CHUNG TICH XUA NHAT VE CHU NOM
Mét tdm bia doi Ly Cao tén
‘UA rdi, toi dén Th vién khoa hoe xi hdi
nhé tim cho xem ban d§p cla van bia
Hg-thinh son (nif Dgc-thiy) thuge tht
x@ Ninh-bioh ma nba han hoc nguéi Phap
H. Maspéro di nhc dn trong mot mye chi
thich cla bal “Ngbién ciru vé ngit am lich
sir eda tléog Viét-nam? ding lap san BEFEO,
tap XI1, s6 1. Ong H Maspéro ndi ring trong
bai vin bia ay thuge nm 1343 (dei Tran Dy
tOn) Ong thay cO ching hai chye chit nom
ding a& ghi tén lang xdm va Ong cho dé 1a
chitng tich xtra nbat cua chit ndm ma ng
duge biét. Lau nay ngudi ta vin chi truy8n ai
truy&n Iai cho nhau ¥ kién Sy mdi khi noi v8
ngudn g6c chit nOm, chir chia al duge thay
cai bia dy ma cfing ching biét nhitng chit ném
ay Ia nhiog chi gi. Toi nho thw vign tim
dim ban dap cia bal vin bia dy thi khong
thay. Ong ban Nguyén Dong Chi cho téi biét
riog 6ng 4% ting dén tan avi Dyc-thiy a8 tim
xem cai bia dy cO cin khéng thi cling khong
thay 26 & dau cd, Thé la khOng mong: gi thay
duoc nhitng chir nom cia bia HO-thanh son
ma méy Iu nud ta vin ett nbfc cho la ching
tich xtra abit cba chir ndm hign con. Song di
tim thiy n6 hay khéng thi cing kbOng quan
hé gi, Vichieng tich xa nbat v8 chi nom
kchOng phii la n6. Ong Tran Huy Ba, trong bao
Td quéc sé thang 3-1963 cho biét ring & Vién
bio tang lich sir e6 mot qua chudng do ngtr
dan miéa Bd-son méi vot durgeduél day big,
Ong doanriing chuOng dic vaio doi Ly Nhan
t6n niim 1076,nhurng theo t6i thi sir dean dinh dy
chwa thie chinh xac. Trong bai khic & chung
co hai chit ném ghi tén dit 18 Ong Ha.
‘Trong khi khOng tim thay dau vét biatld-thanh-
sop, (01 Iai lim duge chtrng tich chit ndm
DAO DUY ANU
cling vé thai Ly ma chic chin hon. Nho Ong
ban Nguyén ‘Trong Phin gitp dé, toi da muon
duge tap 1 cla bd Van bia Viét-nam cia the
vido thi thay ngay & ban vin bia sé 2AB cé
nhigu chit nom.
Day la bai vii bia chia Béo-An thuge xi
Thap-miéu, t8ng Bach-tri, huyén Yén-ling,
Uinh Phic-yén (nay thuge tinh Vinh-phu).
Bal dy ndi v8 viéc dng chia va vige cing
Tugng vio chiia vai cach sit dyng cic rugng
Ay. Lac khoin a8 ré la bia lap ngay tot thang
12 nim Tri-binb-long-teng thit 5, tke dei Ly
Cao ton, nim 1209, Chit bla kh&e rat dep, ma
ie dau cach nay gin tim thé ky, nét chi
con sic sio nhir moi. Mit trirée bia cd ghi
tén nhiing xt c6 rudng cing bing chit nom,
nhu Ding-hap [Al9R, Dang-chai . 4, Prong-
son Hil], Ding-nbe . 3%, Dau Boi Wi va
Boi-dién HEH, Boi-dam . if, tire rugng Boi,
@im Bol, Lal c6 cau chit Han c6 Lin obit nom:
«Cling vi oan sr dign>, ngbia 1a cing lam
Tudng odin, trong dy chit odn $% la chit
nom (1).
mat bia sau thi diéi bang nién hiéu, c6
mot hang ghi tén muol nguoi cling rudng 1a:
thing Ham, thing Chay, thing Tao, thing
Lai, thing (tén bl xéa mat), thang (tén bj x6a
mad), thing Dai, thing Viém, thing Viét, thing
On. Cach goi tén nhu thé nay cho ching ta
thiy ring chit thing biy gio chico ¥ nghia
ding cAp, néu la ngwoi dan thing, khong
(1) Nhitng chit “Boi din”, «Boi dams,
“oan sy didn» cho thay ring bay gid nguéi
la di yhép chit ndm vol chit Han a8 tgo nén
nhitng tir kép hay nhém ti theo ogi phap
chit Haa ma ding trong Han vin,
iphai la ngwot thirgng lu cd boc, thi khi ghi
tén nguoi ta chi ghi thing no thing kia (nlur
doi sau danh no danh kia) chi khong ghi ci
bo oh 6i voi ngtrdi thirgng liru, Trong tam
tén con Iai (trie hai tén bj x6a) Loi thay cd
hal tén r6 rang 1a chir udm: Chay va Dai
con sau chit Han chi tén ngwét & saa chit
Ihéing efing phil xem 1a chit nom.
