Wytrzymka Pietrzakowski

Marek Pietrzakowski
Wytrzymałość materiałów
Warszawa 2010
Politechnika Warszawska
Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych
Kierunek studiów "Edukacja techniczno informatyczna"
02-524 Warszawa, ul. Narbutta 84, tel. (22) 849 43 07, (22) 234 83 48
ipbmvr.simr.pw.edu.pl/spin/, e-mail: sto@simr.pw.edu.pl
Opiniodawca: prof. dr hab. inż. Krzysztof GOŁOŚ
Projekt okładki: Norbert SKUMIAŁ, Stefan TOMASZEK
Projekt układu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ
Skład tekstu: Janusz BONAROWSKI
Publikacja bezpłatna, przeznaczona dla studentów kierunku studiów

"Edukacja techniczno informatyczna"
Copyright © 2011 Politechnika Warszawska
Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany

ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw
autorskich.
ISBN 83-89703-50-5
Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O.,

ul. Ołowiana 10, 85-461 Bydgoszcz
Spis treści
Wstęp...................................................................... 7
1. Przedmiot wytrzymałości materiałów............... 9
2. Podstawowe pojęcia........................................ 13
3. Pręt jako model geometryczny.

Siły wewnętrzne w pręcie ............................... 19
4. Rozciąganie i ściskanie pręta prostego

o stałym przekroju........................................... 22
4.1. Zasada de Saint-Venanta ..............................................26
4.2. Zasada superpozycji ........................................................27
4.3. Określenie podstawowych właściwości mechanicznych
materiału – statyczna próba rozciągania ......................28
4.4. Obliczenia wytrzymałościowe prętów
na rozciąganie i ściskanie ..............................................32
4.5. Uwagi o spiętrzeniu naprężeń .......................................33
4.6. Statycznie niewyznaczalne układy prętowe..................35
5. Momenty bezwładności figur płaskich............. 41

5.1. Momenty bezwładności względem osi przesuniętych...44
5.2. Momenty bezwładności względem osi obróconych ........45
6. Skręcanie prętów o przekrojach kołowych ...... 49

6.1. Obliczenia wytrzymałościowe na skręcanie ..................54
6.2. Przykłady obliczeń .........................................................55
7. Ścinanie pręta prostego ................................... 59

8. Zginanie prętów ............................................... 63
8.1. Siły poprzeczne i momenty gnące w belkach.................65
8.2. Zależności różniczkowe między obciążeniem
i siłami wewnętrznymi...................................................69
8.3. Równomierne zginanie belki – naprężenia i odkształcenia
.........................................................................................71
8.4. Obliczenia wytrzymałościowe na zginanie ....................75
8.5. Równanie różniczkowe ugiętej osi belki ........................77
8.6. Przykłady zastosowania metody Clebscha....................84
9. Elementy teorii stanu naprężenia .................... 89

9.1. Płaski stan naprężenia ..................................................91
9.2. Odwzorowanie płaskiego stanu naprężenia kołem Mohra
.........................................................................................95
10. Stan odkształcenia.

Uogólnione prawo Hooke’a............................. 97
11. Hipotezy wytężenia ...................................... 101

11.1. Przegląd wybranych hipotez wytężenia ....................102
12. Złożone działanie sił wewnętrznych

w prętach prostych ....................................... 107
12.1. Zginanie z rozciąganiem lub ściskaniem...................108
12.2. Zginanie ze skręcaniem .............................................110
12.3. Przykłady obliczeń .....................................................112
13. Metody energetyczne - układy

liniowosprężyste ........................................... 117
13.1. Energia sprężysta układów liniowosprężystych........119
13.2. Twierdzenie Castigliana ............................................121
13.3. Przykłady wyznaczania przemieszczeń
w układach prętowych ................................................123
13.4. Zasada minimum energii Menabrei-Castigliana ......130
13.5. Przykłady wyznaczania wielkości
statycznie niewyznaczalnych ......................................131
14. Stateczność prętów ściskanych ................... 137

14.1. Sprężyste wyboczenie pręta.......................................138
14.2. Niesprężyste wyboczenie pręta..................................143
14.3. Przykłady obliczeń na wyboczenie.............................144
15. Podstawy teorii błonowej powłok

osiowosymetrycznych .................................. 149
15.1. Zbiornik kulisty i zbiornik walcowy ..........................152
16. Zmęczenie materiału .................................... 157

16.1. Cykle zmian naprężenia ............................................158
16.2. Podstawowe badania zmęczeniowe ...........................161
16.3. Wytrzymałość zmęczeniowa przy cyklach dowolnych162
16.4. Czynniki wpływające na wytrzymałość zmęczeniową164
17. Literatura...................................................... 167
Strona 5
Wstęp
Niniejsze materiały zostały opracowane w ramach realizacji Programu
Rozwojowego Politechniki Warszawskiej współfinansowanego ze środ-
ków PROGRAMU OPERACYJNEGO KAPITAŁ LUDZKI. Przezna-
czone są dla studentów studiów inżynierskich na kierunku „Edukacja
techniczno-informatyczna” na Wydziale Samochodów i Maszyn Robo-
czych Politechniki Warszawskiej.
Swoim zakresem obejmuje zagadnienia określone w programie

studiów dla przedmiotu kształcenia nauczycielskiego pt.
„Wytrzymałość materiałów” opisanym w sylabusie
opracowanym dla tego przedmiotu. Zawartość merytoryczna
programu przedmiotu spełnia wymagania określone
w standardach kształcenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego dla kierunku „Edukacja techniczno-informatyczna”.
Materiały uzupełniające i aktualizujące do przedmiotu będą

udostępniane studentom za pośrednictwem systemu e-learning.
Przedmiot
1 wytrzymałości
materiałów
ROZDZIAŁ 1
W mechanice ogólnej modelem ciała stałego jest ciało sztywne. Z obser-

wacji wiadomo, że ciało rzeczywiste jest ciałem odkształcalnym. Mecha-
niką ciała stałego odkształcalnego przystosowaną do potrzeb techniki
jest wytrzymałość materiałów. Wytrzymałość materiałów jest nauką o
trwałości typowych elementów konstrukcji będących pod działaniem sił.
Podstawowym zadaniem wytrzymałości materiałów jest określenie:
• wytrzymałości konstrukcji tzn. odporności konstrukcji na

zniszczenie,
• sztywności konstrukcji tzn. odporności konstrukcji na

deformację.
Ilościowa ocena wytrzymałości i sztywności konstrukcji, poprzez wy-
znaczenie naprężeń i odkształceń, a następnie odniesienie ich do odpo-
wiednich wartości dopuszczalnych, umożliwia ocenę konstrukcji pod
względem bezpieczeństwa i trwałości, oraz dostatecznej sztywności.
Realizacja zadań wytrzymałości materiałów wymaga wprowadzenia uza-
sadnionych technicznie uproszczeń.
Główne uproszczenia dotyczą modelu ciała odkształcalnego.
Przyjmujemy, że materiał ciała jest jednorodny i izotropowy, tzn. jego
właściwości są identyczne we wszystkich kierunkach, oraz wykazuje
właściwości sprężyste. Cecha sprężystości oznacza całkowitą lub czę-
ściową zdolność ciała do odzyskania pierwotnego kształtu. Ze względu
na tę cechę można wyróżnić materiały idealnie sprężyste, w których po
odciążeniu nie występują odkształcenia trwałe, oraz materiały sprężys-
toplastyczne i plastyczne.
W zakresie uproszczeń geometrycznych wprowadza się modele elemen-
tów konstrukcji. Podstawowymi modelami geometrycznymi są: pręty,
w których jeden wymiar jest znacznie większy od pozostałych; powłoki,
których grubość jest mała w stosunku do pozostałych wymiarów; bryły
o trzech wymiarach tego samego rzędu.
Strona 10
PRZEDMIOT WYTRZYMAŁOŚCI MATERIAŁÓW
Wytrzymałość i sztywność elementu zależą od wielu czynników. Do

najważniejszych należy zaliczyć:
• rodzaj materiału i jego stan (zależny od rodzaju obróbki),
• kształt i wymiary elementu,
• rodzaj i wartości sił oraz ich przebieg w czasie.
Strona 11
ROZDZIAŁ 1
Strona 12
`
2 Podstawowe pojęcia
ROZDZIAŁ 2
Podstawowymi pojęciami stosowanymi w wytrzymałości materiałów są

siły wewnętrzne, naprężenia i odkształcenia.
Siły wewnętrzne
Weźmy pod uwagę ciało poddane działaniu układu sił zewnętrznych P1,
P2,...Pn będących w równowadze. Przetnijmy umownie ciało na dwie
części I i II (rysunek 2.1).
Rysunek 2.1
Wzajemne oddziaływanie każdej części ciała sprowadza się do układu sił

wewnętrznych rozłożonych na powierzchni przekroju. Siły powierz-
chniowe wraz z siłami zewnętrznymi działającymi na rozpatrywaną
część spełniają warunki równowagi.
Dokonując redukcji sił powierzchniowych do dowolnego punktu B
przekroju, wyznaczamy wektor główny sił wewnętrznych Pw i moment
główny MwB (rysunek 2.2).
Strona 14
PODSTAWOWE POJĘCIA
Rysunek 2.2
W celu wyznaczenia sił wewnętrznych stosujemy ogólne warunki

równowagi zgodnie z zasadą zesztywnienia. Siły wewnętrzne działające
na części ciała oddzielone umownym przekrojem są wektorami
przeciwnymi.
Naprężenia
W wyniku redukcji sił wewnętrznych działających na element pola ∆A

wydzielony wokół dowolnego punktu przekroju otrzymujemy wektor
główny ∆Pw (rysunek 2.3).
Naprężeniem w danym punkcie przekroju nazywamy granicę, do której

dąży iloraz siły wewnętrznej ∆Pw i elementu pola ∆A, na który ta siła
działa, gdy element pola dąży do zera.
∆Pw
p = lim (2.1)
∆A→ 0 ∆A
Jednostką naprężenia jest paskal – Pa = N/m2.
Naprężenie w danym punkcie przekroju jest wektorem. Wektor ten
można rozłożyć na składowe: σ - naprężenie normalne i τ - naprężenie
styczne (rysunek 2.4).
Strona 15
ROZDZIAŁ 2
Rysunek 2.3
Rysunek 2.4
Wektor naprężenia związany jest z płaszczyzną przekroju. Przez dany

punkt przechodzi nieskończenie wiele płaszczyzn, którym odpowiadają
inne wektory naprężenia (przecinanie różnych więzów łączących dany
punkt z jego otoczeniem).
Stan naprężenia w danym punkcie ciała określa nieskończony zbiór
wektorów naprężeń p odpowiadających wszystkim kierunkom przekro-
jów zawierających ten punkt.
Przemieszczenia
Przemieszczenie dowolnego punktu M ciała jest wektorem, którego po-

czątek jest w punkcie M przed odkształceniem, a koniec w punkcie M’
po odkształceniu (rysunek 2.5)
Strona 16
PODSTAWOWE POJĘCIA
Rysunek 2.5
q = ui + vj + wk (2.2)
gdzie: u, v, w – składowe przemieszczenia w kierunku osi układu

współrzędnych x, y, z.
Odkształcenia
Weźmy pod uwagę ciało obciążone siłami P1, P2, ...,Pn. Punkty A i B
oddalone od siebie o l po odkształceniu zajmą położenie A’ i B’
(rysunek 2.6). Zmiana odległości punktów A i B określa wydłużenie lub
skrócenie odcinka l
∆l = l ' − l (2.3)
Średnie odkształcenie względne jest ilorazem zmiany długości odcinka
do jego długości przed odkształceniem
∆l
ε śr = (2.4)
l
Odkształcenie względne w dowolnym punkcie ciała definiowane jest
następująco
∆l
ε = lim (2.5)
l →0 l
Strona 17
ROZDZIAŁ 2
Rysunek 2.6
Odkształcenie względne (wydłużenie lub skrócenie) jest granicą ilorazu

przyrostu odległości między punktami ciała i ich wzajemnej odległości
przed obciążeniem, gdy odległość ta dąży do zera. Przyjmujemy, że
odkształcenie ε jest dodatnie, gdy przyrost ∆l jest dodatni.
Biorąc pod uwagę zmianę kąta między osiami układu prostokątnego O,
x, y (rysunek 2.6), definiujemy odkształcenie postaciowe, które oznacza-
my symbolem γ. Kąt odkształcenia postaciowego w dowolnym punkcie
elementu jest to kąt o jaki zmienia się wzajemne położenie linii przecina-
jących się w tym punkcie.
Strona 18
`
Pręt jako model
3 geometryczny.
Siły wewnętrzne
w pręcie
ROZDZIAŁ 3
Pręt jest modelem geometrycznym, który powstaje przez przesunięcie

dowolnej figury płaskiej wzdłuż linii prostej lub krzywej w taki sposób,
że środek figury leży na tej linii i płaszczyzna figury jest do niej prosto-
padła. Linię tę nazywamy osią pręta, a przesuwana figura wyznacza
przekrój pręta (normalny).
Ze względu na przekrój rozróżniamy pręty o stałym lub zmiennym
przekroju, ze względu na kształt osi – pręty proste lub zakrzywione.
W celu wyznaczenia sił wewnętrznych w pręcie przyjmujemy środek
redukcji w środku geometrycznym (ciężkości) przekroju pręta. Wyzna-
czamy wektor główny Pw i moment główny Mw sił wewnętrznych (rysu-
nek 3.1). Rzutując wektor główny Pw i moment główny Mw na kierunki
normalny i styczny do przekroju otrzymujemy składowe: N – siłę
podłużną (osiową), T – siłę poprzeczną (tnącą), Ms – moment skręcający
oraz Mg – moment gnący.
Rysunek 3.1
Jeżeli w przekroju pręta jest tylko jedna składowa sił wewnętrznych, to

mamy do czynienia z prostym zagadnieniem wytrzymałości pręta. A za-
tem, można wymienić następujące proste zagadnienia:
1. rozciąganie lub ściskanie – siła podłużna N,
2. ścinanie – siła poprzeczna T,
3. skręcanie – moment skręcający Ms,
4. zginanie (czyste) – moment gnący Mg.
Strona 20
PRĘT JAKO MODEL GEOMETRYCZNY. SIŁY WEWNĘTRZNE W PRĘCIE
Strona 21
`
Rozciąganie i ściskanie
4 pręta prostego
o stałym przekroju
ROZCIĄGANIE I ŚCISKANIE PRĘTA PROSTEGO O STAŁYM PRZEKROJU
Rozpatrzmy pręt prosty o stałym przekroju A, długości l, obciążony

osiową siłą P (rysunek 4.1).
Rysunek 4.1
Warunek równowagi części pręta odciętej współrzędną x ma postać
N=P (4.1)
Zakładając równomierny rozkład naprężeń w przekroju pręta mamy
N = ∫ σ dA = σ A (4.2)
A
stąd
N P
σ= = (4.3)
A A
Pod wpływem siły rozciągającej pręt odkształca się, zmieniając wymiary
podłużne i poprzeczne. Na podstawie doświadczeń można przyjąć, że
przekroje po odkształceniu są płaskie i prostopadłe do osi pręta (hipoteza
płaskich przekrojów). Przesunięcie przekroju o współrzędnej x oznacz-
my symbolem u, a wzajemne przesunięcie przekrojów odległych o dx
jako du (rysunek 4.2).
Strona 23
ROZDZIAŁ 4
Rysunek 4.2
Całkowite wydłużenie wynosi
λ = l '−l (4.4)
Odkształcenie względne (zwane też odkształceniem wzdłużnym) dane
jest wzorem
du
ε= (4.5)
dx
Z założenia płaskich przekrojów wynika, że odkształcenie ε w obszarze
przekroju jest stałe. Przyjmując równomierność odkształcenia wzdłuż osi
pręta, całkowite wydłużenie λ można wyznaczyć z zależności
l
λ = u x =l = ∫ ε dx = ε l (4.6)
0
A zatem, odkształcenie wzdłużne jest ilorazem całkowitego wydłużenia

i początkowej długości pręta
λ
ε= (4.7)
l
Podczas rozciągania zmieniają się także wymiary poprzeczne pręta.
Odkształcenie poprzeczne ε′ ze względu na zmniejszenie się średnicy
pręta d′ jest ujemneStosunek bezwzględnych wartości odkształcenia
Strona 24
poprzecznego do wzdłużnego jest liczbą stałą zależną od właściwości

materiału, a zatem mamy
d '−d
ε '= <0 (4.8)
d
ε ' = −ν ε (4.9)
gdzie: ν - liczba (współczynnik) Poissona.
Liczba Poissona dla większości materiałów ma wartości 1/6 < ν < 1/2.
Na podstawie doświadczeń Robert Hooke (1672) sformułował zależność
między odkształceniem i naprężeniem. Zgodnie z tą zależnością, naz-
waną prawem Hooke’a, wydłużenie jest proporcjonalne do naprężenia,
które je spowodowało
σ
ε= (4.10)
E
gdzie: E oznacza moduł Younga lub moduł sprężystości podłużnej, który
11
np. dla stali wynosi E = 2,1·10 Pa.
Podstawiając do wzoru (4.6) zależność (4.10) oraz uwzględniając wzór
(4.3) wyznaczamy wydłużenie pręta w funkcji siły wewnętrznej
l l
σ N Nl
λ = ∫ dx = ∫ dx = (4.11)
0
E 0
EA EA
lub w funkcji zewnętrznego obciążenia
Pl
λ= (4.12)
EA
gdzie: iloczyn EA oznacza sztywność pręta na rozciąganie [N].
Strona 25
ROZDZIAŁ 4
4.1. Zasada de Saint-Venanta
W przedstawionych rozważaniach przyjęto równomierny rozkład naprę-

żeń w przekroju pręta. Nasuwa się pytanie, czy sposób realizacji obcią-
żenia pręta ma wpływ na rozkład naprężeń.
Weźmy pod uwagę trzy jednakowe pręty o średnicy d ściskane statycz-
nie równoważnym obciążeniem odpowiadającym sile P. Pierwszy ścis-
kany jest siłą równomiernie rozłożoną na całej powierzchni przekroju,
drugi – siłą równomiernie rozłożoną na część przekroju, trzeci – siłą
skupioną na niewielkiej powierzchni. Schemat doświadczenia i jego
rezultaty pokazano na rysunku 4.3.
Można stwierdzić, że rozkłady naprężeń w pobliżu obciążonej powierz-
chni są różne, z wyraźną koncentracją naprężeń w przypadku obciążenia
o charakterze skupionym. Jednak w odległości zbliżonej do 1,5 d,
wszystkie rozkłady, niezależnie od sposobu obciążenia, stają się
równomierne.
Rysunek 4.3
Na podstawie podobnych doświadczeń de Saint-Venant sformułował

następującą zasadę (1855r). Jeżeli na niewielki obszar ciała działają
kolejno rozmaicie rozmieszczone lecz statycznie równoważne obciąże-
nia, to w odległości wyraźnie większej od wymiarów liniowych tego
obszaru powstają jednakowe stany naprężenia i odkształcenia.
Strona 26
4.2. Zasada superpozycji
W układach sprężystych przy wyznaczaniu sił wewnętrznych, naprężeń,

odkształceń lub przemieszczeń można zastosować zasadę superpozycji
sił, ponieważ wszystkie zależności są liniowymi funkcjami obciążenia.
Zasada superpozycji sił polega na kolejnym rozpatrywaniu skutków
działania każdej z sił osobno i sumowaniu tych skutków.
Zastosowanie zasady superpozycji do wyznaczenia sił wewnętrznych w
pręcie o stałym przekroju A, obciążonym wzdłużnie siłami P i Q przed-
stawiono na rysunek 4.4.
Rysunek 4.4
W dowolnym przekroju dla 0 ≤ x ≤ l1 mamy
siłę wzdłużną N ( x) = N ' ( x) + N ' ' ( x) = P + Q oraz naprężenie

P+Q
σ = σ '+σ ' ' =
A
Podobnie w przekrojach z kolejnego odcinka pręta l1 ≤ x ≤ l1 +l2
siła wzdłużna wynosi N ( x) = N ' ( x) + N ' ' ( x) = Q oraz naprężenie

Q
σ = σ '+σ ' ' =
A
Strona 27
ROZDZIAŁ 4
4.3. Określenie podstawowych

właściwości mechanicznych
materiału – statyczna
próba rozciągania
Statyczna próba rozciągania jest jedną z podstawowych prób stosowa-

nych do określenia właściwości wytrzymałościowych i plastycznych ma-
teriałów konstrukcyjnych. Próba ta polega na osiowym rozciąganiu
próbek o ściśle określonym kształcie na maszynie wytrzymałościowej
zwanej zrywarką. Próbki przeznaczone do badań mają część pomiarową
o określonej długości i stałym przekroju, a zakończone są obustronnie
główkami o zwiększonym przekroju, które służą do mocowania w uch-
wytach maszyny. Wynikiem próby rozciągania jest przebieg siły roz-
ciągającej F lub naprężeń σ, odpowiednio w funkcji wydłużenia ∆l lub
odkształcenia ε w zakresie sprężystym i sprężysto-plastycznym aż do
zerwania.
Przykład wykresu rozciągania σ(ε) z wyraźną granicą plastyczności,

charakterystyczny dla stali niskowęglowej (zawartość węgla 0,15 –
0,25%) przedstawiono na rysunku 4.5. Na osi pionowej odkładane są
naprężenia nominalne odniesione do początkowego przekroju części po-
miarowej, σ n = F S 0 , na osi poziomej – odkształcenia mierzone
względem długości początkowej próbki, ε = ∆l l 0 .
W początkowej fazie obciążenia do punktu A naprężenia rosną

proporcjonalnie do odkształceń zgodnie z prawem Hooke’a. Punkt A
odpowiada granicy proporcjonalności RH. Na odcinku AA’ przestaje
obowiązywać prawo Hooke’a, jednak odkształcenia pozostają sprężyste.
Punkt A’, który w praktyce jest dość trudny do wyznaczenia, odpowiada
granicy sprężystości Rsp. Po przekroczeniu punktu B w materiale poja-
wiają się wyraźne odkształcenia plastyczne i na odcinku BB’ następuje
kumulacja mikropoślizgów, a w konsekwencji obserwujemy zjawisko
płynięcia materiału tzn. przyrostu długości próbki przy stałym obciąże-
niu. Punktowi B odpowiada granica plastyczności Re. W wielu przypad-
kach po osiągnięciu stanu płynięcia wartość siły rozciągającej ulega
niewielkim wahaniom. Wprowadzane jest pojęcie górnej ReH i dolnej ReL
granicy plastyczności. Na odcinku B’C proces tworzenia się poślizgów
Strona 28
ulega zahamowaniu. Zjawisko to nazywa się umocnieniem materiału.

