Professional Documents
Culture Documents
2
Índice
I. He Vānaŋa Ra’e����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������4
3
I. HE VĀNAŊA RA’E
4
II. ‘O RUŊA ‘I TE NŪNA’A ĀŊA ‘I
TE PUKA TAPU MATU’A ‘O TE
HAU TIRE
5
1. ¿Pehē te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka
Tapu Matu’a ‘i tupu āi?
Te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘i tupu āi mai rote Tapu N° 21.200
‘o te Haka’apī-haŋa hōpe’a ‘o te Puka Tapu Matu’a, mai rote ‘Ui-haŋa
Henua āŋa era ‘i te 25 mahana ‘o taŋaroa ‘uri ‘o te matahiti 2020 ‘e peira
‘a mai te Tapura-haŋa haka tōro’a era ‘i te taŋata ‘o rote Nūna’a nei, aŋa
era ‘i te 15 ki te 16 mahana ‘o vai tu’u potu ‘o te matahiti 2021.
‘E 155 taŋata ‘o rote nūna’a nei, ta’ato’a ‘i vae mai ‘i rote Tāpura-haŋa
āŋa era ‘i te 15 ki te 16 mahana ‘o vai tu’u potu ‘o te matahiti 2021.
6
4. ¿Pehē ‘i ‘apapa āi te Nūna’a
Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a?
• ‘Ē haka tu’u ‘etahi Nūna’a Mōtuha ‘i te Āŋā, vae mai hai taŋata
mai rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, hakakē ‘e āi ‘o te
parau hapī tano mo te āŋa era.
5. ¿Pehē te hakatere-īŋa?
7
III. ‘O RUŊA ‘I TE TAŊATA ĀŊA
‘I TE PUKA TAPU MATU’A
8
1. ¿’E tano rō te taŋata āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a mo
haka pāpa’i iā raūa mo tētahi tāpura-haŋa mo rova’a
‘i te tōro’a hakatere Henua?
‘E ko riva á raūa mo haka pāpa’i mo tētahi tāpura-haŋā mo rova’a ‘i te tōro’a hakatere Henua, ki te tomo
‘etahi matahiti mai te mao-haŋa ‘o te āŋa ‘i rote Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a.
9
3. Auhau ‘o te āva’e ‘e 4. Tikaāŋa Ha’aputu Moni
tētahi me’e ka va’ai ‘e Hāpa’o Taŋata ‘o te
ena Henua
10
IV. ‘O RUŊA ‘I TE PIHA
MŌTUHA HAKATERE
‘I TE ĀŊA
11
Mai hē ‘i Tupu āi He āpapa-īŋa He me’e tute
Te Piha Motuha Hakatere ‘i te Mo te “Subsecretaría de la Ko haka tika ana ‘i rote Puka
Āŋa, ‘a rote Tāpa’o Matu’a N°4 Secretaría General de la Presi- Tapu Matu’a, mo te Piha nei
‘o te 11 mahana ‘o hetu’u pū ‘o dencia” ‘ē hakatika ‘i te me’e ‘e pu’a ‘i te rima hai rauhuru
te matahiti 2021, ‘o te “Minis- nei. ‘ite ‘o ruŋa ‘i te āŋa, ‘o ruŋa ‘i
terio Secretaría General de la te hakatere-īŋa ‘e ‘o ruŋa ‘i te
He pū’oko ‘e te Motuha
Presidencia”, mo hā’atura ki te āpapa-īŋa ‘o te moni, mo haka
Hakatere ‘etahi, ‘e mā’ana ‘ē
tāpura hakatika era ‘i rote vaha tu’u ‘e mo haka makenu ‘i te
haka makenu ‘e he vānaŋa ki
137 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o āŋa ‘o te Nūna’a Aŋa ‘i te Puka
te ŋā taŋata āŋa ena ‘i te Puka
te Hau Tire, ‘e kī ena, mo te Tapu Matu’a.
Tapu Matu’a.
Pū’oko Henua ‘ē pu’a ‘i te rima
hai rauhuru ‘ite ‘o ruŋa ‘i te
āŋa, ‘o ruŋa ‘i te hakatere-īŋa
‘e ‘o ruŋa ‘i te āpapa-īŋa ‘o te
moni, mo haka tu’u ‘e mo haka
makenu ‘i te āŋa ‘o te Nūna’a
Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a.
