TURK RESMINDE EKSPRESYONIZM YUKSEK LISANS TEZi Sabiha AKMAN 402971004 (OFB6F Tezin Enstititye Verildigi Tarih : 22 Ocak 2001 ‘Tezin Savunuldugu Tarih : 8 Subat 2001 Tez Danismam ; Prof. Dr. Afife BATUR ee Diger Jari Uyeleri Prof. Dt. Ayla ODEKAN (1.0) <= —_ Prof. Dr. Zeynep INANKUR (M.8.U. eZ pa Subat 2001ONSOZ Turk Resim Sanatinda Alman Ekspresyonizmi'nin yansimalarim: kapsayan bu calismamda gerek konuyu segmede, gerekse tamamlayincaya kadar bana tesvik ve tavsiyeleriyle yardimlanm esirgemeyen sayin danisman hocam Prof. Dr. Afife Batur’a sonsuz tesekkir ve saygilanm: sunarim, Ayrica tez galismalarim boyunca bana yardim eden arkadaslarim ve aileme de tesekkur ederim. Ocak 2001 Sabiha AkmanICINDEKILER oo Sayfa No RESiM LiSTESI . : . y OZET. : vu SUMMARY seco 1. GiRIs. : oH seereaenenereenee 3 2. EKSPRESYONIZM 16 2.1. Ekspresyonist Hareketin Gelisimi. 2.1.1. Siyasi ve Sosyal Arka Plan, ee 2.1.2. Ekspresyonizm'in Gelisim Stireci fever 2.1.2.1, Kuzeyli Ekspresyonistler. 2.2, Ekspresyonist Olugumlar ve Gruplar. 39 2.2.1, Die Briicke.... ae .. 39 2.1.1. Emst Ludwig Kirchner... ri 44 1.2. Erich Heckel...... . a7 2.2.1.3. Karl Schmidt-Rottluff........... bese eos 50 2.2.1.4, Otto Miller. 52 1.5. Max Pechstein, 35 + Biaue Reiter ....... eee . 58 2.2.2.1. ‘Der Blaue Reiter’ Almanag. 62 Wassily Kandinsky... 63 69 2.3, Alexei Von Jawlensky. feonnntnnnnnnnnnns 4 Franz Mare . 7 5 Agust Macke 74 3. TURK RESIM SANATINDA EKSPRESYONIZM. oa 76 3.1. Tiirk Resim Sanatinda Modern Yaklasimlar. 76 3.2. Tiirk Sanatgilarimin Ekspresyonizmle Tamsmasi 81 3.2.1. Ali Avni Celebi... . se 83 3.2.2. Zeki Kocamemi. nS 3.3. Ekspresyonist Kisisel Yaklasimlar.... 102 3.3.1, Fikret Mualla. 102 3.3.2. Alive Betget...cccsoseneensnnemnsetnnntinnnctnnretietee AM 3. 4, Giiniimiiz Sanateilarindan Ornekler 000s 120 3.4.1, Mehmet Galeryiiz. iusto, ne 120 m4. SONUCLAR VE TARTISMA. KAYNAKCA. OzcECMIS...... WwRESIM LiSTESi Resim 2.1 Resim 2. 2 Resim 2.3 Resim 2. 4 Resim 2. 5 Resim 2.6 Resim 2.7 Resim 2. 8 Resim 2. 9 Resim 2. 10 Resim 2. 11 Resim 2. 12 Resim 2, 13 Resim 2. 14 Resim 2. 15 Resim 2. 16 Resim 2. 17 Resim 2. 18 Resim 2.19 Resim 2. 20 Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim 3. Resim 3 Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim 3. 10 Resim 3. 11 Resim 3. 12 Resim 3. 13 Resim 3. 14 Resim 3. 15 Resim 3. 16 Resim 3.17 Resim 3. 18 Resim 3, 19 Resim 3. 20 2 3 4 5 6 7 8 9 Sayfa No Veracruz yakinlanndan, Yaslt bir Adam Bast, Prekolombiyen déneme ait, yaklasik M.S.300. Albrect Darer, Jnrivar Adam, 1521 Rembrant'tan kendi Portresi, 1631. Casper David Friedrich, Hizztin, 1804 James Ensor, /sa’nin Briksel'e Girisi, 1888. Edward Munch, Ciglik, 1885 Paulo Modersohn-Becker, Kendi Portresi, 1907. Christian Rohlfs, Ecce Homo, Tarihsiz Emil Nolde, Altn Buzagi Etrafinda Dans, 1910 . Emst Ludwig Kirchner, Bricke Manifestosu, 1906 Ernst Ludwig Kirchner, Sokakta Bes Kadin, 1913 Erich Heckel, Yatan Kadin, 1909..... Karl Schmidt-Rottluff, Norveg‘ten Gortiniim, 1911... Otto Maller, Kamuslar Arasinda Iki Kadin, Yaklasik 1922 Max Pechstein, Ormanda, 1919 .... os Kandinsky, Mavi Binici, 1903 ..... Wassily Kandinsky, Murnau'da Kilise, 1910 Alexei Von Jawlensky, Sakaytk Cigekit Ke Franz Mare, Mavi At, 191 August Macke, Yegil Ceketli Kadin, 1912 Ali Avni Celebi, Maskeli Bao, 1928 Agust Macke, Virrin, 1913 Ali Avni Celebi, Varin, 1926... Ali Avni Celebi, Berber, 1950 7 ‘Ali Avni Celebi, Silah Arkadaslar1, 1937 Ali Avni Celebi, Kusbaz, 196 ..crccnnes Ali Avni Gelebi, Kediler ve Sincap, 1967 Ali Avni Celebi, Falct, 1989 «cscs Zeki Kocamemi, Nii, 1905..... Zeki Kocamemi, Geng Ki Zeki Kocamemi, Peyzaj, Tarihsiz. Zeki Kocamemi, , Ni, Tarihsiz. Zeki Kocamemi Kadin Portresi, Tarihsiz. Fikret Mualla, /simsiz, 1947.00... Fikret Mualla, Uzanmis Gitzel,1955. Fikret Mualla, Bekleme, 1956.0 Fikret Mualla, Cocuklar Gezintide, 1957 Fikret Mualla, Isimsiz, 1959 Fikret Mualla, Cazcular, 1961. Fikret Mualla, /simsiz, 1966.... 4Resim 3. 21 2 Resim 3. 22 Resim 3. 2: Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim 3, Resim Resim Resim Resim 3, Resim 3. Resim 3, 3 Resim 3, Resim 3 Resim 3, 3 Resim 3 Resim 3. Resim 3 Resim 3 Resim 3 Resim 3, Resim 3, Resim 3. Resim 3. Resim 3, Resim 3 Resim 3, 23 24 25 26 27 28 Aliye Berger, Brahms Caligmast 1945 .... Aliye Berger, Karagéz, 1950... Aliye Berger, Siingerciler, 1959 Aliye Berger, Horon, 1960 Aliye Berger, Aile, 1960 se Aliye Berger, Gecekondular, 1972... Aliye Berger, istanbul, Tarihsiz ‘Mehmet Galeryz, Stari, 1984 Mehmet Guleryaz, Su Disisi, 1987 Mehmet Gilleryiz, Aver, 1989 Mehmet Guleryiz, Ormanda Atl, 1989 . Mehmet Gileryiz, Bisikler-Zurafa, 1995 Mehmet Gilleryaz, Binis Hzirlig1, 1996 Nege Erdok, Haval Kurmak, 1996 .. Nese Erdok, Mandirekte Cocuklar, 1996, Nese Erdok, Ficcmek, 1996. Nege Erdok, Dibe Batmak, 1996.... Nese Erdok, Pamuk Oliivor, 1996. Nese Erdok, Berberde, 1997. Burhan Uygur, /simsiz, 1988... — Burhan Uygur, Haya! Késkiiniin Sakinlert, 1990. Burhan Uygur, Esi Vesile Hanimin Portrest, 1990... Burhan Uygur, Kedi Dostu Kopek, 1991... : Burhan Uygur, Kader; igigegecmis binlerce nednin sonsuz Araltksiz Zinctri-Borges 199V...scsre a. 145 Alaettin Aksoy, Pilotaj Hatasi, 1991... , 148 Alaettin Aksoy, Bilbid! Hep Oradaydi, 1993 «0... um 149 Alaettin Aksoy, Unutulmusluk, 1994... ‘ Alaettin Aksoy, Gélgedeki Ses, 1996 Alaettin Aksoy, sign Sarkist, 1996 viTURK RESMINDE EKSPRESYONIZM OZET 19. yazyiln sonlannda ve 20. yuzy1! baslannda birbiri ardina omtaya gikan akimlar birbirinden etkilenerek gegmis sanata karst, birtakim yenilikler ve anlaytslarla gogaimislardir. Bunlardan Ekspresyonizm oldukga etkin bir akim olmustur, Degisen dunya duzenine bagh olarak, teknolojik geligme, savaslar, kent yasamt sanatcilarda degisik tepkiler dogmasina yol agmistir. Ekspresyonist resimde duygulari on plana alan sanate1, naturalizm'den uzaklasir, gorintuytl kendi biling sizgecinden gecirerek tuvaline aktanr, Sanatta ifade her zaman sanatginin subjektif gozlemine bagh olarak gorilen bir olgu olmustur. Bu nedenie ifadese! anlaumin izlerini cok daha onceki donemlerden beri sirmek mumkun. Ama 20. yizyil baslannda gorilmeye baslayan Ikinci Dunya Savasina kadar olan stire iginde gelisen Ekspreyonist akim, bunu vurgulamay: kendine gérev sayar. Ekspresyonist resimlerde renk carpici olurken, figarler deformasyona tabi tutularak firca vuruslan bilyir, ressamin duygulari tim guciyle ve basitligi ile ifade edilir. Resimler cogu kez krzgmlik uyandiran bir yaprya bandana Tkinci Dunya Savagindan sonra figiratif Ekspresyonizm soyut Ekspresyonizm'e doniismis, saf renkler ve bagimsiz bigimler resim dili olarak gelismistir. Akademik ve dogalcr anlatumin karsisinda olan ekspresyonist sanatg), doga gercedine sir: gevirerek galisir, Kigisel duygulann aktarnm gabasi agar basar. Ekspresyonizm