२० ेरणादायी स यकथा

संपादन:

सुधा मूत

अनुवाद:

लीना सोहोनी

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ✆Phone +91 020-24476924 / 24460313

Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com

या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी

काशक सहमत असतीलच असे नाही.
SOMETHING HAPPENED ON THE WAY TO HEAVEN
by SUDHA MURTY
First Published by Penguin Books India 2014
Introduction Copyright © Sudha Murty 2014
Translated into Marathi Language by Leena Sohoni

वगा या वाटेवर काहीतरी घडलं... / अनुवा दत स यकथा

अनुवाद : लीना सोहोनी
तेजोिनधी लॉट नं. ५, ेहनगर,
िबबवेवाडी क ढवा रोड, िबबवेवाडी, पुणे – ४११०३७.
✆ 020-24274670 Email : leena.n.sohoni@gmail.com

मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.

काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.

अ रजुळणी : इफे टस्, २१/ब, आयिडयल कॉलनी, कोथ ड, पुणे – ३८.

मु क : मु ा, ३८३ नारायण पेठ, पुणे – ३०.

मुखपृ : चं मोहन कु लकण

थमावृ ी : स टबर, २०१६

P Book ISBN 9789386175021
E Books available on : play.google.com/store/books
m.dailyhunt.in/Ebooks/marathi
eBook Developed by Nandkumar Suryawanshi
 तावना

माझं नवीन पु तक कािशत होऊन नुकतंच बाजारात आलं होतं. यानंतर एक दवस
मी काम संपवून घरी िनघाले असताना, मा या अनपेि तपणे घडले या
सािह य वासािवषयी मी िवचार करत होते. िवचार करता करता मा या असं ल ात
आलं, क हे इतकं सगळं लेखन मा या हातून झालं असलं तरी, यात मा या वैयि क
आयु याब ल मी काहीही िलिहलं न हतं. मी आजवर जे काही िलिहलं, ते मला भेटले या
लोकांिवषयी, मी पािहले या ठकाणांिवषयी आिण या काही लोकां या जीवनाचा
िह सा बन याचं भा य मला लाभलं, या आग यावेग या लोकां या जीवनािवषयी.
मला वाटलं, मा यावर ही के वढी मोठी कृ पा झालेली आहे. आजवर या लोकांनी मला
यां या जगात सामावून घेतलं, यां या दयात थान दलं, यां या आयु यात या अ यंत
खासगी गो ी मनमोकळे पणे मा यासमोर उघड के या, यां यासमोर आले या अडचणी
मा यासमोर मांड या, अशा सवाना मदत कर याची संधी िमळाली, हे मी माझं भा य
समजते. यांनी यां या कहा या मा याकडे सुपूत के या आिण यामुळे यां या
कहा यांमधलं एक पा बन याची संधीसु ा मला िमळाली. कधीकधी तर एखा ा
कहाणीमधली सवात मह वाची भूिमकासु ा मा या वा ाला आली. पण इतर वेळी मा
मी कथे या ओघात आलेलं पा बनले; कं वा के वळ तट थ वृ ीनं यांची कथा सांगणा या
कथाकथनकाराचं मी काम के लं.

ुतक त खुराणा ही असामा य बुि म ेची आिण मा या खास िव ासातली संपादक

आहे आिण उदयन िम ा हे ‘पि वन’चे काशक आहेत. मी जे हा या दोघांशी या
पु तकािवषयी चचा करायला बसले, ते हा मला या वेळी काहीतरी आगळं वेगळं
कर याची इ छा अस याचं मी यांना सांिगतलं. गेली क येक वष माझं लेखन हे एक दशा
मागासारखं बनलेलं आहे, कारण मा या लेखनातून फ मीच तु हा वाचकांपयत पोचू
शकते. तु हाला मा यािवषयी आपुलक वाटते आिण तुमचे मा याशी खास अनुबंध जुळले
आहेत, कारण तुमची आिण माझी नीितमू यं समानच आहेत आिण मानवी मनाचे िविवध
पैलू िनरखणं जसं मला आवडतं, तसंच तु हालाही आवडतं. या खेपेला मी तु हा सव
वाचकांपयत अिधक पूण वानं पोहोचलं पािहजे, असं मला वाटत होतं. आयु यानं तु हा
सवानासु ा अनुभवसंप बनवलेलं आहेच. तुम या या अनुभवा या भांडारातून मलासु ा
खूप काही घेता येईल, िशकता येईल, असं मला वाटलं. यातूनच या कथा पध या क पनेनं
ज म घेतला. आ ही आम या वाचकांना यां या आयु यात घडले या ेरणादायी
स यकथा िल न आम याकडे पाठव याचं आवाहन के लं. आ ही हे के लं, ते फारच चांगलं
झालं. मला तर फारच समाधान िमळालं. आजवर कधीही न कथन के या गेले या असं य
कहा या आ हाला िमळा या आिण या वाचून आमचं दय खरोखरच भ न गेल.ं

या कथासं हामधून आपाप या गो ी तुम यासाठी घेऊन आलेले हे सगळे लेखक

तुमचा त ण िपढीवरचा िव ास न च दृढ करतील. जे स य आहे, ते तसं या तसं कथन
कर यासाठी जे धाडस लागतं, ते यांनी के लं आहे. आ ेया नावाची मुलगी तुम या
काळजाला हात घालेल. खरं तर ितनं जे काही के लं, ते समाजा या नजरे तून सपशेल चुक चं
होतं. पण तरीसु ा ितनं ते का के लं, हे वाच यावर ही आ ेया आपलीच मुलगी असायला
हवी, असं तुम यापैक येकाला वाटेल.

आणखी एका मुलाची गो यात आहे. अ झायमरसार या भयंकर आजारा या

िवळ यात सापडू न हंसक बनले या आप या आजोबां या पाठीशी हा मुलगा कती
खंबीरपणे उभा रािहला आहे, हे यातून दसतं. वादळामुळे झाडाची फळं र यावर
पड यानंतर ती फळं गोळा कर यासाठी धडपडणारी गरीब मुलंसु ा आयु याचा खूप
मोठा धडा आप याला िशकवून जातात.

आम याकडे आले या सग या गो ी आ ही मनापासून वाच या. एकदा न हे, तर

अनेकदा वाच या. यातून आम या असं ल ात आलं क आप या आधी या िपढीत या
वय कर माणसांनासु ा आयु यातील कठीण संगांना सामोरं जा याचं आिण आप या
मुलांवर उ म सं कार कर याचं कौश य अवगत होतं. एका कथेत या विडलांचा च मा
सारखा हरवत असतो, आिण तो यांना काही के या सापडत नसतो. एक खंबीर आिण
करारी मु या यािपका एका दु वृ माणसाला अ रशः शेपूट घालून िनघून जा यास
भाग पाडतात. आिण एका गूढ जोड याला एक लहान मुलगी आपले आजी-आजोबा हणून
द क घेत.े एका मुलाला आप या वयोवृ आिण िवकलांग आजी-आजोबांम ये घडले या
एका लहानशा संगातून या दोघां या एकमेकांवर असले या िजवापाड ेमाची चीती
येत.े आणखी एका त णाला आपले अंथ णाला िखळलेले आजोबा हे कती आदरणीय
आहेत, याची एका संगातून अनुभूती येत.े

मला वाटतं, यांत या काही कथा वाचताना तुम या अंगावर न च काटा येईल. या
कथासं हात एका त ण मुलीचं काळो या िभजट पावसाळी रा ी काही ‘गुंड’ कसे र ण
करतात, ही कथा वाचताना मा या अंगावरसु ा असाच काटा आला होता. एक लॅि टक
सजरी करणा या िन णात सजननं वाथाचा िवचारही न करता एका णाची सजरी
कर यास नकार देऊन याला परत पाठवलं, कारण या डॉ टरा या मते ती श या
अनाव यक होती. ही कथासु ा तु हाला बरं च काही िशकवून जाते. याच माणे आज
वयोवृ असलेला एक माणूस क येक दशकांपूव जे हा एक लहान शाळकरी मुलगा होता,
ते हा यानं शथ चे य क न एका माकडा या िप लाचा जीव कसा वाचवला होता,
याची गो सु ा अशीच ि तिमत करणारी आहे.

याच माणे माकिडया जमातीतील एक मुलगी एका महाभयंकर संकटातून वतःची

सुटका क न घेऊन िज ीनं िशकू न कशी मोठी होते, हे तु हाला वाचायला िमळे ल. यात
आणखी एक सुंदर मुलगी तु हाला भेटेल. एका ू रक यानं ित यावर अॅिसड फे कू न ितचा
सुंदर चेहरा िव प
ू के ला आिण यामुळे जे यातनामय िजणं ित या निशबाला आलं,
 याचीही अंगावर काटा आणणारी कहाणी यात आहे. एका जीवघे या आगी या
अपघातातून एक त ण आई कशी वाचते, ती कथाही यात आहे. याच माणे चोरी या
उ ेशानं चाल या ेनम ये जे हा एका त णीवर ह ला होतो, ते हा ितनं दाखवलेलं
अतुलनीय धैय आपलं मन थ क न जातं. आज या ि यांना अनुकंपा, दया कं वा दानधम
हणून के लेली मदत नको आहे. संपूण समाजातील लोकां या मनोवृ ीतच बदल घडू न
यावा अशी यांची अपे ा आहे. देशमा ये जे कायदेकानू बनव यात आले आहेत, ते के वळ
पु तकात न राहता यांची काटेकोर अंमलबजावणी हावी, अशी यांची इ छा आहे.
कारण मुळात हे कायदे या य आिण यो य असेच आहेत. फ समाजमनात असा बदल
घडवून आणणं, हेसु ा समाजातील ी वगा याच हाती आहे, याची अजून खु
ि यांनाच जाणीव झालेली नाही.

असं हणतात क , स य हे कि पतापे ाही िविच असतं. कारण कि पत हे आप या

क पनेतून ज माला येतं आिण शेवटी आप या क पनेला मयादा असतातच. पण वा तव
आयु यात मा आपण कु ठं जाऊ, आप याला कोणते अनुभव येतील आिण ते अनुभव
आप याला न कु ठं घेऊन जातील, हे तर काहीच सांगता येत नाही; खरं ना? फाळणी या
काळात एका कु टुंबानं अ यंत दुः व ासार या भासणा या प रि थतीतून कशी सुटका
क न घेतली, एका मोलकरणीनं आप या मुलीला िशकवून मोठं कर यासाठी कती
िजवापाड क के ले, ‘आपण स कृ य के लं तर याचं फळ आप याला िमळा यावाचून राहत
नाही’ हे त व िशरोधाय मानून एक कशी जगली- या व अशा इतर अनेक कथा
वाचताना अनेकदा मा या डो यांत पाणी तरारलं. माझे ते अ ू कधी आनंदाचे, तर कधी
दुःखाचे होते.

वष सरत चालली आहेत. माझंही वय वाढत चाललं आहे. कधीकधी माणसा या

माणुसक वर िव ास ठे वणं मला कठीण जातं. पण आम याकडे आले या हजारो
कथांमधून आ ही या िनवडक कथा तुम यासाठी घेऊन आलो आहोत, या वाच यानंतर
मा एका गो ीची खा ी पटते- जगात चांगलं आिण वाईट असं दो हीही अि त वात
असलं, तरीही अजूनसु ा वाइटापे ा चांगलंच जगात जा त आहे, षे ापे ा ेम अिधक
आहे, हे या कथांमधून िस होतं. या कथांनी मला जेवढा आनंद दला, तेवढाच आनंद
तु हालाही या वाचून िमळे ल, अशी मी आशा करते. या कथा मला जशा ेरणादायी
वाट या, तशाच या तु हालासु ा वाटोत, एवढीच माझी स द छा आहे.

– सुधा मूत
अनु मिणका

वीकार

लाल गुलाब

ढा याची मुलगी

अि परी ा

अमृत

नाही हण याचा ह

मा या विडलांचा च मा

आ ेया

नवी सु वात

अग य, गूढ जोड याची गो

झ ू मांकिडयानं हे सा य क न दाखवलं

सिवताची गो

अॅिसड

आजी-आजोबांचा दवस

उदयन इफे ट

टाइम टू पॅक अप?

जबाबदार ‘गुंड’!

इस हाथ दे, उस हाथ ले

ते एका वादळात पडलं

एक आगळीवेगळी गाठभेट
 वीकार

सकाळी सातची वेळ होती. मैलपूर भागात एका इमारती या सात ा मज यावर
असले या िखडक तून ीिनवासन कु टुंबीयां या घरात जानेवारी मिह यातला सूय आत
िश न सवाना भाजून काढत होता. चे ईम ये तीनच ऋतू असतात- उ हाळा, जा त
उ हाळा आिण खूपच जा त उ हाळा! देशा या इतर भागांत जानेवारी मिह यात जरी
िहवाळा असला तरी चे ईम ये मा उकाडाच होता.

या जोडीला घरातलं तापमानाही चढत चाललं होतं. वातावरण चांगलंच त झालं

होतं. अशोक ीिनवासन यांची आई प गल या सणाचा मु त साधून यां याकडे आली
आिण ते हाच या घटनाशृंखलेची सु वात झाली. प गल हणजे नववषाची सु वात.
धनधा य वृ ीसाठी लोक या दवशी ई राची ाथना करतात. सािव ीनं आप या
मुलासाठी आिण या या तीन वषा या मुलासाठी, हणजे ितचा नातू िवजय या यासाठी
ितखट, खमंग चुरचुरीत पदाथ आिण मेवा-िमठाई असा भरपूर खाऊ आणला होता.
सािव ीचं आिण ितची सून रमा िहचं तसं िव याभोप याचंच स य होतं, असं हटलं
तरी चालेल. रमा द लीत लहानाची मोठी झाली होती. ित या आधुिनक राह याची,
वाग याची सािव ी खूप नंदा करत असे. सािव ीचा नवरा वेलू हा हे जग सोडू न
जाईपयत रोजच ती या यापाशी आप या सुने या चहा ा करायची. पती या
िनधनानंतर सािव ी एकाक झाली. आप यापासून दूर जात असले या आप या मुला या
िव ात वेश िमळव यासाठी ती धडपड क लागली. आधीच याचं ल झा यावर तो
थोडाफार दुरावला होताच. यात या या मुला या ज मानंतर यां या ना यात आणखी
थोडा दुरावा आला होता.

आज घरातलं वातावरण त हो यासाठी आणखी एक कारण घडलं होतं. घर या

कामवालीनं नेमक सणा या दवसांतच एक आठव ा या सु ीची मागणी के ली होती.
ही मागणी ितनं गे या आठव ातच के ली होती. पण ितला तशी रजा दे याचं घर यांनी
नाकार यामुळे ती आज काम सोडू न गेली होती. आता छो ा िवजयला सांभाळायला
कु णीच न हतं. कोण याही प रि थतीत हे काम आप या सासूबाइ या- हणजे
सािव ी या ग यात बांधून यांचा गैरफायदा यायचा नाही, हे रमानं प ं ठरवलं होतं.
िशवाय कामवालीचा हा कायम व पी धसास लाव याची गरज होती.

घर या या अडचणीवर तोडगा काढ यासाठी रमानं वतः या ऑ फसात काही दवस

रजा मािगतली, तर तीही मंजूर झाली न हती.

बैठक या खोलीत रमाचा पती अशोक रोज यासारखा वतमानप ात डोकं खुपसून
बसला होता. शहरात या घडामोडी चवीनं वाचून काढत होता. ‘द हंद’ू वृ प ात एक
लेख छापून आला होता. तृतीयपंथी लोकांना समाजात स मानपूवक वागणूक िमळावी,
 यांचा वीकार हावा आिण यांना सव संधीची समानता िमळावी, असा या लेखाचा
िवषय होता.

अचानक रमा त डात या त डात िचडू न काहीतरी पुटपुटली आिण अशोक या

शेजार या टेबलावर कॉफ चा कप आदळू न िनघून गेली. ती भडकली अस याचं ल ात
येताच अशोकनं ितचा राग शांत कर याचा य के ला, ‘‘रमा, तू आधी शांत हो बघू.
आपण काहीतरी माग काढू यातून,’’ तो हणाला. हातातलं वतमानप बाजूला ठे वून
यानं कॉफ चा कप उचल यासाठी हात लांब के ला.

रमा पाठ फरवून जायला िनघालीच होती, पण ती थांबली. या याकडे वळू न

कमरे वर हात ठे वून उभी रा न ती रागानं बघू लागली. सकाळपासून काम क न ती थकली
होती. ित या कपाळाव न घामा या धारा वाहत हो या.

तिमळनाडू म ये प गल सणा या दवसांत बैलांना वठणीवर आण याची एक पधा

भरव यात येत.े परं तु पेन माणे इकडे या बैलांना कु णी मा न टाकत नाही, तसंच पधत
भाग घेणा या माणसा या हातात श सु ा नसतं. या पधसाठी जे वळू िनवड यात
येतात, ते खास ‘पुलीकु लम्’ जातीचे असतात. पध या आधी यांना कु णीही मु ाम
घाबरवत नाही, कं वा यांची खोडीसु ा काढत नाही. पण हे वळू ज मतःच आ मक
वृ ीचे असतात. यांना वठणीवर आण या या इषनं पधत उतरले या पधकांचा असा
पिव ा असतो, क एकतर या बैलाला वठणीवर तरी आणून दाखवीन, नाहीतर जीव
वाचवून पळ तरी काढीन. अशोकनं आ ा रमा या नजरे ला नजर देऊन पािहलं, ते हा
याचा पिव ासु ा नेमका अगदी असाच होता.

‘‘पण कसा? कसा माग काढणार आपण? तु हाला तर घरात काय चाललंय यापे ा
देशा या भिवत ाची जा त चंता लागलेली असते ना?’’ ितनं िवचारला.

‘‘आपण आधी एका एज सीशी संपक साधला होता ना...?’’ अशोक कसंनुसं हसत
हणाला.

‘‘हो, होता ना. पण यांनी गे या तीन मिह यांत अडीच बायका पाठव या!’’

‘‘अडीच? हणजे दोन आिण अध बाई?’’ यानं िवचारलं. या अशा त हेनं वादिववाद
चालू असताना उगीच काहीतरी बोल यापे ा ग प रािहलेलं ेय कर असतं, हे तो
िवसरला होता.

‘‘तु हाला काही हणजे काहीच आठवत नाही का?’’ रमा कडाडली, ‘‘अहो, यांनी
अ रशः िवजय या वया या कु णालातरी पाठवलं होतं.’’
 सािव ी हरां ात रांगोळी घालत बसली होती. या दोघांचे आवाज चढलेले पा न ती
आत आली. ितचा पदर ध न पाठोपाठ िवजयसु ा आला, ‘‘काय झालं अशोक?’’ घराचं
दार लावून घेत पदराला हात पुसत ती हणाली.

रमानं आप या सासूबाइकडे खाऊ क िगळू , अशा नजरे नं पािहलं. सािव ीनंही ित या

नजरे ला नजर दली. दोघी एकमेक कडे आ हाना मक नजरे नं पा लाग या.

िवजय सकाळपासून सािव ी या मागे होता. ती रांगोळी काढत असतानासु ा तो

उ कडवा होऊन ती रांगोळी िनरखून बघत बसला होता. पण आता मा आप या आई-
विडलांचं आप याकडे काहीच ल नस याचं पा न तो हातातला खडू चोखत नुसता उभा
रािहला.

जे हा यो यांची लढाई चालू असते ते हा िबचा या या ाचा हकनाक बळी जातो.

आ ाही तेच घडलं. आपला मुलगा खडू चा भलामोठा तुकडा चघळत अस याचं पा न रमा
रागानं हणाली, ‘‘िवजय!’’ याबरोबर घाब न यानं त डातला खडू बाहेर काढला आिण
तोच खडू तो हातात या हातात झेलू लागला.

हा सगळा ग धळ चालू असतानाच दरवाजाची घंटी वाजली. साधारणपणे रोज

सकाळी घरात या सग यांची कामावर जा याची इतक गडबड चालू असायची क , अशी
या वेळी जर घंटी वाजली, तर सग यां याच कपाळावर नाराजीची आठी उमटायची. पण
आ ा मा घंटेचा आवाज ऐकताच भांडणारी मंडळी शांत झाली. िवजयनं याचा खेळ
थांबवला. रमा आिण सािव ी पण आपापली नखं आत ओढू न घेऊन शांत झा या. ं यु
चालू असताना घंटीचा आवाज ऐकू न हरत असले या खेळाडू या चेह यावर जे भाव
पसरतात, तसेच भाव अशोक या चेह यावर पसरले.

रमानं दार उघडलं आिण ती घाब न एक पाऊल मागे सरकली. एक बलदंड ी दारात
उभी होती. ितनं अंगात एक साडी कशीबशी गुंडाळली होती. ती उं चीनं चांगलीच सहा
फु टां या आसपास होती आिण ितचे दंडसु ा िपळदार दसत होते. रमानं ित याकडे नीट
िनरखून पाहताच ितला ध ाच बसला. अशा त हेचे दसणारे तृतीयपंथी लोक र याव न
टो यांनी हंडताना ितनं पािहले होते. या टो या र यात िस लपाशी गा ा अडवून
लोकांकडे पैसे मागाय या. ‘आजकाल हे लोक खुशाल दवसाढव या लोकांची दारं
ठोठावत हंडू लागले आहेत क काय?’ ित या मनात आलं.

पण चेह यावर वैताग न दाखवता ितनं सावधिगरी बाळगून दार अगदी थोडंसंच
उघडलं आिण जरा ता ातच िवचारलं, ‘‘काय हवंय?’’

ती ी पु षी आवाजात; पण अदबीनं हणाली, ‘‘तुम या कामात यय आणते

आहे, याब ल माफ करा मॅडम, पण मी असं ऐकलं क तु हाला कामाला बाई हवी आहे.
हो ना?’’

ही तृतीयपंथी मंडळी र यात कधीतरी गाडी अडवून, हातांनी जोरजोरात टा या

वाजवून, आरडाओरडा करत पैशांची मागणी कशी करतात याची रमाला आठवण झाली.
या ीचं अदबीनं बोलणं पा न ती एकदम भांबावली.

‘‘आ हाला... अं... आ हाला...’’ ती चाचरत हणाली.

पण मागून आले या ककश आवाजामुळे ितचं वा य अधवटच रािहलं. दारात कोण

आलं आहे ते बघ यासाठी सािव ी उ सुकतेनं रमा या पाठीशी येऊन उभी रािहली होती.
‘‘आधी दार बंद कर! आधी दार बंद कर!’’ ती ककश वरात खेकसत हणाली.

‘‘तु ही जरा इथं थांबा हं,’’ असं या बाईला सांगत रमानं कसंबसं दार लावून घेतलं.

सािव ी घाईघाईनं अशोककडे जात तार वरात हणाली, ‘‘अरे दारात बाईचा वेष
के लेला एक पु ष उभा आहे. तो आप याला लुबाडायलाच आलेला दसतोय. आता आपण
काय करायचं? पोिलसांना बोलवू या का?’’

आता मा अशोक वैतागून उठू न उभा रािहला. आज काही वतमानप पुरतं वाचून
होणं श यच नाही, हे यानं ताडलं. घरात भांडकु दळ बायको आिण तार वरात
कं चाळणारी आई असताना माणसानं िनवांत बसून वतमानप वाचायचं तरी कसं?

यात भरीत भर हणून िवजयनं जोरजोरात आरडाओरडा करत, पळापळ क न

चडू ची फे काफे क करायला सु वात के ली. म येच येऊन तो रमा या ग यात पडत होता.

रमानं खाली वाकू न िवजयला शांत कर याचा य के ला. आप या मुलाला जवळ घेत
ती हळू आवाजात अशोकला हणाली, ‘‘जरा िविच च गो आहे. आप या दारात एक
तृतीयपंथी आला आहे. घरकामासाठी बाई हवी आहे का, असं िवचारतोय.’’

‘‘काय सांगतेस? खरं च का? नाहीतर असं असेल क दुसरं च काहीतरी...’’ असं हणता
हणता अशोक थांबून उ ारला, ‘‘एक िमिनट... पण आप या रखवालदारानं या
ा याला आत कसं काय सोडलं?’’

या या त डचा ‘ ा या’ला हा श द ऐकू न रमाला कसंसंच झालं. पण ती अशोकला

याव न काही बोलणार इत यात सािव ी या दोघां या म ये येऊन उभी रािहली.
‘‘काय दारात िहजडा उभा आहे?’’ ती हणाली.

अशोकनं हताशपणे रमाकडे पािहलं. ‘या नाजूक प रि थतीतून आता तूच माझी सुटका
कर’ असे भाव या या चेह यावर होते.
 ‘‘अ मा, अगं तो माणूस तृतीयपंथी आहे. देवाचं लेक आहे ते,’’ आप या आईला
तमीळम ये समजावत अशोक हणाला.

‘‘अ यो, िशवा...’’ सािव ी देवाचं नाव घेत पुटपुटली. ितनं डोळे िमटू न हात जोडू न
ई राची क णा भाकली. या अभ सावटापासून आप या कु टुंबाला जप याची ितनं
देवाला आळवणी के ली.

‘‘आता आपण काय करायचं?’’ रमानं आप या पतीला िवचारलं.

‘‘ याला थोडे पैसे दे आिण िनघून जायला सांग,’’ अशोक हणाला. मग जरा
त ारी या सुरात हणाला, ‘‘आिण हो, तु या जु या सा ांपैक एखादी देऊन ितची
बोळवण कर. नाहीतरी सणासुदीचे दवस आहेतच.’’

यानं सुचवले या तोड यामुळे रमाला मनातून हायसं वाटू न ती आत या खोलीकडे

वळली. काही णातच एक जुनी साडी आिण थोडे पैसे घेऊन ती बाहेर आली आिण तडक
दरवाजाकडे गेली.

दारात बैठक मा न बसलेली ती बाई रमाला पाहताच घाईघाईनं उठली. ितनं साडी
झटकू न सारखी के ली. ती रमापे ा चांगली फू टभर उं च होती.

‘‘अहो, सॉरी. आ हाला कामवाली नको आहे. पण हे या तु ही,’’ असं हणून रमानं ते
पैसे आिण साडी या बाईला दे यासाठी हात पुढे के ला. ितला मनातून कसंसंच होत होतं.

या तृतीयपंथी नं रमा या हातात या पैशांकडे आिण साडीकडे नुसतं एकटक

पािहलं, पण ते घे यासाठी हात पुढे के ला नाही. ती याचने या वरात हणाली, ‘‘अ मा,
तु ही कु णाला कामावर ठे वलंय का? रखवालदार हणाला, ‘तु हाला अजून कामाला कु णी
बाई िमळालेली नाही.’ पण तरीही तो मला आत सोडायला तयारच न हता. यानं मला
आत सोडावं हणून मी आधी खूप िवनव या के या; पण तो ऐके ना. मग मा मी याला
धमकावलं आिण बळजबरी क न आत आले. खरं तर मी असं वागले, याब ल तु ही मला
माफ करा हं. येका या नजरे त नेहमी आम यासार यांब ल घृणा, ितर कार, संताप
असेच भाव दसतात. यामुळे मग आ हालाही राग येतो हो,’’ ती हळु वार वरात
हणाली.

रमा जराशी वरमली. ती हळु वार वरात हणाली, ‘‘सॉरी हं. पण तुमचं नाव काय?’’

तो तृतीयपंथी हसला. पान खाऊन लालभडक झालेले दात दाखवत तो रमाला

हणाला, ‘‘थँक यू अ मा, आज ब याच दवसांनी कु णीतरी मला माझं नाव िवचारलंय हो.
माझं नाव संतोषी. पण मला सांगा, तु ही हे काम कु णाला दलंय का?’’

आता मा रमाला खोटं बोलणं जड गेल.ं ती कशीबशी हणाली, ‘‘नाही, अजून मी

कु णाला ठे वलेलं नाही, पण...’’

‘‘अ मा,’’ संतोषी ितला म येच थांबवत हणाला, ‘‘मला तुम या डो यांत आ ा
काय दसतंय सांगू? मा यािवषयी दया. तु ही क व करताय ना माझी? पण खरं सांगू,
आजकाल आम यासार यांब ल कु णाला सहानुभूती नाही वाटत. अ मा, आम यापे ा
सुदव
ै ी असणा यांनी जर अशीच सतत आमची घृणा के ली, ितर कार के ला कं वा क व के ली
तर आ ही समाजात रा नही हण लाग यासार या ि थतीतच जगू. आ ही भीक मागत
रा , लोकांना धाकदपटशा दाखवू आिण िवकृ त मनोवृ ी या पु षांचं मनोरं जन क न
पोटाची खळगी भर यासाठी पैसे िमळवू. पण अ मा, खरं तर तुम यासार या लोकांकडू न
आ हाला मदतीचा हात हवाय.’’

‘‘ही बाई हणजे चेटक ण आहे. ती न जादूटोणा करत असेल. गोड गोड बोलून ती
तु हा दोघांना भुरळ घाल याचा य करते आहे. रमा, तू सावध राहा हं!’’ सािव ी
आप या सुने या कानात कु जबुजली.

‘‘नाही, नाही, पाटी,’’ संतोषी सािव ीकडे बघत ितला तमीळम ये ‘आजी’ असं
संबोधून हणाला, ‘‘मी काही चेटक ण वगैरे नाही. मी एका गरीब घरा यात मुलगा
हणून ज माला आले. मी दोन वषाची असताना माझे वडील दा या नशेत मारामारी
करताना वारले.’’ यानंतर िव फा रत डो यांनी ित याकडे बघत उ या असले या
िवजयकडे बोट दाखवून ती पुढे हणाली, ‘‘काही गुंडांनी मला पळवून नेऊन नपुंसक
बनवलं आिण जबरद तीनं भीक मागायला लावली.’’ या जु या आठवण ना उजाळा देत
असताना ित या डो यांतली वेदना प दसत होती. ‘‘ यानंतर मी ‘संतोषी’ झाले,’’ ती
एवढंच बोलून अचानक ग प होऊन गेली.

‘‘तु ही कु ठं राहता?’’ रमा हणाली. आप या हातात घ पकडले या जु या साडीची

आिण पैशांची ितला लाज वाटली.

‘‘को ापुरम् ि ज या खाली असले या झोपडप ीत,’’ ती हणाली, ‘‘ितथं असले या

गरीब मुलां या निशबी आम या वा ाला आलं तसं दुदव येऊ नये यासाठी आम यातले
काही जण य करत आहोत. अशा अनाथ मुलांना आ ही आधार देतो, यांना अ ,
पाणी, िनवारा देतो आिण यांची काळजी घेतो; पण ही गो कायम व पी करायची, तर
यासाठी पैसा पािहजे. सोयीसुिवधा पािहजेत. आिण तेच तर नेमकं आम याकडे नाही.
आ हाला यासाठी िनयिमत उ प हवं. भीक मागून िमळालेला पैसा पुरत नाही.
आ हाला मदत करा ना, अ मा,’’ असं हणून संतोषीनं रमापुढे हात जोडले.
 मग ती सािव ीकडे वळू न हणाली, ‘‘आजी, तु हीच सांगा ना, एक कडे बाळाचा ज म
झा यावर तु ही लोक याला आशीवाद दे यासाठी आ हाला बोलावून घेता; पण
दुसरीकडे आ हाला समाजापासून दूर, असं वाळीत टाक यात येतं. तेही आमचा काहीच
दोष नसताना. हा कु ठला याय आहे? कती लां छना पद आहे हे!’’

‘‘पुरे पुरे!’’ सािव ी खेकसली. रमाचा हात ध न ितला ओढत ती घरात घेऊन गेली.
‘‘तुला काय वेड लागलंय का? इथं घरात इतकं काम पडलंय, आिण तू या... ‘ या या’शी
काय बोलत उभी आहेस? आप याला अजून पूजेची तयारी करायची आहे. अशोक, तूच
आता िहला समजावून सांग रे बाबा...’’

रमा या अंगातलं जणूकाही ाणचं गेलं होतं. ितनं अलगद सािव ी या हातातून
आपला हात सोडवून घेतला आिण ती आप या पतीकडे पाहत अिजजी या वरात
हणाली, ‘‘आपण िहला एक संधी देऊन पाहायला काय हरकत आहे, अशोक?’’

‘‘रमा, अगं थोडातरी ावहा रक िवचार कर ना. जरा बु ीनं िवचार कर. भावने या
आहारी जाऊ नको,’’ अशोक हणाला. ‘‘अगं, आप या तीन वषा या मुलाला आपण या
िह या... या या ता यात देऊन जायचं? याचा काय हेतू आहे, हेही आप याला ठाऊक
नाही. लहान मुलांना खंडणीसाठी पळवून ने यात आ या या कं वा या नही वाईट
घटनां या कतीतरी बात या आपण वाचतो. िशवाय असं के यामुळे आपली समाजात
छी-थू होईल, ते वेगळं च. ा... ाला कामावर ठे व याचं कारण आपण िम मंडळ ना,
नातेवाइकांना कसं काय समजावून सांगायचं? मला तरी हे काही पटत नाही,’’ अशोक
घाईघाईनं हणाला.

‘‘अशोक िहचा उ लेख ‘ते’ असा क नका ना. आिण हो, अगदी सवसाधारण
कामवा यासु ा गु हे करत नाहीत का? मग िहला कामावर ठे वून आप याला काय फरक
पडणार आहे? आिण आपली िम मंडळी, नातेवाईक कं वा समाज या सग यांचा यात
संबंध येतोच कु ठं ? उलट आपण सुिशि त माणसांनीच जर या बाबतीत पुढाकार घेऊन या
लोकांना आप या समाजा या मु य वाहात सामावून घेतलं नाही, तर मग इतर कु णी
कसे काय घेतील? िशवाय माझा पण आता अगदीच नाइलाज आहे. मला जर असं घरी
बसावं लागलं, तर माझी नोकरी जाईल. तु हालाही रजा घेणं श य नाही. आता िवजय
ित याकडे राहील क नाही, हे अजून आप याला मािहती नाही,’’ रमा हणाली आिण
अचानक ितनं इकडेितकडे पािहलं. मग ती घाब न हणाली, ‘‘पण िवजय कु ठे आहे?’’

सग यांनीच मु य दरवाजा या दशेनं पािहलं, दार जरासं उघडं होतं, हलत होतं
आिण िवजयचा कु ठं च प ा न हता.

‘‘िवजय, िवजय,’’ अशा मो ांदा हाका मारत रमा दरवाजातून बाहेर पळाली.
 दरवाजाबाहेर हरां ातही कु णीच न हतं. िवजयही न हता आिण संतोषीही न हती.

सािव ी तर मो ांदा िव हळ यासारखा आवाज काढू न रडत हरां ातच मटकन

खाली बसली, ‘‘अरे देवा... अगं रमा, मी तुला सांिगतलं होतं ना? तरी पण तू...’’

पण रमाला यातलं काहीही ऐकू आलं नाही. ती िखळ यासारखी दारात नुसती उभी
होती.

अशोक घाईघाईनं टेबलावरचा मोबाइल फोन आिण घरा या क या घेऊन बाहेर

पडला. जा यापूव तो ओरडू न आप या आईला हणाला, ‘‘आई, तू इथं फोनपाशीच बसून
राहा आिण घराची घंटा वाजलीच तर दार उघड याआधी आतून साखळी नीट लावून
मगच उघड.’’ यानंतर यानं रमाला गदागदा हलवून भानावर आणलं. ‘‘रमा, हे बघ तू
िल टनं खाली जा. मी िज यानं जातो,’’ एवढं बोलून तो िज याकडे धावला आिण एका
वेळी दोन-दोन पाय या उतरत तळमज याकडे िनघाला.

रमा थरथरत िल टम ये िशरली. सात मजले उत न खाली जा याचा तो वास

संपतच न हता. ितचा जीव जणू ित या घशात गोळा झाला होता. िल ट थांब यावर दार
उघडू न लटपट या पावलांनी ती बाहेर आली. काही णानंतर अशोकही ितथं येऊन
पोहोचला. तो धापा टाकत होता. रमाचा हात घ पकडू न ितला बरोबर घेऊन तो
इमारतीबाहेर पडला.

याला या गो ीची भीती वाटत होती, तसंच घडलं होतं. बाहेर या बाजूलाही कु णी
न हतं आिण मुलां या खेळ या या जागेवरही सामसूम होती. वा यानं एक रकामा झोका
मागेपुढे हलत होता. मु य फाटकापाशीही कु णीच न हतं.

‘‘सगळे रखवालदार कु ठे गेल?े ’’ अशोक िचडू न पुटपुटला. ‘‘वॉचमन, वॉचमन,’’ यानं

जोरजोरात हाका मार या. रमा आिण तो पळतच सोसायटी या मु य वेश ारापाशी
गेले. अखेर याला बहादूर गुरखा ितथं दसला. तो जोरात हणाला, ‘‘बहादूर, तू िवजयला
पािहलंस का? जरा वेळापूव तुला दमदाटी क न एक ‘बाई’ आत िशरली होती ना? ती
िवजयला घेऊन जाताना दसली का?’’

‘‘नाही साहेब,’’ गुरखा हणाला.

‘‘चल, आपण दुस या गेटकडे जाऊ,’’ असं हणून धावतच अशोक अपाटमट लॉक या
माग या बाजूकडे जायला िनघाला.

रमा पण या या मागे पळू लागली. पण ित या हातापायातलं ाणच गेलं. इत यात

इमारती या मु य वेश ारापाशी ितला थोडी हालचाल जाणवली. ती मो ांदा
ओरडली, ‘‘अशोक, इकडे या.’’

इमारती या दारापाशी िज या या पायरीवर संतोषी बसली होती. ित या मांडीवर

िवजय होता. ितनं याला ेमानं छातीशी घ धरलं होतं. रमा आिण अशोक यांना
पाहताच ती उठू न उभी रािहली.

‘‘तुझी हंमत कशी झाली?’’ असं हणत रमानं िवजयला ित याकडू न काढू न घे याचा
य के ला. पण आ याची गो अशी, क तो मा दो ही हातांनी संतोषीला घ िमठी
मा न बसला होता. तो ितला सोडायला तयार न हता.

संतोषीनं जे काही घडलं ते प क न सांिगतलं, ‘‘अ मा, मगाशी मी तुम या दारात

वाट बघत बसले होते ना, तर हे बाळ घरातून धावत बाहेर आलं आिण थेट िल टम ये
िशरलं. मी उठू न पळत ितकडे जाऊन पोहोचाय या आतच िल टची दारं बंद होऊन िल ट
खाली गेली. मग मी िज यानं पळत खाली गेले आिण बाळ िल टमधून बाहेर पडता णी
याला जवळ घेतलं. मग मी तशीच वर तुम या घरी गेल.े मी घंटी वाजवली, पण आजी
दारच उघडायला तयार न ह या. सॉरी अ मा!’’

अशोक या ल ात आलं, क नेमक रमा िल टनं आिण तो वतः िजना उत न खाली

येत असतानाच दुस या िल टनं िवजय आिण संतोषी वर गेले असणार. पण तरीही या
सग या घटना माचा ताळमेळ नीट जुळत न हता. कु ठं तरी काहीतरी गडबड होती, एवढं
न .

‘‘पण तसं जर होतं, तर तू मुळात िजना उत न का गेलीस? तुला दुसरी िल ट घेऊन

खाली जाता येत होतं ना?’’ अशोक संशयानं हणाला.

संतोषीनं थ होऊन या याकडे पािहलं. यानं आप यावर संशय यावा याचं ितला
आ य वाटलं. ‘‘सर, तुमचं बाळ मध याच कु ठ यातरी मज यावर उत न जाईल आिण
िज याव न खाली पडेल, अशी मला भीती वाटली. काय बरोबर, काय चूक, असा िवचार
मा या मनात नाही आला. निशबानं ती िल ट कु ठ याही मज यावर न थांबता थेट
खालीच आली.’’

अशोकला ते ऐकू न वतःचीच लाज वाटली. रमाकडे पा न कसंनुसं हसत तो हणाला,

‘‘रमा, तुला घरकामाला उ म बाई सापडली आहे!’’ मग तो पुढे हणाला, ‘‘चला, आता
आपण सगळे च वर जाऊ यात. घरी ड गराएवढं काम पडलंय!’’

रमा संतोषीकडे वळू न हणाली, ‘‘तुमचे आभार मानायला मा याकडे श द नाहीत.

तु ही आम याबरोबर वर चला. आपण तुम या कामाचं व प, पगार यांब ल बोलू.’’
 संतोषी ित या कडेवर बसले या िवजय या कानात हळू च काहीतरी कु जबुजली. यानं
हसून मान डोलावत रमाकडे पा न दो ही हात पसरले. रमानं संतोषीकडू न याला घेतलं.
सा ू नयनांनी याला घ जवळ घेऊन ती थांबली.

नंतर सगळे िल टकडे िनघाले. अशोक कु जबुज या वरात आप या प ीला हणाला,

‘‘िवजय संतोषीला कसा काय इतका िचकटला? ती तर के वढी आडदांड आिण भीितदायक
दसते!’’

यावर रमा हणाली, ‘‘लहान मुलं िनरागस असतात. समोर या माणसावर पटकन
िव ास ठे वतात. आपण वयानं जसजसे मोठे होतो, तशी आपली संशयी वृ ी वाढते.
कु णावरही पटकन िव ास टाकणं आप यासाठी कठीण होऊन बसतं.’’ मग दलखुलास
हसत ती पुढे हणाली, ‘‘कदािचत ही नवी मावशी इतक दणकट अस यामुळे ती आपलं
र ण करे ल, असा िवजयला िव ास वाटला असेल. आपण घरी न सांगता बाहेर पडलोय
हणजे आता आई न च रागावणार, हे प ं मािहती आहे याला!’’

यावर अशोक हसला.

संतोषी या दोघां या मागे जरा अंतर ठे वून अदबीनं उभी होती. इत यात व न िल ट
आली. रमा, िवजय आिण अशोक आत िशरले. िल टचं दार बंद होत असताना बाहेर उ या
असले या संतोषीला रमाचे श द ऐकू आले. ती हणत होती, ‘‘काही िनणय डो यानं न हे
तर दयापासून यायचे असतात. डो यानं िनणय यायचे असते, तर मी तुम याशी ल
तरी के लं असतं का?’’

संतोषी ते ऐकू न वतःशीच हसली.

– भा कर मुखज
 लाल गुलाब

माझे आजोबा कायम स , आनंदी असत. आप या कु टुंबीयांबरोबर वेळ घालवायला

यांना मनापासून आवडत असे. मी लहान असताना कधीतरी अचानक वत:ची गाडी
घेऊन ते आम या घरी यायचे. येताना मा या बिहणीसाठी आिण मा यासाठी पेढे,
रसगु ले असा खाऊ आणायचे. खाऊ फ त क न झाला क , मी आिण माझी बहीण
आजोबांबरोबर चालत जवळ या पु तका या दुकानात जायचो. माझी बहीण ितथे नॅ सी
यू या साहसकथांचं नवं पु तक िवकत यायची. खरं तर मला आच कॉिम स वाचायला
खूप आवडायचं, पण आजोबां या आ हामुळे मला रामायणातील िच कथांची पु तकं
यावी लागत. लहानपणापासून ती पु तकं वाच यानं मला ती आवडू लागली आिण
अजूनसु ा मी ती जपून ठे वली आहेत.

मांच,ं मेहनतीचं मह वं मा या आजोबांनीच मा या मनावर बंबवलं. आप याकडू न

होईल तेवढं जा तीत जा त उ कृ काम कर याचं मह वही यांनीच मला िशकवलं. ‘जो
मनापासून य करतो, याला कधीच अपयश येत नाही,’ असं ते नेहमी हणत.
आयु याब ल यांचा दृि कोन नेहमी सकारा मक असे. यांनी कधीही आप या त डू न
कठोर श द उ ारले नाहीत. यांचा वभाव मा या आजी या अगदी िव . आजीची
सतत कशा ना कशाव न तरी कु रबुर चालू असे. ती वतः तर असमाधानी असायचीच,
पण आप या बोल यानं ती आजूबाजू या लोकांनाही दुःखी करायची.

सुमारे दहा वषापूव आजोबांना िव मरण हो यास सु वात झाली. यां या वयामुळे
असं होत असेल, असं समजून सु वातीला आ ही या गो ीला फारसं मह व दलं नाही.
पण काही दवसांतच या सम येनं मोठं प धारण के लं. ते काही कामासाठी घरातून बाहेर
पडायचे आिण मग घरी परत याचा र ताच िवस न जायचे. तोच तोच ते परत परत
अनेकदा िवचारायचे. यां या वतः या विडलांचं क येक वषापूव िनधन झालं होतं. पण
ते अचानक यांची चौकशी करायचे. ‘‘आ ा ते कु ठे आहेत? जरा वेळापूव ते इथेच होते,’’
असं आप या विडलांिवषयी ते हणायचे.

पण तरीही हा कती गंभीर व पाचा आहे, हे काही आम या ल ात आलं नाही.

इतर कु टुंबांम ये जसं असतं, तसंच आम याही बाबतीत झालं होतं. आ ही सव जण
वतःम येच गक होतो; पण अखेर एक वेळ अशी आली, क आजोबां या या अव थेकडे
दुल करणं अश य होऊन बसलं. आ ही यांना डॉ टरांकडे घेऊन गेलो. आजोबांना
‘अ झायमस’ हणजे िव मरणाचा आजार झाला अस याचं डॉ टरांनी सांिगतलं. ते ऐकू न
आ हाला सग यांनाच ध ा बसला. आजवर आम या कु टुंबातील कु णालाच हा आजार
झालेला न हता. िशवाय वै कशा ात या आजारासाठी अजूनतरी काहीही उपाय
उपल ध न हता. माझा तर अजूनही या गो ीवर िव ासच बसत न हता. आजोबांची
त बेत अगदी तंद ु त होती. ते दररोज नेमानं योगासनं करीत, यांचा आहारही यो य
असे. ते रोज सकाळी चालायला जात आिण िनयिमतपणे डॉ टरांकडू न आरो यतपासणी
क न घेत असत. इतकं सगळं वि थत असतानासु ा यां या बाबतीत असं काही
भलतंसलतं हावं, हे एखा ा दुः व ासारखं वाटत होतं.

माझी आजी काही फारशी िशकलेली न हती. ितनं तर या सग या गो ीला साफ

उडवूनच लावलं. ‘‘ यां या मनावर कसलातरी ताण आहे. यांना िव ांतीची गरज आहे,’’
असं ती वारं वार हणत रािहली.

