You are on page 1of 25

NŪNA’A ĀŊA ‘I TE

PUKA TAPU MATU’A ‘O


TE HAU TIRE

PUKA HAKA TIKA ĀŊA MO TE


TAŊATA ĀŊA ‘I TE PUKA TAPU
MATU’A ‘O TE HAU TIRE
NŪNA’A ĀŊA ‘I TE
PUKA TAPU MATU’A ‘O
TE HAU TIRE

Piha Mōtuha Hakatere ‘i te Āŋa mo te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Matu’a ‘o


te Hau Tire

Palacio Pereira, domiciliado en Huérfanos 1515, Santiago, Región Metropolitana


Correo: contacto@chileconvencion.cl

Ministerio Secretaría General de la Presidencia


Gobierno de Chile

2
Índice
I. He Vānaŋa Ra’e����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������4

II. ‘O RUŊA ‘I TE NŪNA’A ĀŊA ‘I TE PUKA TAPU MATU’A ‘O TE HAU TIRE������������������������� 5


1. ¿Pehē te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘i tupu āi?��������������������������������������������������������������������������������������������������6
2. ¿Hē āha te tumu ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a?����������������������������������������������������������������������������������������6
3. ¿Hoko hia taŋata ‘o rote Nūna’a nei?����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������6
4. ¿Pehē ‘i ‘apapa āi te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a?��������������������������������������������������������������������������������������������7
5. ¿Pehē te hakatere-īŋa?��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7
6. ¿Pehē te roa ka va’ai ena mo pāpa’i mo haka mao ‘e mo tāpa’o ‘i te Puka Tapu Matu’a?�������������7

III. ‘O RUŊA ‘I TE TAŊATA ĀŊA ‘I TE PUKA TAPU MATU’A�������������������������������������������������������� 8


1. ¿’E tano rō te taŋata āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a mo haka pāpa’i iā raūa mo tētahi tāpu-
ra-haŋa mo rova’a ‘i te tōro’a hakatere Henua?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������9
2. ¿Hai Tikaāŋa hē ka haka tika ena ki te taŋata āŋa ‘i te Puka Tapu Henua?������������������������������������������������9
3. Auhau ‘o te āva’e ‘e tētahi me’e ka va’ai ena�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������10
4. Tikaāŋa Ha’aputu Moni ‘e Hāpa’o Taŋata ‘o te Henua�������������������������������������������������������������������������������������������������10

IV. ‘O RUŊA ‘I TE PIHA MŌTUHA HAKATERE ‘I TE ĀŊA�������������������������������������������������������������11

V. HE TANO MAU ‘O TE ĀŊA, MO MA’ITAKI ‘O TE ĀRIŊA KI TE Ū’I-ĪŊA ‘O TE TAŊATA, HE


MA’ITAKI ‘O TE ĀŊA-HAŊA ‘E HE HAKA MA’EHA ‘I TE ĀŊA����������������������������������������������� 13
1. He Tikaāŋa�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������14
2. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ki te Tapu ‘o te Ma’itaki ‘o te Āriŋa�����������������������������������������������������������������������14
3. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ki te Tapu ‘o te “Lobby”�������������������������������������������������������������������������������������������������16
4. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ‘i te tikaāŋa ‘o ruŋa ‘i te haka ma’eha ‘i te āŋa�����������������������������������������17

VI. TĒTAHI ME’E MO AŊI-AŊI����������������������������������������������������������������������������������������������������������19

VII. ‘O RUŊA ‘I TE HORO ‘I TE TURE����������������������������������������������������������������������������������������������21

VIII. HE TĀPA’O ‘O TE ‘UI-HAŊA HENUA���������������������������������������������������������������������������������������� 23


1. He ūŋa ‘o te Roŋo���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24
2. He parau ‘o te ‘Ui-haŋa Henua��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24
3. He topa-īŋa ‘o te rahira’a ‘o te pāhono������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24

