ARALING PANLIPUNAN 3

(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 1
Pamantayan sa Pagkatuto: Naipapaliwanag ang kahulugan ng mga simbolo na ginagamit sa
mapa sa tulong ng panuntunan (ei. katubigan, kabundukan, etc). AP3LAR-Ia-1
Layunin:
 Nakapag-iisa-isa sa simbolo na ginagamit sa mapa.

Paksa: “Simbolo sa Mapa”

Konsepto:
Ang mapa usa ka patag nga grapikong representasyon sa usa ka lugar, tibuok o kabahin lang,
nga nagpakita sa pisikal nga kinaiya, mga lungsod, kabisera, mga dalan, ug uban pa.
Migamit ang mapa og lainlaing mga simbolo. Mahimo kining usa ka karakter, sulat, porma,
kolor o hulagway. Gigamit kining mga simbolo aron ipasabot ang mga butang, kinaiya ug uban pang
impormasyon nga buot ipasabot sa mapa. Nagtudlo usab kini sa hustong nahimutangan sa usa ka
lugar.
Naghimo na ang mga tawo ug simbolo bisan niadtong wala pa maimbento ang paghimo sa
mapa aron matiman-an nila ang mga lugar nga ilang naagian. Gibuhat nila kini aron matultolan pa
nila kini kon mobalik pa man gani sila dinhi. Mahimo usab kitang magmuna og mga simbolo. Dili
hinuon kini makita nga mga simbolo sa mapa nga mapalit.
Ang kada simbolo o talamdanang gigamit adunay nagkalainlaing kahulogan. Kinahanglang
mahibaloan ug masabtan ang kada simbolo sa mapa aron madali ang pagpangita sa usa ka lugar o
mas mailhan pa kini.
Dali ra matiman-an ang mga simbolo sa mapa. Kasagaran mogamit sa mismong porma sa
butang ang simbolo niini. Pananglitan ang porma sa bukid sama ani . Kon linya sa mga bukid
ang lugar, susama ani ang simbolo apan mas daghan. Sulayan nato pagtag-an kon unsa ang
gisimbolo ani nga mga hulagway.

suba

linaw

hospital

simbahan

Reference: Araling Panlipunan 3, Sinugbuanong Binisaya, pp.2-9, Book Media Press Inc., DepEd-IMCS., Pasig City, Philippines.

Pagsasanay:
Isulat sa kal-ang o blangko ang saktong tubag.

______________ 1. Kini usa ka patag nga grapikong representasyon sa usa ka lugar, tibuok o
kabahin lang, nga nagpakita sa pisikal nga kinaiya, mga lungsod, kabisera, mga
dalan, ug uban pa.
______________ 2. Kini gigamit aron ipasabot ang mga butang, kinaiya, ug uban pang impormasyon
nga buot ipasabot sa mapa.
______________ 3. Kini nagtudlo usab sa hustong nahimutangan sa usa ka lugar.
______________ 4. Kini gihimo na sa mga tawo bisan niadtong wala pa maimbento ang paghimo sa
mapa.

______________ 5. Unsa ang kahulugan niini nga simbolo?

______________ 6. Unsa ang kahulugan niini nga simbolo?
______________ 7. Unsa ang kahulugan niini nga simbolo?
______________ 8. Gamit ang mapa ug mga simbolo nga atong nahibaw an sa ibabaw, pag dibuho
ug 3 ka simbolo nga magpakita sa mga lugar sa inyong komunidad.
 ARALING PANLIPUNAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 2
Pamantayan sa Pagkatuto: Nasusuri ang kinalalagyan ng mga lalawigan ng sariling rehiyon batay
sa mga nakapaligid ditto gamit ang pangunahing direksiyon (Primary Direction)

Layunin:
 Nakatutukoy sa kinalalagyan ng bawat lalawigan sa rehiyon gamit ang mga pangunahin
at pangalawang direksiyon.

Paksa: “Lokasyon ng mga Lalawigan sa Rehiyon Batay sa Direksiyon”

Konsepto:
Ang tanang mapa sa Amihanan (North) nakabase. Kon tan-awon nato sa mga mapa, atong
makita nga sa usa ka dapit adunay simbolo nga A. Kon nahasulat sa Iningles, N ang atong makita.
Ang imong kasinatian sa mga direksiyon makatabang kaayo aron mabansay ka sa pagbasa sa mapa.
Adunay mga mapa nga ingon niini ang gigamit nga talamdanan.
Compass rose ang tawag niini. Nagpunting kini sa amihanan. Sidlakan
ang naa sa tuo niini ug Kasadpan ang sa wala. Samtang, Habagatan
ang kaatbang sa Amihanan. Mao kini ang mga cardinal o unang direksiyon.
N
Adunay mga mapa nga
minggamit usab og North Arrow aron
itudlo kon hain ang Amihanan.

Mao kini ang compass. Kanunay kining nagpunting sa Amihanan. Makita ba nimo ang mga
unang direksiyon nga gibutang dinhi? Nakagamit na ba ka ani? Gamiton kini sa pagtultol sa hustong
lokasyon sa usa ka lugar. Gamiton usab kini sa mga eskawts ug sa mga nanagbiyahe aron dili sila
mahisalaag.
Unsaon man kon ang usa ka lugar dili makita
gamit ang mga unang direksiyon kay anaa kini sa
taliwala sa Amihanan ug Kasadpan? Amihanan ug
Sidlakan? Habagatan ug Kasadpan? Unsaon nato
pagsulti ang nahimutangan niini?