मला मा या आईची खूप काळजी वाटू लागली. आधीच ितला इतकं काम होतं. ितनं
सतत आप या अवतीभोवती राहावं, आपला श द चुकूनसु ा खाली पडू देऊ नये अशी
ित या पतीची, हणजे मा या विडलांची अपे ा असायची. ितची मुलगी, हणजे माझी
बहीण शाळे त जायचं सोडू न गावभर भटकत असायची आिण मी गिणतात नापास होत
होतो. आता आपण िनयिमतपणे आजोबां या घरी जाऊन यांना भेटात राहायचं, असा मी
मनोमन पण के ला. मला यां या सहवासात वेळ घालवायला आवडायचं. अथात
आजकाल ते याच याच गो ी परत परत सांगायचे; पण यातही गंमत होती. ते यां या
लाहोरमध या कॉलेज या दवसांमध या गो ी सांगत. ते या घरात लहानाचे मोठे झाले
या घरािवषयी, यां या िम मंडळ िवषयी, शेजा यापाजा यांिवषयी भरभ न बोलत.
िव यात बॉिलवूड अिभनेता देवानंद यां या शेजारी राहत होता, हे ते अगदी अिभमानानं
सांगत.

माझी आजी मा या नवीन प रि थतीशी जुळवून यायला तयार न हती. ती

आजोबांशी सतत भांडायची. इतरांसमोर यां या वाग यावर टीका करायची. अनेकदा
असं हायचं क , मी आजोबांशी ग पा मारत बसलेलो असताना ती ितथं येऊन
तावातावानं हणायची, ‘‘ यांना तू एखा ा थंड हवे या ठकाणी घेऊन का नाही जात?
ितथ या शु हवेत यांचं डोकं ठकाणावर येईल. इथे उगाच दवसभर िम ासारखे
बसून असतात.’’ अथातच ते ऐकू न आजोबाही कधीकधी िचडायचे. मग ते काही न बोलता
सरळ आप या खोलीत िनघून जायचे. मीच आपला यांची बाजू घेऊन आजीशी
भांडायचो. ितनं जरा धीरानं यायला हवं, असं मी ितला सुचवलं. यापे ाही जा त वाईट
घडू शकलं असतं, यांना कॅ सर कं वा पॅरािलिसससु ा होऊ शकला असता; पण तसं
काहीही झालेलं नाही, असं सांगून मी ितची समजूतही काढली. आपण िनदान याब ल
तरी देवाचे आभार मानले पािहजेत, असं मी ितला सांिगतलं.

काही आठव ांनंतर मा या आईला अचानक फोन आला. काहीतरी भयंकर घडलं
अस याचं ितनं आ हाला सांिगतलं. मुंबई या दि ण भागात आजी-आजोबांचं घर होतं.
आ ही तातडीनं ितकडे गेलो. घरात िशरलो तर आजी सो यावर बसून रडत होती. ितचा
पाय दुखावला होता, तो ती ध न बसली होती. आजोबांनी ित या अंगावर धावून जात
ितला मार याचं ितनं आ हाला सांिगतलं. अ झायमसचं दुखणं असलेले ण िचत
 संगी हंसक होऊ शकतात याची आ हाला क पना होती; पण अशा कारचा हा अनुभव
आम यासाठी नवाच होता. आता काहीतरी िनणय यायलाच हवा होता. मग आ ही
अनेक वृ ा मांम ये जाऊन चौकशी के ली; पण या सवानीच आ हाला िनराश क न परत
पाठवलं. कोणताही मानिसक आजार असले या वृ ांना आ ही दाखल क न घेऊ शकत
नाही, असं सवानी सांिगतलं. दुदवानं या अशा कारचं दुखणं असले या लोकांची काळजी
घेणारी एकही सं था मुंबईत न हती.

ब याच उलटसुलट चचनंतर मा या आई-विडलांनी िनणय घेतला. आता आजी-

आजोबांनी आम या जवळपास राहणंच ेय कर होतं. आम या राह या घराचा वरचा
मजला आ ही भा ानं दलेला होता; पण आता या मज यावर आम या आजी-
आजोबांना ठे वायचं असं मा या विडलांनी ठरवलं. यामुळे रोज या रोज उपनगरातून
भलामोठा वास क न आजी-आजोबां या घरी जा याचा आमचा ास वाचला असता.
आिण या दोघांची काळजी घेणं, यां याकडे ल पुरवणं आ हाला सोपं गेलं असतं.

पण आजी काही ितचं घर सोडू न यायला तयार न हती. ज मभर ती या घरात

रािहली होती. ितची आवडती गुलाबाची बाग सोडू न ये यास ितचं मन होत न हतं. ितची
बाग होतीच तशी छान. या बागेत नानािवध कार या सुवािसक सुंदर जात चे गुलाब
होते- िपवळे , पांढरे आिण माझे सवात आवडते लाल गुलाबसु ा. मी अगदी लहान
असताना ते गुलाब तोडू न घरी घेऊन जा यासाठी माझी धडपड चालायची. पण दर वेळी
मी चो न गुलाब तोडत असताना आजी मला पकडू न चांग या कानिपच या ायची.

आजी या बागेची वि थत काळजी घेतली जाईल, असं आ ही ितला वचन दलं. पण

मग आजीनं एक नवीन अडचण पुढे के ली. ित या समवय क मैि णी आठव ातून एकदा
एक जमाय या. यांची िभशी ित या दृ ीनं फार मह वाची होती. ती चुकवून चालणार
न हतं. मग मी यावर तोडगा सुचवला. या दवशी आजोबांची काळजी मी घेईन, असं
ितला वचन दलं. ितनं आणखीही ब याच सबबी पुढे क न पािह या, पण आ ही या
धुडकावून लाव या. अखेर ती या नवीन व थेला राजी झाली.

आजी-आजोबा कायमचे आम या घरी राहायला आले. ते आ यानंतर पिह या रा ी

कु णीच झोपू शकलं नाही. सगळे जागे होते. सवाचं ल सतत आपाप या मोबाइल
फो सकडे होतं.

दुस या दवशी सकाळी आई आजी-आजोबांचा चहा घेऊन गेली, तर आजी अितशय

थकलेली दसत होती. आजोबा मा चांगले तरतरीत आिण स होते.

‘‘अगं, तू कती दमलेली दसते आहेस,’’ माझी आई आजीला हणाली.

‘‘ याचं कारण रा भर माझा डो याला डोळा लागलेला नाही,’’ आजी हणाली. ती

भयंकर िचडलेली दसत होती. ‘‘तु या विडलांनी मला रा भर जागवलंय,’’ ती हणाली.
‘‘ते वयंपाकघरात खा या या गो ी धुंडाळायला गेले होते. यांनी ितथं बरीच पातेली,
भांडी पाडू न सगळीकडे सांडलवंड क न ठे वली. मी आवाज ऐकू न ितथं पळत गेले आिण
यांना थांबवू लागले, तर ते मा या अंगावर धावून आले. मला मु कटात ायला हातसु ा
उगारला.’’

‘‘अरे देवा!’’ आई हणाली. ितचे डोळे िव फारले गेले होते आिण त डही उघडं रािहलं
होतं.

‘‘मग नंतर ते जाऊन झोपले,’’ आजी हणाली. ‘‘जरा वेळाने घाब न, जीव गुदम न
मला जाग आली, तर मा या अंगावर काहीतरी जड वजन जाणवत होतं.’’

‘‘मांजरानं उडी मारली का तु यावर अंगावर?’’

‘‘छे! मांजर कु ठलं; तुझे वडील. अगं, यांना वाटलं मी लोड आहे. मग मा या अंगावर
डोकं ठे वून तसेच झोपले.’’

इत यात आईचं ल कोप यात पडले या कप ांकडे गेलं. यावर िपवळसर डाग
होते. ‘‘आिण ते काय?’’ आई हणाली.

‘‘अगं, यांनी पायज यात लघवी क न ठे वली,’’ आजी हणाली.

मा या आईनं हाता या तळ ांनी चेहरा झाकू न घेतला. मग हताशपणे हवेत हात उं च

क न आभाळाकडे पािहलं.

पुढचे तीन दवससु ा साधारण असेच गेले. चौ या दवशी मा प रि थतीत थोडी

सुधारणा झाली. आजोबा रा भर गाढ झोपले.

दुदवानं तोपयत आजीची सहनश मा संपु ात आली होती. ितनं आपलं

सामानसुमान भरलं होतं. आप या पूव या घरी परत जा याची ितनं तयारी के ली होती.
आ ही ितची समजूत घाल याचा पु कळ य के ला; पण ती आता काहीही ऐक या या
मनःि थतीत न हती. अखेर ती ित या घरी परत िनघून गेली.

जसजसे दवस जात होते, तसा मी मा अिधकािधक वेळ आजोबां या सहवासात

तीत क लागलो होतो. यांना बाहेर फरायला घेऊन जाता यावं, हणून मी
सं याकाळचं िम ांबरोबर के ट खेळायला जाणं बंद के लं. मी आिण आजोबा रोज
सं याकाळी हातात हात घालून इमारतीभोवती फे रफटका मारायला जायचो. आजोबा
पु हा एकदा लहान मूल झाले होते, ही गो दुःखाची असली, तरीही मी आिण ते आता
बरोबरीचे झालो होतो. फे रफटका मा न परत येताना आ ही रोज कु फ खात खात
एकमेकांकडे पा न हसायचो.

दोन मिह यांनंतर आणखी एक दुःखद घटना घडली. माझी आजी खंडा याला ित या
बिहणीकडे जाणार होती, नेमके याच वेळी माझे आई-वडीलसु ा बाहेरगावी गेले होते.
आता आजोबांना सांभाळ याची पूण जबाबदारी मा यावर होती. मग मी माझी टी रओ
िस टीम घेऊन यां याकडे आलो. यांना हेमंतकु मारची फ दोन गाणी आठवत असत.
तीच यांना वाजवून दाखवायची, असं मी ठरवलं होतं. मी आजोबां या खोलीत िशरलो
ते हा ते तावातावानं आम या ऑ फसबॉयशी बोलत होते. हा मुलगा आम या
ऑ फसम ये झाडलोट आिण साफसफाईचं काम तर करायचाच, पण िशवाय घरीसु ा
मदत करायचा. मा या आजोबां या मानिसक ि थतीची याला तशी वि थत क पना
होती. तरीपण कालवश झाले या लोकांिवषयी आजोबा याला पु हा पु हा तेच तेच
िवचारत होते, याच याच चौक या करत होते. अखेर याचाही संयम सुटला. मला ितथं
आलेलं बघताच यानं रािहले या दवसाची सु ी मािगतली. मी जरा िवचारात पडलो;
पण मग आपण एकटे आजोबांची काळजी घेऊ शकू , असा आ मिव ास वाट यामुळे मी
याला घरी जायची परवानगी दली.

दुपार झाली. कामाची बाई घरचं सगळं काम उरकू न िनघून गेली. ए हाना दुपारचे
साडेतीन वाजले होते. मी वतः दुपारी कधी झोपत नाही. पण आजोबांना एक डु लक
काढायची होती. ते उठू न झोपायला िनघून गेल.े मी एकटाच उरलो.

टी ही लावायचा हणजे आजोबांना या आवाजाचा ास होणार, यापे ा आपण

पु तक वाचावं, असा िवचार क न मी एक कादंबरी वाचायला घेतली; पण ती इतक
रटाळ िनघाली क वाचता वाचता मला कधी झोप लागली तेच कळलं नाही.

अचानक मी दचकू न जागा झालो. आजोबा मला गदादगदा हलवून उठवत होते. ‘‘कोण
आहेस रे तू?’’ ते ओरडू न िवचारत होते.

‘‘अहो मी तुमचा नातू आहे, सौरभ,’’ मी हणालो. यां या चेह यावरचा राग पा न
मी जरासा गडबडलो होतो.

‘‘सौरभ? कोण सौरभ?’’

‘‘तुमचा नातू.’’

‘‘मला कु णी नातू नाही. चल िनघ इथून!’’ ते रागाने ओरडले.

‘‘अहो, पण मला इथं थांबावं लागेल, तुमची काळजी यावी लागेल.’’

 ‘‘नीघ हणतो ना!’’

‘‘नाही, नाही. आजोबा तु ही आधी शांत हा पा !’’

यावर शट या बा ा दुमडू न ते एकदम मा या अंगावर धावून येत गरजले, ‘‘हे पाहा,

रागा या भरात मा या हातून काहीतरी वेडव
ं ाकडं हो याआधी चालता हो इथून.’’

‘‘तु ही आधी खाली बसा बघू,’’ मी अितशय जोरात यां या अंगावर ओरडलो.

मा या अनपेि त ओरड यामुळे ते एकदम दचकले आिण जरासे भेलकांडत ते आत या

खोलीत िनघून गेले. ते त डानं िशवीगाळ करतच होते.

मी मो ाच पेचात सापडलो. मी िनघून जावं, अशी यांची इ छा होती; पण यांना

अशा ि थतीत एकटं सोडू न जा याची माझी मुळीच इ छा न हती. ते एकटे कु ठं ही बाहेर
िनघून गेले असते, भरकटले असते कं वा र ता ओलांडताना एखा ा वाहनाला धडकू न
यांना इजासु ा होऊ शकली असती. मी घाब न आजी या मोबाइलवर कॉल के ला; पण
ितचा मोबाइल लागत न हता. इत यात आजोबा परत एकदा मी बसलो होतो ितथं आले.
यांचा आजचा अवतार पा न माझी भीतीनं बोबडीच वळली.

‘‘तू अजून गेला कसा नाहीस? या घराचा मालक मी आहे. चल जा, चालता हो.’’

यावर मी काही बोलणार इत यात यांनी खाडकन् मा या मु कटात ठे वून दली. मी

कोलमडलो. मा या डो याला इजा झाली नाही, हे माझं नशीब. परत एकदा ते खोलीत
िनघून गेले. यांनी धाडकन दार लावून घेतलं.

मी सो यावर बसून या सव िविच घटनेचा िवचार क लागलो. अशी पाच िमिनटं

गेली. दार उघडू न आजोबा परत बाहेर आले. यांचे हात पाठीमागे होते. मला ितथं गाल
चोळत बसलेलं पा न ते मा याजवळ आले. यां या चेह यावर करारी भाव होते. आता
मा यांचा मार खा याआधीच ितथून पळ काढायचा, असं मी मनाशी ठरवलं होतं. मी
काही यां या अंगावर चाल क न जाणार न हतो क उलटवार करणार न हतो. ते हा
पळू न जाणं एवढा एकच माग िश लक होता.

आजोबा मा याजवळ येऊन काही इं च अंतरावर उभे रािहले. यांचे हात अजूनही
मागेच बांधलेले होते.

उजवा हात पुढे क न यांनी माझा लालभडक झालेला उजवा गाल सावकाश
कु रवाळला. माझे डोळे पुसले. यानंतर पाठीमागून डावा हात पुढे क न यांनी एक टपोरं
सुंदर लाल गुलाबाचं फू ल मा या हातात दलं!
– सौरभ कु मार
 ढा याची मुलगी

१९४७ सालचा उ हाळा संपत आला होता. ढा याचं नेहमी िनर असणारं आकाश
या दुपार या वेळी गुलाबी आिण के शरी रं गात माख यासारखं दसत होतं. खजुरा या
झाडांमधून वारा सळसळत झाडांना हलवत चालला होता. जाता जाता वाळू सु ा
वतःसोबत अ ात देशात घेऊन िनघाला होता. त ण, िनः त ध झाडांचा िनरोप घेऊन
िनघालेली वाळक पानं या वाळू आिण वा यासोबत दूरदेशी िनघाली होती. मातकट
तप करी फां ांम ये प यांचे घोळके िचविचवाट करत बसले होते.

आता पावसाळा जवळपासच येऊन ठे पला होता. या वष उ हा याचा ताप जरा

जा त काळ जाणवला होता. पण आता या उ हा याचा िनरोप घेऊन येणा या
पावसा याचं न ा जोमानं वागत कर याची वेळ जवळ येऊन ठे पली होती.

आठवण चं एक िवशेष असतं. कधीकधी भूतकाळात घडले या संगां या वेळी

आप या मनात या काही भावना उमटले या असतात, या भावनासु ा या आठवण ना
िचकटू न बसतात. मला अगदी प ं आठवतंय- येणारा पावसाळा आम या आयु यात न
काहीतरी बदल घडवून आणणार, असं मला या दवशी सारखं वाटत होतं. हा बदल न
काय असणार आहे, हे काही मला सांगता येत न हतं. पण जे काही असेल, ते सकारा मक
असणार, एवढी मला खा ी वाटत होती.

शाळा सुट याची घंटा जोरजोरात वाजू लागली. आम या चौथी या वगात या चौदा
मुली पाटी-पेि सल द रात भरत घाईघाईनं उठू न शाळे या मोडकळीला आले या
िवटां या इमारतीतून धावत बाहेर

पड या आिण मोक या आभाळाखाली आ या.

मीसु ा बाहेर आले. छानशी व छ ताजी वा याची झुळूक आली.

‘‘मीरा?’’ कु णीतरी हाक मारली.

मी मागे वळू न पाहत हणाले, ‘‘काय?’’

‘‘मला वाटतं, आता पाऊस पडणार!’’ मौनी हणाली, ‘‘जवळ या ‘पुकुर’ या

(त या या) काठी जाऊन मासे पकडू या का?’’

‘‘हो, चल. रा ी या जेवणात मासा असला तर काय मजा येईल ना?’’ मी हणाले.
 ‘‘वू ऽऽ,’’ मौनी ची कार काढत खूश होऊन उ ा मा लागली. शाळे या मागेच मोठं
तळं होतं. आ ही नाचतच ितकडे िनघालो. मौनी आिण मी त याकाठी पोहोचेपयत
पाऊस सु झाला होता.

आ ही ग यातले मोठे सुती माल काढू न यां या टोकां या एकमेकांना गाठी बांधून
मासे पकड यासाठी एक िपशवी तयार के ली आिण ती पा यात सोडली. मग पा या या
पृ भागाजवळ आमची ती िपशवी हळु वारपणे इकडू न ितकडे हलवत रािहलो. आ ही
बनवलेलं ते मासे पकडायचं साधन छानच होतं. पण खूप धीरानं, शांतपणे वाट बघून
थांब याची गरज होती. िशवाय भरपूर मासे पा या या पृ भागाकडे सळसळ करत
ये याचीही गरज होती. ती गो पावसामुळे घडू न आली.

खूप वेळानंतर मा या हातात या मालात काहीतरी येऊन अडक याची जाणीव

झाली. मी गाठ मारलेला माल अलगद पा याबाहेर काढला. बघते तर काय, एक
छोटासा रो मासा यात फसला होता. ते पा न मौनी जराशी ख टू झाली. ित या
जा यात अजून काहीच आलं न हतं.

असा सुमारे तासभर गेला. आता मा या मालात दोन मासे होते, तर मौनी या
मालात एक; पण रा ी चिव जेवण िमळणार या क पनेनं आ ही दोघीही मनातून खूश
होतो. आम या कु टुंबात सात माणसं होती. यामुळे येका या वा ाला यातला
कणभरच आला असता; पण तरीसु ा सग यांना िमळू न माशाचं जेवण जेवायला
िमळणार या नुस या क पनेनंही मला खूप आनंद झाला होता.

दुपार ओस न सं याकाळ होत आली होती. ढगाआड उ हं कलली होती. हातात या

मालात पकडलेले मासे गुंडाळू न आ ही घरी िनघालो. जरा वेळ एकमेक या सोबतीनं
वाटचाल के यावर पुढे आमचे र ते वेगळे झाले. आ ही दोघी आपाप या घरां या दशेनं
वळलो.

मौनीची आिण माझी मै ी फ शाळे पुरतीच मया दत न हती. आम या कु टुंबाचाही

घरोबा होता. आमचे दोघ चेही वडील आयातिनया ती या वसाय करणा या एका
ि टश कं पनीत व थापक हणून कामाला होते. या दोघ चीही िमळकत तशी
बेताचीच होती. कु टुंबाचा कसाबसा उदरिनवाह यावर चालत होता. हळू हळू ि टश
कं प या एक एक करत देश सोडू न चाल या हो या. विडलां या तुटपुं या िमळकतीत
कु टुंबाचा खच भागणं दवस दवस कठीण होत चाललं होतं. जेवणासाठी बाजारातून मासे
िवकत आणणं तर आता फ व ातच श य होतं.

मी पावसात िभजत उ ा मारत घरी िनघाले होते. र यात या िचखलातले दगडगोटे

मी पायानं उडवत होते. वाटेत भेटले या ओळखी या लोकांकडे पा न हात हलवत होते.
आपण हे मासे घेऊन घरी पोहोच यावर आप या आईला आिण पाठ या चार भावांना
 कती आनंद होईल, हाच िवचार मा या मनात होता. जेवायला बस यावर मा मासा
खाणं आप या पोटाला सोसत नस याचं कारण देऊन आपली आई ित या वा ाचा
मासासु ा आ हा सव भावडांना वाटू न टाके ल, याची मला खा ीच होती. पण या खेपेला
मा मी ितला असलं काही क देणार न हते. आई झा यावर काही कु णा या इ छा मरत
नाहीत. ी फ या मनात या मनात दडपून टाकते, इतकं च!

घर जसं जवळ आलं, तसं मा या आनंदाला उधाण आलं. मा या कु टुंबीयां या डो यांत

उमटलेली खुशी मला िनरखून पाहायची होती. मला आता णभरही थांबणं श य होत
न हतं.

घराकडे जाणा या ग लीत पोहोच यावर माझी नजर उजवीकड या एका

भ यामो ा वडा या झाडावर पडली. या झाडा या पारावर एक म यमवयीन माणूस
छातीशी पायाचं मुटकु ळं क न गुड यांभोवती पायांची िमठी घालून बसला होता. याची
मान खाली होती. याचं अंग थरथरत होतं. यानं अंगात फकट िन या रं गाची सुरवार
आिण याच रं गाचा कमीझ घातला होता. याचे कपडे धुळीनं माखले होते आिण
डो यावर वाटोळी पांढरी टोपी घातली होती.

या या जवळ जाताच मी णभर थांबून या याकडे िनरखून पािहलं. तो माणूस

मूकपणे रडत अस याचं मा या ल ात आलं. तो खूप थक यासारखा दसत होता. याचं ते
रडणं फार दयनीय होतं. दं के देताना मधूनच णभर थांबून तो जोरजोरात ास घेत
होता. या या गालावर ओघळणा या अ ूंमधून याची वेदना, दुःख आिण याचं हरपलेलं
चैत य प होत होतं. पावसा या पा यात ते अ ू धुऊन िनघत होते.

मला आता राहवेना. आपण काय करत आहोत, हे ल ात ये याआधीच मी या या

अगदी जवळ जाऊन पोहोचले. मग मा मला थोडी भीती वाटू लागली. माझी आई मला
मुलं पळवणा या टो यांिवषयी सांगून नेहमी भीती घालायची. पण याचं आ ाचं रडणं
खोटं असेल, तो नाटक करत असेल, असं मा मला वाटेना. पृ वी आिण आकाशाचं
पर परांवरचं िनतांत ेम जेवढं स ं असतं, िततकं च याचं ते दन स ं होतं.

‘‘काका, काय झालं?’’ मी या माणसाला हाक मा न हलके च िवचारलं.

यानं मा याकडे पािहलं. याची दाढी वयामुळे पांढरी होत चालली होती. आप या
शटा या बाहीनं डोळे पुसत तो हणाला, ‘‘काही नाही गं पोरी, काही नाही.’’

‘‘मग तु ही का रडताय?’’ मी तरीही िवचारलं.

यानं णभर थांबून दीघ ास घेतला. मी अगदी िन ाजपणे या या नजरे ला नजर

देत या याकडे रोखून पािहलं.
 आप या जवळ या झोळीवजा सुती थैलीतून काचे या बांग ा काढू न दाखवत तो
हणाला, ‘‘बेटा, गे या तीन दवसांत मला यातली एकसु ा बांगडी िवकता आलेली
नाही.’’

णभर थांबून तो पुढे हणाला, ‘‘देशात वादळाला सु वात झाली आहे. आता
लवकरच आप या देशाचे तुकडे होणार. लोकांना आप या िजवाचं र ण कसं करायचं
याची काळजी लागलेली असताना मा या बांग ा कोण िवकत घेणार?’’

या दवशी तो माणूस हे सगळं कशािवषयी बोलत होता, ते काही मला नीटसं कळलं
नाही. या या दुःखाचं कारण समजून घे याचा य करत मी नुसती िखळ यासारखी
ितथं उभी रािहले. या या बांग ा िवक या गे या न ह या, इतकं च मला या सग या
बोल यातून कळलं.

‘‘मला काहीच पैसे िमळालेले नाहीत. क येक दवसांत मा या घर या लोकां या

पोटात अ ाचा कण गेलेला नाही. या मिह यात रमझान अस यामुळे आ ही मानिसक
बळावर उपास सहन के ले,’’ बोलता बोलता या या डो यांतून एक अ ू टपकला, ‘‘पण
उ ा ईद आहे. उ ा यांना मी काय जेवायला घालू?’’

‘‘उ ा ईद आहे?’’ मी सहानुभूतीनं िवचारलं. यानं हताशपणे मान हलवली.

मी णभर िवचार क न मग हणाले, ‘‘मग समजा मी तु हाला ‘ईदी’ (‘ईद’ या

सणािनिम भेट) देऊ के ली, तर ती तु ही याल?’’

यानं आ यच कत होऊन मा याकडे पािहलं. आठ वषाची ही छोटीशी मुलगी

आप याला काय देणार, असं या या मनात आलं असावं.

‘‘ लीज?’’

यानं कशीबशी मान हलवून होकार दला. मग काखोटीला मारलेली मालाची

गुंडाळी उघडू न मी दोन मासे या या हातात ठे वले.

‘‘दोन रो मासे. मा याकडे हे इतकं च आहे.’’

मा या या ‘ईदी’चा दो ही हातांनी वीकार करताना याचे डोळे भ न आले. याला

द
ं के अनावर झाले. ते अ ू एक कडे दुःखाचे, हतबलतेचे होते. आपण आप या
मुलाबाळां या त डात पोटभर अ सु ा घालू शकत नाही, ही िववशता या अ ूंम ये
होती; तर दुसरीकडे ‘ईदी’ या पानं अनपेि तपणे पदरात पडले या या रो माशांचं
कालवण क न आज आप या मुलाबाळांना जेवू घालता येईल, हा आनंदही यात
सामावला होता.

मला पण मनातून खूप आनंद झाला. मा या या एव ाशा आयु यात पिह यांदाच
कु णाला काहीतरी दे यामधला आनंद मी अनुभवत होते.

काप या आवाजात तो हणाला, ‘‘भात आिण मासे मा या सक नाला फार आवडतात.

आता उ ा िनदान मी ितला मासे तरी खायला घालू शके न.’’

‘‘काका, तु ही जरा वेळ इथं थांबता का?’’ असं हणून याला ितथंच उभं क न मी
धावतच घराकडे गेल.े

आमचं घर एका खोलीचंच होतं. िवटांनी बांधलेलं होतं. याला रं गसु ा दलेला
न हता. बांधकाम नीट पूणही झालेलं न हतं. पण आम या घरी शांतता होती. सौ य होतं.
घरा या उज ा हाताला एक लहनशी झोपडी बाधंलेली होती. बांबूचे चार खांब उभे
क न ितथं आ ही एक ता पुरती शेड उभी के ली होती. पानांनी आिण झाव यांनी ती
बनवली होती. तेच आमचं वयंपाकघर होतं. मातीनं बांधून काढले या हरां ात आई
रा ी या जेवणासाठी बटाटे सोलत बसली होती. लहान भाऊ आजूबाजूला खेळत होते.

आजूबाजूला मोठमोठी झाडं होती. झाडां या आडोशानं लपतछपत, कु णा याही

नजरे ला न पड याची खबरदारी घेत मी वयंपाकघरात िशरले. कु णा याही नकळत दार
ढकलून मी आत िशरले. कोप यात िचनीमातीचा सट होता. याचं झाकण उघडू न यात
हात घालून यातला भरपूर भात बाहेर काढला आिण तो एका के ळी या पानात गुंडाळू न
मी बाहेर आले. मग पु हा या वडा या पाराकडे पळत गेले.

या माणसाकडे हसून बघत मी याला हातातली पुरचुंडी दली. आत भात असलेला

पा न तो आ यच कत झाला; पण या या चेह यावर आनंद उमटला नाही.

‘‘काका, हा मा या वा ाचा भात आहे,’’ मी हणाले, ‘‘हा काही तुम या अ या

कु टुंबाला पुरेसा होणार नाही, हे मला माहीत आहे; पण िनदान सक नाला पुरेल इतका
तरी आहे.’’

‘‘तू आधीच मला खूप काही दलं आहेस, बेटा. आता मी आणखी काही नाही घेऊ
शकत,’’ तो िवरोध करत हणाला.

‘‘ लीज, काका, तु ही जर हे घेतलं नाहीत, तर माझी ईदी अपूण राहील ना!’’ मी

आजवानं हणाले.

‘‘मग याबद यात तू मा याकडू न या बांग ा का नाही घेत?’’

 ‘‘पण काका, मी जर याबद यात तुम याकडू न बांग ा घेत या तर मला दे याचा
आनंद िमळणार नाही ना!’’ असं हणून मी हसले.

मग यानं एकदाचा तो भातही घेतला आिण मी समाधानानं घरी गेले.

घरी जेवायची वेळ झा यावर मी मु ामच पोट िबघडलं अस याचा बहाणा क न

जेवायचं टाळलं. मा या विडलांना यामुळे माझी काळजी वाटू लागली. पण मा या या
नाटकाचा मा या आईवर काहीही भाव पडला नाही. वयंपाकघरातील काचे या
सटातून कमी झाले या भाताला मीच जबाबदार आहे, याची ितला खा ीच पटली होती.

रा झाली. मी उपाशीपोटी झोपले खरी; पण भुकेमुळे मला झोप लागेना. मी

अंथ णात तशीच त ध पडू न रािहले. मा या आई- विडलांची आपापसात काहीतरी
कु जबूज चालू होती. ती मा या कानावर पडत होती. याव न मला एकच बोध झाला.
लवकरच आम या आयु यात चंड उलथापालथ होणार होती.

‘‘आप याला इथून िनघून जायला हवं,’’ माझे वडील हणत होते. ‘‘आप या निशबात
काय वाढू न ठे वलंय, देव जाणे! पण एक खरं , क आप या डो यावरचं हे छ पर आता काही
फार काळ टकणार नाही. पु हा या ठकाणी आप याला कधी परतसु ा येता येणार नाही.
पण मला एकच काळजी आहे, ितकडे गे यावर मी तु हा सवाचा सांभाळ कसा क ?’’

माझी आई यांची समजूत घालत हणाली, ‘‘पण आपण इथंच राह याचा िनणय घेऊ
शकतो. ही आपली मातृभूमी आहे. आपला ज म इथेच झालेला आहे.’’

‘‘आप यासमोर दुसरा काहीच पयाय नाहीये,’’ माझे वडील हणाले. ‘‘आता ही
आपली मातृभूमीच आप याला गमवावी लागणार आहे.’’

या वेळी यांचं बोलणं मला काही नीटसं समजलेलं न हतं. पण एक गो मा मला

कळू न चुकली होती- कधी ना कधीतरी हे घर कायमचं सोडू न आ हाला िनघून जावं
लागणार होतं. या फु लां या ताट ांनी भरले या सुंदर टेक ा, झाडांवर िचविचवाट
करणारे प ी, हे चमकदार सोनेरी ऊन, हे उबदार घर, िजथं मी मा या भावांबरोबर
लपंडाव खेळत असे तो हरांडा आिण इथ या मातीचा सुगंध हे सगळं जसं या तसं
राहणार होतं, पण फ आम या आठवण त.

काही मिह यांनंतर मला आणखी एक गो समजली. या जगात तीन कारचे लोक
असतात : ि टश, हंद ू आिण मुि लम. ि टश आम या देशात अना तपणे येऊन तळ
ठोकू न रािहले होते. आता आमचा देश या ि टशां या तावडीतून वतं झाला होता; पण
या वातं याची आ हाला फार मोठी कं मत मोजावी लागली होती. फाळणीमुळे आम या
देशाचे आता दोन तुकडे झाले होते. भारत आिण पा क तान. हंदन ंू ी भारतात राहायचं
होतं आिण मुसलमानांनी पा क तानात. आम या भूमीचे, या बंगालचेसु ा दोन तुकडे
झाले होते. पूव बंगालचा समावेश आता पा क तानात झाला होता.

आद या रा ी माझे वडील हणाले होते क , इथून पळू न जा यािशवाय दुसरा पयाय

नाही. पण यांचं ते बोलणं चुक चं होतं. आम या समोर अजून एक पयाय होता- या
मातृभूमीतच रा न मरण प कर याचा पयाय!

सव दंगली उसळ या हो या. मानवतेचा अ त झाला होता. ही लढाई

धमाधमामधली न हती. ही लढाई दोन माणसांमधली होती. यात या एका माणसाचं
काळीज िनदय, कठोर झालेलं होतं, तर दुसरा माणूस अगितक, लाचार बनला होता. घरं
आगीत भ मसात होऊन गेली, अबला आिण मुली अ याचाराला बळी पड या, माणसांची
अ यंत िनदयपणे क ल कर यात आली. आ हाला वगतु य असलेली ही ढाका नगरी
आता नरक बनली होती. ितचं रणांगण झालं होतं.

या हंदन
ंू ा आपला जीव वाचवायचा होता ते भारतात पळू न चालले होते; पण यांची
मातृभूमी सोडू न जा याची इ छा न हती, यात या ब याच जणांना आपले ाण गमवावे
लागले. आ ही पळू न जायचं ठरवलं.

पौ णमेनंतर दोन दवसांनी भारतात पळू न जा याचा मा या विडलांनी िनणय घेतला.

काही दवस आ ही वतःला घरात क डू न घेतलं होतं. आता आ ही हरां ात बसणंसु ा
बंद के लं होतं. आम या घरात आता सूय काशसु ा िश शकत न हता. आम या
विडलांचा एक िम आ हाला भारताकडे जाणा या आगगाडीम ये बसवून देणार होता.
या दवसाची वाट बघत आ ही घरी राहत होतो.

अखेर आमचा जा याचा दवस अगदी जवळ येऊन ठे पला. आ ही दुस या दवशी
िनघणार होतो; पण आम या मातृभूमीत घालवले या या शेवट या दवसाचा आनंदसु ा
आ ही घेऊ शकत न हतो. कारण आ ही जा याचा आदला दवस उजाडला आिण ते हाच
आम या जवळ या व तीतच दंगल सु झाली. दंगल करत हंडणारे गुंड आम या घरी
येऊन पोहोच याआधीच आ ही पळ काढला. घरात या सव चीजव तू मागे सोडू न आ ही
घर सोडलं. मा याकडे असलेली एकु लती एक लाकडी बा लीसु ा मी मागे सोडली.

आ ही जमीनदारा या वा ावर आ याला गेलो. ते लोक कधीच घर सोडू न गेले होते.

माझे वडील आ हाला जमीनदारा या वा ा या अंतभागात घेऊन गेले. वा ामागे
आमराई होती. आ ही या आमराईत लपून बसलो. बाहेर या कु णालाही आ ही ितथून
दसू शकत न हतो. पण माझे वडील मा फार अ व थ होते. आयु यात पिह यांदाच मी
यां या चेह यावर भीतीचं सावट पािहलं. बाहे न यांनी धीटपणाचा आव आणला
असला तरी मनोमन ते ई राची क णा भाकत होते. आ हाला या संकटातून देवानं ता न
यावं, असा ते धावा करत होते.
 काही वेळानं माझे वडील मौनी या घरी जा यासाठी उठले. ित या घर या
लोकांनासु ा या जमीनदारा या हवेलीत घेऊन ये याचा यांचा िवचार होता. यांनी
आ ा या प रि थतीत कु ठं ही बाहेर पडू नये, असं मा या आईला वाटत होतं; पण आपला
पती यो य तेच काम करत आहे, याची ितला जाणीव होती. माझे वडील जायला िनघताच
मी पण उठले. यांनी मला बरोबर घेऊन जावं, असा मी ह च धरला. अखेर नाइलाजानं ते
तयार झाले.

आ ही चोरांसारखा र ता ओलांडला. एक एक पाऊल अितशय जपून टाकत आ ही

चाललो होतो. जरा वेळात आ ही मौनी या घरी पोहोचलो. घरासमोर जाताच मा या
विडलांनी माझं मनगट घ पकडलं. मौनी या घरचं (बेरार घोर) वयंपाकघर गायब झालं
होतं. या जागी नुसता एक राखेचा ढीग होता. मौनी या घरचे लोक या राखे या
ढगा यातच अडकले होते, का यांना पळू न जा यात यश आलं होतं, हे कळायला काहीच
माग न हता. माझी मै ीण मौनी जगा या पाठीवर कु ठं हयात आहे क नाही, हे आजही
मला माहीत नाही. पण ती सुख प असेल, अशी मी आशा करते.

मी आिण माझे वडील पाठ फरवून परत जायला िनघाले, ते हा कु णीतरी आम याकडे
टक लावून बघत अस याची आ हाला जाणीव झाली. एका मुसलमान माणसाला
आम याकडे असं रोखून बघत अस याचं पा न माझे वडील तर जाग या जागी िथजूनच
गेले. पण तो माणूस मला ओळखीचा भासला.

‘‘हे पाहा, घाब नका. मी तु हाला काहीही इजा करणार नाही. मी काही इतका
िनदय नाही,’’ तो माणूस मा या विडलांना अदबीनं हणाला. मग यानं मा याकडे
पािहलं, ‘‘आिण बेटा, तू तर मा याशी इतक कनवाळू पणे वागलेली आहेस. मी या
उपकाराची परतफे ड कशी क ?’’

या या त डचे श द ऐकू न आ यच कत नजरे नं मा या विडलांनी मा याकडे पािहलं.

मी यां याकडे पा न मान हलवली.

‘‘पि म बंगालला जा यासाठी मी तु हाला मदत करीन. यो य वेळ येईपयत तु ही

मा या घरी राहा,’’ तो माणूस हणाला.

पण मा या विडलांचा या यावर िव ास बसेना.

‘‘मा यावर िव ास ठे वा,’’ तो माणूस अिजजीनं हणाला.

मी परत मा या विडलांकडे पािहलं. काही दवसांपूव मूक दन करत झाडाखाली

बसून असले या या माणसाब ल मा या डो यांत गाढ िव ास होता. मा या विडलांनी
माझे हात घ पकडले. यांचे डोळे पाणावले होते. यांनी या माणसाकडे पा न मान
हलवली.

आम या घर या बाक सवाना घेऊन मग आ ही सलीमचाचां या घरी पोहोचलो. हो,

यांचं नाव सलीम होतं. ितथं मी सक नाला भेटले. ती मा यापे ा एका वषानं लहान
होती आिण खूप सुंदर होती. यांचं घर छोटंसं होतं. बारा माणसांनी गद क न एकदम
ितथं राहणं तसं गैरसोयीचंच होतं. पण सलीमचाचां या घर या माणसां या मनातली
आपुलक आिण ेम यांमुळेच आ हाला यां याकडे राहताना संकोच यासारखं झालं
नाही.

या रा ी मला एक गो समजली. जगात फ दोन कारचे लोक असतात : माणसं

आिण माणसां या पात वावरणारे पशू. ते कोण याही धमात असतातच.

दुस या दवशी सकाळी मा या आईनं आिण मी बुरखा प रधान के ला, तर मा या

विडलांनी आिण भावांनी सलवार, कु ता आिण टो या घात या. अशा पेहरावात वास
करणं आम यासाठी सुरि त असेल, असं सलीमचाचांना वाटत होतं. ते रे वे थानकावर
आ हाला सोडायला वतः आले. आ ही बैलगाडीत बसून थानकाकडे िनघालो.

एक तासा या बैलगाडी या वासानंतर ते रे वे थानक आलं. आ ही थानकापासून

जरा दूर अंतरावर बैलगाडीतून उतरलो. बैलगाडीतून खाली उतरताना मी इकडेितकडे
पािहलं. सगळीकडे माणसांची चंड गद होती. येकालाच िनसटू न जायचं होतं.

इत यात गाडी आली. आयु याची नौका तर इत ततः भरकटत चालली होती. ती बुडून
जलसमाधी िमळ यापूव वतःचा जीव वाचव याची सवाना ही अखेरची संधी होती.
यामुळेच ेन या दशेनं लोकांची खेचाखेच सु झाली. आ ही पण या गद त ेनम ये
घुसलो. मी सलीमचाचांकडे पािहलं. यां या डो यांत अिभमान प उमटला होता.
आजवर या आयु यात एक माणूस हणून, माणसुक चं नातं जप यासाठी यांना जेवढं
करणं श य होतं, तेवढं यांनी के लं होतं. आता अ ला या नजरे ला नजर दे याची यांची
तयारी होती. मा याकडे पाहत ते हणाले, ‘‘मीरा, एक ल ात ठे व. कोणताही धम
चुक चा नसतो, कोणताही आ मा हा मुळात वाईट, नसतो; पण कधीकधी माणसं
चुक या मागाला लागतात.’’

इत यात गाडीची कणकटू िश ी झाली. आम या काळजात एक कळ उठली. आपण

आप या भूमीत परत माघारी कधीच येणार नाही, हे आ हाला माहीत होतं. पण आपण
सारे िजवंत आहोत, सगळे एक आहोत, एवढंच एक समाधान होतं.

अ यंत कठोर संघष करावा लागला तरीही आयु य हे मौ यवान असतंच. १९४७
साल या पावसा यात या या भयंकर दवसांनी मला का यािम अंधारातही
आयु यात या चांग या गो कडे पाह याची दृ ी दली. मला हे िशकायला िमळालं, क
या िव ात आपण एकदा जरी कु णाला ेम दलं, तर पुढे आप या गरजे या वेळी ते ेम
कु ठू नतरी, कसंतरी आप यापयत येऊन पोहोचतंच. अगदी अनपेि तपणे पोहोचतं.

‘‘आजी, मग पुढे काय झालं ते सांग ना!’’ माझी आजी बोलता बोलता थांब यावर मी
अधीरतेनं हणाले.

‘‘ यानंतर पुढे मग आयु य सु झालं,’’ ती हणाली, ‘‘पण पुढची सगळी गो वेगळीच

आहे. ती पु हा कधीतरी सांगेन.’’

‘‘हो, पु हा कधीतरी सांग.’’

– दृ ी दासगु ा
 अि प र ा

२०१३ या दवाळीत मी मनीषा रामकृ ण िहला पिह यांदा भेटले. या वेळी ती

कु ठ यातरी िवनोदाला खळखळू न हसत होती; एखा ा शाळकरी मुलीसारखी! हसताना
ितचे चमकदार डोळे अिधकच चमकत होते. एका कॉमन िम ानं आमची ओळख क न
दली. या वेळी यानं असं सांिगतलं, क २०१० साल या या महाभयंकर कालटन
टॉवर या आगीतून जे काही लोक वाचले होते, यांतली एक ती होती. शॉटस कटमुळे एका
ऑ फसची इमारत आगीत भ मसात झाली होती. यात नऊ लोक मृ युमुखी पडले होते,
तर स र जखमी झाले होते. या अपघातात मनीषानं आपला आवाज गमावला होता.
ित या शरीरांतगत अवयवांनाही गंभीर व पाची हानी झाली होती. तेवढं पुरेसं झालं
नाही क काय, हणून आता ितची या इमारती या मालकांबरोबर कोटात लढाई चालू
होती. आिण इथं ती मा यासमोर हसत-िखदळत दवाळी या द ांची आरास कशी सुंदर
आहे, यािवषयी बोलत बसली होती. या खोलीत जमले या बायकां या रं गीबेरंगी
सा ांमुळे ितथं कशी रं गांची उधळण झा याचा भास होत आहे आिण बंगळु म ये
रा ीची कशी थंडी जाणवते आहे, यावर ती आनंदानं बोलत होती.

आमची नंतर वि थत ओळख झा यावर मी एकदा ितला िवचारलं, ‘‘तू या इत या

ाणघातक संकटातून वाच यावरही तु या मनात कटु ता कशी नाही गं? तू इतक आनंदी
कशी काय रा शकतेस?’’ यावर ती मो ांदा हसत हणाली, ‘‘आपण मुळीच दुःखी
हायचं नाही, असं मी ठरवून टाकलंय.’’

कं का यांचा आवाज वाढत चालला होता. रबर जळत अस याचा उ वास

अिधकािधक ती होत चालला होता. धुराचं काळं शार पांघ ण वातावरणावर
पांघर यासारखं पसरलं होतं. िजकडेितकडे का या धुराचे वेडव
े ाकडे आकार भ न रािहले
होते. मनीषा टेबलामागे लपून बसली होती. काळाकु धूर अ ाळिव ाळ व पात
ित याकडे येत होता. जणूकाही खोबणीसाखे डोळे असलेली काळी कवटी ितला िगळं कृत
कर यासाठीच चाल क न येत होती.

‘‘मनीषा मॅम... मनीषा मॅम!’’ ऑ फसमधला पो या फयाझ, िजवा या आकांतानं

ितला हाका मारत होता. या या कं का यांनी ती भानावर आली, ‘‘आप याला
ताबडतोब िनघायला हवं.’’

धुरामुळे िज याकडे जा याचा र ता बंद झाला होता. ते सात ा मज यावर होते आिण
बाहेर पडायचं झालं तर िखडक तून उडी मारणं, हा एकच माग िश लक उरला होता.
भीतीमुळे ितची बोबडी वळली होती. सगळा जीव घशात गोळा झाला होता.

ित या मनात ित या दोन मुलांचा िवचार आला – ‘माझी मुलं! माझं कती

िनराितशय ेम आहे या दोघांवर!’ ितची दोन मुलं हेच ित या आयु याचं सव व होतं.
ितचं यां यावर ाणापलीकडे ेम होतं. ितनं एकटीनं खंबीरपणे यांना वाढवलं होतं.
ित या आयु यातला तो एक फार सुंदर अनुभव होता. मो ा क ांनी वतःला सावरत ती
उठू न उभी रािहली. ितनं आजूबाजूला नजर फरवली. आजूबाजूला लोक जिमनीवर पडले
होते. ितचे बॉस बालाजी तळमळत होते. यांना धुरामुळे उल ा होत हो या. ते हातानं
पोट घ दाबून िव हळत होते. नेहमी खंबीर, कणखर असलेले बालाजी एखा ा लहान
बाळा माणे पाय पोटाशी घेऊन पडले होते.

