184

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013

TRAO ÑOÅI

TÌM LAÏI NHÖÕNG TÖØ TIEÁNG VIEÄT BÒ THAÁT TRUYEÀN

Buøi Baéc*

Vöøa roài, treân moät tôø baùo(1) coù baøi mang teân vaø noäi dung ñöôïc trích ñoaïn
nhö sau (nhöõng chöõ gaïch döôùi do taùc giaû baøi vieát nhaán maïnh):
“Anh thay ñoåi quy ñònh veà coâng chuùa
Trong ngaøy sinh nhaät cuûa coâng nöông Catherine, vôï hoaøng töû Anh William,
Nöõ hoaøng Elizabeth II ra chieáu chæ thay ñoåi quy ñònh laâu nay veà “coâng chuùa”.
Theo baùo The Telegraph, con gaùi cuûa vôï choàng hoaøng töû Wiliam seõ ñöôïc goïi laø
“coâng chuùa” chöù khoâng phaûi laø “tieåu thö”. Tröôùc khi ñieàu chænh quy ñònh naøy,
luaät leä töø thôøi vua George V ghi roõ chæ coù con trai caû cuûa con trai ñaàu hoaøng töû
Charles môùi ñöôïc nhaän töôùc hieäu hoaøng töû vaø neáu laø con gaùi thì chæ ñöôïc goïi
laø tieåu thö…”
Laø ngöôøi ñoïc, toâi ngaïc nhieân ngay töø caùi tít. Trong tieáng Vieät töø xöa ñeán
nay töø coâng chuùa chæ coù nghóa laø con gaùi cuûa vua (tröø nghóa boùng). Caùc töø ñieån
tieáng Vieät vaø Haùn Vieät cuõng ñeàu ghi roõ nhö vaäy. Con gaùi cuûa vua laø do vôï vua
ñeû ra, oâng Trôøi an baøi nhö vaäy, quy ñònh sao ñöôïc!
Töông töï nhö vaäy, töø hoaøng töû coù nghóa hieån ngoân trong tieáng Vieät chæ laø
con trai vua! Maø toâi cuõng chöa thaáy töø ñieån tieáng Vieät naøo daùm ghi nghóa khaùc!
Hoaøng töû khoâng phaûi laø töôùc hieäu maø chæ laø töø Haùn Vieät (töø tieáng Vieät goác Haùn)
coù nghóa laø con trai vua maø thoâi.
Vaäy maø trong voøng vaøi thaäp nieân qua, trong söû duïng tieáng Vieät, hai töø
naøy bò eùp mang nhöõng nghóa raát khaùc. Nguyeân do naøo ñöa ñeán tình traïng naøy?
Ñoàng aâm khaùc nghóa laø moät hieän töôïng phoå bieán trong moïi ngoân ngöõ. Thí
duï, trong tieáng Vieät töø ñöôøng coù nhieàu nghóa: 1) ñöôøng (ñeå aên); 2) ñöôøng (ñeå ñi);
3) giaûng ñöôøng; 4) ñöôøng hoaøng v.v...
Khi caàn dòch ra tieáng nöôùc ngoaøi thì phaûi choïn ñuùng nghóa trong ngöõ caûnh
maø dòch. Ngoân ngöõ naøo cuõng theá thoâi.
Trong tieáng Anh töø prince vaø princess ngoaøi nghóa hoaøng töû vaø coâng chuùa
coøn coù nhieàu nghóa khaùc.
Caùc töø ñieån thoâng thöôøng cuûa Anh neâu leân 5 nghóa chính cuûa töø prince:
1) Vua (thôøi coå); 2) Ngöôøi trò vì coâng quoác vaø thaønh vieân nam trong gia ñình
hoï; 3) Thaønh vieân nam trong gia ñình vua, tröø vua; 4) ÔÛ moät soá nöôùc chaâu AÂu,
laø caùch toân xöng nhaø quyù toäc; 5) Ngöôøi xuaát chuùng trong moät lónh vöïc naøo ñoù.
Töø vöông cuûa ta coù 2 nghóa chính: 1) Vua (thôøi coå), 2) Töôùc quyù toäc cao
nhaát chæ ñeå phong cho con trai, anh em ruoät cuûa vua vaø nhöõng ngöôøi coù coâng
heát söùc to lôùn.

* Thaønh phoá Haø Noäi.