3
I. HE VĀNAŊA RA’E

Te āŋa nei ‘o te Nūna’a āŋa ‘i te ena te Tikaāŋa Ha’aputu Moni


Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘a te hau ‘e te Tikaāŋa Hāpa’o
mo te Piha Mōtuha Hakatere ‘i te Taŋata ‘a te hau ki te taŋata ‘o
āŋa, hai ha’atura ki te hakatika ‘o rote nūna’a nei; te hakatere-īŋa
rote Puka Tapu Matu’a, ‘ē pu’a ‘i ‘e te ha’atura-haŋa ki te Tikaāŋa
te rima hai rauhuru ‘íte ‘o ruŋa ‘i mo ma’itaki ‘o te raūa ‘ariŋa
te āŋa, ‘o ruŋa ‘i te hakatere-īŋa ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata ‘e he
‘e ‘o ruŋa ‘i te ‘apapa-īŋa ‘o te mā’eha ‘o te raūa āŋa; ‘e tētahi
moni, mo hakatu’u ‘e mo haka atu me’e. Te puka nei ‘i āŋa ‘e te
makenu ‘i te āŋa ‘o te nūna’a āŋa “Ministerio Secretaría General
nei, mo īra ‘i papa’i āi ‘i te puka de la Presidencia” ‘a rote Piha
poto-poto nei, mo tai’o ‘ai ka tuīa Mōtuha Hakatere ī te āŋa ‘o
‘i te raūa āŋa. te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a ‘o te Hau Tire ararūa ko
Te vānaŋa ‘o rote puka poto-poto te Piha Ha’aputu Moni Henua ‘o
nei, he tumu matu’a ‘o te āŋa ‘o te Hau Tire.
te Nūna’a āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a; he aŋi-aŋi pehe ka hetu

4
II. ‘O RUŊA ‘I TE NŪNA’A ĀŊA ‘I
TE PUKA TAPU MATU’A ‘O TE
HAU TIRE

5
1. ¿Pehē te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka
Tapu Matu’a ‘i tupu āi?

Te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘i tupu āi mai rote Tapu N° 21.200
‘o te Haka’apī-haŋa hōpe’a ‘o te Puka Tapu Matu’a, mai rote ‘Ui-haŋa
Henua āŋa era ‘i te 25 mahana ‘o taŋaroa ‘uri ‘o te matahiti 2020 ‘e peira
‘a mai te Tapura-haŋa haka tōro’a era ‘i te taŋata ‘o rote Nūna’a nei, aŋa
era ‘i te 15 ki te 16 mahana ‘o vai tu’u potu ‘o te matahiti 2021.

2. ¿Hē āha te tumu ‘o te Nūna’a Āŋa


‘i te Puka Tapu Matu’a?

Te tumu, he papa’i ‘e he haka tu’u etahi hā’aura’a apī ‘o te Puka Tapu


Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘ai ka ‘ui ki te hau tire hoki ē tano rō ‘a ki te
raūa mana’u ‘i rote ‘Ui-haŋa Henua ka āŋa ena. Ko tapu ‘ana mo rā
mahana, mo te ta’ato’a taŋata ‘ē tāpura ‘i te raūa mana’u.

3. ¿Hoko hia taŋata ‘o rote Nūna’a


nei?

‘E 155 taŋata ‘o rote nūna’a nei, ta’ato’a ‘i vae mai ‘i rote Tāpura-haŋa
āŋa era ‘i te 15 ki te 16 mahana ‘o vai tu’u potu ‘o te matahiti 2021.

Ki te Tapu N°21.216 ‘o te Āŋa-haŋa apī ‘o te Puka Tapu Matu’a, ko vahi


ana ‘i te taŋata ‘o rote nūna’a nei, ‘etahi afa he vahine te rua afa he
tane. Peira ‘a, ki te Tapu N°21.298 ‘o te Āŋa-haŋa Apī ‘o te Puka Tapu
Matu’a, 17 taŋata ‘o rote nūna’a nei he ma’u re’o ‘o te hau tupuna
‘o Tire pahe Aimara, Rapa Nui, Quechua, Lican Antay o Atacameño,
Diaguita, Colla, Chango, Kawaskar, Yagán o Yámana.

6
4. ¿Pehē ‘i ‘apapa āi te Nūna’a
Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a?

Ki te vanaŋa ‘o rote Tapu N°21.200 ‘o te Āŋa-haŋa Apī ‘o te Puka Tapu


Matu’a, pēnei te āpapa-īŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a:

• ‘Etahi Pū’oko, ‘etahi Raro-va’e ‘o te Pū’oko ka vae ena ‘e te rahira’a


‘o te taŋata ‘o te nūna’a nei, ‘i te piri ra’e ena ki ha’amata te raūa
āŋa.

• ‘Ē haka tu’u ‘etahi Nūna’a Mōtuha ‘i te Āŋā, vae mai hai taŋata
mai rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, hakakē ‘e āi ‘o te
parau hapī tano mo te āŋa era.

