Ngatidzidzei ChiShona Bhuku remudzidzisi Danho reChina Enitah Murava Dube SECONDARY BOOK PRESS Anchors of the schools curriculaZviri Mukati Chitsauko 1 Nharaunda dzedu.. A. Nawisiso nepfupiso B.Zvirungamutauro: Tsumo.. C.Misambo yemutauro: Kutaura kune rukudzo D. Dudziramutauro: Kuisa mazita mumipanda E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chiturabefu nechimiso .n. se F.Rondedzero yetsananguro Chitsauko 2 Ruzivo rwezvemar A. Nzwisiso nepfupiso yegirafu .. B. Zvirungamutauro: Madimikir. C. Misambo yemutauro: Mhando dzemisambo_ muChiShons D. Dudziramutauro: Kuisa ‘mazita muzvikwata. E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa vara guru F.Mukana wedu:TsvaqQurud20..crcnennnnennn Chitsauko 3 Nhaka. A. Nzwisiso nepfupiso yenyaya. B. Zvirungamutauro: Nyaudzosingwi C. Misambo yemutauro: Kuumbwa kwemazwi emisambo ... D. Dudziramutauro: Mazita emipanda inotsanangudza RYN ao 8 E.Kunyora ChiShona chakanaka: Mhosho dzezviperengo er) F. Rondedzero: Hurukuro/nhaurirano a Chitsauko 4 Zvirimwa... ‘A. Nawisiso nepfupiso B. Zvirungamutauro: Fananidzo.. C.Misambo yemutauro: Kushuma vanoita basa, D. Dudziramutauro: Zvisazitasingwi. E.Kunyora ChiShona chakanaka: Batanidzo nepatsanuro yamazwi 2 F.Rondedzeto yegakava wun G.Mukana wedu: Tsvagurudzo nemapurojekitsi Chitsauko 5 Tsika dzokuwanana. A. Newisiso nepfupiso ... B.Zvirungamutauro: Tsumo .. .Misambo yemutauro: Kukoshesa umhandara D. Dudziramutauro: Zvimwewo zvisazitasingwi E. Kunyora ChiShona chakanaka: Batanidzo nepatsanuro yemazwi F.Rondedzero yetsumo Chitsauko 6 Zvinamate.... A. Nzwisiso nepfupiso ... 8. Zvirungamutauro: Madimikira 18 . Misambo yemutauro: Kutsvaga nduramo 18 D. Dudziramutauro: Zvipauro .. 19 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Zvibatanidzi 19 F. Mukana wedu: Kukwasha ruzivo rwezvimwe zvitendero 19 Chitsauko 7 Kuviga vafi a 20 A. Newisiso nepfupiso 20 8. Zvirungamutauro: Mazwi anoreva zvakawanda ....21 C. Misambo yemutauro: Chiroora .. some 2 D. Dudziramutauro: ZvipaUTe mm 2 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Zvitaridzamutauri/ Nhapamazwi (" ") ann so senna 22 F Rondedzero yemufananidZ0 .unsnnsnnnnnnnnnne 22 Chitsauko 8 Kuchengetedzwa kwevechidiki nn 23 A. Nawisiso nepfupis0 smn 23 8. Zvirungamutauro: Kutsanangura tsumo on 24 C. Misambo yemutauro: Kupindura zvakanaka 24 D. Dudziramutauro: Zvinan’anuri/Zvisarudzi 25 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Mazwi anoreva uzhinji NEUSHOMA nen smn 95 F. Mukana wedu: Mibato yemaoko 25 Chitsauko 9 Mukondombera wnnmnnmmnnmennnnn 26 A. Nawisiso nepfUpis0 nuns sre 26 B. Zvirungamutauro: Nyaudz0singWi svnnmnsnnnnin 27 CC. Misambo yemutauro: Kunyaradza 7 D. Dudziramutauro: Zvirevamwene .. vrs 27 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Mazwi anoreva 2zvakafanana asi akasiyana a F. Rondedzero yegirafu.. 29 Chitsauko 10 Mitambo yanhasi 30 A. Nawisiso nepfupis0 come 30 8. Zvirungamutauro: Kunyurura nyaudzosingwi ....30 C. Misambo yerutauiro: KUKUTUdZita wns D. Dudziramutauro: Maumbirwo ezvirevamwene nn.31 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chisunganzwi 31 Chitsauko 11 Mibatanidzwa yenyika 32 A. Nawisiso nepfupis0 nnn 32 B. Zvirungamutauro: Musiyano pakati peenzaniso nefananidZ0 wnsnnnnsnnnnnn sn 38 C.Misambo yernutauro: Kuremekedza pfungwa dzavamwe 33 D. Dudziramutauro: Dzambiringa munyemba nue 33, E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chituramubvunzo (). 34F.Rondedzero yezwi rimwe chete .. 34 Chitsauko 12 Dzokororo yekutanga kwegore.. senses 35, Bepa Rekutanga: Rondedzero, Nzwisiso Nepfupiso ...35 Bepa Rechipiri: Zvirungamutauro, Misambo Yeriutauro N@MUtAUTO renernrrnesennnnsinse 35 Chitsauko 13 Madzinza evanhu seve 37 A. Nzwisiso nepfupiso .rvnmnnmneonmnmnninmenenine 37 B Zvirungamutauro: Fananidzo - 38 C. Misambo yemutauro: Kugamuchirana/kugashira vaeni D. Dudziramutauro: viverengo E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kunyora mazitaumbiridzwa F. Mukana wedu: Detembo remutupo Chitsauko 14 Kuenzaniswa kwemikana. A. Nawisiso nepfupiso mm B Zvirungamutauro: Tsumo .. C. Misambo yemutauro: Kuyanana D. Dudziramutauro: Zviratidzi zvepedyo.. E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kuumba mazwi ...40 F.Rondedzero: Rondedzero inotanga nemazwi akapihwa 41 Chitsauko 15 Kushandira mhuti suns ssn AD A. Nawisiso nepfupiso a2 B. Zvirungamutauro: Musiyano pakati petsumo nemadimikira .. 42 AB .Misambo yemutaura: Shambadzo D. Dudziramutauro: Zviratidzi zvekure E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa Mhamatid2wa enn se 44 F.Mukana wedu: Mabasa anoitwa kurritira mhur 44 Chitsauko 16 Mwaka yegore A. Nawisiso nepfupiso AS B. Zvirungamutauro: Kupa tsananguro kumadimikira nnn so 5 C. Misambo yemutauro: Chisahwira 46 D.Dudziramutauro: Zviitopauro/zviratidzamuiti....46 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Midzi yezviitogama yakadimUritWa nnn 46 F.Rondedzeto yenhauwa wns T Chitsauko 17 Misikanzwa yevechidiki.. 8 A. Nawisiso nepfupiso smu 48 8B. Zvirungamutauro: Kushandisa madimikira muzvirevo nekuumba madimikira kubva kuzviito 48 C.Misambo yemutauro: Musambo wembonano .mu.49 D. Dudziramutauro: Chirevauwandu 49 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Zviperengo sexu 49 F. Mukana wedu: Kuruka mutambo 50 Chitsauko 18 Upfumi hwenyika w.nesunn ‘A. Nawisiso nepfupiso B. Zvirungamutauro: Tsumo dzinoreva zvakafanana . Misambo yemutauro: Matauriro akanaka D. Dudziramutauro: Zviito .. E-Kunyora ChiShona chakanaka: Batanicizo nepatsanuro yemazwi F. Rondedzero: Tsamba yekushamwarr a A. Nawisiso nepfupiso 8. Zvirungamutauro: Fananidzo €. Misambo yemutauro: Chishamwari kana chisahwira 55 auko 19 Mitemo mitsva muZimbabwe.. D, Dudziramutauro: Rebeso dzezviito (Zvivanduriro ZVEZVIO) sans conn 55, E. Kunyora Chishona chakanaka: Kushandisa chiturabefu () nnn 55 F Rondedzero yemusoro wetsumo 56 Chitsauko 20 Zvinovaraidza vanhu . 57 A. Nawisiso nepfupis0 come nnn ST 8. Zvirungamutauro: Nyaudzosingwi 58 C. Misambo yemutauro: Kuzvichenura .. 58 D. Dudziramutauro: Rebeso dzezviito (Vanduriro dzezviito) 58 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chimiso () 58 58. F. Rondedzero yetsananguro auko 21 Untano hwevanhttsrnnsenennsens 60 A. Nawisiso nepfupiso se 60 B. Zvirungamutauro: Tsumo dzinopikisana v.61 C. Misambo yemutauro: Kudavira zvakanaka 61 D. Dudziramutauro: Madonzvo ezviito 61 E. Kunyora ChiShona chakanakar Mitemo yokunyora mazwi zvakanaka. 61 F.Rondedzero yekunyora tsamba yebasa rnennnnn6T Chitsauko 22 Dzokororo yepakati pegore 62 Bepa Rekutanga: Rondedzero, Nzwisiso Nepfupiso....62 Bepa Rechipiri 2irungamutaur, Misambo Yemutauro Nemutauro .. ee 62 Chitsauko 23 Kuzvitonga kuzer A. Nawisiso nepfupiso ..u- B. Zvirungamutauro: Basa renyaudzosingwi C. Misambo yemutauro: Manzwiro ... D. Dudziramutauro: Dudzirazviito .. E. Kunyora ChiShona chakanaka: Vara guru F Mukana wedu: Tsvagurudzo Chitsauko 24 Kutumira mashoko A. Nawisiso nepfupiso ..B, Zvirungamutauro: Kuronga mazwi etsumo CC. Misambo yemutauro: Kudembana parufu D. Dudziramutauro: Zvivakazwi zvezviito E. Kunyora ChiShona chakanaka: Sungawirirano F. Mukana wedu: Nhetembo dzemadzinza ... 