Thorikos: A Picture in Pottery
Roald Docter, Patrick Monsieur,
Margarita Nazou, Winfred van de Put,
Koen Van Gelder
T he scientific excavations in Thorikos since
1963 have yielded enormous amounts of pot-
tery, both fragmentary and intact (Mussche 1998:
9). A glance at excavations in and around Athens
shows that this is not exceptional, as a cross-section
of pottery found in the city itself shows (Parlama &
Stampolidis 2000). The excavations in Thorikos are
exceptional in covering several types of archaeolog-
ical contexts: settlement, industrial installations,
necropoleis and sanctuaries. Chronologically, the
ceramics range from the end of the Neolithic pe-
riod (c. 5300-3200 BC) till Late Antiquity (6th cen-
tury AD). Part of this pottery repertoire has already
been published in the preliminary and final exca-
vation reports; part is presently being studied and
prepared for publication. In this chapter we offer a
general and chronological overview of the ceramic
repertoire in Thorikos.
The Bronze Age
The Bronze Age pottery from Thorikos has been
comparatively well and abundantly preserved and
therefore constitutes a major source of information
on the site’s prehistory. Pottery specialists have
studied its chronological, techno-functional and
socioeconomic dimensions for more than a cen-
tury, trying to reconstruct the history of Thorikos’
Bronze Age communities. These studies have given
evidence of human activity at the site already from
the Late Neolithic (c. 5300-4500 BC)
and Final Neolithic (c. 4500-3200 BC)
and throughout the Early Bronze Age
(c. 3200-2000 BC). Two excavated ar-
eas, both unstratified, have produced d
pottery of these periods:
a. A small deposit from square I53 c5
on top of the Velatouri (Spitaels 1982)
contained Final Neolithic decorated d α) Μία μικρή απόθεση από το ανασκα-
pottery (scoops, red and pattern-bur-
nished bowls and jars) and undecorat-
ed coarse pottery (baking pans). Thiss
pottery has also been studied petro-
graphically and a local origin of the Fig. 14
Fig. 14. A Lefkandi-I – Kastri wheel-made bowl from Mine No. 3 illustrating
the changes in pottery technology at the end of the Early Bronze Age (Inv. No.
TC3M.180; photo Margarita Nazou).
Θορικός: Από την οπτική της κεραμικής
Roald Docter, Patrick Monsieur,
Margarita Nazou, Winfred van de Put,
Koen Van Gelder
Ο ι επιστημονικές ανασκαφές στο Θορικό από το
1963 έχουν αποδώσει τεράστιες ποσότητες κεραμι-
κής, σε θραύσματα αλλά και σε ακέραια μορφή (Mussche
1998: 9). Μία ματιά στις ανασκαφές εντός Αθήνας και
γύρω από αυτή δείχνει ότι αυτό δεν αποτελεί εξαίρεση,
όπως έχει φανεί από ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα κερα-
μικής που έχει βρεθεί μέσα στην ίδια την πόλη (Parlama
& Stampolidis 2000). Οι ανασκαφές στο Θορικό είναι
εξαιρετικής σημασίας καθώς καλύπτουν αρκετούς τύπους
αρχαιολογικών πλαισίων: οικισμό, βιομηχανικές εγκατα-
στάσεις, νεκροπόλεις και ιερά. Χρονολογικά, η κεραμική
καλύπτει μία περίοδο από το τέλος της Νεολιθικής επο-
χής (περ. 5300-3200 π.Χ.) έως την Ύστερη Αρχαιότητα
(6ος αιώνας μ.Χ.). Μέρος από αυτό το ρεπερτόριο της κε-
ραμικής έχει ήδη δημοσιευτεί σε αρχικές και τελικές ανα-
σκαφικές εκθέσεις. Ένα άλλο τμήμα της βρίσκεται αυτή
τη στιγμή στο στάδιο της μελέτης και της προετοιμασίας
για δημοσίευση. Σε αυτό το κεφάλαιο προσφέρουμε μία
γενική και χρονολογική επισκόπηση του φάσματος της
κεραμικής στο Θορικό.
Η Εποχή του Χαλκού
Η κεραμική της Εποχής του Χαλκού από το Θορικό
είναι πλούσια σε ποσότητα και σχετικά καλά διατηρη-
μένη, οπότε αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για
την προϊστορία της θέσης. Οι ειδικοί επί της κεραμικής
έχουν μελετήσει τις χρονολογικές, τεχνο-λειτουργικές
και κοινωνικο-οικονομικές διαστάσεις της για περισσό-
τερο από έναν αιώνα, προσπαθώντας να ανασυνθέσουν
την ιστορία των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού
στο Θορικό. Αυτές οι μελέτες παρέχουν ενδείξεις για
ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιο-
χή ήδη από την ύστερη Νεολιθική (περ.
5300-4500 π.Χ.) και την Τελική Νεολιθι-
κή εποχή (περ. 4500-3200 π.Χ.) και καθ’
όλη τη διάρκεια της πρώιμης Εποχής
του Χαλκού (περ. 3200-2000 π.Χ.). Δύο
ανεσκαμμένες περιοχές, αμφότερες μη
στρωματογραφημένες, έχουν αποδώσει
κεραμική αυτών των περιόδων:
φικό τετράγωνο Ι53 c5 στην κορυφή του
λόφου Βελατούρι (Spitaels 1982) περιείχε
κεραμική της Τελικής Νεολιθικής με δι-
ακόσμηση (εγχάρακτες /σέσουλες/, φιά-
Εικ. 14
Εικ. 14. Αγγείο του τύπου Λευκαντί-Καστρί καταστευασμένο με χρήση κερα-
μικού τροχού από τη Στοά 3. Είναι εμφανείς οι αλλαγές της τεχνικής στο τέλος
της πρώιμης Εποχής του Χαλκού (αρ. ευρ. TC3M.180, φωτογραφία Μαργαρίτα
Νάζου).
42
clays has been suggested (De Paepe 1982);
b. Mine No. 3 yielded a quantitatively important
pottery assemblage that shows a rich typological
and chronological range, covering the Late and Fi-
nal Neolithic and all the Bronze Age phases (Spi-
taels 1984). Through macroscopic observations on
Early Bronze Age pottery from Mine No. 3 both lo-
cal pottery (schist-tempered and micaceous fabrics)
and possible imports such as ‘talc ware’ have been
identified. At the end of the Early Bronze Age, the
potter’s wheel was introduced experimentally in the
manufacturing of open bowls (fig. 14).