kaynaiim duygularda yogunlasma olarak alir. Deforme edilmis bigimler, siddet hisleri yansitan bir hizindir. Dis dinyada yer alan gizelliklerin yamnda irkinlikierin de yansitiimasi gdrev sayiimis; insanin igindeki olum, yalzlik, korku, hizin nefret gibi duygular resme aktaniimistir. Ekspresyonizm yalnizca resim alaminda degil; tiyatro, dazyazim, mimarhk, muzik, bilim... alanlannda da etkin bir akim olmustur. Ekspresyonizm’in Aimanya'da ortaya gikisinda, suphesiz kuzey insanmin sert tutumu ve Almanya'nin siyasal kosullanmin etkisi yadsinamaz. Bu akim igindeki galismalar igsel temsillerin disavurumudur. Ekspresyonizm belirli kin ozellikleri ile degil, genel olarak insan psikolojisi ile iliskilidir. Ekspresyonist sanatgilar, bu donem iginde yaygmlasan sergiler sayesinde dinya sanatin takip ediyorlard:. Ozellikle Van Gogh'un, ruhsal duruma bagh galistigi firga vuruslan, konulan ele alii, Gauguin'in ilkel hayata yonelmesi, rengi kullans bigimi, Seurat'm rengi kausiksiz ele almast, ekspresyonist sanatciiann teknik ve yaklasimlanim belirledi. vuEkspresyonizm 20,ytizyil baslannda Belgikalt James Ensor ve Norvegli Edward Munch ile ortaya gikar. Ensor, ige donak insanlan maskeler ve hortlaklar seklinde veritken Munch'un olam, gilginik, hastahk, sefalet gibi temalan aktarmast disavurumculugun habercisi olmustur. Sanatgilar, bu akim gevresinde gesitli gruplar olusturdular. IIk grup, Die Briicke ii Dart mimarhk ogrencisi tarafindan kurulan grup bu yeni akmr ileriye tastyabilecek yenilikei gencleri gruplarina davet ediyorlardi. Doga tam olarak bozuldu. alt ast edildi ve yeniden olusturuldu, Amag, resim sanatint alt ust etmekti Kurulan ikinei grup ise, Der Blaue Reiter dir. Die Bracke, resmi sosyal bir mesaj olarak anlatyyor, Der Blaue sanatgist ise resmi doa ve evrenle bitiilestirip miizik ve siirin anlatm olarak goriyordu. Die Bricke sanatgilan figaratif anlatm kullanirken, Der Blaue Reiter sanatgslan yavas yavas soyut anlatma kaymislardir. Bu akimin yanstmalari birgok Avrupa alkesinde oldugu gibi, Turkiye'de de goraimastir Turkiye disavurumculugun akim olarak yasandig yillarda, ne Osmanl'mn son doneminde ne de Cumhuriyetin ilk yillarinda Bat'n kosullarina sahip degildi, Bu dusince ortamia wzak sanatgilarimiz, akimlarla egitim icin gittikleri ortamlarda Karsilastilar. Yurda donislerinde etkilendikleri, dahil olduklanakimlant yansitmuslarsa da sanat olaylanndan uzaklasmalan diger akimlann dogmas ve gelismesi igin uygun disince ortamlarindan ¢ikilmast, sanateilanimiz tzerinde olumsuz bir etki yapmustr. Ekspresyonizm’in Tork Resim Sanatinda yansimalan, Almanya'ya burslu okumaya giden Akademili sanatgiar sayesinde oimustur. Bu sanatgilar Almanya'da akademik egitim alirken bu tlkedeki bir takim sanat olaylarindan da uzak defillerdi, Yurda dondiiklerinde ditzenledikleri ilk sergilerinde, Tuirkiye'de hala varhgim sirdarmekte olan empresyonist akima karst farkh yaklasimlanm: sergilemeye basladilar. Bu baglamda ilk ekspresyonist sanateilar diyebilecegimiz; Ali Avni Celebi ve Zeki Kocamemi'yi goririz. Almanya'daki akademik ejitimleri swrasinda karsilasiklan omeklerden etkilenen sanatgrlann efilimlerinin degistigi gordlmistir. Daha gok ‘kubist-ekspresyonist uzantilt bu resimlerde alt yapr saglamliga gorilir Bu sanatgilanmiz, coskulan, heyecanlan ve duyarhklan agisindan ekspresyonist ézellikler tasirlar, Bu akimda goze garpan abartilar ve bigim bozmalar, anlatimin en onemli 6zelligi olan dinamizmi, yasamsalhigi ve yalinhgs vurgular. Kisisel yaklasimiarla ekspresyonist anlayisa dahil olan iki sanatgimiz, Fikret Mualla ve Aliye Bergerdir. Fikret Mualla, Ekspresyonizm ve Fovizm kanisim bir anlatmla giindeme gelir. Heycanhi, firunalt yasam ve i¢ dinyasi resimlerine yansimistu. Duyarh bir yaklasim iginde, yogun bigimbozmalanyla Mualla, Turk resim sanatinda ekspresyonist calismalanyla yerini abt. Aliye Berger daha cok gravir galismalanyla tammir, Yasamindan etki alanlanyla meydana getirdigi eserlerinde dis gergekligi kendi ig dinyasindan gegirerek aktantr vinBu akimin uzun yillar gindemde kalmasina bagh olarak, gunamdz sanatgilarmin da eGilimi haline gelmistir. Bu anlayts iginde, gintimiz sanatgilarmdan daha yogun olarak akimla iliskilendirebilecegimiz Mehmet Gtleryiz, Nese Erdok, Alaettin Aksoy, Burhan Uygur galismada yeralmislardur ‘Turk sanatgilar ekspresyonist anlatm oldukca kisisel ele almislardir. Almanya'da ortaya gikan ve gruplasmalara neden olan Ekspresyonizmiin gelisim sureci ve sanatgilann ortak tavirlan bu bailamda Tark Resim Sanatina uzaktr. Ca&idas danyanin yeni yasam bigimleri, insan iliskileri, sanat dzerinde dofrudan etkin olmus; bu karmasik algilanilmast zor dimnyaya ve insanin diinya Uzerindeki yapip etmelerine karst sanatgilar eserleriyle tepki vermeye devam edegelmislerdir. Bu noktada ekspresyonist gizgi bozulmaz, Aymi zamanda ekspreyonist akim soyut resme gidisi de hazirlamis gagdas sanat iginde yeni bigimlerin dogmasina yol agmuisur. 1xEXPRESSIONISM IN TURKISH PAINTING SUMMARY The movements that appeared one afier the other in the late 19th and early 20th centuries influenced one another and, contrary to the art of the past, multiplied with a certain amount of innovation and perceptiveness. Of these, expressionism was quite an active movement. Linked with the changing world order, technological advancement, wars, and urban life lead to various reactions amongst artists. In Expressionist painting, the artist, who considers the impressions or sense perceptions most important, distances himself from naturalism and transfers the image to the canvas by first passing it through the filter of his self-conscious. in art, expression has always been a fact seen in connection with the artist's subjective observation, For this reason, it is possible to track the traces of expressionist expression from much earlier periods. But the Expressionist movement, which began to be seen at the beginning of the 20th century and developed between then and World War I, considers it a duty to emphasize this. In Expressionist paintings, while colors are striking, brush strokes are enlarged as the figures are subjected deformation, and the artist's senses are expressed with all of his strength and simplicity. The make-up of the paintings usually arouses anger. After World War Il, figurative Expressionism turned into abstract Expressionism and plain colors and independent shapes developed as the language of painting, ‘The expressionist artist, as opposed to academic and naturalist expression, works with his back turned to natural reality. The effort to transfer personal senses takes priority. Expressionism takes as its source the intensification of the senses. Deformed shapes are a kind of sadness that reflects violent feelings. It was considered a duty to reflect the ugliness as well as the