70 Chitsauko 25 Kusanduka kwetsika nha: A. Nawisiso nepfupiso n B. Zvirungamutauro: Kuzadzisa tsumo C. Misambo yemutauro: Chinyarikani D.Dudziramutauro: Nyaudzosingwi E. Kunyora ChiShona chakanaka: Uzhinji hwamazita.72 F.Rondedzero yehurukuro 2 G. Mukana wed: PUrOj¢kiti onmnnnnmnnnnnnnnnnnnnn TS Chitsauko 26 Kugova nhaka A. Nawisiso nepfupis nn. 74 B. Zvirungamutauro: Tsumo dzinoreva zvakafanana ..74 C. Misambo yemutauro: Kuchingamidza vaendi o.n..-75 D.Dudziramutauro: Nyaudzosingwi 75 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Zvibatanidzi nenhamatidawa F.Rondedzero yezwirimwe chete 75 75 Chitsauko 27 Mashura nezviratidzo.nscnnesneno 77 A. Nawisiso nepfupiso 7 B. Zvirungamutauro: Kutsanangura madimikira .....78 C.Misambo yemutauro: Matauriro nemaitiro akanaka enn svn TS D. Dudziramutauro: Dzokorore yerebeso dzezviito ..78 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kutanga 2vireVO0 78 F.Rondedzeto yenhaurwa wnmennnnnnnnnnnsmnnn 79 Chitsauko 28 Nyaya d: senees 80 A. Nzwisiso nepfupiso 80 B, Zvirungamutauro: Kubvunza mibvunzo 81 CC. Misambo yemutauro: Tsika dzokuwanana 81 D. Dudziramutauro: Rebeso/zvivanduriro zvezviito ...81 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Mhosho otapira dzezviperengo nnn svn F-Rondedzero ine chimiro chakanaka cvs 81 Chitsauko 29 Uhurudza 82 A. Nawisiso nepfupiso nn 8. Zvirungamutauro: Zvibatanidzi. 82 C. Misambo yemutauro: Kudembedzana mudzinhamo NOUMWERE 83 D. Dudziramutauro: Zviratidzanguva nezvirandur ...83 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Batanidzo epatsunUr YEMAZW sennsmnnsennnnnnnensnnn F. Rondedzero yehurukuto ... Chitsauko 30 Ngatishaurei A. Nawisiso nepfUpis0 wnnum so 85 B. Zvirungamutauro: Kududzira zvinoreva tsumo »..85 C. Misambo yemutauro: Kutenda «... se 86 D. Dudziramutauro: Zvidudzirazviito 86 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chiturabefu () ams F. Rondedzero yetsumo .. Chitsauko 31 Dzidzo muZimbabwe sw. A. Newisiso nepfupiso B. Zvirungamutauro: Kushandisa nhapamazwi C. Misambo yemutauro: Chisahwira D. Dudziramutauro: Rebeso dzezviito E, Kunyora ChiShona chakanaka: Manyorerwo exviitogama nnn a) F. Rondedzero inopera nemazwi akapiwa . 88 Chitsauko 32 Kudyidzana muhindaneti... A. Nawisiso nepfupiso 8. Zvirungamutauro: ENZaN ISO sn C. Misambo yemutauro: Kutsiura D. Dudziramutauro: Zvivakazwi pazviito.. E. Kunyora ChiShona chakanaka: Navimbo nemidziyo .. F.Rondedzero: Mhosho pakunyora rondedzer0 w.....91 Chitsauko 33 Dzokororo yekupera kwegore Bepa Rekutanga: Rondedzero, Nzwisiso Nepfupiso ...92 Bepa Rechipiri: Zvirungamutauro, Misambo Yemutauro Nemutauro 92CHITSAUKO 1: NHARAUNDA DZEDU Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kuyemura nharaunda dzavo nezvese zvakadzikomberedza. kunyora pfupiso yenzwisiso. kubatanidza zvipenga zvetsumo. Kuisa mazita mumipanda, kushandisa chiturabefu nechimiso zvakanaka. A. Nzwi: so nepfupiso Maitirwo echidzidzo 1. Kuverenga ndima yenzwisiso yapiwa. 2. Hurukuro pakati pevadzidzi vachitsvaka mhinduro dzakanaka. 3. Kunyorwa kwebasa mumabhuku, munguva yechidzidzo. Mhinduro bazi redzidzo nebazi rezvekurima. Environmental Management Agency (Authority) kuparadzwa kwezviwanikwa zvemunharaunda, 2002 kuva nhengo yemamwe mapoka anopindwa nedzimwe nyika dzepasi rese/ kuumba bato rekusimudzira zvisungo zvekuchengetedzwa kwenharaunda reDEA. 6. mitiine basa guru rekuchengetedza ivhu kuti risakukurwe nemvura/ kutipa mweya wakanaka wekufema. 7 EMA kuterna masango/ kurima mujinga menzizi dzozara majecha. 9, Tsananguro yezvirevo zviri mundima; (a) kuronga pamwe chete/ kubatsirana kuronga/ kuonesana (b) kumiririra hurumende (0) kusapedza nguva (@) kufunga pamusoro pezvataurwa (e) kumagumo 8. Pfupiso = musangano wekuchengetedza nharaunda wakaitwa kwaGutu kuMasvingo. - hurumende ine basa pakuchengetedza zviwanikwa. - _ kuparadza masango nekurima pakasafanira nekurasa marara. = hurumende inhengo yemapato ekuchengetedza nharaunda, CITES. = bumbiro ra2002 rinokurudzira makambani kuchengetedza mumadhamhu. = vedzidzo vanokurudzira vechidiki kuchengetedza nharaunda = mapazi akazvimirira anopa vanhu ruzivo. - _ madhumeni anodzidzisa nezvekurima. - Foresty commission inokurudzira kusima mi - vanhu vachengetedze nharaunda yeGutu. yaeye @(b) Zita Mupanda tete la vasekuru 2a mwena 3 muramu 1 vana 2 chikoro 7 VaChafa 2a zana 5 nyoka go rwenga " huroyi 4 kasikana 12 gomana 5 mhuka 9/0 kure 7 mberi 1a Takunda la svana 19, rwiyo meno 6 ruoko: W chembere 0 nzizi 10 gomba 5 twiza 90 E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa chiturabefu nechimiso (.,) Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome zvimiso zvinoshandiswa pakunyora zvirevo zvakanaka. 2. Mudzidzisi nevadzidzi ngavaite hurukuro yepakakodzera kushandiswa chiturabefu nechimiso. 3. Vadzidzi ngavanyore basa munguva yechidzidzo. Mhinduro Tafadzwa aenda kundofudza mombe naTendai, Tapiwa, Chido naMary. Hapana ari kuziva kuti vanodzoka nguvai asi vanowanzodzoka usiku chaihwo. F. Rondedzero yetsananguro Maitirwo echidzidzo 1. Mudzidzisitsanangurai mhando yerondedzero yetsananguro uye zvinotarisinwa pakupindura mubvunzo wembhando iyi. 2. Vadzidzi_ngavaite hurukuro pamusoro pezvingaitwe nevechidiki kuchengetedza _zviwanikwa zvemunharaunda yavanogara. 3. Vadzidzi ngavabatanidze pfungwa dzavakurukurirana kuti ive rondedzero vagowedzerawo dzimwe.CHITSAUKO 2: RUZIVO RWEZVEMARI Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: * kupindura mibvunzo yenzwisiso inonangana nemagirafu. + kuyemura mishandirapamwe inoitwa nehurumende nemakambani anoshanda akazvimirira ega. + kupfupisa zvinorehwa nemagirafu nekupa dudziro dzinogutsa. * kupa dudziro kumadimikira, + kudoma mhando dzakatsaukana dzemisambo yemutauro. + kuisa mazita muzvikwata. + kushandisa vara guru munzvimbo dzakakodzera pakunyora. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo ‘© nepfupiso: Kuisa mari mumapurojeki 1. Mudzidzisitsananguriral vadzidzi 2vinotarisirwa pakupindura mibvunzo yenzwisiso nepfupiso nemazvo. 2. Mudzidzisi_nevadzidzi ngavaite hurukuro pamusoro pemapindurirwe enzwisiso dzemagirafu nemapikicha. 3, Vadzidzi ngavaongorore girafu vagobatsirana kupindura mibvunzo yapiwa. Mhinduro 1. Rinotaridza mushandirapamwe wakanga uchiitwa nehurumende dzenyika dzepasi rese dzakabatana nemakambani anoshanda akazvimirira ega kubva mugore ra1990 kusvika 2014. 2012 2010/2014. 1990/ 1991/1992/1997/2009/ 2013. 2002 mari yakaita shoma asi mapurojekitsi akawanda. Uwandu hwakadonha nemabhiriyoni makumi matanhatu nemaviti (628). Makumi matanhatu (60) emapurojekitsi 2012- mabhiriyoni zana nemakumi mashanu nemana (1548). 1998 (0. Pakaita makambani anobatsira vanhu akawanda akaburitsa mari yekusimudzira mapurojekits. 