Ñieàu tra Quoác gia veà Vò thaønh nieân vaø Thanh nieân Vieät Nam
Chöông 8
Nhöõng haønh vi coù haïi
cho söùc khoûe
Nhöõng haønh vi coù haïi cho söùc khoûe, (coøn ñöôïc goïi
laø haønh vi nguy cô) bao goàm ñua xe maùy, baïo löïc,
mang hung khí/vuõ khí, laïm duïng chaát gaây nghieän,
quan heä tình duïc khoâng an toaøn vaø coá yù töï gaây
thöông tích cho baûn thaân. Taát caû nhöõng haønh vi
noùi treân ñöôïc khaûo saùt trong nghieân cöùu naøy vaø
moät soá ñöôïc phaân tích trong phaàn döôùi ñaây. Nhöõng
vaán ñeà nhö söû duïng caùc chaát gaây nghieän vaø quan
heä tình duïc khoâng an toaøn ñöôïc trình baøy ôû nhöõng
phaàn khaùc trong baùo caùo naøy.
8.1. Ñua xe
Vôùi caâu hoûi veà vieäc tham gia ñua xe maùy traùi
pheùp, chæ coù moät tyû leä thaáp 1,2% traû lôøi laø coù. Tuy
nhieân, phaàn lôùn ñoái töôïng tham gia ñua xe laø nam
(2,3% nam so vôùi 0,3% nöõ). Nhoùm coù tyû leä ñua xe
traùi pheùp nhieàu nhaát laø nam thanh nieân thaønh thò
tuoåi töø 18-21 (5,3%).
Moät soá ñoái töôïng phoûng vaán (14%) cho bieát ñaõ bò
tai naïn giao thoâng ít nhaát laø moät laàn, tyû leä naøy cao
hôn ôû thanh thieáu nieân thaønh thò (26,6%) so vôùi
thanh thieáu nieân noâng thoân (10,2%). Tyû leä ñaõ töøng
bò tai naïn giao thoâng ôû thanh thieáu nieân thaønh thò
laø 23,3%, 33,6% vaø 41,7% töông öùng vôùi 3 nhoùm
tuoåi 14-17, 18-21 vaø 22-25 tuoåi.
Tai naïn giao thoâng laø nguyeân nhaân töû vong haøng
1 moïi ngöôøi luoân luoân khoâng muoán thöøa nhaän khi
ñaàu ôû thanh nieân ñoä tuoåi 15-24 , vaø caùc haønh vi coù
lieân quan ñeán xe maùy, ñaëc bieät cuûa nam thanh
thieáu nieân, ñöôïc xem nhö laø moät yeáu toá goùp phaàn
gaây neân caùc nguy cô thöông tích ôû nhoùm naøy vaø
nhöõng ngöôøi khaùc.
8.2. Baïo löïc
Coù moät tyû leä thaáp (2,2%) thanh thieáu nieân noùi raèng
ñaõ töøng bò ngöôøi trong gia ñình ñaùnh gaây thöông
tích, tyû leä naøy cao gaáp ñoâi ôû nhoùm nam thaønh thò
14-17 tuoåi (4,6%). Coù söï khaùc bieät veà giôùi trong vaán
naïn baïo haønh taïi gia ñình: vôùi 1,5% nöõ laø naïn
70
nhaân cuûa baïo haønh gia ñình so vôùi 2,9% nam.
Tính treân toaøn maãu ñieàu tra, tyû leä mang vuõ
khí/hung khí noùi chung laø 2,3%, chuû yeáu taäp trung
vaøo nam thanh thieáu nieân (4% nam so vôùi nöõ laø