Punkt C odpowiada doraźnej wytrzymałości na rozciąganie Rm. Po osiąg-
nięciu maksymalnego naprężenia nominalnego wydłużenie ε przestaje
być równomierne na długości pomiarowej próbki i obserwowana jest
koncentracja odkształceń w jednym obszarze. Powstaje przewężenie
zwane szyjką. Przekrój szyjki zmniejsza się i do dalszego rozciągania
wymagana jest coraz mniejsza siła. Na wykresie naprężeń nominalnych
(odniesionych do przekroju wyjściowego) następuje zagięcie do dołu aż
do zerwania próbki – punkt D. Rzeczywiste naprężenie rozrywające
oznaczane Ru odniesione jest do przekroju próbki w miejscu przewężenia
po zerwaniu Su.
Rysunek 4.5
Własności plastyczne materiału określane są przy pomocy wskaźników

podawanych w procentach:
trwałe wydłużenie względne
lu − l0
Ap = 100% , (4.13)
l0
trwałe przewężenie względne
S0 − Su
Z= 100% (4.14)
S0
Strona 29
ROZDZIAŁ 4
W powyższych wzorach indeks u wskazuje wymiar próbki po zerwaniu.

Dla większości metali i ich stopów wykres rozciągania przebiega bez
wyraźnej granicy plastyczności (rysunek 4.6). W przypadku takich ma-
teriałów wyznacza się tzw. umowną granicę plastyczności. Granica ta –
oznaczana symbolem R0,2 – odpowiada naprężeniu, przy którym po
odciążeniu pozostaje trwałe odkształcenie εtrw = 0,2%. Granicę R0,2
wyznacza się prowadząc prostą równoległą do odcinka OA wykresu aż
do przecięcia z linią wykresu w punkcie B.
Rysunek 4.6
Podobne zależności σ(ε) uzyskuje się w przypadku próbek ściskanych.

Większość metali i ich stopów wykazuje zbliżone zachowanie przy ścis-
kaniu i rozciąganiu. Oznacza to, że podstawowe parametry materiałowe,
takie jak granica proporcjonalności, sprężystości i plastyczności, mają te
same wartości w próbie ściskania i rozciągania (materiał izonomiczny).
Na rysunku 4.7 pokazany jest przykładowy wykres uzyskany dla stali
niskowęglowej. Przy ściskaniu po przekroczeniu granicy plastyczności
następuje spęcznienie próbki i obserwuje się wyraźny wzrost siły po-
trzebnej do dalszego odkształcenia próbki.
Strona 30
Rysunek 4.7
Próba rozciągania i ściskania w przypadku materiałów kruchych

przebiega bez wyraźnej granicy proporcjonalności i granicy plas-
tyczności. Wykres zależności σ(ε) jest linią krzywą kończącą się w
punkcie odpowiadającym nagłemu zniszczeniem próbki. Materiały
kruche znoszą znacznie lepiej ściskanie niż rozciąganie. Na rysun-
ku 4.8 znajduje się uproszczony wykres otrzymany dla próbki
z żeliwa. Naprężenia niszczące przy ściskaniu są tu 3 ÷ 4 razy
wiesze od analogicznych przy rozciąganiu.
Strona 31
ROZDZIAŁ 4
Rysunek 4.8
4.4. Obliczenia
wytrzymałościowe prętów
na rozciąganie i ściskanie
W statycznej próbie rozciągania lub ściskania wyznaczane są naprężenia

niebezpieczne, za które w zależności od warunków przyjmuje się
naprężenia odpowiadające granicy plastyczności Re lub doraźnej wytrzy-
małości Rm. Maksymalne, dopuszczalne ze względów technicznych
naprężenie powinno mieć wartość mniejszą od naprężenia uznanego za
niebezpieczne ( σ nieb = Re , Rm ). Oznacza to, że naprężenie dopuszczalne
σdop jest pewnym ułamkiem naprężenia niebezpiecznego
σ nieb
σ dop = (4.15)
n
gdzie: n > 1 oznacza współczynnik bezpieczeństwa.
Strona 32
Współczynnik bezpieczeństwa powinien uwzględniać prawdopodobień-

stwo niekorzystnych zmian warunków przyjętych w obliczeniach. Właś-
ciwy dobór współczynnika bezpieczeństwa jest ważnym zagadnieniem
w projektowaniu maszyn i wymaga możliwie pełnej znajomości czynni-
ków decydujących o wytrzymałości i trwałości konstrukcji.
W przypadku rozciągania lub ściskania naprężenia dopuszczalne σ dop

oznaczamy odpowiednio kr lub kc.
Obliczenia wytrzymałościowe pręta rozciąganego lub ściskanego

polegają na porównaniu naprężeń rzeczywistych z naprężeniami
dopuszczalnymi
N
σ= ≤ k r lub k c (4.16)
A
gdzie: N – siła wzdłużna, A – pole przekroju pręta.
4.5. Uwagi o spiętrzeniu

naprężeń
Rozkład naprężeń normalnych w prętach o zmiennych przekrojach

znacznie różni się od przyjmowanego w obliczeniach rozkładu równo-
miernego. Wyraźny wzrost naprężeń występuje w obszarach, w których
zmienia się kształt przekroju. Na przykład w płaskiej próbce w sąsiedz-
twie wywierconego otworu obserwujemy znaczny wzrost naprężeń
w stosunku do naprężeń nominalnych σ n = P A , tzw. spiętrzenie
naprężeń (rysunek 4.9).
Szczególnie duże spiętrzenie naprężeń ma miejsce w miejscu ostrych
nacięć. Jest to tzw. działanie karbu (rysunek 4.10).
W przypadku materiałów kruchych spiętrzenie lokalne powoduje poja-
wienie się pęknięć, które są źródłem nowych spiętrzeń naprężeń i pęk-
nięć, a w konsekwencji zniszczenia spójności materiału. Materiały
o właściwościach plastycznych poprzez lokalne trwałe odkształcenia
i wyrównanie poziomu naprężeń łagodzą działanie karbu.
Strona 33
ROZDZIAŁ 4
Rysunek 4.9
Rysunek 4.10
W celu obniżenia poziomu spiętrzenia naprężeń należy stosować łagodne

przejścia w obszarach zmian geometrii elementu, a także uwzględniać
możliwość wystąpienia lokalnego wzrostu naprężeń przy ustalaniu
wartości współczynnika bezpieczeństwa.
Strona 34
4.6. Statycznie niewyznaczalne

układy prętowe
Układami statycznie niewyznaczalnymi nazywamy układy, w których

liczba niewiadomych reakcji jest większa od liczby równań równowagi.
Uzupełniające równania otrzymujemy rozpatrując odkształcenia sprężys-
te elementów układu. Równania te noszą nazwę równań przemieszczeń
lub warunków geometrycznych.
Sposoby rozwiązywania zagadnień statycznie niewyznaczalnych ukła-
dów prętowych przedstawione są na wybranych przykładach.
Przesztywnienie układu
Sztywna belka AB zamocowana przegubowo w punkcie A jest zawie-

szona na dwóch sprężystych prętach wykonanych z tego samego mater-
iału. Swobodny koniec belki jest obciążony siłą P. Wyznaczyć siły
wzdłużne w prętach, jeśli ich długość wynosi l, a przekroje odpowiednio
A1 i A2.(rysunek 4.11)
Rysunek 4.11
Strona 35
ROZDZIAŁ 4
Rozwiązanie
1. Równania równowagi
R A + N1 + N 2 − P = 0
N1 a + 2 N 2 a − 3Pa = 0
2. Warunki geometryczne
λ1 λ2
= stąd λ2 = 2λ1
a 2a
3. Zależności fizyczne
N 1l N l
λ1 = , λ2 = 2
EA1 EA2
Po podstawieniu zależności fizycznych do warunków geometrycznych

otrzymujemy równanie uzupełniające
A2
N2 = 2 N
A1
Rozwiązując układ równań równowagi wraz z równaniem uzupełnia-

jącym wyznaczamy
3 A1 6 A2
siły w prętach N1 = P , N2 = P
A1 + 4 A2 A1 + 4 A2
A1 + A2
oraz reakcję podpory R A = −2 P
A1 + 4 A2
(znak „–” oznacza przeciwny zwrot reakcji).
Naprężenia montażowe
Pręt o zmiennej skokowo średnicy wykonany z jednego materiału należy

zamontować w sztywnej obudowie. Pręt został wykonany o wymiar δ za
długi w stosunku do rozstawu ścian. Wyznaczyć reakcje ścian obudowy
Strona 36
po montażu. Zbudować wykresy sił normalnych N, naprężeń σ i prze-

mieszczeń u dowolnego przekroju (rysunek 4.12).
Rysunek 4.12
Rozwiązanie
1. Równanie równowagi
R1 = R2 = R
2. Warunki geometryczne
λ1 + λ2 = δ
Rl Rl
λ1 = , λ2 =
EA1 EA2
Strona 37
ROZDZIAŁ 4
Rl
Jeśli jest d1 = 2d2, to A1 = 4A2 oraz λ1 =
2EA2

otrzymujemy równanie
Rl Rl
+ =δ
2 EA1 EA2
z którego wyznaczamy reakcję ścian R w funkcji parametru niedokład-

ności wykonania δ
2 EA2
R= δ
3 l
Naprężenia termiczne
Jeżeli element konstrukcji wykonany z materiału izotropowego zostanie

równomiernie podgrzany lub ochłodzony to odkształcenia we wszystkich
kierunkach będą wynosić
ε = α ∆T (4.17)
gdzie: α - współczynnik rozszerzalności liniowej.

Współczynnik rozszerzalności liniowej zależy od rodzaju materiału i w
rozpatrywanym w praktyce zakresie temperatur ma wartość stałą.
Weźmy pod uwagę przykład, w którym pręt złożony z odcinka stalowe-
go o sztywności Es As i odcinka miedzianego o sztywności Em Am został
wstawiony między dwie sztywne ściany i podgrzany o ∆T (rysu-
nek 4.13). Przyjmując współczynniki rozszerzalności liniowej stali
i miedzi, odpowiednio αs i αm, należy wyznaczyć wartość reakcji ścian.
Rozwiązanie
1. Równanie równowagi
R1 = R2 = R
2. Warunek geometryczny
Strona 38
- równość swobodnego wydłużenia termicznego i skrócenia wywołanego

reakcją ścian
λT = λ
przy czym
λT = λTs + λTm oraz λ = λ s + λ m
Rysunek 4.13
λTs = α s ∆T l , λTm = α m ∆T
Rl Rl
λs = , λm =
Es As E m Am

otrzymujemy równanie
Rl Rl
(α s + α m )l ∆T = +
E s As Em Am
z którego wyznaczamy reakcję ścian R
Strona 39
ROZDZIAŁ 4
R=
(α s + α m )Es Em As Am ∆T
Es As + Em Am
Strona 40
`
Momenty
5 bezwładności
figur płaskich
ROZDZIAŁ 5
Moment bezwładności względem bieguna (biegunowy moment bezwład-

ności) (rysunek 5.1)
Rysunek 5.1
def
J 0 = ∫ ρ 2 dA (5.1)
A
ρ - odległość elementu powierzchni od bieguna.

Moment bezwładności względem prostej (osi) (rysunek 5.2)
Rysunek 5.2
def
J l = ∫ r 2 dA (5.2)
A
r - odległość elementu powierzchni od prostej

Moment bezwładności względem prostej jest równy iloczynowi pola
figury A i kwadratu tzw. promienia bezwładności i
Jl = A i2 (5.3)
Wyznaczmy momenty bezwładności figury płaskiej w układzie osi pro-

stokątnych (rysunek 5.3).
Strona 42
MOMENTY BEZWŁADNOŚCI FIGUR PŁASKICH
Rysunek 5.3
Momenty bezwładności figury względem osi x i osi y zgodnie z definicją

(5.2) wynoszą
J x = ∫ y 2 dA (5.4)
A
J y = ∫ x 2 dA (5.5)
A
Moment bezwładności względem początku układu współrzędnych jest

określony zależnością
( )
J 0 = ∫ ρ 2 dA = ∫ x 2 + y 2 dA = J x + J y (5.6)
A A
Biegunowy moment bezwładności figury płaskiej względem początku

układu współrzędnych prostokątnych równa się sumie momentów bez-
władności względem osi układu.
W prostokątnym układzie współrzędnych wprowadza się pojęcie mo-
mentu względem układu osi nazywanego momentem odśrodkowym lub
momentem dewiacji, który zdefiniowany jest wzorem
def
J xy = ∫ x y dA (5.7)
A
Strona 43
ROZDZIAŁ 5
5.1. Momenty bezwładności

względem osi
przesuniętych
Niech osie ξ i η będą przesunięte odpowiednio o b i a względem osi x

i y. Spełniony jest następujący związek między współrzędnymi obu
układów (rysunek 5.4)
Rysunek 5.4
ξ = x−a , η = y −b (5.8)
Moment bezwładności figury względem osi ξ wyznaczamy ze wzoru
J ξ = ∫ η 2 dA = ∫ ( y − b) 2 dA = ∫ y 2 dA − 2b ∫ y dA + b 2 A (5.9)
A A A A
W podobny sposób wyznaczamy pozostałe momenty bezwładności Jη

i Jξη. Ostatecznie otrzymujemy następujące wzory
J ξ = J x − 2b ∫ y dA + b 2 A (5.10)
A
J η = J y − 2a ∫ x dA + a 2 A (5.11)
A
J ξη = J xy − b ∫ x dA − a ∫ y dA + abA (5.12)
A A
Strona 44
gdzie całki ∫ y dA = S
A
x oraz ∫ x dA = S
A
y oznaczają momenty statyczne
figury, odpowiednio względem osi x i osi y.

Jeżeli początek układu 0, x, y znajduje się w środku ciężkości figury
wówczas momenty statyczne Sx i Sy są równe zeru i wzory (5.10 – 5.12)
redukują się do postaci
Jξ = J x + Ab2
(5.13)
Jη = J y + A a 2
(5.14)
J ξη = J xy + A ab (5.15)
Powyższe wzory stanowią matematyczny zapis twierdzenia Steinera.

Moment bezwładności figury płaskiej względem osi l równa się momen-
towi bezwładności względem osi równoległej przechodzącej przez śro-
dek ciężkości figury zwiększonemu o iloczyn powierzchni figury przez
kwadrat odległości między osiami.
Moment odśrodkowy figury płaskiej względem układu osi prostokątnych
równa się momentowi odśrodkowemu względem układu osi równoleg-
łych przechodzących przez środek ciężkości figury zwiększonemu o ilo-
czyn powierzchni figury przez odległości między osiami obu układów.
5.2. Momenty bezwładności

względem osi obróconych
Rozważmy układ o osiach ξ, η obrócony o dowolny kąt ϕ względem

układu 0, x, y (rysunek 5.5). Związek między współrzędnymi obu ukła-
dów ma postać
ξ = x cos ϕ + y sin ϕ , η = y cos ϕ − x sin ϕ (5.16)

Na podstawie definicji momentów bezwładności, wykorzystując zależ-
ności (5.16), po przekształceniach wyznaczamy momenty bezwładności
w układzie obróconym
Strona 45
ROZDZIAŁ 5
J ξ = ∫ η 2 dA = J x cos 2 ϕ + J y sin 2 ϕ − J xy sin 2ϕ

A (5.17)
J η = ∫ ξ 2 dA = J x sin 2 ϕ + J y cos 2 ϕ + J xy sin 2ϕ

A (5.18)
Jx − Jy
J ξη = ∫ ξη dA = sin 2ϕ + J xy cos 2ϕ
A
2 (5.19)
Rysunek 5.5
Podstawiając zależności trygonometryczne
1 − cos 2ϕ 1 + cos 2ϕ
sin 2 ϕ = cos 2 ϕ =
2 , 2
otrzymujemy inną postać wzorów (5.17 – 5.19)
Jx + Jy Jx − Jy
Jξ = + cos 2ϕ − J xy sin 2ϕ
2 2 (5.20)
Jx + Jy Jx − Jy
Jη = − cos 2ϕ + J xy sin 2ϕ
2 2 (5.21)
Jx − Jy
J ξη = sin 2ϕ + J xy cos 2ϕ (5.22)
2
Wyznaczmy kąt obrotu ϕ0 prostokątnego układu osi, któremu odpowiada
zerowa wartość momentu odśrodkowego Jξη = 0
Strona 46
Jx − Jy
J ξη = sin 2ϕ 0 + J xy cos 2ϕ 0 = 0 (5.23)
2
stąd
2 J xy
tg 2ϕ 0 = − (5.24)
Jx − Jy
Rozwiązaniem równania trygonometrycznego (46) są dwa wzajemnie

prostopadłe kierunki
π
ϕ 0 = ϕ1 + n (n = 1, 2, 3...) (5.25)
2
Wynika stąd, że w dowolnym punkcie figury płaskiej można wyznaczyć
dwie wzajemnie prostopadłe osie, względem których moment odśrodko-
wy jest równy zeru. Osie te nazywamy głównymi osiami bezwładności
figury.
Główne osie bezwładności przechodzące przez środek geometryczny
figury nazywamy głównymi centralnymi osiami bezwładności, a mo-
menty względem tych osi – głównymi centralnymi momentami bezwład-
ności. Można wykazać, że główne centralne momenty bezwładności
mają ekstremalne wartości określone wzorem
1
J 1, 2 = (J x + J y ) ± 1 ( J x − J y ) 2 + 4 J xy2 (5.26)
2 2
Strona 47
ROZDZIAŁ 5
Strona 48
`
Skręcanie prętów
6 o przekrojach
kołowych
ROZDZIAŁ 6
Skręcanie ma miejsce, gdy pręt jest obciążony parami sił w różnych

płaszczyznach prostopadłych do jego osi. Jeżeli nie występują ogranicze-
nia w swobodnej deplanacji (wypaczeniu) przekrojów poprzecznych
pręta spowodowane sposobem przyłożenia obciążenia, zmianą przekroju
poprzecznego lub warunkami podparcia, mówimy o skręcaniu
swobodnym.
W skręcaniu siły wewnętrzne redukują się do momentu skręcającego Ms.
Rozważmy pręt utwierdzony jednym końcem, a na drugim obciążony
momentem M. Niech na powierzchni walcowej pręta naniesiona zostanie
siatka linii tworzących i kół odpowiadających przekrojom poprzecznym.
Można zaobserwować, że w wyniku skręcania następują wzajemne
obroty nie deformujących się przekrojów oraz przejście tworzących
w linie śrubowe (rysunek 6.1).
Rysunek 6.1
Podstawą teorii swobodnego skręcania prętów o przekroju kołowym lub

pierścieniowym są następujące założenia:
a. przekroje po skręceniu pręta pozostają płaskie i normalne do
jego osi (hipoteza płaskich przekrojów),
Strona 50
SKRĘCANIE PRĘTÓW O PRZEKROJACH KOŁOWYCH
b. promienie naniesione na powierzchnię przekroju pozostają pro-

ste (kształt przekroju nie zmienia się),
c. wzajemna odległość dowolnych przekrojów nie ulega zmianie,
a zatem w przekrojach skręcanych prętów występują tylko naprę-
żenia styczne.
Warunki geometryczne
W celu sformułowania warunków geometrycznych rozważmy element

dx pręta po odkształceniu (rysunek 6.2).
Rysunek 6.2
Przekroje odległe o dx obracają się względem siebie o kąt dϕ. Obrotowi

przekrojów odpowiada kąt odkształcenia postaciowego γ, którego war-
tość na obwodzie wynosi γr. Na podstawie zależności geometrycznych
mamy
CC ' = dx γ r = r dϕ (6.1)
stąd
dϕ
γr = r (6.2)
dx
Na współśrodkowej powierzchni walcowej w dowolnej odległości ρ
prawdziwa jest zależność
Strona 51
ROZDZIAŁ 6
DD' = dx γ = ρ dϕ (6.3)
oraz ogólny wzór na kąt odkształcenia postaciowego
dϕ
γ = ρ (6.4)
dx
dϕ
gdzie: oznacza jednostkowy kąt skręcenia.
dx
Zależności fizyczne
Zależności fizyczne określa prawo Hooke’a dla ścinania, zgodnie z któ-

rym odkształcenie postaciowe jest proporcjonalne do naprężenia, które je
spowodowało
τ
γ = (6.5)
G
gdzie: G – moduł Kirchhoffa, moduł sprężystości postaciowej, który
10
np. dla stali wynosi G = 8·10 Pa.
Naprężenia styczne wyznaczamy porównując wzory (6.4) i (6.5)
dϕ
τ = Gρ (6.6)
dx
Jednostkowy kąt skręcenia dla dowolnego przekroju jest stały, a zatem
wartość naprężeń stycznych jest proporcjonalna do odległości od środka
przekroju. Naprężenia styczne w przekroju skręcanego pręta charaktery-
zuje rozkład liniowy, przy czym kierunek wektorów naprężeń jest pro-
stopadły do promienia przekroju (rysunek 6.3).
Rysunek 6.3
Strona 52
Warunek równowagi
Równanie momentów względem osi pręta ma postać
∫ τ ρ dA − M
A
s =0 (6.7)
po podstawieniu wyrażenia (6.6) na naprężenia styczne otrzymujemy

równanie
dϕ
dx ∫A
G ρ 2 dA − M s = 0 (6.8)
∫ ρ dA = J
2
w którym 0 oznacza biegu biegunowy moment bezwładności
A
przekroju.
Z równania równowagi (6.6) wyznaczamy jednostkowy kąt skręcenia
dϕ M s
= (6.9)
dx GJ 0
Kąt skręcenia skrajnych przekrojów pręta wyznaczamy całkując

wyrażenie (6.9) na długości pręta l
l
Ms M l
ϕ=∫ dx = s (6.10)
0
GJ 0 GJ 0
Kąt skręcenia pręta mierzony w stopniach dany jest wzorem
180 M s l
ϕo = (6.11)
π GJ 0
Obliczanie kąta skręcenia związane jest z zapewnieniem dostatecznej
sztywności elementów. Wprowadzając tzw. dopuszczalny kąt skręcenia
ϕdop, warunek sztywności skręcanego pręta można zapisać w postaci
M sl
ϕ= ≤ ϕ dop (6.12)
GJ 0
Strona 53
ROZDZIAŁ 6
6.1. Obliczenia
wytrzymałościowe
na skręcanie
W celu wyznaczenia naprężeń stycznych w funkcji obciążenia, do wyra-

żenia (6.6) na naprężenia styczne podstawiamy zależność (6.9) określa-
jącą jednostkowy kąt skręcenia, otrzymujemy
Ms
τ= ρ (6.13)
J0
Wzór ten umożliwia wyznaczenie naprężeń stycznych w dowolnym

punkcie przekroju.
Zgodnie z rozkładem naprężeń, maksymalne naprężenia styczne
występuje na konturze przekroju (ρ = r)
Ms M
τ max = r= s (6.14)
J0 W0
gdzie: W0 – wskaźnik wytrzymałości na skręcanie
J0
W0 = (6.15)
r
Warunek wytrzymałości skręcanego pręta ma postać
Ms
τ max = ≤ τ dop = k t (6.16)
W0
gdzie: kt – dopuszczalne naprężenie styczne.