Dili mahimong ibutang ang tinuoray nga distansiya sa kada lugar kon motan-aw sa mapa.
Migamit og mga talamdanan ang mga tighimo og mapa aron mapakita ang distansiya sa mga lugar.
Makita ang mga talamdanan sa ubos nga bahin sa mapa sama sa mga hulagway.
 CEBU

BOHOL

NEGROS
ORIENTAL

SIQUIJOR

Reference: Reference: Araling Panlipunan 3, Sinugbuanong Binisaya, pp.10-18, Book Media Press Inc., DepEd-IMCS., Pasig City,
Philippines.

Pagsasanay:
Isulat sa kal-ang o blangko ang saktong tubag.
1. Kada mapa adunay simbolo nga kanunay nga nagtudlo sa direksiyon sa ____________________.
2. Dali nga matultolan ang nahimutangan sa usa ka lugar pinaagi sa paggamit ug _______________.
3. Gitawag usab nga _________________ ang mga unang direksiyon.

Gamita ang mapa sa ibabaw sa pagtubag niining mga pangutana:

4. Ang Cebu naa sa ___________________ sa Negros Oriental.
5. Ang Bohol naa sa ___________________ sa Cebu.
6. Ang Negros Oriental naa sa ____________________ sa Siquijor.
7 Ang Siquijor naa sa ____________________ sa Negros Oriental.
8. Gamit ang mapa sa ibabaw, idibuho ang direksiyon sa inyong balay gikan sa inyong eskwelahan.

ARALING PANLIPUNAN 3
 (Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 3
Pamantayan sa Pagkatuto: Nailalarawan ang populasyon ng iba’t ibang pamayanan sa sariling
lalawigan gamit ang bar graph.
Layunin:
 Natutukoy ang populasyon ng iba’t ibang pamayanan sa sariling lalawigan.
Paksa: “Populasyon sa Aking Pamayanan”
Konsepto: Ang populasyon mao ang gidaghanon sa mga tawo sa usa ka lugar o komunidad. Ang
pinaka-importanteng buhaton aron makuha ang populasyon mao ang pag-adto sa munisipyo aron
magkuha sa mga datos.
Mao kini ang kinahanglan nga mga datos:
1. Pila ang populasyon sa napulog-lima ka barangay sa atong lungsod?
2. Pila kabuok ang babaye ug lalaki?
Kung makuha na nato ang gikinahanglang mga datos, ato nang matun-an ang
populasyon sa kada barangay sa atong lungsod.

Populasyon sa Napulog-Lima ka Barangay sa Lungsod sa Dagohoy

Base sa 2016 Census Population and Housing (Approximated Value)
Gidaghanon sa Babaye ug Lalaki

Barangay Babae Lalake Kinatibuka-an

Babag 705 640 1345
Cagawasan 464 463 927
Cagawitan 744 364 380
Caluasan 1,306 992 2.298
Candelaria 538 542 1,080
Can-oling 497 468 965
Estaca 320 364 684
La Esperanza 635 409 1,044
Mahayag 513 400 913
Malitbog 901 887 1,788
Poblacion 1,636 1,820 3,456
San Miguel 1,413 1,346 2,759
San Vicente 1,390 674 716
Sta. Cruz 502 464 966
Villa Aurora 248 195 443

Reference: KC- NCDDP Database 2016

Pagsasanay: Tubaga ang mga mosunod nga pangutana base sa bar graph. Isulat sa papel
ang hustong tubag.

POPULASYON SA LUNGSOD SA DAGOHOY

2000

1800

1600

1400

1200

1000

800

600

400

200

0
l uz
ba
g an ita
n an ar
ia in
g ca za ag bo
g
cio
n
ue nt
e ra
a as as l ol s ta ran ay it a ig ce . Cr uro
B aw aw lu de n- E e a h al bl M Vi a A
g g Ca n Ca sp M M Po n St lla
Ca Ca Ca E Sa Sa
n
Vi
La

BABAYE LALAKI

_____________1. Unsa nga barangay ang adunay kinadaghanang babaye nga lumulupyo?
_____________2. Unsa nga barangay ang may labing diyotay nga populasyon?
_____________3. Pila ka mga barangay ang naglangkob sa lungsod sa Dagohoy?
_____________4. Unsa nga mga barangay ang magka susama ang gidaghanon sa mga lalaki ug
babaye?
_____________5. Unsa nga barangay ang adunay kinadaghanang lalaki nga lumulupyo?
_____________6. Ikaw nagpuyo sa barangay nga ikatulo sa kinadaghan ang populasyon. Unsa kini
nga barangay?
_____________7. Kon ang imong ig-agaw nagpuyo sa barangay nga ikaduha sa kinadyotayan ang
populasyon, unsa kini?
_____________8. Ngano man kaha nga ang Barangay Villa Aurora magkasinati man ang mga
lumulupyo sa usa’g usa ikumpara sa Barangay Poblacion?

