13.

OSNOVI TERMIČKE OBRADE ČELIKA

Zagrijavanjem ili hlađenjem nekog metala ili legure dolazi do promjena njegove strukture,
čime se mijenjaju i njegove osobine. Ovo znači da se zagrijavanjem i hlađenjem osobine
metala mogu mijenjati u željenom pravcu. Svi Sv postupci obrade metala, kod kojih je toplota
primarni,, a ne sporedni faktor, nazivaju se zajedničkim imenom - termička obrada. Svi ti
postupci sastoje se, uglavnom, od zagrijavanja do neke određene temperature, zadržavanja
na toj temperaturi neko vrijeme, nakon čega slijedi hlađenje određenom brzinom,
brzinom sve do
sobne temperature. Neki od postupaka termičke obrade su složeniji i sastoje se od više
različitih ciklusa, a kod nekih se zagrijavanje i hlađenje vrši u sredstvima koja imaju znatan
hemijski uticaj na osobine metala ili legura.

Slika 13.1.. Opšti dijagram režima termičke obrade

Promjene koje se odvijaju u toku ovakvih postupaka obrade su različite za različite grupe
metala i legura. Kod nekih dolazi do promjene kristalne građe,
građe a kod nekih ne. Zato je
potrebno posebno proučavati obradu čelika, a posebno termičku obradu obojenih i lakih
metala. Postupci termičke obrade čelika mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe:
 postupci koji strukturu čelika približavaju ravnotežnom stanju: žarenje
žaren i poboljšanje,
 postupci koji strukturu udaljavaju od ravnotežnog stanja; kaljenje.

Prva faza bilo koje vrste termičke obrade je zagrijavanje čelika na radnu temperaturu. Za
zagrijavanje se upotrebljavaju peći različitih konstrukcija i sistema. Na njihov
njiho oblik i veličinu
utiče veličina radnog komada, vrsta materijala, temperatura zagrijavanja, traženi kapacitet i
slično. Zagrijavanje
agrijavanje materijala na radnu temperaturu se može izvršiti i izvan peći, metodom

117
indukcionog zagrijavanja, kao i u solnim ili metalnim kupatilima. Svi uređaji za zagrijavanje
čelika pri termičkoj obradi moraju biti snabdjeveni kontrolnim i regulacionim sistemima,
sistemima koji
omogućavaju postizanje i održavanje određene temperature u relativno uskim granicama
0
(  5 do 10 C).

Pored uređaja za zagrijavanje, kod termičke obrade čelika,

čelika veliku ulogu imaju i sredstva za
hlađenje, pogotovo pri kaljenju, jer od tih sredstava zavisi brzina hlađenja. Najvažnija realna
sredstva za hlađenje jesu voda, vodeni rastvori soli i baza, ulja, rastopi
rastop metala i soli, vazduh i
druge gasne sredine.

13.1. Postupci žarenja

U ovu grupu postupaka svrstavaju se oni postupci termičke obrade za koje je karakteristično
to da se hlađenje zagrijanih dijelova obavlja polagano,
polagano kako bi se struktura približila
ravnotežnom stanju. Postupke žarenja možemo podijeliti u 3 grupe:
1. žarenje za uklanjanje ili smanjenje
enje neravnomjernosti strukture: difuziono žarenje i
normalizacija,
2. žarenje u cilju poboljšanja obradivosti: meko, visoko i rekristalizaciono žarenje,
3. žarenje za smanjenje ili uklanjanje zaostalih napona.

Difuziono žarenje se primjenjuje kod čelika sa takozvanim

t kristalnim segregacijama. Naime,
kod očvršćavanja odlivaka, vrlo često u samom kristalnom zrnu dolazidola do znatnijih razlika u
hemijskom sastavu. Rezultat takvog procesa je materijal koji je heterogen. Takva unutar
kristalna neravnomjernost može se ukloniti, ili pak smanjiti,
smanjiti na taj način da se materijal
zagrije do vrlo visoke temperature, kako bi se omogućilaomog difuzija atoma pojedinih
elemenata i na taj način obezbijedio
jedio ravnomjerniji, homogeniji sastav. Zbog toga se onaj
postupak još naziva i homogenizacija. Izvodi se tako da se materijal zagrije do temperature,
temperature
ispod solidus linije, duže vrijeme zadržava na toj temperaturi, a nakon toga lagano hladi,
skupa sa peći.. Šematski prikaz difuzionog žarenja dat je na slici 13.2.