0,5%). Tuy nhieân, tyû leä mang vuõ khí/hung khí ôû
caùc nhoùm nam thanh thieáu nieân thaønh thò 14-17
tuoåi vaø 18-21 tuoåi cao gaáp ñoâi so vôùi tyû leä chung
(6,4% vaø 9,0%). Keát quaû naøy phuø hôïp vôùi vôùi moät
nghieân cöùu trong tröôøng hoïc taïi thaønh phoá Hoà Chí
Minh, trong ñoù hôn 10% nam thanh thieáu nieân
2
thaønh thò mang hung khí . Xeùt veà möùc ñoä nghieâm
troïng cuûa thöông tích lieân quan ñeán vuõ khí/hung
khí, tyû leä 6-9% nam thanh thieáu nieân thaønh thò
mang vuõ khí/hung khí naøy khoâng phaûi laø khoâng
nghieâm troïng. Chöa ñeán 3% nam traû lôøi laø hoï ñaõ
töøng haønh hung moät ngöôøi khaùc ñeán möùc ngöôøi ñoù
phaûi ñi beänh vieän.
Treân toaøn maãu ñieàu tra coù 8% thanh thieáu nieân cho
bieát ñaõ töøng bò ngöôøi ngoaøi ñaùnh bò thöông tích, tyû
leä naøy khaù cao ôû nam thanh thieáu nieân vaø coù theå
coù moái lieân heä giöõa vieäc mang vuõ khí vaø caùc haønh
vi baêng ñaûng ôû khu vöïc thaønh thò. Maëc duø chæ coù
2% nöõ thanh thieáu nieân ñaõ töøng bò thöông tích,
nhöng tyû leä naøy laø 15% ôû nam thaønh thò 18-21 tuoåi
vaø 15,7% ñoái vôùi nam noâng thoân 18-21 tuoåi keå caû
nhoùm daân toäc thieåu soá cuøng nhoùm tuoåi.
Chæ coù 2,5% soá ñoái töôïng ñöôïc phoûng vaán noùi
raèng ñaõ töøng tuï taäp gaây roái, trong ñoù nam thanh
thieáu nieân laø chuû yeáu (4,7% so vôùi 0,5% ôû nöõ).
Con soá naøy taêng ñeán 8% vôùi nam thaønh thò 18-21
tuoåi. Ñieàu caàn chuù yù laø caùc soá lieäu baùo caùo veà
baïo löïc coù theå thaáp hôn thöïc teá lieân quan ñâeán
nhöõng haønh vi phi ñaïo ñöùc vaø phaïm phaùp maø
ñöôïc hoûi.
Maëc duø tyû leä naøy töông ñoái thaáp ôû nhoùm nam
thanh thieáu nieân thaønh thò, nhöng xu höôùng coù caùc
haønh vi nguy cô ñöôïc thaáy roõ trong nhoùm naøy. Moät
nhoùm nhoû nam thanh thieáu nieân thaønh thò coù theå
coù nguy cô cao hôn do coù tham gia vaøo caùc haønh
vi coù lieân quan ñeán uoáng röôïu, bia, huùt thuoác laù,
ñua xe, mang hung khí, tuï taäp gaây roái treân ñöôøng
phoá vaø baêng ñaûng. Phaàn naøy caàn ñöôïc nghieân cöùu
saâu hôn nöõa ñeå hieåu roõ hôn veà caùc nguy cô thöïc
teá maø nhoùm nam thanh thieáu nieân naøy phaûi ñoái
maët.
 Ñieàu tra Quoác gia veà Vò thaønh nieân vaø Thanh nieân Vieät Nam