ARALING PANLIPINAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 4
Pamantayan sa Pagkatuto: Nasusuri ang iba’t ibang lalawigan sa rehiyon ayon sa mga katangiang
pisikal at pagkakakilanlang heograpikal nito gamit ang mapang topograpiya ng rehiyon.
Layunin:
 Nakatutukoy sa mga anyong tubig o anyong lupa na nagpapakilala sa lalawigan at
rehiyon.
Paksa: Katangiang Pisikal at Pagkakakilanlang Heograpikal ng Lalawigan sa Rehiyon
Konsepto:
Ang Central Visayas nabantog nga nindot ang kinatibuk-ang topograpiya sa mga lalawigan
dinhing dapita.
Ang lalawigan sa Bohol adunay topograpiya kapatagan sa Sidlakan ug Kasadpan nga dapit. Sa
tunga-tunga nga bahin sa lalawigan makita ang naglinyang mga bungtod nga mas nabantog sa
tawag na Chocolate hills. Makita usab dinhi ang mga daghang suba ug nindot nga mga baybayon.
Kini sila naghatag ug atraksiyon nga pagabisitahon sa mga turista.
Ang lalawigan sa Cebu mga bungtod ug mga bukid ang naglabi nga adunay hagip-ot nga mga
patag. Makita usab dinhi ang mga nindot nga kabaybayonan ug mga busay nga gidayo sa mga
turista. Usa sa mga inilang busay ang Kawasan Falls.
Kabukiran ug kabungturan ang topograpiya sa Negros Oriental. Naila usab nga kinaiyang
bulkanon ang lalawigan tungod sa daghang presensiya sa mga bulkan ug usa na niini ang Bulkang
Kanlaon. Mga gidayong lugar dinhi mao ang Silliman University, kabaybayonan sa Zamboangita ug
Odlomon Cave.
Ang kabukiran ang makita sa lalawigan sa Siquijor ug naay hagip-ot nga kapatagan nga
makita sa kabaybayonan. Pipila sa mga bisitahon sa mga turista ang mga kabaybayonan sa
Salagdoong, Mt. Bandilaan ug Catabon Cave.
Reference: Manalo, Thea Joy G, et al, Kagamitan ng Mag-aaral sa Araling Panlipunan 3,Book Media Press, Inc., 2015
Pagsasanay:
Pili-a sulod sa kahon ang insaktong tubag sa mga mosunod nga parapo.
dagat patag bulkan bungtod
mga bukid busay suba
1. Ang dakong bahin sa Central Visayas kay ____________.
2. Mga naglinyang ____________ ang Chocolate Hills sa Bohol.
3. Kon itandi sa tulo ka lalawigan nga mga bungtoron, ang Bohol kay ____________.
4. Ang Mt. Kanlaon sa Negros kay us aka ____________.
5. Ilado ang Siquijor sa ilang ____________.
6. Usa ka ____________ ang nahimutangan sa Loboc Floating Restaurant.
7. Ang tubig nga nag-agas gikan sa taas nga bahin sa Can-umantad usa ka ____________.
8. Unsa ang porma sa yuta o tubig nga anaa sa inyong lugar? Idibuho kini.

ARALING PANLIPINAN 3
(Self-instructional Material)
Gawain Blg.: 8
Pamantayan sa Pagkatuto: Napaghahambing ang iba’t ibang pangunahing anyong lupa at anyong
tubig ng iba’t ibang lalawigan sa sariling rehiyon. AP3LAR-Ie-8
Layunin:
 Napaghahambing sa mga pangunahing anyong-lupa at anyong-tubig ng nga lalawigan
sa sariling rehiyon.
Paksa: Ang Mga Anyong-Tubig at Anyong-Lupa ng mga lalawigan sa Rehiyon
Konsepto:
Ang Rehiyon VII-Central Visayas gilangkoban sa upat ka lalawigan – Bohol, Cebu, Negros
Oriental ug Siquijor. Gawas sa upat ka lalawigan aduna usay mga component cities sama sa Bogo
City, Danao City, Talisay City, City of Naga, Carcar City, Toledo City, Tagbilaran City, Dumaguete City,
Bayawan City, Guihulngan City, ug Bais City.
Sa Cebu makita ang puti nga mga kabaybayonan, mga langob sama sa Bukilat Cave ug
Timobo Cave ug ang Lake Danao sa Camotes, ang Kawasan Falls sa Badian ug uban pa. Adunay mga
busay nga makita sa lalawigan sama sa Tumalog Falls sa Oslob.
Sa Negros Oriental makita ang Twin Lakes of Balinsasayao ug Lake Balaan. Makita usab dinhi
ang Mt. Kanlaon, ug ang Mt. Talinis sa Valencia diin kini mao ang gikuhaan og geothermal energy.
Makita usab dinhi ang mga busay sama sa Casa Roro ug Pulang Bato Falls.
Sa Bohol makita ang Chocolate Hills ug Sagbayan Peak diin kini nabantog sa susamang mga
hanig sa mga bungtod. Sa laing bahin aduna usay floating restaurants nga puyde kang mosakay
aron masuroy ang gibantog nga Loboc River. Makita usab dinhi ang Can-umantad Falls sa Candijay.
Ang Cambugahay Falls, Lugnason Falls, Cantabon Cave ug puti nga mga kabaybayonan usab
ang imong makita sa lalawigan sa Siquijor.
Bulahan ang Rehiyon VII-Central Visayas kay gihatagan og mga porma sa yuta ug tubig nga
mabungahon. Ang uban pa gani ani mga inila ug nagpabantog sa tibuok lalawigan. Kini usab mao
ang nakapadani sa mga dayo o turista sa atong lalawigan.
Mao kini ang datos sa pipila ka nag-unang mga porma sa yuta ug tubig sa lalawigan sa
rehiyon.

