Kyrgyz Til Gramatika KG 17x24

Ⱦԛɣɲɟɟɜɚɂ
Ʉɵɪɝɵɡɬɢɥɢɧɢɧɩɪɚɤɬɢɤɚɥɵɤɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚɫɵ
ɀɚɥɩɵɪɟɫɩɭɛɥɢɤɚɥɵɤɬɟɫɬɤɟɞɚɹɪɞɚɧɭɭԛɱԛɧɤɨɥɞɨɧɦɨɤɢɬɟɩ

Бишкек 20
УДК
ББКɄɢə
Ⱦ
Ⱦԛɣɲɟɟɜɚɂ
Жалпы республикалык тестирлөөгө даярдануу үчүн колдонмо китеɩ:

Ⱦ
Кыргыз тилинин практикалык грамматикасы. - Б: 20, - б
ISBN
ɀɚɥɩɵɪɟɫɩɭɛɥɢɤɚɥɵɤɬɟɫɬɢɪɥԧԧɝԧɞɚɹɪɞɚɧɭɭԛɱԛɧɢɲɬɟɥɢɩɱɵɤɤɚɧɛɭɥ
ɤɨɥɞɨɧɦɨɤɢɬɟɩɀɊɌɝɟɤɚɬɵɲɭɭɧɭɤɚɚɥɚɝɚɧɛɚɪɞɵɤɛԛɬԛɪԛԛɱԛɥԧɪɝԧɦɟɤɬɟɩ
ɨɤɭɭɱɭɥɚɪɵɧɚɠɚɧɚɤɵɪɝɵɡɬɢɥɢɧɢɧɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚɫɵɛɨɸɧɱɚɠɚɥɩɵɦɚɚɥɵɦɚɬ
ɚɥɭɭɧɭɤɚɚɥɚɝɚɧɛɚɪɞɵɤɨɤɭɪɦɚɧɞɚɪɝɚɚɪɧɚɥɚɬ
Ʉɨɥɞɨɧɦɨɧɭɧɦɚɡɦɭɧɭɤɵɪɝɵɡɬɢɥɢɧɢɧɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚɫɵɧɵɧɥɟɤɫɢɤɚ
ɦɨɪɮɨɥɨɝɢɹɨɪɮɨɝɪɚɮɢɹɫɢɧɬɚɤɫɢɫɩɭɧɤɬɭɚɰɢɹɠɚɧɚɫɬɢɥɢɫɬɢɤɚɛԧɥԛɦɞԧɪԛ
ɛɨɸɧɱɚɬɟɨɪɢɹɥɵɤɛɢɥɢɦɞɟɪɞɢɤɚɦɬɵɩɚɪɛɢɪɛԧɥԛɦɞԛɧɫɨटɭɧɞɚɛɢɥɢɦɞɢ
ɛɵɲɵɤɬɨɨɱɭɤԧɧԛɝԛԛɥԧɪɦɟɧɟɧɤɚɬɚɪɀɊɌɫɭɪɨɨɥɨɪɭɧɭɧɬɢɛɢɧɞɟɬԛɡԛɥɝԧɧ
ɬɟɫɬɬɢɤɬɚɩɲɵɪɦɚɥɚɪɛɟɪɢɥɝɟɧ
Ⱦ УДК
ББКɄɢə
ISBN
© “Нова” билим берԛԛ мекемеси, 20
Кириш сөз
Жалпы республикалык тесттин кыргыз тилинин практикалык грамматика

бөлүмү боюнча суроолор, негизинен, мектеп программасы боюнча түзүлүп, мектеп
бүтүрүүчүсүнүн алган теориялык билимдерин практика жүзүндө колдоно алуусун
текшерет. Ошондуктан ЖРТде кыргыз тилинин грамматикасы бүтүндөй
суралбастан, турмушта кереги тие турган, маанилүү деп эсептелген бөлүмдөрүнө
көбүрөөк басым жасалган. Тесттеги суроолордун түзүлүшү, курулушу да
турмуштук жагдайга ыктай, практикалык максатты көбүрөөк эске алып түзүлгөн.
Тест түзүүчүлөрдүн бул максатын «Нова» билим берүү мекемеси да колдоп,
бүтүрүүчүлөрдүн атайын бул багытта окутуп үйрөтө турган окуу куралына болгон
муктаждыгын эске алып, алардын суроо-талабын канааттандыруу максатында
ЖРТге даярдануу үчүн колдонмо окуу китебин иштеп чыкты.
Бул колдонмо окуу китебинин негизги максаты жалпы республикалык

тестирлөөгө катышууну максат кылган бардык каалоочуларга кыргыз тилинин
практикалык грамматикасы боюнча ЖРТ талаптарына ылайык билим берүү болуп
саналат.
ЖРТге даярдануу үчүн колдонмо китебинин мазмуну кыргыз тилинин

лексика, морфология, синтаксис жана стилистика бөлүмдөрүн камтыды. Кыргыз
тилинин орфографиясы боюнча маалыматтар морфология бөлүмүнүн ичинде
берилди. Ал эми пунктуация бөлүмү синткасис бөлүмүнүн ичинен орун алды.
Бөлүмдөр боюнча теориялык билимдер кыска, так жана кысылган мүнөздө

берилди. Ар бир бөлүмдөн соӊ алган билимдерин бышыктоо максатында
татаалдыгы боюнча ар кандай деӊгээлдеги көнүгүүлөр жана ЖРТ тесттеринин
тибинде даярдалган тесттик суроолор ɛɚɪ. Бөлүмдөрдүн акырында ар бири 30
суроодон турган 5 тест орун алып, берилген бөлүмдөр боюнча суроолор ар бир
тестте аралаш жайгаштырылды.
Бул колдонмо ЖРТге даярданган бардык окуучулардын билимин арттырып,

тестке болгон даярдыгын камсыз кылат деп тереӊ ишенебиз. Ошондой эле ЖРТге
эле даярдап тим болбостон, жалпы кругозорун кеӊейтип, тандалып алынган
мисалдар аркылуу тарбия берүүчүлүк максатты да көздөйт деген ишеничтебиз.
«Нова» билим берүү мекемесинин эмгек жамааты

ЛЕКСИКА
МОРФОЛОГИЯ
ɋɂɇɌȺɄɋɂɋ
ɄȿɉɀȺɇȺȺɇɕɇɌԚɊɅԦɊԚ
17 СТИЛИСТИКА
1. Лексикология
Лексика – кайсы бир тилдеги сөздөрдүн жыйындысы. Ал эми лексикология (грек

тилиндеги “lexis” – сөз жана “logos” – окуу деген сөздөрдөн куралган) – ошол
сөздөрдү окутуп үйрөтүүчү илим. Лексикологиянын изилдөө объектиси сөз
болгондуктан, ал сөздүн маанилерин изилдейт.
Лексика бөлүмү төмөнкүлөрдү камтыйт:
9 Бир жана көп маанилүү сөздөр

9 Сөздүн түз (тике, алгачкы) жана өтмө (кыйыр) маанилери
9 Синонимдер
9 Антонимдер
9 Омонимдер
9 Эскирген сөздөр:
o Архаизмдер
o Историзмдер
9 Неологизмдер
9 Диалектизмдер
9 Кесиптик сөздөр
9 Фразеологизмдер
1-көнүгүү
Төмөндөгү сөздөрдүн ичинен нерселерди, кыймыл-аракетти, түшүнүктү атаган
сөздөрдү белгиле.
ата апа комуз

кооз шаар тогуз
жашыл ойлонуу го
да менен ай
жана акырын эмес
жаштык өтө жаркыроо
учтуу аянуу эле
Демек, 1-көнүгүүдөгү сен ̛̖̣̣̖̍̐ген сөздөр конкреттүү бир түшүнүктүн атын

атагандыктан, толук маанилүү сөздөр болуп саналышат. Ал эми ̛̖̣̣̖̦̖̖̦̍̐̍̐
сөздөр түшүнүктү атай албагандыктан, толук маанилүү сөз боло алышпайт.
Алар башка сөздөр менен биргеликте же сүйлөмдүн контекстинде гана мааниге ээ
болушат.
Толук маанилүү сөздөр түз жана өтмө маанилерде колдонулушу мүмкүн.
6 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

1.1. Сөздүн түз жана өтмө маанилери
Түз маани Өтмө маани

(тике, алгачкы маани) (кыйыр маани)
- -
сөздүн чындыкка дал келген эң алгачкы сөздүн түз маанисине салыштырмалуу
мааниси образдуу мааниси
Көз - адамдын же жаныбардын көрүү Иштин көзү - иштин ыгы

органы.
Смартфондор көзүбүзгө канчалык зыян Сен иштин көзүн билесиң, сага
келтирип жатканын элес албай ишенебиз.
жатабыз.
Күтүү – бирөөнү күтүү Конок күтүү - конокту сыйлоо

Сабакка чогуу баралы деп, досун Апам конок күткөндү абдан жакшы
күттү. көрөт.
Агуу – суунун агышы Убакыттын өтүшү

Түтүктөн суу агып калыптыр. Андан бери канча жылдар акты.
Өрт – от Өткүр, курч

Көп кабаттуу үйдөн өрт чыкты. Азамат, сен өрт жигит экенсиң!
2-көнүгүү
Төмөнкү сүйлөмдөрдө өтмө мааниде колдонулган сөздөрдүн алдын сыз.
1. Мээнетинин жемишин көрүп, өзүнө өзү ыраазы болуп жаткан учуру.

2. Он беш түтүнгө материалдык жардам көрсөтүлдү.
3. Сөздөрүӊдүн даамы жок, күүлөрүӊдө маани жок.
4. Жоголгон буюмуӊдун көзүн таанысаӊ, алгын, балам.
5. Топ жыйынды көргөн акын токтоосу жок сайрады.
6. Буга чейин эч бир жаман-жакшы айтышпаса дагы, бул жолкусун алар
эмнегедир салкын учурашышты.
7. Ай талаадан айдап өттүм алгыр ырлар үйүрүн.
8. Мамилелери өтө ысык болуп кеткени бир аз кабатыр кылды эле.
9. Ушул ой Акылдын мээсин тушап алгандай болду.
10. Кырдаал курчуп барып токтоду.
«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 7

3-көнүгүү
Берилген сөздөрдү түз жана өтмө мааниде колдонуп, сүйлөмдөрдү түз.
Үлгү: Жылдыз.
1. Түнкү асмандагы жайнаган жылдыздар биринен бири өтүп көз

ымдашат. (жылдыз – түз мааниде)
2. Анын иши жүрүшүп, жылдызы жанып, аты эл оозунан түшпөй турган
убагы. (жылдыз – өтмө мааниде)
Сөздөр: кургак, куурай, ак, жарылуу, ысык, суук, муз, учуу, кенен, шар, таза, муштум,
курал, агылуу.
1.2. Бир маанилүү жана көп маанилүү сөздөр
Бир маанилүү сөздөр (моносемия) - бир гана маани берген сөздөр.

Көп маанилүү сөздөр (полисемия) - бир нече маани берген сөздөр. Мындай сөздөр
ар башка маанини билдирсе да, алардын түпкү теги бир. Ошондуктан көп маанилүү
сөздөр мааниси боюнча бири-бирине жакын болушат.
Моносемия Полисемия
Мисалы: Китеп – билим булагы. Мисалы: Саат – убакыт ченеми.
Алар бир саатта келип калышат.
Акыл оошот, ырыс жугушат.
Убакытты көрсөткөн буюм. Дубалдагы
Асмандагы жылдызга колуң жетсе да, сааттын батареясы түгөнүп
жөнөкөйлүгүӊдөн жазба. калыптыр, алмаштырып кой.
Ак булуттар жай каалгып учуп Баш – адамдын тулку боюнун эң

баратты. жогорку бөлүгүндөгү органы. Башын
көтөрүп, эки жагын карады.
Жаратылышта биз али биле элек
балыктын түрү өтө көп. Жетекчи маанисинде. Кечээ айыл
башы чогулуш өткөрдү.
Жамгыр көнөктөп жаап жатат.
Башталыш маанисинде. Биздин үй
Жолоочуну үйгө түнөтүп, коноктоп көчөнүн башында. Мал тоонун
узатуу ар бир кыргыздын милдети башында жүрөт. Иштин башы бир аз
болгон. кыйын болду. ж.б. у.с. маанилери бар.

Мисал:
Ачык (жабык эмес, бекилбеген)
– ачык жер (айланасы тосулбаган, ээн)
– ачык жигит (тартынбаган, шар)
– ачык асман (жаан-чачыны жок, бүркөк эмес)
– ачык түс (күӊүрт эмес)
– ачык сүйлөө (жашыруун эмес, көрүнөө, түз сүйлөө)
4-көнүгүү
Төмөндө берилген сөздөрдүн бир нече маанилерин жаз.
Үлгү: Курч (7 мааниси бар).
1. Мокок эмес: Курч бычак

2. Ыкчам, өткүр: Курч бышты
3. ….
Сөздөр: даам (3), сөөк (4), бет (4), таза (4), ачкыч (3), туяк (3), көз (4), сөөк (4)
1.3. Синонимдер
Синонимдер – жазылышы ар башка, бирок мааниси бир же жакын сөздөр.
Мисал:
акылдуу-зээндүү, сулуу-татынакай-ажарлуу-жылдыздуу,
билимдүү-сабаттуу
5-көнүгүү
Синоним сөздөрдү туташтыр.
кооз…………………………………………............ мезгил
тамак…………………………………………....... бакыруу
бек………………………………………….............. жалган
күлүү………………………………………….......... иймек
мыкты…………………………………………..... көркөм
калп…………………………………………........... элдешүү
сырга…………………………………………......... азык
кыйкыруу…………………………………......... жабык
жарашуу………………………………….......... жылмаюу
убакыт…………………………………………..... сонун

6-көнүгүү
Төмөнкү сүйлөмдөрдөгү алды сызылган сөздөргө маанилеш сөздөрдү төмөндө
берилген сөздөрдүн ичинен таап, кашаанын ичине жаз.
1. Бир отурганда эле чаначты бүт шыпкап ( ), отургандардын оозун

ачырды.
2. Жусубалиевди түшүнбөй койдум деп доомат ( ) арткандар да
көп.
3. Арийне, жаңыны телчиктирүү ( ) кыйын, бул убакытты да,
кудурет-күчтү да алары чын.
4. Коомдук мүлктү үнөмдүү ( ) сарптагандыгы ( ) үчүн
алкыш жарыяланды.
5. Мыкты дыйкан же багбан өз түшүмүн алгандан кийин, өзүнө өзү
канааттанууну ( ) сезет.
6. Кыргызча акча бирдигинин аты болуп калган “сом” деген сөздүн
төркүнүнө ( ) кайрылалычы.
7. Калети ( ) жок мага койгон доолордун:
Мен уулумун көк мелжиген ( ) тоолордун.
Моюнга алам, бир ыптамда ( ) тоо турса,
Анда менин дүйнөм толук болорун.
8. Төөгө минип алып, эчкиге жашынба ( ).

9. Ал шкафты эч ким ордунан жылдыра ( ) албайт.
10. Көп маалкатпай ( ) айта бер оюӊду.
– сарамжалдуу
– каптал
– зарыктырбоо
– түгөтүү
– ыраазы болуу
– док
– жумшагандык
– ката
– козгоо
– бутуна тургузуу
– түпкү теги
– бекинбөө
– бийик

Синонимдердин өзгөчө түрлөрү
– Табу – тергеме сөздөр. Табулар каада-салтка, ырым-жырымдарга, диний

ишенимдерге байланыштуу пайда болгон.
Мисалы:
карышкыр – улума, кашабаң, кудайдын ити, таш капкыр, ит-куш,
көк жал,
арстан - шер, кабылан; каман - кара кийик, кылкыйма, кыйма; аюу –
өтөгөн, бугу - мүйүздүү эне; сыздоок – жаман оору; чечек - улуу
тумоо, конок, Коросон ата, барсылдак, апакай; безгек -
калтыратма, жөөлүтмө; кайын сиңди - кызыке ж.б.
– Эвфемизм – орой сөздөрдү сылык сөздөр менен жумшартып айтуу.

Мисалы:
өлдү – көз жумду, дүйнө салды, чарчап калды, каза тапты, бооз –
кош бойлуу,кош кабат, кулагы укпайт - кулагы катуу, турмуш
курду, баш кошту, согончогу канабаган, бала үнүн укпаган, туяксыз,
багар-көрөрү жок ж.б.
1.4. Антонимдер
Антонимдер – мааниси жагынан бири-бирине карама-каршы турган, бирок бири-

бири менен мамилелеш түшүнүктөрдү туюнткан сөздөр.
Мисал:
ак-кара, узун-кыска, ачык-жабык ж.б.
7-көнүгүү
Эки колонкадагы карама-каршы маанидеги (антоним) сөздөрдү туташтыр.
тайыз …………………………………………............. төр

жака……………………………………….................... орой
кууш………………………………………….................. практика
таамай тийүү………………………………….... тереӊ
иреге…………………………………………................ этек
баамчыл………………………………………........... ыкчам
жетик…………………………………………............. энөө
сыпаа……………………………………………............ жазы
теория………………………………...................... жаза таюу
жай………………………………………….................. кем

8-көнүгүү
Төмөнкү сүйлөмдөрдөгү алды сызылган сөздөргө карама-каршы маанидеги
сөздөрдү төмөндө берилген сөздөрдүн ичинен таап, кашаанын ичине жаз.
1. Ɵзүм чарчаар эмесмин, бирок күрөгүм саал тайпак ( ) экен.

2. Көп жылдар бою көӊүлүмдү бөлгөн көөнө ( ) тарыхка өттүм.
3. Бүгүн болбосо эртеӊ өз окуучуларына жарык жүз менен жетерине айдан
ачык ишенген жаным эч камырабадым ( ).
4. Жароокер ( ), элпек ( ), илбериӊки, ийкемдүү ( )
болуп, жаман адаттардан жаа бою алыс кач.
5. Боз үйдүн бел кырчоо, тизгич сыяктуу жиптери анын бекем турушуна
өбөлгө ( ) болот дешет.
6. Китеп басмаканалары арасында атаандаштык ( ) күчөдү.
7. Ак көӊүлдүн аты арыбайт ( ).
8. Чачылганды жыйнады, үзүлгөндү ( ) улады.
9. Биз алардан кол жуусак ), тамырыбызга доо кетет.
10. Сулуулук оӊот ( ), ал эми жылдыз эч качан ( ) оӊбойт,
эскирбейт.
– чарчоо
– тоӊ моюн
– тоскоол
– бир күнү
– чуӊкур
– суз
– уланган
– ээ болуу
– жаӊы
– чыйпылыктоо
– тежик
– кызматташтык
– оӊбойт

Антонимдердин маанилик ар түрдүүлүгү
– Нагыз антонимдер - өз алдынча турганда бири-бирине карама-каршы мааниде

келген сөздөр.
Мисалы:
чоң – кичине, кыйын – оңой, күн – түн, өмүр – өлүм, жаштык –
карылык, жоон – ичке, жогору – төмөн ж.б.
– Контексттик антонимдер - өз алдынча турганда бири-бирине каршы келбеген,

тексттин ичинде гана каршылаш мааниге келген сөздөр.
Мисалы:
Теректей бой бергенче, теменедей акыл берсин.
Жооштон жоон чыгат.
Адам болмок аста —аста, айбан болмок бир паста.
Кашыктап чогултканды, чөмүчтөп чачпа.
Антонимдердин өзгөчө түрлөрү
– Оксюморон – карама-каршы (антоним) сөздөрдүн айкашы.

Мисалы:
Тилдүү дудук – көп сүйлөбөгөн, түнт деген мааниде колдонулат.
Тирүү өлүк – жашап жатса да, бар-жогу билинбеген адамды
туюндурат.
Түгөнгөн сайын түтөө
Кылым карытар бир күн
Жарды бай
Далилсиз далил
– Энантиосемия – бир сөз ичиндеги карама-каршылык же бир сөздүн карама-

каршы мааниде колдонулушу.
Мисалы:
Түшүү– унаага түшүү, унаадан түшүү.
Алуу – Апам базардан көйнөк алды. Ошентип, тилинин айынан анын
башы алынды.
Бүтүү – Убакыт бүттү.
Атка жал бүттү.
Кир - Кир жууп жатам.
Жуулган кирлерди жыйнап жүрөм.

1.5. Омонимдер
Омонимдер – жазылышы жана айтылышы бирдей, бирок мааниси такыр башка

болгон сөздөр.
Мисалы:
i. жай – жыл мезгили (зат атооч);
ii. жай-кыймыл-аракеттин жайлыгы (тактооч);
iii. жай –бир нерсени жаюу (этиш);
iv. жай - орун (зат атооч).
Эскертүү!
Көп маанилүү сөздөрдөн айырмаланып, омонимдердин ортосунда маанилик катыш
жок. Булар кокустуктан улам гана тышкы формасы жагынан окшошуп калышкан.
Салыштыр
Көп маанилүү сөздөр Омонимдер
1. ак – түс 1. ак – түс
2. ак – таза 2. ак – суунун агышы
3. ак – адилеттүү
1. жаа – курал 1. жаа –курал

2. жаа бою качуу – алыс качуу 2. жаа – жамгырдын жаашы
9-көнүгүү
Төмөндө берилген сөздөрдүн омонимдик маанилерин жаз.
Үлгү: Сыз (3).
I. Тамак ооз тийүү: Куттуу үйдөн даам сызып өтүӊүз.

II. Тез учуу, өтүү: Апасынын келгенин уккан Бакыт учкан куштай сызып
жөнөдү.
III. Муздак жер: Сыз жерге отурба, суук тиет.
Сөздөр: айдоо, таң, ийин, сын, март, таарынды, капта, жаз

10-көнүгүү
Төмөндө берилген сөздөрдүн кайсыларынын таптакыр башка маанилери
(омонимдери) бар экендигин белгиле?
тамак…………………… таш………………….
сый………………………… уюм…………………..
ой………………………….. сын……………………
жылуу…………………. туяк…………………
дасторкон………… кыш………………….
тамга…………………. сок……………………
өөн……………………….. май………………….
аӊ…………………………. бөлө………………..
кары……………………. тап………………….
үзүк……………………… сыр…………………..
Омонимдердин түрлөрү
– Омографтар – жазылышы бирдей, айтылышы жана мааниси ар башка сөздөр.
Мисалы:
бак (дарак, өсүмдүк) – бак (бензин куюлуучу жер);
жип (тигүүчү курал) – жип (машина маркасы);
ток (курсак ачпоо) - ток (электр кубаты).
– Омофондор – айтылышы бирдей, жазылышы жана мааниси ар башка сөздөр.
Мисалы:
ал да (ал дагы деген мааниде – алда (бирөөнү алда);
кесе (идиш) – кезе (колун кезеди);
сулу (өсүмдүк) – сулуу (ажарлуу).
– Омоформалар – уңгуга мүчө уланганда, башка сөзгө окшошуп калган сөздөр.
Мисалы:
уюм (бирикме) – уюм (уй+-ым);
коюу (суюк эмес) – коюу (кой+-уу).

1.6. Эскирген сөздөр
Эскирген сөздөр – учурдагы кептен чыгып, колдонулбай калган сөздөр. Эскирген

сөздөр кепте колдонулуу мүмкүнчүлүгүнө жараша экиге бөлүнөт: архаизмдер жана
историзмдер.
Историзмдер - колдонуудан
Архаизмдер - мурда колдонулуп,
таптакыр чыгып калган
кийин башка сөз менен алмашып
түшүнүктөрдү, заттарды атаган
кеткен сөздөр, б.а. түшүнүк калган,
сөздөр, б.а. түшүнүк да, сөз да
сөз эскирип кеткен.
эскирген.
•Санжап -ирет, шыгыр -ыр, уруят - •Ак олпок-аскер кийими, болуш-уруу
эркиндик ж.б башы, аккелте-согуш куралы ж.б.
1.7. Неологизмдер
Неологизмдер – коомдогу өзгөрүүлөр, илимдеги жана технологиядагы өнүгүүлөрдөн

улам тилге жаңы кирген сөздөр.
Мисалы: смартфон, серепчи, роутер, кеӊсе ж.б.
11-көнүгүү
Төмөндө берилген сөздөр историзм (И), архаизм (А), неологизм (Н) тобунун
кайсынысына кирет?
мураскана……….. аккелте………….… зээр………………..…

соот……………………. шыгыр……………… маркетинг………
офис………………….. тайпа………………… асма шам………..
баррель…………… быйтыкча……….. батут…………………
ыстарчын………... жазайыл…………. серепчи…………..
динар………………. соцтармак……… көлүк………………..
туулга………………. мударис…………. датка………………..
сынып……………… от араба…………. сөлкөбай………..
1.8. Диалектизмдер
Диалект – бир тилдин ичиндеги белгилүү бир аймакка тиешелүү тилдик

өзгөчөлүктөр. Диалектизмдер – белгилүү бир аймакка тиешелүү сөздөр. Мисалы:
сыйыр –уй, кепкир – депкир, чокой –бут кийим ж.б.

12-көнүгүү
Төмөнкү сүйлөмдөрдөн адабий тилдин нормасына ылайык келбеген сөздөрдүн
(диалектизмдердин) алдын сыз.
1. Маӊа шу элде жок өнөрдү үгрөтсөӊүз экен.

2. Одон кийин өз багына оголе көп гүл өстүрөт.
3. Иштеп атырык, көрүп отурук, келип жүрүк.
4. Тапанчага нан жаптык, калганын казанга бышырдык.
5. Биз жөө келип иштеп жүрчүк.
6. Пакиӊизди бере туруӊ.
7. Айыл моюнча кырк түтүн бар.
8. Кышындатан бери келе элексиӊ. Не кылып жүрсүӊ?
9. Олор жалаӊ эшек минет экендер.
10. Чоң бадоводко тамак куюп келди.
1.9. Кесиптик сөздөр
Кесиптик сөздөр – белгилүү бир кесипке байланыштуу айтылган сөздөр.

Мисалы: скальпель, микроскоп, колба, араа, балка, программа, вирус ж.б.
13-көнүгүү
Төмөндө берилген кесиптик сөздөрдү таблицага орду-орду менен жайгаштыр.
календарлык план усул кыштоо экзамен

өрмөк кашар жип үйүр
сакман сынак азоо семинар
кыл калем портрет маркер натюрморт
тигиш төл башы сайма көчөт туш кийиз
журнал оймок полотно шыруу
живопись холст кунан гуашь
Мугалим Уз Малчы Сүрөтчү

1.10. Фразеологизмдер
Фразеологизмдер – өтмө мааниде колдонулган туруктуу сөз айкаштары.
– Эки же андан көп сөздөрдүн өз ара айкалышкан курамынан турат;

– Курамындагы сөздөрдү башка сөздөр менен алмаштырууга болбойт;
– Cөз сыяктуу эле кепте дайыма даяр материал катары колдонулат;
– Компоненттери өзүнүн алгачкы лексикалык маанисинен алыстап, калган
компоненттер менен бирге башка бир маанини билдирет;
– Образдуулугу, көркөмдүгү менен өзгөчөлөнүп, кептин жеткиликтүү болушун
шарттайт.
Мисалы:
Ак көрпө жайыл каныша бир заматта дасторконун жайып, бир заматта

тамак-ашын жайнатып салды. (Кеӊ пейил, берешен, билерман, жайдары,
бардык жагынан төп келишкен аял жөнүндө сөз болуп жатат).
Ал бир кой оозунан чөп албаган момун, атүгүл, чымынга да зыяны

тийбейт. (Ɵтө жоош адам тууралуу айтылды).
Нарын өрөөнүндө боз үйдүн жасалгаларын, ар түркүн шырдактарды жасап,

бармагы менен мал тапкан ишкерлер пайда болду. (Кол өнөрчүлүк, кол
эмгеги менен нан таап жеген адамдар жөнүндө айтылды).
Жеӊемдин жаасы катуу эле, сөзгө келе койбостур, кой, жылалы. (Оӊой
менен сөзгө келе бербеген, айтканын бербеген адам).
Ишти узакка создуктуруп, маалкатып, бааланып, жылын төө кылганын

койбоду. (Бааланып, менменсинген адам жөнүндө сөз болду).
Ɵмүрбектин калчаган чүкөсү алчы конуп, тиягы Түркия, бул жагы Россия
менен алакада болуп, бизнеси өөрчүп жаткан учур. (Иши жүрүшкөн адам
тууралуу кеп болуп жатат).
Ээрдин кашын таанытып кой ага, кимдин ким экенин билип жүрсүн!
(Каршы тарапка эскертүү берип, сестентип коюу тууралуу сөз болду).

14-көнүгүү
Төмөндө берилген фразеологизмдер менен сүйлөмдөрдү толукта.
1. Бүгүн Акылбектин жүзүнө күлкү ойноп, _________________жээлигип

турду.
2. Эртеден кечке жаны тынбаган байкуш кыз ______________________
теӊселип турду.
3. Товарларыбыз кармалбай сатылып, тапкан пайдабыз арбын болуп
___________________________ учурубуз.
4. Ушунун сага кереги бар беле?! “Эки тоонун чөбүн эӊсеген эчки ачка
калыптыр” дейт. Мына эми, сен дагы ______________________.
5. Баке, узун жолду кыскартып, ________________________ баспайсызбы.
Бул бара жаткандардын арасында сизден башка аӊгеме салчу деле киши
жок.
6. Ар ким _________________________, менин ишим алга жүрсүн дейт тура.
7. ________________________ болгон агыл-төгүл заманда жашап жатабыз,
кудайга шүгүр.
8. Бүгүн Айнанын ______________________, кабагына кар жаап калыптыр.
9. Жаныбек такыр камырабаган, _____________________ чыдамкай неме
экен.
10. “Эки кочкордун башы бир казанда кайнабайт” дегендей, ал экөө бири-
биринен __________________.
– айы оӊунан туулуу

– сиркеси суу көтөрбөө
– ат жалына казан асуу
– мүйүз тилейм деп кулагынан ажыроо
– тизгин талашуу
– кашык да май, чөмүч да май
– кирпигинен тартса жыгылчудай
– этинен эт кессе да унчукпаган
– өз көмөчүнө күл тартуу
– терисине батпоо

15-көнүгүү
Фразеологизмдердин маанисин аныкта.
1. Арасынан кыл өтпөгөн…

(достор, кастар, бир туугандар, кесиптештер)
2. Арааны ачылган адам -

(бай адам, ачка болгон адам, ач көз адам, кедей адам)
3. Бучкагына теңебөө – бул…

(теӊсинбөө, көӊүл бурбоо, жанына жолотпоо, кемсинтүү)
4. Бармак басты, көз кысты кылып бүтүрүү –бул…

(шашпай бүтүрүү, тымызын бүтүрүү, эптеп-септеп бүтүрүү,
урушпай-талашпай бүтүрүү)
5. Жабылуу аяк жабуусу менен калсын. Демек, маселе…

(ачыкталсын, билинбесин, аякталсын, жыйынтыкталсын)
6. Ийиктей имерилүү – бул …

(кошоматтануу, тез кыймылдоо, жүгүнүү, тез бийлөө)
7. Бышы кулак болуу – бул

(укпоо, унчукпоо, көнүп калуу, макул болуу)
8. Ит куйругун түйүштүрүү - бул

(бириктирүү, элдештирүү, уруштуруу, чалмакей чалуу)
9. Жегени желим, ичкени ирим – бул …. дегенди түшүндүрөт

(бейкапар болуу, жеген-ичкени жакшы, жеген-ичкени аш болбоо,
көӊүлү жайында болбоо)
10. «Чечекейи чеч болуу» төмөнкүлөрдүн кайсынысына маанилеш болот?