1. panotangira gore ra1990, panoiswa mari inoenderana nemapurojekitsi. - _ uwandu hwemari nemapurojekitsizvinombofambidzana kusvika mugoreral993, apo mariinowanda kudarika mapurojekitsi - mari inozonyanyoderera mugore ra1994 zvichienda 1996 asi mapurojekitsi achiramba akawanda. - 1997 uwandu hwemari hunosimukira, hwoenzana nemapurojekitsi aveko. ~ kubva 1998 zvichienda kuna 2008, panoonekwa kushomeka kwemari asi mapurojekitsi achiramba achiwanda. Mamiriro ehupfuri ainge akaderera kunze kusina mari asi vanhu vaine shungu dzekuramba vachiita mapurojekitsi kuti vararame. - _ patinozoenda 2009 kusvika 2012, zvinhu zvinoita sezvogadzikana, mari yakawanda yavemo munyika, uye vanopa rubatsiro rwemari vakapa mari zvinji mukusimudzira mapurojekitsi. - kubva pana 2013, mapfurojekitsi anotanga kuderera, kunyange mari yaive iripo, zvinogona kunokonzerwa nekuvepo kwemabasa, vanhu vombosiya zvemapurojekitsi. PON AMAWN (Mudzidzisi ngaakwenye pfungwa dzakanaka dzanyorwa nevadzidzi)(b) Zita Dzitsi mwana ana mweya -eya muchero -chero. badza -padza zano -ano meno -ino huku -kuku ndumure -ndumure rukova -kova kure te kuda -d- pamba -mba mbiri =mbhiri E. Kunyora ChiShona chakanaka: Kushandisa vara guru Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaongorore zvirevo zvapiwa vagoshandisa vara guru pakakodzera. 2. Vadzidzi ngavaumbe zvirevo vachiisa vara guru pakakodzera 3. Vadzidzi ngavanyore basa mumabhuku. Mhinduro 1. Jehovha Mwari vatiwanirewo nyasha. 2. Panosangana Robert Mugabe naSamora Machel panenge pane mota dzakawanda. 3. Rwizi Zambezi runoganhura nyika yeZimbabwe neZambia, asi kana tichienda kuBotswana hakuna rwizi 4, Gomo guru rinoera munyika muno iNyangani. 5, Madhamu akagadzirwa nevanhu muZimbabwe anosanganisira Tokwe-Mukosi neKariba. 6. Mudzidzisi akati, “Ndinoda kupa chitarafu kune vose vanonoka kuuya kuchikoro.” F, Mukana wedu: Tsvagurudzo 1. Vadzidzi ngavapinde mumapoka ebasa. 2. Mudzidzisi ngaape vadzidzi basa rokuita. 3. Vadzidzi ngavasarudze musoro wetsvakurudzo kubva kune yapiwa, vagoita tsvakurudzo mumapoka. 4. Vadzidzi ngavaende munharaunda nekunyanzvi dzakasiyana-siyana dzivabatsire patsvakurudzo yavo. 5. Vadzidzi ngavanyore pasi zvawanikwa mumapoka vagopira zvawanikwa mumapoka kukirasi yese.CHITSAUKO 4: ZVIRIMWA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kutsanangura marimirwo embesa dzechibage. kutsanangura mashandisirwo efananidzo. kushandisa musambo wekushuma vancita basa. kunyora zvisazitasingwi. kubatanidza nekupatsanura mazwi nemazvo. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo 0 nepfupiso: Musimboti weraramo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo, 3. Kunyora pfupiso munguva yechidzidzo. Mhinduro 1. Central America/guta reMexico. 2. Mashonaland 3. SEEDCO/ Pannar/ Pioneer/ZFU/ GMB 4, Mvura inosvika mazana matanhatu emamirimita kusvika kumazana mapfumbamwe. 5. Kuti chiwane simba rekubereka. 6. Kuongorora kana mbesa dzisiri kuparadzwa neudyi 7. Kuchengetwa mumasaga/ mumatura/ mumadhiramu 8. Chinopa varimi mbeu yekudyara/ varimi vanowana chikafu chekuraramisa mhuri/ kutengesa goho kuGMe. 9. Kugadzira upfu hwesadza/ kubikisa doro nechingwa/ kugadzira chukafu. chemombe/kugadzirisa mhando dzemafuta 10. Kudya kwemasikati/ manheru 11. Muna Zvita mune njodzi yekuti mvura inozokasika kuenda chibage chisati chasvika nemhaka yekusanduka kwemamiriro ekunze. 12. Pfupiso - _ kurimwa kwechibage kuMexico. - _ mhando dzechibage dzinoti chichena nechekenya, - chinoda mvura yakawanda, - _varimi vaite gadziriro yekurima mvura sat yanaya, vachiundukura minda yavo nemombe/matarakita/ mapadza. - hurumende yakapa varimi zvishandiswa muchirongwa cheCommand Agriculture. ~ chibage kana chasvika, chinokohwewa chochengetedzwa mumasaga/matura nemumadhiramhu. - chibage chinonyanyodyiwa muZimbabwe nevanhu nemhuka. = mbeu dzinouchikwa, segadziriro yemwaka wekurimaCHITSAUKO 5: TSIKA DZEKUWANANA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kudoma mhando yemichato iri munyika yedu. kutsanangura zvakanangana nemuchato umwe neumwe. kudoma tsumo dzinoenderana netsananguro dzakapiwa. kubatanidza nekupatsanura mazwi mukunyora ChiShona chakanaka. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo so nepfupiso: Vanhu nemichato \Vadzidzi ngavatsanangure mhando dzekuroorana uye michato yavagara vachiziva. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenzwisiso. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo yapiwa. Vadzidzi ngavanyore pfupiso. ReNe Mhinduro 1. nhatu 2. muchato wevatema. 3. vanakomana vanotenderwa kuroora pagumi nemasere asi vasikana gumi nenhanhatu. 4, unoita kuti anenge atanga kuramba mumwe abvise mari yechiredzwa zvisinei kuti murume kana mukadzi. Convection on the Elimination of all forms of Discrimination Against Women. 6. mukadzi haagoni kumiririrwa nemitemo yevakaroorana/ muchato wevatema haumirire vakadzi kana pave nedambudziko. 7. tinofa harina nzeve, rine nzeve rinozvinzwira. 8. (vadzidzi ngavape maonero avo) 9. Kutsanangura zvinorehwa nendevo. (i) kana munhu asingatereri mashoko anotaurwa nevakuru, anenge achiramba kurairwa/ kutsiurwa (i) murume ane vakadzi vakawanda kudarika umwe chete, (i) zvinhu zvisina kumira zvakanaka/ kana zvinhu zvaipa. (iv) munhu anoteerera anobatsirika muupenyu/ anowana mazano ane pundutso. 10. Pfupiso - CEDAW yakaita hokero yekupa vanhu mazano pamusoro pemichato newanano. = michato _ndeinoti, wevatema unotendera barika, usingabyumire barika kuvarume nevakadzi, mubatanidzwa wemurume nemukadzi vakabvisirana roora - muchato wevatema unodzvanyirira vakadzi. - _ vana vanoroorwa vari vadiki vokurumidza kurambana. = Muchato wenhadzurudzwa unochengetedza kodzero dzevakadzi - Mitemo yewanano inobatsira pakufa nekurambana. - Mutemo wechiredzwa unoita kuti aramba umwe abvise mari yechiredzwa. = varume nevakadzi vari kungogara pasina muchato. - CEDWA inokurudzira kunyoresa michato kudzivirira kuparara kwemhuriMhinduro Mupanda Zvisazitasingwi 5 iro, 8 izvo 9 iyo 10 idzo 13 itwo 14 iho 15 iko 19 isvo 2a iro (©) Vadzidzingavaumbe zvirevo zvakanaka vachishandisa zvisazitasingwi zvavadoma pamusoro. E. Kunyora ChiShona chakanaka: Batanidzo nepatsanuro yemazwi Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure zviitogama. 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima yapiwa mubhuku revadzidzi pamusoro pekuperetwa_kunoitwa zviitogama. 3. Vadzidzi ngavaite hurukuro, vagogadzirisa zvakashata muzvirevo. Mhinduro 1. Vaenda kwavanaTendai nhasi 2. Tendai ave kunyora bvunzo akatanga kubvunda, 3. Muri kufamba sei? 4, Ndinoda kuti musvike mangwanani-ngwanani. 5, “Itai zvakasiyana-siyana mubasa renyu,” akadaro mudzidzisi 6. Mukuru wechikoro akati, “Huyai nemari yokuripa chikoro.” 7. Chiri mumoyo chiri muninga. 8. Handina basa newe pamwe chete nemwana wako. 9, Zvanzi nababa, “Muri kuitirei ruzha?” 10. Hanzi baba Shero vari kuenda kunoridza kuMucheke Stadium. F. Rondedzero yetsumo Maitirwo echidzidzo 1. Mudzidzisi ngatsanangure chimiro cherondedzero yekududzira tsumo. 2. Vadzidzi ngavatsanangure zvinorehwa netsumo yapiwa. 3. Vadzidzi ngavakurukurirane pamusoro penyaya dzinogona kunyorwa murondedzero iyi Mhinduro Dzingidzi gonyera pamwe maruva enyika haaperi - _Ngaive rondedzero inobudisa kuti munhu anofanira kudzikama/ kuziva zvaanoda kana chinangwa chake muupenyu nekuti zvinoyevedza zvakawanda munyikaCHITSAUKO 7: KUVIGA VAFI Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kuyemura magamba akafira rusununguko rwenyika ino. kutsanangura kukosha kwenzvimbo inovigwa magamba enyika yeZimbabwe. kudoma matanho anotorwa panovigwa gamba renyika. kunzwa kudadazika nenyika yavo. kutsanangura panoshanda mutauro wechiroora. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo ‘0 nepfupiso: Makarwa kurwa kwakanaka 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. 