Mga Linaw sa Rehiyon Mga Bukid sa Rehiyon Mga Busay sa Rehiyon

 Linaw Gidak-on Bukid Gitas-on Busay Gitas-on
Danao 680 Ha. Osmeῆa 1,034 m Kawasan Falls 40 m
Balinsasayao 76 Ha. Kanlaon 2,450 m Casa Roro Falls 30 m
Lake Balaan 25 Ha Bandilaan 557 m Cambuhagay Falls 2.13 m
Talinis 1,903m Can-umantad Falls 18.29 m
Reference: Reference: Manalo, Thea Joy G, et al, Kagamitan ng Mag-aaral sa Araling Panlipunan 3,Book Media Press, Inc., 2015
Pagsasanay:
A. Tubaga base sa datos sa ibabaw gamit ang mas dako sa, mas gamay sa, mas taas, mas
mubo, pinakadako, pinakagamay, pinakamubo o pinakataas.
1. Ang Lake Danao ________ pa kaysa Twin Lakes of Balinsasayao.
2. Ang Mt. Bandilaan ang __________nga bukid sa atong rehiyon.
3. Ang Can-umantad Falls _______ kaysa Casa Roro Falls.
4. Ang Mt. Kanlaon ang _________ nga bukid sa Rehiyon VII.
5. Ang Lake Balaan ang _________ nga linaw.
6. Ang Mt. Talinis mas __________ pa kaysa Mt. Osmeῆa.
7. Ang Kawasan Falls ang ___________ nga busay sa
atong rehiyon.

B. Idibuho ang kinatas-an nga porma sa yuta sa atong

rehiyon.

ARALING PANLIPINAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 5
Pamantayan sa Pagkatuto: Natutukoy ang pagkakaugnay-ugnay
ng mga anyong tubig at lupa sa mga lalawigan ng sariling rehiyon .
Layunin:
 Nakapagsasabi sa pagkakaugnay-ugnay ng mga anyong
tubig at anyong lupa sa sariling lalawigan at rehiyon.
Paksa: “ Pagkakaugnay-ugnay ng mga Anyong-Tubig at Anyong-
Lupa sa Sariling Lalawigan at Rehiyon”
Konsepto:
Kabungtoran nga adunay linya sa kabaybayonan ang kinatibuk-ang topograpiya sa Central
Visayas gawas lang sa Bohol nga kasagarang patag.
Sa kinatibuk-an, patag ang lalawigan sa Bohol mao nga halapad ang mga yutang matamnan.
Sa tunga-tungang bahin sa lalawigan, makita ang naglinyang mga bungtod nga mas giila sa tawag
nga Chocolate Hills. Kasagaran, kini ang usa sa mga atraksiyon nga pagaarion sa mga turista.
Chocolate Hills
Source from: boholchronicle.com.ph

Gikan sa amihanan hangtod sa habagatan, mikabat sa 250 kilometro ang kinatibuk-ang

lalawigan sa Cebu. Giubayan kini sa hanig sa mga bukid gikan sa Santander sa Habagatan hangtod
sa Medellin sa Amihanan. Ang kinatas-ang punto o tulbok mao ang Osmeña Peak nga miabot og
1,034 metro. Kalagmitan, mga bungtod ang nagpalibot sa tibuok lalawigan. Aduna lamang kiniy
hagip-ot nga mga patag niadtong mga lugar nga naduol sa mga baybayon.

Osmeña Peak
Source from: everythingcebu.com
 Ang lalawigan sa Negros Oriental, sa laing bahin,
napalibotan og mga patag ug walog. Sa Habagatang
bahin niini makita ang bulkang Cuernos de Negros
samtang sa Amihanan ang Mount Kanlaon nga mao ang
may kinatas-ang tulbok sa lalawigan nga niabot og 2, 450
metro ang gitas-on. Ang Mount Kanlaon usab ang
nagsilbing utlanan sa Negros Oriental ug Negros
Occidental. Ang presensiya sa gagmay nga mga baba sa
bulkan nga mga linaw nga Lake Danao ug Lake
Balinsasayao nagkompirmar sa kinaiyang bulkanon sa
lalawigan. Kini usab ang nakapahimong sibo sa
pagpananom.