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013 185

Ñoïc caû 5 nghóa cuûa töø prince ghi trong töø ñieån cuûa Anh thì khoâng thaáy coù
nghóa naøo laø töôùc vöông caû. Nhöng suy cho kyõ thì caû 5 nghóa cuûa prince ñeàu laø
caùc nghóa cuûa töø vöông hoaëc suy dieãn töø ñoù maø ra.
Töø prince coù nguoàn goác Latinh laø prónceps coù nghóa laø ngöôøi caàm ñaàu. Ñieàu
naøy ñuû giaûi thích cho nghóa 1: vua, nghóa nguyeân sô cuûa töø naøy.
ÔÛ Trung Quoác, Taàn Thuûy Hoaøng laø ngöôøi ñaàu tieân xöng Hoaøng ñeá. Coøn
tröôùc ñoù, taát caû caùc oâng vua chæ xöng laø vöông: Vieät Vöông Caâu Tieãn, Ngoâ Vöông
Phuø Sai v.v… Nöôùc ta cuõng vaäy: An Döông Vöông, Tröng Vöông… Lyù Bí laø ngöôøi
ñaàu tieân xöng Lyù Nam Ñeá. Nhö vaäy, trong tieáng ta, nghóa ban ñaàu cuûa töø vöông
cuõng laø vua. Roõ raøng trong nghóa 1: Prince = Vöông (= vua).
Khi cheá ñoä phong kieán chuyeån sang giai ñoaïn taäp quyeàn, hoaøng ñeá laø vua
to, prince trôû thaønh vua nhoû. Ñoù chính laø nghóa thöù 2 cuûa töø prince, cuõng laø
nghóa thöù 2 cuûa töø vöông. Daãn chöùng laø Quaän vöông Reiner cuûa Monaco vaø Haùn
Trung Vöông Löu Bò thôøi Tam Quoác.
ÔÛ phöông Taây, vua thöôøng phong cho con trai hoaëc caùc anh em ruoät cuûa vua
töôùc prince. ÔÛ phöông Ñoâng, vua cuõng thöôøng phong cho caùc hoaøng töû vaø anh em
ruoät cuûa vua töôùc vöông. Ñaây laø söï töông ñöông nghóa thöù 3 cuûa prince vaø vöông.
Nhö vaäy caû 3 nghóa chính cuûa töø prince ñeàu töông ñöông vôùi töø vöông
trong tieáng ta. Nghóa thöù tö cuûa töø prince chæ laø moät söï môû roäng, coøn nghóa thöù
5 roõ raøng laø nghóa boùng. Ta coù theå khaúng ñònh raèng prince laø vöông, hai töø ñoù
hoaøn toaøn töông ñöông. Goïi con trai vua laø prince chaúng qua laø cho raèng con
vua thì phaûi phong töôùc vöông maø thoâi. Hoaøng töû chæ coù theå xem laø moät trong
nhieàu nghóa cuûa töø prince.
Ai coøn khoâng tin, xin ñoïc tieåu söû caùc thaønh vieân Hoaøng gia Anh. Bao giôø
cuõng coù muïc Titles (Töôùc vò) vaø trong ñoù lieät keâ Prince (Vöông töôùc) cuøng vôùi
caùc töôùc khaùc nhö Coâng töôùc, Baù töôùc…
Vaäy maø khi dòch töø prince ra tieáng Vieät, trong moïi ngöõ caûnh duø trong
tieáng Anh mang nghóa naøo thì trong tieáng Vieät toâi thaáy ngöôøi ta ñeàu dòch laø
hoaøng töû hoaëc thaäm chí laø thaùi töû! Ñoù laø caùi sai coù theå noùi laø cuûa haàu nhö taát
caû nhöõng ngöôøi dòch chöù khoâng phaûi rieâng baøi baùo ñöôïc trích ñoaïn.
Ñoaïn trích in nghieâng ôû treân goàm chæ 108 chöõ, coù veû khoâng coù gì khaùc so
vôùi taøi lieäu goác(2) nhöng thöïc ra, veà tieáng Vieät coù ñeán 10 choã duøng töø sai (gaïch
döôùi). Ngöôøi hieåu tieáng Vieät ñoïc seõ thaáy raát kyø cuïc.
Ta haõy noùi veà caùi anh William. Anh naøy laø chaùu noäi cuûa vua chöù khoâng
phaûi laø con vua. Goïi chaùu vua laø hoaøng töû (= con vua) dó nhieân laø sai! Caùc dòch
giaû ta nghó thaät ñôn giaûn: Neáu töø hoaøng töû dòch ra tieáng Anh laø prince thì töø
prince dòch ra tieáng Vieät phaûi laø hoaøng töû maø khoâng heà baän taâm töø prince trong
tieáng Anh coù bao nhieâu nghóa! Dòch theá khaùc naøo töø sugar dòch ra tieáng Vieät laø
ñöôøng thì ñöôøng Thanh Nieân dòch ra tieáng Anh laø Thanh Nien sugar!
Baøi goác ñaêng treân The Telegraph goïi William laø Coâng töôùc Cambridge.
Nhö vaäy trong tieáng Vieät ta chæ coù theå goïi anh naøy laø coâng töôùc hoaëc hoaøng toân
maø thoâi. Goïi hoaøng töû laø voâ caên cöù, laø maïo danh.
186 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013