8.3. Töï gaây thöông tích vaø töï töû
Trong hôn 20 naêm qua, caùc nghieân cöùu treân theá
giôùi ñaõ quan saùt vaø ghi nhaän ñöôïc söï gia taêng caùc
vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn bao goàm chöùng traàm
caûm, töï gaây thöông tích vaø töï töû. Töï töû ôû thanh
thieáu nieân laø moái quan taâm veà söùc khoûe haøng ñaàu
taïi caùc nöôùc New Zealand, Australia, Haø Lan vaø
Nhaät Baûn trong nhöõng naêm 90. ÔÛ Vieät Nam, vaán
ñeà söùc khoûe taâm thaàn ít ñöôïc söï quan taâm maëc duø
moät hoäi nghò gaàn ñaây veà phoøng choáng töï töû ñaõ
3
neâu ra caùc vaán ñeà cuûa thanh thieáu nieân . Trong
cuoäc ñieàu tra naøy, thanh thieáu nieân ñöôïc hoûi moät
soá caâu hoûi veà söùc khoûe taâm thaàn trong ñoù coù hai
caâu veà baïo löïc/ töï gaây thöông tích cho baûn thaân.
Coù 2,8% noùi raèng hoï ñaõ töøng töï gaây thöông tích
cho mình. Tyû leä naøy cao hôn ôû nam thanh thieáu
nieân vôùi 6,4% ôû nam thanh thieáu nieân thaønh thò 18-
21 tuoåi vaø 4,7% ôû nhoùm 22-25 tuoåi. Tyû leä naøy ôû nöõ
noâng thoân ñoä tuoåi 14-17 vaø nam thanh nieân 18-21
cuõng cao hôn tyû leä trung bình töông öùng laø 3,3%
vaø 4,1%. Caùc soá lieäu toaøn quoác veà töï gaây thöông
tích cho baûn thaân ôû thanh thieáu nieân Vieät Nam
thaáp hôn vôùi tyû leä 2,8% so vôùi 5% ôû Australia4.
Thanh thieáu nieân trong cuoäc ñieàu tra ñaõ ñöôïc hoûi
“lieäu hoï ñaõ töøng bao giôø coù yù ñònh töï töû chöa?” Keát
quaû cho thaáy 3,4% treân toaøn maãu nghieân cöùu traû lôøi
laø "Coù"; ñaùng chuù yù ôû ñaây laø tyû leä nöõ thanh thieáu
nieân coù yù nghó töï töû cao hôn haún (6,6% vaø 7,8% ôû
nhoùm nöõ thaønh thò 14-17 tuoåi vaø 18-21 tuoåi). Treân
toaøn maãu nghieân cöùu, 0,5% hay 42 thanh thieáu nieân
noùi hoï ñaõ töøng coá gaéng töï töû. Moät soá baèng chöùng
qua keå laïi vaø caùc hoà sô löu cuûa beänh vieän cho thaáy
töï töû laø moät vaán ñeà gaây töû vong vaø beänh taät cuûa
thanh thieáu nieân nghieâm troïng hôn nhieàu so vôùi keát
5
quaû cuûa SAVY . Keát quaû naøy cho thaáy raát caàn hieåu
saâu hôn veà caùc suy nghó vaø haønh vi töï gaây thöông
tích vaø töï huûy hoaïi cuûa giôùi treû, ñoàng thôøi tìm hieåu
nhöõng yeáu toá thuùc ñaåy hoï coù caùc haønh vi ñoù.
Nhìn chung, aûnh höôûng töø baïn beø laø “tích cöïc” vaø
“mang tính baûo veä”, ñöôïc theå hieän ôû choã baïn beø
ñaõ khoâng khuyeán khích nhöõng haønh vi coù haïi,
khoâng ruû reâ, loâi keùo vaøo nhöõng haønh vi coù haïi.
Ñoái vôùi taát caû caùc haønh vi nguy cô ñöôïc neâu ra
trong phoûng vaán, coù töø 65-75% thanh thieáu nieân
noùi raèng baïn beø ñaõ ñoäng vieân hoï traùnh xa caùc
haønh vi ñoù, hay duy trì caùc haønh vi tích cöïc nhö
khoâng huùt thuoác, khoâng quan heä tình duïc tröôùc
hoân nhaân vaø khoâng söû duïng ma tuùy. Ñaây laø keát
quaû raát ñaùng khích leä vaø caàn tìm hieåu saâu theâm ñeå
xem thanh thieáu nieân phaûn öùng nhö theá naøo tröôùc
nhöõng aûnh höôûng tích cöïc vaø tieâu cöïc töø baïn beø.
Ñaëc bieät laø raát caàn ñaùnh giaù tính phuø hôïp cuûa caùc
phöông phaùp giaùo duïc ñoàng ñaúng ñeå tieáp tuïc ñaàu
tö vaøo caùc phöông phaùp naøy nhaèm giuùp thanh
thieáu nieân taêng cöôøng söï hoã trôï cuûa baïn beø.
Moät soá thanh thieáu nieân nam 18-25 tuoåi coù baùo caùo
veà aûnh höôûng tieâu cöïc töø baïn beø, ñaëc bieät laø huùt
thuoác laù (28-35%) vaø uoáng röôïu bia (37-50%). Chæ
coù moät tyû leä raát nhoû 1,2% noùi chòu aûnh höôûng töø
baïn beø veà vieäc söû duïng ma tuùy. Tyû leä thanh thieáu
nieân thaønh thò (8-12%) bò loâi keùo vaøo vieäc quan heä
tình duïc tröôùc hoân nhaân cao hôn ôû noâng thoân (5,2
- 8,3%) Tyû leä nam thanh thieáu nieân 18-25 tuoåi bò
baïn beø loâi keùo xem phim khieâu daâm laø 8,5-13%,
cao hôn ôû thaønh thò so vôùi noâng thoân. Nöõ thanh
thieáu nieân traû lôøi khoâng bò aûnh höôûng tieâu cöïc naøo
töø baïn beø vôùi tyû leä döôùi 1%. Ñieàu naøy cho thaáy
khía caïnh giôùi döôøng nhö mang tính baûo veä, nhaát