Mount Kanlaon
Source from: canlaoncity.gov.ph

Sa lalawigan sa Siquijor ang Mount Bandilaan ang kinatas-an og tulbok nga adunay 557 metro.
Ginama sa anapog ang halos kinatibuk-an sa Siquijor nga gipadaplinan og mga coral reefs

Mount Bandilaan
Source from:https: travelmyglobe.com

Reference: Manalo, Thea Joy G.,et al, Kagamitan ng Mag-aaral sa Araling Panlipunan3, Book Media Press, Inc., 2015

Pagsasanay:
Basaha ang mga pahayag ug isulat ang insaktong tubag sa inyong papel.
___________1. Porma sa yuta nga nagsilbing utlanan sa Negros Oriental ug Negros Occidental.
___________2. Mao kini ang iladong bungtod sa lalawigan sa Bohol.
___________3. Porma sa yuta nga nagpahiluna
gikan sa Santander hangtod sa Medellin.
___________4. Lalawigan sa Central Visayas nga
kasagarang patag ang topograpiya.
___________5. Kinatas-ang tulbok sa lalawigan sa
Negros Oriental nga niabot og
2,450 metro ang gitas-on.
___________6. Porma sa yuta nga maoy kinatas-
ang tulbok sa Siquijor.
___________7. Lalawigan sa Central Visayas nga
halos ginama sa anapog.
___________8. Sa lalawigan sa Bohol, unsay kaayohan nga nahatag sa Chocolate Hills?
 ARALING PANLIPUNAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 6
PamantayansaPagkatuto: Nakagagawa ng payak na mapa na nagpapakita ng mahahalagang
anyong lupa at anyong tubig ng sariling lalawigan at mga karatig na lalawigan nito.
Layunin: Nagagamit ang mapa sa pagtukoy ng mahahalagang anyong-lupa at anyong-tubig sa
sariling lalawigan at rehiyon.
Paksa: “Paggamit ng Mapa na Nagpapakita ng Mahahalagang Anyong-lupa at Anyong-tubig sa
sariling lalawigan at rehiyon.
Konsepto:
Usa ka importanteng instrumento ang mapa aron matultolan ang mga lugar nga wala nato
mailhi. Lahi-lahi ang mga mapa nga mahimo natong gamiton. Kasagaran sa mga mapa nagpakita og
nagkalainlaing tumong. Ang mapa nga atong makit-an sa ubos mao ang mapang pangtopograpiya.
Tan-awa ang mapa sa Rehiyon 7 sa ubos ug mga simbolo sa porma sa yuta ug sa tubig.
 A

SIMBOLO:
busay
bukid
tubod

linaw
kabukiran
sapa
bungtod

Reference: Reference: Manalo, Thea Joy G.,et al, Kagamitan ng Mag-aaral sa Araling Panlipunan3, Book Media Press, Inc., 2015

Pagsasanay:
Tubaga ang mga pangutana gamit ang mapa nga naa makit-an sa ibabaw. Isulat ang hustong
tubag sa papel.
_________ 1. Unsa nga pormang tubig ang makit-an sa lalawigan sa Siquijor?
__________2. Unsang lalawigan nga adunay duha ka sapa nga atong makita?
__________3. Unsay simbolo sa busay?
__________4. Lalawigan sa rehiyon nga naay makitang bulkan.
__________5. Usa ka importanteng instrumento aron matultolan ang mga lugar nga wala nato
mailhi?
__________6. Unsa nga simbolo sa pormang tubig ang atong makita sa Negros Oriental?
__________7. Unsa nga porma sa tubig nga gipakita ani nga simbolo ?
__________8. Iduboho ang mga pormang yuta ug pormang tubig sa inyong kaugalingon nga lugar
gamit ang mga simbolo sa mapa.

ARALING PANLIPINAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 7
Pamantayan sa Pagkatuto: Natutukoy ang mga lugar na sensitibo sa panganib batay sa lokasyon
at topograpiya nito.
Layunin:
 Nakatutukoy sa mga lugar na mapanganib sa sariling lalawigan at rehiyon gamit ang
hazard map.
Paksa: “Ang Mga Lugar na Sensitibo sa Panganib”
Konsepto:
Adunay mga peligro nga dala sa mga natural nga katalagman nga kanunay nga nahitabo sa
atong nasod. Isip nasod nga naa sa agianan sa bagyo, masinati nato ang daghang bagyo sulod sa
usa ka tuig. Nakasinati usab kita og mga paglihok sa yuta bisan og wala kita kahibalo kon kanus-a
kini mahitabo. Kon ting-init, panagsa na lang kita makasulay nga moinit gayod o kon ting-ulan man
gani, sobra na sa gidaghanon ang tubig sa ulan.
Biyernes, Nobyembre 8, 2013, liboan ka tawo ang nakasinati sa pagkuso-kuso sa Bagyong
Yolanda. Ang uban nga lalawigan ilabi na ang Leyte, mao ang nakasinati sa grabeng pagbaha tungod
sa storm surge. Ang uban nga mga lugar wala usab makalingkawas sa kakusog sa hangin nga dala
niini. Liboan ang nataho nga nangamatay ug liboan usab ang nagub-an ug nawad-an og panimalay
ug panginabuhi.
Gawas sa peligro sa bagyo, kuyaw usab ang paglinog. Ang tibuok nasod nahimutang sa
gitawag nga Pacific Ring of Fire, diin adunay daghang aktibong mga bulkan nga maoy makaangin
sa pagtay-og sa yuta. Niadtong Oktubre 15, 2013, ang lalawigan sa Bohol usa sa sobrang
naapektuhan sa 7.2 magnitude nga linog. Tan-awa ang Fault Line Map sa Central Visayas sa
ubos. Dinhi makita ang mga lugar nga posibleng mahimong sentro sa linog. Ang mga itom nga linya
nagpakita sa mga lugar nga adunay dako nga posibilidad nga makasinati ug linog.