Coøn coâ vôï Catherine, goïi laø coâng nöông coù ñuùng khoâng? Baøi baùo goác goïi
chò naøy laø coâng töôùc phu nhaân. Vaäy toát nhaát ta cöù theá maø goïi, hoaëc goïi nöõ coâng
töôùc hoaëc chæ ñôn giaûn laø phu nhaân cuõng khoâng sai.
Tieåu thö laø caùch goïi tröôùc ñaây, moät caùch trònh troïng, lòch laõm ñoái vôùi moät
coâ gaùi khoâng nhaát thieát phaûi laø con quan. Trong ngöõ caûnh naøy töø lady chæ coù
theå dòch laø coâng nöông.
Trong tieáng Anh, con gaùi, con daâu, chaùu gaùi cuûa vua vaø nhieàu tröôøng hôïp
khaùc ñöôïc goïi laø princess. Coøn trong tieáng Vieät chaét gaùi cuûa vua chaéc chaén khoâng
phaûi laø coâng chuùa. Chaét gaùi vua maø xöng laø coâng chuùa thì cuõng laø maïo danh!
Toâi ñaõ giaûi thích roõ 9 choã duøng töø sai, coøn moät cuïm 3 chöõ ñöôïc gaïch döôùi
ôû gaàn cuoái: Quy ñònh cuûa vua George V laø daønh cho taát caû caùc thaùi töû Anh Quoác
chöù khoâng phaûi cho rieâng hoaøng töû Charles, ngöôøi chaét cuûa George V maø 30
naêm sau ñoù môùi ra ñôøi.
Cuoái cuøng, caên cöù vaøo baøi vieát treân The Telegraph, trích ñoaïn baøi baùo
tieáng Vieät ôû treân phaûi söûa laïi laø:
Thay ñoåi quy ñònh veà töôùc vò cuûa thaønh vieân nöõ trong hoaøng
gia Anh
Trong ngaøy sinh nhaät phu nhaân Catherine cuûa hoaøng toân Anh William,
Nöõ hoaøng Elizabeth II ra chieáu chæ thay ñoåi quy ñònh laâu nay veà thöøa keá töôùc
vò cuûa thaønh vieân nöõ trong hoaøng gia. Theo baùo The Telegraph, caû con trai vaø
con gaùi cuûa vôï choàng hoaøng toân Wiliam ñeàu seõ ñöôïc toân xöng laø ñieän haï goïi keøm
vôùi töôùc vöông vaø sau ñoù laø teân. Tröôùc khi ñieàu chænh quy ñònh naøy, luaät leä töø
thôøi vua George V ghi roõ chæ coù con trai caû cuûa con trai ñaàu thaùi töû Anh Quoác
môùi ñöôïc nhaän töôùc vöông coøn neáu laø con gaùi thì chæ ñöôïc goïi laø coâng nöông…
Ngöôøi ñoïc bieát tieáng Anh phaûi töï hieåu töôùc vöông goïi nhö theá naøo trong
tieáng Anh. Coøn ngöôøi khoâng bieát tieáng Anh seõ khoâng caàn quan taâm.
Trong tieáng Vieät ta hay goïi Thaùi töû Charles, coù nghóa laø Hoaøng töû Charles
ñaõ ñöôïc choïn ñeå keá vò ngai vaøng. Nhöng ngöôøi Anh laïi raát ít khi duøng caùch goïi
naøy. Ngöôøi Anh hay goïi laø Prince of Wales hoaëc ñôn giaûn laø Prince Charles.
Neáu dòch ra thì Prince of Wales coù nghóa laø Quaän vöông xöù Wales. Treân thöïc
teá, theo truyeàn thoáng hoaøng gia Anh, töôùc naøy thöôøng phong cho ngöôøi seõ keá vò
ngoâi vua. Cho neân Prince of Wales ñöôïc hieåu laø thaùi töû Anh Quoác. Tieác thay raát
nhieàu ngöôøi Vieät laïi dòch ra laø thaùi töû xöù Wales. OÂng aáy ñöôøng ñöôøng laø thaùi töû
Anh Quoác (seõ laø vua Anh) chöù ñaâu phaûi thaùi töû xöù Wales (seõ laø vua xöù Wales)!
Moät kieåu nhaàm laãn khaùc cuõng khoâng keùm phaàn haøi höôùc laø nhieàu ngöôøi
thaáy trong tieáng Anh ngöôøi ta hay goïi taét laø Prince Charles trong khi tieáng
Vieät haàu heát ñeàu goïi laø thaùi töû Charles thì töôûng raèng prince coù nghóa laø thaùi
töû (töø prince ñöùng rieâng khoâng heà coù nghóa laø thaùi töû). Nhöõng ngöôøi naøy heã cöù
thaáy ôû ñaâu coù chöõ prince thì ñeàu dòch laø thaùi töû. Cuïm töø “giôùi thaùi töû Ñaûng” maø
BBC Vieät ngöõ hay duøng ñeå chæ ñaùm con em caùc coâng thaàn cuûa Ñaûng Coäng saûn
Trung Quoác chöùng toû hoï töôûng prince coù nghóa laø thaùi töû coøn thaùi töû laø gì trong
tieáng Vieät thì hoï hieåu sai hoaøn toaøn!
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013 187

