PHE BINH TAI LI£U
QUOC st’ QUAN TRIEU NGUYEN
DOI VOI KHO' NGHIA TAY-SO'N
RONG lich sir ché dd phong kién Vi
nam, néu ¢é tritu dai nao phan dong
nh&t va dge ac, di man nhft, thi d6 la
titu dai nha Nguy€n. Cée thir doan da man,
tan bao cia cae vua nha Nguyén, nhft la
Gialong vi Minh-mang, di di qua sy uring
tugng cia moi ngudi. O Luge Hong-Aire, che
chj trinh bay so qua bing may
cenit: «1. Giko va trim,~— 2. Chém va béu dn.
— 3. Ling ini», O Lndt Gia-tong; 4 tir
hinh durgc miéu ta rat ti mi & myc « Giai thich
them v8 (i tir hinh», Ching ta bly nghe
Ludt Gia-long c&t nghia vé toi ling tri: «Ti
Vang tri 1a mot etre hinh ngoai cae etre hinh,
khéng nhifng khong cd trong ngii hinh bay gid,
= trong ngiihinh thar thirgng eB efing Khong
6. Phép thi hanh ti King tri 1A e&t ting midng
hit (ra khoi thae the (Gi nhfn) cho dn khi
(than thé i9i mhan) chi cdn xuong. Sau 6,
46i vei dan dng thi cit dong vat, i vei phy
ni thi-pha én Am hd mOt manh vai, rdi md
bung va Ii rugt gan ra cho dén khi (tdi nha
chét hin, R3i ngudi ta cdt chan tay (tdi ahi
lam cho céc khop xuong roi nhau ra vi
nghi8n xtrong ra cho nit méi thdi». Gia-long
la tén vua adc ac, y cho kB tj mi viée thi hanh
t0i ling tri cfing nh cac t6i Ur hinh khac 1a
nhim khiing bé tinh thin cia moi ngwoi, nhat
la nhitng ngwoi ddi lp Iai voi ché dd phan
dong ma chinh y d3 dmg ra.
Dbi voi trid on, Gia-long va Mi
mang thi hanh mt chin Atha ete k
man rg. M} Nguyén Nhac, Nguyén Hud bi kh
= quit, xtrong bit cho vao mdt
sgt d® mgi ngudi hing ngiy di_tidu vio diy
diu lau Nguyén Nhac va Nguyén Hué bd vio
mot cai chum, cai chum nay lai bj sing Iai va
a & mot budng 461 trong nha ta. Dong ho
anh em TAy-son 6 ngtrdi_ndo, Gia-long vi
Minh-mang gift cho ky hél. Cac con Nguyén Hué
ia Nguyén-quang-Ctrong, Nguyn-quang-T
Nguyén-quang-Dién, Nguyén-van-Dire, Nguyén-
thi-Ngoe (hai ngudi sau nay Li con ba Lé Ngoc-
Gia
Han cdn rit nhd tudi) ddu bj gist mot cach
rét di man. Riéng Nguyén-quang-Toan thi bi
VAN - TAN
eye hinh. Chinh -Gia-long 48 than dimg ching
kign vide thi hanh céc ere hinh déi voi Quang-
Toin: Chan va tay Quang-To&n bj budge chal
vao bén con voi va bén con voi nay theo lénh
@ chay ra bn phia khée nhau: xae Nguyén-
quang-Toan bjxé ra lam bén minh, Dén nim
1832 tite sau khi nba TAy-son a3 da ba muoi
Am ri, bon quanlai nha Nguyén bit durge con
Nguyén Nhac la Nguyén Luong, va chau Nguyén
Nhac li Nguy&n Dau, Minh-mang sai dem nhitng
ngwoi nay ra chém ngang ling. O Binh-dinh,
cae vua nha Nguyén e&m nhan din khing die
lip d8n thé cde Minh ty nghJa quan Tay-son.