Pottery technology changed in the Middle Bronze
Age (c. 2000-1600 BC), as the potter’s wheel came
into frequent use. The excavated pottery from the
Middle Bronze Age settlement around the top of
the Velatouri and from Mine No. 3 indicates the
f lourishing of pottery production. Grey Minyan
and Mattpainted pottery are the most frequent
decorated wares, occurring with shapes such as the
one-handled cup (Servais 1967: 22-3). Still, the use
of the wheel did not include all shapes, as demon-
strated by the presence of coarse hand-made pot-
tery (Servais 1967: 22-3).
During the Late Bronze Age or Mycenaean period
(c. 1600-1100 BC), the pottery ref lects the wealth of
Attica’s most important Mycenaean centre (Kaka-
voyianni 2008: 44). Completely preserved vessels
have mainly been found in funerary contexts and
some of these are real masterpieces (Servais 1968
and 1969). The fragmentary Mine No. 3 assemblage,
again, provides the main published corpus of Myc-
enaean pottery in Thorikos (Spitaels 1982b). Ac-
cording to Mountjoy’s study (Mountjoy 1995), this
pottery can be divided into two distinct groups.
A larger group belongs to a transitional Late Hel-
ladic III B2/IIIC-Early horizon and increases our
knowledge of a phase which is not well represented
elsewhere. Common shapes are the deep bowl and
the stirrup jar, decorated with f loral and geometric
motifs. A smaller group dates to the advanced Late
Helladic III C-Middle, if not to the Late Helladic III
C-Late phase. The large presence of tripod cook-
ing pots, dippers and pouring vessels is specifically
associated with mining activities, in a procedure
whereby first boiling and then cold water was used
for cracking the rock and extracting the ore (see
also the chapter by Robert Laffineur in the present
volume).
The Early Iron Age
Within the Protogeometric and Geometric pot-
tery from Thorikos one can distinguish two chron-
ological groups: the Late Protogeometric (LPG; c.
975-c. 900 BC) - Middle Geometric I (MG I; before
c. 850-c. 800 BC) pottery on one hand and the Late
Geometric (LG; c. 760-700 BC) pottery on the other.
43
λες ή κλειστά αγγεία με ερυθρή στιλβωτή και στιλβω-
τή με γραμμικά σχέδια διακόσμηση) και αδιακόσμητη
χονδροειδή κεραμική (μαγειρικά αγγεία). Σε αυτή την
κεραμική έχει γίνει και πετρογραφική μελέτη και έχει
προταθεί ότι ο πηλός είναι τοπικής προέλευσης (De
Paepe 1982).
β) Η Στοά 3 απέδωσε μία ποσοτικά σημαντική συγκέ-
ντρωση κεραμικής, που παρουσιάζει μεγάλη τυπολογι-
κή και χρονολογική διαφοροποίηση, η οποία καλύπτει
την ύστερη και τελική Νεολιθική και όλες τις φάσεις της
Εποχής του Χαλκού (Spitaels 1984). Με μακροσκοπικές
παρατηρήσεις σε κεραμική της πρώιμης Εποχής του
Χαλκού από τη Στοά 3 έχει αναγνωριστεί τοπική κερα-
μική (πηλοί με προσμείξεις σχιστόλιθου και μαρμαρυ-
γία) και πιθανές εισαγωγές, όπως «πηλοί που περιέχου
τάλκη». Στο τέλος της Πρώιμης Εποχής του Xαλκού
εισάγεται πειραματικά ο κεραμεικός τροχός για την κα-
τασκευή φιαλών (Εικ. 14).
Η τεχνολογία της κεραμικής άλλαξε στη Μέση Επο-
χή του Χαλκού (περ. 2000-1600 π.Χ.), καθώς άρχισε να
γίνεται συχνή χρήση του κεραμικού τροχού. Η κεραμική
που ανασκάφηκε στον οικισμό της Μέσης Εποχής του
Χαλκού γύρω από την κορυφή του λόφου Βελατούρι και
στη Στοά 3 καταδεικνύει την άνθηση της παραγωγής
αγγείων. Τεφρά μινυακά και αμαυρόχρωμα αγγεία είναι
τα πιο συχνά διακοσμημένα είδη, που απαντώνται σε
σχήματα όπως κύπελλο με μία λαβή (Servais 1967: 22-
3). Η χρήση του τροχού δεν περιλαμβάνει ακόμη όλα τα
σχήματα, όπως φαίνεται από την παρουσία χονδροει-
δούς χειροποίητης κεραμικής (Servais 1967: 22-3).
Κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού ή Μυκηναϊκή
περίοδο (περ. 1600-1100 π.Χ.), η κεραμική αντανακλά
τον πλούτο του πιο σημαντικού μυκηναϊκού κέντρου
της Αττικής (Kakavogianni 2008: 44). Ακέραια σωζόμε-
να αγγεία έχουν βρεθεί κυρίως σε ταφικά σύνολα και
ορισμένα από αυτά είναι πραγματικά αριστουργήμα-
τα (Servais 1968 και 1969). Επίσης, το αποσπασματι-
κό σύνολο της Στοάς 3 παρέχει το κύριο δημοσιευμέ-
νο υλικό μυκηναϊκής κεραμικής στο Θορικό (Spitaels
1982b). Σύμφωνα με τη μελέτη της Mountjoy (1995)
αυτά τα αγγεία μπορούν να χωριστούν σε δύο διαφο-
ρετικές ομάδες. Μία μεγαλύτερη ομάδα ανήκει σε μια
μεταβατική Υστεροελλαδική ΙΙΙΒ2/ΙΙΙΓ-Πρώιμο ορίζο-
ντα και ενισχύει τη γνώση μας για μία φάση, η οποία
δεν αντιπροσωπεύεται καλά αλλού. Τα κοινά σχήμα-
τα είναι η βαθιά φιάλη και ο ψευδόστομος αμφορέας,
με διακόσμηση φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων. Μία
μικρότερη ομάδα χρονολογείται στην προχωρημένη
Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ-Μέση, αν όχι στην Υστεροελλαδι-
κή IIIΓ-Ύστερη φάση. Η αφθονία σε τρίποδα μαγειρικά
σκεύη, κουτάλες και αγγεία με προχοή συνδέεται ειδικά
με μεταλλευτικές δραστηριότητες, κατά τις οποίες αρ-
χικά καυτό νερό και στη συνέχεια κρύο χρησιμοποιού-
νταν για να διαρραγεί το πέτρωμα και να εξορυχτεί το
μετάλλευμα (βλ. επίσης το κεφάλαιο από τον Robert
Laffineur στον παρόντα τόμο).
Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου
Η Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική κεραμική του
Θορικού μπορεί να χωριστεί σε δύο χρονολογικές ομά-
δες: στην ύστερη Πρωτογεωμετρική (ΥΠΓ, περ. 975-περ.
The first group consists mainly of settlement mate-
rial, the second group chief ly of funerary material.
One late MG I amphora is the only find dated to the
intermediate period. The pottery from a rich tomb,
found not far from the western Cemetery before the
start of the Belgian excavations, now in the Brit-
ish School at Athens (McDonald 1961), dates to the
first period. To this general phase also belongs the
pottery from a still unpublished grave of the second
half of the ninth century BC, excavated by the team
from Liège in 2007 (see also the chapter by Koen
Van Gelder in the present volume). Both periods
are well represented in Thorikos. The pottery is not
substantially different from that of Athens, as usual
in Attica, with a number of specific exceptions (Van
Gelder 2000). However, the quality of the Thorikos
finds rarely matches that of the best ceramic of
Athens (Agora, Kerameikos and Dipylon).
The absence of Early Geometric I (EG I; c. 900-
875 BC) ceramic in the early period is remarkable.
As the latest LPG was found together with Early
Geometric II (EG II) and early MG I pottery, it is
clear that in Thorikos Late Protogeometric pottery
was still in use at a time when EG I pottery was
(also) used in northern Athens. However, the same
kind of very late Protogeometric pottery was also
found in Athens. To what extent this kind of pot-
tery remained in use during EG
II cannot be established. Several
giant skyphoi (mostly with a ridge
on the foot), typical for the lat-
est phase of Protogeometric, have
been found at Thorikos. Also typ-
ical are the more modest, black
painted skyphoi and cups belong-
ing to types that are otherwise
mostly decorated: this contrast
is due to functional or contextual
differences (pottery from a set-
tlement vs. pottery from cemeter-
ies). They appear, however, side
by side with decorated vessels,
bearing the ‘classical’ PG and EG/
MG motifs (concentric circles, Fig. 15
multiple zigzags, meanders etc.)
(fig. 15).
Nearly all LG pottery found at
Thorikos was produced outside
the workshops of the “classical
tradition”. Most LG pottery is
black painted or decorated with
geometric motifs: birds and files
of birds (fig. 16). A number of
vases carry a figural decoration,
e.g. two horses attached to a caul-
dron or a manger, a man leading a
Fig. 15. Early Geometric oinochoe, 875-850 BC (Inv. No. TC64.470).
Fig. 16. Late Geometric skyphos, c. 735 BC (Inv. No. TC68.192).
900 π.Χ.) – Μεσογεωμετρική Ι (ΜΓΙ, πριν περ. 850-περ.
800 π.Χ.) κεραμική από τη μία μεριά, και στην Υστερο-
γεωμετρική από την άλλη (ΥΓ, περ. 760-700 π.Χ.). Στην
πρώτη ομάδα ανήκει υλικό προερχόμενο, κυρίως, από
οικισμό, ενώ στη δεύτερη κυρίως ταφικό υλικό. Ένας
ύστερος ΜΓ Ι αμφορέας είναι το μόνο εύρημα που
χρονολογείται στη μεταβατική περίοδο. Στην πρώτη
περίοδο χρονολογείται η κεραμική ενός πλούσια κτε-
ρισμένου τάφου, ο οποίος βρέθηκε κοντά στο Δυτικό
νεκροταφείο πριν την έναρξη των βελγικών ανασκα-
φών και σήμερα βρίσκεται στη Αγγλική Σχολή στην
Αθήνα (McDonald 1961). Σε αυτή τη γενική φάση ανή-
κει, επίσης, και η κεραμική ενός αδημοσίευτου ακόμη
τάφου του δεύτερου μισού του 9ου αιώνα π. Χ., που
ανασκάφτηκε από την ομάδα της Λιέγης το 2007 (βλ.
επίσης το κεφάλαιο από τον Koen Van Gelder στον
παρόντα τόμο). Αμφότερες περίοδοι αντιπροσωπεύ-
ονται επαρκώς στο Θορικό. Όπως είναι το σύνηθες
στην Αττική, η κεραμική δεν διαφέρει ουσιαστικά από
εκείνη των Αθηνών, εκτός ορισμένων ειδικών περι-
πτώσεων (Van Gelder 2000). Ωστόσο, η ποιότητα των
ευρημάτων του Θορικού σπανίως εγγίζει εκείνην των
καλύτερων αθηναϊκών αγγείων (Αγοράς, Κεραμεικού
και Διπύλου).
Η απουσία πρώιμης Γεωμετρικής Ι (περ. 900-875 BCE)
κεραμικής στην πρώιμη περίοδο είναι αξιοσημείωτη.
Καθώς τα ύστερα ΥΠΓ έχουν βρεθεί μαζί με πρώιμα
Γεωμετρικά ΙΙ και πρώιμα ΜΓ Ι αγγεία, είναι σαφές ότι
στο Θορικό η ύστερη Πρωτογεωμετρική κεραμική βρι-
σκόταν ακόμη σε χρήση όταν η ΠΓ Ι
κεραμική χρησιμοποιούνταν (επίσης)
στη βόρεια Αθήνα. Ωστόσο, ίδιος τύ-
πος πολύ ύστερης Πρωτογεωμετρικής
κεραμικής βρέθηκε και στην Αθήνα.
Δεν μπορεί να καθοριστεί η διάρκεια
χρήσης αυτού του είδους κατά την
ΠΓ ΙΙ. Στο Θορικό έχουν βρεθεί τε-
ράστιοι σκύφοι (κατά κανόνα με αύ-
λακα στο πόδι), τυπικοί της ύστερης
Πρωτογεωμετρικής περιόδου. Τυπι-
κοί, επίσης, είναι και οι πιο απλοί, με
μαύρο γάνωμα σκύφοι και οι κύλικες
που ανήκουν σε τύπους συνήθως πιο
πλούσια διακοσμημένους: αυτή η
αντίθεση οφείλεται σε διαφορά χρή-
σης ή περιβάλλοντος (κεραμική από
Εικ. 15
οικισμό έναντι κεραμικής από νεκρο-
ταφεία). Εμφανίζονται, ωστόσο, μαζί
με αγγεία που φέρουν τα «κλασικά»
ΠΓ και Πρώιμα/Μεσογεωμετρικά
διακοσμητικά μοτίβα (ομόκεντρους
κύκλους, επάλληλες τεθλασμένες
γραμμές, μαιάνδρους…) (εικ. 15).