Moät haäu quaû thaûm haïi khaùc cuûa hieåu nhaàm naøy laø toâi ñaõ töøng thaáy coù
ngöôøi vieát choàng Nöõ hoaøng Anh laø Thaùi töû Philip! Hoaëc raát gaàn ñaây, coù ngöôøi
ñaõ vieát oâng Xuphanuvoâng laø thaùi töû (vì thaáy baùo chí phöông Taây goïi laø prince).
Trong cuoäc ñôøi mình, oâng naøy chöa bao giôø ñöôïc choïn ñeå keá vò ngoâi vua. Teä hôn,
cha con oâng Reiner cuûa Monaco thöôøng xuyeân bò goïi oan laø thaùi töû!
OÂng Philip luùc cöôùi Coâng chuùa Elizabeth (naêm 1947) thì ñöôïc vua Anh
George VI phong töôùc Quaän coâng Edinburgh. Nöõ hoaøng Anh Elizabeth leân ngoâi
naêm 1952 vaø ñeán naêm 1957 thì phong cho choàng töôùc vöông neân oâng ñöôïc
goïi laø Prince Philip. Nhö vaäy, ta phaûi goïi choàng Nöõ hoaøng Anh laø Vöông töôùc
Philip hay Quaän vöông Philip hoaëc Vöông gia Philip. Vöông töôùc laø nghóa phoå
quaùt cuûa töø prince trong tieáng Anh. Töôùc vöông laø töôùc cao nhaát trong caùc töôùc
quyù toäc, treân caû töôùc coâng (vöông, coâng, haàu, baù, töû, nam laø caùc töôùc vò phong
kieán chính ôû phaàn lôùn caùc nöôùc phong kieán, khoâng keå hoaøng ñeá). Hieän nay,
Wikipedia tieáng Vieät vaø vaøi taøi lieäu khaùc goïi ngöôøi naøy laø OÂng hoaøng Philip,
Hoaøng thaân Philip. Goïi nhö theá cuõng chöa ñuùng.
Nhöõng ví duï tieâu bieåu veà ngöôøi ñöôïc phong töôùc vöông ôû nöôùc ta laø Höng
Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä. ÔÛ Trung Quoác, Ngoâ
Tam Queá ñöôïc vua nhaø Thanh phong laø Bình Taây Vöông. Baùt Vöông gia thôøi
Toáng trong phim Bao Thanh Thieân cuõng mang töôùc vöông. Coù moät nhaân vaät
lòch söû soáng raát xa chuùng ta, caû veà khoâng gian laãn thôøi gian, nhöng laïi voâ cuøng
quen thuoäc vôùi moãi chuùng ta. Ñoù laø Nguïy Vöông Taøo Thaùo. OÂng naøy töøng caäy
maïnh, eùp vua Hieán Ñeá phong töôùc vöông cho mình.
OÂng Philip, oâng Reiner, oâng Albert vaø caû Prince of Wales ñeàu mang töôùc
vò ngang vôùi naêm oâng ta, Taøu vöøa neâu nhöng toâi chöa thaáy ai goïi boán oâng Taây
naøy laø quaän vöông, vöông gia hoaëc vöông töôùc nhö trong töø ñieån caû. Chæ vì töôùc
vöông trong tieáng Anh laïi laø prince, maø prince trong moïi tröôøng hôïp ñeàu ñaõ bò
moïi ngöôøi töôûng laø hoaøng töû.
Caùi oâng Prince Reiner of Monaco môùi thaät söï oan öùc döôùi tay caùc dòch
giaû Vieät Nam! Hôn nöûa theá kyû ngoài treân ngoâi baùu ñeå trò vì moät coâng quoác löøng
danh nhö Monaco maø baùo chí Vieät Nam, töø tröôùc ñeán nay chæ goïi oâng laø thaùi töû
hoaëc hoaøng töû, cöù nhö oâng naøy khoâng phaûi laø vua maø chæ laø con vua! Reiner ñaõ
cheát töø naêm 2005 nhöng cho ñeán baây giôø baùo chí ta vaãn tieáp tuïc goïi laø Thaùi töû
Reiner! Con trai oâng aáy laø Albert keá vò cha ñaõ ñöôïc 8 naêm, cuõng vaãn cöù bò goïi
laø Thaùi töû hoaëc Hoaøng töû Albert.
Cha con oâng naøy ñeàu ñöôïc goïi laø prince do hoï trò vì moät coâng quoác (quoác
gia nhoû). Khi maø hoï chöa leân ngoâi thì ta coù theå goïi hoï laø thaùi töû vì seõ keá vò.
Coøn khi leân ngoâi roài thì phaûi goïi theo töôùc vò laø quaän vöông. Coøn neáu goïi theo
cöông vò, ngöôøi cai trò moät coâng quoác laø coâng quoác vöông. Ñoù chính laø nghóa thöù
2 cuûa töø prince trong tieáng Anh.
Trong khi oâng boá chòu thieät thoøi thì buø laïi, hai coâ con gaùi laø Caroline vaø
Stephanie laïi ñöôïc baùo chí cuûa ta ñeà cao quaù möùc, goïi hoï laø coâng chuùa. Trong
tieáng Vieät, con gaùi cuûa quaän vöông thì chæ laø quaän chuùa maø thoâi.
188 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013