• ‘E peīra ‘a, ‘ē āi ‘etahi Nūna’a Hakatere mai Haho, ‘i te rauhuru


me’e ka va’ai ena ki te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, ‘ē haka
tika ena mai rote Tikaāŋa ‘o rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a.

5. ¿Pehē te hakatere-īŋa?

Ki te vaha 133 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘ē ha’atura ‘e te


Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, ki te āŋa-haŋa ‘e ki te tikaāŋa
tano mo hā’au mo vae ‘e raūa ‘i te rauhuru mana’u hai 2/3 rahira’a
taŋata ‘e āŋa ena ‘i rote nūna’a era. Te nūna’a nei, ‘e ko riva mo mono
te rahira’a era ‘e peīra ‘a te tikaāŋa mo te āŋa-haŋa ‘e mo rova’a mo
hā’au ‘o te rauhuru mana’u.

6. ¿Pehē te roa ka va’ai ena mo


pāpa’i mo haka mao ‘e mo tāpa’o
‘i te Puka Tapu Matu’a?

Te Nūna’a Āŋā ‘i te Puka Tapu Matu’a, ‘ē pāpa’i ‘e ‘ē hakatu’u ‘etahi


hā’aura’a apī ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘i rote roa era ‘e īva āva’e, mai te
mahana hakatu’u era ‘i te nūna’a nei, étahi no vaha mo haka roa-roa
haka’ou ‘e toru āva’e, ‘ē nono’i ‘e te Pū’oko ‘o te Nūna’a nei ‘e peīra ‘a
mo āi he nono’i é te 1/3 ‘o te taŋata ‘o rote Nūna’a Āŋā ‘i te Puka Tapu
Matu’a.

7
III. ‘O RUŊA ‘I TE TAŊATA ĀŊA
‘I TE PUKA TAPU MATU’A

8
1. ¿’E tano rō te taŋata āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a mo
haka pāpa’i iā raūa mo tētahi tāpura-haŋa mo rova’a
‘i te tōro’a hakatere Henua?

‘E ko riva á raūa mo haka pāpa’i mo tētahi tāpura-haŋā mo rova’a ‘i te tōro’a hakatere Henua, ki te tomo
‘etahi matahiti mai te mao-haŋa ‘o te āŋa ‘i rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a.

2. ¿Hai Tikaāŋa hē ka haka tika ena ki te taŋata


āŋa ‘i te Puka Tapu Henua?

Ki te vānaŋa ‘o rote vaha 134 ‘o te • Tapu N°20.880, ‘o ruŋa ‘i


Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, te ma’itaki ‘o te āriŋa ki te
he haka tika kia raūa ‘i te vaha ū’i-īŋa ‘o te taŋata mo te āŋa
51 (ina ko tataku te tahi ‘e te rua henua ‘e he ta’e haha’o ‘i te
tuki), 58, 59, 60 ‘e 61, ‘e vanaŋa va’e ki rote ture tupu, mai te
ena ‘o ruŋa ‘i te rauhuru tikaāŋa mana’u topa kē ‘i rote nūna’a
‘e haka tika ena ‘i te me’e ta’e taŋata.
tano ina ko āŋa ‘i rote āŋa nei, ‘e
• Tapu N°20.730, ‘e haka
tētahi atu. ‘E peīra ‘a, ‘ī te tikaāŋa
tika ena ‘i te “Lobby” ‘e ‘i te
vānaŋa ‘o ruŋa ‘i te ma’itaki ‘o te
āŋa tute e te taŋata mo te
āŋa-haŋa ‘o te āŋa:
riva-riva ‘o raūa mau nō.

9
3. Auhau ‘o te āva’e ‘e 4. Tikaāŋa Ha’aputu Moni
tētahi me’e ka va’ai ‘e Hāpa’o Taŋata ‘o te
ena Henua

Auhau ‘o te āva’e Tikaāŋa Ha’aputu Moni


Ki te vānaŋa tāpa’o ena ‘i te tuki hope’a ‘o te Te auhau ‘o te Taŋata Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a
vaha 134 ‘o rote Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau ‘e haka tano ki te Rua Huru Ha’aputu Moni Henua,
Tire, ‘e 50 UTM ka auhau ena ki te taŋata ‘o rote tāpura ena ‘i rote vaha 42 N°1 ‘e 43 N°1 ‘o te Tapu
Nūna’a Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a. Ha’aputu Moni Henua mai te Auhau ‘o te Taŋata.