Σχεδόν όλη η ΥΓ κεραμική που βρέ-
θηκε στο Θορικό είχε παραχθεί εκτός
των εργαστηρίων της «κλασικής πα-
ράδοσης». Το μεγαλύτερο τμήμα της
φέρει μαύρο γάνωμα ή γεωμετρικά
διακοσμητικά μοτίβα: πουλιά και ζώ-
Fig. 16 Εικ. 16 νες με πουλιά σε ακολουθία (εικ. 16).
Εικ. 15. Πρώιμη γεωμετρική οινοχόη, 875-850 π.Χ. (αρ. ευρ. TC64.470).
Εικ. 16. Υστερογεωμετρικός σκύφος, περ. 735 π.Χ. (αρ. ευρ. TC68.192).
44
horse and a prothesis.
The transition from the Geometric to the Ar-
chaic pottery repertoire in Thorikos is smooth; the
Subgeometric pottery clearly outnumbers Protoat-
tic. Early Archaic deposits yielded considerable
amounts of Protocorinthian pottery, as did Late
Geometric deposits.
The Archaic and Classical periods
Did the ancient inhabitants of the mining town
of Thorikos tell each other stories? Did they en-
joy painting? Did they feel different from the city
dwellers of Athens? Only the theatre may suggest an
interest in arts. But, perhaps, also the figured pot-
tery found in the excavation may give us some clues.
This class of ceramics has been paid a fair amount
of attention in the Thorikos publications (Mussche
1990: 24-31), ranging from Proto-Attic (first half of
the seventh century BC: Van Gelder 1978), to early
Archaic black-figure (c. 570 BC: Van Gelder 1982;
also Blondé 1978: fig. 68-71), late black-figure (c.
480 BC: Cheliotis 1978), red-figure (Goossens 1994)
and plastic vases of the late fifth and first half of
the fourth century BC (Bussers 1971) in the Attic
series as well as quite some Corinthian figured pot-
tery (Blondé 1978: fig. 65-7).
Typically, decorated pottery is only a very small
fraction of the total amount of ceramic finds. By
way of example, one may mention House No. 1 in the
Industrial Quarter, where c. 1.200 diagnostic frag-
ments were kept of a total of 8.127 sherds; of these,
150 were black-glazed or stamped, 1.050 plain and
none red-figured (Mussche 1998: 9-10). Graveyards,
usually the richest source of reasonably intact ce-
ramics, have yielded a large number of black and
decorated lekythoi and few other shapes. Richest in
fine ceramics, however, was a place of worship for a
Mycenaean venerated as a hero. The bothros, an of-
fering pit within the Mycenaean tomb I, shows a wide
range of decorated pottery, varying in shape, deco-
ration and date: 406 catalogue numbers and some
additional 300 undistinguished fragments (Servais
1968: 29-33, 37-9, figs. 9-11, 15-6; Devillers 1988).
The pottery found in the houses and the cemeteries
has a limited date range (the houses mostly dating
to the latter part of the fifth century BC, the graves
to the second to last quarter of that century) and
a limited shape repertoire. In contrast, the bothros
was in use from the seventh century down to the
middle of the fourth, with its heyday between 550
and 425 BC. In the seventh and early sixth century
BC, Corinthian imports predominate, mainly ary-
balloi, alabastra and miniature skyphoi (Devillers
1988: 7-32, nos. 1-205). Apart from a few Protoattic
skyphos fragments (Devillers 1988: 54-5, nos. 327-
30), most decorated Attic fragments date between
550 and 400 BC. Shapes are unevenly represented:
lekythoi, skyphoi and kylikes abound, other shapes
45
Ένας αριθμός αγγείων φέρει διακόσμηση με απεικόνιση
ανθρώπινων μορφών και ζώων: δύο άλογα σε ιπποφορ-
βείο, μία ανδρική μορφή ιππέα και μία σκηνή πρόθεσις.
Στο Θορικό η μετάβαση από τη Γεωμετρική στην Αρ-
χαϊκή κεραμική είναι ομαλή. Είναι σαφές ότι τα Υπογε-
ωμετρικά υπερτερούν αριθμητικώς των Πρωτοαττικών.
Οι πρώιμες Αρχαϊκές αποθέσεις, όπως και οι ύστερες
Γεωμετρικές, απέδωσαν σημαντικό αριθμό Πρωτοκοριν-
θιακής κεραμικής.
Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος
Άραγε, οι αρχαίοι κάτοικοι της μεταλλευτικής περι-
οχής του Θορικού αφηγούνταν μεταξύ τους ιστορίες;
Απολάμβαναν να ζωγραφίζουν; Ένιωθαν διαφορετικοί
από τους Αθηναίους; Μόνον το θέατρο υποδηλώνει κά-
ποιο ενδιαφέρον για τις τέχνες. Ίσως, όμως και τα δια-
κοσμημένα αγγεία που βρέθηκαν στις ανασκαφές μπο-
ρούν να μας διαφωτίσουν. Αυτή η κατηγορία αγγείων
έτυχε ιδιαίτερης προσοχής στις δημοσιεύσεις του Θο-
ρικού (Mussche 1990: 24-31), ξεκινώντας από την πρω-
τοαττική κεραμική (πρώτο μισό του 7ου αι. π.Χ.: Van
Gelder 1978), την πρώιμη μελανόμορφη αρχαϊκή (περ.
570 π.Χ.: Van Gelder 1982; also Blondé 1978: εικ. 68-
71), την ύστερη μελανόμορφη (περ. 480 π.Χ.: Cheliotis
1978), την ερυθρόμορφη (Goossens 1994) και τα πλα-
στικά αγγεία του ύστερου 5ου και πρώτου μισού του 4ου
αι. π.Χ. (Bussers 1971) σε αττικές σειρές, καθώς επίσης
και ορισμένα κορινθιακά διακοσμημένα αγγεία (Blondé
1978: εικ. 65-7).