(жарпы жазылуу, ичи бышуу, уйкусу кануу, денеси талыкшуу)

Тест 1
1. Кандай адам кумурсканын 5. Маанилеш сөздөрдү

улутунганын билет? (синонимдерди) тап.
А) өтө сак адам А) Оор-көлөмдүү

Б) өтө куу адам Б) Жеңил-оңой
В) өтө тажрыйбалуу адам В) Инсан-ата
Г) өтө көп билген адам Г) Келечек-жеткинчек
2. Карама-каршы маанидеги 6. Кайсы катарда маанилеш сөздөр

сөздөрдү (антонимдерди) тап. берилген?
А) Тынч-бейпил А) ыкчам, шашма, тынчы жок

Б) Кең-жоон Б) шоола, нур, көлөкө
В) Кир-чаң В) маданияттуу, сыпайы, зээндүү
Г) Кас-ынак Г) кадыр-барк, аброй, бедел
3. Адамдын сөз байлаганы – 7. Асты сызылган сөз тизмегинин

адамдын __________. маанисин аныктагыла.
Анын ак каптал киши экенин, баягы
А) Сүйлөбөс болгону сүйлөшкөндө эле билгем.
Б) Бирөө менен убадалашканы
В) Сөзү менен башкаларды таң А) Ак сөөк, бай
калтырганы Б) Чечен, сөзмөр
Г) Сөзүн аягына чыгарганы В) Көптү көргөн, дасыккан
Г) Аябай арык
4. Сүйлөмдөгү бош орунду кайсы 8. Сүйлөмдөгү бош орунду кайсы

варианттагы сөз менен толуктасак варианттагы сөз айкашы менен
туура болот? Мындай __________ толуктасак, мааниси туура болот?
ишке далилдин деле кереги жок. Ишке тез эле аралашып, ______.
А) Айгине А) көзгө жылуу учурады

Б) Кооптуу Б) камчы салдырбай кетти
В) Маанисиз В) көлөкөгө тон бычты
Г) Чала Г) мурду менен бир тийди

9. “Ырашкерлик” деген архаизм 12. Кайсы варианттагы сүйлөмдө асты
сөздүн синоними катышкан сызылган сөз адамды билдирет?
сүйлөмдү тап.
А) Анын тарбиялуу болуп өсүшүнө А) Сен үчүн эң ыңгайлуу жер –
атасы себепкер болду. атаңдын жаны.
Б) Ырыс алды – ынтымак. Б) Жаны ооруп турганын билгизген
В) Экөөнү элдештирип, данакер жок.
атка конду. В) Үйгө кирсем, жан жок, жымжырт.
Г) Башка бирөөнүн укугу башталган Г) Жан таттуу экенин ошондо
жерде менин эркиндигим бүтөт. түшүндүм.
10. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды 13. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды
сызылган сөз алгачкы маанисинде сызылган сөз тике маанисинде
колдонулду? колдонулду?
А) Бара-бара чечекейи жазылып,
А) Көралбастык сапат ичи тили буудай кууруй баштады.
тардыктан келип чыгат. Б) Заматтын ортосунда баарын
Б) Айта турган сөзүмдү айтайын кыйсыпыр түшүрүп, балдарын
десем, бул жер тарыраак болуп кууруп жиберди.
жатат. В) Кууруган тамак ден соолукка
В) Ɵтүгүӊ тар болсо, дүйнөнүн зыян дегенинен, кайнатма
кеӊдигинен не пайда. тамакка өткөнбүз.
Г) Карап тур сени, тар жол, тайгак Г) Шалаакылыгынан улам окуудан
кечүүдө дагы салам айтышарбыз. чыгып каларын ойлогондо,
заманасы куурулуп кетти.
11. Кайсы варианттагы сүйлөмдө асты 14. Алды сызылган сөз тизмегинин
сызылган сөз “тазалоо” дегенди маанисин аныкта.
билдирет?
Жалпы класстын көзүнчө бир
А) Айым үйүн актап, баарын өз классташына катуу сөз айтып
ордуна жайгаштырып берди. алган Сайкал кечке чийки май
Б) Сот Касымды актап, түрмөдөн жегендей болуп жүрдү.
бошотту.
В) Апасынын үмүтүн актап, чыныгы А) өзүнө ыраазы болуу
жигит болду. Б) тамагы сиӊбөө
Г) Буудайды актап көжө жасап, элге В) көӊүлү түпөйүл болуу
тамак берди. Г) көӊүлү тынч болуу

15. Кайсы варианттагы асты сызылган 18. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган
сөздүн таптакыр башка мааниси сөз өтмө мааниде колдонулган?
(омоними) бар?
А) Апал кызына алтын сөйкө сатып
А) Кечээ күн аябай ысык тийди. берди.
Б) Алиман тамак даярдап, Б) Кургак отун таппай, отту күйгүзө
дасторкон жайды. албай койду.
В) Көзүнүн ооруганына карабай, В) Суук кабарды укканда, дене бою
түнү менен китеп окуп чыкты. дүр дей түштү.
Г) Бир чыныны жутуп жиберип, эс Г) Ал ширин токоч жасаптыр.
ала түштү.
16. тийгизгендер 19. Кайсы варианттагы алды сызылган

Кайсы катардагы сүйлөмдү сөз айкашы «көӊүлүн оорутуу»
жогоруда берилген сөз менен деген маанини туюндуруп турат?
толуктасак, алгачкы (тике) А) Назгүлдүн кабагына кар жааган
маанисинде колдонулган болот? күнүн эч бир көрбөйсүӊ.
Б) Кошунамдын назарын сындырып
А) Жалпы ишке колун __________ албайын деп, айтчу кептеримди
элдин батасына ээ болушту. такыр айта албай койдум.
Б) Ошондуктан «Манаска» тил В) Баласы мындай сөзү менен
__________, теӊсинбей энесинин келмесин оозунан
текеберденгендер акыры бирди түшүрдү.
көрөрүн эскертким келди. Г) Ата-энемди сөзгө сөлтүк кылып
В) Кызыма колунун учун эле албайын деп, жакшы окуганга
__________ таарынышпасын! аракеттендим.
Г) Аткан жаасын бутага __________
биринчи турга өтүшөт.
17. Кайсы варианттагы асты сызылган 20. Сүйлөмдү кайсы туруктуу сөз
сөз тике маанисинде колдонулду? айкашы менен толуктасак, мааниси
туура болот?
А) Ар кимдин турмушунун ачкычы
өз колунда. Устаты окуучусунун кубанычын
Б) Чогулушка көптөгөн белдүү __________ өчүргүсү келген жок.
адамдар катышты.
В) Анын өзү өлсө да, сөзү өлгөн А) Ааламды бузбай
жок. Б) Суу сепкендей
Г) Убагында күмүш табактан аш В) Көздүн карегиндей сактап
ичкен адам эле. Г) Чечекейи чеч болуп

2. Морфология + орфография
Морфология – сөз тутумун, сөз жасоонун жолун жана сөз түркүмдөрүн окутуучу
грамматиканын бир бөлүмү.
Орфография – сөздөрдү туура жазуу эрежелерин үйрөтө турган тил илиминин бир
бөлүмү.
Сөз тутуму
китеп/кана/чы/лар
Морфология
Сөз жасоо
Сөз түркүмдөрү
иш+кер=ишкер
зат атооч
уйку+ла=укта сын атооч ж.б.
Морфология бөлүмү менен катар орфография бөлүмүнө да кайрылабыз. Себеби

айрым сөздөр оозеки кепте айтылганындай же угулганындай эле жазыла бербейт.
Мисалы: туссуз эмес – тузсуз, коркунуштуу эмес –коркунучтуу, педагоктун эмес –
педагогдун ж.б.
2.1. Сөз тутуму (курамы)
Төмөндөгү сөздөрдү маанилик бөлүктөргө ажырата алабызбы?
Жаз, кар, асман, оку, максат, ой, жер, көр, сез, ысык
Жок, булар - бир гана бөлүктөн же морфемадан турган сөздөр.
Морфема – сөздүн андан ары ажыратууга мүмкүн болбогон эң кичине бирдиги.
Мисалы:
жаз/гы, кар/луу, асман/да/гы, оку/ган, максат/ты, ой/чул/дар, жер/дин,
көр/үү/гө, сез/гич, ысык/чан

Жогорудагы сөздөр эки же үч бөлүктөн же морфемадан турганын көрүп турабыз.
Бирок морфеманын баары эле бирдей боло бербейт. Алар төмөнкүлөр:
Уңгу – сөздүн эң негизги маани берүүчү морфемасы.

Префикс – уңгудан мурун келип, сөз маанисин өзгөрткөн морфема.
Мүчө – өз алдынча мааниге ээ болбогон, уңгуга уланган сөз өзгөртүүчү жана сөз
жасоочу морфема.
Негиз – сөздүн сөз өзгөртүүчү мүчөсүн алып салгандан калган бөлүгү.
Мисалы:
Контрреволюциячылдар = 4 морфема бар = контр- + революция + -чыл + -лар;
Суулуу = 2 морфема = суу + -луу;
Барбайт = 4 морфема = бар + -ба + -й +-т (ар бир мүчө өзүнчө морфема болот).
Сөз тутуму = префикс + уңгу + мүчө (сжм + сөм)
16-көнүгүү
Бош орундарга тиешелүү мүчөлөрдү жазып, сөздөрдү толукта.
Газеталар билдирген......, бир...... дүйнө...... согуш мезгилинде француз

учкуч..... мындай укмуштуу...... окуя...... туш боло...... Эки км бийиктик......
учуп бара жатып, бетине жакын жерден бир кичинекей караан кыймылдап
бар... жаткандыгы.... сезе..... Ал кандайдыр чымын-чиркей бол... керек
де.... ойдо аны шамдагай..... менен кармап алат. Уч.........тун таӊ калганын
элестетип көр......чү. Анын колунда.... кармап алганы немец..... согуштук
ок болуп чыгат.
Жогорудагы көнүгүүдөн көргөнүбүздөй, кыргыз тилинде мүчөнүн мааниси чоӊ. Ансыз

биздин кебибиз түшүнүксүз болуп калат.

Мүчө
Кыргыз тилинде мүчөнүн түрлөрү көп. Мүчөлөр жалпысынан эки чоӊ топко бөлүнөт:
Сөз өзгөртүүчү мүчө (СƟМ) уланган Сөз жасоочу мүчө (СЖМ) уланган
сөзүнүн түпкү маанисин өзгөртпөстөн, сөзүнүн түпкү маанисин өзгөртүп, жаӊы
грамматикалык формасын гана өзгөртөт. сөз жасайт.
Китепти (-ны) көп окуйт. Китепкана (-кана) – анын сүйгөн жайы.

Чайга (-га) шекер салып ичүүнү каалады. Чайкор (-кор) адам экенин билчүмүн.
Иштин (-нын) көзүн таап кетти. Бул коомдук ишмер (-мер) тууралуу
Оюндан (-дан) тажашкан жок. очерк жарыяланды.
Түтүк тешилип, суу акты (-ды). Ойно (-ла), балам, ойноп кел.
Көрө-көрө (-а) көсөм болот, сүйлөй- Агын (-ын) суулар азайып бараткандай.
сүйлөй (-й) чечен болот. Көрүндүк (-лык) берүү салтта болуп
келген.
Китеп Китепти алдым - СƟМ
Китеп Китепканага бардым – СЖМ

Китепканачыдан сурадым – СЖМ

2.2. Сөз жасоо
Кыргыз тилинде сөз жасоонун үч жолу бар:
1. Сөз жасоонун морфологиялык жолу
Сөзгө сөз жасоочу мүчөлөрдүн жалганышы аркылуу сөздөрдүн жасалыш ыгы сөз
жасоонун морфологиялык жолу деп аталат.
Мисалы:
жоолукчан, тарак, айылдаш, шаӊкылда, сана ж.б.
2. Сөз жасоонун синтаксистик жолу
Эки же андан көп сөздөрдүн биригиши аркылуу жаңы сөздөрдүн жасалыш ыгы сөз
жасоонун синтаксистик жолу деп аталат.
Мисалы:
кайнене, бүгүн, үй-жай, эне-бала, бала-чака, жардам бер, көз сал, Ысык-
Көл ж.б.
Синтаксистик жол менен жасалган сөздөр түзүлүшү боюнча татаал сөздөр болуп
саналышат. Татаал сөздөрдүн түрдүү касиеттерине, түрлөрүнө татаал сөздөр деген
бөлүмдө өзүнчө токтолобуз.
3. Сөз жасоонун лексика-семантикалык жолу.
Бир эле сөздүн ар башка түшүнүктөрдү атоо үчүн колдонулуш ыгы сөз жасоонун
лексика-семантикалык жолу деп аталат.
Мисалы:
I. жар – жаруу маансиндеги этиш.
II. жар – жер рельефинин бир түрү
I. көч – зат атооч

II. көч - этиш

Сөз жасоонун морфологиялык жолу сөз жасоочу мүчөлөрдүн жардамы менен ишке
ашат.
Сөз жасоочу мүчөлөрдүн айрым түрлөрү
Атоочтон атооч Этиштен атооч Атоочтон этиш Этиштен этиш

жасоочу мүчөлөр жасоочу мүчөлөр жасоочу мүчөлөр жасоочу мүчө
-чы футболчу -ын эгин -ла бийле -ык көнүк

-лык сулуулук -ым чечим -а сана -к жулк
-кор чайкор -ма кесме -ар көгөр -ыш тийиш
-кер ишкер -ынды кесинди -са сууса -са тепсе
-мер ишмер -ыш чыгыш -ай азай -а бура
-стан Кыргызстан -ак күрөк -ык жолук
-кана ишкана -оо буроо -лаш жардамдаш
-поз илимпоз -гыч бурагыч -кар башкар
-чылык токчулук -мак куймак -лан намыстан
-лаш тилектеш -гыр алгыр -сыра алсыра
-ча кутуча -гак тайгак -ы жашы
-чык капчык -аак ыйлаак -каз откоз
-луу кыздуу -ык жыртык -ылда чырылда
-дай гүлдөй -чаак таарынчаак -кыра зыркыра
-сыз тузсуз -аанак кабаанак -лык ээлик
-гы (кы) кышкы -калаӊ шашкалаӊ -сын мыктысын
-чыл тууганчыл -ыӊкы көтөрүӊкү -сы сүрсү
-чан атчан -арман: күйөрман
-кеч жапакеч -гын келгин
-дак таштак -чаал кейикчээл
-ий илимий -ч тынч
-ча кудача
-көй амалкөй
17-көнүгүү
Берилген сөздөргө кайсы түрдөгү мүчө уланганын тап. СЖМ же СƟМ?
туздуу СЖМ чене………………………… өнөрпоз…………………

кыздын СƟМ чени………………………… өнөрлүү…………………
жашчылык…….………. кышкы…………………… өнөргө……………………
өнсүн………………………… молчулук……………… өнүк…………………………
куранды…………………… чоӊдун…………………… байы……….………………
кураба……………………… чоӊой……………………… ойло…………….………….

Орфографиялык эрежелер:
1. На-, бей-, контр-, анти- префикстери да СЖМ сыяктуу эле жалганган сөзүнүн
маанисин өзгөртүп, ага карама-каршы маанидеги сөз жасайт да, сөз менен
бирге жазылат. Мисалы: бейадеп, нааразы, антикоррупция, контрчабуул
ж.б.
2. Ч менен бүткөн сөздөргө ч, т менен башталган сөз жасоочу мүчөлөр
уланганда, ч→ш өтүп айтылат, бирок жазууда ч жазылат. Мисалы:
жыгач+чы=жыгаччы, багыныч+туу=багынычтуу,
жыгач+чылык=жыгаччылык ж.б.
3. З менен бүткөн сөздөргө ч, с менен башталган сөз жасоочу мүчөлөр
уланганда, з→с өтүп айтылат, бирок жазууда з жазылат. Мисалы:
аз+чылык=азчылык, уз+чылык=узчулук, сөз+сыз=сөзсүз ж.б.
18-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн жазылышы туура (Т) же ката (К) экенин аныктап, катасын оңдоп
жазгыла
кушчулук……………….… коркунуштуу………...… көзсүз…………………….

кашчы…………………….… беядеп………….………….…. контр атака…..…
муссуз…………………….… жыгашчы……………….…. нааразы…….……..….
анти советтик….. бейубак……….………….…. кассыз……………….….
бей маал…………………. био инженерия………. курчтук…………….…
жигитчилик…………. түстүү………….……….…. чаштуу……………….
туссуз ……………………. түссүз……….……………….
Сөз өзгөртүүчү мүчөлөр
Сөз жасоодон айырмаланып, сөз өзгөртүүдө сөздүн түпкү лексикалык мааниси

өзгөрбөйт. Бир эле сөз ар түрдүү грамматикалык формага келет. Бул грамматикалык
формалар сөз өзгөртүүчү мүчөлөр деп аталат да, аларга төмөнкүлөр кирет:
1. Сан категориясынын (көптүк санды уюштуруучу) –лар мүчөсү

2. Жак категориясынын мүчөлөрү
3. Таандык категориясынын мүчөлөрү
4. Жөндөмө категориясынын мүчөлөрү
5. Терс маанини берүүчү –ба мүчөсү
6. Суроо маанисин билдирүүчү –бы мүчөсү
7. Даража мүчөлөрү
8. Чак, ыӊгай, мамиле категорияларынын мүчөлөрү

1. Сан категориясы
-лар мүчөсү уланат -лар мүчөсү уланбайт
1. Бардык саналчу заттар менен 1. Жалпылоо маанисиндеги сөздөргө:

түшүнүктөрдү атаган сөздөргө: эл, жамаат, коом, мал, бала-
шаарлар, жемиштер, окуучулар, бакыра, идиш-аяк, курал-жарак ,
максаттар, тилектер ж.б. кийим-кече ж.б.
2. Бир нече сандагы адамды билди- 2. Энчилүү аттарга: Данияр, Кыял,
риш керек болгондо: Айболот, Тянь-Шань ж.б.
Улан, Билимбектер келишти.
3. Даана-даана саналбаган заттардын 3. Даана-даана саналбаган заттарды
түрлөрү жөнүндө сөз болгондо: Ар атаган сөздөргө: кумшекер, сүт,
кайсы ишканадан чыккан сүттөр май, таш көмүр, цемент ж.б.
текчеде кыдырата тизилген.
4. Жалпылоо маанисиндеги айрым 4. Абстракттуу түшүнүктөрдү атаган
түшүнүктөрдүн бир канча түрү сөздөргө: уйку, сүйүү, жаштык,
жөнүндө сөз болгондо: Дүйнө кайгы-капа ж.б.
элдеринин тарыхына кызыгам.
5. Эсептик сан атоочтор, сан-өлчөм
тактоочтор жана көптүк маанидеги
кош сөздөр менен айкашкан
сөздөргө: Беш кишиге бир табак
тартылат. Жаныбектин үйүр-
үйүр жылкысы бар.
19-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү көптүк маанинин берилишине көӊүл бур. Туура (Т) же ката (К)
экендигин аныкта.
1. Элдин баатырдык эмгектери эмнелерди гана жаратпайт.

2. Силер жакта төрт-беш кабаттардан турган үйлөр барбы?
3. Буга өзүбүздүн турмуштарыбыздан эле бир мисал келтирели.
4. Айылыбызга бир нече клубдар курулду.
5. Клубда чогулуштар болуп турат, ар түрдүү кечелер өткөрүлөт.
6. Бул жайларда эӊ сонун шарттар түзүлгөн.
7. Чет өлкөгө биздин балдардан Актандар, Уланбектер, Дамирлер кетишти.
8. Түрдүү улуттардын каада-салттарына кызыгам.
9. Мал-салдарга көз салып тур.
10. Короо-короо койлору бар адам бай болбогондо, анан ким бай болмок
эле?

2. Жак категориясы
Кимдин ким жана эмненин эмне экендигин көрсөтүп, ээ менен баяндоочтун

ээрчишүүсүн камсыздап турат. Жак категориясынын мүчөлөрү атооч сөздөргө да,
этиш сөздөргө да улана берет.
Мисалы:
Мен мекенимдин уулумун. Сен эл-жериӊе кызмат кыласыӊ. Актилек чет

мамлекетте иштейт.
• -мын окуучумун / окуймун, -м окуйм, окудум

I жак
• -быз окуучубуз / окуйбуз, -к окудук
• -сың (-сыз) окуучусуӊ, мугалимсиз/ -ңыз окутасыз,

окуттуӊуз
II жак
• -сыңар (-сыздар) окуучусуӊар, мугалимсиздер /
-ңар (-ңыздар) окудуңар, окуттуӊуздар
• - окуучу / -т окуйт
III жак
• - окуучулар / -т окушат
20-көнүгүү
Сөздөргө тиешелүү мүчөлөрдү улап, толукта.
1. Сен юрист..., ошондуктан укуктарыӊды жакшы биле....

2. Кымбаттуу окуучулар, эртеӊ биз А. Токомбаевдин үй-музейине бара...
3. Мен мугалим..., андыктан бала тарбиялоо ишине жоопкерчилик менен
карай....
4. Касым берешен, жоомарт жигит болгондуктан, бул иштен эч аянбай...
5. Биз Мекенибиздин балдары..., эл-жерге кызмат кылуудан качпай...
6. Сен биоинженерия тармагында окууну каалай...бы?
7. Жаан шатырата төгүп киргенде, баары... үй-үйлөрүбүздү көздөй чуркады...
8. Кел..., апа, төргө өт...
9. Силер кыргыздын уул-кыздары..., мындай жорук силерге жарашпай...
10. Өзүм айтылуу Шекер айылынын Шекер уруусунун кулундарынын бири
боло...

21-көнүгүү
Алды сызылган сөздөргө уланган мүчөлөрдүн баштапкы формаларын тап.
1. Биз бул чечимге макул эмеспиз (-пиз / -быз).

2. Мен тоолордун уулумун (-мун / -мын).
3. Биздин ишкананын алдыга койгон максаттары чоӊ экенин билесиздер (-
сиздер / -сыздар).
4. Сынактын жыйынтыгын билүү үчүн келдиӊерби (-ңер -би / -ңар –бы)?
5. Биз студентпиз (-быз / -пыз), КУУнун журналистика факультетинде окуйбуз
(-быз / -буз).
6. Апа, бизди бапестеп багып өстүрдүӊүз (-ӊүз / -ңыз). Сизге ийилип таазим
этебиз (-быз / -биз).
7. Жалпы журттун кызыкчылыгы үчүн керт башымды курмандыкка чалууга
даярмын (-мын / -мин).
8. Товардык көрүнүшү кооз, жалаң гана пайданы көздөгөн айыл чарбасынын
өмүрү кыска болоруна бөркүбүздөй эле ишенебиз (-пыз / -быз).
9. Бир гени жок кылынган помидор бат бышып, узакка сакталганы менен,
даамы жок, супсак боло турганын билесизби (-сыз –бы / -сиз -би).
10. Айтматовду окусаӊ, бир башкача дүйнөгө сүӊгүп киресиӊ (-сиӊ / -сың).
3. Таандык категориясы
Заттын кимдир бирөөгө же кандайдыр бир затка таандык экендигин билдирет. Таан-
дык категориясы эки жол менен жасалат: морфологиялык жол жана синтаксистик
жол.
Мисалы:
Менин ийгилигим, сенин ыраазычылыгың, Кыргызстандын желеги, элдики
ж.б.
Таандык категориясынын синтаксистик жол менен жасалышы:
Мисалы:
Ош шаары, окуучулук курак, балалык кез ж.б.
Таандык категориясынын морфологиялык ыкмада жасалышы эки түрдүү мүчөлөрдүн

жардамы менен ишке ашат: Жакчыл таандык мүчөлөр, Жалпы таандык мүчө.

Таандык категориясы
Морфологиялык жол Синтаксистик жол
студенттик күн-
Жалпы таандык Жакчыл таандык
дөр, Ош шаары ж.б.
I. Жакчыл таандык мүчөлөр
• -ым (-м) айылым, өлкөм

I жак
• -ыбыз (-быз) айылыбыз, өлкөбүз
• -ыӊ (-ӊ) айылың, өлкөӊ / -ыӊыз (-ӊыз) айылыңыз,

өлкөӊүз
II жак
• -ыӊар (-ӊар) айылыңар, өлкөӊөр / -ыӊыздар (-ӊыздар)
айылыңыздар
• -ы / -сы айылы, өлкөсү

III жак • -ы / -сы айылы, өлкөсү
II. Жалпы таандык мүчө
•мектептики, айылымдыкы, меники, сеники, аныкы,

биздики, силердики, алардыкы ж.б.
-ныкы
•апамдыкы -апамкы, атамдыкы-атамкы, эжемдики-
эжемки, агамдыкы-агамкы.
Орфография эрежеси:
1. Апамдыкы – апамкы, атамдыкы – атамкы. Булардын эки варианты теӊ

туура. Себеби жалпы таандык –ныкы мүчөсү кээде кыскарган –кы формасында
да колдонулушу мүмкүн.
2. карыным – кардым, мурунуӊ – мурдуӊ, мурунубуз - мурдубуз. Булардын да

эки варианты теӊ туура. Аягы уяӊ үнсүздөр (н, л) менен бүткөн сөздөргө
таандык мүчөлөр уланса, эки түрдүү жазууга жол берилет.

22- көнүгүү
Сөздөргө таандык мүчөлөрдү улап, толукта.
1. Тил – менин тууган..., тил – менин душман...

2. Кылган... бирөө үчүн болсо, жасаган... өзүӊ үчүн.
3. Байыркы кыргыздардын ата журт... тууралуу окумуштуулар ар кандай
пикирлерди айтышат.
4. Жер биздин ата-эне... сыяктуу, аны кастарлашы... керек.
5. Айткан...дарда калет жок, биз сиздердин сөз...дөргө кошулабыз.
6. Эл... барда жардымын дебе, Мекен... барда шордуумун дебе.
7. Кары... бардын ырыс... бар.
8. Бул эстелик-монумент ошол баатыр....
9. Жеӊиш биз... экендигинен эч күмөн санабай калдым.
10. Жазуучунун ар бир жараткан чыгарма... терең философиялык мааниге ээ.
Эскертүү!
III жактын көптүк санында алардын окуучусу, китеби катары колдонулса, бир гана
окуучу же китеп жөнүндө сөз болот. Ал эми алардын окуучулары, китептери десек,
ар биринин өзүнчө бир нече китеби же окуучусу бар экендигин билдирет.
Жекелик сан Көптүк сан
I Менин окуучум, китебим Биздин окуучубуз, китебибиз

II Сенин окуучуң, китебиң Силердин окуучуңар, китебиңер
Сиздин окуучуңуз, китебиңиз Сиздердин окуучуңуздар, китебиңиздер
III Анын окуучусу, китеби Алардын окуучусу, китеби

4. Жөндөмө категориясы
Атооч ким? эмне?

-
Илик кимдин? эмненин?
-нын
Барыш кимге? эмнеге? каякка?
-га
Табыш кимди? эмнени?
-ны
Жатыш кимде? эмнеде? каякта? кайда?
-да
Чыгыш кимден? эмнеден? каяктан? кайдан?
-дан
Эскертүү!
Айрым учурларда илик жана табыш жөндөмөлөрүнүн мүчөлөрү түшүп калат: бала(-
нын) кыялы (кимдин кыялы?), сабак(-ны) окуу (эмнени окуу?) ж.б.
Сөздөр үч типте жөндөлөт:
I тип : Таандык мүчө уланбаган сөздөрдүн жөндөлүшү

II тип : Таандык мүчө уланган сөздөрдүн жөндөлүшү
III тип : Аягы -ск,-фть,-кт менен бүткөн сөздөрдүн жөндөлүшү
таандык мүчө таандык мүчө -ск, -фть, -кт менен

уланбаган сөздөр уланган сөздөр бүткөн сөздөр
• апа, гүл • апасы, гүлү • акт

• апанын, гүлдүн • апасынын, гүлүнүн • актынын
• апага, гүлгө • апасына, гүлүнө • актыга
• апаны, гүлдү • апасын, гүлүн • актыны
• апада, гүлдө • апасында, гүлүндө • актыда
• ападан, гүлдөн • апасынан, гүлүнөн • актыдан

Эскертүү!
Аягы –нк, -нд, -нг, -нс, -мн сыяктуу катар үнсүздөр менен бүткөн сөздөр I типтегидей
эле жөндөлөт. Анткени -ск, -фть, -кт тыбыштарынан айырмаланып, –нк, -нд, -нг, -нс, -
мн тыбыштарынын бири уяӊ болуп турат. Мисалы: авансты, банкта, рингге ж.б.
Орфография эрежеси:
1. энемдин –энемин, эжеӊди – эжеӊи, атаӊдан – атаӊан – булардын эки

варианты теӊ туура. Себеби I, II жактын таандык мүчөлөрү менен бүткөн
сөздөргө илик, табыш, чыгыш жөндөмө мүчөлөрү уланганда, толук формасын
да, кыска формасын да жазууга жол берилет.
2. б, в, г, д, ж тыбыштары менен бүткөн сөздөргө жөндөмө же башка мүчөлөр
уланганда, жумшак үнсүз жазылат, каткалаӊга жол берилбейт. Мисалы:
гербдин (герптин эмес), Петербургга (Петербуркка эмес), психологго
(психолокко эмес), Ленинградда, багаждан (багаштан эмес), гаражды.
3. күӊгө – күнгө, түӊгө – түнгө, Асаӊга – Асанга. Берилген сөздөрдүн алды
сызылгандары туура. Себеби н менен бүткөн сөздөргө г тыбышы менен
башталган мүчө (барыш ж.м.) уланганда, н→ӊ өтүп айтылат, бирок жазууда н
менен жазылат.
4. январь+га= январга, Игорь+нын=Игордун. Ь менен бүткөн сөздөргө мүчө
уланса, ь түшүп калат.
23-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү асты сызылган сөздөрдүн жөндөмөлөрүн аныкта.
1. Эстүүнү ( ) эне тут, акылдууну ( ) ата тут.

