ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?

–1

Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk

S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ

[# q*Ï˝# "ÕkHõ =∞Oz ѨÙã¨ÎHõO

How Did We Find Out The Earth is Round? by Isaac Asimov
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–1
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
~°K«~Ú`« : S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ
„ѨK«∞~°} : Ѷ≤„|=i, 2007
„Ѩ`«∞Å ã¨OYº : 3000 q+¨Ü«∞ ã¨∂zHõ
"≥Å : ~°∂. 15/–
1. Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO^•? ... 1
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ :
2. =∂Ü«∞=∞ÜÕ∞º `å~°Å∞ ... 7
[# q*Ï˝# "ÕkHõ
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK«∞~°}Å qÉèÏQÆO 3. =∂Ü«∞=∞ÜÕ∞º <å=Å∞ ... 14
WO\˜ <≥O. 8–1–6, ÉÏÖÏr~å=Ù ¿Ñ@, 4. Éèí∂q∞ KèåÜ«∞ ... 19
`≥<åe–522 202
á¶È<£ : 94405 03061 5. Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O ... 23

=∞Oz ѨÙã¨ÎHõO
12–13–452, gkè <≥O.1,
`å~åflHõ, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£–500 017.
ISBN 978–81–904518–0–2

=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<£û,

1–9–1126/a,
P*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–20.
á¶È<£ : 040–2767 8411
 1. Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO^•?

KåÖÏ KåÖÏ HÍÅO „H˜`«O Éèí∂q∞ K«^Œ∞#∞QÍ, |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO^Œx

J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞. K«∂_»_®xH˜ =∞i Éèí∂q∞ x[OQÍ<Õ |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO@∞OkQÍ!
ã¨=Ú„^ŒO =∞^茺֒ g∞~°∞ F Ѩ_»=Ö’ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î<åfl~°x J#∞HÀO_ç. h~°∞
#Å∞k‰õΩ¯ÖÏ K«^Œ∞#∞QÍ "åºÑ≤Oz LO@∞Ok. hÖÏHÍâ◊O É’i¡Oz# y<≥flÖÏ ^•x
g∞^Œ K«Hõ¯QÍ J=∞iáÈ~Ú#@∞ì =ÙO@∞Ok. xOy, h~°∞ Hõe¿ã ˆ~Y<Õ kHõÛ„HõO
v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 1
JO\Ï~°∞. P kHõÛ„HõO x[OQÍ<Õ F K«„HõOÖÏ =ÙO@∞Ok. P K«„HÍxH˜ g∞ˆ~ ^Õ=`åâßfiÅ∞ ÖÏQÆ∞`«∞O>Ë „ѨKO« _», Ç≤Ï~°}‡Ü«∞ ~°^OŒä Ö’ ã¨∂~°∞º_»∞ PHÍâ◊OÖ’
ˆHO„^ŒO. ZQÆ∞~°∞`«∂ =™êÎ_»∞ Jx WOHÍ H˘O^Œ~°∞ J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞. L^ŒÜ«∂<Õfl D
<ÕÅg∞^Œ L<åfl ‰õÄ_® kHõÛ„HõO =~°‰õÄ qã¨ÎiOz LO_»_»O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ã¨∂~°ºÉèíQÆ"å#∞_»∞ `«∂~°∞Ѩ٠k‰õΩ¯# ~°^äŒO Z‰õΩ¯`å_»∞. JÖÏ PÜ«∞#, PÜ«∞#
J~Ú`Õ Éèí∂q∞ g∞^Œ kHõÛ„HõO ã¨=∞OQÍ LO_»^Œ∞. K≥@∞¡, ѨÙ@ìÅ∞, Wà◊√§, |à◊√§ QÆ∞„~åÅ∞ QÍeÖ’ ZQÆ∞~°∞`«∂ =∞^蕺ǨÏflO ã¨=∞Ü«∂xH˜ #_ç<u≥ Î g∞^ŒH˜ KÕ~∞° ‰õΩO\Ï~°∞.
W=hfl LO_»_»O`À ZQÆ∞_»∞kQÆ∞_»∞QÍ LO@∞Ok. JHõ¯}∞‚Oz H˜OkH˜ kQÆ∞`«∂ ™êÜ«∞O„`åxH˜ Ѩ_»=∞\˜ JOK«∞x KÕ~°∞‰õΩO\Ï~°∞.
Éèí∂q∞ J#O`«OQÍ qã¨ÎiOz =ÙO@∞O^Œx ѨÙ~å`«# HÍÅOÖ’ =∞#∞+¨μÅ∞ ~å„u =∂„`«O P ã¨∂~°º ÉèíQÆ"å#∞_»∞, PÜ«∞# "≥∞i¿ã |OQÍ~°∞ ~°^äŒO Z=iH©
J#∞‰õΩ<Õ"åà◊√§. Éèí∂q∞, ã¨=Ú„^ŒO Hõeã≤ WÖÏ "≥_»Å∞ÊQÍ JOK«∞ÖË¡x Ñ¨à‹§OÖÏ HõxÑ≤OK«‰õΩO_® pHõ\’¡ *Ï~°∞‰õΩx L^ŒÜ«∂xHõÖÏ¡ `«∂~°∞Ê# „Ѩ`«ºHõΔ=∞=Ù`å~°∞.
qã¨ÎiOz =ÙO^Œ#∞‰õΩ<Õ"åà◊√§.
=∞i J^Õ x["≥∞`ÿ Õ ã¨∂~°∞º_ç ã¨OQÆu Uq∞\˜? ã¨∂~°∞º_»∞ L^ŒÜ∂« <Õfl `«∂~°∞Ê#
L^Œ~Ú™êÎ_∞» . qâßÖÏHÍâ◊=∞O`å ^•\˜ =∞m¡ ™êÜ«∞OHÍÅO Ѩ_=» ∞~°# Jã¨qÎ ∞™êÎ_∞» .
=∞~åfl_»∞ L^ŒÜ«∞O =∞m¡ `«∂~°∞ѨÙ# ÃÑ·H˜ `ÕÅ∞`å_»∞. nxfl q=iOK«_®xH˜ ~ÀE
L^ŒÜ«∞O F ã¨∂~°∞º_»∞ H˘`«ÎQÍ `«Ü«∂Ô~· ÃÑ·H˜ =™êÎ_»x „áêp#HÍÅOÖ’ J<Õ"å~°∞.
Jã¨Îq∞Oz# ã¨∂~°∞º_»∞ PK«∂H© ÖˉõΩO_® =∂Ü«∞=∞=Ù`å_»∞ J#fl=∂@! ã¨∂~°∞º_»∞
Ѩ_»=∞\˜ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Jã¨Îq∞Oz# `«~°∞"å`« ~å„uH˜ ~å„u ã¨∂~°∞º}˜‚ Ѩ_»=Ö’
ÃÑ\˜ì, K«∞~°∞QÍæ `≥_Õ¤ã≤, L^Œ~ÚOKÕO^Œ∞‰õΩ ã≤^ŒúOQÍ L^ŒÜ«∂xHõÖÏ¡ `«∂~°∞Ѩ٠k‰õΩ¯H˜
KÕ~°"Õ™êÎ~°∞ Jx =∞iH˘O^Œ~°∞ J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞.

QÆ∞„~åÅ ~°^äŒO g∞^Œ ã¨∂~°∞º_»∞

^èŒ$=`å~° `«Ñ¨Ê q∞QÆ`å `å~°Å∞ K«„HõQÆ`«∞ÅÖ’ u~°∞QÆ∞`å~Ú. P K«„HõQÆ`«∞Å∞

kHõÛ„HÍxH˜ J_»∞H˜¯ ‰õÄ_® áÈ`å~Ú. `å~°Å∞ ‰õÄ_»∂ `«∂~°∞Ê# ѨÙ\˜ì, Ѩ_»=∞\’¡
=Ú#∞QÆ∞`å~Ú.
JÖψQ K«O^Œ=∂=∞ ‰õÄ_® PHÍâ◊OÖ’ `«∂~°∞Ê#∞O_ç Ѩ_»=∞~°H˜ #_»∞™êÎ_»∞.
`å~°Å∂ JO`Õ. g\˜x =∞i ZÖÏQÀÖÏ q=iOKåeQÍ. „áêp#∞Å∞ WzÛ#
ã¨∂~°∞º_çx Ѩ_»=Ö’ `«∂~°∞Ê k‰õΩ¯H˜ KÕ~°Û@O q=~°}Å∞ `«ÖÏ`ÀHÍ ÖË#@∞ì =ÙO\Ï~Ú.
2 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 3

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ TǨÏ
x[OQÍ<Õ <ÕÅ K«^Œ∞#∞QÍ Jxfl k‰õΩ¯ÖÏ "åºÑ≤Oz LO@∞Ok J#∞‰õΩO^•O.
=∞i ^•x Ö’`«∞ ZO`«? F Q˘~Úº `«qfi`Õ. JÖÏ `«=Ùfi`«∂ áÈ`å=∂? P
`«=fiHÍxH˜ JO`«∞ LO_»^•? Éèí∂q∞ F "≥∞ÿÖ’, áÈh Ѩk "≥∞ÿà’¡, WOHÍ áÈh
Ü«∂Éèˇ· "≥∞ÿà’¡ =∞O^ŒO L#fl k=∞‡ÖÏO\˜k J#∞‰õΩO>Ë? =∞i Jk ˆH=ÅO
k=∞‡ÖÏO\˜k J~Ú`Õ ZO^Œ∞‰õΩ H˜O^ŒÑ¨_»^Œ∞?
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÜÕ∞#∞QÆ∞Å∞ "≥∂ã¨∞Î<åfl~Ú Hõ#∞Hõ Éèí∂q∞ H˜O^Œ Ѩ_»^Œ∞ J#∞‰õΩ<Õ
"å~°∞ „áêp# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞.
HÍx =∞i P U#∞QÆ∞Å∞ ^Õx g∞^Œ xÅ∞Û<åflÜ≥∂? =∞ˆ~"≥∂ P U#∞QÆ∞Åhfl
F ÃÑ^ŒÌ `åÉËÅ∞ g∞^Œ xÅ∞Û<åflÜ«∞@!
4 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
=∞i P `åÉËÅ∞ ã¨OQÆ`ÕO\˜? J^À ã¨∞qâßÅ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ D^Œ∞ÖÏ_»∞
`ÀO^Œ@.
J~Ú`Õ =∞i P ã¨=Ú„^ŒO J_»∞QÆ∞# U=ÚO^À? ^•xH˜Hõ ã¨=∂^è•#O
ÖË^Œ∞.
Hõ#∞Hõ Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ HõxÑ≤Oz#O`« =∂„`å# Jk |šѨ~°∞ѨÙQÍ
LO^Œx J#∞HÀ=_»O JO`« „âıÜ«∞㨯~°O HÍ^Œ∞. |šѨ~°∞ѨÙ^Œ#OÖ’ =Å¡=∂e#
ã¨=∞㨺Å∞.
D |šѨ~°∞Ѩ٠Éèí∂q∞`À =KÕÛ ã¨=∞㨺ŠQÆ∞iOz PÖ’zOK«# "åiÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜"å~°∞ „áêp# „w‰õΩÅ∞. „Ѩã¨∞Î`«O @s¯ J#|_Õ ^Õâ◊Ѩ٠Ѩ_»=∞\˜ f~°OÖ’
Ô~O_»∞"ÕÅ S^Œ∞=O^ŒÅ Uà◊§ „H˜`«O gà◊√§ rqOKÕ"å~°∞. "åiÖ’ XHõ_»∞
P<åH©û=∂O_»~ü. ã¨∂~°ºÉèíQÆ"å#∞_»∞, "≥∞i¿ã ~°^ä•Å∞, Zyˆ~ QÆ∞„~åÅ∞ D ÉèÏQÀ`«O
J`«_çH˜ #K«ÛÖË^Œ∞. xt~åui PHÍâ◊O ˆHã≤ K«∂ã≤ Jã¨ÖËO\˜ W^ŒO`å Jx
PÖ’zOKÕ"å_»∞.
XHõ ~å„u JÖψQ PHÍâ◊OÖ’ `å~°Å ˆHã≤ K«∂ã¨∂Î ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. ~å„u"Õà◊
Jq ‰õÄ_® PHÍâ◊OÖ’ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î<åfl~Ú. XHõ `å~° =∂„`«O Hõ^ŒÅ_»O ÖË^Œ∞.
J^Õ ^èŒ$=`å~°. L`«Î~åHÍâ◊OÖ’ ~å„`«O`å JÖÏ L`«ÎQÍ ‰õÄ~°∞Ûx LOk. „Ѩf
~å„f JHõ¯_Õ ã≤÷~°OQÍ HõxÑ≤OzOk. ^•x ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ L#fl `å~°Å∞ ^•x K«∞@∂ì
=$`åÎHÍ~°OÖ’ u~°∞QÆ∞ `«∞<åfl~Ú. ^•x ^ŒQÆæ~° L#flq z#fl =$`åÎÖ’¡, ^Œ∂~°OQÍ
L#flq ÃÑ^ŒÌ =$`åÎÖ’¡ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
pHõ \ ˜ PHÍâ◊ O Ö’ `å~° Å ∞ xÜ« ∞ `« Q Æ ` « ∞ ÅÖ’ u~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ <åflÜ« ∞ x
J<åH©û=∂O_»~üH˜ ã¨Ê+¨ìOQÍ HõxÑ≤OzOk. HõOksQÆÅ ^ŒO_»∞ÖÏ `å~°Å∞ W+¨ìO
=zÛ#@∞ì `å~å_»_»O ÖË^Œ∞.
`å~°Åhfl Hõeã≤ Hõ^Œ∞Å∞`«∞<åfl~Ú.
PHÍâ◊=∞O>Ë _˘Å¡QÍ LO_Õ F ÃÑ^Œ|Ì Ou, F ''QÀà◊O—— Jx TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl_»∞
J<åH©û=∂O_»~ü. P QÀà◊O F J^Œ$â◊º JHõΔO g∞^Œ∞QÍ Ñ¨i„Éèíq∞™ÈÎOk. P JHΔÍxH˜
XHõ H˘ã¨ ^èŒ$=`å~° kâ◊QÍ ã¨∂z™ÈÎOk. Ô~O_»= H˘ã¨ =∂„`«O Z@∞ LO^À
HõxÑ≤OK«_»O ÖË^Œ∞.
~ÀE P QÀà◊O u~°∞QÆ∞`ÀOk, ''Ѩi„Éèíq∞™ÈÎOk.—— `å~°HõÅhfl P QÀàÏxH˜
JO@∞H˘x ^•x`À áê@∞ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Hˆ Jhfl XˆHÖÏ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 5
ã¨∂~°ºK«O„^Œ∞Å∞ ‰õÄ_® JÖψQ PHÍâßxfl JO@∞‰õΩx L^Œ~Úã¨∂Î, Jã¨Îq∞ã¨∂Î
L<åfl~Ú.
PHÍâ◊O QÀà◊O J~Ú<å Éèí∂q∞ K«^Œ∞#∞QÍ LO_˘K«∞Û##fl=∂@. PHÍâ◊=∞<Õ
QÀàÏxH˜ ˆHO„^ŒOÖ’ Éèí∂q∞ F K«^Œ∞<≥·# ѨÅHõÖÏ qã¨ÎiOz LO^Œx TÇ≤ÏOKå_»∞
J<åH©û=∂O_»~ü.
JÖÏ P PHÍâ◊QÀà◊O u~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ, `«∂~°∞ÊÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ L^Œ~ÚOz,
PHÍâ◊O ^•\˜, Ѩ_»=∞\’¡ Jã¨Îq∞™êÎ_»∞. uiˆQ PHÍâ◊O ^•xfl "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`ÀOk.
^èŒ$=`å~°
J^Œ$â◊º JHõΔO g∞^Œ Ѩi„Éèíq∞ã¨∞Î#fl PHÍâ◊QÀà◊O
PHÍâ◊O u~°∞QÆ∞`«∂ ã¨∂~°∞º}˜‚ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍxH˜ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`ÀOk. PHÍâ◊O WOHÍ
JÖψQ u~°∞QÆ∞`«∂ ã¨∂~°∞º}˜‚ `«∂~°∞Ѩ٠k‰õΩ¯‰õΩ `≥zÛ#ѨÙÊ_»∞ =∞m§ ѨQÆÅ=Ù`«∞Ok.
K«O„^Œ∞_»∞, #HõΔ„`åÅ∞ ‰õÄ_® WÖψQ Hõ^Œ∞Å∞`å~Ú. QÆ`«OÖ’ K≥ѨÙʉõΩ#fl PÖ’K«#Å
Hõ<åfl J<åH©û =∂O_»~ü PÖ’K«# J~°÷=O`«OQÍ LOk. ã¨∂~°∞º_»∞ „Ѩf ~å„u
K«zÛ =∞m§ ѨÙ@ì_»O ÖË^Œ∞. Ѩ_»=Å g∞^Œ pHõ\’¡ Ѩܫ∞#O HÍ=_»O ÖË^Œ∞. ÉÏ<Õ
=ÙOk. J~Ú<å J<åH©û =∂O_»~Hü ˜ `«$Ñ≤Î HõÅQÆÖ^Ë ∞Œ . WOHÍ PÖ’zã¨∂<Î Õ L<åfl_»∞.
6 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
2. =∂Ü«∞=∞ÜÕ∞º `å~°Å∞
PHÍâ◊=∞<Õ QÀàÏxH˜ #_çÉÁ_»∞Ö¤ ’ ã≤~÷ O° QÍ kQÆ|_ç L#fl ѨÅHˆ Éè∂í q∞ J~Ú`Õ,
Éèí∂q∞ JOK«∞Å =~°‰õΩ WOK«Hͯ "≥o¡ Éèí∂=∂ºHÍâßÅ∞ Hõe¿ã KÀ@∞x K«∂_˘K«∞Û
Hõ^•? `«∂~°∞ÊÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ L^Œ~ÚOKÕ KÀ\˜H˜ áÈ=K«∞Û. ^•xfl JO^Œ∞HÀ=K«∞Û,
JO@∞HÀ=K«∞Û (P "Õ_çH˜ =∞#O =∞ã≤ H͉õΩO_® LO>Ë!)
J^Õ q^èOŒ QÍ Ñ¨_=» ∞\˜ JOK«∞ÅH˜ áÈ`Õ ã¨∂~°∞º_»∞ Jã¨qÎ ∞OKÕ KÀ\˜H˜ áÈ=K«∞Û.
Z<Àfl â◊`åÉÏÌÅ „H˜`«O =∞#∞+¨μÅ∞ x[OQÍ Jk ã¨OÉèí=O J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞.
xOy <ÕÅ Hõeã≤# KÀ\˜H˜ KÕi P ^Œ$âߺxfl uÅH˜ã¨∞Î#fl =∞x+≤ ÉÁ=∞‡Å∞ ‰õÄ_®
"Õ¿ã"å~°∞. Éèí∂q∞ JOK«∞ g∞^Œ #∞Oz H˘kÌQÍ =ÚO^Œ∞H˜ =Oy K«∂¿ãÎ YQÀàÏxfl
y~°y~° u¿ÑÊ Ü«∞O„`«*ÏÅ=∞O`å Hõà◊§H˜ Hõ\ ˜ì#@∞ì HõxÑ≤OKÕ^Œ@.
HÍx „áêp# „w‰õΩÅH˜ =∂„`«O W^ŒO`å q∞OQÆ∞_»∞ Ѩ_»ÖË^Œ∞. `«∂~°∞ÊÔH·`Õ<ÕO,
Ѩ_»=∞\˜ÔH·`Õ<ÕO ZO`« „Ѩܫ∂}˜Oz<å ã¨∂~°º, K«O„^Œ, `å~å=oH˜ XHõ¯ JOQÆ∞à◊O
‰õÄ_® ^ŒQÆæ~° HÍ=_»O HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. PHÍâßxH˜ XHõ JOK«∞ #∞O_ç =∞~À JOK«∞H˜
|Ǩïâ◊ Éè∂í q∞ qã¨iÎ Oz ÖË^"Õ ∂≥ . kHõÛ„HõO =^ŒÌ Éè∂í =∂ºHÍâßÅ∞ UHõO J=Ù`«∞#fl@∞ì
HõxÑ≤OKÕk ˆH=ÅO =∞# Hõà◊√§ KÕ¿ã „Éèí"Õ∞<Õ"≥∂.
|Ǩïâß Éèí∂q∞ Ñ¨à‹§O ÖÏQÍ<Õ L<åfl, YQÀà◊O ^•x Hõ<åfl KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ^Õ"≥∂.
J@∞=O@ѨÙÊ_»∞ ã¨∂~°º, K«O„^Œ, `å~å=o Éè∂í q∞ JOK«∞Å #∞O_ô KåÖÏ ^Œ∂~°OQÍ
LO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« Éèí∂q∞ #∞O_ç Z=~°∂ "å\˜x JO^Œ∞HÀÖË~°∞.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 7

=∞^茺 Ü«ÚQÍÅÖ’ qâ◊fiO TǨ z„`«O
HÍx Éèí∂q∞ x[OQÍ<Õ YQÀàÏxH˜ ˆHO„^ŒOÖ’ LO>Ë, YQÀà◊O Éèí∂q∞H˜
KåÖÏ ^Œ∂~°OÖ’ LO>Ë, Éèí∂q∞ g∞^Œ Ü«∂„u‰õΩÅ∞ ZO`« „Ѩܫ∂}˜Oz<å Éèí∂q∞
JOK«∞Å∞ KÕ~°ÖË^Õ.
|Ǩïâ◊ó Éèí∂q∞ g∞^Œ <ÕÅ =Ù#fl ÉèÏQÆO =∞^茺 ÉèÏQÆOÖ’ LO_ç, ^•x K«∞@∂ì
h~°∞ LO^Õ"∂≥ . `«y#O`« ^Œ∂~åÅ∞ „ѨÜ∂« }˜Oz# Ü«∂„uHõÅ∞ ZѨÙÊ_»∂ ã¨=Ú„^•<Õfl
KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~°∞. Hõ#∞Hõ Éè∂í q∞ JOK«∞Å =~°‰Ωõ qã¨iÎ Oz =Ù#flk ã¨=Ú„^Œ"∞Õ ##fl=∂@.
„áêp# HÍÅOÖ’ <åq‰õΩÅ∞ f~°O #∞O_ç ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ =∞s Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°O
„Ѩܫ∂}˜OKÕ"å~°∞ HÍ~°∞. JO^Œ∞ˆH HÍÉ’Å∞ ѨÙ_»q∞ Ñ¨à‹¡O JOK«∞Åx "åÔ~ѨÙÊ_»∂
KÕ~°∞HÀÖË^Œ∞.
=∞Ô~`· Õ Éè∂í q∞ JOK«∞Å =^ŒÌ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ h~°∞ J=`«eH˜ ZO^Œ∞‰õΩ XeH˜áÈ=_»O
ÖË^Œ∞?
|Ǩïâ◊ Éèí∂q∞ JOK«∞Å =^ŒÌ H˘kÌQÍ ÃÑ·H˜ ÖËz LO^Õ"≥∂. JO^Œ∞ˆH h~°∞
XeH˜ áȉõΩO_® Xky LO^Õ"≥∂. |Ǩïâ◊ Éèí∂q∞ Ñ¨à‹¡OÖÏ HÍHõ F "≥_»ÖÏÊ\˜
zѨÊÖÏ LO^Õ"≥∂.
8 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
=∞i J^Õ x["≥∞ÿ`Õ Jã¨Å∞ Éèí∂q∞ "≥Ú`«ÎO ZO^Œ∞‰õΩ H˜O^Œ Ѩ_çáÈ=_»O
ÖË^Œ∞?
PHÍâ◊O QÀà◊O J#∞‰õΩ<åfl, L^ŒÜ«∞O, JãÎ̈=∞Ü«∂Å∞ ZÖÏQÀÖÏ q=iOz<å
Éèí∂q∞ K«^Œ∞#∞QÍ LOk J#∞HÀ=_»O =∂„`«O ÃÑ^ŒÌ ã¨=∞㨺QÍ<Õ LOk.
Éèí∂q∞ Ñ¨à‹¡OÖÏ HÍHõáÈ`Õ =∞i U PHÍ~°OÖ’ LOk?
=∞m¡ F ™êi PHÍâ◊OÖ’H˜ K«∂^•ÌO. PHÍâ◊OÖ’ Z<Àfl "≥∞i¿ã =ã¨∞Î=ÙÅ∞
HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. HÍx "å\˜Ö’ KåÖÏ =∞@∞‰õΩ `å~°ÖË.
K«∂¿ã Hõà◊¡H˜ `å~°Å∞ z#fl HÍOu aO^Œ∞=ÙÖÏ¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Hõ#∞Hõ „áêp#∞Å∞
"å\˜ QÆ∞iOz ÃÑ^ŒÌQÍ Ug∞ K≥ѨÊÖËHõáÈÜ«∂~°∞.
Éèí∂q∞ XHõ Ö’`«∞ `«‰õΩ¯= áê„`«
PHÍâ◊OÖ’ HõxÑ≤OKÕ =ã¨∞Î=ÙÖ’¡ Ô~O_»∞ =∂„`«O aè#fl"≥∞ÿ#q. Jq ã¨∂~°∞º_»∞,
K«O„^Œ∞_»∞.
ã¨∂~°∞º_»∞ ZÅ¡"Õà◊ÖÏ F HÍOuK«„HõOÖÏ HõxÑ≤™êÎ_»∞. HÍx K«O„^Œ∞_»∞ JÖÏ
HÍ^Œ∞. H˘xfl™ê~°∞¡ ѨÓiÎ =$`«ÎO ÖÏQÍ#∞, =∞i H˘xfl™ê~°∞¡ J~°÷=$`«ÎO ÖÏQÍ#∞
HõxÑ≤™êÎ_»∞. H˘xfl™ê~°∞¡ P Ô~O\˜H© =∞^茺ã¨ÎOQÍ HõxÑ≤™êÎ_»∞. =∞i H˘xfl™ê~°∞¡
ã¨#flHÍOu KåѨOÖÏ HõxÑ≤™êÎ_»∞. JѨÙÊ_»∞ ^•xfl ''<≥Å=OHõ—— JO\ÏO.
„Ѩf ~å„f K«O^Œ=∂=∞x „â◊^ŒúQÍ QÆ=∞xOz# „w‰õΩÅ∞ ã¨∂~°∞º_ç |\˜ì
PHÍâ◊OÖ’ K«O„^Œ∞x™ê÷#O =∂~°∞`«∂ ~å=_»O QÆ∞iÎOKå~°∞. ™ê÷#O`À ÉÏ@∞ ~°∂ѨO
‰õÄ_® =∂~°_»O QÆ=∞xOKå~°∞.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 9
 K«O„^Œ∞_»∞, ã¨∂~°∞º_»∞ Éèí∂q∞H˜ J@∞ W@∞QÍ L#flѨÙÊ_»∞ K«O„^Œ∞_»∞ ZѨÙÊ_»∂
xO_»∞QÍ HõxÑ≤OKÕ"å_»∞. ã¨∂~°ºHÍOu Éèí∂q∞x ^•\˜ K«O^Œ=∂=∞ =ÚYO g∞^Œ
Ѩ_Õk. K«O^Œ=∂=∞ xO_»∞QÍ "≥∞i¿ã"å_»∞.
K«O„^Œ∞_»∞, ã¨∂~°∞º_»∞ Éèí∂q∞H˜ XHõ ѨˆH¯ L#flѨÙÊ_»∞ K«O^Œ=∂=∞ Jã¨Å∞
HõxÑ≤OKÕ"å_Õ HÍ_»∞. "åiH˜ HõxÑ≤OKÕ K«O„^Œ∞_ç áê~°≈fiO ã¨∂~°ºHÍOu ™ÈHõHõ
pHõ\ Q˜ Í LO_Õk. Wk QÆ=∞xOz# „áêp# ѨO_ç`∞« Å∞ ã¨∂~°∞º_çH˜ ã¨fiÜ«∞O „ѨHÍâ◊O
=ÙOk QÍx, K«O„^Œ∞_çH˜ ÖË^Œ∞ Jx f~å‡xOKå~°∞. ã¨∂~°∞º_ç `Õ[O =Å¡ K«O„^Œ∞_çH˜
â’Éèí J|∞ƒ`ÀOk. K«O„^Œ∞_çk ''„ѨuaOa`« HÍOu——.
„áêp# „w‰õΩÅ∞ *Ϻq∞u J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»O „áê~°OaèOKå~°∞. *Ϻq∞u
JO>Ë =ã¨∞Î=ÙÅ PHõ$`«∞Å âß„ã¨ÎO. K«O„^Œ∞_ç HÍOu=∞Ü«∞ áê~°≈fiO Ü≥ÚHõ¯ ~°∂ѨO
ZÖÏ =∂~°∞`ÀO^À *Ï„QÆ`QΫ Í Ñ¨ijeOK«™êQÍ~°∞. J~°K÷ O« „kHõ, <≥Å=OHõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
~°∂áêÅhfl Ѩiâ’kèOKå~°∞. K«O„^Œ∞_ç HÍOu=∞Ü«∞ áê~°≈fiO JÖÏO\˜ ~°∂áêÅ∞
^•ÖÏÛÅO>Ë K«O„^Œ∞_»∞ F |OuÖÏ, QÀàÏHÍ~°OÖ’ LO_ç LO_®Åx `ÕÖÏÛ~°∞.
=∞i ã¨∂~°∞º_ç ~°∂Ѩو~YÅ =∂>Ëq∞\˜? Jk K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ HÍOux
„Ѩã¨i™ÈÎOk. Jxfl k‰õΩ¯Å #∞O_ç ã¨=∂#OQÍ „Ѩã¨i™ÈÎOk. K«O„^Œ∞_»∞, ã¨∂~°∞º_»∞
Éèí∂q∞H˜ W~°∞ѨHõ¯Å L<åfl, XˆH "≥·Ñ¨Ù L<åfl K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ Ѩ_Õ ã¨∂~°ºHÍOuÖ’
ÃÇÏK«∞Û `«QÆ∞æÅ∞ LO_Õq HÍ=Ù. ã¨∂~°∞º_»∞ QÀà◊O J~Ú`Õ `«Ñ¨Ê Wk ™ê^茺O HÍ^Œ∞.
K«O„^ŒHõà◊Å∞
W=hfl K«∂ã≤# J<åH©û=∂O_»~ü qâ◊fiOÖ’ L#fl =¸_»∞ =ã¨∞Î=ÙÅH˜ XˆH
~°∂ѨO LO_»_»O QÆ=∞xOKå_»∞. XHõ\ ˜ ã¨∂~°∞º_»∞, Ô~O_»=k K«O„^Œ∞_»∞, =¸_Àk
ã¨=∞ã¨Î qâ◊fiO. =¸_»∂ QÀàÏÖË.
JO>Ë Éèí∂q∞ ‰õÄ_® QÀà◊"Õ∞<å? JO>Ë Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ ÖË^•?
HÍHõáÈ=K«∞Û<Õ"≥∂. xOyH˜, <ÕÅH˜ xÜ«∞=∂Å∞ "Õ~°∞ HÍ=K«∞Û. PHÍâ◊=¸,
JO^Œ∞Ö’x H˘xfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ QÀàÏÅ∞ J~Ú#O`« =∂„`å# Éèí∂q∞ ‰õÄ_® QÀà◊O
HÍ"åÅ<Õ=ÚOk? =∞i ã¨∂~°∞º_»∞ "Õ_çQÍ xѨÙÊÅ∞ Hõ‰õΩ¯`«∞O>Ë, Éèí∂q∞ K«Å¡QÍ
Ǩ~ÚQÍ ÖË^∂Œ ? K«O„^Œ∞_»∞ PHÍâ◊OÖ’ qǨÏiã¨∞OÎ >Ë, Éè∂í q∞ Hõ^ÅŒ ‰õΩO_® ã≤~÷ O° QÍ
L#fl@∞ì ÖË^Œ∂? PHÍâ◊O xO_® "≥∞i¿ã `å~°HõÅ∞ á⁄ky L<åfl~Ú QÍx Éèí∂q∞
g∞^Œ ÖË=ÙQÍ? Hõ#∞Hõ Éè∂í q∞ ~°∂ѨO Uq∞\’ `≥Å∞ÛHÀ"åÅO>Ë Éè∂í q∞<Õ Ñ¨ijeOKåe
QÍx `«u=∂ =ã¨∞Î=ÙÅ`À áÈÅÛ‰õÄ_»^Œ∞.

`å~°Å
=∂~°∞`«∞#fl ã≤÷u

1 2
3 4
â◊√Hõ¡Ñ¨HõΔq∞
10 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
5 6
7 8
Hõ$+¨‚ѨHõΔq∞
㨈~ J~Ú`Õ uiy Éèí∂q∞ˆH ky =zÛ F „Ѩâ◊fl J_»∞QÆ∞^•O – Éèí∂q∞ g∞^Œ
qq^èŒ „áêO`åÅÖ’ `å~°Å∞ qaè#fl s`«∞ÅÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
Éè∂í q∞ K«^∞Œ #∞QÍ LO>Ë JÖÏ [~°Q^Æ ∞Œ . ~å„u"Õà◊ PHÍâ◊O Hˆ ã≤ K«∂ã≤#ѨÙÊ_»∞,
PHÍâ◊O ã¨Ê+¨Oì QÍ LO>Ë #Hõ„Δ `åÅhfl HõxÑ≤™êÎ~Ú. K«^∞Œ <≥#· Éè∂í q∞ g∞^Œ ZHõ¯_»∞<åfl
J"Õ `å~°Å∞ HõxÑ≤OKåe.
HÍx x*ÏxH˜ JÖÏ ÖË"Õ!
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 11
 „áêp# HÍÅOÖ’ ZO`À =∞Ok ã¨∞n~°… Ü«∂„`«Å∞ KÕã≤# "åà◊√§ L<åfl~°∞. áÈh Éèí∂q∞ F zÅ∞O _»ÉσÖÏ, F ''ã¨÷OÉèíO——ÖÏ LO^Õ"≥∂. J<åH©û=∂O_»~ü
L`«~Î åxH˜ „ѨÜ∂« }O KÕã#≤ "å~°∞ JHõ¯_» PHÍâ◊OÖ’ `å~°Å∞ HÍã¨Î "Õ~∞° QÍ =ÙO_»_O» ã¨iQÍæ WÖψQ TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. YQÀà◊O ˆHO„^ŒOÖ’ ã≤÷~°OQÍ xez L#fl F
QÆ=∞xOKå~°∞. "åà◊¡ ™⁄O`« Tà’¡ ^ŒH˜Δ} kHõÛ„HõOÖ’ HõxÑ≤OKÕ `å~°Å∞ D L`«Î~° ã¨ÎOÉèíOÖÏ Éèí∂q∞x TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. ã¨÷OÉèíO =OѨ٠"≥O@ L`«Î~åxH˜
„áêO`åÖ’¡ Jã¨Å∞ HõxÑ≤OKÕ"Õ HÍ=Ù. HÍx =∞m§ `«=∞ ã¨fi„QÍ=∂xH˜ uiy =zÛ „Ѩܫ∂}˜Oz "≥#‰õΩ¯ K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë ^ŒH˜Δ}Ï# L#fl H˘xfl `å~°Å∞ P =OѨ٠"≥#∞Hõ
K«∂¿ãÎ L`«Î~°OÖ’ HõxÑ≤OK«x `å~°Å∞ =∞m¡ „Ѩ`«ºHõΔ=∞ÜÕ∞ºq. ^•‰õΩ¯O\Ï~Ú. JÖψQ ^ŒH˜Δ}ÏxH˜ „Ѩܫ∂}˜Oz "≥#‰õΩ¯ K«∂¿ãÎ, =OѨ٠"≥#∞Hõ
^ŒH}Δ˜ OQÍ „ѨÜ∂« }˜Oz# "åi J#∞Éè=í O ‰õÄ_® JÖψQ LOk. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ L`«Î~å# L#fl H˘xfl `å~°Å∞ ^•‰õΩ¯O\Ï~Ú.
^ŒH˜Δ} kHõÛ„HÍxH˜ P=Å HõxÑ≤OK«x `å~°Å∞ WѨÙÊ_»∞ K«Hõ¯QÍ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. XHÀ¯KÀ@ PHÍâ◊O XHÀ¯ q^èŒOQÍ ZO^Œ∞‰õΩ HõxÑ≤ã¨∞ÎO^À JѨÙÊ_»∞ J~°÷O
WO\˜H˜ uiy =KåÛHõ J=hfl =∞m¡ =∂Ü«∞O JÜÕ∞ºq. J~ÚºOk.
L`«~Î ° kHõÛ„HõO q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® D q+¨Ü∞« O x[=∞~ÚºOk. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’
H˘xfl `å~°Å∞ L`«Î~° kHõÛ„HÍxH˜ H˘kÌQÍ H˜OkH˜ kQÆ_»O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. H˘OK≥O
L`«Î~åkQÍ „Ѩܫ∂}˜Oz K«∂¿ãÎ P `å~°Å∞ kHõÛ„HõO H˜OkH˜ kQƉõΩO_® HÍã¨ÎO`«
ÃÑ·<Õ =ÙO_»_»O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. J^Õ q^èŒOQÍ ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ L`«Î~° kHõÛ„HÍxH˜ H˘kÌQÍ
ÃÑ·QÍ HõxÑ≤Oz# `å~°Å∞ ^ŒH˜Δ}OQÍ „Ѩܫ∂}˜¿ãÎ, kHõÛ„HõO H˜OkH˜ kQÆ_»O
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

Éèí∂q∞ XHõ 'ã¨ÎOÉèíO—

WO`«H© K≥á⁄ÊKÕÛ^Õ=∞O>Ë Éèí∂q∞ g∞^Œ Jxfl KÀ@¡ #∞O_ç Jxfl `å~°Å∞

HõxÑ≤OK«=Ù. Hõ#∞Hõ Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ ÖË^Œ#fl=∂@.
12 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 13
3. =∂Ü«∞O JÜÕ∞º <å=Å∞
J<åH©û=∂O_»~ü „ѨuáêkOz# ã¨÷OÉèÏHÍ~° Éèí∂q∞`À H˘xfl ã¨=∞㨺Å∞
L<åfl~Ú.
"≥Ú^Œ\ ˜k, Éèí∂q∞ ã¨÷OÉèÏHÍ~°OÖ’ LO>Ë K«∂_»_®xH˜ K«^Œ∞#∞QÍ ZO^Œ∞‰õΩ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk?
ã¨=∂^è•#O Hõ+¨ìO HÍ^Œ∞. Éèí∂q∞ JO`« ÃÑ^ŒÌk Hõ#∞Hõ, =∞#O WO`« z#fl
"åà◊§O Hõ#∞Hõ =∞#‰õΩ HõxÑ≤OKÕk KåÖÏ z#fl ÉèÏQÆ"Õ∞. Éèí∂q∞ g∞^Œ F z#fl
ÉèÏQÆOÖ’ =OѨ٠KåÖÏ `«‰Ωõ ¯"Õ LO@∞Ok Hõ#∞Hõ LѨi`«ÅO K«^∞Œ #∞QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
Jk `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®#H˜ F Ô~O_»∞ J_»∞QÆ∞Å∞ Ѩi=∂}O ^•HÍ T^Œ|_»¤ F
QÍe|∞_»QÆx TÇ≤ÏOK«∞HÀO_ç. ^•x g∞^Œ 1/8 JOQÆ∞à◊O "åºã¨O =Ù#fl F z#fl
=$`åÎxfl TÇ≤ÏOK«∞HÀO_ç. |∞_»QÆ g∞^Œ JO`« =∂„`«"∞Õ K«∂_»QÅÆ F z#fl ѨÙ~°∞QÆ∞H˜
|∞_»QÆ K«^Œ∞#∞QÍ<Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍx Ô~O_»= ã¨=∂^è•#O H˘OK≥O Hõ+¨ìO. L`«Î~°OQÍ<À, ^ŒH˜Δ}OQÍ<À
„ѨÜ∂« }˜ã∞¨ #Î flѨÙÊ_»∞ H˘O_»g∞^Œ #∞O_ç H˜O^ŒH˜ kQÆ∞`«∞#fl@∞ì ZO^Œ∞‰õΩ JxÑ≤OK«^∞Œ ?
ZO^Œ∞‰õΩ H˜O^ŒH˜ *ÏiáÈ=Ú?
<ÕÅ KåÖÏ Hõ~°∞‰õΩQÍ, QÆ~°∞‰õΩQÍ LOk Hõ#∞Hõ *Ï~°‰õΩO_® PѨÙ`«∞Ok
J#∞‰õΩO\ψ~"≥∂. HÍx QÆ~∞° ‰õΩ <ÕÅ g∞^Œ „ѨÜ∂« }˜OK«#ѨÙÊ_»∞ UO [~°∞QÆ∞`«∞Ok?
L^•Ç¨Ï~°}H˜ ™êѶ‘QÍ LO_Õ ã¨=Ú„^Œ `«ÅO g∞^Œ L`«Î~°OQÍ<À, ^ŒH˜Δ}OQÍ<À
„Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î#flѨÙÊ_»∞ UO [~°∞QÆ∞`ÀOk?
14 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
XHõ ÃÑ^ŒÌ QÀà◊O g∞^Œ XHõ z#fl =$`«ÎO |šѨ~°∞ѨÙQÍ JxÑ≤ã¨∞ÎOk
F_» =ÚO^Œ∞H˜ ZO^Œ∞‰õΩ *ÏiáÈ^Œ∞? Jã¨Å∞ P =∂@H˜ =¿ãÎ ã¨=Ú„^Œ"Õ∞
=ÚO^Œ∞H˜ *Ïi, Éèí∂q∞x =ke PHÍâ◊OÖ’H˜ ZO^Œ∞‰õΩ XeH˜áÈ^Œ∞?
D „Ѩâfl◊ H˜ J<åH©û=∂O_»~ü =^ŒÌ ã¨=∂^è•#O ÖË^∞Œ . Éè∂í q∞ ã¨O÷ ÉèOí ÖÏ LO^Œx
`«ÅáÈÜ«∞_»O `«Ñ¨Ê pHõ\ ˜ PHÍâ◊OÖ’ HõxÑ≤OKÕ q=~åÅH˜ =∞i "Õˆ~ ã¨=∂^è•#O
^˘~°HõÖË^Œ∞.
JO`ÕHÍHõ Éèí∂q∞ L`«Î~°O, ^ŒH˜Δ}OQÍ<Õ ZO^Œ∞‰õΩ =OѨ٠u~°∞QÆ∞`«∞Ok?
`«∂~°∞ÊH˜ QÍx, Ѩ_»=∞~°H˜ QÍx áÈ`Õ U=∞=Ù`«∞Ok? #HõΔ„`åÅ ^Œ$â◊º ~°∂ѨO
=∂~°∞`«∞O^•? `«∂~°∞ÊH˜ „Ѩܫ∂}˜¿ãΠѨ_»=∞\˜ kHõÛ„HõO "≥#∞Hõ #HõΔ„`åÅ∞ U"≥·<å
=∂Ü«∞=∞=Ù`åÜ«∂? JÖψQ Ѩ_»=∞\˜H˜ „Ѩܫ∂}˜¿ãÎ `«∂~°∞Ê kHõÛ„HõO "≥#∞Hõ
#HõΔ„`åÅ∞ =∂Ü«∞=∞=Ù`åÜ«∂?
Jk K≥ѨÊ_»O H˘OK≥O Hõ+¨ìO. ZO^Œ∞HõO>Ë PHÍâ◊O Ѩi„Éèíq∞ã¨∂Î =ÙO@∞Ok
Hõ#∞Hõ `å~°Å∞ `«∂~°∞Ѩ٠kâ◊Ö’ L^Œ~ÚOz, Ѩ_»=∞@# Jã¨Îq∞ã¨∂Î Jã¨Î=∂#=¸
HõxÑ≤™êÎ~Ú. Hõ#∞Hõ `«∂~°∞Ê, Ѩ_»=∞~° kâ◊ÅÖ’ „Ѩܫ∂}˜OK«_»O =Å¡ D „Ѩâ◊fl
`́^ΰ.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 15
 PHÍâ◊O u~°QÆ_»O PyáÈ`Õ `å~°Å∞ `«∂~°∞Ê, Ѩ_»=∞~°ÅÖ’ „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿ,
=∂Ü«∞=∞=Ù`åÜ≥∂ ÖË^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k. HÍx PHÍâ◊O Hõ}Δ O ‰õÄ_® xÅHõ_» ÖˉΩõ O_®
u~°∞QÆ∞`«∞O^Õ! HÍ|\˜ì Jk ÖÏÉèíO ÖË^Œ∞.
=∞i ™êHõΔ ºO ÖˉõΩO_® f~å‡<åÅ∞ K≥Ü«∞º_»O ã¨Ô~·# Ѩx HÍ^Œ∞. U^≥·<å
`ÕÖÏÛÅO>Ë ™êHΔͺ^è•~°O LO_®e.
|Ǩïâ◊ Éèí∂q∞ PHõ$u QÆ∞iOz ã¨=∂Kå~°O ~å|@ì_®xH˜ PHÍâ◊O Ü≥ÚHõ¯
u~°∞QÆ∞_»∞`À ã¨O|O^èŒOÖËx =∞~À Ѩ^Œúu LO^Õ"≥∂.
J@∞=O\˜ ã¨=∂Kå~°O PHÍâ◊OÖ’ HÍHõ ã¨=Ú„^ŒO f~°OÖ’ ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok.
kHõÛ„HõO =^ŒÌ =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞#fl F_»
16 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO>Ë f~°O #∞O_ç „Hõ=∞OQÍ ^Œ∂~°O J=Ù`«∞#fl F_»
WOHÍ WOHÍ z#flQÍ HÍ=_»O HõxÑ≤OKåe. JÖÏ z#flQÍ J=Ù`«∂, z=iH˜ z#fl
aO^Œ∞"≥· =∂Ü«∞=∞"åfie.
HÍx "åã¨Î=OÖ’ WÖÏ [~°QÆ^Œ∞. ^Œ∂~°O J=Ù`«∞#fl F_»x K«∂ã¨∞Î#flѨÙÊ_»∞
F_» "≥Ú`«ÎO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. H˜O^Œ K≥Hõ¯`À K≥Ü«∞º|_»¤ J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆO, ÃÑ·# `≥~°KåѨÅ∞
– Ô~O_»∂ HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍx HÍ¿ãѨ٠JÜ«∂ºHõ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆO =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok.
h\˜ =∞@ìO ^•x ÃÑ·H˜ =zÛ#@∞ì LO@∞Ok. `≥~°KåѨÅ∞ =∂„`«O HõxÑ≤™êÎ~Ú. P
`«~°∞"å`« `≥~°KåѨŠÃÑ· H˘ã¨Å∞ =∂„`«"Õ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. `«~°∞"å`« F_» "≥Ú`«ÎO
=∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok.
JO>Ë F_» =ÚxyáÈ`ÀO^Œ<å? h~°∞ ÃÑ÷ ÑH· ˜ =zÛ =ÚO^Œ∞ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍxfl,
`«~°∞"å`« `≥~°KåѨÅx =ÚOKÕ™ÈÎO^Œx J~°÷=∂?
Jk x[O HÍHõáÈ=K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë ~ÀE F_»Å ã¨=Ú„^Œ Ü«∂<åxH˜ "≥o¡
ã¨∞~°HΔ̃`«OQÍ uiy ~å=_»O K«∂ã¨∂Î<Õ =Ù<åflO. uiy =zÛ# F_»ÅÖ’x <åq‰õΩÅ∞
ã¨=Ú„^Œ h\˜=∞@ìO F_» J_»∞QÆ∞ÉèÏQÍxfl q∞Oz ÃÑ·H˜ ~åÖË^Œ∞ J<Õ #=∞‡HõOQÍ
K≥¿ÑÊ"å~°∞.
=∞i nxx q=iOKÕ^≥ÖÏ?
XHõ ã¨=∂^è•#O LOk. |Ǩïâ◊ Éèí∂q∞ LѨi`«ÅO =OѨÙQÍ LO^Õ"≥∂.
F_» P =OѨ٠"≥O@ ѨÜ∞« xã¨∂Î =OѨÙH˜ J=`«Å =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. =∞i J_»∞QÆ∞
ÉèÏQÆO =ÚO^Œ∞ =∂Ü«∞O HÍ=_»O ã¨Ç¨Ï["Õ∞ Hõ^•?
kHõÛ„HÍxH˜ J=`«Å `å~°Å∞ ^•‰õΩ¯#fl@∞ì, Éèí∂q∞ =OѨÙH˜ J=`«Å F_»
Hõ#∞=∞~°∞QÆ=Ù`ÀOk.
HÍx XHõ =ÚYº"≥∞ÿ# `Õ_® =ÙOk. ^ŒH˜Δ}ÏÅH˜ „Ѩܫ∂}˜Oz#ѨÙÊ_Õ Éèí∂q∞
=OѨ٠"≥#∞Hõ `å~°Å∞ =∂Ü«∞O HÍ=_»O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. `«u=∂ kâ◊ÅÖ’ PHÍâ◊O
Ü≥ÚHõ¯ Ѩi„Éèí=∞}O =Å¡ JO`å K≥_çáÈ`ÀOk.
J\Ï¡ HÍHõ F_»Å∞ =∂„`«O U kâ◊Ö’ „ѨÜ∂« }˜Oz<å J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆO =ÚO^Œ∞
=∂Ü«∞=∞=Ù`«∂ =™ÈÎOk. `«∂~°∞Ê, Ѩ_»=∞~°, L`«Î~°O, ^ŒH˜Δ}O – Z@∞ "≥o¡<å
=ÚO^Œ∞ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆ"Õ∞ Hõ#∞=∞~°∞QÆ=Ù`«∂ =™ÈÎOk.
JO`Õ HÍHõ Jq ZѨÙÊ_»∂ XˆH "ÕQÆO`À Hõ#∞=∞~°∞QÆ∞ HÍ=_»O HõxÑ≤™ÈÎOk.
F_» U kâ◊Ö’ „ѨÜ∂« }˜Oz<å ~Ô O_»∞ "≥∞àÿ ¡◊ ^Œ∂~°OÖ’ L#flѨÙÊ_»∞ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆOÖ’
H˘O`« ÉèÏQÆO Hõ#Ѩ_»‰õΩO_® áÈ`«∞Ok.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 17
 JO>Ë Éèí∂q∞ „Ѩf kâ◊Ö’#∂ XˆH q^èŒOQÍ =OѨ٠uiy LO^Œ#fl=∂@.
QÀà◊O Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅH˜ XˆH~°HõOQÍ =OѨ٠uiy LO@∞Ok
Jxfl kâ◊Ö’¡#∂ XˆH q^èŒOQÍ =OѨ٠uiy LO_Õ PHõ$u QÀà◊O =∂„`«"Õ∞.
XHõ ÃÑ^ŒÌ |Ou g∞^Œ F aO^Œ∞=Ù fã¨∞‰õΩx JHõ¯}∞‚Oz Ukâ◊Ö’ <≥·<å F w`«
w¿ãÎ, „Ѩf kâ◊Ö’#∂ P w`«Å∞ XˆH q^èŒOQÍ =Oy LO\ÏÜ«∞x QÆ∞iÎOK˘K«∞Û.
F_»Å QÆ=∞<åxfl |\˜ì K«∂¿ãÎ Éèí∂q∞ ã¨÷OÉèíOÖÏ HÍHõ, QÀà◊OÖÏ LO^Œx
J~°÷=∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë PHÍâ◊O J<Õ =∞Ǩ QÀà◊Ѩ٠ˆHO„^ŒOÖ’ Éèí∂q∞ J<Õ ÃÑ^ŒÌ
QÀà◊O LO^Œ#fl=∂@. Éèí∂q∞ ÃÑ^ŒÌ QÀà◊"Õ∞ J~Ú`Õ =∞#‰õΩ HõxÑ≤OKÕ Éèí∂ÉèÏQÆO
KåÖÏ z#flk Hõ#∞Hõ K«^Œ∞#∞QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍx WOHÍ F „Ѩâfl◊ q∞yeáÈ~ÚOk. Éè∂í q∞ g∞^Œ =∞#O ã¨OK«iã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞
Éèí∂q∞ #∞O_ç ZO^Œ∞‰õΩ *ÏiáÈ=Ú? QÍe, h~°∞ |Ü«∞\˜H˜ ZO^Œ∞‰õΩ *ÏiáÈ=Ù?
Éèí∂q∞ ~°∂ѨO QÆ∞iOz ™êHΔͺ^è•~°O U^≥·<å LO^•? LOk. HÍx Jk `≥Å∞ã¨∞
HÀ"åÅO>Ë JO^Œ∞‰õΩ =∞m§ PHÍâ◊O ˆHã≤ =∞àϧe.
18 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
4. Éèí∂q∞ KèåÜ«∞
JѨÙÊ_»Ñ¨ÙÊ_»∞ K«O„^Œ∞x =ÚYO g∞^Œ #Å¡x h_» JÅ=Ú‰õΩO@∞Ok. h_»
Hõ=Ú‡‰õΩ#fl „áêO`«O `Õ<≥ ~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok. HÍ¿ãѨ\’¡ KèåÜ«∞ `˘ÅyáÈ~Ú
K«O„^Œ∞_»∞ =∞m¡ =Ú#∞Ѩ\ ˜ÖÏ „ѨHÍtã¨∂Î HõxÑ≤™êÎ_»∞.
Wk [iy#ѨÙÊ_Õ ''„QÆǨÏ}O Ѩ\ ˜ìOk—— JO\Ï~°∞.
„áêp# HÍÅOÖ’ =∞#∞+¨μÅ∞ K«O„^Œ „QÆǨÏ}O JO>Ë ÉèíÜ«∞Ѩ_Õ "åà◊√¡.
K«O„^Œ∞_»∞ JÖÏ ZѨÊ\˜H© pHõ\ ˜QÍ<Õ q∞yeáÈ`å_Õ"≥∂, ~å„u "Õà◊ K«O^Œ=∂=∞
¿ãflǨÏ=∞Ü«∞ HÍOu =∞m¡ HõxÑ≤OK«^Õ"≥∂ Jx ɡOQÆ ÃÑ@∞ì‰õΩ<Õ"å~°∞.
PHÍâßxfl ‰õΔΩ}‚OQÍ J^茺ܫ∞#O KÕã≤# "åà◊¡H˜ JÖÏ [~°QÆ^Œx `≥Å∞ã¨∞.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ K«O„^Œ„QÆǨÏ}O ZѨÙÊ_»∂ ѨÙ#flq∞ ~À*Ë =ã¨∞ÎO^Œx QÆ=∞xOKå~°∞.
=∞ˆ~ W`«~° ~ÀE Jk [~°QÆ^Œ∞. JO`Õ HÍHõ H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# ѨÙ#fl=ÚÅ <å_Õ
Jk [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
PHÍâßxfl J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ#fl „áêp# „w‰õΩÅ∞ ѨÙ#flq∞~ÀA# Éèí∂q∞H˜ XHõ
"≥·Ñ¨Ù# K«O„^Œ∞_»∞, ^•xH˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ ã¨∂~°∞º_»∞ LO\Ï_»x `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
Éèí∂q∞ "≥·Ñ¨Ù L#fl K«O„^Œ=ÚYO g∞^Œ ѨÓiÎQÍ ã¨∂~°ºHÍOu „Ѩã¨iOz#ѨÙÊ_»∞
K«O„^Œ∞_»∞ xO_»∞QÍ "≥eˆQ K«„HõOÖÏ â’aè™êÎ_»∞.
ã¨∂~°∞º_çH˜ K«O„^Œ∞_çH˜ =∞^茺 Éèí∂q∞ =ÙO^Œx J#∞‰õΩO^•O. JѨÙÊ_»∞
ã¨∂~°ºHÍOu Éèí∂q∞ QÆ∞O_® „Ѩܫ∂}˜Oz K«O„^Œ∞x KÕ~°∞HÀ"åe. HÍx HÍOuH˜
Jk gÅ∞Ѩ_»^Œ∞ Hõ#∞Hõ "≥Å∞QÆ∞ K«O^Œ=∂=∞x KÕ~°ÖË^Œ∞.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 19
 JO>Ë K«O„^Œ∞x g∞^Œ Éèí∂q∞ h_» Ѩ_»∞`ÀO^Œ#fl=∂@. „QÆǨÏ} HÍÅOÖ’
Éèí∂q∞ h_» K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ Ѩ_ç K«O„^Œ∞_ç LѨi`«ÅO pHõ\ ˜ J=Ù`«∞Ok. ѨÙ#flq∞
~ÀAÖ’¡, ã¨∂~°ºK«O„^Œ∞Å =∞^茺H˜ Éèí∂q∞ =zÛ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „QÆǨÏ}O
ã¨OÉèíqã¨∞ÎOk.
K«O„^Œ„QÆǨÏ}O
K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ Éè∂í q∞ h_» Ѩ_¤» ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Éè∂í q∞ ~°∂ѨO QÆ∞iOz H˘OK≥O
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. h_» JOK«∞ =OѨÙQÍ, =$`«ÎOÖ’ F ÉèÏQÆOÖÏ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
PHÍâ◊OÖ’ qq^èŒ „áêO`åÅÖ’ ã¨OÉèíqOKÕ K«O„^Œ„QÆǨÏ}ÏÅx „w‰õΩÅ∞
ѨijeOKå~°∞. K«O„^Œ∞_»∞ PHÍâ◊OÖ’ #_ç<≥uÎ# L#flѨÙÊ_»∞, H˘kÌQÍ H˜OkH˜
ky#ѨÙÊ_»∞, kHõÛ„HÍxH˜ KÕ~°∞=QÍ L#flѨÙÊ_»∞ – WÖÏ K«O„^Œ∞_ç Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ
20 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
™ê÷<åÅÖ’ [iy# „QÆÇϨ }ÏÅx QÆ=∞xã¨∂Î =KåÛ~°∞. „QÆÇϨ } ã¨=∞Ü«∞OÖ’ K«O„^Œ∞_»∞
"Õ~°∞ "Õ~°∞ ™ê÷<åÖ’¡ L<åfl Éèí∂q∞ h_» PHõ$u =∂„`«O =∂~°ÖË^Œ∞. „QÆǨÏ}
HÍÅOÖ’ K«O„^Œ∞_»∞ ZHõ¯_» =Ù<åfl ^•x g∞^Œ Ѩ_Õ Éè∂í q∞ KèåÜ«∞ ZѨÙÊ_»∂ =$`«OÎ Ö’
ÉèÏQÆO ÖÏQÍ<Õ =ÙO_Õk. JO>Ë „Ѩf kâ◊Ö’#∂ K«„HõO ÖÏO\˜ h_» Ѩ_Õ@∞ìQÍ
Éèí∂q∞ PHõ$u =ÙO^Œ#fl=∂@. JÖÏO\˜ PHõ$u XHõ¯>Ë. Jk QÀà◊O.
ã¨∞=∂~°∞ „H©.ѨÓ.450Ö’ ^ŒH}Δ˜ W@bÖ’ LO_Õ ÃÑÖ·¶ ’ÖËÜ∞« ãπ J<Õ Ñ¨O_ç`∞« _çH˜
z=~°‰õΩ Ñ¨ÓiÎ #=∞‡HõO ‰õΩkiOk.
™êHΔͺ^è•~åÅhfl ã¨=∞‰õÄ~åÛ_»∞. `å~°ÅÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞, f~åxH˜ ^Œ∂~°=∞ÜÕ∞º
F_»Å∞ =∂Ü«∞=∞ÜÕ∞º f~°∞, K«O„^Œ„QÆǨÏ} ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Éèí∂q∞ h_»– W=hfl
K«∂ã≤ F x~åú~°}H˜ =KåÛ_»∞– Éèí∂q∞ QÀàÏHÍ~°OÖ’ LOk. P QÀà◊O PHÍâ◊O
J<Õ =∞iO`« ÃÑ^ŒÌ QÀà◊O ˆHO„^ŒOÖ’ =ÙOk.
=∞#H˜ `≥eã≤#O`« =~°‰õΩ Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ =ÙOk J#fl "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜
=ºH˜Î ÃѶ·Ö’ÖËÜ«∞ãπ.
K«O„^Œ∞xÃÑ· Éèí∂q∞ h_»
K«O„^Œ∞_»∞
Éèí∂q∞
ã¨∂~°∞º_»∞
HÍx WOHÍ H˘xfl „Ѩâfl◊ Å∞ q∞ye L<åfl~Ú. Éè∂í q∞ QÀà◊O J~Ú`Õ =∞#=∞O`å
^•x ÃÑ· ÉèÏQÍ# rqã¨∞ÎO>Ë, =∞i =∞#O P ÃÑ·ÉèÏQÆO #∞O_ç ѨHõ¯H˜ [~°QÆQÍ<Õ
ZO^Œ∞‰õΩ *Ïi Ѩ_áç È=Ú? Hõ_e» ZO^Œ∞‰õΩ PHÍâ◊OÖ’H˜ HÍiáÈ^Œ∞? QÍe ZO^Œ∞‰õΩ
H˘@∞ì‰õΩáÈ^Œ∞?
D q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz H˘OK≥O PÖ’z^•ÌO. =ã¨∞Î=ÙÅ∞ H˜O^Œ Ѩ_»`å~Ú. F
=ã¨∞Î=Ùx =kÖË¿ãÎ Jk H˜O^ŒH˜ Ѩ_»∞`«∞Ok. HÍx Jã¨Å∞ ''H˜O^Œ—— JO>Ë J~°÷O
Uq∞\˜? Éèí∂q∞ QÀà◊O J~Ú`Õ H˜O^ŒH˜ Ѩ_Õ =ã¨∞Î=Ù Éèí∂q∞ ˆHO„^ŒO k‰õΩ¯QÍ
Ѩ_»∞`ÀO^Œ#fl=∂@.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 21
 Éèí∂q∞ g∞^Œ xÅ∞K«∞#fl „Ѩf =∞x+≤H©, "åÔ~Hõ¯_» xÅ∞K«∞<åfl 㨈~, Wk
=iÎã¨∞ÎOk. Éèí∂q∞ J<Õ QÀàÏxH˜ W@∞ L<åfl, J@∞ L<åfl, J@∞ W@∞ HÍHõ
=∞^茺֒ L<åfl D ã¨`«ºO =iÎã¨∞ÎOk. XHõ =ºH˜Î ZHõ¯_» L<åfl P =ºH©Î, =H˜Î K«∞@∂ì
L#fl ã¨=∞ã¨Î=¸ Éèí∂q∞ ˆHO„^ŒO "≥·Ñ¨Ù PHõi¬OѨ|_»∞`«∞Ok. ZHõ¯_» xÅ∞K«∞<åfl
Éèí∂q∞ ˆHO„^ŒO áê^•Å "≥·Ñ¨Ù LO@∞Ok Hõ#∞Hõ áê^•Å∞ ''H˜O^Œ——, `«Å ''ÃÑ·#——
L#fl@∞ì LO@∞Ok. ~°=∂~°q∞ „H©.ѨÓ. 350Ö’ „w‰õΩ Ñ¨O_ç`«∞_»∞ Ji™êì\ ˜Öò D
ã¨`åºxfl ã¨Ê+¨ìOQÍ =ºHõÎO KÕâß_»∞.
H˜O^ŒH˜ JO>Ë Éèí∂q∞ ˆHO„^ŒHõO Ö’H˜
JO`å Éèí∂q∞ ˆHO„^ŒO k‰õΩ¯QÍ PHõi¬OѨ|_»∞`ÀO^ŒO>Ë Éèí∂q∞ QÀà◊O
JÜ«ÚºO_®Åx Ji™êì\ ˜Öò Jaè„áêÜ«∞O.
ã¨=Ú„^ŒO, "å`å=~°}O QÀàÏHÍ~° Éèí∂q∞ g∞^Œ HÍiáȉõΩO_®, H˘@∞ì‰õΩ
áȉõΩO_® ã≤÷~°OQÍ ZO^Œ∞‰õΩ xez LO_®Ö’ WѨÙÊ_»∞ J~°÷O J=Ù`«∞Ok.
Jq ZHõ¯_» L<åfl Éè∂í q∞ Hˆ O„^ŒOQÍ k‰õΩ¯QÍ ''ÖÏQÆ|_»∞`«∞<åfl~Ú—— J#fl=∂@.
22 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
5. Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O
Ji™êì\ ˜Öò HÍÅO `«~°∞"å`« Éèí∂q∞ QÀà◊O Jx ѨO_ç`«∞Å∞ XѨÙʉõΩ<åfl~°∞.
P QÀà◊O ZO`« ÃÑ^ŒÌk?
#_»∞ã¨∂Î áÈ`Õ ã¨=∂^è•#O ^˘~°H˘K«∞Û. Éèí∂q∞ g∞^Œ ã¨∂\˜QÍ #_»∞ã¨∂Î
áÈ`Õ, uiy |Ü«∞ÖËÌi# KÀ\˜ˆH KÕ~°∞`åO Hõ#∞Hõ ZO`« ^Œ∂~°O #_çKå"≥∂ H˘ez
ÃÑ@∞ì‰õΩO>Ë Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O ZO`À `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
HÍx Jk K≥Ü«∞º_»O JO`« ã¨∞ÅÉèíO HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë U kâ◊Ö’ J~Ú<å
JÖÏ #_»∞ã¨∂Î áÈ`Õ H˘O`« HÍÅO JÜ«∂ºHõ ã¨=Ú„^ŒO =ã¨∞ÎOk. WOHÍ =ÚO^Œ∞H˜
áÈ"åÅO>Ë ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ "ÕÅ "≥∞ÿà◊√§ „Ѩܫ∂}˜OKåe. „w‰õΩÅ =^ŒÌ JO`«O`«
^Œ∂~åÅ∞ „Ѩܫ∂}˜OK«QÆeˆQ F_»Å∞ ÖË=Ù. WÅ∞¡ Hõ^ŒÅ‰õΩO_® Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O
H˘Å= QÆeˆQ Ѩ^Œúu U^≥·<å LO^•? ã¨∞=∂~°∞ „H©.ѨÓ.240Ö’ Z~°\’ã≤Îhãπ J<Õ
„w‰õΩ Ñ¨O_ç`«∞_»∞ JÖÏO\˜ Ѩ^Œúu<Õ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
PÜ«∞# `«~°¯O WÖÏ ™êyOk
Éèí∂q∞ QÀà◊O J~Ú`Õ ã¨∂~°ºHÍOu Éèí∂q∞ g∞^Œ qq^èŒ „áêO`åÖ’¡ qq^èŒ
HÀ}ÏÅ =^ŒÌ Ѩ_®e. L^•Ç¨Ï~°}H˜ „Ѩã¨∞Î`«O g∞~°∞ =Ù#fl KÀ@ ã¨∂~°∞º_»∞ #_ç
<≥uÎ# L<åfl_»#∞HÀO_ç. JO>Ë HÍOu ÅO|OQÍ =zÛ ÃÑ· #∞O_ç g∞ <≥uÎ# Ѩ_»∞
`ÀOk J#fl=∂@. HÍx Éèí∂QÀà◊O =OѨ٠uiy =ÙO@∞Ok Hõ#∞Hõ g∞~°∞ L#fl
KÀ\˜H˜ H˘xfl =O^ŒÅ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ HÍOu HÍã¨Î U@"åÅ∞QÍ Ñ¨_»∞`ÀOk
J#fl=∂@. ^Œ∂~°O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ "åÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok. h_»#∞ |\˜ì
HÍOu "åÅ∞ H˘Å=K«∞Û.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 23