Κατά κανόνα, τα διακοσμημένα αγγεία δεν αποτε-
λούν παρά ένα μικρό μόνο τμήμα από το σύνολο των
ευρημάτων κεραμικής. Ως παράδειγμα, μπορούμε να
αναφέρουμε την Οικία 1 στο «βιομηχανικό χωριό», όπου
εντοπίστηκαν περί τα 1.200 διαγνωστικά όστρακα από
ένα σύνολο 8.127 οστράκων. Από αυτά 150 έφεραν στιλ-
πνό μελανό γάνωμα ή εμπίεστη διακόσμηση, 1.050 ήταν
αβαφή ενώ δεν υπήρχε κανένα ερυθρόμορφο (Mussche
1998: 9-10). Τα νεκροταφεία, που αποτελούν συνήθως
την πλουσιότερη πηγή σχετικά ακέραιων αγγείων,
έχουν αποδώσει ένα μεγάλο αριθμό μελαμβαφών και
διακοσμημένων ληκύθων καθώς και λίγα άλλα σχήμα-
τα. Ωστόσο, πιο πλούσιος σε καλή κεραμική ήταν ένας
χώρος λατρείας, όπου τιμούσαν ως ήρωα κάποιον Μυ-
κηναίο. Ο «βόθρος», ένας αποθέτης προσφορών εντός
του μυκηναϊκού τάφου Ι, παρουσιάζει μία μεγάλη γκάμα
διακοσμημένων αγγείων, ποικίλων σχημάτων, παρα-
στάσεων και χρονολογήσεων: 406 καταλογογραφημένα
και 300 ακόμη αχαρακτήριστα όστρακα (Servais 1968:
29-33, 37-9, εικ. 9-11, 15-6, Devillers 1988). Η κεραμική
που βρέθηκε στις οικίες και στα νεκροταφεία έχει πε-
ριορισμένα χρονολογικά όρια (εκείνη των οικιών χρο-
νολογείται κυρίως στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. και
εκείνη των τάφων μεταξύ του δεύτερου και του τελευ-
ταίου τετάρτου του ίδιου αιώνα) και περιορισμένη γκάμα
σχημάτων. Αντιθέτως, ο «βόθρος» βρισκόταν σε χρήση
από τον 7ο αιώνα έως τα μέσα του 4ου με περίοδο ακ-
μής μεταξύ 550 και 425 π.Χ. Τον 7ο και τον πρώιμο 6ο
αιώνα π.Χ. κυριαρχούν εισαγόμενα κορινθιακά αγγεία,
κυρίως αρύβαλλοι, αλάβαστρα και σκύφοι μινιατούρες
(Devillers 1988: 7-32, αρ. 1-205). Εκτός από λίγα θραύ-
σματα Πρωτοαττικού σκύφου (Devillers 1988: 54-5, αρ.
327-30), τα περισσότερα αττικά διακοσμημένα όστρακα
χρονολογούνται μεταξύ 550 και 400 π.Χ. Στα σχήματα
are rare. The most common type, υπάρχει άνιση κατανομή: οι λήκυ-
the lekythos, displays a variety of θοι και οι σκύφοι αφθονούν, ενώ τα
shape and decoration very similar υπόλοιπα σχήματα σπανίζουν. Το πιο
to those found at sites in Athens κοινό αγγείο, η λήκυθος, παρουσιά-
such as the Kerameikos and the ζει ποικιλία σχημάτων και διακόσμη-
Agora. Cylindrical lekythoi, black- σης παρόμοιων με εκείνες που έχουν
bodied or decorated with black- βρεθεί σε περιοχές της Αθήνας, όπως
ο Κεραμεικός και η Αγορά. Κυλινδρι-
figured palmettes or patterns,
κές λήκυθοι, μελαμβαφείς ή διακο-
form the cheaper segment of the σμημένες με μελανόμορφα ανθέμια
offerings of the first half of the ή σχήματα αποτελούν το πιο ευτελές
fifth century BC (Devillers 1988: τμήμα των προσφορών του πρώτου
37-41, nos. 222-43); some sparing- μισού του 5ου αιώνα π.Χ. (Devillers
ly decorated squat lekythoi have 1988: 37-41, αρ. 222-43). Ορισμένες
this function in the latter half of πεπλατυσμένες λήκυθοι με ελάχιστη
that century (Devillers 1988: 34- διακόσμηση αποτελούν το αντίστοιχο
7, nos. 210-1). But the bothros also τμήμα στο δεύτερο μισό του ίδιου αι-
contained richer examples: black- ώνα (Devillers 1988: 34-7, αρ. 210-21).
figured lekythoi decorated with Ωστόσο ο «βόθρος» περιείχε και πιο
hoplites leaving home, fights, πλούσια ευρήματα: μελανόμορφες
chariot processions, in short, the ληκύθους με σκηνές από οπλίτες που
φεύγουν για τη μάχη, με σκηνές μά-
stock repertoire of late sixth-early
χης, με παραστάσεις αρματοδρομίας,
fifth century lekythoi, from work- Fig. 17 Εικ. 17
κοντολογίς με την εικονογραφία των
shops abundantly represented in ληκύθων του τέλους του 6ου-αρχές
Athens itself. One small cylindri- του 5ου αιώνα, έργα εργαστηρίων
cal black-figure lekythos by the που αφθονούν στην Αθήνα. Μία λή-
so-called Beldram painter shows κυθος φέρει μυθολογική παράσταση.
an interest in mythology: Athena Πρόκειται για μία μικρή κυλινδρική,
is fighting the giant Enkelados διακοσμημένη με τη μελανόμορ-
(Devillers 1988: 41, no. 244; here φη τεχνική από τον επονομαζόμενο
fig. 17). The similarity to the rep- Ζωγράφο του Beldam, που εικονίζει
ertoire of Athens would suggest τη διαμάχη της Αθηνάς με το γίγα-
a fairly similar cultural outlook. ντα Εγκέλαδο (Devillers 1988:41, αρ.
