ªŒá«U◊fl Á’ãŒÈ— ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈSÃSÿ
flÎãŒÊŸÊ¥ ‚◊Í„UÊŸÊ◊˜ •ê’ÈŒ— ¡‹Œ—, ÃSÿ ‚ê’ÊäÊŸ– ’˝rÊÊá«Á’ãŒÈ‚◊Í„UÊŸÊ¥
flÎÁCU∑§Ã¸— ◊ÉÊ! Sfl¬⁄U¬Á⁄UøÿÊãäÿ„UÃÈ◊˜ Sflp ¬⁄UpÁà Sfl¬⁄UÊÒ, ÁŸ¡Ê˘ãÿpàÿÕ¸—–
•ÿ¥ ◊ŒËÿÊ˘ÿ¥ ø ¬⁄U∑§Ëÿ ßUÁà ¬Á⁄Uøÿ ∞fl ÷ŒôÊÊŸ◊fl •Êãäÿ„UÃÈ— •ãäÊàflSÿ
∑§Ê⁄UáÊ◊˜– Ã◊Ã¥ ◊◊ NŒÿ Áfll◊ÊŸ¥ ÷flŒÊfl⁄UáÊËÿ¥ ÷flÊŸ˜ Á‡Êfl ∞fl •Êfl⁄UáÊËÿÊ
52 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ÿSÿ Ã¥ ÷fl× •Êë¿UÊŒ∑§◊˜ •ãäÊ∑§Ê⁄¥U Ã◊— •ôÊÊŸ¥ flÊ èÊflŒ∑§¬ŒÊ ÷flÊŸ˜ ∞fl

∞∑¥ § ¬Œ¥ SÕÊŸ¥ ÿSÿÊ— ‚Ê, Áflfl ∑ §ÁfllÈ Ã ˜ Áflfl ∑ § ∞fl ÁfllÈ Ã ˜ ,
’˝rÊÊá«UÁ’ãŒÈflÎÁCU∑§Ê⁄U∑§Sÿ ◊ÉÊSÿ Ãfl NŒÿ ∑ΧìŒÿ¥ Áflfl∑§ÁfllÈŒfl
Sfl¬⁄UÿÊ÷¸ŒÊØ ‚◊ʪå àflŒÊë¿UÊŒ∑§◊ãäÊ∑§Ê⁄¥U ÁflŸÊ‡ÊÿÁÃ, •÷Œ’ÈÁhU@Êà¬Êl
àflë¿U⁄UáÊ¥ ¬˝Ê¬ÿÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ- „U Á‡Êfl! ’˝rÊÊá«UÁ’ãŒÈ ‚◊Í„UÊ¥ ∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄UŸ flÊ‹ ’ÊŒ‹!
•¬Ÿ •ÊÒ⁄U ¬⁄UÊÿ (M§¬ ÷Œ) ∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ „UË •ãäÊÃÊ (•ôÊÊŸ) ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU–
•Ê¬∑§Ê •ÊflÎà ∑§⁄U ‹Ÿ flÊ‹ ßU‚ •Êfl⁄UáÊËÿ •ãäÊ∑§Ê⁄U ∑§Ê ∞∑§◊ÊòÊ •Ê¬ ◊¥
⁄U„UŸ flÊ‹Ë Áflfl∑§ M§¬Ë ÁfllÈØ „UË ŒÍ⁄U ∑§⁄ÃË „ÒU–

(48)
S◊⁄UÁ‚ ∑§Õ◊ŸãÿŒfl! flÎûÊÊ¥
¬˝÷fl∑§ÕÊÁfläÊÈ⁄UÊ¥ ÁŸ¡Ê◊flSÕÊ◊˜–
¬ÈŸ⁄UÁ¬ Ÿ Áø⁄UÊîÊŸÊŒ¸Ÿ! àflÊ¥
Ÿ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿÁà øßÊ ÁmUÃËÿ—––
•ãflÿ—- „U •ŸãÿŒfl! ¡ŸÊŒ¸Ÿ! flÎûÊÊ¥ ¬˝÷fl∑§ÕÊÁfläÊÈ⁄UÊ¥ ÁŸ¡Ê◊˜ •flSÕÊ¥
∑§Õ¥ Ÿ S◊⁄UÁ‚– Áø⁄UÊØ ¬ÈŸ— •Á¬ àflÊ¥ ÁmUÃËÿ— øß— Ÿ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- S◊⁄U‚ËÁÃ- „U •ŸãÿŒfl! ÿS◊ÊØ •ãÿÊ ŒflÊ
ŸÊSÃËÁÖ àfl◊∑§ ∞fl ◊◊Ê¬ÊSÿ ßUÁà ÿÊflØ– „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ ! „U ¡Ÿ⁄UˇÊ∑§!, flÎûÊÊ¥
¬˝‚ÎÃÊ¥ ¬˝÷fl∑§ÕÊÁfläÊÈ⁄UÊ◊˜ ©Uà¬ÁûÊ∑§ÕÊ⁄UÁ„UÃÊ¥ ÁŸ¡Ê¥ SflËÿÊ◊˜ •flSÕÊ¥ Œ‡ÊÊ¥ ∑§Õ¥
∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ Ÿ S◊⁄UÁ‚ S◊ÎÁÃÁfl·ÿË∑§⁄UÊÁ·– ‚ÎÁCU¬Ífl¸∑§ÊÁ‹∑§Ë¥ SflËÿÊ¥ Œ‡ÊÊ¥
∑§Õ¥ Ÿ S◊⁄UÁ‚– ‚ÎÁCU¬˝ÊP§Ê‹ ÁŸÁπ‹◊Á¬ ÁflE¥ ‚¥Nàÿ SflM§¬˘flÁSÕÃSÿ Ã
¬˝÷Èàfl¥ ŸÊ‚ËØ– Áø⁄UÊØ Áø⁄U∑§Ê‹ÊŸãÃ⁄¥U ¬ÈŸ— •Á¬ ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ‚ÎCU— •fl‚ÊŸ
àflÊ¥ Á‡Êfl¥ ÁmUÃËÿpß— •¬⁄Upß— Ÿ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿÁà Ÿ ‚Áflcÿà ßUÁÖ
©Uà¬àÿÊÁŒ∑§ÕÊ⁄UÁ„UÃ¥ àflÊ◊ãÿpßÊ Ÿ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿÃËÁà Ÿ– ◊Œ˝Í¬Ê ÁmUÃËÿpßÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 53

◊ÈQ§— ‚Ÿ˜ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿàÿflàÿÁ÷¬˝Êÿ—– ¬ÍflZ ‚ÎCKÊŒÊÒ àfl◊∑§Ê∑§Ë •Ê‚Ë— ¬ÈŸ⁄UÁ¬

ÃÕÒfl ÷Áflcÿ‚ËÁà ÷Êfl—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “S◊⁄UÁ‚ ∑§Õ◊Ÿãÿ‚ÊÁˇÊflÎûÊÊ◊˜” ßUÁÃ
¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ- „U •ŸãÿŒfl! „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ÃÈ◊ •¬Ífl¸ M§¬ ‚ ¬˝flÎûÊ,
©Uû¬ÁûÊ∑§ÕÊ ‚ ⁄UÁ„Uà •¬ŸË •flSÕÊ ∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑Ò§‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ– ¬˝‹ÿ
∑§Ê‹ ◊¥ ‚ÎÁCU ∑§Ê •fl‚ÊŸ „UÊ ¡ÊŸ ¬⁄U ¬ÈŸ— ŒÍ‚⁄UÊ øß ÃÈê„UÊ⁄UË ‚flÊ Ÿ„UË¥
∑§⁄‘UªÊ, ∞‚Ê Ÿ„UË¥– fl„U •fl‡ÿ „UË ÃÈê„UÊ⁄UË ‚flÊ ∑§⁄‘UªÊ–

(49)
ÁŸÁ◊·¬Á⁄UÁøÃÊ „U⁄‘U! ‚◊Í‹¥
„U⁄UÁ‚ Áfl‡Ê·ªÈáÊfl˝¡¥ ¬⁄USÿ–
¬˝ÕÿÁ‚ π‹ÃÊÁ◊◊Ê◊¬ÍflÊZ
∑§ÕÿÁ‚ ÿÁmUªÈáÊàfl◊Êà◊ŸÊ˘Á¬––
•ãflÿ— - „U „U⁄‘U! ÁŸÁ◊·¬Á⁄UÁø× (àfl¥) ¬⁄USÿ Áfl‡Ê·ªÈáÊfl˝¡¥ ‚◊Í‹¥
„U⁄UÁ‚– ßU◊Ê◊˜ •¬ÍflÊZ π‹ÃÊ¥ ¬˝ÕÿÁ‚ ÿØ •Êà◊Ÿ— •Á¬ ÁflªÈáÊàfl¥ ∑§ÕÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁŸÁ◊·ÁÃ- „U „U⁄‘U! „U⁄UÁà ŒÊ·ÊŸ˜ ŒÍ⁄UË∑§⁄UÊÃËÁÃ
„UÁ⁄U—– NÜʘ äÊÊÃÊ— ßU—– ‚ê’ÊäÊŸ¬Œ◊˜– ÁŸÁ◊·¬Á⁄UÁø× ˇÊáÊÊÿ ¬Á⁄UÁø× S◊Î×
àfl¥ ¬⁄USÿ ¬˝ÊÁáÊŸ— Áfl‡Ê·ªÈáÊfl˝¡¥ Áfl‡Ê·ÊáÊÊ¥ ªÈáÊÊŸÊ¥ fl˝¡¥ ‚◊Í„¥U, ∑§Ê◊ÊÁŒŒÊ·ÊŸ˜
‚◊Í‹¥ ◊Í‹Ÿ ‚Á„UÃ¥ „U⁄UÁ‚– ˇÊáÊ¥ S◊ÎÃSàfl¥ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§¬˝ÊÁáÊŸ— Áfl¬⁄UËêÈáÊ‚◊Í„¥U
M§¬ÊÁŒªÈáÊÊŸ˜ flÊ ‚◊Í‹¥ ÁflŸÊ‡ÊÿÁ‚– Ã¥ ø ÁŸ◊¸‹Êã×∑§⁄UáÊ¥ ∑§⁄UÊÁ·– “ˇÊáÊ mUÿ¥
‹fl— ¬˝ÊQ§Ê ÁŸ◊·SÃÈ ‹flmUÿ◊˜” ßUÁà ÁflE—– àflÁ◊◊Ê¥ ¬⁄UÁfl‡Ê·ªÈáÊfl˝¡„U⁄UáÊM§¬Ê¥
π‹ÃÊ¥ ŒÈCUÃÊ¥ ¬˝ÕÿÁ‚ ÁflSÃÊ⁄UÿÁ‚– ÿÃÔ˜ ÿS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ •Êà◊Ÿ— •Á¬
SflSÿ Á‡ÊflSÿÊ˘Á¬ ÁflªÈáÊàfl¥ ÁflªÃÊ ªÈáÊÊ ÿSÿ ‚ ÁflªÈáÊ—, ÃSÿ ÷ÊflÊ
ÁflªÈáÊàfl◊˜ ªÈáÊ⁄UÁ„UÃàfl¥ ∑§ÕÿÁ‚ flŒÁ‚– ÁŸŒ‡Ê¸ÿ‚ËÁà ÿÊflØ– “Á¬‡ÊÈŸÊ ŒÈ¡¸Ÿ—
π‹” ßUàÿ◊⁄U—– ˇÊáʬÁ⁄UÁøÃÊ˘Á¬ π‹Ê ÿÕÊ ¬Á⁄UÁøÃSÿ ‚◊ª˝◊Á¬ äÊŸÊÁŒ∑¥§
 54 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

„U⁄UÁà ÃÕÊ ˇÊáʬÁ⁄UÁøÃSàfl¥ Áfl‡Ê·ªÈáÊ‚◊Í„¥U „U⁄UÁ‚ SflSÿ øÊÁ¬ ªÈáÊ⁄UÊÁ„Uàÿ¥

Á¬‡ÊÈŸÿÁ‚– ÷flÊŸ˜ ¬˝ÊÁáÊŸ— Áfl‡Ê·ªÈáÊ‚◊Í„UÊŸ˜ NàflÊ ÃSÿ ÁŸ◊¸‹Êã×∑§⁄UáÊÃÊ¥
ÁflSÃÊ⁄UÿÁ‚– ŒÊ·„U⁄UáÊM§¬ÿ¥ π‹ÃÊ Á‡ÊflÒŸÒfl Á∑˝§ÿÃ Ÿ ∑§ŸÁøŒãÿŸÁÃ
π‹Ãÿ◊¬Íflʸ– ÁŸãŒÿÊ SÃÈÁÃÁ⁄UÁà √ÿÊ¡SÃÈÁ×– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “•Áø⁄U¬Á⁄UÁøÃÊ”
ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ- „U „U⁄‘U! („U⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹) ˇÊáÊ◊ÊòÊ ∑§ Á‹ÿ ¬Á⁄UÁøÃ
„UÊ∑§⁄U ÃÈ◊ ¬˝ÊáÊË ∑§ Áfl‡Ê·ªÈáÊ‚◊Í„UÊ¥ ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄U ‹Ã „UÊ– „U⁄UáÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë
ÃÈê„UÊ⁄UË ÿ„U ¬˝flÎÁûÊ •¬Ífl¸ „Ò– ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ ŒÊ·Ê¥ ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄∑§U •¬Ÿ ªÈáÊ⁄UÊÁ„Uàÿ
∑§Ê ÷Ë ∑§ÕŸ ∑§⁄UÃ „UÊ–

(50)
•‹◊flªÁ‹ÃÁãŒÿ ˝ ¬˝flÎûÊ-
SÃfl ¡⁄U× ¬ÈL§·Sÿ ¡Êª⁄‘UáÊ–
•ÿ◊„U◊äÊÈŸÊ ¬˝’Èäÿ◊ÊŸ—
¬ÈL§·Áfl∑§Ê⁄U∑§⁄UË¥ ÁŸ„UÁã◊ ◊ÊÿÊ◊˜––
•ãflÿ — - ¡⁄U× Ãfl •flªÁ‹ÃÁãŒ˝ÿ¬˝flÎÃ— ¬ÈL§·Sÿ ¡Êª⁄‘UáÊ •‹◊˜–
•ÿ◊˜ •äÊÈŸÊ ¬˝’Èäÿ◊ÊŸ— •„¥U ¬ÈL§·Áfl∑§Ê⁄U∑§⁄UË¥ ◊ÊÿÊ¥ ÁŸ„UÁã◊–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê- •‹Á◊ÁÃ- ¡⁄U à — flÎ h U S ÿ Ãfl Á‡ÊflSÿ
•flªÁ‹ÃÁãŒ˝ÿ¬˝flÎûÊ— ßUÁãŒ˝ÿÊáÊÊ¥ ¬˝flÎÁûÊ— ßUÁãŒ˝ÿ¬˝flÎÁûÊ—, •flªÁ‹ÃÊ ÁflŸCUÊ
ßUÁãŒ˝ÿ¬˝flÎÁûÊ— ÿSÿ Ãʌ·ÊSÿ ¬ÈL§·Sÿ Ãfl ¡Êª⁄UáÊ ©UiÊäÊŸŸ •‹◊˜– •ÿ¥
‚ê¬˝Áà ¬˝’Èäÿ◊ÊŸ— ‚¥‚Ê⁄USÿ •‚Ê⁄UÃÊ¥ ÿ— ôÊÊÃflÊŸ˜ Ãʌ·ÊÊ˘„¥U ¡Ëfl— ¬ÈL§·Sÿ
Áfl∑§Ê⁄U∑§⁄UË¥ Áfl∑§Ê⁄UÊà¬ÊÁŒ∑§Ê¥ ◊ÊÿÊ¥ ÁŸ„UÁã◊ ÁflŸÊ‡ÊÿÊÁ◊– •ÕflÊ ¬ÈL§· ßUÁÃ
‚ê’ÊäÊŸ¬Œ◊˜– „U ¬ÈL§cÊ! Áfl∑§Ê⁄U∑§⁄UËÁ◊Áà ÿÊ¡ŸÊ– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “¬˝÷flÁÃ
Œ◊ŸÊÿ ŒÊ·ŒSÿÊ— ‚¬ÁŒ ◊ŸÊªÁ¬ ◊ʌ·ÊÊ¥ ¬˝’ÊäÊ—” ßUÁà ¬Ê∆U—–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 55

•ŸÈflÊŒ - flÎhUàfl ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞,U ÁflŸCU „UÊ ⁄U„UË ßUÁãŒ˝ÿ ¬˝flÎÁûÊ flÊ‹ ÃȤÊ
¬ÈL§· ∑§Ê ¡ªÊŸÊ √ÿÕ¸ „ÒU– •’ ◊Ò¥ ¡ª ªÿÊ „°Í •ÊÒ⁄U ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥ ∑§Ê
©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ¬ÈL§· ∑§Ë ◊ÊÿÊ ∑§Ê ŸCU ∑§⁄U ⁄U„UÊ „°Í–

(51)
•‚∑ΧŒŸ≈UŒÁS◊ÃÊ Ÿ≈UË ◊
ÁŸÁ„UìŒÊ ◊‡Ê∑§ ◊ÃXU¡ ø–
äÊ˝Èfl◊ȬÁ⁄U ÃflÊÁäÊ⁄UÊˇÿÃËÿ¥
÷fl! ◊„UÃÊ˘Á¬ ◊„UÊŸáÊÊ⁄UáÊËÿÊŸ˜––
•ãflÿ—- „U ÷fl! ◊‡Ê∑§ ◊ÃXU¡ ø ÁŸÁ„UìŒUÊ ◊ •ÁS◊ÃÊ Ÿ≈UË
•‚∑ΧØ •Ÿ≈UØ– äÊ˝Èfl¥ (àfl¥) ◊„U× •Á¬ ◊„UÊŸ˜ •áÊÊ— •Á¬ •áÊËÿÊŸ˜
(•Á‚)– ßÿ¥ Ãfl ©U¬Á⁄U •ÁäÊ⁄UÊˇÿÁà ––51––
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •‚∑ΧÁŒÁÃ- „ ÷fl! „U Á‡Êfl! ◊‡Ê∑§ ∑§Ë≈U
◊ÃXU¡ ª¡ ø ÁŸÁ„UìŒÊ ÁŸÁ„UÃ¥ ¬Œ¥ ÿÿÊ ‚Ê ÁŸÁ„UìŒÊ, Ãʌ·ÊË ◊ ◊◊
•ÁS◊ÃÊ Ÿ≈UË •„UVUÊ⁄UM§¬Ê Ÿ≈UË ‡ÊÒ‹Í·Ë •‚∑ΧØ •Ÿ∑§flÊ⁄U◊˜ •Ÿ≈Ø, Ÿ≈UŸ◊˜
•∑§⁄UÊØ– ◊‡Ê∑§Ê˘„¥U ◊ÃXU¡Ê˘„UÁ◊àÿfl¥ ¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ √ÿflSÿãÃËÁà ’ÈhUÊÒ •‚∑ΧØ
•Ÿ≈UØ, Ÿ≈UŸ◊∑§⁄UÊØ– äÊ˝Èfl¥ ÁŸpÿŸ àfl¥ ◊„U× •Á¬ ◊„UÊŸ˜ Áfl‡ÊÊ‹ÃÊ˘Á¬
Áfl‡ÊÊ‹—, •áÊÊ— •Á¬ •áÊËÿÊŸ˜ ‹ÉÊÊ⁄UÁ¬ ‹ÉÊËÿÊŸ˜ ‚͡◊ÊŒÔÁ¬ ‚͡◊— •Á‚–
‚Ê øÿ¥ ◊ •ÁS◊ÃÊ Ÿ≈UË Ãfl ©U¬Á⁄U •ÁäÊ⁄UÊˇÿÃËfl– ◊◊Ê„U昧∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ¥ àflÊ◊Á¬
•Ê⁄UÊ…ÈU◊˜ •ÁÃ∑˝§êÿ ÷ÁflÃÈ¥ flÊÜ¿UÃËfl– ÿlÁ¬ ◊„UÃÊ˘Á¬ ◊„UÃÊ ‹ÉÊÊ⁄UÁ¬
‹ÉÊÈÃ◊Sÿ ÃflÊ⁄UÊ„UáÊ¥ Ÿ ∑§Õ◊Á¬ ‚ê÷Ê√ÿÃ ÃÕʬËÿ¥ ÃÕÊ ∑§Ãȸ◊ÈlÃÊ ÷flÃËÁÃ
÷Êfl—– •ÕflÊ ÷flÁà Á∑˝§ÿʬŒ◊˜– ÃŸ àfl¥ ◊„UÃÊ˘Á¬ ◊„UËÿÊŸ˜ •áÊÊ⁄UÁ¬ •áÊËÿÊŸ˜
ÿÁŒ ÷flÁ‚ ÃŒÊ èÊfl, ∑§Ê◊¥ ¡ÊÿSfl ◊◊ •ÁS◊ÃÊ àflÊ◊ÁäÊ⁄UÊˇÿàÿfl– ßUÿ¥ Á„U
‚͡◊ ◊‡Ê∑§ ◊„UÁà ª¡ ø ∑ΧìŒÊ ÁfllÃ– “◊ÃXU¡Ÿ” ßUÁà •◊ÎÃÊŒÿ
¬Ê∆U—– ÃòÊ “÷fl” ßUÁà Á∑˝§ÿʬŒ◊˜–
 56 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ- „U ÷fl! ◊⁄UË •„¥U∑ΧÁà M§¬Ë Ÿ≈UË ◊‡Ê∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÃÈë¿U ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥
ÃÕÊ ª¡⁄UÊ¡ ‚ŒÎ‡Ê Áfl‡ÊÊ‹Ã◊ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ¬⁄U ¬Ò⁄U ⁄Uπ øÈ∑§Ë „ÒU– ÃÈ◊ ’«U∏ ‚ ÷Ë
’«∏U •ÊÒ⁄U ¿UÊ≈U ‚ ÷Ë ¿UÊ≈U „UÊ– •’ ◊⁄UË ÿ„U •„¥U∑ΧÁà ÃÈ◊ ¬⁄U ÷Ë •ÁäÊ⁄UÊ„UáÊ
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃË „Ò– –

(52)
Áfl‹ÿ◊Ȭ¡ªÊ◊ øŒπá« -
USàflÁÿ ¡⁄U∆UÊ ¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U—–
ˇÊ¬ÿÁ‚ ÃŒÁ¬ ˇÊ¬Ê◊ÁŸŒ˝—
∑§ÁÃÁ÷⁄U‚ÊÒ Á„U ’È÷Í·Áà ¬˝⁄UÊ„ÒU—––
•ãflÿ— - •πá«U— ¡⁄∆U—U ¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U— àflÁÿ Áfl‹ÿ◊˜
©U¬¡ªÊ◊ øØ, ÃŒÁ¬ •ÁŸŒ˝— ˇÊ¬Ê¥ ˇÊ¬ÿÁ‚– Á„U •‚ÊÒ (¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U—)
∑§ÁÃÁ÷— ¬˝⁄UÊ„ÒU— ’È÷Í·ÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- Áfl‹ÿÁÃ- •πá«U— πá«⁄UÁ„U×, ¡⁄U∆U— ∑§∆UÊ⁄U—–
“¡⁄U∆U— ∑§∑¸§‡Ê ¬Êá«UÊÒ ∑§Á∆UŸ˘åÿÁ÷äÊÿflØ” ßUÁà ÁflE—– ¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U—
¡ªŒá«U◊˜ ∞fl ’˝rÊÊá«U◊˜Ô ∞fl ªÈÀ◊Á¬á«U— flΡÊÊáÊÊ¥ ‚¥„UÁÃ◊Í̧Áøfl̧àÿÕ¸—– Ãʌ·ÊÊ˘ÿ¥
¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«USàflÁÿ Áfl‹ÿ¥ ‹ÿ◊˜ ©U¬¡ªÊ◊ øØ, ÃŒÁ¬ ÃÕÊÁ¬ •ÁŸŒ˝—
ÁŸŒ˝Ê⁄UÁ„U× ‚Ÿ˜ ˇÊ¬Ê¥ ⁄U¡ŸË¥ ˇÊ¬ÿÁ‚ ª◊ÿÁ‚– Á„U ßUàÿS◊ÊhUÃÊ— ÁŸpÿŸ •ÿ¥
¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U— ’˝rÊÊá«UflÎˇÊ¬˝∑§⁄U— ∑§ÁÃÁ÷⁄UŸ∑Ò§— ¬˝⁄UÊÒ„ÒU— ‡ÊÊπÊÁ÷— ’È÷Í·ÁÃ
÷ÁflÃÈÁ◊ë¿UÁÖ ¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U àflÁÿ Áfl‹ÿ¥ ªÃ ‚Áà àfl¥ ∑ȧòÊ ‡Ê·–
ÿÃÊ Á„U àfl¥ ÃòÊÒfl ¡Êª˝Ã˜ ˇÊ¬Ê¥ ˇÊ¬ÿÁ‚– •ÃÊ „UÃÊ⁄Uÿ¥ ’„ÈUÁ÷— ¬˝⁄UÊ„ÒU—
÷ÁflÃÈÁ◊ë¿UÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ- •πá«U •ÊÒ⁄U ∑§∆UÊ⁄U ’˝rÊÊá«U M§¬Ë flΡÊÊ¥ ∑§Ê ÿ„U Á¬á«U ÿÁŒ
ÃÈ◊ ◊¥ Áfl‹ËŸ „UÊ ªÿÊ Ã’ ÃÈ◊ Á’ŸÊ ŸË¥Œ Á‹∞ „UË ⁄UÊà Á’ÃÊ ŒUÊª– •Ã—
’˝rÊÊá«UflΡÊÊ¥ ∑§Ê ÿ„U Á¬á«U •Ÿ∑§ ¬˝⁄UÊ„UÊ¥ ‚ ’…∏UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 57

(53)
ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬⁄UŒÎÁCUfl@ŸÊÿ
àflŒÈ¬Á⁄U ÁflCU¬‚·¸¬ÊŸÁfllÊ–
ÃŒÁ¬ ÁŸÁ◊·◊ÊòÊÁŸª¸ÃÊ˘Á¬
¬˝Áfl‡ÊÁà ÷ÍêáÊÊ ÷flãÃ◊fl––
•ãflÿ— - •ÁfllÊ ¬⁄UŒÎÁCUfl@ŸÊÿ àflŒÈ¬Á⁄U ÁflCU¬‚·¸¬ÊŸ˜ ÁflÁ∑§⁄UÁÖ
ÃŒÁ¬ ÁŸÁ◊·◊ÊòÊÁŸª¸Ã— •Á¬ ÷ÍêáÊ— ÷flãÃ◊˜ ∞fl ¬˝Áfl‡ÊÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- ÁflÁ∑§⁄U à ËÁÃ- •ÁfllÊ •„U ê ¬˝ ä ÊÊŸÊ ◊Á×–
•ôÊÊŸÁ◊Áà ÿÊflØ – “•ÕÊôÊÊŸ◊ÁfllÊ„U ê ◊Á× ÁSòÊÿÊ◊˜ ” ßU à ÿ◊⁄U — –
¬⁄UŒÎÁCUfl@ŸÊÿ ¬⁄‘U·Ê¥ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÊáÊÊ¥ ŒÎÁCUfl@ŸÊÿ ŒÎCU⁄UÊë¿UÊŒŸÊÿ àflŒÈ¬Á⁄U
Á‡ÊflSÿÊ¬Á⁄U ÁflCU¬‚·¸¬ÊŸ˜ ÁflCU¬ÊÁŸ ‹Ê∑§Ê ∞fl ‚·¸¬ÊSÃÊŸ˜– “•ÕÊ ¡ªÃË
‹Ê∑§Ê ÁflCU¬¥ ÷ÈflŸ¥ ¡ªÃ˜” ßUàÿ◊⁄U—– ÁflÁ∑§⁄UÁà ÁˇÊ¬ÁÖ Ãfl ◊ÊÿÊ ¬⁄‘U·Ê¥
ŒÎÁCUfl@ŸÊÿ àflŒÈ¬Á⁄U ‹Ê∑§‚·¸¬ÊŸ˜ ÁˇÊ¬ÃËÁà ÷Êfl—– •ÃSÃÒ⁄UÊë¿UÊÁŒÃSÿ Ã Ÿ
÷flÁà ¬˝ÊÁáÊÁ÷— ‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U—– ÃŒÁ¬ ÃÕÊÁ¬ ∑ΧÃ˘Á¬ ‹Ê∑§‚·¸¬ÁŸˇÊ¬
ÁŸÁ◊·◊ÊòÊÁŸª¸Ã— ˇÊáÊ◊ÊòÊÊÿ ÁˇÊ#‹Ê∑§‚·¸¬èÿÊ ’Á„U⁄UʪÃÊ˘Á¬ ÷ÍêáÊ— ÷ÍÃÊŸÊ¥
‚¥‚Ê⁄‘U ‚◊Èà¬ÛÊÊŸÊ¥ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ ‚◊Í„U— ÷flãÃ¥ Á‡Êfl◊fl ¬˝Áfl‡ÊÁÖ ˇÊáÊ◊ÊòÊ◊Á¬
◊ÊÿÊÃÊ ’Á„U÷͸ÃÊ ÷ÍêáÊÊ ÷flãÃ◊fl ‚flà ßUÁà ÷Êfl—– •ÕflÊ àflÁÿ Áfl‹ËŸÊ
÷flÁÖ ÷ÍÃÊÁŒ¬⁄U’ÊäÊÊÁŸflÊ⁄UáÊÊÿ SòÊËÁ÷— ’Ê‹∑§ÊŒÊÒ ‚·¸¬ÊáÊÊ¥ ÁŸˇÊ¬— ¬˝Á‚hU—–
•ÁfllÿÊ ’˝rÊÊá«U‚·¸¬ˇÊ¬˘Á¬ Ÿ ÁŸSÃÊ⁄U—– ÿ× Á‡Êfl ÷Íêáʬ˝fl‡ÊÊ ÷flàÿfl,
•Ã ©U¬„UÊ‚Ê˘ÿ¥ Á‡ÊflSÿ– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “Á∑§⁄UÁà ‚∑§‹÷ÍÃfl@ŸÊÿ àflŒÈ¬Á⁄U
Á¬CU¬‚·¸¬ÊŸÁfllÊ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - •ÁfllÊ ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§Ë ŒÎÁCU ‚ ÃÈê„¥U Á¿U¬ÊŸ ∑§ Á‹∞ ÃÈê„UÊ⁄‘U
™§¬⁄U ¿UÊ≈U ¿UÊ≈U ‹Ê∑§ (◊ÊÿÊ) M§¬Ë ‚·¸¬ »Ò§‹Ê ŒÃË „ÒU– •Ã— ÃÈê„UÊ⁄UÊ Œ‡Ê¸Ÿ
Ÿ„UË¥ „UÊ ¬ÊÃÊ– Á»§⁄U ÷Ë ˇÊáÊ◊ÊòÊ ∑§ Á‹∞ ©U‚‚ ÁŸ∑§‹ ∑§⁄U ÷ÍÂ◊Í„U ÃÈ◊ ◊¥
ÁŸÁ◊·◊ÊòÊ ◊¥ „UË ¬˝ÁflCU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
58 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(54)
•‚∑ΧŒÈ¬⁄U◊Áj⁄UVU÷ŒÒ-
Ÿ¸≈UªáÊÁŸc∑˝§◊áÊÊÁmUÁflQ§⁄UXU—–
•ÁflÁŒÃ◊Èπ‚ÁãäÊ⁄UÊ◊ÈπÊãÃÊ
ÁŸª◊∑§flSÃfl ŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊ—––
•ãflÿ— - ÁŸª◊∑§fl— Ãfl •Ê◊ÈπÊã× ŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊ— ©U¬⁄U◊Áj—
•VU÷ ŒÒ— •‚∑ΧØ Ÿ≈UªáÊÁŸc∑˝§◊áÊÊØ ÁflÁflQ§⁄UXU— •ÁflÁŒÃ◊Èπ‚ÁãäÊ—
(fløÃ) –
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •‚∑ΧÁŒÁÃ- ÁŸª◊∑§fl— ÁŸª◊ÊŸÊ¥ ∑§fl—
‚ÊˇÊÊà∑§ÃȸSÃfl •Ê◊ÈπÊã× •Ê◊Èπ◊˜ •ãÃÊ ÿSÿ Ãʌ·ÊÊ ŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊ—
ŸÊ≈K⁄UøŸÊ, ©¬⁄U◊Áj— •fl‚ÊŸ¥ ªë¿UÁj— •V÷ŒÒ—, Ÿ≈ªáÊÊŸÊ¥ Ÿ≈U‚◊Í„UÊŸÊ◊˜
•‚∑ΧØ ’„ÈUflÊ⁄¥U ÁŸc∑˝§◊áÊÊØ ’Á„ª¸◊ŸÊØ ÁflÁflQ§⁄UXU— ÁflÁflQ§— Áfl¡ŸÊ ⁄UXUÊ
◊@— ÿSÿ Ãʌ·ʗ– Ÿ≈U„UËŸ◊@ ßUàÿÕ¸—– “ÁflÁflQ¥§ ÁòÊcfl‚ê¬ÎQ§ ⁄U„U—
¬ÍÃÁflflÁ∑§·È” ßUÁà ◊ÁŒŸË– •ÁflÁŒÃ◊Èπ‚ÁãäÊ— •ÁflÁŒÃÊ ◊Èπ‚ÁãäÊÿ¸Sÿ
Ãʌ·ʗ– ’Ë¡Ê¬ˇÊ¬∑§Êÿʸ⁄Uê÷ÊèÿÊ¥ ◊Èπ‚ãäÊôÊʸŸ¥ ÷flÁÖ ‚¥‚Ê⁄UÊ˘ŸÊÁŒ—, •ÃÊ
◊Èπ‚ÁãäÊ⁄UôÊÊà ∞fl ÁÃDUÁÖ ŸÊ≈U∑§·È ¬˝SÃÊflŸÊŒÊÒ ŒÎ‡ÿà •Ê◊Èπ◊˜– •òÊ
‚◊ÊÁäÊ‹èÿ‚Êfl¸ôÿSflM§¬ÊŸÈ÷ÍÁÃM§¬Ê ¬˝SÃÊflŸÊ˘˘◊Èπ◊ãÃ ßUÁà ∞Ãʌ·ʗ– •òÊ
o£Ê∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÁŸª◊∑§ÁflàflŸ M§åÿÃ ‚¥‚Ê⁄Up ÃÁÛÊÁ◊¸ÃŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊM§¬àflŸ–
ŸÊ≈U∑§ •Ê◊Èπ◊VUÊ Ÿ≈UÊ ◊ÈπÊÁŒ‚ãäÊÿp ÷flÁãÖ ÃSÿ ÁŸfl¸„UáÊ‚ãäÊÊflfl ÷flÁÃ
‚◊ÊÁ#—– Á‡Êfl∑Î § ßÊ≈K¬˝ ’ ãäÊSÃÈ •Ê◊È π Êãà ∞fl flø à  – •òÊ ‚ÁãÃ
©U¬⁄U◊ãÃÊ˘VU÷ŒÊ ßUÁà ÃÒ⁄UVU÷ŒÒ— •‚∑ΧÛÊ≈UÊŸÊ¥ ’Á„Uª¸◊ŸÊŒÿ¥ ŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊÊ
ÁflÁflQ§⁄UXU‡U‡ÊÍãÿ◊@Ê˘ôÊÊÃ◊Èπ‚ÁãäÊp ÁfllÃ– •òÊ ◊Èπ‚ãäÊ⁄‘Ufl ôÊÊŸ¥ Ÿ ÷flÁÃ,
∑§Ê ∑§ÕÊ ¬˝ Á Ã◊È π ÊÁŒ‚ÁãäÊôÊÊŸSÿ Á à ÷Êfl—– •òÊ ‚¥ ‚ Ê⁄U—
Á‡Êfl∑ΧßÊ≈K¬˝’ãäÊM§¬áÊ flÁáʸ×– ‚¥‚Ê⁄UŸÊ≈U∑§ ¬˝‹ÿ ¡ËflM§¬Ê Ÿ≈UÊ
¡ªÃÊ˘¬‚⁄UãÃËÁà ÁflÁflQ§ÃÊ ¡ÊÿÃ ⁄UXUSÕ‹Sÿ– ◊Èπ‚ÁãäÊ‹ˇÊáÊ¥ Œ‡ÊM§¬∑§
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 59

ÿÕÊ-
““◊Èπ¥ ’Ë¡‚◊Èà¬ÁûʟʸŸÊÕ¸⁄U‚‚ê÷flÊ””

•Ê◊Èπ‹ˇÊáÊ¥ ÿÕÊ-
““Ÿ≈UËÁflŒÍ·∑§Ê flÊÁ¬ ¬ÊÁ⁄U¬ÊÁE¸∑§ ∞fl flÊ–
‚ÍòÊäÊÊ⁄‘UáÊ ‚Á„UÃÊ— ‚¥‹Ê¬¥ ÿòÊ ∑ȧfl¸Ã––
ÁøòÊÒflʸÄÿÒ— Sfl∑§ÊÿÊ¸àÕÒ— ¬˝SÃÈÃÊˇÊÁ¬Á÷Á◊¸Õ—–
•Ê◊Èπ¥ ÃûÊÈ ÁflôÊÿ¥ ŸÊ◊AÊ ¬˝SÃÊflŸÊÁ¬ ‚Ê––””
•òÊ ‚¥‚Ê⁄UŸÊ≈U∑§ ÃÈ ◊Èπ‚ÁãäʬÁ⁄UôÊÊŸÊÿʬˇÿ◊ÊáÊÊ ’Ë¡Ê¬ˇÊ¬‚◊ÿ ∞fl
Ÿ ¬Á⁄UôÊÊÿÃ ‚¥‚Ê⁄USÿÊŸÊÁŒ¬˝flÊ„UflÎûÊàflÊØ, ∞fl¥ ‚◊ÊÁäʬÁ⁄U¬Ê∑§÷fl‚Êfl¸ôÿ-
SflM§¬Ê˘ŸÈ÷ÍÁÃM§¬Ê ø ¬˝SÃÊflŸÊ˘òÊÊãà ∞fl ¡Êÿà ßUàÿÁ÷¬˝Êÿ—– üÊÈÁÃ⁄UÁ¬
`§ÁøØ “¬‡ÿ ŒflSÿ ∑§Ê√ÿ◊˜” ßUàÿÈÄàflÊ ¡ªÃ˜ ∑§Ê√ÿàflŸÊ¬ÁŒ‡ÊÁÖ
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ flŒÊ¥ ∑§ ∑§Áfl „UÊ– ÃÈ◊Ÿ •Ê◊Èπ ◊¥ „UË •ãà „UÊŸ flÊ‹
ŸÊ≈U∑§ ¬˝’ãäÊ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§Ë „Ò– ßU‚◊¥ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ‚◊Ê# „UÊŸ flÊ‹ Áfl‡ÊÊ‹
•¥∑§U „ÒU¥– •Ã— ©UŸ •VUÊ¥ ∑§ •ãà ◊¥ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U Ÿ≈U‚◊Í„UÊ¥ ∑§ ’Ê„U⁄U ø‹
¡ÊŸ ‚ ßU‚∑§Ê ⁄¥Uª◊@ πÊ‹Ë „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒÒU •ÊÒ⁄U ßU‚∑§Ë ◊Èπ‚ÁãäÊ ∑§Ê ¬ÃÊ Ÿ„UË¥
ø‹ÃÊ–

(55)
÷˝◊ÿÁ‚ ¡ªÃSàfl◊fl ‚¥ôÊÊ-
¬Á⁄Uøÿ‚¥S∑ΧÁÃM§¬flŒŸÊÁ÷—–
‚Œ‚ŒÃŒ¬Ê…UflSÃÈÁøãÃÊ-
∑ΧÁÃÁ⁄UÁà ∑§À¬ÿ‚ Áflfl∑§fll◊˜––
•ãflÿ— - àfl◊fl ¡ªÃ— ‚¥ôÊʬÁ⁄Uøÿ‚¥S∑ΧÁÃM§¬flŒŸÊÁ÷— ÷˝◊ÿÁ‚
ßUÁà ‚Œ‚ŒÃŒ¬Ê…UflSÃÈÁøãÃÊ∑ΧÁ× (àfl¥) ßUÁà Áflfl∑§fll¥ ∑§À¬ÿ‚–
60 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê- ÷˝◊ÿ‚ËÁà - àfl¥ Á‡Êfl ∞fl ¡ªÃ— ‚¥‚Ê⁄USÿ