beauty located in the outside world. Feelings within people, like death, loneliness, fear, sadness, and hate, were transferred onto the painting. Expressionism was an active movement not only in the field of painting, but in the fields of theater, prose, architecture, music, and science as well. Expressionism's appearance in Germany undoubtedly cannot be thought of as separate from the harsh behavior of the people of the north and Germany's political conditions. The works within this movement are the expression of internal representations. Expressionism is not connected with the characteristics of a certain race, but rather it is in general connected with human psychology.Thanks to the exhibitions that became more widespread in those periods, expressionist artists were able to follow artistic developments in different countries. Of the artists they followed, it was the way in which Van Gogh worked according to his mental state, how he used his brush strokes and approached subject matters, how Gaugin used colors with an inclination towards primitive life, and how Seurat took up colors in their pure form in particular that determined the expressionist artists! techniques and approaches. Expressionism begins at he beginning of the 20th century with the Belgian James Ensor and the Norwegian Edward Munch. While Ensor depicted introverted people in the shapes of masks and goblins, Munch's translation of themes like death, madness, illness, and misery to canvas became the herald of expressionism Artists formed different groups within the framework of this movement. The first group was Die Bracke. Founded by four architecture students, they invited innovative young people who would be able to carry this new movement into the future into the group. Nature was completely marred, turn upside down, and re- formed. The goal was to tur the art of painting upside down. The second group to be established was Der Blaue Reiter. Die Bracke explained painting as a social message, but the Der Blaue artist united the painting with nature and the universe and saw it as expression of music and poetry. While Die Bricke used figuratively representational expression, Der Blaue Reiter artists slowly slid towards abstract expression. Just as reflections of this movement appeared in many European countries, it was also seen in Turkey During the years when it experienced expressionism as an art, in the final period of the Ottoman regime nor in the first years of the Republic, Turkey did not have the same conditions as the West. Our artists who were far from this thought environment met with this movement in the environments where they went for education. Although they reflected the movement which influenced them and of which they were a part, their being distant from artistic happenings and their ieaving thought environments suited to the birth and development of the other movements had a negative effect upon our artists Reflections of Expressionism were first seen in Turkish Painting thanks to the Academy artists who were sent to Germany to receive an education on scholarship during the first years of the Republic. While receiving their academic education in Germany, these artists were not removed from some of the artistic happenings in this country. At the first exhibitions they arranged upon return to their country, they began to exhibit different approaches contrary to the impressionist movement, whose existence continued in Turkey. In this context, we see Ali Avni Celebi and Zeki Kocamemi as the first artists we can call expressionist artists. The tendencies also of the artists influenced by the expressionist examples they encountered during their academic education in Germany undergo a change. It is more in the paintings that are an extension of cubist expressionism that a sound substructure is seen. xThese artists of ours exhibit expressionist characteristics from the point of view of their enthusiasm, excitement, and sensitivity. The striking exaggerations and destruction of shape in this movement emphasize dynamism, vitality, simplicity, which are the most important characteristics of this type of expression. ‘The personal approaches of two of our artists, Fikret Mualla and Aliye Berger, can be evaluated as expressionist. Fikret Mualla is known for his works that are a mixture of expressionism and fauvism. His exciting life and tempestuous intemal world are reflected in his paintings. Mualia hes a place in Turkish painting with his expressionist works combining his simple, colorful, and sensitive understanding and intense marring of shapes. Aliye Berger is better known for her engraved works. in her works, influenced by certain parts of her life, she transfers external reality by first passing it through her own internal world We see works with qualities connected to an expressionist understanding amongst our current artists too. Contemporary artists who can be said to have an intense relationship with this movement are Mehmet Gileryiiz, Nese Erdok, Alaettin Aksoy, and Burhan Uygur. Turkish artists who adopted an expressionist understanding did so on individual bases. The Art of Turkish Painting is therefore far from Expressionism's period of development and artists’ shared attitudes, which was the reason for the appearance and formation of groups in Germany. The new ways of life and human relations in the modem world had a direct influence upon art; with their works, artists continue to show their reactions against this complicated world that is difficult to comprehend and what people have done in the world, At this point, the expressionist line will not be destroyed. At the same time, the expressionist movement paved the way to abstract art and gave rise to new branches within itself and within modern art.1. Giris Dogaya donuk resim anlayisi, 19, yizyiln sonu 20. yazyilin baslarinda Bati'da yasanan toplumsal ve kultarel gelismelerin bir sonucu olarak degismis; yeni sanatsal akimlar onaya cikmts, toplumlar arast etkilesimin bir sonucu olarak da bu akimlann her alkede yansimalan gordlmastar. 