Debiec, Woloszyn 2007 - Fruehzeit Ostmitteleuropas

U ŹRÓDEŁ EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ:
POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKIE
W PERSPEKTYWIE BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH
FRÜHZEIT OSTMITTELEUROPAS:
DAS POLNISCH-UKRAINISCHE GRENZGEBIET
AUS ARCHÄOLOGISCHER PERSPEKTIVE
Collectio Archaeologica Resoviensis. Tomus V: Praca zbiorowa „U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych” strona 1
COLLECTIO ARCHAEOLOGICA RESSOVIENSIS
TOMUS V
COLLEGIUM EDITORUM
Sylwester Czopek, Michał Parczewski,
Andrzej Pelisiak, Zbigniew Pianowski, Aleksander Sytnyk,
Marcin Wołoszyn
Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego
U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej:

pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań
archeologicznych
Frühzeit Ostmitteleuropas:
Das polnisch-ukrainische Grenzgebiet
aus archäologischer Perspektive
Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn

Red. / Hrsg.
RZESZÓW 2007
Redaktorzy tomu:
Maciej Dębiec
Marcin Wołoszyn
Redaktor techniczny:
Marek Bobowski (Mitel)
Korekta:
Mitel
Tłumaczenia:
Romana Kiełbasińska
Korekta językowa:
Felix Biermann
© Copyright by Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

© Copyright by Mitel
ISBN 978-83-60545-47-8
WYDAWCA
35–205 Rzeszów, ul. Warszawska 5/7, tel./fax 017 861–26–69, 852–13–62
SPIS TREŚCI
INHALTSVERZEICHNISS
Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn

Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Jan Machnik, Dmytro Pavliv, Volodymyr Petehyryč Jan Machnik, Dmytro Pavliv, Volodymyr Petehyryč
Wspólne polsko-ukraińskie badania nad pradziejami Gemeinschaftliche polnisch-ukrainische Forschungen
dorzecza górnego Dniestru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 zur Vorgeschichte des oberen Dnjestrgebietes . . . . . . . . 11
Marta Połtowicz-Bobak Marta Połtowicz-Bobak
Zachód i Wschód Europy – różne obszary, jedna Der Westen und der Osten Europas – verschiedene
tradycja. Wschodnie pogranicze Gebiete, eine Tradition. Das östliche Grenzgebiet
schyłkowopaleolitycznej kultury magdaleńskiej . . . . . . . 35 der spätpaläolitischen Magdalénienkultur. . . . . . . . . . . . 35
Maciej Dębiec, Aleksander Dzbyński Maciej Dębiec, Aleksander Dzbyński
Nowa epoka: pierwsi rolnicy w Polsce Eine neue Epoche: die ersten Ackerbauern
południowo-wschodniej i na zachodniej Ukrainie in Südostpolen und in der Westukraine
(VI–V tys. p.n.e.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 (6.–5. Jt. v.u.Z.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Renata Zych Renata Zych
Społeczności międzyrzecza Dniestru i Sanu Die Gemeinschaften des Gebietes zwischen Dnjestr
w dobie środkowego neolitu (IV tys. p.n.e.) . . . . . . . . . . 67 und San im Mittelneolithikum (4. Jt. v.u.Z.) . . . . . . . . . . 67
Andrzej Pelisiak Andrzej Pelisiak
Na granicach wielkiego eurazjatyckiego stepu. In den Randbereichen der Eurasischen Grosssteppe. Das
Europa Środkowo-Wschodnia w IV–III tys. BC. . . . . . . 81 Ostlmitteleuropa im 4.–3. Jt. v. Ch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Małgorzata Rybicka Małgorzata Rybicka
Zagadnienie neolityzacji Równiny Pruskiej Die Problematik der Neolithisierung von Pruska
– z perspektywy odkryć w Równinie Dolnej, Ebene im Lichte der Ausgrabungen in Równina
stan. III, województwo warmińsko-mazurskie . . . . . . . . 95 Dolna, Fpl. 3, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie. . . 95
Sylwester Czopek Sylwester Czopek
Środkowoeuropejska rubież kulturowa – między Das ostmitteleuropäische Grenzgebiet
Wschodem a Zachodem w epoce brązu i wczesnej – zwischen Ost und West in der Bronze-
epoce żelaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 und Früheisenzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Maciej Karwowski Maciej Karwowski
Hic Celticorum finis – osadnictwo celtyckie Hic Celticorum finis – die keltische Besiedlung
na pograniczu Polski i Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 im polnisch-ukrainischen Grenzgebiet . . . . . . . . . . . . . . 127
Iwona Florkiewicz, Agnieszka Reszczyńska Iwona Florkiewicz, Agnieszka Reszczyńska
Barbaricum Germanicorum – Barbaricum Barbaricum Germanicorum – Barbaricum Europae
Europae orientalia. Osadnictwo między Wisłą, orientalia. Die Besiedlung zwischen der Weichsel,
górnym Bugiem a Dniestrem dem oberen Bug und dem Dnjestr vom 3. Jh. v.u.Z.
w III w. p.n.e. – V w. n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 bis zum 5. Jh. u.Z. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Michał Parczewski Michał Parczewski
Problem Lędzian a kształtowanie się Das Problem der Lendzanen und die Bildung
polsko-ruskiej rubieży etnicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 der polnisch-altrussischen ethnischen Grenze . . . . . . . . 161
Marcin Wołoszyn Marcin Wołoszyn
Między Gnieznem, Krakowem a Kijowem. Zwischen Gnesnen, Krakau und Kiev. Archäologie
Archeologia o wczesnośredniowiecznych relacjach über frühmittelalterliche polnisch-altrussische
polsko-ruskich i formowaniu polsko-ruskiego Beziehungen und die Gestaltung
pogranicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 des polnisch-altrussischen Grenzgebietes . . . . . . . . . . . . 177
Joanna Berdowska Joanna Berdowska
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego . . . . 207 Instytut für Archäologie der Universität zu Rzeszów . . 207
WSTĘP
Niniejszy tom zawiera zbiór studiów poświęconych prahistorii i wczesnemu średniowieczu ziem stanowią-
cych obecnie obszar pogranicza Polski i Ukrainy. Książka z pewnością nie wyczerpuje wszystkich zagadnień
związanych z tą problematyką. Autorami poszczególnych prac są pracownicy Instytutu Archeologii Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego, w serii szkiców przedstawili oni wynik swoich własnych badań dotyczących relacji miesz-
kańców Europy Środkowo-Wschodniej i jej wschodnich sąsiadów.
Termin Europa Środkowo-Wschodnia nawiązuje oczywiście do propozycji zawartej w klasycznej już, choć
w języku polskim dostępnej od niedawna monografii O. Haleckiego1.
Przemiany polityczne ostatnich dwóch dekad: rozpad systemu komunistycznego, upadek muru berlińskie-
go, poszerzenie Unii Europejskiej oraz NATO na wschód powodują, że dyskusja o podziałach naszego konty-
nentu, jak i ich trwałości nabrała nowego znaczenia.
W dyskusji tej w niewielkim stopniu wykorzystywane są ustalenia prahistoryków. Słynny brytyjski histo-
ryk cywilizacji A. Toynbee, analizując przemiany kulturowe wśród prawosławnych mieszkańców Imperium
Osmańskiego zwraca uwagę, że ich narastająca emancypacja wobec tureckich władców przejawiała się także
w noszeniu coraz bardziej zachodnioeuropejskich strojów. Tego typu obserwacje – choć przydatne – określił
on, z charakterystyczną dla angielskiego dżentelmena rezerwą mianem „krawieckiego świadectwa”2. Niestety,
właśnie tego typu „fakty” są najczęściej dostępnymi dla archeologa. Dyscyplina ta koncentruje się na pozna-
waniu kultury materialnej minionych społeczności, więcej wiemy dzięki niej o elementach stroju noszonego
w minionych epokach, czy półziemiankach niż o mentalności ludzi w nich mieszkających. Jak wykorzystać
to nieco „krawieckie świadectwo”, w dyskusji na temat cywilizacyjnych podziałów naszego kontynentu?
Prób charakterystyki poszczególnych regionów Europy dokonywać można, stosując bardzo wiele kryteriów,
od analizy systemów podatkowych aż po studia nad sporami teologicznymi. Jest tu więc także miejsce na ar-
cheologię.
Przede wszystkim jednak stwierdzić należy, iż archeologia oferuje w studiach nad kulturą, nad cywilizacja-
mi i kontaktami między nimi zupełnie inną perspektywę czasową, niedostępną autorom klasycznych3, a i now-
szych4 studiów nad cywilizacjami ludzkimi. Przy wszystkich kontrowersjach co do wymowy źródeł archeolo-
gicznych, zwłaszcza ich etnicznej czy ogólnie historycznej interpretacji5, walor głębi czasowej, jaka towarzyszy
poznaniu archeologicznemu pozostaje niezaprzeczalnym atutem tej dyscypliny.
1
O. Halecki, Historia Europy – jej granice i podziały, Lublin 2002, s. 121–136.
2
A. J. Toynbee, Studium historii, Warszawa 2000, s. 607.
3
A. J. Toynbee, Studium...
4
S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 2007.
5
S. Brather, Ethnische Interpretation in der frühgeschichtliche Archäologie. Geschichte, Grundlagen und Alternativen, Ber-
lin–New York 2004.
8 MACIEJ DĘBIEC, MARCIN WOŁOSZYN
A. J. Toynbee6 określił cywilizację egipską jako cywilizację „bez rodziców” – dzięki badaniom archeologicz-
nym wiemy, że to nieprawda. Podobna sytuacja dotyczy także dziejów Europy środkowo-wschodniej – jej hi-
storia nie zaczyna się wraz z relacją Tacyta czy Klaudiusza Ptolemeusza.
Po transformacji ustrojowej w naszej części Europy (1989) badania nad kontaktami ze wschodem Europy
uległy gwałtownemu przyśpieszeniu. Podejmowane w ostatnich latach prace wykopaliskowe, ale i ukazujące się
syntetyczne opracowania dowodzą, że stare hasło Ex Oriente lux budzi nadzieję i mobilizuje do aktywności ba-
daczy tak z Europy Wschodniej, jak i Zachodniej. Mamy nadzieję, że aktywnym i wartościowym uczestnikiem
tych prac będą także przedstawiciele rzeszowskiego ośrodka archeologicznego.
*
Bezpośrednim impulsem dla przygotowania niniejszej pracy stał się udział pracowników Instytutu Ar-
cheologii UR w dniach kultury polskiej (Polen-Markt) organizowanych – już po raz 10. – przez Uniwersytet
w Greifswaldzie. 21 XI opublikowane tu artykuły zaprezentujemy w Greifswaldzie w ramach osobnej sesji.
Korzystając z okazji składamy podziękowania Wszystkim, których życzliwości i zaangażowaniu zawdzię-
czamy możliwość udziału w greifswaldzkich dniach kultury polskiej. Specjalne słowa podziękowania należą
się Prof. Dr Christianowi Lübke. Serdeczne podziękowania składamy także Pani Romanie Kiełbasińskiej, która
dokonała tłumaczenia na język niemiecki niniejszej książki, jak i Prof. Dr Felixowi Biermannowi za korektę ję-
zykową przedkładanej publikacji.
Mamy nadzieję, że niniejszy tom tak w Polsce, jak i w Niemczech znajdzie życzliwego Czytelnika, a także
że wśród archeologów, historyków pracujących w Greifswaldzie obudzi zainteresowanie – z ich perspektywy
raczej odległym – regionem Europy. Regionem z pewnością ważnym dla Europy, a zarazem obszarem, którego
systematyczne badania – zwłaszcza w zakresie wczesnego średniowiecza – dopiero się zaczynają.
Rzeszów, październik 2007
6
A. J. Toynbee, Studium..., s. 43.
VORWORT
Der vorliegende Band enthält Studien über die Vorgeschichte und das Frühmittelalter von Gebieten, die ge-
genwärtig das Grenzgebiet Polens und der Ukraine bilden. Das Buch behandelt sicherlich nicht alle mit dieser
Problematik verbundenen Fragen in erschöpfender Weise, aber doch einige wesentliche Aspekte. Die Autoren
sind sämtlich Mitarbeiter des Instituts für Archäologie der Universität zu Rzeszów. In einer Reihe von Skizzen
haben sie die Ergebnisse ihrer Untersuchungen über die Beziehungen zwischen den Bewohnern Ostmitteleu-
ropas und ihren östlichen Nachbarn dargestellt.
Die Bezeichnung „Ostmitteleuropa“ knüpft an einen Terminus O. Haleckis1 an, den er in einer an sich schon
klassischen, in der polnischen Sprache aber erst seit Kurzem zugänglichen Monographie vorgeschlagen hat.
Die politischen Wandlungen der letzten zwei Dekaden – der Zerfall des kommunistischen Systems, der Fall
der Berliner Mauer, die Erweiterung der Europäischen Union und der NATO nach Osten – haben zur Folge,
dass die Diskussion über die Einteilungen unseres Kontinent sowie über ihre Dauerhaftigkeit eine neue Bedeu-
tung gewonnen hat.
In dieser Diskussion werden die Resultate der Vorgeschichtsforschung in nur geringem Maße genutzt. Der
berühmte britische Historiker den menschlichen Zivilisationen, A. J. Toynbee weisst bei der Analyse der Kul-
turwandlungen unter den ortodoxen Bewohnern des Osmanischen Imperiums darauf hin, dass ihre wachsende
Emantipation den türkischen Herrschern gegenüber auch im immer mehr westeuropäischen Gewand zum
Ausdruck kam. Derartige Beobachtungen auch wenn nützliche hat er – mit der für den englischen Gentleman
charakterischen Zurückhaltung – als „Schneiderzeugniss“2 bezeichnet. Leider nur solche „Tatsachen“ sind uns
– Archäologen – meist verfügbar. Die Archäologie konzentriert sich in der Regel auf die Erkenntnis der mate-
riellen Kultur vergangener Gesellschaften. Infolge der spezifischen Quellen und Methoden der archäologischen
Forschung wissen wir – im Grunde bedauerlicherweise – mehr von der historischen Tracht oder der urge-
schichtlichen Grubenhäusern als von der Mentalität der diese nutzenden Menschen. Wie ist dieses „Schneider-
zeugnis“ für die Frage der zivilisatorischen Einteilungen unseres Kontinents zu nutzen?
Einzelne Regionen Europas lassen sich mit vielen Kriterien charakterisieren, von der Analyse der Steuersysteme
bis hin zu Studien über die theologischen Auseinandersetzungen. Es gibt hier also auch Platz für Archäologie.
Insbesondere bietet die Archäologie für die Studien zur Kultur, zu den Zivilisationen und ihren gegenseiti-
gen Kontakten eine ganz eigentümliche Perspektive, die sowohl den klassischen3 Autoren als auch den heuti-
gen4 Studien über die menschlichen Zivilisationen unzugänglich ist. Bei allen Kontroversen über die Aussage-
fähigkeit der Archäologie, besonders zu ethnischen oder allgemein historischen Fragen5, ist unbestritten, dass
ihre tiefe Zeitperspektive ein grosser und weiterführender Vorteil ist.
1
O. Halecki, The Limits and Divisions of European History, London–New York 1950, S. 125–141.
2
A. J. Toynbee, A Study of History, London–New York–Toronto 1957, B. II, S. 154.
3
A. J. Toynbee, A Study...
4
S. P. Hantington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.
5
S. Brather, Ethnische Interpretation in der frühgeschichtliche Archäologie. Geschichte, Grundlagen und Alternativen, Ber-
lin–New York 2004.
10 MACIEJ DĘBIEC, MARCIN WOŁOSZYN
A. J. Toynbee6 bezeichnete die ägyptische Kultur als Zivilisation „ohne Eltern“ – dank archäologischer Un-
tersuchungen wissen wir, dass das unzutreffend war. Dasselbe gilt für die Geschichte Ostmitteleuropas, die
nicht erst mit dem Bericht von Tacitus oder Claudios Ptolemaios einsetzte.
Nach der Verfassungswandel in unserem Teil Europas (1989) haben die Untersuchungen über die Kontakte
mit dem Osten Europas eine rapide Beschleunigung erfahren.
Die in den letztzen Jahren unternohmenen Grabungsarbeiten sowie publizierte syntethische Bearbeitungen
weisen darauf hin, dass die alte Parole Ex oriente lux die Hoffnung erweckt und einen Anlass zur wissenschaft-
lichen Aktivität sowohl der ost- als auch westeuropäischen Forschern gibt. Wir hoffen, dass auch die Rzeszower
Archäologen ein bedeutenter Teilneihmer an diese Arbeiten sein werden.
*
Eine direkte Anregung zur Vorbereitung der vorliegenden Arbeit ist die Teilnahme der Mitarbeiter vom In-
stitut an Polenmarkt, der schon zum 10. mal – von der Greifswalder Universität – veranstaltet wird. Am 21 XI
werden die in dem Band zussamengestellten Beiträge im Rahmen eines Workshops prezentiert.
Bei dieser Gelegenheit möchten wir uns bei Allen bedanken, deren Freundlichkeit und Angagemant wir unse-
re Teilnahme an Greifswalder Treffen zu verdanken haben. Ein besonderer Dank gilt für Prof. Dr Christian Lüb-
ke, der dies maßgeblich möglich gemacht hat. Außerdem möchten wir uns bei Frau Romana Kiełbasińska für die
Übersetzung der Texte und bei Prof. Dr. Felix Biermann für die Sprachkorrektur bedanken.
Wir hoffen, dass dieser Band geneigte Leser findet und das Interesse für eine von Greifswald zwar etwas
entfernte, für die Geschichte Europas aber gleichwohl bedeutende Region weckt, deren Erforschung in vieler
Hinsicht noch am Anfang steht.
Reszów, im Oktober 2007
6
A. J. Toynbee, A Study..., B. I, S. 70.
Jan Machnik, Dmytro Pavliv, Volodymyr Petehyryč
WSPÓLNE POLSKO-UKRAIŃSKIE BADANIA NAD PRADZIEJAMI

DORZECZA GÓRNEGO DNIESTRU
GEMEINSCHAFTLICHE POLNISCH-UKRAINISCHE FORSCHUNGEN

ZUR VORGESCHICHTE DES OBEREN DNJESTRGEBIETES
Wprowadzenie Einleitung
Dorzecze górnego Dniestru jest jednym z najcie- Das obere Dnjestrgebiet ist eines der interessantes-
kawszych i najważniejszych pod względem archeo- ten und archäologisch bedeutendsten Gebiete Ostmit-
logicznym obszarów Europy Środkowo-Wschod- teleuropas. Schon ein flüchtiger Blick auf die Karte er-
niej. Rzut oka na mapę wystarczy, aby się przekonać, gibt, dass es eine Art Brücke zwischen den Kulturen
że stanowi on rodzaj pomostu pomiędzy kręgiem kul- Westmitteleuropas (z. B. Malice-, Trichterbecher- und
tur ukształtowanych w środkowo-zachodniej czę- Schnurkeramikkultur) und jenen Kulturen bildet, de-
ści naszego kontynentu (np. kultura malicka, kultura ren Wiege die nordöstlichen Balkangebiete, das un-
pucharów lejkowatych, kultura ceramiki sznurowej), tere Donaugebiet oder eine breite Steppenzone im
a tymi, których kolebką są obszary północno-wschod- Schwarzmeerraum waren (u. a. Bug-Dnjestr, Cucu-
nich Bałkanów, dorzecza dolnego Dunaju, bądź też teni-Tripolje- und Grabgrubenkultur). Gleichzeitig
szerokiej, nadczarnomorskiej strefy stepowej (m.in. ist die Dnjestrregion bis zu einem gewissen Grade of-
kultura bugo-dniestrzańska, Cucuteni-Trypolie, kul- fen für Kontakte mit dem mittleren Donaugebiet, dar-
tura grobów jamowych). Równocześnie obszar ten unter mit dem an Kupfer reichen Siebenbürgen, und
jest do pewnego stopnia otwarty poprzez szereg prze- zwar über eine Reihe von ostkarpatischen Pässen und
łęczy wschodniokarpackich i system sieci wodnej durch das Gewässernetz. Das obere Djestrgebiet war
na kontakty z dorzeczem środkowego Dunaju, w tym in seinem karpatischen Teil infolge seiner frucht-
także na pobliski, bogaty w miedź Siedmiogród. Pod baren Böden und zahlreicher Salzquellen sowohl für
względem warunków ekologicznych teren dorze- den frühen Ackerbau – d. h. für seine Hackbau- und
cza górnego Dniestru z przewagą urodzajnych gleb, Rodungs-Brachfeld-Variante – als auch für die Hir-
z obecnością licznych źródeł solnych w jego części tenwirtschaft geeignet, die in den durch menschliche
podkarpackiej, znakomicie nadawał się zarówno dla Eingriffe schon stark veränderten Gebieten gute Vor-
wczesnego rolnictwa (tzn. dla jego odmiany kopienia- aussetzungen fand.
czej i wypaleniskowo-odłogowej), jak też dla paster-
Kurze Geschichte der Grabungsarbeiten
stwa rozwijającego się w środowisku mocno już, rzecz am Dnjestr
jasna, przekształconym, w wyniku długotrwałego ist-
nienia tych pierwszych form gospodarki rolnej. Es kann nicht verwundern, dass das hier betrach-
tete Gebiet schon Ende des 19. Jh. ins Blickfeld der ar-
Krótka historia archeologicznych badań chäologischen Forschung geriet, vor allem von Lem-
nad Dniestrem berg und Krakau aus1. Die Aufmerksamkeit der ersten
Nie należy się zatem dziwić, że omawiany obszar Forscher konzentrierte sich auf die zahlreichen vorge-
wzbudzał zainteresowanie wielu badaczy, poczyna- schichtlichen Hügelgräber, die hauptsächlich aus dem
jąc od schyłku XIX w., związanych głównie z lwow- Spätneolithikum und aus den Anfängen der Bron-
skim i krakowskim ośrodkiem naukowym1. Ich uwaga zezeit stammen. Sie wurden zunächst eher dilettan-
skupiała się przede wszystkim na licznych w tym te- tisch ausgegraben, z. B. von A. Chizzola, Oberst der
renie prahistorycznych kurhanach (głównie z późne- österreichischen Armee, in Balice (jetzt Balyči) un-
1 1
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006. Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006.
Collectio Archaeologica Resoviensis. Tomys V: Praca zbiorowa „U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych” strona 11
12 JAN MACHNIK, DMYTRO PAVLIV, VOLODYMYR PETEHYRYČ
Ryc. 1. Mapka dorzecza górnego Dniestru z oznaczonym poziomym kreskowaniem obszarem badań polsko-ukraińskiej ekspedycji
archeologicznej w latach 1992–2007.
Abb. 1. Karte des oberen Dnjestrgebiets, horizontale Schraffur – Forschungsgebiet der polnisch-ukrainische archäologische Expedi-
tion von 1992 bis 2007.
go neolitu i z początków epoki brązu), które rozkopy- weit von Mostys’ka2. Mit der Zeit gewannen die Un-
wane były początkowo w sposób amatorski, np. przez tersuchungen an Professionalität, wenn ihre Qualität
płk. wojsk austriackich A. Chizzolę w miejscowości auch immer noch stark von den heutigen Standards
Balice (obecnie Bałyči), niedaleko Mościsk2, a z cza- abwich. Zu erwähnen sind hier Untersuchungen vom
sem bardziej już naukowy, chociaż daleko odbiegający Ende des 19. und Anfang des 20. Jh. bei Drohobyč, die
od dzisiejszych standardów. Mamy tu na myśli zarów- von W. Demetrykiewicz und dem ungarischen Archä-
no badania z końca XIX w. i początku XX w. W. De- ologen M. Roska vorgenommen wurden3 desweiteren
metrykiewicza i archeologa węgierskiego M. Roska, groß angelegte, ein beachtliches Terrain umfassende
koło Drohobycza3, jak też prowadzone w okresie mię- Grabungsarbeiten, die in der Zeit zwischen den bei-
dzywojennym na znacznie już większą skalę i na szer- den Weltkriegen von T. Sulimirski4 und J. Pasternak5
szym terenie akcje wykopaliskowe T. Sulimirskie- geleitet sowie von M. Smiszko6 und dem Amateur
go4, J. Pasternaka5, a wspomagane przez M. Smiszkę6 V. Kobilnyk7 unterstützt wurden.
i amatora archeologii V. Kobilnyka7. Nach dem zweiten Weltkrieg gelang es, die For-
Po II wojnie światowej badania tego typu udało się schungen in den 1950er und 1970er Jahren fortzuset-
jeszcze przez jakiś czas kontynuować w latach 50. i 70. zen, allerdings in einem geringeren Ausmaß und fast
2
Chizzola 1903. 2
Chizzola 1903.
3
Demetrykiewicz 1897; Roska 1919. 3
Demetrykiewicz 1897; Roska 1919.
4
Sulimirski 1935; 1968. 4
Sulimirski 1935; 1968.
5
Pasternak 1933; 1936. 5
Pasternak 1933; 1936.
6
Smiszko 1933. 6
Smiszko 1933.
7
Kobilnyk 1933. 7
Kobilnyk 1933.
WSPÓLNE POLSKO-UKRAIŃSKIE BADANIA... GEMEINSCHAFTLICHE POLNISCH-UKRAINISCHE...
13
Ryc. 2. Mapka międzyrzecza Sanu i górnego Dniestru z miejscami (oznaczonymi trójkątami), gdzie odkryto kurhany w ramach badań
polsko-ukraińskiej ekspedycji archeologicznej do 2005 r.
Abb. 2. Karte des Gebiets zwischen San und dem oberen Dnjestr; mit Dreiecken sind die bis 2005 von der polnisch-ukrainischen
archäologischen Expedition belegten Fundstellen von Hügelgräbern gekennzeichnet.
lecz na znacznie już mniejszą skalę i to niemal wyłącz- ausschließlich im Bereich von Drohobyč und Sambir8.
nie w rejonie Drohobycza i Sambora8. Poważne ogra- Die Einschränkung der Grabungsaktivitäten im obe-
niczenie w tym okresie akcji terenowych w dorzeczu ren Dnjestrgebiet wurde nicht nur durch die perso-
górnego Dniestru spowodowane zostało nie tylko nelle Verringerung der Lemberger Archäologie verur-
znacznym zmniejszeniem się w wyniku wojny i powo- sacht, die Krieg und Nachkriegszeit mit sich brachten,
jennych zmian politycznych kadry lwowskich archeo- sondern auch durch den militärischen Grenzcharak-
logów, ale przede wszystkim ze względu na militar- ter jenes Gebietes in der Sowjetperiode, besonders
no przygraniczny charakter tego obszaru, zwłaszcza im Umkreis der Karpaten. Die Forschungen des 19.
jego przykarpackiej części, za czasów władzy sowiec- und 20. Jh. im Dnjestrraum betrafen fast nur Hügel-
kiej. Niejako na marginesie XIX- i XX-wiecznych za- gräber, seltener Burgwälle, während vorgeschichtliche
interesowań naddniestrzańskimi kurhanami, niekie- Siedlungen kaum untersucht wurden. Allerdings ge-
dy także grodziskami, znalazły się inne stanowiska lang es dem ukrainischen Archäologen J. Pasternak
prahistoryczne. Tym niemniej w 1942 r., mimo cza- trotz des Krieges (in dem Jahre 1942), kleinflächige
su wojny, udało się ukraińskiemu archeologowi J. Ausgrabungen in der linienbandkeramischen Sied-
Pasternakowi przeprowadzić na niewielką skalę ba- lung von Kotovane bei Drohobyč durchzuführen9. In
danie osady kultury ceramiki wstęgowej rytej w miej- den 1980er Jahren entdeckte V. Konopla aus Lemberg
8
Berniakovič 1959; Šviesnikov 1974.
8
Berniakovič 1959; Šviešnikov 1974. 9
Pasternak 1961.
scowości Kotovane koło Drohobycza9, zaś po wojnie, – eher ungeplant – einige frühneolithische Siedlungs-
w latach 80. V. Konopla ze Lwowa odkrył w trakcie do- plätze der Malice-Kultur (?) an der Mündung des
rywczych akcji kilka osadowych stanowisk wczesno- Flusses Tysmienica in den Dnjestr, u.a. im Bereich der
neolitycznych (kultura malicka?) u ujścia rzeki Tyś- Dörfer Radelyči und Rudnyki (Archiv des Instituts für
mienicy do Dniestru, m.in. w rejonie wsi Radełyči Ukrainekunde NANU in Lemberg).
i Rudnyki (Archiwum Instytutu Ukrainoznawstwa
Entstehung und Aktivitäten
NANU we Lwowie). der polnisch-ukrainischen Expedition
Powstanie i działalność Die politische Wende von 1989 und 1990 in Mittel-
polsko-ukraińskiej ekspedycji und Osteuropa, die zur Unabhängigkeit der Ukraine
Przełom polityczny, jaki dokonał się w latach führte, ermöglichte im Jahre 1992 das erste gemein-
1989 i 1990 w środkowej i wschodniej części Europy, same polnisch-ukrainische Forschungsprogramm für
w wyniku którego powstała wolna Ukraina, umożli- systematische archäologische Untersuchungen im San-
wił stworzenie w 1992 r. pierwszego wspólnego pol- und Dnjestrgebiet10. Das Ziel dieser Kooperation war,
sko-ukraińskiego programu systematycznych badań die Besiedlungs- und Kultursituation in den Gebieten
archeologicznych w międzyrzeczu Sanu i Dniestru10. beiderseits der heutigen polnisch-ukrainischen Gren-
Ich celem było w pierwszym rzędzie lepsze niż dotąd ze zu erforschen und zu vergleichen11. Mit den Unter-
poznanie oraz porównanie sytuacji osadniczo-kultu- suchungen wurde in den Tälern der Flüsse Wiar, eines
rowej na terenach leżących bezpośrednio po obu stro- rechten Nebenflusses des Sans, und Strwiąż (ukrai-
nach obecnej granicy między Polską a Ukrainą11. Ba- nisch Stryvihor), der in der Gegend von Sambir in den
dania rozpoczęto więc od doliny rzeki Wiar, prawego Dnjestr mündet, begonnen12. Das Arbeitsgebiet wur-
dopływu Sanu, oraz rzeki Strwiąż (ukr. Stryvihor), de bald nach Osten erweitert, hauptsächlich rechts des
wpadającej do Dniestru w okolicy Sambora12, posze- Dnjestr13. Bei diesen Untersuchungen wurde der Er-
rzając je wkrótce o dalsze tereny w kierunku wschod- haltungszustand der schon aus der Literatur bekannten
nim, leżące głównie w prawym dorzeczu Dniestru13. Hügelgräber in ihrer Beziehung zur Topographie veri-
W wyniku tych badań zweryfikowano stan zacho- fiziert. Dabei konnten überdies einige Hundert bis da-
wania znanych już z literatury kurhanów, odkrywa- hin unbekannte Grabhügel (Abb. 1–4) sowie eine be-
jąc także kilkaset nieznanych wcześniej kopców (ryc. trächtliche Zahl weiterer Fundplätze aus verschiedenen
1–4), oraz znaczną liczbę innych stanowisk z róż- Perioden entdeckt werden, was bei den hier zuvor nur
nych czasów, w ścisłym powiązaniu z topografią te- planlos durchgeführten Prospektionen nicht immer
renu, co nie zawsze miało miejsce podczas wcześniej der Fall gewesen war14. Manche der Fundplätze wur-
tu prowadzonych dorywczych poszukiwań archeolo- den für Grabungsarbeiten ausgewählt.
gicznych14. Niektóre z nich wytypowano do przepro- Hernach wurde im Jahre 1996 im Ort Side bei Sam-
wadzenia nowoczesnych badań wykopaliskowych. bir die erste Siedlung bzw. Lagerstätte (?) der Schnur-
I tak w 1996 r. zbadano w miejscowości Side koło keramikkultur am oberen Dnjestr untersucht (Abb.
Sambora pierwszą nad górnym Dniestrem (odkry- 5–7), ein kleiner, zwischen Hügelgräbern liegender
tą w ramach wspólnej ekspedycji polsko-ukraińskiej) Wohnplatz. Der erst im Rahmen der gemeinsamen
niewielką, ulokowaną między kurhanami osadę (obo- polnisch-ukrainischen Expedition entdeckte Fund-
zowisko?) kultury ceramiki sznurowej (ryc. 5–7), platz stammt aus der frühesten schnurkeramischen
Pasternak 1961.
9
Cyhyłyk, Machnik 1994; Machnik, Cyhyłyk 2001. Dieses
10
Cyhyłyk, Machnik 1994; Machnik, Cyhyłyk 2001. Pro-

10
Programm erfolgte im Rahmen eines Vertrags über wissens-
gram ten realizowany był w ramach umowy o współpracy na- chaftliche Zusammenarbeit, der zuerst zwischen dem Institut für
ukowej, najpierw zawartej pomiędzy Instytutem Archeologii Archäologie und Ethnologie der Polnischen Akademie der Wis-
i Etnologii PAN a Instytutem Ukrainoznawstwa im. I. V. Krypja- senschaften und dem I. V. Krypjakevyč-Institut für Ukrainekun-
kevyča NANU we Lwowie, a później pomiędzy tym ostatnim de NANU in Lemberg abgeschlossen wurde und später zwischen
a Uniwersytetem w Rzeszowie. dem letztegenannten und Universität zu Rzeszów.
11
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2005. 11
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2005.
12
Machnik i inni 2006. 12
Machnik u. a. 2006.
13
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006a; 2006b. 13
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006a; 2006b.
14
Machnik, Pawliw, Petehyrycz, Hrybowycz 2000. 14
Machnik, Pawliw, Petehyrycz, Hrybowycz 2000.
15
Ryc. 3. Bronycia, rej. Drohobycz, jeden z zachowanych kurhanów na otwartej przestrzeni (Fot. J. Machnik).
Abb. 3. Bronycia, Raj. Drohobyč, eines der im offenen Gelände erhaltenen Hügelgräber (Foto J. Machnik).
Ryc. 4. Kolodijev, rej. Kałusz, jeden z kurhanów w lesie odkrytych przez polsko-ukraińską ekspedycję archeolo-
giczną w 2006 r. nad rzeką Siwką na północ od Kałusza (Fot. J. Machnik).
Abb. 4. Kolodijev, Raj. Kaluš, eines der 2006 von der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition am Siv-
ka-Fluss, nördlich von Kaluš, im Wald entdeckten Hügelgräber (Foto J. Machnik).
Phase, d. h. von ca. 2900 v. Chr.15 In den Jahren 1998

und 1999 wurde im Ort Bykiv, Raj. Drohobyč, an der
Fundstelle „Bihijivka“ ein aus der Spätphase dieser
Kultur stammendes Hügelgrab mitsamt seiner Um-
gebung erforscht (Abb. 8)16. In derselben Zeit wurden
Grabungsarbeiten auf der rechten, über dem Über-
schwemmungsgebiet des Dnjestr gelegenen Terrasse
im Ort Majnyč, Raj. Drohobyč, vorgenommen (Abb.
9). Dabei wurden Relikte neolithischer Besiedlung,
solcher vom Anfang der Bronzezeit, aus der römischen
Kaiserzeit (Abb. 10) und aus dem Frühmittelalter auf-
gedeckt17. In den folgenden beiden Jahren (2000, 2001)
konnten drei von 17 Hügelgräbern derselben Kultur
im Dorf Nyžni Haji, Raj. Drohobyč, untersucht wer-
den (Abb. 11, 12). Zwei von diesen Kurganen enthiel-
ten ausschließlich Kinderbestattungen18.
Am früher erwähnte Ort Bykiv, aber an einer ande-
ren, „Koło Figury” („Bei der Figur“) genannten Fund-
stelle, hat die polnisch-ukrainische Expedition eine
Bestattung im Bereich einer großen, rechteckigen Gra-
Ryc. 5. Side, rej. Sambor, planik jednej z grup kurhanowych i miej- benanlage freigelegt (Abb. 13), die zu der sog. Westpo-
sce osady kultury ceramiki sznurowej (zakreskowany owal), bada- dolien-Gruppe aus der frühskythischen Zeit (7./6. Jh.
nej przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną w 1996 r. v. Chr.) gehörte19. Im folgenden Jahr wurden ebendort
Abb. 5. Side, Raj. Sambir, Lageplan einer der Hügelgräbergrup- zwei Gräber sowie Siedlungsobjekte der Mierzanowi-
pe und die Lage einer Siedlung der schnurkeramischen Kultur ce-Kultur ausgegraben20. An der Fundstelle „Bihijiv-
(schraffiertes Oval), beides 1996 von der polnisch-ukrainischen
ka” wurde in den Jahren 2004–2006 außerdem eine
archäologischen Expedition entdeckt.
palisadenbefestigte Siedlung aus der Mitte des 10. Jhs.
z jej najwcześniejszej fazy chronologicznej, tzn. z ok. v. Chr. entdeckt (Abb. 14–15), die sich unter den dort
2900 r. BC15. W latach 1998, 1999 zbadano w miej- vorhandenen älteren Hügelgräbern erstreckt21.
scowości Bykiv, rej. Drohobycz, na stanowisku „Bihi- Für die Realisierung des gemeinsamen polnisch-
jivka” kurhan wraz z otoczeniem (ryc. 8), pochodzący ukrainischen Programms waren auch palynologische,
z późnej fazy tej kultury16. W tym samym czasie prze- geomorphologische und bodenkundliche Forschungen
prowadzono badania wykopaliskowe na prawej terasie wichtig, die die Rekonstruktion von Änderungen im
nadzalewowej Dniestru, w miejscowości Majnyč, rej. Naturraum zuließen und das Aufkommen der Produk-
Drohobycz (ryc. 9), odkrywając pozostałości osadnic- tionswirtschaft, also den Beginn des Neolithikums,
twa neolitycznego, z początków epoki brązu, z okre- beleuchten (Abb. 16–17). Das Arbeitsgebiet hat sich
su wpływów rzymskich (ryc. 10) i z wczesnego śred- als günstig für die Realisierung eines solchen inter-
niowiecza17. W kolejnych dwóch latach (2000, 2001) disziplinären Programms erwiesen, da sich in der un-
ta sama ekspedycja zbadała trzy (spośród 17 kopców mittelbaren Nachbarschaft der archäologischen Fund-
odkrytych przez nią w tej miejscowości) kurhany tej plätze Torfablagerungen – vor allem in dem breiten,
samej kultury we wsi Nyžni Haji, rej. Drohobycz (ryc. sumpfigen Dnjestrtal (Abb. 9) – befinden und zahl-
11, 12). Dwa z tych kurhanów zawierały wyłącznie reiche alluviale, die Terrassen jenes Stromes und sei-
pochówki dzieci18. W wymienionej już miejscowo- Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997.
15
ści Bykiv, tylko na innym stanowisku (zwanym „Bi- Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006c.
16
hijivka”) niż to, na którym zbadano wspomniany kur-

17
Cyhyłyk, Hrybovyč, Machnik 2006.
18
Machnik 2003.
15
Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997. 19
16
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006c. 20
17
Cyhyłyk, Hrybovyč, Machnik 2006. 21
Machnik, Pawliw, Pelisiak, Petehyrycz 2005; Machnik,
18
Machnik 2003. Pavliv, Petehyryč 2006e; 2007.
17
Ryc. 6. Side, rej. Sambor, badania polsko-ukraińskiej ekspedycji archeologicznej osady kultury ceramiki sznurowej
w 1996 r., na pierwszym planie jedno z trwalszych palenisk w trakcie eksploracji (Fot. J. Machnik).
Abb. 6. Side, Raj. Sambir, die Forschungen der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition (1996) an der
Siedlung der schnurkeramischen Kultur, im Vordergrund – eine der länger benutzten Feuerstellen während der
Exploration (Foto J. Machnik).
han neolityczny, ekspedycja polsko-ukraińska odkryła ner Nebenflüsse bildende Ablagerungen freigelegt
pochówek w obrębie dużej, prostokątnej konstrukcji werden konnten22.
rowkowej (ryc. 13), należący do tzw. grupy zachodnio-
Kurzer Bericht über die bisherigen Ergebnisse
podolskiej z okresu wczesnoscytyjskiego, tzn. z VII/ der Forschungen der polnisch-ukrainischen
/VI w. BC19. Natomiast rok później na tym samym sta- Expedition
nowisku zbadano dwa groby i obiekty osadowe kul-
tury mierzanowickiej20, zaś na stanowisku „Bihijivka” Ein bedeutender Teil der bisherigen Resultate un-
odkryto w całości w latach 2004–2006, osiedle otoczo- serer interdisziplinären Forschungen wurde jüngst
ne palisadą z połowy X w. BC (ryc. 14, 15), ulokowane im 3. Band der Prace Komisji Prehistorii Karpat ver-
pośród istniejących tam starszych kurhanów21. öffentlicht, unter dem Titel „Environment and Man
W trakcie realizacji wspólnego, polsko-ukraiń- at the Carpathian Foreland in the Upper Dnister
skiego programu naukowego pojawiła się potrzeba Catchment from Neolithic to Early Mediaeval Peri-
i możliwość poszerzenia go o badania przyrodnicze od”23. Die Ergebnisse können hier folgendermaßen
(palinologiczne, geomorfologiczne i gleboznawcze), zusammengefasst werden: Das obere Dnjestrgebiet,
zmierzające do odtworzenia zmian w środowisku na- das geographisch mit dem rechten Teil der oberen
turalnym na przestrzeni dziejów, od momentu poja- Weichselregion, darunter auch des Sangebietes, zu-
wienia się na tym obszarze gospodarki wytwórczej, sammenhängt, weist zahlreiche Siedlungsspuren aus
czyli od początku neolitu (ryc. 16, 17). Teren ten oka- nahezu allen vorgeschichtlichen Perioden und aus
zał się bowiem bardzo wdzięczny dla realizacji takiego dem Frühmittelalter auf. Was das Neolithikum und
die Anfänge der Bronzezeit anbelangt, so haben wir
19
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2003. es hier auch mit denselben Kulturen wie im Weich-
20
21
Machnik, Pawliw, Pelisiak, Petehyrycz 2005; Machnik, 22
Harmata, Machnik, Starkel 2006.
Pawliw, Petehyrycz 2006e; 2007. 23
Harmata, Machnik, Starkel 2006.
Ryc. 7. Side, rej. Sambor, fragmenty naczyń glinianych kultury ceramiki sznurowej z osady badanej przez polsko-ukraińską eks-
pedycję archeologiczną w 1996 r.
Abb. 7. Side, Raj. Sambir, Tongefäßfragmente der schnurkeramischen Kultur aus der 1996 von der polnisch-ukrainischen Expe-
dition erforschten Siedlung.
19
Ryc. 8. Bykiv, rej. Drohobycz, stanowisko „Bihijivka”, kurhan I kultury ceramiki sznurowej w początkowej fazie
badań przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną w 1998 r (Fot. J. Machnik).
Abb. 8. Bykiv, Raj. Drohobyč, Fst. „Bihijivka”, Hügelgrab I der schnurkeramischen Kultur in der ersten For-
schungsetappe der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition von 1998 (Foto J. Machnik).
interdyscyplinarnego programu ze względu na znaj- sel- und Sangebiet zu tun, d. h. mit der Linienbandke-
dujące się w bezpośrednim sąsiedztwie stanowisk ar- ramischen Kultur (u.a. Kotovane, Majnyč), mit man-
cheologicznych osadów torfowych, przede wszystkim chen Gruppen des Lengyel-Polgar-Kulturkreises (u.a.
w szerokiej, zabagnionej dolinie Dniestru (ryc. 9), Majnyč, Vološča, Bykiv), mit der Trichterbecherkultur
a także licznych odsłonięć osadów aluwialnych budu- (u.a. Bykiv, Majnyč, Nyžni Haji), mit der Schnurkera-
jących terasy tej rzeki i jej dopływów22. mischen Kultur, die u. a. dank der Untersuchung der
Siedlung in Side und der Hügelgräber in Nyžni Haji
Krótkie omówienia dotychczasowych wyników
badań polsko-ukraińskiej ekspedycji und Bykiv besonders gut erforscht ist, mit der Mierza-
nowice-Kultur (u. a. Bykiv, Majnyč) und mit der
Znaczna część uzyskanych rezultatów naukowych Trzciniec-Kultur (u. a. Bykiv).
tych interdyscyplinarnych badań na omawianym ob- Erst in den späten Phasen der Bronze- und in der
szarze została niedawno opublikowana w III tomie Hallstattzeit kommen im untersuchten Abschnitt des
Prace Komisji Prehistorii Karpat, pt. „Environment oberen Dnjestr, nur wenige Dutzend Kilometer von
and Man at the Carpathian Foreland in the Upper der heutigen Staatsgrenze entfernt, osteuropäische
Dnister Catchment from Neolithic to Early Mediaeval und eventuell transkarpatische Kulturelemente auf.
Period”23. Najogólniej wyniki te można ująć w sposób Beispiele dafür sind die schon erwähnte Grabanla-
następujący. Dorzecze górnego Dniestru, stanowią- ge (Abb. 13) der sog. Westpodolien-Gruppe aus dem
ce w znacznej mierze przedłużenia krain geograficz- 7./6. Jh. v. Chr. mit Anknüpfungen an den skythischen
nych występujących w prawym dorzeczu górnej Wisły, Kulturkreis (Bykiv, Fundstelle „bei der Figur”) sowie
w tym także Sanu, wykazuje liczne ślady osadnictwa die mit einer Palisade umgebene Siedlung aus dem
z wszystkich niemal okresów pradziejowych i z wczes- 10. Jh. v. Chr. (Abb. 15), deren Keramikfunde teilwei-
nego średniowiecza. Jeśli zaś chodzi o neolit i począt- se Merkmale der Gava-Holihrady-Kultur aufweisen.
22
Harmata, Machnik, Starkel 2006. Diese Kultur wird zum sog. thrakischen Hallstatt ge-
23
Harmata, Machnik, Starkel 2006. rechnet (Bykiv, Fundstelle „Bihijivka”).
Ryc. 9. Majnyč, rej. Drohobycz, wielokulturowe stanowiska archeologiczne na prawej terasie

nadzalewowej Dniestru, odkryte i badane przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną
w latach 1998–2000: a – znalezisko pojedyncze, b – większa koncentracja znalezisk.
Abb. 9. Majnyč, Raj. Drohobyč, polykulturelle Fundstellen im Bereich der rechten Über-
schwemmungsterrasse des Dnjestr, entdeckt und erforscht von der polnisch-ukrainischen ar-
chäologischen Expedition in der Zeit von 1998 bis 2000: a – Einzelnfund, b – grössere Kon-
zentration der Funde.
ki epoki brązu, mamy tu do czynienia także z tymi sa- Die Besiedlungs- und Kulturverhältnisse der Latè-
mymi kulturami, tzn. z kulturą ceramiki wstęgowej nezeit sind im Arbeitsgebiet im Lichte der polnisch-
rytej (m.in. Kotovane, Majnyč), z niektórymi grupa- ukrainischen Untersuchungen noch nicht ganz klar.
mi kręgu kulturowego Lengyel – Polgar (m.in. Maj- Es ist bislang nicht gelungen, eindeutige Fundplätze
nyč, Vołošča, Bykiv), z kulturą pucharów lejkowatych aus jener Zeitspanne zu lokalisieren. Das überrascht,
(m.in. Bykiv, Majnyč, Nyžni Haji), z kulturą ceramiki da solche Fundorte mit Keramik keltischen Typs nur
sznurowej (szczególnie dobrze rozpoznaną m.in. dzię- unfern des hier betrachteten Raumes in den Randzo-
ki zbadaniu osady w Side i kurhanów w Nyžnich Ha- nen des heutigen Polens am San auftreten24.
jach i Bykovie), z kulturą mierzanowicką (m.in. Bykiv,
Majnyč) i z kulturą trzciniecką (m.in. Bykiv). 24
Ginalski, Muzyczuk 1999; Madyda-Legutko 2003.
21
Ryc. 10. Majnyč, rej. Drohobycz, fragmenty naczyń glinianych i nóż żelazny z późnego okresu wpływów rzymskich z osady badanej
w latach 1998–2000 przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną.
Abb. 10. Majnyč, Raj. Drohobyč, Tongefäßfragmente und ein Eisenmesser der spätrömischen Kaiserzeit aus der von 1998 bis 2000
von der polnisch-ukrainischen Expedition erforschten Siedlung.
Dopiero w późnych fazach epoki brązu i w okre- Die Expedition hat hingegen die Existenz von zahl-
sie halsztackim pojawiają się na badanym odcinku reichen Fundstellen aus der Römischen Kaiserzeit am
górnego Dniestru i to w niedużej, zaledwie kilkudzie- Dnjestr bestätigt, insbesondere aus ihren späten Pha-
sięciokilometrowej odległości od dzisiejszej granicy sen. Ihre Kulturzugehörigkeit ist jedoch nicht ganz
państwowej, wschodnioeuropejskie i ewentualnie za- eindeutig. Das Fundmaterial, besonders der in groß-
karpackie elementy kulturowe w postaci wspomniane- er Menge vorliegende keramische Fundstoff (u.a. aus
go już założenia grobowego z VII/VI w. BC. tzw. grupy Majnyč, Vološča, Ozerne-Luka), weist Merkmale so-
zachodniopodolskiej (ryc. 13), o nawiązaniach do scy- wohl der Przeworsk- als auch der Černjachov-Kultur
tyjskiego kręgu kulturowego (Bykiv, stanowisko „Koło auf (Abb. 10). Es sollte hier auch mit dem Vorhanden-
Figury”) oraz otoczonej palisadą osady z połowy X sein von Elementen anderer Kulturen jener Zeit gerech-
w BC (ryc. 15) z ceramiką o cechach kultury Gava- net werden, u.a. der sog. Subkarpatischen Hügelgräber-
-Holihrady, zaliczanej do tzw. Halsztatu Trackiego kultur25.
(Bykiv, stanowisko „Bihijivka”). Die polnisch-ukrainischen Untersuchungen haben
Sytuacja osadnicza i kulturowa w okresie lateń- den weißen Fleck auf der Besiedlungskarte der Völ-
skim na omawianym obszarze, w świetle badań eks- kerwanderungszeit, den das uns interessierende Ge-
pedycji polsko-ukraińskiej, nadal nie przedstawia się 25
jasno. Nie udało się tu znaleźć całkiem pewnych sta-

nowisk z tego czasu, co jest tym bardziej zaskakujące,
że występują one (z ceramiką typu celtyckiego) stosun-
kowo niedaleko od omawianego obszaru na południo-
wo-wschodnich krańcach dzisiejszej Polski, w dorzeczu
Sanu24.
Potwierdzona została natomiast przez tę ekspedy-
cję obecność licznych nad Dniestrem stanowisk z okre-
su wpływów rzymskich, zwłaszcza z późnych jego faz
chronologicznych, chociaż ich przynależność kulturo-
wa nie jest do końca jednoznaczna. Materiał zabytkowy,
a zwłaszcza liczna ceramika znaleziona na badanych
przez ekspedycję stanowiskach z tego czasu (m.in. Maj-
nyč, Vołošča, Ozerne – Łuka) wykazuje cechy zarówno
kultury przeworskiej jak też czerniachowskiej (ryc. 10).
Trzeba się tu także liczyć z obecnością elementów in-
nych jeszcze grup kulturowych z tego czasu, m.in. tzw.
kultury kurhanów karpackich25.
Jeśli dotychczasowe polsko-ukraińskie badania
Ryc. 11. Nyžni Haji, rej. Drohobycz, planik kurhanów odkrytych
nie wypełniły na interesującym nas obszarze bia- przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną.
łej plamy na mapie osadnictwa z okresu wędrówek Abb. 11. Nyžni Haji, Raj. Drohobyč, Lageplan der von der polnisch-
ludów, to wniosły one sporą liczbę nowych punk- ukrainischen archäologischen Expedition entdeckten Hügelgräber.
tów do sieci osadniczej z wczesnego średniowiecza,
zwłaszcza z czasów Rusi Kijowskiej i Księstwa Hali- biet darstellt, bislang nicht ausfüllen können. Dagegen
cko-Włodzimierskiego. Nie tylko zweryfikowano kil- wurde eine beträchtliche Anzahl neuer Fundpunkte
ka grodzisk, pochodzących, być może, jeszcze z okre- für das Besiedlungsnetz des Frühmittelalters festge-
su plemiennego (m.in. Holobutiv, Kulczyce), ale także stellt, besonders aus den Zeiten der Kiever Rus` und
odkryto i rozpoznano metodą wykopaliskową otwartą des Fürstentums von Halič-Volodymyr. Es wurden
osadę w Majnyču nad Dniestrem (z półziemiankowy- nicht nur einige Burgwälle verifiziert, die vielleicht
mi chatami i obiektami gospodarczymi), prawdopo- in die Stammeszeit gehören (u.a. Holobutiv, Kulčycí),
dobnie z IX–XII w.26 sondern auch eine offene Siedlung in Majnyč am
Ważnych obserwacji dokonano też w zakresie tzw. Dnjestr – mit Grubenhäusern und Wirtschaftsobjek-
geografii osadniczej (ryc. 17). Okazało się, że podob- ten – freigelegt, die wahrscheinlich aus dem 9–12. Jh.
nie jak w dorzeczu górnej Wisły, także na badanym stammt26.
przez ekspedycję polsko-ukraińską obszarze, osadni- Wichtige Beobachtungen wurden auch zur Besied-
ctwo w poszczególnych okresach czasu preferuje okre- lungsgeographie gemacht (Abb. 17). Es zeigte sich,
ślone strefy wysokościowe27. I tak, stanowiska kultur dass ebenso wie im oberen Weichselgebiet auch in
wczesnoneolitycznych (ceramiki wstęgowej rytej, krę- dem von der polnisch-ukrainischen Expedition un-
gu Lengyel – Polgar) usytuowane są niemal wyłącznie tersuchten Bereich die Besiedlung in manchen Perio-
w strefie wielkodolinnej (ryc. 17), głównie na terasie den bestimmte höher gelegene Zonen bevorzugte27. So
nadzalewowej Dniestru (np. Majnyč, Vołošča). Raczej liegen die Fundstellen der frühneolithischen Kulturen
do wyjątków należy położone na wysoczyźnie stano- (der Linienbandkeramischen Kultur und des Lengy-
wisko kultury ceramiki wstęgowej rytej w wymienio- el-Polgar-Kreises) fast ausschließlich in der Zone des
nej już miejscowości Kotovane koło Stupnyci. Może großen Tales (Abb. 17) auf einer hochwasserfreien Dn-
jestrterrasse (z.B. Majnyč, Vołošča). Eher eine Ausnah-
me stellt die auf einer Hochfläche gelegene Fundstel-
24
Ginalski, Muzyczuk 1999; Madyda-Legutko 2003.
25
le der Linienbandkeramischen Kultur in Kotovane bei
26
Cyhyłyk, Hrybovyč, Machnik 2006. 26
27
Harmata, Machnik, Starkel 2006a, 246, 250. Fig. 1; 3. 27
Harmata, Machnik, Starkel 2006a, 246, 250. Fig. 1; 3.
23
Ryc. 12. Nyžni Haji, rej. Drohobycz, przekrój nasypu kurhanu nr 10 kultury ceramiki sznurowej, badany przez polsko-
-ukraińską ekspedycję archeologiczną, na którym widoczna jest ciemna warstwa pierwotnego humusu, zaś na rzu-
cie poziomym jeden z dziecięcych grobów (Fot. J. Machnik).
Abb. 12. Nyžni Haji, Raj. Drohobyč, Schnitt durch das von der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition
entdeckte Hügelgrab Nr. 10 (Schnurkeramik Kultur); erkennbare dunkle Schicht des primären Bodens; im Pla-
num – eines der Kindergräber (Foto J. Machnik).
się to wiązać z obecnością w tej okolicy licznych sło- Stupnycia dar. Sie ist wohl auf die zahlreichen Salzquel-
nych źródeł (tzw. solanek). len in dieser Gegend zurückzuführen.
Większość natomiast odkrytych przez ekspedycję Die meisten von der polnisch-ukrainischen Expe-
śladów osadnictwa kultury pucharów lejkowatych wy- dition entdeckten Besiedlungsspuren der Trichterbe-
stępuje, podobnie jak na małopolskich wyżynach les- cherkultur nehmen höhere Geländepositionen ein, auf
sowych i pogórzach karpackich, znacznie wyżej, tzn. Plateaus, höheren Hanglagen, Kuppen und Anhöhen
na wypłaszczeniach i w górnych partiach stokowych (Abb. 17); damit ähnelt ihre Lage jener in den klein-
garbów oraz wzniesień (ryc. 17). Dotyczy to jeszcze polnischen Lössgebieten und im Karpatenvorland. Das
bardziej kultury ceramiki sznurowej, której kurhany gilt in noch höherem Maße für die Schnurkeramikkul-
lokowane były wyłącznie na wyniosłych, z dala wi- tur, deren Hügelgräber gewöhnlich auf hoch gelege-
docznych miejscach terenu, rozrzucone zazwyczaj łań- nen, weithin sichtbaren Plätzen angelegt wurden und
cuchowo wzdłuż osi garbów. W takim samym wyso- dabei weit gestreute Reihen bildeten. In einer ähnlich
kim położeniu odkryta została również wymieniona erhöhten Position wurde die schon erwähnte Siedlung
już osada tej kultury w Side, koło Sambora28. jener Kultur von Side bei Sambir gegründet28.
Stanowiska z wczesnego okresu epoki brązu (kul- Die Fundstellen der Frühbronzezeit (Mierzano-
tura mierzanowicka i trzciniecka), stwierdzone zosta- wice- und Trzciniec-Kultur) wurden sowohl in der
ły zarówno w strefie wielkodolinnej (np. Majnyč), jak Zone des großen Tales (z.B. Majnyč) als auch auf den
i na wysoczyźnie (np. Bykiv), natomiast ślady osad- Hochflächen (z.B. Bykiv) festgestellt. Die Siedlungen
nictwa pochodzące z późniejszych faz tego okre- aus den späteren Phasen dieser Epoche sowie jene,
su czy ewentualnie z Halsztatu, występują znów, jak die möglicherweise schon in die Hallstattzeit datieren,
się wydaje, przeważnie w wyższej strefie krajobrazu scheinen wiederum verstärkt in den Hochlagen ver-
28
Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997. 28
Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997.
Ryc. 13. Bykiv, rej. Drohobycz, stanowisko „Koło Figury”, czworokątne, rowkowe założenie grobowe oraz pochodzące z niego zabytki
z wczesnego okresu scytyjskiego, odkryte w trakcie badań polsko-ukraińskiej ekspedycji archeologicznej w 2002 r.
Abb. 13. Bykiv, Raj. Drohobyč, Fst. „Koło Figury”, grabenartige Grabanlage von viereckigem Umriss mit den daraus stammenden
Fundstücken der frühskythischen Zeit, entdeckt 2002 von der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition.
(np. Bykiv), chociaż spotykamy je także w wielkodo- teilt zu sein (z.B. Bykiv), obgleich solche Fundplätze
linnej (np. Majnyč). auch in der Talzone vorkommen (z.B. Majnyč).
Interesująco przedstawia się położenie stanowisk Interessant ist die Lage der frühmittelalterlichen
wczesnośredniowiecznych (ryc. 17). Starsze z nich po- Fundstellen (Abb. 17). Die älteren Siedlungen, die
chodzące, jak się wydaje, głównie jeszcze sprzed XII hauptsächlich aus der Zeit vor dem 12. Jh. stammen
wieku zostały odkryte w niższej strefie, ściślej na te- dürften, wurden in niedrig gelegenen Positionen be-
rasie nadzalewowej Dniestru (np. Majnyč, Vołošča). obachtet, meist auf der oberhalb des Überschwem-
Nie dotyczy to wiążących się ewentualnie z tym okre- mungsgebietes gelegenen Dnjestrterrasse (z.B. Maj-
sem grodzisk Kulczyce (dziś Kulčycí). Natomiast nyč, Vološča). Das gilt nicht für die eventuell in jener
najliczniejsze ślady aktywności w najmłodszej fazie Zeit genutzten oder errichteten Burgwälle z.B. jetzt
wczesnego średniowiecza, a zwłaszcza w późniejszych Kulčycí. Die meisten Siedlungen aus der jüngsten
okresach, zarejestrowano niemal wyłącznie na wyso- Phase des Frühmittelalters, besonders aus dessen
czyźnie. Być może jest to związane z obejmowaniem spätesten Phasen, wurden dagegen fast ausschließlich
tej strefy dopiero w tym czasie pod uprawy, już w ra- auf der Hochfläche registriert. Das wird damit zu-
mach gospodarki wczesnofeudalnej. sammenhängen, dass dieses Terrain erst im Rahmen
Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że jednym z naj- der frühfeudalen Wirtschaft für ackerbauliche Zwe-
większych osiągnięć 15-letniej działalności polsko- cke erschlossen wurde.
-ukraińskiej ekspedycji w dorzeczu górnego Dniestru Unzweifelhaft gehört zu den größten Errungen-
jest zainwentaryzowanie około 1300 zachowanych tam schaften der 15jährigen Tätigkeit der polnisch-ukra-
kurhanów (ryc. 1). Praca ta nie jest jeszcze zakończo- inischen Expedition im oberen Dnjestrgebiet die In-
na; ostatnie akcje prowadzone na bardziej wschodnich ventarisierung von um 1300 Hügelgräbern (Abb. 1).
25
Ryc. 14. Bykiv, rej. Drohobycz, stanowisko „Bihijivka”, planik wykopów archeologicznych z kolejnych lat badań polsko-
ukraińskiej ekspedycji, naniesionych na siatkę arową. Kółkami oznaczone są kurhany – nr 1 (niebadany) i nr 2.
Abb. 14. Bykiv, Raj. Drohobyč, Fst. „Bihijivka”, Lageplan der Grabungsschnitte in den einzelnen Jahren der Forschungstä-
tigkeit der polnisch-ukrainischen archäologischen Expedition – Ar-Raster-Projektion; mit Kreisen wurden die Grabhü-
geln gekennzeichnet – Nr 1 (unerforscht) und 2.
Ryc. 15. Bykiv, rej. Drohobycz, sta-

nowisko „Bihijivka”, plan „zagrody”
z połowy X w. przed Chr. (Hallstatt
tracki) otoczonej rowkiem palisado-
wym, zbadanej przez polsko-ukra-
ińską ekspedycję archeologiczną
(kółkami oznaczono domniemane
kurhany).
Abb. 15. Bykiv, Raj. Drohobyč, Fst.
„Bihijivka”, Plan eines vom Pali-
sadengraben umgebenen „Gehöf-
tes” aus der Mitte des 10. Jh. v.Chr.
(thrakische Hallstattzeit), das von
der polnisch-ukrainischen archäo-
logischen Expedition erforscht wur-
de (mit Kreisen wurden vermutli-
che Grabhügeln gekennzeichnet).
27
odcinkach tego obszaru29 wskazują na obecność jesz- Diese Arbeit ist noch nicht beendet; die jüngsten, in
cze wielu tego rodzaju obiektów, z których znakomita den weiter östlich gelegenen Bereichen dieses Gebietes
większość, jak można sądzić po ich rozmiarach i po- durchgeführten Prospektionen29 weisen auf die Exis-
łożeniu, jest zapewne pozostałością ludności kultury tenz noch vieler derartiger Objekte hin, von denen die
ceramiki sznurowej. Byłaby to jedna z największych Mehrzahl – ausweislich ihrer Ausmaße und Lage – auf
koncentracji kurhanów tej kultury w całym jej ogrom- die Schnurkeramikkultur zurückgehen dürfte. Trifft
nym zasięgu terytorialnym. Przeprowadzone przez dies zu, haben wir eine der größten Konzentrationen
ekspedycję badania wykopaliskowe niektórych z tych von Hügelgräbern in deren ganzen Verbreitungsgebiet
kurhanów pozwoliły na lepsze niż dotąd poznanie vor uns. Unsere Grabungsuntersuchungen haben eini-
ich budowy, cech obrządku pogrzebowego i chrono- ge Aufschlüsse über die Bauweise, die Merkmale des
logii, a ponadto na stwierdzenie bardzo ważnego faktu Bestattungsritus und die Chronologie der Kurgane
sypania w sąsiedztwie niektórych większych kopców, gegeben. Darüber hinaus konnte festgestellt werden,
także małych kopczyków, kryjących pochówki dzieci dass sich in der Nachbarschaft mancher der größeren
(ryc. 11, 12). Hügel auch kleine Grabhügel mit Kinderbestattungen
Rzeczą niezmiernie istotną jest również dokładne befanden (Abb. 11–12).
datowanie metodą radiowęglową pierwszej, odkrytej Von besonderer Bedeutung ist auch die Radiokar-
nad Dniestrem krótkotrwałej osady (obozowiska?) bondatierung der ersten, nur kurz genutzten schnur-
ludności kultury ceramiki sznurowej w Side. Okazu- keramischen Siedlung oder Lagerstätte (?) am Dnjestr
je się, że pojawia się ona tych terenach już w samym in Side. Sie ergab, dass die Schnurkeramikkultur auf
początku III tys. BC, wcześniej niż możemy datować diesem Gebiet schon zu Beginn des 3. Jt. v. Chr. auf-
jej najstarsze ślady pobytu w północnej i zachodniej kommt; damit früher, als es sich bislang für diese Kul-
części Europy30. Jeśli to by się potwierdziło w dalszych tur in Nord- und Westeuropa abzeichnet30. Sollte sich
badaniach, zaistniałaby wówczas potrzeba nowego dieser chronologische Ansatz bei den weiteren Unter-
spojrzenia na problem genezy fenomenu kultury ce- suchungen bestätigen, müsste das Problem der Genese
ramiki sznurowej. der Schnurkeramischen Kultur neu überdacht werden.
Duże znaczenie dla odtwarzania pierwotnego kraj- Wichtig für die Rekonstruktion der ursprünglichen
obrazu ma stwierdzenie obecności pod nasypami Landschaft ist die regelmäßige Entdeckung einer or-
wszystkich zbadanych przez ekspedycję kurhanów (ryc. ganischen Schicht, der sog. degradierten Schwarzer-
12) warstwy organicznej, w postaci tzw. zdegradowa- de, unter den Aufschüttungen der untersuchten Hü-
nego czarnoziemu31. Pozostaje to w zgodzie z podob- gelgräber (Abb. 12)31. Dies stimmt mit Beobachtungen
nymi obserwacjami dokonanymi w trakcie dokładnych überein, die bei Untersuchungen von Hügelgräbern
badań kurhanów tej kultury także na innych terenach, dieser Kultur auch in anderen Gebieten gemacht wur-
np. na Grzędzie Sokalskiej32. den, z.B. in Grzęda Sokalska32.
Warstwa organiczna pod kurhanami jest niewąt- Die organische Schicht unter den Hügelgräbern
pliwie świadectwem długotrwałego, bezleśnego kra- weist ohne Zweifel auf eine seit längerem waldlose
jobrazu w miejscach (na wysoczyznach) ich budo- Landschaft an ihren Errichtungsorten – auf den Hoch-
wy33. Znajduje to potwierdzenie także w diagramach flächen – hin33. Dies findet Bestätigung in den paly-
palinologicznych dokonanych na podstawie wier- nologischen Diagrammen, die aus den erwähnten Tor-
ceń we wspomnianych osadach torfowych z doliny fablagerungen im Dnjestrtal gewonnen wurden34. Der
Dniestru34. Proces niszczenia pierwotnego środowi- mit den Siedlungs- und Wirtschaftsaktivitäten des
ska leśnego na interesującym nas obszarze, w związ- Menschen zusammengehende Zerstörungsprozess
ku z osadniczo-gospodarczą działalnością człowie- der ursprünglichen Bewaldung begann nach diesen
paläobotanischen Untersuchungen (Abb. 16) bereits
29
Machnik, Pavliv, Petehyryč, Prynada 2002; Machnik, Paw- Machnik, Pavliv, Petehyryč, Prynada 2002; Machnik, Paw-
29
liw, Petehyrycz 2007. liw, Petehyrycz 2007.

30
Furholt 2003, 135–143. 30
Furholt 2003, 135–143.
31
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006, 105, fot. 14. 31
Machnik, Pavliv, Petehyryč 2006, 105, Fot. 14.
32
Bagińska, Machnik 2007. 32
Bagińska, Machnik 2007.
33
Gurba, Wojtanowicz 1974, 60. 33
Gurba, Wojtanowicz 1974, 60.
34
Harmata, Kalinovyč, Budek, Starkel, Jacyšyn 2006. 34
Harmata, Kalinovyč, Budek, Starkel, Jacyšyn 2006.
28
Collectio Archaeologica Resoviensis. Tomys V: Praca zbiorowa „U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych”
strona 28
JAN MACHNIK, DMYTRO PAVLIV, VOLODYMYR PETEHYRYČ
Ryc. 16. Synkretyczny diagram aktywności człowieka w środowisku przyrodniczym dorzecza górnego Dniestru na podstawie badań palinologicznych, geomorfologicznych
i archeologicznych polsko-ukraińskiej ekspedycji (wg Harmata, Machnik, Starkel 2006).
Abb. 16. Synkretisches Diagramm der menschlichen Aktivität in der Naturumwelt des oberen Dnjestrgebiets auf Grund der von der polnisch-ukrainischen Expedition
durchgeführten pollenanalytischen, geomorphologischen und archäologischen Untersuchungen (nach Harmata, Machnik, Starkel 2006).
WSPÓLNE POLSKO-UKRAIŃSKIE BADANIA...
Ryc. 17. Diagram pokazujący przekrój W-E Wysoczyzny Samborskiej, z uwzględnieniem położenia stanowisk archeologicznych pod względem wysokości (wg Harmata, Machnik, Star-
kel 2006).
Abb. 17. Diagramm mit dem West-Ost-Schnitt des Hochgebiets von Sambir mit Berücksichtigung der Höhenlage der einzelnen Fundstellen (nach Harmata, Machnik, Starkel 2006).
GEMEINSCHAFTLICHE POLNISCH-UKRAINISCHE...
29
strona 29
ka, rozpoczął się, jak wykazują wspomniane badania viel früher, etwa in der zweiten Hälfte des 6. Jt. v. Chr.,
paleobotaniczne (ryc. 16), znacznie wcześniej, mniej und intensivierte sich im 4. Jt. v.Ch. Das war wohl eine
więcej od drugiej połowy VI tys. BC, a w ciągu IV tys. Folge der damals von der Bevölkerung der Trichterbe-
BC musiał się wyraźnie nasilić w wyniku stosowania cherkultur angewandten Brandrodungs- und Brach-
wówczas na dużą skalę przez ludność kultury pucha- feldwirtschaft35.
rów lejkowatych, wypaleniskowo-odłogowej metody
Weitere Forschungsfelder und Forschungsziele
agrarnej35. der polnisch-ukrainischen Expedition
Nowe potrzeby i cele badawcze Die bisherigen interdisziplinären Forschungen der
polsko-ukraińskiej ekspedycji polnisch-ukrainischen Expedition im oberen Dnjes-
Dotychczasowe interdyscyplinarne badania ekspe- trgebiet (und zum Teil auch in der Sanregion) haben
dycji polsko-ukraińskiej w dorzeczu górnego Dniestru zwar eine Reihe von bedeutenden Ergebnissen ge-
(i częściowo także Sanu), jakkolwiek przyniosły sze- bracht, doch sind viele wichtige Fragen noch nicht
reg istotnych wyników, nie wyjaśniły jednak jeszcze geklärt: z.B. die Kulturverhältnisse in der Mittel- und
wielu ważnych kwestii, jak chociażby kształtowania Spätbronzezeit, in der Hallstattzeit und vor allem in
się na tym obszarze sytuacji kulturowej w środkowym der Latènezeit. Was die älteren Perioden anbelangt, so
i późnym okresie epoki brązu, w okresie halsztac- ist es bislang nicht gelungen, die Merkmale der früh-
kim, a zwłaszcza lateńskim. Co do zaś starszych neolithischen Gruppen oder Kulturen aus dem Lengy-
epok, to nie udało się do końca zdefiniować diagno- el-Polgar-Kreis vollständig zu definieren und die östli-
stycznych cech wczesnoneolitycznych grup czy kul- chen Randgebiete dieser und anderer taxonomischer
tur z kręgu lendzielsko-polgarskiego, ani też wyzna- Einheiten mitteleuropäischen Charakters – insbeson-
czyć czy rozpoznać wschodnie rubieże tych i innych dere der Trichterbecher- und Schnurkeramikkultur
jednostek taksonomicznych o charakterze środkowo- – zu bestimmen und zu erkennen. Daraus ergibt sich
-europejskim, zwłaszcza kultury pucharów lejkowa- die Notwendigkeit der Fortsetzung der Grabungsar-
tych i kultury ceramiki sznurowej. Rzeczą więc oczy- beiten und Studien. Sie sollen auch weiter nach Os-
wistą jest potrzeba kontynuacji badań terenowych ten ausgedehnt werden, vom Fluss Stryj bis zur West-
i studiów, obejmujących tym razem także tereny leżące grenze von Pokucie und der Podolien-Platte; also in
dalej na wschód w stosunku do dotąd rozpoznanych, Gebiete mit abweichenden geomorphologischen Be-
poczynając od rzeki Stryj aż do zachodniej granicy Po- dingungen, die im Wesentlichen schon in den Sied-
kucia i Płyty Podolskiej, czyli do obszarów o odmien- lungs- und Einflussbereich der Kulturen der Schwarz-
nych już warunkach fizjograficznych, wchodzących meerzone (im weiteren Sinne) gehören. Der Charakter
mniej lub bardziej w zasięg osadnictwa lub silnego od- der Grenzzone und die Erhellung gegenseitiger Bezie-
działywania kultur kręgu południowo-wschodniego, hungen von Kulturen mit so unterschiedlicher Gene-
związanego z szeroko pojętą strefą nadczarnomorską. se werden im Fokus der künftigen wissenschaftlichen
Kształtowanie się wymienionych rubieży i wyznacze- Forschungen stehen. Ein entsprechendes polnisch-uk-
nie obszaru wzajemnego przenikania się cech kulturo- rainisches Forschungsprojekt ist schon vorbereitet36,
und mit seiner Realisierung wurde schon begonnen.
wych o tak różnej genezie, będzie należeć do prioryte-
Arbeitsgebiet ist zunächst die sog. Vojnilovska-Hoche-
towych zagadnień w przyszłym projekcie naukowym.
bene zwischen den Flüssen Sivka und Lomnica, wo
Projekt takich wspólnych polsko-ukraińskich badań
die gemeinsame polnisch-ukrainische Expedition im
jest przygotowany36, a jego realizacja poniekąd już się
Herbst 2006 und Frühjahr 2007 in einem Areal von
rozpoczęła na tzw. Wysoczyźnie Wojniłowskiej, mię-
dzy rzekami Siwką i Łomnicą, gdzie jesienią 2006 r.
Kruk, Milisauskas 1999.
35
i na wiosnę 2007 r wspólna ekspedycja polsko-ukra- Es ist Bestandteil eines neuen bilateralen Vertrages über
36

35
die Zusammenarbeit zwischen der Universität in Rzeszów und
Wchodzi on w zakres nowej, bilateralnej umowy o współ-
36
dem I. V. Krypjakevyč-Institut für Ukrainekunde NANU in Lem-
pracy między Uniwersytetem Rzeszowskim a Instytutem Ukrai- berg, im Rahmen eines internationalen, zwischen der Polnischen
noznawstwa im. I. V. Krypjakevyča NANU we Lwowie, mieszczą- Akademie für Kunst und Wissenschaften (Polska Akademia
cym się w ramach szerszego, międzynarodowego porozumienia, Umiejętności) und der Nationalakademie der Wissenschaften
zawartego przez Polską Akademię Umiejętności i Narodową der Ukraine in Kiev für die Jahre 2007–2010 abgeschlossenen
Akademię Nauk Ukrainy w Kijowie na lata 2007–2010. Abkommens.
31
ińska odkryła na przestrzeni o powierzchni około 75 gut 75 km2 ca. 200 bisher unbekannte Hügelgräber
km2, ok. 200 nieznanych dotąd kurhanów i jedno gro- und einen Burgwall entdeckt hat37.
dzisko37.
37
Machnik, Pawliw, Petehyrycz 2007. 37
Machnik, Pawliw, Petehyrycz 2007.
BIBLIOGRAPHIE
Bagińska J., Machnik J. Machnik J.: (J. Machnik und andere), Cyhyłyk V., Hrybovyč R.,
2007 Pasterze u schyłku neolitu w początkach epoki brązu, [in:] Hupało V., Mackevyj L., Petehyryč V., Sosnowska E., Tunia K.
Badania archeologiczne w południowo-wschodniej Lubel- 2006 Archaeological Surface Survey in the Strviaz River Valley,
szczyźnie. Skarby z przeszłości, Lublin (im Druck). [in:] Environment and..., S. 106–125.
Berniakovič K. V. Machnik J., Pavliv D., Petehyryč V.
1959 Sidlištĕ lidu se šňůrovou keramikou na hornim Dnĕstru 2003 Kurhanne pochovannja rann’oskits’koho času u verchiv’jach
a Sanu, Archeologické rozhledy 9/5, S. 692–698. Dnistra, [in:] Epoka brązu…, S. 531–548.
Chizzola A. 2005 Z badań nad najdawniejszymi dziejami rejonu Drohoby-
1903 Prähistorische Funde aus Westgalizien, Jahrbuch der Kö- cza, [in:] W. Bonusiak (Hrsg.), Drohobycz miasto wielu
niglich Kaiserlichen Zentralkommission für Kunst und kultur, Rzeszów, S. 9–59.
Historische Denkmäler, 1/I, S. 139–152. 2006 Notes on the History of Archaeological Research in the Up-
Cyhyłyk V., Hrybovyč R., Machnik J. per Basin of the Dnister River, [in:] Environment and...,
2006 Archaeological Excavations in the Majnyč Village in the S. 93–105.
Upper Dniester River Valley, [in:] Environment and..., 2006a Results of the Archaeological Field Survey on the Sambir
s. 162–194. Upland, [in:] Environment and..., S. 126–142.
Cyhyłyk W., Machnik J. 2006b Results of the Arhaeological Field Survey on the Drohobyč
1994 Pierwsze wspólne polsko-ukraińskie badania terenowe Upland, [in:] Environment and..., S. 143–161.
w międzyrzeczu Sanu i Dniestru, AAC 32, S. 205–213. 2006c Barrow of the Corded Ware Culture from Bykiv, Drohobyč
Ginalski J., Muzyczuk A. District, [in:] Environment and..., S. 195–227.
1999 Stan badań nad osadnictwem celtyckim na Podkarpaciu, 2006d Recapitulation of Results of the Archaeological Research
[in:] S. Czopek, A. Kokowski (Hrsg.), Na granicach anty- and Outline of Archaeological Research and Outline of the
cznego świata. Sytuacja kulturowa, Rzeszów, S. 9–14. History of the Earliest Settlement on the Sambir Upland
Gurba J., Wojtanowicz J. (including the Strviaz River Basin) and the Drohobyč Up-
1974 Problematyka archeologiczno-geograficzna kurhanów land, [in:] Environment and..., S. 228–243.
i cmentarzysk kurhanowych na Grzędzie Sokalskiej, [in:]
2006e Wyniki polsko-ukraińskich badań wykopaliskowych we wsi
Przewodnik XII Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towa-
Byków, koło Drohobycza w roku 2005, Rocznik PAU, Rok
rzystwa Geograficznego, Lublin 28–31 VIII 1974, Lublin,
2005/2006.
S. 57–61.
2007 Archeologiczne badania w Bykowie koło Drohobycza
Harmata K., Kalinovyč N., Budek A., Starkel L., Jacyšyn A.
oraz na Wysoczyźnie Wojniłowskiej między rzeką Siwką
2006 Environmental Changes during the Holocene, [in:] Envi-
i Łomnicą w 2006 r., Rocznik PAU, rok 2006/2007 (im
ronment and..., S. 66–81.
Harmata K., Machnik J., Starkel L. Druck).
2006 Editorial, [in:] Environment and..., S. 9–10. Machnik J., Pavliv D., Petehyryč V., Prynada I.
2006a Transformation of Natural Environment by Human Activi- 2002 Kurhany krajnioho zahodu Podilskoji vysočyny, Zapysky
ties, [in:] Environment and..., S. 245–251. Naukovoho Tovarystva imeni Ševčenka 244, S. 481–505.
Furholt M. Machnik J., Pawliw D., Pelisiak A., Petehyrycz W.
2003 Die absolutchronologische Datierung der Schnurkeramik 2005 Krótka relacja z badań polsko-ukraińskiej ekspedycji archeo-
in Mitteleuropa und Südskandinavien, Universitätsfor- logicznej we wsi Byków, rej. Drohobycz, w 2004 r., Rocznik
schungen zur Prähistorischen Archäologie, B. 101, Bonn. PAU, Rok 2004/2005, S. 293–296.
Kobilnyk V. Machnik J., Pawliw D., Petehyrycz W., Hrybowycz R.
1933 Mohyła č. I, II, III w Horodyšči, Litopys Bojkivščyny 2/3, 1999 Prahistoryczne kurhany na podkarpackich wysoczyznach
S. 31–40. górnego Dniestru, [in:] 150 lat Muzeum Archeologicznego
Kruk J., Milisauskas S. w Krakowie, Kraków, S. 185–207.
1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kra- Machnik J., Sosnowska E., Cyhyłyk W.
ków. 1997 Osada ludności kultury ceramiki sznurowej z początków
Machnik J. III tysiąclecia przed Chr. w Side koło Sambora, RPrzemy-
2003 Sprawozdanie z badań archeologicznej ekspedycji polski 33/5 (Archeologia), S. 3–28.
sko-ukraińskiej w Międzyrzeczu Sanu i górnego Dnie- Madyda-Legutko R.
stru w 2001 roku, Rocznik PAU, Rok 2001/2002, S. 225– 2003 Polskie Karpaty w okresie późnolateńskim i w okresie wpły-
–229. wów rzymskich. Uwagi dotyczące zróżnicowania kulturo-
Machnik J., Cyhyłyk W. wego, [in:] J. Gancarski (Hrsg.), Okres lateński i rzymski
2001 Z badań polsko-ukraińskiej ekspedycji archeologicznej w Karpatach polskich, Krosno, S. 71–92.
w międzyrzeczu Sanu i górnego Dniestru, [in:] J. Lech, Pasternak J.
J. Partyka (Hrsg.), Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej, 1936 Šnurova mohyła v Kulčyciach, Litopys Bojkivščyny 7,
Ojców, S. 447–461. S. 1–4.
33
1961 Archeołohija Ukrajiny, Toronto. 1968 Corded Ware and Globular Amphorae North-East of Car-
Roska M. patians, London.
1919 Glanement des antiquités de l’époque préhistorique en Ga- Šviešnikov I. K.
licie, Dolgozatok-Traveaux 9, S. 25–29. 1974 Istorija naselennja Peredkarpattja, Podillja i Volyni v kinci
Sulimirski T. III – na počatku II tysjačolittja do našoji ery, Kyjiv.
1933 Sprawozdanie z działalności lwowskiego ośrodka prehisto-
rycznego, Z Otchłani Wieków 10, S. 22.
Marta Połtowicz-Bobak
ZACHÓD I WSCHÓD EUROPY – RÓŻNE OBSZARY, JEDNA TRADYCJA.

WSCHODNIE POGRANICZE SCHYŁKOWOPALEOLITYCZNEJ KULTURY MAGDALEŃSKIEJ
DER WESTEN UND DER OSTEN EUROPAS – VERSCHIEDENE GEBIETE, EINE TRADITION.
DAS ÖSTLICHE GRENZGEBIET DER SPÄTPALÄOLITHISCHEN MAGDALÉNIENKULTUR
Czasy, w których lądolód zlodowacenia Wisły In dem Zeitraum, in dem das Binneneis der Weich-
osiągnął swój maksymalny zasięg są okresem niemal sel-Vereisung seine maximale Ausdehnung erreichte,
całkowitego zaniku osadnictwa ludzkiego na tere- kam es zu einem nahezu vollständigen Schwund der
nach środkowej Europy. Ekstremalnie trudne warun- Besiedlung im mitteleuropäischen Gebiet. Extreme
ki przyrodnicze praktycznie uniemożliwiały bardziej klimatische Verhältnisse behinderten eine dauer-
trwałe osadzanie się na tych terenach. Dyskusje na te- hafte Besiedlung dieses Territoriums. Die Diskus-
mat obecności ludzi na terenach środkowo-europej- sionen über die Anwesenheit von Menschen in Mittel-
skich trwają; część badaczy uznaje, że osadnictwo za- europa zu jener Zeit halten allerdings an; ein Teil der
nika całkowicie1, inni zaś twierdzą, że niewielkie grupy Forscher ist der Auffassung, dass die Besiedlung völ-
ludzkie eksplorowały te tereny przez cały czas, nawet lig verschwand1, während andere meinen, dass kleine
jeśli pobyty te należały do krótkotrwałych2. Wydaje się Menschengruppen diese Gebiete auch in jener Epoche
dziś, że druga z propozycji jest bardziej uzasadniona. nutzten, wenn ihre Aufenthalte auch nur kurze Zeit-
Nie zmienia to jednak faktu, że rzeczywista reko- spannen umfassten2. Die zuletzt genannte Hypothese
lonizacja wyżyn europejskich miała miejsce już po za- scheint besser begründet zu sein.
kończeniu II pleniglacjału, a jej przebieg jest związany Das ändert jedoch nichts an der Tatsache, dass
z jedną z najbardziej rozwiniętych kultur paleolitycz- die umfassendere Rekolonisation der europäischen
nych – technokompleksem magdaleńskim. Hochebenen nach dem Abschluss des II. Pleniglazials
Kolebką magdalenienu jest Europa Zachodnia stattgefunden hat. Dieser Prozess ist mit einer der am
– obszar południowo-wschodniej Francji i północnej höchsten entwickelten paläolithischen Kulturen, dem
Hiszpanii (Katalonia)3. Powstała tam ok. XVIII tys. BP Magdalénien-Komplex, verbunden.
kultura zaczyna się rozpowszechniać, obejmując naj- Das Ursprungsgebiet des Magdaléniens ist West-
pierw coraz bardziej rozległe tereny Francji4, a następ- europa, namentlich der ostfranzösische und nordspa-
nie ekspandując ku północy i wschodowi, i obejmując nische bzw. katalonische Raum3. Die dort ungefähr
ostatecznie bardzo rozległe obszary aż po wschodnią im 18. Jt. BP entstandene Kultur breitete sich zunächst
Polskę i Morawy. in weiteren Gebieten Frankreichs aus4, um dann nach
Magdalenien jest dziś powszechnie uznawany Norden und Osten zu expandieren und schließlich
za technokompleks. Uznaje się, że mimo istnienia große Räume bis nach Ostpolen und Mähren einzu-
wspólnych cech, przejawiających się między innymi nehmen.
w inwentarzach kamiennych i kościanych, wynikają- Das Magdalénien gilt heute allgemein als „Techno-
cych zapewne ze wspólnych korzeni oraz podobnych komplex“. Die gemeinsamen, u.a. in den Stein- und
sposobów adaptacji do zbliżonego środowiska natu- Knocheninventaren erkennbaren Merkmale gingen
ralnego, poszczególne rejony objęte przez osadnictwo sicherlich auf gleiche Wurzeln und ähnliche Anpas-
magdaleńskie posiadają swoje własne cechy i kierunki sungsweisen an die jeweils vergleichbaren Umweltbe-
rozwoju, a także wewnętrzne powiązania i zależności dingungen zurück. Zugleich wird beobachtet, dass die
1 1
Housley et al. 1997. Housley et al. 1997.
2 2
Kozłowski 1999; Terberger, Street 2002. Kozłowski 1999; Terberger, Street 2002.
3 3
Djindjan 2000. Djindjan 2000.
4 4
Bosselin, Djindjan 1988; Djindjan 2000. Bosselin, Djindjan 1988; Djindjan 2000.
36 MARTA POŁTOWICZ-BOBAK
Ryc. 1. Magdaleńskie centra osadnicze we wschodniej części Europy Środkowej.