The bothros, honouring a Myc- 244. Εδώ εικ. 17). Θέματα παρόμοια
Fig. 18 Εικ. 18 με εκείνα της αθηναϊκής εικονογρα-
enaean hero, suggests some pride
φίας μπορεί να υποδηλώνουν κοινές
in the settlement and maybe the
πολιτιστικές αναφορές. Ο «βόθρος»
modest Gigantomachy is an indi- προς τιμήν του μυκηναίου ήρωα είναι
cation that story-telling and imagination were not δηλωτικό κάποιας υπερηφάνειας στον οικισμό και η Γι-
entirely absent from the industrious village. γαντομαχία ίσως αποτελεί ένδειξη ότι το «βιομηχανικό
χωριό» διέθετε κάποια φαντασία. Και ότι οι αφηγήσεις
Similarity to Athens is also visible in the semi- κυκλοφορούσαν και εκεί.
decorated (black-glaze) pottery repertoire, where
almost all shapes find their parallels in the Atheni- Η ομοιότητα με την Αθήνα φαίνεται επίσης και σε μία
an repertoire. Taking the well-studied lamps from άλλη κατηγορία αγγείων, τα κατά το ήμισυ διακοσμη-
Thorikos as a lead (Blondé 1983), it seems highly μένα (με μαύρο γάνωμα), όπου σχεδόν όλα τα σχήματα
likely that these vessels principally originated in the υπάρχουν και στην αθηναϊκή αγγειογραφία. Παίρνο-
specialised Athenian production centres of the Ker- ντας ως παράδειγμα τους καλά μελετημένους λύχνους
ameikos. The particular popularity of the ink-well από το Θορικό (Blondé 1983), φαίνεται πολύ πιθανό ότι
αυτά τα αγγεία προήλθαν κατά κύριο λόγο από τα εξει-
lamps in Thorikos has convincingly been linked to
δικευμένα αθηναϊκά κέντρα παραγωγής του Κεραμει-
their special utility in the mines (fig. 18). κού. Η ιδιαίτερη δημοτικότητα των λύχνων στο Θορικό
έχει συνδεθεί πειστικά με την ειδική χρησιμότητά τους
The bulk of the pottery found in Thorikos consists στα μεταλλεία (εικ. 18).
of undecorated, coarse, plain, and cooking ware
vessels; this holds especially also for the Archaic Ο κύριος όγκος της κεραμικής που βρέθηκε στο Θορικό
and Classical periods. Although these categories αποτελείται από μη γραπτά, χονδροειδή, άβαφα και μα-
have been treated, studied and illustrated context- γειρικά αγγεία. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα και για την Αρχαϊκή
wise throughout the preliminary volumes of the και Κλασική περίοδο. Παρόλο που αυτές οι κατηγορίες
Thorikos series, few monographic studies have been έχουν επεξεργαστεί, μελετηθεί και δημοσιευτεί εντός του

Fig. 17. Lekythos by the Beldam Painter, Athena fighting Enkelados, 470-450 Εικ. 17. Λήκυθος του Ζωγράφου του Beldam, που αναπαριστά τη θεά Αθηνά να
BC (Inv. No. TC63.1701). μάχεται τον Εγκέλαδο, 470-450 π.Χ. (αρ. ευρ. TC63.1701).
Fig. 18. Ink-well lamp (Inv. No. 66.101). Εικ. 18. Λύχνος (αρ. ευρ. 66.101).

46
published. One may mention in this connection the
discussion of a Late Archaic/Early Classical relief-
decorated basin linking up with a pithos from Legre-
na and other relief wares from Attica (Helsen 1978),
and the publication of the beehives (Jones 1990). A
southeastern Attic origin for the basin and pithoi
from Thorikos was established by petrographical
analyses (De Paepe 1979a; Helsen 1978: 167-77).
The Thorikos excavations have especially contrib-
uted with these kinds of studies to our knowledge
of coarse, plain and cooking ware pottery in Attica
(also De Paepe 1979b). It was shown that the coarse
and plain wares may principally have originated in
local production centres, whereas cooking wares
were imported from the Saronic Gulf area (mainly
Aegina) and the southern Cyclades (but see Straet-
man 1994 for the Hellenistic period).
From Archaic to Late Antique: the story of
the amphorae
Thorikos has yielded a wide range of amphora
types from different origins and periods. Most of
these were used for the transport of wine, those car-
rying olive oil being rather rare. These amphorae
appear as important testimonies of the commercial
contacts of the mining town with the Aegean world,
Asia Minor and Italy. The bulk of the material dates
to the Archaic and Classical periods, but the Hel-
lenistic period is also represented with a substan-
tial number of fragments. Finally, a notable variety
of types of Italic and Roman amphorae (Republican,
Imperial and Late Antique) deserves attention. The
total number of all amphora fragments (and some
complete amphorae) after refitting is 2.238. The
epigraphical evidence on the amphorae, about 70
items, consists of stamps, dipinti and graffiti post
cocturam (Vanhove 2006, based upon earlier pre-
liminary publications and manuscripts). The final
publication of the amphorae found in Thorikos is
foreseen in the near future.
The bulk of the Archaic and Classical amphorae
came from Chios, Aiolia (esp. Lesbos?), Mende, Cor-
inth and probably Attica itself. One is immediately
struck by the huge number of wine amphorae from
Chios. Moreover, all Chian variants are present
(‘old style’, ‘new style’ and Late Classical conical
shape; see Monsieur 1990). Since their chronologi-
cal value is generally recognised, this typological
range of amphorae adds valuable dating clues to
the chronological framework of the site. Gray-fired,
so-called Lesbian wine amphorae also seem to have
been common in Thorikos. The large presence of
micaceous amphorae from Mende points to regu-
lar contacts with northern Greece as seems also
the case with some amphorae of unknown centres
there. In this light it is remarkable that amphorae
from Thasos are poorly represented. The equally
poor representation of Corinthian A amphorae,
47
ευρύτερου περιβάλλοντός τους στους αρχικούς τόμους
της σειράς του Θορικού, δεν έχουν εκδοθεί παρά ελάχι-
στες μονογραφίες, όπως δείχνει η μελέτη μίας λεκανίδας
της ύστερης Αρχαϊκής/πρώιμης Κλασικής περιόδου, που
φέρει ανάγλυφη διακόσμηση και έχει συνδεθεί με έναν
πίθο από τα Λεγραινά και άλλα ανάγλυφα σκεύη από την
Αττική (Helsen 1978), και η δημοσίευση των πήλινων κυ-
ψελών (Jones 1990). Από πετρογραφικές αναλύσεις έχει
προκύψει ότι η λεκανίς και οι πίθοι του Θορικού προέρ-
χονται από τη νοτιοανατολική Αττική (De Paepe 1979a,
Helsen 1978: 167-77). Οι ανασκαφές στο Θορικό με αυτού
του είδους τις μελέτες έχουν συμβάλλει ιδιαιτέρως στη
γνώση μας για τα χονδροειδή, άβαφα και μαγειρικά σκεύη
στην Αττική (βλ. ακόμη De Paepe 1979b). Έχει, επίσης,
καταδειχτεί ότι η χονδροειδής και άβαφη κεραμική προ-
ερχόταν κατά κύριο λόγο από τοπικά κέντρα παραγωγής,
ενώ τα μαγειρικά σκεύη ήταν εισηγμένα από την περιοχή
του Σαρωνικού κόλπου (κυρίως την Αίγινα) και τις νότιες
Κυκλάδες (βλ. Straetman 1994 για την ελληνιστική περί-
οδο).