‚¥ôÊʬÁ⁄Uøÿ‚¥S∑ΧÁÃM§¬flŒŸÊÁ÷—, ‚¥ôÊʬÁ⁄UøÿŸ ŸÊ◊ôÊÊŸŸ ‚¥S∑ΧàÿÊ ‚¥S∑§Ê⁄‘UáÊ
M§¬Sÿ •Õ¸Sÿ flŒŸÿÊ ’ÊäÊŸ ø ÷˝◊ÿÁ‚ ÷˝◊◊Èà¬ÊŒÿÁ‚– ‚Œ‚ŒÃŒ¬Ê…U-
flSÃÈÁøãÃÊ∑ΧÁ×, ‚Œ‚Ø ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊ÷ÊflM§¬¥ ÿŒ˜ •ÃŒ˜ •ÁfllÊ •ôÊÊŸ¥ flÊ
ÃŸ •¬Ê…¥U ¬ÎÕPΧå ÿŒ˜ flSÃÈ ¬⁄U◊‚ûÊÊ ÃSÿ flSÃÈŸ— ÁøãÃÊ’ÊäÊ— •Ê∑ΧÁ×
•Ê∑§Ê⁄UÊ ÿSÿ ‚ Ãʌ·ʗ àfl◊Á‚ ßUÁà •S◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ Áflfl∑§fll¥ ∑§À¬ÿ‚
‚ΡÁ‚– fllÁ◊Áà ÷Êfl áÿØ–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ „UË ‚¥‚Ê⁄U ∑§ ‚¥ôÊÊ ¬Á⁄Uøÿ, ‚¥S∑§Ê⁄U ÃÕÊ M§¬ ∑§Ë
flŒŸÊ•Ê¥ (ôÊÊŸ)‚ ÷˝Á◊à ∑§⁄UÃ „UÊ– ÃÈ◊ ∑§Êÿ¸∑§Ê⁄UáÊ M§¬ •ÁfllÊU ‚ √ÿÊflÎûÊ
ôÊÊŸSflM§¬ (flSÃÈ)¬⁄U◊‚ûÊÊ „UÊ •Ã— ÃÈ◊ Áflfl∑§ ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃ „UÊ–

(56)
àfl◊◊ÎÃÁfl·ÿ¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ
÷flÁ‚ ŒÎ‡Ê— ¬ÁÕ ÿSÿ ‚ ÁmUÃËÿ◊˜–
¡ªÁà Ÿ ¬Á⁄U¬‡ÿÃËÁà Á¡rÊÊ
S◊⁄U„U⁄U! ŒÎÁCUÁfl·ÊÁäÊ∑§Ê ªÁÃSÃ––
•ãflÿ— - „U S◊⁄U„U⁄U! •◊ÎÃÁfl·ÿ¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ ÿSÿ ŒÎ‡Ê— ¬ÁÕ àfl¥
÷flÁ‚ ‚ ¡ªÁà ÁmUÃËÿ¥ Ÿ ¬Á⁄U¬‡ÿÁà ßÁà ŒÎÁCUÁfl·ÊÁäÊ∑§Ê Á¡rÊÊ Ã ªÁ×
(ÁfllÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - àflÁ◊ÁÃ- „U S◊⁄U„U⁄U! ∑§Ê◊„Uø—! •◊ÎÃÁfl·ÿ-
¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ •◊ÎÃÁfl·ÿSÿ •◊ÎÃÁŸäÊÊŸSÕÊŸ÷ÍÃSÿ ◊ÊˇÊSÿ ¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ mUÊ⁄UŒ‡Ê
Áfll◊ÊŸ— ÷flÊŸ˜ ÿSÿ ¬˝ÊÁáÊŸ— ŒÎ‡Ê— ŸòÊSÿ ¬ÁÕ ◊ʪ¸ ÷flÁ‚ Áfll‚ ‚ ¬˝ÊáÊË
¡ªÁà ‚¥‚Ê⁄‘U ÁmUÃËÿ¥ àflŒÁÃÁ⁄UQ¥§ Ÿ ¬Á⁄U¬‡ÿÁà ßUÁÖ ‚ ‚¥‚Ê⁄‘U ‚fl¸òÊ àflÊ◊fl
¬‡ÿÁà Ÿ Á∑§◊åÿãÿÁŒÁà ÷Êfl—– ßUÁà „UÃÊ— ŒÎÁCUÁfl·ÊØ Œ‡Ê¸Ÿ◊ÊòÊáÊÊãÿSÿ
ŒÊ„U∑§ÊØ ŒÎÁCUÁfl·ŸÊ◊AÊ ¬˝ÁÕÃÊØ ‚¬Ê¸ŒÁ¬ Á¡rÊÊ ∑ȧÁ≈U‹Ê Ãfl ªÁ×– •SÃËÁÃ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 61

‡ÊcÊ—– ŒÎÁCUÁfl·ÊÁäÊ∑§Ê ŒÎCÊÒ ŸòÊ Áfl·¥ ÿSÿ ‚ ŒÎÁCUÁfl·—, ‚¬¸Áfl‡Ê·—– ÃÃÊ˘ÁäÊ∑§Ê

•ÊÁäÊÄÿ¥ ¬˝Ê#Ê Á¡rÊÊ ∑ȧÁ≈U‹Ê Ã ªÁ×– ŒÎÁCUÁfl·— ‚¬Ê¸ ÿ¥ ¬‡ÿÁà ‚ ÃSÿ
Áfl·áÊ ŒÇäÊÊ ÷flÁÖ Ã¥ Ÿ ∑§Ê˘Á¬ ¬‡ÿÁÖ ◊ÊˇÊmUÊÁ⁄U ÁSÕÃ¥ àflÊ¥ ŒÎ¶UÊ ¡Ëfl—
‡ÊËÉÊ˝◊fl ◊ÈÁQ¥§ ¬˝Ê¬AÊÃËÁà ŒÎÁCUÁfl·ÊÁäÊ∑§Ê Á‡ÊflSÿ ªÁÃÁ⁄UÁà ÷Êfl—– ‚¬¸¬ˇÊ
S◊⁄U„U⁄U‡Ê錗 S◊⁄UáʇÊÁQ§„UÃȸ— ‚¬¸Sÿ ’ÊäÊ∑§—– “Á¡rÊSÃÈ ∑ȧÁ≈U‹˘‹‚”
ßUàÿ◊⁄U—– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “•◊ÎÔ ßÁà ‚ê’ÊäÊŸ¬Œ◊˜–
•ŸÈflÊŒ - „U S◊⁄U„U⁄U! ◊ÊˇÊmUÊ⁄U ¬˝fl‡Ê÷ÍÁ◊ ◊¥ ÃÈ◊ Á¡‚∑§ ŒÎÁCU¬Õ ¬⁄U
„UÊÃ „UÊ fl„U ‚¥‚Ê⁄U ◊¥ ŒÍ‚⁄‘U ∑§Ê Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ– ŒÎÁCUÁfl· (‚¬¸Áfl‡Ê·) ‚
•ÁäÊ∑§ ∑ȧÁ≈U‹ ÃÈê„UÊ⁄UË ªÁà „ÒU– ŒÎÁCUÁfl· ‚¬¸ Á¡‚ Œπ ‹ÃÊ „ÒU, fl„U Ãà∑§Ê‹
ŒÇäÊ „UÊ ¡ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÍ‚⁄‘U ∑§Ê Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ–

(57)
ŒÈ̋Á„UáÊ÷flŸ¬k’Ë¡◊Ê‹Ê-
◊ÁáʬÁ⁄UfløŸÃà¬⁄UÊà◊ŸSÃ–
ª˝Á‚ÃÈ◊Áπ‹◊fl ¡ãÃÈ¡ÊÃ¥
Áfl¡ŸÿÃÊ ÁflÁŒÃÊ Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ—––
•ãflÿ— - Œ˝ÈÁ„UáÊ-÷flŸ-¬k’Ë¡-◊Ê‹Ê◊ÁáÊ-¬Á⁄UfløŸ-Ãà¬⁄UÊà◊Ÿ—
Ã •Áπ‹◊˜ ∞fl ¡ãÃÈ¡ÊÃ¥ ª˝Á‚ÃÈ¥ Áfl¡Ÿÿ× Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ— ÁflÁŒÃÊ (•ÁSÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Œ˝ÈÁ„UáÊÁÃ- Œ˝ÈÁ„UáÊ-÷flŸ-¬k’Ë¡-◊Ê‹Ê◊ÁáÊ-
¬Á⁄U fl ø Ÿ - Ãà¬⁄U Ê à◊Ÿ—, Œ˝ È Á „U á Ê÷flŸÊÁŸ ’˝ r ÊÊá«U Ê ÁŸ ∞fl ¬k’Ë¡ÊÁŸ
∑§◊‹’Ë¡ÊÁŸ Ã·Ê¥ ◊Ê‹ÊÿÊ— ‚˝¡— ◊áÊËŸÊ◊˜ •ˇÊÊŸÊ¥ ¬Á⁄UfløŸ ¬Á⁄UøÊ‹Ÿ
Ãà¬⁄U •Êà◊Ê ÿSÿ ‚, ÃSÿ– “äÊÊÃÊé¡ÿÊÁŸŒ˝È¸Á„UáÊÊ ÁflÁ⁄UÁ@— ∑§◊‹Ê‚Ÿ—”
ßUàÿ◊⁄U—– Ãʌ·ÊSÿ Ã Á‡ÊflSÿ •Áπ‹¥ ‚ê¬ÍáÊZ ¡ãÃÈ¡ÊÃ¥ ¬˝ÊÁáÊ¡ÊÃ¥ ª˝Á‚ÃÈ¥
÷ˇÊÁÿÃÈ¥ Áfl¡Ÿÿ× ‚◊ª˝◊Á¬ ÷ÈflŸ¥ ¡Ÿ⁄UÁ„UÃ¥ ∑ȧfl¸ÃSÃ Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ—
◊ʡʸ⁄USfl÷Êfl— ÁflÁŒÃÊ ¬˝Á‚hUÊ– •SÃËÁà ‡ÊcÊ—– Áfl«UÊ‹Ê ÿÕÊ Sfl‡ÊÊfl∑§ÊŸ˜
 62 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

πÊŒÁà ÃÕÒfl àfl◊Á¬ Sfl¡ãÿ¥ ¡ªÃ˜ ‚¥„U⁄UÁ‚ ∞∑§ÊãÃSÕÊŸ¥ ¬˝Ê#È¥ ŸÒ∑§ÊŸ˜ ÁflcáÊÍŸ˜
’˝rÊáÊp ¡ŸÿŸ˜ ‚¥„U⁄UÁ‚– ÿÕÊ Áfl«UÊ‹— Sfl÷Êíÿ¥ ◊Í·∑§ÊÁŒ ª˝Á‚ÃÈ¥
∑ȧòÊÁøÁÛÊ‹Ëÿ ÁÃDUÁà ÃÕÒfl ’˝rÊÊá«U◊Ê‹ÊˇÊ¬Á⁄UfløŸ-√ÿÊ¡Ÿ ÃòÊÒfl ÁŸ‹ËŸSÿ
à ßUÿ¥ ÁŸÁπ‹¥ ¬˝ÊÁáÊ¡ÊÃ¥ ª˝Á‚ÃÈ¥ Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ⁄UÁSÖ ‚Ê øÿ¥ ¬˝Á‚hUÊ–
“•ÊÃÈÁfl¸«UÊ‹Ê ◊ʡʸ⁄UÊ flηŒ¥‡Ê∑§ •ÊπÈ÷È∑˜§” ßUàÿ◊⁄U—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ ’˝rÊÊá«UM§¬Ë ¬k’Ë¡Ê¥ ‚ ’ŸË ◊Ê‹Ê ∑§ ŒÊŸÊ¥ ∑§Ê »§⁄UŸ
◊¥ Ãà¬⁄U ⁄U„UÃ „UÊ– ßU‚ ∑§Êÿ¸ ‚ ÃÈ◊ ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ∑§Ê ¤Ê¬≈UŸ ∑§ Á‹∞ ‚÷Ë
÷ÈflŸÊ¥ ∑§Ê Áfl¡Ÿ (¡Ÿ⁄UÁ„UÃ) ∑§⁄UÃ „UÊ– ÃÈê„UÊ⁄UË ÿ„U Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ ¬˝Á‚hU „ÒU–

(58)
•¬Á⁄UÁ◊Ã∑ΧÃÁŸ¸⁄UÊüÊÿSÿ
÷˝◊⁄UÁ„UÃSÿ ÁŸ⁄USÃøÁCUÃSÿ–
ŒÎ·ŒÈŒ⁄UŒ⁄UË·È ŒŒȨ̀⁄UÊáÊÊ¥
ÉÊ≈UŸ¬≈UÊSÃfl ∑§ËŒÎ‡Ê¥ ‡Ê⁄UË⁄U◊˜––
•ãflÿ— - •¬Á⁄UÁ◊Ã∑ΧÃ— ÁŸ⁄UÊüÊÿSÿ ÷˝◊⁄UÁ„UÃSÿ ÁŸ⁄USÃøÁCUÃSÿ
ŒÎ·ŒÈŒ⁄UŒ⁄UË·È ŒŒÈ¸⁄UÊáÊÊ¥ ÉÊ≈UŸ¬≈UÊ— Ãfl ‡Ê⁄UË⁄¥U ∑§ËŒÎ‡Ê◊˜ (•ÁSÃ)?–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •¬Á⁄UÁ◊ÃÁÃ- •¬Á⁄UÁ◊ÃÊ Áfl‡ÊÊ‹Ê ∑ΧÁ× ⁄UøŸÊ
ÿSÿ ‚ •¬Á⁄Á◊Ã∑Î § ÁÃSÃSÿ, ÁŸ⁄U Ê üÊÿSÿ •ÊüÊÿ⁄U Á „U à Sÿ– Á‡ÊflSÿ
‚fl¸√ÿʬ∑§àflÊØ ÃSÿ ÁŸ⁄UÊüÊÿàfl◊˜– ÷˝◊⁄UÁ„UÃSÿ ªÃ÷˝◊Sÿ, ‚fl¸ôÊÊŸÊäÊÊ⁄UàflÊŒ˜
÷˝◊⁄UÊÁ„Uàÿ◊˜– ÁŸ⁄USÃøÁCUÃSÿ ÁŸ⁄SÃÊÁŸ øÁCUÃÊÁŸ ÿSÿ ÃSÿ ŒÎ·ŒÈŒ⁄UŒ⁄UË·È
ŒÎ·ŒÊ¥ Á‡Ê‹ÊŸÊ◊˜ ©UŒ⁄U ◊äÿ Áfll◊ÊŸÊ Œ⁄UË ªÈ„UÊ ŒÎ·ŒÈŒ⁄UŒ⁄UË, ÃÊ‚È–
“¬Ê·Êáʬ˝SÃ⁄Uª˝ÊflÊ¬‹Ê‡◊ÊŸ— Á‡Ê‹Ê ŒÎ·Ã˜” ßUàÿ◊⁄U—– “Œ⁄UË ÃÈ ∑§ãŒ⁄UÊ flÊSòÊË”
ßUàÿ◊⁄U—– ŒŒÈ¸⁄UÊáÊÊ¥ ÷∑§ÊŸÊ¥ ÉÊ≈UŸ ÁŸ◊ʸáÊ ¬≈ÈpÃÈ⁄USÃSÿ– “ŒŒÈ¸⁄USÃÊÿŒ ÷∑§
flÊl÷Êá«UÊÁŒ˝÷ŒÿÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– Ãfl Á‡ÊflSÿ ‡Ê⁄UË⁄¥U Œ„U⁄UøŸÊ ∑§ËŒÎ‡Ê◊˜
Á∑§ê¬˝∑§Ê⁄U∑§◊˜– •SÃËÁà ‡ÊcÊ—–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 63

•ŸÈflÊŒ - ÃÈê„UÊ⁄UË ⁄UøŸÊ •ÁÃÁfl‡ÊÊ‹ „ÒU– ÃÈ◊ ÁŸ⁄UÊüÊÿ „UÊ, ÷˝◊⁄UÁ„UÃ

„UÊ, øCUÊ⁄UÁ„Uà „UÊ, Á‡Ê‹Ê•Ê¥ ∑§ ◊äÿ Áfll◊ÊŸ ªÈ»§Ê•Ê¥ ◊¥, ¡„UÊ° ¡ËflŸ ∑§Ë
∑§Ê߸U •Ê‡ÊÊ Ÿ„UË „UÊÃË, ÃÈ◊ ◊á«ÍU∑§Ê¥ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄U ŒÃ „UÊ, ∞‚ „U Á‡Êfl!
ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U ∑Ò§‚Ê „Ò?–

(59)
÷ÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ¬˝ŒË¬!
ãÿ¬ÃŒ‚ÊÒ àflÁÿ øßʬÃXUË–
ˇÊáÊ◊ÁäÊ∑§◊ŒËåÿà ífl‹ãÃË
¬ÈŸ⁄U¡„UÊà¬˝Õ◊Ê◊Á¬ Sfl‚ûÊÊ◊˜–
•ãflÿ— - „U ÷ÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ¬˝ŒË¬! •‚ÊÒ øßʬÃXUË àflÁÿ ãÿ¬ÃØ–
ˇÊáÊ◊˜ •ÁäÊ∑¥§ ífl‹ãÃË •ŒËåÿÖ ¬ÈŸ— ¬˝Õ◊Ê◊˜ •Á¬ Sfl‚ûÊÊ◊˜ •¡„UÊØ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷ÈflŸÁÃ- „U èÊÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ¬˝ŒË¬! ÷ÈflŸ¥ ‹Ê∑§
∞fl ÷flŸ◊˜, ÃSÿ ÷Ê‚Ÿ ¬˝ŒË¬—, ÷ÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ¬˝ŒË¬SÃà‚ê’ÊäÊŸ–
÷ÈflŸ÷flŸÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ¬˝ŒË¬ àflÁÿ •‚ÊÒ øßʬÃXUË øÃŸÊ ’ÈÁhU⁄‘Ufl ¬ÃXUË
‚Ê ãÿ¬ÃØ– ¬ÃŸÊŸãÃ⁄¥U ø ˇÊáÊ◊˜ •ÁäÊ∑¥§ ÁŸ◊·ÊÁäÊ∑¥§ ∑§Ê‹¥ ÃÁS◊ÛÊfl ŒË¬
ífl‹ãÃË •ŒËåÿà Sfl‡Ê⁄UË⁄UŒÊ„UmUÊ⁄UÊ ¬˝∑§Ê‡ÊflÎÁhU◊∑§⁄UÊØ– ¬ÈŸ— ¬˝Õ◊Ê¥ ¡Ëflg‡ÊÊÿÊ¥
¬˝Ê#Ê¥ Sfl‚ûÊÊ¥ SflÁSÕÁÃ◊˜ •¡„UÊØ •àÿ¡Ã˜–
•ŸÈflÊŒ - „U ÷ÈflŸ M§¬Ë ÷flŸ ∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ŒË¬! ÃÈ◊ ◊¥ ÿ„U øßÊ
M§¬Ë ¬ÃXUË Áª⁄UË, fl„U ˇÊáÊ ÷⁄U ¡‹ÃË „ÈU߸U ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU߸U– ÃŒŸãÃ⁄U ©U‚Ÿ
•¬ŸË ¬Ífl¸ ‚ûÊÊ ∑§Ê àÿʪ ÁŒÿÊ–
(60)
äÊ˝ÈflÁ◊ÿ◊¬flª¸⁄UÊÁòÊ‚ãäÿÊ
÷flÁà ÿÃSàflÁÿ ÁŸ÷¸⁄UÊ˘ŸÈ⁄Uʪ—–
64 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

L§Áø◊ÿ! ø⁄U◊Ê˘ÿ◊TÁ‹SÃ
ŸŸÈ ŸÁø⁄UÊjÁflÃÊ ÷flÊŸŒÎ‡ÿ—––
•ãflÿ— - äÊÈ˝fl◊˜ ßUÿ◊˜ •¬flª¸⁄UÊÁòÊ‚ãäÿÊ ÷flÁÖ ÿ× àflÁÿ ÁŸ÷¸⁄U—
•ŸÈ⁄Uʪ— (•ÁSÃ)– „U L§Áø◊ÿ! •ÿ¥ Ã ø⁄U◊— •TÁ‹—– ŸŸÈ ÷flÊŸ˜ ŸÁø⁄UÊŒ˜
•ŒÎ‡ÿ— ÷ÁflÃÊ–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - äÊÈ ˝ fl Á◊ÿÁ◊ÁÃ- äÊÈ ˝ fl ◊˜ ÁŸpÿ Ÿ ßUÿ◊˜
•¬flª¸⁄UÊÁòÊ‚ãäÿÊ •¬flª¸⁄UÊòÊ— ◊ÊˇÊÁŸ‡ÊÊÿÊ— ‚ãäÿÊ ¬˝ŒÊ·∑§Ê‹— ÷flÁà ¡ÊÿÃ–
ÿ× ÿS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ àflÁÿ Á‡Êfl ◊◊ ÁŸ÷¸⁄U— •àÿÁäÊ∑§SÃËfl˝Ê ø •ŸÈ⁄UʪÊ
ÁfllÃ– „U L§Áø◊ÿ! „U ∑§ÊÁãÃ◊ÿ! ◊◊ •ÿ¥ ¬È⁄UÊ Áfll◊ÊŸSÃfl ‚◊ˇÊ ¬ÈU≈UàflŸ
‚¥SÕÊÁ¬ÃÊ flÊ ø⁄U◊Ê˘ÁãÃ◊— •TÁ‹— „USìÈ≈U¥ ¬˝áÊÊ◊ÊTÁ‹flʸ– Ã ÃÈèÿ¥ Á‡ÊflÊÿ–
fløà ßUÁà ‡Ê·—– ŸŸÈ Ÿ Áø⁄UÊØ ‡ÊËÉÊ˝¥ ÷flÊŸ˜ •Á¬ •ŒÎ‡ÿ— ÷ÁflÃÊ ÷ÁflcÿÁÖ
•Á¬ŸÊ ◊ÈQ§Ê˘„U◊¬ËàÿÕ¸—– ⁄UÊòÊÊÒ ÿÕÊ ‚ÍÿÊ¸ Ÿ ŒÎ‡ÿÃ ÃÕÊ ¡ÊÃ ◊ÊˇÊ
ŒÎnj·ÿ‚ê’ãäÊÊ÷Êfl Ÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ê‚Ã ßUÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ÁŸpÿ „UË ÿ„U ◊ÊˇÊ⁄UÊÁòÊ ∑§Ë ‚ãäÿÊ „UÊ ⁄U„UË „ÒU– ÃÈ◊ ◊¥ ◊⁄UÊ
•àÿÁäÊ∑§ •ŸÈ⁄Uʪ „ÒU– „U ∑§ÊÁãÃ◊ÿ! ÿ„U ø⁄U◊ •TÁ‹ ÃÈê„¥U ‚◊Á¬¸Ã „UÊªË–
‡ÊËÉÊ˝ „UË •Ê¬ ÷Ë •ŒÎ‡ÿ „UÊ ¡Ê∞°ª– ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊŸ ¬⁄U ◊Ò¥ ÃÊ •ŒÎ‡ÿ „UÊ „UË
¡Ê™°§ªÊ ‚ÊÕ „UË •Ê¬ ÷Ë ◊⁄‘U Á‹ÿ •ŒÎ‡ÿ „UÊ ¡Ê∞°ª– ◊⁄‘U ◊ÈQ§ „UÊŸ ¬⁄U Œ˝CUÊ
•ÊÒ⁄U ŒÎ‡ÿ ∑§Ê ÷Êfl „UË ‚◊Ê# „UÊ ¡ÊÿªÊ–

(61)
ÿŒÁ¬ Ãfl fl‡Ê ◊◊ÁãŒ˝ÿÊÁáÊ
üÊÈÁÃÁfl·ÿÊflÁäÊflø◊ÊŸŒÎCU—–
◊Èπ◊Á‚ ¡ªÃSÃÕÊÁ¬ ŸÊÕ!
üÊÈÁÃ◊È∑ȧ⁄‘UáÊ ÁflŸÊ Ÿ flÁŒÃÊ‚–
•ãflÿ— - „U ŸÊÕ! ÿŒÁ¬ üÊÈÁÃÁfl·ÿÊflÁäÊflø◊ÊŸŒÎCU— ◊◊ ßUÁãŒ˝ÿÊÁáÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 65

Ãfl fl‡Ê (‚ÁãÃ)– (àfl¥) ¡ªÃ— ◊Èπ◊˜ •Á‚ ÃÕÊÁ¬ üÊÈÁÃ◊È∑ȧ⁄‘UáÊ ÁflŸÊ Ÿ

flÁŒÃÊ‚–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÿŒ¬ËÁÃ- „ U ŸÊÕ! „ U SflÊÁ◊Ÿ˜ ! ÿŒÁ¬
üÊÈÁÃÁfl·ÿÊflÁäÊflø◊ÊŸŒÎCU— üÊÈÃ— Áfl·ÿÊ— üÊÈÁÃÁfl·ÿÊ—, üÊÈÁÃÁfl·ÿÊ ∞fl •flÁäÊ—
‚Ë◊Ê üÊÈÁÃÁfl·ÿÊflÁäÊSÃòÊ flø◊ÊŸÊ Áfll◊ÊŸÊ ŒÎÁCUÿ¸Sÿ ‚—, ÃSÿ Ãfl Á‡ÊflSÿ
◊◊ ßUÁãŒ˝ÿÊÁáÊ ôÊÊŸ∑§◊¸ÁãŒ˝ÿÊÁáÊ fl‡Ê ‚ÁãÖ àfl¥ Á‡Êfl— ¡ªÃ— ‚¥‚Ê⁄USÿ ◊Èπ¥
flÄòÊ◊˜ •Á‚ ÃÕÊÁ¬ üÊÈÁÃ◊È∑ȧ⁄‘UáÊ ÁflŸÊ flŒŒ¬¸áÊŸ ÁflŸÊ Ÿ flÁŒÃÊ‚–
flŒÿÃ‹È¸Á≈U– ôÊʬÁÿÃÈ¥ Ÿ ‡ÊÄÿ‚ ßUàÿÕ¸—–
•ŸÈflÊŒ - „U ŸÊÕ! ÿlÁ¬ Ã⁄UË ŒÎÁCU üÊÈÁÃÁfl·ÿÊ¥ ∑§Ë ‚Ë◊Ê Ã∑§ „Ò •ÊÒ⁄U
◊⁄UË ßUÁãŒ˝ÿÊ° ÃÈê„UÊ⁄‘U fl‡Ê ◊¥ „Ò¥U– ÃÈ◊ ¡ªÃ˜ ∑§ ◊Èπ „UÊ ÃÕÊÁ¬ üÊÈÁÃM§¬Ë Œ¬¸áÊ ∑§
Á’ŸÊ ÃÈê„¥U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ–

(62)
◊ÁÃäÊŸÁ◊Ã⁄‘U ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê-
¬˝fláÊÁäÊÿSàflÁÿ ÁŸÁˇÊ¬ãàÿÃãòÊ–
©U¬„U⁄UáÊ‚È‚Á@ÃÊ Ÿ ¡ÊÃÈ
√ÿÿ◊Ȭªë¿UÁà øßÊÁŸÁäÊSÃ––
•ãflÿ— - ßUÃ⁄‘U ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝fláÊÁäÊÿ— •ÃãòÊ àflÁÿ ◊ÁÃäÊŸ¥ ÁŸÁˇÊ¬ÁãÖ
©U¬„U⁄UáÊ‚Á@× Ã øßÊÁŸÁäÊ— Ÿ ¡ÊÃÈ √ÿÿ◊˜ ©U¬ªë¿UÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ◊ÁÃäÊŸÁ◊ÁÃ- ßUÃ⁄‘U •¬⁄‘U ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝fláÊÁäÊÿ—
‚ÈŒËÉÊʸ øÊ‚ÊÒ ÁŸŒ˝Ê ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê, ÃòÊ ¬˝fláÊÊ ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝fláÊÊ, ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝fláÊÊ
äÊËÿ¸·Ê¥ Ã, ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝fláÊÁäÊÿ—– Ãʌ·ÊÊ ßUÃ⁄‘U ¡ŸÊSàflÁÿ •ÃãòÊ ÁŸÿ◊⁄UÁ„UÃ–
SflÃãòÊ ßUÁà ÿÊflØ– ◊ÁÃäÊŸ¥ ’ÈÁhUflÒ÷fl¥ ÁŸÁˇÊ¬Áãà •¬¸ÿÁãÖ ©U¬„U⁄UáÊ‚Á@×
©U¬„U⁄UáÊŸ ª˝„UáÊŸ ŒÊŸ¬˝ÊåàÿÊ flÊ ‚Á@à ∞∑§òÊË∑ΧÃSÃ øßÊÁŸÁäÊ— øßÊÿÊ
66 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ôÊÊŸSÿ ÁŸÁäÊ— ∑§Ê·— ¡ÊÃÈ ∑§ŒÊÁøŒÁ¬ Ÿ √ÿÿ◊˜ ©U¬ªë¿UÁÃ, ‚◊ÊÁ#¥ Ÿ ∞ÃËÁÃ

÷Êfl—– “’ÈÁh◊¸ŸË·ÊÁäÊ·áÊÊ äÊË— ¬˝ôÊÊ ‡Ê◊ÈcÊË ◊Á×– ¬˝ˇÊÊ¬‹ÁéäÊÁp-
à‚¥ Á flà¬˝ Á ìíôÊÁ#-ø à ŸÊ—” ßU à ÿ◊⁄U — – “ÁŸÁäʟʸ ‡Ê fl ÁäÊ—” ßU à ÿ◊⁄U — –
∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê¬˝áÊfl” ßUÁà ¬Ê∆U—– •S◊ÊÁ÷SÃÈ “¬˝fláÊ” ßUÁÃ
¬Ê∆U— SflË∑Χ×– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “ÁŸÁˇÊ¬ãàÿãŒ˝” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê ◊¥ ¬˝fláÊ’ÈÁhU flÊ‹ ŒÍ‚⁄‘U ‹Êª ÁŸÿ◊ ⁄UÁ„UÃ
SflÃãòÊ ÃÈ¤Ê Á‡Êfl ◊¥ •¬Ÿ ’ÈÁhUäÊŸ ∑§Ê ‚◊Á¬¸Ã ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ©Uã„UË¥ ‚◊Á¬¸Ã
’ÈÁhUÿÊ¥ ∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ÿÊ ÷≈U ◊¥ ¬˝Ê# ∑§⁄U∑§ ∞∑§òÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÃÈê„UÊ⁄UË
øÃŸÊ ∑§Ê π¡ÊŸÊ ∑§÷Ë ÷Ë ‚◊Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–

(63)
`§ÁøŒÁ¬ Áfl·◊ àflÿÊ ÁflÿÈíÿ
ÁSÕÁÃ◊ŸflÊåÿ Áø⁄USÿ ‚¥‚⁄UÊÁ◊–
÷flÁªÁ⁄U‚Á⁄UŒÁS◊ Áøà‚◊ÈŒ˝!
Sfl◊Á¬ ¡„UÊÁ◊ ÃŒÊ ‹÷ ÿÁŒ àflÊ◊˜––
•ãflÿ— - `§ÁøØ Áfl·◊ •Á¬ àflÿÊ ÁflÿÈíÿ ÁSâÊÁÃ◊˜ •ŸflÊåÿ Áø⁄UÊØ
‚¥‚⁄UÊÁ◊– „U Áøà‚◊ÈŒ˝! (•„¥U) ÷flÁªÁ⁄U‚Á⁄UØ •ÁS◊– ÿÁŒ àflÊ¥ ‹÷ ÃŒÊ
Sfl◊˜ •Á¬ ¡„UÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - `§ÁøÁŒÁÃ- `§ÁøØ Áfl·◊ ‚◊ÃÊ⁄UÁ„Uì˝Œ‡Ê àflÿÊ
Á‡ÊflŸ ÁflÿÈíÿ ÁflÿÈÁQ¥§ ‹éäflÊ ÁSÕÁÃ¥ SÕÒÿ¸◊˜ •ŸflÊåÿ •¬˝Êåÿ Áø⁄UÊØ
Áø⁄U∑§Ê‹ÊØ ‚¥‚⁄UÊÁ◊ ªë¿UÊÁ◊– “ˇÊËáÊ ¬Èáÿ ◊ÎàÿÈ‹Ê∑¥§ Áfl‡ÊÁãÔ ßUÁà ¬ÍflZ
¬Èáÿ¬Á⁄U¬Ê∑§ÊØ ¬⁄U◊Êà◊‚X¥U ‚◊flÊåÿÊÁ¬ ¬ÈŸ— ¬ÈáÿˇÊËáÊÃÊfl‡ÊÊØ àflÿÊ
ÁflÿÈQ§Ê˘÷fl◊˜– „U Áøà‚◊ÈŒ˝! øßʡ‹äÊ! •„¥U ÷flÁªÁ⁄U‚Á⁄UØ ÷fl ∞fl
ÁªÁ⁄U— ¬fl¸ÃSÃSÿ ‚Á⁄UÛÊŒË •ÁS◊– •ÃSÃòÊ àflÿÊ ÁflÿÈQ§— ‚ÊÃàÿŸ ¬˝fl„UÊÁ◊–
Ÿ ∑§ŒÊÁ¬ ‡ÊÊÁãÃ¥ ‹÷– ÿÁŒ àflÊ¥ Áøà‚◊ÈŒ˝M§¬¥ Á‡Êfl¥ ‹÷ ¬˝Ê¬AÊÁ◊ ÃŒÊ ‚¬lfl
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 67

àflà¬˝ÊåàÿŸãÃ⁄¥U àflŒ˝Í¬Ê ÷ÍàflÊ Sfl¥ ÁŸ¡¥ ÷flŸŒËSflM§¬¥ ¡„UÊÁ◊ àÿ¡ÊÁ◊– ‚◊ÈŒ˝

ªàflÊ ŸŒË •Á¬ ‚◊ÈŒ˝ ∞fl ÷flÁÖ ŸŒËàflŸ ÃŒŸãÃ⁄¥U ÃSÿÊ— ‚ûÊÊ Ÿ ÷flÁÖ
•ÃÁpà‚◊ÈŒ˝M§¬¥ àflÊ¥ Á‡Êfl◊flÊåÿ •„U◊Á¬ Á‡ÊflM§¬ ∞fl ÷flÊ◊ËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ◊Ò¥ ∑§„UË¥ Áfl·◊ SâÊ‹ ◊¥ ÃÈ◊‚ ÁflÿÈQ§ „ÈU•Ê „Í°U– ∑§„UË¥ ÁSâÊ⁄U
Ÿ „UÊ ¬ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Áø⁄U∑§Ê‹ ‚ ÃÈ◊ ‚ Á’¿ÈU«∏ (•Ÿ∑§ ÿÊÁŸÿÊ¥ ¡ã◊-◊ÎàÿÈ
ª˝„UáÊ) ∑§⁄ ‚¥‚⁄UáÊ ∑§⁄ ⁄U„UÊ „Í°U– „U Áøà‚◊ÈŒ˝! ◊Ò¥ ‚¥‚Ê⁄UM§¬Ë ¬fl¸Ã ∑§Ë ŸŒË „Í°U–
ÿÁŒ ÃÈê„¥U ¬Ê ¡Ê™°§ ÃÊ •¬Ÿ SflM§¬ ∑§Ê ÷Ë ¿UÊ«U∏ ŒÍ°–

(64)
÷ªflÁà ÁŸÿÃ ÁflŒÍ⁄UÿÊòÊÊ-
‚„UøÁ⁄U! ‚¥‚⁄UáÊÊäflŸÊ˘ÿ◊ã×–
¡⁄UÁÃ! Áfl⁄U◊ ÁŸ—‚„UÊÁ‚ ‚¥Áfl-
Ûʪ⁄U◊× ¬⁄U◊mUÿÊ¬÷ÊÇÿ◊˜––
•ãflÿ— - „U ÁflŒÍ⁄UÿÊòÊÊ‚„UøÁ⁄U! „U ÷ªflÁà ÁŸÿÃ! •ÿ¥ ‚¥‚⁄UáÊÊäflŸ—
•ã× (•ÁSÃ)– „U ¡⁄UÁÃ! (àfl¥) ÁŸ—‚„Ê •Á‚, Áfl⁄U◊– •Ã— •mUÿÊ¬÷ÊÇÿ¥
‚¥ÁflÛʪ⁄U◊˜ (÷flÁÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷ªflÃËÁÃ- „U ÁflŒÍ⁄UÿÊòÊÊ‚„UøÁ⁄U! ÁflŒÍ⁄UÿÊòÊÊÿÊ¥
‚¥‚Ê⁄UŒ‡ÊÊÿÊ¥ ‚„UøÁ⁄U! ‚ÁXUÁŸ! „U ÷ªflÁà ÁŸÿÃ! „U ÷ªflÁà ÷ÁflÃ√ÿÃ!
flÊ– “ŒÒfl¥ ÁŒC¥U ÷ʪäÊÿ¥ ÷ÊÇÿ¥ SòÊË ÁŸÿÁÃÁfl¸ÁäÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– •ÿ¥ ¬È⁄UÃÊ Áfll◊ÊŸ—,
‚¥‚⁄UáÊÊäflŸ—, ‚¥‚⁄UáÊSÿ ª◊ŸSÿ •äflÊ ◊ʪ¸— ‚¥‚⁄UáÊÊäflÊ, ÃSÿ–
‚¥‚Ê⁄U‚¥‚⁄UáÊ◊ʪ¸SÿàÿÕ¸—– “•ÿŸ¥ flà◊¸ ◊ʪʸäfl¬ãÕÊŸ— ¬ŒflË ‚ÎÁ×– ‚⁄UÁáÊ—
¬hUÁ× ¬lÊ fløãÿ∑§¬ŒËÁà ø” ßUàÿ◊⁄U—– •ã× ŸÊ‡Ê—– •SÃËÁà ‡Ê·—–
∞ÃŒŸãÃ⁄¥U ‚¥‚Ê⁄◊ʪ¸Sÿ ªÁßʸSÃËàÿÕ¸—– “•ã× SflM§¬ ÁŸ∑§≈U ¬˝ÊãÃ
ÁŸpÿŸÊ‡ÊÿÊ—” ßUÁà „ÒU◊—– „U ¡⁄UÁÃ! „U flÎhU! ÷ÁflÃ√ÿÃ ÁŸÿÃ flÊ,
÷fl‚¥‚⁄UáÊÊäflŸÊ˘ãÃ ÁŸÿÃÁŸ¸’¸‹àflÊØ ¡⁄UÃËÁà ¬ŒŸ √ÿ¬Œ‡Ê—– àfl¥ ÁŸ—‚„UÊ
68 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•Á‚, Áfl⁄U◊, ÁŸfløSfl– •Ã— ¬⁄¥U ‚¥ÁflÛʪ⁄U◊˜, ‚¥ÁflŒÊ Ÿª⁄U◊˜, ôÊÊŸ¬È⁄U◊˜– ÃŒ˜
•mUÿÊ¬÷ÊÇÿ◊˜ ∞∑§ÊÁ∑§ŸÊ ∞fl ÷ÊÇÿÿÊÇÿ◊˜– ÷flÃËÁà ‡Ê·—– ÃòÊ ÁŸÿÃSÃfl
ªÁßʸÁSÖ ÷ªfl× ∑Χ¬ÿÊ ‚ê¬˝Áà ÷fl◊ʪ¸Sÿ ÁflŸÊ‡ÊÊ ¡Ê×– ◊ÿÊ ◊ÊˇÊÊ
‹éäÊ—– ÁŸÿÁÃSàfl¥ flÎhUàfl¥ ¬˝Ê#flÃË– •ÃÊ˘òÊ Áfl⁄U◊, ‚¥‚Ê⁄¥ ªë¿U– ‚¥ÁflÛʪ⁄U¥
ôÊÊŸŸª⁄¥U, ◊ÊˇÊŸª⁄Á◊Áà ÿÊflØ– mUÊèÿÊ¥ ’„ÈUÁ÷flʸ ÷ÊªÿÊÇÿ¥ Ÿ ÷flÁÖ ÃòÊ
¡Ëfl ∞∑§Ê∑§Ë ªë¿UÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U ‚¥‚Ê⁄UÿÊòÊÊ ∑§Ë ‚„UøÁ⁄U! ÷ªflÁà ÷ÁflÃ√ÿÃ! ÿ„U ‚¥‚Ê⁄U
◊¥ ÷≈U∑§ÊŸ flÊ‹ ◊ʪ¸ ∑§Ê •ãà „ÒU– „U flÎhU ÁŸÿÃ! •’ L§∑§Ê •ÊÒ⁄U flʬ‚
¡Ê•Ê– ÃÈ◊ ÁŸ—‚„U „UÊ– ‚¥ÁflØ Ÿª⁄U (◊ÊˇÊŸª⁄) •∑§‹ „UË ÷ÊªÿÊÇÿ „UÊÃÊ
„ÒU–