20. ylzyil baslarinda birbiri ardina ve birbirinden etkilenerek ortaya gikan akimlardan biri olan Ekspresyonizm, “ifadecilik" anlamina gelir, Temel olarak Ekspresyonizm, igsel yasantilarin disavurumunu ortaya koymaktr. Almanya'da ortaya gikan Ekspresyonizm bu dlkenin siyasal, kaltarel, ekonomik yapisindan uzak degildir. Bireyselligin onem kazanmast, yeni danya duzenine tepki sanatgiyi daha gok igsel tepkilerin ortaya konmasina yOnlendirmistir. Ekspresyonist eserlerde gogunlukla, sert firga vuruslan kauusiksiz renk kullanmi, renk zithiklan, deformasyon gozlenir. Amag, bigim ve renkler aracilsgayla duygusal tepkiler, coskular yaratmaktr. Tark resminde koki Islam gelenegine dayalt minyatir sanatindan, Batt anlamindaki tuval resmine gegisin ardindan, akademik resim egitiminin baslamasiyla da sanatgilanimiz kendilerini gelistirmek igin Avrupa'ya gitmislerdir. Gizel Sanatlar Akademisinin ilk donemlerinde yetigen geng ressamlar, mezun olunca gittikleri Avrupa'da heniiz yasamakta olan cegitli akimlarla tamgmislardir. Bu akimlardan biri olan Ekspresyonizm'in de tilkemizde yansimalan gorulmistar. Ekspresyonizm’in gikisini hazirlayan kosullanin alkemizde higbir zaman olusmamasi nedeniyle Batil: anlamda bir Ekspresyonizm'den soz edemesek bile, Almanya'ya resim efitimi igin giden ressamlanmizin ilgisini geken bu akimun ilk etkileri izlenmeye baslar. Ekspresyonist aniatm, bu asamadan sonra Turk Resmi'nde uygulanan bir akim olmustur. Tark resim sanatinin gelisiminin kavranmast agisindan Avrupa'da uzun yutiar etkisini sirdurmis olan Ekspresyonizm'in, Gagdas Turk Resim Sanat iginde yerininbelirlenmesinin onemli oldugu disincesindeyiz. Tark Resminde geleneksel resim anlayiginin disinda, gagidas akumlarin ilk OmeKlerinin goralmesi ve bu ilk omeklerde @zellikle Almanya'dan donen ressamlanmizin yeni bir anlayis1 aktardiga sezilir. Bu yeni anlatim bicimi Bkspresyonizm olarak goze carparken, bu akimin Gagidas Turk Resim hareketinin baslangicinda Onemli bir yere sahip oldugu dusincesinden yola cikarak yaprlacak arastrmanin kapsaminda; Turk Resmitnde modem donemin baslamasi asamasinda Avrupa'da heniz —yasamakta olan akimlardan Ekspresyonizm'in Turk ressamlan tarafindan ne sekilde aktanldiga arastinlacaktr. Ayni zamanda ginimdze kadar uygulanan Omekleri gordlen Ekspresyonizm'in, Tark Resim sanatinda yeri ve nasil uygulandigam irdelemeyi amaglayan bir galismadir, Bir basa deyisle, bu akimm dilkemizde uygulanan orneklerinde, Alman ekspresyonizmine yaknlkgi ile uygulama agisindan__benzerliklerinin ve farkhiiklarinin saptanmasina ¢alisilacaktur. Girigin ardindan "Ekspresyonizm" sOzcligtinin anlami ve bu terimin ortaya gikig) ve resim sanatinda bir akim olarak Ekspresyonist cizginin dzellikleri tzerinde durulacak; bu akamin dogusunu etkileyen sosyal ve siyasal arka yapimn ardindan, akimin dogusu ve gelisimi incelenecektir. Ekspresyonizm(in gelisim gizgisinde gesitli gruplar ve olusumlar s6z konusudur. Bu grup ve olusumiar ele almarak, ekspresyonist anlayis gruplarin belli bash énemli sanatgilan ve eserleri azerinde incelenecektir. Ueiinca bolamde, Turk resim sanatinda modern doneme giris; Avrupa'ya resim eGitimi igin giden Akademi mezunlarinm moder akimlara ilgilerinin ardindan, Turk resminin ekspresyonizimle tamsmasi konu edilecektir. Ozellikle Ekspresyonizm\in Tork resminde ilk temsilcileri olarak gorebilecegimiz Ali Avni Celebi ve Kubizmi Ekspresyonizm'le birlestiren Zeki Kocamemi dzerinde durulacakur, Turk Resim Sanati iginde bagumsiz olarak degerlendirebilecegimiz iki sanatgmn; Fikret Mualla ve Aliye Berger‘in renk kullamumt, firga kullanims, bigim bozma agisindan bu anlayisa olan yaklasimlan omeklerie degerlendirilecektir. Pek cok alana yansumis olan ekspresyonist anlatm uzun yillar boyunca da gesitli sanatgilar tarafindan tekrar gindeme getirilmistir. Ekspresyonizmin caga bakig.bireysel ve toplumsal sorunlara olan yaklasimi sanatgilan' bu akim cevresinde tutmustur. Figiri ve dogay: belli dlgilerde degistirme ve bigim bozma egilimleri geleneksel yaklasim bigimi iginde degerlendirilir, Bireyselligin ve igsel yasantilarin yansitiimasinda 6zellikli bir gosterim olarak Ekspresyonizm, gecerliligini higbir zaman kaybetmemistr. Caidas Turk Sanat iginde Ekspresyonizm'in ginimize kadar uygulandigim goririz. Guntimtz sanatgilani arasindan ekspresyonist anlatim: benimseyen Mehmet Guleryuz, Nese Erdok, Burhan Uygur, Aiaeddin Aksoy'un omeklerle anlatim: son bolumant olusturacaktir. Bu bolumde ele alinan sanateilarin_belirlenmesinde oncelikle Ekspresyonizm'e en yakin ve en belirgin 6zellikleri tasryan sanatgilar segilmeye galigimishr.2. EKSPRESYONIZM 20. yazyilin ilk yillarmda dogan ve oldukga etkin olan Ekspresyonizm; dedisik sanat aniayislarinm uygun ifade ortam: buldugu bir sanat hareketidir. Typkt bir salgin hastalik gibi her seyi etkiledigini, yalmz siir ve resmi degil, dizyazim, mimarlik tiyatro, mizik, bilim, tniversite ve okul reformlanm: da yonlendirdigini gorayoruz, Ekspresyonizm ilk olarak “Empresyonizm’ in karst. ya da Fransiz sanatindaki yordu. Bu terim Almanya'da 6zellikle sanat alaninda Empresyonizm'den sonraki botin gelismeleri igeriyordu ‘Ama gene Almanya'da genel bir anlamda kullaniimakla birlikte, bu akma daha ozgiil bir gorev tamyordu, Ekspresyonizm, mizik ve edebiyatta, (Ozellikle de siir ve tiyatroda) plastik sanatlarda da gorilen ve konularla bigimleri kisise! yasantilarin anlatim araglany olarak gorilen belirsiz bir e@ilimle birlikte dasondlayordu Ekspresyonizmin amaci, dogalaihgin karsit olan bigim ve renkler aracihinyla, duygusal ve ruhsal dizeyde heyecanlar yaratmakt, (Lynton, 1991, s.25-26) Sanatginn kendi duyarligim1 yansitmay: amaglayan e@ilim, temelinde yatan bireycilik, denetim gicind simrlandiran her tirld.kasitlamay: reddeder. Modem bir akim olma asamasinda k6klerini 1880 yillarina kadar goturebilecegimiz ekspresyonist egilim, Empresyonizm, Naturalizm ve Akademizm gibi akumlann karsisinda bir tepki olarak belirmistir, Gegmis sanatta yer alan anlatum bigimleri ve 6zellikle tabiata uygun gahsma yavas yavas terkedilirken, Ekspresyonizm duygulan on plana alip tabiatg: gergeklige sirtimt geviren ve dis diinyayi hige saymaya kadar varabilen bir sanat anlayisini temsil eder. Sanat, su ya da bu sanatginin goziyle tasvir edilen birtakim dogasal figirler olmaktan gikrmstir ark. Sanate: gevresine karst Kendinde uyanan kisisel duygulan, tepkileri dile getirmek gabasindadrr. Herhangi bir profesyonel iddiast olmayan kisilerce gergeklestirilen basit Ornekierde de, objenin, konunun sobjektif bir stizgegten gecirilerek, ona ozgti yeni bir ifade dengesinin yaklendigi gordlebilir. Boylesine davranmakla, bu kisiler bilerek veyabilmeyerek ekspresyonist bir algilama, yorumlama ve betimleme sisteminin igine girmis olurlar, Prekojlombiyen Orta-Amerika sanatindan, Veracruz yakinlarinda bulunmus bir yashi adam basi (Resim 2.1) ilgi gekigi bir Omektir. "Yaklasik olarak M.S, 300 yillarna ait oldugu sanilan bu émekte, ifade artinm ve karakter vurgulanmast agisindan sanatginin son derece maharetli bir sluplastirma yontemiyle bayak bir et alayabildigi agikga fark olunmaktadir. Yaptt, estetik kategori olarak ekspresyonist anlayrsin tipik bir temsilcisi saytlabilir." (Ozer, 1993,s75) Resim 2. 1 Veracruz yakinlanindan yasli bir adam basi, Tas oyme, Prekolombiyen doneme ait, vyakiastk MS. 300 "Bir estetik Kategori olarak, ekspresyonist yaratma tarzmin Ronesans'a ozgi figurasyonun baglam: igerisinde dahi kendini ne sekilde gosterebilecegini belgeleyen onemii yapitiarindan biri de Albrecht Darer‘in "Jarivar Adam" (1521) portresinde buResim 2. 