Biegunowe momenty bezładności i wskaźniki wytrzymałości na skręca-
nie obliczamy ze wzorów:
a) przekrój kołowy
π r4 π d4
J0 = = (6.17)
2 32
Strona 54
π r3 π d3
W0 = = (6.18)
2 16
b) przekrój pierścieniowy
π d z4  d4 
J0 = 1 − w4 
32  d z  (6.19)
π d z3  d4 
W0 = 1 − w4 
16  d z  (6.20)
gdzie: dz i dw oznaczają odpowiednio zewnętrzną i wewnętrzną średnicę
przekroju.
6.2. Przykłady obliczeń
1. Wyznaczyć średnicę d przekroju pręta utwierdzonego na jednym

końcu i obciążonego momentami 4M i M działającymi odpowiednio
w przekrojach B i C (rysunek 6.4). Zbudować wykres momentów skrę-
cających oraz wykres kąta skręcenia. Przyjąć, że dane są: długość l,
moment M, moduł Kirchhoffa G oraz naprężenie dopuszczalne τdop.
Rysunek 6.4
Strona 55
ROZDZIAŁ 6
Rozwiązanie
Równanie równowagi
M A − 4M + M = 0
stąd M A = 3M
Funkcja momentu skręcającego
0≤ x≤l
M s = −3M
l ≤ x ≤ 3l M s = −3M + 4 M = M
3l ≤ x ≤ 4l M s = −3M + 4 M − M = 0
Kąty skręcenia poszczególnych odcinków pręta wynoszą:
− 3M l 2M l
ϕ AB = , ϕ BC = , ϕ DC = 0
GJ 0 GJ 0
Całkowity kąt skręcenia jest sumą algebraiczną kątów skręcenia odcin-

ków pręta
−Ml
ϕ AD = ϕ AB + ϕ BC + ϕ CD =
GJ 0
W przypadku pręta o przekroju kołowym warunek wytrzymałościowy

ma postać
M s max 16 M s max
τ max = = ≤ τ dop
W0 πd 3
stąd obliczamy średnicę d przekroju pręta
16M s max
d ≥3
πτ dop
Strona 56
Ostatecznie, podstawiając największy co do bezwzględnej wartości

moment skręcający M s max = 3M otrzymujemy warunek poprawnie
dobieranej średnicy pręta
48M
d ≥3 .
πτ dop
2. Wyznaczyć największe naprężenie w pręcie o średnicy d utwierdzo-

nym na obu końcach i obciążonym momentami M i 3M w sposób
pokazany na rysunek 6.5. Zbudować wykresy momentów skręcających
i kątów skręcenia. Przyjąć, że dane są: długość l, średnica d, moment M
oraz moduł Kirchhoffa G.
Rysunek 6.5
Rozwiązanie
Równanie równowagi
M A + M − 3M + M D = 0
stąd M A − 2M + M D = 0
W powyższym równaniu występują dwa nieznane momenty utwierdze-

nia MA i MD, a zatem zadanie jest jednokrotnie statycznie niewyznaczal-
Strona 57
ROZDZIAŁ 6
ne. Dodatkowe równanie wyznaczamy biorąc pod uwagę przemieszcze-

nia pręta. Wiemy, że przekroje utwierdzone nie obracają się względem
siebie, mamy więc następujący warunek geometryczny
ϕ AD = ϕ AB + ϕ BC + ϕ CD = 0
Zależności fizyczne określają kąty skręcenia poszczególnych odcinków
pręta
MAl (M A + M ) l ( M A + M − 3M ) l
ϕ AB = ϕ BC = ϕ CD =
GJ 0 , GJ 0 ,
GJ 0
Po podstawieniu zależności fizycznych do warunku geometrycznego

otrzymujemy dodatkowe równanie
M A + M A + M + M A + M − 3M = 0 ,
z którego wyznaczamy
1
MA = M
3
Z równania równowagi obliczamy moment MD
5
MD = M
3
Największa bezwzględna wartość momentu skręcającego wynosi
5
M s max = M
3
A zatem, największe naprężenie styczne występuje w na powierzchni
odcinka CD pręta i określone jest wzorem
M s max 80M
τ max = =
W0 3π d 3 .
Strona 58
`
Ścinanie
7 pręta prostego
ROZDZIAŁ 7
Ścinanie ma miejsce, gdy jako siła wewnętrzna występuje tylko siła

poprzeczna. W praktyce realizacja czystego ścinania jest niemożliwa ze
względu na towarzyszący ścinaniu efekt zginania. Gdy działanie mo-
mentu gnącego jest małe w porównaniu z działaniem siły poprzecznej,
wprowadza się pojęcie ścinania technicznego.
Ograniczając siły wewnętrzne do siły poprzecznej, średnią wartość
naprężenia stycznego τśr obliczana się jako iloraz siły T i powierzchni
przekroju A
T
τ śr = (7.1)
A
Jest to przybliżony sposób wyznaczania naprężeń w niektórych
elementach maszyn np. sworzniach, nitach itp. Warunek
wytrzymałościowy przyjmuje się w postaci
T
τ śr = ≤ τ dop (7.2)
A
Przykładem obliczeń na ścinanie może być tzw. zakładkowe połączenie
nitowane dwóch blach rozciąganych siłą P (rysunek 7.1)
Rysunek 7.1
Przy założeniu równomiernego obciążenia wszystkich nitów, pojedynczy

nit ścinany jest siłą
Strona 60
ŚCINANIE PRĘTA PROSTEGO
P
T= (7.3)
n
gdzie: n oznacza liczbę nitów.
Na rysunku 7.2 pokazane jest oddziaływanie łączonych blach na trzon
nitu.
Rysunek 7.2
Warunek wytrzymałościowy ma postać
P 4P
τ = = ≤ τ dop (7.4)
nA nπ d 2
gdzie d oznacza średnicę nitu.

Po przekształceniu warunek ten może służyć do wyznaczenia i doboru
średnicy nitów w rozważanym połączeniu nakładkowym
4P
d≥ (7.5)
nπ τ dop
Strona 61
ROZDZIAŁ 7
Strona 62
`
8 Zginanie prętów
ROZDZIAŁ 8
Rozważmy pręt, którego oś jest krzywą płaską, a obciążenie w postaci sił

P1,..., Pn działa w płaszczyźnie osi pręta. Przecinamy pręt przekrojem
poprzecznym na dwie części I i II (rysunek 8.1).
Rysunek 8.1
W wyniku redukcji sił zewnętrznych działających na część I do środka

przekroju wyznaczamy składowe sił wewnętrznych:
N1 – siła podłużna (normalna),
T1 – siła poprzeczna (tnąca),
Mg1 – moment gnący.
Siły te są oddziaływaniem części I w miejscu przekroju na część II.

Przeprowadzając analogiczne rozumowanie w stosunku do części II
pręta, otrzymujemy przeciwne wektory sił N2, T2 i momentu gnącego
Mg2, którymi część II działa na część I.
Przyjmujemy następujące określenia sił wewnętrznych.
Strona 64
ZGINANIE PRĘTÓW
Siła podłużna lub poprzeczna w dowolnym przekroju jest równa sumie

odpowiednich składowych obciążenia działających na część pręta
oddzieloną tym przekrojem.
Moment gnący w dowolnym przekroju jest równy sumie momentów
względem środka przekroju wszystkich sił działających na część pręta
oddzieloną tym przekrojem.
8.1. Siły poprzeczne

i momenty gnące w belkach
Belki są to pręty proste obciążone siłami prostopadłymi do osi.

Wyznaczmy siły wewnętrzne w belce opartej na podporach przegubo-
wych i obciążonej siłą P (rysunek 8.2).
Rysunek 8.2
Reakcje podpór obliczamy z równań równowagi
R A + RB − P = 0
Pa − R B (a + b) = 0
po przekształceniach mamy
Pb Pa
RA = , RB =
a+b a+b
Siłę poprzeczną i moment gnący wyznaczamy z warunku równowagi
odciętej myślowo części belki (rysunek 8.3)
Strona 65
ROZDZIAŁ 8
Rysunek 8.3
0≤x≤a
Pb
T1 = R A =
a+b
Pb
M g1 = R A x = x
a+b
a ≤ x ≤ a+b
Pb
T2 = RA − P = − P = − RB
a+b
M g 2 = RA x − P ( x − a ) =
Pb
= x − P( x − a ) = RB (a + b − x)
a+b
Przyjmujemy umowę dotyczącą znaku siły poprzecznej T i momentu
gnącego Mg.
Strona 66
ZGINANIE PRĘTÓW
Siła poprzeczna spowodowana siłami działającymi po lewej stronie

przekroju do góry, a po prawej do dołu ma znak dodatni, w przeciwnym
przypadku ma znak ujemny.
Moment gnący spowodowany siłami działającymi do góry jest dodatni,

a działającymi do dołu ujemny.
Siły wewnętrzne w belkach obciążonych w sposób ciągły
Weźmy pod uwagę belkę swobodnie podpartą, której część obciążona

jest obciążeniem o natężeniu q(ξ), zmieniającym się wzdłuż osi
(rysunek 8.4).
Rysunek 8.4
Całkowite obciążenie belki wynosi

l −a
Q= ∫ q(ξ ) dξ
0
Siły wewnętrzne w poszczególnych przedziałach określone są wzorami
0 ≤ x ≤ a T1 = R A , M g1 = R A x
Strona 67
ROZDZIAŁ 8
x−a
a ≤ x ≤ l T2 = R A − ∫ q(ξ ) dξ ,
0
x−a
M g 2 = RA x − ∫ q(ξ ) ( x − a − ξ )dξ
0
Oznaczmy wypadkową obciążenia ciągłego po lewej stronie przekroju

przez
x−a
Qx = ∫ q(ξ ) dξ
0
oraz odległość wypadkowej od rozpatrywanego przekroju przez

x−a
∫ q(ξ ) ( x − a − ξ )dξ
0
sx = x−a
∫ q(ξ ) dξ
0
Wówczas siły wewnętrzne w przedziale a ≤ x ≤ l możemy zapisać w

prostej formie
T2 = R A − Q x
M g 2 = R A x − Qx s x
Jeśli obciążenie jest rozłożone równomiernie na odcinku belki, q =

constans, na podstawie podanych wzorów otrzymujemy
Q x = q( x − a)
q( x − a)
sx =
2
Strona 68
ZGINANIE PRĘTÓW
8.2. Zależności różniczkowe

między obciążeniem i
siłami wewnętrznym
Weźmy pod uwagę element belki o długości dx (rysunek 8.5). Na belkę

działa poprzeczne obciążenie ciągłe o intensywności q. Zakładamy, że
funkcje opisujące siły wewnętrzne T i Mg są różniczkowalne względem
współrzędnej x.
Rysunek 8.5
Zapiszmy warunki równowagi elementu belki.

Suma rzutów na kierunek prostopadły do osi belki wynosi
T + dT − T + qdx = 0 (8.1)
Suma momentów względem punktu O znajdującego się w środku ele-

mentu dx dana jest równaniem
dx
M g + dM g − M g − Tdx − dT =0 (8.2)
2
Odrzucając w równaniach równowagi małe wyższego rzędu, otrzymuje-
my następujące zależności różniczkowe
dT
= −q (8.3)
dx
Strona 69
ROZDZIAŁ 8
dM g
=T (8.4)
dx
Różniczkując obie strony równania (8.4) mamy
d 2M g
= −q (8.5)
dx 2
Zależności (8.3 – 8.5) można zapisać w formie wniosków:
a. pochodna siły poprzecznej względem współrzędnej mierzonej
wzdłuż osi belki jest równa intensywności obciążenia ciągłego
(ze znakiem ujemnym),
b. pochodna momentu gnącego względem współrzędnej mierzonej
wzdłuż osi belki jest równa sile poprzecznej,
c. druga pochodna momentu gnącego względem współrzędnej
mierzonej wzdłuż osi belki jest równa intensywności obciążenia
ciągłego (ze znakiem ujemnym).
Wyprowadzone zależności różniczkowe wykorzystuje się do skontrolo-
wania poprawności wyznaczanych wykresów T(x) i Mg(x).
Wskazówki:
• Jeśli jest q = 0 to wykresem T(x) jest prosta równoległa do

osi pręta, Mg(x) jest prostą nachyloną do osi.
• Moment gnący Mg(x) ma ekstremum w miejscu zerowania

się siły poprzecznej T.
• W miejscu działania siły skupionej lub momentu skupionego

na wykresie T(x) lub Mg(x) występuje nieciągłość w postaci
skoku odpowiednio o wartość siły skupionej lub momentu
skupionego.
Strona 70
ZGINANIE PRĘTÓW
8.3. Równomierne zginanie belki

– naprężenia
i odkształcenia
Zbadajmy naprężenia i odkształcenia w belce równomiernie zginanej.

Taki rodzaj zginania występuje, gdy moment gnący wywołany obciąże-
niem jest stały wzdłuż osi belki, M g ( x) = const. Z zależności różnicz-
kowej (8.4), wiążącej siłę poprzeczną z momentem gnącym, wynika, że
w zginaniu równomiernym siła poprzeczna jest równa zeru, T ( x) = 0 .
A zatem, zginanie równomierne jest zginaniem czystym, w którym jedy-
ną siłą wewnętrzną jest moment gnący.
Rozważmy zginanie równomierne belki o przekroju prostokątnym z na-
niesioną na bokach siatką linii podłużnych i poprzecznych (rysunek 8.6).
Rysunek 8.6
Po odkształceniu linie podłużne oraz oś belki zakrzywiają się, linie pro-

stopadłe pozostają proste i prostopadłe do osi belki, a kontur przekroju
pozostaje płaski. Przyjmując strukturę materiału złożoną z włókien rów-
noległych do osi belki, można stwierdzić, że włókna po stronie wklęsłej
skróciły się, a po stronie wypukłej uległy wydłużeniu. Oznacza to, że w
belce istnieje warstwa utworzona z włókien o niezmienionej długości.
Jest to tzw. warstwa obojętna, której przecięcie z przekrojem poprzecz-
nym wyznacza oś obojętną.
Strona 71
ROZDZIAŁ 8
Na podstawie doświadczeń można przyjąć mechanizm zginania oparty

na następujących założeniach:
a. przekrój płaski pozostaje po odkształceniu płaski i prostopadły
do osi belki,
b. istnieje warstwa obojętna prostopadła do płaszczyzny działania
momentu gnącego,
c. w przekroju poprzecznym występują wyłącznie naprężenia
normalne, a w przekrojach podłużnych nie ma żadnych naprężeń.
Odkształcenia elementu belki
Rozpatrzmy element belki o długości dx przed odkształceniem i po

odkształceniu (rysunek 8.7).
Rysunek 8.7
Strona 72
ZGINANIE PRĘTÓW
Weźmy pod uwagę włókno znajdujące się w odległości y od warstwy

obojętnej. Włókno, które przed odkształceniem miało długość dx = ds,
po odkształceniu wydłuża się o ε do długości ds (1 + ε).
Na podstawie zależności geometrycznych mamy
ds (1 + ε ) ds
= (8.6)
−ρ+ y −ρ
stąd
y
ε =− (8.7)
ρ
gdzie: ρ jest promieniem krzywizny warstwy obojętnej, który w przyję-
tym układzie współrzędnych i przy dodatnim momencie gnącym Mg ma
wartość ujemną.
Wzór (8.7) oznacza, że wydłużenie włókien jest proporcjonalne do ich
odległości od warstwy obojętnej i ze względu na znak promienia krzy-
wizny jest dodatnie dla dodatnich wartości współrzędnej y.
Warunki równowagi
Siły zewnętrzne działające na część belki oddzieloną przekrojem

redukują się do momentu gnącego Mg. W obszarze przekroju działają
elementarne siły σ dA (rysunek 8.8).
Rysunek 8.8
Strona 73
ROZDZIAŁ 8
Warunki równowagi odcinka belki mają postać
∑F x =0 ∫ σ dA = 0 (8.8)
A
∑M y =0 ∫ σ z dA = 0 (8.9)
A
∑M z =0 − ∫ σ y dA + M g = 0 (8.10)
A
Zależności fizyczne dla materiału sprężystego określone są prawem

Hooke’a, z którego po uwzględnieniu wzoru (8.7) wyznaczamy napręże-
nia normalne
E
σ = Eε = − y (8.11)
ρ
Związek (8.11) ustala rozkład naprężeń normalnych w przekroju pręta
zginanego. Zgodnie z nim wartość naprężeń jest proporcjonalna do
odległości punktu przekroju od osi obojętnej.
Po podstawieniu do warunków równowagi (8.8) – (8.10) funkcji rozkła-
du naprężeń (8.11) otrzymujemy kolejno
∫ y dA = 0
A
(8.12)
∫ y z dA = 0
A
(8.13)
E
∫y
2
dA = − M g (8.14)
ρ A
Równość (8.12) oznacza zerowanie się momentu statycznego Sz wzglę-

dem osi obojętnej (oś z), a zatem oś obojętna przechodzi przez środek
ciężkości przekroju.
Zgodnie z równością (8.13) moment odśrodkowy Jyz względem układu
osi prostokątnych y, z ma wartość zerową. Osie y i z są głównymi osiami
bezwładności przekroju. Można zatem stwierdzić, że oś obojętna jest
główną centralną osią bezwładności.
Strona 74
ZGINANIE PRĘTÓW
W rozważanym przypadku kierunek wektora momentu gnącego pokrywa

się z kierunkiem osi obojętnej i ten rodzaj zginania nazywamy zgina-
niem prostym.
∫y
2
W równaniu (8.14) całka dA = J z oznacza moment bezwładności
A
względem osi obojętnej. Przekształcając równanie (8.14) otrzymujemy
związek między krzywizną a momentem gnącym
1 Mg
=− (8.15)
ρ EJ z
w którym iloczyn EJz oznacza sztywność na zginanie.
Podstawiając do wzoru (8.11) promień krzywizny ze wzoru (8.15) wy-

znaczamy zależność na naprężenia normalne w dowolnym punkcie
przekroju w funkcji obciążenia (momentu gnącego)
Mg y
σ= (8.16)
Jz
Zgodnie z wcześniejszymi wnioskami naprężenia normalne charaktery-

zuje liniowy rozkład.
8.4. Obliczenia
wytrzymałościowe
na zginanie
Największe bezwzględne wartości naprężeń występują w punktach

przekroju najbardziej odległych od osi obojętnej (rysunek 8.9 - punkty I
i II) obliczamy ze wzorów
M g e1
σ1 = (8.17)
Jz
Strona 75
ROZDZIAŁ 8
M g e2
σ2 = (8.18)
Jz
gdzie: e1, e2 – odległości skrajnych punktów konturu przekroju od osi

obojętnej
Rysunek 8.9
Wprowadzamy następujące oznaczenia
Jz
W1 = (8.19)
e1
Jz
W2 = . (8.20)
e2
Powyższe wielkości nazwane są wskaźnikami wytrzymałości na zgina-

nie. A zatem, wskaźnik wytrzymałości na zginanie jest ilorazem momen-
tu bezwładności przekroju względem osi obojętnej i odległości od tej osi
skrajnych włókien.
Jeśli materiał, z którego wykonany jest pręt, ma jednakową wytrzymaość
na rozciąganie i ściskanie (materiał izonomiczny), to o wytrzymałości
decydują naprężenia o największej bezwzględnej wartości. W tym przy-
padku należy wyznaczyć jeden wskaźnik wytrzymałości odpowiadający
największej odległości emax punktu przekroju od osi obojętnej
Strona 76
ZGINANIE PRĘTÓW
Jz
W= (8.21)
e max
Największą wartość naprężenia σmax obliczamy ze wzoru
Mg
σ max = (8.22)
W
W poprawnie zaprojektowanej belce powinien być spełniony następują-

cy warunek wytrzymałościowy
Mg
σ max = ≤ σ dop = k r ,c (8.23)
W
gdzie: kr,c – dopuszczalne naprężenie przy rozciąganiu lub ściskaniu
8.5. Równanie różniczkowe

ugiętej osi belki
Działanie momentu gnącego powoduje zakrzywienie osi belki. W oma-

wianym zginaniu prostym, w którym kierunek wektora momentu gną-
cego pokrywa się z kierunkiem głównej osi bezwładności przekroju, oś
belki po odkształceniu jest krzywą płaską.
Rozpatrzmy belkę swobodnie podpartą na końcach i zginaną siłą skupio-
ną P (rysunek 8.10).
Rysunek 8.10
Przyjmijmy w początku belki układ współrzędnych prostokątnych,

którego oś x stanowi oś geometryczną nieodkształconej belki, a oś y
Strona 77
ROZDZIAŁ 8
skierowana jest do dołu. Dowolny przekrój o współrzędnej x obraca się o

kąt ϑ, a jego środek ciężkości przemieszcza się pionowo o y. Oś ugiętą
belki opisuje równanie y = f(x), a jej krzywiznę wzór (8.15). Krzywiznę
dowolnej krzywej płaskiej określa znana z geometrii różniczkowej
zależność
d2y
1 dx 2
= (8.24)
ρ   dy  2 
3
1 +   
  dx  
 
