Ż YC I E

CODZIENNE
Z Y C I E ŻYCIE
CO DZIENNE
CODZIENNE
 Recenzent / Reviewer
Dr hab. Andrzej Pelisiak

Redaktor / Editor
Maciej Dębiec

Redaktor prowadzący / Editor-in-chief

Joanna Berdowska

Ryciny / Engravings
Mirosław Kuźma

Zdjęcia / Photos

Od Redakcji
Tomasz Bochnak, Monika Broszko, Tomasz Leszczyński, Antoni Lubelczyk,
Judyta Nawrot-Bukowiec, Olivier Nillesse, Andrzej Rozwałka, Igor Shpilenok,
Grzegorz Stec, Grażyna Stojak, Dariusz Szuwalski, Tomasz Tokarczyk,
Igor Shpilenok, https://www.flickr.com/photos/50838842@N06/6383856545,
Życie codzienne to część druga serii pt. Wędrówki po archeologicznych
licence: CC BY 2.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/)
vlod007, https://www.flickr.com/photos/8104587@N08/483141932/in/photostream/,
śladach najstarszych epok i kultur województwa podkarpackiego. Pierwszy
licence: CC BY 2.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/)
Bering Land Bridge National Preserve, https://www.flickr.com/photos/38623372@N06/16272522662,
tom dotyczył zwyczajów pogrzebowych i ukazał się w 2016 roku. Niniej-
licence: CC BY 2.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/)
sza publikacja postara się scharakteryzować życie codzienne mieszkańców
Fotografie terenowe / Field photos w obrębie obecnego Województwa Podkarpackiego od czasów najdawniej-
Archiwum FROA / autorzy badań i dokumentaliści ekspedycji badawczych
szych po okres nowożytny. Wykorzystano w tym celu głównie dane pocho-
Archives FROA / research authors and documenters of research expeditions
dzące z badań archeologicznych i archeozoologicznych oraz z nauk im po-
Fotografie grup rekonstrukcyjnych / Photographs of reconstruction groups
krewnych (np. historia czy antropologia). Każdy z rozdziałów uzupełniony
Archiwum grup / Group archive
zostanie streszczeniem w języku angielskim, aby zawarte w nim informacje
Tłumaczenie na język angielski / Translation into English
mogły trafić również do odbiorcy zagranicznego zainteresowanego dzie-
Leszek Gardeła
dzictwem archeologicznym Województwa Podkarpackiego. Bogata szata
Opracowanie graficzne i redakcja techniczna / Graphic design and technical editing
graficzna oraz ilustracje wykonane przez Mirosława Kuźmę pozwolą lepiej
Piotr Wisłocki
zobrazować poruszone w kolejnych rozdziałach tematy. Oddana do Państwa
© Copyright by Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
rąk pozycja, mamy nadzieję, poszerzy dotychczasową wiedzę o archeologii
© Copyright by Zimowit
w ujęciu ogólnym jak i regionalnym (Podkarpacie) oraz zachęci nowe osoby
ISBN 978-83-65627-27-8
do bliższego zainteresowania się tą fascynującą dziedziną nauki.
Rzeszów 2017 Redakcja pragnie podziękować Dyrekcji Muzeum Historycznego w Sa-
noku za udostępnienie zdjęć ikon oraz Dyrekcji Muzeum Okręgowego w Rze-
Dofinansowano z budżetu Województwa Podkarpackiego
Co-financed from the budget of the Podkarpackie Voivodeship szowie za udostępnienie fotografii zabytków, które posłużyły jako ilustracje
do opublikowanych tekstów. Szczególne podziękowania kierujemy do pra-
cowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego za przygoto-
wanie tekstów poszczególnych rozdziałów książki. Album Życie codzienne
powstał dzięki pomocy finansowej Marszałka Województwa Podkarpac-
kiego w ramach programu Mecenat Kultury.

5
From Editors Zestawienie chronologiczne
“Daily Life” is part two of the series entitled „On the Trail of the Oldest Epochs
and Cultures of the Podkarpackie Province”. The first volume was devoted
to burial customs and was published in 2016. This publication will attempt PALEOLIT (starsza epoka kamienia) – do IX tys. p.n.e.
to present the everyday life of the inhabitants of the present Podkarpackie – kultura mustierska (250000–50000 p.n.e.)
Province from the earliest times to the modern period. For this purpose we – kultura oryniacka (35000–27000 p.n.e.)
have used archaeological and archaeozoological materials as well as related – kultura grawecka (32000–20000 p.n.e.)
sciences (e.g. history or anthropology). Each of the chapters is complemented – kultura magdaleńska (16000–11000 p.n.e.)
by a summary in English, so that the information included in it can also – kultura federmesser (12000–10800 p.n.e.)
reach international audiences interested in the archaeological heritage of – kultura świderska (10500–9500 p.n.e.)
Podkarpacie. The rich graphic design and illustrations made by Mirosław MEZOLIT (środkowa epoka kamienia) – IX–V tys. p.n.e.
Kuźma will allow to better illustrate the topics discussed in subsequent – kultura komornicka (9700–5500)
chapters. We hope that this volume will broaden the current knowledge of
NEOLIT (młodsza epoka kamienia) – 1. poł. VI – 2. poł. III tys. p.n.e.
archaeology in a general and regional sense (in the Podkarpackie Province)
– kultura ceramiki wstęgowej rytej (5500–4800 p.n.e.)
and encourage new people to take a closer look at this fascinating field of
– kultura malicka (4800–3600 p.n.e.)
study.
– kultura pucharów lejkowatych (4200–3000 p.n.e.)
The editors would like to thank the Directorate of the Historical
– kultura ceramiki sznurowej (3000–2400 p.n.e.)
Museum in Sanok for providing photographs of icons and the Directorate
of the Regional Museum in Rzeszów for photographs of archaeological finds EPOKA BRĄZU – 2. poł. III tys. – IX w. p.n.e.
that served as illustrations to the texts published in this book. Special thanks – kultura mierzanowicka (2400–1600 p.n.e.)
go to the staff of the Institute of Archaeology, University of Rzeszów who – kultura trzciniecka (1700–1200 p.n.e.)
wrote the chapters of this book. The book “Daily Life” was published thanks – kultura otomańska (1600–1500 p.n.e)
to the financial assistance of the Marshal of the Podkarpackie Voivodeship – kultura pilińska (1300–700 p.n.e.)
as part of the Cultural Patronage programme. – tarnobrzeska kultura łużycka (1200–800 p.n.e.)

WCZESNA EPOKA ŻELAZA (okres halsztacki) – IX/VIII–VI/V w. p.n.e.

– tarnobrzeska kultura łużycka (800–400/300 p.n.e.)
– kultura pomorska (600–400/300 p.n.e.)

OKRES LATEŃSKI I OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH – IV w. p.n.e. – V w. n.e.

– kultura lateńska (IV w. p.n.e – I w. p.n.e)
– kultura przeworska (II w. p.n.e – V w. n.e)

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE – V/VI – poł. XIII w.

 – symbol obiektów przedstawionych w rzeczywistej wielkości – okres wczesnosłowiański (V/VI–VII w.)
 – Symbol of artefacts in real size – okres plemienny (VIII–X w.)
– okres wczesnopiastowski (X – poł. XIII w.)

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE – poł. XIII–XV w.

OKRES NOWOŻYTNY – od XVI w.
 Sylwester Czopek

ARCHEOLOGICZNE
DZIEDZICTWO
KULTUROWE
I JEGO OCHRONA
Archaeological cultural Zdefiniowanie pojęcia „archeologiczne dziedzictwo kulturowe”, a idąc
jeszcze dalej – jego zrozumienie, jest kwestią zasadniczą, od której należy
heritage and its protection zacząć niniejsze uwagi. Nie trzeba chyba szerzej udowadniać, że łączy się
ono z pojęciem dziedzictwa kulturowego w ogóle, oznaczającego wszyst-
ko, co może mieć związek z materialną i duchową przeszłością narodów
(dziedzictwo narodowe), ale też poszczególnych obszarów (terytoriów – np.
dziedzictwo kulturowe poszczególnych państw, często wielonarodowych)
czy nawet w najszerszym pojęciu całego rodzaju ludzkiego. Szerokość tej
definicji powoduje, że trudno zdefiniować wszystkie jej składniki. Byłaby
to zresztą lista bardzo długa. Jako przykład podajmy zatem, że elemen-
tem dziedzictwa kulturowego jest np. znany nam wszystkim stół, czyli je-
den z podstawowych mebli, znajdujących się w każdym domu. Jeżeli jest to
wytwór współcześnie działającej fabryki lub zakładu rzemieślniczego ma
Zamek Kazimierza Wielkiego w Prze- on walory jedynie funkcjonalne. Jeżeli natomiast pochodziłby np. z XVIII
myślu. Replika murów (zachowanych
poniżej) zespołu rotunda-palatium
wieku, wówczas byłby zabytkiem. Jego pozycja jest jednak ważna, bowiem
z czasów Bolesława Chrobrego (po zazwyczaj nie jest przedmiotem „samowystarczalnym”, nie jest używany
1018 roku)

Castle of Kazimierz the Great in Prze-

myśl. A replica of the walls (prese-
rved below) of the rotunda-palatium
complex from the time of Bolesław

9
the Brave (after 1018)

Skupisko obiektów w trakcie ba-
dań archeologicznych, Terliczka
Archaeological features during
excavation, Terliczka
10
(i nigdy nie był) jedynie sam w sobie. Równie ważne jest jego otoczenie, w któ-
rym funkcjonował (salon lub jadalnia z całym wystrojem i swoją funkcją),
a w najszerszych relacjach określona budowla czy nawet cały układ urba-
nistyczny wraz z zagospodarowaniem przestrzeni. Z drugiej strony może-
my mówić o jego zasadniczym przeznaczeniu czyli spożywaniu posiłków,
a więc związaną z tym zastawą, a nawet jedzonymi potrawami (ich recep-
turą) i kulturotwórczą rolą spotkań i tradycją związaną z poszczególnymi
okazjami do zasiadania przy wspólnym stole. Przykład ten dobrze ilustruje
hierarchiczny układ poszczególnych elementów składających się na dzie-
dzictwo kulturowe, zwracając uwagę jednocześnie na ich wzajemne rela-
cje i związki. Wymiernymi wartościami są przy tym czas i miejsce. Mówiąc
inaczej każdy fakt kulturowy (w wąskim lub szerokim znaczeniu) ma mniej
lub bardziej określone granice czasowe i terytorialne. Dotyczy to także ar-
cheologii, w której ważny jest każdy zabytek, ale także i jego bezpośrednie
związki z innymi, podobnymi przedmiotami. Posłużmy się kolejnym przy-
kładem. Przypadkowo znajdujemy na powierzchni krzemienną siekierkę,
przedmiot bodaj najczęściej przez wszystkich identyfikowany z archeologią.
Jest to znaczący fakt sam w sobie, ale może on być początkiem większego
odkrycia i zarejestrowania wszystkich możliwych kontekstów. Siekierka
okazuje się bowiem częstym wyposażeniem grobów, a więc jej odkrycie
może uruchomić kolejne, które powinny być już udziałem profesjonalne-
go archeologa, wyjaśniającego cały kontekst znaleziska, jego chronologię,
funkcję, związki i bardziej szczegółowe interpretacje. Z tego właśnie po-
wodu nie należy lekceważyć nawet z pozoru mało efektownych znalezisk.
Takie myślenie o archeologicznym dziedzictwie kulturowym korze-
niami tkwi jednak w zbyt wąskim rozumieniu archeologii jedynie jako na-
uki o przedmiotach materialnych. Tymczasem trzeba uświadomić czytel-
nikowi, że same zabytki archeologiczne nie są celem badań współczesnej
archeologii. Są one pewnym etapem pośrednim w badaniach nad dzieja-
mi człowieka, który te przedmioty wytworzył i który się nimi posługiwał.
Współczesna archeologia nie jest więc nauką wyłącznie o zabytkach wydo-
bytych z ziemi (archeologia rzeczy), ale dyscypliną, która przy ich pomocy
i za ich pośrednictwem rekonstruuje najstarsze dzieje człowieka.
W najogólniejszych zarysach można stwierdzić, że archeologiczne
dziedzictwo kulturowe stanowi składnik całości dziedzictwa, obejmujący
najstarszą jego część. Przymiotnik „archeologiczny” ma więc na swój sposób
znaczenie jako wyróżnik chronologiczny (czasowy), ale przede wszystkim
formalne. Oznacza bowiem metody wypracowane w archeologii jako główne
(a czasami nawet jedyne) źródło poznania archeologicznego dziedzictwa
kulturowego.
Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego okre-
ślając je jako „źródło zbiorowej pamięci europejskiej” definiuje je następująco:
Dziedzictwo archeologiczne obejmuje struktury, konstrukcje, zespoły
budowlane, eksploatowane tereny, przedmioty, zabytki innego rodzaju, jak
też ich otoczenie znajdujące się na ziemi lub pod wodą1.
Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego, Art. 1, za: Z. Kobyliń-
1
ski, Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, War-
szawa 1998, s. 122.
11
 Elementem archeologicznego dziedzictwa kulturowego jest więc każ-
dy wytwór materialny, zdeponowany w ziemi lub pod wodą, pochodzący
z czasów minionych, którego wydobycie wymaga zastosowania metody wła-
ściwej badaniom archeologicznym. Celowo nie zostało tutaj użyte ograni-
czenie czasowe, bowiem współczesna archeologia charakteryzuje się roz-
ległością swoich zainteresowań – od pierwszych narzędzi wykonywanych
przez Homo sapiens sapiens i jego bezpośrednich przodków po czasy nie-
malże współczesne. Oczywistym jest, że znaczenie i wymowa źródłowa po-
szczególnych elementów pochodzących z różnych epok i okresów jest inna.
Dziedzictwem archeologicznym jest więc zarówno krzemienne na-
rzędzie (pięściak, siekierka), naczynie gliniane, ozdoba, moneta czy broń,
ale też zarys prahistorycznej chaty czy grób, a w szerszym znaczeniu cała
osada lub cmentarzysko. W archeologii mówimy w takiej sytuacji o źródłach
ruchomych (poszczególnych przedmiotach) jak i nieruchomych (zachowa-
nych w ziemi konstrukcjach i śladach większych zespołów). Problem na-
i cmentarzysko (-a). Dodajmy jeszcze ślady eksploatacji surowców i ich ob-
róbki, miejsca kultu, a nawet polowań czy bitew.
Z doświadczeń tzw. archeologii osadnictwa wiemy także, że osady były
zakładane tylko w określonych miejscach (w poszczególnych okresach na
ogół różnych) i tworzyły ze sobą układy przestrzenno-funkcjonalne. Cza-
sami osadnictwo w mikro- i mezoregionach jest tak intensywne, że łatwiej
jest mówić o całej strefie niż pojedynczym stanowisku o wyraźnie zaryso-
wanych granicach. Na ogół jednak dopiero po badaniach wykopaliskowych
można pokusić się o ich wydzielenie. Obszary o szczególnym nasyceniu
stanowiskami są szczególnie ważne, bowiem pozwalają na kompleksową
ocenę intensywności osadnictwa, jego struktury i wielu innych, szczegóło-
wych zagadnień interesujących archeologów i ważnych dla popularyzacji.
Archeolog powinien unikać wartościowania swoich odkryć i wszel- Stanowisko w trakcie badań ar-
cheologicznych, Boratyn
kich elementów archeologicznego dziedzictwa kulturowego (źródeł). Archaeological site during exca-
vation, Boratyn

zewnictwa jest w archeologii bardzo ważny, nie zawsze zrozumiały dla la-
ików. Podstawowym pojęciem, jakim posługujemy się w określaniu miejsca
występowania źródeł archeologicznych jest stanowisko archeologiczne.
Oznacza ono określone miejsce w terenie, gdzie występują materiały arche-
ologiczne. Wielkość stanowisk bywa bardzo różna, zależna od pierwotniej
funkcji i rzeczywistej rozległości osady, cmentarzyska czy też innych śla-
dów działalności człowieka. Łatwo to porównać do dzisiejszych standar-
dów – bez trudu możemy przecież wskazać wielkie, miejskie nekropole
i małe, wiejskie „cmentarzyki”, mieszkamy albo w dużych miastach (czasa-
mi nawet metropoliach) albo miasteczkach czy wsiach. Można więc zary-
zykować stwierdzenie (porównanie), że wszystkie miejsca, które człowiek
w jakikolwiek sposób znaczy swą obecnością to potencjalne stanowiska
archeologiczne. Mamy zatem zarejestrowane stanowiska bardzo rozległe
– kilkunastohektarowe lub nawet kilkudziesięciohektarowe (w niektórych
przypadkach nawet zdecydowanie większe) po całkiem małe, zajmujące kil-
ka arów. Ich rozległość jest pochodną funkcji, warunków naturalnych oraz
określonej sytuacji społeczno-ekonomicznej czy nawet politycznej. Czę-
sto stanowiska archeologiczne wchodzą ze sobą w określone relacje funk-
cjonalno-przestrzenne. Najłatwiej to wytłumaczyć przez układ osada (-y)

12 13
 Wszystkie są bowiem równie ważne, a nie zawsze w chwili odkrycia może-
my dokonać prawidłowej oceny chronologicznej czy funkcjonalnej. Dopiero
suma wiedzy (często po kilku latach) pozwala „docenić” rangę pojedyncze-
go odkrycia. Wielokrotnie zdarzało się w historii archeologii tak, że od nie-
zbyt (na tzw. pierwszy rzut oka) efektownego znaleziska rozpoczynały się
Droga drewniana XVII–XVIII w.,
ul. 3 Maja, Rzeszów
Wooden road from the XVII–XVIII
cent., 3 Maja Street, Rzeszów
prace badawcze, które przekształcały się w wieloletnie kampanie wykopa-
liskowe. Mamy także przykłady odwrotne – stanowiska, które w chwili od-
krycia pozwalały mieć nadzieję na ważne i interesujące źródła, okazywały
się być tak bardzo zniszczone, że jedynym faktem możliwym do obserwacji
był stan dewastacji dawnych struktur.
Najważniejszą cechą archeologicznego dziedzictwa kulturowego jest
to, że chyba nigdy nie będziemy mogli w danym momencie mówić o jego
pełnej znajomości. Jest w tym twierdzeniu istotne ograniczenie poznaw-
cze, pokora dla źródeł, ale i nadzieja na zachowanie radości odkrywania.
Niesłychanie pięknego, niepowtarzalnego uczucia towarzyszącego arche-
ologom-odkrywcom. Pomimo dobrej znajomości wszystkich elementów
dziedzictwa archeologicznego słyszymy często o przypadkowych odkry-
ciach i znaleziskach. Jest to doskonały dowód właśnie na potwierdzenie
tezy o potrzebie nieustannej troski w opiece nad stanowiskami archeolo-
gicznymi, a nawet miejscami, które nimi stać się mogą, a do tej pory nie
zostały zidentyfikowane. Tego rodzaju niepewność, połączona z faktem
potencjalnego odkrycia powinna być znana w zasadzie każdemu, kto do-
konuje jakiejkolwiek ingerencji w strukturę gleby i zalegających pod nią
warstw. Wiele z nich to tzw. warstwy kulturowe, powstałe w miejscu za-
mieszkiwania i działalności człowieka przed wiekami.
Przypadkowe odkrycie zabytku (stanowiska) archeologicznego może
łączyć się z jego zniszczeniem lub poważnym naruszeniem struktur. Właśnie
z tego faktu należy wyprowadzać konieczność ochrony wszystkich elemen-
tów archeologicznego dziedzictwa kulturowego. Nie jest to cecha naszych
czasów, bowiem z konieczności zabezpieczania odkryć i gromadzenia ujaw-
nionych zabytków zdawano sobie sprawę od dawna. Jako przykład niech
posłużą słowa napisane w 2 poł. XIX wieku przez Adama Honorego Kirko-
ra, jednego z pionierów polskiej archeologii:
A jednak w kraju naszym niemało zabytków zniszczono. Czemu to przy-
pisać? Oto nieświadomości, której następstwem bywa obojętność lub nawet
lekceważenie, a te prowadzą nieraz do zagłady najdroższych skarbów nauki.
Ci nawet, którym nie obce poczucie ważności zabytku, częstokroć bezwiednie
przyczyniają się do zniszczenia właśnie przez nieświadomość, bo ani odszu-
kać, ani zachować go nie umieją. (…)

14 15
 Nieświadomość też bardzo często bywa powodem barbarzyńskiego obej- dem na to są choćby budowane w ostatnich latach z niespotykanym wcze-
ścia się z zabytkami. Lud nasz ciemny, w każdym odgrzebanym przypadkowo śniej rozmachem inwestycje drogowe. Konieczność przeprowadzenia wy-
garnku lub urnie chce znaleźć skarb ukryty, a gdy go nadzieje zwiodą, gdy przedzających badań wykopaliskowych zaowocowała (w tym na terenie
zamiast złota i srebra znajdzie tylko popioły i kości przepalone, mści się nad województwa podkarpackiego) wielką akcją terenową, która doprowadzi-
urną i tłucze nią o ziemię. Przypadkowo znalezione monety, bronzowe wyro- ła do odkrycia wielu znaczących źródeł. Na taką skalę nigdy wcześniej wy-
by, śpieszy oddać żydowi za kieliszek wódki2. kopalisk archeologicznych nie prowadzono. Ochrona dziedzictwa w tym
Archeologiczne dziedzictwo kulturowe jest zatem systematycznie zu- przypadku polegała właśnie na zadokumentowaniu jego elementów (przez
bażane i niszczone. Dlatego tak ważna jest jego ochrona i codzienna opieka. przeprowadzenie badań) przed zasadniczymi pracami inwestycyjnymi. Nie
Źródła nieruchome i ruchome warunkują podwójną koncepcję ich ochrony. jest zatem prawdziwy i bezsensownie powielany pogląd, że archeolog prze-
Dla tych pierwszych najistotniejsza jest ochrona in situ, czyli zachowanie szkadza i utrudnia prowadzenie inwestycji. Sprzeczne interesy inwestora
stanowiska w jego naturalnym środowisku, bez żadnych zniszczeń czy prze- i konserwatora zabytków daje się przecież pogodzić, a zasadniczą płaszczy- Mur ogradzający cmentarz para-
kształceń. Z kolei zabytki archeologiczne już wykopane wymagają ochro- zną ich dialogu powinna być obywatelska troska o dziedzictwo kulturowe. fialny, XV w., Fara, Rzeszów
Parish cemetery wall, XV cent.,
ny ex situ, tj. poza miejscem występowania. Tak więc dochodzimy w tym Fara, Rzeszów
miejscu do roli muzeów (ale też magazynów, składnic zabytków) w syste-
mie ochrony dziedzictwa archeologicznego. Instytucje te zostały powołane
nie tylko dla urządzania wystaw (istotna rola w popularyzacji!), ale przede
wszystkim gromadzenia i przechowywania ruchomych materiałów arche-
ologicznych dla celów edukacyjnych i naukowych.
Ochrona in situ polega na takim zarządzaniu dziedzictwem kulturo-
wym, aby w możliwie niezmiennym stanie przekazać je przyszłym pokole-
niom. Wymaga to przede wszystkim znajomości aktualnego stanu stanowisk
archeologicznych, zarówno co do ich liczby, jak i stanu zachowania oraz mo-
nitorowania wszelkich zagrożeń. Przywoływana już Europejska konwen-
cja o ochronie dziedzictwa archeologicznego stwierdza w swej preambule:
...europejskie dziedzictwo archeologiczne, stanowiące dowód pradaw-
nej historii, jest poważnie zagrożone zniszczeniem z powodu wzrastającej
liczby projektów zagospodarowania przestrzennego, zagrożeń naturalnych
lub nienaukowych wykopalisk i niewystarczającej świadomości publicznej.
Mamy zatem wskazane tutaj główne grupy zagrożeń, które mogą unie-
możliwić lub utrudnić zachowanie archeologicznego dziedzictwa kulturo-
wego w niezmienionym stanie. Mówi się przede wszystkim o ingerencjach
spowodowanych przez rozbudowę współczesnej infrastruktury. Przykła-

2
A. H. Kirkor, O znaczeniu i ważności zabytków pierwotnych oraz umiejętnem ich poszu-
kiwaniu, Kraków 1882, s. 5–6. (Zachowano oryginalną pisownię).

16 17
 Nie tylko wielkie inwestycje stanowią zagrożenie dla znanych i jesz-
cze nie odkrytych stanowisk archeologicznych. Równie ważne są mniejsze
ingerencje w głąb ziemi (na ogół najbardziej zgubne nie są wcale te najgłęb-
sze). Głęboka orka na polach uprawnych może doprowadzić do powolnego,
całkowitego zniszczenia stanowiska, podobnie jak prowadzone na mniej-
szą skalę wkopy ziemne. Mało tego, nawet sama przyroda przyczynia się
do złego stanu zachowania niektórych stanowisk. Erozja gleb, procesy sto-
kowe, powodzie, a nawet wiatr (rozwiewanie wydm) to czynniki natural-
ne, które nie są sprzymierzeńcami archeologów. Na dodatek wiele z nich
jest spowodowanych (lub spotęgowanych) działalnością człowieka. Trze-
ba także zwrócić uwagę na coraz częstsze (pomimo wydawać by się mogło
wzrastającej świadomości społecznej) nielegalne wykopaliska i poszuki-
wania, prowadzone przez żądnych przygód (lub też z innych, niższych po-
budek) przypadkowych „archeologów”– amatorów. Dotyczy to także tych
wszystkich, którzy prowadzą poszukiwania przy pomocy detektorów me-
tali. W świetle polskiego prawa (ustawa o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami) jest to działalność absolutnie zakazana. Odpowiednie przepisy
ustawy jednoznacznie wskazują, że badania archeologiczne (wszystkie, bez
względu na skalę czy rodzaj) może prowadzić tylko osoba, która uzyskała
pozwolenie od właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Taka
zgoda może być udzielona tylko profesjonalnemu archeologowi, legitymu-
jącemu się określonym doświadczeniem terenowym.
Z pewnością zainteresują czytelnika uwagi o znanych zasobach arche-
ologicznego dziedzictwa kulturowego na terenie południowo-wschodniej
Polski (województwa podkarpackiego). Pierwsze zarejestrowane odkrycia
pochodzą jeszcze z XIX wieku. Z upływem lat i w miarę postępu badań pro-
wadzonych przez archeologów zasób informacji o stanowiskach i materiałach
archeologicznych systematycznie się powiększał. Początkowo (do połowy
lat 50. XX wieku) interesujący nas tu teren był eksplorowany przez arche-
ologów lwowskich i krakowskich. Później powstało i okrzepło miejscowe
środowisko archeologów, zatrudnionych w strukturach konserwatorskich
i muzeach. Od 1999 roku istnieje Instytut Archeologii (początkowo w Wyż-
szej Szkole Pedagogicznej, a od 2001 roku w Uniwersytecie Rzeszowskim).
To właśnie miejscowi archeolodzy przejęli ciężar badań i opieki nad dzie-
18
dzictwem kulturowym. Dzięki ich działalności (także przy udziale kolegów
z innych ośrodków) zrealizowano wiele kampanii wykopaliskowych, pro-
gramów poszukiwawczych i dokumentacyjnych. To zespołowe działanie
jest niezwykle ważną cechą wszelkich prac archeologicznych. Stąd bierze
się też zbiorowa, środowiskowa odpowiedzialność za zachowanie wszyst-
kich elementów archeologicznego dziedzictwa kulturowego.
W skali województwa podkarpackiego możemy mówić o około 30
tysiącach stanowisk archeologicznych pochodzących z wszystkich epok.
Liczba ta daje wyobrażenie o zakresie zadań podejmowanych dla ich opieki
i trwałego zachowania, a także niezbędnych badań ratowniczych.
Na zakończenie, niejako w podsumowaniu, wypada udzielić odpowie-
dzi na dwa podstawowe pytania – dlaczego i jak należy chronić archeolo-
giczne dziedzictwo kulturowe? Pytania rozpoczynające się od „dlaczego” są
zwykle najtrudniejsze. Wymagają bowiem zawiłych i długich odpowiedzi,
tym bardziej wtedy, gdy dotyczą złożonych i ważnych kwestii. Postaramy
się jednak odpowiedź zawrzeć w punktach, a więc dlatego, że:
• ochrona zabytków w ogóle świadczy o poziomie naszej wiedzy i kultu-
ry (tylko wyjątkowi „barbarzyńcy” niszczą ślady przeszłości);
• zabytki i ślady przeszłości są chronione przepisami prawa międzynarodo-
wego i polskiego, a zatem każdy jest zobowiązany do ich przestrzegania;
• dziedzictwo archeologiczne jest wartością bezcenną, ponadnarodową;
• źródła archeologiczne (wszystkie) są bardzo delikatne i czułe na wszelkie
ingerencje, łatwe do bezpowrotnego zniszczenia (nawet w procesie badań
archeolog je w pewnym zakresie niszczy);
• stanowią one bezcenne źródło dla badań naukowych i poznawania ko-
rzeni współczesności (pięknie wyraził to w wierszu Jacek Kaczmarski
pisząc, że odkrywane w trakcie wykopalisk struktury, to „nie gruzy to,
lecz fundamenty”3).
Można więc stwierdzić, że nasza (jako całego społeczeństwa) posta-
wa do źródeł archeologicznych jest pewnym miernikiem naszego miejsca
we współczesnym, cywilizowanym świecie XXI wieku. Odwołuje się ona do
świadomości i wewnętrznego przekonania każdego z nas o ważności źródeł
3
J. Kaczmarski, Wykopaliska (1982).
19
 archeologicznych i potrzebie ich ochrony, wynikającej nie ze strachu przed
nawet najbardziej surowym prawem, ale z naszej obywatelskiej postawy.
Drugie pytanie – jak, jest także złożone. Odpowiedź można sprowa-
dzić do kilku zasad:
• skoro do nas wszystkich (tak mówi przepis ustawy) należy dziedzictwo
archeologiczne, to wszyscy jesteśmy za nie odpowiedzialni, a zatem po-
winniśmy otaczać je opieką, a wyspecjalizowane służby ustalać zasady
ochrony;
• opieka polega na przeciwdziałaniu wszelkim przypadkom zagrożeń
i niszczenia stanowisk archeologicznych in situ (każde stanowisko jest
Mury ogrodzenia i klasztoru pija- zlokalizowane w określonym miejscu, które ma swego właściciela i użyt-
rów, XVII w., ul. 3 Maja, Rzeszów
kownika);
Cloister walls, 3 Maja Street, XVII
cent., Rzeszów
20
• ochrona instytucjonalna (w Polsce prowadzona przez służby konser-
watorskie działające w ramach Wojewódzkich Urzędów Ochrony Za-
bytków i ich delegatur) polega na takim zarządzaniu dziedzictwem, aby
zapobiegać zniszczeniom i dokumentować to, co już jest w znacznym
stopniu naruszone;
• elementami zarządzania dziedzictwem archeologicznym są: aktualizacja
bazy danych obejmującej stanowiska archeologiczne (w tym archiwiza-
cja dokumentacji pobadawczej); ciągły monitoring stanu zachowania
i ewentualnych zagrożeń; wydawanie decyzji administracyjnych doty-
czących prawnej ochrony stanowisk, pozwoleń na prowadzenie badań
i dotyczących docelowego miejsca przechowywania zabytków rucho-
mych; opiniowanie planów inwestycyjnych potencjalnie kolidujących
z terenowymi elementami dziedzictwa archeologicznego; inicjowanie i pro-
wadzenie działań inwentaryzacyjnych, poszukiwawczych i badawczych;
• przygotowanie odpowiednich, bezpiecznych miejsc przechowujących
zabytki ruchome pochodzące z badań archeologicznych (w różnych mo-
delach najlepiej sprawdzają się w tej roli placówki muzealne).
Odpowiedzi na pytania dlaczego i jak ujawniły jeszcze jeden ważny
problem, a mianowicie popularyzację. Edukacja archeologiczna jest pod-
stawą kształtowania odpowiednich i oczekiwanych relacji: społeczeństwo –
archeologiczne dziedzictwo kulturowe. Ma ona współcześnie bardzo różne
wymiary i jest prowadzona w zasadzie przez całe środowisko archeologów,
nie tylko archeologów-konserwatorów. W tym zakresie wielkie znaczenie ma
edukacja muzealna, bowiem najłatwiej przemawia się dziś obrazem, konkret-
nym przedmiotem, a te mamy przecież zdeponowane właśnie w muzeach.
21
Summary
Summary
The article discusses the specificity of archaeological heritage as part of
cultural heritage in general. The chosen examples point to the complex
nature of the elements that make up this concept (e.g., archaeological
find, archaeological site). Proper and responsible protection depends on
their understanding and is increasingly associated with the preservation
and management of archaeological cultural heritage. The protection of
archaeological heritage is based on respect for the law, but also on the premise
that all archaeological sources have a unique scientific, cultural and material
value. Moreover, the author observes that it is necessary to avoid evaluating
archaeological heritage according to commercial and non-scientific criteria.
On the other hand, the author attempts to answer the question of why and
how to protect archaeological heritage. The answer to the first part of the
question (how) is as follows:
• The protection of archaeological heritage in general is a testament to
the degree of our knowledge and culture (only „barbarians” destroy
traces of the past) – our (society’s) attitude to archaeological sources
is a measure that identifies us in the civilized world of the twenty-first
century;
• The finds and traces of the past are protected by international and Polish
laws, and everyone is obliged to obey them;
• Archaeological heritage has a transnational value;
• All archaeological sources are very delicate and sensitive to any
interference, and they can be easily damaged (even in the research
process archaeologists destroy them in some way);
• They are an invaluable source for scientific research and learning about
the roots of modernity.
22
The answer to the second question (why) is also complex. It can be reduced
to several rules:
• Since archaeological heritage (as the law says) belongs to all of us, we
are all responsible for it, and therefore we should care for it. It is the
role of specialist institutions to determine the rules of its protection;
• The care involves counteracting any threats and destruction of
archaeological sites in situ (each site is located in a specific place that
has its owner and user);
• Institutional protection (conducted in Poland by conservation services
operating within the Voivodship Offices for the Protection of Monuments
and their delegates) involves such forms of heritage management that
prevent further damage to the heritage and document what has already
been seriously damaged;
• Archaeological heritage management includes updating a database
of archaeological sites (including archiving of the post-excavation
documentation); continuous monitoring of sites and their possible
threats; issuing administrative decisions regarding the legal protection
of sites; issuing research permits and decisions regarding the storage
of portable finds; reviewing investment plans which pose a threat to
archaeological heritage; initiating and conducting inventories, exploration
and research activities;
• Preparation of appropriate and safe places for storing portable finds (ex
situ conservation) from archaeological excavations (various museums
are the best in this role).
23
 Marta Połtowicz-Bobak
Dariusz Bobak

PALEOLIT
i MEZOLIT
The Palaeolithic
Najstarszy okres dziejów człowieka, zwany starszą epo-
and the Mesolithic ką kamienia (paleolitem) jest czasem, w którym formowały się
zręby kultury ludzkiej. Na okres ten, trwający na świecie niemal
trzy miliony lat, przypada szereg zmian zarówno antropologicz-
nych – prowadzących w efekcie do powstania naszego gatunku
Homo sapiens sapiens jak i kulturowych, kształtujących naj-
wcześniejsze systemy ideologiczne, społeczne i gospodarcze.

Podstawy gospodarcze rozumiane tu jako sposoby zdobywania poży-

 Liściak, krzemień czekolado-
wy, paleolit schyłkowy, kultura świ-
derska, Terliczka
Tanged point, chocolate flint, Late
Palaeolithic, Świderian culture,
Ślad po paleolitycznym ognisku, Wierzawice
Terliczka
Remains of Palaeolithic hearth, Wierzawice
wienia i powiązane z nimi systemy osadnictwa to jeden z fundamentalnych
czynników formujących społeczności niezależnie od czasów. Zdobywanie
środków do życia warunkuje bowiem bardzo wiele innych, nieraz pozornie
niezwiązanych z tym zachowań w tym sposób osiedlania się, eksploatacji
przestrzeni bezpośrednio wokół miejsca zamieszkania jak i w jego dalszej
okolicy, wytyczania i rozumienia granic zajmowanego i eksploatowanego
terytorium czy wreszcie relacji z innymi społecznościami. Oprócz dostępu
do zasobów pożywienia niezwykle ważny był także dostęp do źródeł surow-