खोलीत पलीकड या बाजूला अि िनरोधकाचं नळकांडं जिमनीवर पडलं होतं.

‘आणीबाणी या काळात हा अि िनरोधक कसा वापरायचा, याचं ान कु णालातरी होतं
का?’ मनीषा या मनात आलं. िशवाय बाहेर आगी या वाळांचं जे काही तांडव सु होतं,
यापुढे या एव ाशा अि िनरोधकाचा कसा काय टकाव लागला असता?

‘आपण िखडक या काचा फोडायचा य के ला तर?’ ित या मनात आलं.

‘‘फयाझ, मला जरा मदत कर बघू,’’ ती जोरात ओरडू न हणाली. ितचा आवाज
घोगरा झाला होता. फयाझ या अि िनरोधका या नळकां ापाशी गेला. याचा तो
झाडा या वाळ या फांदीसारखा देह थरथरत होता. याला ास घेणं कठीण जात होतं.

‘हा मुलगा ते नळकांडं कसं काय उचलणार आहे? ते तर या या वतः या

वजनापे ाही जड असणार,’ मनीषा या मनात आलं. ितनं दीघ ास घेतला; पण हवेत
भ न रािहले या िवषारी काबन मोनॉ साइड वायूमुळे ित या छातीत आग पडली. ितला
खोक याची जोराची उबळ आली.

‘काहीही झालं तरी मला हे के लंच पािहजे,’ ितनं वत: या मनाशी ठाम िनधार के ला.
तो जडशीळ अि िनरोधक ितनं सव ताकदीिनशी उचलून िखडक या काचेवर आदळला.
या जोरा या तडा याने िखडक ची काच फु टली. काचेचे तुकडे इत ततः पसरले.

िखडक तून खाल या बाजूला अि शामक पथका या लोकांनी जाळं लावलं होतं.
लोकांनी िखड यांमधून उ ा मारा ात, असं ते ओरडू न सांगत होते.

मनीषाची भीतीनं बोबडी वळली. ‘आपण उडी मारावी का?’ ती िवचारात पडली.
‘का कु णीतरी आप या सुटके साठी धावून येईपयत इथंच वाट पाहत थांबावं?’ ितला या
िवचारांनी मळमळू लागलं आिण च र येऊन ती जिमनीवर कोसळली. वातावरणात
भ न रािहले या घातक वायूमुळे ास यायला ास होत होता. ित या घशात आगीचा
ड ब उसळला होता. ती मनोमन ई राची क णा भाकू लागली, ‘परमे रा, मी आता
मरणार का रे ? तुझं मा याकडे ल आहे का?’
 इत यात मनीषाला पावलांचा आवाज ऐकू आला. कु णीतरी सामानसुमानाची
हलवाहलव करत होतं. ऑ फसम ये अजूनही अंधारच होता. िखडक या फटीतून
थोडाफार काश आत येत होता. पण आत सव धुराचं सा ा य होतं. ितला बाहेर या
बाजूनं संभाषणाचे आवाज ऐकू येऊ लागले.

‘‘इथं जिमनीवर लोक पडले आहेत.’’

‘‘ यांना ताबडतोब बाहेर काढायला हवं!’’

‘‘पण मला इथं जरा उजेड हवा आहे. इथं के वढा अंधार आहे!’’

मग एक आवाज आला, ‘‘अरे , इथं कु णी आहे का?’’

मनीषानं सुटके चा िनः ास सोडला, ‘‘हो, हो. मी आहे. मला बाहेर काढा, लीज!’’
ितनं मो ांदा ओरड याचा य के ला, पण ित या त डातून आवाजच फु टत न हता.
‘आपण जोरात कं चाळायला हवं’ असा िवचार क न ितनं सव शि िनशी ओरड याचा
य के ला, पण काही उपयोग झाला नाही. ित या त डातून साधा कु जबुजता वरसु ा
बाहेर पडला नाही. जरा वेळानं पावलं दूर िनघून जात अस याची ितला जाणीव झाली.

‘नाही, नाही,’ असं मनात या मनातच हणत ती रांगत रांगत ित या बस या या

जागेव न सरकली. ‘अहो, थांबा ना, लीज थांबा,’ ितला हणायचं होतं.

ितला आपलं शरीर जडशीळ झा यासारखं वाटत होतं. ितनं िजवा या करारानं
वतःला ढकलत लोळण घेत घेत पुढं सरक याचा य के ला; पण ती पावलं के हाच दूर
िनघून गेली होती. ‘नाही, हे असं होऊन चालणार नाही,’ ती वतःशी हणाली. ‘ते लोक
परत इकडे येतील. यांना यावंच लागेल.’

यानंतर अनंतकाळ ती तशीच थांबलेली होती. परत एक आवाज ितथं उमटला.

कु णीतरी येताना दवे घेऊन आलं होतं.

‘‘इथं कु णी आहे का?’’ तो िवचारणा करणारा माणूस मनीषा या अगदी जवळ उभा
होता. या या बुटां या िचखलाचा वास ित या नाकात भरला.

‘हो,’ ती मनात या मनात आ ोश करत हणाली, पण आवाज उमटलाच नाही. ितनं

एका हातानं पँटचा पाय घ पकडला. तो माणूस दचकला.

‘‘हे बघा, इकडं. कु णीतरी सापडलंय मला,’’ तो मो ांदा ओरडला. यानं ितला
हाताला ध न उभं के लं. या या मदतीनं ती सात मजले उत न खाली आली. सात मजले
उतर याचा तो वास अ यंत यातनामय होता. चार लोकांनी ितला आधार देऊन खाली
आणलं. मु या दशेनं एक एक पाऊल... आयु या या दशेनं एक एक पाऊल...

‘‘मॅडम, तु ही हसताय? छान, फारच छान!’’ ित या मदतीसाठी धावून आलेला तो

पोलीस अिधकारी हणाला. ‘‘आ ही तु हाला आधी तपासणीसाठी हॉि पटलम ये घेऊन
जातोय. चालेल ना?’’

ती होकार देत परत हसली. खरं हणजे कधी एकदा घरी जाऊन आप या मुलांना
जवळ घेतो, असं ितला झालं होतं.

मग हॉि पटल. ितथला तो िविश वास. डॉ टरां या चेह यावरचे ध ा बस यासारखे

भाव, आिण अ यंत ेमानं, आपुलक नं वागणा या नसस. ‘हे सगळे लोक मा याकडे अशा
नजरे नं का पाहतायत?’ ित या मनात आलं.

लोकांची आपापसात चचा चालू होती. यांचा वर चंता त होता. यां या

संभाषणाचे तुकडे अधूनमधून ित या कानावर पडत होते.

‘‘सूज के वढी आलेली आहे, पाहा.’’

‘‘ यांना ताबडतोब अितद ता िवभागात हलव याची गरज आहे.’’

‘‘मॅडम, तु हाला तातडीनं कृ ि म सन ावं लागणार आहे. आ हाला तुम या

ासनिलके ची एक छोटीशी श या करावी लागणार आहे. यानं तु हाला
ासो वासाला मदत होईल,’’ डॉ टर आ ासक वरात ितला हणाले.

पण ितला मा घरी जाऊन आप या मुलांना िमठीत घे याची घाई झाली होती.

दवसांमागून दवस चालले होते. दोन... तीन... दवस? क दोनतीन मिहने?

या सग याचा न अथ लाव याचा मनीषा य करत होती. पण संपूण शरीरभर

वेदनेचं मोहोळ उठ यासारखं झालं होतं. जणूकाही हजारो खंजीर कु णीतरी शरीरात
खुपसत होतं. नाकात, त डात, घशात, छातीत न या हो या. कधीकधी आजूबाजूला
मृतदेह उचलून ने यात येत अस याची जाणीव ितला हायची. लोकांचं रडणं, िव हळणं
ऐकू यायचं. घर यांचे चंता त चेहरे दसायचे. ितचे वडील फायटर पायलट होते.
धीरगंभीर चेह यानं ते ित याकडे बघत उभे असायचे. यां या चेह यावर काळजीचं सावट
दसायचं. खरं तर ितची आई कती खंबीर, कणखर होती; पण ित या चेह यावरही सु
झा याचे भाव उमटलेले असत. यां या जवळच ितची मुलं उभी असायची. मोठा आकष
आिण धाकटा ुव. दोघां याही डो यांतून पाणी घळाघळा वाहत होतं. ‘बाळांनो, नका
काळजी क रे . या संकटातून आपण सगळे पार पडणार आहोत,’ असं ितला यांना
सांगावंसं वाटत होतं.

मग ती कोमात गेली. तीन दवस.

क येक आठवडे लोटले. आता कालटन आगी या दुधर संकटातून वाचले यांपैक ती
एकटीच या हॉि पटलम ये उरली होती. बाक यांना घरी पाठव यात आलं होतं.

हॉि पटलमध या कनवाळू , ेमळ नसस ितला ‘पफ ट पेशंट’ हणाय या. ‘‘या मनीषा
मॅडमचं आप यावर इतकं ेम आहे, क या हॉि पटल सोडू न जायलाच तयार नाहीत,’’
एक त ण तरतरीत नस गमतीनं हणाली.

अखेर ितला यांनी अितद ता िवभागातून बाहेर आणलं. कृ ि म सन थांबव यात

आलं होतं. आता भरभ न ास कसा यायचा, हे न ानं िशकायचं होतं. आणखी वेदना.
आणखी खंजीर. ितचं वजन चाळीस प डांनी कमी झालं होतं. ‘‘झटपट वजन कमी कसं
करायचं, ते मला िवचारा!’’ ती वतःशीच हसून हणाली.

आणखी काही संभाषणाचे तुकडे कानावर पडत होते. काही लोक ित या

विडलांबरोबर पैशांसंबंधी चचा करत होते. ‘‘अितद ता िवभागात ठे व याब लचा सव
खच सरकार भरे ल,’’ कु णीतरी हणालं.

अचानक मनीषाला आठवण झाली. ितची पस इथंच कु ठं तरी असणार. यात पैसे होते.
ुव या फ चे २५ हजार पये यात होते. मग ितला जाणीव झाली. या पसची, या
पैशांची आगीत कधीच राखरांगोळी झाली असणार. ऑ फसमध या
सामानसुमानाबरोबर, मह वा या कागदप ांबरोबर ती पस आिण यातले पैसेही आगीत
भ मसात झाले असणार. ‘‘माती असशी, मातीस िमळशी,’’ मनीषा पुटपुटली.

रा ी या वेळी सव जण िनघून गे यावर ती जे हा एकटी उरली, ते हा ती वतः या

आयु याब ल िवचार क लागली. ितचा जीवनसंघष, ितचा अपयशी संसार, आयु यात
वेळोवेळी जाणवलेला पैशांचा अभाव. हे सगळं जरी असलं तरी याचबरोबर ित या
जीवनात सकारा मक गो ीसु ा हो याच क . ित या सासू-सास यांचं ित यावर
िजवापाड ेम होतं. यांनी सतत ित यावर मायेची पाखर घातली होती. ित या
ऑ फसमधील सहका यांशीसु ा ितचे अ यंत सलो याचे संबंध होते.

‘मी अजून िजवंत आहे, हेसु ा माझं मोठं नशीबच आहे,’ ित या मनात आलं. ‘मा या
शरीरानं हा के वढा मोठा लढा दला आहे. आयु याला घ िचमटीत पकडू न ठे व यासाठी
माणसाला दोन दोर िमळतात. एक चांगला दोर आिण एक वाईट दोर. यातला कोणता
िनवडायचा हे याचं यानं ठरवायचं. मी चांगला दोर िनवडला. मला आयु य भरभ न
जगायचं आहे. मला सुखी हायचं आहे.’
 त बल आठ मिह यांनंतर मनीषाला हॉि पटलमधून घरी सोड यात आलं. अखेर घरी
जायची परवानगी िमळा याब ल ितनं सुटके चा िनः ास सोडला. पण ितचं वरयं
कायमचं िनकामी झालं होतं. इथून पुढे ितला बोल यासाठी ‘ ॅ कओटॉमी ूब’ नावा या
उपकरणाचा आधार यावा लागणार होता. ही नळी ित या घशात कायमची घालून
दे यात आली होती. ित या मू पंडांना या अपघातात इजा झाली होती. ित या
फु फु सांनाही इजा झाली होती. ितनं आरशात वतः या ित बंबाकडे िनरखून पािहलं. ती
नुसती हाडा या साप यासारखी दसत होती. ितचे के स गेले होते. गालफडं दसत होती.
ित याच पूव या ितमेचं भूत अस यासारखी ती दसत होती. वतःचं ते प पा न ितचे
डोळे भ न आले. ‘कशालाच काही अथ उरलेला नाही. आता इथून पुढे मी काय क ? कशी
जगू?’

पण वा या या कु जबुजीसारखं ितचं आरशातलं ित बंब ित याशी बोलू लागलं –

‘ वतःची काळजी घे. तु या दो ही मुलांची काळजी घे. तुझे आई-वडील, तुझे िम -
मैि णी, सा यांना जप. तू तर घट फोट झालेला असतानासु ा तु या मरणास पतीची
ेमानं सेवाशु ूषा के ली होतीस. मग आता अशी वतःची शु ूषा कर. वतःवर ेम कर.’

‘होय,’ मनीषा या ित बंबाला हणाली, ‘न करीन.’

पण ते काम काही साधं, सोपं न हतं.

सवात आधी शरीराकडे ल पुरवणं गरजेचं होतं. आहार-िवहार, ायाम यांची

काळजी यायला हवी होती. खोक भरभ न औषधं होती. असं य तपास या हो या,
कागदप ांची पूतता कर याचं काम तर अखंड चालूच होतं.

पण याहीपे ा मह वाचं होतं मनाचा खंबीरपणा जपणं. मग ती यासाठी पु तकांकडे

वळली. तसंच समुपदेशकांकडे, िम मंडळ कडे आिण ित या वतः या मुलांकडे वळली.
िखडक बाहेर जांभ या फु लांनी डवरले या झाडांकडे अिनिमष ने ांनी बघत बस याचा
आनंद ती लुटत होती. बंगळु या सुंदर हवेचा आनंद अनुभवत होती. आप या
मुलांबरोबर हस या-िखदळ यात, यांना गो ीची पु तकं वाचून दाखव यात ती वेळ
मजेत घालवत होती. ती आप या िम -मैि ण ना, ऑ फसमध या सहका यांना लागेल ती
मदत करत होती. कोप यावर फु लांचं दुकान टाकू न बसले या मुली या घर या अडचणी
सोडवायला मदत करत होती. मनीषाचं घर जखमी, आजारी ा यांचं आ य थानच
बनलं होतं. ‘मला सवाची काळजी घे याची जा याच आवड आहे,’ असं ती वतः याच
मनाला सांगत होती. ‘आता मा या आयु याचं हेच येय आहे, आनंद लुटणं आिण आनंद
पसरवणं, हेच माझं जीिवतकाय आहे.’

िशवाय एक कडे कायदेशीर बाब साठी ल देणं चालूच होतं. वतःसाठी आिण इतर
अपघात तांसाठी ितला सतत कोटाचे उं बरठे िझजवावे लागतच होते.
 अखेर ितला ऑ फसात पु हा कामावर जू हावं लागलं. मग ती कामावर जाऊ
लागली. पण ब रा ीय आयटी कं पनी या या न ाको या ऑ फस या इमारतीत ित या
िजवाची धुमसट होऊ लागली. ‘मी इथं काय करतेय? यापे ा मी मा या आवडीचं काम
के लं पािहजे. हे आयु य फार मोलाचं आहे. ते असं वाया घालवून चालणार नाही,’ ती
वतःशीच हणायची.

अखेर एक दवस ितनं नोकरीचा राजीनामा दला. आप याला या गो ीतून सवात

जा त आनंद िमळतो, तीच आपण करायची, असं ितनं ठरवलं. ती गो हणजे पाककला.
ितनं आधी आप या मैि णी या वाढ दवसा या पाट या के ट रं गचं काम घेतलं. पुढं अशी
आणखी कामं िमळू लागली.

यांनतर एक दवस असंच ितनं आिण ित या मुलांनी बाहे न जेवण मागवलं होतं; पण
ते इतकं बेचव होतं, क ित या तळपायाची आग म तकात गेली. ‘‘हे लोक एवढाले पैसे
घेतात आिण या अशा चवीचं अ पाठवून देतात? मला तर आता वाटतंय, क या
मालकाला एक खरमरीत प िल न कळवावं, क यापे ा चांगलं जेवण तर मी बनवू
शकते.’’ ती अजूनही रागानं धुमसतच होती.

‘‘अ मा, तू शांत हो. तुला जर यांचा खरं च इतका राग आलाय, तर मग तू यांना प
िल नच टाक ना,’’ आकष हणाला.

मग ितनं तेच के लं. या लोकांना चांगलं खरमरीत प िलिहलं. यानंतर त बल सात

मिह यांनी या लोकांचं उ रही आलं. ित याशी भागीदारीत वसाय कर यासंबंधी
चचा कर याची यांनी इ छा के ली होती.

पण यात एक महाकाय अडचण उभी ठाकली होती. ितचा मुकाबला मनीषाला

करायचा होता. मनीषाला कालटन टॉवसला परत जावं लागणार होतं. ितनं आजवर
अनेकदा तो य के ला होता आिण तो फसला होता. भंतीवर या या अ ाळिव ाळ,
िव प
ू का या डागांकडे ल जाताच जणू ित या पायातलं सगळं ाणच िनघून जाई.
आप याच काही सहका यांनी या दवशी आगीतून जीव वाचव यासाठी िखडक तून
उ ा मार या हो या आिण यात यांना ाणाला मुकावं लागलं होतं, ही बातमी ऐकू न ती
खचून गेली होती. या महाभयंकर संगा या आठवण ची भुतं अजूनही ितचा िप छा
सोडत न हती. या कालटन टॉवस या भीित द ठकाणापलीकडे न एक शांत, सुंदर
ठकाण होतं. पण ते ठकाण आपण कधी, कसं शोधायचं हाच ित यापुढे होता.

‘‘ ुव, तू मा यासाठी एक लॅश मॉब जमा करशील?’’ एक दवस मनीषानं आप या

धाक ा मुलाला िवचारलं. ( लॅश मॉब : एखा ा समूहानं अचानक एखा ा सावजिनक
ठकाणी जमून के लेलं समूहनृ य.)
 तो ऐकू न ित या मुलाला खूप आ य वाटलं, ‘‘हो, करीन ना अ मा; पण
कु णासोबत?’’

‘‘मी आिण तुझे िम -मैि णी... कालटनसमोर,’’ मनीषा हणाली.

ितचा मुलगा जरा वेळ ग प रािहला. मग ित याकडे बघून हसून हणाला, ‘‘हो, क
या. न क या.’’

२३ फे ुवारी २०१३ – कालटन आगीत जळू न खाक झा यानंतर बरोबर तीन वषानी-
याच दवशी मनीषा, ुव, याचे काही िम आिण या दुघटनेत यांनी आपले आ वक य
गमावले होते, असे काही लोक एक आले. यांनी ‘कालटन या पलीकडे’ असं समूहनृ य
सादर के लं. यांनी मृतां या नावे कागदी आकाशकं दलांम ये दीप विलत क न ते
आकाशात सोडले.

अखेर मनीषा या िजवाला आराम िमळाला. मनात पंगा घालणा या भुतावळीला

ितनं यश वीरी या पळवून लावलं.

रामायणाम ये वतःचं पािव य िस क न दाखव यासाठी सीतेला अि परी े या

द ाला सामोरं जावं लागलं. या द ातून सीता सहीसलामत पार पडली. अ ी या
वाळा ित या शरीराला पशही क शक या नाहीत. सीतेचं पािव य यातून िस झालं.
मनीषा रामकृ णन िहलासु ा तेवढंच महाभयंकर अि द करावं लागलं, आिण ितला
ितचं जीवन परत िमळालं. ित या जग याचं मम खूप सा या, खूप छो ाशा गो म ये
दडलेलं आहे, असं ती हणते : आयु यात ा होणा या छो ा छो ा आनंदा या
णांब ल अपरं पार कृ त ता!

– सुि या उ ीनायर
 अमृत

माझी आई माझं सामान भरत असतानाच माझा मोबाइल फोन वाजू लागला. ितचं
नाव मा या मोबाइल या नवर झळकलं. पण मग मला आमचं दोन दवसांपूव चं
कडा याचं भांडण आठव यामुळे मी फोन बंद के ला. मनातले भांडणाचे िवचार दुसरीकडे
वळव यासाठी िवषय बदलत मी आईला हणालो, ‘‘अगं, पण यांनी मा या अंगावर
लघवी क न ठे वली तर?’’

आईची डावी भुवई ताणली गेली.

‘‘तू काही तसाच लहानाचा मोठा झाला नाहीयेस! तू यां या मांडीवर बसून यांचे
कपडे कतीदा खराब के ले असशील, ते आठवून बघ. मग ही याचीच भरपाई आहे असं
समज,’’ आई हणाली.

आ ही दोघंही चेहरे आंबट क न एकमेकांकडे बघत जोरात हसलो. मीसु ा म करीच

करत होतो, हे आईला माहीत होतं. माझं मा या आजोबांवर कती िजवापाड ेम होतं
आिण आता काही तासांतच यांची आिण माझी भेट होताच मी यांना ेमानं जवळ घेणार
होतो, याची मा या आईला पूण क पना होती. आजोबांची त येत गे या काही
दवसांपासून खूपच खालावत चालली होती. यां या इतर समवय क िम ां माणे तेही
आजारी होते, हे ऐकू न मला कती यातना झा या हो या, ते आईला माहीत होतं.

माझे आजोबा आता न वदी या घरात होते. वयाची पंचा शी वष पूण होईपयत
यांची कृ ती चांगली खणखणीत होती. पण गेली पाच वष मा यां या त येतीची बरीच
कु रबुर चालू होती. यांची दृ ी अंधूक झाली होती. आजकाल ते नुसते बसून राहत.
पर यासारखे. फारसं बोलत नसत. आ ही कोण आहोत, हे यांना माहीत होतं; पण
कधीतरी ते आम याकडे शू य नजरे नं एकटक बघत राहत. मा या बिहणीकडे लॅि टक या
आवरणात गुंडाळलेलं एक टेडीबेअर होतं. या ताणले या लॅि टकसारखे यांचे डोळे
िनज व भासत. ब याचदा ते शांत पडू न असत. मग अचानक अंगातून वेदनेची लहर
चमकू न गेली, क यांचं अंग थरारत असे. आिण गे या काही दवसांपासून अचानक यांनी
अंथ ण ओलं कर यास सु वात के याचं मला कळलं होतं.

‘‘आजी हे सगळं कसं िनभावून नेतेय?’’ मी िवचारलं.

‘‘सोसतेय ती,’’ आई हणाली.

‘‘सोसतेय?’’ मी आ याने हणालो. ‘‘आप या खा आजीबाइनी आजोबांना अजून

याब ल मार कसा काय दला नाही, याचंच मला नवल वाटतंय,’’ मी हणालो.
 ‘‘ग प बस हं,’’ आई डोळे वटा न हणाली. मा या हातात भरलेली बशी देत ती
हणाली, ‘‘ितचं यां यावर खूप ेम आहे. तुझा या गो ीवर िव ास का बसत नाही, तेच
मला कळत नाही.’’

मी मुका ानं खाऊ लागलो. आता यात िव ास न बस यासारखं काय होतं? अथातच
ेम तर असणारच होतं. गेली साठ वष संसार करत होते आजी-आजोबा. पण या दोघांचं
एकमेकांवर ेम अस याची सा पटावी, असं काहीही या दोघां यात घडताना मी कधी
पािहलं न हतं. या दोघांचं ल कसं झालं, तो क साही मी अनेकदा ऐकला होता.
परीकथेत शोभावं असलं काहीसु ा यां या बाबतीत घडलेलं न हतं. आजी एका सधन
जमीनदाराची सवात मोठी मुलगी. आजोबा एका गरीब शेतक या या पोटी ज माला
आलेलं एकु लतं एक अप य. खरं तर जु या ेमकहा यां माणे हे दोघं एकमेकां या ेमात
पडायला हवे होते. पण तसलं काहीसु ा घडलं नाही. भूिमपु असले या आम या
कथानायकानं आयकर िवभागात मो ा ाची सरकारी नोकरी पटकाव यानंतर
या या विडलांनी या ब ा घर या थळाशी याचं ल जमवलं. अशा त हेनं ीमंत
घर या क येचं गरीब घरातील मुलाशी ल झालं.

आजोबांनी वकतृ वा या बळावर वतःची सामािजक पातळी कतीही उं चावली,

तरीसु ा यां या शेणामातीनं सारवले या गरीब घराचा आिण कु ळाचा उ ार
के यािशवाय आजीला चैन पडत नसे. आजी ित या खेडवळ भाषेत बोलताना मधूनच
एखाददुसरा इं जी श द वापरायची. ितनं तसं के लं, क आजोबा िम क लपणे हसून डोळे
िमचकावत मा याकडे पाहायचे. आजीचं एक नेहमीचं गा हाणं असायचं. ती रड या
सुरात हणायची, ‘‘मा या विडलांनी मला या खेडवळ माणसा या ग यात बांधून माझं
आयु य वाया घालवलं. या माणसानं ज मभर शेतजिमनीचे आराखडे काढ यापलीकडे
दुसरं काहीच के लं नाही!’’ मग आजोबासु ा ितची खेचायचे. आजीनं आयु यभर ग लाभ
हंदी कादंब या वाच यापलीकडे दुसरं काहीही के लं नाही, असं यांचं हणणं असायचं.
आजोबांचं यां या घर या मंडळ वर फार ेम होतं आिण यां यािवषयी आजोबां या
मनात एक खास जागा होती, याब ल आजी या मनात फार राग होता. तो ती वेळोवेळी
करायची. आजीला सतत इतरांना फोन क न तासचे तास गुलुगुलु ग पा मारायला
आवडतं. ितला गावा या उचापती कर यात भरपूर रस होता, याब ल आजोबासु ा
ितला नेहमी नावं ठे वायचे. या दोघां याही मनात एकमेकांिवषयी इतका आकस होता
आिण असं असूनसु ा यांना एक नाही, दोन नाही, तर चांगली चार-चार अप यं कशी
काय झाली, यािवषयी मला चंड आ य वाटायचं. ब धा आजी ित या या ग लाभ
हंदी कादंब या वाचत असताना आिण आजोबा गाव या शेतजिमनीचे आराखडे बनवत
असतानाच या दोघांनी ‘ते’ काम पार पाडलं असावं क काय, अशी मला शंका होती.

‘‘आजोबांची स याची प रि थती ल ात घेता, आजी यां याबाबतीत फारच कठोर

झाली असणार,’’ मी वत:शीच पुटपुटलो.
 आईनं ते ऐकू न नकाराथ मान हलवली खरी; पण मी जे काही हणालो ते बरोबरच
होतं, याची मला क पना होती. गेली पाच वष मा या आजी याही दृ ीनं खूप वाईट,
अंधारी गेली होती. अंधारी के वळ ला िणक अथानं न हे; तर श दशःसु ा. लूकोमामुळे
ितचे दो ही डोळे अधू झाले होते. दृ ीत थोडा तरी फरक पडावा हणून ित या एका
डॉ टरकडू न दुस या डॉ टरकडे अिवरत खेपा चालू हो या; पण कशानंच काही फरक
पडला न हता. यामुळे ित या आ याचं, ित या मनाचं ख ीकरण होत चाललं होतं.
आ मवंचना, संताप, िनराशा या भावनांनी एखा ा या मनाचा ताबा घेतला क यामुळे
माणसा या दयातलं सारं ेम आटू न जातं. आिण इथं मुळात आजी या दयात फारसं
ेम होतं तरी कु ठे ?

माझी आई मा जोराजोरात मान हलवून माझं हणणं खोडू न काढत होती – ‘‘ या

दोघांना पर परांिवषयी काय वाटतं, हे मला नीट ठाऊक आहे. तू बघशीलच,’’ ती
हणाली.

‘‘मी पाहायचं तेवढं पािहलेलं आहे’’, मा या मनात आलं. माझे आजी-आजोबा एके कटे
चांगले होते, खूप चांगले होते; पण या दोघांना एक आणायचा अवकाश, क काहीतरी
‘के िमकल लोचा’ या दोघां यात न घडायचा. नाहीतरी समाजात अनेक संसारांम ये
पितप ीचं नातं हे असंच तर असतं; नाही का? मा या आजी-आजोबांनी त बल साठ वष
एक संसार क नसु ा या दोघांम ये ेम फु लू शकलेलं न हतं, तर मग माझं गेले सहा
मिहने चाललेलं ेम करण काय तग धरणार होतं, कपाळ! िशवाय यात ेमापे ा
भांडण-तंटेच जा त चालत.

ितचा परत फोन येत होता. मी कट के ला. ेम हा खरं तर एक आग ओकणारा रा स

असतो.

यानंतर बरोबर नऊ तासांनी मी मा या आजीसमोर उभा होते. ती ित या अधू

डो यांनी मा याकडे रोखून पाहत होती. मी एके काळी कसा दसत असे याची आठवण
काढू न आ ाचा मी कसा असेन, याची मनोमन क पना करत होती. जणूकाही माझा
आवाज मनात साठवून या साहा यानं ती माझं क पनािच रं गव याचा य करत
होती. ितचं मन स या इतकं िनराश झालं होतं, क कदािचत यामुळेच ितचा ताठा जरा
कमी होऊन ती वतःसमोर वाढू न ठे वले या गो ीचा वीकार करायला िशकली असावी.
पण ितची आ मवंचना कर याची वृ ी अजूनही तशीच होती, आिण तो रागसु ा.

‘‘आता मा याकडे यायला कु णालाच फु रसत नाही. मृ यूसु ा येत नाही. जगात इतके
लोक मरत असतात, पण मला काही मरण येत नाही. मी अशीच जगत राहणार. दुःख
भोगत राहणार. हे असलं आंध याचं िजणं मा या निशबी आलं आहे. यातून आता काही
माझी सुटका नाही,’’ आजीचं चालूच होतं.
 ‘‘आजी, आजोबा कु ठे आहेत?’’

‘‘पडले असतील इथंच कु ठं तरी. आजकाल झोपा काढणं आिण अंथ ण ओलं करणं
सोडू न दुसरं काही करतात का ते? आिण खरं हणजे ते पाणीसु ा पीत नाहीत. आता
अखेरपयत मला आणखी काय काय सोसायला लागणार आहे, देव जाणे! हे घर हणजे
नुसता नरक आहे नरक.’’

‘‘ यांची आणखी एकदा तपासणी क न यायला हवी.’’

‘‘मी सग यांना सारखं हेच करत सांगत असते. पण कु णालाच यासाठी सवड नाही.
मी तर आता सग यांना हेच सांिगतलंय, क हाता याला डॉ टरकडे या, नाहीतर
मसणात या, मला या याशी काहीही देण-ं घेणं नाही.’’

मग मी जेवणघरातून िनघून पलीकड या छो ाशा खोलीत गेलो. आजोबा ह ली

ितथंच झोपलेले असत. आ ासु ा ते पलंगावर उताणे पडू न होते, पण यांना झोप
लागलेली न हती. मी यां या जवळ जाऊन यां या छातीवर डोकं टेकवलं. ते हसले.
आता यानंतर काय होणार हे यांनाही माहीत होतं आिण मलाही. मी लहान असताना
मला यांनी या हजारो छो ा छो ा गो ी िशकव या हो या, यात एक उिडया गाणं
होतं. या गा याचे बोल मं मु ध क न टाकणारे होते. ते मा या मनावर जणूकाही कोरले
गेले होते. ते श द यां या काप या आवाजात ऐकताना मला खूप मजा वाटायची.

आ ासु ा ते उठू न बसले. या जु या गा याची आ ही उजळणी करणार होतो.

राहा राहा खयने बाि पया सकता देखीबी िचिलका चा िच पता

(आगगाडी या इं िजनानं हळू हळू जावं अशी भूिमपु याला िवनवणी करत आहे,
हणजे याला आप या भूमीचं स दय जरा जा त काळ िनरखून पाहता येईल.)

खरं तर हे जग सोडू न जायला िनघाले या आ याची ती हाक होती. ‘मला थोडा

काळ... आणखी थोडाच काळ थांबू दे’ अशी ती िवनवणी होती.

पण आ हाला दोघांना मं मु ध करणारा तो ण िनसटला. आमची तं ी एका न ा

बॉिलवूड िच पटातील ककश गा या या सुरांनी भंग पावली. हे सूर आजी या खोलीतून
येत होते. मी मागे वळू न पािहलं. आजोबां या चेह यावरचे भाव बदलत होते.

जेवणा या वेळीसु ा आजी आिण आजोबा ग प होते. ते एकमेकांशी काहीच बोलले

नाहीत. पिह यापासूनच ते एकमेकांशी एक-दोनच श दांची देवाणघेवाण करायचे; पण
आता तर तेवढंही बोलत नसत. गंमत अशी, क आ हाला कु णालाच याचं काही वाटत
नसे. जेवण झा यावर आजी उठू न भंतीला ध न चाचपडत कशीतरी ित या खोलीत
िनघून गेली. आजोबा ित याकडे नुसते एकटक बघत रािहले.

मी कधीही ओ रसाला आलो क मा या आजी-आजोबांजवळच झोपायचो. ही माझी

अगदी लहानपणापासूनची सवय होती. पण अगदी आजपयत ही माझी सवय टकू न होती.
कधीतरी मी मा या मामेभावाबरोबर झोपून गेलो असलो, तरी म यरा ी उठवून ध न
आजोबा मला यां या खोलीत घेऊन येत. आजची रा सु ा याला अपवाद न हती.
आजसु ा आजी-आजोबां या घोर याला न जुमानता शांतपणे ितथंच झोपी गेलो.

झोपेत मला व पडलं. व ात मी एका नदी या पा ात तरं गत होतो. मी एकटाच

नदी या थंड थंड पा यात होतो. पाणी अिधकािधक गार होत चाललं होतं. नदीचं पा
अिधकािधक ं दावत चाललं होतं. मी डोळे उघडले. मा या आजूबाजूला नदी वगैरे
न हतीच. आजोबांनी अंथ ण ओलं के लं होतं. म छरदाणीतून धडपडत बाहेर येउन मी
द ाचं बटण शोधून दवा लावला. गेले काही मिहने या गो ीब ल मी ऐकत होतो, ते
मी वतः डो यांनी पािहलं. आजोबांचा पायजमा ओला झाला होता. वासही येत होता.
पलंगावर अंथरले या िन या चादरीवर तो ओलावा पसरत चालला होता. पण
याहीपे ा या घडले या गो ीचा आजोबांवर जो काही प रणाम झालेला होता, तो पा न
मी िथजून गेलो. यांचं सगळं शरीर थरथरत होतं. िगटारची तुटलेली तार कं प पावत
राहावी, तसे ते कापत होते. एखा ा लहान मुलाला कु णी चूक करताना पकड यावर
या या चेह यावर जसे ओशाळवाणे भाव उमटतील, अगदी तसेच भाव आजोबां या
चेह यावर उमटले होते. ते अधवट झोपेत क हत होते, िव हळत होते. कडा या या थंडीत
कु याचं िपलू रडावं, तसा यां या रड याचा आवाज येत होता. ते एक कडे लाथा झाडत
होते, पण तो ओला पायजमा एखा ा जळू सारखा यां या अंगाला घ िचकटू न बसला
होता. मी मा या काकांना बोलावून आण यासाठी घाईघाईनं खोली या बाहेर जायला
िनघलो, इत यात कसलातरी आवाज झा यामुळे दचकू न मी थांबलो. तो मा या आजीचा
आवाज होता. ती मा या आजोबांशी हल या आवाजात बोलत होती.

मग अचानक काहीतरी घडलं.

मा या आजोबांनी पांघ णातून हात बाहेर काढू न हळू च ित या दशेनं सरकावला. मी

मोठा आवंढा िगळला. आजीला तो हात दसू शकला असता तर? आजीनं न च यांना
ितसाद दला असता, असं मा या मनात आलं.

पण माझा तो समज चुक चा होता. कारण ती यां या दशेला वळली. ितनं पण

वतःचा हात पुढे के ला. ितला कळलं होतं. कसं कोण जाणे, पण ितला कळलं होतं! ती
आजोबां या अंथ णाव न चाचपडत हात फरवत होती. ओ या झाले या चादरीव न
ितची बोटं फरत होती. ती आजोबां या हाताचा शोध घेत होती. अखेर दोघां या बोटांचा
पर परांना पश झाला. मग ितनं यांचा थरथरणारा हात हातात घेऊन दाबला. अगदी
घ दाबला. आजोबा खूप थरथरत होते. ित या हाताची पकड अिधकािधक घ होत
चालली होती. आजोबांचं कापणं थांबत न हतं. पण ितनं यांचा हात अगदी घ ध न
ठे वला होता, एकदाही सोडला न हता.

दोघंही अगदी शांत होते. दोघां या नाडीचे ठोके तालात पडत होते. काही णानंतर
आजोबांचा हात ढला पडला. हळू हळू यां या शरीराची थरथर, तडफड थांबली. ते झोपी
गेले. आजीनं हाताची मूठ उघडू न अगदी हलके वतःचा हात दूर के ला. मी ित या
चेह याकडे बघत होतो. ित या डो यांतून एक अ ू ओघळला आिण तो आजोबां या
उशीवर टपकला.

दुस या दवशी सकाळी मा या अंगावर जोरात खेकसून आजीनं ित या टेपरे कॉडरचा

आवाज मोठा करायला सांिगतला. आजोबा दातां या कवळीचा आवाज करत हसत
खोलीबाहेर पडले. पण मला हसू फु टलं यासाठी, क खोलीबाहेर पडत असताना
आजोबांनी िखडक चे पडदे सरकवून नीट के ले. बाहे न उ हाची ितरीप आत येत होती.
आजी या डो यांना याचा ास होत होता, हे आजोबां या यानात आ यामुळेच यांनी
पडदे सारखे के ले होते. आजी आता मला मोठमो ांदा हाका मारत सुटली होती. पुढ याच
आठव ात आजोबांचा वाढ दवस होता. या वेळी माझा काय बेत असणार होता, हे
ितला जाणून यायचं होतं.

मला ए हाना एक गो न कळू न चुकली होती. आप या आजूबाजूला खूप सुंदर गो ी

असतात, पण या आप या दृ ीस पडतातच असं नाही. ेमाचंही असंच असतं. ेम हे
असतंच; पण या ेमावर आपला िव ास असावा लागतो.

मग मी माझा मोबाइल फोन हातात घेतला आिण ितचा नंबर लावला.

– स याथ नायक
 नाही हण याचा ह

या गाव या लोकांना ते गाव नसून शहर आहे, असंच वाटायचं. पण मा यावर मा

या गो ीचा काही फारसा भाव पडला न हता. एक ‘रीक ि ट ह लॅि टक सजन’
न काय करतो, हे कु णालाच माहीत न हतं; पण आजूबाजूला इतके अपघात घडत, क
गावात या हाडां या डॉ टरना मा मा या कामाचं मह व नीट कळू न चुकलं होतं. आिण
मला नोकरीची गरज होती. पण या नोकरीत या कामामधला सवात कं टाळवाणा कार
हणजे बा ण िवभागात बसणं.

इत यात एक त ण जोडपं आत येताना दसलं. मा या मनात या आशा प लिवत

झा या. या जोड यातली त णी सुरेख होती आिण चांगली गुटगुटीत होती. बाळसेदारच
हणा ना. िहला काय बरं क न यायचं असेल? लायपोस शन नावाची श या क न
शरीरातली चरबी काढू न यायची असेल, का नाकाचा आकार बदलून यायचा असेल? मी
ित याबरोबर आले या माणसाकडे एक दृि ेप टाकला. तो चेह याव नच खडू स दसत
होता. या या चेह यावर वैताग याचे भाव दसत होते. याचे के स पुढून िवरळ होत
चालले होते. याला ब यापैक ट ल पडत चाललं होतं. ‘या माणसाला हेअर ा स ला ट
तर क न यायचं नसेल ना?’ मा या मनात आलं.

पण नाही, तसं नसणार. कु ठं तरी काहीतरी गडबड होती हे न . या मुलीचा चेहरा

रडवेला दसत होता आिण या माणसाचा रागीट.

या माणसानं खेकस यासार या आवाजात वतःची आिण वतः या प ीची ओळख

क न दली. यांचं ल होऊन थोडेच दवस झाले होते. तो हणाला, ‘‘डॉ टर, ही
कु मा रका न हती. ितचा कौमायभंग ल ाआधीच झाला होता. पिह या रा ीच ते मला
समजून चुकलंय. मी काही मूख नाही. मला या अस या गो ी नीट समजतात,’’ तो अ यंत
कडवटपणे ठाम वरात हणाला. या या आवाजाला िवखारी धार होती.

‘‘नाही हो, नाही. मी देवाशपथ सांगते...’’ ती मुलगी रडत हणाली. मग मान खाली
घालून नुसतीच मुळूमुळू रडत रािहली.

मी जरा अडखळतच या दोघांना काही शा ीय गो ी समजावून सांगू लागलो. काही

ि यांचं योिनपटल अ यंत नाजूक असतं. सायकल चालवणं, ायाम करणं अशा
सा याशा यांनीसु ा ते फाटू शकतं, कं वा कधीकधी ते अित नाजूक अस यामुळे ते
के हा फाटलं हे ल ातही येत नाही, असं मी यांना प क न सांिगतलं. मग मी जरा वेळ
शांत रािहलो. पण यांना पटलं होतं क नाही, ते कळायला काही माग न हता.

या माणसानं मा या बोल याला काही फारशी कं मत दलीच नाही. तो हणाला,

‘‘मी ितला माफ करायला तयार आहे,’’ या या आवाजात आ ता होती. ‘‘तु ही फ
माझं इतकं च काम करा- तु ही ित यावर श या क न ते सगळं पिह यासारखं दु त
क न ा!’’

‘‘काय?’’ मा या त डू न आपोआप आ य ार बाहेर पडला. मा या चेह याची घडी

अशा कारे खरं तर कधी िव कटत नसे. मी मा या चेह यावर मा या मनातले भाव कधी
कट होऊ देत नसे.

मी पु हा त ड उघडू न बोल याआधी नीट िवचार के ला. मग मी शांतपणे हणालो, ‘‘हे

पाहा, कौमाय ही के वळ एक संक पना आहे. तु ही या गो ीचा इतका बाऊ के ला पािहजे
क नाही, हा सव वी तुमचा आहे. तुम या प ीचा ल ापूव कौमायभंग झालेला
न हता, अशी ितनं तु हाला वाही दलेली आहे. ती खरं तर पुरेशी आहे. पण अशा कारे
योिनपटल श येनं दु त क न यानं काय िस होणार आहे?’’

‘‘पण मला ते समाधान हवं आहे,’’ तो माणूस घृणा पद हा य करत हणाला.

‘‘तु हाला ते समाधान िमळणार नाही. िनदान मा या हातून तरी नाही,’’ मी हणालो.

‘‘तु हाला न काय हणायचंय?’’

‘‘हे पाहा, मी ही श या करणार नाही. तु ही दुस या कोण याही सजनकडे जाऊ

शकता,’’ मी हणालो. मी मा या मताशी ठाम होतो.

याचे डोळे ोधानं िव फारले. रागानं चेहरा लाल झाला. मी अ यंत शांतपणे
या याकडे एकटक बघत रािहलो. कदािचत हा रागानं बेभान होऊन आप या अंगावर
चाल क नसु ा येऊ शके ल, अशीही मी मनाची तयारी ठे वली होती.

पण तो या त णीला घेऊन रागानं धुमसतच बाहेर पडला. यां या पाठोपाठ मीसु ा

बाहेर पडलो. सुगुणन नावाचा त ण सहायक या दोघांकडे रोखून बघत उभा असलेला
मला दसला. ‘‘ती मुलगी मा या ओळखीची आहे,’’ तो पाठमो या जोड याकडे बघत
हणाला, ‘‘अहो ती नं दनी, मा या शेजारीच राहते. मी या दोघां या ल ालासु ा गेलो
होतो.’’ पण सुगुणन तसा शार होता. ते दोघं मा याकडे न कशासाठी आले होते याची
चौकशी न कर याचा सु पणा या या अंगी होता.

दुस या दवशी सकाळी मी पोहोचलो, तर बा ण िवभागात ती कालची त णी

एकटीच वाट बघत थांबली होती. ितचे डोळे रडू न सुजले होते.

‘‘डॉ टर, लीज तु ही मा यावर ती श या करा ना हो!’’ ती हात जोडू न िवनवणी

करत हणाली, ‘‘तु ही श या के ली नाहीत, तर मी आयु यातून उठे न.’’

ही सगळी प रि थतीच फार लेषदायक होती. अशा घटना कधीकधी आप या

आयु यात घडतात. तु हाला एखा ा गो ीचं खूप वाईट वाटतं, पण तरीही माझी काही
या मुलीवर ती श या कर याची मानिसक तयारी होईना. कारण ती श या करणं
नैितकदृ ा मला यो य वाटतच न हतं. आप याला कु णीतरी चरकात घालून िपळू न
काढतंय, असं मला वाटू लागलं.

ती रडतच मा या खोलीतून बाहेर पडली. योिनपटलाची श या क न ते पूववत

क न दे याची ितची िवनंती मी धुडकावून लावली होती.

सुगुणन दरवाजा या बाहेरच उभा होता. ितला असं रडत बाहेर पडताना पा न याला
आ याचा ध ा बसला असावा. ितनं जाता जाता या याकडे पा न के िवलवाणं हा य
के लं. यानं चौकस नजरे नं मा याकडे पािहलं.

‘‘ती तुझी मै ीण आहे ना?’’ मी हणालो. ‘‘अरे , ती जरा अडचणीत सापडली आहे. तू
ित याशी जरा बोलून बघशील का?’’ मी अचानक कु ठ याशा अंतः ेरणेनं हणालो.

सुगुणन पळतच ित यामागे गेला.

मी पुढ या णाला आत ये याची खूण के ली. ते एक जोडपं होतं. यातला माणूस

गंभीर चेह याचा आिण जाडजूड होता. या या बरोबरची त णी काळीसावळी, आकषक
होती. ितचाही चेहरा रडवेला, डोळे सुजलेले होते.

‘चला, आता यांचं काय?’ मी वत:शीच हणालो.