Vay thi cd thay c6 18 chit ndm khae ohau
(48 ci hai cit bj x6a la 20), Truoe hét xin
nol v8 cic chit ding, dong, thtng, chay. Sau
chit nay 1a viét theo phép gid ta, mugn chik
Han dgc theo Am han-vigt hoe flgc chéch di.
Chir dng [FJ wa chit duréng iff 1a chi Han,
trong cae sich nm xua nay vin ding lam chit
nom @ chi canh @dng, con duéng. Chit thing
viét la [j, doc theo am ban-viét 1a thing,
nhung xtra nay cic sich nom vin diing nd ma
ge chéch di lam thing. Chit chay viét la 3,
Age theo Am han-viét 1a trai, 1a chir ma cac
steh ndm xita nay van ding lam chit nom ma
doe chéch di lam chgy.
Con may chit khéc 18 chai, nhe, boi, o€n, dai
va ic bigt ld chit ddu IX chit ndm viet theo
phép binh thanh, mot bén la yéu t6 nghia
thréng theo bd thi cia chit ban — mot bén
la yu t6 Am. Trong may chit 4y th! ba chit
chai. boi, odn la chit thirong thdy trong cic
sich nom. Chit nhe la tén riéng ea canh ddng,
14 int ché de bigt, mgt bén dang dO thd +
a® chi ¥ dng rudog, mot bén ding chit n
if a& chi am. B6nnhw ché& dai va He chit dau
Wi tht can phai thio luan. Chir #¥ chit Han
dgc 1a tré. Nhung tol tirdng theo cal 1é dat
téu chit Han cia t8 tién ta, nguél ta throng
tim ohitng chit am hay ngbia dep ma dit, chit
khong ai Igi at tén 1a tré, Am khOng hay ma
ngbfa cling khOng dep ‘Trai lal khi mao dat
tén tye thi ogudt ta lai hay chon nhitng ti co
vé xu xf ma dit—co khi 14 con hiém thi dat
tén xfu a8 cho macho qui hon—Do a6 161
thay chir ii khOng tht doc theo chi Han Ia
tr durge ma phil doc theo chit ndm 1a dai.
Con chit % thi chit Han doc la lita. Nhung &
trirge chit boi nd phii la chit nom, néu doc
a tia thi khong co ngbTa, nén 161 doc theo
chit hinh thanh 12 dda, tir nay cd 1 c6 nghia
1a cat dam, cai bau, cdi mau, Déiu Boi, tire 1a
Boi dam & san. Nhwng gli thuyét nay ein
phai nghlén ctu thém.
Bén nh obitng chir #, iy chi tén canh
dng va.con duong va siuchit Han khae cb
tén ngudi Ait sau chik thing tht @6 chink
la chit nom. G du a edn c6 ba chit Hgi
thich glac thi chit Agi & lal cfing Ja chir nom.
Tht ci 21 chit nOm 4y & win bia dy 1a
ching tich xac tge 16 ring dai Ly Cao Ton
chitndm 4% viét theo qui céch day di, tire
theo phép gid ta vA phép hinh thanh phéng
theo phép Ive thir cia chik Trung-quéc. Sut
che G61 sau, phép viét chit nom dy vin 18 phép
viét chinh théng.
Loi din & tap vin bia cho biét ring trén
vin bia s6 1 AB 18 vin bla cha miéu Trin-tan
the thiy than thuge x2 Phiic-tho (nay la Ph
tho), t8ng Quang-bé huyén Lang-tai tinh B
ninh (nay Id Ha-bfc) ¢6 chir nom. Bing 1a &
mit sau kia, hang chi thir tur, ed my chit
‘Thanb-liéo xi higu Bo 7 xa”, trong may
chit dy ti thay chit 7 la tén tue cia xf,
phdi dgc theo chit ndm Ia bé hay bo.
Trén bite anb ban dap vin bia va trong loi
cha gidi cd ghi ring twong truyén bia nay 1a
thuge doi Ly Anh t6n. Néu qui thye vay thi
day lal la ching tich v chit ném xtra hon.
Nhung digu ghi chil 46 khong ding, vi
chinh & mit true bia lai c6 may chir «Ly
(ria Anh ton ké thé », digu nay chirng td ring
bia nay phal la dung & sau doi Ly Anh ton,
ma con la sau thoi Ly nifa. Song lai khong c6
the 1a % trong thoi Tran, vi thot Trin thi
pham ho Lg phai 431 lam ho Ngugén ca. Vay
phai la bia thude thei Lé, ma bia thei Lé co
chi ném la didu thurong qua roi, Nhw vay thi
theo t0i, chitng tich chit ndm & bia Bao-An
trén kia bién nay 1& chitng tich vao loci xtra
nhit.
Ngubn géc chi n6m c6 1é con xa hon dei
Ly, mhung t6i khong 6 ¥ ban v8 vin a8 dy
trong bai nay. ay 1a toi chi gidi thiéu voi
cae banring ching ta di e6 chirng tich xac
tac ring chirndm dicé true thei Trin, chit
khOng phii la chi dén khi Nguyén Thuyén va
Nguy8n Si Cé dang chit ndm 48 lam thi phi
thi chit n6m mél xudt hlén nhir nguoi te vin
tudng Lim,
a