3. _Kunyora pfupiso munguva yechidzidzo vachiteedza zviga zvekunyora pfupiso. Mhinduro Kushinga muhondo vakaonekwa ushingi neumhare mukurwira rusununguko rwenyika aive omhanyira kumakuva/ kuti abate bhazi raizotakura vanhu kuenda kumakuva emagamba. pindikiti-kupinda/ nonge-kunonga/ pfee- kupinda/kwitiri-kupinda munzira/ pfacha-kusvika/tsvitsviriri- kumira/ mboya mboya- kugara kuchengetwa nehurumende nekubvisirwa mari yemuripo wechikoro 7. rinomiririra vose vakazvipira kusunungura nyika vane mitumbi yakatsakatika pose pose mumasango, mumapako nemunzizi Takesure naTinei 9. Kunyurura ndevo dzakashandiswa mundima; (i) chando chairova kuseri nekuseri. (i) chokwadi chitaurirwa hunyimwa mbare dzekumusana. (il) vakashumaira kwazvo neshoko raibvuwa mweya yavakarasika. (iv) bundu rakadzipa pahuro. (v) veura utete vakahubatira mumaoko. 10. Pfupiso - VaMihetu vakafa nekuvigwa kunzvimbo inoradzikwa magamba, - _ paive nebhazi rekuenda kunovigwa magamba - _ akaona guva remusoja asingazitkanwe apo pakazotsvetwa mutumbi wemushakavabvu. - _ kuimbwa kwerumbo rwenyika, mharidzo nenhoroondo yemufi kubva kumukoma wemufi, = mutungamiri wenyika akazotaura achitaridza mabasa anosimudzira nyika musure mekupera kwehondo. -_ mhuri yemufi yakavimbiswa kuchengetwa. = kudzikiswa kwebhokisi nekuridzwa kwepfuti uye kuimbwa kwerumbo rwenyika. a wens @CHITSAUKO 8: KUCHENGETEDZWA KWEVECHIDIKI Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kugona: kudoma kodzero dzevechidiki dzenyika yedu. kutsanangura zvinan‘anuri. kutevedzera musambo wokudavira zvakanaka nguva dzose. kutsvaga mibato yemaoko inobatsira mukurarama nekusimudzira budiriro yenyika. A. Nzwi: so nepfupiso: Mikana yevechidiki muZimbabwe Maitirwo echidzidzo 1, Vadzidzi ngavaverenge ndima. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo mumapoka. 3. Vadzidzi ngavanyore pfupiso munguva yechidzidzo. Mhinduro 1. Bazi revechidiki nekuwanikwa kwemabasa. 2. Zimbabwe Youths Council Act. 3. kupa ruzivo maererano nezvekuchengetedzwa kwevakomana nevasikana vakura kuburikidza nebumbiro remutemo/ kupindura tsamba yakanyorwa. 4, kutevedzera zviri mutsika dzavo pasina kushorwa/ kutukwa / kurohwa kana kutarisirwa pasi. 5. vadiki ndivo vachava vatungamiri uye vachasimudzira nyika. 6. kodzero yekusarudza zvitendero/ kutaura mutauro wavanoda/ kuongororwa zvirwere zvepabonde/ kurapwa nekupiwa zvekudzivirira pachena. 7. kudzvara bundo panofamba mvura/ kutsvaira mumigwagwa. 8. kutinyika isarasikirwe nevechidiki/ kuti vadiki vazvidzivirire kubva mukutapurirwa zvirwere zvepabonde. 9. Kududzira ndevo (i) kuwaniswa mukana wokuita sarudzo muupenyu. (i) kushoorwa / kutarisirwa pasi (il) matambudziko ekuzvitsvakira/ kuzvidira. 10. Pfupiso mazano ekuchengetedzwa kwevechidiki - _ kutsanangura kodzero nemitemo iri mubumbiro. + vadiki vapiwe mukana wekuita sarudzo. ~ hurudziro yekuongororwa ropa nekupiwa zvinodzivirira mukondombera pachena. - vadiki vapiwe mukana wekuita zvavanokwanisa, sekupa umboo pazvivhitivhi nedandemutande reruzivo. - _ kodzero yekuroora kana kuroorwa kana vasvika pazera rakafanira. = Zimbabwe Youth Charter inopa vadiki mikana yekugadzirisa upfumi hwenyika nekuita zvirongwa zvekubatsira nyika mapepaCHITSAUKO 9: MUKONDOMBERA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kutaura mabatiro echirwere chemukondombera. kutsanangura pamusoro pezvekurapwa kwechirwere ichi kuzvidzivirira kubva kuchirwere. kutsanangura mabasa ezvirevamwene. kushandisa nyaudzosingwi. kushandisa musambo wekunyaradzana, A. Nzwisiso nepfupiso: Kurwisa mukondombera Mai wo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenzwisiso. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo mumapoka. 3. Kunyora basa mumabhuku. Mhinduro Mabiko aive aitirwa Fani ekupemberera kupedza zvidzidzo zvokuita chiremba. Chidhakwa/ Mudzviti/ Mujambajecha. VaMujambajecha. VaTohwechipi. Kubvunza kuti Guchu afa here. WHO/USAID Munhu abva zano/ zuva rakanga rotorova nhongonya. Kunoderedza mukana wekubata chirwere/ nhengo yemunhurume inogara yakachena. Kuitira kuti vanhu vazive pavamire/ vakurumidze kurapwa 10. Kukurudzira_kusaenda pabonde kwevasina kuwanana/ kushandisa_makondomu/ kukurudzira kuchecheudzwa 11. Kuita. shamwari dzepabonde dzakawanda_ usingazvidzivirire/ kushandisa chisvo. kana tsono yakamboshandiswa nemunhu ane chirwere/ kutapukira kubva kuna mai kuenda kumwana panguva yekuzvitakura nekusununguka. 12, Madzimai ane utachiwana akazvitakura/ vanhu vabatwa chibharo. 13. Pfupiso - hurukuro yaChidhakwa, Mudzviti naVaMujambajecha, vachinwa nekuseka - pamabiko aFani ekupedza kosi yeuchiremba. - rufurwaGuchu, rwemukondombera. - Fani anosvika otsanangura nzira dzekutapurirana utachiona. - hurumende nebazi rezveutano, vari kudzidzisa vanhu nezvedenda: - _vadiiki vasaite bonde/ vadzivirire bonde. mapazi akazvimiririra seUSAID anodzidzisa vanhu nezvekuchecheudzwa apa veNAC neGlobal Fund vachirwisa chirwere, ~ _ kupiwa kwemaARV kuvarwere. ~ kuongorora ropa pachena Noypwne © ~CHITSAUKO 10: MITAMBO YANHASI Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: A. 1 2 3 kudoma mitambo ine mukurumbira muzimbabwe. kunzwa chidakadaka chokufarira kutamba mitambo yakasiyana-siyana. kuona raramo kuburikidza nemitambo. kuva netariro yemangwana kuburikidza nemitambo. kushandisa nyaudzosingwi pakunyora rondedzero. kugona kushandisa musambo wekukurudzirana zvakanaka. Nzwisiso nepfupiso rwo echidzidzo Vadzidzi ngavatsanangure mufananidzo wakanamatidzwa panzwisiso iyi. Vadzidzi ngavaverenge detembo. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. Mhinduro 1 2 vadzidzi ngavape musoro wakakodzera Varungu 3. Vatambi vanoenda mhiri kwemakungwa/ kusimudza mureza wenyika/ kusimudzira zvirongwa zvemhuri wen aas 10. nN. dzavo/ kuita mabhizimusi/ kuwana menduru dzegoridhe. cricket kuwana ndaramo/ mitambo inokosheswa kusara semuswe/ kusvetuka samangoi aona gonzo. zvainzi vanozofurirana / kungwarisa, mudzimu ware bonga kuwana huku dzichirwa Kutsanangura mazwi akashandiswa mundima. (i) kushinga/ kutsungirira (i) vanhu vakasimba (i) mabasa anokosheswa mudzidzisi ngaakwenye mhinduro dzakakodzera Prupiso - nhabvu yaingonzi ndeyevarungu, vatema vasingatenderwi kuitamba. = yave kutambwawo nevatema. - _ panodiwa vatambi gumi neumwe neunyanzvi hwekunzvenga. - kubudirira kwevatambi venhabvu. - cricket yoita kuti vamwe vawane mabasa, uye yotambwa nzvimbo dzese nevanhu vese. - _ bhora remubhasikiti roita kuti vane unyanzvi hwekunzvenga vabudirire. = vatambi votorarama zvakanaka zvisinei kuti vakadzidza. B. Zvirungamutauro: Kunyurura nyaudzosingwi 1 Vadzidzi ngavadome zvirungamutauro zvavanoziva.CHITSAUKO 11: MIBATANIDZWA YENYIKA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kudoma mibatanidzwa yepasi rose yakapindwa neZimbabwe. kutsanangura zvinangwa zvemubatanidzwa umwe noumwe kutsanangura musiyano pakati peenzaniso nefananidzo. kuremekedza pfungwa dzevamwe mumafungiro nemagariro. A. Nzwisiso nepfupiso: Ukama hweZimbabwe nedzimwe nyika Mi irwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenzwisiso. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. 3. Vadzidzi ngavanyore pfupiso. mi duro, 1945 . Nhengo zana namakumi manomwe nenhatu/ muzinda webazi uri kuNew York. . League of Nations, rainge rakundikana kuzadzisa zvinangwa zvaro. Gumi nepfumbamwe. 