मा यासमोर अशा त ण मुली रडत अस या, क माझी मनःि थती एकदम िविच
होऊन जाते. काही माणसं दुस या बलदंड माणसांना पा न जशी घाबरतात, तसा
रडणा या ि यांपुढे मी एकदम हतबल, हताश होऊन जातो. एखादी ी रडताना दसली,
क मला ितथून पळ काढावा आिण थेट शेजार या गावात जाऊन पोहोचावं, असं वाटू
लागतं. पण आप याला सरकारनं लादलेले कर जसे चुकवता येत नाहीत ना, तसाच या
रड या ि यांपासून पळसु ा काढता येत नाही. पाढे पाठ करणं, कं वा कं टाळवा या
माणसां या त डी लागणं जसं कु णा याही निशबाला चुकत नाही, तसंच हेही आहे.
ि यां या डो यांतील पा याला कारणीभूत ठरणा या सव या सव पु षांचा या णी
मला संताप आला. ि या नाजूक असतात, सुंदर असतात; यांचा सांभाळ करावा, हे या
पु षांना का समजत नाही? पु ष ि यांची काळजी का घेत नाहीत? यां याशी नीट का
वागत नाहीत? या वेळी मी एक गो सोयी कररी या िवसरलो होतो, क माझा वतःचा
आजवरील आयु यात अनेकदा ि यांशी संपक आला होता आिण अनेकदा यां या
डो यांतील अ ूंना मी वतःच कारणीभूत झालेलो होतो.

मी या माणसाकडे जरा रागानं बघत हणालो, ‘‘काय झालं? माझी काय मदत हवीय
तु हाला?’’

तो माणूस घसा साफ करत हणाला, ‘‘अं... िहचं नाक काही बरोबर नाही. ितला जरा
मोठं नाक हवं आहे.’’

मी या मुली या लहानशा; पण सरळ नाकाकडे पािहलं. या याइतकं सुरेख नाक कधी

असू तरी शके ल का? खरं तर ितचा संपू्ण चेहराच समतोल, सुंदर होता.

‘‘मा या मते िहचं नाक अगदी छान आहे. यात आणखी काही सुधारणा घडवून आणणं
फारच कठीण आहे. पण मला सांगा, या नाकात न काय अडचण आहे?’’ मी
सावधिगरीनं िवचारलं. नाकां या श यां या बाबतीत मी नेहमीच फार सावधिगरी
बाळगत असे. िवशेषतः ि यां या त ारी पुरेशा सु प नसतील आिण यांचं नाक फार
काही वेडव
ं ाकडं कं वा िविच नसेल, ते हा तर मी जा तच काळजी यायचो. िशवाय
आ हा कॉ मे टक सज स या िव ात एक आ याियका चिलत होती. नाक सुंदर बनवून
घे यासाठी आले या णांचं श येनंतर समाधान न झा या या कारणाव न णांनी
सजनचा खून के या या एकं दर सात घटना घड या आहेत, अशी आम या िव ात वंदता
होती. मला आठवा बळी हायचं न हतं!

‘‘ठीक आहे, मग िनदान तु ही िह या हनुवटीचं तरी काहीतरी क शकाल का? हवं तर

ती थोडी लांब करा. नाहीतर असं करा, थोडी लहान करा,’’ तो माणूस घाईघाईनं
हणाला.

मी या याकडे बघतच रािहलो.

तो घाईघाईनं वतःची चूक दु त करत हणाला, ‘‘ हणजे िहची हनुवटी लहानच

आहे; पण आणखी थोडी लहान करा. िहची हनुवटी आ ा आहे यापे ा जरा लहान
के लीत, तर िह या चेह याचा सुंदर समतोल साधेल, असं नाही का वाटत तु हाला?’’

याचं ते बोलणं ऐक यावर मा मा याच मनाचा तोल ढळला. मी रागानं हणालो,

‘‘या सग या श या मी करा ात ही न तुमची इ छा आहे, का या मुलीची? ती
वतःतर काहीच बोलत नाहीये. तु ही ितला जबरद तीनं मा याकडे घेऊन आला आहात
का? आिण कशासाठी?’’ माझा आवाज आता चांगलाच चढला होता.

‘‘नाही डॉ टर, ही श या मलाच हवी आहे,’’ ती मुलगी त ड उघडू न पिह यांदाच

बोलली.
 ‘‘तुला न काय हवं आहे?’’

‘‘माझा चेहरा सगळा चुक चा आहे,’’ ती हणाली.

‘‘तुला तु या चेह यामधली नेमक कोणती गो खटकते, हे आधी मला समजलं

पािहजे. यािशवाय मी तुला कशी काय मदत क शकणार बरं ?’’

‘‘माझे डोळे , भुवया, नाक आिण हनुवटी- सगळं च चुक चं आहे. मला मा या चेह याची
लांबीसु ा आवडत नाही. मला चं ासार या आकाराचा चेहरा हवाय. यासाठी माझं नाक
आिण हनुवटीसु ा बदलावी लागेल,’’ ित या आवाजात िनराशा प दसत होती.

हा एक कारचा मनोिवकारच होता; पण ित याबरोबर आलेला हा माणूस या

बाबतीत ितची बाजू का घेत होता? अचानक मा या डो यात काश पडला. मी या
मुलीला थेटच िवचारलं, ‘‘पण लोकांनी तुला ओळखू नये, असं तुला न कशामुळे
वाटतंय? कारण तुला तुझा संपूण चेहराच बदलून यायचाय. मला याचं कारण कळे ल
का?’’

मी या दोघांना क डीत पकडलं होतं, हे मला लगेच यां या चेह यावरील भावाव न
समजलं. पण यानंतर यांनी यांची आगळीवेगळी कहाणी मला सांिगतली.

मेरीचे वडील सतत आजारी असत. ितला एक भाऊ होता. याचं कॉलेजचं िश ण
ितला करायचं होतं. नाइलाजानं पैसा िमळव यासाठी ितनं वे या वसायाचा माग
प करला. एकाच वषात ितला खूप बडी बडी िग हइकं िमळाली, भरपूर पैसा िमळाला.
याच सुमारास सुनील ित या आयु यात आला. याची ती पिहलीच वेळ होती. ितला
पाहता णीच तो ित या ेमात पडला. यानं ितला ल ाची मागणी घातली; पण तो
वसायानं ाय हर होता. याचे अनेक िम आिण वसायबंधू मेरीला ओळखत होते.
मेरी वतः याच कलं कत चा र या या गतत फसली होती.

सुनीलशी ल कर यासाठी ती कोणताही याग करायला तयार होती. याचंसु ा

ित यावर खूप ेम होतं; पण एका वे येशी ल करणं, ही काही सोपी गो न हती.
यानंतर वा ाला येणारी अवहेलना, कु चे ा या सग याला तो त ड देऊ शकला असता
का? या जोड यासमोरचं खरं आ हान तर हेच होतं. आिण यां या मते माझी मदत घेणं,
हा यावरचा उ म उपाय होता.

‘‘मी अशा कारची श या तर क शकणार नाही; पण तुमची मदत कर यासाठी

मी आणखी काही क शकतो का ते पाहतो,’’ मी हणालो.

मी िखशातून मोबाइल काढू न संदीपचा नंबर लावला. संदीप माझा अगदी जवळचा
िम होता. वै क य महािव ालयात आ ही दोघं बरोबर होतो. आता दुबई आिण
अबूधाबी येथे या या ि लिन सची शृंखलाच होती.

संदीपशी जरा वेळ हवापा या या ग पा मा न झा यावर मी मूळ िवषयाला हात

घातला, ‘‘तु याकडे इत या अॅ युल स आहेत. यासाठी तुला एखा ा ाय हरची गरज
आहे का?’’ मी हणालो.

या घटनेला एक वष लोटलं. मी दुबईला कामासाठी गेलो असताना संदीपला भेटायला

गेलो, ते हा सुनील आिण मेरी यांनी मला घरी बोलावून माझा थाटामाटात पा णचार
के ला. यांचा छोटासाच; पण नीटनेटका लॅट होता. पाळ यात यांची एक मिह याची
मुलगी झोपली होती. ती खूप सुंदर होती. झोपेत हसत होती.

‘‘अरे वा, तु ही अगदी झटपट काम के लेलं दसतंय!’’ मी सुनीलकडे पा न डोळे

िमचकावत हणालो.

‘‘तु हीसु ा आमची सम या अगदी झटपट सोडवलीत क !’’ सुनील हणाला. मग तो

हणाला, ‘‘आता तुम यासाठी एक आ याचा सुखद ध ा आहे हं. कु णीतरी खास
आ ा तु हाला भेटायला येणार आहे.’’

इत यात दरवाजाची घंटी वाजली. सुनीलनं दार उघडताच माझा पूव चा मदतनीस
सुगुणन आत आला. सहा मिह यांपूव च तो भारतातली नोकरी सोडू न दुबईला आला
होता. नोकरी िमळव यासाठी यानं संदीपकडेच मदत मािगतली होती. यासाठी
मा याकडू न िशफारसप सु ा घेतलं होतं. यामुळेच सुगुणनला पा न मला काही फार
मोठा आ याचा ध ा वगैरे बसला नाही; पण या याबरोबर उ या असले या नं दनीला
पा न मा मी खरोखरच आ यच कत झालो. यानं एक हात नं दनी या कमरे भोवती
घातला होता. नं दनीनं पूव मा यापाशी के ले या या ‘िविच िवनंती’मुळे ती मा या
चांगली ल ात रािहली होती.

‘‘आ ही दोघं पळू न गेलो,’’ सुगुणननं मला प क न सांिगतलं. ‘‘ितनं घट फोटाचा

अज के लाय.’’

सुनील या घरातून बाहेर पड यावर मी िवचार क लागलो. या दुिनयेची त हा खरं च

यारी असते. मा या मनात िविवध िवचारांचा ग धळ उडू न गेला. एक कडे कु मा रका तर
दुसरीकडे वे या आिण यां या आयु यात आलेले पु ष, यांचे िभ -िभ दृि कोन. मग
मा या मनात योगायोगािवषयीसु ा िवचार आला. या गो ीला योगायोग हणायचा का
निशबाचा खेळ?

यानंतर भारतात परत येऊन मी हॉि पटलम ये नेहमी या कामावर जू झालो.

हॉि पटलचे व थापक पुनीत मला भेटायला आले. ते हणाले, ‘‘डॉ टर, तु ही एक
उ कृ सजन आहात याची आ हाला पूण क पना आहे; पण तुमचा ‘क हशन रे ट’ काही
हणावा िततका चांगला नाही.’’

हॉि पटल या अथकारणात नेहमी ‘क हशन रे ट’ असा श द योग के ला जातो.

डॉ टरांकडे ण जे हा स ला घे यासाठी येतात, ते हा यातले कती ण या
डॉ टरांकडू न या हॉि पटलम ये श या क न घेतात आिण पयायानं श येसाठी
भरभ म पैसे मोजतात, याचं ते गिणत असतं. कारण हे पैसे हॉि पटलला िमळणार
असतात.

मी हणालो, ‘‘लायपोस शन या एका श येमधून (शरीरातील जा तीचा मेद

काढू न टाक याची श या) हॉि पटलला प ास हजार पये िमळतात!’’

पुनीत ाथक मु न
े ं मा याकडे बघत रािहले.

‘‘एक हायनो ला टी (नाकाची श या)- साठ हजार पये.’’

‘‘आिण चुक या श येसाठी नकार दे याचा ह - अमू य.’’

– िजमी मॅ यू
 मा या विडलांचा च मा

प ाशी उलटले या जवळपास सग याच सरकारी कमचा यां माणे मा या

विडलांकडेसु ा दोन च मे होते. एक वाच याचा च मा आिण दुसरा दूरचं पाह याचा
च मा. शी या दशकात तशीच था होती. या काळी लोकांकडे यापे ा वेगळे पयाय
उपल धच नसत.

या काळी मी िवशी या आतली बंडखोर मुलगी होते. माझी ती बंडखोर वृ ी ही

आम या घर यां या दृ ीनं एक सम याच होती. पण यापे ाही अिधक मोठी सम या
हणजे मा या विडलांचा च मा. मा या रागाचा उ क
े जेवढा वेळ हायचा, या नही
जा त वेळा मा या विडलांचा च मा हरवायचा. आिण तो हरवला क शोधून दे याचं
काम कु णाचं असायचं? अथात माझंच!

आमचं पाच जणांचं कु टुंब होतं. यांतली मी सवात लहान. घरी आजी, आई, वडील,
मोठी बहीण आिण मी. घरात या येकाचीच मा यािवषयी काही ना काही त ार होती.
आजीला वाटे, मी मुलगी असूनही फार उनाड होते. आईला वाटे, मी फार भांडकु दळ
असून, सारखी हमरीतुमरीवर येत.े आिण आम या ताईचं हणाल, तर मी ितची बहीण
होते, एवढंच कारण ितला पुरेसं होतं! मा या मते, या अस या लोकांशी देवानं माझी गाठ
बांधली होती, हेच माझं के वढंतरी दुदव होतं. घरात या फ एकाच ला माझा कधी
काही ास वाटत नसे- ती हणजे माझे वडील. यामुळेच यांनी मला कधीही
कोणतंही काम सांिगतलं, क मी ते करायला एका पायावर तयार असे. यांना मी ‘नाही’
हण याचा च न हता. माझे वडील मला नेहमी नेहमी यांचा हरवलेला च मा
शोध याचं काम ायचे.

यांचा च मा हरव यावर तो हमखास शोधून दे याचं काम घरात फ मलाच जमतं,
असा मा या विडलांचा दावा होता आिण वतः या या खुबीवर मी मनातून भलतीच
खूश होते. मला याब ल वतःचा अिभमान वाटत असे.

उ हा याची सु ी होती. एक दवस सकाळी उठ यानंतर माझं आिण मा या ताईचं

चांगलंच भांडण जुंपलं. आ हा दोघ ची खोली एकच होती. यामुळे दोघ पैक कु णाचा
पलंग िखडक पाशी ठे वायचा, याव न ते भांडण सु होतं. आ ही आम या खोलीत या
सामानाची मांडणी नेहमी बदलायचो. खोलीत या भंतीवर िसने तारे -तारकांची िच ं
आिण अ याधुिनक हणी, वा चार इ यादी लटकत असायचे. आम या भांडणाचा
आवाज ऐकू न आई खोलीत येऊन आमची कानउघाडणी क लागली. अचानक वडील मला
हाक मा न हणाले, ‘‘िवभा, माझा वाचायचा च मा कु ठे दसत नाहीये तो. जरा ये ना
इकडे आिण मला शोधून दे बघू पटकन.’’
 मग आ हाला रागावता रागावता थांबून आई हणाली, ‘‘जा, आधी यांचा च मा
शोधून दे, नाहीतर यांना ऑ फसला जायला उशीर होईल.’’

मी खोलीतून बाहेर पडू न पळतच िजना उत न खाली गेले. मी वतःशीच पुटपुटत

होते, ‘‘जे हा कधी कु णाचं काही काम िनघतं, ते हा ते मीच करायचं; पण जे हा मला
काही हवं असतं, ते हा लोक मलाच समजून यायला सांगतात. ताईची बोडाची परी ा
आहे ना, मग ती जे काही हणेल ते मी ऐकायचं. तडजोड कायम मीच करायची. आता
िखडक पाशी झोप याचा आिण परी ेचा काय संबंध आहे?’’

माझी ही सगळी धुसफू स थांबली, ते हा मी विडलांसमोर उभी होते. ते वतमानप ातून

मान वर काढू न हणाले, ‘‘मला माझा च मा सापडत नाहीये.’’

मी यां याकडे बघतच रािहले. खरं तर मी इतक रागात होते, तरी पण मला हसू
फु टलं. मी हणाले, ‘‘अहो पपा, च मा तुम या नाकावरच आहे.’’

‘‘अगं, तो माझा दूरचं पाहायचा च मा आहे. पण वाचायचा च मा मी कु ठे ठे वला, तेच

आठवत नाहीये.’’

मला रह यकथा वाचायची खूप आवड होती. मग मी अगदी अॅगाथा ि ती या

थाटात िवचारलं, ‘‘तु ही सवात शेवटी तो च मा कधी पािहलात? आिण या वेळी तु ही
न काय करत होतात?’’

माझे वडील जरा वेळ िवचारात पडले. मग हणाले, ‘‘मी हरां ात बसून दो ही
च मे साफ करत होतो.’’

मग मी ओठ कं िचत मुरडले, डोळे बारीक के ले. रह यकथांमधले गु हेर एखा ा

रह याची उकल करताना अगदी असाच चेहरा करत असावेत, असा माझा समज होता.
मग मी मो ांदा घोषणा के ली, ‘‘तु ही दूर या च याऐवजी वाचायचा च माच कार या
डॅशबोडवर ठे वला असणार! मला तुम या कारची क ली ा पा . मी जाऊन तुमचा
च मा घेऊन येत.े ’’

विडलांनी आ ाधारकपणे मा या हातात क या ठे व या. च मा िजथे सापडेल, असं

मला वाटत होतं, याच ठकाणी तो होता. ‘‘वा!’’ माझे वडील माझी पाठ थोपटत
हणाले, ‘‘तुला कसा काय गं सापडला माझा च मा? तुला हाक माराय या आधी मी
वतः ितथं शोधला होता.’’

मी हसले.
 आई वयंपाकघरात होती. मग ताईशी अध रािहलेलं भांडण पूण कर यासाठी मी परत
आम या खोलीकडे धावले; पण आता ितचा या भांडणातला रस गेला होता. आता आमचे
दोघ चे पलंग समोरासमोर या भंत पाशी होते आिण अ यासाचं टेबल िखडक पाशी
होतं. िखडक चे पडदे ओढलेले होते.

दवस जातच होते. दर खेपेला विडलांचा हरवलेला च मा शोध याचं काम

अिधकािधक कठीण होत चाललं होतं. कधीकधी आजी या औषधांची ए सपायरी डेट
बघून झा यावर मा या विडलांनी यांचा च मा या औषधां या खणातच ठे वलेला
असायचा, तर कधी वतमानप ठे व या या रॅ कम ये तो आढळायचा. कधी वॉशबेिसन या
जवळ, तर कधी जवर. काही वेळा तर मला तो च ज या आतसु ा िमळायचा!

खरं हणजे माझे वडील अ यंत नीटनेटके आिण टाप टपीचे होते. कोणतीही गो
जाग या जागी ठे वली पािहजे, अशी यांची वतःचीच िश त होती. पण हा च मा तेवढा
या िनयमाला अपवाद असावा. विडलांचा च मा पुढे पुढे इतका वारं वार हरवू लागला,
क अखेर मा या आईनं या च या या का ांना एक दोरी बांधली आिण विडलांची
च मा ग यात ठे वून हंड याची सोय झाली. ही व था जा तीत जा त आठ-दहा
दवसच टकली असेल. पण विडलांनी सतत ती दोरी ओढू न या याशी चाळा क न अखेर
ती सोडू न टाकली आिण पु हा एकदा यांचा च मा हरवला.

असाच काळ गेला. एका रिववारी आम या घरी पा णे येणार होते. आईनं मला
अ यास दुपारीच उरकू न यायला सांिगतला, कारण सं याकाळी ितला माझी मदत
लागणार होती. ते हा माझी ताई िशकायला वेग या शहरात गेलेली अस यामुळे घरात
कु णालाही काहीही मदत लागली, तर ती कर याची जबाबदारी माझीच असे.

पण मला पु तकं वाच याचा फार नाद होता. या वेळी नेमक मी शाळे तून एक
रह यमय कादंबरी आणली होती. ती माझी अजून वाचून हायची होती आिण दुस या
दवशी ती मला परत करायची होती, यामुळे गृहपाठाऐवजी मी ते पु तक वाचायला
घेतलं. जे हा आईनं मदतीसाठी हाक मारली, ते हा मी ओरडू न हणाले, ‘‘आई, मी
गृहपाठ करते आहे.’’

आईनं ताबडतोब मा यापाशी येऊन मला ओरडायला सु वात के ली. मी पण लगेच

ित याशी भांडत सुटले. या घरात सगळे मला कसे गुलामासारखं वागवतात, इ यादी.
आमचं भांडण रं गात आलेलं असतानाच विडलांची हाक आली, ‘‘िवभा, अगं माझा च मा
कु ठे सापडत नाहीये. जरा इकडे ये आिण मला शोधून दे ना.’’

आई काही बोलणार इत यात मी आ ाधारक मुली माणे यां याकडे धावले. मा या

विडलांना माझी गरज होती आिण मलाही आई या रागाव यातून वतःची सुटका क न
यायची होती!
 परत एकदा मी विडलांची उलटतपासणी यायला सु वात के ली, ‘‘पपा तु ही
याआधी कु ठे गेला होता? तु ही सवात शेवटचा च मा कधी वापरला?’’

अखेर मला यांचा च मा देवघरात िमळाला. गणपतीबा पां या पायाशी वि थत

ठे वलेला होता.

कधीकधी तर मला वाटायचं, क यां या च याला काय जादूचे पाय वगैरे आहेत क
काय! तो िच िविच ठकाणी कसा काय जाऊन पोहोचतो? पण एक गो मा न
होती- तो च मा फ मलाच सापडायचा; बाक कु णालाच नाही. या वेळी एक गो
मा या ल ात आली न हती- च मा शोध याचं काम के वळ मा यावरच सोपव यात येत
असे.

अशी दोन वष गेली. यानंतर मा यावर शेजार या शहरात कॉलेजचं िश ण

घे यासाठी जाऊन राह याची वेळ आली. मी खूप खूश होते. मला कधी एकदा िशकायला
दुसरीकडे जाऊन राहते, असं झालं होतं; पण मला एका गो ीची चंता वाटत होता–
‘आता आपण गे यावर विडलांचा च मा कोण शोधून देणार?’

मी पदवीधर हो या या सुमारास विडलांचीसु ा याच गावी बदली झाली. तोपयत

मा या आजीचं िनधन झालं होतं. ताई ल होऊन सासरी गेली होती. यामुळे आई आिण
वडील मा याच शहरात येऊन रािहले. िनदान आपली एक मुलगी तरी आप याजवळ
राहत आहे, याचाच यांना आनंद होता. आिण मला पण परत इत या दवसांनी घरी
राहायला िमळत अस याचा आनंद होताच.

सु वातीला सगळं खूप छान वाटत होतं. मग याची सवय होऊन गेली. आईपाशी
मधूनमधून लहानसहान कारणांव न वादिववाद होत. मा या जेवणाखा या या बाबतीत
फारच आवडीिनवडी अस याची ितची त ार होती. आिण एक कडे या पपांचा च मासु ा
सारखा हरवायचा! आता तर यांचा च मा शोध याचं काम फारच तातडीनं करावं
लागायचं, कारण अलीकडे दूरचं पाह यासाठी, तसंच वाच यासाठी ते एकच बायफोकल
भंगांचा च मा वापरायचे.

मग पु हा एकदा विडलांचा च मा शोध याचं काम मा यावर येऊन पडलं.

माझी आई िशि का होती. तीसु ा ब याच वषापासून च मा वापरत होती; पण ितचा

च मा कधीही हरवत नसे. आईचा च मा फ एकदाच हरव याचं मला आठवतं. मा या
विडलांनी एकदा वतःचा च मा समजून ितचाच च मा घातला होता आिण नंतर काही
वेळानं यांनी तोही कु ठं तरी हरवला होता!

आता मीही पूव ची बंडखोर मुलगी रािहले न हते, एक समंजस मुलगी झाले होते.
एमबीएचं िश ण पूण क न मी नोकरीला लागले होते. माझं आयु य आता इतकं
धावपळीचं बनलं होतं, क अनेकदा रा ी उिशरा घरी येऊन जेवून मी अंथ णात जाऊन
झोपत असे. मला वतःसाठी फारसा वेळच िमळत नसे. घरी जो काही वेळ िमळायचा, तो
मी झोपेतच घालवत असे. यो य तेवढी िव ांती घेणं कती गरजेचं आहे, हे मला पटवून
दे याचा आई-वडील अनेकदा य करत. पण नुकतीच िवशी उलटलेलं जे वय असतं, या
वयात आपण जग जंकायला िनघालेलो असतो. काही दवसांतच या अित र कामा या
ताणाचा प रणाम मा या त येतीवर दसू लागला.

मी परत एकदा िवशी या आत या मुलीसारखी िचडखोर बनले. अगदी लहानसहान

गो नीसु ा मा या तळपायाची आग म तकाला जाऊ लागली. कधीतरी तर मला
िचड यासाठी काही िनिम सु ा लागत नसे. ऑ फसम ये मी चेहरा िन वकार ठे वत असे,
पण तोही जा त काळ टकत नसे. अखेर या मानिसक ताणाचा प रणाम मा या
चेह यावर प दसू लागला. आई-विडलांना माझी काळजी वाटू लागली. पण तरीही मी
काही माझी जीवनशैली बदल यास तयार न हते.

एक दवस असंच कु ठ यातरी गो ीव न माझं आईशी वाजलं होतं. यासाठी न काय

िनिम घडलं होतं, तेही आता आठवत नाही. पण अचानक अनेक दवसांनंतर विडलांची
ती ओळखीची हाक आिण ते ओळखीचं वा य कानावर आलं, ‘‘िवभा, मला माझा च मा
सापडत नाहीये. जरा इकडे ये आिण मला शोधायला मदत कर ना.’’

मी हसले. ए हाना यां या या हाके चा मिथताथ मला कळू न चुकला होता. आज

आपण ‘अँगर मॅनेजमट’सारखे खूप मोठाले श द आप या कॉप रे ट जगात वापरत असतो,
पण मा या विडलांनी एका सा यासु या प तीचा अवलंब क न मला बरं के लं होतं. माझा
यूज उड याची वेळ जे हा जवळ यायची, ते हा मला यांचा च मा शोधायला जावं
लागायचं!

– िवभा लोहानी
 आ ेया

शु वारची र य सं याकाळ होती. ितचे वडील ऑ फसातून घरी परतले; पण ती यांना

कु ठे च दसेना. ते हा यांनी िवचारलं, ‘‘आगी कु ठे आहे?’’

यावर कु णीच काही बोललं नाही. सव नुसती शांतता. पण ित या आई या

चेह यावर सगळं प दसत होतं- काहीतरी गंभीर घडलं होतं.

काळजी करतच विडलांनी ितचा घरभर शोध घेतला. अखेर झोप या या खोलीत या
एका कोप यात यांना आपली मुलगी सापडली. ित या चेह यावर या खुणांव न यांना जे
कळायचं ते कळलं. ितनं भरपूर मार खा ला होता. आप या विडलांना पाहताच आगीचे
डोळे पा यानं भरले. ते पाहताच यांचं काळीज तुटलं. यांनी ितला जवळ घेऊन पोटाशी
धरलं. ित या कपाळावर अलगद ओठ टेकले. यामुळे ितला थोडं बरं वाटलं असावं.

यांना आप या प ीचा रागच आला. इतकं मारायचं?

‘‘मी लगेच परत येतो हं,’’ असं आगीला सांगून ते आप या प ीला जाब िवचारायला
गेले. ‘‘हे काय हे?’’ ते रागावून हणाले, ‘‘तू हे असं कसं काय क शकतेस?’’

परत एकदा शांतता. हे यां या घरचं नेहमीचंच होतं. काय झालं, हे यांची प ी यांना
कधीच सांगत नसे. पण आता या खेपेला यांची काहीही ऐकू न घे याची तयारी न हती.
काही झालं तरी आप या प ीला बोलतं करायचंच, असा यांनी िनधार के ला.

ते वयंपाकघरात िशरले. ितथे एक टेनलेस टीलची थाळी हातात घेऊन यांनी ती

मु ामच जिमनीवर पाडली. ती जिमनीव न उडू न भंतीवर जाऊन आपटली. याचा मोठा
आवाज झाला.

ताबडतोब यांची प ी रागानं हणाली,‘‘तुम या लाड या लेक नं काय के लंय माहीत

आहे का तु हाला? ितनं ित या वगात या एका मुलाला जोरात थ पड मारली आिण
या या डो यांपाशी ओचकारलं. तो आ ा हॉि पटलम ये आहे. निशबानं तो वाचलाय,
याला आता कसलाही धोका नाहीये. पण समजा याला कायमची इजा वगैरे झाली
असती, तर? ितची शाळे तून न च हकालप ी झाली असती.’’

एक वडील हणून यांचा या गो ीवर िव ासच बसेना. आपली आगी जराशी खोडकर
आहे, याची यांना क पना होती. पण ती काही जाणूनबुजून कु णाला इजा वगैरे करणार
नाही, याची यांना खा ी होती.
 ितचं नाव आ ेया होतं. पण सगळे ितला ‘आगी’ अशीच हाक मारत. ल ानंतर अनेक
वष यांना मूलबाळ न हतं. अखेर ब याच नवससायासांनंतर आगीचा ज म झाला होता.
ती खूप लाडाकोडात वाढली होती. अवघी आठ वषाची ही मुलगी आसपास या सग या
लोकां या दयावर रा य क लागली होती. शाळे त जे हा ती एखा ा घडले या संगाचं
वणन करत असे, ते हा तो संग ती अगदी दलखुलासपणे रं गवून सांगत असे. ितचा
िम प रवार खूप मोठा होता. अगदी लहान मुलांपासून ते थेट हाता या लोकांपयत
सवाशीच ितची मै ी होती. ढगाआडू न डोकावणा या सूयासारखी ती नेहमी स
असायची. पावसा यातील पिह या पावसानंतर आले या वा या या झुळक सारखी
टवटवीत असायची. ती ित या विडलांची लाडक ‘आगी’ होती. ितचं वणन करायला श द
अपुरे होते. ितला खरं जाणून घे यासाठी ितला य भेट याची, ित याशी बोल याचीच
गरज होती. ती आतासु ा ित या गुलाबी कप ांम ये इतक सुंदर दसत होती, क
ित या विडलां या चेह यावर एक ि मतरे षा उमटली. ती सवाची लाडक तर होतीच; पण
खरं तर ती ित या ‘डॅड ’ची सवात आवडती होती. ते ितचे के वळ वडीलच न हते, तर ितचे
िम सु ा होते.

‘छे! या करणात आगीची चूक असणं श यच नाही,’असं ित या विडलां या मनात

आलं. यांनी ितला शांत कर याचा य के ला. तो मुलगा आिण या या घर या
लोकांवरही हा काळजीचाच संग ओढवला होता. पण काहीही झालं तरी आगीनं याला
न च घातक व पाची इजा के ली नसणार, एवढी यांना खा ी होती. मनोमन ते
आगी या या वाग यामागची कारणमीमांसा शोधू लागले. अखेर ित याशी सिव तर
बोलावं आिण ितला थोडा उपदेश कराव, असं यांनी ठरवलं.

ते शांतपणे ित याजवळ बसून ित या डो याव न हात फरवत हणाले,‘‘बेटा, न

काय झालं? तू या मुलाला का मारलंस?’’

ती द
ं के देत हणाली, ‘‘डॅडी, यानं माझा स
े ओढला.’’

‘‘ हणून तू याला मारलंस?’’

ती जरा वेळ काहीच न बोलता थांबली. नंतर हणाली, ‘‘मी खेळत होते ना, तर
अचानक कु ठू नतरी हा मुलगा आला आिण यानं माझा स े ओढला. मी याला बाजूला
ढकलत होते. या वेळी मा या हातात पेि सल होती. या पेि सलीचं टोक या या भुवईला
जोरात लागलं.’’

ती बोलताना रडत होती. पण ितनं जे प ीकरण दलं, ते पट यासारखं होतं. ही

घटना सहज घड यासारखी होती. दोन लहान मुलांम ये खेळता खेळता अशी भांडणं
होतच असतात. तरीपण लहान या आगीनं आप या विडलांपाशी आपली चूक काही मा य
के ली नाही, याचं मा ित या विडलांना नवल वाटत होतं.
 ते ितला एका जवळ या उ ानात खेळायला घेऊन गेले. दोघंही बागेत या लोखंडी
बाकावर बसले. यां या जवळपास बरीच मुलं खेळत होती. आगी या डो यांतले अ ू
आता वाळले होते. ित या गालावर या वाळले या पा याचे डाग पडले होते. ितचे के स
िवसकटलेले होते. ते सकाळपासून वंचरलेले न हते. आता पु हा ित यापाशी हा िवषय
कसा काढायचा, याचा ितचे वडील िवचार क लागले. आपला ितला पा ठं बा नाही असं
तर ितला मुळीच वाटता कामा नये, असं यां या मनात येत होतं. हणूनच ते बराच काळ
काहीही न बोलता ित यासोबत बसून रािहले. झाडाची पानं पण हलत न हती. जणूकाही
आगीचं हणणं काय आहे, हे ऐक यासाठीच ती झाडं शांत उभी होती.

ब याच वेळानंतर विडलांनी आगी या हाताचा थंडगार तळवा आप या हातात घेतला.

ती डोळे िमटू न यांना रे लून बसली. ितला आता खूप सुरि त वाटत होतं. पण ित या अशा
ग प राह यामुळे विडलांना आता ितची जा तच काळजी वाटू लागली होती. अखेर
शांतता भंग करत ते हणाले, ‘‘अगं, तुला ितकडे जाऊन इतर मुलांबरोबर खेळायचंय
का?’’

यावर बराच वेळ शांतता पसरली. यानंतर ितनं नुसती मान हलवून नकार दला.

‘‘बेटा, िम -मैि ण बरोबर खेळत असताना या अशा गो ी घडतात. पण तू या

मुलाला दूर ढकलून मारलंस का? तू याचं नाव तुम या वगिश कांना का बरं नाही
सांिगतलंस? जर या पे सलीचं टोक या या डो यात घुसलं असतं, तर? तसं काही जर
झालं असतं ना, तर मग मा तुझं शाळे त जाणंच बंद झालं असतं हं. तुला हे माहीत आहे
का? बेटा, आ ा या मुलाला कती दुखत असेल, कती ास होत असेल, याची तुला
क पना तरी आहे का?’’

आ ा ती मान खाली घालून बसली असली, तरी ती आपलं बोलणं नीट ऐकते आहे, हे
ित या विडलांना कळलं. पण तरीही ित या चेह यावर काहीही ित या उमटली
न हती.

‘‘यापे ा जा त काही झालं असतं ना, तर मा पोिलसांनी तुला पकडू न सरळ तु ं गात
टाकलं असतं,’’ ते पुढे हणाले. आता तरी ती काहीतरी बोलेल, असं यांना वाटत होतं.

आगीनं अचानक मान वर क न यां या नजरे ला नजर देत यां याकडे पािहलं. पण
अजूनही ित या डो यांत कणभरही भीती न हती. आजकाल या आठ वषा या
मुल नासु ा न काय के यावर माणसांना तु ं गात टाकतात आिण काय के यानंतर
टाकत नाहीत, याची नीट क पना असणार!

ती आता अगदी हळू आवाजात बोलू लागली. ती हणाली, ‘‘ओके , डॅडी. मला तु हाला
काहीतरी सांगायचंय.’’
 ते याचसाठी तर थांबले होते. ती कधी एकदा आप यापाशी मनमोकळे पणानं बोलते,
असं यांना झालं होतं.

ती हणाली, ‘‘तु ही टी हीवर ‘महाभारत’ पािहलंय ना?’’

ितनं अचानक असा िवषय बदल यामुळे ते थोडे ग धळात पडले. खरं तर यांना
थोडासा रागही आला. पण कसाबसा राग आव न ते हणाले, ‘‘हो. अथातच.’’

यावर आगी हणाली, ‘‘ या दुःशासन अंकलनं ौपदी आंटीची साडी ओढली. ते हा ती

कती रडली, ओरडली; पण ितला मदत करायला कु णीच पुढे आलं नाही. शेवटी ितचं रडणं
ऐकू न कृ णदेव ितथं आले आिण यांनी ितला मदत के ली. मग पुढे कु े ावर जे हा यु
झालं, ते हा भीम अंकलनं ौपदी आंटीला पश के याब ल या दुःशासन अंकलचा हात
खेचून काढला आिण याला मा न टाकलं. मग यांनी दुःशासन अंकलचं र ौपदी
आंटी या के सांवर ओतून दुःशासन अंकलचा सूड घेतला आिण आपलं वचन पाळलं.

‘‘आज ितथं मा या मदतीलासु ा कु णीच आलं नाही. मग माझं वतःचं र ण मीच

के लं. डॅडी, या मुलानं माझा स
े वर के ला, माझी च ी सग यांना दसली. वगातली
सगळी मुलं मा याकडे बघत होती. यातली काही तर फदी फदी हसत होती. डॅडी, माझी
मै ीण रोशनी आहे ना, ितचा स े सु ा या मुलानं एकदा वर के ला होता. मी का हणून
याचं हे असलं वागणं ऐकू न यायचं? आज मी याला माझा स े ओढू दला, तर उ ा तो
आणखी एखा ा मुलीचा स े फाडेल. या या डो याला लागावं असं काही मला वाटत
न हतं; पण मग यानं तरी माझी खोडी का काढली? मला न हतं ते ऐकू न यायचं. मी
याला ढकललं, ते हा मा या हातात टोकदार पेि सल होती. ितचं टोक या या भुवईला
लागलं. याला असं लागलं, याचं मला वाईट वाटतंय; पण डॅडी, यात माझी काय चूक
आहे? या सग याची सु वात तर यानंच के ली ना? खरं च, माझं काय चुकलं?’’

ितचे डोळे आता चमकत होते. ितला काय उ र ावं ते विडलांना कळे ना. पण ितनं जे
काही उ र दलं होतं, ते खरं च िवचार करायला लावणारं होतं. ‘ित या या वाग याब ल
खरं तर आप याला ितचा अिभमानच वाटायला हवा ना?’असं यां या मनात आलं.

ितनं जे काही प ीकरण दलं होतं यात ता ककदृ ा काही चूक होती का, हे यांनी
पडताळू न पाह याचा य के ला. ितनं महाभारताचं जे उदाहरण दलं, ते तर यो यच
होतं. िनदान यांना तरी तसं वाटलं. मुळात कु े ावर जे यु घडलं, याचं मु य कारण
ौपदीची भर सभेत झालेली िवटंबना, हेच होतं. आिण या काळी या अशा कार या
गु ाला मृ युदड ं होता. अलीकड या काळात तर अशा कार या कतीतरी घटना घडत
अस याचं आपण वाचतो, ऐकतो. ीचं वय काहीही असो, ितची समाजात नानािवध
कारे छळवणूक होतच असते. अगदी या मुली आई या गभात अस यापासून ते थेट
यां या मृ यूपयत यांना अवहेलनेला सामोरं जावं लागतं. पण यांना असा ास देणा या
गु हेगारांना िश ा होते का? अ यायाला बळी पडले या ि यांना कधी याय िमळतो का?

‘आपणसु ा याच देशात राहतो,’आगी या विडलां या मनात आलं. ‘या देशात

धमासाठी अनेक माहा यांनी संघष के ला, संगी वतःचे ाणसु ा वेचले. असं हणतात,
क समाजात धमाचा जे हा जे हा हास होतो, ते हा ते हा समाजात धमाचं पुन थापन
कर यासाठी नवे नवे महानायक ज म घेतात. अनेक नवससायासांनंतर राजा ुपदा या
पोटी ौपदी ज माला आली. आपली आ ेयासु ा आप याला अशीच नवससायासांनंतर
लाभली आहे. ित या नावाचा अथच मुळी ‘अ ीची क या’असा आहे. ते हा कदािचत
ित यात आिण ौपदीम ये काही साध य असेलसु ा.’

‘न ा िपढीतील मुल या र ातच ौपदी आहे,’ यां या मनात आलं. ‘ यामुळे जे

लोक यां या वाटेला जातील, यांना याची फार मोठी कं मत मोजावी लागेल. अशी
येक लहानशी ौपदी आ मसंर णासाठी िस होईल आिण वतःकडे वाक ा नजरे नं
पाहणा याला शासन करे ल, ते हा लवकरच आप या समाजातील दु ी-पु षांना त ड
काळं करावं लागेल. या मुला या बाबतीत जे घडलं, ते खरोखरच दुदवी होतं. पण पुढील
आयु यात कधीही कोण याही मुली या व ाला हात लाव याआधी तो नीट िवचार करे ल;
अगदी खेळात, गमतीतसु ा.’

यांनी आप या मुलीला ओढू न जवळ घेतलं.

– राजेश पुपोते
 नवी सु वात

एखा ा िनरा या िव ात आ ही दोघी न च एकमेक या ‘सोलमे स’असणार. पण

या जगात मा आ ही सतत एकमेक या म ये येत असू. सतत एकमेक शी भांडत असू.
कायमच कु ठ या ना कु ठ यातरी धोकादायक प रि थतीत सापडत असू, यानंतर
नाइलाजानं समेट घडवायला तयार होत असू आिण मग पु हा पिह यापासून सारं सु
होत असे. आ ही बिहणी होतो; खरं हणजे चुलत बिहणी होतो- पण आ ही दोघी एकाच
घरात वाढ यामुळे आमचं नातं स या बिहण सारखंच होतं. पण आ ही एकमेक या
मैि णीसु ा होतो. जे हा कधी गरज पडेल, ते हा आ ही एकमेक ची कड यायला
धावायचो. गु ात तर नेहमी साथीदार असायचो. पण तरीही ब तेक वेळा आमचं मुळीच
पटत नसे.

दीदी खूप धीट आिण बोलक होती. या मानानं मी शांत आिण अबोल होते. मी
वतःतच गुंग असे. दीदी जणू सूय काशात चमकत असायची; तर मी मा वतःभोवती
िवणून घेतले या अंधारा या जा यात खूश असे.

मी सग याच गो ी खूप गंभीरपणे घेत असे. ती मा वतःच घातले या साव या

ग धळातून अगदी अलगद वाट काढत पुढे िनघून जात असे. ती कायमच उ साहानं,
आनंदानं रसरसलेली असे. मी मा ब याचदा उदास अस यामुळे माझा चेहरा या
पा भूमीवर जा तच दुमुखलेला भासायचा. ती तर जणूकाही रोजच पाट अस या या
थाटात वावरायची. ित या उ साहाला असं उधाण आलेलं पािहलं, क मला मा वैताग
यायचा.

९० नंतर या दशकात या आ ही मुली होतो. आमचं जग हळू हळू आम या हातून

िनसटू पाहत होतं. याला घ पकडू न ठे व याचा आ ही य करत होतो. कोलका याचा
पावसाळा आ ही दोघी एक अनुभवायचो. लेक माकट या ग या-बोळांमधून आ ही
जोडीनं भटकायचो. शहराची ओळखसु ा आ ही बरोबरीनं क न घेतली. आ ही
एकमेक शी भांडायचोसु ा. या भांडणामागेसु ा आमचा वाथच असे. आ ही दोघी
एकमेक ना सहन करत असू. दीदीला खूप उिशरापयत घराबाहेर राहायचं असलं, क ती
माझा ढालीसारखा वापर करत असे. मला मा या आई-विडलांना कधीही गुंगारा ायचा
असला, क मा या वतीनं शपथेवर सा ायला ती तयारच असायची.

मला पिह यांदा ‘तं ा’ नाइट लबम ये तीच घेऊन गेली होती. ‘िजमी यूज’सारखे
महागडे सँड स दीदीनंच मला आणले होते. मा या के सांवर जे काही योग चालायचे
ते हा, मला अंगावर ‘टॅटू’ची न ी काढू न याय या वेळी तीच तर मा या सोबत
असायची.
 आ ही दोघी काही खास वेग या वगैरे न हतो. प गडाव थे या उं बर ावर उ या
असले या आ ही फ दोन मुली होतो. या वेळी मला जर कु णी सांिगतलं असतं, क
कु र या के सां या, च मा घालणा या, दातांना ेसेस लावले या तु या दीदीची काहीतरी
आगळीवेगळी कहाणी आहे, तर मी हसून ते उडवून लावलं असतं.

दवसभर कु णी ना कु णीतरी दीदी या अंगावर खेकसत असे. कधी शाळा

बुडव याब ल, तर कधी आळशीपणा के याब ल. रा ी मा याच दीदीचं पांतर या
जगाला स ला देणा या उषाविहनी का कोण, यां यात हायचं. ितला ित या मैि ण चे
सारखे फोन यायचे आिण यां यात रा रा गुजगो ी चालायचा. रा ी अचानक
फोन या आवाजानं मला जाग यायची. दीदी घाईघाईनं फोन उचलून अगदी कु जबुज या
वरात या फोनवर बोलायची. मी जागी होऊ नये, हणून हा सारा खटाटोप चालायचा.
मला या संभाषणातले तुकडे ऐकू यायचे, ‘‘अ छा...’’, ‘‘बरं , मग तू काहीतरी वेगळं क न
बघ ना...’’, ‘‘नाही, नाही, जीव देणं हा काही पयाय असू शकत नाही. नाही, नाही...
आ ा या णी तर अिजबात नाही.’’

मनोहर पुकूर रोडवर आमचं घर होतं. घरात आ ही आठ जण राहत होतो. एक

कु टुंबात अनेकदा जसं असतं, तसंच आम याकडेसु ा होतं. आम या दोघ याही आयांनी
िमळू न मला आिण दीदीला लहानाचं मोठं के लं होतं. एखा ा गो ीसाठी वतःची आई
परवानगी देणार नाही असं वाटलं, तर लगेच दीदी मा या आईकडे धाव यायची. घरात
येक वेळी कोणताही वादाचा संग उपि थत झाला, तर माझी आई नेहमीच दीदीची
कड यायची. दीदीचा मा या आईवर इतका गाढ िव ास होता, क या पोटीच ितनं
मा या आईला ती बातमी सवात थम सांिगतली. पण याखेपेस दीदीचा अंदाज चुकला.
कारण यानंतर घरात फार मोठा ग धळ उडाला.

हे सगळं एका छो ाशा भेटीगाठीतून सु झालं. एका रिववारी दीदीनं ित या एका

जु या मैि णी या घरी जायचं ठरवलं. ितचं नाव ीती. दीदी या सोबत मी पण गेल.े
ित या घराकडे जा या या र यावरच ‘ि या’ िसनेमाघर होतं. ितथं या आठव ा या
बॉिलवूड िच पटाची झलक दसेल, हाही यात हेतू होताच. आ ही जे हा ीती या घरी
पोहोचलो, ते हा ती खूप उदास वाटली. या उदासीचं कारण होतं, ितचे शेजारी. ितनंच
आ हाला ते सांिगतलं. या शेजा यांिवषयी दीदी काहीतरी बोलणार इत यात ती थांबली,
कारण दारात कु णाचीतरी सावली पड याचं ितला जाणवलं.