Abb. 1. Besiedlungszentren des Magdalénien im Ostteil Mitteleuropas.
sprawiające, że nie mówi się już dziś o magdalenienie einzelnen Siedlungsgebiete des Magdalénien eigene
jako zwartej jednostce taksonomicznej. Poszczególne Merkmale und Entwicklungen aufweisen, die jedoch
rejony mają swoje własne cechy i dynamikę rozwoju. untereinander in Verbindung stehen. So kann man
Jednym z takich obszarów, które, moim zdaniem, das Magdalénien heute als eine taxonomische Einheit
można traktować jako jedną z prowincji, nazwaną betrachten. Einzelne ihrer Bereiche besitzen eigene
przeze mnie prowincją „wschodniośrodkowoeuropej- Merkmale und eine eigene Entwicklungsdynamik.
ską” są obszary Centralnych Niemiec (Turyngia, Sak- Eine Zone, die m. E. eine eigene, als „ostmittel-
sonia), Moraw, Czech i Polski. Obszary te zarówno europäisch“ zu bezeichnende Einheit darstellt, sind
ze względu na analogie pomiędzy inwentarzami, eks- die Gebiete Mitteldeutschlands (Thüringen, Sach-
ploatację źródeł surowców naturalnych, jak i eksplo- sen), Mährens, Böhmens und Polens. Diese Gebiete
atację terenów łączą na tyle silne związki, że można weisen in Hinsicht auf die Analogien zwischen den
przypuszczać, iż żyjące na tych terenach grupy ludz- Fundinventaren, die Nutzungsweisen von Rohstoffen
kie, należące do tego samego kompleksu, były ze sobą und Räumen eine so starke Ähnlichkeit auf, dass man
powiązane w sposób bardziej ścisły niż tylko przez vermuten kann, dass die hier lebenden Menschen-
ogólne, szeroko rozumiane tradycje. Tereny Polski wy- gruppen miteinander enger verbunden waren als nur
znaczają północną i wschodnią granicę zasięgu mag- durch allgemeine Traditionen. Die polnischen Gebiete
dalenienu, tereny Moraw – jego wschodnie pograni- liegen an der Nord- und Ostgrenze der Verbreitung
cze po południowej stronie Sudetów. des Magdalénien, die mährischen Regionen an der
Najwcześniejsze ślady osadnictwa magdaleńskiego östlichen Grenze südlich der Sudeten.
z omawianych tu obszarów pochodzą z terenów Pol- Die ältesten Spuren der Magdalénien-Besiedlung
ski – z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa. Stanowisko, im hier behandelten Raum stammen aus Polen, und
ZACHÓD I WSCHÓD EUROPY... DER WESTEN UND DER OSTEN EUROPAS...
37
Ryc. 2. Najważniejsze stanowiska magdalenienu w Polsce.

Abb. 2. Die wichtigste Fundstellen von Magdalénien Polen.
datowane na połowę XV tys. BP (14520 ± 240 lat BP) zwar aus der Maszycka-Höhle bei Kraków. Die in
jest wyjątkowe z wielu względów. Jako jedyne z pol- die Mitte des 15. Jt. BP (14 520 ± 240 J. BP) datierte
skich stanowisk magdaleńskich dostarczyło szczątków Fundstelle ist aus mehreren Gründen einzigartig. Sie
ludzkich i bogatego inwentarza kościanego. Jest to też ist die einzige polnische Magdalénien-Fundstelle, die
jedyne stanowisko na terenach wschodniego pogra- menschliche Überreste und ein reiches Knochenin-
nicza technokompleksu magdaleńskiego posiadające ventar geliefert hat. Sie ist auch der einzige Fundplatz
tak wyraźne, bezpośrednie analogie na terenach Fran- im Osten des Magdalénien-Technokomplexes, der
cji, przy jednoczesnym braku bliższych nawiązań unmittelbare Analogien im französischen Gebiet auf-
na terenach Europy Środkowej. Zasiedlenie Jaskini weist, wobei zugleich nähere Anknüpfungen in Mit-
Maszyckiej wyprzedza pierwszą dużą falę osadnictwa teleuropa fehlen. Die Besiedlung der Maszycka-Höhle
magdaleńskiego o około 1000 lat. Zarówno cechy in- geht der ersten großen Welle der Magdalénien-Besied-
wentarza, jak i analiza pochodzenia surowców suge- lung um ca. 1000 Jahre voran. Sowohl die Merkmale
rują, że grupa łowców przybyła z terenów zachodniej des Fundinventars als auch die Herkunftsanalyse der
Europy (Francji), eksplorowała rozległe terytoria po- Rohstoffe weisen darauf hin, dass eine Jägergruppe
łożone zarówno na zachód, jak i, co wydaje się bardzo aus Westeuropa, wohl aus dem heutigen französischen
ważne, na wschód od stanowiska, leżące już poza za- Territorium, große Räume westlich und bemerkens-
sięgiem objętym kiedykolwiek przez osadnictwo mag- werterweise auch östlich des Fundplatzes aufgesucht
daleńskie5. hat, teils außerhalb des später durch die Magdalénien-
Besiedlung eingenommenen Bereiches5.
5
Kozłowski et al. 1993; Allain et al. 1985. 5
Kozłowski et al. 1993; Allain et al. 1985.
Tab. 1. Datowanie bezwzględne stanowisk magdaleńskich poprzedzających interstadiał Bølling w środkowej Europie.
Taf. 1. Absolute Datierung der vor Interstadial Bølling datieren Magdalénien-Fundplätze in Mitteleuropa.
Fundstelle Land BP Probe Bibliographie
13500 ± 80 GdA-69
13370 ± 80 GdA-193
Ginter, Połtowicz 2001,
Dzierżysław Polen 13220 ± 70 GdA-70
Goslar – unpublieziertes Bericht
14150 ± 70 Poz-10136
13180 ± 60 Poz-10135
TL 13500 ± 2000
Hłomcza Polen Łanczont et al. 2002
TL 14600 ± 2300
15490 ± 319 Ly-2454
Maszycka Höhle Polen Kozłowski et al. 1993
14520 ± 240 Ly-2453
14470 ± 140 OxA-4851

13520 ± 130 OxA-4852
13310 ± 110 OxA-4832
13190 ± 130 OxA-4846
Höck 2000,
Kniegrotte Deutschland 13160 ± 140 OxA-4850
Street 2000
13130 ± 120 OxA-4849
13120 ± 130 OxA-4845
13090 ± 130 OxA-4853
13585 ± 165 GrN-6649
Balcarova Höhle Mähren 13930 ± 100 GrN28448 Valoch, Nereuda 2005

13870 ± 140 OxA-1953
Nova Dratenicka Höhle Mähren 12900 ± 140 OxA-1954 Valoch, Nereuda 2005
11670 ± 150 OxA-1952
Žitneho Höhle Mähren 13220 ± 90 GrN-28453 Valoch, Nereuda 2005
Główne fale napływu osadnictwa ludności techno- Die Hauptwellen der Bevölkerung des Magdalé-
kompleksu magdaleńskiego miały miejsce w dwóch nien-Technokomplexes erfolgten in zwei Perioden:
okresach: pierwsza w okresie Dryasu I, po interstadia- die erste in der Zeit von Dryas I., nach dem Intersta-
le Epe oraz druga, największa, w czasach przypadają- dial Epe, die zweite und umfangreichere fällt in die
cych na Bølling. Bølling-Zeit.
Coraz większa precyzja datowania bezwzględne- Eine immer größere Genauigkeit bei der absolu-
go metodą C14 oraz objęcie nią szeregu stanowisk ten Datierung mit der 14C-Methode und ihre Anwen-
datowanych dotychczas na podstawie danych geolo- dung auf bisher lediglich anhand geologischer und ty-
gicznych bądź typologicznych pozwoliły na weryfika- pologischer Angaben datierte Fundstellen haben zur
cję naszych dotychczasowych poglądów na rozprze- Veränderung unserer bisherigen Auffassungen über
strzenienie osadnictwa magdaleńskiego w środkowej die Verbreitung der Magdalénien-Besiedlung in Mit-
Europie (tab. 1). Przede wszystkim jest dziś oczy- teleuropa geführt (Taf. 1). Es ist heute insbesondere
wiste, że ślady osadnictwa poprzedzającego Bølling klar, dass die Spuren der der Bølling-Zeit vorausge-
nie są jedynie pozostałościami epizodycznych pobytów henden Besiedlung nicht nur von kurzen Aufenthalten
lecz odzwierciedlają faktycznie falę bardziej stabilnego, zeugen, sondern eine stabilere, dauerhafte Einnahme
stałego zajmowania terytoriów opuszczonych podczas von Territorien widerspiegeln, die während des Pleni-
maksimum pleniglacjalnego. glazial-Maximums verlassen worden waren.
Osadnictwo to poświadczone jest na terenach środ- Diese Besiedlung wird im Gebiet Mitteldeutsch-
kowych Niemiec (Kniegrotte w Turyngii)6, Moraw (ja- lands (Kniegrotte, Thüringen) 6, Mährens (Höh-
6
Höck 2000. 6
Höck 2000.
39
Ryc. 3. Zespoły z trójkątami: 1–8: Hranice (wg Valoch 2001), 9–20: Kniegrotte (wg Höch 2000), 21–30: Dzierżysław.
Abb. 3. Fundkomplexe mit Dreiecken: 1–8: Hranice (nach Valoch 2001), 9–20: Kniegrotte (nach Höch 2000), 21–30: Dzierżysław.
skinie: Pekarna, Balcarka, Žitneho)7 oraz Polski (Dzier- len von Pekarna, Balcarka, Žitneho)7 sowie Polens
żysław, Hłomcza, Wilczyce)8. (Dzierżysław, Hłomcza, Wilczyce)8 bezeugt.
Charakterystyczny jest przy tym fakt, że osadni- Bezeichnend ist dabei der Umstand, dass diese Be-
ctwo to już we wcześniejszej fazie osiąga swój maksy- siedlung schon in der früheren Phase ihre maximale
malny zasięg wschodni. Jedynymi obszarami, z któ- östliche Ausdehnung erreicht. Die einzigen Regionen
rych osadnictwo magdaleńskie nie jest znane sprzed ohne vor-Bøllingzeitliche Magdalénien-Besiedlung
Bøllingu są tereny Czech9 – trudno jednak ocenić dziś, liegen in Böhmen9; es ist aber derzeit schwer zu ent-
czy jest to stan faktyczny, czy też wynik braku precy- scheiden, ob dies ein reales Bild wiedergibt oder auf
zyjnych datowań i szerszych badań nad zagadnieniem den Forschungsstand zurückzuführen ist.
osadnictwa magdaleńskiego na tych obszarach. Erwähnenswert ist dabei das Fehlen eines unmit-
Warto podkreślić fakt braku bezpośredniego związ- telbaren Zusammenhangs zwischen dem Klima und
ku pomiędzy klimatem a rozprzestrzenianiem się der Besiedlung: Die immer häufigeren Magdalénien-
osadnictwa. Jak pokazują coraz liczniejsze stanowiska Fundplätze aus der Zeit vor der Bølling-Periode zei-
magdaleńskie datowane na okres poprzedzający ciepłą gen, dass extreme Klimabedingungen kein Hindernis
oscylację Bølling, bardziej surowe warunki naturalne für die Wanderungen der Jäger und die Erfassung neu-
nie stanowiły przeszkody w wędrówkach łowców i zaj- er Gebiete darstellten. Das scheint eine Folge gut ent-
mowaniu przez nich nowych terenów. Jest to, jak się wickelter Anpassungsfähigkeiten an die natürlichen
wydaje, wynikiem bardzo dużych i dobrze rozwinię- Verhältnisse zu sein, die an der Differenzierung der
tych umiejętności adaptacyjnych do zastanych warun- Fundstellentypen und ihrer Lokalisierung, an der fle-
ków naturalnych, widocznych dziś w postaci zróżnico- xiblen Auswahl der Jagdtiere und der Fähigkeit, Roh-
wania typów stanowisk i ich lokalizacji, elastycznego stoffe zu nutzen, erkennbar werden10.
wyboru zwierzyny łownej czy umiejętności wykorzy- In Mitteleuropa können einige Siedlungszentren in
stania źródeł surowców naturalnych10. den behandelten Gebieten identifiziert werden. Dazu
Obserwacja mapy Europy Środkowej pozwala gehören: Thüringen und Sachsen11, der Mährische
na identyfikację kilku centrów osadniczych na oma- Karst12, der Böhmische Karst und die nordwestböh-
wianych tu terenach. Główne z nich to obszary Turyn- mischen Gebiete13, Schlesien, Kleinpolen (die Umge-
gii i Saksonii11, Morawski Kras12, Czeski Kras i tere- bung von Krakau) sowie südostpolnische Regionen14
ny Czech północno-zachodnich13, Śląsk, Małopolska mit dem erst in jüngerer Zeit erkannten Zentrum (?)
(okolice Krakowa) oraz tereny Polski południowo- auf der Sandomierz-Hochebene (Wilczyce15; Mały
wschodniej14 z rysującym się ostatnio centrum (?) Antoniów16; unveröffentlichte Untersuchungen von
na Wyżynie Sandomierskiej (Wilczyce15, Mały An- W. Migal und M. Przeździecki an den Fundplätzen
toniów 16, niepublikowane badania W. Migala i M. Mały Gawroniec, Zawichost und Jankowice sowie
Przeździeckiego na stanowiskach Mały Gawroniec, die Untersuchungen von W. Migal, M. Przeździecki
Zawichost, Jankowice, oraz badania W. Migala, M. und K. Pyżewicz in Łysowody17). Zwischen diesen re-
Przeździeckiego i K. Pyżewicz w Łysowodach17). Po- gionalen Schwerpunkten sind teilweise nur einzelne
między tymi centrami spotykane są jedynie, na niektó- Magdalénien-Fundstellen bekannt. Derartige Besied-
rych obszarach, pojedyncze stanowiska magdaleńskie.
Valoch, Neruda 2005.
7
Valoch, Neruda 2005.

7
Ginter, Połtowicz im Druck; Łanczont et al. 2002.
8
8
Ginter, Połtowicz w druku; Łanczont et al. 2002. 9
Vencl 1991.
9
Vencl 1991. 10
Połtowicz im Druck.
10
Połtowicz w druku. 11
Weniger 1987.
11
Weniger 1987. 12
Valoch 2001.
12
Valoch 2001. 13
Vencl 1991.
13
Vencl 1991. 14
Połtowicz 2005; Połtowicz im Druck.
14
Połtowicz 2005; Połtowicz w druku. 15
Fiedorczuk, Schild 2002.
15
Fiedorczuk, Schild 2002. 16
Sawicki 1960.
16
Sawicki 1960. 17
Mündliche Information von W. Migal. Ich danke Herrn
17
Informacja ustna W. Migala. Dziękuję Panu W. Migalowi W. Migal für die freundliche Zustimmung, auf die noch unveröf-
za zgodę na cytowanie badanych przez Niego i Jego zespół stano- fentlichten, von ihm und seinem Team untersuchten Fundstellen
wisk przed ich publikacją. einzugehen.
41
Ryc. 4. Zespoły z rylcami typu Lacan: 1–7: Wilczyce (wg Fiedorczuk, Schild 2002), 8–13: Hłomcza (wg Łanczont et al. 2002).
Abb. 4. Fundkomplexe mit Sticheln vom Lacan-Typ: 1–7: Wilczyce (nach Fiedorczuk, Schild 2002), 8–13: Hłomcza (nach Łan-
czont et al. 2002).
Taka struktura osadnicza, z zaznaczającymi się regio- lungsstrukturen mit regionalen Zentren sind typisch
nalnymi centrami jest typowa dla osadnictwa mag- für das gesamte Magdalénien-Verbreitungsgebiet; es
daleńskiego praktycznie na całym obszarze jego wy- gibt dort überall Regionen mit deutlicher Fundplatz-
stępowania. Od samego początku rysują się wyraźne konzentration und dazwischen manchmal ausgedehn-
regiony o widocznej koncentracji stanowisk, rozdzie- te Gebiete ohne oder fast ohne Fundstellen. Zu den
lonych terenami, niekiedy rozległymi, pozbawiony- bekanntesten Zentralräumen aus dem Westteil Mittel-
mi czy prawie pozbawionymi stanowisk. Do najlepiej europas gehören das Rheinland und der Schwäbische
znanych obszarów z zachodniej części Europy Środko- Jura.
wej należy Nadrenia i Jura Szwabska. Die einzelnen Besiedlungszentren umfassten an-
Te poszczególne centra osadnicze obejmowały, jak scheinend bestimmte Territorien, die von Sammler-
się wydaje dość określone terytoria eksploatowane und Jägergruppen genutzt wurden. Man kann an-
przez poszczególne grupy zbieraczy i łowców. Można nehmen, dass es spezifische Mikroregionen waren, in
przypuszczać, że tereny te stanowiły swoiste mikrore- denen man sich nicht nur mit Nahrung, sondern auch
giony, na których zaopatrywano się nie tylko w po- mit Rohstoffen versorgte18. Darauf weisen sowohl die
żywienie, ale także w surowce naturalne18. Wskazu- lokalen Rohstoffe, die an fast allen Fundplätzen die
ją na to zarówno surowce lokalne wykorzystywane dominierende Grundlage für die Steinbearbeitung bil-
na stanowiskach, które niemal zawsze stanowią prze- deten, als auch die importierten Steine hin. Im ganzen
ważającą większość łupanych surowców kamiennych, hier betrachteten Raum gibt es bei der Distribution
jak i importy skał. Na całym omawianym tu obszarze von Steinrohstoffen gewisse Regelmäßigkeiten. Die
zauważa się istnienie pewnych reguł rządzących dys- Importe verbinden grundsätzlich Mähren mit Südpo-
trybucją surowców kamiennych. Kierunki importów len sowie Böhmen mit Mitteldeutschland19. Belege für
zasadniczo łączą Morawy z południową Polską oraz die Beziehungen zwischen Mähren und Polen liefern
Czechy z centralnymi Niemcami19. Dowodem relacji die aus Südpolen stammenden Jurafeuersteinimpor-
pomiędzy Morawami a Polską są importy krzemie- te, die in den Höhlen Pekarna, Byci Skala, Adlerova,
nia jurajskiego pochodzącego z południowej Polski, Kůlna und Ochozska (?) gefunden wurden, Importe
znajdowane na stanowiskach w jaskiniach Pekarnej, von „Schokoladenfeuerstein“ aus der Ochozska- und
Byci Skala, Adlerova, Kůlna i Ochozska (?), krzemie- Pekarna-Höhle sowie solche von Świeciechów-Feuer-
nia czekoladowego znanego z Ochozskiej i Pekarnej stein aus Pekarna20. Die südwestlichsten Feuerstein-
oraz świeciechowskiego z Pekarnej20. Najdalej na po- importe sind Klingen aus der Gudenushöhle in Ös-
łudniowy zachód wysuniętym importem krzemienia terreich21. An den polnischen Fundplätzen sind die
jurajskiego są wióry z wspomnianej już jaskini Gu- Importe aus dem Süden auf wenige Radiolarite be-
denus w Austrii21. Na polskich stanowiskach importy schränkt (Fundplätze Dzierżysław 35, Brzoskwinia,
z południa ograniczają się do nielicznych egzempla- Wilczyce, Uście Gorlickie), deren Herkunft allerdings
rzy radiolarytów (stanowiska Dzierżysław 35, Brzosk- meist nicht eindeutig zu bestimmen ist. Die Radiola-
winia, Wilczyce, Uście Gorlickie), przy czym w więk- rite aus Brzoskwinia und Wilczyce könnten aus dem
szości przypadków trudno jest ustalić jednoznacznie Pieniny-Gebirge stammen. Die Radiolarite aus Uście
ich pochodzenie. Radiolaryty z Brzoskwini czy Wil- Gorlickie werden von P. Valde-Nowak als Pieniny-Ra-
czyc mogą pochodzić z Pienin. Radiolaryty z Uścia diolarite bezeichnet22. Das Fehlen von Importen an
Gorlickiego są przez P. Valde-Nowaka określane jako den polnischen Fundstellen überrascht uns allerdings
pienińskie22. Ten brak importów na stanowiskach pol- nicht, da es im Süden der Karpaten und Sudeten an
skich nie jest jednak zaskakujący, bo jest wynikiem guten Rohstoffen mangelt.
braku surowców dobrej jakości po południowej stro- Der Kontakt zwischen Böhmen und Mitteldeutsch-
nie Karpat i Sudetów. land wird einerseits durch das Vorkommen der Bečov-
Quarzite in Thüringen (Groitsch, Kniegrotte), ander-
18
19
20
Valoch 2001. 20
Valoch 2001.
21
Cyrek 1986. 21
Cyrek 1986.
22
Valde-Nowak 1998. 22
Valde-Nowak 1998.
43
Ryc. 5. Zespoły z przekłuwaczami typu Langbohrer: 1–7: Klementowice Kolonia (wg Jastrzębski, Libera 1988), 8–11: Malomeři-
ce-Borky (wg Valoch 2001), 12–23: Nebra (wg Mania 1999).
Abb. 5. Fundkomplexe mit Bohrern vom Langbohrer-Typ: 1–7: Klementowice Kolonia (nach Jastrzębski, Libera 1988), 8–11:
Malomeřice-Borky (nach Valoch 2001), 12–23: Nebra (nach Mania 1999).
Łączność pomiędzy Czechami a terenami środko- seits durch die Benutzung- an den böhmischen Fund-
wych Niemiec poświadczona jest obecnością impor- stellen- der Feuersteine aus den nördlich von Böhmen
tów kwarcytów z Bečova na stanowiskach w Turyn- gelegenen Moränen bezeugt.
gii (Groitsch, Kniegrotte) z jednej strony, z drugiej zaś Rohstoffimporte, die von diesem Schema abwei-
wykorzystywaniem na stanowiskach czeskich krze- chen, sind selten. Hier ist einerseits auf eine Klinge aus
mieni pochodzących ze złóż morenowych, leżących Swieciechów-Feuerstein im thüringischen Oelknitz23
na północ od granicy Czech. sowie auf Bečov-Quarzite in Malomeřice-Borki I in
Importy surowców odbiegające od tego schema- Mähren, andererseits auf mährische Kristalle und Ra-
tu należą do rzadkości, choć należy zwrócić uwagę diolarite unbestimmter Provenienz in Hostim24 und
na obecność wióra z krzemienia świeciechowskiego Putim sowie auf Radiolarite in den Höhlen Krapniko-
na stanowisku w Oelknitz w Turyngii23, czy też kwar- va und Derava hinzuweisen. Diese Importe können als
cytów bečovskich w Malomeřicach-Borkach I na Mo- Anzeichen weiträumiger, allerdings sicher nicht sehr
rawach z jednej, a morawskich kryształów i radiolary- intensiver Beziehungen innerhalb des hier betrachte-
tów o bliżej nieustalonej, ale wschodniej proweniencji ten Raumes gelten. Die südliche Richtung der Fern-
na czeskim stanowisku Hostim24 i Putim oraz radiola- kontakte zwischen den Magdalénien-Gruppen dürfte
rytów w jaskiniach Krapnikovej i Deravej. Te impor- auch von den Klingen aus der österreichischen, schon
ty mogą być dodatkową przesłanką wskazującą na ist- außerhalb des Arbeitsgebietes gelegenen Gudenushöhle
nienie szerokich, choć najpewniej nieintensywnych bezeugt werden25. Nach der Auffassung mancher For-
relacji na obszarze całej wydzielonej tu prowincji. Po- scher hatten die österreichischen Gebiete enge Bezie-
łudniowy kierunek długodystansowych kontaktów hungen mit Mähren26. Es kann also mittelbar auf Ver-
pomiędzy grupami magdaleńskimi potwierdzać mogą bindungen zwischen Südpolen, Mähren und Österreich
także znaleziska wiórów z austriackiej jaskini Gude- gedeutet werden. Man kann annehmen, dass die Rich-
nus25, leżącej poza granicami omawianego tutaj tery- tungen und Verbreitungsbereiche importierter Stein-
torium. Zdaniem niektórych badaczy, tereny Austrii rohstoffe zugleich die Zonen der Streifzüge einzelner
należą do obszarów pozostających w ścisłych związ- Magdalénien-Jägergruppen anzeigen.
kach z terenami Moraw26. Pośrednio więc można by Die mitteldeutschen Regionen weisen neben deut-
wskazywać na istnienie związków łączących Polskę lichen Kontakten mit Böhmen auch Verbindungen
południową, Morawy i Austrię. Można sądzić, że za- mit den Gebieten Südwestdeutschlands auf. Dies ist
sięg kontaktów wyznaczanych przez kierunki i zasię- der einzige Teil des Arbeitsgebietes, in dem recht
gi importów surowców kamiennych wyznacza jed- enge Beziehungen mit den teils mehrere 100 km wei-
nocześnie strefy eksploatowane przez poszczególne ter westlich gelegenen Gebieten erkennbar sind (z.
grupy łowców magdaleńskich. B. Importe von Jaspis, Radiolarit, Gagat)27. Der mit-
Tereny Niemiec środkowych, obok wyraźnych teldeutsche Raum kann also als eine Art „Vermittler“
kontaktów z Czechami, wykazują także związki z tere- zwischen der Ost- und der Westprovinz des Magdalé-
nami Niemiec południowo-zachodnich. Jest to jedy- nien-Technokomplexes angesehen werden.
ny rejon na omawianym tu terytorium, w przypadku Von dem oben dargestellten Modell überregio-
którego można wskazać na istnienie dość ścisłych re- naler Beziehungen weicht die Provenienz der in der
lacji z obszarami położonymi dalej na zachód (m.in. Maszycka-Höhle gefundenen Importe deutlich ab. Die
importy jaspisu, radiolarytu, gagatu), z terenami po- Steinrohstoffe stammen aus weiten Räumen sowohl
łożonymi w odległości około 300 km27. Tereny te moż- westlich als auch östlich des Fundplatzes28. Neben
na by, być może uznać na rodzaj „łącznika” pomiędzy dem dominierenden lokalen Jurafeuerstein kommt
wschodnią a zachodnią prowincją technokompleksu hier sowohl Feuerstein vom Plattensilex-Typ, dessen
magdaleńskiego. Lagerstätten in Süddeutschland liegen, als auch Wol-
23
Kozłowski 1987.
23
Kozłowski 1987. 24
Vencl 1995.
24
Vencl 1995. 25
Cyrek 1986.
25
Cyrek 1986. 26
Oliva 2002.
26
Oliva 2002. 27
Weniger 1987.
27
Weniger 1987. 28
Kozłowski et al. 1993.
45
Od przedstawionego powyżej modelu relacji mię- hynien- und Dnjestr-Feuerstein vor, der aus Regionen
dzyterytorialnych odbiega w zasadniczym stopniu kie- außerhalb der Ostgrenzen des Magdalénien-Kom-
runek napływu importów znalezionych na stanowisku plexes stammt. Schwächer belegt sind südliche Bezie-
w Jaskini Maszyckiej. Surowce kamienne pochodzą hungen, die nur durch Rohstoffimporte aus dem Pie-
z bardzo rozległych terytoriów położonych zarówno niny-Gebirge belegt werden. Die Maszycka-Höhle ist
na zachód, jak i na wschód od stanowiska28. Obok do- der einzige Fundplatz im behandelten Gebiet, dessen
minującego lokalnego krzemienia jurajskiego wystę- Rohstoffinventar auf eine west-östliche Wanderungs-
puje tu zarówno krzemień typu Plattensilex, którego richtung hinweist. Das Fehlen von näheren Südverbin-
wychodnie lokalizowane są na terenach południowych dungen und Kontakten mit dem ostdeutschen Raum
Niemiec, jak i krzemień wołyński i naddniestrzański, wird durch den Mangel an typologischen Analogien
którego złoża położone są już poza wschodnimi gra- untermauert. Solche sind hingegen zwischen der Ma-
nicami kompleksu magdaleńskiego. Słabiej natomiast szycka-Höhle und einigen französischen Fundplätzen,
poświadczony jest południowy kierunek kontaktów, wie z. B. mit den Höhlen de la Garenne, Roc de Mar-
który zaznaczony jest jedynie przez importy surowców camps und d’Arly, vorhanden29.
pienińskich. Jaskinia Maszycka jest jedynym na oma- Am wichtigsten und charakteristischsten sind na-
wianym obszarze stanowiskiem, którego skład surow- türlich Knochen-navettes, aber Ähnlichkeiten werden
cowy wskazuje na inny – zachodnio-wschodni kieru- auch bei den Steininventaren und insbesondere in
nek wędrówki. Brak bliższych związków z terenami den Verzierungsstilen beobachtet30. Obwohl die fran-
południowymi i obszarem wschodniej części Niemiec zösischen Fundstellen ca. 1000 Jahre älter sind als die
potwierdza także brak analogii typologicznych, które Maszycka-Fundstelle, so sind die Ähnlichkeiten zwi-
z kolei istnieją pomiędzy Jaskinią Maszycką a kilkoma schen den Komplexen doch so deutlich, dass Verbin-
stanowiskami francuskimi takimi jak np. jaskinie de la dungen zwischen ihnen kaum Zweifeln unterliegen
Garenne, Roc de Marcamps, d’Arly29. können. In diesem Zusammenhang ist der chronolo-
Najważniejsze i najbardziej charakterystyczne są na- gische Unterschied verständlich, und er illustriert viel-
turalnie kościane navettes, ale podobieństwa obserwu- leicht die Zeitspanne, in der sich eine archäologische
je się także w inwentarzach kamiennych oraz, co szcze- Kultur in weit entfernte Gebiete ausbreitete.
gólnie istotne, w stylistyce zdobień30. Choć stanowiska Die Besiedlung des Maszycka-Fundplatzes kann
francuskie są o około 1000 lat starsze od Jaskini Ma- als die erste bahnbrechende Episode der Rekolonisa-
szyckiej, to jednak podobieństwa pomiędzy zespoła- tion der östlichen Räume durch die Magdalénien-Be-
mi są tak wyraźne, że można bez trudu wykazać związ- völkerung angesehen werden. Diese Phase ist bislang
ki pomiędzy nimi. Różnica chronologiczna jest w tym nur sehr schwach erforscht. Wir kennen derzeit weder
kontekście zrozumiała – co więcej, może ona w pew- ihre Reichweite noch ihre Bedeutung für die östliche
nym stopniu obrazować tempo rozprzestrzeniania się Verbreitung des Magdaléniens. Es fällt auch schwer,
kultury archeologicznej na szerokie dystanse. ihr Verhältnis zu den weiteren Phasen der Besiedlung
Osadnictwo z J. Maszyckiej można uznać za pierw- der mitteleuropäischen Hochebenen zu benennen.
szy „pionierski” epizod rekolonizacji terenów wschod- Zwei weitere Phasen sind sehr eng miteinander
nich przez ludność magdaleńską. Epizod ten jest bar- verbunden, und man kann wohl annehmen, dass sie
dzo słabo poznany i nie wiemy dziś ani jaki był jego tatsächlich eine ununterbrochene, unterschiedlich in-
zakres, ani jakie miał znaczenie dla dalszego rozprze- tensive Besiedlungswelle darstellen, die ausgedehnte
strzeniania magdalenienu na wschód. Trudno dziś Räume der mitteleuropäischen Hochebenen auf bei-
także dopatrywać się jakichkolwiek związków pomię- den Seiten der Karpaten und Sudeten betraf. Erwäh-
dzy nim a kolejnymi fazami zasiedlania wyżyn środ- nenswert ist der Umstand, dass die Magdalénien-Jäger
kowoeuropejskich. schon in der Zeit des kalten Dryas I die Ostgrenzen
Dwie kolejne fazy są ze sobą ściśle powiązane ihres Verbreitungsbereichs erreicht haben. Die Ex-
i można chyba przyjąć, że w rzeczywistości obrazu- pansion der Magdalénien-Besiedlung war also nicht
ją one jedną, nieprzerwaną, choć zróżnicowaną pod in wesentlicher Form abhängig von den an der Wen-
28
29
Desbrosse, Kozłowski 1988. 29
Desbrosse, Kozłowski 1988.
30
Allain et al. 1985. 30
Allain et al. 1985.
względem intensywności falę osadnictwa, zajmującą de von Dryas I zur Bølling-Zeit erfolgenden Verände-
rozległe obszary wyżyn środkowoeuropejskich po obu rungen der klimatischen Verhältnisse.
stronach Karpat i Sudetów. Warto zwrócić uwagę Die Richtung der Rekolonisation mitteleuropä-
na fakt, że magdaleńscy łowcy docierają do wschod- ischer Gebiete in diesen bedeutendsten Entwick-
nich granic swojej penetracji już w okresie chłodne- lungsphasen des Magdaléniens unterscheidet sich
go Dryasu I. Ekspansja osadnictwa magdaleńskie- grundsätzlich von der früheren, in Maszycka-Höh-
go nie jest tu więc w zasadniczy sposób uzależniona le beobachteten Phase. Wahrscheinlich erfolgte die
od przemian warunków naturalnych, jakie miały miej- Besiedlung in Süd-Nord-Richtung. Es ist allerdings
sce na przełomie Dryasu I i Bøllingu. schwer, den Einwanderungsweg genau zu rekonstru-
Kierunek rekolonizacji terenów środkowoeuro- ieren. Die bisherigen absoluten Datierungen lassen
pejskich w tej najważniejszej fazie (fazach) rozwoju offen, ob die Besiedlung zuerst in Mähren oder erst
magdalenienu jest jednak zasadniczo różny od ob- in Polen erfolgte, und wie die West-Ost-Ausbreitung
serwowanego dla pionierów z Jaskini Maszyckiej. Po- verlief. M. E. ist derzeit nicht zu entscheiden, ob die-
świadczony kierunek południe–północ wskazuje ser Weg von Deutschland nach Polen und von dort
na to, że także zasiedlenie tych terenów odbywało się nach Mähren führte, oder von Deutschland durch
na tej linii. Trudno jest dziś odtworzyć dokładny szlak Mähren in die heutigen polnischen Gebiete. Weder
wędrówek. Datowania bezwzględne nie pozwalają geochronologische Forschungen noch die Analyse
na ustalenie, czy wcześniejsze było osadnictwo na Mo- der Importwege oder der Stein- und meist schlecht
rawach czy w Polsce oraz którędy przebiegała droga erhaltenen Knocheninventare erhellen diesen Pro-
z zachodu na wschód. Moim zdaniem, nie ma podstaw blemkreis. Die Magdalénien-Besiedlung erscheint in
do ustalenia, czy szlak ten wiódł z Niemiec do Polski den hier besprochenen Gebieten – mit Ausnahme von
i stamtąd na Morawy, czy też z Niemiec przez Mora- Böhmen – allerorten etwa zeitgleich. Das mag aller-
wy na tereny dzisiejszej Polski. Odpowiedzi na to py- dings nur scheinbar sein und könnte sich aus dem
tanie nie dostarczają ani dane geochronologiczne, ani Forschungsstand ergeben.
prześledzenie dróg importów, ani wreszcie dane wy- Die Analyse der bedeutendsten und reichhaltigs-
nikające z analizy inwentarzy kamiennych (kościane ten Feuersteininventare zeigt ein etwas anderes Bild
są na ogół zbyt słabo zachowane, by na ich podsta- der Beziehungen zwischen den mitteleuropäischen
wie można było wysuwać bardziej ogólne wnioski). Gebieten östlich der Elbe. Die Fundensembles wei-
Osadnictwo magdaleńskie pojawia się na omawianych sen im ganzen Raum eine Reihe von gemeinsamen
tu terenach mniej więcej w tym samym czasie z wy- Merkmalen auf. Es können hier einige Typen ausge-
jątkiem terenów Czech, co jednak może być pozorne sondert werden, die an die Formen der westlich ge-
i wynikać ze stanu badań na tym obszarze. legenen, teils für den Magdalénien-Technokomplex
Analiza inwentarzy krzemiennych najważniejszych klassischen Gebiete anknüpfen. Zu den diesbezüg-
i najbogatszych zespołów pokazuje nieco inny obraz lich charakteristischsten Ausprägungen gehört eine
relacji łączących tereny Europy Środkowej na wschód aus Thüringen (Kniegrotte), Mähren (Hranice) und
od Łaby. Inwentarze krzemienne na całym tym obsza- Polnisch-Schlesien (Dzierżysław) bekannte Fazies mit
rze wykazują cały szereg cech wspólnych. Wyróżnić Dreiecken. Ebenso charakteristisch sind die Stichel
tu można kilka facjesów, mających także nawiązania vom Lacan-Typ, die an Fundstellen in allen oben ge-
na terenach położonych dalej na zachód, w tym także nannten Regionen bezeugt sind (Hłomcza und Wil-
na terenach klasycznych dla technokompleksu mag- czyce in Polen, Pekarna und Malomeřice-Borky I in
daleńskiego. Do najbardziej charakterystycznych na- Mähren, Kniegrotte und Oelknitz in Thüringen), oder
leży z pewnością facjes z trójkątami znany z Turyn- Komplexe von sog. Langbohrern, die aus Klemento-
gii (Kniegrotte), Moraw (Hranice) i polskiego Śląska wice Kolonia, Malomeřice-Borky oder Nebra bekannt
(Dzierżysław). Podobnie charakterystyczny jest facjes wurden. Mehr oder weniger enge Analogien sind in
z rylcami typu Lacan, poświadczony także na stanowi- den Inventaren vieler Fundplätze zu finden31. Dabei
skach we wszystkich wymienionych powyżej rejonach: werden – anders als bei der Verbreitung der Steinroh-
Hłomcza i Wilczyce w Polsce, Pekarna i Malomeřice- stoffe – keine Verbindungen zwischen den einzelnen
Borky I na Morawach, Kniegrotte i Oelknitz w Turyn-
gii, czy zespoły z tzw. Langbohrer, znane z Klemen- 31
Vgl. z.B. Kozłowski 1987.
47
towic Kolonii, Malomeřic Borków czy Nebry. Bliższe Gebieten beobachtet. Gleichwohl bewahrt die östliche
lub dalsze analogie wśród inwentarzy można znaleźć Provinz charakteristische Merkmale, die sie von den
dla wielu stanowisk31. Nie obserwuje się tu związków Gebieten Westeuropas abheben. Die Ähnlichkeiten
łączących poszczególne obszary, tak jak to miało miej- scheinen zunächst mit gemeinsamen Traditionen zu-
sce w przypadku rozkładu importów surowców ka- sammenzuhängen, die sich in der Beibehaltung von
miennych. Z drugiej strony jednak prowincja wschod- Stil und Form der Erzeugnisse manifestiert. Dazu
nia zachowuje charakterystyczne cechy odróżniające kommen funktionale Aspekte und gleiche Muster
ją od terenów zachodniej Europy. Wydaje się, że te der Anpassung an die natürlichen Verhältnisse. Die-
podobieństwa można interpretować pewną ciągłością se spielten eine maßgebliche Rolle bei der Produktion
tradycji, przejawiającą się długotrwałym zachowywa- von bestimmten Werkzeugtypen.
niem stylu i form wyrobów, ale także względami funk- Auf die Existenz einer besonderen „Provinz“ des
cjonalnymi i modelami przystosowania się do warun- Magdaléniens weisen auch charakteristische Merk-
ków środowiskowych, odgrywającymi znaczącą, a być male der Kunst hin, auf die M. Küßner32 aufmerksam
może decydującą rolę w produkcji określonych typów gemacht hat. Im hier betrachteten Gebiet kommt aus-
narzędzi. schließlich Kleinkunst vor; mit Ausnahme einer Dar-
Na istnienie na omawianych tu obszarach od- stellung aus der Höhle Byči Skala in Mähren33 ist Höh-
dzielnej „prowincji” magdalenienu wskazują też cha- lenmalerei unbekannt. Das ist selbstredend nicht auf
rakterystyczne cechy sztuki, na co zwrócił uwagę M. den Mangel an Höhlen zurückzuführen, die ja in allen
Küßner32. Jest to rejon występowania wyłącznie sztu- hier behandelten Gebieten vorkommen. Sehr charak-
ki ruchomej. Malowidła naskalne są zupełnie niezna- teristisch sind Frauendarstellungen wie die sog. Venus
ne, poza jednym przedstawieniem z jaskini Byči Ska- vom Typ Gönnersdorf, die westlich des Rheins unbe-
la na Morawach33. Nie jest to spowodowane brakiem kannt sind. In diesem Fall kann von einer weiten, aber
jaskiń, które występują na wszystkich omawianych ausschließlich mitteleuropäischen Verbreitung der
tu obszarach. Bardzo charakterystyczne są też przed- charakteristischen Magdalénien-Erzeugnisse gespro-
stawienia kobiece tzw. Wenus typu Gönnersdorf, nie- chen werden. Bezeichnend sind auch geometrische
znane na terenach położonych na zachód od Renu. und figurale Verzierungsmotive.
W tym przypadku należy mówić o szerszym, ale też Zu den interessantesten Fragen gehören mögliche
wyłącznie środkowoeuropejskim zasięgu charaktery- Verbindungen zwischen der östlichen Magdalenién-
stycznych wyrobów magdaleńskich. Charakterystycz- Bevölkerung und den weiter östlich gelegenen Ge-
ne są też motywy zdobnicze – geometryczne i figu- bieten. Derzeit wird die Auffassung vertreten, dass
ralne. die Besiedlung des Magdalénien-Technokomplexes
Niewątpliwie do szczególnie interesujących zagad- den Bug nicht ostwärts überschritten hat. Jenseits der
nień należy problem możliwych związków pomiędzy heutigen polnischen Ost-Grenze gibt es bislang kei-
terenami zasiedlonymi przez ludność magdaleńską, nen Fundplatz des Magdalénien. Die Besiedlung in
na pograniczu zasięgu tej jednostki taksonomicznej der heutigen Ukraine ist mit dem Epigravettien ver-
a terenami położonymi dalej na wschód. Na podsta- bunden, das eine Entwicklung aus dem Gravettien
wie dzisiejszego stanu badań uważa się, że osadnictwo darstellt34. Die Gebiete östlich Polens sind von einer
ludności technokompleksu magdaleńskiego nie prze- eher bodenständigen Kulturwelt mit stark entwickel-
kroczyło linii Bugu. Poza wschodnią granicą dzisiej- ten eigenen Traditionen geprägt. Zugleich wird an den
szej Polski nie znaleziono dotąd żadnego stanowiska, Magdalénien-Fundplätzen, vor allem aus den ostpol-
które można by uznać za magdaleńskie. Osadnictwo nischen Gebieten, importierter Wolhynien- und Dn-
rozwijające się na terenach dzisiejszej Ukrainy łączy się jestr-Feuerstein gefunden. Solche Importe sind schon
z kompleksem epigraweckim, stanowiącym kontynua- aus Maszycka-Höhle bekannt35, außerdem aus ande-
cję grawetienu34. Tereny położone na wschód od Pol- ren Fundplätzen der Dryas I- und Bølling-Zeit. Das
ski są więc związane z innym światem kulturowym, deutet auf Kontakte zwischen diesen Regionen und
31
Por. Kozłowski 1987. 32
Küßner 2003.
32
Küßner 2003. 33
Oliva 2002; Valoch 2001.
33
Oliva 2002; Valoch 2001. 34
Kozłowski 2004.
34
Kozłowski 2004. 35
bardziej „zasiedziałym”, o dobrze ukształtowanej tra- ihrer Bevölkerung hin. In den Steininventaren haben
dycji. Jednocześnie na stanowiskach magdaleńskich, diese Beziehungen allerdings keine deutlichen Spuren
przede wszystkim z terenów wschodniej Polski, znaj- hinterlassen, die auf eine östliche Verschiebung der
dowane są importy krzemieni wołyńskich i naddnie- Magdalénien-Besiedlung oder auf allgemeine Kultur-
strzańskich. Importy takie znane są już z J. Maszyc- einflüsse zurückführbar wären. Beide Traditionen wa-
kiej35, a potem także z innych stanowisk datowanych ren so stark, dass sie durch Einflüsse der jeweils ande-
zarówno na Dryas I, jak i na Bølling. Dowodzi to ist- ren Einheit nicht aufgegeben wurden.
nienia jakichś kontaktów między tymi dwoma rejona- Auch in den slowakischen Gebieten ist eine Mag-
mi i być może także pomiędzy ludnością tych dwóch dalénien-Besiedlung bislang noch nicht eindeutig be-
jednostek taksonomicznych. Relacje te nie zostawiły zeugt, obwohl manche Forscher ihre Existenz in jener
jednak czytelnych śladów w inwentarzach kamien- Region für wahrscheinlich halten. Möglicherweise
nych, mogących wskazywać na przesunięcie osadni- stand der Fundplatz Toporec in Zusammenhang mit
ctwa magdaleńskiego na wschód, ani także na wpływy dem Magdalénien, von wo der Feuerstein vom Typ
kulturowe, które mogłyby odcisnąć piętno na składzie Bircza stammt36; vielleicht kann auf weitere Fundstel-
czy stylistyce inwentarzy kamiennych. Wydaje się, len verwiesen werden. Das Fehlen des Magdalénien in
że obie tradycje były na tyle mocno ukształtowane, den slowakischen Gebieten mag nur scheinbar sein.
że nie podlegały łatwej akulturacji nawet przez jed- Es wird allgemein angenommen, dass der Gebirgs-
nostkę, z którą utrzymywały kontakty. zug der Weißen Karpaten eine Barriere bildete, die die
Ślady osadnictwa magdaleńskiego nie są też do- Magdalénien-Bevölkerung nicht überschreiten konn-
tychczas jednoznacznie poświadczone na terenach te oder wollte37. Diese Barriere dürfte allerdings kein
Słowacji. Żadne z dotychczas znanych stanowisk größeres Hindernis als die Sudeten gewesen sein, die
nie zostało uznane za magdaleńskie, choć, zdaniem doch mehrfach bezwungen worden sind. Darauf wei-
niektórych badaczy, obecność osadnictwa związane- sen z.B. die oben erwähnten Zeugen für Kontakte zwi-
go z tą jednostką taksonomiczną na terenach Słowacji schen Mähren und Südpolen hin, und auch der bei
nie jest wykluczona. Na możliwy związek z magdale- Untersuchungen der Gravettien-Kultur erkennbare
nienem wskazuje się w przypadku stanowiska Topo- Kontakt über die Karpatenpässe hinweg war offen-
rec, z którego pochodzi krzemień typu birczańskiego36 sichtlich möglich. Die kleinpolnischen Gebiete waren
– być może można by wskazać także inne stanowiska. seit den frühesten Etappen der paläolithischen Be-
Brak magdalenienu na terenach Słowacji może być siedlung durch zahlreiche Beziehungen mit den slo-
faktycznie pozorny. Powszechnie uznaje się, że pasmo wakischen Regionen verbunden. So ist nicht auszu-
Białych Karpat stanowiło barierę, której ludność mag- schließen, dass das Fehlen des Magdalénien östlich
daleńska nie zdołała (lub nie chciała?) nigdy przekro- des hier im Schwerpunkt behandelten Raums vom
czyć37. Wydaje się jednak, że bariera ta nie powinna Forschungsstand nur vorgespiegelt wird. In jedem Fal-
stanowić przeszkody poważniejszej niż choćby Sudety, le aber gab es Verbindungen aus dem Magdalénien-
które przecież pokonywano wielokrotnie, na co wska- Territorium nach Osten, deren Natur und Bedeutung
zują choćby wspomniane powyżej kontakty na linii bislang nur schwer einzuschätzen sind.
Morawy – południowa Polska; kontakt przez przełę- Die östliche Peripherie des Magdaléniens besitzt
cze karpackie, znany choćby z badań nad kulturą gra- somit eigene Merkmale sowie Verbindungen in ande-
wecką, nie był niemożliwy. Tereny Małopolski niemal re Bereiche jenes Technokomplexes. Die Zone ist ein
od najwcześniejszych etapów osadnictwa paleolitycz- Teil des Magdalénien, stellt gleichzeitig aber eine ei-
nego były powiązane licznymi relacjami z terenami gene, territorial eingegrenzte Provinz dar, die eigene
Słowacji. Nie można wykluczyć, że brak magdalenie- Entwicklungen, Wirtschaftsmuster, kulturelle Bezie-
nu na wschód od jego granic jest pozorny, a w każdym hungen und Kontaktnetze aufweist.
razie należy się liczyć z istnieniem pomiędzy tymi ob- Die Jägergruppen des Magdalénien aus dem Wes-
szarami jakichś związków, których natura i znaczenie ten, wo sich die Grundlagen ihrer Kultur herausge-
są dziś trudne do określenia. bildet hatten, erlebten in ihren östlichen Gebieten
35
eine eigene Entwicklung, bei der sie sich allmählich
36
Łanczont et al. 2002. 36
Łanczont et al. 2002.
37
Kozłowski 1992; Kozłowski 1992. 37
Kozłowski 1992; Kozłowski 1992.
49
Wschodnie pogranicze magdalenienu posiada zu einer besonderen Gruppe formierten. Erwähnens-
więc własne cechy oraz sieć powiązań międzygrupo- wert sind hier wohl vor allem die Kontakte mit den
wych czyniących zeń obszar, który pozostając w krę- Gebieten östlich der heute bekannten Grenzen des
gu technokompleksu magdaleńskiego, tworzy jed- Magdaléniens. In den südostpolnischen Gebieten wa-
nocześnie odrębną prowincję rządzącą się własnymi ren die östlichen Verbindungen, die auf eine ande-
modelami rozwoju i zagospodarowania pozostających re Bevölkerung zielten, intensiver als Kontakte mit
w jej zasięgu obszarów, powiązaną relacjami między- den westlich benachbarten Magdalénien-Gebieten,
grupowymi, o ograniczonym zasięgu terytorialnym. etwa nach Schlesien oder aber Umgebung von Kra-
Grupy łowców magdaleńskich, przybyłe z Zacho- kau. Die geringe Entfernung und ein leichter Zugang
du, gdzie ukształtowały się podstawy ich kultury, po- zu den benötigten Rohstoffen waren dafür ausschlag-
dążają na zajętych przez siebie terenach swoją własną gebend, kulturelle Verbindungen zwischen den un-
drogą rozwoju, wyodrębniającą je stopniowo w od- terschiedlichen Bevölkerungen ein Nebeneffekt. Die
rębną prowincję. Warto tu chyba podkreślić przede Ostgrenze des Magdaléniens war offensichtlich nicht
wszystkim fakt istnienia kontaktów z terenami po- unüberschreitbar, sondern verband Bereiche unter-
łożonymi na wschód od dzisiejszych granic magda- schiedlicher Genese und Tradition.
lenienu. W przypadku terenów Polski południowo-
-wschodniej, wschodni kierunek powiązań, najpew-
niej z odmienną od magdaleńskiej ludnością poświad-
czony jest znacznie wyraźniej niż relacje z terenami
magdaleńskiemi leżącymi bardziej na zachód (tere-
ny Śląska czy podkrakowskie). Widocznie ważniejsza
była odległość i łatwość dostępu do potrzebnych za-
sobów niż powiązania kulturowe między zamieszku-
jącą go ludnością. Wydaje się, że wschodnie granice
magdalenienu nie były jednocześnie granicą nieprze-
kraczalną, lecz bardziej taką, która łączy tereny o od-
miennej genezie i tradycji.
BIBLIOGRAPHIE
Allain J., Desbrosse R., Kozłowski J. K., Rigaud A., Jeannet M., Kozłowski S. K., Sachse-Kozłowska E., Marshack A., Madeyska T.,
Leroi-Gourhan Arl. Kierdorf H., Lasota-Moskalewska A., Jakubowski G.,
1985 Le Magdalénien à navettes, Gallia Préhistoire 28, S. 37–124. Winiarska-Kabacińska M., Kapica Z., Wierciński A.
Bosselin B., Djindjan F. 1993 Maszycka Cave. A Magdalenian site in southern Poland,
1988 Un essai de structuration du Magdalénien français à partir Jahrbuch der Römisch-Germanisches Zentralmuseum
de l’outillage lithique, Bulletin de la Société Préhistorique 40, S. 115–252.
Française 85, S. 304–331. Küßner M.
Cyrek K. 2003 Gravierungen von Fundstellen des spaten Jungpalaolithi-
1986 Die Technologie des Magdalenischen Stein-Komplexes aus kums im mittleren Elstertal um Gera, Ostthuringen, Ver-
der Gudenushöhle, Mitteilungen der österreichischen Ar- offentlichungen des Landesamtes fur Archaeologie (Fest-
beitsgemeinschaft für Ur- und Frühgeschichte 36, S. 7– schrift Dietrich Mania) 57, S. 337–355.
–24. Łanczont M., Madeyska T., Muzyczuk A., Valde-Nowak P.
Desbrosse R., Kozłowski J. K. 2002 Hłomcza – stanowisko kultury magdaleńskiej w Karpa-
1988 Hommes et climats à l’âge des Mammouth: le Paléolithique tach polskich, [in:] J. Gancarski (Hrsg.), Starsza i środ-
supérieur d’Eurasie centrale, Paris. kowa epoka kamienia w Karpatach polskich, Krosno,
Djindjan F. S. 147–187.
2000 Identité, chronologie et territoires du Magdalénien en Eu- Mania D.
rope occidentale: questions posées, [in:] G. Pion (Hrsg.), 1999 Nebra – eine jungpaläolithische Freilandstation im Saale-
Le Paléolithique supérieur récent: nouvelles données sur le Unstrut-Gebiet. Mit Beitragen von V. Toepfer (†) und
peuplement et l’environnement, Actes de la Table ronde E. Vlček, Veröffentlichungen des Landesamtes für Ar-
de Chambéry. Socièté Préhistorique Française, Memoirs chäologie Sachsen-Anhalt 54, Halle.
XXVIII, S. 95–112. Oliva M.
Fiedorczuk J., Schild R. 2002 Využivani krajiny a zdrojů kamennych surovin v mladem pa-
2002 Wilczyce – The Magdalenian site in Poland, [in:] B. Erik- leolitu českých zemí, Archeologické rozhledy 54, S. 555–581.
sen, B. Brathund (Hrsg.), Recent studies in the Final Palae- Połtowicz M.
olithic of the European plain, Proceedings of the U.I.S.P.P. 2005 Wykorzystanie i dystrybucja surowców kamiennych w paleo-
Symposium, Højbjerg, S. 91–100. licie Polski południowo-wschodniej, [in:] M. Kuraś (Hrsg.)
Ginter B., Połtowicz M. Archeologia Kotliny Sandomierskiej, (Rocznik Muzeum Re-
w druku Magdalenian Settlements in Poland Before to the Bølling gionalnego w Stalowej Woli 4), Stalowa Wola, S. 187–197.
Oscillation Połtowicz M.
Höck Ch. w druku Środowiskowe uwarunkowania osadnictwa magdaleń-
2000 Das Magdalénien der Kniegrotte, Stuttgart. skiego w Europie Środkowej.
Housley R. A., Gamble C. S., Street M., Pettit P. w druku Magdalenian period in Poland and neighbouring areas.
1997 Radiocarbon evidence for the Lateglacial human recoloni- Sawicki L.
sation of northern Europe, Proceedings of the Prehistoric 1960 Stanowisko otwarte madleńskie Mały Antoniów, Z badań
Society 63, S. 25–54. czwartorzędu w Polsce 9, S. 171–208.
Jastrzębski S., Libera J. Terberger T., Street M.
1988 Stanowisko późnomagdaleńskie w Klementowicach-Kolo- 2002 Hiatus or continuity? New results for the question of Pleni-
nii w świetle badań 1981–1982. Spraw. Arch. 39 (1987), glacial settlement in Central Europe, Antiquity 76, S. 691–
S. 9–52. –698.
Kozłowski J. K. Valde-Nowak P.
1987 Le Magdalénien en Pologne, [in:] J. Ph. Rigaud (Hrsg.), Le 1998 Z badań najstarszego osadnictwa w Karpatach polskich,
Magdalénien en Europe. ERAUL 38, S. 31–49. [in:] J. Gancarski (Hrsg.) Dzieje Podkarpacia, B. II, Kros-
1992 Le Paléolithique des Carpates occidentaux, Préistoria Alpi- no, S. 39–54.
na 28/2, S. 113–126. Valoch K.
1999 Les origines de la recolonisation de la partie septentrionale 2001 Das Magdalénien in Mähren, Jahrbuch der Römisch-Ger-
de l’Europe centrale après le Pléniglaciaire, Folia Quater- manisches Zentralmuseum 48, S. 103–159.
naria 70, S. 317–331. Valoch K., Neruda P.
2004 Świat przed „rewolucją” neolityczną, Wielka Historia Świa- 2005 K chronologii moravského magdalénienu, Archeologické
ta, B. 1, Kraków–Warszawa. rozhledy 57, S. 459–476.
Kozłowski S. K. Vencl S.
1992 The West Carpathians and Sudeten at the end of the Upper 1991 Bemerkungen zum Magdalénien in Böhmen, Anthropolo-
Palaeolithic, Préistoria Alpina 28/2, S. 127–137. gie 29/2, S. 85–93.
51
1995 Hostim. Magdalenian in Bohemia. Památky Archeolo-
gické – Supplementum 4, Prague.
Weniger G.
1987 Magdalenian Settlement Pattern and Subsistence in Cen-
tral Europe: the South-Western and Central Germany cas-
es, Proceedings of the Prehistoric Society 53, S. 293–307.
Maciej Dębiec, Aleksander Dzbyński
NOWA EPOKA: PIERWSI ROLNICY W POLSCE POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

I NA ZACHODNIEJ UKRAINIE (VI–V TYS. P.N.E.)
EINE NEUE EPOCHE: DIE ERSTEN ACKERBAUERN IN SÜDOSTPOLEN

UND IN DER WESTUKRAINE (6.–5. JT. V.U.Z.)
W drugiej połowie 5 tys. BC obszary położone In der zweiten Hälfte des 5. Jt. v.u.Z. wurden die
na północ od łuku Karpat zostają zasiedlone przez Gebiete nördlich des Karpatenbogens durch die frü-
społeczności wczesnorolnicze, określane przez archeo- hen Agrargemeinschaften der Linienbandkeramischen
logów jako kultura ceramiki wstęgowej rytej. Mecha- Kultur besiedelt. Das Entstehungsmuster der neuen
nizm powstawania nowych siedlisk rolniczych powta- Agrarsiedlungen entsprach dabei dem generellen Mo-
rzał tu generalny model rozprzestrzeniania się neoli- dell der Verbreitung des Neolithikums in Mitteleuro-
tu w Europie Środkowej, co sugeruje, że w ramach tej pa. Das weist darauf hin, dass die Besiedlung im Rah-
kultury kierowano się wspólną zasadą poszukiwania men dieser Kultur dem allgemeinen Grundsatz der
dogodnych terenów pod zasiedlenie. Osady wczesno- Suche nach siedlungsgünstigen Gebieten folgte. Die
neolityczne grupują się przede wszystkim na obsza- frühneolithischen Siedlungen ballen sich vor allem
rach pokrytych glebami lessowymi. Zarówno w połu- in den Lössregionen. Sowohl in Südostpolen als auch
dniowo-wschodniej Polsce, jak i w zachodniej Europie in Westeuropa liegen 70–100% der frühneolithischen
70–100% stanowisk wczesnoneolitycznych jest sytuo- Fundstellen in solchen Territorien. Die Siedlungen
wanych na terenach zajętych przez te utwory. Wszę- wurden stets bevorzugt in der Nähe von Wasserläufen
dzie tam osady zakładano najchętniej w pobliżu cie- angelegt, selten weiter als 500 m von den Gewässern
ków wodnych, nie dalej niż 500 m od koryta rzeki lub entfernt. An den von den Wasserläufen entfernteren
potoku. Na stanowiskach oddalonych od naturalnych Fundplätzen werden manchmal Reste von Holzbrun-
cieków wodnych odkrywa się niekiedy pozostałości nen entdeckt. Aus den Untersuchungen auf den Löss-
studni drewnianych. Z badań na wyżynach lessowych hochebenen des oberen Weichselgebietes geht hervor,
w dorzeczu górnej Wisły wynika, że stanowiska naj- dass die Fundstellen der ältesten Ackerbauern in der
starszych rolników położone są z reguły przy krawę- Regel in Randbereichen der hochwasserfreien Terras-
dziach teras nadzalewowych, najczęściej w dolinach sen über den Tälern größerer oder mittelgroßer Flüs-
większych lub średnich rzek1. Dotychczasowe obser- se liegen1. Die Beobachtungen im Gebiet östlich der
wacje pod tym względem z terenu na wschód od Wi- Weichsel und im Karpatenvorland bestätigen dieses
sły, z Podkarpacia, potwierdzają ten wzór osadnictwa. Besiedlungsmuster.
Tereny położone na prawym brzegu górnego bie- Die am rechten Ufer der oberen Weichsel gele-
gu Wisły przez długi czas należały do słabo rozpozna- genen Gebiete waren lange Zeit archäologisch nur
nych archeologicznie obszarów. Dopiero ostatnie lata gering erforscht. Erst die letzten Jahre haben zu ei-
przyniosły poprawę sytuacji. Większość śladów osad- ner Verbesserung der Situation geführt: Die meisten
nictwa najstarszych rolników została odkryta w latach Siedlungsspuren der ersten Ackerbauern wurden in
90. XX w. W porównaniu z dawnym stanem badań na- den 1990er Jahren entdeckt. Die Zahl der Fundstel-
stąpił poważny przyrost ilości stanowisk tak, że obec- len hat sich dabei um ein Vielfaches erhöht, so dass
nie znamy ich ok. 1702. Taka liczba stanowisk pozwala wir zur Zeit ca.170 einschlägige Fundplätze kennen2.
na podejmowanie szczegółowych analiz osadniczych, Auf dieser Grundlage sind eingehende Analysen der
które pozwalają np. określać gęstość zaludnienia tego Besiedlung möglich, die z. B. die Besiedlungsdichte,
terenu, związki ze środowiskiem naturalnym oraz das Verhältnis zur natürlichen Umwelt, gegenseitige
1
Kruk, Milisauskas 1999. 1
2
Czekaj-Zastawny 2001. 2
Czekaj-Zastawny 2001.
strona 54
Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów osadniczych kultury ceramiki wstęgowej rytej na prawobrzeżu górnej Wisły – stan badań na rok 2001; 1 – osada, 2 – obozowisko, 3 – ślad osadniczy, 4
– stanowisko o niepewnej przynależności do kultury ceramiki wstęgowej rytej (wg Czekaj-Zastawny 2001).
Abb. 1. Lokalisierung der Siedlungsaktivitäten der Linienbandkeramik auf der rechten Seite der oberen Weichsel – der Forschungsstand 2001: 1 – Siedlung, 2 – Lagerstädte, 3 – Aufent-
haltsspuren, 4 – Fundstelle mit nicht sicheren Zugehörigkeit der Linienbandkeramik (nach Czekaj-Zastawny 2001).
NOWA EPOKA: PIERWSI ROLNICY... EINE NEUE EPOCHE: DIE ERSTEN ACKERBAUERN...
55
wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi osadami Kontakte zwischen einzelnen Siedlungen sowie Be-
i skupiskami osadniczymi. Region ten wyznacza rów- siedlungskonzentrationen betreffen. Die hier näher
nież południową granicę osadnictwa kultury cerami- betrachtete Region bildet die südliche Grenze der Li-
ki wstęgowej rytej na ziemiach polskich, a najbliższe nienbandkeramischen Kultur in den polnischen Ge-
skupiska osadnicze związane są już z terenami zakar- bieten; die nächsten entsprechenden Besiedlungskon-
packimi. zentrationen liegen jenseits der Karpaten.
Osadnictwo kultury ceramiki wstęgowej rytej Die Besiedlung der Linienbandkeramischen Kul-
na obszarze Podkarpacia znane jest przede wszyst- tur im Karpatenvorland ist vor allem von den Löss-
kim z terenów lessowych, rozciągających się na linii böden bekannt, die sich von der oberen Weichsel bis
wschód–zachód od górnej Wisły po środkowe do- zum mittleren Sangebiet in West-Ost-Richtung er-
rzecze Sanu. Poza tymi terenami osadnictwo tej kul- strec-ken. Außerhalb jener Regionen ist eine Besied-
tury praktycznie nie jest znane. Najbardziej liczne lung dieser Kultur praktisch unbekannt. Die zahl-
zgrupowania śladów osadnictwa występuje pomiędzy reichsten Besiedlungsspuren kommen zwischen
Krakowem a Tarnowem (skupisko zachodnie) oraz Krakau und Tarnów (die westliche Konzentration) so-
w środkowym biegu Wisłoka (skupisko wschodnie). wie im mittleren Wisłokgebiet (die östliche Konzent-
Skupisko zachodnie składa się z licznych śladów osad- ration) vor. Die westliche Konzentration besteht aus
nictwa na lessach wielicko-bocheńskich oraz sąsiadu- zahlreichen Siedlungsresten in den Lössgebieten um
jącej z nim grupy zlokalizowanej na prawym brzegu Wieliczka und Bochnia sowie am rechten Ufer der Us-
Uszwicy. Natomiast w skupisku wschodnim można zwica. In der östlichen Konzentration kann eine große
wyodrębnić jedno duże nagromadzenie stanowisk Anhäufung von Fundstellen um Rzeszów sowie eine
wokół Rzeszowa oraz strefę nieco bardziej rozproszo- Zone verstreuter Besiedlung zwischen Rzeszów, Prze-
nego osadnictwa między Rzeszowem, Przeworskiem worsk und Przemyśl benannt werden. Die beiden Bal-
a Przemyślem. Oba skupiska rozdzielone są dorze- lungsgebiete trennt die Wisłokaregion, wo bislang kei-
czem Wisłoki, gdzie nie znaleziono dotąd stanowisk ne solchen Fundplätze bekannt geworden sind3.
omawianej kultury3. Auf dem Gebiet der heutigen Ukraine tritt die Li-
Na terenach dzisiejszej Ukrainy kultura cerami- nienbandkeramische Kultur in drei Hauptkonzent-
ki wstęgowej rytej występuje w trzech podstawowych rationen auf: in Wolhynien, besonders um die Städ-
koncentracjach: na terenie Wołynia, a w szczególności te Luck und Rivne4 sowie am oberen und mittleren
wokół miasta Łuck i Równe4 oraz nad górnym i nad Dnjestr5. Das charakteristischste Merkmal der ukra-
środkowym Dniestrem5. Najbardziej charakterystycz- inischen Gruppierungen ist das nahezu vollständige
ną cechą tych ugrupowań na terenie Ukrainy jest pra- Fehlen des sog. Želiezovce-Verzierungsornaments an
wie całkowity brak w zdobieniu naczyń tzw. ornamen- der Keramik, das durch Querkerben auf Ritzlinien ge-
tu żeliezowskiego (były to poprzeczne karby na liniach bildet wird. Diese Verzierungsweise ist hingegen so-
rytych), który to sposób zdobienia jest bardzo charak- wohl für die Fundstellen des Krakauer Landes als auch
terystyczny i dla stanowisk podkrakowskich i podrze- für jene der Region von Rzeszów überaus typisch. Mit
szowskich. Jest to jedno z zagadnień, które archeo- der Herausarbeitung derartiger lokaler Merkmale und
lodzy starają się wyjaśnić. Grupy te wykazują pewne den Ursachen für ihre Verteilung beschäftigen sich
odrębne cechy lokalne, jakkolwiek najbardziej ich cha- die Archäologen. Die Gruppen in der Ukraine wei-
rakterystyczną wspólną cechą jest kontynuowanie de- sen gewisse lokale Merkmale auf. Ihre gemeinsamen
koracji ceramiki w stylistyce „nutowej” i jak już wspom- Charakteristika sind jedoch die Fortsetzung der Ke-
niano, prawie brak ornamentyki „żeliezowskiej” 6. ramikdekoration im „Notenstil“ und das erwähnte,
W efekcie zamieszkiwania na terenach obfitujących fast vollständige Fehlen des Želiezovce-Ornaments6.
w dobrej jakości krzemień wołyński, bardzo szybko Die Besiedlung der an qualitätvollem wolhynischem
rozwinęła się tu również lokalna wytwórczość narzę- Feuerstein reichen Gebiete hatte zur Folge, dass sich
hier frühzeitig eine lokale Produktion von Werkzeu-
3
4
Ochrimienko 2001. 4
Ochrimienko 2001.
5
Larina 1991. 5
Larina 1991.
6
Kozłowski 1985. 6
Kozłowski 1985.
56 MACIEJ DĘBIEC, ALEKSANDER DZBYŃSKI
dziowa, nieco odmienna od tego, co znamy z zachod- gen entwickelte, deren Typen etwas von jenen der
niego obszaru występowania kultury wstęgowej. westlichen Bandkeramischen Kultur abwichen.
Dom i podwórze Haus und Hof
Pojedyncze gospodarstwo było podstawową jed- Der Hof war die grundlegende Einheit der gesell-
nostką organizacji społecznej i ekonomicznej wczes- schaftlichen und wirtschaftlichen Organisation der
nych rolników. Na podstawie analizy rozmieszczenia damaligen Ackerbauern. Bei der in Langweiler Fpl.8
różnych obiektów nieruchomych oraz materiałów za- (Nordrhein-Westfalen, Deutschland) durchgeführten
bytkowych, przeprowadzonych na stanowisku Lan- Analyse der Verteilung verschiedener Siedlungsbe-
gweiler 8 w Nadrenii ustalono, że działalność związa- funde und Funde wurde festgestellt, dass sich die mit
na z jednym gospodarstwem skupiała się w promieniu dem Hof zusammenhängende Wirtschaft im Umkreis
25 m wokół tzw. długiego domu o konstrukcji słupo- von 25 m um das Hauptgebäude, ein Pfostenlanghaus,
wej. Na tej podstawie możemy przypuszczać, że od- konzentrierte. Daraus können wir schließen, dass die
ległości pomiędzy współcześnie funkcjonującymi do- Entfernungen zwischen diesen Häusern beträchtlich
mostwami musiały być znaczne. Wsie składały się waren. Die Siedlungen bestanden gewöhnlich aus ei-
zazwyczaj z kilku długich domów słupowych o wy- nigen Pfostenlanghäusern von bis zu 50 m Länge und
miarach sięgających 50 m długości i 7 m szeroko- 7 m Breite. Ihre Satteldächer stützten sich auf zwei
ści. Dachy takich domów były dwuspadowe, wsparte Reihen von Innenpfosten.
na dwu lub trzech rzędach poprzecznych słupów we- In den Siedlungen des Karpatenvorlandes wurden
wnętrznych. in unterschiedlichem Ausmaß Spuren von einem bis
Na obszarze Podkarpacia osady zbadane w róż- zu einem Dutzend ebenerdiger Pfostenhäuser beob-
nym stopniu ujawniły ślady od jednego do kilkunastu achtet, wie sie für diese Kultur charakteristisch waren.
naziemnych domostw słupowych, charakterystycz- Die Siedlungsgröße, -intensität und Befunddichte sind
nych dla tej kultury. Wielkość osad, jak i zagęszcze- in den freigelegten Flächen unterschiedlich. In Brze-
nie obiektów nieruchomych na odkrytych powierzch- zie wurden beispielsweise auf einer Fläche von 18 Ar
niach jest różne. Na przykład w Brzeziu odsłonięto 18 Reste von drei solchen Bauwerken freigelegt. In einer
arów, na których znajdowały się pozostałości po trzech der unlängst untersuchten Fundstellen in Zwięczyca
takich budowlach. Natomiast na jednym z ostat- gab es auf der ebenso großen Fläche hingegen 8–9
nio badanych stanowisk w Zwięczycy na powierzch- Langhäuser der Linienbandkeramischen Kultur. Sie
ni 18 arów znajdowało się 8–9 długich domów kultu- stammten allerdings aus mehreren Siedlungsphasen.
ry ceramiki wstęgowej rytej (pochodziły one jednak Allerorten treten neben den Hausgrundrissen Gru-
z różnych faza zabudowy). Generalnie wszędzie za- ben auf, die zur Lehmentnahme für den Wandbewurf
rysom domów towarzyszą jamy budowlane, powstałe dienten. Es sind längliche, sehr große Objekte, die in
na skutek wybierania surowca do wylepiania ścian. Są der Regel größere Mengen von Funden – hauptsäch-
to podłużne, bardzo duże obiekty, zawierające zazwy- lich aus der Nutzungszeit der benachbarten Pfosten-
czaj największe ilości zabytków, pochodzące głównie häuser – enthalten.
z czasów użytkowania sąsiadujących z nimi naziem- In der Siedlung von Olszanica bei Krakau konn-
nych domów słupowych. te festgestellt werden, dass die Verteilung der Funde
Z badań na osadzie w Olszanicy pod Krakowem mit der Lage der Pfostenhäuser und anderer Objekte
wynika, że układ zabytków ruchomych jest ściśle korrespondiert. So wurde beobachtet, dass die Feuer-
związany z rozmieszczeniem domostw słupowych steinwerkzeuge nach ihrem Gebrauch nicht wegge-
i innych obiektów. W rezultacie tych analiz stwierdzo- worfen, sondern an einer bestimmten Stelle aufbe-
no na przykład, że narzędzia krzemienne nie były wy- wahrt wurden. Von diesem Fundplatz stammen auch
rzucane po ich całkowitym zużyciu lecz przechowy- Hinweise auf eine Gliederung des Wirtschaftsraumes
wane w jednym miejscu. Z tego stanowiska pochodzą in einen männlichen und einen weiblichen Bereich:
również sugestie dotyczące różnic w przestrzennym die Kratzer gruppierten sich im Westteil eines Hauses,
podziale przestrzeni gospodarczej na męską i żeńską. die Kerne fast ausschließlich in seinem Ostteil. Die
Stwierdzono bowiem, że drapacze grupowały się w za- Kratzer sollen laut dieser Hypothese als kleine krat-
chodniej części jednego z domostw, natomiast rdzenie zende Werkzeuge zur Lederbearbeitung durch Frau-
57
Ryc. 2. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej z terenów Ukrainy (wg Passek, Černyš 1963).
Abb. 2. Eine Auswahl der Linienbandkeramik aus dem Territorium der Ukraine (nach Passek, Černyš 1963).
Ryc. 3. Częściowo odkryty długi dom słupowy kultury ceramiki wstęgowej

rytej na stanowisku Zwięczyca 3 w pobliżu Rzeszowa (Fot. M. Dębiec).
Abb. 3. Ein teilweise freigelegtes Langhaus der linienbandkeramischen Kul-
tur von der Fundstelle Zwięczyca 3 in der Nähe Rzeszów (Foto M. Dębiec).
występowały niemal wyłącznie w jego partii wschod- en gedient haben, während die Bearbeitung der Kerne
niej. Drapacze jako niewielkie narzędzia skrobiące und die Anfertigung von Werkzeugen männliche Tä-
miałyby służyć w myśl tej hipotezy do wyprawiania tigkeiten gewesen seien7.
skór. Natomiast obróbka rdzeni i wytwarzanie narzę- In den Siedlungen der bandkeramischen Kultur
dzi stanowiłyby domenę mężczyzn7. befanden sich besondere Plätze für diverse wirtschaft-
W obrębie osad wstęgowych znajdowały się wy- liche Arbeiten. In Olszanica bei Kraków wurden u.a.
odrębnione miejsca przeznaczone do różnego rodza- Tonöfen entdeckt, die wahrscheinlich für die Nah-
ju prac gospodarskich. W Olszanicy pod Krakowem rungszubereitung verwendet wurden 8. In der Ver-
natrafiono m.in. na piece gliniane, wykorzystywane füllung der mit diesen Öfen zusammenhängenden
prawdopodobnie do przygotowywania pożywienia8. Gruben wurden Spuren von verschiedenen Getrei-
W wypełniskach jam związanych z tymi konstrukcja- dearten und anderen Nutzpflanzen gefunden (Spelz-
mi znaleziono ślady kilku gatunków zbóż i innych ro- weizen, weißer Gänsefuß, kleiner Windenknöterich,
ślin użytkowych (pszenica orkisz, komosa biała, rdest Frühlings-Kreuzlabkraut, Nelkengewächse u.ä.). Sol-
powojowy, przytulia fałszywa, goździkowate itp.). Pie- che Öfen sind in frühneolithischen Siedlungen Polens
ce takie są dość rzadko spotykane na osiedlach wczes- bislang nur selten nachgewiesen worden. In Olszanica
noneolitycznych. W Olszanicy znaleziono je w skupi- wurden sie in Konzentration und etwas separiert von
sku jam położonym w pewnej odległości od domów. den Häusern angetroffen. Etwas häufiger sind derar-
Nieco częstsze są piece na stanowiskach niemieckich, tige Öfen an den deutschen Fundstellen, wo sich dank
gdzie dzięki szerokopłaszczyznowym badaniom wy- großflächiger Grabungsarbeiten die Aufmerksam-
kopaliskowym uwaga badaczy nie skupia się wyłącz- keit der Forscher nicht nur auf das Haus und dessen
nie na domu i jego najbliższym otoczeniu. nächste Umgebung richtet.
Na terenie Podkarpacia jedyne jak dotąd pozo- Die bisher einzigen Ofenreste im Karpatenvorland
stałości pieca odkryto na osadzie w Zwięczycy. Swo- wurden in der Siedlung von Zwięczyca gefunden. Es
ją budową i umiejscowieniem w obrębie skupiska ist allerdings unklar, ob es sich um eine offene Herd-
różnej wielkości jam nawiązuje do odkryć wymie- stelle oder um einen Kuppelofen handelte, da sich nur
nionych powyżej. Trudno jednoznacznie stwierdzić, untere Konstruktionspartien erhalten hatten. Aus ei-
czy było to otwarte palenisko, czy też całkiem zakry- ner Grube direkt am Ofen konnten viele gebrannte
ty piec gliniany, albowiem zachowały się jedynie dol- Lehmbewurfreste geborgen werden, die vom Ofen
7
Milisauskas 1989; Milisauskas, Kruk 1999. 7
Milisauskas 1989; Milisauskas, Kruk 1999.
8
Milisauskas, Kruk 1999. 8
Milisauskas, Kruk 1999.
59
ne partie konstrukcji. Natomiast w głębokim obiekcie stammen und für eine Kuppelkonstruktion sprechen.
tuż obok pieca natrafiono na bardzo dużą ilość prze- Das Objekt wäre dann mit Brennöfen aus den deut-
palonej polepy konstrukcyjnej, co sugeruje sytuację schen Gebieten vergleichbar. Nach dem Gefäßbrand
przedstawianą na rekonstrukcjach pieców do wypa- wurde der obere Teil des Ofens zerschlagen und in
łu ceramiki z terenów Niemiec. Po wypaleniu naczyń der Abfallgrube entsorgt. Die Vorrichtung dürfte spä-
ceramicznych rozbijano górną część pieca i usuwano ter als einfache Feuerstelle genutzt worden sein, wor-
ją do pobliskiej jamy odpadkowej. Być może miejsce auf die Verteilung der Funde in ihrer nächsten Um-
to było następnie wykorzystywane jako zwykłe pale- gebung hindeutet. In größerer Entfernung von der
nisko, co sugerują analizy rozprzestrzenienia zabyt- Feuerstelle gab es einige Gruben, die Stein- und Silex-
ków w najbliższej przestrzeni tego obiektu. Nieco dalej material enthielten: vorwiegend Feuersteinwerkzeuge,
od paleniska, wokół niego znajdowało się kilka jam, Schläger, Abschläge, Klingen und Produktionsabfäl-
w których przeważał materiał kamienny i krzemienny. le. Sie zeugen von länger währenden Aktivitäten im
Większość tego materiału stanowią narzędzia krze- Umkreis des früheren Ofens. Alles weist darauf hin,
mienne, tłuki kamienne i krzemienne, odłupki, wióry dass es dort zu intensiven wirtschaftlichen Tätigkeiten
oraz odpadki produkcyjne. Nie są to zatem pozostało- kam, die mit der sekundären Nutzung des neben dem
ści krótkotrwałych działań, a dodatkowo koncentrują Haus gelegenen Ofens als Wärme- und Lichtquelle
się one idealnie wokół wcześniejszego pieca. Wszystko verbunden waren.
wskazuje zatem na to, że odbywała się tam intensywna
Die Umgebung der Siedlung
działalność gospodarcza, związana z wtórnym wyko-
rzystaniem miejsca obok domu, stanowiącego źródło Unter den archäologischen Fragen nehmen die
ciepła i światła. Überlegungen zu den wirtschaftlichen Grundlagen
der urgeschichtlichen Gemeinschaften und deren Ver-
Wokół osady hältnis zur natürlichen Umwelt einen bedeutenden
Wśród ważnych zagadnień archeologii istotne Platz ein. Wichtige Informationen über die Agrarwirt-
miejsce zajmują rozważania nad gospodarczymi pod- schaft im Frühneolithikum liefert die Bestimmung der
stawami społeczności pradziejowych oraz ich związ- für die Ernährung der damaligen Menschengruppen
ki ze środowiskiem naturalnym. Ważnych informacji notwendigen Ackerfläche. Eine methodische Heran-
o rolnictwie we wczesnym neolicie dostarczają oszaco- gehensweise ist dabei der Versuch, das Verhältnis zwi-
wania wielkości powierzchni uprawnej, niezbędnej dla schen den Bedürfnissen der in der Siedlung lebenden
wyżywienia ówczesnych grup ludzkich. Jedną z metod Menschen und der Größe sowie dem Charakter des
badania tych zagadnień są próby ustalenia zależności betreffenden Wirtschaftsraumes und seinen geolo-
między potrzebami grup ludzi zamieszkujących kon- gisch-ökologischen Eigenschaften zu bestimmen. Die
kretne osady a wielkością i charakterem danego ob- Grundlage solcher Studien sind verschiedene statisti-
szaru wraz z jego specyfiką środowiskową. Punktem sche Methoden, Informationen aus dem Bereich der
wyjścia takich studiów bywały rozmaite metody sta- Ökologie, Ökonomie und Ethnographie.
tystyczne, informacje z dziedziny ekologii, ekonomii Die populärste, für verschiedene vorgeschichtliche
czy informacje etnograficzne. Perioden oft angewandte Methode zur Erforschung
Najpopularniejszym, szeroko stosowanym w od- von Raumnutzungsmustern ist das „site catchment“.
niesieniu do ludności różnych okresów pradziejów Dabei bildet das von G. K. Zipf formulierte sog.
sposobem w badaniach zachowań terytorialnych spo- „Prinzip des geringsten Aufwandes“9 eine wesentliche
łeczności pradziejowych jest metoda „site catchment”. Grundlage. Diesem Grundsatz gemäß waren die Fä-
W metodzie tej przyjęto za podstawę wnioskowania higkeiten und Möglichkeiten der menschlichen Ge-
tzw. „zasadę najmniejszego wysiłku” sformułowaną meinschaften, die naturräumlichen Angebote effek-
przez G. Z. Zipfa9. W myśl tej zasady zdolności i moż- tiv zu nutzen, von der dafür aufzuwendenden Energie
liwości społeczności ludzkich do efektywnej eksploa- abhängig. Demnach ist Agrarwirtschaft nur bis zu ei-
tacji zasobów naturalnych zależały od wydatkowanej ner Distanz von 5 km sinnvoll, was einem ca. einstün-
na ten cel energii. Granicę opłacalności gospodaro- digen Fußmarsch entspricht; am effektivsten wird in
wania „rolniczego” określa dystans wyznaczony przez
9
Zipf 1965. 9
Zipf 1965.
Ryc. 4. Najbliższe otoczenie (w promieniu 1 km) wokół osady kultury ceramiki wstęgowej rytej w Zwięczycy 3.
Abb. 4. Das Nachbargebiet (im Radius von 1 Km.) der Siedlung der linienbandkeramischen Kultur in Zwięczyca 3.
godzinę marszu (5 km), zaś najefektywniej gospoda- einem Umkreis von 1 km von der Siedlung gewirt-
ruje się w promieniu 1 km od osady10. schaftet10.
Ostrożne próby oszacowania terytorium eksplo- Vorsichtige Schätzungen gibt es auch für den
atowanego przez osadę podjęto także w odniesieniu Wirtschaftsraum der bandkeramischen Siedlung in
do osiedla „wstęgowego” w Zwięczycy. Omawiane sta- Zwięczyca. Die behandelte Fundstelle befindet sich
nowisko usytuowane jest na lessowej terasie nadzale- auf einer hochwasserfreien Lössterrasse am linken
wowej lewego brzegu Wisłoka. Obecne koryto tej rzeki Wislokufer. Heute verläuft der Fluss ca.400 m südlich
przebiega ok. 400 metrów na południe od stanowiska. der Fundstelle. Die Siedlung liegt am Hang einer klei-
Osada położona jest na stoku nieznacznego wyniesie- nen, zur Überschwemmungsterrasse des Wisłok und
nia opadającego w kierunku terasy zalewowej Wisło- zu dem kleinen Fluss Lubcza abfallenden Erhebung.
10
Vita-Finzi, Higgs 1972; Kruk, Alexandrowicz, Milisau- Vita-Finzi, Higgs 1972; Kruk, Alexandrowicz, Milisau-
10
skas, Śnieszko 1996. skas, Śnieszko 1996.
61
ka oraz niewielkiego cieku rzecznego Lubczy. Z trzech Von drei Seiten ist sie durch Flusstäler (Wisłok, Lub-
stron ograniczone jest dolinami rzek (Wisłok, Lubcza, cza, Paryja) sowie die Niederung eines Altarms be-
Paryja) oraz znacznym obniżeniem będącym paleo- grenzt. Der einzige leichte Zugang zur Siedlung ergab
meandrem. Jedyny łatwy dostęp do osady znajdował sich auf der Nordostseite.
się od strony północno-zachodniej. Im Sinne des „site catchment“-Modells wurde für
W myśl modelu „site catchment” dla stanowiska die Fundstelle in Zwięczyca ein Wirtschaftsareal mit
w Zwięczycy obliczono obszar w promieniu 1 km einem Radius von 1 km errechnet, was ca.314 ha Flä-
od osady, który wynosi około 314 ha, przy czym samo che entspricht, wobei die Fundstelle selbst eine Flä-
stanowisko zajmuje 11,2 ha powierzchni. Teren, che von 11, 2 ha einnimmt. Das Terrain der Akku-
na którym uprawy i wypasy w znacznym stopniu były mulationsterrasse, das nur in beschränktem Maße für
ograniczone (terasa akumulacyjna) zajmował 171 ha Ackerbau und Weidenutzung zur Verfügung stand,
i stanowił 54,5% wyznaczonego okręgu, teren sprzy- nahm 171 ha ein und machte 54,5% des bestimmten
jający uprawom i wypasowi (wyższe poziomy tera- Bereiches aus. Das für Ackerbau und Weide günsti-
sy zalewowej, terasa nadzalewowa oraz wysoczyzna) ge Areal – die höheren Regionen der Überschwem-
obejmował 132 ha i zajmował 42% badanego obszaru. mungsterrasse, die über dem Überschwemmungsge-
Z obliczeń wyłączono obszar stanowiska, zakładając, biet gelegene Terrasse sowie die Hochfläche – umfasste
że co najmniej część tego obszaru zajęta była przez bu- 132 ha, und damit 42% des erschlossenen Wirtschafts-
dynki mieszkalne, inne urządzenia gospodarcze oraz geländes. In dieses wurde der Siedlungsbereich nicht
pozostałości opuszczonych domów. mit eingerechnet, da sicherlich zumindest ein Teil da-
Podobne wyliczenia można również przeprowa- von mit Häusern, Wirtschaftsanlagen und Überresten
dzić odnośnie do obszarów niezbędnych dla hodowli. aufgegebener Gebäude belegt war.
Punktem wyjścia były tu ustalenia C. Bakels11. Doko- Ähnliche Berechnungen kann man für die zur
nując obliczeń pod kątem wypasów uwzględniono całą Tierzucht notwendigen Gebiete vornehmen. Grund-
analizowaną przestrzeń w promieniu 1 km, gdyż w tym lage hierfür sind die Überlegungen von C. Bakels11.
celu mogła być również wykorzystywana strefa wyłą- Dafür wurde der ganze analysierte Raum im Umkreis
czona z upraw (chodzi tu szczególnie o pozyskiwanie von 1 km berücksichtigt, weil für die Weidewirtschaft
paszy, a w mniejszym stopniu sam wypas). Przeprowa- auch die aus dem Ackerbau ausgeschlossene Zone ge-
dzone symulacje wykazały, że areał ziem nadających nutzt werden konnte, und zwar für die Gewinnung
się pod uprawy nie był zbyt duży. Populacja licząca 75 von Futter und in geringenem Maße zur Beweidung
osób musiałaby wykorzystywać prawie 50% wszystkich selbst. Die Kalkulation zeigt, dass das für den Anbau
dostępnych pod uprawę obszarów w promieniu 1 km. geeignete Areal nicht allzu groß war. Eine 75 Personen
Jednocześnie prawie 86% całego obszaru zawartego zählende Population hätte fast 50% aller für den An-
w tak wyznaczonym terenie musiałoby być wykorzy- bau zugänglichen Bereiche im Umkreis von 1 km ge-
stywane na pozyskiwanie paszy dla zwierząt12. nutz während fast 86% des ganzen so bestimmten Ge-
Gospodarowanie około 75-osobowej grupy na te- bietes für die Gewinnung von Viehfutter verbraucht
renie 1 km wokół osady powodowałoby zatem obcią- werden müsste12.
żenie środowiska, które przekraczałoby jego możli- Die wirtschaftliche Aktivität einer Gruppe von 75
wości produkcyjne. Można więc sądzić, że terytorium Personen auf einem Gebiet von 1 km Radius um die
eksploatowane przez osadę rozciągało się na teryto- Siedlung dürfte eine starke Belastung für die Umwelt
rium większym niż zawarte w okręgu o promieniu gewesen sein, die deren Regenerationsmöglichkeiten
1 km, najprawdopodobniej w kierunku północnym. überschritten hätte. Es kann deshalb angenommen
Teren na południe oraz wschód najprawdopodobniej werden, dass das von den Siedlern genutzte Are-
należy wykluczyć ze względu na przeszkodę w posta- al über 1 km Radius hinausging, wahrscheinlich in
ci rzeki Wisłok, stronę zachodnią częściowo ograni- nördlicher Richtung. Im Süden und Osten stellten der
czał paleomeander. Rzeczka Paryja płynąca na północ Fluss Wisłok, im Westen der Altarm Hindernisse für
od stanowiska nie stanowiła przeszkody terenowej die Ausweitung der Wirtschaftsfläche dar. Der kleine,
w znacznym stopniu utrudniającej komunikację i eks- nördlich der Siedlung fließende Fluss Paryja bildete
11
Bakels 1992. 11
Bakels 1992.
12
Dębiec, Dzbyński, Pelisiak 2005. 12
Dębiec, Dzbynski, Pelisiak 2005.
Ryc. 5. Fragment glinianej figurki ludzkiej ze stanowiska Zwięczyca 3 (Fot.