2. Albrecht Durer, thtiyar Adam, Kara Kalem Galigma, 1521 6zellikler gorilmektedir (Resim 2.2)." (Ozer, 1993, 5.76) Barok uslubun dnemli 6zelliklerinden olan hareket ve dinamizm agik-koyu, 1stk-golge karsithklarin vurgulanmast ile bu donem sanatgilan yapitiarim ¢ok daha ifadeli kilabilme Resim 2. 3 Rembrandt’ tan Kendi Portresi, Kara Kalem Calisma, 1631carelerini arastrmuslardir. S6z konusu davramis Cagidas Ekspresyonizm’in 6n planda gelen ilham kaynaklanndan birini olusturacaktr. Rembrandr'tan kendi portresi, (1631) (Resim 2.3). 19, yazyi! Alman Romantizmi'nin genel tutumu ve konulan ele alip isleyis tarziyla 20. yuzyi! Ekspresyonizmi'ne biyik dlgide itham kaynaga oldugu, ona destek ve malzeme sagladigi soylenebilir. "Caspar David Friedrichin vizyona dayal anlayisinin Franz Mare ve Feininger‘in tuvallerinde yeniden canlandigi goralar ve benzeriikler, kullanilan simgelere kadar birgok agidan son derece garpicidir (Resim 2.4)." (Palmier, 1997, s.250)Ekspresyonizm ifadecilik anlamina gelmektedir. Ekspresyonizm bir Modern Sanat kim: olusuna kargilik, tarih boyunca Modem Sanat'taki Ekspresyonizm'le dogrudan iliskili olmayan bir genel tutum ontakhigindan sozedilebilir, Bununla birlikte Almanca Konusulan alkelere Ozgi belirli bir tarihsel doneme higbir sekilde maledilemeyen, evrensel ve sonsuz bir ekspresyonist dslubun varhjum onaylamak olanagi vardir, igsel dinyanmn disavurumcu 6zellikle yansitilmasindan baska bir sey oimayan ekspresyonizm, tarih oncesi zenci, Hindistan ve Astek yontuculugunda, Gronewald, Greco, Daumier gibi sanatgrlarda agikea goralebilir. Ekspresyonizm'in 20. yazyil baslannda bir akim olarak belirmesi asamasinda oncelikle, terimin ortaya gikigi konusunda degisik gorislerin oldugunu gormekteyiz. Ekspresyonizm terimi ilk olarak, 1901'de Fransizca‘da, amator ressam Julien Auguste Hervé'nin Paris'te Salon des Indépendants'ta sergiledigi sekiz tablonun tanttninda kullaniimist, Hervé'nin s6zcigt tekil yerine cogul olarak kullanmis olmasi, bunu bir ini de belirtmektedir, Yazarlar bu terimin estetik akima ad takmak azere dasinmedi Aimanya'ya Soyutlama ve E' adi kitabn yazan, Wilhelm Worringer aracihgayla girdigini ve onun tarafindan 1911'de ilk kez kullantldyam ileri stirmektedir Baskalan da bu onuru Paul Cassier'e vermektedir. Cassier 1910'da Pechtein‘in bir resimi Oninde, bu resmin hala bir Empresyonizm Omeifi olup olmadigi sorusuna, bunun bir Ekspresyonizm omefi oldugunu agiklayarak yanitlamistr. Temmuz 1911'de Der Sturm dergisinde Walter Hegmann da yazdiin bir yazida bu terimi kullanmistir. Wilhelm Worringer, Ekspresyonistlerin Cezanne, Van Gogh ve Matisse'den teknikler aldiklann., hepsinin Empresyonizmiin etkilerinden wzaklasms sanatgiiar olduklanm soylemistir "Ekspresyonistler igin tarafsiz bir gordsle, sirf resim sanatnin kurallanna uyarak eser vermek sz konusu defildir. Resim, duygulannn ve tutkularmn disan vurulmast igin bir vasitadir. Resim yapilmaz resimden faydalanihir. Onlara gore resim kendini hedef tutan bir sanat defildir, ancak insamn ruh hallerini hedef tutan bir sanatur. Heyecanlanmizi ve duygularmizi ancak kendimizde en iyi tespit edebilecegimiz igin, ekspresyonist ressamlar daima kendilerine kapanmis, kendilerini gozleyen insanlar olmustu. Kisinin derinliklerinde yatan yaganmis deneylere bigim veren bir sanatsal usluptur." (Gavemli, 1968, s.130) Sanatgr batin benligiyle kendini ig danyasina ve biling altuna yoneltmistir. Bu nedenle dogadan uzaklasir. Segilen 4renkler ve gizgiler sanatginin duygulammlan dogrultusunda degiskenlik gostermeye baslamisur. Renkler aruk dogaya ozgi olmaktan gikmigtir. Sanatginin amaci izieyicide istedigi coskuyu uyandirmaktur. Bunu yaparken resim veya heykelde bir takim abart: ve bigim bozmalar da beraberinde dogmustur. Ekspresyonist sanat -sik sik rastladigumiz gibi- Kesin kisisel agiklamalara deger verir, bu tar agiklamalan neredeyse zorunlu sayardi: "Ben bunu gérdim, bunu Gusiedim, bunu yasadim, bu bana boyle gorundu, bununla ilgili olarak bunian hissettim. Ben, sanatcr olarak Oze! bir duyariiga sahibim ve hayatim: sizin igin, siz insanlar igin, bu yasantyyi kavrama yollarim aramaya onu duyarhi bigimde algilamaya adiyorum”.(Lynton, 1991, s.38-45) Asin bir subjektiflik vard., Battin doga yasalarim yadstyarak kendi rublarinn dunya gergegi oldugunu iddia eden bu sanatglar, bir bakima dunyay: de inkar ediyorlard:. Bunu Kokochka'nin su climlesinde agtkea goririz. "Batan kanunlan unutahm... Yalnizca bizim ruhumuz dinyanm hakiki yansimasidir." Edschmid’e ait diger bir cimle ise "Ekspresyonistler baska bir hayat inamuriar." gelenegini goz onune almaksizmn, sadece kendi yaratukian gergek "Ekspresyonistler bir resmi resim olarak kabul etmek igin tastmasini beklediggimiz batin Ozelliklere tutkuyla karsi gikmakta birlesirler. Resimlerinin bir tekini bile anlamasak da bir tek seyden, duyulur danyay1 ihlal ettiklerinden emin olabiliriz. Her yerde uyandirdiklan kizginhigin tek sebebi budur. En azmdan, herhalde bu tablolan seyredenler boyle dustinecek ekspresyonistlerde onlara timiyle katilacaklardir. Ne var ki, seyreden dogayia uyumiu oimayan, tam tersine ona karst gikan bir seyin gergek sanat olamayacagin: iddia edecek ekspresyonist ise tam da bunun sanat oldugumu kendi sanati oldugunu ileri sarecektir." (Bahr, 1997, s.224) Nesnenin anlam: onun gorintusiiniin arkasindadir. Bu dslubu benimseyen sanatgr artik baskalanna guzel gorunen seyi vermek yerine kendisi igin onemli olam yansitma istegindedir. Ekspresyonizm kaynagi duygularda yoiunlasma, deforme edilmis bigimler, siddetli hisleri agiga cikaran bir hizindir, "Ekspresyonist dslubun 6mekleri arasindaki farklihgin en dnemli nedenlerinden birisi sanatginin iginde yer aidiia ulusal topium duzeni, tarihsel gevre ve tarih bilincidir, Ekspresyonist ustupta nesnelerin iginde yer aldigi mekam olusturan, bu nesnelerin gevresindeki bosluk, dasindlmeden kullanilan carpict kontrast renkler, deformasyona ugramis figirdar.Nesnelerle gergek derinlemesine ve igten sekillendirilmekte ve bunlara saf le sanatsal senteze ulasilmaktadhr." (Ersoy, 1998, s.110) duygulann katwhmt Ekspresyonist anlayista igsel anlatm igin kullanlan yontemlerin simdiye dek uygulanan anlatim bigimlerine timden ters dusmesinin temelinde varolan diisiince yapisim ve bunun insaniar dzerinde olusturdugu genel yargiy Gombrich su sozlerie dile getirir, "Ekspresyonist sanatta seyirciyi sastrtan sey, belki yalmizca doganin bozulmast ve guzellige yapiian saldin dedild Keriketurcinan insanin cirkiniifini gosterebilmesi dogal bir sey saytlryordu. Bu onun goreviydi. Oysa kendini ciddi sayan bir sanatcinin, alkusellestirme yerine girkinlestirmeye gitmesine bir tari katlanilarmyordu. Fakat’ Munch, bir bunalt! ‘qliianm guzel olmayacagin: yasama