दारात एक लहान मुलगी उभी होती. ती दाराआडू न वाकू न आम याकडेच पाहत होती.
पण दारातून आत यायला घाबरत होती. ीतीनं ितला जवळ बोलावून कडेवर उचलून
घेतलं. ‘‘या िचमुक या बा लीचं नाव दया आहे, बरं का!’’ ती हणाली. ‘‘ही आम या
शेजारीच, ित या विडलांसोबत राहते.’’

सहा वषा या दयानं लगेच टा या िपटू न मु िनरागस हा याची उधळण के ली. ती

चांगली गोब या गालांची, गोरीपान, गुटगुटीत होती. ितचे के स दाट, कु रळे होते आिण
गालावर गोडशी खळी होती. पण मी काही ित याकडे बघत न हते. माझं सगळं ल
दीदी या चेह याकडे लागलं होतं. ित या चेह यावर आ ा जे भाव उमटले होते, ते मी
याआधी कधीच पािहले न हते. यांचा अथ न काय, ते काही मला कळत न हतं. फ
याआधी दीदी इतक पिव , इतक सुंदर कधीच दसली न हती. जणूकाही वतः या
आयु या या आनंदाचं िनधान ितला आज गवसलं होतं.

आ हाला ीतीकडू न दयाची कहाणी समजली. दया आिण ितचे वडील गेले काही वष
ीती या शेजारी राहत होते. दया या ज मा या वेळीच ित या आईचं दुदवी िनधन
झालं. यांचं जवळचं असं कु णीच न हतं. यां याकडे पैसाही फार न हता. पण ते खाऊन-
िपऊन सुखी होते. एक वषापूव च दयाची शाळा सु झाली. काही मिह यांपूव च
तपासणीनंतर दया या विडलांना एक असा य दुखणं अस याचं आढळलं. यांचं ते दुखणं
शेवट या ट यात होतं. ते आता फार थो ा दवसांचे सोबती होते. यां या निशबात
काय वाढू न ठे वलं होतं, ते तर उघडच होतं.

‘‘आिण िह या निशबात काय वाढू न ठे वलंय?’’ दीदीनं िवचारलं. ितनं लगेच ओठ

चावला.

ीतीकडे या ाचं उ र न हतं.

‘‘ यांचं कु णीतरी असेलच क ,’’ मी युि वाद के ला. ‘‘कु णीतरी दूरचे नातेवाईक
असतील, एखादा जुना िम असेल कं वा ित या आईचं माहेरचं कु णीतरी असू शके ल...’’

ीतीनं मला म येच थांबवलं. ‘‘तशी माणसं पु कळ आहेत, पण िह या संगोपनाची

जबाबदारी यायला कु णीच तयार नाही. आजकाल ितचे वडील सारखे बाहेरच असतात.
जे हा ऑ फस या कामासाठी बाहेर गेलेले नसतील, ते हा हॉि पटल या वा या चालू
असतात. मी आ ा तरी ितचे वडील घरी परत येईपयत ितला सांभाळते आहे. मी इतकं च
क शकते.’’

या दवशी अचानक काहीतरी बदलून गेल.ं जसेजसे दवस जाऊ लागले, तशी दीदी
वारं वार ीतीकडे जाऊ लागली. मी काही यानंतर पु हा कधी ीती या घरी गेले नाही.
दीदी इतक त होऊन गेली क आमची दोघ ची खोली एक असूनसु ा, आजकाल ितचं
आिण माझं काहीच बोलणं होत नसे. ितला नुकतीच नोकरी लागली होती. ऑ फस या
कामामुळेच ती इतक थकू न जात असेल, ितला वेळच िमळत नसेल, अशी माझी समजूत
झाली. पण आजकाल ती कु णाशी बोलत नसे, िमळू न-िमसळू न वागत नसे. ित या
आयु यात न च काहीतरी वेगळं चालू होतं, याची मला जाणीव झाली. ती लवकरच
आपण होऊन मला सगळं सांगेल, हे मला माहीत होतं.
 एक दवस सं याकाळ या वेळी मी कॉलेजमधून घरी परत आले; तर दीदी घरी
आलेली होती. तो दवस मला अजूनही अगदी प पणे आठवतो. आ ही दोघी
िखडक पाशी पलंगावर बसलो होतो. दोघीही बा कनीकडे नजर लावून बसलो होतो.
बाहे न येणारं ऊन ित या के सांवर पडू न चकमत होतं. या काशात ितचा चेहरा गुलाबी
दसत होता. यामुळे ती एखा ा देवी या मूत सारखी दसत होती. ितला आज
ऑ फसमधून लवकर घरी आलेलं पा न मला ध ा बसला. ितला खरं तर रोज घरी यायला
बराच उशीर हायचा. िशवाय आज ती ब याच मानिसक ताणाखाली अस यासारखी
दसत होती. हे मा नवीनच होतं. आजवर असं मानिसक ताणाखाली अस याचं मी
कधीच पािहलेलं न हतं. मला यामुळे मनातून खूप अ व थ वाटू लागलं. मी हणाले,
‘‘दीदी, काय झालंय?’’

‘‘मला काहीतरी करायला हवं,’’ ती हणाली. ित या डो यांत पाणी आलं होतं, चेहरा
िववण दसत होता; पण ित या आवाजात मा िनधार होता.

‘‘तुला ती दया आठवते?’’ ती हणाली.

‘‘ दया?’’

‘‘अगं, आपण ीती या घरी गेलो होतो, ितथे ती लहान मुलगी आली होती ना?’’

मग मी ितचं बोलणं ल पूवक ऐकू लागले. ितला मन मोकळं करायचं होतं; पण ितला
माझं मत ऐकू न यायचं न हतं, माझी कोणतीही सूचना ऐकायची न हती, हे मला
जाणवलं. ितचा िनणय तर झालेलाच होता. फ मी ित या बाजूनं उभी आहे क नाही,
एवढंच ितला जाणून यायचं होतं. मला वाटतं, अगदी ख या अथानं आज पिह यांदाच
ितला माझी गरज होती. मी ित या बाजूनं खरोखर होते क नाही, हे आज पिह यांदाच
खूप मह वाचं होतं.

मी ित याच बाजूनं होते. पण यापुढचं सग यात मह वाचं काय असं होतं, क ितनं हा
जो काही िनणय घेतला होता, तो घर यांपुढे मांडणं. ितनं सवात पिह यांदा मा या
आईजवळ हा िवषय काढला. ितनं लगेच दीदीचं हणणं उडवून लावलं. ‘‘आ ा तुला जरी
हे सगळं वाटू न खूप भार यासारखं झालं असलं, तरी हा उ साह थो ाच दवसात
ओसरे ल,’’ ती दीदीला हणाली. पण दीदी खरोखरच गंभीरपणे हा िवचार करते आहे,
याची मा या आईला खा ी पट या णी ितनं ताबडतोब घर या सवाना एक बोलावून
घेतलं. सवानी िमळू न ित यावर एकि त ह ला चढवला.

आ ही पिह यांदा दयाला भेट यानंतर दीदी वारं वार ीती या घरी जाऊन दयाला
भेटत अस याचं ितनं सवाना सांिगतलं. ितला दयाबरोबर वेळ घालवणं आवडायचं. ती
ितला गो ी वाचून दाखवायची, ित याशी खेळायची. ितला कधी व तुसं हालयात, तर
कधी ािणसं हालयात घेऊन जायची, कधी बागेत घेऊन जायची. ितला या लहान या
मुलीिवषयी खूप मम व, खूप आपलेपणा वाटायचा. ितला अगदी थम पािहलं,
ते हापासून आप या दयात या भावना जागृत झा याचं ितनं सवाना सांिगतलं.

ती सावकाश बोलत होती. आपलं हणणं सु प पणे सवाना पटवून सांगत होती.
घर या वडीलधा या माणसांची समजूत घालून यांना शांत करत होती. आपण के वळ
चोवीस वषा या असलो, तरी दयाची आई होऊन ितचा सांभाळ करायला तयार आहोत,
असं ितचं हणणं होतं.

‘‘साधारण वषभरातच दया अनाथ होईल. मग ितची रवानगी एखा ा

नातेवाइकाकडे होईल. मग यांना ती नको असली, तरीही! नाहीतर नाइलाजानं ितला
अनाथा मात पाठवलं जाईल,’’ दीदी हणाली. ‘‘मी दयाबरोबर खूप वेळ घालवला आहे.
ती खूप शार आहे, तरतरीत आहे. मी जर म ये पडू न काहीतरी के लं नाही, तर ित या
वा ाला जे काही येईल ते ितला सोसावं लागू नये, असं मला मनापासून वाटतं.’’

ितचं हे बोलणं ऐकू न ितचे आिण माझे वडील संतापले. ‘‘तू अजून खूप लहान आहेस,’’
ते हणाले. ‘‘ वतःचं आयु य, वतःचं भिव य असं वाया घालवू नकोस. आपला समाज
काही फार दयाळू , कनवाळू वृ ीचा नाही. एक कु मा रका आिण ित या पदरात दुस याचं
मूल. अशा मुलीशी ल करायला कोण तयार होईल? ज मभराचा एकटेपणा तु या निशबी
येईल.’’

पण दीदी लढतच रािहली. ितनं चेह यावर कतीही िधटाई आणली असली, तरी
मनातून ितला अिनि तता वाटत होती, याची मला क पना होती. आिण ती
अिनि ततेची भावना वतःब ल न हती, तर दयाब ल होती.

‘‘ दयाला दीदीपे ा चांगली आई कु ठे च िमळू शकणार नाही,’’ मी हणाले. ते खरं च

होतं. यामुळे मी ताई या बाजूनं युि वाद कर याचा य के ला; पण तो फोल ठरला.

यानंतर थो ाच दवसांत एका आंतररा ीय िवमान कं पनीतफ दीदीला ‘गे ट

स व्हसेस ऑ फसर’ची नोकरी चालून आली. यामुळे ही चचा मागे पडली. दीदीचं
ऑ फस हैदराबाद या िवमानतळावरच होतं. नोकरीिनिम घर सोडू न िनघताना दीदीनं
मला सांिगतलं, क ती या नोकरीब ल खूश होती. आता कोलकाता सोडू न वतं
राहायला लाग यावर ितला दयाला वतःजवळ ठे वणं, ितचा सांभाळ करणं श य होणार
होतं. आधी कामावर जू होऊन काही मिह यांतच ि थर थावर हायचं आिण नंतर येऊन
दयाला वतःबरोबर घेऊन जायचं, असा ितचा बेत अस याचं ितनं सांिगतलं. ती या
संदभात दया या विडलांशी बोललेली होतीच. आप या मुलीवर इतकं मनापासून ेम
करणा या कडे ितला सोपवायला दयाचे वडील तयार होते. मी दीदीला सोडायला
िवमानतळावर गेले. आ ही दोघी आजवर एकमेक ना सोडू न कधीच रािहलो न हतो.
दीदीिशवाय आयु याला काही अथच नसणार होता.

ती माझा िनरोप घेऊन िनघाली. ती ताठ मानेन,ं खांदे कं िचतही न झुकवता चालली
होती. ितचे के स वा यानं उडत होते. िवमानतळावरा या गद त िमसळू न जा यापूव ितनं
एकदा मागे वळू न पािहलं आिण हात हलवला. ती स दसत होती. ित या चेह यावर
आ मिव ास आिण समाधान होतं. तो ण मी कधीच िवस शकणार नाही. मी ितला या
वेळी जे पािहलं, ते शेवटचंच.

५ स टबर २०१० रोजी माझी दीदा- अि ता रॉय- हैदराबाद िवमानतळावर झाले या

एरोि ज या दुघटनेत मृ यू पावली. ती ते हा ऑ फसचं काम करत होती.

दया हैदराबादला कधी गेलीच नाही, पण ती आता आम याजवळ राहते. दीदीची

न तशीच इ छा असणार. दया इतक गोड मुलगी आहे, क आम या आई-विडलांचं
ित यावर ेम जडलं आहे. ितला गिणत िवषय खूप आवडतो. ती एिनड लायटनची
पु तकं वाचते आिण टॅकोज पण मनापासून खाते. ती िजतक गोड आहे, िततक च
खोडकरही आहे. मी खूप वेळा ितची कड घेऊन ितला वाचव याचा य करते; पण ती
अित लाडानं िबघडू नये, याचीही मी काळजी घेत.े दीदीनं मला न च असं करायला
सांिगतलं असतं.

– वाहा भ ाचाय
 अग य, गूढ जोड याची गो

मी अमे रके न मा या कु टुंबासह परत भारतात आलो आिण मुंबईला लोखंडवाला

कॉ ले सम ये लॅट घेऊन आ ही थाियक झालो. लोखंडवाला या एका अितशय भ
अशा अपाटमट कॉ ले सम ये येक चौदा मज यां या चार उ ुंग इमारती आहेत.
घरां या कमती गगनाला िभडत चालले या अस यामुळे कतीतरी लॅ सची खरे दीिव
सारखीच चालू असते. यामुळे आ हाला इकडे राहायला येऊन सहा वष लोट यानंतरसु ा
लॉबीत रोजच नवीन चेहरे दसायचे.

पण यांत या दोन चेह यांनी मा माझं आिण मा या प ीचं ल वेधून घेतलं होतं. ते
एक साठी उलटलेलं जोडपं होतं. ते नेहमी हसत असायचे, उ साहानं सळसळत असायचे.
वाटेत भेटले या लोकांकडे ते आवजून हसत; पण कधीही चालताना सोबत नसत. यां या
चेह यावर शांत भाव असायचे. दोघंही कधीच थांबून कु णाशी बोलत नसत. यां या घरी
यांना भेटायला कं वा यां याकडे कु णी राहायला आ याचंसु ा मी कधीच पािहलं न हतं.
तशी मलासु ा कु णा याही खासगी बाबतीत दखल दे याची सवय नाही; पण या
जोड या या वाग यामुळे माझी उ सुकता चाळवली गेली होती, हे मा खरं .

एक दवस मी आम या सोसायटीत या एका ओळखी या बाइना या जोड यािवषयी

िवचारलं. यावर या खांदे उडवून हणा या, ‘‘अहो ते ना? जरा िविच च आहेत. ते कधी
कु णाशी बोलत नाहीत. कदािचत ते फारच ीमंत असतील आिण आप यासार या
लोकांम ये िमसळ याची यांची इ छा नसेल.’’

यावर दुसरा एक जण हणाला, ‘‘ यां यात या या बाई आहेत ना, या फार चांग या
आहेत. या मा या आईशी कधीतरी बोलतात, पण आईनं यांची जराशी चौकशी करताच
यांनी घाईनं िवषय बदलला. यांचं काय चालू असतं ते देवालाच माहीत!’’

यानंतर मी आम या सोसायटीत राहणा या अनेक लोकांपाशी या जोड याची

चौकशी कर याचा सपाटाच लावला. पण येकाचं मत वेगळं होतं आिण यातून फारसा
अथबोध होत न हता. एकानं तर असं सांिगतलं, ‘‘ते ना... फारच िविच आहेत. मा या
तर अंगावर काटाच येतो. मी यां याबरोबर िल टनंसु ा जात नाही.’’

मला मा यां याब ल असं काही िविच वाटलं न हतं. फ यांचं वागणं बरं च गूढ
होतं, एवढं मा खरं .

नंतर असं समजलं, क हे जोडपंसु ा आ ही या मज यावर राहायचो, याच

मज यावर राहत होतं. फ इमारती या वेग या भागात. आम या या मज यावर सहा
हजार े अर फु टांची मोकळी जागा मु ामच सोड यात आली होती. आप कालीन
प रि थतीम ये आ याची जागा हणून ही िनयोिजत होती. याच जागे या एका बाजूला
यांचा, तर दुस या बाजूला आमचा लॅट होता.

काही दवसांनंतर या जोड यांमधले ते वय कर गृह थ सं याकाळ या वेळी या

मोक या जागेत येरझा या घालत अस याचं मा या ल ात आलं. पावसा या या
दवसात इमारती या कुं पणापाशी फे रफटका मार याऐवजी इथं आडोशाला फे या
मार याची क पना तशी चांगली होती. यां या चाल यात एक कारचा भारद तपणा
आिण आ मिव ास होता. मी यांना आज इत या जवळू न थमच पाहत होतो. यां या
या शांत धीरगंभीर चेह याव न असं वाटत होतं, क मुलाबाळांचं िश ण वगैरे पार
पाडू न यांचं आयु य नीट माग लावून द यानंतर िनवृ ीनंतरचं आयु य हे अ यंत
सुखासमाधानानं तीत करत असावेत. पण ते गृह थ चेह याव न कतीही शांत,
सु वभावी वाटले, तरी यां या जवळ जाऊन यां याशी संभाषण कर याची काही माझी
हंमत झाली नाही.

एक दवस आम या बाजूची िल ट बंद पडली. मग मी आिण मा या प ीनं आम या

मज यावर दुस या भागात असले या िल टनं खाली जायचं ठरवलं. आमची तीन वषाची
मुलगी उ ा मारत, पळत पलीकड या िल टपाशी आम या आधी जाऊन पोहोचली.

आ ही नंतर जे हा ितथं जाऊन पोहोचलो ते हा ती अगदी उ साहात, हातवारे क न

या जोड याशी बोलत असलेली आ हाला दसली. ते यां या लॅट या दारात उभे होते.
यां या घराचं कु लूप िबघडलं होतं, यामुळे ते क ली बनवणा याची वाट बघत उभे होते.

आमची मुलगी जर कधीही कु णाशी ग पा मारत असली, तर आ ही ितला कधीच

ितथून ओढत आणत नाही. ती तशी हसरी आिण खेळकर आहे. पण ती उगाच फार वेळ
कधीच कु णाशी ग पा मारत थांबत नाही. अगदी मोज याच लोकांशी ती अशी बराच वेळ
बोलत राहते. कधीकधी एखा ा दुकानात, मॉलम ये, र यावर कं वा िवमानात भेटले या
कु णाशीतरी ितचं असं सूत जुळतं. ती या लोकांशी असं मनमोकळे पणानं बोलते, या
सग या लोकांचं एक वैिश आ हाला जाणवलेलं आहे. ितला जे लोक आवडतात, ते
नेहमी सुसं कृ त आिण चांगले, सरळ असतात; मग ते समाजातील कु ठ याही थरातले
असोत.

आम या मुली या या जोड याशी ग पा इत या रं ग या हो या, क िल ट तेव ा

वेळात चार वेळा वर-खाली जाऊन आली. आ हाला बाहेर जायला उशीर झा याचं या
जोड या या ल ात येताच यांनी ितला घेऊन िल टनं खाली जा याची आ हाला िवनंती
के ली. यां या घराचं कु लूप अडकू न बसलं होतं. यांना या बाबतीत काही मदत हवी आहे
का, असं आ ही िवचारलं; पण यांनी गोड श दांत नाही हणून सांिगतलं. ‘‘आ ही क ली
बनवणा याला बोलावलं आहे, तो एव ात येईलच,’’ असं ते गृह थ हणाले. यांचं बोलणं
इतकं मृद,ू आजवी आिण सुसं कृ त होतं, क मी अवाक् झालो. या सोसायटीत या
लोकांकडू न याचिवषयी आ ही काय काय ऐकलं होतं.

काही आठव ांनंतर मी आिण माझी मुलगी आम या घरा या दारात उभं रा न

आम या नावे आलेलं एक पासल ता यात घेत होतो. या वेळी ते वय कर गृह थ
रोज यासारखे आम या मज यावर या मोक या जागेकडे जाताना दसले. यांना
पाहताच माझी मुलगी पळत यां याकडे धावली. मीही सही क न ते पासल ता यात
घेत यानंतर यां यापाशी गेलो. जरा वेळात माझी मुलगी परत गेली आिण मी एकटा
यां याशी ग पा मा लागलो. यां याशी ग पा मारताना ते िवल ण बुि मान आिण
िततके च साधे, सरळ मनाचे अस याचं मा या ल ात आलं. यां याब ल मा या मनात
आधी जो काही पूव ह होता, तो सगळा नाहीसा झाला.

आधी आ ही आम या लॅ सिवषयी बोललो. बोलता बोलता जागां या वाढत

चालले या कमत चा िवषय िनघाला. यानंतर दूषण, मुंबई शहर अशा नेहमी या
िवषयांवर आ ही बोललो. यानंतर आम या अपाटमट कॉ ले स या सोसायटीचा िवषय
िनघताच इकडे आप याला जवळपास कु णीच िम नस याचं यांनी कबूल के लं. आम या
सोसायटीत राहणारे जवळपास सवच लोक प ाशी या आतले होते, सगळे आपाप या
नोकरी-धं ात आिण इतर ापात त होते. कदािचत या धावपळी या आयु यात
सगळे च इतके म अस यानं कु णाला मै ी करायला फु रसतच िमळत नसेल, असं यांना
वाटत होतं. लोक आप या पाठीमागे काय बोलतात, याची यांना काहीच क पना न हती.
ते बराच काळ परदेशात होते व १९९३ साली मुंबईला कायमचं परत आ याचं यांनी
सांिगतलं.

यानंतर मा या घर या मंडळ चा िवषय िनघाला. मग मी यांना मा या कौटुंिबक

पा भूमीब ल आिण घर या माणसांब ल सांिगतलं. जरा वेळानंतर मी यांना हणालो,
‘‘तुमची मुलं कु ठे असतात?’’

माझा तो ऐकताच यां या चेह यावरची स ता कु ठ या कु ठं नाहीशी होऊन

ितथं दुःखाचं सावट दसू लागलं. १९९३ साल या बॉ ब फोटात आपण आपली मुलं
गमाव याचं यांनी सांिगतलं. या वेळी ते परदेशात नोकरी करत होते. यांची मुलं
लवकरच यांना भेटायला ितकडे जाणार होती. यांची दो ही मुलं या दवशी वरळी या
पासपोट ऑ फसम ये कागदप ं घेऊन गेली होती; याच वेळी ती दुघटना घडली. सगळी
कागदप ं या ऑ फसम ये देऊन यां यावर सही-िश ा वगैरे सवकाही वि थत पार
पड यानंतर मुलांनी ितथूनच आप या विडलांना फोन के ला होता. आता पासपोट पो टानं
घरी येणंच तेवढं बाक होतं. मुलं खूप आनंदात होती. ते फोनवरचं बोलणं अखेरचं ठरलं.
पासपोट घरी येऊन पोहोच याआधी मुलांचे मृतदेह घरी येऊन पोहोचले. या वेळी मुलं
के वळ १४-१५ वषाची असतील. इतकं च नाही, तर या वेळी या गृह थांचा मे णासु ा
यां या मुलांसोबत होता. तोही या मुलां याच वयाचा होता. तोसु ा या फोटात वारला
होता.
 या गृह थां या त डू न या बॉ ब फोटाचं वणन ऐकताना मी जाग या जागी िथजून
उभा होतो. माझे डोळे पा यानं भ न आले होते. ते पाणी परतवून लाव याचा मी फोल
य करत होतो. यां या ते ल ात आलं. मग िवषय बदलून चेहरा नेहमीसारखा स
क न ते हणाले, ‘‘सग या निशबा या गो ी.’’

मग यांनी वेगळा िवषय काढू न सांिगतलं, क ते पूव या उपनगरात राहत होते, ितथं
यांचा जुना लॅट होता. आता या जागी नवीन टोलेजंग, अ याधुिनक सुखसोय नी
भरलेली नवी इमारत उभी राहणार होती. मग ते याचिवषयी बोलत रािहले. या
महाभयंकर दुघटनेत यां या आयु याला हण लागलं होतं, यािवषयी बोलणं यांनी
टाळलं.

सुमारे तासभर यां याशी ग पा मा न झा यावर मो ा क ांनी यांचा िनरोप घेऊन

मी घरी िनघालो. माझे हे शेजारी बुि मान होते, ब ुत होते, बोलके होते. यां याशी
तास तास बोलायलासु ा मला आवडलं असतं. पण मी आधीच यां या फर या या
वेळातला बराचसा वेळ घालवला होता.

मी मा या घरी िशरलो, तर माझी मुलगी पलंगावर आरामात प डली होती. मी जवळ

जाऊन ितला िमठी मारली आिण बराच वेळ दयाशी घ ध न बसलो. तीसु ा ेमळ
अस यानं ितला कधीही जवळ घेतलं क कमान दहा सेकंद घ िमठी मा देते आिण
मगच वतःची सुटका क न घेऊन पळू न जाते. पण या वेळी का कोण जाणे, ितनं
नेहमीपे ा जा त वेळ मा या िमठीत राहणं पसंत के लं. मा या मनात उमटलेली वेदना
ितला कळली होती क काय, कु णास ठाऊक! पण जरा वेळातच ितनं मा याकडे
खेळाय या कू टरची मागणी के ली. ितचं टाय मंग अगदी परफे ट होतं. एक गो मा या
ल ात आली. के वळ आम या मुलीमुळेच एका बुि मान स न माणसाशी माझी आज
ओळख झाली होती. अ यथा नुस या हवापा या या गो ीपलीकडे काही आमचं संभाषण
कधी गेलं नसतं. मा या या लहान मुलीनं यांचं कनवाळू , ेमळ दय जाणलं. कदािचत
सवच लहान मुलांना ते ओळखता येत असेल. आपण वयानं मोठे झालो, क नवीन ओळखी
क न घेताना कचरतो. आपण नेहमी या वतुळात या िम मंडळ ना सोडू न बाक कु णाशी
न ानं मै ी करायला जातही नाही.

आप या आयु यात घडले या या दुघटनेचा उ ार या जोड यानं आम या सोसायटीत

राहणा या इतर शेजा यांपाशी का के ला नाही, ते मला समजलं. यांना खरं तर लोकांकडू न
मै ीची अपे ा होती; पण यांचं हे दुःख ऐक यावर लोकांनी यांना सहानुभूती दाखवली
असती, यांची क व के ली असती. आिण ते यांना आता नको होतं. ते आता या
संगापासून दूर जाऊ इि छत होते. या वय कर गृह थांनी यांचं दुःख मा यापाशी
बोलून दाखवलं; पण ते मा मी मा यापाशीच ठे वायचं ठरवलं. याची वा यता कधीच
कु णापाशी करायची नाही, असा मी िनणय घेतला. यांनी ही इतक खासगी गो
मा यापाशी उघड के ली, यामुळे मला यां यािवषयी खास जवळीक वाटू लागली.
 यानंतर माझं िवचारच सु झालं. या जोड याची मुलं जर आज हयात असती तर
आ ा ती न च चािळशी या घरात असती. यांची ल होऊन यांना मुलंबाळं असती.
आजी-आजोबा हो यामधलं सुख या जोड याला अनुभवता आलं असतं. यां या
आयु याला के वढा अथ आला असता.

या जोड या या निशबात वतः या स या नातवंडांचं सुख न हतं. आिण माझे

वतःचे वडील हयात नस यामुळे एका बाजू या आजोबां या सुखाला माझी मुलगी वंिचत
होती. मग मा या मुलीनं या दोघांना ‘दादा-दादी’ अशी हाक मारली तर चालेल का, असं
यांना िवचारायचा मी िनधार के ला.

आपण असं हणतो, क आपण आपले िम वतः या मज नं िनवडू शकतो, पण

नातेवाइकांची िनवड आपण वतः या मना माणे क शकत नाही. पण ते खोटं आहे. या
अंकल आिण आंट ना भेट यावर माझा हा गैरसमज दूर झाला. काही लोकांना आपण
आप या आयु यात आप या नातलगांचं थान न च देऊ शकतो.

– ऋषी होरा
 झ ू मांकिडयानं हे सा य क न

मी झ ू मांकिडया. आम या मांकिडया जमातीतली मी पिहली पदवीधर मुलगी आहे.

मी ासंिगक लेखन करणारी लेिखका, हणजेच ‘फ चर रायटर’ आहे. याचा अथ असा, क
िविवध रोमहषक थळांना भेटी देऊन मी यासंबंधी लेखन करते. िजथे कु ठे सूयाचा खर
ताप आहे, िजकडे कु ठे अंगावर भुरभुरणारा बफ पडतो आहे, अशा ठकाणी मा या
लेखांमधून लोकांना घेऊन जावं, अशी यांची अपे ा असते. सव कृ िप झा कु ठे खायला
िमळे ल आिण एखा ा े णीय थळाचं मारक हणून बनव यात आले या भेटव तू कु ठे
आिण ती कती कमतीला िवकत घेत यास आपली फसगत होणार नाही, हे सारं काही मी
यांना सांगावं, अशी यांची इ छा असते. मी एका टेिलि हजन या वािहनीसाठी हे काम
करते. मी बनवले या लेखांवर मािहतीपट बनव यात येतात आिण ते टी हीवर
दाखव यात येतात. कधीकधी लोक मला याब ल पसंतीदशक प सु ा िलिहतात.
यामुळे मला आणखी थोडे पैसे िमळतात.

पण आता मी माझी ही नोकरी सोडायचं ठरवलंय. यामुळेच मी हा माझा शेवटचा

लेख िलिहणार आहे. हा लेख, हणजे माझी वतःचीच जीवनकहाणी.

माझं ज मगाव नेमीगुडा. हे भारतात या असं य दा र ानं गांजले या खेडग

े ावांपैक
एक आहे. मला वाटतं, आमचं खेडं भारतातलं सवात गरीब खेडं असेल. ओिडशा
रा यातील एका नाव नसले या टेकडी या पाय याशी हे वसलेलं आहे. िबरहोर आ दवासी
जमातीची शेकडो कु टुंबं इथं राहतात. ही रानावनात राहणारी जमात आहे. िबरहोर
आ दवास या टो या ओिडशा, छ ीसगड, पि म बंगाल आिण झारखंड येथे राहतात.
थािनक लोक या िबरहोर आ दवास ना वेगवेग या नावांनी संबोधतात. मयूरभंज आिण
संबळपूर िज ांम ये आ हाला ‘मांकिडया’ कं वा ‘मन क दया’ हणूनच ओळख यात
येतं. आम या जमातीचे लोक माकडं पकडू न यांचं मांस खात. कदािचत, यामुळेच
आ हाला हे नाव ा झालं असावं.

लहानाचं मोठं होत असताना येक दवस हा आम यासाठी संघष होता. आम याकडे
वतः या मालक ची शेतजमीन नस यानं आ ही दुस यां या शेतात मजूर हणून काम
करायचो. ऊसतोडणी, डाळ ची लागवड, कोळशा या खाणीत काम, र यावर दगड
फोड याचं कामजे काही काम िमळे ल ते आ ही करत असू.

येक उ हा या या सु वातीला डो यावर बाडिब तारा घेऊन आमचे वडील

आमचा िनरोप घेऊन कामा या शोधात िनघत. माझे वडील अवघे अडतीस वषाचे होते.
यांचं नाव सुदाम मांकिडया. असेच एका वष ते पायी चालतच वासाला िनघाले.
आम या गावापासून पि म बंगाल या खाडीत असले या एका ताडा या बागेत ते त बल
एक आठव ानं जाऊन पोहोचले. यांची अंगकाठी तशी मजबूत अस यामुळे एका
कं ाटदारानं यांना कामावर ठे वून घेतलं. हा एक ॅ हल एजंट होता आिण तो मजुरांना
कं ाटी कामावरही ठे वून घेत असे. या ताडा या बागांम ये काम करायला शारी रक
ताकदीची आिण अंगात चाप य अस याचीही गरज होती. मजुरांना झाडा या श ापयत
वर चढावं लागायचं. िशवाय यां या हातांना, कमरे ला दोरखंडसु ा बांधलेले नसत.
यामुळे पड याचा धोका असे. ही झाडं चार ते पाच मजली इमारती एवढी उं च असत.
ताडा या झाडावर चढू न या या खोडाला एक खाच पाडू न यातून िझरपणारा चीक या
मजुरांना भां ात गोळा करावा लागे. हे मजूर अ रशः माकडां या चपळाईनं कसरत
करत सरसर झाडावर चढत जात हणून लोक यांचा उ लेख ‘माकड-माणूस’ असाच
करत. रोज सायंकाळी कं ाटदार येऊन मजुरांनी गोळा के लेलं ते झाडाचं ‘दूध’ (चीक)
ता यात घेऊन जमशेदपूर या एका क फे शनरीत नेऊन पोहोचवत असे.

आ ही एकं दर पाच भावंड-ं दोन भाऊ आिण तीन बिहणी. मी मा या आई-विडलांचं

ितसरं अप य. मा या न मोठे दोन भाऊ. हे वयानं मा यापे ा बरे च मोठे होते. मी ते हा
नऊ वषाची होते. कृ तीनं खूप नाजूक होते. माझे के स लांब, काळे भोर होते. या या घ
दोन वे या घालून या वर बांधले या असाय या. माझे डोळे मा या आईसारखेच जरासे
ितरके , लांबट आिण सुंदर. मी मा या विडलांचं कोरीव नाक आिण जरा जाडसर ओठ
घेतले आहेत. आम या इकडची वय कर माणसं एक-दोनदा मा यािवषयी बोलत
असताना मा या कानावर आलं. यां या मते माझं धारदार नाक हे मा या बुि म ेचं
ल ण होतं, तर माझे जाडसर ओठ हे मा या तापट वभावाचं ोतक होतं. मला काही हे
गुण वतःला िचकटवून घे याची हौस न हती; पण मा या विडलां या बाबतीत मा ही
गो खरीच होती, हे मलाही समजत होतं.

मी नाकात एक सो याची नथनी घालत असे. यामुळे माझा चेहरा अिधकच खुलून
दसे. मी पहाटे लवकर उठू न मा या आईला घरकामात मदत करत असे. मी रा ी खूप
उिशरा अंथ णावर पाठ टेकत असे. मा या पाठ या दोन बिहणी हो या. यांचा सांभाळ
कर यात मी आईला खूप मदत करत असे. सात वषाची मीनू आिण पाच वषाची िस ू.
कु र या के सां या मा या या बिहणी खूप खोडकर हो या. रानावनात माकडां या
पाठीमागे धावून, यांना पकडू न मारणं, प यांना जा यात पकडणं, अशा गो तच यांना
जा त रस होता. रानात या झ याव न पाणी भ न आणायला यांना मुळीच आवडायचं
नाही. भारतातील इतर ल ावधी मुलां माणेच शाळे त जाऊन िशक याचं भा य आम या
निशबी कधी न हतंच. या का ाकु ांनी भरले या जगात आ ही ज माला आलो होतो,
यात वतःचा बचाव करत करत कसं जगायचं, हेच आ ही लहानपणापासून िशकत
आलो.

आम या या छो ाशा नेमीगुडा गावापासून जवळचा बस टँड ३० कलोमीटर

अंतरावर होता. पण नागरी सं कृ तीपासून तर आमचं खेडं अ रशः शेकडो कलोमीटर
लांब होतं. आ ही मांकिडया आ दवासी जमातीचे लोक माकडं मा न खाऊन आमचं पोट
भरायचो; कारण ब याचदा आ हाला दुसरं काही अ िमळायचंच नाही. पण पुढे रा य
सरकारनं माकडांना पकडू न मार यावर बंदी आणली. यामुळे आ हाला पोटाला अ च
िमळे नासं झालं. यामुळे नेमीगुडाम ये राहणा या इतर लोकां माणे माझे कु टुंबीयसु ा
काम िमळव यासाठी दारोदार भटकत होते.

दर वष उ हा या या सु वातीला काम िमळ याची संधी यायची. िव ा

वळ यासाठी तदू या झाडाची वाळलेली पानं लागत. ती गोळा कर याचं काम िमळायचं.
यानंतरचे क येक आठवडे भ या पहाटे उठू न इतर गावक यांबरोबर माझी आई आिण
भाऊ बाहेर पडत. जवळ या रानात बरीच तदूची झाडं होती. हे काम तसं िज करीचं होतं.
एक एक पान सुटं क न ते पाठीवर या गोणीत टाकावं लागे. असं क येक तास याचं काम
चालायचं. एक तास पानं गोळा क न झाली, क थांबून प ास-प ास पानांचे ग े करावे
लागत. यांनी जर खूप भराभर न थकता काम के लं, तर दवसभरात येक २० ग े तरी
क न होत. ५० पानां या एका ग ाचे त बल दोन पये िमळत. सु वाती या काही
दवसांत राना या कडेला असले या झाडांची पानं गोळा करता येत असत. ते हा माझी
आई आिण भाऊ िमळू न कमान १०० ग े तयार करत. मा या भावां या अंगात काही एक
झट यात झाडाचं पान तोडू न वेगळं कर याचं कौश य न हतं, पण ते ितघं िमळू न
सं याकाळी कमान १०० पये िमळवून घरी परत येत. यात आम या कु टुंबाचं पोट
कसंबसं भरत होतं.

एक दवस आम या नेमीगुडा गावात तसंच आजूबाजू या खे ांम ये एक बातमी

पसरली. शेजार या झारखंड रा यातील झ रया कोळशा या खाण या प रसरातच एक
हॉक िश ण सं था सु कर यात आली होती. या सं थेतफ आ दवासी मुल ना िश ण
आिण शाळे चं िश ण मोफत दे यात येणार होतं. या मोबद यात सं थे या आवारात या
मुल कडू न शेतीकाम क न घेतलं जाणार होतं. ते ऐकू न अनेक ि या गावात या
सावकाराकडे धाव या. वतःचे जे काही थोडेफार दािगने असतील, ते गहाण टाकू न यांनी
कजाऊ पैसे काढले. या सं थेत आप या मुलीला वेश िमळावा यासाठी जे काही पैसे
चारावे लागणार होते, यांची व था कर यासाठी यांचा हा खटाटोप होता. या
बायाबाप ां या अंगावर गहाण टाक यासाठी फु टका मणीसु ा न हता, यांनी तर
घरातली एकु लती एक दुभती गाय कं वा दारात बांधलेला ध पु बोकडसु ा गहाण
टाकला.

कं ाटदारानं या काही मुल ची िनवड के ली होती, यांना झारखंडला घेऊन जा याची

व थाही तोच करणार होता. ‘‘उ ा पहाटे चार वाजता माझा क इथे येईल,’’ तो या
मुली या आई-विडलांना हणाला.

सग या पालकां या वतीनं माझे वडील याला हणाले, ‘‘आिण आम या मुली परत

कधी येणार?’’
 ‘‘दर वष मकर सं ाती या काळात,’’ तो कं ाटदार तुटकपणे हणाला.

मा या चेह यावर भीतीची छाया प उमटली. ते पा न माझी आई माझी समजूत

घालत हणाली, ‘‘झ ,ू तुझी मै ीण िबिनताचं काय झालं, मािह येय ना?’’ आम या
शेजारची मुलगी अगदी लहान असतानाच ित या आई-विडलांनी ितला एका अंध
माणसाला िवकलं होतं. या पैशांमधून रािहले या क याब यां या पोटात चार घास
पडावे, या उ ेशानं.

दुस या दवशी भ या पहाटे जे हा कचा भ गा वाजला, ते हा बाहेर िम काळोखच

होता. या मुल ची िनवड झाली होती, या आ ही सव मुली अंधारातच कची वाट बघत
उ या होतो. आम या आयांनी पहाटे उठू न रांधून आ हाला िशदोरी बांधून दली होती.

आमचा वास संपतच न हता. अखेर खूप वेळानंतर तो क एकदाचा एका लांबलचक
र यासमोर थांबला. शेड या भंत ना टाइ स बसवले या हो या. अजून दवस
उजाडलाही न हता. एकु लता एक १०० वॉटचा दवा या संपूण शेडला कतपत काश
देऊ शकणार? यामुळे सव अंधाराचंच सा ा य होतं.

ितथला रखवालदार एक हडकु ळा, पण ख ुड वभावाचा माणूस होता. यानं एक

िबनकॉलरचा कु ता आिण लुंगी असा पेहराव के ला होता. याचे डोळे चुलीत या
िनखा यासारखे लालभडक होते.

‘‘या गं सग या जणी. अशा इथं बसा,’’ असं हणत तो आ हाला एका भ यामो ा
िव तीण सभागृहात घेऊन गेला. मग यानं आमची मोजणी क न आ हाला दोन
समसमान गट क न वेगवेगळं बसवलं. मी आिण मा या चुलतबिहणी आता वेगवेग या
गटांत दाखल झालो. मला पिह या गटात पाठव यात आलं. ितथं खूप अनोळखी चेहरे
भेटले. सगळं च खूप िविच वाटत होतं. आ ही आठवडाभर ितथं रािहलो.

दुसरा दवस रिववार होता. सकाळीच एक ट ल असलेला काळाकिभ माणूस काळा

सूट घालून या ठकाणी आला. या या हातात दोन ल ीफके स हो या. तो बराच वेळ
आम या कं ाटदाराशी बोलत होता. तो जोपयत आत होता, तोपयत आ हाला आत
जा यास बंदी कर यात आली होती. तो िनघून गे यावर कं ाटदार लगबगीनं
आम यापाशी आला. तो खूश दसत होता, ‘‘चला गं, झटपट तयार हा,’’ तो हणाला.
हातानं टा या वाजवत तो हणाला, ‘‘तुमचं िश ण उ ापासून सु होईल.’’

याच सं याकाळी यांनी आ हाला एका वेग या इमारतीत हलवलं. आ हाला एका
खोलीत क ड यात आलं. खोलीत िशर यावर मी इकडेितकडे पाहत होते, तर मला ितथं
एक घृणा पद चेह याचा माणूस दसला. तो त ड उघडू न िवजयी मु न
े ं हसत हणाला,
‘‘कं ाटदारसाहेब, तुमचं काम संपलं. जा आता तु ही.’’
 मी चंड घाबरले. या वेळी मा या मनात िवचार आला, ‘आता काही आपली इथून
सुटका होत नाही. अगदी या माणसाशी चार हात क न आपण इथून सुटलो, तरीसु ा
आप याला पळू न जाता तर येणारच नाही. मु य वेश ार जाड साखळदंडांनी बंद क न
घे यात आलंय. आता संपलंच सगळं . अरे देवा! हे लोक आता आपलं काय करणार आहेत?’

मग लगेच मा या मनात आलं, ‘आप याला यांनी िवकू न टाकलंय. आपण आता गुलाम
आहोत. आता काहीच कर यासारखं उरलेलं नाहीये. आता सगळं देवावर आिण निशबावर
सोड यािशवाय ग यंतरच नाही.’

काही तासांनंतर या घृणा पद चेह या या माणसानं आ हाला बाहेर काढू न एका

कम ये क बलं. मु या जनावरांना क लखा यात घेऊन जा यासाठी क बावं, तसं. सुमारे
एक तासा या वासानंतर आ हाला खाली उतरव यात आलं. ते रांची टेशन होतं. ितथं
एक माणूस आम यासाठी थांबला होता. याचा चेहरा इतका कठोर होता, क माझी
पाचावर धारण बसली. मी मोठमो ांदा ओरड यास सु वात के ली, ‘‘वाचवा! वाचवा!’’
मी रे वे टेशन या मु य फाटकाकडे त ड वळवून िजवा या आकांतानं ओरडत सुटले.
कु णीतरी आपलं ओरडणं ऐकू न आप या मदतीला धावून येईल, अशी मला आशा वाटली.
‘‘वाचवा! वाचवा! वाचवा!’’

‘‘अरे ितला पकडा!’’ तो ट लवाला माणूस ओरडला, ‘‘ितला आधी ता यात या

आिण ितचं ओरडणं बंद करा!’’

काही लोक मा या अंगावर धावून आले. यात या दोघांनी माझे हात-पाय पकडू न
मला सरळ उचललं. मी कं चाळणं चालूच ठे वलं. पण यात या एकानं मा या त डावर
हात ठे वून ते बंद के लं. मी ग प झाले.

पण या सग या गदारोळाकडे एका रे वे पोलीस सबइ पे टरचं ल वेधलं गेलं. तो

तातडीनं आम यापाशी आला. याबरोबर ते गुंड मला ितथंच टाकू न पळू न गेले; पण रे वे
पोिलसांनी यांचा पाठलाग क न यांना ता यात घेतलं. मग या दलालानं सरळ कबूलच
के लं, क तो आ हाला सौदी अरे िबयाला नेऊन िवकणार होता. रांची पोिलसांनी ओिडशा
पोिलसांशी संपक साधून यांना ही ह कगत कळवली. दुस या दवशी आ हाला
भुवने रला पाठव यात आलं.

ए हाना ही गो आम या आई-विडलांना कळव यात आली होती. ते ताबडतोब

आ हाला भेटायला भुवने रला आले. मी मा या विडलांना िमठी मारली. मा या
डो यांतून घळाघळा अ ू वाहत होते.

यानंतर ओिडशा डायरे टर जनरल ऑफ पोलीस यांनी एक प कार प रषद घेऊन या

करणाचा गौ य फोट के ला. यांनी या ठकाणी जाहीररी या माझी शंसा के ली. मा या
विडलांनी मला िशकव यासाठी शाळे त पाठवावं, अशी यांनी विडलांना सूचना के ली.
सु वातीला माझे वडील या गो ीला तयार न हते; पण नंतर ते राजी झाले.

भुवने रमधील ‘क लंगा इि ट ूट ऑफ सोशल साय सेस’ या िनवासी सं थेनं मला

द क घेतलं. दुस या दवसापासून माझा अ यास सु झाला. मी एक शार िव ा थनी
होते. मला वाचता येऊ लागलं. मी जे काही वाचे, ते मा या वि थत ल ात राहत असे.
मी ते िल न काढू शकत असे कं वा पाठही हणून दाखवू शकत असे.

अ यंत वेगानं वष लोटली. मी ओिडशा बोडा या परी ेला बसले. परी ा झा यावर
दीड मिह यात िनकाल जाहीर झाला. मी चांग या गुणांनी उ ीण झाले.

मी आज अ यंत अिभमानानं असं सांगते, क मी िबरहोर मांकिडया जमातीतील

पिहली ि पदवीधर मुलगी आहे. मी लवकरच एक िव त िनधी थापन करणार आहे. तो
आ दवासी मुल या िश णासाठी असेल. मी आम या गाव या लोकांना, तसंच इतर
गावातील लोकांना यां या लहान मुलांना शाळे त पाठवून िशकव यासाठी ो साहन
देणार आहे. मांकिडया जमातीनं ‘माकडं मारणारी जमात’ असं नाव िमळव यापे ा
कॉ यूटर चालवायला िशकावं, आधुिनक भारता या मु य वाहात समािव होऊन नाव
कमवावं, अशी माझी इ छा आहे.