Dili lamang kay mao kini ang mga peligro nga dala sa kinaiyahan, apil usab niini ang
landslide o ang pagdahili sa yuta tungod sa kusog nga ulan ug linog. Ang hulagway nga naa sa
ubos nagpakita sa landslide nga nahitabo sa Naga City, Cebu niadtong Setyembre 20, 2018 tungod
sa kusog nga ulan nga nikalas sa 78 ka mga kinabuhi.

cebudailynews.inquirer.net
Reference: Pilapil, Irene T., et al., Kagamitan ng Mag-aaral sa Araling Panlipunan 3, pp.92-104, Department of Education- Bureau of
Learning Resources, Ground Floor Bonifacio Building, DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City, Philippines, 2018
Manalo, Thea Joy G., et al., Kagamitan ng Mag-aaral, Book Media Press, Inc., 2015

Pagsasanay:
Tubaga ang musunod nga mga pangutana. Isulat ang tubag sa kal-ang.

______________ 1. Unsa nga lalawigan ang mas naapektuhan sa Bagyong Yolanda niadtong
Nobyembre 8, 2013?

______________ 2. Unsa nga siyudad sa Cebu ang nakasinati sa pagdahili sa yuta o landslide?

______________ 3. Unsa ang hinungdan sa grabeng pagbaha sa lalawigan sa Leyte?

______________ 4. Unsa nga kalamidad ang nasinati sa atong lalawigan sa Bohol niadtong Oktubre
15, 2013?
______________ 5. Unsa ang hinungdan sa landslide nga nasinati sa Naga City, Cebu?
______________ 6. Unsa ang tawag sa nahimutangan nga lugar sa atong nasod diin maoy
hinungdan
nga makasinati kita ug daghang bagyo?

______________ 7. Kanus-a nahitabo ang landslide sa Naga City, Cebu?

______________ 8. Apektado ba ang imong lugar sa linog sa Bohol niadtong Oktubre 15, 2013? Sa
unsang paagi?

ARALING PANLIPINAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 8
Pamantayan sa Pagkatuto: Nasusuri ang matalino at di-matalinong mga paraang pangangasiwa
ng mga likas na yaman. AP3LARIi-13
Layunin:
 Nasusuri ang wasto at di-wastong paraan ng pangangasiwa sa mga likas-yaman ng
sariling lalawigan at rehiyon.
Paksa: “Wasto at Di-wastong Pangangasiwa ng Likas na Yaman”
Konsepto:
Pagdumala sa Natural nga Kahinguhaan
Ilado ang Pilipinas sa pag-angkon og abunda nga natural nga Kahinguhaan. Aduna kitay
adunahang kalasangan, pangisdaan ug minahan sa atong palibot nga nakatabang sa pagpalambo sa
panginabuhi ug nakapalig-on sa atong panginabuhian. Makita kini sa nagkalainlaing lalawigan o
rehiyon sa atong nasod. Ug kini importante kaayo sa panginabuhian sa mga katawhan tungod kay
halos tanang tawo naa nagkuha sa mga kinahanglanon para mabuhi sa pang adlaw-adlaw.
Ania ang pipila ka punto sa maayo ug di-maayong pagdumala sa natural nga mga
Kahinguhaan.
Pagdumala sa Kahinguhaang Lasang
Maayong Pagdumala Di-Maayong Pagdumala
1. Pagpananom sa mga naupaw na nga lasang. 1. Pasagdan lang ang kampanya bahin sa global
2. Pagpugong o paghunong sa kaingin. deforestation.
3. Pagputol sa kahoy nga angayan nang putlon. 2. Pagpadayon sa kaingin.
4. Pagtanom og mga binhi nga puli sa giputol 3. Padayon nga pagputol sa mga kahoy sa
nga lasang.
kahoy. 4. Pagmina nga kulang ang hustong
5. Dili pagpanakop og langgam nga hapit na kahimanang
mahanaw. pangmina.

Pagdumala sa Kahinguhaang Tubig

Maayong Pagdumala
1. Paglikay o dili paggamit sa kahimanang
makadaot sa mga isda.
2. Paglikay o dili paggamit sa sakayang de
motor.
3. Pagpanalipod sa mga katunggan.
4. Paggamit og pukot nga dagko o igo-igo lang
ang gidak-on sa buslot arong dili maapil ang
mga gagmayng isda.
5. Dili paglabay og sagbot sa suba, dagat, sapa
o linaw.
Di-Maayong Pagdumala
1. Paggamit og dinamia, kuryente, hilo o
cyanide,
ug pag-muro-ami (paggamit og pinong pukot
sa pangisda)
2. Pirmeng paglabay og sagbot sa mga
katubigan.
3. Pag-ilis sa mga katunggan og aquaculture
(fishpond).
4. Paglabay sa mga hugaw sa mga pabrika
padulong sa mga katubigan nga hinungdan
sa
polusyon.
5. Pagpasagad sa pagdaghan sa mga water lily
nga makapugong sa pagdagayday sa tubig.
6. Pagtukod og mga balay (squatter) daplin sa
suba.