Cac vua ohi Nguydn rift cha ¥ dén vide ad
cao cong sire eta dong ho. Quée sir quan ma
ho lip ra cé nhigm vg lam t&t ch nhitng cai gi
c6 th8 lam duge a nang cao uy danh cita h
Nguy&n trong lich sir dan tc. Vi vay cdc sa
lich sit ma Quée sir quan bién soan, phan lon
1 ning sich ca tang cong dire ho Ngnyén.
Bai Nam lure tye, yi Nam chink bien li
trayén, Bei Nam nhdt théng chi, Dam Nam hgi
din sw (é, Bai Nam quic sit dién «a, Kham
dinh tidu binh lng ky phi khdu, Phong liryc
“chink bién vey... du 1d nhitng sich vist ra dé
khen ho Nguyén.
ich sir dong ho Nguyén, cy thé 1a lich st
giai doan nia sau thé ky XVI va mdy nim
du ciia thé ky XIX lign quan ebjt ché véi lich
trao Tay-son, Noi lich sir ho Nguyén
la
ng thé quan nigm ndi. Nhung cic }inb
ty cia khoi nghia Tay-son lai la quée tha cia
ho Nguyén, Cac sit thin trong Quéc sir quan
cia trigu Nguyén ln thé nao dé cd the via
viét lich sir ho NguySn vira viét lich sir phong
trio Tay-son ma khéng 6 hai cho ho Nguyén?
D6 li vin dB ma cae sir thn trong Quée s
quan tit nhién ph&i dit ra. Noi khie di, cac
str thin trong Quée sit quan khi viét lich sir
khéi nghia Tay-son hay titu sit cae Minh ty
Tay-som, khong tht khdng ‘ludn Juén tham dd
thai 46 cac vua nha Nguyén va hdi ¥ kién ho.
Su thye di ching minh cac sir thin. trong
Quée sir quin 43 hoan thanh khéo 1éo nhigm
14vu khé khAmeia ho: Ho dX viét ich sit khdi
Tay-son, vi aX xuyén tac khoi nghia
son mét cich r&t tinh vi va Adc ac. Néu
ching ta chi dgc lich sit phong trio Tiy-son &
cae sich lich sir.caa Quée sir quan, thl cling
ta khéng th thity hét chrge mur mé xuyén tac
lich sir efia sir thin nha Nguyén. Che sach lich
sir 6 ndi dén khoi nghia
quan bién sogn ed ba bd ding chit y la Kham
djuh Vigt st thong gidm exong mye (ban dich
tiéng Vide 1a Vigt sit théng giam cong myc),
Dai Nam thie tye (tin bién va chinb bién),
Bai Nam chink biéa ligt traygn sor tip guyén
30 (1). Cac tai liga v8 Tay-son trong ba bd sich
tren dai khai 1A dai dong tidu dj. Theo Viel sit
théng giam cong muc, thi « Tién t3
ngurdi Hung-nguyén, xt Nghé-an_khoang nim
‘Thinh-die (nign higu Lé Th3n-ton) (1653-1657)
bj quan ta bit duge dem ve, cho & 3
‘Tuy-vién thuge phi Hoai-nhin, ké tié
aén Nguyén Nhge durge gift chite & tun
adn. Vi danh bac tiéu mht tiBa cong, Nhac bén
U6n vio Tay-son lam trom curép, nhieng ngtrdi
v6 Iai va ngtrdi nghéo Adi phn nhigu phy theo,
vi thé thitha 6 dén vai ngin ngudi. Nhac cing
ema Van-Hug va Vin-Lit chia nhau quan tinh,
rdi di danh cuép d&n Zp, vien turéng git trin
khéng sao kim ché duge» (2). Ve nguyén
nhan Khoi nghia Tay-son, Bai Nam the luc
(ti8n bién) cho biét : « Gide Tay-son 1a Nguyé:
vin-Nhae ndi loan, gift thanh Qui-nhon. Nhac
1A ngwrdi thon Tay-son, huyén Phi-ly (nay 1a
Phi-eAt) phi Quy-nhon, true lam bién Ia
tigu mat tin thué tun, bén cing muu voi
em 1a Lit va Hué vao nti, diza thé hidm 1am
gide, be ing ngay mot dong, dja phuong
khong thé ngin gid durge» (3). Bul Nam chink
bién ligt Lrayga so tap cho biét 76 rang hon
v8 ngudn géc Nguyén Nhac va khoi nghi
‘Tay-som: « Nguyén-vin-Nhac 12 ngtrdi Qu
nhon (nay 1 Binh-djnh), huyén Phi-ly (nay
Phit-cat). TS bén doi la ngwoi Hung-nguyén,
Nghé-an, khong ndm Thinh-dite déi Le bi
quan ta b&t dirge, cho & Qui-ninh (nay Id Ho!