Slika 13.2. Difuziono žarenje

Usljed zagrijavanja na visoke temperature i dugog zadržavanja na tim temperaturama dolazi

do povećanja kristalnog zrna, a time i do smanjenja mehaničkih osobina. Zbog toga je nakon
difuzionog žarenja, najčešće, potrebno izvršiti normalizaciju.
normalizacij

118
Normalizacija je postupak termičke obrade kod kojeg dolazi do usitnjavanja kristalnog zrna,
a time
ime i do poboljšanja mehaničkih osobina čelika. Često se naziva i prekristalizaciono
0
žarenje. Ovaj postupak se sastoji od zagrijavanja na temperaturu 30 - 50 C iznad A3 (A1)
linije, zadržavanje na toj temperaturi izvjesno vrijeme (zavisno od debljine) i laganog
l
hlađenja na mirnom zraku, slika 13.3.

Slika
lika 13.3. Normalizaciono žarenje

Usitnjavanje kristalnog zrna bazira se na alotropskim promjenama. Naime, dvostrukim

prelaženjem iz područja jedne rešetke u drugu ( ( područje) dolazi do znatnog
usitnjavanja zrna, što se odražava na poboljšanje mehaničkih osobina čelika. Efekat
usitnjavanja je veći ukoliko je brzina zagrijavanja veća, temperatura zagrijavanja niža i
vrijeme zadržavanja na toj temperaturi kraće. Hlađenje
Hlađenj se mora obaviti polako, na mirnom
zraku, kako ne bi došlo do pojave zakaljivanja i do nastanka unutrašnjih napona.

Meko žarenje ili sferoidizacija se izvodi u cilju postizanja zrnastog,

zrnastog a ne lamelarnog perlita.
Zrnasti perlit ima manju tvrdoću ali povećanu
ćanu plastičnost. Kod podeutektoidnih čelika ovaj
postupak se izvodi zagrijavanjem neposredno do A1 linije i dugotrajnim zadržavanjem na
temperaturi, kako bi se izvršila sferoidizacija perlita. Kod nadeutektoidnih čelika ovo žarenje
se izvodi kolebanjem temperature
emperature oko A1 granice, što ima za posljedicu pretvaranje
lamelarnog cementita u zrnasti. Hlađenje se vrši polagano,
polagano na vazduhu, slika 13.4.

Slika 13.4. Meko žarenje ili sferoidizacija

119
Primjenjuje se radi poboljšanja obradivosti rezanjem, naročito kod otkivaka od
visokougljeničnih i legiranih čelika. Pri obradi rezanjem lamelarnog perlita, strugarski nož
siječe tvrde lamele cementita, a kod globularnog perlita razmiče zrna i siječe mekšu feritnu
osnovu. Mikrostruktura globularnog perlita je prikazana
prikazan na slici 13.4c.

Visoko žarenje ili žarenje na grubo zrno se izvodi u svrhu namjernog pogrubljenja kristalnog
zrna, kod čelika sa niskim sadržajem ugljika. Zagrijavanje se vrši do temperature iznad
0
temperature normalizacije (950 - 1.000 C), zadržavanje na povišenoj temperaturi traje 1-2
sata, nakon čega slijedi lagano hlađenje.

Rekristalizaciono žarenje se primjenjuje u slučajevima kada je prethodnom hladnom

plastičnom obradom zrno usmjereno i pretjerano izduženo. Takav čelik ima visoku tvrdoću i
čvrstoću,
ću, a nisku plastičnost. Zagrijavanjem takvog čelika do temperature rekristalizacije i
držanjem na toj temperaturi izvjesno vrijeme, prestaje usmjerenost zrna i čeliku se vraća
prvobitna kristalna struktura, kao i mehaničke osobine.

Slika 13.5. Rekristalizaciono

Rekrist žarenje

Žarenje za otpuštanje naprezanja se izvodi u slučajevima kada je nakon livenja, zavarivanja,

kovanja, valjanja i slično, došlo do neravnomjernog hlađenja, i do pojave zaostalih napona
0
unutar materijala.. Termička obrada se provodi zagrijavanjem na temperaturu 450 - 650 C,
zadržavanjem na toj temperaturi određeno vrijeme (zavisno od debljine), nakon čega slijedi
lagano hlađenje u peći, slika 13.6.