Από την Αρχαϊκή εποχή στην Ύστερη Αρχαιό-
τητα: η ιστορία των αμφορέων
Ο Θορικός έχει αποδώσει μία ευρεία γκάμα από τύπους
αμφορέων, διαφορετικών προελεύσεων και περιόδων. Οι
περισσότεροι από αυτούς χρησιμοποιούνταν για τη μετα-
φορά οίνου, ενώ εκείνοι για μεταφορά ελαιόλαδου είναι
μάλλον σπάνιοι. Αυτοί οι αμφορείς αποτελούν σημαντι-
κούς μάρτυρες για τις εμπορικές επαφές της μεταλλευτι-
κής περιοχής με τον αιγαιακό χώρο, τη Μικρά Ασία και
την Ιταλία. Ο κύριος όγκος του υλικού χρονολογείται
στην Αρχαϊκή και την Κλασική περίοδο, αλλά και η Ελλη-
νιστική περίοδος εκπροσωπείται από ένα σημαντικό αριθ-
μό θραυσμάτων. Τέλος, άξια προσοχής είναι μία σειρά από
τύπους ιταλικών και ρωμαϊκών αμφορέων (της εποχής της
ρωμαϊκής Δημοκρατίας, των Αυτοκρατορικών χρόνων και
της Ύστερης Αρχαιότητας). Ο συνολικός αριθμός όλων
των θραυσμάτων από αμφορείς (και μερικών ακέραιων
αμφορέων) μετά την αποκατάστασή τους είναι 2.238. Τα
επιγραφικά στοιχεία πάνω σε αυτούς, γύρω στα 70, αποτε-
λούνται από σφραγίδες, dipinti και graffiti post coctutam
(Vanhove 2006, που στηρίζεται σε προηγούμενες αρχικές
δημοσιεύσεις και χειρόγραφες σημειώσεις). Η τελική δη-
μοσίευση των αμφορέων που βρέθηκαν στο Θορικό προ-
βλέπεται να γίνει στο εγγύς μέλλον.
Το μεγαλύτερο τμήμα των αρχαϊκών και κλασικών αμ-
φορέων προέρχεται από τη Χίο, την Αιολία (ιδίως τη Λέ-
σβο;), τη Μένδη, την Κόρινθο και πιθανώς από την ίδια
την Αθήνα. Εντυπωσιακός είναι ο τεράστιος όγκος των
αμφορέων για μεταφορά οίνου από τη Χίο. Επιπλέον, εμ-
φανίζονται όλες οι Χιώτικες παραλλαγές (η «παλαιά τε-
χνοτροπία», η «νέα τεχνοτροπία» και το Υστεροκλασικό
κωνικό σχήμα, βλ. Monsieur 1990). Καθώς η χρονολογική
τους αξία είναι γενικώς αναγνωρισμένη, αυτή η τυπολο-
γική γκάμα των αμφορέων προσθέτει πολύτιμα στοιχεία
χρονολόγησης για όλο το χώρο. Οι τεφροί αμφορείς, οι
λεγόμενοι Λεσβιακοί, για τη μεταφορά οίνου φαίνεται
ότι ήταν επίσης κοινοί στο Θορικό. Ο μεγάλος αριθμός
αμφορέων από μαρμαρυγία από τη Μένδη υποδηλώνει
τακτικές επαφές με τη Βόρεια Ελλάδα, και το ίδιο φαί-
νεται ότι συνέβαινε με κάποιους αμφορείς από άγνωστα
κέντρα εκεί. Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο ότι
transporting most probably olive oil, contrasts with υπάρχουν λίγοι αμφορείς από τη Θάσο. Λίγοι επίσης είναι
the Corinthian B types destined for wine. There και οι Κορινθιακοί Α αμφορείς, για μεταφορά ελαιολάδου
is a wide variety of amphorae of different origins πιθανότατα, σε αντίθεση με τους Κορινθιακούς Β τύπους
classified conveniently in the “mushroom” typol- που προορίζονταν για οίνο. Υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία
ogy because of their profile. Closer typological and αμφορέων διαφορετικών προελεύσεων, που έχουν ταξινο-
archaeometrical studies may shed more light upon μηθεί στην αποκαλούμενη τυπολογία του «μανιταριού»,
issues such as their origins (Samos, Klazomenai λόγω του σχήματος του χείλους τους. Πιο επισταμένες
τυπολογικές και αρχαιομετρικές μελέτες θα μπορούσαν
and various Asia Minor centres) and their contents
να διαφωτίσουν περαιτέρω ζητήματα όπως η προέλευ-
(wine and/or olive oil). The same problems arise σή τους (Σάμος, Κλαζομενές, κέντρα της Μικράς Ασίας)
with types most probably originating from Attica και το περιεχόμενό τους (οίνος και/ή ελαιόλαδο). Τα ίδια
and also from Peparethos (Skopelos). προβλήματα ανακύπτουν με τύπους που πιθανότατα προ-
έρχονται από την Αττική, καθώς και από την Πεπάρηθο
Hitherto relatively underexposed are the ampho- (Σκόπελος).