(65)
ÁflÁ‹πÃÈ ∑§Õ◊ˇÊ⁄UÊÁáÊ ÷Ê‹
‚ ÁflÁäÊ⁄UŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πŒˇÊ—–
◊◊ Á„U Á◊Á‹Ã◊ˇÊ¬ÊŒ¬ÊŒ-
¬˝ÁáʬßŸ ‹‹Ê≈U‚ËÁ◊A øˇÊÈ—––
•ãflÿ— - •ŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πŒˇÊ— ‚ ÁflÁäÊ— ◊◊ ÷Ê‹ •ˇÊ⁄UÊÁáÊ ∑§Õ¥
ÁflÁ‹πÃÈ– ◊◊ Á„U •ˇÊ¬ÊŒ¬ÊŒ¬˝ÁáʬßŸ ‹‹Ê≈U‚ËÁ◊A øˇÊÈ— Á◊Á‹Ã◊˜–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁflÁ‹πÁàflÁÃ- •ŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πŒˇÊ— •ŒÎCUÊŸÊ◊˜
•ŸÊªÃÊŸÊ¥ ¬pÊjÊÁfl¬ŒÊÕʸŸÊ¥ ‹π ÁŸ’ãäÊŸ ŒˇÊ— øÃÈ⁄U— ‚ ÁflÁäÊ— ’˝rÊÊ ◊◊
÷Ê‹ ◊SÃ∑§ ÷Ê‹¬^U∑§ flÊ •ˇÊ⁄UÊÁáÊ ÷ÊÇÿÊˇÊ⁄UÊÁáÊ ∑§Õ¥ ÁflÁ‹πÃÈ ≈UË∑§Ã–
◊◊ Á„U •ˇÊ¬ÊŒ¬ÊŒ¬˝ÁáʬßŸ •ˇÊ¬ÊŒSÿ ªÊÒÃ◊Sÿ ãÿÊÿ‚ÍòÊ∑§Ãȸ— ¬ÊŒÿÊ—
¬˝ÁáʬßŸ ¬˝áÊÁÃ∑§⁄UáÊŸ ‹‹Ê≈U‚ËÁ◊A ÷Ê‹ÊfläÊÊÒ øˇÊÈ— ŸòÊ¥ Á◊Á‹Ã¥ ¬˝Ê#◊˜–
•ˇÊ¬ÊŒSÿ ªÊÒÃ◊◊ÈŸ— ¬Œ˘ÁˇÊ •Ê‚ËÁŒÁà ∑§ÊøŸ Á∑¥§flŒãÃË ‹Ê∑§ ¬˝‚ÎÃÊ–
ÃÊ◊flÊÁüÊàÿ„U flŒÁÖ •ˇÊ¬ÊŒSÿ ¬ÊŒÿÊ— ¬˝ÁáʬßŸ ÃSÿ ¬ÊŒ Áfll◊ÊŸ◊ÁˇÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 69

◊ÿÊ ‹éäÊ◊˜– ßUŒÊŸË◊„¥U ◊◊ ÷ÊÇÿ¬^U Á‹ÁπÃÊÁŸ ÷ÊÇÿÊˇÊ⁄UÊÁáÊ ¬Á∆UÃÈ¥ ‡Ê∑A§Ê◊ËÁÃ

÷Êfl—– ‚ Á„U ªÊÒÃ◊◊ÈÁŸ— Sfl◊Ìͷ∑§Sÿ √ÿÊ‚Sÿ ◊ÈπŒ‡Ê¸Ÿ¥ øˇÊÈ·Ê Ÿ
∑§Ã¸√ÿÁ◊Áà ¬˝ÁÃôÊÊÿ ¬pÊŒ˜ √ÿÊ‚Ÿ ¬˝‚ÊÁŒÃ— ¬ÊŒ ŸòÊ¥ ¬˝∑§Ê‡ÿ ÃSÿ
√ÿÊ‚◊ÈŸŒ¸‡Ê¸Ÿ¥ ∑ΧÃflÊÁŸÁà ¬ÊÒ⁄UÊÁáÊ∑§Ë ∑§ÕÊ– ªÊÒÃ◊Ê ŸÊ◊ ¬˝◊ÊáÊ-¬˝◊ÿÊÁŒ-
·Ê«U‡Ê¬ŒÊÕ¸ôÊÊŸŸ ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#Á⁄UÁà Á‚hUÊãÃÿÁÖ •ôÊÊÃ ÷ÊÇÿÊˇÊ⁄‘U ∑§Õ¥
◊Ê ˇ ÊÊ ¬ ‹ÁéäÊÁ⁄UÁà Ãë¿UÊSòʬ∆UŸ Ÿ ‹éäʬŒÊÕ¸ ô ÊÊŸSÿ ◊◊ ÷ÊÇÿ
ŸÍ Ÿ ◊ôÊÊìŒÊÕ¸ ‹  π ŒˇÊÊ ÁflÁäÊ— Ÿ Á∑§◊Á¬ ‹ Á πÃÈ ¥ ‡Ê∑A § Ê à ËàÿʇÊÿ—–
ÁflÁäÊ⁄UŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πŒˇÊÊ ÷flÁÖ ‚ Á„U ÷Ê‹ ÿÁÑπÁà Ãà∑§Ê‹ÊãÃ⁄‘U »§‹ÁÖ
•„U@ ◊ÈŸ⁄UˇÊ¬ÊŒSÿ ‚flÿÊ ÷Ê‹øˇÊÈ— ¬˝Ê#flÊŸS◊ËÁà ÷Ê‹˘ŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πSÿ
•fl‚⁄U ∞fl ŸÊ˘ÁSÖ SÕÊŸÊ÷ÊflÊØ ‚ ‹ÁπÃÈ¥ Ÿ ¬Ê⁄UÁÿcÿÁÖ •ÕflÊ
ÃÁÑÁπÃ◊„¥ ¬Á∆UcÿÊ◊ËÁà ÷Êfl—– ÿmUÊ •ˇÊ¬ÊŒSÿ ¬ÊŒÿÊ— ¬˝ÁáʬßŸ
Ãà¬˝áÊËÇÊÊSòÊSÿÊäÿÿŸŸ ÃÎÃËÿ¥ ôÊÊŸM§¬¥ ÷Ê‹øˇÊÈ— ¬˝Ê#flÊŸS◊ËÁÃ, ÁflflˇÊÁÖ
•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
“Á◊‹Áà ŸÿŸ◊ˇÊ¬ÊŒ¬ÊŒ-
¬˝ÁáʬßŸ ‹‹Ê≈U‚ËÁ◊A ÿSÿ–
ÁflÁäÊ⁄UÁ¬ ¬ÈL§·Sÿ ÃSÿ ÷Ê‹˝
Á‹ÁπÃÈ◊ŒÎCUÁ‹Á¬¥ ∑ȧ× ˇÊ◊Ö–” ßUÁà ¬Ê∆U—––65––
•ŸÈflÊŒ - •ŒÎCU ¬ŒÊÕÊZ ∑§ ‹πŸ ◊¥ øÃÈ⁄U fl„U ’˝rÊÊ ◊⁄‘U ÷Ê‹ ¬⁄U
÷ÊÇÿÊˇÊ⁄U ∑Ò§‚ Á‹π ‚∑§ªÊ? •ˇÊ¬ÊŒ (ªÊÒÃ◊◊ÈÁŸ) ∑§ ¬Ò⁄UÊ¥ ¬⁄U Áª⁄UŸ ‚
◊⁄UË ‹‹Ê≈U ‚Ë◊Ê ◊¥ •Ê°π ¬˝Ê# „UÊ ªÿË „ÒU–
(66)
©U«ÈUÁŸ ◊Áÿ ⁄Ufl! ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê¥
√ÿflÁäÊfl‡ÊÊŒ¬⁄UËÁˇÊÃÊ ãÿäÊÊ‚Ë—–
Ã◊¬„U⁄UÁ‚ ‚ÁÛÊ∑§·¸◊àÿ
àflŒÈ¬Á⁄U ÃÁ„¸U ÁŸ¡¥ fl¬ÈSàÿ¡ÊÁ◊––
 70 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ãflÿ— - „U ⁄Ufl! •¬⁄UËÁˇÊ× (àfl◊˜) ©U«ÈUÁŸ ◊Áÿ √ÿflÁäÊfl‡ÊÊØ

¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê¥ ãÿäÊÊ‚Ë—– ‚ÁÛÊ∑§·¸◊˜ ∞àÿ Ã◊˜ •¬„U⁄UÁ‚ (øØ) ÃÁ„¸U (•„¥U)
ÁŸ¡fl¬È— àflŒÈ¬Á⁄U àÿ¡ÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ©U « È U Ÿ ËÁÃ- „ U ⁄U fl ! „ U ‚Í ÿ¸ ! •¬⁄U Ë ÁˇÊ×
•∑Î § ì⁄U Ë ˇÊáÊ— àfl◊˜ ©U « È U Á Ÿ ŸˇÊòÊ ¡ËflM§¬ flÊ ◊Áÿ √ÿflÁäÊfl‡ÊÊØ
√ÿfläÊÊŸ∑§Ê⁄UáÊÊØ, •„¥U àflûÊÊ˘ÁÃŒÍ⁄‘U˘S◊ËÁà „UÃÊ— ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê¥ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§áÊ¥
ãÿäÊÊ‚Ë— ãÿ¬Ê—, ¬ÊÁÿÃflÊŸ‚ËÁà ÷Êfl—– “äÊ≈˜U ¬ÊŸ” ßUÁà äÊÊÃÊ— ‹ÈÁæ§,
•ãÃ÷ʸÁflÃÁáÊÁø M§¬◊˜– äÊÎÃflÊÁŸÁà ÷Êfl—– äÊÊÃÍŸÊ◊Ÿ∑§ÊÕ¸àflÊØ äÊÊ⁄UáÊ ÁŸˇÊ¬
flÊ äÊ≈˜U– “ÁSòÊÿÊ¥ ◊ÊòÊÊòÊÈ≈UË ¬È¥Á‚ ‹fl‹‡Ê∑§áÊÊáÊfl—” ßUàÿ◊⁄U—– ‚ÁÛÊ∑§·Z ‚XUÁÃ◊˜
∞àÿ ¬˝Êåÿ Ã¥ ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê◊˜ •¬„U⁄UÁ‚ ŒÍ⁄UË∑§⁄UÊÁ· øØ ÃÁ„¸U •„¥U ŸˇÊòÊ¥ ÁŸ¡fl¬È—
Sfl‡Ê⁄UË⁄U¥ àÿ¡ÊÁ◊ ¡„UÊÁ◊– ŸˇÊòÊ÷ÍÃÊ˘„¥U àflà¬˝∑§Ê‡ÊŸÒfl ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃÊ˘ÁS◊– Ãfl
‚XUàÿÊ ÃgÍ⁄UË÷flÁà ÃÁ„¸U ◊◊ ‡Ê⁄UË⁄UÁflŸÊ‡ÊÊ˘fl‡ÿê÷ÊflËÁÖ ÿÃÊ Á„U ◊Áÿ
ÃflÒfl ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡ÊÊ ÁfllÃ– ŸÊ„¥U Sfl¬˝∑§Ê‡Ê—– àflʌ·ʬ˝∑§Ê‡ÊSÿ ‚XUÃÊflåÿ‚◊Õ¸—–
•ÕflÊ ◊Áÿ ¡Ëfl ¬⁄U◊Êà◊Ÿ— ¬˝∑§Ê‡ÊÊ fløà ßUÁà Ãfl ‚XUàÿÊ ‚ ¬˝∑§Ê‡ÊSàflƒÿfl
Áfl‹ËŸÃÊ¥ ªÁ◊cÿÃËÁà àflŒ˝Í¬Ãʬ˝ÊåàÿŸãÃ⁄¥U ◊◊ Sflàfl¥ Sflÿ¥ ªÁ◊cÿÃËÁà ÷Êfl—–
•◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “ãÿäÊÊ‚Ë— ßUàÿòÊ √ÿÃÊ⁄UË—” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ‚Íÿ¸! •¬⁄UËÁˇÊà „UÊ∑§⁄U ÷Ë ÃÈ◊Ÿ √ÿfläÊÊŸ (•ÁÃŒÍ⁄U
„UÊŸ) ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊È¤Ê ŸˇÊòÊ ◊¥ ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê «UÊ‹Ê „ÒU– ∑§÷Ë ‚Ê◊Ëåÿ ¬Ê∑§⁄U
•ª⁄U ÃÈ◊ ©U‚ ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê ∑§Ê •¬„U⁄UáÊ ∑§⁄UÊª ÃÊ ◊Ò¥ •¬ŸÊ ‡Ê⁄UË⁄U ÃÈ◊ ¬⁄U
¿UÊ«∏ ŒÍ°ªÊ–

(67)
÷fl¬Õ¬ÁÕ∑§Ê˘ÁS◊ flÊ≈U¬Ê≈-
UìÊ⁄! Á◊Á‹ÃÊ˘Á‚ Áfl‹Èá∆K ‚ꬌÊ ◊–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 71

•„U◊Á¬ ÷flŒãÃ⁄¥U ¬˝Áfl‡ÿ

äÊ˝Èfl◊Áø⁄‘UáÊ „U⁄UÊÁ◊ Ã Áfl÷ÍÃË—––
•ãflÿ— - „U flÊ≈U¬Ê≈UìÊ⁄U! (•„¥U) ÷fl¬ÁÕ∑§— •ÁS◊– (àfl¥ ø) ◊
‚ꬌ— Áfl‹Èá∆K Á◊Á‹Ã— •Á‚– •„U◊˜ •Á¬ ÷flŒãÃ⁄¥U ¬˝Áfl‡ÿ •Áø⁄‘UáÊ
äÊ˝Èfl¥ Ã Áfl÷ÍÃË— „U⁄UÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬∑˝ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷fl¬ÕÁÃ- „U flÊ≈U¬Ê≈UìÊ⁄U! flÊ≈USÿ ◊ʪ¸Sÿ ¬Ê≈UìÊ⁄U!
øÊÒ⁄! “øÊÒ⁄ÒU∑§ÊªÊÁ⁄U∑§SÃŸŒSÿÈÃS∑§⁄U◊Ê·∑§Ê—– ¬˝ÁÃ⁄UÊÁäʬÿS∑§Á㌬Ê≈UìÊ⁄U-
◊Á‹ê‹ÈøÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– •„¥U ÷flSÿ ‚¥‚Ê⁄U◊ʪ¸Sÿ ¬ÁÕ∑§Ê˘ÁS◊– àfl¥ ø Á‡ÊflÊ
◊ ‚ꬌ— ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§‚ê¬ûÊËÁfl¸‹Èá∆K Á◊Á‹Ã— ¬˝Ê#Ê˘Á‚– •„¥U ¡ËflÊ˘Á¬
÷flŒãÃ⁄¥U ÷flÃÊ˘ãÃ⁄¥U NŒÿ¥ ¬˝Áfl‡ÿ •ÕflÊ àflŒ˝Í¬Ê ÷ÍàflÊ •Áø⁄‘UáÊ ‡ÊËÉÊ˝¥ äÊ˝Èfl¥
ÁŸpÿŸ Ã Áfl÷ÍÃË— ‚ꬌ ∞EÿZ „U⁄UÊÁ◊ ŸÿÊÁ◊– ŒÍ⁄UË∑§⁄UÊ◊ËÁà ÿÊflØ–
“Áfl÷ÍÁÃ⁄ÒUEÿ¸◊ÁáÊ◊ÊÁŒ∑§◊CUäÊÊ” ßUàÿ◊⁄U—– ÷fl◊ʪ¸ Á◊Á‹ÃSàfl¥ ◊◊ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑¥§
‚fl¸Sfl¥ NÃflÊŸÁ‚– ‚ê¬˝Áà àflŒãÃ⁄U¥ ¬˝ÁflCUÊ˘„¥U àflŒÍ˝¬ÃÊ¥ ªÃÊ˘S◊ËÁà Ãfl
Áfl÷ÍÃÿÊ ◊◊ÊÁ¬ ‚ÈπÊÿ ÷ÁflcÿãÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U ◊ʪ¸ ∑§ øÊÒ⁄U! ◊Ò¥ ÷fl¬ÁÕ∑§ „Í°U– ÃÈ◊ ◊⁄UË ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§
‚ê¬ÁûÊÿÊ¥ ∑§Ê ‹Í≈U ∑§⁄U Á◊‹ „UÊ– •’ ◊Ò¥ ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄‘U •ãŒ⁄U ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U∑§ ‡ÊËÉÊ˝
„UË ÁŸÁpà M§¬ ‚ ÃÈê„UÊ⁄UË Áfl÷ÍÁÃÿÊ¥ ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§M°§ªÊ–

(68)
üÊÈÁÃ⁄UÁ‚ ¬ÈL§·ÊÕ¸‚ÁÛÊ’h-
USÃfl ø⁄UáÊ ¬˝Õ◊ Áfl⁄UÊÒÁ◊ flà‚—–
•◊⁄UªÁfl! ‚ ŒÊÁÇäÊ ∑§Sÿ „UÃÊ-
⁄U◊ÎÃ◊÷ÊQ§Á⁄U ¬ÍÁø÷ÊÁ¡ ÷Êá«U––
 72 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ãflÿ— - (àfl¥) üÊÈÁ× •Á‚– Ãfl ¬˝Õ◊ ø⁄UáÊ ¬ÈL§·ÊÕ¸‚ÁÛÊ’hU—

flà‚— Áfl⁄UÊÒÁ◊– „U •◊⁄UªÁfl! ‚ •÷ÊQ§Á⁄U ¬ÍÁø÷ÊÁ¡÷Êá«U ∑§Sÿ „UÃÊ— •◊ÎÃ¥
ŒÊÁÇäÊ–
¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - üÊÈ Á Ã⁄U ‚ ËÁÃ- „ U Á‡Êfl! àfl¥ Á‡Êfl— üÊÈ Á ×
flŒSflM§¬Ê˘Á‚– Ãfl flŒSflM§¬Sÿ Á‡ÊflSÿ ¬˝Õ◊ •Êl ∑§◊¸∑§Êá«UM§¬ ø⁄UáÊ
¬ÊŒ ¬ÈL§·ÊÕ¸‚ÁÛÊ’hU— ¬ÈL§·ÊÕ¸Ÿ äÊ◊ʸÁŒŸÊ ’hU— •„¥U flà‚— flà‚M§¬Ê ¡ËflÊ
Áfl⁄UÊÒÁ◊ „Uê’Ê⁄Ufl◊ÈìÊÊ⁄UÿÊÁ◊– “¬˝Õ◊SÃÈ ÷flŒÊŒÊÒ ¬˝äÊÊŸ˘Á¬ ø flÊëÿflØ” ßUÁÃ
◊ÁŒŸË– „U •◊⁄UªÁfl! „U ÁŸàÿflÊÁáÊ! ‚ ◊ʌ·ÊÊ ¡Ëfl— •÷ÊQ§Á⁄U ÷ÊQȧ⁄U÷Êfl
¬ÍÁø÷ÊÁ¡ ÷Êá«U ¬ÍÁÃZ ¬ÍáʸÃÊ¥ ÷¡Ã ßUÁà ¬ÍÁø÷Ê∑˜§ Ãʌ·Ê ÷Êá«U ¬ÊòÊ ∑§Sÿ
„UÃÊ— ∑§S◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ •◊ÎÃ¥ ŒÈÇäÊ¥ flSÃÈÃÊ ◊ÊˇÊ¥ ŒÊÁÇäÊ ¬˝¬Í⁄UÿÁÖ flSÃÈÃÊ
¡ËflÊ˘Á¬ Á‡ÊflSflM§¬àflŸ ÷ÊQ§Ê ŸÊÁSÖ ¬ÊòÊ◊Á¬ Á‡ÊflSflM§¬àflŸ ¬Íáʸ◊fl
fløÃ– ÿŒÊ ∑§pŸ ÷ÊQ§Ê ÷flÁà ¬ÊòÊ¥ ø Á⁄UQ¥§ ÷flÁà ÌÒflÊ˘◊ÎÃSÿ ŒÊ„UŸ¥
‚◊ËøËŸÁ◊Áà ÷Êfl—– “•◊ÎÃ¥ ÿôʇÊ· SÿÊØ ¬ËÿÍ· ‚Á‹‹ ÉÊÎÃ– •ÿÊÁøÃ ø
◊ÊˇÊ ø ŸÊ äÊãflãÃÁ⁄UŒflÿÊ—” ßUÁà ◊ÁŒŸË– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “ø⁄U◊” ßUÁÃ
¬Ê∆U—– ◊ÿÊ ÃÈ “ø⁄UáÊ” ßUÁà ¬Ê∆U— SflË∑Χ×– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
¡ŸÁŸ Ãfl ¬È◊Õʸ ∞fl ¬ÊŒÊ— ¬˝ÕãÃ
¬˝Õ◊ø⁄UáÊ’hUÊ ÁŸ÷¸⁄¥U ⁄UÊÒÁ◊ flà‚—–
ø⁄U◊ø⁄UáÊ◊Í‹¬˝FÈÃÊ¥ SÃãÿäÊÊ⁄UÊ-
◊◊⁄UªÁfl! ∑§ŒÊ Ã ◊ÈQ§’ãäÊ— Á¬’ÿ◊˜––
ßUÁà ¬Ê∆U—– •ÿ◊fl flSÃÈ× SflË∑§Ê⁄UÿÊÇÿ—––68––
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ üÊÈÁà „UÊ– ÃÈê„UÊ⁄‘U ¬˝Õ◊ ø⁄UáÊ ◊¥ ¬ÈL§·ÊÕ¸ ‚ ’°äÊÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥
’¿U«∏Ê „Uê’Ê⁄Ufl ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U– „U •◊⁄UflÊÁáÊ! fl„U (¡Ëfl) ÷ÊQ§Ê ∑§ •÷Êfl
•ÊÒ⁄U ¬ÊòÊ ∑§ ¬Íáʸ „UÊŸ ¬⁄U •◊Îà ∑§Ê ŒÊ„UŸ Á∑§‚∑§ Á‹ÿ ∑§⁄‘U –
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 73

(69)
Á‡Êfl! Ãfl ◊◊ øÊãÃ⁄UÊ‹÷Í◊ÊÒ
ÁflÁfläÊÁfläÊÊ¥ √ÿfläÊÊ¥ √ÿäÊÊÁmUäÊÊÃÊ–
ÃŒÁ¬ Á„U Á¬Á„UÃÊ˘„U◊fl Á÷ÁûÊ-
÷¸flÁà flÎÁ× ‚ŒŸSÿ ŸÊÁ¡⁄USÿ––
•ãflÿ— - „U Á‡Êfl! ÁfläÊÊÃÊ Ãfl ◊◊ ø •ãÃ⁄UÊ‹÷Í◊ÊÒ ÁflÁfläÊÁfläÊÊ¥
√ÿfläÊÊ¥ √ÿäÊÊØ– ÃŒÁ¬ •„U◊fl Á¬Á„U×– Á„ Á÷ÁûÊ—U ‚ŒŸSÿ flÎÁ× ÷flÁà Ÿ
•Á¡⁄Sÿ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Á‡ÊflÁÃ- „U Á‡Êfl! ÁfläÊÊÃÊ ‚ÎÁCU∑§Ãʸ ’˝rÊÊ, Ãfl
Á‡ÊflSÿ ◊◊ ¡ËflSÿ ø •ãÃ⁄UÊ‹÷Í◊ÊÒ •èÿãÃ⁄U÷Í◊ÊÒ– “•èÿãÃ⁄¥U àflãÃ⁄UÊ‹◊˜”
ßUàÿ◊⁄U—– ÁflÁfläÊÁfläÊÊ¥ ÁflÁfläʬ˝∑§ÊÁ⁄U∑§Ê¥ √ÿfläÊÊ◊˜ •ãÃäÊÊZ √ÿäÊÊØ, •∑§⁄UÊØ–
“•ãÃäÊʸ √ÿfläÊÊ ¬È¥Á‚ àflãÃÁäʸ⁄¬flÊ⁄UáÊ◊˜– •Á¬äÊÊŸ-ÁÃ⁄UÊäÊÊŸ-Á¬äÊÊŸÊ-
ë¿UÊŒŸÊÁŸ ø” ßUàÿ◊⁄U—– ÃŒÁ¬ ÃÕÊÁ¬ ÃÊÁ÷√ÿ¸fläÊÊÁ÷— •„U◊fl Á¬Á„U× •ÊflÎ×
Ÿ ÷flÊŸ˜ Á‡Êfl—– Á„U Á÷ÁûÊ— ‚ŒŸSÿ flÎÁ× •Êfl⁄UáÊ¥ ÷flÁà Ÿ •Á¡⁄USÿ
¬˝ÊXUáÊSÿ Ãfl– Á÷ÁûʟʇÊ ªÎ„UÊ∑§Ê‡ÊÊ ◊„UÊ∑§Ê‡Ê˘ãÃ÷¸flÁà ÃÕÒfl ◊ÊÿÊ„UÊŸÊÒ
¡Ëfl¬⁄U◊Êà◊ŸÊ— ∞ÒÄÿ¥ »§‹ÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U Á‡Êfl! ÁfläÊÊÃÊ Ÿ ÃÈê„UÊ⁄‘U •ÊÒ⁄U ◊⁄‘U ’Ëø •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§
√ÿfläÊÊŸ ’ŸÊ ÁŒÿ „Ò¥U– Á»§⁄U ÷Ë fl„U Á÷ÁûÊ ◊ȤÊ „UË •ÊflÎà ∑§⁄UÃË „ÒU •Ê¬∑§Ê
Ÿ„UË¥– ŒËflÊ⁄U ∑§Ê ÉÊ⁄UÊ ÉÊ⁄U ∑§Ê ÉÊ⁄UÃÊ „ÒU •Ê¥ªŸ ∑§Ê Ÿ„UË¥–
(70)
•flÁäÊL§¬⁄U⁄UÊ◊ ÷ÍÁfl¸÷Q§Ê
¬˝÷flÁ‚ ªÍ…U◊Á߸ ◊Ê¥ ¬˝„UÃȸ◊˜–
ÃŒ„U◊„UÁ◊∑§ÊNŒ∑§‡Ê·Ê-
flÁäÊ⁄UäÊÈŸÊ äÊÈ̋fl◊ÊflÿÊÁfl¸◊Œ¸—––
 74 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ãflÿ— - •flÁäÊ— ©¬⁄U⁄UÊ◊– ÷Í— Áfl÷Q§Ê– ªÍ…U◊Á× (àfl¥) ◊Ê¥ ¬˝„UÃÈZ Ÿ

¬˝÷flÁ‚– ÃØ •äÊÈŸÊ •ÊflÿÊ— •„U◊„UÁ◊∑§ÊNØ ∞∑§‡Ê·ÊflÁäÊ— Áfl◊Œ¸— äÊ˝Èfl◊˜
(•ÁSÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •flÁäÊÁ⁄UÁÃ- •flÁäÊ— ‚Ë◊Ê, ◊ÊÿÁà ÿÊflØ– ©¬⁄U⁄Ê◊
ÁflŸCUÊ– ¬˝‹ÿ∑§Ê‹˘ÁS◊Ÿ˜ ÷Í— ¬ÎâflË Áfl÷Q§Ê– ªÍ…U◊Á× àfl¥ ◊Ê¥ ¬˝„UÃÈ¥¸ Œá«UÁÿÃÈ¥
Ÿ ¬˝÷flÁ‚– ÃØ ÃS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ •äÊÈŸÊ ‚ê¬˝Áà •ÊflÿÊ— Á‡ÊflªÊ∑ȧ‹ŸÊÕÿÊ—
’˝ r Ê¡ËflÿÊ fl ʸ •„U ◊ „U Á ◊∑§ÊNØ •„U ◊ „U Á ◊∑§Ê¥ ¬⁄U S ¬⁄U Ê „U V U Ê ⁄¥ U „U ⁄ U à ËÁÃ
•„U◊„UÁ◊∑§ÊNØ– “•„U◊„UÁ◊∑§Ê ÃÈ ‚Ê SÿÊØ ¬⁄US¬⁄¥U ÿÊ ÷flàÿ„UVUÊ⁄U—” ßUàÿ◊⁄U—–
∞∑§‡Ê·ÊflÁäÊ— ∞∑§‡Ê·Ê˘flÁäÊÿ¸Sÿ ‚ ∞∑§‡Ê·ÊflÁäÊ—– •ÊflÿÊ— ∞∑§Ê ÷flÊŸ˜
Á‡Êfl ∞fl ÿÁS◊Ÿ˜ ‡Ê·Ê ÷ÁflcÿÁà Ÿ ÃÈ ¡ËflM§¬Ê˘„U◊˜– Ãʌ·ÊÊ Áfl◊ŒÊ¸ ◊Œ¸Ÿ¥
∑ȧ^UŸ¥ äÊ˝Èfl¥ ÁŸÁpÃ◊˜– •SÃËÁÇÊcÊ—– ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ¡ËflSÿ àflŒÍ˝¬Ãʬ˝Ê#— ∞∑§
∞fl •ÊflÿÊ— Á‡Êcÿà ßUÁà ÷Êfl—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
√ÿflÁäÊL§¬⁄U⁄UÊ◊ ÷ÍÁfl¸ÁflQ§Ê
¬˝÷flÁ‚ ªÍ…UªÁ߸ ◊Ê¥ ¬˝„UÃȸ◊˜–
ÃÁŒ„U ÷flÃÈ ÃÊflŒ∑§‡Ê·Ê-
¬⁄UÁfl‹ÿÊflÁäÊ⁄UÊflÿÊÁfl¸◊Œ¸—–– ßUÁà ¬Ê∆U—––70––
•ŸÈflÊŒ - •flÁäÊ ‚◊Ê# „UÊ øÈ∑§Ë „ÒU– ¬ÎâflË Áfl÷Q§ „UÊ ªÿË „ÒU–
ªÍ…U◊Áà ÃÈ◊ ◊È¤Ê ¬⁄U ¬˝„UÊ⁄U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„U– •’ „U◊ ŒÊŸÊ¥ ∑§Ë •„U◊„UÁ◊∑§Ê
∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê Áfl◊Œ¸Ÿ „UÊªÊ, Á¡‚◊¥ (ÃÈ¤Ê •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê ◊ ‚) ∞∑§ „UË ‡Ê·
⁄U„UªÊ–

(71)
Ÿ äÊ⁄UÁáÊL§¬Á⁄U ¬˝ÿÊÁà ŸÊ˘äÊ—
¬ÃÁà Ÿ ø å‹flÃ Ÿ ’ê÷˝◊ËÁÖ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 75

Ÿ ø ÁŒÁfl fl‚Áà Sfl‡ÊÁQ§ÿÊªÊ-

ŒÁ¬ ÃÈ ÷flÊŸø‹ÊÁSÕ⁄Uàfl„UÃÈ—––
•ãflÿ— - äÊ⁄UÁáÊ— Sfl‡ÊÁQ§ÿÊªÊØ ©U¬Á⁄U Ÿ ¬˝ÿÊÁÃ, •äÊ— Ÿ ¬ÃÁÃ, Ÿ
å‹flÃ, Ÿ ’ê÷˝◊ËÁÃ, Ÿ ø ÁŒÁfl fl‚ÁÃ, •Á¬ ÃÈ ÷flÊŸ˜ (ÃSÿÊ—)
•ø‹ÊÁSÕ⁄àfl„UÃÈ— (•ÁSÃ)–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Ÿ äÊ⁄UáÊËÁÃ- äÊ⁄UÁáÊ— ¬ÎâflË Sfl‡ÊÁQ§ÿÊªÊØ SflSÿÊ—
‡ÊQ§ÿÊ¸ªÊØ ©U¬Á⁄U Ÿ ¬˝ÿÊÁÃ, Ÿ ªë¿UÁÃ, •äÊ— •äÊSË¥ Ÿ ¬ÃÁÃ, Ÿ å‹flÃ,
Ÿ Ã⁄UÁà Ÿ ’ê÷˝◊ËÁÃ, Ÿ •ÁÇÊÿŸ ÷˝◊ÁÃ, Ÿ ø ÁŒÁfl •Ê∑§Ê‡Ê fl‚ÁÃ
ÁŸfl‚Áà ßUÁÖ ‚Ê Sfl‡ÊÄàÿÊ Á∑§◊Á¬ ∑§Ãȸ¥ Ÿ ˇÊ◊Ê– ÷flÊŸ˜ Á‡Êfl ∞fl
•ø‹ÊÁSÕ⁄Uàfl„UÃÈ— •ø‹ÊÿÊ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ— ÁSÕ⁄UàflSÿ „UÃÈ— ∑§Ê⁄UáÊ◊˜– ¬ÎÁâÊ√ÿÊ—
ÁSâÊ⁄UàflSÿ ∑§Ê⁄UáÊ¥ àfl◊flÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U ¬ÎâflË •¬ŸË ‡ÊÁQ§ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ™§¬⁄U Ÿ„UË¥ ¡ÊÃË, ŸËø
Ÿ„UË¥ Áª⁄UÃË, ÃÒ⁄UÃË Ÿ„UË¥, •àÿÁäÊ∑§ ÷˝◊áÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË •ÊÒ⁄U Sflª¸ ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË
„ÒU– •Ê¬ Á‡Êfl „UË ßU‚§•ø‹Ê (¬ÎâflË) ∑§ ÁSÕ⁄Uàfl ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U–

(72)
•Áfl·◊øÃÈ⁄Ud·Á«˜Ufl÷ʪʥ
Ÿ ‚ΡÁ‚ ∑§ãŒÈ∑§ÁŸSËʥ Ÿ ‚Í·–
ÉÊ≈UÿÁ‚ ¬ÎÁÕflËÁ◊◊Ê¥ Sflø∑˝ -
÷˝◊áÊ∑ȧ‹Ê‹! Áfl‡ÊÊ‹Œ¬¸áÊÊ÷Ê◊˜––
•ãflÿ— - „ U Sflø∑˝ § ÷˝ ◊ áÊ∑È § ‹Ê‹! ßU◊Ê¥ ¬Î â flË¥
•Áfl·◊øÃÈ⁄U‚˝·«˜UÁfl÷ʪʥ Ÿ ‚ΡÁ‚– ∑§ãŒÈ∑§ÁŸSËʥ Ÿ ‚Í·– (àfl◊˜ ßU◊Ê¥)
Áfl‡ÊÊ‹Œ¬¸áÊÊ÷Ê¥ ÉÊ≈UÿÁ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •Áfl·◊ÁÃ- „U Sflø∑˝§÷˝◊áÊ∑ȧ‹Ê‹! Sflø∑˝§Sÿ
76 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

∑§Ê‹ø∑˝§Sÿ ÷˝◊áÊ ÷˝Ê◊áÊ ªàÿÈà¬ÊŒŸ ∑ȧ‹Ê‹— ∑ȧê÷∑§Ê⁄USÃà‚ê’ÊäÊŸ– àfl◊˜

ßU◊Ê¥ ¬ÎâflË◊˜ •Áfl·◊øÃÈ⁄U‚˝·«˜UÁfl÷ʪÊ◊˜, •Áfl·◊Ê— ‚◊ÊpÃÈ⁄U‚˝Êp ·Á«˜Ufl÷ʪÊ
ÿSÿÊSÃʌ·ÊË¥ Ÿ ‚ΡÁ‚ Ÿ ⁄UøÿÁ‚– ∑§ãŒÈ∑§ÁŸSËʥ ∑ȧãŒÈ∑§ ßUfl ÁŸSËʥ
flÃȸ‹Ê¥ Ÿ ‚Í· Ÿ ¡ŸÿÁ‚– àfl◊˜ ßU◊Ê¥ äÊÁ⁄UòÊË¥ Áfl‡ÊÊ‹Œ¬¸áÊÊ÷Ê¥ Áfl‡ÊÊ‹pÊ‚ÊÒ
Œ¬¸áÊ— Áfl‡ÊÊ‹Œ¬¸áÊSÃmUØ •Ê÷Ê ÿSÿÊSÃʌ·ÊË¥ ÉÊ≈UÿÁ‚ ‚ΡÁ‚– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ
“÷ø∑˝§÷˝◊áÊ∑ȧ‹Ê‹” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U •¬Ÿ ø∑˝§ ∑§Ê ÷˝◊áÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹ ∑ȧ‹Ê‹! ÃÈ◊ ßU‚
¬ÎâflË ∑§Ê ‚◊ÊŸ øÃÈ⁄U‚˝Ê¥ ‚ ÿÈQ§ ¿U— Áfl÷ʪÊ¥ flÊ‹Ë Ÿ„UË¥ ’ŸÊÃ– ∑§ãŒÈ∑§ ∑§Ë
Ã⁄U„U ªÊ‹ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’ŸÊÃ– ÃÈ◊ ßU‚ Áfl‡ÊÊ‹ Œ¬¸áÊ ∑§ ‚◊ÊŸ •Ê÷Ê flÊ‹Ë
’ŸÊÃ „UÊ–

(73)
¬È⁄U„U⁄U!U ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·‡ÊÊãàÿÒ
∑§Áà ¡ªŒá«U∑§ªá«U∑§ÊÁã’÷Á·¸–
àflŒÈ¬Á⁄U ¬Á⁄U¬ÊÃÿÁãà ŒÎÁC¥U
Áfl¡„UÁà ‚fl¸◊Á∑§@ŸÊ ÷flÁãÖ–
•ãflÿ— - „U ¬È⁄U„U⁄U! ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·‡ÊÊãàÿÒ ∑§Áà ¡ªŒá«∑§ªá«U∑§ÊŸ˜ Á’÷Á·¸–
(‚fl¸) àflŒÈ¬Á⁄U ŒÎÁC¥U ¬Á⁄U¬ÊÃÿÁãÖ ‚flZ Áfl¡„UÁà (‚ÁÃ) •Á∑§@ŸÊ ÷flÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬È⁄U„U⁄‘UÁÃ- „U ¬È⁄U„U⁄U! ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·‡ÊÊãàÿÒ ¬⁄‘U·Ê¥
ŒÎÁCUŒÊcÊSÿ ‡ÊÊãàÿÕ¸◊˜– ŒÎÁCUŒÊ·ÊØ ◊◊ ¬Ë«UÊ Ÿ SÿÊÁŒÁà ÁäÊÿÊ ∑§ÁÃ
¡ªŒá«U∑§ªá«U∑§ÊŸ˜ ’˝rÊÊá«UÊÁŸ Á’÷Á·¸ äÊÊ⁄ÿÁ‚– àfl¥ ¡ªŒá«U∑§ªá«U∑§ÊŸ˜
’˝rÊÊá«UM§¬ªá«U∑§ÊŸ˜ ªÊ⁄UÊøŸÊÁ‹ÁπÃ÷Í¡¸¬òʪ÷ʸŸ˜ ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·’ÊäÊŸÊÿ
’Ê‹∑§ÊŒËŸÊ¥ ª‹ ’hK◊ÊŸÊŸ˜ flSòʪ˝ÁãÕÁfl‡Ê·ÊŸ˜ äÊÊ⁄UÿÁ‚ ÃÕÊÁ¬ ‚fl¸
‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ÊSàflŒÈ¬Á⁄U ŒÎÁC¥U ¬Á⁄U¬ÊÃÿÁãÖ ‚fl¸ àflÊ¥ ¬‡ÿÁãà Á∑§ãÃÈ àflg‡Ê¸ŸŸ
‚fl¸Sÿ ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§flSÃÈŸ— ¬Á⁄UàÿʪÊ ÷flÁÖ •ÃSàfl¥ ¬⁄‘U·Ê¥ SflÁS◊Ÿ˜ ŒÊ·flÊ⁄UáÊÊÿ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 77