ã¨~¸<£ JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂
Éèí∂q∞ Ѩi=∂}Ïxfl ÖˇHõ¯QÆ@ì_»O
<ÕÅÖ’ F H˘Ü«∞ºx x\Ï~°∞QÍ áê`å=Ú J#∞‰õΩO^•O. ã¨∂~°ºHÍOu ã¨∂\˜QÍ
ÃÑ· #∞O_ç Ѩ_ç`Õ H˘Ü«∞ºH˜ h_» Ѩ_»^Œ∞. HÍOu "åÅ∞QÍ Ñ¨_»∞`«∞#flѨÙÊ_Õ H˘Ü«∞ºh_»
Ѩ_»∞`«∞Ok. "åÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ h_» á⁄_»=Ù ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ XˆH á⁄_»=Ù L#fl Ô~O_»∞ Hõ„~°Åx 500 "≥∞ÿà◊§ Z_»OÖ’ <ÕÅÖ’
áê`åO J#∞‰õΩO^•O. XHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ D Ô~O_»∞ Hõ„~°ÅÖ’ XHõ ^•x
#_ç <≥uÎ g∞^Œ L<åfl_»∞ J#∞‰õΩO^•O. ^•xH˜ Jã¨Å∞ h_» Ѩ_»^Œ∞. HÍx Ô~O_»=
Hõ„~°H˜ z#fl h_» Ѩ_»∞`«∞Ok.
Éèí∂q∞ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ QÀà◊O J~Ú`Õ 500 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ H˘OK≥"Õ∞ =OѨÙ
u~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~Ô O_»= Hõ„~° =^ŒÌ HÍOu H˘OK≥O U@"åÅ∞QÍ =∂„`«"∞Õ Ñ¨_∞» `«∞Ok.
HÍx Éèí∂q∞ KåÖÏ z#fl QÀà◊O J~Ú`Õ 500 "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°OÖ’ KåÖÏ =OѨÙ
u~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ô~O_»= Hõ„~°H˜ á⁄_»"å\˜ h_» Ѩ_»∞`«∞Ok. Éèí∂q∞ g∞^Œ Ô~O_»∞
qaè#fl „áêO`åÅÖ’ h_»Å á⁄_»=ÙÅ `Õ_®#∞ |\˜ì, P Ô~O_»∞ „áêO`åÅ =∞^茺
^Œ∂~°O ‰õÄ_® `≥e¿ãÎ, D ã¨=∂Kå~°O LѨÜ≥∂yOz, *Ϻq∞u ã≤^•úO`åÅ
ã¨Ç¨Ü«∞O`À Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O ZO`À ÖˇH˜¯OK˘K«∞Û.
24 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
Z~°\’ã≤Îhãπ WÖÏ Ñ¨^äŒHõO "Õâß_»∞. ã¨O=`«û~°OÖ’ Ju n~°…"≥∞ÿ# ѨQÆÅ∞
L#fl k#O E<£ 21= `Õn Hõ#∞Hõ, (^ŒH˜Δ} DlѨÙìÖ’ F #QÆ~°"≥∞ÿ#) ã¨~¸<£
#QÆ~O° Ö’ áêu# F Hõ„~°H˜ q∞@ì=∞^蕺ǨÏflO ã¨=∞Ü«∞OÖ’ h_» Ѩ_^» ∞Œ . Z~°\’ã≤hÎ ãπ
25,000 "≥∞ÿà◊√§
8,000 "≥∞ÿà◊√§
Éèí∂q∞ Ѩi=∂}O
L`«Î~° DlѨÙìÖ’ JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂ #QÆ~°OÖ’ ѨxKÕ¿ã"å_»∞. <ÕÖÖ’ áêu# Hõ„~°
h_» ~ÀAÖ’ qq^èŒ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ "Õ~°∞ "Õ~°∞ á⁄_»=ÙÅ∞ =ÙO@∞O^Œx J`«xH˜
`≥Å∞ã¨∞. JO`Õ HÍHõ ã¨~¸<£ #QÆ~°O JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂H˜ 500 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’
LO^Œx ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞.
D ã¨=∂Kå~åxfl |\˜ì J`«_»∞ Éèí∂QÀà◊O K«∞@∞ìH˘Å`« 25,000 "≥∞ÿà◊¡x,
"åºã¨O 8000 "≥∞ÿà◊¡x JOK«<å "Õâß_»∞.
Z~°\’ã≤Îhãπ ÖˇHõ¯Å`À JO^Œ~°∂ UH©ÉèíqOK«ÖË^Œ∞. W`«QÍ_»∞ Éèí∂q∞x =∞s
ÃÑ^ŒÌk KÕ¿ãã¨∞Î<åfl_»∞ Jx ÉèÏqOK«~°∞ „w‰õΩ Ñ¨O_ç`«∞Å∞. =∞i H˘O^Œ~°∞ H˘`«Î
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 25
ÖˇHõ¯Å∞ "Õã≤ Éèí∂q∞ K«∞@∞ìH˘Å`« 18,000 "≥∞ÿà◊√§ ^•\˜ LO_»^Œ∞ Jx JOK«<å
"Õâß~°∞. „áêp# „w‰õΩÅH˜ D Ô~O_»= ã¨OYº H˘OK≥O qâ◊fihÜ«∞OQÍ JxÑ≤OzOk.
„H©.â◊.150 „áêO`åÖ’¡ \’Öˇg∞ J<Õ „w‰õΩ YQÀà◊ âß„ã¨Î"Õ`«Î LO_Õ"å_»∞.
W`«QÍ_»∞ Éè∫QÀoHõâß„ã¨OÎ g∞^Œ ~åã≤# F ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ Éè∂í q∞ Ѩi=∂}OQÍ 18,000
"≥∞ÿà◊§ ã¨OYº#∞ fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. P ~ÀAÖ’¡ \’Öˇg∞ K≥Ñ≤ÊO^Õ "Õ^Œ"å‰õΩ¯. <å\˜
#∞O_ç F "Õ~Ú Uà◊¡‰õΩ ÃÑ·QÍ \’ÖËg∞ =∂>Ë K≥e¡Ok. ѨO_ç`«∞ÅO`å P ã¨OYº<Õ
H˜‰õΩ¯~°∞=∞#‰õΩO_® ã‘fiHõiOKå~°∞!
„H©.â◊. 1400 „áêO`åÖ’¡ Éè∂í q∞ PHõ$u Uq∞\˜ J#fl „Ѩâfl◊ Q˘Ñ¨Ê „áê=ÚYº`«x
ã¨O`«iOK«∞‰õΩOk. `«∂~°∞Ê Pã≤Ü«∂ ^ÕâßÅ`À "å}˜[ºO ™êyOKåÅ#fl L`åûǨÏO
ѨtÛ=∞ Ü«¸~°Ñπ ^ÕâßÖ’¡ |ÅOQÍ LO_Õk. WO_çÜ«∂, K≥·<å, [áê<£, PˆQflÜ«∞
Pã≤Ü«∂H˜ K≥Ok# nfiáêÅ`À "åºáê~°O K≥Ü«∂ºÅx `«Ç¨Ï`«Ç¨ÏÖÏ_Õ"å~°∞. g\˜<Õ
''WO_ôãπ—— J<Õ"å~°∞.
P ã¨∞^Œ∂~° ^ÕâßÖ’¡ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞#¡H˜ HÍ=Åã≤# Ѩ@∞ì, ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# Z<Àfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ÅÉèíº=∞=Ù`å~Ú. ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î WO_ôãπ KÕ~°_®xH˜
1492 <å\˜H˜ `≥eã≤# „ѨѨOK«Ñ¨@O
ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ =∂~°"æ ∞Õ g∞ ÖË^∞Œ . <ÕÅ g∞^Œ H˘xfl "ÕÅ "≥∞àÿ √◊ § „ѨÜ∂« }˜Oz KÕ~∞° HÀ=K«∞Û.
HÍx P „Ѩܫ∂}O Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ^ÕâßÅH˜ â◊„`«∞ ^ÕâßÅ ^•fi~å ™êQÍeû =ÙOk.
ã¨=Ú„^ŒO ^•fi~å WO_ôãπ KÕ~°∞HÀ=K«∞Û. HÍx ^•ˆ~q∞\’ Z=iH© `≥b^Œ∞.
XHõ =∂~°æO Uq∞@O>Ë P„Ѷ≤HÍ YO_»O K«∞@∂ì Ѩܫ∞xOK«_»O. HÍx P ~ÀAÖ’¡
26 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
P„ѶH≤ Í YO_»O ~°∂ѨÙ~ˆ YÅ∞ Z=iH© `≥eÜ«∞=Ù. ~°=∂~°q∞ „H©.â◊. 1418 „áêO`åÖ’¡
P„Ѷ≤HÍ f~åxfl Ѩ~°º\˜Oz ~°=∞‡x áÈ~°∞ÛQÆÖò ^Õâ◊O F_»Åx ѨOÑ≤OzOk. P
`«~°∞"å`« _≥ɡ·ƒù Uà◊¡H˜ QÍx F áÈ~°∞ÛQÆÖò <åqHõ_»∞ P„Ѷ≤HÍ ^ŒH˜Δ} H˘=Ú‡#∞
KÕ~°∞HÀÖË^Œ∞.
WO`«Ö’ „H˜ã¨ìѶ¨~ü H˘ÅO|ãπ J<Õ W\ÏeÜ«∞<£ <åq‰õΩ_»∞ Jã¨Å∞ P„Ѷ≤HÍ
YO_»O K«∞@∂ì „Ñ¨Ü«∂}˜OK«_»O J=ã¨~°=∂ Jx PÖ’zOK«™êQÍ_»∞. P„Ѷ≤HÍ
^ŒH˜Δ} H˘=Ú‡ KÕ~åÅO>Ë K«KÕÛO`« ^Œ∂~°O. JHõ¯}∞‚Oz WO_ôãπ KÕ~åÅO>Ë =∞m§
JO`«^Œ∂~°O L`«Î~°OQÍ „Ѩܫ∂}˜OKåe. JO`«Hõ<åfl ^ŒQÆæi ^•i LO^Õ"≥∂?
Ü«¸~°Ñπ ѨtÛ=∞ ÉèÏQÆO #∞O_ç Pã≤Ü«∂ `«∂~°∞Ê H˘ã¨H˜ "ÕÅ "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°O
LO@∞Ok. P "ÕÅ "≥∞ÿà◊¥¡ Éèí∂q∞ K«∞@∂ì =OѨ٠u~°∞QÆ∞`å~Ú. |Ǩïâ◊ Jq
Éèí∂q∞ K«∞@∂ì „Ñ¨^ŒH˜Δ} KÕã≤ WOK«∞q∞OK«∞ JO@∞‰õΩ<ÕO`« ^ŒQÆæ~°QÍ L<åflÜÕ∞"≥∂.
J^Õ x["≥∞`ÿ Õ Ü«¸~°Ñπ #∞O_ç <Õ~∞° QÍ Ñ¨tÛ=∞OQÍ ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ „ѨÜ∂« }˜¿ãÎ
ã¨∞ÅÉèíOQÍ WO_ôãπ KÕ~°∞HÀ=K«∞Û<Õ"≥∂?
HÍ=K«∞Û. HÍx Jk `ÕÅÛ_®xH˜ Éè∂í q∞ ZO`« ÃÑ^ŒkÌ J#fl q+¨Ü∞« O `≥eÜ«∂e.
Z~°\’ã≤Îhãπ J#fl@∞ì Éèí∂q∞ K«∞@∞ìH˘Å`« 25,000 "≥∞ÿà◊√§ J#∞‰õΩO^•O.
ѨtÛ=∞ Ü«¸~°Ñπ #∞O_ç WO_ôãHπ ˜ <ÕÅ g∞^Œ 9,000 "≥∞àÿ √◊ § J#∞‰õΩO^•O. JѨÙÊ_»∞
H˘ÅO|ãπ Pã≤Ü«∂ KÕ~°_®xH˜ ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ ѨtÛ=∞ kâ◊Ö’ 16,000 "≥∞ÿà◊√§
„Ѩܫ∂}˜OKåeû =ÙO@∞Ok. P ~ÀAÖ’¡ JO`« ^Œ∂~°O „Ѩܫ∂}˜OK«QÆeˆQ F_»ÖË
ÖË=Ù.
HÍx \’Öˇg∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì Éèí∂q∞ K«∞@∞ìH˘Å`« 18,000 "≥∞ÿàı¡ J#∞‰õΩO^•O.
ѨtÛ=∞ Ü«¸~°Ñπ #∞O_ç WO_ôãHπ ˜ <ÕÅg∞^Œ 12,000 "≥∞àÿ √◊ ¡ J#∞‰õΩO^•O. JѨÙÊ_»∞
ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ ˆH=ÅO 6,000 "≥∞ÿà◊√¡ „Ѩܫ∂}O =∂„`«"Õ∞ =ÙO@∞Ok. Pã≤Ü«∂H˜
`«∂~°∞ÊÖ’#∞, Ü«¸~°ÑπH˜ ѨtÛ=∞OÖ’#∞ ‰õÄ_® nfiáêÅ∞ L<åflÜ«∞O\Ï~°∞. "å\˜x
‰õÄ_® ѨiQÆ}˜¿ãÎ Ü«¸~°Ñπ #∞O_ç WO_ôãπH˜ F_»Ö’ 3,000 "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°O =∂„`«"Õ∞
J=Ù`«∞Ok.
P ^Œ∂~°O 3,000 "≥∞ÿàı¡#x H˘ÅO|ãπ ÃãÊ~Ú<£ ^Õâ◊Ѩ٠=∞Ǩ~åAx,
=∞Ǩ~å}˜x XÑ≤ÊOKå_»∞. PQÆã∞¨ ì 1492Ö’ =¸_»∞ F_»Åx fã¨∞‰õΩx ѨtÛ=∞kâ◊QÍ
Ѩܫ∞#=∞Ü«∂º_»∞.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 27
 HÍx H˘ÅO|ãπ TÇ¨Ï `«Ñ¨Êx `ÕeOk. J`«#∞ J#∞‰õΩ#fl ^•x Hõ<åfl WO_ôãπ
WOHÍ ^Œ∂~°O Jx `ÕeOk. Ü«¸~°ÑπH˜ Pã≤Ü«∂H˜ =∞^茺 ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ YO_®Å∞
L<åflÜ«∞x J`«_çH˜ `≥b^Œ∞. P YO_®Å `«∂~°∞Ê f~°"Õ∞ H˘ÅO|ãπ WO_ôãπ
JÜ«ÚºO@∞O^Œx TÇ≤ÏOz# ™ê÷#O.
JHÀì|~ü 12, 1492 <å_»∞ H˘ÅO|ãπ F z#fl nfiѨO KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. Jk
WO_ôãπH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LO@∞O^Œx J#∞‰õΩ<åfl_»∞. K«∞@∞ìѨHõ¯Å L#fl =∞i HÍã¨Î ÃÑ^ŒÌ
nfiáêÅx ã¨O^Œi≈OKå_»∞.
g@xfl\˜h HõeÑ≤ H˘ÅO|ãπ ѨÙ}º=∂ Jx WѨÊ\˜H˜ ‰õÄ_® ''"≥ãπì WO_ôãπ——
(ѨtÛ=∞ WO_ôãπ) JO\Ï~°∞.
P nfiѨ "åã¨∞Åx H˘ÅO|ãπ WO_çÜ∞« <£û Jx Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<Õ"å_»∞. D YO_®ÅH˜
K≥Ok# =¸Å *Ï`«∞Åx WѨÊ\˜H© JÖψQ Ñ≤Å∞™êÎ~°∞.
1506Ö’ J`«_»∞ K«xáÈ~Ú# z=i HõΔ}O ^•HÍ WO_ôãπ KÕ~å#<Õ J#∞
‰õΩ<åfl_»∞ H˘ÅO|ãπ. HÍx P #=∞‡HÍxfl ѨOK«∞HÀx "åà◊√¡ L<åfl~°∞. <ÕÅ g∞^Œ
K≥·<å Ѩ~°º\˜Oz =zÛ# Ü«∂„u‰õΩÅ∞ =i‚Oz# „áêO`åÅH˜, J`«_»∞ K«∂ã≤#
„áêO`åÅH˜ ZHõ¯_® áÈeHõ ÖË^Œ∞.
"≥∂QÍÖˇ<£ =∞~°}O
28 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
H˘ÅO|ãπ Hõ#∞‰õΩ¯#fl „áêO`åÅ∞ #∂`«# YO_®Å∞ J#∞‰õΩ<åfl~°∞ H˘O^Œ~°∞.
JÖÏ J#fl"åiÖ’ „Ѩ^=Œä Ú_»∞ J"≥∞iHõãπ "≥ã∂¨ Êã≤Ü∞« ãπ J<Õ W\ÏeÜ«∞<£ <åq‰õΩ_»∞.
"≥ã¨∂Êã≤Ü«∞ãπ J#flk x["Õ∞#x [~°‡<£ Éè∫QÀo‰õΩ_»∞ =∂iìÖòì "åÖò¤ *Ë=ںš~ü
xâ◊Û~ÚOz P H˘`«Î YO_®xH˜ J`«x Q“~°"å~°úO J"≥∞iHÍ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞.
JѨÊ\˜H˜ P„Ѷ≤HÍ K«∞@∂ì „Ñ¨Ü«∂}˜Oz áÈ~°∞Ûwãπ <åq‰õΩÅ∞ WO_ôãπ
KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. ÃãÊ~Ú<£ U"À H˘`«Î YO_®Åx Hõ#∞‰õΩ¯Ok HÍx Jq WO_ôãπÖÏ
ã¨∞aèHõΔ"≥∞ÿ#, <åQÆiHõ ^ÕâßÅ∞ HÍ=Ù.
Z<Àfl Uà◊√¡ ¿ã= KÕã≤# `«##∞ `«# „ѨÉèí∞`«fiO "≥∂ã¨O KÕã≤O^Œ#fl HÀѨO
ÃѶiì#O_£ "≥∞QÍÖˇ<£ J<Õ áÈ~°∞Ûwãπ <åq‰õΩ_çH˜ LO_Õk. J`«_»∞ ÃãÊ~Ú<£H˜ "≥o¡ P
~åA`À HÀѨOQÍ P„Ѷ≤HÍ K«∞@∂ì „Ñ¨Ü«∂}˜OK«‰õΩO_®, áÈ~°∞Ûwãπ "åi`À
áÈ~å_»‰Ωõ O_® WO_ôãπ KÕ~ˆ =∂~°Oæ "Õ~ˆ =ÙO^Œx J<åfl_»∞. ѨtÛ=∞OQÍ J"≥∞iHÍÅx
^•\˜áÈ`Õ KåÅ<åfl_»∞.
Pq^èŒOQÍ 1519Ö’ "≥∞QÍÖˇ<£ 5 F_»Å`À `«# =∞ǨÜ«∂„`« g∞^Œ
|Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞. z=iH˜ ^ŒH˜Δ} J"≥∞iHÍ KÕ~°∞‰õΩx ^•xfl ZÖÏ ^•\ÏÖÏ Jx
PÖ’zOK«™êQÍ_»∞. ^ŒH˜Δ} H˘=Ú‡#∞ KÕ~°∞‰õΩx JHõ¯_» F ã¨#flx W~°∞‰õΩ ^•i
"≥O@ =ÚO^Œ∞H˜ ™êQÍ_»∞. P ^•i<Õ WѨÙÊ_»∞ ''"≥∞QÍe<£ [Åã¨Okè—— JO\Ï~°∞.
P=Å J`«xH˜ =∞~À =∞Ǩã¨=Ú„^ŒO HõxÑ≤OzOk. „ѨâßO`« "å`å=~°}OÖ’
P Hõ_»e g∞^Œ H˘xfl "å~åÅáê@∞ Ѩܫ∞xOKå_»∞. D H˘`«Î Hõ_»eH˜ ''Ѷ¨ã≤Ѷ≤H±
F+¨<—£ — Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» ZO^Œ∞HõO>Ë D ã¨=Ú„^ŒO ''ѨãÑ≤ H≤¶ —± — JO>Ë „ѨâßO`«OQÍ,
JÅ[_ç ÖˉõΩO_® HõxÑ≤OzOk. Ѩã≤Ѷ≤H±Ö’ ‰õÄ_® x*ÏxH˜ Z<Àfl `«∞á¶ê#∞Å∞
K≥ň~QÆ∞`«∂<Õ =ÙO\Ï~Ú. J~Ú<å P ¿Ñˆ~ xezOk.
"≥∞QÍÖˇ<£H˜ Ѩã≤Ѷ≤H± =∞Ǩã¨=Ú„^ŒO |$ǨÏ`«Î~°OQÍ, MÏmQÍ HõxÑ≤OzOk.
<ÕÅ PK«∂H© HõxÑ≤OK«‰õΩO_® 99 ~ÀAÅ∞ „Ѩܫ∂}˜OKå~°∞. F_»ÅÖ’ <åqHõ
^Œà◊O uO_ç, h~°∞ Hõ~°∞"≥· H˘# TÑ≤i`À L#fl `«~°∞}OÖ’ QÆ∞"å"£∞ J<Õ nfiѨO
KÕ~°∞‰õΩx HÍã¨ÎO`« ™êfiO`«# á⁄OkOk.
JHõ¯_ç#∞O_ç =∞àϧ Ѩܫ∞#"≥∞ÿ F_»Å∞, Ѷ≤eÑ‘Ê<£ nfiáêÅ#∞ F_»Å∞
KÕ~°∞‰õΩ<åfl~Ú. JHõ¯_» "≥∞QÍÖˇ<£ „áêOfÜ«∞Å`À `«QÍ^• Ѩ_ç K«xáÈÜ«∂_»∞.
`«H˜¯# Ѩ~åº@Hõ |$O^ŒO WOHÍ =ÚO^Œ∞H˜ ™êyOk. z=iH˜ 1522Ö’
=¸_Õà◊¡ ã¨=Ú„^Œ Ü«∂„`« `«~°∞"å`« ÃãÊ~Ú<£ KÕ~°∞‰õΩOk. |Ü«∞Å∞^Õi# S^Œ∞
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 29
F_»ÅÖ’ XHõ¯\˜ =∂„`«"Õ∞ uiy =zÛOk. ^•x g∞^Œ 18 =∞Ok =∂„`«"Õ∞
q∞yÖÏ~°∞.
Éèí∂q∞x „Ѩ^ŒH˜Δ} KÕã≤ =zÛ# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ |$O^ŒO "≥∞QÍÖˇ<£ Ѩ~åº@Hõ
|$O^ŒO. Éè∂í QÀà◊O ZO`« ã¨∞q™êÎ~"° ∞≥ #ÿ k J#flq+¨Ü∞« O g∞^Œ J`«_ç Ü«∂„`åѨ„uHõÖË
|Å"≥∞ÿ# ^èŒ$=Ѩ„`åÅ∞. 1800 Uà◊¡ „H˜`«O <ÕÅ g∞^Œ h_»#∞ H˘ez Éèí∂q∞ "åºã¨O
H˘ez# Z~°\Áã≤hÎ ãπ JOK«<åÜÕ∞ ã¨~Ô #· ^Œx `ÕeOk. Éè∂í q∞ K«∞@∞ì H˘Å`« 25,000
"≥∞ÿà◊√¡. Éèí∂q∞ WOHÍ z#flk Jx `«ÅáÈã≤# \’Öˇg∞, `«k`«~°∞Å∞ á⁄~°|_®¤~°∞.
K«O„^Œ∞x g∞^Œ #∞Oz Éèí∂q∞ WÖÏ Hõ#Ѩ_»∞`«∞Ok
30 v Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk
Éèí∂q∞ KåÖÏ z#flk J#fl ÉèÏ=# P^è•~°OQÍ<Õ H˘ÅO|ãπ ѨtÛ=∞OQÍ
„Ѩܫ∂}˜OK«_»O ã¨=∞O[ã¨O Jx #=∂‡_»∞. J^Õ [~°QÆHõáÈÜ«ÚO>Ë J"≥∞iHÍÅ
Pq+¨¯~°}H˜ WOHÍ ZO`À HÍÅO Ѩ>Ëìk. á⁄~°ÉÏ@∞¡ ‰õÄ_® XHÀ¯™êi =∞Oz
KÕ™êÎ~Ú.
Éèí∂q∞ PHõ$u Uq∞\˜ J#fl „Ѩâ◊flH˜ "≥∞QÍÖˇ<£ Ü«∂„`« ã¨=∂Ñ≤Î HÍ^Œ∞.
1961Ö’ "Àº=∞QÍ=ÚÅ∞ Éèí∂q∞ K«∞@∂ì „Ñ¨^ŒH˜Δ} KÕâß~°∞. Éèí∂q∞ #∞O_ç
ZO`À Z`«∞Î#, ZO`À ^Œ∂~°OÖ’ „Ѩ^ŒH˜Δ} KÕÜ«∞_»O „áê~°OaèOKå~°∞. 1969
HõÖÏ¡ =∂#=Ù_»∞ K«O„^Œ=∞O_»ÖÏxfl KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
YQÀà◊OÖ’ ZO`À ^Œ∂~°O #∞O_ç =∞x+≤ Éèí∂q∞x K«∂_»QÆeQÍ_»∞. Jk
WOѨÙQÍ, QÆ∞O„_»OQÍ HõxÑ≤OzOk. JHõ¯}˜‚Oz fã≤# z„`åÅ∞ `«~°∞"å`« Éèí∂q∞
g∞^Œ JO^Œ~°∂ K«∂ã≤ P ã¨`åºxfl x~åú~°} KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ<Õ LOk. W~°"≥· S^Œ∞ â◊`åÉÏÌÅ „H˜`«O `å~åѨ^ä•xfl,
F_»Å QÆ`«∞Åx, „QÆǨÏ}ÏÅx ѨijeOz `«i¯Oz `ÕeÛ# q+¨Ü«∞O Ѩ~°=∞ ã¨`«ºO
Jx `ÕeOk.
Éèí∂q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LOk v 31
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–2

~À^Œã≤

S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ

[# q*Ï˝# "ÕkHõ =∞Oz ѨÙã¨ÎHõO

How Did We Find Out About Outer Space by Isaac Asimov
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–2
~À^Œã≤
~°K«~Ú`« : S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ
„ѨK«∞~°} : Ѷ≤„|=i, 2007
„Ѩ`«∞Å ã¨OYº : 3000 q+¨Ü«∞ ã¨∂zHõ
"≥Å : ~°∂. 15/–
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ : 1. ZQÆ~°_»O ... 1
[# q*Ï˝# "ÕkHõ 2. â◊¥#ºO ... 8
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK«∞~°}Å qÉèÏQÆO 3. ~åÔH@∞¡ ... 15
WO\˜ <≥O. 8–1–6, ÉÏÖÏr~å=Ù ¿Ñ@,
`≥<åe–522 202 4. „^Œ=º WO^èŒ#Ѩ٠~åÔH@∞¡ ... 21
á¶È<£ : 94405 03061

=∞Oz ѨÙã¨ÎHõO
12–13–452, gkè <≥O.1,
`å~åflHõ, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£–500 017.
ISBN 978–81–904518–1–9

=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<£û,

1–9–1126/a,
P*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–20.
á¶È<£ : 040–2767 8411
 1. ZQÆ~°_»O
Éèí∂q∞ g∞^Œ XHõ KÀ\˜ #∞O_ç =∞~À KÀ\˜H˜ „Ѩܫ∂}˜OK«_®xH˜ =∞#∞+¨μÅ∞
#_»∞™êÎ~°∞, Ѩ~°∞ÔQ`«∞Î`å~°∞, ^Œ∞O‰õΩ`å~°∞, ÔQO`«∞`å~°∞, D^Œ∞`å~°∞, áê‰õΩ`å~°∞,
_Õ‰õΩ`å~°∞... QÆ=∞<åxH˜ "Õ~Ú q^è•<åÅ∞. HÍx D q^è•<åÅ∞ Jxfl\˜Ö’#∞
WOK«∞q∞OK«∞ ZšѨÙÊ_»∞ =∞#∞+¨μÅ∞ â◊s~åÅ∞ <ÕʼnõΩ JO@∞‰õΩ<Õ LO\Ï~Ú.
QÍeÖ’H˜ ÔQOu#ѨÙÊ_»∞ ‰õÄ_® H˘kÌ HõΔ}ÏÅ ¿ãѨ٠=∂„`«"Õ∞ JÖÏ QÍeÖ’ LO_ç
uiy <ÕÅ g∞^ŒH˜ kQÆ∞`åO.
HÍx [O`«∞=ÙÅxfl\˜ q+¨Ü«∞OÖ’#∞ WÖÏ [~°QÆ^Œ∞. Ѩ‰õΔΩÅ∞, QÆaƒÖÏÅ∞,
DQÆÅ∞, `«∂hQÆÅ∞, QÍeÖ’ ZQÆ~°QÆÅ=Ù. Jq Ô~Hõ¯Å∞ JÖÏ¡~°∞ã¨∂Î QÍeÖ’ ã≤÷~°OQÍ
xÅ∞™êÎ~Ú. <ÕÅ =∞#‰õΩ ZÖÏ P^è•~°OQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ ^À, QÍe "å\˜H˜ JÖÏ P^è•~°OQÍ
xÅ∞ã¨∞ÎOk.
ZQÆ~°_»OÖ’ Q˘Ñ¨Ê¿ãfiK«Ûù LOk. H˘O_»Å∞, q∞@ìÅ∞ ZHõ¯#Hõ¯ˆ~¡^Œ∞, #^Œ∞ÅH˜
Z^Œ∞s^Œ #Hõ¯ˆ~¡^Œ∞, |∞~°^ŒÖ’ á⁄~°¡#Hõ¯ˆ~¡^Œ∞. ǨÏ^ÕÌÖËx qâßÅ "åÜ«Ú g^èŒ∞ÅÖ’
Ǩ~ÚQÍ ã¨OK«iOK«=K«∞Û. KÕ`∞« Åx ~Ô Hõ¯ÖÏ¡ JÖÏ¡iÛ JÖÏ QÍeÖ’H˜ ZyiáÈ"åÅ#fl
=∞^èŒ∞~°"≥∞ÿ# TÇ¨Ï =∞#O^Œi =∞#ã¨∞ûÖ’¡#∞ ZHõ¯_À `«Ñ¨ÊHõ #H˜¯ LO@∞Ok.
"≥#Hõ\ ˜ ~ÀAÖ’¡ ‰õÄ_® ZQÆ~åÅ#fl Pâ◊ =∞#∞+¨μÖ’¡ |ÅOQÍ LO_Õk.
ZQÆ~°QÆeˆQ =∞#∞+¨μÅ QÆ∞iOz# QÍ^äŒÅ∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. =∞O„`«O K≥a`Õ KåÅ∞
QÍÖ’¡H˜ z=Ùfi# ÖËKÕ u"åpÅ∞ LO_Õ=@! Ô~Hõ¯Å QÆ∞„~°"≥∞H˜¯ i=Ùfi# PHÍâ◊OÖ’H˜
^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞ g~°∞Å∞ LO_Õ"å~°@!
D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 1
 ZQÆ~°_»O QÆ∞iOz F „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# Hõ^äŒx 2500 Uà◊¡ „H˜`«O „w‰õΩÅ∞ K≥ѨÙʉõΩ<Õ
"å~°∞. _Õ_»Åãπ J<Õ „ѨuÉèÏâße J~Ú# F âß„ã¨Î"Õ`«Î LO_Õ"å_»@. J`«_ç H˘_»∞‰õΩ
WHõ~°ãπx „H©\òH˜ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡<Õ F nq g∞^Œ x~°ƒOkèOKå~°@. _Õ_»Åãπ =^ŒÌ Ѩ_»=
ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ nfiѨO #∞O_ç `«Ñ≤ÊOK«∞HÀ_®xH˜ `«# HÀã¨O, `«# H˘_»∞‰õΩ HÀã¨O
K≥Hõ¯ Ô~Hõ¯Å∞ xi‡OKå_»∞. K≥Hõ¯`À `ÕeÔH·# ѨO[~°O ÖÏO\˜k xi‡OKå_»∞. ^•xH˜
"≥∞ÿ#Ѩ٠ѨÓ`« ѨÓã≤ JO^Œ∞Ö’ ѨH˜Δ DHõÅx QÆ∞KåÛ_»∞. JÖÏ Ô~Hõ¯Å∞ Hõ@∞ì‰õΩx `«#
H˘_»∞‰õΩ =^ŒÌ "åÖÏ_»∞. `«O„_ô H˘_»∞‰õΩÅ∞ W^Œ~Ì ∂° ~Ô Hõ¯Å∞ ‰õ@∞ì‰Ωõ x `«ÑÊ≤ OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
JHõ¯}∞‚Oz _Õ_Å» ãπ 805 H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl ã≤ãb≤ #QÆ~O° KÕ~∞° ‰õΩ<åfl_»∞.
HÍx WHõ~°ãπ Zyˆ~ L`åûǨÏOÖ’ JÖÏ ÃÑ· ÃÑ·H˜ ZQÆ∞~°∞`«∂ áÈÜ«∂_»∞. JÖÏ
ÃÑ÷ ÑH· ˜ ZQÆ∞~°∞`«∂ ã¨∂~°∞º}˜‚ ã¨g∞Ñ≤OK«QÍ P "Õ_Hç ˜ "≥∞#ÿ O HõiyáÈ™êyOk. ~Ô Hõ¯ÅH˜
JO\˜Oz# DHõÅ∞ T_ç <ÕÅ~åÅ™êQÍ~Ú. Éèí∂q∞ #∞O_ç =∞s Z`«∞ΉõΩ
ZQÆ~°É’~Ú# WHõ~°ãπ Éèí∂q∞x âßâ◊fi`«OQÍ q_çzÃÑ\Ïì_»∞.
J~Ú`Õ D Hõ^äŒ xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ Jã¨OÉèí=O. ˆH=ÅO Ô~Hõ¯Å ã¨Ç¨Ü«∞O`À
ZQÆ~°ÖËO. P Ô~Hõ¯ÅH˜ DHõÅ∞ =Ù<åfl ‰õÄ_® ã¨iáÈ^Œ∞. P Ô~Hõ¯Åx JÖÏ¡~°∞ã¨∂Î
â◊s~åxfl QÍÖ’¡H˜ ÖËѨQÆÅ HõO_»Ñ¨Ù+≤ì LO^• ÖË^• J#fl^Õ „Ѩâ◊fl. [O`«∞=Ù |~°∞=Ù
Z‰õΩ¯= J=Ù`«∞#fl H˘nÌ, ^•xfl ÃÑ·ÔH`«ÎQÆÅ HõO_»Å|ÅO ‰õÄ_® Z‰õΩ¯"≥· LO_®e.
=∂=¸Å∞QÍ [O`«∞=ÙÅH˜ LO_Õ HõO_»|ÖÏxH˜ 22H˜Ö’ÅH˜ q∞Oz |~°∞=Ù#fl
[O`«∞=Ù QÍÖ’¡ ZQÆ~°ÖË^Œ∞.
~Ô Hõ¯Å∞ JÖÏ¡~∞° ã¨∂Î U =∞x+‘ QÍÖ’¡H˜ ZQÆ~Ö° _Ë ∞» . WHõ QÆ∞„~°O J~Ú`Õ ã¨¿ãq∞~å
ZQÆ~°ÖË^Œ∞.
J~Ú`Õ É’Öˇ_»∞ Ѩ‰õΔΩÅx F ~°^äŒO ÖÏO\˜ "åǨÏ<åxH˜ Hõ\ÁìK«∞Û. „Ѩf ѨH©Δ =∂O\òQÀeÊùÜ«∞~ü |∞_»QÆ, 1783
`«# ã¨fiO`« |~°∞=Ù`À áê@∞ =∞iHÍã¨Î |~°∞=Ù "≥∂Ü«∞QÆÅ^Œ∞. 1630ÅÖ’ „á¶êxûãπ
QÍ_çfi<£ J<Õ WOw¡+π ~°K«~Ú`« '=∂<£ W<£ ^Œ =¸<£— ('K«O„^Œ∞_çÃÑ· =∞x+≤—) J<Õ „ÃѶOKü ^Õâ◊ã¨∞÷_»∞ *’ÃãѶπ =∂O\òQÀeÊùÜ«∞~ü, J`«x `«=Ú‡_»∞ ZuÜ«∞<£,
Hõ^äŒ ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’ F Ü«∂„u‰õΩ_»∞ É’Öˇ_»xfl ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÉÏ`«∞Åx F ~°^ä•xH˜ F™êi =∞O@Ö’Oz ѨÙ\˜#ì á⁄QÆ ÃÑH· ᘠÈ`«∂ ^•O`À áê@∞ z#fl `ÕeHÔ #· =ã¨∞=Î ÙÅx
Hõ_»`å_»∞. P ÉÏ`«∞Å∞ ÃÑ·H˜ ZQÆ∞~°∞`«∂ ~°^ä•xfl, JO^Œ∞Ö’x =∞x+≤x ÃÑ·ÃÑ·H˜ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ=_»O QÆ=∞xOKå~°∞. JO>Ë K«ÅQ¡ Íe Hõ<åfl "Õ_ç QÍe `ÕeHÔ #· k (`«‰Ωõ ¯=
"≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∂ K«O„^Œ=∞O_»ÖÏxH˜ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`å~Ú. HÍx "åã¨Î=OÖ’ Ѩ‰õΔΩÅx ™êO„^Œ`« HõÅk) J#fl=∂@. h\’¡ q_çz# Hõ„~° ÃÑ·H˜ `Õe#@∞ì, K«Å¡ QÍeÖ’ "Õ_ç
~°^ä•xH˜ Hõ\ ˜ì ZQÆ~°Eã≤# g~°∞_≥=fi_»∂ ÖË_»∞! QÍe ÃÑ·H˜ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok J#fl=∂@.
QÍ_çfi<£ `«# ѨÙã¨ÎHõO ~åã≤# 150 Uà◊¡ `«~°∞"å`« =∞x+≤ <ÕÅ q_çz QÍÖ’¡H˜ 1783Ö’, E<£ 5= <å_»∞, P J#fl^Œ=Ú‡Å∞ „á¶ê<£ûÖ’ `«=∞ ã¨fi„QÍ=∞O
ÖË=QÆeˆQ q^Œº <Õ~åÛ_»∞. Jk =∞O„`« `«O„`åÅ`À<À, Ô~Hõ¯Å∞ Hõ@∞ì‰õΩ<À HÍ^Œ∞. J~Ú# P<À<ÕÖ’, |@ì`À KÕã≤# F ã¨Ozx "Õ_çQÍe`À xOáê~°∞. "Õ_çQÍe ÃÑ·H˜
QÍÖ’¡ `ÕÅ∞`«∂ ÃÑ·H˜ ZQÆ~°QÆeQÍ_»∞. ÖËã¨∂Î ^•O`À áê@∞ ã¨Ozh "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ~ÚOk. JÖÏ P "Õ_çQÍe xO_ç# ã¨Oz
2 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 3
10 x=ÚëêÅÖ’ 2.4 H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°O „Ѩܫ∂}˜OzOk. `«fi~°Ö’<Õ "Õ_çQÍe
K«ÖÏ¡i P "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ QÍe |∞_»QÆ <ÕÅH˜ ky =zÛOk.
H“O\ò *ˇÃÑÊe<£ _çilaÖò
#=O|~üÖ’ P J#fl^Œ=Ú‡Å∞ `«=∞ "Õ_Qç Íe |∞_»QxÆ áêiãπÖ’ „Ѩ^iŒ ≈OKå~°∞.
P „Ѩ^Œ~°≈#Ö’ 3 ÅHõΔÅ [#O QÍÖ’¡H˜ ÖËz# QÍe|∞_»QÆx „Ѩ`«ºHõΔOQÍ K«∂âß~°∞.
D ™êi QÍe |∞_»QÆ 9.6 H˜Ö’g∞@~°∞¡ QÍeÖ’ „Ѩܫ∂}˜OzOk.
P HÍÅOÖ’<Õ ÃÇ·Ï„_À[<£ J<Õ Ju `ÕeÔH·# "åÜ«Ú=Ù Hõ#∞HÀ¯|_çOk. Jk
"Õ_ç QÍe Hõ<åfl ‰õÄ_® KåÖÏ `ÕeÔH·#k. JѨÊ\˜H˜ `≥eã≤# "åÜ«Ú=ÙÅ∞ Jxfl\’¡H˜
Jk Ju`«‰õΩ¯= ™êO„^Œ`« HõÅk. „ÃѶOKü âß„ã¨Î"Õ`«Î *ÏH± KåÔ~¡ãπ QÍe|∞_»QÆÅx
"Õ_çQÍe`À HÍHõ ÃÇ·Ï„_À[<£`À xOáêÅx ã¨∂zOKå_»∞.
P ã¨∂K«# J=∞Å∞ J~ÚºOk. ÃÇ·Ï„_À[<£ xO_ç# QÍe|∞_»QÆÅ∞ ã¨OK«∞Å
Ö’#∞, QÆO_ÀÖÏÅÖ’#∞ ‰õÄ~°∞Û#fl =∞#∞+¨μÅx "≥∂ã¨∂Î QÍÖ’¡ „Ѩܫ∂}˜OKå~Ú.
ѨO^˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌѨ٠P~°OÉèíOÖ’ ZO`À =∞Ok JÖÏO\˜ |∞_»QÆÅÖ’
„Ѩܫ∂}˜OKå~°∞. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ =∞#∞+¨μÅ∞ H˘xfl H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞Î=~°‰õΩ
QÍÖ’¡H˜ áÈQÆeQÍ~°∞.
J~Ú`Õ D QÍe|∞_»QÆÅ∞ ˆH=ÅO QÍeÖ’ H˘@∞ì‰õΩáÈQÆÅ=Ù JO`Õ. JÖÏ
H͉õΩO_® ^•x |∞@ìÖ’ „á⁄ÃÑÅ¡~üx #_çÑ≤OK«QÆeˆQ F Ü«∞O„`åxfl J=∞i¿ãÎ? F_»
„á⁄ÃÑÅ¡~ü ^•xx h\˜ g∞^Œ Z@∞ HÍ"åÅO>Ë J@∞ ZÖÏ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞O^À J^Õ
q^èŒOQÍ D „á⁄ÃÑÅ¡~ü QÍe|∞_»QÆx HÍ=Åã≤# kâ◊Ö’ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞Ok. JÖÏ
„á⁄ÃÑÅ¡~ü KÕ`« „¿Ñ~ˆ Ñ≤OѨ|_Õ QÍe|∞_»QxÆ '_çilaÖò— (dirigible) JO\Ï~°∞. JO>Ë
XHõ „Ѩ`ÕºHõ kâ◊ (direction)Ö’ „¿Ñˆ~Ñ≤OѨ â◊Hõº"≥∞ÿ#k Jx J~°÷O.
4 D ~À^Œã≤
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ _çilaÖòx ÃѶi¤<åO_£ ^Œ *ˇÃÑÊe<£ J<Õ [~°‡<£ ^Õâ◊ã¨∞÷_»∞
xi‡OKå_»∞. J`«_»∞ QÍe|∞_»QÆx F ÉÏÔ~·#, á⁄QÆ K«∞@ì PHÍ~°O QÆÅ `ÕeHõ
֒ǨÏ"≥∞#ÿ JÅ∂ºq∞xÜ«∞O`À xi‡Oz# F ÃÑ· `˘_»∞QÆ∞Ö’ J=∞~åÛ_»∞. J@∞=O\˜
á⁄_»"≥·# PHõ$u QÍex ã¨∞ÅÉèíOQÍ KèÕkOK«QÆÅ^Œ∞. 1900 AÖˇ· 2 <å_»∞ "≥Ú@ì
"≥Ú^Œ\ ˜ _çilaÖò QÍÖ’¡H˜ ÖËzOk. =∞#∞+¨μÅH˜ "åà◊√¡ HÍ=Åã≤# kâ◊Ö’ „ѨÜ∂« }˜OKÕ
J=HÍâ◊O U~°Ê_çOk.
JѨÊ@∞flO_ç 40 Uà◊√§QÍ D _çilaÖòû WOHÍ WOHÍ ÃÑ^ŒÌ==Ù`«∂,
"≥∞~°∞QÆ=Ù`«∂ =KåÛ~Ú. HÍx "å\˜Ö’ xO¿Ñ ÃÇ·Ï„_À[<£ KåÖÏ „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ#k.
ÃÇ·Ï„_À[<£ [fiÅhÜ«∞"≥∞ÿ# "åÜ«Ú=Ù. xѨÙÊ JO@∞‰õΩO>Ë ¿ÑÅ∞`«∞Ok. ^•xH˜
|^Œ∞Å∞QÍ =∞~À "åÜ«Ú=Ù Ç‘ÏeÜ«∞"£∞ "å_˘K«∞Û. Jk ÃÇ·Ï„_À[<£ JO`« `ÕeÔH·#k
<å~üÎ HÍ~Àe<£, H˜\©ìǨH± =^ŒÌ Ô~·\ò ™È^Œ~°∞Å∞, 1903
HÍ^Œ∞ QÍx ZѨÙÊ_»∂ xѨÙÊ JO@∞HÀ^Œ∞. J~Ú<å D _çilaÖòû JO`« "ÕQÆOQÍ
Hõ^ŒÅQÆeˆQq HÍ=Ù. ÃÑ·QÍ `«∞á¶ê#∞Ö’¡ z‰õΩ¯‰õΩO>Ë ^èŒfiOã¨O J~ÚáÈÜÕ∞q.
J~Ú`Õ H˘xfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ™êO„^Œ"≥∞ÿ#"Õ J~Ú<å QÍeÖ’ `ÕÅQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ QÍeѨ@O QÍe Hõ<åfl ™êO„^Œ"≥∞ÿ#^Õ HÍx `ÕÅ∞`«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë
^•x LѨi`«Å "≥·âßźO Z‰õΩ¯=. z#fl QÍe ‰õÄ_® ^•xfl ÃÑ·ÔHuΠѨ@∞ìHÀQÆÅ^Œ∞.
=∞x+≤x "≥∂Ü«∞QÆey#O`« ÃÑ^ŒÌ QÍeѨ\Ïxfl xi‡¿ãÎ?
`ÕeÔH·# HõÅѨ`À Ѩ_»=ÖÏ¡O\˜ =ã¨∞Î=ÙÅx xi‡Oz "å\˜H˜ K≥Hõ¯`À KÕã≤#
~Ô Hõ¯ÖÏ¡O\˜ J=∞~åÛ~°∞. ~Ô Hõ¯ ZO`« ÃÑ^Œ^Ì ~Œ Ú`Õ Jk JO`« QÍex Ѩ@∞ì‰Ωõ O@∞Ok.
g\˜x QÔ _¡· ~» ûü JO\Ï~°∞. WÖÏO\˜ QÔ _¡· ~» x¡° F =∞x+≤ Ѩ>OìË `« ÃÑ^ŒqÌ QÍ xi‡OK˘K«∞Û.
g\˜x H˘O`« Z`«∞Î g∞^Œ #∞O_ç q_çzÃÑ_ç`Õ Jq JÖÏ QÍeÖ’ HÍ¿ãѨ٠uiy,
~À^Œã≤ D 5
 `≥"≥∞‡~°Å g∞^Œ `å~å_ç, "≥∞Å¡QÍ H˜O^ŒH˜ kQÆ∞`å~Ú. 1890ÅÖ’ D ÔQ·¡_»~°¡
„áê=ÚYº`« ÉÏQÍ ÃÑiyOk.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ÔQ·¡_»~°∞¡ ‰õÄ_® QÍe |∞_»QÆÅ ÖÏQÍ<Õ QÍe Z@∞ fã¨∞‰õΩáÈ`Õ
J@∞ áÈÜÕ∞q. HÍx "å<£ *ˇÃÑÊÖˇ<£ QÍe |∞_»QÆ g∞^Œ F „á⁄ÃÑÅ¡~üx J=∞iÛ#@∞ì
D ÔQ·¡_»~üH˜ ‰õÄ_® F „á⁄ÃÑÅ¡~ü J=∞i¿ãÎ?
J"≥∞iHÍÖ’, XÇ≤ÏÜ≥∂ ~å„+¨ìOÖ’, _Õ@<£ #QÆ~°OÖ’ PifiÖò Ô~·\ò, qŃ~ü
~Ô \· ò Jx W^Œ~Ì ∞° J#fl^Œ=Ú‡Å∞ LO_Õ"å~°∞. gà◊√§ ÃãH· à˜ √◊ § `«Ü∂« ~°∞ KÕã≤ J"Õ∞‡"å~°∞.
gà◊√¡ ÔQ·¡_»~°¡H˜ `ÕeÔH·# "≥∂@~°∞¡ J=∞iÛ J"Õ∞‡"å~°∞.
1903, _çÃãO|~ü 17<å_»∞ J"≥∞iHÍÖ’x <å~üÎ HÍ~Àe<å ~å„+¨Oì Ö’ H˜\ Çì© ¨ H±
#QÆ~°OÖ’, Ü«∞O„`«O `«yeOz# F ÔQ·¡_»~ü ã¨Ç¨Ü«∞O`À PifiÖò Ô~·\ò QÍÖ’¡H˜
ÖËKå_»∞. Jk "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ U~À¿Ñ¡<£. Jk QÍÖ’¡ ˆH=ÅO 2 x=ÚëêÖË xezOk.
260 g∞@~°∞¡ =∂„`«"Õ∞ „Ѩܫ∂}˜OzOk. HÍx F J`«ºO`« =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O
™ê^茺O Jx x~°∂Ñ≤OzOk.
WOHÍ ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’, "ÕQÍxfl ÃÑOKÕ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Ü«∞O„`åÅ`À q=∂<åÅ∞
`«Ü«∂~°∞HÍ™êQÍ~Ú. q=∂#O ZO`« "ÕQÆOQÍ Hõke`Õ, q=∂#O Ô~Hõ¯Åx QÍe
JO`« |ÅOQÍ ÃÑ·H˜ Z`«∞Î`«∞Ok. JO`« |~°∞"≥·# q=∂<åxfl "≥∂ã¨∞ÎOk. 1908Ö’
PifiÖò Ô~·\ò WOK«∞q∞OK«∞ QÆO@¿ãѨ٠QÍÖ’¡ L<åfl_»∞. 1909Ö’ F q=∂#O
WOw¡+π Kå<≥Öò ^•\˜Ok. "≥Ú^Œ\ ˜ „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúOÖ’ q=∂<åÅ∞ ‰õÄ_®
áêÖÁæ<åfl~Ú. 1933Ö’ J"≥∞iHõ<£ "≥·=∂x‰õΩ_»∞ KåÔ~¡ãπ eO_£|~üæ XO@iQÍ
J\Ï¡O\˜H± =∞Ǩã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ∞QÍ #∂ºÜ«∂~ü¯ #∞O_ç áêiãπH˜ KÕ~å_»∞. P
„Ѩܫ∂}O 33 QÆO@Å∞ Ѩ\ ˜ìOk.
D ~ÀAÖ’¡ q=∂<åÅ∞ ZO`« ÃÑ^ŒÌq JÜ«∂ºÜ«∞O>Ë =O^ŒÖÏk „Ѩܫ∂}©‰õΩ
Åx "≥∂ã¨∞‰õΩáÈQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. H˘xfl q=∂<åÅ∞ QÆO@H˜ 1600H˜Ö’g∞@~°¡
HõO>Ë "ÕQÆO`À „Ѩܫ∂}˜Oz J\Ï¡O\˜H± ã¨=Ú„^•xfl 3QÆO@ÅÖ’ ^•@∞`«∞<åfl~Ú.
q=∂<åÅ ~°OQƄѨ"Õâ◊O`À _çilaÖòû ѨÓiÎQÍ `«∞_çz ÃÑ@∞ì‰õΩáÈÜ«∂~Ú.
HÍx =∂=¸Å∞ "Õ_Qç Íe |∞_»QÅÆ x Éè∂í q∞H˜ ZO`À Z`«∞#Î "å`å=~°} Ѩiâ’^è#Œ
HÀã¨O "å_»∞`«∞<åfl~°∞. H˘xfl |∞_»QÅÆ x ã¨#flx, `ÕeHÔ #· áê¡ãHì≤ ± Ѩ^•~°O÷ `À `«Ü∂« ~°∞
Éèí∂q∞ "å`å=~°}O (8 H˜Ö’g∞@~°∞¡ ÖË^• 5 "≥∞ÿà◊√§) KÕ™êÎ~°∞. Wq Éèí∂q∞H˜ 50 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞Î^•Hõ ‰õÄ_® áÈQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
6 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 7

2. â◊¥#ºO
P q^èŒOQÍ |∞_»QÆÅ∞, q=∂<åÅ∞ =∞#∞+¨μÅx QÍÖ’¡ H˘xfl H˜Ö’g∞@~°¡
Z`«∞ΉõΩ fã¨∞HÀáÈQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú Hõ^•. =∞i QÍ_çfi<£ Hõ^äŒÖ’ÖÏ WOHÍ WOHÍ
ÃÑ·H˜ "≥o§ K«O„^Œ∞}˜‚ ZO^Œ∞‰õΩ KÕ~°∞HÀÖËO?
z‰õΩ¯ Uq∞@O>Ë QÍe |∞_»QÅÆ ∞, =∂=¸Å∞ q=∂<åÅ∞ QÍe g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç
ѨxKÕ™êÎ~Ú. |∞_»QÆÅ∞ QÍeÖ’ `ÕÅ∞`å~Ú. "ÕQÆOQÍ HõkÖË q=∂<åÅ∞ QÍeKÕ`«<Õ
ÃÑ·ÔH`«Î|_»`å~Ú. q=∂<åÅH˜ QÍeÖ’ PH˜û[<£ HÍ"åe. P PH˜û[<£x q=∂#OÖ’
LO_Õ WO^èŒ#O`À HõeÑ≤`Õ q=∂#OÖ’ WO*ˇ<£x #_çÑ≤OK«_®xH˜ HÍ=Åã≤# â◊H˜Î
ѨÙ_»∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ QÍe ZO`« Z`«∞Î =~°‰õΩ LO@∞Ok J#fl „Ѩâ◊fl =ã¨∞ÎOk.
PHÍâ◊OÖ’ QÍe JÖÏ K«O„^Œ=∞O_»ÅO, `å~å=∞O_»ÅO =~°‰õΩ qã¨ÎiOz
LO@∞O^Œx „áêp#∞Å∞ J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞. Éèí∂q∞ g∞^Œ J"≥∞iHÍ #∞O_ç Ü«¸~°ÑπH˜
ã¨=Ú„^•xfl ^•\˜#>Ëì Éèí∂q∞ #∞O_ç K«O„^Œ∞x =~°‰õΩ qã¨ÎiOz L#fl D QÍe
ã¨=Ú„^•xfl Ǩ~ÚQÍ ^•\ÁK«∞Û J#fl@∞ìQÍ ZO`À =∞Ok TǨQÍ<åÅ∞ KÕâß~°∞,
Hõ=∞‡x Hõ^äŒÅ∞ ~åâß~°∞.
QÍ_çfi<£ `«# ѨÙã¨ÎHõO ~åã≤# H˘<Õflà◊¡H˜ QÍe QÆ∞iOz Z<Àfl H˘`«Î Pq+¨¯~°}Å∞
[iy QÍe Ѩ@¡ =∞# J=QÍǨÏ#x ã¨=¸ÅOQÍ =∂iÛ"Õâß~Ú.
1643Ö’ Z"åO[e™êì \ÏiÃãb¡ J<Õ W\ÏeÜ«∞<£ âß„ã¨Î"Õ`«Î F K«Hõ¯x
„ѨÜ≥∂QÆO KÕâß_»∞. F 120 ÃãO\©g∞@~°¡ á⁄_»=ÙQÆÅ, XHõ ѨHõ¯ =¸ã≤ L#fl
8 D ~À^Œã≤
QÍA <åàÏxfl áê^Œ~°ã¨O`À xOáê_»∞. `≥~°z =Ù#fl H˘ã¨H˜ =¸`«ÃÑ\˜ì P JOK«∞
áê^Œ~°ã¨O =Ù#fl F áê„`«Ö’ =ÚxˆQÖÏ <åàÏxfl x\Ï~°∞QÍ xÅɡ\Ïì_»∞. JÖÏ
xeáêHõ <åàÏxH˜ J_»∞QÆ∞# ÃÑ\˜ì# =¸`« f¿ãâß_»∞.
<åàÏxfl JÖÏ u~°ˆQã≤ Ѩ@∞ì‰õΩx =¸`« f¿ã¿ãΠ֒ѨŠL#fl áê^Œ~°ã¨O
JO`å H˜O^ŒH˜ *ÏiáÈ`«∞O^Œx J#∞‰õΩO\ÏO. áê^Œ~°ã¨O H˜O^ŒH˜ *ÏiOk HÍx
ѨÓiÎQÍ HÍ^Œ∞. áê„`«Ö’ L#fl áê^Œ~°ã¨O g∞^Œ ÃÑ·# L#fl QÍe Ñ‘_»#O <åà◊OÖ’
76ÃãO\©g∞@~°¡ áê^Œ~™° êxfl xeÑ≤Ok. Pq^èOŒ QÍ \ÏiÃãb¡ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ ÉèÏ~°q∞u
(ÉÏ~Àg∞@~ü)x xi‡OKå_»∞. nx`À "åÜ«Ú Ñ‘_»#OÖ’ =∂~°∞ÊÅx H˘Å=_®xH˜
gÅ~ÚºOk.
~Ô O_»∞#fl~° ÃãO\©g∞@~°Å¡ "≥_Å» ∞Ê LO_ç ÃÑH· ˜ H˘O`« Z`«∞=Î ~°‰Ωõ ™êˆQ "åÜ«Ú
ã¨OÎ ÉèÏxfl TÇ≤ÏOK«∞HÀO_ç. =∞i ~Ô O_»∞#fl~° ÃãO\©g∞@~°¡ "≥_Å» ∞Ê, 76ÃãO\©g∞@~°¡
Z`«∞Î L#fl áê^Œ~°ã¨O ã¨ÎOÉèÏxfl "≥∂Ü«∞QÆÅQÍÅO>Ë P "åÜ«Úã¨ÎOÉèíO ZO`« Z`«∞Î
LO_®Ö’ TÇ≤ÏOK«∞HÀO_ç. áê^Œ~°ã¨O ™êO„^Œ`« QÍe ™êO„^Œ`« Hõ<åfl 10,500
~Ô @∞¡ Z‰õΩ¯=. JO>Ë QÍe ã¨OÎ ÉèOí Z`«∞Î áê^Œ~ã° O¨ ã¨OÎ ÉèOí Hõ<åfl 10,500H˜Ö’g∞@~°∞¡
JÜ«ÚºO@∞Ok.
x*ÏxH˜ "å`å=~°}Ѩ٠Z`«∞Î JO`«Hõ<åfl Z‰õΩ¯"Õ LO@∞Ok. "å`å=~°}OÖ’
H˜O^Œ á⁄~°Å, JO>Ë Éèí∂q∞ LѨi`«ÖÏxH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LO_Õ á⁄~°Å g∞^Œ ÃÑ· á⁄~°Å
XuÎ_ç |ÅOQÍ LO@∞Ok. JO>Ë ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ QÍe Hõ<åfl H˜Ok á⁄~°ÅÖ’ QÍe
™êO„^Œ`« Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
Hõ#∞Hõ ÃÑ·H˜ áÈ`«∞#fl H˘nÌ QÍe ™êO„^Œ`« `«QÆ∞æ`«∂ LO@∞Ok. ™êO„^Œ`«
`«QÆæ_»O JO>Ë J^Õ QÍe =∞iO`« Z‰õΩ¯= Ѷ¨∞#Ѩi=∂}Ïxfl P„Hõq∞™ÈÎOk J#fl
=∂@. JO>Ë Éèí∂q∞ LѨi`«ÅO g∞^Œ WOK«∞q∞OK«∞ 16H˜Ö’g∞@~°¡ =~°‰õΩ
"å`å=~°}O qã¨ÎiOz LO@∞Ok J#fl=∂@.
QÍe ѨÅK«# J=Ù`«∞#fl H˘nÌ ^•x LѨÜ≥∂QÆO `«QÆ∞æ`«∂ LO@∞Ok. 10
H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎÖ’ QÍe ѨÅK«# J~Úº TÑ≤i fã¨∞HÀ=_»O ‰õÄ_® Hõ+¨ìO
J=Ù`«∞Ok. WHõ 50 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ΉõΩ áÈ`Õ |∞_»∞QÆ `ÕÅ^Œ∞, q=∂#O xÅ=^Œ∞.
JÖψQ 160 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎH˜ áÈ`Õ QÍe ZO`« ѨÅK«# J=Ù`«∞O^ŒO>Ë ^•x
LxH˜x QÆ∞iÎOK«_»O ‰õÄ_®Hõ+¨ìO.
~À^Œã≤ D 9