Toâi coù xem vaøi quyeån töø ñieån Anh-Vieät hieän haønh thì thaáy nhöõng ngöôøi
bieân soaïn khoâng hieåu vaø dòch sai nghóa 2 vaø 3 cuûa töø prince. Hoï ñeàu goïi Charles
laø Hoaøng töû xöù Wales vaø Reiner laø Thaùi töû (!). Ñieàu naøy cuõng chöùng toû hoï khoâng
hieåu hoaøng töû vaø thaùi töû nghóa laø gì trong tieáng Vieät.
Nöõ hoaøng Anh phong töôùc Quaän vöông xöù Wales cho con caû Charles khi
oâng con troøn 10 tuoåi. Vieäc naøy y heät Ñinh Boä Lónh khi leân ngoâi Hoaøng ñeá ñaõ
phong cho tröôûng nam Ñinh Lieãn töôùc Nam Vieät Vöông.
OÂng Charles maø laø Hoaøng töû xöù Wales thì ngöôøi ñoïc seõ suy ñoaùn laø oâng
naøy chaéc coù moät oâng boá nuoâi hoaëc boá döôïng gì ñaáy laøm vua xöù Wales! Vì boá meï
ñeû cuûa Charles caû theá giôùi ñeàu ñaõ bieát!
Töø tieáp theo ta seõ ñem ra baøn laø coâng nöông. Trong ñoaïn trích cuûa baøi
baùo, töø naøy cuõng bò ñaët nhaàm choã! Töø coâng nöông xöa nay trong tieáng Vieät ñöôïc
hieåu laø ngöôøi phuï nöõ quyeàn quyù, con nhaø quan. Khoaûng chuïc naêm laïi ñaây töø naøy
ñaõ ñöôïc söû duïng trong moät tröôøng hôïp khaù laø bi haøi.
Soá laø moät dòch giaû naøo ñoù phaûi dòch töø Princess Diana. Nhieàu ngöôøi tröôùc
ñoù ñaõ dòch böøa laø coâng chuùa Diana, nhöng dòch giaû naøy vì cuõng coù chuùt kieán
thöùc neân caûm thaáy luùng tuùng: “Coâng chuùa laø con vua, coøn ñaây laïi laø con daâu,
bieát duøng töø naøo ñaây?” Anh ta nghó: “Thoâi, khoâng bieát töø con daâu vua thì ta
duøng taïm töø coâng nöông cuõng ñöôïc. Con daâu vua thì dó nhieân laø quyeàn quyù roài,
khoâng chính xaùc nhöng cuõng chaúng sai maáy”. Theá laø vôï thaùi töû Anh Quoác ñöôïc
leân maët baùo Vieät Nam vôùi caùch goïi Coâng nöông Diana!
Ngöôøi thaïo tieáng Vieät caûm thaáy chöa oån laém nhöng coù raát nhieàu ngöôøi laïi
töôûng coâng nöông coù nghóa laø con daâu vua. Töø ñoù, khoâng chæ tröôøng hôïp Diana
maø baát cöù ñaâu, cöù heã thaáy con daâu (caû chaùu daâu) cuûa vua thì ngöôøi ta dòch laø
coâng nöông. Moät ngöôøi laøm sai, caû laøng baét chöôùc. Moät trong nhöõng naïn nhaân
tieáp theo cuûa vieäc duøng sai töø naøy laø vôï cuûa thaùi töû Thaùi Lan. Ngöôøi naøy cuõng
laïi bò goïi laø coâng nöông!
Trong tieáng Vieät, vôï caû cuûa thaùi töû ñöôïc goïi laø (vöông) phi. Moät soá vôï thöù
cuûa vua ñöôïc goïi laø (hoaøng) phi. Rieâng töø vöông phi, khoâng phaûi toâi laø ngöôøi
ñaàu tieân ñöa leân baùo! Caùch ñaây khoaûng möôi naêm, hoïc giaû Leâ Maïnh Chieán ñaõ
moät laàn pheâ phaùn caùch goïi Coâng nöông Diana. Coù leõ tôø baùo oâng Chieán gôûi ñaêng
khoâng coù nhieàu ñoäc giaû neân sau ñoù vaãn khoâng thaáy ai söûa sai ñeå goïi Diana laø
Vöông phi.
OÂng Chieán coøn cho bieát, tröôùc ñoù, coù ngöôøi gôûi cho chöông trình “Hoûi gì
ñaùp naáy” cuûa Ñaøi Truyeàn hình Trung öông caâu “Con daâu vua thì goïi laø gì?” GS
Nguyeãn Laân Duõng, ngöôøi phuï traùch chöông trình lieàn goïi ñieän hoûi GS Söû hoïc
Traàn Quoác Vöôïng. GS Vöôïng ñaùp: “Coù leõ laø coâng nöông”. Caâu traû lôøi khoâng chaéc
chaén ñoù ñaõ ñöôïc duøng laøm ñaùp aùn cho khaùn giaû vaø phaùt treân truyeàn hình. Theo
nhö toâi bieát thì cuïm töø Coâng nöông Diana ñaõ xuaát hieän treân baùo chí vaøo giöõa
nhöõng naêm 90 theá kyû tröôùc, khi chöa coù söï kieän truyeàn hình naøy. Ñaùp aùn cuûa
hai vò giaùo sö noåi tieáng döôøng nhö cuûng coá theâm loøng tin cho caùc dòch giaû ñeå hoï
maïnh daïn goïi Diana laø Coâng nöông.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013 189