Tētahi me’e ka va’ai ena Tikaāŋā Hāpa’o Taŋata


Peīra ‘a, mo tītika ‘o te āŋa ‘o te Taŋata Āŋa ‘i te ¿Te Taŋata Āŋa ‘i te Puka Tapu
Puka Tapu Matu’a, ka va’ai ena hai tētahi me’e Matu’a, ‘ē auhau, mai te raūa moni
ko tāpura ana ‘i rote Tikaāŋa ‘o te Nūna’a Aŋa era ‘i te Tikaāŋa Hāpa’o Taŋata?
‘i te Puka Tapu Matu’a. Nā ŋā me’e nei, mo te
Nūna’a Hakatere mai Haho ‘o te Nūna’a Aŋa ‘i Ina kai tapu, ‘e auhau ‘ō raūa mo te Tikaāŋā
te Puka Tapu Matu’a ‘ē haka tere, ka hā’au ena Hāpa’o Taŋata mai rote raūa moni era ka auhau
‘i rote Tikaāŋā. ena ‘i te hope’a ‘o te āva’e ‘e 50 UTM. Ka āi atu
peīra, ‘e tano rō ana mo auhau ‘e raūa ‘a, mo
Te toŋa ‘o ruŋa ‘i te hakatere ‘o te āŋa ‘e te haka- ha’a putu te moni era ka tano ena mo raūa ka
tere-īŋa ‘o te moni mo te makenu-haŋa ‘o tū ŋā koro/nua ena ‘e mo te orara’a hakari.
tētahi me’e nei, mo te Piha Mōtuha Hakatere ‘i
te Āŋa ‘o te Nūna’a Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a
‘ē hā’u’u.

10
IV. ‘O RUŊA ‘I TE PIHA
MŌTUHA HAKATERE
‘I TE ĀŊA

11
Mai hē ‘i Tupu āi He āpapa-īŋa He me’e tute
Te Piha Motuha Hakatere ‘i te Mo te “Subsecretaría de la Ko haka tika ana ‘i rote Puka
Āŋa, ‘a rote Tāpa’o Matu’a N°4 Secretaría General de la Presi- Tapu Matu’a, mo te Piha nei
‘o te 11 mahana ‘o hetu’u pū ‘o dencia” ‘ē hakatika ‘i te me’e ‘e pu’a ‘i te rima hai rauhuru
te matahiti 2021, ‘o te “Minis- nei. ‘ite ‘o ruŋa ‘i te āŋa, ‘o ruŋa ‘i
terio Secretaría General de la te hakatere-īŋa ‘e ‘o ruŋa ‘i te
He pū’oko ‘e te Motuha
Presidencia”, mo hā’atura ki te āpapa-īŋa ‘o te moni, mo haka
Hakatere ‘etahi, ‘e mā’ana ‘ē
tāpura hakatika era ‘i rote vaha tu’u ‘e mo haka makenu ‘i te
haka makenu ‘e he vānaŋa ki
137 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o āŋa ‘o te Nūna’a Aŋa ‘i te Puka
te ŋā taŋata āŋa ena ‘i te Puka
te Hau Tire, ‘e kī ena, mo te Tapu Matu’a.
Tapu Matu’a.
Pū’oko Henua ‘ē pu’a ‘i te rima
hai rauhuru ‘ite ‘o ruŋa ‘i te
āŋa, ‘o ruŋa ‘i te hakatere-īŋa
‘e ‘o ruŋa ‘i te āpapa-īŋa ‘o te
moni, mo haka tu’u ‘e mo haka
makenu ‘i te āŋa ‘o te Nūna’a
Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a.

MO HAKA MANA’U
‘E haka topa kē te Piha Mōtuha Hakatere ‘i
te Āŋa mai te Nūna’a Motuha ‘i te Āŋa, mo
te hope’a nei, ‘ē vae mai hai taŋata mai rote
Nūna’a Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, hakakē ‘e
āi ‘o te parau hapī tano mo te āŋa era.

12
V. HE TANO MAU ‘O TE
ĀŊA, MO MA’ITAKI ‘O TE
ĀRIŊA KI TE Ū’I-ĪŊA ‘O
TE TAŊATA, HE MA’ITAKI
‘O TE ĀŊA-HAŊA ‘E HE
HAKA MA’EHA ‘I TE ĀŊA