Pagdumala sa Kahinguhaang Yuta

Maayong Pagdumala
1. Pagpuli-puli sa mga pananom aron
makatabang sa pagpabiling tambok sa yuta.
2. Pagtanom og balik og mga kahoy aron
mapugngan ang pagdahili sa yuta.
3. Paggamit og nadugtang mga dahoon, basura,
hugaw sa mananap sa kompos pit isip abono
sa yuta.
4. Mag-strip cropping aron ang yuta sa ibabaw
magpabiling tambok.
Di-Maayong Pagdumala
1. Gihimong subdibisyon, mall, pabrika,
menteryo ug golf course ang mga yuta
imbes
nga tamnan og mga pagkaon.
2. Hilabihan nga paggamit og kemikal ug abono.
3. Pagpuli og pananom nga mas bilihon sa
ubang
nasod sama sa asparagus, prutas ug uban pa
imbes mais, humay ug tubo.

Pagdumala sa Kahinguhaang Mineral

Maayong Pagdumala Di-Maayong Pagdumala
1. Pagkontrol sa polusyon nga dala sa pagmina. 1. Pagkalot sa yuta aron magmina nga walay
2. Pagtuon sa bag-o ug siyentipikong pamaagi pananghid.
sa 2. Pagmina nga kulang ang nahibaloan bahin
pagmina sa nasod. niini.
3. Pagmatngon sa pagkaguba sa mga minahan. 3. Paglabay sa mga biya sa minahan adto sa
suba
 nga nahimong hinungdan sa polusyon sa
tubig.

Reference: Araling Panlipunan ( Kagamitan ng Mag-aaral; Sinugbuanong Binisaya), pp.118-120

Buluhaton:
Idibuho ang nawong nga malipayon sa blangko kon maayo ang pagdumala sa natural nga
mga kahinguhaan nga gihisgotan sa pahayag ug nawong nga masulub-on kon dili. Buhata kini sa
papel.

______________ 1. Gilabay ang basura sa kanal, sapa, suba, ug dagat.

______________ 2. Naggamit ug pukot nga pino og mata inigpangisda.
______________ 3. Nagtanom og balik og mga kahoy isip puli sa mga gipangputol.
______________ 4. Nanilhig sa palibot aron kini magpabiling limpyo.
______________ 5. Namubo sa tanom aron kini mabuhi ug molambo.
______________ 6. Ipuon ang mga bulak ug mga bunga sa kahoy sa kada lugar nga maadtoan.
______________ 7. Pagputol sa mga kahoy nga makita sa bukid.
______________ 8. Pagsumbong sa mga nahibaw-ang nagkaingin ngadto sa awtoridad.

ANLIPUNAN 3
(Self-instructional Material)

Gawain Blg.: 9
Pamantayan sa Pagkatuto: Nakabubuo ng interpretasyon ng kapaligiran ng sariling lalawigan at
karatig na mga lalawigan ng rehiyon gamit ang mapa. AP3LAR-Ii-14

Layunin:
 Nakapagbubuo ng interpretasyon ng kapaligiran ng sariling lalawigan at karatig na mga
lalawigan ng rehiyon

Paksa: “Pagbuo ng Interpretasyon ng Kapaligiran ng Sariling Lalawigan at Karatig na mga Lalawigan