ÔÛ xaõ hoäi phong kieán thì vöông phi, vôï thaùi töû laø hoaøng haäu töông lai, chæ
ñöùng döôùi moät ngöôøi. Ñoù laø hoaøng haäu ñöông trieàu. Vöông phi dó nhieân laø cao
hôn coâng chuùa, coâng chuùa cao hôn quaän chuùa, quaän chuùa laïi cao hôn coâng nöông!
Thieân haï chæ bieát bi kòch cuûa Vöông phi Diana laø thieáu haïnh phuùc gia ñình
vaø cheát treû vì tai naïn giao thoâng, nhöng ít ai bieát laø ôû Vieät Nam baø naøy coøn bò
haï thaáp töôùc vò ñeán ba baäc. Ñöôøng ñöôøng laø vöông phi cuûa moät ñaïi cöôøng quoác
laïi chæ ñöôïc goïi laø coâng nöông! Neáu ñaïi söù Anh Quoác taïi Vieät Nam maø bieát tieáng
Vieät ñeán nôi ñeán choán, coù leõ oâng aáy ñaõ gôûi coâng haøm phaûn ñoái caùch goïi naøy.
Thaät thuù vò, cuõng moät töø princess trong tieáng Anh maø khi dòch ra tieáng
Vieät, ta ñöôïc naêm töø hoaøn toaøn khaùc nhau: Vöông phi Diana, Coâng chuùa Anne,
Quaän chuùa Stephanie, nöõ Vöông töôùc Grace Kelly vaø Hoaøng toân Phu nhaân
Catherine. Buoàn thay, ngoaøi Coâng chuùa Anne, chöa thaáy ai dòch ñuùng trong
boán tröôøng hôïp coøn laïi.
Cuõng caàn noùi theâm raèng, ôû caùc trieàu ñaïi phong kieán AÙ Ñoâng, ngoaøi moät soá
vôï thöù cuûa vua ra, chæ coù vôï chính cuûa hoaøng thaùi töû môùi ñöôïc goïi laø phi. Vôï cuûa
taát caû caùc vöông vaø caùc hoaøng töû ñeàu chæ laø phu nhaân maø thoâi. Khi Löu Bò ñaõ laø
Haùn Trung Vöông thì ba baø vôï cuûa oâng laø Cam, My, Toân ñeàu chæ laø phu nhaân.
Con trai cuûa caùc vöông chæ laø coâng töû, con daâu cuûa caùc vöông dó nhieân cuõng chæ
laø phu nhaân. Nhö vaäy, Princess Catherine chæ coù theå dòch laø phu nhaân maø thoâi.
ÔÛ nöôùc ta, chuùa Trònh laø moät hieän töôïng ñaëc bieät cuûa cheá ñoä phong kieán.
Chuùa ñöôïc cho laø moät daïng cuûa töôùc vöông (döôùi hoaøng ñeá) nhöng thöïc chaát laïi
naém toaøn boä quyeàn cai trò. Vôï chính cuûa chuùa cuõng ñöôïc phong laø phi, veà danh
nghóa laø döôùi hoaøng haäu nhöng thöïc chaát laø treân hoaøng haäu.
Dòch töø prince cuûa Anh ñôn giaûn hôn nhieàu so vôùi princess. Trong nhöõng
ngöõ caûnh thuoäc nghóa 2 vaø 3, bao goàm oâng Reiner vaø con trai, choàng, con trai,
chaùu ñích toân, chaét thöøa töï cuûa Nöõ hoaøng Anh, ta seõ hoaøn toaøn ñuùng khi dòch
prince thaønh vöông töôùc, quaän vöông hoaëc vöông gia. Chæ coù ba oâng con trai cuûa
baø, maø cuõng phaûi trong ngöõ caûnh nhaát ñònh ta môùi ñöôïc dòch laø hoaøng töû. Chöù
goïi oâng Charles laø Hoaøng töû xöù Wales thì nguy quaù!
Nhieàu ngöôøi caû quyeát, töø Haùn Vieät chieám khoâng döôùi 70% kho töø vöïng
tieáng Vieät. Vaäy maø, xem ra thì lôùp treû ngaøy nay bieát quaù ít töø Haùn Vieät, ñeán
möùc nhaàm töû vôùi toân (nhaàm con vôùi chaùu), khoâng hieåu nghóa hoaøng töû, thaùi
töû… laø gì. Coù leõ neân ñöa Tam thieân töï, moät trong nhöõng cuoán saùch vôõ loøng cuûa
caùc cuï kî chuùng ta ngaøy xöa, vaøo chöông trình tieåu hoïc: “… töû con, toân chaùu,
luïc saùu, tam ba, gia nhaø, quoác nöôùc, tieàn tröôùc, haäu sau, ngöu traâu, maõ ngöïa…”
Chæ ñoïc moät maåu tin con con ñaêng treân baùo maø ñaõ gaëp caû loaït töø duøng
sai nghóa vaø qua ñoù maø phaùt hieän ra boán töø tieáng Vieät coù leõ ñaõ hoaøn toaøn bieán
maát khoûi söû duïng. Ñoù laø hoaøng toân, vöông töôùc, quaän vöông, coâng quoác
vöông.(3) Caùc muïc töø naøy ñeàu coù trong Töø ñieån Haùn-Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh vaø/
hoaëc Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Vieän Ngoân ngöõ hoïc, laø nhöõng cuoán töø ñieån phoå
thoâng, khoâng lôùn. Nhö vaäy cuõng ñuû bieát trong tieáng Vieät, soá töø bò maát tích vaø
ñaõ bò caùc töø nghóa khaùc chieám choã laø khoâng ít!
190 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013