MO HAKA MANA’U
‘E haka topa kē te Piha Mōtuha Hakatere ‘i
te Āŋa mai te Nūna’a Motuha ‘i te Āŋa, mo
te hope’a nei, ‘ē vae mai hai taŋata mai rote
Nūna’a Aŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, hakakē ‘e
āi ‘o te parau hapī tano mo te āŋa era.
12
V. HE TANO MAU ‘O TE
ĀŊA, MO MA’ITAKI ‘O TE
ĀRIŊA KI TE Ū’I-ĪŊA ‘O
TE TAŊATA, HE MA’ITAKI
‘O TE ĀŊA-HAŊA ‘E HE
HAKA MA’EHA ‘I TE ĀŊA
13
1. He Tikaāŋa
14
2.1. He haka mā’eha ‘i te 2.3. ¿He aha te ‘ati mo ta’e
mana’u tute mo nei haka ‘ite ‘i rote roa
āŋa ‘e he rauhuru me’e mahana tāpa’o ena ‘e
paŋaha’a āi ‘i rote rima hai me’e era ‘e kī era mo
(DIP)(pahe hare, he tapura?
pere’oa, tētahi) ‘i rote
roa mahana ka tapa’o Mo ta’e āŋa ki ruŋa ‘i te hau ‘e hē aha
ena ‘e tētahi me’e haka te ūtu’a:
tika ‘i rote Tapu Henua. ‘O te āi te vaha 134 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te
Hau Tire, ‘e haka paŋaha’a rō ‘ana ‘i te Tapu ‘o te
• 30 mahana mai te rova’a-haŋa ‘i te tōro’a Ma’itaki, te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘ē
mo nei āŋa. hā’au ‘etahi rāve’a mo haka tomo ki ruŋa ‘i te hau
nei tikaāŋa.
• 30 mahana mai te ōti-īŋa ‘o nei āŋa.
Mo ta’e āŋa ‘riva-riva ki ruŋa ‘i te hau, ‘e te kope
• ‘E haka apī te mā’eha-haŋa nei, ‘i te āva’e tāpa’o era mo āŋa ‘i to’ona hakamā’eha-haŋa,
ena ‘o tarahao ‘o te matahiti 2022. hai vanaŋa tāpura era mai te vaha 11 pe mu’a ‘o
te Tapu ‘o te Ma’itaki ka haka ūtu’a ena.
15
3. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ki te Tapu ‘o te
“Lobby”
‘I rote rua tuki ‘o te vaha 134 ‘o te Puka Tapu “Lobby”, ‘e peīra ‘a ki te nu’u tute ki te āŋa mo te
Matu’a, ko tāpura ana mo te Taŋata Āŋa ‘i te riva-riva mo raūa mau nō, ‘e peīra ‘a mo rova’a ‘e
Puka Tapu Matu’a penei ē; ‘e pāpa’i ‘e haka raūa ‘i te tara mahia ‘e te tētahi, ‘a hara ‘e āŋa nō
mā’eha raūa, hai haka tika ena mai rote Tapu ana ‘i rote āŋa nei.
‘o te “Lobby”, ta’ato’a piri ‘o raūa ki te nū’u āŋa
16
4. He haka ha’ere ‘e he ha’atura ‘i te tikaāŋa
‘o ruŋa ‘i te haka ma’eha ‘i te āŋa
‘E haka āi te vaha mo rova’a mau ‘a ‘e te ta’ato’a me’e mau ‘a ‘ē āŋa mo haka pū’ai te mā’eha-haŋa,
mo aŋi-aŋi ‘i te ta’ato’a āŋa haka makenu ‘e te ‘o mo haka take’a mau no ‘e rova’a mau ro ana ‘o
Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a, ka āi atu pahe ‘i te aŋi-aŋi nei (Mā’eha rehe).