M. Dębiec).
Abb. 5. Fragment der menschlichen Tonplastik von der Fundstelle Zwięczy-
ca 3 (Foto M. Dębiec).
ploatowanie środowiska poza nią. Tam też znajdowały hingegen keine Einschränkung für die Kommunikati-
się tereny najdogodniejsze do rolniczej eksploatacji13. on und die Nutzung des Geländes jenseits des Gewäs-
sers. Dort befanden sich auch die für den Ackerbau
Społeczeństwo
günstigsten Gebiete13.
Poważnym utrudnieniem w badaniach nad spo-
łeczeństwem wczesnych rolników na Podkarpaciu Gesellschaft
jest całkowity brak cmentarzysk i grobów, które są na- Das Verständnis der gesellschaftlichen Verhält-
dal głównym źródłem wiedzy o społeczeństwie pra- nisse der frühen Ackerbauern im Karpatenvorland
dziejowym. Pojedyncze groby tej kultury odkryto do- wird durch das weitgehende Fehlen von Gräbern er-
tychczas jedynie w Aleksandrowicach w Małopolsce schwert, die nach wie vor die Hauptquelle des Wis-
w związku z budową autostrady A414. Baza źródłowa sens über die vorgeschichtliche Gesellschaft sind. Ein-
będzie się na pewno powiększać w miarę tego, jak in- zelne Gräber der Linienbandkeramik-Kultur sind bis
tensyfikowane będą szerokopłaszczyznowe badania jetzt lediglich in Aleksandrowice in Kleinpolen ent-
archeologiczne. Doświadczenia archeologów krajów deckt worden, im Zusammenhang mit dem Bau der
europejskich pod tym względem wskazują, że cmen- Autobahn A414. Die Quellenbasis wird sich gewiss er-
tarzyska lokowano zwykle w pewnym oddaleniu weitern, wenn die großflächigen archäologischen Un-
od osad wstęgowych, które wynosi 400–600 m. tersuchungen häufiger werden. Diesbezügliche Erfah-
Badania cmentarzysk (ale nie tylko) pozwalają rungen der Archäologie aus anderen Teilen Europas
nam dziś postrzegać społeczeństwo kultury cerami- weisen darauf hin, das die Gräberfelder meist in ge-
ki wstęgowej rytej jako mało zróżnicowane. Wszel- wisser Entfernung von den bandkeramischen Sied-
kie różnice w pozycji społecznej miały bezpośredni lungen lagen, etwa 400–600 m entfernt.
związek z płcią i wiekiem jednostek oraz z gospoda- Die Untersuchungen der Gräberfelder und ande-
rowaniem domowym. Kobietom przypadały głównie re Aspekte der archäologischen Quellen lassen dar-
zadania w gospodarstwie przydomowym, natomiast auf schließen, dass die Gesellschaft der linienbandke-
mężczyźni zajmowali się pracą na roli, hodowlą oraz ramischen Kultur sozial wenig differenziert war. Alle
łowiectwem. Władza bazująca na osobistym prestiżu Unterschiede in der gesellschaftlichen Position hin-
jednostek należała do starszych mężczyzn, będących gen unmittelbar mit dem Geschlecht und dem Al-
13
Dębiec, Dzbyński, Pelisiak 2005. 13
Dębiec, Dzbynski, Pelisiak 2005.
14
63
reprezentantami rodów. Na taki obraz społeczeństwa ter der Individuen sowie mit der Wirtschaftsführung
wskazują analizy cmentarzysk z Niemiec i Czech, zusammen. Den Frauen fielen hauptsächlich Aufga-
na których stwierdzono charakterystyczny rozkład ben in der Hauswirtschaft zu, die Männer waren mit
wyposażenia grobowego. Ciężkie kamienne narzędzia, Ackerbau, Viehzucht und Jagd beschäftigt. Macht ba-
będące zapewne zarówno oznaką prestiżu, jak i wyko- sierte auf dem persönlichen Prestige der jeweiligen
nywanej roli, znajdowane są głównie w grobach star- Individuen, in der Regel älteren Männer als Vertre-
szych mężczyzn. Natomiast drobne ozdoby i cerami- tern der Familien. Auf dieses Bild der Gesellschaft
ka występują zawsze w grobach kobiecych. Niektóre weisen die Analysen von Gräberfeldern aus Deutsch-
narzędzia kamienne kultury ceramiki wstęgowej rytej land und Tschechien hin, bei denen eine charakteristi-
musiały być nośnikiem specjalnych treści symbolicz- sche Anordnung der Grabausstattung festgestellt wur-
nych, które archeolodzy definiują jako prestiżowe. de: Schwere Steinwerkzeuge, wohl ein Anzeichen des
Do takich bardzo rzadkich znalezisk należą czeka- Prestiges und der sozialen Stellung, wurden haupt-
ny kamienne kultury ceramiki wstęgowej rytej, które sächlich in Gräbern älterer Männer geborgen. Klei-
odkryto na osadzie w Zwięczycy. Do dziś znamy ok. ne Schmuckstücke und die Keramik treten dagegen
40 takich zabytków z całego terenu kultury cerami- in Frauengräbern auf. Manche Steinwerkzeuge der li-
ki wstęgowej rytej15. W niemieckiej literaturze znane nienbandkeramischen Kultur waren wohl Träger be-
są pod nazwą doppellschneidige Hacken lub Doppelha- stimmter symbolischer Inhalte, die von den Archäo-
cken16. Nazwa taka wynika z ich formy jako narzędzia logen als Prestigeobjekte definiert werden.
z poprzecznie wykonanym ostrzem, nawiązującym Zu den seltenen Funden gehören die Steinhacken
do motyki. Również w polskiej literaturze M. Cabal- der linienbandkeramischen Kultur, die in der Sied-
ska zwróciła uwagę na ten aspekt przedmiotu, propo- lung in Zwięczyca entdeckt wurden. Derzeit kennen
nując nazwę motyka dwustronna17. wir aus dem ganzen Verbreitungsgebiet jener Kultur
W literaturze przedmiotu można znaleźć przykła- ca.40 Funde15. In der deutschen Literatur sind sie un-
dy podobnych znalezisk. Są one rozpatrywane głów- ter dem Namen doppelschneidige Hacken oder Dop-
nie w aspekcie ich znaczenia symbolicznego dla spo- pelhacken bekannt16. Dieser Name geht auf ihre Form
łeczności wczesnych rolników w Europie. Najnowsze mit einer quer angebrachten, an die Hacke anknüp-
omówienie tej problematyki znajduje się w artykule A. fenden Schneide zurück. Auch in Polen hat M. Ca-
Czekaj-Zastawny18. Najlepszym argumentem na rzecz balska auf diesen Aspekt des Gegenstandes verwiesen
takiej tezy jest konstrukcyjna podatność omawiane- und die Bezeichnung als doppelseitige Hacke vorge-
go narzędzia na uszkodzenia ze względu na obecność schlagen17.
wywierconego otworu. Z jednej strony osłabia on całą In der Literatur gibt es Beispiele für ähnliche
konstrukcję przedmiotu, a z drugiej strony otwór wy- Funde. Sie werden hauptsächlich unter dem Aspekt ih-
daje się zbyt mały, by mógł spełniać swoje funkcje. rer symbolischen Bedeutung für die Gemeinschaften
Potwierdzeniem tych obserwacji jest fakt, że prawie der damaligen Ackerbauern in Europa untersucht.
wszystkie znane do tej pory czekany kamienne po- Die letzte Besprechung dieser Problematik enthält ein
siadają uszkodzenia właśnie części przyotworowej. Artikel von A. Czekaj-Zastawny18. Das beste Argu-
Nie przeszkadzało to jednak ludności kultury cera- ment für die Interpretation als Symbol ist die beschä-
miki wstęgowej rytej, by umieszczać je w uszkodzonej digungsanfällige Konstruktion der Hacken, die sich
postaci jako dary w grobach19. aus dem gebohrten Loch ergibt. Einerseits vermindert
Czekany występują w dwóch typach obiektów, tj. es die Stabilität des Gerätes, andererseits scheint das
w grobach ciałopalnych i w jamach osadowych oraz Loch zu klein zu sein, um eine Schäftung zu ermög-
jako znaleziska luźne. Najwięcej zabytków zostało od- lichen. Diese Überlegungen werden durch den Um-
krytych jako znaleziska luźne. Do tej kategorii należy stand untermauert, dass fast alle bisher bekannten Ha-
również do niedawna jedyny znany z Polski czekan cken Beschädigungen im Bereich der Durchlochung
aufweisen. Das hinderte die Bevölkerung der Linien-
15
Czekaj-Zastawny, Zastawny 2002.
16
Nieszery 1995, 157. 15
17
Cabalska 1960; Cabalska 1960a. 16
Nieszery 1995, 157.
18
Cabalska 1960; Cabalska 1960a.
19
Nieszery 1995, 381, grób 209. 18
z Krakowa (Wola Justowska). Pochodzi on jeszcze bandkeramik jedoch nicht daran, sie in beschädigter
z XIX-wiecznych zasobów Muzeum Archeologiczne- Form als Beigaben in Gräbern niederzulegen19.
go w Krakowie i ostatnio opisany został w szerokim Die Hacken treten in Brandgräbern und Sied-
europejskim kontekście przez A. Czekaj-Zastawny lungsgruben sowie als Streufunde auf. Letztere sind
i A. Zastawnego20. häufiger. Dazu zählt auch das vor dem Neufund ein-
Niezwykle rzadkim znaleziskiem na osadach wstę- zige derartige Exemplar aus Polen, ein Stück von Kra-
gowych jest również plastyka figuralna. Z obszaru kau (Wola Justowska). Er wurde im 19. Jh. geborgen,
Podkarpacia znanych jest kilka okazów. Na osadzie befindet sich im Archäologischen Museum in Krakau
w Zwięczycy natrafiono na fragment figurki ludzkiej, und wurde unlängst vor einem breiteren europäischen
który jednakże nie może być jednoznacznie przypo- Kontext von A. Czekaj-Zastawny und A. Zastawny be-
rządkowany do kultury ceramiki wstęgowej. Zacho- schrieben20.
wana jest część udowa obu nóg oraz podbrzusze, nogi Äußerst seltene Funde in den bandkeramischen
co najmniej w części górnej były ze sobą połączone, Siedlungen sind Figuralplastiken. Aus dem Karpaten-
a krok został ukazany przy pomocy wgłębienia. Za- vorland sind einige Exemplare bekannt. In der Sied-
chowana niewielka odstająca krawędź może być po- lung in Zwięczyca stieß man auf das Fragment einer
zostałością podbrzusza znaczniejszych rozmiarów kleinen menschlichen Figur, das allerdings nicht ein-
lub też nadmiernie zaokrąglonych pośladków, czyli deutig aus der Bandkeramischen Kultur stammt. Er-
tzw. steatopygii, która jest częstą formą przedstawień halten haben sich der Unterleib sowie Teile der Beine,
na figurkach późniejszego kręgu lendzielskiego21. Brak die zumindest im Oberteil miteinander verbunden wa-
jest śladów zdobień. Zachowane wymiary to: długość ren. Der Schoß wurde durch eine Eintiefung markiert,
– 71 mm, szerokość – 51 mm, grubość – 28 mm. der kleine abstehende Rand dürfte den Ansatz eines
Zakładając, że twórca zachował proporcje ciała Unterleibes von größeren Ausmaßen oder von über-
ludzkiego, figurka musiała mieć około 20 cm wyso- mäßig rundlichen Gesäßbacken sein; also eine Figur
kości. Zachowany fragment nie posiada jakichkolwiek mit Kennzeichen der sog. Steatopygie, die eine häufige
cech płciowych, choć we wczesnym neolicie euro- Darstellungsform bei den Figuren des späteren Len-
pejskim znane są głównie przedstawienia żeńskie22. gyel-Kreises ist21. Es fehlen Verzierungsspuren. Die
Można zatem przypuszczać, że mamy do czynienia erhaltenen Ausmaße betragen in der Länge 71 mm, in
z przedstawieniem żeńskiej postaci stojącej. Najbliższe der Breite 51 mm und in der Dicke 28 mm.
analogiczne znaleziska związane z wczesnym neolitem Wenn wir annehmen, dass der Schöpfer die Pro-
wystąpiły dotąd na osadzie kultury ceramiki wstęgo- portionen des menschlichen Körpers eingehalten hat,
wej rytej w Gwoźdźcu23, gdzie znaleziono fragment dürfte die Figur etwa 20 cm groß gewesen ein. Das
glinianej nogi. Wspomnieć wypada jeszcze o domnie- erhaltene Fragment wies keine Geschlechtsmerk-
manym fragmencie główki odkrytej w Łańcucie24. male auf, obwohl im europäischen Frühneolothi-
kum hauptsächlich weibliche Darstellungen bekannt
sind22. Es kann also vermutet werden, dass wir es mit
der Darstellung einer stehenden Frauengestalt zu tun
haben. Die nächsten Analogien, die aus dem frühen
Neolithikum stammen, traten in der linienbandkera-
mischen Siedlung von Gwoździec auf23. Dort wurde
ein Beinfragment gefunden. Außerdem gibt es ein an-
gebliches Kopffragment aus Lańcut24.
19
Nieszery 1995, 381, Grab 209.
20
Czekaj-Zastawny, Zastawny (2002). 20
21
Kaczanowska, Kozłowski 2002, 130. 21
Kaczanowska, Kozłowski 2002, 130.
22
Biehl 2000, 36. 22
Biehl 2000, 36.
23
Kukułka 2000. 23
Kukułka 2000.
24
Gruszczyńska 1991. 24
Gruszczyńska 1991.
BIBLIOGRAPHIE
Bakels C. C. Regionalnego w Stalowej Woli 4), Stalowa Wola, S. 215–

1982 Research on Land Clearance during the Early Neolitic in –228.
the Loess Regions of The Netherlands, Belgium and North- Gruszczyńska A.
ern France, [in:] B. Frenzel (Hrsg.), Evaluation of Land 1991 Prace wykopaliskowe na osadzie neolitycznej w Łańcucie
Surfaces Cleared from Forest by Prehistoric Man in Ear- w latach 1982–1984, MSROA 12, S. 149–155.
ly Neolithic Times and the Time of Migrating Germanic Kaczanowska M., Kozłowski J. K.
Tribes, Stuttgart, S. 47–55. 2002 Anthropomorphical and zoomorphical clay figurines from
Biehl P. F. the Middle Phase of the Lengyel culture in Southern Po-
2000 Neue Untersuchungen zur intentionalen Zerstörung früh- land, Archeologické rozhledy 44, S. 129–136.
kupferzeitlichen Menschenstattuetten Bulgariens, [in:] Kozłowski J. K.
S. Kadrow (Hrsg.), A Turning of Ages (Im Wandel der 1974 Über die Untersuchungen der östlichen Peripherien der Li-
Zeiten), Kraków, S. 25–45. near-Band-Keramik-Kultur, AAC 14, S. 5–55.
Cabalska M. 1985 The Eastern Areas of the Linear Band Pottery Culture, [in:]
1960 Kultura pucharów lejkowatych, [in:] Pradzieje powiatu A. Kokowski (Hrsg.), Memoires Archeologiques, Lublin,
krakowskiego, B. 1, Kraków, S. 143–234. s. 51–70.
1960a Neolityczne materiały kamienne, [in:] Pradzieje powiatu Kruk J., Alexandrowicz S. W., Milisauskas S., Śnieszko Z.
krakowskiego, B. 1, Kraków, S. 235–264. 1996 Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn les-
Czekaj-Zastawny A. sowych: Studium archeologiczne i paleogeograficzne nad
2000 Kultura ceramiki wstęgowej rytej w zachodniej części Ma- neolitem w dorzeczu Nidzicy, Kraków.
łopolski – materiały do badań nad geografią osadnictwa, Kruk J., Milisauskas S.
Spraw. Arch. 52, S. 49–95. 1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kra-
2000 Groby kultury ceramiki wstęgowej rytej z Aleksandrowic, ków.
stan. 2, gm. Zabierzów, woj. małopolskie, Spraw. Arch. 52, Kukułka A.
S. 97–112. 2000 Znalezisko wczesnoneolitycznej glinianej nogi z Gwoźdźca,
2001 Kultura ceramiki wstęgowej rytej na prawobrzeżu górnej st. 2, MSROA 21, S. 181–183.
Wisły – materiały do badań nad geografią osadnictwa, Larina O. V.
Spraw. Arch. 53, S. 9–15. 1999 Kul’tura linijno-lentočnoj keramiki pruto-dniestrovskogo
2004 Symbolic Objects in the Linear Pottery Culture, [in:] A. Lu- regiona, Stratum Plus 2, S. 10–140.
kes, M. Zvelebil (Hrsg.), LBK Dialogues. Studies in the for- Milisauskas S.
mation of the Linear Pottery Culture, Oxford, S. 177–180. 1989 Specialized activity areas at Olszanica, [in:] J. Rulf (Hrsg.),
Czekaj-Zastawny A., Zastawny A. Bylany Seminar 1987, Prague, S. 233–242.
2002 Wczesnoneolityczny czekan kamienny z Krakowa Woli Jus- Nieszery N.
towskiej, Materiały Archeologiczne 33, S. 201–214. 1995 Linearbandkeramische Graberfeld in Bayern 16, Espel-
Dębiec M. kamp.
2006 Terytorium eksploatowane przez ludność osady kultury ce- Ochrimenko G.
ramiki wstęgowej rytej w Łańcucie, stan. 3, woj. podkar- 2001 Kul’tura linijno-stričkovoï keramiki na Volini, Luck.
packie, Analecta Archaeologica Resoviensia 1, S. 29–62. Passek T. S., Černyš E. K.
Dębiec M., Dzbyński A. 1963 Pamjatniki kul’tury linejno-lentočnoj keramiki na territorii
2006 Neue Funde der doppelschneidigen Geräte aus der linear- SSSR, Moskva.
bandkeramischen Siedlung in Zwięczyca, Gemeinde Bo- Vita-Finzi C., Higgs E. S.
guchwala, Wojewodschaft Podkarpackie, Spraw. Arch. 58, 1970 Prehistoric Economies in the Mount Carmel Area of Pales-
S. 223–245. tine: Site Catchment Analysis, Proccedings of the Prehis-
Dębiec M., Dzbyński A., Pelisiak A. toric Society 36, S. 1–37.
2005 Terytorium eksploatowane przez społeczności osad wczes- Zipf G. K.
noneolitycznych w Kotlinie Sandomierskiej na przykładzie 1965 Human Behavior and the Principle of Least Effort, New
osady KCWR w Zwięczycy stan. 3, [in:] M. Kuraś (Hrsg.), York.
Archeologia Kotliny Sandomierskiej (Rocznik Muzeum
Renata Zych
SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYRZECZA DNIESTRU I SANU W DOBIE ŚRODKOWEGO NEOLITU

(IV TYS. P.N.E.)
DIE GEMEINSCHAFTEN DES GEBIETES ZWISCHEN DNJESTR UND SAN

IM MITTELNEOLITHIKUM (4. JT. V.U. Z.)
W IV tysiącleciu BC obszar dorzeczy Sanu i Dnie- Im 4. Jt. v.u. Z. waren das San- und das Dnjestrge-
stru był terenem stykania się różnych kultur i prze- biet ein Berührungsraum verschiedener Kulturen,
nikania różnych cech i wzorców kulturowych między der von gegenseitiger Durchdringung verschiedener
nimi. Kulturami, które w tym czasie odegrały znaczą- Merkmale und Vorbilder gekennzeichnet war. Die
cą rolę były kultura trypolska (KT) oraz kultura pu- Tripolje-Kultur (TK) und die Trichterbecherkultur
charów lejkowatych (KPL). (TBK) spielten zu dieser Zeit eine bedeutende Rolle.
Kultura trypolska zajmowała obszar pomiędzy Die Tripolje-Kultur nahm das Gebiet zwischen
Seretem i Prutem a Dniestrem. Znana jest przede Seret, Pruth und Dnjestr ein. Sie wird durch mehre-
wszystkim z odkrytych osad. Znaleziska cmentarzysk re archäologisch untersuchte Siedlungen beleuchtet,
są stosunkowo rzadkie. Na zajmowanym przez nią während Gräberfelder bislang nur selten erfasst wur-
obszarze istniały wielkie osady zakładane na terasach den. In ihrem Gebiet existierten große Siedlungen auf
rzek. Domy były prostokątne ze ścianami glinianymi, Flussterrassen. Die Häuser waren rechteckig und be-
po których pozostały zwały polepy tzw. płoszczad- saßen Lehmwände, von denen Lehmbewurfbrocken,
ki. Domy były rozłożone półkoliście lub koliście wo- die sog. „Ploščadki“, zeugen. Innerhalb der Siedlungen
kół centralnego placu, ewentualnie centralnie umiesz- waren die Häuser halbkreis- oder kreisförmig um ei-
czonego, większego od innych budynku. Osady były nen zentralen Platz oder um ein durch seine Größe
złożone z wielkiej liczby domów, tworząc nawet pew- hervorgehobenes, zentral gelegenes Haus angeord-
nego rodzaju protomiasta. Oblicza się, że największe net. Die Siedlungen bestanden aus zahlreichen Bau-
osady mogły być zamieszkane nawet przez 10–14 tys. ten und stellten eine Art Protostädte dar. Die größten
mieszkańców. Bardzo wysoki poziom osiągnęła kul- Siedlungen könnten durchaus von 10–14 000 Men-
tura materialna, zwłaszcza wytwórczość krzemieniar- schen bewohnt gewesen sein. Die materielle Kultur
ska i przetwórstwo rud miedzi. Znajdowane są licz- erreichte ein sehr hohes Niveau, insbesondere die
ne wyroby miedziane takie jak: siekiery, topory, dłuta, Herstellung von Feuersteingerät und die Kupferbe-
zawieszki, bransolety itp. Ceramika tej kultury pod arbeitung. Bei den Ausgrabungen werden regelmä-
względem technologicznym, jak i artystycznym należy ßig große Mengen von Kupfererzeugnissen wie Beile,
do najznakomitszych w eneolicie. Jest zdobiona tech- Äxte, Meißel, Anhänger, Armringe u.ä. zutage geför-
niką odciskową, jak i przede wszystkim malowaniem. dert. Die Keramik dieser Kultur gehört zu der techno-
Cechą charakterystyczną kultury trypolskiej jest wy- logisch und künstlerisch hervorragendsten Irdenwa-
stępowanie dużej ilości zoo- i antropomorficznych re des Neolithikums. Sie ist mit Abdruckornamenten
glinianych figurek oraz glinianych modeli domów. und vor allem durch Bemalung verziert. Ein charak-
Ludność KT prowadziła ekstensywną gospodarkę rol- teristisches Merkmal der Tripolje-Kultur sind zoo-
ną. W późnej fazie rozwoju tej kultury coraz większą und anthropomorphe Tonfiguren sowie Tonmodelle
rolę zaczęło odgrywać pasterstwo, a dzięki kontaktom von Häusern. Die Bevölkerung der TK betrieb inten-
z kulturami stepowymi wschodniej Europy wprowa- siven Ackerbau. In der Spätphase der Entwicklung
dzono hodowlę konia. dieser Kultur begann die Viehzucht eine immer be-
W drugiej połowie V tysiąclecia BC na obszarze deutendere Rolle zu spielen, und infolge von Kontak-
od Jutlandii po Kujawy pojawiła się kultura pucharów ten mit den Steppenkulturen Osteuropas wurde die
lejkowatych. W czasie swojego rozkwitu zasięgiem ob- Pferdezucht übernommen.
68 RENATA ZYCH
jęła tereny od Holandii po zachodnią Ukrainę oraz In der zweiten Hälfte des 5. Jt. kam im Raum zwi-
od południowej Szwecji po Słowację i Czechy. Kultu- schen Jütland und Kujawien die Trichterbecherkultur
ra pucharów lejkowatych znana jest zarówno z osad, auf. In ihrer Blütezeit umfasste sie Regionen von den
jak i cmentarzysk, a zwłaszcza z wielkich grobow- Niederlanden bis in die Westukraine sowie von Süd-
ców megalitycznych. Pomimo elementów wspólnych, schweden bis nach Böhmen und in die Slowakei. Die
wielki obszar zajmowany przez tę kulturę można po- Trichterbecherkultur ist sowohl durch Siedlungen als
dzielić na kilka grup regionalnych, charakteryzują- auch durch Gräberfelder – hier vor allem durch große
cych się swoistymi cechami. Dla przedstawianego megalithische Grabmonumente – bekannt. Trotz ge-
tu tematu największe znaczenie posiada grupa płd.- meinsamer Elemente kann das große von dieser Kul-
-wsch. (małopolska) KPL. Przedstawiciele tej grupy tur eingenommene Gebiet in einige regionale Grup-
opanowali złoża krzemienia nad środkową Wisłą i Ka- pen mit jeweils eigenen Merkmalen gegliedert werden.
mienną, stwarzając jeden z największych w ówczes- Für das hier behandelte Thema hat die südöstliche
nej Europie ośrodków produkcji kamiennych wiórów bzw. kleinpolnische Gruppe der TBK die größte Be-
i siekier. W wyniku transformacji gospodarczo-spo- deutung. Die Vertreter dieser Gruppe verfügten über
łecznych nastąpił prężny rozwój tej kultury. Wprowa- Feuersteinlagerstätten an der mittleren Weichsel und
dzono ekstensywną gospodarkę rolną, uprawę sprzę- in Kamienna und schufen auf dieser Grundlage eines
żajną oraz wykorzystywano zwierzęta do transportu. der damals größten europäischen Herstellungszentren
Zmiany te umożliwiły opanowanie terenów niżowych, für Klingen und Beile. Infolge wirtschaftlich-gesell-
znacznie gorszych pod względem przydatności rol- schaftlicher Wandlungen kam es zu einer intensiven
niczej od lessów obszarów starowyżynnych. Kultura Entwicklung dieser Kultur. Man hat einen extensiven
pucharów lejkowatych utrzymywała żywe kontakty Ackerbau mit Pfluggespannen eingeführt und Tiere
z kulturami południowymi. Coraz więcej danych po- auch zum Transport genutzt. Diese Veränderungen
twierdza również oddziaływanie na siebie obu przed- haben ermöglicht, auch Niederungsgebiete zu besie-
stawionych powyżej kultur. deln, die für Ackerbauzwecke allerdings schlechter als
Celem tego artykułu jest zasygnalizowanie pew- die Lössböden des höher gelegenen Altsiedellandes
nych problemów związanych z relacjami kultury try- geeignet waren. Die Trichterbecherkultur unterhielt
polskiej z kulturą pucharów lejkowatych. Dotyczy rege Kontakte mit südlichen Kulturen, und immer
to głównie obszarów płd.-wsch. Polski, które do tej deutlicher wird auch eine gegenseitige Beeinflussung
pory nie były brane pod uwagę, tzn. Kotliny Sando- von TBK und TK.
mierskiej i Karpat. Im Folgenden sollen diese Beziehungen der Tripol-
Kontakty, jakie istniały między społecznościami je- und der Trichterbecherkultur thematisiert werden.
tych kultur były niejednokrotnie omawiane w literatu- Im Fokus stehen dabei hauptsächlich die südöstlichen
rze. Stanowiły one jeden z aspektów szerszego zagad- polnischen Gebiete, die unter diesem Gesichtspunkt
nienia związków KT z innymi kulturami środkowej bisher wenig untersucht wurden, und zwar die Sando-
Europy1 lub wspominano jedynie o nich przy okazji mierz-Senke und Karpaten.
przedstawiania kontaktów KT z kulturami naddunaj- Kontakte zwischen den Gemeinschaften dieser
skimi2. Kontakty społeczności KPL z KT były też roz- Kulturen wurden allgemein schon mehrfach behan-
patrywane bardziej wnikliwie i szczegółowo3. delt, im Rahmen von Untersuchungen zu den Bezie-
Podstawową pracą odnoszącą się do tego zagad- hungen der TK mit anderen Kulturen Mitteleuropas1
nienia jest wciąż książka A. Kośki „Udział południo- oder bei der Darstellung der Kontakte der TK mit Do-
wo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych nauländischen Kulturen2. Das gegenseitige Verhält-
w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów nis der Gemeinschaften der TBK und der TK wurde
lejkowatych. Grupa mątewska” z 1981 roku. Przedsta- ebenfalls bereits eingehender betrachtet3. Grundle-
wiono tam nie tylko materiały odzwierciedlające kon- gend bleibt für diese Problematik nach wie vor das
takty obu kultur, ale wyróżniono również najważniej- 1981 erschienene Buch von A. Kośko „Udział połu-
sze cechy KT przejawiające się w KPL. dniowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturo-
1
Videiko 2000. 1
Videiko 2000.
2
Movsha 2000; Kadrow, Zakościelna 2000. 2
Movsha 2000; Kadrow, Zakościelna 2000.
3
Kośko 1981; 2000; Budziszewski 2000. 3
Kośko 1981; 2000; Budziszewski 2000.
SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYRZECZA DNIESTRU I SANU... DIE GEMEINSCHAFTEN DES GEBIETES ZWISCHEN DNJESTR UND SAN...
69
Ryc. 1. Zasięgi adaptacji wzorców KT w strefie KPL (wg Kośko 1981). 1 – ekumena KPL; 2 – ekumena KT; 3 – strefa akulturacji try-
polskiej; 4 – strefa adaptacji wzorców KT; 5 – centra stref; 6 – trasa infiltracji wzorców KT; 7 – hipotetyczna trasa infiltracji wzorców
KT; 8 –trasy dalekosiężnych przemieszczeń.
Abb. 1. Verbreitung der Adaptationen der Vorbilder der TK im Bereich der TBK (nach Kośko 1981). 1 – Ökumene der TBK;
2 – Ökumene der TK; 3 – Bereich der Tripolje-Akkulturation; 4 – Bereich der Adaptation der Vorbilder der TK; 5 – Zentren der ein-
zelnen Bereiche; 6 – Infiltrationsweg der Vorbilder der TK; 7 – hypothetischer Iniltrationsweg der Vorbilder der TK; 8 – Wege weit-
reichender Verlagerungen der.
Najważniejsze ślady KT w KPL to: malowana ce- wych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pu-
ramika, ornament sznurowy, zdobienia zoomorficz- charów lejkowatych. Grupa mątewska” („Der Anteil
ne, domieszka tłuczonych muszli, naczynia ze ściętą südosteuropäischer Kulturmuster an der Entwicklung
krawędzią, użycie w wytwórczości krzemieniarskiej der in den Niederungsgebieten siedelnden Gemein-
surowca wołyńskiego i występowanie cech technolo- schaften der Trichterbecherkultur. Die Mątewska-
giczno-typologicznych krzemieniarstwa KT oraz do- Gruppe“). Dort wurden nicht nur die auf Kontakte
mostwa o konstrukcjach opartych na wzorcach trypol- der beiden Kulturen hinweisenden Materialien vorge-
70 RENATA ZYCH
Ryc. 2. Osadnictwo kultury lubelsko-wołyńskiej – jej maksymalny zasięg (wg Kadrow, Zakościelna 2000).
Abb. 2. Besiedlung der Lublin-Wolhynien-Kultur in ihrer maximalen Ausdehnung (nach Kadrow, Zakościelna 2000).
skich „płoszczadek”4. Wyróżnione zostały również trzy legt, sondern auch die wichtigsten Merkmale der TK
kręgi, na obszarze których cechy te występują (ryc. 1) in der TBK ausgesondert.
oraz przeprowadzono bardziej wnikliwą analizę im- Die bedeutendsten Spuren der TK in der TRB sind
pulsów trypolskich i na tej podstawie zróżnicowano bei der Keramik die Bemalung, das Schnurornament,
kręgi pod względem mocy i charakteru oddziaływań zoomorphe Verzierungen, die Tonmagerung mit Mu-
KT, jak i stopnia przyswojenia jej wzorców kulturo- schelgrus und Gefäße mit abgeschnittenem Rand,
wych5. Inni badacze w generalnym zarysie przyjęli ten beim Feuerstein die Verwendung von wolhynischem
model, niekiedy kładąc większy nacisk (zwłaszcza ba- Silexrohstoff und bestimmte technologisch-typolo-
dacze ukraińscy) na wpływy KPL na KT6. Tak zaryso- gische Merkmale der Produktionsweise. Dazu kom-
wany model był w dużej mierze efektem dotychczaso- men Häuser, die nach dem Vorbild der „Ploščadki“-
wego stanu badań nad kulturą pucharów lejkowatych Konstruktionen (s. oben) gebaut wurden4. Es wurden
w Polsce. Jak możemy zaobserwować (ryc. 1), w mo- drei Regionen bestimmt, in denen diese Merkmale
delu tym obszar płd.-wsch. Polski, tj. Kotliny Sando- auftreten (Abb. 1), sowie eine eingehende Analyse der
mierskiej i części Karpat nie został zaznaczony jako Tripolje-Impulse vorgenommen. Auf dieser Grund-
zasiedlony przez społeczności KPL. Niektórzy badacze lage wurden Kreise differenziert, die sich im Hin-
umieszczali tam kulturę lubelsko-wołyńską (ryc. 2), blick auf die Intensität und den Charakter der Aus-
inni kulturę badeńską (ryc. 3). W świetle dzisiejszej wirkungen der TK sowie durch das Aneignungsmaß
wiedzy obszar ten możemy włączyć do ekumeny „pu- der kulturellen Vorbilder unterschieden5. Andere For-
charowej” (ryc. 4). To jednak pociąga za sobą dalsze scher haben dieses Modell im Allgemeinen übernom-
konsekwencje, m. in. związane również z relacjami men, wobei besonders die ukrainischen Archäologen
KPL z KT. teilweise den Einflüssen der TBK auf die TK eine grö-
ßere Bedeutung beimaßen6. Das so umrissene Modell
4
Kośko 1981, 98–117. 4
Kośko 1981, 98–117.
5
Kośko 1981, 116–122. 5
Kośko 1981, 116–122.
6
Videiko 2000, 27–47; Videiko (Hrsg.) 2004, 514. 6
Videiko 2000, 27–47; Videiko (Hrsg.) 2004, 514.
71
Ryc. 3. Sytuacja kulturowa w okresie 3500–2750 BC (wg Videiko 2000). 8 – kultura badeńska.
Abb. 3. Kultursituation im Zeitraum 3500–2750 BC (nach Videiko 2000). 8 – Badener Kultur.
Osadnictwo KPL w Kotlinie Sandomierskiej ist in bedeutendem Maße durch den bisherigen For-
jest poświadczone zarówno przez znaleziska z badań schungsstand über die TBK in Polen bestimmt. Wie
powierzchniowych, jak i z nielicznych badań wyko- die Kartierung zeigt (Abb. 1), war nach diesem Modell
paliskowych. Liczba stanowisk jest tak duża, że two- das Gebiet Südostpolens, d. h. der Sandomierz-Sen-
rzy struktury sieci osadniczej. Nie można więc w tym ke und eines Teils der Karpaten, durch TBK-Gemein-
wypadku mówić o doraźnej penetracji terenu, lecz schaften nicht besiedelt. Manche Forscher lokali-
o trwałym jego zasiedleniu7. Z terenów dorzecza gór- sierten dort die Lublin-Wolhynien-Kultur (Abb. 2),
nego Dniestru i obszarów przyległych znamy ponad andere die Badener Kultur (Abb. 3). Nach dem heu-
tigen Wissensstand können wir dieses Gebiet in die
7
Zych 2004. Ökumene der TBK eingliedern (Abb. 4). Das hat aber
72 RENATA ZYCH
Ryc. 4. Zasięgi adaptacji wzorców KT w strefie KPL (wg Kośko 1981 – poprawione). 1 – ekumena KPL; 2 – ekumena KT; 3 – strefa
akulturacji trypolskiej; 4 – strefa adaptacji wzorców KT; 5 – centra stref; 6 – hipotetyczna trasa infiltracji wzorców KT; 7 – stanowi-
ska badane wykopaliskowo, na których wystąpiła ceramika z ornamentem sznurowym; 8 – stanowiska z badań powierzchniowych,
na których wystąpiła ceramika z ornamentem sznurowym.
Abb. 4. Verbreitung der Adaptation der Vorbilder der TK im Bereich der TBK (nach Kośko 1981 – ergänzt). 1 – Ökumene der TBK;
2 – Ökumene der TK; 3 – Bereich der Tripolje-Akkulturation; 4 – Bereich der Adaptation der Vorbilder der TK; 5 – Zentren der einzel-
nen Bereiche; 6 – hypothetischer Weg der Infiltrationder Vorbilder der TK; 7 – ergrabene Fundstellen mit schnurverzierter Keramik;
8 – im Rahmen der Feldbegenungen erkannte Fundstellen mit schnurverzierter Keramik.
sto stanowisk KPL oraz wiele stanowisk KT. Stanowi- Konsequenzen, u.a. in Bezug auf die Beziehungen der
ska KPL zarejestrowano w górnym i środkowym do- TBK mit der TK.
rzeczu Dniestru, a stanowiska KT w górnym i dolnym. Die Besiedlung der TBK in der Sandomierz-Senke
Pozostałości osad KPL odkryte w Bilszowcach, Bere- wird sowohl durch Lesefunde als auch durch die weni-
niach, Koziczu i Żwańcu zaprzeczają tezom o wzajem- gen Ausgrabungen belegt. Die Zahl der Fundstellen ist
nym wykluczaniu się zasięgu osadnictwa obu kultur8. so groß, dass sich Strukturen eines Besiedlungsnetzes
8
Pelisiak 2005, 34, 37. abzeichnen. In diesem Falle kann also nicht nur von
73
Trudno jest wyznaczyć dokładne ramy chronologicz- einer zeitweiligen Nutzung der Region, sondern von
ne osadnictwa KPL z Kotliny Sandomierskiej i Karpat, deren dauerhafter Besiedlung gesprochen werden7.
gdyż z tego obszaru nie posiadamy dat radiowęglo- Aus dem oberen Dnjestrgebiet und den benachbarten
wych. Możemy jednak określić na podstawie ceramiki Territorien sind uns über 100 Fundstellen der TBK
okres, w jakim funkcjonowały badane osady. Z obsza- sowie viele Fundstellen der TK bekannt. Die Fund-
ru Kotliny Sandomierskiej pochodzą trzy badane wy- stellen der TBK wurden im oberen und mittleren, die
kopaliskowo osady. Materiały ze stan. 17 w Białobrze- Fundstellen der TK im oberen und unteren Dnjes-
gach zostały zaklasyfikowane do fazy IIBR9, ze stan. 3 trgebiet registriert. Die in Bilszowce, Berenie, Kozicz
w Wólce Krowickiej do części późnej fazy IIIB syste- und Żwaniec entdeckten Siedlungsreste der TBK wi-
matyki kujawskiej10. Osada w Babisze, stan. 6, została dersprechen den Thesen über den gegenseitigen Aus-
określona na IIIB/IIIC11. Z obszaru Karpat dwie osady schluss der Verbreitung der beiden Kulturen8. Es fällt
zostały określone chronologicznie – Tarnawka stan. 9 allerdings schwer, den chronologischen Rahmen der
na fazę IVBR12. Materiały ze stan. 13 w Tarnawce moż- Besiedlung der TBK in der Sandomierz-Senke und
na przypisać do późnej fazy rozwoju KPL, być może im Karpaten zu bestimmen, weil keine Radiokarbon-
IVBR/VBR-VBR. Można więc powiedzieć, że posia- daten vorliegen. Nur anhand der Keramik lässt sich
damy dane potwierdzające zajmowanie omawianych die Laufzeit der untersuchten Siedlungen bestimmen.
terenów przez osadnictwo KPL od fazy IIIB do fazy Im Sandomierz-Senke gibt es drei durch Grabungen
VA, może VB wg systematyki kujawskiej. Jest to więc untersuchte Siedlungen. Die Materialien vom Fpl. 17
okres, w którym rejestrujemy ślady wpływów KT, tzn. in Białobrzegi wurden in die Phase IIBR eingeord-
jej faz CI i CII13. Byłoby więc dziwne, gdyby społecz- net9, jene des Fpl. 3 in Wólka Krowicka in einen Ab-
ności kultur KPL i KT egzystowały w tym samym schnitt der Spätphase IIIB der für Kujawien erstellten
czasie na sąsiadujących terenach (a częściowo za- Systematik10. Die Siedlung in Babische, Fpl. 6, wurde
sięg ich osadnictwa nawet się pokrywał) bez jakich- in IIIB/IIIC datiert11. Aus dem Karpatengebiet wur-
kolwiek kontaktów. Oprócz tego stwierdzenia istnieją den zwei Siedlungen chronologisch bestimmt: Tar-
sensowne podstawy, aby mówić o śladach oddziały- nawka, Fpl. 9, in die Phase IVBR12, Materialien vom
wań KT na KPL na obszarze Kotliny Sandomierskiej Fpl. 13 in Tarnawka in die späte Entwicklungsphase
i Karpat. Spośród wymienionych powyżej cech KT za- der TBK, vielleicht IVBR/VBR-VBR. Man kann also
rejestrowanych w materiałach KPL z obszaru Polski, feststellen, dass die hier behandelten Gebiete von der
w wydzielonych wcześniej trzech regionach, niektóre Phase IIIB bis Phase VA, vielleicht VB nach der für
można zidentyfikować także w źródłach z omawiane- Kujawien erstellten Systematik, durch die Träger der
go obszaru. Są to: ornament sznurowy oraz surowiec TBK besiedelt wurden. Dies ist also die Zeitspanne,
wołyński używany w wytwórczości krzemieniarskiej. in der die Spuren der Einflüsse der TK, d.h. ihre Pha-
Biorąc pod uwagę ornament sznurowy należy stwier- sen CI und CII, registriert werden13. Es wäre erstaun-
dzić, że został on zarejestrowany na trzech z pięciu lich, wenn die Gemeinschaften der TBK und TK zeit-
wymienionych stanowiskach, na których przeprowa- gleich in benachbarten, teils sogar denselben Gebieten
dzono badania wykopaliskowe (ryc. 5: 4–9; 6: 1–3). ohne jegliche Kontakte existiert hätten. Es gibt im Üb-
Ornament ten nie wystąpił na stan. 17 w Białobrze- rigen deutliche Spuren der Einwirkung der TK auf die
gach i stan. 13 w Tarnawce. Zaznaczyć jednak trze- TBK im Gebiet der Sandomierz-Senke und des Kar-
ba, że osada w Białobrzegach jest datowana na okres patens. Von den oben genannten Merkmalen der TK,
wcześniejszy, kiedy jeszcze wpływy KT nie są obec- die in den Materialien der TBK in drei vorher ausge-
ne. Stanowisko w Tarnawce należy do późnej fazy sonderten Regionen aus dem polnischen Gebiet be-
osadnictwa KPL, a materiał zabytkowy tam znalezio- obachtet wurden, können manche auch in den Sach-
ny jest nieliczny (około kilkunastu fragmentów ce-
ramiki). Fragmenty ceramiki z ornamentem sznuro- 7
Zych 2004.
8
Pelisiak 2005, 34, 37.
9
Czopek, Kadrow 1987, 85. 9
Czopek, Kadrow 1987, 85.
10
Zych w druku. 10
Zych im Druck.
11
Ligoda i in. 2005, 100. 11
Ligoda u. a. 2005, 100.
12
Zych 2004, 301. 12
Zych 2004, 301.
13
Videiko (red.) 2004, 515. 13
Videiko (Hrsg.) 2004, 515.
RENATA ZYCH
74
Ryc. 5. Ceramika KPL z ornamentem sznurowym z obszaru Kotliny Sandomierskiej i Karpat. 1, 2 – Kop-
cie, stan. 28; 3 – Witkowice, stan. 7; 4, 5 – Wólka Krowicka, stan. 3; 6–9 – Tarnawka, stan. 9.
Abb. 5. Schnurverzierte Keramik der TBK aus der Sandomierz-Senke und dem Karpatengebiet.
1, 2 – Kopcie, Fpl. 28; 3 – Witkowice, Fpl. 7, 4, 5 – Wólka Krowicka, Fpl. 3; 6–9 – Tarnawka, Fpl. 9.
75
Ryc. 6. Ceramika KPL z ornamentem sznurowym z obszaru Kotliny Sandomier-

skiej i Karpat. 1, 2 – Tarnawka, stan. 9; 3 – Babicha, stan. 6.
Abb. 6. Schnurverzierte Keramik der TBK aus der Sandomierz-Senke und dem
Karpatengebiet. 1, 2 – Tarnawka, Fpl. 9; 3 – Babicha, Fpl. 6.
76 RENATA ZYCH
Ryc. 7. Wybór krzemieni z obszaru Kotliny Sandomierskiej. 1 – Łukowa, stan. 8; 2 – Osuchy, stan. 8; 3 – Zalesie, stan.
16; 4 – Sobów, stan 51; 5 – Jarocin, stan. 9; 6 – Dąbrówka, stan. 6.
Abb. 7. Auswahl von Feuersteinen aus der Sandomierz-Senke. 1 – Łukowa, Fpl. 8; 2 – Osuchy, Fpl. 8; 3 – Zalesie, Fpl.
16; 4 – Sobów, Fpl. 51; 5 – Jarocin, Fpl. 9; 6 – Dąbrówka, Fpl. 6.
77
Ryc. 8. Wybór krzemieni z obszaru Karpat. 1, 2 – Przybówka, stan. 1; 3 – Zarszyn, stan. 3; 4 – Lubatowa, stan. 17;
5 – Korczyna, stan. 62; 6 – Wojskie, stan. 4; 7 – Łopuszka Wielka, stan. 2; 8 – Łowczów, stan. 2.
Abb. 8. Auswahl von Feuersteinen aus dem Karpatengebiet. 1, 2 – Przybówka, Fpl. 1; 3 – Zarszyn, Fpl. 3; 4 – Lu-
batowa, Fpl. 17; 5 – Korczyna, Fpl. 62; 6 – Wojskie, Fpl. 4; 7 – Łopuszka Wielka, Fpl. 2; 8 – Łowczów, Fpl. 2.
78 RENATA ZYCH
wym pochodzą również z badań powierzchniowych. zeugen des hier besprochenen Raumes identifiziert
Zostały znalezione na stanowiskach: Kopcie stan. 28 werden, und zwar das Schnurornament sowie der für
i Witkowice stan. 7 (ryc. 5: 1–3). W materiałach krze- die Feuersteinbearbeitung genutzte wolhynische Roh-
miennych pochodzących z badań powierzchniowych stoff. Was das Schnurornament anbelangt, so wurde
na tym obszarze można zauważyć przewagę surowca es an drei der fünf erwähnten Fundplätze mit Gra-
wołyńskiego14. Również przeważa on na stanowiskach, bungsuntersuchungen festgestellt (Abb. 5: 4–9; 6: 1–
na których przeprowadzono badania wykopalisko- –3). Dieses Ornament fehlte am Fpl. 17 in Białobrzegi
we. Krzemień wołyński wystąpił również na osadzie und Fpl. 13 in Tarnawka. Es sollte allerdings erwähnt
w Białobrzegach stan. 17, gdzie (jak wyżej wspo- werden, dass die Siedlung in Białobrzegi in einen
mniano) nie wystąpił ornament sznurowy. Inwentarz früheren Zeitraum datiert ist, als noch keine Einflüsse
krzemienny z tego stanowiska został scharakteryzo- der TK vorhanden waren. Die Fundstelle in Tarnaw-
wany w następujący sposób: „Brakuje tu natomiast ka gehört in die späte Besiedlungsphase der TBK, und
elementów pozwalających na łączenie omawianych die dort entdeckten Funde sind nur spärlich (etwa
materiałów z którymś z centrów ‘klasycznego’ osad- ein Dutzend keramische Fragmente). Bei den kera-
nictwa KPL w grupie południowo-wschodniej” (...) mischen Fragmenten mit Schnurornament handelt
Pewne sugestie w tym zakresie przynosi struktura su- es sich um Lesefunde. Sie wurden auf dem Fpl. 28 in
rowcowa inwentarza kamiennego. Przeważa tu krze- Kopcie und am Fpl. 7 in Witkowice geborgen (Abb. 5:
mień wołyński (44,44%) (…) Kierunki importu suge- 1–3). Unter den Feuersteinartefakten, die bei Gelände-
rują w pierwszym rzędzie powiązania z osadnictwem begehungen in diesem Gebiet aufgelesen wurden, do-
KPL na Wyżynie Zachodniowołyńskiej, w mniejszym miniert wolhynischer Rohstoff14. Er überwog auch an
stopniu z Wyżyną Sandomierską, przy braku takich den Fundplätzen, wo Grabungsarbeiten durchgeführt
z zachodnią Małopolską”15. Nie tylko sam rodzaj su- wurden. Der wolhynische Feuerstein kam auch in der
rowca wskazuje kierunek oddziaływań kulturowych Siedlung Białobrzegi, Fpl. 17, vor, wo – wie erwähnt
ale również technologiczno-typologiczne cechy wy- – kein Schnurornament aufgetreten ist. Das Feuer-
twórczości, które można stwierdzić zarówno na wy- steininventar von dieser Fundstelle wurde folgender-
tworach pochodzących ze stanowisk badanych wyko- maßen charakterisiert: „Es fehlen hier Elemente, die
paliskowo, jak i z badań powierzchniowych (ryc. 7–8). die behandelten Materialien mit einem der Zentren
Jest to ważny ślad wskazujący na kontakty KPL z KT. der ‘klassischen’ Besiedlung der TBK in der Südost-
Niektórzy badacze uważają, że „nie ma żadnych wąt- gruppe in Verbindung bringen lassen […]. Manche
pliwości, że kluczem do zrozumienia ewolucji w pro- Anhaltspunkte dafür liefert die Rohstoffstruktur des
cesie krzemieniarstwa w Małopolsce prowadzącej Steininventars. Vorherrschend ist hier der Wolhynien-
do wyłonienia się przemysłu płd.-wsch. grupy KPL Feuerstein (44,44%) […]. Importrichtungen weisen in
przedstawionego szczegółowo powyżej jest ewolucja erster Linie auf die Verbindungen mit der Besiedlung
przemysłu krzemiennego w KT”16. der TBK in der Westwolhynien-Hochebene, in gerin-
Przedstawione tu źródła wydają się potwierdzać gerem Maße mit der Sandomierz-Hochebene hin, wo-
istnienie pewnych oddziaływań KT na KPL w Kot- bei solche mit Westkleinpolen fehlen“15. Nicht nur die
linie Sandomierskiej i Karpatach. Prawdopodobnie Art des Rohstoffes verweist auf die Richtung der kul-
trasa przenikania tych wpływów była bardziej bez- turellen Impulse, sondern auch techologisch-typolo-
pośrednia, niż ta przedstawiona na ryc. 1. Wydaje się gische Herstellungsmerkmale der Grabungs- und Le-
sensowne stwierdzenie, że biegła ona wzdłuż Dnie- sefunde (Abb. 7–8). Dies ist ein wichtiges Indiz für
stru i Sanu. Nie oznacza to jednak negowania istnie- Kontakte der TBK mit der TK. Manche Forscher sind
nia drogi oddziaływań z Wołynia wzdłuż Bugu. Ten der Auffassung, es bestehe „kein Zweifel, dass die Evo-
kierunek wydaje się być mocno potwierdzony przez lution der Feuersteinindustrie in der TK der Schlüs-
źródła. Najprawdopodobniej istniały dwa szlaki, któ- sel zum Verständnis der Evolution der Feuersteinbe-
rymi przenikały pewne cechy kulturowe, zarówno arbeitung in Kleinpolen ist, die zur Herausbildung
14
Zych 2004, 72.
15
Kadrow 1987, 85. 14
Zych 2004, 72.
16
Budziszewski 2000, 281. 15
Kadrow 1987, 85.
79
z kultury trypolskiej do kultury pucharów lejkowa- der oben eingehend dargestellten Industrie der Süd-
tych, jak i w stronę przeciwną. ostgruppe der TBK geführt hat“16.
Analizowany teren nie jest dostatecznie rozpoznany Die hier dargestellten Beobachtungen scheinen
archeologicznie. Dotyczy to zarówno badań powierzch- die Existenz gewisser Einflüsse der TK auf die TBK
niowych (zwłaszcza dorzecze górnego Dniestru), jak in der Sandomierz-Senke und in den Karpaten zu be-
i badań wykopaliskowych. Dorzecze górnego Dnie- zeugen. Der Weg dieser Einflüsse war wahrschein-
stru jest terenem szczególnie interesującym ze wzglę- lich viel unmittelbarer, als es auf der Abbildung 1
du na przenikanie się obu kultur na tym obszarze. Do- dargestellt ist. Die Vermittlungsachsen mögen Dnjes-
kładne zbadanie osadnictwa pozwoliłoby na ustalanie tr und San gewesen sein, für Impulse aus Wolhynien
relacji chronologicznych pomiędzy osadami KPL a KT, spielte wahrscheinlich der Bug eine wichtige Rol-
dzięki czemu można byłoby stwierdzić, czy osady obu le. Diese Richtung ist durch die Quellen deutlich be-
kultur egzystowały w tym samym czasie obok siebie, legt. Höchstwahrscheinlich bestanden zwei Wege für
czy teren ten był zajmowany w kolejnych fazach wy- die Vermittlung bestimmter Kulturmerkmale, sowohl
łącznie przez ludność jednej kultury. Drugim obsza- aus der Tripolje-Kultur in die Trichterbecherkultur als
rem szczególnie ważnym dla określenia szlaku przeni- auch umgekehrt.
kania wzorców kulturowych KT na obszary ekumeny Das hier analysierte Gebiet wurde archäologisch
KPL jest teren ciągnący się wzdłuż górnego Dniestru noch nicht genügend erforscht. Das betrifft sowohl
i Sanu. Przeprowadzone tu wykopaliska mogłyby po- Geländeprospektionen (besonders im oberen Dnjes-
twierdzić lub wykluczyć taki kierunek przenikania trgebiet) als auch Grabungsarbeiten. Das obere Dn-
cech trypolskich. Zagadnienie to jest bardziej skom- jestrgebiet ist im Hinblick auf die gegenseitige Durch-
plikowane ze względu na rolę, jaką w kontaktach z KT dringung der beiden Kulturen besonders interessant.
odegrała ludność kultury lubelsko-wołyńskiej i późnej Eine genaue Erforschung der Besiedlung würde eine
fazy kultury malickiej, co powinno zostać wzięte pod Bestimmung der chronologischen Verhältnisse zwi-
uwagę przy badaniu sytuacji kulturowej tych terenów schen den Siedlungen der TBK und der TK ermög-
w okresie środkowego neolitu. lichen. Das würde Aufschluss darüber geben, ob die
Siedlungen beider Kulturen gleichzeitig und neben-
einander existierten, oder ob dieses Gebiet in einan-
der folgenden Phasen jeweils ausschließlich durch die
Bevölkerung einer Kultur eingenommen wurde. Wei-
tere Räume, die für die Bestimmung des Weges kultu-
reller Impulse der TK in die Ökumene der TBK wich-
tig sind, stellen das obere Dnjestr- und das Sangebiet
dar. Hier durchgeführte Grabungen könnten eine sol-
che Richtung des Eindringens von Tripolje-Merkma-
len bestätigen oder ausschließen. Die Untersuchung
des Problemkreises wird erschwert durch die unklare
Rolle, die die Bevölkerung der Lublin-Wolhynien-
Kultur und der späten Phase der Malice-Kultur in den
Kontakten mit der TK gespielt hat. Das sollte bei der
Erforschung der Kulturverhältnisse jener Gebiete im
Mittelneolithikum berücksichtigt werden.
16
Budziszewski 2000, 281.
BIBLIOGRAPHIE
Budziszewski J. Pelisiak A.
2000 Flint working of the south-eastern group of the Funnel 2005 Pogranicze kultury trypolskiej i kultury pucharów lejkowa-
Beaker Culture: exemplary reception of chalcolithic socio- tych. Stan badań, [in:] A. Garbacz, M. Kuraś (Hrsg.), Kul-
economic patterns of the pontic zone, BPS 9, S. 256–281. tura Trypolska. Wybrane Problemy, Stalowa Wola, S. 32–
Czopek S., Kadrow S. –41.
1987 Osada kultury pucharów lejkowatych w Białobrzegach, Videiko M. Y.
stan. 5, woj. Rzeszów, Spraw. Arch. 39, S. 73–88. 2000 Tripolye and the cultures of central Europe: fact and cha-
Kadrow S., Zakościelna A. racter of interactions: 4200–2750 BC, BPS 9, S. 13–68.
2000 An outline of the evolution of Danubian cultures in Mało- Videiko M. Y. (Hrsg.)
polska and western Ukraine, BPS 9, S. 187–255. 2004 Encyklopedija Tripylskoi Cyvilizacii, Kiev.
Kośko A. Zych R.
1981 Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kultu- 2002 Sprawozdanie z badań na stan. 13 w Tarnawce, gm. Mar-
rowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucha- kowa, woj. podkarpackie w 2000 roku, MSROA 23, S. 199–
rów lejkowatych. Grupa mątewska, Poznań. –205.
2000 Painted pottery as a symptom of Tripolye „influence” in the 2004 Kultura pucharów lejkowatych w płd.-wsch. Polsce (Ma-
circle of neolithic Vistula cultures, BPS 9, S. 282–288. nuskript der Dissertation).
Ligoda J., Mitura P., Zych R. 2004 Stanowisko KPL w Tarnawce 9, gm. Markowa, woj. pod-
2005 Wielokulturowe stanowisko 6 w Babisze, gm. Tuszów Naro- karpackie, MSROA 25, S. 281–302.
dowy, pow. Mielec, MSROA 26, S. 65–110. im Druck Materiały KPL i KCSz z wielokulturowego stanowiska
Movsha T. G. 3 w Wólce Krowickiej, gm. Lubaczów.
2000 The Tripolye-Cucuteni and Lengyel-Polgár cultures, BPS 9,
S. 133–167.
Andrzej Pelisiak
NA GRANICACH WIELKIEGO EURAZJATYCKIEGO STEPU. EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA

W IV–III TYS. BC.
IN DEN RANDBEREICHEN DER EURASISCHEN GROSSSTEPPE DAS OSTMITTELEUROPA

IM 4.–3. JT. V. CHR.
Czwarte i trzecie tysiąclecie BC w Starym Świecie Das vierte und dritte Jt. v. Chr. führten in der Al-
obfitowało w liczne przemiany w zakresie osadnictwa, ten Welt zu großen Wandlungen in der Besiedlung,
gospodarki i organizacji społecznej. Początki tego der Wirtschaft und der gesellschaftlichen Organisati-
okresu to czas kształtowania się najstarszych miast on. Zu Anfang dieses Zeitraums bildeten sich die äl-
w dorzeczu Eufratu i Tygrysa oraz w Egipcie. Pod ko- testen Städte im Euphrat- und Tigrisgebiet sowie in
niec IV tys. BC na Krecie powstają centra cywiliza- Ägypten heraus. Gegen Ende des 4. Jt. entstanden auf
cji minojskiej, a na przełomie IV i III tys. BC rozpo- Kreta Zentren der minoischen Zivilisation und an der
czyna się tam epoka brązu. Od przełomu V i IV tys. Wende vom 4. zum 3. Jt. v. Chr. begann dort die Bron-
BC na Półwyspie Bałkańskim, w dorzeczu środkowe- zezeit. Seit der Wende vom 5. zum 4. Jt. v. Chr. setzte
go i dolnego Dunaju, w Mołdawii oraz na zachodniej auf dem Balkan, an der mittleren und unteren Donau,
i środkowej Ukrainie rozpoczyna się epoka miedzi. in der Moldau sowie in der West- und Mittelukraine
Społeczności ludzkie zamieszkujące te tereny nie żyły die Kupferzeit ein. Die Gesellschaften in diesen Gebie-
w izolacji. Wręcz przeciwnie, wszelkie zmiany i inno- ten waren nicht isoliert; im Gegenteil waren alle Ver-
wacje, które miały tam miejsce, były w znacznej części änderungen und Innovationen Folgen verschieden-
pochodną różnorakich, bezpośrednich i pośrednich, artiger, unmittelbarer und mittelbarer, häufig lange
niekiedy długodystansowych kontaktów, których roz- andauernder Kontakte, deren ausgedehntes und kom-
legła i skomplikowana sieć pokrywała obszary od Mię- plexes Netz den großen Raum zwischen dem Zwei-
dzyrzecza i doliny Indusu na południowym wscho- stromland sowie dem Industal im Südosten, den wei-
dzie, po rozległe stepy eurazjatyckie na wschodzie ten eurasischen Steppen im Osten sowie Mittel- und
oraz Europę Środkową i Zachodnią na zachodzie 1. Westeuropa im Westen umfasste1. In diesen riesigen
Na tych ogromnych terenach można wskazać obsza- Gebieten sind Zonen hervorzuheben, die für die Ver-
ry o szczególnym znaczeniu, które odgrywały pierw- breitung von Ideen, Fähigkeiten, materiellen Gütern
szoplanową rolę w przemieszczaniu się idei, umiejęt- und den Menschen selbst eine herausragende Rol-
ności, dóbr materialnych i samych ludzi. Taką strefą le gespielt haben. Dazu zählen die Gebiete der Mit-
były obszary środkowej i zachodniej Ukrainy oraz re- tel- und Westukraine und der westliche Schwarzmeer-
giony wokół zachodniego wybrzeża Morza Czarnego. raum. Hier überschneiden sich zwei große natürliche
Tutaj krzyżują się dwie wielkie strefy naturalnych szla- Kommunikationswege: Der eine war der breite Gür-
ków komunikacyjnych. Pierwszy z nich to rozciągają- tel der großen eurasischen Steppe, der sich von Mit-
cy się równoleżnikowo szeroki pas wielkiego eurazja- telasien bis nach Nordmitteleuropa erstreckte (Abb.
tyckiego stepu, który rozciąga się od środkowej Azji 1). Die Steppe verband ihre Bewohner über den Kau-
do środkowej i środkowo-północnej Europy (ryc. 1). kasus mit den Zivilisationszentren Mittelostasiens,
Step łączył społeczności mieszkające w jego obrębie, mit der Bevölkerung Mitteleuropas und indirekt auch
a poprzez Kaukaz i ośrodki cywilizacyjne na obsza- mit Westeuropa2. Der zweite, von Nord nach Süd ver-
rach Azji Środkowo-Wschodniej z ludnością Euro- laufende Kontaktbereich erstreckte sich von Anato-
py Środkowej, a pośrednio z Zachodniej2. Strefa dru- lien über die Balkan-Halbinsel, Gebiete westlich des
1 1
Sherratt 1997. Sherratt 1997.
2 2
Sherratt 2003. Sherratt 2003.
82 ANDRZEJ PELISIAK
Ryc. 1. Zachodnia część eurazjatyckiego stepu. A – obszar przedstawiony na rycinie 5.

Abb. 1. Westlicher Teil der eurasischen Steppe. A – dargestellt auf Abb. 5.
ga kontaktów, o przebiegu południkowym rozciąga Schwarzen Meeres und die Karpatenpässe bis nach
się od Anatolii, poprzez Półwysep Bałkański, obszary Nord- und Westeuropa. Dieser Bereich verband Zivi-
na zachód od Morza Czarnego i przełęcze karpackie lisationszentren Anatoliens, des südlichen Teiles der
po Europę Północną i Zachodnią. Łączyła ona ośrodki Balkan-Halbinsel, sowie der angrenzenden Inseln mit
cywilizacyjne Anatolii, południowej części Półwyspu der Bevölkerung Mittel-, Ostmittel- und sogar West-
Bałkańskiego i przyległych wysp ze społecznościami europas. Beide Zonen transkontinentaler Kommuni-
ludzkimi Europy Środkowej, Zachodniej i Środkowo- kationswege trafen in den Gebieten Moldawiens und
Wschodniej. Obie strefy transkontynentalnych szla- der Westukraine zusammen (Abb. 2).
ków komunikacyjnych łączyły się na terenach Mołda- Die Territorien Moldawiens und der Westukra-
wii i zachodniej Ukrainy (ryc. 2). ine sind in vieler Hinsicht eine Grenzzone. Hier ver-
Obszary Mołdawii i zachodniej Ukrainy to pod läuft eine bedeutende klimatische Grenze zwischen
wieloma względami strefa graniczna. Tędy przebiega den Gebieten mit binnenländischem Klima im Osten
jedna z głównych w tej części Europy granic klima- und mit kontinental-atlantischem, atlantischem Kli-
tycznych, pomiędzy terenami z klimatem o cechach ma im Westen. Dasselbe gilt für die Pflanzenwelt: Im
kontynentalnych na wschodzie i kontynentalno-atlan- Osten breiten sich großräumige Steppen, Waldsteppen
tyckim i atlantyckim na zachodzie. Druga granica do- und Trockensteppen aus, die in Wüsten übergehen;
tyczy roślinności. Na wschodzie zaczynają się rozległe im Westen beginnt die Waldzone mit verschiedenen
obszary stepu, lasostepu i suchego stepu przechodzą- Baumarten. Diese Gebiete bildeten außerdem eine
cego w pustynie – na zachodzie zaczyna się strefa wie- bedeutende Zivilisationsgrenzzone: Im 4. Jt. existierte
logatunkowych lasów. Obszary te są również ważną dort die Cucuteni-Tripolje-Kultur, die zum Schwarz-
cywilizacyjną strefą pograniczną. W IV tysiącleciu meer-Balkan-Kulturkreis gehörte und zugleich seinen
BC zajmowała ją kultura Cucuteni-Tripolye, która na- entlegenen, nordwestlichen Bestandteil bildete (Abb.
leżała do nadczarnomorsko-bałkańskiego kręgu kul- 3). Die Träger dieser Kultur erreichten ein sehr hohes
turowego i jednocześnie stanowiła jego najodleglejszy Zivilisationsniveau, das in praktisch jedem Lebensas-
NA GRANICACH WIELKIEGO EURAZJATYCKIEGO STEPU... IN DEN RANDBEREICHEN DER EURASISCHEN STEPPE...
83
Ryc. 2. Główne strefy transkontynentalnych szlaków komunikacyjnych i kierunki przemieszczania się innowacji kulturowych i eko-
nomicznych w IV i III tys. BC.
Abb. 2. Hauptzonen transkontinentaler Verkehrswege und Verbreitungsrichtungen von kulturellen und wirtschaftlichen Innovatio-
nen im 4. und 3. Jt. v. Chr.
północno-zachodni element (ryc. 3). Społeczności tej pekt zum Vorschein kommt3. Westlich und nordwest-
kultury osiągnęły bardzo wysoki poziom cywilizacyj- lich davon existierten zu Beginn des 4. Jt. Kulturen,
ny, który przejawiał się praktycznie w każdym aspek- die mit dem Lengyel-Polgar-Kreis des Donauraums
cie ich życia3. Na zachód i północny zachód od niej, in Verbindung standen. Dazu zählte die Lublin-Wol-
na początku IV tysiąclecia BC istniały kultury o gene- hynische Kultur, die gegen Mitte des 4. Jt. v. Chr. im
zie „naddunajskiej” z cyklu lendzielsko-polgarskiego. Schwinden begriffen war4. Von der Mitte des 4. Jt.
Ostatnim jego ogniwem była kultura lubelsko-wołyń- v. Chr. an wurden die Gebiete westlich der Cucuteni-
ska, która zanika około połowy IV tys. BC4. Od po- Tripolje-Kultur von Gemeinschaften der Trichterbe-
łowy IV tys. BC obszary na zachód od kultury Cucu- cherkultur aufgesiedelt. Die Träger dieser Kultur ge-
teni-Tripolye zostają zasiedlone przez społeczności hörten – im Gegensatz zur Cucuteni-Tripolje-Kultur
kultury pucharów lejkowatych. Ludność tej kultury – zum mittel- und nordeuropäischen neolitihischen
w przeciwieństwie do kultury Cucuteni-Tripolye na- Kulturkomplex. Im oberen Dnestrgebiet verlief also
leży do środkowo- i północnoeuropejskiego neoli- die Grenze zwischen zwei Zivilisationszonen: der mit-
tycznego kompleksu kulturowego. W dorzeczu górne- tel- bis nordeuropäischen Kulturzone und jener des
go Dniestru przebiega zatem granica między dwoma Balkan-Schwarzmeerraums.
światami cywilizacyjnymi: środkowo-północnoeuro- Die Gemeinschaften des Lengyel-Polgar-Kreises,
pejskim i nadczarnomorsko-bałkańskim. der Lublin-Wolhynischen Kultur und der Trichterbe-
3
Videiko 2000; Videiko 2001; Videiko 2004. 3
Videiko 2000; Videiko 2001; Videiko 2004.
4
Kadrow, Zakościelna 2000; Videiko 2000. 4
Kadrow, Zakościelna 2000; Videiko 2000.
84 ANDRZEJ PELISIAK
Społeczności cyklu lendzielsko-polgarskiego, kul- cherkultur folgten einer sesshaften Lebensweise. Sie
tury lubelsko-wołyńskiej i kultury pucharów lejko- lebten in unterschiedlich großen, manchmal sehr aus-
watych charakteryzowały się osiadłym trybem życia. gedehnten Siedlungen mit Flächen von einem Dut-
Ludność ta zamieszkiwała w różnej wielkości, niekiedy zend und mehr Hektar. Getreideanbau und Viehzucht
dużych osiedlach zajmujących powierzchnie do kilku- waren ihre Wirtschaftsgrundlage. Bekannt sind ihre
nastu i więcej hektarów. Podstawą ich egzystencji były Gräber, die manchmal reich mit Beigaben u. a. aus
uprawy zbożowe i hodowla zwierząt. Znamy również Kupfer ausgestattet waren5.
ich groby, niekiedy bogato wyposażone w różnorakie Sogar die größten Siedlungen des Lengyel-Polgar-
przedmioty, w tym wykonane z miedzi5. Kreises und der Trichterbecherkultur sind von nur
Nawet największe osiedla ludności cyklu lendziel- bescheidenen Ausmaßen, wenn wir sie mit den Sied-
sko-polgarskiego i kultury pucharów lejkowatych pre- lungen der Tripolje-Kultur vergleichen6. Die größ-
zentują się bardzo skromnie przy osadach ludności ten Siedlungen jener Kultur erstreckten sich zuweilen
kultury trypolskiej6. Wielkie osady społeczności tej über 500 ha Fläche. Sie dürften von einigen tausend
kultury rozciągały się na przestrzeni niekiedy przekra- Personen bewohnt gewesen sein. Die Siedlungen er-
czającej 500 hektarów. Zamieszkiwać je mogło kilka scheinen planmäßig strukturiert. Die Häuser waren
i więcej tysięcy osób. Osady zbudowane były według manchmal zweigeschossig. Die erste, äussere Reihe der
przyjętego planu. Budynki były niekiedy dwukon- Häusern unmittelbar aneinander gebaut, bildete Ringe
dygnacyjne. Domy stanowiące zewnętrzny pierścień um die Siedlungen und stellten damit zugleich Verteidi-
osiedla stykały się ze sobą, a ich ściany szczytowe gungsanlagen dar. Über das Aussehen der Häuser und
tworzyły w istocie mur otaczający osadę. O tym, jak ihre Innenausstattung sind wir durch ihre archäolo-
wyglądały domy i jak zagospodarowywano ich wnę- gischen Reste, die sog. „Ploščadka“ sowie Hausmodelle
trza wiemy na podstawie ich ruin, tzw. płoszczadek informiert, bei denen mitunter alle Einrichtungsgegen-
oraz modeli domów, w tym również takich, w któ- stände mit großer Sorgfalt wiedergegeben wurden. Die
rych z dużą pieczołowitością oddano wszelkie sprzęty Gemeinschaften der Tripolje-Kultur blühten auf und
w ich wnętrzu. W społecznościach kultury trypolskiej erreichten bei verschiedenen Wirtschaftsbereichen ein
rozkwitły i osiągnęły bardzo wysoki poziom różnora- sehr hohes Niveau. So zeigen die Tongefäße eine reiche
kie dziedziny wytwórczości. Naczynia charakteryzu- Formen- und Ornamentvielfalt sowie eine hohe Her-
ją się bogactwem form i ornamentyki, starannością stellungsqualität. Ein beträchtliches Niveau erreichte
wykonania. Wysoki poziom osiągnęła wytwórczość auch die Steinbearbeitung. Zudem entwickelte sich die
krzemieniarska. Rozwijała się metalurgia miedzi. Kupfermetallurgie. Aus diesem Rohstoff wurden u.a.
Z surowca tego wykonywano m.in. topory, sztyle- Äxte, Dolche und verschiedene Schmuckgegenstände
ty i różnorakie ozdoby. Liczne są na osadach kultury angefertigt. Sehr zahlreich sind in der Tripolje-Kultur
trypolskiej figurki przedstawiające ludzi i zwierzęta. Menschen- und Tierfiguren vertreten. Alle diese Merk-
Wszystkie te cechy świadczą o zaawansowanym, nie- male weisen auf das fortgeschrittene Zivilisationsni-
spotykanym nigdzie indziej w ówczesnej Europie, po- veau dieser Gemeinschaften hin, das im damaligen Eu-
ziomie cywilizacyjnym tych społeczności. ropa kaum einen Vergleich findet.
Społeczności kultury Cucuteni-Tripolye przez cały Die Gemeinschaften der Cucuteni-Tripolje-Kul-
czas istnienia tego ugrupowania utrzymywały różno- tur unterhielten in der gesamten Zeit ihres Bestehens
rakie kontakty z ludnością mieszkającą w jej otocze- Kontakte unterschiedlicher Art und Intensität mit be-
niu. Ich śladem są obce elementy kulturowe zaadapto- nachbarten Gruppen. Dies bezeugen einerseits frem-
wane i zaakceptowane przez tę ludność. Najwyraźniej de Kulturelemente, die diese Bevölkerung übernom-
zaznaczają się one w zdobieniu i kształtach niektórych men und akzeptiert hat. Sie sind in der Verzierung
„trypolskich”naczyń glinianych7. Z drugiej strony, und Form mancher „tripolischen“ Tongefäße beson-
na stanowiskach wielu kultur w otoczeniu komplek- ders gut sichtbar7. Andererseits wurden an den Fund-
su Cucuteni-Tripolye odnajdujemy wiele przedmio- plätzen vieler Kulturen in der Umgebung des Cucu-
tów, które są genetycznie związane z tym komplek- teni-Tripolje-Kulturkomplexes etliche Gegenstän-
5
Wilk 2004. 5
Wilk 2004.
6
Videiko 2004. 6
Videiko 2004.
7
Movsha 2000; Tsvek 2000; Videiko 2000. 7
Movsha 2000; Tsvek 2000; Videiko 2000.
85
Ryc. 3. Kultury archeologiczne z pierwszej połowy IV tys. BC w Europie Środkowej i Środkowowschodniej.

Abb. 3. Archäologische Kulturen aus der ersten Hälfte des 4. Jt. v. Chr. in Mittel- und Ostmitteleuropa.
sem. Przede wszystkim chodzi o znakomitej jakości de aufgefunden, die mit diesem genetisch verbunden
krzemienie wołyńskie i naddniestrzańskie (ich złoża waren. Es handelt sich vor allem um Wolhynien- und
są na obszarach zasiedlonych przez ludność kultury Dnestrfeuersteine ausgezeichneter Qualität, deren La-
trypolskiej) wykorzystywane na ogromnych obsza- gerstätten sich in den Siedlungsgebieten der Tripolje-
rach Europy Środkowej8. Efektem takich kontaktów Kultur befanden, und die in riesigen Räumen Mittel-
są również fragmenty naczyń kultury trypolskiej od- europas genutzt wurden8. Als Resultat dieser Kontakte
krywane na stanowiskach innych kultur oraz nawią- können auch die von Fundplätzen anderer Kulturen
zania do stylistyki „trypolskiej” czytelne w kształtach bekannten Gefäßfragmente der Tripolje-Kultur gelten.
i zdobnictwie naczyń9. Es gibt dort außerdem „tripolische“ Stileinflüsse bei
Granica między „wschodem” a „zachodem” czy- Formen und Dekoren der Gefäße9.
telna jest również w drugiej połowie IV i pierwszej Die Grenze zwischen Ost und West ist weiter-
III tys. BC (ryc. 4, 5). Wówczas jednak, od połowy IV hin in der zweiten Hälfte des 4. und der ersten Hälfte
tys. BC zaczyna się zaznaczać na zachodnich rubie- des 3. Jt. v. Chr. fassbar (Abb. 4, 5). Allerdings zeich-
żach wielkiego eurazjatyckiego stepu obecność monet sich seit der Mitte des 4. Jt. v. Chr. in den west-
bilnych grup ludności pasterskiej reprezentowanych lichen Randbereichen der großen eurasischen Step-
przez krąg kultur jamowych10. Na zachodzie od prze- pe die Anwesenheit von nomadischen Hirtengruppen
łomu IV i III tys. BC zamieszkują również pasterskie ab, die durch den Yamnaya-Kulturkreis vertreten wer-
społeczności środkowo- i zachodnioeuropejskiej kul- den10. Im Westen lebten seit der Wende vom 4. zum 3.
tury ceramiki sznurowej11 oraz wywodzącej się z neo- Jt. v. Chr. auch Hirtengemeinschaften der mittel- und
westeuropäischen Schnurkeramik11 sowie der Kugel-
8
Balcer 1981; Balcer 1983; Kaczanowska 1985.
9
Gumiński 1989; Jastrzębski 1985; Poklewski 1958. Balcer 1981; Balcer 1983; Kaczanowska 1985.
8
10
Prehistoric Steppe...; Rassamakin 1999; Šapošnikova 1985; Gumiński 1989; Jastrzębski 1985; Poklewski 1958.
9
Telegin 1987. 10
Prehistoric Steppe...; Rassamakin 1999; Šapošnikova 1985;
11
Environment and...; Machnik 1979; Machnik 1997; Mach- Telegin 1987.
nik 2002; Machnik 2003; Machnik 2004; Machnik, Cyhyłyk 11
Environment and...; Machnik 1979; Machnik 1997; Mach-
2001; Machnik, Pawliw, Petehyrycz, Hrybowycz 2000; Machnik, nik 2002; Machnik 2003; Machnik 2004; Machnik, Cyhyłyk
86 ANDRZEJ PELISIAK
litu północnoeuropejskiego kultury amfor kulistych12. amphorenkultur. Diese ist aus dem nordeuropäischen
Ludność tych kultur nie wznosiła dużych i długo- Neolithikum herzuleiten12. Die Träger dieser Kulturen
trwałych osad. Mieszkano w niewielkich obozowi- haben keine großen, dauerhaften Siedlungen errich-
skach, których zresztą znamy jak do tej pory niewie- tet. Sie lebten in kleinen Lagerplätzen, von denen uns
le. Liczne natomiast są groby przykrywane nasypami bis jetzt nur wenige bekannt sind. Zahlreich sind da-
kurhanów, które tworzą niekiedy rozległe cmentarzy- gegen die mit Hügeln bedeckten Gräber, die manch-
ska, składające się z kilkudziesięciu kopców. Podsta- mal weit ausgedehnte, aus einigen Dutzend Hügeln
wową rolę w gospodarce tych społeczności odgrywa- bestehende Gräberfelder bilden. Eine grundlegende
ły hodowane zwierzęta: bydło i owce. Pasterze kultur Rolle in der Wirtschaft dieser Gemeinschaften hat die
jamowych i kultury ceramiki sznurowej byli jedno- Rinder- und Schafzucht gespielt. Die Hirten der Yam-
cześnie wojownikami. Świadczą o tym groby wy- naya- und Schnurkeramikkultur waren zugleich Krie-
posażone w topory kamienne, siekiery krzemienne ger. Darauf weisen die mit Steinäxten, Feuersteinbei-
i krzemienne groty strzał. Ludność pasterska może len und -pfeilspitzen ausgestatteten Gräber hin. Die
współistnieć z rolniczą ludnością osiadłą. Natomiast Hirtenbevölkerung mag mit den sesshaften Acker-
bardzo rzadko się zdarza, aby dwie różne społeczno- bauern zusammengelebt haben. Es kommt aber nur
ści pasterskie tolerowały się na tym samym teryto- selten vor, dass sich zwei verschiedene Hirtengemein-
rium. Dlatego też nie dziwi, iż obszary okupowane schaften auf demselben Territoririum duldeten. Es
i wykorzystywane przez społeczności kultury cera- verwundert daher nicht, dass sich die Verbreitungs-
miki sznurowej, kultury amfor kulistych i kultur ja- räume der Schnurkeramik-, Kugelamphoren- und
mowych wykluczały się wzajemnie. Warto również Yamnaya-Kultur gegenseitig ausschlossen. Es ist au-
podkreślić, iż społeczności kultury ceramiki sznuro- ßerdem erwähnenswert, dass die Gemeinschaften der
wej i kultury amfor kulistych nie wkroczyły w głąb Schnurkeramik- und Kugelamphorenkultur nicht weit
wielkiego stepu. in die große Steppe eingedrungen sind.
W drugiej połowie V i w IV tys. BC mają miejsce In der zweiten Hälfte des 5. Jt. und im 4. Jt. v. Chr.
doniosłe zdarzenia ekonomiczne i społeczne, które kam es zu bedeutenden wirtschaftlichen und gesell-
określa się mianem „Secondary Products Complex” schaftlichen Ereignissen, die als „Secondary Products
lub „Secondary Products Revolution” 13. Kluczo- Complex” oder „Secondary Products Revolution” be-
we znaczenie przypisuje się w tym zakresie ludno- zeichnet werden13. Eine Schlüsselbedeutung kommt
ści zamieszkującej obszary środkowo-wschodniej dabei den Bewohnern Mittel- und Westasiens, haupt-
Azji, głównie międzyrzecze Eufratu i Tygrysa (ryc. sächlich jenen des Zweistromlandes zwischen Euphrat
2). Wśród wielu wprowadzonych wówczas nowych und Tigris, zu (Abb.2). Unter den vielen damaligen
zachowań gospodarczych i społecznych ważną rolę wirtschaftlichen und gesellschaftlichen Umwand-
odegrało wynalezienie i stosunkowo szybko po tym lungen haben die Erfindung und verhältnismäßig ra-
szerokie stosowanie wozu i trakcji oraz udomowie- sche Durchsetzung des Wagens und die Nutzung der
nie konia i z czasem wykorzystywanie go na różne Landwege sowie die Domestikation des Pferdes, sei-
sposoby, w tym w transporcie zarówno ludzi jak i to- ne verschiedenartige Verwendung zum Transport von
warów. Ważną rolę w tych procesach odegrali ludzie Menschen und Waren, eine wichtige Rolle gespielt.
zamieszkujący obszary stepu. Chodzi tu zarówno Die Bewohner der Steppe spielten dabei eine erheb-
o samo udomowienie konia, jak i rozpowszechnie- liche Rolle, und zwar sowohl für die Domestikation
nie różnorakiego wykorzystania koni w centralnej des Pferdes als auch für die Verbreitung diverser Nut-
Europie. zungen des Pferdes in Zentraleuropa.
Szczególnie wiele emocji budzi obfitująca w nie- Besonders kontrovers ist die Diskussion über die
kiedy zupełnie odmienne poglądy dyskusja nad udo- Domestikation und Nutzung des Pferdes, vor allem
mowieniem i wykorzystaniem konia, w szczególno- über die Frage, wann begonnen wurde, das Pferd
ści, kiedy zaczęto używać konia w zaprzęgu i do jazdy
2001; Machnik, Pawliw, Petehyrycz, Hrybowycz 2000; Mach-
Pawliw, Petehyrycz, Prynada 2000; Machnik, Pawliw, Petehyrycz, nik, Pawliw, Petehyrycz, Prynada 2000; Machnik, Pawliw, Pete-
Prynada 2002; Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997. hyrycz, Prynada 2002; Machnik, Sosnowska, Cyhyłyk 1997.
12
Szmyt 1999. 12
Szmyt 1999.
13
Sherratt 1997. 13
Sherratt 1997.
87
Ryc. 4. Kultury archeologiczne z drugiej połowy IV i początków III tys. BC w Europie Środkowej i Środkowowschodniej.
Abb. 4. Archäologische Kulturen aus der zweiten Hälfte des 4. und vom Beginn des 3. Jt. v. Chr. in Mittel- und Ostmitteleuropa.
wierzchem14. Samo udomowienie konia miało miejsce zum Einschirren und Reiten zu nutzen14. Die Do-
w V tys. BC i co do tego nie ma większych wątpliwo- mestikation selbst fand nahezu unzweifelhaft im 5.
ści. Natomiast zastrzeżenia pojawiają się co do najstar- Jt. statt. Es gibt dagegen gewisse Probleme mit den
szych pozostałości wiązanych ze stosowaniem wędzi- ältesten Funden, die mit dem Gebrauch der Pferde-
deł i wykorzystywania konia pod wierzch. Chodzi trense und der Reitnutzung des Pferdes in Verbin-
tu o ślady, które na zębach końskich miałyby pozo- dung gebracht werden. Es handelt sich hier um Spu-
stawić wędzidła oraz o sposób wykorzystania przed- ren, die die Trensen und die Seitenstangen an den
miotów określanych jako „pobocznice”. Zabytki takie, Pferdezähnen hinterlassen haben. Solche aus Horn
wykonane z rogu odkrywane są dość licznie w inwen- gefertigten Stücke kommen recht zahlreich in den
tarzach różnych kultur archeologicznych z III tys. BC Inventaren verschiedener archäologischer Kulturen
na rozległych obszarach stepu i Europy Środkowej. des 3. Jt. in weiten Gebieten der Steppe und Mittel-
Koń był niewątpliwie zwierzęciem bardzo użytecznym europas zum Vorschein. Das Pferd war für die Hirten
dla pasterzy, szczególnie na obszarach stepu. Niemniej zweifellos ein sehr nützliches Tier, besonders in der
wielu badaczy poddaje w wątpliwość, uznawany przez Steppe. Dennoch stellen viele Forscher das Bild eines
nich za romantyczny, wizerunek siedzącego na koniu auf dem Pferd sitzenden Krieger-Hirten aus dem 3.
wojownika-pasterza z III tys. BC. Jt., das sie zu romantisch finden, in Frage.
Ważnym i niezwykle użytecznym urządzeniem Eine äußerst nützliche Sache ist der mit Zugtie-
w codziennym życiu, a w szczególności przy prze- ren bespannte Wagen, im Alltag und insbesondere bei
mieszczaniu się na znaczne odległości z całym do- Wanderungen über große Entfernungen mitsamt der
bytkiem jest wóz zaprzężony w zwierzęta pociągowe. Habe. Wagen werden durch Funde seit der zweiten
Wykorzystanie wozów poświadczone jest zabytkami Hälfte des 4. Jt. v. Chr. belegt; ihre älteste Darstellung
od drugiej połowy IV tys. BC, a najstarsze jego wy- findet sich auf einem Gefäß der Trichterbecherkultur
14
Anthony, Brown 2003; Benecke, Dietz 2003; Bökönyi Anthony, Brown 2003; Benecke, Dietz 2003; Bökönyi
14
1978; 1987; von den Driesch 2003; Levine 1999; Mashkour 2003; 1978; 1987; von den Driesch 2003; Levine 1999; Mashkour 2003;
Oates 2003; Olsen 2003; Shishlina 2003. Oates 2003; Olsen 2003; Shishlina 2003.
88 ANDRZEJ PELISIAK
Ryc. 5. Strefy pograniczne i zasięgi głównych kultur archeologicznych w końcu IV i w pierwszej połowie III tys. BC. 1 – kultura try-
polska, 1A – zasięg kultury trypolskiej; 2 – kultura pucharów lejkowatych, 2A – zasięg kultury pucharów lejkowatych; 3 – kultura ce-
ramiki sznurowej, 3A – zasięg kultury ceramiki sznurowej; 4 – kultura amfor kulistych, 4A – zasięg kultury amfor kulistych; 5 – kom-
pleks kultury badeńskiej.
Abb. 5. Kontaktzonen und Verbreitung der archäologischen Hauptkulturen am Ende des 4. und in der ersten Hälfte des 3. Jt.
v. Chr. 1 – Tripolje-Kultur, 1A – Verbreitungsbereich der Tripolje-Kultur; 2 – Trichterbecherkultur, 2A – Verbreitungsbereich der
Trichterbecherkultur; 3 – Schnurkeramikkultur, 3A – Verbreitungsbereich der Schnurkeramikkultur; 4 – Kugelamphorenkultur,
4A – Verbreitungsbereich der Kugelamphorenkultur; 5 – Badener Kulturkreis.
obrażenie odnotowano na naczyniu kultury pucharów von Bronocice15. Eine spezifische Form des Pferdewa-
lejkowatych z Bronocic15. Specyficznym zastosowa- gens ist der zumindest vom Ende des 3. Jt. an bekann-
niem wozu zaprzężonego w konie jest rydwan, znany te zweirädrige Wagen16. Dieser Typ kommt aus Mittel-
co najmniej od końca III tys. BC16. Tę postać zaprzęgu und Ostasien, verbreitete sich in die eurasische Steppe
wywodzi się z terenów Azji Środkowo-Wschodniej, und von dort aus nach Zentraleuropa17.
skąd miałaby się rozprzestrzenić na obszary stepu eur- In Bezug auf die Schnurkeramik- und Yamnaya-
azjatyckiego, a stamtąd dotrzeć na obszary centralnej Kultur in den Steppen Osteuropas wurde hier mehr-
Europy17. fach der Terminus „Hirtentum“ benutzt. Dies meint
W odniesieniu do kultury ceramiki sznurowej i kul- allerdings nicht nur die in der Wirtschaft dieser Ge-
tury jamowej na stepach Europy Wschodniej stoso- meinschaften dominierende Tierzucht. Diese ist
wano tutaj wielokrotnie termin „pasterstwo”. Nie cho- ein wichtiges Element der Wirtschaft auch in ande-
dzi tu jednak tylko o dominujące znaczenie hodowli ren Kulturen, ohne dass man sie mit Hirten verbin-
Kruk, Milisauskas 1999; Milisauskas, Kruk 1982; 1991;
15
Kruk, Milisauskas 1999; Milisauskas, Kruk 1982; 1991;
15
Kuzmina 2003; Sherratt 2003. Kuzmina 2003; Sherratt 2003.