8.4 AÛnh höôûng töø baïn beø vaø caùc

haønh vi nguy haïi
Thanh thieáu nieân ñöôïc hoûi veà aûnh höôûng töø baïn
beø, bao goàm caû aûnh höôûng tích cöïc ñeå ñoäng vieân
traùnh hoaëc choáng laïi nhöõng haønh vi nguy cô nhö
uoáng röôïu bia, gaây roái, xem phim khieâu daâm, vaø
aûnh höôûng tieâu cöïc nhö bò ruû reâ, eùp buoäc tham döï
vaøo nhöõng haønh vi naøy.

71
 Ñieàu tra Quoác gia veà Vò thaønh nieân vaø Thanh nieân Vieät Nam

laø ñoái vôùi nöõ thanh nieân khi phaân tích veà caùc aûnh
höôûng töø baïn beø lieân quan ñeán moät soá haønh vi
nguy cô nhö ñaõ ñöôïc khaûo saùt trong phaàn naøy.

Ngöôøi lôùn vaø ñoâi khi laø vò thaønh nieân vaø thanh
nieân thöôøng vieän lyù do aûnh höôûng töø baïn beø laø
nguyeân nhaân daãn ñeán caùc haønh vi nguy cô, trong
khi ñoù aûnh höôûng tích cöïc töø baïn beø thöôøng bò boû
queân. Moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ khuyeán caùo neân
thaän troïng khi coù caùi nhìn quaù ñôn giaûn veà aûnh
1. Leâ, Anh V; Leâ, Linh C; Phaïm, Cöôøng V. Keát quaû ban ñaàu
höôûng töø baïn beø, maø neân nhaán maïnh aùp löïc beân Cuoäc Ñieàu tra Lieân tröôøng veà Chaán thöông ôû Vieät Nam, Ñaïi
trong cuõng nhö aûnh höôûng cuûa phöông tieän thoâng Hoïc Y Teá Coâng Coäng Haø Noäi, 2003.
tin ñaïi chuùng ñaõ taïo ra söï khao khaùt trong thanh
2. Hoaøng vaø coäng söï. Tìm hieåu Caùc haønh vi aûnh höôûng ñeán
thieáu nieân muoán coù caùch haønh xöû, aên maëc hay baét
söùc khoûe vaø caùc yeáu toá nguy cô, baûo veä ôû hoïc sinh THPT
chöôùc nhöõng thaùi ñoä, haønh vi hoaëc giaù trò soáng cuûa ôû Tp. Hoà Chí Minh, Trung taâm Truyeàn thoâng Giaùo duïc Söùc
caùc baïn cuøng löùa6. Yeáu toá taâm lyù lieân quan ñeán khoûe Tp. HCM, 2002.
aûnh höôûng cuûa baïn beø caàn ñöôïc xem xeùt moät caùch
3. Hoäi nghò Phoøng choáng töï töû ñöôïc toå chöùc taïi Hueá. WHO
caån thaän, keå caû aùp löïc beân trong vaø töø moâi tröôøng
vaø Vuï Ñieàu trò Boä Y teá, thaùng 5-2004.
beân ngoaøi coù aûnh höôûng ñeán thanh thieáu nieân. Baïn
beø laø moät phaàn raát quan troïng trong cuoäc soáng cuûa 4. Caùc Dòch vuï Con ngöôøi, Naâng cao möùc soáng cuûa thanh
thanh thieáu nieân vaø keát quaû ñieàu tra SAVY cho thieáu nieân ôû bang Victoria. Baùo caùo toùm taét cuûa Cô quan
Caùc dòch vuï con ngöôøi, Melbourne Australia, 2004.
thaáy khoaûng 85% coù moät nhoùm baïn thöôøng xuyeân
chôi vôùi nhau, hoaëc cuøng giôùi hoaëc caû hai giôùi. 5. Jianlin J, Kleinman A, Becker AE. Vaán ñeà töï töû ôû Trung
Vieäc hieåu thaáu ñaùo aûnh höôûng cuûa baïn beø ñoái vôùi quoác hieän nay: Moâ hình nhaân khaåu hoïc töï töû noåi baät trong
thanh thieáu nieân seõ giuùp coù nhöõng chöông trình khung caûnh vaên hoùa xaõ hoäi, Boston, 2001.
can thieäp phuø hôïp ñoái vôùi giôùi treû. 6. Wyn J, White R. Haõy nghó veà thanh thieáu nieân theo caùch
khaùc, Allen vaø Unwin, Sydney, 1997.

72