Z porównania wzorów (8.15) i (8.24) otrzymujemy równanie różniczko-

we ugiętej osi belki
d2y
Mg dx 2
− = (8.25)
EJ   dy  2 
3
1 +   
  dx  
 
Ze względu na stosunkowo dużą sztywność belek, a zatem małe prze-

mieszczenia liniowe i kątowe, z dostateczną dokładnością można przy-
jąć, że współrzędna y reprezentuje całkowite przemieszczenie liniowe,
a kąt obrotu przekroju ϑ (zawarty między osią belki nieodkształconej
i styczną do osi ugiętej) oznacza przemieszczenie kątowe. Przemieszcze-
nie liniowe y nazywane jest ugięciem, a kąt ϑ – kątem ugięcia.
Przy założonych małych przemieszczeniach kątowych mamy
dy
= tgϑ ≈ ϑ i mianownik prawej strony równości (8.25) można
dx
przyjąć równy jedności. Otrzymujemy równanie uproszczone, które
zapisujemy w postaci
d2y
EJ = −M g (8.26)
dx 2
Jest to tzw. równanie techniczne ugiętej osi belki, w którym iloczyn EJ
jest ogólnym oznaczeniem sztywności na zginanie. Znak „–” we
wzorach (8.25) i (8.26) wynika z przyjętej umowy określającej znak
momentu gnącego.
Strona 78
ZGINANIE PRĘTÓW
W celu wyznaczenia ugięć belki całkujemy dwukrotnie równanie (8.26),

otrzymujemy
EJ
dy
dx
= − ∫ M g dx + C stąd ϑ =
dy
dx
=−
1
EJ
(∫ M g )
dx + C (8.27)
EJ y = − ∫ ∫ M g dx dx + Cx + D
stąd
y=−
1
EJ
(∫ (∫ M dx )dx + Cx + D )
g (8.28)
gdzie: C i D oznaczają stałe całkowania.

W przypadku gdy moment gnący opisany jest inną funkcją w kolejnych
przedziałach belki, należy napisać równania różniczkowe osi ugiętej
osobno dla każdego przedziału. Ze względu na ciągłość i gładkość linii
ugięcia, stałe całkowania muszą spełniać warunki ciągłości ugięć i kątów
ugięcia na granicach przedziałów. W takim przypadku sposób całkowa-
nia równania różniczkowego ma istotne znaczenie.
Przykład
Wyznaczmy równanie osi ugiętej belki swobodnie podpartej na końcach

i obciążonej siłą P (rysunek 8.11).
Rysunek 8.11
Z warunków równowagi wyznaczamy reakcje podpór, które wynoszą

odpowiednio:
R A = Pb (a + b) oraz RB = Pa (a + b) .
Przyjmijmy układ współrzędnych x, y o początku w punkcie A belki.

Moment gnący Mg(x) należy określić w dwóch przedziałach
Strona 79
ROZDZIAŁ 8
Pb
0 ≤ x ≤ a M g ( x) = R A x = x
a+b
Pb
a ≤ x ≤ l M g ( x) = R A x − P( x − a ) = x − P( x − a)
a+b
Równania różniczkowe osi ugiętej odpowiadające tym przedziałom cał-
kujemy osobno.
W przedziale 0 ≤ x ≤ a mamy
d2y
EJ = −RA x
dx 2
dy x2
EJ = − R A ∫ x dx + C1 = − R A + C1
dx 2
RA x3
∫ x dx + C1 x + D1 = − R A
2
EJ y = − + C1 x + D1
2 6
Całkowanie w przedziale a ≤ x ≤ l przeprowadzamy nie rozwijając wyra-
żeń w nawiasach
d2y
EJ = − R A x + P( x − a)
dx 2
dy
EJ = − R A ∫ x dx + P ∫ ( x − a ) dx + C 2 =
dx
x 2 P( x − a) 2
= −RA + + C2
2 2
− RA P
EJy =
2 ∫ x 2 dx + ∫ ( x − a ) 2 dx + C 2 x + D2 =
2
3 3
x P( x − a)
= −RA + + C 2 x + D2
6 6
Stałe całkowania wyznaczamy z warunków brzegowych:
1)
y ( 0) = 0
Strona 80
ZGINANIE PRĘTÓW
2)
y (l ) = 0
3)
y1 ( a ) = y 2 ( a )
4)
ϑ1 (a ) = ϑ2 (a )
Pierwsze dwa warunki wynikają ze sposobu podparcia belki, dwa kolej-
ne są warunkami ciągłości przemieszczeń.
Na podstawie warunku 4) mamy
a2 a2
− RA + C1 = − R A + C 2 , a zatem jest C1 = C2.
2 2
Z warunku 3) otrzymujemy
a3 a3
− RA + C1 a + D1 = − R A + C 2 a + D2
6 6
a stąd, uwzględniając równość stałych C1 i C2, mamy D1 = D2
Z warunku 1) jest D1 = 0.
Na podstawie warunku 2) otrzymujemy równanie
( a + b) 3 b3
− RA + P + C 2 ( a + b) = 0
6 6
z którego po podstawieniu R A = Pb ( a + b) wyznaczamy stałą C2
C2 =
Pb
6(a + b)
(
(a + b )2 − b 2 )
Zaletą zastosowanego sposobu całkowania równania różniczkowego osi
ugiętej jest równość odpowiednich stałych całkowania w obu przedzia-
łach C1 = C2 oraz D1 = D2. Sposób ten nazywany jest metodą Clebscha.
Metoda Clebscha wymaga przestrzegania następujących zaleceń.
a. Należy przyjąć wspólny dla wszystkich przedziałów belki układ
współrzędnych o początku w jednym z jej końców.
Strona 81
ROZDZIAŁ 8
b. Jeśli współrzędne ai określają położenie sił skupionych Pi lub

początków obciążenia ciągłego qi, to wyrażenia typu Pi ( x − ai )
( x − ai ) 2
lub qi całkuje się według schematu
2
( x − ai ) n +1
∫ ( x − ai ) dx = n + 1 + C
n
c. W przypadku obciążenia ciągłego przyjmuje się układ równo-

ważny w taki sposób, aby każde zaczęte obciążenie ciągłe
przebiegało do końca belki.
d. W przypadku działania momentu skupionego do równania mo-
mentów gnących należy wprowadzić współrzędną określającą
położenie tego momentu.
Rozpatrzmy belkę obciążoną momentem M, siłą P i obciążeniem cią-
głym o intensywności q (rysunek 8.12)
Rysunek 8.12
Zgodnie ze stosowaną metodą rozpoczęte obciążenie ciągłe działa do

końca belki, a zatem w przedziale 5 należy wprowadzić obciążenie rów-
noważące ze znakiem przeciwnym (−q).
Ze względu na równość odpowiednich stałych całkowania równanie mo-
mentu gnącego można zapisać dla przedziału ostatniego, zaznaczając
końce poszczególnych przedziałów pionowymi kreskami z numerami
tych przedziałów.
Strona 82
ZGINANIE PRĘTÓW
Dla belki przedstawionej na rysunku 8.12 moment gnący określony jest

zależnością
q ( x − c) 2
M g = R A x 1 + M ( x − a ) 0 − P( x − b) 3 − +
2 2 4
(8.29)
q( x − d ) 2
+
2 5
Zapisując równanie różniczkowe osi ugiętej zmieniamy znak momentu

gnącego
d2y
EJ = − R A x 1 − M ( x − a ) 0 + P( x − b) 3 +
dx 2 2
2
(8.30)
q ( x − c) q( x − d ) 2
+ −
2 4
2 5
Po scałkowaniu równania (8.3) otrzymujemy zależności określające kąt

ugięcia i ugięcie
dy x2 P ( x − b) 2
EJ = C − RA − M ( x − a) 2 + +
dx 2 1 2 3
(8.31)
q ( x − c) 3 q( x − d ) 3
+ −
6 4
6 5
x3 M ( x − a) 2
EJ y = D + Cx − R A − +
6 1 2 2
(8.32)
P ( x − b) 3 q ( x − c)4 q( x − d ) 4
+ + −
6 3
24 4 24 5
Stałe całkowania C i D wyznaczamy z warunków brzegowych wynikają-

cych ze sposobu podparcia belki. Należy pamiętać, że obliczając prze-
mieszczenia z równań (8.31) i (8.32) bierze się pod uwagę tylko wyrazy
odpowiadające danemu przedziałowi. Stałe całkowania C i D, które
zapisuje się w pierwszym przedziale, są proporcjonalne odpowiednio do
kąta ugięcia i ugięcia belki w początku układu współrzędnych; mamy
bowiem ϑ (0) = ϑ0 = C EJ oraz y (0) = y 0 = D EJ .
Strona 83
ROZDZIAŁ 8
8.6. Przykłady zastosowania

metody Clebscha
1. Wyznaczyć funkcje ugięć belki o sztywności EJ opartej na dwóch

podporach w punktach A i B oddalonych o l. Belka obciążona jest w
sposób ciągły o stałej intensywności q (rysunek 8.13)
Rysunek 8.13
Zgodnie z metodą obciążenie ciągłe zostaje przedłużone do końca belki

(punkt C). A zatem, na odcinku BC należy wprowadzić obciążenia
równoważące przeciwnie skierowane (-q).
Reakcje podpór wynoszą
ql
R A = RB =
2
Zmiany momentu gnącego określone są w dwóch przedziałach
zależnością
qx 2 q( x − l ) 2
M g = RA x − + RB ( x − l) +
2 1 2 2
Całkując równanie osi ugiętej
d2y qx 2 q( x − l ) 2
EJ = − R A x + − R B ( x − l ) −
dx 2 2 1 2 2
otrzymujemy
Strona 84
ZGINANIE PRĘTÓW
dy x 2 qx 3 ( x − l ) 2 q( x − l ) 3
EJ = C − RA + − RB −
dx 2 6 1
2 3 2
x 3 qx 4 ( x − l ) 3 q( x − l ) 4
EJ y = D + Cx − R A + − RB −
6 24 1 6 24 2
Stałe całkowania C i D wyznaczamy z warunków podparcia belki:

1)
y(0) = 0
2)
y(l) = 0
Z warunku 1) mamy D = 0,
z warunku 2) otrzymujemy równanie
l 3 ql 4
Cl − R A + = 0,
6 24
z którego po podstawieniu wzoru na reakcję RA wyznaczamy stałą
całkowania C
ql 3
C=
24
Ostatecznie ugięcia belki w poszczególnych przedziałach opisane są
następującą funkcją
1  ql 3 ql 3 q 4 ql 3 q( x − l ) 4 
y=  x − x + x − ( x − l ) − 
EJ  24 12 24 1 12 24 2

2. Wyznaczyć funkcję ugięcia osi belki swobodnie podpartej na końcach,
obciążonej w przekroju o współrzędnej x = a parą sił o momencie M.
Belka ma długość l i stałą sztywność EJ (rysunek 8.14).
Strona 85
ROZDZIAŁ 8
Rysunek 8.14
Reakcje podpór tworzą parę sił o wartościach obliczanych ze wzoru
M
R A = RB =
l
Moment gnący określony jest w dwóch przedziałach, przy czym w
przedziale 2 moment skupiony M zapisano wprowadzając współrzędną
położenia tego momentu
M g = − R A x 1 + M ( x − a) 0
2
Równanie osi ugiętej ma następującą budowę
d2y
EJ 2
= R A x 1 − M ( x − a) 0
dx 2
Po dwukrotnym całkowaniu mamy
dy x2
EJ = C + RA − M ( x − a) 2
dx 2 1
x3 ( x − a) 2
EJ y = D + Cx + R A −M
6 1 2 2
Stałe całkowania C i D wyznaczamy z warunków brzegowych odpowia-

dających swobodnemu podparciu belki:
1)
y(0) = 0
2)
y(l) = 0
Strona 86
ZGINANIE PRĘTÓW
Z warunku 1) mamy D = 0.
Warunek 2) sprowadza się do równania
l 3 M (l − a) 2
Cl + R A − =0
6 2
z którego po podstawieniu RA = M/l wyznaczamy stałą C
M
C=
6l
(3(l − a) 2 − l 2 )
Uwzględniając wyznaczone stałe całkowania, równaniu ugięć belki
można nadać następującą formę
1 M M 3 M 
y=  ( )
3(l − a) 2 − l 2 x + x − ( x − a) 2 
EJ  6l 6l 1 2 2
Strona 87
ROZDZIAŁ 8
Strona 88
`
Elementy teorii
9 stanu naprężenia
ROZDZIAŁ 9
Stanem naprężenia w punkcie ciała nazywamy zbiór wszystkich wek-

torów naprężeń występujących we wszystkich dowolnie przeprowadzo-
nych przekrojach przechodzących przez ten punkt.
Rozważmy elementarny prostopadłościan o wymiarach dx, dy, dz, któ-
rego krawędzie są równoległe do osi x, y, z układu prostokątnego zwią-
zanego z ciałem (rysunek 9.1)
Rysunek 9.1
Naprężenia występujące na ściankach tego elementu zostały rozłożone

na składowe normalne σx, σy, σz równoległe odpowiednio do osi x, y, z
oraz składowe styczne τxy, τxz, τyx, τyz, τzx, τzy oznaczone dwoma indeksa-
mi, przy czym pierwszy indeks odnosi się do normalnej przekroju,
a drugi wskazuje kierunek naprężenia.
Na podstawie warunków równowagi elementu można stwierdzić, że
składowe naprężeń stycznych prostopadłe do wspólnej krawędzi dwóch
wzajemnie prostopadłych przekrojów są sobie równe. Mamy zatem:
τxy = τyx, τyz = τzy, τzx = τxz.
Strona 90
ELEMENTY TEORII STANU NAPRĘŻENIA
Biorąc pod uwagę prawo równości naprężeń stycznych, można wykazać,

że stan naprężenia w ogólnym przypadku jest określony przez sześć
składowych stanu naprężenia: σx, σy, σz, τxy, τyz, τzx. Oznacza to, że
naprężenia w trzech wzajemnie prostopadłych przekrojach stanowią
podstawę do wyznaczenia naprężenia w dowolnie zorientowanym prze-
kroju zawierającym ten punkt.
Zgodnie z teorią sprężystości przez każdy punkt dowolnie obciążonego
ciała przechodzą trzy wzajemnie prostopadłe płaszczyzny, w których nie
występują naprężenia styczne. Te szczególne płaszczyzny przekrojów,
charakteryzujące się zerowymi naprężeniami stycznymi nazywamy
płaszczyznami głównymi stanu naprężenia. Kierunki wyznaczone przez
normalne tych płaszczyzn są kierunkami głównymi. Naprężenia w płasz-
czyznach głównych, które są naprężeniami normalnymi, nazywamy
naprężeniami głównymi. Naprężenia główne oznacza się symbolami σ1,
σ2, σ3, przy czym przyjmuje się σ1 > σ2 > σ3. Indeksy 1, 2, 3
odpowiadają kierunkom głównym stanu naprężenia (rysunek 9.2).
Rysunek 9.2
Można zatem stwierdzić, że do określenia stanu naprężenia w dowolnym

punkcie ciała wystarczą trzy naprężenia główne σ1, σ2, σ3.
9.1. Płaski stan naprężenia
Stan naprężenia nazywamy płaskim, gdy jedno z naprężeń głównych jest

równe zeru. Płaski stan naprężenia ma miejsce w warstwie zewnętrznej
Strona 91
ROZDZIAŁ 9
obciążonego elementu, w przypadku gdy nie działają na nią siły

zewnętrzne.
Weźmy pod uwagę płaską, cienką tarczę obciążoną na krawędziach siła-
mi działającymi w płaszczyźnie tarczy. W dowolnym elemencie, w prze-
krojach prostopadłych do płaszczyzny obciążenia, których normalne są
równoległe odpowiednio do osi x, y układu związanego z tarczą,
występują składowe naprężenia σx, σy, τxy, τyx (rysunek 9.3).
Rysunek 9.3
W celu wyznaczenia naprężeń normalnych i stycznych w przekroju, któ-

rego zewnętrzna normalna tworzy kąt α z kierunkiem osi x rozpatrzmy
równowagę elementu pokazanego na rysunek 9.4.
Rysunek 9.4
Strona 92
Sumując elementarne siły na kierunki osi ξ i η, otrzymujemy

odpowiednio
σ ξ dA = σ x dA cos α cos α + σ y dA sin α cos(90 − α ) +

(9.1)
+ τ xy dA cos α cos(90 − α ) + τ yx dA sin α cosα
oraz
τ ξη dA = −σ x dA cos α sin α + σ y dA sin α sin(90 − α ) +

(9.2)
+ τ xy dA cos α sin(90 − α ) − τ yx dA sin α sin α
Po przekształceniach, uwzględniając podstawowe związki trygonome-

tryczne oraz równość naprężeń stycznych (τxy = τyx) wyznaczamy nastę-
pujące zależności
σ ξ = σ x cos 2 α + σ y sin 2 α + τ yx sin 2α (9.3)
σx −σy
τ ξη = − sin 2α + τ xy cos 2α (9.4)
2
Składową naprężenia ση w przekroju prostopadłym do osi η można
wyznaczyć podstawiając do wzoru (9.3) w miejsce kąta α kąt
α’ = 90 + α
σ η = σ x sin 2 α + σ y cos 2 α − τ yx sin 2α (9.5)
Wzory (9.3, 9.4, 9.5) są zależnościami transformacyjnymi dla płaskiego

stanu naprężenia. Wzorom (9.3) i (9.5) można nadać inną formę
1
uwzględniając związki trygonometryczne sin 2 α = (1 − cos 2α ) oraz
2
1
cos 2 α = (1 + cos 2α ) . Ostatecznie otrzymujemy
2
σ x +σ y σ x −σ y
σξ = + cos 2α + τ xy sin 2α (9.6)
2 2
σx +σy σx −σ y
ση = − cos 2α − τ xy sin 2α (9.7)
2 2
Strona 93
ROZDZIAŁ 9
Jeden z kierunków głównych stanu naprężenia jest określony przez oś

z prostopadłą do płaszczyzny elementu. Pozostałe kierunki główne wy-
znaczamy przyrównując do zera naprężenie styczne τξη
σ x −σ y
− sin 2α 0 + τ xy cos 2α 0 = 0 (9.8)
2
stąd mamy
2τ xy
tg 2α 0 = (9.9)
σx −σ y
Rozwiązanie równania trygonometrycznego (9.9) ma postać
π
α 0 = α1 ± n (n = 1, 2, ....) (9.10)
2
gdzie α1 oznacza dodatni kąt ostry.
A zatem, rozwiązanie (9.10) wyznacza dwa wzajemnie prostopadłe
kierunki główne stanu naprężenia, które oznaczane są 1 i 2.
Kierunkom głównym odpowiadają przekroje główne, w których działają
naprężenia główne σ1 i σ2, o wartościach danych wzorem
σx +σy 1
σ 1 ,σ 2 = ± (σ x − σ y ) 2 + 4τ xy2 (9.11)
2 2
Trzecie naprężenie główne o kierunku wzdłuż osi z ma wartość równą
zeru, σ3 = 0.
Gdy płaski stan naprężenia określony jest przez naprężenia główne σ1

i σ2, składowe naprężeń w dowolnych, wzajemnie prostopadłych prze-
krojach wyznaczamy z zależności transformacyjnych
σ1 + σ 2 σ1 − σ 2
σξ = + cos 2α (9.12)
2 2
σ1 + σ 2 σ1 − σ 2
ση = − cos 2α (9.13)
2 2
Strona 94
σ1 − σ 2
τ ξη = − sin 2α (9.14)
2
9.2. Odwzorowanie płaskiego

stanu naprężenia kołem
Mohra
W płaskim stanie naprężenia określonym naprężeniami głównymi