– नीलमणी सुतार
 सिवताची गो

सिवता जे हा घरकामासाठी आम याकडे येऊ लागली, ते हा मी मा यिमक शाळे त

होते. ते हा माझी आई ित यामागे घरभर हंडायची. एक कडे सिवता फरशी पुसायची,
सामानाची धूळ झटकायची, वरकाम करायची ते हा ित या आिण आई या ग पागो ी
चालाय या. आई ित याशी ग पा मार या या बहा यानं ित या कामावर पण नजर
ठे वायची. कारण कोणतीही बाई घरकामाला ठे व यानंतर सु वातीचे काही दवस तरी
घरमाल कणी या मनात ित यािवषयी संशय असतोच. सिवता या दृ ीनं मा या ग पा
मार यामुळे ितचं काम झटपट उरकायचं. यातला कं टाळवाणेपणा िनघून जायचा.

अशा कारणानं या दोघ या ग पा सु झा या ख या; पण हळू हळू यांना ते इतकं

आवडायला लागलं, क आपण एकमेक ना कधी भेटतो, िहतगुज करतो याची नकळत या
वाट बघू लाग या. आजवर आम या घरी कामाला या कु णी बाया हो या, यां यासारखी
ही सिवता मुळीच कामचुकार नस याचं मा या आई या लगेच ल ात आलं. ती एकटी
असली, तरीही ती मन लावून सगळं नेमून दलेलं काम अगदी नीट करायची.
सिवतालासु ा एक गो कळू न चुकली होती, क माझी आई ितचं सगळं बोलणं मनापासून
ऐकायची. ितला आईपाशी िनःसंकोचपणे मन मोकळं करता यायचं. आई या मनात
ित यािवषयी सहानुभूती होती. संगी ती सिवताला चार िहता या गो ी सांगतही असे.
स ला देत असे.

सिवता कोलका या या जरा लांब या उपनगरात राहत होती. ती कमान दहा घरी
धुणंभां ाची कामं करायची. ती रोज सकाळी भ या पहाटे उठायची. ती पिह या घरी
तर सकाळी सहा वाज यापूव च कामावर हजर हायची. पैसे वाचव यासाठी ती ित या
घरापासून क येक कलोमीटर पायी चालत रे वे टेशनवर यायची आिण रे वे या
मालवाहतुक या ड यातून वास क न कामावर यायची. या घरी कामं करायची,
ितथ या माल कण नी दले या जु या सा ाच ती नेसत असे. म यरा उलटू न
गे यािशवाय ितचा दवस मावळत नसे. घरखच भागव यासाठी जेवढी काटकसर करणं
श य होतं, तेवढी ती करत असे.

काही दवसांनंतर आ हाला समजलं, क सिवताचा नवरा अपंग असून, तो घरीच

असतो. कारखा यात कामावर असताना झाले या अपघातात याला एक पाय गमवावा
लागला होता. तो जे हा कामावर जात होता, ते हा यानं िमळवलेला सगळा पैसा दा त
उडवला होता आिण रािहलेला वेळ िशवीगाळ कर यात! यामुळेच यानं काहीच बचत
के लेली न हती. अखेर तो अपंग होऊन घरी बसला होता. याला िनवृि वेतनही न हतं.
आिण आता बायको या कमाईतले बरे चसे पैसे या या औषधपा यावर खच होत होते. तो
दवसाचा सगळा वेळ गेले या दवसां या आठवणी काढू न रडत-भेकत घालवायचा.
 या इत या ितकू ल प रि थतीशी झगडा दे यासाठी सिवताकडे इतक श कु ठू न
येत होती, देव जाणे! ही श ब धा ितला ितची मुलगी शांता िह याकडू न िमळत
असावी. सिवताने शांताला थािनक खासगी इं जी मा यमा या शाळे त घातलं होतं.
सरकारी शाळांमधून जे िश ण िमळतं, याची पातळी फारशी वरची नसते, असं सिवताचं
मत होतं. यासाठीच ती काबाडक करत होती. आप या मुलीिवषयी बोलताना ित या
डो यांत चमक दसायची. ितचं दय ेमानं भ न यायचं. आजवर कोण याही परी ेत
शांतानं ६० ट यांपे ा कमी गुण कधीही िमळवले न हते, या गो ीचा ितला अिभमान
होता. शांता येक परी ेत ित या वगात पिह या दहांत असायची. िशवाय ितला
वगात या इतर िव ा या माणे खासगी िशकवणीसु ा न हती. तेवढी यांची ऐपतच
न हती.

सिवता वतः अिशि त होती. पण तरीही िश णाचं जेवढं मह व सिवताला कळलं

होतं, तेवढं फार िचतच लोकांना समजलं असेल. शांताला शाळे त व ा, पु तकं , गणवेश
इ यादीसाठी जो काही खच यायचा, तो भागव यासाठी सिवता िजवापाड मेहनत
करायची. निशबानं शांता या एका िश कांनी ित यात िवशेष रस घेतला होता. ितची
शारी यांनी जाणली होती. यां याच य ांनी शांताला शाळे या िव तिनधीतून
िश यवृ ी िमळाली होती. यातून ितचं शाळे चं शु क भागत असे. सिवताचा भार यामुळे
बराच कमी झाला होता. सिवताचा नवरा दमेकरी होती. इतरही अनेक ाध नी या या
शरीराला ासलं होतं. या या औषधपा याचा खच तर दवस दवस वाढतच चालला
होता.

एक दवस बोल या या ओघात मा या आईला असं कळलं, क सिवताची मुलगी

मा या न एक वष लहान होती. ती माग या इय ेत िशकत होती. ते हापासून वष
संप यानंतर ितनं माझी पा पु तकं सिवता या मुलीला दे यास सु वात के ली. या
गो ीचा थोडा फायदा मलाही झाला. याआधी सग या उ ू लोकां या मुलां माणे
मलाही माझी पु तकं िन काळजीपणानं वापर याची सवय होती; पण शांता माझी पु तकं
वापरणार आहे, हे समज यावर मी ती जा त काळजीपूवक वापर यास सु वात के ली. मी
गबाळी, िन काळजी, अ वि थत आहे, असं शांताचं मत झालेलं मला आवडलं नसतं.
यामुळेच आता मी व ा-पु तकं जपून वाप लागले, सुवा य अ रात नो स काढू लागले.

शांता या शाळे ला सु ी असली, क ती कधीकधी आईबरोबर आम याकडे यायची. मग

ती आईला कामात मदत करायची. िप याचं पाणी दूर या नळाव न कळशीतून भ न
आणायची. यानंतर वेळ िश लक रािहला, क ती वयंपाकघरात मांडी घालून अ यास
करत बसायची. माझी आई कधीतरी ितला अ यासात मदत करायची. अवघड िवषय
ितला समजावून सांगायची. ती शांताला फळं आिण खाऊपण ायची. सिवतासु ा आ ही
नेमून दले या कामापे ा चार कामं जा तच करायची. ती ते ित या मनानंच करायची.
आ ही ितला कधीच तसं सांिगतलं न हतं.
 अशा त हेनं मा या आईचं आिण सिवताचं नातं अिधकािधक दृढ होत गेलं. ते आता
मालक-नोकर असं नातं रािहलं न हतं.

काही वष गेली. सिवताची मुलगी शांता आता दहावीत होती. याच वष ती बोडा या
परी ेला बसणार होती. आपली मुलगी आपली मान न उं चावणार याची सिवताला
खा ीच होती. शाला तपूव परी ेत शांता ित या वगात पिहली आली होती; पण
सिवता या निशबात काही वेगळं च वाढू न ठे वलेलं होतं.

बोडा या परी ेला के वळ एक मिहना उरलेला असताना शांता आजारी पडली.

डॉ टरांनी िवषम वर असं ित या दुख याचं िनदान के लं, पण ते िनदान हो यास खूप
उशीर झाला होता. िनदान हो यापूव ित यावार जे उपचार कर यात आले, तेच ित या
कृ तीला घातक ठरले. सिवतानं आम याकडे काही दवसांची रजा मािगतली. मा या
आईनं ितला पुढ या मिह याचा पगार आिण वर काही पैसेसु ा दले.

बोडाची परी ा सु हाय या आद या दवशी सिवताची मुलगी सरकारी

णालयात मरण पावली. ितची शेजारीण आम याच भागात घरकामाची कामं करत
असे. ित याकडू न आ हाला ही बातमी कळली. सिवतावर तर आकाशच कोसळलं होतं!
ितचं अवघं जगच उ व त झालं होतं. ितचं रडणं थांबतच न हतं, असं ित या शेजारणीनं
आ हाला सांिगतलं.

यानंतर एका आठव ातच सिवता पु हा कामावर जू झाली. ित या डो यांखाली

काळी वतुळं उमटली होती. ितचे के स एका रा ीत पांढरे झा यासारखे भासत होते. ती
पूव ची सिवता उरलेलीच न हती. ती ित या वतः या सावलीसारखी उरली होती. ितनं
आमचं काम सोडलं नाही, पण इतर अनेक कामं सोडली. ‘‘आता मुली या िश णाचा
खचच नाही, तर पैसे िमळवून तरी काय करायचं?’’ असं ितचं हणणं होतं. पण पूव या
तुलनेनं आता इतकं कमी काम क नसु ा ती खूप ओढलेली, खंगलेली दसायची.

या घटनेनंतर ितचं हसणं, बोलणं बंदच होऊन गेल.ं ती पूव इतकं च ामािणकपणे
काम करायची; पण जणूकाही उरावर एक ध डा घेऊन ती काम करायची. या दुःखानं
ितचा सगळा जीवनरसच शोषून घेतला होता. भिव या या व ांची राख झाली होती.
आयु यातला आनंदच संपून गेला होता.

पुढे आ ही दुसरीकडे राहायला गेलो. आता सिवता आम याकडे कामाला येत न हती.
एक दवस माझी आई काही कामािनिम आम या जु या घरा या प रसरात गेली
असताना ितची सिवताशी गाठ पडली. या वेळी मी कॉलेज िश ण संपवून दुस या गावी
नोकरीला लागले होते. सिवताशी भेट झा याचंसु ा मा या आईनं मला फोनवरच
सांिगतलं. ती कशी झाली, तेही सांिगतलं.
 आई आम या जु या घरा या जवळू न जात असताना ितला एक सेकंडहँड पु तकांचं
दुकान दसलं. या दुकानातून सिवता काही पु तकं खरे दी करत होती. ती आता वय कर
झाली होती, पाठीत वाकली होती. सिवतानं मा या आईला लगेच ओळखलं. ती हसली.

आईनं थांबून ितला िवचारलं, ‘‘तू इथं काय करतेस?’’

‘‘मी मा या शेजारणी या मुलासाठी ही पु तकं िवकत घेतेय,’’ सिवता हणाली.

‘‘अहो, तो मुलगा खूप शार आहे. वगात नेहमी पिहला येतो. याला मोठं झा यावर
डॉ टर हायचंय. पण याचे आईवडील खूप गरीब आहेत. याचे वडील तर नेहमी दा
िपऊन पडलेले असतात. या या आईला काबाडक उपसून चार मुलांचं पोट भरावं
लागतं. मग या या िश णासाठी ते पैसे कु ठू न आणणार? यामुळे मग मी याला पु तकं
घेऊन देते. मा या परीनं जेवढं जमेल तेवढं करते. आता मी या जगात एकटीच आहे. मी
तरी जा त पैसे वतःसाठी ठे वून काय क ? मला जग यासाठी कु ठं काय येय आहे? पण
या मुलाचं िश ण जर नीट पार पडलं, तर पुढे याचं आयु य माग लागेल.’’

माझी आई फोनव न मला हे सगळं सांगत असताना ितला द ं का फु टला. जणू काही
शांता व न, वगातून खाली बघते आहे, असा मला भास झाला.

– सु ो त
 अॅिसड

मला पिह यापासूनच सोशल नेटव कग हा कार काही फारसा चत नाही. मै ी

करायची हणजे आप या आवड या माणसांना थेट जाऊन भेटायचं, असं माझं मत आहे.
िशवाय या सोशल नेटव कग या मा यमातून मुलानं मुलीला फशी पाड या या इत या
बात या वतमानप ातून वाचायला िमळतात, क अशा एखा ा नेटवक या मा यमातून
पर या लोकांशी संबंध थािपत कर याची मी मनातून भीतीच घेतली होती. पण माझं
आिण मा या बॉय डचं नुकतंच ‘ ेकअप’ झालं होतं. अशी एखा ा म ये आपली
भाविनक गुंतवणूक झा यानंतर जर या बरोबर ‘ ेकअप’ झालं, तर कती
एकाक पणा येतो, हे जो या अनुभवातून गेला असेल यालाच फ कळू शके ल. माझं आिण
महेशचं ‘डे टंग’ सु झा यानंतर मी मा या वगात या इतर अनेक मंडळ शी मै ी तोडली
होती. यामुळेच आमचं ेकअप झा यावर मी फारच एकटी पडले. पण महेश या बाबतीत
मा असं काही झालं नाही. मा या असं कानावर आलं क , आम या ेकअपनंतर सुमारे
मिहनाभर तो दा िपऊन सैरभैर झा यासारखा वागत होता, कॉ यूटरवर दवसचे दवस
नुसता गे स खेळत बसायचा. पण यानंतर मा तो ‘माणसांत’ आला. मी मा अजूनही
माणसांत आले न हते. यामुळेच काही दवसांनंतर मी या ‘ऑनलाइन डे टंग’चा माग
प करला.

यासाठी मी जी वेबसाइट िनवडली होती, यावर मला माझा ोफाइल बनव यास
सांग यात आला. मला माझी काही वैयि क मािहतीसु ा भ न ावी लागली. ते सव
उपचार पार पाड यानंतर मला आसपास या ठकाणांकडू न ‘ र े स’ येऊ लाग या. मी
मुंबईत राहत अस यामुळे मला मुंबईत राहणा या अनेकांकडू न र े स येऊ लाग या.
याच वेबसाइटवर आणखी थोडे पैसे भ न ऑनलाइन चॅ टंगची सुिवधासु ा उपल ध
होती. मी एकदा ते पैसे भरताच माझी इनबॉ स भरमसाट जंक ईमे सनी भ न गेली. मी
अस या ईमे सना कधीही उ र पाठवत नसे, पण रोज सं याकाळी ठरावीक वेळासाठी मी
चॅट मम ये साइनइन क न वेगवेग या लोकांशी खेळीमेळी या ग पा मारायला सु वात
के ली. एक दवस असंच मी चॅट मम ये साइनइन के यावर मला िहमांशू भेटला.

‘‘हे, वॉना चॅट?’’

‘‘येस,’’ मी उ र टाइप के लं. यानंतर आम यात मेसेजेसची भलीमोठी शृंखला सु

झाली.

‘‘मग, तू काय करतेस?’’

‘‘िशकतेय, बी.टेक.’’
 ‘‘मी पण –’’ यानं टाइप के लं.

‘‘ओह आय सी! तू कु ठला?’’ मी िवचारलं.

‘‘मुंबईचा.’’

‘‘मी मूळची चे ईची, पण आता िशक यासाठी इथे मुंबईत येऊन रािहलेय.’’

‘‘कू ल... हे बघ, माझी आई आहे इकडे. बाय.’’

‘‘बाय –’’ मी टाइप के लं. या आम या चॅ टंगमधून न काय समजायचं, ते मला

कळे ना.

मग मी याचं ोफाइल पािहलं. यानं लावलेले फोटोसु ा पािहले. तो मला चांगला

वाटला, स न वाटला.

काही दवसांतच िहमांशूचा मला मेसेज आला. यानं माझा ईमेल आयडी मािगतला
होता. हणजे आ हाला चॅट करता आलं असतं. आधी तर मी याला नकारच देणार होते;
पण मला याचा ोफाइल फोटो आवडला होता. तो खूपच गोड होता आिण महेशपे ा
दसायला कतीतरी चांगला होता.

या दवशी रा ी, जरा उिशरा मी मा या मोबाइलव न मा या ईमेलला लॉगइन के लं.

िहमांशू लॉगइन क न कधी ऑनलाइन येतो, याची वाट पा लागले.

माझी म पाटनर मनाली फारच चौकस होती. यामुळे मी पांघ णात दडू न मोबाइल
बघत होते. काही णानंतर मला ितचा आवाज आला, ‘‘काय गं, अशी पांघ णात लपवून
का मोबाइल बघते आहेस? कु णी नवीन बॉय ड िमळाला क काय?’’

मग मी पांघ णातून हळू च चेहरा बाहेर काढला, तर मनाली झोपाळले या डो यांनी

मा याकडे बघत होती. ‘ही मुलगी कधी सुधारणार?’ मी मनात हटलं. मग ितला
हणाले, ‘‘नाही गं. तू झोपली होतीस ना? तुला ास होऊ नये हणून, बाक काही नाही,’’
असं घाईघाईनं हणून मी ित याकडे पाठ क न झोपले.

ती जरा वेळात गाढ झोपून गे यावर मी परत मा या मोबाइल फोनकडे वळले.

िहमांशूकडू न तीन मेसेजेस येऊन पडले होते.

‘‘हे, कु ठे आहेस तू? असलीस तर उ र पाठव.’’

‘‘हाय,’’ मी लगेच टाइप के लं.

 ‘‘हॅलो, कशी आहेस?’’

‘‘छान. आिण तू?’’

‘‘मी पण छान.’’

‘‘मग मला तु यािवषयी काहीतरी सांग ना.’’

‘‘मी िहमांशू. मी मूळचा मदुराईचा आहे; पण िश णासाठी इथं राहतोय. मी

िम ांबरोबर राहतो. मला वासाची आवड आहे आिण मी इं िजिनअ रं गला आहे.’’

‘‘तु या आई-विडलांब ल पण थोडंफार सांग ना.’’

‘‘माझे डॅडी इं िजिनअर आहेत, नोकरी करतात आिण मॉम गृिहणी आहे. मला एक
बहीण आहे. ितचं ल झालंय. ती िशकागोला असते.’’

‘‘कू ल,’’ मी टाइप के लं.

‘‘आता तु याब ल सांग,’’ तो हणाला.

‘‘माझं नाव ती ा. माझं बी.टेक.चं िश ण पूण झालं, क मला एम.बी.ए. करायचंय.

मला एक लहान भाऊ आहे. डॅडचा वतःचा वसाय आहे.’’

‘‘पण तु या ऑनलाइन ोफाइलम ये तर तुझं नाव ‘सुमेधा’ अस याचं मी वाचलं. हे

कसं काय?’’

‘‘अरे , अशा वेबसाइ स फारशा सुरि त नसतात. कसले कसले लोक असतात
आजूबाजूला, यामुळे कु णीच आपलं खरं नाव वापरत नाही.’’

‘‘अरे , पण मी तर माझा फोटोसु ा लावलाय ना या वेबसाइटवर.’’

‘‘ते ठीक आहे रे . तू मुलगा आहेस.’’

‘‘ हणजे, मुलांचं काही झालं तर हरकत नाही? यांचं काहीच िबघडत नाही असंच
तुला सुचवायचंय ना?’’

‘‘नाही, नाही. पण मुली या बाबतीत बरे च गैर कार होऊ शकतात.’’

‘‘हं,’’ याची ित या.

 यानंतर यानं टाइप के लं, ‘‘मला तुझे फोटो बघायला िमळतील?’’

‘आता गाडी कशी बरोबर ळावर आली,’ मा या मनात आलं. हे तर नेहमीचंच होतं.
मी आजपयत इं टरनेट या मा यमातून जेव ा मुलांना भेटले, या सवानाच पु कळ फोटो
बघायची इ छा असे. ते पुढचे काही मिहने चॅटही करत, आिण मग अचानक गायब होत.
या मुलांना काही दवस टाइमपास हणून असं चॅ टंग वगैरे क न शेवटी आप या म मी
आिण प पां या पसंती या मुलीशी ल करायचं असे.

‘‘फोटो पाठव याइतक अजून आपली नीट ओळख पण झालेली नाहीये, नाही का?’’
मी टाइप के लं. मी जरा सावध होते. माझी िहमांशूची चॅट कर याची इ छा होती, पण
इत यात याला माझे फोटो पाठवावेत क नाही, यािवषयी मनात थोडा संदह े होता.
अनेक वेळा मुल चे फोटो व पात इं टरनेटवर गेलेले मी पािहलं होतं.

‘‘हे बघ, समजा मी तुला माझे फोटो ईमेलवर पाठवले, तर तु या मनातली भीती जरा
कमी होईल का?’’ यानं िवचारलं.

‘‘हो.’’

यानंतर पाच िमिनटांनी याचा फोटो मा या इनबॉ सम ये येऊन दाखल झाला.

‘‘हा फोटो कु ठं काढलाय?’’ मी िवचारलं.

‘‘ऑ ेिलया.’’

‘‘तू ऑ ेिलयाला गेला होतास?’’

‘‘हो. तुला मी सांिगतलं ना, मला वासाची आवड आहे.’’ वासाची आवड
हट यावर परदेश वासाची आवड असेल, हे मा या मनातच आलं न हतं. हणजे हा
मुलगा चांगला ीमंत असणार. िशवाय वभावानंही चांगला वाटत होता. पण अथात
दस यावा न अंदाज बांधणं कठीण असतं. फसगत हो याची श यता असते. पण यानं
याचा श द पाळ यामुळे मीसु ा याला माझा फोटो पाठवला.

‘‘तू छान दसते आहेस.’’

‘‘थँ स.’’

‘‘काही बॉय स वगैरे?’’

‘‘हं.’’
 ‘‘सांग ना.’’

‘‘एक होता. पण नुकतंच आमचं ेकअप झालं.’’

‘‘काय?’’

‘‘वेल, कारण या या आई-विडलांना आमचं ल मा य होणं श य न हतं आिण तो

खोटारडा िनघाला...’’

यानंतर जरावेळ नवर अवघड यासारखी शांतता पसरली आिण काही णात
िहमांशू ऑफलाइन झाला. तो साइनइन क न परत कधी येतो, याची मी वाट बघत बसले.
कदािचत हे आधी या बॉय डिवषयी ऐकू न तो वैतागला असावा...

जरा वेळात तो परत आला.

‘‘हे बघ, मला आता जायला हवं, पण मी तुला माझा मोबाइल नंबर देतो. आपण
कधीतरी भेटू.’’

‘‘चालेल.’’

मग मी याला माझा नंबर दला. यानंही याचा नंबर पाठवला. पण अगदी खरं
सांगायचं, तर मी मनातून चंड घाबरले होते. ‘मी माझा मोबाइल नंबर या मुलाला
इत या लवकर देऊन काही चूक तर नाही ना के ली? मला तर या मुलािवषयी फारसं
काहीच माहीत नाहीये,’ मा या मनात आलं.

दोन दवसांनंतर आ ही भेटलो. याआधी मी आव यक ती सगळी काळजी घेतली. मी

कु ठे जाणार आहे ते मनाली या कानावर घातलं आिण िहमांशूला ‘ब र ता’म ये भेटायचं
ठरवलं.

तो खूप छान होता. आ हाला भेटून पाच िमिनटंही झाली नसतील आिण आ ही खूप
जुने दो त अस यासार या ग पा मा लागलो. आ ही तीन तास बोलत होतो, ‘‘तू माझी
गल ड होशील?’’ तो हणाला. ‘अरे ! असं पिह या भेटीत कधी कु णी िवचारतं का?’
मा या मनात आलं; पण मीही आनंदानं होकार दला.

मी मा या न ा बॉय डिवषयी मनालीला ताबडतोब सांिगतलं. ित याकडू न लगेच

ही बातमी महेशपयत पोहोचेल, याची मला खा ीच होती. ‘एकदा याला कळू च दे, मला
या यापे ा कतीतरी देखणा, उमदा बॉय ड िमळाला आहे ते!’ मी वतःशी हसत
हणाले.
 ‘‘हो टेलवर पोहोचलीस का?’’ िहमांशूचा मेसेज आला. याला आता मला मेसेज
के यावाचून राहवेना.

‘‘हो.’’

‘‘चालत गेलीस?’’

‘‘नाही. टॅ सी के ली. माझं हो टेल ितथून दहा कलोमीटर अंतरावर आहे. यूज युवर
कॉमनसे स, बेबी.’’

‘‘ हणजे आता मी बेबी?’’

‘‘हो. मी आ ाच तुला हटलं ना?’’ असं टाइप क न मी यानंतर एक माइली टाकला.

नंतर मी याला माझे काही फोटोही पाठवले; पण याची मागणी वाढतच गेली. याला
माझे शेकडो फोटो हवे होते. येक फोटो वेग या पेहरावातला.

‘‘ए, तू मला तुझा एखादा कटमधला फोटो पाठव ना.’’

‘‘नाही हं.’’

‘‘पण का? मी तुझा बॉय ड नाहीये का?’’

‘‘आहेस रे ... पण...’’

‘‘आता पण काय?’’

‘‘ठीक आहे. रा ी पाठवीन. आ ा माझी ममेट इथं आहे.’’

मग या रा ी मी याला हवा तसा फोटो पाठवला आिण यानंतर तो बदलूनच गेला.

अगदी लगेच बॉय डसारखा वागू लागला.

‘‘मी तुला कस के लं तर चालेल?’’

‘‘हो, चालेल.’’

‘‘कधी?’’

‘‘आता पुढ या वेळी आपण भेटू ना, ते हा. पण आणखी काही चालणार नाही हं. ल
होईपयत बाक चं काही नाही,’’ मी अगदी ठाम
 श दांत टाइप के लं.

‘‘हे मा बोअ रं ग आहे हं,’’ याचं उ र आलं.

पुढ या खेपेला आ ही भेट यावर यानं मला कस के लं. मी खूप खूप खूश होते.
यानंतर आ ही एकमेकांना िबलगून बसू लागलो. यानं आणखी बरं च काही कर याचा
य के ला, पण मी याला ते क दलं नाही. मी वतःवर जी बंधनं घालून घेतली होती,
ती मी कधीच पार के ली नाहीत. आमचं रा रा चॅ टंग सु च होतं. बघता बघता मी
या या ेमात पडले.

‘‘ ती ा, तू अजून ह जन आहेस का गं?’’ यानं एका रा ी चॅटवर अचानक के ला.

मी यावर उ र दलं नाही. आजकाल या या सग या मेसेजेसमधून से सिवषयी

आडू न आडू न खूप बोलणं असे. यामुळे मी जरा वैतागलेली होते. अचानक मा या एक गो
ल ात आली. याला के वळ से सम येच रस होता. मग मा मी या याशी ेकअप
कर याचा िनणय घेतला.

‘‘पण तुला तर याआधी बॉय ड होता ना? मग तु ही ‘बरं च काही’ के लं असेलच ना?’’
तो आपला मु ा सोडायला तयार न हता.

‘‘हे जरा अित होतंय. मला पु हा मेसेज क नको. इ स ओ हर,’’ मी टाइप के लं. मी
खरं च खूप िचडले होते. आता मला या मुलाशी काहीच संबंध ठे व याची इ छा न हती.

‘‘हा काय मूखपणा आहे? हे असं ेकअप वगैरे तू क शकत नाहीस, बेबी,’’ याचं उ र
आलं.

‘‘मी के लंय ेकअप!’’

यानंतर िहमांशूनं माझा िप छा पुरवायला सु वात के ली. याने फोनवर फोन के ले.
सतत मेसेजेस पाठवू लागला. मी िनदान एकदातरी याला भेटावं यासाठी तो गयावया
क लागला, पण मी मा या िनणयावर ठाम होते.

‘‘या अॅम सॉरी... सॉरी... सॉरी...’’ असं हजारा वेळा िल न यानं मेसेज पाठवला.
अखेर मी याला भेट याचं मा य के लं. आ ही भेटलो.

‘‘हे बघ, मला आता तु यात काही रस नाही. इथून पुढे सारखा मा या मागे लागू नको,
लीज,’’ मी हणाले.

‘‘ओके . बाय बाय, पण फ अजून एकच गो .’’

 ‘‘काय?’’ मी हणाले.

यानंतर यानं जे काही के लं, ते मा या क पने या पलीकडचं होतं.

‘‘टेक िधस यू िबच,’’ असं हणून यानं हातातली अॅिसडची बाटली उघडू न मा या
चेह यावर अॅिसड फे कलं....

मी ओरडत होते, कं चाळत होते. माझी वचा जळत होती. मला काहीच दसत न हतं.
हे असं मा या बाबतीत कसं काय घडू शकतं? माझा िव ासच बसत न हता. माझी शु
हरपली. यानंतर मला जाग आली ती हॉि पटल या खाटेवर.

‘मला काहीच का दसत नाहीये?’ हा िवचार जागं झा या णी मा या मनात आला.

मग मा या डो यात काश पडला या अॅिसडमुळे माझी दृ ी गेली होती. ‘अरे देवा!’

‘‘मॉम मी आंधळी झाले आहे का?’’ मी हणाले.

‘‘फ एकाच डो यानं बाळा... डॉ टर तरी असंच हणत आहेत. तु या दुस या

डो याला डॉ टरांनी प ी लावली आहे.’’

‘‘कोणी हलकट हरामखोरानं हे के लंय? सोडणार नाही याला. तू मला फ याचं नाव
सांग,’’ माझे पपा जोरात ओरडू न हणाले.

पोिलसांनी मा यावर ांचा भिडमार के ला. याबरोबर यांची म लीनाथी पण सु

झाली – ‘‘आ ही या अशा के सेस खूप पािह या आहेत. पोरगी पोराबरोबर हंडते, फरते.
पण याला जर चांगली भ म पगाराची नोकरी िमळाली नाही ना, तर लगेच याला
सोडू न ायची भाषा करते. पण पोरगा सोडायला तयार नसतो. मग हे असं काहीबाही
घडतं,’’ असं ते आपापसात कु जबुजत होते.

‘‘ही जबानी ायला तयार आहे का?’’ ी-पोलीस हणाली. मला चंड वेदना होत
हो या, आग होत होती. नीट बोलतासु ा येत न हतं, पण या हलकटाला असं
सहजासहजी सोड याची माझी तयारी न हती.

‘‘हो, पण जरा गोडीगुलाबीनं ित याशी बोला,’’ माझी आई हणाली.

‘‘बघा! यां या पोरीनं कु ठ यातरी ऑनलाइन भेटले या पोराबरोबर लफडं के लं बरं

का. आिण या हणतायत, ित याशी गोडीगुलाबीनं वागा,’’ ती ी-पोलीस दात िवचकू न
हसत हणाली.

मला समोरचं कु णीच दसत नसलं, तरी मला सगळं काही नीट ऐकू येत होतं. या
बाईचं ते बोलणं ऐक यावर तर मला जबानी दे याची इ छाच होईना. ‘तु ही सगळे इथून
िनघून जा. मला एकटीला रा ा’ असा मी मनोमन आ ोश करत होते. पण पपांनी मला
जबानी दे याचं खूप ठामपणे सांिगत यामुळे मी पोिलसांना सवकाही सांिगतलं.

लवकरच िहमांशूला अटक झाली.

त बल दोन मिह यांनी िजवाचा धडा क न मी आरशात वतःचा चेहरा पािहला. मी

इतक घृणा पद दसत होते. माझे जळलेले के स परत उगवू शकणार नाहीत, असं
डॉ टरांनी मला सांिगतलं. आता मी कधीही घराबाहेर पडले, क मला ओढणीनं चेहरा
झाकू न यावा लागे. मी खूप भयानक दसत होते. के वढा अ याय होता हा!

आणखी एक मिहना गेला. आ ही यायालयात गेलो. सुनावणी या वेळी िहमांशूनं

माझे मेसेजेस दाखवले. यानं असं सांिगतलं, क मी या याशी ल ाला नकार द यामुळे
िचडू न यानं मा यावर अॅिसड फे कलं. खरं तर ही प गु ाची कबुलीच होती. या या
त डचे श द ऐकू न मा या व कलानं खरं तर या यावर तुटून पडायला हवं होतं. पण
आ याची गो अशी, क यानं तसं काहीच के लं नाही. ो राचं स अनंतकाळपयत
चालू होतं, एकमेकांवर आरोप- यारोप चालू होते.

‘‘जामीन, युवर ऑनर?’’ अखेर याचा वक ल हणाला.

‘‘मंजूर.’’

मला ते ऐकू न ध ा बसला. के वळ तीनच मिह यांत िहमांशू जािमनावर सुटला होता.

या घटनेनंतर तीन वेळा मी आ मह येचा िवचार के ला; पण येक खेपेस मा या आईनं

वेळेत डॉ टरांना बोलावून घेतलं आिण मी वाचले.

‘मा याच बाबतीत असं का?’ मी रोज रा ी वतःलाच हा िवचारत असे. मला
माझा चेहरा, माझी िनतळ वचा खूप आवडायची. मी पूव सुंदर होते. लोक मा याकडे
वळू न बघत. आता मा ते मा या चेह याकडे भयकं िपत होऊन बघत. मला घरातून
पाऊलसु ा बाहेर टाक याची भीती वाटत असे.

आम या जवळपास राहणा या काही चौकस बायका घडले या घटनेची मु ामच पु हा

पु हा मा याकडे चौकशी कराय या. वृ प ांनी मा यािवषयी भलतंसलतं छापलं. मी
िहमांशूला पाठवलेले मेसेजेससु ा यांनी िस के ले.

‘मी एखा ा मुलाशी बोलले, याचा अथ याला मा या चेह यावर अॅिसड फे क याचा
ह कु णी दला?’ मी पु हा पु हा वत:लाच हा िवचा न रडत असे.
 िहमांशू या विडलांनी तर या सवावर कडीच के ली. यांनी सा ीत असं सांिगतलं, क
मला याआधी एक बॉय ड होता, यामुळे मी िव ास ठे व या या यो यतेचीच नाही. ते
वतः एक माणूसच होते ना? मग आप या मुलाचं हे इतकं भयंकर कृ य यांनी कसं काय
पोटात घातलं?

पुढचे येक दवस आ हाला वारं वार यायालयात जावं लागत होतं. तेच तेच
पु हा पु हा िवचारले जात होते. सा ी, पुरावे, उलटतपास या या सवाला सामोरं जावं
लागत होतं.

पाच वषानंतर या खट याचा िनकाल लागला, ‘‘मुलाने काही िविश काळ स ची

समाजसेवा करावी, तसंच या मुलीशी ल करावं. या मुलाला आता पु हा तु ं गात टाकू न
काहीच सा य होणार नाही. याने पुरेशी िश ा भोगली आहे.’’

हा यायालयाचा िनणय ऐकू न माझी मावशी मला हणाली, ‘‘तू या याशी ल

कर याचा िवचार का नाही करत?’’

मी ठाम नकार दला.

आज काहीही घडलेलं असलं, तरी अजून उ ा उजाडणारच आहे. मी नोकरी िमळवीन

आिण माझं आयु य न ानं सु करीन.

एक अॅिसड अॅटॅक हीच माझी नवीन ओळख असेल.

– पु कर पांडे
 आजी-आजोबांचा दवस

शाळे त ‘आजी-आजोबांचा दवस’ ( ँड पेरे टस डे) कधी येतो याची सव जण खूप

उ सुकतेनं वाट बघायचे. मी शाळे त मु या यािपके या खुच त बसून या दवसाचा खूप
आनंद लुटला आहे. या वेळी मला खूप भरभ न समाधान िमळालं आहे.

अशीच मी भूतकाळाचा िवचार करत मा या ऑ फसात एकटी बसलेली असताना

अचानक दरवाजावर थाप पडली. यामुळे मी मा या दवा व ातून जागी झाले. शाळे चा
िशपाई दार कं िचत उघडू न डोकं आत घालून हणाला, ‘‘मॅडम, तु हाला काही लोक
भेटायला आले आहेत.’’

‘‘ यांना आत यायला सांगा,’’ असं हणत मी मा या टेबलावर या फायल चा पसारा

आवरायला सु वात के ली. या फायली मा याकडे सहीसाठी आ या हो या.

एक उं च, जरासा वाकलेला, सरळ-साधा दसणारा माणूस आत आला. या या

चेह यावर ािसक भाव होते. यानं आयु यात ब याच ख ता खा या असा ात. तो
मा यासमोर उभा रा न हणाला, ‘‘गुड मॉ नग मॅडम. मी रमेशचा आजोबा आिण ही
माझी मुलगी.’’

मी जे हा या या डो यांकडे नीट रोखून पािहलं, ते हा मा एकदम मा या अंगावर

काटा आला. माझं मन भूतकाळात खूप वष मागे गेलं... ती एक दुदवी, दु सं याकाळ...
मा या मनावर जखमा क न गेली. ते ण अजूनही बुजलेले नाहीत.

वया या एकोणचािळसा ा वष मला वैध आलं. मा या पदरात तीन मुली हो या.

वय वष अनु मे सात, दहा आिण अठरा. यांचा सांभाळ क न यांना लहानाचं मोठं
करायचं होतं. मा या आयु यात आजवर माझे पती सतत खंबीरपणे मा या पाठीशी उभे
होते. यां यािशवाय रािहलेलं आयु य काढ याची तर मला क पनाही करवत न हती.
सु वातीचे काही दवस मी के वळ हताश, िनराश मनःि थतीत घालवले. मग मा एक
गो मा या ल ात आली- आता मा या मुल कडे बघून मला माझं दु:ख आवरायलाच हवं
होतं, वतःला सावरायला हवं होतं.

मला िशकवायला खूप आवडायचं, यामुळे मी शाळा चालू करायचं ठरवलं. माझे पती
आम त होते या वेळी मी िशि का हणून काम के लं होतं. मी ‘ पोकन इं ि लश’चा वग
सु के ला. अ पावधीतच तो लोकि य झाला. मी सु वाती या काळात या काही किवता
या वगात िशकव या, याम ये आ े ड टेिनसन या कवीची किवता होती.

‘होम दे ॉट हर वॉ रअर डेड’ ही किवता मा या अंतःकरणाला हेलावून सोडणारी

होती. माझे पती आम त कनल होते. यांचा मृ यू झा यानंतर यांचं पा थवही
स मानपूवक मुंबई न यां या के रळमधील ज मगावी आण यात आलं होतं.

मला त ण वयातच वैध आलं. पण मी माट, शार होते. यामुळेच मला अनेक
कठीण संगांना सामोरं जावं लागलं. लोक दहा त डांनी बोलत, लाळघोटेपणा करत,
घाणेर ा िश ा देत, अनोळखी चे फोन येत – हे सगळं िन याचंच झालं होतं. मी
या सग याचा मो ा धीरानं सामना करत होते; पण हळू हळू याचा मा या मनावर ताण
येऊ लागला. मी सं याकाळी क येकदा बाथ मम ये दार बंद क न एकटीच रडत
बसायचे. मा या आयु यात जे काही घडत होतं, याची चा ल मी मा या लहान यांना
लागू दली नाही.

एक दवस असाच एका अनोळखी पु षाचा फोन आला. अंगावर शहारे आणणा या
चरचरीत आवाजात तो पलीकडू न बोलत होता. मी वाईट चालीची बाई अस याचा
आरोप क न तो हणाला, ‘‘तु ही ते युवाक चालवता ना? या नावाखाली ितथे
भलतेसलते धंदे चालतात, असं मा या कानावर आलंय. खरं य ना?’’

‘‘काय हणालात? पु हा बोला,’’ मी हणाले.

‘‘हं... हणजे तेच ते... वे या वसाय. मादक ांचं सेवन आिण त णांना भुरळ
घालणा या गो ी,’’ या अनोळखी माणसाचं मु ाफळं उधळणं चालूच होतं.

याच माणसाचे नंतरही अनेकदा फोन आले. येक वेळेस हे असलंच काहीतरी बरळत
सुटायचा. पुढेपुढे तर फोन उचल यावर पलीकडू न या माणसाचा आवाज आला, क मी
फोन धाडकन आदळू न खाली ठे वू लागले; पण तरीही याचे ते जहरी फोन कॉ स येतच
रािहले. अखेर मा या संयमाची ह झाली.

अखेर या माणसाला धडा िशकवायचाच, असा मी िनणय घेतला. माझे सासू-सासरे

खंबीरपणे सतत मा या पाठीशी होतेच. आताही मी यांचीच मदत यायचं ठरवलं. या
माणसा या फोनव न वा ातपणे बडबड याची सगळी ह ककत मी मा या सास यांना
सिव तर सांिगतली. यावर यांनी एक अ यंत चतुर योजना बनवली.

हात धुऊन मा या मागे लागणा या या माणसाचा पु हा फोन येताच मी वेगळा

पिव ा धारण के ला. मु ाम लािडक आवाज काढू न याला हणाले, ‘‘िम टर, तु ही तर
माझा िप छा सोडायलाच तयार नाही. अरे वा! यापे ा आपण भेटूच आता. नाही का?’’

‘‘खूपच छान क पना आहे. मलाही तु हाला भेटायला आवडेल,’’ तो हणाला. तो मला
भेट यासाठी कती अधीर झाला होता, हे याला लपवता आलं नाही.
 ‘‘पण आपण एकमेकांना भेट याआधी तु ही मला हे तर सांगा, क तु ही करता काय?’’
मी हणाले.

यावर वतःचं नाव सांगून तो हणाला, ‘‘मी -ला स काम करतो. मी प कार आहे.
मी तुम याब ल आिण तुम या कामाब ल वृ प ात िलिह याचा िवचार करत होतो.’’

‘‘ओह! लीज, तु ही असं काही क नका ना! मी एक गरीब िवधवा आहे. मा या

पदरात तीन मुली आहेत,’’ मी अगदी आवाजात का य आणून हणाले.

‘‘हे बघ, अगं काळजी क नकोस,’’ महाशय आता एके रीवर आले होते! ‘‘आता तू मला
भेटायला तयार झाली आहेस ना? आता सगळं काही ठीक होईल. फ एक सांग, आपण
कधी आिण कु ठे भेटायचं?’’

‘‘उ ा भेटू या? उ ा शिनवार आहे. चालेल ना तु हाला? तु ही असं करा, सं याकाळी
सात वाजता मा या घरीच या.’’

‘‘ यापे ा आपण हॉटेलम येच भेटलो, तर? ितथं जा त एकांत िमळे ल!’’ यानं
सुचवलं. तो या त हेनं ते वा य हणाला, ते एकू न मा या अंगावर काटा आला.

‘‘अहो, याची काही गरच नाही. माझं घर चांगलं आहे. इथं सवकाही सोयी आहेत,’’
मी याला गाजर दाखवलं.

दुस याच दवशी सायंकाळी सात वाजता मला आम या अंगणाचं मु य फाटक करकर
वाज याचा आवाज ऐकू आला. एक गबाळा दसणारा म यमवयीन माणूस फाटक उघडू न
आत िशरत होता. याचे के स िवरळ होत चालले होते. त ड पानानं रं गलं होतं. दात िपवळे
पडले होते. उज ा खां ावर एक झोळीवजा िपशवी लटकत होती. यानं आत येऊन
घरा या दरवाजाची घंटा वाजवली.

मी दार उघडू न याला हसून आत घेतलं.

मो ा ऐटीत आत िश न यानं इकडेितकडे नजर फरवली. मग कौतुकभर या वरात

हणाला, ‘‘अरे वा! घर तर मोठं छान आहे. वतः या मालक चं आहे का?’’

‘‘हो, देवा या दयेनं वतःचंच आहे,’’ मी हणाले, ‘‘आता माझा वसायच असा
हट यावर मला घर तर नीटनेटकं आिण छान ठे वायलाच हवं ना?’’

जरा वेळ आ ही हवापा या या ग पा मार या. मला जेवढं गोड आिण ेमळ बोलणं
श य होतं, तेवढं मी बोलले. तो मा मा या नाटकाला भुलला होता. अगदी शंभर ट े .
जरा वेळात माझी सवात मोठी मुलगी जे हा चहा-िबि कटं घेऊन आली ते हापयत तर तो
घरात चांगलाच ळला होता, ‘‘ही तुझी मुलगी का? फारच देखणी आहे क !’’ तो लंपट
वरात हणाला.

मी आ हाना मक हसून हणाले, ‘‘सुदव

ै ानं देवानं मला तीन मुली द या आहेत. मी जो
वसाय िनवडला आहे, यासाठी तर हे वरदानच हटलं पािहजे!’’

‘‘काही काळजी क नको. अगं, आता मी आहे ना तुझं र ण करायला. मी तर आता

िनयिमतपणे तुझा ाहक झालोच, असं समज.’’

‘‘तु ही खूप चांगले आहात.’’

‘‘या इत या त ण वयात तुला वैध यावं, ही दुदवाचीच गो आहे. तुझे यजमान

कॅ टन होते, हो ना?’’

‘‘नाही, ते कनल होते. असो. माझं नशीब. या आप या समाजात माझा कसा काय
िनभाव लागणार?’’

कदािचत मी जरा जा तच ओ हरअॅ टंग के ली असावी, कारण तो एकदम खेकसून

हणाला, ‘‘तुझं हे रडगाणं बस झालं हं आता. तू इतक सुंदर आहेस. तुला काय अडचण
येणार? मी तुला सांिगतलं ना, मी तुझी काळजी घेईन!’’

‘‘थँक यू सो मच.’’

यानंतर मा तो अ व थ होऊन चुळबुळ क लागला, ‘‘चला, आपण तु या खोलीत

जाऊ या का?’’

‘‘हो जाऊ या ना; पण थो ा वेळानं जाऊ या, चालेल ना?’’ मी हणाले.

यावर तो ताडकन उठू न उभा रािहला. या या चेह यावर िचडका भाव उमटला
होता. ‘तुझी ही चालढकल आता पुरे झाली’ असंच याला जणू सुचवायचं होतं.

आता आपली वेळ भरली (खरं तर याची वेळ भरली) हे मला कळू न चुकलं.

‘‘ऑल राइट, सर!’’ मी हणाले, ‘‘पण याआधी एक छोटीशी औपचा रकता बाक
आहे. मी इथं िनयिमतपणे येणा या काही ाहकांशी तुमची आता ओळख क न देते.
तु हाला यात या काही खास लोकांशी ओळख क न घे यात न च रस वाटेल अशी
माझी खा ी आहे, कारण तु ही प कार आहात ना?’’

‘‘तू... तू हे काय बडबडते आहेस?’’ तो गडबडू न हणाला.

 मी पलीकड या खोली या दाराशी जाऊन हाक मारली ‘‘िम टर बी, बाहेर येता का?’’

याबरोबर एक शांत स चेह याचे पांढ या के सांचे वय कर गृह थ बाहेर आले.

सोबत यांची पास वषाची प ीसु ा होती.

‘‘िम टर ए स.वाय.झेड. या ना इकडे. तुमची यां याशी ओळख क न देते. हे िम टर

बी हे सव यायालयाचे यायाधीश होते बरं का. आता िनवृ झाले आहेत. आिण या
यां या प ी आिण िम टर बी, तु हाला यांची ओळख क न देते. िम टर ए स.वाय.झेड. हे
ला स लेखक आहेत.’’