Trong tieáng Vieät chæ caàn moät chöõ vöông hoaëc moät chöõ phi ñeå chæ ngöôøi
mang töôùc ñoù: Nguïy Vöông, Quyù Phi, Nguyeân Phi… Khi dòch töø tieáng chaâu AÂu
ta khoâng theå noùi Wales Vöông, Diana Phi ñöôïc maø phaûi goïi laø Quaän vöông xöù
Wales, Vöông phi Diana… Voâ hình trung, nhöõng töø quaän vöông, vöông töôùc,
vöông phi… haàu nhö sinh ra chæ ñeå duøng trong dòch thuaät. Caùc dòch giaû khoâng
duøng thì nhöõng töø naøy khoâng coøn cô hoäi ra maét coâng chuùng nöõa.
Vieäc dòch sai caùc cuïm töø Prince of Wales, Prince Reiner of Monaco, Princess
Diana, Prince Philip, Prince William, Princess Stephanie of Monaco v.v… daãn
ñeán goïi sai töôùc vò cuûa nhöõng ngöôøi noåi tieáng naøy, ñoàng thôøi moät soá töø tieáng
Vieät bò maát vai dieãn, “thaát nghieäp” keùo daøi roài bò laõng queân vaø cuoái cuøng laø bò
thaát truyeàn.
Dòch thuaät coù nhöõng tröôøng hôïp khoâng deã nhö ngöôøi ta töôûng. Ngoaøi kieán
thöùc, caàn bieát phaân tích, lyù giaûi ñeå thaåm tra, chænh söûa saûn phaåm dòch thuaät;
khoâng neân hoaøn toaøn döïa vaøo caùch dòch cuûa ngöôøi ñi tröôùc, keå caû töø ñieån. Traùch
nhieäm ngöôøi soaïn töø ñieån laïi coøn cao hôn.
Dòch sai roõ raøng goùp phaàn laøm cho tieáng Vieät xuoáng caáp. Ngöôøi caàm buùt
caàn heát söùc caån troïng, coù traùch nhieäm.
BB
CHUÙ THÍCH
(1) Taùc giaû khoâng neâu teân tôø baùo laø vì hoaøn toaøn khoâng coù yù pheâ phaùn rieâng tôø baùo naøy. Ñaây
khoâng phaûi laø loãi cuûa rieâng tôø baùo naøy maø ngaøy nay khaép nôi ñeàu duøng töø nhö vaäy, keå caû Ban
Vieät ngöõ ñaøi BBC taïi chính Anh Quoác.
(2) Nguoàn cuûa baøi vieát ñöôïc trích ñoaïn:
The Telegraph 9/1/2013
Using Letters Patent, a method by which the sovereign can give orders without the
involvement of Parliament, the Queen decided that from now on “all the children of the
eldest son of the Prince of Wales” should be given the title of Royal Highness “with the titular
dignity of Prince or Princess prefixed to their Christian names”.
Until now, only the eldest son of the eldest son of the Prince of Wales was entitled to the
honour, following a decree made by George V in 1917, meaning that if the Duke and Duchess
of Cambridge have a daughter later this year she would have been known as “Lady”...
(3) Coâng quoác vöông laø moät töø gheùp coù boå ngöõ, goàm hai thaønh toá maø caû hai thaønh toá laø coâng
quoác vaø vöông ñeàu coù trong töø ñieån. Veà maët caáu taïo, töø gheùp naøy coù caáu truùc ñuùng quy taéc
ngöõ phaùp ñoái vôùi caùc töø gheùp Haùn Vieät, gioáng nhö caùc töø quan saùt vieân, yù thöùc heä, xaõ hoäi hoïc,
kieán truùc sö, phaãu thuaät gia, thaåm myõ vieän…
Khi quoác vöông laø ngöôøi ñöùng ñaàu moät nöôùc coù vua thì nghóa hieån ngoân cuûa töø gheùp coâng
quoác vöông laø ngöôøi ñöùng ñaàu coâng quoác. Giaû söû Prince Albert sang thaêm Vieät Nam. Ñeå
xöng hoâ ñuùng cöông vò cuûa oâng, ta khoâng theå goïi oâng laø quoác vöông, vì oâng khoâng phaûi ñöùng
ñaàu moät nöôùc, cuõng khoâng theå goïi laø oâng hoaøng nhö coù ngöôøi gaàn ñaây khoâng tìm ñöôïc töø
ñaønh phaûi goïi noâm na vaø khoâng ñuùng nghóa nhö vaäy. Goïi quaän vöông thì khoâng sai nhöng
ñoù chæ laø caùi töôùc chöù chöa phaûi laø cöông vò… Töø duy nhaát ñeå goïi ngöôøi trò vì coâng quoác moät
caùch ñuùng ñaén vaø ñaày ñuû toân kính chæ coù theå laø coâng quoác vöông.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Töø ñieån Haùn-Vieät, Ñaøo Duy Anh. Xin ñoïc caùc muïc töø sau:
Vöông, Vöông coâng, Vöông haàu, Coâng chuùa, Coâng nöông, Hoaøng töû, Hoaøng toân, Thaùi töû, Quaän
chuùa, Vöông töôùc, Phi.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6-7 (104-105) . 2013 191