â◊¥#ºO
76 ÃãO\©g∞@~°∞¡
QÍe =uÎ_ç/Ñ‘_»#O
áê^Œ~°ã¨O
\ÏiÃãb¡ ÉèÏ~°q∞u
HÍx K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞HÀ"åÅO>Ë 160H˜Ö’g∞@~°∞¡ Jã¨Å∞ XHõ ^Œ∂~°"Õ∞ HÍ^Œ∞.
K«O„^Œ„QÆǨÏO Éèí∂q∞ #∞O_ç 195,000 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ LOk. JO>Ë JO`«
^Œ∂~°=¸ QÍÖË ÖË^Œ#fl=∂@. QÍeÖËx JÖÏO\˜ MÏm „áêO`å<Õfl â◊¥#ºO
(vacuum) J<åfl~°∞.
qâ◊fiOÖ’ „Ѩf KÀ\Ï D â◊¥#ºO LO@∞Ok. „QÆǨÅ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ QÍe
^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. H˘xfl™ê~°∞¡ Jk‰õÄ_® LO_»^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ
QÍe LO_»^Œ∞. K«O„^Œ∞_ç LѨi`«ÅO K«∞@∂ì â◊¥#º"Õ∞ LO@∞Ok.
Hõ#∞Hõ =∞# "å`å=~°}ÏxH˜ J=`«Å D â◊¥#ºO ÖË^• "Àº=∞O (outer
space) LO@∞O^Œx J#∞HÀ=K«∞Û. D "Àº=∂xfl Hõ#∞‰õΩ¯#fl "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ =ºH˜Î
\ÏiÃãb¡ Jx K≥ѨÙÊHÀ=K«∞Û. "åÜ«Ú=∞O_»ÅO Éèí∂q∞ #∞O_ç qâ◊fiO JOK«∞Å
=~°‰õΩ qã¨ÎiOz ÖË^Œx Jk Éèí∂q∞ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ =∂„`«"Õ∞ LO^Œx "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@
Hõ#∞‰õΩ¯#flk W`«_Õ.
JO>Ë QÍ_çfi<£ Hõ^ÖŒä ’ Hõ^•ä <åÜ«∞‰õΩ_çÖÏ Z=~°∂ K«O„^Œ∞_ç =~°‰Ωõ ZQÆ~Ö° ~Ë #° fl
=∂@. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÉÏ`«∞Å∞ ~°^ä•xfl ÖÏQÆQÆey<å Jq â◊¥#ºOÖ’ ZQÆ~°ÖË=Ù. Jq
10 D ~À^Œã≤
â◊¥#ºOÖ’ QÍe ‰õÄ_® Ñ‘ÅÛÖË=Ù. =∞#∞+¨μÅ∞ ‰õÄ_® Ñ‘ÅÛÖË~°∞. â◊¥#ºOÖ’
QÍe|∞_»QÆÅ∞ `ÕÅ=Ù, q=∂<åÅ∞ ZQÆ~°ÖË=Ù.
|∞_»QÅÆ Ö’, _çilaÖòûÖ’, QÔ _¡· ~» Ö¡° ’, q=∂<åÖ’¡ =∞x+≤ ZQÆ~_° O» <Õ~∞° Û‰õΩ<åflHõ
‰õÄ_® Éèí∂q∞ #∞O_ç H˘kÌ H˜Ö’g∞@~°¡ Hõ<åfl Z`«∞ÎH˜ ZQÆ~°ÖËHõáÈÜ«∂_»∞.
=∞i K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞‰õΩ<Õ^≥ÖÏ? â◊¥#ºOÖ’Oz „Ѩܫ∂}˜OK«QÆeˆQk U^≥·<å
LO^•?
XHõ ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# =∂~°æO qã¨~°_»O. |Oux QÍÖ’¡ qã≤i#ѨÙÊ_»∞ g∞ HõO_»Å∞
PáêkOz# "ÕQÍxH˜ Jk ÃÑ·H˜ ZQÆ∞~°∞`«∞Ok. P Hõ^ŒeHõH˜ QÍe`À ã¨O|O^èŒO
ÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ QÍe P |Ou Hõ^ŒeHõx x~Àkèã¨∂Î â◊¥#ºOÖ’ |Ou HõkÖË^•x
Hõ<åfl <≥=∞‡kQÍ HõkÖË@∞ì KÕã¨∞ÎOk.
J~Ú`Õ JÖÏ qã≤i# |Ou ZO`À ^Œ∂~°O áÈ^Œ∞. QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} ^•xfl
H˜O^ŒH˜ ÖÏQÆ∞`«∂ "ÕQÍxfl =∞O^ŒyOѨ KÕã¨∞ÎOk. HÍ¿ãѨܫ∂ºHõ "ÕQÆO ѨÓiÎQÍ
ã¨∞<åfl J=Ù`«∞Ok. XHõ¯ HõΔ}O JÖÏ |Ou QÍÖ’¡ ã¨ÎOaèOKåHõ H˜O^Œ Ѩ_»_»O
P~°Oaèã¨∞ÎOk.
|Oux ZO`« QÆ\ ˜ìQÍ qã≤i`Õ "≥Ú^Œ\’¡ |Ou "ÕQÆO JO`« Z‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. "ÕQÆO ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}H˜ |Ou "ÕQÍxfl
=∞O^ŒyOK«|_»_®xH˜, |Ou H˜O^ŒH˜ Ѩ_<» å~°OaèOK«_®xH˜ JO`«¿ãѨ٠Ѩ_∞» `«∞Ok.
|Oux JÖÏ WOHÍ WOHÍ QÆ\ ˜ìQÍ qã¨∞~°∞`«∞O>Ë Jk WOHÍ WOHÍ ÃÑ·ÃÑ·H˜
áÈ~Ú uiy H˜O^Œ Ѩ_»∞`«∞Ok. HÍx ZO`« QÆ\ ˜ìQÍ qã≤i<å Jk z=iH˜ Éèí∂q∞
g∞^ŒH˜ Ѩ_®eûO^Õ<å? P~°OÉèíOÖ’ "ÕQÆO ZO`« Z‰õΩ¯= L<åfl uiy Jk H˜O^ŒH˜
=ã¨∞ÎO^•?
Éèí∂q∞ LѨi`«ÅOÖ’ QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} ZO`« |ÅOQÍ LO^À, Z`«∞ÎÖ’¡ ‰õÄ_®
JO`Õ |ÅOQÍ LO>Ë g∞~°∞ ZO`« |ÅOQÍ qã≤i<å |Ou uiy ZѨÙÊ_À JѨÙÊ_»∞
H˜O^Œ Ѩ_»=Åã≤O^Õ. HÍx Éèí∂q∞ #∞O_ç ^Œ∂~°O J=Ù`«∞#fl H˘nÌ QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}
|ÅÇ‘Ï#O J=Ù`«∂ LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}H˜ Éèí∂q∞ #∞O_ç 2,500 H˜Ö’g∞@~°¡
^Œ∂~°OÖ’ LѨi`«ÅOÖ’ =Ù#fl QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}H˜ ã¨QÆO |Å"Õ∞ LO@∞Ok.
Hõ#∞‰õ |Oux ZO`« QÆ\ ˜ìQÍ qã¨~åÅO>Ë |Ou "ÕQÆO ã¨QÆO JÜÕ∞º ã¨iH˜
Jk 2,500 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞HÎ ˜ áÈÜ«ÚO_®e. |Ou "ÕQOÆ ã¨QOÆ J~Ú<å QÆ∞~°∞`«fi
â◊H˜Î ‰õÄ_® ã¨QÆO J~ÚºOk Hõ#∞Hõ |Ou "ÕQÆO =∞s JO`« "ÕQÆOQÍ `«QÆæ_»O
~À^Œã≤ D 11
ÖË^Œ#fl=∂@. |Ou "ÕQÆO „Hõ=∞OQÍ `«QÆ∞æ`«∂ L<åfl QÆ∞~°∞`«fi â◊H˜Î ‰õÄ_» `«QÆ∞æ`«∂ <ÒHõ JÖÏ "ÕQÆOQÍ Hõ^Œ∞Å∞`«∂ LO>Ë, `«fii`«O J=Ù`«∂ LO>Ë, P <ÒHõ
=ã¨∞ÎO@∞Ok. JO^Œ∞Ö’ L#fl q∞=∞‡efl ‰õÄ_® "ÕQÆOQÍ ÃÑ·H˜ `Àã¨∞ÎOk. QÆ\ ˜ìQÍ ã‘@∞H˜, ÖË^•
J@∞=O\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ |Ou JÖÏ ÃÑ÷ ÑH· ˜ áÈ`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. WHõ Éè∂í q∞H˜ <ÕÅH˜ Z=~À Jkq∞#@∞ì ֒ѨŠ‰õÄ~°∞Û#fl g∞‰õΩ LO@∞Ok. D J#∞Éèí=O
uiy ~å^Œ∞. U P~°OÉèí"ÕQÆO`À qã≤i`Õ |Ou Éèí∂q∞ Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}H˜ HÍ~°∞Ö’ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î #flѨÙÊ_»∞ ‰õÄ_® HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. HÍ~°∞ L#fl@∞¡O_ç =ÚO^Œ∞H˜
JO^Œ‰õΩO_® Éèí∂q∞x q_çz áÈ`«∞O^À P "ÕQÍxfl 'ѨÖÏÜ«∞# "ÕQÆO— (escape Hõke`Õ ã‘\’¡ "≥#‰õΩ¯ Jkq∞#@∞ì =∞#‰õΩ JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
velocity) JO\Ï~°∞.
Éèí∂q∞ g∞^Œ ѨÖÏÜ«∞# "ÕQÆO ÃãHõ#∞H˜ 11.2H˜Ö’g∞@~°∞¡ JO>Ë QÆO@H˜
40,555 H˜Ö’g∞@~°∞¡. JO>Ë U =ã¨∞Î=Ù<≥·<å ÃãHõ#∞H˜ 11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÆO`À
qã≤i`Õ Jk =∞m¡ Éèí∂q∞H˜ u~°y ~å^Œ∞. U^≥·<å J_»∞¤Ñ¨_ÕO`« =~°‰õΩ J^ŒÖÏ
áÈ`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. ã¨Ô~·# kâ◊Ö’ qã≤i`Õ Jk K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞‰õΩ<ÕO`« =~°‰õΩ
JÖÏ áÈ`«∂<Õ =ÙO@∞Ok.
Hõ#∞Hõ K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~åÅO>Ë ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# =∂~°æO Wn – Z=i<≥·<å QÆ\ ˜ìQÍ
qã¨~°=∞x J_»QÆ_»O!
HÍx =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë ÃãHõ#∞H˜ 11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÆO`À
Z=~°∂ |Oux qã¨~°ÖË~°∞. HÍx =∞x+≤ HõO_»Å Hõ<åfl â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# ™ê^èŒ<åÅ∞
L<åfl~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ Ѷ≤~°OyÖ’ ^Œ\ ˜ìOKÕ =∞O^Œ∞ áê`«~° Ѷ≤~°OyÖ’x QÆ∞O_»∞x U
=∞x+‘ qã¨~°ÖË#O`« "ÕQÆO`À qã¨~°QÆÅ^Œ∞. =∞Ô~·`Õ F "Àº=∞<ÒHõÖ’ =∞#∞+¨μefl
ÃÑ\˜ì ^•xfl K«O„^Œ∞x =^ŒÌ‰õΩ KÕˆ~ÖÏ qã¨~°QÆÅ=∂?
1865Ö’ EÖòû "≥~üfl J<Õ „ÃѶOKü HÍÅÊxH˜ q*Ï˝# (science fiction)
~°K«~Ú`« 'Éèí∂q∞ #∞O_ç K«O„^Œ∞_ç =^ŒÌ‰õΩ— (From the earth to the moon) J<Õ
#=Å ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’ H˘O`«=∞Ok =º‰õΩÎÅx F ÃÑ^ŒÌ Ѷ≤~°Oy`À K«O„^Œ∞_ç
k‰õΩ¯QÍ qã≤ˆ~ã≤#@∞ì =i‚OKå_»∞.
q#_®xH˜ ÉÏQÍ<Õ LOk. HÍx WO^Œ∞Ö’ F u~°HÍã¨∞ LOk. HÍã¨Î
„Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# u~°HÍã¨∞.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ Ѷ~≤ O° y J_»∞QÆ∞# "Àº=∞<ÒHõ K«Å#O ÖˉΩõ O_® LO^Œ#∞‰õΩO^•O.
H˜O^Œ =∞O^Œ∞áê`«~° ¿ÑÅQÍ<Õ <ÒHõ Ѷ≤~°Oy J=`«e H˘ã¨ #∞O_ç ÃãHõ#∞H˜ Hõhã¨O
11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQOÆ `À |Ü«∞\˜H˜ =ã¨∞OÎ k. JO>Ë Ñ¶~≤ O° y <À\˜x KÕ~∞° ‰õΩ<Õ@O`«
=º=kèÖ’ <ÒHõ ã¨∞<åfl "ÕQÆO #∞O_ç ÃãHõ#∞H˜ 11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÍxH˜ 'Éèí∂q∞ #∞O_ç K«O„^Œ∞x =^ŒÌ‰õΩ— J#fl "≥~üfl ѨÙã¨ÎHõOÖ’x ÉÁ=∞‡
=ã¨∞ÎO^Œ#fl=∂@. WÖÏ "ÕQÆO ÃÑ~°QÆ_®<Õfl `«fi~°}O (accelaration) JO\Ï~°∞.
12 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 13
 `«fi~°}O ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë ã‘\’¡ JO`« QÆ\ ì̃QÍ Jkq∞#@∞ì J=Ù`«∞Ok.
xâ◊ÛÅ ã≤÷u #∞O_ç H˘kÌ¿ãѨ\’¡ ÃãHõ#∞H˜ 11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÍxH˜ `«fi~°}O
K≥Ok`Õ P XuÎ_çH˜ ^ÕǨÏO #∞A˚ #∞A˚ J=Ù`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ EÖòû "≥~üfl =i‚Oz#@∞ìQÍ Ñ¶≤~°Oy KÕ`« qã¨~°|_ç LO>Ë, P<ÒHõÖ’
„Ѩܫ∂}˜Oz# "å~°O`å =∞~°}˜OKÕ"åˆ~. HÍx =∞i JO`« "ÕQÆO LO>Ë QÍx
K«O^Œ=∂=∞ JO^Œ_»∞. "ÕQÍxfl ÃÑOKåe HÍx <≥=∞‡kQÍ ÃÑOKåe. ZÖÏ?
^•xH˜ ã¨=∂^è•#O „a\˜+π âß„ã¨Î"Õ`«Î S™êH± #∂º@<£ #∞O_ç =zÛOk.
3. ~åÔH@∞¡
„H©.â◊.1687Ö’ ~åã≤# F ѨÙã¨ÎHõOÖ’ #∂º@<£ QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} ZÖÏ
ѨxKÕã¨∞ÎO^À =i‚OKå_»∞. P ѨÙã¨ÎHõOÖ’<Õ J`«_»∞ `«# '=¸_»∞ K«Å# ã¨∂„`åÅ—x
=i‚OKå_»∞. "å\˜Ö’ =¸_»= ã¨∂„`«O WÖÏ LO@∞Ok– ''„Ѩf K«~°ºH˜ ^•xH˜
ã¨=∂#"≥∞ÿ#, ^•xH˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ ѨxKտ㠄ѨuK«~°º XHõ\ ˜ =ÙO@∞Ok——.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ g∞~°∞ #∞#∞ÃÑ·# Sã¨∞ QÆ_»¤g∞^Œ =Ù#fl F ÃÑ^ŒÌ JÅ∂ºq∞xÜ«∞O
Ñ¨à‹¡O g∞^Œ ‰õÄ~°∞Ûx L<åfl~°#∞‰õΩO^•O. P Ñ¨à‹§OÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ W#∞Ѩ QÀàÏÅ∞
L<åfl Ü«∞#∞‰õΩO^•O. g∞~°∞ "å\˜Ö’ F |Oux F „Ѩ`ÕºHõ kâ◊Ö’ qã≤~å~°∞. Wk
'K«~°º—.
g∞~°∞ |Ou qã¨~°QÍ<Õ P qã≤i# kâ◊H˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ Ñ¨à‹¡O Hõ^ŒÅ_»O
P~°Oaèã¨∞ÎOk. Wk '„ѨuK«~°º—. J~Ú`Õ |Ou Hõke#O`« "ÕQÆOQÍ Ñ¨à‹¡O
Hõ^ŒÅ^Œ#∞HÀO_ç. ZO^Œ∞HõO>Ë QÀà◊O |~°∞=Ù Ñ¨à‹¡O |~°∞=Ù Hõ<åfl KåÖÏ `«‰õΩ¯=.
HÍx Ñ¨à‹¡O |~°∞=Ùx ^•x "ÕQÆO`À QÆ∞}˜Oz# qÅ∞= QÀà◊O |~°∞=Ùx ^•x
"ÕQOÆ `À QÆ∞}˜Oz# qÅ∞=`À ã¨=∂#O J=Ù`«∞Ok. JO>Ë K«~º° H˜ „ѨuK«~º° ã¨=∂#O
J#fl=∂@.
g∞~°∞ JÖψQ =∞~À |Ou qã≤i`Õ P `åѨÙH˜ Ñ¨à‹§O "ÕQÆO =∞i H˘OK≥O
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. g∞~°∞ JÖψQ =~°ã¨QÍ |O`«∞Å∞ qã¨∞~°∞`«∂ áÈ`Õ Ñ¨à‹¡O „Hõ=∞OQÍ
"ÕQÆO ѨÙOA‰õΩO@∂, `«y#O`« ÃÑ^ŒÌ Ñ¨à‹¡O LO^Œ#∞‰õΩO>Ë H˘O`«¿ãѨ\ ˜H˜ ÃãHõ#∞H˜
11.2 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÍxH˜ KÕ~°∞HÀQÆÅ^Œ∞. D Ѩ^ŒúuÖ’ J~Ú`Õ `«fi~°}O KåÖÏ
"≥∞Å¡QÍ „Hõ=∞OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Ѩ=∂^ŒO LO_»^Œ∞.
14 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 15
 D „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ QÍe`À „Ѩ"∞Õ Ü«∞O ÖË^∞Œ . Jã¨Å∞ QÍe ÖËHáõ È`Õ =∞s =∞Ozk.
Ñ¨à‹§O WOHÍ "ÕQÆOQÍ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok. P Ñ¨à‹§"Õ∞ ~À^Œã≤Ö’ LO>Ë, K«∞@∂ì =\˜ì
â◊¥#º"Õ∞ LO>Ë D K«~°º–„ѨuK«~°º Ѩ^Œúu Éèí∂q∞ g∞^Œ Hõ<åfl WOHÍ ÉÏQÍ
ѨxKÕã¨∞ÎOk.
„H©.â◊.1891Ö’ ǨÏ~°‡<£ QÆxûfiO\ò J<Õ [~°‡#∞ âß„ã¨Î"Õ`«Î F "Àº=∞<ÒHõ
Ѷ≤~°OyÖ’ W#∞Ѩ |O`«∞Å∞ qã¨∞~°∞`«∂ =ÚO^Œ∞H˜ Hõ^ŒÅQÆÅ^Œx ã¨∂zOKå_»∞. D
Ѩ^ŒúuÖ’ `«fi~°}O KåÖÏ "≥∞Å¡QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok Hõ#∞Hõ <ÒHõÖ’ Z=iH© „áê}
ÉèíÜ«∞O LO_»^Œ∞.
D q^èŒOQÍ Ñ¶≤~°Oy QÆ∞à◊§x ¿ÑÖËÛ Ñ¨^Œúu EÖòû "≥~üfl TÇ≤ÏOz# Ѩ^Œúu
Hõ<åfl "Õ∞Öˇ·#k. HÍx D Ѩ^Œúu =ÚO^Õ ~À^Œã≤Ö’H˜ „Ѩ"ÕtOz# <ÒHõ q+¨Ü«∞OÖ’
ÉÏQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. HÍx Éèí∂q∞ g∞^Œ L#fl "Àº=∞<ÒHõx ~À^Œã≤Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ `˘_»∞QÆ∞
"≥à◊¡_®#H˜ QÆxûfiO\ò Ѩ^Œúu JO`« ã¨=Úz`«O HÍ^Œ∞.
Éèí∂q∞ g∞^Œ L#fl "Àº=∞<ÒHõ #∞O_ç Ѷ≤~°Oy QÆ∞O_»∞ H˜O^ŒH˜ ¿ÑeÛ#ѨÙÊ_»∞ =∞O_Õ Ñ¨^•~°÷O
<ÒHõ H˘kÌQÍ ÃÑ·H˜ Hõke<å QÆ∞~°∞`«fiO nxfl u~°y H˜O^ŒH˜ ÖÏQÆ∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ <ÒHõ
"ÕQÆO `«ˆQæ֒ѨÖË u~°y Ô~O_»= QÆ∞O_»∞ ¿ÑÖÏÛe. Hõ#∞Hõ Ѷ≤~°Oy QÆ∞à◊¡x ZO`« =∞O_»@O
"ÕQÆOQÍ "≥O@ "≥O@<Õ ¿ÑÖÏÛÅO>Ë =∂=¸Å∞ Ѷ≤~°Oy`À Jk gÅ∞Ѩ_»^Œ∞.
Jã¨Å∞ QÆ∞à◊§x ¿ÑÅÛ‰õΩO_® F ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ ^è•~°QÍ XHõ kâ◊Ö’ U^≥<· å Ѩ^•~å÷xfl |Ü«∞\˜H˜ =ã¨∞Î#fl
qã≤i`Õ JѨÙÊ_»∞ <ÒHõ JO^Œ∞‰õΩ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ "≥∞Å¡QÍ, ã≤÷~°"≥∞ÿ# `«fi~°}O`À "åÜ«Ú=ÙÅ∞
=∞O_ÕQÆk
Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok.
J~Ú`Õ ã¨Ô~·# Ѩ^Œúu Uq∞\’ QÆxûfiO\ò HÍÅOÖ’<Õ HÍHõ, JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
EÖòû "≥~üfl HÍÅOÖ’, ^•xH˜ WOHÍ â◊`åÉÏÌÅ „H˜`«O ‰õÄ_® =∞#∞+¨μÅH˜ `≥Å∞ã¨∞. WѨÙÊ_»∞ =uÎH˜ xѨÙÊ JO\˜¿ãÎ =uÎ =∞O_»∞`«∂ „Hõ=∞OQÍ Ö’Ñ¨Å L#fl =∞O^Œ∞
P ã¨Ô~·# Ѩ^Œúu F ~åÔH\òx qxÜ≥∂yOK«_»O. áê`«~°H˜ xѨÙÊ JO@∞`«∞Ok. JѨÙÊ_»∞ Jk "ÕQÆOQÍ =∞O_»∞`«∂ ÃÑ^ŒÌ "≥∂`å^Œ∞Ö’
L^•Ç¨Ï~°}H˜ J@ì`À F Q˘\Ïìxfl `«Ü«∂~°∞KÕã≤ ^•x XHõ H˘ã¨ ѨÓ_®Û~°#∞ "åÜ«Ú=ÙÅx ZQÆl=Ú‡`«∞Ok. Q˘@ìOÖ’ =∞O^Œ∞QÆ∞O_»∞ =∞s |ÅOQÍ ^Œ\ ˜ì¿ãÎ
HÀO_ç. WѨÙÊ_»∞ JO^Œ∞Ö’H˜ =∞O^Œ∞áê`«~° ^Œ\ ˜ìOz, Ô~O_À H˘ã¨x ‰õÄ_® HÍã¨Î "åÜ«Ú=ÙÅ∞ "ÕQOÆ QÍ "åºÑ≤Oz ÃÑ^ŒÌ ¿ÑÅ∞_»∞ ã¨OÉèqí ã¨∞OÎ k. HÍx Q˘\ÏìxH˜ XHõÑH¨ ¯õ
ã¨O^Œ∞ LOz =¸ã≤, P ã¨O^Œ∞Ö’H˜ F =uÎx áÈx"åfie. JO>Ë =uÎ "≥·Ñ¨Ù XHõ"≥·Ñ¨Ù HÍã¨Î ã¨O^Œ∞ LOk Hõ#∞Hõ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ JO^Œ∞Ö’Oz ãπ ãπ ãπ =∞#fl â◊|ÌO`À
=∞O^Œ∞áê`«~° ֒ѨeH˜ =ÙO_®e, ~Ô O_˘ "≥Ñ· Ù¨ |Ü«∞\˜H˜ =∞#O xѨÙÊ JO\˜OK«_®xH˜ "ÕQÆOQÍ "≥Å∞=_»`å~Ú. P ^è•\˜H˜ ~åÔH\ò =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok. P
gÅ∞QÍ LO_®e. D Q˘\ÏìxH˜ F á⁄_»"≥·# ѨÙÅ¡ Hõ_ç`Õ, Jk ZQÆ∞~°∞`«∞#flѨÙÊ_»∞ q^èOŒ QÍ "åÜ«Ú=Ù =ã¨∞#Î flO`« ¿ãѨ٠~åÔH\ò ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl "ÕQOÆ `À JÖÏ Hõ^∞Œ Å∞`«∂<Õ
ã≤÷~°"≥∞ÿ# kâ◊Ö’ Zyˆ~ÖÏ K«∂ã¨∞ÎOk. WÖÏO\˜ ~åÔH@¡<Õ =∞#O ÉÏ}Ïã¨OKåÖ’ LO@∞Ok. =∞O^Œ∞áê`«~° JO`å ǨÏiOK«∞‰õΩáÈÜÕ∞ ã¨iH˜ ^•x "ÕQOÆ QÆi+¨™ì ê÷~ÚH˜
HÍÅ∞™êÎO. =ã¨∞ÎOk. „Hõ"Õ∞Ñ‘ Jk "ÕQÆO `«yæ <ÕÅ ~åeáÈ`«∞Ok.
16 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 17
 `«∞áêH˜ =∞O^Œ∞x Hõ#∞‰õΩ¯#flk phÜ«ÚÅ∞. „H©.â◊.1200ňH phÜ«ÚÅ∞
ÉÏ}Ïã¨OKå KÕ¿ã"å~°∞. ~åÔH@∞¡, "≥Ú^ŒÖˇ·# \áêã¨∞Å∞ HÍeÛ q<ÀkOKÕ"å~°∞.
Ü«Ú^ŒúOÖ’ â◊„`«∞=ÙÅx ÉèíÜ«∞ÃÑ@ì_®xH˜ ~åÔH@¡#∞ "å_»∞‰õΩ<Õ"å~°∞.
„H©.â◊.1200 HÍÅOÖ’ =∞O^Œ∞áê`«~°, ~åÔH@∞¡ g\˜x QÆ∞iOz# Ѩi*Ï˝#O
áêâßÛ`«ºOQÍ JO>Ë Ü«¸~°ÑπH˜ =∞o¡Ok. J~Ú`Õ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞#∞¡ ™ê=∂#ºOQÍ
QÆ<£áœ_»~üx Ѷ≤~°OQÆ∞ÅÖ’ "å_Õ"å~°∞. ~åÔH@¡x =∂„`«O q<À^•xˆH "å_Õ"å~°∞.
„H©.â◊.1780ÅÖ’ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „a\˜+π ¿ã#ÅH˜ ÉèÏ~°`« ¿ã#ÅH˜ =∞^茺
Ѷ¨∞~°¬} [iyOk. P Ѷ¨∞~°¬}Ö’ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã≤áê~ÚÅ∞ ~åÔH@¡H˜ ~åà◊√¡ Hõ\ ˜ì „a\˜+π
¿ã#Å g∞^ŒH˜ qã≤ˆ~"å~°∞. „a\˜+π JkèHÍi J~Ú# qeÜ«∞"£∞ HÍO„w"£ g\˜x
QÆ=∞xOKå_»∞. ã¨iQÍæ xi‡Oz „ѨÜ≥∂y¿ãÎ D ~åÔH@¡ =Å¡ Ѷ≤~°Oy Hõ<åfl Q˘Ñ¨Ê
#+¨ì"Õ∞ "å\˜Å∞¡`«∞O^Œx QÆ∞iÎOKå_»∞.
J^Õq^èŒOQÍ J`«QÍ_»∞ WOHÍ "≥∞~°∞ÔQ·# ~åÔH@∞¡ ~°∂á⁄OkOKå_»∞.
„H©.â◊.1800Å P~°OÉèíOÖ’ „a\˜+π Ãã·xHõ, <ÒHÍ^ŒàÏÅ∞ D ~åÔH@¡x â◊„`«∞=ÙÅ
g∞^Œ „ѨÜ≥∂yOKå~Ú. P â◊„`«∞^ÕâßÖ’¡ XHõ\ ˜ Ü«Ú=^Õâ◊"≥∞ÿ# J"≥∞iHÍ.
„H©.â◊.1812–1814 Ö’ J"≥∞iHÍH˜ „a@<£H˜ =∞^茺 Ü«Ú^ŒúO [iyOk.
„H©.â◊.1814Ö’ "Õ∞sÖÏO_£ ~å„+¨ìOÖ’x ÉÏbì"≥∂~ü #QÆ~°Ñ¨Ù ˆ~=ÙÖ’ á¶È~üì =∞H˜h¡
g∞^Œ „a@<£ ^•_ç KÕã≤Ok.
^•_ç ~ˆ Ü«∞O`å H˘#™êyOk. P ^Œ$âߺxfl F „a\˜+π <å= g∞^Œ x~°ƒOkè`∞« _≥·
L#fl „á¶êxûãπ ™ê¯\òH© J<Õ F J"≥∞iHõ<£ Ãã·x‰õΩ_»∞ (W`«_»∞ J^Õ F_» g∞^Œ
x~°ƒOkè`«∞_≥· L#fl =∞~À J"≥∞iHõ<£x ~°Ç¨Ï㨺OQÍ q_çÑ≤OK«_®xH˜ =zÛ#"å_»∞)
K«∂âß_»∞. =∞~åfl_»∞ `≥ÖÏ¡ˆ~ã¨iH˜ J`«_çH˜ J"≥∞iHõ<£ *ˇO_® WOHÍ HÀ@ g∞^Œ
ZQÆ∞~°∞`«∂ HõxÑ≤OzOk. ^•_ç qѶ¨Å=∞~ÚºO^Œx J~°÷=∞~ÚºOk. P ã¨O`À+¨OÖ’
"The Star-spangled Banner" (`å~°Å∞ JkÌ# *ˇO_®) J<Õ Hõq`« ~åâß_»∞. P
Hõq`Õ `«^Œ#O`«~°O J"≥∞iHÍ ã¨OÜ«ÚHõÎ ~å„ëêìÅH˜ *ÏfÜ«∞ w`«O J~ÚºOk. P
w`«OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ K«~°}OÖ’ J`«_»∞ XHõ KÀ@ WÖÏ =i‚™êÎ_»∞ – ''~åÔH@¡ Z„~°x
HÍOu, QÍeÖ’ ÉÏO|∞Å q™ÈÊù@O——.
HÍx JÖÏ ~åÔH@¡ qxÜ≥∂QÆO ZO`À HÍÅO ™êQÆÖË^Œ∞. Ѷ≤~°OQÆ∞Å∞ xi‡OKÕ
Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ "≥∞~°∞QÆ∞ J=Ù`«∂ =KåÛ~Ú. D H˘`«Î Ѷ~≤ O° yÅ∞ =Ú#∞Ѩ\ ˜ Hõ<åfl |~°∞"≥#·
Ѷ≤~°Oy QÆ∞à◊§x WOHÍ "ÕQÆOQÍ qã¨~°QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
18 D ~À^Œã≤
JÖÏQÆx Jã¨Å∞ ~åÔH@¡ qxÜ≥∂QÆO ѨÓiÎQÍ PyáÈ~ÚO^Œx HÍ^Œ∞.
„H©.â◊.1940Å `˘e ÉèÏQÆOÖ’ Ô~O_»= „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúOÖ’ =∞~À™êi ~åÔH@¡x
"å_®~° ∞ . |EHÍÅ<Õ Q˘\Ïì Å Ö’ 㨠O kè O z ~åÔ H @¡ x \ϺO‰õ Ω Å g∞^Œ
„ѨÜ≥∂yOKÕ"å~°∞.
Ô~O_»= „ѨѨOK«Ü«Ú^Œú HÍÅOÖ’<Õ ~åÔH\ò ã¨∂„`«O g∞^Œ ѨxKÕ¿ã q=∂<åÅ∞
‰õÄ_® ~°∂á⁄OkOK«|_®¤~Ú. q=∂<åÅ "≥#∞HõÉèÏQÆO #∞O_ç "Õ_ç"åÜ«Ú=ÙÅ ^è•~°
ÉÜ«∞\˜H˜ =ã¨∞ÎO>Ë q=∂#O â◊~°"ÕQÆO`À =ÚO^Œ∞‰õΩ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞k. 1952Ö’
JÖÏO\˜ *ˇ\ò q=∂<åÅx âßOuÜ«Ú`« „ѨÜ≥∂[<åÅH˜ "å_»_»O "≥Ú^ŒÖˇ\Ïì~°∞.
WѨÙÊ_»∞ =∞#∞+¨μÅ∞ *ˇ\ò q=∂<åÅÖ’ „ѨÑO¨ K«O #Å∞=¸ÅÅH© „ѨÜ∂« }˜ã∞¨ <Î åfl~°∞.
~åÔH@∞¡ QÍÖ’¡ Hõ<åfl â◊¥#ºOÖ’ ÉÏQÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. =∞i JÖÏO@ѨÙÊ_»∞
~åÔH\ò QÆ=∞<åxH˜ P^è•~°OQÍ L#fl K«~°º–„ѨuK«~°º ã¨∂„`åxfl LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩx
Éèí∂q∞ #∞O_ç K«O„^Œ∞_ç =^ŒÌ‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ „Ѩܫ∂}˜OK«‰õÄ_»^Œ∞?
P ÉèÏ=# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ „H©.â◊.1640Ö’ „ѨuáêkOK«|_çOk. Jk #∂º@<£
`«# K«~°º–„ѨuK«~°º ã¨∂„`åxfl „ѨѨOKåxH˜ Kå@_®xH˜ 40 Uà◊¡H˜ ѨÓ~°fiO. P
PÖ’K«# ã¨∂zOzOk „ÃѶOKü HÍÅÊxHõ "≥·*Ï˝xHõ ~°K«~Ú`« 'ã≤~å<À ^Œ ɡÔ~˚~åH±—.
W`«QÍ_»∞ Voyage to the Moon (K«O„^ŒÜ«∂#O) J<Õ Ñ¨Ùã¨ÎHõO ~åâß_»∞.
JO^Œ∞Ö’ K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ 7 qaè#fl Ѩ^Œú`«∞Å∞ ã¨∂zOKå_»∞. JO^Œ∞Ö’
6 Jã¨OÉèí="≥∞ÿ# Ѩ^Œú`«∞ÖË. HÍx U_»=k ~åÔH\ò Ѩ^Œúu. (D ã≤~å<ÀH˜ á⁄_»"å\˜
=Ú‰õΩ¯ LO_Õk. `«# =Ú‰õΩ¯x "≥H˜¯iOKÕ "åà◊¡g∞^Œ JHõ¯ã¨∞ f~°∞Û‰õΩ<Õ"å_»∞. J`«x
g∞^Œ F „ѨMϺu QÍOz# <å@HõO ‰õÄ_® LOk. D <å@HõO =Å# W`«QÍ_ç
=Ú‰õΩ¯ Q˘_»= QÆ∞iOz, ^•x =Å¡ =zÛ# Q˘_»=Å QÆ∞iOz áê~î°‰õΩÅH˜ `≥eã≤Ok
QÍx J`«_»∞ F HÍÅÊxHõ "≥·*Ï˝xHõ ~°K«~Ú`« Jx JO^Œ~°∂ =∞iÛáÈÜ«∂~°∞.)
Wk [iQÍHõ =∞m¡ 250 Uà◊¡ `«~°∞"å`Õ ~åÔH\ò ã¨Ç¨Ü«∞O`À YQÀà◊ Ü«∂„`«
QÆ∞iOz F âß„ã¨Î"Õ`«Î „Ѩ™êÎqOKå_»∞. P „Ѩ™êÎ=# `≥zÛ# "å_»∞ HÍO™êìO\˜<£ W
ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 J<Õ ~°+¨º<£. W`«_»∞ ѨÙ\˜ìOk 1857, ÃãÃÑìO|~ü 17#. 9 ÜÕ∞à◊§
=Ü«∞ã¨∞Ö’ K≥qÖ’ ѨÓã≤# ѨÙO_»∞ =¸ÅOQÍ WOK«∞q∞OK«∞ K≥q\˜ "å_≥·#O`«
Ѩ#~ÚºOk. WÖÏO\˜ J=ã¨Ö÷ ’ ~°ëêºÖ’ JѨÊ\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ J`«_ç K«^∞Œ =Ù ÃÑ^ŒQÌ Í
™êQÆÖË^Œ∞.
~À^Œã≤ D 19
 HÍx J`«_∞» `«#H˜ HÍ=Åã≤# q+¨Ü∂« Åhfl ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞ K«kq `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
™êfi^蕺ܫ∞O =Å¡ Jaƒ# „ѨuÉèí HÍ~°}OQÍ J`«_»∞ Z<Àfl q#∂`«fl ÉèÏ"åÅx
TÇ≤ÏOK«QÆeQÍ_»∞.
1895 #∞O_ç J`«_»∂ "Àº=∞<ÒHõÅ QÆ∞iOz ~°K«#Å∞ KÕÜ«∞™êQÍ_»∞. ã≤~å<À
ÖÏQÍ<Õ ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 ‰õÄ_® ~åÔH@¡ KÕ`« KÀkOѨ|_Õ "Àº=∞<ÒHõÅx =i‚OKå_»∞.
J~Ú`Õ ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 ~åÔH\’¡ =∞O^Œ∞áê`«~° "å_®Åx J#ÖË^Œ∞. „^Œ=º WO^èŒ<åÖˇ·#
áê~åѶ≤<£ #∂<≥ =O\˜ "å\˜ QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. J@∞=O\˜ WO^èŒ<åÅH˜ =∞O^Œ∞
áê`«~° Hõ<åfl JkèHõ KÀ^ŒHõ |ÅO =ÙO@∞Ok. JO`Õ HÍHõ Jq „^Œ"åÅ∞ Hõ#∞Hõ "å\˜x
ã¨∞ÅÉèíOQÍ xÜ«∞O„uOK«=K«∞Û. P „^Œ=O =∞O_Õ „áêO`«OÖ’H˜ „^Œ=O „Ѩ"ÕtOKÕ
ˆ~@∞x xÜ«∞O„uã¨∂Î „^Œ=O =∞O_Õ ˆ~@∞x ‰õÄ_® gÅ∞QÍ xÜ«∞O„uOK«=K«∞Û.
D ~ÀAÖ’¡ =∞# "åǨÏ<åÖ’¡ KåÖÏ =∞@∞‰õΩ „^Œ=º WO^èŒ<åÅ<Õ "å_»`åO.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ HÍ~°Ö¡ ’#∞, q=∂<åÅÖ’#∞ ÃÑ„\’Öò "å_»`åO. J~Ú`Õ â◊HΘ ѨÙ\ÏìÅO>Ë
ÃÑ„\’Öò PH˜û[<£`À HõÅ"åe. QÍeÖ’ ã¨OK«iOKÕ "åǨÏ<åÅH˜ Wk ÃÑ^ŒÌ q+¨Ü∞« "Õ∞g∞
HÍ^Œ∞.
HÍx "Àº=∞OÖ’, QÍeÖËx â◊¥#ºOÖ’ HõkÖË "åǨÏ<åÅH˜ W^ŒO`« ã¨∞ÅÉèíO
HÍ^Œ∞. K«∞@∂ìQÍe LO_»^Œ∞ Hõ#∞Hõ ~åÔH\ò ^•xH˜ HÍ=Åã≤# PH˜û[<£x Jk
"≥∂ã¨∞‰õΩáÈ"åe. `«‰õΩ¯= Ѷ¨∞#Ѩi=∂}OÖ’ Z‰õΩ¯= XkˆQÖÏ PH˜û[<£x
„^Œ=º~°∂ѨOÖ’H˜ =∂iÛ fã¨∞‰õΩáÈ"åe.
ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 D q+¨Ü«∂xfl ÉÏQÍ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. 1903Ö’ J`«_»∞
F "≥·=∂xHõ Ѩ„uHõÖ’ ~åÔH\ò âß„™êÎxH˜ ã¨O|OkèOz =~°ã¨QÍ H˘xfl "庙êÅ∞
~åâß_»∞. „^Œ=º WO^è<Œ åÅ∞, „^Œ=º PH˜û[<£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q+¨Ü∂« ÖË HÍHõ, "Àº=∞^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞
(space suits), ~À^Œã≤ Ü≥ÚHõ¯ =∂#"å„Hõ=∞}, "≥Ú^ŒÖˇ·# Z<Àfl JOâßÅ QÆ∞iOz
~åâß_»∞. `«# z=i ~ÀAÖ’¡ Outside the Earth (Éèí∂q∞H˜ ÉÏǨϺOQÍ) J#fl
ѨÙã¨ÎHõO ‰õÄ_® ~åâß_»∞.
~åÔH\ò Ѩxf~°∞ QÆ∞iOz ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 qѨÙÅOQÍ ã¨∂„fHõiOz#ѨÊ\˜H©
~åÔH\ò x~å‡}ÏxH˜ =∂„`«O J`«_Ñ≥ Ù¨ Ê_»∂ ѨÓ#∞HÀÖË^∞Œ . J`«_∞» 1935Ö’ ÃãÃÑOì |~ü
19# =∞~°}˜OKå_»∞. ™ÈqÜ≥∞\ò Ü«¸xÜ«∞<£Ö’ J`«_çH˜ Q˘Ñ¨Ê Q“~°=O ÅaèOz<å
™ÈqÜ«∞\ò |Ü«∞@ J`«_ç ¿Ñ~°∞ ÃÑ^ŒÌQÍ Z=iH© `≥b^Œ∞.
20 D ~À^Œã≤
4. „^Œ=º WO^èŒ#Ѩ٠~åÔH@∞¡
„^Œ=º WO^è#Œ Ѩ٠~åÔH@∞ì#∞ x[OQÍ xi‡Oz# =ºH˜Î ~å|~üì ǨÏzÛOQ∑û QÀ_®~ü¤
J<Õ J"≥∞iHõ<£ âß„ãÎ̈"Õ`«Î. J`«_»∞ JHÀì|~ü 5, 1882Ö’ =∞™êK«∞Ãã\òû ~å„+ì̈OÖ’x
"ÀÔ~ûã¨ì~üÖ’ [x‡OKå_»∞.
z#fl`«#OÖ’ W`«xH˜ HÍÅÊxHõ q*Ï˝#O JO>Ë W+ì̈O LO_Õk. ÃÇÏKü.l."≥Öòû
~åã≤# 'War of the Worlds' (qâ◊fi Ѷ¨∞~°¬}) ѨÙã¨ÎHõO K«k"å_»∞. D ѨÙã¨ÎHõO
1898Ö’ JK«Û~ÚºOk. JO^Œ∞Ö’ =∂~üû „QÆǨÏO #∞O_ç =zÛ# „Ѩ*Ï˝=O`«∞Öˇ·#
r=ÙÅ∞ Éèí∂q∞ g∞^Œ ZÖÏ ^•_ç KÕã≤On =i‚OKå_»∞.
Jk K«kq# QÀ_®~ü¤ =∞#ã¨∞Ö’ ‰õÄ_® U"À H˘`«Î PÖ’K«#Å∞ "≥∞^ŒÅ™êQÍ~Ú.
J`«_»∞ HÍÖËrÖ’ K«^Œ∞=Ù‰õΩ<Õ ~ÀAÖ’¡ ''1950Ö’ „Ѩܫ∂} ™œHõ~åºÅ∞—— J<Õ
"åºã¨O ~åâß_»∞. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ JÜ«∞™ê¯O`åÅ KÕ`« KÀkOѨ|_»∞`«∂ QÍe f¿ãã≤#
™⁄~°OQÍÅ Ö’Oz ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞ Ô~·à◊¡x =i‚OKå_»∞. JÖÏO\˜ Ô~·à◊√¡ ÉÏã¨ì<£ #∞O_ç
#∂ºÜ«∂~ü¯H˜ 10 x=ÚëêÖ’¡ „Ѩܫ∂}˜™êÎÜ«∞x TÇ≤ÏOKå_»∞. ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î
1950H˜ J@∞=O\˜ ^ Õ g ∞ [~° Q Æ Ö Ë ^ Œ ∞ . JѨ Ê \˜ H © P Ô ~ O_» ∞ Tà◊ ¡ =∞^è Œ º
„Ѩܫ∂}˜OK«_®xH˜ 4 QÆO@Å∞ Ѩ>Ëìk.
"≥∞Å¡QÍ QÀ_®~ü¤ ^蕺㨠~åÔH@¡ g∞^ŒH˜ =∞o¡Ok. 1914 <å\˜Hˆ J`«_∞» ~åÔH@¡H˜
ã¨O|OkèOz Ô~O_»∞ ¿Ñ>ˇO@∞¡ fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. 1919Ö’ J`«_À z#fl ѨÙã¨ÎHõO
~åâß_»∞. 69 ¿ÑrŠѨÙã¨ÎHõOÖ’ ~åÔH@∞¡ ZÖÏ Ñ¨xKÕ¿ãn, "å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞O`À
K«O„^Œ∞}˜‚ ZÖÏ KÕ~∞° ‰õΩ<Õn =i‚OKå_»∞. ã≤Ü∂« Ö’¯q㑯 PÖ’K«#ÅH˜ W`«_ç ÉèÏ"åÅH˜
=∞^茺 KåÖÏ áÈeHõ =ÙOk.
~À^Œã≤ D 21
 QÀ_®~ü¤ ÃÑ„\’Öò g∞^Œ, „^Œ=º PH˜û[<£ g∞^Œ ѨxKÕ¿ã ~åÔH@¡ x~å‡}ÏxH˜
LѨ„Hõq∞OKå_»∞. =∂iÛ 16, 1926 <å_»∞ P|~üfl, =∞™êK«∞Ãã\òûÖ’ LO_Õ `«#
"Õ∞#`«Î á⁄ÅO #∞O_ç `«# "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\ ˜ ~åÔH\òx „ѨÜ≥∂yOK«_®xH˜ JO`å
ã≤^ŒúO KÕâß_»∞. `«# ~åÔH\ò ѨHõ¯# #∞OK«∞x ÉèÏ~°º KÕ`« á¶È\’ ‰õÄ_®
f~ÚOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. P ~ÀA KåÖÏ K«eQÍ =ÙOk. <ÕÅ g∞^Œ Z@∞ K«∂ã≤<å
=∞OK«∞. F=~ü HÀ@∞, |∂@∞¡ "Õã¨∞‰õΩx F z#fl "ÕkHõÖÏO\˜ ^•x ѨHõ¯# xOK«∞x
HõxÑ≤™êÎ_»∞ QÀ_®~ü¤ P á¶È\’Ö’. P "ÕkHõ g∞^Œ F ~åÔH\ò x\Ï~°∞QÍ xOK«∞x
LOk. ^•x á⁄_»=Ù 120 ÃãO\©g∞@~°∞¡, "≥_»Å∞Ê 15 ÃãO\©g∞@~°∞¡.
"Õ_»∞Hõ K«∂_»_®xH˜ Ѩ„uHÍ qÖËY~°∞Å∞ Z=~°∂ ÖË~°∞. Jã¨Å∞ Z=~°∂ ÖË~°∞.
Z=iH© Ѩ@ìÖË^Œ∞ ‰õÄ_®. J~Ú<å ‰õÄ_® QÀ_®~ü¤ ''~À^Œã‘ „ѨѨOK«OÖ’ H˘ÅO|ãπ——
JxÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. ~À^Œã≤Ö’H˜ áÈQÆÅ â◊H˜Î™ê=∞~å÷ºÅ∞ QÆÅ ~åÔH@¡ HÀ=H˜ K≥Ok#
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ~åÔH\òx P HõΔ}O J`«_»∞ „ѨÜ≥∂yOK«É’`«∞<åfl_»∞.
=uÎH˜ xѨÙÊ JO\˜OKå_»∞ QÀ_®~ü¤. ~åÔH\ò 56 g∞@~°¡ Z`«∞ÎH˜ ZyiOk.
ÃãHõ#∞H˜ 96.5H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQÍxfl JO^Œ∞‰õΩOk. Wk ÃÑ^ŒÌ qâı+"¨ ∞Õ g∞ HÍHõáÈ=K«∞Û.
HÍx QÀ_®~ü¤ ~°∂á⁄OkOz# WO[<£ ѨxKÕã¨∞ÎO^Œx ~°∂_èç J~ÚºOk. WHõ
KÕÜ«∞=Åã≤O^ŒÖÏ¡ WOHÍ ÃÑ^ŒÌ ~åÔH@∞¡ xi‡OK«_»"Õ∞.
"å+≤OQÆì<£Ö’ ã≤‡`ÀûxÜ«∞<£ ã¨Oã¨÷ #∞O_ç ZÖÏQ˘ÖÏ H˘O`« _»|∞ƒ ~å|\Ïì_»∞
QÀ_®~ü.¤ =∞™êK«∞Ãã\òûÖ’ "ÀÔ~ûã¨~ì Öü ’ 1929 AÖˇÖ· ’ WOHÍ ÃÑ^ŒÌ ~åÔH\òx xi‡Oz
ã≤^ŒúO KÕâß_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xHõ<åfl Wk WOHÍ "ÕQÆOQÍ WOHÍ Z`«∞ÎH˜ "≥o¡Ok. F
ÉèÏ~°=∞u, F ^äŒ~å‡g∞@~°∞, F ÔH"Õ∞~å ‰õÄ_® D ~åÔH\ò "≥∂ã¨∞ÔHo¡Ok.
"å`å=~°}OÖ’ ÃÑ· á⁄~°Ö’¡ ZÖÏ LO@∞O^À ѨsHΔ̃OK«_®xH˜ JÖÏO\˜ ™ê^èŒ<åÅ∞
"≥∂ã¨∞ÔHo§# "≥Ú^Œ\ ˜ ~åÔH\ò J^Õ.
J~Ú`Õ WÖÏO\˜ q[Ü«∂Å`À QÀ_®~ü¤ rq`«O ™êѶ‘QÍ ™êyáÈ~ÚOk „^Œ=º WO^èŒ#O`À ~å|~üì QÀ_®~ü¤ „ѨÜ≥∂yOz# "≥Ú^Œ\˜ ~åÔH@∞ì, 1926
J#_®xH˜ ÖË^Œ∞. U^À q_»∂¤~°O =∞x+≤ J#∞‰õΩ<åfl~°∞ JO`å. ~åÔH\’¡ =∞x+≤
K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞HÀQÆÅ_»∞ JO>Ë #"åfi~°∞. #∂ºÜ«∂~ü¯ >ˇÿ"£∞û Ѩ„uHõÖ’ F WkÖÏ LO_»QÍ F ™êi QÀ_®~ü¤ „ѨÜ≥∂yOz# ~åÔH\ò ZQÆ~°É’ÜÕ∞ =ÚO^Œ∞
ã¨Oáê^ŒH©Ü«∞O D QÀ_®~ü¤H˜ HÍã¨Î Ñ≤K«Ûx, QÍeÖËx MÏm YQÀà◊OÖ’ ~åÔH@∞¡ Ѩx ÃÑ^ŒÌ â◊|ÌO KÕã≤Ok. W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ "å~°∞ J^Õ^À ÉÏO|∞ ¿ÑÅ∞_»∞ J#∞‰õΩx
K≥Ü«∞º=x H˘\ì̃ áêˆ~ã≤Ok. P ã¨Oáê^ŒH©Ü«∞O |\ì̃ P ~åã≤# "å_çH˜ J>Ëì `≥b^Œx, Jyfl=∂ѨHõ ^ŒàÏxH˜ Hõ|∞~°∞ÃÑ\Ïì~°∞. ^•O`À QÀ_®~ü¤ `«# ~åÔH\ò „ѨÜ≥∂QÍÖhfl
K«~°º–„ѨuK«~°ºÅ =∞^茺 ã¨O|O^èŒO ‰õÄ_® J`«_»∞ Z~°QÆ_»x `≥Å∞™ÈÎOk. xÅ∞Ѩ٠KÕÜ«∂eû =zÛOk.
22 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 23
 QÀ_®~ü¤ J^Œ$+¨ìO ÉÏQÆ∞O_ç KåÔ~¡ãπ eO_£|~üæ J<Õ F "≥·=∂x‰õΩ_»∞ QÀ_®~ü¤ 1927Ö’ [~°‡hÖ’ ''~À^Œã‘Ü«∂# ã¨Oã¨÷—— XHõ\ ˜ ™ê÷Ñ≤OK«|_çOk. ^•x
„ѨÜ≥∂QÍÅ QÆ∞iOz q<åfl_»∞. `«# ѨÅ∞‰õΩ|_ç LѨÜ≥∂yOz ZÖÏQÀÖÏ QÀ_®~ü¤ „Ѩ„Ѩ^äŒ=∞ ã¨Éèí∞ºÅÖ’ 'qb¡ÖË— J<Õ ‰õΩ„~°"å_»∞ L<åfl_»∞. W`«QÍ_»∞ '"≥Ô~fl~ü á¶ê<£
„ѨÜ≥∂QÍÅ HÀã¨O H˘O`« _»|∞ƒ ã¨=∞‰õÄiÛ WKåÛ_»∞. P _»|∞ƒ`À #∂º"≥∞H˜ûHÀ „|=Ù<£— J<Õ =∞~À Ü«Ú=‰õΩ}˜‚ ‰õÄ_® ã¨Oã¨÷H˜ ѨiK«Ü«∞O KÕâß_»∞.
~å„+¨ìOÖ’ F „ѨÜ≥∂QÆâßÅ xi‡OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. P MÏm Z_®i ~å„+¨ìOÖ’ `«#
~åÔH@¡ K«Ñ¨ÙÊ_»∞ =Å¡ WHõ Z=iH© W|ƒOk =ÙO_»^Œ∞.
WHõ¯_» WOHÍ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ~åÔH@¡ x~å‡}ÏxH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl_»∞. ~åÔH\ò >ˇHÍflÅrH˜
ѨÙ<åk ~åà◊¡ÖÏO\˜ Z<Àfl =ÚYº"≥∞ÿ# Pq+¨¯~°}Å∞ KÕâß_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ XHõ\ ˜ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ^Œâ◊Å∞ LO_Õ ~åÔH\òÅ qxÜ≥∂QÍxfl
J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. JÖÏO\˜ ~åÔH\’¡ J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆO "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ J=Ù`«∞Ok.
JO^Œ∞Ö’ LO_Õ PH˜û[<£, WO^èŒ<åÅ ã¨Ç¨Ü«∞O`À ~åÔH\ò QÍÖ’¡ ZO`À Z`«∞ÎH˜
áÈ`«∞Ok. JO^Œ∞Ö’x WO^èŒ#O JO`å =∞O_çáÈÜ«∂Hõ, ÉèÏ~°"≥∞ÿ# "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊
~åÔH\ò #∞O_ç "Õ~°∞Ѩ_ç H˜O^ŒH˜ ~åeáÈ`«∞Ok. WѨÙÊ_»∞ P "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ g∞^Œ
LO_Õ ~Ô O_»= ^ŒâÖ◊ ’ LO_Õ PH˜û[<£, WO^è<Œ åÅ∞ =∞O_»∞`«∂ ~åÔH\òx ÃÑH· ˜ `ÀÜ«∞_»O
P~°Oaè™êÎ~Ú.
Ô~O_»= ^Œâ◊: WѨÙÊ_»∞ ~åÔH\òx WOHÍ "ÕQÆOQÍ `Àã¨∞ÎO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë
|~°∞"≥·# "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ WѨÙÊ_çHõ ÖË^Œ∞. JÖψQ Ô~O_»= ^Œâ◊ Ѩx J~ÚáÈÜ«∂Hõ,
JO^Œ∞Ö’x WO^èŒ#O JO`å J~ÚáÈÜ«∂Hõ Jk ‰õÄ_® Ѩ_çáÈ~Ú, =¸_»= ^Œâ◊
Ѩx „áê~°Oaèã¨∞ÎOk.
D q^èŒOQÍ ~åÔH\ò XˆH ÃÑ^ŒÌ ^Œâ◊Ö’ Hõ<åfl |Ǩïà◊ ^Œâ◊Å =Å¡ =∞iO`«
"ÕQÆOQÍ, =∞iO`« Z`«∞ÎH˜ áÈQÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
P q^èŒOQÍ ~åÔH\ò >ˇHÍflÅrÖ’ QÀ_®~ü¤ Hõ$+≤ Ѷ¨e`«OQÍ 214 ¿Ñ>ˇO@∞¡
=KåÛ~Ú. 1930H˜ 1935H˜ =∞^躌 QÆO@H˜ 885 H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQOÆ `À „ѨÜ∂« }˜ã∂¨ ,Î
2.4 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎH˜ KÕ~°∞HÀQÆÅ ~åÔH@∞¡ xi‡Oz „Ѩ^Œi≈OKå_»∞.
WO`« [~°∞QÆ∞`«∞<åfl QÀ_®~ü¤ Hõ$+≤ ÃÑ^ŒÌQÍ Z=ih PHõ@∞ìHÀÖË^Œ∞. Jã¨Å∞
JÖÏO\˜ Hõ$+≤ [~°∞QÆ∞`ÀO^Œ<Õ Z=iH© `≥b^Œ∞. J`«}‚˜ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜ J"≥∞iHõ<£
„ѨÉèí∞`«fiO Ug∞ KÕÜ«∞ÖË^Œ<Õ K≥áêÊe.
HÍx JѨÙÊ_»∞ [~°‡hÖ’ Ѩiã≤÷`«∞Å∞ "Õ~°∞QÍ L<åfl~Ú. 1923Ö’ ~åÔH@¡
g∞^Œ ÃÇÏ~°‡<£ Fɡ~üÎ ~åã≤# ѨÙã¨ÎHõO`À JHõ¯_» ~åÔH\ò Ü«ÚQÆO P~°OÉèí=∞~ÚºOk.
W`«_ç ÉèÏ"åÅ∞ ‰õÄ_® ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯, QÀ_®~ü¤Å ÉèÏ"åÅH˜ ZO`À ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ
L<åfl~Ú. Ô~O_»∞ ^Œâ◊Å ~åÔH@∞ì
24 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 25
 D ã¨Oã¨÷ „^Œ=º WO^èŒ#Ѩ٠~åÔH@∞¡ xi‡OK«™êyOk. JÖÏO\˜ 85 ~åÔH@∞¡
xi‡Oz „ѨÜ≥∂yOzOk. "å\˜Ö’ XHõ\ ˜ WOK«∞q∞OK«∞ 1.5 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎH˜
ZyiOk. QÀ_®~ü¤Ö’ XHõ¯_»∂ ã¨fiâ◊H˜Î`À ™êkèOz# ^•O`À áÈe¿ãÎ D ã¨Oã¨÷
™êkèOzOk `«‰õΩ¯"Õ. HÍx `«fi~°Ö’<Õ P ã¨Oã¨÷H˜ ZO`À =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨Ç¨Ü«∞O
XHõ\ ˜ ã¨=∞‰õÄiOk.
1933Ö’ J_®ÖòÊù Ç≤Ï@¡~ü [~°‡hH˜ Jkè<Õ`« JÜ«∂º_»∞. W`«_»∞ Ѩ~°=∞
H˜~å`«‰õΩ_»∞. [~°‡h ã¨O„QÍ=∞ â◊H˜Îx "Õ~ÚO`«Å∞ KÕã≤ W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ ^ÕâßÅx
P„Hõq∞OK«∞HÀ"åÅx W`«_ç Ѩ<åflQÆO. ~åÔH@∞¡ Q˘Ñ¨Ê Ü«Ú^Œú ™ê^èŒ<åÅx J`«_»∞
„QÆÇ≤ÏOKå_»∞. Hõ#∞Hõ ã¨Oã¨÷ KÕã¨∞Î#fl Hõ$+≤H˜ W`«_»∞ =∞^ŒÌ`«∞xã¨∞Î#fl ~åÔH\ò x~å‡}
Hõ$+≤H˜ W`«_»∞ =∞^ŒÌ`«∞ WKåÛ_»∞.
Ç≤Ï@¡~ü L^ÕÌâ◊O Uq∞\’ `≥Å∞ã¨∞Hõ#fl qb¡ÖË U=yOѨÙ`À [~°‡h =^Œe
"≥o¡áÈÜ«∂_»∞. "≥~°fl~ü á¶ê<£ „|=Ù<£ q∞yÖÏ_»∞. Ç≤Ï@¡~ü =∞^ŒÌ`«∞xã¨∞Î#fl ~åÔH\ò
x~å‡} Hõ$+≤H˜ W`«_»∞ <Õ`«$`«fiO =Ç≤ÏOKå_»∞.
1936Ö’ [~°‡h Dâß#º ÉèÏQÆOÖ’ ÉÏeìH± ã¨=Ú„^Œ f~°OÖ’ ~åÔH\ò
„ѨÜ≥∂QÍÅ HÀã¨O F ~°Ç¨Ï㨺 ™ê÷=~°O xi‡OK«|_çOk. „ѨÉèí∞`«fi =#~°∞Å JO_»
LO_»_»O`À "≥~°fl~ü á¶ê<£ „|=Ù<£ Ѩx K«∞~°∞QÍæ ™êyOk. 1938HõÖÏ¡ 17H˜Ö’g∞@~°¡
Z`«∞Î ZQÆ~°QÆeˆQ ~åÔH@∞¡ `«Ü«∂~°∞KÕÜ«∞QÆeQÍ_»∞.
P `«^Œ∞Ѩi U_Õ Ü«¸~°ÑπÖ’ Ô~O_»= „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO P~°OÉèí=∞~ÚºOk.
á¶ê<£ „|=Ù<£ KÕ`« H˜ΔѨ}∞Å∞ (misslies) xi‡OѨ*ËÜ«∂Åx Ç≤Ï@¡~ü PÖ’K«#. JO>Ë
=O^ŒÅ H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ â◊„`«∞™ê÷=~åÅx ÉèkË OK«QÅÆ , =∞O^Œ∞QÆ∞O_»∞ xO_ç#
~åÔH@∞¡ J#fl=∂@. Jq ZO`« "ÕQÆOQÍ Hõ^Œ∞ÖÏÎÜ«∞O>Ë Ü«Ú^Œú q=∂<åÅ∞ QÍx,
„Ѩu"≥·=∂xHõ `«∞áê‰õΩÅ∞ (anti-aircraft guns) QÍx "å\˜x ^èŒfiOã¨O KÕÜ«∞ÖË=Ù.
W@∞=O\˜ J„™êÎÅ HÀ=H˜ K≥Ok# "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê^èŒ#O ''q–1—— J#|_Õ F
ã¨fiÜ«∞OKÀk`« q=∂#O. ''q—— J#fl JHõΔ~°O vergleitung (nxfl 'ÃѶ~üÔQ·¡@∞OQ∑—
J<åe) J#fl [~°‡<£ Ѩ^ŒO #∞O_ç =zÛOk. P Ѩ^•xH˜ J~°÷O 'ѨQÆ—. 1944ˆH
á¶ê<£ „|=Ù<£ JO`«H<õ åfl "≥∞~°∞QÔ #· , â◊|Ì "ÕQÍxfl q∞OK«QÅÆ ~åÔH\òx ~°∂á⁄OkOKå_»∞.
J^Õ ''q–2——.
[~°‡#∞¡ „ѨÜ∂≥ yOz# 4,300 q–2 ~åÔH@¡Ö’ 1230 ÅO_»<£ g∞^Œ Ѩ_®¤~Ú.
H˜ΔѨ}∞Å ^•_»∞ÅÖ’ 2,511=∞Ok „a\˜+π "å~°∞ =∞~°}˜OK«QÍ, 5,869 =∞Ok
f„=OQÍ QÍÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. Ö’HõO J^Œ$+¨ìO ÉÏQÆ∞O_ç P H˜ΔѨ}∞Å∞ HÍã¨Î PÅ㨺OQÍ
~°OQƄѨ"Õâ◊O KÕâß~Ú. Jq Ç≤Ï@¡~üx P^Œ∞HÀÖËHõáÈÜ«∂~Ú. ~åÔH@∞¡ =KÕÛ@ѨÊ\˜ˆH
26 D ~À^Œã≤
Ç≤Ï@¡~ü Ѩ`#« O "≥Ú^ŒÅ~ÚºOk. JѨÊ\˜Hˆ `«# K«∞@∂ì aQÆ∞ã¨∞‰õΩO@∞#fl â◊„`«∞¿ã#Å
LK«∞Û#∞O_ç Jq J`«}˜‚ `«Ñ≤ÊOK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú. 1945 "Õ∞ 8# [~°‡h ÖÁOy
áÈ~ÚOk.
q–2Å qÅÜ«∞qǨ~°O JO`å QÀ_®~ü¤ |uH˜ LO_»QÍ K«∂âß_»∞. PQÆã¨∞ì
10, 1945# J`«_»∞ =∞~°}˜OKå_»∞.
q–2Å ã¨`åÎ Uq∞\’ K«∂ã≤# J"≥∞iHÍ, ™ÈqÜ≥∞\ò ^ÕâßÅH˜ ~åÔH@¡ g∞^Œ
^蕺㨠=∞o¡Ok. D Ô~O_»∞ ^ÕâßÅ =∞^茺 LO_Õ Ñ¨~°ã¨Ê~° ÉèíÜ«∞O =Å¡ Ô~O_»∂
gÅ~Ú#xfl J„ã¨Îâ◊„™êÎÅx ã¨=∞‰õÄ~°∞ÛHÀ"åÅx K«∂ã¨∂Î =ÙO_Õq. JO^Œ∞ˆH Ô~O_»∞
^ÕâßÅ∞ gÖˇ#· O`« =∞Ok [~°‡<£ ~åÔH\ò xѨÙ}∞Åx Ѩ@∞ì‰Ωõ x ™êfinè#O KÕã∞¨ HÀ"åÅx
K«∂âß~Ú. á¶ê<£ „|=Ù<£ J"≥∞iHÍH˜ ^˘iHÍ_»∞.
WOHÍ WOHÍ ÃÑ^ŒÌ H˜ΔѨ}∞Å∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_®xH˜ Ô~O_»∞ ^ÕâßÅ∞ ZO`À
„â◊q∞OKå~Ú. H˘`«ÎQÍ xi‡`«=∞=Ù`«∞#fl D ~åHÍã≤ H˜ΔѨ}∞Å`À áÈeÛ`Õ 1950Å
<å\˜ q–2Å∞ P@ÉÁ=∞‡ÖË. z=iH˜ Éèí∂q∞ g∞^Œ U „áêO`«O g∞^≥·<å QÆ∞iÃÑ\˜ì
„ѨÜ≥∂yOK«QÆÅ HΔ̃Ѩ}∞Å∞ J"≥∞iHÍ, ™ÈqÜ≥∞\ò ^ÕâßÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞QÆeQÍ~Ú.
JO`ÕHÍ^Œ∞ q–2Å ÖÏQÆ Wq "≥∂¿ãk =∂=¸Å∞ K«=ÙHõÉÏ~°∞ =∞O^Œ∞QÆ∞O_»∞
HÍ^Œ∞. Wq "å\˜ Hõ_»∞ѨÙÖ’ ^•K«∞‰õΩ#flk J}∞ÉÏO|∞Å∞!
Ô~O_»∞ ^ÕâßÅ∞ Ѩ~°ã¨Ê~° x~°∂‡Å<åxˆH HÍ^Œ∞ Ü«∂=`ü „ѨѨOK« q<åâ◊<åxH˜
HÍ=Åã≤#O`« q^èfiŒ Oã¨Hõ PÜ«Ú^è•Åx áÈQÆ∞KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú. ã≤Ü∂≥ Ö’¯q㑯, QÀ_®~üŤ ∞
TÇ≤ÏOz# Ѩi}Ï=∞O Wk HÍ^Œ∞. "åà◊√¡ HõÅÅ∞ QÆ#flk ~åÔH@¡ ã¨Ç¨Ü«∞O`À
J#O`åHÍâ◊ ã¨OKå~°O.
J~Ú`Õ XHõ ѨHõ¯ Jk ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`ÀOk. [~°‡hx P„Hõq∞Oz#ѨÙÊ_»∞
J"≥∞iHÍ Z<Àfl q–2Åx ǨÏã¨QÎ `Æ O« KÕã∞¨ ‰õΩOk. "å\˜x =∞#∞+¨μÅ∞ LO_Õ #QÆ~åÅ
g∞^ŒH˜ =^ŒÅ‰õΩO_® <Õ~°∞QÍ PHÍâ◊OÖ’H˜ =kÖÏ~°∞. D q–2ÅÖ’ =∞O^Œ∞QÆ∞O_»∞
™ê=∂#∞H˜ |^Œ∞Å∞ "å`å=~°}Ѩ٠ÃÑá· ⁄~°Å QÆ∞iOz ã¨=∂Kå~°O ~å|@ìQÅÆ =∂Ѩ#
™ê^èŒ<åÅ∞ ѨOÑ≤OKå~°∞. D q–2ÅÖ’ XHõ\ ˜ 183.4 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎH˜ "≥à◊¡
QÆeyOk. QÍe|∞_»QÆÅ∞, q=∂<åÅ∞ KÕ~°QÆÅ J`«∞º#fl`« Z`«∞ÎHõ<åfl Wk 4 Ô~@∞¡
Z‰õΩ¯=.
1950Å <å\˜H˜ J"≥∞iHÍ, ™ÈqÜ≥∞\òÅ∞ J`«ºO`« "ÕQÆO`À „Ѩܫ∂}˜OK«QÆÅ
~åÔH@∞¡ xi‡OK«QÆeQÍ~Ú. 1955Ö’ J"≥∞iHÍ F LѨ„QÆǨxfl HõHõΔ ºÖ’ ÃÑ@ì
É’`«∞#fl@∞ì Kå\˜Ok. ™ÈqÜ≥∞\ò ‰õÄ_® J^Õ q^èŒOQÍ Kå@∞‰õΩOk.
~À^Œã≤ D 27
 D áÈ\©Ö’ J"≥∞iHÍÜÕ∞ =ÚO^Œ∞ LO@∞Ok Jx J#∞‰õΩ#fl J"≥∞iHõ#¡H˜
x~åâı Z^Œ∞~°~ÚºOk. JHÀì|~ü 4, 1957Ö’ ™ÈqÜ≥∞\ò "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ Hõ$„u=∞
LѨ„QÆǨxfl ѨOÑ≤OzOk. ã≤Ü≥∂Ö’¯q㑯 [#‡k#O J~Ú# ÃãÃÑìO|~ü 17#,
J`«_ç â◊`«"åi¬HÀ`«û= ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ LѨ„QÆǨxfl ѨOÑ≤OKåÅx ™ÈqÜ≥∞\ò
`«ÅÃÑ\˜ìOk. HÍx H˘OK≥O PÅ㨺O J~ÚºOk. P q^èŒOQÍ JHÀì|~ü 4, 1957
~À^Œã‘ Ü«ÚQÍxH˜ <åOk J~ÚºOk.
ZH±ûáÈ¡l"£ Kèåi˚
ˆ~_çÜ≥∂ ѨiHõ~°O
`«fi~°Ö’<Õ J"≥∞iHÍ ‰õÄ_® `«# ã¨fiO`« LѨ„QÆÇ¨ Åx ѨOÑ≤OK«_O» P~°OaèOzOk.
1958 [#=i 31# á¶ê<£ „|=Ù<££ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ J"≥∞iHõ<£ LѨ„QÆǨxfl HõHõΔ ºÖ’
ÃÑ@ìQÆeQÍ_»∞. „Hõ=∞OQÍ Z<Àfl ^ÕâßÅ∞ =O^ŒÅ H˘nÌ LѨ„QÆǨÅx ~À^Œã≤Ö’H˜
ѨOÑ≤OKå~Ú.
D LѨ„QÆǨÅ∞ Éèí∂q∞ g∞^Œ Ѩiã≤÷`«∞Åx HõxÃÑ_»∞`«∂ LO\Ï~Ú. H˘xfl
LѨ„QÆǨÅ∞ PHÍâ◊O #∞O_ç Éèí∂q∞x á¶⁄\’Å∞ f™êÎ~Ú. P q^èŒOQÍ âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞
"Õ∞Ѷ¨∂Å PHÍ~åÅ |\˜ì "å`å=~°} Ѩi}Ï=∂Åx JOK«<å "ÕÜ«∞QÆÅ~°∞. ǨÏiˆH#¡
ѨÙ@ìHõ Ѩi}Ï=∂Åx xt`«OQÍ QÆ=∞xOK«QÆÅ~°∞.
=∞iH˘xfl LѨ„QÆǨÅ∞ Éèí∂q∞ g∞^Œ F ™ê÷#O #∞O_ç =zÛ# ã¨=∂Kå~åxfl
=∞~À ™ê÷<åxH˜ iÖË KÕÜ«∞QÆÅ=Ù. P q^èŒOQÍ Éèí∂q∞ g∞^Œ XHõ KÀ@ LO_Õ [#O
„ѨѨOK« "åºÑ¨ÎOQÍ [iˆQ ã¨OѶ¨∞@#Åx \©gÖ’ K«∂_˘K«∞Û.