ŸÒ∑§ÊÁŸ ’˝rÊÊá«UÊÁŸ äÊÊ⁄UÿÁ‚ ÃòÊ ÁŸ‹Ëÿ ø ÁÃDUÁ‚– ‚flZ Áfl¡„UÁà ¬Á⁄Uàÿ¡ÁÃ

‚Áà ‚fl¸ •Á∑§@ŸÊ—, ŸÊÁSà Á∑§@ŸÊ ÿ·Ê¥ Ãʌ·ÊÊ, ŒÁ⁄UŒ˝Ê ÷flÁãÖ •◊ÎÃÊŒÿ
ÃÈ “àflŒÈ¬Á⁄U ‚„U¡¬˝◊Ê„UŒÈCUÊ¥ ∑§ÕÁ◊fl ŸÊÕ ÁŸ¬ÊÃÿÊÁ◊ ŒÎÁCU◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬È⁄U„U⁄U! ŒÍ‚⁄UÊ¥ ∑§ ŒÎÁCUŒÊ· ‚ •¬Ÿ ∑§Ê ’øÊŸ ∑§ Á‹ÿ
ÃÈ◊ Á∑§ÃŸ „UË ’˝rÊÊá«M§¬Ë ªá«U∑§Ê¥ (’ìÊÊ¥ ∑§ ª‹ ◊¥ ŒÎÁCŒÊ· ‚ ’øÊŸ ∑§
Á‹ÿ ’Ê°äÊÊ ¡ÊŸ flÊ‹Ê ªá«UÊ) ∑§Ê äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „UÊ– ÃÕÊÁ¬ ‚÷Ë ÃÈê„UÊ⁄‘U ™§¬⁄U
ŒÎÁCU «UÊ‹Ã „Ò¥U Á∑§ãÃÈ ÃÈê„UÊ⁄‘U Œ‡Ê¸Ÿ ‚ ‚◊Sà ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§ ÷ÊªÊ¥ ∑§ ¿ÍU≈U ¡ÊŸ ∑§
∑§Ê⁄UáÊ fl •Á∑§@Ÿ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U–

(74)
¬⁄U¬È⁄U◊Á÷Áfl‡ÿ ‚fl¸‹Ê∑¥§
÷˝◊ÿÁ‚ ‚fl¸ÁŒŸ·È ÷ÍÃflª¸—–
÷flÁ¬ÃÎflŸflÊ≈U’ÊÁäÊflΡÊ!
¬˝‹ÿÁŸ‡ÊÊ‚È ÁŸ‹Ëÿ ‚flÃ àflÊ◊˜––
•ãflÿ— - ¬⁄U¬È⁄U◊˜ •Á÷Áfl‡ÿ ‚fl¸ÁŒŸ·È ‚fl¸‹Ê∑¥§ ÷˝◊ÿÁ‚– „U
÷flÁ¬ÃÎflŸflÊ≈U’ÊÁäÊflΡÊ! ÷ÍÃflª¸— ¬˝‹ÿÁŸ‡ÊÊ‚È ÁŸ‹Ëÿ àflÊ¥ ‚flÃ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬⁄U¬È⁄UÁ◊ÁÃ- ¬⁄U¬È⁄¥U ¬⁄‘U·Ê¥ Ÿª⁄U◊˜– ¬˝ÊÁáÊŸÊ¥ Ng‡Ê
ßUÁà ÿÊflØ– ÃÕÊ øÊQ¥§ üÊË◊jªfleËÃÊÿÊ◊˜-
߸UE⁄U— ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¥ Ng‡Ê˘¡È¸Ÿ ÁÃDUÁÖ
÷˝Ê◊ÿã‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ÿãòÊÊM§…UÊÁŸ ◊ÊÿÿÊ––18.61––
•Á÷Áfl‡ÿ ¬˝Áfl‡ÿ ‚fl¸ÁŒŸ·È ‚fl¸·È ÁŒfl‚·È ‚fl¸‹Ê∑¥§ ÷˝◊ÿÁ‚
÷˝◊ÿÈQ¥§ ÷˝◊áʇÊË‹¥ flÊ ∑§⁄UÊÁ·– ÷flÁ¬ÃÎflŸflÊ≈U’ÊÁäÊflΡÊ! ‚¥‚Ê⁄ÊÅÿÁ¬ÃÎflŸSÿ
‡◊‡ÊÊŸ÷Í◊— flÊ≈USÿ ◊ʪ¸Sÿ ’ÊÁäÊflΡÊ! •EàÕflΡÊ! “’ÊÁäÊŒÈ̋◊p‹Œ‹— Á¬å¬‹—
∑ȧT⁄Uʇʟ—– •EàÕ” ßUàÿ◊⁄U—– “‡◊‡ÊÊŸ¥ SÿÊØ Á¬ÃÎflŸ◊˜” ßUàÿ◊⁄U—– “flÊ≈U—
 78 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬Õp ◊ʪ¸p” ßUÁà ÁòÊ∑§Êá«U‡Ê·—– ÷ÍÃflª¸— ÷ÍÃÊŸÊ¥ ‚◊Í„U— ¬˝‹ÿÁŸ‡ÊÊ‚È

¬˝‹ÿ⁄UÊÁòÊ·È ÁŸ‹Ëÿ ÁŸ‹ËŸÊ ÷ÍàflÊ– ¬⁄U◊ÊáÊÈM§¬áÊÁà ÿÊflØ– àflÊ¥ ‚flÃ ÷¡Ã–
ÿmUÊ ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È ÷˝◊TËflÊ˘ãÃ àflƒÿfl ÁflüÊÊêÿÁÖ
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ ŒÍ‚⁄‘U ∑§ Ÿª⁄U ◊¥ (¬˝ÊÁáÊÿÊ¥ ∑§ NŒÿ ◊¥) ÉÊÈ‚ ∑§⁄U
¬˝àÿ∑§ ÁŒŸ ‚÷Ë ‹Ê∑§Ê¥ ∑§Ê ÷˝Á◊à ∑§⁄UÃ „UÊ ÿÊ ÷˝◊áʇÊË‹ ’ŸÊÃ „UÊ– „U
‚¥‚Ê⁄U M§¬Ë ‡◊‡ÊÊŸ ◊ʪ¸ ∑§ ¬Ë¬‹flΡÊ! ¬˝‹ÿ⁄UÊÁòÊ ◊¥ ÷ÍÃflª¸ ÃÈê„UÊ⁄U •ÊÁüÊÃ
„UÊ∑§⁄U ÃÈê„UÊ⁄UË ‚flÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
(75)
ª˝„UªÎ„U‚⁄U‚ËL§„USÿ ⁄UÊ„ÈU-
÷˝◊⁄UÁfl◊Œ¸‚„UÊ∑¸§∑§Ááʸ∑§Sÿ–
÷˝◊áÊÁ◊Œ◊Á÷√ÿŸÁQ§ ‹Ë‹Ê¥
Ãfl ÉÊÁ≈UÃÊ¥ äÊ˝ÈflŸÊ‹ÉÊ^UŸÊÿ––
•ãflÿ— - ⁄UÊ„ÈU÷˝◊⁄Áfl◊Œ¸‚„UÊ∑¸§∑§Ááʸ∑§Sÿ ª˝„UªÎ„U‚⁄U‚ËL§„USÿ ßUŒ¥ ÷˝◊áÊ¥
äÊ˝ÈflŸÊ‹ÉÊ^UŸÊÿ ÉÊÁ≈UÃÊ¥ Ãfl ‹Ë‹Ê◊˜ •Á÷√ÿŸÁQ§–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ª˝„UªÎ„UÁÃ- ª˝„UªÎ„U‚⁄U‚ËL§„USÿ ª˝„UÊáÊÊ¥ ŸˇÊòÊÊáÊÊ¥
ªÎ„¥U ª˝„UªÎ„U◊˜, ª˝„UªÎ„USÿ ‚⁄U‚ËL§„U— ∑§◊‹◊˜, ÃSÿ– “‚„U‚˝¬òÊ¥ ∑§◊‹¥ ‡ÊìòÊ¥
∑ȧ‡Ê‡Êÿ◊˜– ¬VUL§„¥U ÃÊ◊⁄U‚¥ ‚Ê⁄U‚¥ ‚⁄U‚ËL§„U◊˜” ßUàÿ◊⁄U—– ⁄UÊ„ÈU÷˝◊⁄UÁfl◊Œ¸‚„UÊ∑¸§-
∑§Ááʸ∑§Sÿ ⁄UÊ„ÈU⁄‘Ufl ÷˝◊⁄U— ⁄UÊ„ÈU÷˝◊⁄U—, ÃSÿ Áfl◊ŒZ ¬Ë«UÊ¥ ‚„UÃ ßUÁÃ
⁄UÊ„ÈU÷˝◊⁄UÁfl◊Œ¸‚„UÊ, •∑¸§ ∞fl ∑§Ááʸ∑§Ê ¬k’Ë¡∑§Ê‡ÊË •∑¸§∑§Ááʸ∑§Ê,
⁄UÊ„ÈU÷˝◊⁄UÁfl◊Œ¸‚„UÊ •∑¸§∑§Ááʸ∑§Ê ÿSÿ ‚, ÃSÿ ⁄UÊ„ÈUM§¬ÁmU⁄‘U»§¬Ë«UÊ‚„U— ‚Íÿ¸M§¬—
ÿ— ¬k’Ë¡∑§Ê‡ÊSÃSÿ– ßUŒ¥ ¡ªà¬˝Á‚h¥U ÿŒ˜ ÷˝◊áÊ¥ ¬ÎÁÕflˬÁ⁄U∑˝§◊áÊ¥ ÁfllÃ
ÃŒ˜ äÊÈ̋flŸÊ‹ÉÊ^UŸÊÿ, äÊÈ̋flÊ˘flÁäÊ—– äÊÈ̋flM§¬Sÿ ŸÊ‹Sÿ ∑§Êá«USÿ ÉÊ^UŸÊÿ ◊‹ŸÊÿ
ÉÊÁ≈UÃÊ¥ ¡Êÿ◊ÊŸÊ¥ Ãfl Á‡ÊflSÿ ‹Ë‹Ê¥ Áfl‹Ê‚Á∑˝§ÿÊ◊Á÷√ÿŸÁQ§ ¬˝∑§≈UÿÁÖ
“‹Ë‹Ê Áfl‹Ê‚Á∑˝§ÿÿÊ—” ßUàÿ◊⁄U—– ª˝„ªáÊSÿ ¬ÎâflË◊á«U‹◊Á÷ÃÊ ÷˝◊áÊ¥
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 79

ÃŒflÁäÊ∑§Êá«UŸ ÿÊªÊÿ ¡Êÿ◊ÊŸÊ¥ Ãfl ‹Ë‹Ê◊Á÷√ÿŸQ§ËàÿÕ¸—– “∑§Ááʸ∑§Ê

∑§áʸ÷Í·áÊ– ∑§Á⁄U„USÃÊX‰U‹ÊÒ ¬k’Ë¡∑§Ê‡ÿÊ◊˜” ßUàÿ◊⁄U—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ
“ÁŸÿÁìflŸflªÉÊÁ^UÃÊÁŸ àflÁÿ ∑§L§áÊÊ∑§◊‹Ê∑§⁄‘U ÷˝◊ÁãÔ ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ⁄UÊ„ÈUM§¬ ÷˝◊⁄U ∑§Ë ¬Ë«∏Ê ∑§Ê ‚„UŸ flÊ‹ ‚Íÿ¸M§¬ ¬k’Ë¡∑§Ê‡ÊË
(∑§◊‹ ∑§ •ãŒ⁄U Áfll◊ÊŸ ’Ë¡∑§Ê‡Ê) ‚ ÿÈQ§ ª˝„UM§¬ ∑§◊‹ ∑§Ê ÿ„U
¬˝Á‚hU ÷˝◊áÊ ©U‚∑§ äÊ˝ÈflM§¬ ŸÊ‹ ‚ ©U‚ Á◊‹ÊŸ ∑§ Á‹∞ ÉÊÁ≈Uà Ã⁄UË ‹Ë‹Ê
∑§Ê •Á÷√ÿQ§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–

(76)
‚∑§‹ªÈáʪáÊÊ ◊◊ÊáʸŸÊ÷-
Áfl¸‹ÿ◊ȬÒÁà ÁflÃÊÿÃ ø ÷Íÿ—–
¬≈ÈU¡Ÿ¡«UÃʬ„UÊ⁄U„UÃÊ!
ˇÊáÊ◊Á¬ Ÿ ˇÊ◊‚ ˇÊÿ¥ ªÈáÊÊŸÊ◊˜––
•ãflÿ— - ◊◊ ©UáʸŸÊ÷— ‚∑§‹ªÈáʪáÊ— Áfl‹ÿ◊˜ ©U¬ÒÁà ÷Íÿ— ÁflÃÊÿÃ
ø– „U ¬≈ÈU¡Ÿ¡«UÃʬ„UÊ⁄U„UÃÊ! ªÈáÊÊŸÊ¥ ˇÊÿ¥ ˇÊáÊ◊˜ •Á¬ Ÿ ˇÊ◊‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ‚∑§‹ªÈáÊÁÃ- ◊◊ ◊ŒËÿ— ©UáʸŸÊ÷— ‹ÍÃÊÿÊ—–
“‹ÍÃÊ SòÊË ÃãÃÈflÊÿÊáʸŸÊ÷◊∑¸§≈U∑§Ê— ‚◊Ê—” ßUàÿ◊⁄U—– ‚∑§‹ªÈáʪáÊ— ‚∑§‹ÊŸÊ¥
ªÈáÊÊŸÊ¥ ÃãÃÍŸÊ¥ ªáÊ— ‚◊Í„U— Áfl‹ÿ¥ ÁflŸÊ‡Ê◊˜ ©U¬ÒÁà ¬˝Ê¬AÊÁÖ ÷Íÿ— ¬ÈŸ— ÁflÃÊÿÃ
ÁflSÃËÿ¸Ã ø– ¬≈ÈU¡Ÿ¡«UÃʬ„UÊ⁄U„UÃÊ! ¬≈ÈU¡ŸÊŸÊ¥ ÁflôÊÊŸÊ¥ ¡«UÃÊÿÊ ◊Íπ¸ÃÊÿÊ
•¬„UÊ⁄U„UÃÊ •¬„U⁄UáÊ∑§Ê⁄UáʪÈáÊÊŸÊ¥ ˇÊÿ¥ ÁflŸÊ‡Ê¥ ˇÊáÊ¥ ÁŸÁ◊·◊Á¬ Ÿ ‚„U‚ Ÿ
‚Ê…È¥U ‡Ê∑A§ÊÁ·– ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “„UÃÊ—” ßUÁà ¬Ê∆U—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
“‚¬ÁŒ ªÈáʪáÊÊ˘ÿ◊ÍáʸŸÊ÷-
Áfl¸‹ÿ◊ȬÒÁà ÁflÃÊÿÃ ø ÷Íÿ—–
¡Ÿ¡Á«U◊Á÷ŒÊ ¬≈ÈU— ¬≈USÃÈ
ˇÊáÊ◊Á¬ Ÿ ˇÊ◊Ã ˇÊÿ¥ ªÈáÊÊŸÊ◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—––76––
 80 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ - ◊È¤Ê ©UáʸŸÊÁ÷ (◊∑§«∏Ë) ∑§ ‚◊Sà ªÈáÊ ‚◊Í„U Áfl‹ÿ ∑§Ê
¬˝Ê# „UÊÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¬ÈŸ— ÁflSÃÊ⁄U ¬˝Ê# ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÁflôÊ¡ŸÊ¥ ∑§Ë ◊Íπ¸ÃÊ ∑§ •¬„UÊ⁄U∑§
„UÃÈ (Á‡Êfl) ªÈáÊÊ¥ ∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ÃÈ◊ ˇÊáÊ ÷⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚„U ¬ÊÃ–

(77)
Ÿ π‹È ÁflÉÊÁ≈UÃÊ— ¬ÈŸÉʸ≈UãÃ
Ÿ ø ÉÊÁ≈UÃÊ— ÁSÕ⁄U‚XUÃÊ¥ üÊÿãÃ–
Á¬¬Á÷È◊fl‡Ê¥ L§¡Áãà fl¥‡ÿÊ-
SÃ≈UÃL§◊ʬ ßUflʬªÊªáÊSÿ––
•ãflÿ— - Ÿ π‹È ÁflÉÊÁ≈UÃÊ— ¬ÈŸ— ÉÊ≈UãÃ– Ÿ ø ÉÊÁ≈UÃÊ— ÁSâÊ⁄U‚XUÃÊ¥
üÊÿãÃ– fl¥‡ÿÊ— •fl‡Ê¥ Á¬¬Á÷ȥ Ã≈UÃL§◊˜ •Ê¬ªÊªáÊSÿ •Ê¬— ßUfl L§¡ÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê— - Ÿ πÁÀflÁÃ- Ÿ π‹È ÁflÉÊÁ≈UÃÊ— ÁflŸCUÊ— ¬ÈŸ—
ÉÊ≈UãÃ– Ÿ ø ÉÊÁ≈UÃÊ— ‚ÎCUÊ ¬ŒÊâÊʸ— ÁSÕ⁄U‚XUÃÊ¥ ÁflŸÊ‡Ê⁄UÊÁ„Uàÿ¥ üÊÿãÃ– Ã˘Á¬
ÁflŸÊ‡Ê¥ ‹÷ãà ∞fl– fl¥‡ÿÊ— fl¥‡Ê ÷flÊ ¡ŸÊ •fl‡Ê¥ ÁŸ’¸‹¥ Á¬¬Á÷ȥ ¬ÃŸë¿È¥U
Ã≈UÃL§◊˜ •Ê¬ªÊªáÊSÿ ŸŒË‚◊Í„USÿ •Ê¬— ¡‹ÊŸËfl L§¡Áãà ¬Ë«UÿÁãÖ ÿÕÊ
¬ÃŸ‡ÊË‹¥ Ã≈UÁSâÊÃ¥ flÎˇÊ¥ ŸŒË¡‹ÊÁŸ ¬Ë«UÿÁãà ÃÕÊ fl¥‡Ê ÷flÊ— ¬ÈòʬÊÒòÊÊŒÿÊ˘fl‡Ê¥
ÁŸ’¸‹¥ ¡Ÿ¥ ¬Ë«UÿãÃËàÿÁ÷¬˝Êÿ—–
•ŸÈflÊŒ - ÁflŸC ¬ŒÊÕÊZ ∑§Ê ¬ÈŸ— Ÿ„UË¥ ⁄UøÊ ¡ÊÃÊ– ⁄Uø „ÈU∞ ¬ŒÊÕ¸ ÷Ë
ÁSâÊ⁄U Ÿ„UË¥ „UÊÃ– ÁŸ’¸‹ ∑§Ê ©U‚∑§ fl¥‡Ê¡Ÿ ¬ÃŸ‡ÊË‹ Ã≈UÃL§ ∑§Ê ŸŒË‚◊Í„U ∑§
¡‹ ∑§Ë ÷Ê°Áà ¬ËÁ«Uà ∑§⁄UÃ „Ò¥U–

(78)
ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê¬ŒÎÁCU ¬‡ÿŸ˜
fl‡ÊÿÁ‚ ÿÊ¥ ¬ÈL§·¬˝∑§Êá«U! ◊ÊÿÊ◊˜–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 81

¬˝∑ΧÁÃø¬‹ÿÊ ÃÿÊ Áfl∑§Ê⁄Ò-

U’¸„ÈUÁfläÊflÁáʸ∑§ÿÊ fl‡ÊË∑ΧÃÊ˘ÁS◊––
•ãflÿ— - „U ¬ÈL§·¬˝∑§Êá«U! ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê¬ŒÎÁCU ¬‡ÿŸ˜ ÿÊ¥ ◊ÊÿÊ¥
fl‡ÊÿÁ‚, ¬˝∑ΧÁÃø¬‹ÿÊ ’„ÈUÁfläÊflÁáʸ∑§ÿÊ ÃÿÊ fl‡ÊË∑Χ× •ÁS◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁflªÃÁÃ- „U ¬ÈL§·¬˝∑§Êá«U! ¬ÈL§··È ¬˝∑§Êá«U◊˜
üÊDUSÃà‚ê’ÊäÊŸ– ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê¬ŒÎÁCU ÁflªÃÊ Áfl¬Á⁄U‹Ê¬Ê ÿSÿÊ— ‚Ê
ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê¬Ê, Ãʌ·ÊË ŒÎÁCUÿ¸ÁS◊Ÿ˜ ÃlÕÊ SÿÊûÊÕÊ, ÁŸàÿ¬˝’ÈhUŒÎC˜UÿàÿÕ¸—–
¬‡ÿŸ˜ ÿÊ¥ ◊ÊÿÊ◊˜ •ÁfllÊ¥ fl‡ÊÿÁ‚ fl‡ÊË∑§⁄U Ê  Á ·, ¬˝ ∑ Î § ÁÃø¬‹ÿÊ
Sfl÷Êflø@‹ÿÊ, ’„È U Á fläÊflÁáʸ ∑ §ÿÊ •Ÿ ∑ §¬˝ ∑ §Ê⁄U ∑ Ò § fl¸ á ÊÒ ¸ Á fl¸ ÷ Í Á ·ÃÿÊ
ÁflÁfläÊfl·äÊÊÁ⁄UáÿÊ Ÿ≈KÊ ÃÿÊ ◊ÊÿÿÊ fl‡ÊË∑ΧÃÊ˘ÁS◊– ÃÿÊ Sfl◊ÊÿʬʇÊ
ÁŸªÁ«UÃÊ˘ÁS◊–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬ÈL§·üÊDU! ÁŸàÿ¬˝’ÈhU ŒÎÁCU ‚ ŒπÃ „ÈU∞ ÃÈ◊ Á¡‚ ◊ÊÿÊ
∑§Ê fl‡Ê ◊¥ ∑§⁄UÃ „UÊ, ©U‚ Sfl÷Êfl-ø¥ø‹ •ÊÒ⁄U •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ fláÊÊZ ÿÊ fl·Ê¥
‚ ÿÈQ§ ◊ÊÿÊ Ÿ≈UË mUÊ⁄UÊ ◊Ò¥ fl‡ÊË∑Χà Á∑§ÿÊ ªÿÊ „Í°U–

(79)
¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flª¸
Œ‹Áà πªÊ‹∑ȧ‡ÊÍ‹Áfl¬˝∑§Ëáʸ◊˜–
•ÉÊÁ≈UÃÁ◊Ã⁄‘UÃ⁄‘UáÊ ∑§À¬-
ˇÊÿ⁄U¡ŸÊÒ ‚◊øË∑§‹Sàfl◊∑§—––
•ãflÿ— - ∞∑§— àfl¥ ∑§À¬ˇÊÿ⁄U¡ŸÊÒ ¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flª¸ Œ‹ÁÃ
(‚ÁÃ) ßUÃ⁄‘UÃ⁄‘UáÊ •ÉÊÁ≈UÃ¥ πªÊ‹∑ȧ‡ÊÍ‹Áfl¬˝∑§ËáÊZ ‚◊øË∑§‹—–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝∑ΧÁÃø¬‹ÁÃ- ∞∑§— àfl¥ Á‡Êfl— ∑§À¬ˇÊÿ⁄U¡ŸÊÒ
¬˝‹ÿ⁄UÊòÊÊÒ ¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flª¸ ¬˝∑ΧàÿÊ Sfl÷ÊflŸ ø¬‹Êp@‹Ê ¬Ë‹fl—
 82 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬⁄U ◊ ÊáÊfl ∞fl ’Ë¡ÊÁŸ– ¬Î Á Õ√ÿÊÁŒ÷Í Ã ¬⁄U ◊ ÊáÊfl ßU à ÿÕ¸ — – Ã · Ê¥ flª¸ —

‚◊Í„USÃÁS◊Ÿ˜– Sfl÷ÊflŸ ø¬‹ÊŸÊ¥ ªÁÇÊË‹ÊŸÊ¥ ¬⁄U◊ÊáÊÈM§¬ÊáÊÊ¥ ’Ë¡ÊŸÊ¥ ‚◊Í„U
Œ‹Áà ‚Áà ÁflŸ‡ÿÁà ‚ÁÃ, ßUÃ⁄‘UÃ⁄‘UáÊ •ãÿÊãÿŸ •ÉÊÁ≈UÃ¥ •‚XUÃ¥, ¬ÎÕ∑˜§
¬Î Õ ∑˜ § ∞∑Ò § ∑§‡ÊÊ fl Á à ÿÊflØ – πªÊ ‹ ∑È § ‡ÊÍ ‹ Áfl¬˝ ∑ §Ëáʸ ◊ ˜ , πªÊ ‹ M§¬
•Ê∑§Ê‡Ê◊á«U‹M§¬ ∑ȧ‡ÊÍ‹ ¬ÊòÊÁfl‡Ê· Áfl¬˝∑§ËáÊZ √ÿÊ#¥ ¬˝‚ÎÃ¥ Áfl∑§ËáÊZ flÊ–
Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·áÊÁ◊Œ◊˜– ‚◊øË∑§‹— ‚VU‹Ÿ◊∑§Ê·Ë¸—– ∑§‹ ‚¥ÅÿÊŸ ßUÁà äÊÊÃÊ—
ÁáÊÁø ‹ÈÁæ§ M§¬◊˜– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ-
“¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flªZ
ŒÁ‹ÃπªÊ‹∑ȧ‚Í‹Áfl¬˝∑§Ëáʸ◊˜–
•ÉÊÁ≈UÃÁ◊Ã⁄‘UÃ⁄‘UáÊ ∑§À¬-
¬˝‡Ê◊ÁŒŸ ‚◊øË∑§‹Sàfl◊∑§—––” ßUÁà ¬Ê∆U—––79––
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊Ÿ •∑§‹ „UË ¬˝‹ÿ ∑§Ë ⁄UÊà ◊¥ ¬˝∑ΧÁà ‚ ø¥ø‹ ¬⁄U◊ÊáÊÈ
M§¬ ’Ë¡Ê¥ ∑§ ‚◊Í„U ∑§ Á¿UÛÊ Á÷ÛÊ „UÊ ¡ÊŸ ¬⁄U, •¬Ÿ ªÊ‹M§¬Ë ¬ÊòÊ ◊¥ Á’π⁄‘U
„ÈU∞ ¬⁄U◊ÊáÊÈ•Ê¥ ∑§Ê ∞∑§ ∞∑§ ∑§⁄U∑§ ‚¥∑§Á‹Ã Á∑§ÿÊ–

(80)
Sfl¬È≈U¬≈U‹◊èÿ¡Ëÿ¸ŒÊ‡ÊÊ
flÎÁÃ⁄UŒ‹ÁÛÊ⁄UflÊŒ˝Áfl¬˝ŒË¬—–
¬˝‹ÿ◊flÁŸflÊSàflªÊûÊÕÊÁ¬
`§ ¡ªŒªÊ⁄UªÎ„USÕ! ÁŸ‡ÿflÊà‚Ë—––
•ãflÿ— - „U ¡ªŒªÊ⁄UªÎ„USÕ! Sfl¬È≈U¬≈U‹◊˜ •èÿ¡Ëÿ¸Ã˜, •Ê‡ÊÊflÎÁ×
•Œ‹Ã˜, ⁄UÁfl¬˝ŒË¬— ÁŸ⁄UflÊØ, •flÁŸflÊSÃÈ ¬˝‹ÿ◊˜ •ªÊØ ÃÕÊÁ¬ (àfl¥) ÁŸÁ‡Ê
`§ •flÊà‚Ë—Ô?
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Sfl¬È≈UÁÃ- „U ¡ªŒªÊ⁄UªÎ„USÕ! ¡ªŒfl •ªÊ⁄¥U ªÎ„U◊˜,
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 83

ÃÁS◊Ÿ˜ ÁÃDUÃËÁà ¡ªŒªÊ⁄UªÎ„USÕSÃà‚ê’ÊäÊŸ– “ÁŸ‡ÊÊãÃ¥ ‚ŒŸ¥ flSàÿ◊ªÊ⁄¥U

◊ÁãŒ⁄¥U ¬È⁄U◊˜” ßUÁà flÊøS¬Á×– Sfl¬È≈U¬≈U‹◊˜ •èÿ¡Ëÿ¸Ã˜ •Ê‡ÊÊflÎÁ×, SflSÿ
ÁŸ¡Sÿ ¬È≈U¬≈U‹¥ ‚ê¬È≈U‚◊Í„— •èÿ¡Ëÿ¸Ã˜ ¡Ëáʸ◊÷flØ– •Ê‡ÊÊflÎÁ× ÁŒª˝Í¬Ê
Á÷ÁûÊ— •Œ‹Ã˜, ÁflŒËáÊʸ •÷flØ– ⁄UÁfl¬˝ŒË¬— ⁄UÁflM§¬Ê ¡ªÃÊ¥ ¬˝ŒË¬— ÁŸ⁄UflÊØ
¬˝∑§Ê‡Ê⁄UÁ„UÃÊ˘÷flØ– •flÁŸflÊSÃÈ ¬ÎâflË÷flŸ¥ ¬˝‹ÿ¥ ÁflŸÊ‡Ê◊˜ •ªÊØ– ÃÕÊÁ¬
ÁŸÁ‡Ê ¬˝‹ÿ⁄UÊòÊÊÒ àfl¥ ∑ȧòÊ •flÊà‚Ë— ÁŸflÊ‚¥ ∑ΧÃflÊŸ÷Í—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¡ªÃ˜ M§¬Ë ÉÊ⁄U ∑§ ªÎ„USÕ! Ã⁄UÊ ¬È≈U¬≈U‹ ¡Ëáʸ „ÈU•Ê–
ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥ ∑§Ë ŒËflÊ⁄U ŸCU „UÊ ªÿË, ‚Íÿ¸ŒË¬ ’È¤Ê ªÿÊ, ¬ÎâflË÷flŸ ¬˝‹ÿ ∑§Ê ¬˝Ê#
„UÊ ªÿÊ, Á»§⁄U ÷Ë ßU‚ ¬˝‹ÿ⁄UÊÁòÊ ◊¥ ÃÈ◊ ∑§„UÊ° ⁄U„U–

(81)
¬˝‚⁄UÁà Áfl·ÿ·È ÿ·È ⁄Uʪ—
¬Á⁄UáÊ◊Ã Áfl⁄UÃ·È Ã·È ‡ÊÊ∑§—–
àflÁÿ L§ÁøL§ÁøÃÊ ÁŸÃÊãÃ∑§ÊãÃ
ªÈáʬÁ⁄U¬Ê∑§‡ÊÈøÊ◊ªÊø⁄UÊ˘Á‚––
•ãflÿ— - ÿ·È Áfl·ÿ·È ⁄Uʪ— ¬˝‚⁄UÁà Ã·È Áfl⁄UÃ·È ‡ÊÊ∑§— ¬Á⁄UáÊ◊Ã–
ÁŸÃÊãÃ∑§ÊãÃ àflÁÿ L§Áø— ©UÁøÃÊ– (àfl¥) ªÈáʬÁ⁄U¬Ê∑§‡ÊÈøÊ◊˜ •ªÊø⁄U— •Á‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝‚⁄UÃËÁÃ- ‚¥‚Ê⁄‘U ÿ·È Áfl·ÿ·È ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§÷Êª·È
⁄UʪÊ˘ŸÈ⁄Uʪ— ¬˝‚⁄UÁà fläʸÃ Ã·È Áfl⁄UÃ·È ÁflŸCU·È ‡ÊÊ∑§— ¬Á⁄UáÊ◊Ã ¡ÊÿÃ–
ÁŸÃÊãÃ∑§ÊãÃ ÁŸàÿ‚ÈãŒ⁄‘U– ∑§◊È ∑§ÊãÃÊÁflÁà äÊÊÃÊ— Q§—– “‚ÈãŒ⁄¥U L§Áø⁄¥U øÊL§
‚È·◊¥ ‚ÊäÊÈ ‡ÊÊ÷Ÿ◊˜– ∑§ÊãÃ¥ ◊ŸÊ⁄U◊¥ L§ëÿ¥ ◊ŸÊôÊ¥ ◊TÈ ◊TÈ‹◊˜” ßUàÿ◊⁄U—–
àflÁÿ Á‡Êfl L§Áø— ¬˝ËÁÃ⁄UÁ÷‹Ê·Ê flÊÁøÃÊ, •ÊÒÁøàÿ¥ ÷¡Ã ßUÁà ÷Êfl—– “L§Áø—
SòÊË ŒËÁ#‡ÊÊ ÷ ÊÿÊ◊Á÷cflXUÊÁ÷‹Ê·ÿÊ — ” ßUÁà ◊ Á ŒŸË– àfl¥ Á‡Êfl—
ªÈáʬÁ⁄U¬Ê∑§‡ÊÈøÊ◊˜, ªÈáÊÊŸÊ¥ ¬Á⁄U¬Ê∑§Ê— ¬Á⁄UáÊÊ◊Ê— ÿÊ— ‡ÊÈø— ‡ÊÊ∑§Ê— Ã·Ê◊˜–
•ªÊø⁄U— •Á‚– ªÊø⁄UÊ ŒÎÁCUÁfl·ÿÊ Ÿ ÷flÁ‚– àflÁÿ Ÿ ªÈáʬÁ⁄UáÊÊ◊Ê— ‡ÊÊ∑§Ê—
 84 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ßUÁà ÷Êfl—– ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§¬ŒÊÕ¸·È ¬˝ËÁ× ŒÈ—π¥ ¡ŸÿÁÖ àfl¥ ÁŸÃÊãÃ∑§ÊãÃÊ˘‚ËÁÃ

àflƒÿflÊÁ÷‹Ê· ©UÁø×– àflÁÿ ÿ ¬˝ËÁÃ¥ ÷¡ãÃ Ã·Ê¥ àfl¥ ‚fl¸ÕÊ ªÊø⁄UÊ
÷fl‚ËàÿÕ¸—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “L§Áø¬Á⁄U¬Ê∑§‡ÊÈøÊ◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ‹Ê∑§ ◊¥ Á¡Ÿ Áfl·ÿÊ¥ ◊¥ •ŸÈ⁄Uʪ flÎÁhU ¬˝Ê# ∑§⁄UÃÊ „ÒU ©UŸ
Áfl·ÿÊ¥ ∑§ ŸCU „UÊ ¡ÊŸ ¬⁄U ‡ÊÊ∑§ „UÊÃÊ „ÒU– ÁŸÃÊãÃ◊ŸÊ„U⁄U ÃÈ¤Ê Á‡Êfl ◊¥ „UË
•Á÷‹Ê· ⁄UπŸÊ ©UÁøà „ÒU– ÃÈ◊ ªÈáÊ¡ãÿ ‡ÊÊ∑§Ê¥ ∑§ •ªÊø⁄U „UË ⁄U„UÃ „UÊ–

(82)
¬˝Áê΄U◊ÁÃÁâʪθ„UËÃŒá«UÊ
äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U—–
÷ÈflŸfl„UŸ! ¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·¥
‚ÃÎáÊÁ◊Œ¥ ¡ªŒÁûÊ ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ—––
•ãflÿ— - „U ÷ÈflŸfl„UŸ! ªÎ„UËÃŒá«U— äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U—
∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ— •ÁÃÁÕ— ¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·◊˜ ßUŒ¥ ¡ªÃ˜ ‚ÃÎáÊ◊˜ •ÁûÊ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝Áê΄UÁ◊ÁÃ- „U ÷ÈflŸfl„UŸ! ÷ÈflŸflÊ„UŸ! ÷ÈflŸSÿ
‚¥‚Ê⁄USÿ fl„UŸ∑§Ã¸—! ªÎ„UËÃŒá«U— ªÎ„UËÃÊ Œá«UÊ˘ŸŸ Ãʌ·ʗ, äÊÎ᪌á«U-
∑§◊᫋Ȭ˝∑§Êá«U— ∑§◊á«U‹ÈpÊ‚ÊÒ ¬˝∑§Êá«¥U üÊDUpÁà ∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U◊˜,
¡ªŒá«U◊fl ∑§◊᫋Ȭ˝∑§Êá«Á◊Áà ¡ªŒá«U◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U◊˜, äÊÎÃ¥ ¡ªŒá«U-
∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«¥U ÿŸ ‚— äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U—, ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ— ∑§Ê‹
∞fl Á÷ˇÊÈ— ‚¥ãÿÊ‚Ë ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ— •ÁÃÁÕ— ¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·¥ ¬ÊòÊ◊ÊòÊÊ¬ÿÈQ§◊˜ ßUŒ¥
‚flZ ¡ªÃ˜ ‚ÃÎáÊ¥ ÃÎáÊ◊åÿ¬Á⁄Uàÿíÿ ‚ê¬Íáʸ◊˜ •ÁûÊ πÊŒÁÖ ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ◊ÈπÊÛÊ
Á∑§◊åÿflÁ‡Êcÿà ßUÁà ÷Êfl—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “÷ÈflŸ÷⁄UáʬÊòÊ◊ÊòʇÊ·¥ ◊‚ÎáÊÁ◊Œ◊˜”
ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ÷ÈflŸfl„UŸ! Œá«UäÊÊ⁄UË, ’˝rÊÊá«UM§¬Ë üÊDU ∑§◊á«U‹È ∑§Ê
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 85

äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê, ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ •ÁÃÁÕ ¬ÊòÊ◊ÊòÊ ◊¥ •ÊŸ flÊ‹ ßU‚ ¡ªÃ˜ ∑§Ê
Á’ŸÊ ∑ȧ¿U ¿UÊ«∏ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU–