यानंतर मी परत एकदा खोली या दारापाशी जाऊन आणखी लोकांना बाहेर

बोलावून आणलं आिण या सवाची या माणसाशी ओळख क न दली. डो यां या आठ
जो ा याला िनरखून बघत या यासमोर उ या रािह या. काही णांत या सूडक याला
दरद न घाम सुटला. जमलेले सव जण माझे ेही होते. समाजा या िविवध े ांत
कायरत असणारी िति त माणसं होती ती. यात एक यायाधीश, एक डॉ टर, एक
ा यापक, एक फामिस ट आिण यां या प ी हो या. यानंतर माझे सासरे आिण
सासूबाई आत िशरले. ते दोघं कमरे वर हात ठे वून जरा झुकून या यासमोर उभे रािहले.
यां याकडे गु कॅ मेरा होता. सव संगाचं तो िच ीकरण करत होता. या गु हेगाराला
आता अ ल घडवायचीच, असा ठाम िनधार यां या चेह यावर दसत होता.

आता आमचा खलनायक चांगलाच रडकुं डीला आला होता, पण तरीही मी माझा
उं दीर-मांजराचा खेळ चालूच ठे वला. मी नाटक लािडक आवाज काढू न हणाले,
‘‘तु हाला मा या घरी जे काही धंदे चालतात, यािवषयी िलहायचंय ना? मग आता
आपण मुलाखतीला सु वात क या का?’’ तो अ व थपणे चुळबुळ क लागला. मी
याचा अिधकच छळ सु के ला. मी हणाले, ‘‘तु हाला जे काही िलहायचं आहे, ते तु ही
खुशाल िल शकता; पण तुम या लेखामधलं एक अ रही खोटं असलं, तरी मी तुम यावर
दावा लावीन.’’

यावर यायमूत हसून हणाले, ‘‘बेटा, मी तुझी के स आनंदानं लढेन. खरं तर आपण
आ ा ताबडतोब पोिलसांनाच बोलावून घेतलेलं बरं !’’

यावर या प कारानं अ रशः मा या पायांवर लोटांगण घातलं. तो दीनवा या

वरात रडत हणाला, ‘‘तु ही मला बिहणीसार या आहात. तु ही हे करण कोटात नका
ना नेऊ. पोिलसांना नका हो बोलावू. मला तुमचा भाऊ समजा.’’

यावर माझे सासरे संतापून हणाले, ‘‘वा, वा! भाऊ काय? तू मा या मुली या
पायांवर डोकं ठे वून ितचे पाय अपिव क नकोस. घाणेर ा, लंपट माणसा! तुला आई,
बहीण, बायको... कु णी नाही का रे ? इथून पुढे कधी कु ठ याही असहाय ी या वाटेला
गेलास ना, तर याद राख. आता तुला मी इथून ध े मा न बाहेर काढाय या आत आधी
इथून चालता हो.’’

यावर तो कळसवाणा माणूस लगेच िनघून गेला.

आिण आज, इत या वषानंतर पु हा एकदा तो मा यासमोर उभा होता- आजोबा

झाला होता, नातवा या शाळे या ेहसंमेलनात सहभागी हो यासाठी आला होता. यानं
मा या नजरे ला नजर देऊन पािहलं आिण याच णी या या डो यांत भीती उमटली.
या भूतकाळातील संगा या ध ादायक, ल ा पद आठवणी या या मनातसु ा जागृत
झा या असा ात.

पण मी या याकडे न बघता या या मागोमाग आत आले या आई-मुला या जोडीकडे

पाहत ि मतहा य के लं. ‘‘अरे रमेश! तू आज तुझी शाळा दाखवायला आिण तु या
िश कांची भेट घालून ायला तु या आजोबांना इथं घेऊन आला आहेस वाटतं?’’ मी
हसून हणाले.

यावर याची त ण आई हसून हणाली, ‘‘अहो, यानं मा या विडलांकडे इतका ह

धरला... हणाला, काहीही झालं तरी तु ही आम या मु या यािपकाबाइना भेटलंच
पािहजे.’’

ते श द ऐकताच तो िचमुकला पळत मा यापाशी येऊन मला िबलगला. ‘‘हो आजोबा,

या मा या सग यात आवड या बाई आहेत. माझं ना, आम या बाइवर खूप खूप खूप ेम
आहे, एवढं... एवढं...’’ असं हणून यानं आपले इवलेसे हात पस न के वढं ेम आहे, ते
दाखवलं.

मग मी याला हटलं, ‘‘बाळा, मलासु ा तू खूप खूप आवडतोस. माझं पण तु यावर

ेम आहे. तू मला सांग बरं , तुझे हे आजोबा कसे आहेत? ते तुला गो ी सांगतात का?
कस या गो ी सांगतात? ह ी या का देवा दकां या? आिण संकटात सापडले या
बायकांना ास देणा या दु ां या गो ी सांगतात का रे ? का जादूटो या या गो ी
सांगतात?’’

यावर रमेशची आई मला म येच थांबवत हणाली, ‘‘रमेश मा या विडलांचा खूप

लाडका आहे.’’

यावर मी छो ा रमेशला उचलून मांडीवर घेत हणाले, ‘‘बाळा, तुझे आजोबा खूप
ेमळ आहेत. तू खरं च खूप भा यवान आहेस बरं . पण आता ते हातारे झाले आहेत ना?
मग यांनासु ा तु याकडू न काही गो ी िशकता येतील. मला तीन मुली आहेत. या अगदी
लहान हो या ना, ते हा यांचे वडील देवाघरी गेल.े यांना एकटीनं वाढवून लहानाचं मोठं
करताना मला खूप ास झाला; पण तु या आजोबांसारखे लोकच या वेळी मा या
मदतीला धावून आले. यामुळेच तर मा यासमोर आले या सग या संकटांना मी धीरानं
त ड देऊ शकले.’’

तो हातारा मान खाली घालून मा या समोर बसला होता. या या डो यांतून

घळाघळा अ ू वाहत होते. मी या याकडे पा न ि मतहा य करत हणाले, ‘‘काळजी क
नका. तुमचा नातू मा याकडे सुरि त आहे.’’

– निलनी चं न
 उदयन इफे ट

२००६म ये मी महािव ालयीन िश ण संपवून दुबईला गेलो. ितथे मी

उपजीिवके साठी खूप प र म करत होतो. मा या आयु यातला सवात खडतर काळ होता
तो. या काळातच एका िम ामुळे माझी आिण उदयनची भेट झाली. हा उदयन दुबईतील
एका फु लां या दुकानात पो या हणून वरकामाला होता. तो घरोघरी फु लं पोहोचव याचं
काम करायचा. याला दरमहा ९०० दरहॅम इतका तुटपुंजा पगार होता. खरं हणजे हा
उदयन मा यापे ा चांगला दहा वषानी मोठा होता. तो मला ‘अिनया’ अशी हाक
मारायचा. म याळमम ये लहान भावाला या नावाने संबोध यात येत.ं याउलट मी
याला ‘ए ान’ हणजे मोठा भाऊ हणायचो.

काही दवसांतच माझा दुबईचा ि हसा संपणार होता. मी या कं पनीत कामाला होतो,
यां याकडू न माझे काही पैसे येणं होतं. ते पदरात पाडू न घे यासाठी मला कमान आणखी
पंधरा दवस तरी ितथं राहणं भाग होतं. िशवाय माझी आ थक प रि थती इतक वाईट
होती, क मा याकडे भारताचं ितक ट काढ यापुरतेसु ा पैसे न हते. एवढंच कमी होतं
हणून क काय, पण राह या जागेचं भाडं थक यामुळे माझी कोण याही णी या घरातून
हकालप ी हो याची वेळ जवळ आली होती. मला पैशांची खूप नड होती. िनदान कु ठू न
तरी ३०० दरहॅम िमळाले असते, तर पगार हातात येईपयत मी कसाबसा तग ध शकलो
असतो. पण मी या कु णाकडे पैशांसाठी हात पसरले, या सवानीच मला पैसे ायला
नकार दला होता.

अखेर मी उदयन ए ानला फोन क न या याकडे पैसे मािगतले. याचा पगार के वळ

९०० दरहॅम होता, हे खरं तर मला माहीत होतं. िशवाय यांतले बरे चसे पैसे तो भारतात
घरी पाठवत असे. मी याला फोन क न पैसे मागताच तो हणाला, ‘‘मी िजथं काम
करतो, ितकडे ये यापुरते पैसे आहेत का तु याकडे?’’ तो ममझर भागात काम करायचा.
मी यावर ग प रािहलो. मग मा याकडे तेवढेही पैसे नस याचं या या ल ात आलं. मग
यानं मला शारजा न थेट टॅ सी क न ममझरला पोहोचावं आिण पोहोचता णीच
याला फोन करावा, असं सुचवलं.

ठर या माणे अल्-ममझर सटरपाशी तो माझी वाट पाहत उभाच होता. टॅ सीचे पैसे
यानंच चुकते के ले. यानंतर तो मला जवळ या एका कॅ फे टे रयात घेऊन गेला. मला
पोटभर जेवायला घालून नंतर यानं मला हवे असलेले ३०० दरहॅम दले. मी याचा
लहान भाऊ अस याचं या कॅ फे टे रया या मालकाला सांगून ठे वलं. तसंच मी कधीही ितथं
जेवायला आ यास याचे पैसे मा याकडू न न घेता या या खा यावर मांडून ठे व याची पण
सूचना याला के ली. मी थोडे दवस या याच खोलीवर राहायला यावं, असंही यानं
सुचवलं; पण मी मा याचा िनरोप घेऊन शारजाला परतलो.
 पंधरा दवसांनंतर मला माझा पगार िमळाला. मग मी उदयन ए ानकडू न घेतलेले पैसे
परत क न मगच पुढे िवमानतळावर गेलो. आधी तर तो ते पैसे यायला तयारच होईना.
अखेर यानं यातले २०० दरहॅम वीकारले आिण १०० मा या हातात ठे वले, ‘‘मी तुझा
मोठा भाऊ आहे ना? मग एवढं तरी माझं ऐकच,’’ असं तो हणाला.

अशी अनेक वष गेली. अचानक २०११ साली ि व मम ये असले या मा या

दुकानासमोर मी याला उभं असलेलं पािहलं. तो मलाच शोधत होता. एके काळचा हसरा,
खेळकर उदयन ए ान आज िनराळाच दसत होता. याची नोकरी गेली होती. तो प ी
आिण दोन मुलांसिहत प ी या माहेरी राहत होता. या याशी बोल यावर यानं दा
यायली अस याचं मा या ल ात आलं. मा या पोशाखाकडे बघून तो हसला आिण
गमतीनं मला िचडवून हणाला, ‘‘अिनया, तू बरे च पैसे कमावलेले दसतायत. चांगला
ीमंत झालास क रे तू!’’

मी पण यावर हसलो. मग आ ही जवळ या एका चहा या दुकानात गेलो. चहा िपता

िपता मला यानं याची कहाणी सांिगतली होती. तो बेरोजगार होता. यायालयात सतत
चालू असले या दा ांमुळे तो पुरता गांजलेला होता. सगळी िश लक संपु ात आली होती.
मी याला १५०० पये देऊ के ले. यानं मला पूव जे १०० दरहॅम दले होते, याची
आजची कं मत साधारण तेवढीच होती. यानं जराही आढेवेढे न घेता ते पैसे घेतले.

काही दवसांनंतर तो पु हा मा या दुकानात आला. पु हा एकदा मला दुकानाबाहेर

बोलावून यानं मा याकडे ५०० पयांची मागणी के ली. यानंतर काही दवसांनी तो
आणखी १००० पये घेऊन गेला. माझे चुलत भाऊ, िम , दुकानातील नोकरचाकर या
सवा याच ही गो आता ल ात आली होती. हा माणूस गोड बोलून, ‘अिनया’ अशी हाक
मा न मा याकडू न पैसे उकळत अस याचं, सव जण मला समजावू लागले.

खरं तर मा या डो यावर बसून कु णीच मा याकडू न पैसे उकळू शकत नाही. मा या जर

मनात नसेल, तर मी अगदी जवळ या िम ालासु ा पैसे ायला नकार देऊ शकतो. पण
या खेपेस का कोण जाणे, मी काही उदयन ए ानला नाही हणूच शकत न हतो. तो मा या
चांगुलपणाचा गैरफायदा घेत आहे, हे मला समजत होतं. पण माझं दय मला सांगत होतं,
‘तो जे हा के वळ ९०० दरहॅम िमळवत होता, ते हा तु या अडचणीला यातले ३००
यानं तुला काढू न दले होते. ते पैसे परत िमळतील, याचीही यानं अपे ा ठे वली न हती.
यामुळे आ ा तू याला थोडे पैसे दलेस, तरीही या वेळी यानं तु यासाठी जे काही के लं,
या या तुलनेत हे तर काहीच नाही.’

पण वतः या मनाची मी ही अशी समजूत घालूनसु ा कधीतरी तो दा िपऊन आला

आिण पैशासाठी हात पस लागला, क मला याची चीडच यायची. तो अगदी लहान
मुला माणे माझं सगळं बोलणं ऐकू न यायचा आिण काही दवसांनंतर मा यासाठी पाच
पयांचं चॉकलेट घेऊन देवळातला साद घेऊन हजर हायचा. अखेर माझे चुलत भाऊ
आिण मा या दुकानातले नोकरसु ा मला या गो ीव न िचडवू लागले होते. ते हणत,
‘‘बघ, हा माणूस पाच पयांचं चॉकलेट आिण िचमूटभर कुं कू आिण साद तु हाला हजार
पयांना िवकू न जातो!’’

अशी अनेक वष गेली. असाच एक दवस सकाळी मी दुकानात पोहोचलो, ते हा

दुकानात कामाला असणा या एका माणसानं मला सांिगतलं, ‘‘साहेब, तो नेहमी इथं येऊन
तुम याकडू न पैसे घेऊन जातो ना, तो आ ाच गेला बघा!’’ मा या चेह यावर ि मत
उमटलं. ‘चला, दुकानात आज जरा उिशरा पोहोचलो ते बरं च झालं... तेवढेच चार पैसे
वाचले!’ असं मा या मनात आलं.

मग मी नेहमीसारखा काउं टर या मागे जाऊन बसलो, इत यात दुकानात या

माणसानं मा या हातात एक पुडकं आणून दलं. ते उदयन मा यासाठी ठे वून गेला होता.
जु या र ी या कागदात गुंडाळलेलं ते पुडकं पा न मला वाटलं, आत िबि कटं कं वा खाऊ
असेल. मग मनात आलं, ‘ हणजे आता पुढ या वेळी आणखी जा त पैसे हवे असतील.’ मी
ते पुडकं उघडू न पाहताच आ यानं थ झालो. आत पाचशे पयां या नोटांचे जुडगे होते.
मी ते मोजले. एकं दर एक लाख पये भरले. यासोबत एक कळकट िच ी होती. उदयननं
म याळम भाषेत यात सगळा िहशेब वह ता रात िल न ठे वला होता. अगदी
तारीखवार. सग यांची बेरीज ७७, ३५० पये होत होती.

माझं डोकं िवचार क न गरग लागलं. मी याला फोन के ला. माझा आवाज ऐकताच
मोठमो ांदा हसत तो हणाला, ‘‘मी माझा जमीनजुमला िवकला. गावाजवळ
वाडविडलांची बरीच जमीन होती. ती िवकू न ४५ लाख िमळाले. आजच िव चा सगळा
वहार पूण होऊन पैसे हातात िमळाले. हणून तर मी तुझे आभार मानायला आलो
होतो. गेली दोन वष तू मला के वढा आधार दला आहेस, कती मदत के ली आहेस.’’

‘‘हो. पण तु ही मला जा तीचे पैसे का दलेत?’’

यानं मो ांदा हसून परत नेहमीचंच उ र दलं, ‘‘मी मोठा भाऊ आहे आिण तू माझा
अिनया आहेस ना? अिनयानं आप या मो ा भावाकडू न कधीही पैसे घेतलेले चालतात;
पण या या उलट मा नाही चालत. आता उरले या पैशांची चॉकले स घे बघू. मी एक-
दोन दवसांत तुला येऊन भेटेनच.’’

याने फोन ठे वला.

मी बँकेत पैसे भर यासाठी चालतच िनघालो. उदयन ए ान कती स ा माणूस होता,

हाच िवचार मा या मनात रा न रा न येत होता. मला वाटत होतं, मा याकडू न पैसे
उसने घेता यावे हणूनच तो मला अिनया हणतो, गोड गोड बोलतो. यानं दुबईला
मा या संकटात जर मदत के ली नसती, तर आता मी याला मदत के लीसु ा नसती.
 तो मा याकडू न इतके वेळा पैसे उसने मागून घेत होता, पण ते पैसे तो फे डणार
अस याचं यानं मला एकदाही सांिगतलं न हतं. याचं कारण इतकं च होतं, क तो मला
खरोखरच याचा लहान भाऊ मानत असे. मी आयु यात जे काही यश िमळवलं आहे,
याचा मला साथ अिभमान आहे. पण या दवशी मा मला कधी न हे तेवढा आनंद
झाला होता. या आनंदाचं कारण माझे पैसे परत िमळाले, हे न हतं. पण एके काळी
पूणपणे परका असलेला हा माणूस मला आपलं मानू लागला होता. मी याचा अिनया
होतो, या गो ीचा मला अिभमान वाटला.

तु ही कधी या अशा ‘उदयन ए ान’ला भेटला आहात का? यां या वेषभूषेवर जाऊ
नका. ते काही झकपक कप ातले, बाबदार दसणारे असतील असं नाही. यांना आपण
कधी ठरवून भेटू शकत नाही. कधीतरी अचानक, आप याला क पनाही नसताना ते
एकदम द हणून आप या पु ात येऊन उभे राहतात.

– वीण गोपीनाथ
 टाइम यू पॅक अप?

ती शु वारची लखलखीत सं याकाळ होती. मुंबईचा पाऊस नेहमीसारखा कोसळत

होता. चमकणारे र ते आिण लखलखणारे दवे मला साद घालत होते. ऑ फस या चार
भंत या बाहेर एक िनराळं जग होतं. या जगाचा िह सा हो याची मला ओढ लागून
रािहली होती. या दवशीचं काम आटपून मी एक सु कारा सोडू न वतःशीच पुटपुटले,
‘‘चला, िनघायची वेळ झाली.’’

सात वाजून वीस िमिनटां या सुमाराला मी ऑ फसमधून बाहेर पडले. पावसाची

िझमिझम अजूनही चालूच होती. मी या काळातलं माझं आवडतं ‘बहारा’ हे गाणं पु हा
पु हा ऐकत खार रोड टेशनकडे चालत िनघाले होते. वाटेत मी माझी मै ीण सा ी िहला
फोन क न मी अ या तासात घरी पोहोचणार अस याचं कळवलं. सा ी आिण मी एकाच
खोलीत राहायचो. मी टेशनवर पोहोच यावर चचगेट लो लोकल या पिह या वगा या
ि यांसाठी या राखीव ड यात चढले. मला चाल या गाडीत उभं राहायला आवडतं
हणून मी गाडी या ड या या फु टबोडवरची माझी आवडती जागा पकडू न उभी रािहले.
मा या के सांतून वारा वाहत होता, चेह याव न पावसाचे थब टपकत होते आिण
शु वारची सं याकाळ अस यानं माझं दय उ लिसत होतं.

या शिनवार-रिववारम ये काय काय कामं उरकायची, याची मी मनात या मनात

उजळणी करत होते. इत यात एक मह वाचा फोन करायचा रा न गेला अस याचं मा या
ल ात आलं. खरं तर सावजिनक ठकाणी फोनवर बोलायला मला मुळीच आवडत नाही.
मी िवचारात पडले. ‘तो फोन आ ा न करता घरी जाऊनच करावा का?’ पण मग मी तो
िवचार बदलून मा या मैि णीला लगेच फोन लावला; पण ितनं फोन उचलला नाही. मग
मी तो बंद के ला. मी फोन मा या पसम ये ठे वत असतानाच एक टे ट मेसेज आला. तो
वाच यासाठी मी फोन पु हा उघडला आिण मला काही कळाय या आतच मी ेनमधून
बाहेर िभरकावली गेले.

मृ यूसमयी माणसाला न हे असंच वाटत असावं, असा िवचार या णी मा या

मनात आला. या णी मा या नजरे समोर मा या गतायु यातील संगाची णिच ं वगैरे
काहीही झळकली नाहीत. अंधा या बोग ा या शेवटाला असलेला काश वगैरेही मला
दसला नाही आिण कु ठ या चेह यां या आठवणीही आ या नाहीत. मला फ एक चंड
मोठी पोकळी जाणवत होती. शू याचा महासागर. तो एक णही मला अनंतासारखा
भासत होता. अखेर मी रे वे ळावर कु ठे तरी म यभागी वेडीवाकडी कोसळले.

मी मेले न हते.

मी न कु ठे आहे याचं नीट भान यायला मला त बल एक िमिनट लागलं. इत यात

मला कु णीतरी रे वे ळावर या इलेि क खांबाव न ल बकळू न खाली वाकलेलं दसलं.
ती खाली उत न ळावर आली आिण नंतर हातात काहीतरी उचलून पळू न गेली.
तो ब धा माझा मोबाइल फोन होता. मी शु ीवर होते. हे एवढे तरी उपकार के याब ल
मी देवाचे आभार मानले.

जरा वेळानं मी अगदी कशीबशी सावकाश उठू न उभी रािहले. माझं संपूण अंग बिधर
झालं होतं. मी सु ही झाले होते आिण मुळापासून हादरलेसु ा होते. पण सु च जा त
झाले होते. मा या चौफे र सव दशांना लांबच लांब रे वे ळांचं जाळं पसरलं होतं. मी
मधोमध मुंडी तुटले या क बडीसारखी उभी होते. आता न काय करावं तेच मला कळत
न हतं. मग मी डो यात झालेला िवचारांचा घोळ िन तर याचा य क लागले.

मी चाल या गाडीत उभी होते. रे वे ळांवर असले या इलेि क या खांबावर चढू न

बसले या एका माणसानं मला चाल या गाडीतून ओढू न खाली पाडलं. मी पडले, पण मी
िजवंत होते. मी या खांबावर आपट यापासून के वळ काही सटीमीटसनीच वाचले होते.
गंज या लोखंडा या जाळीवर पड यापासूनही कशीबशी, अगदी काही िमिलमीटसनी
वाचले होते. माझा फोन हरवला होता आिण संपूण जगाशी असलेला माझा संपक तुटला
होता. पण माझी हातातली बॅग तर ेनम येच रािहली होती. ए हाना ती शेवट या
टेशनवर पोहोचली अस याचीही श यता होती. खरं तर मीही मा या घरी पोहोचले
असते; पण याऐवजी मी इथे रे वे ळांवर एकटी उभी होते. आद या दवशी कमला
िम स प रसरात घडले या बला कारा या घटनेची मला आठवण झाली. माझा फोन घेऊन
तो माणूस पसार झा याची जाणीव झाली आिण माझी भीतीनं गाळण उडाली. या
मुंबईला मी माझं घर मानू लागले होते, िजला एक अ यंत सुरि त शहर समजत होते, ती
मला आता तशी भासत न हती. इथ या अंधा या ग याबोळांम ये संकट दबा ध न बसलं
होतं. माझं ज मगाव असले या द लीला गु हेगारीचं क थान मान यात येत.ं यापे ा
इथली प रि थतीही काही वेगळी न हती.

मी घाबरत घाबरत ळांव न चालत िनघाले. आता मलाच काहीतरी करणं भाग होतं.
इथं नुसतं ळावर पडू न रा न, कु णीतरी आप या मदतीला धावून येईल अशी आशा करत
राहणं मला परवड यासारखं न हतं. इत यात मला दु न एक ेन मा याच दशेनं येताना
दसली. मा यासमोर दुसरा कोणताच पयाय नस यानं मी जोरजोरात हातवारे क न या
ेन या चालकाचं ल वेधून घे याची धडपड क लागले. िनदान तो तरी मला पा न
चालती ेन थांबवेल, अशी आशा मला वाटत होती. तसंच झालं. मी मोड यातोड या
वा यात जमेल, तशी घडलेली ह कगत याला सांिगतली. मग यानं मला ेनम ये
चढायला सांिगतलं. मी या वेळी ेनम ये कशी काय चढले असेन, ते आता मला आठवतही
नाही. माझं शरीर ठे चकाळलेलं, जखमी होतं आिण माझं मन संवेदनाशू य, बिधर.

मी बां ा टेशन येताच उत न रे वे पोिलसांचा शोध घेतला. ितथ या अिधका यांना

माझी लॅपटॉप बॅग हरव याचं सांिगतलं. यांनी ताबडतोब हे पलाइनला फोन के ला आिण
माझी बॅग परत िमळे ल, असं मला आ ासन दलं. मला कधी एकदा ते सगळं करण
संपतंय आिण मी घरी जाऊन गाढ झोपून जाते, असं झालं होतं. इतर कशाहीपे ा मला
लवकरात लवकर बरं वाटणं मह वाचं होतं. या णी मला माझा फोन हरव याची कं वा
फोनमधले सगळे नंबर आिण प े हरव याची काहीही पवा न हती.

दर यान मला असं समजलं, क मी चाल या गाडीतून खाली पड यानंतर ेन जे हा

बां ा टेशनवर पोहोचली, ते हा आम या ड यातील काही लोकांनी ितथ या
टेशनमा तरना या घटनेची मािहती दली होती. पोिलसांचं एक शोधपथक रे वे ळावर
माझा शोध घे यासाठी तातडीनं रवाना झालं होतं. आता िवचार के यावर असं
ामािणकपणे मी कबूलसु ा करते, क मला ते ऐकू न एक कारचा आनंद वाटला होता.
कारण या दवसापयत मा या मनात एक िवचार नेहमीच येत असे, क कधी काळी जर
मी इथं हरवले, तर कु णालाच याची पवा असणार नाही. पण इथं पूणपणे अनोळखी,
परक माणसं ड यात या एका जखमी झाले या सह वाशाची काळजी करत होती.

मी पोलीस अिधका यांशी बोलत असतानाच यांना शोधपथकाचा फोन आला. रे वे

ळावर कु णीच सापडलेलं नस याचं सांगणारा तो फोन होता. ते लोकसु ा अ यंत
काळजीत होते. ए हाना ेनमधून पडलेली ती मुलगी मीच हे पोलीस अिधका यांना कळू न
चुकलं अस यानं यांनी शोधपथकाला शोध थांबव यास सांिगतलं.

‘‘तु हाला कु णाला फोन क न कळवायचं असेल ना?’’ असा यांनी मला करताचा
मी हतबु झाले. मा या फोनबरोबरच मा या सव िम -मैि ण चे फोननंबससु ा हरवले
होते. मला फ मा या आई-विडलांचा फोन नंबर त डपाठ होता; पण यांना फोन क न
काळजीत टाक याची माझी इ छा न हती. ते ितकडे हजारो कलोमीटर लांब होते.
मा या या एका फोनमुळे यां या शांत आयु यात उगीचच खळबळ माजली असती.

अचानक लॅटफॉमवर खूप गडबड ग धळ सु झाला. मग ल ात आलं, क या

ग धळाला कारणीभूत मीच होते. पोिलसांचं एक पथक माझा शोध घेत ितथं आलं होतं.
मला यानंतर पोलीस ठा यात बोलावून घे यात आलं. मला अ यंत सुरि तपणे ितथं
ने यात आलं. गु ाची न द क न घे यात आली. माझी लॅपटॉप बॅग मागवून घे यात
आली. एक मिहला पोलीस कॉ टेबलनं माझी नीट काळजी घेतली. एक पोलीस अिधकारी
सतत मा यासोबत थांबले होते.

यानंतर मला णालयात तपासणीसाठी ने यात आलं. मला या वेळी मी वतः एक

ित हाईत असून, वतः याच आयु यात डोकावून बघत अस यासारखं वाटलं. आजूबाजूला
न काय चालू होतं, ते मला काहीही समजत न हतं. यं णेम ये काम करणारे सव घटक
आपाप या जबाबदा या वि थत पार पाडताना दसत होते.

मी णालयात डॉ टरांची वाट बघत थांबले असताना मा या वतः याच पसम ये

हात घालून आतील व तू चाचपून पािह या. कु णाचा प ा, फोन नंबर काही िमळतंय का,
ते पािहलं; पण थ. मी कु णाचाचा नंबर कु ठं ही िल न ठे वलेला न हता. अचानक मी माझं
पैशाचं पाक ट तपासून पािहलं. यात मला मा या लाएं सची काही िबझनेस का स
सापडली. यातच कराणा दुकानदाराचं काडसु ा होतं. अखेर मी माझं वतःचं िबझनेस
काड बाहेर काढलं. यावर मा या ऑ फसचा टेिलफोन नंबर छाप यात आला होता. मी
हॉि पटलमधून ऑ फसला फोन लावला. फोन िशपाईच उचलेल अशी माझी अपे ा होती;
पण आ याची गो हणजे ऑ फसमधील एका सहका यानंच तो फोन उचलला. तो
उिशरापयत थांबून काम करत होता. मी रडत रडतच याला फोनवर सव काही सांिगतलं
आिण १५ िमिनटां या आत आणखी दोन सहका यांना घेऊन याला हॉि पटलम ये
ये याची िवनंती के ली. यानंतर अनेक तपास या, - करण चाच या, सोनो ाफ ,
जखमांवर मलमप ी वगैरे सोप कार आटोप यावर मला परत पोलीस ठा यात ने यात
आलं. ितथं जाऊन आणखी काही कागदप ांची पूतता के यावर अखेर मला घरी जा याची
परवानगी दे यात आली.

मी कशीबशी घरी पोहोचले आिण त काळ अंथ णावर कोसळले.

या दवशी जेवढं हणून वाईट घडणं श य होतं, तेवढं घडलं होतं आिण नंतर सगळं
काही वि थतही झालं होतं. मा या शरीरावर झाले या जखमा कतीही तापदायक
अस या तरीसु ा आपण िजवािनशी वाचलो आहोत, ही जाणीव फार सुखद होती. या
वेळी काय काय घडू शकलं असतं याचा नुसता िवचारसु ा भयावह वाटत होता; पण
यातलं काहीही झालं नाही याब ल मनात जी कृ त ता भ न आली होती, ती कतीतरी
मोठी होती. या जगतानं मा यावर जी काही कृ पादृ ी ठे वली होती, ितचं प ीकरण
सारासार िवचारां या पलीकडचं होतं.

या रा ी माझा पुनज मच झाला होता. अखेर ‘पॅक अप्’ची वेळ जवळ आली न हती
तर!

– नेहा गग
 जबाबदार ‘गुंड’!

मी गजबजले या पुणे टेशन या लॅटफॉमवर मा या वीस वषा या मुलीची, रजूची

वाट बघत उभी होते. ती मुंबई न येणार होती. मला टेशनवर या ग गाटाचा अगदी
ितटकारा आला होता. रा ीचे साडेआठ वाजले होते. पण असं वाटत होतं, क अ खं पुणंच
या लॅटफॉमवर लोटलं आहे. हे काही खरं न हतं आिण वैतागापोटीच मला तसं वाटतंय,
हे मलाही माहीत होतंच. पण जणूकाही कुं भमे याला जमावी एवढी गद ितथं जमली
होती. लोक दशाहीन भरकटत होते. या सग याचा ताप कमी होता क काय, हणून
नेमक हवासु ा खराब होती. जुलै मिह यातली ती िभजट सं याकाळची वेळ होती.
पाऊस अिवरतपणे पडतच होता.

रजू हैदराबादम ये तीन वषाचा अ यास म पूण कर यासाठी गेलेली असताना ितला
मुंबईत इं टनिशप िमळाली होती. हा मुंबईतला ितचा पिहलाच आठवडा होता. घरापासून
इत या जवळ आ यावर साहिजकच शिनवार-रिववारम ये आ हाला भेटायला यायचं
ितनं ठरवलं होतं.

आ ही टेशनम ये ‘डे न न’ची वाट बघत उभे होतो. मा याबरोबर माझे पती
शेखर हेसु ा होते. आ ही काही फार जा त चंता वगैरे करत न हतो. ही ेन तशी
भरवशाची होती. ितला फारसा कधीही उशीर होत नसे. पण हळू हळू घ ाळाचे काटे पुढ
सरकले. गाडीची ठरलेली वेळ होऊन गेली, तरीही ित या आगमनाची सूचना देणारी
घोषणा झाली न हती. आता मा आ हाला काळजी वाटू लागली. आ ही रजूचा
मोबाइल फोन लावून पाहत होतो, पण तो सतत िबझी लागत होता. जरा वेळानंतर मी
माझे पती शेखर यांना हणाले, ‘‘तु ही जरा या चौकशी या िखडक शी जाऊन िवचा न
पाहता का? कदािचत डे न न आज एक नंबर या लॅटफॉमऐवजी दुसरीकडे येणार
असली तर? मी असं करते, बाहेर पड या या दरवाजापाशी थांबते. समजा रजू ितथून
बाहेर पडली असली तर!’’

शेखर मािहती काढ यासाठी गे यावर मी सारखा रजूचा फोन लावून बघत होते; पण
तो लागतच न हता. माझे य चालूच होते. अचानक माझा फोन वाजला. मी पािहलं तर
फोनवर एक अनोळखी नंबर उमटला होता. मी घाईनं फोन कानाला लावला. आजूबाजूला
इतका ग गाट होता, क नीट काही ऐकू येतच न हतं. मी एका कानात बोट घालून, तो बंद
क न दुस या कानानं ल पूवक ऐकू लागले. पलीकडू न रजूच बोलत होती.

‘‘अगं माँ, आज माझा फोन िनघ याआधी चाज करायचा रािहला. यामुळे फोन डेड
झालाय. मी दुस यां या फोनव न बोलतेय. माँ, अगं इथं आमची ेन फु गेवाडी नावा या
गावाजवळ अडकू न पडली आहे. पावसामुळे रे वे ळ पा यात बुडले आहेत. आ हा
वाशांना ेनमधून खाली उतरायला सांिगतलंय. लोक खाली उतरतायत, मी काय क ?
मा यासोबत वास करत असलेलं हे कु टुंब ता पुर या उभारले या छाव यांम ये
मु ामाला जायला िनघालं आहे. मी पण यां याबरोबर जाऊ का?’’

मी ताबडतोब िवचार क लागले. ‘आता हे लोक कोण असतील बरं ? िहनं

यां यासोबत जाणं कतपत यो य ठरे ल? आिण ितचा फोन जर चालत नसेल, तर आ ही
ित याशी संपक तरी कसा काय करणार?’

‘‘नको, नको. तू ेनम येच थांब–’’ मी ितला हणू लागले. इत यात मला थांबवत ती
हणाली, ‘‘नाही गं आई, सगळे च ेनमधून उत न चालले आहेत. मी एकटी कशी
थांबणार? तसं कर यात धोका आहे.’’

ितचं हणणं बरोबर होतं, हे मा याही ल ात आलं. मी हणाले, ‘‘खरं आहे. तू एखा ा
सावजिनक ठकाणी सुरि त राहशील तू. फु गेवाडी या बस टँडकडे जा. आ ही ितकडे
येऊ, तुला शोधून काढू . िजतकं श य असेल ितत या लवकर आ ही पोहोचतो. ितथून तू
हलू नकोस. नाहीतर आ ही तुला शोधू शकणार नाही...’’ मी ितला सूचना के ली आिण
याच णी फोन बंद पडला.

माझं फोनवरचं संभाषण संपता संपताच शेखर ितथे आले. मी यांना सव ह कगत
सांिगतली. यांनाही तीच मािहती िमळाली होती. फ आणखी एक मह वाचा
तपशीलही िमळाला होता, तो हणजे ेन नेमक कु ठे अडकू न पडली होती, ते समजलं
होतं. आ ही या वेळी पु यात तसे नवीनच होतो, यामुळे ते फु गेवाडी गाव, ती म येच
अडकू न पडलेली डे न न आिण आमची मुलगी हे सगळं कु ठे असेल, याचा काही
अंदाजच येत न हता.

या गद तून वाट काढत आ ही कसेतरी टेशनबाहेर पडलो. र यात सगळीकडे

पा याची थारोळी आिण िचखल होता. आ ही गाडीपाशी पोहोचून गाडीत बसलो आिण
एकदाचा िनः ास टाकला. शेखर सगळं कौश य पणाला लावून या टेशनजवळ या
गजबजाटातून गाडी चालवत िनघाले.

पाऊस तर सतत कोसळत होता. र यावर काळोख होता. गाडी या काचेवरील

वायपर अगदी जोरात हलून पाणी सारत होता, तरीही फारसं काही दसत न हतं. जरा
वेळात आ ही टेशनपासून दूर, िनमनु य र याला लागलो. ‘या अशा मुसळधार पावसात
र यात कोण असणार हणा?’ मा या मनात आलं. शेखर उ म ाय हंग करणारे होते,
पण पाऊस असा लागून रािहला होता. यात आम या मा ती ८०० गाडीचा एवढासा
जीव. शेखर जमेल तेव ा भरधाव वेगानं ती चालवत होते. र ता खाचखळ यांनी
भरलेला होता. पा यानं भरलेले मोठे मोठे ख े होते; पण आ हाला आ ा याचा िवचार
करायला फु रसतच न हती. आ ही मूकपणे गाडीत बसलो होतो. शांतता अ व थ क न
टाकणारी होती. आ ही वाटेत एका ठकाणी र ता िवचारायला थांबलो. आ हाला न
कु ठे जावं लागणार होतं, ते या ठकाणी आ हाला नीट समजलं. मग आ ही पुणे
युिन ह सटी या दशेनं िनघालो.

ए हाना खूप उशीर झाला होता. आ ही थो ाच दवसांपूव द ली न पु याला

आलो अस यामुळे, माझी एकटी त ण मुलगी अशी रा ी या वेळी र यात कु ठं तरी
अडकू न पडली आहे, या िवचारानं मनात कापरं भरत होतं. अपहरण, खून, बला कार –
काय काय घडू शकतं, हे मा या मनात सारखं येत होतं. पण ‘सगळं काही ठीक होणार
आहे’ असंही मी मा या मनाला सारखं बजावत होते. आता काही आ ही द लीत न हतो,
पु यात होतो. द लीपे ा इथलं वातावरण खूपच िनराळं आहे, हे आता हळू हळू मा या
मनाला पटत चाललं होतं.

मी शांततेचा भंग करत हणाले, ‘‘ या माणसानं तर आप याला फ दोन

कलोमीटरवर ते ठकाण अस याचं सांिगतलं होतं ना? मग आपण दोन कलोमीटर पुढे
तर न च आलो असू.’’

यावर माझे पती शेखर फ तुटकपणे एवढंच हणाले, ‘‘अजून नाही.’’ आिण तशीच
गाडी चालवत रािहले.

मग मला रजूचा मनातून राग येऊ लागला. ‘ही इतक कशी िन काळजी? फोन चाज
क न िनघायला काय झालं? जर अडीअडचणी या वेळी नेमका या मोबाइल फोनचा
उपयोग करता येणार नसेल, तर मग तो फोन हवा तरी कशाला? संकटं काय सांगून येतात
का? आता ही मुलगी भेटली ना, क अशी फै लावर घेणार आहे ितला, क ित या कायमचं
ल ात राहील. कती हा बेजबाबदारपणा!’ एक कडे मी अशी मा या मुलीवर िचडले होते,
तर दुसरीकडे मनात या मनात देवाचा धावा करत होते. ‘कु ठे असेल माझी रजू? काय
करत असेल?’ मग मी असं ठरवलं, क आता आपलं सगळं ल , सगळी मनाची श
रजूवर क त करायची हणजे ितचं र ण होईल. माझा हा िवचार जरी तकसुसंगत
नसला, तरीही मा या मनाला यामुळे थोडातरी दलासा िमळाला.

जरा वेळात आ हाला एक पूल लागला. तो ओलांडून पलीकडे गे यावर िखडक तून
दसणारं दृ य पा न मला काहीतरी वेगळं च वाटू लागलं. या माणसानं मािहती देताना
आ हाला या काही ठळक खाणाखुणा सांिगत या हो या, यापैक काहीच नजरे स पडेना.
मग मी शेखरकडे वळू न हटलं, ‘‘तो माणूस तर हणाला होता, उज ा हातानं जाणारा
एक र ता लागेल. पण मला इथं तसा र ता कु ठे च दसत नाहीये. आपण बरोबर र यानं
चाललो आहोत ना?’’

मा याशी वाद घाल याची माझे पती शेखर यांना इ छा न हती. यांनाही मानिसक
थकवा आला होता. ‘‘आपण र ता चुकलोय क काय, असं मलाही आता वाटू लागलंय,’’ ते
हणाले.
 आ ही जात असताना वाटेत पायी चालणारे फारच थोडे लोक दसत होते. आपला
र ता न च चुक याची आता आमची खा ीच पटली. मग पुढे करायचं तरी काय?

इत यात आ ही या दशेनं िनघालो होतो याच दशेनं अ यंत लगबगीनं चालत

िनघालेले दोन त ण आ हाला दसले. आ ही यां यापाशी थांबून न ानं आ हाला ह ा
असले या ठकाणाचा प ा यांना िवचारला. यातला एक जण हणाला, ‘‘अहो, तु ही
चुक या र यावर आला आहात. आता तु ही यू टन घेऊन परत जा, पु हा तोच पूल
ओलांडून मुठा नदी या पलीकड या बाजूला लागा. मग ितथून ेमेन चौकापयत सरळ जा
आिण मग चौकात उज ा हाताचा र ता पकडा.’’

अरे देवा! आधीच इतका उशीर झाला होता. आता पु हा परत जाऊन वेगळा र ता
यायचा. मी या माणसाला आशेनं िवचारलं, ‘‘इथून एखादा जवळचा र ता आहे का?’’

यावर तो मान हलवून नकार देत हणाला, ‘‘नाही, हो. तु हाला परत मागेच जावं
लागेल.’’

आम यासमोर आता काही पयायच िश लक उरला न हता. मग आ ही यांचे आभार

मानून परत फरलो आिण ेमेन चौका या दशेनं परत िनघालो. आता तर माझी
घ ाळाकडे बघ याची हंमतच होत न हती. अखेर ब याच वेळानंतर एकदाचे आ ही
या ेमेन चौकात पोहोचलो. मग ितथून उजवीकडचा र ता घेऊन परत या लांबलचक
कं टाळवा या िनमनु य अंधा या उदास र यानं पुढे िनघालो.

अचानक गाडी या द ांचा काश एका पाटीवर पडला. या पाटीवर ‘फु गेवाडी’ असं
िलिहलं होतं; पण आसपास कु णीच न हतं. वाहनंसु ा जात न हती आिण पायी चालणारे
लोकही नजरे स पडत न हते. इथून फु गेवाडी या बस टँडला कसं पोहोचायचं, हे कु णाला
िवचारावं, तेच समजेना. इत यात र यावर या खांबाजवळ िमणिमण या द ाखाली
काही त ण मुलांचा घोळका उभा होता आिण यां यासोबत एक मुलगीसु ा होती. ितला
पाठमोरं पाहताच मला कळलं, ती रजूच होती!

ती एक छ ी घेऊन उभी होती. ित याभोवती घोळका क न तीन-चार त ण उभे होते.

ती कती लहानशी, गरीब दसत होती. आिण ते गावरान गुंड ित याभोवती घुटमळत
होते, ितला ास देत होते, ितची छेड काढत होते हे तर उघडच होतं. का यां या मनात
या नही आणखी काही वाईट िवचार असतील? र या या पलीकडे झोपडप ी होती. ही
मुलं न च ितथंच राहणारी असणार. आिण मी वतःच ितला या अस या ठकाणी
आमची वाट बघत थांबायला सांिगतलं होतं. ती िजवंत होती आिण अजून तरी कु ठलाही
रावण ितची िशकार करायला आलेला न हता.

आ ही घाईनं यू-टन घेऊन ित या अगदी जवळ येऊन जोरात गाडी थांबवली. आता
आ हाला बघून ती मुलं लगेच काढता पाय घेतील, असं आ हाला वाटलं; पण तसं काही
झालंच नाही. ती मुलं खुशाल ितथंच उभी रािहली.

यानंतर जे काही घडलं यानं मला ध ाच बसला. आ हाला पाहताच रजूनं मागे
वळू न हातातली छ ी एका मुलाकडे दली आिण ती हसून या याशी काहीतरी बोलू
लागली.

‘‘िहला काय वेडिबड तर नाही लागलं?’’ मी वत:शीच पुटपुटले. ‘‘ही या मुलांशी का

बोलतेय? अशानं उगाच ती मुलं आणखी वा ातपणा करतील, हे िहला कळत कसं नाही?’’
मग मी घाईनं गाडीचा दरवाजा ित यासाठी उघडू न धरला आिण ितला खुणेनं आत
बोलावलं. ती गाडीत बसताच मी रोखून धरलेला ास सोडला आिण परत एक दीघ
िनः ास सोडला.

आ ही घरी परत यायला िनघालो. आता आमची लाडक मुलगी सुख प होती,
आम या जवळ होती. आता रजूला ित या या िविच वाग याचं प ीकरण
िवचारायला हरकत न हती. ती आ हाला सांगू लागली- ‘‘मी फु गेवाडी या बस टॉपपाशी
पोहोचले. ितथे गे यावर मा या ल ात आलं, क तो िवनंती थांबा होता. ितथं
िचटपाख सु ा न हतं. मग ही मुलं ितथं येऊन मला िवचा लागली, ‘तु ही इथं का
थांबला आहात?’ मग मी यांना सगळं सांिगतलं ते हा यातला एक मुलगा हणाला,
‘ितकडे समोरच माझं घर आहे. तु ही मा या घरी चलता का? माझी आई आहे घरी. ती
तुमची काळजी घेईल. इथं असं पावसात ताटकळत उभं राह यापे ा घरात जा त बरं
नाही का? िशवाय जा त सुरि तसु ा.’ पण मी ‘नाही’ हणाले. ‘माझे आई वडील मला
घेऊन जायला येत आहेत. यांना मी दसले पािहजे ना?’ असं याला सांिगतलं. मला इथं
बस टॉपजवळच थांबलं पािहजे, असंही सांिगतलं. मग यानं याची छ ी मला दली. तो
हणाला, ‘ठीक आहे. मग आ ही सगळे च इथं तुम यासोबत थांबतो. तु ही एक ा इथं
नका उ या रा . तुम या दृ ीनं ते सुरि त नाही.’ हणून तर तु ही येऊन पोहोचेपयत ती
मुलं इथं मा यासोबत थांबली होती.’’