PůǨÅ∞(WO^èŒ#) \ϺO‰õΩ
ZH±ûáÈ¡~°~ü 18
>ˇÿ~Àãπ 1
„^Œ=º PH˜û[<£ \ϺO‰õΩ
PůǨÅ∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ã ÃѷѨÙ
>ˇÖò™êì~ü

Piƒ\˜OQ∑ ™ÈÖÏ~ü J|˚ˆ~fi@i

@~Àƒ ѨOѨÙ
ZH±ûáÈ¡~°~ü 17
=∞O_Õ QÆk
xO|ãπ 1

Ãã·¯ÖÏÉò
q–2 ~åÔH@∞ì P^èŒ∞xHõ LѨ„QÆǨÅ∞
28 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 29
 HõHõΔ ºÖ’ LѨ„QÆǨÏO ZÖÏ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok J#fl^•x |\˜ì Éèí∂q∞ g∞^Œ qq^èŒ
„áêO`åÖ’¡ QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} ZÖÏ =∂~°∞`«∞O^À J^茺ܫ∞#O KÕÜ≥ÚK«∞Û. P q^èŒOQÍ
Éèí∂q∞ PHõ$ux WOHÍ HõzÛù`«OQÍ wÜ«∞=K«∞Û!
H˘xfl LѨ„QÆÇ¨ Å∞ "å`å=~°}Ѩ٠ÃÑá· ⁄~°ÅÖ’H˜ K˘~°|_»ÖxË H˜~} ° ÏÅ QÆ∞iOz
ã¨=∂Kå~°O ~å|@ìQÆÅ=Ù. P H˜~°}ÏÅ∞ "åÜ«Ú=∞O_»ÖÏxfl KÕ~°∞HÀÉ’ÜÕ∞=ÚO^Õ
Wq QÆ∞~°∞ÎѨ@ìQÆÅ=Ù. ã¨∂~°∞º_ç #∞O_ç, ~À^Œã≤Ö’ W`«~° „áêO`åÅ #∞O_ç =KÕÛ
H˜~°}ÏÅx Wq QÆ∞iΙêÎ~Ú. P q^èŒOQÍ ~À^Œã≤ QÆ∞iOz, qâßfixfl QÆ∞iOz Z<Àfl
q+¨Ü«∂Å∞ `≥eâß~Ú.
H˘xfl LѨ„QÆǨÅ∞ "åÜ«Ú=∞O_»ÖÏxH˜ ZO`À Z`«∞Î# q^Œ∞º^•"Õâ◊O QÆÅ
J}∞~åâ◊√Åx QÆ∞iÎOKå~Ú. JÖÏO\˜ J}∞~åâ◊√Å =ÅÜ«∂Å∞ Éèí∂q∞ K«∞@∂ì
=Ù#fl@∞ì `≥eã≤Ok. g\˜ˆH '"å<£ JÖˇ<£ H˜~°} =ÅÜ«∂Å∞— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. D
=ÖÜ«∂Å∞ Éèí∂q∞H˜ ZO`À Z`«∞Î# ã¨∂~°∞º_çH˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ `ÀHõÖÏ qã¨ÎiOz
L<åfl~Ú. Jã¨Å∞ J@∞=O\˜ =ÅÜ«∂Å∞ LO\ÏÜ«∞x âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ ∞ TÇ≤ÏOK«<ÖÕ ^Ë ∞Œ .
LѨ„QÆǨÏO =∞i HÍã¨Î "ÕQÆOQÍ Hõke`Õ Éèí∂q∞x ѨÓiÎQÍ =keáÈ`«∞Ok.
ÃãHõ#∞H˜ 11.2 H˜Ö’g∞@~°∞¡ ѨÖÏÜ«∞# "ÕQÆO Jx QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ"åe.
1959, [#=i 2# ™ÈqÜ≥∞\ò Ju "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# LѨ„QÆǨxfl „ѨÜ≥∂
yOzOk. Jk K«O„^Œ∞_çH˜ ^ŒQÆæiQÍ áÈ`«∂, K«O„^Œ∞}˜‚ ^•\˜ ~À^Œã≤Ö’H˜ K˘K«∞Û‰õΩ
áÈ~ÚOk. Éèí∂q∞H˜ ZѨÙÊ_»∂ u~°y~åÖË^Œ∞. Jk ã¨∂~°∞º_ç K«∞@∂ì HõHõΔÖ’H˜ „Ѩ"Õ
tOzOk. K«O„^Œ∞_ç QÆ∞iOz ZO`À ã¨=∂Kå~°O ¿ãHõiOz ~ˆ _çÜ∂≥ ^•fi~å Éè∂í q∞H˜
„Ѩ™ê~°O KÕã≤Ok. J^Õ "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\ ˜ ''„áÈÉò—— (Probe).
1959, ÃãÃÑìO|~ü 12# ™ÈqÜ≥∞\ò =∞~À „áÈÉòx HõzÛ`«OQÍ QÆ∞iÃÑ\˜ì
=keOk, Jk ã¨iQÍæ K«O„^Œ∞x`À _èôH˘Ok. =∞~À „ѨѨOK«Ñ¨Ù LѨi`«ÅO g∞^Œ
~åe# "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ Hõ$„u=∞ =ã¨∞=Î Ù J^Õ<"Õ ∂≥ . 1959, JHÀì|~üÖ’ =∞m¡ ™ÈqÜ≥∞>Ë¡
ÔH"Õ∞~åÅ∞ L#fl „áÈÉòx K«O„^Œ∞_ç K«∞@∂ì uiˆQÖÏ Ñ¨OÑ≤OKå~°∞. K«O„^Œ∞_ç Ü≥ÚHõ¯
P=e"≥·Ñ¨Ù "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ z„`åÅ∞ JÖÏ =zÛ#"Õ. K«O„^Œ∞_»∞ ZѨÙÊ_»∂ Éèí∂q∞H˜
`«# Ü≥ÚHõ¯ XHõ =ÚMÏ<Õfl K«∂aã¨∂Î LO\Ï_»∞. J=`«e =ÚMÏxfl JO`«=~°‰õΩ
Éèí∂q∞ g∞^Œ Z=~°∂ K«∂_»ÖË^Œ∞.
P `«~°∞"å`« J"≥∞iHÍ ‰õÄ_® „áÈÉòÅ∞ ѨOѨ_»O „áê~°OaèOzOk. g\˜Ö’
H˘xfl K«O„^Œ∞_ç K«∞@∂ì HõHõΔ ºÖ’H˜ "≥o¡ K«O„^Œ∞}˜‚ J}∞=}∞=Ó á¶È\’Å∞ fâß~Ú.
30 D ~À^Œã≤
H˘xfl „áÈÉòÅ∞ K«O„^Œ„QÆÇϨ O g∞^Œ |^ŒÖÌ á·ˇ ȉõΩO_® ã¨∞xfl`«OQÍ kQÆQeÆ QÍ~Ú.
K«O„^Œ∞_ç LѨi`«ÖÏxfl KåÖÏ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ z„`åÅ∞ fÜ«∞QÆeQÍ~Ú. K«O„^Œ∞_ç
LѨi`«ÅOÖ’ LO_Õ =∞\˜ì ~°™êÜ«∞xHõ ÅHõΔ}ÏÅx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ gÅ~ÚºOk.
J"≥∞iHõ#∞¡, ~°+¨º#∞¡ W=hfl ™êkèOz<å HÍÅ„Hõ"Õ∞}Ï J"≥∞iHõ#¡H˜ WOHÍ WOHÍ
"≥∞~°∞ÔQ·# Ѷ¨e`åÅ∞ ~å™êQÍ~Ú.
H˘xfl „áÈÉòÅ∞ WOHÍ ^Œ∂~°O "≥àÏ¡~Ú. H˘xfl J"≥∞iHõ<£ „áÈÉòÅ∞ g#ãπ (â◊√„Hõ)
„QÆǨÏO ^Œi^•Ñ¨ÙÅ #∞O_ç P „QÆǨÏOÖ’ Ѩiã≤÷`«∞Åx ѨijeOKå~Ú. J#∞‰õΩ#fl
^•x Hõ<åfl g#ãπ LëÈ‚„QÆ`« Z‰õΩ¯= Jx `≥eã≤Ok. =∞iH˘xfl J"≥∞iHõ<£ „áÈÉòÅ∞
=∂~üû (‰õΩA_»∞ ÖËHõ JOQÍ~°Hõ „QÆÇ¨ x)H˜, "≥∞~°∞¯ ºs (|∞^èŒ „QÆÇ¨ x)H˜ „ѨÜ∂« }˜OKå~Ú.
JHõ¯}˜‚Oz Z<Àfl á¶È\’Å∞ ѨOáê~Ú. P á¶È\’Å ã¨Ç¨Ü«∞O`À P „QÆǨÅ LѨi`«ÅO
QÆ∞iOz HõzÛù`«"≥∞ÿ# Ѩ\ÏÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ~ÚºOk.
"≥∞~°∞¯ ºsH˜ K«O„^Œ„QÆǨxH˜ Z<Àfl áÈeHõÅ∞ L<åfl~Ú. J^Õ q^èŒOQÍ =∂~üû
g∞^Œ ‰õÄ_® K«O„^Œ„QÆǨÏO g∞^Œ LO_Õ ÖÏO\˜ LÖϯaÖÏÅ∞ (craters) L<åfl~Ú.
=∂~üû LѨi`«ÅO g∞^Œ JyflѨ~°fi`åÅ∞, =∞ǨÖ’Ü«∞Å∞ (canyons) L<åfl~Ú.
JÖψQ ZO_çáÈ~Ú# #^Œ∞Åx (river beds) ã¨∂zOKÕ QÆ∞~°∞ÎÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.
1970ÅÖ’#∞, 1980Å P~°OÉèíOÖ’#∞ =∞iH˘xfl J"≥∞iHõ<£ „áÈÉòÅ∞ ÃÑ^ŒÌ
„QÆǨÖˇ·# EÑ≤@~ü (QÆ∞~°∞_»∞ ÖËHõ |$ǨÏã¨Êu), ™ê@~üfl (â◊x) „QÆǨÅx
^•\˜áÈÜ«∂~Ú. P „QÆǨÅ LѨ„QÆǨÅ á¶È\’Å∞ fâß~Ú. ZHõ¯_» K«∂ã≤<å
LÖϯaÖÏÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú. EÑ≤@~ü LѨ„QÆǨÏ"≥∞ÿ# HÍe™Èì #∞#∞ÃÑ·# =∞OK«∞`À
HõÑʨ |_ç LOk. =∞~À LѨ„QÆÇϨ "≥∞#ÿ JÜ≥∂ g∞^Œ Z<Àfl 㨄H˜Ü∞« "≥∞#ÿ JyflѨ~fi° `åÅ∞
HõxÑ≤OKå~Ú. ™ê@~üfl LѨ„QÆǨÏ"≥∞ÿ# >ˇÿ@<£ "å`å=~°}=∞O`å #„`«[x =∞Ü«∞"≥∞ÿ
LOk. ™ê@~üfl K«∞@∂ì LO_Õ =ÅÜ«∂ÅÖ’ „Ѩf =ÅÜ«∞O (ring) Ö’#∞ =∞Ô~<Àfl
LѨ=ÅÜ«∂Å∞ (sub rings) L#fl@∞ ì`ÕeOk.
J"≥∞iHÍ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞Oz#O`«QÍ ~°+¨º<£ „áÈÉòÅ∞ q[Ü«∞=O`«O HÍÖË^Œ∞.
J~Ú`Õ H˘xfl ~°+¨º<£ „áÈÉòÅ∞ UHõOQÍ g#ãπ g∞^Œ ky JHõ¯_ç Ñ‘_»<åÅx,
LëÈ‚„QÆ`«#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕâß~Ú.
JO`å ÉÏQÍ<Õ LOk QÍx =∞x+≤x HõHõΔ ºÖ’ ÃÑ@ì_»O ™ê^茺=∂? =∞#∞+¨μefl
~À^Œã≤Ö’H˜ ѨOѨQÆÖ=∂? "ÕÅ Uà◊√§QÍ ~°K«~Ú`«Å∞, =∞#∞+¨μÅ∞ ~À^Œã≤Ö’
„Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î #fl@∞ìQÍ TǨQÍ<åÅ∞ KÕã¨∂Î =KåÛ~°∞. Jk x[OQÍ ã¨OÉèí="Õ∞<å?
~À^Œã≤ D 31
 ™ê^茺O HÍ^Œ#_®xH˜ |Å"≥∞ÿ# HÍ~°}ÏÖËg ÖË=Ù. J"≥∞iHÍ, ™ÈqÜ≥∞\òÅ∞
~Ô O_»∂ [O`«∞=ÙÅx ѨOÑ≤Oz K«∂âß~Ú. #=O|~°∞ 3, 1957Ö’ „ѨÜ∂≥ yOK«|_»¤
Ô~O_»= LѨ„QÆǨÏOÖ’ F ã¨r="≥∞ÿ# ‰õΩHõ¯x ѨOáê~°∞. HÍx ^•xfl uiy Éèí∂q∞H˜
`≥Ñ≤ÊOKÕ =∂~°æO ÖËHõáÈ=_»O KÕ`« ÉÏ^èŒÖˉõΩO_® q+¨O =Å# K«xáÈÜÕ∞ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞.
QÆ∞~°∞„QÆǨxfl ã¨g∞Ñ≤ã¨∞Î#fl "åÜÕ∞[~ü 1
32 D ~À^Œã≤
`«^Œ#O`«~°O [O`«∞=ÙÅx ~À^Œã≤Ö’H˜ ѨOÑ≤ ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ Éèí∂q∞H˜ uiy
=KÕÛ@∞ì KÕâß~°∞. Ô~O_»∞ ^ÕâßÅ∞ "Àº=∞Ü«∂#O HÀã¨O =∞#∞+¨μÅH˜ `«sÊù^Œ∞
„áê~°OaèOKå~Ú. gix J"≥∞iHÍÖ’ J„™Èì<å\òÅ∞ J<Õ"å~°∞. ~°ëêºÖ’ gix
H͙ȇ<å\òÅ∞ J<Õ"å~°∞.
=∂#=Ù}˜‚ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ HõHΔõ ºÖ’ ÃÑ\˜#ì Ѷ∞¨ #`« ™ÈqÜ≥∞\ò̂H ^ŒH¯˜ Ok. 1961
U„Ñ≤Öò 12<å_»∞ ™ÈqÜ≥∞\ò H͙ȇ<å\ò Ü«¸s QÆQÍi<£x HõHõΔ ºÖ’ ÃÑ\˜ì, Éèí∂q∞x
F™êi K«∞\ì̃Oz, uiy Éè„í ^ŒOQÍ Éè∂í q∞H˜ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞. ~À^ŒãÖ≤ ’H˜ „Ѩ"tÕ Oz#
"≥Ú^Œ\ ˜ =∞x+≤ QÆQÍi<£. (Wk [iy# U_Õà◊¡H˜ J`«_»∞ q=∂# „Ѩ=∂^ŒOÖ’
=∞~°}˜OKå_»∞.)
~À^ŒãÖ≤ ’ „ѨÜ∂« }˜Oz# "≥Ú^Œ\ ˜ J"≥∞iHõ<£ *Ï<£ ÃÇÏKü. QÔ <¡ .£ W`«_ç Ü«∂#O
1962 Ѷ≤„|=i 20# [iyOk. W`«_»∞ Éèí∂q∞ K«∞@∂ì =¸_»∞™ê~°∞¡ „Ѩ^ŒH˜Δ}
KÕã≤ Éèí„^ŒOQÍ Éèí∂q∞H˜ u~°y =KåÛ_»∞.
`«^Œ∞Ѩi ã¨O=`«û~åÅÖ’ J"≥∞iHÍ, ~°ëêºÅ∞ WOHÍ WOHÍ qt+¨ì"≥∞ÿ#,
=∞#∞+¨μefl "≥∂Ü«∞QÆÅ LѨ„QÆǨÅx `«Ü«∂~°∞KÕã¨∂Î =KåÛ~°∞. H˘xfl\’¡ W^ŒÌ~°∞,
=∞iH˘xfl\’¡ =ÚQÆ∞æ~°∞ ‰õÄ_® „Ѩܫ∂}˜OKå~°∞. 1963 E<£ 13# F ™ÈqÜ≥∞\ò
LѨ„QÆǨÏOÖ’ F „ã‘Î „Ѩܫ∂}˜OzOk.
~À^Œã≤Ö’ =∞#∞+¨μÅ∞ WOHÍ WOHÍ n~°…HÍÅO QÆ_»∞ѨÙ`«∂ =KåÛ~°∞. PkÖ’
QÆO@Å∞, `«~°∞"å`« ~ÀAÅ∞, "å~åÅ∞ ‰õÄ_® QÆ_»∞ѨÙ`«∂ =KåÛ~°∞. 1975Ö’
=ÚQÆ∞æ~°∞ P„™Èì<å\òÅ∞ ~À^Œã≤Ö’ L#fl Ãã·¯ÖÏÉò J<Õ ¿ãÊãπ ¿ãì+¨<£ =~°‰õΩ ~åÔH\’¡
"≥o¡ JHõ¯_» =¸_»∞ <≥ÅÅ áê@∞ LO_ç Éèí„^ŒOQÍ uiy =KåÛ~°∞.
1960ÅÖ’ LѨ„QÆÇ¨ Å∞ XHõq^è"Œ ∞≥ #ÿ ~åÔH\ò F_»ÖÏ¡ `«Ü∂« ~°Ü∂« º~Ú. "å\˜x
|Ü«∞\˜ #∞O_ç xÜ«∞O„uã¨∂Î HõHõΔ ºÖ’ ÃÑ\˜ì uiy `≥K≥ÛÜ«∞º_»O HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Ö’
„Ѩܫ∂}˜OKÕ =∞#∞+¨μÖË "å\˜x #_ç¿Ñ"å~°∞. Hõ^Œ∞Å∞`«∞#fl Ô~O_»∞ LѨ„QÆǨÅx
ã¨OkèOK«QÆeˆQ "å~°∞. XHõ LѨ„QÆǨÏO #∞O_ç =∞~À LѨ„QÆǨxH˜ =∞#∞+¨μÅ∞
=∂~°QÆeˆQ"å~°∞. ¿ãÊãπ ã¨∂\òÅ∞ ^èŒiOz, "Àº=∞OÖ’ "åºÇ¨ºoH˜ "≥o§ uiy
~åQÆeˆQ"å~°∞.
WÖÏO\˜ „ѨÜ∂≥ QÍÅÖ’ J"≥∞iHõ#H¡ ,˜ ~°+º¨ #¡H˜ =∞^躌 `Õ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =zÛOk.
1970 ֒ѨŠJ"≥∞iHõ#∞¡ JáÈÖ’ ~åÔH@¡ ã¨Ç¨Ü«∞O`À K«O„^Œ∞}˜‚ KÕ~°∞HÀ"åÅx
`«ÅÃÑ\Ïì~°∞.
~À^Œã≤ D 33
 J~Ú`Õ „Ѩ=∂^ŒO [~°QƉõΩO_® P „Ѩܫ∞`«flO Ѷ¨eOK«ÖË^Œ∞. 1967 [#=i
27# <ÕÅ g∞^Õ JáÈÖ’ HÍѨÓûÖòÖ’ ѨsHõΔÅ∞ [~°∞ѨÙ`«∞O_»QÍ =ÚQÆ∞æ~°∞ J"≥∞iHõ<£
J„™Èì<å\òÅ∞ Jyfl„Ѩ=∂^ŒOÖ’ ^Œ∞~°‡~°}O áêÅÜ«∂º~°∞. K«O„^ŒÜ«∂#O "å~Ú^•
"ÕÜ∞« |_çOk. Jyfl „Ѩ=∂^ŒO [iˆQ J=HÍâ◊O ÖˉΩõ O_® LO_Õ ~åÔH@¡ ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’
xѨÙ}∞Å∞ x=∞QÆ∞flÅÜ«∂º~°∞.
™ÈqÜ«∞@¡H© HõëêìÅ∞ `«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. 1967 U„Ñ≤ÖòÖ’ F H͙ȇ<å\ò Éèí∂q∞H˜
uiy =ã¨∞ÎO_»QÍ „Ѩ=∂^ŒOÖ’ =∞~°}˜OKå_»∞.
HÍx J"≥∞iHõ#¡ Hõ$+≤ PQÆÖË^Œ∞. 1968 _çÃãO|~üÖ’ JáÈÖ’ ~åÔH@¡ g∞^Œ
Ѩx KÕ¿ã F "Àº=∞<ÒHõ K«O„^Œ∞}˜‚ ã¨g∞Ñ≤Oz 112 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÎÖ’ K«O„^Œ∞_ç
K«∞@∂ì 10™ê~°∞¡ „ѨkHõΔ} KÕã≤ Éèí„^ŒOQÍ Éèí∂q∞H˜ uiy =zÛOk.
K«O„^Œ∞_çH˜ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ =∞iH˘xfl ™ê~°∞¡ "≥àϧ~°∞. z=iH˜ 1969 AÖˇ·Ö’
JáÈÖ’ 11 ~åÔH\ò =ÚQÆ∞~æ ∞° =∞#∞+¨μÅ`À K«O„^Œ∞_ç =^ŒHÌ ˜ |Ü«∞Å∞^ÕiOk. "åiÖ’
XHõ =ºH˜Î K«O„^Œ∞_ç K«∞@∂ì „Ñ¨^ŒH˜Δ} KÕã¨∂Î LO_çáÈÜ«∂_»∞. `«H˜¯# W^ŒÌ~°∂
"Àº=∞<ÒHõÖ’ XHõÉèÏQÆOÖ’ „Ѩܫ∂}˜ã¨∂Î K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ kQÍ~°∞. 1969 AÖˇ·
20# hÖò P~ü‡„™êìOQ∑ =∞~À „ѨѨOK«O g∞^Œ HÍÅ∞ "≥∂Ñ≤# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ =∞x+≤
JÜ«∂º_»∞. J`«_»∞ K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ áê^ŒO "≥∂Ѩɒ`«∂ J#fl =∂@eq – ''=∞x+≤H˜
F z#fl J_»∞QÆ∞, =∂#=*ÏuH˜ =ÚO^Œ_»∞QÆ∞.——
Jk [iy# Ѩ~fi° k#O #∞O_ç Z<Àfl JáÈÖ’ <ÒHõÅ∞ K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ kQÍ~Ú.
"å\˜Ö’ „Ѩf XHõ¯\˜ ^•x =ÚO^Œ∞ ^•x Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ¿ãѨ٠K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ
xeKå~Ú. "å\˜Ö’x ã≤|ƒOk JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Åx ѨsH˜Δã¨∂Î, „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕã¨∂Î
QÆ_çáê~°∞. „Ѩf <ÒHõ JO^Œ∞Ö’x ã≤|ƒOk`À, K«O„^Œ∞_ç #∞O_ç =∞\˜ì`À, ~åà◊¡`À
ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ Éèí∂q∞H˜ uiy =zÛOk.
™ÈqÜ≥∞@∞¡ K«O„^Œ∞_ç g∞^ŒH˜ =∞#∞+¨μefl ѨOѨÖË^Œ∞. HÍx Ü«∞O„`åÅx ѨOÑ≤
JHõ¯}∞‚Oz =∞\˜ìx `≥Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. JÖψQ ã¨fiÜ«∞OKÀk`«"≥∞ÿ# HÍ~°¡x ‰õÄ_®
K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ kOáê~°∞. Jq K«O„^Œ∞_ç LѨi`«ÅO g∞^Œ H˘xfl "å~åÅ áê@∞
ã¨OK«iOz ZO`À ã¨=∂Kå~åxfl Éèí∂q∞H˜ „Ѩ™ê~°O KÕâß~Ú.
34 D ~À^Œã≤
z=i JáÈÖ’ Ü«∂„`« _çÃãO|~ü 1972Ö’ [iyOk. J"≥∞iHÍÖ’ K«O„^Œ∞_ç
Ѩ@¡ "≥∂A `«yæOk. K«O„^Œ∞_ç =^ŒÌ‰õΩ =∞#∞+¨μefl ѨO¿Ñ L^ÕÌâ◊O ÖËHõáÈ~Ú<å
W`«~° ~°HÍÅ ~À^Œã‘ Ѩiâ’^èŒ#Å∞ ™êQÆ∞`«∂<Õ L<åfl~Ú.
K«O„^Œ∞xÃÑ· kˆQ "åǨÏ#O
JO>Ë WHõ =∞#∞+¨μÅ∞ ~À^Œã≤Ö’ „Ѩܫ∂}˜OK«ÖË~°<å?
㨿ãq∞~å HÍ^Œ∞. 1974Ö’ „Ñ≤<£ã¨ì<£ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ *ˇ~åàò¤ Ñ≤.FhÖò
J<Õ xѨÙ}∞_»∞ =∞#∞+¨μÅ∞ ~À^ŒãÖ≤ ’ Ѩ@} ì ÏÅ∞ xi‡OK«QÅÆ ~°x J<åfl_»∞. K«O„^Œ∞_ç
g∞^Œ QÆx `«=fiHÍÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz K«O„^Œ∞_ç K«∞@∂ì HõHõΔ ºÖ’ uiˆQ Ѩ@ì}ÏÖÏ¡O\˜
=∞Ǩ<ÒHõÅ∞ – QÍA`À KÕã≤#q, ֒ǨÏO`À KÕã≤#q, QÀàÏHÍ~°OÖ’, 'QÍÔ~—
PHÍ~°OÖ’ L#flq – xi‡OK«=K«Ûx *’㨺O K≥áêÊ_»∞. J@∞=O\˜ ~À^Œã≤ #QÆ~åÅÖ’
"ÕÅ=∞Ok, HÀ@¡=∞Ok rqOK«=K«Ûx K≥áêÊ_»∞.
P #QÆ~åÅÖ’ rqOKÕ =∞#∞+¨μÅ∞ ã¨∂~°º~°t‡x „QÆÇ≤ÏOK«QÆeˆQ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ
™ê^èŒ<åÅ∞ KÕã≤ JÖÏ ¿ãHõiOz# ã¨∂~°º~°t‡x Éèí∂q∞ g∞^ŒH˜ „Ѩã¨iOK«QÆÅ~°@.
JÖÏ JOk# â◊H˜Î`À Éèí∂q∞g∞^Œ K«=Ú~°∞, ÉÁQÆ∞æ "≥Ú^ŒÖˇ·# WO^èŒ<åÅhfl
ǨÏiOK«∞‰õΩáÈ~Ú<å =∞#∞+¨μÅ∞ rqOK«QÆÅ~°x K≥áêÊ_»∞.
x[OQÍ W^ŒO`« PÜÕ∞ºÑ¨<Õ<å? HÍ^Œx KåÖÏ=∞Ok JO\Ï~°∞. H˘kÌ HÍÅO
„H˜`«"Õ∞ K«O„^Œ∞_ç g∞^Œ #_»Hõ =\˜ì ѨQÆ\ ˜ HõÅ Jx #qfi# "åà◊√¡ WÖÏO\˜ "åàı¡.
~À^Œã‘ „Ѩܫ∂}OÖ’ J`«ºO`« Pâß^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿ# Ѩi}Ï=∞O J"≥∞iHõ<£ ¿ãÊãπ
+¨\ Ö˜ ò HÍ~°º„Hõ=∞O. 1980Ö’ _çÃãO|~ü 29# "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ ¿ãÊãπ +¨\ Ö˜ ò Éè„í ^ŒOQÍ
xOyH˜ Zyã≤, Éèí∂q∞ K«∞@∂ì =¸_»∞™ê~°∞¡ „Ѩ^ŒH˜Δ} KÕã≤, Éèí∂q∞ g∞^Œ kyOk.
~À^Œã≤ D 35
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ F "Àº=∞<ÒHõ ~À^Œã≤ #∞O_ç uiQ˘zÛ F q=∂#OÖÏ <ÕÅ
g∞^Œ ky, =∞m¡ Ü«∂„`«H˜ ã≤^ŒúOQÍ xezOk.
Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ W@∞=O\˜ +¨\ ˜à◊√¡ LѨ„QÆǨÅx "≥∂ã¨∞ÔHo¡ HõHõΔ ºÖ’
ÃÑ@ìQÅÆ ∞QÆ∞`å~Ú. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ "Àº=∞<ÒHõÅ q_ç ÉèÏQÍÅ∞ JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ "≥∂ã¨∞HÔ o§
HõHΔõ ºÖ’ u~°∞QÆ∞`«∂ "å\˜x F ã¨=∞„QÆ <ÒHõQÍ ¿Ñ~°ÛQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. `«~∞° "å`« WOlh~°∞¡
‰õÄ_® "≥#∞ˆH "≥o¡ JÖÏO\˜ q_ç ÉèÏQÍÅx Ѩ=~ü ¿ã+ì #¨ ∞¡QÍ#∞, „ѨÜ∂≥ QÆâßÅÅ∞QÍ#∞,
ã≤÷~°x"å™êÅ∞QÍ#∞ ‰õÄ~°ÛQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
Jã¨Å∞ ~À^Œã≤Ö’ =∂#=ÙÅ ™êǨÏ㨠ܫ∂„`«Å∞ WѨÙÊ_çѨÙÊ_Õ "≥Ú^ŒÅ=Ù
`«∞<åflÜÕ∞"≥∂.

J"≥∞iHÍ ¿ãÊãπ +¨\˜Öò – H˘ÅOaÜ«∂, 1980

36 D ~À^Œã≤ ~À^Œã≤ D 31
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–3

ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡
ã¨r= „ѨѨOK«O

S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ

[# q*Ï˝# "ÕkHõ =∞Oz ѨÙã¨ÎHõO

How Did We Find Out About Life in the Deep Sea? by Isaac Asimov
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–3
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
~°K«~Ú`« : S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ
„ѨK«∞~°} : Ѷ≤„|=i, 2007
„Ѩ`«∞Å ã¨OYº : 3000 q+¨Ü«∞ ã¨∂zHõ
"≥Å : "≥Å : ~°∂. 15/–
1. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù LѨi`«ÅOÖ’ r=O ... 1
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ :
2. fQÆÅ∞–`«~°OQÍÅ∞ ... 8
[# q*Ï˝# "ÕkHõ
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK«∞~°}Å qÉèÏQÆO 3. KèåÖˇO[~ü Ѩ~°º@# ... 16
WO\˜ <≥O. 8–1–6, ÉÏÖÏr~å=Ù ¿Ñ@, 4. ã≤¯ fi_£Å∞, ã‘Ö’HÍO`üÅ∞ ... 22
`≥<åe–522 202
á¶È<£ : 94405 03061 5. H˘O_»Å∞, HõO^ŒHÍÅ∞ ... 27

=∞Oz ѨÙã¨ÎHõO
12–13–452, gkè <≥O.1,
`å~åflHõ, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£–500 017.
ISBN 978–81–904518–2–6

=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<£û,

1–9–1126/a,
P*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–20.
á¶È<£ : 040–2767 8411