ng Rehiyon gamit ang Mapa”
Konsepto:
REHIYON VII – Central Visayas o Tungatungang Kabisay-an
 Ang Rehiyon VII o Tungatungang Kabisay-an nahimutang taliwala sa kapupud-an, gilikosan
kini sa Amihanan sa Visayan Sea, sa Sidlakan sa Camotes Sea, sa Habagatan sa Bohol Sea, ug sa
Kasadpan sa Lalawigan sa Negros Occidental.
Ikalima ang Rehiyon VII sa mga rehiyon nga adunay kinadaghanang populasyon sa atong
nasud. Kini puluy-anan sa mga Cebuano, Boholano, Negrense, ug Siquijodnon.
Usa ang turismo sa mga nagdala og dagkong kita dinhi sa rehiyon. Kini tungod sa mga beach
resorts ug mga talagsaon nga mga talan-awon sa mga isla niini. Nag-unang mga dapit nga bisitahon
sa mga turista ang Chocolate Hills ug Panglao Island sa Bohol, Daanbantayan Island ug Moalboal
diving site sa Cebu, Silliman University ug Apo Island sa Negros Oriental, ug Cantabon Cave ug
Salagdoong Beach sa Siquijor. Ang mga kasaulugan sama sa Sinulog Festival sa Cebu, Sandugo
Festival sa Bohol, Buglasan Festival sa Negros Oriental, ug Solili Festival sa Siquijor nakapadani usab
sa mga turista sa pagbisita.
Nakatampo ang agrikultura sa panginabuhian sa mga tawo dinhi. Nag-una sa atong mga
produkto ang humay, mais, tubo, lubi, mangga ug saging. Ang uban naglakip sa manok, baka, baboy
ug isda.
Bohol
Nahimutang ang lalawigan sa Bohol sa Habagatang Cebu. Ang topograpiya dinhi ginsakopan
sa mga bungtod sa sulod nga dapit ug sa patag sa Sidlakan ug Kasadpan. Aduna kini pipila ka suba.
Regular ang pag-ulan sa tibuok tuig. Ang mga katawhan dinhi gitawag ug Bol-anon.
Ang mga lugar bisitahonon sa lalawigan mao ang Chocolate Hills sa Carmen, Sagbayan Peak,
Loboc River Floating Restaurants, Panglao White Sand Beaches, Balicasag ug Pamilacan Islands,
Blood Compact Site, Tarsier Sanctuary, Man-made Forest, ug mga karaang simbahan sama sa
Baclayon Church ug Loboc Church.
Pagpangisda ug pagpanguma ang panginabuhian sa mga Bol-anon. Abunda sa humay, mais,
mani, ug ube ang lalawigan.
Cebu
Ang lalawigan sa Cebu nahimutang sa tungatunga sa tibuok kapupud-an. Ang mga kasikbit
niini kay ang Masbate sa Amihanan, Leyte sa Sidlakan, Bohol sa Habagatan ug Negros sa Kasadpan.
Ang mga teritoryo ani nag-apil sa mga isla sa Bantayan, Mactan, Malapascua, Camotes, Olango ug
uban pang gagmay nga isla. Mga bungtod ug mga bukid ang naglabi nga adunay hagip-ot nga mga
patag. Ang Amihanang dapit makadawat og ulan sa tibuok tuig samtang ang Habagatang bahin kay
ting-init gikan sa Nobiyembre hangtod Abril ug ting-ulan sa nahibilin nga mga bulan. Gitawag nga
Cebuano o Sugbuanon ang mga tawo dinhi.
Isip nag-unang lalawigan sa Habagatan, ang Cebu ang puluy-anan sa daghang dagkong
kompanya. Aduna kiniy shipyard sa Balamban, glass factory sa Mandaue City, gun industry sa
Danao City, electronics ug timepiece factories sa Mactan Export Processing Zone sa Lapulapu
City, ug furniture plants sa Cebu. Ang Norkis Group of Companies nagtukod ug car ug
motorcycle plants. Aduna usab mining plant sa Toledo City. Dako usab nga negosyo ang turismo
dinhi. Gipili ang Dakbayan sa Cebu isip nag-unang lokasyon alang sa Business Process
Outsourcing (BPO).
Ang pipila sa gidayong lugar sa lalawigan mao ang Lungsod sa Argao, Kawasan Falls, Moalboal
Beaches, Olango Island, Fantastic Island sa Medellin, Capitancillo Islet, Malapascua Island, Danasan
Eco Park, Simala Shrine, Sogod beaches, ug ang Sumilon Island.

Negros Oriental
Nahimutang ang lalawigan sa Negros Oriental sa Kasadpan sa Cebu. Sa Amihanan-Kasidlakan
sa lalawigan makita ang Negros Occidental samtang sa Habagatan-Kasidlakan mao ang mga
lalawigan sa Bohol ug Siquijor. Gitawag nga Negrense o Negrosanon ang mga tawo dinhi.
Kabukiran ug kabungtoran ang topograpiya sa lalawigan. Ang Habagatang bahin niini
makasinati og ting-init gikan sa Nobiyembre hangtod sa Abril ug ting-ulan sa nahabiling mga bulan sa
tuig samtang ang Amihanang bahin makasinati ug susamang klima sa Habagatang bahin. Nag-una
ang tubo sa mga pananom sa Negros Oriental. Agrikultura ang panginabuhian dinhi.
Ang kasagarang bisitahong mga lugar dinhi mao ang Silliman University, Apo Island,
Zamboangita Beach, Mt. Talinis, Pulang Bato Falls, ug Odloman Cave.

Siquijor
Ang lalawigan sa Siquijor nahimutang sa Habagatan-Kasidlakan sa Negros Oriental, Habagatan
sa Cebu, ug Habagatan-Kasadpan sa Bohol. Kabukiran ang makita sa sulod sa lalawigan. Regular ang
ulan sa tibuok tuig. Siquijodnon ang tawag sa mga tawo sa Siquijor.
Panguma ug pangisda ang mga nag-unang panginabuhi sa lalawigan. Pipila sa mga anhion
nga mga lugar mao ang Salagdoong Beach, Mt. Bandilaan, ug Catabon Cave.

Reference: Araling Panlipunan 3, Sinugbuanong Binisaya, pp.136-140, Book Media Press Inc., DepEd-IMCS., Pasig City, Philippines.

Pagsasanay:
Kompletoha ang Venn diagram.

Mga Pisikal nga Kinaiyahan sa Akong Lalawigan ug sa Silingang Lalawigan

Akong Lalawigan Silingang Lalawigan

BOHOL CEBU

Nahimutang sa
Nahimutang sa
tunga-tunga sa
Habagatang Cebu PISIKAL NGA
tibuok kapupud-an
KINAIYAHAN
SAMA SA
1._____________ LOKASYON, 5._____________
KLIMA,
TOPOGRAPIYA,
2._____________ UG MGA BANTOG 6._____________
NGA SURUYANAN

3._____________ 7._____________

4._____________ 8.____________
_