16
Oates 2003. 16
Oates 2003.
17
Sherratt 1997. 17
Sherratt 1997.
89
zwierząt w gospodarce tych społeczności. Hodowla den möchte. Der Terminus „Hirtentum“ wird hier in
jest ważną częścią gospodarki również ludności wielu einem weiteren Sinne angewandt, wie er von J. Kruk
innych kultur, natomiast określanie jej (ludności) jako vertreten wurde18. Demnach geht es nicht nur um die
pasterskiej nie znajduje uzasadnienia. Termin „paster- Tierzucht, sondern um ein komplexes gesellschaftlich-
stwo” stosowany jest tutaj w szerszym zakresie w rozu- wirtschaftliches System, in dem Zucht und Ortswech-
mieniu takim, jak zaprezentował to J. Kruk18: chodzi sel eine bedeutende Rolle gespielt haben.
nie tylko o chów zwierząt, ale o złożony system spo- Die Herausbildung des Hirtentums als spezifischer
łeczno-ekonomiczny, w którym hodowla i przemiesz- Lebensstil hängt mit vielen gesellschaftlichen und
czanie się odgrywało istotną rolę. wirtschaftlichen, aber auch klimatischen und natur-
Ukształtowanie się pasterstwa jako specyficznego räumlichen Änderungen zusammen. Sie sind seit An-
stylu życia łączy się z wieloma zmianami społeczny- fang des 4. Jt. v. Chr. erkennbar, zunehmend seit der
mi, ekonomicznymi, a także i takimi, które obejmo- Mitte jenes Jt. In diese Prozesse einbezogen waren so-
wały środowisko naturalne. Zaznaczają się one od po- wohl mehr oder weniger sesshafte Ackerbauern und
czątku IV tysiąclecia BC, przy czym ich tempo narasta Viehzüchter in Mittel- und Mittelosteuropa als auch
od połowy IV tys. BC. Podlegały im zarówno mniej die Bewohner der Waldsteppe und Steppe. Ihr Re-
lub bardziej osiadłe społeczności rolniczo-hodowlane sultat war u.a. die zunehmende Bedeutung der Vieh-
Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej, jak i lud- zucht, besonders von Rind und Schaf/Ziege, die bei
ność zamieszkująca lasostep i step. Ich wyrazem była praktisch allen mitteleuropäischen Kulturen erfassbar
m.in. wzrastająca rola hodowli zwierząt, szczególnie sind; so z.B. in den jüngeren Stufen der Trichterbe-
bydła, owiec i kóz zaznaczająca się w materiałach ar- cherkultur, in der Kugelamphorenkultur, in den jün-
cheologicznych praktycznie wszystkich kultur Europy geren Phasen der Tripolje-Kultur sowie in der Bade-
Środkowej, np. w młodszych fazach kultury pucharów ner Kultur und in den mit ihr verbundenen Kulturen.
lejkowatych, w kulturze amfor kulistych, młodszych Von diesen Änderungen war hauptsächlich jene Be-
fazach kultury trypolskiej oraz w kulturze badeń- völkerung betroffen, welche die teils stark verän-
skiej i kulturach z nią związanych. Zmiany te dotyczy- derten Waldgebiete mit verschiedenen Baumarten be-
ły, co należy podkreślić, głównie ludności zamieszku- wohnten und dort Ackerbau und Tierzucht betrieben.
jącej środowiska wielogatunkowych lasów niekiedy Der aggressivste Umgang mit der natürlichen Umwelt
mocno zmienione (odlesienia) w trakcie prowadzo- war die auf Rodung gegründete Landwirtschaft. Die
nej tam długotrwałej gospodarki rolno-hodowlanej, wachsende Rolle der Rinder-, Schaf- und Ziegenzucht
której najbardziej agresywnym wariantem w stosun- betraf vor allem die Menschen, die in weitgehend ent-
ku do środowiska naturalnego było rolnictwo wypa- waldeten Regionen mit großen Grasflächen lebten.
leniskowe. Zwiększenie się roli hodowli bydła, owiec Etwas anders verliefen diese Prozesse in den Rand-
i kóz dotyczyło głównie ludności zamieszkującej śro- bereichen der durch die Ackerbauern und Hirten be-
dowiska zmienione przez człowieka, głównie regiony wohnten Räume, d.h. in der Waldsteppen- und Step-
w znacznym stopniu odlesione z dużymi obszarami penzone. Das Ausmaß der gesellschaftlichen und
trawiastymi. wirtschaftlichen Änderungen war dort viel größer,
Nieco inaczej procesy te przebiegały na obrzeżach ihre Folgen waren einschneidender. Die Waldsteppen-
stref zasiedlonych przez społeczności rolniczo-ho- zone und die Gebiete der großen eurasischen Steppe
dowlane, tj. w strefie lasostepu i stepu. Tam zmiany sind die Wiege des Hirtentums als besondere gesell-
społeczne i ekonomiczne miały szerszy zasięg i poważ- schaftlich-wirtschaftliche Formation und als Lebens-
niejsze konsekwencje. W strefie lasostepu i na obsza- stil, der von dem der sesshaften Ackerbauern- und
rach wielkiego stepu eurazjatyckiego należy upatrywać Hirtenbevölkerungen abwich. Die Herausbildung von
kolebkę pasterstwa jako odrębnej, nowej i specyficznej Hirtengruppen in Eurasien hing mit den weiten of-
formacji społeczno-gospodarczej, a jednocześnie stylu fenen Steppen- und Waldsteppengebieten zusammen,
życia różnego od tego, który charakteryzował osiad- die mit ihrer Grasvegetation gute Voraussetzungen für
łe społeczności rolniczo-hodowlane. Kształtowanie die Zucht großer Tierherden, vor allem von Rind und
się społeczności pasterskich Eurazji związane było Schaf/Ziege, boten. Dieser Naturraum erleichterte
z otwartymi przestrzeniami stepu i lasostepu obfitu- auch die Wanderung von Menschen mit ihren Her-
18
Kruk 2004. 18
Kruk 2004.
90 ANDRZEJ PELISIAK
jącymi w roślinność trawiastą niezbędną w hodowli den innerhalb großer Gebiete und über weite Entfer-
dużych stad zwierząt, głównie bydła, owiec i kóz, uła- nungen. Der Anfang dieses Prozesses lag im jünge-
twiających, a czasami determinujących przemieszcza- ren Abschnitt der ersten Hälfte des 4. Jt. v. Chr. Von
nie się ludzi z ich stadami w obrębie dużych obszarów der Mitte des 4. Jt. v. Chr. an breiteten sich die Hir-
i na znaczne odległości. Początku tego procesu upa- tengruppen und ihr gesellschaftlich-wirtschaftliches
trywać należy w drugiej części pierwszej połowy IV System aus und beherrschten nach und nach die gan-
tysiąclecia BC. Od połowy IV tysiąclecia BC społecz- ze Steppen- und Waldsteppenzone von Mittelasien bis
ności pasterskie oraz pasterski system społeczno-eko- nach Mitteleuropa19. Dafür war hauptsächlich die Ex-
nomiczny rozprzestrzeniają się stopniowo, obejmując pansion der Yamnaya-Kulturen verantwortlich, de-
praktycznie całą strefę stepu i lasostepu od Azji Środ- ren Varianten im Westen bis in das Donaugebiet vor-
kowej po środkowo-wschodnią Europę19. Działo się kommen. Gegen Ende des 4. und zu Beginn des 3. Jt.
to głównie za sprawą ekspansji kultur jamowych, któ- v. Chr. bildete sich in den Randgebieten der Acker-
rych lokalne warianty pojawiają się po dorzecze Du- bauern- und Hirtenkulturen, insbesondere der auf
naju na zachodzie. Pod koniec IV i na początku III Ackerbau und Viehzucht basierenden Tripolje- und
tysiąclecia BC, na obrzeżach rolniczo-hodowlanych Trichterbecherkultur, auch eine lokale mitteleuropä-
kultur trypolskiej i pucharów lejkowatych tworzy się ische Hirtengruppierung heraus: die Schnurkeramik-
również lokalne środkowoeuropejskie ugrupowanie kultur. Sie ist außerhalb der Steppe entstanden, al-
pasterskie, tj. kultura ceramiki sznurowej. Powstało lerdings in Regionen, deren Naturraum zuvor durch
ono już poza obszarem naturalnego stepu jednak w re- neolithische Wirtschafts- und Siedlungsaktivitäten,
gionach o środowisku naturalnym wcześniej mocno hauptsächlich der Trichterbecherkultur, stark verän-
przekształconym przez aktywność osadniczą i gospo- dert worden waren. Die Bevölkerung der Schnurke-
darczą społeczności neolitycznych, głównie kultury ramikkultur bewohnte vor allem die grösseren, ent-
pucharów lejkowatych. Ludność ta zajmowała przede waldeten Zonen, wo der Naturraum-stellenweise- der
wszystkim rozległe obszary odlesione, gdzie środowi- Steppe- und Waldsteppe glich.
sko naturalne miejscami było bardzo podobne do ste- Mit dem Problemkreis des Neolithikums Ostmit-
pu i lasostepu. tel- und Osteuropas hängt die seit langem überaus
Z problematyką neolitu Europy Środkowowschod- kontrovers diskutierte Frage der Herkunft indoeuro-
niej i Wschodniej łączy się dyskutowany od dawna, päischer Sprachen und – im weiteren Sinne – der In-
budzący duże emocje i obfitujący w przeciwstawne doeuropäer zusammen. Die Behandlung dieser span-
hipotezy problem pochodzenia języków indoeuro- nenden Diskussion würde viel Platz in Anspruch
pejskich, a szerzej Indoeuropejczyków. Omówienie nehmen. Es ist hier nur darauf hinzuweisen, dass in
tej pasjonującej dyskusji zajęłoby wiele miejsca. War- den letzten Jahrzehnten prinzipiell zwei Meinungen
to jednak odnotować, iż w ostatnich dziesięciole- vorherrschen. Maßgeblich für die erste Ansicht ist die
ciach dominują w niej dwie grupy poglądów. Autorką große Forscherin M. Gimbutas20. Ihr zufolge erschie-
pierwszej z nich jest wielka badaczka tej problematy- nen die indoeuropäischen (oder urindoeuropäischen)
ki M. Gimbutas20. Twierdzi ona, że języki indoeuro- Sprachen durch mehrere Wanderungswellen südost-
pejskie (czy praindoeuropejskie) pojawiły się w Eu- europäischer Steppenbevölkerung in Europa. Diese
ropie za sprawą kilku fal migracji ludności stepowej Migrationen könnten im 4. und 3. Jt. v. Chr. stattge-
z obszarów Europy Południowo-Wschodniej. Migra- funden haben, wobei die Träger des Yamnaya-Kom-
cje te miały mieć miejsce i w IV i III tys. BC, a głów- plexes die Hauptwelle bildeten. Eine andere Meinung
ną falę stanowiła ludność kompleksu jamowego. Od- vertritt C. Renfrew21. Seiner Ansicht nach ist es nicht
mienne zdanie ma C. Renfrew21. Według tego badacza möglich, die Indoeuropäer als konkretes Volk zu be-
nie sposób mówić o Indoeuropejczykach jako o kon- trachten. Das Aufkommen von indoeuropäischen
kretnym ludzie. Pojawienie się języków indoeuropej- Sprachen – oder eher ihren Vorläufern – in Europa
skich, czy raczej „przodków” tych języków, w Europie führt er auf die ersten Wanderungswellen der neoli-
Kotova 2004; Kuzmina 2003; Bunyatyan 2003; Shishlina
19
Kotova 2004; Kuzmina 2003; Bunyatyan 2003; Shishlina
19
2003; Stanko 2003; Nomadyzm... 2003; Stanko 2003; Nomadyzm...

20
Gimbutas 1970; 1973; 1977; 1979; 1980. 20
Gimbutas 1970; 1973; 1977; 1979; 1980.
21
Renfrew 1987. 21
Renfrew 1987.
91
wiąże zaś z pierwszymi falami ludności neolitycznej, thischen Bevölkerung aus Anatolien zurück. Den Be-
która przybyła do Europy z Anatolii. Początek tego ginn dieses Prozesses bringt er mit den Anfängen des
procesu łączy z początkami neolitu, czyli okresem Neolithikums in Verbindung, also vom 7. Jt. v. Chr.
od VII tysiąclecia BC. Dyskusja nad tą problematyką an. Die Diskussion über diese Problematik wird wohl
chyba jeszcze długo nie będzie rozstrzygnięta, a obie noch lange währen, und beide Hypothesen haben so-
grupy hipotez mają zarówno gorących zwolenników, wohl überzeugte Anhänger als auch erklärte Gegner.
jak i zagorzałych przeciwników. Die hier vorgelegte Skizze behandelte nur manche
Przedstawiony wyżej szkic ukazuje jedynie niektó- der mit dem Neolithikum und Äneolithikum in den
re problemy łączące się z neolitem i eneolitem Europy westlichen Randbereichen der großen eurasischen
zogniskowane na terenach zachodnich rubieży wiel- Steppe und in den benachbarten Gebieten Mittel- und
kiego eurazjatyckiego stepu i przyległych do nich ob- Mittelosteuropas zusammenhängenden Probleme. Es
szarach Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej. handelt sich um einen aus mehreren Gründen wich-
Jest to strefa z wielu powodów ważna. Z jednej stro- tigen Raum. Erstens war er sowohl im 4. als auch im
ny stanowiła ona – tak w IV jak i w III tysiącleciu BC 3. Jt. v. Chr. eine der relevantesten Kontaktzonen Eu-
– jedno z najistotniejszych w Europie pograniczy śro- ropas, in Hinsicht auf das Natur- als auch das Kultur-
dowiskowych i kulturowych. Tutaj kończył się „świat” milieu. Hier endete die mittel- und westeuropäische
środkowo- i zachodnioeuropejski i rozpoczynał świat „Welt“, jene der eurasischen Steppe im Osten und die
eurazjatyckiego stepu na wschodzie i cywilizacji nad- der Schwarzmeer-balkanischen Zivilisation im Süden
czarnomorsko-bałkańskiej na południu. Z drugiej setzten ein. Zweitens bot das Randgebiet einzigartige
strony pogranicze to stwarzało jedyną w swoim ro- Möglichkeiten für vielseitige Kontakte sowie für den
dzaju możliwość wielokierunkowych kontaktów oraz Austausch von Gütern und Informationen zwischen
wymiany dóbr i informacji między ludźmi żyjącymi den Bewohnern der riesigen Räume. Dies hatte die
na ogromnych obszarach. Zaowocowało to rozprze- Verbreitung von vielen Innovationen jener Epoche
strzenianiem się wielu wynalazków tamtej epoki. Ob- zur Folge. Ohne Übertreibung kann diese Region als
szar ten był, i można to bez cienia przesady stwierdzić, Tor West- und Südeuropas sowie Eurasiens bezeich-
swego rodzaju wrotami Europy Zachodniej, Europy net werden, durch das die Menschen zogen und aller-
Południowej i Eurazji, przez które przemieszczali się lei kulturelle Neuigkeiten drangen. Insofern kann es
zarówno ludzie, jak i wszelkiego rodzaju nowinki kul- als eine der wichtigsten Zonen der Urgeschichte Eu-
turowe. Tak pojmując interesujący nas teren, można rasiens gelten.
go uznać za jedną najważniejszych stref w pradziejach
Eurazji.
BIBLIOGRAPHIE
Anthony D. W., Brown D. R. Kadrow S.

2003 Eneolithic Horse Rituals and Riding in the Steppes: New 2004 Problemy archeologicznej identyfikacji zjawisk nomadyz-
Evidence, [in:] Prehistoric Steppe..., S. 55–68. mu i pastoralizmu na przełomie epok kamienia i brązu
Balcer B. w Europie, [in:] Nomadyzm..., S. 29–33.
1981 Związki między kulturą pucharów lejkowatych (KPL) Kadrow S., Zakościelna A.
a kulturą trypolską (KT) na podstawie materiałów krze- 2000 An Outline of the Evolution of Danubian Cultures in Mało-
miennych, [in:] T. Wiślański (Hrsg.), Kultura pucharów polska and Western Ukraine, BPS 9, S. 187–255.
lejkowatych w Polsce, Poznań, S. 81–91. Kotova N. S.
1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Pol- 2004 First cattle-breeders of the steppe Ukraine (the Mesolithic-
ski, Wrocław. Early Eneolithic), [in:] Nomadyzm..., S. 55–66.
Benecke N., Driesch von den A. Kruk J.
2003 Horse Exploatation in the Kazakh Steppes during the Eneo- 2004 Pasterstwo w międzyrzeczu Wisły i Dniepru. Problemy
lithic and Bronze Age, [in:] Prehistoric Steppe..., S. 69–82. i perspektywy identyfikacji przyrodniczej, [in:] Noma-
Bökönyi S. dyzm..., S. 25–27.
1978 The earliest waves of domestic horses in east Europe, Jour- Kruk J., Milisauskas S.
nal of Indo-European Studies 6, S. 17–76. 1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków.
1987 Horses and sheep in east Europe in the Copper and Bron- Kuzmina E. E.
ze Ages, [in:] S. N. Skomal, E. Polomé (Hrsg.), Proto- 2003 Origins of Pastoralism in the Eurasian Steppes, [in:] Prehis-
Indo-European: the archaeology of a linguistic problem, toric Steppe..., S. 203–232.
Studies in honour of Marija Gimbutas, Washington, Levine M. A.
1999 The Origins of Horse Husbandry on the Euroasian Steppe,
S. 136–144.
[in:] M. A. Levine, Y. Y. Rassamakin, A. M. Kislenko, N.
Bunyatyan K. P.
S. Tatarintseva (Hrsg.), Late Prehistoric Exploitation of the
2003 Correlation between Agriculture and Pastoralism in the
Euroasian Steppe, Cambridge, S. 5–58.
Northern Pontic Steppe Area during the Bronze Age, [in:]
Machnik J.
Prehistoric Steppe..., S. 269–286.
1979 Ze studiów nad kulturą ceramiki sznurowej w dorzeczu
Dietz U. L.
górnego Dniestru, AAC 19, S. 51–71.
2003 Horseback Riding: Man’s Access to Speed, [in:] Prehistoric
1997 Zwei Entwicklungswege der Schnurkeramikkultur in den
Steppe..., S. 189–199. Flussgebiet der oberen Weichsel Bug und Dnjestr, [in:] Ear-
Gimbutas M. ly Corded Ware Culture. The A-Horizon – fiction or fact?,
1970 Proto-Indo-European culture; the Kurgan culture during Esbjerg, S. 147–156.
the 5th to the 3rd millennia BC, [in:] C. Cordona, H. M. 2002 Archeologiczne badania terenowe w międzyrzeczu Sanu
Hoenigswald, A. Senn (Hrsg.), Indo-European and Indo- i górnego Dniestru w 2000 roku, Rocznik PAU, Rok
Europeans, Philadelphia, S. 155–198. 2000/2001, S. 251–256.
1973 The beginning of the bronze age in Europe and the Indo- 2003 Sprawozdanie z badań archeologicznych ekspedycji pol-
Europeans 3500–2500 BC, Journal of Indo-European Stu- sko-ukraińskiej w międzyrzeczu Sanu i górnego Dnie-
dies 1, S. 163–214. stru w 2001 roku, Rocznik PAU, Rok 2001/2002, S. 225–
1977 The first wave of Euroasian steppe pastoralists into Copper Age –229.
Europe, Journal of Indo-European Studies 5, S. 277–338. 2004 Pasterstwo u społeczeństw kultury ceramiki sznurowej
1979 The three waves of the Kurgan people into Old Europe, Ar- w dorzeczu górnej Wisły, górnego Bugu i Dniestru, [in:]
chives suisses d’anthropologie générale 43, S. 113–117. Nomadyzm..., S. 137–143.
1980 The Kurgan wave migration (c. 3400–3200 BC) into Euro- Machnik J., Cyhyłyk W.
pe and the following transformation of culture, Journal of 2001 Z badań polsko-ukraińskiej ekspedycji archeologicznej
Near Eastern Studies 8, S. 273–315. w międzyrzeczu Sanu i górnego Dniestru, [in:] J. Lech, J.
Gumiński W. Partyka (Hrsg.), Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej,
1989 Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów lejkowatych, Ojców, S. 447–459.
Wrocław. Machnik J., Pawliw D., Petehyrycz W., Hrybowycz R.
Jastrzębski S. 2000 Prahistoryczne kurhany na podkarpackich wysoczyznach
1985 Imports of the Trypole Culture Pottery in the South-Eas- górnego Dniestru, [in:] 150 lat Muzeum Archeologicznego
tern Group of the Funnel Beaker Culture, [in:] A. Ko- w Krakowie, Kraków, S. 185–207.
kowski (Hrsg.), Memoires Archeologiques, Lublin, S. 71– Machnik J., Pawliw D., Petehyrycz V., Prynada I.
–92. 2000 Doslidžennja kurhannych nekropoliv Drohobyčko-Myršyn-
Kaczanowska M. škoho Peredhirja, Drohobyčkyj Krajeznavčyj Zbirnyk 4,
1985 Rohstoffe, Technik und Typologie der neolithischen Feuer- S. 36–46.
steinindustrien im Nordteil des Flussgebietes der Mitteldo- 2002 Kurhany krajnioho zahodu Podils’koji Vysočyny, Zapysky
nau, Warszawa. Naukovoho Tovarystva imeni Ševčenka 244, S. 481–505.
BIBLIOGRAPHIE
93
Machnik J., Sosnowska E., Cyhyłyk W. Sherratt A.
1997 Osada kultury ceramiki sznurowej z początku III tysiąclecia 1997 Economy and Society in Prehistoric Europe, Princeton.
przed Chr. w Side koło Sambora (w świetle badań archeo- 2003 The Horse and the Wheel: Dialectics of Change in the Cir-
logicznych w 1996 r.), RPrzemyski 33/5 (Archeologia), cum-Pontic Region and Adjacent Areas, 4500–1500 BC,
S. 3–27. [in:] Prehistoric Steppe..., S. 233–252.
Mashkour M. Shishlina N. I.
2003 Equids in the Northern Part of the Iranian Central Plateau 2003 Yamnaya Culture Pastoral Exploitation: a Local Sequence,
from the Neolithic to Iron Age: New Zoogeographic Evi- [in:] Prehistoric Steppe..., S. 353–365.
dence, [in:] Prehistoric Steppe..., S. 129–138. Stanko V. N.
Milisauskas S., Kruk J. 2003 First Cattle-breeders of the Azov-Pontic Steppes, [in:]
1982 Die Wagendarstellung auf einem Trichterbecher aus Bro- Prehistoric Steppe..., S. 299–305.
nocice in Polen, Archäologisches Korrespondenzblatt 12, Szmyt M.
S. 141–144. 1999 Between West and East. People of the Globular Amphora
1991 Utilization of cattle for traction during the later Neolithicin Culture in Eastern Europe: 2950–2350 BC, BPS 8, Poznań.
Southeastern Poland, Antiquity 65/248, S. 561–566. Telegin D. Y.
Movsha T. G. 1987 Tripolskaja i jamnaja kultury: vopros chronologii i sinchro-
2000 The Tripolye-Cucuteni and the Lengyel-Polgar cultures, nizacji kultur mednego veka juga Ukrainy, [in:] Kavkaz
BPS 9, S. 133–167. v sisteme paleometalličeskich kultur Evrazii, Tbilisi,
Oates J. S. 120–127.
2003 A Note on the Early Evidence for Horse and the Riding of Tsvek O. V.
Equids in Western Asia, [in:] Prehistoric Steppe..., S. 115– 2000 The Eastern Tripolye Culture and its Contacts with the
–127. Eneolithic Tribes of Europe, BPS 9, S. 111–132.
Olsen S. L. Videiko M. Y.
2003 The Exploitation of Horses at Botai, Kazkhstan, [in:] Pre- 2000 Tripolye and the Cultures of Central Europe: Facts and
historic Steppe..., S. 83–103. Character of Interactions: 4200–2750 BC, BPS 9, S. 13–
Poklewski T. –68.
1958 Osada kultury pucharów lejkowatych w Gródku Nadbuż- 2001 Tripole i neoliticheskie obshchestva na Srednem Dnepre: vo-
nym, pow. Hrubieszów (stanowisko 1C), APolski 2, S. 287– prosy vzaimodeystviya, [in:] J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič,
–326. P. Makarowicz (Hrsg.), Od neolityzacji do początków epoki
Rassamakin Y. brązu. Przemiany kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dnie-
1999 The Eneolithic of the Black Sea Steppe: Dynamics of Cul- pru między VI i II tys. przed Chr., B. 2, S. 215–230.
tural and Economic Development 4500–2300 BC, [in:] M. Videiko M. Y. (Hrsg.)
A. Levine, Rassamakin, A. M. Kislenko, N. S. Tatarintseva 2004 Encyklopedija Tripylskoi Cyvilizacii, Kiev.
(Hrsg.), Late Prehistoric Exploitation of the Eurasian Step- Wilk S.
pe, Cambridge, S. 59–182. 2004 Graves of the Lublin-Volhynian Culture at Site 2 in Książ-
Renfrew C. nice, District of Busko Zdrój, 2001/2002, 2003 Exploration
1987 Archaeology and Language. The Puzzle of Indo-European Seasons, Spraw. Arch. 56, S. 223–260.
Origins.
Šapošnikova O. G.
1985 Jamnaja kulturno-istoričeskaja obščnost, [in:] Archeologija
USSR, Kiev, S. 336–352.
Małgorzata Rybicka
ZAGADNIENIE NEOLITYZACJI RÓWNINY PRUSKIEJ – Z PERSPEKTYWY ODKRYĆ

W RÓWNINIE DOLNEJ, STAN. III, WOJEWÓDZTWO WARMIŃSKO-MAZURSKIE
DIE PROBLEMATIK DER NEOLITHISIERUNG VON PRUSKA EBENE

IM LICHTE DER AUSGRABUNGEN IN RÓWNINA DOLNA, FPL. 3,
WOJEWODSCHAFT WARMIŃSKO-MAZURSKIE
1. Wprowadzenie 1. Einleitung
Stanowisko III w Równinie Dolnej, gm. Korsze Der Fundplatz 3 in Równina Dolna, Gemein-
(ryc. 1), województwo warmińsko-mazurskie, jest usy- de Korsze (Abb. 1), Wojewodschaft Warmińsko-Ma-
tuowane na obszarze nazywanym Równiną Sępopol- zurskie, liegt in der Sępopolska1 oder Pruska-Ebe-
ską1 lub też Równiną Pruską. W roku 2001 wyróżnio- ne. Im Jahre 2001 wurde dort von jenem Fundplatz
no w Równinie Dolnej, stan. III liczny zbiór ceramiki eine große Kollektion von Keramik ausgesondert, die
wstępnie łączonej z okresem neolitu. Wyniki analizy vorläufig mit dem Neolithikum in Verbindung ge-
cech technologii, zdobnictwa i morfologii2 pozwoliły bracht wird. Die Resultate ihrer Analyse nach techno-
identyfikować wspomniane ułamki ceramiki z kulturą logischen Merkmalen, der Verzierung und Morpho-
późnej ceramiki wstęgowej (dalej: KPCW). Materia- logie2 sprachen für eine Zuordnung zur Kultur der
ły te zostały odkryte na obszarze traktowanym do tej Spätbandkeramik Kultur (fortan: SBKK). Diese Mate-
pory jako anekumena osadnicza społeczności wczes- rialien stammen aus einem Territorium, das als Be-
noagrarnych, bowiem Równina Sępopolska, zarówno siedlungsökumene der Frühagrargesellschaften gilt:
w ujęciu J. Okulicza3, a szczególnie w koncepcji J. Ko- die Sępopolska-Ebene war sowohl laut J. Okulicz3 als
walczyka4 była obszarem, na którym gospodarka rol- besonders auch nach J. Kowalczyk4 ein Gebiet, auf
na pojawiła się dopiero w późnym neolicie. Rejon ten dem der Ackerbau erst im Spätneolithikum aufgekom-
miał być natomiast zasiedlany przez społeczności sub- men sei. Es sei zuvor vielmehr von subneolithischen
neolityczne5 reprezentowane m. in. przez kulturę Zed- Gemeinschaften besiedelt gewesen5, die u.a. durch die
mar. Odkrycie na tym terenie materiałów reprezentu- Zedmar-Kultur repräsentiert wurden. Die Entdeckung
jących społeczności wczesnoagrarne pozwala obecnie von Materialien, die Frühagrargemeinschaften anzei-
postawić kilka pytań, odnoszących się do problema- gen, wirft einige Fragen zur Chronologie der ersten
tyki chronologii pierwszych impulsów neolitycznych neolithischen Impulse im nordostpolnischen Gebiet,
na obszarach północno-wschodniej Polski i ich inten- zu deren Intensität und zu den Beziehungen zwischen
sywności, a także wzajemnych związków między spo- den Gemeinschaften des Donauraumes und den sub-
łecznościami naddunajskimi a sub- i paraneolityczny- und paraneolithischen Gemeinschaften des Nordens
mi. To ostatnie zagadnienie było ostatnio interesująco auf. Die letztgenannte Frage wurde unlängst sehr in-
prezentowane przez W. Gumińskiego6. Wymaga ono teressant von W. Gumiński6 behandelt, bedarf aller-
jednak dalszych, szczegółowych studiów. Szczególnie dings weiterer, eingehender Studien. Ein besonders
interesującym problemem jest określenie, jaki charak- wichtiges Problem ist die nähere Bestimmung des
ter mogło mieć osadnictwo KPCW na Równinie Sę- Charakters der Besiedlung der Kultur der Spätband-
popolskiej. Ponieważ na wspomnianym terenie zare- keramik auf der Sępopolska-Ebene.
1 1
Kondracki 1981. Kondracki 1981.
2 2
Rybicka, Wysocki 2004. Rybicka, Wysocki 2004.
3 3
Okulicz 1973. Okulicz 1973.
4 4
Kowalczyk 1969. Kowalczyk 1969.
5 5
Okulicz 1973; Kempisty 1973. Okulicz 1973; Kempisty 1973.
6 6
Gumiński 1999; 2001. Gumiński 1999; 2001.
96 MAŁGORZATA RYBICKA
Ryc. 1. Położenie Równiny Sępopolskiej. Równina Dolna – stanowisko III w Równinie Dolnej, woj. warmińsko-mazurskie; Dudka
– stanowisko kultury Zedmar w Dudce, woj. warmińsko-mazurskie.
Abb. 1. Lage der Sępopolska-Ebene. Równina Dolna – Fpl. 3 in Równina Dolna, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie; Dudka
– Fundstelle der Zedmar-Kultur in Dudka, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie.
jestrowano do tej pory tylko jedno stanowisko kultur Da im Arbeitsgebiet bislang nur ein Fundplatz der
wczesnoagrarnych (Równina Dolna, stan. III) należa- Frühagrarkulturen registriert wurde (Równina Dol-
łoby podjąć próbę oceny, czy teren ten mógł być trwa- na, Fpl. 3), ist zu fragen, ob diese Region durch jene
le zasiedlany przez te społeczności. Należałoby zatem Gemeinschaften dauerhaft besiedelt wurde. Es soll-
określić, czy obszary Równiny Sępopolskiej umoż- te entsprechend erforscht werden, ob das Gebiet der
liwiały społecznościom naddunajskim prowadzenie Sępopolska-Ebene den Gemeinschaften des Donau-
tam gospodarki rolnej. W prezentowanym artykule raums Ackerbau ermöglichte. In diesem Artikel wird
podjęta zostanie próba odpowiedzi na wyżej posta- versucht, darauf eine Antwort zu geben.
wione pytania.
ZAGADNIENIE NEOLITYZACJI RÓWNINY PRUSKIEJ... DIE PROBLEMATIK DER NEOLITHISIERUNG VON PRUSKA...
97
2. Obszary zasiedlane 2. Die durch die Gemeinschaften
i gospodarczo wykorzystywane des Donauländischen Kreises besiedelten
przez społeczności cyklu naddunajskiego und genutzten Gebiete
Szczególne znaczenie dla studiów nad osadni- Für die Erforschung der Besiedlung der Kulturen
ctwem kultur cyklu wstęgowego mają studia osad- des Bandkeramischen Kreises sind die von J. Kruk7
nicze przeprowadzone przez J. Kruka7 dla obszarów im kleinpolnischen Gebiet durchgeführten Untersu-
małopolskich. Truizmem jest obecnie stwierdze- chungen von besonderer Bedeutung. Es ist bekannt,
nie, że społeczności te zajmowały zasobne tereny dass jene Gemeinschaften meist die fruchtbaren Löss-
lessowe, preferując aluwialne strefy dolin. J. Kruk gebiete besiedelten, wobei sie alluviale Talbereiche be-
i S. Milisauskas 8 podkreślili również, że w świet- vorzugten. J. Kruk und S. Milisauskas8 haben auch
le publikowanych danych ludność kultury cerami- betont, dass die Bevölkerung der Linienbandkera-
ki wstęgowej rytej (dalej: KCWR) mogła eksploato- mischen Kultur (fortan: LBKK) die hochwasserfreien
wać nadzalewowe terasy lessowe i grunty aluwialne, Lössterrassen und alluviale Böden genutzt und Gar-
prowadząc gospodarkę ogrodową. Społeczności tenwirtschaft betrieben haben könnte. Die Träger der
młodszych kultur cyklu naddunajskiego na obsza- jüngeren Kulturen des Donauländischen Kreises in
rach lessowych stosowały podobne reguły w zakre- den Lössgebieten haben in Hinsicht auf Siedlung und
sie osadnictwa i gospodarki do charakteryzujących Wirtschaft ähnliche Muster befolgt wie die Gemein-
starsze stadium neolitu9. Na obszarach niżowych do- schaften des älteren Stadiums des Neolithikums9. In
godnymi warunkami dla osadnictwa ludności kul- den Niederungen wiesen die Regionen mit an Kalzi-
tur wczesnoagrarnych charakteryzowały się regio- umkarbonat reichen Böden und einem verzweigten
ny o glebach powstałych na glinach bogatych w wę- Gewässersystem (Kujawien, Pyrzyce [„Pyritzer Wei-
glan wapnia i bogatej sieci hydrograficznej (Kujawy, zacker“]), also den Lössböden nahestehende geomor-
Pyrzyce), czyli obszary ekologicznie bliskie lessom. phologische Regionen, günstige Bedingungen für die
Badania prowadzone przez R. Grygiela10 w rejonie Frühagrarkulturen auf.
Osłonek i Brześcia Kujawskiego nad osadnictwem Die von R. Grygiel10 in der Gegend von Osłonki
KCWR wykazały również stosowanie tych samych und Brześć Kujawski über die Besiedlung der LBKK
wzorców zachowań gospodarczych i osadniczych, durchgeführten Forschungen wiesen darauf hin, dass
jakie zaobserwowano na obszarach lessowych11. War- hier die gleichen Wirtschafts- und Siedlungsmodelle
to jednak podkreślić, że niżowe społeczności KCWR existierten wie in den Lössgebieten11. Es sollte aber er-
zaczęły poszerzać ekumenę osadniczą o tereny cha- wähnt werden, dass die Gemeinschaften der LBKK in
rakteryzujące się potencjalnie gorszymi warunka- den Niederungen ihre Besiedlungsökumene um Ge-
mi środowiska w porównaniu do charakteryzują- biete mit im Vergleich mit den Lössböden und den
cych obszary lessowe i czarne Kujawy, czego przykła- Böden des „schwarzen Kujawien“ ungünstigeren Um-
dem są zgrupowania stanowisk na Ziemi Chełmiń- weltbedingungen zu erweitern begannen. Beispiele da-
skiej12 i w niektórych rejonach Pojezierza Krajeńskie- für sind Ballungen von Fundstellen im Kulmerland12
go13. und in manchen Teilen der Krajeńsk-Seenplatte13.
3. Krótka charakterystyka cech środowiska 3. Kurze Charakteristik der geographischen
geograficznego Równiny Sępopolskiej Umwelt der Sępopolska-Ebene
Obszar usytuowany między miejscowościami Kor- Das Gebiet zwischen den Ortschaften Korsze,
sze, Sępopolem a Królewcem jest nazywany Równi- Sępopol und Królewiec (Kaliningrad) wird Pruska-
ną Pruską (ryc. 1). W obrębie granic Polski znajdu- Ebene genannt (Abb. 1). Innerhalb der polnischen
7
Kruk 1973; 1980. 7
Kruk 1973; 1980.
8
Kruk, Milisauskas 1999. 8
9
Kruk 1973; 1980; Kruk, Milisauskas 1999. 9
Kruk 1973; 1980; Kruk, Milisauskas 1999.
10
Grygiel 2004. 10
Grygiel 2004.
11
Kruk 1973; 1980. 11
Kruk 1973; 1980.
12
Kirkowski 1994; Gurtowski, Kirkowski 1994. 12
Kirkowski 1994; Gurtowski, Kirkowski 1994.
13
Rączkowski 1987; Cofta-Broniewska, Kośko 1982. 13
Rączkowski 1987; Cofta-Broniewska, Kośko 1982.
–a
–b
–c
–d
Ryc. 2. Równina Dolna, stan. III, województwo warmińsko-mazurskie. Plan wykopu: a – jamy KPCW, b – jamy trapezowate KPCW,
c – jama prostokątna KPCW, d – kurhany KCSZ; KPCW – kultura późnej ceramiki wstęgowej; KCSZ – kultura ceramiki sznurowej.
Abb. 2. Równina Dolna, Fpl. 3. Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie. Grabungsplan: a – Gruben von SBKK, b – trapezförimige
Gruben von SBKK, c – rechteckige Gruben von SBKK, d – Grabhügel von SKK; SBKK – Spätbandkeramische Kultur; SKK
– Schnurkeramikkultur.
je się niewielka część tego regionu nazwana przez Grenzen liegt nur ein geringer Teil dieser von J.
J. Kondrackiego14 Równiną Sępopolską. Rzeźba tego Kondracki14 als Sępolska-Ebene bezeichneten, fla-
obszaru ma charakter równinny. Sieć hydrograficzna chen und im Höhenrelief kaum gegliederten Region.
składa się z licznych zastoisk, oczek polodowcowych Das Gewässernetz besteht aus zahlreichen Rand- und
i rzek, często o rozległych terasach dennych (np. Gu- Gletscherseen, Flüssen und ausgedehnten Gelände-
ber) oraz jezior. Jednym z rodzajów podłoża glebo- terrassen (z. B. Gubra). Eine gängige Bodenart jenes
wego są tam płaty glin zwałowych, bogate w węglan Raumes sind Streifen von Geschiebelehm, der an Kal-
wapnia. Powstały na nich gleby w typie czarnych ziem ziumkarbonat reich ist. Darauf sind die Böden vom
kujawskich. Cechy rzeźby tego regionu, sieci wodnej Typ der Schwarzerdeböden Kujawiens entstanden. Die
czy podłoża glebowego bliskie są cechom charaktery- geomorphologischen Merkmale der hier betrachte-
zującym niektóre rejony Kujaw i Ziemi Chełmińskiej. ten Region stehen jenen mancher Bereiche Kujawiens
Przedstawione wcześniej reguły osadniczo-gospodar- und des Kulmerlandes nahe. Die oben dargestellten
cze społeczności wczesnoagrarnych pozwalają sądzić, Besiedlungs- und Wirtschaftsmuster der Frühagrar-
że warunki ekologiczne Równiny Sępopolskiej mogły gemeinschaften lassen den Schluss zu, dass die ökolo-
sprzyjać osadnictwu tych społeczności. Pierwszym gischen Bedingungen der Sępopolska-Ebene die Be-
sygnałem świadczącym o eksploatacji gospodarczej siedlung durch diese Gruppen begünstigten. Das erste
tego regionu jest stanowisko III w Równinie Dolnej, Anzeichen für die entsprechende wirtschaftliche Nut-
14
Kondracki 1981. 14
Kondracki 1981.
99
Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk z okresu neolitu w rejonie Równiny Dolnej. KPCW – kultura późnej ceramiki wstęgowej; Zedmar
– kultura Zedmar; KPL – kultura pucharów lejkowatych; KCSZ – kultura ceramiki sznurowej.
Abb. 3. Lage der Fundstellen des Neolithikums in der Gegend von Równina Dolna. KPCW – Spätbandkeramische Kultur; Zedmar
– Zedmar-Kultur; KPL – Trichterbecherkultur; KCSZ – Schnurkeramikkultur.
gm. Korsze. Zastanowić się zatem trzeba, czy odkry- zung dieser Region liefert der Fundplatz 3 in Równi-
cia tam dokonane mogą stanowić pozostałość trwałej na Dolna, Gm. Korsze. Daher ist zu erwägen, ob die
osady, czy też obozowiska. Ważną przesłanką, umoż- dortigen Befunde als Reste einer dauerhaften Siedlung
liwiającą ocenę chronologii, intensywności i charak- oder eines Lagerplatzes gelten können. Eine wichtige
teru ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze Grundlage für die Untersuchung der Chronologie, der
na obszarze północno-wschodniej Polski są wyniki Intensität und des Charakters der menschlichen Ein-
analiz licznych diagramów palinologicznych z obsza- griffe in das natürliche Milieu im nordostpolnischen
ru Mazur15. Szczególne znaczenie dla prezentowanej Gebiet sind die Ergebnisse zahlreicher Pollenanaly-
tu problematyki ma ocena znaczenia wyróżnianych sen in Masuren15. Besonders interessant sind die darin
15
Ralska-Jasiewiczowa (red.) 2004; Wacnik 2005. 15
Ralska-Jasiewiczowa (Hrsg.) 2004; Wacnik 2005.
w nich przejawów aktywności gospodarczej, datowa- festgestellten Symptome wirtschaftlicher Aktivitäten

nych na przełom V i IV tys. BC16. an der Wende vom 5. zum 6. Jt.16
4. Równina Dolna, stan. III, gm. Korsze, 4. Równina Dolna, Fpl. 3, Gm. Korsze,
województwo warmińsko-mazurskie Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie
W roku 2001 na stanowisku III w Równinie Dol- Im Jahre 2001 wurden am Fundplatz 3 in Równi-
nej, gm. Korsze, odkryto pozostałość neolitycznej na Dolna, Gm. Korsze, Reste einer neolithischen Kul-
warstwy kulturowej, która zajmowała powierzchnię turschicht freigelegt, die eine Fläche von 2 a einnahm
około 2 arów (ryc. 2). Pochodzi z niej około 1200 frag- (Abb. 2). Aus dieser Strate stammen ca. 1200 Gefäß-
mentów naczyń KPCW. W latach 2002–2003, oprócz fragmente der SBKK. In den Jahren 2002 und 2003
licznych zabytków ruchomych tej kultury, wyróż- wurden neben zahlreichen Funden dieser Kultur ver-
niono także różnego typu jamy gospodarcze. W su- schiedenartige Wirtschaftsgruben beobachtet. In den
mie w latach 2001–2003 badaniami objęto przestrzeń Jahren 2001-2003 wurde ein insgesamt etwa 1500 m2
o powierzchni około 1500 m2. Na całym tym obsza- großer Bereich erforscht. Auf dem ganzen Areal gab
rze rejestrowane były zabytki KPCW. Materiały te re- es Funde der SBKK. Sie wurden auf den hochwasser-
jestrowano na obszarach terasy nadzalewowej i teras freien Terrassen über dem Tal der Gubra registriert
wyższych doliny Gubra (ryc. 3). Badaniami nie zo- (Abb. 3). Die weit ausgedehnte Überschwemmungs-
stała natomiast objęta rozległa terasa zalewowa. Jak terrasse wurde noch nicht erforscht. Wie schon er-
już wcześniej wspomniano, badania w Równinie Dol- wähnt, wurden die Forschungen in Równina Dolna,
nej, stan. III, były już prowadzone od 1995 roku. W la- Fpl. 3, seit 1995 durchgeführt. In den Jahren 1995-
tach 1995–2000 badaniami wykopaliskowymi obję- 2000 wurde ein Terrain von einigen Dutzend Aren er-
to obszar kilkudziesięciu arów. W zbiorze materiałów forscht. Unter den dabei gewonnenen Funden wurden
z tych lat wyróżniono również ułamki naczyń KPCW. auch Gefäßbruchstücke der SBKK erkannt.
4. 1. Chronologia 4. 1. Chronologie
W zbiorze ceramiki z Równiny Dolnej, stan. III, In der Keramik aus Równina Dolna, Fpl. 3, wur-
odnotowano dwie podstawowe grupy: fragmenty na- den zwei Hauptgruppen ausgesondert, nämlich Ge-
czyń wykonane z gliny tłustej (ryc. 4: 1, 3) oraz schu- fäßfragmente aus fettem Ton (Abb. 4: 1, 3) sowie sol-
dzanej tłuczniem kamiennym (ryc. 4: 2, 4; 5: 4, 5). che aus mit Steingrus gemagertem Ton (Abb. 4: 2, 4; 5:
W zakresie intensywności zdobnictwa wyróżniono 4, 5). In Hinblick auf die Verzierung wurden ebenfalls
również dwa zbiory ceramiki: naczynia ornamento- zwei Keramikgruppen gebildet: erstens Gefäße mit
wane bardzo rozbudowanymi układami (ryc. 5: 1–3) reicher Ornamentik (Abb. 5: 1–3), zweitens solche mit
i zdobione prostymi, jednoelementowymi wątkami lediglich einfachem, aus einem Element bestehendem
(ryc. 5: 4, 5). Naczynia bardzo bogato zdobione ście- Muster (Abb. 5: 4, 5). Die Gefäße mit reicher Furchen-
giem bruzdowym (ryc. 6: 9, 11), podwójnym stemp- stichverzierung (Abb. 6: 9, 11) und mit Doppelstem-
lem w typie rössenskiego (ryc. 6: 2, 3, 5–7, 12–15; F. peln vom Rössener Typ (Abb. 6: 2, 3, 5–7, 12–15; F.
Niquet 1937) były wykonywane zarówno z gliny tłu- Niquet 1937) waren sowohl aus fettem Ton (Abb. 5:
stej (ryc. 5: 1–3; 6: 1–13), jak i schudzanej tłuczniem 1–3; 6: 1–13) als auch aus dem mit Steingrus gemager-
kamiennym. Nie stwierdzono jednak w „przełomach” ten Ton gefertigt. In den Bruchflächen der Gefäße mit
naczyń o takiej ornamentyce gruboziarnistego tłucz- einer solchen Ornamentik wurde kein grobkörniger
nia kamiennego. Ceramika o cechach zdobnictwa Steingrus festgestellt. Die Keramik mit Verzierungs-
i morfologii grupy brzesko-kujawskiej kultury len- und Morphologiemerkmalen der Brzesko-Kujawien-
dzielskiej była wykonywana również z gliny tłustej Gruppe der Lengyel-Kultur war desgleichen sowohl
(ryc. 4: 1, 3) i schudzanej tłuczniem mineralnym (ryc. aus fettem (Abb. 4: 1, 3) als auch aus grusgemagerten
4: 2, 4)17. Ton (ryc. 4: 2, 4)17 hergestellt worden.
Analogie do form i zdobnictwa naczyń orna- Analogien zu den Formen und Verzierungen der
mentowanych prostymi, jednoelementowymi wąt- einfachen, mit nur einem Element ornamentierten
16
Wacnik 2005. 16
Wacnik 2005.
17
Rybicka, Wysocki 2004. 17
Rybicka, Wysocki 2004.
101
Ryc. 4. Równina Dolna, stan. III, gm. Korsze, województwo warmińsko-mazurskie. Wybór ceramiki kultury późnej ceramiki
wstęgowej.
Abb. 4. Równina Dolna, Fpl. 3, Gm. Korsze, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie. Keramik der Spätbandkeramischen Kultur.
0 5 cm
Ryc. 5. Równina Dolna, stan. III, gm. Korsze, województwo warmińsko-mazurskie. Wybór ceramiki kultury późnej
ceramiki wstęgowej.
Abb. 5. Równina Dolna, Fpl. 3, Gm. Korsze, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie. Keramik der Spätbandkera-
mischen Kultur.
103
kami można znaleźć w zespołach grupy brzesko-ku- Gefäße sind in den Fundkomplexen der Brzesko-Ku-
jawskiej kultury lendzielskiej zarówno w Boguszewie jawien-Gruppe der Lengyel-Kultur sowohl in Bogu-
na Ziemi Chełmińskiej18, jak i na kujawskich stano- szewo im Kulmerland18 als auch an den Fundstellen
wiskach: w Gustorzynie19, Brześciu Kujawskim (jama in Kujawien – Gustorzyn19, Brześć Kujawski (Grube
742)20, Kruszy Zamkowej21. W opublikowanych zbio- 742)20 und Krusza Zamkowa21 – zu beobachten. In den
rach ceramiki KPCW zdobnictwo w typie rösseńskim publizierten Keramikmaterialien der SBKK kommt
jest stosunkowo rzadkie. Cechy takie odnajdujemy die Verzierung vom Rössener Typ relativ selten vor.
w Konarach22, Gustorzynie23, czyli na stanowiskach re- Solche Merkmale finden wir in Konary22 und Gus-
prezentujących wczesne etapy KPCW, a także w zbio- torzyn23, also an den die früheren Phasen der SBKK
rach reprezentujących tzw. grupę górowską24. vertretenden Fundplätzen, wie auch in den die sog.
Górowska-Gruppe repräsentierenden Keramiken-
4.2. Wnioski
sembles24.
Bardzo trudno jest obecnie ocenić chronologię ba-
danego zbioru. Można sądzić jedynie, że jest młod- 4.2. Schlussfolgerungen
szy od kujawskich Konar25 i Barłożna, usytuowanego Es ist derzeit sehr schwierig, die Chronologie des
na Pomorzu Gdańskim26. Można go zapewne syn- untersuchten Fundstoffs näher zu bestimmen. Er
chronizować z przełomem faz I i II KPCW w ujęciu dürfte allerdings jünger als die Funde aus Konary in
L. Czerniaka27. Kujawien25 und Barłożno in Pommerellen26 zu da-
Prezentowane tutaj dane pozwalają sądzić, że od- tieren sein. Die Zeitstellung kann sicherlich mit der
kryte w Równinie Dolnej, stan. III, zabytki nie są po- Wende der Phasen I und II der SBKK nach L. Czerni-
zostałością krótkotrwałego pobytu ludności KPCW, ak27 synchronisiert werden.
ale stosunkowo trwałej osady. Na tej podstawie można Die hier dargestellten Funde und Befunde legen
domniemywać, że na Równinie Sępopolskiej mogło nahe, dass in Równina Dolna, Fpl. 3, nicht nur ein
funkcjonować stabilne osadnictwo kultur wczesno- kurzer Aufenthalt von Gruppen der SBKK erfolgte,
rolniczych w środowisku zbliżonym do charakteryzu- sondern hier vielmehr eine relativ dauerhafte Sied-
jącego inne niżowe ekumeny społeczności naddunaj- lung bestand. Insofern kann man darauf schließen,
skich. dass in der Sępopolska-Ebene eine stabile Besiedlung
der Frühagrarkulturen bestand. Diese hatte Umwelt-
5. Informacje palinologiczne
bedingungen, die jenen anderer Niederungsökume-
W opublikowanych ostatnio wynikach analiz pa- nen der Donauländischen Gemeinschaften ähnelten.
linologicznych opracowanych dla otoczenia stano-
wiska kultury Zedmar w Dudce (ryc. 1) wyróżniono 5. Palynologische Informationen
bardzo interesującą fazę antropogenicznych zakłó- In den unlängst publizierten Resultaten von Pol-
ceń zbiorowisk roślinnych, której początek jest dato- lenanalysen im Umkreis des Fundplatzes der Zedmar-
wany na 5060 ± 45 conv. lat BP. Wyznacza ją m. in. Kultur in Dudka (Abb. 1) wurde eine sehr interessante
pojawienie się pyłku Cerealia28. Z przełomem AT/ Phase anthropogener Störungen der Pflanzengemein-
/SB łączy się również pojawienie babki lancetowatej schaft identifiziert, deren Anfang auf 5060 +/-45
(Plantago lancedata), szczawiu i pokrzywy oraz rdestu (conv.) BP datiert ist. Ihre Determinante ist das Auf-
ptasiego w diagramie z J. Mikołajskiego29, czyli roślin kommen der Cerealia-Pollen28. Mit der Wende AT/SB
18
Kirkowski, Sosnowski 1994.
wird auch das Auftreten von Spitzwegerich, Ampfer
19
Grygiel 1996. 18
Kirkowski, Sosnowski 1994.
20
Grygiel 1996. 19
Grygiel 1996.
21
Kamieńska, Kozłowski 1990. 20
Grygiel 1996.
22
Czerniak 1978; 1979. 21
Kamieńska, Kozłowski 1990.
23
Grygiel 1996. 22
Czerniak 1978; 1979.
24
Wojciechowski 1974. 23
Grygiel 1996.
25
Czerniak1978. 24
Wojciechowski 1974.
26
Felczak 2005. 25
Czerniak1978.
27
Czerniak 1980; 1994. 26
Felczak 2005.
28
Wacnik 2005, 23. 27
Czerniak 1980; 1994.
29
Kruk 1980. 28
Wacnik 2005, 23.
Ryc. 6. Równina Dolna, stan. III, gm. Korsze, województwo warmińsko-mazurskie. Wybór ceramiki kultury późnej ceramiki
wstęgowej.
Abb. 6. Równina Dolna, Fpl. 3, Gm. Korsze, Wojewodschaft Warmińsko-Mazurskie. Keramik der Spätbandkeramischen Kultur.
stanowiących symptomy zapewne neolitycznej inge- und Brennessel sowie Vogelknöterich im Diagramm
rencji człowieka w środowisko. J. Kruk30, przedsta- aus dem Mikołajskie-See in Verbindung gebracht29;
wiając gospodarkę społeczności neolitycznych, zwró- von Pflanzen also, die Anzeichen des sicherlich neo-
cił uwagę na wyniki starszych analiz palinologicznych lithischen menschlichen Eingriffs in die Umwelt sind.
wykonanych dla Równiny Pruskiej i północnych czę- J. Kruk30 wies in seinen Studien zur Wirtschaft der ne-
ści Mazur, w których dopuszczano możliwość prze- olithischen Gemeinschaften auf die Ergebnisse der äl-
jawów gospodarczej działalności na tych terenach teren palynologischen Forschungen für Pruska-Ebe-
znacznie wcześniej (w połowie AT). M. Ralska-Jasie- ne und den Nordteil von Masuren hin, denen zufolge
wiczowa i A. Wacnik31 odnotowały ponadto Cerealia Anzeichen wirtschaftlicher Aktivität in diesen Ge-
i inne rośliny antropogeniczne w warstwie datowanej bieten schon wesentlich früher (Mitte AT) vorhan-
na około 5100 conv. BP w diagramie z rejonu Szcze- den waren. M. Ralska-Jasiewiczowa und A. Wacnik31
panek, usytuowanym w pobliżu Jeziora Stawińskiego.
29
Kruk 1980.
30
Kruk 1980, 171. 30
Kruk 1980, 171.
31
Ralska-Jasiewiczowa, Wacnik 2006, 29. 31
Ralska-Jasiewiczowa, Wacnik 2006, 29.
105
Na podstawie przedstawionych danych palinologicz- haben darüber hinaus Cerealia und andere anthro-
nych można domniemywać, że już w końcu okresu pogene Pflanzen in einer auf ca. 5100 (conv.) BP da-
atlantyckiego mogły być niektóre rejony opisywane- tierten Schicht im Diagramm aus Szczepanki – in der
go obszaru okresowo wykorzystywane przez ludność Nähe des Stawinski-Sees – festgestellt. Aufgrund die-
prowadzącą gospodarkę rolną. ser palynologischen Beobachtungen kann man ver-
muten, dass manche Bereiche des beschriebenen
6. Podsumowanie
Gebietes schon am Ende des Atlantikums durch die
Zgrupowanie osadnictwa KCWR i KPCW odkry- Ackerbauwirtschaft betreibende Bevölkerung zeitwei-
te na Pomorzu Gdańskim32 oraz osada w Równinie se genutzt wurden.
Dolnej, stan. III, województwo warmińsko-mazur-
skie33 są świadectwami bardzo wczesnego włączenia 6. Zusammenfassung
tych terenów w nurt przemian neolitycznych. O ile Die Konzentration der in Pommerellen und Pom-
nie powinno budzić wątpliwości funkcjonowanie eku- mern entdeckten Besiedlung der LBKK und SBKK32
meny wczesnoagrarnej w rejonie dolnego biegu Wi- und die Siedlung in Równina Dolna, Fpl. 333 bezeu-
sły, to w przypadku Równiny Sępopolskiej istnienie gen eine sehr frühe Einbeziehung dieser Gebiete in
jej tam może wydawać się dyskusyjne. Jednakże liczne die neolithischen Wandlungen. Während die Existenz
dowody paleobotaniczne wskazują na znacznie wcześ- einer Frühagrarkultur im unteren Weichselgebiet kei-
niejsze niż do tej pory przyjmowano34 pojawienie się ne Zweifel erwecken dürfte, so ist ihr Bestehen in der
rolnictwa na obszarze północno-wschodniej Polski 35. Sępopolska-Ebene schon eher unsicher. Allerdings
W przedstawionej przez P. Boguckiego36 wizji ko- weisen paläobotanische Belege auf ein früheres Auf-
lonizacji Niżu przez społeczności KCWR ważne zna- kommen des Ackerbaus im nordöstlichen polnischen
czenie ma założenie, że społeczności te, aby zasiedlić Gebiet hin34, als es bisher angenommen wurde35.
nowe tereny, musiały je wcześniej rozpoznać. Wyróż- Für das von P. Bogucki36 entworfene Bild der Ko-
nił on dwie fazy zajmowania nowych terenów: taktyki lonisierung der Niederungsgebiete durch die Bevöl-
i strategii. Taktyka w tym ujęciu stanowi wstępne roz- kerung der LBKK ist die Annahme wichtig, dass die
poznanie terenu, strategia natomiast jego trwałe za- entsprechenden Gruppen jene Räume vor deren Be-
siedlenie. Pozostałościami fazy taktyki powinny być siedlung erkundet haben dürften. Er hat zwei Phasen
miejsca krótkotrwale zasiedlone. W Równinie Pru- bei der Erschließung dieser Gebiete angenommen,
skiej, stan. III, mamy natomiast do czynienia z trwałą die Phase der Taktik und jene der Strategie. Die erste
osadą. Stanowić ona może pozostałość fazy strategii ist nach Auffassung Boguckis die Vorerkundung des
w ujęciu P. Boguckiego37. Cechy topograficzne usy- Territoriums, die zweite seine dauerhafte Besiedlung.
tuowania tej osady nawiązują do wzorców cechują- Zeugen der Taktikphase sollten kurzzeitig besiedelte
cych osadnictwo naddunajskie. Dane te pozwalają do- Plätze sein. In Równina Pruska, Fpl. 3, haben wir es
mniemywać, że na tym terenie mogły funkcjonować dagegen mit einer dauerhaften Siedlung zu tun. Nach
inne miejsca trwale zamieszkiwane przez społeczności P. Boguckis37 Gliederung dürfte sie also ein Überrest
wczesnoagrarne. der Strategiephase sein. Die topographischen Merk-
Trudno obecnie określić drogę napływu społecz- male dieser Siedlung knüpfen an die für die Donau-
ności wstęgowych na obszar Równiny Sępopolskiej. ländische Besiedlung charakterischen Vorbilder an.
Warto jednak zwrócić uwagę, że ostatnio odkryto Diese Feststellungen lassen die Vermutung zu, dass in
na Pomorzu Gdańskim zgrupowanie stanowisk tych diesem Gebiet auch weitere, durch die Frühagrarge-
kultur, w tym KPCW, w materiałach, z których zare- meinschaften dauerhaft bewohnte Plätze funktioniert
jestrowano ceramikę o cechach rösseńskich np.: Bar- haben könnten.
32
Felczak 2005. 32
Felczak 2005.
33
Rybicka, Wysocki 2004. 33
Rybicka, Wysocki 2004.
34
Kulczycka-Leciejewiczowa 1979. 34
Kulczycka-Leciejewiczowa 1979.
35
Wacnik 2005. 35
Wacnik 2005.
36
Bogucki 1988. 36
Bogucki 1988.
37
Bogucki 1988. 37
Bogucki 1988.
łożno38 i Nowy Dwór39. Zespół z Barłożna, stan. 12, Der Einwanderungsweg der Bandkeramiker in die
wydaje się być starszy typologicznie od wcześniej pre- Sępopolska-Ebene ist schwer zu bestimmen. Es soll
zentowanego zbioru z Równiny Dolnej, stan. III. Moż- allerdings darauf hingewiesen werden, dass jüngst
na więc przypuszczać, że społeczności naddunajskie in Pommerellen eine Konzentration von Fundstel-
na obszar Równiny Sępopolskiej przybyły z terenów len dieser Kulturen – darunter auch der SBKK – ent-
Pomorza Gdańskiego. deckt wurde. Dabei wurden auch Plätze mit Keramik
Ostatnie odkrycia pozwalają sądzić, że obraz kul- registriert, die Rössener Merkmale aufweisen, z.B.
turowy wschodniej części Pomorza Gdańskiego 40 Barłożno38 und Nowy Dwór39. Der Fundkomplex aus
nawiązuje do charakteryzującego Kujawy i Ziemię Barłożno, Fpl. 12, scheint typologisch älter zu sein als
Chełmińską. Analiza tych odkryć zapewne umożliwi jener von Równina Dolna, Fpl. 3.
szczegółową ocenę cech osadnictwa i gos-podarki kul- Die donauländischen Gemeinschaften könnten
tur wstęgowych zasiedlających peryferie Kujaw i Zie- aus Pommerellen in die Sępopolska-Ebene gekommen
mi Chełmińskiej i ich porównanie z wzorcami wypra- sein. Den jüngsten Entdeckungen ist zu entnehmen,
cowanymi dla obszarów lessowych41. dass das Kulturbild des Ostteils Pommerellens40 an je-
Podsumowując, do niedawna północną grani- nes Kujawiens und des Kulmer Landes anknüpft. Eine
cę osadnictwa kultur wstęgowych stanowiła Ziemia eingehende Analyse dieser Entdeckungen ermöglicht
Chełmińska. Obecnie osadnictwo ich obejmuje Po- es, die Merkmale der Besiedlung und der Wirtschaft
morze Gdańskie, zaś granicę stanowi Równina Sę- der Bandkeramischen Kulturen in den peripheren
popolska. Systematyczne studia nad społecznościami Bereichen Kujawiens und des Kulmer Landes auszu-
wczesnoagrarnymi pozwolą zapewne wyjaśnić wiele werten und sie mit den Kulturmustern der Lössge-
zagadnień związanych z genezą zespołów subneoli- biete zu vergleichen41.
tycznych, odkrywanych we wschodniej strefie nadbał- Zusammenfassend ist festzustellen, dass bis vor
tyckiej i pozwolą określić, które z wyróżnianych tam kurzem das Kulmer Land als Nordgrenze der Bandke-
wspólnot przyjęły ceramikę i inne cechy kultur wczes- ramischen Kulturen galt. Derzeit umfasst ihre Besied-
noagrarnych w wyniku kontaktów z lokalnymi wspól- lung auch Pommerellen, wobei die Sępopolska-Ebe-
notami wstęgowymi. ne ihre Grenze bildet. Systematische Studien über die
Frühagrargemeinschaften werden es zukünftig sicher-
lich erlauben, viele Fragen zur Genese der im Ostteil
des Ostseeraumes entdeckten subneolithischen Kom-
plexe zu klären. Zugleich sollten sie feststellen, welche
der dortigen Gemeinschaften die Keramik und andere
Merkmale der Frühagrarkulturen durch Kontakte mit
lokalen bandkeramischen Gemeinschaften übernom-
men haben.
38
Felczak 2005. 38
Felczak 2005.
39
Rzepecki, Rybicka 2001. 39
Rzepecki, Rybicka 2001.
40
Felczak 2005. 40
Felczak 2005.
41
Kruk 1973; 1980. 41
Kruk 1973; 1980.
BIBLIOGRAPHIE
Bogucki P. Kirkowski R., Sosnowski W.

1988 Forest Farmers and Stockherders. Early Agriculture and its 1994 Kultura późnej ceramiki wstęgowej na Ziemi Chełmińskiej,
Consequences in North-Central Europe, Cambridge. [in:] L. Czerniak (Hrsg.), Neolit i początki brązu na Ziemi
Cofta-Broniewska A., Kośko A. Chełmińskiej, Grudziądz, S. 115–134.
1982 Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Warszawa. Kondracki J.
Czerniak L. 1981 Geografia fizyczna Polski, Warszawa.
1978 Konary, woj. Bydgoszcz, stan. 20. Obozowisko ludności Kowalczyk J.
kultury lendzielskiej. (Ze studiów nad rozwojem kultur 1969 Początki neolitu na ziemiach polskich, WA 34, S. 3–69.
wstęgowych na Kujawach), Spraw. Arch. 30, S. 33–55. Kruk J.
1979 Z badań nad problematyką równoleżnikowych kontaktów 1973 Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Wroc-
kulturowych społeczeństw dorzecza Odry i Wisły w młod- ław.
szej epoce kamienia (Zagadnienie wpływów kultury rös- 1980 Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III
seńskiej), WA 44, S. 123–129. tysiącleciu p.n.e., Wrocław.
1980 Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej Kruk J., Milisauskas S.
na Kujawach, Poznań. 1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kra-
1994 Wczesny i środkowy neolit na Kujawach. 5400–3650 p.n.e., ków.
Poznań. Kulczycka-Leciejewiczowa A.
Felczak O. 1979 Pierwsze społeczeństwa rolnicze na ziemiach polskich. Kul-
2005 Wczesny i środkowy neolit na Pomorzu Gdańskim w świetle tury kręgu naddunajskiego, [in:] W. Hensel (Hrsg.), Pra-
odkryć w Kociewiu, [in:] M. Fudziński, H. Paner (Hrsg.), historia ziem polskich, B. 2, Neolit, Wrocław, S. 19–164.
XIV Sesja Pomorzoznawcza. Od epoki kamienia do okresu Niquet F.
rzymskiego, B. 1, Gdańsk, S. 99–122. 1937 Die Rössener Kultur in Mitteldeutschland, Jahresschrift für
Gurtowski P., Kirkowski R. mitteldeutsche Vorgeschichte 26.
1994 Kurkociński mikroregion osadniczy – próba modelowego Okulicz J.
ujęcia organizacji społecznej i gospodarczej ludności kul-
1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w.
tury ceramiki wstęgowej rytej, [in:] L. Czerniak (Hrsg.),
n.e., Wrocław.
Neolit i początki brązu na Ziemi Chełmińskiej, Grudziądz,
Ralska-Jasiewiczowa M. (Hrsg.)
S. 101–121.
2004 Late Glacjal and Holocene history of vegetation in Poland
Grygiel R.
based of isopollen maps, Kraków.
1996 Wkład kultury malickiej w powstanie i rozwój grupy brze-
Ralska-Jasiewiczowa M., Wacnik A.
sko-kujawskiej kultury lendzielskiej, [in:] J. K. Kozłowski
2006 Kształtowanie się szaty roślinnej w rejonie kopalnego Je-
(Hrsg.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunaj-
ziora Staświńskiego i jej związek z lokalnym osadnictwem
skich wzorców kulturowych w neolicie północnej części Eu-
pradziejowym, [in:] E. Madeyska, A. Wacnik (Hrsg.), Pol-
ropy Środkowej, Kraków, S. 79–110.
2004 Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskie- ska północno-wschodnia w holocenie. Przyroda-klimat-
go i Osłonek, B. 1, Wczesny neolit. Kultura ceramiki wstę- człowiek, Kraków.
gowej rytej, Łódź. Rączkowski W.
Gumiński W. 1987 Kultury neolityczne na Pojezierzu Krajeńskim, Poznań.
1999 Kultura Zedmar a kultura Narwa. Razem czy osobno, Rybicka M., Wysocki J.
Światowit 1/42, S. 59–69. 2004 Materiały kultury późnej ceramiki wstęgowej z Równiny
2001 Kultura Zedmar. Na rubieży neolitu ‘zachodniego’, [in:] Dolnej, st. III, gm. Korsze, woj. warmińsko-mazurskie (wy-
J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz (Hrsg.), niki badań w 2001 roku), Prace i Materiały Muzeum Ar-
Od neolityzacji do początków epoki brązu. Przemiany kul- cheologicznego i Etnograficznego, Seria Archeologiczna
turowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru między VI i II tys. 42, S. 79–93.
przed Chr., Poznań , S. 133–152. Rzepecki S., Rybicka M.
Kamieńska J., Kozłowski J. K. 2001 Przyczynek do badań nad kulturą późnej ceramiki wstęgo-
1990 Entwicklung und Gliederung der Lengyel- und Polgar-Kul- wej w Polsce północno-wschodniej, Łódzkie Sprawozdania
turgruppen in Polen, Kraków. Archeologiczne 7, S. 7–12.
Kempisty E. Wacnik A.
1973 Kultura ceramiki „grzebykowo-dołkowej” na Mazowszu 2005 Wpływ działalności człowieka mezolitu i neolitu na szatę
i Podlasiu, WA 38, S. 3–76. roślinną w rejonie Jeziora Miłkowskiego (Kraina Wielkich
Kirkowski R. Jezior Mazurskich), [in:] K. Wasylikowa, M. Lityńska-Za-
1994 Kultura ceramiki wstęgowej rytej na Ziemi Chełmińskiej. jąc, A. Bieniek (Hrsg.), Roślinne ślady człowieka, Botani-
Zarys systematyki chronologiczno-genetycznej, [in:] L. cal Guidebooks 28, S. 9–27.
Czerniak (Hrsg.), Neolit i początki brązu na Ziemi Cheł- Wojciechowski W.
mińskiej, Grudziądz, S. 57–99. 1974 Typ górowski – grupa czy faza?, APolski 19, S. 509–518.
Sylwester Czopek
ŚRODKOWOEUROPEJSKA RUBIEŻ KULTUROWA – MIĘDZY WSCHODEM

A ZACHODEM W EPOCE BRĄZU I WCZESNEJ EPOCE ŻELAZA
DAS OSTMITTELEUROPÄISCHE GRENZGEBIET – ZWISCHEN OST UND WEST

IN DER BRONZE- UND FRÜHEISENZEIT
Pogranicze środkowo- i wschodnioeuropejskiej Die Bestimmung des Grenzgebietes der mittel- und
prowincji kulturowej jest dla epoki brązu i wczesnej osteuropäischen Kulturprovinzen ist für die Bronze-
epoki żelaza problemem bardzo ważnym. Chodzi tu- und Früheisenzeit ein wichtiges Problem. Dabei geht
taj zwłaszcza o określenie przynależności dużych ob- es besonders um die Zugehörigkeit großer Bereiche
szarów Europy Środkowo-Wschodniej do określo- Ostmitteleuropas zu bestimmten Kulturkreisen, die
nych kręgów kulturowych, które można rozpatrywać eher zentralen oder eher peripheren Bereichen der
w kategoriach centrum i peryferii ówczesnego świata. damaligen Welt angehörten. In der Bronze- und vor
Dla epoki brązu, a zwłaszcza dla wczesnej epoki żela- allem in der Früheisenzeit war ein solches Zentrum im
za w skali globalnej takim centrum był bez wątpienia globalen Maßstab ohne Zweifel der Mittelmeerraum.
świat śródziemnomorski. Pod jego wpływem znajdo- Unter seinem Einfluss standen allerdings manche Ter-
wały się jednak pewne terytoria, które w określonych ritorien, die zeitweise eine Art sekundärer Zivilisa-
przedziałach chronologicznych stawały się niejako tionszentren darstellten und Auswirkungen auf wei-
wtórnymi centrami cywilizacyjnymi, oddziaływa- ter entfernte Gebiete ausübten. In Mitteleuropa waren
jącymi na dalej położone obszary. W realiach środ- dies zunächst der Aunjetitz-Straubinger Kreis, dann
kowoeuropejskich takim centrum był najpierw krąg der Hügelgräberkreis, später der südwestliche Teil des
unietycko-straubiński, następnie mogiłowy, a później Urnenfelderkreises sowie endlich die Hallstattzivili-
południowo-zachodnia część kręgu pól popielnico- sation. Diese Einheiten waren für das große, sich im
wych oraz cywilizacja halsztacka. Jednostki te można Laufe der Zeit wandelnde Territorium Mitteleuropas
określić jako typowe właśnie dla dużego terytorium charakteristisch, insbesondere für seinen Westteil. Der
(zmieniającego się jednak w czasie) Europy Środko- westeuropäische Raum war in jener Epoche führend,
wej, zwłaszcza jej zachodniej części. Nie bez racji bę- wozu südliche Einflüsse in hohem Maße beitrugen.
dzie jednocześnie twierdzenie, że są to ugrupowania Im Osten Europas hatten die Umweltbedingungen
będące częścią świata zachodnioeuropejskiego, przo- mehr als im Westen einen entscheidenden Einfluss
dującego w charakterystycznych dla tamtych czasów auf die Kulturverhältnisse. Die Gruppierungen der
przemianach kulturowo-cywilizacyjnych, których źró- Steppenzone entwickelten sich in anderer Weise und
deł należy szukać m.in. na Południu. mit anderen Zeitverhältnissen als jene der Waldstep-
We wschodniej części Europy środowisko przy- penzone. Die zuerst genannten Kulturen gaben das
rodnicze, wyraźniej niż gdzie indziej, miało decydu- grundlegende Muster der Wandlungen vor, die Kul-
jący wpływ na kształt stosunków kulturowych. W in- turen der Waldsteppe entwickelten sich in Abhängig-
nym tempie rozwijały się ugrupowania strefy stepu, keit von den Veränderungen in der Steppe oder bil-
odmiennie strefy leśno-stepowej. Ta pierwsza prawie deten einfach eine eigentümliche „archaische Welt“.
zawsze wyznaczała tutaj zasadniczy rytm przemian, Die Entwicklung in diesem Gebiet spiegelte in man-
a druga była niejako ich pochodną lub zgoła odręb- chen Aspekten von fernher die Veränderungen im
nym, bardziej „archaicznym światem”. Obszar ten ce- westmitteleuropäischen Raum wider. Ein wesentliches
chowały jedynie dalekie echa zmian dokonujących się Merkmal dieses Kulturraums waren seine Verbin-
w środkowo-zachodniej części kontynentu europej- dungen mit den noch weiter östlichen Räumen und
skiego. Istotną jego cechą jest natomiast związek z te- mit dem kaukasischen Zivilisationzentrum der Bron-
renami jeszcze dalej położonymi na wschodzie oraz zezeit.
110 SYLWESTER CZOPEK
z kaukaskim ośrodkiem cywilizacji epoki brązu. Kau- Der Kaukasus ist für ganz Osteuropa zu einem
kaz stał się dla całej Europy Wschodniej prężnym wichtigen Vermittler von Einflüssen aus den nahöst-
ośrodkiem transmisyjnym wpływów mających swe lichen Zivilisationszentren geworden. Diese Richtung
źródło w bliskowschodnich centrach cywilizacyjnych. der Kulturentwicklung war somit ein zur Mittelmeer-
Była to zatem alternatywna, w stosunku do śródziem- Balkan-Kulturströmung alternativer, gleichwohl sehr
nomorsko-bałkańskiej, droga rozwoju kulturowego relevanter Weg von Einflüssen in der Bronzezeit.
w epoce brązu. Die Frühbronzezeit (24 Jh.–17 Jh. v. Chr.) leitet
Wczesna epoka brązu (XXIV–XVII w. BC) rozpo- eine deutliche Gliederung des polnischen Gebietes
czyna wyraźny podział ziem polskich na dwie strefy, in zwei Zonen ein, die auch später erhalten blieb. Der
który będzie czytelny i w czasach późniejszych. Jej za- westliche, mit der Aunjetitzer Kultur verbundene Teil1
chodnia część, związana z kulturą unietycką1, rozwija entwickelte sich in ähnlicher Weise wie die verwand-
się w podobnym tempie jak inne pokrewne jednost- ten Einheiten des Aunjetitz-Straubinger Kreises. Die
ki tego kręgu kulturowego (unietycko-straubińskie- hoch stehende Bronzemetallurgie, stabile Besiedlungs-
go). Miarą przemian jest rozwinięta metalurgia brą- strukturen und eine starke gesellschaftliche Differen-
zu, stabilne struktury osadnicze i daleko posunięta zierung mit einer ausgeprägten Schicht des Geburts-
dyferencjacja społeczna z wykształconą warstwą ary- adels waren die Determinanten dieser Wandlungen.
stokracji rodowej. Przeciwieństwem tego modelu kul- Den Gegenpol zu diesem Kulturmodell bildete die
turowego jest kultura mierzanowicka2, nawiązująca Mierzanowice-Kultur2, die an neolithische Wurzeln
do swych neolitycznych korzeni, z najbardziej rzu- anknüpfte und über eine auffallend gute Silexbearbei-
cającym się w oczy rozwiniętym krzemieniarstwem, tung verfügte, die einen Ersatz für die diesen Gesell-
stanowiącym swego rodzaju substytut niedostępnego schaften unzugängliche Bronze lieferte. Diese Kultur
dla tych społeczności brązu. Kultura ta także podlega unterlag auch den wesentlichen für die Frühbronzezeit
istotnym przeobrażeniom w kierunku cech typowych typischen Wandlungen – stabile Besiedlungsmuster,
dla wczesnej epoki brązu – stabilizacja osadnicza, entwickelte Austauschstrukturen und eine deutliche
rozwinięte struktury wymiany i rozwarstwienie spo- gesellschaftliche Schichtung3. Es fällt aber schwer, sie
łeczne3. Trudno ją jednak uznać za typową jednostkę als typisch osteuropäische Einheit anzusehen, da dort
wschodnioeuropejską, gdzie wprost jeszcze przez kil- noch einige Jahrhunderte lang die im Neolithikum
ka stuleci dominowały kultury ukształtowane w neo- herausgebildeten Kulturen vorherrschten, so z.B. in
licie (np. kultura środkowodnieprzańska), a więc ar- der Mitteldnjepr-Kultur. Dort blieben die Verhältnisse
chaiczne w stosunku do głównego nurtu rozwojowego im Vergleich mit den Hauptentwicklungsströmen der
wczesnej epoki brązu. Frühbronzezeit somit archaisch.
W starszej epoce brązu (XVIII–XIII w. BC4) kul- In der jüngeren Bronzezeit (18.–13. Jh. v. Chr.4)
tury mogiłowe objęły swoim zasięgiem znaczny ob- nahmen die Hügelgräberkulturen einen beträcht-
szar zachodniej części Europy Środkowej. Na obsza- lichen Teil Westmitteleuropas ein. Im polnischen Ge-
rze Polski ten typ kultury reprezentuje tzw. kultura biet werden sie durch die sog. Vorlausitzer Kultur ver-
Machnik 1978, 81–117; Kadrow 2001.
1
Machnik 1978, 81–117; Kadrow 2001.
1
Machnik 1978, 30-80; Kadrow, Machnik 1997.