17
4.2. He rova’a-haŋa mau mo rara ‘i te makenu ‘o te āŋa mau ‘a
(Ma’eha-haŋa rehe) ‘o te Nūna’a Āŋa ‘ i te Puka Tapu Matu’a,
‘e he haka ma’eha-haŋa pū’ai
18
VI. TĒTAHI ME’E MO
AŊI-AŊI
Te vaha 135 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘e vanaŋa rō ana ‘o ruŋa ‘i tētahi me’e mo aŋi-aŋi ‘o
haka tapa rō:
• Te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a ‘ē ko Henua, ‘e haka tika ena mai rote Puka Tapu
riva mo haha’o te raūa va’e ‘e mo āŋa tētahi Matu’a, mai te rauhuru Tapu Henua, ‘e peīra ‘a,
āŋa, ko haka tika era ‘a ‘i rote Puka Tapu ‘e te rauhuru Pū’oko Henua.
Matu’a ‘e ī rote rauhuru Tapu Henua, mo
• Ko tapu ana mo te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
tētahi Piha, ‘o Pū’oko Henua.
Matu’a, ka ai atu ta’ato’a, ‘o he apa no ‘o raūa,
• Ki te Puka Tapu Matu’a hope’a ena, ka ‘e ko ha’ati’a kia raūa mo tu’u ki te roa era mo
ha’atura ena, ‘a hara ka ōti ‘e ka tapa’o te hakatere ‘i te Henua Tire, ‘e peīra ana mo āŋa
ha’aura’a apī ‘o te Puka Tapu Matu’a, ‘e pēnā ‘i te āŋa kai ha’ati’a hia mai rote Puka Tapu
mau ana ka ha’atura ena ‘e te Nūna’a Āŋa ‘i Matu’a ena ‘o te hora nei.
te Puka Tapu Matu’a ki te hora hope’a.
20
VII. ‘O RUŊA ‘I TE HORO
‘I TE TURE
21
Mo haka hope’a, ‘i rote vaha 136 ‘o te Puka Tapu Matu’a ‘o te Hau Tire, ‘e āi ro ana te Tikaāŋa tano mo
horo ‘i te ture, mo āi kai ha’atura ki ruŋa ‘i te hau ‘i te rauhuru Tikaāŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu
Matu’a, ‘e peīra ‘a mo ta’e ha’atura ki te rauhuru mana’u hā’au ena mai rote āŋa ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te
Puka Tapu Matu’a.
a) Mo te “Ministro” ‘e rima ‘ē ma’u ‘i te ture, ‘e vae e) Hai vānaŋa hope’a era nō, ka haka kore ena
mai ‘e te “Corte Suprema” mai roto iā īa ‘a. ‘i te horo.
d) Te Tikaāŋa mo ‘ite ‘o ruŋa ‘i te horo, ‘e mo h) Ina ‘etahi Piha Hakatika Tapu, ‘e Pū’oko
haka tomo mo haka mao, ko tāpa’o ana ‘i Henua tano mo horo ‘i te ture ‘o ruŋa ‘i te āŋa
rote “Auto Acordado Sobre Tramitación de ‘o te Nūna’a Āŋa ‘i te Puka Tapu Matu’a haka
la Reclamación de los Procedimientos de tika ena mai rote Puka Tapu Matu’a, mo āi
la Convención Constitucional prevista en el kai ha’ati’a ‘a rote vaha 136 ‘o te Puka Tapu
Artículo 136 de la Constitución Política de la Matu’a.
República, que consta en el Acta N° 75-2021
del pleno de la Corte Suprema”. i) ‘E ko tano mo haka ‘ino ‘e te ture nei ki te
vānaŋā haka tika ena mai rote tuki hope’a
ena ‘o rote vaha 135 ‘o te Puka Tapu Matu’a, te
hā’aura’a, ‘e mō’a ‘i te Henua Tapu hakatere
ena ‘e te Pū’oko ‘o te Hau tire, te vae-īŋa ‘o te
taŋata, te hakatika-haŋa ‘e te ha’atura-haŋa
ki te Tapu Henua, ‘e te rauhuru hā’au-īŋa ki te
Āo ha’atura ena ‘e te Hau Tire.
22
VIII. HE TĀPA’O ‘O TE
‘UI-HAŊA HENUA
23
1. He ūŋa ‘o te Roŋo
24
NŪNA’A ĀŊA ‘I TE
PUKA TAPU MATU’A ‘O
TE HAU TIRE
25