13
1. He Tikaāŋa

Te tumu ‘o te tikaāŋa mo ma’itaki ‘o te āŋa-haŋa Te kī-haŋa nei, mo te ŋa Tapu


‘i rote āŋa henua, he ma’itaki ‘o te āriŋa ki te Matu’a nei te haka tika ‘i nei āŋa:
ū’i-īŋa ‘o te taŋata ‘e he haka ma’eha ‘i te āŋa ‘o te
taŋata āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, he haka tika ‘i
te rave’a mo te ture tupu, mai te mana’u topa kē ‘Ī rote 8° vaha ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau
‘i rote nūna’a taŋata, ‘o hetu tā’ue rō ‘i rote raūa Tire ‘e haka tika ena ‘i te tano mau ‘o te āŋa mo
āŋa. Tikaāŋa nei ‘e tute ena, he haka hahine ki ma’itaki ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata ‘e he ma’eha ‘o
te tano mau ‘o te āŋa mā’eha ‘e ma’itaki, ‘e haka te āŋa, te haka paka ‘i te āŋa ‘e ‘i te me’e hā’au
tika ena mo te ta’ato’a āŋa henua. ena ‘e te rauhuru Piha Henua ‘o te Hau Tire, ‘e
peīra ‘a mai te tumu ki te āŋa-haŋa.
Ki te vānaŋa tapa’o ena ‘i rote 2° vaha ‘o rote
Tapu N°20.880, ‘e vanaŋa ena ‘o ruŋa ‘i te He Tapu N°20.880, ‘e vānaŋa ena ‘o ruŋa ‘i te
ma’itaki ‘o te āriŋa ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata, ‘e ma’itaki ‘o te āriŋa ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata mo te
he ta’e haha’o ‘i te va’e ki rote ture tupu, mai te Āŋa Henua ‘e he ta’e haha’o ‘i te va’e ki rote ture
mana’u topa kē ‘i rote nūna’a taŋata, ‘e haka tika tupu, mai te mana’u topa kē ‘i rote nūna’a taŋata
ki ruŋa ‘i te hau, pahe vanaŋa tapura ena ‘i rote (“Tapu ‘o te Ma’itaki ‘o te Āriŋa”)
Puka Tapu Matu’a, ‘e peīra ‘a ‘i rote rauhuru Tapu
He tapu N°20.730, ‘e haka tika ena ‘i te “Lobby”
Henua, hai ha’atura ki te tano mau ‘o te āŋa mo
‘e ‘i te āŋa ena ‘e tute ena mo te riva-riva mo
ma’itaki ‘o te raūa āriŋa ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata.
raūa mau nō, mo mata’ite ‘e te rauhuru Pū’oko
Henua ‘e taŋata āŋa henua.

2. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ki


te Tapu ‘o te Ma’itaki ‘o te Āriŋa

Te toru tuki ‘o te vaha 134 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘e


haka tika ro ana mo ha’atura ‘e te Taŋata Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a
‘i te tikaāŋa ‘o rote Tapu ‘o te Ma’itaki ‘o te Āriŋa, ‘e kī ena penei ē “(…)
‘e ha’atura raūa ki te tikaāŋa ‘o rote Tapu N°20.880, ‘e vanaŋa ena ‘o
ruŋa ‘i te ma’itaki ‘o te āriŋa ki te ū’i-īŋa ‘o te taŋata mo te Āŋa Henua,
‘e he ta’e haha’o ‘i te va’e ki rote ture tupu, mai te mana’u topa kē ‘i
rote nūna’a taŋata, ‘e haka tika ena ki te “diputados” (…)”.

14
2.1. He haka mā’eha ‘i te 2.3. ¿He aha te ‘ati mo ta’e
mana’u tute mo nei haka ‘ite ‘i rote roa
āŋa ‘e he rauhuru me’e mahana tāpa’o ena ‘e
paŋaha’a āi ‘i rote rima hai me’e era ‘e kī era mo
(DIP)(pahe hare, he tapura?
pere’oa, tētahi) ‘i rote
roa mahana ka tapa’o Mo ta’e āŋa ki ruŋa ‘i te hau ‘e hē aha
ena ‘e tētahi me’e haka te ūtu’a:
tika ‘i rote Tapu Henua. ‘O te āi te vaha 134 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te
Hau Tire, ‘e haka paŋaha’a rō ‘ana ‘i te Tapu ‘o te
• 30 mahana mai te rova’a-haŋa ‘i te tōro’a Ma’itaki, te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘ē
mo nei āŋa. hā’au ‘etahi rāve’a mo haka tomo ki ruŋa ‘i te hau
nei tikaāŋa.
• 30 mahana mai te ōti-īŋa ‘o nei āŋa.
Mo ta’e āŋa ‘riva-riva ki ruŋa ‘i te hau, ‘e te kope
• ‘E haka apī te mā’eha-haŋa nei, ‘i te āva’e tāpa’o era mo āŋa ‘i to’ona hakamā’eha-haŋa,
ena ‘o tarahao ‘o te matahiti 2022. hai vanaŋa tāpura era mai te vaha 11 pe mu’a ‘o
te Tapu ‘o te Ma’itaki ka haka ūtu’a ena.