24 25

ców, w przypadku ludności paleolitycznej – głównie surowców kamiennych, bę-
dących podstawowym materiałem wykorzystywanym do produkcji narzędzi.
Okres paleolitu i młodszego od niego mezolitu (środkowej epoki kamie-
nia) to czasy, kiedy jedynym sposobem zdobywania pożywienia była tzw. go-
i środowisko
spodarka przyswajalna czyli zbieracko-łowiecka. Oznacza to, że ówcześni lu-
dzie nie uprawiali roli ani nie hodowali zwierząt, a pożywienie pozyskiwano
z otaczającego środowiska. Taki model gospodarczy wynika z naturalnego pro-
cesu rozwoju kultury człowieka. Jest to jednocześnie rodzaj gospodarki, który
w sposób bezpośredni uzależnia człowieka od otaczającego go świata. W okresie
naturalne
lodowcowym – plejstocenie, w zmieniających się niekiedy szybko i radykalnie
warunkach klimatycznych i środowiskowych, gospodarka ta musiała się wie-
lokrotnie zmieniać i dostosowywać do zmieniającego się otoczenia. Jednym
z fundamentalnych czynników wpływających na przemiany gospodarcze i kul-
turowe najwcześniejszych społeczności zbieracko-łowieckich były zmieniające
się warunki klimatyczne i środowiskowe związane z cyklicznym nasuwaniem
się i wycofywaniem lądolodów skandynawskich.
Gospodarka przyswajalna jest ściśle powiązana z określonym sposobem
funkcjonowania. Właściwym dla społeczności zbieracko-łowieckich jest mobilny
tryb życia, w którym nie zakładano trwałych osad lecz sezonowe obozowiska,
przenoszone z miejsca na miejsce w miarę potrzeb związanych przede wszyst-
kim z dostępnością do pożywienia. Długość zasiedlania takich obozowisk oraz
występowanie innych miejsc aktywności czy to związanej z polowaniami, czy
to wyprawami po surowce kamienne zmieniał się w czasie i w zależności od
panujących warunków naturalnych oraz przemian kulturowych.
Na pożywienie ludności zbieracko-łowieckiej składał się zarówno pokarm
roślinny jak i zwierzęcy. Ich wzajemny udział i skład wahał się w zależności od
warunków klimatycznych i środowiskowych warunkujących występowanie za-
równo określonych gatunków roślin jak i zwierząt. Najważniejszym i najbardziej
cenionym rodzajem pożywienia ludzi w epoce lodowcowej było jednak zawsze
mięso i tłuszcz. Ta preferencja widoczna jest zarówno w przypadku neandertal-
czyków jak i ludzi anatomicznie współczesnych, niezależnie od okresu. Szcze-
gólna rola mięsa i tłuszczu w diecie wynika z ich wartości odżywczych, głównie
obecności dobrze przyswajalnego białka i wysokiej kaloryczności. Jednocześnie
rozwój polowań był jednym z ważnych czynników kształtujących społeczno-
26
Klimat
ści paleolityczne. Dobór gatunków na które polowano wynikał z jednej strony
z ich dostępności, zmieniającej się wraz ze zmianami klimatu i środowiska na-
turalnego, z drugiej zaś z preferencji łowieckich poszczególnych społeczeństw.
Zawsze jednak najchętniej polowano na duże ssaki roślinożerne.
Klimat i środowisko naturalne
Osadnictwo znane dziś z terenów obecnego województwa Podkarpackiego
przypada na okres ostatniego zlodowacenia zwanego w literaturze przedmio-
tu zlodowaceniem Wisły lub zlodowaceniem bałtyckim. Niewykluczone, choć
nieudowodnione jest, że jego początki mogą przypadać na schyłek poprzedza-
jącego zlodowacenie okresu cieplejszego, zwanego interglacjałem (czyli okre-
sem ciepłym pomiędzy dwoma zlodowaceniami) eemskim.
Zlodowacenie Wisły, obejmujące czas pomiędzy mniej więcej 115 000
a 11 500 lat temu, charakteryzowało się licznymi wahnięciami klimatycznymi
– ochłodzeniami klimatu i związanym z tym rozwojem i nasuwaniem się lądo-
lodu, bądź ociepleniami, z którymi powiązane było jego kurczenie się i cofanie.
Należy przy tym pamiętać, że choć lądolód, rozwijający się na terenach Skandy-
nawii, dotarł na tereny dzisiejszych ziem polskich w trakcie trwania zlodowace-
nia bałtyckiego tylko dwa razy, to jednak procesy z nim związane w zasadniczy
sposób wpływały na kształtowanie się zarówno warunków klimatycznych, jak
i ściśle związanych z nimi warunków środowiskowych. To z kolei miało decy-
dujący wpływ na rozwój szeroko rozumianej kultury zamieszkujących Europę,
w tym dzisiejszą Polskę, społeczności zbieracko-łowieckich.
O ile okres ostatniego interglacjału charakteryzował się klimatem cie-
płym, w niektórych momentach cieplejszym niż obecnie, to przez cały okres
ostatniego zlodowacenia mamy do czynienia z klimatem chłodnym lub zimnym.
W okresach zimnych, związanych z powiększaniem się lądolodu skandynaw-
skiego i jego nasuwaniem na obszary północnej Europy tereny naszych ziem,
w tym także Polski południowo-wschodniej pokrywała tundra bądź step, z ży-
jącymi tam gatunkami zwierząt przystosowanymi do funkcjonowania w otwar-
tym, zimnym środowisku. Najważniejsze dla gospodarki ówczesnych ludzi były
takie gatunki jak koń, renifer i mamut, a także nosorożec włochaty, jeleń ol-
brzymi, czy w niektórych okresach, suhaki. Ważnym gatunkiem były też lisy
27
 polarne wykorzystywane do pozyskiwania futer. W okresach cieplejszych na
terenach Polski południowej występowała laso-tundra, tundra parkowa lub
rzadkie lasy, w których dominowała sosna i brzoza, w których żyły gatunki le-
śne takie jak jelenie czy łosie.
W najzimniejszej fazie przypadającej na czasy pomiędzy mniej więcej
22 500 a 17 500 lat temu rozległe obszary Europy, w tym także Polski, objęte
Osadnictwo
były klimatem zimnym i suchym, który praktycznie uniemożliwiał życie i funk-
cjonowanie zarówno zwierząt jak i ludzi. Warunki klimatyczne i środowiskowe
jak również ich cykliczne, niekiedy szybkie zmiany, miały bardzo duży wpływ
na kształtowanie się kultury naszych najstarszych przodków.
i gospodarka
Osadnictwo i gospodarka
Z dotychczasowych badań wynika, że historia zasiedlania Polski połu-
dniowo-wschodniej rozpoczyna się w czasach, kiedy tereny Europy były za-
mieszkałe przez człowieka neandertalskiego. Nie jest to najstarszy gatunek
człowieka występujący na naszym kontynencie, jednak z uwagi na fakt, że z in-
teresujących nas tu terenów nie są znane żadne ślady działalności gatunków
wcześniejszych, nie poświęcamy im w tym tekście uwagi.
Obserwacje stanowisk związanych z funkcjonowaniem późnych nean-
dertalczyków w początkach ostatniego zlodowacenia pozwalają na odtworze-
nie ich sposobu funkcjonowania. Na ten i bezpośrednio poprzedzający go cie-
pły okres przypada wzrost liczby stanowisk zarówno na terenach Polski jak
i innych części Europy. Zasiedlano zarówno jaskinie jak i stanowiska otwarte.
Neandertalczycy nie byli przywiązani do konkretnego typu krajobrazu, dzię-
ki czemu mogli zajmować różne rejony Europy. Byli dobrze przystosowani do
zimnego klimatu, co umożliwiało im zasiedlanie szerokich przestrzeni naszego
Samica suhaka stepowego
z młodym
Mother saiga antelope with
calf
28
kontynentu w okresie, z naszego punktu widzenia, niekorzystnym dla osadnic-
twa. Wśród stanowisk można wyróżnić duże, zasiedlane przez kilka miesięcy
obozowiska typu domowego, a więc miejsca w których toczyło się codzienne
życie, a także małe obozy łowieckie będące miejscem krótkotrwałych, zwykle
parodniowych postojów grup łowców. W obozach tych, zakładanych w trakcie
trwania polowań, myśliwi odpoczywali, naprawiali broń, oprawiali upolowaną
zwierzynę. Znane są także konkretne miejsca ubicia i oprawiana zwierząt – do
takich należy stanowisko w Zwoleniu koło Radomia, a więc położone stosun-
kowo daleko na północ. Odrębnym typem stanowisk są pracownie – zakładane
zwykle w pobliżu źródeł surowców kamiennych miejsca, w których wstępnie
obrabiano skały, przygotowując czy to rdzenie, czy to półsurowce do produkcji
narzędzi, czy wreszcie gotowe narzędzia.
Neandertalczycy funkcjonowali w grupach, których liczebność jest dziś
bardzo trudna do ustalenia. Na podstawie obserwacji współczesnych bądź pra-
wie współczesnych społeczności zbieracko-łowieckich szacuje się, że mogło to
być co najmniej 25–30 osób. Grupy te eksploatowały określone terytorium za-
siedlając je, polując na nim, wykorzystując dostępne surowce kamienne.
Polowano głównie na dużą faunę roślinożerną. Wśród zwierząt łownych
występują głównie gatunki najczęściej żyjące w środowisku otwartym w wa-
runkach klimatu zimnego, takie jak renifer, koń, mamut, nosorożec włochaty
i bizon, przy czym szczątki znajdowane na stanowiskach wskazują wyraźnie,
że z reguły koncentrowano się na polowaniach na jeden, dwa lub trzy gatun-
ki. Obok tych głównych gatunków zabijano także inne zwierzęta, odgrywają-
ce jednak znacznie mniejszą rolę w gospodarce społeczności neandertalskich.
Naturalnie, w okresach niedoboru pożywienia polowano na znacznie szerszą
gamę dostępnych zwierząt. Obok zwierząt upolowanych neandertalczycy wy-
korzystywali też padlinę.
Dzikie konie
Wild horses
29
 Fakt, że już w tym czasie obserwuje się pewien świadomy wybór za-
bijanej zwierzyny świadczy o tym, że neandertalczycy posiadali znaczne
umiejętności organizowania polowań; pokazuje też, że nie byli uzależnieni
od tego, co znajdowało się w danej chwili w bezpośrednim otoczeniu. To
spostrzeżenie jest ważne, gdyż przeczy częstemu, potocznemu myśleniu
o ludziach starszej epoki kamienia, a zwłaszcza neandertalczykach, jako
istotach prymitywnych, korzystających z najprostszych rozwiązań w celu
zaspokajania podstawowych potrzeb, nawet kosztem jakości zdobywanego
pożywienia. Być może wybór zabijanych zwierząt był w jakiś sposób wa-
runkowany kulturowo.
Stosunkowo liczne stanowiska z terenów Polski znane są ze Śląska
i Małopolski, zwłaszcza rejonu podkrakowskiego. Analiza stanowisk z tere-
nów Śląska wykazuje, że są to głównie małe obozowiska postojowe myśli-
wych, zasiedlane przez kilka dni w trakcie wypraw łowieckich. Drugą kate-
gorią stanowisk są miejsca obróbki surowców kamiennych wykorzystujące
bogate złoża krzemienia – podstawowego surowca do produkcji narzędzi.
Także tereny Małopolski, w tym szczególnie Jury Krakowsko-Czę-
stochowskiej, dostarczają bogatych złóż surowców krzemiennych eksplo-
atowanych i wykorzystywanych przez neandertalczyków. Z tych terenów
znane są stanowiska, z których znaczna część była zakładana w licznych
w tym rejonie jaskiniach. Do najsłynniejszych odkryć należy stanowisko
w Jaskini Ciemnej na Jurze Ojcowskiej. Podobnie jak na Śląsku są to głów-
nie krótkotrwałe obozowiska łowieckie, niekiedy zasiedlane wielokrotnie,
co świadczy o dużej atrakcyjności terenów krasowych.
Niewiele można powiedzieć natomiast o funkcji stanowisk i charak-
terze osadnictwa w Polsce południowo-wschodniej. W świetle dotychcza-
sowych ustaleń uważa się dziś, że osadnictwo paleolityczne w Polsce po-
łudniowo-wschodniej rozpoczęło się stosunkowo późno. Najstarsze ślady
pobytu ludzi na tych terenach przypadają na czas, który można osadzić
w bardzo szerokim przedziale pomiędzy 130 a 50 tysięcy lat temu. Pocho-
dzą one z zaledwie dwóch stanowisk położonych na południu dzisiejszego
województwa Podkarpackiego – Przemyśla ul. Słowackiego, skąd znane są
wyroby kamienne wykonane techniką łupania oraz z Ruszelczyc, pow. prze-
myski, gdzie znaleziono tylko jedno ostrze kamienne. Te odkrycia są jed-
30
 Ostrze, kamień, środkowy pale-
olit, kultura mustierska, Ruszelczyce
Point, stone, Middle Palaeolithic, Mu-
sterian culture, Ruszelczyce
nak dowodem, że obszary będące przedmiotem naszego zainteresowania
były penetrowane przez neandertalczyków. Stanowisko z Przemyśla należy
umieścić w okresie ostatniego zlodowacenia (pomiędzy 115 tys. a 50 tys.
lat temu), pojedyncze ostrze z Ruszelczyc może być starsze. Może ono być,
i zapewne jest, śladem działalności łowieckiej, której kontekstu nie umie-
my dziś określić. Nie wiemy też śladem jakiego obozowiska jest kolekcja
z Przemyśla. Do naszych czasów zachowała się tylko jej część, ponadto po-
zbawiona dodatkowych źródeł takich jak kości zwierzęce co do których ist-
niałaby pewność, że są powiązane z wyrobami krzemiennymi, czy śladów,
które moglibyśmy interpretować jako miejsca wykonywania określonych
czynności. Prawdopodobnie jednak mamy tu do czynienia raczej z obozo-
wiskiem typu łowieckiego, zasiedlanym przez krótki czas przez grupę łow-
ców. Tereny dzisiejszego województwa podkarpackiego stanowiły, jak się
wydaje, rodzaj zaplecza gospodarczego, przede wszystkim myśliwskiego,
dla społeczności, których siedziby znajdowały się gdzie indziej. Na podsta-
wie analizy dostępnych surowców można sugerować, że omawiane tu te-
reny znajdowały się na trasie łączącej Małopolskę z obszarami dzisiejszej
Ukrainy i być może znajdowały się na szlaku sezonowych wędrówek grup
neandertalczyków.
31
 Podobnie nieliczne tylko ślady osadnictwa poświadczają obecność na te-
renach ziem polskich najwcześniejszych ludzi należących już do gatunku Homo
sapiens sapiens, czyli ludzi współczesnych. Jak dotąd nie znaleziono w Polsce
południowo-wschodniej śladów osadnictwa najwcześniejszych przedstawicieli
tego gatunku, łączonych z tzw. kulturą oryniacką. Ludzie ci przybyli na tereny
Europy z Afryki, rozpoczynając okres zwany górnym paleolitem. Na terenach Pol-
ski ich ślady znane są z terenów Śląska i Małopolski, z rejonu podkrakowskiego,
a także z okolic Puław, z okresu nie wcześniejszego niż około 37 500 lat temu.
Od około 36–34 000 lat temu tereny Europy zostają zajęte przez ludność
należącą do tzw. kultury graweckiej. Są to pierwsze społeczności zbieracko-
-łowieckie należące do naszego gatunku, których kultura powstała w Europie
i opanowała praktycznie cały kontynent. Widzimy to dziś jako podobne do sie-
bie narzędzia kamienne, wykonane przy zastosowaniu takich samych metod
łupania, a także jako analogiczne modele osadnictwa i eksploatacji terytoriów,
zbliżone sposoby gospodarowania w tym polowań oraz wyraźne podobieństwa
w sztuce. Tradycja ta, powstała najpewniej na terenach dzisiejszej Dolnej Austrii
i południowych Niemiec i przyjęta przez społeczności w całej Europie rozprze-
strzeniła się szeroko, prowadząc po raz pierwszy do znacznego ujednolicenia
kulturowego naszego kontynentu. Przetrwała ona długo w Europie Wschodniej
i Południowej, jako kultura grawecka a potem epigrawecka, zaś w Europie Za-
chodniej do około 24 tysiąclecia od dziś.
Na terenach Polski ludność grawecka, a następnie epigrawecka, funkcjo-
nowała po mniej więcej 18 tysiąclecie, przy czym po 24 tysiącleciu były to tylko
pojedyncze, krótkie wyprawy głównie w celu pozyskania surowców kamien-
nych. Ten niemal całkowity zanik osadnictwa na terenach Polski tłumaczy się
pogorszeniem warunków klimatycznych, które stały się ekstremalnie trudne do
życia zarówno zwierząt jak i ludzi.
Społeczności graweckie, reprezentujące po raz pierwszy na terenach Pol-
ski południowo-wschodniej człowieka współczesnego, funkcjonowały w zmie-
niających się warunkach środowiskowych. Z początku, do około 27 500 lat temu,
panował klimat stosunkowo ciepły ze środowiskiem tundry parkowej. Po około
27 tysiącleciu od dziś obserwuje się stopniowe ochładzanie klimatu i wkracza-
nie na tereny Środkowej Europy tundry i stepu. Po 25 tysiącleciu przypadają
czasy gwałtownych zmian klimatycznych związanych z nasuwaniem się lądolo-
32
du. Zapanował wówczas klimat zimny i suchy, a szerokie przestrzenie Euro-
py Środkowej objął step kontynentalny. Na ten czas przypada wycofywanie
się osadnictwa z zachodnich terenów Środkowej Europy (Niemcy, Czechy
i w znacznej mierze Morawy) i jego przesuwanie się na wschód. Z tego okre-
su znane są m. in. stanowiska z rejonu krakowskiego, przede wszystkim duży
kompleks stanowisk z Krakowa ul. Spadzistej (obecnie Hofmana), na którym
zarejestrowano ogromne nagromadzenie kości mamuta, ślady obozowisk
oraz pracownie.
Zmiany klimatyczne i środowiskowe, które miały miejsce w trakcie
trwania kultury graweckiej, miały wpływ na kulturę i gospodarkę żyjących
wówczas społeczności ludzkich. Wczesne ślady osadnictwa znane głównie
z terenów Niemiec i Austrii, ale także z Moraw i Polski reprezentowane są
przez niewielkie obozowiska. Na czas około 32 000–30 000 lat temu nastę-
pują w Europie Środkowej radykalne zmiany w sposobie osadnictwa i go-
spodarowania, które obserwujemy w postaci pojawienia się w jej niektórych
częściach centrów osadniczych, z których pochodzą ogromne, bogate i złożo-
ne wewnętrznie obozowiska zasiedlane jak się wydaje przez wiele miesięcy,
 Rdzenie – kopie a może nawet okrągły rok. W ich przypadku po raz pierwszy możemy mówić
Cores – copies
o osadnictwie „półstałym”. Jedno z najważniejszych takich centrów osadni-
czych znajduje się na południowych Morawach. Przebadano tam kilka stano-
wisk, z których najważniejsze to Pavlov, Dolní Věstonice czy Předmostí. Obo-
zowiska te posiadały rozplanowany układ przestrzenny, dzieląc się na kilka
części. W ich obrębie odkryto obiekty mieszkalne – szałasy, rozmaite strefy
przeznaczone do wykonywania poszczególnych czynności takich jak opra-
wianie skór, produkcja i naprawa narzędzi kamiennych, produkcja narzędzi
kościanych itp., a także groby. W różnych rejonach stanowisk znajdowały się
ogniska, które także pełniły zróżnicowane funkcje – jedne z nich służyły jako
miejsce przygotowania posiłku i gromadzenia się rodziny, przy innych wyko-
nywano czynności gospodarcze i produkcyjne. Na stanowiskach w Pavlovie
i Dolnich Věstonicach odkryto także niezwykłe obiekty, w których znaleziono
nagromadzenie wyrobów sztuki – figurek i ich półwytworów, a także szczątki
ludzkie. Obiekty te, określane mianem „chatek szamana”, interpretuje się jako
wydzielone i zagospodarowane miejsca wykorzystywane do praktykowania
jakichś rytuałów związanych z życiem duchowym ówczesnych społeczności.
33

 Liściak, krzemień narzutowy,
kredowy, paleolit schyłkowy, kul-
tura świderska, Terliczka
Tanged point, Cretaceous erratic
flint, Late Palaeolithic, Świderian
culture, Terliczka
 Strzały – rekonstrukcja
Arrows – reconstrucion
34
Innym rodzajem stanowisk, powiązanych z wielkimi obozowiskami
typu domowego, są małe obozowiska łowieckie, wyznaczające tereny eks-
ploatowane przez myśliwych. W obrębie tych terenów znajdowały się także
miejsca pozyskiwania surowców mineralnych – skał wykorzystywanych do
produkcji narzędzi kamiennych oraz barwników, przede wszystkim czer-
wonych związków żelaza, wykorzystywanych zarówno w pracach gospo-
darczych jak i działalności artystycznej. Takie zróżnicowanie powiązanych
ze sobą stanowisk wskazuje wyraźnie na silną specjalizację polowań. Taki
system gospodarowania nazywamy modelem logistycznym.
Myślistwo społeczności graweckich opierało się na wyspecjalizowa-
nych polowaniach na konkretne gatunki fauny. Podobnie jak wcześniej, była
to duża fauna roślinożerna, głównie mamut i renifer. Wśród szczątków zwie-
rzęcych znajdowanych na stanowiskach sporadycznie pojawiają się szczątki
konia, jelenia olbrzymiego, nosorożca włochatego czy niedźwiedzia. Upo-
lowane zwierzęta mogły być przechowywane przez jakiś czas dzięki wy-
korzystywaniu naturalnych lodówek czyli wykonywaniu zagłębień w wie-
loletniej zmarzlinie, w których następnie można było gromadzić zapasy.
 Liściak, paleolit schyłkowy, kul-
tura świderska, Knapy
Tanged point, Late Palaeolithic,
Świderian culture, Knapy
Obok dużej zwierzyny wykorzystywano także małe ssaki (np. zają-
ce) oraz ptactwo. Niektóre zwierzęta takie jak np. lisy polarne zabijane były
dla futer. Wzrosło także znaczenie pokarmu roślinnego. Przypuszcza się, że
ludność grawecka znała już i używała łuku. Choć pozostałości tak starych
łuków nie zachowały się do naszych czasów, to jednak przypuszcza się, że
drobne ostrza krzemienne produkowane na dużą skalę przez tę ludność
mogły służyć między innymi jako grociki strzał.
Szczególnym typem znalezisk są stanowiska, na których znajdują się
ogromne nagromadzenia kości mamuta, wśród których odkrywa się liczne
wyroby wykonane ręką ludzką. Przykładem może być tu młodsze niż wiel-
kie obozowiska morawskie stanowisko z Krakowa ul. Spadzista (dziś Hof-
mana). Zdaniem części badaczy są to pozostałości wielu sezonowych polo-
wań, zdaniem innych mamy tu raczej do czynienia z rodzajem naturalnych
cmentarzysk mamutów. Według tej interpretacji padłe mamuty były na-
stępnie wykorzystywane przez ludzi, co wskazywało by na praktykowanie
padlinożerstwa obok dominującego łowiectwa. Tej interpretacji nie można
wykluczyć, choć wydaje się, że taki sposób zdobywania pożywienia był już
wówczas stosowany na niewielką skalę.
Struktura osadnictwa i gospodarki zmienia się po dwudziestym pią-
tym tysiącleciu od dziś, w związku ze stopniowym ochładzaniem klima-
tu i następującymi w związku z tym zmianami środowiska naturalnego
i w dostępie do pożywienia. Zmiany te prowadzą do porzucenia wielkich
centrów osadniczych w tym południowomorawskich. Zakładane w Środ-
kowej Europie obozowiska, nawet jeśli nadal są duże, to jednak nie osią-
gają już ani takich rozmiarów ani takiego stopnia złożoności. Osadnictwo
stopniowo przesuwa się na wschód obejmując tereny dzisiejszej Ukra-
iny i Rosji, a na południe od ziem polskich – Słowację. Na okres około
25 000–24 000 lat temu datuje się najbardziej intensywne osadnictwo przy
ul. Spadzistej w Krakowie. Charakterystyka narzędzi kamiennych wystę-
pujących na tym stanowisku pokazuje pewne podobieństwa z przedmio-
tami odkrywanymi w Kostienkach nad Donem. Pewne podobieństwa z te-
renami wschodnimi, przede wszystkim dotyczące kształtu kościanego
noża, widoczne są też w przypadku jedynego pewnego stanowiska gra-
weckiego Polski południowo-wschodniej tzn. Przemyśla ul. Słowackiego.
35
 Znaleziono tam, jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, wyroby krze-
mienne, kościane ostrze oraz kości zwierzęce należące do konia, renifera
i mamuta, które są łączone z tą właśnie kulturą archeologiczną. Podobieństwa
narzędzi, a zwłaszcza forma kościanego noża każą szukać związków pomię-
dzy stanowiskiem w Przemyślu, a terenami położonymi dalej na wschód na
terenach dzisiejszej Ukrainy. Sądzi się, że ten ślad osadnictwa należy wiązać
z procesem przesuwania się grup ludzkich być może z terenów Małopolski
na wschód, w poszukiwaniu warunków bardziej dogodnych do życia. Nie
wiemy kiedy dokładnie miało to miejsce, ani jak długo ludzie przebywali
w tym rejonie. Znaleziska z Przemyśla, pozyskane przed 1939 rokiem, są
zbyt wyrywkowe aby na ich podstawie można było powiedzieć coś więcej
na temat samej obecności ludzi w tym rejonie. Mamy jednak pewność, że
grupy łowców były tu obecne, najprawdopodobniej w trakcie migracji na
wschód w czasie późniejszym niż 25 000 lat temu.
Zapewne do tej samej kultury należałoby też zaliczyć kolekcje wyrobów
krzemiennych z Terliczki, pow. rzeszowski, a być może też z Nowej Wsi, pow.
rzeszowski, są to jednak, zwłaszcza w przypadku tego drugiego stanowiska
wyroby, których przynależność kulturowa i chronologiczna jest niepewna.
Ponowne zasiedlenie terenów Polski południowo-wschodniej przy-
pada na czasy pomiędzy 16 a 13 tysiącami lat temu. Jest to okres określany
jako schyłkowy paleolit, w którym trwa już proces ostatecznego wycofywa-
nia się lądolodu. Na tereny Europy Środkowej przybywają wówczas spo-
łeczności należące do tzw. kultury magdaleńskiej, powstałej na terenach
Francji i Hiszpanii, zasiedlając w Polsce szerokie obszary wyżyn od Śląska
aż po tereny położone po zachodniej stronie Bugu. Tereny wschodniej Pol-
ski stanowią jednocześnie granice zasięgu tej kultury.
Ludność magdaleńska, która przybyła na nasze obszary z Europy Za-
chodniej przyniosła ze sobą nie tylko rozwiniętą kulturę materialną ale tak-
że dobrze wykształcone systemy gospodarcze i osadnicze.
Funkcjonujący przez większość czasu w środowisku tundrowym mag-
daleńczycy polowali na faunę żyjącą w chłodnym klimacie na otwartych
terenach – głównie na renifery i konie. Na terenach Europy obserwuje się,
że często preferowano jeden z tych gatunków. Oprócz nich polowano także
na inne zwierzęta: mamuty, drobne ssaki (np. zające) i ptaki; jedzono tak-
36
 Drapacze krzemienne, paleolit
schyłkowy, kultura magdaleńska,
Grodzisko Dolne
Flint scrapers, Late Paleolithic,
Magdalenian culture, Grodzisko
Dolne
że ryby. Gospodarka magdaleńska opierała się na zasadach podobnych do
tych jakimi kierowali się łowcy graweccy tzn. na wyspecjalizowanym my-
ślistwie uzupełnianym polowaniami na inne zwierzęta oraz zbieractwem.
System gospodarowania opierał się na modelu logistycznym. Na te-
renach Europy, w tym także Polski, ludność magdaleńska zakładała duże
obozowiska, zamieszkiwane sezonowo, zwykle przez kilka miesięcy z po-
działem na sezony letnie i zimowe. Obozowiska te pełniły funkcję podstawo-
wych obozowisk domowych, zamieszkiwanych przez duże rodziny (rodzice,
dzieci, dziadkowie, dodatkowi członkowie…). Rodziny te tworzyły większe,
współpracujące ze sobą grupy. To z nich na polowania wyprawiali się my-
śliwi, penetrując eksploatowane terytorium. Śladem ich wypraw są małe
obozowiska łowieckie. Innym celem wypraw, niekiedy na duże odległości,
nawet około 100 km, było pozyskiwanie surowców mineralnych – głów-
nie krzemieni, a także barwników mineralnych, przede wszystkim ochry
– minerałów zawierających związki żelaza, barwiących na kolor czerwony.
Myśliwi magdaleńscy stosowali złożone strategie łowieckie, wyma-
gające zaangażowania grupy, w skład której musieli wchodzić członkowie
więcej niż jednej rodziny podstawowej. Uważa się, że istniał podział funkcji
w trakcie polowania – jedni z uczestników śledzili przechodzące zwierzęta
rozpoznając trasę ich przejść, inni je zabijali. Taka złożona strategia wyma-
gała kontaktu na odległość pomiędzy poszczególnymi uczestnikami polo-
wania, a także wypracowanego systemu porozumiewania na odległość. To
pokazuje, że musiał istnieć dobrze zorganizowany system pozwalający na
współpracę międzygrupową, co z kolei każe nam przyjąć, że mamy tu już
do czynienia z dobrze wypracowaną organizacją społeczną łączącą rodzi-
ny w większe grupy terytorialne. Obserwujemy to dziś w postaci wydzie-
lających się na terenach zajmowanych przez społeczności magdaleńskie
skupień stanowisk różnych typów rozdzielonych obszarami, na których
takich stanowisk jest wyraźnie mniej lub nie ma ich wcale. O kontaktach
międzygrupowych czasem dalekosiężnych świadczą natomiast tzw. importy
tj. głównie surowce kamienne, a także inne przedmioty, np. muszelki, po-
chodzące niekiedy z miejsc odległych o kilkaset kilometrów.
Z terenów Polski południowo-wschodniej znamy dziś ślady jedynie
małych obozowisk, które interpretuje się jako krótkotrwałe obozowiska zwią-
37

 Tylczaki krzemienne, paleolit
schyłkowy, kultura magdaleńska,
Grodzisko Dolne
Flint backed points, Late Palaeoli-
thic, Magdalenian culture, Grodzis-
ko Dolne
38
zane z wyprawami łowieckimi. Najlepiej zachowane obozowisko w Wierza-
wicach, pow. leżajski dostarczyło danych pozwalających na rekonstrukcję
przestrzeni i miejsc w których wykonywano konkretne czynności.
Było to niewielkie obozowisko, zasiedlane nie dłużej niż kilka dni.
Jego centralnym miejscem było ognisko posiadające kamienną
konstrukcję. To przy nim koncentrowało się życie, to przy nim
odpoczywano i naprawiano broń. Przy ognisku odkryto bo-
gatą koncentrację zarówno zużytych jak i świeżo wyprodu-
kowanych grocików strzał, zachowanych w postaci koncen-
tracji wskazujących, że pozostały one w tym miejscu w którym
je porzucono. Nieco dalej, na peryferiach obozowiska, znajdowała
się pracownia, w której przygotowywano półsurowiec wykorzystywa-
ny następnie do produkcji narzędzi, a także miejsca obróbki tusz zabitych
zwierząt czy ich skór. Nie udało się natomiast odnaleźć miejsca, w którym
ewentualnie wybudowano szałas.
Z kolei na stanowisku w Hłomczy, pow. sanocki archeolodzy zidenty-
fikowali ślad, który interpretują jako pozostałość po obiekcie mieszkalnym.
Odkryte wokół niego przedmioty – narzędzia, rdzenie kamienne i odpad-
ki z produkcji wskazują, że tu także mamy do czynienia z obozowiskiem
krótko zasiedlanym przez nieliczną grupę osób. Śladami takich pobytów są
też jak się wydaje pozostałości w postaci wyrobów kamiennych znalezio-
ne w Grodzisku Dolnym, pow. leżajski i Łące, pow. rzeszowski. Trudniejszy
do interpretacji jest przypadkowo znaleziony kościany harpun z Przemy-
śla. Może on być, albo jedynym zachowanym śladem niezidentyfikowanego
i zniszczonego dziś obozowiska, albo też pojedynczym przedmiotem czy to
zgubionym w trakcie polowania, czy to zostawionym w miejscu w którym
myśliwi spędzili jakiś czas obserwując i czekając na przechodzącą zwierzynę.
Niestety, nie możemy dziś powiedzieć na jakie gatunki zwierząt po-
lowali myśliwi z Wierzawic ani z innych stanowisk Podkarpacia, ponieważ
na żadnym z nich nie zachowały się kości zwierzęce. Nie wiemy też w jakiej
porze roku polowania te miały miejsce. Bogate stanowisko w Klementowi-
cach na Płaskowyżu Nałęczowskim, woj. lubelskie dostarczyło szczątków ko-
nia, z dużego obozowiska w Wilczycach koło Sandomierza, woj. świętokrzy-
skie pochodzą liczne szczątki kostne wielu zwierząt głównie konia i renifera.
Poroże łosia, znalezisko luźne
Elk antler, stray find
Obydwa te stanowiska są jednak star-
sze niż obozowisko w Wierzawicach,
mogą zaś być zbliżone wiekiem do Hłomczy.
Z terenów województwa podkarpackiego
nie znamy dziś ani jednego bogatego stanowiska, któ-
re można by interpretować jako obozowisko typu do-
mowego. Wydaje się, że tereny te stanowiły rodzaj zaplecza
łowieckiego dla obszarów na których znajdowały się główne siedziby
ludności magdaleńskiej. Nie wiemy dokładnie gdzie się one znajdowały ale
wydaje się, że można postawić tezę, że leżały one dalej na północ – na Wy-
żynie Sandomierskiej, w rejonie połączenia Sanu i Wisły. Dolina Sanu mogła
stanowić doskonały szlak, którym przemieszczały się zarówno zwierzęta jak
i polujący na nie ludzie. Być może istniały też związki między terenami Pol-
ski południowo-wschodniej, a rejonem Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
Zmiany klimatyczne i środowiskowe jakie miały miejsce około 13 000
lat temu, przede wszystkim ocieplenie klimatu i związane z nim pojawienie
się lasów, wyginięcie lub wycofanie się dużej fauny środowisk otwartych
i pojawienie się fauny leśnej takiej jak jelenie czy sarny, wymusiły na lu-
dziach nowe zachowania. Te przemiany doprowadziły w społecznościach
zbieraczy i łowców do przemian kulturowych, gospodarczych i społecznych,
które dla nas widoczne są w postaci zmian sposobu produkcji oraz wyglądu
wyrobów krzemiennych wykonanych techniką łupania, oparciu produkcji
niemal wyłącznie na lokalnych skałach przy zaniku dalekosiężnych impor-
tów surowców mineralnych, a także zmian wielkości i organizacji obozo-
wisk. Społeczności te są nazywane kulturą federmesser, od niemieckiej
nazwy charakterystycznych, łukowato wygiętych narzędzi, które zostały
nazwane ostrzami scyzorykowatymi.
39

Ponieważ w miejsce dużych stad zwierząt pojawiły się zwierzęta ży-
jące czy to w pojedynkę czy to w niewielkich stadach, nie było już potrze-
by organizowania dużych polowań angażujących duże grupy myśliwych.
Środowisko leśne sprzyjało stosowaniu traperskich metod łowieckich po-
legających na polowaniu na pojedyncze zwierzęta takie jak jelenie, sarny
czy łosie. Polujący w środowisku leśnym myśliwi funkcjonowali w małych
grupach, po których pozostały ślady niewielkich obozowisk, zanikają zaś
obozowiska duże i bogate.
40
 Liściak trzoneczkowaty, krze-
mień jurajski, paleolit schyłkowy,
kultura świderska, Stobierna
Tanged point, jurrasic flint, Late
Palaeolithic, Świderian culture,
Stobierna
 Liściak trzoneczkowaty, krze-
mień narzutowy, paleolit schyłko-
wy, kultura świderska, Terliczka
Tanged point, erratic flint, Late
Palaeolithic, Świderian culture,
Terliczka
Z terenów dzisiejszego województwa podkarpackiego znamy jedynie
pojedyncze ślady, które być może mogą być łączone z tą tradycją kulturową.
Przykładem są tu wyroby krzemienne odkryte na stanowisku w Rudnej Wiel-
kiej, pow. rzeszowski, skąd pochodzi stosunkowo liczna kolekcja charakte-
rystycznych wyrobów. Niestety, są to przedmioty znalezione na powierzchni
dlatego nie można nic powiedzieć na temat charakteru odkrytego stanowiska.
Nieliczne stanowiska z górnego i początków schyłkowego paleolitu
dowodzą, że obszary te przez cały ten czas leżały w obrębie zainteresowania
grup zbieracko-łowieckich, które w bardziej regularny sposób funkcjonowa-
ły na terytoriach położonych wschód, zachód i południe. Wydaje się dziś, że
tereny te stanowiły rodzaj zaplecza, służącego głównie jako tereny łowiec-
kie, a także znajdowały się na szlakach łączących przede wszystkim zachód
ze wschodem, zaś w mniejszym stopniu może także południe z północą.
Znacznie liczniejsze ślady osadnictwa odnotowano w najmłodszej
fazie ostatniego zlodowacenia tj. w okresie około 12 500–11 500 lat temu.
Zjawisko to obserwowane jest na terenie całej Polski. Na ten okres przypa-
da ponowne oziębienie klimatu prowadzące do ponownego pojawienia się
na terenach ziem polskich tundry i stepu, a wraz z nią zwierząt przystoso-
wanych do zimnego klimatu i otwartego krajobrazu, przede wszystkim re-
niferów. Po raz kolejny wpłynęło to na tryb życia funkcjonujących wówczas
grup zbieraczy i łowców. Dla ludności zaliczanej do kultury świderskiej,
posługującej się między innymi charakterystycznymi, przypominającymi
liście grocikami z trzonkiem (tzw. liściakami), podstawą utrzymania stały
się ponownie polowania na faunę otwartych środowisk, głównie na renifery.
Jako broń łowiecką stosowano łuki, liściaki pełniły funkcję grotów do strzał.
Poroże jelenia, znalezisko luźne
Elk antler, stray find
41

 Liściak trzoneczkowaty, krze-
mień czekoladowy, paleolit schył-
kowy, kultura świderska, znalezisko
luźne
Tanged point, chocolate flint,
Late Palaeolithic, Świderian cul-
ture,  stray find
Samiec renifera
Reindeer male
42
Społeczności funkcjonowały w niewielkich grupach o ruchliwym
trybie życia, związanym z działalnością łowiecką tj. wędrówkami za sta-
dami reniferów. Wędrówki te obejmujące szerokie przestrzenie, zarów-
no na Niżu, na którym głównie koncentruje się osadnictwo omawianej
ludności jak i na terenach wyżynnych, w tym na terenach dzisiejszego
województwa podkarpackiego. Ich najczęściej spotykanymi śladami są
pozostałości zwykle małych obozowisk, a także pracownie krzemieniar-
skie odkrywane głównie w rejonach, w których występowały surow-
ce o dobrej bądź bardzo dobrej jakości, przede wszystkim w Małopolsce.
Ten ostatni typ stanowisk jest efektem tego, że łowcy świderscy opanowali
w doskonałym stopniu technologie łupania krzemieni, co z kolei wymagało
krzemieni bardzo dobrej jakości. Na niektórych stanowiskach zachowały
się pozostałości po ogniskach, a niekiedy po obiektach mieszkalnych. Naj-
bardziej znana jest półziemianka z obozowiska w Grzybowej Górze (woj.
świętokrzyskie), prawdopodobnie zasiedlanego zimą.
 Rylec klinowaty, krzemień
czekoladowy, paleolit schyłkowy,
kultura świderska, Terliczka
Dihedral burin, chocolate flint,
Late Palaeolithic, Świderian cul-
ture,Terliczka
 Harpun kościany – kopia
Bone harpoon – replica
Na terenach Polski południowo-wschodniej obserwuje się po raz
pierwszy znaczne zwiększenie liczby stanowisk w stosunku do okresów
wcześniejszych. Może to być świadectwem zarówno zwiększenia liczby lud-
ności jak też bardziej mobilnego trybu życia grup łowców. Osadnictwo tej
kultury poświadczone jest najczęściej przez pojedyncze wyroby, między
innymi charakterystyczne grociki, rzadziej przez większe koncentracje za-
bytków. Wydaje się, że większość śladów pobytu ludności świderskiej na
omawianych tu terenach to ślady albo przejść łowieckich albo niewielkich,
krótkotrwałych obozowisk. Do tych ostatnich należy zaliczyć obozowisko
w Łące czy Terliczce, pow. rzeszowski. Jak dotychczas znaleziono tylko jedną
małą pracownię w Durdach, pow. tarnobrzeski, w której obrabiano surow-
ce nie miejscowe lecz przynoszone z terenów Małopolski. Surowce krze-
mienne, często przynoszone z dużych odległości, obrabiano też na terenie
obozowisk, np. w Terliczce i Łące.
Około 11 500 lat temu następują kolejne ważne zmiany, wyznaczają-
ce początki nowego okresu geologicznego – holocenu. Najważniejszą z nich
jest ostateczne wycofanie się lądolodu z obszarów Europy, czego efektem są
kolejne ważne przemiany klimatyczne i środowiskowe. Następuje ocieple-
nie klimatu, a w efekcie zmiana szaty roślinnej i świata zwierzęcego. Wraz
z początkiem holocenu rozpoczyna się też nowy okres w dziejach człowie-
ka zwany środkową epoką kamienia czyli mezolitem.
Ocieplenie klimatu i związane z tym pojawienie się lasów, spowodo-
wało kolejne zmiany w sposobie życia i gospodarowania zbieraczy i łow-
ców. Społeczności te, funkcjonujące w niewielkich grupach, opierały swoją
gospodarkę na zbieractwie, łowiectwie i rybołówstwie, które odgrywało te-
raz większą rolę niż w paleolicie. Znane z terenów występowania stanowisk
mezolitycznych znaleziska harpunów, haczyków do wędek, pławików z kory
czy wiklinowych koszy wskazuje nie tylko na duże znaczenie rybołówstwa
43

 Igła kościana – kopia
Bone needle – replica
 Rdzeń, krzemień świeciechow-
ski, mezolit, kultura janisławicka,
Gwoździec
Core, Świeciechów flint, Mesoli-
thic, Janisławice culture, Gwoździec
44
dla gospodarki ludów mezolitycznych, ale także na wysoki poziom umiejęt-
ności związanych z połowem. Część narzędzi stosowanych przez rybaków
środkowej epoki kamienia przetrwało do czasów współczesnych w formie
praktycznie niezmienionej. Przykładem mogą tu być haczyki do wędek, ale
także np. posiadające charakterystyczny kształt oszczepy służące do poło-
wu węgorzy, odkryte na stanowiskach w północnych Niemczech. Łowiono
ryby zarówno słodkowodne jak i morskie. Środowisko leśne i zamieszkują-
ca je fauna żyjąca w pojedynkę bądź w niewielkich grupach (jelenie, sarny,
łosie, dziki…) sprawiły, że polowania miały ponownie charaktery polowań
traperskich, angażujących jedną lub parę osób. Większa grupa łowców mo-
gła być przydatna w sytuacji np. przygotowywania zasadzek na zwierzęta.
Znaczną rolę odgrywało też zbieractwo roślin zarówno lądowych jak
i wodnych. Środowisko leśne dawało bogate możliwości wykorzystywania
zasobów. Zbierane rośliny wykorzystywano zarówno do celów spożywczych
jak i najpewniej leczniczych.
Znacznie większe wykorzystywanie zasobów wodnych (ryb i innej fau-
ny oraz roślin) powiązane jest też z rozwojem transportu wodnego. Z okre-
su środkowej epoki kamienia znane są łodzie-dłubanki, którymi poruszano
się po rzekach i jeziorach.
Przedmioty codziennego użytku wykonywano, jak i wcześniej, za-
równo z surowców kamiennych jak i organicznych, które można było pozy-
skać w łatwy sposób w otaczającym środowisku. Do takich należy drewno
i kora drzew, kości zwierzęce i poroża. Niestety, zabytki z takich surowców
tylko bardzo rzadko zachowują się do naszych czasów. Wśród surowców
kamiennych najważniejsze i najczęściej używane były krzemienie.
Stanowiska mezolityczne znane są z całej Polski. Lokalizowano
je chętnie na obszarach piaszczystych, często na terasach rzek bądź
na wydmach. Zakładano zwykle niewielkie obozowiska, niekiedy za-
siedlane przez dłuższy czas, niekiedy zaś wielokrotnie. Odkrywane na
niektórych stanowiskach relikty obiektów mieszkalnych wskazują, że
zasiedlano zarówno szałasy jak i ziemianki.
Z terenów Polski południowo-wschodniej znamy dziś stosunkowo
liczne ślady bytności społeczności mezolitycznych. Są to jednak najczęściej
nieliczne znaleziska z powierzchni bądź znajdowane przy okazji badań sta-
 Składanka krzemieni świecie-
chowskich, mezolit, kultura jani-
sławicka, Gwoździec
Refitting of lithic blanks, Świecie-
chów flint, Mesolithic, Janisławice
culture, Gwoździec
nowisk z innych, młodszych epok. Niewiele jest
natomiast stanowisk bogatszych lub dobrze prze-
badanych metodami wykopaliskowymi. Wśród
najważniejszych śladów obecności ludów mezoli-
tycznych można wymienić stanowisko w Gwoźdźcu,
pow. stalowowolski, Majdanu Królewskiego, Płazówki,
Raniżowa czy Chlewisk, pow. kolbuszowski. Znaleziono
na nich stosunkowo liczne wyroby kamienne (krzemien-
ne) – narzędzia oraz odpadki z ich produkcji. Co więcej
na niektórych z nich, np. w Płazówce czy Gwoźdźcu układ
wyrobów kamiennych pozwala na rekonstrukcję zagospo-
darowania przestrzeni obozowiska, w tym na wskazanie
miejsca, w którym prawdopodobnie znajdował się szałas.
Pomimo różnej rangi znalezisk mezolitycznych z te-
renów dzisiejszego województwa podkarpackiego ich liczeb-
ność wskazuje, że tereny te były zamieszkiwane i eksploatowane w sposób
ciągły i systematyczny przez ostatnich zbieraczy i łowców epoki kamienia.
W VI tysiącleciu p.n.e. pojawili się tu nowi przybysze, którzy przynie-
śli ze sobą umiejętność uprawy roli i hodowli zwierząt. Zapoczątkowali oni
nowy okres w dziejach – młodszą epokę kamienia zwaną neolitem. Przez
jakiś czas ostatni zbieracze funkcjonowali jeszcze równolegle z przybyszami
ale ten model życia stopniowo zanikał, ustępując całkowicie miejsca spo-
łecznościom opierającym swoją gospodarkę na rolnictwie.
45
Summary
Summary
The oldest period of human history, known as the Old Stone Age (Palaeolithic),
was the time when human culture was formed. Economic fundamentals,
understood as ways of gaining food and raw material as well as the
development of settlement systems, are some of the basic factors shaping
the community at every period of time in human history.
The period of the Palaeolithic and the younger Mesolithic (Middle
Stone Age) is the time when the only way to obtain food was through the so-
called assimilated economy, i.e. hunting and gathering. It is a kind of economy
where survival depends directly on the surrounding environment. During the
glacial period, in rapidly changing climatic and environmental conditions, the
economy had to change many times and adapt to the changing environment.
Hunter-gatherer communities led a mobile lifestyle where no permanent
settlements were built and where instead seasonal camps were relocated from
place to place to ensure access to food. The length of settlement of such camps
and the occurrence of other places of activity, for example related to hunting
or expeditions in search for raw stone materials, changed over time and
depended on the prevailing natural conditions and cultural transformations.
The diet of hunter-gatherers consisted of both vegetable and animal
food. The composition of meals varied depending on the climatic conditions.
The most important and most valued food in the Ice Age was always meat
and fat.
The economy of hunter-gatherers and the way of settling of territories
changed many times during the Old Stone Age.
According to current research, the history of the settlement of South-
Eastern Poland begins at a time when the territory of Europe was inhabited by
the Neanderthals. The Neanderthals mastered the ability to adapt to a variety
of climatic and environmental conditions. They hunted for animals such as
horses, reindeer and mammoths, but if needed also for other species. They
also used carrion. They settled both caves and open areas. They lived in large
46
camps where everyday life could develop, but also in small hunting camps
where hunters would stay for a short period of time.
Neanderthal settlement in south-eastern Poland is represented by two
archaeological sites: Przemyśl, Słowackiego Street where fragmented stone
products were found and Ruszelczyce (near Przemyśl) where only one stone
blade was found. These discoveries prove that these areas were penetrated
by the Neanderthals. It seems that they served the role of economic bases
for communities whose main settlements were located elsewhere, probably
somewhere on the route connecting Małopolska with the areas of today’s
Ukraine and on the route of seasonal migrations of Neanderthal groups.
In younger periods, when the area of Europe
​​ was inhabited by modern
man, the ways of farming changed several times, depending on changing
natural conditions as well as cultural development.
About 32–30.000 years ago, Europe’s territory was occupied by the so-
called Gravettian culture. The communities of the Gravettian culture focused on
hunting for specific animal species, mainly reindeer and mammoth. Hunting,
which was a serious undertaking, involved large groups of hunters cooperating
with each other.
In the times leading up to the 25th millennium, large and sometimes
very large, home-hunting camps were established, from which hunters set
out hunting. In their vicinity there were also smaller hunting camps. In later
times we may observe the disappearance of large settlement centres and the
shifting of settlement to the east. In the territory of Poland, the Gravettian and
then Epigravettian communities functioned until about the 18th millennium,
and after the 24th millennium they only conducted occasional, short trips
mainly for the purpose of obtaining raw stone materials.
Traces of only one certain Gravettian site are known from the area of​​
today’s Podkarpackie Voivodship. It was discovered at Słowackiego Street
in Przemyśl. It is believed that this trace of settlement should be connected
with the process of moving human groups from the Małopolska region to
the east in search of more convenient living conditions.
The re-settlement of the south-eastern Poland falls between sixteen
and thirteen thousand years ago. In this period, referred to as the Late
47
 Palaeolithic, the process of the final retreat of the ice sheet is underway.
Central Europe becomes then settled by communities belonging to the so-
called Magdalenian culture, colonizing highland areas in Poland. They were
specialized hunters hunting mainly for horses and reindeer and had a highly
developed material culture and sophisticated beliefs. The area of Eastern
Poland marks the boundary of the spread of this culture.
From the areas of south-eastern Poland we now know only four small
camps (Wierzawice, Hłomcza, Grodzisko Dolne, Łąka), which are interpreted
as short-term hunting camps. A bone harpoon accidentally found in Przemyśl
can be a trace of an unidentified and destroyed camp or simply represent an
object lost, for example, during hunting.
Today we do not know a single site which could be interpreted as
a home-type camp. It seems that these territories constituted a kind of hunting
ground for the areas where the main Magdalenian population was located.
The few sites from the Upper and Lower Palaeolithic indicate that these
areas were at all times within the interest of hunter-gatherer groups that
functioned more regularly in the territories east, west and south. It seems
that these areas were a kind of backdrop, mainly used as hunting grounds,
and they were also located on the east-west route.
More traces of settlement were recorded at the end of the last glaciation,
i.e. in the period around 12.500–11.500 years ago. The climate yet again
becomes cold and the Polish lands turn into tundra and steppe populated
by reindeer. The societies of the Świderska culture, using bows and arrows
with characteristic leaf-like heads engage in hunting for these animals. The
communities of the Świderska culture are organized in small groups of hunters
which follow reindeer herds.
In the area of ​​south-eastern Poland, the number of sites is for the
first time significantly higher than in the previous periods. This can be
a testimony to both the increase in population and more mobile hunter
groups. The settlement of this culture is usually attested by stray objects,
less often by larger concentrations of finds. It seems that most of the traces
of the Świderska population are traces of either hunting or small, short-lived
48
camps, such as the sites in Łąka or Terliczka. Only one small workshop at
Durdy (near Tarnobrzeg) has been found so far, where raw materials from
Małopolska were processed.
About 11.500 years ago, further important changes take place, marking
the beginning of a new geological period, the Holocene. The most important
of these is the final retreat of glaciers from Europe and the warming of the
climate and, consequently, the change of vegetation and the animal world.
With the beginning of the Holocene, a new period in the history of man
begins. It is called the Mesolithic.
Mesolithic communities, operating in small groups, based their
economies on harvesting, hunting and fishing, which now played a greater role
than in the Palaeolithic. Hunting for forest fauna had again an individualized
character, involving one or more people. The gathering of land- and water
plants also played a significant role.
Camps were usually small, sometimes inhabited for a long time, and
sometimes numerous times but with intervals.
From the areas of south-eastern Poland, we now know quite a number
of traces of Mesolithic life, but these finds are usually rather scarce. Among the
most important and rich Mesolithic sites are Gwoździec (near Stalowa Wola)
Majdan Królewski, Płazówka and Raniżow (near Kolbuszowa). Relatively large
numbers of flint objects were found there, including tools and waste from
their production. In the case of some of these sites, for example Płazówka
or Gwoździec, it has been possible to reconstruct the development of the
encampment area, and it has also been possible to indicate the place where
the hut was probably located.
Despite the varying quality of Mesolithic finds from ​​today’s Pod-
karpackie Voivodship, their abundance indicates that these areas were
inhabited and exploited continuously and systematically by the last hunters
and gatherers of the Stone Age.
In the sixth millennium newcomers arrived, bringing with them the
ability to cultivate and farm animals, beginning a younger Stone Age called
the Neolithic.
49
 Najważniejsze stanowiska paleolityczne
na terenie województwa podkarpackiego

7 3
9

1. Przemyśl, pow. przemyski

Skupisko wyrobów krzemien-
nych, Wierzawice
Flint objects, Wierzawice
2. Ruszelczyce, pow. przemyski
3. Nowa Wieś, pow. rzeszowski
4. Terliczka, pow. rzeszowski
5. Hłomcza, pow. sanocki
6. Wierzawice, pow. leżajski
7. Rudna Wielka, pow. rzeszowski
8. Durdy, pow. tarnobrzeski
9. Łąka, pow. rzeszowski
10. Grodzisko Dolne, pow. leżajski

0 100 km

50 51
 Wojciech Pasterkiewicz

NEOLIT
The Neolithic

Wstęp
Wstęp
Neolit (grec. néos-„nowy” i líthos-„kamień”) zwany także
epoką kamienia gładzonego, był przełomowym okresem w dzie-
jach ludzkości. W miejsce gospodarki zbieracko-łowieckiej wpro-
wadzono rolnictwo i hodowlę zwierząt. Ludność przeszła do osia-
dłego trybu życia, zaczęła budować stałe domostwa, wytwarzać
ceramikę oraz narzędzia krzemienne i kamienne według nowych
technik. Neolityzacja rozwinęła się w kilku ośrodkach niezależ-
nie. Dla Europy podstawowe znaczenie miało centrum bliskow-
schodnie, gdzie około 10 tys. lat temu udomowiono owcę i kozę
oraz zaczęto uprawiać pierwsze rośliny zbożowe.