~À^Œã≤ #∞Oz Éèí∂q∞ z„`«O
v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
1. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù LѨi`«ÅOÖ’ r=O
Éè∂í q∞ LѨi`«ÅOÖ’ 70âß`«O ã¨=Ú„^ŒO`À xO_ç =ÙOk. YO_®Å∞ Hˆ =ÅO
P ã¨=Ú„^ŒOÖ’ L#fl =∞ǨnfiáêÅ∞. Éèí∂q∞ g∞^Œ á⁄_ç<ÕÅ JO`å HõÅ∞ѨىõΩO>Ë
ã¨=Ú„^•Å "≥·âßźOÖ’ ã¨QÆO Hõ<åfl `«‰õΩ¯"Õ =ÙO@∞Ok.
=∞# HõO\˜H˜ HõxÑ≤OKÕk ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù LѨi`«ÅO =∂„`«"Õ∞.
F QÍ¡ã¨∞Ö’ hà◊√§ fã¨∞‰õΩx K«∂¿ãÎ Jk áê~°^Œ~°≈HõOQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
JO^Œ∞Ö’Oz HÍOu ã¨∞ÅÉèíOQÍ „Ѩã¨iã¨∞ÎOk. h~°∞ ã¨fiK«ÛùOQÍ L#fl H˘Å#∞Ö’H˜
ÃÑ· #∞O_ç K«∂¿ãÎ J_»∞QÆ∞# U=ÚO^À ‰õÄ_® K«∂_˘K«∞Û. HÍx JÖψQ F #kÖ’HÀ,
ÃÑ^ŒÌ K≥~°∞=ÙÖ’HÀ K«∂_»ÖËO. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡H˜ Jã¨ÖË K«∂_»ÖËO. ZO^Œ∞HõO>Ë
h\’¡ XHÀ¯á⁄~°<Õ ^•\˜áÈ`«∞#fl HÍOux h~°∞ H©Δ}˜OѨ*Ëã¨∞ÎOk.
=∂#= K«i„`«Ö’ ZO`À HÍÅO – ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Å =∂@ ^Õ=Ù_≥~°∞QÆ∞ –
ã¨=Ú„^ŒO ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ ‰õÄ_® U=ÚO^À =∞x+≤H˜ `≥eÜ«∞^Œ∞. ã¨=Ú„^ŒO ZO`«
Ö’`«∞ =ÙO^À, P Ö’`«∞Ö’¡ U=ÚO^À ZO`À HÍÅO =∞x+≤H˜ `≥eÜ«∞ÖË^Œ∞.
#^Œ∞ÅÖ’, ã¨~ã° ∞¨ ûÅÖ’ r=~åâ◊√Å∞ L#fl>Ë,¡ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ‰õÄ_® r=~åâ◊√Å∞
=Ù<åflÜ«∞x =∞x+≤H˜ `≥Å∞ã¨∞. Z<Àfl~°HÍÅ KÕѨÅ∞ LO\Ï~Ú. PÅ∞zѨÊÅ∞,
~˘Ü«∞ºÅ∞, Ñ‘`«Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# Z<Àfl ~°HÍÅ r=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú. Pk=∞"åã¨∞Å∞
‰õÄ_® KÕÑŨ x PǨ~°OQÍ fã¨∞‰õΩ<Õ"å~°∞. H˘xfl „áêO`åÖ’¡ [ÅK«~åÅ∞ PǨ~°OÖ’
=ÚYº ÉèÏQÆO J~ÚáÈÜ«∂~Ú. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ZO`« Ö’`«∞ =~°‰õΩ KÕѨÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# [ÅK«~åÅ∞ ^˘~°∞‰õΩ`åÜ≥∂ áê`«HÍÅÑ¨Ù Éˇã¨Î"åiH˜ `≥Å∞ã¨∞#O\Ï~å?
™êQÆ~°OÖ’ J_»∞QÆO\Ï [ÅK«~åÅ∞ LO\ÏÜ«∞x J#∞‰õΩx =ÙO\Ï~°∞. HÍx Jk
x["≥∂ HÍ^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ZÖÏ?
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 1
 HÍ"åÅO>Ë h\˜Ö’H˜ ^Œ∂H˜ QÍeOK«=K«∞Û. HÍx JÖÏ ZO`À ^Œ∂~°O áÈÖËO.
ZO^Œ∞HõO>Ë JHõ¯_» Z‰õΩ¯= ¿ãѨ٠=ÙO_»ÖËO.
H˘xfl™ê~°∞¡ ã¨∞tH˜`Δ ∞« Öˇ#· _≥=· ~°∞¡ PÅ∞zѨÊÅ HÀã¨O ã¨=Ú„^ŒOÖ’ QÍeã¨∞OÎ \Ï~°∞.
D PÅ∞zѨÊÅ∞ H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# ~åà◊§H˜ JO@∞‰õΩx LO\Ï~Ú. PÅ∞zѨÊÖ’¡
H˘xfl™ê~°∞¡ =Ú`åºÅ∞ ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú.
=Ú`åºÅ∞ J=¸Åº"≥∞#ÿ q Hõ#∞Hõ "å\˜x ^ŒH¯˜ OK«∞HÀ=_»O HÀã¨O =∞#∞+¨μÅ∞
KåÖÏ uѨÊÅ∞ Ѩ_Õ"å~°∞. D _≥·=~°∞¡ h\’¡ F 50 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ =~°‰õΩ
K˘K«∞Û‰õΩáÈ~Ú, XHõ\ #˜ fl~° x=Ú+¨O áê@∞ JHõ¯_»∞O_ç HÍ=Åã≤#xfl PÅ∞zѨÊÅx
¿ãHõiOz, TÑ≤i J~ÚáÈÜÕ∞Ö’QÍ ÃÑ·H˜ =™êÎ~°∞.
JÖÏO\˜ _≥·=~°¡H˜ `≥Å∞ã¨∞ 50 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞Ö’¡ <å<å ~°HÍÅ r= K«~åÅ∞
=ÙO\ÏÜ«∞x. HÍx JO`«Hõ<åfl Ö’`«∞Ö’¡ U=ÚO\Ï~Ú?
„H©.â◊.1800 ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ D „Ѩâ◊flH˜ ã¨=∂^è•#O ^˘iH˜O^Œx =∞#∞+¨μÅ∞
ÉèÏqOKå~°∞. ã¨=Ú„^ŒÑ¨ÙÖ’`«∞Ö’¡H˜ áÈ~Ú K«∂ã≤O^≥=~°∂ ÖË^Œ∞. HÍx ã¨=Ú„^ŒOÃÑ·
=Ú`åºÅ J<Õfi+¨‰õΩ_»∞
2 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
á⁄~°x ^•\˜ WOHÍ Ö’`«∞Ö’¡ r=K«~åÅ∞ LO_»_»O ™ê^茺O HÍ^Œx xâ◊Û~ÚOKå~°∞.
"åi "å^Œ# WÖÏ ™êyOk.
r=K«~åÅ Jã≤`Î fi« O „Ѩ`º« HõOΔ QÍ<À, Ѩ~ÀHõOΔ QÍ<À =$HõãΔ O¨ Ѩ^Œ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç
LO@∞Ok. H˘xfl „áê}∞Å∞ W`«~° „áê}∞Åx uO>Ë, H˘xfl „áê}∞Å∞ "≥ÚHõ¯Å g∞^Œ
P^è•~°Ñ¨_»`å~Ú. Ѷ¨ÖÏ<å „áê}∞Å∞ Ѷ¨ÖÏ<å „áê}∞efl, P Ѷ¨ÖÏ<å „áê}∞Å∞ =∞i
U"À Ѷ¨ÖÏ<å „áê}∞efl, WÖÏ D r=Ǩ~åxfl ZO`« ^Œ∂~°O á⁄_çyOz<å
z=iH˜ U"À „áê}∞Å∞ "≥ÚHõ¯Åx ux |`«HÍeûO^Õ.
L#fl@∞¡O_ç "≥ÚHõ¯Å∞ =∂Ü«∞O J~Ú`Õ "å\˜x ux |uˆH „áê}∞Å∞, WOHÍ
"å\˜x ux |uˆH „áê}∞Å∞ WÖÏ r=HÀ\˜ JO`å <åâ◊#=∞=Ù`«∞Ok.
=∞i "≥ÚHõ¯ÅH˜ PǨ~°O ZÖÏ ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok? Jq ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ <åâ◊#O
HÍ=Ù? QÍeÖ’x ÉÁQÆ∞æѨÙÅ∞ã¨∞ "åÜ«Ú=Ùx, <ÕÅÖ’x h~°∞, =∞i H˘xfl áÈ+¨HÍÅx
fã¨∞‰õΩx "≥ÚHõ¯Å∞ Z^Œ∞QÆ∞`å~Ú.
uq∞OQÆÅO
ã‘Öò KÕѨ
áê¡OH±@<£
KÕѨ
„H˜Öò
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù PǨ~° â◊$OYÅO áê¡OH±@<£`À "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞Ok
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 3
 "≥ÚHõ¯Å∞ PǨ~åxfl `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ_®xH˜ â◊H˜Î HÍ"åe. P â◊H˜Î ã¨∂~°º~°t‡ =ÅÖ’ z‰õΩ¯‰õΩ#fl r=K«~åÅx ÃÑ·H˜ `À_»∞HÀ=K«∞Û.
#∞O_ç ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. ã¨∂~°º~°t‡ ÖˉõΩO>Ë "≥ÚHõ¯Å∞ ÃÑ~°QÆ=Ù. L#fl "≥ÚHõ¯Åx D `«=fiHõѨ٠™ê^èŒ<åxfl ÉÏQÍ qxÜ≥∂yOz#"å_»∞ „a\˜+π r=âß„ã¨Î"Õ`«Î
[O`«∞=ÙÅ∞ u<Õ¿ãÎ WHõ "≥ÚHõ¯Å∞ q∞QÆÅ=Ù Hõ#∞Hõ [O`«∞=ÙÅ∂ <åâ◊#=∞=Ù`å~Ú. Z_»fi~ü¤ á¶È~üƒ û ExÜ«∞~ü (1815–1854). 1839Ö’ `«# `«=fiHõѨ٠™ê^èŒ#O
Ö’Hõ=∞O`å H˘O`« HÍÅO pHõ@~Ú`Õ r=Ö’HõO JO`å #tã¨∞ÎOk. "≥Å∞QÆ∞ <ÕÅ QÆ∞iOz W`«_À K«Hõ¯x Hõq`« ~åâß_»∞.
g∞^Œ Ѩ_»∞`«∞O>Ë "≥ÚHõ¯Å∞ Z^Œ∞QÆ∞`«∞O\Ï~Ú, [O`«∞=ÙÅ∞ |`«∞‰õΩ`«∞O\Ï~Ú.
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ‰õÄ_® D ã¨∂„`«"Õ∞ =iÎã¨∞ÎOk. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ÃÑ· á⁄~°Ö’¡
Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# Ju ã¨∂HõΔ ‡"≥∞ÿ# "≥ÚHõ¯Å∞ rqã¨∞ÎO\Ï~Ú. Jq ZO`« z#flq
JO>Ë "å\˜x ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ =∂„`«"Õ∞ K«∂_»QÆÅO.
HÍx ã¨∂~°ºHÍOu h\’¡ ZO`À ^Œ∂~°O K˘~°|_»Ö^Ë ∞Œ . "≥ÚHõ¯ÅH˜ HÍ=Åã≤#O`«
"≥∂`å^Œ∞Ö’ ã¨∂~°ºHÍOu 250 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ =~°ˆH K˘~°|_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞ˆH
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ÃÑ· 250 J_»∞QÆ∞Å á⁄~°x Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«O JO\Ï~°∞ ("eu-
photic" JO>Ë K«Hõ¯x HÍOu Jx J~°÷O).
„H©.â◊.1800 ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ "≥ÚHõ¯Å∞ |`«HÍÅO>Ë HÍOu J=ã¨~°=∞x
=∞#∞+¨μÅH˜ `≥Å∞ã¨∞. Hõ#∞Hõ 250 J_»∞QÆ∞Å Hõ<åfl Ö’`«∞Ö’ r=~åâ◊√Å∞
=ÙO_»=#∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨=Ú„^ŒO Ü≥ÚHõ¯ ã¨QÆ@∞ Ö’`«∞ 12,400 J_»∞QÆ∞Å∞ (2 1/
3 "≥∞ÿà◊√¡). JO>Ë Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«O ˆH=ÅO 2 âß`«O L#fl ÃÑ· á⁄~° =∂„`«"Õ∞
##fl=∂@.
Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«O Hõ<åfl Ö’`«∞H˜ „áê}∞Å∞ D^Œ∞‰õΩ áÈQÆÅ"Õ"≥∂. HÍx
ZO`«~Ú<å r=áÈ+¨} ÅÉèíº=∞ÜÕ∞º „áêO`«O #∞O_ç ZO`À ^Œ∂~°O áÈÖË=Ù. Z_»fi~ü¤ áÈ~üƒ û
Hõ#∞Hõ Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`åxH˜ ZO`À ^Œ∂~°OÖ’ r=~åâ◊√Å∞ LO_»ÖË=Ù Jx
âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ f~å‡xOKå~°∞. [ÅHõ#ºÅ∞ rqOKÕ =∞Ǩ~°‚=Ѩ٠֒`«∞Ö’¡
D ÃÑ· á⁄~°Ö’¡ r=Ö’HõO ZÖÏ LO@∞O^À `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx J#∞‰õΩ<åfl~°∞ =∂ Z^Œ∞~°∞ÖËx ™ê^èŒ#O `«=Ùfi‰õΩO@∞ áÈ`«∞Ok
âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞. h\’¡H˜ ^Œ∂H˜ QÍeOK«_»O Ѩiëê¯~°O HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë h\’¡ h\˜ #\˜ìO@ #_»Ü«∂_Õ U =ã¨∞Î=Ù<≥·<å
ZO`À¿ãѨ٠TÑ≤i aQÆ|@∞ì‰õΩx LO_»ÖËO Hõ^•? Jk W>Ëì Ѩ>Ëìã¨∞ÎOk
Hõ#∞Hõ ã¨=Ú„^ŒO Ö’H˜ "≥o§ JHõ¯_ç Ö’HÍxfl ã¨O^Œi≈OKÕ Hõ<åfl JHõ¯_ç
r=Ö’HÍ<Õfl ÃÑH· ˜ `≥KÛÕ Ñ¨^`úŒ ∞« Åx ~°∂á⁄OkOK«™êQÍ~°∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ 1770ÅÖ’ =∞ã¨ÖË, HõkÖË, "≥∞kÖË,
P\’ ZѶπ =ÚÅ~ü J<Õ _®x+π r=âß„ã¨"Î `Õ Î« (1730–1784) `«# ã¨fiO`« J=ã¨~åÅ yÅyÅ=∞<Õ rq U^≥·<å
HÀã¨O F `«=fiHõѨ٠™ê^èŒ<åxfl (dredge) xi‡OKå_»∞. Jk F W#∞Ѩ K«„\ÏxH˜ Wk J>Ëì PHõi¬ã¨∞ÎOk
K«∞@ì|_»¤ F |Å"≥∞ÿ# =Å. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Z<Àfl J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞H˜ ^•xfl kOK˘K«∞Û. Ѩiâ’^èŒ<å ÉèÏO_®QÍ~åÅx ѨÓiã¨∞ÎOk.
4 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 5
 1830Å HõÖÏ¡ á¶È~üƒû L`«~Î ° =∞Ǩã¨=Ú„^ŒOÖ’x [År=<åxfl `«qfi K«∂âß_»∞.
JÖψQ „a\˜+π n=ÙÅ K«∞@∂ì =Ù#fl [ÖÏâ◊Ü«∂Åx ‰õÄ_® `«"åfi_»∞. 1841Ö’
J`«_»∞ `«∂~°∞Ê =∞^茺^èŒ~å „áêO`åxH˜ Ѩܫ∞#=∞=Ù`«∞#fl F <ÒHÍ^ŒàÏxH˜ K≥Ok#
F_»Ö’ ™ê÷<åxfl ã¨OáêkOKå_»∞. JO`«‰õΩ =ÚO^≥=fi~°∂ KÕÜ«∞#O`« Ö’`«∞QÍ,
qã¨Î $`«OQÍ `«=fiHÍÅx ™êyOz, JÖÏ ÃÑ·H˜ `≥zÛ# r=~åâ◊√Åx J^茺ܫ∞#O
KÕâß_»∞. Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«O Hõ<åfl ZO`À Ö’`«∞QÍ ‰õÄ_® J`«xH˜ r=~åâ◊√Å∞
`å~°ã¨Ñ¨_®¤~Ú. L^•Ç¨Ï~°}H˜ áê=Ù"≥∞ÿÅ∞ Ö’`«∞Ö’ `«=fiQÍ J`«xH˜ F ™êì~ü Ѷ≤+π
^˘iH˜Ok.
á¶È~üƒ û LѨÜ≥∂yOz# `«=fiHõѨ٠™ê^èŒ#O
6 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
`å#∞ `«qfi# qq^èŒ ã¨=Ú„^•Ö’¡, qq^èŒ Ö’`«∞Ö’¡ ^˘iH˜# qq^èŒ [ÅK«~åÅx
=i‚ã¨∂Î J`«_»∞ Z<Àfl Ѩiâ’^èŒ<å Ѩ„`åÅ∞ ~åâß_»∞. <ÕÅ g∞^Œ ZÖÏÔQ·`Õ qq^èŒ
„áêO`åÖ’¡ qq^èŒ r= *Ï`«∞Å∞ ^˘~°∞‰õΩ`åÜ≥∂, J^Õ q^èŒOQÍ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ‰õÄ_®
qq^èŒ „áêO`åÖ’¡ qq^èŒ ~°HÍÅ [ÅK«~åÅ∞ ^˘~°∞‰õΩ`åÜ«∞x J`«_∞» x~°∂Ñ≤OKå_»∞.
JÖψQ Ö’`«∞#∞ |\˜ì ‰õÄ_® qq^èŒ ~°HÍÅ [O`«∞=ÙÅ∞ ^˘~°∞‰õΩ`åÜ«∞x
„Ѩ^Œi≈OKå_»∞.
1800 J_»∞QÆ∞Å∞ (1/3 "≥∞ÿÅ∞) Ö’`«∞Ö’ ‰õÄ_® r=~åâ◊√Åx Hõ#∞Q˘<åfl_»∞
á¶È~üƒ û. HÍx r= „áêO`åxH˜ J^Õ Ç¨Ï^Œ∞Ì J#∞‰õΩ<åfl_»∞. 1843Ö’ „ѨK«∞iOz#
F ѨÙã¨ÎHõOÖ’ 1800 J_»∞QÆ∞Å Hõ<åfl Ö’`«∞Ö’ r=~åâ◊√Å∞ LO_»HõáÈ=K«∞Û##fl
Jaè„áêÜ«∂xfl "≥e|∞KåÛ_»∞.
P ǨÏ^Œ∞ÌH˜ J_»∞QÆ∞# L#fl „áêO`åxˆH J*Ï~ÚH± (azoic´ xs˚="≥∞ÿ#)
„áêO`«O Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. á¶È~üƒ û K≥Ñ≤Ê#^Õ x["≥∞ÿ`Õ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ 85âß`«O
r=~°Ç≤Ï`« „áêO`«"Õ∞ J=Ù`«∞Ok.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 7
2. fQÆÅ∞ – `«~°OQÍÅ∞
ã¨=Ú„^ŒO JkèHõâß`«O r=~°Ç≤Ï`«O J#fl ÉèÏ=# á¶È~üƒûÖ’ |ÅѨ_»∞`«∞#fl
ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ J`«_ç 1800 J_»∞QÆ∞ŠǨÏ^Œ∞Ì Ñ¨\ÏѨOK«Å~ÚºOk.
1840Å <å\˜ˆH ^ŒH˜Δ} ^èŒ$=O JO>Ë =∂#=Ù_»∞ Z#fl_»∂ J_»∞QÆ∞ÃÑ@ìx F
=∞OK«∞ YO_»=∞x Ѩ~åº@‰õΩÅH˜ `≥Å∞ã¨∞.
P YO_»Ñ¨Ù JOK«∞=~°‰õΩ `«# F_»Åx `«~°eOz# Ѩ~åº@‰õΩÅÖ’ F „a\˜+π
^Õâ◊ã¨∞÷_»∞ L<åfl_»∞. J`«_Õ *Ë"£∞û HÍ¡~ü¯ ~åãπ (1800–1862). 1841Ö’ J`«_»∞
P JO\Ï~ü¯\˜HÍ YO_»OÖ’ F ÃÑ^ŒÌ JMÏ`åxfl Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞. JѨÊ@∞flOp ^•xfl
'~åãπ ã‘— Jx Ñ≤Å=™êQÍ~°∞.
^ŒH˜Δ} ^èŒ$=O ^ŒQÆæ~° =Ù#fl D qz„`«Ö’HõѨ٠f~°O Ü≥ÚHõ¯ f~°∞ `≥#∞flÅ∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O`À ~åãπ `«$Ñ≤ΠѨ_çáÈÖË^Œ∞. ^•xfl K«∞@∂ì =Ù#fl ã¨=Ú„^ŒO QÆ∞iOz
‰õÄ_® gÅ~Ú#O`« ã¨=∂Kå~åxfl ~å|\ÏìÅx K«∂âß_»∞.
P ã¨=Ú„^ŒO Ö’`«∞ H˘ez# "åiÖ’ J`«_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜"å_»∞. F á⁄_»"å\˜
fQÆ z=~° |~°∞=Ù Hõ\ ì̃ ^•xfl h\˜ J@ì_∞» QÆ∞H˜ =kÖË"å_»∞. J`«_∞» ‰õÄ_® `«=fiHõÑÙ¨
™ê^èŒ<åÅx "å_ç 2,400 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ #∞O_ô ‰õÄ_® <å<å ~°HÍÅ r=K«~åÅx
"≥eH˜ fâß_»∞. JO>Ë WOK«∞q∞OK«∞ J~°"≥∞ÿÅ∞ J#fl=∂@. á¶È~üƒû TÇ≤ÏOz#
ã¨iǨÏ^Œ∞Ì W>Ëì Ѩ\ÏѨOK«Å∞ J~ÚºOk.
ZO^Œ∞HÀ ~åãπ Hõ#∞‰õΩ¯#fl ã¨`åºÅ∞ ÃÑ^ŒÌQÍ ã¨OK«Å#O ã¨$+≤ìOK«ÖË^Œ∞. XHõ
HÍ~°}"Õ∞q∞@O>Ë P Pq+¨¯~°}Å∞ [iyOk Ü«¸~°ÑπH˜ ZO`À ^Œ∂~°OÖ’. Hõ#∞Hõ
8 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
*Ë"£∞û HÍ¡~ü¯ ~åãπ
Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£ âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ ∞ "å\˜x Ѩ\ Oì˜ K«∞HÀHõáÈÜÕ∞ J=HÍâ◊O =ÙOk. ~Ô O_»=k
JѨÊ\˜Hˆ JO^Œ~∂° 1800 J_»∞QÆ∞Å∞ ^•\˜ r=O LO_Õ J=HÍâ◊O ÖË^xŒ |Å"≥∞#ÿ
#=∞‡HõO`À =Ù<åfl~°∞. Hõ#∞Hõ ^•xH˜ q~°∞^ŒúOQÍ Z=ˆ~O K≥Ñ≤Ê<å q<Õ Ñ¨iã≤÷`«∞Ö’¡
ÖË~°∞.
JѨÊ\˜ˆH ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒùO QÆ∞iOz =∞#∞+¨μÅ L`åûǨÏO ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. Jk
JO^Œ∞Ö’ r=~åâ◊√Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx =∂„`«O HÍ^Œ∞.
1844Ö’ ™ê=ÚºÜÕ∞Öò ZѶπ.a."≥∂~üû (1791–1872) J<Õ J"≥∞iHõ<£
âß„ã¨"Î `Õ Î« "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ >ˇe„QÍѶπ xi‡OKå_»∞. ^•x fQÆ "Õ∞sÖÏO_£ Ö’x ÉÏeì"∂≥ ~ü
#∞O_ç "å+≤OQ∑@<£ _ôã‘ =~°‰õΩ, JO>Ë 40 "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°O "Õâß~°∞.
Hõ#∞fl =¸ã≤ `≥iKÕO`«Ö’ ZO`À ^Œ∂~°O ã¨OHˆ `åÅ∞ ѨO¿Ñ ™œHõ~º° O =zÛOk.
P#uHÍÅOÖ’<Õ J"≥∞iHÍÖ’<Õ HÍHõ W`«~° ^ÕâßÖ’¡ ‰õÄ_® >ˇe„QÍѶπ ã¨÷OÉèÏÅ∞
áêu "å\˜H˜ >ˇe„QÍѶπ fQÆÅ∞ J=∞~åÛ~°∞. HÍx H˘xfl „áêO`åÅx "Õ~°∞ KÕã¨∂Î
[ÖÏâ◊Ü«∂Å∞ L<åfl~Ú. =∞i h\’¡ ã¨÷OÉèÏÅ∞ áê`«ÖËO Hõ^•? HÍx fQÆÅH˜ `«_ç
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 9
JO@x ѨÓ`« "Õã≤ "å\˜`À Hˆ |∞Öòû `«Ü∂« ~°∞ KÕÜÚ≥ K«∞Û. P Hˆ |∞à◊x¡ h\˜ J_»∞QÆO\Ï
"ÕÜ≥ÚK«∞Û. 1840ÅÖ’ ǨÏ_»û<£, q∞ã≤ã≤Ñ‘ #^Œ∞Å J_»∞QÆO@ ˆH|∞à◊√§ "Õâß~°∞.
1850ÅÖ’ WOw¡+π Kèå<≥ÖòÖ’#∞, Si+π ã¨=Ú„^ŒOÖ’#∞ ˆH|∞Öòû "Õâß~°∞.
^•O`À WOQÍ¡O_»∞H˜ W@∞ S~°O¡ _»∞ `À#∞, J@∞ „á¶ê<£û`À#∞ >ˇe„QÍѶH≤ ± ã¨O|O^èOŒ
U~°Ê_çOk. HÍx Jã¨Å∞ ã¨=∞㨺 J"≥∞iHÍx, Ü«¸~°Ñπx HõÅ∞ѨÙ`«∂ J\Ï¡O\˜H±
=∞Ǩã¨=Ú„^ŒO ^•fi~å 3000 "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~åxfl HõÅ∞ѨÙ`«∂ ˆH|∞Öò "ÕÜ«∞_»O.
™ê=ÚºÖò ZѶπ.a. "≥∂~üû
JÖÏO\˜ ˆH|∞Öò "ÕÜ«∂eû# J=ã¨~°O ZO`À =ÙOk. L^•Ç¨Ï~°}H˜ 1814
_çÃãO|~üÖ’ J"≥∞iHÍH˜ „ˆQ\ò „a@<£H˜ =∞^茺 F âßOu XѨÊO^ŒO [iyOk. Jk
[iyOk ɡe˚Ü«∞"£∞ ^Õâ◊OÖ’x *ˇO\ò #QÆ~°OÖ’. ^•O`À 1812Ö’ P~°OÉèí"≥∞ÿ#
Ü«Ú^ŒúO PyáÈ~ÚOk. ã¨Okè ã¨=∂Kå~°O J"≥∞iHÍ KÕ~åÅO>Ë P ã¨=∂Kå~åxfl
"≥∂ã¨∞‰õΩx F F_» J\Ï¡O\˜H± ã¨=Ú„^•xfl ^•\˜ J"≥∞iHÍ KÕ~åe. ^•xH˜ 6"å~åÅ∞
Ѩ_»∞`«∞Ok. F_» J"≥∞iHÍ KÕˆ~ ֒ѨŠ[#=i 8= `åsY∞#, 1815Ö’ #∂º
10 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
Pi¡Ü«∞<£û Ü«Ú^ŒúO [iyOk. P Ü«Ú^ŒúOÖ’ ZO`À ~°HõÎO zOkOk, [# #+¨ìO
[iyOk. JO>Ë ã¨Okè [iQÍHõ, Jã¨Å∞ Ü«Ú^ŒúO [~°QÍeû# J=ã¨~°"Õ∞ ÖËx
`«~°∞}OÖ’, JO`« Ѷ¨∞’~°"≥∞ÿ# áÈ~å@O [iyO^Œ#fl=∂@. ^•xH˜ HÍ~°}O
ã¨HÍÅOÖ’ ã¨=∂Kå~°O JO^ŒHõáÈ=_»"Õ∞.
J\Ï¡O\˜H± ã¨=Ú„^ŒO ^•fi~å ˆH|∞Öò "Õã≤ =ÙO>Ë J@∞=O\˜k [iy LO_Õk
HÍ^Œ∞.
=∞i ˆH|∞Öò "ÕÜ«∂ÅO>Ë ™êQÆ~°Ñ¨Ù J@ì_»∞QÆ∞ QÆ∞iOz H˘OK≥O `≥eÜ«∂e.
^•x Ö’`≥O`«? Jk K«^Œ∞#∞QÍ =ÙO@∞O^•, q∞@ì ѨšOQÍ LO@∞O^•? ~åãπ
`«ÅÃÑ\˜ì# =∞ǨHÍ~åºxfl WѨÙÊ_»∞ H˘#™êyOKåeû =ÙOk. `åà◊§H˜ |~°∞=ÙÅ∞ Hõ\ ˜ì
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù J@ì_»∞QÆ∞ =~°‰õΩ áÈxzÛ K«∂âß~°∞. nx<Õ ™œO_çOQ∑ JO\Ï~°∞.
1860Ö’ |∞Öò _®Q∑ J<Õ „a\˜+π <ÒH± J\Ï¡O\˜H± =∞Ǩã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ
„Ѩܫ∂}=∞~ÚºOk. P ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ gÖˇ·#xfl KÀ@¡ ™œO_çOQ∑ KÕã≤ (Ö’`«∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩx) q[Ü«∞=O`«OQÍ Hˆ |∞Öò "ÕÜ∂« Å#fl^Õ ÅHõΔ ºO. (JѨÊ\˜Hˆ 1857Ö’#∞,
1858Ö’#∞ Ô~O_»∞ ™ê~°∞¡ ˆH|∞Öò "տ㠄Ѩܫ∞`åflÅ∞ qѶ¨Å=∞Ü«∂º~Ú.)
|∞Öò _®Q∑ <ÒHõÖ’ *Ï~ü˚ ã≤. "åe¡H± (1815–1899)J<Õ „a\˜+π _®Hõì~°∞
‰õÄ_® =Ù<åfl_»∞. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù [ÅK«~åÅ QÆ∞iOz KÕ¿ã Pq+¨¯~°}ÅH˜ J`«_»∞
Ѩ~º° "ÕH‰Δõ Ωõ _»∞. Jk JHÀì|~ü <≥Å. ™ê¯@¡O_£ L`«~Î ° H˘=Ú‡H˜, „w#¡O_£ ^ŒH}Δ˜ H˘=Ú‡H˜
ã¨iQÍæ #_ç =∞^躌 Ö’ JO\Ïi¯\˜HÍ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ XHõ KÀ@ ™œO_çOQ∑ [~°∞QÆ∞`ÀOk.
™œO_çOQ∑ `å_»∞ 7,560 J_»∞QÆ∞Å∞ JO>Ë WOK«∞q∞OK«∞ 1.5"≥∞ÿà◊√¡ ֒ѨeH˜
"≥o¡Ok. Jk ÃÑ·H˜ =KåÛHõ K«∂¿ãÎ ^•x =ÅÖ’ 19 ™êì~ü KÕѨÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú.
Jq „áê}O áÈ~Ú ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù J@ì_»∞H˜¯ áÈ~Ú# KÕѨŠHõàı|~åÅ∞ HÍ=Ù. Jq
ã¨r=OQÍ =Ù<åfl~Ú.
D ã¨=∂Kå~åxfl "åe¡H± "≥O@<Õ „ѨK∞« iOKå_»∞. "≥ÚHõ¯Å∞ ÃÑ~°QxÆ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨
pHõ\ ˜ Ö’`«∞Ö’¡ ‰õÄ_® r=K«~åÅ∞ L<åflÜ«∞x Kå\Ï_»∞.
Ö’`≥·# ã¨=Ú„^ŒOÖ’
#HõΔ„`«Ñ¨Ù KÕѨ
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 11
 âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ P q+¨Ü«∂xfl ÃÑ^ŒÌQÍ Ñ¨\ ˜ìOK«∞HÀÖË^Œ∞. =∞#‰õΩ J~°÷O HÍx
q+¨Ü«∞O U^≥·<å Z^Œ∞~°∞Ѩ_ç`Õ =ÚYO uѨÙÊH˘x "≥o§áÈ=_»O =∂#= ã¨Ç¨Ï[O.
J~Ú`Õ JÖÏ =ÚYO uѨÙÊHÀx F J~°∞^≥·# =ºH˜Î L<åfl_»∞. J`«_Õ ™ê¯\˜+π
r=âß„ã¨Î"Õ`«Î KåÔ~¡ãπ _»|∞¡ º. ^ä•=∞û<£ (1830–1882). J`«_çH˜ ã¨=Ú„^ŒOÖ’
„áê}∞Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx ZO`À L`åûǨÏO. á¶È~üƒû „ѨuáêkOz#
ã¨iǨÏ^Œ∞Ì ã¨OQÆ`Õq∞\’ `ÕÅ∞ÛHÀ"åÅx ã¨OHõeÊOKå_»∞.
J`«_çH˜ ~åÜ«∞Öò ™⁄ã¨~Ú\©Ö’ "≥·ãπ „ÃÑã≤_≥O\òQÍ =Ù#fl F q∞„`«∞_»∞
LO_Õ"å_»∞. P ~ÀAÖ’¡ ~åÜ«∞Öò ™⁄ã¨~Ú\© „ˆQ\ò „a@<£Ö’ ÔHÖÏ¡ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#
"≥·*Ï˝xHõ ã¨^Œã¨∞û. W^ŒÌ~°∂ Hõeã≤ ™êQÆ~°QÆ~°ƒùOÖ’ "≥·*Ï˝xHõ Ѩ~°º@#H˜ HÍ=Åã≤#
^èŒ#ã¨Ç¨Ü«∂xfl P ã¨^Œã¨∞û #∞O_ç ~å|\Ïì~°∞.
1868Ö’ ^ä•=∞û<£ Öˇ·\ ˜flOQ∑ J<Õ F_»Ö’ L`«Î~° J\Ï¡O\˜H± ã¨=Ú„^ŒO g∞^ŒH˜
Ѩܫ∞#=∞Ü«∂º_»∞.
x[OQÍ<Õ J`«_»∞ ã¨iǨÏ^Œ∞Ì ã¨=∞㨺#∞ `ÕÅ∞ÛH˘KåÛ_»∞. 1800 J_»∞QÆ∞Å
ã¨iǨÏ^Œ∞Ì ^•\˜ <å<å ~°HÍÅ [ÅK«~åÅ∞ Ѩ\ ˜ì `≥zÛ á¶È~üƒ û „Ѩuáê^Œ##∞
Ѩ\ÏѨOK«Å∞ KÕâß_»∞.
KåÔ~¡ãπ _»|∞¡º. ^ä•=∞ãπ
12 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
™êQÆ~° QÆ~°ƒùOÖ’x [ÅK«~åÅ#∞ Ѩ@ì_»O`À áê@∞ JHõ¯_ç h\˜ LëÈ‚„QÆ`«#∞
‰õÄ_® H˘ez ^ä•=∞û<£ =∞~À =ÚYº"≥∞ÿ# Pq+¨¯~°} KÕâß_»∞. JO`«=~°‰õΩ ã¨=Ú„^Œ
QÆ~°ƒùOÖ’x h~°∞ JO`å XˆH LëÈ‚„QÆ`« =^ŒÌ JO>Ë 4 Ããe¬Ü«∞ãπ (39 _ç„wÅ á¶êÔ~<£
Ç‘Ï@∞) =^ŒÌ =ÙO@∞O^Œx ÉèÏqOKÕ"å~°∞.
4 _ç„wÅ Ããe¬Ü«∞ãπ =^ŒÌ h\˜ ™êO„^Œ`« QÆi+¨ì ™ê÷~ÚÖ’ =ÙO@∞Ok. JO>Ë
4 _ç„wÅ Ããe¬Ü«∞ãπ =^ŒÌ =Ù#fl h~°∞ |~°∞"≥H˜¯ ã¨=Ú„^ŒO J_»∞H˜¯ =Ú#∞QÆ∞`«∞Ok
J#fl=∂@.
HÍx h\˜ LëÈ‚„QÆ`« XH˘¯Hõ¯ Ö’`«∞Ö’#∞ XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ LO^Œx ^ä•=∞û<£
x~°∂Ñ≤OKå_»∞. H˘xfl H˘xfl KÀ@¡ 4 _ç„wÅ Ããe¬Ü«∞ãπ Hõ<åfl ÉÏQÍ "≥K«ÛQÍ<Õ
=ÙOk.
D "≥K«Ûx h~°∞ ZHõ¯}∞‚Op =zÛO^À? ™êQÆ~° QÆ~°ƒùOÖ’ L+¨ì=¸ÅO
LO_»QÆÅ^Œx Z=iH© JxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. "≥K«Ûxh~°∞ ÃÑ·á⁄~°Å #∞O_Õ ~å"åe.
ZO^Œ∞HõO>Ë JHõ¯_Õ ã¨∂~°º~°t‡ ™ÈH˜ h~°∞ "Õ_≥‰õΩ¯`«∞Ok. JO>Ë ÃÑ·#∞#fl "≥K«Ûx
h\˜x Ö’`«∞ÅH˜ `«~°eOKÕ `«~°OQÍÅ∞ LO_ç LO_®Å#fl=∂@. JÖψQ Ö’`«∞Å
#∞O_ç ÃÑ·á⁄~°ÅH˜ h\˜x `«~°eOKÕ `«~°OQÍÅ∞ ‰õÄ_® =ÙO_ç =ÙO_®e.
"≥K«Ûx h~°∞, K«Å¡x h~°∞
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ h\˜x ^èŒ$=„áêO`åÅ #∞O_ç Éèí∂=∞^茺 „áêO`åÅH˜
h\˜x `«~°eOKÕ `«~°OQÍÅ∞ LO\ÏÜ«∞x âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅH˜ ZѨÊ@∞flO_À `≥Å∞ã¨∞. HÍx
ÃÑ· #∞O_ç H˜O^ŒH˜, H˜Ok #∞O_ç ÃÑ·H˜ h\˜x HõkeOKÕ JÅÅ∞ ‰õÄ_® LO\ÏÜ«∞x
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 13
Z=~°∂ TÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. JO>Ë ã¨=Ú„^ŒQÆ~°ƒùO JO`«\Ï `«~°OQÍÅ∞ u~°∞QÆ∞`«∂ H˜OkH˜ kQÆ∞`«∞#fl áÈ+¨HÍÅx ã¨=Ú„^Œ `«~°OQÍÅ∞ uiy ÃÑ·H˜ "≥∂ã¨∞‰õΩ
=ÙO\ÏÜ«∞#fl=∂@. Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`åÅH˜ J=`«Å r=~åâ◊√Å∞ ZÖÏ áÈ`å~Ú. JÖÏ ÃÑ·H˘zÛ# áÈ+¨HÍÅx Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«OÖ’ LO_Õ "≥ÚHõ¯Å∞
rqOK«QÆÅ"À JѨÙÊ_»Ñ¨ÙÊ_Õ âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅH˜ J~°÷OHÍ™êyOk. "å\˜ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ HÀã¨O "å_»∞‰õΩO\Ï~Ú. "å\˜x u#fl z#fl z#fl [O`«∞=ÙÅ∞
ã¨=Ú„^ŒO ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ LO_Õ h\’¡ QÍe #∞O_ç =zÛ# PH˜û[<£ Hõiy ‰õÄ_® Z^Œ∞QÆ∞`å~Ú. WÖÏ P r=K«„HõO u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok.
=ÙO@∞Ok. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ LO_Õ „áê}∞Å∞ P qb# PH˜û[<£ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ `» å~Ú. Hõ=fiOÖÏ ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒùOÖ’x [ÖÏxfl zeH˜ HõeÜ«∞ɡ>Ëì `«~°OQÍÖË ÖˉõΩO>Ë
ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒùOÖ’x `«~°OQÍÅ∞ P PH˜û[<£x J@ì_»∞QÆ∞ =~°‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ`å~Ú. Éèí∂q∞ g∞^Œ Jã¨Å∞ r=O J<Õ^Õ ã¨OÉèí==∞ÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë r=O
=∞i ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ "≥ÚHõ¯Å∞ ÖË#ѨÙÊ_»∞ JHõ¯_» [O`«∞=ÙÅ∞ ZÖÏ "≥Ú^Œ@ ã¨=Ú„^ŒOÖ’<Õ Pq~°ƒùqOzOk. H˘xfl aeÜ«∞#¡ ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`«
|`«∞‰õΩ`å~Ú? r=O <ÕÅ g∞^ŒH˜ =zÛOk. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ѨÙ@ìHõáÈ~Ú LO>Ë <ÕÅ g∞^Œ r=O
Jã¨ÖËO [~°∞QÆ∞`«∞Ok JO>Ë – ã¨OÉèíqOKÕ^Õ HÍ^Œ∞. =∞#O WÖÏ LO_Õ"åà◊¡O HÍ^Œ∞.
U^≥·<å [O`«∞=Ù =∞~À [O`«∞=Ù<À, ÖË^Œ F "≥ÚHõ¯<À uO@∞#flѨÙÊ_»∞ P H˘xfl™ê~°∞¡ KåÖÏ z#fl Pq+¨¯~°}ÖË – h\’¡ LëÈ‚„QÆ`« =∂~°∞`«∂ =ÙO@∞Ok
u#|_»∞`«∞#fl =ã¨∞=Î Ù =ÚHõ¯Å∞ zOk ã¨=Ú„^ŒO J@ì_∞» QÆ∞ "≥Ñ· Ù¨ QÍ H˜OkH˜ áÈ`å~Ú. J#fl Pq+¨¯~°} =O\˜k – ZO`À Q˘Ñ¨Ê Ѩi*Ï˝<åxfl JOk™êÎ~Ú.
ÖË^ŒO>Ë H˘xfl™ê~°∞¡ Ü«¸á¶È\˜H± „áêO`«OÖ’ K«zÛáÈ~Ú# r"åÅ Hõàı|~åÅ∞
H˜OkH˜ Ѩ_»`å~Ú.
WOHÍ J_»∞QÆ∞á⁄~°ÅÖ’ LO_Õ r"åÅ∞ P r= Ѩ^•~å÷xfl ux |`«∞‰õΩ`å~Ú.
Hõ#∞Hõ ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ K«zÛ H˜O^Œ Ѩ_∞» `«∞#fl [O`«∞ Hõà|ı ~åÅx ux H˜Ok á⁄~°ÅÖ’x
[O`«∞=ÙÅ∞, P á⁄~°Ö’ K«zÛ WOHÍ H˜O^ŒH˜ Ѩ_Õ [O`«∞ â◊"åÅx ux WOHÍ
H˜O^Œ á⁄~°ÅÖ’ LO_Õ [O`«∞=ÙÅ∞, WÖÏ „Ѩf á⁄~°Ö’#∞ x~°O`«~°O ÃÑ· #∞O_ç
‰õΩi¿ã r=Ѩ^•~°÷ =~°¬O`À áÈ+≤OK«|_ç ã¨=Ú„^ŒQÆ~°ƒùOÖ’x r"åÅ∞ =∞#∞QÆ_»
™êyã¨∞Î<åfl~Ú.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù <ÕÅ g∞^Œ Ѩ_Õ Ñ¨^•~å÷xfl JHõ¯_» `å~å_Õ [O`«∞=ÙÅ∞ ÉèíH˜Δ™êÎ~Ú.
ÖË^• Ѩ^•~°÷O ‰õΩo¡ JHõ¯_ç ÉÏH©ìiÜ«∂Å „ѨÉèÏ=O KÕ`« qzÛù#fl=∞=Ù`«∞Ok.
J~Ú`Õ [~°∞QÆ∞`«∞#fl `«O`«O`å WO`Õ J~Ú`Õ ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ LO_Õ r=<åxH˜
HÍ=Åã≤# áÈ+¨HÍÅ∞ J#∞HõΔ}O J@ì_»∞H˜¯ KÕ~°∞`«∂ áÈ`«∞O>Ë WHõÃÑ· á⁄~°ÅÖ’
r=#O Jã¨OÉèí=O J=Ù`«∞Ok.
ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ =ÙO_Õ "≥ÚHõ¯ÖË Jáê~° ã¨=Ú„^ŒOÖ’ LO_Õ r=~åt JO`«\ ˜H©
PǨ~°O, P^è•~°O Hõ#∞Hõ, Jq <åâ◊#"≥∞ÿ`Õ ã¨=Ú„^Œ r=#=∞O`å JO`«iOz
áÈ`«∞Ok.
J~Ú`Õ ã¨=Ú„^ŒO J@ì_»∞H˜¯ Ѩ_Õ Ñ¨^•~°÷O =∂„`«O JHõ¯_Õ xezáÈ^Œ∞.
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ H˜OkH˜ ÃÑ·H© HõÅÜ«∞kiˆQ `«~°OQÍÅ∞ QÆ∞~°∞Î<åfl~ÚQÍ! PǨ~° '=~°¬O—
14 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 15

3. KèåÖˇO[~ü Ѩ~°º@#
1869Ö’ áê~°∞¯ ºÃÑ·<£ J<Õ =∞~À F_»Ö’ ^ä•=∞û<£ |Ü«∞ÖËÌ~å_»∞. D™êi
2.75 "≥∞àÿ ¡◊ Ö’`«∞H˜ `«qfi <å<å~°HÍÅ r"åefl |Ü«∞\˜H˜ fâß_»∞. W=hfl K«∂ã¨∞OÎ >Ë
ã¨=Ú„^ŒO J@ì_»∞QÆ∞ =~°‰õΩ r=~åâ◊√Å∞ LO\ÏÜÕ∞"≥∂ JxÑ≤OzOk ^ä•=∞û<£H˜.
ã¨=Ú„^ŒO J@ì_»∞QÆ∞ JO>Ë ^•x Ö’`«∞ ZO`«? D q+¨Ü«∞OÖ’ qã¨Î $`«"≥∞ÿ#
Ѩiâ’^èŒ#, Ѩ~°º@# J=ã¨~°=∞x J#∞‰õΩ<åfl_»∞. P QÍeOѨ٠ˆH=ÅO „a\˜+π
n=ÙÅ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞, Éè∂í q∞ g∞^Œ∞#fl Jxfl ã¨=Ú„^•ÅÖ’#∞ ™êQÍe.
D™êi ˆH=ÅO ~åÜ«∞Öò ™⁄ã¨~Ú\© #∞O_Õ HÍ^Œ∞, „a\˜+π <ÒHÍ ^Œà◊O
#∞O_ç ‰õÄ_® J`«xH˜ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ^˘iH˜Ok. „a@<£H˜ ã¨=Ú„^•Å g∞^Œ Q˘Ñ¨Ê
PkèÑ`¨ º« O =ÙO_Õk. „ѨÑO¨ K«OÖ’ HÔ ÖÏ¡ ÃÑ^Œ^Ì #·≥ „a\˜+π <ÒHÍ^ŒàO◊ „a\˜+π ™ê„=∂[º
qã¨Î~°}H˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™ê^èŒ#OQÍ LO_Õk. ã¨=Ú„^•Å QÆ∞iOz Ѩi*Ï˝#O ZO`«
HõzÛ`«OQÍ LO>Ë <ÒHÍ^Œà◊O JO`« ÉÏQÍ ^•x q^èŒ∞Å∞ x~°fiiÎOK«QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ <ÒHÍ^Œà◊ JkèHÍ~°∞ÅH˜ ^ä•=∞û<£ TÇ≤ÏOz# Ѩ^äŒHõO g∞^Œ H˘O`« ^èŒ#O
"≥zÛOK«_»O ã¨|ÉË JxÑ≤OzOk.
_çÃãO|~ü 7, 1872# KèåÖˇO[~ü J<Õ F_»Ö’ ^ä•=∞û<£ `«# =∞ǨÜ«∂„`«H˜
NHÍ~°O K«∞\Ïì_∞» . P Ü«∂„`« =¸_»∞#fl~° Uà◊√§ ™êyOk. KèåÖˇO[~ü ã¨=Ú„^•Åhfl
uiyOk. "≥Ú`«ÎO 80,000 "≥∞ÿà◊√¡ „Ѩܫ∂}˜OzOk. 362 ™ê÷<åÖ’¡ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù
Ö’`«∞#∞ H˘eKå~°∞. Jxfl\˜Hõ<åfl Ö’`≥·#k, qâßÅ"≥∞ÿ#k J~Ú# Ѩã≤Ѷ≤H±
=∞Ǩã¨=Ú„^ŒOÖ’ H˘xfl KÀ@¡ 4.5"≥∞ÿà◊¡ Ö’`«∞Ö’ <ÕÅ `«yeOk.
16 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
JO`« Ö’`«∞Ö’¡ ‰õÄ_® `«=fiHõѨ٠™ê^èŒ<åÅÖ’ r=K«~åÅ∞ z‰õΩ¯‰õΩx
HõxÑ≤OKå~Ú.
Zãπ.Zãπ. KèåÖˇO[~ü
ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ ÃÑ· á⁄~°Ö’¡ =ÙO_Õ KÕѨ *Ï`«∞ÖË Ö’`«∞Ö’¡#∂ HõxÑ≤OKå~Ú. J~Ú`Õ
ÃÑ· á⁄~°Ö’¡ ÖËx H˘xfl H˘`«Î *Ï`«∞Å∞ ‰õÄ_® HõxÑ≤OKå~Ú.
P x^Œ ~ ° ≈ <åÅ∞ K« ∂ 㨠∞ Î O >Ë r=O 㨠= Ú„^Œ Ñ ¨ Ù LѨ i `« Å OÖ’ Ѩ Ù \˜ ì
HÍÖÏ#∞QÆ`«OQÍ U q^èŒOQÍ J~Ú`Õ á⁄_ç <ÕÅx P„Hõq∞OK«∞‰õΩO^À, J^Õ q^èŒOQÍ
ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒùOÖ’H˜ ‰õÄ_® K˘K«∞Û‰õΩáÈ~ÚO^• JxÑ≤OzOk.
q*Ï˝# âß„™êÎxH˜ KÕã≤# ¿ã=ÅH˜ QÆ∞iÎOѨÙQÍ ^ä•=∞û<£x 1876Ö’ '<≥·\ò—QÍ
ã¨`«¯iOKå~°∞. KèåÖˇO[~ü Ѩ~°º@#Ö’ Hõ#∞‰õΩ¯#fl q+¨Ü«∂Åx ‰õÄ~°∞Û`«∂ =~°∞ã¨QÍ
H˘xfl ѨÙã¨ÎHÍÅ∞ ~åÜ«∂Åx ^ä•=∞û<£ ã¨OHõeÊOKå_»∞. P ~°K«#Å∞ z=iH˜ Z<Àfl
ã¨OѨÙ\ÏÅ∞QÍ "≥Å∞=_®¤~Ú. P ã¨OѨÙ\ÏÅxfl\˜h =Ú„k`« ~°∂ѨOÖ’ K«∂_»_®xH˜
J`«_ç PÜ«Ú+¨μ¬ ã¨iáÈÖË^Œ∞. 52= ѨÙ\˜ì#~ÀA QÆ_»z# 5~ÀAÅH˜ J`«_»∞ Hõ#∞fl
=¸âß_»∞.
^ä•=∞û<£ Hõ$+≤ Ѷ¨e`«OQÍ ™êQÆ~åÅ Ö’`«∞Ö’¡ ‰õÄ_® r=O LO@∞O^Œx
=∞#‰õΩ `≥eã≤Ok. J~Ú`Õ Ö’Ñ¨e á⁄~°ÅÖ’ ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ L#flO`«QÍ r= ã¨=∞$kú
ÖË^Œ∞. LO_Õ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞ ‰õÄ_®.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù J@ì_»∞H˜¯ ^ŒQÆæ~°QÍ LO_Õ r"åÅ∞ ÃÑ· #∞O_ç Ѩ_Õ PǨ~° =~°¬O
g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO\Ï~Ú. ֒ѨeH˜ áÈ`«∞#fl H˘nÌ P =~°¬Ñ¨Ù ^è•~° ã¨#flyÅ∞¡`«∂
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 17
LO@∞Ok. JO>Ë ÃÑ· #∞O_ç =~°ã¨QÍ =_ç¤OK«∞‰õΩO@∂ =¿ãÎ J@ì_»∞H˜¯ =KÕÛã¨iH˜
''áê„`«Å∞ J_»∞QÆO@_»O—— =Å¡ J@ì_∞» QÆ∞ á⁄~°ÅÖ’ r=~åt ѨÅK«QÍ<Õ =ÙO@∞Ok.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ LO_Õ r"åÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ HõkÖË ~°HÍÅ∞ HÍ=Ù. Wq
™êÊOlÅ∞, ™êì~Ñü +≤¶ ,π ã‘ ebãπ, ã‘ ‰õΩ‰õΩO|~ü "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. Hõ^ÖŒ ÏÅO>Ë â◊HΘ HÍ"åe.
JO`« â◊H˜Î HÍ"åÅO>Ë PǨ~° ã¨~°Ñ¶¨~å |ÅOQÍ =ÙO_®e. ֒Ѩeá⁄~°Ö’¡ Jk
ÅÉèíºO HÍ^Œ∞.
JÖψQ ™êQÆ~Q° ~Æ ƒ° Où Ö’ H˘OK≥O =∞O^ŒH˘_çQÍ J~Ú<å D^Œ∞ÖÏ_Õ KÕѨ *Ï`«∞Å∞
H˘xfl =Ù<åfl~Ú. JÖÏO\˜ *Ï`«∞Ö’¡ XHõ\ ˜ POQÆ¡~ü KÕѨ.
D POQÆ¡~ü KÕѨ֒¡ 210 LѨ*Ï`«∞Å∞ L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ÃÑ^ŒÌ KÕѨÅ∞ 4
J_»∞QÆ∞Å ^•HÍ =ÙO\Ï~Ú. HÍx KåÖÏ =∞@∞‰õΩ Jq z#fl KÕѨÖË.
D POQÆ¡~ü KÕѨÅ∞ =∞#‰õΩ =∂=¸Å∞QÍ HõxÑ≤OKÕ KÕѨÖÏ¡O\˜"Õ. HÍx
H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ ÅHõΔ}ÏÅ∞ =Ù<åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}H˜ H˘xfl\˜ g∞^Œ "≥∞i¿ã =∞K«ÛÅ∞
LO\Ï~Ú. â◊s~°OÖ’ HÍOu ѨÙ\˜ìOK«_®xH˜ HÍ=Åã≤# ~°™êÜ«∞# ™ê=∂„y QÆÅ
POQÆ¡~ü KÕѨ
HõÉ’k KÕѨ
'ÃÑà◊√ã¨∞— #HõΔ„`«O
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ^Àã¨HÍÜ«∞ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù PiÛ<£
Ö’`≥·# ã¨=Ú„^ŒOÖ’ „áê}∞Å∞
18 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
[O`«∞=ÙÅ∞ Z<Àfl =Ù<åfl~Ú. JO^Œ∞‰õΩ K«Hõ¯x L^•Ç¨Ï~°} =∞#O^ŒiH© `≥eã≤#
q∞}∞QÆ∞~°∞ ѨÙ~°∞QÆ∞!
™êQÆ~°QÆ~åƒùxH˜ K≥Ok# Z<Àfl [O`«∞=ÙÅ∞ "å\˜ â◊s~°O g∞^Œ ~°Hõ~°HÍÅ
q<庙êÅ`À HÍO`«∞Å∞ ѨÙ\˜ìOK«QÆÅ=Ù. J~Ú`Õ D HÍOu=Å¡ P „áêO`«=∞O`å
HÍOu=O`«O J=Ù`«∞O^Œx J#∞‰õΩO>Ë á⁄~°ÉÏ>Ë. JÖÏ Ñ¨Ù>Ëì HÍOu |Ǩïã¨fiÅÊO.
HÍx P HÍOu aO^Œ∞=ÙÅ∞ ^Œ∂~°O #∞O_ç HõxÑ≤™êÎ~Ú. P HÍOu=∞Ü«∞
P#"åà◊ § ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ O`À „ã‘ Î , Ѩ Ù ~° ∞ +¨ *Ïu KÕ Ñ ¨ Å ∞ XHõ ^•x<˘Hõ \ ˜
QÆ∞iÎOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
™êQÆ~°QÆ~°ƒùOÖ’ H˘xfl KÕѨÅH˜ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Hõà◊√¡O\Ï~Ú. Jq Ju ã¨∂HõΔ ‡"≥∞ÿ#
HÍOuѨÙO*ÏÅx ‰õÄ_® Ѩã≤QÆ@ìQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. =∞i H˘xfl\˜H˜ "≥∞i¿ã K«∞Hõ¯Å∂
LO_»=Ù, K«∂¿ã K«‰õΔΩ=ÙÅ∂ LO_»=Ù. JÖÏO\˜ KÕѨÅ∞ ‰õÄ_»∞ HÀã¨O, `À_»∞
HÀã¨O P pHõ\ ˜ z`«Î_ç Ö’HõOÖ’ áêѨO `«_»∞=Ú‰õΩO@∂ |`«∞‰õΩ`«∞O\Ï~Ú.
D POQÆ¡~üѶ≤+πÖ’ F qz„`«"≥∞ÿ# JOâ◊O =ÙOk. ^•x "å[O (fin) Ö’x
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ Z=ÚHõ "å[O #∞O_ç "Õ~°∞Ѩ_ç ^•x `«Å #∞O_ç á⁄_»∞K«∞‰õΩ =ã¨∂Î
LO@∞Ok. H˘=Ú‡ÖÏ á⁄_»∞K«∞H˘zÛ# D JOQÍxH˜ JOK«∞# H˘O`« =∂Oã¨Ñ¨Ù
=$kú HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. H˘xfl KÕѨ *Ï`«∞Ö’¡ P =∂Oã¨ÑÙ¨ =$kú "å#áê=ÚÖÏ Hõ^∞Œ Å∞`«∂
LO@∞Ok. =∞i H˘xfl\’¡ J^Õ F KÕѨÖÏ =ÙO@∞Ok. =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O
Uq∞@O>Ë P =∂Oã¨Ñ¨Ù =Ú^ŒÌH˜ „ѨHÍâ◊O LO@∞Ok.
P "≥∞~°∞Ѩ٠K«∂ã≤# W`«~° [O`«∞=ÙÅ∞ Jk PǨ~°"Õ∞"≥∂ J#∞‰õΩx ^•x
k‰õΩ¯QÍ D^Œ∞H˘™êÎ~Ú. Jk ã¨g∞Ñ≤OK«QÍ<Õ POQÆ¡~ü KÕѨ ^•x Kå@O`« <À~°∞
`≥~°z P =zÛ# [O`«∞=Ùx QÆ∞@∞‰õΩ¯# q∞OˆQã¨∞ÎOk. H˘=Ú‡ QÍÅOÖÏ, "≥∞i¿ã
=∂Oã¨O Z~°ÖÏ "å_»∞‰õΩO@∞Ok Hõ#∞Hõ<Õ D KÕѨH˜ POQÆ¡~ü (Z~°) KÕѨ Jx
¿Ñ~°∞ =zÛOk.
POQÆ¡~ü KÕѨ *ÏuÖ’ =∞QÆ KÕѨ Hõ<åfl P_» KÕѨ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌkQÍ =ÙO@∞Ok.
=∞QÆ KÕѨH˜ ZѨÙÊ_≥·<å =Ü«∞ã¨∞Ö’ L#fl F P_» KÕѨ HõxÑ≤¿ãÎ "≥o¡ P P_» KÕѨ
Hõ_»∞ѨÙx H˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. H˘iH˜ JÖÏ P P_» KÕѨ ^ŒQÆæˆ~ ZѨÊ\˜H© LO_çáÈ`«∞Ok.
Ô~O_ç\ ˜ ~°HõÎ „Ѩã¨~°}Å∂ UHõO J=Ù`å~Ú. JѨÊ@∞flOp =∞QÆ KÕѨ ^•x
™êfi`«O„`åºxfl HÀÖ’Ê`«∞O^Œ#fl=∂@! P_» KÕѨ֒ =∞QÆKÕѨ F ÉèÏQÆOQÍ q∞ye
áÈ`«∞Ok. P ~ÀA #∞O_ç P_» KÕѨ QÆ∞_»¡x Ѷ¨eOѨKÕÜ«∞_»O `«Ñ¨Ê =∞QÆ KÕѨH˜
"Õˆ~ Ѩ<Õ =ÙO_»^Œ∞.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 19
 D Ѩ^Œúu =Å¡ POQÆ¡~ü KÕѨH˜ pHõ\’¡ ^•x ÃÑxq∞\˜ ^˘~°Hõ¯áÈÜÕ∞ ã¨=∞¿ãº ''q∞OQÆ∞_»∞—— KÕѨ
=ÙO_»^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë XHõ™êi P_»`À_»∞ ^˘iH˜`Õ KåÅ∞ rq`åO`«O ^•x<Õ
JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx =ÙO@∞Ok.
JѨÙÊ_»Ñ¨ÙÊ_»∞ D ™êQÆ~°QÆ~°ƒùOÖ’x KÕѨÅH˜ ‰õÄ_» ÃÑ^ŒÌ Ü≥∞`«∞Î# qO^Œ∞
KÕã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. XˆH™êi ^•#O`« =Ù#fl =∞~ÀKÕѨ Z^Œ∞~°∞
u#\ÏxH˜ =ÚO^Œ∞ `«~°∞"å`«

POQÆ¡~ü KÕѨ

JÖÏO\˜ qO^Œ∞ F™êi Hõ_»∞ѨÙ# Ѩ_çO^ŒO>Ë WHõ H˘O`« HÍÅO Hõ_»∞ѨÙÖ’

K«Å¡ Hõ^ŒÅ‰õΩO_® Ѩ_»∞HÀ=K«∞Û.
=∞~°∞QÆ∞A˚ =∞QÆKÕѨ

Ѩ_»=K«∞Û. ÖË^• PHÍâ◊O #∞O_ç T_çѨ_»¤@∞ì ÃÑ· á⁄~°Å #∞O_ç F ÃÑ^ŒÌ ÉèíHõΔ ºO
U^À ky ~å=K«∞Û. =∞i PÅã≤¿ãÎ PâßÉèíOQÆO. =zÛ# J=HÍâßxfl K«@∞‰õΩ¯#
q∞OˆQÜ«∞_»"Õ∞ L`«Î=∞=∂~°æO.
D ''q∞OˆQ¿ã—— HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ H˘xfl KÕѨÅ∞ xëê‚`«∞Å∞. g\˜H˜ á⁄_»"å\˜,
ã¨#fl\˜ â◊s~åÅ∞, `ÀHõÅ∞ =ÙO\Ï~Ú. g\’¡ H˘xfl 6 J_»∞QÆ∞Å ^•HÍ =ÙO\Ï~Ú.
P á⁄_»"å\˜ â◊s~åxH˜ =ÚO^Œ∞ ÉèÏQÆOÖ’ WO`« ÃÑ^ŒÌ `«Å =ÙO@∞Ok. P `«ÅÖ’
<À~°∞ `«Ñ¨Ê =∞ˆ~q∞ =ÙO_»^Œ∞. D ''q∞OQÆ∞_»∞—— KÕѨ֒¡ H˘xfl\’¡ `«Å, <À~°∞ `«H˜¯#
â◊s~°O Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌqQÍ =ÙO\Ï~Ú.
D KÕѨ ^ŒQÆæiH˜ F ÃÑ^ŒÌ PǨ~° =ã¨∞Î=Ù U^≥·<å =zÛ#ѨÙÊ_»∞ P ÃÑ^ŒÌ <À~°∞
`≥iz ^•xfl ™êfiǨ KÕã¨∞ÎOk. PǨ~°O ™êѶ‘QÍ ^•x Hõ_»∞ѨÙÖ’H˜ *Ï~°∞‰õΩO@∞Ok.
â◊s~°O ~°|ƒ~°∞ÖÏ "åºHÀzOz ky =ã¨∞Î#fl PǨ~åxH˜ ^•i KÕã¨∞ÎOk. Hõ_»∞ѨÙÖ’
Ѩ_¤» Ѩ^•~°O÷ "≥∞Å¡QÍ r~°O‚ J=Ù`«∞Ok. Ѩi=∂}OÖ’ `«# Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌ [O`«∞=ÙÅx
u#QÆeˆQ F J~°∞^≥·# [O`«∞=Ù D KÕѨ.
20 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 21