2.2. ¿He haka mā’eha te DIP


‘o te Taŋata Āŋa ‘i te
Puka Tapu Henua ki te
ta’ato’a?

Eē, ‘e peīra ‘a ‘e hakatake’a, mai te haka


mā’eha-haŋa ra’e era ki te haka’apī-haŋa
ta’ato’a, ‘a rote vaha roro’uīra ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i
te Puka Tapu Matu’a, ai ka hakarē no ‘i rote vaha
nei ‘ahara ‘e āŋa no ana ‘i rote nūna’a āŋa nei
(he 6° ‘e he 14 vaha ‘o te Tapu ‘o te Ma’itaki).

15
3. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ki te Tapu ‘o te
“Lobby”
‘I rote rua tuki ‘o te vaha 134 ‘o te Puka Tapu “Lobby”, ‘e peīra ‘a ki te nu’u tute ki te āŋa mo te
Matu’a, ko tāpura ana mo te Taŋata Āŋa ‘i te riva-riva mo raūa mau nō, ‘e peīra ‘a mo rova’a ‘e
Puka Tapu Matu’a penei ē; ‘e pāpa’i ‘e haka raūa ‘i te tara mahia ‘e te tētahi, ‘a hara ‘e āŋa nō
mā’eha raūa, hai haka tika ena mai rote Tapu ana ‘i rote āŋa nei.
‘o te “Lobby”, ta’ato’a piri ‘o raūa ki te nū’u āŋa

¿Ma ‘ai ‘e ‘ī hē ana pāpa’i, ‘e ‘ē


haka take’a ‘i te aŋi-aŋi ‘o ruŋa ‘i te
makenu-haŋa ‘o te Taŋata Āŋa ‘i te
Puka Tapu Matu’a?

Mo te ha’atura ki te Tapu ‘o te “Lobby”, mo te


Taŋata Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘e pāpa’i, ‘e ‘ē
haka take’a ‘i te aŋi-aŋi ‘o ruŋa ‘i te raūa piri, te
raūa reva ‘e rauhuru mahia va’ai ena kia raūa.

16
4. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ‘i te tikaāŋa
‘o ruŋa ‘i te haka ma’eha ‘i te āŋa

Ta’ato’a āŋa haka makenu ‘e te Nūna’a Āŋa ‘ i te Puka


Tapu Matu’a, ‘e peīra ‘a te tumu ‘o te āŋa ‘e te āŋa-haŋa
‘e haka tika ena, ‘ē haka mā’eha mo te ta’atoá taŋata.

¿He aha te hā’aura’a ‘o te vānaŋa nei?

‘E haka āi te vaha mo rova’a mau ‘a ‘e te ta’ato’a me’e mau ‘a ‘ē āŋa mo haka pū’ai te mā’eha-haŋa,
mo aŋi-aŋi ‘i te ta’ato’a āŋa haka makenu ‘e te ‘o mo haka take’a mau no ‘e rova’a mau ro ana ‘o
Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, ka āi atu pahe ‘i te aŋi-aŋi nei (Mā’eha rehe).

4.1. He mā’eha ‘o ruŋa ‘i te toŋa va’ai ‘e te Piha Mōtuha Hakatere


‘i te āŋa ‘i rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a

Mo te ha’atura ki te me’e haka tika ena mai rote


Puka Tapu Matu’a ‘o ruŋa ‘i te pu’a ‘i te rima hai
rauhuru ‘ite ‘o ruŋa ‘i te āŋā, ‘o ruŋa ‘i te haka-
tere-īŋa ‘e ‘o ruŋa ‘i te āpapa-īŋa ‘o te moni mo
haka tu’u ‘e mo haka makenu ‘i te āŋa ‘o te Nūna’a
Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, ‘ē ha’a tura te Piha
Mōtuha Hakatere ‘i te āŋa ki te Tapu N°20.285 ‘e
vānaŋa ena ‘o ruŋa ‘i te rova’a-haŋa ‘o te aŋi-aŋi
mo te ta’ato’a, ‘o ruŋa ‘i te makenu-haŋa ‘o te
hakatere-īŋa ‘o te moni mo āŋa ‘o te raūa āŋa.