1 2 3. 4 5. Kubatsira nhengo dzaro panyaya dzezvematongerwe enyika. 6. Souther African Development Community. 7 Lusaka 8. Kupa ruyamuro rwezvokudya/ mishonga/ mabhuku 9. Kuti nyika dzisimukire/ kuzvitonga kuzere/ kuzvishandira. 10. Zimbabwe/Zambia/ Botswana 11. Kubatsira nyika dzaive muudzvanyiriri kuti dziwane kuzvitonga kuzere nenzira isina mhirizhonga. 12. United Nations Educational Scientific and Cultural Organisations/ World Health Organisation 13. Pfupiso mibatanidawa yenyika inoti UN, AU, SADC, COMESA. - Zimbabwe inhengo yeUN inochengetedza runyararo, nekupa ruyamuro munguva yenhamo, mafashamu, nzara nehondo. - _ mapazi eUN anoti WHO, UNICEF, UNESCO, WFP nemamwewo anobatsira nechikafu, mabhuku mishonga kunhengo dzaro. - Zimbabwe inhengo yeAU, iyo yakatsiva OAU, ine chinangwa chekubatsira nyika dzekuAfrica kuti dziwane kuzvitonga kuzere nerunyararo. - NEPAD ine chinangwa chekuti nyika dzeAfrica dzibudirire kubatana nekudyidzana. - Zimbabwe inhengo yeSADC ine chinangwa chekuti zviwanikwa nemasango zvichengetedzeke, neCOMESA hurudziro yekutengeserana neurongwa hweupfumi nekuvandudzwa kweutesve hweScience neumhizha muAfrica.CHITSAUKO 13: MADZINZA EVANHU Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko mudzidzisi ona kuti vadzidzi vave kukwanisa: kutsanangura nhoroondo yemavambo emutauro weChiShona kuumba zviverengo. kushandisa fananidzo. kushandisa musambo wekugamuchirana. kunyora mazitaumbiridzwa zvakanaka. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo ‘0 nepfupiso: Kugarisana kwamarudzi muZimbabwe 1. Vadzidzi ngavadome marudzi evanhu vari muZimbabwe. 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenzwisiso. 3. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. Mhinduro nhanhatu boka revanhu verudzi rwemaBantu ChiZezuru Varozvi/ Mutapa muzvinafundo DN Beach/ VaShona vakabva muboka revanhu veBantu kumutswa kwemarudzi/umambo hwemaRozvi hwakaparadzwa nemaNdebele/ nemaPutukezi vanhu ndokuzopararira vachienda nzvimbo dzakasiyana-siyana/ pane vakazvitsaura vachiti vanoera hungwe (mudzidzisi ngakwenye mhinduro dzakanaka) mutupo/ kumukirana kwemarudzi 9.__ndimi iboka guru rinosanganisira mitauro yakasiyana-siyana sokuti Shona rurimi runozova nemitauro inoti Zezuru/ Karanga/ Ndau/ Manyika kubva mauri. Mutauro chidimbu cherurimi rwevanhu sokuti Zezuru, Karanga, Chikorekore, Ndau, Manyika, zvidimbu zverurimi rweChiShona 10. vaigara kuGokomere kuMasvingo 11. (mudzidzisi ngakwenye mhinduro dzakafanira) 12. Pfupiso = muZimbabwe mune marudzi akawanda asi Shona ndiyo ine vanhu vakawanda kudarika vamwe kuchiteverawo maNdebele = vaDN Beach vanoti boka reVaShona rakabva kurudzi rwemaBantu - _ vaShona vakapinda muZimbabwe vachibva kuChamhembe kweAfrica ndokunogara kuMasvingo. - madzitateguru evaShona aitungamirirwa neVaRozvi naMutapa vakazozvitsaura nekuda kwemitupo nekumutswa kwemarudzi - VaKaranga vakazowandira Masvingo, VaNdau kuChipinge neChimanimani, vaManyika kwaMutare, Buhera, Bocha, veChiZezuru kudivi reHarare - mutauro weZezuru ndiwo wakazoshandiswa mukunyora mabhuku eShona nekuti wakareruka. ~ kana mudzidzi akanyora bvunzo nemutauro wake, hazvibvisirwe zvibodzwa oy een PNCHUTSAUKO 14: KUENZANISWA KWEMIKANA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kudoma mitemo yakagadzwa yekudzivirira kushungurudzwa kwemadzimai nevasikana. kudoma mitemo inovavarira kuyananisa vanhu munyika kugona kupa tsumo dzinoenderana netsananguro dzapiwa kushandisa musambo wekuyanana, kudoma zviratidzi zvepedyo. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo ‘0 nepfupiso: Vanhukadzi vanhasi 1. Vadzidzi ngavaverenge hurukuro yapiwa, 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo mumapoka 3. Vadzidzi ngavanyore basa mumabhuku. Mhinduro Moyo muzukuru nasekuru Kwayedza kurwisana pakaiswa mutemo unochengetedza pfuma yenhaka kuzvarira/ kugara nhaka vanopedzisira vatapurirwa zvirwere zvepabonde vaida kutora pfuma vasingazivi kuti pave nemitemo yekuichengetedza kunoita kuti vana vose vawane pfuma yevabereki zvisinei nekuti mukomana kana musikana ). Kutsanangura zvinotevera (a) zvinhu zvisingaite/ zvisati zvakamboitika (b) kugara muchinetsana/ kurwa (0) kudzvanyirira vamwe nekuda kwechinzvimbo 1. Pfupiso POPnNAnaAwne 5 - mai Getu vanobatikana nezvavakaverenga zvemhuri yekuEpworth inorwisana. - _ kune mitemo yekudzivirira mhirizhonga ~ _ vanhu vasagare vachirwa nekutukana pamberi pevana. ~ _ vakadzi ndivo vanonyanyorwadziswa nembirizhonga nekudaro mitemo inovachengetedza. - _ kuipa kwetsika dzeVaShona panyaya dzekuwanana, kugara nhaka uye zera rekuroorwa kunokonzera mhirizhonga. - vakadzi vanotapurirwa zvirwere nekubatwa chibharo, mitemo inopa chitarafu chikuru kuvanhu vanobata chibharo. ~ _ madzimai aidzvanyirirwa chero pakugovewa kwenhaka. - _ vanhu vazive mitemo yejechetere kuitira kuchengetedza ukamaCHITSAUKO 16: MWAKA YEGORE Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngone kuti vadzidzi vave kukwani: kutsanangura zvinoreva kushanduka kwemamiriro ekunze. kupa zvikonzero zvinoita mamiriro ekunze achinje. kudonongonza matambudziko anokonzerwa neshanduko iyi kuburitsa zvingaitwe kugadzira shanduko yemamiriro ekunze. kupa madimikira anoenderana netsananguro dzapiwa. kupatsanura nekubatanidza mazwi pakunyora ChiShona chakanaka. A. Nzwi so nepfupiso: Kusanduka kwemamiriro ekunze Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenzwisiso. 2. Vadzidzi ngavatsanangure zvinobuda pamufananidzo wapiwa. 3. Vadzidzi ngavaite hurukuro mumapoka. 4, Vadzidzi ngavapindure mubvunzo. Mhinduro kusimuka kweutsi hwakasviba hwemagasi huchienda mudenga. simbi, mafetireza, mataya. hunosvibisa mweya wemuchadenga zvoita kuti kudziya kunokonzerwa nezuva kusadzoserwe muchadenga. kutera miti, kupisa masango kupisa mafuta emotokari. kuwanda kwezvirwere/ kutonhoresa/ kupisisa/ mafashamu, zvichikonzera ndufu. nzizi nehova zvinoderera paudzamu hwemvura. kudzikwa kwemitemo inorambidza kutemwa nekupisa masango. magetsi/ zuva 9. kuvapa zvitarafu zvakaomarara. 10. kushandisa mufudze/ murakwani nevhu rezvuru pakurima. 11. Pfupiso = shanduke yemamiriro ekunze yokonzerwa nezvigadzirwa zvinobudisa utsi - _ vanhuwo ndivo vari kupisa masango, mafuta nekutema mit - __zvokonzera kupisisa, kutonhoresa nekunaya mvura yemafashamu. - _ kufa kwevanhu neurwere zvonyanya. - _hurumendeinotora matanho kudzivirira vanhu vanokanganisanharaunda kuti varangwenemutemo. = vanhu ngavashandise magetsi uye zuva. = hurudziro kuvarimi kuti vadyare miti - _vashandise mifudze nemurakwani pakurima ONDE B. Zvirungamutauro: Kupa tsananguro yemadimi Mai wo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome madimikira 2. Vadzidzi ngavatsanangure zvaanoreva. 3. Vadzidzi ngavadome madimikira kubva kutsananguro dzapiwa.CHITSAUKO 17: MISIKANZWA YEVECHIDIKI Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa kudoma imwe misikanzwa inoitwa nevechidiki mazuva ano, kupa pfungwa dzezvingaitwe kuderedza misikanzwa yevechidiki. kuumba zvirevauwandu. kunyora zviperengo zvakanaka nguva dzose. kunyora mitambo. A. Nzwisiso nepfupiso: Tsamba kubepanhau reKwayedza Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure mhando yetsamba yanyorwa mundima iyi 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima yenawisiso. 