4. ã≤¯ fi_£Å∞ – ã‘Ö’HÍO`üÅ∞
POQÆ¡~ü KÕѨÅ∞, ''q∞OQÆ∞_»∞—— KÕѨÅ∞ K«∂_»_®xH˜ Jã¨Ç¨ÏºOQÍ =ÙO\Ï~Ú.
"å\˜ WO`Õã≤ <Àà◊√¡ ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ =ÙO\Ï~Ú. HÍx Ѩi=∂}OÖ’ z#flq.
<≥=∞‡kQÍ Hõ^∞Œ Å∞`å~Ú. ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ pHõ\ ˜ Ö’`«∞Ö’¡ ZHõ¯_À `«KåÛ_»∞`«∂ LO\Ï~Ú.
Hõ#∞Hõ =∂#=Ù_çH˜ "å\˜ =Å¡ ÉèíÜ«∞O ÖË^Œ∞.
HÍx ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ~åHÍã¨∞Å QÆ∞iOz ~°Hõ~°HÍÅ QÍ^èŒÅ∞ L<åfl~Ú.
Éè∂í q∞ g∞^Œ uiˆQ [O`«∞=Åxfl\˜H<õ åfl ÃÑ^ŒÌ uq∞OQÆÖÏÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜x
K«∂¿ã ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ~åHÍã¨∞Å QÆ∞iOz L^ŒO`åÅ∞ ѨÙ\˜ì LO\Ï~Ú.
uq∞OQÆÖÏÅxfl\’¡H˜ ÃÑ^ŒkÌ he uq∞OQÆÅO (blue whale). =∞x+≤ Hõ#∞‰õΩ¯#fl
Ju ÃÑ^ŒÌ uq∞OQÆÅO á⁄_»=Ù 104 J_»∞QÆ∞Å∞. |~°∞=Ù 150 @#∞flÅ∞. XHõ he
uq∞OQÆÅO 15 U#∞QÆ∞ÅO`« |~°∞=Ù LO@∞Ok. J`«ºO`« É~°∞"≥·# _≥·<À™ê~ü
Hõ<åfl Ô~\˜ìOѨ٠|~°∞=Ù LO@∞Ok.
D „ѨѨOK«OÖ’ =∞x+≤H˜ `≥eã≤# „áê}∞Ö’¡ ÔHÖÏ¡ ÃÑ^ŒÌk he uq∞OQÆÅO.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ =∞x+≤ WOHÍ â’kèOK«x, ™êkèOK«x „áêO`«OÖ’ JO`«Hõ<åfl
ÃÑ^ŒÌ [O`«∞=ÙÅ∞ WOHÍ L<åflÜÕ∞"≥∂ Z=iH˜ `≥Å∞ã¨∞?
~åHÍã≤ KÕѨŠ=$`åÎO`åÅ∞ JHõ¯_»Hõ¯_® =∞#H˜ HõxÑ≤ã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. „w‰õΩ
ѨÙ~å}OÖ’ ÃÇ·Ï„_® Jx ÃÇÏ~°∂¯ ºeãπ KÕ`« =kèOK«|_»¤ F ~åHÍã≤ LOk. ^•x
`˘q∞‡k `«ÅÖ’ XHõ ^•x xO_® q+¨"Õ∞. JÖψQ P~°∞ ‰õΩHõ¯ `«ÅHÍÜ«∞Å∞ L#fl
ã≤ÖÏ¡ =ÙOk. =∞i A@∞ìÖ’ áêÜ«∞Å |^Œ∞Å∞ áê=ÚÅ∞ L#fl "≥∞_»∂™ê ‰õÄ_®
=ÙOk.
22 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
|Ǩïâ◊ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ PHÀìѨãπÅx, *ˇb¡Ñ¶≤+πÅx K«∂ã≤ WÖÏO\˜ ~åHÍã¨∞Åx
HõeÊOz LO\Ï~°∞. y@ìÅ`À, ѨO*ÏÅ`À <ÕÅ g∞^Œ ã¨OK«iOKÕ [O`«∞=ÙÅH˜
JÅ"å@∞ Ѩ_»¤ =∞#∞+¨μÅH˜ áê=ÚÖÏ¡ TQÆ∞ÖÏ_Õ D HõO@HÍÅ∞ (tentacles) QÆÅ
[O`«∞=ÙÅx K«∂¿ãÎ ÉèíÜ«∞O "Õ¿ã^Õ=¸!
™ê¯O_ç<qÕ Ü«∞<£ ~°K~« Ú`«Å ~°K#« Ö’¡ F ÃÑ^ŒÌ ~åHÍã≤KÑÕ ¨ „Ѩ™êÎ=# =ã¨∞OÎ k.
<åˆ~fiÖ’ ɡÔ~æ<£ #QÆ~åxH˜ K≥Ok# ZiH± ZÖò. áÈO\’Ñ≤Ê_®<£ (1698–1764)
J<Õ a+¨Ñπ ~°K«#Ö’¡ F =$`åÎO`«O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
1752Ö’ J`«_»∞ <åˆ~fi „áêHõ$uHõ K«i„`« J#fl ѨÙã¨ÎHõO „ѨK«∞iOKå_»∞.
JO^Œ∞Ö’ „HÍÔH<£ J<Õ ~åHÍã≤ KÕѨ QÆ∞iOz =i‚OKå_»∞. D „HÍÔH<£k "≥∞ÿÅ∞#fl~°
Ѩi=∂}O QÆÅ QÆ∞O„_»x PHÍ~°=∞@! P PHÍ~åxH˜ á⁄_»"å\˜ HõO@HÍÅ∞
"ÕÖÏ_»∞`«∂ LO\ÏÜ«∞@. HõO@HÍÅ∞ q∞#Ǩ~Ú¿ãÎ „HÍÔH<£ "≥_»Å∞Ê 2,500
J_»∞QÆ∞Å∞ LO@∞Ok. "Õ~Ú he uq∞OQÆÖÏÅ |~°∞=Ù =ÙO@∞Ok. „HÍÔH<£ ^•x
HõO@HÍÅ`À ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ F_»Åx ‰õÄ_® Ѩ@∞ì‰Ωõ x ã¨=Ú„^Œ QÆ~ƒ° Où Ö’H˜ D_»fiQÆÅ^Œ@.
U#∞QÆ∞, he uq∞OQÆÅO, ~åHÍã≤ |Å∞¡Å ™ê¿ÑHõΔ Ñ¨i=∂}ÏÅ∞
JO`« ÃÑ^ŒÌ ~åHÍã¨∞Åx TÇ≤ÏOK«∞HÀ=_»O Hõ+¨ìO QÍx H˘xfl ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆ
ÖÏÅ (sperm whales) Hõ_»∞ѨÙÖ’¡ =∂„`«O HõO@HÍÅ∞ L<åflÜ«∞x Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞.
he uq∞OQÆÖÏÅ∞, `«k`«~° ÃÑ^ŒÌ uq∞OQÆÖÏÅ∞ ‰õÄ_® z#fl z#fl r"åÅx
ÉèíH˜Δ™êÎ~Ú. H˘O_» QÆ∞ǨÏÖÏ¡O\˜ "å\˜ <Àà◊√¡ `≥iz =O^ŒÅ H˘nÌ QÍÅ#¡ hà◊√¡
q∞OQÆ∞`å~Ú. P h~°∞ "å\˜ ^Œ=_»Å JOK«∞Ö’¡ =ÙO_Õ Z=ÚHõÅ ("whale bone")
=~°ã¨Å ^•fi~å =_»áÈ`«QÍ |Ü«∞\˜H˜ áÈ`å~Ú. <À\’¡ q∞yÖË ~˘Ü«∞ºÅ∞, KÕѨÅ∞,
"≥ÚHõ¯Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# z#fl z`«Hõ „áê}∞Å∞ ™êfiǨ J~ÚáÈ`å~Ú.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 23
 H˘xfl uq∞OQÆÖÏÅH˜ Ѩà√◊ § ‰õÄ_® =ÙO\Ï~Ú. Jk ÃÑ^ŒÌ [O`«∞=ÙÅx =ÚHõ¯Å∞
=ÚHõ¯Å∞QÍ H˘iH˜ áêˆ~Ü«∞QÆÅ^Œ∞. D *Ïu "å\˜Ö’ Ju ÃÑ^ŒqÌ ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÖÏÅ∞.
H˘xfl ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÖÏÅ∞ 67 J_»∞QÆ∞Å á⁄_»=Ù, 80 @#∞flÅ |~°∞=Ù – JO>Ë
he uq∞OQÆÅOÖ’ ã¨QÆO LO\ÏÜ«∞#fl=∂@.
„HÍÔH<£ ~åHÍã≤x D ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÅO F ™êi H˘iH˜`Õ ZÖÏ LO@∞O^À
TÇ≤ÏOK«∞HÀO_ç! Jk JÜÕ∞ºÑ¨x HÍ^Œ#∞HÀO_ç. ZO^Œ∞HõO>Ë a+¨Ñπ áÈO\’Ñ≤Ê_®<£
K≥Ñ≤Ê# Hõ^äŒ#O x["Õ∞ J~Ú`Õ „HÍÔH<£ <À\’¡ ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÅO KåÔH¡\òÖÏ
Wq∞_çáÈ`«∞Ok. „HÍÔH<£ Hõ^äŒ#OÖ’ ZO`« ÖË^Œ<åfl Juâ◊Ü≥∂H˜Î LO_Õ =ÙO@∞Ok.
JÖψQ K«∂_»_®xH˜ PHÀìѨãπÖÏ LO_Õ ã≤¯ fi_£ J<Õ [O`«∞=Ù LOk. HÍx
g\˜ `«ÅHÍÜ«∞Å∞ WOHÍ ÃÑ^ŒÌq, HõO@HÍÅ∞ WOHÍ ÉÏÔ~·#q. WOHÍ "ÕQÆOQÍ
‰õÄ_® Hõ^Œ∞Å∞`å~Ú. =∂=¸Å∞QÍ =∞#H˜ `å~°ã¨Ñ¨_Õ ã≤¯ fi_£Å∞ z#flq. HÍx
J~°∞^Œ∞QÍ ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£ ‰õÄ_® HõxÑ≤ã¨∂Î LO@∞Ok. HÍx ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£Å∞
ã¨=Ú„^ŒO ֒ѨŠXHõ\ ˜#fl~° "≥∞ÿÅ∞ Ö’`«∞Ö’ LO\Ï~Ú. ZѨÙÊ_À QÍx ÃÑ·H˜ ~å=Ù.
ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÖÏÅ∞ "≥∞ÿÅ∞ Ö’`«∞ =~°‰õΩ =Úxy JHõ¯_» F J~°QÆO@ uiy =∞m¡
ÃÑ·H˜ =™êÎ~Ú. |Ǩïâ◊ Jk ã≤¯ fi_£Å HÀã¨O "Õ@ HÍ=K«∞Û.
1853Ö’ _≥<å‡~ü¯ ã¨=Ú„^Œf~°O g∞^ŒH˜ H˘@∞ì‰õΩ =zÛ# F ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£
QÆ∞iOz# =$`åÎO`«O XHõ@∞Ok. J~Ú`Õ ^•xx âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ Ѩiâ’kèOKÕ Ö’Ñ¨Ù
=ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ HÀã≤ KÕѨŠZ~°QÍ "å_Õâß~°@.
W@∞=O\˜"Õ =∞iH˘xfl L^ŒO`åÅ∞ ‰õÄ_® K«ÖÏ=∞}˜Ö’ =Ù<åfl~Ú. 1861Ö’
F ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£x "Õ\Ï_ç Ѩ@∞ì‰õΩx F F_» g∞^ŒH˜ ZH˜¯OKå~°∞. 1870ÅÖ’
JÖÏO\˜ Z<Àfl Hõ^äŒÅ∞ K«ÖÏ=∞}˜Ö’ LO_Õq. |Ǩïâ◊ WÖÏO\˜ Hõ^äŒÖË „HÍÔH<£
Éèí∂`«O =O\˜ HõÅÊ#ÅH˜ P^è•~°O JÜ«ÚºO\Ï~Ú.
x[O K≥áêÊÅO>Ë Ju ÃÑ^ŒÌ ã≤¯ fi_£Å∞ „HÍÔH<£`À ZHõ¯_® ã¨i`«∂QÆ=Ù. =∞i
`«∂HõO |\˜ì K«∂¿ãÎ ã≤¯ fi_£Å∞ Éè∂í q∞ g∞^Œ rqOKÕ JHõâ~ı ∞° HÍÅxfl\˜Ö’#∞ |~°∞"≥#· q.
(H˘xfl *ˇb¡ Ѷ≤+πÅ∞ g\˜ Hõ<åfl á⁄_»=ÙQÍ LO\Ï~Ú QÍx "å\˜H˜ WO`« |~°∞=Ù
LO_»^Œ∞.)
Ju ÃÑ^ŒÌ ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£Å∞ ‰õÄ_® |Ǩïâ◊ 50 J_»∞QÆ∞Å ^•@"Õ"≥∂.
JO^Œ∞Ö’#∂ ã¨QÆO HõO@HÍÅ á⁄_»"Õ LO@∞Ok. JuÃÑ^ŒÌ ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£ |~°∞=Ù
24 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
‰õÄ_® =∞Ǩ J~Ú`Õ 2 @#∞flÅ∞ LO@∞Ok. JO>Ë F Ç≤ÏáÈÊá⁄\Ï=∞ãπÖ’ ã¨QÆO
Hõ<åfl HÍã¨Î Z‰õΩ¯=.
~åHÍã≤ ã≤¯_£ÃÑ· ^•_ç KÕã¨∞Î#fl ÃãÊ~ü‡ uq∞OQÆÅO
J~Ú`Õ ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£ Hõà◊√¡ Éèí∂q∞ g∞^Œ |uˆH =∞ˆ~ W`«~° [O`«∞=Ù Hõà◊¡
Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌq. "å\˜ "åºã¨O 15 JOQÆ∞àÏÅ∞ LO@∞Ok. he uq∞OQÆÅO Hõà◊¡
Ѩi=∂}O 5 JOQÆ∞àÏÖË. ~åHÍã≤ ã≤¯ fi_£ Hõ<åfl, he uq∞OQÆÅO Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌ
[O`«∞=ÙÅ∞ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ Ö’`«∞Ö’¡ ZHõ¯_≥<· å rqOK«=K«∞Û #O\Ï~å? ã¨=Ú„^Œ ã¨~åÊÅ
QÆ∞iOz L^ŒO`åÅ∞ L<åfl~Ú. ™ê¯\òÅO_£Ö’ ÖÏÔHflãπ J<Õ ã¨~°ã¨∞ûÖ’ JÖÏO\˜
ã¨~°ÊO L#fl@∞ì F L^ŒO`«O LOk.
ã¨=Ú„^Œ ã¨~åÊÅ∞ J<Õq L<åfl Jq =∞s ÃÑ^ŒÌq JÜ«ÚºO_Õ J=HÍâ◊O
ÖË^Œ∞. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ WOHÍ =∞x+≤H˜ `≥bx |$ǨÏr˚"åÅ∞ L<åflÜÕ∞"≥∂ QÍx
„Ѩã¨∞Î`åxH˜ =∂„`«O he uq∞OQÆÅ"Õ∞ Jxfl\˜ Hõ<åfl ÃÑ^•Ì [O`«∞=Ù.
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ PHÍ~åÖË HÍ^Œ∞ =∞# ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ QÍeOѨÙÖ’ Z<Àfl qz„`« PHÍ~åÅ∞
‰õÄ_® ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú.
1938Ö’ _çÃãO|~ü 25# ^ŒH˜Δ} P„Ѷ≤HÍ H˘=Ú‡ ^ŒQÆæ~° KÕѨÅ∞ Ѩ_»∞`«∞#fl F
F_» QÍÖÏxH˜ 5 J_»∞QÆ∞Å á⁄_»=Ù =Ù#fl F KÕѨ `«yeOk. ^•x "å*ÏÅ∞ (fins)
â◊s~åxH˜ J`«∞‰õΩ¯x ÖË=Ù. Ô~O_»∞ =∂Oã¨Ñ¨Ù QÀàÏÅH˜ JO@∞‰õΩx =Ù<åfl~Ú.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 25
 F_» ˆ~=Ùx KÕ~åHõ ÅO_»<£ ѨÙ~å=ã¨∞ΠѨiâ’^èŒ<åâßÅ ‰õΩºˆ~@~ü XHÍq_» P
KÕѨx K«∂ã≤Ok. J"≥∞ P KÕѨ ÉÁ=∞‡ wã≤ *Ë"£∞û ZÖò.a.ã≤‡`ü (1897–1968)
J<Õ âß„ã¨Î"Õ`«ÎH˜ ѨOÑ≤Ok. Jk ã‘Ö’HÍO`ü J<Õ *Ïu KÕѨ Jx J`«_»∞ "≥O@<Õ
QÆ∞iÎOKå_»∞. 70 q∞eÜ«∞<£ Uà◊¡‰õΩ Ñ¨Ó~°fi"Õ∞ D KÕѨ JO`«iOz áÈ~ÚOk Jx
JO^Œ~∂° J#∞‰õΩ<Õ "å~°∞. JÖÏ ^˘iH˜# ã‘Ö’HÍO`ü KÕѨ K«zÛáÈQÍ ^•xfl J=`«Å
áêˆ~âß~°∞.
JÖÏO\˜ KÕѨ =∞m¡ HõxÑ≤¿ãÎ *Ï„QÆ`«ÎQÍ Ñ¨@∞ìHÀ=∞x *Ë"£∞û `«∂~°∞Ê P„Ѷ≤HÍ
JO`å Kå\˜OKå_»∞. JÖÏO\˜ KÕѨ ^˘iH˜`Õ `«#H˜ Hõ|∞~°∞ ÃÑ@ì=∞x P^ÕâßÅ∞
WKåÛ_»∞.
HÍx P "≥O@<Õ Ô~O_»= „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO "≥Ú^ŒÅ∞ HÍ=_»O`À ÃÑ^ŒÌQÍ Ñ¨x
[~°QÆÖË^Œ∞. 1952 _çÃãO|~üÖ’ =∞~À ã‘Ö’HÍO`ü KÕѨ ^˘iH˜Ok. 1970 HõÖÏ¡
ã‘Ö’HÍO`ü
=∞_»QÍ㨯~üH˜ "åÜ«∞=ºOQÍ L#fl H˘"≥Ú~À nq „áêO`åÖ’¡ WOK«∞q∞OK«∞ 60^•HÍ
JÖÏO\˜ KÕѨÅ∞ ^˘iHÍ~Ú. D *Ïu KÕѨÅ∞ JO`«iOz áÈHõáÈ=_»"Õ∞ HÍ^Œ∞.
Jq =∞s J~°∞^Œ∞ ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. J~Ú`Õ Jq 1000 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞Ö’
^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. J~°∞^Œ∞QÍ ÃÑ·H˜ =™êÎ~Ú.
300 q∞eÜ«∞#¡ Uà◊§ „H˜`«O ã¨=Ú„^•xfl =ke <ÕÅ g∞^ŒH˜ `«~°e# KÕѨ
*Ï`«∞Ö’¡ ã‘Ö’HÍO`ü XHõ\ .˜ JO^Œ∞Hˆ "å\˜x ã¨r=OQÍ Ñ¨@∞ì‰Ωõ x Ѩiâ’kèOKåÅx
âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞.
26 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
5. H˘O_»Å∞ – HõO^ŒHÍÅ∞
KèåÖˇO[~ü Ѩ~°º@# [iy# `«~åfi`« F 50 ÜÕ∞à◊§ =~°‰õΩ ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒù
Ѩiâ’^è#Œ ÅÖ’ ÃÑ^ŒQÌ Í Ug∞ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . JHõ¯_»H¯õ _® ã¨=Ú„^ŒOÖ’ QÍÖÏÅ∞ qã¨~_° O»
q∞Oz ÃÑ^ŒÌQÍ KÕã≤On ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ "≥∞ÿà◊√¡ Ö’`«∞#fl ã¨=Ú„^ŒOÖ’ `åà◊√¡ kOÑ≤,
^•xfl =∞m¡ ÃÑ·H˜ fÜ«∞_»O KåÖÏ „â◊=∞`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl Ѩx. JO`« „â◊=∞ Ѩ_®¤Hõ
ˆH=ÅO XHõ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ Ö’`≥O`À `≥Å∞ã¨∞ÎOk JO`Õ.
JÖÏ "ÕÅ H˘nÌ H˘Å`«Å∞ fã¨∞‰õΩ<åflHõ (^•xH˜ Uà◊√¡ Ѩ_»∞`«∞Ok) ˆH=ÅO
„Ѩ`ÕºHõ aO^Œ∞=ÙÅ =^ŒÌ Ö’`«∞ ZO`À `≥Å∞ã¨∞ÎOk. HÍx P „Ѩ`ÕºHõ aO^Œ∞=ÙÅ
=∞^躌 „áêO`«OÖ’ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ J@ì_∞» QÆ∞ `«ÅO Ü≥ÚHõ¯ ~°∂ѨÙ~ˆ YÅ∞ ZÖÏ LO\ÏÜ≥∂
`≥b^Œ∞.Hõ#∞Hõ F_»Å g∞^Œ #∞O_ç `åà◊√¡ qã≤i ZO`À „â◊=∞ Ѩ_ç „Ñ¨`ÕºHõ aO^Œ∞=ÙÅ
=^ŒÌ Ö’`«∞ H˘eKÕ Ñ¨^Œúu Hõ<åfl "Õ∞Öˇ·# Ѩ^ŒÌu U^≥·<å LO>Ë ÉÏ=ÙO@∞Ok.
"≥Ú^Œ\ ˜ „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúOÖ’ F H˘`«Î Ѩi}Ï=∞O =zÛOk. „ÃѶOKü Éè∫uHõ
âß„ã¨Î"Õ`«Î áêÖò ÖÏOÔQ"å<£ (1872–1946) â◊„`«∞ [ÖÏO`«~åæq∞x QÆ∞iÎOK«QÆeˆQ
Ѩ^Œúux Hõ#∞‰õΩ¯<Õ „Ѩܫ∞`«flOÖ’ L<åfl_»∞. W`«_»∞ Ñ≤Ü«∞~ü ‰õĺs J<Õ =∞~À „ÃѶOKü
Éè∫uHõ âß„ã¨Î"Õ`«Î H˜O^Œ ѨxKÕâß_»∞. XHõ ã¨Êù\ ˜HõÖ’Oz "ÕQÆOQÍ =∂ˆ~ q^Œ∞º`ü
„Ѩ"åǨxfl áÈxzÛ#ѨÙÊ_»∞ P ã¨Êù\ ˜Hõ "ÕQÆOQÍ HõOÑ≤ã¨∞ÎO^Œx ‰õĺs Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
P HõOѨ#Å =Å¡ QÍeÖ’ â◊|Ì `«~°OQÍÅ∞ ѨÙ_»`å~Ú. HÍx P `«~°OQÍÅ á⁄_»=Ù
ZO`« z#fl^ŒO>Ë Jq =∞x+≤ K≥qH˜ qxÑ≤OK«=Ù. JÖÏO\˜ â◊ÉÏÌ<Õfl J„ÖÏ왜O_£
„ѨHõOѨ#Å∞ JO\Ï~°∞.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 27
 =∂=¸Å∞ â◊|Ì `«~°OQÍÖˇ·`Õ "åºÑ≤ã¨∂Î, J=~À^è•Å K«∞@∂ì =Oy =ÚO^Œ∞H˜
™êyáÈ`å~Ú. HÍx J„ÖÏ왜O_£H˜ K≥Ok# z#fl z#fl `«~°OQÍÅ∞ ã¨~°à◊ ˆ~YÖ’¡
„Ѩܫ∂}˜ã¨∂Î U^≥·<å J=~À^èŒO J_»∞¤Ñ¨_»QÍ<Õ "≥#‰õΩ¯ =∞à◊√¡`å~Ú, Ѩ~å=~°Î#O
K≥O^Œ∞`å~Ú.
WÖÏO\˜ J„ÖÏ왜O_£ „ѨHõOѨ#Åx LѨÜ≥∂yOz [ÖÏO`«~åæ=ÚÅx QÆ∞~°∞Î
Ѩ@ì=K«∞Û<Õ"≥∂ J#∞‰õΩ<åfl_»∞ ÖÏOÔQ"å<£. P „ѨHõOѨ#Åx F ѨÙO[OQÍ h\’¡H˜
„Ѩã¨i™êÎ~°∞. Jq F [ÖÏO`«~åæq∞H˜ `«ye Ѩ~å=~°Î#O K≥O^Œ∞`å~Ú. JÖÏ
uiQ˘zÛ# ѨÙO[O |\˜ì [ÖÏO`«~åæq∞ LxH˜x Ѩã≤QÆ_»`å~Ú. uiQ˘zÛ# kâ◊#∞
|\˜ì [ÖÏO`«~åæq∞ Z@∞ "≥·Ñ¨Ù LO^À `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. h\’¡ â◊|Ì "ÕQÆO `≥Å∞ã¨∞
Hõ#∞Hõ ѨÙO[O ZO`«¿ãѨ\ ˜ `«~∞° "å`« uiy =zÛOk J#fl ^•x |\˜ì [ÖÏO`«~åæq∞
ZO`« ^Œ∂~°OÖ’ LO^À `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
J@∞=O\˜ ѨiHõ~åxfl <ÒHÍÜ«∂#OÖ’ ^Œ∂~°O JOK«<å "ÕÜ«∞_»OÖ’
LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞ Hõ#∞Hõ JÖÏ ^Œ∂~°O H˘eKÕ „Ѩ„H˜Ü«∞x ^Œ∂~°=∂Ѩ#O (ranging)
„\Ï<£ûq∞@~ü iã‘=~ü
â◊|Ì `«~°OQÍÅ∞
„Ѩu^èŒfix
ã¨=Ú„^Œ <ÕÅ
™È<å~ü ѨxKÕ¿ã q^è•#O
28 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
JO\Ï~°∞. D ѨiHõ~O° `À Sound Navigation And Ranging (â◊|OÌ KÕ`« Ü«∂#O,
^Œ∂~°=∂Ѩ#O) KÕ™êÎ~°∞ Hõ#∞Hõ ^•xfl ™È<å~ü (SONAR) JO\Ï~°∞.
ÖÏOÔQ"å<£ HõxÃÑ\˜ì# ѨiHõ~°O ѨiѨHõfiO K≥O^Õ Ö’Ñ¨Ù "≥Ú^Œ\ ˜ „ѨѨOK«
Ü«Ú^ŒúO J~ÚáÈ~ÚOk. HÍx ™È<å~üx âßOuÜ«Ú`« „ѨÜ≥∂[<åÅ HÀã¨O ‰õÄ_®
"å_»=K«∞Û.
D J„ÖÏ왜O_£ „ѨHõOѨ#Åx ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù J@ì_»∞QÆ∞ "≥·Ñ¨ÙH˜ QÆ∞i ÃÑ\˜ì#ѨÙ_»∞
„ѨHõOѨ#Å∞ uiy =zÛ# ã¨=∞Ü«∞O |\˜ì ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞ ZO`À JOK«<å
"ÕÜ≥ÚK«∞Û.
^•i á⁄_»=Ù<å h\’¡ QÍÅO "Õã¨∞‰õΩO@∂, =∞m¡ ÃÑ·H˜ KÕ^Œ∞‰õΩO@∂ uѨÊÅ∞
Ѩ_Õ|^Œ∞Å∞ TiˆH D J„ÖÏ왜O_£ ѨiHõ~åxfl P<£ KÕã≤ LOz`Õ KåÅ∞ ^•i
á⁄_»=Ù<å ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`≥O`À K≥|∞`«∞Ok.
JÖÏ ™È<å~üx "å_ç# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ F_» 'g∞\˜Ü«∂~ü— J<Õ F [~°‡<£ F_».
Jã¨ÖOË [iyO^ŒO>Ë „Ѷ\≤ ò̊Ç¨ |~ü (1868–1934) J<Õ ~°™êÜ«∞# âß„ã¨"Î `Õ HΫ ˜
F qz„`«"≥∞ÿ# PÖ’K«# =zÛOk. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù [ÖÏÅ #∞O_ç |OQÍ~°O fÜ«∞=K«∞Û
Jx J`«_ç PÖ’K«#. JÖÏ fã≤# |OQÍ~°O`À „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúOÖ’ [~°‡hx
F_çOz P ^Õâ◊O #∞O_ç ~°∞ã¨∞O HÀ~°∞`«∞#fl ^ÕâßÅ ~°∞}O fˆ~ÛÜ≥ÚK«∞Û Jx
Ǩ|~ü PÖ’K«#.
Ǩ|~ü ã≤^•úO`åÅx ѨsH˜ΔOK«_»"Õ∞ g∞\˜Ü«∂~ü ÅHõΔ ºO. 1922Ö’ ^•x
ã¨=Ú„^Œ Ü«∂#O P~°OÉèí=∞~ÚºOk. HÍx Ǩ|~ü Ѩ^äŒHõO áê~°^Œx `«fi~°Ö’<Õ
J~°÷O J~ÚºOk. ã¨=Ú„^Œ [ÅOÖ’ x[OQÍ<Õ |OQÍ~°O ã¨∂HõΔ ‡ Ѩi=∂}ÏÅÖ’
Hõeã≤ =ÙOk. HÍx ZO`« `«‰õΩ¯= Ѩi=∂}OÖ’ =ÙO^ŒO>Ë ^•xfl "≥eH˜fÜ«∞_®xH˜
P |OQÍ~°O Hõ<åfl Z‰õΩ¯= Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok.
ã¨=Ú„^Œ Ü«∂#O ™êQÆ∞`«∞#flO`«¿ãѨ٠=∂„`«O g∞\˜Ü∂« ~ü ™êQÆ~Q° ~Æ ƒ° Où Ö’`«∞x
™È<å~ü`À H˘Å∞ã¨∂Î =zÛOk. P H˘Å`«Å∞ K≥Ñ≤Ê# Hõ`«Å∞ ™êQÆ~°QÆ~°ƒùO QÆ∞iOz#
=∞# J=QÍǨÏ#x ã¨=¸ÅOQÍ =∂ˆ~Ûâß~Ú.
JO`«=~°‰õΩ âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ WOK«∞q∞OK«∞QÍ ™êQÆ~°O J@ì_»∞QÆ∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ
LO@∞O^Œ<Õ J#∞‰õΩO@∂ =KåÛ~°∞. HÍx g∞\©Ü«∂~ü [iÑ≤# H˘Å`«Å =Å¡
J\Ï¡O\˜H± =∞Ǩã¨=Ú„^ŒO =∞^茺֒ Ѩ~°fi`åÅ∞ L#fl@∞¡ `≥eã≤Ok. 1925 HõÖÏ¡
J\Ï¡O\˜H± ã¨=Ú„^ŒO =∞^茺֒ xÅ∞=Ù<å F ÃÑ^ŒÌ Ѩ~°fi`« „âı}˜ LO^Œx `≥eã≤Ok.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 29
„ѨѨOK«OÖ’ Ѩ~°fi`« „âı}∞Åxfl\˜ Hõ<åfl nx á⁄_»=Ù, Z`«∞Î Z‰õΩ¯=x `≥eã≤Ok. Ô~O_»= „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO `«~°∞"å`« ã¨=Ú„^Œ Éèí∂`«ÖÏxfl =∞iO`« ‰õΔΩ}‚OQÍ
nxˆH =∞^茺 J\Ï¡O\˜H± Hõ@HõO (mid - atlantic ridge) Jx ¿Ñ~°∞. ѨijeOKå~°∞. qq^èŒ HõO^ŒHÍÅ HõzÛ`«"∞≥ #ÿ Ö’`«∞ ZO`À `≥eã≤Ok. ã¨=Ú„^•ÅÖ’
ÔHÖÏ¡ Ju Ö’`≥·# „áêO`«O Ѩ_»=∞\˜ Ѩã≤Ѷ≤H± =∞Ǩã¨=Ú„^ŒOÖ’ LO^Œx KèåÖˇO[~ü
J<Õ =∞~À F_» (^ä•=∞û<£ F_» *Ï˝Ñ¨HÍ~°÷O P ¿Ñ~°∞ ÃÑ\˜ì# =∞~À F_») Hõ#∞‰õΩ¯Ok.
L`«Î~° Ѷe≤ ÃÑ<· û£ H˜ `«∂~°∞Êkâ◊QÍ 1500 "≥∞àÿ ¡◊ ^Œ∂~°OÖ’ =∂iÜ«∂<åãπ n=ÙÅ `«∂~°∞Ê
J"≥∞iHÍ Ü«¸~°Ñ¨Ù
f~°O ^ŒQÆæ~° F Ö’`≥·# HõO^ŒHõO LO^Œx KèåÖˇO[~ü HõxÃÑ\˜ìOk. =∂iÜ«∂<åãπ
n=ÙÅÖ’ Ju ÃÑ^ŒÌk, ^ŒH˜Δ} H˘ã¨Ö’ L#flk J~Ú# nq QÆ∞"å"£∞. 1898 #∞O_ç
Jk J"≥∞iHÍ PkèѨ`«ºOÖ’ LOk. D HõO^ŒHÍxˆH ''=∂iÜ«∂<åãπ HõO^ŒHõO——
P„Ѷ≤HÍ Jx ¿Ñ~°∞. JO^Œ∞Ö’ KèåÖˇO[~ü Hõ#∞‰õΩ¯#fl J`«ºO`« Ö’`≥#· „áêO`åxH˜ ''KèåÖˇO[~ü
Ö’`«∞—— Jx ¿Ñ~°∞. Wk QÆ∞"å"£∞H˜ 250"≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ <≥·~°∞u kâ◊Ö’ LOk.
Jk 35,760 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ =ÙO@∞Ok. JO>Ë 6.75 "≥∞ÿà◊√§ J#fl=∂@.
Z=Ô~ãπì Ѩ~°fi`åxfl 'KèåÖˇO[~ü Ö’`«∞—Ö’ =ÚOz`Õ ^•x g∞^Œ 1.25 "≥∞ÿà◊¡ h\˜
^ŒH˜Δ} á⁄~° „Ѩ=Ç≤ÏOz =ÚOK≥`«∞Î`«∞Ok J#fl=∂@.
J"≥∞iHÍ

Pã≤Ü«∂
L`«Î~° Ü«¸~°Ñ¨Ù
J"≥∞iHÍ
P„Ѷ≤HÍ
^ŒH˜Δ}
=∞^茺 J\Ï¡O\˜H± Hõ@HõO J"≥∞
iHÍ
™È<å~ü`À P`«~°∞"å`« [iÑ≤# H˘Å`«Å =Å¡ D =∞^茺 J\Ï¡O\˜H± Hõ@HõO
J\Ï¡O\˜H±`À PQÆHõ W`«~° ã¨=Ú„^•ÅÖ’H˜ K˘K«∞Û‰õΩáÈ`«∞O^Œx, JO^Œ∞‰õΩ Jã¨Å∞
^•x ¿Ñ~°∞ =∞^茺 ™êQÆiHõ Hõ@HõO Jx =ÙO_®Åx J~°÷=∞~ÚºOk. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ H˘O_»Å∞, Ö’Ü«∞Å∞
JO`Õ HÍ^Œ∞. ZÖÏÔQ·`Õ ã¨=Ú„^Œ Éèí∂`«ÅO #∞O_ç Ѩ~°fi`åÅ∞ ÃÑ·H˜ ÖË™êÎÜ≥∂,
1959Ö’ q`åº*ò J<Õ ™ÈqÜ«∞\ò F_» P „áêO`åÖ’¡<Õ =∞i H˘OK≥O
P Éèí∂`«ÅO Hõ<åfl Ö’`≥·# „áêO`åÅ∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú.
Ö’`≥·# JO>Ë 36,198 J_»∞QÆ∞Å∞ Ö’`«∞#fl =∞~À „Ѩ^Õâßxfl Hõ#∞‰õΩ¯Ok.
D Ö’`«∞Å∞ ˆH=ÅO ã¨=Ú„^Œ Éèí∂`«ÅOÖ’ QÀ`«∞Å∞ HÍ=Ù. Jq „ѨQÍ_è»"≥∞ÿ#,
á⁄_»"≥·#, =OѨÙÅ∞ uiy# HõO^ŒHÍÅ∞. Wq ã¨=Ú„^Œ f~åÅ =^ŒÌ nfiѨ =∂eHõ
ˆ~YÅx J#∞ã¨iOz ™êyáÈ`«∞O\Ï~Ú.
30 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 31

6. ™êQÆ~°QÆ~°ƒùOÖ’ =∞#∞+¨μÅ∞
™êQÆ~°Ñ¨Ù Ö’`«∞Å QÆ∞iOz q=~åÅ∞ |Ü«∞@Ѩ_»∞`«∞#fl H˘nÌ =∞i JO`«
Ö’`≥·# HõO^ŒHÍÖ’¡ ‰õÄ_® r=~åâ◊√Å∞ L<åflÜ«∂ J#fl „Ѩâ◊fl `«Ñ¨Ê‰õΩO_® =ã¨∞ÎOk.
QÆ`«OÖ’ Z#fl_»∂ ™ê^茺O HÍ#O`« Ö’`«∞Å #∞O_ç r=~åâ◊√Åx F_»Å∞
fÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. 1947Ö’ PŃ„\Ïãπ J<Õ ã‘fi_ç+π <å= WOK«∞q∞OK«∞
5"≥∞ÿà◊¡ Ö’`«∞ #∞O_ç r"åÅx fã≤Ok. JÖψQ 1952Ö’ QÆÖÏkäÜ«∂ J<Õ _Õx+π
F_» 6 "≥∞ÿà◊¡ Ö’`«∞ #∞O_ç „áê}∞Åx fã≤Ok.
J~Ú`Õ JÖÏO\˜ ã¨=Ú„^Œ QÆ~°ƒùѨ٠r"åÅ∞ "å\˜ ã¨Ç¨Ï[ Ѩiã¨~åÅ #∞O_ç
^Œ∂~°OQÍ Z‰õΩ¯= HÍÅO |`«HÖõ HË áõ ÈÜ«∂~Ú. =∞i ã¨ÇϨ [ Ѩiã¨~åÅÖ’ P r"åÅx
Ѩiâ’kèOKåÅO>Ë =∞#"Õ∞ P Ö’`«∞Ö’H˜ "≥o§ JHõ¯_ç "å`å=~°}Ïxfl HõàÏ¡~å
K«∂_®ÖË"≥∂ – HÍx ZÖÏ?
h\’¡ „Ѩܫ∂}˜OK«QÆeˆQ F_»Å∞ `«Ü«∂~°∞KÕ¿ãÎ ? QÍe ‰õÄ_® K˘~°|_»x
L‰õΩ¯ÉèÏO_»O Hõ_»e Ö’`«∞Åx QÍeã¨∞ÎO^•? HÍ¿ãѨ~Ú<å h\’¡ =∞#QÆeˆQ F_»Åx
1620 „áêO`åÖ’¡ HÀÔ~fleãπ "å<£ „_≥|∞Öò (1572–1634) J<Õ _»Kü ^Õâ◊ã¨∞÷_»∞
xi‡OKå_»∞. K≥Hõ¯, K«~°‡O HõeÑ≤ KÕã≤# D F_»x h\’¡ 12 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞Ö’
HÍ¿ãѨ٠#_çÑ≤OK«QÆeQÍ_»∞. 1801Ö’ ~å|~üì Ѷ¨ÙÅì<£ J<Õ J"≥∞iHõ<£ âß„ã¨Î"Õ`«Î
Pqi Ü«∞O„`«O g∞^Œ ѨxKÕ¿ã [ÖÏO`«~åæq∞x HõxÃÑ\Ïì_∞» . <å\˜Åãπ Jx ¿Ñ~°∞QÆÅ
D [ÖÏO`«~åæq∞x <≥áÈeÜ«∞<£ K«„Hõ=iÎ HÀã¨O xi‡OKå_»∞. Jk ÉÏQÍ<Õ Ñ¨xKÕã<≤ å
<≥áÈeÜ«∞<£H˜ ZO^Œ∞HÀ JO`« #zÛ#@∞ì ÖË^Œ∞.
32 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
D ™ê^èŒ<åxfl #_çÑ≤OK«_»OÖ’ F z‰õΩ¯ =zÛ Ñ¨_çOk. Pqi Ü«∞O„`åxfl
"å_Õ ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# Ѩ^Œúu P Ü«∞O„`«OÖ’ F KåÅHÍxfl (propeller) #_çÑ≤OK«_»O.
HÍx Pqi Ü«∞O„`åxfl "å_ç`Õ Ö’Ñ¨Å L#fl QÍe JO`å ǨÏiOK«∞‰õΩáÈ`«∞Ok.
1870Ö’ EÖòû "≥~üfl J<Õ HÍÅÊxHõq*Ï˝# (science - fiction) ~°K«~Ú`«
(1828–1905) ''ã¨=Ú„^ŒOÖ’ W~°"≥· "ÕÅ bQÆ∞Å „Ѩܫ∂}O (Twenty Thou-
sand Leagues Under the Sea)—— J<Õ J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# ѨÙã¨ÎHõO ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’
F J^èŒ∞<å`«# [ÖÏO`«~åæq∞x HõeÊOz ^•xH˜ Ѷ¨ÙÅì<£ xi‡Oz# Ü«∞O„`«O ¿Ñˆ~
<å\˜Åãπ Jx ÃÑ\Ïì_»∞. ^•O`À D ѨÙã¨ÎHõO âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅH˜ Q˘Ñ¨Ê „¿Ñ~°}xzÛOk.
z=iH˜ 1886Ö’ (=∞m¡ <å\˜Åãπ Jx ¿Ñ~°∞ÃÑ\˜ì#) F [ÖÏO`«~åæq∞ „ˆQ\ò
„a@<£Ö’ `«Ü«∂~°~ÚºOk. Wk ÉϺ@sÅ g∞^Œ #_»∞ã¨∞ÎOk. JO>Ë #_çz#O`«
¿ãѨ٠ÉÏQÍ<Õ #_»∞ã¨∞ÎOk QÍx ÉϺ@sÅx sKèåi˚ KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ `«~°K«∞ ÃÑ·H˜
=ã¨∂ÎO_®e. J~Ú<å ‰õÄ_» XHõ™êi Kèåi˚ J~Ú# ÉϺ@sÅ`À 80"≥∞ÿà◊√¡
#_»=QÆÅ^Œ∞.
"≥Ú^Œ\ ˜ „ѨÑO¨ K« Ü«Ú^ŒOú Ö’ áêÖÁæ#fl ^ÕâßÅhfl WOK«∞q∞OK«∞ [ÖÏO`«~åæ=Ú
Åx "å_»_»O „áê~°OaèOKå~Ú.
~Ô O_»= „ѨÑO¨ K« Ü«Ú^ŒOú `«~∞° "å`« J}∞â◊HΘ g∞^Œ ѨxKÕ¿ã [ÖÏO`«~åæ=ÚÅx
`«Ü∂« ~°∞Kտ㠄ѨÜ∞« `åflÅ∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. JѨÙÊ_çHõ ÃÑH· ˜ =zÛ ÉϺ@sÅx sKèåi˚
KÕã¨∞‰õΩ<Õ Ñ¨<Õ LO_»^Œ∞. J@∞=O\˜ J}∞ [ÖÏO`«~åæ=ÚÅ∞ (nuclear subma-
rines) n~°…HÍÅO áê@∞ h\˜Ö’ LO_»QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ J}∞ [ÖÏO`«~åæq∞x J"≥∞iHÍ 1955Ö’ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok.
nxH© <å\˜Åãπ J<Õ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. ™ÈqÜ«∞\ò Ü«¸xÜ«∞<£ `«# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜
J}∞ [ÅO`«~åæq∞x 1959Ö’#∞, WOQÆ¡O_£ 1963Ö’#∞ xi‡OKå~Ú.
Pi¯\˜H± ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù =∞OK«∞ á⁄~°Å J_»∞QÆ∞# D J}∞ [ÖÏO`«~åæ=ÚÅ∞
Ѩܫ∞xOKå~Ú. H˘#fl~Ú`Õ UHõay# 3<≥ÅÅ áê@∞ h\’¡Oz |Ü«∞\˜H˜ ~å‰õΩO_®
„Ѩܫ∂}˜OKå~Ú.
=∂=¸Å∞ [ÖÏO`«~åæ=ÚÅ∞ J~Ú`Õ 8310 J_»∞QÆ∞Å (1.5"≥∞ÿà◊√¡) =~°‰õΩ
K˘K«∞Û‰õΩ áÈQÆÅ=Ù. HÍx J}∞ [ÖÏO`«~åæ=ÚÅ∞ WOHÍ Ö’`«∞H˜ K˘K«∞Û‰õΩáÈQÆÅ=Ù.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 33
 WkÖÏ =ÙO_»QÍ ã¨=Ú„^ŒQÆ~°ƒù Ѩ~°º@# HÀã¨O "Õˆ~ ™ê^èŒ<åÅ ~°∂ѨHõÅÊ#
‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`«∂ =zÛOk. "å\˜Ö’ "≥Ú^Œ\ k˜ J"≥∞iHõ<£ „ѨH$õ u âß„ãÎ̈"`Õ Î« KåÔ~ã¡ π
qeÜ«∞"£∞ cc (1877–1962) xi‡Oz#k.
Ü«Ú.Zãπ.Zãπ. <å\˜Öãπ "≥Ú^Œ\˜ J}∞ [ÖÏO`«~åæq∞
D Ü«∞O„`«O _˘Å¡QÍ LO_Õ F L‰õΩ¯ |Ou. JO^Œ∞Ö’ W^ŒÌ~°∞ =∞#∞+¨μÅ∞
Ѩ_»`å~°∞. ^•x QÀ_»Å∞ 1.5 JOQÆ∞àÏÅ =∞O^ŒO LO\Ï~Ú. "åºã¨O 54
JOQÆ∞àÏÅ∞ LO@∞Ok. |~°∞=Ù 2.5 @#∞flÅ∞. ÃÑ·# h\˜ g∞^Œ `ÕÅ∞`«∞#fl F_»
#∞O_ç nxfl L‰õΩ¯ `å_»∞H˜ Hõ\ ˜ì h\’¡H˜ kOѨÙ`å~°∞. U HÍ~°}O KÕ`«<≥·<å P `å_»∞
`≥y`Õ JO^Œ∞Ö’ L#fl =∞#∞+¨μÅ `å_»∞ `≥y#>Ë.ì P QÀà◊O <Õ~∞° QÍ =Úxy ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨
Éèí∂`«ÅO g∞^Œ Ѩ_»∞`«∞Ok.
cc ^•xH˜ ÉÏuã≤ÊùÜ«∞~ü (''Ö’`«∞ |Ou——) Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞.
1934Ö’ cc, J`«x ã¨Ç¨ÏK«~°∞_»∞ F\˜ãπ ÉÏ~°ì<£`À áê@∞, D Ü«∞O„`«OÖ’
3,028 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ =~°‰õΩ "≥àÏ¡_»∞. 1948Ö’ ÉÏ~°ì<£ JO`«Hõ<åfl |Å"≥∞ÿ#
ÉÏuã≤ÊùÜ«∞~üx ~°∂á⁄OkOz JO^Œ∞Ö’ 4,500 (5/6 "≥∞ÿà◊√§) J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞
=~°‰Ωõ =ÚxQÍ_»∞. ^•x ^Œ@"ì ∞≥ #ÿ QÍA H˜\H˜ Å© Ö’Oz, Hõ$„u=∞ HÍOu ã¨Ç¨ Ü«∞O`À
P Hõ\ ˜Hõ pHõ\ ˜ h\˜ á⁄~°ÅÖ’ u~°∞QÍ_Õ [År"åÅx „Ѩ`«ºHõΔOQÍ K«∂âß_»∞.
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ D ÉÏuã≤ÊùÜ«∞~°¡`À =ÚÃÑ·ÊùH˜ ÃÑ·QÍ =Ú#HõÅ∞ "Õâß~°∞. HÍx
D ÉÏuã≤ÊùÜ«∞~°¡`À ™êkèOK«QÆeyOk `«‰õΩ¯"Õ.
ZO`À Ö’`«∞H˜ =Úxy uiy ^•#O`«@ Jk ÃÑ·H˜ ~åQÆÅ ™ê^èŒ#O HÍ"åe.
PQÆãπÎ Ñ≤HÍ~üÌ J<Õ ã‘fi_ç+π âß„ã¨Î"Õ`«ÎH˜ (1884–1962) ã¨iQÍæ P PÖ’K«<Õ
=zÛOk. 1930Å "≥Ú^Œ\ ˜ ÉèÏQÆOÖ’ D Ñ≤HÍ~üÌ QÍe |∞_»QÆÅH˜ Hõ\ ˜ì#, ã‘Å∞
34 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
1930 PQÆã¨∞ì 11# qeÜ«∞O cc, F\˜ãπ ÉÏ~°ƒ<£, ÉÏuã≤ÊùÜ«∞~ü
KÕã≤# QÆO_ÀÖÏÅÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx "åÜ«Ú=∞O_»ÅѨ٠ÃÑ· á⁄~°Å =~°‰õΩ JO>Ë 10
"≥∞ÿà◊¡ Z`«∞ÎH˜ P~ÀÇ≤ÏOK«QÆeQÍ_»∞. P q^èŒOQÍ 27™ê~°∞¡ „™êì\’ã≤ÊùÜ«∞~ü ^•HÍ
P~ÀÇ≤ÏOKå_»∞.
1933Ö’ F +≤HÍQÀ „ѨѨOK« qѨ}˜Ö’ (Chicago World's Fair) Ñ≤HÍ~üÌ
ccx HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ^•O`À Ñ≤HÍ~üÌH˜ WѨÊ@∞flOz =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ – JO>Ë
Éèí∂q∞ J_»∞H˜¯ – „Ѩܫ∂}˜OKåÅ#fl PÖ’K«# =zÛOk.
QÍeÖ’ `ÕÖË ÉˇÅ∂<£ |^Œ∞Å∞ h\’¡ `ÕÖË ÉˇÅ∂<£ ZO^Œ∞‰õΩ KÕÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞?
^•O`À ÉÏu™ê¯Ñ¶π (bathyscaphe) J<Õ H˘`«Î ™ê^è#Œ O x~å‡}ÏxH˜ LѨ„Hõq∞OKå_»∞.
D ÉÏu™ê¯Ñ¶πÖ’ Ô~O_»∞ qÉèÏQÍÅ∞ LO\Ï~Ú. ÃÑ· ÉèÏQÆO K«∞@ìÖÏ =ÙO_Õ
`ÕeÔH·# ÉèÏQÆO. JO^Œ∞Ö’ 13 \ϺO‰õΩÅ∞ LO\Ï~Ú. "å\˜Ö’ Ѩ^ŒH˘O_çO\˜Ö’
QÍ™⁄e<£ xO_ç =ÙO@∞Ok. QÍ™⁄e<£ h\˜Hõ<åfl `ÕeÔH·#k. Hõ#∞Hõ D ÃÑ·ÉèÏQÍxfl
=∂„`«O h\’¡ Ѩ_Õ¿ãÎ Jk ÃÑ·H˜ `ÕÅ∞`«∞Ok.
D ÃÑÉ· Ïè QÍxH˜ |ÅOQÍ ayOz# H˜Ok ÉèÏQÆOÖ’ =∞#∞+¨μÅ∞ ‰õÄ~°∞ÛO\Ï~°∞.
ѨiHõ~åÅ∞ ‰õÄ_® WO^Œ∞Ö’<Õ =ÙO\Ï~Ú. ÉÏu™ê¯Ñ¶π Ü≥ÚHõ¯ |~°∞=Ùx P `ÕeÔH·#
ÃÑ·ÉèÏQÆO "≥∂ã≤ h\’¡ `ÕÖËÛ@∞ìQÍ D "åǨÏ#O ~°∂á⁄OkOK«|_çOk.
ÃÑ· ÉèÏQÆOÖ’x MÏm \ÏO‰õΩÅx `≥iz ã¨=Ú„^Œ [ÖÏxfl "å\˜ ֒ѨeH˜
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 35
~åx=fiK«∞Û. P J^Œ#Ѩ٠|~°∞=ÙH˜ "åǨÏ#O |~°∞=Ù ÃÑiy ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù J_»∞QÆ∞
=~°‰õΩ =Ú#∞QÆ∞`«∞Ok.
"åǨÏ#O =∞s "ÕQÆOQÍ =Ú#∞QÆ∞`«∞#fl ѨHõΔOÖ’ "åǨÏ<åxH˜ `«yeOz
L#fl"≥Ú`«ÎO 13 @#∞flÅ =~°‰õΩ |~°∞=Ù L#fl z#fl z#fl W#∞Ѩ =ÚHõ¯Åx h\’¡H˜
=^Œ∞Å∞`å~°∞. ^•O`À "åǨÏ#O HÍã¨Î `ÕeHõѨ_ç =Ú#Hõ "ÕQÆO `«QÆ∞æ`«∞Ok. =∞s
Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’ W#∞Ѩ =ÚHõ¯Åx =kÖË¿ãÎ "åǨÏ#O =∞s `ÕeÔH· "ÕQÆOQÍ ÃÑ·H˜
=ã¨∞ÎOk.
D q^èŒOQÍ ÉÏu™ê¯Ñ¶π XHõ™êi H˜O^ŒH˜ "≥o¡ uiy ÃÑ·H˜ =KåÛHõ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù
h\˜`À xO_ç# \ÏO‰õΩÅx MÏm KÕã≤ áÈ~Ú# W#∞Ѩ =ÚHõ¯Åx =∞m§ Éèsí Î KÕ™êÎ~∞° .
=∞~À™êi =Ú#Hõ "ÕÜ«∞_®xH˜ "åǨÏ#O ã≤^ŒúOQÍ LO@∞Ok!
ÉÏu™ê¯Ñ¶π xi‡OK«_®xH˜ Ñ≤HÍ~üÌ Ô~O_»= „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO =Úy¿ãO`« =~°‰õΩ
Z^Œ∞~°∞K«∂_®eû =zÛOk. "≥Ú^Œ\ ˜k 1948Ö’ xi‡OK«|_çOk. ^•xfl ÉÏQÍ
ѨsH˜ΔOz, "≥∞~°∞QÆ∞Ѩiz 1954 Ѷ≤„|=i 15# ^•x Jã¨Å∞ ѨsHõΔ [iyOk.
ѨtÛ=∞ P„Ѷ≤HÍ f~°O =^ŒÌ W^ŒÌ~°∞ „ÃѶOKü <ÒHÍ^Œà◊O ã¨Éèí∞ºÅ∞ JO^Œ∞Ö’ 13,287
J_»∞QÆ∞Å∞ (2.5 "≥∞ÿà◊√¡) ã¨=Ú„^ŒOÖ’ =Úxy ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ ÃÑ·H˜ =KåÛ~°∞.
JO`«Hõ<åfl "≥∞~°∞ÔQ·# '„\˜Ü«∞¿ãΗ J<Õ ÉÏu™ê¯Ñ¶π 1953Ö’ xi‡OK«|_çOk.
1958Ö’ ^•xfl J"≥∞iHÍ <ÒHÍ^ŒàO◊ H˘#∞‰õΩ¯Ok. ^•xfl HÍeá¶ÈiflÜ«∂H˜ `«~e° Oz
`«QÆ∞ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ k^•Ì~°∞. "åǨÏ#O ѨsHõΔH˜ ã≤^ŒúO J~ÚºOk.
„\˜Ü«∞¿ãÎ "≥à◊√`«∞#fl ÖˇÑ¶≤ì<≥O\ò _®<£ "åÖòì, *ÏH± Ñ≤HÍ~üì
36 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
^•xfl =∂iÜ«∂<åãπ HõO^ŒHÍxH˜ fã¨∞‰õΩáÈÜ«∂~°∞. *ÏH± Ñ≤HÍ~üÌ (1922–)
(W`«_»∞ PQÆãπÎ Ñ≤HÍ~üÌ H˘_»∞‰õΩ), _®<£ "åÖò¬ J<Õ J"≥∞iHõ<£ <ÒHÍ^Œà◊O JkèHÍi
^•xfl #_çÑ≤OKå~°∞.
1960, [#=i 23, L^ŒÜ«∞O 8.20 QÆO@ÅH˜ „\˜Ü«∞¿ãÎ P HõO^ŒHõO
J@ì_»∞QÆ∞ =~°‰õΩ =ÚxyOk. JO>Ë 35,810 (6.8 "≥∞ÿà◊√¡) =~°‰õΩ J#fl=∂@.
J_»∞QÆ∞# L#fl "≥∞`«Îx |∞~°^Œ á⁄~° g∞^Œ ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ xezOk. P `åH˜_çH˜
K«∞@∂ì L#fl |∞~°^Œ JÅÅ∞ JÅÅ∞QÍ ÖËz HÍ¿ãѨ٠Ug∞ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. =∞i
HÍ¿ãѨ٠Z^Œ∞~°∞K«∂âßHõ ^Œ$â◊ºO ã¨Ê+¨ìO J~ÚºOk. "åà◊¡ ã¨iÛÖˇ·@¡Ö’ HõxÑ≤Oz#
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ Jukä JOQÆ∞à◊O á⁄_»=Ù#fl F |∞e¡ Z„~°\ ˜ ~˘Ü«∞º. J_»∞QÆ∞
á⁄_»=Ù#fl F KÕѨ ‰õÄ_® HõxÑ≤OzOk.
ã¨=Ú„^ŒQÆ~°ƒùOÖ’ r=O LO@∞O^Œ#fl ^•xH˜ „Ѩ`«ºHõΔ ™êHõΔ ºO ^˘iH˜Ok.
W#∞Ѩ =ÚHõ¯Åx q_»∞^ŒÅ KÕã≤ ÉÏu™ê¯Ñ¶π ÃÑ·H˜ =zÛOk. ™êÜ«∞O„`«O 5
QÆO@ÅH˜ h\˜ g∞^ŒH˜ =zÛOk. 9QÆO@Å áê@∞ ™êy#, J`«ºO`« „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ#
13.5 "≥∞ÿà◊¡ „Ѩܫ∂}O ã¨=∂ѨÎ=∞~ÚºOk.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ֒Ѩe á⁄~°Åx â’kèOK«QÀˆ~ "åiH˜ J#∞HÀx Ѩi}Ï=∂Å∞
U"≥∞ÿ<å Z^Œ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâ◊O LO^•?
ZO^Œ∞‰õΩ ÖË=Ù? Éèí∂q∞ ÃÑ· á⁄~° JO`å H˘xfl Ñ‘~îåÅ∞QÍ qÉèílOK«|_ç
LO@∞O^Œx =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. P Ñ‘~îåÅ∞ UHõ=∞ÜÕ∞º KÀ@ H˘xfl |ÅÇ‘Ï#"≥∞ÿ#
„áêO`åÅ∞ LO\Ï~Ú. JHõ¯_»Hõ¯_» L+¨‚ aO^Œ∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_® LO\Ï~Ú. Éèí∂q∞Ö’
L#fl "Õ_qç ∞ D aO^Œ∞=ÙÅÖ’ #∞O_ç |Ü«∞\˜H˜ =zÛ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ „Ѩ"tÕ ã¨∞OÎ k.
1965Ö’ J@∞=O\˜ aO^Œ∞=ÙÅ LxH˜x TÇ≤ÏOKå~°∞. 1970ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜
ÉèÏQÆOÖ’ T~°÷fiOQÍ ™êˆQ "≥K«Ûx h\˜ `«~°OQÍÅx |\˜ì JÖÏO\˜ L+¨‚ aO^Œ∞=ÙÅ
LxH˜x QÆ∞iÎOKå~°∞.. (L+¨‚ aO^Œ∞=ÙÅ∞ ÖˉõΩ<åfl ÃÑ·H˜ H˜O^ŒH˜ HõkÖË `«~°OQÍÅ∞
LO\Ï~Ú. HÍx L+¨‚aO^Œ∞=ÙÅ∞ P `«~°OQÍÅx WOHÍ áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.)
1977Ö’ ã¨=Ú„^ŒQÆ~°ƒùOÖ’ ã¨OK«iOK«QÆÅ F [ÖÏO`«~åæq∞ QÆÅáêQÀãπ
n=ÙÅH˜ `«∂~°∞Ê kâ◊Ö’#∞, HÍeá¶ÈiflÜ«∂ MÏ`«O <À\˜ =^Œ#Ì ∂ L#fl L+¨a‚ O^Œ∞=ÙÅx
Ѩiâ’kèOK«_®xH˜ âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅx fã¨∞‰õΩx "≥o¡Ok. HÍeá¶ÈiflÜ«∂ MÏ`«OÖ’ L#fl
F L+¨‚aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ "åà◊√§ H˘xfl 'zg∞flÅ—x (á⁄QÆQ˘\ÏìÅ∞) ‰õÄ_® Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞.
P zg∞flÅ #∞O_ç á⁄QÆ Hõq∞‡# "Õ_ç "Õ_ç |∞~°^Œ LÃÑÊ#ÖÏ `«#∞fl‰õΩ ~å=_»O
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 37
K«∂âß~°∞. K«∞@∂ì L#fl ã¨=Ú„^Œ[ÖÏÅx P |∞~°^Œ <å<å ~°HÍÅ Yx*ÏÅ`À
xOѨÙ`ÀOk.
P Yx*ÏÅÖ’ QÆO^èŒHõO ѨÙ+¨¯ÅOQÍ LOk. HÍOuH˜ |^Œ∞Å∞QÍ QÆO^èŒHõO,
"Õ_çq∞ =Å¡ ѨÙ>Ëì ~°™êÜ«∞xHõ â◊H˜Îx qxÜ≥∂yOKÕ H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ ~°HÍÅ ÉÏH©ìiÜ«∂
P L+¨‚ aO^Œ∞=ÙÅ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ ã¨=∞$kúQÍ L<åfl~Ú. z#fl [O`«∞=ÙÅ∞ D
ÉÏH©ìiÜ«∂x uO\Ï~Ú. HÍã¨Î ÃÑ^ŒÌ[O`«∞=ÙÅ∞ D z#fl [O`«∞=ÙÅx uO\Ï~Ú.
'„\˜Ü«∞¿ãΗ
38 v ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O
P q^èŒOQÍ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ÃÑ· á⁄~°ÅÖ’ LO_Õ "≥ÚHõ¯Å g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_»x F
„Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ r=#=∂eHõ U~°Ê_»∞`ÀOk. ã¨∂~°º~°t‡ ÖËHáõ È~Ú<å Éè∂í q∞ QÆ~ƒ° Où Ö’Oz
`«#∞fl‰õΩ =KÕÛ "Õ_çq∞, Yx*ÏÅ∞ LO>Ë KåÅ∞ D r=#=∂eHõ |uH˜
=∞#QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. J~Ú`Õ Jq P L+¨ìaO^Œ∞=ÙÅ ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ =∂„`«"Õ∞
rqOK«QÆÅ=Ù.
Ñ‘`«Å∞, ZO„_»HÍÜ«∞Å∞, Z<Àfl ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, H˘xfl ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ‰õÄ_®
^˘iHÍ~Ú. W`«~° r=*Ï`«∞ÅH˜ q+¨Hõ~°"≥∞ÿ# ~°™êÜ«∞<åÅ∞ LO_Õ „áêO`åÖ’¡ H˘xfl
r=~åâ◊√Å∞ x=ã≤ã¨∞ÎO\Ï~Ú.
QÆÅáêQÀãπ n=ÙÅ =^ŒÌ Q˘@ìѨ٠ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞
Hõ#∞Hõ ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ x=ã≤OKÕ r=~åâ◊√Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜
WOHÍ ZO`À LOk J#flk D áê\˜H˜ J~°÷=∞ÜÕ∞º LO@∞Ok.
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞Ö’¡ ã¨r= „ѨѨOK«O v 39
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–4

ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞

S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ

[# q*Ï˝# "ÕkHõ =∞Oz ѨÙã¨ÎHõO

How Did We Find Out About Germs? by Isaac Asimov
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO?–4
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
~°K«~Ú`« : S*ÏH± Jã≤"≥∂"£
J#∞"å^ŒO : _®II q. Nx"åãπ K«„Hõ=iÎ
„ѨK«∞~°} : Ѷ≤„|=i, 2007
„Ѩ`«∞Å ã¨OYº : 3000 q+¨Ü«∞ ã¨∂zHõ
"≥Å : ~°∂. 15/–
1. ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ#∞ ZÖÏ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞? ... 1
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ : 2. D „H˜=ÚÅ∞ ZHõ¯}∞‚O_ç =KåÛ~Ú? ... 8
[# q*Ï˝# "ÕkHõ
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK«∞~°}Å qÉèÏQÆO 3. "åºkè ... 15
WO\˜ <≥O. 8–1–6, ÉÏÖÏr~å=Ù ¿Ñ@, 4. „H˜=ÚÅ∞–"åº^èŒ∞Å∞ ... 23
`≥<åe–522 202
á¶È<£ : 94405 03061 5. Ju z#fl „H˜=ÚÅ∞ ... 31

=∞Oz ѨÙã¨ÎHõO
12–13–452, gkè <≥O.1,
`å~åflHõ, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£–500 017.
ISBN 978–81–904518–3–3

=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<£û,

1–9–1126/a,
P*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–20.
á¶È<£ : 040–2767 8411
 1. ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅx ZÖÏ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞?
F ÃÑ^ŒÌ r=~åt #∞O_ç ѨÙ>Ëì F z#fl ã¨r= JOâßxfl „áêp# ÖÏ\˜<£
ÉèÏ+¨Ö’ ''*ˇ~°‡<£—— JO\Ï~°∞. P Ѩ^Œ"Õ∞ WOw¡+πÖ’ *ˇ~ü‡ (germ) J~ÚºOk.
Jã¨b ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚŠѨi=∂}O ZO`« ?
=∞#O^ŒiH© `≥eã≤# Ju z#fl r=<åOâßÅ∞ q`«Î<åÅ∞. JO^Œ∞Ö’ #∞O_ç
"≥ÚHõ¯Å∞ "≥ÚÅ∞™êÎ~Ú. q`«Î<åÅ∞ z#fl"Õ J~Ú<å HõO\˜H˜ HõxÑ≤™êÎ~Ú. K«∂ѨÙH˜
P##O`« z#fl r=# Ѩ^•~°÷O U"≥∞ÿ<å LO@∞O^•? ^•xfl QÆ∞~°∞ÎѨ@ì_»O ZÖÏ?
J~Ú`Õ z#fl =ã¨∞Î=ÙÅx ÃÑ^ŒÌQÍ HõxÑ≤OKÕ@∞ì KÕ¿ã ™ê^èŒ<åÅ∞ L<åfl~Ú.
"≥#Hõ\ ˜ ~ÀAÖ’¡ =OѨ٠uiy# QÍAÖ’Oz K«∂¿ãÎ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ÃÑ^ŒQÌ Í HõxÑ≤™êÎÜ∞« x
=∞#∞+¨μÅ∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
1650 `«~°∞"å`Õ JÖÏ =OѨ٠uiy# QÍA`À K«∂ã¨∂Î z#fl =ã¨∞Î=ÙÅx
ÃÑ^ŒÌQÍ KÕ¿ã Ѩ^Œúux „Hõ=∞|^ŒúOQÍ J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»O P~°OaèOKå~°∞. JÖÏ
=OѨ٠uiy# QÍA<Õ Hõ@HõO (lens) JO\Ï~°∞. D lens J#fl Ѩ^•xH˜ "lentil"
(HõOk yO[ÖÏO\˜k) J#fl ÖÏ\˜<£ =¸ÅO LOk. HõOk yO[ÖÏ¡ LO\ÏÜ«∞x
g\˜H˜ P ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
z#fl z#fl r"åÅx D Hõ\HÍÖ’¡Oz K«∂¿ãÎ ÃÑ^ŒQÌ Í HõxÑ≤™êÎ~Ú. =∂=¸Å∞QÍ
HõO\˜H˜ ã¨Ê+¨Oì QÍ HõxÑ≤OK«x "å\˜ â◊s~° ÉèÏQÍÅ∞ D Hõ@HõO`À ÉÏQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
H˘xfl™ê~°∞¡ XHõ\ ˜ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= Hõ@HÍÅ∞ "å_»`å~°∞. "å\˜x F ֒ǨÏѨ٠Q˘@ìѨÙ
Ô~O_»∞ H˘ã¨Å =^ŒÌ J=∞~°∞Û`å~°∞. JÖÏO\˜ Q˘\Ïì<Õfl ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈x (microscope)
v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 1
JO\Ï~°∞. JO>Ë z#fl z#fl =ã¨∞Î=ÙÅx „Ѩ^Œi≈OK«QÆÅk Jx J~°÷O. "≥Ú^Œ\’¡ PO\’<£ "å<£ b"≥<À›H± ã¨∂HõΔ‡^Œi≈xÅ`À „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕâß_»∞
g\˜`À Z‰õΩ¯=QÍ <ÕÅ g∞^Œ áêˆH z#fl z#fl ѨÙ~°∞QÆ∞Åx K«∂¿ã"å~°∞. JÖÏ
K«∂ã≤# ѨÙ~°∞QÆ∞Ö’¡ `«∞à◊§Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ (flea) XHõ\.˜ JO^Œ∞Hˆ "≥Ú^Œ\’¡ g\˜x `«∞à◊Ñ¡ Ù¨ ~°∞QÆ∞
J^•ÌÅ∞ (flea glasses) J<Õ"å~°∞.
D "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ KåÖÏ Ñ¶∞¨ ’~°OQÍ LO_Õq. "å\˜ Hõ@HÍÅH˜
"å_Õ QÍA <å}º"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞. ^•O`À ÃÑ^ŒÌqQÍ HõxÑ≤OKÕ =ã¨∞Î=ÙÅ∞
JÅ∞‰õΩ¯áÈ~Ú#@∞ì, =∞ã¨HõQÍ HõxÑ≤OKÕq. ^Œ$âߺxfl WOHÍ ÃÑ^ŒÌk K≥Ü«∞º_®xH˜
WOHÍ |Å"≥∞#ÿ Hõ\HÍÅ∞ "å_ç`Õ ^Œ$â◊ºO =∞iO`« =∞ã¨HÉõ ψ~k. Jã¨ÖgË ∞ HõxÑ≤OKÕk
HÍ^Œ∞.
<≥^Œ~å¡O_£ûÖ’ JO\’<£ "å<£ b"≥<À›H± WOHÍ "≥∞~°∞ÔQ·# Hõ@HÍÅ∞ `«Ü«∂~°∞
KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. J`«_»∞ ÃÑ^ŒÌQÍ K«^Œ∞=ÙHÀÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ ã¨∞tH˜Δ`«∞_≥·#
âß„ã¨"Î `Õ Î« HÍ_»∞. J`«_Hç ˜ F Ǩ~ü"¤ ~Õ ü ëêѨ٠LO_Õk. "åà◊¡ ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ ѨOKå~ÚfÖ’
JkèHÍiQÍ LO_Õ"å_»∞.
HÍh J`«xH˜ Hõ@HÍÅ∞ `«Ü«∂~°∞ K≥Ü«∞º_»O JO>Ë ã¨~°^•. ֒ѨŠQÍe =∂#= <À\˜Ö’x ÉÏH©ìiÜ«∂ ÉÁ=∞‡Å∞
|∞_»QÅÆ ∞ ÖËx QÍA ÃÑO‰õΩÅ∞ ZOK«∞‰õΩ<Õ"å_»∞. ^•x LѨi`«ÅO ÉÏQÍ #∞#∞ѨÙQÍ,
=OѨÙQÍ =KÕÛO`« =~°‰õΩ ~°∞^ÕÌ"å_»∞. J`«#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤# Hõ@HÍÅ∞ z#fl"Õ.
HÍx "å\˜`À ^Œ$â◊ºO 200 Ô~@∞¡ ÃÑiy (magnification) ã¨Ê+¨ìOQÍ HõxÑ≤OzOk.
J`«_»∞ rq`«HÍÅOÖ’ "≥Ú`«ÎO 419 ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞, Hõ@HÍÅ∞ KÕâß_»∞.
XH˘¯Hõ¯ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xx É’Öˇ_»O`« „â◊=∞ fã¨∞‰õΩx KÕ¿ã"å_»∞. "≥Ú`«ÎO 90 Uà◊√§
rqOKå_»∞. |uH˜#O`« HÍÅ=¸ JÖψQ „â◊q∞OKå_»∞.
b"≥<À›H± `«# zxfl zxfl Hõ@HÍHõÅ`À, ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å`À ѨÙ~°∞QÆ∞Åx, K«~å‡xfl, XˆH Hõ@HõO L#fl ã¨∂HõΔ‡^Œi≈x
~°HÍÎxfl, "≥O„@∞‰õΩÅx, JÖÏ ~°Hõ~°HÍÅ z#fl z#fl JOâßÅx ѨijeOKÕ"å_»∞.
1677Ö’ XHõ™êi F H˘Å#∞ #∞O_ç F h\˜ ÉÁ@∞ìx fã¨∞‰õΩx ^•xfl `«#
Hõ@HÍÅ H˜O^Œ ÃÑ\˜ì K«∂âß_»∞. P h\’¡ z#fl z#fl JOâßÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú.
Jq KåÖÏ z#flq. ÃãO\©g∞@~°∞Ö’ W~°=Ü«∞º= =O`«∞ ‰õÄ_® =ÙO_»"Õ"≥∂. ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ `«Ñ¨Ê K«∂_»ÖË#O`« z#fl r"åÅx „Ѩã¨∞Î`«O =∞#O ã¨∂HõΔ ‡
HÍx Jq J@∞ W@∞ Hõ^Œ∞Å∞`«∂ K«∞@∂ì L#fl U^À Ѩ^•~å÷xfl uO@∞<åfl~Ú. „H˜=ÚÅ∞ (micro-organisms) JO\ÏO. D ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx K«∂ã≤# "≥Ú^Œ\ ˜
ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ `«Ñʨ K«∂_»Ö#Ë O`« z#flq. HÍx Jq ã¨r=OQÍ L<åfl~Ú. b"≥<À›H± =ºH˜Î b"≥<À›H±. ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ™ê^è•~°}OQÍ UHõ Hõ} r=ÙÅ∞. Hõ}O JO>Ë XHõ
HõO>Ë =ÚO^Œ∞ Jã¨Å∞ JO`« z#fl r=~åâ◊√Å∞ LO\ÏÜ«∞x ‰õÄ_® Z=~°∂ ã¨#flx á⁄~°Ö’ =¸@QÆ\ ì̃# H˘OK≥O r= Ѩ^•~°÷O J#fl=∂@. =∞x+≤Ö’ JÖÏO\˜
TÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. Hõ}ÏÅ∞ HÀ\Ï#∞HÀ@∞¡ LO\Ï~Ú.
2 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 3
 b"≥<À›H± "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ K«∂ã≤# P ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ *Ï`«∞Å∞ WOK«∞q∞OK«∞
[O`«∞=ÙÅ ÖψQ „Ѩ=iÎOKå~Ú. JO^Œ∞ˆH "å\˜x [O`«∞*Ï`«∞Å ÖψQ ѨiQÆ}˜OKÕ
"å~°∞. z=iH˜ "å\˜H˜ ''„áÈ\’A"å—— JO>Ë ''„Ѩ„Ѩ^äŒ=∞ r"åÅ∞—— J#fl J~°÷O
=KÕÛ „w‰õΩ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. XHõ¯ '„áÈ\’A"å—x '„áÈ\’E=<£— JO\Ï~°∞. HÍx
ZO^Œ∞KÕ`«<À D „áÈ\’A"å Jxfl\˜Hõ<åfl z#fl r"åÅ∞ HÍ=Ù Jx b"≥<À›H±H˜
|ÅOQÍ JxÑ≤OzOk.
`«# Hõ@HÍÅ∞, ÖË^• ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ JO`«HõO`«‰õΩ "≥∞~°∞QÆ∞ J=Ù`«∞#fl
H˘nÌ J`«xH˜ WOHÍ WOHÍ z#fl ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ HõxÑ≤OKÕq. 1683Ö’ J`«xH˜
`«# Hõ@HÍÅ`À K«∂ã¨∞ÎO_»QÍ U"À H˘`«Î Ju z#fl JOâßÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú. Jq
r=O HõÅ=x J#∞‰õΩ<åfl_»∞. Jq ZO`« z#flq JO>Ë =\˜ì K«∞Hõ¯ÖÏ¡QÆ, z#fl
ѨÙÅ¡ÖÏ¡QÆ HõxÑ≤OKå~Ú. ZO`« „Ѩܫ∞uflOz<å `«# Hõ@HÍÅ∞ "å\˜x ã¨Ê+¨ìOQÍ
K«∂Ñ≤OK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú. z=iH˜ qã≤y „Ѩܫ∞`«flO =∂#∞‰õΩ<åfl_»∞.
~°Hõ~°HÍÅ „áÈ\’A"å
"˘iìÃãÖÏ¡
Jg∞ÉÏ
áê~åg∞ã≤Ü«∞O
4 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
z=iH˜ `«#∞ H˘`«ÎQÍ Hõ#∞‰õΩ¯#fl P z#fl JOâßÅH˜ ''ÉÏH©ìiÜ«∂—— Jx „w‰õΩ
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. P =∂@H˜ 'z#fl ѨÙÅ¡— Jx J~°÷O. XHõ¯ ^•#fl~Ú`Õ ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞
JO\Ï~°∞. ™ê=∂#ºOQÍ D ÉÏH©iì Ü«∂Å<Õ „H˜=ÚÅ∞ (germs) Jx =º=ǨÏi™êÎ~∞° .
xѨÙ}∞Å∞ g\˜x ÉÏH©ìiÜ«∂ JO>Ë, ™ê=∂#∞ºÅ∞ "å\˜x „H˜=ÚÅ∞ JO\Ï~°∞.
D „H˜=ÚÅx K«∂ã≤# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ =ºH˜Î b"≥<À›H±. Jk [iy# =O^Œ Uà◊¡
=~°‰õΩ Z=~°∂ JO`« Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌQÍ Ug∞ ™êkèOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞.
z=iH˜ 1780ÅÖ’ P\’ „Ѷ‘„_çH± =ÚÅ¡~ü J<Õ _®x+π r=âß„ã¨Î"Õ`«Î "å\˜x
=∞iHÍã¨Î ã¨Ê+¨ìOQÍ K«∂_»QÆeQÍ_»∞. J`«_»∞ 1784Ö’ =∞~°}˜OKå_»∞. HÍx J`«x
z=i ~ÀAÖ’¡ ~åã≤# F ѨÙã¨ÎHõO 1786Ö’ „ѨK«∞iOK«|_çOk. PHõ$`«∞Åx |\˜ì
ÉÏH©ìiÜ«∂Åx qÉèílOz, =sæHõiOzOk W`«_Õ.
H˘xfl ѨÙÅ¡ÖÏ¡QÆ ÉÏ~°∞QÍ LO>Ë, =∞i H˘xfl ã¨iÊÖÏÅÖÏQÆ LO\Ï~Ú. WOH˘xfl
'„ã¨∂¯—Å ÖÏQÆ "≥∞eHõÅ∞ uiy LO\Ï~Ú. ~°∂ѨOÖ’ `Õ_® QÆ=∞xOKå_»∞ QÍx
JO`«Hõ<åfl Ug∞ `≥Å∞ã¨∞HÀÖËHõáÈÜ«∂_»∞.
WHõ¯_Õ F ã¨=∞㨺 Z^Œ∞~°~ÚºOk. Hõ@HõOÖ’ ZO`« ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ#, "Õ∞eq∞
QÍAx fã¨∞‰õΩ<åfl, ^•xfl ZO`« ÉÏQÍ ~°∞kÌ<å, ZO`« f~°∞QÍ =∞Åz<å, ã¨∂HõΔ ‡
^Œi≈xÖ’ HõxÑ≤OKÕ ^Œ$â◊ºO =∞ã¨HõQÍ<Õ LO_Õk. =ÚYºOQÍ ÉÏH©ìiÜ«∂Å ÖÏO\˜
Ju z#fl JOâßÅx K«∂ã¨∞Î#flѨÙÊ_»∞ P =∞ã¨Hõ^Œ#O F P@OHõO JÜÕ∞ºk.
Hõ@HÍÖ’¡Oz „Ѩ™ê~°=∞ÜÕ∞º HÍOu ~ˆ YÅ∞ =OQÆ∞`å~Ú. JO^Œ∞Hˆ Jq ^Œ$âߺxfl
ÃÑOz K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. HÍx JHõ¯_» Jxfl ~°OQÆ∞Å HÍO`«∞Å∂ XˆH q^èŒOQÍ =OQÆ=Ù.
JO>Ë H˘xfl ~°OQÆ∞Ö’¡ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ã¨Ê+¨Oì QÍ HõxÑ≤Oz<å =∞iH˘xfl ~°OQÆ∞Ö’¡ ã¨Ê+¨Oì QÍ
HõxÑ≤OK«=Ù. JO^Œ∞Hˆ ÉÏH©iì Ü«∂ K«∞@∂ì ѨÅ∞=<≥flÅ =∞|∞ƒ`≥~° ÖÏO\˜k HõxÑ≤OKÕk.
UO K≥Ü«∂ºÖ’ Z=iH© J~°÷O JÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
„a@<£Ö’ *’ÃãѶπ *ÏHõû<£ eã¨ì~ü J<Õ F =ºH˜Î Hõ@HÍÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã"å_»∞.
1830Ö’ F™êi W`«QÍ_»∞ Ô~O_»∞ qaè#fl ~°HÍÅ QÍAx HõeÑ≤ Hõ@HÍÅ∞ KÕâß_»∞.
~°OQÆ∞ HÍOu ˆ~YÅx XHÀ¯~°HõO QÍA XHÀ¯q^èŒOQÍ =OKÕk. Ô~O_»∞ ~°HÍÅ
QÍAÅ∞ HÍOux =OKÕ f~°∞ Ѩ~°ã¨Ê~° =ºuˆ~HõOQÍ LO_Õk. nx =Å# XHõ QÍA
=Å¡ Hõey# Ö’áêÅ∞ =∞~À QÍA =Å# ã¨~°∞̉õΩ<Õq. Ѷ¨e`«OQÍ ÃÑ^ŒÌ^Œ~Ú#
^Œ$â◊ºO Jxfl ~°OQÆ∞ÅÖ’#∞ ã¨Ê+¨ìOQÍ HõxÑ≤OzOk. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ
r=âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ ÉÏH©ìiÜ«∂Åx ã¨Ê+¨ìOQÍ K«∂_»QÆeQÍ~°∞.
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 5
 ÉÏH©ìiÜ«∂ ~°HÍÅ∞ 1860ÅÖ’ ÉÏH©ìiÜ«∂Å Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ ÅHõΔ}ÏÅx Ѩijeã¨∂Î =KåÛ_»∞.
"å\˜ PHõ$`«∞Å∞, Ѩi=∂}O, r=# ã¨~°o, PǨ~° qǨ~åÅ∞, =$kú, qÉèí[#
"≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl ѨijeOKå_»∞. "å\˜Ö’ qq^èŒ *Ï`«∞Åx, LѨ*Ï`«∞Åx QÆ∞iÎOz
@∞º|~ü‰õΩºÖ’ã≤ãπ xt`«OQÍ =sæHõiOKå_»∞.
1872Ö’ J`«_»∞ D ÉÏH©ìiÜ«∂ QÆ∞iOz =¸_»∞ qÉèÏQÍÅ`À F ѨÙã¨ÎHõO
~åâß_»∞. `«H¯˜ # r=âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ ∞ ÃÑ^ŒÌ [O`«∞=ÙÅx J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ O`« q=~°OQÍ
D zxfl r"åÅx J^茺ܫ∞#O KÕã≤# "åiÖ’ W`«_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜"å_»∞. P
J^茺ܫ∞<åÅÖ’ #∞O_ç ''ÉÏH©ìiÜ«∂År—— (JO>Ë ÉÏH©ìiÜ«∂#∞ J^茺ܫ∞#O KÕ¿ã
_çѶ‘ÎiÜ«∂ âß„ã¨ÎO J#fl=∂@) J<Õ F H˘`«Î âß„ã¨ÎO ѨÙ@∞ìH˘zÛOk. b"≥<À›H± ÉÏH©ìiÜ«∂x
Hõ#∞‰õΩ¯#fl 200 Uà◊¡ `«~°∞"å`« D âß„ã¨ÎO ѨÙ\˜ìOk.
HÀ<£ `«# ѨÙã¨ÎHÍxfl „ѨK«∞iOKÕ ã¨=∞Ü«∂xˆH ÉÏH©ìiÜ«∂ „áê=ÚYº`« ÉÏQÍ
ÃÑiyOk. HõàH¡◊ ˜ HõxÑ≤OK«#O`« z#fl"Õ J~Ú<å =∞x+≤`À#∞, =∞x+≤ P~ÀQƺO`À#∞
g\˜H˜ KåÖÏ =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨O|O^èŒO LO^Œx `≥eã≤Ok.
HõÅ~å 'Jã¨eq ZHõ¯}∞‚O_ç =KåÛ~Ú?— J#fl „Ѩâ◊fl r=âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ =∞#ã¨∞Ö’¡
[xOK«_»O`À "å\˜ „áê=ÚYº`« ÃÑiyOk.