yalnszca hos yanindan bakmanin ikiylzlaluk olacagim! soylemekle yamt verebilirdi, Ginku ifadeciler insanin actsim sefaletini, zorbali@im, rutkusuna oyle derinden duyuyoriards ki sanatta uyum ve gizellik izerine diretmenin pek durist bir sey olmayacajine inamyorlardi. Klasik ustalann omegin bir Raffaello'mun bir Correggio'nun sanati onlara sahte ve iki yizlu gorundiyordu, Varoimamn acimasiz olgularim yoksullara ve sirkinlere duyduklan acimay1 ifade ederek godtislemek istiyorlardh. Ifadeciier igin zarafet ve torpileme kokan seylerden sakinmak kentsoylulan saskinliga uratmak ve onlarin gergek yada hayali kendini beienmis doygunluklarim sarsmak netedeyse bir namus belirgesi ‘oimastu." (Gombrich, 1992, 5.448) Ekspresyonizm'in temelinde, igtenlige Onem veriliyor, yalana ve iki yazlUloge kars1 gikihyordu, Ekspresyonizm, gormezden gelme ve kayttsizik nedeniyle gelisen cirkinligin ortbas ediimesinin insanlar tarafindan fark ediimesini, goruimesini amachyordu, Sanatginin nesnelerle gord020 gergefi igtenlikle ve yogun bir sekilde anlatma iste; seklinde goratar. zaman zaman abartili olarak degerlendirilebilen, bigim bozmalar Ekspresyonistler doga karsisinda g6zlerini kapadilar ve tam olarak akildan resim yapular. Ekspresyonistler kendilerini dogamn etkisine birakmuyorlar ve duyduklarim resimlemek istiyorlardi. Psikoiojik hayal, optik hayale tercih editiyordu. Olu-doga olsun, manzara resmi olsun ya da figir olsun, ne anlatmissa resimlenen sey, her seyden once sanatginin tam olarak kisisel bir gorusi idi “Ekspresyonist cizgi, kaprisli, disiplin altna almmamis, sakin, mesafeli fakat ogunlukla gazapli, sinirh ve dramatiktir. Renkler son derece yogunlasunims koyu siyah, koyu kahverengi, sari, mor, kurmizi, yesil ve turuncudan olusur. Ekspresyonist. sanatginn paleti, Fovlardaki gibi ciretlidir. Kuzey melankolisi, Slav coskunlugu, Flemenk saglamhigi ve Yahudi endisesi ile kaynasarak batiin danyaya yayiimis ve etkileri halen devam eden bir sanat akimidit", (Turani, 192, s.572)2.1 Ekspresyonist Hareketin Gelisimi 2.1.1 Siyasi ve Sosyal Arka Plan Her seyden once sanatgilann tutumlann: belirleyen ozellikle iginde yasadiklan gaga bagh olarak kendi ailkelerinin tarihi, sosyal, politik, kiltarel ve dinsel kosullaridr. 18. yazyll sonu ve 19. yazyil basinda Almanya prensliklerden olusan bir butin iken bu durumun yarattigi sosyal ve ekonomik kosullar karsisinda, diger uluslar endistri Gevriminin getirdigi sosyal ve kulture! olanaklara sahipti. Fransa ve ingiltere Almanyaldan cok once endistriyel, ticari ve demokratik olanaklara si Avrupa'da Ronesans-Reform-Aydinianma stregleri, sanayi devrimiyle yapitanan toplumlarda demokrasiyi iretmisti. Diger ilkelerden ayn olarak, ekonomik ve sosyal gagier Almanya'da tutucu ve askeri gevre iginde gelistigi igin, Almanya'mn demokratiklesmesini geciktirmisti, Ulke toprak aristokrasisinin yonetimindeydi Mutlak egemenlik ve liberal reform hareketleri arasimdaki gatisma kaginilmaz bir kriz yaratmist, sonugta dogal olarak kiltir ve sanati etkilemisti, 19. yuzyihn sonunda Aimanya'daki kangiklik Once Sosyal Realizmi, Mistisizmi, Empresyonizmi ve sonugta Ekspresyonizmi dogurdu. Ekspresyonist hareket iginde yer alan degisik sanat anlayisan ve egilimlerin gelistigi lke Aimanya olmustur. Bu gikista Ozellikle 20. yazyil baslarinda Almanya'nuin iginde buiundugu politik gaikanular ve ekonomik givensiziigin de itici gucu gok bayaktor. “Tedirgin ve kaos iginde bulunan Alman aydmnlan ve sanatgilarinin klasik kkaltarden ayrilan ve birligini yeni kazanmis Almanya'nn benligine uyan gajdas bir sanat anlayis1 iginde yeni ve belirlenmemis sanat karsisindaki tedirginligi de on plana cikmaktayd:", (Beksag, 1994, s.122) Ekspresyonizm'in dogdugu toplumsal ve siyasal bu ortam emperyalizm ortamiydi da; toplumsal danyada tek basina olan sanatct, Ekspresyonizm’e baglandijanda gercek bir siyasal bilingten yoksundu, ancak savas, dev kentler, yoksulluk ve devrim aklindan hig gikmiyordu, Ekspresyonizm'in gordntileri, kapitalizmin yikimlan karsisinda duyulan kaygilardan aynlamaz, Bu nedenle de o burjuvazinin yasam bicimine kars: gikar, Ama burjuva dinyasimin kargisina ancak kaygisiyla, umutsuz gorintilleriyle, renklerin siddetiyle dikilebilir.Ekspresyonizm'de bir diya gorisi basanya ulasmistr; bu gorily gruplara ve bireylere gore degisen sekillerde sunulmaktaydr; ancak bu, belli bir tarihsel donemin Gaha dogrusu 1910-1925 Aimanya'snin bir parcastydi. Aimanya sanayi ve ekonomik gicinin, yokselme olmas! fakat bunun akabinde; Avrupa'da rekabete dayalt bir endastriyel ekonomik ortamda ortaya gikan basansizhklar, Almanya'da isgi cikarmalannin ve ekonomik bunalimin doruk noktasma ulasmasina neden olur. Bu bir yandan insamt bunaltan sanayilesme ve bu sanayilesmenin getirdigi monoton ve yen, batr kentse! insant bir n in Kiigik bir dislisi islevini yapmaya indi olusumlann sonucudur ki; sanayiye ve bu katt, gayri insani ve doganin Oztine aykint mekanik endustriyel yasantiya tepki dogar. "Ekspresyonizm, Almanya‘da 1905-1914 arasindaki bunaliml: donemde yazan, resim yapan ve oyun sahneye koyan bir kusajin tiim dyeleri tarafindan bastan basa yasanmis ve dile getirilmistir, Temelieri sarstian Aimanya‘tun sanayilesmesindeki orlards, Kink dokik insan__iliskileri, lismesinin sonuglannin acisim ¢e kentlerdeki yasamin delice hizi, koleligin her cesidi deger olguileriydi." (Richard, 1991, s.19) Duygusal karakterli Ekspresyonist sanatginin dunyaya karst reaksiyonu, bdabayla, ogretmenie veya baskania oian doyuruimamis duygusal iliskileri pek gok sekilde izienebilir. Bu zorlukiar sosyal hayati ve aileyi kinama olarak belirirken, evde, halk igersinde kati hiyerarsik yap: kisacast otorite igin istenilen saygida boyleydi. Saygimn, gorev ve dizenin asin baskinliZiyla dolu dimyada, duygusal adamin reaksiyonu genelde isyankar ve patiayiciydi. "Ekspresyonizmin ustin karakteristik Ozelliji; sanatg: kendini baz: bask veya kendi digindaki daha bayak gglerden kurtarmays istiyordu.”" (Myers, 1963, s.11) Rudolf Kurtz ‘Der Sturm'un (firtina) ilk sayis: (Mart 1910) igin kaleme aldigi onsézde, hig ekinmeden, derginin toplumu sarsma gabasinda oldugunu belirtmisti "Biz onlarm huzur verici, ciddi, yice dunya imgesini sinsice bozmak istiyoruz. Cunkii bu ciddiyeti varolugsal bir atalet, kaba insanlara ozgo bir uyusukluk olarak gordyoruz," Disavurumcularin burjuva toplumuna Kars: besledikleri derin nefretin temelinde, sanayi kapitalizmine ait kurumlann zihni ve iradeyi meta uretiminin hizmetine sundugu tini, duygulan ve imgelemi hige saydii, doiayrsiyla insan (© DerStarm, 1910'da Beriinde yayinlanmaya baslayan, ressam ve vazaslan bir arava toplayan dergi Bkz, 5.33 O77dogasim mahvettigfi inanct vard. Onlarin goziinde gajidas toplum, bariz. sekilde amach ve teknolojik dizeniyle giderekyayilan bir psisik saghiksizik