Ponad 8 tys. lat temu znajomość upraw i hodowli rozprzestrzeniła się

na obszar Europy, obejmując Grecję i Półwysep Bałkański oraz dorzecze Du-
naju. Około 7,5 tys. lat temu ludność neolityczna pojawiła się na obszarze na
Obiekt wczesnoneolityczny, Rzeszów północ od Karpat i Sudetów, zajmując przede wszystkim najżyźniejsze tereny.
Early Neolithic pit, Rzeszów

52 53

Gliniane naczynie, wczesny neolit,
kultura ceramiki wstęgowej rytej,
Rzeszów-Zwięczyca
Okres neolitu trwał na ziemiach polskich od połowy VI tys. p.n.e. do Zajęto tereny położone w obrębie dolin dużych rzek (San, Wi-
końca III tys. p.n.e. Ze względu na zmiany w modelu kultury, sposobach słok) na skrajach ich brzegów wyniesionych kilkanaście metrów nad po-
gospodarowania i w życiu codziennym dzieli się na trzy okresy. Począw- ziom wody. Wokół osad zakładano pola uprawne, eksploatowano rów-
szy od około 5500 p.n.e. rozwija się wczesny neolit, następnie od 4100 nież podmokłe tereny zalewowe rzek. Osadnictwo skupiało się w ramach

Wczesny neolit
Clay vessel, Early Neolithic, Linear
Pottery culture, Rzeszów-Zwięczyca
p.n.e. środkowy neolit. Jest on również określany jako eneolit (epoka mie-
dzi), gdyż pojawiają się pierwsze przedmioty wykonane
z miedzi. Od około 3200/3000 p.n.e. rozpoczyna się
późny neolit, który kończy się z nastaniem epoki brą-
zu około 2200 p.n.e.
mikroregionów, w skład których wchodziła jedna duża osada oraz obo-
zowiska położone w miejscach prowadzenia działalności gospodarczej.
Badania przeprowadzone na kilku osadach (Rzeszów, os. Piastów, pow. loco;
Rzeszów-Zwięczyca, pow. loco; Fredropol, pow. przemyski; Kormanice, pow.
przemyski) wykazały, że osady składały się z 2–3 jednoczasowych domów.
W obrębie osad zabudowę stanowiły długie domy budowane na planie pro-

Wczesny neolit
stokąta i dłuższym boku skierowanym wzdłuż osi północ–południe. Ich prze-
ciętne wymiary wynosiły około 25 metrów długości i 7 metrów szerokości.
Pierwszą kulturą neolityczną obecną na obsza-
rze Polski południowo-wschodniej była kultura ce-
ramiki wstęgowej rytej. Jej nazwa pochodzi od
sposobu zdobienia naczyń za pomo-
cą ornamentu rytego w formie geo-
metrycznych linii i wstęg. Społecz-
ności kultury ceramiki wstęgowej
rytej zajęły urodzajne gleby wy-
tworzone na lessach, rozcią-
gających się od Ropczyc po
Przemyśl, na obszarze
Przedgórza Rzeszow-
skiego, zwanego tak-
że Wysoczyzną Kań-
czucką.

54 55
 Podstawę konstrukcji stanowił szkielet złożony z drewnianych słupów  Kamienne siekierki, wczesny
neolit, Kraczkowa, Rzeszów
umieszczonych w pięciu rzędach, w równych odstępach. Czasem spotyka
Stone axes, Early Neolithic, Kracz-
się elementy konstrukcji pomocniczych w postaci niewielkich dobudówek, kowa, Rzeszów

niekiedy zadaszonych. Pomiędzy słupami umieszczano plecionkę z wikliny

lub gałęzi, którą następnie oblepiano z obu stron gliną. Dachy domów były
dwuspadowe, wspierały się na wewnętrznym rzędzie masywniejszych słu-
pów. Do pokrycia używano zapewne powszechnie występującego sitowia
lub słomy. W otoczeniu domów, przy dłuższych bokach znajdowały się dłu-
gie jamy, zwane również gliniankami, z których pozyskiwano glinę do oble-
piania ścian budynku. Ich głębokość była bardzo duża, dochodziła nawet do
2 m. Bardzo często glinianki wykorzystywano jako śmietniska wrzucając
np. uszkodzone naczynia, odkrywa się w nich czasem również ślady pa-
lenisk. Dom był zamieszkiwany przez grupę liczącą 16–20 osób. Oprócz
funkcji mieszkalnej służył także jako miejsce magazynowania płodów rol-
nych oraz jako pomieszczenie do przechowywania zwierząt. W otoczeniu
domów czasem spotyka się również pochówki (np. Olchowa, pow. ropczyc- Mniejsze znaczenie miały groch, soczewica i mak. Odciski tych roślin znaj-
ko-sędziszowski). dują się na ceramice i polepie oraz czasem w postaci makroszczątków (to
Ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej w zakresie gospodaro- jest zwęglonych ziaren) znajdowanych w jamach – spichlerzach. Ludność
wania i zdobywania pożywienia była samowystarczalna. W niewielkich kultury ceramiki wstęgowej rytej zajmowała się także hodowlą zwierząt.
odległościach od miejsc zamieszkania, na terenach położonych przy ko- Największy udział miały owce i kozy oraz bydło i świnie. Ważną rolę od-
rytach rzek, zakładano pola uprawne. Stosowano rolnictwo intensywne grywało łowiectwo i zbieractwo roślin dzikich.
kopieniacze, które polegało na uprawie niewielkich pól położonych w po- W obrębie osad skupiało się życie codzienne. Wytwarzano przedmio-
bliżu strefy zalewowej. Ziemię przygotowywano przy pomocy narzędzi ty potrzebne do prac gospodarczych, przy budowach domów oraz więk-
w rodzaju motyki z rogu lub kija kopieniaczego. Najczęściej uprawiany- szość przedmiotów typu rzemieślniczego. Do najczęstszych zajęć należała
mi roślinami były zboża – pszenica (kilka gatunków), jęczmień i proso. obróbka drewna, krzemienia, kamienia, kości i rogu.

 Kamienne ciosło w kształcie

kopyta szewskiego, wczesny neo-
lit, kultura ceramiki wstęgowej ry-
tej, Rzeszów
Stone shoe-last adze, Early Neo-
lithic, Linear Pottery culture, Rze-
szów

56 57
 Powszechną dziedziną zajęć domowych było także garncarstwo. Do Naczynia „grubej roboty” przeznaczone były z kolei do gotowania i prze-
produkcji naczyń glinianych wykorzystywano niektóre rodzaje gliny, które chowywania pokarmów. Były one mniej starannie wykonane, grubościen-
odpowiednio schudzano dodając piasek, tłuczone fragmenty ceramiki lub ne, z reguły pozbawione ornamentu z wyjątkiem plastycznych
sieczkę zbożową. Naczynia lepiono ręcznie z wałków lub taśm, które skrę- guzków. Najczęściej miały formę dużych, grubościenny czar
cano wokół glinianego krążka – dna naczynia. Powierzchnia oraz miejsca kulistych lub baniastych naczyń z lejkowa-
łączenia wałków były następnie wyrównywane i wygładzane przy pomocy tymi szyjkami.
rozwodnionej gliny. Przed wypaleniem naczynia zdobiono nanosząc rylcem  Kamienne ciosła w kształcie
kopyta szewskiego, wczesny neo-
lub patykiem linie ryte z odciskami punktowymi lub dolepiając plastycz- lit, kultura ceramiki wstęgowej ry-
ne guzy i uchwyty. Wypał naczyń odbywał się w otwartych paleniskach, tej, Rzeszów
Stone shoe-last adze, Early Neo-
gdzie uzyskiwano temperaturę 700–800°C, przez co większość z nich była lithic, Linear Pottery culture, Rze-
krucha i posiadała niejednolitą barwę. W kulturze ceramiki wstęgowej ry- szów

tej wykorzystywano dwa typy naczyń związane z grubością ścianek, ilo-

ścią i rodzajem domieszki schudzającej. Ceramikę stołową („delikatną”)
stanowiły czarki w kształcie wycinka ½ lub ¾ kuli o wielkości dochodzą-
cej do 15 cm. Ich powierzchnie zdobione były ornamentem linii rytych. Ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej roz-
winęła także na dużą skalę produkcję krzemieniarską. Ob-
róbka krzemienia zaczynała się od formowania rdzenia, od
Gliniane naczynia, wczesny neolit, którego odbijano półsurowiec – wióry o długości około 10 cm
Rzeszów-Zwięczyca
i mniejsze, bardziej krępe odłupki. Poprzez retusz nadawano formę
Clay vessels, Early Neolithic, Rze-
szów-Zwięczyca ostateczną narzędzia. Najczęściej wytwarzano drapacze, które służyły do
obróbki skór oraz nadawały się do obróbki drewna i rogu. Równie liczne to
półtylczaki oraz wióry, które służyły jako części pracujące sierpów. Na ich
krawędziach często zachowały się ślady wyświecenia w postaci błyszczą-
cej powierzchni, powstałe w wyniku ścinania zbóż i traw. Podstawowym
surowcem do wytwarzania narzędzi był krzemień jurajski występujący na
Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, który pozyskiwano w drodze wymia-
ny z tamtejszymi społecznościami kultury ceramiki wstęgowej rytej. Wyko-
rzystywano także krzemień świeciechowski (okolice Annopola nad Wisłą)
i czekoladowy (wschodnie obrzeża Gór Świętokrzyskich). Spotyka się także
obsydian – szkliwo wulkaniczne, którego wychodnie zlokalizowane są na
terenie południowo-wschodniej Słowacji i północnych Węgier. Występo-
wanie tego ostatniego surowca świadczy o utrzymywaniu dalekosiężnych
kontaktów transkarpackich. Okres rozwoju kultury ceramiki wstęgowej ry-
tej na obszarze Podkarpacia zamykał się w okresie około 5500–4700 p.n.e.

58 59
 Na podłożu kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz przy silnych wpły-
wach z południa, z obszaru Kotliny Karpackiej, formuje się nowa jednostka
kulturowa określana mianem kultury malickiej (nazwa od miejscowości
Malice koło Sandomierza). W wielu dziedzinach modelu gospodarczego
i osadniczego była bardzo podobna do poprzedniczki. Społeczności zasie-
dlały te same strefy terenu położone w pobliżu rzek, bardzo często spotyka
się je w tych samych miejscach. Domostwa kultury malickiej miały charak-
ter budynków słupowych o długości 15 m i szerokości 6 m, czyli wymia-
rach nieco mniejszych od poprzedzającej jej kulturze ceramiki wstęgowej
rytej. Ślady takich konstrukcji rozpoznano w Rozborzu, pow. przeworski,
oraz w Łańcucie, pow. loco.
Społeczności charakteryzował również podobny sposób gospodaro-
wania. Na ziemiach położonych w pobliżu rzek zakładano pola uprawne pod
uprawy zbożowe. Większą rolę, niż wcześniej, zaczęła odgrywać hodowla,
w której widoczna stała się przewaga bydła nad trzodą chlewną oraz owcami.
Fragment wczesnoneolitycznego
domu słupowego, Rozbórz
The remains of an Early Neoli-
tic house with post construction,
Rozbórz
60
 Naczynie, glina, wczesny neo-
lit, kultura malicka, Rozbórz
Clay vessel, Early Neolithic, Malic-
ka culture, Rozbórz
Kultura materialna była bardzo podobna
jak w kulturze ceramiki wstęgowej rytej. Wśród
naczyń nadal spotykamy podział na ceramikę
„delikatną” i „grubej roboty”, jednak zmienia się
kształt i wprowadzane są nowe formy. Najczę-
ściej spotyka się cienkościenne pucharki grusz-
kowate oraz misy na pustych nóżkach. Wśród
naczyń „grubej roboty” pojawiają się wanien-
ki o wydłużonych kształtach oraz naczynia
garnkowate. Charakterystyczne jest zdob-
nictwo odciskaniem i nakłuwaniem, spo-
tyka się również malowanie naczyń.
W kulturze malickiej pojawiają się
nieznane dotąd wyroby metalowe z miedzi,
głównie w postaci ozdób i uzbrojenia (m.in. cze-
kany znalezione w Hłudnie i w Krzemiennej, pow.
brzozowski). Uważa się, że zostały wytworzone na połu-
dniu w dorzeczu Cisy, a na obszar Polski dotarły w drodze wymiany.
Zanik kultury malickiej w początkach IV tys. p.n.e. wyznacza koniec
neolityzacji ziem polskich, a także wpływu kultur pochodzenia południowego.
 Miedziane toporki, import
z Kotliny Karpackiej, wczesny neo-
lit, Hłudno
Copper axes, import from the Car-
pathian basin, Early Neolithic,
Hłudno
61
Środkowy neolit Środkowy neolit
Kolejne kultury, które pojawiają się na terenie Podkarpacia
zaliczane są już do okresu środkowego neolitu. Jest to m. in. kultu-
ra pucharów lejkowatych (nazwa pochodzi od charakterystyczne-
Jama gospodarcza, środkowy neo-
lit, kultura pucharów lejkowatych,
Pawłosiów
Domostwa kultury pucharów lejkowatych na terenie Podkarpacia
są trudne do zrekonstruowania ze względu na zniszczenie powierzchni
stanowisk przez erozję i współczesną działalność rolniczą. Bardzo praw-
dopodobne, że były to budowle słupowe, drewniane, wznoszone na planie
prostokąta, podobne do tych znanych z terenów sąsiednich (Małopolska,
zachodnia Ukraina). Ich wymiary były znacznie mniejsze niż osiedli wcze-
snoneolitycznych i wynosiły do 6 m długości i 3 m szerokości. W pobliżu
domostw często znajdowały się wkopane w ziemię jamy gospodarcze speł-
go typu naczynia). Proces jej powstawania jest obecnie przedmiotem Storage pit, Middle Neolithic, Fun- niające funkcje spichlerzy. W przekroju miały trapezowaty kształt, u góry
licznych badań i dyskusji. Wydaje się, że kultura pucharów lejkowatych nel beaker culture, Pawłosiów wejście o okrągłym zarysie, natomiast przy dnie rozszerzały się mocno two-
wytworzyła się niezależnie w kilku regionach rozległego obszaru, gdzie rząc nisze. Przechowywano w nich zapasy lub naczynia gliniane ze zbożem.
istniało schyłkowe osadnictwo wczesnoneolityczne oraz występowała jesz-
cze ludność zbieracko-łowiecka (mezolityczna). Najstarsze daty
wskazują na około połowę V tys. p.n.e., natomiast na Podkar-
paciu pojawia się kilka stuleci później, około 3800/3700 roku
p.n.e. już w pełni ukształtowanej formie.
Ludność kultury pucharów lejkowatych objęła zasię-
giem strefy o zróżnicowanych warunkach naturalnych. Były
to niezasiedlone dotychczas regiony paraniżowe (Nizina Sando-
mierska) jak też położone wyżej strefy pogórzy karpackich. Pojedyn-
cze ślady pobytu znane są także z Beskidów (np. osada w Hołuczko-
wie, pow. sanocki) i Bieszczadów. Cechą charakterystyczną osadnictwa
kultury pucharów lejkowatych jest związek z miejscami wyodrębnia-
jącymi się z otoczenia. Zajmowano wydmy, terasy nadzalewowe w po-
 Naczynie z lejkowatym wyle-
bliżu rzek lub wierzchowiny garbów i wyniesienia z natury obronne
wem zdobionym tuż pod krawędzią (np. Przybówka, pow. krośnieński; Tarnawka, pow. łańcucki). Osadnic-
odciskami stempla, w górnej partii
brzuśca 4 kolankowate ucha, glina, two przybrało postać skupisk osadniczych składających się z różnią-
środkowy neolit, kultura pucharów
lejkowatych, Ożańsk cych się wielkością i funkcją stanowisk. Oprócz dużych osad, lokalnych
Vessel with funnel-shaped rim and centrów o wielkości do 2 ha, istniały mniejsze osady oraz obozowiska
four knee-shaped handles in the
upper part. Stamped decoration, związane z działalnością gospodarczą. W społecznościach kultury pu-
Middle Neolithic, Funnel Beaker cul- charów lejkowatych nastąpiło, widoczne po raz pierwszy w neolicie,
ture, Ożańsk
wyraźne rozwarstwienie struktury społecznej mieszkańców. Znajdu-
je to odzwierciedlenie w formie i wyposażeniu grobów oraz w prakty-
kach pogrzebowych.

62 63

Naczynie z lejkowatym wylewem,
glina, środkowy neolit, kultura pu-
charów lejkowatych, Jankowice
Clay vessel with funnel-shaped
rim, Middle Neolithic, Funnel Be-
aker culture, Jankowice
64
System gospodarczy kultury pucharów lejkowatych był zupełnie inny Pod względem technologicznym naczynia były bardziej zaawansowane, miały
niż w przypadku kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury malickiej. Pod- lepszy wypał i twardsze ścianki. Zmianie uległ zestaw podstawowych form
stawę stanowiło rolnictwo ekstensywne, czyli takie które potrzebuje roz- naczyń, które służyły do gotowania, spożywania posiłków i przenoszenia
ległych areałów pól. Głównym obszarem działalności stały się tereny po- płynów. Do najliczniejszych należały puchary lejkowate o przysadzistych
łożone w wyższej strefie krajobrazu, które pokrywały gęste zbiorowiska lub smukłych proporcjach. Występowały także amfory z uszkami, naczy-
leśne. Nowe tereny do upraw pozyskiwano poprzez wypalanie (tzw. tech- nia garnkowate oraz dzbany. Obok nich pojawiały się liczne flasze z kryzą,
nika żarowa) oraz karczowanie przy użyciu siekier krzemiennych. Najczę- kubki oraz misy. Najczęstszym sposobem zdobienia były wątki odcisków
ściej uprawianymi roślinami były zboża – pszenica oraz jęczmień i proso.  Naczynie, glina, środkowy neo- stempelka oraz ornament plastyczny, jak ucha „ansa lunata” i głowy bara-
lit, kultura pucharów lejkowatych,
Wprowadzone zostały innowacje techniczne umożliwiające osiągnięcie nów na uchach.
Pawłosiów
większych plonów. Były to przede wszystkim orka sprzężajna (tj. z uży- Clay vessel, Middle Neolithic, Fun-
nel Beaker culture, Pawłosiów
ciem siły pociągowej wołów) oraz wozy kołowe używane do transportu.
 Dzban z uchem w kształcie gło-
Drugim głównym działem gospodarki kultury pucharów lejkowatych była wy barana, glina, środkowy neolit,
kultura pucharów lejkowatych, Pa-
hodowla zwierząt. Podstawowe włosiów
znaczenie miało bydło, drob- Jug with a handle in the shape of
a ram, Middle Neolithic, Funnel Be-
ne przeżuwacze (kozy, owce) aker culture, Pawłosiów
oraz świnia. Rola hodowli ule-
gła zwiększeniu wraz z powięk-
szeniem się przestrzeni otwartych.
W części społeczności przybrała ona
postać pasterstwa wędrownego.
W osiedlach kultury pucha-
rów lejkowatych wytwarzano
wszystkie przedmioty potrzeb-
ne do życia codziennego. Po-
wszechne było garncarstwo,
wykonywane według technik
identycznych jak we wczesnym
neolicie. Naczynia wykonywa-
no z masy glinianej, zawierają-
cej domieszkę schudzającą, przy
użyciu techniki taśmowo-wał-
kowej. Wypał odbywał się w zwy-
kłych paleniskach, a także w specjalnie
przygotowanych piecach kopułkowych.
65

 Krzemienne siekierki, środko-
wy neolit, kultura pucharów lejko-
watych, Korczowiska, Nisko
Flint axes, Middle Palaeolithic,
Funnel Beaker culture, Korczowi-
ska, Nisko
66
Późny neolit
Do powszechnych zajęć nale-
żała także produkcja krzemieniarska,
która została udoskonalona i osiągnę-
ła bardzo zaawansowany poziom. Sta-
rano się uzyskiwać półsurowiec w postaci
wiórów o długości dochodzącej do 20 cm. Były one wykorzystywane jako
wkładki sierpów do ścinania łodyg zbóż oraz ostrza do prac codziennych.
Przypuszcza się, że technologia produkcji długich wiórów dotarła z obszaru
Bliskiego Wschodu przy udziale kultury trypolskiej – sąsiada kultury pu-
charów lejkowatych od wschodu. Ważnym narzędziem w produkcji rolnej
były także siekiery o trapezowatym kształcie i gładzonym ostrzu. Surow-
cem, który miał podstawowe znaczenie był krzemień wołyński z terenów
dzisiejszej Ukrainy. Był on pozyskiwany w drodze wymiany z miejscowymi
społecznościami kultury pucharów lejkowatych. Szczególnie cenny był także
krzemień pasiasty, który ludność wydobywała metodą górniczą w okolicy
Krzemionek Opatowskich. Kultura pucharów lejkowatych miała rozwiniętą
także obróbkę kamienia. Wykonywano zwłaszcza dużą ilość kamieni żar-
nowych i rozcieraczy służących do mielenia ziaren zbóż na mąkę.
Rozwinięte było także przędzalnictwo i tkactwo. Do produkcji nici
używano wrzecion, które obciążane były glinianymi przęślikami – krążka-
mi o średnicy około 5 cm. Do wyrobu płótna używano natomiast prymityw-
nych krosien tkackich. Wykorzystywano w nich duże ciężarki o walcowa-
tych kształtach, które służyły do obciążania nitek osnowy.
Kultura pucharów lejkowatych rozwinęła także produkcję przedmiotów
metalowych wykonywanych z miedzi. Ślady metalurgii pochodzą z sąsied-
nich terenów (m.in. Gródek Nadbużny, pow. hrubieszowski, Ćmielów, pow.
ostrowiecki) i są to pozostałości wytopu w postaci dyszy, tygli odlewniczych.
Z kilku stanowisk z obszaru Polski pochodzą ponadto liczne przedmioty wy-
konane z tego metalu (np. figurki wołków i siekierki z Bytynia koło Poznania).
Zanik kultury pucharów lejkowatych jest trudny do określenia z bra-
ku odpowiednich źródeł. Niektóre społeczności mogły przetrwać nawet do
końca IV tys. p.n.e.
Późny neolit
Na początku III tys. p.n.e. na obszarze Europy doszło do zmian, w wy-
niku których pojawił się całkowicie nowy model kultury. W miejsce osia-
dłych, rolniczych społeczności kultury pucharów lejkowatych pojawiły się
grupy wędrownych pasterzy kultury ceramiki sznurowej (nazwa od czę-
stego zdobienia naczyń odciskami sznura).
 Naczynie, glina, późny neolit,
kultura ceramiki sznurowej, Mirocin
Clay vessel, Late Neolithic, Corded
Ware culture, Mirocin
67

 Wiór z retuszem boku, krze-
mień wołyński, środkowy neolit,
kultura ceramiki sznurowej, Szczyt-
na
Flake with retouch on the side,
Wolhynian flint, Middle Neolithic,
Corded Ware culture, Szczytna
 Siekiera dwuścienna z gładzo-
nym ostrzem, krzemień wołyński,
późny neolit, kultura ceramiki sznu-
rowej, Mirocin
Two-sided axe with polished bla-
de, Wolhynian flint, Late Neolithic,
Corded Ware culture, Mirocin
68
Nowa ludność pojawia się na Podkarpaciu we wczesnej fazie, któ-
rej chronologia mieści się w okresie 3060/2990–2880 p.n.e. Zajęte zosta-
ły strefy opanowane wcześniej przez kulturę pucharów lejkowatych gdzie
w wyniku wielowiekowej działalności gospodarczej zostało przekształco-
ne środowisko naturalne. Były to wyższe strefy krajobrazu jak kulminacje
garbów i wyniesień. Ślady kultury ceramiki sznurowej spotykane w mate-
riale archeologicznym mają jednostronny charakter – stanowią je pochówki
przykrywane nasypami ziemnymi – kurhanami. Badania przeprowadzone
na kilku takich obiektach pozwoliły odkryć pojedyncze groby wyposażo-
ne w wyroby krzemienne (siekierki, tzw. „noże”) i kamienne toporki oraz
fragmenty glinianych naczyń (Bierówka i Niepla, pow. jasielski; Łukawica,
pow. lubaczowski).
Gospodarka ludności kultury ceramiki sznurowej opierała się na se-
zonowym chowie stad zwierząt. Podstawowe znaczenie miały drobne prze-  Szydła z jednostronnie szlifo-
wanymi ostrzami, kość zwierzęca,
żuwacze (kozy oraz owce), a także bydło. Spotyka się ślady używania konia, późny neolit, kultura ceramiki sznu-
Wśród zajęć codziennych ludności kultury ceramiki sznurowej domi-
zapewne do jazdy wierzchem oraz psa w celach pasterskich. Społeczności rowej, Mirocin
Awls with polished points, Animal nowało wytwarzanie niezbędnych przedmiotów wykorzystywanych w pa-
kultury ceramiki sznurowej prowadząc wędrowny tryb życia nie zakładały bone, Late Neolithic, Corded Ware
sterstwie. Można się domyślić, że oprócz garncarstwa była to obróbka skóry,
stałych osad, a jedynie obozowiska. Były one schronieniem dla pasterzy i ich culture, Mirocin
kości, rogu z powszechnych materiałów. Duże znaczenie miała produkcja
stad w okresie zimowym. Stanowiska tego
kamieniarska. Wykonywano liczne toporki o zróżnicowanych kształtach,
typu zostały ostatnio odkryte w obrębie
które były elementem prestiżu oraz wchodziły w skład wyposażenia gro-
doliny Wisłoka, w miejscowościach Łąka,
bowego. Równie rozwinięta była produkcja krzemieniarska. Główny nacisk
pow. rzeszowski, Mirocin, pow. przewor-
kładziono na wytwarzanie siekierek, które miały mniejsze rozmiary niż
ski i Jankowice, pow. jarosławski. Zabyt-
w kulturze pucharów lejkowatych, były soczewkowate i miały polerowane
ki które znaleziono były nieliczne, wy-
tylko ostrza. Wśród zabytków znajduje się także wiele grocików strzał do
roby krzemienne i gliniane naczynia
łuku o sercowatym kształcie.
wskazujące na krótkotrwałe użyt-
Kultura ceramiki sznurowej zamyka okres neolitu na obszarze Pod-
kowanie. Zabudowa miała zapew-
karpacia. W końcu III tys. p.n.e. jej miejsce zajmują społeczności wczesno-
ne charakter szałasowy, który nie
brązowe identyfikowane z kulturą mierzanowicką.
pozostawia śladów czytelnych w badań
archeologicznych.
Odłupki, krzemień wołyński i czekolado-  Grociki sercowate, krzemień
wy, późny neolit, kultura ceramiki sznu- wołyńsk i jurajski, późny neolit,
rowej, Szczytna kultura ceramiki sznurowej, Mirocin
Flakes, Wolhynian flint and Upper Ju- Heart-shaped arrowheads, Wolhy-
rassic „chocolate” flint, Late Neolithic, nian and Jurassic flint, Late Neoli-
Corded Ware culture, Szczytna thic, Corded Ware culture, Mirocin
69
Summary
Summary
The Neolithic is a period in human history that can be characterized by the
spread of agriculture, animal husbandry and settled life. These transformations
started about ten thousand years ago in the Middle East. In Poland, the origins
of the Neolithic period date back to around 7500 BC and are associated with
the Linear Pottery culture.
The population of the Linear Pottery culture settled on fertile soils on
the loess substrate in the Rzeszów Foreland, extending from Ropczyce to
Przemyśl. These were places particularly advantageous for cereal crops –
mainly wheat, barley and less often millet. Animal husbandry played a smaller
role among the communities of the Linear Pottery culture, with sheep and
goat being the dominant species. The Linear Pottery culture is characterized
by settlements of size up to 2.5 hectares inhabited on average by about 100
people. They have been identified in the vicinity of Rzeszów (Rzeszów-
Staromieście, Rzeszów-Piastów housing estate, Łańcut and Przemyśl
(Fredropol, Kormanice). The main building types were long houses with
post-construction, the traces of which upon excavation are marked by post
holes. Outside the houses were ditches from which clay was extracted for
building purposes. Everyday activities took place inside the house and they
involved the production of clay pottery and the manufacture of tools made
of flint, bone and antler. In the close proximity of the house, the dead were
also buried. Under the influence of the Linear Pottery culture and other
southern cultures, a similar settlement and economic system was formed
in the Malicka culture.
Significant cultural changes begin in the middle Neolithic. In the period
of approximately 3700/3600 BC, the Funnel Beaker culture appears in
the Podkarpacie region. The population of this large-scale culture had an
extensive economic system which involved the use of fire for agricultural
70
purposes (i.e. the burning of forests). Animal husbandry of sheep and
goats also played an important role, which evolved over time into seasonal
shepherdry. The Funnel Beaker culture, as opposed to the Linear Pottery
culture, was not confined to fertile loess areas, but also settled higher areas
of Carpathian foothills and the Beskidy region. The settlements of the Funnel
Beaker culture are characterized by greater diversity in size. Apart from the
basic, large settlements of size up to 2ha, there were smaller settlements,
situated nearby agricultural fields, connected with economic activity. Little
is known about their houses, but on the basis of data from neighbouring
areas it can be assumed that the they had mainly post construction. The
communities of the Funnel Beaker culture had a developed social hierarchy,
connected with the formation of a privileged strata of leaders. This was
reflected in the funeral rites and in the form of graves and their furnishings.
At the beginning of the third millennium BC, the population of the
Funnel Beaker culture underwent a cultural transformation, resulting in
the emergence of new cultural group known as the Corded Ware culture.
The social organization took the form of mobile human groups – shepherds
specialized in the breeding of numerous herds consisting mainly of goats,
sheep and cattle. Animal herding was carried out in the areas of Carpathian
foothills, deforested earlier as a result of long-term activity of the agricultural
culture of the Funnel Beaker culture. Due to the mobile lifestyle, the people
of the Corded Ware culture did not build permanent settlements such as
those known from earlier periods. The basic form of the camp was a light-
framed building resembling a temporary shelter or tent. Buildings of this
kind were recently identified during archaeological fieldwork preceding
the construction of the A4 motorway in Łąka, Palikówka near Rzeszów and
Mirocin near Przeworsk. The last of communities of the Corded Ware culture
began to fade in the Podkarpacie region before the end of the third century.
In their place was taken over by a new early Bronze Age group of people
known as the Mierzanowice culture.
71

 Naczynie z lejkowatą szyjką
zdobioną odciskami sznura, glina,
późny neolit, kultura ceramiki sznu-
rowej, Mirocin
Vessel with a funnel neck, de-
corated with cord impressions,
clay, Late Neolithic, Corded Ware
culture, Mirocin
72
Najważniejsze stanowiska na terenie województwa podkarpackiego
1. Olchowa, pow. ropczycko-sędziszowski 9. Hłudno, pow. brzozowski 17. Łukawica, pow. lubaczowski
2. Bierówka, pow. jasielski 10. Mirocin, pow. przeworski 18. Hołuczków, pow. sanocki
3. Przybówka, pow. jasielski 11. Rozbórz, pow. przeworski
4. Niepla, pow. jasielski 12. Pawłosiów, pow. jarosławski
5. Rzeszów, pow. loco 13. Jankowice, pow. jarosławski
6. Łąka, pow. rzeszowski 14. Skołoszów, pow. jarosławski
7. Łańcut, pow. loco 15. Kormanice, pow. przemyski
8. Tarnawka, pow. łańcucki 16. Fredropol, pow. przemyski
0 100 km
73
 Katarzyna Trybała-Zawiślak

EPOKA BRĄZU
I WCZESNA
EPOKA ŻELAZA
Słów kilka
Słów kilka na początek…

na początek…
Rekonstrukcja i opisywanie codziennego życia dawnych, pradziejo-

The Bronze Age wych społeczeństw nie jest rzeczą prostą. Dzieje się tak z kilku powodów.
Po pierwsze, pod hasłem tym mieści się niemal wszystko, co dotyczyło ów-

and the Early Iron Age czesnych ludzi – od codziennych, mniej lub bardziej skomplikowanych czyn-
ności i zajęć aż po życie duchowe, wierzenia i tzw. kulturę symboliczną.
Mamy tu więc cały przekrój problemów, a każdemu z nich można by po-
święcić osobny artykuł lub nawet książkę. Po drugie – trzeba pamiętać, że
to niezwykle szerokie spektrum zagadnień próbujemy rekonstruować na
podstawie materialnych (czasem bardzo skromnych) śladów, odkrywanych
przez archeologów w trakcie prac wykopaliskowych. W tym miejscu trzeba
wspomnieć o jeszcze jednej, bardzo ważnej zależności – mówiąc o owych
pozostałościach, mamy na myśli tylko te, które przetrwały do naszych cza-
sów. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że wiele z nich nie zachowało się
(np. ubiory, przedmioty codziennego użytku wykonane z drewna, plecio-
Studnia, wczesna epoka żelaza, nek lub wszelkich innych materiałów organicznych, które zachowują się
Wola Mała
Well, Early Iron Age, Wola Mała

74 75
 tylko w specyficznych warunkach mikrobiologicznych), przez co są niedo-
stępne dla badań archeologicznych. Nie oznacza to oczywiście, że na temat
codziennego życia ludzi sprzed setek, a nawet tysięcy lat nie potrafimy nic
powiedzieć. Wiele lat wykopalisk, prac badawczych i mozolnie gromadzonej
wiedzy wspartej różnymi typami źródeł, najpierw pozyskiwanych w tere-
nie, a potem rysowanych, konserwowanych i poddawanych różnorodnym
analizom specjalistycznym powodują, że możemy dziś opisywać nie tylko
różne gałęzie wytwórczości i rzemiosła, ale również rekonstruować osady,
pojedyncze zagrody czy miejsca produkcji. Odtwarzamy rozmaite procesy
technologiczne, a nawet poszczególne etapy powstawania przedmiotów
codziennego użytku. Próbujemy po prostu „zrozumieć” ówczesnego czło-
wieka i otaczającą go rzeczywistość…
epoka brązu
Epoka brązu i wczesna epoka żelaza, datowana na czasy
pomiędzy 2300–400/300 r. p.n.e., w kontekście poznania co-
dziennego życia społeczności tamtego czasu, jest w pewnym
sensie szczególną i wyjątkową. Mamy bowiem do czynienia z po-
jawieniem się zupełnie nowych surowców – metali, najpierw
brązu, a potem żelaza, z których wykonywane są narzędzia, broń,
ozdoby czy elementy stroju, a nawet niektóre typy naczyń. Cha-
rakterystyczną cechą epok brązu i wczesnego żelaza są także
gromadne znaleziska przedmiotów metalowych, zwane przez
archeologów skarbami.
Dłuto, siekierka i rękojeść sztyletu, epo-
ka brązu, Trepcza
Awl, axe and dagger handle, Bron-
ze Age, Trepcza
76
Ten niewątpliwy skok cywilizacyjny dotyczy również społeczności
zamieszkujących tereny dzisiejszej południowo-wschodniej Polski. Pamię-
tajmy, że jest to jednocześnie czas, kiedy w świecie śródziemnomorskim
tworzą się pierwsze państwa, w starożytnym Egipcie wznoszone są wiel-
kie piramidy, Grecy kolonizują rozległe obszary położone w basenie Mo-
rza Śródziemnego i Morza Czarnego, a na Półwyspie Apenińskim założo-
no miasto Rzym. Oczywiście, mówiąc o tych wszystkich procesach, trzeba
Wczesna
pamiętać, że tereny dzisiejszej Polski pozostawały niejako na uboczu tych
doniosłych wydarzeń, a rytm codziennego życia zapewne miał nieco inną
dynamikę. Z drugiej jednak strony, trzeba zaznaczyć, że również na tere-
nach południowo-wschodniej Polski owa „codzienność” z pewnością miała
swój koloryt. Spróbujmy zatem na kilka chwil przenieść się do tego świata.
Wczesna epoka brązu
Przedstawiciele społeczności z tego czasu to typowi rolnicy, reprezen-
tujący wczesnobrązową kulturę mierzanowicką (od miejscowości Mierza-
nowice, pow. opatowski), rozpoczynającą w południowo-wschodniej Polsce
sekwencję kultur archeologicznych epoki brązu i datowaną na czasy pomiędzy
2400–1600 lat p.n.e. Geneza tej jednostki kulturowej jest bardzo interesują-
ca, bowiem łączy się ją z przybyciem na tereny ziem polskich „obcych” grup
ludności z południa. To właśnie za ich przyczyną, w środowisku miejscowym
pojawiają się nowe typy
naczyń, a także ozdoby
wykonane z miedzi czy
złota oraz charaktery-
styczne kościane płyt-
ki łucznicze, które za-
pewne miały za zadanie
chronić nadgarstki łuczni-
ków przed cięciwami łuków.
 Kubek z taśmowatym uchem,
glina, wczesna epoka brązu, kultu-
ra mierzanowicka, Rozbórz
Clay vessel with a handle, Early
Bronze Age, Mierzanowice cultu-
re, Rozbórz
77

 Siekiera czworościenna, krze-
mień wołyński, wczesna epoka brą-
zu, kultura mierzanowicka, Skoło-
szów
Four-sided axe, Wolhynian flint,
Early Bronze Age, Mierzanowice
culture, Skołoszów
Jama trapezowata, wczesna epo-
ka brązu, kultura mierzanowicka,
Mirocin
Trapezoid-shaped pit, Early Bronze
Age, Mierzanowice culture, Mirocin
78
Te wczesnobrązowe społeczności zajmowały się głównie rolnictwem,
choć nie bez znaczenia był również chów zwierząt, często wypasanych na
pastwiskach położonych z dala od miejsc zasiedlanych na stałe. Osady tej
ludności charakteryzują się dość znacznymi rozmiarami, a poszczególne
zagrody składały się zazwyczaj z domostwa (niestety te z reguły nie po-
zostawiają po sobie dobrze czytelnych śladów) oraz towarzyszących mu
jam gospodarczych (w przypadku kultury mierzanowickiej są to bardzo
charakterystyczne tzw. jamy trapezowate, stanowiące pozostałość po piw-
niczkach). W trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na takich wła-
śnie osadach natrafiono na ciekawe zabytki. Były to krzemienne siekierki
i różnego rodzaju narzędzia, a także charakterystyczne „sercowate” gro-
ciki do strzał, również wykonane z krzemienia. W trakcie badań szeroko-
płaszczyznowych (związanych z budowami dróg i autostrad) prowadzonych
w ostatnich latach na terenie województwa podkarpackiego natrafiono na
naczynia, które łączone są z najwcześniejszymi fazami kultury mierzano-
wickiej. Chodzi tu m.in. o osady w Jarosławiu, pow. loco, Szczytnej, pow.
jarosławski, Mirocinie, pow. przeworski czy Rozborzu, pow. przeworski.
epoka brązu
 Sierp, krzemień wołyński,
wczesna epoka brązu, kultura mie-
rzanowicka, Skołoszów
Sickle, Wolhynian flint, Early Bron-
ze Age, Mierzanowice culture, Sko-
łoszów
Starsza
 Grociki sercowate, krzemień
narzutowy, wczesna epoka brązu,
kultura mierzanowicka, Skołoszów
Heart-shaped arrowheads, erratic
flint, Early Bronze Age, Mierzano-
wice culture, Skołoszów
Starsza epoka brązu
Nie oznacza to jednak, że kulturę tę rozpoznano na terenie województwa
podkarpackiego dopiero w ostatnich latach. Wręcz przeciwnie – osady mie-
rzanowickie badano tu już znacznie wcześniej (choć niewątpliwie na mniej-
szą skalę). Na uwagę zasługują tu przede wszystkim takie stanowiska jak:
Rzeszów-Baranówka, pow. loco, Wysoka Łańcucka, pow. łańcucki czy Chło-
pice, pow. jarosławski. Warto zaznaczyć, że choć kultura mierzanowicka łą-
czona jest już z epoką brązu, to jednak mocno nawiązuje jeszcze do kultur
epoki kamienia. Świadczy o tym bardzo powszechne wykorzystanie narzę-
dzi krzemiennych w codziennych pracach oraz rozwinięte techniki wytwa-
rzania rozmaitych przedmiotów z tego surowca. Przedmioty miedziane lub
brązowe spotykane są stosunkowo rzadko, jednak nie zmienia to faktu, że
kultura mierzanowicka traktowana jest jako ważny element środkowoeu-
ropejskiej cywilizacji epoki brązu.
Okres ten, na terenie Polski południowo-wschodniej, może być charak-
teryzowany przez pryzmat dwóch różnych kultur archeologicznych, dodat-
kowo dość znacznie się od siebie różniących. W pierwszej kolejności należy
wymienić kulturę trzciniecką datowaną na XVII–XIII w. p.n.e., która znana
jest nie tylko z naszego regionu, bowiem swym zasięgiem obejmowała także
znaczne tereny Polski środkowej, południowej i wschodniej. Kwestia poja-
wienia się przedstawicieli tej kultury na naszych ziemiach jest bardzo intere-
sująca. Jak wykazały badania, mamy tu do czynienia – podobnie jak w przy-
padku kultury mierzanowickiej – z ludnością przybyłą z innych terenów.
79
 Odmienny jest jednak kierunek tej wędrówki, bowiem w tym wypadku mó-
wimy o społecznościach przybyłych z północy (lub północnego wschodu).
Ludność ta ulokowała się na terenach nieużytkowanych przez przedstawi-
cieli kultury mierzanowickiej i zajęła obszary o zupełnie innych parametrach
środowiskowych. Społeczności kultury mierzanowickiej z czasem przyjęły
ten nowy model kultury (archeolodzy procesy takie nazywają akulturacją),
a zasięg kultury trzcinieckiej, tak w sensie ludnościowym, jak i terytorial-
nym, powiększył się. Badania osad kultury trzcinieckiej wykazały, że spo-
łeczność ta nie trzymała się jakichś ściśle wyznaczonych reguł w organizacji
przestrzeni osadniczej. Znamy zarówno typowe osady (Dylągówka, pow. rze-
szowski, Zalesie, pow. łańcucki, Skołoszów, pow. jarosławski), jak i krótko-
 Przęślik krążkowaty, glina,
starsza epoka brązu, kultura trzci-
niecka, Białobrzegi
Clay spindle, Early Bronze Age,
Trzciniec culture, Białobrzegi
Kultura trzciniecka w naszym regionie poznana została na podstawie
wielu różnych zabytków. W pierwszej kolejności należy wymienić ma-
teriał najbardziej masowy, tzn. ceramikę, zarówno w postaci całych
naczyń, jak i ich fragmentów. Są to naczynia różnego typu – garnki,
wazy, kubki. Bardzo często na powierzchni zdobione są plastycz-
nymi listewkami albo zdobią je szerokie poprzeczne żłobki. Jak do-
tąd, nie udało się archeologom odnaleźć śladów miejscowej obróbki
metalu. Zabytki brązowe, które już zostały odkryte, poświadczają raczej,
że są to egzemplarze importowane, najpewniej z południa.

trwałe obozowiska (np. Chodaczów, pow. leżajski, Rakszawa, pow. łańcucki),

które pokazują, że niekiedy preferowano gospodarkę nastawioną bardziej
na hodowlę, niż rolnictwo. Czasem do takich miejsc powracano „sezono-
wo”, co dobitnie pokazał przykład stanowiska w Terliczce, pow. rzeszowski.