2. Эненин ак сүтү ( ) баарынан ( ) ыйык.
3. Китеп – билим ( ) булагы, билим ( ) – өнөр чырагы.
4. Бош кездериңде ( ) аларга кол кабыш кылып, алардан үйрөн.
5. Жаш келсе – ишке ( ), кары келсе – ашка ( ).
6. Асмандагы айдын теӊи ( ) жарык, теӊи караӊгы.
7. Тоолордун сулуулугуна ( ) сөз жетпейт.
8. Убактысынын көбүн китеп ( ) окуу менен өткөрөт.
9. Эмне ( ) айтмакчы болгонун сезип эле турдум.
10. Адамдардын жүрөгүнө жакшылыктын гана үрөнүн ( ) сеп.

24-көнүгүү
Кайсы сүйлөмдө алды сызылган сөз ката (К) же туура (Т) жазылганын тап.
1. Акылбек Самарович “Келечек” коомдук фондунун төрагасы болуп

шайланды. (Т)
2. “Келечек” аттуу фондуга мүчө болгонуна көп болду. (К)
3. Айлымдын атыр жыттуу абасын, жан жыргаткан салкын желин сагындым.
4. Түӊкү асмандагы балбылдаган жылдыздар “мени кара” дегенсишип,
биринен- бири өтө жаркылдашат.
5. Бүгүн колуӊан келип турган ишти эч качан эртеӊкиге калтырба.
6. Колуӊу сууга көп салба, кызым, ооруп каласың.
7. Биздин класска Беловодсктон келген жаӊы кыз аябай жакшы окуйт экен.
8. Цирктеги манештин аянты бул жаныбарлар үчүн аябай эле тарлык кылып
жаткандай сезилип турду.
9. Бүгүн күӊгө – Жума.
10. Востоковеттердин же болбосо чыгыш таануучулардын чоӊ
конференциясы болуп өттү.
Эскертүү!
Сөз өзгөртүүчү мүчөлөрдүн ичинен сын атоочтун даражасын, этиштик чак, мамиле,
ыӊгай категорияларын уюштуруучу мүчөлөрүнүн ар бири өз бөлүмдөрүндө каралат.

Сөз түрлөрү
Сөз грамматикалык түзүлүшүнө карай жөнөкөй жана татаал сөз болуп экиге бөлүнөт.
сөз
жөнөкөй татаал
тубаса сөз туунду сөз
Тубаса сөз Туунду сөз

– уңгу сөз, сөз жасоочу мүчө уланбаган – уңгуга сөз жасоочу мүчөнүн
баштапкы түшүнүк. уланышы же сөз алдына префикстин
Сөз өзгөртүүчү мүчө уланса деле тубаса жалганышы менен жасалган сөз.
бойдон калат.
Китеп: Китеп окуу адамга ар тараптан Китеп+кана: Ɵнүккөн өлкөлөрдө
пайдасын тийгизет. китепканаларга кирген
адамдардын саны оголе көп.
Китеп+га: Китепке болгон суроо-талап Китеп+кана+чы: Менин апам көп
бара-бара жогорулай баштады. жыл китепканачы болуп иштеген.
Сан: Натуралдык сан – математиканын Сан+а: Мен бөбөгүмө кытайча
негизги түшүнүктөрүнүн бири. санаганды үйрөтүп койдум.
Тоо+га, тоо+лар: Тоого тоолор курамалап Тоо+луу: Кыргызстан – бийик
курашып, тоолуу өлкө.
Узун тартып уламалап улашып, Алда Тоо+дай: Тоодой болгон толкундар
кайдан кебез тартып келаткан, жээкке келип урунуп, кайра ийрилип
Кербенчинин төөлөрүндөй чубашып. кетип жатты.
Адеп: Адеп тарбиясы үй-бүлөдөн Бей+адеп: Баягы бейадеп бала
башталат. таанылбай, созолонгон жигитке
айланыптыр.
Таң+дан: Таңдан кечке чейин үй Таң+кы: Терезеден кирген таӊкы
жумуштары менен алек болду. жел кыздын жүзүн жагымдуу
аймалады.

25-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн тубаса сөз же туунду сөз экендигин аныкта.
белек келген
шакирт уяткар
учтуу тазалан
билим тартма
чалгы көнүк
туунун жетишер
оймок досторун
чоймо достош
назик жайкы
наздуу байы
таштак кубаныч
тоодон сууса
26-көнүгүү
Берилген сөздөрдү кайсы мүчөлөр менен туташтырсаӊ, туунду сөздөр жасалат?
1. ий А. -ма
2. ил Б. -ыш
3. курул В. -чыл
4. баш Г. -луу
5. кел Д. -мак
6. жаркыра Е. -лык
7. жети Ж. -ма
8. кир З. -гыч
9. жөндөм И. -ынды
10. кес К. -гын
11. тилек Л. -гыч
12. колдон М. -кар
13. кабар Н. -кыра
14. ал О. -лаш
15. сыз П. -ла
16. тууган Р. -гыр

Татаал сөз
Кош сөз Кошмок сөз Кыскартылган сөз
Кош сөз – тең Кошмок сөз – эки же андан Кыскартылган сөз –

байланыштын негизинде ашык сөздүн ортосундагы сөздөрдүн кыскарты-
айкашкан, эки сөзү тең синтаксистик байланыш лып биригишинен
бир сөз түркүмүнөн солгундап, лексикалык бир жасалган татаал сөз.
болгон татаал сөз. мааниге ээ болуп калган
татаал сөз.
Кош сөздүн маанилик Кошмок сөздөргө Кыскартылган

түрлөрү: мисалдар: сөздөргө мисалдар:
1. Маанилеш кош 1. Зат атоочтордон 1. Баш тамгасынан

сөздөр: курт- болгон кошмок сөздөр: кыскартылган
кумурска, сак- көз айнек, айыл чарба, сөздөр: КУУ, БУУ,
саламат, ал-абал өнөр жай, козу карын, МАИ, КТР, АКШ
ж.б. аба ырайы ж.б. 2. Биринчи муунунан
2. Карама-каршы кош 2. Сын атоочтордон кыскартылган
сөздөр: улуу-кичүү, болгон кошмок сөздөр: сөздөр: химфак,
өйдө-төмөн, кары- кара тору, мала кызыл, физприбор,
жаш ж.б. кочкул кызыл, ала турфирма, районо,
3. Сыңар маанилүү кош темгил ж.б. облсот ж.б.
сөздөр: бала-чака, 3. Ат атоочтордон 3. Кыскартылган
кыз-кыркын, жаман- болгон кошмок сөздөр: киринди жана
жуман ж.б. ар ким, эч нерсе, эч ким, кызматчы сөздөр:
4. Кайталама кош ар кандай, кандайдыр д.у.с., т.а., б.а.,
сөздөр: чоң-чоң, бир ж.б. ж.б.
бийик-бийик, бат- 4. Сан атоочтордон
бат, улам-улам ж.б. болгон кошмок сөздөр:
5. Эки сөзү теӊ маани он жети, жыйырма
бербеген кош сөздөр: беш, эки миӊ он тогуз
үрүл-бүрүл, бака- ж.б.
шака, быт-чыт ж.б. 5. Этиштерден болгон
кошмок сөздөр:
жардам бер, бара бер,
барып кел, ойноп тур,
көз сал ж.б.

Кош сөздүн Кошмок сөздүн Кыскартылган сөздүн
өзгөчөлүктөрү: өзгөчөлүктөрү: өзгөчөлүктөрү:
- аныктооч-аныкталгыч - аныктооч-аныкталгыч - бир аталышты

байланышына байланышына; билдирип, бир
негизделбейт (эки сөз негизделет (эки сөздүн суроого жооп
бири-бирине баш бири экинчисине баш берет;
ийбейт); иет); - бир сүйлөм
- эки сөзү теӊ бир сөз - түзүлүшү сөз айкашына мүчөлүк милдет
түркүмүнөн болот; окшош болот (бирок сөз аткарат;
- дефис аркылуу айкашы эмес); - баш тамгаларынан
жазылат; - дефис коюлбайт кыскарган
- эки сөзүнө биригип - эки сөзүнө биригип бир сөздөргө мүчө
бир гана суроо гана суроо берилет; кыска айтылышы
берилет; - бир гана сүйлөм; боюнча уланат.
- бир гана сүйлөм мүчөлүк милдет аткарат
мүчөлүк милдет - бир сөз болуп Мисалы: Кыргызстан –
аткарат; саналышат; БУУга мүчө. МАИнин
- бир сөз болуп кызматкерлери жол
саналышат; коопсуздугун
көзөмөлдөшөт.
Кошмок сөздөрдүн сөз айкашынан айырмасы:
Кошмок сөз бир гана түшүнүктү атап, Сөз айкашынын ар бир компоненти ар
бир гана суроого жооп берет. башка түшүнүктү атап, өз-өзүнчө
Демек, кошмок сөз бир түшүнүктү суроого жооп берет. Демек, сөз айкашы
атайт. эки түшүнүктү атайт.
Бала бакча (эмне?) Бала тарбиясы ( кимдин?/эмнеси?)

Темир жол (эмне?) Темир эшик (кандай?/ эмне?)
Жардам берүү (эмне кылуу?) Тамак-аш берүү (эмнени?/ эмне кылуу?)
Карап туруу (эмне кылуу?) Шыбырап сүйлөө (кантип?/ эмне
кылуу?)
Мала кызыл (кандай?) Кызылга боео (кайсыга?/ эмне кылуу?)
Он тогуз (канча?) Он тогуз окуучу (канча?/ ким? )
Өнөр жай (эмне?) Ɵнөрдү өстүрүү (эмнени?/ эмне кылуу?)

Кош сөздөрдүн орфографиясы
- Кош сөздөр ар дайым дефис менен жазылат: чай-чамек, ага-ини, улуу-

кичүү, мал-сал, аң-сезим, эртели-кеч ж.б.
Кошмок сөздөрдүн орфографиясы:
- алмончок, карагат, балжууран, карамүртөз. Булар – кошмок сөздөр.

Качанкы бир убактарда эки сөздөн турган. Бирок бүгүнкү күндө
тутумундагы сөздөрдүн бири лексикалык маанисинен ажырап
калгандыктан, булар бир жазылат.
- Чоң-Сары-Ой, Жалал-Абад, Кара-Балта ж.б.у.с. Булар да – кошмок

сөздөр. Болгону географиялык энчилүү аталыштар болгон себептүү ар бир
сөзү баш тамга менен башталып, дефис аркылуу жазылат.
- Торугарт, Каракол, Чаткал, Кеңкол, Аламүдүн. Булар да – кошмок

сөздөр. Тутумундагы сөздөрдүн бири бүгүнкү күнү лексикалык мааниге ээ
болбогондуктан, чогуу жазылат.
Бириккен сөздөр – татаал сөздөрдүн биригишинен жасалган жөнөкөй сөздөр
Мисалы:
кулач (кол ач), минтип (мындай этип), быйыл (бул жыл), өйүз (ал жүз) ж.б.
Эскертүү!
Эки сөздүн биригишинен жасалса да, булар жөнөкөй эле сөздөр болуп саналышат.

27-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн кош же кошмок сөз экендигин аныкта.
аман-эсен ………………………… Ак-Сай……………………………….

алп кара куш ………………….. ээр-токум…………………………
кирди-чыкты…………………… эс алуу……………………………...
он эки………………………………… шек саноо……………………….
кара тору………………………….. чын-жалган…………………….
кыз-кыркын…………………….. бут кийим……………………….
бир тууган………………………… үстү-башы………………………
азык-түлүк……………………….. уят болуу…………………………
бака жалбырак……………… түп нуска…………………………
ай туяк………………………………. суроо-талап……………………
28-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн татаал сөз же сөз айкашы экендигин аныкта.
ызы-чуу……………………………… бет май……………………….……

күң жилик………………………… мал-мүлк…………………………
чана тебүү………………………… кызыл ашык……………………
эртели-кеч……………………….. Сары-Ɵзөн………………………
кир самын……………………….. сары өзөн………………………..
жаркын маанай…………….. кеп-сөз………………………………
он беш………………………………. той-топур…………………………
улак тартыш……………………. салкын жай……………………..
сабак окуу……………………….. коӊур күз………………………….
кол кап……………………………… мамлекет башчысы……..
29-көнүгүү
Бириккен сөздөрдүн кайсы эки сөздүн биригүүсүнөн жасалганын тап.
бүгүн…………………………….…… кайната…………………………
быйыл………………………………. түнүчүндө……………………
кулач………………………………… апкел…………………………….
минтип……………………………. каякка…………………………..
антип……………………………….. таяке……………………………..
агайын…………………………….. байке…………………………….
былтыр……………………………. кайни…………………………….
өгүнү……………………………….. келатат…………………………
унчукпа…………………………… баратат………………………….
таене……………………………….. алпар…………………………....
бүрсүгүнү……………………….. өйүз……………………………….

Жөнөкөй сөздөрдүн орфографиялык эрежелери:
• Айыр/айры, күмөн/күнөм, алга/алдыга, чуму/чумку, нечен/эчен,

небак/эбак. Бул сыяктуу айрым сөздөрдө тыбыштардын орун алмашып, же
түшүрүлүп жазылышына жол берилет.
• Карлуу/кардуу, түрлө/түрдө, шаарлык/шаардык. Бул сөздөрдүн экөө теӊ
туура. Себеби Р менен бүткөн сөздөргө -лык,-луу,-ла мүчөлөрү уланганда, р
менен да, д менен да жазыла берет.
• Каалайм/каалаймын, келгем/келгемин/келгенмин. Булардын баары теӊ
туура жазылган. Этишке I жактын жак мүчөсүн улаганда, кыскартып жазууга да
жол берилет.
• Энемдин-энемин, апамкы-апамдыкы, эжеңин-эжеңдин. I, II жактын таандык
мүчөлөрүн алган сөздөр илик, табыш, чыгыш мүчөлөрүн алганда, же жалпы
таандык мүчө уланганда, кыска формасын да, толук формасын да жазууга
болот.
• Байыртан-байыртадан, илгертен-илгертеден. Чыгыш жөндөмөдөгү
тактоочтор кыска да, толук да жазыла берет.
• Герб, завод, геолог, абсурд, гараж деген сыяктуу орус тилинен кирген
сөздөрдүн аягындагы б, в, г, д, ж тыбыштары п, ф, к, т, ш түрүндө айтылганы
менен, жазууда б, в, г, д, ж аркылуу жазылат.
• Психологго, Ленинградда, гербди. Б, в, г, д, ж тыбыштары менен бүткөн
сөздөргө мүчө уланганда, жумшак жазылат, каткалаңга жол берилбейт.
• Тап+уу=табуу, китеп+ым=китебим. К,п тыбышы менен бүткөн сөздөргө
үндүү тыбыш менен башталган мүчө уланса, г, б тыбышына өтүп жазылат.
• Такылда, бакылда, тыпылда. Тууранды сөздөрдө жумшарбайт.
• Карыным-кардым, мурунум-мурдум деген сыяктуу аягы уяң (н, л) менен
бүткөн сөздөргө таандык мүчө уланса, эки түрдө жазыла берет.
• Иште+ар=иштээр, башта+ар=баштаар. Үндүү менен бүткөн этиштерге -ар
мүчөсү уланганда, созулуп жазылат.
• Чири+ар=чирир, байы+ар=байыр. Бирок ы,и тыбыштары кыска жазылат.
• Бар+ар=барар, ат+ар=атар. Үнсүз менен бүткөн этиштерге -ар мүчөсү
уланса, кыска жазылат.
• Сеп+ып=сээп, теп+ып=тээп, эм+ып=ээмп. М,п тыбышы менен бүткөн
эиштерге -ып мүчөсү уланса, созулуп жазылат.
• Түн+кы=түнкү, күн+га=күнгө, суран+ба=суранба. Н менен бүткөн сөзгө к, г,
б, м менен башталган мүчө жалганганда ң же м өтүп айтылат, бирок н менен
эле жазылат.
Эскертүү! Апта күндөрүнүн аталыштары м аркылуу жазылат: Дүйшөмбү,
Шейшемби, Ишемби ж.б.
• Сөз+сыз=сөзсүз, аз+чылык=азчылык. З менен бүткөн сөзгө с,ч менен
башталган мүчө жалганса, з сакталат.

• Учта, качса, жыгаччы. Ч менен бүткөн сөзгө с, ч, т менен башталган мүчө
жалганса, ш менен айтылат, жазууда ч сакталат.
• Капкара, апаппак, сапсары. Күчөтмө маанидеги кап-, жеп-, чоп-, оп-, беп-
сыяктуу формалар чогуу жазылат.
• Бейадеп, нааразы, антидүйнө, контрреволюция. На-, бей-, контр-, анти-
префикстери жалганган сөзү менен чогуу жазылат.
• Январь+га=январга, Игорь+нын= Игордун. Ь белгиси менен бүткөн сөзгө
мүчө уланса, ь тушуп калат.
• Бүгүн, быйыл, агайын. Бириккен сөздөр чогуу жазылат.
• Йа, йэ, йо, йу болуп айтылган тыбыштардын бардыгы жазууда я, е, ё, ю
тамгалары менен жазылат: аяк, киет, коен, аюу ж.б.
Эскертүү!
Район, йод, майор сыяктуу орус тилинен өздөштүрүлгөн сөздөр жана
бейадеп, бейоопа, бейакыл (бей- префикси жалганган) сыяктуу сөздөр бул
эрежеге баш ийбейт.
• Кый+а+т=кыят, чий+э+т= чиет, туй+а+т= туят. Аягы й менен бүткөн

сөздөргө а, э, о, у менен башталган мүчөлөр уланса, й+үндүү= я, е, ё, ю болуп
жазылат.
• Кый+уу=кыюу, бай+уу=баюу, сой+уу=союу. Аягы й менен бүткөн сөздөргө –уу
мүчөсү уланса, й+уу=юу болуп жазылат.
• Кий+үү=кийүү, сүйө+өө=сүйөө. –үү, -өө мүчөлөрү уланса, анда й+үү=йүү,
й+өө=йөө бойдон жазылат.
• Ая+оо=аёо, бое+оо=боео, тая+уу=таюу, ийи+үү=ийүү. Й тыбышынан кийин
бир үндүү келген сөздөргө созулма үндүү уланса, жогорудагыдай жазылат.
• Шахматист –шахматчы, футболист-футболчу, комбайнер-комбайнчы.
Эки түрүн теӊ жазууга жол берилет.
• Автобиография, авиабаза, телекөрсөтүү, автобекет, велоспорт. Авиа-,
авто-, теле-, микро, нео-, гидро- сыяктуу элементтерден турган сөздөр кыргыз
тилинде да бирге жазылат.
Эскертүү!
Кино тартуу, радио түйүнү, радио толкун, газ алмашуу. Эгер биринчи
сөзү кыргыз тилинде өз алдынча колдонулуп, ал эми экинчи сөзү кыргызча
которулган болсо, анда бөлөк жазылат.

30-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн туура (Т) же ката (К) жазылгандыгын аныкта.
авангарт………………………………. экс депутат………………………

касчы……………………………………. термометр……………………….
авто биография………………… ирээт………………………………….
бей убак………………………………. бөлкө…………………………………
жеӊке тай…………………………… куйат………………………………….
тай аке…………………………………. кеӊейет…………………………….
күштүү………………………………….. жел аргы………………………….
тынчтык………………………………. аман эсен………………………..
түрдүү…………………………………. йод……………………………………..
түрлүү………………………………….. сумкамы…………………………..
жазганмын………………………… эртеӊки……………………………..
жазгам………………………………… кубаныштуу ……………………
автоинспекция………………… түӊкү………………………………….
био- лаборатория………….. ишембестик……………………
жерге-жээк……………………….. байыртан…………………………

Тест 2
1. -лар мүчөсүнүн жардамысыз 5. Кайсы варианттагы сөздөрдүн

көптүк маанини билдирген бардыгы жазуу эрежесине ылайык
сөздөрдүн катарын тап. жазылган?
А) ай, калак, акча А) Сурамба, өкүнүчтүү, сарала

Б) тамга, мол, тамчы Б) Түнкү, түн ката, ат кулак
В) чөп, журт, күрүч В) Эртенки, аччы, аткулак
Г) жаан, кеп, бирдик Г) Ойлонбо, башчы, бала бакыра
2. Кайсы катардагы сөздүн жазылы- 6. Кайсы катардагы сөздөр дефис

шынын эки варианты тең туура? менен жазылышы керек?
А) Пут-бут А) Бала бакча, беш жүз

Б) Баятан-байтан Б) 20 жыл, 2 орун
В) Моюнум-мойнум В) Үй бүлө, ата эне
Г) Баштаар-баштар Г) Көк бөрү, ден соолук
3. Эки сөздүн биригүүсүнөн жасал- 7. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

ган сөз кайсы вариантта орфографиялык ката бар?
берилген?
А) Апасы түрлөп тамак жасайт.
А) Агайын Б) Эжеңин маанайы жоктой го.
Б) Барайын В) Айнура такылдап сүйлөдү.
В) Мураскана Г) Жаз келип, эгин себип
Г) Күнүмдүк баштадык.
4. Берилген мисалдардын ичинен 8. Кайсы катардагы сөздөргө уланган

кайсынысы татаал сөз боло албайт? мүчөлөр туура жазылган?
А) Кыз-кыркын А) Налогту, мурунтан

Б) Кыжалат болуу Б) Багажка, көмөчдө
В) Көк көйнөк В) Кышгы, жайгы
Г) Кара тору Г) Келгис, көргүс

9. Берилген сөздүн негизин тап. 13. Төмөндөгү сөзгө кайсы мүчөнү
Оюнкарактарга уласак, этиш жасалат?
Ал
А) Оюн
Б) Оюнкарак А) –нын
В) Оюнкарактар Б) –сыра
Г) Оюнкарактарга В) –да
Г) –га
10. Бош орундарга кайсы 14. Төмөнкү сөздөрдөгү көп чекиттин

варианттагы сөздөрдү ырааты ордуна кайсы катардагы мүчө-
менен жайгаштырсак, жаңы лөрдү ирети менен улап жазсак,
маанидеги сөздөр пайда болот? туура болот?
_______ кара, кара______ Факт.., гүлү.., Минск...
_______көк, көк________
А) -ка,-нөн,-иге
А) Алысты, көз, өңү, чөп Б) -ыга, -дөн, -ке
Б) Баланы, ала, көзү, жүзү В) -ка, -дөн, -ке
В) Кочкул, карга, мүнөзү, көз Г) -ыга, -нөн, -иге
Г) Жүзү, мүртөз, ачык, ала
11. Берилген сөздө канча морфема 15. Берилген сөзгө кайсы мүчө
бар? уланган?
Жигердүүлүк Күрөк
А) 2 А) –ак
Б) 4 Б) –ык
В) 3 В) –к
Г) 5 Г) Бул тубаса сөз
12. Кайсы варианттагы сөздүн мүчөсү 16. Кайсы катардагы сөз затты
жаңы маанидеги сөз жасады? билдирген сөздөн жасалган?
А) Жазгы А) Билги
Б) Жазда Б) Алгыр
В) Жазды В) Саан
Г) Жазы Г) Жаздыкча

17. Кайсы катардагы кыскартылган 19. Кайсы катардагы сөздөрдүн баары
сөзгө мүчө туура уланган? туура жазылган?
А) РФге А) Чаткал, көкөмерен,

Б) КМШнин бакажалбырак
В) КУУда Б) Чатыркөл, ишенимгат, ай балта
Г) БГУне В) Ат-Башы, кызыл ашык, ой-санаа
Г) Талды Суу, алыс-жакын, курч мүнөз
18. Кайсы сүйлөмдөрдө -лар мүчөсү 20. Кайсы варианттагы тамгаларды

туура колдонулган? ирети менен койсок, жогорудагы
сөздөр туура жазылат?
I. Алибек китеп, дептер,
калемдерин даярдап келди. Кө...сүз, сүйлө...бө, мөндүр...үү
II. Алибек китептерин,
дептерлерин, калемдерин А) С, м, д
даярдап келди. Б) З, н, л
III. Кетерде кийим-кечесин В) С, н, д
жыйнап берди. Г) З, м, л
IV. Кетерде кийим-кечелерин
жыйнап берди.
А) I, II
Б) II, III
В) III, IV
Г) I, III

Сөз түркүмдөрү
Сырдык Тууранды
сөздөр сөздөр
Өзгөчө
с.т.
Кызматчы
с.т.
Маани
берүүчү с.т.
Байламта
Жандооч
Бөлүкчө
Модалдык Сан атооч

сөз Ат атооч
Сын атооч
Этиш
Зат атооч
Тактооч

2.3. Сөз түркүмдөрү
Маани берүүчү сөз Ɵзгөчө сөз түркүмдөрү Кызматчы сөздөр

түркүмдөрү
1. Зат атооч 1. Сырдык сөздөр 1. Байламталар

2. Сын атооч 2. Тууранды сөздөр 2. Жандоочтор
3. Сан атооч 3. Бөлүкчөлөр
4. Ат атооч 4. Модалдык сөздөр
5. Этиш
6. Тактооч
Ɵзгөчөлүктөрү:
1. Толук лексикалык 1. Сырдык сөздөр 1. Толук лексикалык

мааниге ээ. сүйлөм мүчөлүк мааниге ээ эмес.
2. Суроого жооп бере милдет аткарышпайт. 2. Суроого жооп бере
алышат. 2. Тууранды сөздөрдөн алышпайт.
3. Сүйлөм мүчөлүк этиштер жасалат. 3. Сүйлөм мүчөлүк
милдет аткарышат. 3. Тууранды сөздөрдөн милдет аткара
жасалган этиштер алышпайт.
суроого жооп бери-
шет, сүйлөм мүчөлүк
милдет аткарышат.
2.3.1. Маани берүүчү сөз түркүмдөрү
1. Зат атооч
Зат атоочтор – заттын же заттык маанидеги түшүнүктөрдүн атын билдирген сөздөр.

Суроосу: ким? эмне?
Сан, жак, жөндөмө жана таандык категориялары менен өзгөрөт.

Зат атоочтун түрлөрү
Сөздүн составына карай:
1. Жөнөкөй зат атооч – бир гана сөздөн турат (нур, калем, апа).
2. Татаал зат атооч – эки же андан көп сөздөн турат (ата-эне, кол кап, Ак-Сай).
Морфологиялык түзүлүшүнө карай:
3. Тубаса зат атооч – башка сөздөн жасалбаган уӊгу зат атоочтор (камчы, алтын).
4. Туунду зат атооч – башка сөзгө СЖМ улануу менен жасалган зат атоочтор
(там+чы, бил+им).
Заттарды атоо касиети боюнча:
5. Жалпы зат атооч – бир түргө берилген аттар (гүл, чыны, адам).
6. Энчилүү зат атооч – бир затка берилген аттар (Асел, Бишкек, Аккула).
Заттардын табияты боюнча:
7. Конкреттүү зат атооч – кармоого, саноого жана элестетүүгө мүмкүн болгон

заттарды атаган сөздөр (китеп, таш, тоо).
8. Абстракттуу зат атооч – кармоого, саноого жана элестетүүгө мүмкүн болбогон
заттарды атаган сөздөр (сезим, ой, көмөк).
31-көнүгүү
Берилген сөздөрдүн жазылышы туура (Т) же ката (К) экенин аныктап, катасын оңдоп
жаз.
алое………………… сөссүз……………….… чириир…………………

савакка………….. күп-күндүз………… беядеп…………………
боек………………… февральда………… көмөр…………………..
кеӊеет……………. апаӊан……………….. балаӊкы………………
ойнор……………… күмөн…………………. айлыӊ…………………..
тара…………………. кубанба……………… түӊгө……………………..
нысап……………… фаэтон………………… чапачак………………..
жүргөм…………… гаражда……………… агамкы…………………
эрдим……………… тиет……………………… ишемби……………….

Энчилүү зат атоочтордун орфографиясы
1. Адамдардын жана жаныбарлардын энчилүү аттары
– Адамдардын аты-жөнү баш тамга менен жазылат: Карымшаков Эрмек,

Асаналиева Салкын, Беккелдиев Таласбек ж.б.
– Эки же андан көп сөздөн турган адам аттары бир жазылат: Султанмурат,
Молдакмат, Уулбүбү, Керимаалы ж.б.
– Эрежеден тыш учур: Жаӊыл Мырза, Тоголок Молдо, Молдо Кылыч, Асан Кайгы
сыяктуу элге кеӊири таанымал адамдардын ылакапка айланган ысымдары ар
бири баш тамга менен эки бөлөк жазылат.
– Адам аттарындагы уулу, кызы деген сөздөр кичине тамга менен бөлөк жазылат:
Назира Омор кызы, Эрбол Сагындык уулу ж.б.
– Адам аттарына –лык, -изм, -чы, -чыл сыяктуу сөз жасоочу мүчөлөр уланганда,
алар жалпы атка өтүп кеткендиктен, кичине тамга менен жазылат:
Маркс+изм=марксизм, Айтматов+лык=айтматовдук окуулар,
Ленин+чыл=ленинчилдер (Лениндин жолун жолдоочулар).
– Жаныбарларга берилген энчилүү аттар баш тамга менен башталып, эки же андан
ашык сөздөн турса да, бирге жазылат: Суречки (Сурэчки эмес), Тайбуурул, Аккула,
Актөш, Бөрүбасар ж.б.
2. Эл, уруу, урук аттары
– Элдин, уруунун, уруктун аталыштары кичине тамга менен жазылат: кыргыз, казак,
өзбек, солто, бугу, союл, тору ж.б.
– Эки сөздөн турган уруу аттары бирге жазылат: сарбагыш, элчибай, каракытай
ж.б.
3. Географиялык энчилүү аттар
– Географиялык энчилүү аттар баш тамга менен жазылат: Бишкек, Алматы, Индия,
Корея, Атлантида, Урал ж.б.
– Кошмок сөз тибиндеги географиялык аттар дефис аркылуу ар бири баш тамга
менен жазылат: Чоӊ-Сары-Ой, Жети-Өгүз, Чатыр-Көл ж.б.
– Географиялык аттардын эки сөзүнүн бири лексикалык мааниге ээ болбосо, анда
бирге жазылат: Кеңкол, Каракол, Чаткал, Торугарт, Аламүдүн ж.б. Бул
сөздөрдүн кол, кал, гарт, мүдүн деген бөлүктөрү бүгүнкү күнү өз маанисинен
ажырап калышкан.
– Географиялык аттарга айкашкан жалпы сөздөр кичине тамга менен жазылат:
Байкал көлү, Каракол шаары, Атлантика океаны, Чүй өрөөнү, Сахара чөлү ж.б.