nhan) Zp TA Ja Phite déi v8 &
4p Kién-thanh (nay 1A thon Phi-lao, huyén
Tuy-vid), Phy h ba, con trai: Truréng 1
Nhae, thir hai Ja Lit, thir ba 1a Hug, Nhac lam
nghé budn tru khong, theéng budn ban voi
mign Thugng, Trén dtrong qua mii An-dwong,
bat duge mt thanh kiém, ty cho 1 vat cia
than, mang vé a Ita ddi moi-ngwdi; nhitu
ngudi tin Ia that, Nhac lai thiéng choi véi
Gido Hién, Hién ly lam la vé tai Nguy&n Nhac.
Sau Nhge Vim bign lai tun Van-din. Vi tiéu
‘hét tiBn thud, bj dée trung Ding tru;
qua, liga vao niii lam gic. Hién bio ri
Nhge ring: « Lot sim ring: Khdi nghia &
thu cong & b&c, anh 1A ngirdi TAy-son, anh
nén c6 lén », Nhac cho 1a phdiv. (Ba dan, quyén
30 to 1 a va b), Nhu viy Ia Viée sit thong gidm
cwong myc. Bai Nom thye tue (titn bién) va
Dai Nam chink bién liét traygn so tap dBo nhAt
tri cho ring Nguyén Nhac vi tigu hét tign thué,
phai trdn yao niii lawn gife, Noir hon cde sir
tha
khi Nguy
khong ph
cia nha NguyBn mudn ehieag minh ring
nn Nhae dirng e& nght:
i Ja Ong vi dan vi nt
& Tay-son thi
md ehi vi
Ong pham 191 ma théi, C6 that 18 nguyén aha
Jam biing ra eude khdi nghia Ty.
NguyEn Nhge tigu hét ti’ thu khdng? Hign
nay ching ta chwa di bing ext d& két Iwan
ring ¥ kién cfia si thin nha Nguydn 1
tuy vay ching ta cing chia thé tin ring ¥
kién ci 9
Nam thye tye, ching ta iy ring cdc sir thin
nha Nguyén do mot n nh nao dd, di 6
¥ 16 vé cho ddng ho Nguyén, va khong bé 16
dip nao dé bdi nhg nhikng ngudi 1a ke tha cia
nha Nguyén. Khong nhitng nhitng nhan vat
nb Nguyén Hoang, _Nguyén-phiie-Nguyén,
Nguydn-phite-Lan, NguySn-phiie-Tin, Nguy3n-
phite-Trin, Nguyén-phie-Chu, NguyEn-phiie-
Chi, Nguyén-phiic-Khoat durge dB cao, ma dén
mt kB dén hén, adi tray nlw Nguyén-phiie-
‘Thudn cing dure coi 14 mot mh&n vat di thi
hanh nhifng’ chinh sich e6 Igi cho nhan dan
cia x3-hoi Dirgng trong hdi_nita eudi thé k;