Naczynie – waza, glina, późna

epoka brązu/wczesna epoka żela-
za, tarnobrzeska kultura łużycka,
Palikówka
Clay vase, Late Bronze Age/Early
Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian cul-
ture, Palikówka

 Naczynie z dwustożkowatym
brzuścem i czterema nóżkami,
glina, starsza epoka brązu, kultu-
ra trzciniecka, Nowa Wieś
Biconical clay vessel with four
legs, Early Bronze Age, Trzciniec
culture, Nowa Wieś

80 81
  Przekłuwacze, kość zwierzęca,
późna epoka brązu/wczesna epoka
żelaza, tarnobrzeska kultura łużyc-
ka, Zamiechów
Awls, animal bone, Late Bronze

COŚ
Age/Early Iron Age, Tarnobrzeg
Lusatian culture, Zamiechów

Z kierunkiem tym łączy się natomiast inna, bardzo ciekawa jednost-

ka archeologiczna znana pod nazwą kultury Otomani lub otomańskiej
(do niedawna rejestrowanej tylko na południe od Karpat, na terenach dzi-

ŁADNE-
 Figurka gliniana z wyobraże-
niem wołu, starsza epoka brązu,
siejszej Słowacji i Rumunii czy Węgier). Jej sztandarowe stanowisko, czy-
li Trzcinica, pow. jasielski to osada z umocnieniami w postaci wałów oraz
bramą wjazdową, datowana na XVI–XV w. p.n.e. (a więc częściowo współ-
czesna osadom znanym z kultury trzcinieckiej). Wewnątrz osiedla odkryto
pozostałości domostw oraz bardzo dużą ilość zabytków archeologicznych

GO
kultura otomańska, Trzcinica
Clay ox, Early Bronze Age, Otomani
culture, Trzcinica
– ceramiki, brązów czy przedmiotów kościanych lub rogowych, których
mieszkańcy używali na co dzień. Podobne stanowiska, choć już nie tak zna-
ne jak „karpacka Troja”, a wiążące się z tym samym kręgiem kulturowym to
Potok, pow. jasielski czy Wietrzno-Bóbrka, pow. krośnieński. Już z tego
pobieżnego opisu możemy się zorientować, że reprezentowana jest tu

z K. Troi
 Gliniana figurka zoomorficzna,
starsza epoka brązu, kultura oto-
mańska, Białobrzegi
Clay bird, Early Bronze Age, Oto-
zupełnie nowa „jakość”. Po pierwsze, mamy budownictwo grodowe
(nie spotykane ani wcześniej, ani później na terenach południowo-
-wschodniej Polski), bardzo bogatą kulturę materialną (z przedmiotami
brązowymi i złotymi, bogato ornamentowaną ceramiką, glinianymi figurka-
mi zwierząt), a być może także i rozwarstwienie społeczeństwa, w którym
wybrane jednostki zajmowały wyższą, uprzywilejowaną pozycję. Z pew-
nością należy mówić w tym wypadku o w pełni rozwiniętej kulturze epo-
ki brązu czerpiącej wzorce być może nawet z kręgu cywilizacji śródziem-

PROSZE
Skarb przedmiotów brązowych,
starsza/środkowa epoka brązu,
kultura pilińska, Rzepedź
Bronze hoard, Early and Middle
Bronze Age, Pilińska culture, Rze-
pedź
mani culture, Białobrzegi
nomorskich. Samo położenie obronnej osady w Trzcinicy może świadczyć
o konieczności ochrony szlaków handlowych biegnących z południa przez
przełęcze karpackie, zaś – jak nietrudno się domyślić – tą drogą (czyli wy-
 Ostrze o czworokątnym prze- miany i handlu) trafiały tu różne towary i przedmioty, które w miejscowym
kroju, kość, późna epoka brązu/
wczesna epoka żelaza, tarnobrze- środowisku mogły być uznawane za wyjątkowe lub nawet luksusowe.
ska kultura łużycka, Zamiechów
Four-sided blade, bone, Late Bron-
ze Age/Early Iron Age, Tarnobrzeg
Lusatian culture, Zamiechów

82 83
Od młodszej epoki
brązu do wczesnej
Od młodszej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza
epoki żelaza
Studnia, późna epoka brązu, tarno-
brzeska kultura łużycka, Terliczka
Well, Late Bronze Age, Tarnobrzeg
Lusatian culture, Terliczka
84
Czasy pomiędzy XIII a IV/III w. p.n.e. identyfikowane są w Polsce po-
łudniowo-wschodniej ze społecznościami tarnobrzeskiej kultury łużyc-
kiej. Jej nazwa pochodzi od kompleksu stanowisk w okolicach Tarnobrze-
ga, a jednocześnie podkreśla związki z kulturą łużycką, która w tym czasie
zajmuje niemal w całości tereny ziem polskich. Jest to jednostka bardzo
dobrze rozpoznana przez archeologów, nie tylko w trakcie dawniejszych
badań, ale również dzięki tym najnowszym – autostradowym. Powstanie
tarnobrzeskiej kultury łużyckiej łączy się z przekształceniami miej-
scowego, „trzcinieckiego” podłoża. Mówimy tu nie tylko o zmia-
nach w kulturze materialnej, ale również duchowej (pojawia
się ciałopalenie jako dominująca forma pochówku). Wiele
wiemy o osadnictwie z tego czasu. Ma ono uporządkowa-
ny charakter, skupia się głównie wzdłuż dolin rzecznych,
na wyższych terasach. Do niedawna kulturę tę znaliśmy
głównie z cmentarzysk, które użytkowane były nieprze-
rwanie nawet przez kilkaset lat i stanowiły najważniej-
sze punkty w mikroregionalnej sieci osadniczej. Badania
autostradowe pozwoliły archeologom dokładniej poznać
również osady, w tym ich rozplanowanie i wewnętrzną
organizację. Największe z nich to: Łąka, pow. rzeszowski,
Terliczka, pow. rzeszowski, Wola Mała, pow. łańcucki, Ja-
rosław, pow. loco. Odkryto tam tysiące obiektów związa-
nych z tarnobrzeską kulturą łużycką, często rozciągających
się na przestrzeni setek hektarów. Co istotne, faktu tego
nie należy wiązać z dużą liczbą mieszkańców takich osad,
a raczej z etapami (fazami) zasiedlania poszczególnych
stref na osadzie, co najczęściej jest procesem dość mocno
rozciągniętym w czasie. Zupełnie wyjątkowo w tym kon-
tekście przedstawiają się odkrycia studni. Jako „sztandaro-
85
 wy” można tu podać przykład badań archeologicznych z Terliczki, pow. rze- Eksploracja studni, późna epoka
brązu, tarnobrzeska kultura łużyc-
szowski, gdzie natrafiono na studnię wykonaną z wydrążonego pnia wiązu. ka, Terliczka
Cembrowina była dodatkowo wzmocniona wbitymi w ziemię dębowymi A well during excavation, Late
Bronze Age, Tarnobrzeg Lusatian
dranicami, a całość stabilizowały jeszcze dwa słupy. Dwa niewielkie pro- culture, Terliczka
stokątne otwory znalezione w ścianach cembrowiny zapewne umożliwiały
dodatkowe wpływanie do studni wody z warstw wodonośnych. Dzięki badaniom
dendrochronologicznym (wykonuje się je na podstawie badań grubości
rocznych przyrostów słojów drzewa i jest to najdokładniejsza metoda datowania
w archeologii), udało się ustalić, że drzewo służące do wykonania studni zostało
ścięte między październikiem 872 a kwietniem 871 r. p.n.e. We wnętrzu stud-
ni natrafiono na niezwykle ciekawe zabytki – plecionkę wykonaną z mate-
riału organicznego, drewniany hak i łopatkę, które mogły zachować się tyl-
ko dzięki specyficznym warunkom mikrobiologicznym. Trzeba podkreślić,
że to niezwykłe odkrycie wiele mówi o ówczesnych ludziach. Po pierwsze,
wykonanie studni wymagało odpowiednich umiejętności i wiedzy tech-
nicznej. Po drugie, zapewne był to obiekt służący społeczności całej osady,
a nie wykonany dla pojedynczej zagrody. Pojawiają się jeszcze inne aspek-
ty w interpretacji – skoro bowiem osady lokowane były w pobliżu cieków
wodnych, to studnie mogły pełnić nieco inną rolę, niż tylko praktyczną,
użytkową. Zwraca się również uwagę na kwestie obrzędowe lub mówi się
o tym, że woda pozyskiwana ze studni używana była do picia, zaś rzeki słu-
żyły do transportu, łowienia ryb czy pojenia bydła.

 „Łopatka” drewniana, późna

epoka brązu, tarnobrzeska kultura
łużycka, Terliczka
Wooden „spade”, Late Bronze Age,
Tarnobrzeg Lusatian culture, Ter-
liczka

 Hak drewniany, późna epoka

brązu, tarnobrzeska kultura łużyc-
ka, Terliczka
Wooden hook, Late Bronze Age,
Tarnobrzeg Lusatian culture, Ter-
liczka

86 87

Naczynia gliniane, późna epoka
brązu/wczesna epoka żelaza, tar-
nobrzeska kultura łużycka, Łąka,
Ożańsk, Palikówka
Clay vessels, Late Bronze Age/Ear-
ly Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian
culture, Łąka, Ożańsk, Palikówka
88
Oprócz takich wyjątkowych obiektów, jak studnie (znanych jeszcze
z kilku innych stanowisk, np. Borku Wielkiego, pow. ropczycko-sędziszow-
ski czy Rozborza, pow. przeworski) odkryto również szereg innych obiek-
tów, które pozwalają nam wyobrażać sobie jak wyglądały ówczesne osady.
Domy najpewniej były lekko zagłębione w ziemię i budowane w konstrukcji
zrębowej. Niekiedy ich zarysy czytelne są na podstawie rozmieszczenia słu-
pów, które były podstawą całej konstrukcji. Towarzyszą im różnego rodza-
ju jamy gospodarcze służące do celów produkcyjnych lub przechowywania
żywności. Analiza przestrzeni dużych i dobrze zbadanych osad, pokazuje, że
mamy tam do czynienia z zagrodami, których granice wyznaczane są właśnie
przez te mniejsze obiekty. Nowością są również kamienne bruki lub rowki
odkryte na kilku stanowiskach, które zazwyczaj oddzielają jakąś część osa-
dy. Najlepiej rozpoznany i największy jest rowek odkryty w Terliczce, pow.
rzeszowski, zlokalizowany już na skraju osady, poza właściwymi zagrodami.
Obiekt ten raczej nie ma funkcji obronnej, najprawdopodobniej jest to ślad
po zagrodzie dla zwierząt lub – czego nie należy wykluczać – ma charak-
ter kultowy. Mówiąc o prze-
strzennej organizacji osad
nie sposób nie wspomnieć
również o Grodzisku Dol-
nym, pow. leżajski, gdzie
odkryto jedną z większych
osad tarnobrzeskiej
kultury łużyckiej.
Bruk kamienny, wczesna epoka żela-
za, tarnobrzeska kultura łużycka, Bo-
rek Wielki
Stone pavement, Early Iron Age, Tar-
nobrzeg Lusatian culture, Borek Wielki
89
 Pucharek na pustej nóżce, gli-
na, wczesna epoka żelaza, tarno-
brzeska kultura łużycka, Palikówka
Clay cup with a hollow leg, Early
Bronze Age, Tarnobrzeg Lusatian
culture, Palikówka
90
Dzięki szczegółowej analizie rozmieszczenia poszczególnych obiektów
w przestrzeni osady, udało się zidentyfikować zagrody. Co ciekawe – w tej
samej miejscowości, zbadano również cmentarzysko tarnobrzeskiej kul-
tury łużyckiej, współczesne wspomnianej osadzie. Liczba skupisk grobów
na cmentarzysku dokładnie pokrywa się z liczbą wydzielonych na osadzie
zagród, co pokazuje, że w oby-
dwu przypadkach mamy do
czynienia ze strukturami ro-
dzinnymi (jedna zagroda to
jedno skupisko, czyli wydzie-
lona przestrzeń użytkowa-
na przez członków rodziny
na przestrzeni kilku pokoleń).
Przywołany przykład kompleksu
stanowisk (osada i „przynależne jej”
cmentarzysko) to jedyny taki znany i udo-
kumentowany badaniami przypadek w tarno-
brzeskiej kulturze łużyckiej. Nie oznacza to oczy-
wiście, że zasygnalizowany układ nie był powtarzalny,
jednak – jak dotąd – nie udało się archeologom odkryć i zbadać
podobnego kompleksu.
Podstawowymi zajęciami były uprawa zbóż i hodowla zwie-
rząt. Badania palinologiczne (czyli zachowanych pyłków roślin)
wskazują, że uprawiano głównie pszenicę, proso i jęczmień (ten
ostatni staje się szczególnie popularny we wczesnej epoce że-
laza), a także rośliny ogrodowe, w tym przede wszystkim rze-
pę, groch, soczewicę czy bób. Z pewnością znano również len
oraz mak, a dietę uzupełniano roślinami dziko rosnącymi,
takimi jak orzechy laskowe, maliny, jeżyny, komosy, rde-
sty czy szczaw. Choć oczywiście nie jest to w żaden spo-
sób potwierdzone, należy przypuszczać, że ówczesna
ludność doskonale orientowała się w możliwościach
wykorzystywania różnych zasobów naturalnych.
Świadczyć o tym może również poświadczone
 Łyżka gliniana, późna epoka
brązu/wczesna epoka żelaza, tar-
nobrzeska kultura łużycka, Furmany
Clay spoon, Late Bronze Age/Early
Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian cul-
ture, Furmany
 Grzechotka o jajowatym kształ-
cie, glina, późna epoka brąz/wcze-
sna epoka żelaza, tarnobrzeska kul-
tura łużycka, Zamiechów
Egg-shaped rattle made of clay,
Late Bronze Age/Early Iron Age,
Tarnobrzeg Lusatian culture, Za-
miechów
 Grzechotka gliniana, późna
epoka brązu/wczesna epoka żela-
za, tarnobrzeska kultura łużycka,
Zamiechów
Clay rattle, Late Bronze Age/Early
Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian cul-
ture, Zamiechów
w badaniach archeologicznych łowiectwo. Na osadach znajdujemy
bowiem nie tylko kości (pozostałe po konsumpcji) zwierząt udo-
mowionych, hodowlanych jak: bydło, świnie czy owca/koza, ale
również szczątki zwierząt dzikich, głównie jelenia i dzika, a tak-
że drobniejszych gatunków, np. zająca. W tym wypadku z pewnością
liczyło się nie tylko pożywienie, ale także możliwość pozyskania cennych
skór czy futer (do wykonania odzieży lub na handel) oraz poroża (z któ-
rego wykonywano np. drobne narzędzia). Znane są również przedmioty
codziennego użytku lub ozdoby wykonane z kości zwierząt (grociki strzał,
paciorki, zawieszki, „amulety”), które niekiedy wkładano do grobu zmarłym
jako wyposażenie na „drogę w zaświaty”. Ceramikę tarnobrzeskiej kultury
łużyckiej charakteryzuje bogactwo rozmaitych form. Mamy tu garnki, wazy,
kubki, misy oraz tzw. talerze – placki (płaskie gliniane podstawki szcze-
gólnie często występujące na osadach). Część z tych naczyń jest ornamen-
towana, czasami jest to naprawdę bogate i złożone zdobnictwo (ryte linie
w różnych układach, plastyczne guzki i listewki, otworki, a nawet odciski
palców tworzące regularne pasma). Szczególnie złożoną ornamentyką,
wykonaną z niezwykłą precyzją charakteryzują się tzw. wazy nadsańskie
o błyszczących czarnych powierzchniach. Te jednak nie występują w ogó-
le na osadach, gdyż stanowią ceramikę funeralną, tzn. o przeznaczeniu
wyłącznie do celów pogrzebowych. Z gliny wykonywano jednak nie tyl-
ko naczynia. Pamiętajmy, że są one lepione ręcznie i często zadziwiają nie
tylko formami, ale także rozmiarami (bardzo duże lub wręcz przeciwnie
– miniaturowe). Ich wykonanie, jak dowodzą badania eksperymental-
ne, wymagało określonych umiejętności, a ponadto, aby gotowy wyrób
był i praktyczny, i estetyczny, należało w określony sposób przygotować
glinę, a potem naczynie wypalić. Przyjmuje się, że taką ceramikę wyko-
nywano w każdym gospodarstwie, na swoje własne potrzeby i że było
to głównie kobiece zajęcie. Można zatem przyjąć, że ówczesnym paniom
nie brakowało ani talentu, ani inwencji twórczej w tym właśnie zakresie.
Poświadczeniem tego stanu rzeczy niech będą przykłady przedmiotów
wykonanych z gliny, a nie będących naczyniami. Znane są bowiem egzem-
plarze glinianych grzechotek (wciąż działających po tylu latach!) lub figu-
rek (głównie zwierząt).
91

 Paciorek kulisty z  żółte-
go szkła, zdobiony podwójnymi
„oczkami” – współśrodkowymi
układami niebieskiego i białego
szkliwa, wczesna epoka żelaza,
kultura pomorska, Jarosław
Oval bead made of yellow glass
decorated with eye-shaped con-
centric rings made of blue and
white glass, Early Iron Age, Po-
meranian culture, Jarosław
 Naczynie – czerpak półkulisty,
glina, późna epoka brązu/wczesna
epoka żelaza, tarnobrzeska kultura
łużycka, Kozodrza
Clay sieve, Late Bronze Age/Early
Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian cul-
ture, Kozodrza
92
Czasy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej to również czasy rozwinię-
tej już w znacznym stopniu metalurgii. Z brązu, a potem także i z żelaza
wykonywane są siekierki, noże, groty strzał, sierpy i wiele ozdób (szpile
do spinania odzieży, naszyjniki, bransolety, naramienniki, paciorki i inne).
Niektóre egzemplarze są bogato ornamentowane, a ich konstrukcja z pew-
nością wymagała wiedzy i znajomości właściwości metalu. O miejscowej
produkcji świadczyć mogą znajdowane formy odlewnicze. W tym kontek-
ście najczęściej wymienia się Zawadę, pow. dębicki, gdzie odnaleziono for-
my odlewnicze do wykonywania zausznic gwoździowatych – zabytku, któ-
ry swoje pochodzenie wywodzi od koczowników zamieszkujących tereny
lasostepu dzisiejszej Ukrainy. O związkach ludności naszego regionu z tym
właśnie wschodnim światem, szczególnie silnych we wczesnej epoce żela-
za, archeolodzy wiedzieli od dawna, jednak najnowsze odkrycia z Chotyń-
ca, pow. jarosławski stawiają te kwestie w zupełnie innym świetle. Oto bo-
wiem mamy potężne grodzisko pochodzące najpewniej z VII–VI w. p.n.e.,
umocnione wałami, rozciągające się na powierzchni prawie 40 hektarów,
a wewnątrz – pozostałości bardzo dużego obiektu kultowego, tzw. zolni-
ka z ogromną ilością kości zwierzęcych i potłuczonych naczyń. Tego typu
obiekty oraz formy osadnicze (tzn. duże osady obronne) znane z terenów
dzisiejszej Ukrainy charakterystyczne są dla świata scytyjskiego. Dodatko-
wo, wokół grodziska w Chotyńcu zidentyfikowano szereg większych i mniej-
szych osad, które wraz z centralnie położoną osadą obronną stanowią swo-
istą aglomerację. Te fakty, każą nam w zupełnie inny sposób patrzeć na
prahistorię naszego regionu i zamieszkującą go ludność. Na szczegółowe
interpretacje jest jednak za wcześnie, bo potrzeba jeszcze wielu lat badań
i specjalistycznych analiz, które pozwolą rozpoznać to niezwykłe stanowi-
sko w stopniu takim, jak na to zasługuje jego ranga.
Koncentracja ceramiki do produk-
cji soli, epoka brązu, Tyrawa Solna
A cluster of pottery used for salt
production in the Bronze Age, Ty-
rawa Solna
Powróćmy jeszcze do kwestii codziennych zajęć ówczesnej ludności.
Mówiliśmy już o organizacji osad i uprawie roślin oraz sposobach pozyskiwa-
nia pożywienia. Ówczesna dieta była raczej niezasobna w potrzebne skład-
niki i minerały, więc starano się ją uzupełniać na wszelkie sposoby. Zacytuj-
my tu kapitalną książkę profesora Jana Dąbrowskiego „Polska przed trzema
tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej”, w której czytamy: „…trzeba jeszcze
przywołać stworzenia, które zapewne były również przedmiotem troski czło-
wieka, mianowicie pszczoły, a pamiętać należy, że miód był wówczas jedynym
źródłem cukru. Pozyskiwano go niewątpliwie, a znaczne zapotrzebowanie na
wosk do produkcji metalurgicznej wskazuje na niemałą skalę tej konsumpcji.”
Trzeba też wspomnieć o jeszcze jednej, ważnej kwestii – chodzi mianowicie
o sól, która – tu znowu cytując profesora Jana Dąbrowskiego „(…) była pro-
duktem rzadkim, pozyskiwanym tylko w niewielu regionach i przez to bardzo
cennym (…)”, a przy tym potrzebnym (nie tylko do konsumpcji, ale również
do konserwowania żywności). Dotychczas o ośrodkach, które zajmowały
się ważeniem soli, archeolodzy mówili w przypadku okolic Krakowa, Ku-
jaw i północno-wschodniej Wielkopolski. Dzięki ostatnim, niezwykle cie-
kawym odkryciom z Tyrawy Solnej, pow. sanocki, możemy powiedzieć, że
na prahistorycznej mapie ośrodków solowarskich pojawił się nowy punkt.
93

 Przęśliki gliniane, późna epoka
brązu/wczesna epoka żelaza, tarno-
brzeska kultura łużycka, Jaszówka
Clay spindle whorls, Late Bronze
Age/Early Iron Age, Tarnobrzeg Lu-
satian culture, Jaszówka
 Przęślik szpulkowaty, glina,
późna epoka brązu/wczesna epoka
żelaza, tarnobrzeska kultura łużyc-
ka, Zamiechów
Clay spindle whorl, Late Bronze
Age/Early Iron Age, Tarnobrzeg
Lusatian culture, Zamiechów
 Paciorek krążkowaty, szkło
matowe, ciemnoniebieskie, wcze-
sna epoka żelaza, kultura pomor-
ska, Jarosław
Oval bead, dark blue matte glass,
Early Iron Age, Pomeranian cultu-
re, Jarosław
94
Jak już wspomniano, niewiele możemy po-
Na zakończenie
wiedzieć o tym jak wyglądali ówcześni ludzie.
Wiemy jakich używali przedmiotów, ale nie
umiemy odtworzyć ich strojów, pomimo,
że dzięki znaleziskom glinianych przęśli-
ków i ciężarków tkackich, mamy pew-
ność, że wykonywanie tkanin na odzież
Na zakończenie
było jednym z codziennych zajęć. Ta dzie-
dzina pozostaje więc dla nas tylko w sfe-
rze wyobrażeń. Szaty z pewnością były
spinane szpilami lub zapinkami, zapewne
do wykonania odzieży używano również skór.
Dla wczesnej epoki żelaza wydzielamy na tere-
nie Polski południowo-wschodniej jeszcze jedną jednostkę kulturową – jest
to kultura pomorska (jej nazwa pochodzi od Pomorza, gdzie najpierw
jednostka ta została zidentyfikowana). Ludność kultury pomorskiej repre-
zentuje odmienny model życia, bowiem mówimy tu o niewielkich, „rodzin-
nych” grupach, dla których podstawą egzystencji jest pasterstwo. Jest to
jednocześnie odpowiedź tej społeczności na zmieniający się klimat, który
staje się bardziej wilgotny i chłodny. W takich warunkach mniejszym gru-
pom ludności zapewne łatwiej było gospodarować i po prostu utrzymać
się. Do niedawna nie znaliśmy zbyt wielu osad kultury pomorskiej (po czę-
ści można to tłumaczyć właśnie specyficznymi warunkami klimatycznymi,
a po części stanem badań). Z dawniejszych odkryć należy wymienić dwie
osady w Białobrzegach, pow. łańcucki, a z tych nowszych – Jarosław, pow.
loco, który jest stanowiskiem wyjątkowym, bowiem dotąd nie znano tak
dużych osad pomorskich i dotyczy to nie tylko terenów Polski południowo-
-wschodniej. Ceramika kultury pomorskiej jest zupełnie inna od tej, którą
łączymy z tarnobrzeską kulturą łużycką, choć obydwie jednostki są sobie
częściowo współczesne. W dalszym ciągu jest ona lepiona ręcznie, ale ta
pomorska często ma wyświecone, czarne powierzchnie zdobione różny-
mi ornamentami. Warto na zakończenie dodać, że zarówno w kontekście
materiałów tarnobrzeskich, jak i pomorskich pojawia się po raz pierwszy
w naszym regionie ceramika wykonana na kole garncarskim (toczona).
Ma ona charakterystyczny jasnoszary (siwy) kolor i gładkie powierzchnie.
Jej pojawienie się łączone jest powszechnie z ugrupowaniami ze wschodu
i południowego-wschodu (dzisiejsza Ukraina i Słowacja) i datowane głównie
na V w. p.n.e. Jedno z najnowszych odkryć ceramiki toczonej ma związek ze
wspomnianym już stanowiskiem archeologicznym w Jarosławiu, gdzie zi-
dentyfikowano osady tarnobrzeskiej kultury łużyckiej i kultury pomorskiej.
Czasy kultur archeologicznych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza są
niezwykle barwne, ale też ważne dla poznania rozmaitych procesów zacho-
dzących zarówno w epokach wcześniejszych, jak i w czasach późniejszych.
Oczywiście nie możemy tu mówić o zmianach w codziennym życiu tak re-
wolucyjnych, jak miało to miejsce w okresie neolitu, kiedy to pojawia się
rolnictwo. Codzienne zajęcia zapewne wyglądały bardzo podobnie i skupia-
ły się po prostu wokół rozmaitych prac i czynności, które miały zapewnić
społeczności egzystencję. Nie poruszyliśmy kwestii systemu upraw, kwe-
stii demograficznych czy związanych z rzemiosłem. A przecież są to rów-
nie ważne elementy codziennego życia – może problemy te (zasługujące na
szczegółową charakterystykę) zostaną poruszone w kolejnych tomach „Wę-
drówek po archeologicznych śladach dawnych epok i kultur województwa
podkarpackiego”. Skoro więc aż tak dużo się nie zmieniło, to dlaczego epo-
kę brązu i wczesną epokę żelaza możemy traktować jako czas wyjątkowy?
Odpowiedź oczywiście tkwi w źródłach archeologicznych – pojawiają się
metale i wyspecjalizowani rzemieślnicy – metalurdzy. A w ślad za nimi wie-
le innych, niż rolnictwo, źródeł utrzymania. Handel, dalekosiężna wymiana
przyczyniają się wszak do zawiązywania kontaktów z innymi społeczno-
ściami, co owocuje zróżnicowaną i barwną kulturą materialną, której rolę
trudno przecenić w rekonstruowaniu i odtwarzaniu codziennych zachowań.
95
Summary
Summary
Reconstructing and describing the daily life of ancient societies is not
a straightforward task. There are several reasons for this. First of all, the
term “daily life” covers almost everything that concerned people living in those
times – from everyday, more or less complex, activities to their spiritual life,
beliefs and so-called “symbolic culture”. We are dealing then with a whole
set of problems, and to each one of them a separate article or even a book
could be devoted. Secondly, it is important to remember that this is an
extremely broad spectrum of issues that we try to reconstruct on the basis
of material (sometimes very modest) traces discovered by archaeologists
during excavation work. At this point one has to mention one very important
relationship – speaking of these remnants, we mean only those that have
survived to our times. We need to be aware that many things have not survived
(e.g. clothing, everyday items made of wood, braids, or other organic materials
that can be preserved only in specific microbiological conditions), and are
therefore inaccessible to archaeological research. In the context of the everyday
life of the community, the Bronze Age and the Early Iron Age, dating from
2300–400/300 BC, are in a sense very special and unique times. Talking
about those times we are dealing with the emergence of completely new raw
materials – metals: first bronze, and then iron, from which tools, weapons,
ornaments and costumes are made, and even some types of vessels. This
unquestionable civilization jump also applies to the communities inhabiting
the area of ​​today’s south-eastern Poland. The communities of this time are
primarily those of farmers, from the early Bronze Age Mierzanowice culture,
through the representatives of the Trzciniec culture to the Tarnobrzeg Lusatian
culture and the Pomeranian culture that chronologically belong to the early
Iron Age. Of course, the economy model was somewhat different, sometimes
with the dominant role of agriculture and settled way of life, and sometimes
96
with the predominance of farming, pastoralism and more mobile settlements.
This was due, on the one hand, to the environmental conditions to which
those societies adapted (e.g. the Trzciniec culture community which did not
apply rigid rules regarding settlement organization) and, on the other hand,
were subjected to climate change (early Iron Age and Pomeranian culture)
and the need to adapt to the prevailing conditions, in which it was easier to
maintain smaller and more “mobile” human groups. As mentioned above, the
foundations of the existence of the early societies were, first and foremost,
various daily chores, such as farming, animal husbandry, but also harvesting
and hunting. Hand-made ceramics were used, and many decorations, tools or
items of clothing and weapons were made of bronze or iron. Certainly everyday
objects were made of organic materials (wood, braids, fabrics or leather),
but unfortunately they have not survived to our times. Open settlements
(i.e. without embankments or fortifications) had houses and pit-houses as well
as various accompanying features such as cellars, production pits or waste
pits. The exception here is the Otomani culture identified in south-eastern
Poland within the Carpathian region and its flagship site, i.e. the defensive
settlement in Trzcinica, operating around the 16th–15th centuries BC.
At this remarkable site we are certainly dealing with influences coming from
the south and representing a “foreign” (not local) cultural environment.
The same is true of another defensive settlement, but dating from the early Iron
Age (around VII–VI in BC) discovered in Chotyniec. This massive stronghold
should be connected with the influences coming from the direction of the
forest steppe of today’s Ukraine and the communities which represent the
Scythian culture. All this proves that the everyday life of the Bronze Age and
early Iron Age societies certainly had its own specific character. This is the
time when other sources of subsistence than just agriculture begin to appear.
Trade and long distance exchange contribute to establishing relationships
with other communities, resulting in diverse and rich material culture, the
role of which should not be underestimated in reconstructing everyday life
in the past.
97
  Naczynie – amfora, glina,
wczesna epoka brązu, kultura mie-
rzanowicka, Zamiechów
Clay amphora, Early Bronze Age,
Najważniejsze stanowiska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza
Mierzanowice culture, Zamiechów

1. Opatów, pow. loco
2. Tarnobrzeg (skupisko stanowisk
wokół Tarnobrzega), pow. loco
3. Grodzisko Dolne, pow. leżajski
4. Chodaczów, pow. leżajski
5. Białobrzegi, pow. łańcucki
6. Rakszawa, pow. łańcucki
7. Zalesie, pow. łańcucki
8. Wola Mała, pow. łańcucki
9. Wysoka, pow. łańcucki
10. Łąka, pow. rzeszowski
11. Terliczka, pow. rzeszowski
12. Rzeszów, pow. loco
13. Rozbórz, pow. przeworski
14. Mirocin, pow. przeworski
15. Szczytna, pow. jarosławski
16. Jarosław, pow. loco
17. Chłopice, pow. jarosławski
18. Chotyniec, pow. jarosławski
19. Skołoszów, pow. jarosławski
20. Dylągówka, pow. rzeszowski
21. Borek Wielki, pow. ropczycko-sędziszowski
22. Trzcinica, pow. jasielski
23. Potok, pow. krośnieński
24. Wietrzno-Bóbrka, pow. krośnieński
25. Tyrawa Solna, pow. sanocki

0 100 km

98 99
 Tomasz Bochnak
Agnieszka Půlpánová-Reszczyńska
Katarzyna Skowron

OKRES LATEŃSKI,
WPŁYWÓW RZYM-
SKICH I WĘDRÓ- Ostatnie wieki przed naszą erą i pierwsza połowa I ty-

WEK LUDÓW
siąclecia naszej ery to czas, gdy na krajobraz kulturowy Euro-
py decydujący wpływ miały dwa potężne centra – krąg celtycki,
zwany też lateńskim, a następnie, po jego upadku, cywilizacja
rzymska. Na ziemiach południowo-wschodniej Polski rozwijała
się wówczas kultura lateńska, a następnie przeworska.

The La Tène Period, Pod koniec I tysiąclecia p.n.e. na terenach Europy Zachodniej, Środko-
wej i Południowej, poza kręgiem kultur śródziemnomorskich dominującą

the Roman Period and rolę odgrywały plemiona znane w źródłach antycznych pod ogólną nazwą
Celtów. Nie wiadomo, czy starożytni pisarze antyczni pod pojęciem „Celto-

the Migration Period

wie” bądź „Galowie” rozumieli społeczność mówiącą danym językiem, czy
raczej ludy o zbliżonych zwyczajach i wyglądzie, ale dla współczesnych ar-
cheologów podstawowym kryterium pozostaje szeroko pojęta kultura ma-
terialna, obejmująca zarówno zabytki ruchome (np. naczynia, ozdoby, na-
rzędzia, broń), jak i nieruchome (np. formy grobów, obiektów osadowych,
fortyfikacji itp.).
Studnia, okres wpływów rzymskich,
Terliczka
Well, Roman period, Terliczka

100 101

 Zapinka, brąz, okres lateński,
Przemyśl
Fibula, bronze, La Tène period, Prze-
myśl
W tej pracy, ze względów językowych, używać będziemy wymiennie szklanej bransolety oraz z Rzeszowa, pow. loco, gdzie w Wisłoku znalezio-
terminów „kultura lateńska” i „kultura celtycka”, jednak należy pamiętać, że no typowy dla kultury lateńskiej miecz w żelaznej pochwie.
określenia te nie odnoszą się wprost do danego etnosu z czasów antycznych, W świetle dotychczasowych, bardzo fragmentarycznych danych, lud-
ale do sztucznych pojęć stworzonych przez współczesną naukę. ność kultury lateńskiej na Podkarpaciu zamieszkiwała przede wszystkim
Współczesne badania archeologiczne wskazują, że osadnictwo kul- niewielkie osady. Uchwytne ślady zabudowy to przede wszystkim niewielkie
tury lateńskiej zajmowało nie tylko dorzecze górnego Renu oraz górnego ziemianki lub półziemianki, takie jak odkryte w Bachórzu, pow. rzeszow-
i środkowego Dunaju, ale objęło też Europę Środkową, w tym Słowację, ski, Sanoku – Białej Górze, pow. sanocki bądź Lipniku, pow. przeworski. Na
część Rumunii i Ukrainę Zakarpacką. Analogiczne materiały odnotowano terenie osady w Pakoszówce, pow. sanocki, być może wznosiły się budynki
też po północnej stronie Karpat – osadnictwo lateńskie objęło część Dol- o konstrukcji słupowej. Ślady osadnictwa zidentyfikowano też w Krośnie,
nego Śląska w rejonie Wrocławia, a także Wyżynę Głubczycką, zachodnią pow. loco. Najbardziej powszechna kategoria znalezisk z osiedli to frag-
Małopolskę w rejonie Krakowa oraz dorzecze górnego Sanu. Najprawdo- menty glinianych naczyń. Można tu wyróżnić tzw. ceramikę kuchenną, czyli
podobniej ludność kultury lateńskiej zamieszkująca ziemie dzisiejszej po- Naczynie wykonane na kole, gli- mniej starannie wykonane garnki o grubych ścianach oraz cienkościenną
na, późny okres rzymski, kultura
łudniowo-wschodniej Polski to migranci zza Karpat, z dorzecza górnej Cisy, przeworska, Terliczka ceramikę stołową. Najczęściej naczynia lepiono w rękach, ale znane są też
gdzie należałoby zapewne lokalizować celtyckie plemię Anartów znane ze Vessel made on potter’s wheel, formy wykonane przy użyciu koła garncarskiego.
clay, Late Roman Period, Terliczka
źródeł pisanych, m.in. z przekazów Juliusza Cezara i Ptolemeusza. Ptole-
meusz wzmiankował zamieszkujące w tym rejonie plemię Anartofraktów.
Zdaniem części badaczy byliby to właśnie pobratymcy Anartów zajmujący
obszary na północ od wschodnich Karpat. Niestety, źródła pisane nie po-
zwalają na bliższą lokalizację siedzib Anartofraktów.
Wprawdzie najstarsze znalezisko kultury lateńskiej z połu-
dniowo-wschodniej Polski, a mianowicie zapinka z Przemyśla,
datowana jest na drugą poł. V w. p.n.e. i może sam początek
IV w. p.n.e., ale jest bardzo mało prawdopodobne, by za-
bytek ten wyznaczał początek osadnictwa celtyckiego na
Podkarpaciu. Znakomita większość znalezisk kultury lateńskiej
z tego terenu odpowiada okresowi od pierwszej połowy III w. p.n.e.
po drugą połowę II w. p.n.e. Nie mamy żadnych danych wskazujących
na to, by w tym czasie w dorzeczu górnego Sanu istniało osadnictwo innej
jednostki kulturowej, chociaż niewykluczone, że występowały tam jeszcze
ostatnie skupiska ludności tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, która domino-
wała w młodszej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Jak wspomnieliśmy,
kultura lateńska w południowo-wschodniej Polsce zajęła przede wszyst-
kim dorzecze górnego Sanu, jednak pojedyncze zabytki celtyckie znane są
też m.in. z Albigowej, pow. łańcucki, skąd pochodzi fragment importowanej