– Жер шарындагы аймактарды билдирген сөздөрдүн ар бири баш тамга менен
өз-өзүнчө жазылат: Батыш Европа, Орто Азия, Түндүк Кыргызстан,
Ыраакы Чыгыш ж.б.
– Бирок Кыргызстандын түштүгү, Европанын батышы, Кореянын түштүгү
дегенде, жер аймактарын билдирүүчү сөздөр кичине тамга менен жазылат.
– Географиялык аттарга -лык мүчөсү уланганда, алар жалпы атка өтүп
кеткендиктен, кичине тамга менен жазылат: оштук, нарындык, ысык-көлдүк
ж.б.
4. Мамлекеттердин, мамлекеттик жана мамлекеттик эмес мекеме,

уюмдардын аталыштары
– Мамлекеттердин аталыштарынын ар бир сөзү баш тамга менен жазылат:

Кыргыз Республикасы, Россия Федерациясы, Кытай Эл Республикасы,
Америка Кошмо Штаттары ж.б.
– Мамлекеттик жана мамлекеттик эмес мекемелердин, уюмдардын биринчи
гана сөзү баш тамга менен, калгандары кичине тамга менен жазылат: Билим
берүү жана илим министрлиги, Туризм жана спорт боюнча агенттиги,
Кыргыз улуттук университети, Соода-өнөр жай палатасы, Борбордук
шайлоо комиссиясы ж.б.
– Эскертүү! Мамлекеттик эӊ жогорку органдардын ар бир сөзү баш тамга менен
жазылат: Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеӊеши, Кыргыз
Республикасынын Ɵкмөтү
– Окуу мекемелеринин курамындагы ички бөлүмдөрдүн аталыштары кичине
тамга менен жазылат: Ош мамлекеттик университетинин филология
факультети, Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин айыл чарба бөлүмү
– Эл аралык уюмдардын ар бир сөзү баш тамга менен жазылат: Бириккен
Улуттар Уюму, Эл аралык Валюта Фонду ж.б.
5. Кызмат орундардын, наамдардын аталыштары
– Эӊ жогорку кызмат наамдары баш тамга менен жазылат. Алар саналуу гана:
Кыргыз Республикасынын Президенти, Кыргыз Республикасынын Премьер-
министри, Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеӊешинин Төрагасы
Эскертүү! Кыргыз Республикасынын Баатыры деген наам да баш тамга
менен жазылат.
– Мамлекеттик жана мамлекеттик эмес катардагы мекемелердин
жетекчилеринин кызмат наамдары кичине тамга менен жазылат: ИИМ
министри, “Шоро” ишканасынын президенти, коомдук фонддун төрагасы,
КУУнун ректору ж.б.

– Илимий жана башка мамлекеттик наамдар, даражалар кичине тамга менен
жазылат: кыргыз эл жазуучусу, эмгек сиӊирген артист, академик, профессор,
мүчө-корреспондент, доцент, билим берүүнүн отличниги ж.б.
6. Даталуу күндөрдүн жана орден-медалдардын аталыштары
– Тарыхый окуялардын, майрамдардын аталыштарынын биринчи гана тамгасы баш

тамга менен жазылат, тырмакчага алынбайт: Нооруз майрамы, Тегеран
келишими, Орозо айт майрамы ж.б.
– Майрамдардын аталыштары цифраны камтыса, цифрадан кийин дефис коюлуп,
айдын аты баш тамга менен жазылат: 9-Май, 8-Март. Майрам болбосо, кичине
тамга менен эле жазылат: 8-май, 2-январь
– Орден-медалдардын аталыштарынын биринчи гана тамгасы баш тамга менен
жазылат, тырмакчага алынбайт: Баатыр эне ордени, Даңк медалы, Манас
ордени ж.б.
7. Тырмакчага алынып жазылчулар
– Завод, ишкана, театр, кафе, мейманкана, спорттук уюм, дүкөн, басма, мекеме, гүл
бак, аянттардын; адабият, сүрөт, музыка ж.б. чыгармалардын; гезит-
журналдардын, китептердин аттары тырмакчага алынып жазылат. Мисалы: «Ала-
Тоо» аянты, «Эр Төштүк» эпосу, «Каныкей» дүкөнү, “Дордой” ассоциациясы,
“Ош” базары ж.б.
32-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү орфографиялык каталарды таап, оңдо.
1. “Айгүл” гүлү бир гана Баткенде өсөт.

2. Ала – Тоо аянтына чогулган эл түштөн кийин үйлөрүнө тарап кетишти.
3. “Нова билим берүү мекемеси” тарабынан уюштурулган семинарга
катышып келдим.
4. Кыргыз республикасынын жараны катары өз өлкөмдү коргоого аракет
кылам.
5. Кыргыз улуттук университетинин Журналистика бөлүмүндө окуган.
6. Филология илимдеринин Доктору деген наамга татыктуу адам эле.
7. Көз Карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигинин саммитине
катышууну каалайм.
8. Молдо Акмат байкем шаарга окууга өтпөй калыптыр.
9. Анара Акматкызы менин досумдун эжеси болот.
10. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеӊешинин Депутаты болуп
экинчи ирет шайланууда.

33-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү орфографиялык каталарды таап, оңдо.
1. Биз Солто уруусунан болобуз.

2. Классташтарыбыз менен Кең-Колго барып эс алып келдик.
3. Арал Көлү жылдан-жылга туздууланып бара жатат.
4. Европанын Батыш жагына барып келүүнү көптөн бери эңсеп жүргөн.
5. Менин Ат-Башылык досторум көп.
6. “Нооруз” майрамында чогулуп сүмөлөк жасайлы.
7. Курман Айтта муктаж үй-бүлөлөргө эт таратылды.
8. 9-Май Жеңиш күнүнө карата уюштурулган мааракеге катышып келди.
9. 2-Майда апамдын 50 жылдыгын белгилейли деп жатабыз.
10. Кыргыз Републикасынын президенти өз сөзүндө билим алуунун
маанилүүлүгүнө токтолуп өттү.

Тест 3
1. Кайсы катардагы сөздөр дефис 4. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган

аркылуу жазылат? сөз туура жазылган?
А) бака жалбырак, бала бакча, А) Анын Алматылык досу келет

атыр самын экен.
Б) чаӊ тополоӊ, жүрүм турум, Б) Жетиөгүзгө барып эс алып
каада салт келишти.
В) Молдо Кылыч, Баяс Турал В) Ашууну ашып, Чат-Калга качып
Г) кара курт, Кеӊкол, балык кеткен.
чарбасы Г) Орто Азия мамлекеттери
өнүгүү жолуна түштү.
2. Кайсы варианттагы асты сызылган 5. Кайсы катардагы аталыштар ката

сөз абстракттуу түшүнүк болуп жазылган?
эсептелет?
А) «Ала-Тоо» аянты, «Эркиндик»
А) Сабак кырк мүнөткө созулат. гүлбагы
Б) Анын элеси жылдар бою Б) «Дилазык» басмасы,
эсимде калды. «Дордой» базары
В) Тынчтык агасын аябай В) «Хаят» мейманканасы,
сыйлайт. «Фрунзе» соода борбору
Г) Бешмантынын этеги сөгүлүп Г) «Ɵзгөчө кырдаалдар»
калыптыр. министрлиги, «Коомдук»
биринчи канал
3. Кайсы сүйлөмдө орфографиялык 6. Географиялык энчилүү аттардын

ката бар? туура жазылган катарын тап
А) Ошентип, Суречки Кожожашты А) Ичке-Суу, Баш-Карасуу,

аскага калтырып кетти. Каракол
Б) Эртең “Ала-Тоо” аянтынан Б) Түштүк Америка, Балтика
жолугалы. Деӊизи
В) Молдо Кылыч – жазгыч акын. В) Орто-Сай, Ак-Бешим, Жети-
Г) 2-Мартта Айсулуунун туулган Ɵгүз
күнүн белгилейбиз. Г) Кумбел, Ɵрүктү, Көк-Ой

7. Айбанаттардын, куштардын 9. Кайсы катардагы сөз затты
аттары кайсы катарда туура билдирген сөздөн жасалган?
жазылган?
А) Сура
А) Акшумкар, Бөрүбасар, Б) Эгин
Чалкуйрук В) Көрсөт
Б) Гүлсары ат, Сары ала, Сур эчки Г) Сүргү
В) Кер-Билек, Тай-тору
Г) Ак кула, Ак жолтой, жолборс
8. Кайсы катардагы сөздөрдүн 10. Географиялык энчилүү аттардын

бардыгы тең туура жазылган? туура жазылган катарын тап.
А) Тынч океаны, Көз карандысыз А) Германия федеративдүү

Мамлекеттердин республикасы
Шериктештиги, Орозо айт Б) Бельгия королдугу
Б) Тынч Океаны, Көз Карандысыз В) Түркия республикасы
Мамлекеттердин Г) Баткен областы
Шериктештиги, Орозо Айт
В) тынч океаны, көз карандысыз
мамлекеттердин
шериктештиги, орозо айт
Г) Тынч океаны, Көз карандысыз
мамлекеттердин
шериктештиги, Орозо айт

2. Сын атооч
Сын атооч – заттын ар түрдүү белгилерин (өңү-түсүн, сын-сыпатын, даамын,

формасын ж.б.) көрсөткөн сөз түркүмү.
Суроолору: кандай? кайсы?
Сын атоочтун түрлөрү
Сөздүн составына Морфологиялык Сыпатты түз же башка

түзүлүшүнө карай зат аркылуу
карай
билдиргенине карай
Сапаттык сын:
Жөнөкөй: сары, сүйрү, Тубаса: бийик, жакшы, кызыктуу, ысык
ачуу эски
Катыштык сын:
Татаал: көк ала, Туунду: тоодой, алтындай, тоолуу,
кызыл-тазыл уялчаак, ыйлаак айылдык, жазгы
Салыштыр!
Сапаттык сын атоочтор Катыштык сын атоочтор
Бийик жер Тоолуу жер

Ачуу тамак Туздуу тамак
Кооз көйнөк Саймалуу көйнөк
Кичине сөйкө Алтын сөйкө
Кенен керебет Жыгач керебет
Чуӊкур табак Күмүш табак

34-көнүгүү
Төмөндө берилген ыр саптарынан сын атоочторду таап, түрлөрүн аныкта.
Тариэл – сен көргөндөй баа жетпес эр,

Автандил – жүзү жылуу акылман шер,
Түз талаа, бактуу калаа, тунук суулар...
Баары бар... Тинатин кыз үн салган жер. (А.О.)
Суу боюнда калың камыш ыргалат,

Аралашып жаш талдарга мындагы.
Ар жактагы аркандалуу турган ат,
Аймап жатат өскөн чөптү нымдагы. (С.Э.)
Кээде бүркөө, кээде жарк дейт кабагыӊ,

Кантип сенин кыялыңды табамын?
Мен өзүмдү эр көкүрөк көрсөм да,
Ээрчип жүргөн көлкөкөӊдөй санадыӊ... (М.А.)
Тубаса ………………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………
Туунду ………………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………
Сапаттык ………………………………………………………………………………………………………………………………..…………………………
Катыштык ………………………………………………………………………………………………………………………………..………………….……
Сын атоочтун даражалары
Сынды норма катары көрсөтөт. Сын атооч

Жай
өзгөрбөйт. Мүчөсү жок. Кызыл, сулуу, кызыктуу
Эки зат бири-бирине салыштырылат. Сын +-ыраак/

Салыштырма
зат+-дан. Жылуураак, айдан ачык
Заттын белгиси нормадан өтө айырмаланарын

Күчөтмө көрсөтөт. Эң сонун, кыпкызыл, мыктынын
мыктысы
Заттын белгисинин нормадан төмөн экенин

Басаңдатма билдирет. Агыш, киргилт, чаңгыл, бозомук,
саргыч, жашгылтым

35-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү сын атоочтордун даражаларын аныкта.
1. Биздин үй силердикине караганда муздагыраак экен.

2. Ал негедир чарчаңкы көрүндү.
3. Асан – жакшы жумушчу, иш үчүн эч нерсесин аябай, тынбай эмгектенет.
4. Мага бул көйнөктүн кызгылтым түсүн бересизби?
5. Чымкый кызыл гүл көтөрүп келип, апасын майрамы менен куттуктады.
6. Боёктун жалаң каралары калыптыр.
7. Өтмөк Төө – Ашуудан бийик.
8. Бул кечээги алмага караганда таттуураак экен.
9. Агыш пальто кийген кызды көрдүңүзбү?
10. Эң кубанычтуу кабарды кичине уулу алып келди.
Сын атоочтун затташуусу
Кээ бир учурларда сын атооч аныктап турган зат түшүп калат. Мындай учурда сын
атооч затташып кетет.
Салыштыр!
Сын атооч Затташкан сын атооч
Жакшы адамга жут жок, жаман Жакшыга жут жок, жаманга кут жок.
адамга кут жок.
Акылдуу адамдын сөзү кыска, айта Акылдуунун сөзү кыска, айта салса
салса нуска. нуска.
Тоолук адамдар ысык-суукка байымдуу Тоолуктар ысык-суукка байымдуу

келишет. келишет.
Кичинекей балдарды чоң эненин Кичинекейлерди чоң эненин кароосуна

кароосуна калтырып кетишти. калтырып кетишти.
Сын атооч затташып кеткенде:
9 Зат атоочтун мүчөлөрү (сан, таандык, жөндөмө) сын атоочко уланат:

жакшынын шарапаты, чоңдор ж.б.
9 Затташпаган сын атоочко жак мүчөлөрү гана уланат: кичинекеймин,
баатырсыӊ, калыспыз ж.б.

Сын атоочтун орфографиясы:
– Р менен бүткөн сөзгө -лык,-луу мүчөлөрү уланып, сын атооч жасалса, алар
эки түрдүү жазылат: кар+-луу=карлуу/кардуу, жер+лык=жерлик/жердик,
шаар+лык=шаарлык/шаардык ж.б.
– Күчөтмө маанини жасоодо колдонулган кайталанма муун сөз менен бирге
жазылат: кыпкызыл, капкара, чопчоң (кып-кызыл, кап кара эмес) ж.б.
– Географиялык аттарга -лык мүчөсү уланганда, алар кичине тамга менен
жазылат: жети-өгүздүк, кара-суулук, сан-таштык ж.б.
– Н менен бүткөн сөзгө к,г менен башталган сын атооч жасоочу мүчөлөр
уланганда, н→ң өтүп айтылат, бирок н жазылат: түн+кы=түнкү (түӊкү эмес),
бүсүгүнкү ж.б.
– З менен бүткөн сөзгө с менен башталган сын атооч жасоочу мүчө уланганда,
з→с өтүп айтылат, бирок з жазылат: туз+сыз=тузсуз, көз+сыз=көзсүз ж.б.
36-көнүгүү
Макалдарда учураган сын атоочтордун затташып-затташпаганын аныкта.
1. Балалуу үй - базар, баласыз үй - мазар.

2. Жамандын бир аты жоош.
3. Адал эмгек абийир таптырат, арам эмгек азабын тарттырат.
4. Ач кадырын ток билбейт.
5. Ачка киши урушчаак, арык киши тырышчаак.
6. Бычагы курч байыбайт.
7. Жакшы тилек - жарым ырыс.
8. Жакшы сөз жан эргитет, жаман сөз жан кейитет.
9. Жакшыны жатым дебе, жаманды өзүм дебе.
10. Кара кыздын агынан эмес, багынан.
37-көнүгүү
Сүйлөмдөрдө ката бар (К) же жок (Т) экендигин аныкта.
1. Көмүскө достон көрүнөө душман артык.

2. Ысак – бою жапыз, бирок чымыр, куудул жигит.
3. Каяшачы карыш узабайт.
4. Бул турист Америкалык болгону менен, кыргыздын менталитетине көнүптүр.
5. Мотурайган супсулуу кыздары бар экен.
6. Экөөбүздүн боюбуз тепе теӊ болуп чыкты.
7. Кара-торусунан келген кыз эч кимге кошулбай, четирээкте турду.
8. Китеп ак-кара гана түстө болгондуктан, жаш балдарга бир аз кызыксыз болду.
9. Биздин класска шаарлык кыздын келиши чоӊ жаӊылык болду.
10. Педагоктук кесиптин артыкчылыгы көп экенине ынандым.

Тест 4
1. Кайсы вариантта заттын сыпаты 4. Төмөндөгү сөздөрдүн кайсынысы

башка зат менен болгон байла- заттын сыпатын түздөн-түз
нышы аркылуу берилген? билдирип турат?
(катыштык сын) А) гүлдөй
А) тоолуу, алтындай, эң бийик Б) жайкы
Б) сулуураак, улуураак, узунураак В) шаардык
В) чачтуу, жазгы, окуучулук Г) назик
Г) көпкөк, кызгылтым, саргыч
2. Кайсы варианттагы алды сызыл- 5. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн

ган сөз түстү билдирип турат? кайсынысында асты сызылган сөз
А) Кара күчкө салып озондогон адамдын сапатын туюндуруп
баласынын бул кылыгынан турат?
улам Ажар кирерге жер таппай
турду. I. Жакшы ашын жейт, жаман
Б) Эмки адамдар майынын башын жейт.
баарын сыйрып таштап, кара II. Кызылдан көгү жакшы.
кесек эт жегенге өтүштү. III. Жакшыга бир сөз, жаманга
В) Жүрөгүнүн бир жеринде кара миң сөз.
жок адамга кантип ишенбей IV. Өтө кызыл тез оңот.
коесуӊ.
Г) Кундуздай кара чачын өрүп А) II,IV гана
туруп далысына таштап Б) II,III гана
койгондо, элдин баары В) I,III гана
суктанчу эле. Г) I,III,IV
3. Затташкан сын атооч камтылган 6. Кайсы вариантта орфографиялык

мисалды аныкта. ката бар?
А) Жакшы мугалим түзөйт, жаман А) Сен Орто-Токойго качан
мугалим көзөйт. барасың?
Б) Акылдуунун сөзү кыска, айта Б) Футболдон Баткендик балдар
салса нуска. утуп кетишти.
В) Арык кой тырышчаак, ач адам В) Анын атасы аябай каарлуу эле.
урушчаак. Г) Аппак бантик тагынып
Г) Көздүү мончок жерде калбайт. мектепке барчу элек.

7. Кайсы катардагы сөз 9. Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган
башкаларынан түзүлүшү боюнча сөз адамды билдирип турат?
айырмаланып турат? А) Балам, ойлон, эси жоктук
А) намыскөй кылбагын.
Б) калыс Б) Эси жок бала ата-энесин бейпайга
В) адилеттүү салды.
Г) чынчыл В) Нысапсызга кашык салса - беш
ууртайт.
Г) Санаачыл адам ооруп калышы
мүмкүн.
8. Кайсы сүйлөмдөрдөгү алды 10. Кайсы варианттагы белгиленген

сызылган сөздөр адамды сөз заттын түсүн билдирип турат?
билдирип турат? А) Кайгысы жок кара сууга семирет.
Б) Кара пальтосунун чаӊ болгон
I. Пейли тар адам кеӊ жерлерин каккылап, эки өӊүрүн
идиштен аш иче албайт. жыя отурду.
II. Пейли жакшы кем В) Ак-карасын териштирип туруп,
болбойт. анан бир жыйынтык чыгарбай-
III. Эстүүгө эки ооз сөз лыбы, туугандар.
жетет. Г) Сузак районундагы Барпы
IV. Кийинки балдар эстүү. айылынын фермерлери эт
багытындагы кара мал алып
А) II, IV келип, киреше таап жатышат.
Б) I, II жана III
В) II, III
Г) II жана IV

3. Сан атооч
Сан атооч – заттын санын, иретин, эсебин, болжолун, тобун билдирген сөз түркүмү.
Суроосу: канча? нече?
Грамматикалык категориялар боюнча түрлөрүнө жараша өзгөрө берет.
Сан атоочтун түрлөрү

Сөздүн составына карай:
Жөнөкөй - бир, он, жүз, миң ж.б.
Татаал - он эки, эки жүз он алты ж.б.
Морфологиялык түзүлүшүнө карай:
Тубаса - үч, он, элүү ж.б.
Туунду - жетинчи, алтоо ж.б
Маанилик жана грамматикалык өзгөчөлүктөрүнө карай:

1 Эсептик сан Канча? Нече? Бир, беш, миң, он алты
(заттын саны, эсеби) Мүчөсү жок.
2 Иреттик сан Канчанчы? Неченчи? Эки миңинчи, үчүнчү,
(заттын ирети, тартиби) Мүчөсү -ынчы. онунчу
3 Жамдама сан Канчоо? Нечөө? Экөө, үчөө, алтоо,
(бир нече затты Мүчөлөрү -оо,-өө жетөө
жалпылоо) Жетөө менен бүтөт
4 Чамалама сан Канчалаган? Канчадай? Алтымышча, он-он

(болжолдонгон сан) Канчаларда? беш, миңдеген, жүзгө
Мүчөлөрү -ча, -чалык,- жакын, алтыларда
дай,-лаган,-лап,-лар
Жардамчы сөздөр
чакты, ашуун, жакын
5 Топ сан (сандардын Канчадан? Нечеден? Алтыдан, экиден, үч-

тобу) Мүчөлөрү -дан, (чыгыш үчтөн
жөндөмөсү)
6 Бөлчөк сан (бүтүн Канчасы? Ондон беш, үчтүн бири,

менен бөлүктүн Мүчөлөрү -нын(илик эки бүтүн ондон төрт
катышы) ж.) же –дан(чыгыш ж.)
жана -ы(-сы) (III жактын
таандык мүчөсү)

Сан атоочтун орфографиясы:
– Татаал сан атоочтор бөлөк-бөлөк жазылат.

Он беш, отуз алты( онбеш, отузалты ката)
– БИРОК эки сан атоочтон турган чамалама жана топ сан атоочтор дефис
аркылуу жазылат, себеби алар кош сан атооч болуп саналат.
Алты-жети, кырк-кырк беш, эки-экиден
– Сан атоочтон кийин келген көптүк сандагы зат атооч -лар мүчөсүн албайт.
Үч окуучу, элүү китеп (элүү китептер эмес)
– Иреттик сандарда дефис -ынчы,-(нчы) мүчөсүнүн ордуна келет.

2018-жыл (эки миң он сегизинчи жыл ), 1-Май (биринчи май)
– БИРОК Рим цифрасы жана № белгиси иретти билдирсе да, алардан кийин
дефис коюлбайт.
ХХI кылым (жыйырма биринчи кылым), №5 гимназия (номер бешинчи
гимназия)
– Жамдама сан атоочтор жетөө менен бүтөт. Андан кийинки сандарга -оо,-өө
мүчөлөрү жалганбайт.
38-көнүгүү
Сүйлөмдөгү сан атоочторго мүчөлөрдү улап, толукта.
1. Жети________ бир_____ - Кыдыр.

2. Элүү___ беш____ алып, жыйырма_____ беш____ кошсок,
жетимиш______ болот.
3. Эшикке топтошпой, эки-эки_______ чыккыла.
4. Сеникине эки______ жолу келишим.
5. Жакшы болор уулуң, он төрт_______ октолот, он беш_______
токтолот, жыйырма____ чамалуу, калдайган жыйын топ болот.
6. Болот жыйырма____ жыйырма___ бир___ караган убагында үйлөндү.
7. Шаарга келгенибизге алты_____ жылдын жүзү болду.
8. Сени саат он___ бери күтүп отурам.
9. Кырк______ чыккан көйкашка баатыр элин душмандан коргоп алды.
10. Тогуз________калыӊ берүү салты жоголуп бара жатат.

39-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдөн орфографиялык каталарды таап, оңдо.
1. Анын отузалтыдагы досу дагы деле бала бойдон.

2. Менин бөлөм №70-окуу-тарбия комплексинде окуйт.
3. Сагымбай Орозбаков XX-кылымдагы эң мыкты манасчы деп билем.
4. 5 күнү сабактар болбойт, өтүлгөн темалар боюнча тест алабыз.
5. Жеӊишбек упайынын саны боюнча сегизөөнүн алдында баратат.
6. 15-жашар бала чоӊ адам жасай албай турган ишти өздөштүрүп кеткенине
таӊ бердик.
7. Эки улактардын оюнуна моокумубуз кана күлүп алдык.
8. Эшиктин алдында он-чакты киши күтүп турат.
9. Алты миллион адамдардын ичинен кантип эле чыкпасын?
10. Он гүлдөрүңөрдүн бир гүлү ачыла элек курактасыӊар.
Тест 5
1. Кайсы вариантта сандын так 3. Кайсы вариантта “бир” сөзү санды

эместиги берилген? билдирген жок?
А) “Жетинин бири – Кыдыр” деген А) Анын ишенген бир гана досу
сөз бар эмеспи. бар.
Б) Алыстан беш-алты караан Б) Бир киши кылчу ишке он киши
көрүндү. алуунун кажети барбы?
В) Он жылдан бери ушул иш В) Окуучуларымдын ичинен бир
менен алектенем. кызды эстей албай жатам.
Г) Бир табакка жетиден киши Г) Төрдө бир кыз отурат, өңү
отургузгула. тааныш.
2. Кайсы катарда орфографиялык 4. Кайсы катардагы алды сызылган

ката бар? сөз убадага турбаган адамды
А) IX-кылымдын ортосунда кыргыз- түшүндүрүп турат?
дар таасирдүү дөөлөт түзүшкөн. А) Сөзү экинин иши да чеки.
Б) 1-класска баргандагы окуялар Б) Японияга эки ирет барганым
өмүр бою эсинде калды. менен, апамдын каалаганын
В) Асыл - №71 мектептин алдыңкы алпере албадым.
окуучусу. В) Саламат бирди эки кылган
Г) Алар он-ондон тайпаларга бөлү- жагынан ушунчалык эпчил.
нүп, жарыштарды уюштуруп Г) Эки ооз сөз билбесе да, айткан
турушат. жагына барып берди.

5. Кайсы вариантта «миң» деген сөз 8. Төмөндөгү мүчөлөрдүн
сандык маанини туюндурган жок. кайсынысы чамалама сан жасай
А) Миӊдеген адамдардын алат?
колдоосуна ээ болуп, жеӊишке А) -дан
жетерине бөркүндөй ишенип Б) -нын
турду. В) -лар
Б) Бир арыктан миӊ ат суу ичет. Г) -ы
В) Бир өзүн миӊге баалаймын.
Г) Миӊ жолу укканча, бир көргөн
артык. 9. Кайсы варианттагы сүйлөмдөрдө
кыргыз адабий тилине ылайык
келбеген ката бар?
6. Кайсы варианттагы алды I. Кыргызстан элдеринин ассамб-
сызылган сөз күчөтмө маанини леясы өзүнө жүктөлгөн
туюндурду? ишеничтерди актады.
А) Ɵзүнүн аты-жөнүн жогорку II. Сенин аткара турган милдет-
балл алган окуучулардын териӊ муну менен эле
тизмесинен көргөндө, өз чектелбейт.
көзүнө ишене албай, ушундай III. Быйыл эмнегедир пенсиялар-
бир толкунданды. дын төлөнүшү кечигүүдө.
Б) Эгиз козудай ээрчишип жүрчү IV. Биздин балдар бирөөнүн көзүн
досунун бир да жолу телефон карабай өскөндү жакшы көрөт.
чалып койбогонуна таарынып, V. Элүү окуучулардын тест жыйын-
бир топко бушайман болуп тыгы эӊ мыкты чыкты.
жүрдү. VI. Миӊдеген койлору турса да,
В) Чаӊкап келген неме чыныдагы малдарынын туягын санап
майдан бир ууртап алып эле, жүрүп өмүрү өткөн сараӊ
столго кое койду. байлар бар.
Г) «Миӊ уккандан бир көргөн А) I, III, V жана VI
артык эмеспи. Андан көрө Б) I, II, III, V жана VI
барып эле, өз көзүбүз менен В) V жана VI
көрүп келели»,- деди Акмат. Г) I, II жана III
7. Кайсы катардагы алды сызылган 10. Кайсы катардагы асты сызылган

сөз өтмө мааниде колдонулду? сөздөр адабий тилдин нормасына
А) Жаӊы төрөлгөн ымыркайды туура келбейт?
кыркы чыкканча эч кимге А) Митингге жүз чакты адам
көргөзүшкөн эмес. катышты.
Б) Адамды беш кылбай, чыныӊды Б) Медицинага миңдеген окуучулар
айт. тапшырышты.
В) Эки ирет барсам да, табалбай В) Класста сегизөөбүз гана отурабыз.
койдум. Г) 2018-жыл мен үчүн жаңылануунун
Г) Жоо чаба тургансып, алтоо теӊ жылы болду.
келип алышыптыр.

4. Ат атооч
Ат атооч - заттын атын же анын белгилерин атабай туруп, аларды жалпылап

көрсөтүүчү сөздөр.
9 Ат атооч башка сөз түркүмдөрүнүн ордуна колдонулат.