(83)
¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ∑§Ê‹‚¬¸-
¬˝ÁÄUÃÁŸª¸◊Ÿ SflªÊ‹ŸË«U–
’„ÈUÁfläʪÃÿÊ ÁflÁflQ§¡ÊÿÊ-
‚È៟Ëßfl— πªÊ ÷˝◊ÁãÖ–
•ãflÿ— - ¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ∑§Ê‹‚¬¸¬˝ÁÄUÃÁŸª¸◊Ÿ SflªÊ‹ŸË«U
’„ÈUÁfläʪÃÿ— ÁflÁflQ§¡ÊÿÊ‚È៟Ëßfl— πªÊ— ÷˝◊ÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝‚÷ÁÃ- ¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ∑§Ê‹‚¬¸¬˝ÁÄÃÁŸª¸◊Ÿ,
¬˝‚÷¥ ’‹ÊØ ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸŸ ¬˝Áfl‡ÊÃÊ˘ŸŸ ∑§Ê‹‚¬¸áÊ ¬˝ÁÄUÃ◊˜ •flL§h¥U ÁŸª¸◊Ÿ¥
’Á„Uª¸◊Ÿ¥ ÿS◊ÊØ ÃØ ¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ∑§Ê‹‚¬¸ÁŸª¸◊Ÿ◊˜, ÃÁS◊Ÿ˜– “¬˝‚÷¥ ÃÈ
’‹Êà∑§Ê⁄UÊ „U∆U” ßUàÿ◊⁄U—– SflªÊ‹ŸË«U, ªÊ‹— ’˝rÊÊá«U◊á«U‹◊˜– SflªÊ‹
∞fl ŸË«¥U ∑ȧ‹ÊÿSÃÁS◊Ÿ˜– “∑ȧ‹ÊÿÊ ŸË«U◊ÁSòÊÿÊ◊˜” ßUàÿ◊⁄U—– ’„ÈUÁfläʪÃÿ—
’„ÈUÁfläÊÊ •Ÿ∑§¬˝∑§Ê⁄UÊ flÊÁ·¸∑§◊ÊÁ‚∑§¬ÊÁˇÊ∑§ÊÁŒªÁÃÿ¸·Ê¥ Ã ’„ÈUÁfläʪÃÿ—–
÷ÿÊŒ˜ ⁄UˇÊÊÕ¸Á◊ÃSÃÃÊ ÷˝◊áʇÊË‹Ê ©Uaÿ◊ÊŸÊ flÊ– ÁflÁflQ§¡ÊÿÊ‚È៟Ëßfl—
¡ÊÿÊ ø ‚ÈÃp ¡ŸŸË ø ßÈpÁà ¡ÊÿÊ‚È៟Ëßfl—, ÁflÁflQ§Ê— ¬ÎÕÇ÷ÍÃÊ—
¡ÊÿÊ‚È៟Ëßfl— ÿ·Ê¥ Ãʌ·ÊÊ πªÊ— ¬ÁˇÊáÊ— ŸˇÊòÊÊÁáÊ flÊ ÷˝◊ÁãÃ, ÷˝◊áÊ¥
∑ȧfl¸ÁãÖ “ßȗ ∑§Êÿ àflÁø SòÊË SÿÊØ ÁòÊcflÀ¬ Áfl⁄U‹ ∑Χ‡Ê” ßUÁà „ÒU◊—–
“ÁflÁflQ¥§ ÁòÊcfl‚ê¬ÎQ§ ⁄U„U—¬ÍÃÁflflÁ∑§·È” ßUÁà ◊ÁŒŸË– ’‹ÊØ ŸË«U ¬˝ÁflC¥U
∑§Ê‹‚¬Z ŒÎ¶UÊ πªÊ ßUÃSÃ× ¬‹Êÿãà ßUàÿÕ¸—– •òÊ ¡ÊÿÊ ‚È× ¡ŸŸË ßÈp
ßUÁà ¬Á⁄UªÁáÊÃ◊˜– ¡ÊÿÊ SòÊË, øãŒ˝Sÿ ŸˇÊòÊM§¬Ê— ÁSòÊÿ— ∑§Ê‹‚¬¸Sÿ ¬˝fl‡ÊÊØ
`§ÁøŒãÿòÊ ÁflÿÈQ§Ê—– ∑§·ÊÁ@Ø πªÊŸÊ¥ ¬ÈòÊÊ— ÁflÿÈQ§Ê—– ÿÕÊ ‚Íÿ¸Sÿ ‚È×
‡ÊÁŸ—, øãŒ˝Sÿ ø ’ÈäÊ— ©U÷ÊflÁ¬ ÁflÿÈQ§ÊÒ– ∑§SÿÁøÛÊˇÊòÊSÿ ◊ÊÃÊ ÁflÿÈQ§Ê–
86 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

ÿÕÊ ◊XU‹Sÿ ◊ÊÃÊ ¬ÎâflË ÃÃÊ ÁflÿÈQ§Ê– ∑§SÿÁøûÊŸÈ— ‡Ê⁄UË⁄¥U ÁflÿÈQ§◊˜– ÿÕÊ
⁄UÊ„ÈU∑§àflÊ— •ãÿÊãÿÃŸÍ ÁflÿÈQ§ ¡ÊÃ ∞fl¥ ∑§Ê‹‚¬¸M§¬Ê ◊ÎàÿÈ— ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ÊflL§hU
πªÊ‹ ŸˇÊòÊÊÁáÊ ¬Ë«ÿÃËàÿÕ¸—–
•ŸÈflÊŒ - (¬˝‹ÿ ∑§Ê‹ ◊¥) ¬ÁˇÊÿÊ¥ (ŸˇÊòÊÊ¥) ∑§ ÉÊ⁄U ◊¥ ∑§Ê‹‚¬¸
’‹ÊØ ÉÊÈ‚ ªÿÊ „ÒU– ©U‚Ÿ ©UŸ ¬ÁˇÊÿÊ¥ ∑§ ◊ʪ¸ ∑§Ê ⁄UÊ∑§ ÁŒÿÊ „ÒU– •¬Ÿ
’˝rÊÊá«U ◊á«U‹ M§¬ ÉÊÊ‚‹ ◊¥ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë ªÁÃÿÊ¥ ‚ ÿÈQ§ ¬ˇÊË
(ŸˇÊòÊ) ©U«∏ ⁄U„U „Ò¥U– ©UŸ∑§ ¬%Ë (øãŒ˝ ∑§Ë ŸˇÊòÊ M§¬ ¬Á%ÿÊ°), ¬ÈòÊ (‚Íÿ¸ ∑§Ê
¬ÈòÊ ‡ÊÁŸ ÃÕÊ øãŒ˝ ∑§Ê ¬ÈòÊ ’ÈäÊ), ◊ÊÃÊ (◊XU‹ ∑§Ë ◊ÊÃÊ ¬ÎâflË) ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄
(⁄UÊ„ÈU •ÊÒ⁄U ∑§ÃÈ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U)U ©UŸ‚ ŒÍ⁄U „UÊ ªÿ „Ò¥U–

(84)
•Á÷‹Á·Ã◊ÕÊŸÈÁøÁãÃÃ¥ ÿÊ
NŒÿªÈ„UʇÊÁÿ× oÎáÊÊàÿ∑§áʸ—–
ÃÁ◊◊◊fløŸ¥ ø flÊÁÇ◊Ÿ¥ ø
¬˝÷flÁà ◊ãòÊÁÿÃÈ¥ òÊÿË ÷È¡X◊˜––
•ãflÿ— - NŒÿªÈ„UʇÊÁÿ× •∑§áʸ— ÿ— •Á÷‹Á·Ã◊˜ •Õ •ŸÈÁøÁãÃÃ¥
ø oÎáÊÊÁÖ òÊÿË flÊÁÇ◊Ÿ◊˜ •fløŸ¥ ø Ã◊˜ ßU◊◊˜ ÷È¡X¥U ◊ãòÊÁÿÃÈ¥ ¬˝÷flÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •Á÷‹Á·ÃÁ◊ÁÃ- NŒÿªÈ„UʇÊÁÿ×, NŒÿ◊fl ªÈ„UÊ
ÃòÊ ‡ÊÁÿ× ‚È#—, NŒÿªuU⁄‘U ‚È#— ∑ΧÇÊÿŸÊ flàÿÕ¸—– •∑§áʸ— ∑§áʸ⁄UÁ„UÃÊ ÿ—
•Á÷‹Á·Ã¥ ◊ŸÁpÁãÃÃ◊˜ •Õ ø •ŸÈÁøÁãÃÃ¥ ◊ŸÁ‚ ÁfløÊÁ⁄UÃ¥ ø oÎáÊÊÁÃ
üÊfláÊÁfl·ÿ¥ ∑§⁄UÊÁÖ NŒÿÁSÕÃÊ ÿÊ˘‚ÊÒ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚— •Á÷‹Á·Ã¥ ÁfløÊÁ⁄UÃ¥
flÊ ‚fl¸◊Á¬ •∑§áʸ— ‚Ÿ˜ oÎáÊÊÁÖ ¬⁄U◊Êà◊Ê •øˇÊÈ— ‚Ÿ˜ ¬‡ÿÁà •∑§áʸ— ‚¥p
oÎáÊÊÁÖ ÃÕÊ ø üÊÈÁ× “¬‡ÿàÿøˇÊÈ— ‚ oÎáÊÊàÿ∑§áʸ—”– Ãʌ·ʗ ‚— ÷È¡XU—
¬⁄U◊Êà◊Ê òʃÿÊ ∞fl ’ÊäÊÁÿÃÈ¥ ‡ÊÄÿÃ– •fløŸ¥ ◊ÊÒŸ¥ flÊÁÇ◊Ÿ¥ flÊB§ÃÈ⁄¥U, ÃÁ◊◊¥
NŒÿ ‚È#¥ ¬⁄U◊Êà◊ÊŸ¥ flŒflÊÄÿŸÒfl •ŸÈ∑ͧ‹ÁÿÃÈ¥ ‡ÊÄÿà ßUàÿÕ¸—– •ÕflÊ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 87

÷È¡XU— ‚¬¸— ‚Ê˘Á¬ òʃÿÊ ◊ãòÊáÊ •ŸÈ∑ͧ‹ÁÿÃÈ¥ ‡ÊÄÿÊ ÷flÁÖ

•ŸÈflÊŒ - fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ÊŸ⁄UÁ„Uà „ÒU ÃÕÊ NŒÿªÈ„UÊ ◊¥ ‚ÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU–
fl„U ◊Ÿ ◊¥ ÁfløÊ⁄‘U ªÿ ÃÕÊ ◊Ÿ ◊¥ ‚Êø ªÿ Áfl·ÿ ∑§Ê ‚ÈŸÃÊ „ÒU, ©U‚ ◊ÊÒŸ
•ÊÒ⁄U flÊB§ÃÈ⁄U ÷È¡¥ª (¬⁄U◊Êà◊Ê ÿÊ ‚¬¸U) ∑§Ê ‚◊¤ÊÊŸ ◊¥ (©U‚∑§Ê ’ÊäÊ ∑§⁄UÊŸ
◊¥) òÊÿË (flŒ ÿÊ ◊¥òÊ) ‚◊Õ¸ „UÊÃË „ÒU–
(85)
¬Á⁄UÁ¬’Áà ¬ÿÊ ÷flÊäflŸËŸ-
Sßÿ∑§⁄UÊîÊŸŸË¬ÿÊäÊ⁄UÊìÊ–
√ÿ¬ªÃ◊äÊÈŸÊ ÃŒÊ‡ÊÿÊ˘Á¬
¬˝‚÷fl‡ÊÊŒÿ◊ʇÊÿ— ‡ÊȇÊÊ·––
•ãflÿ— - ÷flÊäflŸËŸ— ¡ŸŸË¬ÿÊäÊ⁄UÊØ ßÿ∑§⁄UÊØ ø ¬ÿ— ¬Á⁄UÁ¬’ÁÖ
•ÿ◊˜ •Ê‡Êÿ— √ÿ¬ªÃ◊äÊÈŸÊ ÃŒÊ‡ÊÿÊ •Á¬ ¬˝‚÷fl‡ÊÊØ ‡ÊȇÊÊ·–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬Á⁄UÁ¬’ÃËÁÃ- ÷flÊäflŸËŸ— ∑§◊¸fl‡ÊÊØ ÷flSÿ
‚¥‚Ê⁄USÿ •äflŸËŸ— ¬ÊãÕ— ¬˝Õ◊¥ ¡ŸŸË¬ÿÊäÊ⁄UÊØ ¡ŸãÿÊ— ◊ÊÃÈ— ¬ÿÊäÊ⁄UÊØ
SßÊØ, •ŸãÃ⁄¥U ø ßÿ∑§⁄UÊØ ¬ÈòÊSÿ „USÃÊØ ¬ÿ— ŒÈÇäÊ¥ ¡‹¥ flÊ ¬Á⁄UÁ¬’ÁÖ
•ÿ◊˜ •Ê‡Êÿ— ø×– •Ê‡Êÿpà ßUÁà ‡ÊéŒ∑§À¬Œ˝È◊—– √ÿ¬ªÃ◊äÊÈŸÊ √ÿ¬ªÃ¥
ŸC¥U ◊äÊÈ ÿSÿ ÃŒ˜ √ÿ¬ªÃ◊äÊÈ ÃŸ √ÿ¬ªÃ◊äÊÈŸÊ ∑§◊¸¬Á⁄U¬Ê∑§⁄UÁ„UÃŸ ÌʇÊÿÊ
ÃSÿ ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È ÷˝◊áÊ∑§Ê‹ ¬ËÃSÿ ¬ÿ‚ •Ê‡ÊÿÊ ÃÎcáÊÿÊ– •Ê‡ÊÊ ÃÎcáÊÁÃ
‡ÊéŒ∑§À¬Œ˝È◊—– ¬˝‚÷fl‡ÊÊØ ’‹ÊØ ∑§⁄UáÊÊØ •ÿ◊ʇÊÿ— ∑§◊¸ªáÊ¡‹Ê‡Êÿ—
‡ÊȇÊÊ· ‡ÊÊÁ·ÃÊ ’÷Ífl–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U ÁøûÊ ‚¥‚Ê⁄U¬Õ ∑§Ê ⁄UÊ„UË „ÒU– ÿ„U ◊ÊÃÊ ∑§ Sß •ÊÒ⁄U ¬ÈòÊ
∑§ „UÊ°Õ ‚ ¬ÿ (ŒÍäÊ •ÊÒ⁄U ¡‹) ¬ËÃÊ „ÒU– ∑§◊¸‚¥øÿ ŸCU „UÊ ¡ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
Á¡‚∑§Ê •ÊSflÊŒ ‚◊Ê# „UÊ ªÿÊ „ÒU, ∞‚ ¬ÿ (ŒÍäÊ ÿÊ ¡‹) ∑§Ë •Ê‡ÊÊ ◊¥ ÿ„U
•Ê‡Êÿ (∑§◊¸‚@ÿ M§¬ ¡‹Ê‡Êÿ) ‚Íπ ªÿÊ–
88 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(86)
Sß∑§‹‡Ê◊ÈπŸ flÊ ¡ŸãÿÊ-
Sßÿ∑§⁄UÊX‰UÁ‹◊äÿ∑ȧÀÿÿÊ ø–
ø¬‹! Á¬’ ¬ÿÊ¥Á‚ ÿÊflŒÊÿÈ-
÷¸flÁà Ÿ øÃÁ‚ øßʂ◊ÈŒ˝—––
•ãflÿ— - „U ø¬‹! ¡ŸãÿÊ— Sß∑§‹‡Ê◊ÈπŸ ßÿ∑§⁄UÊX‰UÁ‹-
◊äÿ∑ȧÀÿÿÊ ø ÿÊflŒÊÿÈ— ¬ÿÊ¥Á‚ Á¬’– øÃÁ‚ øßʂ◊ÈŒ˝— Ÿ ÷flÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - SßÁÃ- „U ø¬‹! „U ø@‹! ∑§‹‡Ê◊ÈπŸ
¬ÿÊäÊ⁄UÉÊ≈UflÄòÊáÊ ÃŸÿ∑§⁄UÊX‰UÁ‹◊äÿ∑ȧÀÿÿÊ ÃŸÿSÿ ¬ÈòÊSÿ ∑§⁄UÊX‰U‹ËŸÊ¥
◊äÿ∑ȧÀÿÿÊ ◊äÿflÁøãÿÊ •TÁ‹∑ΧßlÊ ÿÊflŒÊÿÈ— •Ê¡ËflŸ¥ ¬ÿ— ŒÈÇäÊ¥
¡‹¥ flÊ Á¬’, ¬ÊŸ¥ ∑ȧL§– ÿÊflØ øÃÁ‚ ◊ŸÁ‚ øßʂ◊ÈŒ˝—, øÃŸÊ ∞fl ‚◊ÈŒ˝—
Ÿ ÷flÁÖ ÿ·Ê¥ ∑§◊¸áÊÊ¥ »§‹M§¬áÊ àfl¥ ‡ÊÒ‡Êfl ◊ÊÃÈ— SßÊØ ŒÈÇäÊ¥ ÃÕÊ ø ◊ÎàÿÊ—
•ŸãÃ⁄¥U ¬ÈòÊSÿ ∑§⁄UÊX‰UÀÿÊ— ◊äÿflÁøãÿÊ ∑ȧÀÿÿÊ ¡‹¥ ¬ËÃflÊŸÁ‚, ◊ÎàÿÊ⁄UŸãÃ⁄¥U
ì¸áÊ¥ ¬˝Ê#flÊŸÁ‚– ÃØ ÿÊflØ ¡ËflŸ¥ fløÃ ÃÊflØ Á¬’ ‚ê¬˝Áà ∑§◊¸ˇÊÿ∑§Ê⁄UáÊÊØ
‚ øßʂ◊ÈŒ˝— ‡ÊÈc∑§— ‚TÊ×– •ŸãÃ⁄¥U ¬˝Ê# ◊ÊˇÊ ÃSÿ ¬ÊŸ¥ Ÿ ÷ÁflcÿÃËàÿÕ¸—–
•ŸÈflÊŒ - „U ø¥ø‹! (∑§◊¸»§‹Ê¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ) ¡ŸŸË ∑§ Sß∑§‹‡Ê ∑§
◊Èπ ‚ •ÕflÊ ¬ÈòÊ ∑§ ∑§⁄UÊ¥ªÈÁ‹ÿÊ¥ ‚ ’ŸË ◊äÿ ∑ȧÀÿÊ ‚ •Ê¡ËflŸ ŒÍäÊ ÿÊ
¡‹ Á¬ÿÊ– (∑§◊¸ˇÊÿ „UÊ ¡ÊŸ ∑§ ’ÊŒ) ◊Ÿ ◊¥ Áfll◊ÊŸ ÿ„U øßʂ◊ÈŒ˝ Ÿ„UË¥
⁄U„ªÊ, ‚Íπ ¡ÊÿªÊ–
(87)
ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹ÃÊ ÷flÊäflÿÊòÊÊ¥
„U⁄UÁ‚ ¡ªÁûÊ‹¬·ÃÒÁ‹∑§Ê˘Á‚–
Ÿ Ãfl ¬‡ÊȬÃ! ÁflŒÁãà ¬Ê‡Ê¥
Á¬Á„UÌ·ʗ ¬‡Êfl— ¬Á⁄U÷˝◊ÁãÖ–87––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 89

•ãflÿ— - ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹Ã— ÷flÊäflÿÊòÊÊ¥ „U⁄UÁ‚– (àfl¥ )

¡ªÁûÊ‹¬·ÃÒÁ‹∑§— •Á‚– „U ¬‡ÊȬÃ! Á¬Á„UÌ·ʗ ¬‡Êfl—¬Á⁄U÷˝◊Áãà (Á∑§ãÃÈ)
Ãfl ¬Ê‡Ê¥ Ÿ ÁflŒÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬∑˝ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁflÁäÊfl‡ÊÁÃ- ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹Ã— ÷ÊÇÿfl‡ÊÊØ ‚¥ÿÊªÊŒ˜
flÊ ¬˝Ê#— àfl¥ ÷flÊäflÿÊòÊÊ¥ ÷flSÿ ‚¥‚Ê⁄USÿ •äflÿÊòÊÊ¥ ◊ʪ¸ª◊Ÿ¥ „U⁄UÁ‚ ŒÍ⁄UË∑§⁄UÊÁ cÊ–
àfl¥ ¡ªÁûÊ‹¬·ÃÒÁ‹∑§— ¡ªŒÍ˝¬ÊÁáÊ ÿÊÁŸ ÁËÊÁŸ Ã·Ê¥ ¬·áÊÃÒÁ‹∑§— •Á‚
flø‚– ÿÕÊ ‚¥ÿÊªÊØ ◊ʪ̧ Á◊Á‹ÃSÃÒÁ‹∑§— ¡ŸÊŸÊ◊äflÿÊòÊÊ¥ „U⁄UÁÖ Ãg‡Ê¸Ÿ◊‡ÊÈ÷¥
◊àflÊ ¡ŸÊ ª◊ŸÊØ Áfl⁄U◊Áãà ÃÕÒfl àfl◊Á¬ ‚¥‚Ê⁄UÿÊòÊÊ¥ „U⁄U‚ËÁà ÷Êfl—– „U
¬‡ÊȬÃ! Á¬Á„UÌ·ʗ Á¬Á„UÃÊÁŸ ŒÎ‡ÊÊ ÿ·Ê¥ Ã Á¬Á„UÌ·ʗ, Ãʌ·ÊÊ— ¬‡Êfl— ¡ËflÊ—
Ãfl Á‡ÊflSÿ ¬Ê‡Ê¥ ¡Ê‹¥ Ÿ ÁflŒÁãÖ Ã ÃÈ Ãfl ‹Ë‹ÿÊ ∑§fl‹¥ ÷˝◊ÁãÖ ÿÕÊ
ÃÒÁ‹∑§— flη÷Sÿ •ÁˇÊÁáÊ ¬≈¥U ’Œ˜äflÊ Ã◊„UÁŸ¸‡Ê◊∑§ÁS◊ÛÊfl SâÊ‹ ÷˝Ê◊ÿÁÖ
‚ ø flη÷SÃiãäÊŸ¥ Ÿ ¡ÊŸÊÁÖ ÃmUûÊfl ‹Ë‹ÿÊ Á¬Á„UÌ·ʗ ¬˝ÊÁáÊŸ— ÷fl
÷˝◊ÁãÖ Ã ‹Ë‹Ê¬Ê‡Ê¥ Ÿ ¡ÊŸÁãÖ ÿÕÊ ÃÒÁ‹∑§¬Ê‡ÊŸ ∞∑§ÁS◊ÛÊfl ‹ÉÊÈSÕ‹
÷˝◊Ÿ˜ ÃÒÁ‹∑§flη÷Ê˘ãÿòÊ ªãÃÈ¥ Ÿ ‡Ê∑A§ÊÁà ÃÕÒfl àflã◊ÊÿÊ◊ÊÁ„UÃÊ— ŸÊŸÊÿÊÁŸ·È
÷˝◊ã× ¬˝ÊÁáÊŸÊ˘¬ËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ‚¥ÿÊª ‚ ⁄UÊ„U ◊¥ Á◊‹ ¡ÊŸ ¬⁄U ÃÈ◊ ‚¥‚Ê⁄U ∑§Ë ÿÊòÊÊ ∑§Ê ŒÍ⁄U
∑§⁄U ŒÃ „UÊ– ÃÈ◊ ‚¥‚Ê⁄U M§¬Ë ÁË ∑§Ê ¬⁄UŸ flÊ‹ Ã‹Ë „UÊ– (¡Ò‚ ◊ʪ¸ ◊¥ Ã‹Ë
∑§Ê Œπ∑§⁄U ‹Êª •¬‡Ê∑ȧŸ ◊ÊŸÃ „ÈU∞ •¬ŸË ÿÊòÊÊ Sflÿ¥ ⁄UÊ∑§ ŒÃ „Ò¥U flÒ‚
‚¥‚Ê⁄U ∑§Ë ÿÊòÊÊ ◊¥ ⁄UÊ„U ◊¥ Á◊‹∑§⁄U ÃÈ◊ ©U‚ ÿÊòÊÊ ∑§Ê ‚◊Ê# ∑§⁄U ŒÃ „UÊ–) „U
¬‡ÊȬÃ! (◊ÊÿÊ mUÊ⁄UÊ) Á¡Ÿ∑§Ë •Ê°π ’㌠∑§⁄U ŒË ªÿË „Ò, ∞‚ ¬‡ÊÈ (¬˝ÊáÊË)
Ã⁄‘U ¬Ê‡Ê ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ– ∑§fl‹ ŸÊŸÊ ÿÊÁŸÿÊ¥ ◊¥ ÉÊÍ◊Ã „Ò¥U–

(88)
◊Áÿ »§‹∑§ÁäÊÿÊ àflÿÊ Á∑§ÿàÿ—
¬˝ÁÃ∑ΧÃÿÊ Á‹ÁπÃÊSÃÕÊ Áfl‹È#Ê—–
90 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

Áfl⁄U◊ ’à ÁŸ‚ª¸ÁŸ◊¸‹Sÿ
¬˝◊Ρ ⁄U¡Ê ◊◊ ¬‡ÿ Œ¬¸áÊÊ˘ÁS◊––
•ãflÿ— - àflÿÊ »§‹∑§ÁäÊÿÊ ◊Áÿ Á∑§ÿàÿ— ¬˝ÁÃ∑ΧÃÿ— Á‹ÁπÃÊ—
ÃÕÊ Áfl‹È#Ê—– ’à Áfl⁄U◊– ÁŸ‚ª¸ÁŸ◊¸‹Sÿ ◊◊ ⁄U¡— ¬˝◊Ρ– ¬‡ÿ, •„¥U
Œ¬¸áÊ— •ÁS◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ◊ÿËÁÃ- àflÿÊ Á‡ÊflŸ »§‹∑§ÁäÊÿÊ »§‹∑§Sÿ
ÁøòÊ‹π¬≈USÿ ’ÈhKÊ– •„U◊˜ •Êà◊Ê »§‹∑§— ÁøòÊ‹πŸ¬^UU— •S◊ËÁà ÁäÊÿÊ
’ÈhUKÊ Á∑§ÿàÿ— ’„U√ÿ— ¬˝ÁÃ∑ΧÃÿ— ‡Ê⁄UË⁄¬˝ÁÃM§åÊÊÁáÊ ÁøòÊÊÁáÊ Á‹ÁÅÊÃÊ—
©U^UÁVUÃÊ—– •Êà◊ÊŸ¥ ◊Ê¥ ÁøòÊ»§‹∑¥§ ◊àflÊ ◊Áÿ ’„ÍUÁŸ ÁøòÊÊÁáÊ Á‹ÁπÃÊãÿ÷flŸ˜–
ÃŸÒfl ◊◊ ÃûÊlÊŸÊÒ ¡ÁŸ◊¸⁄UáÊ¥ øÊ÷flÁŒÁà S◊Ê⁄UÿÁÖ ÃÊ‚È ∑§ÊpŸ Áfl‹È#Ê—
ŸCUÊSÃ·Ê¥ S◊ÎÁÃ⁄‘Ufl ŸÊÁSÖ ¬Ífl¸¬Ífl¸ÿÊÁŸS◊⁄UáÊSÿ ¬pÊŒ‚ê÷flÊØ– ’à πŒ–
‚ê¬˝Áà ÁøòÊ‹πŸÊØ Áfl⁄U◊– ÁŸ‚ª¸ÁŸ◊¸‹Sÿ Sfl÷ÊflŸ ¬ÁflòÊSÿ ◊◊ ⁄U¡Ê
ŒÊ·ÊŸ˜ ¬˝◊Ρ ŒÍ⁄UË∑ȧL§– ◊Ê¥ ¬‡ÿ– •„¥U Œ¬¸áÊ— •ÁS◊– ‚fl¸ÁfläÊŒÊ·⁄Á„UÃàflÊØ
•„U◊Êà◊Ê Œ¬¸áÊ ßUfl ÁŸ◊¸‹Ê˘S◊ËÁà àfl¥ ◊Áÿ Ãfl ¬˝ÁÃë¿UÁfl¥ Œ˝CÈ¥U ‡Ê∑A§Ê·ËÁÃ
÷Êfl—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ ÃÎÃËÿø⁄UáÊ “⁄U¡Á‚ ÁflªÁ‹Ã Áfl÷ÍÁÃÿÊªÊØ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊Ÿ »§‹∑§ (ÁøòÊ»§‹∑§) ‚◊¤Ê ∑§⁄U ◊È¤Ê ◊¥ Á∑§ÃŸË „UË
¬˝ÁÃ∑ΧÁÃÿÊ¥ ∑§Ê Á‹π ÁŒÿÊ– ©UŸ◊¥ ‚ ’„ÈUà Áfl‹È# „Ê ªÿË– •’ L§∑§Ê– ◊ȤÊ
ÁŸ‚ª¸ÁŸ◊¸‹ •Êà◊Ê ∑§Ë äÊÍ‹ ∑§Ê ‚Ê»§ ∑§⁄U∑§ ŒπÊ, ◊Ò¥ Œ¬¸áÊ „Í°U (ÃÈê„U •¬ŸÊ
¬˝ÁÃÁ’ê’ ÁŒπÊ߸U ¬«∏ªÊ)–

(89)
ÁˇÊÁÃÁ’‹¬ÁÃÃ¥ ¡⁄UÊÿȬ‡ÊË-
SÕÁªÃ◊ÕÊá«U‚◊Èe∑§ ÁŸªÍ…U◊˜–
•ÁflflÎÃ◊Á¬ äÊÊÃÈ‚@ÿ¥ Ã
÷fl! ÷flÃÊ NÃÁflª˝„UÊ „U⁄UÊÁ◊––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 91

•ãflÿ— - „ ÷fl! ÷flÃÊ NÃÁflª˝„U— ÁˇÊÁÃÁ’‹¬ÁÃÃ¥ ¡⁄UÊÿȬ‡ÊËSÕÁªÃ◊˜

•Õ •á«‚◊Èe∑§ ÁŸªÍ…U◊˜ •ÁflflÎÃ◊˜ •Á¬ Ã äÊÊÃÈ‚@ÿ¥ „U⁄UÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÁˇÊÁÃÁ’‹ÁÃ- „U ÷fl! „U Á‡Êfl! ÷flÃÊ NÃÁflª˝„U—
N× ŒÍ⁄UË∑Χ× Áflª˝„U— ‡Ê⁄UË⁄¥U ◊ÍÁøflʸ ÿSÿ ‚ Ãʌ·ÊÊ˘„¥U ÁˇÊÁÃÁ’‹¬ÁÃÃ¥ ÁˇÊÁ×
¬ÎâflË ∞fl Á’‹¥ ⁄UãäÊ˝SÃòÊ ¬ÁÃÃ◊˜– “Á’‹¥ ⁄UãäÊ˝ ªÈ„UÊÿÊ¥ ø” ßUÁà „ÒU◊—–
¡⁄UÊÿȬ‡ÊËSâÊÁªÃ◊˜, ¡⁄UÊÿÊ— ª÷ʸ‡ÊÿSÿ ¬‡ÿÊ¥ SÕÁªÃ◊˜ •Êë¿UÊÁŒÃ◊˜– “¬‡ÊË
∑§Ê·ÊÁmU„UËŸ˘á«U◊˜” ßUàÿ◊⁄U—– •Õ ø •á«U‚◊Èe∑§ •á«U◊fl ‚◊Èe∑¥§ “‚ãŒÍ∑§
ŒÊŸÊ flÊ ßUÁà ÷Ê·ÊÿÊ◊˜” ÁŸªÍ…¥U SÕÁªÃ◊˜ •ÁflflÎÃ◊˜ •S»È§Á≈UÃ◊˜ •Á¬ Ã
äÊÊÃÈ‚@ÿ¥ o£c◊ÊÁŒ ⁄U‚⁄UQ§ÊÁŒ „U⁄UÊÁ◊ fl„UÊÁ◊–
•ŸÈflÊŒ - „U ÷fl! ÃÈê„UÊ⁄‘U mUÊ⁄UÊ ◊⁄‘U Áflª˝„U ∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄U Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU
ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥ ¬ÎâflË ∑§ ⁄UãäÊ˝ ◊¥ ¬«∏Ê „ÈU•Ê, ª÷ʸ‡Êÿ ∑§Ë ¬‡ÊË ‚ •Êë¿UÊÁŒÃ, •á«U
∑§Ë ‚ãŒÍ∑§ ◊¥ ’㌠•ÊÒ⁄U •S»È§≈U „UÊ∑§⁄U ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄‘U „UË äÊÊÃÈ‚¥øÿ (⁄U‚, ⁄UQ§,
◊îÊÊ •ÊÁŒ) ∑§Ê fl„UŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–

(90)
¬Á⁄UÁ◊ÂÈπŒ¥ ∑§·Êÿ¬Ê∑¥§
Áfl⁄U‚Ã⁄¥U Áfl·ÿÊãÃ⁄¥U Áfl„UÊÿ–
ÁŸ⁄UflÁäÊ◊äÊÈ⁄‘U ‚◊ ‚◊ãÃÊ-
ûflÁÿ ¬ÈL§·ÊûÊ◊! ÁflüÊ◊Ê˘SÃÈ flÊøÊ◊˜––
•ãflÿ— - „U ¬ÈL§·ÊûÊ◊! ¬Á⁄UÁ◊ÂÈπŒ¥ ∑§·Êÿ¬Ê∑¥§ Áfl⁄U‚Ã⁄¥U Áfl·ÿÊãÃ⁄¥U
Áfl„UÊÿ ‚◊ãÃÊØ ‚◊¥ ÁŸ⁄UflÁäÊ◊äÊÈ⁄‘U àflÁÿ flÊøÊ¥ ÁflüÊ◊— •SÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬Á⁄UÁ◊ÃÁÃ- ¬Á⁄UÁ◊Ã¥ SflÀ¬¥ ‚Èπ¥ ŒŒÊÃËÁÃ
¬Á⁄UÁ◊ÂÈπŒ¥ ÃØ, ∑§·Êÿ¬Ê∑¥§ ∑§·ÊÿÊ ŒÈ—πŒ ∞fl ¬Ê∑§— ¬Á⁄áÊÊ◊Ê ÿSÿ ÃŒ˜
Áfl⁄U‚Ã⁄¥U ø Áfl·ÿÊãÃ⁄¥U àflŒÁÃÁ⁄UQ¥§ ‚¥‚Ê⁄‘U ÿÁà∑§◊Á¬ •SflÊŒÈÃûfl¥ fløÃ Ãà‚flZ
92 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

Áfl„UÊÿ ¬Á⁄Uàÿíÿ ‚◊ãÃÊØ ‚fl¸Ã— ‚◊ ‚◊ÊŸ ÷ŒÊÁŒ⁄UÁ„UÃ ÁŸ⁄UflÁäÊ◊äÊÈ⁄‘U

•ŸãÃ◊ÊäÊÈÿÊ¸¬Ã àflÁÿ Á‡Êfl ◊◊ ªÊ∑ȧ‹ŸÊÕ∑§fl— flÊøÊ¥ flÊáÊËŸÊ¥ ÁflüÊ◊— Áfl⁄UÊ◊—
•SÃÈ ÷flÃÈ– ‚Ê¥‚ÊÁ⁄U∑§¥ ‚flZ Áfl„UÊÿ àflÁÿ Á‡Êfl ∞fl ◊◊ flÊáÊË ÁflüÊ◊¥ ‹÷Ã
ßUÁà ÷Êfl—– •◊ÎÃÊŒÿ ÃÈ “ÁŸ⁄UflÁäÊÁfl’ÈäÊ ‚◊ ‚◊ãÃÊûflÁÿ ¬ÈL§·ÊûÊ◊
ÁøûÊÁfl÷˝◊Ê˘SÃÈ” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬ÈL§·ÊûÊ◊! ¬Á⁄UÁ◊à ‚Èπ ŒŸ flÊ‹, ∑§·Êÿ¬Ê∑§, •àÿÁäÊ∑§
Áfl⁄‚ •ãÿ Áfl·ÿÊ¥ ∑§Ê ¿UÊ«∏∑§⁄U ‚fl¸Ã— ‚◊ •ÊÒ⁄U •‚Ë◊ ◊äÊÈ⁄U ÃÈ¤Ê ◊¥ ◊⁄UË
flÊáÊË ÁflüÊÊ◊ ¬˝Ê# ∑§⁄‘U–

(91)
•¬ªÃ¬Œ¬Ê≈UflÊ˘Á¬ ª÷ʸ-
ŒÈ¬ÁŸ·ŒÊ◊äÊÈŸÊÁàÕ× ¬˝’ãäÊ—–
¡ŸÿÃÈ Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ∑§‹Ÿ
¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ¡ÁÀ¬ÃŸ––
•ãflÿ— - •¬ªÃ¬Œ¬Ê≈Ufl— •Á¬ •äÊÈŸÊ ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ª÷ʸØ ©UÁàÕ×
¬˝’ãäÊ— ¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ∑§‹Ÿ ¡ÁÀ¬ÃŸ Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ¡ŸÿÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •¬ªÃÁÃ- •¬ªÃ¬Œ¬Ê≈Ufl— •¬ªÃ¥ ÁŸ⁄USÃË÷ÍÃ¥
¬ŒÊŸÊ¥ ¬Ê≈Ufl¥ øÊÃÈÿZ ÿSÿ Ãʌ·ʗ– •äÊÈŸÊ ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ flŒÊãÃÊŸÊ¥ ª÷ʸØ
•ã×SÕ‹ÊØ ©UÁàÕ× ‚◊Èà¬ÛÊ— ¬˝’ãäÊ— Á‡Êfl‡ÊÃ∑§M§¬Ê flÊÄÿ’ãäÊ—,
¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ¬˝Á쌥 ÁfloÎ¥πÁ‹Ã¥ ÿÁS◊¥SÃûÊʌ·ʥ ÃŸ ∑§‹Ÿ ¡ÁÀ¬ÃŸ
◊äÊÈ⁄UÊ√ÿQ§Ÿ Sfl⁄‘UáÊ Ãfl Á‡ÊflSÿ ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ∑ȧÃÍ„U‹¥ ¡ŸÿÃÈ ©Uà¬ÊŒÿÃÈ– ÿmUÊ
©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ª÷ʸØ ‚¬lfl ‹éäÊ¡ÁŸ⁄Uÿ◊˜ •¬ªÃ¬Œ¬Ê≈Ufl— ¬ÊŒÁflãÿÊ‚˘¬˝flËáÊ—
•ÿ¥ ◊◊ ¬˝’ãäÊM§¬— Á‡Ê‡ÊÈ— ¬˝Á쌥 ÁflSπÁ‹ÃŸ ¬ÃÁÛÊÃSÃÃp‹ŸŸ ¡ÁÀ¬ÃŸ
Sfl⁄‘UáÊ ø Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ¡ŸÿÁàflàÿÕ¸—–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 93

•ŸÈflÊŒ - ÿlÁ¬ ◊⁄‘U ßU‚ ¬˝’ãäÊ ◊¥ ¬Œ¬≈UÈàfl Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÕÊÁ¬ ÿ„U •÷Ë
„UË ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥ ∑§ ª÷¸ ‚ ÁŸ∑§‹Ê „ÒU– ∞‚Ê ◊⁄UÊ ÿ„U ¬˝’ãäÊ (M§¬ Á‡Ê‡ÊÈ)
¬˝ÁìŒ ÁflSπ‹Ÿ ‚ ÿÈQ§ ◊äÊÈ⁄U ÷Ê·áÊ ‚ ÃÈ◊ ◊¥ ∑ȧÃÍ„U‹ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄‘U–