2
Machnik 1978, 30–80; Kadrow, Machnik 1997.
2
3
Kadrow 2001. 3
Kadrow 2001.
4
Datowanie poszczególnych kresów epoki brązu nie jest spra- 4
Die Datierung der Zeiträume der Bronzezeit ist nicht ein-
wą prostą. Dawniej przyjmowano zmiany dokonujące się nieomal fach. Früher wurde angenommen, dass sich die Wandlungen na-
liniowo. Dzisiaj wiemy, że określenia „wczesna epoka brązu”, „star- hezu linear vollzogen. Heute wissen wir, dass die Bezeichnungen
sza epoka brązu” itd. są nie tylko pojęciami z zakresu chronolo- „Frühbronzezeit“, „ältere Bronzezeit“ usw. nicht nur chronolo-
gii, ale też można je rozumieć jako specyficzny model kulturowy. gische Abschnitte bedeuten, sondern auch als spezifisches Kul-
Nie ma między nimi ostrych granic, a datowania przyrodnicze turmodell verstanden werden können. Zwischen ihnen gibt es
(dendrochronologia, C14) wyraźnie wskazują na ich wzajemne, keine scharfen Grenzen und die absoluten naturwissenschaft-
czasowe zazębianie się. Doskonale wykazał to ostatnio Jan Dą- lichen Datierungen (Dendrochronologie, C 14) weisen auf ihre
browski (2004) w studium poświęconym starszej epoce brązu. gegenseitige zeitliche Überschneidung hin. Dies hat kürzlich Jan
Dlatego w niniejszym artykule podawana jest zmodyfikowana Dąbrowski (2004) in einer Studie zur älteren Bronzezeit ausge-
chronologia historyczna (BC – p.n.e.), uwzględniająca tego ro- zeichnet nachgewiesen. In diesem Artikel wird deshalb die modi-
dzaju ustalenia, a więc częściowe nakładanie się na siebie poszcze- fizierte historische Chronologie verwendet (BC – v.u.Z.), die die
gólnych okresów „chronologicznych”. teilweise Überlagerung der einzelnen Perioden berücksichtigt.
ŚRODKOWOEUROPEJSKA RUBIEŻ KULTUROWA MIĘDZY... DAS OSTMITTELEUROPÄISCHE GRENZGEBIET...
111
Ryc. 1. Mapa kompleksu Trzciniec–Komarów–Sośnica (wg Berezanskaja 1972; Dąbrowski 1972; z uzupełnieniami).
Abb. 1. Karte des Trzciniec-Komarów-Sośnica-Komplexes (nach Berezanskaja 1972; Dąbrowski 1972, mit Ergänzungen).
przedłużycka5, zwana też polską kultura mogiłową, treten5, die auch unter dem Namen Hügelgräberkultur
z wydzielanymi dwiema podgrupami – śląską i środ- firmiert und zwei Untergruppen aufweist: die schle-
kowośląsko-wielkopolską6. Jest to jednocześnie pół- sische und die mittelschlesisch-großpolnische Grup-
nocno-wschodnia peryferia całego kręgu mogiło- pe6. Sie bildet zugleich die nordöstliche Peripherie des
wego 7. Jedną z jego wyraźniej rysujących się cech gesamten Hügelgräberkreises7. Eines seiner Merkmale
jest rozwinięta metalurgia brązu, której pozostałości ist die entwickelte Bronzemetallurgie, die von ansehn-
w postaci efektownych ozdób, broni i narzędzi odkry- lichen Schmuckstücken, Waffen und Werkzeugen in
wamy dziś jako znaleziska luźne, skarby i wyposaże- Streufunden, Horten und Gräbern bezeugt wird. Dies
nie grobów. W bardzo wyraźny sposób kontrastuje steht in deutlichem Gegensatz zu der zweiten groß-
to z drugą kulturą tego czasu na ziemiach polskich, en Kultur jener Zeitspanne im polnischen Gebiet, der
a mianowicie kulturą trzciniecką. Tutaj z kolei prze- Trzciniec-Kultur. Hier wiederum sind die Anzeichen
jawy wytwórczości metalurgicznej należą do rzadko- für die Metallurgie rar. Die meisten Metallobjekte im
ści (większość tego rodzaju zabytków tutaj rejestrowa- Trzciniec-Zusammenhang sind Importe, und sie sind
nych to importy), a nasycenie zabytkami metalowymi insgesamt spärlich. Sollten also die Bronzeobjekte als
jest zdecydowanie mniejsze. Jeśli zatem za miarę po- Anzeiger des Fortschritts und der Entwicklung gel-
5
Gedl 1992. 5
Gedl 1992.
6
Gediga 1978. 6
Gediga 1978.
7
Gedl 1997. 7
Gedl 1997.
stępu i rozwoju cywilizacyjnego uznać zabytki brązo- ten können, so haben wir es mit zwei eindeutig diver-
we, to mamy tutaj do czynienia z dwiema wyraźnie genten Kulturprovinzen der Bronzezeit zu tun. Die
innymi prowincjami kulturowymi (światami epoki Beziehungen vieler Trzciniec-Ausprägungen weisen
brązu). Związki formalne wielu przejawów kultury nach Osten, so beim Bestattungsritus und Glauben,
(obrządek pogrzebowy i wierzenia, gospodarka, cha- in der Wirtschaft, bei der Keramik und im Gebrauch
rakterystyczna ceramika, posługiwanie się narzędzia- von Stein- und Feuersteinwerkzeugen. Der gleichen
mi kamiennymi i krzemiennymi) kierują nas wyraźnie Keramik wie in der Trzciniec-Kultur begegnet man in
na wschód. Podobną ceramikę spotkać można na Po- Polesie, Wolhynien, Podolien und sogar am Dnjepr8.
lesiu, Wołyniu, Podolu, nawet nad Dnieprem8. Czasa- Manchmal wird daher von einem großen territorialen
mi mówi się o wielkim (w sensie terytorialnym) kom- Komplex der Trzciniec-Komarów-Sośnica-Kulturen
pleksie kultur Trzciniec–Komarów–Sośnica (ryc. 1), (Abb. 1) gesprochen, der vom Warthegebiet im Wes-
sięgającym od dorzecza Warty na zachodzie po do- ten bis zum Desna- und Sejmgebiet im Osten reichte9.
rzecze Desny i Sejmu na wschodzie9. Obserwujemy Es werden zwar einige regionale Differenzierungen
wprawdzie terytorialne zróżnicowanie tej prowincji, innerhalb dieses Raumes beobachtet, aber die grund-
ale zasadnicze cechy kultury materialnej są bardzo legenden Merkmale der Sachkultur sind sehr ähnlich.
podobne. Warto np. zasygnalizować duże zbieżności Erwähnenswert sind große Gemeinsamkeiten im ar-
między obszarem Wyżyny Wołyńskiej a Lubelszczy- chäologischen Fundgut der wolhynischen Hochebene
zną10. Dalej na wschód, w kierunku Dniepru, kultura und des Lubliner Landes10. Weiter ostwärts, zum Dn-
jest w miarę jednorodna przede wszystkim w zakresie jepr hin, erscheint die Kultur verhältnismäßig homo-
stylistyki i technologii naczyń glinianych11. gen, vor allem in Bezug auf Stil und Technologie der
Konkluzja musi być tutaj oczywista – przez zie- Tongefäße11.
mie polskie w starszej epoce brązu przebiegała kolej- Als Schlussfolgerung ergibt sich, dass durch das
na wyraźna rubież kulturowa między światem „zacho- polnische Gebiet in der älteren Bronzezeit ein deut-
du” a „wschodu”. Nie była to oczywiście ostra granica licher Kulturgrenzbereich zwischen West und Ost ver-
w sensie współczesnych granic państwowych i admi- lief. Es war keine scharfe Grenze, wie sie etwa gegen-
nistracyjnych, a raczej pewna strefa przejściowa mię- wärtige Verwaltungs- und Staatsgrenzen darstellen,
dzy tymi dwoma odrębnymi światami. Potwierdzają sondern vielmehr eine Übergangszone zwischen die-
to szczegółowe studia prowadzone w Wielkopolsce sen verschiedenen Welten. Das bestätigen die einge-
i na Śląsku12, a także w skali całości ziem polskich13. henden Studien, die in Großpolen und Schlesien12 so-
To swoiste bikulturowe terytorium (generalnie – stre- wie im ganzen polnischen Territorium13 durchgeführt
fa od Kujaw po górną Wartę) jest raczej lokalną specy- worden sind. Die eigentümliche, von zwei Kulturen
fiką niż obszarem dokumentującym szersze kontakty geprägte Region zwischen Kujawien und der oberen
na linii wschód–zachód. Dla starszej epoki brązu, po- Warthe stellt mit seinen starken Kontakten nach Wes-
dobnie jak dla czasów późniejszych istotne są raczej ten und Osten einen besonderen Kulturraum dar. Für
powiązania południkowe, odbywające się na linii pół- die Älterebronzezeit sind ebenso wie für die späteren
noc–południe. Jest to tradycyjny szlak (kierunek) wy- Perioden eher ost-westlich verlaufende Verbindungen
miany brązu i bursztynu14, a później także żelaza, soli von Bedeutung. Dies ist der traditionelle Weg im Aus-
i innych surowców oraz dóbr cywilizacyjnych. Miał tausch von Bronze und Bernstein14, und später auch
on pierwszorzędne znaczenie dla dziejów tej części von Eisen, Salz sowie anderen Rohstoffen und Gü-
kontynentu. Był nie tylko dostarczycielem określo- tern. Er war von großer Bedeutung für die Geschichte
nych, poszukiwanych dóbr materialnych i surowców, dieses Teils des Kontinents. Auf diesem Weg wurden
ale także stymulował przepływ informacji i innowa- nicht nur bestimmte begehrte Handwerksprodukte
8
Berezanskaja 1972. 8
Berezanskaja 1972.
9
Dąbrowski 1972, 90. 9
Dąbrowski 1972, 90.
10
Taras 1995. 10
Taras 1995.
11
Lisenko 2002, 172–173. 11
Lisenko 2002, 172–173.
12
Kłosińska 1997, 131–140. 12
Kłosińska 1997, 131–140.
13
Dąbrowski 2004, 106–114. 13
Dąbrowski 2004, 106–114.
14
Bukowski 2002. 14
Bukowski 2002.
113
Ryc. 2. Mapa kręgu kultur pól mogiłowych (kolor niebieski) i popielnicowych (kolor czerwony) w Europie (wg Gedl 1997).
Abb. 2. Karte der Gräberfelderkulturen (blau) und Urnenfelderkulturen (rot) in Europa (nach Gedl 1997).
cji na wszystkich płaszczyznach, stając się najważniej- und Rohstoffe verhandelt, sondern auch Informati-
szym stymulatorem procesów kulturowo-cywilizacyj- onen und Innovationen aller Art vermittelt. So hat-
nych. te diese Straße eine wichtige Rolle für die Weitergabe
Właśnie z taką gruntowną zmianą układu kul- kultureller Impulse inne, die zivilisatorische Prozesse
turowego mamy do czynienia pod koniec starszej anregten.
i w środkowej epoce brązu (XIV–XIII w. BC), kiedy Zu einer einschneidenden Veränderung der Kul-
upowszechnia się na terenie całej Europy zwyczaj kre- turverhältnisse kam es gegen Ende der älteren und in
macji zmarłych i chowania ich w glinianych popiel- der Mittelbronzezeit (14.–13. Jh. BC), als sich in ganz
nicach (urnach) na dużych, płaskich cmentarzyskach. Europa die Sitte verbreitete, die Verstorbenen ein-
Tworzą się w ten sposób charakterystyczne „pola po- zuäschern und in Tonurnen auf großen Flachgräber-
pielnic”, od których bierze nazwę krąg kultur pól po- feldern zu bestatten. So entstanden charakteristische
pielnicowych. Prawie cała Europa Środkowa i większa „Urnenfelder“, von denen der Name des Urnenfelder-
część Europy Zachodniej (ryc. 2) to obszar związany kreises abgeleitet wird. Beinahe ganz Mitteleuropa und
z nowym typem kultury15. Poza tym zasięgiem noto- der größte Teil Westeuropas (Abb. 2) wurden durch
wane są jego wpływy (czasami bardzo silne) i szersze diesen neuen Kulturtyp erfasst15. Auch außerhalb sei-
rozpowszechnienie idei kremacji. Na ziemiach pol- nes eigentlichen Verbreitungsgebietes werden seine
skich dokonuje się podobna transformacja kulturowa. teils sehr starken Einflüsse und eine Verbreitung des
W miejsce kultur przedłużyckiej i trzcinieckiej poja- Brandbestattungsritus verzeichnet oben gesprachene
wia się kultura łużycka, jedna z klasycznych jedno- Umwandlungen finden auch auf dem polnischen Ge-
stek kręgu popielnicowego. Właśnie to różne podłoże biet statt. An die Stelle der Vorlausitzer Kultur und der
decyduje w tym przypadku o odmiennościach w ma- Trzciniec-Kultur trat die Lausitzer Kultur, eine klas-
15
Gedl 1997. 15
Gedl 1997.
teriałach zachodnio- i wschodniołużyckich. Można sische Einheit des Urnenfelderkreises. Die somit un-
je mierzyć np. nasyceniem brązów, powtarzających terschiedlichen Grundlagen der Lausitzer Kultur führ-
w dużej mierze wcześniejsze obserwacje z wczesnej ten zu Differenzen in den kulturellen Erscheinungen
i starszej epoki brązu. Są to jednak odrębności rysują- und zu einer Gliederung in einen westlichen und ei-
ce się w ramach jednego systemu kulturowego, które- nen östlichen Lausitzer Kreis. So ergeben sich in der
go nadrzędną cechą identyfikacyjną jest popielnicowa Lausitzer Kultur Unterschiede in der Fundfrequenz
forma grobu i charakterystyczny styl naczyń glinia- von Bronze, wobei deren Aufkommen in den einzel-
nych. Można stwierdzić, że wschodni zasięg tych cech nen Teilregionen meist demjenigen der frühen und äl-
wyznacza rubież zachodnioeuropejskiej cywilizacji teren Bronzezeit entspricht. Zu diesen Besonderheiten
epoki brązu. Przebiega ona na wschód od dzisiejszych kommt es allerdings vor dem Hintergrund eines recht
granic Polski, sięgając prawobrzeża Bugu i górnego einheitlichen Kultursystems, dessen wichtigste Kenn-
Styru, a więc występując w części północnego Podola zeichen die Grabform und der charakteristische Stil
i południowego Wołynia16. der Tongefäße sind. Der östliche Verbreitungsbereich
Oprócz zmian w obrządku pogrzebowym z kulturą dieser Ausprägungen umreißt das Grenzgebiet der
łużycką wiążą się także i inne istotne przemiany. Do- westeuropäischen bronzezeitlichen Zivilisation. Die-
tyczą one np. powstania bardziej stabilnych struktur ser Grenzraum liegt östlich der heutigen Grenzen Po-
osadniczych, co jest z kolei egzemplifikacją efektyw- lens und erstreckt sich bis zum linken Ufer des Bugs
nej gospodarki rolniczej, która zastąpiła dominującą und bis zum oberen Styr, also bis nach Nordpodolien
w poprzednim okresie gospodarkę hodowlaną. Na- und Südwolhynien16.
stępuje teraz rozwój wielu gałęzi wytwórczości, oży- Neben Änderungen im Bestattungsritus erfol-
wia się wymiana lokalna i dalekosiężna, zmieniają się gen in der Lausitzer Kultur auch andere wesentliche
struktury społeczne. Wandlungen. Es kam z.B. zur Entstehung stabilerer
Trzeba zwrócić uwagę na złożoność procesów kul- Besiedlungsstrukturen, was mit einer leistungsfähigen
turowych i ich zróżnicowanie chronologiczne. Kultura Agrarwirtschaft einherging. Diese löste die im voran-
łużycka trwała nieco ponad 1000 lat. Trudno zatem są- gehenden Zeitraum dominierende Viehzucht ab. Ver-
dzić, że wszystkie cechy kulturowe, a nawet zasięgi te- schiedene nichtagrarische Produktionszweige blühten
rytorialne były przez ten czas niezmienne. Istniała na- auf, der lokale und weiträumige Austausch nahm zu
wet w polskiej literaturze koncepcja migracji ludności und die gesellschaftlichen Strukturen wandelten sich.
kultury łużyckiej daleko na wschód. Śladów jej obec- Es sollte auch auf den komplexen Charakter der
ności próbowano się doszukiwać nawet nad Dnie- Kulturprozesse und ihre chronologische Differenzie-
prem17. Jest to oczywiste nieporozumienie i wynik rung verwiesen werden. Die Lausitzer Kultur dauerte
nieznajomości miejscowych źródeł. Chodzi tu prze- etwas über 1000 Jahre an. So versteht sich von selbst,
de wszystkim o pojedyncze znaleziska zabytków brą- dass ihre kulturellen Merkmale und auch die territo-
zowych, nawiązujących do pierwowzorów łużyckich, riale Verbreitung während dieser Zeitspanne einigem
z których część może być po prostu importami metalo- Wandel unterlagen. In der polnischen Wissenschaft
wymi, a część miejscowymi ich naśladownictwami18. gab es das Konzept, die Bevölkerung der Lausitzer
Prawie zawsze w sytuacji sąsiedztwa wielkich syste- Kultur habe sich weit nach Osten ausgebreitet. Man
mów kulturowych (w dużej mierze także małych kul- hat ihre Spuren sogar am Dnjepr gesucht17. Dies ist al-
tur i grup) da się wyselekcjonować pewne kategorie lerdings wohl unzutreffend und eher eine Folge der
lub typy źródeł, które poświadczają istnienie wzajem- fehlenden Kenntnis lokaler Quellen. Bei den betref-
nych kontaktów. Nie zawsze jednak potrafimy dobrze fenden Funden handelt es sich vor allem um einzelne,
(prawidłowo) interpretować ich istotę, co jest oczy- an Lausitzer Vorbilder anknüpfende Bronzefunde, die
wiście kwestią wtórną. Nie powinna zatem dziwić z. T. Metallexporte, teils auch lokale Nachahmungen
obecność pojedynczych zabytków brązowych w typie gewesen sein werden18.
„łużyckim” na wschodzie, tak jak w podobnym stop- Im Vorfeld großer Kulturen, in bedeutendem Maße
niu elementy wschodnie są obecne w dorzeczu Wi- auch bei kleineren Gruppen und Kulturen, lassen sich
16
Dąbrowski 1972, 120–162; Krušel’nic’ka 1985, 60–93. 16
Dąbrowski 1972, 120–162; Krušel’nic’ka 1985, 60–93.
17
Sulimirski 1936b. 17
Sulimirski 1936b.
18
Dąbrowski 1972, 180, ryc. 31. 18
Dąbrowski 1972, 180, Abb. 31.
115
Ryc. 3. Stanowiska ze „scytyjskimi” zausznicami gwoździowanymi (1) i miejscem ich produkcji (2 – Zawada k. Połańca) na ziemiach
polskich.
Abb. 3. Fundstellen „skythischer“ Nagelohrringe (1) und ihr Herstellungsort (2 – Zawada bei Połaniec) im polnischen Gebiet.
sły. Spośród tych ostatnich niewątpliwie najciekaw- fast immer Sachzeugen für gegenseitige Kontakte be-
sze są łączące się z kręgiem kultur Noa-Sabatinovka19. obachten. Wir sind aber nicht immer im Stande, sie
Ważne jest przy tym, że nie można ich interpretować im Folgeschritt richtig zu interpretieren. Die bronze-
jako enklaw obcego osadnictwa. Zabytki te pojawia- nen Einzelfunde vom „Lausitzer“ Typ im Osten und
ją się bowiem w wyraźnym miejscowym kontekście östliche Elemente im Weichselgebiet können bei einer
– np. wśród grobów na cmentarzyskach w Paluchach Berücksichtigung dieses Sachverhalts aber nicht ver-
i Grodzisku Dolnym20. wundern. Von den zuletzt genannten, östlichen Ele-
Kwestia wschodnich peryferii kręgu popielnico- menten in Polen sind sicherlich die mit dem Kreis der
wego łączy się z tzw. kulturą wysocką21, którą daw- Noa-Sabatinovka-Kulturen verbundenen Stücke am
19
Bukowski 1976, 46–56. interessantesten19. Sie belegen nicht etwa Enklaven ei-
20
Czopek 1996, 114–115; 2003.
21
Sulmirski 1931; Hozer 2005. 19
Bukowski 1976, 46–56.
niej traktowano nawet jako lokalną grupę kultury ner fremden Besiedlung, da sie in einem deutlichen lo-
łużyckiej. Charakteryzuje ją przede wszystkim biry- kalen Kontext – z.B. unter den Bestattungen auf den
tualizm w obrządku pogrzebowym. Nowsze odkrycia Gräberfeldern in Paluchy und Grodzisk Dolny20 – auf-
i badania pozwalają mówić o podobnych procesach, treten.
jakie zachodziły w czasach (środkowa epoka brązu Die Frage der östlichen Peripherie des Urnenfel-
– XIII–XII w. BC) powstawania lokalnego ugrupowa- derkreises hängt mit der sog. Wysocka-Kultur zu-
nia kultury łużyckiej w południowo-wschodniej Pol- sammen21, die früher als lokale Gruppe der Lausitzer
sce – tzw. grupa tarnobrzeska. Materiały z wczesno- Kultur galt. Sie zeichnet sich durch einen birituellen
wysockich cmentarzysk (np. Petryków)22 wykazują Bestattungsritus aus. Neuere Entdeckungen und Un-
dużą zbieżność z cmentarzyskami wczesnotarnobrze- tersuchungen lassen bei dieser Kulturerscheinung auf
skimi (np. Grodzisko Dolne, Chodaczów, Manasterz, eine ähnliche Genese schließen wie bei der sog. Tar-
Paluchy)23. Na dość dużym obszarze od dorzecza Sanu nobrzeg-Gruppe, einer lokalen, während der Mittel-
na zachodzie aż po dorzecze środkowego Dniestru bronzezeit (13.–12. Jh. BC) entstandenen Spielart der
musiały zachodzić wtedy istotne przemiany kulturo- Lausitzer Kultur in Südwestpolen. Die Funde aus den
we, polegające na wypieraniu inhumacji przez krema- Gräberfeldern der frühen Wysocka-Kultur (z.B. Pe-
cję i upowszechnianiu nowego modelu ekonomiczno- tryków)22 weisen eine große Übereinstimmung mit
-społecznego. Katalizatorem tych zmian były wpływy den Gräberfeldern der frühen Tarnobrzeg-Kultur auf
z wykrystalizowanych już prowincji świata pól popiel- (z.B. Grodzisko Dolne, Chodaczów, Manasterz, Palu-
nicowych. Tam, gdzie były one silniejsze (grupa tar- chy)23. In einem recht großen Territorium zwischen
nobrzeska) doszło do całkowitego zaniechania grzeba- dem Sangebiet im Westen und dem mittleren Dne-
nia zmarłych niespalonych, a tam, gdzie były słabsze strgebiet müssen sich damals bedeutende Kulturwan-
(kultura wysocka) stopniowo malała rola kremacji. dlungen vollzogen haben, zu denen die Verdrängung
Właśnie tym należy tłumaczyć swego rodzaju „rozej- der Inhumation durch die Brandbestattung und die
ście” się dróg rozwoju grupy tarnobrzeskiej i kultu- Verbreitung eines neuen wirtschaftlich-gesellschaftli-
ry wysockiej w czasach młodszej, a zwłaszcza późnej chen Modells gehörten. Die Einflüsse aus den Gebie-
epoki brązu. W tym czasie na obszarze południowo- ten mit bereits entwickelten Varianten der Urnenfel-
-wschodniej Polski mamy do czynienia z klasycznymi derkultur waren für diese Änderungen sehr wichtig.
cmentarzyskami w typie popielnicowym i swoistym Dort, wo diese Impulse stärker waren (wie in der Tar-
stylem wytwórczości ceramiki. nobrzeg-Gruppe), wurde die Körperbestattung aufge-
Dalej w kierunku wschodnim w stosunku do kul- geben. Dort, wo sie schwächer waren (so in der Wy-
tury wysockiej wydziela się kulturę biełohrudowską socka-Kultur), verringerte sich die Bedeutung der
(głównie XII–XI w. BC)24, sięgającą aż do środkowe- Einäscherung. Gerade damit ist die Auseinanderent-
go Dniepru25. Model kulturowy jest tu wyraźnie róż- wicklung der Tarnobrzeg- und der Wysocka-Kultur in
ny od „popielnicowego”, dosyć wyraźnie nawiązują- der jüngeren und vor allem in der Spätbronzezeit zu
cy do starszego podłoża „wschodniotrzcinieckiego”, erklären. In diesem Zeitraum haben wir es im südös-
a więc w swym charakterze wschodnioeuropejskiego. tlichen polnischen Gebiet mit klassischen Gräberfel-
Później (X–IX/VIII w. BC) pojawia się kultura czar- dern vom Urnentyp und einem besonderen Stil in der
noleska26. Keramikproduktion zu tun.
We wczesnej epoce żelaza (IX/VIII–V w. BC) Östlich der Wysocka-Kultur wird die Biełohrudow-
układ kulturowy w Europie zdecydowanie się zmie- ska-Kultur geortet (hauptsächlich 12.–11. Jh. BC)24,
nia. Głównym czynnikiem sprawczym jest tutaj po- die bis zum mittleren Dnjepr reichte25. Sie unterschei-
jawienie się dwóch prężnych ośrodków kulturowych: det sich in wesentlichen Zügen vom „Urnenfeldermo-
wschodnioeuropejskiego ośrodka scytyjskiego oraz dell“ und knüpft deutlich an die ältere, osteuropäische
zachodnioeuropejskiej cywilizacji halsztackiej. Teren
20
Czopek 1996, 114–115; 2003.
22
Bandriv’skij 2002. 21
Sulmirski 1931; Hozer 2005.
23
Czopek, Ormian, Trybała 2005; Godlewski 2005. 22
Bandriv’skij 2002.
24
Lisenko 2002. 23
Czopek, Ormian, Trybała 2005; Godlewski 2005.
25
Dąbrowski 1972, 171–180. 24
Lisenko 2002.
26
Krušel’nic’ka 1998; Lisenko 2002. 25
Dąbrowski 1972, 171–180.
117
„Ost-Trzciniec-Grundlage“ an. Später, im 10.–9./8. Jh.
BC, kommt die Czarnoleska-Kultur auf26.
In der Früheisenzeit (9./8.–5. Jh. BC) erfuhr das
europäische Kultursystem erneut bedeutende Än-
derungen. Das ist mit dem Aufkommen von zwei
starken Kulturzentren zu erklären: einem osteuro-
päischen, skythischen Zentrum und der westeuropä-
ischen Hallstattzivilisation. Das mitteleuropäische, ge-
nauer gesagt polnische Gebiet wurde damals wieder
– wie schon in der älteren Bronzezeit – zu einem Ter-
ritorium, in dem die Einflüsse beider Zentren zusam-
mentrafen. In Westpolen sind sehr starke Einflüsse des
Hallstattkreises erkennbar, die das Kulturbild der loka-
len Einheiten veränderten (z.B. die Białowicka-Phase
bzw. –Kultur)27. Nicht zu Unrecht wird dafür der Ter-
minus „Hallstattisierung“ benutzt. Am besten ist diese
in Schlesien, im Bereich der schlesischen Gruppe der
Lausitzer Kultur, festzustellen, ferner auch in Großpo-
len und Mittelpolen. Die Einflüsse und Änderungen
Ryc. 4. Przykład garnka o wschodnich, „scytyjskich”
beziehen sich auf so wesentliche Merkmale wie den
konotacjach z osady z wczesnej epoki żelaza w Gro-
dzisku Dolnym, stan. 22 (południowo-wschodnia Bestattungsritus (Kammergräber), das Besiedlungs-
Polska). system (Burgwälle) sowie die materielle Kultur und
Abb. 4. Vorbild eines Topfes mit östlichen, „sky- hier besonders die Keramik (schlesische bemalte Ke-
thischen” Konnotationen aus der früheisenzeit- ramik, stilistisch-technologische Änderungen der tra-
lichen Siedlung in Grodzisko Dolne, Fst. 22 (Süd- ditionellen Lausitzer Keramik). Es gibt überdies recht
Ostpolen).
zahlreiche Hallstattimporte. Solche erreichten auch
das ostpolnische Gebiet, waren dort aber seltener
Europy Środkowej, a precyzyjniej mówiąc ziem pol- und künden lediglich von Fernaustauschkontakten.
skich, staje się wówczas znowu (podobnie jak w star- Das gilt besonders für manche metallenen Streu- und
szej epoce brązu) obszarem ścierania się wpływów Schatzfunde.
tych ośrodków. W Polsce zachodniej widzimy bar- Das eigentliche Skythien28 bildeten – überschlägig
dzo silne, bo zmieniające oblicze kulturowe miejsco- betrachtet – Steppen- und z. T. Waldsteppengebiete
wych jednostek systematyki archeologicznej (np. tzw. nördlich des Schwarzen Meeres. Neben diesem zen-
faza/kultura białowicka), oddziaływania kręgu hal- tralen skythischen Kreis gab es eine weite Einfluss-
sztackiego27. Nie bez racji używa się dla nich termi- und Wirkungszone der skythischen Kultur. Für eine
nu „halsztatyzacja”. Są one najlepiej czytelne na Śląsku ganze Reihe von ostmitteleuropäischen Kulturen kön-
(w obrębie śląskiej grupy kultury łużyckiej), a w nie- nen wir von einer Art „Skythisierung“ sprechen. Das
co mniejszym stopniu także w Wielkopolsce i Pol- betrifft z.B. die Wysocka-Kultur und die Post-Wysoc-
sce Środkowej. Dotyczą one tak fundamentalnych dla ka-Gruppen (z.B. Czerepin-Łagodów; Leżnica)29, die
kultur prahistorycznych cech jak obrządek pogrzebo- Miłoradzka-Kultur30 sowie die Lausitzer Kultur, was u.
wy (groby komorowe), system osadniczy (grody), kul- E. am wichtigsten ist. Darin hebt sich ihr östlicher Teil
tura materialna z najbardziej typowym wyróżnikiem besonders deutlich hervor. Dort beobachten wir we-
w postaci ceramiki (śląska ceramika malowana, inna sentliche Änderungen im Bestattungsritus und in den
stylistyka i technologia tradycyjnej ceramiki łużyckiej) Typen und Varianten der Grabausstattung, z.B. auf
i bardzo licznymi importami „halsztackimi”. Te ostat-
nie, jednak w dużo mniejszym natężeniu, napływają
26
Krušel’nic’ka 1998; Lisenko 2002.
27
Gedl 1991.
także na obszar Polski wschodniej, świadcząc jedynie 28
Smirnow 1974; Il’inskaja, Terenožkin 1986; Meljukova 1989.
o dalekosiężnych kontaktach wymiennych. Dotyczy 29
Vgl. Krušel’nic’ka 1976; 1993.
27
Gedl 1991. 30
Melnikovskaja 1967.
to zwłaszcza niektórych znalezisk metalowych, luź- dem Gräberfeld in Krupy mit abgebrannten Holzkons-
nych i występujących w skarbach. truktionen31 und ähnliche an anderen Fundstellen. Es
Właściwa Scytia28 to, najogólniej mówiąc, tereny gibt desweiteren Veränderungen in der Keramikher-
stepowe i w części leśno-stepowe położone na północ stellung, und man nutzte Schmuck und Waffen sky-
od Morza Czarnego. Poza tym zasadniczym kręgiem thischer Herkunft. Der mit der skythischen Welt am
scytyjskim istniała dosyć szeroka strefa wpływów i od- intensivsten verbundene Raum war zweifellos Südost-
działywań kultury scytyjskiej. W stosunku do całe- polen mit dem San-, Weichsel- und oberen Buggebiet.
go szeregu kultur wschodnio- środkowoeuropejskich Ein Ausdruck der sich vollziehenden Änderungen war
możemy mówić nawet o swego rodzaju „scytyzacji” dort die Entstehung eines lokalen Zentrums, in dem
kultury materialnej. Dotyczy to np. kultury wysockiej als „skythisch“ geltende Denkmäler – Ohrgehänge
i grup postwysockich (np. Czerepin-Łagodów; Leżni- und Elemente des Pferdegeschirrs – hergestellt wur-
ca)29, kultury miłoradzkiej30 oraz, co najbardziej istot- den. Reste einer entsprechenden Werkstatt wurden
ne z naszego punktu widzenia, także kultury łużyc- in einer Siedlung der Tarnobrzeg-Gruppe in Zawa-
kiej. Tutaj zdecydowanie wyróżnia się jej wschodnia da bei Połaniec ausgegraben32. Die Kartierung dieser
część. Obserwujemy wówczas dość istotne przemiany Fundgruppen zeigt deutlich ihre territoriale Reich-
w zakresie obrządku pogrzebowego (wyposażenie gro- weite (Abb. 3). Überdies sollten weitere Gegenstän-
bów, niektóre ich typy i odmiany – np. cmentarzysko de genannt werden, die technologisch weniger fort-
w Krupach ze spalonymi konstrukcjami drewniany- geschritten waren und fremde Vorbilder nachahmten:
mi31 i podobne na innych stanowiskach), wytwórczości z.B. Lamellenohrringe vom Kłyżów-Typ oder anderer
ceramicznej, wykorzystywaniu ozdób i broni pocho- kleiner Drahtschmuck. Unmittelbare Analogien im
dzenia scytyjskiego. Obszarem najbardziej związanym skythischen Milieu haben auch manche Gefäßtypen,
ze światem scytyjskim jest bez wątpienia południowo- die nach ihren technologisch-typologischen Merkma-
-wschodnia Polska (dorzecze Sanu, Wisły i górnego len als „Waldsteppen-Typ“ bezeichnet werden kön-
Bugu). Miarą zachodzących przemian jest powstanie nen (Abb. 4–5)33. Ähnliche Verbindungen lassen sich
lokalnego ośrodka produkującego zabytki uważane im Lubliner Land beobachten34. Osteuropäische Ele-
za „scytyjskie” – zausznice i elementy uprzęży koń- mente drangen auch weiter nach Norden und Westen
skiej. Pozostałości takiego warsztatu zidentyfikowa- vor und können in Kujawien, Mittel- und Großpolen
no na osadzie grupy tarnobrzeskiej w Zawadzie k. Po- festgestellt werden.
łańca32. Mapa tej grupy zabytków wyraźnie pokazuje Momentan ist es schwer, ein konkretes Ausgangs-
ich terytorialne konotacje (ryc. 3). Do tego należy do- gebiet dieser Einflüsse zu benennen. In allgemeiner
dać inne przedmioty, mniej zaawansowane technolo- Form handelt es sich um den Bereich der osteuropä-
gicznie, ale naśladujące obce pierwowzory – np. blasz- ischen Waldsteppe. Dabei sollte auch auf eine deut-
kowate kolczyki typu Kłyżów, czy inne drobne ozdoby liche Verringerung der territoritorialen Distanz zwi-
drucikowate. Bezpośrednich analogii dostarczają tak- schen der skythischen Welt und dem Lausitzer Kreis
że niektóre typy naczyń, wykonywane zgodnie z regu- verwiesen werden. Die nordwestlichsten Fundplätze
łami technologicznymi i stylistycznymi w typie „leś- der „skythischen“ Westpodolien-Gruppe werden heu-
no-stepowym” (ryc. 4–5)33. Podobne związki można te am oberen Dnestr lokalisiert (vgl. Grabhügel in By-
zaobserwować na obszarze Lubelszczyzny34. Elementy ków)35. Die Situation ist allerdings wohl komplexer, da
wschodnioeuropejskie przenikają także dalej na pół- sich gewisse „östliche“ Impulse im ost- und südöst-
noc i zachód. Spotykamy je na Kujawach, w Polsce lichen polnischen Gebiet etwas früher zeigen als der
środkowej i w Wielkopolsce. eigentliche skythische Horizont. Das gilt für immer
deutlicher erkennbare östliche Bezüge in den Mate-
rialien der Czarnoleska-Kultur (Abb. 5). Sie betref-
28
Smirnow 1974; Il’inskaja, Terenožkin 1986; Meljukova 1989. fen hauptsächlich Keramik, und hier besonders ihre
29
Por. Krušel’nic’ka 1976; Krušel’nic’ka 1993.
30
Melnikovskaja 1967. 31
Misiewicz 1991; 2001; 2003.
31
Misiewicz 1991; 2001; 2003. 32
Michalski 1982; Chomentowska 1989.
32
Michalski 1982; Chomentowska 1989. 33
Vgl. auch Czopek 2003.
33
Por. też Czopek 2003. 34
Kłosińska 2005.
34
Kłosińska 2005. 35
Machnik, Pavliv, Petegirič 2003.
119
Ryc. 5. Ceramika z okolic Rzeszowa [Łąka, stan. 16 (m); Nowa Wieś, stan. 1 (e–g); Rzeszów, stan. 42 (n), 54 (h–l); Rzeszów-Wilkowy-
ja, stan. 96 (a–c); Trzebownisko, stan. 12 (d)] o cechach zbliżonych do kultury czarnoleskiej i „wczesnoscytyjskiej”.
Abb. 5. Keramik aus der Umgebung von Rzeszów [Łąka, Fst. 16 (m); Nowa Wieś, Fst. 1 (e–g); Rzeszów, Fst. 42 (n), 54 (h–l); Rzeszów-
Wilkowyja, Fst. 96 (a–c); Trzebownisko, Fst. 12 (d)] mit der Czarnoleska- und „frühskythischen“ Kultur ähnlichen Merkmalen.
Trudno na razie wskazać konkretny, macierzy- Verzierung. Skythische Einflüsse und Anknüpfungen
sty dla tych kontaktów obszar. Najogólniej mówiąc, könnten dann eine Tradition östlicher Verbindungen
jest to strefa wschodnioeuropejskiego lasostepu. War- aufgenommen haben
to w tym miejscu zasygnalizować wyraźne zmniej- Hier soll an eine interessante Hypothese zur Wan-
szenie dystansu terytorialnego między światem scy- derung der von Herodot erwähnten Neuren erin-
tyjskim a kręgiem łużyckim. Najdalej na północny nert werden36. Vieles weist darauf hin, dass die bis-
zachód wysunięte stanowiska „scytyjskiej” grupy za- lang vorherrschende Auffassung über ihre Migration
chodniopodolskiej lokalizuje się teraz nad górnym von Westen nach Osten37 unzutreffend ist. Als wahr-
Dniestrem (por. kurhan w Bykowie)35. Opisana sy- scheinlicher gilt derzeit die umgekehrte Richtung, die
tuacja może mieć jednak bardziej złożony charakter. Wanderung von Osten nach Westen38. Das könnte die
O pewnych, „wschodnich” oddziaływaniach na obsza- immer zahlreicheren Belege für die Verbindungen des
rze wschodniej i południowo-wschodniej Polski mo- Weichselgebietes mit der Zone der ukrainischen Wald-
żemy mówić bowiem w czasach nieco wcześniejszych steppe in der Frühbronzezeit erklären. Die auf einem
niż właściwy horyzont scytyjski. Chodzi tu o coraz großen mittel- und osteuropäischen Gebiet heraus-
liczniejsze analogie w materiałach kultury czarnole- gearbeiteten neurischen Toponyme sind in gewisser
skiej (ryc. 5). Dotyczą one głównie ceramiki, a prze- Weise eine Bestätigung für diese Hypothese39. Dabei
de wszystkim jej zdobnictwa. Wpływy i nawiąza- nehmen wir nicht zur sprachlich-ethnischen Zugehö-
nia scytyjskie byłyby w tym kontekście wydłużeniem rigkeit der Neuren Stellung, die keineswegs so selbst-
wschodnich związków w czasie. verständlich ist wie früher angenommen. Eine Mig-
Warto w tym miejscu przypomnieć interesują- ration von Menschen von Osten nach Westen fände
cą hipotezę wędrówki Neurów wymienionych przez eine Parallele in der annähernd zeitgleichen Wande-
Herodota36. Wiele wskazuje na to, że przeważający rung der baltischen Stämme in nordostpolnische Re-
do tej pory w literaturze pogląd o ich migracji z za- gionen. Dieser Vorgang spielte sich allerdings in der
chodu na wschód37 był błędny. Bardziej prawdopo- Waldzone Osteuropas ab.
dobna jest obecnie wędrówka ze wschodu na zachód38, Es gibt noch einen weiteren, von den angespro-
co mogłoby wytłumaczyć coraz liczniejsze dowody chenen ethnischen Fragen unabhängigen Aspekt bei
na związki dorzecza Wisły ze strefą lasostepu ukraiń- der Skythisierung der Kultur in Südostpolen. Es kann
skiego we wczesnej epoce żelaza. Swego rodzaju po- vermutet werden, dass hier eine Form von skythischer
twierdzeniem jest toponimia neuryjska spotykana politisch-militärischer Vorherrschaft bestand. Es dürf-
na dużym obszarze Europy Środkowej i Wschodniej39. te nämlich kein Zufall sein, dass das Ende jener Be-
Nie rozstrzygamy oczywiście w tym ujęciu przyna- siedlung, die länger als in anderen Lausitzer Regionen
leżności językowo-etnicznej Neurów, która także andauerte, zeitlich mit dem Verfall der skythischen
nie jest tak oczywista, jak dawniej przyjmowano. Po- Dominanz in den Steppen zusammenging (4.–3. Jh.
twierdzeniem przesunięć ludnościowych ze wschodu BC).
na zachód może być datowana w przybliżeniu na ten Aus dem mitteleuropäischen Gebiet sind uns dar-
sam czas wędrówka plemion bałtyjskich i ich pojawie- über hinaus zahlreiche skythische Militaria, haupt-
nie się w północno-wschodniej części Polski. Dotyczy sächlich Pfeilspitzen, bekannt40. Ihre Verbreitung und
to jednak już strefy leśnej Europy Wschodniej. Chronologie sowie allgemeine Erwägungen geben
Istnieje jednak jeszcze inny aspekt scytyzacji kul- für diese Stücke zu einer anderen Interpretation An-
tury na obszarze południowo-wschodniej Polski, nie- lass als für den Schmuck: Sie werden als Spuren von
zależny od przytoczonych kwestii etnicznych. Można skythischen Einfällen – oder eines Einfalls – aus dem
zaryzykować twierdzenie, że mogła tutaj istnieć jakaś Karpatenbecken gedeutet, wohin ein Teil der Skythen
forma zwierzchności (dominacji) scytyjskiej – poli- in der zweiten Hälfte oder gegen Ende des 4. Jh. BC
tyczno-militarnej. Nie może być bowiem przypad- umgesiedelt war.
35
Machnik, Pavliv, Petegirič 2003. 36
Rybakov 1979.
36
Rybakov 1979. 37
Tymieniecki 1951; Nosek 1952; Plezia 1952.
37
Tymieniecki 1951; Nosek 1952; Plezia 1952. 38
Moszyński 1954.
38
Moszyński 1954. 39
Melnikovskaja 1967.
39
Melnikovskaja 1967. 40
Bukowski 1977; 1979.
121
Ryc. 6. Mapa sumaryczna – rubieże i kierunki oddziaływań między „Wschodem” a „Zachodem” w epoce brązu i wczesnej epoce że-
laza: 1 – przybliżona wschodnia rubież unietyckiego kręgu kulturowego (łącznie z tzw. kulturą iwieńską) z wczesnej epoki brązu;
2 – przybliżona zachodnia rubież kultury trzcinieckiej ze starszej epoki brązu; 3 – wschodnia rubież kultury łużyckiej w epoce brązu;
4 – przybliżona zachodnia rubież „wschodnich oddziaływań leśno-stepowych” („scytyjskich”) we wczesnej epoce żelaza.
Abb. 6. Verbreitungskarte – Grenzgebiete und Einflussrichtungen zwischen Ost und West in der Bronze- und Früheisenzeit: 1 – un-
gefähres östliches Grenzgebiet des Aunjetitzer Kulturkreises (einschließlich der Iwien-Kultur) in der Frühbronzezeit; 2 – ungefähres
westliches Grenzgebiet der Trzciniec-Kultur in der älteren Bronzezeit; 3 – östliche Grenzzone der Lausitzer Kultur in der Bronzezeit;
4 – ungefähre westliche Grenzzone „östlicher“ bzw. „skythischer“ Einflüsse der Waldsteppenzone in der Früheisenzeit.
kowy fakt, że kres tego osadnictwa (które trwa w tej Man kann also feststellen, dass in der Bronze- und
formie dłużej niż w innych prowincjach łużyckich) in der frühen Eisenzeit die Grenzzone zwischen den
zbiega się w czasie z upadkiem dominacji scytyjskiej kulturellen und ökologischen Bereichen West- und
na stepach (IV–III w. BC). Osteuropas keine Konstanz hatte, sondern Schwan-
Z terenu Europy Środkowej znane są poza tym licz- kungen unterlag; allgemein verlief sie im Weichselge-
ne znaleziska militariów scytyjskich, głównie groci- biet (Abb. 6), doch war es weder eine feste noch line-
ków do strzał40. Ich rozmieszczenie (przede wszystkim are Grenze. Vielmehr kann von einer Übergangszone
w Polsce zachodniej) i inna chronologia, a także prze- mit gemischten Kulturelementen gesprochen werden.
słanki bardziej ogólne, wskazują na odmienną w sto- In der Früh- und älteren Bronzezeit verlief sie westlich
sunku do ozdób interpretację. Uważa się je za ślad der Weichsel. In den späteren Phasen der Bronzezeit
zbrojnych najazdów (lub najazdu?) scytyjskich, do- rückte sie weiter ostwärts bis über den Bug hinaus, um
konywanych z terenu Kotliny Karpackiej, dokąd część sich in der Früheisenzeit wieder in die Weichselregi-
Scytów przeniosła się w drugiej połowie lub pod ko- on zu verlagern und diese nur wenig zu überschreiten.
niec VI wieku BC. Die Begriffe „Osten“ und „Westen“ sind hier natürlich
Można zatem stwierdzić, że w epoce brązu i we eher kategorisch. Sie bezeichnen bestimmte Typen der
wczesnej epoce żelaza rubież między kulturowo-ekolo- materiellen und symbolischen, für das vorgeschicht-
40
Bukowski 1977; 1979. liche Europa charakteristischen Kultur. Über Einzel-
giczną strefą Europy Zachodniej a Europą Wschodnią kontakte oder über längere Zeit funktionierende Aus-
nie była stała, ale przebiegała ona najogólniej mówiąc tauschwege für Rohstoffe und Waren brauchen wir in
w dorzeczu Wisły (ryc. 6). Nie miała ona charakteru diesem Zusammenhang nicht zu sprechen, zumal sie
liniowego. Możemy raczej mówić o istnieniu swego in diesem Teil Europas einen vorwiegend süd-nörd-
rodzaju strefy przejściowej, o mieszanych elementach lichen Verlauf aufwiesen. Die Gliederung in Ost und
kulturowych. Dla wczesnej i starszej epoki brązu prze- West ist zweifellos eine generelle, die Zugehörigkeit
biega ona na zachód od Wisły. W późniejszych fazach zu unterschiedlichen Kulturprovinzen bestimmende
epoki brązu przesuwa się ona dalej na wschód, poza Gliederung.
dorzecze Bugu, by we wczesnej epoce żelaza znowu Die ost-westlichen Kontakte werden durch die Ge-
osiągnąć i nieznacznie przekroczyć rubież Wisły. Po- ländegestalt Ostmitteleuropas begünstigt. Man kann
jęcia „wschód” „zachód” są tutaj oczywiście umowne. sagen, dass es sich hier um eine für diesen Teil Euro-
Określają one pewien typ kultury materialnej i sym- pas traditionelle Richtung der Verbindungen handelt,
bolicznej, charakterystycznej dla prahistorycznej Eu- die auch noch in den späteren vorgeschichtlichen und
ropy. Nie możemy w tym przypadku mówić o incy- in den historischen Epochen erkennbar ist. Man kann
dentalnych kontaktach czy nawet funkcjonujących zwei wesentliche Kontaktzonen bezeichnen. Die ers-
przez dłuższy czas szlakach wymiany surowcowej lub te, relativ schmale Kontaktzone ist die sog. Przemyśl-
towarowej, bo te w tej części Europy mają zdecydo- Pforte, die auf einer Seite durch die Karpaten, auf der
wanie układ południkowy (z północy na południe). anderen durch die Roztocze-Erhebung begrenzt wird.
Jest to niewątpliwie podział generalny, oznaczający Sie verbindet das Dnestrgebiet mit dem Santal und
przynależność do odrębnych prowincji kulturowych. weiter mit dem Weichselgebiet. Die zweite, breitere
Ukształtowanie terenu Europy Środkowo-Wschod- Kontaktzone ist das „wolhynische Tor“ zwischen der
niej sprzyja kontaktom na linii wschód–zachód. Moż- Wolhynischen und der Lubliner Hochebene. Nördlich
na powiedzieć, że dla tej jej części jest to tradycyjny von ihr liegt das flache Gebiet von Polesie, dessen Na-
kierunek powiązań, czytelny także w czasach później- turraum die Kommunikation einschränkte. Die Unter-
szych (nawet historycznych). Wydaje się, że można schiede zwischen diesen Zonen sind nicht nur durch
tutaj mówić o dwóch wyraźniejszych strefach kontak- den Naturraum bedingt. Podolien, also das Dnestrge-
towych. Pierwsza to stosunkowo wąska, tzw. Brama biet im weiteren Sinne, zeichnete sich in der Bron-
Przemyska, ograniczona z jednej strony Karpatami, zezeit durch enge Verbindungen mit dem Karpaten-
a z drugiej wyniesieniami Roztocza, łącząca dorze- becken aus41, die in hohem Maße für die spezifische
cze Dniestru z doliną Sanu, a dalej dorzeczem Wisły. Kulturausprägung dieses Gebietes ausschlaggebend
Druga natomiast to „wołyńskie wrota”, szeroka strefa waren. Es kann also nicht ausgeschlossen werden, dass
kontaktowa między Wyżyną Wołyńską a Wyżyną Lu- gewisse, traditionell als “südlich“ geltende Kulturele-
belską. Na północ od niej znajduje się nizinny obszar mente auf dem südöstlichen, durch das Dnestrgebiet
Polesia, charakteryzujący się dosyć trudnymi warun- führenden Weg nach Südostpolen gelangt sind. Das
kami naturalnymi, znacznie ograniczającymi warunki wolhynische Gebiet, das keine natürlichen Barrieren
komunikacji. Różnice między tymi strefami nie są tyl- aufwies, begünstigte bilaterale Kontakte. Deshalb ver-
ko przyrodnicze. Podole, a więc szeroko pojmowane wundern uns weder die Lausitzer „Expansion“ nach
dorzecze Dniestru, charakteryzuje się w epoce brązu Osten noch die Existenz „östlicher“ Gruppierungen
silnymi związkami z Kotliną Karpacką41, decydują- wie der frühbronzezeitlichen Strzyżów-Kultur oder
cymi w dużym stopniu o specyficznym obliczu kul- der für die Früheisenzeit typischen Materialien der
turowym tego obszaru. Nie można zatem wykluczać, Post-Wysocka-Kultur (Leżnicka-Kultur) auf der West-
że pewne elementy kulturowe uznawane tradycyj- seite des oberen Bug.
nie za „południowe” mogły docierać na obszar połu- Die Dominanz östlicher und westlicher Einflüs-
dniowo-wschodniej Polski także szlakiem południo- se steht einerseits mit den Expansionsbestrebungen
wo-wschodnim, naddniestrzańskim. Obszar Wołynia, und Zivilisationsmöglichkeiten der entsprechenden
w zasadzie bez barier przyrodniczych, sprzyjał obu- Kulturen, andererseits mit der Schwäche und dem je-
stronnym kontaktom. Nie może dziwić zatem z jed- weils eher archaisch-rückständigen Charakter ande-
41
Krušel’nic’ka 1985. 41
Krušel’nic’ka 1985.
123
nej strony „ekspansja” łużycka na wschód, a z drugiej rer Kultureinheiten in Verbindung. Das betrifft nicht
obecność po zachodniej stronie górnego Bugu takich nur die materiellen, vergleichsweise leicht identifi-
ugrupowań „wschodnich” jak wczesnobrązowa kultu- zierbaren Kulturaspekte, sondern das ganze komplexe
ra strzyżowska, czy typowe dla wczesnej epoki żelaza Kultursystem (Religion, gesellschaftlich-wirtschaft-
materiały postwysockie (grupa leżnicka). liche Struktur, Symbolik usw.). Das polnische Gebiet
Dominacja wschodnich lub zachodnich oddziały- weist hier deutliche Verbindungen mit der osteuro-
wań (bodźców) ma związek z jednej strony z ekspan- päischen Waldsteppenzone auf. Die Steppenzone, die
sywnością i cywilizacyjnymi możliwościami domina- in der Bronzezeit stark nach Westen orientiert war, ist
cji, a z drugiej ze słabością i archaicznym charakterem auch mit dem Schwarzmeerraum und dem Karpaten-
(dla danego czasu) innych jednostek kulturowych. becken verbunden. Ein gut erfassbares Beispiel dafür
Należy przez to rozumieć nie tylko wszelkie material- ist selbstverständlich die Infiltration durch Nomaden-
ne (a więc stosunkowo łatwe do identyfikacji) prze- stämme wie die der Kimmerer und Skythen am Aus-
jawy kultury, ale całość złożonego systemu kulturo- gang der Bronzezeit und in der Früheisenzeit42. Sie
wego (wierzenia, struktura społeczno-ekonomiczna, waren auf ein anderes naturräumliches Milieu ausge-
kultura symboliczna itd.). Ziemie polskie wykazują richtet, als es die Gebiete nördlich der Karpaten boten,
tutaj wyraźne związki ze wschodnioeuropejską stre- und zugleich auf die damals vorherrschenden Kultur-
fą leśno-stepową. Strefa stepu, w epoce brązu wyka- zentren orientiert.
zująca także silne tendencje do generowania oddzia-
ływań skierowanych na zachód, łączy się z obszarem
przyczarnomorskim i Kotlina Karpacką. Najbardziej
uchwytnym przykładem są tutaj oczywiście potwier-
dzone infiltracje plemion koczowniczych – Kimme-
rów i Scytów – ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki
żelaza42. Skierowane były one w nieco inny typ środo-
wiska przyrodniczego niż obszary położone na pół-
noc od Karpat oraz w kierunku ówczesnych, rzeczy-
wistych centrów kulturowych.
42
Meljukova 1989; Chochorowski 1993. 42
Meljukova 1989; Chochorowski 1993.
BIBLIOGRAPHIE
Bandrivs’kij M. Hozer M.
2002 Mogilńik v Petrikovi bilja Ternopolja v konteksti pocho- 2005 Stan badań nad kulturą wysocką, [in:] Problemy…,
valńogo obrjadu visoc´koj kul´turi, L´viv. S. 221–250.
Berezanskaja S. S. Il’inskaja V. A., Terenožkin A. I.
1972 Srednij period bronzovogo veka v severnoj Ukraine, Kiev. 1986 Skifija, [in:] Archeologia Ukrainskoj SSR, B. 2 – Skifo-sar-
Bukowski Z. matskaja i antičnaja archeologia, Kiev, S. 43–128.
1976 Elementy wschodnie w kulturze łużyckiej u schyłku epoki Kadrow S.
brązu, Wrocław. 2001 U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczes-
1977 The Scythian Influence in the Area of Lusatian Culture, nego okresu epoki brązu w Europie Środkowej, Kraków.
Wrocław. Kadrow S., Machnik J.
1979 Charakterystyka znalezisk scytyjskich, [in:] J. Dąbrowski, 1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój
Z. Rajewski (Hrsg), Od środkowej epoki brązu do środko- przestrzenny, Kraków.
wego okresu lateńskiego, Prahistoria ziem polskich, Wroc- Krušel’nic’ka L. I.
ław, B. 4, S. 195–204. 1976 Pivnične Prikarpattja i zachidna Volin’ za dobi rann’ogo
2002 Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczes- zaliza, Kiiv.
nej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły, Warszawa. 1985 Vzaemozv´jazki naselennja Prikarpattja i Volini z pleme-
Chochorowski J. nami schidnoj i centarlńoj Evropi, Kiiv.
1993 Ekspansja kimeryjska na tereny Europy Środkowej, Kra- 1993 Ležnic’ka grupa pam’jatok Volini; Čerepins’ko-lagodivs’ka
ków. grupa pam’jatok, [in:] L. Krušel’nic’ka (Hrsg.) Pam’jatki
Chomentowska B. galštats’kogo periodu v mežiričči Violi, Dnistra i Prip’jati,
1989 Osada kultury łużyckiej grupy tarnobrzeskiej w Zawadzie Kiiv, S. 143–239.
gmina Połaniec, woj. tarnobrzeskie w świetle dotychcza- 1998 Čornolis´ka kul´tura serednógo Pridnistrov´ja, L´viv.
sowych badań, [in:] S. Czopek (Hrsg.), Grupa tarnobrzes- Kłosińska E.
ka kultury łużyckiej, Rzeszów, S. 325–342. 1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty, Wrocław.
Czopek S. 2005 Na południowo-wschodnich peryferiach popielnicowego
1996 Grupa tarnobrzeska nad środkowym Sanem i dolnym Wi- świata – sytuacja kulturowa i osadnicza w młodszej epo-
słokiem, Rzeszów. ce brązu i we wczesnej epoce żelaza w dorzeczu Huczwy
1999 Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów. i górnego Bugu, [in:] Problemy …, S. 161–192.
2003 Między południem i wschodem – importy i naśladownictwa Lisenko S.
ceramiki w materiałach grupy tarnobrzeskiej, [in:] Epoka 2002 Sredne Podniprov’ja za dobi piznoj bronzi, Zapysky Nau-
brązu…, S. 215–238. kovoho Tovarystva imeni Ševčenka 244, S. 155–178.
Czopek S., Ormian K., Trybała K. Machnik J.
2005 Groby szkieletowe w tarnobrzeskiej kulturze łużyckiej 1978 Wczesny okres epoki brązu, [in:] A. Gardawski, J. Kowal-
a kultura wysocka, [in:] Problemy …, S. 63–81. czyk (Hrsg.), Wczesna epoka brązu, Prahistoria ziem pols-
Dąbrowski J. kich, B. 3, Wrocław, S. 9–136.
1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce Machnik J., Pavliv D., Petegirič V.
brązu, Wrocław. 2003 Kurhanne pochovannja rann’oskits’koho času u verchiv’jach
2004 Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa. Dnistra, [w:] Epoka brązu…, S. 531–548.
Gediga B. Mel’nikovskaja O. N.
1978 Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich 1967 Plemena Južnoj Belorusii v rannem železnom veke, Mos-
w zasięgu „kultury przedłużyckiej”, [in:] A. Gardawski, kva.
J. Kowalczyk (Hrsg.), Wczesna epoka brązu, Prahistoria Meljukova A. I. (Hrsg.)
ziem polskich, B. 3, Wrocław, S. 137–172. 1989 Stepi evropejskoj časti SSSR v skifo-sarmatskoe vremja,
Gedl M. Moskva.
1991 Die Hallstatteinflüsse auf den polnischen Gebieten in der Michalski J.
Früheisenzeit, Warszawa–Kraków. 1982 Pracownia odlewnicza brązu w Zawadzie, woj. tarno-
1992 Die Vorlausitzer Kultur, Prähistorische Bronzefunde 21/2, brzeskie, Pamiętnik Muzeum Miedzi (Legnica) 1, S. 199–
Stuttgart. –207.
1997 Kształtowanie się środkowoeuropejskiej jedności kulturo- Misiewicz W.
wej w II tysiącleciu przed Chrystusem, Prace Komisji 1999 Pierwszy sezon badań na cmentarzysku ciałopalnym kul-
Środkoweuropejskiej PAU 5, Kraków, S. 7–20. tury łużyckiej we wsi Krupy, stan. 1, pow. Lubartów, woj.
Godlewski P. lubelskie, APŚ 4, S. 99–106.
2005 O nowych możliwościach datowania początków kultury 2001 Drugi sezon badań na cmentarzysku ciałopalnych w Kru-
wysockiej, [in:] Problemy…, S. 33–44. pach, pow. Lubartów, stan. 1, APŚ 4, S. 63–71.
BIBLIOGRAPHIE
125
2003 Wyniki trzeciego sezonu badań na cmentarzysku kultu- Smirnow A.
ry łużyckiej we wsi Krupy, gm. Michów, pow. Lubartów, 1974 Scytowie, Warszawa.
APŚ 6, S. 76–83. Sulimirski T.
Moszyński K. 1931 Kultura wysocka, Kraków.
1954 O Neurach Herodota, Lud 41, S. 134–152. 1936a Scytowie na Zachodniem Podolu, Lwów.
Nosek S. 1936b Zagadnienie ekspansji kultury łużyckiej na Ukrainę, WA
1952 Neurowie w świetle archeologii, Przegląd Zachodni 5/6, 14, S. 40–54.
S. 270–278. Taras H.
Plezia M. 1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu,
1952 Neurowie w świetle historiografii starożytnej, Przegląd Za- Lublin.
chodni 5/6, S. 247–269. Tymieniecki K.
Rybakov B. A. 1951 Ziemie polskie w starożytności, Poznań.
1979 Gerodotova Skifija, Moskva.
Maciej Karwowski
HIC CELTICORUM FINIS – OSADNICTWO CELTYCKIE

NA POGRANICZU POLSKI I UKRAINY
HIC CELTICORUM FINIS – DIE KELTISCHE BESIEDLUNG

IM POLNISCH-UKRAINISCHEN GRENZGEBIET
Kwestia obecności osadnictwa starożytnych Cel- Die Frage der Anwesenheit der Kelten, der Träger
tów – twórców kultury lateńskiej – na północ od pas- der Latène-Kultur, nördlich von Karpaten und Sude-
ma Karpat i Sudetów podnoszona była w literaturze ten wurde in der Literatur schon in der ersten Hälfte
już w pierwszej połowie XX wieku. Dotyczyło to prze- des 20. Jh. behandelt. Es handelte sich vor allem um
de wszystkim najlepiej udokumentowanych obsza- zwei gut erforschte Gebiete Schlesiens, in denen deut-
rów Śląska, gdzie wydzielone zostały dwa wyraźne liche Konzentrationen einer vermutlich keltischen
skupiska: dolnośląskie w okolicach Wrocławia i środ- Siedlung festgestellt wurden: eine niederschlesische in
kowośląskie w okolicach Opola. Trzecie skupisko der Gegend von Wrocław und eine mittelschlesische
z wyraźnym osadnictwem celtyckim, zdefiniowane in der Gegend von Opole. Eine dritte Konzentration
później jako tzw. grupa tyniecka, zlokalizowane było keltischer Besiedlung, die später als Tyniec-Gruppe
w zachodniej Małopolsce, w rejonie Krakowa (ryc. 1). definiert wurde, liegt im westlichen Kleinpolen um
W latach 70. XX w. podejmowane były także próby Kraków (Abb. 1). In den 70er Jahren des 20. Jh. wur-
umieszczania bardzo wysuniętej grupy osadnictwa de auch versucht, eine weit nach Norden vorgerückte
celtyckiego w północnej Polsce, na Kujawach. Hipo- keltische Besiedlung in Kujawien zu lokalisieren. Die-
tezy te nie znalazły jednak jak dotąd właściwego po- se Hypothesen konnten allerdings im archäologischen
parcia w materiale archeologicznym. W tym samym Material nicht belegt werden. In derselben Zeit wurde
Ryc. 1. Zasięg grup kultury lateńskiej w Polsce.

Abb. 1. Verbreitung von Gruppen der Latène-Kultur in Polen.
128 MACIEJ KARWOWSKI
Ryc. 2. Zasięg występowania materiałów kultury lateńskiej na Podkarpaciu z zaznaczonymi głów-

nymi stanowiskami omówionymi w tekście (A – osady, B – znaleziska pojedyncze): 1. Albigowa,
2. Bachórz, 3. Humniska, 4. Jasło, 5. Krosno, 6. Kruhel Mały, 7. Lipnik, 8. Medyka, 9. Mrukowa,
10. Pakoszówka, 11. Przemyśl, 12. Radymno, 13. Rzeszów, 14. Sanok-Biała Góra, 15. Trepcza.
Abb. 2. Verbreitung der Funde der Latène-Kultur im Karpatenvorland mit markierten im Text be-
handelten Hauptfundstellen (A – Siedlungen, B – Einzelfunde): 1. Albigowa, 2. Bachórz, 3. Hum-
niska, 4. Jasło, 5. Krosno, 6. Kruhel Mały, 7. Lipnik, 8. Medyka, 9. Mrukowa, 10. Pakoszówka,
11. Przemyśl, 12. Radymno, 13. Rzeszów, 14. Sanok-Biała Góra, 15. Trepcza.
okresie zwrócono także uwagę na coraz liczniejsze auch auf die immer zahlreicheren Funde von Keramik
znaleziska ceramiki w typie „celtyckim” (z domieszką „keltischen Typs“ mit Graphitmagerung im Karpa-
mineralnego grafitu w masie ceramicznej) na Podkar- tenvorland des polnisch-ukrainischen Grenzgebietes
paciu, w strefie pogranicza Polski i Ukrainy. Na obsza- aufmerksam gemacht. Schon zuvor waren in jenem
rze tym już wcześniej rejestrowano pojedyncze zabytki Raum Einzelfunde keltischen Charakters registriert
o charakterze celtyckim, co interpretowane było jako worden. Diese hatte man als Beleg für sporadische
dowód sporadycznych kontaktów miejscowej ludno- Kontakte der lokalen Bevölkerung mit den Gebieten
ści z terenami zajętymi przez kulturę lateńską bądź der Latène-Kultur in Westkleinpolen oder jenseits der
to w zachodniej Małopolsce, bądź też po drugiej stro- Karpaten an der oberen Theiß interpretiert.
nie Karpat – nad górną Cisą. Die 1990er Jahre sowie die ersten Jahre unseres
Lata 90. XX w. oraz pierwsze lata obecnego stu- Jahrhunderts haben zu einer Wende in der Wahrneh-
lecia przyniosły swoisty przełom w postrzeganiu za- mung der Latène-Kultur in Polen geführt. Grundla-
gadnienia obecności kultury lateńskiej w Polsce. Istot- ge dafür war die genauere Bestimmung der Chrono-
nym elementem nowego spojrzenia stało się bardziej logie, so dass diverse kulturhistorische Erscheinungen
precyzyjne określenie chronologii obserwowanych besser in den historischen Kontext eingeordnet wer-
zjawisk, co z kolei pozwoliło na podejmowanie prób den können. Zudem ist ein deutlicher Fortschritt in
umieszczania tych zjawisk w określonym kontekście der Erforschung keltischer Funde im Karpatenvor-
historycznym. Doszło także do wyraźnego postępu land zu verzeichnen. Die meisten Forscher stimmen
w badaniach materiałów celtyckich na Podkarpaciu. nun darin überein, dass dieser Raum ein peripheres
Obecnie większość badaczy jest zgodna, że na obsza- Siedlungsgebiet der Latène-Kultur darstellte, obgleich
rze tym znajdowała się peryferyjna enklawa osadnic- man weiterhin weder seine geographische Ausdeh-
twa kultury lateńskiej, choć nadal nie można precy- nung (Abb. 2) noch seine Kulturverbindungen oder
HIC CELTICORUM FINIS – OSADNICTWO CELTYCKIE... HIC CELTICORUM FINIS – DIE KELTISCHE BESIEDLUNG...
129
Ryc. 3. Obiekt kultury lateńskiej w Bachórzu w trakcie eksploracji (Fot. M. Parczewski).

Abb. 3. Objekt der Latène-Kultur in Bachórz in der Exploration (Foto M. Parczewski).
zyjnie określić jej ani zasięgu geograficznego (ryc. 2), die Chronologie der dortigen Funde präzise bestim-
ani powiązań kulturowych oraz dokładnej chronolo- men kann1. Offen bleibt auch der Problemkreis des
gii pochodzących stąd materiałów1. Otwarta pozostaje Vorkommens von Funden der Latène-Kultur im öst-
także kwestia występowania materiałów kultury lateń- lich benachbarten Gebiet, d. h. am oberen Dnjestr in
skiej na terenach bezpośrednio graniczących z oma- der Westukraine.
wianym obszarem od wschodu, nad górnym Dnie- Die ersten Siedlungsspuren der Latène-Kultur im
strem, w zachodniej Ukrainie. Karpatenvorland wurden Ende der 1970er Jahre von
Odkrycia pierwszych śladów obiektów o charakte- M. Parczewski (Institut für Archäologie der Jagiel-
rze osadniczym i jednoznacznie związanych z kulturą lonenuniversität in Krakau) entdeckt, und zwar bei
lateńską na Podkarpaciu dokonał jeszcze pod koniec Für die Überlassung von oft noch unveröffentlichten
1
1
Za udostępnienie często niepublikowanych materiałów Funden und Dokumentationen sowie für zahlreiche wertvolle
oraz dokumentacji, jak też za liczne pomocne wskazówki i in- weiterführende Hinweise und Informationen bin ich W. Blajer,
formacje składam podziękowania W. Blajerowi, J. Ginalskiemu, J. Ginalski, A. Koperski, P. Kotowicz, A. Muzyczuk, M. Parczew-
A. Koperskiemu, P. Kotowiczowi, A. Muzyczuk, M. Parczewskie- ski, W. Poradyło, M. Przybyła und M. Świątek zu großem Dank
mu, W. Poradyle, M. Przybyle oraz M. Świątkowi. verpflichtet.
Ryc. 4. Częściowo zrekonstruowane ceramiczne naczynie z osady w Sanoku-Białej

Górze (Fot. A. Muzyczuk).
Abb. 4. Zum Teil rekonstruiertes Keramikgefäß aus der Siedlung in Sanok-Biała
Góra (Foto A. Muzyczuk).
lat 70. XX w. M. Parczewski z Instytutu Archeologii Grabungsarbeiten in einer mehrperiodigen Siedlung

w Krakowie. Badania wykopaliskowe prowadzone bei Bachórz. Die Siedlung nahm einen ausgedehn-
były na wielokulturowej osadzie w Bachórzu, poło- ten Sporn im San-Tal ein, in der sog. Dynów-Senke.
żonej na rozległym cyplu w dolinie Sanu, w Kotlinie Hier wurde ein großes Grubenhaus mit vielen für
Dynowskiej. Odkryto tu dużą półziemiankę, w wypeł- die Latène-Kultur typischen Keramikscherben frei-
nisku której znajdowały się liczne typowe dla kultury gelegt. Während der jüngsten Grabungsarbeiten in
lateńskiej skorupy ceramiczne. W trakcie najnowszych Bachórz – im Jahre 2003 – hat M. Parczewski ein
wykopalisk w Bachórzu – w roku 2003 – ten sam ba- zweites, gut vergleichbares Grubenhaus dokumen-
dacz odkrył drugą, analogiczną półziemiankę (ryc. 3), tiert (Abb. 3). In dessen Verfüllung kam neben Ke-
z której poza materiałem ceramicznym, wydobyto ramik auch das Fragment eines charakteristischen
także fragment charakterystycznej celtyckiej szklanej keltischen Armrings aus blauem Glas mit weißer
bransolety wykonanej z niebieskiego szkła z białym Verzierung ans Tageslicht. Dieser Ring, der wahr-
zdobieniem. Zabytek, który pochodzi przypuszczal- scheinlich aus dem mittleren Donaugebiet stammt,
nie z terenów położonych nad środkowym Dunajem, kann an den Anfang der zweiten Hälfte des 3. Jh. v.
datować można na początek drugiej połowy III w. p. Chr. – also in die früheste Phase der Mittellatènezeit
Ch., czyli najwcześniejszą fazę środkowego okresu la- – datiert werden.
teńskiego. Die Intensivierung der Grabungsarbeiten in den
Zintensyfikowanie w latach 80. i 90. XX w. archeo- 1980er und 90er Jahren am oberen San führte zur Lo-
logicznych prac wykopaliskowych w rejonie górnego kalisierung von weiteren Fundplätzen mit Siedlungs-
Sanu doprowadziło do zlokalizowania dalszych stano- spuren der Latène-Kultur. Zwei zweifellos zur Latène-
wisk z wyraźnymi pozostałościami osadnictwa kultu- Kultur gehörende Grubenhäuser wurden von M.
ry lateńskiej. Dwie mieszkalne półziemianki należące Parczewski in der Siedlung in Sanok-Biała Góra ent-
niewątpliwie do kultury lateńskiej odkrył M. Parczew- deckt. Ebenso wie in der Siedlung in Bachórz wurde in
ski na osadzie w Sanoku-Białej Górze. Podobnie jak einem der Objekte ein Glasarmring geborgen, zusam-
w przypadku osady w Bachórzu, w jednym z obiektów men mit typisch keltischer Keramik (Abb. 4 und 5b).
wraz z typową ceramiką celtycką znaleziona została Weitere interessante Entdeckungen wurden in ei-
szklana bransoleta (ryc. 4 i 5b). ner einige Kilometer nordwestlich von Sanok ent-
fernten Siedlung bei Pakoszówka gemacht. Bei den
131
Ryc. 5. Fragmenty szklanych bransolet z Albigowej (a), Sanoka-Białej Góry (b)

i Trepczy (c), oraz fragment paciorka „twarzowego” z Pakoszówki (d) (Fot. W. Bla-
jer, K. Pollesch, Fotolabor IUFG Wiedeń).
Abb. 5. Bruchstücke der Glasarmringen aus Albigowa (a), Sanok-Biała Góra (b) und
Trepcza (c), sowie Fragment einer Gesichtsperle aus Pakoszówka (d) (Foto W. Blajer,
K. Pollesch, Fotolabor IUFG Wien).
Kolejnych interesujących znalezisk dokonano von A. Muzyczuk und E. Pohorska-Kleja vom Kreis-
na położonej kilka kilometrów na północny zachód museum in Krosno durchgeführten Grabungsarbeiten
od Sanoka osadzie w Pakoszówce. W trakcie badań wurden drei rechteckige Objekte freigelegt, bei denen
wykopaliskowych, prowadzonych przez A. Muzyczuk es sich wahrscheinlich um Feuerstellen handelte. In
i E. Pohorską-Kleję z Muzeum Okręgowego w Kroś- ihrer Verfüllung fanden sich charakteristische Gefäß-
nie, odkryte zostały trzy prostokątne obiekty, przy- fragmente der Latène-Kultur. Die Siedlung dürfte von
puszczalnie paleniska, w wypełniskach których znaj- Pfostenhäusern geprägt gewesen sein, die nur schwer
dowały się fragmenty charakterystycznej ceramiki erfassbar waren. Bei den Grabungsarbeiten wurden
kultury lateńskiej. W tym przypadku mamy być może auch ein Fragment einer für die Latène-Kultur cha-
do czynienia z pozostałościami osady z zabudową rakteristischen Eisenfibel sowie das Bruchstück einer
o konstrukcji słupowej, która pozostawia ślady trudno interessanten blauen Perle mit weißer Verzierung er-
uchwytne metodami archeologicznymi. W trakcie wy- fasst, Teil einer sog. Gesichtsperle (Abb. 5d). Solche
kopalisk znaleziono także fragment żelaznej zapinki Perlen waren wohl keine keltischen Erzeugnisse, son-
– znaleziska typowego dla kultury lateńskiej oraz frag- dern stammen aus dem nördlichen oder westlichen
ment niezwykle interesującego paciorka wykonanego Schwarzmeerraum. Eine deutliche Konzentration
z niebieskiego szkła z białymi zdobieniami, należące- derartiger Perlen im oberen Theißgebiet lässt vermu-
go to tzw. paciorków „twarzowych” (ryc. 5d). Pacior- ten, dass das Exemplar aus Pakoszówka von dort ins
ki takie przypuszczalnie nie są wytworami warsztatów Sangebiet gelangt war. Allerdings kann auch eine Ein-
celtyckich, lecz pochodzą z północnych lub zachod- fuhr über den Dnjestr nicht ausgeschlossen werden.
nich wybrzeży Morza Czarnego. Dość wyraźna kon- Sowohl die Eisenfibel als auch die Gesichtsperle sind
centracja ich znalezisk w dorzeczu górnej Cisy pozwa- in die zweite Hälfte des 3. Jh. v. Chr., also in die ent-
la przyjąć, że właśnie stamtąd w rejon Sanu dostał się wickelte Mittellatènezeit, zu datieren.
egzemplarz z Pakoszówki. Nie można także wykluczyć Entdeckungen durchaus sensationellen Charakters
drogi napływu biegnącej wzdłuż Dniestru. Zarówno haben die von J. Ginalski (Museum für Volksbaukunst
żelazną zapinkę, jak i paciorek „twarzowy” datować in Sanok) geleiteten Grabungen am frühmittelalter-
Ryc. 6. Grodzisko „Horodyszcze” w Trepczy z zaznaczonym przebiegiem obwałowań (Fot. J. Ginalski).

Abb. 6. Burgwall „Horodyszcze” in Trepcza mit markiertem Wallverlauf (Foto J. Ginalski).
można na drugą połowę III w. p. Ch., czyli na rozwi- lichen Burgwall „Horodyszcze” in Trepcza erbracht.
nięty środkowy okres lateński. Die Fundstelle liegt am linken San-Ufer, an der größ-
Odkryć o być może sensacyjnym charakterze do- ten Verengung des Tals, dem sog. Międzybrodzie-
starczyły badania na terenie wczesnośredniowieczne- Durchbruch. Den Durchbruch bilden die sich an das
go grodziska „Horodyszcze” w Trepczy, prowadzone linke San-Ufer anlehnenden Hügel des Dynów-Vor-
przez J. Ginalskiego z Muzeum Budownictwa Ludo- gebirgslandes sowie die an das rechte Ufer anstoßende
wego w Sanoku. Stanowisko położone jest na lewym Bergkette des Słonne-Gebirgszuges (Abb. 6).
brzegu Sanu, w miejscu największego przewężenia Diese strategisch günstige Lage ermöglichte die
doliny, tzw. Przełomu Międzybrodzkiego, stworzone- Kontrolle des Kommunikationsweges am Fluss. Der
go przez wzgórza Pogórza Dynowskiego oraz pasmo Burgwall „Horodyszcze” liegt auf einem Hügel (429 m
Gór Słonnych (ryc. 6). Lokalizacja ta, umożliwiając ü. NN), der sich 140 m über das Tal erhebt. Das kleine
kontrolę nad szlakiem komunikacyjnym biegnącym Burginnere war von einem mächtigen Wall umgeben.
wzdłuż Sanu, posiadała istotne walory strategiczne. Bei der archäologischen Erforschung des Walls
Grodzisko „Horodyszcze” położone jest na wysokim wurden drei deutlich erkennbare Bauphasen ausge-
(429 m n.p.m.) wzgórzu, wyniesionym około 140 m sondert, deren mittlere mit einer gewissen Wahr-
nad dno doliny. Niewielki majdan grodziska otoczony scheinlichkeit mit der keltischen Siedlung in Zu-
jest potężnym wałem. sammenhang gebracht werden kann: eine 4 m breite
W trakcie prac archeologicznych, mających na celu Lehmaufschüttung, die hofseitig mit einer Pfostenrei-
zbadanie nawarstwień wału, rozpoznano trzy wy- he begrenzt war. Die mächtigen Pfosten waren im Ab-
raźne jego fazy budowy, spośród których środkową stand von 30 cm aufgestellt und mit einigen Schich-
fazę z pewnym prawdopodobieństwem wiązać moż- ten von großen Felsblöcken und kleineren Steinen
133
Ryc. 7. Elementy konstrukcyjne wału grodziska „Horodyszcze” w Trepczy w trakcie eksploracji (Fot. J. Ginalski).
Abb. 7. Konstruktionselemente des Burgwalls „Horodyszcze” in Trepcza in der Exploration (Foto J. Ginalski).
na z osadnictwem celtyckim. Odkryto tu gliniasty na- verkleidet worden (Abb. 7). Mit diesen Befestigungen
syp o szerokości 4 m, ograniczony od strony majdanu sind die bei der Grabung zu Tage geförderten Frag-
rzędem potężnych drewnianych słupów ustawionych mente typischer Latène-Keramik sowie das Fragment
w 30-cm odstępach. Słupy te obłożone były kilkoma eines Glasarmrings aus hellgrünem Glas mit blau-
warstwami dużych głazów i kamieni (ryc. 7). Z kon- er und gelber Verzierung in Verbindung zu bringen
strukcjami tymi wiązać należy pozyskane w trakcie (Abb. 5c). Es handelt sich dabei um einen seltenen,
eksploracji fragmenty naczyń ceramicznych typowych allerdings in großen Gebieten der Latène-Kultur ver-
dla kultury lateńskiej oraz fragment szklanej bransole- breiteten Typ. Solche Armringe gehören zu den frü-
ty wykonanej z jasnozielonego szkła z niebieskim i żół- hesten Erzeugnissen des keltischen Glashandwerks
tym zdobieniem (ryc. 5c). Jest to okaz bardzo rzadki, und könnten schon in die Mitte des 3. Jh. v. Chr. da-
występujący jednak dość równomiernie na bardzo du- tiert werden. Eine ähnliche Zeitstellung weist eine kel-
żych obszarach kultury lateńskiej. Bransolety takie na- tische Goldmünze – ein Stater vom Nike-Typ – auf,
leżą do najwcześniejszych wytworów szklarstwa celty- die als Einzelfund an den Hängen des Burgwalls be-
ckiego i datować je można przypuszczalnie nawet na reits in den 1960er Jahren gefunden wurde (Abb. 8a).
połowę III w. p. Ch. Podobną chronologię ma również Diese Fundsachen lassen die Vermutung zu, dass im
złota moneta celtycka – stater typu Nike, odkryta przy- 3. und 2. Jh. v. Chr. am Burgwall „Horodyszcze” eine
padkowo na zboczach grodziska jeszcze w latach 60. befestigte keltische Höhensiedlung existierte. Sofern
ubiegłego stulecia (ryc. 8a). Znaleziska te są podstawą sich diese These bei den weiteren Grabungsarbeiten
do przypuszczeń, że w III i II w. p. Ch. na grodzisku bestätigt, hätten wir es hier nicht nur mit dem ersten
„Horodyszcze” funkcjonowała umocniona wyżynna derartigen Platz auf polnischem Gebiet, sondern auch
osada celtycka. Gdyby w wyniku dalszych badań tere- mit einer der nordöstlichsten befestigten Höhensied-
nowych teza ta została udowodniona, byłoby to nie tyl- lungen der Latène-Kultur überhaupt zu tun. Das Vor-
ko pierwsze tego typu znalezisko na ziemiach polskich, handensein weiterer derartiger Anlagen an der abge-
legenen Peripherie der keltischen Welt konnte bislang

noch nicht beobachtet werden.
Licht auf die geographische Ausdehnung der
Latène-Besiedlung im Karpatenvorland werfen Er-
gebnisse neuer Grabungen in Krosno und Lipnik. Bei
den von A. Muzyczuk auf dem Marktplatz von Kros-
no durchgeführten Rettungsuntersuchungen wurden
am Westufer des Wisłok Reste einer keltischen Sied-
lung festgestellt. Dort wurde eine rechteckige Feuer-
stelle freigelegt, die den Befunden aus der Siedlung
von Pakoszówka ähnelt und die für die Latène-Kultur
charakteristische Graphittonkeramik lieferte (Abb. 9).
Die nördliche Verbreitung der Besiedlung der Latène-
Kultur haben W. Blajer und M. Przybyła vom Institut
für Archäologie in Krakau bei den Untersuchungen
auf der Siedlung von Lipnik bestimmt. Der Fundplatz
liegt direkt im Grenzgebiet der Karpaten, auf dem sog.
Rzeszów-Gebirgsvorland. Hier wurden zwei stark ge-
störte Grubenhäuser sowie einige funktional nur
Ryc. 8. Złota moneta z Trepczy (a) oraz srebrne schwer interpretierbare, unterschiedlich große Gru-
monety z Mrukowej (b) i Medyki (c); skala 1:1 ben freigelegt, die charakteristische keltische Tonware
(Fot. D. Szuwalski, M. Świątek, wg Kunysz 1981). enthielten; darunter befanden sich Graphittonkeramik
Abb. 8. Goldene Münze aus Trepcza (a) und sil- und technologisch-stilistisch an dakische Traditionen
berne Münzen aus Mrukowa (b) und Medyka anknüpfende Keramik. Unter den Funden aus Lipnik
(c); Maßstab 1:1 (Foto D. Szuwalski, M. Świątek,
nach Kunysz 1981).
fällt ein Fragment charakteristisch keltischer, mit ro-
ten Streifen bemalter Keramik auf (Abb. 10). Ein Ge-
fäß von derartiger Qualität dürfte nicht an Ort und
lecz przede wszystkim najdalej wysunięta na północny Stelle hergestellt worden sein, sondern auf unmittel-
wschód obronna osada kultury lateńskiej. Istnienie tego bare Kontakte der lokalen Bevölkerung mit den be-
typu założeń na tak odległej peryferii świata celtyckie- nachbarten Gebieten, vielleicht jenen südlich der Kar-
go nie było jak dotąd potwierdzone badaniami archeo- paten, hinweisen.
logicznymi. Einen ähnlichen Charakter scheint die Siedlung
Pewne światło na geograficzny zasięg osadnictwa in Medyka aufzuweisen, die von W. Poradyło (Muse-
kultury lateńskiej na Podkarpaciu rzucają wyniki no- um des Landes von Przemyśl in Przemyśl) untersucht
wych wykopalisk w Krośnie i Lipniku. Pozostałości wird. Der Fundplatz liegt bereits außerhalb des Kar-
celtyckiej osady stwierdzone zostały – w trakcie ra- patengebietes im Bereich der Przemyśl-Pforte. Dies
towniczych badań prowadzonych przez A. Muzyczuk ist eine der östlichsten Siedlungen mit Funden der
na Rynku w Krośnie – na zachodnim brzegu Wisło- Latène-Kultur in Polen. Bei den Ausgrabungen ka-
ka. Odkryta tu została pojedyncza prostokątna jama men vier stark zerstörte Siedlungsbefunde zum Vor-
– palenisko, analogiczna do obiektów znanych z osa- schein, in denen neben Keramik der Latène-Kultur
dy w Pakoszówce, z charakterystyczną dla kultury la- – hauptsächlich Graphittonware und graue Keramik
teńskiej ceramiką grafitową (ryc. 9). Północny zasięg (Abb. 11) – solche vom dakischen Typ auftrat (Abb.
osadnictwa kultury lateńskiej na Podkarpaciu okre- 12). Die Siedlungen in Medyka und Lipnik erbrachten
ślony jest jak na razie poprzez badaną przez W. Bla- somit gleichermaßen Hinweise auf Kontakte mit den
jera i M. Przybyłę z Instytutu Archeologii w Krakowie dakischen Siedlungsgebieten oder weisen auf frühe
osadę w Lipniku. Stanowisko położone jest na samej Migrationen aus jenen Räumen hin. Aus dem Bereich
granicy strefy Karpat, na tzw. Podgórzu Rzeszow- der Przemyśl-Pforte stammen auch weitere Belege für
skim. Odkryto tu dwie silnie zniszczone półziemian- nach Süden und Südosten gerichtete Kontakte: sil-
ki oraz kilka trudnych do jednoznacznej interpretacji berne, mit der östlich-keltischen Münzprägung ver-
135
Ryc. 9. Palenisko z materiałami kultury lateńskiej z osady odkrytej na