σ1 > σ2 naprężenia w dowolnym przekroju prostopadłym do płaszczyzny
obciążenia można wyznaczyć stosując konstrukcję koła Mohra. Na osi
poziomej odkładane są naprężenia normalne, a na osi pionowej naprę-
żenia styczne.
Przedstawione zadanie polega na wyznaczeniu składowych stanu naprę-
żenia σx, σy, τxy w układzie osi x, y obróconym o kąt α względem układu
głównych osi 1, 2. W tym celu na osi poziomej odkładamy naprężenia σ1
(punkt B1) i σ2 (punkt B2) (rysunek 9.5).
Rysunek 9.5
W odległości OS = (σ 1 + σ 2 ) 2 znajduje się środek koła Mohra, z któ-

rego promieniem r = (σ 1 − σ 2 ) 2 kreślimy okrąg. Przez środek S rysu-
jemy prostą nachyloną do osi naprężeń normalnych pod kątem 2α.
Strona 95
ROZDZIAŁ 9
Współrzędne punktów Tx i Ty przecięcia prostej z okręgiem koła Mohra

wyznaczają w przyjętej podziałce poszukiwane składowe naprężenia w
układzie osi obróconych. Odcinki ORx i RxTx odpowiadają naprężeniom
σx i τxy w przekroju określonym normalną równoległa do osi x. Mierząc
odcinki ORy i RyTy wyznaczamy naprężenia σy i τyx = τxy w przekroju
prostopadłym, o normalnej równoległej do osi y. W przyjętym układzie
oś naprężeń stycznych zwrócona „do góry” odpowiada naprężeniom τyx
a zwrócona „do dołu” – naprężeniom τxy.
Na podstawie zależności trygonometrycznych otrzymujemy wzory trans-
formacyjne analogiczne do wzorów (9.12 – 9.14)
σ1 + σ 2 σ1 − σ 2
σx = + cos 2α
2 2 (9.15)
σ1 + σ 2 σ1 − σ 2
σy = − cos 2α
2 2 (9.16)
σ1 − σ 2
τ xy = − sin 2α
2 (9.17)
Łatwo zauważyć, że największe co do bezwzględnej wartości naprężenie
styczne występuje w przekrojach obróconych względem kierunków
głównych o kąt α = π/4 (na kole Mohra jest 2α = π/2)
1
τ max = σ1 − σ 2 (9.18)
2
Ostatecznie możemy stwierdzić, że okrąg koła Mohra jest miejscem
geometrycznym punktów, które określają wartości składowych płaskiego
stanu naprężenia w przypadku płaskiej, kątowej transformacji układu
osi.
Stosując konstrukcję koła Mohra, można rozwiązać zadanie odwrotne
tzn. wyznaczyć naprężenia główne, gdy dane są składowe stanu napręże-
nia σx, σy, τxy w dowolnym układzie osi.
Strona 96
`
Stan odkształcenia.
10 Uogólnione prawo
Hooke’a
ROZDZIAŁ 10
W przypadku ogólnym, trójwymiarowemu stanowi naprężenia w dowol-

nym punkcie ciała, zdefiniowanemu przez sześć składowych σx, σy, σz,
τxy, τyz, τzx (rys. 9.1) odpowiada trójwymiarowy stan odkształcenia okreś-
lony trzema odkształceniami liniowymi εx, εy, εz oraz trzema odkształce-
niami kątowymi γxy, γyz, γzx. Odkształcenia kątowe wpływają na zmianę
postaci elementu i nazywane są kątami odkształceń postaciowych. Jeżeli
na ściankach elementarnego prostopadłościanu występują naprężenia
główne σ1, σ2, σ3 (rys. 9.2) to kierunki krawędzi prostopadłościanu,
które pokrywają się z kierunkami głównymi stanu naprężenia,
wyznaczają jednocześnie kierunki główne stanu odkształcenia. Oznacza
to, że w elementarnym prostopadłościanie zachodzi wyłącznie zmiana
długości krawędzi przy zachowaniu jego kształtu, a liniowe,
jednostkowe wydłużenia są odkształceniami głównymi. A zatem,
kierunki główne stanu naprężenia i stanu odkształcenia pokrywają się, i
stan odkształcenia można jednoznacznie określić trzema składowymi –
odkształceniami głównymi ε1, ε2, ε3.
W płaskim stanie odkształcenia jedno z odkształceń głównych np. ε3 jest

równe zeru i stan odkształcenia określają pozostałe składowe ε1 i ε2.
Ze wzglądu na analogię między stanem odkształcenia i stanem napręże-
nia w celu wyznaczenia składowych odkształceń w układzie osi obróco-
nych o dowolny kąt α stosuje się wzory 9.12 ÷ 9.13, w których należy
1
zamienić σ na ε oraz τ na γ.
2
Do wykreślnego odwzorowania płaskiego stanu odkształcenia i zadań
transformacyjnych wygodnie jest stosować konstrukcję koła Mohra.
Między składowymi stanu odkształcenia i składowymi stanu naprężenia
istnieją zależności potwierdzone doświadczalnie, znane jako prawo
Hooke’a.
W przypadku ścinania w płaszczyźnie wyznaczonej przez osie x, y od-
kształcenie elementarnego prostokąta pod wpływem naprężeń stycznych
τxy, τyx sprowadza się do zmiany kąta prostego o kąt odkształcenia posta-
ciowego γxy (rysunek 10.1)
Strona 98
STAN ODKSZTAŁCENIA. UOGÓLNIONE PRAWO HOOKE’A
Rysunek 10.1
Związek między odkształceniem postaciowym γxy a naprężeniem stycz-

nym τxy jest zgodny z prawem Hooke’a dla ścinania
τ xy
γ xy = (10.1)
G
W przekroju pręta rozciąganego występują naprężenia równoległe do osi
pręta np. σz. Obok odkształcenia εz wzdłuż osi pręta mierzone są
odkształcenia poprzeczne εx i εy związane z odkształceniem wzdłużnym
zależnością
ε x = ε y = −ν ε z (10.2)
w której ν oznacza współczynnik charakteryzujący właściwości materia-

łu zwany liczbą Poissona.
Sumując, zgodnie z zasadą superpozycji, odkształcenia liniowe wywoła-
ne przez poszczególne składowe naprężenia normalne oraz uwzględnia-
jąc efekt ścinania można wyznaczyć zależności między składowymi
stanu odkształcenia i naprężenia w formie następujących równań
1 τ xy
εx =
E
[
σ x − ν (σ y + σ z ) ] γ xy =
G
1 τ yz
εy =
E
[
σ y − ν (σ z + σ x ) ] γ yz =
G
(10.3)
1 τ zx
εz =
E
[
σ z − ν (σ x + σ y ) ] γ zx =
G
Strona 99
ROZDZIAŁ 10
Równania (10.3) stanowią matematyczny zapis uogólnionego prawa

Hooke’a. Z równań tych wynika, że składowe stanu odkształcenia są
jednorodnymi liniowymi funkcjami składowych stanu naprężenia.
W przypadku płaskiego stanu naprężenia mamy σz = 0, τyz = 0, τxz = 0

i prawo Hooke’a wyrażają równania
1
εx =
E
(σ x −νσ y )
1
εy =
E
(σ y −νσ x ) (10.4)
τ xy
γ xy =
G
W powyższych równaniach sprężyste właściwości materiału charaktery-
zują stałe: moduł Younga E, moduł Kirchhoffa G i liczba Poissona ν.
Można wykazać, że związane są one następującą zależnością
E
G= (10.5)
2(1 + ν )
A zatem, tylko dwie z nich są niezależne.
Strona 100
`
11 Hipotezy wytężenia
ROZDZIAŁ 11
W większości przypadków elementy maszyn i konstrukcji są poddane

działaniu złożonych obciążeń, które wywołują dwu- lub trójwymiarowy
stan naprężenia. Ocena dostatecznej wytrzymałości konstrukcji technicz-
nej powinna opierać się na wynikach eksperymentalnych uzyskanych
przy zachowaniu charakteru rzeczywistych obciążeń poszczególnych
elementów. Badania takie byłyby jednak trudne do przeprowadzenia i
bardzo kosztowne. Dostępne są natomiast wskaźniki wytrzymałościowe
materiału wyznaczone w badaniach laboratoryjnych w jednoosiowym
stanie naprężenia np. prostym rozciąganiu lub ściskaniu. Stąd też
powstała koncepcja określenia zachowania się materiału w przypadku
dowolnego stanu naprężenia na podstawie rezultatów badań w stanie
jednoosiowym.
W efekcie eksperymentów i analiz opartych na teorii sprężystości
i plastyczności sformułowano szereg hipotez określających warunki
pojawienia się stanu niebezpiecznego – tzw. stopień wytężenia
materiału.
Przez wytężenie materiału rozumiemy ogół zmian w stanie fizycznym
materiału, wywołany obciążeniem, prowadzący do powstania trwałych
odkształceń lub utraty spójności. W zależności od rodzaju materiału stan
niebezpieczny może być określony przez wytrzymałość na rozciąganie
Rm lub granicę plastyczności Re. Wytężenie zależy od właściwości ma-
teriału a także od obciążenia i składowych stanu naprężenia w punkcie
ciała.
11.1. Przegląd wybranych

hipotez wytężenia
Najstarszą hipotezą wytężeniową jest hipoteza największego naprę-

żenia rozciągającego (VII w.). Za jej autorów uważa się Galileusza
i Leibnitza. Modyfikacją tej hipotezy, uwzględniającą także naprężenia
ściskające, jest hipoteza największego naprężenia normalnego
(Rankine i Clebsch XIX w.). Według tej hipotezy miarą wytężenia
Strona 102
HIPOTEZY WYTĘŻENIA
materiału jest największe naprężenie normalne. Oznacza to, że żadne z

naprężeń głównych nie może być większe od wartości naprężenia nie-
bezpiecznego w jednoosiowym rozciąganiu i mniejsze od naprężenia
niebezpiecznego przy ściskaniu.
Doświadczenia nie potwierdziły słuszności tej hipotezy szczególnie
w przypadku materiałów sprężysto-plastycznych.
Hipotezą odkształceniową jest hipoteza największego wydłużenia roz-
powszechniona przez de Saint-Venanta (XIX w.). Według tej hipotezy
zniszczenie zachodzi wtedy, gdy największe jednostkowe wydłużenie
w złożonym stanie naprężenia osiągnie wartość wydłużenia odpowiada-
jącą naprężeniu niebezpiecznemu w jednoosiowym rozciąganiu.
Duże rozbieżności wyników obliczeniowych i doświadczalnych wskazu-
ją na małą przydatność także tej hipotezy w odniesieniu do materiałów
sprężysto-plastycznych.
Kolejną hipotezą wytężeniową jest hipoteza największych naprężeń
stycznych (τmax) zaproponowana przez Coulomba (XVIII w.) i rozwi-
nięta przez Tresca (XIX w.). Zakłada ona, że miarą wytężenia materiału
jest największe naprężenie styczne. A zatem, zniszczenie zachodzi wte-
dy, gdy największe naprężenie styczne w złożonym stanie naprężenia
osiągnie wartość naprężenia stycznego odpowiadającą naprężeniu nie-
bezpiecznemu w jednoosiowym rozciąganiu.
W trójosiowym stanie naprężenia największe naprężenie styczne τmax

wynosi
1
τ max = (σ max − σ min ) (11.1)
2
W jednoosiowym rozciąganiu mamy
1
τ max = σ 0 (11.2)
2
Porównując wytężenia materiału w obu stanach, otrzymujemy napręże-
nie zredukowane w postaci
σ red = σ max − σ min (11.3)
Warunek zachowania wytrzymałości materiału jest następujący
Strona 103
ROZDZIAŁ 11
σ red = σ max − σ min ≤ σ Zr (11.4)
gdzie σZr oznacza naprężenie niebezpieczne w prostym rozciąganiu.
W ogólnym stanie naprężenia określonym naprężeniami głównymi σ1,

σ2, σ3, zakładając jednakowej wytrzymałość przy rozciąganiu i ściskaniu
( σ Zr = −σ Zc ), warunek wytężenia (11.4) można zapisać następującym
układem nierówności
− σ Zr ≥ σ 1 − σ 2 ≤ σ Zr
− σ Zr ≥ σ 2 − σ 3 ≤ σ Zr (11.5)
− σ Zr ≥ σ 3 − σ 1 ≤ σ Zr
W płaskim stanie naprężenia określonym składowymi σx, σy, τxy

naprężenia główne wyznaczamy ze wzoru (9.11)
σx +σy 1
σ 1 ,σ 2 = ± (σ x − σ y ) 2 + 4τ xy2
2 2
Jeśli znaki naprężeń σ1 i σ2 są różne, to jest σ1 = σmax, σ2 = σmin, σ3 = 0,
a zatem naprężenie zredukowane dane jest wzorem
σ red = σ 1 − σ 2 = (σ x − σ y ) 2 + 4τ xy2 (11.6)
Jeśli oba naprężenia główne są dodatnie σ1 > σ2 > 0, wówczas mamy σ1

= σmax, σ3 = 0 = σmin i naprężenie zredukowane obliczamy ze wzoru
σx +σy 1
σ red = σ 1 − σ 3 = + (σ x − σ y ) 2 + 4τ xy2 (11.7)
2 2
W przypadku ujemnej wartości obu naprężeń głównych σ2 < σ1 < 0,
największe i najmniejsze naprężenia są odpowiednio równe σ3 =0 =
σmax, σ2 = σmin, i naprężenia zredukowane dane są wzorem
σx +σy 1
σ red = σ 3 − σ 2 = − + (σ x − σ y ) 2 + 4τ xy2 (11.8)
2 2
Strona 104
HIPOTEZY WYTĘŻENIA
W stanie czystego ścinania, gdy jest σx = 0, σy = 0, τxy = τ, naprężenia

zredukowane na podstawie wzoru (11.6) wynoszą σ red = 2τ . Oznacza
to, że niebezpieczne naprężenia styczne mają wartość τ Z = 0,5σ Zr .
Hipoteza największych naprężeń stycznych sprawdza się dość dobrze dla

materiałów sprężysto-plastycznych, szczególnie w płaskich stanach
naprężenia. Zastosowanie tej hipotezy do oceny wytężenia materiałów o
różnej wytrzymałości na rozciąganie i ściskanie umożliwiły późniejsze
wskazówki podane przez Mohra.
Podstawową, szeroko stosowaną hipotezą energetyczną jest hipoteza
największej energii odkształcenia postaciowego, nazywana od naz-
wisk jej autorów hipotezą Hubera (1904), Misesa (1913), Hencky’ego
(1924). Według tej hipotezy o wytężeniu materiału decyduje tylko część
energii sprężystej związana ze zmianą postaci. Zniszczenie zachodzi
wtedy, gdy energia odkształcenia postaciowego w złożonym stanie
naprężenia osiągnie wartość energii odkształcenia postaciowego odpo-
wiadającą naprężeniu niebezpiecznemu w stanie jednoosiowym
(rozciąganiu).
W ogólnym stanie naprężenia jednostkowa energia odkształcenia posta-
ciowego (energia jednostki objętości ciała) wyrażona jest wzorem
1 +ν 2
φf =
3E
[ ( )]
σ x + σ y2 + σ z2 − σ xσ y − σ yσ z − σ zσ x + 3 τ xy2 + τ yz2 + τ zx2 (11.9)
Jednostkową energię w stanie jednoosiowym wyznaczamy podstawiając

do powyższego wzoru σx = σ0, σy = σz = 0, τxy = τyz = τzx = 0, co daje
1 +ν 2
φf = σ0 (11.10)
3E
Przyjmując, że wytężenia w obu stanach są równe, otrzymujemy nastę-
pującą zależność na naprężenia zredukowane
σ red = σ x2 + σ y2 + σ z2 − σ xσ y − σ yσ z − σ zσ x + 3(τ xy2 + τ yz2 + τ zx2 ) (11.11)
Gdy stan naprężenia określony jest przez naprężenia główne, wzór

(11.11) ma budowę
σ red = σ 12 + σ 22 + σ 32 − σ 1σ 2 − σ 2σ 3 − σ 3σ 1 (11.12)
Strona 105
ROZDZIAŁ 11
W płaskim stanie naprężenia jest σz = 0 oraz τyz = τzx = 0 lub σ3 = 0 i

wzory na naprężenia zredukowane przyjmują postać
σ red = σ x2 + σ y2 − σ xσ y + 3τ xy2 (11.13)
lub
σ red = σ 12 + σ 22 − σ 1σ 2 (11.14)
Warunek zachowania wytrzymałości materiału sprowadza się do żądania

by naprężenia zredukowane nie przekroczyły wartości naprężeń niebez-
piecznych w stanie jednoosiowego rozciągania σ red ≤ σ Zr .
Na podstawie wzoru (11.13) podstawiając σx = 0, σy = 0, τxy = τ wyz-

naczamy naprężenia zredukowane w przypadku ścinania σ red = 3 τ ,
a stąd graniczne naprężenia styczne τ Z = 0,58σ Zr .
Hipoteza energii odkształcenia postaciowego została potwierdzona doś-

wiadczalnie i znalazła szerokie zastosowanie w badaniu wytężenia ma-
teriałów sprężysto-plastycznych. Stosowanie tej hipotezy zarówno do
stanów sprężystych, jak również plastycznych uzasadnia brak stałych
sprężystych we wzorach na naprężenia zredukowane.
Na podstawie doświadczeń potwierdzono, że hipotezy największych na-
prężeń stycznych i energii odkształcenia postaciowego dają dostatecznie
dokładne wyniki w ustaleniu granicznych stanów naprężeń związanych z
uplastycznieniem materiału (kryterium plastyczności). Hipotezy naj-
większych naprężeń normalnych i odkształceń są hipotezami wytężenia
materiałów kruchych, których zniszczenie charakteryzuje złom
rozdzielczy.
Strona 106
`
Złożone działanie
12 sił wewnętrznych
w prętach prostych
ROZDZIAŁ 12
Złożone zagadnienia wytrzymałości prętów występują wtedy, gdy siły

wewnętrzne redukują się do więcej niż jednej składowej określającej
prosty przypadek obciążenia, tzn. siły podłużnej N, poprzecznej T,
momentu skręcającego Ms i momentu gnącego Mg. W rozwiązywaniu
złożonych zagadnień stosuje się zasadę superpozycji, sumując odpo-
wiednio wyniki (np. odkształcenia, naprężenia) otrzymane dla prostych
przypadków obciążenia. Metoda ta spełnia wymagania dotyczące
dokładności jedynie w zakresie dostatecznie małych odkształceń
i przemieszczeń.
12.1. Zginanie z rozciąganiem

lub ściskaniem
Rozpatrzmy pręt, na który działają równolegle do jego osi x dwie równo-

ważące się siły P. Siły przyłożone są mimośrodowo w jednej z płasz-
czyzn bezwładności (wyznaczonej przez osie x i y) w odległości a od
głównej osi bezwładności przekroju z (rysunek 12.1).
Rysunek 12.1
W dowolnym przekroju siły wewnętrzne redukują się do siły podłużnej

N = P i momentu gnącego Mg = P a. Naprężenia w dowolnym punkcie
przekroju są sumą algebraiczną naprężeń normalnych wywołanych
rozciąganiem σr i zginaniem σg
Strona 108
ZŁOŻONE DZIAŁANIE SIŁ WEWNĘTRZNYCH W PRĘTACH PROSTYCH
N M g y P Pa
σ = σr +σg = + = + y (12.1)
A Jz A Jz
Największe naprężenia normalne występują w punktach przekroju

o współrzędnej y = ymax i ze względu na wytrzymałość powinny być
ograniczone naprężeniami dopuszczalnymi σdop
P Pa
σ max = + ≤ σ dop (12.2)
A W
gdzie Wz oznacza wskaźnik wytrzymałości na zginanie W = J z ymax .
Podstawiając we wzorze (12.1) za moment bezwładności przekroju wy-

rażenie J z = A iz2 , otrzymujemy
P a 
σ= 1 + 2 y  (12.3)
A  iz 
gdzie iz jest promieniem bezwładności przekroju.
W celu wyznaczenia położenia osi obojętnej w pręcie rozciąganym i
zginanym przyjmujemy w równaniu (12.3) zerową wartość naprężenia σ
= 0. Odległość osi obojętnej od głównej osi bezwładności przekroju
wynosi zatem
iz2
y0 = m = − (12.3)
a
Z zależności (12.3) wynika, że zmniejszając mimośród a można
przesunąć oś obojętną poza przekrój, uzyskując w obszarze przekroju
naprężenia dodatnie. W przypadku granicznym, gdy jest a = 0, wystąpi
czyste rozciąganie. Zwiększanie mimośrodu powoduje wzrost udziału
zginania, które dominuje przy bardzo dużych wartościach mimośrodu.
Strona 109
ROZDZIAŁ 12
12.2. Zginanie ze skręcaniem
Rozpatrzmy pręt o przekroju kołowym, który jednocześnie jest zginany

momentem Mg i skręcany momentem Ms. W przekroju pręta wystąpią
naprężenia styczne i normalne o rozkładzie pokazanym na rysunku 12.2.
Rysunek 12.2
Największe naprężenia są w punktach najbardziej oddalonych od osi

obojętnej zginania i wynoszą
Mg Ms
σ max = , τ max = (12.4)
W W0
W tych punktach jest też największe wytężenie materiału. Zakładając

sprężysto-plastyczne właściwości materiału pręta, naprężenia
zredukowane możemy wyznaczyć na podstawie hipotezy Hubera-Misesa
lub hipotezy największych naprężeń stycznych.
Dla płaskiego stanu naprężenia określonego składowymi
σx = σmax, σy = 0, τxy = τmax naprężenia zredukowane według hipotezy
Hubera-Misesa wynoszą
σ red = σ x2 + σ y2 − σ xσ y + 3τ xy2 = σ max