XVID. Nguy8n-phiic-Thuain 1a con trai thir
mudi siu cha Nguyén-phtic-Khoat, lén ngdi
chia ndm mudi hai tudi. Vi dam dye qua 49,
Phiic-Thuin mic bénh liét dirong, do dé khong
ai lai voi phy nit Guge. BE mua vui, Phiic-
Thuin bat bon ca ddng nudi trong cung dim
Joan yoi cung ni a8 cho y ngbi xem. Bon bay
tai eta Phiic-Thuan d@u tham 6, d3i troy. TH
ch cae sip kign nay, Bal Nan thee lye khing
néi dén mgt cau mao. Di hidu la cae sir than
trong Quéc sir quan a3 ¢6 § bd qua nhieng sir
kin théi nat, bin thiu cia tritu dinh chia
NguySn. Nhirng 6i vé? nhikng ngudi 1a tho
dich eiia ho Nguyén, thi cae si thin Quée sir
quan da lam t&t ca nhitng gi c6 thd lam direc
dB lain cho moi ngudi thy ring nhieng ngwdi
6 Ja xu xa, ing ghet.
Bay gid chiing ta lai tro lai Dat Nam chink
bién ligt trayén so tap quyén 30 1a sach ndi ve
kh@i nghTa Tay-son nhidu nbSt va e6 hé thong
(1) Gia-djnh thong chi cia Trinh-hoai-Dirc
cling cé mdt sé tai ligu v8 nghTa quan Tay-
son, cg th? 1a cic canh nghia quin Tay-son
hoat déng & Gia-dinh.
@) Vigt siz théug yidm ewong mye tip XIX,
tr. 44,
(3) Bai Nam thut tue (tin bitn), tr 243,nhét, Co thé ndi tir truée dén gié cdc sAch,
cde Iugn van cia chiing ¢a ndi v8 phong trio
Tay-son trye tiép hay gién tiép Bu lay rat
nhitu tai liu cha Dui Nam chink bién ligt
trayéu so tap quyén 30. Dai Num chink bién él
trayga so tap quytn 30 thie t8 48 durge coi 1a
ngudn géc chi yéu cdc tai ligu v8 phong tro
Tay-son. Nhung Dai Num chink bién ligt (rayén
so tap quyen 30 d& duge viét ra voi mét thién
kin rit 15 rét, va mot dung ¥ rat tham doe.
Nhw trén 43 trinh bay, cdc sit thin trong Quéc
sit quan di bdi_nhg lich sit phong trao Tay-
son ngay tir trang du. Sau khi cho ring
Nguyn Nhac vi tidu mit ti8n thué, phi trén
vao mii lim gife, cde tac gid Bal Nam chink
bién ligt trayén so tap quy8n 30 vist tgp: «O
mign ring ni Tay-son, Nhge lp dn trai,
chigu nap nhiing ké vong mang, phan nhidu
nhifng ké vo lai hung ac theo Nhac». Cé phai
nhiing ngwréi theo Nguyn Nhac ding len dink,
a3 chiia Nguyén du 1a « nhieng ké vong mang»,
enhitng ké vO lai hung 4c» ci khong? Di
nhién 1a trong hang ngii nghta quan Tay-son
6 nhitng ngwroi ma Dat Num chink bién gl
truygn so tap quytn 30 goi 1a « vb lai hung dc»
va «vong mang». Nhung dai bd phan nghia
quan chinh 1 ndng dan va cde tang lop nhan
dan cim gin ha chinh cita Truong: phiie-Loan
va ciia chita Nguyn. Doc cu sau nay celia Dgi
Nam chinh bién ligt traygn so tap quyén 30,
ching ta Igi cang thy r3 hw vay: «Bay gid
quée phd Truong-phiic-Loan ty y phé lip,
chuyén' nim bét quy8a hanh cia
lam cho dan ching cim phn, on
khae di, ché 49 ha khée bao ngwee cia chia
Nguyén va cia Trong-phiic-Loan da lam cho
Yat cA cac Ung lép nbin dan, dc bist 1a‘ndng
dan r8i aén thong nhan oan gin; Nguyén
Nhae da nhin thy méi bat binh cita nhan dan
va nguyén vong cia nhan dan, va éng 43 vin
dong nbin dan dirng cA lén danh a3 ché dd
chia Nguyén va Trirong-phiic-Loan. Dgi Nam
chinh bien ligt Iraygn so tap quyén 30 cho biét
ngay tirngay du khéi nghia, Nguyén Nhac
duge Huyén Khé 1 mgt nba giau, va Nguyén
Thung 1A m@t nha thd hao tan tinh ting hd.