102 103

 Złoty stater typu Nike, okres
lateński, Trepcza
Gold stater, Nike type, La Tène pe-
riod, Trepcza
 Moneta, denar cesarza Trajana
(96–138 r.), srebro, okres wpływów
rzymskich, Białobrzegi
Coin, Trajan’s denier (96–136 AD),
silver, Roman period, Białobrzegi
 Moneta, denar cesarza Trajana
(96–138 r.), srebro, okres wpływów
rzymskich, Białobrzegi
Coin, Trajan’s denier (96–138 AD),
silver, Roman period, Białobrzegi
 Moneta, denar cesarza Marka
Aureliusza (168–169 r. n.e.), srebro,
okres wpływów rzymskich, Jarosław
Coin, Marcus Aurelius denier (168–
169 AD), silver, Roman period, Ja-
rosław
104
Bardzo możliwe, że ludność kultury lateńskiej na Podkarpaciu za-
mieszkiwała nie tylko otwarte osiedla, ale i ufortyfikowane osady wyżynne.
Mogą na to wskazywać odkrycia dokonane podczas badań średniowiecz-
nego grodziska „Horodyszcze” w Trepczy, pow. sanocki. Natrafiono tam na
ślady starszych umocnień oraz pojedyncze fragmenty ceramiki celtyckiej
oraz fragment szklanej bransolety. Z Trepczy pochodzi też złota moneta
celtycka, tzw. stater Nike, jednak nic nie wskazuje na to, by była to emisja
lokalna. Nie wydaje się też, by ludność kultury lateńskiej w Polsce południo-
wo-wschodniej była na tak wysokim stopniu rozwoju ekonomicznego, aby
powszechnie stosować monety w handlu.
Zwraca uwagę fakt, że w odróżnieniu od terenów Dolnego Śląska,
Wyżyny Głubczyckiej i okolic Krakowa, gdzie ludność kultury lateńskiej
zajmowała bardzo żyzne ziemie, nad górnym Sanem materiały celtyckie
jedynie sporadycznie są spotykane na terenach sprzyjających intensywnej
gospodarce rolnej. Co zatem zwróciło uwagę przybyszów zza Karpat? Co laznych narzędzi z Pakoszówki. Odkryto tam m.in. tzw. półkoski, tj. metalowe
decydowało o atrakcyjności dorzecza górnego Sanu? Zauważono, że zasięg części narzędzi przypominających wydłużone sierpy bądź krótkie kosy. Dzięki
osadnictwa kultury lateńskiej, jakkolwiek wciąż niedokładnie poznany, od-
znaleziskom z La Tène wiadomo, że ostrza półkosków były mocowane tak,
powiada w przybliżeniu mapie występowania słonych źródeł. Sól była w sta- że praca tymi narzędziami wymuszała przyjęcie przez kosiarza silnie schy-
rożytności bardzo ważnym surowcem, niezbędnym w diecie oraz umożli- lonej pozycji. Uważa się, że narzędzia takie nie były wykorzystywane przy
wiającym konserwację żywności. Ponieważ dostępność chlorku sodu jest żniwach, lecz służyły przede wszystkim podczas sianokosów, gdy zbierano
zróżnicowana, zabiegano o kontrolę terenów, gdzie biły słone źródła, a sól trawę by zapewnić zwierzętom paszę. Dziś krowy wymagają ok. 7–12 kg
bardzo często była obiektem handlu. Niestety, dotychczas nie natrafiono na siana dziennie, zapotrzebowanie owiec to ok. 3 kg dziennie. Zwierzęta ho-
bezpośrednie ślady pozyskiwania soli na Podkarpaciu w okresie lateńskim. Półkosek żelazny, okres lateński,
dowane w starożytności były drobniejsze i miały mniejsze potrzeby, ale
Pakoszówka
Zauważmy jednak, że eksploatacja solanek w wielu przypadkach niemal nie Iron sickle, La Tène period, Pako- mimo to należało zmagazynować dla nich karmę na zimę.
pozostawia śladów uchwytnych współczesnymi metodami archeologiczny- szówka
Niestety nie potrafimy nic powiedzieć na temat hodowanych tu w prze-
mi. Niejednokrotnie nie da się ich zidentyfikować nawet w ośrodkach pro- szłości zwierząt. Można jednak sądzić, że struktura hodowli nie różniła się
dukcji warzelniczej znanych ze źródeł pisanych! zasadniczo od warunków gospodarczych kultury puchowskiej z górskich
Stan bazy źródłowej z Podkarpacia jest bardzo skromny, ale analogie terenów Słowacji. Powszechne były tam niskorosłe (do ok. 110 cm w kłę-
z obszarów zajętych przez Celtów pozwalają przypuszczać, że wyposaże- bie) krowy, a mało wymagające i odporne na warunki zewnętrzne owce
nie gospodarstw rolnych ludności kultury lateńskiej niewiele odbiegało od i kozy były bardziej powszechne niż świnie. Spotykane były też nieduże
narzędzi, którymi dysponowali chłopi europejscy w XIX w. Zajmowano się konie. Hodowano drób. Ważne miejsce zajmował pies jako zwierzę stró-
uprawą roli – świadczy o tym m.in. znalezisko okucia radła z Pakoszówki. żujące i pasterskie.
Można przypuszczać, że w podgórskich warunkach istotną rolę zajmowała
hodowla. Pośrednio mogą o tym świadczyć niektóre zabytki ze skarbów że-
105

 Nożyce żelazne, okres wpły-
wów rzymskich, Maćkówka
Iron shears, Roman period, Mać-
kówka
106
Z uwagi na warunki środowiskowe można przypuszczać, że ludność
rzymskich, Otałęż
kultury lateńskiej w dorzeczu górnego Sanu stosowała model gospodar-
Iron knife, Roman period, Otałęż
czy zwany transhumancją – stada były sezonowo wypasane na letnich pa-
stwiskach podgórskich, a zimą wracano do osad. Część ludności zajmowa-
ła się ekstensywnym pasterstwem, a część uprawiała pola zlokalizowane
niedaleko domostw. Taki model eksploatacji środowiska był powszechny
na terenach podgórskich jeszcze w czasach nowożytnych, nawet w XX w.
Nieodmienną częścią życia codziennego jest śmierć i związane z nią
zwyczaje pogrzebowe stanowiące odzwierciedlenie eschatologii, tj. poglą-
dów na życie pozagrobowe. Problematyce pradziejowej obrzędowości fu-
neralnej na Podkarpaciu poświęcono odrębne opracowanie, tu zaznaczmy
tylko, że ludność kultury lateńskiej w południowo-wschodniej Polsce prak-
tykowała zagadkowy obrządek pogrzebowy, który nie pozostawił uchwyt-
nych śladów. Innymi słowy, w dorzeczu górnego Sanu i na terenach ościen-
nych nie natrafiono na żadne groby kultury lateńskiej.
W kolejnych stuleciach, aż do połowy V. w. n.e., tj. w okresie wpływów
rzymskich oraz w okresie wędrówek ludów, ziemie południowo-wschod-
niej Polski zamieszkiwała przede wszystkim ludność związana z tzw. kul-
turą przeworską – nazwa utworzona została od cmentarzyska odkrytego
w Gaci, pow. przeworski. Ludność kultury przeworskiej w znacznym stop-
niu czerpała z modelu kulturowego zapoczątkowanego przez Celtów. Od
końca I w. n.e. można zaobserwować wyraźną eksplozję osadniczą zarówno
w obrębie Kotliny Sando-
mierskiej, jak i na ob-
szarach położonych
na południe od niej,
aż po dorzecze środko-
wego Sanu. W późniejszym
okresie zasiedlone zostały tak-
że obszary w strefie polskich Karpat
oraz nad górnym Sanem. Osady zlokalizo-
wane były w dolinach dużych rzek: Wisłoki,
Wisły, Sanu i Wisłoka, tworząc czasem skupiska.
 Nóż żelazny, okres wpływów Z jednym z nich na przykład mamy do czynienia w rejonie Rzeszowa, gdzie
ślady po osiedlach z okresu rzymskiego i wędrówek ludów archeolodzy
odkryli w Boguchwale, Olchowej, Świlczy oraz w Rzeszowie Staromieściu.
Liczne osady odnotowano w strefie między ujściem Sanu a dorzeczem dol-
nej Wisłoki. Są wśród nich takie stanowiska osadowe, jak: Tarnobrzeg-Za-
krzów, Baranów Sandomierski w powiecie tarnobrzeskim; Mielec, Borowa,
czy Otałęż w powiecie mieleckim. Szereg osad zlokalizowanych było zarów-
no w dorzeczu dolnego Wisłoka: w Białobrzegach, Korniaktowie Północ-
nym w powiecie łańcuckim, Maćkówce, Tryńczy w powiecie przeworskim;
jak i górnego: w Krośnie, Wietrznie i Rogach w powiecie krośnieńskim. Po-
dobną sytuację odnotowano w dorzeczu Sanu. Liczne osady kultury prze-
worskiej archeolodzy odkryli nad górnym Sanem w takich miejscowościach
jak: Lesko, pow. loco, Sanok, Liszna, Hłomcza i Pakoszówka, pow. sanocki.
Wyraźne skupienie zarejestrowano także w okolicach Przemyśla i Jarosła-
wia. Materiały kultury przeworskiej znane są tu ze stanowisk Korytniki
i Nehrybka, pow. przemyski, z samego Przemyśla, z Jarosławia-
-Wzgórza św. Mikołaja, Radymna, Zamiechowa i Chłopic,
pow. jarosławski. Wśród innych osad położonych
dalej w dorzeczu Sanu warto także wymienić
Leżajsk, Grodzisko Dolne, pow. leżajski, Ni-
sko i Koziarnię, pow. niżański.
 Żelazne narzędzia rolnicze: ra-
dlica i krój płużny, okres wpływów
rzymskich, Lesko
Iron farming tools, Roman period,
Lesko
107

Kopia naczynia terra sigillata
Terra sigillata, replica
 Fibula typu A161–162, brąz,
okres wpływów rzymskich, kultura
przeworska, Ożańsk
Fibula type A161–162, bronze,
Roman period, Przeworsk cultu-
re, Ożańsk
108
Ludność kultury przeworskiej zamieszkiwała przede wszystkim nie-
wielkie osady otwarte, składające się z kilku lub kilkunastu domostw. Za-
rejestrowano w nich zarówno obiekty, które można identyfikować jako bu-
dynki mieszkalne, jak również jamy mające charakter gospodarczy, a także
ogniska, paleniska bądź piece. Odkryte na terenie osad zabytki to przede
wszystkim liczne fragmenty naczyń, gliniane przęśliki oraz ciężarki tkackie,
żelazne narzędzia takie jak noże czy narzędzia rolnicze, ale również
ozdoby, a wśród nich zapinki, paciorki, amulety; części stroju,
takie jak sprzączki do pasa. Niekiedy spotykane są przed-
mioty pochodzenia rzymskiego, tzw. importy, czyli wy-
twory rzymskich lub prowincjonalnorzymskich warsz-
tatów rzemieślniczych. Zaliczają się do nich monety
oraz naczynia szklane i ceramiczne np. terra sigillata,
czyli naczynia o charakterystycznej, zwykle ceglastej bar-
wie, zdobione ornamentem reliefowym.
 Fibula silnie profilowana, typ
A68, brąz, okres wpływów rzym-
skich, kultura przeworska, Gorli-
czyna
Fibula with a defined profile, type
A68, bronze, Roman period, Prze-
worsk culture, Gorliczyna
 Paciorek kulisty, szkło prze-
źroczyste, jasnozielone, okres
wpływów rzymskich, kultura prze-
worska, Terliczka
Clay bead, light-green transpa-
rent glass, Roman period, Prze-
worsk culture, Terliczka
Ziemianka, okres wpływów rzym-
skich, Zamiechów
Pithouse, Roman period, Zamie-
chów
Zarówno starsze badania wykopaliskowe, jak i prace
przedinwestycyjne, prowadzone w trakcie budowy auto-
strady A4 oraz dróg ekspresowych pokazały, że główną za-
budowę osiedli z tego okresu stanowiły niewielkie budynki zagłę-
bione częściowo w ziemię oraz naziemne konstrukcje, budowane głównie
w konstrukcji zrębowej, a także słupowej.
Ziemianki mogły mieć wewnętrzną konstrukcję drewnianą opartą
na mniej lub bardziej regularnym układzie słupów. Tworzyły one rodzaj
ramy wspierającej dach, której bazową część stanowiły pionowe elementy
– sochy oraz spoczywająca na nich pozioma belka – ślemię. Czasem na te-
renie kultury przeworskiej spotykane są układy z jednym centralnym słu-
pem – sochą ulokowanym pośrodku jamy. Dodatkowe słupy, sytuowane
w przebiegu ścian, jedynie uzupełniały całą konstrukcję budynku. Ściany
obiektów mieszkalnych, jak i gospodarczych zagłębionych w ziemię oraz
naziemnych, wspartych na słupach, mogły mieć zarówno konstrukcję sumi-
kowo-łątkową, czyli opierającą się na pionowych słupach i umieszczonych
między nimi poziomych deskach, jak i konstrukcję plecionkową. Oba typy
konstrukcji uszczelniano następnie gliną, której pozostałości odkrywane
są na osadach w formie bryłek polepy, często z odciśniętymi negatywami
poszczególnych elementów konstrukcyjnych (prętów lub desek). Czasami
odkrywane są także ślady po słupach stanowiących niewątpliwie pozosta-
łości spichlerzy nadziemnych wspartych na czterech lub sześciu podpo-
rach. Ich powierzchnie mogły wahać się od kilku do nawet kilkunastu m2.
109

 Naczynie – waza z dwustoż-
kowatym brzuścem, wykonane
na kole garncarskim, glina, okres
wpływów rzymskich, kultura prze-
worska, Białobrzegi
Biconical clay vase made on a pot-
ter’s wheel, Roman period, Prze-
worsk culture, Białobrzegi
110
We wnętrzach opisanych powyżej budynków archeolodzy odkrywa- Do wypału naczyń używano
ją głównie fragmenty naczyń ceramicznych, a także kości zwierzęce oraz na przykład pieców glinianych,
pojedyncze przedmioty związane z typową wytwórczością „przydomową”, których pozostałości odkryto
jak np. ciężarki tkackie. Materiał taki wskazuje, że w większości przypad- niedawno w Lipnicy Dolnej, pow.
ków należy brać pod uwagę mieszkalny, jak i gospodarczy charakter tego jasielski. Podobne obiekty znane
typu obiektów. Nie można także wykluczyć, że małe budynki wziemne były są także ze starszych badań z Kro-
wykorzystywane jako obiekty „pomocnicze” domostw naziemnych. Wów- sna i Sanoka. Piec z Lipnicy Dolnej
czas pełniły funkcję magazynową czy inną gospodarczą, a w czasie zimy lub miał dwa metry długości i tyle samo
w przypadku wojny służyły także jako schronienia. szerokości, a jego konstrukcja wska-
Podobnie jak w materiałach kultury lateńskiej, także i na osadach  Naczynie – czarka, glina, okres zywała, że do podtrzymywania tempera-
wpływów rzymskich, kultura prze-
kultury przeworskiej odkrywane są liczne fragmenty naczyń ceramicznych, worska, Terliczka tury podczas wypalania ceramiki praw-
Clay cup, Roman period, Przeworsk
początkowo tylko lepionych ręcznie, później także toczonych na kole. Była culture, Terliczka
dopodobnie wykorzystywano wiatr wiejący
to zarówno ceramika stołowa zwykle o czarnych, gładkich, starannie opra- znad rzeki. We wnętrzu tego pieca odkryto między innymi duże naczynia
cowanych powierzchniach, jak i tzw. kuchenna, grubej roboty, o brunatnych zasobowe (o wysokości ponad pół metra), które mogły służyć do przecho-
powierzchniach szorstkich lub chropowaconych, służąca do przygotowy- wywania zboża. Zarówno ceramika toczona na kole, jak i wielkie naczynia
wania i przechowywania potraw. Ceramika toczona na szybkoobrotowym Piec garncarski, okres wpływów zasobowe produkowane były przez wyspecjalizowanych rzemieślników,
rzymskich, kultura przeworska,
kole to tzw. ceramika siwa, nazywana tak ze względu na charakterystyczną Lipnica Dolna gdyż wymagały dużych umiejętności i wiedzy technologicznej.
barwę, posiadająca bardzo dobre parametry użytkowe. Oven used for the production of
pottery, Roman period, Przeworsk
culture, Lipnica Dolna
111

 Przęślik dwustożkowaty, gli-
na, okres wpływów rzymskich, kul-
tura przeworska, Chłopice
Biconical spindle whorl made of
clay, Roman period, Przeworsk cul-
ture, Chłopice
 Gliniany ciężarek tkacki, okres
wpływów rzymskich, kultura prze-
worska, Lesko
Clay loom weight, Roman period,
Przeworsk culture, Lesko
112
Jedną z dziedzin wytwórczości przydomowej, której ślady odkrywamy Jednak ludność kultury przeworskiej przede wszystkim zajmowała
na osadach kultury przeworskiej jest włókiennictwo. Do produkcji teksty- się uprawą roli i hodowlą zwierząt. Szczątki roślin odkrytych na osadach
liów wykorzystywane były ciężarki oraz przęśliki. Gliniane ciężarki tkac- wskazują, że uprawiano pszenicę, proso, owies, jęczmień, żyto oraz len.
kie są niezbędnym elementem drewnianego pionowego krosna, służącym W Lesku znaleziono także dziko rosnące gatunki roślin, które mogły uzu-
do obciążania pionowo rozciągniętych nici osnowy. Napinają je i jedno- pełniać codzienną dietę ludności kultury przeworskiej. Należały do nich np.
cześnie umożliwiają utworzenie przesmyku tkackiego. Prawdopodobnie komosa, wyka, rdest czy wilczomlecz. O narzędziach stosowanych w rolnic-
poszczególne okazy ciężarków wykonywane były dla konkretnego krosna twie przynoszą nam informacje znaleziska sierpów żelaznych, zarejestro-
 Sprzączka jednodzielna o owal-
tkackiego, i w odróżnieniu od samego krosna były produktem jednorazowe- nej ramie, żelazo, okres wpływów wanych w Boguchwale, pow. rzeszowski i Maćkówce, pow. przeworski. Na
rzymskich, kultura przeworska, Bia-
go użytku. Na pewno nie przenoszono ich razem z drewnianymi elementami, podstawie badań kości zwierzęcych odkrywanych na osadach widać wy-
łobrzegi
kiedy zmieniano miejsce zamieszkania, ale porzucano w obiektach mieszkal- Iron oval buckle, Roman period, raźnie, że w hodowli dominują te same gatunki, co w czasach dominacji
nych. Łatwiej było wykonać nowe ciężarki na miejscu niż przenosić stare, co Przeworsk culture, Białobrzegi Celtów, czyli bydło, świnie, kozy, owce oraz konie i psy. Bydło było raczej
różniło je od mniejszych przęślików zabieranych ze sobą, spotykanych dużo średniej wielkości, a konie należały do odmian niskorosłych. Szczątki zwie-
częściej, zarówno na osadach, jak i w grobach przedstawicieli kultury prze- rzęce odkrywane w grobach poświadczają również hodowlę drobiu, o czym
worskiej. Przęśliki najczęściej wykonywano z gliny i służyły do obciążania pisaliśmy w tomie poświęconym obrzędom pogrzebowym. Dość duża liczba
drewnianych wrzecion w czasie przędzenia lub skręcania nici lnianych czy Roszarnia lnu, okres wpływów rzym- zarejestrowanych na osadach kości dzikich zwierząt, przede wszystkim je-
skich, kultura przeworska, Rozbórz
wełnianych. W materiałach pochodzących z obszaru południowo-wschod- leniowatych, wskazuje także na znaczącą rolę łowiectwa.
Rettery, Roman period, Przeworsk
niej Polski, ciężarki tkackie odkryte zostały na 12 osadach i stanowią pozo- culture, Rozbórz
stałość co najmniej 15 tego typu okazów. Znamy je na przykład z Otałęży,
pow. mielecki, Mielca, pow. loco, Zamiechowa, pow. jarosławski, Kor-
niaktowa Północnego, pow. łańcucki, Grodziska Dolnego, pow. le-
żajski, Leska, pow. loco, czy Hłomczy, pow. sanocki.
Inny przykład wytwórczości ludności kultury prze-
worskiej zarejestrowano na osadzie w Korniaktowie Pół-
nocnym, powiat łańcucki. Odkryto tam ślady po produk-
cji dziegciu. Z pewnością dobrze rozwinięta była także
obróbka drewna, kamieniarstwo (kamienie żarnowe
odkryte w Lesku, pow. loco), obróbka metali kolo-
rowych i żelaza. O tej ostatniej profesji świadczyć
mogą znaleziska narzędzi kowalskich z Machowa,
pow. tarnobrzeski i Skopania, pow. tarnobrzeski
oraz licznie spotykane przedmioty żelazne, ta-
kie jak elementy uzbrojenia, różnego rodzaju
narzędzia, przedmioty użytku codziennego
oraz elementy stroju i ozdoby.
113
 Skarb i  zabytki bursztynowe
(w skład skarbu wchodzą: srebrne
Część kości i poroża zarówno zwierząt udomowionych, jak i dzikich, zapinki, w tym dwie częściowo po-
nosiło ślady obróbki. Mogły zatem służyć jako dłuta, gładziki, wykonywano złacane, kolczyki ze złota i brązu,
denary rzymskie, fragmenty bran-
z nich okładziny rękojeści narzędzi metalowych, a także grzebienie. Ślady solety i kółka ze srebrnego drutu
oraz paciorek szklany), okres wę-
warsztatu rogowiarskiego, produkującego między innymi grzebienie, od- drówek ludów, kultura przeworska,
notowano na terenie osady, której ślady odkryto w rejonie ulicy Rycerskiej Świlcza ziemiankowego zarejestrowano bryłę bursztynu oraz 156 gotowych już pa-
Hoard and amber objects. The ho- ciorków bursztynowych, a także ich fragmenty, odłupki bursztynowe i na-
w Przemyślu. Tego typu pracowniom rogowiarskim na obszarze kultury ard contains two partially gilded
przeworskiej dość często towarzyszą produkty z bursztynu, wskazujące silver fibulas, Roman deniers, frag- rzędzia służące do obróbki tego surowca, takie jak wykonana z szarego
ments of a bracelet, small rings
na ich miejscową obróbkę. Świadczy o tym duża ilość nie tylko surowca made of silver wire and a glass
piaskowca płyta szlifierska, którą odkryto w sąsiedniej chacie. Pracownia
bursztynowego, ale również półwytworów, charakterystycznych dla róż- bead, Migration period, Przeworsk w Świlczy należy do warsztatów o wysokim poziomie obróbki surowca
culture, Świlcza
nych etapów produkcji. Takie znaleziska odkryto na terenie osady odnale- bardzo dobrej jakości, która mogła uczestniczyć w wymianie dalekosięż-
zionej w Zamiechowie, pow. jarosławski. Jeszcze większe ilości bursztynu nej. Natomiast druga z wymienionych, czyli odkryta w Zamiechowie była
odkryto w Świlczy, pow. rzeszowski. W pozostałości niewielkiego obiektu mniejsza i przypuszczalnie miała bardziej lokalny charakter.

114 115

Studnia, okres wpływów rzymskich,
kultura przeworska, Rozbórz
Well, Roman period, Przeworsk cul-
ture, Rozbórz
116
Poza budynkami mieszkalnymi pozostałe obiekty odkrywane na osa-
dach kultury przeworskiej reprezentowane są przez różnego rodzaju jamy
o owalnym lub okrągłym zarysie i głębokości sięgającej nawet 1 m. Charak-
ter wypełnisk tych jam, czyli obecność nielicznych fragmentów naczyń, ko-
ści zwierzęcych oraz polepy, świadczy o ich funkcjach gospodarczych lub
pomocniczych. Mogły służyć na przykład do przechowywania żywności,
czyli pełnić rolę jamy zasobowej lub wręcz przeciwnie kumulować różne-
go rodzaju odpady.
W wyniku badań prowadzonych na trasie budowy autostrady A4 wie-
dza o obiektach osadowych wzbogacona została także o informacje doty-
czące drewnianych studni zrębowych. Dzięki sprzyjającym warunkom natu-
ralnym, doskonale konserwującym materiały organiczne, udało się odkryć
dobrze zachowane studnie i inne konstrukcje drewniane, datowane właśnie
na okres wpływów rzymskich. Znamy je z Rozbórza, pow. przeworski czy
też z Terliczki, pow. rzeszowski.
Palenisko, okres wpływów rzym-
skich, kultura przeworska, Rozbórz
Fireplace, Roman period, Prze-
worsk culture, Rozbórz
Ciekawym typem obiektów o niewątpliwym przeznaczeniu gospodar-
czym są tzw. czworokątne paleniska, zlokalizowane zwykle w pobliżu cieków
wodnych, gdzie tworzą skupiska w dość regularnych układach, stanowiąc
jednocześnie wyraźnie oddzieloną część osady. Ścianki prawie wszystkich
obiektów noszą ślady oblepiania gliną wypaloną na kolor czerwony, a we-
wnątrz nich rejestrowane są węgle drzewne, warstwy spalenizny, fragmen-
ty polepy, a także kamienie. Wśród archeologów wciąż trwa dyskusja jaką
funkcję mogły pełnić tego typu obiekty. Interpretowane są jako obiekty po-
mocnicze przy produkcji hutniczej, piekarniki do przygotowywania potraw,
suszarnie lub wędzarnie, a także prymitywne mielerze. Niektórzy badacze
łączą je również z produkcją garbarską, w której potrzebna jest duża ilość
wody, co mogłoby tłumaczyć lokalizację w pobliżu cieków wodnych. Nie
można wykluczyć, że obiekty takie miały szersze zastosowanie gospodar-
cze i pełniły kilka z wymienionych wyżej funkcji.
W drugiej połowie IV w. n.e., czyli na początku okresu wędrówek
ludów, obszary południowo-wschodniej Polski, podobnie jak spora część
Europy Środkowej, podległy procesom przemian. Kultura przeworska
w ciągu kilku dekad uległa załamaniu, nastąpił kryzys demograficzny,
a część terenów dzisiejszej Polski znalazła się w orbicie „państwa” Hunów.
117

Półwytwory i surowiec burszty-
nowy odkryty w pracowni bursz-
tyniarskiej, okres wpływów rzym-
skich, kultura przeworska, Zamie-
chów
Half-products and amber frag-
ments found in an amber worker’s
workshop, Roman period, Prze-
worsk culture, Zamiechów
118
Summary
Summary
Na osadzie w Świlczy koło Rzeszowa, podobnie jak na terenach Małopolski,
odnotowano przedmioty, które być może świadczą o istnieniu na tym ob-
szarze lokalnego ośrodka władzy związanego z Hunami. W trakcie badań
w Świlczy odkryto pozostałości trzech drewnianych chat, ze śladami wspo-
mnianego już wcześniej warsztatu bursztyniarskiego. Co ciekawe w przy-
budówce jednej z chat ukryty był skarb ozdób srebrnych i pozłacanych oraz
monet (10 srebrnych denarów), złożony pierwotnie w skórzanym worecz-
ku. Skarb zawierał między innymi złoty kolczyk typu huńskiego. Chata, we
wnętrzu której znaleziono skarb, była zrujnowana, a pozostałości drewna
nosiły ślady ognia. Podobne ślady pożaru zarejestrowano również na innej
osadzie w Lesku. Odkryte na osadach południowo-wschodniej Polski da-
towanych na pierwsza połowę V w. n.e. ślady pożarów i zniszczeń świad-
czą o tym, że czasy te nie należały do spokojnych. Prawdopodobnie jakieś
gwałtowne wydarzenia wstrząsnęły dotychczasową strukturą osadniczą,
co musiało w konsekwencji spowodować prawie całkowite wyludnienie
obszaru Małopolski w drugiej połowie V w. W ten sposób zakończył się
cykl kulturowy rozpoczęty jeszcze w czasach dominacji celtyckiej i konty-
nuowany aż do momentu pojawienia się kolejnej fali osadniczej – Słowian.
The La Tène culture in the Upper San river basin developed from the first
half of the third century BC to the second half of the second century BC.
The population of this culture can to some extent be identified with the
Celts known from ancient sources. It has been noted that the extent of
the settlement of the La Tène culture, although still largely understudied,
overlaps with the distribution of salty springs. In light of the very fragmented
data, the population of the La Tène culture in the Podkarpackie region was
predominantly inhabiting small, open settlements. The buildings of this
culture usually had the form of small dug-outs and pit-houses, but also
the remains of buildings with a post-structure have been found. The most
common category of finds from the settlements are fragments of clay pots. It
is possible to distinguish the so-called kitchenware and thin-walled tableware.
Most of the vessels were hand-made, but examples produced with the use
of a potter’s wheel are also known. Part of the population was involved in
extensive animal husbandry, and part of them cultivated fields located close
to their homes. Low cattle and horse breeds were probably bred. Sheep and
goats, less demanding and resistant to changing weather conditions, were
more common than pigs. Poultry were reared. The dog took an important
place as a watchdog and shepherd animal.
In the following centuries, the area of south-eastern Poland was
inhabited primarily by the population of the so-called Przeworsk culture,
which was largely derived from the cultural model initiated by the Celts.
The traces of settlements from the end of the first millennium BC and the
beginning of this era are very scarce. From the end of the first century
AD, there is a noticeable increase in the network of settlements within the
Sandomierz Basin up to the San River Basin. Later, the areas of the Polish
Carpathians and Upper San River were also inhabited. The population of the
119
 Przeworsk culture inhabited primarily small open settlements, consisting
of several or more dwellings. Traces of both residential buildings and Najważniejsze stanowiska osadowe z okresu lateńskiego, wpływów rzym-
household buildings were registered. Small pit-houses and log-frame or skich i wędrówek ludów na terenie województwa podkarpackiego
post-structure buildings were dominant in this period. The most popular
category of artefacts found at settlements is ceramics. Spindle whorls made of
clay and loom weights, iron tools, but also parts of costume and decorations
such as fasteners, belt parts, beads and amulets are also known. Imports
from the Roman Empire, such as coins, are also occasionally found. The
population of the Przeworsk culture mainly dealt with farming and animal
husbandry. Wheat, millet, oats, barley, rye and flax were grown. Evidence
for craftsworking involving the production of pottery and weaving as well as
ironwork was found as a result of archaeological excavations. The remains
of amber and antler workshops were also discovered.
In the second half of the fourth century AD, at the beginning of the
Migration Period, far-reaching changes took place in the area of south-eastern
​​
Poland. Over the period of a few decades, the Przeworsk culture collapsed,
a demographic crisis took place, and parts of Poland’s present-day territories
found themselves in the orbit of the “state” of the Huns.

1. Bachórz, pow. rzeszowski
2. Baranów Sandomierski, pow. tarnobrzeski
3. Białobrzegi, pow. łańcucki
4. Boguchwała, pow. rzeszowski
5. Borowa, pow. mielecki
6. Brzezowa, pow. jasielski
7. Chłopice, pow. jarosławski
8. Grodzisko Dolne, pow. leżajski
9. Hłomcza, pow. sanocki
10. Jarosław, pow. loco
11. Korniaktów Północny, pow. łańcucki
12. Korytniki, pow. przemyski
13. Koziarnia, pow. niżański
14. Krosno, pow. loco
15. Lesko, pow. loco
16. Leżajsk, pow. loco
17. Lipnica Dolna, pow. jasielski
18. Lipnik, pow. przeworski
19. Liszna, pow. sanocki
20. Machów, pow. tarnobrzeski
21. Maćkówka, pow. przeworski
22. Medyka, pow. przemyski
23. Mielec, pow. loco
24. Nehrybka, pow. przemyski
25. Nisko, pow. loco
26. Olchowa, pow. ropczycko-sędziszowski
27. Otałęż, pow. mielecki
28. Ożańsk, pow. jarosławski
29. Pakoszówka, pow. sanocki
30. Przemyśl, pow. loco
31. Radymno, pow. jarosławski
32. Rogi, pow. krośnieński
33. Rozbórz, pow. przeworski
34. Rzeszów, pow. loco
35. Sanok, pow. loco
36. Skopanie, pow. tarnobrzeski
37. Solina, pow. leski
38. Świerchowa, pow. jasielski
39. Świlcza, pow. rzeszowski
40. Tarnobrzeg, pow. loco
41. Terliczka, pow. rzeszowski
42. Trepcza, pow. sanocki
43. Tryńcza, pow. przeworski
44. Turbia, pow. stalowowolskim
45. Ujazd, pow. jasielski
46. Wietrzno, pow. krośnieński
47. Wola Raniżowska, pow. kolbuszowski
48. Zamiechów, pow. jarosławski

0 100 km

120 121
 Sylwia Jędrzejewska

WCZESNE
ŚREDNIO-
WIECZE Okres w dziejach, który nazywamy wczesnym średniowie-
czem, na ziemiach polskich trwał od schyłku V do około połowy

The Early Middle Ages

XIII wieku, czyli ponad 700 lat. W tak długim czasie następo-
wały zmiany dotyczące właściwie wszelkich dziedzin życia –
polityki, gospodarki, stosunków społecznych i etnicznych, wie-
rzeń czy obyczajów.

Dzięki źródłom pisanym, których liczba w tej epoce stopniowo zwięk-

← Rumowisko kamiennego pieca
z czworokątnej półziemianki, wcze-
sne średniowiecze, Ożańsk
The remains of a stone oven in a four-
-sided pithouse, Early Middle Ages,
Ożańsk
szała się, więcej jesteśmy w stanie powiedzieć na temat tego, kim byli miesz-
kańcy naszych ziem – wcześniej przez wiele tysięcy lat przeważnie anoni-
mowi. O ile w początkach wczesnego średniowiecza ogólnie możemy ich
nazwać Słowianami (choć należy dodać, że nie tylko ludy słowiańskie żyły
wówczas na terenie współczesnej Polski), to w kolejnych stuleciach po-
znajemy nazwy plemion zamieszkujących poszczególne regiony, a w końcu
imiona postaci – historycznych i legendarnych. Szczególne znaczenie w hi-
storii terytorium położonego w dorzeczach Odry i Wisły miały procesy, któ-
re zaszły w X wieku i doprowadziły do powstania państwa polskiego. Wy-

122 123

Naczynia gliniane, wczesne śre-
dniowiecze, Rzeszów, Maćkówka
Clay vessels, Early Middle Ages,
Rzeszów, Maćkówka
124
jątkową rolę odegrała ponadto chrystianizacja, dokonująca się przez wiele
lat wśród mieszkańców tego obszaru, a której symbolem stał się chrzest
Mieszka I w roku 966. Kontakty handlowe i polityczne z różnymi kręgami
cywilizacyjnymi powodowały, że licznym przeobrażeniom podlegał z czasem
kulturowy i gospodarczy obraz społeczeństwa wczesnośredniowiecznego.
Tereny dzisiejszego województwa podkarpackiego cechują się obec-
nością śladów zarówno z początków, jak i późniejszych etapów wczesnego
średniowiecza. Pozostałości z okresu nazywanego wczesnosłowiańskim
(V/VI–VII wiek) łączone są z tzw. kulturą praską. „Kultura archeologiczna”
to ogólne pojęcie używane przez archeologów do opisania reliktów daw-
nych społeczności. Dla podkreślenia różnic między zwyczajami i wytworami
ludzi żyjących w różnych czasach i miejscach, badacze uzupełniają termin
„kultura” szczegółowym określeniem, pochodzącym na przykład od jed-
nej z miejscowości, gdzie dokonano odkryć (jak kultura praska – od miasta
Praga) lub od charakterystycznych zabytków (np. kultura amfor kulistych
– od specyficznych glinianych naczyń z młodszej epoki kamienia). Zabytki
związane z kulturą praską pozostawione zostały przez ludność słowiańską,
która dopiero od 2. połowy V lub od przełomu V i VI wieku zasiedlała zie-
mie obecnej południowo-wschodniej Polski.
Gliniany przęślik, wczesne śre-
dniowiecze, Żyraków
Clay spindle whorl, Early Middle
Ages, Żyraków
Osełka kamienna, wczesne śre-
dniowiecze, Ożańsk
Whetstone, Early Middle Ages,
Ożańsk
Młodsze znaleziska wczesnośredniowieczne, z VIII–X wieku, pocho-
dzą z tzw. okresu plemiennego. Zgodnie z obecnym stanem badań naj-
więcej argumentów przemawia za tym, by łączyć je na omawianym ob-
szarze z plemieniem Lędzian. Najmłodsza faza wczesnego średniowiecza
(X/XI – połowa XIII wieku) nazywana jest okresem wczesnopaństwowym.
Od schyłku X wieku wspomniane terytorium plemienne stało się przed-
miotem rywalizacji Polski i Rusi, a ukształtowanie się granicy między tymi
państwami (zapewne w ciągu XI wieku) spowodowało, że znaczna część
obecnego województwa podkarpackiego znalazła się (aż do wieku XIV)
po stronie ruskiej. Sztuczne przecięcie siedzib Lędzian u schyłku X stule-
cia stanowiło początek podziału etnicznego miejscowych społeczności na
Słowian wschodnich i zachodnich.
W tle znanych z historii wydarzeń politycznych pozostaje codzienne
życie ludności, tworzącej najpierw wspólnoty sąsiedzkie i plemienne, a na-
stępnie żyjącej w zmieniających się granicach struktur państwowych. Tema-
tyka dotycząca prozaicznych spraw mieszkańców wiosek i grodów rzadko
spotykała się z zainteresowaniem wczesnośredniowiecznych kronikarzy.
Pewne informacje tylko w pośredni sposób możemy odczytać z przekazów
skupiających się na przykład na ważnych wydarzeniach politycznych. To,
co pozostaje siłą rzeczy poza sferą badań historyków, pozwala jednak od-
kryć i poznać archeologia.
W trakcie badań wykopaliskowych archeolodzy odsłaniają pozostałe
w ziemi – a niekiedy widoczne jeszcze na powierzchni – ślady dawnych osad
i cmentarzy, odnajdują przedmioty wykonane przez ludzi żyjących przed
wiekami. Znaleziska te z jednej strony pozwalają poznawać dawny mate-
rialny świat, z drugiej umożliwiają udzielenie odpowiedzi na liczne pytania,
m.in. o to: gdzie nasi przodkowie mieszkali, z czego budowali domy, skąd
brali pożywienie czy ubrania, jak wyglądały zajęcia kobiet i mężczyzn, czy
mieli oni jakieś rozrywki oraz wiele, wiele innych. Sposobność przeprowa-
dzenia takiego „śledztwa” dają odpowiednio udokumentowane w terenie,
opisane i zbadane wyroby, jak na przykład naczynia, narzędzia, broń, bi-
żuteria czy elementy ubioru. Znaczenie mają: ich forma, surowiec, z które-
go zostały wykonane, zachowane na nich ślady obróbki czy zdobienia, jak
i kontekst ich odkrycia.
125

Naczynie wykonane z użyciem koła
garncarskiego, glina, wczesne śre-
dniowiecze, Żyraków
Clay vessel made on a potter’s whe-
el, clay, Early Middle Ages, Żyraków
126
Zabytkami, będącymi przedmiotem badań archeologów, są także ob- Zaspokojenie podstawowych potrzeb rodziny wymagało wiele pracy i zaj-
serwowane w ziemi zarysy, zaciemnienia, skupiska przepalonej gliny, ka- mowało sporo czasu. Dzień mijał na zajęciach domowych i gospodarskich,
mieni lub drewna i ślady spalenizny. Stanowią one pozostałość po niegdyś a do czasu pojawienia się wyspecjalizowanych rzemieślników mieszkańcy
stojących w danym miejscu budynkach, po zasypanych piwniczkach, stud- wczesnośredniowiecznych osiedli musieli być samodzielni w zakresie wy-
niach, piecach czy paleniskach. Dla archeologa wartościowym znaleziskiem konania właściwie większości rzeczy, choćby naczyń.
są jednak także dawne śmietniki, odpadki powstałe przy produkcji różnych Wyniki badań archeologicznych pokazują, że wybierając miejsce do
przedmiotów oraz kości zjedzonych zwierząt – zbadane założenia osiedla dużą wagę przykładano do dostępu do wody – niezbęd-
we właściwy sposób mogą dostarczyć wielu cennych nej zarówno dla ludzi jak i zwierząt. Osady wczesnośredniowieczne w połu-
informacji o zajęciach, zwyczajach i umiejętnościach dniowo-wschodniej Polsce lokalizowano zarówno w dolinach dużych rzek
naszych przodków. (San, Wisłok, Wisłoka) jak i mniejszych cieków. Preferowano krawędzie
Na terenie województwa podkarpackiego natra- teras wznoszących się nad obszarem zalewowym (np. w Bachórzu, pow.
fiono dotąd na wiele miejsc, nazywanych stanowiska- rzeszowski), ale osady sytuowano także na wyniesieniach w obrębie teras
mi archeologicznymi, gdzie zachowały się rozmaite zalewowych (np. w Grodzisku Dolnym, pow. leżajski). Rzadko (z wyjątkiem
zabytki z wczesnego średniowiecza, pozwalające celów obronnych) zajmowano miejsca położone powyżej 350 m n.p.m. Istot-
przynajmniej częściowo wyobrazić sobie życie nym kryterium była obecność żyznych gleb, co miało związek z rolniczym
codzienne ówczesnej ludności. Są to przede charakterem gospodarki wczesnośredniowiecznych Słowian.
wszystkim pozostałości dawnych wiosek,
ale także grodów, czyli otoczonych wała-
mi lokalizacji o walorach obronnych, które
w dobie plemiennej głównie służyły jako
schronienie w razie niebezpieczeństwa,
a w okresie wczesnopaństwowym stano-
wiły ważne ośrodki administracyjne, han-
dlowe i rzemieślnicze.
Warto pamiętać, że w tamtych cza-
sach, podobnie jak i w starszych epo-
kach, byt ludzi bardzo mocno związa-
ny był ze światem przyrody. Od czynni-
ków środowiskowych i tego w jaki sposób
człowiek potrafił radzić sobie z siłami natu-
ry zależało wiele spraw – począwszy od wy-
boru miejsca do zbudowania domu po sposób
zdobywania pożywienia i surowców potrzeb-
nych do produkcji niezbędnych przedmiotów.
127

Jamy posłupowe (podkreślone
tyczkami) wyznaczają zarys ścia-
ny budynku wczesnośredniowiecz-
nego, Żyraków
Postholes (marked with stakes)
show the outline of the house’s
walls, Early Middle Ages, Żyraków
128
Wioski składały się przeważnie z kilku lub kilkunastu domostw. Zna-
ne są co prawda stanowiska archeologiczne ze śladami znacznie większej
liczby budynków (np. Żyraków, pow. dębicki, osada z VII/VIII–X/XI wieku),
jednak zazwyczaj nie pochodzą one z jednego czasu lecz odzwierciedlają
kolejne etapy zabudowy. Dzięki odkryciom archeologicznym wiadomo, że
najstarszymi wczesnośredniowiecznymi domami w południowo-wschod-
niej Polsce były czworokątne, niemal kwadratowe w planie półziemian-
ki – czyli budynki zagłębione w ziemi, których podłoga znajdowała się od
kilkudziesięciu centymetrów do ponad metra poniżej powierzchni grun-
tu. Odkryto je na przykład w Bachórzu, Grodzisku Dolnym, Dynowie, pow.
rzeszowski, Ożańsku, pow. jarosławski, Rozborzu, pow. przeworski, Za-
mojscach, pow. jarosławski, Leżachowie, pow. przeworski i innych miej-
scowościach. Wielkość takich chat dochodziła do ponad 20 m2, choć znane
są także budynki mniejsze niż 10 m2. Z naszego punktu widzenia wyda-
je się to dość mało komfortową powierzchnią mieszkalną, szczególnie dla
kilkuosobowej rodziny. Można jednak zakładać, że zwłaszcza w cieplej-
szych miesiącach codzienne zajęcia odbywały się w dużym stopniu na
zewnątrz domostwa — nie tylko ze względu na ograniczoną przestrzeń
ale także na niewielką ilość światła w półziemiance pozbawionej okien.
Ściany chat budowano z drewna na zrąb lub stosując konstrukcję wspartą
na słupach, a obserwowane pozostałości nie wykluczają zastosowania
w niektórych przypadkach plecionki oblepionej gliną. Niektórzy badacze
przypuszczają, że dachy bardziej zagłębionych budynków mogły stykać się
z powierzchnią gruntu oraz pokrywane były ziemią i darnią.
Niewielka przestrzeń domu wymagała odpowiedniej organizacji, aby
zapewnić warunki zarówno do odpoczynku jak i wykonywania rozmaitych
prac. Uderzające jest podobieństwo rozplanowania wnętrza takich półzie-
mianek odkopywanych na odległych od siebie terenach Słowiańszczyzny.
Powtarzającym się schematem jest: ulokowanie pieca lub paleniska najczę-
ściej w jednym z narożników od strony północnej, największe nagroma-
dzenie zabytków wokół urządzenia grzewczego i w części chaty naprzeciw
niego, pusta przestrzeń wiązana z umiejscowieniem legowiska i wejście do
domu najpewniej w ścianie przeciwległej do pieca. Podłoga w domostwach
miała postać klepiska, w którym niekiedy zachowują się negatywy niewiel-
kich słupków, będące jak się sądzi śladami różnego rodzaju wyposażenia,
na przykład drewnianych ławek, konstrukcji odprowadzających dym lub
służących do suszenia żywności.
Urządzenia ogniowe w półziemiankach były z jednej strony źródłem
ciepła i światła, z drugiej służyły do przygotowywania posiłków, ale ich ogień
mógł być wykorzystywany w razie potrzeby do wielu innych celów. Piece
kamienne miały prostokątny, podkowiasty lub kopulasty kształt, a wzno-
szono je z dużych płyt kamiennych (zwłaszcza z piaskowca), otoczaków
oraz kamieni ostrokrawędzistych. Piece gliniane również mogły być kopula-
ste, podkowiaste lub drążone w gruncie. Typ urządzenia grzewczego i jego
forma uzależnione były w dużym stopniu od rodzaju podłoża i dostępno-
ści surowca w danym miejscu. Paleniska (owalne, okrągłe, prostokątne)
miały postać prostych nieckowatych i przepalonych zagłębień w ziemi, ale
niekiedy wylepiano je dodatkowo warstwą gliny, wykładano kamieniami
i skorupami starych naczyń. Tworzono w ten sposób izolację od mokrego
podłoża i jednocześnie warstwę akumulującą ciepło. Opał stanowiło oczywi-
ście drewno, a zachowane węgle drzewne pozwalają nawet czasem określić
jego gatunek (np. w Chłopicach, pow. jarosławski wykorzystywano drewno
dębowe i brzozowe).
129