3. Vadzidzi ngavapindure mibyunzo inotevera pasi payo. Mhinduro, Makore gumi nematanhatu. Kumukuru webepanhau rekwayedza. Kupa mazano ezvingabatsira kudzoredzera kuondomoka kweunhu hwevechidiki. vanhu vanotengesa zvisiri pamutemo. Makore anodarika gumi vachigara mujere, Vana vechikoro vazhinji vari murudo uye havachazivi pavanofanira kutangira kana kugumira/ kuti kodzero dziongororwe kubviswe dzava kukonzera misikanzwa. 7. Kuti vechidiki vaone kukosha kwemitauro yedu nguva dzose uye vasadade nemitauro yekukwereta. 8. Masango/ madziva/ chitubu 9, Madzishe nemasabhuku 10. Kuputa fodya kudhakwa 11. Mwadhi 12. Kuputa fodya kunwa zvinodhaka 13. Pfupiso ~ _tsamba yaToropito kumukuru webepanhau rekwayedza. - _ chinangwa chekupa mazano ezvingabatsira kudzoreredza unhu hwevechidiki. = hurumende iise mitemo unodzivirira kutengeswa kwezvinodhaka. ~ _ kodzero dzave kukanganisa vana nekudaro mitemo yekodzero ngaiongororwe. - _vana havachachengetedzi mutauro. = _vechidiki havachakoshesi zviyera uye nzvimbo dzinoera. - _hurumende ipe masimba kumasabhuku nemadzishe kuti asunge nhunzvatunzva. ay ewe B. Zvirungamutauro: Kushandisa madimikira muzvirevo nekuumba madimikira kubva kuzviito wo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure kukosha kwemadimikira. 2. Vadzidzi ngavadome madimikira. 3. Vadzidzi ngavaumbe madimikira kubva muzviito,CHITSAUKO 18: UPFUMI HWENYIKA Zvinangwa zvechitsauko Panoperera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kudoma nzvimbo dzinoyevedza dzemuZimbabwe. kudonongodza zviri panzvimbo imwe neimwe zvinopa kuti vauyi vafarire kushanya, kuyanika zvinowanikwa nenyika mushure mekushanyirwa. Kuita muunganidzwa wetsumo dzinoreva zvakafanana. kutaridza nekushandisa manzwi akakodzerana nechiitiko, nzvimbo nezera revanhu. kudonongodza mhando dzemidzi yezviito. kunyora tsamba kumuzivikanwi pachishandiswa zviga zvakakodzera. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo ‘0 nepfupiso 1. Vadzidzi ngavadome nzvimbo dzekutandarira dzinokwezva vashanyi muZimbabwe 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 3. Vadzidzi ngavapindure mubvunzo. Mhinduro Zimbabwe guta reBulawayo. siriveri nendarama. Nehanda naKaguvi aw 5, kune mvura inotonhora asi poonekwa pachibuda chiutsi pasina moto. kuita mibato wekuveza tsvimbo dzine mucherechedzo wekuzvonyongoka kwerwizi Kariba. mamita zana nemakumi maviri nemasere. 8. Kutsanangura ndevo: ND (@) kushanya kwevarungu vakawanda. (b) kuvakwa nematombo pasina dhaka, (@) tsoko nemakudo zvinoba chikafu chevanhu. (d) unopererwa. 9. Pfupiso ~ Zimbabwe ine nzvimbo dzakawanda dzinoyevedza ~ _ kune mabwe akaturikidzana mumakomo ekumabvazuva - _ mapopoma eVictoria Falls anoyevedza uye chiutsi chinobuda pamvura yakatonhora chinoshamisa - _ matombo akavirikidzana kumasvingo eZimbabwe ~ Kariba ine dhamu guru uye vagari veko vane zvipo zvekuveza, kuruka tswanda nemabhegi = kuBulawayo kune makomo eMatopo, iyi inzvimbo inoyera - Gonarezhou ine mhuka dzinofambaCHITSAUKO 20: ZVINOVARAIDZA VANHU Zvinangwa zvechitsauko Pakupera kwechitsauko mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kugona: kudonongodza mitambo yese inoitwa munyika ine chinangwa chekuvaraidza veruzhinj. kuyanika zvakanakira mitambo kuvanhu pamwe nenyika. kujekesa kukosha kwemitambo. kuita muunganidzwa wemanzwi anoreva zvakasiyana asi achipereterwa zvakafanana. kutsanangura zvakaitika pamitambo yakatambirwa munharaunda dzavo. A. Nzwi: Maitirwo echidzidzo iso nepfupiso 1. Vadzidzi ngavaongorore mufananidzo uripo vatsanangure shanduko yavepo mune zvemitambo yaiitwa kare nanhasi. 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 3. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo, Mhinduro 1. nhabvu, kiriketi, mujawo wemabhiza, makundano emudurikidzaniswa. 2. munhu anogara akasimba asina dambudziko rezvirwere zvinongomuka 3._nhandare yeRufaro. 4. vakabhukirwa hotera huru yemuZimbabwe/ mumwe nemumwe akawaniswa mukana wekuenda mhiri kwemakungwa kunotandara nababa vekwake. 5. zvivir 6. Kutsanangura ndevo dzakashandiswa mundima. (a) kusvika kumagumo/ wapera (b) zvinodadisa/ kukunda mutambo zvinofadza. (c) zvinodadisa. (d) kuita mari. (e) mitambo yakawanda. 7. Kugadzirirwa nhandare/ mikana yemabasa kuvanhu vemunyika. 8 tsve 9. vadzidzi vape chidzidzo chakakodzera. 10. Pfupiso - mitambo inoti nhabvu, kiriketi neimwe inotambwa muZimbabwe. - _ chikwata chemadzimai eZimbabwe neNigeria vakaita mutambo wenhabvu paRufaro. - _ veZimbabwe vakakunda ndokuvimbiswa mibairo yekuti vambofara nemhuri dzavo. - _ kwapera masvondo maviri vakazonotambazve kuNigeria Zimbabwe ikakunda zvakare. = mai vakawana mukana wekunotambira chikwata chekuGermany. - Zvemitambo zvinosimudzira nyika nokuwanisa vanhu mabasa, kuti nyika igadzirirwe nhandare dzayo neFIFA/COSAFA. - _nyanzvi pamitambo dzinopiwa menduru uye mabasa kuburikidza nekushandisa chipo chadzo.CHITSAUKO 22: DZOKORORO YEPAKATI PEGORE BEPA REKUTANGA: RONDEDZERO, NZWISISO NEPFUPISO Chikamu B: Nzwisiso nePfupiso Maitirwo echidzidzo 1. Mudzidzisi ngaape vadzidzi mapepa ebvunzo. 2. Vadzidzi ngavaverenge mibvunzo yakapiwa mubepa nekuita sarudzo yakanaka. 3. Vadzidzi ngavanyore bvunzo nenguva yakapiwa uye vachitevedza rairo yapiwa mubepa. Mhinduro chechetere/ pfe-e/ nho-o/ twi-/ cheu/ kwengu/ derevende, vaimirira kuti mutambo utange. kuimba rwiyo rwenyika / nekuita munamato uye mupiro kuvadzimu vedu munamato wemukomana waisetsa. chechetere/ derevende. mushamarari. (a) zvirimwa. (b) zvivezwa. (©) zvokudya. (d) muturikidzwa/wekuuruka (©) kombiyuta. 8. rinovadzidzisa pamusoro pemabasa angavararamisa / mubato yemaoko ine pundutso / mitambo yakakosha / zvidzidzo zveScience / kugadzira michina yekurerutsa basa. Noyewne Pfupiso + pagungamo remitambo yekuratidza zvetsika nemagariro eVaShona, Science uye mitambo. ~ _ kuimba rwiyo rwenyika kunamata nekuona zvigadzirwa. - mabhasikiti, zvirimwa zvakasvika, nechikafu chainge chabikwa zvakanaka, zvirukwa, zvisonwa nezvivezwa zvaive pamatafura avo. - vana vaiitawo mitambo yekumira vakadurikidzana. ~ _paive nezviratidzwa zveScience sezvibhorani. - mba yaive yakashongedzwa nemakombiyuta vana vechidiki vachiashandisa. BEPA RECHIPII |: ZVIRUNGAMUTAURO, MISAMBO YEMUTAURO NEMUTAURO Chikamu A: Zvirungamutauro nemisambo yemutauro 1. Kunyurura fananidzo kubva mundima; (a) Mhandara yakafara kunge ichabata denga/ vaingomwetsurira sechana chaona amai/ vakauruka sebhiza/ kunyarara sepafiwa/zvitumbu kuguta sendumurwa/ kwarakwashu sekatsuro/ rakareba semuswe webhiza/ dzakatesvera kunge mwonzvora wemunzwa/achinyahwaira sekatsi/ kuzvionera pamhino sefodya.CHITSAUKO 24: KUTUMIRA MASHOKO Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kugona: * kugoka kuzivo rwenzira dzinoshandiswa kutumira mashoko. + kupa muono wokushandisa nzira yokutumira mashoko isina njodzi dzakakura. * kushandisa zvimiso zvakasiyana-siyana 2vinoshandiswa pakunyora. + kudonongodza zviratidzanguva zvose nemienzaniso. A. Nzwisiso nepfupiso: Kutumira mashoko Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure nzira dzekutumira mashoko kare nanhasi. 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 3. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo, Mhinduro kunyora tsamba nekutumira mutumwa asinganyari. pachikoro cheMutare. nungo. mudzidzisi ngaakwenye mhinduro dzakakodzera, nhume yaitora nguva refu kuendesa shoko reurwere uye kusangana nematambudziko munzira, (a). mashoko akaipa kana akanaka. (b) vainyora tsamba. (©) kutenda (a) munguva pfupi/diki. (@)_nzvimbo yekufara nevadiwa 7. Vamwe havasisina zvimiro zvakanaka nekuda kwemashoko anotenderera pamusoro pavo asina kururama, kubirwa mari, mapoka evanhu vari kuronga hondo nekukonzera mhirizhonga, vana vechikoro kukundikana kuzvidzidzo/ vamwe vakatapwa kunze kwenyika. 8. Pfupiso - _ kushandisa tsamba kwaitora nguva asiwo vanhu vaitaura zvavanofunga vasinganyari. ~ Gamuchirai anotambira tsamba yemukoma wake Tichatonga yekuenda kuchikoro chevadzidzisi - Mambo Gwari vanotuma nhume kunozivisa mukunda nezveurwere hwavo, nhume yosangana nezvibingaidzo, mukunda akazosvika mambo afa. - shanduko mukufambiswa mashoko, kuchiuya nzira dzinokurumidza. - _ vanhu voshandisa tsambambozha dzinosvitsa shoko ipapo. ~ _ vanhu votopfimbana netsambambozha saTinashe nemusikana wake. -_ kushaiwa unhu kwevana nekuda kwedzimwe nzira idzi. ~ _ vanhu voronga hondo vamwe kufoira chikoro. ayawneCHITSAUKO 25: KUSHANDUKA KWETSIKA NHASI Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino mudzidzisi onai kuti vadzidzi vave kukwanisa: kuyanika pachena mitambo yaiitwa kare. kuratidza kusiyana kwemitambo yakare nanhasi. kudonongodza zvikonzero 2vekutsakatika kwetsika yernitambo. kuratidza zvakasiyana-siyana zvinogona kurehwa nezwi rimwe chete. kudonongodza mhando dzenyaudzosingwi nemashandisirwo adzo. kunyora rondedzero inotsanangura zvaiitwa pamutambo wokurova guva A. Nzwi: so nepfupiso: Chimuko kubva kumitambo Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. 3. Vadzidzi ngavanyore pfupiso munguva yechidzidzo Mhinduro makumi manomwe VaGura kugara padare, kudziya moto nezuva pamwe chete/ kucemba raramo yekare kana munhu atorwa nenjuzu madzitete kana madzimbuya (a) zvinhu zvakaitika kare hazvichina batsiro panguva yanhasi. (b) nzvimbo inosara yakashama pakati pemazino mavitri (6) sekuru/ murume mukuru/ munhurume achembera. (4) paanozvara mwana (©) kushambadza mubato yemaoko 7._zvitendero zvakauya nedzimwe ndudzi av ewne B. Zvirungamutauro: Kuzadzisa tsumo Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome tsumo. 2. Vadzidzi ngavatsanangure zvinorehwa netsumo. 3. Vadzidzi ngavazadzise zvidimbu zvetsumo. Mhinduro Natsa kwawabva kwaunoenda husiku. Aive madziva ave mazambuko. Nyoka huru hazvirumi. Gudo guru peta muswe vadiki vakutye Moyo muti unomera paunoda. Mwana washe muranda kumwe, Nhumbu mukadzi mukuru hairevi chayadya. awne NOWCHITSAUKO 27: MASHURA NEZVIRATIDZO Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vanenge vave kugona: kutsanangura miko nezvieraera zvaivepo pamararamiro echinyakare. kujekesa kuti muko nezviera chii. kutaridza nzvimbo nezviitiko zvaiva minongedzo yekuera kwenzvimbo. kudonongodza zvakonzera kuparara kwezviera izvi. kuumba madimikira kubva muzviito. kunyora nhaurwa pachitevedzwa zviga zvacho. kupindura mibvunzo yakasiyana-siyana yakanangana nezviito nezvivanduriro kana rebeso dzacho. kushandisa zvibatanidzi muzvirevo. A. Nzwi: iso nepfupiso: Zvieraera Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure zviera nekudoma zvavanoziva. 2. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 3. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo. Mhinduro 1. zviera/ zvinoyereswa. 2. kuzvarwa nokufa kumuka kwezvitsva pamwe nekutsakatika kwezviito. 3. kupfugama zvine mutsa, kucherera mvura muchirongo uchishandisa demhe kana mukombe. 4. paingoita ruzha, kurira kwengoma kwaipera chiriporipocho, nhumbi dzainge dzakanikwa dzaibva dzanyangarika kana kushaika pasina aionekera achinanura mbatya dzacho. 5._zvitubu nemasango. 6. (a) kubuda mazamu (b) kumwedzi/ pavanenge votevera. (©) midzimu. (@) zvaiva nekukwezva kuti munhu auye pedo. (@) zvinenge zvavanakira nzvimbo dzaiva nezvitubu dzimwe dzakacherwa akava madhamu akavakirirwa pachizvinozvino, mamwe ave makomo akawakirirwa muturikirwa yekutsvaga masaisai, mapako aivigwa vakuru achinamwa akanamanurwa mapfupa achitorwa. 8. Pfupiso - kare kwaive nezviera zvave kuenda zvichitsakatika, ~ _ kwaive nezvitubu zvisingapwi kunyange kukapisa sei. - paive nemachererwe aiitwa mvura pazvitubu, uye pasingatenderwi vana, nemadzimai panguva yekutevera. - kana vanhu vaikanganisa macherero emvura, yaibvongodzeka, vanochera mvura vaisatarisira kutsamwa. - _ vanhu vaigona kunyangariswa nenjuzu pazvitubu. = munhu anyangariswa aisachemwa, asi aizodzoka ave r’anga. = pane masango aingopindwa nemagodobori chete, vachinotsvaka mishonga.CHITSAUKO 28: NYAYA DZINOTAPIRA Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kugona: A kutaura dzimwe nyaya dzinozipa dzinoitika mudzimba. kudonongodza maitikiro adzo nevanhu vanenge vari madziri kutaridza mabudiro adzingaita nezvingaitwe kuderedza mabongozozo acho. kutaridza nzira dzakasiyana-siyana dzokubvunza nadzo mubvunzo. kuumba zviito zvine rebeso dzakasiyana. kudzokorora kujekesa chimiro cherondedzero chakanaka. Nzwisiso nepfupiso: Nyaya dzinonakidza kunharaunda Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima. 2. Vadzidzi ngavakurukurirane mhinduro dzakakodzera panzwisiso. 3. Vadzidzi ngavanyore pfupiso munguva yechidzidzo. Mhinduro 1. dzomudzimba. 2. vanonzwa kana kuona zvimwe zvezviitiko zvacho, 3. kuongorora mamiririro anenge akaita ropa. 4, kuti vave neruzivo rwechikonzero cheurwere. 5. kunetswa nevarume/ kuda kudiwa. 6. Jonasi aimbenge ari mukomana aizivikanwa nekufambidzana nemudzimai waFirifiti achiri mhandara. 7. Jonasi akange arovera kuhondo. 8. svaku. 9, Mbuya Ruzivo. 10. okudyisa varume nemutupo yavo, uN (a) zvisinganzwisisik (b) akatsunga kubvunza sababa. (©) kuva netariro / kutaridza utano. (d) kuseka zvikuru, (2) mhanza. 12. Pfupiso = mudzimba mune nyaya dzekunetsana nekuda kwezvikonzero zvakasiyana. - pane mukadzi nemurume vakanetsana vabatwa nemukondombera vachipomerana kwakabva nehutachiona, ~ vamwe vakanetsana mukadzi abatwa nechikomba. - Firifiti akasiya mukadzi wake kumusha ndokuzonzwa kuti aive odanana najonasi waaimbenge arambana naye kare, - musi vakabatwa mai Sarai vaina Jonasi, pakarwisanwa. ~ Mbuya Ruzivo vanobatsira vakadzi vechidiki kudyisa varume mudunhu ramambo Rusaka. - Mamoyo akazopihwa mushonga wekushandisa wakasanganiswa nechipotanemadziro. = Paanoisa mushonga muhadyana, anocheuka oona murume akagara mumbaCHITSAUKO 29: UHURUDZA Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kukwanisa: kujekesa kuti uhurudza chil kuyanika nzira dzakasiyana-siyana dzokusimudzira goho. kudomazve nzira dzokusimudzira goho rezvipfuwo munyika yeZimbabwe. kushandisa zvibatanidzi kuumba zvirevo. kushandisa zviratidzanguva zvinoshanda nezviito. kunyora hurukuro ine pfungwa dzakaenzanirana nevatambi vanokodzera A. Nzwi: iso nepfupiso: Zvingaitwe kusimudzira goho Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavaverenge ndima 2. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo yenzwisiso. 3. Vadzidzi ngavanyore pfupiso. Mhinduro mukuru weparamende. kuderera kwegoho muchikamu chekurima uye kupa nzira dzeku varimi vemhuka/ mbeswa. zvinowanikwa mushure mekurima. Marondera Constituency. (a) dzakaiswa mushonga wekudzichengetedza. (b) kuvaraira kana kuvapa mazano. (0) munda/ ivhu risina fetiraiza kana mufudze. (@) kurima munda, asi pasina mbesa dzinokandwa, iri nzira yekugadzirira kuzokanda mbeso kana mvura yanaya. (e) Kuisa zvibhorani. 