Tako’a, mo te “Contraloría General de la Repú-


blica” ‘e mata’ite ‘i te āŋa ‘o te Piha Mōtuha
Hakatere ‘i te āŋa.

17
4.2. He rova’a-haŋa mau mo rara ‘i te makenu ‘o te āŋa mau ‘a
(Ma’eha-haŋa rehe) ‘o te Nūna’a Āŋa ‘ i te Puka Tapu Matu’a,
‘e he haka ma’eha-haŋa pū’ai

a) Ma’eha-haŋa rehe: He rova’a mau b) Mā’eha-haŋa pū’ai ‘o te āŋa mau


‘i te aŋi-aŋi ‘a ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a: ‘Ē haka ‘ite
Te Tikaāŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a ‘ē haka tika, pehē ‘e mā ‘ai ‘e pāhono te ‘E vanaŋa ena ‘o ruŋa ‘i te aŋi-aŋi, ‘e haka take’a
nono’i, mo rova’a ‘e te taŋata mo rara mo aŋi-aŋi paurō te hora, ‘e peīra ‘a, ‘e haka ‘apī ‘e ōho ‘e te
‘i te rauhuru āŋa mau ‘a ‘o rote Nūna’a Āŋa ‘i te Nūna’a Āŋa ‘ i te Puka Tapu Matu’a, ‘ē haka tika
Puka Tapu Matu’a. ena mai te 7° vaha pē mu’a ‘o te Tapu N°20.285
‘o ruŋa ‘i te rova’a-haŋa mo rara ‘i te aŋi-aŋi nei
mo te ta’ato’a.

18
VI. TĒTAHI ME’E MO
AŊI-AŊI
Te vaha 135 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘e vanaŋa rō ana ‘o ruŋa ‘i tētahi me’e mo aŋi-aŋi ‘o
haka tapa rō:

• Te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘ē ko Henua, ‘e haka tika ena mai rote Puka Tapu
riva mo haha’o te raūa va’e ‘e mo āŋa tētahi Matu’a, mai te rauhuru Tapu Henua, ‘e peīra ‘a,
āŋa, ko haka tika era ‘a ‘i rote Puka Tapu ‘e te rauhuru Pū’oko Henua.
Matu’a ‘e ī rote rauhuru Tapu Henua, mo
• Ko tapu ana mo te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
tētahi Piha, ‘o Pū’oko Henua.
Matu’a, ka ai atu ta’ato’a, ‘o he apa no ‘o raūa,
• Ki te Puka Tapu Matu’a hope’a ena, ka ‘e ko ha’ati’a kia raūa mo tu’u ki te roa era mo
ha’atura ena, ‘a hara ka ōti ‘e ka tapa’o te hakatere ‘i te Henua Tire, ‘e peīra ana mo āŋa
ha’aura’a apī ‘o te Puka Tapu Matu’a, ‘e pēnā ‘i te āŋa kai ha’ati’a hia mai rote Puka Tapu
mau ana ka ha’atura ena ‘e te Nūna’a Āŋa ‘i Matu’a ena ‘o te hora nei.
te Puka Tapu Matu’a ki te hora hope’a.

• I rote ta’u nei ka āŋa mai ena te Nūna’a


Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, te hakatere-īŋa
o te Henua Tire, he topa ‘i ruŋa ‘i te Pū’oko
Hakatere Henua, ‘e mo te Taŋata Henua ‘ē
haka tika ‘i te āŋa, ‘a rote rauhuru ‘Ui-haŋa

20
VII. ‘O RUŊA ‘I TE HORO
‘I TE TURE

21
Mo haka hope’a, ‘i rote vaha 136 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘e āi ro ana te Tikaāŋa tano mo
horo ‘i te ture, mo āi kai ha’atura ki ruŋa ‘i te hau ‘i te rauhuru Tikaāŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a, ‘e peīra ‘a mo ta’e ha’atura ki te rauhuru mana’u hā’au ena mai rote āŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te
Puka Tapu Matu’a.