9 Өзүнүн суроосу жок.
9 Кайсы сөз түркүмүнүн ордуна колдонулса, ошол сөздүн суроосуна жооп берет.
Ат атоочтун маанилик түрлөрү
1. Жактама Үч жактын бирине Мен, сен(сиз), ал, биз,

таандык болотт силер (сиздер), алар
2. Шилтеме Затты шилтеп (жаңсап) Бул, ушул, ошол, тигил,

көрсөтөт тээтигил, ал
Эскертүү!
Ал ат атоочу ким? деген суроого жооп берип, зат атоочтун ордуна колдонулса,
жактама ат атооч болот. Эгер кайсы? деген суроого жооп берип, заттын
белгисинин ордуна колдонулса, шилтеме ат атооч болот. Мисалы: Ал китеп
окуду. (ким китеп окуду? - жактама) Ал китеп столдун үстүндө турат. (кайсы
китеп? – шилтеме)
3. Аныктама: заттарды, түшүнүктөрдү жалпылап, бир топко бириктирет же

топтон жалгыздатып, бөлүп көрсөтөт
Жалпылагыч ат атоочтор Жиктегич ат атоочтор Өздүк ат атооч затты

заттарды бир топко заттарды тобунан башкалардан бөлүп
бириктирип көрсөтөт: ажыратып, бөлүп көрсөтөт: көрсөтөт: өз
баары, бардык, бүт, ар ким, ар кайсы, ар бир,
бүткүл, бүтүн, бүт ар кандай, ар нерсе
баары
4. Сурама ат атоочтор белгисиз затты, же сандык жана сапаттык белгилерди

аныктоо үчүн колдонулат: ким, эмне, кайда, качан, кантип, канча ж.б.
Сурама ат атоочтор бир гана суроолуу сүйлөмдөрдө эмес, жай, илеп, буйрук
сүйлөмдөрдө да колдонула берет. Мисалы: Анын оюнда эмне бар экенин ким
билсин. Ким иштебесе, ал тиштебейт.

5. Белгисиз ат атоочтор заттардын же түшүнүктөрдүн белгисиз экенин
билгизишет.
Заттын белгисиздигин Сыпаттын белгисиздигин Сандын белгисиздигин
билдиргендер: билдиргендер: билдиргендер:
бир нерсе, бирдеме, кандайдыр бир, кайсы бир нече, бир канча, алда
кимдир бирөө бир, кай бир канча
6. Тангыч айтыла турган заттын, мезгилдин, касиеттин, орундун жок экендигин

билдирген ат атоочтор
Затты тануучулар: Сан жана сыпатты Мезгил менен орунду
эч нерсе, эч ким, тануучулар: эч кандай, эч тануучулар: эч качан, эч
эчтеке, эчтеме кайсы, эч бир кайда
Ат атоочтордун орфографиясы:
– Бир нерсе, эч нерсе, кандайдыр бир, кайсы бир. Эки бөлүгү тең өз алдынча
колдонула алган сөздөрдөн турган татаал ат атоочтор бөлөк-бөлөк жазылат.
– Бирдеме, бирдеӊке, эчтеке, эчтеме. Эки сөзүнүн бири тыбыштык өзгөрүүгө

учурап, өз алдынча колдонулбай калган болсо, чогуу жазылат.
– Бул / бу, тигил / тиги, ушул / ушу. Эки вариантын теӊ жазууга болот.
Салыштыр!
Жактама ат атооч Шилтеме ат атооч
Ал (ким?) сабактан келди. Ал бала (кайсы бала?) сабактан келди.
Ал (ким?) такыр ушак айтпайт. Ал кыз (кайсы кыз?) такыр ушак айтпайт.
40-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү керектүү ат атоочтор менен толуктагыла.
1. Ар дайым бир жакка жол жүрөрдө, мен _______ сүрөттүн алдына келип
турам.
2. _______ заман тар заман, азуулууга бар заман.
3. ________ эрдик кылса, жеңиш ошонуку.
4. ___________ өз ишинен таанылат.
5. _______ сүйлөшүү тууралуу апам билбей эле койсун.
6. Бүт дүйнө укту даңкыңды, ____________ эл билет баркыңды.
7. Ойдон күлүк __________ жок.
8. Калпычы чынын айтса да, ага ____________ ишенбейт.
9. Базарлык эле керек болсо, мына, ___________ ал.
10. Апа, карачы, _________ сонун гүл!

41-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү алды сызылган ат атоочтордун кайсы жөндөмөдө тургандыгын
аныкта.
1. Мага бул элдин кеӊ пейилдиги жана меймандостугу аябай жакты.

2. Мында келген адамдар чечекейлери чеч болуп, көӊүлдөрү толкуп, байып,
ыраазы болуп кетишет.
3. Эч убакта эч кимге нааразы болбой, эч кимге догуӊду артпай, өз
оокатыӊды тыӊ өткөргөнгө аракет кыл.
4. Ар кимде бар ар кыял, ал кыялды ким тыяр.
5. Мунун кылык-жоругуна, балдай ширин тилине маашырланып бүтө
албайбыз.
6. Тээтигинде кетип бара жатышкан атчандар жок издеп жүрүшкөндөрдөн
окшойт сыягы.
7. Кечээ гана тиги кырда жок эле, кайдан чыкты боз ат минген отуз жаш.
8. Ар кимге аралаша бербей, өз ишиңди жасасаңчы.
9. Бул маселеден эч ким зыянга учураган жок.
10. Айталбай жаткан бир нерсеӊ бар окшойт ээ.
Тест 6
1. Кайсы вариантта орфографиялык 3. Төмөндөгү сөздөрдүн уңгуларын

ката бар? тапкыла: мунун, мында
А) эч кайсы А) бул, бул
Б) эч бир Б) бул, мына
В) эч нерсе В) мына, мына
Г) эч теме Г) мен, мына
2. Асты сызылган сөздөрдүн 4. Кайсы варианттагы алды

кайсылары сүйлөмдө бирдей сызылган сөз жаӊсоо иретинде
мааниде колдонулду? колдонулду?
I. Анда мындай болорун билген эмеспиз.
II. Анда, кечикпей эрте келгиле. А) Ал минтип чоӊдоруна
III. Анда бары-жоктун баары бар. жагынып алганы менен, элге
IV. Анда уялуу деген жок экен. суук тумшук көрүндү.
Б) Ал – Чокондун улуу баласы.
А) I, II гана В) Ал кыз бүгүн сайма жакалуу ак
Б) II, III гана жибек көйнөк кийген экен.
В) III, IV гана Г) Ал кемселин чечип, ийнине
Г) IV, I гана илип алган.

5. Асты сызылган сөздөрдүн 8. Кайсы катарлардагы белгиленген
кайсылары адамды туюндурду? сөздөр заттык маанини
I. Ушундай керемет ырды жалпылап, анын белгисиз
мурда эч бир укпаптырмын. экендигин көрсөтүп турат?
II. Ушундайлардын айынан элдин I. Кимдин ким экени ошондо
турмушу оорлоп жатпайбы. билинди.
III. Азаматсың, ушунуңдан II. Бардык окуяда анын бармагы
такыр жазба. бар.
IV. Ушундайлар иштеп кеткен III. Отура бербей, бирдеме десең
сайын мекеменин иши боло!
солгундап калат экен. IV. Бирөөнүн убалына кала
А) I жана III электе эсиңе кел.
Б) II жана IV V. Алда кайда жүрдү экен?!
В) III жана IV А) I, II жана III
Г) IV гана Б) II, III жана IV
В) III, IV
Г) V, I жана II
6. Кайсы варианттагы белгиленген 9. Кайсы варианттагы асты сызылган

сөздөр заттык маанини жалпы- сөз адамды билдирет?
лап, анын белгисиз экендигин А) Мындан кийин сага
көрсөтүп турат? ишенбейм.
I. Дасторкондун бетин Б) Мындан эч нерсе чыкпайт.
жайнатып, агыл-төгүл В) Мындайды көрө элекмин,
кылып койгон ким? берчи, көрөйүн.
II. Кимдин жерин жердесеӊ, Г) Мунун артыкчылыгы –
ошонун ырын ырдайсың. арзандыгы.
III. Алда кимдин карааны
көрүнгөндөй болгонунан, ар
жак-бер жагын жыйнап
күйпөлөктөй түштү.
IV. Кылган ишиӊди кимдир бирөө 10. Кайсы варианттагы белгиленген
бааласа, ал да өзүнчө бакыт сөз мезгилдик маанини
эмеспи. жалпылап, анын белгисиз
А) I жана II экендигин көрсөтүп турат?
Б) II жана III А) Кайдагы бир жок шылтоону
В) III жана IV айтпачы!
Г) III гана Б) Баласынын кайда экенин
билген соӊ, курган эненин
жүрөгү бир аз ылдыйлай
7. Мындан деген сөздүн уӊгусу түшкөнсүдү.
кайсы вариантта берилген? В) Ошол балалык таттуу кыялдар
А) мына алда кайда калды.
Б) мында Г) Ой-кыялым алда кайда учат,
В) бул учкан сайын чарасыз абалга
Г) ушул такалам.

5. Этиш
Этиш – заттын кыймыл-аракетин жана ал-абалын билдирген сөз түркүмү. Суроолору:

Эмне кылып жатат? Эмне кылат? Эмне кылды?
Этиштин түрлөрү
Сөздүн составына Морфологиялык

иял Объектиге болгон
карай түзүлүшүнө
зүлүшүүүнө карай
кар катышына карай
Тубаса жана туунду этиштер
Тубаса этиш Туунду этиш
Биринчи барып көр да, андан кийин Бул буюмдарды каалаганыӊдай

ишен. пайдалан. (пайда+лан)
Акмак менен тойго барганча, акылдуу Эт жеп көнгөн кыргыз бат эле этсиреп
менен таш ташы. калат. (эт+сыра)
Бир киши казган кудуктан миӊ киши суу Канат, туура жоопторун эч ким менен
ичет. кеӊешпей белгиле. (белги+ла)
Комета Күнгө жакындаганда, анын Улам билими арткан сайын, айлана-
ядросу ысыйт. чөйрө тууралуу түшүнүгү да кеӊейди.
(кеӊ+ай)
Ɵзгөчөлүктөрү
1. Уӊгу түрүндө болот же уңгу+СƟМ 1. Уӊгу+СЖМ

2. Көбүнчө башка сөз түркүмдөрүнөн
жасалат.

Жөнөкөй жана татаал этиштер
Жөнөкөй этиш Татаал этиш
Атактуу ырчы элге отчеттук Апам керектүү окуу куралдарынын

концертин берди. бардыгын сатып берди.
Издегенимди таап каламбы деп, калыӊ “Сиз келгенче, бөбөктөрүмдү карап

элдин арасын кайра-кайра карайм. турам”,- деди Айнур.
Кеӊешбек жүктүн баарын жалгыз Атасы уулдарынын кичүүсүнө көбүрөөк

төөсүнө артты. үмүт артты.
1. Бир гана сөздөн турат. 1. Эки же андан ашык сөздөн турат.

2. Бир гана суроого жооп берет.
3. Бир гана кыймыл-аракетти атайт.
4. Бир гана сүйлөм мүчөсүнүн
милдетин аткарат.
41-көнүгүү
Берилген этиштерди уӊгу-мүчөгө ажыраткыла
ойно ……………………………. көздө…………………………

намыстан ………………….. кайраттан…………………
таарыныч ……………………………. башкар………………………
шаркыра …………………… атказ……………………………
жардамдаш …………….. көбөй…………………………
алсыра ………………………. ардан…………………………
кызар …………………………. дирилде……………………
сүйлө …………………………. аша………………………………
тамырла…………………….. суугар…………………………
белгиле …………………….. жашы…………………………

42-көнүгүү
Төмөндөгү сүйлөмдөрдү жардамчы этиштер менен толукта.
1. Алдыга коюлган даамдардан ооз _______________ .

2. Бектур жай бою чоң атасыныкында жүрүп _________________ .
3. Балким, ал өз ою менен алпурушуп _______________________ .
4. Бир убакта анын жүрөгү болк эте, бир жамандыкты сезгендей _________ .
5. Керээли-кечке жумушка алаксып ______________ .
6. Демин ичине катып, көпкө чейин айлананы тыӊшап _____________ .
7. Келатканда, айылдагыларга жолугуп, ал-абалын сурай ____________ .
8. Канча укса да, ишенгиси келбей, кайра-кайра такып сурай _____________ .
9. Аркасынан кубалап келип, жарга такалганда да кийикти ата ___________ .
10. Ызы-чуу башталып, эл уйгу-туйгу боло _______________ .
43-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдөгү этиштердин жөнөкөй (Ж) же татаал (Т) экендигин аныкта.
1. Ушул жана башка кыймылдардын бардыгы механиканын законуна баш

иет.
2. Устатыӊдын ар бир айтканын кунт коюп угуп, өнөрүн жакшылап үйрөн.
3. Тойго агылып эл келе баштады.
4. Түркүн-түмөн кездеменин көптүгүнөн кайсынысын тандаарымды
билбедим.
5. Бөлмөмдүн терезесинен шаӊкайган тоолорду суктана карадым.
6. Бир кыйла талаш-тартыштардан соӊ акыры бир пикирге келгенсидик.
7. Жүк жыйылган эски темир сандык тээ алыста калган балалык кезимди
эске салды.
8. Мекениӊдин жүгүн көтөрүүгө, анын арабасын кошо тартышууга ар дайым
даяр бол.
9. “Эл ичи – өнөр кенчи” деген сыӊары, карапайым калктан чыккан
өнөрпоздордун талантына таӊ бердик.
10. Үчөөнүн аз күндүк аракеттеринин натыйжасы көрүнө баштады.

Этиштин татаал формалары
Татаал этиштер эки түрдүү болот: атооч уңгулуу жана этиш уңгулуу.
Атооч уңгулуу татаал этиштерде негизги компонент атооч сөз түркүмдөрүнөн болот:
жардам бер, үмүт кыл, кол кой, бата бер ж.б.
Этиш уңгулуу татаал этиштерде жардамчы этиш өзүнүн лексикалык маанисин жого-
туп, негизги этишке уланып, ар түрдүү маанилерди (кыймылдын толук иштелиши,
аягына чыкпай калышы, созулушу, кайталанышы, тездиги, бир жакка
багытталгандыгы) берет.
Этиш уӊгулуу татаал этиштерди билдирген негизги маанилерине карай бир канча
топко бөлүштүрүүгө болот:
1. Кыймыл-аракеттин узакка созулушун билдирүүчү этиштер: Узакка созулган

кыймыл кээде үзгүлтүксүз, үзгүлтүк менен же дайыма болушу мүмкүн.
x Жүр этиши: Ал биздикине келбей жүрдү.

Атасынан уккан жомогун айтып жүрөт.
Айылга баргандан кийин бир топко жүдөп жүрдү.
Балдарыма көз кырыңды сала жүр.
x Тур этиши: Чоң энемдикине барып турабыз.

Балаңды мен карап турайын.
Көйнөктөрүн жууп-тазалап турат.
Тоо этегиндеги айылда дайым жел жүрүп турат.
x Жат этиши: Адилет балдар менен көчөдө ойноп жаткан.

Койлор тоонун бетинде жуушап жатты.
Өлкөбүз акырындап өнүгүп бара жатат.
x Отур этиши: Концерт бүткүчө күлүп отурду.

Ушул жол менен жүрүп отурсаңар жетесиңер.
x Бер этиши: Кар борошолоп жаай берди.

Жашоо сеники, каалаганыңдай жашай бер.

2. Кыймыл-аракеттин тездик менен капыстан болуп өткөндүгүн билдирүүчү
этиштер:
x Кал этиши: Мугалим кирип келгенде, балдар тура калышты.

Баласы ыйлабасын деп, оюнчук бере калды.
x Жибер этиши: Досун көрүп, күлүп жиберди.
Чочуп кетип, кыйкырып жиберди.
x Сал этиши: Интернеттен кат жибере салды.
Агасын көрүп, колундагы картасын ката салды.
3. Башталып, бирок ишке ашпай калган кыймыл:
x Жазда этиши: Жаза басып алып кулап кете жаздады.

Баласын көтөрүп баратып, жыгып ала жаздады.
x Ташта этиши: Сүйлөшүп отуруп, автобуска кечигип кала
таштадым.
Ачууга алдырып, досун уруп коё таштады.
4. Кыймылдын максатка багытталгандыгын билдирүүчү этиштер:
x Бар этиши: Шаарга окуганы барган элем.

Зоопаркка атайын акыра көргөнү бардык.
x Кел этиши: Атасынын ал-акыбалын сураганы келиптир.
Университетке дипломун алганы келиптир.
5. Кыймылдын ишке ашууга даяр экендигин билдирүүчү этиштер:
x Тур этиши: Актан көзү жашылданып, ыйлаганы турат.

Үйүнө жетсе эле кулаганы турат.
x Кал этиши: Аркасынан келе жаткан адамдар тез эле
жеткени калды.
Ойлонуп отуруп, акыры айтканы калды.
6. Кыймылдын каалабастык менен аткарылганын билдирүүчү этиштер:
x Бол этиши: Оозунун учу менен учурашымыш болду.

Уйкусу канса да, уктамыш болуп жатты.
x Эт этиши: Көңүл үчүн автобустун артынан чуркамыш этти.
Тамаша жакпаса да, күлүмүш этти.

7. Толук иштелген кыймылды билдирүүчү этиштер:
x Сал этиши: Үстөлдүн үстүнөн дасторконду алып салды.

Чакадагы сууну төгүп салды.
x Кой этиши: Болгон дүйнөсүн балдарына бөлүп койгон.
Алда качан эле ыраазычылыгын берип койгон.
x Чык этиши: Бул китепти окуп чыккам.
Кабарды айылга айтып чыкты.
x Кал этиши: Жылкысын үйүрдөн бөлүп калды.
Ал да өзүнүн оюн айтып калды.
x Бүт этиши: Кечеги товарын бүгүн сатып бүттү.
Эки күн дегенде картошканын отоосун отоп бүттү.
x Кет этиши: Кызын шаарга алып кетти.
Көз жумарда керээзин айтып кетти.
x Ташта этиши: Асел көпкө ойлонбой, катты жыртып таштады.
Керексиз буюмдарын өрттөп таштаптыр.
8. Башка бирөө үчүн иштелген кыймылды билдирүүчү этиштер:
x Бер этиши: Байкем мага батперек жасап берди.

Чоң энем кичинемде көп жомок айтып берчү.
9. Кошумча кыймылды билдирүүчү этиштер:
x Кел этиши: Дарыканадан дары ала келчи.

Апамды чакыра келчи.
x Бар этиши: Айылга барсаң, кийим-кечеңди ала бар.
Үйдөгүлөргө бизден ысык салам айта бар.

44-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдү тиешелүү түшүндүрмөлөр менен бириктиргиле.
1. Узакка созулган кыймыл

2. Тездик менен капыстан болгон кыймыл
3. Башталып, бирок ишке ашпай калган кыймыл
4. Максатка багытталган кыймыл
5. Ишке ашууга даяр кыймыл
6. Каалабастык менен аткарылган кыймыл
7. Толук ишке ашкан кыймыл
8. Башка бирөө үчүн жасалган кыймыл
9. Кошумча кыймыл
А. Анын апасына салам айта бар.

Б. Китебим өрттөнүп кете жаздады.
В. Ал менин тапшырмамды аткарып берди.
Г. Конок келатканын көрүп келе калды.
Д. Колуна алган катты тытып салды.
Е. Ал-акыбалын сурамыш болду.
Ж. Жатса эле уктаганы турат.
З. Ал шаарга окуганы кетти.
И. Башында атасын сагынып жүрдү.
Этиштин категориялары
МАМИЛЕ
ЧАК ЫӉГАЙ
ЭТИШТИН КАТЕГОРИЯЛАРЫ
Жогоруда көрсөтүлгөн категориялар этишти башка сөз түркүмдөрүнөн айырмалап

турат.
Этиш мындан сырткары сан жана жак категориялары менен да өзгөрөт.

Этиштин чактары
ӨТКӨН ЧАК
КЕЛЕР ЧАК
УЧУР ЧАК
Жалпы учур чак Айкын келер чак Айкын өткөн чак

учурдагы белгилүү алдыдагы кыймыл- кыймыл-аракеттин
бир убакка созулган аракеттин болор- аткарылгандыгы
кыймыл-аракетти болбосун ачык айкын экендигин
билдирет: Ал көрсөтөт: билдирет: -ды
шаарда окуйт. Ал эртеӊ келет. Ажар билимин
Ажар банкта Ажар билимин арттырды.
иштейт. жогорулатат.
Жалпы өткөн чак
Азыркы учур чак Арсар келер чак өткөн иштин факт
сүйлөп жаткан кыймыл-аракеттин экендигин
учурда болгон ишке ашышынын билдирет: -ган
кыймылды күмөн экендигин Ажар семинарга
билдирет: билдирет: -ар барган.
Ал уктап жатат. Ал эртеӊ келер.
Ажар кардарды Ажар Америкага Капыскы өткөн чак
тейлеп жатат. барар. кыймыл- аракеттин
аткарылгандыгы
унутулуп, сүйлөп
жаткан учурда эске
келгендигин
билдирет: -ыптыр
Ажар келиптир.
Адат өткөн чак

кыймыл- аракеттин
мурда өнөкөт
(адат) болгондугун
билдирет: -чу
Ажар тез-тез
келчү.

Этиштин ыңгайлары
Этиштин ыӊгай категориясы кыймыл-аракеттин аткарылышына карата сүйлөөчүнүн

ар кандай мамилесин билдирет.
Кыргыз тилинде беш ыңгай бар.
Айзада англис тили курсуна барды. (Баяндагыч ыңгай)

“Бар, колуӊду жууп келгин!”-деди Айзада инисине. (Буйрук ыӊгай)
Терезени ачып койчу, сураныч. (Буйрук ыӊгай)
Жакшы окуп бүтсөӊ, келечекте мыкты адис болосуӊ. (Шарттуу ыӊгай)
Курулуш иштерин суук түшкөнчө бүтсөк экен. (Каалоо-тилек ыӊгай)
Бүгүндөн баштап сынакка даярданмак болду. (Максат-ниет ыӊгай)
Баяндагыч
ыӊгай
Максат-ниет Буйрук
ыӊгай ыӊгай
Каалоо- Шарттуу
тилек ыӊгай ыӊгай
Баяндагыч ыңгай Чактын бардык түрү Баратат, барды, барган,

барчу, барат
Буйрук ыңгай Негизги этиш, -гыла,-гын,- Бар, баргын, баргыла,
сын,-ыңыз,-чы(өтүнүү) барсын, барыңыз
Шарттуу ыңгай -са Барса, берсе, келсе
Каалоо-тилек ыңгай -гай+эле, -гы+жак, Баргай эле, баргысы жок,
мүчө+кел, жок, -са+экен, - барса экен, барайын,
айын, -алы баралы
Максат-ниет ыңгай -мак, -макчы+эле, экен, Бармак эмес, бармакчы

тургай, бол, беле, эмес эле, бармак, бармак
болду

45-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү этиштердин ыңгайларын тап.
1. Көпкө чейин көнө албай, айылына кеткиси келип жүрдү. _____________

2. Күн артынан күндөр өтүп жатты. _______________________
3. Ал бир күнү катасын түшүнөт. ________________________
4. Таарынып жүрүп пайда тапмак белең? ______________________
5. Келечекте мыкты юрист болгусу келет. ______________________
6. Үмүтү үзүлбөй, көпкө чейин жол карап жүрдү. _____________________
7. Быйыл үйүбүздү бүтүрүп, кирип алсак экен. _______________________
8. Тамак даяр болгуча, иштерин жасай беришсин. ____________________
9. Куда-кудагыйлар, төргө өтүңүздөр! _______________________
10. Анын ордуна эртең мен нөөмөткө чыкмак болдум. _________________
11. Жемиштердин түшүмүн жыйноого кол кабыш кыл. _________________
12. Окуучулардын билим деңгээлин жогорулатты. _________________
46-көнүгүү
Төмөндөгү сүйлөмдөрдү тиешелүү этиштер менен толукта.
1. Даярдансаң, жакшы жыйынтыкка ______________________ .

2. Бир жолун таап, Америкага ______________________ .
3. Кой, эмнеси болсо да, атасына _____________________ .
4. Балам тезирээк ______________________ .
5. Мен сенин үйүңө _____________________ .
6. Аракет кылсаң – ______________________ .
7. Тилекке каршы, айтканынан ______________________ .
8. Айлыгымды алсам, апама белек ______________________ .
9. Сүйлөмөк турсун, ___________________ .
10. Саат сегизден _____________________ .
11. Эртең балыкка _____________________ .
12. Сага ишенбегенде, ал кимге______________________ .

Этиштин мамилелери
Этиштин мамиле категориясы кыймыл-аракеттин ким тарабынан аткарылгандыгын

билдирет.
Этиштин беш мамилеси бар.
Толгонай чачын суулап тарады. (Негизги мамиле)

Толгонай менен Арзыкан чачтарын тарашты. (Кош мамиле)
Толгонай чачын апасына таратты. (Аркылуу мамиле)
Толгонай турары менен төшөгүн жыйып, андан соӊ жуунду, таранды. (Ɵздүк
мамиле)
Тест китепчелери окуучуларга таратылды. (Туюк мамиле)
Негизги
мамиле
Аркылуу Кош
мамиле мамиле
Туюк Өздүк
мамиле мамиле
Негизги мамиле Туунду ж-а тубаса этиштер Мүчөсү жок, жапты

Кош мамиле Кыймыл биргелешип ишке -ыш мүчөсү аркылуу
ашат. Жардамдашуу жасалат.
мааниси камтылат. жабышты
Өздүк мамиле Кыймылды аткарган адам -ын мүчөсү аркылуу
өзү үчүн аткарат. жасалат. жамынды
Туюк мамиле Кыймыл өзүнөн-өзү -ыл мүчөсү жасайт. Л
аткарылгандай болот. Б.а. тыбышы менен бүткөн
ким аткарганы белгисиз. сөздөрдөн -ын мүчөсү
жасайт. жабылды
Аркылуу мамиле Кыймыл башка бирөө -дыр,-кар,-кыр,-каз.-кыз,
тарабынан аткарылат. -ар,-ыр,-сөт,-т жаптырды

47-көнүгүү
Берилген этиштерди мамиле категориясы менен өзгөрт.
Негизги Кош Өздүк Туюк Аркылуу

Чапта
Жап
Бөл
Туура
Курга
Байка
Жул
Жаз
Алда
Этиштин өзгөчө формалары
Кыргыз тилинде этиштердин кыймыл-аракеттик, ал-абалдык негизги маанилерин

сактай бербеген ар түрдүү формалары этиштин өзгөчө формалары деп аталат.
Чакчыл
Атоочтук
Кыймыл-
атооч

Этиш кыймыл- Атоочтук затты Чакчыл кыймыл- Кыймыл атооч
аракеттин өзүн сыпаттап, анын аракетти сыпаттап, кыймыл жүрүшүн же
атайт. белгисин атайт. анын ар кандай процессти атайт.
кырдаалын атайт.
Тамак убагында Быш+кан Тамак быш+канча Кымыздын

бышты (эмне (кандай?) ашты (качан?), таттуулугунун сыры
болду?). таштаба. кобурашып – көп быш+уу+да
тургула. (эмнеде?).
Дем алыш күнү Жакшы эс Көлгө эс ал+ганы Убагында эс ал+уу
Дамир үй- ал+ган (кандай (эмне максатта?) (эмне?) ден соолукка
бүлөсү менен же кайсы?) кетип жатам. эӊ керек.
тоого чыгып эс адамдын өӊү да
алды. (эмне жакшы болот.
кылды?)
Бул дүкөн Ачыл+а элек Эшик ачыл+гыча Таӊ эрте кечикпей
азырынча (кайсы?) (качан?), сыртта эшикти ач+уу
ачыла элек. сандыкта күтүп калдык. (эмне?)– сенин
(эмне боло бычыла элек милдетиӊ.
элек?) кундуз бар.
Этиштен жасалат Этиштен жасалат Этиштен жасалат
Затты сыпаттайт Кыймыл-аракетти Кыймыл жүрүшүн
сыпаттайт атайт
Сын атоочко Тактоочко окшош Зат атоочко окшош
окшош. Кээде зат атоочко
Сын атоочко өтүп кетет
окшоп кээде
затташып кетет
Суроолору
Кайсы? Кантип? Эмне?
Кандай? Кандай? Эмне кылуу?
Эмнеге?
Эмнеликтен?
Качантан бери?
Мүчөлөрү
-ган, -ар, -бас, -ып, -а, -й, -ганы, -оо, -уу, -ыш, -мак,
-оочу, -уучу, -гыча, -ганча, -май
-а+элек, -майынча,
-гы/чу/ган+-дай, -гычакты
-гыс, -максан

Эскертүү!
Чакчылды негизги этиш менен алмаштырбоо керек. Негизги этиш жардамчы этиш
менен биригип бир гана суроого жооп берет. Ал эми чакчыл өз алдынча суроого жооп
берип, жандаган этиштин ар түрдүү белгилерин билдирет.
Мисалы:
Анара сабакка бара жатат (татаал этиш).
Анара сабакка шашып (чакчыл) бара жатат.
Атам уктап жатат (татаал этиш).
Атам уктамайынча (чакчыл) эс албайт.
48-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү асты сызылган сөздөр этиштин кайсы өзгөчө формасы экенин
аныкта.
1. Агам уктамайынча эс албайт. ______________________

2. Буга чейин билинбеген фактылар табылып, иштин бети ачылганы турат.
__________________________
3. Кана, балдар, жасалчу иштердин планын түзөлү. ___________________
4. Баш кесмек бар, тил кесмек жок. ______________________
5. Бирөөгө жалаа жабыштан корк.______________________
6. Башканы алдаган адам өзүн да алдаарын унутпасын. _______________
7. Ага өз оюмду айтканы баргам, бирок укпады. _____________________
8. Эмгекти баалай билиш баарынын эле колунан келе бербейт. __________
9. Бул жолку тандоом туура эмес болуп калды окшойт. _________________
10. Үйүнө жеткиче ойлонуп барды._______________________
11. Келе элек окуучуларга китеп калдыбы? _______________________
12. Алмайдын бермейи бар. ________________________
13. Сүйлөшкүчөктү ишти да бүтүрдүк. ______________________
14. Эстен кеткис күндөр көп болду. _____________________

Атоочтук жана чакчыл түрмөктөр
Атоочтук түрмөк Чакчыл түрмөк

Сүйлөмдөгү атоочтук өзүнө чейинки Сүйлөмдөгү чакчыл өзүнө чейинки
айрым сөздөрдү маанилик жактан өзүнө айрым сөздөрдү маанилик жактан өзүнө
баш ийдирип, баары биригип келип бир баш ийдирип, баары биригип келип бир
суроого жооп берет. суроого жооп берет.
Саламы жок келген кыш лапылдатып Ал ат тезегин кургатпай келип

жаай берди. турат.
Шаарыбыздын чок ортосуна жалаӊ Тестиер бала үрккөн улактай кача
китеп сатылган супермаркет курулду. берди.
Сүйүнүчтүү кабарды уккан кыз төбөсү Кыз, сүйүнүчтүү кабарды угуп, төбөсү
көккө жете сүйүндү. көккө жете сүйүндү.
1. Бир нече сөздөн турат 1. Бир нече сөздөн турат

2. Акыркы сөзү атоочтук болот 2. Акыркы сөзү чакчыл болот
3. Заттык маанидеги сөздү сыпаттайт 3. Кыймыл-аракеттин ар кандай
4. Бардык сөзү биригип бир эле кырдаалын билдирет
суроого жооп берет 4. Бардык сөзү биригип бир эле
5. Бир эле сүйлөм мүчөсүнүн суроого жооп берет
милдетин аткарат 5. Бир эле сүйлөм мүчөсүнүн
милдетин аткарат
49-көнүгүү
Чакчылбы же чакчыл түрмөкпү? Аныктап, астын сыз.
1. Апам, баарыбызга мээримин төгүп, жылмая карады.