 „Chlebek” w formie mocno
spłaszczonej kuli, glina, wczesne
średniowiecze, Zamiechów
Small and flat „bread” made of
clay, Early Middle Ages, Zamiechów
130
Wokół pieców właśnie i w obrębie ich rumowisk znajdowanych jest Wiemy ponadto, że w młodszych fazach wczesnego średniowiecza
zazwyczaj najwięcej przedmiotów, a są to przede wszystkim fragmenty wznoszono naziemne chaty zrębowe o prostokątnym kształcie, których drew-
stłuczonych glinianych naczyń, które służyły do przechowywania niane relikty przetrwały – dzięki szczególnym warunkom zalegania w ziemi
żywności i przygotowywania posiłków. U wylotu pieców zachowu- – na kilku grodziskach z terenu Polski. Prawdopodobne jest, że taki rodzaj
ją się także ślady po wygarnianiu popiołu, a w przypadku pieców budowli stanowiły też przynajmniej niektóre z chat z grodu przemyskiego.
glinianych w najstarszych chatach (z V/VI–VII wieku) spotyka Zbudowanie domu dawało schronienie, ale by przetrwać, konieczne
się tzw. chlebki. Są to gliniane przedmioty najczęściej o kształcie było oczywiście zapewnienie sobie i rodzinie pożywienia. Podstawę bytu
kuli/spłaszczonej kuli i średnicy nie większej niż 10 cm. Ich funk- stanowiły hodowla zwierząt i uprawa ziemi, uzupełniane przez łowiectwo,
cja wciąż jest dość zagadkowa – z jednej strony przypisuje się im rolę zbieractwo (szczególnie w lasach zajmujących w tamtym okresie duże prze-
budulca przy wznoszeniu pieców, z drugiej przypuszcza się, że miały strzenie) i rybołówstwo. O tym jakie rośliny uprawiali nasi przodkowie (lub
akumulować ciepło. Inna hipoteza mówi nawet o symbolicznym/magicznym jakie wykorzystywali z dziko rosnących), jakie hodowali (lub na jakie polo-
znaczeniu okazów zdobionych. „Chlebki” w półziemiankach i poza nimi zna- wali) zwierzęta, w jaki sposób przygotowywali pożywienie i gdzie je prze-
Czworokątna chata półziemianko-
leziono m.in. w Ożańsku, Grodzisku Dolnym, Białobrzegach, pow. łańcucki, wa ze śladami pieca w narożniku, chowywali, dowiadujemy się ze znalezisk różnego rodzaju. Są to między
Czudowicach, pow. jarosławski czy w Woli Buchowskiej, pow. jarosławski. wczesne średniowiecze, Zabłotce innymi szczątki roślin, które dzięki szczególnym warunkom (wysuszeniu,
Four-sided pithouse with the re-
Oprócz opisanych wyżej czworokątnych półziemianek, które wystę- mains of an oven in the corner, przepaleniu lub przeciwnie – dzięki wilgoci) przetrwały do naszych czasów.
Early Middle Ages, Zabłotce
powały przez całe wczesne średniowiecze, z czasem na terenie południo-
wo-wschodniej Polski zaczęto wznosić także budynki, których śladem są
zagłębione części o prostokątnej, „wannowatej” formie, datowane głów-
nie od VII/VIII do X wieku. Odkryto je na przykład w Bachórzu, Zwięczy-
cy, pow. rzeszowski, Niepli, pow. jasielski, Uluczu, pow. brzozowski, Woło-
dzi, pow. brzozowski, Tuszymie, pow. mielecki, Rzeszowie-Staromieściu,
a w trakcie badań wyprzedzających budowę autostrady A4 dużą liczbę ta-
kich obiektów (ponad 100) udokumentowano w Żyrakowie. Ich wymiary
w tej ostatniej miejscowości wynosiły średnio: długość 4–5 m, szerokość
2–3 m, głębokość 0,5–0,7 m. To, jak dokładnie wyglądały takie chaty i czy
wszystkie na pewno pełniły funkcję mieszkalną, nadal jest przedmiotem
badań i dyskusji. Część naziemna rekonstruowana bywa jako drewniana
budowla zrębowa lub słupowa, albo lekka konstrukcja plecionkowa lub
szałasowa. Wyniki badań we wspomnianym Żyrakowie pozwalają wysu-
wać wniosek, że rozmiary takich budynków nie były dużo większe od za-
głębionej części, a ściany drewniane sytuowano od 1 do 2 m od krawędzi
dokumentowanych przegłębień. Na osadzie tej odkryto też pozostałości
kilku budowli naziemnych o kwadratowej lub trapezowatej formie, których
ściany wspierały się na słupach.
131
 Archeologom udaje się niekiedy znaleźć zwęglone ziarna zbóż (np. w naczy- Oprócz hodowlanych znajdowane są także – choć zazwyczaj w mniej-
niach, w rumowiskach pieców lub w wypełniskach jam), ale także odciski szych ilościach – kości zwierząt dzikich (tura, jelenia, łosia, niedźwiedzia,
roślin na glinianych garnkach. Taki materiał badają następnie archeobota- dzika, zająca, bobra i innych), które pozyskiwane były dla mięsa i dla futer.
nicy, którzy niejednokrotnie są w stanie określić gatunek z jakim mamy do Wymienić można szczątki jelenia i zająca z Chłopic, dzika z Zamiechowa
czynienia. Dzięki wykopaliskom archeologicznym wiemy o znajomości we czy zająca i bobra z Ożańska. Łowieniu ryb mogła sprzyjać bliskość cieków
wczesnym średniowieczu prosa, różnych odmian pszenicy, a także jęczmie- wodnych, charakterystyczna dla siedzib słowiańskich we wczesnym śre-
nia, żyta i owsa. Warto dodać, że informację sugerującą szczególną pozycję dniowieczu. O praktykowaniu tego zajęcia świadczą odkrywane na stano-
prosa w strukturze upraw tamtych czasów podaje kilka źródeł pisanych. wiskach archeologicznych takie przedmioty jak żelazne lub rogowe haczyki,
Ziarna zbóż zidentyfikowano podczas wykopalisk na przykład w Przemy- ościenie (osadzone na trzonku ostrza do kłucia ryb), harpuny, fragmenty
ślu i Sanoku (proso, jęczmień). sieci, pławiki z kory czy gliniane i kamienne ciężarki do sieci określane
Odnajdowane kości zwierząt analizowane są z kolei przez archeozo- jako grzęzidła. W tym kontekście ciekawym znaleziskiem jest specyficznie
ologów. Zbadanie ich pozwala nie tylko określić gatunek zwierzęcia, ocenić uformowany grot z Chłopic, wydobyty z warstw torfu w pobliżu konstruk-
jego wiek w chwili śmierci czy ewentualne schorzenia, ale także umożliwia cji drewnianych wiązanych z pomostem. Miejsce odkrycia i forma zabytku
Relikty drewnianego pomostu
wykrycie na ich powierzchni pozostałości rozmaitych zabiegów. Znaczna wczesnośredniowiecznego, Chło- skłaniają do łączenia go właśnie z połowem ryb.
pice
część kości zwierzęcych z terenu osad to odpadki pokonsumpcyjne, na któ-
The remains of an early medieval
rych można odkryć ślady nacinania i rąbania ostrymi narzędziami, związane wooden pier, Chłopice
z porcjowaniem mięsa. Obserwowane bywają też ślady gryzienia kości przez
psy. Warto jednak pamiętać, że kości i rogi były także surowcami służącymi
do wyrobu rozmaitych przedmiotów, na przykład igieł, szydeł, grzebieni
(np. okaz z Przemyśla), tzw. łyżew (służących do garbowania skór lub uży-
wanych w tkactwie), a czasem ozdób. Zachowane na nich ślady gładzenia,
wiercenia i tym podobnych czynności mogą sugerować, że dany fragment
stanowi odpadek produkcyjny lub niedokończony kościany/rogowy wyrób
(jak np. część poroża jelenia ze śladami obróbki z jednej z chat z Bachórza).
Liczne przykłady z całej Polski wskazują na hodowlę bydła (jak się wydaje
dominującą w początkach wczesnego średniowiecza), koni, a także świń,
owiec i kóz oraz drobiu. Zwierzęta te nie tylko były źródłem mięsa, ale tak-
że mleka, jaj, wełny, skór oraz rogów i kości (jak wspomniano, używanych
w celach wytwórczych). Ponadto niektóre z nich wykorzystywano jako siłę
pociągową. Szczątki zwierząt hodowlanych wystąpiły na wielu stanowi-
skach archeologicznych z województwa podkarpackiego (np. w Chłopicach
– bydło, świnia, owca/koza, koń, Zamiechowie, pow. jarosławski – świnia,
bydło, Ożańsku – bydło, świnia, owca, koza, koń).

132 133
 Świadectwem rolniczych zajęć ludności wczesnośredniowiecznej Z obróbką żywności łączone są także tzw. prażnice – gliniane prostokątne
są, pochodzące zwłaszcza z okresu plemiennego i późniejszych stuleci, „wanienki”, które jak się sądzi, służyły do suszenia i prażenia ziarna (taki
żelazne narzędzia takie jak sierpy i półkoski, a także okucia elementów zabieg umożliwiał jego dłuższe przechowywanie). Dużą liczbę fragmentów
radeł, soch i pługów. Mniejsze szanse na przetrwanie do naszych czasów prażnic (ponad 800) odkryto na przykład we wzmiankowanym Żyrakowie.
miały przedmioty drewniane, wyjątkowo odkrywane na stanowiskach ar- Żywność magazynowano między innymi w piwniczkach ziemnych.
cheologicznych, a mające analogie w słowiańskich źródłach etnograficznych Najczęściej znajdowały się one poza budynkami, choć znane są także przy-
(np. motyki, grabie, brony, łopaty). W tym kontekście należy wspomnieć padki drążenia takich „schowków” pod podłogą domostwa. Były to zazwy-
dwa skarby zawierające żelazne narzędzia odkryte w Trepczy na stanowi- czaj głębokie jamy (sięgające nawet ponad 2 m), workowate lub gruszkowate
sku „Horodyszcze”, pow. sanocki (IX–X wiek; m.in. fragment półkoska, krój w przekroju, posiadające niekiedy ślady zabezpieczania ścian i dna plecion-
płużny, radlica) czy zabytki pochodzące z poszukiwań na stanowisku Trep- ką, okładziną drewnianą, bądź też utwardzania ich poprzez oblepianie gliną
cza „Horodna” (fragmenty sierpa/półkoska). Sierp żelazny znaleziono też i wypalanie. Musiały też posiadać „zamknięcie” od o d
na przykład na jednym ze stanowisk w Przemyślu. góry, a źródła etnograficzne sugerują stosowanie
Należy ponadto wspomnieć żarna służące do rozcierania ziarna na nad nimi zadaszeń. Funkcję magazynową przypi-
mąkę. W prostszym wariancie funkcję taką pełnił duży kamień z nieckowatym sano jamom odkrytym na osadzie w Chłopicach
zagłębieniem, w którym rozdrabniano ziarno za pomocą okrągłego kamienia (2. połowa IX–X/XI wieku). Zlokalizowane były
(rozcieracza). Bardziej zaawansowaną metodą było mielenie ziarna w żarnach one blisko domostw, a w jednej z nich natrafiono
obrotowych, składających się z dwóch okrągłych kamieni z otworami pośrodku, na kości całego zająca z zachowanymi śladami
ułożonych jeden na drugim, z czego górny wprawiano w ruch za pomocą drew- nacięć. Obiekty zapewne o podobnym przezna-
nianego drążka. Fragment kamienia żarnowego odkryto w Bachórzu, a tak- czeniu znane są też na przykład z miejscowo-
że w Wyżnem, pow. strzyżowski. Znaleziska takie pochodzą też z Żyrakowa, ści Ożańsk (XI – połowa XIII wieku) i Zamie-
gdzie w jamach usytuowanych przy budynkach odkryto dwa komplety takich chów (2. połowa X – 1. połowa XIII wieku).
kamieni, a poza tym z Tuszymy, pow. mielecki czy z grodziska w Przemyślu. Do przechowywania i przygotowy-
wania jedzenia konieczne były naczynia.
Żarna, wczesne średniowiecze, Żyraków Skorupy potłuczonych garnków glinianych
Quernstones, Early Middle Ages, są najczęściej i najliczniej spotykanym ro-
Żyraków
dzajem zabytków na stanowiskach wcze-
snośredniowiecznych. Sposób ich wyrobu
zmieniał się z czasem. Początkowo gliniane
garnki lepione były samodzielnie na uży-
tek domowy w dość prosty sposób. Do gli-
ny dodawano potłuczonych kamieni, żwir-
 Naczynie wykonane na kole
garncarskim, glina, wczesne śre- ku, rozdrobnionych fragmentów starych
dniowiecze, Żyraków
naczyń lub grud przepalonej gliny i formo-
Clay vessel made on a potter’s
wheel, Early Middle Ages, Żyraków wano naczynie ręcznie poprzez ugniatanie.

134 135
 Najpopularniejszym rodzajem glinianego naczynia we wczesnym średnio-
wieczu był garnek o różnych proporcjach, rzadziej znajdowane są płaskie
talerze, misy czy miniaturowe naczynka. Przykład najstarszej wczesnośre-
dniowiecznej ceramiki naczyniowej stanowią zabytki z Bachórza, Grodziska
Dolnego, Rozborza, Ożańska, Zamojsców czy Zabłotców, pow. jarosławski.
Okres plemienny reprezentują znaleziska z Boratyna, pow. jarosławski, Ży-
rakowa, Niepli czy Tuszymy. Naczynia z najmłodszej fazy wczesnego śre-
dniowiecza wystąpiły na przykład w Budach Głogowskich, pow. rzeszowski,
Nisku, Mielcu, Sanoku, Prałkowicach, pow. przemyski, a z Przemyśla-Zasa-
nia pochodzą pozostałości warsztatu garncarskiego.

 Naczynie, glina, wczesne śre-

dniowiecze, Chłopice
Clay vessel, Early Middle Ages,
Chłopice

 Naczynie gliniane, wczesne

średniowiecze, Rzeszów
Clay vessel, Early Middle Ages,
Rzeszów

Z kawałka masy garncarskiej kształtowano okrągłe dno, do którego dolepiano

wałeczki, rozpłaszczano je, a po uzyskaniu oczekiwanej formy powierzchnię
naczynia wyrównywano palcami, mokrą ściereczką lub wiechciem trawy.
Po wysuszeniu garnki wypalano w piecach lub paleniskach. Stopniowo jed-
nak garncarstwo stawało się zajęciem wyspecjalizowanych rzemieślników,
którzy stosowali coraz doskonalsze metody produkcji (koło garncarskie
jedno- i dwutarczowe), wytwarzając produkty o lepszej jakości (wyraźna
zmiana następuje od XI wieku). Dość mocno upraszczając cały ten proces
możemy stwierdzić, że naczynia z okresu wczesnosłowiańskiego są najbar-
dziej kruche, niedbale wykonane i przeważnie niezdobione, a im młodsze
tym twardsze (wypalone w wyższej temperaturze), o cieńszych ściankach,
gładszych powierzchniach i staranniej uformowanych brzegach. Wśród póź-
niejszych wyrobów znajdują się zarówno okazy zdobione, jak i pozbawio-
ne ornamentu. Najczęściej dekorowano je za pomocą rylca (jednozębnego
narzędzia, którym mógł być zaostrzony patyk) lub grzebyka garncarskiego
(narzędzia wielozębnego), nanosząc głównie rzędy linii prostych i falistych.

136 137

Pozostałości pieca w trakcie eks-
ploracji, wczesne średniowiecze,
Chłopice
The remains of an oven during
excavations, Early Middle Ages,
Chłopice
138
Jak wspomniano wyżej, do gotowania czy pieczenia służyły piece
i paleniska sytuowane w domostwach, ale funkcję piekarniczą mogły peł-
nić przynajmniej niektóre z takich obiektów ulokowanych na zewnątrz bu-
dynków. Niewykluczone zresztą, że w wielu przypadkach były to „urzą-
dzenia wielofunkcyjne”. W odniesieniu do części z nich możemy jednak
mówić o przeznaczeniu produkcyjnym, na co pozwala szczególny cha-
rakter ich pozostałości. Przykład stanowią piece garncarskie z Przemyśla
(ul. Krasińskiego, XI–XIV wiek), a także pochodzące z tego stanowiska piece
do wytopu rudy żelaza i wypału wapna. Wytop żelaza poświadczony został
także dzięki znaleziskom z Niska (8 pieców). Dwa wolnostojące piece od-
kryto w Chłopicach, z czego w jednym z nich natrafiono na kości z całego
szkieletu konia. Skupiska owalnych pieców zagłębionych w ziemi wystąpiły
ponadto na wczesnosłowiańskich stanowiskach w Maćkówce, pow. prze-
worski i Ożańsku (VI–VII wiek).
Obok domów, piwniczek i pieców/palenisk na terenie osad odkrywa-
ne są także relikty budynków gospodarczych i ślady różnorakich czynności.
Część jam to pozostałości po wędzeniu żywności, produkcji dziegciu (lep-
kiej substancji z kory/drewna używanej np. do mocowania grotów strzał,
uszczelniania wyrobów drewnianych, impregnowania skór i innych celów)
czy obróbce kości i rogu. Niekiedy są to jednak po prostu doły na odpadki.
Wskazówką dla odkrywców, co do roli takich zagłębień, mogą być ślady in-
tensywnego działania ognia lub przetwarzanych surowców. Z kolei w wy-
pełniskach wkopów pełniących funkcję śmietniskową znajdowane są liczne
i różnorodne odpadki, np. fragmenty stłuczonych naczyń, kości zwierzęce,
resztki organiczne, rozmaite pozostałości poprodukcyjne. Jako tego rodzaju
obiekt zinterpretowano jedną z jam odkrytych w Ożańsku. Zalegały w niej
kości przynajmniej 5 młodych świń, 2 dorosłych psów, jak też kości zająca
i bydła. Najbardziej prawdopodobna wersja to zakopanie szczątków tych
zwierząt w celach higienicznych.
Sposób, w jaki obiekty rozmieszczone są na terenie badanym wy-
kopaliskowo, skłania do zastanowienia się nad tym, jak były użytkowane
w czasie istnienia osad. Jeśli na przykład piwniczki czy inne jamy koncen-
trują się blisko któregoś z domostw, można przyjąć, że korzystali z nich tyl-
ko jego mieszkańcy, a niekoniecznie sąsiedzi. Dom wraz z towarzyszącymi
Zagrodowy układ budynków, wcze-
sne średniowiecze, Żyraków
Early medieval farmhouses, Ży-
raków
 Przęślik krążkowaty, glina,
wczesne średniowiecze, Chłopice
Clay spindle whorl, Early Middle
Ages, Chłopice
mu budynkami i urządzeniami gospodarczymi stanowiłby wówczas jedną
z zagród. Czytelny układ zagrodowy rozpoznany został na obszarze dużej
wsi odkrytej w Żyrakowie. Niewykluczone jednak, że część obiektów od-
słanianych w trakcie wykopalisk przeznaczana była do wspólnych celów,
zwłaszcza studnie. W przypadku dużej ilości jam trudno czasem też stwier-
dzić, czy wykorzystywano je jednocześnie, czy powstawały one stopniowo
w zależności od potrzeb.
Oprócz śladów obserwowanych w ziemi, na wczesnośredniowiecz-
nych stanowiskach archeologicznych znajdowane są przedmioty stano-
wiące świadectwo rozmaitych zajęć jakim oddawali się mieszkańcy tych
miejsc między V/VI a XIII stuleciem. Jednym z nich, jak wspomniano wy-
żej, było lepienie glinianych naczyń, rekonstruowanych dziś z licznie odko-
pywanych fragmentów. We własnym zakresie troszczono się także o ubiór.
Do wyrobu odzieży służyły surowce pochodzenia zwierzęcego, takie jak
wełna czy skóry, a także roślinnego, np. len. Zabytkami poświadczający-
mi umiejętność przędzenia są używane przez całe wczesne średniowie-
cze przęśliki – rodzaj ciężarków wykonywanych najczęściej z gliny lub ka-
mienia, które umieszczano na wrzecionie podczas wytwarzania przędzy.
139

 Grzechotka gliniana, wczesne
średniowiecze, Nisko
Clay rattle, Early Middle Ages, Ni-
sko
140
Znaleziono je m.in. w Dynowie, Grodzisku Dolnym, Chłopicach, Niepli, Prze-
myślu, Sanoku, Żyrakowie, Bachórzu. W tej ostatniej miejscowości natra-
fiono też na fragment glinianego ciężarka tkackiego, a kolejne tego typu
zabytki znaleziono w Nisku. Przedmioty takie napinały i stabilizowały nici
w pionowych warsztatach tkackich. Drewniane wrzeciono odkryto nato-
miast w trakcie badań na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu. Ważną rolę
we wczesnym średniowieczu pełniła obróbka gliny. Wykorzystywano ją
zwłaszcza do produkcji naczyń, ale też do wykonywania takich przedmiotów
jak wspomniane przęśliki i ciężarki tkackie, „chlebki”, grzęzidła czy znane
z młodszych stanowisk grzechotki (np. Przemyśl-Rynek 1), figurki i pisan-
ki. Ponadto stosowano ją, jak zaznaczono wyżej, do budowy kopuł pieców,
wylepiania den palenisk, a także uszczelniania ścian budynków. Istotnym
surowcem był kamień (często piaskowiec i łupek), z którego sporządza-
no osełki i gładziki (znane np. z Bachórza, Grodziska Dolnego, Ożańska,
Rozborza, Chłopic, Żyrakowa, Sanoka-Olchowców, czy z ul. Grunwaldzkiej
z Przemyśla), przęśliki, ciężarki, żarna, formy odlewnicze i używano jako
rozcieracze. Pełnił on też rolę budulca przy konstruowaniu urządzeń grzew-
czych, a rozdrobniony jako domieszka schudzająca dodawany był do masy
garncarskiej. Jak zaznaczono wyżej, nie marnowały się kości i rogi zwierząt.
Warto też wspomnieć o roli drewna w codziennym życiu wczesno-
średniowiecznych Słowian. Choć jest to surowiec organiczny, a w związku
z tym szanse na jego przetrwanie do czasów współczesnych są niewielkie,
to jednak dzięki reliktom zwęglonym lub zachowanym w środowisku mo-
krym i podmokłym wiemy jak wiele miał zastosowań. Wykonywano z niego
naczynia i inne pojemniki (misy, czerpaki, wiaderka, beczki), rękojeści noży
i różnorakich narzędzi, wspomniane wyżej narzędzia rolnicze czy niezbędne
sprzęty i akcesoria (ławki, przęślice, wrzeciona i inne). Umiejętności ciesiel-
skie potrzebne były do wzniesienia domów, a ich unikatowym świadectwem
na terenie województwa podkarpackiego są relikty drewnianego pomostu
odkrytego w Chłopicach, prowadzącego przez zabagnioną dolinę do koryta
Łęgu Rokietnickiego. Ślady obróbki zachowane na elementach konstrukcji
pomostu i na rozmaitych mniejszych przedmiotach wydobytych z warstw
torfu są ponadto pośrednim dowodem na stosowanie żelaznych narzędzi
– mimo, że te nie zostały tam znalezione.
 Gwóźdź lub nit, żelazo, wcze-
sne średniowiecze, Zamiechów
Nail or rivet, iron, Early Middle Ages,
Zamiechów
 Topór, żelazo, wczesne średnio-
wiecze, Żyraków
Iron axe, Early Middle Ages, Żyra-
ków
Żelazo, choć rzadko spotykane na stanowiskach z V/VI–VII wieku,
w użyciu było od początku wczesnego średniowiecza, o czym świadczą noże
i niewielkie fragmenty przedmiotów żelaznych wśród najstarszych zabyt-
ków. W młodszych fazach epoki wczesnośredniowiecznej liczba znalezisk
wyrobów żelaznych wzrasta, a oprócz wymienianych wyżej narzędzi rolni-
czych i noży (np. z Sanoka, Żyrakowa, Trepczy „Horodnej”, Przemyśla, Gro-
dziska Dolnego, Tuszymy) są nimi także krzesiwa (np. Trepcza „Horodna”),
narzędzia ciesielskie (ciosła, topory, fragment piły – Trepcza „Horodna”,
Trepcza „Horodyszcze”, Przemyśl) oraz elementy uzbrojenia i biżuterii –
wymagające osobnego omówienia.
Zarysowany powyżej obraz codziennego życia
wczesnośredniowiecznych mieszkańców obecne-
go województwa podkarpackiego oczywiście nie
wyczerpuje tego obszernego zagadnienia. Każdy
wspomniany tu wątek zgłębiany jest szczegó-
łowo przez badaczy, a kolejne wykopaliska
dostarczają archeologom nowych źródeł
do poznania minionej rzeczywistości.
141
Summary
Summary
The period in history, which we call the early Middle Ages, in the Polish
lands lasted more than 700 years, from the end of the fifth to about the mid-
thirteenth century. In such a long time, there were changes in virtually all
ground level. The sources of heat, as well as devices used for cooking, were
stone and clay stoves most often placed in the corners of houses, as well
as furnaces covered with clay or lined with stones or old pottery shards.
Stoves that could be used for various production purposes were located
outside. Food was stored in underground basements, the traces of which are
usually found near houses. Some of the pits discovered during archaeological
excavations bear witness of practices such as smoking food, tar production,
areas of life – politics, economy, social and ethnic relations, beliefs or customs. iron smelting, but sometimes they are simply waste pits. Nevertheless, such
The everyday life of the population, first forming neighbourhood or tribal pits are of great value for archaeologists. What at first glance seems useless,
communities, and then living within the changing borders of state structures, thanks to the analysis of the shape, the raw material from which it was made,
remains in the background of large-scale political events. Topics concerning the preserved traces of processing and decorating, can give answers to various
the prosaic affairs of the inhabitants of villages and strongholds rarely met the questions, e.g. regarding the dating of archaeological finds. In settlement
interest of early medieval chroniclers. Occasionally, some details regarding contexts, various everyday objects are found, including fragments of clay
these matters can be inferred from textual accounts focusing, for example, pots used for cooking and storing food, iron tools related to agriculture, clay
on important political events. What remains beyond the sphere of research and stone spindles used for spinning, iron knives, bone needles and awls,
of historians, however, can be discovered by archaeologists. whetstones and others. Together with the aforementioned findings, they
In the Podkarpackie voivodship many archaeological sites have been constitute a valuable source of information about the skills and activities
found where various traces from the early Middle Ages have survived, of early medieval inhabitants of south-eastern Poland.
allowing at least partially to imagine everyday life of the then population. It is
worth remembering that in those times, as in the older ages, human existence
was very much connected with the natural world. The environmental factors
and how man was able to cope with the forces of nature had an effect on
many things – from choosing a place to build a house to the ways of obtaining
food and raw materials needed to produce necessary tools.
The basics of the economy were animal husbandry and cultivation of
land, supplemented by hunting and gathering. The source of information
about what our ancestors ate, among others, are animal bones and plant
remains found by archaeologists. In the places of former settlements,
researchers often reveal outlines of buildings, the remains of burnt clay,
clusters of stones or remnants of wood, many of which are traces of buildings,
cellars, wells, furnaces, hearths and garbage pits. Thanks to such findings it is
known that early medieval villages in south-eastern Poland usually had small
(up to about 20 m2) rectangular pithouses, and over time other buildings
began to be erected, with some of their constructional parts remaining below

142 143
 Najważniejsze stanowiska z okresu wczesnego średniowiecza

13

11
8 9
4
2 24
22
17
10 14
18
31 5 28
29
30 6 3 27

26
1 16
7 15

25
12
23

20
21 19

Naczynie obtaczane na kole, glina,
wczesne średniowiecze, Tuczempy
Clay vessel made on a potter’s wheel,
Early Middle Ages, Tuczempy
1. Bachórz, pow. rzeszowski
2. Białobrzegi, pow. łańcucki
3. Boratyn, pow. jarosławski
4. Budy Głogowskie, pow. rzeszowski
5. Chłopice, pow. jarosławski
6. Czudowice, pow. jarosławski
7. Dynów, pow. rzeszowski
8. Grodzisko Dolne, pow. leżajski
9. Leżachów, pow. przeworski
10. Maćkówka, pow. przeworski
11. Mielec, pow. loco
12. Niepla, pow. jasielski
13. Nisko, pow. loco
14. Ożańsk, pow. jarosławski
15. Prałkowice, pow. przemyski
16. Przemyśl, pow. loco
17. Rozbórz, pow. przeworski
18. Rzeszów, pow. loco
19. Sanok, pow. loco
20. Trepcza „Horodna”, pow. sanocki
21. Trepcza „Horodyszcze”, pow. sanocki
22. Tuszyma, pow. mielecki
23. Ulucz, pow. brzozowski
24. Wola Buchowska, pow. jarosławski
25. Wołodź, pow. brzozowski
26. Wyżne, pow. strzyżowski
27. Zabłotce, pow. jarosławski
28. Zamiechów, pow. jarosławski
29. Zamojsce, pow. jarosławski
30. Rzeszów-Zwięczyca, pow. rzeszowski
31. Żyraków, pow. dębicki

0 100 km

144 145
 Andrzej Rozwałka

CODZIENNE
PRZEDMIOTY,
NIEZWYKŁE Archeologia okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych

ICH OZDOBY
dostarcza wielu przykładów przedmiotów codziennego użytkowania, któ-
re manifestują również przejawy życia duchowego, w szczególności zaś
religijnego. Wykopaliska na stanowiskach zawierających relikty z budowli
tych czasów, przede wszystkim kamienic mieszczańskich, plebanii, dwo-
rów, zamków i warsztatów rzemieślniczych, dostarczają wielu dowodów

EVERYDAY ITEMS,
na przenikanie się codziennego rytmu życia z symboliką religijną. Te zna-
ki na przedmiotach i obiektach codzienności były swoistym pismem ob-
razkowym dla niepiśmiennego ludu, ale także dla większości szlachetnie

UNUSUAL DECORATIONS urodzonych, którzy żyjąc w świecie kultury łacińskiej w ograniczonym za-
kresie uczestniczyli aktywnie w tworzenia kultury duchowej tych czasów,
byli raczej odbiorcami i propagatorami idei przychodzących z Zachodu,
idei często przejawiających się w przedmiotach życia codziennego, któ-
re dzisiaj nazywamy kulturą materialną danej epoki. Znakomitym przy-
kładem upowszechniania się wzorców życia chrześcijańskiego były wy-
obrażenia na kaflach piecowych z okresu późnego średniowiecza, a więc
z czasów w podręcznikach historii sztuki określanych jako epoka gotyku.

Piec kaflowy – rekonstrukcja

Reconstructed tiled stove

146 147
 Wtedy do powszechnego stylu stosowanego w zdobnictwie pieców grzew- Szczególną rolę w upowszechnieniu tego akronimu odegrał św. Bernard
czych można zaliczyć kafle z tzw. chrystogramami – IHS. Skrót w formie IHS ze Sieny, bowiem za jego przyczyną symbol ten zaczął pojawiać się na sza-
po raz pierwszy pojawił się na monetach Justy- tach liturgicznych, w sztuce kościelnej i dekoracjach architektonicznych,
 Renesansowy kafel z chrysto-
gramem ze stylizowanych, późno- niana II na przełomie VII i VIII wieku. Do a także, jak możemy to ujrzeć chociażby na kaflach piecowych, na przed-
gotyckich liter, otoczonych koroną
cierniową, Jarosław rozpowszechnienia monogramu w śre- miotach powszechnego użytku. Należy tu dodać, że zakon jezuitów (So-
Renaissance tile with a Christo- dniowiecznej Europie przyczy- cietas Iesu – Towarzystwo Jezusowe) obrał sobie w XVII wieku IHS jako
gram with stylised late Gothic
letters surrounded by a crown of nili się franciszkanie. stałe godło i symbol.
thorns, Jarosław Z tym zakonem kojarzono od tego czasu łacińskie interpretacje skró-
tu IHS, jak np.: Iesus Humilis Societas – Pokorne Towarzystwo Jezusowe, czy
Iesus Hominum Salvator – Jezus Zbawca Ludzi. W powszechnym natomiast
rozumieniu monogram identyfikujący jednocześnie postać ludzką Jezusa
i boską Chrystusa uważano, podobnie jak krzyż, jako skuteczny znak i śro-
dek zabezpieczający przed złymi duchami i ich wpływem. Jeśli chodzi o ar-
cheologiczne znaleziska z tego rodzaju symbolicznymi napisami z obszaru
województwa podkarpackiego, to na szczególne wyróżnienie zasługują kafle
pozyskane z badań wykopaliskowych na tzw. „Grodzisku” w miejscowości Bę-
dziemyśl, pow. ropczycko-sędziszowski i w Jarosławiu, pow. loco. W zbiorze
z Będziemyśla znajdują się renesansowe kafle gzymsowe, których lico wy-
pełnia ornament – tzw. chrystogram, składający się ze stylizowanych, późno-
gotyckich liter, otoczonych koroną cierniową. Liczny zespół renesansowych
kafli z identycznymi symbolami odkryto również w Jarosławiu.
Rozważając kwestie związane z chrystianizacją ziem polskich w śre-
dniowieczu i czasach wczesnonowożytnych należy zwrócić uwagę na trwa-
nie pewnych form symboliki, które dowodzą istnienia w kulturze chrześci-
jańskiej wciąż popularnych symboli i mitów związanych ze starożytnymi
elementami wierzeń i obrządków pogańskich. W tym przypadku istotną
rolę dowodową odgrywają znaleziska archeologiczne. W wytworach cera-
micznych okresu nowożytnego zwracają uwagę elementy zdobnicze uka-
zujące postaci i wątki związane z mitologią świata antycznego na przykład
wyobrażenia zwierząt w postaci jednorożca i syreny. Jeśli chodzi o jedno-
rożca, to w czasach starożytnych, te wytwory fantazji należy tłumaczyć złu-
dzeniem optycznym powstałym przy pobieżnym spojrzeniu na profil ro-
gatych zwierząt. Nieporadność i schematyczność starożytnych technik ich
przedstawiania stworzyła zapewne nieistniejące w rzeczywistości zwierzęta.

148 149

 Fragment półmajolikowego
talerza z wyobrażeniem jedno-
rożca, XVII w., Miechocin
A fragment of a half-majolica plate
from the seventeenth century with
an image of a unicorn, Miechocin
150
W średniowieczu wizerunek dziewicy z jednorożcem na kolanach był czę- O jednorożcach wspominał m.in. Hugo od św. Wiktora żyjący
stym motywem sztuki chrześcijańskiej jako symbol Najświętszej Marii Panny, na przełomie XI i XII w., według którego były to istoty rów-
a sam jednorożec symbolizował Chrystusa. Wierzono również, że róg tego nie realne, jak słonie czy hipopotamy. Chrześcijańscy pisarze
stworzenia, jak również i jego łzy, mają magiczną moc oczyszczania wszyst- i egzegeci przyjęli pogląd o jednorożcu jako symbolu potężnej
kiego czego dotkną i są panaceum na wszelkie trucizny i choroby. W sztuce i nieposkromionej siły i mocy. W pismach wybitnych filozofów
średniowiecznej i renesansowej był jednorożec symbolem czystości i nie- chrześcijańskich końca antyku, Tertuliana, Orygenesa i św. Au-
winności. Jego średniowieczny wizerunek posiadał zapożyczenia z przeka- gustyna, znajdujemy skojarzenie symboliki krzyża z jednoroż-
zów biblijnych i podań antycznych, w których stworzenie to było opisywane cem. Według Orygenesa róg jednorożca jest znakiem panowa-
jako rodzaj dzikiego osła, kozy lub konia wyposażonego w pojedynczy róg nia Chrystusa nad światem. Stąd nie dziwi, że legendarne antyczne
na środku czoła. We wczesnochrześcijańskim, anonimowym tekście greckim zwierzę stało się w czasach średniowiecznych, szczególnie w dziełach sztuki
znanym jako Fizjolog cały rozdział poświęcony jest jednorożcowi. Dzieło to  Fragment kafla z wyobraże- i przedmiotach użytkowych, powszechnym wizerunkiem Chrystusa.
niem jednorożca, XVII w., Jarosław
przyczyniło się znacząco do spopularyzowania wizerunku jednorożca jako A fragment of a seventeenth-century Fragmenty ceramiki stołowej i ka-
tile with a unicorn, Jarosław
alegorii Jezusa. Taka interpretacja dała początek wykorzystywania motywu fli z motywem jednorożca zostały od-
zwierzęcia w różnych dziełach chrześcijańskiej sztuki sakralnej. Śmierć tego kryte również na archeologicznych sta-
stworzenia była przedstawiana jako symbol męki Chrystusa. Uważano, że nowiskach województwa podkarpac-
jednorożec może zostać oswojony tylko przez dziewicę – niektórzy chrze- kiego, jak chociażby wśród reliktów
ścijańscy twórcy postrzegali to jako alegorię relacji Jezusa z Matką Boską. nowożytnego ośrodka garncarskiego
w Miechocinie (obecnie w obrębie Tar-
nobrzega) i w Jarosławiu. W przypad-
ku Jarosławia interesujący jest fakt, że
znaleziska kafli z tego rodzaju symboli-
ką odkryto na terenie dawnego zespołu
Fragment półmajolikowej misy
z wyobrażeniem jednorożca, benedyktyńskiego.
XVII w., Miechocin
Wydawałoby się, że rzadko spo-
A fragment of a half-majolica bowl
from the seventeenth century tykane wyobrażenie syreny na cera-
with a unicorn, Miechocin
mice okresu późnego średniowiecza
i nowożytności można wiązać jedy-
nie z mitami antycznymi. Jednakże
motyw syreny w sztuce i rzemiośle
średniowiecznej Europy i Polski ma
swe umocowanie również w tradycji
chrześcijańskiej. Powszechnie znany
jest starożytny mit o Odyseuszu, opi-
sany barwnie przez Homera w Odysei.
151
 W swej długiej, morskiej podróży powrotnej z Troi Odyseusz napotyka sy-
reny, które swym czarodziejskim śpiewem wabią żeglarzy i w końcu pro-
wadzą ich do zguby. Odyseusz za radą córki boga Słońca Heliosa, wróżbit-
ki Kirke, unika niebezpieczeństwa przywiązując się do masztu, a swoim
towarzyszom podróży nakazuje pozaklejać uszy woskiem. Mit ten, będący
alegorią żeglowania po falach życia do wieczności, wszedł również do sym-
boliki chrześcijańskiej. Według Ojców Kościoła syreny były symbolami po-
kus i dlatego chrześcijanin przywiązany do ocalającego drzewa krzyża musi
zwalczać zwodnicze mądrości pogaństwa i unikać rozkoszy cielesnych. Nie-
stety nie posiadamy całkowicie zachowanych kafli z wyobrażeniem syreny,
lecz jedynie ich fragmenty. Znając analogie z innych stron Polski i Europy,
możemy stwierdzić, że były to zazwyczaj przedstawienia półnagiej, ichtio-
morficznej postaci półkobiety z dwoma symetrycznie zakończonymi płe-
twami – rybimi ogonami pokrytymi łuską.
Fragmenty kafli z wyobrażeniem
syreny, Jarosław
Fragments of tiles with a siren mo-
tif, Jarosław
152
Niezwykle interesujące, choć ukazane niestety tylko fragmentarycz-
nie, są rysunki na ceramice miechocińskiej przedstawiające, zapewne u stóp
krzyża, trupią czaszkę lub ptaka. Kości czaszki i piszczeli pod krzyżem sym-
bolizują szczątki Praojca Adama, pochowanego według legendy nieopo-
dal Jerozolimy, na Wzgórzu Golgota (greckie słowo golgota oznacza czasz-
kę), pod miejscem ukrzyżowania Chrystusa. Szczątki Adama u stóp krzyża
miały przypominać, że śmierć jest karą za grzechy, a wybawianiem od niej
jest Chrystus. Jego krew spływa na głowę Adama i przywraca mu życie
jako człowiekowi i ludzkości. Natomiast ptak pod krzyżem – niestety trud-
no określić gatunek – być może jest feniksem, symbolizującym w kulturze
chrześcijańskiej nie tylko odrodzenie, ale również nieśmiertelność i życie
wieczne. Feniks jest także symbolem dusz cierpiących i ich oczyszczenia
w płomieniach czyśćca.
 Fragment półmajolikowego
talerza z przedstawieniem trupiej
czaszki z piszczelem, zapewne pod
krzyżem, XVII w., Miechocin
A fragment of a half-majolica plate
from the seventeenth century with
a representation of a skull and ti-
bia, probably under a cross, Mie-
chocin
I w końcu prezentacji wybranych zabytków z symbolami życia ducho-
wego i religijnego spójrzmy na półmajolikową misę z Miechocina, z frontalnym
przedstawieniem biskupa w stroju pontyfikalnym. Postać flankują rzuty kwia-
towe o symetrycznej budowie osiowej. Mimo schematyzmu w rysunku może-
my zobaczyć jak wyglądał uroczysty strój biskupa w końcu XVI i XVII wieku.
153

← Misa półmajolikowa z przedsta-
wieniem biskupa w stroju ponty-
fikalnym, XVII/XVIII w., Miechocin
Half-majolica bowl from the seven-
teenth-eighteenth century with an
image of a bishop in pontifical ve-
stments, Miechocin
154
Autorka opracowań ceramiki miechocińskiej Teresa Szetela-Zauchowa za-
uważa, że na misach z ornamentacją figuralną możemy rozpoznawać tren-
dy w modzie z okresu późnego renesansu i baroku, a wspierając się osią-
gnięciami z zakresu kostiumologii tych czasów możemy uściślić datowanie
samych zabytków. Jeśli już mówimy o strojach, to powróćmy na końcu na-
szej wędrówki do kafli piecowych, szczególnie do ich fazy renesansowej,
gdzie mamy do czynienia z niezwykle bogatą prezentacją przedstawień
z życia dworskiego i rycerskiego. Kafle i fragmenty pieców z naszego Re-
gionu świadczą o wysokim poziomie wykonania i zdobnictwa, mającym
swoje analogie w kaflarstwie wawelskim. Na pierwszy plan przywołuje-
my ponownie niezwykle bogaty zespół kafli z Będziemyśla (gm. Sędzi-
szów Małopolski). Na szczególne wyróżnienie zasługują tu kafle z moty-
wami figuralnymi, umieszczonymi w ramy okna lub arkady, a więc postacie
młodzieńców z prawą ręką zgiętą i uniesioną ku górze, lewą jakby wspar-
tą o okno, trzymaną przy pasie, halabardników, aniołów – tarczowników,
trzymających tarczę herbową z wizerunkiem orła w koronie lub wizerun-
kiem głowy zwierzęcej.
W okresie późnego średniowiecza i renesansu w zdobnictwie poszcze-
gólnych kafli oraz w sposobach komponowania z nich brył pieców znajdo-
wały wyraz aktualne tendencje artystyczne danej epoki. W trakcie badań
archeologicznych na Placu Berka Joselewicza w Przemyślu, pow. loco, zna-
leziono niezwykłe kafle renesansowe z przedstawieniami półfigury króla
zwróconego w lewą stronę i osłoniętego przez arkadę. Władca w obu dło-
niach trzyma stylizowane kwiaty. Takie przedstawienie króla jest nowa-
torskie i można uznać jako oryginalne osiągnięcie przemyskich garncarzy.
Typowym strojem męskim europejskiego renesansu był obcisły ka-
ftan sięgający do pasa, z szerokimi rękawami i krótką spódniczką do poło-
wy ud. Do tego panowie nosili bufiaste spodnie, kończące się na wysoko-
ści kolan, dziane pończochy i płytkie pantofle, a na głowie beret nacinany,
ozdobiony strusim piórem. Wzór ten dotarł również do Polski i możemy
go zobaczyć także na renesansowych kaflach, m.in. na wspomnianych zna-
leziskach z Będziemyśla. I tu interesujący fakt związany z chronologią ka-
fli z wyobrażeniem młodzieńca. Od 1515 roku nastąpiła zmiana w mo-
dzie męskiej – zaczęto nosić kaftany z rozszerzonymi od łokcia rękawami.
155

Rekonstrukcja średniowieczne-
go pieca w oparciu o kafle „ry-
cerskie” wydobyte z zamkowej
studni, Czudec
Reconstruction of a medieval tiled
stove based on the finds of „knigh-
tly” tiles found in the castle well
at Czudec
156
Na omawianych kaflach nie ma jeszcze szerokich rękawów, a więc pokazują
one obraz mody panującej do roku 1515. Jeśli chodzi o elementy uzbroje-
nia rycerskiego to niezwykle bogaty asortyment kafli z takimi motywami
został odkryty w studni zamkowej w Czudcu, gm. loco. Z kulturą rycerską
wiązać można znalezione tu kafle z wyobrażeniami zbrojnych – tak siedzą-
cych na koniu, jak i pieszych oraz rycerzy napinających cięciwę kuszy. Obfity
zasób wydobytych ze studni kafli pozwolił na dokonanie rekonstrukcji pie-
ca. Ówczesne piece składały się z dwóch prostopadłościennych skrzyń, na-
stawionych na siebie – górnej ogrzewającej i dolnej mieszczącej palenisko.
Piec z zamku w Czudcu był podobną konstrukcją, z tym że posiadał jeszcze
dodatkową podstawę z cegieł wymurowanych w postaci arkadowego fun-
damentu. Dolna część pieca składała się z kafli przedstawiających postacie
rycerzy, górna zaś zbudowana była z tzw. kafli garnkowych, częściami den-
nymi zwróconymi ku wnętrzu z paleniskiem.
Na Placu Berka Joselewicza w Przemyślu znaleziono podobne kafle
uzbrojonych rycerzy: kuszników i halabardników. Zbroje, a właściwie kol-
czugi lub skórzane kaftany oraz hełmy typu łebka lub salada ukazane na
tych kaflach pochodzą z przełomu XV i XVI stulecia, a same kafle można
datować na połowę XVI w. Tego rodzaju kafle znaleziono również w przy-
rynkowych kamienicach Przemyśla i w Łańcucie. Wymienione powyżej wy-
twory określone są przez badaczy jako kafle o tematyce dworskiej, bowiem
przedstawiają postaci i sceny z życia kręgów królewskich i szlacheckich
(w tym i rycerskich). Używając współczesnego języka możemy powiedzieć,
że wyobrażenia na kaflach ukazują przedstawicieli XVI-wiecznej elity i sce-
ny z ich życia codziennego.
Przedstawione w tym szkicu przykłady stanowią jedynie skromną re-
prezentację zabytków z badań archeologicznych na terenie województwa
podkarpackiego. Mam jednakże nadzieję, że te wybrane wytwory kultury
materialnej zachęcą Czytelnika do zainteresowania się również przeszłością
kultury duchowej naszego Regionu. Pamiętajmy, że dla przeszłych pokoleń
i generacji było rzeczą naturalną, żeby na każdym kroku, w tym i na pro-
zaicznych przedmiotach codziennego użytku, ukazywać to co najważniej-
sze – eschatologiczny wymiar naszej codzienności i pragnienie osiągnięcia
wiecznej nagrody po trudnej wędrówce dnia codziennego naszego żywota.
157
Summary
Summary
In medieval and modern times, many items of everyday use, even mass
produced, such as ceramic vessels and stove tiles, contained religious symbols.
Sometimes it is the symbolism whose roots go back to antiquity, but one
which has taken on new meaning in the Christian context, especially in the
eschatological perspective.
This chapter focuses on examples of tableware made in the so-called
half-majolica technique and fragments of stove tiles. These objects come from
archaeological excavations in Jarosław (stove tiles) and Miechocin (now part
of Tarnobrzeg). The large numbers of these finds in archaeological excavations
allow for the study of the importance of religious beliefs in everyday life. This
chapter is just a prelude to more extensive research and to the popularization
of the culture of various past societies of the Podkarpacie region.