barindirmaktaydi. (Sheppard, 1997, s.240) Gaxidas toplum olusumuyla baslayan sorunlann yaninda; teknolojik gelismeler, degisen toplum yapisi insan dzerinde dogrudan olumsuz etkiler meydana getiriyordu, *Yasamsal olan nokta, insanin kendisini yeniden bulmasi gerektigidir. Schiller syle sorar: "Ne amagla olursa olsun, insanin yazgisi kendini yitirmek olabilir mi?" Bu yitirilisi kendi doZasina ragmen insana dayatmak, zamammuzain insanlik dist gabasidir. insan basit bir alete donusiyor, kendi isinin araci haline geliyor. Makinenin hizmetinde oldugu icin ark duygulan da yok, Makine onun rubundan galdi. Ruh simdi onu geri istiyor. Iste yasamsal sorun bu. Aruk yasamiyoruz yasamyoruz hig bir zgirligimuz kalmadi, kendimiz hakkinda karar veremiyoruz. Kulaklara acimin haykinis: doluyor. Gok seye gebe zamammuz bir bayuk isurap sugliga. Sanat ta bunun diginda degil. O da bir yardim umarak karanliklara sesleniyor. O da ruha aghiyor: iste disavurumouluk bu." (Bahr, 1997, s.227) Endiistrinin seri icatlar halinde endise verici bir hizia gelistigi yizysmz baslangicinda, plastik sanatlarda bir bigim pargalama egilimi belirdi, Erich Fromm bu pargalama ig gidusimd soyle agiklryor: "Parcalayarak yok etme i¢gidisi, yesanmams bir hayatin tepkisidir’, "Yazyrlin ekonomik savaslan, krizleri, sosyel degisiklikleri toplumu oldugu gibi, sanatgry: da ig huzursuzluklarina gotirmts ve harriyetini sinirlamis, Materyalizmin sebep oldugu bu devamh endise ve hhuzursuziuklara, igsel bir tepki olarak sanatgi, resimde onu pargalayip yok etmekle cevap vermisti, Kabist ve Ekspresyonist akamlar, esyanin gergek gortiniis bigimini pargalamakla ilk tepkiyi gOstermisler; bunu, esyanin dig gortinuigind anlanm araci olarak reddedip tuvalinden tim olarak atmakla materyalist disinase, materyalizme karst oian biking belirten ilk soyut resim sanatgilan izlemisti."(Turani,1992, 3.554) Romantiklerin Fransiz Devrimi'ne bayuk ilgi duymalan gibi, ekspresyonistler de Rus Devrimini coskuyla karsiladilar. Romantiklerle aym. baskaldin coskulan tastyan ekspresyonistler, siirsel bir devrimden daha fazlasim gergeklestirmeye galistlar, kendilerinden oncekileri yok etmek istediler ve her gesit gergezie bagkaldirdilar.Romantikler kurmayr arzu ederken, ekspresyonistlerin cogu karsilannda yalnzca yikinular gorarler Birinci Dunya Savasr'nin sonunda (1914-1918) Almanya yenilgiye ujramis, Versay antlasmast imzalanmis ve yeni Weimar Cumburiyeti kurulmustu. Planlanmis bir ekonomi kavram terkedilmisti. Savasa yoniendiren idealier -devrimei etik dustincede yenilenme, toplumsal duygularda artis ve "yeni bir insan" yaratma daslinceleri- das lankhklanm getirmist, Bu durum ayni yilin sonunda yayinlanmaya baslayan Ekspresyonist dergilerdeki yazarlar tarafindan gindeme getirilmeye baslamist. Savasin sonunda yeniden canianma, yeniden kuruima gibi sozier gecerli oldu Kurtujus umudu ortak bir toplumsal gaba ortaminda ya da toplumun ekonomik ve siasal yOnden degisiminde deBil, insanin igten yenilenmesinde gordlayordu. Her bireyin inanca ermesi ve en yiksek mutluluga inanmasi gereklivdi. Savas sonrasi, ilk donemlerdeki ideallere ulasilamamasmn getirdigi yikim sonucu, akimin guct 1919'da zaysflamaya basladi. Sanatgtlarm bir kismi bagi siz olarak arayrslara yoneidi, bir grup ise siyasal orgutler kurdular. Bir gorise gore bu deviet sona ermisti; savas sirasinda Ekspresyonizm'le gindeme gelen imit ve gerilimler i¢in baska bir yer aranmaliydi. Weimar Cumhuriyet’ olarak adlandirilan bu rejim ancak 15 ysl siirecekti Ekspresyonizm'in giderek inise gegmesini Dada akum izlemisti. Ekspresyonist disince ve teknigi etkileven ve yaygm, devrim sonrasi Almanyalda gecerli bir yakiasim vardi: Merkezi ve yerel idareler sosyalistlerin kontroliinde olup, buniar yeni Ekspresyonist hareketi degisen Alman toplumunun bir gostergesi olarak gorlip desteklemisler, galerileri ve tiyatrolan kullanarak yayilmasim sagiamislard.. Ancak Weimar Cumhuriyeti ile birlikte Ekspreyonist hareket durmustu, 1933%e Nasyonel-Sosyalist Partinin baskanliZina Adolf Hitler getirilmisti, Naziler iktidara gelince, moder sanat yasa dist ilan edildi ve akumin baslica temsilcileri ya strgune gonderildi ya da calismaian yasaklands,2.1.2 Ekspresyonizm'in Gelisim Stireci 20. yazytln baslaninda birbiri arda ve birbirini etkileyerek ortaya gikan akimlar, yeni dinya dizzeni ve yeni kosullar iginde sanata farkh bir yon verdiler. Eskiye karst yeni birtakim aulimlar bu yeni kogullar altinda sekilleniyordu. Ekspresyonizm dzellikle resim ve siit, mimarhk, mizik, tiyatro, sinema gibi birbirinden fark sanatlarda ortaya gikan bir akim. Her seyden once Ekspresyonizm'in gelisimini kavramaya calismak dogru bir adim olacakur. Hareketin dogus tarihi tam olarak saptanamasa da bazi kesin etkilerden kalkarak olustugundan da kusku yoktur. Ekspresyonist sanatin gelisiminin temelindeki kogullar, Seurat, Gauguin ve Van Gogh'u incelemeye basladigimizda ortaya gikmaktadir, Georges Seurat'n (1859- 1891) Empresyonizm‘in sig yaimz gidilere dayanarak gozimlemesi ve kendiliginden olma dzelligi ile yetinmeyen gagla ve uscu bir yam vardh Empresyonizmi ileriye gottirmek igin rengi nesnenin boyundurugundan kurtaran bir yontem uygulad), Renkler artuk palet Ostnde kanstinimyor, tam tersine bu kanisim izleyicinin gozinde olusuyordu, Katisiksiz renkleri tuval Ostande yan yana minik noktalar bigiminde konduruyordu. Bunun gelecek kusaklar igin 6nemi aniatum aract olarak 1siklandinims rengin kullaniimasr, rengin dzgurlesmesi igin bir adim teskil exmesidir, Paul Gauguin (1848-1903) de yeni bir yarauer yol act. Baslangig noktas: olan Empresyonizm ona gore dogaya gok bagi kaimst. Gauguin, figurla resimlerinde insan ve varhgan evrensel g6rintisti olarak yorumlanabilecek bir anlami resim sanatina kazandirmaya galisiyordu. fikelci bir grup kurdugu Bretanya'da ve daha sonra Guney Denizlerin'de Gauguin gergekgi bir disavuruma varmak amaciyla, danyanin ilk zamanlanna 62g0 ilkel deneyimleri anyordu. Bu nedenle, ilkel sanatla ve halk bilgisiyle derinlemesine ilgilendi ve o stralarda gecerli olan Japon tahta oymacihgim inceledi, Gauguin deneyimlerini betimlemek amactyla, iki boyutlu resimde Og boyut hissini vermek igin kullamlan goz aldatct teknikleri_ burakan dekoratif bir uslup gelistirdi, Renk iki boyutlu tabaka olarak, imgenin kapladigi alant ortecek bigimde surtlayor ve kal dig cizgilerle simrlamyordu. Resimde, iki boyutluluk ve ritmik sisleyici bir gizim uslubun en hareketli ogesiydi, bununyaninda, Gauguin'in inancmna gore resimdeki renk toniarnin uyumu, mizikteki ses uyumunun karsihgiydi, Rengin kiside yarathgi duygulara gosterilen bu énem, yazinsal bir tanimiamaya gerek kalmadan, belirli bir aniami doiayh olarak aniatma olanags saglamigtrr, (Richard, 1991, s.23) Vincent Van Gogh, Seurat ve Gauguin'e 1886'da Paris'de kardesi Theo'nun islettigi