Muïc töø Vöông ñöôïc ñònh nghóa: 1) Vua, coù yù ñöôïc moïi ngöôøi thaàn phuïc. 2) Lôùn…
Muïc töø Vöông töôùc ñöôïc ñònh nghóa: Moät töôùc phong treân caû naêm töôùc: coâng, haàu, baù, töû, nam.
Muïc töø Phi ghi roõ laø vôï cuûa vua hoaëc vôï chính cuûa thaùi töû.
Muïc töø Coâng nöông ñöôïc giaûi thích: Con gaùi nhaø quan.
2. Töø ñieån tieáng Vieät, Vieän Ngoân ngöõ hoïc. Xin ñoïc caùc muïc töø:
Vöông, Vöông haàu, Coâng chuùa, Coâng nöông, Hoaøng töû, Hoaøng toân, Thaùi töû, Quaän chuùa, Quaän
vöông, Vöông phi, Coâng quoác.
Muïc töø Vöông ñònh nghóa: 1) Vua, 2) Töôùc cao nhaát trong baäc thang chöùc töôùc phong kieán.
Muïc töø Quaän vöông ñònh nghóa: Töôùc vöông phong cho ñaïi quyù toäc trong hoaøng toäc.
Muïc töø Vöông phi ghi laø Vôï cuûa vua, chuùa.
Veà muïc töø Phi, theo toâi, Töø ñieån Haùn-Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh ñònh nghóa chính xaùc hôn, khaùi
quaùt hôn.
Muïc töø Coâng nöông ñònh nghóa: Töø duøng ñeå goïi con gaùi nhaø quyeàn quyù thôøi phong kieán, yù
coi troïng.
3. Nhieàu töø ñieån cuûa Anh, Nga, tö lieäu lòch söû, taùc phaåm vaên hoïc vaø caùc taøi lieäu tra cöùu raûi raùc
treân Internet.
TOÙM TAÉT
Taùc giaû baøi vieát phaùt hieän vaø chöùng minh raèng, töø prince trong tieáng Anh hoaøn toaøn töông
ñöông vôùi töø vöông trong tieáng Vieät. Nghóa phoå quaùt cuûa prince laø vöông. Hoaøng töû = king’s son
chæ laø moät trong nhieàu nghóa daãn xuaát cuûa töø prince. Cho ñeán nay, khi dòch ra tieáng Vieät, chöa thaáy
ai duøng töø vöông ñeå dòch töø prince, moïi prince ñeàu bieán thaønh hoaøng töû. Caùc töø ñieån Anh Vieät
goïi Charles laø Hoaøng töû xöù Wales, Reiner laø Thaùi töû! Haäu quaû cuûa tình traïng naøy laø dòch sai haøng
loaït cuïm töø tieáng Anh, ñem laïi nhöõng lôøi dòch maø nghóa hieån ngoân trong tieáng Vieät hoaøn toaøn maâu
thuaãn vôùi thöïc teá. Ñoàng thôøi, moät soá töø tieáng Vieät bò thaát truyeàn.
Baøi naøy giaûi quyeát trieät ñeå caùch dòch töø prince vaø princess cuûa Anh ra tieáng Vieät, trong taát
caû caùc ngöõ caûnh nhôø vaøo nhöõng töø tieáng Vieät ñöôïc cho laø ñaõ bieán maát khoûi söû duïng, chæ coøn laïi
trong töø ñieån.
Baøi vieát cuõng caûnh baùo tình traïng raát nhieàu ngöôøi trong giôùi caàm buùt khoâng hieåu nghóa ngay
caû nhöõng töø Haùn Vieät thoâng duïng nhaát.

ABSTRACT
IN SEARCH OF LOST VIETNAMESE WORDS
The English word Prince is equivalent to the Vietnamese word Vöông. However, in
general, the translation of Prince into Vietnamese is always Hoaøng töû. (In Vietnamese, Hoaøng töû
only means a king’s son). As a result, many English expressions are incorrectly translated into
Vietnamese. Even in English-Vietnamese dictionaries Prince of Wales turns into son of the king
of Wales, and Prince Reiner of Monaco is called a king’s crown son. At the same time, some
Vietnamese words have disappeared in use, existing only in Vietnamese dictionaries. This article
also deals with the right translations of the words “prince” and “princess” in all contexts.