7. Kuongorora ivhu renharaunda dzavari / kunyevera varimi nezvembeu dzinoenderana neivhu ravo/ kuwaniswa zvekurimisa, 8. Pfupiso = Chitoko Chegore anonyora tsamba kumukuru veparamende yeMarondera achisuma nzira dzingabatsira kuti goho risimukire - _varimi vawaniswe mbeu yakauchikwa. = _varimi vaongorore ivhu rinoenderana nembesa. - _ kuwaniswa fetiraiza, michina sematarakita nemishonga yekudzivirira udyi hwezvirimwa, ~ _varimi vaite zvekudiridzira nekuti mwaka yashanduka. ~ _ mikana yekutora mari dzechikwereti mumabhanga. - _nzvimbo dzakagariswa vanhu drive dzakakodzera kurimwa. - _ Kurudziro yekuendesa mombe kudhibha. ay awNe B. Zvirungamutauro: Zvibatanidzi Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome zvibatanidzi zvavanoziva.CHITSAUKO 31: DZIDZO MUZIMBABWE Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vave kugona: kujekesa buduriro yaitwa nenyika yeZimbabwe mune zvedzidzo. kupindura nzwisiso dzematafura kutsanagura matanho edzidzo anoita vana vakawanda, kumhanara zvirevo zvakapihwa. kutsanangura zvinorehwa nerebeso dzezviit kunyora rondedzero ine chirevo chakapihwa chekupedzisa nacho nyaya. A. Nzwisiso nepfupiso Mai wo echidzidzo 1. Mudzidzisi tsanangurira vadzidzi zvinokosheswa pakuongorora tafura. 2. Vadzidzi ngavaongorore tafura yapiwa vagoita hurukuro mumapoka. 3. Vadzidzi ngavapindure mubvunzo mumabhuku avo. B. Zvirungamutauro: Kushandisa nhapamazwi Maitirwe echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure musiyano wenhapamazwi nemutauro wekumhaniara 2. Vadzidzi ngavashandure zvirevo zvakamhan’arwa zvive zvekutapa 3. Vadzidzi ngavashandure zvirevo zvakatapwa zvive zvemhan‘aro. Mhinduro Kutapa zvirevo () Chipo akati, “Nadya sadza norupiza” (ii) Chipo akabvunzwa kuti, “Ndizvo zvaikunzwisa manyoka here?” (ii) Musikana akapindura kuti, “Ndizvo zvandaudzwa nachiremba izvi." (iv) Baba vakati, “Musadyazve sadza rakadai vanangu.” (¥) Chipo akati, “Ndinokumbirawo ruregetero pane zvandaita.” Kumhan/ara zvirevo (John akakumbira baba kuenda kusvondo yemanheru. (ii) Kudakwashe akauruka aona nyoka. (ii) Gweta rakamubvunza kana aibvuma mhosva yake (iv Musungwa akabvuma kuti ndiye akamubata. (W) Mutongi wemhosva akabbvunza kana paine aipikisana nazvo. C. Misambo yemutauro: Chisahwira Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome misambo yemutauro yavanoziva. 2. Vadzidzi ngavatsanangure musambo wechisahwira. 3. Vadzidzi ngavaverenge ndima vagopindura mibvunzo inouya pasi payo.D. Dudziramutauro: Rebeso dzezviito Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure rebeso dzezviito. 2. Vadzidzi ngavadome mhando dzerebeso. 3. Vadzidzi ngavaumbe zviito zvakasiyana-siyana vachishandisa mhando dzerebeso. E, Kunyora ChiShona chakanaka: Manyorerwe ezviitogama Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavadome zviitogama. 2. Vadzidzi ngavaumbe zvirevo vachishandisa zviitogama. 3. Vadzidzi ngavaverenge zviitogama zvashandiswa mubhuku revadzidzi vagoumba zvirevo. F, Rondedzero inopera nemazwi akapiwa Maitirwo echidzidzo 1. Vadzidzi ngavatsanangure chimiro cherondedzero yenyaya 2. Mudzidzisi komekedza kushandiswa kwemazwi akapiwa, panoperera rondedzero. 3. Vadzidzi ngavanyore rondedzero inopera nemashoke anoti,”.... pakarepo, akabva asungwa nemapurisa ndokuendwa naye kukamba.”CHITSAUKO 32: KUDYIDZANA MUINDANETI Zvinangwa zvechitsauko Panopera chitsauko chino, mudzidzisi ngaaone kuti vadzidzi vanenge vave kugona: kugoka ruzivo rwokuti indaneti chil. kudonongonodza matambudziko anosanganikwa nawo pakushandisa indaneti. kuyanika kuparara kwetsika nehunhu zvichitevera kushandiswa kweindaneti kudoma enzaniso dzinoshandiswa mukutaura ChiShona zvakanaka. kuratidza zvivakazwi zvezviito nemienzaniso yazvo. kudonongodza mhosho dzinoda kungwarirwa pakunyora rondedzero A. Nzwisiso nepfupiso: Matambudziko ekushandisa indaneti Mai 1 2 3 we echidzidzo Vadzidzi ngavadome midziyo yeindanet iri pamupikicha. Vadzidzi ngavaverenge ndima. Vadzidzi ngavapindure mibvunzo yapiwa. Mhinduro 1 2 3. nharembozha 2vinokonzera matambudziko mazhinji nekushaya matyira kwevana vechidiki panogona kushambadzwa kufa kwemuimbi kana gamba, kushambadza midziyo nemitengo yakaderera iyo isiriyo chaiyo. upfambi hunovapo kuburikidza nenhumbi dzatinoona nevanhu paindaneti, umhondi hunogona kuitika nekuda kwezvatinoona paindaneti. kupinzwa mune zvesatanizimu, vasingagone kunyora nekuverenga havagoni kushandisa indaneti pakudzidza kana kutaura nehama neshamwari. (@) pfambi (b) kuchema (6) vanhu vanogara vachirwa/ kurwa (d) kurwisana. (e) voita zvavanoda vasingatererirairo yevabereki kubatsirana mukurwisa matambudziko. Pfupiso - _vana havasisina unhu nekuda kweindaneti. - _votevedzera bonde nekupfeka zvisina kutsiga sezvavanoona. - _ kusakosheswa kwerufu, rwongoshambadzwa asi zvichishungurudza vafirwa. ~ _ vasingagone kuverenga havakwanise kuishandisa. - _ yokonzera upfambi neumhondi nemhirizhonga. - _ vana havacharemekedzi vakuru. - misha yoparara uye bongozozo rinokonzerwa nenhare, vanhu vachiita vadiwa vakawanda paindaneti - _ kudanana kwevanhu vasingazivane. - _ kushandiswa kwemutauro usinganzwisisike uyo unozofoirisa vana kuchikoro.CHITSAUKO 33: DZOKORORO YEKUPERA KWEGORE BEPA REKUTANGA: RONDEDZERO, NZWISISO NEPFUPISO Maitirwo echidzidzo 1. Mudzidzisi anogovera vadzidzi zvishandiswa zvebvunzo. 2. Vadzidzi ngavanyore byunzo murunyararo 3. Mudzidzisi anoongorora kunyorwa kwebvunzo Chikamu B: Nzwisiso nepfupiso Mugore idzva/ gore ra2017. Tenda wariona. Kutenda Mwari nechipo cheupenyu/ kuchengetwa nekuti kune vazhinji vakafa vasati variona. Mazana matatu nemakumi matanhatu nemashanu. Kukorokotedzana/ kunwa doro/ kushoora gore rapfuura. Vanhu vanenge vasisina mari. kutora zvimbazo/ zvikwereti kubhadhara mari yevana vechikoro/ kuterera magetsi neimba/ kuendesa kubasa/ kutengesa chikafu. Kutsanangura ndevo; (a) kupera manzwi (b) kufa (0) kuvengwa (@) kushandisa mari yamusisina/ yamakapedza (@) gore idzva 10. Pfupiso = vanhu vari kupemberera nekuona gore ra2017 vachiimba nekunwa. = vazhinji vakafa mugore ra2016. - _ kukorokotedzana vanhu vachipinda mugore idzva/ 2017. = vanhu votuka/ kushoora 2016 nekuda kwezvavakakundikana kuita. ~ _ vapedza kufara vanosanangana ne‘January disease’ - rufaro rwapera vanhu vakapedza mari yechikoro/ kuenda kubasa/ nekutenga chikafu. - _ kurudziro yeshanduko pamaitiro nemafungiro kuti vanhu vave neurongwa hune pundutso mugore idzva. SP ONaM AWN BEPA RECHIPIRI: ZVIRUNGAMUTAURO, MISAMBO YEMUTAURO NEMUTAURO Chikamu A: Zvirungamutauro nemisambo yemutauro Mhinduro 1. Kutsanangura tsumo (a) Munogona kuita chinhu makawanada asi panowana vanopinda mudambudziko nacho (b) Kana une dambudziko unofanira kuritaura kuti uwane rubatsiro, ukasaritaura hapana anoziva kuti akubatsire, () Munhu anochema ndeuya anotove nemukana wekununurwa kwete apinda mudambudziko kare. (a) Unogona kunge usipo paitika zvinhu/ usina kuzvionera, asi shoko rinongofamba ukazvinzwa. (€) Dambudziko rinokunetsa muupenyu, rikaitika masikati rinokukonesa kushanda uye rikaitika manheru rinokukonesa kurara.