2. “Макул” деген Айбек кубулжутуп ырдап кирди.
3. Бектур ооруп үйүнө кетти.
4. Апасынын бетинен өпкөнүнө жетине албай, Сайра кубанып турду.
5. Анын ал-акыбалын сурагыча, келинин да көрө келели.
6. Сабыр, Сырганын оюн түшүнүп тургансып, балдарга суроо берди.
7. Баласынан кабар алмайын, анын санаасы тынбайт.
8. Ал жинденип турса да, унчукпай кутулду.
9. Айдын нуру аппак болуп төгүлөт.
10. Анын көздөрү сымаптай мөлтүлдөп, туш-тушту сонуркап карады.

50-көнүгүү
Атоочтукпу же атоочтук түрмөкпү? Аныктап, астын сыз.
1. Берген убадамды аткара албай, уялып жүрөм.

2. Мен балама баш-көз болчу адам издеп жүрөм.
3. Анын айтар сөзүн билип турам.
4. Көптөн бери алсам деп жүргөн телефонуна жетип, кубанычы койнуна
батпай жүрөт.
5. Ишке ашыра албай жүргөн пландарым бар эле.
6. Алардын жаңы салынган үйүндө жылытуу системасы жок.
7. Чыладан чыккан нымды кургак чөптүн буруксуган таза жыты басты.
8. Аркы бөлмөдөн шаттанган жаштардын күлкүсү угулат.
9. Тескейге сербейген майда карагайлар өскөн.
10. Балтыр эти толо элек, боконо сөөгү ката элек баланы аясаӊар боло.
Салыштыр!
Зат атооч Кыймыл атооч

Шайлоо тынч жана мыйзамдуу өттү Классыбыздын класскомун шайлоо үчүн
сабактан кийин чогулдук.
Орус тил сабагынан жат жазуу Партаны кырып-чийип жазуу чекилик.
жаздык.
Бул ишкер жигит бир топ Окуйм деген баланы колдоо - маанилүү
мектептерге колдоо көрсөттү иш.
Ɵзгөчөлүгү
Эмне деген суроого жооп берет Эмне деген суроо менен катар эмне
кылуу деген суроону берсек да болот.
51-көнүгүү
Асты сызылган сөздөр зат атооч же кыймыл атооч экенин аныкта.
1. Душманына да жакшылык каалоо – эр кишинин колунан келчү иш.

2. Каалоо айтып куттуктап коёлу дедик эле.
3. Бир буроо жетпей калып, бүтүрө албай калдык.
4. Атам малды жайлоого сыртка чыккан.
5. Мекенди коргоо – менин милдетим.
6. Анын дабышы алыстан угулду.
7. Алардын акча табышы кыйын болуп турат.
8. Согуш башталып кетпесин деген эле тилек.
9. Килем согуш чебер уздардын колунан келет.
10. Биз ал жерге тамак ичиш үчүн бараткан жокпуз.

Этиштердин орфографиясы:
– Барамын - барам, ойноймун - ойнойм

Этишке уланган -мын мүчөсүн кыскартып жазууга да болот.
– Сүйлө - сүйлөөр, бийле - бийлээр, кет - кетер, бар - барар

Үндүү менен бүткөн этишке -ар мүчөсү уланганда, созулуп жазылат, ал эми үнсүз
менен бүткөн этишке -ар уланса, созулбай кыска жазылат.
– ая - аяар, боё - боёор

Йоттошкон тыбыш менен бүткөн сөзгө -ар уланса, үндүү уланып жазылат.
БИРОК -ы жана -и тыбыштарынын созулмасы жок болгондуктан, аталган
тыбыштар менен аяктаган этиштерге -ар мүчөсү уланганда, созулбай жазылат.
жашы – жашыр, чири – чирир
– эм - ээмп, көм - көөмп, өп - өөп, чап - чаап, теп - тээп (эмип, көмүп, өбүп,
чабып, тебип)
М, п тыбыштары менен аяктаган этиштерге -ып мүчөсү уланганда, уңгу менен
мүчө тыбыштык жактан өзгөрүп, угулушу боюнча жазылат.
– Бара жатат - баратат, келе жатат - келатат

Булардын эки түрүн теӊ жазууга жол берилет.
– Алып бар - алпар, алып кел - апкел, алып бер - алпер

Айрым татаал этиштер толук түрүндө да, кыскартылган түрүндө да жазылат.
– Кий - кием, чий - чиет, кеңей - кеңеет (кийет, чийет, кеңейет же кеңейэт), кой
- коёт, сой - соёт, той - тоёт (койот, сойот, тойот), тай - таят, кый - кыяр
(тайат, кыйар).
Аягы й тыбышы менен бүткөн этиштерге үндүү менен башталган же үндүү
тыбыштан турган -а (-е) мүчөсү уланганда, этиштер йоттошуп, е, ё, ю, я тамгалары
аркылуу гана берилет.
– Ая - аёо, боё - боёо, тая - таёо

Я же ё менен бүткөн этиштерге оо мүчөсү уланганда, йоо болуп жазылбастан, ёо
болот.
– Той - тоюу, куй - куюу.

О жана у тыбыштарынан кийин келген й менен бүткөн этиштерге уу мүчөсү
уланса, алардын айкалышы -йуу түрүндө эмес, юу түрүндө жазылат.

52-көнүгүү
Сүйлөмдөрдө орфоргафиялык каталардын бар (К) же жок (Т) экендигин аныкта. Кээ
бирлеринде ката жок.
1. Күтүүсүздөн жаакка чабып жиберди.

2. Бараар жерим болбогондон кийин унчукпай калдым.
3. Жок дегенде жетимдерди аяар деп жүрсө, жүрөгү таш болуп калыптыр.
4. Катасын түшүнгөн күнү кейиир, бирок кеч болуп калат.
5. Ал шаардан элдик табыпты таап келиптир.
6. Ал кийим тандабайт - эмне алып берсең кийет.
7. Анын хоббиси – сайма сайуу.
8. Асан үйдүн планын жакшы чийет.
9. Баласынын бетинен бир өөп кетмейинче ыраазы болбойт.
10. Чубалжыган вагондорун чиркештирип, поезд кетип баратат.

Тест 7
1. Кайсы катарда келер чактагы 5. Кайсы катарда татаал этиш

этиш берилген? берилген?
А) келе берет А) Ал күлө карады.
Б) келе жатат Б) Ал энтиге сүйлөдү.
В) келе калат В) Ал окуп берди.
Г) келе элек Г) Ал үйгө кетиптир го.
2. Сүйлөп жаткан учурда болуп 6. Кайсы варианттагы сөздөрдүн

жаткан кыймыл-аракет кайсы бардыгы сыпатты билдирген
катарда берилген? сөздөрдөн жасалды?
А) Эшикте жаан жаап жатат. А) араала, күчө, майла
Б) Айбек мектепте окуйт. Б) достош, ойлон, илдир
В) Ал үйгө келип турат. В) куруш, чабыш, канык
Г) Алина шаарга барып турат. Г) чоӊой, көгөр, кыскар
3. Кайсы варианттагы асты сызылган 7. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган

сөздөр кыймыл-аракеттин тездик сөз кыймыл-аракеттин ишке
менен капыстан болуп өткөндүгүн ашышын тилейт?
билдирди? А) Канча аракет кылса да,
А) Ал шашканынан айтар сөзүн жетишмек эмес.
унутуп калды. Б) Ал эртең үйгө келсе экен.
Б) Алып келген белектерин В) Бул окуя беш жыл мурун
досторуна таратып чыкты. болгон экен.
В) Аны кетип калбасын деп, Г) Анын айтканын аткарганы
оюндагысын айта салды. туура эмес.
Г) Түнү менен дептерин толтуруп
жаза берди.
4. Кайсы катардагы асты сызылган 8. Кайсы варианттагы этишти

сөздөр каалабастыкты билдирет? билдирген сөз адабий тилдин
А) Анын туулган күнүнө бара нормасына ылайык келбейт?
алган жокмун. А) Эртерээк жумушубузду
Б) Кандай жумуш болсо да, бүтүрүп, үйүбүзгө кетейли.
аткарчудай болуп жүрөт. Б) Күн сайын таң эрте гүлдөргө
В) Каалабаса да, ыйламыш болуп суу куйчубуз.
отурду. В) Ал жөө кетип баратыптыр.
Г) Ал досуна жолукканы шаарга Г) Капысынан эле бакырып
барыптыр. жиберди.

9. Кайсы варианттагы этиштер жазуу 13. Кайсы варианттагы сөздөрдөн
эрежесине ылайык жазылган? этиш жасоого болот?
А) ойлонбой, таап, ойноор А) бий, араа, жаңы
Б) ойгомбой, чабып, келээр Б) кеч, тиш, жумуш
В) тилембей, көмүп, барар В) сүйлө, ырда, күлбө
Г) түгөнбөй, ээмп, сүйлөр Г) жамгыр, күчтүү, суроо
10. Кайсы вариантта ишке ашууга 14. Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган
даяр болуп, бирок ишке ашпай сөз кыймыл-аракеттин ишке
калган кыймыл-аракет берилген? ашышын тилейт?
А) Көптөн бери сактап жүргөн А) Мына бул жердин берекесин
сырын айтууга батынбады. карасаӊчы!
Б) Ойлогон ой-максаты ишке Б) Атаӊа окшоп сөз баксаӊ,
ашып калар деп үмүт кылды. сөздүн кадырын билсеӊ, эч
В) Колундагы хрусталь вазаны кор болбойсуӊ, балам.
түшүрүп ала жаздап барып, В) Атамды карызынан куткарып,
токтоду. энем экөөнү эч кор кылбай
Г) Үгүт-насаатчылардын тескери баксам экен.
маалыматтарын кулагынын Г) Көзүн ачып-жумуп тигиле
сыртынан кетирди. караса да, эч көрө албай
койду.
11. Көп чекиттин ордуна кайсы 15. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды
мүчөнү уласак, кыймыл- сызылган сөз өкүнүү маанисин
аракеттин аткарылышына күбө билдирип турат?
болбогонубуз билинет? Ал япон А) Бир аз эс алып, анан окусаӊчы,
кыздар кыргыздын тилин эле балам.
эмес, комузун да үйрөнүп алыш… Б) Кана жанагы кекиликтериӊ?
А) –ды Үчөөнүн жүнүн үчөөӊ жулуп
Б) –ган жиберсеӊчи, кайнатып жеп
В) – ыптыр жыргап калалы!
Г) –чу В) Э Садык, башыӊды көтөрсөӊчү.
Эмне жаман кишиче бала-
12. Кайсы варианттагы сөздүн мүчөсү чаканын эсин чыгарып
жаӊы маанидеги сөз жасады? онтойсуӊ?
А) кечпе Г) Кап, кечигип калган
Б) кеччи турбайбызбы. Сен деле
В) кечти убакытты бир карап койсоӊчу...
Г) кечик

16. Кайсы варианттагы асты сызылган 19. Кайсы варианттагы асты сызылган
сөз кыймыл – аракеттин мурда сөз кыймыл-аракеттин болуп
кайталанып турганын билдирет? өткөндүгүн билдирди?
А) Аркаңдагы буюм-тайымдарды А) Бул окуя тээ илгери болгон эле.
ашканага алпарып койчу. Б) Бу турган Чүйдөн эле эмес, тээ
Б) Атаң суу сугарып жүрөт, Баткенден бери жол карытып
жардамдашып койчу. келишиптир.
В) Ал чарчап турса да, бөлмөсүн В) Ал эле дейсиңерби, андан ар
жыйнап койчу. жагын уксаӊар, оозуӊар ачылат.
Г) Кол койчу адамыбыз кайда Г) Ал акчаны тим эле кой, муктаж
кеткен? болгон бирөөнө берип койсоӊ
да болот.
17. Бүгүн кечке экзаменге даярдан… 20. Кайсы катардагы сүйлөмдөрдө

Жогорку сүйлөмдөгү боштукту асты сызылган сөздөр бирдей
кайсы катардагы мүчө менен мааниде колдонулду?
толуктасак, максат-ниетти
билдирген болобуз? I. Бала күнүмдө козу-улак
А) –са экен кайтарып жүрүп, тоо-талааны
Б) –гай эле жаӊырта ырдаганды жакшы
В) –гым келди көрөр элем.
Г) –мак болду II. Адамдын акысын жер кайтарат.
III. Эр жүрөк баатырлар
душмандын мизин
18. Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган кайтарышты.
сөз кыймыл-аракеттин ишке IV. Ушул ишти абдан сүйүп
ашышын тилейт? иштедим эле, ырас, акыбети
А) Таежемдин кур жемесин кайтарылды.
уксам да, укмаксанга салып
коюуну чечтим. А) II жана IV
Б) Дүйнөлүк атактуу ырчынын Б) I жана III
үнүн жанынан уксам, арманым В) I, II жана III
болбос эле. Г) III жана IV
В) Жылдыздын кеӊештерин
уксамбы же жөн эле
койсомбу?
Г) Бала кездегидей көлөкөлүү
бактын түбүнө жатып алып
кыялдансам, булбул куштун
сайраганын уксам, эх чиркин…

6. Тактооч
Кыймыл-аракеттин ар түрдүү кырдаалын (ордун, мезгилин, себебин, максатын, сан-

өлчөмүн, сын-сыпатын) көрсөткөн сөз түркүмү.
Суроолору: качан? кайда? эмне үчүн? кантип? канчалап? ж.б.
Тактоочтун түрлөрү
Сөздүн составына •жөнөкөй: тез, бүгүн, көп, төмөн

карай: •татаал: анча-мынча, ары-бери, кечке жуук
Морфологиялык •тубаса: мол, жай, жакын

түзүлүшүнө карай: •туунду: быйыл, кыргызча, эрксизден
Маанисине карай:
Мезгил тактооч Качан? Качантан бери? кечинде, эртең, азыр,

Канчага чейин? илгери, мурун, былтыр
Орун тактооч Кайда? Кайдан? Каякка? анда-мында, өйдө,

Каяктан? алыста, алдыда, артта
Себеп жана максат Эмнеликтен? Эмне аргасыздан, атайын,

тактоочтор үчүн? эрксизден
Сын-сыпат тактооч Кантип? Кандайча? тез, шыр, адамча,

Кандай? менимче, кокустан
Сан-өлчөм тактооч Канча? Неге?Канчалык? мол, кем, көп, аз, каптап,

Канчалап? Нечелеп? чакалап

Тактоочтун даражалары
•мүчөсү жок
Жай •тез, араӊ, улуулата
•тактооч+-ыраак
Салыштырма •тезирээк, кечирээк, жогорураак
•эӊ, абдан, аябай, өтө

Күчөтмө •эӊ алыс, өтө көп, абдан жай
Тактоочтун орфографиясы:
– Байыртан-байыртадан, мурунтан-мурунтадан
Чыгыш жөндөмөсүндөгү тактоочтор кыскарып да, толук да жазылат.
– Быйыл, бүгүн, бүрсүгүнү

Бириккен тактоочтор бирге жазылат.
53-көнүгүү
Берилген сөздөрдөн тактоочторду жаса.
жаз………………………………… кышкы……………………………
силер…………………………… утур…………………………………
накта……………………………. эзелде……………………………
казак……………………………. кокус………………………………
бир………………………………. азыр………………………….……
чака……………………………… бекер………………………….…
мурун…………………………. англис……………………….…
эрксиз………………………… жакшы……………………………..
кичүү…………………………… биз………………………………….
түн………………………………… чөмүч…………………………….

54-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдү төмөндө берилген тактоочтор менен толукта.
1. Кандай иш болсо да, ______________ аткарсак, ийгиликке жетебиз.

2. Ошентип, __________ жылып отуруп, белгиленген жерге да жеттик.
3. _______________ эсине келген Нурбек баарына тигиле карады.
4. _______________чогулткан абийиримди заматта жок кылдың.
5. Ал бул ишке _______________ атасын капалантпаш үчүн барды.
6. Алмаларды ______________ ташып отуруп бүтүрдүк.
7. ____________ мал бададан келгенден кийин тынч отуруп сүйлөшөлү.
8. _____________ аябай өкүнүп калбаш үчүн азыр жакшы оку.
9. Чоочун киши эшикти ачкан боюнча же __________кетпей, же
_________кирбей туруп калды.
10. Баягы чыр созулуп отуруп ____________ бүттү.
Тактооч сөздөр: кечке чейин, жакшылап, ары, ичкери, акырын, атайын, акыры,
кийин, таӊга маал, кечинде, жылдап.

Тест 8
1. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 4. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

асты сызылган сөз кыймыл- асты сызылган сөз кыймыл-
аракеттин сыпатын билдирди? аракеттин сан-өлчөмүн
А) Алар дайыма эл-жерине билдирди?
жардам бергенге даяр. А) Бул эмгектин үстүндө өгүнү
Б) Өйдө-ылдый чапкылап жүрүп, иштегенбиз.
бир канча киши чогултуп Б) Сууну улуулата куйгула.
келди. В) Кем бергенче артык берген
В) Бир орок менен алмак-салмак жакшы.
оруп жатышты. Г) Ал үйүнө түндөп келиптир.
Г) Анын үйү төмөнүрөөк
жайгашкан.
2. Сүйлөмдөгү асты сызылган сөз 5. Асты сызылган сөз тизмегинин

кыймыл-аракеттин эмнесин маанисин аныкта.
билдирди?
Акыл бул маселени жеӊ ичинен
Ал илгерирээк барды да, токтоп сүйлөшүп бүтүрдү.
калды.
А) биргелешип
А) сыпатын Б) тымызын
Б) мезгилин В) акылдашып
В) ордун Г) абайлап
Г) өлчөмүн
3. Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган 6. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

сөз жеке турганында орунду алды сызылган сөз тизмеги
билдирип турат? кыймыл-аракеттин кандайдыр
А) Дүпүйгөн бак турган жерден бир максатта аткарылганын
бери Аскаттын короосун билдирип турат?
көздөй чуркашты. А) Кытайча үйрөнүп алганынын
Б) Кечээтен бери таттуу кыялдын пайдасы тийип жатат.
кучагынан чыгалбай турат. Б) Бул ишканага кытайча сүйлөй
В) Отургандардын көпчүлүгү бир алгандар гана кабыл алынат
далайдан бери бүгүн гана экен.
жолугушуп жаткандыктан, В) Кытайча жакшы үйрөнүш үчүн,
сураша турган суроолор көп Кытайдын өзүнө барып окуу
эле. керек экен.
Г) Алдыӊа кетейин, бери бассаӊ, Г) Кытайча бир ооз сөз билбесеӊ,
бирдеме сурайын… кантип иштейсиӊ?

7. -лай мүчөсү кайсы варианттагы 9. Кайсы варианттагы сөздөр бири-
сөзгө жалганса, кыймыл- бирине маанилеш?
аракеттин сыпатын билдирген сөз А) кечээ-мурун
жасалат? Б) жакын-жуук
А) күн В) илгери - кийин
Б) утур Г) ары-бери
В) жаз
Г) чака
8. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 10. Төмөнкү сүйлөмдөрдүн

асты сызылган сөз кыймыл- кайсынысында алды сызылган
аракеттин мезгилин билдирди? сөз орунду билдирди?
А) Батыраак болгула, кечигип А) Эжейим шыктандырып
калып, тил укпайлы. койгондон бери, ансайын
Б) Ананыраак сүйлөшөлү, эргип күйүп-жанам
бошобой жатам. Б) Ɵкмөт отун-суу, тамак-ашынан
В) Азыраак сүйлө – сөзүңөн бери камдап берчү.
жаңылбайсың. В) Эки караан бери жакындаган
Г) Кээ бир окуялардын себебин сайын, жүрөгүм бир башкача
табуу мүмкүн эмес. опкоолжуйт.
Г) Андан бери далай суулар
агып, далай жылдар өттү.

2.3.2. Өзгөчө сөз түркүмдөрү
Сырдык сөз Тууранды сөз
• адамдын ички сезим- • ар кандай үндөрдү

дерин билдирген жана жана көрүнүштөрдү
айбанатты башкаруу туурап айтуу үчүн
үчүн айтылган сөздөр колдонулган сөздөр
Тууранды сөздөрдүн түрлөрү
Табыш тууранды сөз – адамдардын, Элес тууранды сөз – адамдардын,

жаныбарлардын, заттардын жана жаныбарлардын, заттардын жана
кубулуштардын үндөрүн туурайт: кубулуштардын сырткы көрүнүшүн
туурайт:
кобур-собур, бырс, дабыр-дүбүр,
чыйт-чыйт, качыр-кучур, шалдыр- бүкүрөң, жылт, дирт, арбаң-тарбаң,
шулдур, былч ж.б. шып ж.б.
Тууранды сөздөрдөн этиштер жасалат: кобура, такылда, качыра, бүкүрөңдө,

жалтылда ж.б.
55-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү тууранды сөздөр менен толукта.
1. Алардын ___________________ көпкө чейин угулуп турду.

2. ___________ этип, мурду менен сүйлөгөндү адат кылып алды.
3. Бир убакта ашканадан ________________ үн чыгып, табактар түшүп
кеткендей болду.
4. Анын ______________ жөтөлгөнү түнү менен тынган жок.
5. Ал _______________деп чүчкүрдү да, күлүп жиберди.
6. Аттардын ______________ угулуп, эшиктен кишилер кирип келишти.
7. Чөп чаап жүрсөк, бөдөнөнүн _____________ үнү чыгып турду.
8. ___________ деп калп күлгөн болуп чыгып кетти.
9. _____________ үргөн иттер анын артынан бир топко ээрчип барышты да,
кайра тартышты.
10. Артына _________ бурулду да, басып кетти.

56-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү тууранды сөздөрдүн түрүн аныкта.
1. Чочуганынан селт эте түштү, антсе да сездирген жок.

2. Коёндун кулактарындай сереӊ этип, алыстан көрүнөт.
3. Оюна бир нерсе кылт эте түштү бейм, ордунан тура жөнөдү.
4. Алыстан жылт-жылт эткен от көрүндү.
5. Эшик тык-тык кагылып, катчысы кирип келди.
6. Бутак карс дей түштү да, жерге кандай кулаганын түшүнбөй калды.
7. Алаканын шак чаап, ордунан тура жөнөдү.
8. Аӊгыча ийинден бир суур сорок этип чыга калды.
9. Алым, тереӊ ойго баткандай, сулк жатып калды.
10. Айнагүл топ кыздын арасынан жарк этип чыга келди.
Сырдык сөздөрдүн түрлөрү
Ички сезимди Айбанаттарга карата Турмуш-тиричиликте

билдирүүчү: айтылуучу: колдонулуучу:
эх, ий, кокуй, ура-а, ай-ай- тү-тү-тү, чойт, күчү- саламатсызбы,
ай, тсс, чүшш, ай, бөө, күчү, кош, айдак, айт, эсенсизби, ассалому
шүк, бали ж.б. так, хы, пыш, тү-тү, алейкум, кош, кайыр,
түшө-түшө, кет, чек, баракелде, арыбаңыз, бар
чөк ж.б. болуңуз, жакшы
турасыңбы, илаппай,
ыракмат, бали ж.б.
1. Суроого жооп бере алышпайт

2. Сүйлөмгө мүчө боло алышпайт
3. Сүйлөмдө башка сүйлөм мүчөлөрүнөн үтүр менен ажыратылат:
Бали, ишке жарайт деген ушу!
4. Эгер сырдык сөз күчтүү сезим менен айтылса, анда сүйлөмдөн бөлүнүп,
илеп белгиси менен ажыратылат:
Бали! Ишке жарайт деген ушу.

57-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү сырдык сөздөр менен толукта.
1. _________, дагы бир күнүбүз болгондо...

2. ___________, керели-кечке басып жүрүп чарчадым.
3. ___________, тынч отургула. Каракчылар келип алып кетпесин.
4. _________, ал эмне дегениң? Ушундай да болчу беле?!
5. ____________, ушундай кереметти кантип жасадың?
6. ______________, бул жакшылыгыңды эч качан унутпайм.
7. Атасынын уулу болот деген ушул, ________________!
8. ____________, эми дагы кезигебизби, кезикпейбизби, кудай билет.
9. ____________, айтканыңыз өз убагында аткарылат.
10. _____________, эне. Күүлүү-күчтүү турасызбы?
58-көнүгүү
Төмөндөгү сырдык сөздөр кайсы жаныбарларга карата айтыларын аныкта.
чойт………………………………………. кош……………………………..……
пыш………………………………………. так…………………………………….
тү-тү-тү……………………………….… өш…………………………………….
чек………………………………………..… айдак………………………………
түшө-түшө…………………………… хы……………………….…………….
Тест 9
1. Төмөнкү сүйлөмдөрдүн кайсыны- 2. Кайсы катардагы асты сызылган

сында элес тууранды сөз колдо- сөз суктануу маанисин камтып
нулду? турат?
А) Кээ бир арабакечтер аң-дөңдү А) Азамат, экинчи ал жакка
карабай айдашат. барбай жүр!
Б) Көздөрү бакырайган кыз шып Б) Пай-пай, оптимист деген
этип кирип келди. ушундай болот экен го!
В) Ою тереӊ адам коргошундай оор В) Эх, сендей шайыр адам
болот экен. болгондо бар го...
Г) Бүркүт да табына келип, тим эле Г) Ай-ай, ушул мүнөзүң менен
колдон куюлган суудай болуп, элге жакпай жүрөсүң да.
салаадан чууруйт.

3. Адамдын басканын туураган сөз 7. Сүйлөмдөгү боштукту кайсы
кайсы вариантта берилген? варианттагы сөз менен
А) Чоң эне бүкүрөңдөп келе толуктасак, сүйлөмгө бир эсе таӊ
жатты. калуу, бир эсе кубануу маанисин
Б) Анын аксаңдаганы көпкө киргизген болобуз? _________,
уланды. ушунун баары магабы?
В) Ал калдыратып отуруп, А) О кокуй
издегенин араң тапты. Б) Эх чиркин
Г) Кобурашып отуруп, кантип В) Ай-иий
жеткенин билбей калышты. Г) Ой баракелде
4. Кайсы вариантта тездик менен 8. «Кир» деген сөзгө кайсы

болгон кыймылды туураган сөз варианттагы мүчөнү уласак,
катышкан? тууранды сөздөн кыймыл-
аракетти билдирген сөз келип
А) Машина жаныбыздан зуу этип чыгат?
өтүп кетти. А) –ды
Б) Арген далдаңдап чуркап келе Б) –ба
жатат. В) –дай
В) Мактап койсо, дердеңдеп Г) –ылда
кетесиң да.
Г) Ал такылдап тың экен.
5. Адамды туураган сөз кайсы 9. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган

вариантта берилген? сөз маалыматсыздык маанисин
А) Артынан шуудураган үн чыгып, туюнтту?
коркуп кетти. А) Таң, сураган деле жокмун.
Б) Күңкүлдөп көпкө эшикте Б) Баса, ал келди беле?
жүрдү. В) Аттиң, ошол күндөр келсе
В) Чыйпылдап адашып жүрүп, кана!..
акыры энесин тапты. Г) Кап, убагында айтсаң эмне...
Г) Идишти калдыратып, тамак
жасап жүрөт.
6. Айбанатка карата колдонулган 10. Кайсы варианттагы сөз табыш

сырдык сөз кайсы вариантта тууранды сөздөн жасалды?
берилген? А) жаркылдады
А) ий-ий Б) шуудурады
Б) борс-борс В) желбиреди
В) так-так Г) кайсалактады
Г) пай-пай

2.3.3. Кызматчы сөз түркүмдөрү
Жандоочтор
Байламталар
Бөлүкчөлөр
Модалдык сөздөр
1. Жандоочтор
Жандоочтор – атооч сөздөрдү жөндөмөлөр менен өзгөртүп, сүйлөм мүчөлөрүн

бири-бири менен байланыштыруу үчүн колдонулган сөздөр.
менен, тууралуу, жөнүндө, сыяктуу/сымак/сымал/өңдүү/шекилдүү, үчүн,
боюнча, бою, бойдон, чалыш, аркылуу, сайын, көздөй, карай, карата, катар,
ката, караганда, жараша, чейин, дейре, жете, көрө/көрөк/көрөкчө, ары,
бери, мурун, кийин, соң, башка/бөлөк, бетер, баштап, тартып/тарта,
илгери, тышкары
Мисалы: Ата-энем тууралуу китеп чыгарсам деп жүрөм. (Ким тууралуу?)
Анын өзүнө жараша мамиле кылалы. (Кимге жараша?)
1. Жандоочтор суроого жооп бере албайт.
2. Бирок өзүлөрү суроо менен чогуу берилет: Ким тууралуу? Каякка чейин?
Эмне менен? ж.б.
3. Сүйлөм мүчөсү боло алышпайт.
4. Жандоочтордун бир тобу башка сөз түркүмдөрүнөн жасалган. Эгер андай
жандоочтор бир суроого жооп боло алса, алар жандооч эмес.
(“Салыштыр!” дегенди кара)
5. Менен деген сөз байламта катары да, жандооч катары да колдонулушу
мүмкүн. Эгерде бир өңчөй мүчөлөрдү байланыштырып, суроого такыр
жооп бербесе, байламта болот. Эгерде суроо менен чогуу берилип, өзүнөн
мурунку сөз менен бирге колдонулса, жандооч болот.
Мисалы: Эрмек менен Эрбол бирге окушат. (Кимдер бирге окушат?)
(байламта) Эрмек Эрбол менен бирге окуйт. (Эрмек ким менен окуйт?)
(жандооч)

Салыштыр!
Жандооч БОЛГОН учур Жандооч БОЛБОГОН учур
1. Азамат өӊдүү (ким өӊдүү?) шар, 1. Жаш кезинде өӊдүү-түстүү

тиригарак балдар керек бизге. (кандай?) жигит эле.
2. Алыстан келаткан караан 2. Көздөй турган (кайсы?)
бизди көздөй (кимди көздөй?) жолуӊду так аныктап
келатканын көрүп, токтоп алышыӊ керек.
калдык
3. Эртеӊден тартып (качантан 3. Сүрөтчү манасчынын
тартып?) экзамендерим портретин тартып жатат
башталат. (эмне кылып жатат?).
4. Канттан ары (каяктан ары?) 4. Эл чыгып кеткиче, ары
бир аз эле жол калат. (каякка?) тура тур.
5. Жаздан баштап (качантан 5. ”Жалын” тобун Эрмек
баштап?) там салууга баштап барат (эмне
киришем. кылат?).
58-көнүгүү
Асты сызылган сөздөр жандоочпу же башка сөз түркүмүнөнбү?
1. Кылган мамилесине жараша аракет кылам.