2 2
+ 3τ max (12.5)
Strona 110
lub podstawiając zależności (12.4)
2 2
M  M 
σ red =  g  + 3 s  (12.6)
W   W0 
Uwzględniając w (12.6) związek między wskaźnikami wytrzymałości na
zginanie i skręcanie W0 = 2W , ostatecznie mamy
3 2
M g2 + Ms
σ red = 4 (12.7)
W
Wprowadzając oznaczenie momentu zredukowanego
3 2
M red = M g2 + Ms (12.8)
4
warunek wytrzymałości wału zginanego i skręcanego zapisujemy w po-
dobnej formie jak dla zginania
M red
σ red = ≤ σ dop (12.9)
W
W przypadku hipotezy maksymalnych naprężeń stycznych stosujemy
wzór na naprężenia zredukowane w płaskim stanie naprężenia, określo-
nym przez naprężenia główne σ1 i σ2 o różnych znakach (11.6)
σ red = (σ x − σ y )2 + 4τ xy2 = σ max

2 2
+ 4τ max (12.10)
Po podstawieniu do powyższego wzoru zależności (12.4) i związku

między wskaźnikami wytrzymałości otrzymujemy
2 2
M  M  M g2 + M s2
σ red =  g  + 4 s  = (12.11)
W   W0  W
Moment zredukowany według hipotezy „τmax” ma postać
M red = M g2 + M s2 (12.12)
Strona 111
ROZDZIAŁ 12
Oczywiście, ocena wytrzymałości polega na porównaniu wartości

naprężenia zredukowanego σred z naprężeniem dopuszczalnym σdop.
1. Wyznaczyć największe naprężenia zredukowane w pręcie AB o śred-

nicy d i długości l utwierdzonym na jednym końcu z prostopadle przy-
mocowanym ramieniem BC o długości a (rysunek 12.3). Koniec C ra-
mienia obciążony jest pionową siłą P. Przyjąć następujące dane liczbo-
we: P = 20 N, l = 1 m, a = 0,5 m, d = 0,01 m.
Rysunek 12.3
Na podstawia warunków równowagi wyznaczamy reakcje w przekroju A
RA − P = 0 ⇒ RA = P
M Ax − Pl = 0 ⇒ M Ax = Pl
− M Ay + Pa = 0 ⇒ M Ay = Pa
W pręcie AB, w przedziale 0 ≤ y ≤ l moment gnący wynosi
M g ( y ) = RA y − M Ax = − P (l − y )
Strona 112
Moment skręcający ma wartość stałą
M s = Pa
Ramię BC jest zginane momentem
M g ( x) = RA x − M Ay = − P(a − x) , 0 ≤ x ≤ a
Wykresy momentów gnących i momentów skręcających pokazane są na

rysunku 12.4.
Rysunek 12.4
Naprężenia zredukowane wyznaczamy na podstawie hipotezy Hubera-

Misesa. Największe obciążenie występuje w przekroju utwierdzenia,
w którym moment gnący i moment skręcający wynoszą odpowiednio
Mg = Pl oraz Ms = Pa. Moment zredukowany obliczamy ze wzoru (12.8)
3 2 3
M red = M g2 + M s = P l 2 + a2
4 4
Po podstawieniu danych liczbowych mamy
3
M red = 20 12 + 0,52 = 21,8 Nm
4
Wskaźnik wytrzymałości na zginanie obliczony z przybliżonego wzoru
W ≅ 0,1 d 3 wynosi W = 10 −7 m3.
Ostatecznie, obliczamy naprężenia zredukowane
M red 21,8
σ red = = − 7 = 218 MPa,
W 10
Strona 113
ROZDZIAŁ 12
które nie powinny przekroczyć wartości naprężeń dopuszczalnych σdop.

2. Obliczyć minimalną średnicę d wału o długości l utwierdzonego na
jednym końcu, a na drugim z tarczą o promieniu R i ciężarze Q
(rys. 12.5). Na tarczę nawinięta jest lina obciążona siłą P.
W obliczeniach przyjąć: l = 0,16 m, R = 0,1 m, P = 200 N, Q = 50 N,
σdop = 200 MPa.
Z warunków równowagi wyznaczamy reakcje: RA = P + Q,
MAg = (P + Q) l, MAs = P R.
Z przedstawionych na rysunku 12.5 wykresów momentów gnących
i skręcających wynika, że najbardziej obciążony jest przekrój zamoco-
wania wału.
Rysunek 12.5
Zastosujmy hipotezę największych naprężeń stycznych. Zgodnie z tą

hipotezą moment zredukowany wynosi
M red = M g2 + M s2 = (( P + Q) l )2 + ( PR ) 2
M red = ( 250 ⋅ 0 ,16 ) 2 + 20 2 = 20 5 = 44 , 7 Nm
Strona 114
Na podstawie warunku wytrzymałości
M red
σ red = ≤ σ dop ,
W
uwzględniając W = π d 3 32 ,
0trzymujemy nierówność, na podstawie której dobieramy średnicę wału
32 M red
d ≥3
π σ dop
Podstawiając wartości liczbowe wyznaczamy najmniejsza wartość

średnicy
32 ⋅ 44,7
d =3 ≅ 1,31 ⋅ 10− 2 m
π ⋅ 200 ⋅ 106
Strona 115
ROZDZIAŁ 12
Strona 116
`
Metody energetyczne
13 - układy
liniowosprężyste
ROZDZIAŁ 13
Metody energetyczne oparte są na bilansie pracy sił zewnętrznych

i energii odkształcenia sprężystego układu. Metody te stanowią ważne
narzędzie do wyznaczania przemieszczeń i sił w tzw. układach
liniowosprężystych.
Układem liniowosprężystym (układem Clapeyrona) nazywamy układ,
w którym przemieszczenie dowolnego punktu wywołane działaniem
zrównoważonych sił zewnętrznych jest liniową funkcja tych sił.
W teorii układów liniowosprężystych wprowadza się pojęcie siły uogól-
nionej i przemieszczenia uogólnionego. Siłą uogólnioną jest każda skła-
dowa obciążenia, jeśli wielkość ta jednoznacznie określa cały układ sił
wywołany jej działaniem. A zatem, siłą uogólnioną jest siła skupiona
i moment skupiony. Przemieszczeniem uogólnionym odpowiadającym
sile skupionej jest rzut przemieszczenia liniowego na kierunek działania
siły. Momentowi skupionemu odpowiada przemieszczenie uogólnione
w postaci kąta obrotu w płaszczyźnie prostopadłej do wektora momentu.
Weźmy pod uwagę ciało sprężyste obciążone układem sił uogólnionych
Q1, Q2, ... Qn (rysunek 13.1).
Rysunek 13.1
Zgodnie z definicją, układy liniowosprężyste spełniają prawo superpozy-

cji i przemieszczenia uogólnione ui (i = 1,..., n) odpowiadające poszcze-
gólnym siłom Qi (i = 1,..., n) są równe sumie przemieszczeń wywoła-
nych działaniem każdej siły Qi oddzielnie. Możemy zatem zapisać
Strona 118
METODY ENERGETYCZNE - UKŁADY LINIOWOSPRĘŻYSTE
u1 = Q1∆11 + Q2 ∆12 + ... + Qi ∆1i + ... + Qn ∆1n

u2 = Q1∆ 21 + Q2 ∆ 22 + ... + Qi ∆ 2i + ... + Qn ∆ 2 n
.............................................................
(13.1)
ui = Q1∆ i1 + Q2 ∆ i 2 + ... + Qi ∆ ii + ... + Qn ∆ in
.............................................................
un = Q1∆ n1 + Q2 ∆ n 2 + ... + Qi ∆ ni + ... + Qn ∆ nn
lub w ogólnej postaci

n
ui = ∑ Q j ∆ ij (13.2)
j =1
Współczynnik ∆ij nazywany jest liczbą wpływową, która oznacza prze-

mieszczenie uogólnione odpowiadające sile Qi wywołane działaniem siły
uogólnionej Qj o wartości jednostkowej, przy czym jest ∆ij = ∆ji.
Układ liniowosprężysty musi spełniać następujące warunki:
1. materiał jest liniowosprężysty,
2. układ jest w równowadze,
3. nie występuje rozpraszanie energii (brak tarcia),
4. przemieszczenia są tak małe, że pomijalny jest ich wpływ na
skutki działania sił (wartości sił wewnętrznych, warunki równo-
wagi).
13.1. Energia sprężysta układów

liniowosprężystych
W stanie równowagi energia sprężysta U (energia potencjalna wewnętrz-

nych sił sprężystości) jest równa pracy sił zewnętrznych L
U =L (13.3)
Strona 119
ROZDZIAŁ 13
W celu obliczenia pracy sił zewnętrznych zakładamy, że proces obciąże-

nia odbywa prawie statycznie (quasi-statycznie) i w każdej chwili zacho-
wana jest równowaga między siłami zewnętrznymi i wewnętrznymi.
Obliczmy energię sprężystą pręta rozciąganego siłą P, którego wydłuże-
nie wynosi λ. Elementarna praca jest iloczynem działającej siły i ele-
mentarnego przyrostu wydłużenia pręta du
dL = P du (13.4)
EA
Podstawiając w powyższym równaniu w miejsce P zależność P = u,
l
a następnie całkując w granicach od 0 do λ otrzymujemy następujące
wzory na energię sprężystą pręta
λ
EA 1 EA 2 1 l 2 1
U= ∫
l 0
u du =
2 l
λ =
2 EA
P = Pλ
2
(13.5)
A zatem, energia sprężysta jest równa połowie iloczynu siły rozciągają-

cej pręt i wywołanego wydłużenia.
W przypadku ogólnym energia sprężysta układu liniowosprężystego jest
sumą prac wszystkich sił uogólnionych
1 n
U= ∑ Qiui
2 i =1
(13.6)
Energia sprężysta układu liniowosprężystego jest równa połowie sumy

iloczynów sił obciążających układ i odpowiadających im przemieszczeń.
Podstawiając we wzorze (13.6) w miejsce przemieszczenia uogólnione-
go ui wyrażenie (13.2) mamy
1 n n
U= ∑∑ ∆ij Q jQi
2 i =1 j =1
(13.7)
Z powyższego wzoru wynika, że energia sprężysta jest jednorodną

kwadratową funkcją sił uogólnionych. Oznacza to, że przy obliczaniu
energii nie można stosować zasady superpozycji.
Energię sprężystą można także wyznaczyć jako pracę sił wewnętrznych.
Na podstawie wzoru (13.5) energia sprężysta jednostkowej długości
Strona 120
pręta, w którym obciążenie osiowe wywołuje wzdłużną siłę wewnętrzną

N, wynosi
dU 1 N 2
= (13.8)
dx 2 EA
Dla innych prostych przypadków obciążenia pręta mamy:
dU 1 β T 2
ścinanie = (13.9)
dx 2 GA
dU 1 M s2
skręcanie = (13.10)
dx 2 GJ 0
2
dU 1 M g
zginanie = (13.11)
dx 2 EJ
Współczynnik β we wzorze (13.9) zależy od kształtu przekroju.
Na podstawie przedstawionych zależności stwierdzamy, że energia
sprężysta jednostki długości pręta jest równa połowie ilorazu kwadratu
siły wewnętrznej i odpowiedniej sztywności.
13.2. Twierdzenie Castigliana
Obliczmy pochodną energii sprężystej danej zależnością (13.7) wzglę-

dem dowolnej siły uogólnionej Qk
∂U 1 n n ∂
(∆ ij Q j Qi ) = 1 ∑∑ ∆ ij  ∂Q j Qi + ∂Qi Q j  (13.12)
n n
= ∑∑
∂Qk 2 i =1 j =1 ∂Qk 2 i =1 j =1  ∂Qk ∂Qk 
Zauważmy, że pochodne w równaniu (13.12) przyjmują wartości
∂Q j 1 dla j = k ∂Qi 1 dla i = k

= oraz =
∂Qk 0 dla j ≠ k ∂Qk 0 dla i ≠ k
A zatem, mamy
Strona 121
ROZDZIAŁ 13
∂U 1 n n 1 n 1 n
= ∑∑ (∆ ik Qi + ∆ kj Q j ) = ∑ ∆ ik Qi + ∑ ∆ kj Q j (13.13)
∂Qk 2 i=1 j =1 2 i =1 2 j =1
Zmieniając wskaźnik sumowania w drugim składniku z j na i oraz

uwzględniając równość odpowiednich liczb wpływowych, otrzymujemy
n
∂U
= ∑ ∆ kiQi (13.14)
∂Qk i =1
Wyrażenie po prawej stronie równania oznacza przemieszczenie

uogólnione uk
∂U
= uk (13.15)
∂Qk
Powyższe równanie wyraża twierdzenia Castigliana.

Pochodna cząstkowa energii sprężystej układu liniowosprężystego
względem siły uogólnionej jest równa przemieszczeniu uogólnionemu
odpowiadającemu tej sile, wywołanemu działaniem wszystkich sił obcią-
żających układ.
W przypadku gdy wyznaczamy przemieszczenie odpowiadające działa-
jącej sile, stosujemy bezpośrednio twierdzenie Castigliana. Jeśli poszu-
kujemy przemieszczenia, dla którego brak rzeczywistej siły uogólnionej,
należy wprowadzić dodatkową (fikcyjną) siłę odpowiadającą temu prze-
mieszczeniu, uwzględnić wywołane jej działaniem siły wewnętrzne,
obliczyć pochodną energii sprężystej i w końcowym wyniku przyjąć
wartość zerową siły dodatkowej.
W obliczeniach przemieszczeń konstrukcji prętowej o elementach zgina-
nych energię sprężystą można ograniczyć do energii czystego zginania,
pomijając energię ścinania spowodowaną działaniem siły poprzecznej
jako stosunkowo małą. A zatem, energia sprężysta układu złożonego z n
zginanych odcinków prętowych dana jest wzorem
1 n 1
U= ∑
2 i =1 Ei J i ( ∫li )
M gi2 dx (13.16)
gdzie: iloczyn Ei J i jest sztywnością na zginanie i-tego odcinka pręta,

Mgi oznacza funkcję momentu gnącego na odcinku li.
Strona 122
Na podstawie twierdzenia Castigliana ugięcie (odpowiadające sile P)

obliczamy ze wzoru
∂  1 n 1  n 1
=∑ ∂M gi
y= ∑ ∫
∂P  2 i =1 Ei J i ( l i )
M 2
gi dx ∫
 i =1 Ei J i ( l )
M gi
∂P
dx (13.17)
 i
W celu obliczenia kąta ugięcia wyznaczamy pochodną energii sprężystej

względem momentu skupionego M
∂ 1 n 1  n 1 ∂M gi
 ∑ M gi2 dx  = ∑
ϑ=
∂M ∫
 2 i =1 Ei J i ( l ) ∫
 i =1 Ei J i ( l )
M gi
∂M
dx (13.18)
 i  i
W przypadku jednakowej sztywności wszystkich odcinków prętowych

układu ugięcie i kąt ugięcia obliczamy ze wzorów
1 n ∂M gi
y=
EJ
∑∫M
i =1 ( l i )
gi
∂P
dx (13.19)
1 n ∂M gi
ϑ=
EJ
∑∫M
i =1 ( l i )
gi
∂M
dx (13.20)
13.3. Przykłady wyznaczania

przemieszczeń w układach
prętowych
1. Na belkę swobodnie podpartą działa siła P i moment M (rysu-

nek 13.2). Wyznaczyć związek między składnikami obciążenia, aby
przemieszczenie końca C belki było zerowe. Sztywność belki jest stała
i wynosi EJ.
Strona 123
ROZDZIAŁ 13
Rysunek 13.2
Na podstawie warunków równowagi wyznaczamy reakcje podpór:
M M
RA = + P, RB = + 2P
l l
Stosując bezpośrednio twierdzenie Castigliana, wyznaczamy ugięcie
punktu C belki
1  ∂M 2 
l 2l
∂U ∂M 1
yC = =  ∫ M1 dx + ∫ M 2 dx 

∂P EJ  0 ∂P ∂P
l 
Momenty gnące wynoszą:
w przedziale 0 ≤ x ≤ l
M 
M 1 = M − RA x = M −  + P x
 l 
w przedziale l ≤ x ≤ 2l
M 2 = M − R A x + RB (x − l ) =
M  M 
= M −  + P  x +  + 2 P (x − l ) = − P(2l − x )
 l   l 
stąd
∂M 1 ∂M 2
= −x , = −(2l − x )
∂P ∂P
Po podstawieniu funkcji momentów gnących i ich pochodnych do wzoru
na ugięcie, a następnie scałkowaniu otrzymujemy
Strona 124
1    2 
l 2l
M
 ∫  − Mx +  + P  x dx + ∫ P (2l − x ) dx  =
2
yC =
EJ  0   l   l 
1 2 M
=  Pl − 
EJ  3 6
A zatem, warunek y C = 0 jest spełniony, gdy jest M = 4Pl.
2. W belce jak na rysunku 13.3 jednostronnie utwierdzonej i obciążonej

obciążeniem rozłożonym o intensywności q wyznaczyć kąt ugięcia swo-
bodnego końca. Przyjąć długość belki l i stałą sztywność na zginanie EJ.
Rysunek 13.3
W celu wyznaczenia kąta ugięcia υB należy w punkcie B przyłożyć

dodatkowy (fikcyjny) moment Md.
Na podstawie warunków równowagi wyznaczamy reakcje utwierdzenia.
1 1
Wynoszą one: R A = ql , M A = ql 2 + M d
2 8
Twierdzenie Castigliana zapisujemy w postaci
l 
1 2 ∂M 2 
l
∂U ∂M 1
∂M d EJ  ∫0
υB = =  M1 dx + ∫ M 2 dx 
∂M d l ∂M d 
 2 
l
w przedziale 0 ≤ x ≤
2
Strona 125
ROZDZIAŁ 13
M1 = −M d
l
w przedziale ≤ x≤l
2
2
1  l
M 2 = −M d − q  x − 
2  2
stąd
∂M 1 ∂M 2
= −1 , = −1
∂M d ∂M d
oraz
 2l 
1   l   
l 2
 1 
EJ  ∫0
υB =  M d dx + ∫  M d + q x −  dx 
l  2  2  
 2 
Po podstawieniu Md = 0 i scałkowaniu otrzymujemy
l 2
1  l ql 3
2 EJ ∫l 
υB = q  x −  dx =
2 48 EJ
2
3. Wyznaczyć ugięcie środka belki o stałej sztywności EJ i długości l.