ितचे ते श द ऐकू न मी वरमले. झोपडप ी राहणा या मुलांिवषयी के वढा मोठा पूव ह

बाळगून बसले होते. आिण इथं सव वेळ ती मुलं मा या मुलीचं र ण कर यासाठी
पावसात िभजत उभी होती. कती चुक चा िवचार करत होते मी. माझा हा िवचार के वळ
पूव हा या दोषामुळे होता. माणसं कशी दसतात याव न बांधलेला तो तक होता. पण
आता हणायला आनंद होतो, क या दवशी या जबाबदार मुलां या घोळ यामुळेच
आज माझे िवचार बदलले आिण मानवजाती या चांगुलपणावरचा, सुसं कृ तपणावरचा
माझा अिव ास जाऊन याची जागा िव ासानं घेतली. मानव ा या या सुसं कृ तेब ल
माझी न ानं खा ी पटली.

– इला गौतम
 इस हाथ दे, उस हाथ ले

मुज फरपूरमधील ती एक िहवा यातली सकाळ होती. अशा वेळी नगीनाला जी

बातमी समजली, यानं याचं मन फार दुखावलं. नगीना एक त ण मुलगा होता. दरभंगा
येथील ‘लिलत नारायण िम ा युिन ह सटी’म ये नुकतीच याची ले चरर हणून नेमणूक
झाली होती.

गे या काही दवसांत याच ठकाणी काम करत असले या अमीश नावा या दुस या
एका ले चररशी याची मै ी झाली होती. दोघंही िम लवकरच एक पाटणा शहराला
जाणार होते. यां या आयु यातली सवात मह वाची मुलाखत यांना ायची होती. पण
ठरले या दवशी नगीना मुज फपूरला पोचला, ते हा याला कळलं क याचा िम
अमीश तीन दवसांपूव च पाट याला रवानासु ा झाला होता.

न काय घडलं असणार, हे ल ात यायला नगीनाला फार वेळ लागला नाही.

मुलाखतीम ये नगीना या पुढे जा यासाठी या याच िजवलग िम ानं या यावर कडी
के ली होती, याला फसवलं होतं. ही गो ल ात आ यावर नगीनाचं मन उदास झालं.
जणू थंड वा या या लहरीनं या या दयाची पकड घेतली.

एक आठव ापूव िबहार पि लक स हस किमशननं अशी घोषणा के ली होती क ,

लिलत नारायण िम ा युिन ह सटीत ( ळ) कायम व पी ले चरर या पदासाठी
उमेदवारां या मुलाखती घे यात येणार आहेत. नगीना आिण अमीश हे दोघंही ता पुर या
नोकरीत होते. िबहार पि लक स हस किमशनची ही घोषणा हणजे आयती चालून
आलेली ही सुवणसंधीच होती. यामुळे दोघाही िम ांनी याच पदासाठी अज के ला होता.
असं करत असताना आपण आप या िजवलग िम ाशीच पधा करत आहोत हे जरी
नगीनाला उमगलं असलं, तरीसु ा अमीश या पधत पुढे जा यासाठी आपली मै ीसु ा
पणाला लावेल, असं सरळ-सा या मना या नगीना या ल ात आलं नाही. ‘मुलाखती या
आद या दवशी आपण दोघंही मुज फरला भेटू आिण ितथून फे री बोट घेऊन पाट याला
जाऊ,’ असं अमीशनं सुचवताच नगीनानं याला लगेच मा यता दली.

परं तु अमीश तीन दवसांपूव च पाट याला रवाना झाला होता, याचा अथ एकच
होता- तो आधीपासून िश ण े ातील संबंिधत कडे खेटे घालत होता, राजकारण
करत होता. आपलीच िनवड हावी यासाठी विशला लावत होता. नगीना तसा
बाहेरगावा न आलेला होता. या या इथं काही फारशा ओळखीसु ा न ह या. याला
मदत करणारं कु णीसु ा न हतं. या यावर तर आभाळच कोसळलं होतं.

जड दयानं तो एकटा फे री बोटीनं पाट याला िनघाला. तो मनातून खूप हताश,

िनराश झाला होता.
 दुस या दवशी सकाळी नगीना टाप टपीत तयार होऊन मुलाखती या जागी पोचला.
याला मनातून खूप भीती वाटत होती. तो आ मिव ासही गमावून बसला होता, पण ते
चेह यावर दसू न दे याचा तो अगदी आटोकाट य करत होता. अखेर याला
मुलाखतीसाठी आत बोलाव यात आलं. तो धडधड या दयानं अ यंत करारी चेह या या
समोर जाऊन उभा रािहला. मधोमध िबहार पि लक स हस किमशनचे अ य
शु ला बसले होते. यां या दो ही बाजूंना व र त मंडळी बसली होती. यांचे ते
धीरगंभीर चेहरे आिण िन वकार नजरा पा न नगीना या मनात जी काही थोडीफार
आशा िश लक होती, तीसु ा लयाला गेली.

जरा वेळ शांतता पसरली. अचानक या शांततेचा भंग करत अ य शु ला हणाले,

‘‘िम टर दुब,े तु ही मुळचे कु ठले?’’

नगीनाला यांचा तो ऐकू न ध ा बसला. याला वाटलं, इथं आपली बोल यातली
शारी तपास यासाठी मु ामच हा िवचार यात आला आहे. यामुळे एका वा यात
जमेल तेवढी मािहती घुसड याचा य क न तो हणाला, ‘‘सर, मी गो ा िज ातील
बंदनवार नावा या छो ाशा खे ातून आलो असून...’’

‘‘काय? बंदनवार?’’ शु ला याला म येच थांबवून हणाले.

आप या गावाचं नाव कु णाला ऐकू नसु ा ठाऊक असेल, असं नगीनाला कधी व ातही
वाटलं न हतं. शु ला ए हाना लोकां या मुलाखती घेऊन कं टाळले असून ते के वळ गंमत
हणून, आपली फरक घे यासाठी हे असं िवचारत आहेत, क यांना आप या
गावािवषयी जाणून घे यात खरं च रस आहे, हे नगीनाला कळे ना. काहीही असलं तरी या
ाचा या या मुलाखतीशी काहीही संबंध न हता.

नगीनानं मान वर क न शु ला यां याकडे पािहलं. यांचे डोळे लहान मुला या

उ सुकतेनं चमकत होते. यांनी लगेच पुढचा अ यंत अधीरतेनं के ला, ‘‘तु हाला या
गावातले कांित साद दुबे माहीत आहेत का?’’

नगीना आता बुचक यात पडला. खु बीपीएससीचे अ य आप या आजोबांिवषयी

असं का िवचारत आहेत, हे याला कळे ना. एक आवंढा िगळू न तो हणाला, ‘‘हो सर, ते
माझे आजोबा; पण आता आजारपणामुळे ते अंथ णाला िखळू न असतात.’’

याचे हे श द ऐकताच ती मुलाखतीची अंधारी खोली, ते समोर या टेबलामागे बसलेले

धीरगंभीर िन वकार चेह याचे लोक या सवा या मधोमध बसले या शु लां या डो यांत
एकदम पाणी तरा न आलं. पण ते तसेच मो ांदा हणाले, ‘‘पण हणजे ते िजवंत
आहेत? तु ही माझं एक काम कराल का? यांना माझा नम कार सांगा आिण मला
आशीवाद ायला सांगा.’’
 नोकरी या आशेनं ितथं मुलाखतीसाठी आले या नगीना या दृ ीनं हे सगळं खूपच
िविच चाललं होतं. तो ग धळू न गेला. यानं फ मान हलवून होकार दला.

रािहलेली मुलाखत झट यात पार पडली. या मुलामुळे खु अ य ां या डो यांत

पाणी आलं, या मुलािवषयी मुलाखत घेणा या इतरांना आता आदर वाटू लागला होता.
यांनी याला नेहमीचे साचेबंद िवचारले आिण यानं या ांची उ रं दली. आपली
मुलाखत वि थत पार पड याचं समाधान मनात घेऊन नगीना बाहेर पडला.

िनकाल जाहीर कर यात आला. ले चरर या या एकमेव कायम व पी पदासाठी

नगीनाची नेमणूक झा याचं पा न सवानाच आ य वाटलं. नगीना दुबे या आयु यातील
तो सवात आनंदाचा दवस होता.

आपण इतके विशले लावून, इत या ओळखी काढू नसु ा या बाहेर या रा यातून

आले या नगीनाला ही जागा कशी काय िमळाली, ते कोडं अमीशला उलगडेना.
नगीना या दृ ीनं या या आयु यातला पिहलाच मोठा िवजय होता. याची शै िणक
पा भूमी अित उ म होती. तो सुवणपदाचा मानकरी होता. पद ु र परी ेतही यानं
थम ेणी ा के ली होती; पण या िवजयामुळे याची देवावर पु हा एकदा ा बसली.
याची पा ता, गुणव ा यामुळे िस झालीच होती. याचबरोबर एखादी जर
एखादी गो िमळ यासाठी खरोखर पा असेल, तर या कडू न ती कु णीही िहरावून
घेऊ शकत नाही, हेही या घटनेमुळे िस झालं. नगीनाला हे माहीत न हतं, क आज
याला जो िवजय िमळाला होता, याचं कारण खूप दूर या भूतकाळात दडलं होतं.
या या ज मा याही खूप आधी काहीतरी घडलं होतं, आिण तेच नगीना या आज या
यशाला कारणीभूत होतं.

नवीन पदावर सुमारे वषभर काम के यानंतर नगीना रजा घेऊन आप या गावी गेला.
ितथं तो अंथ णाला िखळले या या या आजोबांना भेटायला गेला. याचे आजोबा,
हणजेच कांित साद दुबे फारच ीण झाले होते. यां या नजरे त काहीही ओळख न हती.
ते आयु याला कं टाळले होते. कधीतरी दवसचे दवस ते त डातून एक अ रही काढत
नसत. ते मृ यूची वाट पाहत एक एक दवस कसातरी ढकलत होते, हे तर उघडच होतं.
आजोबांना आता जवळजवळ काहीच ऐकू येत नाही, असं नगीनाला कु णीतरी सांिगतलं.
यानंतर आप या या मुलाखतीची ह कगत आजोबांना सांग याची नगीनाला आठवण
झाली. नगीनानं आजोबां या समोर बसून घडलेलं सगळं जसं या तसं, अगदी सावकाश
यांना समजावून सांिगतलं. कतीतरी गो ची परत परत उजळणीसु ा के ली; पण
या या आजोबांना यातलं काही समजलं तरी होतं क नाही, हेच याला कळत न हतं.

पण नगीनानं बोलता बोलता राम शु ला यां या नावाचा उ ार के यावर मा

णाधात सगळं िच पालटलं. आजोबां या हाताची एकदम जोरात हालचाल झाली
आिण ते नगीनाकडे रोखून पा लागले. ‘‘काय हणालास? परत सांग,’’ ते काप या
आवाजात हणाले. ते गे या क येक दवसात एक अ रही बोलले न हते. आज थम
यांनी बोलायला त ड उघडलं.

‘‘राम, राम शु ला,’’ नगीना हणाला.

‘‘राम?’’ आजोबा हणाले. यानंतर ते जोरात रडू लागले. आप या पूण आयु यात
आजवर नगीनानं आप या आजोबांना रडताना कधीच पािहलं न हतं.

यानंतर आजोबा पु हा ग प झाले. ते काहीच बोलेनात. अखेर नगीनानं आप या

सवात मो ा काकांना बोलावून सगळी ह कगत सांिगतली. अखेर काकांकडू न याला सव
कहाणी समजली.

प तीस वषापूव कांित साद दुबे यांची भाभुआ नामक खे ातील एका शाळे त
मु या यापक हणून िनयु झाली. यांना आप या घरापासून लांब या खे ात एकटंच
राहावं लागे. घर यांशी मिह यातून के वळा एकदाच गाठभेट होत असे. पण ते अ यंत
कडक िश तीचे होते. यांचं आप या कामावर ेम होतं.

एकदा शै िणक वष अधअिधक संपून गे यानंतर राम शु ला नावाचा एक बुि मान

मुलगा िख चेह यानं यां या ऑ फसात आला. या या शाळे ची आिण वसितगृहाची फ
भरणं या या आई-विडलांना इथून पुढं श य होणार नस यानं रामनं शाळा सोडावी, असं
या या आई-विडलांनी याला कळवलं होतं. कांती दुबे यांनी या या सम येवर दवसभर
िवचार क न दुस या दवशी यावर एक तोडगा शोधून काढला. यानं रामला यां या
वतः या घरी राहायला बोलावलं. यामुळे या या राह या-जेवणाची मोफत सोय
झाली. िशवाय याची शाळे ची फ सु ा वतः या िखशातून भर याचा कांती दुबे यांनी
िनणय घेतला.

रामला तर आपण व पाहत आहोत क काय, असंच वाटलं. याला आप या

िश कांकडू न शाळे त तर खूप काही िशकायला िमळतच होतं; पण आता तर घरीसु ा
यांची िशकवणी िमळत होती. के वळ एका छताखाली यां याबरोबर रा नसु ा राम खूप
काही िशकत होता. यांचे या यावर इतके उपकार होते, क याची थोडीफार परतफे ड
कर यासाठी कृ त ते या भावनेतून तो यांची लहानसहान कामं करत असे. कांती दुबे
आप या कु टुंबीयांपासून लांब राहत अस यामुळे यां या जीवनात िनमाण झालेली
पोकळी आता रामनं भ न काढली होती. पुढ या काही वषात िश क-िव ा या या या
जोडीचं नात खूप घ झालं. रामची मॅ कची परी ा झा यावर मा तो ते खेडं सोडू न
िनघाला. तीच याची आिण या या िश कांची अखेरची भेट!

आज प तीस वषानंतर हे िश क आिण िव ाथ नगीना या त डू न एकमेकांिवषयी

मािहती ऐकत होते. नगीना या काकांनी ती कहाणी सांगून संपवताच याला एक कळू न
चुकलं, क या सुंदर कहाणीत पुढे जे काही घड याचं िविधिलिखत होतं, यात यानं
वतःनं एक छोटीशी भूिमका बजावली होती. आप या जु या आवड या िश कांशी
तुटलेला संपक पु हा थािपत कर यात यानं राम शु ला यांना मदत के ली होती.
या या आजोबां या मनालासु ा शांती िमळवून दली होती. आज आजोबा असे
अंथ णावर शेवट या घटका मोजत पडलेले असताना राम शु लािवषयी सांगून यानं
यांना स ता िमळवून दली होती- यांचा लाडका िव ाथ यांना िवसरला न हता.

कांती दुबे कं िचतसे हसले आिण यांनी अ यंत सुखासमाधानानं डोळे िमटले. कायमचे.
आपण जर कधी काही स कृ य के लं असेल, तर याचं फळ आप याकडे आपोआप चालत
येत,ं ही यांची खा ी पटली होती.

– तुिलका दुबे
 ते एका वादळात पडलं

वादळात जी िवल ण ताकद असते, ती मला खूप आवडते. वादळ हणजे िनसगाचा
अ यंत े णीय असा खेळ असतो आिण ते ओसरलं, क मागे एक काश ठे वून जातं. तो
काश तर के वळ द असतो. हणूनच या दवशी वादळ ओसर यावर मी फे रफटका
करायला बाहेर पडलो. गडद आभाळ मं मु ध करणारं होतं. व छ ता या हवेचा वास
मनाला मोहवून टाकत होता. झाडाची पानं व छ धुत यासारखी दसत होती. या
पानां या कडांवर पा याचे ओघळ येऊन थबकले होते. यांचे बंद ू तयार होऊन ते
काशात चमकत होते. जणू या झाडांवर छोटे छोटे दवेच लावले होते. आ खी झाडंच
नाताळ या सणासाठी सज यासारखी उभी होती.

मी र यातून चालत असताना मला एक लहान मुलांची टोळी धूम पळत कु ठं तरी
िनघालेली दसली. एक हातारा या पाठीला पाय लावून पळणा या मुलां या नावे बोट
मोडत उभा होता. तो यांना िश ांची लाखोली घालत होता. ती दोन मुलं आिण
यां यासोबत असलेली छोटी मुलगी सशां या िप लांसारखे सैरावैरा धावत सुटले होते.
यां या हातात एक गोणी होती. ती मुलं ती गोणी फरफटत ओढत घेऊन िनघाली होती.
यांचं काय चाललं होतं, कोण जाणे! पण मला यां या भानगडीत पड याची इ छा
न हती. मी तसाच सरळ चालत रािहलो. ती मुलं बाजू या एका ग लीत अदृ य झाली.

काही िमिनटांनंतर पु हा ती मुलं मा या दृ ीस पडली. वादळामुळे आं यां या

झाडांवरचे आंबे र यात पडले होते. मुलं ते आंबे गोळा करत होती. मीही लहान असताना
हे असं करायचो. फरक इतकाच होता, क ही मुलं र यात पडलेले आंबे गोळा करत होती,
तर मी आिण माझे िम रानात आंबे तोडायला जात असू. यामुळे िशवीगाळ करत कु णी
आम या अंगावर धावून येत नसे.

ती मुलं आं या या एका झाडापासून दुस या झाडापयत पळत जात होती. मी यांना

िनरखून बघत ितथं उभा रािहलो. मी यांचं िनरी ण करत अस याचं यात या एका
मुला या ल ात आलं. तो जरासा कावराबावरा झाला; पण नंतर मा याकडे दुल क न
तो र यावरचे आंबे गोळा करत रािहला.

मी या मुलां या जवळ जाऊन हणालो, ‘‘हे तु ही काय करताय?’’

ती मुलं दचकली. यांतले दोघं मुलगे काहीच बोलले नाहीत. पण ती मुलगी धीटपणे
हसून हणाली, ‘‘आ ही आंबे गोळा करतोय.’’

ते दोघं ितचे मोठे भाऊ असावेत. ितनं मा याशी बोललेलं यांना ब धा आवडलं नाही.
यां यातला एक जण हणाला, ‘‘पण तु ही हे का िवचारताय? तु ही मालकांना जाऊन हे
सांगणार आहात का?’’

‘‘नाही. मी कशाला असं क ? तु ही र यात पडलेले आंबे गोळा करताय. तु ही काय

चोरी करत नाहीयात, कु णा या झाडाला लागलेले आंबे तोडत नाहीयात,’’ मी
समजावणी या सुरात हणालो. मला वाटलं, मी जर यांची कड घेतली, तर ती मुलं
मा याशी मोकळे पणानं बोलतील.

तसंच झालं.

‘‘ते हातारे आजोबा आम या आ ा मागे लागले होते ना पण! यांना सांगा जरा,’’
दुसरा मुलगा हणाला.

यावर मी नुसता हसलो. ती मुलं परत आंबे गोळा क लागली.

सगळे च आंबे काही चांग या ि थतीत न हते. झाडाव न ते जोरात काँ ट या

र यावर आदळले होते. यातले काही ठे चकाळले होते, काही उकलले होते, तर काह चे
दोन तुकडेसु ा झालो होते. ती मुलं सापडलेला येक आंबा उचलून नीट िनरखून बघत
होती. चांगला असेल, तर ती तो िपशवीत टाकत होती आिण खराब असेल तर मा फे कू न
देत होती आिण मग पुढ या झाडाकडे पळत होती. एका र यावरची सगळी झाडं संपली
क पुढ या र याकडे जात होती.

आता मीही यां या मागोमाग िनघालो होतो. पण मी यां यापासून यो य अंतर

राखूनच चालत होतो. उगाच मीही यां या या कारवायांम ये सहभागी आहे, असा
कु णाचा समज हायला नको होता. िशवाय आणखी एखादा हातारा घरातून बाहेर येऊन
या मुलां या अंगावर धावला असता, तर ती मुलं गेली असती पळू न. पण मग माझं काय
झालं असतं, ही काळजीसु ा मा या मनात होतीच. मी या मुलांचा साथीदार आहे असं
कु णाला समजलं असतं, तर सगळीच प रि थती फार िविच होऊन गेली असती. हणूनच
या मुलां या फार जा त जवळू न चालायचं नाही, असं मी ठरवलं. समजा या मुलांना
कु णी पकडलंच, तर माझा आिण यांचा काहीही संबंध नस या या आिवभावात मला
ितथून काढता पाय घेणं सहज श य झालं असतं. ए हाना या मुलांचा मा यावर िव ास
बसला होता. मी यांचं नाव कु णाला सांगणार नाही, अशी यांची खा ी पटली होती.

अचानक यां यात या या छो ा मुली या ल ात आलं, क या वादळात

आं यांसारखेच पे या झाडांवरचे पे सु ा र यात पडले होते. मग ितनं तेही वेचायला
सु वात के ली. ती एके क पे उचलून िनरखून बघत होती आिण चांगला असेल, तर
िपशवीत टाकत होती आिण खराब असेल, तर फे कू न देत होती.

असा खूप वेळ गेला. आ ही एक एक र ता संपवून पुढ या र याकडे जात होतो. आता
आपोआपच या मुलांना पकडायला कु णी येत तर नाही ना, याकडे नजर ठे व याची
जबाबदारी अलगद मा यावर येऊन पडली होती. हे न कधी घडलं, ते मा याही ल ात
आलं नाही. पण मी ते काम आनंदानं वीकारलं. जोपयत यामुळे मी कस याही अडचणीत
सापडत न हतो, तोपयत ते करायला माझी काहीच हरकत न हती. कधीकधी तर आ ही
अगदी पकडले जाता जाता वाचलो होतो. आिण खरं सांगायचं, तर मला पण तो सगळा
धोका प करताना मजा येत होती. तसं करताना मला माझं बालपण आठवत होतं. फ
मा यासारखा एक स य माणूस या र यावर भटकणा या पोरां या कारवायांम ये
सामील झा याचं कु णा या जर ल ात आलं असतं, तर मोठी कठीण प रि थती ओढवली
असती. हणून मला या मुलां या सोबत कु णीही पा नये, याची मी खूप काळजी घेत
होतो. मा या ओळखीचं कु णीही मला या मुलां या सोबत पा न चालणारच न हतं. ही
मुलं या ग लीतून या ग लीत नुसती चालत असताना मी यां याशी बोलू शकत न हतो.
पण ती मुलं य आंबे गोळा करत असताना मा मी या गावचाच नस याचा बहाणा
करत चालत होतो.

जरा वेळानं मी यां याकड या िपशवीत डोकावून पािहलं. यांनी बरीच फळं गोळा
के लेली दसत होती आिण तरीही यांचा आणखी फळांचा शोध चालूच होता. आणखी एक
जराशी िविच गो मा या ल ात आली. या मुलांपैक कु णीही एकसु ा आंबा कं वा पे
उ ावला न हता. मला मा या लहानपणीची आठवण झाली. मी आिण माझे िम कधीही
असे आंबे गोळा कर यासाठी भटकायचो, ते हा काही आंबे आ ही िपशवीत गोळा
करायचो, काही र यातच खायचो आिण फु टलेल,े खराब झालेले आंबे रानात इत ततः
िभरकवायचो. पण ही मुलं मा यातलं काहीही करत न हती. ‘‘तुम याकडे आता पुरेसे
आंबे जमले आहेत ना?’’ मी िवचारलं.

यावर ती मुलं मा याकडे नुसतीच बघत रािहली; पण काही बोलली मा नाहीत.

जरा वेळानं यां यातली छोटी मुलगी हणाली, ‘‘आ ही हे आंबे आम यासाठी गोळा
करत नाही आहोत. आ ही ते सगळे िवकणार आहोत.’’

तेव ात यां यात या मो ा भावानं ितला हळू च कोपरानं ढोसलं. यांचा जो काही
बेत होता, तो मला सांगायची या मुलांची इ छा न हती, हे उघडच होतं.

जरा वेळानं आंबे गोळा करत ते दोन मुलगे थोडे पुढे गेल.े मग ती छोटी मुलगी मा या
जवळ आली. ितनंच मला यांचं गुिपत सांिगतलं.

‘‘आ ही नं... हे आंबे िवकणार आहोत. मग आले या पैशांमधून आ हाला आम या

आईसाठी काहीतरी भेटव तू यायची आहे. आज ितचा वाढ दवस आहे. ितला काय
ायचं, याचा आ ही सकाळभर खूप िवचार के ला. पण आ हाला काहीच सुचत न हतं.
मग हे जोराचं वादळ झालं. मग मा या भावाला हे सुचलं. तो हणाला, आपण र यात
पडलेले आंबे गोळा क न िवकू आिण यातून िमळाले या पैशांनी आईसाठी काहीतरी छान
व तू आणू.’’

या मुलांचं यां या आईवर कती ेम होतं ते ित यासमोर कर याची जी काही

धडपड चालली होती, ती पा न मी भारावून गेलो. पण याचबरोबर मा या वतः या
बालपणामध या या गोड आठवण म ये मी रमून गेलो होतो, यांना मा मा या समोरचं
हे वा तव पा न चांगलाच ध ा बसला.

ती छोटी मुलगी परत आप या भावांना मदत करायला पळू न गेली. मी मा ितथं

नुसताच ित याकडू न समजले या मािहतीवर िवचार करत रािहलो. आप या
डो यांसमोर बघता बघता गो चा अथ कसा बदलतो, यावर माझा िव ासच बसेना.
एका णापूव मा या दृ ीनं ती मुलं हणजे िनरागस बा याचं तीक होतं. आनंदी,
हसरी, उ साही; पण अचानक ती मुलं मला दुःखी, उदास भासू लागली. या अशा कारचं
वा तव जे हा आप यासमोर येऊन उभं ठाकतं, ते हा आपण ब याच वेळा याकडे दुल
करतो कं वा मु ाम कानाडोळा करतो. याला सामोरं जा याचं टाळतो.

ती मुलं कती लहान होती. यां यातला तो मोठा मुलगा फार तर दहा वषाचा असेल
आिण धाकटा असेल आठ वषाचा. ती छोटी मुलगी तर जेमतेम सहा वषाची असणार. हे
काही र यावरचे आंबे गोळा क न ते बाजारात िवकू न यातून आले या पैशांनी आप या
आईसाठी काहीतरी भेटव तू आण याचं वय िनि तच न हतं. पण या बाबतीत मी
काहीच क शकत न हतो. मी जर यांना पैसे देऊ के ले असते, तर यांना अपमान वाटला
असता. तो नुसता यांचाच अपमान के यासारखं झालं नसतं, तर यां या उ ाचाही तो
अपमान झाला असता. यामुळे मी काही न बोलता नुसता यां याबरोबर चालत रािहलो.

आणखी काही ग या पाल या घालून आणखी बरे च आंबे आिण पे गोळा क न

झा यानंतर अखेर ती मुलं बाजारा या दशेनं वळली. आ ापयत इतका वेळ मी
यां याबरोबर रािहलो होतो, यामुळे आता बाजारात गे यानंतर यां या या बेताचं पुढं
काय होतं हेही पाहावं, हणून मी जरा दूर अंतरावर थांबलो.

भर बाजारात ती मुलं जर आंबे िवकायला बसली असती, तर ितथ या दुकानदारांनी

न च आ ेप घेतला असता, याची या मुलांनाही क पना असावी. यामुळे यांनी
बाजाराकडे जाणा या र या या कडेलाच दुकान थाटलं. मी यांचं बारकाईनं िनरी ण
करत होतो. आधी यांनी यांची जड थैली र या या कडेला नीट ठे वली. मग गवतावर
यातली सगळी फळं ओतली. यातले आंबे आिण पे वेगवेगळे के ले. यानंतर यांचे
तवारीनुसार वेगवेगळे ढीग के ले. मग ती थैली अंथ न ते यावर नीटनेटके रचून ठे वले.
या िपशवीवर दोन कारची फळं मांडून ठे वलेली दसत होती. आंबे आिण पे . यातले
सगळे पे साधारणपणे सारखेच होते. आं यांम ये मा बरीच िविवधता होती. काही
लहान, काही मोठे , वेगवेग या जातीचे. या सग या फळांची कं मत तशी बेताचीच
होती, पण तरीही लोक थांबून यां याशी घासाघीस करत होते. ‘या इत या लहान
मुलांशी हे लोक खुशाल घासाघीस कसे काय करत आहेत?’ असं मा या मनात आलं. मला
या घासाघीस करणा या लोकांची मनोमन चीड आली; पण िग हाइकांशी सौदा करत
असणा या या मुलांचं मा मला मनातून खूप कौतुक वाटत होतं. मा या नजरे त ती मुलं
खूप मोठी झाली होती.

ती फळं खूप व त अस यामुळे ती भराभर िवकली जात होती. आता यां या पु ात

खूप कमी आंबे िश लक उरले होते. आता येणारे -जाणारे लोक या आं यांकडे ढु ंकूनसु ा
बघत न हते. या मुलांना आता ते रािहलेले आंबे िवकू न टाक याची घाई झाली होती
आिण यामागचं कारण उघड होतं. यांना लवकरात लवकर आप या आईसाठी काहीतरी
व तू खरे दी करायची होती आिण दवस मावळला होता.

मग मी पुढे झालो. मी यांचे रािहलेले सगळे आंबे िवकत घे याची तयारी दाखवून
यांना हणालो, ‘‘याचे कती?’’

ती िचमुरडी मा याकडे बघून हसली. या मुलांनी बोटं घालून िहशोब कर यास

सु वात के ली. अखेर यांनी सांिगतलं, ‘‘आठ पये.’’

मी िखशातून दहा पयांची नोट काढू न यांना दली. मुलं लगेच िपशवीत हात घालून
रािहलेले पैसे परत कर यासाठी नाणी शोधू लागली.

‘‘अरे , रा देत.’’ मी हणालो, पण यांनी माझं ऐकलं नाही. यांनी दोन पयांचं नाणं
मा या हातात ठे वलं.

‘‘मग? आता तुम या आईसाठी या पैशांचं काय आणणार तु ही?’’ मी हसून हणालो.

यावर ती मोठी दोन मुलं यां या बिहणीकडे डोळे वटा न बघू लागली. ितनं यांचं
गुिपत फोडलं होतं. ते पा न मी या मुलीचा िव ासघात के यासारखं मला वाटलं आिण
कानक ासारखं झालं.

अखेर यां यातला मोठा मुलगा हणाला, ‘‘ते आ ही अजून ठरवलेलं नाही. आ ही
कती पैसे जमले आहेत ते आधी बघू आिण मग ठरवू.’’

मग यांनी जमलेले पैसे या थैलीवर ओतून सावकाश मोजले. ते शंभर पयां न

थोडेसे जा त भरले. यानंतर यां यात आपापसात जी काही नजरानजर झाली, याव न
ते यां या अपे ेपे ा जा त असावेत, असं वाटलं. मग आता या जमा झाले या रकमेतून
काय खरे दी करावं याचा ऊहापोह सु झाला. बराच वेळ यांचं एकमत होत न हतं.
तेव ात या छो ा मुलीचं र यावर छ या िवकायला िनघाले या माणसाकडे ल गेल.ं
तो पावसानं िभजले या र याव न िग हाइका या शोधात चालला होता.
 ‘‘माँसाठी जर आपण छ ी िवकत आणली, तर? ितला न च याचा उपयोग होईल.
ती रोज कती चंब िभजून घरी येते,’’ ती छोटी मुलगी हणाली. ित या भावांनाही ते
पटलं.

मग ती ितघंही धावतच या छ या िवकणा या माणसाकडे गेली. या या जवळ या

रं गीबेरंगी छ या हात लावून पा लागली; पण या सग या छ यांमधून एक पांढ या
रं गावर लाल फु लं असलेली छ ी या िचमुरडी या मनात भरली.

या छ ीकडे बोट दाखवत ती हणाली, ‘‘मला ती यायची आहे.’’

पण ती छ ी यां या ऐपतीपे ा फार महाग होती. या छ ी िवकणा यानं वारं वार

ितला समजावून सांग याचा य के ला, पण ितला ते काही पटत न हतं. मग ित या
भावांनीसु ा ितला कतीदा समजावलं; पण ती काहीही ऐकू न यायला तयार न हती.
आता ितचे डोळे पा यानं भरले होते. सहा वषा या या िचमुरडीला कोण आिण कसं
समजावणार?

मला ितथे नुसतं उभं रा न तो कार बघत राहणं जमेना.

ती मुलं छ ी िव े याकडे त ड क न उभी होती. यांची मा याकडे पाठ होती. मग मी

िखशातून प ास पयांची नोट काढू न दु नच या िव े याला दाखवत फडकावली. याचं
मा याकडे ल गेलं. मग मी माझं बोट ओठांवर ठे वून याला काही न बोल याची खूण
के ली. मला काय सांगायचं होतं ते या या ल ात आलं. यानं या मुलांना ती छ ी देऊ
के ली. याब ल यांनी यां याजवळ असलेले सगळे या सगळे पैसे याला देऊन टाकले.

ती मुलं यां या पसंतीची ती छ ी घेऊन उ ा मारत िनघून गेली. यानंतर तो

छ ीिव े ता मा यापाशी आला आिण मी पुढे के लेली प ास पयांची नोट घेऊन िनघून
गेला.

मी हे जे काही के लं, याला बरे च लोक दानधम हणतील; पण मला मा तसं नाही
वाटत. खरं तर ती मुलंच मला खूप काही देऊन गेली. नाहीतरी पैशाचं मोल काय असतं?
एका कागदाचा के वळ एक तुकडा असतो तो. पैशाची खरी कं मत कशात असते? या
पैशाची या कु णाला जी काही गरज असते, या गरजेव न याचं मोल ठरतं. मा या दृ ीनं
पािहलं, तर या पैशांची कं मत एखादं चॉकलेट कं वा वेफसचं पाक ट एवढीच होती.
कं वा फार फार तर एक लेट नूड स. पण याच नोटेची या लहान मुलां या दृ ीनं फार
जा त कं मत होती. यांना यां या आईिवषयी वाटणारं ेम, माया, आदर, िज हाळा हे
सगळं काही या नोटेत सामावलेलं होतं. या मुलांनी मा या नोटेची कं मत लाखो पट नी
वाढवली होती. या मुलांनी जे हा ती छ ी यां या आई या हाती ठे वली असेल, ते हा
ितला काय वाटलं असेल? कदािचत ती रडलीही असेल. आिण ित या या अ ूंची कं मत
कधी तरी लावता येईल का?

यानंतर पु हा कधीही मी बाजारातून चालत जात असलो, क माझी नजर आपोआप

या मुलांना शोधत राहायची. पु हा कधीही ती मुलं अशी र या या कडेला फळं िवकत
बसलेली पाहायला लागू नयेत, असं मला मनोमन वाटायचं.

मला ती मुलं पु हा कधीही भेटली नाहीत.

– संतनू भौिमक
 एक आगळीवेगळी गाठभेट

माझे वडील डॉ टर होते. पि म बंगालमधील राणीगंज येथे असले या एका खासगी

कं पनीत ते काम करत. कं पनीतील सव अिधका यांची सोय एका भ यामो ा आवारात
के लेली होती. येकासाठी वतं बंगला होता. या कॅ पस या एका कोप यात आमचा
बंगला होता. आम या बागे या भंतीपलीकडेच ‘ऑ फसस लब’ होता. तो ि टशां या
रा यात बांध यात आलेला अस यामुळे ितथं लागोपाठ ओळीनं उं च उं च छत असले या
मोठा या खो या हो या. या सग या एका कॉमन हरां ानं जोड यात आ या हो या.
लबचं आवार अ यंत रमणीय होतं. सभोवताली िहरवळीचे गािलचे, रं गीबेरंगी फु लं
आिण या जोडीला मोठमोठे वृ . येक बंग या या पाठीमागेसु ा मोकळी जागा होती.
येकानं वतःची छोटी बाग के ली होती. यात लोकांनी त हत हे या भा या लाव या
हो या. या प रसरातली उं च उं च झाडं आिण लोकां या अंगणात लाव यात आले या
भा या यांमुळे सगळीकडे त हत हेचे प ी दसायचे. खारी तु तु इकडू न ितकडे
पळाय या. जवळ एका अ थ वृ ा या ढोलीत काही माकडांनी घर थाटलं होतं. हे
िविवध प ी आिण ती माकडं हा आम या रोज या आयु याचा एक अिवभा य घटक
बनला होता. एखादी खार समोर या झाडावर दो ही हातानं एखादी शग कं वा बोर ध न
फोडू न खाताना दसली, क मला चंड आ य वाटायचं. याच माणे शंजीर प ी
झाडावर कसा मुळीच न कं टाळता आपलं घरटं बनवत असतो, याचं मला खूप कु तूहल
वाटायचं.

आप या बालपणी काही वेळा असे काही संग घडतात, जे आप या मनावर कोरले

जातात. पुढील आयु यावरसु ा ते बराच प रणाम क न जातात. एका शिनवारी दुपारी
मा या डो यांसमोर जो संग घडला, याचा मा या मनावर फार खोलवर प रणाम
झाला. ई राची लीला कती अगाध आहे, याचं एक नवीन प रमाण मा या डो यांसमोर
उलगडलं.

दुगापूजेची शाळे ला नुकतीच सु ी लागली होती. सणासुदी या दवसांत इतर

मुलांसारखा मीसु ा गो ीची िच मय पु तकं वाच यात रमून गेलो होतो. या दवशी
दुपारचं जेवणं झा यावर माझे आईवडील आिण बहीण झोपले होते. मग मी छानपैक एक
रह यकथेचं पु तक दुपारची िनवांत वेळ अस यामुळे वाचू लागलो. रह यकथा
वाच यासाठी अगदी पोषक वातावरण होतं. मधूनच आम या घर या मंडळ पैक
कु णीतरी घोरायला सु वात करायचं, कधी िचम यांचा िचविचवाट सु हायचा,
र याव न गाई या हंबर याचा आवाज यायचा कं वा आकाशात झेपावणा या घारीचा
कणकटू आवाज ऐकू यायचा आिण दुपार या शांततेचा भंग हायचा. णामागून ण
झपा ानं पुढे सरकत होते. मी हातात या पु तकात अगदी बुडून गेलो होतो.
 इत यात दूरव न र यावर या भट या कु यां या भुंक याचा आवाज आला. मी
याकडे दुल के लं. सगळी कु ी एक होऊन घोळ यानं एखा ा डु करा या िप ला या
मागे लागली असतील, असा मी िवचार के ला. पण जरा वेळात ते भुंकणं फारच वाढलं.
भरीत भर हणून झाडावर बसले या काव यांनी एकदमच कलकलाट सु के ला. जरा
वेळात सगळा कोलाहल जा त जवळू न ऐकू येऊ लागला. आता मा मला व थ बसवेना.
हातातलं पु तक बाजूला ठे वून मी न काय कार आहे, हे बघ यासाठी हरां ा या
दशेनं धावलो. मी नीट िनरखून पािहलं तर लबहाउस या छतावरती काहीतरी अघ टत
कार घडत अस याचं मा या ल ात आलं. एक अजदा या माकड छतावर उभं होतं.
तो ब धा यां या टोळीचा होर या असावा. या या हातात एक छोटं माकडाचं िपलू
होतं. तो अ यंत ू रपणे या िपलाचे दातांनी चावे घेत होता. या िप लाला ठार
मार याचा याचा इरादा दसत होता. इकडे र यावरची भटक कु ी यां या या
ज मजात श ूवर जीव खाऊन भुंकत उभी होती. याच वेळी काव यांचा थवा गोल गोल
िघर ा घालत कलकलाट करत सुटला होता. या िप लाची आई असलेली माकडीण
आिण या कळपातली इतर माकडं आजूबाजूला इमारती या छतांवर भेद न हे दृ य बघत
उभी होती. ा यां या जगतािवषयीची एक आ याियका मी फार पूव ऐकली होती,
यानुसार ा यां या कळपात जर एखादं नर िपलू ज माला आलं, तर कळपाचा होर या
याला िजवंत रा देत नाही.

मग मी णाचाही वेळ न दवडता घरातून एक जाडजूड दंडुका घेऊन बाहेर आलो.

एका हातात मोठा दगड उचलून मी तो या या माकडा या दशेनं िभरकावला. तो
वानर इतका संतापलेला होता क , यानं या गो ीची दखलसु ा घेतली नाही. मग मी
एका मागोमाग एक बरे च दगड िभरकाव यास सु वात के ली. याबरोबर कु यांचं
भुंकणंसु ा वाढलं.

या बदलले या प रि थतीमुळे आिण दगडां या वषावामुळे भांबावले या वानरानं

हातातलं िपलू उतर या छपरावर िभरकावून दलं. ते िपलू िनज व दसत होतं. ब धा ते
िजवंतही नसावं. याचं िन ल शरीर उतर या छपराव न घरं गळत खाली येताना पा न
खाली जमलेली कु ी उ ेिजत झाली. आता आप याला मेजवानी िमळणार या आशेनं
अिधकच जोरात भुंकू लागली. मी हातात या दंडु याचा वापर क न या कु यांना दूर
हाकललं आिण पळत छपरापाशी जाऊन या िपलाला शेपटीनं पकडू न कसंबसं हातात
झेललं. ते िपलू िनज व, िन ाण दसत होतं. ते िप लू हणजे एक नरच होता.

ए हाना माझे आई-वडील आिण बहीण झोपेतून उठू न आम या घरा या हरां ात

येऊन माझं हे साहसी कृ य एकटक बघत होते. दूरवर काही शेजारीपाजारीसु ा जमा
झाले होते.

मी या माकडा या िपलाला घेऊन आम या घरा या माग या अंगणात गेलो.

क ब ां या खुरा ा या आत या फरशीवर याला झोपवलं. या िपला या शरीराभर
ओचकार या या आिण चाव या या खुणा हो या. काही जखमांमधून र सु ा वाहत
होतं. ते िपलू अजूनही िन ल पडू न होतं. मा या विडलांनी आतून पटकन थमोपचाराची
पेटी आणून या या जखमा व छ क न र थांबव यासाठी यावर मलमप ी के ली. या
िपलाचा ीण का होईना; पण ासो वास चालू होता हे पा न मला हायसं वाटलं.

या िपला या अंगावर थोडं गार पाणी शंपडताच या या शरीराची जराशी हालचाल

झाली. जरा वेळात धडपडत ते उठू न बसलं; पण याला बसलेला ध ा इतका जा त होता,
क ते वा यावर फडफडणा या पाना माणे थरथरत होतं. याचे छोटेसे चमकदार डोळे
अ ूंनी भरले होते. ते जरा वेळात घुसमट यासारखं दब या आवाजात द ं के देऊन रडू
लागलं. एखा ा ध यातून बाहेर येत असताना माणसाचं बाळ जसं रडेल, तसंच ते रडत
होतं. मी एक के ळं सोलून या यासमोर धरताच ते काप या हातांनी घेऊन ते घाबरत
घाबरत खाऊ लागलं.

माझं सगळं ल या माकडा या िपलाची काळजी घे याकडे लागून रािहलं होतं.

अचानक कु णीतरी आप यावर नजर ठे वून अस याची मला जाणीव झाली. मी मागे वळू न
वर या दशेनं पािहलं. आम या वयंपाकघरा या छपरावर एक माकडीण बसली होती.
मी जे काही करत होतो, ते सगळं ती िनरखून पाहत होती. ती न च या िपलाची आई
होती. आप या बाळाला इथं कु णीही कस याही कारची इजा करत नस याची ितची
खा ी पटली असावी.

इत यात आपली आई जवळच अस याची या िपलाला जाणीव झाली आिण ते

जोरजोरात दं के देऊन रडू लागलं. मग मी खुरा ा या दारापासून मु ामच थोडा दूर
जाऊन या माकिडणीला ित या िपलापाशी जा यासाठी वाट क न दली.

ती माकडीण त काळ छपराव न उत न खुरा ात िशरली. ितनं या िपलाला उचलून

पोटाशी धरलं. मग ितनं याची अगदी िनरखून पा न काळजीपूवक तपासणी के ली. पु हा
याला छातीशी घ धरलं. याचबरोबर ते िपलू रडायचं थांबून शांत झालं. आई आिण
बाळ काही ण तसेच बसून रािहले. ती आई जणूकाही िवचारात पडलेली दसत होती.
आप या बाळावर परत कु णी ह ला क नये यासाठी याला कसं सुरि त ठे वता येईल,
असंच ित या मनात असावं.

यानंतर ितनं मान वर क न मा या नजरे ला नजर देत रोखून पािहलं. ितची ती नजर
मला आजही नीट आठवते. मी ित या बाळाला वाचव याब ल ितला वाटत असलेली
कृ त ता मला वि थत जाणवली. मला भ न आलं. त डातून आवाजसु ा न काढता ती
मूकपणे मला ध यवाद देत होती. आप या जखमी झाले या बाळाला पोटाशी ध न
बसलेली ती एक आई होती.

यानंतर अचानक उठू न ितनं आप या िप लाला एका हातानं घ पोटाशी ध न

आम या वयंपाकघरा या छपरावर उडी मारली. तो दु या वानर आजूबाजूला कु ठं
नाही ना, हे पाह यासाठी ितनं सव प रसराव न बारकाईनं नजर फरवली. या नंतर ती
घटना या ठकाणी घडली ितकडे पाठ फरवून ती िव दशेला िनघून गेली.

ती माकडीण आिण ितचं िप लू यां याशी अनपेि तपणे झाले या गाठीभेटीनंतर माझी
एक खा ी पटली, क माणसात आिण इतर ािणमा ांम ये भाषेिशवायसु ा संवाद घडू न
येऊ शकतो. यांचा एकमेकांवर िव ास बसू शकतो. आिण या िव ासाला जर यो य
खतपाणी िमळालं, तर यां यात एक आगळं वेगळं नातं जुळून येऊ शकतं. या माकिडणीनं
मला हेच दाखवून दलं, क माणसाकडे ा यां या जवळ जाऊन यांचा िव ास ा
क न घे याचं अ हे काही एकमेव साधन न हे. िव ास, दयाबु ी आिण एकमेकांमधील
सुसंवाद या मागानंसु ा हे नातं थािपत होऊ शकतं.

या संगानंतर जे हा मला ही जाणीव झाली, यानंतर मी मा या संकुिचत जगामधून

बाहेर आलो आिण भोवताल या चराचर सृ ीम ये आनंद शोधू लागलो. मग ते बागेत या
कुं डीमधलं इवलंसं लाजाळू चं झाड असो, एखादं सापाचं छोटंसं िप लू असो, नाहीतर
अ या, कडे आिण खा शोधत झाडाझुडपांत नाचणारा िचमुकला प ी असो.

या घटनेलासु ा आता पंचाव वष लोटली आहेत. मीच आता स र वषाचा आहे. पण

अजूनही या आग यावेग या भेटीगाठीची आठवण मा या मनात तेवढीच ताजी आहे.

– तपन मुखज