158 159
 Grażyna Stojak

IKONA
KARPACKA
Karpaty –
– na granicy kultur
Wschodu i Zachodu Karpaty – tygiel kultur Wschodu i Zachodu

tygiel kultur
Karpaty w części południowo-wschodniej są krainą styku wielu kul-

THE CARPAHTIAN ICON. tur. To właśnie warunki geograficzne powodują, że ten rozległy górski łań-
cuch jest naturalnym bastionem obronnym zamieszkującej tu od wieków
ludności. Kultura Karpat Wschodnich wypływa z ich wrażliwości na religię,

On the border of eastern historię i politykę władców. Tkanka artystyczna tego zakątka jest utkana

Wschodu
na kanwie wielokulturowości. Ukształtowały ją także liczne narody prze-

and western culture mieszczające się przez przełęcze rozczłonkowanych łańcuchów górskich.
Strażnikami trwania kultury Karpat były grupy etniczne zamieszkujące tu
od zarania dziejów.
W Karpatach Wschodnich i na Podkarpaciu, mieszały się wpływy pra-

i Zachodu
wosławia i katolicyzmu, zaś po zawarciu unii brzeskiej w 1596 roku, tak-
Zespół cerkwi gr.-kat., p.w. Bogu- że duchowość grekokatolików. Barwność tych ziem uzupełniał judaizm,
rodzicy Pokrow, widok z dzwon-
nicą na pierwszym planie, Wola a w niektórych regionach podkarpackich pogórzy także protestanci i inne
Wielka mniejsze wyznania.
Greek orthodox churches dedica-
ted to Bogurodzica Pokrow, Wola
Wielka

160 161
 Religia Wschodu oparta jest o tradycję bizantyjską i stanowi funda-
ment prawosławia, zaś od początku XVI wieku także i unitów. Religia chrze-
ścijańska Zachodu związana jest z ewangelią głoszoną przez kościół rzym-
skokatolicki. Współistnienie i wzajemne przenikanie tych kultur przynosi
uformowanie procesu okcydentalizacji czyli wpływu sztuki zachodniej na
sztukę wschodnią, w tym na architekturę cerkiewną i ikonę. Konsekwen-
Święci pańscy w życiu
cją tych wpływów są z jednej strony zjawiska destrukcyjne dotyczące ka-
nonu ikony, zaś z drugiej – wykształcenie się tzw. Ikony Karpackiej oraz
uformowanie się jej cech charakterystycznych. Stylistyka ikony karpackiej
kształtowała się pod wpływem kultury Wschodu oraz twórczej inspiracji
rzymskokatolickich dzieł sztuki i grafiki z zachodnich ośrodków religijnych.
codziennym
Święci pańscy w życiu codziennym
Interpretacja Słowa Bożego przedstawiona na ikonach towarzyszyła
w życiu codziennym ludziom zamieszkującym Karpaty Wschodnie, a także
w regionie Podkarpacia.
Bojkowie, którzy są potomkami górali rusko-wołoskich osiadłych
w Karpatach od Wielkiego Działu na wschód aż do Gorganów, mieszkali
w zagrodach jednobudynkowych. Pod wspólnym dachem znajdował się
dom mieszkalny i całe gospodarstwo w postaci stodoły z boiskiem, stajni
i chlewu. Domostwa zwane „długimi chyżami” ustawione były równolegle
do drogi, uzupełniały je spichlerze, piwnice i brogi w zagrodzie. W kur-
nych chatach Bojków obrazów religijnych nie było przez cały XIX wiek. Do-
piero z początkiem XX wieku w biedniackich chyżach pojawiły się po 2–3
oleodruki z przedstawieniami świętych, zawieszane zwykle poniżej grani-
cy dymu. U bogatych gospodarzy na Bojkowszczyźnie liczba świętych ob-
razów dochodziła do tuzina. Zwykle były to oleodruki w wąskich ramkach
drewnianych, dołem wsparte na listwie przybitej do wapnowanej ściany,
a górą mocowane sznurkiem do gwoździa u powały. U Bojków byli to świę-
ci prawosławni lub greckokatoliccy.
Łemkowie to także potomkowie górali rusko-wołoskich, którzy osiedli
bardziej na Zachód, czyli w Beskidach, aż do Wielkiego Działu. Ich chyże były
także długie i mieściły izby mieszkalne, pomieszczenia dla zwierząt, sto-
162
dołę i boisko również pod wspólnym dachem. Były jednak bogatsze i usta-
wione na dość wysokiej, kamiennej podmurówce, ale aż do końca XIX wie-
ku nadal bez kominów. Dopiero po I wojnie światowej w chyżach stawiano
piece z drewnianymi kominami, co umożliwiło odprowadzenie dymu na
strych, a dzięki temu ładniejsze zdobnictwo. Przy piecu, będącym ważnym
elementem łemkowskich chałup, stawiano ławę i bambetel, przed którymi
stał stół i półka z naczyniami. Nad stołem najważniejszy był rząd świętych
obrazów. Były to zwykle oprawione w oszkloną ramkę oleodruki. Wszyst-
kie wsparte były dołem na listwie, a górą odchylone od ścian w taki sposób
aby święci twarzami byli zwróceni do wiernych. Razem z bogactwem do-
mostwa rosła liczba religijnych przedstawień w oleodrukach, wizerunków
świętych i ikon ustawianych nad stołem. Byli to wierni cerkwi prawosław-
nych lub greckokatolickich.
Pogórzanie to polskie osadnictwo niegóralskie przemieszane z nie-
mieckim, które na całym podkarpackim pogórzu zamieszkiwało w chału-
pach z izbą mieszkalną, sienią i komorą. Budynki gospodarcze i pomiesz-
czenia dla zwierząt lokowane były osobno na terenie zagrody otoczonej
koszowymi płotami. Aż do końca XIX wieku były to jednak kurne chałupy.
Proste przewody dymowe i kominy pojawiły się dopiero w dwudziestoleciu
międzywojennym. Wówczas meble do wyposażenia wnętrz były zamawia-
ne w pobliskich miasteczkach. Dużo uwagi przykładano do zdobnictwa izb
mieszkalnych, w których zawieszano dużo obrazów, zwykle w towarzystwie
malowanych makatek i firanek wycinanych z papieru w ażurowe wzory.
Z obrazów spoglądali święci prawosławni lub greckokatoliccy, rzymsko-
katoliccy lub protestanccy, w zależności od regionu.
Dolinianie to niegóralska ludność podkarpacka o pochodzeniu ru-
skim i polskim, przemieszanym z niemieckim i wołoskim społeczeństwem.
Zagrody były jednobudynkowe, mieszczące pod wspólnym dachem izby
mieszkalne i gospodarcze. Aczkolwiek najstarsze chałupy były jeszcze kur-
ne, to już po połowie XIX wieku budowano piece z prymitywnymi komi-
nami. Pozwoliło to na bielenie wszystkich pomieszczeń wapnem, a białe
ściany dekorowano obrazami religijnymi zarówno w izbie mieszkalnej, jak
i alkierzu. Byli to wierni wyznania prawosławnego, greckokatolickiego lub
rzymskokatolickiego.
163
 Mieszkańcy miast i miasteczek w przeważającej większości składa-
li się z wiernych kościoła rzymskokatolickiego lub judaizmu, a świątynie
według rytu wschodniego były w mniejszości. Natomiast społeczność Zie-
mi Przemyskiej oraz Sanockiej, a także tereny Bieszczadów w większości
modliły się do ikon, gdyż pozostałe wyznania stanowiły mniejszość. Wśród
świętych wizerunków, oprócz przedstawienia Matki Bożej i Jezusa Chrystu-
sa, popularnym było przedstawienie św. Mikołaja Cudotwórcy jako opieku-
na Rodziny, ludzi potrzebujących i tych, którzy są w kłopotach. Opiekunką
spraw domowych, małżeńskich oraz ludzi chorych była św. Paraskewa. Pod
jej wezwaniem wybudowano w Polsce około 30 cerkwi, z których jedne
z najpiękniejszych znajdują się w Górzance (pow. leski), Kwiatoniu w Ma-
łopolsce oraz Radrużu na Roztoczu, która wpisana jest na listę UNESCO.

Ikona św. Paraskewy Tyrnowskiej

(Petki), zbiory MH w Sanoku

Ikona św. Mikołaja, zbiory MH w Sanoku Ikona św. Mikołaja, zbiory MH w Sanoku The icon of Paraskewa Tyrnow-
ska, collections of the Historical
The icon of Saint Nicholas, collections of The icon of Saint Nicholas, collections of Museum in Sanok
the Historical Museum in Sanok the Historical Museum in Sanok

164 165
Mądrość Ikony
Mądrość Ikony
Ikona współczesna z serii: „Iko-
ny-cienie”, współczesna ikona
karpacka, własność prywatna
Modern icon created as part of
the series called „Icons-thorns”,
modern Carpathian icon, private
collections
166
Przez stulecia ikona była tworzona zgodnie z kanonem malarstwa
ikonowego. Technologia tradycyjnej ikony sięga korzeniami do antycznej
techniki enkaustycznej. Ikonę pisze się na drewnianym podobraziu lipo-
nej, elementów realizmu, narracyjności scen. Zaznaczyły się wpływy sztuki
z kręgów łacińskich, które nasiliły się w XVII i XVIII wieku. Były one charak-
terystyczne dla ikony niekanonicznej. Pojawiła się ona w Karpatach obok ka-
nonicznej ikony upowszechnianej przez cerkiew i była ważnym zjawiskiem
w życiu codziennym społeczności. Jednak na przełomie XIX oraz XX wieku
stopniowo zaczęła odradzać się tradycyjna ikona tworzona według kano-
nów, pełna mistycznej głębi i służąca rozwojowi duchowości, według zasad
ugruntowanych od stuleci.
wym ze szpongami, które usztywniają deskę przed odkształceniem. Tak
przygotowane podłoże pokrywa się kilkoma warstwami chudych gruntów
kredowo-klejowych, z których każda po wyschnięciu jest gładzona i szli-
fowana. Po zagruntowaniu podłoża nakładano rysunek według wzornika,
który określał tematykę ikony. Kolejnym elementem jest grawerowanie or-
namentów tła oraz detali, a następnie nakładanie płatków złota. Malatura
ikony jest kładziona w technice tempery żółtkowej z użyciem pigmentów
naturalnych, po czym nakłada się werniksy jako ostatnią warstwę, która
zabezpiecza ikonę.
Poczynając od IV wieku n.e. w malarstwie ikon ukształtowały się dwa
rodzaje przedstawień treści ewangelicznych. Jeden typ tworzyły wizerunki
Jezusa i Świętej Rodziny, a także osób świętych, zwykle przedstawianych
w ujęciu portretowym lub w pełnej postaci. Wizerunki te miały ustalony
kanon przedstawień pod względem teologicznym i liturgicznym. Dlatego
pisać można je było tylko według opracowanych wzorów ikonograficznych
zwanych „podlinnikami”. Drugi typ przedstawień to sceny z życia świętych,
z apokryfów i legend, także wskazane przez biskupów wydarzenia z Pisma
Świętego. Z pewną dozą swobody ukazywano sceny z dziejów, do przedsta-
wienia których można było zastosować różne rozwiązania malarskie będą-
ce mniej ortodoksyjnie związane z kanonem. Musiały być jednak oderwane
od natury i rzeczywistości, która otaczała człowieka. Kanon ikony zakazy-
wał odwzorowywania natury zarówno związanej z anatomią człowieka, jak
i pejzażu. Ikonografia była tu wiodąca.
Jednak już z początkiem XVI wieku pojawiły się pierwsze zmiany „Mandylion”, współczesna iko-
w stylistyce i próby bardziej malarskiego opracowania ikon. Można dostrzec na karpacka, własność prywatna
„Mandilion”, modern Carpathian
zmiękczenie rysunku, laserunek oraz wprowadzanie perspektywy linear- icon, private collections
167
 Obok ikonografii i stylistyki ikon, najważniejsza jest teologia, czyli
dziedzina która posługuje się metodami filozoficznymi w wyjaśnianiu prawd
świata w ich relacji z Bogiem. W ewangelizacji, nauczaniu i wyjaśnianiu
trudnych spraw, w tym niepojętych rozumem, wielką rolę odgrywały ikony.
W znaczeniu teologicznym najważniejszą z nich jest Jezus Chrystus,
który wcielony w materię zaistniał w świecie widzialnym, a jego wizerunek
jako odbity na płótnie jest przedstawiony w ikonie „Mandylion”.
Dwa kolejne przedstawienia ukazują dogmat o dwoistości natury Chry-
stusa, który łączy w jednej osobie boskość i człowieczeństwo. Dogmat ten
jest ukazany jako przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W religii
prawosławia i grekokatolicyzmu wykształciły się dwa typy takich przed-
stawień: Hodegetria i Eleusa.
Ikona Matki Boskiej Hodegetrii
w otoczeniu archaniołów, pro-
roków, hymnografów, Joachima
i Anny, zbiory MH w Sanoku
The icon of Virgin Hodegertia
surrounded by Archangels, pro-
phets, hymn writers, Joachim and
Anna, collections of the Historical
Museum in Sanok
168
Typ Hodegetrii ukazywał Chrystusa jako Dzieciątko, które jest świa-
dome funkcji pantokratora – króla i prawodawcy świata. Jezus, o obliczu
pełnym mądrości i powagi, który jest ubrany w złocistą szatę, prawą ręką
błogosławi ludzkość, zaś w lewej trzyma zwoje praw. Przedstawienie w ty-
pie Hodegetrii ukazuje boską naturę Chrystusa i świadomość celu przyj-
ścia na świat. Ikona w typie „Eleusy”, który znaczy tyle, co „Umilenie” lub
Matka Boska Czułości, ukazuje człowieczeństwo Chrystusa, oprócz przy-
pisanej mu władczej funkcji pantokratora – króla. Eleusa ukazuje moment
czułości Matki Bożej i swego dziecka Jezusa, którego przytula do policzka.
„Eleusa”, ikona współczesna, zbio-
ry prywatne
„Eleusa”, modern Carpathian icon,
private collections
169
Ikona Matki Boskiej Hodegetrii,
zbiory MH w Sanoku
The icon of Virgin Hodegertia, col-
lections of the Historical Museum
in Sanok
Ikona Matki Boskiej Hodegetrii,
zbiory MH w Sanoku
The icon of Virgin Hodegertia, col-
lections of the Historical Museum
in Sanok
 Do szczególnie ważnych przedstawień pod względem teologicznym
należy „Sąd Ostateczny”. Scena ta jest ukazana na osobnej, zwykle wielko-
formatowej ikonie lub jako malowidło naścienne jako polichromia, a nie-
kiedy w technice fresku. Wymowa tego przedstawienia jest wielowątkowa.
Już samo miejsce umieszczenia „Sądu Ostatecznego” na ścianie obok wejścia
do cerkwi, przypomina wiernym wchodzącym do świątyni o dniu, kiedy na-
stąpi powtórne przyjście Jezusa Chrystusa i dokonanie sądu.
W sztuce prawosławnej wypracowano kanony przedstawień proro-
ków żyjących przed przyjściem Jezusa Chrystusa, apostołów jako uczniów,
męczenników i świętych biskupów, wielkich i zasłużonych nauczycieli sta-
rożytnej cerkwi, takich jak Bazyli Wielki, Mikołaj Cudotwórca, Grzegorz
Teolog czy Jan Złotousty, bogobojnych kapłanów i świętych mnichów, a tak-
że wielu innych.

„Sąd Ostateczny”, fragment poli-

chromii z 1735 r., cerkiew w Cho-
tyńcu
„Last Judgement”, polychromy
fragment from 1735, orthodox
church in Chotyniec

Ikona św. Bazylego Wielkiego,

zbiory MH w Sanoku
The icon of Saint Basil the Great,
collections of the Historical Mu-
seum in Sanok

172 173

Ikonostas w cerkwi gr.-kat. w Cho-
tyńcu, II ćw. XVIII w.
The Iconostasis in the Greek or-
thodox church at Chotyniec, se-
cond quarter of the eighteenth
century
174
Pomimo opracowania i przestrzegania kanonów przedstawień, w okre-
sie nowożytnym doszło do wyodrębnienia ikony karpackiej. Pod wpływem
docierającej kultury zachodu ukształtował się nowy, regionalny dla Karpat
Ikonostas
typ ikony, która w wielu cechach odchodzi od tradycyjnego kanonu. Prze-
kształcenia te zachodzą w ikonografii, stylistyce i technologii. Jedną z istot-
nych cech kompozycyjnych ikony karpackiej jest rezygnacja z perspektywy
hierarchicznej. Odstąpiono od tradycyjnego kowczegu czyli pola z płytkim
wgłębieniem, który nie współgrał z nowymi, bogato dekorowanymi rama-
– zapowiedź
mi, utrzymanymi w przepychu i złocie. Chude grunty przynależne do malar-
Ikonostas – zapowiedź mistyki sanktuarium
stwa temperowego zamieniono na grunty tłuste, zaś tradycyjne malarstwo
ikonowe wzbogacono o laserunki ułatwiające modelunek twarzy, ponad-
to wprowadzono grę światła i cienia. Jedną z istotnych zmian w ikonogra-
fii jest pojawienie się tematów inspirowanych zachodnią sztuką sakralną
mistyki
okresu baroku, zaś w dekoracji szafy ikonostasowej zaobserwować można
ornamenty barokowo-rokokowe.
sanktuarium
O ile w ikonach niekanonicznych na terenie Rosji, Białorusi i Ukra-
iny zauważa się powrót do kanonu na przełomie XIX i XX wieku, to w dzie-
więtnastym stuleciu w Karpatach Wschodnich można zaobserwować coraz
częstsze zastąpienie jej malarstwem olejnym na płótnie, wykonywanym
przez tych samych artystów, którzy tworzyli obrazy zarówno do cerkwi,
jak i kościoła. Owa unifikacja tradycyjnej ikony wdziera się do ikonopisa-
nia prawosławnego i greckokatolickiego, za sprawą malarstwa do kościo-
łów rzymskokatolickich.
Ikonostas jest dodatkową, specjalnie zbudowaną ścianą we wnętrzu
cerkwi, która ma bardzo ważne znaczenie w przekazie teologicznym w cer-
kwi prawosławnej oraz greckokatolickiej. Przegroda ta, oddzielając nawę
od prezbiterium, wyznacza strefę dla wiernych i kapłanów. Źródłosłów po-
chodzący z języka greckiego tłumaczy nam, że ściana ikonostasowa to zbiór
kultowych ikon ułożonych według ustalonego, hierarchicznego układu, w do-
datku ozdobionych dekoracją złotych ram. Tematyka około trzech tuzinów
ikon przybliża nam historię ewangeliczną mówiącą o życiu ziemskim i nie-
biańskim Jezusa Chrystusa. Dzięki mądrości ikony przedstawiona jest także
tajemnica zbawienia. Teologiczną opowieść uzupełniają wątki tematyczne
starego i nowego testamentu.
Układ ikonostasu jest skodyfikowany, a miejsce poszczególnych ikon
i ich znaczenie jest ściśle określone. Ikony umieszczone są zwykle w pięciu
rzędach, zaś poszczególne rzędy mają swoją teologiczną konstrukcję, o za-
planowanym z góry znaczeniu ikon.
Najniższy rząd stanowią cztery ikony namiestne, pomiędzy którymi
znajdują się carskie i diakońskie wrota. Ikony namiestne zwykle są najwięk-
sze i ukazują przedstawienia: Hodegetrii lub Eleusy, Chrystusa Nauczające-
go, przedstawienie najbardziej czczonego świętego w danym regionie, ikonę
chramową, tożsamą z wezwaniem cerkwi. Pośrodku rzędu umieszczone są
Carskie Wrota, które są zamknięte przez cały czas z wyjątkiem chwili, gdy
kapłan przechodzi przez nie w wyznaczonych momentach nabożeństwa. Na
skrzydłach Carskich Wrót wyrzeźbione są medaliony czterech ewangelistów.
175
 Ikonostas wprowadza wiernych w mi-
stykę wydarzeń dziejących się w miejscu ołta-
rzowym. Oprócz znaczenia teologicznego i re-
ligijnego ma też cel edukacyjny. Wierni patrząc
na wizerunki świętych, proroków i wydarze-
nia z nimi związane, mogą lepiej uczestniczyć
w Liturgii.
Deesis, zbiory MH w Sanoku
Deesis, collections of the Historical
Museum in Sanok
Po obu bokach Carskich Wrót, umieszczone są mniejsze Diakońskie Wrota,
służące dla duchownych pomagających w nabożeństwie. Kolejny rząd sta-
nowią Sceny Świąteczne, ukazujące najważniejsze
święta czyli tzw. „Prazdniki”, rozdzielone pośrodku
ikoną przedstawiającą „Ostatnią Wieczerzę”. Po-
nad nimi – grupa Deesis, umieszczona w trzecim
rzędzie. Jest to symboliczna scena, przedstawia-
jąca Chrystusa na tronie między Marią i św. Janem
Chrzcicielem, z prośbą o łaskę dla wiernych. Ponad
nimi – rząd z wizerunkami Proroków i ojców Ko-
ścioła. Wyobrażeni są tutaj starotestamentowi pro-
rocy, którzy zapowiedzieli narodzenie Chrystusa.
Najwyżej usytuowany rząd w ikonostasie, zwany
potocznie rzędem praojców, to popiersia Patriar-
chów ze Starego Testamentu i przedstawionym
pośrodku wizerunkiem Boga Ojca lub Św. Trójcy.
Wieńczącą sceną jest Ukrzyżowanie Chry-
stusa. Wiele ikonostasów cerkiewnych w Polsce
ma tylko cztery rzędy ikon, z Ukrzyżowaniem
w zwieńczeniu.
Ikona Chrystusa Pantokratora
Dessis, zwieńczenie ikonostasu cerkiewnego, cerkiew w Wolicy Wiel- w Majestacie, zbiory MH w Sanoku
kiej, 1755 r. The icon of Christ Pantocrator in
Details of the iconostasis from 1755 in the orthodox church at Wolica Majesty, collections of the Histori-
Wielka cal Museum in Sanok

176 177
Cerkiew – miejsce
szczególnego
Cerkiew – miejsce szczególnego przebywania Boga
Wierni obrządku prawosławnego i greckokatolickiego wierzą, że
cerkiew to sacrum, miejsce święte, w którym dochodzi do szczególnego

przebywania
Ołtarz w sanktuarium w cerkwi przebywania Boga podczas Liturgii. Jednak w późnym średniowieczu określe-
gr.-kat. p.w. Narodzenia NMP
w Chotyńcu, II ćw. XVIII w., w Oł- nie „cerkiew” służyło do oznaczenia wielu miejsc modlitewnych, bez względu
tarzu – Hodegetria
na wyznanie: prawosławne, katolickie czy żydowskie. U progu nowożytno-
Altar in the sanctuary of the Gre-
ek Catholic church at Chotyniec. ści określano tak nawet protestanckie domy modlitwy. Do wyodrębnienia
Second quarter of the eighteenth
pojęcia cerkwi i kościoła w języku staropolskim doszło dopiero po zawarciu

Boga
century. The altar shows the ima-
ge of Hodgertia Unii brzeskiej, co ugruntowały następne stulecia.
Wówczas określenie „cerkiew” zarezerwowano
dla prawosławia i unitów, zaś słowo „kościół”
odnosiło się do religii katolickiej, a „zbór” – dla
religii protestanckiej.
Karpackie cerkwie zwykle wznoszono
z lokalnego budulca, dlatego spotykamy je mu-
rowane z cegły i kamienia, a także zbudowane
z drewna, po ciesielsku bez jednego gwoździa.
Architektura cerkiewna nie jest jednolita, lecz
obfituje dużym zróżnicowaniem planów, bryły
i detali. Mimo tej różnorodności każda cerkiew
składa się z trzech części: od zachodu z babińca,
pośrodku z nawy i od wschodu – z sanktuarium.
Pierwotnie babiniec był przeznaczony dla
kobiet, którym zakazywano wejścia do nawy
przeznaczonej dla mężczyzn podczas nabożeń- Nawę, w której gromadzą się wierni, oddziela od sanktuarium ściana
stwa. Pod koniec okresu nowożytnego złagodzo- ikonostasowa. Miejsce ikonostasu jest nieprzypadkowe. Przegroda ta, wy-
no ten zakaz i zrezygnowano ze ściany oddzie- znacza we wnętrzu cerkwi sanktuarium, czyli „swiatłyszcze”, stanowiące
Cerkiew Narodzenia NMP w Chotyń-
lającej babiniec od nawy, pozostawiając tylko cu z 1613 r., na pierwszym planie miejsce ołtarzowe. Jest to namiastka symbolizująca Niebo. Sanktuarium
współczesna przybudówka
konstrukcyjne elementy tego podziału w postaci jest wyjątkowym miejscem, w którym kapłan sprawuje liturgię. Znaczenie
The orthodox church at Chotyniec
kolumienek po bokach. with added modern entrance tego miejsca podkreśla także usytuowanie tam tabernakulum.

178 179
Summary
Summary
The Carpathian region is a land where many cultures meet. In the course
of time, they had a profound influence on the different rulers’ sensitivity to
religion, history and politics. This area has also been shaped by numerous
The final sections of the article concern the Orthodox church (cerkiew),
which was originally a place of prayer regardless of religion, and which in the
course of time became associated with the Orthodox and Uniate churches.
Although orthodox churches are built from various materials such as wood,
brick stone, and have different architectural features, they always consist
of three main parts: the babiniec, nave, and sanctuary.

nations moving through the mountain passes. The guardians of the Carpathian
culture were various ethnic groups living here since the dawn of time.
The article serves as an introduction to the world of the Carpathian
icon. It presents the geographical and ethnic background on the basis of
which this region-specific way of artistic representation grew. The ethnic
diversity of the inhabitants of the Carpathian region, the multiplicity of
religions in the same or neighbouring area, and the necessity of coexistence,
caused mutual influences of cultures. The article discusses the meaning
and location of icons in houses and in everyday life of the Bojko, Lemko,
Pogorzans, Dolinians people as well as the different saints to which the
inhabitants of Przemyśl and Sanok Province prayed.
The author outlines the history of writing icons and discusses the
tempera technique and different types of depictions of evangelical motifs:
images of Jesus and the Holy Family, Saints and scenes from their life,
and events from the Holy Bible. The article also shows how the style and
technology of writing icons changed in time and how people returned to
the traditional canon. Changes that followed under the influence of Latin
art and the Roman Catholic church are also discussed, as well as the types
of motifs depicted: Mandylion, Hodegetria, Eleusis, and the Last Judgement.
Attention is also devoted to what is known as iconostasis – a collection
of icons arranged according to a set layout also serving as an additional
partition defining the zones for believers and priests. Iconostasis also marks
in the church an altar place, a sanctuary, and is the symbol of Heaven. The
discussion of the iconostasis and the arrangement of icons shows how the
faithful were introduced into religious events and educated for a fuller
participation in the Liturgy.

180 181
 Judyta Nawrot-Bukowiec
Kornel Bukowiec

MINIATUROWA
IKONA METALOWA
Z BADAŃ
ARCHEOLOGICZNYCH
Ikony
Ikony metalowe

metalowe
Ikona metalowa na terenie Rusi pojawia się w tym samym okresie co

W MIECHOCINIE
ikona drewniana, tzn. wraz z przyjęciem przez nią chrześcijaństwa w 988 r.
Dominowała na Rusi w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Zdecydowały
o tym jej małe rozmiary, pozwalające wiernemu na ciągłe obcowanie z nią
oraz łatwość jej powielania. Metalowe krzyże i ikony często są odkrywa-
ne w grobach kurhanowych z XII w. (okolice Moskwy, Kijowa i Nowogrodu
Wielkiego).
Ruska wytwórczość krzyżyków-zawieszek rozpoczyna się najprawdo-
podobniej w drugiej połowie XI w., choć jej rozkwit, poświadczony znajdowa-
niem form odlewniczych czy też nieukończonych egzemplarzy, przypada na
XII–XIII w. Początkowo kopiowano wiernie bizantyjskie wzory, z czasem jed-
nak miejscowi odlewnicy zaczęli tworzyć nowe, charakterystyczne dla dawnej
Rusi, typy odlewów. Ogromną większość powstających wówczas przedmio-
Misa pólmajolikowa, XVII/XVIII tów stanowiły niewielkie, brązowe lub cynowe krzyżyki-zawieszki, odlewa-
w., Miechocin
no też dwustronne ikony składane – dyptyki czy poliptyki. Wśród głównych
Half-majolica bowl, XVII-XVIII cen-
tury, Miechocin typów ikon metalowych wymienia się krzyże, plakiety i ikony składane.

183
 W XIII w. inwazja mongolska spowodowała zanik wytwórczości od-
lewniczej na terenie Rusi. W tym czasie miniaturowe ikony i krzyże two-
rzone były z kamieni, drewna czy kości. Stara tradycja odlewania miedzi
utrzymywała się aż do XVII w. w Nowogrodzie i Pskowie, gdzie Mongołowie
Starowiercy
nie zdołali dotrzeć. Nowogrodzianie kopiowali najczęściej dawne wzory ki-
jowskie, jednak już w połowie XIV w. pojawiły się na tych terenach przed-
mioty o niespotykanej do tej pory formie i ornamentyce. Charakterystyczne
dla nowogrodzkiego rzemiosła były kwadratowe ikony, odlewane ze stopu
o dużej zawartości czystej miedzi, ozdabiane ornamentem naśladującym
kształt skręconego sznura oraz ikony ażurowe. W wieku XVI i XVII więk-
Starowiercy
szość metalowych przedmiotów kultu odlewano w Moskwie i Rosji central-
nej. Odlewy pochodzące z tego okresu cechowała mała wartość artystycz-
na i technologiczna.
Stopniowo popyt na ikony metalowe zaczął narastać. Ich produkcja
sięgała setek tysięcy sztuk rocznie. Przyczyniło się to do wzrostu popularno-
ści odlewnictwa miedzianego, a także do powstania licznych prowincjonal-
nych odlewni. Wraz ze wzrostem popularności, a także masową produkcją,
prowincjonalne przedmioty nie odznaczały się już taką precyzją i estetyką
wykonania, jaka charakteryzowała je we wcześniejszym okresie.
Ikony metalowe wykonywane były najczęściej ze stopu miedzi z cyną
lub ołowiu z cyną, rzadko z czystej miedzi czy metali szlachetnych. Wyroby
często emaliowano, a w późniejszym okresie emalię zastępowano farbami,
które miały ją imitować. Niektóre elementy również złocono. Wyróżnia się
dwie podstawowe metody produkcji metalowych odlewów, bezpośrednią
oraz na wosk tracony. Pierwsza z nich polegała na wlewaniu płynnego me-
talu w formę negatywową wykonaną z kamienia. Druga metoda to metoda
na wosk tracony, gdzie najpierw sporządzano model z wosku, w skali 1:1,
następnie oblepiano go gliną, zostawiając niewielkie otwory w górnej i dol-
nej części. Całość wypalano, co powodowało wytapianie się wosku przez
pozostawione otwory oraz utwardzenie glinianej, negatywowej formy, do
której wlewano rozgrzany metal. We wczesnym okresie wytwórczości sto-
sowano także gliniane matryce, które zużywały się dosyć szybko. Produkcja
metalowa wzrosła z końcem XVIII w., co wiązało się ze zmianą technologii
na bardziej wydajną. W dalszym ciągu stosowano matryce gliniane wytwa-
184
rzane poprzez odciskanie gotowego obiektu, który następnie pełnił rolę
formy dla dalszych wyrobów. W XVIII w. zaczęto wykorzystywać skrzynkę
formierską, w której odciskany był relief. Występował jeszcze jeden sposób
odlewania metalowych ikon, który powszechnie stosowany był w ośrodku
wygowskim. Metoda polegała na wykorzystaniu huby rosnącej na drzewach
brzozowych, którą krojono na dwie części i gotowano aż zmięknie. Następ-
nie pomiędzy połówkami umieszczano odpowiedni model, łączono je sznu-
rem i wykonywano otwór przez który wlewano rozgrzany metal. Wykonane
obiekty charakteryzowały się starannym wykonaniem.
Za przełomowy w dziejach ikony metalowej uważa się wiek XVII.
W latach 1651–1667 patriarcha Nikon wprowadził reformy w rosyjskim
Kościele prawosławnym. Reformy były próbą usunięcia z ksiąg liturgicz-
nych odchyleń od wzorów greckich oraz dotyczyły drobnych zmian w li-
turgii. Wywołało to sprzeciw części konserwatywnej ludności, w efekcie
czego wyłonił się nurt staroobrzędowców. Dochodziło do prześladowań,
w wyniku których tysiące ludzi straciło życie. Sam przywódca obrońców
„starej wiary”, Awakum, został spalony na stosie. Fanatyzm religijny dopro-
wadził nie tylko do zbiorowych samobójstw i samookaleczeń, ale także do
masowego niszczenia ikon. Ikony metalowe nabrały szczególnego znacze-
nia u staroobrzędowców. Stały się symbolem ich odrębności i formą walki
ze zmianami w Kościele prawosławnym.
Prześladowania doprowadziły do migracji staroobrzędowców na pół-
noc Rosji, za Ural, na Syberię, a także do Norwegii, Polski, Austro-Węgier,
Rumunii, a nawet do Kanady i Stanów Zjednoczonych. Ważną pozycję wśród
staroobrzędowców zajmowali rzemieślnicy, a zwłaszcza odlewnicy, których
wytwórczość stała na bardzo wysokim poziomie. Odlewane przedmioty
były przeważnie niewielkich rozmiarów i wykonywane najczęściej ze stopu
brązu i miedzi. Starowiercy wierzyli w magiczne właściwości miedzi, od-
nosząc się do biblijnej przypowieści o Mojżeszu i wężu miedzianym. Miedź
uważana była za święty surowiec, a przedmioty z niej wytwarzane miały
odstraszać złe duchy. Drugim, równie ważnym powodem stosowania mie-
185
 dzi była jej dostępność oraz łatwość obróbki. Zamiłowanie staroobrzędow-
ców do niewielkich odlewanych wyrobów metalowych można tłumaczyć
na kilka sposobów. Podczas gdy w XVIII w. car Rosji zabronił wykonywania
tego typu przedmiotów kultu, małe formy można było z łatwością ukryć.
Ponadto, niewielkie rozmiary odlewów były wygodne podczas podróży. Za-
konnicy w ramach wyjazdów misyjnych często zabierali ze sobą liczne małe
ikony, które następnie sprzedawali bądź rozdawali miejscowej ludności.
Spora ilość krzyży i ikon metalowych w domach i w cerkwiach staroobrzę-

Ikona
dowców świadczy, iż były one obiektami szczególnej czci. Umieszczane były
nad wejściem do domu lub do świątyni, a także na krzyżach cmentarnych.
Wśród rodzin staroobrzędowców panował zwyczaj obdarowywania syna,
który miał odbyć służbę wojskową, miniaturowymi ikonami metalowymi.
Zawieszone na szyi miały pełnić funkcję apotropaiczną.

z Miechocina
Ikona z Miechocina
Metalowa ikona odnaleziona w latach 60-tych XX w. podczas badań
archeologicznych w Miechocinie zachowała się jedynie fragmentarycznie –
prawe skrzydło składanej ikony-tryptyku. Posiada kształt prostokąta o wy-
miarach 5,10 na 2,40 cm. Widnieją na nim wizerunki sześciu świętych nad

Metalowa ikona, XVII–XIX w., Mie-

chocin
Metal icon, XVII–XIX century, Mie-
chocin

186 187
 którymi umieszczone są napisy – imiona świętych pisane cyrylicą. Od góry pojedynczych przedmiotów jest rzeczą trudną. Ponieważ ruch starowier-
przedstawiono Archanioła Gabriela i św. Pawła, po środku św. Grzegorza ców uformował się w połowie XVII w., ikonka z Miechocina nie może być
Teologa oraz św. Demetriusza z Tesalonik, na dole św. Atanazego Wielkiego datowana wcześniej niż ten okres i nie później niż wiek XIX, gdyż do tego
ze św. Własjuszem. Najprawdopodobniej, bazując na analogicznych znale- okresu używano do łączenia paneli wyłącznie zawiasów czopowych, tak
ziskach, na lewym skrzydle mogły znajdować się przedstawienia: na górze jak jest w przypadku omawianej ikony.
Archanioła Michała i św. Piotra, pod nim św. Jerzego oraz św. Bazylego, zaś Problematyczne jest pochodzenie ikony. Dlaczego w Miechocinie od-
w ostatnim rzędzie św. Jana Złotoustego ze św. Piotrem Metropolitą. najdujemy zabytek typowy dla kręgu kultury prawosławnej?
Poszczególne elementy zdobienia ikony są lekko wytarte na skutek Sięgając do kart historycznych wsi, jak i miasta Tarnobrzega oraz bio-
użytkowania przedmiotu oraz korozji. Do wykonania przedmiotu mogła rąc pod uwagę rosyjską proweniencję tych ikon, nie można jednoznacznie
posłużyć matryca ze starszego, przetartego modelu, co mogło wpłynąć na odpowiedzieć na to pytanie. Bardzo prawdopodobne jest, iż znalezisko to
mniej staranną jakość wykonania. jest świadectwem bogatej wymiany handlowej ośrodka. Dysponujemy po-
Fragment opisywanej ikony należy do tzw. ikon składanych. Zawie- twierdzonymi informacjami o znaleziskach ceramiki w typie miechocińskim
rały one dwa (dyptyk), trzy (tryptyk), a nawet cztery panele (poliptyk). Do m. in. w Kijowie. Składana ikonka może potwierdzać informacje o ważnej
XIX w. do łączenia paneli używano wyłącznie zawiasów czopowych, taki typ roli Miechocina jako ośrodka garncarskiego.
posiada nasz zabytek. W późniejszym okresie pojawiły się zawiasy splatane,
które stosowane były najczęściej w ikonach trzy- i czterosegmentowych.
Wytwarzanie ikon wielopanelowych było domeną pomorców (jed-
nego z odłamów staroobrzędowców). Można wyróżnić kilka charaktery-
stycznych okresów, w których zmieniał się styl ikon składanych. Dotyczy to
przede wszystkim zewnętrznej powierzchni paneli bocznych. Początkowo
były one zupełnie gładkie, jak w przypadku ikony z Miechocina. W następ-
nym okresie na pokrywie pojawia się grawerowany symbol zwycięstwa
Chrystusa (Nike) – krucyfiks z dwiema włóczniami po bokach, otoczony
ornamentem. W trzecim okresie krzyż i ornament były odlewane, a w ich
tło wprowadzono widok murów Jerozolimy. W kolejnych okresach wpro-
wadzono zdobienia emalią.
W tryptykach XVIII i XIX-wiecznych występują głównie dwa zestawy
przedstawień na skrzydłach bocznych, sceny z życia Jezusa bądź różne po-
staci świętych i męczenników.
Ikony metalowe w formie tryptyku są szeroko datowane, od XVII do
XX w. Wykazują się także zróżnicowaną formą oraz tematyką przedstawień,
wynika to zapewne z faktu, iż pochodzą z różnorodnych warsztatów odlew-
niczych oraz z zastosowania różnych matryc. W związku z powtarzalnością
form ikonek na przestrzeni wieków, dokładne określenie czasu powstania