Belka jest swobodnie podparta na końcach i obciążona na całej długości
obciążeniem równomiernym q (rysunek 13.4)
Rysunek 13.4
Strona 126
W celu wyznaczenia ugięcia środka belki należy w punkcie C przyłożyć

dodatkową (fikcyjną) siłę Fd. Z ogólnych warunków równowagi wyzna-
1
czamy reakcje podpór RA = RB = (ql + Fd )
2
Na podstawie twierdzenia Castigliana mamy
 2l 
1  ∂M 2 
l
∂U ∂M 1
∂Fd EJ  ∫0
yC = =  M1 dx + ∫ M 2 dx 
∂Fd l ∂Fd 
 2 
l
2
1 1
M 1 = RA x − qx 2 = ((ql + Fd ) x − qx 2 )
2 2
l
2
1  l 1  l
( )
M 2 = RA x − qx 2 − Fd  x −  = (ql + Fd ) x − qx 2 − Fd  x − 
2  2 2  2
Obliczamy pochodne cząstkowe
∂M 1 1 ∂M 2 1  l 1
= x, = x −  x −  = (l − x )
∂Fd 2 ∂Fd 2  2 2
A zatem, ugięcie yC dane jest równaniem
 2l
1  1
yC =
EJ  0 4
(
 ∫ (ql + Fd )x − qx x dx +
2
)


l
1  l  
( )
+ ∫  (ql + Fd )x − qx − Fd  x −  (l − x )dx 
2
l 4  2  
2 
Strona 127
ROZDZIAŁ 13
Po podstawieniu Fd = 0 i scałkowaniu otrzymujemy
l 
1 2 
l
yC = ( ) (
 ∫ q lx − x x dx + ∫ q lx − x (l − x) dx  =
4 EJ  0
2 2
)
l 
 2 
l 
q 2 2 l 
4 EJ  0
( 3 2
) 2 3
(
 ∫ lx − x dx + ∫ l x − 2lx + x dx  = )
l 
 2 
q l 3 l
1 4 l
l2 2 l 2l 3 l 1 4 l  5 ql 4
 x 2 − x 2 + x − x + x =
4 EJ 3 0 4 0 2
l
3
l
4
l  384 EJ
 2 2 2 
4. Rama złożona z dwóch sztywno połączonych prętów, podparta swo-

bodnie na końcach A i B, obciążona jest obciążeniem rozłożonym
o stałej intensywności q i siłą skupioną P (rysunek 13.5). Zakładając
stałą sztywność EJ prętów, wyznaczyć przesunięcie podpory B.
Rysunek 13.5
Wprowadzamy fikcyjną siłę Fd działającą w kierunku poszukiwanego

przesunięcia podpory C. Z warunków równowagi wyznaczamy reakcje
podpór:
Strona 128
P
R Ax = ql − + Fd , R Ay = 2ql + Fd ,
2
P
R B = ql + + Fd
2
Energię sprężystą ograniczamy do działania momentu gnącego. Wpro-
wadzając lokalne współrzędne x1, x2, x3, odpowiadające przedziałom
zmienności momentu gnącego, twierdzenie Castigliana zapisujemy
w postaci
1  
2l l l
∂U ∂M 1 ∂M 2 ∂M 3
yB = =  ∫ M1 dx + ∫ M dx + ∫ M3 dx3 

∂Fd EJ  0 ∂Fd
1 2
∂Fd
2
∂Fd
0 0 
w przedziale 0 ≤ x1 ≤ l
qx12
M1 = − − Fd x1
2
w przedziale 0 ≤ x 2 ≤ l
 P 
M 2 = − RAx x2 = − ql − + Fd  x2
 2 
 P 
M 3 = − R Ax (l + x3 ) − Px3 = − ql − + Fd (l + x3 ) − Px3
 2 
Obliczamy pochodne cząstkowe
∂M 1 ∂M 2 ∂M 3
= − x1 , = − x2 , = −(l + x3 )
∂Fd ∂Fd ∂Fd
Przesunięcie yC określa wzór
Strona 129
ROZDZIAŁ 13
1   qx12 
2l l
 P 
yB =  ∫  + Fd x1  x1dx1 + ∫  ql − + Fd  x22 dx2 +
0 
EJ  0  2  2
l
 P   
+ ∫   ql − + Fd (l + x3 ) + Px3 (l + x3 )dx3 
0   
2 
Po podstawieniu Fd = 0 i scałkowaniu otrzymujemy
1  qx13
2l l
 P
yB = ∫ dx1 + ∫  ql −  x22 dx2 +
0
EJ  0 2 2
l
 P  
+ ∫   ql − (l + x3 ) + Px3 (l + x3 )dx3  =
0 
2  
l3
= [28ql − 3P]
6 EJ
13.4. Twierdzenie
Menabrei-Castigliana
Twierdzenie Menabrei-Castigliana służy do wyznaczania wielkości

statycznie niewyznaczalnych (nadliczbowych) w układach statycznie
niewyznaczalnych. Rozróżniamy dwa rodzaje statycznej niewyznaczal-
ności – zewnętrzną i wewnętrzną. Zewnętrzna statyczna niewyznaczal-
ność jest wtedy, gdy liczba reakcji podpór (nałożonych więzów)
przekracza liczbę równań równowagi. W przypadku wewnętrznej
statycznej niewyznaczalności reakcje podpór są statycznie wyznaczalne,
natomiast nie można określić wartości sił wewnętrznych na podstawie
równań równowagi.
Oczywiste jest, że w układzie sztywno podpartym przemieszczenie
odpowiadające reakcji traktowanej jako siła uogólniona jest równe zeru.
Na podstawie twierdzenia Castigliana możemy napisać
∂U
=0 (13.21)
∂Ri
Strona 130
Powyższy zapis jest słuszny wyłącznie w odniesieniu do reakcji nadlicz-

bowych w układach statycznie niewyznaczalnych, gdyż wszystkie pozo-
stałe reakcje powiązane są warunkami równowagi.
Równanie (13.21) wyraża treść twierdzenia Menabrei-Castigliana.
W układzie liniowosprężystym sztywno podpartym pochodna cząstkowa
energii sprężystej całego układu względem wielkości podporowej sta-
tycznie niewyznaczalnej jest równa zeru.
Powyższe twierdzenie oznacza spełnienie warunku ekstremum energii
sprężystej układu traktowanej jako funkcja reakcji statycznie niewyzna-
czalnej. Jest to zarazem warunek minimum energii, gdyż druga pochod-
na energii sprężystej względem reakcji statycznie niewyznaczalnej jest
zawsze dodatnia. Stąd też twierdzenie Menabrei-Castigliana nazywane
jest także zasadą minimum energii.
Twierdzenie Menabrei-Castigliana można również stosować do rozwią-
zywania układów wewnętrznie statycznie niewyznaczalnych, tzn. obli-
czania statycznie niewyznaczalnych sił wewnętrznych.
13.5. Przykłady wyznaczania

wielkości statycznie
niewyznaczalnych
1. Dla belki o stałej sztywności EJ, przedstawionej na rysunku 13.6, wy-

znaczyć reakcję podpory B.
Rysunek 13.6
Strona 131
ROZDZIAŁ 13
Przyjmujemy reakcję RB jako wielkość statycznie niewyznaczalną.

Z ogólnych warunków równowagi wyznaczamy pozostałe reakcje pod-
pór w zależności od reakcji statycznie niewyznaczalnej:
RA = P – RB, MA = Pl/2 – RBl.
Na podstawie twierdzenia Menabrei-Castigliana otrzymujemy dodatko-
we równanie
l 
1 2 ∂M 2 
l
∂U ∂M 1
∂RB EJ  ∫0
=  M1 dx + ∫ M 2 dx  = 0
∂RB l ∂RB 
 2 
l
2
l 
M 1 = − M A + R A x = RB (l − x )− P − x 
 2 
l
2
 l
M 2 = − M A + R A x − P x −  = RB (l − x )
 2
stąd
∂M 1 ∂M 2
= l − x, =l−x
∂RB ∂RB
Dodatkowe równanie ma postać

l
 
l
2
l
∫0  RB (l − x )− P 2 − x  (l − x )dx + ∫l RB (l − x ) dx = 0
2
Po scałkowaniu otrzymujemy
Strona 132
1 5
RB l 3 − Pl 3 = 0
3 48
5
A zatem, reakcja statycznie niewyznaczalna wynosi RB = P
16
2. Wyznaczyć reakcje podpór belki o stałej sztywności EJ, przedstawio-

nej na rysunku 13.7.
Rysunek 13.7
Zadanie jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalne. Jako nadliczbową

wielkość przyjmujemy reakcję RB. Z warunków równowagi wyznaczamy
pozostałe reakcje: RA = ql – RB, MA = 3ql2/2 – RBl.
Momenty gnące wzdłuż osi x1 i x2 wynoszą:
1
M 1 = − qx12
2
 l
M 2 = RB x2 − ql  x2 + 
 2
Niezerową wartość ma tylko pochodna momentu M2
∂M 2
= x2
∂RB
Strona 133
ROZDZIAŁ 13
Na podstawie twierdzenia Menabrei-Castigliana mamy
1  l 
l l
∂U 1 ∂M 2 
= ∫
∂RB EJ 0
M2
∂RB
dx2 = ∫  RB x2 − ql  x2 +   x2 dx2 = 0
EJ 0   2 
Po scałkowaniu otrzymujemy
1 7
RBl 3 − ql 4 = 0
3 12
7 3
a stąd RB = ql . Pozostałe reakcje wynoszą: RA = − ql ,
4 4
1
M A = − ql 2 (znak minus wskazuje na przeciwny zwrot reakcji).
4
3. Rama złożona z dwóch sztywno połączonych prętów, podparta prze-

gubowo na końcach A i C, obciążona jest obciążeniem rozłożonym o
stałej intensywności q (rysunek 13.8). Zakładając stałą sztywność EJ
prętów, wyznaczyć reakcje podpór.
Rysunek 13.8
Strona 134
Jako wielkość statycznie niewyznaczalną przyjmujemy reakcję RCy.

Pozostałe reakcje nieprzesuwnych podpór przegubowych, na podstawie
ogólnych warunków równowagi wynoszą:
RAy = ql – RCy, RCx = ql/2 – RCy, RAx = RCx.
Wprowadzając lokalne współrzędne x, y, odpowiadające przedziałom
zmienności momentu gnącego, twierdzenie Menabrei-Castigliana zapi-
sujemy w postaci
1  ∂M 2 
l l
∂U ∂M 1
= ∫
∂RCy EJ  0
M 1
∂RCy
dx + ∫
0
M2 dy = 0
∂RCy 
Wyznaczamy momenty gnące wzdłuż osi x i y:
w przedziale 0 ≤ x ≤ l
1
M 1 = RCy x − qx 2
2
w przedziale 0 ≤ y ≤ l
1
M 2 = − RAx y = RCy y − qly
2
oraz ich pochodne
∂M 1
=x
∂RCy
∂M 2
=y
∂RCy
Dodatkowe równanie ma postać

l l
 1 2  1 
∫0  RCy x − 2 qx  xdx + ∫0  RCy y − 2 qly  ydy = 0
Po scałkowaniu i przekształceniach otrzymujemy
2 7
RCy l 3 − ql 4 = 0
3 24
Strona 135
ROZDZIAŁ 13
7
a stąd RCy = ql
16
9 1
Pozostałe reakcje wynoszą: RAy = ql , RAx = RCx = ql .
16 16
Strona 136
`
Stateczność prętów
14 ściskanych
ROZDZIAŁ 14
Pręty ściskane osiowo, których długość jest wielokrotnie większa od

wymiarów poprzecznych, ulegają zniszczeniu przy wartościach naprężeń
znacznie mniejszych od wytrzymałości na ściskanie. Przyczyną znisz-
czenia jest utrata stateczności prostej postaci pręta, tzn. wychylenie z po-
łożenia równowagi i przejście w stan równowagi niestatecznej (chwiej-
nej). Graniczną wartość siły, przy której ściskany pręt traci stateczność
prostoliniowej postaci nazywamy siłą krytyczną i oznaczamy symbolem
Pkr. Siłę krytyczną należy traktować jako siłę niszczącą, gdyż niewielki
jej wzrost powoduje postępujące wygięcie pręta i jego zniszczenie.
Zjawisko niestateczności prostoliniowej postaci pręta ściskanego nazy-
wamy wyboczeniem.
14.1. Sprężyste wyboczenie

pręta
Rozpatrzmy zagadnienie wyznaczania siły krytycznej w przypadku

ściskanego pręta podpartego przegubowo na obu końcach (rysunek
14.1).
Stosując sposób podany przez Eulera, wyznaczamy warunki konieczne
do zachowania równowagi pręta w postaci wykrzywionej. Otrzymujemy
następujące równanie ugiętej osi pręta
d2y
EJ = − M g = − Py (14.1)
d x2
Dzieląc obie strony równania (14.1) przez sztywność na zginanie EJ, po

prostych przekształceniach mamy
d2y
+ k2y =0 (14.2)
d x2
gdzie oznaczono
Strona 138
STATECZNOŚĆ PRĘTÓW ŚCISKANYCH
P
k2 = (14.3)
EJ
Rysunek 14.1
Rozwiązanie ogólne jednorodnego równania (14.2) ma postać

y = A sin kx + B cos kx (14.4)
Na podstawie warunków brzegowych
y x=0
= 0 oraz y x =l
=0 (14.5)
otrzymujemy B = 0 oraz
A sin kl = 0 (14.6)
Strona 139
ROZDZIAŁ 14
Równanie (14.6) jest spełnione w dwóch przypadkach: gdy stała A ma

zerową wartość, co odpowiada prętowi prostemu (y = 0), oraz gdy
zachodzi związek
sin kl = 0 , (14.7)
który jest spełniony dla ciągu kl = nπ przy n = 1, 2,....
Zakładając siłę ściskającą różną od zera (P ≠ 0) oraz n = 1, z zależności

kl = π , zgodnie z przyjętym oznaczeniem (14.3), wyznaczamy naj-
mniejszą wartość siły ściskającej powodującej wyboczenie, tzw. siłę
krytyczną
π 2 EJ
Pkr = (14.8)
l2
Sile krytycznej odpowiada ugięcie osi pręta opisane z dokładnością do
stałej A następującym równaniem
π
y = A sin x (14.9)
l
Podstawiając kolejne wartości kl (2π, 3π,...) otrzymujemy wyższe

wartości sił krytycznych którym odpowiada ugięta osi pręta w kształcie
dwóch, trzech itd. połówek fali sinusoidy. Tak obliczone wartości sił nie
mają praktycznego znaczenia, gdyż wyboczenie w postaci półfali sinu-
soidy (14.9) wywołane najmniejszą siła krytyczną przy wzroście siły
spowoduje dalsze zginanie i w konsekwencji zniszczenie pręta.
Podobnie jak w opisanym przypadku wyboczenia pręta zamocowanego
przegubowo na końcach, można określić siłę krytyczną odpowiadającą
różnym warunkom brzegowym wzorem Eulera w ogólnej formie
π 2 EJ
Pkr = (14.10)
l w2
gdzie lw oznacza długość wyboczeniową zależną od sposobu zamocowa-

nia pręta.
Na rysunku 14.2 pokazano kształt wygiętej osi pręta z zaznaczoną
długością wyboczeniową dla kilku podstawowych rodzajów podparcia.
Strona 140
Rysunek 14.2
Dzieląc obie strony wzoru na siłę krytyczną przez pole przekroju A,

wyznaczamy naprężenie krytyczne
π 2 EJ
σ kr = (14.11)
l w2 A
Wprowadźmy pojęcie smukłości pręta zdefiniowane jako stosunek

długości wyboczeniowej lw do promień bezwładności przekroju i
lw
λ= (14.12)
i
Podstawiając do wzoru (14.11) zależność J = A i2 oraz wzór na smukłość
otrzymujemy
π 2E
σ kr = (14.13)
λ2
Moduł Younga E materiału pręta ma stałą wartość, zatem równanie
(14.13) opisuje zależność naprężenia krytycznego od smukłości.
Obrazem tej zależności na wykresie w układzie osi σkr, λ jest krzywa
nazywana hiperbolą Eulera (rysunek 14.3)
Strona 141
ROZDZIAŁ 14
Rysunek 14.3
Jak wynika z wykresu, wraz ze zmniejszaniem smukłości naprężenie

krytyczne wyraźnie wzrasta dążąc do nieograniczonych wartości. Ko-
nieczne jest zatem ustalenie kryterium stosowalności wzoru Eulera. Pod-
stawowym warunkiem jest sprężyste zachowanie materiału zgodne
z prawem Hooke’a. Oznacza to, że panujące w pręcie naprężenie nie
może przekroczyć granicy proporcjonalności RH (rys. 14.3). Naprężeniu
σkr = RH odpowiada zgodnie ze wzorem (14.13) smukłość graniczna λgr
π 2E
λ gr = (14.14)
RH
Przykładowo, dla stali miękkiej, przyjmując RH = 200 MPa,

E = 2⋅105 MPa, mamy λgr = 100.
Ograniczenie naprężeń krytycznych dopuszcza stosowanie wzoru Eulera
wyłącznie do przypadków, gdy smukłość pręta jest większa od
smukłości granicznej, λ > λgr.
Strona 142
14.2. Niesprężyste wyboczenie

pręta
Wyboczenie prętów o smukłości mniejszej od smukłości granicznej ma

charakter niesprężysty i zachodzi przy naprężeniach mniejszych od
naprężeń wynikających ze wzoru Eulera. W zakresie smukłości λ < λgr
stosowane są aproksymacje empiryczne. Jedną z najczęściej stosowa-
nych jest aproksymacja liniowa określona wzorem Tetmajera-Jasińskie-
go (rysunek 14.4)
Rysunek 14.4
Aproksymacja liniowa opisana jest ogólnym wzorem w następującej

formie
σ kr = a − bλ (14.15)
gdzie a i b są współczynnikami wyznaczanymi doświadczalnie o wartoś-

ciach zależnych od właściwości materiału.
W przypadku materiałów, dla których można określić granicę proporcjo-
nalności RH i plastyczności Re stałe a i b wyznaczamy podstawiając do
równania (14.15) warunki brzegowe (por. rysunek 14.4)
Strona 143
ROZDZIAŁ 14
σ kr λ =0
= Re oraz σ kr λ = λ gr
= RH (14.16)
Ostatecznie otrzymujemy uproszczony wzór na naprężenia krytyczne
Re − R H
σ kr = Re − λ (14.17)
λ gr
Należy podkreślić, że aproksymacja Tetmajera-Jasińskiego pozwala

jedynie w sposób przybliżony oszacować naprężenia krytyczne w oma-
wianym zakresie smukłości. Wartości naprężeń wyznaczone doświad-
czalnie wskazują na funkcję aproksymacyjną drugiego stopnia zapewnia-
jącą znacznie mniejszy rozrzut wyników.

na wyboczenie
1. Pręt stalowy o długości l = 1,5 m utwierdzony na jednym końcu

ściskany jest osiową siłą P (rysunrk 14.5). Zakładając prostokątny
przekrój pręta o wymiarach a = 10 mm, b = 60 mm, obliczyć
dopuszczalną siłę Pdop przy której współczynnik bezpieczeństwa wynosi
n = 2.
W obliczeniach przyjąć E = 2⋅105 MPa, RH = 200 MPa.

Ze względu na sposób zamocowana wyboczenie nastąpi w płaszczyźnie
najmniejszej sztywności. Minimalną wartość ma moment bezwładności
przekroju względem osi y
0,06 ⋅ (0,01) 3
Jy = = 5 ⋅ 10 −9 m4
12
A zatem, płaszczyzna x-z jest płaszczyzną wyboczenia.
Uwzględniając długość wyboczeniową lw = 2l, wyznaczamy smukłość
pręta
2l A
λ= = 2l
i Jy
Strona 144
Rysunek 14.5
6 ⋅ 10 −4
λ = 2 ⋅ 1,5 = 1039
5 ⋅ 10 −9
Obliczona smukłość λ jest większa od smukłości granicznej λgr = 100.

A zatem, siłę krytyczną wyznaczamy ze wzoru Eulera
π 2 2 ⋅ 1011 ⋅ 5 ⋅ 10 −9
Pkr = = 1096 N
32
Dopuszczalna siła ściskająca przy współczynniku bezpieczeństwa n = 2
wynosi
1096
Pdop = = 548 N
2
Strona 145
ROZDZIAŁ 14
2. Wyznaczyć krytyczną siłę ściskającą stalowy pręt o długości

l = 0,5 m, zamocowany przegubowo na końcach (rysunek 14.6). Przekrój
pręta ma kształt pierścienia o wymiarach średnic zewnętrznej
dz = 20 mm i wewnętrznej dw = 10 mm. W obliczeniach przyjąć
E = 2⋅105 MPa, RH = 200 MPa, Re = 250 MPa.
Rysunek 14.6
Obliczamy moment bezwładności przekroju względem dowolnej osi

centralnej
π π
J=
64
(d 4
z )
− d w4 =
64
(0,02 4
)
− 0,014 = 7,36 ⋅ 10 −9 m4
następnie pole powierzchni przekroju
π π
A=
4
(d 2
z )
− d w2 =
4
(0,02 2
)
− 0,012 = 2,35 ⋅ 10 − 4 m2
Smukłość pręta przy założonym sposobie zamocowania (lw = l) wynosi
Strona 146
A 2,35 ⋅ 10 −4
λ =l = 0,5 = 89,3
Jy 7,36 ⋅ 10 −9
Smukłość pręta jest mniejsza od smukłości granicznej, λ < λgr = 100.