(92)
¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ◊ÎˇÊ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊ-
øÿÁøÃ◊ê’⁄UøËfl⁄¥U fl‚ÊŸ◊˜–
¬˝∑§Á≈UÒ΄UŒá«U◊òʬ¥ àflÊ¥
¬ÈL§·◊ÈŒËˇÿ „U‚ÊÁ◊ øÊÑ‚ÊÁ◊––
•ãflÿ— - ¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ◊˜ ´§ˇÊ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊøÿÁøÃ◊˜ •ê’⁄UøËfl⁄¥U fl‚ÊŸ¥
¬˝∑ΧÁ≈UÒ΄UŒá«U◊˜ •òʬ¥ àflÊ¥ ¬ÈL§·◊˜ ©UŒËˇÿ „U‚ÊÁ◊ ø ©UÑ‚ÊÁ◊ ø–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝∑ΧÃËÁà - Á‡Êfl¥ flÎhUàflŸ ¬Á⁄U∑§Àåÿ flŒÁÃ-
¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ¥ ¬˝∑ΧàÿÊ ∑§‹ÈÁ·Ã◊˜, Sfl÷ÊflŸ ◊Á‹Ÿfláʸ◊˜– •ÕflÊ ¬˝∑ΧàÿÊ
◊ÊÿÿÊ ◊Á‹Ÿ◊˜– ÿmÊ ¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹ŸÁ◊àÿê’⁄UøËfl⁄USÿ Áfl‡Ê·áÊ◊˜– •ê’⁄USÿ
‡ÿÊ◊àflŸ ¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿàfl◊˜– ´§ˇÊ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊøÿÁøÃ◊˜ ´§ˇÊÊáÊÊ¥ ŸˇÊòÊÊáÊÊ¥ ‹ˇÊ¥
ÃŒfl Á‹ˇÊÊøÿ— ÿÍ∑§Êá«U‚◊Í„USÃŸ ÁøÃ¥ √ÿÊ#◊˜ •ê’⁄øËfl⁄¥U •Ê∑§Ê‡ÊflSòÊπá«¥U
¬Á⁄UŒäÊÊŸ◊˜, •‚¥Åÿ‹ÉÊÈŸˇÊòÊÁ‹ˇÊÊ√ÿÊ#◊Ê∑§Ê‡Ê◊fl øËfl⁄UàflŸ flSòÊàflŸ
¬Á⁄UŒäÊÊŸÁ◊àÿÕ¸—– ¬˝∑§Á≈UÒ΄UŒá«U◊˜, ÁflE’΄UŒá«Sÿ ¬˝∑§≈UÁÿÃÊ⁄◊˜,U •òʬ¥
ÁŸ‹¸îÊ¥, Ãʌ·ʥ àflÊ¥ ¬ÈL§·◊˜ ©UŒËˇÿ ŒÎ¶UÊ „U‚ÊÁ◊ ©UÑ‚ÊÁ◊ ø– ““´§ˇÊ— ¬fl¸Ã÷Œ
SÿÊjÑÍ∑§ ‡ÊÊáÊ∑§ ¬È◊ÊŸÊfläÊŸ˘ãÿÁ‹X¥U ŸˇÊòÊ ø Ÿ¬È¥‚∑§◊˜”” ßUÁà ◊ÁŒŸË–
÷flÊŸ˜ ◊Á‹Ÿ—, ŸÊŸÊŸˇÊòÊÁ‹ˇÊÊøÿ◊ê’⁄U◊fl ÷flÃÊ flSòÊ◊˜, ’΄UŒá«¥U ÷flÊŸ˜
¬˝ ∑ §Á≈U à flÊŸÕ ø ‹îÊÊ⁄U Á „U à Ê ˘ ¬ËÁà ‚flZ àflÁÿ ¬È ⁄ U Ê áÊ¬È L §· ŒÎ ¶ U Ê
„U‚ÛÊ„U◊ÊŸãŒ◊ŸÈ÷flÊÁ◊– •ÕflÊ ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊ— ‹ˇÊ‚¥ÅÿÊ∑§ÊÁŸ ÿÍ∑§Êá«UÊÁŸ
ÃÊÁ÷ÁpÃ¥ √ÿÊ#¥ •ŸÊfl⁄UáÊˇÊ◊¥ flSòÊ¥ ŒäÊÊŸ◊˜, ÁŸ‹¸îÊ¥ Áfl‡ÊÊ‹Êá«U∑§Ê‡Ê¥ ¡⁄UãÃ¥
¬ÈL§·¥ ŒÎ¶UÊ „U‚ÊÁ◊–
 94 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ Sfl÷Êfl ‚ ◊Á‹Ÿ „UÊ, ‹ÊπÊ¥ ¿UÊ≈U ŸˇÊòÊÊ¥ ∑§ ‚◊Í„U M§¬
Á‹ˇÊÊ flÊ‹ •Ê∑§Ê‡ÊflSòÊ ∑§Ê (•ÕflÊ ‹ÊπÊ¥ ‹Ëπ •ÊÒ⁄U øË‹⁄UÊ¥ ‚ ÷⁄‘U ∑§¬«∏
∑§Ê) äÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „UÊ, ÃÈ◊Ÿ Áfl‡ÊÊ‹Ã◊ •á«U (’˝rÊÊá«U ÿÊ •á«U∑§Ê‡Ê) ∑§Ê
¬˝∑§≈U Á∑§ÿÊ „ÒU, ‹îÊÊ ⁄UÁ„Uà „UÊ, ∞‚ ÃÈ¤Ê ¬ÈL§· (¬È⁄UÊáʬÈL§· ÿÊ ’Í…∏U) ∑§Ê
Œπ∑§⁄U ◊Ò¥ „°U‚ÃÊ „Í°U •ÊÒ⁄U ¬˝‚ÛÊ „UÊÃÊ „Í°U–

(93)
√ÿ⁄U◊Œfl‚⁄U— ‚ ÿòÊ ∑§◊¸-
¬˝∑§⁄U◊∑§Ê·¸◊◊àÿ¸‹s‹Ê÷ÊØ–
Ÿ ¬ÈŸ⁄UÁ¬ Á¬’ÊÁ◊ ‚Ê◊¬ÊòÊÊ-
◊ÎÃŒÁäÊ ⁄UÊ„ÈUÁfl«UÊ‹¬ËÇÊ·◊˜––
•ãflÿ— - •◊àÿ¸‹s‹Ê÷ÊØ ÿòÊ ∑§◊¸¬˝∑§⁄U◊˜ •∑§Ê·Z ‚— •fl‚⁄U—
√ÿ⁄U◊Ø– ¬ÈŸ— •Á¬ ⁄UÊ„ÈUÁfl«UÊ‹¬ËÇÊ·¥ ‚Ê◊¬ÊòÊÊ◊ÎÃŒÁäÊ Ÿ Á¬’ÊÁ◊–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - √ÿ⁄U◊ÁŒÁÃ- •◊àÿ¸‹s‹Ê÷ÊØ •◊àÿ¸◊˜ •◊ÎÃ◊fl
‹s¥ ÃSÿ ‹Ê÷ÊØ ÿòÊ ÿÁS◊Ÿ˜ SÕÊŸ ∑§◊¸¬˝∑§⁄¥U ÿʪ‚◊Í„UÊŸÊ◊ŸÈDUÊŸ◊∑§Ê·Z ‚—
•fl‚⁄U— ∑§Ê‹Ê √ÿ⁄U◊Ø, ªÃ—– ßUŒÊŸË¥ ◊ÿÊ ◊ÊˇÊÊ ‹éäÊ—– ¬ÈŸ— •Á¬
⁄UÊ„ÈUÁfl«UÊ‹¬ËÇÊ·¥ ⁄UÊ„ÈU⁄‘Ufl Áfl«UÊ‹— ◊ʡʸ⁄USÃŸ ¬ËÇÊ·¥ ‚Ê◊¬ÊòÊÊ◊ÎÃŒÁäÊ
‚Ê◊¬ÊòÊSÿ •◊ÎÃ◊fl ŒÁäÊ ŒÁäÊflŒ˜ÉÊŸË÷ÍÃàflÊØ ÃÛÊ Á¬’ÊÁ◊–
•ŸÈflÊŒ - •◊Îà M§¬ øÊ≈UŸ ÿÊÇÿ ¬ŒÊÕ¸ ∑§Ë ‹Ê‹ø ‚ Á¡‚◊¥ ÿôÊ
‚◊Í„UÊ¥ ∑§Ê •ŸÈDUÊŸ Á∑§ÿÊ ÕÊ, fl„U ‚◊ÿ ’Ëà ªÿÊ– (•’ ◊Ò¥ ◊ÈQ§ „UÊ ªÿÊ „Í°U)
•’ Á»§⁄U ‚ ⁄UÊ„ÈUM§¬ Áfl«UÊ‹ ∑§ ¬ËŸ ‚ ‡Ê· ’ø ‚Ê◊¬ÊòÊ ∑§ •◊Îà M§¬ Œ„UË
∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬Ë ⁄U„UÊ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 95

(94)
Sflÿ◊ÿ◊fl‹Á…U „UÊÃÈ⁄UÊíÿ¥
ÃŒŸÈ Ã◊ʇÊÿÃ ‚ÈäÊÊê’ÈÁ’ãŒÍŸ˜–
•¡ÁŸ ÃÈ ¡ŸŸË¬ÿSÃηÊÁø-
ˇÊÿ◊fl◊È@Áà ÿÊíÿÁ◊íÿflª¸—––
•ãflÿ— - •ÿ¥ Sflÿ¥ „UÊÃÈ— •Êíÿ◊˜ •fl‹Á…U– ÃŒŸÈ Ã¥ ‚ÈäÊÊê’ÈÁ’ãŒÍŸ˜
•Ê‡ÊÿÃ– (•ÿ¥) ÃηÊÁøˇÊÿ¥ ¡ŸŸË¬ÿ— •¡ÁŸ– ßUíÿflª¸— ÃÈ ÿÊíÿ◊˜
•fl◊È@ÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Sflÿ◊ÿÁ◊ÁÃ- •ÿ¥ Á‡Êfl— Sflÿ¥ „UÊÃÈ— „UflŸ∑§Ãȸ—
•Êíÿ¥ ÉÊÎÃ◊˜ •fl‹Á…U, „UÊÃÈ— „UflŸÊÕZ ‚Á@ÃSÿ ÉÊÎÃSÿ ‹„UŸ¥ ∑§⁄UÊÁÖ ÃŒŸÈ
‹„UŸÊŸãÃ⁄¥ Ã¥ „UÊÃÊ⁄¥U ‚ÈäÊÊê’ÈÁ’ãŒÍŸ˜ •◊Ρ‹∑§áÊÊŸ˜ •Ê‡ÊÿÃ ÷Ê¡ÿÁÖ •ÿ¥
Á‡Êfl ∞fl Sflÿ¥ ÃηÊÁøˇÊÿ¥ ÃηÊ˘Ã¸SÃÎ≈˜U¬Ë«UÊÿÊ ˇÊÿ¥ ÁflŸÊ‡Ê∑§ÊÁ⁄U ¡ŸŸË¬ÿ—
¡ŸãÿÊ ŒÈÇäÊ◊˜ •¡ÁŸ ‚¥flÎûÊ◊˜ ßUÁà ∑ΧàflÊ ßUíÿflª¸— ¬Í¡∑§‚◊Í„U— ÿÊíÿ¥ ÿʪ◊˜
•fl◊È@Áà ¬Á⁄Uàÿ¡ÁÖ ¡ŸŸËŒÈÇäÊŸÒfl ÃηÊÁøˇÊÿÊÛÊ ßUíÿflªÊ¸ ÿʪÊÿ ‚◊Èà‚È∑§Ê
÷flÃËÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U (Á‡Êfl) Sflÿ¥ „UÊÃÊ ∑§ ÉÊË ∑§Ê øÊ≈UÃÊ „Ò ÃŒŸãÃ⁄U ©U‚
‚ÈäÊÊM§¬Ë ¡‹Á’ãŒÈ ∑§Ê ¬ÊŸ ∑§⁄UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U Á‡Êfl „UË ÃÎ·Ê ∑§Ë ¬Ë«U∏Ê ∑§Ê ŸCU
∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ¡ŸŸËŒÈÇäÊ ’Ÿ ªÿÊ– •Ã— ¬Í¡∑§flª¸ ÿʪ ∑§Ê ¿UÊ«∏ ⁄U„UÊ „ÒU–

(95)
÷˝◊ÿÁ‚ ŸfläÊÊ π◊á«U‹ÊÁŸ
Œ˝…UÿÁ‚ ‚#¬È≈UÊÁŸ ÷ÍÃäÊÊòÿÊ—–
©U¬ÁŒ‡ÊÁ‚ ø ·«˜UªÃ˪˝¸„UÊáÊÊ¥
äÊ˝Èfl◊Á‚ ÃŒ˜äÊÈ̋flÿÊ⁄UÁ¬ äÊ˝ÈflSàfl◊˜––
 96 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

•ãflÿ— - π◊á«U‹ÊÁŸ ŸfläÊÊ ÷˝◊ÿÁ‚– ÷ÍÃäÊÊòÿÊ— ‚#¬È≈UÊÁŸ Œ˝…UÿÁ‚–

ª˝„UÊáÊÊ¥ ·«˜UªÃË— ø ©U¬ÁŒ‡ÊÁ‚– ÃØ àfl¥ äÊÈ˝flÿÊ— •Á¬ äÊÈ˝fl— •Á‚ (ßUÁÃ)
äÊ˝Èfl◊˜–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÷˝◊ÿ‚ËÁÃ- π◊á«U‹ÊÁŸ •Ê∑§Ê‡ÊÁSÕÃÊÁŸ
ŸˇÊòÊÊÁŒ-◊á«U‹ÊÁŸ ŸfläÊÊ Ÿfl¬˝∑§Ê⁄‘UáÊ ÷˝◊ÿÁ‚– ‚Íÿ¸øãŒ˝÷ÊÒ◊’ÈäʪÈL§¬˝÷ÎÁÃ-
ª˝„UM§¬áÊ ‚@Ê⁄UÿÁ‚– π‡ÊéŒ •Ê∑§Ê‡ÊflÊø∑§SÃÕÊÁ¬ ‹ˇÊáÊÿÊ˘òÊ ŸˇÊòÊ◊á«U‹¥
’ÊäÊÿÁÖ Áfl÷ÈM§¬SÿÊ∑§Ê‡ÊSÿ ŸfläÊÊàflÊ÷ÊflÊØ– •ÕflÊ “π◊á«U‹ÊÁŸ” ßUàÿòÊ
÷◊á«U‹ÊŸËÁà ¬Ê∆U—– ŸfläÊÊ÷◊á«U‹¥ ÿÕÊ-
ŸˇÊòÊòÊÿflªÒ¸⁄UʪAÿÊlÒ√ÿ¸flÁSÕÃÒŸ¸fläÊÊ,
÷Ê⁄UÃfl·¸ ◊äÿ¬˝ÊªÊÁŒÁfl÷ÊÁ¡ÃÊ Œ‡ÊÊ—– (’΄Uà‚¥Á„UÃÊ)
ÿmUÊ - ∞fl¥ ¬ÎÕÄ◊ÊŸflŒfl¡Òfl¬òÊÊˇÊ¸‚ÊÒ⁄‘UãŒfl‚ÊflŸÊÁŸ–
’Ê̋rÊ¥ ø ∑§Ê‹ Ÿfl◊¥ ¬˝◊ÊáÊ¥ ª˝„ÊU SÃÈ ‚ÊäÿÊ ◊ŸÈ¡—Ò Sfl◊ÊŸÊØ–– (∑§Ê‹ÊäÿÊÿ, 32)
÷ÍÃäÊÊòÿÊ— ÷ÍÃÊÁŸ äÊ⁄UÃËÁÃ, ÷ÍÃÊŸÊ¥ äÊÊòÊË ÷ÍÃäÊÊòÊË ÃSÿÊ—– ¬ÎÁÕ√ÿÊ
ßUàÿÕ¸—– “÷ÍÃäÊÊòÊË ¬ÎâflËÁà ÁòÊ∑§Êá«U‡ÊcÊ—– ‚#¬È≈UÊÁŸ, ¬ÎÁÕ√ÿÊSË ÁfllêÊÊŸÊŸ˜
‚#‹Ê∑§ÊŸ˜ ŒÎ…UË∑§⁄UÊÁ·, ŒÎ…UÃ⁄¥U ÁflŒäÊÊÁ‚– ÃÊÁŸ ø ‚#¬È≈UÊÁŸ ‚ÁãÃ-
ŒœAÊ ÉÊÎÃSÿˇÊÈ⁄U‚Sÿ ÃS◊Êã◊lSÿ ø Sflʌȡ‹Sÿ øÊãàÿ—–
Sflʌ͌∑§ÊãÃfl¸«UflÊŸ‹Ê˘‚ÊÒ ¬ÊÃÊ‹‹Ê∑§Ê— ¬ÎâflˬÈ≈UÊÁŸ––
•ÕflÊ “‚#¬È≈UÊÁŸ” ßUàÿòÊ “‚#¬È⁄UÊÁáÊ” ßUÁà ¬Ê∆U—– ÃÊÁŸ ø
‚#¬È⁄UÊÁáÊ-
‹fláÊ¡‹ÁäÊ⁄UÊŒÊÒ ŒÈÇäÊÁ‚ãäÊÈp ÃS◊ÊŒ-
◊ÎÃ⁄UÁ‡◊— üÊËp ÿS◊ÊŒ˜ ’÷Ífl–
◊Á„UÃø⁄Uáʬk— ¬k¡ã◊ÊÁŒŒflÒ-
fl¸‚Áà ‚∑§‹flÊ‚Ê flÊ‚ÈŒflp ÿòÊ––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 97

•ÕflÊ •Ã‹ÁflËʌÿ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ •äÊÊ÷ʪ Áfll◊ÊŸÊ— ‚#‹Ê∑§Ê—,

ÃÊŸ˜–
ª˝„UÊáÊÊ¥ ·«˜UªÃË— fl‚ãÃÊÁŒ·«ÎUÃÈM§¬Ê ªÃË— ©U¬ÁŒ‡ÊÁ‚ Á‡ÊˇÊÿÁ‚–
íÿÊÁ÷‡ÊÊSòÊ ª˝„UÊáÊÊ¥ fl∑˝§ÊÁÃfl∑˝§ÊÁŒªÃÿ— ¬˝Á‚hUÊSÃÊ— •CUäÊÊ– •ãÿÊ •Á¬
¬@äÊÊ ªÃÿÊ˘ÁÇÊËÉÊ˝‡ÊËÉÊ˝ÊŒÿ—– Ÿ ÃòÊ ªÃËŸÊ¥ ŸflàflÁ◊Áà ´§ÃÈM§¬áÊ
√ÿÊÅÿÊÃÁ◊„U– ÃØ ÃS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ àfl¥ äÊÈ˝flÿÊ— •Á¬ äÊ˝Èfl— •Á‚ ßUÁà äÊÈ˝fl◊˜
ÁŸÁpÃ◊˜– äÊ˝ÈflÿÊ— ÿÊêÿ‚ÊÒêÿÿÊíÿÊ¸Á÷‡ÊÊSòÊÊQ§ÿÊ—– ÃÕÊ ø ÷ÈflŸ∑§Ê‡Ê-
‚ÊÒêÿ¥ äÊÈ˝fl¥ ◊L§ªÃÊ— π◊äÿ
ÿÊêÿ¥ ø ŒÒàÿÊ ÁŸ¡◊SÃ∑§Êäfl¸–
‚√ÿʬ‚√ÿ¥ ÷˝◊ŒÎˇÊø∑˝¥§
Áfl‹Ê∑§ÿÁãà ÁˇÊÁᬽ‚Q§◊˜––
àfl¥ Á‡Êfl ∞fl ‚fl¸◊Ãà∑§⁄UÊÁ·– Ÿ àflŒÁÃÁ⁄UQ§— ∑§pŸ ∑§Ã¸Áà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ Ÿfl¬˝∑§Ê⁄U ‚ ŸˇÊòÊ◊á«U‹ ∑§Ê ÉÊÈ◊ÊÃ „UÊ– ¬ÎâflË ∑§
ŒÁäÊ, ÉÊÎà •ÊÁŒ äÊÊÃÈ•Ê¥ ÿÊ •Ã‹ ÁflË •ÊÁŒ ‹Ê∑§Ê¥ ∑§Ê ŒÎ…∏ ∑§⁄UÃ „UÊ– ª˝„UÊ¥
∑§Ë ¿U— ªÁÃÿÊ¥ (´§ÃÈ•Ê¥) ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ŒÃ „UÊ– ßU‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃÈ◊ ÿÊêÿ •ÊÒ⁄U
‚ÊÒêÿ äÊÈ˝flÊ¥ ∑§ ÷Ë äÊ˝Èfl „UÊ ÿ„U ÁŸÁpà „ÒU–

(96)
ªÈáÊ◊Á¬ Ãfl ÁŸªÈ¸áÊàfl¬ˇÊ
ª◊ÿÁà ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹— ¬˝’ãäÊ—–
◊Á‹ŸÿÁà ŸflãŒÈ‚ÈãŒ⁄UÊÁáÊ
S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹Ê‡Ê∑§‹ÊÁŸ ∑§Êø‚XU—––
•ãflÿ— - ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹— ¬˝’ãäÊ— Ãfl ªÈáÊ◊˜ •Á¬ ÁŸªȨ̀áÊàfl¬ˇÊ ª◊ÿÁÖ
∑§Êø‚XU— ŸflãŒÈ‚ÈãŒ⁄UÊÁáÊ S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹Ê‡Ê∑§‹ÊÁŸ ◊Á‹ŸÿÁÖ–96––
 98 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ªÈáÊ◊¬ËÁÃ- ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹— ŒÊ·ÊáÊÊ¥ ∑ȧ‹— ‚◊Í„USÃŸ

•Ê∑ȧ‹— √ÿÊ#— ¬˝’ãäÊ— ◊◊ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§M§¬— ∑§Ê√ÿ¬˝’ãäÊ— Ãfl ªÈáÊ◊Á¬
¬ÈL§·ÊûÊ◊Sÿ Ãfl ªÈáÊ‚◊Í„◊Á¬ ÁŸªÈ¸áÊàfl¬ˇÊ M§¬ÊÁŒ⁄UÁ„UÃàfl¬ˇÊ ∞fl ª◊ÿÁÃ,
ÿÊ¡ÿÁÖ ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹— ∑§Êø‚XU— ∑§ÊøSÿ ‚XUÁ× ŸflãŒÈ‚ÈãŒ⁄UÊÁáÊ
•Á÷ŸfløãŒ˝◊ŸÊ„U⁄UÊÁáÊ S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹Ê‡Ê∑§‹ÊÁŸ S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹ÊÿÊ— πá«UÊÁŸ
◊Á‹ŸÿÁà ◊Á‹ŸË∑§⁄UÊÁÖ ◊ʌ·ÊSÿ ‚ÊäÊÊ⁄UáÊ¡ËflSÿ •ÿ¥ ¬˝’ãäÊ— àflÊ¥ ÁŸªȨ̀áÊ◊fl
¬˝ÁìʌÿÁÖ ∑§Ê√ÿ◊Ê‹Ê‚¥S∑§⁄UáÊ “ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹◊˜” ßUÁà ¬Ê∆U—–
•ŸÈflÊŒ - ŒÊ·Ê¥ ‚ ÿÈQ§ ◊⁄UÊ ÿ„U ¬˝’ãäÊ ÃÈê„UÊ⁄ ªÈáÊÊ¥ ∑§Ê ÷Ë ÁŸªÈ¸áÊ
’ŸÊÃÊ „ÒU– ∑§Ê°ø ∑§Ë ‚¥ªÁà ‚ ŸflËŸ øãŒ˝◊Ê ∑§ ‚◊ÊŸ ‚ÈãŒ⁄U S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹Ê
∑§ ≈ÈU∑§«∏ ÷Ë ªãŒ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U–

(97)
Á∑§◊Á¬ ÁŸÁfl‡ÊÃ ¬˝∑§Ê‡Ê⁄UʇÊÊÒ
àflÁÿ ÿ◊ÈŸfl ⁄UflÊÒ ÁfläÊÊÁflflÊVU—–
•Á‚ÃßÈøÃÈ÷ȸ¡SflM§¬¥
ÿŒflÃ⁄UÊ NŒÿ¥ „U⁄UÁãà ⁄UÊ◊Ê—––
•ãflÿ— - Á∑§◊Á¬ •Á‚ÃßÈøÃÈ÷ȸ¡SflM§¬¥ ¬˝∑§Ê‡Ê⁄UʇÊÊÒ àflÁÿ ⁄UflÊÒ
ÿ◊ÈŸÊ ßUfl, ÁfläÊÊÒ •VU— ßUfl ÁŸÁfl‡ÊÃ– ⁄UÊ◊Ê— ÿŒflÃ⁄UÊ— NŒÿ¥ „U⁄UÁãÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Á∑§◊¬ËÁÃ- •ÁŸfl¸øŸËÿ◊˜ •Á‚ÃßÈøÃÈ÷ȸ¡-
SflM§¬◊˜ •EÇÊ⁄UË⁄¥U ÁflcáÊÈSflM§¬¥ ¬˝∑§Ê‡Ê⁄UʇÊÊÒ ¬˝∑§Ê‡ÊSÿ ⁄UÊÁ‡ÊSÃÁS◊Ÿ˜ àflÁÿ
Á‡Êfl– ⁄UflÊÒ ‚Íÿ¸ ÿ◊ÈŸÊ ßUfl, ÁfläÊÊÒ øãŒ˝ •VU— ◊ΪÊXU ßUfl ÁŸÁfl‡ÊÃ, ¬˝Áfl‡ÊÁÖ
⁄UÊ◊Ê ◊àSÿŸÎÁ‚¥„U⁄UÊ◊∑ΧcáÊÊÁŒÁflÁfläÊM§¬àflŸ ‹Ë‹ÊÿÊ ŒÈ⁄UflªÊ„UÃÿÊ fl∑˝§Ê— flÀªflÊ
⁄U◊áÊËÿÊ flÊ, ÿŒflÃ⁄UÊ— ÿSÿ øÃÈ÷Ȩ̀¡Sÿ ÁflcáÊÊ— ◊àSÿÊŒÿÊ˘flÃÊ⁄UÊ— ÁSòÊÿÊ˘ÕflÊ
¬⁄U‡ÊÈ⁄UÊ◊¬˝÷ÎÃÿÊ ⁄UÊ◊¬ŒflÊëÿÊ NŒÿ¥ ÷Q§ÊŸÊ¥ ◊ŸÊ „U⁄UÁãà ∑§·¸ÁãÖ ¬⁄U◊Êà◊ÁŸ
Á∑§◊Á¬ ‡ÿÊ◊¥ øÃÈ÷ȸ¡¥ ø ∑§Ê‹Ë∑ΧcáÊÊÁŒ‡Ê⁄UË⁄¥U ¬˝Áfl‡ÊÁŒfl ¬˝ÁÃ÷ÊÁà ◊, ÿSÿÊ—
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 99

∑§ÊÀÿÊ •flÃÊ⁄U÷ÍÃÊ— ⁄UÊ◊Ê— ÁSòÊÿ— ∑ΧcáÊSÿ øÊflÃÊ⁄U÷ÍÃÊ— ‚flʸŸÊŸãŒÿÁãÖ

©U¬Ê‚∑Ò§— ¬⁄U◊ ’˝rÊáÿäÿS× ∑§Ê‹ËÁflª˝„U— ∑ΧcáÊÁflª˝„UÊ flÊ äÿÊÃ√ÿ
ßUàÿȬŒ‡ÊÊ˘òÊ ŒûÊ—– •ÕflÊ ªÎ„UËßʟÊflÃÊ⁄UÊ „UÁ⁄U⁄UÁ¬ ÃflÒflÊ¥‡Ê ßUÁà ÷Êfl—–
•¥‡ÊSÿÊ¥Á‡ÊÁŸ ¬˝fl‡Ê ©UÁøà ∞fl– ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄UËÿ‚¥S∑§⁄UáÊ “ÿŒ⁄UÃ⁄UÊ‹” ßUÁÃ
¬˝oAÁøqUÊÁVU× ¬Ê∆U—– •◊ÎÃÊŒÿ◊Ȭ¡Ë√ÿ •òÊ “ÿŒflÃ⁄UÊ” ßUÁà ¬Ê∆U¥ ◊àflÊ
∑§ÕÁ@ŒÕ¸ÿÊ¡ŸÊ ∑ΧÃÊ–
•ŸÈflÊŒ - •ÁŸfl¸øŸËÿ •Á‚ÃÃŸÈ øÃÈ÷ȸ¡SflM§¬ ÁflcáÊÈ ÃÈ¤Ê Á‡Êfl
M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê ⁄UÊÁ‡Ê ◊¥ ¬˝ÁflCU „UÊ ⁄„Ê „ÒU ÃÕÊ U‚Íÿ¸ ◊¥ ÿ◊ÈŸÊ ∑§Ë Ã⁄U„U ÃÕÊ øãŒ˝ ◊¥
•VU ∑§Ë Ã⁄U„U ∞∑§Ë÷ÍÃU „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚ ÁflcáÊÈ ∑§ ÁflÁfläÊ ⁄U◊áÊËÿ •flÃÊ⁄U
÷Q§Ê¥ ∑§ NŒÿÊ¥ ∑§Ê „U⁄U ‹Ã „Ò¥U–

(98)
ßUŒ◊¬⁄U¬È⁄¥U ÃŒfl ÿÁS◊-
ÛÊ‚∑ΧŒ„UÁŸ¸⁄UªÊÁÛÊÁ‡Ê ¬˝Áfl‡ÿ–
ÁflªÁ‹Ãfl⁄UáÊÊiÁ„UÁfl¸„UËŸÊØ
∑§Õ◊äÊÈŸÊ ‚ŒŸÊÁŒÃÊ ÁŸ⁄UËÿÊ◊˜––
•ãflÿ— - ßUŒ¥ ÃŒfl •¬⁄U¬È⁄¥U (fløÃ) ÿÁS◊Ÿ˜ •‚∑ΧØ ÁŸÁ‡Ê ¬˝Áfl‡ÿ
•„U— ÁŸ⁄UªÊØ– •äÊÈŸÊ ÁflªÁ‹Ãfl⁄UáÊÊØ ’Á„U— Áfl„UËŸÊØ ßU× ‚ŒŸÊØ ∑§Õ¥
ÁŸ⁄UËÿÊ◊˜–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ßUŒÁ◊ÁÃ- ßUŒ¥ ◊à¬È⁄UÊ Áfll◊ÊŸ¥ ÃŒfl •¬⁄U¬È⁄U◊˜
•¬⁄U◊ãÿØ ¬È⁄U¥ Ÿª⁄¥U fløÃ ÿÁS◊Ÿ˜ •‚∑ΧØ ’„ÈU’Ê⁄¥U ÁŸÁ‡Ê ⁄UÊòÊÊÒ ¬˝Áfl‡ÿ •„U—
ÁŒfl‚Ê ÁŸ⁄UªÊØ– ÁŸL§¬‚ª¸¬Ífl¸∑§ÊØ ßUáʘ ªÃÊÒ äÊÊÃÊ‹È¸Á槖 “ßUáÊÊ ªÊ ‹ÈÁ槔 ßUÁÃ
ªÊŒ ‡ Ê M§¬◊˜ – ÁflªÁ‹Ãfl⁄U á ÊÊØ ÁflªÁ‹Ã— fl⁄U á Ê— ¬˝ Ê ∑§Ê⁄U — ÿSÿ ÃØ
ÁflªÁ‹Ãfl⁄UáÊ◊˜, ÃS◊ÊØ– “¬˝Ê∑§Ê⁄UÊ fl⁄UáÊ— ‚Ê‹” ßUàÿ◊⁄U—– ’Á„U— Áfl„UËŸÊØ
’Á„UmUʸ⁄U⁄UÁ„UÃÊØ ßU× ‚ŒŸÊØ ÷flŸÊØ ∑§Õ¥ ÁŸ⁄UËÿÊ◊˜ ªë¿Uÿ◊˜– ¡ËflÊ Á„
100 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

‚È·ÈÁ#∑§Ê‹ ÁŸflʸáÊ‹èÿ‚Èπ‚¡ÊÃËÿ¥ ÁŸfl¸ÎÁßÊ◊∑¥§ ‚Èπ◊Ê‚Êl ¡ÊÃÊÿÊ¥ ‚È·È#—

‚◊Ê#ÊÒ ¬ÈŸ— ‚¥‚Ê⁄¥U ¬˝Áfl‡ÊÁà ‚ ÃÊŒÎ‡Ê ∞flÊÕÊ¸˘òÊ ÁflflÁˇÊ×–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U fl„UË ŒÍ‚⁄UÊ Ÿª⁄U „ÒU Á¡‚◊¥ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ⁄UÊà ◊¥ ¬˝fl‡Ê
∑§⁄∑§ ÁŒŸ ø‹Ê ªÿÊ– •’ ¬˝Ê∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà ÃÕÊ mUÊ⁄UŒ‡Ê ⁄UÁ„Uà ßU‚ ÷flŸ ‚
∑Ò§‚ ÁŸ∑§‹Í°–

(99)
ÿŒÁ÷‹¬Á‚ ¬Èe‹ÊŸ¡ËflÊ-
‚˝flfl⁄UÁŸ¡¸⁄U¡Ëfl’ãäÊ◊ÊˇÊÊŸ˜–
ŸÿÁ‚ ø ÿŒŸÊflÎÃÊÁãfl„XU-
¬˝∑ΧÁÃ◊ÃSÌȬÊSÿ‚ Á¡ŸãŒ˝—––
•ãflÿ— - ÿØ ¬È Œ ˜ ª ‹ÊŸ˜ •¡ËflÊ‚˝ fl U fl ⁄U Á Ÿ¡¸ ⁄ U ¡ Ëfl’ãäÊ◊Ê ˇ ÊÊŸ˜
•Á÷‹¬Á‚, ÿØ ø •ŸÊflÎÃÊŸ˜ Áfl„UXU¬˝∑ΧÁÃ¥ ŸÿÁ‚, •Ã— ÃØ Á¡ŸãŒ˝—
©U¬ÊSÿ‚–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÿŒÁ÷‹¬‚ËÁÃ- ÿØ ÿS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ ¬Èe‹ÊŸ˜
M§¬ÊÁŒ◊Œ˜Œ˝√ÿÊÁáÊ •¡ËflÊdflfl⁄UÁŸ¡¸⁄U¡Ëfl’ãäÊ◊ÊˇÊÊŸ˜, •¡Ëflp •Ê‚˝flp
fl⁄— ‚¥ fl ⁄U p ÁŸ¡¸ ⁄ U p ¡Ëflp ’ãäÊp ◊Ê ˇ Êp Á à •¡ËflÊdfl⁄U Á Ÿ¡¸ ⁄ U -
¡Ëfl’ãäÊ◊ÊˇÊÊSÃÊŸ˜– ¡ÒŸŸÿ ¡ËflÊ˘¡Ëfl •Ê‚˝fl— ‚¥fl⁄UÊ ÁŸ¡¸⁄UÊ ’ãäÊÊ ◊ÊˇÊpÁÃ
‚#ÃûflÊÁŸ SflË∑ΧÃÊÁŸ ‚ÁãÖ ÃòÊ øßʋˇÊáÊÊ ¡Ëfl—– øßÊ⁄UÁ„UÃÊ˘¡Ëfl—–
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷∑§◊ʸª◊mUÊ⁄UM§¬ •Êdfl—– •Êà◊∑§◊¸áÊÊ⁄UãÿÊãÿ¬˝Œ‡ÊʟȬ˝fl‡ÊÊà◊∑§Ê
’ãäÊ—– •ÊdflÁŸ⁄UÊäÊ‹ˇÊáÊ— ‚¥fl⁄U—– ∞∑§Œ‡Ê∑§◊¸‚¥ˇÊÿ‹ˇÊáÊÊ ÁŸ¡¸⁄UÊ–
∑ΧàF∑§◊¸ÁflÿÊª‹ˇÊáÊÊ ◊ÊˇÊ—– ÃÊãÿfl ’ãäÊ◊ÊˇÊÿÊ— ∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ •Á÷‹¬Á‚
∑§ÕÿÁ‚– ÃûflÊÕ¸‚ÍòÊ S¬‡Ê¸⁄U‚ªãäÊflûfl¥ ¬Èe‹‹ˇÊáÊ¥ ÁŸM§Á¬Ã◊˜– •ÿ¥ ¬Èe‹
∞fl ¡ËflSÿ ’ãäÊ◊ÊˇÊ∑§Ê⁄UáÊ¥ ÃÕÊÁ¬ ÁŸÿ◊ÊøÊ⁄UÊÁŒÁ÷— ∑§◊¸‚¥S∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃÊ
¡ËflÊ˘ŸÊflÎÃÊŸ˜ ¬Èe‹ÊŸ˜ ¬˝ÊåÿÊäfl¸ª◊Ÿ¥ ∑§⁄UÊÁÖ •Êfl⁄UáÊ⁄UÁ„UÃÊ ¡ËflÊ ◊ÈQ§Ê
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 101

©Uäfl¸ªÁÃ¥ ‹÷ãà ßUÁà ÷Êfl—– ‚ ∞fl Á‚hÊflSÕÊ¥ ¬˝Ê#— ‡ÊÈhøÒÃãÿSflM§¬Ê

¡Ëfl— Á¡ŸãŒ˝ ßUÁà ‡ÊéŒŸÊëÿÃ– ÿØ ÿS◊ÊØ ∑§Ê⁄UáÊÊØ •ŸÊflÎÃÊŸ˜ ¬ÈŒ˜ª‹ÊŸ˜
¬˝Êåÿ ¡Ëfl¥ Áfl„UXU¬˝∑ΧÁÃ¥ ŸÿÁ‚, ™§äfl¸ª◊Ÿ¥ ∑§Ê⁄UÿÁ‚– •Ã— ÃØ Ãʌ·ÊSàfl¥
Á¡ŸãŒ˝— ‡ÊÈhUøÒÃãÿSflM§¬Ê ¡Ëfl ©U¬ÊSÿ‚ ¬Ííÿ‚– ÁŸáʸÿ‚ʪ⁄UËÿ ‚¥S∑§⁄UáÊ
“¬ÈXU‹ÊŸ¡ËflÊ‚È⁄Ufl⁄U” ßUÁà ¬Ê∆UÊ ‹èÿÃ– ¬˝∑ΧÃ •‚È⁄U‡ÊéŒSÿʟȬÿÊÁªàfl◊fl–
¡ÒŸ◊Ã Ãʌ·ÊSÿ ∑§SÿÁøŒÁ¬ ÃûflSÿÊŸÈÑπÊØ– “•‚È⁄U” ßUàÿSÿ SÕÊŸ “•Ê‚˝fl”
ßUÁà ¬Ê∆UÊ˘òÊ ÁŸÁŒ¸CU—– fl⁄U— ‚¥fl⁄U ßUàÿÕ¸—– ¿UãŒÊ˘ŸÈ⁄UÊäÊÊØ ‚◊Ȭ‚ª¸Sÿ
¬Á⁄Uàÿʪ—–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈ◊ ¬Èe‹Ê¥ ∑§Ê •¡Ëfl, •Ê‚˝fl, ‚¥fl⁄U, ÁŸ¡¸⁄U, ¡Ëfl, ’ãäÊ
•ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ ∑§„UÃ „UÊ– ¬Èe‹Ê¥ ‚ •ŸÊflÎà ‡ÊÈhU ‚¥S∑§Ê⁄UflÊŸ˜ ¡Ëfl ∑§Ê Áfl„¥Uª
Sfl÷Êfl ¬˝Ê# ∑§⁄ÊÃ „UÊ, ßU‚Á‹∞ fl„U ÃÈ◊ Á¡ŸãŒ˝ (‡ÊÈhU øÒÃãÿ ¡Ëfl ÿÊ
flh¸U◊ÊŸ ◊„UÊflË⁄U •ÊÁŒ ∑§) M§¬ ◊¥ ¬Í¡ ¡ÊÃ „UÊ–

(100)
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊ŸE⁄USflM§¬Ê
‚ΡÁà ◊„UÊãÃ◊‚ÊÒ ÿÃÊ Áfl∑§Ê⁄U◊˜–
•Áfl∑ΧÃ◊Á¬ ¬‡ÿ× ‚ÃSÃ
‚„U ⁄U◊Ã sŸÿÊ ‚πÊ àflŒËÿ—––
•ãflÿ— - ßUÿ◊˜ ¬˝∑ΧÁ× •ŸE⁄UM§¬Ê (•ÁSÃ) ÿ× •‚ÊÒ ◊„UÊãÃ¥
Áfl∑§Ê⁄¥U ‚ΡÁÖ ‚× Ã •Áfl∑ΧÃ◊˜ •Á¬ ¬‡ÿ× àflŒËÿ— ‚πÊ Á„U •ŸÿÊ
⁄U◊Ã–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ¬˝∑ΧÁÃÁ⁄UÁÃ- ßUÿ¥ ¬˝∑ΧÁ× ‚Ê¥Åÿ‡ÊÊSòÊÁ‚hUÊ
‚ÊêÿÊflSÕʬÛÊÊ ªÈáÊòÊÿÊÁà◊∑§Ê ¬˝∑ΧÁ× ◊ÊÿÊ •ŸE⁄UM§¬Ê ÁflŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃÊ •ÁSÖ
•‚ÊÒ ¬˝∑ΧÁ× ◊„UÊãÃ¥ Áfl∑§Ê⁄¥U ◊„UŒÊÁŒ ‚ΡÁÖ ‚× ÁŸàÿSÿ Ã •Áfl∑Χå
Áfl∑ΧÁÃ⁄UÁ„UÃ¥ SflM§¬¥ ¬‡ÿ×– •ŸÊŒ⁄‘U ·DUË– ¬‡ÿãÃ¥ àflÊ◊ŸÊŒÎàÿÁà ÷Êfl—–
 102 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