188 189
Summary
Summary
This chapter focuses on a miniature metal icon found in Miechocin. We were
able to discover the extraordinary history of this place in the 1960s when
excavations were conducted here. During the work, large amounts of ceramic
material were found on both sides of the road Miechocin-Tarnobrzeg, on
a distance of about 2 km. Most of the excavated pieces were fragments of
ceramic vessels. Among the thousands of fragments of plates, pots, mugs
and other forms something unusual was found – a metal plate with visible
figures and poorly legible inscriptions.
Interpreting an object is often a difficult task, especially when it is found
amidst the enormity of items with quite different functions. In this case it was
necessary to clean and conserve the find. It was only then when we saw the
image that we could try to start looking for analogous objects. At first, our
hypothesis was that this was a so-called pilgrim plaque – an object brought
from the pilgrimage to the holy places. This seemed like a very interesting
idea. It was only after some time, after consulting numerous catalogues of
finds, when it turned out to be a so-called miniature metal travel icon.
The seventeenth century is a turning point in the history of the metal
icon. In the years 1651–1667 Patriarch Nikon introduced reforms in the
Russian Orthodox Church. The reforms were an attempt to remove from
the liturgical books the deviations from the Greek formulas and to deal with
minor changes in the liturgy. This led to opposition from the conservative
part of the population, resulting in the emergence of Old Believers. There
were persecutions, resulting in thousands of people losing their lives. The
leader of the protagonists and defenders of the “old faith”, Awwakum, was
burned at the stake. Religious fanaticism led not only to collective suicides
and instances of self-harm, but also to mass destruction of icons. Metal
icons became especially important to Old Believers. They became a symbol
of their distinctness and symbols of struggle with changes in the Orthodox
Church. A large number of crosses and metal icons in homes and churches
of the Old Believers indicate that they were objects of special worship. They
190
were placed above the entrance to the house or to the temple, and also
on the cemetery crosses. Among the families of the Old Believers was the
custom of giving a miniature metal icon to a son who was about to start his
military service.
The metal icon, found during the archaeological research in Miechocin,
was preserved only fragmentarily – only the right wing of the folded iconic
triptych survived. It has a rectangular shape measuring 5.10 cm by 2.40 cm.
There are images of six saints over which inscriptions are placed – names
of saints written in Cyrillic. On the top of the object there is an image of
Archangel Gabriel and St. Paul, in the middle of St. Gregory the Theologian
and St. Demetrius of Thessalonica, at the bottom of St. Athanasius the Great
together with St. Wlasius.
It is difficult to use archaeological publications in the search for
analogies to the discovered find, as the findings of this type are very rare.
Surveys of museum collections and online auctions, mainly Russian ones,
where such items are very popular can be very helpful. It is possible to find
almost identical triptychs with images of the saints on the side wings and
various imagery in the central part.
The origin of the icon is problematic. Why did we find an object
typical of Orthodox culture in Miechocin? By referring to historical
records of the Miechocin village and the city of Tarnobrzeg, and given the
Russian provenance of these icons, it is impossible to answer this question
unequivocally. It is very likely that this find is the evidence of trade and
exchange. We have confirmed information about ceramics of the Miechocin
type found in Kiev, among others. The folded icon can also attest to the
wide range of contacts and point to the important role of that the ceramic
production centre located in Miechocin played in the past.
191
 Mirosława Zabilska-Kunek

BADANIA
SZCZĄTKÓW
ZWIERZĘCYCH
ODKRYWANYCH
NA STANOWISKACH
ARCHEOLOGICZNYCH
Wstęp Wstęp
Współcześnie, w okresie zwiększonego zainteresowania, a poniekąd
mody na zdrowy tryb życia, często słyszymy, czytamy, jak ważne jest spoży-
wanie regularnych i zbilansowanych posiłków każdego dnia. Przypuszczać
można, iż w przeszłości zapotrzebowanie organizmu człowieka na podsta-
wowe składniki odżywcze, takie jak białko, węglowodany, tłuszcze itp., było
takie samo, jednak sposoby zdobywania i przygotowywania pożywienia
często znacznie różniły się od współczesnych. Ważnym składnikiem diety

Researching animal
człowieka już we wczesnych etapach jego ewolucji było mięso, a jego źró-
dłem różne zwierzęta zaliczane do kręgowców – ssaki, ptaki, ryby oraz gady,
a także bezkręgowce, takie jak mięczaki (ślimaki i małże) oraz skorupiaki

remains from (np. raki). Po skonsumowanym posiłku pozostawały odpadki, przede wszyst-
kim twarde, niejadalne (niekonsumpcyjne) elementy ciał wymienionych

archaeological sites stworzeń, takie jak kości, zęby, pochwy rogowe, łuski, muszle i pancerze.
Część z tych szczątków zachowała się do dzisiaj i jest znajdowana na stano-
←  Ząb mamuta, Pawłosiów wiskach archeologicznych, obok narzędzi i innych wytworów rąk ludzkich,
Mammoth tooth,
Pawłosiów

192 193
 a następnie poddawana analizie w warunkach laboratoryjnych. Pozostało-
ści te są podstawową kategorią źródeł m.in. do badań nad dawnymi sposo-
bami zdobywania i przygotowywania pożywienia. Badaniami tymi zajmu-
ją się przedstawiciele działu archeologii określanego jako archeozoologia.
Kontakty człowieka ze zwierzętami nigdy nie ograniczały się jednak
tylko do konsumpcji ich mięsa, dlatego zainteresowania badawcze arche-
Na stanowiskach archeologicznych szczątki zwierzęce występują, tak
jak artefakty, przede wszystkim w warstwach kulturowych, przy czym mogą
być w nich rozproszone lub skupione w różnych obiektach (np. jamach, gro-
bach i miejscach ofiarnych). Spotykane są też w warstwach naturalnych
(powstałych np. w okresach, kiedy człowiek na pewien czas opuścił dane
stanowisko) przeplatających się z warstwami kulturowymi zwłaszcza

Na stanowisku
ozoologów są bardzo szerokie. Uogólniając można stwierdzić, iż są to
badania wszystkich pozostałości zwierzęcych odkrywanych w kontek-
stach archeologicznych mające na celu określenie znaczenia zwierząt
w rozwoju kulturowym człowieka, badania szeroko rozumianych relacji
zachodzących między człowiekiem i zwierzętami w przeszłości.
w jaskiniach. Chociaż szczątki te nie powstały na skutek działalności
człowieka również są wydobywane i poddawane badaniom specja-
listycznym. Mogą one być bowiem źródłem do badań nad dawnym
środowiskiem, w którym żył i które eksploatował człowiek. Z Pod-
karpacia pochodzą też przypadkowe, występujące poza kontek-

archeologicznym
stem archeologicznym, znaleziska kości tzw. megafauny plej-

Na stanowisku archeologicznym
stoceńskiej (na przykład mamuta, nosorożca włochatego).
Pomimo, iż nie mogą one być źródłem do badań arche-
W kontekstach archeologicznych najczęściej zachowują się ozoologicznych, warto zwrócić na nie uwagę, cho-
wymienione powyżej twarde części ciał zwierząt, zwłaszcza ciażby spacerując wzdłuż rzeki Wisłok i zgłosić
kości i zęby ssaków. Jednak w sprzyjających warunkach od- znalezisko archeologom.
krywane są m.in. skóry, sierść, pióra, skorupki jaj, odchody
(koprolity), odciski łap i piór oraz inne ślady działalności
zwierząt utrwalone w materiale archeologicznym, na
przykład ślady gryzienia kości przez drapieżniki
lub gryzonie. Wszystkie wymienione znale-
ziska można zaliczyć do źródeł archeozo-
ologicznych. Ponadto w studiach nad
znaczeniem zwierząt w życiu daw-
nych ludzi wykorzystywane są
źródła pisane oraz przed-
stawienia zoomorficz-
ne (figurki, naczynia,
malowidła itp.).

Cios mamuta, Wola Dalsza Żuchwa mamuta, znalezisko luźne

Mammoth ivory, Wola Dalsza Mammoth mandible, stray find

194 195

Trzon kości długiej ptaka ze śla-
dami obróbki, Przedmieście Czu-
deckie
Ossa longa of a bird with traces
of processing, Przedmieście Czu-
deckie
Kość pokrywowa czaszki szczupa-
ka, Przedmieście Czudeckie
Operculum of a pike, Przedmieście
Czudeckie
196
W laboratorium
Szczątki zwierzęce odkrywane na stanowiskach archeologicznych moż-
na ogólnie podzielić na trzy kategorie: szczątki pokonsumpcyjne, szczątki
zwierząt ofiarnych i wyroby z surowca pochodzenia zwierzęcego. Pierw-
sza kategoria, wstępująca najczęściej i najliczniej, zwłaszcza na osadach, to
wspomniane odpadki po spożytym posiłku. Znajdowane są wśród nich ko-
ści całe lub w różnym stopniu pofragmentowane, w zależności od stosowa-
nych przez człowieka narzędzi oraz sposobów podziału tuszy i przygotowy-
wania posiłku. Druga kategoria występuje znacznie rzadziej i są to przede
wszystkim różnego rodzaju pochówki zwierzęce: ciałopalne i szkieletowe
(całkowite i cząstkowe, czyli zawierające tylko określoną część szkieletu na
przykład czaszkę), pochówki samych zwierząt (przy czym w tym samym
grobie często składano więcej niż jedno ciało) oraz pochówki ludzko-zwie-
rzęce. Mogą one występować na różnych typach stanowisk: cmentarzyskach,
osadach oraz w miejscach kultu.
Trzecia kategoria to najczęściej kości poddane przez człowieka róż-
nym zabiegom (jak zmiękczanie, łamanie, struganie, gładzenie, polerowa-
nie, wiercenie otworów itd.) w celu przekształcenia ich m.in. w narzędzia
codziennego użytku, broń, instrumenty muzyczne lub ozdoby.
Pozostałości zwierzęce pozyskiwane są podobnie jak
inne źródła archeologiczne, z zastosowaniem tych sa-
mych metod eksploracji i dokumentacji. Większość
kości kolekcjonowana jest ręcznie, jednak w przy-
padku małych szczątków (np. ryb oraz mięcza-
ków), a także w specyficznych warunkach nie-
których stanowisk konieczne jest zastosowanie
przesiewania sedymentu (osadów) na sitach.
Może być ono suche (na stanowiskach o mocno
zmineralizowanym podłożu, piaskowych) lub
mokre (na stanowiskach o podłożu bioge-
nicznym, jak jaskinie, stanowiska podmo-
kłe i podwodne). Druga metoda nazywana
jest też szlamowaniem i polega na przepłukiwa-
niu ziemi na sitach pod bieżącą wodą.
W laboratorium
Kość ramienna kury domowej,
Przedmieście Czudeckie
Humerus of a hen, Przedmieście
Czudeckie
Kość śródręcza bydła ze śladami
rąbania, Przedmieście Czudeckie
Metacarpus of an oxen with cut-
-marks, Przedmieście Czudeckie
Podczas badań laboratoryjnych szczątki zwierzęce poddawane są
przede wszystkim analizie makroskopowej. Jej poszczególne etapy pole-
gają na: oznaczeniu (identyfikacji) szczątków pod względem przynależ-
ności zoologicznej (gatunkowej) i anatomicznej (czyli określeniu do jakich
zwierząt one należały i jakie części szkieletu, tuszy reprezentowały), ocenie
wieku osobniczego zwierząt (wieku śmierci – uboju lub upolowania) i rela-
cji płci, przeprowadzeniu pomiarów kości (osteometria), a także określeniu
śladów pochodzenia antropogenicznego (pozostawionych przez człowieka)
oraz zmian chorobowych (paleopatologia).
Do identyfikacji szczątków zwierząt żyjących w epoce holocenu wy-
korzystywane są kolekcje szkieletów zwierząt współczesnych, z którymi,
często mocno rozdrobnione, kości ze stanowisk archeologicznych są po
prostu porównywane, a także dane zoologiczne, na przykład cechy syste-
matyczne poszczególnych gatunków opisane w podręcznikach anatomii po-
równawczej zwierząt. Wiek osobniczy określony jest na podstawie zmian
zachodzących w rozwoju uzębienia: wyrastania zębów, wymiany zębów
mlecznych na stałe oraz starcia powierzchni ich koron. Do oszacowania tego
parametru służy także ocena stopnia kostnienia szkieletu (przede wszyst-
kim przyrastania nasad kości długich do ich trzonów). Relacje płci ustala
się na podstawie cech dymorfizmu płciowego, widocznych w zależności od
gatunku, na różnych elementach szkieletu i zębach.
197
 Głównym założeniem wymienionych metod porównawczych oraz in-
terpretacji wyników ba­dań archeozoologicznych, w oparciu o dane współ-
czesne dotyczące na przykład anatomii, fizjologii i ekologii (o czym dalej),
Analiza danych
jest uznanie stałości biologicznej zwierząt, co najmniej od początku holo-
cenu, co wynika z zasady aktualizmu biologicznego.
W przypadku niektórych materiałów (bardzo małych szczątków ryb
i mięczaków, kości mocno rozdrobnionych lub przepalonych) podejmowa-
ne są również analizy mikroskopowe.
źródłowych
Analiza danych źródłowych i interpretacje
Na podstawie danych źródłowych uzyskanych podczas badań labora-
toryjnych, czyli jakościowych i ilościowych danych zoologicznych (na przy-
i interpretacje
kład skład gatunkowy i anatomiczny szczątków, struktura wieku i płci),
archeozoolog stara się odpowiedzieć na różne pytania dotyczące relacji
Kość piszczelowa bydła, Przedmie-
ście Czudeckie
między człowiekiem i zwierzętami w przeszłości. Wszelkie interpretacje
Cattle tibia, Przedmieście Czudeckie szczątków kostnych muszą jednak uwzględniać również dane źródłowe
archeologiczne, kontekstowe (chronologia, stratygrafia, typ punktu
osadniczego, obiektu itd.), a także wiedzę pozaźródłową – biologicz-
ną (anatomia i fizjologia zwierząt, ekologia, paszoznawstwo itd.)
i archeologiczną (metodologia, metodyka badań terenowych,
periodyzacja, kontekst kulturowy itd.).
Zakończenie
Skład gatunkowy szczątków może być podstawą do wnio-
skowania o tym w jaki sposób mieszkańcy danego stanowiska
zdobywali pożywienie, a dokładniej mięso – polowali, łowili ryby
czy hodowali zwierzęta, a co za tym idzie jakie mięso najczęściej
jadali. Dane te mogą być też wykorzystane do próby rekonstrukcji
środowiska naturalnego w danym regionie (mikroregionie).
Skład anatomiczny szczątków może posłużyć do oceny struktu-
ry spożycia tuszy (jakie części tuszy jadano) i jej dystrybucji, na przy-
kład w obrębie różnych części stanowiska, które mogły być zamieszki-
wane przez osoby o odmiennym statusie społecznym lub użytkowane
w różnych celach (miejsca uboju zwierząt, produkcji rzemieślniczej itp.).
198
Rozkład wieku osobniczego i płci może być podstawą do wnioskowania
o stosowanych w przeszłości zasadach selekcji stad oraz jakości konsumo-
wanego mięsa. Przykładowo, uproszczając, jeśli w materiale mamy bardzo
dużo kości młodych osobników bydła (cieląt) to można przypuszczać, że
hodowla tego gatunku miała na celu przede wszystkim uzyskanie mięsa –
cielęciny. Natomiast jeśli wzrasta udział szczątków osobników dorosłych
można założyć, iż były one hodowane również dla uzyskania mleka i mogły
być użytkowane przyżyciowo, na przykład jako siła pociągowa.
Analiza śladów pochodzenia antropogenicznego może być punktem
wyjścia do rozważań o sposobach uśmiercania zwierząt, rozbioru tuszy
i podziału mięsa (obróbka rzeźnicza), sposobach przygotowania posiłku
(obróbka kulinarna), a także znaczeniu kości jako surowca do produkcji
narzędzi i innych przedmiotów oraz stosowanych technik ich obróbki.
Dane osteometryczne (pomiary kości) mogą być podstawą rozważań
o rozwoju kośćca, strukturze płci i wieku, pokroju i formach zwierząt (na
przykład forma dzika i udomowiona).
Analiza zmian chorobowych może posłużyć do wnioskowania na te-
mat funkcji użytkowych zwierząt (m.in. deformacje możdżeni bydła spowo-
dowane stosowaniem jarzma), zdrowotności zwierząt oraz relacjach czło-
wiek–zwierzęta (z jednej strony opieka nad chorym, rannym osobnikiem,
z drugiej celowe okaleczanie zwierząt ofiarnych).
Wnioskowanie na temat życia codziennego dawnych ludzi i ich die-
ty na podstawie pozostawionej przez nich „sterty obgryzionych kości” jest
możliwe jedynie przy zastosowaniu szerokiej wiedzy zarówno z zakresu
biologii, jak i archeologii. Dzięki rozwijającej się współpracy przedstawi-
cieli różnych dyscyplin naukowych, dokładnemu kolekcjonowaniu różnych
typów źródeł (artefaktów, szczątków zwierzęcych i roślinnych) w czasie
wykopalisk, a także rozwojowi nowych metod badawczych (na przykład
analiz izotopowych i DNA) mamy coraz więcej przesłanek do studiów nad
życiem codziennym dawnych ludzi oraz otaczającym ich światem.
199
Summary
Summary
From the early stages of human evolution, meat has been an important part
of diet. Early humans ate various animals such as mammals, birds and fish.
After the meal, there were always left-overs, predominantly in the form
In the laboratory, animal remains are primarily subjected to macroscopic
analysis consisting of zoological and anatomical identification. The analyses
also involve the assessment of age at death (slaughter or hunting) and sex, bone
measurements (osteometry), as well as the identification of anthropogenic
traces and pathologies.
Any interpretation of bone fragments must take into account both the
zoological data obtained during laboratory analyses (species and anatomy of
of hard, inedible elements such as bones, teeth, antler parts and scales. the remains, etc.) and contextual data (chronology, stratigraphy, etc.) as well
Some of these remains have survived to the present day and are found as other factors such as those concerning biology (anatomy and physiology
at archaeological sites. They can be analysed in laboratory conditions by of animals, ecology, etc.) and archaeology (methodology, field research
scholars specializing in what is known as zooarchaeology. methodology, periodization, cultural context, etc.).
Human-animal relations have never been limited to the consumption
of meat, so the interests of zooarchaeologists are very broad. In general
archaeozoologists study all kinds of animal remains discovered in
archaeological contexts in order to determine the importance of animals
in human cultural development.
At archaeological sites, animal remains are found primarily in cultural
layers; they can be scattered or clustered in various archaeological features.
Animal remains are also found in natural layers which interweave with
cultural layers, especially in caves. Although these remains did not result from
human activity, they are also subjected to specialist analyses. They may be
the basis for research into the past natural environment. From Podkarpacie
there are also stray finds, deprived of the archaeological context, such as the
bones of the so-called Pleistocene megafauna (e.g. mammoth, hairy rhino).
Animal remains discovered at archaeological sites can be divided
into three categories: post-consumption remains, the remains of animal
sacrifices and objects made of animal body-parts. The first category is most
often found in settlements. The second category is much less frequent and is
usually represented by graves containing animal remains. The third category
includes bones which were processed in various ways in order to transform
them into everyday tools, weapons, musical instruments or ornaments.
At archaeological sites, most of the bones are collected by hand, but
in the case of small remains, and in specific conditions of some sites (e.g.
caves), it is necessary to use sieving or rinsing under running water.

200 201
GRUPY
REKON- GRUPY
REKONSTRUKCYJNE

STRUK-
Reenactment groups

Opowiedzieć o czasach pradziejowych i historycznych to jedno, ale

CYJNE
przedstawić wizualnie dawne zwyczaje, życie codzienne, rytuały, pojedyn-
ki, starożytne formy i style walk, to drugie. Oglądanie rekonstrukcji prze-
mawia do nas o wiele bardziej, więcej zapamiętujemy, przyswajamy wię-
cej informacji, co powoduje niejednokrotnie zaciekawienie i skłania nas do
sięgnięcia po dokładniejsze informacje na interesujące tematy. Na terenie
województwa podkarpackiego działa wiele grup rekonstrukcyjnych, nie-
które z nich prezentujemy poniżej.

***
Although prehistoric and historic times can be revealed through thor-
ough academic research and publications, modern audiences can some-
times better understand the past by engaging in historical re-enactment.
Re-enactment can help discover the everyday life, rituals, battles and com-
bat techniques of past societies in a much more immersive way; it allows
us to remember them better and spurs us to find more details about things
that we find most interesting. There are numerous re-enactment groups in
the Podkarpackie Voivodeship and you can find more information about
them below.

203
GRUPY Amictus
KONTAKT:

REKON-
www.amictus.pl
stroje.historyczne@gmail.com
www.facebook.com/Gabriela.Amictus/
www.instagram.com/amictus.gabriela

Firma Amictus powstała sześć lat temu w Sanoku i była ukoronowa-

niem wieloletnich zainteresowań historią ubioru i marzeń aby pasja mogła

STRUK-
równocześnie stać się pracą. Szyte stroje to wierne repliki jak i kostiumy
stylizowane. W dorobku są rekonstrukcje ubiorów od neolitu po wiek XX.
Ubierani są królowie, ułani, górnicy, rycerze, pokojówki, damy, muszkiete-
rowie, żebracy, księżniczki, a nawet indianie i wielu, wielu innych.
Przy realizacji zamówień Amicus współpracuje ze specjalistami z róż-
nych dziedzin: historykami, archeologami, scenografami, artystami plasty-
kami i rozlicznymi rzemieślnikami. Dzięki temu można oferować w pełni

CYJNE
profesjonalne i kompleksowe usługi. Stroje wykonywane w pracowni za-
mawiane są głównie przez muzea, grupy rekonstrukcyjne i indywidualnych
odbiorców w kraju i za granicą, a także zespoły muzyki i tańca dawnego,
filmowców, teatry, firmy reklamowe. Obecnie prace można oglądać m.in.
w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Kopalnia Soli w Boch-
ni, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Budownictwa Ludowego
w Sanoku, Skansenie Archeologicznym w Trzcinicy, Muzeum w Piotrkowie
Trybunalskim oraz na wielu imprezach rekonstrukcyjnych zarówno w Pol-
sce jak i na świecie.

204 205
GRUPY Drużyna Grodu Horodna
KONTAKT:

REKON-
www.druzynagroduhorodna.pl
druzynagroduhorodna@gmail.com
lubomir64@interia.pl

Drużyna Grodu Horodna zajmuje się odtwórstwem kultury materialnej

oraz obyczajów wczesnośredniowiecznych Słowian i Skandynawów z okresu
X–XIII w. Do grupy należą osoby będące w różnym wieku i reprezentujące

STRUK-
różne zawody. Część z osób przywiodła do rekonstrukcji ciekawość, z tego
narodziła się pasja i zainteresowanie historią wczesnego średniowiecza.
Grupę stanowią Wojowie, Rzemieślnicy i Cywile (w tym urodziwe Niewia-
sty). Grupa działa w Rzeszowie od 2008 roku. Treningi odbywają się w Rze-
szowie, Krakowie i innych miastach (dla tych, którzy wyjeżdżają na studia).
Drużyna aktywnie działa na terenie Polski, stąd jej udział w licznych turnie-
jach, inscenizacjach bitew, festiwalach, piknikach archeologicznych, survi-

CYJNE
valach historycznych, przemarszach. Grupa współpracuje ze skansenami,
muzeami, szkołami, uczelniami i ośrodkami kultury. Jest częstym gościem
imprez historycznych w Europie.
Doskonalący się we władaniu różnoraką bronią Wojowie, zajmują
w grupowych czy indywidualnych turniejach walk, wysokie miejsca. Rze-
mieślnicy prezentują wysoki poziom rzemiosła i wiedzy na temat rzemiosł
dawnych. Białogłowy z drużyny tworzą grupę śpiewającą dawne pieśni w no-
wych aranżacjach. Wypatrują oczy za osobami, które chciałyby muzykować
w zespole, dołączyć do grupy.
Drużyna współpracuje ze Stadniną „Mustang” w Dzikowcu, gdzie jest
możliwość doskonalenia umiejętności jeździeckich.
W 2010 roku w Drużynie została powołana do życia sekcja XIII-wiecz-
na – „Drużyna Kniazia Daniła“.
Z roku na rok podnoszony jest poziom odtwórstwa historycznego,
który dla innych jest źródłem wiedzy na temat wieków dawnych.

206 207
GRUPY Hellas et Roma
KONTAKT:

REKON-
www.hellasetroma.pl
email@hellasetroma.pl

Stowarzyszenie Na Rzecz Popularyzacji Kultury Antycznej „Hellas et

Roma” od samego początku było i jest organizacją, której celem nadrzęd-
nym jest propagowanie wiedzy na temat świata antycznego. Działalność
Stowarzyszenia można podzielić na dwa nurty: samokształceniową pra-

STRUK-
cę „akademicką” oraz popularyzatorsko-edukacyjną. Pierwsza sfera obej-
muje całość działań zmierzających do wzbogacania wiedzy merytorycznej
członków Stowarzyszenia na temat projektów, za które są odpowiedzialni.
Efektami tychże są m.in. publikacje oraz wystąpienia podczas konferencji
naukowych. Przebrnięcie przez warstwę teoretyczną i odpowiednie przygo-
towanie merytoryczne pozwoliło na roztropne realizowanie założeń drugiej
warstwy aktywności Stowarzyszenia, tworzenie rekonstrukcji i opracowy-

CYJNE
wanie scenariuszy inscenizacji historycznych. Działalność popularyzująca
wiedzę na temat świata antycznego odbywa się zatem poprzez organiza-
cję lub uczestnictwo w festiwalach historycznych, bądź prowadzenie zajęć
dydaktycznych w szkołach i muzeach, przedstawianie efektów prac podej-
mowanych przez członków Stowarzyszenia. Dzięki mnogości oferowanych
prezentacji możliwe stało się zaaranżowanie „antycznej wioski”. Jej zwie-
dzanie daje widzowi niepowtarzalną okazję zapoznania się z możliwie jak
najszerszym spektrum zagadnień obrazujących życie codzienne starożyt-
nych Greków i Rzymian. Obecnie Stowarzyszenie tworzy ponad 40 osób re-
alizujących kilkanaście projektów, w tym takie jak „Antyczna kuchnia śród-
ziemnomorska”, „Gladiator”, „Hoplitai”.

208 209
GRUPY Legio XXI Rapax
KONTAKT:

REKON-
www.legioxxirapax.com
info@legioxxirapax.com

Grupa rekonstrukcji historycznej Legio XXI Rapax to dziś międzyna-

rodowe przedsięwzięcie na najwyższym poziomie. Tworzą je prawdziwi
pasjonaci, których ambicją jest odtworzenie i wystawienie w polu w pełni
obsadzonej i wyekwipowanej centurii, podstawowego pododdziału rzym-

STRUK-
skiego legionu z okresu pryncypatu (o nominalnej sile 80 legionistów), wraz
z dowodzącym centurionem, jego zastępcą, szefem wart, chorążymi, mu-
zykiem, przynależną artylerią, stosowną liczbą szeregowych legionistów.
Grupa odwołuje się do dziedzictwa prawdziwej jednostki – Legio XXI Rapax
(Dwudziesty Pierwszy „Drapieżny”), który istniał ok. 120 lat, biorąc udział
w niejednej głośnej kampanii. Wyróżnia ją szczególna dbałość o wierność
historyczną rekonstrukcji, co oznacza ciągłe badanie i analizowanie źródeł,

CYJNE
nieustanne doskonalenie wyposażenia, rozwijanie formy pokazów. Legio-
nowy obóz jest żyjącą scenerią: członkowie grupy śpią w nim, gotują, ćwi-
czą musztrę i walkę, mają lekcje łaciny, celebrują religijne obrzędy, trzymają
warty, prowadzą kancelarię, polowy szpital etc. Używają komend w łacinie
restytuowanej – formie najbardziej zbliżonej do wymowy Rzymian. Nie
tylko prezentują starannie wykonane repliki rzymskich przedmiotów, ale
ich używają. Broń, pancerze, narzędzia, ubrania, buty, namioty, naczynia –
wszystko jest testowane w różnych warunkach, podczas zimowych spotkań,
pokonywania rzek, marszów przez lasy, pokazów walki.

210 211
GRUPY Pracownia Rekonstrukcji Historycznych SCUTUM
KONTAKT:
• chrzest księcia Mieszka I,
• ślub króla Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską w Sanoku w 1417 r.,

REKON-
www.pracowniascutum.pl • oblężenie Malborka,
pracownia.scutum@gmail.com • cykliczne „napady” rozbójniczej szlachty bieszczadzkiej – braci Rosińskich –
na turystów odwiedzających nasz region,
Pracownia Rekonstrukcji Historycznych SCUTUM wywodzi się z daw- • plenerowe bloki historyczne i pikniki poświęcone historii lokalnej (Sanok,
nego Bractwa Rycerzy Ziemi Sanockiej założonego w 1997 r. Osoby związane Przemyśl, Nowy Żmigród, Mrzygłód, etc.),
z pracownią są wieloletnimi uczestnikami polskiego ruchu rekonstrukcyj- • lekcje żywej historii.
nego, co przekłada się na ich wiedzę, doświadczenie i umiejętności. Istot-

STRUK-
nym jest również fakt, że sanoccy rycerze to nie tylko pasjonaci, ale przede
wszystkim ludzie wykształceni i pracujący w takich dziedzinach jak histo-
ria, archeologia czy bronioznawstwo.
Głównym celem przyświecającym sanockim rekonstruktorom, jeszcze
od końca lat 90. ubiegłego wieku, jest pogłębianie i popularyzacja wiedzy
na temat dawnych dziejów podkarpacia. Kultura materialna, sprawy mili-
tarne czy obyczajowość mieszkańców regionu począwszy od wczesnego

CYJNE
średniowiecza aż po XVII w. to główne zagadnienia, którymi się zajmują.
Celem działalności grupy jest odkłamanie uproszczonego obrazu Podkar-
pacia kojarzonego często jedynie z dziką przyrodą. Wszyscy słyszeli o Po-
łoninach, Zalewie Solińskim, bieszczadzkich rysiach, wilkach i niedźwie-
dziach, ale kto pamięta, że jeden z bohaterów spod Grunwaldu i Malborka,
rycerz Mikołaj Kmita herbu Szreniawa wyruszył na wielką wojnę z Zako-
nem krzyżackim ze swoich włości w ziemi sanockiej? Kto pamięta o tym, że
jeden z najpotężniejszych monarchów późnośredniowiecznej Europy, król
Władysław Jagiełło w 1417 roku brał ślub z trzecią żoną w… Sanoku? Kto
pamięta o sarmackich rębaczach, szlachcie ziemi sanockiej i przemyskiej,
której burzliwe dzieje niejednokrotnie nie ustępują historiom zawartym
w narodowej epopei – Trylogii? Jacek Dydyński, bracia Rosińscy z Teleśni-
cy, Stadniccy – Stanisław „Diabeł” i jego dzieci „diablęta” to tylko pierwsze
z brzegu przykłady barwnych i burzliwych postaci jakie żyły na Podkarpa-
ciu w okresie staropolskim.
Wśród licznych pokazów, inscenizacji i widowisk przeprowadzanych
przez pracownię SCUTUM wymienić można m.in.:

212 213
GRUPY Terra Ferrata
KONTAKT:

REKON-
https://pl-pl.facebook.com/TerraFerrata/

Terra Ferrata – Barbarzyńcy z Rzeszowa. Grupa rekonstruktorska zaj-

mująca się odtwarzaniem rozmaitych aspektów codziennego życia ludno-
ści, która zamieszkiwała tereny Środkowej Europy na przełomie er (skupia
się głównie na obszarze dzisiejszego województwa podkarpackiego i ma-
łopolskiego). Terra Ferrata powstała w 2003 roku i od tego czasu zrzesza

STRUK-
w swoich szeregach nie tylko studentów i absolwentów archeologii, ale tak-
że przedstawicieli ścisłych dyscyplin naukowych.
Żelazo miało dla ówczesnych ludzi tak wielkie znaczenie, że posta-
nowiono nawiązać do niego w nazwie grupy: Terra Ferrata znaczy tyle co:
Żelazna Ziemia, ziemia zamieszkana przez barbarzyńców, którzy przy bliż-
szym poznaniu wcale nie są aż takimi barbarzyńcami. Przejęli oni bowiem
wiele ze zdobyczy technicznych cywilizacji śródziemnomorskich, a poza tym

CYJNE
ich własne innowacje przyczyniły się do znacznego rozwoju gospodarcze-
go i kulturalnego ludności zamieszkującej tereny poza rzymskim limesem.
Grupa w swojej działalności skupia się w głównej mierze na poka-
zach otwartych, warsztatach i wykładach. Do wszystkiego co robi podchodzi
bardzo rzetelnie, dbając o zgodność ze źródłami historycznymi i archeolo-
gicznymi. Dzięki nabytej wiedzy i rozwijanym umiejętnościom ma możli-
wość uczestnictwa w wielu imprezach historycznych w Polsce i za granicą.
Bazując na wiarygodnych i sprawdzonych źródłach wytwarza zarówno
przedmioty codziennego użytku, jak również broń. Stara się także w miarę
możliwości przybliżyć świat wierzeń i wydarzeń, których ślady nadal są czy-
telne w źródłach, przez jak najlepsze przygotowywanie inscenizacji. W swo-
jej ofercie ma również liczne warsztaty będące odbiciem powszedniego dnia
zwykłego barbarzyńcy. Dzięki wynikom badań interdyscyplinarnych istnieje
możliwość zaprezentowania w jaki sposób mieszkańcy sprzed dwóch ty-
siącleci przygotowywali swoje posiłki, jak się ubierali, w jaki sposób wy-
twarzali naczynia, polowali czy leczyli współplemieńców.

214 215
GRUPY Vicus Ultimus
KONTAKT:

REKON-
https://www.facebook.com/VicusUltimus/

Stowarzyszenie Vicus Ultimus zostało założone przez pasjonatów hi-

storii i rekonstrukcji historycznej w 2013 r. Stowarzyszenie zrzesza członków
z całej Polski. Tematem historycznym, którego zgłębianie i popularyzacja
jest główną działalnością stowarzyszenia, jest społeczeństwo rzymskiej pro-
wincji z 1. połowy IV wieku n.e. W ramach Stowarzyszenia „Vicus Ultimus”

STRUK-
członkowie zajmują się także rekonstrukcją historyczną, zgłębiając życie
codzienne, rzemiosło i wojskowość tamtej epoki na zasadzie odtwórstwa
oraz archeologii eksperymentalnej. Jest to możliwe, dzięki temu, że wśród
członków stowarzyszenia oprócz osób prezentujących strój oraz wojsko-
wość znajdują się także rzemieślnicy, w tym: płatnerze, jubilerzy, kaletnicy,
farbiarki, hafciarki i tkaczki. Dzięki takiej kombinacji, możemy przybliżyć
pełne spektrum tego jak mogła wyglądać społeczność małego miasteczka/

CYJNE
osady – do czego nawiązujemy w nazwie stowarzyszenia, którego tłuma-
czenie z łaciny po polsku brzmi „Ostatnia Wioska”. Zrekonstruowane ele-
menty odzienia, broni, przedmiotów codziennego użytku oraz narzędzi są
oparte o opracowania archeologiczne, ikonografie, źródła pisane oraz opra-
cowania historyczne z zakresu archeologii eksperymentalnej. Stowarzysze-
nie stara się przybliżyć realia tamtego okresu także za pomocą inscenizacji
stanowiących rekonstrukcję zwyczajów czy rytuałów(jak na przykład ce-
remonia zaślubin), wierzeń (chrzest), sytuacji z życia codziennego (zaciąg
do armii), jak i politycznych negocjacji.

216 217
GRUPY Zakon Rycerzy Boju Dnia Ostatniego
KONTAKT:

REKON-
www.zakon.rzeszow.pl
https://pl-pl.facebook.com/rycerstwo/

Zakon Rycerzy Boju Dnia Ostatniego to jedna z najdłużej działają-

cych na Podkarpaciu grup rekonstrukcji historycznej. Działalność rozpo-
częła na przełomie tysiącleci, a od 2003 roku została zarejestrowana jako
stowarzyszenie. Główne cele działania grupy to odtwórstwo i upowszech-

STRUK-
nianie kultury polskiego średniowiecza, z położeniem nacisku na przełom
XIV i XV wieku – tzw. okres grunwaldzki. Cotygodniowe spotkania człon-
ków Zakonu obejmują między innymi warsztaty różnorakich rzemiosł (kra-
wiectwa, szycia w skórze, druku na tkaninach, itp.), pogłębianie wiedzy na
temat różnych aspektów kultury średniowiecza poprzez przygotowywanie
opracowań (część z nich dostępna jest na stronach www.zakon.rzeszow.pl)
oraz przygotowywanie do imprez historycznych. Od początku swojej dzia-

CYJNE
łalności Zakon stara się propagować historię przez organizację turniejów
i pikników rycerskich, również w ścisłej współpracy z Muzeum Okręgowym
w Rzeszowie. Prowadzi także warsztaty edukacyjne dla dzieci i młodzie-
ży szkolnej oraz włącza się w działania charytatywne. Nieodłącznym ele-
mentem funkcjonowania Zakonu jest też udział w imprezach historycznych
w całym kraju, nie wyłączając inscenizacji grunwaldzkiej. Członkowie grupy
zajmują się rekonstrukcją różnych postaci – od rzemieślników i mieszczan,
przez łuczników i puszkarzy, aż po w pełni wyposażonych zbrojnych. Nie
można zapomnieć o paniach, które angażują się w wiele prac związanych
z przygotowaniem strojów, organizacją imprez, ale także zajmują się łucz-
nictwem i trenują walkę. Stowarzyszenie Zakon Rycerzy Boju Dnia Ostat-
niego otwarte jest dla wszystkich osób pragnących rozwijać swoje zaintere-
sowanie żywą historią okresu późnego średniowiecza. W trudnych dla tego
typu działalności warunkach regionu, członkowie stowarzyszenia wspierają
w wielu aspektach osoby rozpoczynające swoją przygodę z rekonstrukcją,
dzieląc się swoją wiedzą i umiejętnościami – część członków grupy zajmuje
się np. szyciem odzieży historycznej czy wykonywaniem takich elementów
strojów, jak sznurki, paski czy hafty.

218 219
Bibliografia
Bibliografia
Balcer B.
2012 Budownictwo mieszkalne i gospodarcze w neolicie ziem Polski, Warszawa.
Biskupski R.
Lasota-Moskalewska A.
2008 Archeozoologia. Ssaki, Warszawa.
Lis H., Lis P.
2015 Kuchnia Słowian czyli o poszukiwaniu dawnych smaków, Warszawa.
Malinowska-Sypek A., Sypek R., Sukniewicz D.
2010 Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa.
Moskwa K.
1977 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów.
2013 Ikony z XV wieku w Muzeum Historycznym w Sanoku. Katalog zbiorów, t. 1, Rozwałka A. (red.)
Sanok. 2016 Zwyczaje pogrzebowe, Rzeszów.
Buko A. Sady A., Litynska-Zając M., Kofel D.
2005 Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpre- 2017 Zaczęło się od ziarna... Historia roślin uprawnych, Katowice.
tacje, Warszawa.
Winiarska K., Trojanowska M., Czarska L., Kot B. (red.)
Czopek S. (red.)
2006 O kaflach, tudzież garncarzach, kaflarzach i zdunach w Przemyślu, Przemyśl.
1994 Rzeszów. Odkopana przeszłość, Rzeszów.
Winnicka K.
2011 Autostradą w przeszłość. Katalog wystawy, Rzeszów.
2013 Ikony z XVI w. w Muzeum Historycznym w Sanoku. Katalog zbiorów, t. 2, Sanok.
Czopek S.
Wiśniewski A., Połtowicz-Bobak M.
1998 Kamień, brąz, żelazo. Zarys archeologii Polski południowo-wschodniej, Rze-
2014 Paleolit, (w:) E. Tomczak (red.) Archeologia. Górny Śląsk, Katowice, 7–31.
szów.
2003 Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów.
Dąbrowski J.
Polecamy także czasopisma i serie wydawnicze z zakresu archeologii
2009 Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej, Warszawa.
południowo-wschodniej Polski i terenów ościennych:
Dębiec M., Wołoszyn M. (red.)
Analecta Archaeologica Ressoviensia
2007 U źródeł Europy Środkowo-wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w per- (czasopismo wydawane w Rzeszowie od 2006 roku)
spektywie badań archeologicznych, Rzeszów.
Collectio Archaeologica Ressoviensia
Forstner D. OSB (seria wydawana w Rzeszowie od 2006 roku)
1990 Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
Gedl M. (czasopismo wydawane w Rzeszowie od 1961 roku)
1998 Młodsza epoka brązu we wschodniej części Karpat, Kraków. Via Archaeologica Ressoviensia
Jędrasik J. (red.) (seria wydawana w Rzeszowie od 2011 roku)
2014 Nasi mniejsi bracia czy środek przetrwania? Znaczenie zwierząt w dziejach
ludzkości, Kraków.
Kokowski A.
2005 Starożytna Polska, Warszawa.

220 221
Spis treści
Spis treści
Od redakcji │ 5

Zestawienie chronologiczne │7

Archeologiczne dziedzictwo kulturowe i jego ochrona │ sylwester czopek │ 8

Paleolit i mezolit │ marta połtowicz-bobak, dariusz bobak │ 24

Neolit │ wojciech pasterkiewicz │ 52

Epoka brązu i wczesna epoka żelaza │ katarzyna trybała-zawiślak │ 74

Okres lateński, wpływów rzymskich i wędrówek ludów │

tomasz bochnak, agnieszka půlpánová-reszczyńska, katarzyna skowron │ 100

Wczesne średniowiecze │ sylwia jędrzejewska │ 122

Codzienne przedmioty, niezwykłe ich ozdoby │ andrzej rozwałka │ 146

Ikona karpacka – na granicy kultur wschodu i zachodu │ grażyna stojak │ 160

Miniaturowa ikona metalowa z badań archeologicznych w Miechocinie │

judyta nawrot-bukowiec, kornel bukowiec │ 182

Badania szczątków zwierzęcych odkrywanych na stanowiskach archeologicznych │

mirosława zabilska-kunek │ 190

Grupy rekonstrukcyjne │ 203

Bibliografia │220

222
 Ż YC I E
CODZIENNE
Z Y C I E ŻYCIE
CO DZIENNE
CODZIENNE