Slika 13.6. Žarenje radi otpuštanja napona

120
13.2. Kaljenje

Kaljenje je postupak termičke obrade koji strukturu čelika udaljava od ravnotežnog stanja.
Izvodi se radi povećanja tvrdoće, pa se još naziva i otvrdnjavanje. Izvodi se tako da se čelik
0 0
zagrije do temperature austenitizacije (30 do 50 C iznad A3 za podeutektoidne i 30 do 50 C
iznad A1 za nedeutektoidne čelike), zadržava izvjesno vrijeme,
vrijeme a zatim naglo ohladi do
sobne temperature, slika 13.7.

Zagrijavanjem čelika iznad A3, temperature dolazi do preobražaja perlita u austenit. Naglim
hlađenjem austenita obezbjeđuje se ponovni preobražaj austenita, ali ovaj put ne u perlit,
nego u neku od struktura veće tvrdoće: sorbit, trustit,
trustit beinit ili martenzit. Hlađenje
zagrijanog čelika vrši se brzinom većom od kritične brzine hlađenja,
hlađenja kako bi se direktno iz
austenita dospjelo u martenzitno područje.

Slika 13.7. Režim običnog kaljenja

U zavisnosti od prokaljivosti čelika, brzina hlađenja je različita za različite vrste čelika. Prema
načinu praktične izvedbe, kaljenje se može podijeliti u nekoliko vrsta:
 kontinuirano (obično) kaljenje,
 stepenasto
tepenasto martenzitno kaljenje (martempering),
(martempering)
 izotermalno
zotermalno beinitno kaljenje (austempering).
(austempering)

Kontinuirano kaljenje se izvodi neprekidnim hlađenjem sa temperature austenitizacije

austenitizac do
temperature ispod početka martenzitne transformacije Ms. Brzina hlađenja se određuje
tako da se spriječi difuziona
na promjena austenita, sve do martenzitnog preobražaja, gdje
dolazi do potpune ili djelimične transformacije austenita u martenzit, slika 13.8a.

Stepenasto martenzitno kaljenje se primjenjuje kod dijelova manjeg poprečnog presjeka

(10-12 mm) ili malih prečnika Ø 8-10
10 mm. Stepenastim kaljenjem smanjuju se unutrašnji
naponi, deformacije i mogućnost pojave naprslina. Šematski prikaz izvođenja stepenastog
kaljenja dat je na slici 13.8b.

Izotermalno kaljenje se izvodi u cilju dobijanja strukture donjeg beinita, slika 13.8c. Čelik
beinitne strukture ima manju tvrdoću od martenzitne (48-50 (48 HRC), ali je zato znatno

121
duktilniji (plastičniji)) i žilaviji od čelika zakaljenog na martenzit i otpuštenog na istu tvrdoću.
Izotermički se kale dijelovi malog presjeka, izrađeni od niskougljeničnih čelika.

Slika 13.8. Različiti vidovi kaljenja čelika

Zavisno od debljine, razlikuju se dva vida kaljenja: kaljenje kroz cio poprečni presjek i
površinsko kaljenje. Površinsko kaljenje je termička obrada kojom se zakaljuju samo
površinski slojevi materijala, dok njegovo jezgro zadržava početnu strukturu. Tako se postiže
visoka površinska tvrdoća,
oća, uz veliku žilavost jezgra, što je posebno poželjna kombinacija
osobina kod velikog broja mašinskih dijelova. Površinsko kaljenje se sastoji od brzog
zagrijavanja površinskih slojeva do temperature kaljenja i zatim brzog hlađenja, pri čemu se
austenit u površinskim slojevima transformiše u martenzit. Prema izvoru toplote razlikuju
se: površinsko kaljenje plamenom i indukciono
ndukciono površinsko kaljenje.