2. Алган көйнөгү өзүнө куп жараша берди.
3. Апасы менен эжеси аны дайыма колдоп турушат.
4. Апасы менен кеңешкенден кийин баары оңолду.
5. Сабак тууралуу суроолоруңар болсо, жооп берейин.
6. Эт тууралган, камыр бышкан. Келишсе эле, тамак беребиз.
7. Анын бою сеникинен узунураак экен.
8. Өмүр бою бир гана сен деп жашаган апаңды сыйлап ал.
9. Анын бетине көздөй болгон жара чыгыптыр.
10. Баарыңар эле шаарды көздөй качасыңар да.
11. Ары баса бергиле, биз жетип алабыз.
12. Ары кызыктуу, ары таасирдүү чыгарма экен.
13. Мындан ары ар кимиң өз жашооңор менен болгула.
14. Кино көргөндөн көрө китеп окуган пайдалуу.
15. Атасын көрө салып, чуркап жөнөдү.

57-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү төмөндө берилген жандоочтор менен толукта.
1. Мектепке _________ апасы жеткизип келчү.

2. Келери ________ жумушка салганың кандай? Чай берсең боло.
3. Чогулуш эмне ______________ болот экен?
4. Сен _______ жумушумду таштап келсем, кыларың ушул беле?
5. Жолду _______ унчукпай жүрүп отурушту.
6. Жана үйүн __________ бара жатканын көрүшкөн экен.
7. Андан _________ таянары болбогон соң, эмне кылсын анан?
8. Үч жыл _________көздөгөн максатына жетүүгө аракеттенип келди?
9. Коом өзгөргөн ________ тилде да өзгөрүүлөр болуп отурат.
10. Биздин маалымат __________ ошол жактын келечеги кеӊ.
Жандоочтор: катар, үчүн, чейин, боюнча, менен, көздөй, жөнүндө, сайын, бою, башка
2. Байламталар
Байламталар - өз алдынча турганда лексикалык мааниге ээ болбогон, бир өңчөй

мүчөлөрдү жана татаал сүйлөмдөрдүн тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөрдү өз ара
байланыштыруу үчүн колдонулган кызматчы сөздөр.
Себеп-натыйжалагыч
Байланыштыргыч
Байламталар
Шарттууу
Божомолдогуч
Салыштырма
Каршылагыч

1. Себеп-натыйжалагыч: анткени/себеби/неге десеӊ,
ошондуктан/андыктан, ошол себептүү
2. Байланыштыргыч: ары/нары...ары..., деле...деле..., жана/жана да,
менен, да/дагы
3. Шарттуу: эгер/эгерде
4. Божомолдогуч: же, же болбосо, не
5. Салыштырма: кандай... ошондой, канчалык... ошончолук, канча... ошончо
6. Каршылагыч: а, ал эми, бирок, ошентсе да, ошондой болсо да, анткени
менен, ошондой болгону менен, антсе да
Мисалы:
Ал кечээ ооруп калган, ошондуктан сабакка барган жок.
Эгер ийгиликке жеткиң келсе, анда эмгектенгенден талба.
Канча аракет кылсаң, натыйжасы ошончо болот.
Ага көптөгөн адамдар кеңеш берди, бирок апасы ал үчүн чыныгы үлгү
эле.
Ал же ишенерин, же ишенбесин билбей турду.
Ал да, мен да, сен да – баарыбыз аракет кылалы.
1. Байламталар суроого жооп бере алышпайт.
2. Сүйлөм мүчөсүнүн милдетин аткара алышпайт.
3. Сөз менен сөздү, сүйлөм менен сүйлөмдү байланыштырат.
59-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү төмөндө берилген байламталар менен толукта.
1. ______ акылдуу, _______ түшүнүктүү адам экен.

2. Ал дайыма сабакта уктачу, ___________ түндө иштейт эле.
3. Ага таарынган деле эмесмин, ___________ мурункудай ишенбей калдым.
4. Өткөн жумада семинар болду, ______________ айылга баралган жокмун.
5. Атам, агам ________ иним балык уулаганды жакшы көрүшөт.
6. _________ окууга өтөм десең, анда талыкпай оку.
7. ______________ жакшы мамиле кылсаң, ___________ сый көрөсүң.
8. Эртең баланы паркка алып баралы, __________ бассейнге жөнөтөлү.
9. Мурун биз баарын өзүбүз жасайт элек, _____ азыр техника деген бар.
10. Ɵзү жаш болсо __________, такшалган адистердей иштейт.
Байламталар: эгер, ары/ары, ал эми, ошентсе да, же болбосо, жана, да, ал эми,
канчалык/ошончолук, ошол себептен, анткени

3. Бөлүкчөлөр
Бөлүкчөлөр - өз алдынча турганда лексикалык мааниге ээ болбогон, айрым сөздөргө

же сүйлөмдөргө ар түрдүү кошумча маани киргизүү үчүн колдонулган кызматчы
сөздөр.
Мисалы:
Ɵтө катуу ылдамдык менен келе жаткан машина чукул тормоз берип
токтоду.
Жалаң жаштардан турган курам жеӊишке жетишти.
Келе гой, даам ооз тий, кагылайын.
Кыздын сүрөтүн куду өзүндөй кылып тартыптыр.
Катуу чарчаган го – уктап калыптыр.
Бөлүкчөлөрдүн маанилик түрлөрү:
Аныктагыч-
Чектегич Күчөткүч Божомолдогуч
тактагыч
бөлүкчөлөр бөлүкчөлөр бөлүкчөлөр
бөлүкчөлөр
эң, өтө,
абдан, аябай,
түк, кылда,
дегеле, тим да, дагы, дале,
эле, жөн эле, деле, деги,
гана, эле бейм, белем
чылк, чымкый, нак, как, так,
өңчөй/өңкөй, дал, куду, кап
ылгый, такыр,
ным, огеле,
жалаң
Тангыч Сурама Күмөндүү Жалыныч

бөлүкчөлөр бөлүкчөлөр бөлүкчөлөр бөлүкчө
эч ээ, ыя го, имиш гой
Эскертүү!
Бөлүкчөнүн милдетин аткарган кээ бир сөздөр өзүнүн алгачкы маанисинде
колдонулуп калса, анда ал бөлүкчө болбойт.

Салыштыр!
Бөлүкчө БОЛГОН учур Бөлүкчө БОЛБОГОН учур
Апабыз айтпаса дагы, биз бул ишти Дагы бир жолу окуп кой бул китепти.
жасашыбыз керек (Тактооч)
Ɵтө кызыл бат оӊот, өтө ысык бат Машина үйдүн түбүнөн өтө берип
сууйт. токтоду. (Этиш)
Жаратылышы аябай кооз жер экен. Китебиңди аябай эле берип турчу.
(Этиш)
60-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү төмөндө берилген бөлүкчөлөр менен толукта.
1. Бир ________ сен бул сыйлыкка татыктуусуң.

2. Эртең эртерээк келесиңби, ____?
3. Билбейм, байкап көрөм ______.
4. Колунан келген аракетин кылган ______.
5. Келе ______, берекем, төргө өт.
6. Жумуштун _____ ортосунда эшиктен кишилер кирип келишти.
7. Чакырганынан барсам, _________ чаап алчудай обдулат.
8. Арген _________ атасындай болуп калыптыр.
9. Секичеге койгон буюмун таба албай, __________ убараланды.
10. Ээнбаштыктан ________ пайда чыкпайт.
Бөлүчөлөр: го, эч, так, гана, аябай, ыя, тим эле, гой, кудум эле, имиш.
61-көнүгүү
Асты сызылган сөздөр бөлүкчөбү же башка сөз түркүмүнөнбү?
1. Анын бул ишке тиешеси да, катышы да жок.

2. Тапшырмаңды аткар дагы, тезирээк жатып эс ал.
3. Аны тим эле кой, менин сага белегим болсун.
4. Жөн койсо, тим эле чектен ашып кеттиң.
5. Деле баш ийгиси жок мунун.
6. Дагы терс иштерге аралашып жүрөсүңбү?
7. Эртең дагы кызылча отогону барат окшойбуз.
8. Сен мени аябай эле кой, боорукердигиңе муктаж эмесмин.
9. Чогулушка жалаң энелер келишиптир.
10. Үстүмө кыям төгүлүп, көйнөгүмдө так калып калды.
11. Тезирээк которун да, атаңа жардам бер.
12. Эми эртең деле күн бар го.
13. Аны көптөн бери көрбөгөнгө аябай сагыныптырмын.

4. Модалдык сөздөр
Модалдык сөздөр – сүйлөм тизмегинде туруп, айтылуучу ойдун чындыкка карата

болгон ар түрдүү мамилесин сүйлөөчүнүн көз карашына ылайык билдирген сөздөр.
албетте, арийне, чындыгында, ырас, сөзсүз, шексиз, тийиш, балким, болжолу,

чамасы, сыягы, кыязы, мүмкүн, ыктымал, чыгар, окшойт, өңдөнөт, сыяктуу,
көрүнөт, көрсө, тура, кыскасы, кана, мына, акыры, айтор, этимал, макул,
мейли, бактыга жараша, тилекке каршы, билесиӊби, биринчиден, экинчиден,
алсак/айталы, менимче/менин оюмча, кудай сактасын, кудай жалгасын, кудай
билет, баары бир, тескерисинче ж.б.
1. Айтылуучу ой-пикирди ырастоо, кубаттоо, бекемдөө маанисиндеги

модалдык сөздөр: албетте, арийне, чындыгында, ырас, сөзсүз, шексиз,
ооба, тийиш
2. Айтылуучу ой-пикирден күмөн саноо, болжолдоо, ишене бербөө
маанисиндеги модалдык сөздөр: балким, болжолу, чамасы, сыягы,
кыязы, мүмкүн, ыктымал, чыгар, окшойт, өңдөнөт, сыяктуу, имиш,
көрүнөт
3. Тактагыч модалдык сөздөр: көрсө, тура, кыскасы, кана, мына, акыры,
айтор
Мисалы:
Бактыга жараша, анын ой-максаттары ишке ашып кетти.
Ийгиликке жетүү үчүн, албетте, талбас эмгек керек.
Быйыл түшүм мол болот окшойт.
Көрсө, кептин баары башкада турбайбы.
Айтор, быйылкы жылыбыз жемиштүү болду.
1. Модалдык сөздөр кандайдыр бир конкреттүү буюмдук, заттык мааниге ээ
эмес.
2. Алар сүйлөм ичинде башка сөздөр менен байланышпай, алардан бөлүнүп
айтылат.
3. Сүйлөм мүчөсүнүн милдетин аткара алышпайт.
4. Сүйлөмдөгү башка сөздөрдөн үтүр менен ажыратылат.
5. БИРОК сөзсүз/шексиз деген модалдык сөздөр этиштик баяндоочтун
алдына келет да, үтүр менен ажыратылбайт.
6. БИРОК окшойт, көрүнөт, сыяктанат, өңдөнөт, имиш, тийиш, чыгар
деген модалдык сөздөр сүйлөм аягына келгенде, алдына үтүр коюлбайт.
7. Модалдык сөздүн милдетин аткарган кээ бир сөздөр алгачкы маанисинде
колдонулганда, модалдык сөз болбойт. (Салыштыр!)

Салыштыр!
Модалдык сөз БОЛГОН учур Модалдык сөз БОЛБОГОН учур
Ишенесиӊби, мен бир жумада эки Интернеттеги маалыматтардын

китеп окуп чыктым. баарына ишенесиӊби? (Этиш)
Ата-энесин сагынган көрүнөт. Тереземден шаӊкайып тоо кыркалары

көрүнөт. (Этиш)
Чындыгында, жоопкерчиликтин Анын сөздөрүнүн чындыгында эч шек

баарын мойнубузга ала албайбыз. жок. (Зат атооч)
Ошентип, көптөн күткөн Ошентип машыксаӊ, натыйжасы

салтанаттуу күн да кирип келди. жакшы болот. (Этиш)
Акыры, бир тууган экенбиз да. Ишти акырына чыгар. (Зат атооч)

62-көнүгүү
Сүйлөмдөрдү төмөндө берилген модалдык сөздөр менен толукта.
1. _____________, баланы тарбиялап-өстүрүү -- ата-эненин милдети.

2. Берген убадаңды, ___________, аткарышың керек.
3. Быйыл кыш, ___________, жылуу болор.
4. Айбийке ооруп калган ___________, маанайы жок.
5. Бул баланын тартиби жаман болгону менен, ____________, түпкүлүгү
жакшы эле.
6. _________________, достор, бири-бириңерге жакшы тилектериңерди
айтсаңар болот.
7. _______________, бул менин жеке пикирим, _________________ ар ким
өз оюн айтууга укуктуу.
8. _________________, экзаменден жаман балл алып калыпмын.
9. ____________________, “Көрүнгөн тоонун ыраагы жок” дегендей, балдар
да тез эле бойго жетет турбайбы.
10. _______________, оюм ордунан чыккан окшойт.
Модалдык сөздөр:
көрүнөт, тилекке каршы, кудай жалгап, арийне, ооба, балким, көрсө, менин
оюмча, биринчиден/экинчиден, албетте.
63-көнүгүү
Асты сызылган сөздөр модалдык сөзбү же башка сөз түркүмүнөнбү?
1. Үнсүз- сөзсүз бир аз отурушту да, ар кимиси өз иштери менен алек болуп
кетишти.
2. Сен аларга барып тийиш, анан ошентип чыр баштап жиберебиз.
3. Болжолу, анын туугандары келген.
4. Биринчиден, ар улуттун өзүнүн руханий баалуулуктары болот.
5. Канча урушсаӊ да, баары бир, мени коркута албайсың.
6. Кыскасы, бардыгына өзүң күнөөлүүсүң.
7. Мага чачтын кыскасы жагат.
8. Кааласаң, ийгиликке жетүүнүн жолун сөзсүз табасың.
9. Анын аба ырайы тууралуу болжолу туура чыкты.
10. Ар бир адам тынч жашоо үчүн күрөшүүгө тийиш.
11. Биринчиден экинчиге көчкөндө, ата-энесинин колуна келди.
12. Эжейдин берген мисалы баарыбызга таасир этти.
13. Сен матрицаны кантип чыгарышты билесиңби?
14. Ишенесиңби, мындай болушун каалаган эмесмин.
15. Билесиңби, биздин жаңы кошунабыз белгилүү жазуучу экен.

Тест 10
1. Кайсы варианттагы асты сызылган 4. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

сөз божомолдоо маанисин тыныш белгиси туура коюлган?
туюндуруп турат? А) Балам, сенин айткандарыӊ
А) Анын досу ары чынчыл, ары туура, көрүнөт.
карапайым экен. Б) Ошентип көз ушалагыча,
Б) Келгендер дагы, кеткендер күндөр адыр желиндей тез
дагы көбөйүп кетти. өттү.
В) Анын көктүгү аны же ийгиликке В) Айтымына караганда, ошол
жеткирет, же түбүнө жетет. катта мен жөнүндө жарты ооз
Г) Кандай мамиле көрсөң, деле сөз жок экен.
ошондой мамиле кылуу эрдик Г) Чоро - менден эки жашча улуу
эмес. окшойт.
2. Кайсы варианттагы алды сызыл- 5. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган

ган сөз сүйлөмгө мүчө боло сөз айтылып жаткан ойду жыйын-
албайт? тыктоо иретинде колдонулду?
А) Айболоттун сөзүнүн А) Демек, бул анын акыркы чечими
чындыгында калет жок. экен да.
Б) Кандай гана болбосун, сөздүн Б) Менимче, убакыттын өтүшү
чындыгын гана айтып жүр. менен ал баарын кечирет.
В) Чындыгында, бул кылгандарым В) Эртең, балким, жайлоого барып
эл оозуна алынып кетет деп эч калышар.
ойлогон эмесмин. Г) Албетте, ар ким өзү үчүн жооп
Г) Чындыгын билбесек да, берет.
окуянын кандай ыраатта
өнүккөнүн божомолдой
алабыз.
3. Кайсы варианттагы асты сызылган 6. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн

сөз тактоо иретинде тыныш белгилери туура коюлган?
колдонулган? А) Термечиков кыска бирок,
А) Ошол кезде акиташ бар беле маңыздуу сүйлөдү.
же жок беле? Б) Сени тоспогондо, кимди тосом
Б) Атактуу болсо да, ары жөнөкөй, кагылып кетейин уулум?!
ары адамгерчиликтүү мындай В) Анын айтымына караганда
адамды көрбөдүм. азыр мени менен айылга кетет
В) Бүгүнкү турнирде Данияр дагы окшойт.
мыктылыгын көргөздү. Г) Мүмкүн, Ата Мекен жөнүндөгү
Г) Канчалык көп окуган сайын, жалындуу обондор ошондо
ошончолук кызыгына батып туулган чыгар.
кетти.

7. Кайсы варианттагы асты сызылган 10. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн
сөз күчөтүү маанисин туюндурду? кайсынысында асты сызылган сөз
А) Аны өз жайына тим эле койчу, күчөтмө маанини туюнтат?
ызылдата бербей. А) Биздин уюмдун мүчөлөрү –
Б) Атасын тим эле сагынып өӊчөй жаштар.
калыптыр, коё бербей кучактап Б) Бир беткей иш кылсак, алдыга
отурат. тезирээк жылабыз.
В) Тез эле аркы өйүздөн өтө келди. В) Окуйм деп келгендердин аягы
Г) Аскердик милдетиңди татыктуу дагы эле сууй элек.
өтө. Г) Каяшачыл карыш узабайт.
8. Кайсы варианттагы асты сызылган 11. Сүйлөмдү төмөндө берилген

сөз кыймыл-аракетти туюндурган сөздөрдүн кайсынысы менен
жок? толуктасак, мааниси туура болот?
А) Майрамга карата унутулгус кече Эртеден бери талаадагы
уюштурулду. жумуштарынан колу бошой элек,
Б) Ал канча аракет кылса да, ____________ чарчаганын деле
душмандарын карата алган жок. сезген жок.
В) Ал демин ичине тарта отуруп А) Анткени менен
калды. Б) Ошондуктан
Г) Этегин тарта берген баласын В) Айтор
аргасыз колуна алды. Г) Себеби дегенде
9. Кайсы варианттагы алды сызыл- 12. Асты сызылган сөздөрдүн

ган сөз ойду кубаттоодо колдо- кайсылары сүйлөмдө эч кандай
нулат? кызмат аткара алышпайт?
А) Демек, бул маселени ортого I. Ошентип жүрүп отуруп,
салып чечет экенбиз да. күндөрдүн бир күнүндө
Б) Дарыгердин колу жеӊил издеген жогун таап алыптыр.
болуп, балким, бат эле II. Экзамен учурунда толкундоо,
сакайып кетер. коркуу сезимдерине алдырып
В) Менимче, шакиртиӊдин канат- койбосом экен, жаӊылбасам
куйругу жетилип калыптыр, экен.
өзүнчө кое берсеӊ болчудай. III. Ошентип, биз көптөн-көп
Г) Ырас, ата-энесинин ишеничин күткөн күндөр да келип жетти.
актайын деп, тырышып окуй IV. Жаӊылбасам, сиз биздин
баштады. жаӊы кошунабыз болсоңуз
керек.
А) I, II
Б) III, IV
В) I, III
Г) II, IV

13. Төмөнкү сүйлөмдөрдүн 17. Кайсы варианттагы асты сызылган
кайсынысында зекүү, ачуулануу сөз байланыштыруучу милдетти
мааниси камтылган? аткарды?
А) Ай-иий, жеңе, ушунун баары А) Ары жок неме экенсиң го, кой
бүгүн орулабы? дегенди укпаган.
Б) Мына, баракелде, ушундай Б) Ары бара турчу, өзүбүз
иштөө керек! чечишип алабыз.
В) Аттиӊай, Жапар, эртерээк В) Дөөлөс ары баратып, кайра
келгенибизде болмок экен. кайтып келди.
Г) Капырай, Султан, сенин кетип Г) Биз ары дос, ары туугандай
калганыӊ эмнеӊ?! болуп калдык.
14. Кайсы варианттагы алды сызыл- 18. Кайсы варианттагы асты сызылган
ган сөз ойду ырастоо үчүн сөздөн кийин үтүр коюлуусу
колдонулду? керек?
А) Тойду сиз уюштургансыз го, А) Ошентип жүрүп кыйынчылык-
болжолу? тын баарын жеӊесиӊ.
Б) Демек, сенин оюӊ да ушундай Б) Кыскасы бул ишти сизден
турбайбы! башка кишиге ишене албайм.
В) Баса, баягы мен сураган В) Мынтип айтканыӊ эч бир шек
китепти ала келдиӊби? жаратпайт.
Г) Албетте, баарыбыз тең жакшы- Г) Ɵӊчөй жаштар чогулганы
лыктан гана үмүттөнүп турабыз. бизди таӊ калтырды.
15. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган 19. Сүйлөмдү төмөндө берилген

сөз кыймыл-аракетти туюндурду? сөздөрдүн кайсынысы менен
А) Канчалаган кооз жерлерди толуктасак, мааниси туура болот?
сүрөткө тартып келди. Канча урушса да, каалагандары –
Б) Шаарга көчүп келгенден бир гана жакшылык. ________,
тартып, анын маанайы суз. ата-эне да.
В) Ошол дарыгерге көрүнгөндөн
тартып оңолду. А) Көрсө
Г) Баскан-турганынан тартып Б) Кантсе да
ичкен-жегенине чейин В) Ошентсе да
текшерет. Г) Айтор
16. Берилген сүйлөмдөгү кайсы сөз 20. Кайсы варианттагы сөз күмөн
сүйлөмдө эч кандай кызмат саноону билдирет?
аткарбайт? Досум, балким,
ошондо мага таарынгандыр. А) өңдөнөт
А) досум Б) арийне
Б) балким В) айтор
В) ошондо Г) чындыгында
Г) мага

Орфография эрежелери:
1. Э тыбышы
– Эстелик, желек, кереге. Тѳл сѳздѳрдѳ э тыбышы башында келсе э менен,
аягында жана ортосунда келсе е менен жазылат.
– Экспедиция, аэродром, алоэ, мэр, Улан-Удэ, поэма ж.б. Башка тилдерден
кирген сѳздѳрдѳ ар кандай жазыла берет.
2. Р тыбышы
– Ыраазы, ырас.Тѳл сѳздѳрдүн башында р тыбышы колдонулбайт.
Эрежеден тыш учур: ыракмат – рахмат
– Рамадан, рубаи, радио. Башка тилден кирген сөздөрдө колдонулат.
3. Ж тыбышы
– Жашыл, жандарм, жюри, жигит, пейзаж, Жон (джашыл, джандарм,
джюри, джигит, пейзаш, Джон ). Кыргыз тилиндеги ж да, орус тилинен
кирген ж да бир эле жазылат.
4. Б тыбышы
– Ооба, аба, убал, өбөлгө (оа,оова, ава, увал, өвөлгө). Б тыбышы эки үндүүнүн
ортосунда в тыбышына окшош айтылса да, жазууда б болуп жазылат.
5. Ф, х, ц, щ тыбыштары
– Фабрика, цемент, химия, щетка. Башка тилден кирген сөздөрдө
колдонулат.
– Уф, ха-ха, бах. Кыргыз тилинде тууранды жана сырдык сөздөрдө гана
колдонулат.
6. К, п тыбышы
– Тап+уу=табуу, китеп+ым=китебим. К, п тыбышы менен бүткөн сөздөргө
үндүү тыбыш менен башталган мүчө уланса, г, б тыбышына өтүп жазылат.
7. Жол каттамы
– Бишкек – Ош жолу, Ош – Москва аба каттамы. Жол каттамын билдирген
сөздөрдүн арасына сызыкча коюлуп, баш тамга менен бөлөк жазылат.

8. Сөздөрдү туура ташымалдоо
– Ки-теп, окуу-чулар/окуучу-лар, ко-ён ж.б. Сөздөр муундарга кандай
бөлүнсө, бир саптан кийинки сапка ошондой ташылат.
– Түн, ай, журт, эл, танк ж.б. Бир муундан турган сөздөр ташылбайт.
– А-ба, ү-түк, аа-лам, ээ-си, оо-лак ж.б. Бир тыбыштан турган муунду бөлүп
ташууга болбойт.
– Авари-я, чи-е, бо-ё ж.б. Йоттошкон тамгалары менен келген муундарды

бөлүп ташууга болбойт.
– Подъ-езд, баталь-он, консуль-тация (под-ъезд, батал-ьон, консул-

ьтация). Ь жана ъ белгилери өзүнөн мурунку тыбыштан бөлүнүп
ташылбайт.
– Ач-чы, төк-көн, шат-туу ж.б. Үндүү тыбыштардын арасына келген эки

окшош тыбыш бири-биринен ажыратылып ташылат.
– АК-Ш, Б-УУ, ЖР-Т ж.б. Башкы тамгаларынан кыскартылган сөздөрдү

ташууга болбойт.
– Ч.Т.-Айтматов/ Ч.-Т.Айтматов .Адамдардын номиналдары өзүнчө

бөлүнүп ташылбайт.
– 10 см , 2кг, 20 ц, 5 т ж.б. (10- см , 2- кг, 20 ц, 5 т). Цифрадан кийин келген

кыскартылган өлчөө бирдигин билдирген сөздөр ташылбайт.
9. Акын-драматург, врач-терапевт, генерал-лейтенант, экс-чемпион, контр-

адмиарл, премьер-министр, экс-президент ж.б. сыяктуу кесипти, кызмат
ордун, наам же даражаны билдирүүчү татаал сөздөр дефис аркылуу жазылат.
– БИРОК төмөнкү кызмат наамдары, аскердик чиндер дефиссиз жазылат:

улук лейтенант, кичи лейтенант, медицина кызматынын капитаны,
башкы кол башчы ж.б.

Тест 11
1. Кайсы варианттагы сөз айтылуучу 5. Кайсы варианттагы сөздүн мүчөсү

ойду бекемдөөдө колдонулат? жаңы маанидеги сөз жасады?
А) кана А) салын
Б) этимал Б) салчу
В) шексиз В) салган
Г) айталы Г) салык
2. Кайсы катардагы сөздөргө мүчө 6. Туура жазылган татаал сөздү

уланганда, уңгулары өзгөрүп белгилегиле.
кеткен? А) ит-мурун
А) сага, муну, саргар Б) Ат-Башы
Б) мага, сени, көгөр В) Чуң-Курчак
В) ага, ушуну, карар Г) анда санда
Г) сизге, мени, тазар
3. Кайсы варианттагы асты сызылган 7. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн

сөз кыймыл-аракеттин кандай- кайсынысында “ менен ” сөзү
дыр бир максатта аткарылганын мезгилдик маанини билдирет?
көрсөтүп турат? А) Алишер Рамис менен жакын
А) Анын ырды көркөм окуганы достордон.
баарын ыраазы кылды. Б) Апасынын келишин
Б) Ал университетте окуганы чыдамсыздык менен күтүп
үйүнө бара элек. жатты.
В) Атасына куран окуганы В) Кино бүтөрү менен ар кимиң
мүрзөгө барды. өз ишиңерди кылгыла.
Г) Агайдын лекция окуганы Г) Небереме көйнөк менен шым
аябай жагат. ала келдим.
4. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 8. Кайсы варианттагы асты сызылган

асты сызылган сөз күчөтмө сөздөр кыймыл - аракеттин
маанини туюндурат? тездик менен капыстан болуп
А) Мээримиңди балдарыңдан өткөндүгүн билдирди?
аябай, жакшылап көңүл буруп А) Ата-энелер ишенбей турушса
чоңойт. да, ыраазы болумуш болушту.
Б) Аны аябай, бир аз катуураак Б) Атасынын келгенин көрүп,
бол. ордунан тура калды.
В) Ушуга чейин эч нерсемди В) Ал эмне кыларын билбей,
аябай берип келдим. алдастап калды.
Г) Сени аябай иштеткен окшойт, Г) Уйкусу канса да, тургусу
чарчап калыпсың. келбей жата берди.

9. Кайсы катарда узакка созулган 13. Кайсы катардагы сөздөргө -ар
кыймыл берилген? мүчөсү туура уланган?
А) Кармай берет. А) тыяр, байыр, баштаар
Б) Кармап отурат. Б) кыйяр, барар, келишээр
В) Кармай турат. В) кетээр, чирир, тилер
Г) Кармап берди. Г) сиздер, гүлдөр, чабар
10. Кайсы варианттагы сөздүн мүчөсү 14. Кайсы вариантта оксюморон

жаӊы маанидеги сөз жасады? камтылган?
А) чайлар А) Пайданын зыяны
Б) чайкор Б) Атанын керээзи
В) чайдан В) Балдын таттуусу
Г) чайдыкы Г) Адамдын жакшысы
11. Кайсы варианттагы сөздөрдүн 15. Сүйлөмдү төмөндө берилген

бардыгы жазуу эрежесине сөздөрдүн кайсынысы менен
ылайык жазылган? толуктасак, мааниси туура болот?
А) авангард, багынбас, вице- Жарма достор көбөйүп баратат,
губернатор _________ дос тандоо аябай
Б) авангарт, багымбас, вице маанилүү.
губернатор
В) абангард, багынбас, Вице- А) себеби
губернатор Б) андыктан
Г) абангарт, багымбас, Вице В) бирок
Губернатор Г) ошентсе да
12. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 16. Кайсы варианттагы асты сызылган

асты сызылган сөз туура сөз сандык маанини билдирип
ташымалданган? турат?
А) Оо-ган согушуна катышкан А) Ал негедир эки анжы болуп
адам экен . жүрөт.
Б) З.О.-Молдалиевден мыкты Б) Экинчиден, анын эч кандай
сүрөтчү чыкчудай экен. күнөөсү жок.
В) Түгөлбай Сыдыкбек-овдун В) Экиленбей жөн жүр, болбосо
чыгармасын окуп келгиле. бирди көрөсүң.
Г) Бишкек калаа-сы акырындап Г) Экинчиден үчүнчүгө көчкөндө,
өнүгүп келе жатат. шаарга көчүп келишкен.