àflŒËÿ— ‚πÊ ¡ËflÊ Á„U •ŸÿÊ ¬˝∑ΧàÿÊ ⁄U◊Ã ⁄U◊áÊ¥ ∑ȧL§Ã– ‚Ê¥ÅÿŒ‡Ê¸Ÿ
¬˝∑ΧÁÃÁŸ¸àÿÃûfl¥ fløÃ– ªÈáÊòÊÿSÿ ‚Êêÿ¥ ÿÊflŒSÿÊ¥ ÷flÁà ÃÊflÁŒÿ◊√ÿQ§Ê
ÁÃDUÁÖ ªÈáÊflÒ·êÿÁflˇÊÊ÷áÊ ¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ¥ ‚ª¸ ¬˝fløÃ– •ŸãÃ⁄¥U ◊„UŒÊŒËãÿÈà¬lãÃ–
¬ÈL§·Ê˘òÊ ¬˝∑ΧÁÃÁfl∑ΧàÿÊÁŒÃûflÁ÷ÛÊ-pÒÃãÿ—– ¡ËflM§¬— ¬ÈL§·—¬˝∑ΧÃÊÒ ⁄U◊Ã–
Á‡ÊflSÃÈ Sfl‚π¥ ⁄U◊◊ÊáÊ¥ ¡Ëfl¥ ¬‡ÿÁÖ ßUŒ¥ “mUÊ ‚ȬáÊʸ ‚ÿÈ¡Ê ‚πÊÿÊ”
ßUàÿÊÁŒüÊÈÃÊÒ S»È§≈◊˜U–
•ŸÈflÊŒ - ÿ„U ¬˝∑ΧÁà •ŸE⁄UM§¬Ê „ÒU– ÿ„Ë ◊„UŒÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥ ∑§Ë ‚ÎÁCU
∑§⁄UÃË „ÒU– ÁŸàÿ ¬ÈL§· (Á‡Êfl) ∑ •Áfl∑Χà SflM§¬ ∑§ ŒπÃ „ÈU∞ ÃÈê„UÊ⁄UÊ
‚πÊ (¡Ëfl) ßU‚ ¬˝∑ΧÁà ∑§ ‚ÊÕ ⁄U◊áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–

(101)
ÿÁŒ ◊◊ ‚„U‚Ê ÃflÊÁ÷‚Ê⁄UÊ-
à∑ȧ‹ªÈL§Á÷ÁŸ¸ª◊ÒÁŸ¸flÊÁ⁄UÃÊ˘‚ÊÒ–
Sflÿ◊Á÷‚⁄U ÃÁ„¸U flÊø◊ŸÊ¥
¬⁄U¬ÈL§·¥ ÁŸª◊Ê Ÿ ¬‡ÿÁà àflÊ◊˜––
•ãflÿ— - ∑ȧ‹ªÈL§Á÷— Ãfl ÁŸª◊Ò— ÿÁŒ •‚ÊÒ ‚„U‚Ê •Á÷‚Ê⁄UÊØ
ÁŸflÊÁ⁄UÃÊ, ÃÁ„¸U ∞ŸÊ¥ ◊◊ flÊø¥ Sflÿ◊˜ •Á÷‚⁄U– ¬⁄U¬ÈL§·¥ àflÊ¥ ÁŸª◊— Ÿ
¬‡ÿÁÖ
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ÿÁŒ ◊◊ÁÃ- ∑ȧ‹ªÈL§Á÷— Ãfl Á‡ÊflSÿ ÁŸª◊Ò—
flŒÒ— ÿÁŒ •‚ÊÒ flÊáÊË •Á÷‚Ê⁄UÊØ •Á÷‚⁄UáÊÊØ ÁŸflÊÁ⁄UÃÊ ÃÁ„¸U ◊◊ ∞ŸÊ¥
¬˝’ãäÊM§¬Ê¥ flÊø¥ Sflÿ◊˜ •Á÷‚⁄U, ¬⁄U¬ÈL§·¥ ¬⁄¥U ¬ÈL§·¥ ÁŸªÈ¸áÊ¥ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄¥U àflÊ¥
ÁŸª◊— flŒ— Ÿ ¬‡ÿÁÃ, •Ã ∞fl “ŸÁà ŸÁÔ ßUÁà ∑ΧàflÊ Ãfl SflM§¬¥ ÁŸ·äÊÁÖ
•ŸÈflÊŒ - ∑ȧ‹ªÈL§ ÃÈê„UÊ⁄‘U flŒÊ¥ ∑§ mUÊ⁄UÊ •ª⁄U ◊⁄UË ÿ„U flÊáÊË ÃÈ◊ Ã∑§
¬„È°UøŸ ‚ ⁄UÊ∑§ ŒË ªÿË „ÒU ÃÊ ÃÈ◊ ◊⁄UË ßU‚ flÊáÊË ∑§Ê Sflÿ¥ •Á÷‚⁄UáÊ ∑§⁄UÊ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 103

ÃÈ¤Ê ◊⁄‘U •Á÷‚Ê⁄U ¬⁄U¬ÈL§· ∑§Ê flŒ Ÿ„UË¥ ŒπÃ–

(102)
◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ
Ãfl ¬ÁÃÃÊÁŸ ªÃÊÁŸ ◊ÊÒÁQ§∑§àfl◊˜–
ÁflªÈáÊÁfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ‹Ê¡’ÈhKÊ
⁄U‚ÿÃÈ ∑ȧá«U‹∑ȧá«UÁ‹¬˝∑§Êá«U◊˜––
•ãflÿ— - ∑ȧá«U‹∑ȧá«UÁ‹¬˝∑§Êá«¥U Ãfl ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ ¬ÁÃÃÊÁŸ ◊ÊÒÁQ§∑§àfl¥
ªÃÊÁŸ ÁflªÈáÊÁfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ ‹Ê¡’ÈhUKÊ ⁄U‚ÿÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - ◊◊ fløŸÁÃ- ∑ȧá«U‹¥ ∑§áÊʸ÷Í·áÊM§¬Ê ÿ— ∑ȧá«U‹Ë
‚¬¸— ‚ ∑ȧá«U‹∑ȧá«U‹Ë– ‚ øÊ‚ÊÒ ¬˝∑§Êá«¥U øÁà ∑ȧá«U‹∑ȧá«U‹Ë¬˝∑§Êá«U◊˜–
∑ȧá«U‹Ë÷Í× üÊDU— ‚¬¸ ßUÁà ÿÊflØ– “∑ȧá«U‹Ë flL§áÊ ‚¬¸ ◊ÿÍ⁄‘U ∑ȧá«U‹ÊÁãflÃ”
ßUÁà ◊ÁŒŸË– Ãfl ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ, Ãfl Á‡ÊflSÿ ∑§áʸ ∞fl ‡ÊÈÁQ§SÃSÿÊ¥ ¬ÁÃÃÊÁŸ
◊ÊÒÁQ§∑§àfl¥ ◊ÈQ§ÊM§¬ÃÊ¥ ªÃÊÁŸ ¬˝Ê#ÊÁŸ, ÁflªÈáÊÁfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ÁflªÈáÊÊÁŸ ªÈáÊ⁄UÁ„UÃÊÁŸ
Áfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ßUÃSÃÃÊ Áfl∑§ËáÊʸÁŸ– ◊ʋʬˇÊ ‚ÍòÊÊ÷Êfl ßUÃSÃÃÊ Áfl∑§ËáÊʸÁŸ–
•Õ¸¬˝ÁìʌŸ àflàSflM§¬¬˝ÁìʌŸ flÊ •‚◊ÕʸŸËÁà ÷Êfl—– Ãʌ·ÊÊÁŸ ◊◊
ªÊ ∑ È § ‹ŸÊÕSÿ ÿÊÁŸ fløŸ¡Ê‹ÊÁŸ flÊÄÿ‚◊Í „ U Ê SÃÊÁŸ ‹Ê¡’È h U K Ê
÷ÎCUäÊÊãÿ’ÈhKÊ– “‹ÊflÊ” ßUÁà ÷Ê·ÊÿÊ◊˜– ‡ÊÈQ§ÊÒ ¬ÁÃàflÊ ¡‹Á’ãŒflÊ ◊ÊÒÁQ§∑§àfl¥
ÿÊãÃËÁà ‹Ê∑§¬˝Á‚ÁhU—– •òÊ Ãfl Á‡ÊflSÿ ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ ¬ÁÃÃÊÁŸ ◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ
◊ÊÒÁQ§∑§àfl¥ ¬˝Ê#Êãÿ÷flŸ˜– ‚ÍòÊÊ÷Êfl ßUÃSÃÃÊ Áfl∑§ËáÊʸÁŸ ÃÊÁŸ ø ÷ÎCUäÊÊãÿ’ÈhUKÊ
Ãfl ∑ȧá«U‹÷Í× ‚¬¸— •ÊSflÊŒÿÃÈ–
•ŸÈflÊŒ - ÃÈê„UÊ⁄UË ∑§áʸ‡ÊÈÁQ§ ◊¥ ¬«∏ ∑§⁄U ◊⁄‘U fløŸ ◊ÊÃË ’Ÿ ªÿ „Ò¥U–
‚ÍòÊ⁄UÁ„Uà „UÊŸU ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ßUäÊ⁄U ©UäÊ⁄U Á’π⁄‘U „ÈU∞ ◊⁄‘U ©UŸ fløŸ◊ÊÁÃÿÊ¥ ∑§Ê
‹ÊflÊ ‚◊¤Ê ∑§⁄U •Ê¬∑§ ∑§ÊŸ ∑§Ê ∑ȧá«U‹÷Íà üÊDU ‚¬¸ •ÊSflÊŒŸ ∑§⁄‘U–
104 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(103)
•¬≈ÈUÁ÷⁄UÁ÷ÁäÊÁà‚ÃÊÕ¸’ÈhUÊ-
flŸÁ÷◊ÃÊŸÁ¬ ’ÊäÊÿÁj⁄UÕʸŸ˜–
¬È⁄U◊ÕŸ! ¬⁄UÊ„UÃÒ⁄U◊ËÁ÷—
∑§Õÿ ∑§ŒÊ Áfl„UÁ‚cÿÁ‚ ¬˝‹Ê¬Ò—––
•ãflÿ— - „U ¬È⁄U◊ÕŸ! •Á÷ÁäÊÁà‚ÃÊÕ¸’ÈhUÊÒ •ŸÁ÷◊ÃÊŸ˜ •Á¬ •ÕʸŸ˜
’ÊäÊÿÁj— ¬⁄UÊ„UÃÒ— •¬≈ÈUÁ÷— •◊ËÁ÷— ¬˝‹Ê¬Ò— ∑§ŒÊ Áfl„UÁ‚cÿÁ‚ (ßUÁÃ)
∑§Õÿ––103––
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - •¬≈ÈUÁ÷Á⁄UÁÃ- „U ¬È⁄U◊ÕŸ! ÁòʬÈ⁄UÁflŸÊ‡Ê∑§!
•Á÷ÁäÊÁà‚ÃÊÕ¸’ÈhUÊÒ, •Á÷ÁäÊÁà‚× ∑§ÕÁÿÃÈ◊ËÁå‚× ÿÊ˘Õ¸SÃSÿ ’ÈhUÊÒ ôÊÊŸ
•ŸÁ÷◊ÃÊŸ˜ •ÁŸCUÊŸ˜ •Á¬ •ÕʸŸ˜ ¬ŒÊÕʸŸ˜ ’ÊäÊÿÁj— •flª◊ÿÁj— ¬⁄UÊ„UÃÒ—
¬⁄UÊSÃÒ— √ÿÊ„UÃÒflʸ •¬≈ÈUÁ÷— •¬˝flËáÊÒ— •◊ËÁ÷L§QÒ§— ◊◊ ¬˝‹Ê¬Ò— Ãfl
SÃÈÁÃM§¬ÒÁŸ¸⁄UÕ¸∑§fløŸÒ— ∑§ŒÊ ∑§ÁS◊Ÿ˜ ∑§Ê‹ Áfl„UÁ‚cÿ‚ËÁà ∑§Õÿ, flŒ–
•ŸÈflÊŒ - „U ¬È⁄U◊ÕŸ! ÁflflÁˇÊà •ÕÊZ ∑§Ê ∑§„UŸ ◊¥ •‚◊Õ¸ ÃÕÊ
‚◊Õ¸ Ÿ „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ŸÁ÷◊à •ÕÊZ ∑§Ê ôÊÊŸ ∑§⁄UÊŸ flÊ‹ ◊⁄‘U ¬⁄UÊSÃ
(√ÿÊ„UÃ) øÊÃÈÿ¸⁄UÁ„Uà ßUŸ ¬˝‹Ê¬Ê¥ ‚ ∑§’ „°U‚Êª, ÿ„U ∑§„UÊ–

(104)
Ÿ Ãfl ¬ÈÁ⁄U Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊflòÊ -
¬˝ÃÁÃÁŸL§hUÃÿÊ ‹÷ ¬˝fl‡Ê◊˜–
Á‡Êfl‚„UøÁ⁄! ªÊÒÁ⁄!U ªÊ¬È⁄‘UèÿÊ
’Á„UL§¬Áfl‡ÿ fl‚ÊÁ◊ ŸÊÒÁ◊ ø àflÊ◊˜––
•ãflÿ— - „U Á‡Êfl‚„UøÁ⁄U! ªÊÒÁ⁄U! Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊflòʬ˝ÃÁÃÁŸL§hUÃÿÊ Ãfl
¬ÈÁ⁄U ¬˝fl‡Ê¥ Ÿ ‹÷– ªÊ¬È⁄‘Uèÿ— ’Á„U— ©U¬Áfl‡ÿ fl‚ÊÁ◊ àflÊ¥ ŸÊÒÁ◊ ø–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 105

¬ŒÊÕ¸ ¬ ˝ ∑ §ÊÁ‡Ê∑§Ê - Á‡Êfl‚„U ø ⁄ËÁÃ- „ U Á‡Êfl‚„øÁ⁄U ! ªÊÒ Á ⁄U !

Á‡Ê‹ÊŒ¬È ò Êfl ò ʬ˝ à ÁÃÁŸL§hU à ÿÊ ÃSÿ– Á‡Ê‹ÊŒ¬È ò ÊÊ ŸãŒË– ÃSÿ Á¬ÃÊ
Á‡Ê‹ÊŒ◊ÈÁŸ⁄UÊ‚ËÁŒÁà ¬È⁄UÊáÊ·È ¬˝Á‚hU◊˜– ‡ÊéŒ∑§À¬ŒÈ̋◊˘åÿÿ¥ “‡ÊÒ‹ÊÁŒ—” ∑§ÁÕ×–
ÃÕÊ ø „U⁄UÁfl¡ÿ- “‡ÊÒ‹ÊÁŒŸÊ ŸÃÁ‡Ê⁄US‚È ÁŸflÁŒÃÈ·È (2.18)” ßUÁà SÕ‹
ŸãŒË Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊ— ∑§ÁÕÃCUË∑§Ê∑§Ê⁄‘UáÊ– ‚Ê˘ÿ¥ ŸãŒË ¬˝ÁÃÁ‡Êfl◊ÁãŒ⁄¥U mUÊÁ⁄U
¬˝ÁÃDUÊÁ¬ÃÊ ÷flÃËÁà ÃŸ flòÊÊáÊÊ¥ ¬˝ÃÁÃÁ÷ÿ¸ÁCÁ÷— fl˝ÃÁÃÁ÷flʸ ÁŸL§hUÃÿÊ
ÁŸ⁄UÊäÊÃÊ∑§Ê⁄UáÊÊØ Ãfl ¬ÈÁ⁄U ◊ÁãŒ⁄‘U ¬˝fl‡Ê¥ Ÿ ‹÷– ªÊ¬È⁄‘Uèÿ— ’Á„U— mUÊ⁄UUèÿ—
’Á„U— ∞fl ©U¬Áfl‡ÿ ÁSÕàflÊ fl‚ÊÁ◊ ÷flÊÁ◊– Ãfl mUÊ⁄UÊŒ˜ ŒÍ⁄‘U ÁSÕÃÊ ÷ÍàflÊ àflÊ¥
ŸÊÒÁ◊– Ãfl ∑Χ¬ÿÊ ÷flÃÈ Á‡Êfl¬È⁄‘U ◊◊ ¬˝fl‡Ê ßUÁà ÷Êfl—–
•ŸÈflÊŒ - „U Á‡Êfl‚„UøÁ⁄U! ¬Êfl¸Áà Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊ ŸãŒË ∑§Ë flòÊÿÁCUÿÊ¥ ‚
ÁŸL§hU „UÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄‘U ¬È⁄U ◊¥ ¬˝fl‡Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„UÊ– •Ã— ªÊ¬È⁄U mUÊ⁄U
∑§ ’Ê„U⁄U ’Ò∆U ∑§⁄U ÃÈê„¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ „Í°U–

(105)
Ÿ Œ„UÁà ‚ª⁄UÊãflÿ¥ Ÿ ¬ÊŒÊØ
¬˝÷flÁà ŸÊ˘åÿÁ‹∑§ÊŒÈŒÁà øˇÊÈ—–
Ÿ ø Á∑§◊Á¬ oÎáÊÊÁà ŸòÊflªÊ¸
◊◊ ∑§Õ◊SÃÈ Ãfl SÃfl˘ÁäÊ∑§Ê⁄U—––
–– ßUÁà ◊„UÊ◊„UÊ¬ÊäÿÊÿüÊ˪Ê∑ȧ‹ŸÊÕÁfl⁄UÁøÃ¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜––
•ãflÿ— - (◊◊) øˇÊÈ— ‚ª⁄UÊãflÿ¥ Ÿ Œ„UÁÃ, Ÿ ¬ÊŒÊØ ¬˝÷flÁÃ, ŸÊÁ¬
•Á‹∑§ÊØ ©UŒÁÖ ŸòÊflª¸— ø Á∑§◊Á¬ Ÿ oÎáÊÊÁÖ ◊◊ Ãfl SÃfl ∑§Õ◊˜
•ÁäÊ∑§Ê⁄U— •SÃÈ–
¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê - Ÿ Œ„UÃËÁÃ- øˇÊÈ— ◊◊ ŸòÊ¥ ‚ª⁄UÊãflÿ¥ ‚ª⁄Ufl¥‡Ê¡¥
Ÿ Œ„UÁÖ ∑§Á¬‹— ‚ª⁄UÊãflÿ¥ ŒŒÊ„U– •Ã— ŸÊ„¥U ∑§Á¬‹— ‚ ÃflÊ¬Ê‚∑§ •Ê‚ËØ–
106 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

◊◊ ŸòÊ¥ ÃÕÊ ¬ÊŒÊØ •Á¬ Ÿ ¬˝÷flÁà Ÿ ©Uà¬lÃ– ÃflÊ¬Ê‚∑§Sÿ •ˇÊ¬ÊŒ◊ÈŸ⁄‘Ufl

¬ÊŒ ŸòÊ◊Ê‚ËØ– •Á‹∑§ÊØ ◊SÃ∑§ÊØ •Á¬ Ÿ ©UŒÁÖ ““‹‹Ê≈U◊Á‹∑¥§ ªÊÁäÊ—””
ßUàÿ◊⁄U—– Á‡ÊflSÿ ‡ÊÒflÊŸÊ¥ ◊SÃ∑§ÊÛÊòÊ¡ÁŸ— üÊÍÿÃ– ◊◊ ÃÈ ÃÕÊ ŸÊÁSÖ ◊◊
ŸòÊflª¸— ŸòÊ‚◊Í„U— Á∑§◊Á¬ Ÿ oÎáÊÊÁÖ •ÃÊ ŸÊ„¥U ‡Ê·ŸÊª—– ÃflÊ¬Ê‚∑§ÊŸÊ¥ ÃÈ
Ãʌ·ÊÊ ªÈáÊÊ— üÊÍÿãà ßUÁà ÃÕÊàfl⁄UÁ„UÃàflÊã◊◊ ‚Ê◊Êãÿ¬ÈL§·Sÿ Ãfl SÃfl SÃÈÃÊÒ
•ÁäÊ∑§Ê⁄U— ∑§Õ¥ SÿÊØ– ŸÊ˘„¥U ∑§Á¬‹— ªÊÒÃ◊— ¬˝Ê#Á‡ÊflSflM§¬— ‡ÊÒflÊ flÊ˘ÁS◊–
•Ã— ∑ȧÃSÃfl SÃfl˘ÁäÊ∑§Ê⁄U—, ∑§Á¬‹ÊŒÿ, ∞fl Ãfl SÃÈÃÊÒ ‚◊Õʸ—– Á∑§@
◊◊ÁãŒ˝ÿflª¸— ‡ÊÁQ§⁄UÁ„U×, ◊Í‹ ŸòʇÊéŒSÿ ßUÁãŒ˝ÿÊ¬‹ˇÊ∑§àflÊØ– •ÃÊ˘„U¥ Ÿ
Ãfl SÃÈÃÊÒ ‚◊Õ¸ ßUÁà ÷Êfl—–

–– ßUÁà ÁfllÊflÃË‚ÈÃ⁄U◊Ê∑§Êãì˝áÊËÃÊ ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê

Á‡Êfl‡ÊÃ∑§≈UË∑§Ê––
•ŸÈflÊŒ - ◊⁄UË •Ê°π ‚ª⁄U ∑§ ¬ÈòÊÊ¥ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡‹ÊÃË, ¬Ò⁄U ‚ ÷Ë ©Uà¬ÛÊ
Ÿ„UË¥ „UÊÃË, ◊SÃ∑§ ‚ ©UÁŒÃ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ◊⁄UÊ ŸòÊflª¸ ∑ȧ¿U ‚ÈŸÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥,
•Ã— Ã⁄‘U SÃflŸ ◊ ◊⁄UÊ •ÁäÊ∑§Ê⁄U ∑Ò§‚ „UÊ––105––
ŸÿãÃË ‚Ê⁄UÀÿ¥ Á‡Êfl‡ÊÃ∑§flÊøÊ˘ÁÃ∑§Á∆UŸÊ—
ÁŒ‡ÊãÃË flÒŒÇäÿ¥ ÁŒÁ‡Ê ÁŒÁ‡Ê ◊ÈŒÊ ªÊ∑ȧ‹∑§fl—–
„U⁄UãÃË ‚ãŒ„¥U Áfl‹‚ÃÈ ÁflŸÊŒ ◊ÁÃ◊ÃÊ◊˜
¬ŒÊÕʸŸÊ¥ ¬Èáÿ¥ ¬˝ÕÿÃÈ ‚Œÿ¥ ◊◊ ∑ΧÁ×––1––
ªÊ∑ȧ‹Sÿ ∑ΧÃÊÒ ’hUÊ ⁄U◊Ê∑§ÊãÃŸ üÊhUÿÊ–
‚◊åÿ¸Ã Á‡ÊflÊÿÒ·Ê ¬ŒÊÕʸŸÊ¥ ¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê––2––
ÒÒÒ
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 107

Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜
(◊Í‹¬Ê∆U—)
(1)
ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ‡ÊÊπ -
√ÿÁÃ∑§⁄UflÁCUÃ◊Íøÿ Ÿ◊Ê˘SÃÈ–
’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U’Ë¡¬Í⁄U-
¬˝‚fl»§‹ª˝Á„U¬ÊŒ¬Êÿ ÃÈèÿ◊˜––
(2)
Ÿ äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê Ÿ flÊÿÈ-
Ÿ¸ π◊à ∞fl Ÿ πÊÁŸ ŸÊÁ¬ flc◊¸–
Ÿ ‚◊ÿ∑§∑ȧ÷ÊÒ Ÿ ÁøÛÊ ÁøûÊ¥
¬ÈL§·¬È⁄ãUŒ⁄U! ¬ÍL§·SÃflÊÁS◊––
(3)
•Áfl⁄UìÁ⁄UflÎûÊŒá«U∑§ÊDUÊ-
∑ȧ‹◊ÃÈ‹√ÿÁÃflø◊ÊŸflª◊˜–
÷˝◊ÿÁ‚ ¡ªŒá«UªÊ‹◊Ê‹Ê-
∑§‹‡Ê∑§‹Ê¬∑ȧ‹Ê‹! ∑§Ê‹ø∑˝§◊˜––
(4)
÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄U„U^UÿãòÊ-
÷˝◊áÊ‚„UäÊÈ˝flÃ∑ȸ§Ã— ∑˝§◊áÊ–
‚ΡÁ‚ ‚◊ÿ‚ÍòÊ◊òÊ ◊ÊÿÊ-
◊ÿ¬≈UflÊŸÁfläÊÊŸÃãÃÈflÊÿ—––
108 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(5)
ÁŸª◊flŸflŸS¬Ã! ¬˝‚Í·
∑§Áà ¡ªŒá«U◊ÿÊãÿÈŒÈê’⁄UÊÁáÊ–
ŒäÊÁà ’„U‹¡ãÃÈ¡Ê‹◊ã×
¬ÈŸ⁄UÁ¬ ÃÊÁŸ ‹ÿ¥ àflÁÿ ¬˝ÿÊÁãÖ–
(6)
’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U÷Ê⁄U÷ÃȨ̀-
Ÿ¸Á„U ◊Á„U◊ÊŸ◊„¥U ÃflÊ˘flÿÊÁ◊–
◊‡Ê∑§ ßUfl ‡Ê‹Ê≈ÈUª÷¸¡ã◊Ê
Áfl≈U¬’΄Uûfl◊ÈŒÈê’⁄UŒ˝È◊Sÿ––
(7)
¬˝Áfl‡ÊÁà ◊◊ ÁøûÊfl‡◊ ‚fl¸-
ÁãŒ˝ÿÁfl∑§‹— üÊÈÁÃÁ‡Êcÿ◊ÊáÊflà◊ʸ–
ÁflÁäʪ΄UÁËÁ’ãŒÈ¡Ê‹’„U˸
ªÁ‹Ãfl¬È— ¬˝Á¬ÃÊ◊„U— ¬˝¡ÊŸÊ◊˜––
(8)
ÁflªÁ‹Ãfl¬È·¥ Áfl∑§Ê⁄UflÊÃʸ-
⁄UÁ„UÃ◊ÁŸÁãŒ˝ÿ◊Á∑˝§ÿ¥ ¬È⁄UÊáÊ◊˜–
àfl◊Á‚ ÃÁŒÁà øßÊÁfl‡Ê·¥
ÁŸ¡Á¬Ã⁄¥U ÁŸª◊Ê— ¬˝’ÊäÊÿÁãÖ–
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 109

(9)
¡ªÁŒŒ◊ȬŒË¬ÿàÿÁfllÊ-
ÁÃÁ◊⁄UÁ⁄U¬ÊÒ àflÁÿ Ÿ Sfl◊åÿflÒÁ◊–
¬˝Ã¬Áà ìŸÊì ìÃÊÒ¸
÷¡Áà ÿŒÊãäÿ◊‚ÊflÈ‹Í∑§‹Ê∑§—––
(10)
Áfl·◊ÁŸª◊∑§ÊŸŸÊãÇÊÊπÊ-
ÃÁÃ·È ÁŸ‹Ëÿ ¬⁄UÊÁÛÊ⁄UˡÊ◊ÊáÊ—–
¬Á⁄UáÊÁÃÁflŒ‹îʪà∑§Á¬àÕ-
ª˝‚Ÿ∑§¬! ‚ÈÁø⁄UÊÁÛÊM§Á¬ÃÊ˘Á‚––
(11)
‚∑§‹◊Á¬ ◊ÿÊ Sfl∑§◊¸’Ë¡¥
àflÁÿ flηflÊ„U! ‚◊¬¸ÿÊê’÷Ífl–
Ãfl ◊◊ ø Ÿ ø໧‹¥ ¬˝‚ÍÃ
∑§Õ◊äÊÈŸÊ˘åÿ„U◊fl ŒÊ·÷ÍÁ◊—––
(12)
Ÿ≈ UßUfl fl‡ÊªÊ ÷flÊÁ◊ ÿÊ‚Ê-
◊„U◊¬„UÁSÃÂfl¸÷ÍìÍfl¸—–
¬˝∑ΧÁÃøÁ⁄UßÊ≈K‚ÍòÊäÊÊ⁄ !U
÷˝◊ÿÁ‚ ◊ÊÁ◊ÿÃË·È ÷ÍÁ◊∑§Ê‚È––
110 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(13)
÷flŒÁ÷L§ÁøÃÊ‚È ◊ Á∑˝§ÿÊ‚È
√ÿfl„U⁄UÃÊ˘ŸÈÁŒŸ¥ Á„UÃÊÁ„UÃÊ‚È–
¡ŸŸÁŸäÊŸ’ãäÊ◊ÊøŸ·È
¬˝÷È⁄UÁ‚ ÷ÍìÃ! ÃflÊ˘ÁS◊ ŒÊ‚—––
(14)
÷flŒÁ÷◊Ã◊fl ‚fl◊ÊŸÊ
Á„UÃ◊Á„UÃ¥ ø ÃÕÊ flÎÕÊ˘ÁS◊ ’hU—–
ÃŒÁ¬ ∑§Ã◊◊ÊüÊÿ ‡Ê⁄Uáÿ¥
’à ¬⁄UflÊÁŸÃ⁄U— ¬ÁÃSàfl◊fl––
(15)
fl⁄U◊Ȭ„U‚ŸËÿfláʸ∑§Ê˘ÿ¥
ÁflÁfläÊÁfl∑§Ê⁄UÁfl«UUÁê’ÃSflM§¬—–
ÃŒÁ¬ ∑ΧÃ∑§„UÊ‚◊ÊòÊ„UÃÊ-
Áfl¸⁄U◊ ÁŸflÊ⁄Uÿ ÁŸ—‚„UÊ˘ÁS◊ ◊ÊÿÊ◊˜––
(16)
`§ ¡ªÁà ∑§Ã◊ÊÁqU ∑§Sÿ „UÃÊ-
⁄U„UÁ◊„U ’hU ßUÁà àfl◊fl flàÕ–
Sfl◊Á¬ ÿÁŒ Ÿ øÃÿ Ÿ ø àfl¥Ê
◊◊ ∑§L§áÊÊ◊ÿ! ÃòÊ ∑§Ê˘¬⁄UÊäÊ—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 111

(17)
•ÁflÁŒÃªÁÃŸÊ ¬˝◊ÊŒÁŸŒ˝Ê -
◊ÈÁ·Ã◊Á× Á∑§Ãfl! àflÿÊ˘ÁS◊ ’hU—–
∑§Õ◊Á¬ ◊◊ ŒÎÁCUflà◊¸flÃ˸
÷fl ¬ÕÃS∑§⁄U’ãäÊŸ ¬˝÷È— SÿÊ—––
(18)
’„ÈUÁfläÊ÷fl÷ÍÁ◊∑§ÊÁ÷⁄UÊÁ÷-
Ÿ¸≈UÿÁ‚ ŸÊÕ! ÿÕÊ ÃÕÊ Ÿ≈UÊÁ◊–
∑Χ¬áÊ! ª◊ÁÿÃÊ ÷flÊŸÁfllÊ-
¡flÁŸ∑§ÿÊ˘ãÃÁ⁄U×Á∑§ÿãàÿ„UÊÁŸ––
(19)
fl¬Á‚ ÁflªÃ÷Êª÷ÊÇÿ! ŒÍ⁄UÊ -
ã◊Áÿ flηflÊ„U! ÃflÊ„U◊Èfl¸⁄UÊÁS◊–
Sfl¬Œ◊ȬŒäÊÊÁ‚ ÿòÊ ÃÁS◊Ÿ˜
÷flÁà ∑§«UXU⁄U ∞fl ∑§◊¸’Ë¡◊˜––
(20)
¬˝÷flÁà ◊Ãÿ ¬Œ¬˝’ãäÊÊ
Ÿ Ãfl ÁŸ⁄Uàÿÿ! ÁŸàÿøßSÿ–
Ÿ ÷¡Á‚ ∑§L§áÊÊ◊× ¬È⁄UÊ⁄‘U!
◊◊ ∑Χ¬áÊÒ— ¬Á⁄UŒÁflì˝¬@Ò—––
112 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(21)
‚⁄U‚◊Á¬ fl⁄¥U Ÿ ÷ÊQȧ◊Ë„U
„U⁄U! ◊◊ ‡Êê’‹‚@ÿ¥ ªÎ„UÊáÊ–
©U¬ÁŒ‡Ê ∑§Ã⁄UÁhU ŒÍ⁄UÿÊòÊÊ-
üÊ◊‡Ê◊Ÿ¥ ÷flflà◊¸ŸÊ˘fl‚ÊŸ◊˜––
(22)
◊◊ ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ∑§◊¸÷ÊÇÿ¥
¬˝‹ÿÁŸÁ‡Ê àfl◊flˇÊÕÊ— ‡ÊÿÊ‹Ê—–
àflÁÿ ‚∑§‹◊Á∑§@ŸÊ ’È÷Í·È—
¬˝„U⁄U∑§flß◊ÃŒ¬¸ÿÊÁ◊––
(23)
üÊÈÁáŸ∑§ ! ⁄U≈Uàÿ‚ÊÒ ∑ȧ◊Ê⁄UË
Ãfl ŒÈÁ„UÃÊ ’Á„U⁄‘Uàÿ ŸÁà ŸÁÖ
√ÿflÁ„UÃ! ÁŸ∑§≈UÁSÕÃ˘Á¬ ÃS◊Ê-
ûflÁÿ Á◊Á‹Ã˘Á¬ ◊◊ÊÁÃÕ— `§ ÷Êª—––
(24)
•¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪ÷ÍÁ◊⁄‘U∑§-
Sàfl◊Á‚ ÃÃÊ ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈ⁄UÊ‚ËØ–
ßUÁà ÷ÈflŸ÷⁄ÒU∑§äÊÈÿ¸! ¡ÊŸ
Œ‡Ê ∑§∑ȧ÷Ê ªÁáÊÃ∑˝§◊áÊ Á‚hUÊ—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 113

(25)
∑§Õÿ ∑§ ßUÁà ÁŒÁÇfl¬ÿ¸ÿ˘Á¬
¬˝÷flÁà ªãÃÈ◊× `§ ‚¥‚⁄‘Uÿ◊˜–
÷fl! ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ ∑§Ê˘åÿ¬Ífl¸-
Sàfl◊„UÁ◊Áà ¬˝‚ÎÃÊ ◊◊ ¬˝◊Ê„U—––
(26)
◊Áÿ ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ Áfl‡ÊÈhU‚ûfl
ÿÁŒ„U ‡Ê⁄UË⁄UÃŒÊà◊ÃÊ◊äÊÊ‚Ë—–
ÁŸª◊¬ÈL§·! Ãà¬˝ÁÃÁ∑˝§ÿÊÿÒ
àflÁÿ ÁŸŒäÊÊÁ◊ ‚◊SÃflSàfl÷Œ◊˜––
(27)
ÁŸÁ’«U¡«UÃŒÊà◊Ãʬ˝◊Ê„¥U
Áfl◊‹ÿÁà àflŒ÷ŒÁfl÷˝◊Ê ◊Ê◊˜–
¬˝∑ΧÁÃ◊ȬŸÿÁãà flÊÁ⁄UäÊÊŸË¥
∑§Ã∑§⁄U¡Ê¥Á‚ ⁄U¡Ê˘ãÃ⁄Uʬ∑§·Ê¸Ã˜––
(28)
¬ÈÁ⁄U ¬ÈÁ⁄U Áfl„U⁄UÊ◊„U ÷˝◊ã×
¬È⁄U„U⁄U! ¬‡ÿÁ‚ ÷ÊªflÁ@ÃÊ˘S◊ÊŸ˜–
Á∑§Á◊Áà Ÿ Áfl„U⁄‘U◊ ŸÊÕflãÃÊ
flÿÁ◊Ã⁄‘U àfl◊ŸÊÕ ∞∑§ ∞fl––
114 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(29)
SflÁ¬Á· Ÿ ¬⁄U∑§◊¸‚È ¬˝‚Q§—
¬⁄U◊Ȭ÷Ê¡ÿÃSÃfl `§ ÷Êª—–
¬⁄UøÁ⁄UÃ◊flÒÁ· ÁŸÁŸ¸◊·—
¬˝∑ΧÁÃŒÁ⁄UŒ˝! Ÿ ∑§Ê˘Á¬ ¬‡ÿÁà àflÊ◊˜––
(30)
¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹! ‚͡◊÷ÍÇÊ·
¬˝∑ΧÁÃÁfl∑§Ê⁄UÁŸ∑§Êø÷ÊÁ¡ ∑§Ê‹–
•Áfl⁄UìÁ⁄UflÎÁûÊπŒÁπÛÊ
SflÁ¬Áà ¡Ÿ ¬˝ÁÃ’Èäÿ‚ àfl◊∑§—––
(31)
¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäʇÊ·¬Ë‹È-
¬˝∑§⁄UÁ‡Ê‹ÊÜ¿U¬ÁflòÊflÎÁûÊ⁄UÊŒÊÒ–
ÉÊ≈UÿÁ‚ ÷ÈflŸÊÁŸ Ã·È ¡Ëfl-
¬˝∑ΧÁÃø‹Ò— ¬⁄U◊ÊáÊÈÁ÷— ‡Ê⁄UË⁄U◊˜––
(32)
¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥ ¬˝flÎûÊÒ—
∑§⁄UáʪáÊÒL§¬‹èÿøßʟÊ◊˜–
∑§ÁÃøŸ ¡ŸÈ⁄UãÃ⁄UÊŸÈ÷ÍÁÃ-
¬˝‚Î◊⁄UflÊ‚ŸÿÊ S◊ÎÃË— ¬˝‚Í·––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 115

(33)
•ÁÇÊÁÿÃÁfl’ÈhUflà¬È⁄UÊáÊ—
S◊⁄UÁà ◊ÈÁŸÁŸ¸ª◊¥ Á„U⁄Uáÿª÷¸—–
ªªŸ¬flŸ‚ÁÛʬÊÃ∑§Ãʸ
∑§ÕÿÁ‚ flÊ ∑§⁄UáÊÊŸ¬ˇÊ ∞fl––
(34)
•Õ ∑ΧÃ∑§∑§‹fl⁄UmUÿŸ
√ÿfl„U⁄UÃÊ ø ÁŸŒ‡ÊŒÊÁÿŸÊ ø–
•flªÁ◊쌬˝flÎÁûÊ◊ÊŒÊÒ
∑§flÿÁ‚ ‹Ê∑§Á„UÃÊÿ ‚ê¬˝ŒÊÿ◊˜––
(35)
Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊÁÛÊ‚ª¸◊Í…U-
¬˝∑ΧÁÃ⁄U‚ÊflÁ„UÃÊÁÛÊfløŸËÿ—–
ßUÁà Áfl·◊Ã◊˘Á¬ ‚¥ÁfläÊÊŸ
ªáÊÿÃÈ ∑§SÃfl ŸÊÕ! ∑§Ê҇ʋÊÁŸ––
(36)
÷flÃÈ ÁflÁäÊ⁄U¬Ífl¸∑§Êÿ¸ÃûflÊ-
‡ÊÿÁ„UÂÊäÊŸÃÊÁ÷äÊÊ‚È ∑§ÁpØ–
ÃŒÁ¬ ◊ÈÁ·ÃŒÊ·◊ãÃ⁄UÊ àflÊ¥
Ÿ ÷ÁflÃÈ◊„¸UÁà øÊŒŸÊ ¬˝◊ÊáÊ◊˜––
116 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(37)
¬˝÷flÁà ¬⁄U◊Ê#! ÿÊ ŒÈ⁄UãÃÊ-
Œ¬‚⁄UáÊÊÿ Á„UÃ ¬˝fløŸÊÿ–
‚„U ø⁄UÁà øÃÈÁ÷¸⁄UÕ¸flÊŒÒ-
ÁŸ¸ª◊∑§fl! ‚ ÃflÒfl ‚ÍQ§‚Ê⁄U—––
(38)
•Á¡Ÿ◊È‚‹flÁŒÿͬ‡ÊêÿÊ-
ŒÎ·ŒÈ¬‹Sçÿ„UÁfl—∑§¬Ê‹‡ÊͬҸ—–
•Õ ªÈL§ÿ¡◊ÊŸªÊÃ΄UÊÃÎ-
¬˝÷ÎÁÃÁ÷⁄Uäfl⁄U∑§◊¸‚È àflÁ◊íÿ—––
(39)
ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬Á⁄UÃÊ ÉÊŸÊfl‹Ëfl
üÊÈÁÃ⁄U◊ÎÃÊÁŸ ÃflʇÊÿʌȌSÿ–
Áfl‹ÿ◊ÿ◊ȬÒÁà Áøà‚◊ÈŒ˝!
àflÁÿ ¡ªÃÊ ÁŸª◊Sÿ Áøà¬˝flÊ„U—––
(40)
•Á÷‚⁄UÁà ¬⁄¥U ¬⁄¥U ¬È⁄UÊ⁄‘U!
Áfl·ÿ◊Ÿ∑§◊¬ÊSÿ ¬Ífl¸¬Ífl¸◊˜–
flL§áÊÁŸ‹ÿ◊ʬªfl ÿÊflŒ˜
÷¡Áà ÷flãÃ◊‚ÊÒ Ÿ ÁøûÊflÎÁûÊ—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 117