Nhu vay thi sao Igi c6 thé noi ring phin lén
nghTa quan TAy-son déu la « nhitng ké vong
mang» va «nmhitng ké v6 lai bung co dure?
Do noi thi ghét cdc inh ty phong trao Tay-
son, bon sir thin nha Nguyén ed ¥ xuyén tae
c& nhitng viée t0t cha cde Hinh ty Tay-son, va
bign nhitng viée 46 thanh nhitng viée dang
ché trach. Cau sau day cia Pgi Nam chink
bién ligt truyén so tip quyBn 3014 mot thi dy:
«Lite méi kh8i nghia, (Nhae — Hue) ewép ea
nha gidu gitip d& nguéi nghéo, ngyy thi hanh
vide ban 4n nhé a3 mua chude long ngwél»
Sy that cia lich sir thé nto? Nguy8n Nhac
cing nhu Nguyén Hué qua cé ify cia nha gidu
a8 chia cho ngwéi nghéo, nhung hai 6ng khong
hb dy cia cdi cia (St ed cdc nha gidu, ma chi
lay cia cdi cia che nha gidutha dich cia nhan
dan hay cia céc nha giau chéng lai nghta
quan Tay-son ma thdi. Gido st Di-é.g6 do
Giun-vin-la (Diégo de Junvilla) cho biét rang
quan Tay-son «vao nha giau, néu biéu ho it
ohidu thi ho khéng gay tén hai, néu chdng cv
lai hg thi ho euép lfy nhitng a3 quy gia di
dem chia cho ngwoi nghéo, ho chi gitt lai
ga0 va thie phim». Chink Bi-8-g6 do Giun-
vin-la di dich than chitng kién viée quan Tay-
son trimng tri ning ké 4p bite nhan dan, va
vide quan Tay-son bai bd tit ch ce thir thué
m4 do chia NguySn d§t ra, Bon sir thin ciia
nha Nguyén goi viée Idy tai sin cia nha gidu
chia cho ngwdi nghéo Ia angyy thi hanh vié
ban 4n nh 48 mua chude long ngwdi». Diréi
ché 49 phong kién (8i tim, nbn dan Viét-
nam rit khao khat nhitng viée «ban An nhé »
dy, Nhung nhitng viée «ban an nhd » Sy khong
bao gid: bon phong kién thdng tri dam lam. Sx
that cia lich sir chitng minh chi khi nao néng
dan di clim vii khi dirng Jén danh 6 giai clip
phong kién théng trj, ho méi cé ditu kién dé
Jam nhitng viée « ban an nhé» Sy théi. Nhung
nhitng vige «ban An nhé» Sy, nhan dan méi
Khao khat Jam sao!”
Ve viéc Vii-vin-Nham bj giét, cac sit thin
ciia nha Nguyén cing tim cach xuyén tac hong
Iam cho moi ngwéi hidu Yim Nguyén tiué, cho
Hud A mot ke S nhan thang ky (ghét ngwéi
hon minh). Vigt sit théng gidm ewoug muc di
viét nhw sau: «Kip khi Vin-Nham nhan da
thang Igi, rudi dai ra Bac, vao Thang long bat
duge bitu-Chinh, ty cho ring oai vii di khudt
phye duge ngirdi ta, khong con kiéng né so hai
gi cA, Van-Nham lam nhigu vide trai phép: Ty
dtc An chuong chuyén quyén trong viée cat
dit sAp xép. Van-S& vén 6 hiém khich véi
iin-Nham, litn viét thir bi m§t vu cdo Van-
Nhaém vé tdi lam phan. Vin-liug bén chink
minh déc suat than bin rudi ra Thang-long,
Vin-Nham ra dén, Van-hué vé ve yén cir bing
loi On ton, rBi sai dem ngya dang cwrdi va long
dang che nhuwdng cho Vin-Nbam. Khi di vao
aén trong thanh, Vn-Hué sai ngurdi tréi Van-
Nhim ngay & trie sin. Tra khao, xét hdi tuy
Khéng c6 chieng e& thye sy, nhung Van-Hud
vn ndi mét cach quyét doan ring: « Khong
cin ndi nhigu. May c6 tai trdi hon ta thi khong
phai 1a nguvdi mA ta ding duge». Van-ting
lin sai dem chém », (DH dan, tap XX trang 52—
53), Nguy&n Hué rat cin cé nbidu aban tai gidp
16minh, Trong chiéu c&u hin, 6ng néi ring 6ng
thigu nban tai. Ban than éng, Nguytn tlué
ciing 18 ra rat kinh trong nhan tai, Vide ong
tranh thi Nguydn-Thiép da ndi lin rit nhidu
chinh sich nhan tai cia éng, Mot ngurdi nh.