Wyboczenie ma charakter niesprężysty i w celu wyznaczenia naprężeń
krytycznych stosujemy wzór Tetmajera-Jasińskiego
Re − R H 250 − 200
σ kr = Re − λ = 250 − 89,3 = 205,35 MPa
λ gr 100
A zatem, siła krytyczna wynosi
Pkr = σ kr A = 205,35 ⋅ 10 6 ⋅ 2,35 ⋅ 10 −4 = 48 kN
Strona 147
ROZDZIAŁ 14
Strona 148
`
Podstawy teorii
15 błonowej powłok
osiowosymetrycznych
ROZDZIAŁ 15
Powłokami nazywamy elementy przestrzenne ograniczone zakrzywiony-

mi powierzchniami, przy czym odległość między nimi oznacza grubość
powłoki. Jeśli promienie krzywizn powierzchni ograniczających są
znacznie większe od grubości powłoki, to taka powłoka jest powłoką
cienkościenną. Przykładem powłok cienkościennych są ściany różnego
rodzaju zbiorników.
W obliczeniach wytrzymałościowych powłok cienkościennych stosowa-
na jest teoria błonowa, w której pomija się efekt zginania powłoki.
Zgodnie z teorią błonową przyjmuje się następujące założenia:
• grubość powłoki mała w porównaniu z pozostałymi

wymiarami,
• ugięcie powłoki małe w stosunku do grubości,
• naprężenia w przekrojach poprzecznych mają rozkład

równomierny i są równoległe do powierzchni środkowej
powłoki,
• naprężenia w przekrojach równoległych do powierzchni

środkowej są pomijalnie małe.
Weźmy pod uwagę powłokę cienkościenną o grubości δ ograniczoną po-

wierzchniami obrotowymi o wspólnej osi symetrii, tzw. powłokę osio-
wosymetryczną. Załóżmy, że powłoka obciążona jest osiowosymetrycz-
nie siłami równomiernie rozłożonymi, normalnymi do jej powierzchni
środkowej. Takim obciążeniem jest nadciśnienie p. Wytnijmy z powłoki
element ograniczony dwoma bliskimi przekrojami południkowymi
(przekroje przechodzące przez oś symetrii) i dwoma przekrojami prosto-
padłymi do południków (rysunek 15.1). W przekrojach południkowych
o promieniu krzywizny ρ2 występują naprężenia obwodowe σ1, a w prze-
krojach prostopadłych do południków, których promienie krzywizny
oznaczono przez ρ1 – naprężenia południkowe σ2. Składowe naprężenia
σ1 i σ2 są naprężeniami głównymi i określają stan naprężenia w powłoce.
Strona 150
PODSTAWY TEORII BŁONOWEJ POWŁOK OSIOWOSYMETRYCZNYCH
Rysunek 15.1
Na rysunek 15.2 pokazany jest element powłoki oraz jego obciążenie.
Rysunek 15.2
Strona 151
ROZDZIAŁ 15
Analizując równowagę elementu, na podstawie sumy rzutów sił na nor-

malną do powłoki otrzymujemy
dϕ1 dϕ
2σ 1δ ds 2 sin + 2σ 2δ ds1 sin 2 − pds1 ds 2 = 0 (15.1)
2 2
gdzie ds1 i ds2 oznaczają długości elementu powłoki odpowiednio w kie-
runku obwodowym i południkowym.
Bardzo małe wymiary elementu uzasadniają następujące zależności mię-
dzy kątami środkowymi dϕ1 i dϕ2, a odpowiednimi promieniami
krzywizny ρ1 i ρ2
dϕ1 dϕ1 ds1

sin = =
2 2 2 ρ1
(15.2)
dϕ 2 dϕ 2 ds 2
sin = =
2 2 2ρ 2
Podstawiając związki (15.2) do równania równowagi (15.1) po prze-

kształceniach otrzymujemy
σ1 σ 2 p
+ = (15.3)
ρ1 ρ 2 δ
Równanie (15.3), zwane równaniem Laplace’a, ma podstawowe znacze-

nie w teorii powłok cienkościennych i służy do rozwiązywania praktycz-
nych zagadnień wytrzymałościowych. W ogólnym przypadku ze wzglę-
du na dwa nieznane naprężenia główne σ1 i σ2 wymagane jest dodatko-
we równanie, którym może być suma sił na kierunek osi powłoki.
15.1. Zbiornik kulisty

i zbiornik walcowy
W przypadku zbiornika kulistego (rysunek 15.3) wypełnionego gazem

o nadciśnieniu p do określenia stanu naprężenia w ściance zbiornika
o grubości δ wystarcza równanie (15.3).
Strona 152
Rysunek 15.3
Ze względu na symetrię mamy
σ1 = σ 2 = σ
oraz (15.4)
D
ρ1 = ρ 2 =
2
gdzie D jest średnicą powierzchni środkowej zbiornika.
Po podstawieniu związków (15.4) z równania Laplace’a (15.3) wyzna-
czamy naprężenie
pD
σ= (15.5)
4δ
które jednocześnie określa dwuosiowe równomierne rozciąganie ścianki
zbiornika.
Weźmy pod uwagę zbiornik walcowy o średnicy D, grubości ścianek δ i

wewnętrznym nadciśnieniu p, którego fragment przekroju pokazano na
rysunku 15.4.
Strona 153
ROZDZIAŁ 15
Rysunek 15.4
Wyznaczmy naprężenia w części walcowej zbiornika.
Na element ścianki zbiornika działają naprężenia σ1 i σ2. Podstawiając

D
w równaniu Laplace’a promienie krzywizn ρ1 = oraz ρ 2 → ∞ ,
2
wyznaczamy naprężenie obwodowe σ1
pD
σ1 = (15.6)
2δ
Naprężenie wzdłużne σ2 wyznaczamy z warunku równowagi fragmentu

zbiornika przedstawionego na rysunku 14.10. Rzutując wypadkowe siły
na kierunek osi zbiornika otrzymujemy równanie
π D2
π Dδ σ 2 − p=0 (15.7)
4
stąd mamy
pD
σ2 = (15.8)
4δ
Porównując obliczone naprężenia główne, stwierdzamy, że naprężenia

obwodowe σ1 są dwukrotnie większe od naprężeń osiowych σ2.
Strona 154
Wyznaczmy naprężenia w stojącym zbiorniku walcowym o średnicy D,

wysokości H i grubości ścianki δ pokazanym na rysunku 15.5. Zbiornik
jest otwarty i wypełniony cieczą o ciężarze właściwym γ.
Rysunek 15.5
Na ścianki zbiornika działa ciśnienie hydrostatyczne, które zgodnie

z przyjętymi oznaczeniami w dowolnej odległości y od podstawy zbior-
nika opisane jest wzorem
p h = γ ( H − y) (15.9)
Z równania Laplace’a, uwzględniając promienie krzywizn części walco-

D
wej zbiornika ρ1 = oraz ρ 2 → ∞ , wyznaczamy rozkład naprężeń
2
obwodowych σ1 wzdłuż osi zbiornika
p h D γ (H − y)D
σ1 = = (15.10)
2δ 2δ
Największe naprężenia obwodowe są w pobliżu dna zbiornika (y = 0)

i wynoszą
γ HD
σ 1 max = (15.11)
2δ
Strona 155
ROZDZIAŁ 15
W rozważanym przypadku, ze względu na oddziaływanie podłoża

(reakcja R) naprężenia osiowe są równe zeru, σ2 = 0.
Strona 156
`
16 Zmęczenie materiału
ROZDZIAŁ 16
Konstrukcje mechaniczne i elementy maszyn bardzo często poddane są

działaniu obciążeń zmiennych, wielokrotnie powtarzających się w czasie
eksploatacji. Obciążeniom tym odpowiadają zmienne naprężenia, które
wywołują w materiale złożone zjawiska i zmiany nazywane zmęczenio-
wymi. Podstawowym skutkiem tych zjawisk jest sukcesywny spadek
wytrzymałości materiału aż do zniszczenia elementu. Stan taki określany
jest zmęczeniem materiału.
Na podstawie doświadczeń i badań mikroskopowych stwierdzono, że
proces zniszczenia zmęczeniowego inicjowany jest w obrębie ziaren.
Lokalny wzrost naprężeń prowadzi do odkształceń ziaren obserwowa-
nych jako pasma poślizgów. Wraz z narastaniem liczby cykli obciążenia
w pasmach poślizgów tworzą się mikroskopowe szczeliny. W wyniku
łączenia się szczelin mikroskopowych powstaje szczelina w skali makro,
która pod wpływem zmiennych obciążeń rozszerza się na większy ob-
szar, doprowadzając do zniszczenia elementu.
W przełomach zmęczeniowych występują dwie strefy o odmiennym
wyglądzie. Pierwszą, nazywaną strefą zniszczenia zmęczeniowego,
charakteryzuje wygląd drobnoziarnisty, wygładzony przez tarcie ścianek
szczeliny o siebie. Druga strefa przełomu, tzw. strefa doraźna o wyglą-
dzie bardziej gruboziarnistym powstaje nagle w końcowym okresie pra-
cy elementu, poprzedzającym jego pęknięcie.
Pęknięcia zmęczeniowe rozwijają się szczególnie w obszarach lokalnych
spiętrzeń naprężeń. Miejsca te nazywane są ogniskami pęknięć zmęcze-
niowych i stwarzają potencjalne zagrożenie zniszczenia elementu.
16.1. Cykle zmian naprężenia
Podczas zmiennych obciążeń naprężenia mogą wahać się w dowolny

sposób między krańcowymi wartościami σmax i σmin. W badaniach
zmęczeniowych przyjmuje się, że naprężenia zmieniają się według
harmonicznej funkcji czasu, która w ogólnym przypadku ma postać
Strona 158
ZMĘCZENIE MATERIAŁU
σ = σ m + σ a sin ω t (16.1)
gdzie σa – amplituda naprężenia, σm – wartość średnia naprężenia,

ω - częstość kołowa.
Na rysunku 16.1 pokazano przebieg zmian naprężenia opisany wzorem
(16.1). Cyklem nazywamy zmiany naprężenia między kolejnymi maksy-
malnymi wartościami σmax, w czasie T, który jest okresem cyklu,
T = 2π /ω.
Rysunek 16.1
Największa i najmniejsza wartość naprężenia cyklu wynosi odpowiednio
σ max = σ m + σ a (16.2)
σ min = σ m − σ a (16.3)
Znając ekstremalne wartości naprężeń, można obliczyć naprężenie śred-

nie i amplitudę cyklu ze wzorów
σ max + σ min
σm = (16.4)
2
σ max − σ min
σa = (16.5)
2
Stosunek naprężeń σmin do σmax nazywany jest współczynnikiem asy-

metrii cyklu i oznaczany symbolem r
Strona 159
ROZDZIAŁ 16
σ min
r= (16.6)
σ max
W badaniach zmęczeniowych duże znaczenie ma cykl wahadłowy

(r = − 1 i σm = 0), pokazany na rysunku 16.2, oraz cykl tętniący
(pulsujący), w którym dla dodatnich wartości naprężeń jest σmin = 0 oraz
r = 0 (rysunek 16.3).
Rysunek 16.2
Rysunek 16.3
W cyklu wahadłowym spełnione są następujące zależności:

σ max = −σ min = σ a . W przypadku cyklu tętniącego jest
σ m = σ a = 0,5σ max .
Strona 160
16.2. Podstawowe badania

zmęczeniowe
Punktem wyjścia analizy ilościowej zjawiska zmęczenia są ustalone

doświadczalnie właściwości materiału przy zmiennych obciążeniach.
W tym celu przeprowadza się odpowiednie badania na próbkach o znor-
malizowanym kształcie poddanych obciążeniom cyklicznym o stałej
amplitudzie. Podstawową próbą zmęczeniową jest badanie, w którym na
próbkę w postaci pręta o stałym przekroju działa okresowo zmienna siła
osiowa.
Często stosowane jest badanie polegające na czystym zginaniu obraca-
jącej się ze stałą prędkością kątową cylindrycznej próbki, umieszczonej
w uchwytach specjalnej maszyny wytrzymałościowej. Próbka poddana
naprężeniom o określonej amplitudzie σa ulega zniszczeniu po pewnej
liczbie N cykli. Zmieniając kolejno wartości amplitudy naprężenia przy
ustalonej wartości średniej σm, wyznaczane są doświadczalnie odpowia-
dające tym amplitudom liczby cykli do zniszczenia. W ten sposób two-
rzony jest wykres w układzie współrzędnych σa – N, który nazywa się
krzywą Wöhlera.
Na rysunku 16.4 przedstawiony jest przykładowy wykres otrzymany dla
próbki stalowej przy cyklu wahadłowym.
Rysunek 16.4
Krzywa wykresu zbliża się asymptotycznie do wartości naprężenia

oznaczonej Zrc. Naprężenie Zrc nazywamy wytrzymałością zmęczeniową
Strona 161
ROZDZIAŁ 16
materiału przy cyklu wahadłowym (rozciąganie – ściskanie). W przypad-

ku stali na podstawie doświadczeń wykazano, że po pewnej granicznej
liczbie cykli NG krzywa Wöhlera zbliża się z dostateczną dokładnością
do wartości Zrc. Oznacza to, że osiągnięcie przez próbkę tej liczby cykli
zapewnia jej trwałość. Wartość NG dla stali przyjmowana jest w grani-
cach 5·106 do 107 cykli.
Dla metali nieżelaznych i ich stopów na wykresie Wöhlera nie występuje
pozioma asymptota i jako praktyczną wytrzymałość zmęczeniową przyj-
muje się naprężenie odpowiadające liczbie cykli NG = 2·107 do 5·107.
Ze względu na długotrwałość prób zmęczeniowych stosuje się empirycz-
ne związki odnoszące wytrzymałość zmęczeniową do wytrzymałości
doraźnej Rm. Na przykład dla stali walcowanych i kutych wytrzymałość
zmęczeniową przy zginaniu wahadłowym można oszacować na podsta-
wie zależności Z rc ≅ (0,4 ÷ 0,6) Rm .
16.3. Wytrzymałość
zmęczeniowa przy cyklach
dowolnych
Badania zmęczeniowe w zakresie dowolnych obciążeń są podstawą

określenia wpływu naprężenia średniego σm cyklu na wytrzymałość
zmęczeniową. Do przedstawienia wyników tego rodzaju badań najczęś-
ciej stosuje się wykres Smitha.
Wykres Smitha budowany jest w układzie osi prostokątnych, w którym
na osi poziomej odkładana jest wartość naprężenia średniego σm, a na osi
pionowej – naprężenia ekstremalne σmax i σmin. Uzyskane doświadczalnie
punkty wykresu odpowiadają granicznym wartościom naprężeń
σ max = σ m + σ a i σ min = σ m − σ a , przy których, po umownie przyjętej
liczbie cykli, następuje zniszczenie próbki. Łącząc linią ciągłą szereg
punktów doświadczalnych, otrzymuje się wykres, którego linie górna
i dolna przedstawiają odpowiednio zależność maksymalnego i minimal-
nego naprężenia cyklu od jego wartości średniej. Prosta poprowadzona
przez początek układu współrzędnych, pod kątem 45o jest miejscem
geometrycznym punktów o współrzędnych równych naprężeniu śred-
niemu σm.
Strona 162
Przykładowy wykres Smitha zbudowany dla dodatnich wartości naprę-

żeń σm został pokazany na rysunku 16.5. Prosta poprowadzona przez
początek układu współrzędnych, pod kątem 45o jest miejscem geome-
trycznym punktów o współrzędnych równych naprężeniu średniemu σm.
Zaznaczone na wykresie punkty A i B odpowiadają wytrzymałości
zmęczeniowej przy cyklu wahadłowym Zrc, punkty C i D odnoszą się do
rozciągania tętniącego i naprężenia granicznego Zrj.
Rysunek 16.5
Ze wzrostem wartości naprężenia średniego wzrasta także wytrzymałość

zmęczeniowa przy jednoczesnym ograniczeniu wartości amplitudy
cyklu. Dla uproszczenia można przyjąć, że w punkcie K wykresu, gdy
jest σa = 0, naprężenie graniczne ma wartość równą wytrzymałości
doraźnej Rm.
Strona 163
ROZDZIAŁ 16
Ze względu na niebezpieczeństwo pojawienia się odkształceń plastycz-

nych ogranicza się wykres Smitha linią poziomą FH o rzędnej równej
granicy plastyczności Re. Ograniczenie maksymalnych naprężeń jest
podstawą przedstawionej na rysunku 16.5 aproksymacji wykresu linią
łamaną AFHGB. Uproszczenie wykresu Smitha wynika z konieczności
zmniejszenia liczby kosztownych i długotrwałych prób zmęczeniowych.
16.4. Czynniki wpływające

na wytrzymałość
zmęczeniową
Do najważniejszych czynników mających wpływ na obniżenie wytrzy-

małości materiału przy zmiennych naprężeniach należy zaliczyć kształt
elementu i materiał z jakiego jest on wykonany. Szczególnie niebez-
piecznymi obszarami są tzw. karby czyli miejsca wyraźnej zmiany prze-
kroju w postaci otworów, wrębów, odsadzeń itp. Karby wywołują lokal-
ne spiętrzenie naprężeń przewyższające kilkakrotnie naprężenia w odleg-
łych od karbu punktach elementu. Dużą wrażliwość na działanie karbu
wykazują stale stopowe o wysokiej wytrzymałości doraźnej. Mniej wraż-
liwe są stale węglowe a szczególnie żeliwo szare.
Przebieg procesu zmęczenia zależy od stanu powierzchni elementu.
Wytrzymałość zmęczeniowa wzrasta, gdy powierzchnia jest bardziej
gładka, bez śladów obróbki mechanicznej. W celu zwiększenia wytrzy-
małości zmęczeniowej obok szlifowania i polerowania stosuje się po-
włoki antykorozyjne. Dobre efekty daje wytwarzanie w warstwie po-
wierzchniowej naprężeń ściskających przez obróbkę mechaniczną (młot-
kowanie, kulkowanie itp.) lub obróbkę cieplną i cieplno-chemiczną.
W ocenie wytrzymałości zmęczeniowej należy uwzględnić wpływ wiel-
kości elementu. Wraz z wymiarami elementu wzrasta prawdopodobień-
stwo pęknięcia zmęczeniowego wywołanego defektem struktury a także
wartość uśrednionych naprężeń w obszarach krytycznych, która wynika
z rozkładu naprężeń (np. zginanie, skręcanie). W dużych elementach
mniejszy jest wpływ obróbki powierzchniowej np. zgniotu powierzchni.
Wytrzymałość zmęczeniowa zależy także od właściwości otaczającego
ośrodka. Nadmierna wilgotność i wysoka temperatura wywołują korozję
Strona 164
elementów stalowych i znacznie obniżają ich odporność na naprężenia

cyklicznie zmienne.
Strona 165
ROZDZIAŁ 16
Strona 166
`
17 Literatura
ROZDZIAŁ 10
5. Brzoska Z., Wytrzymałość materiałów, Warszawa, PWN, 1982.

6. Dyląg Z., Jakubowicz J., Orłoś Z., Wytrzymałość materiałów
tom I, II, Wyd. 1. Warszawa, WNT 1996.
7. Jakubowicz J., Orłoś Z., Wytrzymałość materiałów, Wyd. 6.
Warszawa, WNT 1984.
8. Kurowski R., Niezgodziński M., Wytrzymałość materiałów,
Warszawa, PWN 1961.
9. Lewiński J., Wilczyński A., Witember-Perzyk D., Podstawy
wytrzymałości materiałów, Warszawa, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej 1991.
10. Niezgodziński M., Niezgodziński T., Zadania z wytrzymałości
materiałów, Warszawa, WNT 1997.
11. Pyrz R., Tylikowski A., Wytrzymałość materiałów, Wydawnic-
twa Politechniki Warszawskiej 1983.
12. Rżysko J., Statyka i wytrzymałość materiałów, Warszawa, PWN
1971.
13. Zbiór zadań z wytrzymałości materiałów, Praca zbiorowa pod
red. K. Gołosia i J. Osińskiego, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej 2001.
Strona 168

Wytrzymka Pietrzakowski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wytrzymka Pietrzakowski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Marek Pietrzakowski

Opiniodawca: prof. dr hab. inż. Krzysztof GOŁOŚ

Projekt okładki: Norbert SKUMIAŁ, Stefan TOMASZEK

Projekt układu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ

Skład tekstu: Janusz BONAROWSKI

Publikacja bezpłatna, przeznaczona dla studentów kierunku studiów

Copyright © 2011 Politechnika Warszawska

Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany

Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O.,

1. Przedmiot wytrzymałości materiałów............... 9

3. Pręt jako model geometryczny.

4. Rozciąganie i ściskanie pręta prostego

5. Momenty bezwładności figur płaskich............. 41

6. Skręcanie prętów o przekrojach kołowych ...... 49

7. Ścinanie pręta prostego ................................... 59

9. Elementy teorii stanu naprężenia .................... 89

10. Stan odkształcenia.

11. Hipotezy wytężenia ...................................... 101

12. Złożone działanie sił wewnętrznych

13. Metody energetyczne - układy

14. Stateczność prętów ściskanych ................... 137

15. Podstawy teorii błonowej powłok

16. Zmęczenie materiału .................................... 157

17. Literatura...................................................... 167

Swoim zakresem obejmuje zagadnienia określone w programie

Materiały uzupełniające i aktualizujące do przedmiotu będą

W mechanice ogólnej modelem ciała stałego jest ciało sztywne. Z obser-

• wytrzymałości konstrukcji tzn. odporności konstrukcji na

• sztywności konstrukcji tzn. odporności konstrukcji na

Wytrzymałość i sztywność elementu zależą od wielu czynników. Do

• rodzaj materiału i jego stan (zależny od rodzaju obróbki),

• kształt i wymiary elementu,

• rodzaj i wartości sił oraz ich przebieg w czasie.

Podstawowymi pojęciami stosowanymi w wytrzymałości materiałów są

Wzajemne oddziaływanie każdej części ciała sprowadza się do układu sił

W celu wyznaczenia sił wewnętrznych stosujemy ogólne warunki

W wyniku redukcji sił wewnętrznych działających na element pola ∆A

Naprężeniem w danym punkcie przekroju nazywamy granicę, do której

Wektor naprężenia związany jest z płaszczyzną przekroju. Przez dany

Przemieszczenie dowolnego punktu M ciała jest wektorem, którego po-

gdzie: u, v, w – składowe przemieszczenia w kierunku osi układu

Odkształcenie względne (wydłużenie lub skrócenie) jest granicą ilorazu

Pręt jako model

Pręt jest modelem geometrycznym, który powstaje przez przesunięcie

Jeżeli w przekroju pręta jest tylko jedna składowa sił wewnętrznych, to

4. zginanie (czyste) – moment gnący Mg.

Rozpatrzmy pręt prosty o stałym przekroju A, długości l, obciążony

Warunek równowagi części pręta odciętej współrzędną x ma postać

Całkowite wydłużenie wynosi

A zatem, odkształcenie wzdłużne jest ilorazem całkowitego wydłużenia

poprzecznego do wzdłużnego jest liczbą stałą zależną od właściwości

gdzie: ν - liczba (współczynnik) Poissona.

lub w funkcji zewnętrznego obciążenia

4.1. Zasada de Saint-Venanta

W przedstawionych rozważaniach przyjęto równomierny rozkład naprę-

Na podstawie podobnych doświadczeń de Saint-Venant sformułował

4.2. Zasada superpozycji

W układach sprężystych przy wyznaczaniu sił wewnętrznych, naprężeń,

W dowolnym przekroju dla 0 ≤ x ≤ l1 mamy

siłę wzdłużną N ( x) = N ' ( x) + N ' ' ( x) = P + Q oraz naprężenie

siła wzdłużna wynosi N ( x) = N ' ( x) + N ' ' ( x) = Q oraz naprężenie

4.3. Określenie podstawowych

Statyczna próba rozciągania jest jedną z podstawowych prób stosowa-