(41)
ªÈáʪáÊ◊¬ŸËÿ ÁøûÊ∑ͧ¬
◊◊ ÁŸª◊Ò— ‚„U‚Ê ÁŸ¬ÊÁÃÃÊ˘Á‚–
•◊ÎÃ∑§‹‡Ê! ÁÃDU ÁÃDU ◊ãÿ
¬ÈŸ⁄UÁ¬ ¡ËflŸ◊ÈhUÁ⁄Ucÿ‚ Ÿ—––
(42)
¬˝Õ◊‚◊ÿ‚X◊Êÿ ŸÒÃ-
îʪŒÈ¬¡ËflÁà ∑§fl‹¥ ÷flãÃ◊˜–
÷flÃÈ ‚ÃÂãÃ◊ãÃ⁄UÊ àflÊ¥
∑§Õ◊ÁŸŒê¬˝Õ◊Ê˘Á¬ flSÃÈ‚ûÊÊ––
(43)
¬˝fl„U¬flŸflªÉÊÁ^UÃÊ˘Á¬
Sπ‹Áà Ÿ ÿîʪŒá«UÁ¬á«U÷Ê⁄U—–
‹ÉÊȪÈL§ÃÈ‹ŸÊÃȋʬ˝∑§Êá«!U
Œ˝Á…U◊ªÈáÊ— ‚ ÷flŒ˜ªÈáÊòÊÿSÿ––
(44)
àfl◊Áπ‹¡ªŒË‡Ê! ·«˜UÁ÷⁄UXÒ-
UL§¬ÁøÃflŒ◊¡Ë¡Ÿ— ·«UXU◊˜–
∑§Õÿ ∑§Õ◊‚ÊflȬÒàfl‚ûÊÊ¥
‚ÃÂÃÊ ÷fl× Sfl× ¬˝¬@—––
118 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(45)
Áfl‡Ê∑§Á‹Ã◊ŸÈfl˝¡ÁÛÊÁøàÿ
SÕ¬ÁÃÁ⁄Ufl àfl◊¡ËÉÊ≈U— ¬˝¬@◊˜–
Áfl÷È⁄UÁ‚ Ÿ ø ÿÈíÿ‚ Áfl∑§Ê⁄ÒU-
SàflÁÿ ‚◊flÒÃÈ ∑§Õ¥ ‚ ÷ͪ¸—––
(46)
Ÿ ¡ªÁŒŒ◊„UÃÈÃÊ Ÿ ‡ÊÍãÿÊ-
ŒflÁäÊ◊ÃÊ¥ ∑§Õ◊ÈjflÊ˘Sàfl∑§S◊ÊØ–
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊äÊ◊¸äÊ◊¸M§¬Ê
¬ÈL§·ªÈáÊ— ∑§Õ◊Ê⁄U÷à ÁflE◊˜––
(47)
Sfl¬⁄U¬Á⁄UøÿÊãäÿ„UÃÈ◊Ã¥
Á‡Êfl! ÷flŒÊfl⁄UáÊËÿ◊ãäÊ∑§Ê⁄U◊˜–
‡Ê◊ÿÁà ¡ªŒá«UÁ’ãŒÈflÎãŒÊ-
ê’ÈŒ! ÷flŒ∑§¬ŒÊ Áflfl∑§ÁfllÈØ––
(48)
S◊⁄UÁ‚ ∑§Õ◊ŸãÿŒfl! flÎûÊÊ¥
¬˝÷fl∑§ÕÊÁfläÊÈ⁄UÊ¥ ÁŸ¡Ê◊flSÕÊ◊˜–
¬ÈŸ⁄UÁ¬ Ÿ Áø⁄UÊîÊŸÊŒ¸Ÿ! àflÊ¥
Ÿ ¬Á⁄UøÁ⁄UcÿÁà øßÊ ÁmUÃËÿ—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 119

(49)
ÁŸÁ◊·¬Á⁄UÁøÃÊ „U⁄‘U! ‚◊Í‹¥
„U⁄UÁ‚ Áfl‡Ê·ªÈáÊfl˝¡¥ ¬⁄USÿ–
¬˝ÕÿÁ‚ π‹ÃÊÁ◊◊Ê◊¬ÍflÊZ
∑§ÕÿÁ‚ ÿÁmUªÈáÊàfl◊Êà◊ŸÊ˘Á¬––
(50)
•‹◊flªÁ‹ÃÁãŒ˝ÿ¬˝flÎûÊ-
SÃfl ¡⁄U× ¬ÈL§·Sÿ ¡Êª⁄‘UáÊ–
•ÿ◊„U◊äÊÈŸÊ ¬˝’Èäÿ◊ÊŸ—
¬ÈL§·Áfl∑§Ê⁄U∑§⁄UË¥ ÁŸ„UÁã◊ ◊ÊÿÊ◊˜––
(51)
•‚∑ΧŒŸ≈UŒÁS◊ÃÊ Ÿ≈UË ◊
ÁŸÁ„UìŒÊ ◊‡Ê∑§ ◊ÃXU¡ ø–
äÊ˝Èfl◊ȬÁ⁄U ÃflÊÁäÊ⁄UÊˇÿÃËÿ¥
÷fl! ◊„UÃÊ˘Á¬ ◊„UÊŸáÊÊ⁄UáÊËÿÊŸ˜––
(52)
Áfl‹ÿ◊Ȭ¡ªÊ◊ øŒπá« -
USàflÁÿ ¡⁄U∆UÊ ¡ªŒá«UªÈÀ◊Á¬á«U—–
ˇÊ¬ÿÁ‚ ÃŒÁ¬ ˇÊ¬Ê◊ÁŸŒ˝—
∑§ÁÃÁ÷⁄U‚ÊÒ Á„U ’È÷Í·Áà ¬˝⁄UÊ„ÒU—––
120 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(53)
ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬⁄UŒÎÁCUfl@ŸÊÿ
àflŒÈ¬Á⁄U ÁflCU¬‚·¸¬ÊŸÁfllÊ–
ÃŒÁ¬ ÁŸÁ◊·◊ÊòÊÁŸª¸ÃÊ˘Á¬
¬˝Áfl‡ÊÁà ÷ÍêáÊÊ ÷flãÃ◊fl––
(54)
•‚∑ΧŒÈ¬⁄U◊Áj⁄UVU÷ŒÒ-
Ÿ¸≈UªáÊÁŸc∑˝§◊áÊÊÁmUÁflQ§⁄UXU—–
•ÁflÁŒÃ◊Èπ‚ÁãäÊ⁄UÊ◊ÈπÊãÃÊ
ÁŸª◊∑§flSÃfl ŸÊ≈U∑§¬˝’ãäÊ—––
(55)
÷˝◊ÿÁ‚ ¡ªÃSàfl◊fl ‚¥ôÊÊ-
¬Á⁄Uøÿ‚¥S∑ΧÁÃM§¬flŒŸÊÁ÷—–
‚Œ‚ŒÃŒ¬Ê…UflSÃÈÁøãÃÊ-
∑ΧÁÃÁ⁄UÁà ∑§À¬ÿ‚ Áflfl∑§fll◊˜––
(56)
àfl◊◊ÎÃÁfl·ÿ¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ
÷flÁ‚ ŒÎ‡Ê— ¬ÁÕ ÿSÿ ‚ ÁmUÃËÿ◊˜–
¡ªÁà Ÿ ¬Á⁄U¬‡ÿÃËÁà Á¡rÊÊ
S◊⁄U„U⁄U! ŒÎÁCUÁfl·ÊÁäÊ∑§Ê ªÁÃSÃ––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 121

(57)
ŒÈ̋Á„UáÊ÷flŸ¬k’Ë¡◊Ê‹Ê-
◊ÁáʬÁ⁄UfløŸÃà¬⁄UÊà◊ŸSÃ–
ª˝Á‚ÃÈ◊Áπ‹◊fl ¡ãÃÈ¡ÊÃ¥
Áfl¡ŸÿÃÊ ÁflÁŒÃÊ Áfl«UÊ‹flÎÁûÊ—––
(58)
•¬Á⁄UÁ◊Ã∑ΧÃÁŸ¸⁄UÊüÊÿSÿ
÷˝◊⁄UÁ„UÃSÿ ÁŸ⁄USÃøÁCUÃSÿ–
ŒÎ·ŒÈŒ⁄UŒ⁄UË·È ŒŒȨ̀⁄UÊáÊÊ¥
ÉÊ≈UŸ¬≈UÊSÃfl ∑§ËŒÎ‡Ê¥ ‡Ê⁄UË⁄U◊˜––
(59)
÷ÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ¬˝ŒË¬!
ãÿ¬ÃŒ‚ÊÒ àflÁÿ øßʬÃXUË–
ˇÊáÊ◊ÁäÊ∑§◊ŒËåÿà ífl‹ãÃË
¬ÈŸ⁄U¡„UÊà¬˝Õ◊Ê◊Á¬ Sfl‚ûÊÊ◊˜–
(60)
äÊ˝ÈflÁ◊ÿ◊¬flª¸⁄UÊÁòÊ‚ãäÿÊ
÷flÁà ÿÃSàflÁÿ ÁŸ÷¸⁄UÊ˘ŸÈ⁄Uʪ—–
L§Áø◊ÿ! ø⁄U◊Ê˘ÿ◊TÁ‹SÃ
ŸŸÈ ŸÁø⁄UÊjÁflÃÊ ÷flÊŸŒÎ‡ÿ—––
122 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(61)
ÿŒÁ¬ Ãfl fl‡Ê ◊◊ÁãŒ˝ÿÊÁáÊ
üÊÈÁÃÁfl·ÿÊflÁäÊflø◊ÊŸŒÎCU—–
◊Èπ◊Á‚ ¡ªÃSÃÕÊÁ¬ ŸÊÕ!
üÊÈÁÃ◊È∑ȧ⁄‘UáÊ ÁflŸÊ Ÿ flÁŒÃÊ‚–
(62)
◊ÁÃäÊŸÁ◊Ã⁄‘U ‚ÈŒËÉʸÁŸŒ˝Ê-
¬˝fláÊÁäÊÿSàflÁÿ ÁŸÁˇÊ¬ãàÿÃãòÊ–
©U¬„U⁄UáÊ‚È‚Á@ÃÊ Ÿ ¡ÊÃÈ
√ÿÿ◊Ȭªë¿UÁà øßÊÁŸÁäÊSÃ––
(63)
`§ÁøŒÁ¬ Áfl·◊ àflÿÊ ÁflÿÈíÿ
ÁSÕÁÃ◊ŸflÊåÿ Áø⁄USÿ ‚¥‚⁄UÊÁ◊–
÷flÁªÁ⁄U‚Á⁄UŒÁS◊ Áøà‚◊ÈŒ˝!
Sfl◊Á¬ ¡„UÊÁ◊ ÃŒÊ ‹÷ ÿÁŒ àflÊ◊˜––
(64)
÷ªflÁà ÁŸÿÃ ÁflŒÍ⁄UÿÊòÊÊ-
‚„UøÁ⁄U! ‚¥‚⁄UáÊÊäflŸÊ˘ÿ◊ã×–
¡⁄UÁÃ! Áfl⁄U◊ ÁŸ—‚„UÊÁ‚ ‚¥Áfl-
Ûʪ⁄U◊× ¬⁄U◊mUÿÊ¬÷ÊÇÿ◊˜––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 123

(65)
ÁflÁ‹πÃÈ ∑§Õ◊ˇÊ⁄UÊÁáÊ ÷Ê‹
‚ ÁflÁäÊ⁄UŒÎCU¬ŒÊÕ¸‹πŒˇÊ—–
◊◊ Á„U Á◊Á‹Ã◊ˇÊ¬ÊŒ¬ÊŒ-
¬˝ÁáʬßŸ ‹‹Ê≈U‚ËÁ◊A øˇÊÈ—––
(66)
©U«ÈUÁŸ ◊Áÿ ⁄Ufl! ¬˝∑§Ê‡Ê‹‡Ê¥
√ÿflÁäÊfl‡ÊÊŒ¬⁄UËÁˇÊÃÊ ãÿäÊÊ‚Ë—–
Ã◊¬„U⁄UÁ‚ ‚ÁÛÊ∑§·¸◊àÿ
àflŒÈ¬Á⁄U ÃÁ„¸U ÁŸ¡¥ fl¬ÈSàÿ¡ÊÁ◊––
(67)
÷fl¬Õ¬ÁÕ∑§Ê˘ÁS◊ flÊ≈U¬Ê≈-
UìÊ⁄! Á◊Á‹ÃÊ˘Á‚ Áfl‹Èá∆K ‚ꬌÊ ◊–
•„U◊Á¬ ÷flŒãÃ⁄¥U ¬˝Áfl‡ÿ
äÊ˝Èfl◊Áø⁄‘UáÊ „U⁄UÊÁ◊ Ã Áfl÷ÍÃË—––
(68)
üÊÈÁÃ⁄UÁ‚ ¬ÈL§·ÊÕ¸‚ÁÛÊ’h-
USÃfl ø⁄UáÊ ¬˝Õ◊ Áfl⁄UÊÒÁ◊ flà‚—–
•◊⁄UªÁfl! ‚ ŒÊÁÇäÊ ∑§Sÿ „UÃÊ-
⁄U◊ÎÃ◊÷ÊQ§Á⁄U ¬ÍÁø÷ÊÁ¡ ÷Êá«U––
124 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(69)
Á‡Êfl! Ãfl ◊◊ øÊãÃ⁄UÊ‹÷Í◊ÊÒ
ÁflÁfläÊÁfläÊÊ¥ √ÿfläÊÊ¥ √ÿäÊÊÁmUäÊÊÃÊ–
ÃŒÁ¬ Á„U Á¬Á„UÃÊ˘„U◊fl Á÷ÁûÊ-
÷¸flÁà flÎÁ× ‚ŒŸSÿ ŸÊÁ¡⁄USÿ––
(70)
•flÁäÊL§¬⁄U⁄UÊ◊ ÷ÍÁfl¸÷Q§Ê
¬˝÷flÁ‚ ªÍ…U◊Á߸ ◊Ê¥ ¬˝„UÃȸ◊˜–
ÃŒ„U◊„UÁ◊∑§ÊNŒ∑§‡Ê·Ê-
flÁäÊ⁄UäÊÈŸÊ äÊÈ̋fl◊ÊflÿÊÁfl¸◊Œ¸—––
(71)
Ÿ äÊ⁄UÁáÊL§¬Á⁄U ¬˝ÿÊÁà ŸÊ˘äÊ—
¬ÃÁà Ÿ ø å‹flÃ Ÿ ’ê÷˝◊ËÁÖ
Ÿ ø ÁŒÁfl fl‚Áà Sfl‡ÊÁQ§ÿÊªÊ-
ŒÁ¬ ÃÈ ÷flÊŸø‹ÊÁSÕ⁄Uàfl„UÃÈ—––
(72)
•Áfl·◊øÃÈ⁄Ud·Á«˜Ufl÷ʪʥ
Ÿ ‚ΡÁ‚ ∑§ãŒÈ∑§ÁŸSËʥ Ÿ ‚Í·–
ÉÊ≈UÿÁ‚ ¬ÎÁÕflËÁ◊◊Ê¥ Sflø∑˝ -
÷˝◊áÊ∑ȧ‹Ê‹! Áfl‡ÊÊ‹Œ¬¸áÊÊ÷Ê◊˜––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 125

(73)
¬È⁄U„U⁄U!U ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ·‡ÊÊãàÿÒ
∑§Áà ¡ªŒá«U∑§ªá«U∑§ÊÁã’÷Á·¸–
àflŒÈ¬Á⁄U ¬Á⁄U¬ÊÃÿÁãà ŒÎÁC¥U
Áfl¡„UÁà ‚fl¸◊Á∑§@ŸÊ ÷flÁãÖ–
(74)
¬⁄U¬È⁄U◊Á÷Áfl‡ÿ ‚fl¸‹Ê∑¥§
÷˝◊ÿÁ‚ ‚fl¸ÁŒŸ·È ÷ÍÃflª¸—–
÷flÁ¬ÃÎflŸflÊ≈U’ÊÁäÊflΡÊ!
¬˝‹ÿÁŸ‡ÊÊ‚È ÁŸ‹Ëÿ ‚flÃ àflÊ◊˜––
(75)
ª˝„UªÎ„U‚⁄U‚ËL§„USÿ ⁄UÊ„ÈU-
÷˝◊⁄UÁfl◊Œ¸‚„UÊ∑¸§∑§Ááʸ∑§Sÿ–
÷˝◊áÊÁ◊Œ◊Á÷√ÿŸÁQ§ ‹Ë‹Ê¥
Ãfl ÉÊÁ≈UÃÊ¥ äÊ˝ÈflŸÊ‹ÉÊ^UŸÊÿ––
(76)
‚∑§‹ªÈáʪáÊÊ ◊◊ÊáʸŸÊ÷-
Áfl¸‹ÿ◊ȬÒÁà ÁflÃÊÿÃ ø ÷Íÿ—–
¬≈ÈU¡Ÿ¡«UÃʬ„UÊ⁄U„UÃÊ!
ˇÊáÊ◊Á¬ Ÿ ˇÊ◊‚ ˇÊÿ¥ ªÈáÊÊŸÊ◊˜––
126 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(77)
Ÿ π‹È ÁflÉÊÁ≈UÃÊ— ¬ÈŸÉʸ≈UãÃ
Ÿ ø ÉÊÁ≈UÃÊ— ÁSÕ⁄U‚XUÃÊ¥ üÊÿãÃ–
Á¬¬Á÷È◊fl‡Ê¥ L§¡Áãà fl¥‡ÿÊ-
SÃ≈UÃL§◊ʬ ßUflʬªÊªáÊSÿ––
(78)
ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê¬ŒÎÁCU ¬‡ÿŸ˜
fl‡ÊÿÁ‚ ÿÊ¥ ¬ÈL§·¬˝∑§Êá«U! ◊ÊÿÊ◊˜–
¬˝∑ΧÁÃø¬‹ÿÊ ÃÿÊ Áfl∑§Ê⁄Ò-
U’¸„ÈUÁfläÊflÁáʸ∑§ÿÊ fl‡ÊË∑ΧÃÊ˘ÁS◊––
(79)
¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È’Ë¡flª¸
Œ‹Áà πªÊ‹∑ȧ‡ÊÍ‹Áfl¬˝∑§Ëáʸ◊˜–
•ÉÊÁ≈UÃÁ◊Ã⁄‘UÃ⁄‘UáÊ ∑§À¬-
ˇÊÿ⁄U¡ŸÊÒ ‚◊øË∑§‹Sàfl◊∑§—––
(80)
Sfl¬È≈U¬≈U‹◊èÿ¡Ëÿ¸ŒÊ‡ÊÊ
flÎÁÃ⁄UŒ‹ÁÛÊ⁄UflÊŒÁ˝ fl¬˝ŒË¬—–
¬˝‹ÿ◊flÁŸflÊSàflªÊûÊÕÊÁ¬
`§ ¡ªŒªÊ⁄UªÎ„USÕ! ÁŸ‡ÿflÊà‚Ë—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 127

(81)
¬˝‚⁄UÁà Áfl·ÿ·È ÿ·È ⁄Uʪ—
¬Á⁄UáÊ◊Ã Áfl⁄UÃ·È Ã·È ‡ÊÊ∑§—–
àflÁÿ L§ÁøL§ÁøÃÊ ÁŸÃÊãÃ∑§ÊãÃ
ªÈáʬÁ⁄U¬Ê∑§‡ÊÈøÊ◊ªÊø⁄UÊ˘Á‚––
(82)
¬˝Áê΄U◊ÁÃÁâʪθ„UËÃŒá«UÊ
äÊÎ᪌á«U∑§◊á«U‹È¬˝∑§Êá«U—–
÷ÈflŸfl„UŸ! ¬ÊòÊ◊ÊòʇÊ·¥
‚ÃÎáÊÁ◊Œ¥ ¡ªŒÁûÊ ∑§Ê‹Á÷ˇÊÈ—––
(83)
¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ∑§Ê‹‚¬¸-
¬˝ÁÄUÃÁŸª¸◊Ÿ SflªÊ‹ŸË«U–
’„ÈUÁfläʪÃÿÊ ÁflÁflQ§¡ÊÿÊ-
‚È៟Ëßfl— πªÊ ÷˝◊ÁãÖ–
(84)
•Á÷‹Á·Ã◊ÕÊŸÈÁøÁãÃÃ¥ ÿÊ
NŒÿªÈ„UʇÊÁÿ× oÎáÊÊàÿ∑§áʸ—–
ÃÁ◊◊◊fløŸ¥ ø flÊÁÇ◊Ÿ¥ ø
¬˝÷flÁà ◊ãòÊÁÿÃÈ¥ òÊÿË ÷È¡X◊˜––
128 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(85)
¬Á⁄UÁ¬’Áà ¬ÿÊ ÷flÊäflŸËŸ-
Sßÿ∑§⁄UÊîÊŸŸË¬ÿÊäÊ⁄UÊìÊ–
√ÿ¬ªÃ◊äÊÈŸÊ ÃŒÊ‡ÊÿÊ˘Á¬
¬˝‚÷fl‡ÊÊŒÿ◊ʇÊÿ— ‡ÊȇÊÊ·––
(86)
Sß∑§‹‡Ê◊ÈπŸ flÊ ¡ŸãÿÊ-
Sßÿ∑§⁄UÊX‰UÁ‹◊äÿ∑ȧÀÿÿÊ ø–
ø¬‹! Á¬’ ¬ÿÊ¥Á‚ ÿÊflŒÊÿÈ-
÷¸flÁà Ÿ øÃÁ‚ øßʂ◊ÈŒ˝—––
(87)
ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹ÃÊ ÷flÊäflÿÊòÊÊ¥
„U⁄UÁ‚ ¡ªÁûÊ‹¬·ÃÒÁ‹∑§Ê˘Á‚–
Ÿ Ãfl ¬‡ÊȬÃ! ÁflŒÁãà ¬Ê‡Ê¥
Á¬Á„UÌ·ʗ ¬‡Êfl— ¬Á⁄U÷˝◊ÁãÖ–87––
(88)
◊Áÿ »§‹∑§ÁäÊÿÊ àflÿÊ Á∑§ÿàÿ—
¬˝ÁÃ∑ΧÃÿÊ Á‹ÁπÃÊSÃÕÊ Áfl‹È#Ê—–
Áfl⁄U◊ ’à ÁŸ‚ª¸ÁŸ◊¸‹Sÿ
¬˝◊Ρ ⁄U¡Ê ◊◊ ¬‡ÿ Œ¬¸áÊÊ˘ÁS◊––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 129

(89)
ÁˇÊÁÃÁ’‹¬ÁÃÃ¥ ¡⁄UÊÿȬ‡ÊË-
SÕÁªÃ◊ÕÊá«U‚◊Èe∑§ ÁŸªÍ…U◊˜–
•ÁflflÎÃ◊Á¬ äÊÊÃÈ‚@ÿ¥ Ã
÷fl! ÷flÃÊ NÃÁflª˝„UÊ „U⁄UÊÁ◊––
(90)
¬Á⁄UÁ◊ÂÈπŒ¥ ∑§·Êÿ¬Ê∑¥§
Áfl⁄U‚Ã⁄¥U Áfl·ÿÊãÃ⁄¥U Áfl„UÊÿ–
ÁŸ⁄UflÁäÊ◊äÊÈ⁄‘U ‚◊ ‚◊ãÃÊ-
ûflÁÿ ¬ÈL§·ÊûÊ◊! ÁflüÊ◊Ê˘SÃÈ flÊøÊ◊˜––
(91)
•¬ªÃ¬Œ¬Ê≈UflÊ˘Á¬ ª÷ʸ-
ŒÈ¬ÁŸ·ŒÊ◊äÊÈŸÊÁàÕ× ¬˝’ãäÊ—–
¡ŸÿÃÈ Ãfl ∑§ÊÒÃÈ∑¥§ ∑§‹Ÿ
¬˝ÁìŒÁflSπÁ‹ÃŸ ¡ÁÀ¬ÃŸ––
(92)
¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ◊ÎˇÊ‹ˇÊÁ‹ˇÊÊ-
øÿÁøÃ◊ê’⁄UøËfl⁄¥U fl‚ÊŸ◊˜–
¬˝∑§Á≈UÒ΄UŒá«U◊òʬ¥ àflÊ¥
¬ÈL§·◊ÈŒËˇÿ „U‚ÊÁ◊ øÊÑ‚ÊÁ◊––
130 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(93)
√ÿ⁄U◊Œfl‚⁄U— ‚ ÿòÊ ∑§◊¸-
¬˝∑§⁄U◊∑§Ê·¸◊◊àÿ¸‹s‹Ê÷ÊØ–
Ÿ ¬ÈŸ⁄UÁ¬ Á¬’ÊÁ◊ ‚Ê◊¬ÊòÊÊ-
◊ÎÃŒÁäÊ ⁄UÊ„ÈUÁfl«UÊ‹¬ËÇÊ·◊˜––
(94)
Sflÿ◊ÿ◊fl‹Á…U „UÊÃÈ⁄UÊíÿ¥
ÃŒŸÈ Ã◊ʇÊÿÃ ‚ÈäÊÊê’ÈÁ’ãŒÍŸ˜–
•¡ÁŸ ÃÈ ¡ŸŸË¬ÿSÃηÊÁø-
ˇÊÿ◊fl◊È@Áà ÿÊíÿÁ◊íÿflª¸—––
(95)
÷˝◊ÿÁ‚ ŸfläÊÊ π◊á«U‹ÊÁŸ
Œ˝…UÿÁ‚ ‚#¬È≈UÊÁŸ ÷ÍÃäÊÊòÿÊ—–
©U¬ÁŒ‡ÊÁ‚ ø ·«˜UªÃ˪˝¸„UÊáÊÊ¥
äÊ˝Èfl◊Á‚ ÃŒ˜äÊÈ̋flÿÊ⁄UÁ¬ äÊ˝ÈflSàfl◊˜––
(96)
ªÈáÊ◊Á¬ Ãfl ÁŸªÈ¸áÊàfl¬ˇÊ
ª◊ÿÁà ŒÊ·∑ȧ‹Ê∑ȧ‹— ¬˝’ãäÊ—–
◊Á‹ŸÿÁà ŸflãŒÈ‚ÈãŒ⁄UÊÁáÊ
S»§Á≈U∑§Á‡Ê‹Ê‡Ê∑§‹ÊÁŸ ∑§Êø‚XU—––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 131

(97)
Á∑§◊Á¬ ÁŸÁfl‡ÊÃ ¬˝∑§Ê‡Ê⁄UʇÊÊÒ
àflÁÿ ÿ◊ÈŸfl ⁄UflÊÒ ÁfläÊÊÁflflÊVU—–
•Á‚ÃßÈøÃÈ÷ȸ¡SflM§¬¥
ÿŒflÃ⁄UÊ NŒÿ¥ „U⁄UÁãà ⁄UÊ◊Ê—––
(98)
ßUŒ◊¬⁄U¬È⁄¥U ÃŒfl ÿÁS◊-
ÛÊ‚∑ΧŒ„UÁŸ¸⁄UªÊÁÛÊÁ‡Ê ¬˝Áfl‡ÿ–
ÁflªÁ‹Ãfl⁄UáÊÊiÁ„UÁfl¸„UËŸÊØ
∑§Õ◊äÊÈŸÊ ‚ŒŸÊÁŒÃÊ ÁŸ⁄UËÿÊ◊˜––
(99)
ÿŒÁ÷‹¬Á‚ ¬Èe‹ÊŸ¡ËflÊ-
‚˝flfl⁄UÁŸ¡¸⁄U¡Ëfl’ãäÊ◊ÊˇÊÊŸ˜–
ŸÿÁ‚ ø ÿŒŸÊflÎÃÊÁãfl„XU-
¬˝∑ΧÁÃ◊ÃSÌȬÊSÿ‚ Á¡ŸãŒ˝—––
(100)
¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊ŸE⁄USflM§¬Ê
‚ΡÁà ◊„UÊãÃ◊‚ÊÒ ÿÃÊ Áfl∑§Ê⁄U◊˜–
•Áfl∑ΧÃ◊Á¬ ¬‡ÿ× ‚ÃSÃ
‚„U ⁄U◊Ã sŸÿÊ ‚πÊ àflŒËÿ—––
132 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

(101)
ÿÁŒ ◊◊ ‚„U‚Ê ÃflÊÁ÷‚Ê⁄UÊ-
à∑ȧ‹ªÈL§Á÷ÁŸ¸ª◊ÒÁŸ¸flÊÁ⁄UÃÊ˘‚ÊÒ–
Sflÿ◊Á÷‚⁄U ÃÁ„¸U flÊø◊ŸÊ¥
¬⁄U¬ÈL§·¥ ÁŸª◊Ê Ÿ ¬‡ÿÁà àflÊ◊˜––
(102)
◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ ∑§áʸ‡ÊÈQ§ÊÒ
Ãfl ¬ÁÃÃÊÁŸ ªÃÊÁŸ ◊ÊÒÁQ§∑§àfl◊˜–
ÁflªÈáÊÁfl‹ÈÁ‹ÃÊÁŸ ‹Ê¡’ÈhKÊ
⁄U‚ÿÃÈ ∑ȧá«U‹∑ȧá«UÁ‹¬˝∑§Êá«U◊˜––
(103)
•¬≈ÈUÁ÷⁄UÁ÷ÁäÊÁà‚ÃÊÕ¸’ÈhUÊ-
flŸÁ÷◊ÃÊŸÁ¬ ’ÊäÊÿÁj⁄UÕʸŸ˜–
¬È⁄U◊ÕŸ! ¬⁄UÊ„UÃÒ⁄U◊ËÁ÷—
∑§Õÿ ∑§ŒÊ Áfl„UÁ‚cÿÁ‚ ¬˝‹Ê¬Ò—––
(104)
Ÿ Ãfl ¬ÈÁ⁄U Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊflòÊ -
¬˝ÃÁÃÁŸL§hUÃÿÊ ‹÷ ¬˝fl‡Ê◊˜–
Á‡Êfl‚„UøÁ⁄! ªÊÒÁ⁄!U ªÊ¬È⁄‘UèÿÊ
’Á„UL§¬Áfl‡ÿ fl‚ÊÁ◊ ŸÊÒÁ◊ ø àflÊ◊˜––
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 133

(105)
Ÿ Œ„UÁà ‚ª⁄UÊãflÿ¥ Ÿ ¬ÊŒÊØ
¬˝÷flÁà ŸÊ˘åÿÁ‹∑§ÊŒÈŒÁà øˇÊÈ—–
Ÿ ø Á∑§◊Á¬ oÎáÊÊÁà ŸòÊflªÊ¸
◊◊ ∑§Õ◊SÃÈ Ãfl SÃfl˘ÁäÊ∑§Ê⁄U—––
134 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 135

¬Á⁄UÁ‡ÊCU◊˜
o£Ê∑§ÊŸÈ∑˝§◊ÁáÊ∑§Ê
∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ ∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ
1. •Á¡Ÿ◊È‚‹flÁŒ 38 18. ©U«ÈUÁŸ ◊Áÿ ⁄Ufl! 66
2. •ÁÇÊÁÿÃÁfl’Èh 33 19. ∑§Õÿ ∑§ ßUÁà 25
3. •Õ ∑ΧÃ∑§∑§‹fl⁄U 34 20. Á∑§◊Á¬ ÁŸÁfl‡ÊÃ 97
4. •¬ªÃ¬Œ¬Ê≈UflÊ 91 21. `§ÁøŒÁ¬ Áfl·◊ 63
5. •¬≈ÈUÁ÷⁄UÁ÷ÁäÊÁà‚ÃÊÕ¸ 103 22. `§ ¡ªÁà ∑§Ã◊ÊÁqU 16
6. •¬Á⁄UÁ◊Ã∑ΧÃÁŸ¸⁄UÊ 58 23. ÁˇÊÁÃÁ’‹¬ÁÃÃ¥ 89
7. •¬Á⁄UÁ◊ÃÁfl÷ʪ÷ÍÁ◊ 24 24. ªÈáʪáÊ◊¬ŸËÿ 41
8. •Á÷‹Á·Ã◊ÕÊŸÈ 84 25. ªÈáÊ◊Á¬ Ãfl 96
9. •Á÷‚⁄UÁà ¬⁄¥U ¬⁄¥U 40 26. ª˝„UªÎ„U‚⁄U‚ËL§„USÿ 75
10. •‹◊flªÁ‹ÃÁãŒ˝ÿ 50 27. ¡ªÁŒŒ◊ȬŒË¬ÿàÿ 9
11. •flÁäÊL§U¬⁄U⁄UÊ◊ 70 28. ¡Ÿ‡Ê⁄UáÊ! ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊÊ¥ 32
12. •ÁflÁŒÃªÁÃŸÊ 17 29. àfl◊Áπ‹¡ªŒË‡Ê! 44
13. •Áfl⁄UìÁ⁄flÎûÊŒá«U 3 30. àfl◊◊ÎÃ! ¬˝fl‡Ê÷Í◊ÊÒ 56
14. •Áfl·◊øÃÈ⁄U‚˝ 72 31. ŒÈ˝Á„UáÊèÊflŸ¬k’Ë¡ 57
15. •‚∑ΧŒŸ≈UŒÁS◊ÃÊ 51 32. äÊ˝ÈflÁ◊ÿ◊¬flª¸⁄UÊÁòÊ 60
16. •‚∑ΧŒÈŒ⁄U◊Áj 54 33. Ÿ π‹È ÁflÉÊÁ≈UÃÊ— 77
17. ßUŒ◊¬⁄U¬È⁄¥U ÃŒfl 98 34. Ÿ ¡ªÁŒŒ◊„UÃÈÃÊ 46
 136 ¬ŒÊÕ¸¬˝∑§ÊÁ‡Ê∑§Ê‚ŸÊÁÕÃ◊˜

∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ ∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ

35. Ÿ≈U ßUfl fl‡ÊªÊ 12 54. ¬˝÷flÁà ¬⁄U◊Ê# ÿÊ 37
36. Ÿ Ãfl ¬ÈÁ⁄U Á‡Ê‹ÊŒ¬ÈòÊ 104 55. ¬˝÷flÁà ◊Ãÿ 20
37. Ÿ Œ„UÁà ‚ª⁄UÊãflÿ◊˜ 105 56. ¬˝‹ÿŒ„UŸŒÇäÊ 31
38. Ÿ äÊ⁄UÁáÊL§¬Á⁄U 71 57. ¬˝fl„U¬flŸflª 43
39. Ÿ äÊ⁄UÁáÊ‚Á‹‹ÊŸ‹Ê 2 58. ¬˝Áfl‡ÊÁà ◊◊ 7
40. ÁŸª◊flŸflŸS¬Ã 5 59. ¬˝‚÷ÁŸÁfl‡Ê◊ÊŸ 83
41. ÁŸÁ’«U¡«UÃŒÊà◊ÃÊ U 27 60. ¬˝‚⁄UÁà ÁflcÊÿ·È 81
42. ÁŸÁ◊·¬Á⁄UÁøÃÊ 49 61. ’„ÈUÃ⁄U¡ªŒá«U 6
43. ¬⁄U¬È⁄U◊Á÷Áfl‡ÿ 74 62. ’„ÈUÁfläÊ÷fl÷ÍÁ◊ 18
44. ¬Á⁄UÁ¬’Áà ¬ÿÊ 85 63. ÷ªflÁà ÁŸÿÃ! 64
45. ¬Á⁄UÁ◊ÂÈπŒ¥ 90 64. ÷flÃÈ ÁflÁäÊ⁄U¬Ífl¸∑§Êÿ¸ 36
46. ¬È⁄U„U⁄U! ¬⁄UŒÎÁCUŒÊ· 73 65. ÷flŒÁ÷L§ÁøÃÊ‚È 13
47. ¬ÈÁ⁄U ¬ÈÁ⁄U Áfl„U⁄UÊ◊„U 28 66. ÷flŒÁ÷◊Ã◊fl 14
48. ¬˝∑ΧÁÃø≈ÈU‹ 30 67. ÷fl¬Õ ¬ÁÕ∑§Ê 67
49. ¬˝∑ΧÁÃø¬‹¬Ë‹È 79 68. ÷ÈflŸ¬È≈U∑ȧ≈UË⁄U 4
50. ¬˝∑ΧÁÃ◊Á‹Ÿ◊ÎˇÊ 92 69. ÷ÈflŸ÷flŸ÷Ê‚Ÿ 59
51. ¬˝∑ΧÁÃÁ⁄Uÿ◊ŸE⁄U 100 70. ÷˝◊ÿÁ‚ ¡ªÃSàfl 55
52. ¬˝Áê΄U◊ÁÃÁժθ„UËà 82 71. ÷˝◊ÿÁ‚ ŸfläÊÊ 95
53. ¬˝Õ◊‚◊ÿ‚XU◊Êÿ 42 72. ◊ÁÃäÊŸÁ◊Ã⁄‘U 62
 Á‡Êfl‡ÊÃ∑§◊˜ 137

∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ ∑˝§. o£Ê∑§ ‚¥ÅÿÊ

73. ◊◊ ÷fl¬ÁÕ∑§Sÿ 22 90. Áfl‡Ê∑§Á‹Ã◊ŸÈfl˝¡ 45
74. ◊◊ fløŸ¡‹ÊÁŸ 102 91. Áfl·◊ÁŸª◊∑§ÊŸ 10
75. ◊Áÿ ¬⁄U◊Áfl÷ÊÒ 26 92. √ÿ⁄U◊Œfl‚⁄U— 93
76. ◊Áÿ »§‹∑§ÁäÊÿÊ 88 93. Á‡Êfl! Ãfl ◊◊ 69
77. ÿŒÁ¬ Ãfl fl‡Ê 61 94. üÊÈÁáŸ∑§! ⁄U≈U àÿ 23
78. ÿŒÁ÷‹¬Á‚ 99 95. üÊÈÁÃ⁄UÁ‚ ¬ÈL§·ÊÕ¸ 68
79. ÿÁŒ ◊◊ ‚„U‚Ê 101 96. ‚∑§‹ªÈáʪáÊÊ 76
80. fl¬Á‚ ÁflªÃ÷Êª 19 97. ‚∑§‹◊Á¬ ◊ÿÊ 11
81. fl⁄U◊Ȭ„U‚ŸËÿ 15 98. ‚⁄U‚◊Á¬ fl⁄¥U Ÿ 21
82. ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬⁄UŒÎÁCU 53 99. Sß∑§‹‡Ê◊ÈπŸ flÊ 86
83. ÁflÁ∑§⁄UÁà ¬Á⁄UÃÊ 39 100. S◊⁄UÁ‚ ∑§Õ◊ŸãŒŒfl 48
84. ÁflªÃÁfl¬Á⁄U‹Ê∑§ 78 101. Sfl¬⁄U¬Á⁄UøÿÊãäÿ 47
85. ÁflªÁ‹Ãfl¬È·¥ 8 102. SflÁ¬Á· Ÿ ¬⁄U 29
86. ÁflÃÃÁflÁfläÊ‚ê¬˝ŒÊÿ 1 103. Sfl¬È≈U¬≈U‹ 80
87. ÁflÁäÊfl‡ÊÁ◊Á‹ÃÊ 87 104. Sflÿ◊ÿ◊fl‹Á…U 94
88. Áfl‹ÿ◊Ȭ¡ªÊ◊ 52 105. Á„UÃÁflÁäÊ∑§¬≈UÊ 35
89. ÁflÁ‹πÃÈ ∑§Õ◊ˇÊ 65
ÒÒÒ