viy Adi nao lai vd chinh tr) @&n mie ndi_ra
mot ciu dai ddt voi Vo-vin-Nhim nhw chting
toi di dan & trén khong? RO rang Vii-vin-Nham
1 mt tung Vinh e6 14i, mhung tai Viin-N
con kém xa tai Nguyén Hué. Cir cdi vite Van-
Nham bj Nguyén Hué git nhu gist mot con
Ign ciing di ni lén ring Van-Nham cén thua
thi Nguyén Hué rat nhigu. Vide Ngtydn Hue
sai Van-Nham cim quan ra Bicha dink
Nguyén-hitu-Chinh cting bidu thj ring Nguydn
Hué khong sg Vin-Nham.
Diy 1a ching toi ditng vé mit ly ludn ma
ching minh ring Nguyén Hu} khong vi «
ahan thdng kj» ma giét Vil-vin-Nham. Nhung
luda di cé siz that ea ich sit, va ar
ofa lich sit nay da durge ghi 19 trong fading
Lé nhiil thdug chi: «Tere tht Bae-binh vurong ha
Toh tién ra Pic, déc thiic cdc quin bd va quan
ky mi ngay d3m di gp. Chieng hon mudi nghy,
@én thanh Thang long. Bay gié ddng hd vira
nhé gigt sudng dén trdng canh tr. Nham dang
ngit say trong phi. S& dure tin. ie ngtroi,
do Bac-binh yirong sai én phai gifu kin vite
By, khong duoc bao cho Nhim viét; rdi sai
ngiréi ngiin ngim ra ngoai thanh dén Bae-binh
vurong. Ngoi nba va nti xung quanh Nham
cfing d@u khong ai biét gi. Chéc lat, Bic-binh,
vueng vio thinh én thing ch} Nhaim nam.
Nh&m vin cOn chira biét. Réc-binh viremg ign
sai vO sf 1A Hoang-vin-Loi dam chét Nhdim ri
Khénh xée ra sau phi dirong» (1). Hoang Lé
nhat thing chi la tac pham ma gia chinh
JA NgO-thdt-Nhigm, Laie Nguyn Hud giét Vai-
vn-Nhamn la hie Ng6-thdi-Nhiéin dang & Thang-
long. Cho nin li Ng3-thdi-Nhiém ghi trong
Hoang Lé nhit théng chi ve vite NguySn Hud
giét Vi-vin-Nham 1A diing sir that _nbét, Nhwr
vay ld che sir thin tac gid b) Vit sit théng
gid cong myc 43 bia a%t ra nhidu sy kign
chung quanh cai chét cia Vi-van-Nhim cét
48 lam cho moi ngudi trong Him ring Nguyén
Hué 14 ngudi giko quyét, doi tra yon Ai v5 vB
ngurdi ta, nburdng ngyra nhung long cho ngudi
ta rdi lai giét ngudi ta, va giét ngzdi ta chi
vi ngudi ta cé tai hon minh ma thoi.