WÖÏO\˜ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Åx LѨÜ≥∂yOz [~°‡#∞ r=âß„ã¨Î"Õ`«Î ÃѶiì<åO_£

EeÜ«∞ãπ HÀ<£ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx „â◊^ŒúQÍ J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞™êQÍ_»∞. ˆH=ÅO
„áÈ\’A"åÅx =∂„`«"Õ∞ H͉õΩO_® "≥ÚHõ¯Å =O\˜ ÅHõΔ}ÏÅ∞ QÆÅ UHõHõ}r=ÙÅx
‰õÄ_® J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞™êQÍ_»∞. D H˘`«Î~°HõO Hõ}ÏÅ∞ „áÈ\’A"å ÖÏQÍ
Hõ^ŒÅ=Ù. Jq P‰õΩѨK«Û ~°OQÆ∞Ö’ LO\Ï~Ú. K«∞@∂ì ^Œ@ì"≥∞ÿ# QÀ_» LO@∞Ok,
"≥ÚHõ¯ÅH˜ ã¨O|OkèOz# D ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅH˜ ''PÖËæ—— J<Õ ÖÏ\˜<£ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞.
P =∂@H˜ J~°÷O ''ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù <åK«∞.—— ZO^Œ∞HõO>Ë ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù <åK«∞ JÖÏO\˜
Z<Àfl Hõ}ÏÅ ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞.
HÀ<£ P `«~°∞"å`« ÉÏH©ìiÜ«∂ J^茺ܫ∞#OÖ’ x=∞QÆ∞fl_»Ü«∂º_»∞. Wq
„áÈ\’A"å Hõ<åfl, PÖËæ Hõ<åfl ‰õÄ_® KåÖÏ z#flq. ã¨QÆ@∞ ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞
ÃãO\©g∞\~°∞Ö’ 200= =O`«∞ =ÙO@∞Ok. J~Ú<å D H˘`«Î ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å
ã¨Ç¨Ü«∞O`À HÀ<£ "å\˜x ã¨∞ÅÉèíOQÍ K«∂_»QÆeQÍ_»∞.
6 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 7