Rynku w Krośnie (wg Muzyczuk 2002, fot. A. Muzyczuk).
Abb. 9. Feuerstelle mit Funden der Latène-Kultur aus der auf dem Markt-
platz in Krosno entdeckten Siedlung (nach Muzyczuk 2002, Foto A. Mu-
zyczuk).
bundene Münzen, die zum Huşi-Vovrieşti-Typ gehö-

jam różnej wielkości, zawierających typową ceramikę ren. Dieser Typ entstand in der ersten Hälfte des 2.
celtycką, w tym grafitową, jak również ceramikę tech- Jh. v. Chr. im Gebiet des heutigen Moldawiens, also in
nologicznie i stylistycznie nawiązującą do tradycji da- damals von germanischen Bastarnen bewohnten Ge-
ckich. Wśród znalezisk z Lipnika szczególną uwagę bieten. Es sind Streufunde: zwei Münzen stammen aus
zwraca fragment charakterystycznej celtyckiej cerami- Medyka (Abb. 8c), ein Fund aus Kruhel Mały. Kon-
ki malowanej w czerwone pasy (ryc. 10). Ceramika tej takte mit dem unteren Donauraum werden durch eine
jakości najprawdopodobniej nie była wytwarzana lo- dakische Münze aus Przemyśl belegt – ein Exemplar
kalnie, a jej obecność poświadczać może bezpośrednie vom Virteju-Bucureşti-Typ, das gegen Ende des 2. Jh.
kontakty miejscowej ludności z terenami sąsiednimi, v. Chr. geprägt worden sein dürfte.
przypuszczalnie położonymi na południe od Karpat. Das Bild der Besiedlung der Latène-Kultur im Kar-
Podobny charakter do stanowiska w Lipniku wyda- patenvorland wird durch recht zahlreiche Oberflä-
je się mieć osada w Medyce, badana przez W. Poradyłę chenfunde ergänzt, denen es natürlich am archäolo-
z Muzeum Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Stanowi- gischen Fundkontext mangelt. Neben den erwähnten
sko to położone jest już poza strefą Karpat, w obrębie Münzen sind fast 40 Plätze mit solchen Funden zu er-
tzw. Bramy Przemyskiej. Jest to najbardziej na wschód wähnen: hauptsächlich keltische Graphittonkeramik,
wysunięta osada po polskiej stronie granicy, na któ- seltener nichtkeramische Kleinfunde.
rej stwierdzono występowanie materiałów kultury la- Besonders beachtenswert sind zwei Funde aus den
teńskiej. W trakcie wykopalisk odkryte zostały cztery nördlichen Randbereichen des hier besprochenen
silnie zniszczone obiekty osadnicze, w których obok Territoriums: ein keltisches Schwert aus dem Wisłok
ceramiki kultury lateńskiej (głównie grafitowej i tzw. in Rzeszów, dessen Scheide mit dem Motiv eines Dra-
siwej; ryc. 11), wystąpiła ceramika w typie dackim chenpaares verziert ist, sowie ein Fragment eines kel-
(ryc. 12). Osady w Medyce i Lipniku mogą być ślada- tischen Glasarmringes aus Albigowa (Abb. 5a). Bei-
mi kontaktów z obszarami zamieszkałymi przez Da- de Funde sind in die zweite Hälfte des 3. Jh. v. Chr.
ków lub nawet wczesnych migracji ludności z tamtych zu datieren. Vermutlich durch Vermittlung der Kel-
terenów. Z rejonu Bramy Przemyskiej pochodzą po- ten sind auch griechische Münzen in das Karpaten-
nadto dalsze dowody kontaktów skierowanych na po- vorland gelangt. Es gibt drei silberne Exemplare: zwei
łudnie i południowy wschód. Są to związane z menni- Tetradrachmen Alexanders des Großen aus Mrukowa
Ryc. 10. Fragmenty celtyckiej ceramiki grafitowej oraz ceramiki malowanej z osady w Lipniku (Fot. M. Karwowski).
Abb. 10. Bruchstücke keltischer Graphitkeramik sowie bemalter Keramik aus der Siedlung in Lipnik (Foto M. Karwowski).
ctwem wschodnioceltyckim srebrne monety należące (Abb. 8b) und Jasło sowie eine Münze des Ptolemäus
do tzw. typu Huşi-Vovrieşti wybijanego w pierwszej III. aus Humniska.
połowie II w. p. Ch. na terenach dzisiejszej Mołda- Bei der Besprechung der Funde der Latène-Kultur
wii, czyli obszarach zamieszkałych wówczas przez aus dem Karpatenvorland sollte noch ein Fund her-
germańskich Bastarnów. Wszystkie są znaleziskami vorgehoben werden, dessen Verbindung mit den Kel-
luźnymi – dwie z Medyki (ryc. 8c), jedna z Kruhela ten noch immer umstritten ist. Es handelt sich um
Małego. Kontakty z terenami nad dolnym Dunajem einen 1826 beim Dorf Radymno aus dem San gebor-
potwierdza znalezisko dackiej monety z Przemyśla genen Stierkopf aus Silber (Abb. 13). Dieser Fund ge-
– jest to egzemplarz należący do tzw. typu Virteju- riet bald in Verlust, doch haben sich eine Abbildung
-Bucureşti, wybity przypuszczalnie pod koniec II w. und eine Beschreibung erhalten. Demnach war der
p. Ch. Kopf aus Silberblech gefertigt und nur das Fragment
Obraz osadnictwa kultury lateńskiej na Podkarpa-
ciu uzupełniony jest dość licznymi powierzchniowymi
znaleziskami luźnymi, czyli nieposiadającymi dobre-
go kontekstu archeologicznego. Poza wspomnianymi
już monetami, na obszarze tym zarejestrowano prawie
40 stanowisk z takimi znaleziskami, głównie grafito-
wej ceramiki celtyckiej, ale też nielicznych zabytków
nieceramicznych.
Na szczególną uwagę zasługują dwa znaleziska
z północnych obrzeży omawianej enklawy: żelazny
celtycki miecz z pochwą zdobioną motywem pary
smoków, wydobyty z Wisłoka w Rzeszowie, oraz frag-
ment celtyckiej szklanej bransolety z Albigowej (ryc.
5a). Oba zabytki datować należy w obrębie drugiej po-
łowy III w. p. Ch. Przypuszczalnie za sprawą Celtów
w rejon Podkarpacia dostały się także monety gre-
ckie. Z terenu tego znane są trzy srebrne egzemplarze:
dwie tetradrachmy Aleksandra Wielkiego, znalezio-
ne w Mrukowej (ryc. 8b) i w Jaśle, oraz jedna moneta
Ptolemeusza III z Humnisk.
Omawiając materiały kultury lateńskiej z Podkar- Ryc. 11. Fragmenty celtyckiej ceramiki grafitowej z osady w Me-
dyce (Fot. M. Karwowski).
pacia nie sposób pominąć jeszcze jednego znaleziska, Abb. 11. Bruchstücke keltischer Graphitkeramik aus der Siedlung
którego związek ze starożytnymi Celtami jest ciągle in Medyka (Foto M. Karwowski).
137
przedmiotem dyskusji. Jest to głowa byka wykonana eines größeren Objektes. Der Kopf von Radymno fin-
ze srebra, którą wydobyto w 1826 roku z Sanu na wy- det zwar keine direkte Analogie im keltischen Bereich,
sokości miejscowości Radymno (ryc. 13). Zabytek die Mehrheit der Forscher hält seine latènezeitliche
wkrótce potem zaginął, zachował się jednak jego ry- Chronologie aber für wahrscheinlich.
sunek i dokumentacja, z której wynika, że głowa wy- * * *
konana była ze srebrnej blachy i pochodzić musiała Obwohl die Zahl und die Qualität der keltischen
od większej całości. Głowa z Radymna nie znajdu- Funde aus dem Karpatenvorland noch immer un-
je wprawdzie bezpośredniej analogii w środowisku befriedigend sind, haben die jüngeren Forschungen
celtyckim, większość badaczy jest jednak zgodna, doch die Zweifel am Vorhandensein einer Besiedlung
der Latène-Kultur in diesem Gebiet zerstreut. Die-
Ryc. 12. Fragmenty charakterystycznej ceramiki dackiej z osady w Medyce (Fot. M. Karwowski).
Abb. 12. Bruchstücke charakteristischer dakischer Keramik aus der Siedlung in Medyka (Foto M. Karwowski).
Ryc. 13. Głowa byka wykonana ze srebrnej bla-

chy z Radymna (wg Antoniewicz 1954).
Abb. 13. Stierkopf aus Silberblech aus Radymno
(nach Antoniewicz 1954).
że jej przynależność do okresu lateńskiego wydaje się se Funde ermöglichten auch, ihre Ausdehnung nä-
najbardziej prawdopodobna. her zu bestimmen. Sie ging deutlich über das mittlere
* * * Sangebiet hinaus, wo bisher ihre größte Konzentra-
Pomimo że zarówno ilość, jak i jakość celtyckich tion zu verzeichnen war. Im Westen scheint die kel-
znalezisk z Podkarpacia jest wciąż niezadowalająca, tische Besiedlung bis zum oberen Wisłokagebiet ge-
nowsze badania dostarczyły danych, które rozwiewa- reicht zu haben, im Norden bis zum mittleren und
ją wątpliwości dotyczące istnienia na tym obszarze re- unteren Wisłokgebiet. Die Frage der östlichen Aus-
gularnego osadnictwa kultury lateńskiej. Odkrycia te dehnung jenes Kulturraumes bleibt weiterhin unklar,
pozwoliły także na znacznie szersze określenie zasięgu aber keltische Funde treten gewiss auch auf der uk-
występowania znalezisk – obecnie już wyraźnie poza rainischen Seite der Grenze auf. Entsprechende kera-
środkowe dorzecze Sanu, gdzie dotąd odnotowywa- mische Oberflächenfunde sind vom rechten Ufer des
no największe ich koncentracje. Zachodnia granica unteren Wiar bekannt, und man kann wohl auch mit
lokalnego osadnictwa celtyckiego wydaje się opierać ihrem Vorkommen am oberen Dnjestr rechnen. In
o dorzecze górnej Wisłoki, północna natomiast o re- den letzten Jahren wurden polnisch-ukrainische Ge-
jon środkowego i dolnego Wisłoka. Nadal nie jest jas- ländebegehungen vorgenommen, die – so ist zu hof-
na kwestia wschodniego zasięgu enklawy, z pewnością fen – zur Klärung der Frage keltischer Besiedlung in
jednak materiały celtyckie występują także po ukraiń- jenen Gebieten beitragen werden.
skiej stronie granicy. Powierzchniowe znaleziska ce- Die Enklave der Latène-Kultur im Karpaten-
ramiki o takim charakterze znane są z prawego brze- vorland, deren erste Spuren in die Mitte des 3. Jh. v.
gu dolnego Wiaru i przypuszczalnie liczyć się należy Chr. zu datieren sind, dürfte ein Randgebiet der sich
także z ich występowaniem nad górnym Dniestrem. zu jener Zeit intensiv entwickelnden keltischen Be-
W ostatnich latach rozpoczęto na tych terenach syste- siedlung in der Karpato-Ukraine gebildet haben, mit
matyczną akcję polsko-ukraińskich archeologicznych dem dortigen Zentrum Gališ-Lovačka (die heutige
badań powierzchniowych, która – jak można mieć na- Stadt Mukačevo). Diese an der oberen Theiß liegen-
dzieję – pomoże wyjaśnić także zagadnienia związane den Siedlungsgebiete werden in der Regel mit den
z występowaniem materiałów poświadczających osad- aus schriftlichen Quellen bekannten Anarten – einem
nictwo celtyckie. keltischen, durch Ptolemäus und Cäsar erwähnten
139
Enklawa kultury lateńskiej na Podkarpaciu, któ- Stamm – in Zusammenhang gebracht. Ptolemä-
rej pierwsze ślady datować należy na połowę III w. p. us nennt auch den Stamm der Anartophracti, die er
Ch., stanowiła najpewniej swoistą peryferię intensyw- nördlich der Karpaten lokalisiert. Es könnte sich um
nie rozwijającego się w tym okresie osadnictwa celty- eben jenes Volk handeln, das über die Karpatenpäs-
ckiego na Ukrainie Zakarpackiej, z funkcjonującym se aus dem oberen Theißgebiet eingewandert war. Es
tu ośrodkiem Gališ-Lovačka (dzisiejsze miasto Mu- ist schwer zu sagen, warum sich die Kelten im Kar-
kačevo). Tereny te, położone nad górną Cisą, łączone patenvorland niedergelassen haben. Möglicherweise
są zazwyczaj z osadnictwem znanych ze źródeł pisa- spielten reiche Salzlagerstätten und zahlreiche Salz-
nych Anartów, celtyckiego plemienia, wymienianego quellen in diesem Gebiet dafür eine Rolle, deren Aus-
przez Ptolemeusza i Cezara. Ptolemeusz wzmiankuje beutung noch im 19. Jh. erfolgte. Das auch „weißes
także plemię Anartophracti, których lokalizuje na pół- Gold“ genannte Salz war im Altertum sehr wertvoll
noc od Karpat. Być może jest to właśnie ten lud, który und hat bei der Herausbildung der Latène-Kultur in
przesiedlił się poprzez przełęcze karpackie znad gór- ihren Kerngebieten eine große Bedeutung gehabt. Die
nej Cisy. Trudno orzec, co skłoniło Celtów do osiedle- Funde dokumentieren auch sehr frühe, sogar bis in
nia się na Podkarpaciu, warto jednak zwrócić uwagę, das 5. Jh. v. Chr. zurückreichende Kontakte der Be-
że na tym obszarze znajdują się bogate złoża soli oraz völkerung des Karpatenvorlandes mit Westeuropa, wo
liczne słone źródła, których eksploatacja potwierdzona es damals zur Entstehung der archäologischen Kultur
jest jeszcze w XIX wieku. Sól, nazywana również bia- der antiken Kelten gekommen ist. Es handelt sich hier
łym złotem, była w starożytności niezwykle wartościo- um eine aus Przemyśl stammende Bronzefibel des
wym towarem i odegrała istotną rolę w kształtowaniu sog. Marzabotto-Typs sowie um das Fragment eines
się kultury lateńskiej na jej rdzennych terenach. W ma- grünen Glasrings, das in einem Grab der Tarnobrzeg-
teriale archeologicznym znajdują się bardzo wczesne, Lausitzer-Kultur in Przędzel entdeckt wurde.
bo sięgające nawet V w. p. Ch. dowody kontaktów lud- Der Problemkreis des Ausklingens der keltischen
ności zamieszkujących ziemie Podkarpacia z obsza- Besiedlung im Karpatenvorland bleibt weiterhin un-
rami zachodniej Europy, na których doszło wówczas gelöst. Beim derzeitigen Forschungsstand kann weder
do powstania archeologicznej kultury starożytnych eindeutig festgestellt werden, wann die Kelten ihre
Celtów. Jest to brązowa zapinka tzw. typu Marzabot- Siedlungen in diesem Gebiet verlassen haben, noch
to pochodząca z Przemyśla oraz fragment pierścienia warum dies geschah. Ein Hinweis könnte hier das
wykonanego z zielonego szkła odkryty w grobie tarno- Fehlen von gut datierten Funden aus dem 1. Jh. v. Chr.
brzeskiej kultury łużyckiej w Przędzelu. sein, also aus der Spätlatènezeit. Das weist darauf hin,
Nadal niejasna pozostaje kwestia końca osadnic- dass die Siedlungsstrukturen der Latène-Kultur zu je-
twa celtyckiego na Podkarpaciu. Przy obecnym stanie ner Zeit zusammengebrochen waren, doch bedarf es
badań nie można jednoznacznie stwierdzić, ani kiedy zur Klärung weiterer Grabungsarbeiten.
Celtowie opuścili swoje siedziby na tym terenie, ani
co było tego bezpośrednią przyczyną. Pewną wska-
zówką może tu być brak dobrze datowanych znalezisk
z I w. p. Ch. (czyli z późnego okresu lateńskiego), su-
gerujący, że w okresie tym struktury osadnicze kultu-
ry lateńskiej uległy załamaniu. Wyjaśnienie tej kwestii
wymaga jednak dalszych badań wykopaliskowych.
BIBLIOGRAPHIE
Antoniewicz W. Mielczanek M.
1954 Srebrna głowa byka z Sanu, WA 20, S. 263–266. 2003 Nowe znalezisko monety geto-dackiej na ziemiach Pol-
Blajer W. ski a problem napływu monet greckich na teren Euro-
2002 Stanowisko nr 1 w Albigowej, pow. Łańcut (AZP 104-79 py Środkowej, [in:] A. Bursche, R. Ciołek (Hrsg.), Antyk
stan. 1), Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Przyjaciół i Barbarzyńcy, Warszawa, S. 301–304.
Nauk w Przemyślu 7, S. 30–32. Mikołajczyk A.
2003 Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone 1984 Północne znaleziska monet geto-dackich, Prace i Materiały
w 2002 r. na wielokulturowym stanowisku nr 1 w Albigo- Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi
wej, pow. Łańcut (AZP 104-79, stan. 1), RPrzemyski 39/2, – Seria Numizmatyczna i Konserwatorska 2/1982, S. 5–30.
S. 73–81. Muzyczuk A.
Czopek S. 2002 Ślady osadnictwa z okresu lateńskiego na Rynku w Krośnie,
1999 Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów. AAC 37, S. 181–186.
2002 W sprawie stosunków kulturowych w okresie przedrzym- Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E.
skim na obszarze południowo-wschodniej Polski, Spraw. 1994 Badania sondażowe na stanowisku 32 w Pakoszówce, gmi-
Arch. 54, S. 9–20. na Sanok, województwo krośnieńskie, AAC 32, S. 167–
Ginalski J., Muzyczuk A. –181.
1999 Stan badań nad osadnictwem celtyckim na Podkarpaciu, Olędzki M.
[in:] S. Czopek, A. Kokowski (Hrsg.), Na granicach anty- 1999 Z problematyki przemian osadniczych i kulturowych
cznego świata, Rzeszów, S. 9–14. na obszarze dorzecza górnej Cisy w wiekach I–IV n.e., [in:]
2001 State of Research on Prehistoric and Early Medieval Settle- S. Czopek, A. Kokowski (Hrsg.), Na granicach antycznego
ment on the Northern Approach of the Dulka Pass, Prace świata, Rzeszów, S. 45–74.
Komisji Prehistorii Karpat PAU 2, S. 191–203. 2004 Transkarpackie powiązania kulturowo-osadnicze w epo-
Jamka R. ce La Tène. Zarys problematyki, [in:] Okres lateński...,
1963 Epoka żelaza w widłach Wisły i Sanu (od około 400 r. S. 123–136.
przed n.e. do 600 r. n.e.), Rocznik Województwa Rzeszow- 2005 “Anarti” and “Anartophracti”: Transkarpathian cultural
skiego 3, S. 19–54. and settlement relations of the Celts, [in:] H. Dobrzańska,
1968 Badania archeologiczne w rejonie rzeszowskim, MSROA V. Megaw, P. Poleska (Hrsg.), Celts on the Margin. Stu-
(1966), S. 5–6. dies in European Cultural Interaction 7th Century BC –
Jodłowski A. 1st Century AD Dedicated to Zenon Woźniak, Kraków,
1971 Eksploatacja soli na terenie Małopolski w pradziejach S. 145–152.
i we wczesnym średniowieczu, Studia i Materiały do dzie- Parczewski M.
jów żup solnych w Polsce 4, Wieliczka. 1978 Denkmäler der Latènekultur von Bachórz am Mittelauf
Karwowski M. des San (Südostpolen), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
1998 Szklany pierścień halsztacki z Przędzela, AAC 34, S. 215– Jagiellońskiego – Prace Archeologiczne 26, S. 135–151.
–220. 1986 Pogórze Dynowskie w zaraniu dziejów, Brzozów.
2004 Początki osadnictwa kultury lateńskiej na Podkarpa- 1987 Sanok-Biała Góra, Woiwodschaft Krosno, Fundstelle 3, Re-
ciu w świetle szklanych importów celtyckich, [in:] Okres cherches Archéologiques de 1985, S. 27–33.
lateński..., S. 153–162. 1988 Sanok-Biała Góra, Woiwodschaft Krosno, Fundstelle 3, Re-
Karwowski M., Ginalski J. cherches Archéologiques de 1986, S. 41–47.
2002 Bruchstück eines keltischen Glasarmringes vom Burgwall 1993 Wyniki badań wykopaliskowych w Bachórzu w latach
„Horodyszcze” in Trepcza bei Sanok, AAC 37, S. 67–83. 1991–1992, MSROA (1991–1992), S. 205–216.
Kunysz A. 1996 Rezultaty badań wykopaliskowych w Bachórzu w latach
1962 Miecz celtycki z Rzeszowa, WA 28/1, S. 86–87. 1993–1995, MSROA 17, S. 263–282.
1981 Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Prze- 1997 Trzynasty sezon badań wykopaliskowych w Bachórzu
myśl. na stanowisku 16, MSROA 18, S. 195–209.
Madyda-Legutko R. 2000 Piętnasty sezon badań wykopaliskowych w Bachórzu
1996 Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okre- na stanowisku 16, pow. Rzeszów, MSROA 21, S. 271–
sie lateńskim i rzymskim, Kraków. –283.
2004 Polskie Karpaty w okresie późnolateńskim i okresie wpły- Parczewski M., Pohorska-Kleja E.
wów rzymskich. Uwagi dotyczące zróżnicowania kulturo- 1995 Najdawniejsze dzieje Sanoka, [in:] F. Kiryk (Hrsg.), Sa-
wego, [in:] Okres lateński..., S. 71–92. nok. Dzieje miasta, Kraków, S. 45–88.
Madyda-Legutko R., Tunia K. Podgórska-Czopek J.
2004 Historia badań nad okresem lateńskim i rzymskim w strefie 2005 Miecz celtycki z fragmentami pochwy, [in:] 70 lat Muzeum
beskidzkiej Karpat polskich, [in:] Okres lateński..., S. 29– Okręgowego w Rzeszowie – 70 skarbów muzealnych, Rze-
–42. szów, S. 28–29.
BIBLIOGRAPHIE
141
Pohorska E. 2004 Sprawozdanie z badań ratowniczych w Lipniku, gm. Kańczu-
1975 Znaleziska: Mrukowa, gm. Osiek Jasielski, woj. Krosno, ga, st. 3 (woj. podkarpackie), RPrzemyski 40/2, S. 105–116.
Wiadomości Numizmatyczne 19/3, S. 170. 2005 Drugi sezon badań wykopaliskowych na stanowisku 3
Poradyło W. w Lipniku, pow. Przeworsk, RPrzemyski 41/2, S. 79–88.
1997 Wyniki badań ratowniczych na stanowisku 62 w Medyce, Stefański S.
woj. przemyskie, na tle zagadnień okresu lateńskiego w gór- 1967 Złota moneta celtycka z Trepczy, pow. Sanok, AAC 9/1,
nym i środkowym dorzeczu Sanu, RPrzemyski 33, S. 69– S. 75–77.
–92. Woźniak Z.
1999 Osada z przełomu er w Medyce, woj. przemyskie, [in:] 1974 Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej, Wrocław.
S. Czopek, A. Kokowski (Hrsg.), Na granicach antycznego 2004 Rola Karpat Zachodnich w okresie lateńskim, [in:] Okres
świata, Rzeszów, S. 107–116. lateński..., S. 43–70.
Przybyła M. Żaki A.
2004 Nowe znaleziska kultury lateńskiej z obszaru Podgórza 1962 Z archeologii województwa rzeszowskiego, RPrzemyski
Rzeszowskiego, [in:] Okres lateński..., S. 219–236. 9/2, S. 193–226.
Iwona Florkiewicz, Agnieszka Reszczyńska
BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA.

OSADNICTWO MIĘDZY WISŁĄ, GÓRNYM BUGIEM A DNIESTREM
W III W. P.N.E. – V W. N.E.
BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA.

DIE BESIEDLUNG ZWISCHEN DER WEICHSEL, DEM OBEREN BUG UND DEM DNJESTR
VOM 3. JH. V.U.Z. BIS ZUM 5. JH. U. Z.
W czasie dominacji w Europie kultury lateńskiej Während im westlichen Zentraleuropa die mit der
związanej z ludnością celtycką, na ziemiach polskich keltischen Bevölkerung verbundene Latène-Kultur
na przełomie III i II w. p.n.e. ukształtowała się nowa vorherrschte, hatte sich an der Wende vom 3. zum 2.
jednostka określana jako kultura przeworska, której vorchristlichen Jh. im polnischen Gebiet eine neue, als
rozwój możemy śledzić aż do schyłku starożytności, Przeworsk-Kultur bezeichnete Einheit herausgebildet,
czyli do połowy V w. n.e. Jej rdzenny obszar stano- derer Entwicklung bis zum Ausgang des Altertums,
wiły głównie tereny Polski zachodniej i środkowej, also bis zur Mitte des 5. Jh. u.Z., verfolgt werden kann.
czyli Wielkopolska, Śląsk, Kujawy i zachodnia część Ihr Kernbereich waren Gebiete in West- und Mittel-
Mazowsza, gdzie w poprzednim okresie istniała kul- polen, und zwar Großpolen, Schlesien, Kujawien und
tura pomorska i jej wschodni odłam – kultura gro- der Westteil Masowiens, wo in der vorhergehenden
bów kloszowych. Jednak już w drugiej połowie II w. Zeit die Pommersche Kultur und ihre östliche Vari-
p.n.e. możemy zaobserwować nasilenie osadnictwa ante, die Glockengräberkultur, existiert hatten. Al-
przeworskiego i jego ekspansję właściwie we wszyst- lerdings kann schon in der zweiten Hälfte des 2. Jh.
kich kierunkach. Ta przemiana była przede wszyst- v.u.Z. eine Intensivierung der Przeworsk-Besiedlung
kim wynikiem oddziaływania kultury lateńskiej, pod und eine Expansion in nahezu alle Richtungen beob-
wpływem której doszło do ujednolicenia modelu gos- achtet werden. Dieser Wandel war vor allem eine Fol-
podarczo-społecznego na przeważającej części Euro- ge der Ausstrahlungen der Latène-Kultur, unter deren
py Środkowej i Zachodniej, do którego zaliczyć należy Einfluss es zur Vereinheitlichung des wirtschaftlich-
także kulturę przeworską. Całą tę zlatenizowaną stre- gesellschaftlichen Modells in großen Teilen Mittel-
fę, obejmującą wiele różnych jednostek kulturowych und Westeuropas gekommen ist. Das galt auch für die
w literaturze archeologicznej określa się jako „euro- Przeworsk-Kultur. Diese ganze latènisierte, viele ver-
pejskie Barbaricum”. Model ten charakteryzował się schiedene Kultureinheiten umfassende Zone wird in
rozpowszechnieniem produkcji żelaza i rozwojem ko- der archäologischen Literatur als „europäisches Bar-
walstwa, stosowaniem podobnych zwyczajów pogrze- baricum” bezeichnet. Die entsprechende Kulturzone
bowych, a także podobieństwem form i zestawów wywar durch die Verbreitung der Eisenherstellung und
twarzanych przedmiotów1. die Entwicklung des Schmiedewesens, einander ähn-
W II w. p.n.e. na obszarze strefy wschodniej kul- liche Bestattungssitten sowie auch durch die Ähnlich-
tury przeworskiej, czyli ziem położonych na prawym keit von Formen und Garnituren der Sachkultur ge-
brzegu środkowego biegu Wisły, można przypuszczać, prägt1.
że przez jakiś czas współistniały obok siebie funkcjo- Im 2. Jh. v.u.Z. scheinen im Bereich der östlichen
nująca jeszcze kultura grobów kloszowych i nowa kul- Przeworsk-Kultur, in den Gebieten am rechten Ufer
tura przeworska, a do pełnej stabilizacji osadniczej der mittleren Weichsel, die noch bestehende Glocken-
musiało dojść trochę później niż w Polsce zachodniej. gräberkultur und die neue Przeworsk-Kultur zeitweise
Do opóźnień przy tym procesie mogła się też przy- nebeneinander existiert zu haben, und zur vollen Be-
czynić kultura jastorfska, której materiały odkrywa- siedlungsstabilisierung dürfte es erst etwas später als
ne we wschodniej Polsce, łączone są przez badaczy in Westpolen gekommen sein. Zu den Verzögerungen
1 1
Kaczanowski, Kozłowski 1998, 212–213. Kaczanowski, Kozłowski 1998, 212–213.
144 IWONA FLORKIEWICZ, AGNIESZKA RESZCZYŃSKA
Ryc. 1. Rozprzestrzenienie kultury przeworskiej w III/II – ok. poł. I w. p.n.e. (wg Kokowski 2004).
Abb. 1. Verbreitung der Przeworsk Kultur von 3./2. Jh. bis zur ersten Hälfte des 1. Jh. vor Chr. (nach Kokowski 2004).
z wędrówką nad Morze Czarne plemienia Bastarnów, bei diesem Prozess könnte die Jastorf-Kultur beige-
utożsamianego z tą kulturą2. tragen haben, deren die in Ostpolen entdeckte Mate-
Osadnictwo na interesującym nas obszarze mię- rialien auf die Wanderung des Stammes der Bastarnen
dzy Wisłą, górnym Bugiem i Dniestrem miało w tym zurückgeführt werden2.
okresie kulturowo niejednolity charakter. W widłach Die Besiedlung im hier interessierenden Raum zwi-
Wisły i Sanu zamieszkiwała jeszcze ludność grupy tar- schen der Weichsel, dem oberen Bug und dem Dnjestr
nobrzeskiej, ale coraz wyraźniej widoczne były tu od- wies in jener Zeit einen uneinheitlichen Kulturcharakter
działywania grupy tynieckiej z okolic Krakowa, której auf. Im Gebiet zwischen Weichsel und San lebte noch
mieszany charakter przeworsko-celtycki odzwiercied- die Bevölkerung der Tarnobrzeg-Gruppe, aber immer
lał się także w odkrywanych na stanowiskach materia- stärker wirkte sich hier die Tyniec-Gruppe aus der Um-
łach archeologicznych. gebung von Kraków aus. Der gemischte Charakter der
Na przełomie II i I w. p.n.e. kultura przeworska zuletzt genannten Gruppierung – mit Elementen der
rozpoczęła stopniową kolonizację terenów od środko- Przeworsk-Kult und keltischer Art – spiegelt sich auch
wego biegu Wisły wzdłuż rzeki Wieprz (ryc. 1). Ślady in den archäologischen Materialien wider.
jej penetracji widoczne są w tym okresie na przedpo- An der Wende vom 2. zum 1. Jh. v.u.Z. begann
lu Roztocza. Przykładem takim może być pojedynczy sich die Przeworsk-Kultur allmählich vom mittleren
2
Dąbrowska 1998, 25–26. 2
Dąbrowska 1998, 25–26.
BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA... BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA..
145
pochówek wojownika z Zubowic. Spalone szczątki Weichsellauf aus entlang des Flusses Wieprz auszu-
złożono w importowanym z Italii, metalowym wia- dehnen (Abb. 1). Spuren dieses Prozesses sind in der
drze, przykrywając go glinianą misą. Oprócz skremo- Umgebung von Roztocze sichtbar. Ein Zeugnis dafür
wanych kości, zdeponowano również dolne okucie könnte auch die Einzelbestattung eines Kriegers aus
drzewca włóczni, kilka nitów od umba oraz zapinkę. Zubowice sein: Seine verbrannten Überreste wurden
Inne groby przeworskie pochodzą z miejscowości Lip- in einem aus Italien importierten, metallenen, mit
sko, gdzie odkryto m.in. miecz oraz fibulę3. Takie poje- einer aus Ton gemachten Schüssel bedeckten Eimer
dyncze znaleziska mogą świadczyć o tym, iż koloniza- niedergelegt. Neben verbrannten Dingen wurden hier
cja tego obszaru nie była zbyt intensywna, a obszarem auch ein Lanzenschaftsbeschlag, einige Schildnieten
docelowym dla ludności kultury przeworskiej mogły sowie eine Fibel deponiert. Andere Przeworsk-Grä-
być tereny nad górnym Bugiem i Dniestrem. Na dal- ber stammen aus der Ortschaft Lipsko, wo u.a. ein
szą kolonizację w kierunku południowym i południo- Schwert und eine Fibel gefunden wurden 3. Solche
wo-wschodnim może wskazywać także cmentarzysko Einzelfunde zeugen wohl davon, dass die Aufsiedlung
z Hryniova na Ukrainie. Odkryte tam przedmioty na- dieses Gebietes nicht allzu intensiv war, und das Ziel-
leży bez wątpienia wiązać z kulturą przeworską. Były gebiet der Träger der Przeworsk-Kultur am oberen
to m.in. miecze, groty, fragmenty umb, a także naczy- Bug und Dnjestr gelegen haben dürfte. Auf die weitere
nia z pogrubionym, facetowanym brzegiem. Na tym Kolonisation in südlicher und südöstlicher Richtung
obszarze potwierdzone jest również funkcjonowanie mag auch das Gräberfeld aus Hryniov in der Ukrai-
osad, a jako przykład może posłużyć tu stanowisko ne hinweisen. Die dort entdeckten Gegenstände sind
w miejscowości Čerepin4. zweifellos mit der Przeworsk-Kultur in Verbindung zu
Przybyła nad górny Dniestr ludność kultury prze- bringen, u.a. Schwerter, Lanzenspitzen, Schildbuckel
worskiej zetknęła się w krótkim czasie z przedstawi- sowie Gefäße mit verdicktem, facettiertem Rand. Be-
cielami zupełnie odmiennych jednostek kulturowych, legt sind dort auch Siedlungen, z. B. mit einer Fund-
a mianowicie z Sarmatami oraz przybyłymi z obsza- stätte bei Čerepin4.
rów dzisiejszej Rumunii Dakami. Sarmaci to koczow- Die an den oberen Dnjestr gewanderte Bevölke-
niczy lud pochodzenia irańskiego, który nie zakła- rung der Przeworsk-Kultur kam in kurzer Zeit mit
dał osad, a także nie pozostawił śladów po swoich Vertretern ganz unterschiedlicher Kultureinheiten in
obozowiskach. Jedyne dane jakie możemy uzyskać Berührung, und zwar mit den Sarmaten und den aus
na temat ich kultury materialnej pochodzą z cmenta- dem Gebiet des heutigen Rumänien eingewanderten
rzysk. Mimo iż głównym celem tej ludności były łu- Dakern. Die Sarmaten waren ein Nomadenvolk ira-
pieskie najazdy na prowincje rzymskie, penetrowa- nischer Abstammung, das keine Siedlungen angelegt
li oni również obszary północne. Świadectwem tego und keine Spuren von Lagerplätzen hinterlassen hat.
są m.in. cmentarzyska w miejscowości Lenkovcy oraz Die einzigen Informationen über ihre materielle Kul-
Neportovo, a także Kiselev i Ostrivec. Wydaje się, tur entstammen den Gräberfeldern. Obwohl dieses
że nie można tu mówić o jakiejś ekspansji sarmackiej, Volk vorwiegend Raubüberfälle auf römische Provin-
gdyż odkryto tu niewiele ponad 20 grobów. Charak- zen durchführte, hat es auch nördliche Gebiete auf-
terystyczne szkieletowe pochówki, z koczowniczym gesucht. Das bezeugen u.a. die Gräberfelder in Len-
wyposażeniem oraz metalowymi lustrami są jedyny- kovcy, Neportovo, Kiselev und Ostrivec. Man kann
mi pozostałościami po ich obecności na tym terenie5. hier allerdings nicht von einer sarmatischen Expansi-
Z kolei obecność ludności dackiej na obszarze gór- on sprechen, da nur knapp über 20 Gräber freigelegt
nego Dniestru potwierdzają nam znaleziska pocho- worden sind. Charakteristische Körperbestattungen
dzące z cmentarzyska w Górnej Lipicy. Przebadane mit Nomadenausstattung und Metallspiegeln sind die
zostało ono w poł. XIX w. Odkryto tam ciałopalne po- einzigen Zeugen ihrer Anwesenheit5.
chówki popielnicowe, w większości w naczyniach wy- Die Existenz dakischer Bevölkerung im oberen
konanych na kole garncarskim, niejednokrotnie na- Dnjestrgebiet wird durch Funde aus dem Gräber-
krywane dodatkowo misami lub fragmentami innych feld in Górna Lipica belegt. Erforscht wurde es Mit-
3
Kokowski 2005, 120. 3
Kokowski 2005, 120.
4
Kokowski 2005, 121. 4
Kokowski 2005, 121.
5
Kokowski 2005, 124. 5
Kokowski 2005, 124.
Ryc. 2. Naczynia charakterystyczne dla kultury lipickiej (wg Śmiszko 1932), bez skali.
Abb. 2. Für die Lipicka Kultur charakteristischen Gefäße (nach Śmiszko 1932), ohne Masstab.
147
naczyń. Pozbawione były one w zupełności broni, te des 19. Jh. Dort wurden Brandbestattungen in Ur-
a jedyne ich wyposażenie stanowiły nieliczne ozdoby, nen entdeckt, meist scheibengedrehte, oft zusätzlich
a także narzędzia, takie jak noże lub przęśliki. Od na- mit Schüsseln oder Fragmenten anderer Behältnisse
zwy tego stanowiska utworzono nazwę kultura lipic- bedeckte Gefäße. Waffenbeigaben fehlten; ihre ein-
ka. Najbardziej charakterystyczną formą naczyń dla zige Ausstattung bildeten wenige Schmuckstücke und
tej jednostki kulturowej są lepione ręcznie stożkowate Werkzeuge wie Messer oder Spinnwirtel. Der Fundplatz
kubki tzw. czasze dackie oraz toczone na kole pucha- war namengebend für die Lipica-Kultur. Eine Art Leit-
ry na wysokiej nóżce (ryc. 2). Chronologia tej kultury form dieser Kultureinheit sind handgemachte, konische
nadal budzi spory, jednak wydaje się, że czas jej funk- Tassen, die sog. dakischen Schalen sowie scheibenge-
cjonowania musiał być niezwykle krótki. Pozostaje drehte Becher mit hohem Fuß (Abb. 2). Die Chronolo-
pytanie, z jakiego powodu ludność dacka zdecydo- gie dieser Kultur wird nach wie vor kontrovers disku-
wała się na opuszczenie swoich rdzennych terenów tiert. Ohne Zweifel existierte sie nur sehr kurz. Es bleibt
i emigrowała na północ? Jedną z przyczyn mógł być offen, aus welchem Grund die dakische Bevölkerung
opisywany w źródłach najazd wojsk rzymskich dowo- ihre Kerngebiete verließ und nach Norden zog. Eine
dzonych przez Placiusza Elianusa, jaki miał miejsce der Ursachen mag der Überfall der römischen Truppen
w 52 r. n.e. Wtedy to wzięto w niewolę prawdopodob- unter Befehl von Placius Elianus des Jahres 52 u.Z. ge-
nie ok. 100 tys. jeńców6. Podobnych akcji mogło być wesen sein, bei dem wahrscheinlich 100 000 Menschen
więcej, co być może spowodowało, że część ludności gefangen genommen wurden6. Es mag mehr solche Ak-
zdecydowała się chronić ucieczką na północ. Istnieje tionen gegeben haben, so dass sich ein Teil der Bevöl-
teza, że ludność ta po jakimś czasie wróciła na swoje kerung zur Flucht nach Norden entschlossen haben
macierzyste tereny. Nie wiadomo jednak, co było po- könnte. Es wird auch vermutet, dass diese Bevölkerung
wodem takiej decyzji. nach einiger Zeit in ihre Heimatgebiete zurückgekehrt
Z powyższych przedstawień wynika niezbicie, ist, doch bleiben die Gründe dafür unbekannt.
że rejon górnego Dniestru stanowił ciekawą mieszan- Aus den obigen Darstellungen wird deutlich, dass
kę kulturową. Świadczyć o tym mogą również inne sich im oberen Dnjestrgebiet eine interessante Ver-
odkrycia. Jednym z nich jest cmentarzysko w rejo- mischung verschiedener Kulturen ergab. Das wird
nie Zvenyhorodu na Ukrainie. Zarejestrowano tam auch durch andere Entdeckungen bezeugt, so durch
kilka grobów ciałopalnych oraz szkieletowych z wy- das Gräberfeld bei Zvenyhorod in der Ukraine. Dort
posażeniem, które budzi wątpliwości co do etnicz- wurden einige Brand- und Körpergräber mit Ausstat-
nej przynależności pochowanych tam osób. Z jednej tungen beobachtet, die Zweifel über die ethnische Zu-
strony ciałopalenie jest charakterystyczne dla kultury gehörigkeit der dort bestatteten Personen erweckten:
przeworskiej, podobnie jak obecna w grobach rytual- Auf der einen Seite ist die Brandbestattung für die
nie niszczona broń. Pochówek szkieletowy natomiast Przeworsk-Kultur charakteristisch, ebenso wie die ri-
jest typowy dla ludności sarmackiej, a toczone na kole tuell zerstörten Waffen in den Gräbern. Auf der ande-
naczynia użyte jako popielnice mają wszelkie cechy, ren Seite ist die Körperbestattung für die sarmatische
które pozwalają je łączyć z wyrobami dackimi. Tak Bevölkerung typisch, und die scheibengedrehten, als
zróżnicowane pochówki świadczą zapewne o tym, iż Urnen genutzten Gefäße weisen Verbindungen mit
ludność przeworska podczas swojej wędrówki wzdłuż dakischen Erzeugnissen auf. Bestattungen mit so un-
rzeki Wieprz w kierunku południowo-wschodnim terschiedlichen Merkmalen zeugen davon, dass die
zetknęła się w pewnym momencie zarówno z Daka- Przeworsk-Bevölkerung während ihrer Wanderung
mi, jak i z Sarmatami. Niewykluczone jest również, entlang des Flusses Wieprz nach Südosten zu einem
że doszło do asymilacji i przejmowania niektórych gewissen Zeitpunkt sowohl mit den Dakern als auch
zwyczajów, jak np. do zawierania małżeństw pomię- mit den Sarmaten in Berührung gekommen ist. Es
dzy przedstawicielami odmiennych kultur7. Złożoność ist auch nicht ausgeschlossen, dass es zur Assimila-
oddziaływań kulturowych, jakie kształtowały społecz- tion und Übernahme mancher Sitten gekommen ist,
ności znad górnego Dniestru dokumentuje również wie z.B. zu Eheschließungen zwischen den Vertretern
ciałopalny pochówek wojownika z cmentarzyska nr 2 unterschiedlicher Kulturen7. Die komplexen kultu-
6
Kokowski 2005, 130. 6
Kokowski 2005, 130.
7
Kokowski 2005, 125. 7
Kokowski 2005, 125.
Ryc. 3. Rozprzestrzenienie kultury przeworskiej pod koniec I – poł. II w. n.e. (wg Kokowski 2004).
Abb. 3. Verbreitung der Przeworsk Kultur am Ende des 1. Jh. bis zur Hälfte des 2. Jh. nach Chr. (nach Kokowski 2004).
w Hryniovie, datowany na początek I w. n.e. Jako wy- rellen Einwirkungen, die die Gemeinschaften im obe-
posażenie do grobu złożone zostały groty włóczni, ren Dnjestrgebiet prägten, werden auch durch eine an
umbo tarczy, ostrogi, nożyce, noże, naczynia lepione den Anfang des 1. Jh. u.Z. datierte Brandbestattung
ręcznie, a także dacki dzban wykonany na kole oraz eines Kriegers aus dem Gräberfeld in Hryniov doku-
miecz z bogato zdobioną ażurową pochwą. Nie wiado- mentiert. Als Ausstattung wurden Lanzenspitzen, ein
mo do końca, z kim utożsamiać należy ten pochówek. Schildbuckel, Sporen, Scheren, Messer, handgemach-
Rytuał pogrzebowy wskazywałby na przedstawiciela te Gefäße, ein dakischer Drehscheibenkrug und ein
kultury przeworskiej. Nie można jednak wykluczyć, Schwert mit reich verzierter, durchbrochener Scheide
że był to np. zasymilowany na przeworskim gruncie beobachtet. Es ist nicht völlig geklärt, mit wem die-
emigrant dacki8. se Bestattung in kultureller Hinsicht zu verbinden ist.
Na początku I w. n.e. ludność kultury przeworskiej Der Bestattungsritus würde auf einen Vertreter der
rozpoczęła zakładanie osad i cmentarzysk na obsza- Przeworsk-Kultur hinweisen. Es kann aber nicht aus-
rze między Wisłą i Bystrzycą. Przykładem mogą być geschlossen werden, dass es sich um einen auf Prze-
cmentarzyska w miejscowości Opoka, Kraśnik Pia- worsk-Grundlage assimilierten dakischen Auswande-
ski czy Opole Lubelskie. Wydaje się, że osadnictwo rer gehandelt hat8.
to preferowało tereny doliny Wisły, nie przekraczając Zu Beginn des 1. Jh. u.Z. hat die Bevölkerung der
jej w kierunku wschodnim9. Kolonizacja kultury prze- Przeworsk-Kultur Siedlungen und Gräberfelder auf
worskiej zmierzała wyraźnie w kierunku południo- dem Gebiet zwischen, Weichsel und Bystrzyca an-
wym. Z wyraźną eksplozją osadniczą mamy do czy- gelegt. Als Beispiele sind Gräberfeldern von Opo-
ka, Kraśnik Piaski oder ader Opole Lubelskie ge-
8
Kokowski 2005, 128.
9
Kokowski 2005, 160. 8
Kokowski 2005, 128.
149
0 4 cm
Ryc. 4. Zabytki kultury przeworskiej z cmentarzyska w Trójczycach, pow. Przemyśl (1, 2, 6, 10, 12; wg Poradyły 2004) oraz z osady z
Otałęży, pow. Mielec (3, 4, 5, 7, 8, 9, 11; wg Podgórskiej-Czopek 1999).
Abb. 4. Fundstücke der Przeworsk-Kultur aus dem Gräberfeld in Trójczyce, Kr. Przemyśl (1, 2, 6, 10, 12; nach Poradyło 2004) und aus
der Siedlung in Otałęż, Kr. Mielec (3, 4, 5, 7, 8, 9, 11; nach Podgórska-Czopek 1999).
nienia dopiero od końca I w. n.e., zarówno w obrębie nannt werden. Diese Besiedlung bevorzugte wohl die
Kotliny Sandomierskiej, jak i na obszarach na połu- Gebiete im Weichseltal, wobei sie es im Osten nicht
dnie od niej, aż do środkowego Sanu włącznie (ryc. 3). überschritt9. Die Kolonisation der Przeworsk-Kultur
W tym czasie miało miejsce nie tylko kształtowanie dehnte sich deutlich nach Süden aus. Mit einer regel-
się nowych skupisk osadniczych, ale również znaczny rechten „Besiedlungsexplosion“ haben wir es seit dem
wzrost gęstości zaludnienia na obszarach już zasiedlo- Ende des 1. Jh. u.Z. sowohl in der Sandomierz-Sen-
nych. Z tego okresu pochodzi cmentarzysko w Gaci, ke als auch in den südlich von ihr gelegenen Gebie-
które badane było wykopaliskowo w 1905 r. przez ten, einschließlich des Territoriums am mittleren San
K. Hadaczka. Wówczas było to największe znane (Abb. 3), zu tun. Zu dieser Zeit bildeten sich nicht nur
cmentarzysko ciałopalne z okresu rzymskiego z te- neue Besiedlungskonzentrationen heraus, sondern
renu Europy Środkowej. Odkryto tam 180 grobów, es stieg auch die Besiedlungsdichte in den schon zu-
w których znajdowały się bardzo interesujące zabyt- vor erschlossenen Gebieten beträchtlich an. Aus die-
ki. Na uwagę zasługują m.in. żelazne noże, nożyce, ser Zeit stammt das Gräberfeld von Gać, das im Jah-
krzesiwa, miecze, okucia pochew i tarcz (tzw. umba re 1905 von K. Hadaczek ausgegraben worden ist. Es
i imacze), groty oszczepów, dziryty i ostrogi10. Dzi- war damals das größte bekannte Brandgräberfeld der
siaj to cmentarzysko nadal jest największe, ale jedy- Römischen Kaiserzeit in Mitteleuropa. Dort wurden
nie na obszarze Polski południowo-wschodniej. Duże 180 Gräber freigelegt, die sehr interessante Funde bar-
osady w tej strefie odkryto i częściowo przebadano gen. Bemerkenswert sind u.a. eiserne Messer, Scheren,
m.in. w Tarnobrzegu-Zakrzowie11, Mielcu12 czy Otałę- Feuerstähle, Schwerter, Scheiden- und Schildbeschlä-
ży (ryc. 4–5)13. Zarejestrowano w nich zarówno obiek- ge (Schildbuckel und -fesseln), Speerspitzen, Pfeile
ty, które można łączyć z budowlami mieszkalnymi, jak und Sporen10. Heute ist dieses Gräberfeld nurmehr der
również jamy mające charakter gospodarczy. Odkryte größte bekannte Bestattungsplatz in Südwestpolen.
zabytki to przede wszystkim liczne fragmenty naczyń, Große Siedlungen wurden in dieser Region u.a. in
gliniane przęśliki oraz ciężarki tkackie, żelazne narzę- Tarnobrzeg-Zakrzów11, Mielec12 und Otałęża13 ent-
dzia oraz ozdoby takie jak zapinki, paciorki, amule- deckt und teilweise untersucht (Abb. 4–5). Dort wur-
ty14. Dość intensywnie zasiedlone były również lessy, den sowohl Reste von Wohnbauten als auch Gruben
gdzie do najważniejszych osiedli zaliczyć można osa- wirtschaftlichen Charakters registriert. Bei den Fun-
dę w Jarosławiu15. Najważniejszym cmentarzyskiem den handelt es sich vor allem um zahlreiche Gefäß-
jest wspomniane już cmentarzysko w Gaci, a także fragmente, Tonspinnwirtel, Webgewichte, eiserne
w Trójczycach16 czy Radawie17. W tym miejscu należy Werkzeuge sowie solche Schmuckstücke wie Fibeln,
zaznaczyć, że kwestia znajomości cmentarzysk z ob- Perlen und Amulette14. Recht intensiv besiedelt waren
szaru obecnego województwa podkarpackiego przed- auch die Lössböden. Eine der bedeutendsten dort ge-
stawia się nie najlepiej. Oprócz wspomnianych wyżej legenen Siedlungen ist der Wohnplatz von Jarosław15.
miejsc sepulkralnych, znane jest również cmentarzy- Unter den Gräberfeldern sind der oben erwähnte Be-
sko w Kopkach oraz pojedyncze, pochodzące często stattungsplatz von Gać, jene von Trójczyce16 und Ra-
z przypadkowych odkryć pochówki, m.in. z Przecła- dawa17 hervorhebenswert. Hier muss bemerkt wer-
wia, Rzeszowa, Bud Łańcuckich, Grodziska Dolnego, den, dass der Forschungsstand zu den Gräberfeldern
a także Rozwadowa i Rzeczycy. Rytuał pogrzebowy im Gebiet der heutigen Wojewodschaft Podkarpac-
w zasadzie nie odbiegał od tendencji znanych w kultu- kie nicht sehr gut ist. Neben den erwähnten Bestat-
rze przeworskiej. Charakterystyczne było nadal ciało- tungsplätzen sind auch das Gräberfeld in Kopki so-
palenie zwłok, spotyka się zarówno groby popielnico- wie einzelne, oft zufällig entdeckte Bestattungen u.a.
we, jak i i bezpopielnicowe, gdzie szczątki zsypywane 9
Kokowski 2005, 160.
10
Czopek 1999, 170. 10
Czopek 1999, 170.
11
Podgórska-Czopek, Czopek 1991. 11
Podgórska-Czopek, Czopek 1991.
12
Mitura 1994. 12
Mitura 1994.
13
Podgórska-Czopek 1999. 13
Podgórska-Czopek 1999.
14
Czopek 1999, 165. 14
Czopek 1999, 165.
15
Kieferling 1999. 15
Kieferling 1999.
16
Poradyło 2004. 16
Poradyło 2004.
17
Kieferling 2000; 2001. 17
Kieferling 2000; 2001.
151
0 5 cm
0 5 cm
Ryc. 5. Ceramika kultury przeworskiej z osady w Otałęży (wg Podgórskiej-Czopek 1999).

Abb. 5. Keramik der Przeworsk-Kultur aus der Siedlung in Otałęż, Kr. Mielec (nach Podgórska-Czopek 1999).
były bezpośrednio do jamy grobowej. Na cmenta- aus Przecław, Rzeszów, Budy Łańcuckie, Grodzisko
rzysku w Trójczycach zarejestrowana została bardzo Dolne, Rozwadów und Rzeczyca zu nennen. Der Be-
rzadko występująca forma grobu, tzw. obiekt row- stattungsritus wich nicht prinzipiell von jenem der
kowy. Szczątki pokremacyjne złożone były w row- Przeworsk-Kultur ab. Charakteristisch war die Lei-
kach, których kształt przyjął zarys kwadratu18. Na tym chenverbrennung. Man kennt Urnengräber und Lei-
cmentarzysku wystąpił także dosyć rzadki w kultu- chenbrandgruben ohne Gefäße. Auf dem Gräberfeld
rze przeworskiej pochówek szkieletowy19. Odkryciem von Trójczyce wurde eine sehr seltene Grabform do-
ostatnich kilku lat jest cmentarzysko w miejscowo- kumentiert, das sog. Grabenobjekt: Der Leichenbrand
ści Prusiek koło Sanoka. Obecnie prace wykopali- wurde hier in einer quadratischen Grabenanlage nie-
skowe są w toku, jednak już dziś można powiedzieć, dergelegt18. Auf diesem Gräberfeld trat auch eine der
że materiały pochodzące z nekropoli wykazują wyraź- in der Przeworsk-Kultur nur spärlich vertretenen Kör-
ne związki z obszarem tzw. wschodniej strefy kultury perbestattungen auf19. Eine Entdeckung der letzten
przeworskiej i być może są śladem wędrówki ludności Jahre ist das Gräberfeld von Prusiek bei Sanok. Die
tej kultury na południe poza obszar Karpat20. Cmen- Grabungsarbeiten sind derzeit noch im Gange, aber
tarzysko na podstawie dotychczasowych badań funk- man kann schon jetzt sagen, dass die Funde und Be-
cjonowało od II do początku III w. n.e.21 Omawiając funde jener Nekropole deutliche Verbindungen mit
materiały kultury przeworskiej z wczesnego okresu der sog. Ostzone der Przeworsk-Kultur illustrieren.
rzymskiego z Polski południowo-wschodniej należy Sie bezeugen vielleicht eine Wanderung der Bevölke-
zaznaczyć, że w inwentarzach tej kultury wyraźnie wi- rung dieser Kultur in den Süden über das Karpatenge-
doczne są pewne elementy, które wskazują na wpływy biet20. Nach Ausweis der bisherigen Untersuchungen
z kręgu kultur geto-dackich i to zarówno na osadach, wurde das Gräberfeld vom 2. bis Anfang des 3. Jh. u.Z.
jak i na cmentarzyskach. Są to przede wszystkim ma- genutzt21. In Bezug auf die Materialien der Przeworsk-
teriały ceramiczne – formy naczyń i dość charaktery- Kultur aus der frührömischen Kaiserzeit in Südostpo-
styczne zdobienia za pomocą guzów czy nalepianych len sollte betont werden, dass in den Inventaren die-
listew22. ser Kultur gewisse Elemente deutlich sichtbar werden,
Od początku III w. n.e. na obszarze międzyrzecza die auf Einflüsse aus dem Kreis der Geto-Dakischen
Wisły, górnego Bugu i Dniestru mamy do czynienia Kulturen hinweisen, und zwar sowohl in den Siedlun-
ze zmianą stosunków kulturowych. Zanikły wcześniej gen als auch auf den Gräberfeldern. Es sind vor allem
czytelne oddziaływania kultury lipickiej związanej Merkmale der Keramik: Gefäßformen und charakte-
z ludnością dacką. Duże cmentarzyska kultury prze- ristische Verzierungen mit Buckeln oder aufgesetzten
worskiej w tym czasie zostały opuszczone, natomiast Leisten22.
pojawiły się nowe osiedla. Na niektórych obszarach, Seit Anfang des 3. Jh.u.Z. lässt sich im Gebiet zwi-
takich jak Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, ich ilość schen Weichsel, oberem Bug und Dnestr eine Ände-
jest bardzo duża, co wskazuje na intensyfikację pro- rung der Kulturverhältnisse erkennen. Die zuvor re-
cesów osadniczych i znaczne rozszerzenia obszaru za- gistrierten Auswirkungen der Lipica-Kultur, die mit
mieszkiwanego przez ludność kultury przeworskiej. dakischer Bevölkerung zu verbinden ist, sind abge-
Jednak nie są to już te same osady, jakie spotykamy klungen. Große Gräberfelder der Przeworsk-Kultur
w okresie wcześniejszym. Można zaobserwować ogól- brechen in dieser Zeit ab, hingegen entstehen neue
ną tendencję do lokalizowania osad w wyższych par- Siedlungen. In manchen Gebieten – wie z.B. in der
tiach terenu niż poprzednio, na lekko nachylonych Jasło-Krosno-Senke – sind sie recht zahlreich, was
stokach lub krawędziach teras nadzalewowych, prze- auf eine Intensivierung der Besiedlung und eine be-
ważnie w strefach zbiorowisk leśnych23. Na ich obsza- trächtliche Erweiterung des von den Trägern der
rze oprócz typowych znalezisk rejestrowane są także Przeworsk-Kultur bewohnten Bereiches hindeutet.
Es sind allerdings nicht mehr die gleichen Siedlungen
18
Czopek 1999, 167.
19
Poradyło 2001. 18
Czopek 1999, 167.
20
Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska-Telega 2006. 19
Poradyło 2001.
21
Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Pohorska-Kleja 2005. 20
Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska-Telega 2006.
22
Madyda-Legutko 1996; Florkiewicz 2004; 2006. 21
Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Pohorska-Kleja 2005.
23
Madyda-Legutko 1996, 70. 22
Madyda-Legutko 1996; Florkiewicz 2004; 2006.
153
przedmioty obcego pochodzenia, nie posiadające cech wie im früheren Zeitraum. Es kann eine allgemeine
„przeworskich”. Jednocześnie nie odkryto dotychczas Tendenz beobachtet werden, die Siedlungen auf hö-
cmentarzysk ludności, która zamieszkiwała te nowe her gelegenen Terrains, auf leicht geneigten Hängen
osiedla. Być może wynika to z odmienności stosowane- oder an den Rändern der hochwasserfreien Terrassen
go obrządku, jakiejś formy obrzędu ciałopalnego, gdzie anzulegen, meist in den Waldzonen23. In ihren Are-
szczątki zmarłych rozsypywane były po polach, wsypy- alen werden neben typischen Przeworsk-Funden auch
wane do rzek lub swobodnie rozsiewane przez wiatr24. Gegenstände fremder Herkunft registriert, die keine
Patrząc na mapę osadnictwa Podkarpacia i stre- “Przeworsk“- Merkmale aufweisen. Es wurde bisher
fy karpackiej w III w. n.e. można wyraźnie zauważyć keines der Gräberfelder gefunden, die zu den neuen
dwie strefy: zachodnią, obejmującą obszar zamknięty Siedlungen gehört haben dürften. Das kann sich aus
między dopływami Wisły po jej prawej stronie biegu einem veränderten Ritus ergeben haben; einer Lei-
i dolnego Sanu oraz wschodnią, rozciągającą się w do- chenverbrennung, deren Überreste auf den Feldern
rzeczu górnego Sanu. W pierwszej z tych stref domino- verstreut, in die Flüsse geschüttet oder vom Wind ver-
wała ludność kultury przeworskiej, która na przełomie weht wurden24.
II i III w. rozpoczęła kolonizację obszarów wcześniej Auf der Siedlungskarte des Karpatenvorlandes
nie zasiedlonych, położonych w wyższych partiach und des Karpatenbereichs im 3. Jh. u.Z. sind zwei Zo-
gór, wchodząc głęboko w dolinę Dunajca, gdzie moż- nen deutlich erkennbar: die westliche, die die Regi-
na zaobserwować wyraźne skupisko osad ludności on zwischen den Nebenflüssen der Weichsel auf ihrer
związanej z tą kulturą. Niestety, brak jest w tej stre- rechten Seite und dem unteren San einnahm, sowie
fie cmentarzysk. Może być to spowodowane spłukiwa- die östliche, die sich im oberen Sangebiet erstreckte.
niem pochówków ze stoków przez procesy erozyjne, In der erstgenannten Zone war die Bevölkerung der
ale A. Kokowski przypuszcza, że mogło się zdarzyć, Przeworsk-Kultur dominant. Sie begann an der Wen-
iż nowi koloniści natrafili na wcześniejszych miesz- de vom 2. zum 3. Jh. mit der Kolonisation der zuvor
kańców gór, którzy nie zakładali cmentarzysk takich nicht besiedelten höheren Bergpartien, indem sie tief
jak ludność kultury przeworskiej i podporządkowali in das Dunajec-Tal vordrang. Davon zeugt dort eine
się nieznanemu sobie wcześniej zwyczajowi25. Główny deutliche Ballung von mit dieser Kultur verbunde-
kierunek wspomnianej kolonizacji w III i IV w. prze- nen Siedlungen. Leider fehlen entsprechende Grä-
biegał od północy z nadwiślańskich obszarów Mało- berfelder. Dies könnte auf die Zerstörung der Be-
polski wzdłuż dolin prawobrzeżnych dopływów Wisły stattungen durch Erosionsprozesse an den Hängen
– Raby, Dunajca, Wisłoki i Sanu26. Niewątpliwie ta- zurückgeführt werden. A. Kokowski vermutet indes,
kie usytuowanie osadnictwa możliwe było dzięki po- dass die neuen Ansiedler auf die früheren Bergbe-
stępowi w dziedzinie rolnictwa i upowszechnieniu się wohner gestoßen sind, die solche Gräberfelder nicht
okutego w radlice wspomaganego kroju radła, dzię- anlegten. Die Bevölkerung der Przeworsk-Kultur
ki któremu można było uprawiać mniej dogodne gle- könnte sich den Sitten der Bergbewohner angepasst
by27. Jednak przyczyn tego procesu badacze dopatru- haben25. Die Hauptrichtung der erwähnten Kolonisa-
ją się w konieczności szukania nowych terenów pod tion verlief im 3. und 4. Jh. vom Norden her aus dem
zakładanie osiedli przez ludność przeworską, spowo- kleinpolnischen Weichselgebiet entlang der Täler der
dowaną utratą ziem położonych na wschód od środ- rechtsseitigen Nebenflüsse der Weichsel: Raba, Duna-
kowej Wisły na rzecz kultury wielbarskiej związanej jec, Wisłoka und San26. Diese Siedlungsprozesse wur-
z ludnością gocką, która bardzo silnie ekspandowała den gewiss durch Fortschritte im Ackerbau und die
na południowy wschód w kierunku Morza Czarne- Verbreitung des Hakenpfluges mit Pflugschar ermög-
go28. Kultura przeworska w swojej wędrówce na po- licht, mit dem auch weniger gute Böden bearbeitet
łudnie, oprócz ziem polskich rejestrowana jest w tym werden konnten27. Als Ursache dieses Prozesses wird
in der Forschung angenommen, dass die Träger der
24
Kokowski, 2005, 447.
25
Kokowski 2005, 448. 23
Madyda-Legutko 1996, 70.
26
Madyda-Legutko 1996, 96, 106–107. 24
Kokowski 2005, 447.
27
Madyda-Legutko 1996, 107; Kokowski 2005, 448. 25
Kokowski 2005, 448.
28
Godłowski 1985, 105; Madyda-Legutko 1996, 106–107; 26
Madyda-Legutko 1996, 96, 106–107.
Kokowski 2005, 448. 27
Madyda-Legutko 1996, 107; Kokowski 2005, 448.
czasie nawet na terenach wschodniej Słowacji, Ukrai- Przeworsk-Kultur neue Siedlungsgebiete benötigten,
ny Zakarpackiej, północno-wschodnich Węgier i pół- weil sie Gebiete östlich der mittleren Weichsel an die
nocno-zachodniej Rumunii29. gotische, nach Südosten in Richtung des Schwarzen
W drugiej strefie osadnictwa w dorzeczu górne- Meeres expandierende Bevölkerung der Wielbark-
go Sanu obraz sytuacji kulturowej jest nieco bardziej Kultur verloren hatten28. Die Przeworsk-Kultur wird
skomplikowany. Oprócz nasuwających się od półno- bei ihrer Wanderung in den Süden nicht nur im pol-
cy elementów kultury przeworskiej, docierały na te te- nischen Gebiet, sondern auch in der Ostslowakei, der
reny także wpływy z kręgów południowych. Na osa- Karpatoukraine, in Nordostungarn und Nordwestru-
dach odkrywane są fragmenty naczyń ceramicznych mänien registriert29.
toczonych na kole, których technologia wyrobu, for- In der zweiten Besiedlungszone, im oberen San-
my i sposób zdobienia wyraźnie nawiązują do stre- gebiet, ist das Kulturbild etwas komplizierter. Neben
fy rozciągającej się wzdłuż zewnętrznego łuku Kar- den von Norden kommenden Elementen der Prze-
pat Wschodnich i Południowych, zamieszkałej przez worsk-Kultur drangen auch südliche Einflüsse in di-
ludność dacką. R. Madyda-Legutko przypuszcza, iż ese Gebiete vor. In den Siedlungen werden Fragmente
w tym okresie należy się liczyć nie tylko z wpływami, von scheibengedrehten Tongefäßen entdeckt, deren
ale być może także z penetracją ludności kultury Kar- Herstellungstechnologie, Form und Verzierungswei-
pów, pochodzącej z obszarów obecnej Mołdawii nad se deutliche Impulse aus dakischen Regionen im äu-
Seretem i Prutem, której ślady wpływów odkrywane ßeren West- und Südkarpatenbogen erkennen lassen.
są po Dniestr30. Niewykluczone jest także, że na strefę R. Madyda-Legutko nimmt an, dass man in diesem
nadsańską mogła oddziaływać również kultura kurha- Zeitraum nicht nur mit Einflüssen, sondern vielleicht
nów karpackich rozwijająca się na zewnętrznym łuku auch mit der Einwanderung von Menschen aus der
Karpat, której stanowiska sięgają na północ wzdłuż Karpen-Kultur an Seret und Prut, im Gebiet der heu-
prawobrzeża Dniestru po rzekę Stryj. Niektórzy bada- tigen Moldau, rechnen kann. Ausstrahlungen die-
cze uważają, iż właśnie z tą kulturą należałoby łączyć ser Kultur wurden bis zum Dnjestr entdeckt30. Es ist
kurhany z Łukawicy na południowych stokach Rozto- auch nicht ausgeschlossen, dass der Sanraum durch
cza, które to stanowisko wyznaczałoby północno-za- die Karpaten-Hügelgräberkultur beeinflusst wurde,
chodnią granicę enklawy tej kultury (ryc. 6)31. die sich am äußeren Karpatenbogen entwickelte und
W drugiej połowie IV w. n.e. nie tylko obszary po- deren Fundplätze sich im Norden entlang der rechten
łudniowo-wschodniej Polski, ale także sporej części Dnjestrseite bis zum Fluss Stryj erstreckten. Manche
środkowoeuropejskiego Barbaricum podległy pro- Forscher sind der Auffassung, dass mit dieser Kultur
cesom przemian. Rozwój większości kultur uległ za- die Grabhügel aus Łukawica, an den Südhängen von
hamowaniu, a niedługo później kultura przeworska Roztocze, in Verbindung gebracht werden sollten. Di-
zaczęła zanikać. W strefie od górnej Wisły po górne ese Fundstelle würde dann die nordwestliche Grenze
dorzecze Dniestru i wzdłuż łuku Karpat rejestruje- der Enklave jener Kultur markieren (Abb. 6)31.
my obszar występowania zaledwie pojedynczych gro- In der zweiten Hälfte des 4. Jh. u.Z. unterlagen
bów kultury przeworskiej. To załamanie dynamiczne- nicht nur das Gebiet Südostpolens, sondern auch ein
go dotąd rozwoju kultury przeworskiej spowodowane beträchtlicher Teil des mitteleuropäischen Barbari-
zostało burzliwymi wydarzeniami, jakie rozegrały się cums einem einschneidenden Wandel. Die Entwick-
w Europie wraz z pojawieniem się nowych przybyszów lung der meisten Kulturen geriet ins Stocken, bald
ze wschodu. Po raz kolejny w dziejach do wschodnich darauf begann die Przeworsk-Kultur abzuklingen.
granic europejskich dotarły plemiona nomadów sieją- In der Zone von der oberen Weichsel bis zum obe-
ce zamęt i spustoszenie wśród ludów zamieszkujących ren Dnjestrgebiet und entlang des Karpatenbogens
zarówno obszary Barbaricum, jak i strefę zdominowa- werden nur noch Einzelgräber der Przeworsk-Kultur
ną przez Cesarstwo Rzymskie, do której tłumnie za- registriert. Der Zusammenbruch der bis dahin dyna-
częły uciekać plemiona przerażone wizją zbliżających
się Hunów. Na ziemiach polskich także rejestrujemy Godłowski 1985, 105; Madyda-Legutko 1996, 106–107;
28
Kokowski 2005, 448.

29
Kaczanowski, Kozłowski 1998, 284. 29
Kaczanowski, Kozłowski 1998, 284.
30
Madyda-Legutko 1996, 76, 108. 30
Madyda-Legutko 1996, 76, 108.
31
Kokowski 2005, 442–446; Madyda-Legutko 1996, 98. 31
Kokowski 2005, 442–446; Madyda-Legutko 1996, 98.
155
Ryc. 6. Ceramika z kurhanu w Łukawicy, pow. Lubaczów (wg Kokowski 1988).

Abb. 6. Keramik aus dem Kurgan in Łukawica, Kr. Lubaczów (nach Kokowski 1988).
ślady łupieżczych wypraw tego ludu w postaci po- mischen Entwicklung wurde von stürmischen Ereig-
chówków huńskiego „księcia” z Jakuszowic w Mało- nissen verursacht, die sich in Europa zusammen mit
polsce oraz bogato wyposażonej kobiety z Jędrzycho- dem Aufkommen von Invasoren aus dem Osten ab-
wic na Śląsku. Tym znaleziskom datowanym na fazę gespielt haben.
załamania osadnictwa kultury przeworskiej w połu- Erneut waren Nomadenstämme bis zu den ost-
dniowej części ziem polskich towarzyszą osady, któ- europäischen Grenzen vorgedrungen, die Verwir-
re mogą wskazywać na fakt wejścia tych terenów rung und Verwüstung unter jenen Völkern säten, die
w obszar oddziaływania państwa Hunów w Panonii. das Barbaricum und die durch das Römische Kaiser-
Na dwóch osadach w Jakuszowicach i w Świlczy koło reich beherrschte Zone bewohnten. In diese begannen
Rzeszowa odkryte zostały przedmioty, które być może die vor den heranrückenden Hunnen erschrockenen
świadczą o istnieniu w Małopolsce lokalnego ośrod- Stämme massenhaft zu flüchten. Im polnischen Gebiet
ka władzy związanego z Hunami32. Badania wykopa- wurden auch Spuren von Raubzügen dieses Volkes
liskowe przeprowadzone w latach 70. XX w. na pod- erfasst, in Form der Bestattungen eines hunnischen
rzeszowskim stanowisku w Świlczy doprowadziły „Fürsten“ aus Jakuszowice in Kleinpolen sowie einer
do odkrycia pozostałości trzech drewnianych chat, reich ausgestattenen Frau aus Jędrzychowice in Schle-
które przy pomocy metody dendrochronologicznej sien. Diese Befunde sind in die Phase des Zusammen-
wydatowane zostały na połowę V w. n.e. Na stanowi- bruchs der Besiedlung der Przeworsk-Kultur in Süd-
sku zarejestrowano niewielką ilość ceramiki z naczyń polen zu datieren. Zugleich kommen Siedlungen vor,
zarówno lepionych w ręku, jak toczonych na kole, po- in denen es Anzeichen dafür gibt, dass sich der Ein-
nad 200 sztuk paciorków bursztynowych, ich frag- flussbereich des Hunnenreiches in Pannonien bis in
mentów oraz bułę bursztynu, ponadto przedmioty den polnischen Raum erstreckte. In den Siedlungen
z kamienia i kości zwierzęce. Znaczna ilość burszty- von Jakuszowice und Świlcza bei Rzeszów wurden
nu i wyrobów z niego wskazuje na funkcjonowanie Gegenstände entdeckt, die die Existenz eines loka-
w tym miejscu pracowni bursztyniarskiej, która praw- len, mit den Hunnen verbundenen Machtzentrums in
dopodobnie zlokalizowana była na wolnym powietrzu Kleinpolen bezeugen könnten32. Während der in den
przed jednym z obiektów mieszkalnych. Jednak najcie- 1970er Jahren in Świlcza vorgenommenen Grabungs-
kawsze znalezisko znajdowało się w przybudówce cha- arbeiten wurden Reste von drei Holzhütten ans Ta-
ty nr 2. Na głębokości 2,8 m pod powierzchnią grun- geslicht gebracht, die mit der dendrochronologischen
tu odkryto skarb ozdób i monet, złożony pierwotnie Methode in die Mitte des 5. Jh.u.Z. datiert wurden.
w skórzanym woreczku. Skarb zawierał: 2 fibule srebr- An der Fundstelle wurden wenige handgemachte und
ne pozłacane, bardzo bogato zdobione w stylu Sösdala scheibengedrehte Keramikscherben, über 200 Bern-
i 2 srebrne typu Wiesbaden i Niemberg, złoty kolczyk steinperlen, ihre Fragmente sowie ein Rohbernstein-
typu huńskiego, zawieszkę brązową, srebrną branso- brocken, Gegenstände aus Stein und Tierknochen ge-
letę z nanizanymi srebrnymi zawieszkami oraz wiele borgen. Die beträchtliche Fundzahl von Rohbernstein
fragmentów innych srebrnych drucikowatych zawie- und -erzeugnissen weist auf eine Bernsteinwerkstatt
szek (ryc. 7). Poza ozdobami odkryto także 10 srebr- hin, die unter freiem Himmel vor einem der Wohn-
nych denarów ułożonych w rulonik z emisji datowanej objekte gelegen haben könnte. Der interessanteste
na okres wcześniejszy z II w. n.e.33 Niewątpliwie osa- Fund befand sich allerdings im Anbau der Hütte Nr.
dę w Świlczy należy łączyć z funkcjonowaniem szlaku 2: In einer Tiefe von 2,8 m unter der Oberfläche wur-
bursztynowego. Mogła ona stanowić miejsce pośred- de ein ursprünglich in einem Lederbeutel deponierter
nie w handlu bursztynem, gdzie być może spotykali Schmuck- und Münzschatz zum Vorschein gebracht.
Der Schatz enthielt zwei silberne, vergoldete, reich im
się kupcy pochodzący ze strefy nadbałtyckiej i połu-
Sösdal-Stil verzierte Fibeln, zwei silberne Fibeln vom
dnia Europy. Być może także z egzystencją tej osady
Wiesbadener und Niemberger Typ, einen goldenen
należałoby wiązać znalezisko wielkiej ilości surowca
Ohrring hunnischen Typs, Bronzeanhänger, einen sil-
i wytworów bursztynowych, z których zachowało się
bernen Armring mit aufgefädelten silbernen Anhän-
około 300 kg, pochodzących z miejscowości Basonia
gern sowie viele Fragmente anderer silberner Drahtan-
hänger (Abb. 7) g. Außer dem Schmuck wurden auch
32
Mączyńska 2004, 193.
33
Gruszczyńska 1984, 109–122. 32
157
Ryc. 7. Ozdoby ze skarbu w Świlczy, pow. Rzeszów (wg Gruszczyńskiej 1984).

Abb. 7. Schmuckstücke aus dem Hort in Świlcza, Kr. Rzeszów (nach Gruszczyńska 1984).
nad Wisłą na Lubelszczyźnie datowany na ten sam 10 zusammengerollte Silberdenare aus der früheren
okres34. Chata w Świlczy, w której odkryto skarb była Phase des 2. Jh. u.Z. entdeckt33. Die Siedlung in Świlcza
zrujnowana, a pozostałości drewna nosiły ślady ognia. ist zweifellos mit der Bernsteinstraße in Verbindung
Podobne ślady pożaru odkryte zostały także na innej zu bringen. Sie könnte ein Vermittlungsplatz im Bern-
osadzie z tego obszaru na stanowisku w Lesku, którą steinhandel gewesen sein, wo sich Kaufleute aus dem
na podstawie panońskiego naczynia szklanego datuje Ostseeraum und aus Südeuropa trafen. Gleichfalls auf
się również na przełom IV i V w. n.e.35 die Existenz dieser Siedlung ist möglicherweise der
Prawdopodobnie spłonęła także część osady w Ry- Fund einer großen Zahl von Rohbernstein und Bern-
trze, położonej podobnie jak trzy inne: Moszczenica steinerzeugnissen im Gesamtgewicht von ca. 300 kg im
Wyżna i Piwniczna, jeszcze dalej na południe w Beski- Ort Basonia an der Weichsel im Lubliner Land zurück-
dzie Sądeckim. Na ich obszarze znajdowane były to- zuführen, die in dieselbe Zeit datieren34. Das Gebäude
czone na kole dzbany z kanalikiem w uchu, które mają in Świlcza, in dem der Schatz ans Licht kam, war zer-
analogie nad środkowym Dunajem i na Słowacji, i na- stört, und die Holzreste wiesen Feuerspuren auf. Ähn-
leżałoby je łączyć nie z kulturą przeworską, ale z gru- liche Brandspuren wurden auch in einer anderen Sied-
pą północnokarpacką, której centrum znajdowało się lung jener Region, in Lesko, entdeckt, die unter Bezug
w dorzeczu Popradu i na Orawie36. Osady te położone auf ein dort geborgenes pannonisches Glasgefäß an die
były wysoko w trudno dostępnych rejonach górskich, Wende vom 4. zum 5. Jh. u.Z. datiert wird35.
na co poza środowiskiem mogły mieć wpływ także Durch Feuer zerstört wurde wahrscheinlich auch
czynniki polityczno-kulturowe i konieczność szukania ein Teil der Siedlung in Rytro, die ebenso wie drei an-
bezpiecznych schronień. Rejestrowane na osadach po- dere in Moszczenica Wyżna und Piwniczna noch wei-
łudniowo-wschodniej Polski datowanych na pierwsza ter südlich in den Sądecki-Beskiden liegt. Dort wurden
połowę V w. n.e. ślady pożarów i zniszczeń świadczą scheibengedrehte Krüge mit einer Rinne im Henkel
o tym, że czasy te nie należały do spokojnych. Praw- aufgefunden, die Analogien an der mittleren Donau
dopodobnie jakieś gwałtowne wydarzenia wstrząs- und in der Slowakei besitzen und nicht mit der Prze-
nęły dotychczasową strukturą osadniczą, co musiało worsk-Kultur, sondern mit der Nordkarpaten-Gruppe
w konsekwencji spowodować prawie całkowite wylud- zu verbinden sind. Das Zentrum der zuletzt genann-
nienie obszaru Małopolski w drugiej połowie V w.37 ten Kulturerscheinung befand sich im Popradgebiet
Odrębną kategorią zabytków przynoszącą infor- und in Orava36. Diese Siedlungen lagen in größerer
mację na temat osadnictwa obszaru między Wisłą Höhe in schwer zugänglichen Gebirgsregionen. Das
a górnym biegiem Dniestru u schyłku starożytności dürfte außer durch Umwelteinflüsse auch durch po-
są znaleziska monet. Złote, brązowe i srebrne monety litisch-kulturelle Faktoren und die Notwendigkeit, si-
emitowane pod koniec IV i w pierwszej połowie V w. chere Zufluchtsorte zu haben, verursacht worden sein.
koncentrują się na przedpolu Przełęczy Dukielskiej Die Brand- und Zerstörungsspuren in den südostpol-
i Łupkowskiej, tworząc szlak wzdłuż głównych rzek, nischen Siedlungen aus der Mitte des 5. Jh. u.Z. weisen
przy których położone były także wcześniej wymie- auf die unruhigen Zeiten hin. Sie dürften von gewalt-
nione osady. Trochę bardziej na północ odkryty zo- samen Ereignissen geprägt worden sein, die eine fast
stał skarb solidów w Witowie w Małopolsce, do któ- völlige Entvölkerung des kleinpolnischen Gebietes in
rego analogię można znaleźć w depozytach znanych der zweiten Hälfte des 5. Jh. zur Folge hatten37.
z Kotliny Karpackiej, które mogą być śladem trybutów Eine besondere Fundkategorie, die Informationen
płaconych huńskiemu władcy Attyli przez cesarzy za- über die Besiedlung des Gebietes zwischen der Weich-
chodnio- i wschodniorzymskich38. sel und dem oberen Dnjestr am Ausgang des Alter-
Koniec osadnictwa na obszarze między Wisłą tums liefert, sind die Münzfunde. Goldene, bronze-
a górnym Bugiem i Dniestrem można synchronizo- ne und silberne Münzen, die gegen Ende des 4. und
wać z upadkiem państwa Hunów w Kotlinie Karpac- in der ersten Hälfte des 5. Jh. ausgegeben wurden,
34
Kokowski 2005, 503, 510. 33
Gruszczyńska 1984, 109–122.
35
Barłowska 1984. 34
Kokowski 2005, 503, 510.
36
Madyda-Legutko 1996, 97; Mączyńska 1999, 27; 2004, 193. 35
Barłowska 1984.
37
Madyda-Legutko 1996, 107; Mączyńska 1999, 31. 36
Madyda-Legutko 1996, 97; Mączyńska 1999, 27; 2004, 193.
38
Mączyńska 1999, 31; 2004, 195. 37
Madyda-Legutko 1996, 107; Mączyńska 1999, 31.
159
kiej w połowie V w. Prawdopodobnie już w drugiej konzentrieren sich im Vorland des Dukielska- und
połowie tego wieku na obszarze Małopolski znaleźli Łupkowska-Passes. Sie markieren auch einen Weg
swoje miejsce Słowianie, w terminologii archeologicz- entlang der Hauptflüsse, an denen auch die schon er-
nej określani jako praska prowincja kulturowa39. Mapy wähnten Siedlungen lagen. Etwas weiter nördlich, in
rozmieszczenia pierwszych znalezisk słowiańskich Witów in Kleinpolen wurde ein Solidusschatz ent-
wskazują, iż prawdopodobnie nie mieli oni kontaktu deckt. Seine Analogien finden sich unter den Hort-
z resztkami dawniejszej ludności kultury przeworskiej, funden des Karpatenbeckens, die auf west- und ost-
a dotychczasowe wyniki badania osad nie dostarczyły römische Zahlungen an den Hunnenherrscher Attila
do tej pory jednoznacznych dowodów współistnienia zurückgehen dürften38.
obydwu tych ludów, choć takiej możliwości nie mo- Der Untergang der Besiedlung im Gebiet zwi-
żemy zupełnie wykluczyć40. Jednak już na początku schen Weichsel, oberem Bug und Dnjestr kann mit
VI w. międzyrzecze Wisły, Bugu i Dniestru stało się dem Verfall des Hunnenreiches im Karpatenbecken
zachodnią strefą świata słowiańskiego i reprezentowa- in der Mitte des 5. Jh. synchronisiert werden. Wahr-
ło zupełnie nowy i diametralnie różny od poprzednie- scheinlich schon in der zweiten Hälfte jenes Jahr-
go model gospodarczo-społeczno-kulturowy. hunderts trafen die Slawen – Träger der Prager Kul-
tur – im Gebiet Kleinpolens ein39. Die Verbreitung der
ersten slawischen Funde weist darauf hin, dass die Sla-
wen wahrscheinlich keinen Kontakt mit den Resten
der früheren Bevölkerung der Przeworsk-Kultur hat-
ten. Die bisherigen Ergebnisse der Untersuchung von
Siedlungen haben bislang keine eindeutigen Belege für
die Koexistenz der beiden Völker geliefert, obgleich
sie nicht völlig auszuschließen ist40. Schon zu Anfang
des 6. Jh. war das Gebiet zwischen Weichsel, Bug und
Dnjestr zum Teil der slawischen Welt geworden und
vertrat ein neues wirtschaftlich-gesellschaftlich-kul-
turelles Modell, das vom früheren Muster gänzlich ab-
wich.
38
Mączyńska 1999, 31; 2004, 195.
39
Parczewski 1988, 53, 113, 119. 39
Parczewski 1988, 53, 113, 119.
40
Mączyńska 2004, 195. 40
BIBLIOGRAPHIE
Barłowska A. (Hrsg.), Die Wandalen. Die Könige-Die Eliten-Die Krie-

1984 Osada z późnego okresu wpływów rzymskich w Lesku, woj. ger-Die Handwerker, Holzminden, S. 77–183.
Krosno, MSROA (1976–1979), S. 51–101. 2005 Starożytna Polska, Warszawa.
Czopek S. Madyda-Legutko R.
1999 Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów. 1996 Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okre-
Dąbrowska T. sie lateńskim i rzymskim, Kraków.
1998 Wschodnie tereny kultury przeworskiej w młodszym okre- Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Pohorska-Kleja E.
sie przedrzymskim, WA 54, S. 25–36. 2005 Cmentarzysko w Prusieku, gm. Sanok, woj. podkarpackie,
Florkiewicz I. stan. 25. Uwagi o przenikaniu ludności kultury przewor-
2004 Problem dackich elementów kulturowych w Karpatach polskiej w strefę Karpat polskich we wczesnym okresie rzym-
skich oraz na Podkarpaciu we wczesnym okresie wpływów skim, AAC 40, S. 115–128.
rzymskich – stan badań, [in:] Okres lateński..., S. 659– Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J.
–678. 2006 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Prusieku,
2006 Elementy dackie w kulturze przeworskiej we wczesnym ok- stan. 25, RPrzemyski 42/2, S. 59–67.
resie wpływów rzymskich, Analecta Archaeologica Resso- Mączyńska M.
viensia 1, S. 195–237. 1999 Schyłkowa faza kultury przeworskiej [in:] Kultura prze-
Godłowski K. worska, B. IV, Lublin, S. 25–53.
1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środko- 2004 Zmierzch kultury przeworskiej [in:] J. Andrzejowski,
wej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie A. Kokowski, Ch. Leiber (Hrsg.), Wandalowie – strażnicy
rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź. bursztynowego szlaku, Lublin–Warszawa, S. 192–198.
Gruszczyńska A. Mitura P.
1984 Osada z wczesnego okresu wędrówek ludów w Świlczy, woj. 1994 Sprawozdanie z badań wielokulturowego stanowiska nr 16
Rzeszów, MSROA (1976–1979), S. 103–129. w Mielcu, woj. Rzeszów, w 1993 roku, MSROA (1993),
Kaczanowski P., Kozłowski J. K. S. 317–325.
1998 Wielka historia Polski, B. I: Najdawniejsze dzieje ziem pol- Parczewski M.
skich, Kraków. 1988 Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kra-
Kieferling G. ków.
1999 Zabytki z młodszego okresu przedrzymskiego i z okresu Podgórska-Czopek J.
wpływów rzymskich w zbiorach Muzeum w Jarosławiu, 1999 Osada z okresu rzymskiego z Otałęży, pow. Mielec, woj.
[in:] S. Czopek, A. Kokowski (Hrsg.), Na granicach anty- podkarpackie (stanowisko 1), MSROA 20, S. 89–163.
cznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschod- Podgórska-Czopek J., Czopek S.
niej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie 1991 Materiały z osad kultury łużyckiej (grupy tarnobrzeskiej)
przedrzymskim i okresie rzymskim (Materiały z konferen- i kultury przeworskiej ze stanowiska 1 w Tarnobrzegu-Za-
cji – Rzeszów, 20–21 XI 1997), S. 229–269. krzowie, MSROA (1980–1984), S. 71–114.
2000 Badania wykopaliskowe przeprowadzone w 1999 r. na wie- Poradyło W.
lokulturowym stan. nr 8 w Radawie, pow. Jarosław, RPrze- 2001 Grób szkieletowy z cmentarzyska kultury przeworskiej
myski 36/1, S. 55–66. w Trójczycach, pow. Przemyśl, RPrzemyski 37/1, S. 91–
2001 Archeologiczne badania wykopaliskowe przeprowadzone –102.
w 2000 r. na wielokulturowym stanowisku nr 8 w Radawie, 2004 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Trójczy-
pow. Jarosław, RPrzemyski 37/1, S. 33–41. cach, w powiecie przemyskim, MSROA 25, S. 125–158.
Kokowski A. Śmiszko M.
1988 Zagadnienie interpretacji kulturowej materiałów z młodsze- 1932 Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego
go okresu rzymskiego typu Łukawica, APolski 33, s. 164– w Małopolsce Wschodniej, Lwów.
–191.
2004 Die Przeworsk-Kultur. Ein Völkerverband zwischen 200
vor Ch. und 375 nach Ch., [in:] A. Kokowski, Ch. Leiber
Michał Parczewski
PROBLEM LĘDZIAN A KSZTAŁTOWANIE SIĘ POLSKO-RUSKIEJ RUBIEŻY ETNICZNEJ1
DAS PROBLEM DER LENDZANEN UND DIE BILDUNG DER POLNISCH-ALTRUSSISCHEN