Slika 13.9. Površinsko

ovršinsko kaljenje čelika

122
13.3. Otpuštanje

Otpuštanje je postupak termičke obrade koji redovno slijedi nakon postupka kaljenja, da bi
se postigao određeni stepen smanjenja krtosti i unutrašnjih naprezanja. Izvodi se
zagrijavanjem zakaljenog čelika do temperature ispod A1 linije, kratkotrajnim držanjem na
toj temperaturi, nakon čega slijedi lagano hlađenje na mirnom zraku. Pri tome dolazi do
promjene strukture dobivene kaljenjem. Dok se kod kaljenja cementit javlja u obliku dugih
lamela, kod popuštanja on se javlja u obliku zrna. Smanjuju se donekle tvrdoća i zatezna
čvrstoća, ali se poboljšava
va žilavost. U zavisnosti od temperature zagrijavanja,
zagrijavanja razlikujemo
nisko, srednje i visoko otpuštanje.
0
Nisko otpuštanje se izvodi na temperaturama do 250 C, u cilju smanjenja krtosti, pri čemu
sopstveni naponi, nastali pri kaljenju, opadaju uz neznatno poboljšanje plastičnosti i
održavanje visokog nivoa tvrdoće i čvrstoće.
0
Srednje otpuštanje se izvodi na temperaturama od 250 - 500 C, pri čemu zatezna čvrstoća i
napon tečenja ostaju isti kao poslije kaljenja, ali raste granica elastičnosti,
elas te se znatnije
poboljšava žilavost i dinamička izdržljivost.
0
Visoko otpuštanje se izvodi zagrijavanjem na temperature preko 500 C, a ovim postupkom
se postiže naročito dobra udarna žilavost.

Slika 13.10. Režim niskog, srednjeg i visokog otpuštanja čelika

13.4. Poboljšanje

Poboljšanje je postupak termičke obrade koji se sastoji iz kaljenja i visokog popuštanja.

Suština postupka je u pretvaranju lamelarnog perlita, preko martenzita, u zrnati perlit. Na
taj način se čeliku povisuje, pored žilavosti i granica razvlačenja, zatezna čvrstoća i
plastičnost.

123
 Slika 13.11.. Šematski prikaz poboljšanja čelika

13.5. Termohemijska obrada čelika

Kod obične termičke obrade postoje dvije promjenljive veličine: temperatura i vrijeme, od
kojih u potpunosti zavisi postupak termičke obrade. Kod K termohemijske obrade, pored ove
dvije, postoji i treća promjenljiva veličina – aktivna atmosfera. Procesi koji se odigravaju pri
termohemijskoj obradi čelika između atmosfere i površine komada su difuzione prirode: iz
aktivne atmosfere difundiraju određeni elementi u radni komad i obogaćuju njegovu
površinu. Dubina prodiranja tih elemenata
emenata u površinu čelika zavisi od niza faktora:
temperature, vremena i sposobnosti difuzije aktivne komponente u određeni metal. U
zavisnosti od vrste atmosfere i elemenata kojim se vrši obogaćivanje,
obogaćivanje razlikujemo nekoliko
vidova termohemijske obrade:
 cementacija - obogaćivanje ugljikom,
 nitriranje - obogaćivanje azotom,
 karbonitriranje - obogaćivnje azotom i ugljikom,
 difuziona metalizacija, koja se prema elementima zasićenja dijeli na: kromiranje
(zasićenje sa Cr), alitiranje (zasićenje sa Al), siliciranje (zasićenje
(zasi sa Si), boriranje
(zasićenje sa B) i sl.

Osnovna svrha termohemijske obrade čelika je da se dobije tvrda otporna površina, dok se
osobine jezgra ne mijenjaju ili mijenjaju samo u manjoj mjeri. Procesi termohemijske
obrade se praktično izvode na taj način da se tretirani komadi izlažu dejstvu aktivne
atmosfere, pri čemu atomi iz atmosfere difundiraju u površinu komada, mijenjajući
strukturu površine.

Cementacija je najrasprostranjeniji postupak površinske termohemijske obrade čelika. To je

proces kojii se sastoji iz dvije faze: naugljenisanja i kaljenja. Cilj ovoga postupka je dobijanje
tvrde površine, otporne na habanje, pri više ili manje žilavom jezgru. Primjenjuje se na
čelicima sa niskim sadržajem ugljika, kojima se zbog niskog sadržaja ugljika ne može
povećati trvdoća kaljenjem, zbog čega se prvo vrši naugljenisanje površine, pa tek onda
kaljenje.

124
 Slika 13.12 Šematski prikaz cementiranja i direktnog kaljenja

Obogaćivanje površine moguće je ostvariti jedino ugljikom koji je u atomarnom stanju.