2. D „H˜=ÚÅ∞ ZHõ¯}∞‚O_ç =KåÛ~Ú?
=∞# K«∞@∂ì =ÙO_Õ ~°Hõ~°HÍÅ r=*Ï`«∞Å∞ Jã¨Å∞ ZHõ¯}∞‚Oz =KåÛ~Ú
J#fl „Ѩâ◊fl ZѨÊ}∞‚O_À L#fl^Õ. ÃÑ^ŒÌ "≥ÚHõ¯Å, [O`«∞=ÙÅ q+¨Ü«∞OÖ’ J~Ú`Õ
ã¨=∞㨺 ÖË^∞Œ . ÃÑ^ŒÌ [O`«∞=ÙÅ∞ "å\˜ ã¨O`å<åxfl HõO\Ï~Ú, ÖË^• QÆ∞_»∞¡ ÃÑ_»`å~Ú.
P QÆ∞_»¡Ö’#∞O_ç Ñ≤Å¡Å∞ |Ü«∞\˜H˜ =™êÎ~Ú. WHõ "≥ÚHõ¯Å~Ú`Õ q`«Î<åÖ’¡Oz
=™êÎ~Ú. „Ѩf "≥ÚHõ¯, [O`«∞=Ù, J^Õ ~°HõO =∞~À "≥ÚHõ¯ #∞O_ç ÖË^• [O`«∞=Ù
#∞O_ç =zÛO^Õ. =∂q∞_ç K≥@∞¡ =∂q∞_ç K≥@¡ #∞O_ç, ‰õΩHõ¯Å∞ ‰õΩHõ¯Å #∞O_ç,
=∞#∞+¨μÅ∞ =∞#∞+¨μÅ #∞O_ç L^Œƒùq™êÎ~°∞.
HÍx ѨÙ~°∞QÆ∞Å, „H˜=ÚÅ ã¨OQÆu "Õ~°∞. Jq ZHõ¯}∞‚O_À T_çѨ_ç#@∞ìQÍ
JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. r=~°ÇÏ≤ `« Ѩ^•~°O÷ #∞O_ç D ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ѨÙ_»`åÜ«∞x H˘O^Œ~∞°
J<Õ"å~°∞. U ã¨Ç¨Ü«∞=¸ ÖˉõΩO_® =∞\˜ì Ö’Oz r=~åâ◊√Å∞ ѨÙ@ìQÆÅ=x
#"Õ∞‡"å~°∞. nx<Õ ''"å@O`«@ J"Õ—— ѨÙ>Ëì (Spontaneous Generation) ã≤^•úO`«O
JO\Ï~°∞.
nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ ‰õΩà◊√§`«∞#fl =∂Oã¨OÖ’ [iˆQ „H˜Ü«∞Åx ¿Ñ~˘¯<Õ"å~°∞.
U ÉÏǨϺ HÍ~°}=¸ ÖˉõΩO_® `«\ÏÅ∞# JO^Œ∞Ö’ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ (maggots)
ѨÙ@∞ìH˘KÕÛq. r=O ÖËx =∂Oã¨O #∞O_ç "å@O`«@ J"Õ D ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ѨÙ\ÏìÜ∞« x
J<Õ"å~°∞.
HÍx 1668Ö’ „á¶êxû™È¯ Ô~_ô J<Õ W\ÏeÜ«∞<£ r=âß„ã¨Î"Õ`«Î F z#fl
„ѨÜ≥∂QÆO KÕÜ«∞^ŒÅKå_»∞. ‰õΩà◊√¡`«∞#fl =∂Oã¨O K«∞@∞ì ZѨÙÊ_»∂ DQÆÅ∞ =Úã≤i
=ÙO\Ï~Ú. |Ǩïâ◊ D ѨÙ~°∞QÆ∞Å L`«ÊuÎH˜ DQÆÅH˜ U^≥·<å ã¨O|O^èŒO LO^Õ"≥∂?
8 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
Ô~_ô `«# „ѨÜ≥∂QÆOÖ’ =∂Oã¨Ñ¨Ù =ÚHõ¯Åx z#fl z#fl ‰õΩO_»ÅÖ’
‰õΩà◊¡xKåÛ_»∞. H˘xfl ‰õΩO_»Å =¸`«Å∞ `≥iKÕ LOKå_»∞. =∞i H˘xfl\˜ g∞^Œ QÍA
QÆ∞_»¤ HõáêÊ_»∞. QÍA QÆ∞_»¤ÖËx ‰õΩO_»Ö’¡H˜ =∂„`«"Õ∞ DQÆÅ∞ „Ѩ"ÕtOK«QÆÅ=Ù.
QÍAQÆ∞_»¤ L#fl ‰õΩO_»Ö’¡H˜ K˘~°|_»ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.
Jxfl ‰õΩO_»Ö’¡#∞ =∂Oã¨Ñ¨Ù =ÚHõ¯Å∞ XˆH q^èŒOQÍ ‰õΩàϧ~Ú. HÍx DQÆÅ∞
"åe# =∂Oã¨Ñ¨Ù =ÚHõ¯Å g∞^Õ Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞ =KåÛ~Ú. QÍA QÆ∞_»¤ L#fl ‰õΩO_»Ö’¡x
=∂Oã¨O ZO`« ‰õΩo§<å ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ =∂„`«O ~åÖË^Œ∞.
‰õΩà◊√§`«∞#fl =∂Oã¨O g∞^Œ DQÆÅ∞ QÆ∞_»∞¡ ÃÑ\ÏìÜ∞« x, P z#fl z#fl QÆ∞_»Ö¡ ’Oz
ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ =ã¨∞<Î åflÜ«∞x ~Ô _ô f~å‡xOKå_»∞. Q˘OQÆo ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ã‘`åHÀHõzÅ∞HõÖÏ¡
=∂i#@∞¡ J^Õ q^èŒOQÍ P =∂Oã¨O ux, D ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ÃÑiy DQÆÖÏ¡ =∂i
ZyiáÈ`å~Ú.
z=iH˜ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ LѨÜ∂≥ yOz =∂Oã¨O g∞^Œ DQÆÅ∞ ÃÑ\˜#ì QÆ∞_»x¡
K«∂_»_®xH˜ gÅ~ÚºOk. JO>Ë „Ѩf r==¸, Jk ѨÙ~°∞QÆ∞ HÍ=K«∞Û, „H˜q∞
HÍ=K«∞Û, =∞~À ѨÙ~°∞QÀ, „H˜"∂≥ ÃÑ\˜#ì QÆ∞_»¡ #∞O_Õ Ñ¨Ù\˜ì LO_®e Jx J#∞HÀ=KåÛ?
„áê}∞Å∞ ZѨÙÊ_»∂ =∞~À „áê}˜ #∞O_Õ Ñ¨Ù_»`å~Ú QÍx „áê}~°Ç≤Ï`« =ã¨∞Î=ÙÅ
#∞O_ç ѨÙ@ì=Ù J#∞HÀ=KåÛ? JO>Ë "å@O`«@ J"Õ Ñ¨Ù_»`åÜ«∞#fl ã≤^•úO`«O
`«Ñ¨Ê#fl =∂>ËQÍ?
r= âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ ∞ D ã≤^•úO`åxH˜ WOK«∞q∞OK«∞ uÖ’^ŒHÍÅ∞ =kÖËã≤ =ÙO_Õ"åˆ~.
HÍx Ô~_ô „ѨÜ≥∂QÆO [iy# H˘O`«HÍÅxˆH b"≥<À›H± ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
ѨÙ~°∞QÆ∞ Hõ<åfl ZO`À ã¨∂HõΔ ‡"≥∞ÿ# r=~åâ◊√Å∞ L<åfl~Ú. =∞i g\˜ ã¨OQÆ`Õq∞\˜?
|Ǩïâ◊ WO`« z#fl „áê}∞Å∞ xs˚= Ѩ^•~°÷O #∞O_ç ѨÙ@ì QÆÅ"Õ"≥∂? D q+¨Ü«∞O
g∞^Œ r= âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ KåÖÏ HÍÅO áê@∞ `«~°˚#Éèí~°˚#Å∞ KÕâß~°∞.
1748Ö’ WOw¡+π r=âß„ã¨"Î `Õ Î« *Ï<£ @~°ƒifiÖò h^è•"£∞ F „ѨÜ∂≥ QÆO KÕâß_»∞.
É’Öˇ_»xfl ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ L#fl =∂O㨠~°ã¨O fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. JO^Œ∞Ö’x
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ K«zÛáÈÜÕ∞=~°‰õÄ P ~°™êxfl ÉÏQÍ =∞iyOKå_»∞. JѨÙÊ_»∞ P
~°™êxfl F ÃÑ^ŒÌ áê„`«Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx JO^Œ∞Ö’H˜ QÍe áȉõΩO_® QÆ\ Qì˜ Í ayOKå_»∞.
áê„`« QÆ\ Qì˜ Í |OkèOz LOk Hõ#∞Hõ |Ü«∞\˜ #∞O_ç ֒ѨeH˜ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
=KÕÛ „Ѩã¨H˜Î ÖË^Œ∞. =¸`« fâßHõ U"≥·<å ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ã¨r=OQÍ HõxÑ≤¿ãÎ Jq
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 9
֒Ѩe #∞O_Õ =zÛ LO_®e. h^è•"£∞ P áê„`«x H˘xfl ~ÀAÅ∞ JÖÏ "˘kÖËâß_»∞. "≥Ú^Œ\’¡ h^è•"£∞ x[OQÍ<Õ ~°™êxfl ÉÏQÍ =∞iyOKå_®? H˘kÌáê\˜ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
`«~°∞"å`« =¸`« fã≤ K«∂¿ãÎ, Jk ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ`À H˜@H˜@ÖÏ_»∞`ÀOk. |uH˜ |@ìHõ\ ˜ì LO_˘K«∞Û. "å\˜x h^è•"£∞ QÆ∞iÎOK«HõáÈ~Ú LO_˘K«∞Û. JÖÏ
DQÆ ^Œâ◊Å∞ q∞ye# H˘xfl „H˜=ÚÅ∞ qÉèí[# K≥Ok =iúe¡ LO_»=K«∞Û.
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx =∞iyOz K«OѨ_®xH˜ ZO`«¿ãѨ٠Ѩ_»∞`«∞O^À 1768Ö’
QÆ∞_»∞¤ J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞™êQÍ_»∞ ã¨ÊÅ¡O*Ïh. H˘xfl „H˜=ÚÅx K«OѨ_»O x[OQÍ<Õ Hõ+¨ìO
Jx QÆ=∞xOKå_»∞. ~°™êxfl Hõhã¨O J~°QÆO@¿ãѨ~Ú<å =∞iyOK«‰õΩO_®
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅhfl K«zÛáÈ`åÜ«∞x J#∞HÀ=_»O á⁄~°ÉÏ@∞ Jx `ÕÖÏÛ_»∞.
Å^≥Ì (=∂QÆ\ò) ѨÙ~°∞QÆ∞^Œâ◊
WѨÙÊ_»∞ h^è•"£∞ KÕã≤# „ѨÜ≥∂QÍxfl W`«_»∞ =∞m§ KÕâß_»∞. D™êi ~°™êxfl
J~°QÆO@‰õΩ ÃÑ·QÍ =∞~°QÆɡ\ ˜ì JѨÙÊ_»∞ =¸`« =¸âß_»∞. JÖÏ KÕã≤#ѨÙÊ_»∞ ~°ã¨O
Z‰õΩ¯= HÍÅO =∞#QÆÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞. JÖÏO\˜ ~°ãO¨ Ö’ =∞m¡ „H˜=ÚÅ∞
ѨÙ@∞ì‰õΩ ~åÖË^Œ∞.
ã¨ÊÖÏ¡Or „ѨÜ≥∂QÆO „ѨHÍ~°O "å@O`«@ Jq ѨÙ@ì_»O LO_»^Œx `ÕeOk.
[~°QÆ<Õ ÖË^Œ#fl@∞ì J=Ù`ÀOk. z#fl z#fl „H˜=ÚÅ∞ ‰õÄ_® W`«~° ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ
#∞O_Õ Ñ¨Ù_»∞`«∞<åfl~Ú.
J~Ú`Õ D q+¨Ü∂« xfl JO^Œ~∂° XѨÙÊHÀÖË^∞Œ . ~°™êxfl =∞iyOK«_O» ã¨ÇϨ [O
HÍ^Œx, Jk „ѨHõ$u q~°∞^ŒúO Jx "åkOKå~°∞. |Ǩïâ◊ QÍeÖ’ =ÙO_Õ U^À
~°™êÜ«∞#O HÍ~°}OQÍ "å@O`«@ Jq ѨÙ_»∞`«∞<åflÜÕ∞"≥∂. |Ǩïâ◊ =∞iyOK«_»O
DQÆ
=Å# P ~°™êÜ«∞#O <åâ◊#=∞=Ù`ÀO^Õ"≥∂. h^è•"£∞ =∞iyOz# Ѩ^ŒúuÖ’ P
~°™êÜ«∞#O Ü≥ÚHõ¯ âı+O¨ H˘OK≥O q∞ye LO^Õ"∂≥ . JO^Œ∞Hˆ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ "å@O`«@
Jq ѨÙ\ÏìÜÕ∞"≥∂. ã¨ÊÖÏ¡Or =∞iyOz# Ѩ^ŒúuÖ’ P ~°™êÜ«∞#O ѨÓiÎQÍ
<åâ◊#=∞=Ù`ÀO^Õ"≥∂.
ZO^Œ∞HõO>Ë =∂Oã¨Ñ¨Ù ~°™êxfl =∞iyOz =∞m¡ K«ÖÏ¡~°x¿ãÎ HÍ¿ãѨ\’¡
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú J#fl q+¨Ü∞« O r=âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ JO^Œ~∂° #"Õ∞‡"å~°∞.
=∞i ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ~°ã¨OÖ’Oz HÍHõ =∞Ô~Hõ¯_ç #∞O_ç =™êÎ~Ú? ~°ã¨OÖ’Oz,
"å@O`«@ J"Õ Ñ¨Ù_»`åÜ«∞#fl ã≤^•úO`åxH˜ ~°∞A=ÙQÍ D Ѷ¨e`åxfl fã¨∞ |Ü«∞@ K«Å¡QÍeÖ’ LO_Õ U^À ~°™êÜ«∞#O ã¨Ç¨Ü«∞O`À ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
‰õΩ<åfl_»∞ h^è•"£∞. Hõhã¨O ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ q+¨Ü«∞OÖ’ D ã≤^•úO`«O x[O Jx ѨÙ_»∞`«∞<åfl~Ú Jx "åà◊¡O`å ÉèÏqOKå~°∞.
#=∂‡_»∞. D q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz F =O^Õà◊√§ "å^ÀѨ"å^•Å∞ ™êQÍ~Ú. z=iH˜
HÍx x[OQÍ<Õ D „ѨÜ∂≥ QÆO =Å¡ q+¨Ü∞« O ã¨Ê+¨Oì QÍ `ÕeO^•? W\ÏeÜ«∞<£ 1858Ö’ „ÃѶOKü ~°™êÜ«∞# âß„ã¨Î"Õ`«Î Å∂~¸ áêâ◊Û~ü D ã¨=∞㨺 g∞^Œ
r=âß„ã¨Î"Õ`«Î Å*Ï˚~À ã¨ÊÅ¡O*ÏhH˜ ZO^Œ∞HÀ #=∞‡HõO ‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞. „ѨÜ≥∂QÆO ѨxK≥Ü«∞º_»O P~°OaèOKå_»∞.
10 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 11
 =ÚO^Œ∞QÍ ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# K«Å¡QÍeÖ’ ‰õÄ_® ÉÏH©ìiÜ«∂ LO\ÏÜ≥∂ ÖË^À WѨÙÊ_»∞ áêâ◊Û~ü ~°™êxfl K«ÖÏ¡~°xKåÛ_»∞. <åà◊O z=~° =¸`« ayOK«ÖË^Œ∞.
Hõ#∞HÀ¯"åÅx K«∂âß_»∞. H˘OK≥O ^Œ∂kx fã¨∞‰õΩx ^•xfl h\’¡ „H˜=ÚÅhfl ѨÓiÎQÍ |Ü«∞@ L#fl QÍeH˜, <åà◊OÖ’ L#fl ~°™êxH˜ =∞^茺 ã¨OѨ~°¯O HõÅQÆxKåÛ_»∞.
<åâ◊#=∞ÜÕ∞ºÖÏ ÉÏQÍ =∞iyOKå_»∞. JÜ«∂ºHõ P ^Œ∂kÖ’ #∞O_ô K«Å¡QÍex |Ü«∞\˜ #∞Op =KÕÛ K«Å¡xQÍe <åà◊OÖ’Oz „Ѩ=Ç≤Ïã¨∂Î ~°™êxfl `åHõQÆÅ^Œ∞.
ѨOÑ≤Oz, P ^Œ∂kx uiy WO^•Hõ =∞iyOz# h\’¡ =ÚOKå_»∞. "≥O@<Õ P h\’¡ QÍe ™ÈHõQÆÅ^Œ∞ QÍx QÍeÖ’x ^èŒ∂o ֒ѨeH˜ „Ѩ"ÕtOK«ÖË^Œ∞. <åà◊OÖ’ H˜O^ŒH˜
ã¨∂HõΔ ‡ „H˜=ÚÅ∞ ѨÙ@∞ì‰õΩ ~å™êQÍ~Ú. =Ú#∞Ѩ٠ÖËx ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ WѨÙÊ_»∞ =OѨ٠uiy L#fl ÉèÏQÆOÖ’ ^èŒ∂o JO`å ¿Ñ~°∞‰õΩOk. P =OѨ٠#∞O_ç ^èŒ∂o
ZHõ¯}∞‚Op =KåÛ~Ú. =∞i QÍeÖ’x ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ^Œ∂kÖ’H˜ „Ѩ"ÕtOz#>Ëì =∞m§ ÃÑ·ÔHH˜¯ *Ï_ôÖ’H˜ „Ѩ"ÕtOK«ÖËHõáÈ~ÚOk.
Hõ^•?
áêâ◊Û~ü K≥Ñ≤ÊOk x[=∞x #=∞‡HõO UO\˜? ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ h\˜Ö’#∞, `«# „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# *Ï_ôÅ`À Å∂~¸ áêâ◊Û~ü
^Œ∂kÖ’#∞ ‰õÄ_® "å@O`«@ Jq ѨÙ\˜ì LO_»=K«∞Û<Õ"≥∂. nxfl ѨsH˜ΔOK«_®xH˜
áêâ◊Û~ü ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ÖËx F ^Œ∂kÑ≤O[Ö’Oz QÍex áÈxKåÛ_»∞. JÖÏ =_»áÈã≤#
QÍex J@∞=O\˜^Õ =∞~À ^Œ∂k Ö’Oz áÈxKåÛ_»∞. P ^Œ∂kx h\’¡ "Õâß_»∞.
D™êi h\˜Ö’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ^˘~°HõÖË^Œ∞. "≥Ú^Œ\ ˜™êi ^Œ∂kÖ’Oz
QÍeáÈxzÛ =_»áÈã≤#ѨÙÊ_»∞ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ áÈÜ«∂~Ú. ~Ô O_»= ^Œ∂kÑ≤O[Ö’#∞,
„ѨHΔÍà◊# KÕÜ«∞|_»¤ h\˜Ö’#∞ =∞m§ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ѨÙ@ìÖË^Œ∞.
P q^èOŒ QÍ áêâ◊Û~ü =∞# K«∞@∂ì QÍÖ’¡ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ `ÕÅ∞`«∂ LO\ÏÜ«∞x,
^è∂Œ o Hõ}ÏÅH˜ J`«∞‰õΩ¯x LO\ÏÜ«∞x x~°∂Ñ≤OKå_»∞. =∞iyOz# =∂Oã¨~™° êxH˜
QÍe ™ÈH˜#ѨÙÊ_»∞ P ~°™êxH˜ QÍeÖ’x ^è∂Œ o Hõ}ÏÅ∞ JO@∞‰õΩO>Ë ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ`À
ã¨OѨ~°¯O U~°Ê_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡<Õ ~°ã¨OÖ’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú.
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ÖËx QÍeH˜ ~°™êxH˜ =∞^茺 ã¨OѨ~°¯O HõeyOK«_»O ZÖÏ
Jx PÖ’zOK«™êQÍ_»∞ áêâ◊Û~ü. JÖÏ KÕã≤#ѨÙÊ_»∞ ~°ã¨OÖ’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
L^ŒƒùqOK«Hõ áÈ~Ú#@ì~Ú`Õ QÍeÖ’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx áÈ+≤OKÕ ~°™êÜ«∞#"Õ∞g∞
ÖË^Œx `ÕÅ∞`«∞Ok. nxfl |\˜ì ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ZѨÙÊ_»∂ W`«~° ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ
#∞O_Õ L`«Ê#fl=∞=Ù`åÜ«∞x, "å@O`«@ Jq ѨÙ@ì_»O J#fl ã≤^•úO`«O `«Ñ¨Êx
`≥Å∞ã¨∞ÎOk.
D q+¨Ü«∞O `ÕÅÛ_®xH˜ áêâ◊Û~ü F K«Hõ¯x „ѨÜ≥∂QÆO KÕâß_»∞. F *Ï_ôÖ’
ã¨QÆO xO_»∞QÍ =∂Oã¨~°ã¨O fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. *Ï_ôÃÑ· #∞O_ç F ã¨#flx á⁄_»"≥·#
<åà◊O |Ü«∞\˜H˜ =™ÈÎOk. D <åà◊O "≥Ú^Œ@ QÍÖ’¡ ÃÑ·H˜ "≥o¡, =∞m¡ H˜O^ŒH˜ =Oy
=∞m¡ ÃÑ·H˜ =OѨ٠uiy =ÙOk.
áêâ◊Û~ü ~°™êxfl =∞iyOK«™êQÍ_»∞. ~°ã¨O "Õ_≥H˜¯ =∞~°∞H˜¯ =ã¨∞ÎO_»QÍ ÃÑ·#∞#fl
ã¨#flx <åà◊OÖ’Oz Pq~°∞¡ ÃÑ·H˘ã¨∞Î<åfl~Ú. P "Õ_çH˜ ~°ã¨OÖ’#∞, ÃÑ·# <åà◊OÖ’#∞
‰õÄ_® ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ Jhfl K«zÛáÈ`å~Ú.
12 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 13
 áêâ◊Û~ü WѨÙÊ_»∞ P ~°™êxfl JÖψQ H˘O`« HÍÅO xÅ= LO_»xKåÛ_»∞. JÖÏ
H˘xfl <≥ÅÅáê@∞ ~°™êxfl xÅ= LOz#ÊѨ\ ˜H© ~°ã¨OÖ’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ѨÙ@ìÖË^Œ∞.
K«Å¡x, |Ü«∞\˜ QÍe, JO^Œ∞Ö’x ~°™êÜ«∞<åÅ∞ ~°™êxfl KÕ~°∞HÀQÆÅ∞QÆ∞ `«∞<åfl,
^èŒ∂o Hõ}ÏÅ∞ KÕ~°∞‰õΩ<ÕO`« =~°‰õΩ, ~°ã¨OÖ’ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ L`«Ê#flO HÍÖË^Œ∞.
WѨÙÊ_»∞ áêâ◊Û~ü *Ï_ô Ü≥ÚHõ¯ <åàÏxfl qiKÕâß_»∞. WѨÙÊ_»∞ ^èŒ∂o ‰õÄ_®
~°™êxfl KÕ~°∞HÀQÆÅ^Œ∞. ~å„uH˜ ~å„u ~°ã¨O xO_® ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ѨÙ@∞ìH˘KåÛ~Ú.
1864Ö’ áêâ◊Û~ü D „ѨÜ∂≥ QÍÅx, "å\˜ Ѷe¨ `åÅx "≥Å_¡ ç KÕâß_»∞. W`«~∞° Å∞
‰õÄ_® J"Õ „ѨÜ≥∂QÍÅx KÕã≤ J"Õ Ñ¶¨e`åÅ∞ á⁄O^•~°∞.
JHõ¯_ç`À ã¨=∞㨺 `ÕeáÈ~ÚOk.rq `«#O`«@ `å#∞ ѨÙ@ì_»O J<Õk ÖË^Œ∞.
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ZѨÙÊ_»∂ W`«~° ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ #∞O_ç ~å=Åã≤O^Õ. r=âß„™êÎxH˜
=¸Åã¨ÎOÉèíO ÖÏO\˜ Ѷ¨e`«O Wk. nO`À áêâ◊Û~üH˜ XHõ q+¨Ü«∞O J~°÷=∞~ÚºOk.
JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ HõxÑ≤OK«x F ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ HõxÑ≤¿ãÎ Jk xâ◊ÛÜ«∞OQÍ =∞Ô~Hõ¯_ç
#∞O_À =zÛ LO_®e. ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ HÍx U^À r=~°Ç≤Ï`« Ѩ^•~°÷OÖ’Oz Jk
L^ŒƒùqOKÕ P™ê¯~°O ÖË^Œ∞.
D Ѩi*Ï˝<åxfl `å#∞ KÕã¨∞Î#fl W`«~° Ѩiâ’^èŒ#Å`À ~°OQÆiOz "≥·*Ï˝xHõ
K«i„`«Ö’<Õ F J`«ºO`« =ÚYº"≥∞ÿ# Pq+¨¯~°} KÕâß_»∞ áêâ◊Û~ü. P Pq+¨¯~°}
"åº^èŒ∞ÅH˜ ã¨O|OkèOz#k.
14 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
3. "åºkè
"åºkè J<Õk „Ѩf =∞x+≤H© ã¨O|OkèOz# ã¨=∞㨺. "åºkè J<Õk Z=iH˜,
ZѨÙÊ_»∞ ™È‰õΩ`«∞O^À Z=~°∂ K≥Ñʨ ÖË~∞° . Hˆ =ÅO XO\’¡ ÉÏQÆ∞ÖË#@∞ì JxÑ≤OK«=K«∞Û,
[fi~°O ~å=K«∞Û, ÖË^• Xà◊§O`å ^Œ^Œ∞Ì~°∞¡ ѨÙ\ÁìK«∞Û. "åºkè =∞$`«∞º=ÙH˜ ‰õÄ_®
HÍ~°}O HÍ=K«∞Û.
XHõiH˜ "åºkè =¿ãÎ Jk W`«~∞° ÅH˜ ‰õÄ_® "åºÑ≤OK˘K«∞Û. P "åºkè L#fl@∞¡O_ç
F T~°O`å, ÖË^• F „áêO`«=∞O`å "åºÑ≤OK«=K«∞Û. H˘xfl "åº^èŒ∞Å∞ J`«ºO`«
„Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ#q.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ 1300Ö’¡ XHõ™êi HÍÅ =∞$`«∞º=Ù (Black Death) J<Õ F
"åºkè Ü«¸~°Ñπ, P„Ѷ≤HÍ, U+≤Ü«∂ JO`å "åºÑ≤Oz ÅHõΔÅ H˘nÌ =∞#∞+¨μÅx
|efã¨∞‰õΩOk. =∂#= K«i„`«Ö’<Õ Jk J`«ºO`« Ѷ∞¨ ’~°"∞≥ #ÿ LѨ„^Œ=O. Ü«¸~°ÑÖπ ’
WOK«∞q∞OK«∞ =¸_»==O`«∞ =∞#∞+¨μÅ∞ ã¨=∞ã≤áÈÜ«∂~°∞.
P ~ÀAÖ’¡ "åºkèH˜ HÍ~°}"Õ∞q∞\’ Z=iH© J~°O÷ HÍÖË^∞Œ . ^ŒÜ∞« ºO Ѩ\Oì˜ ^Œx,
QÍe ™ÈH˜O^Œx WÖÏ U"À =¸_è» #=∞‡HÍÅ∞ K«ÖÏ=∞}˜Ö’ LO_Õq. Ö’HõOÖ’
ÃÑiy# áêѨÉèÏ~åxH˜ ÉèíQÆ=O`«∞_çzÛ# tHõΔ J#∞‰õΩx ã¨iÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl~°∞ H˘O^Œ~°∞.
U^Õ"≥∞ÿ<å "åºkèx JiHõ@ì=K«Ûx =∂„`«O Z=~°∂ TÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. P ''HÍÅ
=∞$`«∞º=Ù—— =∞m¡ ZѨÙÊ_»∞ q~°∞K«∞‰õΩѨ_∞» `«∞O^À Jx a‰õΩ¯ a‰õΩ¯ =∞O@∂ |uˆH"å~°∞.
H˘xfl "åº^èŒ∞ÅÖ’ XHõ qâı+¨O Uq∞@O>Ë XHõ™êi XHõ =∞x+≤H˜ P "åºkè
™ÈH˜O^ŒO>Ë Jk P =∞x+≤H˜ =∞m¡ ™ÈHõ^Œ∞. =∞ã¨∂z QÍx, ''J=∞‡"å~°∞—— QÍx
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 15
 1348Ö’ 'HÍÅ=∞$`«∞º=Ù— JѨC_»∞ ÅO_»<£ gkè
XHõ™êi XHõ =∞x+≤H˜ ™ÈH˜ #Ü«∞"≥∞ÿ#@¡~Ú`Õ, P =∞x+≤H˜ =∞m¡ P "åºkè ZѨÙÊ_»∂
~å^Œ∞. P =∞x+≤H˜ ''~ÀQÆx~À^èŒHõ`«—— ã¨O„Hõq∞OzOk J#fl=∂@. P =∞x+≤ â◊s~°O
P ~ÀQÆO`À áÈ~å_ç P ~ÀQÆO #∞O_ç XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# Éèí„^Œ`åâ◊H˜Îx `«#Ö’
HõeÊOK«∞‰õΩO@∞Ok. P Éèí„^Œ`åâ◊H˜Î H˘<Õflà◊¡áê@∞ K≥‰õΩ¯K≥^Œ~°‰õΩO_® LO@∞Ok.
16 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
JÖÏO\˜ ~ÀQÍÖ’¡ =ÚYºOQÍ ÉÏQÍ „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# ~ÀQÆO =∞ã¨∂z (small
pox). J~Ú`Õ zˆH¯q∞@O>Ë D ~ÀQÆO XHõ™êi =¿ãÎ<Õ P =∞x+≤ ǨÏs J<Õ"å_»∞.
HÍ|\˜ì WHõ Éèí„^Œ`åâ◊H˜Î U~°Ê_ç<å ÖˉõΩ<åfl XHõ¯>Ë. H˘O`«=∞Ok HÀÅ∞‰õΩ<åfl P
~ÀQÆO =Å¡ Xà◊§O`å U~°Ê_»¤ qHÍ~°"≥∞ÿ# =∞K«ÛÅ`À, ÉÏkèOKÕ ‰õΩ~°∞ѨÙÅ`À rq`«
=∞O`å ÉÏ^èŒÑ¨_®eû =KÕÛk. J~Ú`Õ H˘O`«=∞OkH˜ =∂„`«O P ~ÀQÆO H˘kÌQÍ<Õ
™ÈH˜ Z‰õΩ¯= ^Œ∞+¨Êùe`åÅx q_çzÃÑ@ì‰õΩO_® `˘ÅyáÈÜÕ∞k. JÖÏO\˜ =ºH˜ÎH˜
=∞m§ P "åºkè ™ÈHõ‰õΩO_® Éèí„^Œ`å â◊H˜Î U~°Ê_Õk.
Hõ#∞Hõ =∞ã¨∂z Jã¨Å∞ ™ÈHõ‰Ωõ O_® LO_Õ^•x Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯= f„=`«`À ™ÈHõ_"» ∞Õ
#Ü«∞O J#fl@∞ì LO_Õk. `«‰õΩ¯= f„=`«`À =∞ã¨∂z ™ÈH˜#@ì~Ú`Õ WHõ [#‡Ö’
~å^Œ#fl nè=∂ LO_Õk. Jã¨Å∞ ™ÈHõ‰õΩO_® L#fl@ì~Ú`Õ ZѨÙÊ_»∞ ^≥|ƒ
H˘_»∞`«∞O^À##fl ÉèíÜ«∞O x~°O`«~°O LO_Õk.
~ÀQÆ„QÆã¨∞ÎÅH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LO>Ë ~ÀQÆO ™ÈˆH P™ê¯~°O Z‰õΩ¯= J=Ù`«∞O^Œx
=∞#∞+¨μÅH˜ `≥Å∞ã¨∞. JÖÏO@ѨÙÊ_»∞ `«‰õΩ¯= f„=`«`À "åºkè ™ÈH˜ #Ü«∞O
J~ÚáÈ~Ú# "åi ^ŒQÆæ~° LO>Ë =∞Oz^Õ"≥∂? =∞#H© JÖÏ `«‰õΩ¯= f„=`«`À
"åºkè ™ÈH˜ #Ü«∞O J~ÚáÈ`«∞Ok, =∞m§ ZѨÙÊ_»∂ ~å^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ =∞ã¨∂z
L#fl"åi â◊s~°O g∞^Œ LO_Õ F ‰õΩ~°∞ѨÙÖ’H˜ ã¨∂k QÆ∞zÛ, ‰õΩ~°∞ѨÙÖ’x „^Œ=O
ã¨∂k "≥Ú#H˜ JO@∞‰õΩ<åflHõ, P QÆ∞zÛ# ã¨∂k ~ÀQÆO ÖËx "åi K«~°‡Og∞^Œ
QÆ∞K˘ÛK«∞Û. nx<Õ ''W<À‰õΩºÖË+¨<£—— („H˜=ÚÅx JO\˜OK«_»O) JO\Ï~°∞.
HÍx WHõ¯_» z‰õΩ¯ Uq∞@O>Ë `«‰õΩ¯= f„=`« "åºkè ™ÈH˜# "åi âßs~°Hõ
„^Œ"åÅ #∞O_ç "åºkè ÖËx "åiH˜ 'W<À‰õΩºÖË\ò— KÕ¿ãÎ, P Ô~O_»= "åiH˜ ‰õÄ_®
`«‰õΩ¯= f„=`«`À =∂„`«"Õ∞ "åºkè =ã¨∞ÎO^Œ#fl xÜ«∞=∞"Õ∞g∞ ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ D
W<À‰õΩºÖË+¨<£ „Ѩ=∂^ŒO`À ‰õÄ_ç# Ѩx.
1770Ö’¡ Z_»fi~ü¤ *ˇ#fl~ü J<Õ „a\˜+π _®Hõì~°∞ H“áêH±û J<Õ "åºkè g∞^ŒH˜
^Œ$+≤ì =∞~°ÖÏÛ_»∞. Jk P=ÙÅ∞, ^Œ∞#flÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# [O`«∞=ÙÅH˜ =ã¨∞ÎOk Hõ#∞‰õ
^•xHÍ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Wk `«‰õΩ¯= f„=`« =∞ã¨∂zx áÈe# F "åºkè. JO>Ë F
P=Ù #∞O_ç D "åºkè ™ÈH˜`Õ XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ ‰õΩ~°∞ѨÙÅ∞ =zÛ áÈ`åÜ«∞O`Õ. Jã¨Å∞
~ÀQÆO =zÛ#@∞ì ‰õÄ_® Z=iH© `≥b^Œ∞.
*ˇ#fl~ü x=ã≤OKÕ „áêO`åÖ’¡x Ñ¨Öˇ¡@∂i "åà◊§Ö’ D H“áêH±û =zÛ#"å_»∞
J^Œ$+¨ì=O`«∞_»∞ J<Õ #=∞‡HõO XHõ\ ˜ =ÙO_Õk. ZO^Œ∞HõO>Ë Wk =¿ãÎ WHõ =∞ã¨∂z
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 17
~å^Œ∞. 14"Õ∞, 1796Ö’ J`«_Hç ˜ JѨÙÊ_Õ H“áêH±û =zÛ# F J=∂‡~Ú HõxÑ≤OzOk. "≥Ú^Œ\˜ "åH˜û<£ Wã¨∞Î#fl Z_»fi~ü¤ *ˇ#fl~ü q„QÆǨÏO
P"≥∞ KÕu g∞^Œ F ‰õΩ~°∞ѨÙÖ’H˜ ã¨∂k QÆ∞zÛ P ã¨∂k`À ZѨÙÊ_»∂ H“áêH±û QÍx
=∞ã¨∂z QÍx ~åx F ‰õΩ„~å_ç K«~°‡O g∞^Œ wâß_»∞. ‰õΩ„~°"å_çH˜ K«~°‡O g∞^Œ
wã≤# KÀ@ ‰õΩ~°∞Ѩ٠`Õe "≥∞Å¡QÍ H“áêH±û =zÛOk.
‰õΩ„~°"å_çH˜ ѨÓiÎQÍ #Ü«∞O HÍ=_®xH˜ *ˇ#fl~ü 2 <≥ÅÅ∞ Z^Œ∞~°∞K«∂âß_»∞.
J`«_çÖ’ H“áêH±û #∞O_ç ~ÀQÆx~À^èŒHõ`« U~°Ê_çOk. HÍx =∞ã¨∂z #∞O_ç ‰õÄ_®
JÖÏO\˜ x~À^èŒHõ`« U~°Ê_çO^•? Jk `ÕÅ∞ÛHÀ=_®xH˜ *ˇ#fl~ü F „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ#
„ѨÜ≥∂QÆO KÕâß_»∞. =∞ã¨∂z ‰õΩ~°∞ѨÙÖ’ QÆ∞zÛ# ã¨∂kx D ™êi ‰õΩ„~°"å_ç
K«~°‡O g∞^Œ wâß_»∞. ‰õΩ„~°"å_çH˜ =∞ã¨∂z ~åÖË^Œ∞.
W^Õ „ѨÜ≥∂QÆO =∞~À Ô~O_Õà◊¡ `«~°∞"å`« ‰õÄ_® H“áêH±û ™ÈH˜# F J=∂‡~Ú
g∞^Œ KÕâß_»∞. D™êi ‰õÄ_® H“áêH±û ‰õΩ~°∞ѨÙÖ’ QÆ∞zÛ# ã¨∂k`À =∞ã¨∂z ~åx
=∞~À =ºH˜ÎH˜ =∞ã¨∂z #∞O_ç ~ÀQÆx~À^èŒHõ`« =KÕÛ@∞ì KÕâß_»∞.
H“áêH±ûH˜ âß„ã‘ÎÜ«∞ <å=∞O ''"åH©ûxÜ«∂—— JO>Ë ÖÏ\˜<£Ö’ P=Ù Jx J~°÷O.
*ˇ<≥fl~ü ~°∂á⁄OkOz# D Ѩ^ŒúuH˜, JO>Ë =ÚO^Œ∞QÍ H“áêH±û `≥Ñ≤ÊOz P q^èŒOQÍ
=∞ã¨∂zH˜ ~ÀQÆx~À^èŒHõ`« `≥Ñ≤ÊOKÕ Ñ¨^ŒúuH˜ "åH˜û<Õ+¨<£ Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. *ˇ#fl~ü
`«# Ѷ¨e`åÅx `≥eÜ«∞KÕÜ«∞QÍ<Õ P#u HÍÅOÖ’<Õ "åH˜û<Õ+¨<£ Ѩ^Œúu „ѨѨOK«
=∞O`«\Ï J=∞Å∞ J~ÚºOk. "åH˜û<Õ+¨<£ J=∞Öˇ·# „áêO`åÖ’¡ =∞ã¨∂z x~°∂‡eOK«
|_çOk.
J~Ú`Õ W`«~° "åº^èŒ∞Åx P q^èŒOQÍ x~°∂‡eOK«_»O ™ê^茺O HÍÖË^Œ∞. W`«~°
"åº^èŒ∞ÅH˜ `«‰õΩ¯= f„=`« QÆÅ ~°∂áêO`«~åÅ∞ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞.
U^Õ"≥∞ÿ<å D "åH˜û<Õ+¨<£ Ѩ^Œúu`À ~ÀQÆO J<Õk XHõ =∞x+≤ #∞O_ç =∞~À
=∞x+≤H˜ ã¨O„Hõq∞OK«QÆÅ^Œx `≥eã≤áÈ~ÚOk. D `«`«OQÆO QÆ∞iOz H˘O^Œ~°∞
WOHÍ Ö’`«∞QÍ PÖ’zOK«™êQÍ~°∞. JO>Ë "åºkè XHõi #∞O_ç =∞~˘HõiH˜ ™ÈHõ‰Ωõ O_®
PÑ≤`Õ "åºkè ~å‰õΩO_® JiHõ@ì=K«∞Û Hõ^•? Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ JO`«=∞Ok ZO^Œ∞‰õΩ =∞~°}˜ã¨∞Î<åfl~À PÖ’zOK«™êQÍ_»∞
WQÍflãπ Ѷ≤eÑπû Ãã"≥∞‡Öˇ· fi*ò J<Õ Ç¨ÏOˆQiÜ«∞<£ _®Hõì~ü ã¨iQÍæ JÖψQ Ãã"≥∞‡Öˇ· fi*ò. Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ W`«~° ~ÀQÆ∞ÅH˜ zH˜`«û KÕ¿ã _®Hõìˆ~¡ D `«Å∞¡ÅH˜
PÖ’zOKå_»∞. 1840Ö’¡ J`«_»∞ F „Ѩã¨∂u ˆHO„^ŒOÖ’ ѨxKÕ¿ã"å_»∞. JHõ¯_» ‰õÄ_® zH˜`«û KÕ™êÎ~°∞. Wà◊§Ö’ QÆiƒù}© „ã‘ÎÅH˜ ѨÙ~°∞_»∞ áÈ¿ã =∞O„`«™ê#∞Å∞ W`«~°
„Ѩã¨qOz# „ã‘ÎÅÖ’ KåÖÏ=∞Ok Ñ≤Å¡Å∞ ѨÙ@ìQÍ<Õ =∞~°}˜OKÕ"å~°∞. WO\’¡ ~ÀQÆ∞ÅH˜ zH˜`«û KÕÜ«∞~°∞. JO>Ë Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ _®Hõì~°∞¡ W`«~° ~ÀQÆ∞Å #∞O_ç
„Ѩã¨qOz# „ã‘ÎÅ q+¨Ü«∞OÖ’ ™ê^è•~°}OQÍ JÖÏ [iˆQk HÍ^Œ∞. `«Å∞¡ÅH˜ ~ÀQÍxfl KÕ~°"Õã¨∞Î<åfl~å?
18 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 19
 1847Ö’ Ãã"≥∞‡Öˇ·*ò F Pã¨∞Ѩ„uH˜ JkèHÍi JÜ«∂º_»∞. ~Ày ^ŒQÆæiH˜ "≥àı§ Hõ#∞Hõ WHõ "å\˜`À ѨxÖË^Œ∞. K≥_»∞ *Ïu ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞ WHõ PůǨÖòx P=∞¡OQÍ
=ÚO^Œ∞ F |Å"≥∞ÿ# ~°™êÜ«∞xHõ „^•=HõOÖ’ _®Hõì~°∞¡ JO^Œ~°∂ `«=∞ KÕ`«∞efl =∂ˆ~Û֒Ѩ٠K«zÛáÈ`å~Ú.
Hõ_»∞HÀ¯"åÅx xÜ«∞=∞O ÃÑ\Ïì_»∞. D xÜ«∞=∞O J=∞Å∞Ö’H˜ ~åQÍ<Õ Ñ¨iã≤÷`«∞Å∞ "≥·<£ L`«ÊuÎ^•~°∞ʼnõΩ "≥·<£x "Õ_çKÕ¿ã PÖ’K«# #K«ÛÖË^Œ∞. HÍx „Ѩܫ∞uflOz
K«Hõ¯|_®¤~Ú. JѨÊ@∞flO_ç Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ QÆiƒù}© „ã‘ÎÅ∞ =∞~°}˜OK«_»O J~°∞^Œ∞ K«∂âß~°∞. Ѩ^äŒHõO áêiOk. "≥·<£ ѨÙeÜ«∞_»O PyáÈ~ÚOk. "≥·<£ Ѩi„â◊=∞ H˘`«Î
J~ÚºOk. TÑ≤i áÈã¨∞‰õΩOk. ǨxHõ~°"≥∞ÿ# ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx K«OѨ@O HÀã¨O ã¨∞xfl`«OQÍ
HÍx D =º=Ǩ~°O _®Hõì~°¡H˜ #K«ÛÖË^Œ∞. =∂\˜=∂\˜H© KÕ`«∞efl Ѷ¨∂>ˇÿ# "Õ_Kç ¿Õ ã Ѩ^uúŒ <Õ JѨÊ@∞flOp áêâ◊Û~ü ¿Ñ~°∞ g∞^Œ ''áêâ◊Û~Ô *· +Ë <¨ —£ — JO@∂ =KåÛ~°∞.
„^•=HÍÅ`À Hõ_»∞HÀ¯=_»O "åà◊¡H˜ =∞O@QÍ =ÙOk. ÃÑ·QÍ "åàı§ "åºkèx "≥∂ã¨∞ÔHo¡ =∞#O H˘<Õ áêÅ∞ ‰õÄ_® ™ê^è•~°}OQÍ áêâ◊ÛÔ~·*ò KÕÜ«∞|_ç#"Õ.
=∞#∞+¨μefl K«OѨÙ`«∞<åfl~°∞ J#fl PÖ’K«#x ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. Jã¨Å∞ "åà◊¡ "≥·<£ ã¨=∞㨺g∞^Œ áêâ◊Û~ü KÕã≤# Ѩiâ’^èŒ#Å =Å¡<Õ `«=∞O`«@ `å=Ú Ñ¨Ù>Ëì
KÕ`«∞Å g∞^Œ Ug∞ ÖË#ѨÙÊ_»∞ "åºkèx "≥∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞^Õq∞\˜ Jx "åkOKÕ"å~°∞. ã≤^•úO`«O `«Ñ¨Ê#fl |Å"≥∞ÿ# #=∞‡HõO U~°Ê_çOk. Jk x["Õ∞ JÜ«ÚºO>Ë ~¸ãπì
JO`å ‰õÄ_»|Å∞‰õΩ¯x ZÖÏQÀÖÏ ã¨"≥∞‡Öˇ· fi*òx Pã¨∞Ѩ„u #∞O_ç "≥à◊§Q˘\Ïì~°∞. Hõ}ÏÅx K«OÑ≤`Õ ã¨iáÈ^Œ∞. Ô~O_»∞ ~°HÍÅ ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞ =∞m§ ѨÙ@∞ìH˘KÕÛ"Õ.
KÕ`«∞Å∞ Hõ_»∞HÀ¯=_»O =∂<Õâß~°∞. =Ú#∞Ѩ\ ˜ ^Œ∞~°æu =∞m§ `«Å∞¡ÅH˜ `«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. =∞m§ "≥·<£ ѨÙeã≤áÈÜÕ∞k.
Wk x[OQÍ F ã¨=∞¿ãº. HõO\˜H˜ HõxÑ≤OK«xk "åºkèx ZÖÏ "≥∂ã¨∞‰õΩ
áÈ`«∞Ok? D q+¨Ü«∞OÖ’ Z=i<≥·<å XÑ≤ÊOKÕ^≥ÖÏ? Dãπì Hõ}ÏÅ∞
"å@O`«@ Jq ѨÙ>Ëì ã≤^•úO`«O g∞^Œ ѨxK≥Ü«∞ºHõ =ÚO^Œ∞ Å∂~¸ áêâ◊Û~ü
=∞~À =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨=∞㨺 g∞^Œ Ѩx KÕ¿ã"å_»∞.
P ~ÀAÖ’¡ „á¶ê<£ûÖ’ "≥·<£ Ѩi„â◊=∞ ^Œ∞~°=ã¨÷Ö’ =ÙOk. ZO^Œ∞KÕ`«<À "≥·<£
ѨÙeã≤áÈ`ÀOk. <åºÜ«∞OQÍ J~Ú`Õ JÖÏ Ñ¨ÙeÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞. "≥·<£ =~°Î‰õΩʼnõΩ
q∞eÜ«∞#¡ „á¶êO‰õΩÅ∞ #+¨ìO =™ÈÎOk.
1856Ö’ áêâ◊Û~üx D ã¨=∞㨺 g∞^Œ Ѩx K≥Ü«∞º=∞x J_çQÍ~°∞. J`«_»∞
KÕã≤# Ѩ#∞Ö’¡ XHõ\ ˜ "≥·<£x ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ K«∂_»_»O. ~¸ãπì J#|_Õ
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ "≥·<£Ö’ HõxÑ≤OKå~Ú. WO^Œ∞Ö’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë J"Õ
Ѩà◊§~°™êÅÖ’ ÃÑiy P ~°ã¨OÖ’ LO_Õ K«ÔH¯~°x PůǨÅ∞QÍ =∂~°∞™êÎ~Ú.
HÍx ѨÙeã≤# "≥·<£x ѨsH˜ΔOz#ѨÙÊ_»∞ JO^Œ∞Ö’ H˘OK≥O aè#fl"≥∞ÿ# ~°∂áêÅ∞
QÆÅ ~¸ãπì ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú. JO>Ë Ô~O_»∞ ~°HÍÅ ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞
L<åflÜ«∞#fl=∂@. XHõ\ ˜ =∞Ozk, ~Ô O_»=k K≥_∞» k. =∞Ozk K«HÔ ¯~°x PůǨÅ∞QÍ
=∂~°∞ã¨∞ÎOk. K≥_»∞k PůǨÅ∞x XHõq^èŒ"≥∞ÿ# P=∞¡OQÍ (acid) =∂~°∞™ÈÎOk.
"≥·<£x H˘kÌQÍ "≥K«Û *Ëã≤ ~¸ãπì Hõ}ÏÅx ã¨∞ÅÉèíOQÍ K«O¿ÑÜ≥ÚK«∞Û. ѨÓiÎQÍ
`«Ü«∂Ô~·# "≥·<£x H˘kÌQÍ "≥K«Û*ËÜ«∂Åx ã¨∂zOKå_»∞ áêâ◊Û~ü. ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞
K«zÛáÈ`å~Ú. =∞Oz *Ïu ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞ KÕÜ«∂eû# Ѩx JѨÊ\˜ˆH ѨÓ~°Î~ÚOk
20 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 21
 P nè=∂`À<Õ áêâ◊Û~ü `«=∞O`«@ `å=Ú Ñ¨Ù@ì_O» Jã¨OÉè=í O Jx x~°∂Ñ≤OKÕ
`«# „ѨMϺ`« „ѨÜ≥∂QÆO KÕÜ«∞_®xH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl_»∞. r=O ÖËx Ѩ^•~å÷Å Ö’Oz
r=Hõ}ÏÅ∞ ѨÙ@ì=x J`«xH˜Ñ¨ÙÊ_»∞ YzÛ`«OQÍ `≥Å∞ã¨∞.
"≥·<£ g∞^Œ ã¨fiÜ«∞OQÍ KÕã≤# Ѩiâ’^èŒ#Å ^•fi~å áêâ◊Û~ü ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ
"åºÑ≤Î=Å¡ =KÕÛ ã¨=∞㨺Åx J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ HÍã¨ÎO`« ѨÙeã≤#
"≥·<£x =∞Oz "≥·<£Ö’ áÈ¿ãÎ, =∞Oz "≥·<£ ‰õÄ_® ѨÙeã≤áÈ`«∞Ok. PůǨÅ∞x
P=∞¡OQÍ =∂ˆ~Û ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞ =∞Oz "≥<· Ö£ ’ ÃÑiy ^•xfl ‰õÄ_® ѨÙeÜ«∞ɡ_`» å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ "≥·<£x _»Éσ֒¡H˜ áÈã¨∞Î#fl F HÍi‡‰õΩ_ç KÕ`«∞ÅH˜ HÍã¨ÎO`« "≥·<£
JO\˜Ok J#∞‰õΩO^•O. JÖÏO\˜ "≥<· Ö£ ’ PůǨÅ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕ¿ã ~¸ãπì HÍã¨OÎ `«
LO^Œ#∞‰õΩO^•O. HÍi‡‰õΩ_»∞ WѨÙÊ_»∞ J^Õ KÕ`«∞Åx =∞Oz "≥·<£Ö’ =ÚOz`Õ P
K≥_»∞ ~¸ãπì Hõ}ÏÅ∞ =∞Oz "≥·<£Ö’H˜ KÕ~°`å~Ú. =∞Oz "≥·<£ ѨÙeã≤áÈ`«∞Ok.
H˘`«Î "≥·<£ ÉϺKü g∞^Œ ѨxKÕ¿ã =ÚO^Œ∞ HÍi‡‰õΩÅ∞ JO^Œ~°∂ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ
KÕ`«∞Å∞ Hõ_»∞‰õΩ¯O>Ë Wk [~°Hõ¯áÈ=K«∞Û.
_®Hõì~°∞¡ `«=∞ KÕ`«∞ÖÏ~° "åºkèx "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~°∞ Jx Ãã"≥∞‡Öˇ· fi*ò J#flk
JHõΔ~åÖÏ x[O. P "åºkèx "≥∂ã¨∞Î#flk ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ Hõ#∞Hõ Jk HõO\˜H˜
HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞.
JѨÊ\˜ˆH JÖÏO\˜ PÖ’K«#Å∞ áêâ◊Û~ü =∞#ã¨∞Ö’ "≥∞^Œ∞Å∞`«∞<åfl~Ú. HÍx
"åºkèx "≥∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞k ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÖË Jx QÆ\ ˜ì ™êHΔͺ^è•~åÅ∞ ÖˉõΩO_®
K≥Ü«∞ºQÆeyOk UOÖË^Œ∞.
22 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
4. „H˜=ÚÅ∞ – "åº^èŒ∞Å∞
"å@O`«@ Jq ѨÙ>Ëì ã≤^•úO`«O `«Ñ¨Êx x~°∂Ñ≤ã¨∂Î áêâ◊Û~ü „ѨÜ≥∂QÍÅ∞
KÕã¨∞Î#fl HÍÅOÖ’<Õ „á¶ê<£ûÖ’ F f„="≥∞ÿ# ã¨=∞㨺 K≥ň~QÆ∞`ÀOk.
^ŒH˜Δ} „á¶ê<£ûÖ’ =∞Ńs ѨO@ ѨO_çOKÕ"å~°∞. P "≥ÚHõ¯Å P‰õΩÅ∞
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ÅH˜ (silk worms) PǨ~°OQÍ LO_Õq. P Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å QÆ∂_»∞
(cocoons) #∞O_ç Ѩ@∞ì^•~°O f¿ã"å~°∞.
Ѩ @ ∞ì Ѩ i „â◊ = ∞ „ᶠê <£ û H˜ KåÖÏ =ÚYº"≥ ∞ ÿ # Ѩ i „â◊ = ∞. WѨ Ù Ê_» k
<åâ◊#"≥∞ÿáÈ`ÀOk. Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ÅH˜ U^À "åºkè ™ÈH˜ K«zÛáÈ`«∞<åfl~Ú. UO
KÕÜ«∂Ö’ Z=iH© áêÅ∞áÈ=_»O ÖË^Œ∞.
áêâ◊Û~üH˜ Ñ≤Å∞Ѩ٠"≥o¡Ok. "≥·<£ Ѩi„â◊=∞#∞ W`«_Õ P^Œ∞‰õΩ<åfl_»∞. Ѩ@∞ì
Ѩi„â◊=∞#∞ ‰õÄ_® W`«_Õ P^Œ∞HÀQÆÅ_»∞. P #=∞‡HõO`À<Õ „Ѩ`ÕºH˜Oz J`«_çH˜
Hõ|∞~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. 'Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å QÆ∞iOz <å‰õΩ Ñ¨@∞ì=∞x Ѩk =∂@Å∞ ‰õÄ_®
~å=Ù, #<˘flkÖËÜ∞« O_ç— JO@∂ "≥Ú`«∞‰Î Ωõ <åfl_»∞. J~Ú<å J`«<flÕ „áê^èÜ Õ ∞« Ѩ_®¤~∞° .
1865Ö’ áêâ◊Û~ü ^ŒH˜Δ}ÏkQÍ „Ѩܫ∂}˜OKå_»∞. D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ ‰õÄ_®
`«# ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xx LѨÜ≥∂yOKå_»∞. H˘xfl =∞Ńs P‰õΩÅ g∞^Œ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
HõxÑ≤OKå~Ú, =∞i H˘xfl\˜ g∞^Œ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. P ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ L#fl P‰õΩÅ∞
u#fl Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ÅH˜ "åºkè™ÈH˜Ok. "å\˜ â◊s~åÖ’¡ ‰õÄ_® J"Õ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞
^˘iHÍ~Ú.
D ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ã¨r="≥∞ÿ#=x, Jq Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å â◊s~åÖ’¡ ÃÑ~°∞QÆ∞
`«∞<åflÜ«∞x áêâ◊Û~üH˜ `Õ@`≥Å¡=∞~ÚºOk. XHõ ÃÑ^ŒÌ r=OÖ’ LO@∂, ÃÑiˆQ
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 23
=∞~À z#fl r"åxfl Ѩ~å#fl rq (áê~°Ãã·\ò) JO\Ï~°∞. ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞x
Ѩ@∞ì‰õΩx F Ѩ~å#fl rq |`«∞‰õΩ`ÀO^Œ#fl=∂@.
WѨÙÊ_ÕO K≥Ü«∂ºe? "≥·<£x "Õ_çKÕã≤ ~¸ãπì Hõ}ÏÅx K«OáêO. ^•x=Å¡
"≥<· H£ ˜ Ǩx [~°Q^Æ ∞Œ . HÍx Ѩ@∞ìÑÙ¨ ~°∞QÆ∞Åx "Õ_Kç ¿Õ ã,Î ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ K«zÛáÈ`åÜ≥∂
ÖË^À ^Õ=Ù_≥~°∞QÆ∞, Jã¨Å∞ Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ňH =ÚѨÙÊ =ã¨∞ÎOk.
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ rq`«OÖ’ qq^èŒ ^Œâ◊Å∞
Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞
QÆ∞_»∞¡ ÃÑ_»∞`«∞#fl
P_» Ô~Hõ¯Å
ѨÙ~°∞QÆ∞
Ѩ@∞ìѨ~°∞QÆ∞
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞
QÆ∂_»∞/HÍÜ«∞
J~Ú<å ã¨~ˆ . Jq K«zÛáÈ=Åã≤O^Õ. "Õ̂~ ^•i ÖË^∞Œ . "åºkè "åºÑ≤OK«‰Ωõ O_®
=ÙO_®ÅO>Ë p_»Ñ\¨ #ì˜ Ñ¨@∞ìÑÙ¨ ~°∞QÆ∞Åx, =∞Ńs P‰õΩÅx ‰õÄ_® <åâ◊#O K≥Ü∂« ºe.
P~ÀQƺOQÍ L#fl Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å`À#∞, P‰õΩÅ`À#∞ L`«ÊuÎ H˘#™êyOKåe.
JkèHÍ~°∞Å∞ áêâ◊Û~ü =∂@ q<åfl~°∞. Ѩ^äŒHõO ѨxKÕã≤Ok. Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞
xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩOk.
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ =Å¡ "åº^èŒ∞Å∞ =™êÎÜ«∞#fl q+¨Ü«∞O WѨÙÊ_»∞ áêâ◊Û~üH˜ ã¨Ê+¨ì
=∞~ÚºOk. "åºkè JO@∞^•fi~å (contagious), JO>Ë XHõ „áê}˜ #∞O_ç =∞~À
„áê}˜H˜ "åºÑ≤OKÕ QÆ∞}O QÆÅ^≥·`Õ Jk ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ =¸ÅOQÍ =zÛ#^Õ. "åºkèQÆÅ
„áê}˜ #∞O_ç P~ÀQƺ=O`«"∞≥ #ÿ „áê}˜Ö’H˜ ~ÀQÆ„H˜q∞ „Ѩ"tÕ ¿ãÎ "åºkè P~ÀQƺ=O`«"∞≥ #ÿ
rqH˜ ™È‰õΩ`«∞Ok.
^Œy#æ ѨÙÊ_»∞, `«∞q∞‡#ѨÙÊ_»∞ ‰õÄ_® ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ QÍe ^•fi~å "åºÑ≤OK«QÅÆ =Ù.
KÕ`«∞Å ^•fi~å ‰õÄ_® "åºÑ≤OK«QÆÅ=Ù. qã¨i˚`« Ѩ^•~°÷O ^•fi~å ‰õÄ_® "åºÑ≤OK«
QÆÅ=Ù. Wq HõO\˜H˜ HõxÑ≤OK«#O`« z#flq Hõ#∞Hõ J<å~ÀQƺO HõeˆQ =~°‰õΩ Jq
Ö’xH˜ „Ѩ"ÕtOz#>Ëì P =∞x+≤H˜ `≥b^Œ∞.
24 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
W^ŒO`å ã¨Ê+¨ìO KÕã≤# áêâ◊Û~ü ''"åºkè HÍ~°Hõ ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ ã≤^•úO`åxfl——
(germ theory of disease) „ѨuáêkOKå_»∞.
"åºkèx HõÅ∞QÆ*Ë¿ã ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ ÉÏH©ìiÜ«∂<Õ. Jã¨Å∞
=∂=¸Å∞QÍ =∞#O ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞QÍ =º=ǨÏiOKÕk g\˜<Õ. J~Ú`Õ ~ÀQÍÅ∞
`≥KÕÛk XHõ¯ ÉÏH©ìiÜ«∂ =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. ~¸ãπì, „áÈ\’A"å "≥Ú^ŒÖˇ·# `«k`«~°
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ ‰õÄ_® ~ÀQÍxfl HõÅ∞QÆ*ËÜ«∞QÆÅ=Ù.
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ =Å¡ ~ÀQÍÅ∞ =™êÎÜ∞« #flk x["Õ∞ J~Ú<å, „Ѩf ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞
~ÀQÆHÍ~°Hõ"≥∞ÿ#^Õ J#_®xH˜ ÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅÖ’ KåÖÏ z#fl âß`«O
=∂„`«"Õ∞ W`«~° r"åÅH˜ Ǩx Hõey™êÎ~Ú. <ÕÅÖ’, h\˜Ö’, QÍeÖ’ x=ã≤OKÕ
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ KåÖÏ =∞@∞‰õΩ Ç¨xKÕÜ«∞x"Õ. "å\˜Ö’ Z<Àfl =∞x+≤H˜ ZO`À
ѨxH˘™êÎ~Ú ‰õÄ_®. H˘xfl ÉÏH©ìiÜ«∂ =∞\˜ìx ™ê~°=O`«O KÕ™êÎ~Ú. =∞iH˘xfl
K«zÛ# "≥ÚHõ¯efl, [O`«∞ Hõàı|~åÅx ‰õΩà◊¡Éˇ\ ˜ì "å\˜x qq^èŒ áÈ+¨HÍÅ H˜O^Œ
=∂~°∞™êÎ~Ú. P áÈ+¨HÍÅ∞ W`«~° "≥ÚHõ¯ÅH˜, [O`«∞=ÙÅH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_»`å~Ú.
J~Ú`Õ =∞~À ~°HõO "åº^èŒ∞Å∞ L<åfl~Ú. Wq JO@∞ ^•fi~å ~å=Ù. Wq
ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ =Å¡ ~å=Ù.
~ÀQÆO `≥Ñ≤ÊOK«x ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ∞ L<åfl, ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ =Å¡ ~åx ~ÀQÍÅ∞
L<åfl ‰õÄ_®, áêâ◊Û~ü HÍÅOÖ’ `≥eã≤# ~ÀQÍÖ’¡ KåÖÏ =∞@∞‰õΩ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ
=Å¡ =KÕÛ"Õ. Hõ#∞Hõ áêâ◊Û~ü `«# ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ ã≤^•úO`åxfl „ѨuáêkOz#ѨÙÊ_»∞
_®Hõì~°∞¡ ^•xfl QÆ∞iOz Ö’`«∞QÍ PÖ’zOK«™êQÍ~°∞.
JÖÏO\˜ _®Hõì~°¡Ö’ XHõ~°∞ WOw¡+π ^Õâ◊ã¨∞÷_≥·# *’ÃãѶπ eã¨ì~ü. W`«QÍ_»∞
ÉÏH©ìiÜ«∂Åx ã¨Ê+¨ìOQÍ K«∂ɡ@ìQÆÅ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xx xi‡Oz# =ºH˜ÎH˜ H˘_»∞‰õΩ.
áêâ◊Û~ü ã≤^•úO`«O QÆ∞iOz q#fl eã¨ì~üH˜ Ãã"≥∞‡Öˇ· fiãπ =∂@Å∞ *Ï˝Ñ¨HõO =KåÛ~Ú.
|Å"≥∞#ÿ ~°™êÜ«∞<åÅ`À KÕ`∞« Å∞ Hõ_∞» HÀ¯=_»O =Å¡ Kå=ÙÅ∞ `«yáæ È=_®xH˜ HÍ~°}O,
P ~°™êÜ«∞<åÅ∞ KÕ`«∞Åg∞^Œ LO_Õ ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅx K«O¿ÑÜ«∞_»"Õ∞ HÍ=K«∞Û.
1867Ö’ eã¨ì~ü `«# `À\˜ _®Hõì~°∞¡ â◊„ã¨ÎzH˜`«û KÕÜ«∞É’ÜÕ∞ =ÚO^Œ∞ `«=∞
KÕ`«∞Åx, zH˜`«û KÕ¿ã ™ê^èŒ<åÅx |Å"≥∞ÿ# ~°™êÜ«∞<åÅ`À Hõ_»QÍÅx xÜ«∞=∞O
ÃÑ\Ïì_»∞. JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ `«~°K«∂ PѨˆ~+¨<£ q[Ü«∞=O`«O J~Ú<å ~ÀQÆ∞Å∞
[fi~°O`À =∞~°}O˜ KÕ"å~°∞. _®Hõ~ì ∞° ¡ `«=∞ KÕ`∞« Å∞, ™ê^è<Œ åÅ∞ Hõ_∞» HÀ¯=_»O "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\ÏìHõ JÖÏO\˜ Kå=ÙÅ∞ PyáÈÜ«∂~Ú.
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 25
 1870Ö’ „á¶ê<£û Ü«Ú^ŒúOÖ’ =ÚxyáÈ~ÚOk. ^Õâ◊ÉèíH˜ÎѨ~°∞_≥·# áêâ◊Û~ü
Ü«Ú^ŒúOÖ’ KÕ~åÅx J#∞‰õΩ<åfl_»∞. HÍx JѨÊ\˜ˆH J`«x =Ü«∞ã¨∞ 50 ^ŒQÆæ~°
Ѩ_»_»O`À „ÃѶOKü JkèHÍ~°∞Å∞ J`«_»∞ Ü«Ú^•úxH˜ J#~°∞›_»∞ Jx K≥áêÊ~°∞. ÃÑ·QÍ
J`«_ç ¿ã=Å∞ Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞Ö’ Hõ<åfl „ѨÜ≥∂QÆâßÅÖ’<Õ ZO`À J=ã¨~°O. Hõ#∞Hõ
áêâ◊Û~üH˜ Pã¨∞Ѩ„u ÉÏ^茺`«Å∞ JѨÊyOKå~°∞. ÉÏO_ÕlÅx, ™ê^èŒ<åÅx
~°™êÜ«∞<åÅ`À â◊√„ÉèíO KÕÜ«∞=∞x _®Hõì~°¡x áêâ◊Û~ü XuÎ_ç KÕã¨∂Î LO_Õ"å_»∞. P
q^èŒOQÍ áêâ◊Û~ü Z<Àfl „áê}ÏÅ∞ HÍáê_®_»∞.
Ü«Ú^ŒúO `«~°∞"å`« PO„`åH±û J<Õ "åºkè g∞^ŒH˜ áêâ◊Û~ü ^蕺㨠=∞o¡OKå_»∞.
D [|∞ƒ Ѩâ◊√=ÙÅH˜, Q˘„Ô~ÅH˜ =ã¨∞ÎOk. Wk KåÖÏ ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# "åºkè. P
[|∞ƒ`À áÈ~Ú# [O`«∞=ÙÅ Hõàı|~åÅx ѨÓ_çÛ# <ÕÅ ‰õÄ_® P [|∞ƒ`À
‰õΩ`«‰õΩ`«ÖÏ_»∞`«∞#fl@∞ì LO_Õk.
ÉÏH©ìiÜ«∂ÅrH˜ Ñ≤`å=∞Ǩï_≥·# HÀ<£`À ѨxKÕã≤# ~å|~üì HÀH± J<Õ [~°‡<£
_®Hõì~ü LO_Õ"å_»∞. J`«_»∞ ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ ã≤^•úO`åxfl P^è•~°OQÍ KÕã¨∞‰õΩx "åºkè
™ÈH˜# [O`«∞=ÙÅx ѨsH˜ΔOK«_»O „áê~°OaèOKå_»∞. P ~ÀQÍxH˜ HÍ~°}"≥∞ÿ# F
„H˜q∞x Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
P PO„`åH±û ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞ [O`«∞ ^ÕǨxH˜ |Ü«∞@ L#flѨÙÊ_»∞ ^•x K«∞@∞ì
F |Å"≥∞ÿ# QÀ_»x xi‡OK«∞‰õΩO@∞O^Œx Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞ HÀH±. JÖÏO\˜ QÀ_»QÆÅ
ÉÏH©ìiÜ«∂<Õ ''™ÈÊ~ü—— (spore) JO\Ï~°∞. h~°∞, PǨ~°O ÖˉõΩO_® D ™ÈÊ~ü
KåÖÏ HÍÅO =∞#QÆÅ^Œ∞. JO^Œ∞ˆH PO„`åH±û`À K«zÛáÈ~Ú# [O`«∞=ÙÅx
ѨÓ_çÛ#ѨÙÊ_»∞, P =∞\˜ìÖ’ ÉÏH©ìiÜ«∂ ™ÈÊ~°∞¡QÍ rqOKÕq. JHõ¯_ç QÆ_ç¤"Õ∞ã≤#
[O`«∞=ÙÅH˜ P "åºkè ™È‰õΩ`«∂ =ÙO_Õk.
Jk q#fl áêâ◊Û~ü PO„`åH±û`À K«zÛáÈ~Ú# [O`«∞ Hõàı|~åÅx =ÚO^Œ∞
^ŒÇ¨Ï#O K≥Ü«∂ºÅx ã¨∂zOKå_»∞. ^ŒÇ¨Ï#OÖ’ ™ÈÊ~°∞¡ ‰õÄ_® K«zÛáÈ`å~Ú.
áêâ◊Û~üH˜ *ˇ<≥fl~ü „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ ‰õÄ_® QÆ∞~°∞Î<åfl~Ú. XHõ™êi PO„`åH±û =zÛ
|uH˜# [O`«∞=ÙH˜ =∞m¡ PO„`åH±û ~å^Œ∞. PO„`åH±ûx áÈe#, JO`«Hõ<åfl `«‰õΩ¯=
f„=`« QÆÅ "åºkè U^≥<· å LO>Ë, ^•xfl =ÚO^Œ∞ HõÅ∞QÆ*ãË ≤ [O`«∞=ÙÖ’¡ ~ÀQÆx~À^èHŒ `õ «
HõeÊOK«=K«∞Û. ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î J@∞=O\˜ "åºkè Un HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞.
=ÚO^Œ∞QÍ PO„`åH±û ™ÈH˜# [O`«∞=ÙÅ #∞O_ç H˘xfl ÉÏH©ìiÜ«∂x
¿ãHõiOKå_»∞. „Ѩ`ÕºHõ PǨ~°O g∞^Œ "å\˜x áÈ+≤OKå_»∞. JѨÙÊ_»∞ H˘xfl
26 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
ÉÏH©ìiÜ«∂x fã¨∞‰õΩx "Õ_çKÕâß_»∞. Jq ѨÓiÎQÍ K«KÕÛO`«=~°‰õΩ "Õ_çKÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
ã¨QOÆ K«KÛÕ @∞ì "Õ_Kç âÕ ß_»O`Õ. Jq Kå=ÖË^∞Œ , HÍx KÕ= `«yæ ã¨|Î ∞ÌQÍ LO_çáÈÜ«∂~Ú.
D q^èŒOQÍ H©Δ}˜Oz# (attenuated) ÉÏH©ìiÜ«∂x [O`«∞=ÙÅÖ’H˜
ZH˜¯OKå_»∞. P [O`«∞=ÙÅH˜ f„=~°∂ѨOÖ’ "åºkè ã¨O„Hõq∞OK«^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
D H©Δ}˜OK«|_»¤ ÉÏH©ìiÜ«∂ "≥∞Å¡QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. J~Ú<å P [O`«∞ ^ÕǨÅ∞,
ÉÏH©ìiÜ«∂x <åâ◊#O KÕ¿ã áÈ~å@OÖ’, WOHÍ Ç¨xHõ~°"≥∞ÿ# ÉÏH©ìiÜ«∂H˜
„Ѩu‰õÄÅOQÍ Éè„í ^Œ`åâ◊HxΘ , ~ÀQÆx~À^èHŒ `õ x« HõeyOK«∞‰õΩ<åfl~Ú. áêâ◊Û~ü P Ѩ^uúŒ x
J=∞Å∞ KÕã≤ K«∂âß_»∞. Jk =∞O„`«OÖÏ Ñ¨xKÕã≤Ok.
D q+¨Ü«∞OÖ’ 1881Ö’ F ™ê=¸Ç≤ÏHõ ѨsHõΔ U~åÊ@∞ KÕâß_»∞. F Q˘„Ô~Å
=∞O^Œ#∞ fã¨∞‰õΩx "å\˜Ö’ ã¨QÍxH˜ H©} Δ O˜ K«|_»¤ PO„`åH±û ÉÏH©iì Ü«∂ ZH˜¯OKå_»∞.
Q˘„Ô~Ö’¡ ~ÀQÆx~À^èŒHõ`« U~°Ê_ÕO`«=~°‰õΩ Z^Œ∞~°∞K«∂âß_»∞. Jk [iQÍHõ Jxfl
Q˘„Ô~ÅÖ’H˜ ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#, ѨÓiÎ f„=`« QÆÅ PO„`åH±û ÉÏH©ìiÜ«∂ ZH˜¯OKå_»∞.
H˘xfl ~ÀAÖ’¡ PO„`åH±û W<À‰õΩºÖË+¨<£ JO^Œx Q˘„Ô~Å∞ [|∞ƒÑ¨_ç
K«zÛáÈÜ«∂~Ú. W<À‰õΩºÖË+¨<£ JOk# Q˘„Ô~Å∞ P~ÀQƺOQÍ LO_çáÈÜ«∂~Ú.
JѨÊ@∞flOz ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ ã≤^•úO`åxH˜ Z=~°∂ Z^Œ∞~°∞ K≥ѨÊÖË^Œ∞. =ÚYºOQÍ P
ã≤^•úO`«O =Å¡ ~ÀQÍxfl JiHõ>Ëì Ѩ^Œú`«∞Å∞ |Ü«∞@Ѩ_»∞`«∞<åfl~Ú Hõ#∞Hõ _®Hõì~°∞¡
‰õÄ_® H˜‰õΩ¯~°∞=∞#ÖË^Œ∞.
PO„`åH±û ÉÏH©ìiÜ«∂
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 27
 áêâ◊Û~ü `«~∞° "å`« "åºkèH˜ „H˜q∞H˜ =∞^躌 LO_Õ ã¨O|O^è•xfl ÉÏQÍ J^躌 Ü«∞#O
KÕã≤# "åiÖ’ ~å|~üì HÀH± =ÚY∞º_»∞. =∞#∞+¨μÅH˜, [O`«∞=ÙÅH˜ =KÕÛ ~°Hõ~°HÍÅ
"åº^èŒ∞ÅH˜ HÍ~°}=∞ÜÕ∞º ÉÏH©ìiÜ«∂Åx J`«_»∞ "≥^Œ∞‰õΩ`«∂ áÈÜ«∂_»∞.
„Ѩf KÀ@ Z<Àfl ~°HÍÅ ÉÏH©ìiÜ«∂ Hõeã≤ =ÙO_»@O`À "å\˜Ö’ „Ѩ`ÕºH˜Oz
~ÀQÍxH˜ Uk HÍ~°}"≥∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O Hõ+Oì¨ QÍ =ÙO_Õk. „H˜=ÚÅx áÈ+≤OK«_®xH˜
~°™êxH˜ |^Œ∞Å∞, ''JQÆ~ü–JQÆ~ü'' J<Õ F *ˇÅ\˜<£ (gelatin) (lQÆ∞~°∞ÖÏO\˜)
Ѩ^•~å÷xfl "å_»_»O "≥Ú^ŒÖˇ\Ïì_»∞.
K«^Œ∞<≥·#, "≥_»ÖÏÊ\˜ Ñ¨à‹§OÖ’ Ѩiâ◊√^Œú"≥∞ÿ# JQÆ~ü–JQÆ~ü áÈ¿ã"å_»∞. Jk
K«Å|¡ _ç QÆ\ Ñì̃ _¨ kÕ . ÉÏH©iì Ü«∂ L#fl~°™êxfl ^•x g∞^Œ H˘kÌQÍ Ñ¨iKÕ"å_»∞. ã¨#flQÍ
Ѩ~K° _« O» `À Jq WHõ¯_˘Hõ\ ,˜ JHõ¯_˘Hõ\ ˜ JÖÏ ^Œ∂~°^∂Œ ~°OQÍ LO_Õq. ZHõ¯_»∞#flq
JHõ¯_» JQÆ~ü–JQÆ~üÖ’ ÃÑiˆQq HÍx ÃÑ^ŒÌQÍ Hõ^ŒÅÖËHõáÈÜÕ∞q. ZHõ¯_» "Õã≤#
ÉÏH©ìiÜ«∂ JHõ¯_Õ ÃÑiy ÃÑ^ŒÌÜÕ∞ºk. J"Õ HÍHõ "å\˜ =Oâ߉õΩ~åÅ∞ ‰õÄ_® JHõ¯_Õ
=iúÖË¡q. P ã¨O`«uH˜ =¸Åq~å@∞ì J~Ú# ÉÏH©ìiÜ«∂, ^•x ã¨O`«u`À HõÅã≤
=Oâ◊áê~°OѨ~°ºOQÍ XˆHKÀ@ ã≤÷~°x"åã¨O U~°Ê~°K«∞‰õΩ<Õk!
JÖÏ ÃÑiy# ÉÏH©ìiÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅx (colony) HÀH± "Õ~°∞"Õ~°∞QÍ Ñ¨sH˜Δã¨∂Î
=KåÛ_»∞. "å\˜Ö’ U ã¨=∂[O =Å¡ "åºkè HõÅ∞QÆ∞`ÀO^À ѨijeOKå_»∞. WÖÏ
„Hõ=∞OQÍ \©cH˜, HõÅ~åH˜ HÍ~°}ÏÖˇ·# ÉÏH©ìiÜ«∂Åx Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞. ÉÏ¡H± _≥`üH˜
HÍ~°}"≥∞ÿ# ÉÏH©ìiÜ«∂x ‰õÄ_® J^Õ q^èŒOQÍ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
XHõ™êi ~ÀQÆHÍ~°Hõ „H˜q∞ ^˘iHÍHõ ^•x ã¨Ç¨Ü«∞O`À ~ÀQÍxfl JiHõ>Ëì
Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ ~°∂á⁄OkOK«=K«∞Û. áêâ◊Û~ü HõxÃÑ\˜#ì ÉÏH©iì Ü«∂x "Õ_Kç ãÕ ≤ H©}
Δ O˜ Ѩ*¿Ë ã
Ѩ^Œúu XHõ\ ˜. HÀH± ã¨Ç¨ÏK«~°∞_≥·# Zq∞Öò J_ÀÖòÊù á¶ê<£ ɡ„Ç≤ÏOQ∑ J<Õ [~°‡<£
_®Hõì~ü =∞~À Ѩ^Œúux Hõ#∞‰õΩ<åfl_»∞.
~ÀQÍxfl x~Àkèã¨∂Î „áê}˜ `«# ^ÕǨÏOÖ’ HõeÊOK«∞‰õΩ#fl â◊H˜Î ^•x ~°HõÎOÖ’
Hˆ O„nHõiOK«|_ç LO^Œx ɡ„Ç≤ÏOQ∑ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞. ÉÏH©iì Ü«∂ U^À qëêxfl ~°HOÎõ Ö’H˜
"≥Å∞=iOKÕk. J^Õ ~ÀQÍxfl HõÅ∞QÆ*Ë™ÈÎOk. P qëê<Õfl ''\ÏH˜û<£—— JO\Ï~°∞. P
\ÏH˜û<£ #∞O_ç ~°HõΔ}QÍ ~°HõÎOÖ’ `«Ü«∂Ô~·# Éèí„^Œ`å Ѩ^•~å÷xfl ''PO\©\ÏH˜û<£——
JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ F [O`«∞=Ù >ˇ@#ãπ J<Õ ~ÀQÆO`À ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`ÀOk
J#∞‰õΩO^•O. Wk >ˇ@#ãπ ÉÏH©ìiÜ«∂ =¸ÅOQÍ =ã¨∞ÎOk. P [O`«∞=Ù#∞O_ç
H˘OK≥O ~°HõÎO fã¨∞HÀ"åe. P ~°HõÎO g∞^Œ H˘xfl ã¨O™ê¯~åÅ∞ KÕã≤ JO^Œ∞Ö’x
28 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
JQÍ~ü g∞^Œ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl
ÉÏH©ìiÜ«∂ |∂AÅ∞
PO\©\ÏH˜û<£x |Ü«∞\˜H˜ fÜ«∂e. WѨÙÊ_»∞ P PO\©\ÏH˜û<£x ~ÀQÆO QÆÅ
[O`«∞=ÙÖ’H˜ ZH˜¯¿ãÎ ^•x x~À^èŒHõ â◊H˜Î U~°Ê_»∞`«∞Ok. WѨÙÊ_»∞ P [O`«∞=ÙÖ’H˜
>ˇ@#ãπ ÉÏH©iì Ü«∂ ZH˜¯Oz<å ‰õÄ_® ^•xH˜ >ˇ@#ãπ ~å^Œ∞. P [O`«∞=ÙH˜ `å`å¯eHõ
~ÀQÆx~À^èŒHõ`« U~°Ê_»∞`«∞Ok.
J^Õ q^èŒOQÍ W`«~° "åº^èŒ∞ÅH˜ ‰õÄ_® PO\©\ÏH˜û#∞¡ ~°∂á⁄OkOK«QÆÅ=∂
Jx PÖ’zOKå_»∞ ɡ„Ç≤ÏOQ∑. P ~ÀAÖ’¡ `«~°K«∞ Ñ≤Å¡ÅH˜ =KÕÛ "åºkè _çѶ‘ÎiÜ«∂.
ɡ„Ç≤ÏOQ∑, J`«_ç q∞„`«∞_»∞ áêÖò ZǨÏi¡H± J<Õ =∞~À [~°‡<£ _®Hõì~ü, _çѶ‘ÎiÜ«∂
ÉÏH©ìiÜ«∂x [O`«∞=ÙÖ’¡H˜ ZH˜¯Oz, P [O`«∞=ÙÅ ~°HÍÎxfl fã¨∞‰õΩ<Õ"å~°∞. P
~°HõÎOÖ’ _çѶ‘ÎiÜ«∂ PO\©\ÏH˜û<£ LO@∞Ok.
P q^èŒOQÍ 1892Ö’ ÃÑ^ŒÌ "≥∂`å^Œ∞Ö’ _çѶ‘ÎiÜ«∂ PO\©\ÏH˜û<£
`«Ü«∂~°~ÚºOk. D =∞O^Œ∞ Ñ≤Å¡ÅH˜ _çѶ‘ÎiÜ«∂ ~å‰õΩO_® HÍáê_»_»"Õ∞ HÍHõ,
=zÛ# Ñ≤Å¡ÅH˜ #Ü«∞O KÕ™ÈÎOk ‰õÄ_®. „Hõ=∞OQÍ =∞#∞+¨μÖ’¡ _çѶ‘ÎiÜ«∂ ÉèíÜ«∞O
áÈ~ÚOk.
ÉÏH©ìiÜ«∂ g∞^Œ ZǨÏi¡H± =∞~À q^èŒOQÍ ^ŒO_»Ü«∂„`« "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞.
|Ǩïâ◊ ~ÀQÆHÍ~°Hõ „H˜q∞x x~°∂‡eOKÕ ~°™êÜ«∞<åÅ∞ L<åflÜÕ∞"≥∂. "å\˜x ~ÀyÖ’H˜
ZH˜¯¿ãÎ ~ÀyH˜ Ǩx HõÅQƉΩõ O_® P „H˜q∞x =∂„`«"∞Õ <åâ◊#O KÕ™êÎÜ∞Õ "≥∂. 1909Ö’
PiûÊù#g∞<£ J<Õ =∞O^Œ∞#∞ J`«_∞» , J`«x ã¨ÇϨ K«~∞° Å∞ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞. Jk ã≤Ñe≤¶ ãπ
J<Õ ~ÀQÍxfl HõÅ∞QÆ*Ë¿ã ÉÏH©ìiÜ«∂x <åâ◊#O KÕ™ÈÎOk.
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 29
 qq^èŒ~°HÍÅ ÉÏH©ìiÜ«∂
#∂º"≥∂xÜ«∂
qiy# áêÅÖ’ ÉÏH©ìiÜ«∂
ÃãÑ≤ìH± "≥·„aÜ≥∂ãπ
QÍe J=ã¨~°O ÖËx ÉÏH©ìiÜ«∂
áêâ◊Û~ü, HÀH±, ɡ„Ç≤ÏOQ∑, ZǨÏi¡H± "≥Ú^ŒÖˇ·# "åi HÍÅO #∞O_ç, =∞Ô~<Àfl
PO\©\ÏH˜û#∞¡ ~°∂á⁄OkOK«|_®¤~Ú. Z<Àfl~°HÍÅ ÉÏH©iì Ü«∂x K«OѨQÅÆ =∞O^Œ∞Å∞
Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞. WkQÍHõ ~ÀQÆ x~À^èŒHõ`«H˜ Ѩiâ◊√„Éèí`« ZO`« J=ã¨~°"≥∂ =∞#∞+¨μÖ’¡
J=QÍǨÏ# ÃÑ~°QÆ™êyOk. KÕ`«∞Å∞ â◊√„ÉèíOQÍ LO_®e, Ѩiã¨~åÅ∞ Ѩiâ◊√„ÉèíOQÍ
LOK«∞HÀ"åe. PǨ~°O ã¨fiK«ÛùOQÍ LO_®e. h~°∞ x~°‡ÅOQÍ LO_®e. =º~å÷Åx
*Ï„QÆ`«ÎQÍ áêˆ~Ü«∂e. D Ѩ^Œú`«∞Åhfl ~ÀQÆHÍ~°Hõ „H˜=ÚÅH˜ Hõà‹¡O "Õ™êÎ~Ú.
WÖÏO\˜ J=QÍǨÏ#`À „ѨѨOK«OÖ’ JO@∞"åº^èŒ∞Å Éˇ_»^Œ KåÖÏ =∞@∞‰õΩ
`«yæOk. D ~ÀAÖ’¡ ÉÏ¡H±_≥`ü =∞#g∞^Œ ^ŒO_»Ü«∂„`« KÕã¨∞ÎO^Œ#fl ÉèíÜ«∞O ÖË^Œ∞.
áÈh KÕã≤<å ^•O`À ZÖÏ áÈ~å_®Ö’ WѨÙÊ_»∞ _®Hõì~°¡H˜ `≥Å∞ã¨∞.
JO`Õ HÍ^Œ∞. ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ ‰õÄ_® HõxÑ≤OK«#O`« Ju ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ
=Å¡ =KÕÛ ~ÀQÍÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú. JÖÏO\˜ Ju ã¨∂HõΔ ‡„H˜=ÚÅ =Å¡ =KÕÛ F
~ÀQÆO`À WѨÙÊ_»∞ áêâ◊Û~ü áÈ~å@O „áê~°OaèOKå_»∞.
30 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
5. Ju z#fl „H˜=ÚÅ∞
''ˆ~cãπ—— J`«ºO`« ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# "åºkè. P "åºkè ™ÈH˜# ‰õΩHõ¯Ö’¡ "åºkè
"≥∞^Œ_∞» H˜ ™È‰õΩ`«∞Ok. P ‰õΩHõ¯Å∞ <À\’¡Oz #∞~°QÅÆ ∞ Hõ‰Ωõ ¯`«∂ ^˘iH˜# "åà◊O¡ ^Œih
Hõ~°∞ã¨∞ÎO\Ï~Ú. "å\˜x Ñ≤zÛ‰õΩ‰õ¯Å∞ JO@∂O\Ï~°∞. Jq =∞#∞+¨μÅx Hõi¿ãÎ
Ô~O_»∞ "å~åÅ∞ uiˆQã¨iH˜ "åiH˜ "åºkè ™È‰õΩ`«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë „H˜=ÚÅ∞
"≥∞^Œ_»∞#∞ KÕ~°∞HÀ=_®xH˜ JO`« HÍÅO Ѩ_»∞`«∞Ok. Jk [iQÍHõ WHõ P =∞x+≤H˜
ˆ~cãπ "åºkè`À =∞~°}O `«Ñ¨Ê^Œ∞.
D "åºkèx J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ ZO`À Hõ$+≤ KÕâß_»∞ áêâ◊Û~ü. J`«_»∞,
J`«x J#∞K«~°∞Å∞ ^˘iH˜# „Ѩf Ñ≤zÛ ‰õΩHõ¯x Ѩ@∞ì‰õΩ<åfl~°∞. "å\˜x Hõ>Ëìã≤ "å\˜
<À\’¡Oz =KÕÛ #∞~°QÆx ¿ãHõiOKå~°∞. (Wk KåÖÏ „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# Ѩx.) P
#∞~°QÆx ‰õΩO^Õà◊¡Ö’H˜ ZH˜¯Oz UO [~°∞QÆ∞`«∞O^À K«∂âß~°∞.
‰õΩO^Õà◊¡H˜ ‰õÄ_® "åºkè ™ÈH˜Ok HÍx JO^Œ∞‰õΩ KåÖÏ HÍÅO Ѩ\ ˜ìOk.
JѨÙÊ_»∞ áêâ◊Û~ü <Õ~°∞QÍ P #∞~°QÆx ‰õΩO^Õà◊¡ "≥∞^Œà◊¡Ö’H˜ ZH˜¯Oz K«∂âß_»∞.
D™êi "åºkè zǨflÅ∞ `«fi~°QÍ HõxÑ≤OKå~Ú.
P q^èŒOQÍ É’Öˇ_»xfl "åºkè ™ÈH˜# ‰õΩO^Õà◊√§ `«Ü«∂~°Ü«∂º~Ú. WѨÙÊ_ÕO
K≥Ü«∂ºe? PO„`åH±û ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞`À KÕã≤#@∞ì D ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞x ‰õÄ_®
H©Δ}˜OѨKÕÜ«∞=KåÛ? áêâ◊Û~ü „Ѩܫ∞uflOz K«∂âß_»∞. [|∞ƒÑ¨_»¤ ‰õΩO^Õà◊¡Ö’ „H˜q∞
"≥∞^Œ_»∞Ö’#∞, "≥#∞fláê=ÚÖ’#∞ LOk. XHõ™êi F "≥#∞fláê=Úx fã≤ ^•xfl
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 31
H˘kÌQÍ "≥K«ÛKÕâß_»∞. ~ÀE F z#fl =ÚHõ¯x HÀã≤ ѨHõ¯# ÃÑ\˜ì, q∞QÆ`å ÉèÏQÍxfl
"Õ_çKÕã¨∂Î =KåÛ_»∞.
D q^èOŒ QÍ qq^èŒ =º=^è∞Œ Å áê@∞ =~°∞ã¨QÍ "Õ_ç KÕã#≤ "≥#∞fláê=Ú =ÚHõ¯Å∞
q∞yÖÏ~Ú. XHÀ¯ =ÚHõ¯x "Õ~°∞ "Õ~°∞QÍ „^Œ=OÖ’ <å#ɡ\ ˜ì, P „^Œ"åxfl "Õ~°∞
"Õ~°∞ ‰õΩO^Õà◊¡Ö’H˜ ZH˜¯OKå~°∞. =ÚHõ¯x ZO`« Z‰õΩ¯= HÍÅO "Õ_çKÕ¿ãÎ ^•x #∞O_ç
=zÛ# „^Œ " åxfl ZH˜ ¯ Oz# ‰õ Ω O^Õ \ ’¡ JO`« `« ‰ õ Ω ¯= f„=`« ` À "åºkè
„Ѩã¨∞Êù@=∞~ÚºOk. Ô~O_»∞ "å~åÅ áê@∞ "Õ_çKÕã≤# =ÚHõ¯ =Å¡ Jã¨Å∞ "åºkè
™ÈHõ<Õ ÖË^Œ∞.
HÍx ^•x =Å¡ [O`«∞=ÙH˜ ~ÀQÆx~À^èHŒ `õ « U~°Ê_»∞`«∞O^•? áêâ◊Û~ü P q^èOŒ QÍ
H©Δ}˜OK«|_»¤ ˆ~cãπ „H˜q∞x F P~ÀQƺ=O`«"≥∞ÿ# ‰õΩHõ¯Ö’H˜ ZH˜¯OKå_»∞. ‰õΩHõ¯H˜
ˆ~aãπ ~åÖË^Œ∞. JѨÙÊ_»∞ P ‰õΩHõ¯x ˆ~cãπ L#fl =∞~À ‰õΩHõ¯`À ÉÏ@∞ XˆH É’#∞Ö’
ÃÑ\Ïì_∞» . ~Ô O_»∞ ‰õΩHõ¯Å∞ HÍ\Ï¡_∞» ‰õΩ<åfl~Ú. [|∞ƒÑ¨_¤» ‰õΩHõ¯ =∞Oz ‰õΩHõ¯x HõizOk.
JѨÙÊ_»∞ =∞Oz ‰õΩHõ¯x |Ü«∞\˜H˜ fã≤ ^•x QÍÜ«∂ÅH˜ zH˜`«û KÕã≤ Hõ@∞ìHõ\Ïì~°∞.
P ‰õΩHõ¯‰õΩ ˆ~cãπ ~åÖË^Œ∞.
nxfl =∞x+≤ g∞^Œ ѨsH˜ΔOK«_»O ZÖÏ? `≥eã≤ `≥eã≤ P~ÀQƺOQÍ L#fl
=∞x+≤Ö’H˜ „H˜q∞x ZH˜¯OK«ÖËO Hõ^•? J~Ú`Õ 1885 AÖˇ· 4= `Õn <å_»∞
*’ÃãѶπ "≥∞ÿã¨ì~ü J<Õ 9 Uà◊§ JÉσ~Úx áêâ◊Û~ü ^ŒQÆæiH˜ ǨÏ_®=Ù_çQÍ `≥KåÛ~°∞.
W`«}˜‚ F Ñ≤zÛ ‰õΩHõ¯ ÉÏQÍ HõizOk.
*’ÃãѶπ #~åÅH˜, "≥∞^Œ_»∞H˜ „H˜q∞ áêH˜`Õ Ñ≤Ö¡"å_çH˜ =∞~°}O `«Ñ¨Ê^Œ∞ Jx
áêâ◊Û~üH˜ `≥Å∞ã¨∞. „ѨÜ≥∂QÍ`«‡HõOQÍ U^≥·<å KÕã≤<å *’ÃãѶπH˜ áÈ~ÚO^ÕO ÖË^Œ∞.
HÍx KÕ¿ã^Õ^À `«fi~°QÍ KÕÜ«∂e. `«# =^ŒÌ L#fl „H˜=ÚÅÖ’ Jxfl\˜Hõ<åfl Z‰õΩ¯=
H©Δ}˜Oz# „H˜=ÚÅx Ñ≤Å¡"å_çÖ’H˜ ZH˜¯OKå_»∞.
XHõ ~ÀA Py =∞iHÍã¨Î `«‰Ωõ ¯= H©}Δ O˜ z# „H˜=ÚÅx ZH˜¯OKå_»∞. ~ÀA~ÀAH©
"≥∞ÿã¨ì~ü Ö’H˜ WOHÍ WOHÍ Z‰õΩ¯= f„=`« QÆÅ „H˜=ÚÅx ZH˜¯ã¨∂Î =KåÛ_»∞ áêâ◊Û~ü.
JÖÏ 11= ~ÀAH˜ ѨÓiÎ f„=`« QÆÅ ˆ~cãπ „H˜=ÚÅx ZH˜¯OKå_»∞. Ñ≤Å¡"å_çH˜
ˆ~cãπ ~å<ÕÖË^Œ∞.
Å∂~¸ áêâ◊Û~üH˜ Wk =∞~À Jã¨=∂# q[Ü«∞O. HÍx WHõ¯_À z#fl u~°HÍã¨∞
LOk. ˆ~cãπ g∞^Œ `«#∞ KÕã≤# Ѩiâ’^èŒ#Ö’¡ ˆ~cãπH˜ HÍ~°}"≥∞ÿ# Uq^èŒ"≥∞ÿ# H˘`«Î
ÉÏH©ìiÜ«∂ QÍx, „H˜q∞ QÍx ZѨÙÊ_»∂ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞.
32 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞
=∞i ã¨∂HõΔ ‡„H˜q∞ ã≤^•úO`«O `«Ñ¨Êx J#∞HÀ"åÖÏ? ÖË^Œ∞. P q+¨Ü«∞OÖ’
áêâ◊Û~üH˜ ã¨O^ÕÇϨ O U HÀâß<å ÖË^∞Œ . ~ˆ cãπ XHõi #∞O_ç =∞~˘HõiH˜ JO@∞`«∞Ok.
JO>Ë ~ÀQÆHÍ~°Hõ JOâßxfl U^À "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`ÀO^Œ#fl=∂@. Jk HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞
JO>Ë J^Õ^À ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ ‰õÄ_® HõxÑ≤OK«#O`« ã¨∂HõΔ ‡"≥∞#ÿ „H˜q∞ JÜ«ÚºO_®e.
=∞iH˘xfl "åº^èŒ∞Ö’¡ ‰õÄ_® W^Õ x[=∞~ÚºOk. ™ê‡ÖòáêH±û, zÔH<£áêH±û,
W<£Ñ¶¨Ó¡Ü≥∞<å˚ W=hfl HÍHõ ã¨~°fi ™ê=∂#ºOQÍ =KÕÛ [Å∞|∞H˜ ‰õÄ_® HÍ~°}"≥∞ÿ#
„H˜q∞ Uq∞\’ Z=iH© `≥b^Œ∞. "å\˜ „H˜=ÚÅ∞ =∞s z#flq J#fl=∂@.
=∞#∞+¨μňH HÍHõ W`«~° r=~åâ◊√ÅH˜ ™ÈˆH H˘xfl "åº^èŒ∞Å q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_®
W^Õ x[=∞~ÚºOk. L^•Ç¨Ï~°}H˜ á⁄Q͉õΩ "≥ÚHõ¯ÅH˜ XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# `≥QÆ∞Å∞ Ѩ\ ˜ì
"≥ÚHõ¯Å P‰õΩÅ∞ "˘_çeáÈÜÕ∞q. P `≥Q∞Æ Å∞ Ѩ\ #ì̃ P‰õΩÅ g∞^Œ ™ÈÊù@HõÑÙ¨ =∞K«ÛÖÏ¡
U"À K«∞Hõ¯Å∞ `ÕÖËq. JO^Œ∞ˆH D "åºkèH˜ ''\’ÉÏHÀ "≥∂™ê~ÚH±—— "åºkè J<åfl~°∞.
~°+¨º<£ âß„ã¨Î"Õ`«Î _çq∞„\© W"å<À=㑯 ^•x „H˜q∞ HÀã¨O J<Õfi+≤Oz
qѶ¨Å∞_»Ü«∂º_»∞. `≥QÆ∞Å∞ Ѩ_»¤ "≥ÚHõ¯Å P‰õΩÅx Ñ≤O_ç fã≤# ~°ã¨O =Å¡ =∞Oz
"≥ÚHõ¯ÅH˜ `≥QÆ∞Å∞ Ѩ>Ëìk. HÍx P ~°ã¨OÖ’ Uq^èŒ"≥∞ÿ# „H˜g∞ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞.
W"å<À=㑯 P ~°™êxfl =_»É’ã≤ K«∂âß_»∞. Juz#fl Hõ<åflÅ∞#fl [Öˇ_¡ Ö» ’Oz
~°™êxfl áÈxKåÛ_»∞. Jq ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈xÖ’ ‰õÄ_® HõxÑ≤OK«#O`« z#fl Hõ<åflÅ∞.
P Hõ<åflÖ’Oz áêi# ~°ã¨OÖ’Oz „H˜=ÚÅ∞ `˘ÅyáÈ"åe. JÖÏ =_»áÈã≤#
~°ã¨O =Å¡ `≥QÆ∞Å∞ ~å‰õÄ_»^Œ∞.
W=<À=㑯 Ju z#fl Hõ<åflÅ∞ LO_Õ áÈiûÖË<£ (porcelain) `À KÕã≤#
[Öˇ¡à◊¡x LѨÜ≥∂yOKå_»∞. 1892Ö’ J`«_»∞ `≥QÆ∞Å∞ Ѩ\ ˜ì# P‰õΩÖ’¡Oz fã≤#
~°™êxfl P [Öˇ¡_»`À =_»áÈâß_»∞. ZO`« z#fl „H˜q∞ ‰õÄ_® P [Öˇ¡_»x ^•@ÖË^Œ∞
J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
HÍx P #=∞‡HõO ==∞‡~ÚOk. JÖÏ =_»áÈã≤# ~°™êxfl =∞Oz "≥ÚHõ¯Å
P‰õΩÅ g∞^Œ K«e¡`Õ P P‰õΩÅH˜ ‰õÄ_® '\ÁÉÏHÀ "≥Ú™ê~ÚH±— "åºkè ™ÈH˜Ok. P
„H˜=ÚÅ∞ ZÖÏ LO\ÏÜ≥∂ QÍx, P áÈÔ~ûÖË<£ [Öˇ¡_» Hõ<åflÅ Hõ<åfl ã¨∂HõΔ ‡"≥∞ÿ#q
JÜ«ÚºO_®e J#fl "åã¨=Î O W=<À=㑯 Hõà^¡‹ ∞Œ @ HõxÑ≤™ÈÎOk. JO`« z#fl „H˜=ÚÅ∞
LO\ÏÜ«∞x J`«_»∞ TÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. xã¨Ê $ǨÏ`À P =∂~°æOÖ’ Ѩiâ’^èŒ#
q~°q∞OK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 33
 1898Ö’ =∂iì#ãπ qÖˇ¡O ɡ·*ˇiOH± J<Õ _»Kü =$HõΔ âß„ã¨Î"Õ`«Î ‰õÄ_® J^Õ J~Ú`Õ \ÁÉÏHÀ "≥Ú™ê~ÚH± "åºkèH˜ HÍ~°}"≥∞ÿ# „H˜=ÚÅ∞ áÈÔ~ûÖË<£
„ѨÜ≥∂QÆO KÕã≤ K«∂âß_»∞. J`«_»∞ ‰õÄ_® á⁄Q͉õΩ "≥ÚHõ¯ P‰õΩÅx Ñ≤O_ç, ~°ã¨O [Öˇ¡_»Ö’Oz *ÏiáÈÜÕ∞O`« z#fl=x W`«_»∞ XѨÙÊHÀ_®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl_»∞.
fã≤ P ~°™êxfl áÈÔ~ûÖË<£ [Öˇ¡_»Ö’ =_»áÈâß_»∞. P ~°ã¨O =Å¡ =∞Oz "≥ÚHõ¯ÅH˜ |Ǩïâ◊ P „H˜=ÚÅ∞ h\˜ J}∞=ÙÅ JO`« Ѩi=∂}OÖ’ L<åflÜ≥∂"≥∂. Hõ#∞Hõ
`≥QÆ∞Å∞ Ѩ_»∞`«∞O^Œx J`«_»∞ ‰õÄ_® QÆ=∞xOKå_»∞. h\˜ J}∞=ÙÅ∞ ^Œ∂~°QÆeˆQ@O`« HõO`«Ö’Oz D „H˜=ÚÅ∞ ‰õÄ_® ^Œ∂i
*ÏiáÈ`åÜÕ∞"≥∂.
"≥·~°ãπÅ∞
"≥ÚHõ¯Ö’¡Oz =KÕÛ q+¨Ñ¨Ói`« ~°™êxH˜ ''"≥·~°ãπ—— Jx ¿Ñ~°∞Ok. `≥QÆ∞Å∞
™ê‡ÖòáêH±û Ѩ\ ˜ì# á⁄Q͉õΩ "≥ÚHõ¯Å #∞O_ç fã≤# ~°ã¨O =∞Oz "≥ÚHõ¯ÅH˜ `≥QÆ∞Å∞ `≥™ÈÎOk
Hõ#∞Hõ ^•xH˜ ''"≥·~°ãπ—— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. „Hõ"Õ∞Ñ‘ P ¿Ñ~°∞ P ~°ã¨OÖ’ LO_Õ Ju
z#fl „H˜=ÚÅH˜ ÃÑ\˜ì# ¿Ñ~°∞QÍ Ñ¨i}q∞OzOk.
=∞i D "≥·~°ãπÅ∞ ZO`« z#flq? x[OQÍ<Õ Jq h\˜ J}∞=ÙÅ Hõ<åfl
ÃÑ^ŒÌq HÍ"å? KåÖÏ HÍÅO =~°‰õΩ nxH˜ ã¨=∂^è•#O Z=iH© `≥bÖË^Œ∞. 1931Ö’
qeÜ«∞O *’ÃãѶπ ZÖ’Êù~ü¤ J<Õ „a\˜+π âß„ã¨Î"Õ`«Î D ã¨=∞㨺x Ѩiâ’^èŒ#H˜
fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. áÈÔ~ûÖË<£ [Öˇ¡_»Ö’ Hõ<åfl z#fl Hõ<åflÅ∞#fl [Öˇ¡_» fã¨∞‰õΩO>Ë ZÖ
LO@∞O^À PÖ’zOKå_»∞.
áÈeÜ≥∂ áÈÔ~ûÖË<£H˜ |^Œ∞Å∞ J`«_»∞ H˘Ö’_çÜ«∂<£ (collodion) "å_®_»∞. D
H˘Ö’_çÜ«∂<£ ÃãÖ’¿Ñ¶<£ =O\˜ ã¨#flx áê~°^Œ~°≈Hõ"≥∞ÿ# á⁄~°. JO^Œ∞Ö’ Ju z#fl
Hõ<åflÅ∞ LO\Ï~Ú. H˘Ö’_çÜ«∂<£x `«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã Ѩ^Œúux |\˜ì D Hõ<åflÅ
Ѩi=∂}O =∂~°∞`«∞Ok. P Hõ<åflÅx WOHÍ WOHÍ z#flq KÕã¨∂Î áÈ=K«∞Û.
ÉÏH©ìiÜ«∞"£∞ Ѩi=∂}OÖ’ #∂~À=O`«∞ Ѩi=∂}O QÆÅ Hõ<åflÅ∞ L#fl
\ÁÉÏHÀ "≥Ú*Ï~ÚH± H˘Ö’_çÜ∂« <£ á⁄~° Ö’Oz "≥~· ã° π ~°™êxfl áÈxKåÛ_»∞. P H˘Ö’_çÜ∂« <£x "å_ç#ѨÙÊ_»∞
h~°∞ |Ü«∞\˜H˜ áÈ~ÚOk QÍx "≥·~°ãπ W=`«ÖË LO_çáÈ~ÚOk. JÖÏ |Ü«∞\˜H˜
=zÛ# ~°ã¨O =Å¡ "åºkè HõÅ∞QÆÖË^Œ∞.
JO>Ë "≥·~°ãπ ˆ~}∞=ÙÅ∞ ÉÏH©ìiÜ«∂ Hõ<åfl z#fl"Õ J~Ú<å h\˜ J}∞=ÙÅ
Hõ<åfl ÃÑ^ŒÌ=#fl=∂@.
`«~°∞"å`« 1930ÅÖ’ F H˘`«Î~°HõO ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞. g\˜Ö’¡
HÍOuH˜ |^Œ∞Å∞ ZÖ„HÍì#∞¡ J<Õ =¸ÅHõ}ÏÅx "å_»∞`å~°∞. ™ê^è•~°}
W<£Ñ¶¨Ù¡Ü≥∞O*Ï ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ Z#fl_»∂ K«∂ѨÖËx Ju z#fl =ã¨∞Î=ÙÅx D ZÅ„HÍì<£
ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å∞ K«∂ѨQÆeQÍ~Ú. ZÅ„HÍì<£ ã¨∂HõΔ ‡^Œi≈#∞Å ã¨Ç¨Ü«∞O`À z=iH˜
âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∞ "≥·~°ãπÅx K«∂_»QÆeQÍ~°∞.
34 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 35
 \ÁÉÏHÀ "≥Ú™ê~ÚH± "åºkèx HõÅ∞QÆ*¿Ë ã "≥~· ã° π F z#fl Q˘@ìOÖÏ =ÙO@∞Ok.
^•x á⁄_»=Ù ã¨QÆ@∞ ÉÏH©ìiÜ«∂Ö’ ã¨QÆO LO@∞Ok. KåÖÏ ã¨#flQÍ LO@∞Ok.
WÖÏO\˜ 7,000 "≥·~°ãπÅx F ÉϺH©ìiÜ«∂Ö’ Ѩ\ ˜ìOKÕÜ≥ÚK«∞Û.
WOHÍ z#fl "≥~· ã° Åπ ∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú. Ü≥∞Ö’¡ Ѷ=‘ ~ü "≥~· ã° Åπ ∞ ZO`« z#fl=O>Ë
JÖÏO\˜q 40,000 F ÉÏH©ìiÜ«∂Ö’ Ѩ_»`å~Ú.
"≥·~°ãπÅ∞ „Ѩ`ÕºHõ ™ê^èŒ<åÅ`À `«Ñ¨Ê K«∂_»ÖË#O`« z#fl"Õ J~Ú<å "å\˜
QÆ∞iOz *Ï„QÆ`«ÎQÍ =ÙO_®e. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ [~ÚOK«|_»¤ "åºkè J~Ú# ™ÈÊù@HõO
(™ê‡Öò áêH±û) "≥·~°ãπ =Å¡ =KÕÛ^Õ.
QÆ`« 125 Uà◊√¡QÍ [iy# Ѩiâ’^èŒ#Å =Å¡ <Õ_»∞ =∞#∞+¨μÅ∞ =Ú#∞Ѩ\ ˜
Hõ<åfl P~ÀQƺOQÍ, n~å…Ü«Ú+¨μ¬`À |`«∞‰õΩ`«∞<åfl~°∞. áêâ◊Û~ü HÍÖÏxH˜ =ÚO^Œ∞
ã¨QÆ@∞ J"≥∞iHõ<£, ÖË^• Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ 40 Uà◊√¡ |uˆH"å~°∞. D ~ÀAÖ’¡ ã¨QÆ@∞
rq`«HÍÅO 70 Uà◊¡H˜ ÃÑiyOk.
áêâ◊Û~ü `«k`«~°∞Å Hõ$+≤ =Å¡ =∞#Ö’ „Ѩu XHõ¯~°O J^Œ#Ѩ٠PÜ«Ú+¨μ¬
áÈã¨∞‰õΩx ã¨∞YOQÍ |`«∞‰õΩ`«∞<åflO.

36 v ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ ã¨∂Hõ;„H˜=ÚÅ∞ v 33
"≥Å : ~°∂. 25/–
„Ѩ^èŒ=∞ zH˜`«û
~°K«~Ú`« : _®II q. „|Ǩ‡Ô~_ç¤
ǨωõΩ¯Å∞ : ~°K«~Ú`«q
„Ѩ^èŒ=∞ =Ú„^Œ} : 2000
kfifÜ«∞ =Ú„^Œ} : 2006
`«$fÜ«∞ =Ú„^Œ} : "Õ∞, 2007
„Ѩ`«∞Å ã¨OYº : 3000
"≥Å : ~°∂. 25/–
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ :
[# q*Ï˝# "ÕkHõ
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK«∞~°}Å qÉèÏQÆO
WO\˜ <≥O. 8–1–6, ÉÏÖÏr~å=Ù ¿Ñ@,
`≥<åe–522 202
á¶È<£ : 94405 03061

_®II q. „|Ǩ‡Ô~_ç¤
„Ѩ*Ï "≥·^ŒºâßÅ,
Z<£.ÃÇÏKü.–7, ÅH©Δ ‡Ñ¨Ù~°O áÈãπì,
^Œ∂áê_»∞ – 518 218.
Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡
á¶È<£ : 08518–237766

=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<£û,

1–9–1126/a,
P*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£–20.
á¶È<£ : 040–2767 8411