ETHNISCHEN GRENZE1
1 1
Do nadzwyczaj inspirujących uroków mediewisty- Zu den großen Reizen der Mediävistik gehören
ki należą stawiane przez nią wyzwania interdyscypli- ihre interdisziplinären Herausforderungen. Oft er-
narne. Nieustannie konfrontujemy próby odpowiedzi geben sich Problemkreise von allgemeinem histo-
na te same pytania, które – przy użyciu właściwych rischem Interesse, deren Untersuchung Historiker,
poszczególnym dyscyplinom środków – niezależnie Archäologen, Kunsthistoriker, Sprachwissenschaftler
od siebie biorą na warsztat historycy, archeologowie, und Ethnologen unabhängig voneinander unter An-
historycy sztuki, lingwiści czy etnologowie. wendung ihrer jeweiligen Methoden angehen.
W ostatnich dziesięcioleciach XX w. weszła do obie- In den letzten Jahrzehnten des 20. Jh. konnte die
gu naukowego olbrzymia liczba źródeł archeologicz- Zahl archäologischer Quellen aus der späten Stam-
nych z późnej doby plemiennej (VIII – schyłek X w.), meszeit (8. – Ende 10. Jh.) im Gebiet zwischen Weich-
które odkryto w międzyrzeczu Wisły i Dniepru. Mamy sel und Dnjepr enorm vermehrt werden. Wir haben es
do czynienia nie tylko z przyrostem ilościowym, dabei nicht nur mit einem zahlenmäßigen Zuwachs,
ale również ze skokiem jakościowym. Obecnie o wiele sondern auch mit einem deutlichen Qualitätssprung
więcej wiemy na temat geografii osadnictwa słowiań- zu tun. Wir wissen nun viel mehr über die Geogra-
skiego, coraz dokładniej odczytujemy rytm przemian phie der slawischen Besiedlung, immer genauer lässt
kulturowych, lepiej rozpoznajemy obce infiltracje sich der Rhythmus kultureller Wandlungen erkennen,
w tym środowisku. und äußere Einflüsse in dieser Umwelt werden viel
Przed ćwierćwieczem powstały2 pierwsze poważ- deutlicher als zuvor.
niejsze próby zmierzenia się archeologów z pytaniem Vor einem guten Vierteljahrhundert kam es zu ers-
o przynależność plemienną oraz etniczną (wschod- ten namhaften Versuchen, die Frage der Stammeszu-
nio- lub zachodniosłowiańską) ludności zamieszku- gehörigkeit und des ethnischen, d. h. ost- oder west-
jącej wspomniany obszar. Opierały się one jednak slawischen Charakters der Bevölkerung in dem oben
na punktowo wybranych znaleziskach. erwähnten Gebiet aufzuhellen2. Sie basierten allerdings
Późniejszy postęp prac terenowych, tak wykopalis- nur auf einer Auswahl von Funden, die weder systema-
kowych, jak zwłaszcza poszukiwawczych, przyniósł tisch zusammengestellt noch ausgewertet war.
nową perspektywę poznawczą, umożliwiając między Der folgende Fortschritt bei den Grabungsarbeiten
innymi uchwycenie przybliżonego zasięgu przestrzen- und insbesondere bei den Feldbegehungen hat neue
nego terytoriów plemiennych. Na innym miejscu Erkenntnisse gebracht, die u.a. die ungefähre Ausdeh-
przedstawiłem dostrzegalne poprzez materiał archeo- nung der Stammesterritorien erkennbar machten. An
logiczny przejawy zarysowującego się nie wcześniej anderer Stelle habe ich bereits erörtert, dass die Glie-
niż w X w. podziału świata północnosłowiańskiego derung der nordslawischen Welt in einen Ost- und ei-
Der Erstabdruck dieses Artikels findet sich im Band Civi-
1
1
Pierwodruk artykułu ukazał się w tomie Civitas Schinesghe tas Schinesghe cum pertinentiis, hrsg. von W. Chudziak, Toruń
cum pertinentiis, red. W. Chudziak, Toruń 2003, s. 151–165. Panu 2003, S. 151–165. Bei dieser Gelegenheit möchte ich mich bei
dr. M. Wołoszynowi dziękuję za trud włożony w przeredagowa- Herrn Dr. M. Wołoszyn für Seine Mühe bei der Vorbereitung der
nie tego utworu. deutschen Fassungs dieses Beitrags herzlich bedanken.
2 2
Nowakowski 1972; Sedov 1982. Nowakowski 1972; Sedov 1982.
162 MICHAŁ PARCZEWSKI
nen Westteil in den archäologischen Materialen erst

im 10. Jh. umrissartig sichtbar wird3. Hier möchte ich
meine Aufmerksamkeit auf die aus polnischer Sicht
wohl rätselhafteste frühmittelalterliche Stammes-
gemeinschaft unserer fernen Vorfahren richten: die
Lendzanen. Bevor wir in dieser Sache die historische
und dann archäologische Argumentation vorbringen,
sollten wir ein lexikalisches Phänomen besprechen.
2
Die Entstehung und Konsolidierung des Staates der
ersten Piasten haben einen Rahmen für die Bildung
einer neuen slawischen ethnischen Großgemeinschaft
geschaffen, deren Mitglieder zum Teil freiwillig, zum
Ryc. 1. Rozmieszczenie etnonimu Polaków urobionego od Lę- Teil gezwungenermaßen – die uralten Stammestradi-
dzian (Litwa, Ruś, Wołoszczyzna, Węgry) na tle przypuszczalne- tionen wurden noch lange mit Gewalt unterdrückt –
go zasięgu Lędzian w X w. (obszar zakreskowany).
den Namen Polen angenommen haben. Auch für ihr
Abb. 1. Verbreitung der von den Lendzanen abgeleiteten Be-
zeichnung der Polen (Litauen, Rus`, Walachei, Ungarn) mit den Land akzeptierten sie die Bezeichnung Polen. Beide
vermutlichen Sitzen der Lendzanen im 10. Jh. (gestreiftes Feld). Namen haben sich verbreitet und repräsentieren uns
– angepasst an die verschiedenen Idiome – fast über-
na odłam wschodni i zachodni3. Tutaj pragnę skupić all auf der Erde.
uwagę na najbardziej może zagadkowej – z polskiego Ein Teil unserer Nachbarn hat sich allerdings von
punktu widzenia – wczesnośredniowiecznej wspólno- dieser Regel gelöst (Abb. 1). Warum nennen die Un-
cie plemiennej naszych odległych przodków. Zanim garn die Polen „Lengyel“, und die Litauer „Lenkas“?
w tej sprawie przywołamy argumentację historyczną, Warum bediente sich die mitelalterliche Rus` der Form
a następnie archeologiczną, zatrzymajmy się wpierw „Liachen“? Wir haben zwar seit langem eine teilwei-
nad pewnym fenomenem leksykalnym. se Antwort auf diese Fragen, aber die entsprechende
wissenschaftliche Diskussion lässt nicht nach. Bei den
2 Überlegungen über die untypischen Bezeichnungen
Powstanie i konsolidacja państwa pierwszych Pia- für die Polen haben wir bedeutende Fragen vor uns:
stów stworzyły ramy do uformowania się nowej wiel- Wo verlief die früheste Grenze zwischen dem Ost- und
kiej słowiańskiej wspólnoty etnicznej, której uczest- dem Westslawentum? Wann und warum ist es zu einer
nicy częściowo dobrowolnie, częściowo zapewne pod so folgenschweren Einteilung gekommen?
przymusem (wszakże siłą później długo jeszcze roz- Ein großer Teil der Ursachen und Umstände der
gniatano odwieczne tradycje plemienne) przyjęli na- Zweiteilung der nordslawischen Welt bleibt in tiefes
zwę Polaków, dla swego kraju natomiast zaakcepto- Dunkel gehüllt; weit mehr wissen wir über die Folgen
wali miano Polski. Obydwie nazwy upowszechniły się jenes historischen Dramas. Können die Studien über
w świecie i – po dostosowaniu do rozmaitych norm die ethnische Terminologie etwas mehr Licht darauf
językowych – reprezentują nas w niemal każdym za- werfen, was unter den Aufschichtungen des letztens
kątku kuli ziemskiej. Jahrtausends verborgen ist? Versuchen wir einmal,
Część bliskich sąsiadów wyłamała się jednak od tej eine zutreffende Perspektive für die Beurteilung des
reguły (ryc. 1). Dlaczego Węgrzy nazywają Polaków Erkenntniswertes „sonderbarer“ Namen Polens und
Lengyel, a Litwini Lenkas? Czemu średniowieczna der Polen einzunehmen.
Ruś posługiwała się formą Lachowie? Znamy wpraw- 3
dzie od dawna częściową odpowiedź na te pytania,
Wie erwarben die europäischen Völker ihre Na-
ale osnuty wokół nich spór naukowy wcale nie styg-
men, ihre Eigen- und Fremdbezeichnungen? Es gab da-
nie. Otóż, roztrząsając problem pochodzenia nietypo-
bei verschiedene Konstellationen: fremde Eroberung,
3
Parczewski 1991. 3
Parczewski 1991.
PROBLEM LĘDZIAN A KSZTAŁTOWANIE SIĘ POLSKO-RUSKIEJ RUBIEŻY... DAS PROBLEM DER LENDZANEN UND DIE BILDUNG...
163
wych etnonimów określających Polaków, stajemy wo- Übernahme der Namen von den früheren Bewohnern
bec kwestii znacznie donioślejszych: jak przebiegała des jeweiligen Territoriums, oft mit kriegerischer Ex-
najdawniejsza granica pomiędzy wschodnią a zachod- pansion einhergehende Erweiterung des partikularen
nią Słowiańszczyzną? Kiedy i dlaczego doszło do tak Stammesnamens auf einen Kollektivnamen. Es ist gut
brzemiennego w skutkach podziału? bekannt, dass die Nachbarn manchmal eine ganz ande-
Znaczna część przyczyn i okoliczności rozpadu re Bezeichnung in ihrer Sprache bewahrten als die je-
świata północnych Słowian na dwa skrzydła wciąż weiligen Eigenbezeichnungen. Dafür können viele Bei-
pozostaje w głębokim cieniu, na pewno więcej wie- spiele angeführt werden, doch wollen wir uns hier auf
my o końcowych rezultatach niegdysiejszego drama- wenige Exempel beschränken, von denen jedes in sei-
tu dziejowego. Czy studia nad terminologią etniczną ner Weise ungewöhnlich erscheint.
mogą rzucić nieco światła na to, co skryte pod nawar- Die Vorfahren der Franzosen hatten im 3.–8. Jh. als
stwieniami ostatniego tysiąclecia? Spróbujmy najpierw östliche Nachbarn germanische Gruppierungen der
znaleźć właściwą perspektywę dla oceny wartości po- Alemannen: Die Deutschen sind heute auf Französisch
znawczej „dziwnych” nazw Polski i Polaków. die „Allemands“. Im 9.–11. Jh. grenzte jener Teil der
Balten, der in der weiteren Entwicklung zu Letten wer-
3
den sollte, an den slawischen Stamm der Kriwitschen.
Jak dzisiejsze narody europejskie zdobywały swo- Eine Spur davon gibt es noch heute: die Bezeichnung
je miana – te własne oraz te nadane im przez innych? „Krews“ ist in Lettland auf die Russen übergegangen.
Sytuacje zdarzały się różne: obcy podbój, odziedzicze- Die Franzosen haben ihren Namen von den ger-
nie nomenklatury po dawniejszych mieszkańcach tego manischen Franken, den Eroberern Galliens im 5.-6.
samego terytorium, poszerzenie (często w ślad za eks- Jh., übernommen. Auch die Bulgaren, ein den Hun-
pansją zbrojną) partykularnego imienia szczepowe- nen eng verwandtes Steppenvolk türkischer Herkunft
go na większą całość, zbiorowe przezwisko. Wiemy mit ursprünglich asiatischer Genese, haben gegen
już, że nieraz sąsiedzi zakonserwowali w swoim języ- Ende des 7. Jh. die Slawen im unteren Donauraum
ku określenie całkiem odmienne, niż etnonim rodzi- unterworfen und gingen im Laufe von lediglich etwa
my. Wszelakich przykładów można podać sporo, tutaj zwei Jahrhunderten in dem ostbalkanischen slawi-
ograniczymy się do wskazania kilku, a każdy z nich schen „Meer“ auf, wobei es uns zum ewigen Anden-
jest na swój sposób niezwykły. ken seinen Namen hinterließ.
Przodkowie Francuzów sąsiadowali w III–VIII w. Gegen Ende des 10. und im 11. Jh. vollzog sich
od wschodu z germańskim ugrupowaniem Alama- eine sonderbare Übertragung des Namens der Altrus-
nów: dziś wszyscy Niemcy to po francusku Allemands. sen auf die slawische Umwelt zwischen Ladogasee und
W IX–XI w. część Bałtów, która w dalszym rozwoju mia- den Steppen des Schwarzmeerraums. Die „Namensge-
ła stać się Łotyszami, graniczyła ze słowiańskim plemie- ber“ waren Skandinavier, die im 9.–10. Jh. eine große
niem Krywiczów. Trwały ślad pozostał do dzisiaj: miano wirtschaftliche und militärische Aktivität in den ost-
Krews przeszło na Łotwie na późniejszych Rosjan. europäischen Gebieten entfalteten. Ihr Beitrag zur
Francuzi wzięli swą nazwę od germańskich Fran- Entstehung und zum Aufblühen des Kiever Machtbe-
ków, zdobywców dawnej Galii w V–VI w. Także Bułga- reiches ist kaum zu überschätzen. So setzen die Rus-
rzy, lud stepowy pochodzenia tureckiego o pierwotnej sen und Weißrussen, und bis in die Neuzeit auch die
genezie azjatyckiej (blisko spokrewniony z Hunami), Ruthener-Ukrainer, das Namenserbe der frühmittelal-
zawojował pod koniec VII w. Słowian znad dolne- terlichen normannischen Altrussen fort.
go Dunaju, a po upływie nie więcej niż dwóch stule- Zu einem recht typischen Vorgang kam es an der
ci rozpłynął się we wschodniobałkańskim morzu sło- oberen Elbe und Moldau, wo einer der slawischen
wiańskim, pozostawiając na wieczną pamiątkę swój Stämme im 9.–10. Jh. seine Oberherrschaft und sei-
najważniejszy identyfikator etniczny. ne Benennung den anderen Gruppierungen aufzwang;
Pod koniec X i w XI stuleciu dokonała się zadzi- darin haben die Tschechen ihren Ursprung. Bis heute
wiająca transplantacja nazwy Rusów w środowisko sind sie bei den Deutschen als Böhmen bekannt, ein
słowiańskie, rozciągnięte pomiędzy jeziorem Ładoga Erbe des lateinischen Namens der Region zwischen
a stepami nadczarnomorskimi. „Dawcy” tego określe- Erzgebirge, Sudeten und Donau: Boiohaemum (Bohe-
nia byli Skandynawami, którzy w IX–X w. przejawiali mia). Die Grundlage dieses Begriffes reicht in das 4.–1.
ogromną aktywność gospodarczą i militarną na ob- Jh. v.u.Z. zurück, als auf dem heute tschechischen Ge-
szarach wschodnioeuropejskich, a ich wkład w po- biet das keltische Volk der Bojer ansässig war. Wir kön-
wstanie i rozkwit kijowskiej potęgi państwowej trud- nen noch hinzufügen, dass die Bayern ihren Namen
no przecenić. W ten sposób Rosjanie i Białorusini, ebenfalls von diesen nichtgermanischen Bojern herlei-
a do czasów nowożytnych również Rusini-Ukraińcy, ten. Dieser äußerst langlebige prähistorische Stammes-
kontynuują nazewnicze dziedzictwo wczesnośrednio- name hat noch bis in die Neuzeit zu Deutungen gereizt.
wiecznych Rusów normańskich. So wurde noch im 19. Jh. eine tollkühne These über die
Dość typowy mechanizm zadziałał nad górną Łabą keltisch – „Boische” Herkunft der karpatischen Bojker,
i Wełtawą, gdzie jedno z plemion słowiańskich narzuci- ukrainischen Stammesverwandten und östlichen Nach-
ło w IX–X w. zwierzchność oraz miano innym ugrupo- barn der Lemken, vertreten.
waniom – i stąd swój rodowód czerpią Czesi. Do chwili 4
obecnej Niemcy znają ich jednak jako Böhmen, co sta-
Nach alldem ist es nicht überraschend, dass auch
nowi dziedzictwo łacińskiej nazwy krainy między Ru-
im Eigennamen der Polen ein „lebendiges Fossil“
dawami i Sudetami a Dunajem: Boiohaemum (Bo-
enthalten ist: noch in der ersten Hälfte des 10. Jh. bil-
hemia). Źródłosłów tego z kolei pojęcia sięga IV–I w.
deten die Polanen einen der größeren Stämme im
p.n.e., gdy na terenie dzisiejszych Czech siedział celty-
Oder- und Weichselgebiet. Ohne das für sie günstige
cki lud Bojów. Dodajmy, że współcześni Bawarzy rów-
historische Schicksal – ein rational ausgenutztes wirt-
nież wywodzą swoją godność od owych niegermań-
schaftliches und militärisches Potential sowie eine
skich Bojów. To nadzwyczaj trwałe prahistoryczne imię
günstige geopolitische Lage – würden wir jetzt sicher-
plemienne nie utraciło jeszcze do niedawna swego uro- lich gemeinsame Interessen nicht als Polen, sondern
ku, skoro dziewiętnastowieczni badacze nie oparli się als Goplanen, Wislanen, Lendzanen (von ihnen wird
przed wysunięciem karkołomnej tezy o celtycko-„Bo- noch gesprochen werden) oder Dadosesanen, viel-
jowym” pochodzeniu karpackich Bojków, ukraińskich leicht gar als Glupioglowzen (Lupiglaa – vermutlich
pobratymców i sąsiadów Łemków na wschodzie. „Dummköpfe“) realisieren, wobei letzteres wohl eher
4 unwahrscheinlich ist: Die Lupiglaa waren ein kleines
Volk mit peripheren Sitzen irgendwo an der oberen
Po tym wszystkim trudno się dziwić, że i we włas- Oder und mit einem nicht besonders rühmlichen Na-
nej nazwie Polaków kryje się żywa skamielina: jeszcze men.
w pierwszej połowie X w. Polanie tworzyli tylko jedno In den Augen der lateinisch schreibenden west-
z większych plemion w dorzeczu Odry i Wisły. Gdy- lichen Nachbarn wurden wir schon seit der Wen-
by nie korzystny właśnie dla nich los historyczny (a de vom 10. zum 11. Jh. Polen (Poloni), unser Land
więc racjonalnie wykorzystany potencjał ekonomicz- „Polonia“. Der Prozess der äußeren wie auch inne-
ny i wojskowy oraz dogodne położenie geopolitycz- ren Identitätsbildung der Polen fing allerdings da-
ne), to zapewne realizowalibyśmy teraz nasze zbioro- mals erst an.
we interesy jako wspólnota Goplan, Wiślan, Lędzian Heute sind wir also infolge eines spezifischen his-
(o nich będzie jeszcze mowa) lub Dziadoszan albo na- torischen Zufalls Polen, genauer: als Resultat eines
wet Głupiogłowców (Lupiglaa) – co już jednak mniej Spiels der Stammeskräfte vor über tausend Jahren.
prawdopodobne ze względu na peryferyjne położe- Das weckt das Interesse, die Vorstellungskräfte zu mo-
nie, gdzieś nad górną Odrą, małego ludu o tej niezbyt bilisieren und einige unkonventionelle Fragen zu be-
chwalebnej nazwie. antworten.
W oczach piszących po łacinie sąsiadów z zacho- An dieser Stelle ersparen wir uns die erste entspre-
du już od przełomu X i XI w. stawaliśmy się Polakami chende Frage, warum nur ein Polen und nicht zwei
(Poloni), a nasz kraj Polonią. Proces zewnętrznej (jak oder mehr „polnische Staaten“ entstanden sind. Sie ist
i wewnętrznej) identyfikacji Polaków dopiero się jed- übrigens nicht so absurd, wie sie vielleicht zunächst
nak wtedy zaczynał. erscheint. Wir wollen vielmehr ein ebenso interes-
Dzisiaj jesteśmy więc nimi wskutek swoistego santes Problem in den Vordergrund stellen: wer – au-
przypadku historycznego, a ściślej – efektu gry sił ple- ßer den Polanen – erhielt die einzigartige Chance, sich
miennych przed ponad tysiącleciem. Budzi to całkiem im Namen eines der größten mitteleuropäischen Völ-
usprawiedliwioną ochotę do uruchomienia wyobraź- ker zu verewigen?
165
ni i odpowiedzenia na parę niekonwencjonalnych py- 5
tań. In dieser Hinsicht waren die Umstände günstig für
Pierwszą z narzucających się kwestii (dlaczego po- die Lendzanen. Die der polnischen ethnischen Grup-
wstało tylko pojedyncze, a nie dwa lub więcej „państw pe östlich und südöstlich benachbarten Völker geben
polskich”?) na tym miejscu sobie darujemy. Wcale davon ein recht eindeutiges Zeugnis. Die Sprachwis-
zresztą nie jest ona taka absurdalna, na jaką, być może, senschaftler stimmen darin überein, dass sowohl die
wygląda. Pozostańmy natomiast przy równie frapują- altrussische Bezeichnung „Lachen” als auch die litau-
cym problemie: kto jeszcze oprócz Polan miał tę jedy- ische Benennung „Lenkas” eine Umgestaltung des Na-
ną i niepowtarzalną szansę zakonserwowania pamięci mens der Lendzanen-Lenchen darstellt. Beim ungari-
o sobie w nazwie własnej jednego z większych naro- schen „Lengyen” (sprich: Lendien), das später durch
dów środkowoeuropejskich? „Lengyel” ersetzt wurde, ist jeder Kommentar über-
5 flüssig, weil die Ähnlichkeit unzweifelhaft ist4.
Gemeinsame Merkmale aller untergegangenen und
Pod wspomnianym względem okoliczności uło- peripheren, jedoch „namensgebenden“ Völker dürften
żyły się pomyślnie dla Lędzian. Ludy usadowio- wohl ein hohes demographisches oder militärisches
ne na wschód i południowy wschód od polskie- Potential sowie auch ein umfangreiches Siedlungs-
go ugrupowania etnicznego dają w tej sprawie dość gebiet sein. Nur deshalb konnten fremde Gemein-
jednoznaczne świadectwo. Językoznawcy zgadza- schaften – aufgrund elementarer Lebensnotwendig-
ją się co do tego, że zarówno ruskie określenie „La- keit fleißige Beobachter ihres strategischen Vorfeldes
chowie”, jak i litewskie „Lenkas” stanowią nieco – einen ausreichenden Grund haben, dieses onomas-
przetworzoną nazwę Lędzian-Lęchów. W kwestii tische pars pro toto allgemein anzuerkennen. Die Len-
węgierskiego „Lengyen” (wymawiaj: Lendien), za- dzanen dürften demnach ein großes, tatkräftiges und
stąpionego później przez „Lengyel”, komentarz właś- an Land reiches Volk gewesen sein, wenn ihre Posi-
ciwie jest zbyteczny, gdyż podobieństwo każdy musi tion und Stärke (und nicht nur ihre Sitze am Ran-
uznać za oczywiste4. de der sich herausbildenden polnischen ethnischen
Wspólną cechą wszystkich wygasłych peryferyj- Großgemeinschaft) solchen Eindruck auf unsere öst-
nych ludów „nazwotwórczych” musiał być wysoki po- lichen und südöstlichen Nachbarn gemacht haben.
tencjał demograficzny oraz/lub militarny, a także ob-
szerna przestrzeń życiowa. Chyba tylko wtedy obce 6
wspólnoty – z elementarnej życiowej konieczności pil- Erst an dieser Stelle möchte ich den Inhalt der
ni obserwatorzy swojego strategicznego przedpola – Schriftquellen in meine Überlegungen einbeziehen.
miały wystarczający powód, aby gremialnie uznać owoIch werde weder über die Geschichte der Exegese die-
nazewnicze pars pro toto. Lędzianie byli z pewnością
ser Dokumente zu berichten versuchen, noch den ak-
ludem licznym, prężnym i zasobnym w ziemię, skoro tuellen Stand historischer Forschungen wiedergeben
ich pozycja i siła (bo chyba nie tylko samo usytuowa-
– eine vortreffliche Auswertung verdanken wir G. La-
nie na obrzeżach kształtującego się polskiego masywu
buda5. Ich erlaube mir vielmehr, eine Übersicht über
etnicznego) wywarły aż takie wrażenie na naszych są-
die Schriftquellen zu geben, die von den Lendzanen
siadach wschodnich i południowo-wschodnich. künden, unter Berücksichtigung der Lokalisierung
6 der anderen Völker im westlichen Teil des Territo-
riums zwischen Weichsel und Dnjepr. Dabei möchte
Dopiero w tym miejscu chciałbym włączyć do roz- ich mich auf die Berichte beschränken, die mit Ge-
ważań treść źródeł pisanych. Nie będę próbował ani wissheit das uns interessierende Gebiet betreffen.
referować dziejów egzegezy tych dokumentów, ani Deshalb beziehe ich die Mitteilungen von al-Mas’ūdī
prezentować aktualnego stanu badań historycznych über das Volk W.līnānā nicht mit ein, das mit den Wo-
– świetną erudycyjną ocenę przedstawił G. Labuda5. lhynianen, den Wieleten, den Bewohnern des pom-
Pozwolę sobie zaprzątnąć uwagę Czytelników pró- merschen Wolin, oder den Mährern identifiziert
bą zestawienia nieemendowanych przekazów źródło- wird. Die sog. Ostkroaten dürften das San- und obere
4
Makarski 1996, 60–76. 4
Makarski 1996, 60–76.
5
Labuda 1988, s. 167–211; Labuda 1996. 5
Labuda 1988, 167–211; Labuda 1996.
Entstehungs- bzw. Redaktionszeit der Schriftquelle

– Bayerischer Geograph (Mitte des 9. Jh.)
– Vita des Heiligen Method (885 / 886)
– Alfred der Grosse, Beschreibung Germaniens
(Ende des 9. Jh.)
– Konstantin Porphyrogennetos (948–952)

– die sog. Urkunde des Prager Bistums (1086)
– die Nestorchronik (Ende des 11. – Anfangs
des 12. Jh.)
Ryc. 2. Usytuowanie geograficzne oraz chronologiczne autorów źródeł pisanych, którzy informu-
ją o plemionach słowiańskich w IX–X w. nad górną Wisłą oraz na prawobrzeżu Dniepru.
Abb. 2. Geographische Position und Zeitstellung der Autoren von Schriftquellen, die über die
slawischen Stämme im 9.–10. Jh. an der oberen Weichsel und im rechtsseitigen Dnjeprgebiet in-
formieren.
wych, mówiących o Lędzianach na tle lokalizacji in- Dnjestrgebiet bewohnt haben, obwohl das nicht plau-
nych ludów w zachodniej partii międzyrzecza Wisły sibel zu begründen ist6. Das wissenschaftliche Phan-
i Dniepru. Poprzestanę na tych relacjach, które na pew- tom der angeblich „vorkarpatischen“ Kroaten hat in
no odnoszą się do interesującego nas terytorium. Dla- der neueren russischen und ukrainischen Historio-
tego nie uwzględniam wiadomości al-Mas’ūdīego graphie eine überraschend starke Position erlangt7,
o ludzie W.līnānā, który bywa utożsamiany z Wołynia- obzwar darüber bei den östlichen Nachbarn Polens,
nami, Wieletami, mieszkańcami pomorskiego Wolina, muß ich zugeben, keine Einmütigkeit herrscht8. Be-
bądź wreszcie Morawianami. Również tzw. wschodni schränken wir uns also auf solche Quellenberichte,
Chorwaci mieliby zamieszkiwać dorzecze Sanu i gór- die recht sicher auswertbar sind (Abb. 2).
nego Dniestru, chociaż nie da się tego wiarygodnie Es gibt zu denken, aber kein einziges im frühmit-
uzasadnić6. Naukowy fantom rzekomych „podkarpa- telalterlichen Polen entstandenes Dokument erwähnt
ckich” Chorwatów uzyskał w nowszej historiografii den Stamm der Lendzanen. Es wird lediglich gemut-
rosyjskiej i ukraińskiej zaskakująco mocną pozycję7, maßt, dass auf unklare Weise von ihnen der Name Le-
choć trzeba odnotować, że u wschodnich sąsiadów chiten-Polen herrühren könnte und gegen Ende des
Polski nie ma w tej sprawie zupełnej jednomyślności8. 12. Jh. von dem Chronisten Vincent Kadłubek in das
Sięgnijmy więc do takich doniesień źródłowych, które Schrifttum eingeführt wurde.
6
Por. Labuda 1988, 193–194, 197, 200. 6
Vgl. Labuda 1988, 193–194, 197, 200.
7
Por. np. Sedov 1982, 123–129; Smilenko, Jurenko 1990. 7
Vgl. z.B. Sedov 1982, 123–129; Smilenko, Jurenko 1990.
8
Por. Florja 1991. 8
Vgl. Florja 1991.
167
można uznać za stosunkowo najmniej obciążone ryzy- 7
kiem „szumu informacyjnego” (ryc. 2). Mehr oder weniger unmittelbar berichten drei
To zastanawiające, ale żaden powstały w Polsce fremde Quellen über die Lendzanen, von denen nur
średniowiecznej dokument, żadna odnotowana przez ein im fernen Byzanz entstandener Text als vollwertig
ówczesnych kronikarzy tradycja nawet nie wspomi- bezeichnet werden kann.
na plemienia Lędzian. Istnieje tylko domniemanie, iż 1. Der aus der Mitte des 9. Jh. stammende sog. „Baye-
– w jakiś niezbyt dla nas przejrzysty sposób – może rische Geograph“ nennt eine beträchliche Zahl
od nich właśnie urobione zostało imię Lechitów-Pola- von 98 Burgen bei den „Lendizi”. Leider lässt sich
ków, wprowadzone do piśmiennictwa jeszcze u schył- nichts Sicheres über die Lage der Sitze dieser Grup-
ku XII w. przez kronikarza Wincentego Kadłubka. pierung sagen.
7 2. In seinem im mittleren 10. Jh. entstandenen Werk
„Über die Verwaltung des Imperiums” gibt der by-
Mniej lub bardziej bezpośrednio dowiadujemy się zantinische Kaiser Konstantin Porphyrogenne-
o Lędzianach z trzech źródeł obcych, z których tyl- tos einige wichtige Informationen, und zwar die
ko jedno, powstałe w odległym Bizancjum, możemy in phonetischer Hinsicht getreuliche Überliefe-
określić jako pełnowartościowe. rung des Stammesnamens (Lendzaninoi/Lendzeni-
1. Pochodzący z połowy IX w. tzw. „Geograf Bawar- noi) und Angaben über die ungefähren Sitze dieses
ski” wymienia znaczną liczbę 98 grodów, który- Volkes (Abb. 3). Wir erfahren, dass die Lendzanen
mi mieli władać „Lendizi”. Niestety, nic pewne- ein Gebiet im Dnjepr-Flusssystem bewohnten, ihre
go nie da się powiedzieć o położeniu siedzib tego Gebiete jenen der nomadischen Petschenegen – der
ugrupowania. Region Iabdiertim – benachbart waren, sie mit den
2. W dziele „O zarządzaniu imperium”, powstałym Territorien der Derevljanen, Uličen und anderer
w połowie następnego stulecia, cesarz bizantyjski Slawen in Berührung kamen, und dass sie schließ-
Konstantyn Porfirogeneta podaje garść kapital- lich den Status von Verbündeten oder – wie es in
nych informacji: zarówno wierny pod względem einer anderen Erwähnung steht – Tributpflichtigen
fonetycznym przekaz imienia plemiennego (Len- (d.h. Untertanen) der Kiever Rus’ innehatten.
dzaninoi/Lendzeninoi), jak i dane wystarczające 3. Darüber hinaus weist alles darauf hin, dass unter
do orientacyjnej lokalizacji siedzib tego ludu (ryc. dem verformten Namen „Lachen” die Lendzanen in
3). Dowiadujemy się zatem, że Lędzianie zamiesz- dem zu Beginn des 12. Jh. abschließend redigierten
kiwali teren obejmujący fragment sieci wodnej Nestorchronik auftraten (Abb. 4). Die dortige kur-
Dniepru, a ich ziemie sąsiadowały z koczowiska- ze Aufzeichnung teilt für das Jahr 981 mit: der Kie-
mi nomadzkich Pieczyngów – krainą Iabdiertim ver Fürst Wladimir „zog zu den Ljachen und nahm
(która ponadto miała styczność z dziedzinami ihre Städte: Peremyšl‘, Červen und die anderen Städ-
Drewlan, Uliczów oraz innych Słowian), że wresz- te, die bis zu diesem Tag unter [die Herrschaft] der
cie posiadali status sojuszników, albo, jak w innej Rus‘ sind”.
wzmiance, trybutariuszy (tzn. poddanych) Rusów Aus den angeführten Angaben geht eine Schluss-
kijowskich. folgerung klar hervor: Mitte des 10. Jh. umfassten die
3. Ponadto wszystko wskazuje na to, że pod znie- Sitze der Lendzanen im Osten eine beträchtliche Par-
kształconą już nazwą „Lachów” występują Lędzia- tie des Zuflussgebietes des Pripjet und bis zum Jahr
nie w „Powieści dorocznej”, zredagowanej osta- 981 blieben mindestens das San- sowie das obere und
tecznie z początkiem XII w. (ryc. 4). Zamieszczony mittlere Buggebiet in ihrem Siedlungsbereich.
tam zwięzły zapis informuje, że w roku 981 ksią- Diese Schlussfolgerung ist nur schwer mit ei-
żę kijowski Włodzimierz „poszedł (...) ku Lachom ner anderen, eher wirren Überlieferung des „Jahresbe-
i zajął grody ich, Przemyśl, Czerwień i inne grody, richtes“ in Einklang zu bringen: Die „Duleben (...) lebten
które są i do dziś dnia pod Rusią”. am Bug, wo jetzt [d.h. sicherlich zu Beginn des 12. Jh.
Z przytoczonych danych wyłania się dość oczywi- – M.P.] Wolynier” leben, obwohl wir einige Abschnitte
sta konkluzja: w połowie X w. siedziby Lędzian obej- früher erfahren, dass dasselbe Gebiet von „Bužanen,
mowały na wschodzie jakąś znaczącą partię zlewiska weil sie am Bug siedeln, später aber [von] Wolynier” be-
Prypeci, a aż do roku 981 w ich zasięgu pozostawało wohnt gewesen sei (Abb. 4). Die Existenz der Bužanen
Ryc. 3. Geografia plemienna międzyrzecza Wisły i Dniepru na podstawie informacji Konstantyna Porfirogenety: a – ludy i krainy poza
obszarem Pieczyngów, b – nazwy okręgów pieczyńskich, c – lud zlokalizowany na podstawie tradycji przekazanej poprzez Serbię.
Abb. 3. Stammesgeographie des Gebietes zwischen Weichsel und Dnjepr anhand der Informationen Konstantin Porphyrogennetos’:
a – Völker und Regionen außerhalb des Petschenegengebietes, b – Namen der Kreise der Petschenegen, c – das aufgrund der über
Serbien überlieferten Tradition lokalisierte Volk.
przynajmniej dorzecze Sanu oraz górnego i środkowe- im 9. Jh. bestätigt der Bayerische Geograph, allerdings
go Bugu. ohne ihre Lokalisierung anzugeben.
Wniosek ten jest niezmiernie trudny do pogodze-
nia z innym, bardzo skądinąd zagmatwanym przeka- 8
zem „Powieści dorocznej”, zgodnie z którym czytamy Welche Stämme bewohnten im 10. Jh. also die Ge-
biete zwischen Wieprz, San, dem oberen Dnjestr und
w jednym miejscu, że w dobie plemiennej „D u l e -
Horyn’? Sind die Angaben des „purpurgeborenen“
b o w i e (...) mieszkali nad Bugiem, gdzie dziś [tzn. za-
Byzantiners oder die um mindestens ein Jahrhun-
pewne w początkach XII w. – M.P.] Wołynianie”, cho-
dert späteren Ausführungen des Kiever Chronisten
ciaż parę ustępów wcześniej dowiadujemy się, że ten
richtig? Dieses Rätsel hat eine große Anziehungskraft
sam teren zajmowali „B u ż a n i e, ponieważ siedzieli
und lenkt seit den Zeiten J. Lelewels die Aufmerk-
nad Bugiem, później zaś Wołynianie” (ryc. 4). Istnienie
samkeit der hervorragendsten Mediävisten sowie der
jakichś Bużan w IX w. potwierdza Geograf Bawarski,
lecz nie podaje ich lokalizacji. polnischen, russischen und ukrainischen, aber auch
z.B. deutschen, tschechischen und ungarischen Ge-
8 schichtsforschen auf sich.
Kim zatem byli w X w. rdzenni mieszkańcy ziem Innerhalb des letzten halben Jahrhunderts ha-
pomiędzy Wieprzem, Sanem, górnym Dniestrem ben u.a. H. Paszkiewicz, B. Grekov, H. Łowmiański,
169
Ryc. 4. Geografia plemienna międzyrzecza Wisły i Dniepru na podstawie informacji „Powieści dorocznej”: a – liczba wzmianek w PD
o danym plemieniu, b – co najmniej kilkanaście wzmianek o danym plemieniu.
Abb. 4. Stammesgeographie des Gebietes zwischen der Weichsel und dem Dnjepr aufgrund der Informationen in der „Nestorchro-
nik”: a – Anzahl der Erwähnungen in der „Nestorchronik“ eines bestimmten Stammes, b – mindestens ein Dutzend Erwähnungen
eines bestimmten Stammes.
i Horyniem? Czy racja leży po stronie „urodzone- T. Lehr-Spławiński, S. M. Kuczyński, F. Persowski, G.

go w purpurze” Bizantyjczyka, czy późniejszych Labuda, J. Kotlarczyk, J. Isajevyč, T. Wasilewski, V. V.
o co najmniej stulecie kronikarzy kijowskich? Za- Sedov, W. Swoboda, J. Nalepa, B. N. Florja und W.
gadka powyższa ma magnetyczną moc i od czasów J. Makarski Beiträge zur Diskussion geleistet. Die lan-
Lelewela przyciąga uwagę najwybitniejszych medie- ge währende Kontroverse hat zwar keine endgültige
wistów oraz słowianoznawców polskich, rosyjskich Entscheidung erbracht, aber die Glaubwürdigkeit der
i ukraińskich, ale także np. niemieckich, czeskich Quellen, aus denen wir unsere Kenntnisse schöpfen,
czy węgierskich. näher herausgearbeitet.
W ciągu ostatniego półwiecza szczególny wkład In unserer Sache scheint das Recht aufseiten des ge-
do dyskusji wnieśli m. in. H. Paszkiewicz, B. Grekow, lehrten byzantinischen Kaisers zu liegen. Für den Por-
H. Łowmiański, T. Lehr-Spławiński, S. M. Kuczyński, phyrogennetos spricht nicht nur die Gründlichkeit
F. Persowski, G. Labuda, J. Kotlarczyk, J. Isajevyč, T. seiner sonstigen Berichte über das zeitgenössische Ost-
Wasilewski, V. V. Siedov, W. Swoboda, J. Nalepa, B. N. europa, sondern auch die erstaunlich genaue Aufzeich-
Florja i W. Makarski. Długoletni spór nie dał wpraw- nungsform des Namens der Lendzanen: „Lendzaninoi”
dzie jakiegoś ostatecznego rozstrzygnięcia, ale przybli- und „Lendzeninoi”. Konstantins Angaben zur westlichen
żył ocenę wiarygodności źródeł, z których czerpiemy Peripherie des altrussischen Einflussbereiches im 10. Jh.
podstawy naszej wiedzy. verdienen ein größeres Vertrauen als die enigmatische
W tej konkretnej sprawie racja zdaje się pozo- und unklare Formulierung des Kiever Chronisten über
stawać po stronie światłego cesarza bizantyjskie- die sonderbare Stammesfolge im Buggebiet.
go. Za Porfirogenetą przemawia nie tylko rzetelność Der Schlüssel zur Rekonstruktion der Ostgrenze
innych jego przekazów, odnoszących się do Euro- der Lendzanen ist die Lokalisierung der geheimnis-
py Wschodniej (relacjonował przy tym fakty sobie vollen Region Iabdiertim, die Mitte des 10. Jh. durch
współczesne), ale również zdumiewająco wierna for- einen der wildesten und agressivsten nomadischen
ma zapisu nazwy Lędzian: „Lendzaninoi” i „Lendze- Stämme bewohnt wurde. Gerade diese abschrecken-
ninoi”. Dane Konstantyna na temat zachodniej pe- den Merkmale der Petschenegen bieten die Chance,
ryferii kręgu wpływów ruskich w X w. z pewnością die Ausdehnung des Territoriums Iabdiertim zu um-
zasługują na większe zaufanie, niż enigmatyczne reißen. Sollten dort im 10. Jh. furchterregende Noma-
i niejasne sformułowania kijowskiego latopisu, do- den gewütet haben, hätte die ansässige slawische Be-
tyczące dziwnej plemiennej „sekwencji nadbużań- völkerung diese Region sicher weiträumig gemieden!
skiej”. Damit kommen wir zu den archäologischen Quel-
Klucz do odtworzenia przebiegu wschodniej gra- len und Argumenten.
nicy Lędzian leży w identyfikacji tajemniczej krainy
Iabdiertim, zamieszkiwanej w połowie X w. przez je- 9
den z dzikich i agresywnych szczepów nomadzkich. Tatsächlich zeigt die – allerdings noch unvollkom-
I właśnie owe odstraszające cechy Pieczyngów dają mene – archäologische Verbreitungskarte der slawi-
szansę na uchwycenie zasięgu terytorium Iabdiertim. schen Stammessiedlung zwischen Weichsel, Karpaten
Jeśli w X w. panoszyli się tam budzący trwogę koczow- und Dnjepr einen ausgedehnten unbesiedelten Raum.
nicy, to osiadła ludność słowiańska z pewnością omi- Dies hat Ursachen in den geomorphologischen und
jała takie miejsce z daleka! botanischen, seit Jahrtausenden in Osteuropa herr-
Tutaj przychodzi wreszcie pora na argumentację schenden Verhältnissen. Wüste Räume haben wir in
zaczerpniętą z analizy źródeł wykopaliskowych. den Nordteilen der Podolien- und Dnjepr-Hochebe-
ne vor uns, zu beiden Seiten der großen Wasserschei-
9 de, die das Dnjeprgebiet von dem Zuflussgebiet der
I rzeczywiście, niedoskonała jeszcze wprawdzie Flüsse Dnjestr und Boh trennt (Abb. 5). Dieser Raum
archeologiczna mapa rozmieszczenia słowiańskiego bildet einen weit nach Nordosten vorgerückten Aus-
osadnictwa plemiennego pomiędzy Wisłą, Karpata- läufer der Waldsteppenzone, wie ein drohender Fin-
mi i Dnieprem ukazuje całkiem rozległą przestrzeń ger eines orientalischen Satrapen. Es ist ein Teil der
niezasiedloną. U podstaw tego zjawiska leżą warun- riesigen eurasischen Steppe, einer seit Jahrtausenden
ki geobotaniczne, panujące od tysiącleci w Europie natürlichen Umwelt der Nomaden.
Wschodniej. Pustkę dostrzegamy w północnych par- Es gibt keine bessere Lokalisierung für das Iab-
tiach Wyżyny Podolskiej i Naddnieprzańskiej, po oby- diertim der Petschenegen. Wir wissen sicher, dass
dwu stronach wielkiego działu wodnego, który rozgra- eben jenes Gebiet im 10. Jh. im Norden den Sitzen
nicza dorzecze Dniepru od zlewiska Dniestru i Bohu der Derevljanen und im Süden wahrscheinlich jenen
(ryc. 5). Obszar ten tworzy odnogę strefy leśno-stepo- der Ulitčen benachbart war. Für die Lendzanen wür-
wej, wysuniętą daleko ku północnemu zachodowi ni- den dann die westlichen und nordwestlichen Rand-
czym groźny palec orientalnego satrapy. To peryferyj- gebiete der Waldsteppenzone verbleiben: das obe-
na cząstka gigantycznego euroazjatyckiego Wielkiego re Dnjestr-, Bug- und Styrgebiet, sicherlich auch das
Stepu, naturalnego od tysiącleci środowiska koczow- Horyngebiet (Abb. 6). Es ist schwer zu bestreiten,
ników. dass die archäologischen Fakten ausgezeichnet mit
Nie ma lepszej lokalizacji dla pieczyńskiego Iab- den Informationen Konstantin Porphyrogennetos’
diertim. Wiemy na pewno, że w X w. ten właśnie teren korrespondieren!
sąsiadował od północy z domenami Drewlan, a od po-
łudnia – najprawdopodobniej z Uliczami. Dla Lędzian 10
pozostawałaby zachodnia i północno-zachodnia otu- Neue, über die Schriftquellen hinausgehende In-
lina „jęzora” leśno-stepowego: górne dorzecza Dnie- formationen liefern die Entdeckungen von altungari-
stru, Bugu oraz Styru, a zapewne również i Horynia schen Gräberfeldern in Przemyśl und Halič.
171
Ryc. 5. Rozmieszczenie siedzib słowiańskich na terenie międzyrzecza Wisły i Dniepru w VIII–X w. w świetle znalezisk archeologicz-
nych: a – obszary zasiedlone, b – brak danych archeologicznych o osadnictwie, c – strefa leśno-stepowa, d – step, e – bagna, f – góry
powyżej 500 m n.p.m. Wg opracowań różnych autorów.
Abb. 5. Verbreitung der slawischen Sitze im Gebiet zwischen der Weichsel und dem Dnjepr im 8.–10. Jh. im Lichte der archäo-
logischen Funde: a – besiedelte Gebiete, b – keine archäologischen Angaben zur Besiedlung, c – Waldsteppenzone, d – Steppe,
e – Sümpfe, f – Berge über 500 m ü.MN. Nach Bearbeitungen verschiedener Autoren.
(ryc. 6). Trudno zaprzeczyć, iż fakty archeologiczne Dort wurden Krieger und (in Przemyśl) auch ihre
doskonale korespondują z informacjami Konstantyna Familienangehörigen bestattet, und zwar über min-
Porfirogenety! destens einige Jahre in der Zeitspanne zwischen der
Wende vom 9. zum 10. Jh. und dem Anfang der zwei-
10 ten Hälfte des 10. Jh. Wahrscheinlich geschah dies in
der früheren Periode. Die Lage dieser ungarischen
Nowe, nieznane źródłom pisanym treści wnoszą Vorposten weist eine erstaunliche Übereinstimmung
także odkrycia cmentarzysk starowęgierskich z Prze- mit der Lokalisierung der Burgen an jenen Orten auf,
myśla oraz Halicza. Przez co najmniej kilka lat w prze- die später – Przemyśl seit dem Ende des 11., Halič seit
dziale czasu pomiędzy przełomem IX/X a początkiem der ersten Hälfte des 12. Jh. – zu Zentren der fürst-
2. połowy X w. (w grę wchodzi raczej wcześniejszy lichen Macht im Ostkarpatenvorland geworden sind.
okres) chowano tutaj wojowników oraz (w Przemyślu) Lagen also der Entwicklung beider Zentren irgend-
członków ich rodzin. Lokalizacja wspomnianych pla- welche gemeinsamen, wenn auch sicherlich aus der
cówek węgierskich wykazuje zadziwiającą zbieżność Initiative und Überlegenheit der Nomaden hervor-
wyboru miejsca z usytuowaniem tu grodów o specjal- gehende, ungarisch-slawische Unternehmungen zu-
nym znaczeniu, które później (Przemyśl od schyłku grunde?
Ryc. 6. Mapa etniczna międzyrzecza Wisły i Dniepru około połowy X w.: a – plemiona słowiańskie i Ruś, b – nazwy okręgów pieczyń-
skich, c – plemię słowiańskie o nieznanej nazwie, d – strefa leśno-stepowa, e – step, f – bagna, g – góry powyżej 500 m n.p.m.
Abb. 6. Ethnische Karte des Gebietes zwischen der Weichsel und dem Dnjepr um die Mitte des 10. Jh. a – slawische Stämme und die
Rus’, b – Namen der Petschenegenkreise, c – slawischer Stamm unbekannten Namens, d – Waldsteppenzone, e – Steppe, f – Sümpfe,
g – Berge über 500 m ü.MN.
XI w., Halicz od 1. połowy XII w.) stały się ośrodka- Die magyarische militärische Gefolgschaft in
mi władzy książęcej nad wschodnim Podkarpaciem. Przemyśl zeugt von der Kontrolle über diesen strate-
Czy u podłoża rozwoju obu centrów politycznych sta- gisch wichtigen Verkehrsknoten, Ausgangspunkt für
nęły zatem jakieś wspólne (choć zapewne wynikające einen der besten Wege aus dem Osten über die Kar-
z inicjatywy i przewagi nomadów) węgiersko-słowiań- paten in das Becken der mittleren Donau. Die Ungarn
skie przedsięwzięcia? aus Przemyśl und Halič scheinen keine Gefolgsleute
Obecność madziarskiej drużyny wojskowej świad- im Dienste der lokalen oder z.B. Kiever Fürsten gewe-
czy o sprawowaniu kontroli nad przemyskim węzłem sen zu sein; sie kontrollierten vielmehr Plätze, die für
strategicznym, gdzie znajduje się punkt wyjściowy die Sicherheit der eigenen, nur 160 km Luftlinie ent-
dla jednej z najdogodniejszych dróg do wtargnięcia fernten Gebiete an der oberen Theiß besonders wich-
ze wschodu przez Karpaty w głąb basenu środkowe- tig waren. Aus manchen schriftlichen Überlieferungen
go Dunaju. Nie wydaje się, aby Węgrzy z Przemyśla geht auch hervor, dass sich die Ungarn zur Zeit der
i Halicza byli drużynnikami na usługach miejscowych Einwanderung aus den Schwarzmeersteppen in das
(lub np. kijowskich) książąt, skoro trzymali w swo- Karpatenbecken vom Kiever Fürstentum und den
ich rękach miejsca o żywotnym znaczeniu dla bezpie- Dnjestr-Stämmen vorübergehend huldigen ließen. Zu
czeństwa własnych koczowisk nad górną Cisą, odda- Beginn des 10. Jh. informierte der arabische Schrift-
lonych tylko o ok. 160 km w linii powietrznej. Wprost steller ibn Rosteh, die Ungarn herrschten „über alle
przeciwnie, z niektórych przekazów pisanych wynika, ihnen benachbarten Slawen, belegen sie mit schwerem
173
że w okresie wędrówki ze stepów nadczarnomorskich Tribut, sie hingegen sind in ihren Händen als Kriegsge-
do Kotliny Karpackiej Węgrzy okresowo zhołdowa- fangene“9.
li księstwo kijowskie i plemiona naddniestrzańskie. Die in Przemyśl und Halič stationierten militä-
Na samym początku X w. arabski pisarz ibn Rosteh rischen Truppen erfüllten nicht nur eine Verteidi-
poinformował, iż Węgrzy panują „nad wszystkimi są- gungsfunktion für die Karpatenübergänge, sondern
siadującymi z nimi Słowianami, nakładają na nich hatten sicherlich auch eine Vollzugsgewalt in den un-
ciężkie daniny, oni zaś są w ich rękach jako brańcy wo- garischen Machtzentren über wenigstens einen Teil
jenni” (przekład T. Lewickiego). der dortigen Slawen inne.
Stacjonowane w Przemyślu i Haliczu oddziały woj-
11
skowe nie tylko pełniły funkcje obronne, jako placów-
ki chroniące przejścia przez Karpaty, ale – i to dla nas Waren die Slawen aus dem San- und dem oberen
jest szczególnie ważne – musiały najpewniej stano- Dnjestrgebiet Lendzanen? Der Name der Lendzanen
wić siłę wykonawczą zewnętrznego, to znaczy w tym ist in einer sehr getreuen Form in die ungarische Spra-
wypadku węgierskiego, ośrodka władzy nad przynaj- che eingegangen. Die altrussische Vermittlung scheint
mniej częścią tutejszych Słowian. ausgeschlossen zu sein. Die Adaption und Verbrei-
tung dieses Namens bedurfte eines direkten, nahen,
11 sicherlich relativ lange andauernden Kontaktes reprä-
Czy Słowianie znad Sanu i górnego Dniestru byli sentativer Gruppen beider Ethnien, der infolge der
Lędzianami? Nazwa Lędzian trafiła do języka wę- historischen Umstände nicht früher als an der Wen-
gierskiego w niezwykle wiernej postaci. Pośredni- de vom 9./10. und nicht später als in der Mitte des 10.
ctwo ruskie wydaje się wykluczone. Jej zaadaptowanie Jh. möglich war. Könnte dies nur durch Überfälle der
i upowszechnienie wymagało bezpośredniego, bli- Steppenbevölkerung in das Sanmündungsgebiet und
skiego, zapewne stosunkowo długotrwałego kontak- das südliche Lublin-Land geschehen sein, wo nach
tu reprezentatywnych grup obydwu etnosów, realnego Ansicht mancher Autoren die Lendzanen zu lokalisie-
ze względu na okoliczności historyczne nie wcześniej ren sind? Warum ist dann nur der Name der Lendza-
niż na przełomie IX i X w. i nie później niż w połowie nen und nicht jener der Wislanen in der ungarischen
X w. Czy mogło się to dokonać tylko poprzez najazdy Sprache auf die Bezeichnung aller Polen übergegan-
stepowców na okolicę ujścia Sanu i południową Lu- gen, wenn die Raubzüge aus dem Süden (u.a. durch
belszczyznę, gdzie, zdaniem niektórych autorów, na- das Dunajectal) auch das Territorium der letztgenann-
leży umiejscawiać Lędzian? Dlaczego nazwa Lędzian, ten Stammesgruppe umfassten? Aus der Perspektive
a nie Wiślan, przeszła w języku węgierskim na okre- des Karpatenbeckens müssten gerade die Wislanen
ślenie wszystkich Polaków, skoro łupieżcze rajdy z po- der „Frontstamm“ des sich herauskristallisierenden
łudnia (idące m.in. doliną Dunajca) objęły również lechitischen Kreises gewesen sein, wenn am San z.B.
terytorium tych drugich? A z perspektywy Kotliny Kroaten saßen.
Karpackiej to właśnie Wiślanie musieliby stanowić Der Name der Lendzanen ist für ihre östlichen
frontowe plemię krystalizującego się kręgu lechickie- und südöstlichen Nachbarn zur Determinante einer
go, jeśli nad Sanem siedzieli np. Chorwaci. ausgedehnten westlichen Konstellation von Völkern
Miano Lędzian stało się dla ich wschodnich i połu- geworden, deren Gruppenzugehörigkeit von den wei-
dniowo-wschodnich sąsiadów wyróżnikiem rozległej ter östlich im Dnjeprgebiet lebenden Slawen abwich.
zachodniej konstelacji ludów o obcej przynależności Der Prozess der Identifikationsbildung als Polen dürf-
grupowej w stosunku do Słowian siedzących głębiej te sich im ausgehenden 10. Jh., spätestens an der Wen-
w dorzeczu Dniepru. Proces utożsamiania Lędzian de vom 10. zum 11. Jh. vollzogen haben. Allerdings
z Polakami mógł dokonać się u schyłku X lub najpóź- wissen wir nicht, wie lange vor diesem Datum derma-
niej na przełomie X i XI w., ale nie wiemy, jak dawno ßen deutliche Risse im „slawischen Massiv“ entstan-
przed tą datą zaistniały na tyle wyraźne objawy pęk- den sind, dass dieser Stamm – in den Augen der äu-
nięcia masywu słowiańskiego, by plemię to – w oczach ßeren Beobachter – eine unzweifelhafte Position auf
obserwatorów z zewnątrz – otrzymało niebudzą- der Westseite des ethnischen Grenzgebietes erhielt. Es
cą wątpliwości pozycję po zachodniej stronie rubie- 9
Deutsche Fassung nach der polnischen Ausgabe von T. Le-
ży etnicznej. Wcale nie jest zresztą pewne, że chodziło wicki.
już wówczas o jakieś wyraźniejsze zróżnicowanie ję- ist übrigens nicht sicher zu sagen, ob es schon damals
zykowe. irgendwelche deutlicheren sprachlichen Differenzen
Plemienna ojczyzna Lędzian („Lęchów-Lachów”) gab.
obejmowała całkiem okazałą połać ziemi na styku do- Das Stammesgebiet der Lendzanen („Lechen-La-
rzeczy Wisły, Dniepru i Dniestru. Zapewne dopiero chen”) nahm einen Landstrich beträchtlicher Ausdeh-
w X w. los obsadził wspólnotę lędziańską w roli krót- nung am Berührungspunkt des Weichsel-, Dnjepr-
kotrwałego wschodniego „przedmurza” dla integru- und Dnjestrgebietes ein. Sicherlich erst im 10. Jh. hat
jącego się polskiego bloku etnicznego. Rozbiór te- das Schicksal die Gemeinschaft der Lendzanen in die
rytorialny, dokonany w wyniku ekspansji państwa Rolle eines kurzzeitigen östlichen „Bollwerkes“ für den
ruskiego i piastowskiego sprawił, że znakomitą więk- sich bildenden ethnischen Block gedrängt. Die terri-
szość Lędzian wchłonął żywioł wschodniosłowiański. toriale Spaltung, die sich durch die Expansion der alt-
Potem została po nich tylko nazwa, która dzisiaj wię- russischen und piastischen Staaten vollzog, hatte zur
cej znaczy dla Węgrów, Litwinów i Ukraińców, niż dla Folge, dass die bedeutende Mehrheit der Lendzanen
Polaków. vom ostslawischen Element verschlungen wurde. Von
ihnen blieb nur der Name, der den Ungarn, Litauern
und Ukrainern heute mehr bedeutet als den Polen.
BIBLIOGRAPHIE
Die Nestorchronik Labuda G.

Die Nestorchronik. Die altrussische Chronik, zugeschrieben 1988 Studia nad początkami państwa polskiego, B. II, Poznań.
dem Mönch des Kiever Höhlenklosers Nestor, in der Redak- 1996 Narodziny polsko-ukraińskiej granicy etnicznej – w polskiej
tion des Abtes Sil’vestr aus dem Jahre 1116, rekonstruiert historiografii, [in:] M. Parczewski i S. Czopek (Hrsg.), Po-
nach den Handschriften Lavrent’evskaja, Radzivilovskaja, czątki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-sło-
Akademičeskaja, Troickaja, Ipat’evskaja und Chlebnikovs- wackie w średniowieczu, Rzeszów, S. 9–17.
kaja, ins Deutsche überstetzt von L. Müller, Forum Sla- Lehr-Spławiński T.
vicum, B. 56, München 2001. 1959 Lędzice-Lędzanie-Lachowie, [in:] Opuscula Casimiro
Powieść minionych lat, charakterystyka historyczno-liter- Tymieniecki septuagenaria dedicata, Poznań, S. 195–
acka, przekład i komentarz F. Sielicki, Wrocław-Warsza- –209.
wa-Kraków 1968. Łowmiański H.
Constantine Porphyrogenitus 1967 Początki Polski, B. III, Warszawa.
De administrando imperio, greek Text edited by Gy. Mo- 1970 Początki Polski, B. IV, Warszawa.
ravcsik, english Translation by R. J. H. Jenkins, Corpus 1973 Początki Polski, B. V, Warszawa.
Fontium Historiae Byzantine, B. I, Washington 1967. Makarski W.
Konstantyn Porfirogeneta, O rządzeniu państwem, [in:] 1996 Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV. Studium
A. Brzóstkowska, W. Swoboda (Hrsg.), Testimonia naj- językowo-etniczne, Lublin.
dawniejszych dziejów Słowian, Wrocław 1989, H. 2, Nalepa J.
S. 292–325, 329–351; Warszawa 1995, H. 3, S. 426–477. 1991 Prapolski bastion toponimiczny w Bramie Przemyskiej
ibn Rosteh i Lędzanie, Onomastica 36, Wrocław, S. 5–45.
ibn Rosteh, Kitāb Al-A 'lāq An-Nafīsa, [in:] T. Lewic- Nowakowski A.
ki (Hrsg.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, 1972 Górne Pobuże w wiekach VIII–XI. Zagadnienia kultury,
B. II:2, Prace Komisji Orientalistycznej, Nr 14, Wrocław- Łódź.
Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977. Parczewski M.
1991 Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej
* w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na odłam
Florja B. N. wschodni i zachodni, Kraków.
1991 [Komentarze do rozdziałów 30 i 31], [in:] Konstantin 1997 Przedmurze lędziańskie, czyli o Polaków pochodzeniu, Ar-
Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii imperi’ej, G. G. Litavrin, cheologia Żywa 4 (5), S. 27–31.
A. P. Novoselcev (Hrsg.), Moskva, S. 370–371, 377–378, Paszkiewicz H.
383–385. 1954 The Origin of Russia, London.
Golovko A. B. 1963 The Making of the Russian Nation, London.
1988 Drevnjaja Rus’ i Polša v političeskich vzaimootnošenijach 1996 Początki Rusi, Kraków.
X – pervoj treti XIII vv., Kiev. 1998 Powstanie narodu ruskiego, Kraków.
Grekow B. Persowski F.
1955 Ruś Kijowska, Warszawa. 1962 Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X–XI w., Wroc-
Isaevič Ja. D. ław.
1972 „Grady červenskie” i Peremyšlskaja zemlja v političeskich Sedov V. V.
vzaimootnošenijach meždu vostočnymi i zapadnymi slav- 1982 Vostočnye slavjane v VI–XIII vv., Moskva.
janami (konec IX – načalo XI v.), [in:] Issledovanija po is- Smilenko A. T., Jurenko S. P.
torii slavjanskich i balkanskich narodov. Epocha sredneve- 1990 Vostočnye slavjane v VIII–IX vv., [in:] Slavjane jugo-
kovja, Moskva, S. 107–124. vostočnoj Evropy v predgosudarstvennyj period, Kiev, S.
1981 Visljane i lendzjane v IX–X vv., [in:] Formirovanie ranne- 255–321.
feodalnych slavjanskich narodnostej, Moskva, S. 156–170. Swoboda W.
Kotlarczyk J. 1989 [Komentarze do dzieła „O rządzeniu państwem” Kon-
1971 Siedziby Chorwatów wschodnich, AAC 12, S. 161–188. stantyna Porfirogenety], [in:] Testimonia najdawniej-
1988 Gdzie znajdowały się „Czerwen i iny hrady” z najstarszych dziejów Słowian. Seria grecka, H. 2, Wrocław,
szej wzmianki o Przemyślu?, RPrzemyski 24–25 (1986), S. 329–353.
S. 341–345. 1995 [Komentarze do dzieła „O rządzeniu państwem” Konstan-
Kuczyński S. M. tyna Porfirogenety], [in:] Testimonia..., H. 3, Warszawa,
1965 O wyprawie Włodzimierza I ku Lachom na podsta- S. 462–477.
wie wzmianki z r. 981 w Opowieści lat doczesnych, [in:] Szymański W.
S. M. Kuczyński, Studia z dziejów Europy Wschodniej X– 1996 Posąg ze Zbrucza i jego otoczenie. Lata badań, lata wątpli-
–XVII w., Warszawa, S. 33–118. wości, Przegląd Archeologiczny 44, S. 75–116.
Wasilewski T. Witczak K. T.
1976 Dulebowie-Lędzianie-Chorwaci. Z zagadnień osadnictwa 1992 Z problematyki Słowiańszczyzny plemiennej, część 2: Lędzanie
plemiennego i stosunków politycznych nad Bugiem, Sanem i Wierzbianie – dwa plemiona prapolskie na wschodnim po-
i Wisłą w X wieku, Przegląd Historyczny 67, S. 181–194. graniczu, Slavia Occidentalis 48/49 (1991/1992), S. 249–260.
Marcin Wołoszyn
MIĘDZY GNIEZNEM, KRAKOWEM A KIJOWEM.

ARCHEOLOGIA O WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH RELACJACH POLSKO-RUSKICH
I FORMOWANIU POLSKO-RUSKIEGO POGRANICZA
ZWISCHEN GNESEN, KRAKAU UND KIEV.

ARCHÄOLOGIE ÜBER FRÜHMITTEALTERLICHE POLNISCH-ALTRUSSISCHE BEZIEHUNGEN
UND DIE GESTALTUNG DES POLNISCH-ALTRUSISCHEN GRENZGEBIETES
Nawet mając świadomość postępującej laicyzacji Auch im Bewußtsein der fortschreitenden Laizisie-
społeczeństw europejskich wiemy, że różnice religijne rung der europäischen Gesellschaften wissen wir, dass
są i raczej nadal będą ważnym czynnikiem kształtują- die Glaubensunterschiede ein bedeutender, das Funk-
cym funkcjonowanie naszych społeczności. By się o tym tionieren unserer Gemeinschaften gestaltender Fak-
przekonać, niekoniecznie czytać trzeba opasłe dzieła po- tor sind und weiterhin sein werden. Um sich davon zu
litologów czy religioznawców, wystarczy w miarę syste- überzeugen, braucht man keine dicken Werke von Po-
matycznie oglądać wiadomości telewizyjne, donoszą- litologen oder Religionswissenschaften zu lesen, es ge-
ce o śmierci holenderskiego reżysera Theo van Gogha nügt, sich möglichst systematisch die Fersehnachrich-
(2004), czy o zamieszkach we Francji w 2006 r. ten anzuschauen, die über den Tod des holländischen
Rozszerzająca się na wschód Unia Europejska Regisseurs Theo van Gogh (2004) oder über die Un-
w coraz większym stopniu obejmuje także kraje pra- ruhen in Frankreich im Jahre 2006 berichten.
wosławnej Europy, wciąż powracającym pytaniem Die sich nach Osten erweiternde Europäische Uni-
jest kwestia włączenia do tej wspólnoty islamskiej on umfasst in immer größerem Maße auch russisch-
Turcji. Rzecz jasna, problem skrajnych odłamów isla- orthodoxe Länder. Eine immer wieder aufkommende
mu ma się nijak do współczesnych różnic wśród wyz- Frage ist die Aufnahme der islamischen Türkei in die-
nawców chrystianizmu i to nawet pamiętając o wiel- se Gemeinschaft. Es ist klar, dass das Problem der ex-
kich wojnach religijnych XVI–XVII w. Warto jednak tremen Bewegungen innerhalb des Islams in keinen
i na przykładzie funkcjonowania średniowiecznego Vergleich zu den gegenwärtigen Differenzen unter
pogranicza polsko-ruskiego zastanowić się nad koeg- den Bekennern des Christianismus gesetzt werden
zystencją wyznawców różnych religii. kann, selbst wenn wir an die großen Religionskriege
Dalsze rozważania rozpocząć należy od wyjaśnie- im 16.–17. Jh. denken. Es würde dafür stehen, auch
nia, że obszar Rzeczypospolitej Polskiej w jej obecnych am Beispiel des polnisch-altrussischen Grenzgebietes
granicach obejmuje także ziemie, które w X–XIII w. über die Koexistenz der Bekenner verschiendener Re-
stanowiły zasadniczo część Rusi Kijowskiej. Przesu- ligionen nachzudenken.
nięcie punktu ciężkości Polski na wschód w XIV w. Zu Beginn der weiteren Erwägungen sollte er-
spowodowało, że ziemie te oraz obszary dzisiejszej za- klärt werden, dass das Gebiet der heutigen Republik
chodniej Ukrainy i Białorusi przez wiele stuleci ściśle Polen innerhalb seiner gegenwärtigen Grenzen auch
związane były z historią Polski. W interesującym nas jene Gebiete umfasste, die im 10.–13. Jh. eigentlich ei-
tu okresie wczesnego średniowiecza tereny te stanowi- nen Teil der Kiever Rus’ bildeten. Die Verschiebung
ły jednak zachodnie rubieże Rusi. des Schwerpunktes Polens im 14. Jh. nach Westen ver-
Szczegółowy przebieg granic między monarchią ursachte, dass diese Gebiete, sowie die der heutigen
Piastów i Rurykowiczów możliwy jest do odtworzenia Westukraine und Weißrusslands Jahrhunderte lang
dopiero dla XIV w., przebieg granicy polsko-ruskiej mit der Geschichte Polens eng verbunden waren. In
wyznaczała ówczesna wschodnia granica ziemi kra- dem uns interessierenden frühmittelterlichen Zeit-
kowskiej, sandomierskiej oraz Mazowsza i odpowied- raum waren diese Bereiche Grenzgebiete der Rus’.
nio zachodnia ziem: sanockiej, przemyskiej, chełm- Den genauen Verlauf der Grenzen zwischen der
skiej i Podlasia (ryc. 1–2). Piasten- und Rurikiden-Monarchie zu rekonstruie-
178 MARCIN WOŁOSZYN
Ryc. 1. Polska w czasach Kazimierza II Sprawiedliwego i Leszka Białego (wg Wyrozumski 1999, ryc. 80) na tle współczesnych granic
Polski: a – granica państwa Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r.; b – zachodnia część ziemi krakowskiej przekazana Mieszkowi Plą-
tonogiemu w 1177 r.; c – współczesne granice Polski.
Abb. 1. Polen zur Zeit von Kasimir II. der Gerechte und Leszek der Weise (nach Wyrozumski 1999, Abb. 80) und die heutige Staats-
grenze Polens: a – Grenze des Fürstentums von Kasimir II. der Gerechte im Jahre 1194; b – westlicher Teil des Krakauer Landes, der
1777 an Mieszko I. Hzg. v. Ratibor und Oppeln übergegeben wurde; c – heutige Staatsgrenze Polens.
Abstrahując od ocen historyczno-politycznych ta- ren, ist erst für das 14. Jh.möglich. Der Verlauf der
kiego, a nie innego losu wschodnich obszarów dzi- polnisch-altrussischen Grenze war durch die dama-
siejszej Polski warto podkreślić, iż ziemie te stanowią lige Ostgrenze des Krakauer und Sandomierz-Landes
kapitalny wręcz obszar dla studiów historycznych, ję- sowie Masowiens einerseits und durch die Westgrenze
zykoznawczych, religioznawczych, a wreszcie archeo- des Sanok-, Przemyśl- und Chełm- Landes sowie Pod-
logicznych poświęconych pograniczu katolicko-pra- lasie anderseits bestimmt (Abb. 1–2).
wosławnemu. Von historisch-politischen Urteilen über das
Niniejszy szkic bazować ma zasadniczo na wyni- Schicksal der Ostgebiete des heutigen Polen abgese-
kach badań archeologicznych1, trudno jednak całko- hen, sollte erwähnt werden, dass diese Gebiete ein
wicie pominąć przekazy pisane. ausgezeichneter Bereich für historische, sprachwissen-
schaftliche, religionswissenschaftliche und schließlich
W prezentowanym szkicu bazowałem na ustaleniach uzy-
1 archäologische, dem katholisch-russisch-orthodoxen
skanych w trakcie przygotowywania pracy doktorskiej pt. Ar- Grenzgebiet gewidmete Studien ist.
MIĘDZY GNIEZNEM, KRAKOWEM A KIJOWEM... ZWISCHEN GNESEN, KRAKAU UND KIEV...
179
Ryc. 2. Rzeczpospolita Polska i jej współczesne granice: a – średniowieczna granica polsko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5);
b – granica polsko-bałtyjska (wg Makarski 1996, mapa 5); c – lokalizacja miejscowości wzmiankowanych w tekście. 1. Poznań, woj.
Wielkopolskie; 2. Ostrów Legnicki (Lednogóra), woj. wielkopolskie; 3. Gniezno, woj. wielkopolskie; 4. Daniłowo, woj. podlaskie;
5. Lutomiersk, woj. łódzkie; 6. Wrocław, woj. dolnośląskie; 7. Opole, woj. opolskie; 8. Kraków, woj. małopolskie; 9. Sandomierz, woj.
świętokrzyskie; 10. Sąsiadka, woj. lubelskie; 11. Chełm, woj. lubelskie; 12. Gródek, woj. lubelskie; 13. Czermno, woj. lubelskie; 14. Beł-
żec, woj. lubelskie; 15. Przemyśl, woj. podkarpackie; 16. Trepcza, woj. podkarpackie.
Abb. 2. Republik Polen und ihre gegenwärtige Staatsgrenzen: a – mittelalterliche polnisch-altrussische Grenze (nach Makarski
1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); c – Lage, der im Text erwähnten Ort-
schaften. 1. Posen, Wojewodschaft wielkopolskie; 2. Ostrów Legnicki (Lednogóra), Wojewodschaft wielkopolskie; 3. Gniezno, Wo-
jewodschaft wielkopolskie; 4. Daniłowo, Wojewodschaft podlaskie; 5. Lutomiersk, Wojewodschaft łódzkie; 6. Breslau, Wojewod-
schaft dolnośląskie; 7. Opeln, Wojewodschaft opolskie; 8. Krakau, Wojewodschaft małopolskie; 9. Sandomierz, Wojewodschaft
świętokrzyskie; 10. Sąsiadka, Wojewodschaft lubelskie; 11. Chełm, Wojewodschaft lubelskie; 12. Gródek, Wojewodschaft lubelskie;
13. Czermno, Wojewodschaft lubelskie; 14. Bełżec, Wojewodschaft lubelskie; 15. Przemyśl, Wojewodschaft podkarpackie; 16. Trep-
cza, Wojewodschaft podkarpackie.
Dieser Beitrag soll eigentlich auf den Ergebnissen

archäologischer Untersuchungen basieren1, allerdings
dürfen die schriftlichen Überlieferungen nicht ganz
unbeachtet gelassen werden.
Die Monarchien der Piasten und Rurikiden wa-
ren benachbart und schon diese Tatsache erklärt die
Intensität der gegenseitigen Beziehungen. Man kann
viele Beispiele für den gegenseitigen Widerwillen und
die Feindlichkeit finden, es gibt allerdings auch viele
Beispiele für die Zusammenwirkung, viele Kriege
aber auch viele gemeinsame Festmähler während der
Hochzeitsschmaus, wenn die Vertreter beider Natio-
nen sich miteinander vermählten.
Es ist hier schwer, eine größere Zahl von Beispie-
len anzuführen, deshalb habe ich bechlossen, mich
auf zwei den mittelalterlichen Annalen entnommenen
Beispielen zu beschränken.
Mitte des 12. Jh. haben der Krakauer Bischof Mat-
häus und der Hochadelige Peter Wlast einen Brief an
den berühmten Prediger, den Begründer des Zistenzi-
enserklosters, Bernard von Clairvoux vorbereitet. Er
betraf die Möglichkeit, lateinische Missionsaktionen
auf dem Gebiet der Rus’ aufzunehmen. Das Problem
Ryc. 3. Miniatura z kodeksu Gertrudy (XI w.) przedstawiająca
selbst ist für uns unwichtig, aber beide Autoren des
Gertrudę i jej syna Jaropełka-Piotra (z małżeństwa z ruskim księ- Briefes äußern sich bei dieser Gelegenheit ausführ-
ciem Iziasławem) w trakcie modlitwy do św. Piotra, wg Smorąg- licher über ihre östlichen Nachbarn. Unter vielen In-
Różycka 2003, ryc. 5. formationen fällt die markante Bezeichnung der Rus’
Abb. 3. Miniatur aus dem Codex Gertrudianus (11. Jh.): Ger- “[...] die ist wie eine andere Welt [...]“ auf.2 Braucht
trud mit ihrem Sohn Jaropolk-Peter (aus der Ehe mit altrus-
man einen besseren Nachweis für das Gefühl der Ei-
sischem Fürstem Izjaslav), während Gebets an heiligen Petrus;
nach Smorąg-Różycka 2003, Abb. 5. gentümlicheit, gegenseitiger Fremdheit?
Die Zweifeln kommen allerdings schon dann auf,
Monarchie Piastów i Rurykowiczów sąsiadowa- wenn wir uns etwas näher mit der Gestalt eines der
ły ze sobą i oczywiście już ten fakt tłumaczy inten- Autoren des Briefes, Peter Wlast, bekannt machen.
sywność wzajemnych relacji. Znaleźć można wie- Seine Frau war nämlich... eine Altrussin, Maria, die
le przykładów na wzajemną niechęć i wrogość, wiele Tochter von Oleg Sviatoslavič, aus der Černichov-Li-
jest jednak przykładów współdziałania, wiele wojen, nie der Rurikiden.
ale i wiele wspólnych biesiad podczas weselnych uczt, Und das zweite Beispiel, auch von der Mitte des
gdy przedstawiciele obu rodów żenili się ze sobą. 12. Jh. Im Kiever Latopis hat der Autor unter dem
Trudno wyliczać tu większą ilość przykładów, zde-
cydowałem się ograniczyć do dwóch, zaczerpniętych
1
Ausgangspunkt für weitere Eröterungen stellen Ergebnisse
meiner Dissertation, Kleinfunde byzantinischer oder altrussischer
z średniowiecznych kronik. Provenienz aus der Zenit von der Mite 10. – bis Mite 13. Jh. aus
dem Gebiet Südpolens. Das Arbeitsgebiet umfasst die Teritorien
südlich vom 52. nördlichen Breitengrad. Die Beschränkung auf
cheologiczne zabytki pochodzenia bizantyńskiego i ruskiego z Pol- das südliche Teil der Republik Polen ist durch eine sehr grosse
ski południowej z okresu od połowy X do połowy XIII w. Ogromna Anzahl von Funde bedingt, auf die ich bei den Nachforschungen
ilość zabytków ruskich z terenu Polski spowodowała, że w pra- in den Museen gestossen habe. Deswegen gewisse Karten (Abb.
cy uwzględniono jedynie zabytki odkryte na południe od linii 6; 14–15) zeigen Verbreitung altrussischer Fundstücke nur auf
równoleżnika 52 szerokości geograficznej północnej. Z tego też dem Gebiet Süd-Polens.
powodu na niektórych mapach (ryc. 6; 14–15) ograniczam się 2
List biskupa, 324–325. Deutsche Fassung nach der polnis-
do omówienia zabytków z Polski południowej. chen Ausgabe von B. Kürbis.
181
W połowie XII w. krakowski biskup Mateusz oraz Jahr 1149 eine Zusammenfassung des Briefes der
polski możnowładca Piotr Włostowic przygotowali polnischen Fürsten Boleslav IV. der Kraushaare und
list do słynnego kaznodziei, twórcy zakonu cystersów Heinrich von Sandomierz sowie des ungarichen Kö-
Bernarda z Clairvoux. Dotyczył on możliwości podję- nigs Géza II. an die altrussischen Herrscher – den
cia łacińskich akcji misyjnych na terenie Rusi. Samo Fürsten Jurij Dolgorukij und seinen Bruder Vjačeslav
zagadnienie nie jest dla nas istotne, przy okazji jed- gesetzt. Das Ziel des Briefes war die Versöhnung der
nak obaj polscy autorzy listu szerzej wypowiadają się eben genannten altrussichen Fürsten mit Izjaslav
na temat swych wschodnich sąsiadów, wśród wielu in- Mstislavič. In dem Brief der katholischen Fürsten fällt
formacji pada znamienne określenie Rusi „[...] która ein markanter Satz auf: „[...] wir alle sind von Gottes
jest jak drugi świat [...]”2. Czyż potrzebny lepszy do- Gnade Christen, Brüder für sich, und es gehört sich
wód na poczucie całkowitej odrębności, wzajemnej uns, miteinander zu sein [in Eintracht]“3.
obcości? Es scheint, – besonders im Vergleich zu anderen
Wątpliwości pojawiają się jednak już wtedy, gdy uns bekannten Tatsachen – dass dieser Zitat eine wah-
nieco bliżej zapoznamy się z postacią jednego z auto- re Botschaft enthält, dass dies nicht nur ein Beispiel
rów listu, Piotra Włostowica. Jego żoną była bowiem... der mittelalterlichen Rhetorik ist.
Rusinka, Maria, córka Olega Światosławowicza z czer- Ich möchte noch kurz bei der Analyse der schrift-
nichowskiej linii Rurykowiczów. lichen Quellen bleiben. Ihnen natürlich, und nicht
I drugi przykład, również z połowy XII w. W Lato- den Egebnissen archäologischer Analysen verdan-
pisie kijowskim pod rokiem 1149 jego autor zamieścił ken wir die Informationen über die polnisch-altrus-
streszczenie listu książąt polskich Bolesława Kędzie- sischen Ehen. Für den Zeitraum 10.–13. Jh. verfügen
rzawego i Henryka sandomierskiego oraz króla wę- wir über etwa 13 den polnischen Herrschern vermähl-
gierskiego Gejzy II do władców ruskich księcia ro- ten Altrussinen und ca. 8 Polinen, die an Rurikiden
stowsko-suzdalskiego Jerzego Dołgorukiego i jego verheiratet wurden.
Die Ehen teilen sich bekanntlich in gelungene und
brata Wiaczesława. Celem listu było pogodzenie wy-
ungelungene ein, man sollte aber die Aussprache der
mienionych właśnie książąt ruskich z Iziasławem
Ehen zwischen den katholischen Piasten und den rus-
Mścisławiczem. W liście ze strony katolickich książąt
sisch-othodoxen Rurikiden überlegen.
pada znamienne zdanie: „[...] my jesteśmy z woli Boga
Besonders in der polnischen Mediävistik (J. Kło-
wszyscy chrześcijanie, bracia dla siebie, i nam przystoi
czowski, F. Sielicki) werden die polnisch-altrussische
wszystkim być ze sobą [w zgodzie]”3.
Ehen als Beweis für eine außergewöhnliche – vor dem
Wydaje się – zwłaszcza w zestawieniu z inny-
europäischen Hintergrund – in mittelalterlichem mit-
mi znanymi nam faktami – że niniejszy cytat zawie-
tel- östlichem Europa herrschende religiöse Toleranz.
ra prawdziwe przesłanie, że nie jest to tylko przykład Die Ehen zwischen den Vertretern von Piasten
średniowiecznej retoryki. und Rurikiden weisen zweifellos auf das Fehlen von
Chciałbym jeszcze na chwilę zatrzymać się przy bedeutenderen Vorurteilen hin. Ein ausgezeichne-
analizie źródeł pisanych. Im oczywiście, a nie wyni- tes Beispiel dafür ist das Schicksal von Gertrud, der
kom badań archeologicznych zawdzięczamy wiado- Tochter des polnischen Köngigs, Mieszkos der II. und
mości o małżeństwach polsko-ruskich. Dla okresu von Richeze, aus dem Ezzo-Haus, die um 1043 dem
X–XIII w. posiadamy dane o około 13 Rusinkach wy- altruschisen Fürsten Izjaslaw vermählt wurde4 (Abb.
danych za władców polskich i ok. 8 Polkach wydanych 3). Diese Tatsache dürfte aber nicht überschätzt, d.h.
za mąż na Rurykowiczów. nicht als ein besonderes Merkmal der polnisch-altrus-
Małżeństwa – jak wiadomo – dzielą się przede sischen Beziehungen interpretiert werden. Rurikiden
wszystkim na udane i nieudane, warto jednak zasta- haben sich in der uns ineresierenden Periode mit den
nowić się nad wymową małżeństw między katolickimi Ehenbanden auch mit anderen Häusern lateinichen
Piastami a prawosławnymi Rurykowiczami. Europas, d.h. Deutchlands, Skandinaviens, Böhmens,
Zwłaszcza w polskiej mediewistyce (J. Kłoczowski, verbunden.
F. Sielicki) traktuje się polsko-ruskie małżeństwa jako
Latopis kijowski, 83. Deutsche Fassung nach der polnischen
3
2
List biskupa, 324–325. Ausgabe von E. Goranin.
3
Latopis kijowski, 83. 4
Poppe 2001.
dowód na wyjątkową – na tle europejskim – toleran- Eine häufige Erscheinung waren auch die Ehen
cję religijną panująca w Europie Środkowo-Wschod- zwischen den byzantinichen Paläologen und den Ver-
niej w wiekach średnich. tretern lateinischer Höfe. Für das 11.–13. Jh. sind auch
Niewątpliwie małżeństwa pomiędzy przedstawicie- die Ehen zwischen den ‘gewöhnlichen’ Franken5 und
lami Piastów i Rurykowiczów dowodzą braku poważ- den Byzantinern bezeugt. Die Notwendigkeit gegen-
niejszych uprzedzeń, świetnym przykładem los Ger- seitiger Kontakte, darunter auch der Bündnisse (de-
trudy (córki króla polskiego Mieszka II i wywodzącej ren Dauerhaftigkeit doch interdynastische Ehen ga-
się z niemieckiej rodziny Ezzonów Rychezy) wydanej rantierten) durfte eine gewisse Toleranz erzwungen
ok. 1043 za księcia ruskiego Izjasława4 (ryc. 3). Wyda- haben. Ein gutes Beispiel sind Süditalien und Syzilien,
je się jednak, iż faktu tego nie należy przeceniać, tzn. wo unter der Regierung von Normanen, besonders
nie interpretować jako jakiejś szczególnej cechy rela- unter Roger II. eine sehr breite relgiöse Toleranz be-
cji polsko-ruskich. Rurykowicze w interesującej nas obachtet wird.
epoce wiązali się więzami małżeńskimi także z inny- Andererseits wissen wir, dass die Ehen zwischen
mi domami łacińskiej Europy, tj. Niemiec, Skandyna- den Lateinern und den Byzantinern sehr gespannte
wii, Czech. Beziehungen zwischen diesen Gruppen generell nicht
Także małżeństwa między bizantyńskimi Paleo- ausschloßen.
logami a przedstawicielami łacińskich dworów były Und schließlich eine Bemerkung, die auf den das
zjawiskiem dość częstym, dla XI–XIII poświadczo- 19. und 20. Jh. betreffenden Beobachtungen basiert.
ne są także małżeństwa między „zwykłymi” „Franka- In Galizien war die Zahl der Ehen von Katholiken
mi”5 a Bizantyńczykami. Wydaje się, iż na obszarach und Griechisch-Katholiken gar nicht gering, obwohl
granicznych świata łacińskiego i prawosławnego ko- das Vorhandensein von polnisch-ukrainischen Span-
nieczność wzajemnych kontaktów, w tym zawierania nungen und Streitigkeiten in dieser Zeit keinem Zwei-
sojuszy (gwarancją trwałości których były przecież fel unterliegt. Die serbisch-kroatischen Ehen (ebenso
międzydynastyczne małżeństwa) wymuszała pewną wie andere zwischen den Orthodoxen und Katho-
tolerancję. Dobrym przykładem są XII-wieczne połu- liken) haben den blutigen Zerfall Jugoslawiens nicht
dniowe Włochy i Sycylia, gdzie pod rządami Norma- verhindert.
nów, zwłaszcza za Rogera II, obserwujemy bardzo sze- Ich würde also die Bedeutung der Ehen zwischen
roką tolerancję religijną. Arpaden, Piasten und Rurikiden nicht überschätzen.
Z drugiej strony wiemy, iż małżeństwa między ła- Sie boten bestimmt die Gelegenheit zum Kennenler-
cinnikami i Bizantyńczykami nie wykluczały gene- nen der Kulturen, sie konnten in gewissem Maße die
ralnie bardzo napiętych stosunków między tymi gru- politischen Spannungen hemmen. Sollten sie für ein
pami. besonderes Merkmal des slawischen Teiles Europas
I wreszcie uwaga bazująca na obserwacjach doty- angesehen werden? Für die Zahl derartiger Ehen war
czących XIX i XX w. W Galicji małżeństwa katolików einfach die Geographie ausschlaggebend – die Gren-
i grekokatolików wcale nie były nieliczne, a przecież ze der Monarchien von Rurikiden und Piasten ist die
obecność w tym czasie napięć i sporów polsko-ukra- längste Grenze zwischen den katholischen und ortho-
ińskich nie ulega wątpliwości. Małżeństwa serbsko- doxen Gebieten damaligen Europas.
-chorwackie (jak i inne zawierane między prawosław- * * *
nymi i katolikami) nie zapobiegły krwawemu rozpa- Vielleicht sollte man nicht an alle Abenteuer von
dowi Jugosławii. Indiana Jones glauben, allerdings scheint die Arbeit
Osobiście nie przeceniałbym więc znaczenia mał- des Archäologen interesanter als die des Historikers
żeństw pomiędzy Arpadami, Piastami a Rurykowi- zu sein. Der Preis des letztgenannten sind Ergeb-
czami. Niewątpliwie były one okazją dla wzajemnego nisse seiner Studien: er kann über die Untugenden
poznania kultur, mogły w pewnym stopniu hamować der mittelalterlichen Mönche-Chronisten lachen, er
napięcia polityczne. Czy uznać je należy za szczególną kann wahre Dramen von wirklichen Leuten erleben,
er braucht sie nicht an den Scherbenfragmenten, ver-
Poppe 2001.
4
Frankami określali Bizantyńczycy łacińskich mieszkańców