rae from the Hellenistic and Republican times in
Thorikos. Nevertheless, they must be considered Μέχρι τώρα, οι αμφορείς της Ελληνιστικής εποχής και
of high interest for the knowledge of post-Classi- των χρόνων της ρωμαϊκής Δημοκρατίας στο Θορικό σπα-
cal occupation of the site. All of the amphorae are νίζουν. Ωστόσο, πρέπει να θεωρηθούν μεγάλου ενδιαφέ-
newcomers: first Rhodos, soon eclipsed by Knidos ροντος για τη γνώση της μετά-Κλασικής κατοίκησης της
(e.g. exemplified by 2 Rhodian versus 16 Knidian περιοχής. Όλοι οι αμφορείς εμφανίζονται για πρώτη φορά:
stamps), a phenomenon maybe confirmed by a simi- πρώτα από τη Ρόδο, που σύντομα επισκιάστηκε από την
Κνίδο (π.χ. 2 δείγματα ροδιακών σφραγίδων έναντι 16 κνι-
lar situation on Delos and Tenos. There is also the
διακών), ένα φαινόμενο που ίσως επιβεβαιώνεται από μία
coming of Koan amphorae (fig. 19) and their imita- παρόμοια περίπτωση στην Δήλο και στην Τήνο. Επίσης,
tions from Asia Minor (Koan-style with bifid han- εισάγονται οι κωακοί αμφορείς (εικ. 19) και οι απομιμή-
dles, see the Dressel 2-5 types; see Monsieur & De σεις τους από τη Μικρά Ασία (τε-
Paepe 2002). These continued χνοτροπίας της Κω με ίσιες διπλές
to be imported into Thorikos λαβές, κυρίως οι τύποι Dressel 2-5,
up to Imperial times! The ad- βλ. Monsieur & De Paepe 2002).
vance of Rome’s inf luence in Αυτοί συνεχίζουν να εισάγονται
the East is ref lected by differ- στο Θορικό έως τους Αυτοκρα-
ent types of Italic amphorae: τορικούς χρόνους! Η αύξηση της
Greco-Italic from Campania ρωμαϊκής επιρροής στην Ανατολή
and Lamboglia 2 from the Mid- αντανακλάται από διαφορετικούς
dle Adriatic coast (Ager Gal- τύπους ιταλικών αμφορέων: τον
Ελληνο-Ιταλικό από την Καμπα-
licus and Picenum) for wine,
νία και τον Lamboglia 2 από την
Brindisi-types from Apulia for
Κεντρική Αδριατική ακτή (Ager
olive oil. These are all well- Gallicus και Picenum) για μεταφο-
attested on the great and piv- ρά οίνου, και τους τύπους Μπρίντι-
otal market place of Delos. ζι από την Απουλία για μεταφορά
Further research needs to be ελαιόλαδου. Όλοι αυτοί οι τύποι
done on different Dressel 2-5 απαντώνται επίσης στη μεγάλη
types of Asia Minor and Italy κεντρική αγορά της Δήλου. Πε-
to be dated in the first or even ραιτέρω έρευνα χρειάζεται να γί-
the beginning of the second νει για τους διαφορετικούς τύπους
centuries, as well as on some Dressel 2-5 της Μικράς Ασίας και
Imperial Cretan amphorae της Ιταλίας που χρονολογούνται
(“Amphore crétoise 1a”). For στον 1ο ή ακόμη και στις αρχές του
Late Antiquity, the amphora 2ου αιώνα, καθώς επίσης και για
τους Κρητικούς αμφορείς των Αυ-
material is rather limited, but
τοκρατορικών χρόνων («Amphore
significant: Late Roman 1 and Crétoise 1a»). Για την Ύστερη Αρ-
Late Roman 3 containing wine χαιότητα το υλικό των αμφορέων
from Cilicia and the Ephe- είναι μάλλον περιορισμένο, αλλά
sos region, as well as three σημαντικό: Υστερορωμαϊκοί 1 και
unidentified types (one Cre- Υστερορωμαϊκοί 3 για μεταφορά
tan?). The recent excavation οίνου από την περιοχή της Κιλικί-
of a cistern fill in Thorikos ας και της Εφέσου, καθώς και τρεις
(A’51) by Ghent University has μη ταυτοποιημένοι τύποι (ένας
yielded considerable numbers Κρητικός;). Η πρόσφατη ανασκα-
Fig. 19 Εικ. 19 φή του υλικού της δεξαμενής στο

Fig. 19. Amphora from Kos with stamp of Sopatros, 2nd century BC (Inv. No. Εικ. 19. Αμφορέας από την Κω, που φέρει ενεπίγραφο σφράγισμα ΣΩΠΑΤΡΟΣ,
TC83.30a, drawing Chr. Braet). 2ος αιώνας π.Χ. (αρ. ευρ. TC83.30a, σχέδιο Chr. Braet).

48
of Late Antique amphorae, so the rather limited
picture may change for the better in the near fu-
ture. In combination with the study of the lamps,
these amphorae prove to be important in shedding
more light on Thorikos from the fourth to the sixth
centuries AD. If only few Late Antique lamps were
found in the living quarters and the necropolis, no
less than 60 stem from Mine No. 3: a clear proof
of the resumption of mining activities in this final
chapter of Thorikos (Butcher 1982; Monsieur 2008;
see here fig. 20).
Fig. 20
Fig. 20. North African lamp or imitation, 4th-6th centuries AD (Inv. No.
TC76.115).
49
ανασκαφικό τετράγωνο Α΄51 του Θορικού από το πανεπι-
στήμιο της Γάνδης,έφερε στο φως σημαντικό αριθμό αμ-
φορέων της Ύστερης Αρχαιότητας, κάτι που σημαίνει ότι
η μάλλον περιορισμένη εικόνα μπορεί να βελτιωθεί στο
εγγύς μέλλον. Σε συνδυασμό με τη μελέτη των λύχνων,
αυτοί οι αμφορείς αποδεικνύονται σημαντικοί στο να μας
διαφωτίσουν περισσότερο για το Θορικό από τον 4ο έως
τον 6ο αιώνα μ.Χ. Αν και ελάχιστοι λύχνοι της Ύστερης
Αρχαιότητας αποκαλύφθηκαν στην περιοχή κατοίκησης
και τη νεκρόπολη, περισσότεροι από 60 προέρχονται από
τη Στοά 3: μία ξεκάθαρη απόδειξη για την επανέναρξη
των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων σε αυτό το τελευ-
ταίο κεφάλαιο της ιστορίας του Θορικού (Butcher 1982,
Monsieur 2008, εδώ εικ. 20).
Εικ. 20
Εικ. 20. Λύχνος από τη Βόρεια Αφρική ή απομίμηση, 4ος-6ος αιώνας μ.Χ. (αρ.
ευρ. TC76.115).