sanat galerisinde rastladi, Bu sanatgtlardan katisiksiz rengin ve gizginin anlatim giici Konusundaki temel biigilerini ald, Ancak Van Gogh'un basiangig noktasinin sanatsai ir tutum yerine, varoluscu bir gereksinime dayandigim gormekteyiz. Kendisinde varolan bu 6zel durum onun resim anlayisini sekillendiriyordu. "Van Gogh igin resim, insanlara ve nesnelere kars1 duydugu derin sevgiyi anlatabilecegi tek yoldu Dis dunyanm goz kamastincihgina ve en tedirgin durumda kesfedilen baska bir ‘gergegin cehennemine sizabilmek igin, benligini nesnelerle dogrudan batunlesmeye act. Van Gogh'un bu dustncesi, atesli renklerinin kuwvetlendirilmis tonlanyla ve sanatginin rubsal durumunu yansitan aley dilleri gibi iglenmis gigla firga vuruslanyla iletitiyordu. Gergege varmak igin kendini korunaksiz olarak dunyaya tesiim eden Van Gogh'un sectigi yol (varoluscu acilara bir yamtt olarak-sanat yaratma ve gerilim dayaniimaz olunca da kendini kurban etme), bundan sonraki on yi iginde yasam ve sanati birlestirmeye galisan sanatgilar igin ornek bir act yazgi oldu.” (Richard, 1991, 8.26) 19. yazytida psikolojide, ozellikle de algilama psikolojisinde, huzh gelismeler oldugu gortilmasti. Degisik renklerin ve yapilarm sik ve golge karsithklarnin, agik olarak kanisik yigilmalarinin ve benzeri durumlarin iizerimizde ne gibi duygusal etkileri oldugu az cok bilimsel bir yontemle incelenip degerlendirilebilir. Bu tarden yasanuilann biz uyurken ve uyamk oldugumuz zamanlarda nasil bir rol oynadigin: gozlemleyen bir ruhbilimci de bu konuda daha az kesin ve deneysel dazeyde bazi cikarsamalar yapabilirdi, Her iki yaklasim da Almanya'de ve Avusturya'da Onemli ilerlemeler kaydetmisti, Bazi sanatgilar bu arastirmalardan haberli olduklan igin onlardan yararlaniyorlar, hata bu alanda yeni gelismeler olmast igin kendileri de katkida bulunmak istiyoriard.. Birtakim baska sanatellar ise, bu turden bilgi ve disincelerin, bazen yan anlasiimis ya da yanhts anlagiimis da olsa, dinya ya yaytlarak etkili olmalan sonunda, bu gelismelerden busbatiin habersiz kalmryorlardh Sanatin anlatime: amaglarim destekleyen bir baska gelisme de mizik alaninda onolmustu. Orta Avrupa'da muzik en 6nemli sanat bicimi say:lmaya baslamis, bu siireg iginde de miizigin esnek ve duygusal 6zelligi, insam1 dogrudan dogruya etkileyen ve betimlemeye dayanmayan bir sanat olusu onu batin sanatlarin ulasmaian gereken dazeyde bir omek durumuna getirmisti, Bu da agrkea gorse! sanatlarin yeni bir iglev yiklenmeleri, ya da daha Once asi! saytlan islevierini bir yana bwakmalan anlamina geliyordu. Gorsel sanatlar arik dinlerin ya da krallik gizlerine algilanabilir bir bigim vermeyecekier, insanhgin yiiceligi ya da gergek oykileri canlandurarak kutlan wacaklard, Bunun yerine, gergek insan yasantis: ile uygerligin gundelik hayatla birbirini tutmadyg1, tamamlamadin bir zamanda gorsel sanatiar yasanti ‘omekleri sunacak, insanlan duygulandiracak, heyecanlandiracak, Muzik ve resmin ontaya koyduiian anlanm olanaklanm inceden inceye karsilasurmak gerekmez. Mazigin ses perdeleri, ritm, rolatif skalalar ve falsolu sesler gibi etkileyici SZelerin gorsel sanatlarda da bazi karsiliklan bulunabilirdi, (Lynton, 1991, s.38) Iki baydk egilim 20. yazyrn basinda birbirini izler ve birbiriyle celisir. Bunlardan ilki (Fovizm, Ekspresyonizm) bigimleri ve renkleri Ozgor klar. ikinoisi ise (Kabizm, Gelecekgilik) bunlan, geometriyi ve fizigi temel alan zihinsel bir sema iginde birlestrir Yizythn dénam noktasim bir renk patlamast olusturur. Bu patlamaya bigimlerin bozulmasi eslik eder. Bigimier, bundan boyle, isienen Konunun gerektirdi#i kesin zorunlulukiarin boyundurugundan kurtulup ressamin duygularimt butun guctyle ve basitligiyle ifade edecektir, Ekspresyonizm firga darbelerinin dlgtisizce biyame: le, Konturlarin vurgulanmastyle, renklerin carpiciligayla iyice belirginlesir. Fovlann baslica amaci; Akademik ve Empresyonist dusincelere karst yeni bicimler yaratmaktt. Fovistler‘in en siddetli yapitlarinda bile belli bir tasanm uyumuna bagi kalarak rengi lirik ve bezemesel nitelikte kulianmalarma karin Alman Ekspresyonistleri siddeti, siddet ugruna irdelemis, renk ve bigime psikolojik ve simgesel anlamlar yikleyerek var olan diizene karsi gikmay: amaglamislardir. Ayrica Fransiz sanateilar bigimsel mantiga bagh kahrken, Almanlar toplumsal tepkiden coskulu bir tinsellie kadar her tarla duygusal calkantimin ozgurce diga_vurmasina olanak tammslardir.Ekspresyonizm, 19. yizyilin sonunda Belcikali James Ensor ve Norvegli Edward Munch tarafindan ortaya gikmaya baslar. James Ensor oldukga Realist ve hatta Empresyonist yontemler kullanarak iren¢ maske yuzleri ve hortlaklar yapu. ice donk yapisiyla Ensor, insanlara ve dinyaya yabancilasmss bir kisi olarak gergegi kavramakta giglik gekiyordu. Insam kendinden gegiren fantazilerinde, gergeyin yerine iskeletlerle dolu, maske ve aldatict giysilerin arkasina gizlenmis, surekli grime ve olumle tehdit edilen bir korku dinyasimn yansitildiga gordlar. ‘/sa’nm ) Biiruiksel’e Girisi' (1888) adh yaprtinda maskeler dinyasim alaya alir. (Resim Munch, (1863-1944) ruhunun derinliklerini 'Cighk’ (1893) adh eserinde acimasiz siddetle ifade eder. (Resim 2.6) Munch, resmini Kuzey Avrupalnn ikiyizlulak ve melanioli ile besienmis ifadeciligine dokw. Gizemii guglerie dotduruimus doga gértntimleri; karank etkilerle yoZrulmus insanlar; korku, nefret, kiskanghk, yalnizhk, dim gibi konulann islendigi resimleri, yazgisinin gittikge kotiimseriesen yalnuzlik gorinttileri oldular. *Yapitlarn mitolojisi, igerdikleri heyecan ve temalar agisindan da ekspresyonizmin tammin: yapmak gigtir, Munch tarafindan islenen sikinu, hastalik, -yasamin dansi- gibi temalar ile aymt zamanda vizyona, heyecana aynicaltk lir." (Palmier, 1997, s.253) Munch'un lam, criginlik, sefalet, taniyan teknigi de ekspresyonizmin haberci sanatinin, hem duruluk, hem de agiklikla yogrulmus olan igten gelen g1ghgi, kendini agiga vurmast, sinirliligi ve baski altinda tutulan rubu, yiizyiln baginda bir yol gostericiydi. Munch ayn zamanda, Aiman Ekspresyonizmi'nde yeni bir aniam i huz kazandurmistu kazanan tahta oymactiiganin canlandinimasina da on: 20. yazythn baslarindaki en etkili sergiler Berlin'de gergeklestirilmis dzellikle de Fransiz, Alman, Sovyet ve ltalyan akimlan Berlin'de karstlasmislardir. Marinetti gibi Apollinaire de Der Sturm ‘un galerisi tarafindan Berlin'e davet edilmis, Der Sturm'un yoneticisi Walden, Alman topluluklanm olduge kadar yabanci topluluklan da tanitmistir. 1900%den 1913'e kadar biydk sergilerin yillanydi, yeni salonlar, 19. yuzyilin sanatimin atin Onemli bag yapitlannin Fransa disinda sergilenmesi bitin bunlar modern sanann gelisimini sagiad. iyi zamanianmis ve iyi planianms sergiler hem sanatgilara hem de halke egitimsel deger saShryordu, "20. ylzyslin sanatinda olagan