Pēnei te Tikaāŋa ‘e tāpa’o ena:

a) Mo te “Ministro” ‘e rima ‘ē ma’u ‘i te ture, ‘e vae e) Hai vānaŋa hope’a era nō, ka haka kore ena
mai ‘e te “Corte Suprema” mai roto iā īa ‘a. ‘i te horo.

b) Te ture ‘ē horo ki te “Corte Suprema”, ‘e te ¼ f) ‘I rote ho’e’ahuru mahana mai te ō’o-haŋa ‘o


taŋata āŋa ‘o rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu te ture, ka haka ‘ite ena te vānaŋa hope’a mo
Matu’a, ‘i rote ‘e rima mahana mai te aŋi-aŋi ‘o pahono ‘o te ture horo era.
te ati era ‘e haŋa era mo horo.
g) ‘E ko ha’ati’a ‘etahi vānaŋa topa kē mai te
c) ‘I rote horo, ‘ē haka aŋi-aŋi ‘i te tumu hohonu vānaŋa hope’a era ka ki era ‘e te “Corte
era ‘e ‘ati mai era, ‘e he aha te ‘ino ‘e topa era. Suprema”.

d) Te Tikaāŋa mo ‘ite ‘o ruŋa ‘i te horo, ‘e mo h) Ina ‘etahi Piha Hakatika Tapu, ‘e Pū’oko
haka tomo mo haka mao, ko tāpa’o ana ‘i Henua tano mo horo ‘i te ture ‘o ruŋa ‘i te āŋa
rote “Auto Acordado Sobre Tramitación de ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a haka
la Reclamación de los Procedimientos de tika ena mai rote Puka Tapu Matu’a, mo āi
la Convención Constitucional prevista en el kai ha’ati’a ‘a rote vaha 136 ‘o te Puka Tapu
Artículo 136 de la Constitución Política de la Matu’a.
República, que consta en el Acta N° 75-2021
del pleno de la Corte Suprema”. i) ‘E ko tano mo haka ‘ino ‘e te ture nei ki te
vānaŋā haka tika ena mai rote tuki hope’a
ena ‘o rote vaha 135 ‘o te Puka Tapu Matu’a, te
hā’aura’a, ‘e mō’a ‘i te Henua Tapu hakatere
ena ‘e te Pū’oko ‘o te Hau tire, te vae-īŋa ‘o te
taŋata, te hakatika-haŋa ‘e te ha’atura-haŋa
ki te Tapu Henua, ‘e te rauhuru hā’au-īŋa ki te
Āo ha’atura ena ‘e te Hau Tire.

22
VIII. HE TĀPA’O ‘O TE
‘UI-HAŊA HENUA

23
1. He ūŋa ‘o te Roŋo

Ki haka take’a ‘e te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu


Matu’a ‘i te hā’aura’a ‘apī ‘o te Puka Tapu Matu’a
ki te Pū’oko Hakatere ‘o te Henua Tire, mā’ana
‘e ūŋa ī te roŋo mo rao tahi atu te taŋata ki te
‘Ui-haŋa Tapu Henua mo tāpura ‘e te taŋata ‘i te
raūa mana’u, hoki ‘e tano rō ‘a kia raūa te Puka
apī era. Ta’ato’a taŋata noho ‘i rote Henua ko
Tire, ‘ē tu’u ‘ē tāpura ‘i rā mahana.

2. He parau ‘o te ‘Ui-haŋa 3. He topa-īŋa ‘o te


Henua rahira’a ‘o te pāhono
Mo te ‘Ui-haŋa Henua ena, he va’ai ki te taŋata Mo āi ko tano ‘a ki te mana’u tapura era ‘e te
‘etahi parau, ‘e pāpa’i rō ana ‘i ruŋa te ‘ui nei: “¿’E rahira’a ki na ‘ui, ‘ē haka taka-taka ‘e te Pū’oko
tano rō atu ‘a kia koe te vanaŋa pāpa’i ena ‘i rote Hakatere Henua ‘o te Hau Tire ‘i te “Congreso”
hā’aura’a ‘apī ena ‘o te Puka Tapu Matu’a, āŋa ta’ato’a, mo haka take’a ‘e mo hā’aki tō’ona
ena ‘e te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a?”. ha’atura ki te Puka Tapu Matu’a ‘apī ‘o te Hau
‘I raro ‘iti ‘o na ‘ui he haro ‘e rua hau mo tāpa’o, Tire.
mo āi ‘e tano rō ana ‘o ‘ina kai tano, mo rova’a ‘e
Mo āi kai tano ki te mana’u ‘o te rahira’a, ko te
te kope era ka taī’o era ‘i nā parau mo tāpura ‘i
Puka tapu Matu’a hope’a era ka noho ena pahe
tō’ona mana’u.
Puka Tapu Matu’a mau ‘o te Hau Tire.

24
NŪNA’A ĀŊA ‘I TE
PUKA TAPU MATU’A ‘O
TE HAU TIRE

‘I huri te vānaŋa ē Ariki Mika Tepano Martin

25

You might also like