Pošto je difuzija atoma ugljika efikasnija ako čelik ima površinski centriranu kubnu rešetku,
potrebno je čelik zagrijati do temperature austenitizacije (-područje)
( u sredini bogatoj
atomarnim ugljikom. Ugljik iz te sredine difundira u površinske slojeve, tako da se u njima
sadržaj ugljika poveća na 0,95-1,2
1,2 % C, slika 13.13. Struktura površinskog sloja se mijenja,
odnosno, formira se cementitno-perlitna
perlitna struktura. To je faza naugljisanja, nakon čega
slijedi kaljenje čime se u površinskim slojevima postiže martenzitna tvrda struktura, a jezgro
ostaje meko, feritno-perlitne strukture.

Slika 13.13. Naugljenisanje površinskog sloja pri cementaciji

125
Nitriranje je postupak površinske termohemijske obrade čelika, kod kojeg se na račun
obogaćivanja površinskih slojeva azotom uvećava tvrdoća površine stvaranjem vrlo tvrdih
nitrida željeza, kao i nitrida legirajućih elemenata. Izvodi se u specijalnim pećima na
0
temperaturi 500-600 C u sredini bogatoj azotom (amonijak NH3). Vrijeme zadržavanja na
temperaturi nitriranja je dugo i zavisi od dubine nitriranog sloja. Tvrdoća nitriranih
predmeta znatno premašuje tvrdoću dobivenu kaljenjem. Postojanost tvrdoće na povišenoj
0
temperaturi daleko je veća od one postignute kaljenjem (čak do 550 C). Nakon držanja na
temperaturi nitriranja hlađenje se odvija brzo.

Karbonitriranje je postupak termohemijske obrade, kod kojeg se u površinski sloj

istovremeno uvode ugljik i azot. Postupak se još naziva cijaniranje. Izvodi se zagrijavnjem do
neke određene temperature u tečnom ili gasovitom sredstvu bogatom ugljikom i azotom.
0
Karbonitriranje u tečnom sredstvu se može podijeliti na niskotemperaturno (540-560 C) i
0
visokotemperaturno (800-900 C). Karbonitriranje u gasnim sredinama se, također, dijeli na
0 0
niskotemperaturno (500-700 C) i visokotemperaturno (800-850 C). Karbonitriranje ima
prednost nad cementacijom, zbog kraćeg trajanja procesa, kao i zbog mogućnosti obavljanja
procesa na nižim temperaturama.

Difuziona metalizacija se obavlja uvođenjem atoma metala Al, Cr, Mn, Co itd. u površinski
0
sloj komada, pri povišenoj temperaturi od 900-1.100 C, a imaju za cilj poboljšanje
površinskih osobina kao što su hemijska postojanost, otpornost na habanje, vatrostalnost
itd. Na taj način se skupi visokolegirani čelici mogu zamijeniti običnim konstrukcionim, kao i
još više poboljšati specijalne osobine visokolegiranih čelika. U zavisnosti od toga kojim se
metalom obogaćuje površina radnog komada, može se razlikovati više postupaka difuzione
metalizacije:
 Alitiranje – obogaćivanje površinskih slojeva aluminijumom, čime se može povećati
o
otpornost prema oksidaciji ugljeničnih čelika do približno 900 C, pa i austenitnog Cr-Ni
čelika za nekoliko puta. Također, povećava se otpornost na koroziju u morskoj vodi.
 Siliciranje – obogaćivanje površinskih slojeva silicijumom, što doprinosi korozionoj
otpornosti u morskoj vodi i nekim kiselinama, HNO3, H2SO4, HCL.
 Kromiranje – obogaćivanje površinskih slojeva kromom, čime se postiže visoka
površinska tvrdoća, otpornost na habanje, vatrootpornost i otpornost na koroziju
kiselina. Osnovna teškoća postupka je vrlo visoka temperatura i dugotrajan proces
postupka.
 Boriranje – obogaćivanje površinskih slojeva borom, putem elektrolize boraksa
0
(Na2B4O7) pri temperaturi od 930-950 C. Dubina otvrdnutog sloja je 0,1 - 0,2 mm, a
dostiže se tvrdoća od 1.800 – 2.000 HV. Pored toga, postiže se i visoka otpornost na
koroziju.

126