Giing theo Vigt st théng gidm ewong mue, thi
sau khi 4% giét Vi-vin-Nham, « VAn-Hu4 sai
ngirdi ling hét cae bay ti vin vO, curdng ép
ho dén cung khuyét dd ciing ditng tin vao te
bidu khuyén mdi Vin-Hud Ién ngii vua. Huy-
Trac bj bat dén Ngw sit dai, khong chju ky tén
vao ty biéu dy, dém dén udng thude ddc uy
'
ti, Vite nay do 46 cling ainh chi». (Dg din}
tap XX trang 53 — 51) Hoang Lé what thing ch
khong 18 ndi aén vide Nguydn Hud bit ca
van thin v6 tréng cia nha Lé én cira khuyét
4% ép ho lam bitu khuyén Nguytn Hué lén
ngai vua, ma chy ghi: «Hm sau, cdc quan luc
tue kéo én, 18 quan dua vao lay & dién
Chinh trung. Bac-binh virong adi hét Ién san
dung ma bio: Vua Lé do ta 1ip Ién, nheng
la ngudi tdi tim nhu nhuge, khdng the ganh
ndi cong viée. Sau khi ta v8 Nam, li8n bi
Nguyén-hitu-Chinh sai khién, ty riréc Ify kai
vong, a¢ nirée nay di ta khdng Jay ciing bi
ngwii khitc Iiy mit, Nay ta a8 Siing-nhurgng
cing lam glim quée, ede ngwroi hay ¢8 ging
PAG Sng ta, Ta that khong mudn Wy
Bac-ha d@ kiém lqi,.nay mai ta lai sip v8 Nam.
Nhung lai so Or hodng tranh gidnh cing giam
quée, thanh ra ta lim on ma lat héa ra gty
Ioan cho ho, nén ta phai a8 vien dai ter ma 1a
& lai, trong nom viée binh, cho
khi bén cdi tam yén ta sé goi v8.
«Trim quan tir gi lui ra, rindi rigng voi
nhau: « Bac-binh vurong tam ding Idi ndi ngot
ad gia ng chiing ta, chit khong phai that
bung Vin Si clm quan & day thi Sing-nhugng
cing lim gl cd mde? UE ci ding gl lita bi
con lam duge
chi? Vi nhur cay Him giri, bim vio canh cly
khde, r& khong béa dat, sSng lau dai 1am sao
duoc? Chiing ta, ngiréi nao cé thé di theo vua
lo viée khdi phyc tht di di, néu khéng tht nén
Bn xa cho sach minh, ché a2 cho ngudi ta lira
phioh ma rue My va». Sing-nhiryng céng
ciing ty biét nhur thé, nén 44 phai than ring:
aTa nay tiéng 1a lam gidm quéc, that ra chi 1a
mot Ong tir gidt dn. Nhung vi miéu xi & day
ch, bd di thi di dau? Thdi thi eting daoh cam
Jong ohur thé, khong hdi hin am gi nita vay t >.
«Qua vai ngiy Bac-binh vong din quan v8
Nam. Truée khi Ién dung, virong chon nim
sau vién van thin 1A bon Phan. huy-teh, NguyBn-
thé-Lich, Ninh-Tdn, Nguyén-bi-Lan... phong.
cho quan tu&c: ich lam chire (a thj lang bd
HO, turée Thyy-nham hau, duge dua ve Nam.
Con bon Lich, Tén, Lan... tht du durge phong,
chite hin lm trye hoe sf, theo dai tr mi S&
& lui aSt Bac. Nguyén Hoan va Phan-lé-Phién
au xin vé duéng nhan, nhung van duge Bac-
binh vireng cho giit nguyén chire tuée, va sai
bd LE cép phat gidy t cho ho tre ve lang xom,
Tham tyag 1 bai-hay-Dieb, thiém 4 la
Sn-huy-Trac du cé dén kinh, nhung
u cho dan vio lay chao. RBi dang
hg nfm Tay cinh tay, dng 4
(1) Da din, bin djch cia Nguy€n - dite - Van
va Kigu-thu-Hogch trang 291.
*
Ae ‘'.