5
Als Franken bezeichneten die Byzantiner die lateinschen
5
wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, jacy pojawiali Bewohner des Ostteils des Mittelmeerraumes, die dort seit den
się tam od czasu wypraw krzyżowych. Kreuzzügen aufkammen.
183
cechę słowiańskiej części Europy? Wydaje się, iż o ilo- rosteten Schwerten oder zerstörten Schmuckstücken
ści tego typu związków zadecydowała po prostu geo- zu erraten.
grafia – granica monarchii Rurykowiczów i Piastów Ist also der Archäologe-Mediävist nur auf das Il-
to najdłuższa granica pomiędzy obszarami katolicki- lustrieren von Ausführungen des Historikers angewie-
mi i prawosławnymi ówczesnej Europy. sen, muss sich seine Rolle bei den Studien über das
* * * polnisch-altrussische Grenzgebiet nur auf die Auswahl
Może nie warto wierzyć we wszystkie przygody In- von Fotos der effektvollsten Kreuze oder Schmuck-
diany Jonesa, niemniej jednak praca archeologa rze- stücke beschränken?
czywiście wydaje się ciekawsza od zawodu history- Der grundlegende Vorteil der archäologischen
ka. Nagrodą dla tego ostatniego są jednak wyniki jego Quellen ist deren Zuwachs. Der Fortschritt der Wis-
studiów: może śmiać się z przywar średniowiecznych senschaft ermöglicht eine immer eingehendere Ana-
mnichów-kronikarzy, może przeżywać prawdziwe lyse, immer besser wissen wir, aus welchem Rohstoff,
dramaty prawdziwych ludzi, nie musi domyślać się und vor allem wann sie hergestellt worden sind. In
ich we fragmentach skorup, pordzewiałych mieczach diesem Text werde ich versuchen darzustellen, wie
czy poniszczonych ozdobach. die Ergebnisse der archäologischen Untersuchungen
Czy archeolog-mediewista skazany więc jest tylko die Diskussion über die polnisch-altrussischen Be-
na ilustrowanie wywodów historyka, czy przy studiach ziehungen nicht nur illustrieren, sondern auch berei-
nad pograniczem polsko-ruskim jego rola ograniczać chern können.
się musi tylko do wyboru zdjęć co efektowniejszych Archäologische Forschungen bringen jedes Jahr
krzyży czy ozdób? neue Entdeckungen. Aus diesem Grunde ist es in den
Podstawowym atutem źródeł archeologicznych auf den archäologischen Angaben basierenden Arbei-
jest ich ciągły przyrost, postęp nauki umożliwia coraz ten wichtig, den Stand der Forschungen über ein ge-
pełniejszą ich analizę, coraz lepiej wiemy, jak i z ja- wisses Problem zu bestimmen. Nichtveröffentlichte,
kiego surowca, a przede wszystkim kiedy zostały wy- auf den Museumsregalen unnütz liegende Fundkom-
tworzone. W niniejszym tekście spróbuję pokazać, jak plexe sind ein Alpdruck dieser Disziplin!
wyniki badań archeologicznych mogą nie tylko ilu- Unser Wissen über die altrusischen Funde aus dem
strować, ale i wzbogacać dyskusję nad relacjami pol- Gebiet Ostpolens reicht bei weitem nicht aus. Das Prob-
sko-ruskimi. lem der polnisch-altrussischen Beziehungen oder das
Badania archeologiczne przynoszą co roku nowe der Gestaltung des polnisch-altrussichen Grenzge-
odkrycia. Z tego też względu w opracowaniach bazu- bietes im Mittelalter gehörten in der Nachkriegszeit
jących na danych archeologicznych ważne jest określe- nicht zu den meist berührten Fragen. Das in der 50er
nie stanu badań nad danym zagadnieniem. Nieopubli- Jahren des 20. Jh. realisierte Untersuchungsprogramm
kowane, zalegające muzealne półki zespoły zabytkowe der sog. Czerwień-Burgen brach sehr schnell zusam-
są zmorą tej dyscypliny! men, bis heute bleiben die Ergebnisse der an den von
Niestety, nasza wiedza o zabytkach ruskich z ob- unserem Gesichtspunkt aus wichtigsten Fundstellen
szaru wschodniej Polski jest dalece niewystarczająca. durchgeführten Untersuchungen (Gródek, Sąsiadka
Zagadnienie relacji polsko-ruskich czy też formowa- [Untersuchungen aus der Zwischenkriegszeit], Czerm-
nia się pogranicza polsko-ruskiego w średniowieczu no [Untersuchungen in den 70er Jahren]) unveröf-
nie należały do najczęściej poruszanych w okresie fentlicht. Das Gros der für die archäologischen Un-
powojennym. Realizowany w latach 50. XX w. pro- tersuchungen in den 60er und 70er Jahren des 20. Jh.
gram badań tzw. Grodów Czerwieńskich uległ bardzo überreichten Mittel waren für die mit der Entstehung
szybko załamaniu. Do dziś wyniki badań na najważ- des Staates der Ersten Piasten zusammenhängenden
niejszych z interesującego nas punktu widzenia sta- Arbeiten (sog. Milleniumsforschungen) bestimmt, die
nowiskach (Gródek, Sąsiadka [badania z okresu mię- Gebiete Ostpolens blieben in dieser Hinsicht ungenü-
dzywojennego], Czermno [badania lat 70.]) pozostają gend finanziert. Ein zusätzlicher Faktor dürften hier
nie opublikowane. Gross środków przekazywanych sowjetische, osteuropäische Quellen der kommunisti-
na badania archeologiczne w latach 60., 70. XX w. kie- schen Regierung in Polen im Zeitraum 1944–1989 ge-
rowane było na prace związane z powstaniem Państwa wesen sein. Nach der Wende in unserem Teil Europas
Pierwszych Piastów (tzw. badania milenijne), obsza- im Jahre 1989 wurden die Forschungen über die Kon-
ry wschodniej Polski pozostawały pod tym względem takte mit dem Osten plötzlich beschleunigt. Sympto-
nie doinwestowane. Wydaje się, że dodatkowym czyn- matisch ist in diesem Kontext die Tatsache, dass die
nikiem były radzieckie, wschodnioeuropejskie źród- erste synthetische Arbeit über die orthodoxen Kreuze
ła rządów komunistycznych w Polsce w okresie 1944– aus dem polnischen Gebiet eben im Jahre 1989 er-
–1989. Po transformacji ustrojowej w naszej części schien.
Europy (1989) badania nad kontaktami ze wschodem Dezentralisierung der Vergabe von öffentlichen
uległy gwałtowanemu przyśpieszeniu. Symptomatycz- Mitteln nach 1989 hat ausgezeichnete Effekte ge-
ny w tym kontekście jest fakt, że pierwsza syntetyczna bracht: das beste Beispiel sind die Ergebnisse der Un-
praca dotycząca znalezisk prawosławnych krzyży z te- tersuchungen in Trepcza bei Sanok (J. Ginalski) sowie
renu Polski ukazała się właśnie w 1989 roku. in Chełm unweit von Lublin (das Team unter der Lei-
Decentralizacja sposobu wydawania środków pub- tung von A. Buko).
licznych po 1989 r. także przyniosła świetne efekty: In diesem Text soll die Aufmerksamkeit auf zwei
najlepszym przykładem wyniki badań w Trepczy koło Fragen konzentriert werden. Im ersten Teil will ich
Sanoka (J. Ginalski) oraz w Chełmie niedaleko Lubli- archäologische Belege für die polnisch-altrussischen
na (zespół pod kierunkiem A. Buko). Kontakte im 10.–13. Jh. darstellen, im zweiten werde
W niniejszym tekście zdecydowano się skoncen- ich mich auf das Problem des archäologischen Bildes
trować nad dwoma zagadnieniami. W części pierw- des polnisch-altrussischen Grenzgebietes im Mittelal-
szej chciałbym przedstawić archeologiczne dowo- ter konzentrieren.
dy na kontakty polsko-ruskie w X–XIII w., w dalszej
skoncentruję się na problemie archeologicznego obra- I
zu pogranicza polsko-ruskiego w wiekach średnich.
Vor über 50 Jahren hat der berühmte sowjetische
I Archäologe- Mediävist, B. A. Rybakov festgestellt, dass
Ponad 50 lat temu słynny radziecki archeolog der Kiev, Prag und Regensburg verbindende Transit-
– mediewista B. A Rybakov sformułował stwierdze- handel für Polen keine größere Bedeutung hatte. Er
nie, że handel tranzytowy łączący Kijów, Pragę i Ra- schrieb: „unmittelbare Handelsbeziehungen mit Polen
tyzbonę nie miał dla Polski większego znaczenia. Pisał in der ältesten Periode sind uns unbekannt, die altrus-
on: „Bezpośrednich stosunków handlowych z Polską sischen Kaufleute zogen über Krakau, ohne sich in
w najdawniejszym okresie nie znamy, kupcy ruscy ihm aufzuhalten, und begaben sich nach Prag“6.
przechodzili przez Kraków, nie zatrzymując się w nim Eine ganze Reihe von schriftlichen Quellen infor-
i kierowali się do Pragi”6. miert uns über das Funktionieren eines Regensburg
Cały szereg źródeł pisanych informuje nas o funk- und Kiev verbindenden Handelsweges im 10.–13. Jh.
cjonowaniu w X–XIII w. szlaku handlowego pomiędzy Diese Städte verbanden tiefere Bande als die Handels-
Ratyzboną a Kijowem. Miasta te łączyły więzi głęb- beziehungen, wir wissen z.B., dass zwischen 1090 und
sze niż tylko handlowe. Wiemy np., że między 1090 1122 der Kiever Fürst und die Bojaren kostbare Pelze
a 1122 r. książę kijowski oraz bojarzy przesłali do Nie- nach Deutschland schickten, der Gewinn von deren
miec kosztowne futra, zysk ze sprzedaży których po- Vekauf sollte zum Bau der Jakob-Kirche in Regens-
służyć miał budowie kościoła św. Jakuba w Ratyzbo- burg gedient haben. Erwähnenswert kann auch der
nie. Warto może wspomnieć o żydowskim mieszkańcu jüdische Einwohner (Petachja) von Regensburg sein,
Ratyzbony Petachja, który w latach 1175–1190 odbył der in den Jahren 1175–1190 eine Reise von Regens-
podróż z Ratyzbony przez Pragę następnie Ruś, Per- burg über Prag und dann Rus’zurückgelegt hat, und
sję, a stamtąd odwiedzając Palestynę i Grecję wrócił von dort aus Palästina und Griechenland besuchend,
do swego domu. heimgekehrt ist.
Rzeczywiście tylko jedna wzmianka mówi wprost Eigentlich nur eine Erwähnung spricht direkt von
o obecności w Krakowie kupców ruskich przemierza- der Anwesenheit der altrussischen, diesen Weg zu-
jących ten szlak: Ibrāhīm ibn Ja’kūb opisując Pragę rücklegenden Kaufleute in Krakau; Ibrāhīm ibn Ja’kūb
stwierdza, że „Przybywają do niego [do tego miasta, stellt bei der Beschreibung von Prag fest, „Es kommen
6
Rybakov 1948, 343. 6
Rybakov 1948, 343.
185
in sie [diese Stadt, d.h. Prag] aus der Stadt Kªrākō
(Krakau) Altrussen und Slawen mit Waren“7.
Also vielleicht mit Recht wird die Bedeutung Polens
im Funktionieren dieses Weges minimalisiert? Wir wis-
sen zwar, dass eines der Tore in Kiev als Lackie Wro-
ta (polnisches Tor) bezeichnet war, es konnten dort
wohl polnische Kaufleute gewohnt haben, aber es ist al-
lerding wahr, dass die erste Erwähnung über den pol-
nichen Export in das Gebiet von Rus’ erst aus dem Jahr
1264 stammt.
Ein neues Licht auf die Frage der Handelskontakte
Polens und Rus’ kann Archäologie werfen. Aus dem
Gebiet Polens, dabei auch aus seinen westlichen Tei-
len (Großpolen, Schlesien) ist uns eine ganze Reihe
von altrussischen Erzeugnisen bekannt.
Zu nennen sind hier leierförmige Schnallen (Abb. 4:b;
Abb. 5), lunulaförmige Anhänger, sowie auch Funde
vom baltischen Typ, oder eher baltisch-altrussischen,
d.h. Hufeisenfibeln sowie Pommelanhänger. Weit ver-
breitet waren in Polen auch glasierte Ostereier aus Ton.
Das beste Beispiel für die Intensität der polnisch-altru-
sischen Handelskontakte sind aber die Funde von den aus
dem sog. Owrutscher-Schiefers hergestellten (Abb. 4:a, c;
Abb. 6), aus Wolhynien stammenden Spinnwirteln (ein-
fachen beim Weben benutzten Gegenständen).
Es wurden Angaben über 424 derartige Erzeug-
nisse aus Südpolen registriert (Abb. 6), im Maßstab des
ganzen Landes ist diese Zahl auf ca. 800 zu schätzen.
Es muss auch hinzugefügt werden, dass die durch-
geführten geologischen Analysen eindeutig auf die
altrussische Herkunft der besprochenen Erzeugnisse
hindeuten8.
Ryc. 4. Typowe wyroby ruskie z terenu Polski: sprzączka lirowata
(b) oraz przęślik z łupku owruckiego (c), sposób używania przę-
Auf dem Gebiet von Rus’ wies die Anwendung des
ślika (a); a – wg Ντεϰάστρο 1994, s. 13; b, c – fot. M. Wołoszyn. Owrutscher-Schiefers einen Massencharakter auf, aus
Ab. 4. Typische, altrussische Erzeugnisse aus Polen: leierförmige ihm wurde eine ganze Reihe von Gegenständen her-
Schnalle (b), Spinnwirtel aus dem Owrutscher Schiefer (c), Ver- gestellt, von Sarkophagen oder architektonischen Ele-
wendungsweise der Spinnwirteln (a); a – nach Ντεϰάστρο 1994, menten, über Kreuze bis auf die Spinnwirtel. Die Zahl
S. 13; b, c – Foto M. Wołoszyn.
der letztgenannten ist auf viele tausend zu schätzen,
nur in einem Grabungsschnitt (nerevski rozkop) in
tj. Pragi] z miasta Karākō (=Krakowa) Rusowie i Sło-
Nowgorod wurden fast 800 von ihnen gefunden.
wianie z towarami”7.
Anfänge der Produktion von Spinnwirteln aus
Być może więc słusznie minimalizuje się znacze-
dem Owrutscher-Schiefer fallen in die Mitte des 10.
nie Polski w funkcjonowaniu tego szlaku? Wpraw-
Jh., ihre Herstellung dauert grundsätzlich bis Mitte 13.
dzie wiemy, że w Kijowie jedna z bram określana była
mianem lackich wrot, zapewne w jej okolicy miesz- 7
Ibrāhīm, 49. Deutsche Fassung nach der polnischen Aus-
kali polscy kupcy, jednak prawdą jest, że pierwsza gabe von T. Kowalski.
wzmianka o polskim eksporcie na teren Rusi pocho- 8
Diese Untersuchungen wurden durch das Team unter der
dzi dopiero z 1264 r. Leitung von M. Wołoszyn (M. Michalik, S. Pavlenko, M. Pasz-
kowski, A. P. Tomaševskij) im Rahmen des durch die Stiftung für
7
Ibrāhīm, 49. die Polnische Wissenschaft finanzierten Projektes realisiert.
Nowe światło na zagadnienie handlowych kontak- Jh. obwohl wir auch Gegenstände (z.B. Hängeikonen)
tów Polski i Rusi rzucić może archeologia. Z obszaru kennen, die aus diesem Rohstoff hergestellt und in das
Polski, w tym także z Wielkopolski, Śląska znamy cały 14. Jh. datiert sind.
szereg wyrobów ruskich. Die erwähnten 424 Erzeugnisse aus Südpolen stam-
Wymienić tu można sprzączki lirowate (ryc. 4:b; men insgesamt aus 70 Ortschaften. Die Analyse ihrer
ryc. 5), zawieszki lunulowate, a także zabytki o cha- Verbreitung zeugt davon, dass die Spinnwirtel ein in
rakterze bałtyjskim, czy może raczej bałtyjsko-ruskim, Polen sehr verbreitetes Produkt altrussischer Herkunft
tj. zapinki podkowiaste oraz zawieszki dzwoneczko- waren. Sie werden nicht nur auf den altrussischen Ge-
wate. Szeroko rozpowszechnione były w Polsce także bieten oder auf dem polnisch-altrussischen Grenzge-
gliniane, szkliwione pisanki. biet, sondern auch auf den von Rus’ entlegenen Gebie-
Najlepszym dowodem na intensywność polsko- ten, wie Schlesien oder Großpolen, begegnet.
-ruskich kontaktów handlowych są jednak znaleziska Besonders bei den Funden, wie die Spinnwirtel
przęślików (ryc. 4: a, c; ryc. 6; prostych przedmiotów aus dem Owrutscher-Schiefer, müsste mit der Tatsa-
wykorzystywanych przy tkaniu) wykonanych z tzw. che gerechnet werden, dass sie bis Breslau gelangten,
łupku owruckiego, pochodzących z Wołynia. im Zusammenhang mit dem Handel an dem großen,
Zarejestrowano dane o 424 tego typu wyrobach Kiev, Prag und Regensburg verbindenden und, worauf
z Polski południowej (ryc. 6) w skali całego kraju licz- die der Analyse unterzogenen Funde hinweisen, über
bę tych zabytków szacować należy na około 800; należy Sandomierz, Krakau, Opeln und Breslau in der Brei-
dodać, iż przeprowadzone analizy geologiczne jedno- tenkreislinie verlaufenden Handelsweg.
znacznie dowodzą „ruskości” omawianych wyrobów8. Von unserem Gesichtspunkt aus ist es wichtig, dass
Na terenie Rusi wykorzystywanie łupku owruckie- eine ganze Gruppe von Funden (leierförmigen Schnal-
go miało charakter masowy, wykonywano z niego cały len [Abb. 5], lunulaförmigen Anhängern, Hufeisenfi-
szereg przedmiotów, od sarkofagów, czy elementów beln sowie Pommelanhängern, und vor allem Spinn-
architektonicznych, poprzez krzyżyki aż po przęśliki wirteln aus Owrutscher-Schiefer [Abb. 6]) existiert, die
tkackie. Liczbę tych ostatnich szacować należy na wie-
darauf hindeutet, dass die Kontakte Polens mit Kiever
le tysięcy, tylko w jednym wykopie (nerevski razkop)
Rus’ einen regelmaßigen Charakter hatten und nicht
w Nowogrodzie znaleziono ich blisko 800.
nur die mit der Monarchie von Rurikiden grenzende
Początki produkcji przęślików z łupku owruckie-
Gebiete umfassten. Altrussische Erzeugnisse sind uns
go przypadają na połowę X w., ich produkcja trwa za-
auch aus Schlesien oder Großpolen bekannt.
sadniczo do połowy XIII w., choć znamy przedmio-
Das Mittelalter ist vor allem die Zeit der Kriege,
ty (np. ikonki) wykonane z tego surowca, a datowane
Ritter und nicht der Kaufleute. Es ist hier schwer, pol-
na XIV w.
nisch-altrussische Kämpfe aus dem 10.–13. Jh. zu
Wspomniane 424 wyroby z Polski południowej
pochodzą łącznie z 70 miejscowości. Analiza ich roz- nennen, zum Glück können wir auch auf gemeinsame
mieszczenia dowodzi, iż przęśliki były niezwykle roz- kriegerische Handlungen hinweisen: im Jahre 1076
powszechnionym w Polsce wyrobem pochodzenia haben die altrussischen Krieger die polnischen Trup-
ruskiego. Spotykamy je nie tylko na terenach ru- pen im Krieg gegen die Tschechen auf dem Grenzge-
skich, czy polsko-ruskiego pogranicza, ale i na ob- biet Schlesiens und Meißens unterstützten.
szarach zdecydowanie od Rusi oddalonych, jak Śląsk, Aus dem polnischen Gebiet kennen wir eine gan-
czy Wielkopolska. ze Reihe von Elementen der Ausrüstung altrussischer
Wydaje się, że zwłaszcza w wypadku zabytków Provenienz. Die am häufigsten diskutierte Fundstelle
w rodzaju przęślików z łupku owruckiego liczyć się ist wohl das Gräberfeld vom Ende des 10. Jh. bis zum
należy z faktem, iż docierały one aż do Wrocławia ersten Viertel des 11. Jh. aus Lutomiersk bei Łódź, das
w związku z handlem na trasie wielkiego szlaku rów- in den Jahren 1941 und 1945–1955 untersucht worden
noleżnikowego, łączącego Kijów, Pragę i Ratyzbo- ist. In der schon mehrere Jahre dauernden Diskussi-
on wird auf äußerst verschiedenartige Anknüpfungen
8
Badania te wykonane zostały przez zespół pod kierunkiem einzelner Funde von Westeuropa über Skandinavien,
M. Wołoszyna (M. Michalik, S. Pavlenko, M. Paszkowski, A. P.
Tomaševskij), w ramach projektu finansowanego przez Fundację
Ostseeraum, mittel- und osteuropaiche Steppen, Rus’
na rzecz Nauki Polskiej. bis Westsibirien hingewiesen (Abb. 7).
187
Ryc. 5. Geografia rozmieszczenia w Polsce znalezisk sprzączek lirowatych (wg Wołoszyn 2001, ryc. 13): a – średniowieczna granica
polsko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5); b – granica polsko-bałtyjska (wg Makarski 1996, mapa 5); c – znalezisko.
Abb. 5. Verbreitungskarte der Funde der leierförmigen Schnallen in Polen (nach Wołoszyn 2001, Abb. 13): a – mittelalterliche pol-
nisch-altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Karte
5); c – Fundstelle.
nę, a biegnącego, jako dowodzą zanalizowane w pra- Vor einiger Zeit galten die in Lutomiersk bestatte-
cy zabytki m.in. przez Sandomierz, Kraków, Opole ten Krieger als Mitglieder der Gefolgschaft von Svja-
i Wrocław. topolk, dem vom Boleslav Chrobry unterstützten
Z naszego punktu widzenia istotne jest, iż istnie- Prätendenten auf den Kiever Thron. Nach 1018 flüch-
je cała grupa zabytków (sprzączki lirowate [ryc. 5], tete er nach Polen und ist hier (?) gestorben. Heute
zawieszki lunulowate, zapinki podkowiaste, zawiesz- wird stärker auf skandinawische Anknüpfungen der
ki dzwoneczkowate, a przede wszystkim przęśliki Funde von Lutomiersk verwiesen, ich bin tief davon
z łupku owruckiego [ryc. 6]) dowodząca, iż kontak- überzeugt, dass in der Diskussion über den außerge-
ty mieszkańców Polski z Rusią miały charakter regu- wöhnlichen Komplex noch nicht das letzte Wort ge-
larny, obejmowały nie tylko obszary graniczące z mo- sagt worden ist.
Ryc. 6. Geografia rozmieszczenia w Polsce południowej znalezisk przęślików z łupku owruckiego (wg Wołoszyn 2003, mapa 37):
a – średniowieczna granica polsko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5); b – granica polsko-bałtyjska (wg Makarski 1996, mapa 5);
c – znalezisko.
Abb. 6. Verbreitungskarte der Funde der Spinnwirteln aus owrutscher-Schiefer in Süd-Polen (nach Wołoszyn 2003, Karte 37): a – mit-
telalterliche polnisch-altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makar-
ski 1996, Karte 5); c – Fundstelle.
narchią Rurykowiczów, wyroby ruskie znamy także Es ist erwähnenswert, dass wir aus dem schlesichen
ze Śląska czy Wielkopolski. (Breslau) und großpolnischen Gebiet (Ostrów Lednic-
Średniowiecze to jednak przede wszystkim czas ki) Fragmente eines Reflexbogens kennen (Abb. 8).
wojów, rycerzy, a nie kupców. Trudno tu nawet wy- Der Reflexbogen ist ein für die osteuropäischen No-
mieniać polsko-ruskie starcia zbrojne z X–XIII w., maden 9 äußerst charakteristisches Ausrüstungse-
na szczęście wskazać możemy także na wspólne zbroj-
Es ist daran zu denken, das sich des Reflexbogens auch
9
ne przedsięwzięcia, np. w 1076 r. oddziały ruskie die Ungarn bedienten, die Unterscheidung zwischen den ost-
wspomagały polskie w wojnie z Czechami na terenie europäischen und ungarischen Exemplaren ist praktisch un-
pogranicza śląskiego i Miśni. möglich.
189
Ryc. 7 Lutomiersk, woj. łódzkie. Wybór militariów, elementów uprzęży końskiej pochodzenia wschodniego / lub północnego (wg
Wołoszyn 2004).
Abb. 7. Lutomiersk, Wojewodschaft Łódzkie. Auswahl der Ausrüstungs- und Pferdergeschirrelementen der östlichen bzw. nördlichen
Herkunft (nach Wołoszyn 2004).
Z terenu Polski znamy cały szereg elementów lement. Unter dem Einfluss von Kontakten mit ih-
uzbrojenia pochodzenia ruskiego. Chyba najczęś- nen hat es sich auch in Rus’ verbreitet. Die Funde aus
ciej dyskutowanym stanowiskiem jest cmentarzysko Schlesien und Großpolen sind in das 11. Jh. datiert
z końca X – pierwszej ćwierci XI w. z Lutomierska pod und scheinen das Vorhandensein von altrussischen
Łodzią, badane w latach 1941, 1949–1955. W toczą- (oder nomadischen) Kriegern auf diesen Gebieten zu
cej się już wiele lat dyskusji wskazuje się na niezwy- bezeugen.
kle różnorodne nawiązania poszczególnych zabytków, Und schließlich die letzte Kategorie von Funden:
od Europy Zachodniej, poprzez Skandynawię, tereny Miniaturäxte, die grundsatzlich in das 11.–12. Jh.
bałtyjskie, stepy środkowo- i wschodnioeuropejskie, datiert und aus Polen, Rus’ und Skandinawien be-
Ruś, aż po zachodnią Syberię (ryc. 7). kannt sind (Abb. 9–11). Eine ganze Reihe von derar-
Swego czasu uważano, że pochowani w Lutomier- tigen Funden kennen wir aus Polen, darunter aus den
sku wojowie to członkowie drużyny Światopełka, pre- piastischen Gebieten, aus Großpolen und Schlesien.
tendenta do tronu kijowskiego, wspieranego przez Sie weisen generell auf Kontakte der Piasten- und Ru-
Bolesława Chrobrego. Po 1018 r. zbiegł on do Polski rikiden Monarchie hin, man kann aber auch eine brei-
i tutaj (?) zmarł. Obecnie wskazuje się silniej na skan- tere Interpretation wagen.
Ryc. 8. Rekonstrukcja łuku refleksyjnego (a) wg Medvedeva (1966), tab. 3:6 oraz elementy tego typu łuku odkryte (b) we Wrocławiu
(wg Jaworski 1990, tab. 8, punkt 1, tab. II:t) oraz (c) na Ostrowie Lednickim (wg Dmochowski, Wrzesiński 2004, ryc. 3).
Abb. 8. Reflexbogen – eine Rekonstruktion (a); nach Medvedev (1966), Taf. 3:6; Elemente der Reflexbogen aus Polen: b – Breslau,
Wojewodschaft dolnośląskie (nach Jaworski 1990, Tab. 8, Punkt 1, Taf. II:t); c – Ostrów Lednicki, Wojewodschaft wielkopolskie (nach
Dmochowski, Wrzesiński 2004, Abb. 3).
dynawskie nawiązania lutomierskich zabytków, jestem Ab 10. Jh. gewinnt in Skandinawien die Axt als
jednak głęboko przekonany, że w dyskusji na temat Ausrüstungselement an Bedeutung, zur gleichen Zeit
tego fenomenalnego zespołu nie powiedziano jeszcze werden in Byzanz die Mitglieder der Wareger (altrus-
ostatniego słowa. sischen) kaiserlichen Leibgarde als πελεκυφόροι, also
Warto zwrócić uwagę, że z terenów Śląska (Wroc- „Äxte tragende“, bezeichnet. Anscheinend konnte die
ław), Wielkopolski (Ostrów Lednicki) znamy przy- Autorität von Byzanz dazu beigetragen haben, dass
kłady fragmentów łuku refleksyjnego (ryc. 8). Łuk die Axt weiter an Bedeutung gewann und auch dazu,
refleksyjny jest elementem uzbrojenia niezwykle das ihr eine symbolische Bedeutung verliehen worden
charakterystycznym dla koczowników wschodnio- ist. Die ost-, nord- aber auch mitteleuropäischen Mi-
europejskich9, pod wpływem kontaktów z nimi roz- niaturäxte könnten als Symbol proffesioneller Krie-
powszechnił się także na Rusi. Znaleziska ze Śląska ger, Mitglieder der fürstlichen Gefolgschaften ange-
i Wielkopolski datowane są na wiek XI. Wydaje się, sehen werden. Das Vorhandensein von derartigen
Gegenständen in der Ausrüstung polnischer Krieger
Warto pamiętać, że łukiem refleksyjnym posługiwali się
9
także Węgrzy, w praktyce rozróżnienie wschodnioeuropejskich

mag ein Beleg für eine gemeinsame Idee sein: eine
i węgierskich egzemplarzy łuku refleksyjnego jest niemożliwe. ähnliche Identifizierungsweise einer bestimmten ge-
191
Ryc. 9. Gródek, woj. lubelskie – miniaturowy toporek pochodzenia ruskiego (Fot. M. Wołoszyn).
Abb. 9. Gródek, Wojewodschaft lubelskie – die altrussische Miniaturaxt (Foto M. Wołoszyn).
że dowodzą one obecności ruskich (lub koczowni- sellschaftlichen Gruppe – der proffesionellen Krieger,
czych) wojów na tych terenach. Gefolgsleute.
I wreszcie ostatnia kategoria zabytków: miniaturo-
we toporki, datowane zasadniczo na XI–XII w. i zna- II
ne z Polski, Rusi oraz Skandynawii (ryc. 9–11). Cały Die bisher angeführten Beispiele bezeugen die In-
szereg tego typu zabytków znamy z Polski, w tym tensität gegenseitiger Kontakte Polens und Rus’. Sie
z terenów piastowskich, z Wielkopolski, Śląska. Ge- weisen auf das Durchdringen von Gegenständen,
neralnie dowodzą one kontaktów monarchii Piastów aber auch zusammen mit ihnen sicherlich von Leuten
i Rurykowiczów, można jednak pokusić się o szerszą oder Ideen durch die Grenze zwischen beiden Mon-
interpretację. archien hin.
Od X w. wzrasta znaczenie topora jako elemen- Wie schon erwähnt, ist uns der Verlauf der pol-
tu uzbrojenia na terenie Skandynawii, w tym czasie nisch-altrussischen Grenze dank der Schriftquellen
w Bizancjum członkowie wareskiej (ruskiej) przy- sehr gut bekannt. Diese Grenze bemerken wir auch
bocznej gwardii cesarskiej określani są mianem beim Kartieren des östlichen Verbreitungsgebietes der
πελεκυφόροι, a więc noszący topory. Autorytet Bi- romanischen und gotischen Kirchen. Ist diese Gren-
zancjum mógł przyczynić się do dalszego wzrostu ze im Lichte der Analyse von „einfachen“ archäolo-
znaczenia topora, w tym także do nadania mu zna- gischen Funden überhaupt sichtbar?
czenia symbolicznego. Wydaje się, że wschodnio-, Es muss mit dem Hinweis auf den Beitrag der Ar-
północno- ale i środkowoeuropejskie miniaturki to- chäologie zur Diskussion über die Anfänge der Sla-
porków uznać można za symbol profesjonalnych wo- wen in Mitteleuropa begonnen werden. Theoretisch
jów, członków książęcych drużyn. Być może więc konnte die Anwesenheit von Slawen auf dem pol-
obecność tego typu przedmiotów także na wypo- nischen Gebiet in der Zeit starker und deutlicher Aus-
sażeniu polskich wojów dowodzi pewnej wspólno- wirkungen der römischen Zivilisation im 1.–4./5.
ty idei: podobnego sposobu identyfikacji określonej Jh. u.Z. die Übernahme durch dieses von Archäolo-
grupy społecznej – zawodowych wojowników, dru- gen als mitteleuropaisches Barbaricum bezeichne-
żynników? te Gebiet von spezifischen, es dauerhaft von den uk-
Ryc. 10. Geografia rozmieszczenia w Polsce znalezisk miniaturowych toporków (wg Wołoszyn 2006): a – średniowieczna granica pol-
sko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5); b – granica polsko-bałtyjska (wg Makarski 1996, mapa 5); c – miejscowość.
Abb. 10. Verbreitungskarte der Funde der Miniaturäxten in Polen (nach Wołoszyn 2006): a – mittelalterliche polnisch-altrussische
Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); c – Fundstelle.
II rainischen und besonders weißrussischen Gebieten

Przedstawione dotychczas przykłady dowodzą in- unterscheidenden Merkmalen zur Folge haben. Die-
tensywności wzajemnych kontaktów Polski i Rusi. se Gebiete waren viel weniger von den Einflüssen der
Dowodzą one przenikania przez granicę dzielącą obie Mittelmeerkultur betroffen. Der wesentlich verkürzte
monarchie przedmiotów, ale zapewne wraz z nimi lu- Vorhandensein von Slawen in Mitteleuropa, wo sie im
dzi czy idei. Lichte der neuesten archäologischen Festlegungen si-
Jak już wspomniano, przebieg granicy polsko-ru- cherlich erst an der Wende des 5./6. Jh. aufkommen,
skiej świetnie znamy jest nam dzięki źródłom pisa- beschränkt in bedeutendem Maße die Bedeutung der
nym. Granicę tę dostrzegamy także kartując wschod- römischen Einflüsse auf die Herausbildung des westli-
ni kres rozprzestrzenienia kościołów romańskich chen und östlichen Slawentums.
193
Ryc. 11. Geografia rozmieszczenia w Europie znalezisk miniaturowych toporków pochodzenia ruskiego (wg Panasiewicz, Wołoszyn
2002).
Abb. 11. Verbreitungskarte der Funde der altrussischen Miniaturäxten in Europa (nach Panasiewicz, Wołoszyn 2002).
czy gotyckich. Czy granica ta w ogóle widoczna Gegenwärtig werden in der polnischen archäolo-
jest w świetle analizy „zwykłych” zabytków archeo- gischen Literatur gemeinsame Merkmale der slawi-
logicznych? schen Kultur in der Stammeszeit (6.–10. Jh.) entschie-
Rozpocząć należy od zwrócenia uwagi na wkład den hervorgehoben, wobei der Sinn der Anwendung
archeologii w dyskusję na temat początków Słowian von Bezeichnungen – östliches oder westliches Sla-
w Europie Środkowej. Teoretycznie obecność Słowian wentum – negiert oder in Frage gestellt wird. Dafür
na terenie Polski w okresie silnych i wyraźnych od- sprechen Beobachtungen sowohl zur materiellen Kul-
działywań cywilizacji rzymskiej w I–IV/V w. n.e. mo- tur, zum Bestattungsritus oder zu den Besiedlungs-
głaby zaowocować nabraniem przez ten obszar, okre- wandlungen.
ślany przez archeologów jako środkowoeuropejskie Im Grunde genommen fehlen für das 8.–10. Jh.
Barbaricum cech specyficznych, trwale odróżniają- wesentliche Differenzen in der materiellen Kultur
cych go od ziem Ukrainy czy zwłaszcza Białorusi, der die Gebiete von der Elbe bis zum Dnjepr bewoh-
daleko mniej poddanych wpływom cywilizacji Me- nenden Slawen.
diterraneum. Poważne skrócenie obecności Słowian Es fällt auch schwer, von den west- oder ostslawi-
w Europie Środkowej, gdzie – w świetle najnowszych schen Bestattungssitten zu sprechen, sie waren ein-
ustaleń archeologii – pojawiają się zapewne dopiero fach slawisch. Die lokalen Merkmale ergeben sich aus
na przełomie V i VI w. w znacznym stopniu ogranicza den Auswirkungen nomadischer Nachbarvölker (z.B.
znaczenie oddziaływań rzymskich na formowanie się Awaren) oder Waräger. Bedeutende Änderungen wer-
Słowiańszczyzny zachodniej i wschodniej. den erst durch die Christianisierung gebracht. Das
Obecnie w polskiej literaturze archeologicznej zde- Merkmal der altrussischen Gräberfelder ist eine län-
cydowanie podkreśla się cechy wspólne kultury sło- gere Dauer von heidnischen Relikten: Leichenver-
wiańskiej w okresie plemiennym, negując, czy poważ- brennung, Schüttung von Hügeln und schließlich eine
nie poddając w wątpliwość sens stosowania odnośnie reichere Ausstattung der Verstorbenen mit Beigaben.
do VI–X w. określeń Słowiańszczyzna wschodnia Die genannten Bräuche (Leichenverbrennung, Schüt-
czy zachodnia. Za takim rozwiązaniem przemawiają tung von Hügeln und Ausstattung mit Beigaben) wa-
zarówno obserwacje dotyczące kultury materialnej, ren den Westslawen der Stammeszeit nicht unbekannt.
obrządku pogrzebowego, jak i przemian osadniczych. Der ab dem 10./11. Jh. sichtbare Unterschied weist also
W gruncie rzeczy dla VIII–X w. brak istotnych nicht auf die Andersartigkeiten der West- und Ostsla-
różnic w kulturze materialnej Słowian zamieszkują- wen hin, sondern auf die Verschiedenheiten der chris-
cych ziemie od Łaby po Dniepr. tianisierenden Zentren- Roms und Konstantinopels.
Trudno także mówić o zachodnio- czy wschod- Das letztgenannte kennzeichnete sich durch eine Art
niosłowiańskich zwyczajach pogrzebowych, były one „Toleranz“ den heidnischen Traditionen gegenüber.
po prostu słowiańskie. Pojawiające się cechy lokalne Traditionelle Vorstellungen suggerieren, dass die
wynikają z oddziaływania sąsiednich ludów koczow- Grenzen zwischen den mittelalterlichen Monarchien
ników (np. Awarzy) czy Waregów. Istotne przemiany längs der besiedlungsleeren Bereichen, die in der vor-
przynosi dopiero chrystianizacja. Cechą cmentarzysk staatlichen Zeit die Sitze der einzelnen Stämme vonei-
ruskich jest znacznie dłuższe niż w Polsce, czy Cze- nender trennten, bestimmt waren. In der polnischen,
chach trwanie różnorakich przeżytków pogaństwa: die Politik Mieszkos I. beschreibenden Geschichts-
palenia ciał zmarłych, sypania kopców i wreszcie bo- schreibung wurde mehrmals die Bezeichnung „die
gatszego wyposażania zmarłych w dary grobowe. Wy- innere Eroberung“ benutzt mit dem Hinweis dar-
mienione zwyczaje (ciałopalenie, sypanie kurhanów, auf, dass der erste historische Herrscher Polens sich
wyposażanie w dary grobowe) nie były nieznane Sło- auf die Ausdehnung seiner Macht auf „urpolnische“
wianom zachodnim okresu plemiennego. W istocie Stämme begrenzt hat.
różnica widoczna od X/XI w. nie jest więc różnicą do- Diese Vorstellungen zerstören in großem Maße
wodzącą odmienności Słowian (zachodnich i wschod- die Ergebnisse der Studien über die Besiedlung. Sie
nich), a ukazującą odmienności ośrodków chrystia- zeugen davon, dass die Grenze zwischen den sich
nizujących – Rzymu i Konstantynopola. Ten drugi entwickelnden Monarchien von Piasten und Ruri-
cechowała swego rodzaju „tolerancja” wobec pogań- kiden nicht durch wüste Gegenden und das Ödland
skich tradycji. verlief, sondern die in der Stammeszeit (8.–10. Jh.)
Tradycyjne wyobrażenia sugerują, że granice mię- funktionierenden Besiedlungszentren durchquer-
dzy średniowiecznymi monarchiami wytyczane były te. Die Einteilung in das Altrussische und das Pol-
wzdłuż pustek osadniczych oddzielających – w okre- nische erfolgte erst im 10.–11.Jh. infolge der Kämpfe
sie przedpaństwowym – siedziby poszczególnych und diplomatischer Gespräche, ohne die Verbreitung
plemion. W polskiej historiografii opisującej polity- der „protoaltrussische“ oder „protopolnische“ Stäm-
kę Mieszka I wielokrotnie używano określenia „pod- me zu berücksichtigen, weil es sie einfach nicht ge-
bój wewnętrzny” sugerując, że pierwszy historyczny geben hat.
195
Ryc. 12. Wyroby bizantyńskie/ruskie z Polski: a – Przemyśl, woj. podkarpac-

kie – gemma magiczna (wg Koperski 2004, fot. M. Horwat); b – Chełm, woj.
lubelskie, fragm. ceramiki szkliwionej (fot. M. Auch); c – Trepcza koło Sa-
noka, woj. podkarpackie – para srebrnych kołtów (wg Ginalski 2001).
Abb. 12. Ausgewählte Beispiele der byzantinischen bzw. altrussischen Er-
zeugnissen in Polen: a – Przemyśl, Wojewodschaft podkarpackie, magische
Gemme (nach Koperski 2004, Foto M. Horwat); b – Chełm, Wojewodschaft
lubelskie, glasierte Keramik (Foto M. Auch); c – Trepcza bei Sanok, Woje-
wodschaft podkarpackie – ein Paar von silberner Kopfschmuck (sog. Kolt-
Anhänger); (nach Ginalski 2001).
władca Polski koncentrował się na rozciągnięciu swej Aus den obigen Bemerkungen geht hervor, dass
władzy na plemiona „prapolskie”. es schwer fällt, für die Stammeszeit von einer Gren-
Wyobrażenia te w dużym stopniu burzą wyni- ze zwischen dem Westlichen und dem Östlichen zu
ki studiów osadniczych. Dowodzą one, że granica sprechen, diese Situation änderte sich erst nach der
pomiędzy kształtującymi się monarchiami Piastów Entstehung der Monarchien von Piasten und Ruriki-
i Rurykowiczów biegła nie pustkami i nieużytkami, den.
a przecinała funkcjonujące w okresie plemiennym Aus dem ostpolnischen Gebiet ist uns eine Reihe
(VIII–X w.) centra osadnicze. Podział na to co ruskie von äußerst interessanten, evident im altrussischen
Ryc. 13. Wyroby bizantyńskie / ruskie z Polski: a – Sandomierz, woj. świętokrzyskie, fragm. kor-
czagi (wg Gąssowska 1965, ryc. 12); b – Pełnatycze, woj. podkarpackie, fragm. bransolety szklanej
(wg Rokitowska, Wołoszyn 2001, ryc. 4); c – Przemyśl, woj. podkarpackie, fragm. korczagi (Fot.
M. Wołoszyn).
Abb. 13. Ausgewählte Beispiele der byzantinischen bzw. altrussischen Erzeugnissen in Polen:
a – Sandomierz, Wojewodschaft świętokrzyskie, Fragment der Weinamphore (sog. Korčaga)
(nach Gąssowska 1965, Abb. 12); b – Pełnatycze, Wojewodschaft podkarpackie, Fragment des
Glasarmringes (nach Rokitowska, Wołoszyn 2001, Abb. 4); c – Przemyśl, wojewodschaft podkar-
packie, Fragment der Weinamphore (sog. Korčaga); (Foto M. Wołoszyn).
i polskie został wytyczony dopiero w X–XI w. w wyni- oder breiter gefasst byzantinisch-altrussischen Kul-
ku walk i rozmów dyplomatycznych, nie uwzględniał turkreis entstandenen Gegenständen bekannt.
zasięgu plemion „protoruskich” czy „protopolskich” Als Beispiel können hier die byzantinische Gemme
bo takich... po prostu nie było. aus Przemyśl, silberner Kopfschmuck (die sog. Kol-
Z powyższych uwag wynika, że dla okresu plemien- tanhänger) aus Trepcza bei Sanok, glasierte Keramik
nego trudno mówić o granicy między tym co wschod- aus Chełm unweit von Lublin gelten (Abb. 12).
nie i zachodnie, sytuacja ta ulega zmianie dopiero Diese Funde sind zwar visuell attraktiv, aber in
po powstaniu monarchii Piastów i Rurykowiczów. gewissem Maße bilden sie einfach eine Illustration
Z terenu wschodniej Polski znamy cały szereg nie- einer uns dank der schriftlichen Überlieferungen
zwykle interesujących przedmiotów ewidentnie po- bekannten Erscheinung. Altrussischer Charakter
wstałych w ruskim, czy szerzej bizantyńsko-ruskim von Przemyśl oder Chełm ist hier selbstverständ-
kręgu kulturowym. lich, die erwähnte Erzeugnisse sind lediglich weitere
Tytułem przykładu wskazać można na bizantyń- Belege für die Ergebnisse der Analyse der Schrift-
ską gemmę z Przemyśla, srebrne ozdoby głowy (tzw. quellen.
kołty) z Trepczy koło Sanoka, szkliwioną ceramikę Für unsere Überlegungen ist es wichtig, auf solche
z Chełma niedaleko Lublina (ryc. 12). Fundkategorien hinzuweisen, die wegen ihres relativ
197
Ryc. 14. Geografia rozmieszczenia w Polsce południowej znalezisk bransolet szklanych (wg Wołoszyn 2003, mapa 67).
Abb. 14. Verbreitungskarte der Funde der Glasarmringe in Süd-Polen (nach Wołoszyn 2003, Karte 67): a – mittelalterliche polnisch-
altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5);
c – Fundstelle.
Zabytki te – choć bardzo atrakcyjne wizualnie – massenhaften Charakters etwas mehr als nur Illustra-
w pewnym stopniu stanowią po prostu ilustrację zja- tionen für Historiker bilden können.
wiska znanego nam dzięki przekazom pisanym. Ru- Ich möchte hier drei Beispiele anführen und und
ski charakter Przemyśla, czy Chełma jest oczywisty, die Geographie der Verbreitung von Glasarmringen,
wspomniane przedmioty są tylko kolejnym potwier- Weinamphoren sowie ortodoxen Devotionalien in Po-
dzeniem wyników analizy źródeł pisanych. len analysieren.
Dla naszych rozważań istotne jest wskazanie takich Aus Südpolen stammen ca. 440 Glasarmringe,
kategorii zabytków, które ze względu na swój stosun- oder eher ihre Fragmente, ziemlich sicher können wir
kowo masowy charakter stanowić mogą coś więcej niż sie als altrussischer, ev. byzantinischer Provenienz an-
tylko ilustrację dla tez historyków. erkennen (Abb. 13:b). Die Glasarmringe sind ein in
Ryc. 15. Geografia rozmieszczenia w Polsce południowej znalezisk fragmentów korczag (wg Wołoszyn 2003, mapa 45).
Abb. 15. Verbreitungskarte der Funde der Korčagi (Weinamphoren) in Polen (nach Wołoszyn 2003, karte 45): a – mittelalterliche pol-
nisch-altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Kar-
te 5); c – Fundstelle.
Chciałbym tu podać trzy przykłady i przeanali- Osteuropa sehr oft vorkommendes Erzeugnis. Ju. L.
zować geografię rozmieszczenia w Polsce szklanych Ščapova10 erwähnt in ihrer Monographie dieser Fund-
bransolet, amfor na wino oraz prawosławnych dewo- kategorie über 30 000 Fragmente von Armringen aus
cjonaliów. dem altrussischen Gebiet. Die meisten von ihnen
Z Polski południowej pochodzi około 440 branso- wurden an Ort und Stelle produziert, wir unterschei-
let szklanych, a raczej ich fragmentów, dość pewnie den auch Importe, besonders die byzantinischen. Die
możemy je uznać za pochodzenia ruskiego, ewentu- Glasarmringe waren in Rus’ schon zu beginn des 11.
alnie bizantyńskiego (ryc. 13:b). Bransolety szklane Jh. bekannt, es werden selten ältere Exemplare be-
są wytworem spotykanym w Europie Wschodniej bar- gegnet. Massenhaf wurden sie seit dem ersten Vier-
dzo często. Ju. L. Ščapova10 w monografii tej katego- tel des 12. Jh. hergestellt, im zweiten Viertel des 13.
10
Ščapova 1972. 10
Ščapova 1972.
199
Ryc. 16. Wybrane dewocjonalia prawosławne z Polski: a – Trepcza, woj. podkarpackie, enkolpion z fragmentem meteorytu jako relik-
wią (wg Ginalski 2000, ryc. 7); b – Daniłowo, woj. podlaskie, krzyżyk – zawieszka (wg Krasnodębski 1998, ryc. 145); c – Bełżec, woj.
lubelskie, kamienna (steatyt) ikona zawieszka (wg Wołoszyn 2001, tab. 1).
Abb. 16. Ausgewählte Beispiele der ortodoxen Devotionalien in Polen: a – Trepcza, Wojewodschaft podkarpackie, ein Enkolpion mit dem
erhaltenen Fragment des Meteorits als Reliquie (nach Ginalski 2000, Abb. 7); b – Daniłowo, Wojewodschaft podlaskie, Kreuz-Anhänger
(nach Krasnodębski 1998, Abb. 145); c – Bełżec, Wojewodschaft lubelskie, Anhängeikone aus Steatit (nach Wołoszyn 2001, Taf. 1).
rii zabytków wspomina o ponad 30 000 fragmentach Jh. erreichte deren Produktion ihren Höhenpunkt.
bransolet z terenu Rusi. Większość z nich produko- Es wird angenomen, dass sich die Produktion von
wano na miejscu, wyróżniamy też importy, zwłaszcza Armringen anfangs in Kiev konzentrierte, ab Mitte
bizantyńskie. Bransolety szklane znane były na Rusi des 12. Jh. begann man sie auch in anderen Zentren
już w początku XI w., rzadko spotykamy egzempla- anzufertigen.
rze starsze. Masowy rozwój ich produkcji nastąpił Über 400 Funde aus dem polnischen Gebiet
w pierwszej ćwierci XII w., osiągając apogeum w dru- stammt aus insgesamt 20 Ortschaften, die fast aus-
Ryc. 17. Geografia rozmieszczenia w Polsce znalezisk prawosławnych dewocjonaliów (enkolpiony), (wg Wołoszyn 200): a – średnio-
wieczna granica polsko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5); b – granica polsko-bałtyjska (wg Makarski 1996, mapa 5); c – miejsco-
wość.
Abb. 17. Verbreitungskarte der ortodoxen Devotionalien (enkolpia) in Polen (nach Wołoszyn 2001): a – mittelalterliche polnisch-
altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5);
c – Fundstelle.
giej ćwierci XIII w. Uznaje się, iż początkowo produkcja schließlich auf dem in der uns interessierenden Perio-
bransolet koncentrowała się w Kijowie, od połowy XII de von altrussischer Bevölkerung besiedelten Gebiet
w. wytwarzać zaczęto je także w innych ośrodkach. lagen (Abb. 14).
Ponad 400 znalezisk z terenu Polski pochodzi łącz- Es wurde schon auf die geringe Verbreitung von
nie z 20 miejscowości, zlokalizowanych niemal wy- Armringen auf den westslawischen Gebieten hinge-
łącznie na obszarze zasiedlonym w interesującym nas wiesen, die prasentierten Festlegungen werden in An-
okresie przez ludność ruską (ryc. 14). lehnung an die Analyse einer bedeutenden Zahl von
Na fakt niewielkiego rozprzestrzenienia branso- Funden gemacht. In diesem Artikel fehlt Platz für
let na terenach zachodniosłowiańskich zwracano eingehende Überlegungen über die Ursachen einer
201
Ryc. 18. Geografia rozmieszczenia w Polsce znalezisk prawosławnych dewocjonaliów (krzyże-zawieszki; kamienne ikonki-zawieszki)
(wg Wołoszyn 2001): a – średniowieczna granica polsko-ruska (wg Makarski 1996, mapa 5); b – granica polsko-bałtyjska (wg Ma-
karski 1996, mapa 5); c – miejscowość.
Abb. 18. Verbreitungskarte der ortodoxen Devotionalien (Kreuz-Anhänger, steinerne Anhängeikonen) in Polen (nach Wołoszyn
2001): a – mittelalterliche polnisch-altrussische Grenze (nach Makarski 1996, Karte 5); b – mittelalterliche polnisch-baltische Grenze
(nach Makarski 1996, Karte 5); c – Fundstelle.
już uwagę, prezentowane ustalenia czynione są jed- solchen und nicht anderen Beschränkung des Vor-
nak w oparciu o analizę poważnej liczby znalezisk. kommens von Glasarmringen auf den slawischen Ge-
W niniejszym artykule brak miejsca dla szczegóło- bieten. Es ist aber wichtig, dass diese Funde deutlich
wych rozważań nad przyczynami takiego, a nie inne- auf die westliche Verbreitung der altrussischen Besied-
go ograniczenia występowania bransolet szklanych lung, oder im allgemeinen der byzantinisch-altrus-
na terenach słowiańskich. Ważne jednak, iż zabytki te sischen Zivilisation hinweisen.
w sposób wyraźny wskazują zachodni zasięg osadni- Eine weitere Gruppe von Funden, der ich etwas Auf-
ctwa ruskiego, czy też ogólniej cywilizacji bizantyń- merksamkeit widmen möchte, sind die sog.Korčagi, so
sko-ruskiej. werden die Amphoren bezeichnet, die zum Transport,
Kolejna grupa zabytków, której chciałbym poświęcić hauptsächlich von Wein und Öl gedient haben (Abb. 13:a;
nieco uwagi to tzw. korczagi, mianem tym określa się Abb. 13:c). Diese Erzeugnisse galten als altrussischer
amfory służące transportowi, głównie wina, oliwy (ryc. Provenienz, in den neuesten russischen Bearbeitungen
13:a, 13c). Wyroby te uznawano za pochodzenia ruskie- werden die Amphoren aus dem altrussischen Gebiet als
go, w najnowszych opracowaniach rosyjskich amfory byzantinische Produkte angesehen.
z terenu Rusi uznaje się za wyroby bizantyńskie. Ohne an dieser Stelle über die Frage der Genese
Nie rozstrzygając w tym miejscu kwestii genezy von Korčagi (byzantinische oder altrussische) zu ent-
korczag (bizantyńskiej lub ruskiej) stwierdzić wypa- scheiden, sollte festgestellt werden, dass die Funde
da, iż znaleziska z terenu Polski uznać należy za wy- aus dem polnischen Gebiet für Erzeugnisse aus dem
roby XI–XIII-wieczne, nawet jeśli są to wyroby bi- 11.–13. Jh. anzusehen sind; auch wenn es sich um by-
zantyńskie, dotarły one do Polski za pośrednictwem zantinische Produkte handelt, die mit altrussischer
ruskim. Niestety, wszystkie znaleziska amfor z Polski Vermittlung nach Polen gelangten. Bei allen Ampho-
południowej to egzemplarze zachowane bardzo frag- renfunden aus Südpolen handelt es sich leider um sehr
mentarycznie, co m.in. utrudnia ich datowanie. fragmentarisch erhaltene Exemplare, was u.a. ihre Da-
Z Polski południowej pochodzi około 137 frag- tierung erschwert.
mentów interesujących nas naczyń. Znamy je z około Aus Südpolen, aus etwa 8 Ortschaften, stammen
8 miejscowości. Jako pewne uznać należy znaleziska etwa 137 Fragmente von den uns interessierenden
Gefäßen, von denen die Funde aus Czermno, Gró-
z Czermna, Gródka, Krakowa-Wawelu, Przemyśla,
dek, Krakau-Wawel, Przemyśl, Sandomierz als si-
Sandomierza. Na 137 fragmentów korczag ponad
chere Funde anzusehen sind. Von 137 Fragmenten der
90% odkryto na terenach ruskich (ryc. 15).
Korčagi wurden über 90% auf den altrussischen Ge-
Jak już wspomniano, korczagi służyły głównie
bieten entdeckt (Abb. 15).
do transportu wina. Tym samym poświadczają one Wie es schon erwähnt wurde, haben die Korčagi
konsumpcję tego trunku. W Polsce Piastowskiej X– hauptsächlich zum Weintransport gedient. Dadurch
–XIII w. zdecydowanie dominowało spożycie piwa. bezeugen sie den Konsum dieses Getränkes. In Polen
Dotyczy to także elity społecznej, o czym świadczy der Piasten war im 10.–13. Jh. der Bierkonsum ent-
słynne zdanie Leszka Białego tłumaczącego niemoż- schieden dominant. Dies betrifft auch die gesellschaft-
ność udziału w wyprawie krzyżowej brakiem piwa liche Elite, wovon der berühmte Satz von Leszek der
na terenie Ziemi Świętej11. Weisse zeugt, als dieser seine unmögliche Teilnahme
I wreszcie sakralia. Wśród wczesnośredniowiecz- an dem Kreuzzug mit dem Fehlen von Bier im Heili-
nych dewocjonaliów z terenu Europy Wschodniej wy- gen Land erklärte11.
różnia się krzyże – relikwiarze (otwierane, służące do Und schließlich Sakralgegenstände. Unter den
przechowywania relikwii), zwykłe krzyże –zawieszki frühmittelalterlichen Devotionalien aus dem osteuro-
oraz kamienne, zawieszane ikonki (ryc. 16). Z terenu päischen Gebiet unterscheidet man Kreuze-Reliquiare
dzisiejszej Polski z okresu X–XIII w. znamy ponad 70 (aufschließbare, zur Aufbewahrung von Reliquien),
enkolpionów (ryc. 17), ponad 100 krzyżyków oraz 4 ka- einfache Kreuze-Anhänger sowie Anhängeikonen aus
mienne ikonki (ryc. 18). Są wśród nich zabytki niezwy- Stein. Es gibt unter ihnen äußerst interessante Funde,
kle intrygujące: jak np. enkolpion z Trepczy, w którym wie z.B. ein Enkolpion aus Trepcza, in dem als Re-
jako relikwię drzewa Krzyża umieszczono... meteoryt, liquie des Heiligen Kreuzes... ein Meteorit unterge-
proste srebrne krzyżyki, jak te z Daniłowa, i wreszcie bracht wurde, einfache kleine, silberne Kreuze, wie
niezwykle cenne jak steatytowa ikonka z Bełżca. die aus Daniłów, und schließlich die besonders wert-
Zabytki te znajdywane są niemal wyłącznie w stre- vollen, wie die Ikone aus Steatit aus Bełżec (Abb. 16).
fie ruskiej. Do nielicznych wyjątków należy XIII- Aus dem heutigen polnischen Gebiet kennen wir aus
-wieczny enkolpion z Gniezna. Odpowiedź na pyta- dem Zeitraum vom 10.–13. Jh. über 70 Enkolpiona
nie, dlaczego brak na terenach piastowskich prawo- (Abb. 17), über 100 kleine Kreuze und 4 Steinikonen
sławnych enkolpionów nie jest łatwa. Wyniki anali- (Abb. 18).
zy źródeł pisanych pozwalają z pewnością wykluczyć, Diese Funde wurden fast ausschließlich in der
by fakt ten traktować można było jako dowód na wza- altrussischen Zone gefunden. Zu den wenigen Ausnah-
men gehört das Enkolpion aus dem 13. Jh. aus Gne-
11
Por. Kodeks, Dokument nr 260, s. 19. 11
Vgl. Kodeks, Dokument Nr 260, S. 19.
203
jemną niechęć na tle wyznaniowym. Tej niechęci sen. Die Antwort auf die Frage, warum auf den pias-
po prostu nie było, dwukrotnie przekazy pisane po- tischen Gebieten orthodoxe Enkolpia fehlen, ist nicht
świadczają, że piastowscy i ruscy książęta składali einfach. Die Ergebnisse der Analyse von Schriftquel-
przysięgę z tzw. całowaniem krzyża. Taka forma przy- len lassen ganz sicher ausschließen, sie als Belege für
sięgi rozpowszechniła się na Rusi pod wpływem bi- den gegenseitigen Widerwillen aus religiösen Gründen
zantyńskim, możemy więc z dużym prawdopodobień- zu betrachten. Einen solchen Widerwillen gab es ein-
stwem zakładać, że krzyż, na który składali przysięgę fach nicht, in zwei Fällen bezeugen die Schriftquellen,
władcy polscy był prawosławny. dass die piastischen und altrussischen Fürsten den Eid
Wyjaśnienie przyczyn, dla których brak w Pol- mit dem sog. Kuss des Kreuzes ablegten. Diese Eidart
sce piastowskiej prawosławnych dewocjonalii wyma- hat sich in Rus’ unter dem byzantinischen Einfluss ver-
ga dalszych badań. Z Krakowa, Wrocławia czy Po- breitet, wir können deshalb mit einem großen Wahr-
znania generalnie znamy niewielką ilość krzyżyków, scheinlichkeitsgrad annehmen, dass das Kreuz, auf das
jest ich mniej nie tylko niż w Kijowie, ale i Pradze. die polnischen Herrscher geschwört haben, ein ortho-
Być może nad Odrą i Wisłą obowiązywały odmienne doxes Kreuz gewesen sein musste.
formy manifestowania religijności i stąd brak zainte- Die Klärung von Ursachen, für die in piastischem
resowania wśród poddanych Piastów ruskimi dewo- Polen orthodoxe Devotionalien fehlen, bedarf weiterer
cjonaliami. Untersuchungen. Aus Krakau, Breslau oder Posen ist
Ze względu na temat niniejszego szkicu istotne uns nur geringe Zahl von kleinen Kreuzen bekannt,
jest, że także sakralia prawosławne wyraźnie markują es gibt sie hier weniger nicht nur als in Kiev, sondern
auch in Prag. An der Oder und Weichsel mögen ande-
przebieg granicy polsko-ruskiej w X–XIII w.
re Bekundungsformen der Religiösität gegolten haben
Przedstawione wyżej przykłady dowodzą, że grani-
und deshalb fehlt das Interesse an altrussischen Devo-
ca polsko-ruska widoczna jest przez pryzmat zupełnie
tionalien unter den piastischen Untertanen.
„zwykłej”, codziennej kultury materialnej (bransolety
In Hinblick auf das Thema dieses Grundrisses ist
szklane), kultury dworskiej (korczagi) i wreszcie kul-
es wichtig, dass die orthodoxen Sakralgegenstände
tury duchowej (sakralia).
ganz deutlich den Verlauf der polnisch-altrussischen
Z naszego punktu widzenia ważnym jest, że tak- Grenze im 10.–13. Jh. markieren.
że archeologia, zupełnie „zwykłe” zabytki potrafią ilu- Die oben angeführten Beispiele weisen darauf hin,
strować przebieg granicy polsko-ruskiej w X–XIII w., dass die polnisch-altrusische Grenze unter dem Ge-
a zarazem dowodzić ruskiego charakteru obszaru dzi- sichtspunkt einer ganz „einfachen“ materiellen All-
siejszej wschodniej Polski. tagskultur (Glasarmringe), der Hofkultur (Korčagi)
Najważniejsze dla przyszłych badań jest precyzyj- und schließlich der Geisteskultur (Sakralgegenstän-
ne rozpoznanie sytuacji na pograniczu polsko-ruskim de) sichtbar ist.
w IX–XI w., a więc w czasie, gdy kształtowanie się ru- Aus unserem archäologischen Gesichtspunkt ist es
skości i polskości dopiero zaczynało się. wichtig, dass ganz „einfache“ Funde den Verlauf der
polnisch-altrussischen Grenze im 10.–13. Jh. illustrie-
ren können und gleichzeitig auf den altrussischen Cha-
rakter des heutigen ostpolnischen Gebietes hinweisen.
Am wichtigsten für die künftigen Untersuchungen
ist die präzise Erkennung der Situation auf dem pol-
nisch-altrussischen Grenzgebiet im 9.–11. Jh., also in
der Zeit, als sich das Altrussentum und das Polentum
herauszubilden begannen.
* * * * * *
Jak już wspomniano okoliczności historyczne spo- Wie es schon erwähnt wurde, haben die histo-
wodowały, że dzisiejszy stan badań nad pograniczem rischen Umstände verursacht, das der heutige Stand
polsko-ruskim nie jest najlepszy. Wydarzenia 1989 r. der Forschungen über das polnisch-altrussische
i lat następnych wiele zmieniły w polskiej archeolo- Grenzgebiet nicht am besten ist. Die Ereignisse des
gii, wiele dobrego wniosły one także do relacji pol- Jahres 1989 und in den darauf folgenden Jahren ha-
sko-ukraińskich. Można mieć więc nadzieję, że ba- ben viel in der polnischen Archäologie geändert und
dania nad tym kręgiem zagadnień ulegną ożywieniu viel in die polnisch-ukrainischen Beziehungen einge-
i że będą one realizowane wspólnie przez badaczy pol- bracht. Man kann also die Hoffnung darauf setzen,
skich i ukraińskich. dass die Forschungen über diese Problematik wieder-
belebt und gemeinsam durch polnische und ukrai-
nische Forscher geführt werden.
BIBLIOGRAPHIE
Einführende Literatur (Auswahl) Latopis kijowski

2001 Byzantium and East Central Europe, G. Prinzing, M. Sala- Latopis kijowski 1118–1158, przełożył i komentarzami
mon, P. Stephenson, (Hrsg.). Kraków. opatrzył E. Goranin, Wrocław 1995.
1999 Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453. Beiträge zu einer List biskupa
table-ronde des XIX International Congress of Byzanti- B. Kürbis, List biskupa Mateusza do Bernarda opata Cla-
ne Studies, Copenhagen 1996, G. Prinzing, M. Salamon, irvaux, [in:] Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza.
(Hrsg.), Wiesbaden. Trzy świadectwa z XII wieku, [in:] Historia i kultura cy-
Franklin S., Shepard J. stersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, J. Strzel-
1996 The Emergence of Rus 750–1200, London–New York. czyk, (Hrsg.), Poznań 1987, S. 321–342.
Gródek-Kciuk E. Dmochowski P., Wrzesiński J.
1989 Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji 2004 W poszukiwaniu łuku refleksyjnego – możliwości inter-
i datowania materiałów, Przegląd Archeologiczny 36, pretacji na przykładzie znaleziska z Ostrowa Lednickie-
S. 97–134. go, [in:] S. Moździoch (Hrsg.), Wędrówka rzeczy i idei
Kłoczowski J. w średniowieczu, Spotkania Bytomskie, B. 5, Wrocław,
1994 Młodsza Europa, Warszawa. S. 313–333.
Lübke Ch. Gąssowska E.
2003 Aussenpolitik im östlichen Mitteleuropa: Expansion und 1965 Znaleziska ruskich korczag w Sandomierzu, WA 30 3/4
Hegemonie am Beispiel Polens und des Landes Halič-Vo- (1964), S. 322–325.
lyn’ (bis 1387), [in:] T. Wünsch, A. Patschovsky (Hrsg.), Ginalski J.
Das Reich und Polen. Parallelen, Interaktionen und For- 2000 Enkolpiony z grodziska ‚Horodyszcze‘ w Trepczy koło Sa-
men der Akkulturation im hohen und späten Mittelalter, noka, AAC 35 (1999–2000), S. 211–262.
Sigmaringen, s. 21–58. 2001a Para srebrnych ozdób kobiecego nakrycia głowy, tzw. koł-
2004 Das östliche Europa, München. tów, z grodziska „Horodyszcze” w Trepczy, gmina Sanok,
Müller-Wille M., (Hrsg.) stanowisko 2, AAC 36, S. 133–148.
1997 Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswech- Jaworski K.
sel im Ostseeraum während des 8.–14. Jahrhundert, I, 1990 Wyroby z kości i poroża w kulturze wczesnośredniowiecz-
Mainz-Stuttgart. nego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu, Wrocław–War-
1998 Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswech- szawa.
sel im Ostseeraum während des 8.–14. Jahrhundert, II, Koperski A.
Mainz-Stuttgart. 2004 Dzieje Przemyśla, B. I (Osadnictwo pradziejowe i wczes-
Parczewski M. nośredniowieczne), T. 2 (Analiza źródeł i synteza), Prze-
1991 Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej myśl.
w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na odłam Krasnodębski D.
wschodni i zachodni, Kraków. 1998 Średniowieczni mieszkańcy pogranicza, [in:] M. Chłodnic-
Parczewski M., Czopek S. (Hrsg.) ki, L. Krzyżaniak, (Hrsg.), Gazociąg pełen skarbów arche-
1996 Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko- ologicznych, Poznań, S. 95–109.
-słowackie w średniowieczu, Rzeszów. Makarski W.
Sielicki F. 1996 Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV. Studium
1997 Polsko-ruskie stosunki kulturalne do końca XV wieku, Wroc- językowo-etniczne, Lublin.
ław.
Medvedev A. F.
Zoll-Adamikowa H.
1966 Ručnoe metatel‘noe oružie (luk i strely, samostrel) VIII–
1996 Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy a zróż-
–XIV vv., Moskva.
nicowanie etniczne na pograniczu polsko-ruskim, [in:]
Ντεϰάστρο Μ.
M. Parczewski, S. Czopek (Hrsg.), Początki sąsiedztwa.
1994 Λαϊϰή Τέχνη, Αθχνα
Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średnio-
Panasiewicz W., Wołoszyn M.
wieczu, Rzeszów, S. 81–90.
2002 Staroruskie miniaturowe toporki z Gródka, pow. Hrubie-
Zitierte Literatur szów, APolski 47/1–2, S. 245–286.
Ibrāhīm ibn Ja΄kūb Poppe A.
Relacja Ibrāhīma ibn Ja΄kūba z podróży do krajów sło- 2001 Getruda-Olisawa, regina Russorum. Materiały do życio-
wiańskich w przekazie al.-Bekrīego, wydał, wstępem, ko- rysu, [in:] D. Zydorek (Hrsg.), Scriptura custos memoriae.
mentarzem i przekładem opatrzył T. Kowalski, Kraków Prace historyczne, Poznań, S. 575–591.
1946. Rokitowska B., Wołoszyn M.
Kodeks 2001 Wczesnośredniowieczne zabytki pochodzenia wschodniego
Kodeks dyplomatyczny Śląska, K. Maleczyński (Hrsg.), z wykopalisk w Pełnatyczach, pow. Przeworsk, RPrzemyski
Wrocław 1964, B. III. 37/1, S. 43–59.
Rybakov B. A. wielka tajemnica. Sztuka cerkiewna od XI wieku do 1917

1948 Torgovlja i torgovye puti, [in:] N. Y. Voronin, M. K. Kar- roku ze zbiorów polskich, Gniezno, S. 25–45.
ger, M. A. Tichonov (Hrsg.), Istorija Kul’tury Drevnej 2003 Archeologiczne zabytki pochodzenia bizantyńskiego i rus-
Rusi. Domongol’skij period, B. 1, Material’naja Kul’tura, kiego z Polski południowej z okresu od połowy X do połowy
Moskva, S. 315-369. XIII w. [Manuskript der Dissertation].
Ščapova Ju. L. 2004 Obecność ruska i skandynawska w Polsce w X–XII w. – wy-
1971 Steklo Kievskoj Rusi, Moskva. brane problemy, [in:] M. Salamon, J. Strzelczyk (Hrsg.),
Smorąg-Różycka M. Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu,
2003 Bizantyńsko-ruskie miniatury kodeksu Gertrudy. O kon- Kraków 2004, S. 245–276.
tekstach ideowych i artystycznych sztuki Rusi Kijowskiej XI Wyrozumski J.
wieku, Kraków 2003. 1999 Dzieje Polski piastowskiej (VIII wiek – 1370), Kraków.
Wołoszyn M.
2001 Archeologiczne zabytki sakralne pochodzenia wschodniego
w Polsce w X–XIII w., wybrane przykłady, [in:] Cerkiew –
INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego powstał w 1999 r. Instytut koncentruje swą aktywność
wokół programu „Wschodnia rubież środkowoeuropejska prowincji kulturowej w pradziejach i wczesnym śred-
niowieczu”, który jest realizowany we współpracy z archeologami ukraińskimi, słowackimi i czeskimi. Poza tym
badania (zarówno terenowe, jak i studialne oraz gabinetowe) dotyczą różnych aspektów pradziejów, wczesnego
i późnego średniowiecza Polski południowo-wschodniej. W 2001 r. Instytut Archeologii otrzymał prawo uru-
chomienia studiów magisterskich, a w roku 2005 prawo doktoryzowania. Od roku 2006 Instytut posiada Cer-
tyfikat Jakości Kształcenia nadany przez Uniwersytecką Komisję Akredytacyjną.
Instytut prowadzi współpracę międzynarodową z Instytutem Ukrainoznawstwa NAN Ukrainy we Lwowie,
Archeologicznym Centrum w Ołomuńcu, Uniwersytetem w Wiedniu i Archeologicznym Centrum w Bibracte
we Francji.
Instytut Archeologii mieści się w centrum Rzeszowa przy ul. Hoffmanowej 8.
W ramach Instytutu działają cztery zakłady:
1. Zakład Archeologii Epoki Kamienia,
2. Zakład Archeologii Protohistorycznej,
3. Zakład Archeologii Średniowiecza,
4. Zakład Metodologii i Historii Archeologii.
Obecnie w Instytucie zatrudnionych jest 20 pracowników naukowych, w tym 4 z tytułem profesora (prof. Syl-
wester Czopek, prof. Sławomir Kadrow, prof. Jan Machnik, prof. Michał Parczewski), 5 z tytułem doktora habi-
litowanego (dr hab. Irena Kutyłowska, dr hab. Andrzej Pelisiak, dr hab. Zbigniew Pianowski, dr hab. Małgorzata
Rybicka, dr hab. Oleksandr Sytnyk), 9 z tytułem doktora (dr Grażyna Bąkowska, dr Tomasz Bochnak, dr Aleksan-
der Dzbyński, dr Maciej Karwowski, dr Marta Połtowicz-Bobak, dr Krzysztof Ruszel, dr Joanna Trąbska, dr Mar-
cin Wołoszyn, dr Renata Zych) i 2 z tytułem magistra (mgr Krzysztof Ormian, mgr Agnieszka Reszczyńska).
Przy Instytucie istnieje również biblioteka. Od samego początku ma charakter ściśle naukowy i ukierunko-
wana jest na gromadzenie specjalistycznej literatury z zakresu archeologii z terenu Polski i Europy, jak i dzie-
dzin pokrewnych: antropologia, geologia, historia sztuki, etnologia, architektura. W zbiorach bibliotecznych
zgromadzone są również specjalistyczne czasopisma krajowe i zagraniczne. Dzięki prowadzonej wymianie wy-
dawniczej mamy dostęp na bieżąco do nowości wydawniczych innych Instytutów Archeologii i Muzeów. Zbio-
ry w ilości ok. 10 000 woluminów udostępniane są przez cały rok akademicki pracownikom i studentom na-
szego Instytutu.
Obecnie na kierunku Archeologia studiuje ok. 130 studentów na studiach:
– 5-letnich magisterskich,
– 4-letnich III stopnia – doktoranckich,
– 3-letnich I stopnia.
Absolwenci tego kierunku po zakończeniu nauki teoretycznej jak również po zaliczeniu obowiązkowych
praktyk śródrocznych i wykopaliskowych mogą znaleźć zatrudnienie w oddziałach służb ochrony zabytków
w całej Polsce, w muzeach lub instytucjach pokrewnych, w prywatnych firmach archeologicznych prowadzą-
cych nadzory i badania wykopaliskowe, bądź pracować naukowo na wyższych uczelniach i w instytucjach ba-
dawczych.
208 JOANNA BERDOWSKA
Przy Instytucie działa także Studenckie Koło Naukowe Archeologów powstałe zaraz po utworzeniu Insty-
tutu Archeologii. Funkcje opiekuna SKNA pełni dr Marcin Wołoszyn. Członkowie Koła czynnie uczestniczą
w konferencjach organizowanych przez Studenckie Koła Naukowe Archeologów z innych ośrodków nauko-
wych w Polsce. Członkowie Koła Naukowego są także współorganizatorami Pikniku Archeologicznego poświę-
conego okresowi świetności starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego „Żelazne korzenie”.
Studenci mają możliwość uczestniczenia w badaniach archeologicznych na terenie Polski jak również za gra-
nicą (Czechy – okolice Ołomuńca, Dolna Austria – Oberleiserberg, Francja – Bibracte, Ukraina – Jezupol).
Joanna Berdowska
INSTITUT FÜR ARCHÄOLOGIE DER UNIVERSITÄT ZU RZESZÓW
Das Institut für Archäologie der Universität zu Rzeszów wurde 1999 gegründet. Der Schwerpunkt seiner
Aktivitäten ist das Forschungsprogramm „Die östliche Grenzregion der mitteleuropäischen Kulturprovinz in
der Vorgeschichte und im frühen Mittelalter“, das in Zusammenarbeit mit ukrainischen, slowakischen und
tschechischen Archäologen durchgeführt wird. Weitere Forschungen – Geländearbeiten, Literatur- und Ar-
chivstudien – betreffen unterschiedliche Aspekte der Vor- und Frühgeschichte sowie des Früh- bis Spätmittel-
alters im südöstlichen Polen. Im Jahre 2001 wurde dem Institut für Archäologie das Recht verliehen, Studien
mit Magisterabschluss durchzuführen; 2005 wurde es möglich, in Rzeszów den Doktortitel zu erwerben, und
2006 erhielt das Institut das von der Universitären Akkreditierungskommission vergebene Zertifikat für Bil-
dungsqualität.
Die Rzeszower Einrichtung kooperiert auf internationaler Ebene mit dem Institut für Ukrainekunde der
NAN zu Lemberg (Ukraine), mit dem Archäologischen Zentrum in Olomouc (Tschechien), der Universität
Wien (Österreich) und dem Archäologischen Zentrum von Bibracte (Frankreich).
Das Institut für Archäologie hat seinen Sitz im Zentrum von Rzeszów, in der Hoffmanowa-Straße 8. Es ist
in vier Abteilungen gegliedert:
1. Abteilung für die Archäologie der Steinzeit,
2. Abteilung für die Archäologie der Frühgeschichte,
3. Abteilung für die Archäologie des Mittelalters,
4. Abteilung für Methodologie und die Geschichte der Archäologie.
Derzeit sind am Institut 20 wissenschaftliche Mitarbeiter beschäftigt, darunter vier Professoren (Prof. Sylwe-
ster Czopek, Prof. Sławomir Kadrow, Prof. Jan Machnik, Prof. Michał Parczewski), fünf Privatdozenten (Dr. habil.
Irena Kutyłowska, Dr. habil. Andrzej Pelisiak, Dr. habil. Zbigniew Pianowski, Dr. habil. Małgorzata Rybic-ka, Dr.
habil. Oleksandr Sytnyk), neun Doktoren (Dr. Grażyna Bąkowska, Dr. Tomasz Bochnak, Dr. Aleksander Dzby-
ński, Dr. Maciej Karwowski, Dr. Marta Połtowicz-Bobak, Dr. Krzysztof Ruszel, Dr. Joanna Trąbska, Dr. Marcin
Wołoszyn, Dr. Renata Zych) und zwei Magister (Mag. Krzysztof Ormian, Mag. Agnieszka Reszczyńska).
Das Institut hat eine eigene Bibliothek. Von Anfang an trägt sie einen strikt wissenschaftlichen Charak-
ter. Das Sammelgebiet ist die Fachliteratur zur Archäologie Polens und des weiteren Europas sowie der ver-
wandten Disziplinen wie Anthropologie, Geologie, Kunstgeschichte und Architektur. Die Bibliotheksbestän-
de umfassen auch Fachzeitschriften aus dem In- und Ausland. Infolge eines regen Schriftentauschs haben wir
laufend Zugang zu den neuesten Publikationen anderer Archäologischer Institute und Museen. Die Bestände
umfassen rund 10 000 Bände und sind den Mitarbeitern und Studierenden über das ganze akademische Jahr
zugänglich.
Archäologie studieren derzeit ca. 130 Personen im Rahmen eines fünfjährigen Magisterstudiums, eines
vierjährigen Promotionsstudiums (dritten Grades) oder eines dreijährigen Studiums (ersten Grades).
Die Absolventen sind nach Abschluss der theoretischen Ausbildung und der Absolvierung diverser Praktika
im Laufe des Studienjahres, zu denen auch Ausgrabungen zählen, für Arbeitsstellen in ganz Polen qualifiziert:
in Denkmalämtern, Museen oder verwandten Einrichtungen, in privaten Grabungsbüros oder an Hochschulen
und anderen Forschungseinrichtungen.
JOANNA BERDOWSKA
210
Am Institut wirkt auch ein studentischer Archäologenkreis, der bald nach der Institutsgründung ins Leben
gerufen wurde, und von Dr. Marcin Wołoszyn betreut wird. Die Mitglieder des Kreises beteiligen sich aktiv an
den von vergleichbaren Gruppierungen anderer wissenschaftlicher Zentren Polens veranstalteten Konferenzen.
Sie sind auch alljährlich Mitveranstalter des „Archäologischen Picknicks”, einer der Blütezeit des frühgeschicht-
lichen Eisenverhüttungszentrums im Heilig-Kreuz-Gebirge gewidmeten Veranstaltung unter freiem Himmel,
die den Namen „Eiserne Wurzeln“ trägt.
Die Studierenden haben die Möglichkeit, an den archäologischen Forschungen im In- und Ausland (in der
Tschechischen Republik bei Olomouc, in Niederösterreich bei Oberleiserberg, in Frankreich in Bibracte, in der
Ukraine bei Jezupol) teilzunehmen.
Joanna Berdowska
WYKAZ SKRÓTÓW
ABKÜRZUNGENVERZEICHNISS
AAC – Acta Archaeologica Carphatica, Kraków.

APolski – Archeologia Polski, Warszawa.
APŚ – Archeologia Polski Środkowowschodniej, Lublin.
BPS – Baltic-Pontic Studies, Poznań.
MSROA – Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Rzeszów.
RPrzemyski – Rocznik Przemyski, Przemyśl.
Spraw. Arch. – Sprawozdania Archeologiczne, Kraków.
WA – Wiadomości Archeologiczne, Warszawa.
Environment and... – K. Harmata, J. Machnik, L. Starkel (Hrsg.), Environment and Men at the Carpathian Fo-
reland in the Upper Dnister Catchment from Neolithic to Early Mediaeval Period, Prace
Komisji Prehistorii Karpat, B. 3, Kraków 2006.
Epoka brązu… – J. Gancarski (Hrsg.), Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Karpatach polskich, Krosno
2003.
Nomadyzm... – A. Kośko, M. Szmyt (Hrsg.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dniepru
(neolit, eneolit, epoka brązu), Poznań 2004.
Okres lateński... – J. Gancarski (Hrsg.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno 2003.
Prehistoric Steppe... – M. Levine, C. Renfrew, C. Boyle (Hrsg.), Prehistoric Steppe Adaptation and the Horse,
Cambridge 2003.
Problemy … – S. Czopek (Hrsg.), Problemy kultury wysockiej, Rzeszów 2005.

Debiec, Woloszyn 2007 - Fruehzeit Ostmitteleuropas

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Debiec, Woloszyn 2007 - Fruehzeit Ostmitteleuropas

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

U ŹRÓDEŁ EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ:

U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej:

Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn

© Copyright by Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

35–205 Rzeszów, ul. Warszawska 5/7, tel./fax 017 861–26–69, 852–13–62

Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn Maciej Dębiec, Marcin Wołoszyn

WSPÓLNE POLSKO-UKRAIŃSKIE BADANIA NAD PRADZIEJAMI

GEMEINSCHAFTLICHE POLNISCH-UKRAINISCHE FORSCHUNGEN

Cyhyłyk, Machnik 1994; Machnik, Cyhyłyk 2001. Pro-

Phase, d. h. von ca. 2900 v. Chr.15 In den Jahren 1998

hijivka”) niż to, na którym zbadano wspomniany kur-

Ryc. 9. Majnyč, rej. Drohobycz, wielokulturowe stanowiska archeologiczne na prawej terasie

jasno. Nie udało się tu znaleźć całkiem pewnych sta-

Ryc. 15. Bykiv, rej. Drohobycz, sta-

liw, Petehyrycz 2007. liw, Petehyrycz 2007.

Kruk, Milisauskas 1999.

ZACHÓD I WSCHÓD EUROPY – RÓŻNE OBSZARY, JEDNA TRADYCJA.

Ryc. 1. Magdaleńskie centra osadnicze we wschodniej części Europy Środkowej.

Ryc. 2. Najważniejsze stanowiska magdalenienu w Polsce.

Fundstelle Land BP Probe Bibliographie

14470 ± 140 OxA-4851

Balcarova Höhle Mähren 13930 ± 100 GrN28448 Valoch, Nereuda 2005

Žitneho Höhle Mähren 13220 ± 90 GrN-28453 Valoch, Nereuda 2005

Valoch, Neruda 2005.

NOWA EPOKA: PIERWSI ROLNICY W POLSCE POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

EINE NEUE EPOCHE: DIE ERSTEN ACKERBAUERN IN SÜDOSTPOLEN

Ryc. 3. Częściowo odkryty długi dom słupowy kultury ceramiki wstęgowej

skas, Śnieszko 1996. skas, Śnieszko 1996.

Ryc. 5. Fragment glinianej figurki ludzkiej ze stanowiska Zwięczyca 3 (Fot.

Bakels C. C. Regionalnego w Stalowej Woli 4), Stalowa Wola, S. 215–

SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYRZECZA DNIESTRU I SANU W DOBIE ŚRODKOWEGO NEOLITU

DIE GEMEINSCHAFTEN DES GEBIETES ZWISCHEN DNJESTR UND SAN

Ryc. 6. Ceramika KPL z ornamentem sznurowym z obszaru Kotliny Sandomier-

NA GRANICACH WIELKIEGO EURAZJATYCKIEGO STEPU. EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA

IN DEN RANDBEREICHEN DER EURASISCHEN GROSSSTEPPE DAS OSTMITTELEUROPA

Ryc. 1. Zachodnia część eurazjatyckiego stepu. A – obszar przedstawiony na rycinie 5.

Ryc. 3. Kultury archeologiczne z pierwszej połowy IV tys. BC w Europie Środkowej i Środkowowschodniej.

Kuzmina 2003; Sherratt 2003. Kuzmina 2003; Sherratt 2003.

2003; Stanko 2003; Nomadyzm... 2003; Stanko 2003; Nomadyzm...

Anthony D. W., Brown D. R. Kadrow S.

ZAGADNIENIE NEOLITYZACJI RÓWNINY PRUSKIEJ – Z PERSPEKTYWY ODKRYĆ

DIE PROBLEMATIK DER NEOLITHISIERUNG VON PRUSKA EBENE

w nich przejawów aktywności gospodarczej, datowa- festgestellten Symptome wirtschaftlicher Aktivitäten

Bogucki P. Kirkowski R., Sosnowski W.

ŚRODKOWOEUROPEJSKA RUBIEŻ KULTUROWA – MIĘDZY WSCHODEM

DAS OSTMITTELEUROPÄISCHE GRENZGEBIET – ZWISCHEN OST UND WEST

Machnik 1978, 30-80; Kadrow, Machnik 1997.

HIC CELTICORUM FINIS – OSADNICTWO CELTYCKIE

HIC CELTICORUM FINIS – DIE KELTISCHE BESIEDLUNG

Ryc. 1. Zasięg grup kultury lateńskiej w Polsce.

Ryc. 2. Zasięg występowania materiałów kultury lateńskiej na Podkarpaciu z zaznaczonymi głów-

Ryc. 3. Obiekt kultury lateńskiej w Bachórzu w trakcie eksploracji (Fot. M. Parczewski).

Ryc. 4. Częściowo zrekonstruowane ceramiczne naczynie z osady w Sanoku-Białej

lat 70. XX w. M. Parczewski z Instytutu Archeologii Grabungsarbeiten in einer mehrperiodigen Siedlung

Ryc. 5. Fragmenty szklanych bransolet z Albigowej (a), Sanoka-Białej Góry (b)

Ryc. 6. Grodzisko „Horodyszcze” w Trepczy z zaznaczonym przebiegiem obwałowań (Fot. J. Ginalski).

legenen Peripherie der keltischen Welt konnte bislang

Ryc. 9. Palenisko z materiałami kultury lateńskiej z osady odkrytej na

bundene Münzen, die zum Huşi-Vovrieşti-Typ gehö-

Ryc. 13. Głowa byka wykonana ze srebrnej bla-

BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA.

BARBARICUM GERMANICORUM – BARBARICUM EUROPAE ORIENTALIA.

Ryc. 5. Ceramika kultury przeworskiej z osady w Otałęży (wg Podgórskiej-Czopek 1999).

Kokowski 2005, 448.

– Konstantin Porphyrogennetos (948–952)