17. Берилген сөздөргө кайсы 21. Кайсы варианттагы “сары” деген
варианттагы сөздөрдү уласак, сөз түстү билдирип турат?
татаал сөз жасалат? А) Сары оору болуп сагынсам –
сезбедиң.
Козу..., таш..., баш... Б) Уулунун келечегин ойлоп,
өзүнчө сары санаага батты.
А) кулак, боор, кийим В) Сары изине чөп салып
Б) карын, кордо, ийкөө издесем да, таппадым.
В) улак, балка, калаа Г) Сары кемселинин жакасына
Г) кой, бака, адам сайма сайдырды.
18. Кайсы варианттагы тамгалар 22. Кайсы сүйлөмдө кыргыз тилинин

катары менен жазылса, сөздөр жазуу эрежелерине туура
туура жазылган болот? келбеген ката бар?
А) Эми мындан ары кечикпеспиз.
ка...сыз, ка...туу, көрү...бөс Б) Кайда болсо да, аны табып
келгиле.
А) з, ш, н В) Кечикпей келип калар.
Б) с, ч, м Г) Анын айткандарын толук
В) з, ч, н укпадым.
Г) с, ш, м
19. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 23. Кайсы вариантта орфографиялык

асты сызылган сөз орунду ката бар?
билдирет? А) Айтаар сөзүң болсо, айтсаңчы
А) Ары акылман, ары чечкиндүү маалкатпай.
адам экен. Б) Барар жериң болбосо, мында
Б) Ары жок бирөө экенсиң го. кал.
В) Ары басып баратып кайра В) Университетке тапшырарда
кайрылды. бизге кел.
Г) Мындан ары ар ким өз Г) Ойноор жер табылбай,
милдетин аткарсын. балдарга кыйын болду.
20. Төмөнкү сөз кайсы сөздөрдүн 24. Кайсы варианттагы асты сызылган
биригүүсүнөн жасалган? Тияк сөз күчөтмө маанисин берет?
А) Ага катуу айтпай эле кой.
А) Ти+як Б) Бирөөнүн буюмун катуу туура
Б) Тигил+жак эмес.
В) Тий+ак В) Ал мага катуу таарынып жүрөт.
Г) Тиги+як Г) Бул такта аябай катуу экен.

28. Кайсы катардагы сөздөрдүн
25. Берилген сөздөргө кайсы бардыгы туура жазылган?
катардагы мүчөлөрдү катарынан А) Бугу уруусу, “Ала-Тоо” аянты,
уласак, жаңы сөз жасаган Бишкектин Батышы
болобуз? Б) бугу уруусу, “Ала-Тоо”аянты,
Жол..., ал..., быш... Бишкектин батышы
В) Бугу уруусу, Ала-Тоо аянты,
А) -лаш, -гыр, -са бишкектин батышы
Б) -ык, -ча, -чы Г) бугу уруусу, “Алатоо” аянты,
В) -лаш, -гыр, -ык Бишкектин Батышы
Г) -чы, -ча, -са
26. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 29. Сөздүн уңгу-мүчөгө туура

адабий тилдин жазуу эрежесине ажыратылышы кайсы вариантта
дал келбеген ката бар? берилген?
Илимпоздукундагылардан-
сыңарбы?
А) Каныбекти бир нече жолу окуп
чыксам да, окугум келе берет. А) Илим-поз-ду-кун-да-гы-лар-
Б) “Каныбек” – эки томдуу дан-сы-ңар-бы
тарыхый роман. Б) Илимпоз-дуку-да-гы-лар-дан-
В) “Каныбек” романы боюнча сыңар-бы
драма жазылып, көркөм тасма В) Илим-поз-дуку-нда-гы-лар-
тартылган. дан-сыңар-бы
Г) Каныбек өз эркиндиги үчүн да, Г) Илимпоз-ду-ку-нда-гы-лар-
башкалардын эркиндиги үчүн дан-сы-ңар-бы
да аракет кылган.
27. Кайсы варианттагы сөздөр жазуу 30. Туура жазылган энчилүү аттардын
эрежесине ылайык жазылган? катарын тап.
А) билгембиз, түӊгө, чаӊган А) Джек, Кыдыр Ата
Б) баргамбы, чанган, чанга Б) Сары – Ала, сарбагыш
В) ойлонбой, чаӊга, күштүү В) Жети өгүз, Джумалиев
Г) жыргаганбыз, чанган, качты Г) Жони, Жылдыз

3. Синтаксис + Пунктуация
Синтаксис – сөз айкаштарын, сүйлөм мүчөлөрүн, сүйлөм түрлөрүн жана алардын

түзүлүшүн үйрөтүүчү грамматиканын бир бөлүмү.
Синтаксис бөлүмү төмөнкүлөрдү изилдейт:
– Сөз айкашы
– Сүйлөм мүчөлөрү
– Сүйлөм жана анын түрлөрү
сөз айкашынын
синтаксиси
синтаксис
сүйлөмдүн синтаксиси
Сүйлөп жатканда белгилүү жерлерге тыным жасалат, ички сезимдер ар кандай

интонация менен берилет. Ал эми жазууда ошол интонацияны берүү үчүн тыныш
белгилери колдонулат. Демек, сүйлөм менен катар анын тыныш белгилерин да
үйрөнүшүбүз керек.
Пунктуация эрежелери – тыныш белгилерин туура колдонуу эрежелери.
3.1. Сөз айкашы
Сөз айкашы - толук маани берген эки же андан ашык сөздөрдүн айкашынан түзүлгөн
сөздөрдүн бирикмеси.
Мисалы: кубаттуу өлкө, тез өнүгүү, чытырман токой, тунук суу, шар окуу ж.б.
Демек, сөз айкашы:
9 эки же андан ашык сөздөн турат;

9 эки сөзү теӊ лексикалык мааниге ээ;
9 эки сөз бири-бири менен байланышып, бир маанини билдирет;
9 татаал сөздөн айырмаланып, компоненттери ар башка түшүнүктөрдү атайт;
9 ар бир компоненти ар башка суроого жооп берет.
Эскертүү!
Бирок туруктуу сөз айкаштарынын бардык компоненттери биригип, бир түшүнүктү
атап, бир суроого жооп берет.
Жогорудагы аныктамада айтылгандай, сөз айкашынын компоненттери толук
маанилүү сөз болушу керек. Ал эми кызматчы сөздөр толук мааниге ээ
болбогондуктан, сөз айкашынын компонентин түзө алышпайт.
Салыштыр!
Сөз айкашы ЭМЕС Сөз айкашы
Китеп тууралуу Китеп тууралуу маектешүү
Айылды көздөй Айылды көздөй жөнөө
Өтө кызыктуу Өтө кызыктуу окуя
Эл менен Эл менен жолугушуу
Аябай жумшак Аябай жумшак адам
Сөз айкашынын бир компоненти экинчисине баш ийип, багыныӊкы абалда болсо,
экинчиси аны баш ийдирип, багындыруучу сөз же негизги сөз болот.
багыныӊкы багынды- сөз

сөз руучу сөз айкашы
балдай таттуу балдай таттуу

шаттуу оюн шаттуу оюн
сайма саюу сайма саюу
64-көнүгүү
Төмөндө берилгендер сөз айкашы болуп-болбогонун аныкта.
тоого чыгуу…………………….…………… ата керээзи……..……………….……

китеп окуу…………………………………… жалаң жаштар….…………….……
айласы түгөнүү……………….………… өңчөй кыздар………………………
жаратылыш тууралуу……..……… чылк кызыл……………………..……
алма багы…………………………………… ит арка…………………………….………
өтө тез………………………………………..… чалгы чабуу…………………………..
эч унутулгус……………………………….. жакшы го……………………..…………
эстен кеткис…………………………….… кытылдап күлүү……………………
бир гана…………………………………….… дос болуу………………………………..
эң сулуу……………………………………..… бет ачар…………………………………..

Сөз айкашынын түрлөрү
Компоненттеринин ортосундагы байланыштын бекемдигине карай:
эркин сөз
айкаштары туруктуу сөз
айкаштары
Эркин сөз айкаштары – компонент- Туруктуу сөз айкаштары – компонент-

теринин ортосундагы байланыш анчалык тери бири-бири менен өтө тыгыз
бекем болбогон, бири-биринен оңой байланышып, бүтүн бир маанини
ажырай турган айкаштар. билдирген фразеологиялык сөз
айкаштар.
1. Семиз кой, кой эти, короо-короо 1. Кой оозунан чөп албаган

кой 2. Камырдан кыл сууругандай
2. Ачыган камыр, мык сууруу, 3. Ичи тар
камыр тамак 4. Көз кырын салуу
3. Ичи бош, тар бөлмө, ичи ооруу
4. Дасторкон салуу, көзү ачышуу
1. Эки башка суроого жооп берет. 1. Бардык компоненти биригип

2. Эки башка сүйлөм мүчөсүнүн бир суроого жооп берет.
милдетин аткарат. 2. Бир сүйлөм мүчөсүнүн милдетин
аткарат.
3. Образдуулугу менен
айырмаланат.

Багындыруучу сөзүнүн кайсы сөз түркүмүнөн экендигине карай:
Атоочтук сөз
айкашы
Этиштик сөз
•зат атоочтук с.а.: алма айкашы
багы, алтын саат
•сын атоочтук с.а.: гүлдөй •зат атоочтор а-т.: суу

назик, күзгүдөй тунук ичүү, алма отургузуу
•сан атоочтук с.а.: атадан •сын атоочтор а-т.:

алтоо, жетинин бири жакшы окуу, тынч жашоо
•ат атоочтук с.а.: айтканы •сан атоочтор а-т.: жети

ушул, анын өзү өлчөө, эки ойлонуу
•тактоочтук с.а.: эртеӊ •ат атоочтор а-т.: ага

кечинде, бүгүн түштө баруу, муну чогултуу
•атоочтук с.а.: жакшы •тактоочтор а-т.: ары

көргөн, артка кайтпас басуу, бери кароо
•чакчылдар а-т.: ойной

басуу, күлүп сүйлөө

Синтаксистик байланыштын түрлөрү
Ээрчишүү Ыкташуу
байланышы байланышы
Башкаруу Таандык
байланышы байланыш
Башкаруу байланышы
– Багыныӊкы сөз барыш, табыш, жатыш, чыгыш жөндөмөлөрүндө болот.
Мисалы: үйгө келүү, китеп(ти) окуу, чет өлкөдө билим алуу, машинеден
түшүү ж.б.
Таандык байланышы
– Бир заттын башка бир затка таандык экендигин көрсөтөт.
– Багыныӊкы сөз дайыма илик жөндөмөсүндө болот.
Мисалы: гүлдүн жыты, бактын көлөкөсү, кыз(дын) кыялы, эгин(дин)
талаасы, Бишкектин көчөлөрү ж.б.
Ыкташуу байланышы
– Жөндөмө мүчө албайт.
– Багыныӊкы сөз багындыруучу сөздүн ар кандай белгилерин көрсөтөт.
Мисалы: алтын шакек, кызыктуу оюн, тез иштөө, жылмайып күлүү, эрте
кайтуу ж.б.
Ээрчишүү байланышы
– Ээ менен баяндоочтун байланышы (сөз айкаштарын эмес, сүйлөмдү
байланыштырат).
– Ээ-багындыруучу, баяндооч багыныӊкы түгөй болот.
Мисалы: Ажар келди. Алма бышты. Жылдыз суюлду.

Эскертүү!
Кээ бир учурларда башкаруу байланышында турган сөз айкаштарынын багыныңкы
түгөйүнө жалганган -ны (табыш жөндөмөсү) мүчөсү түшүп калат. Мындай учурда
ыкташуу байланышы менен алмаштырбоо кажет.
Мисалы: суу(ну) ичүү, тамак(ты) жасоо, тапшырма(ны) аткаруу ж.б.
Эскертүү!
Таандык байланышында да багыныңкы түгөйгө уланган -нын (илик жөндөмөсү)
мүчөсү түшүп калат.
Мисалы: мектеп(тин) багы, үй-бүлө(нүн) мүчөсү ж.б.
65-көнүгүү
Берилген сөз айкаштарына талдоо жүргүз.
Мисалы: суу ичүү – эркин, этиштик сөз айкашы, башкаруу б.
1. үйгө баруу…………………………………………………………….……………………………………………………………….
2. ичегиге кан куйган…………………………………………………………….………………………………..…………….
3. сабактын максаты…………………………………………………………….……………………………………………….
4. сөз күчү…………………………………………………………….………………………………………………………..………….
5. кезек берүү…………………………………………………………….…………………………………………………………….
6. кызыктуу маек…………………………………………………………….………………………………………..…………….
7. талыкпас эмгек…………………………………………………………….………………………………….……..………….
8. унутулгус күн…………………………………………………………….……………………………………………………..….
9. боорго тебүү…………………………………………………………….………………………………………………………….
10. бармагын тиштөө…………………………………………………………….………………………………………………..
Салыштыр!
Татаал сөз Сөз айкашы
козу карын козу карын чогултуу

айыл чарба айыл чарбасын өнүктүрүү
жардам берүү муктаждарга жардам берүү
боз үй чоӊ боз үй
Теӊир-Тоо бөксө тоо

Тест 12
1. Берилген мисалдардын ичинен 5. Таандыкты билдирген сөз

кайсынысы эркин сөз айкашы айкашы кайсы катарда берилген?
боло алат? А) арыдан бери
А) ит-куш Б) ай нуру
Б) ит мурун В) алты амал
В) ит жандуу Г) салкын жел
Г) иттин уясы
2. Жогорудагы боштукту кайсы сөз 6. Төмөндө берилген сөз кайсы

менен толуктасак, туруктуу сөз катардагы сөздөрдүн бардыгы
айкашы түзүлгөн болот? ________ менен туура айкашат? Ай…
бар А) курак, жамал, түн
А) Досунда Б) арасы, башы, туяк
Б) Дээринде В) талаа, токой, асман
В) Үйүндө Г) балта, кыз, жыл
Г) Дубайда
3. Кайсы вариантта эркин сөз 7. Кайсы вариантта сөз айкашы

айкашы берилген? берилген?
А) жарына айтуу А) кызыл-тазыл
Б) жаагы жок Б) кызыл ашык
В) жанына батуу В) кызыл кулак
Г) жаза басуу Г) кызыл жоолук
4. Кайсы варианттагы сөздөр сөз 8. Кайсы вариантта эркин сөз

айкашы боло албайт? айкашы берилген?
А) иш баштоо А) кара тору
Б) ичи ачышуу Б) кара ниет
В) ичик кийүү В) кара көӊүл
Г) ийне менен Г) кара каш

9. Сүйлөмдөрдөгү алды сызылган 10. Алды сызылган сөз тизмегин
сөз айкаштарынын бардыгы төмөнкү сөз айкаштарынын
кандай маани берет? кайсынысы менен алмаштырсак
болот?
Байымбеттин калчаган чүкөсү
алчы конуп, иш дегенде эт- Ишенаалы Арабаев, Касым
бетинен кетип жүргөн убагы. Тыныстанов, Кусейин
Жамиля азыр окуу жайында Карасаевдер – улуттук жазуу
студенттердин сый-урматына маданиятыбыздын коломтосун
татыктуу болуп, алдына ат түптөшкөн ири агартуучулар.
салдырбай окуп жаткан убагы.
Айбектин туристтерге арнап
курган чакан этнокомплекси А) кышын кынашкан
кеӊейип, ити чөп жеп турган Б) очогун тутандырышкан
маалы. В) пайдубалын тургузушкан
Элге жарк деп көрүнүп, элдин Г) планын түзүшкөн
сүймөнчүлүгүнө ээ болуп,
жылдызы жанып турган уулунун
өмүрүн астейдил тилеп отурду.
А) элге таанылуу
Б) атак-даӊкка ээ болуу
В) иши ийгиликтүү жүрүшүү
Г) алдына киши чыгарбоо

3.2. Сүйлөм
Сүйлөм – бул бүткөн бир ойду билдирүүчү сөз же сөздөрдүн тизмеги.
Мисалы:
Түн. Көзгө сайса көрүнгүс.
Тилегибиз ишке ашып, өз ишибизди так аткарган кесипкөй болсок экен.
Бирөөдөн бир нерсе талап кылардан мурун өзүбүздү оңдошубуз керектигин
билесиӊби?
Сүйлөм мүчөлөрү
Сүйлөм мүчөлөрү - сүйлөмдүн тутумунда туруп, кандайдыр бир суроого жооп берген
сөздөр.
Чет өлкөлөрдөн келген меймандар кыргыз жеринин сулуулугуна суктанып

жатышты.
- Кимдер суктанып жатышты? –Меймандар.

- Меймандар эмне кылышты? –Суктанып жатышты.
- Меймандар эмнеге суктанышты? –Сулуулугуна.
- Эмненин сулуулугуна? –Кыргыз жеринин.
- Кайсы меймандар? –Чет өлкөлөрдөн келген.
Демек, жогорудагы сүйлөм 5 сүйлөм мүчөсүнөн турат.
Сүйлөм мүчөлөрү
Баш мүчөлөр Айкындооч
Ээ Баяндооч Аныктооч Толуктооч Бышыктооч

Сүйлөмдүн баш мүчөлөрү сүйлөмдө Айкындооч мүчөлөр сүйлөмдөгү ойду
айтылган ойдун негизин түзүп турат. кененирээк берүү үчүн колдонулат.
Жел сокту. Жаз айынын таӊкы салкын жели сокту.
Ажар карады. Жүзү албырган Ажар күлүмсүрөй жерди
карады.
Мектеп ачылды. Айылыбызда үч кабаттуу жаӊы мектеп
ачылды.
Эл башкаргандар кеӊешишти. Бир канча мамлекеттин эл башчылары
чогулуп кеӊеш курушту.
Негизги ойду берет. Кошумча ойду берет.
Сүйлөм мүчөлөрү Түшүндүрмөсү Суроолору

Ээ Башка сүйлөм мүчөлөрүнө Ким? Эмне?
Кыргызстан – бул багынбаган эң негизги сүйлөм
демократиялык, мүчөсү
эгемен мамлекет.
Баяндооч Ээге багынып, анын ар кандай Эмне кылат (-ды,-ган)?
Конок менен анын абалын жана кыймыл аракетин Ким? Эмне? Канча?
ырыскысы кошо келет. туюнткан сүйлөм мүчөсү Кандай? Кайда? ж.б.
Аныктооч Өзүнөн кийинки келген Кандай? Кайсы? Канча?

Абийирдүү жигитке сөздөрдүн сапатын, касиетин, Канчанчы? Кимдин?
ажалдуу кийик санын, иретин, же кимдир Эмненин?
жолугат. бирөөгө таандык экендигин
билдирген сүйлөм мүчөсү
Толуктооч Кыймыл-аракеттин эмнеге Кимге? Эмнеге? кимди?
Адамдар эрежелерди багытталгандыгын көрсөткөн Эмнени? Кимде?
сактабастан, заттын атын билдирген сүйлөм Эмнеде? Кимден?
жаратылышка зыян мүчөсү Эмнеден? Ким менен
келтиришет. (жөнүндө, тууралуу,
аркылуу)ж.б.
Бышыктооч Кыймыл-аракеттин ордун, Кандай? Кайда? Кантип?

Кыргыздар кышкысын сыпатын, мезгилин, себебин, Эмнеге? Эмне себептен?
кыштоодо, жайкысын максатын, сан-өлчөмүн Канча?
жайлоодо жашашкан. көрсөткөн сүйлөм мүчөсү

66-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөргө синтаксистик талдоо жүргүз.
1. Көчүүгө алар дыкаттык менен даярданышкан.

2. Кыздын сеӊселген чачы бар экен.
3. Таланттуу ырчынын даӊкы бат эле дүйнө жүзүнө тарады.
4. Карыянын дени таза, ал-абалы жакшы.
5. Миң кишинин атын билгиче, бир кишинин сырын бил.
6. Биз түшкөн машина тоону көздөй багыт алды.
7. Акебай, андай жаман сөзүӊдү угузба.
8. Адашпаймын деген дал түштө адашат.
9. Адам курсагынан арыктабайт, кулагынан арыктайт.
10. Тар капчыгайда кыян жүрсө, аска кулап, таш басып калышы мүмкүн.
Салыштыр!
Жөнөкөй сүйлөм мүчөлөрү жөнөкөй Тутумдаш сүйлөм мүчөлөрү ажырагыс
жана татаал сөздөрдөн болот. биримдикте турган бир нече сөздөрдүн
тизмегинен турат.
Биздин Айнура сабагын мыкты окуйт. Райондук олимпиададан биринчини
– Бул сүйлөмдөгү бардык сүйлөм алган Айнура сабагын өтө берилүү
мүчөлөрү жөнөкөй. менен окуйт.
– Бул сүйлөмдө тутумдаш аныктооч
менен бышыктооч бар.
Курбу-курдаштар Ысык-Көлгө эс Компасты мындан эки миӊ жыл
алууга барып келдик. – Бул сүйлөмдө илгери эле кытайлыктар ойлоп
да жөнөкөй сүйлөм мүчөлөрү табышкан.
берилген. Алардын милдетин татаал
сөздөр аткарды. Тутумдаш бышыктооч бар
Баланын мурду бүтүп калыптыр. Мурун – жыт алуу органы.
Тутумдаш баяндооч бар.
Бийиктикте дем алуу кыйындайт. Ош облусу өлкөнүн түштүк бөлүгүн
ээлейт.
Тутумдаш ээ менен тутумдаш

бышыктооч бар.
Аӊгыча сахнага бийчилер чыкты. Бир таруунун жоктугун митаам
кемпир билиптир.
Тутумдаш толуктооч бар.

Толуктоочтун түрлөрү
•Табыш жөндөмөсү
Тике Апасын көпкө күттү.
•Барыш, жатыш, чыгыш жөндөмөлөрү:

Кыйыр
Инисине жардам берип келет.
Бышыктоочтун түрлөрү
Бышыктоочтун Суроолору Мисалдар

түрлөрү
Сын-сыпат Кандай? Кантип? Негедир жалт бурула калды.

Кандайча?
Мезгил Качан? ж.б. Кечинде жолугалы.

Максат Эмнеге? Эмне үчүн? Акыбалын билүүгө келдим.
Орун Кайда? ж.б. Ааламда сендей адам жок.
Себеп Эмнеликтен? Эмне Коркконунан барбай койду.

үчүн? Эмне
себептен?
Сан-өлчөм Канча? Канчанчы? Бул алтынчы барышым.
ж.б.
Жөндөмө мүчөлөрү уланган сөздөр толуктоочтук да, бышыктоочтук да милдет

аткарышат.
9 Эгер орундук, мейкиндик маанини камтыса, бышыктооч болот.

9 Эгер заттык, нерселик мааниси басымдуулук кылса, анда толуктооч болот.

67-көнүгүү
Белгиленген сөздөр толуктооч же бышыктооч экендигин аныкта.
1. Менин ата-энем шаарда турушат.

2. Идиште мөмөлөр турат, жууп жегиле.
3. Ар түрдүү маалыматтарды интернеттен тапсаң болот.
4. Китептен окугандарыңар боюнча дил баян жазып келгиле.
5. Атамдар айылдан майда-чүйдө берип жиберишиптир.
6. Агама электрондук кат жөнөтөйүн десем, интернетим өчүп калды.
7. Таң атпай окууга кетет.
8. Келечекте журналист болууну каалайм.
9. Чоң атамдар Келечекте турушат.
10. Анын номерин телефонго сактап кой.
11. Жерди сыйпаласам колума бир бодур таш илинди.
12. Бир жума айылда жүрүп, жаңы келди.
13. Өтүгү жаман төрдү булгайт, оозу жаман элди булгайт.
14. Данияр бардык дитин ишке бурду.
15. Төмөнкү имерилиштен бир киши көрүндү.
68-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөгү окшош сөздөрдүн синтаксистик милдетин аныкта.
1. Темирди кызуусунда сок. / Достор көптөн бери көрүшпөй, сагынышып

калышканбы, айтор, кызуу сөзгө киришти.
2. Көк бетине жылдыз жайнап, сыдырым шамал жүрдү. / Анаркан көк
жоолугун булгалаган бойдон кала берди.
3. Тамагын аяп отуруп, тамаксоонун табагы отко күйүптүр. / Тамагы катуу
ооруп калгандыктан, бүгүн доктурга барууну чечти.
4. Кеп көтөрбөй жакшы болбойт, тер көтөрбөй күлүк болбойт. / Оор
көтөрбөй жүр.
5. Кайсы ишти бет алса да, кадиксиз бүтүрөт. / Марат бет алган жагын
көздөй шаша жөнөдү.
6. Үй ичи жасалгаланып, ортосуна стол менен стулдар коюлган. / Ичи толгоп
ооруп, бүрүшүп отуруп калды.
7. Токочтуу бала сүйгүнчүк. / Адинайдын токочтору кызарып бышты.
8. Кум менен жышып жууган соӊ, эски самоор жаркырай түштү. / Колдонгон
китептеринин баары эски.
9. Эли кичипейил, сыйкор келет экен. / Жолоочулап жүрүп, абдан сыйкор
адамдарга туш болгон экенбиз.
10. Ат сыноосу бир болот, эр сыноосу миӊ болот. / Калыстар тобунун
сыноосунан өтүп кеттим.

Ээ менен баяндоочтун ортосуна сызыкчанын коюлушу
– Баяндоочтун милдетин зат атооч аткарса:

Билим – таалай, билим – ырыс, билим – кубат.
Улуу баласы – Арген.
– Баяндоочтун милдетин сан атооч аткарса:
Беш жерде беш – жыйырма беш.
Он алтынын жартысы – сегиз.
– Баяндоочтун милдетин ат атооч аткарса:
Анын ишенгени – ушул.
Каныштын ноутбугу – мунусу.
– Баяндоочтун милдетин заттык маанидеги сын атооч аткарса:
Анын жактырганы – жашылы.
Сага жарашканы – агы.
Ажардын китеби – жаӊысы.
– Баяндоочтун милдетин кыймыл атооч аткарса:
Элбектин максаты – энесин ыраазы кылуу.
Биздин милдет – билдириш, түшүндүрүш.
– Баяндоочтун милдетин затташкан атоочтук аткарса:
Жаш жигиттин уялганы – өлгөнү.
Менин эжем – так ортодо отурганы.
Сызыкча төмөнкү учурларда коюлбайт!
Баяндоочтун милдетин этиш, тактооч, сын атооч, бар/жок деген сөздөр аткарса, ээ
менен баяндоочтун ортосуна сызыкча коюлбайт.
Мисалы:
Улуу баласы Арген экен (эле, болчу, го).
Он алтынын жартысы сегиз болот (экен, эле, го).
Анын ишенгени ушул экен.
Ажардын китеби жаӊы экен (болчу, эле, го).
Биздин милдет билдириш, түшүндүрүш болчу (экен, эле).
Менин эжем так ортодо отурган.
Мектепке активдүү жардам бере тургандар силерсиӊер.
Мен айыл чарба кызматкеримин.
Ал Каныштын машинасы эмес.
Тандалган балдар жыйырма беш.
Биздин үйдүн номери отуз жети.
Бүгүнкүдөн эртеӊким сонун.
Гүл абдан жыттуу
Баш кесмек бар, тил кесмек жок.

69-көнүгүү
Ээ менен баяндоочтун ортосуна сызыкча келген учурларын тап.
1. Ал өз кесибинин устасы.
2. Алдыдагы толкун агалар, арттагы толкун инилер.
3. Кыргыз элинин чыгаан акындарынын бири Мидин Алыбаев эле.
4. Мидин Алыбаев кыргыз элинин чыгаан акындарынын бири.
5. Айлана жапжашыл.
6. Ал окуудан мыкты.
7. Ал окуунун мыктысы.
8. Кыргыз тили аябай музыкалуу тил.
9. Кыргыз тили аябай музыкалуу тил экен.
10. Ар бир кыргыз баласынын милдети Ата Мекенин коргоо.
11. Апамдын жоолугу жашыл.
12. Апамдын жоолугу жашылы.
13. Менин максатым баштаган ишимдин өтөөсүнө чыгыш.
14. Тамакты таттуу кылган туз, алысты жакын кылган кыз.
15. Сырты жалтырак, ичи калтырак.
70-көнүгүү
Сүйлөмдөрдөн бышыктоочторду таап, түрлөрүн аныкта.
1. Мында билим алганы келген.

2. Алар көпкө ойлонуп отурбай, ишке кызуу киришишти.
3. Бир кезде Анарбек досуна тигиле карады.
4. Карачач кандай маселе болсо да, күлүмсүрөп жүрөт.
5. Бул жерден тез арада кетпесек болбойт.
6. Көпкөн жигит көп сүйлөйт, чечен жигит төп сүйлөйт.
7. Ал көз ачып- жумганча эшиктен кирип келди.
8. Жекшембиде көл жээгине барып эс алып келели.
9. Окууга өткөнү айылга бара элекмин.
10. Айгүл, атасынын кеңешин угуп, медицинага тапшырган.
11. Канчалык көп окусаң, ошончолук билимге ээ болосуң.
12. Карегиндеги учкунду көргөндө, жалтана көзүн ала качты.
13. Ага ишенгенинен текшерткен эмес.
14. Үлп эткен желге сапырыла жабалактап жаап кирген аселдей тунук
жалбырактары жерге килемдей болуп төшөлүп калчу.
15. Ошентип, келген куштардын кайтышы менен Сары-Көлдө жаз башталат.

Сүйлөмдүн бир өңчөй мүчөлөрү
Сүйлөмдө бирдей суроого жооп берип, бирдей милдет аткарган тең байланыштагы
сөздөр сүйлөмдүн бир өңчөй мүчөлөрү деп аталат.
– Газ мешин, муздаткычты жана телевизорду ала кетели.

– Тоо капталдай алма, өрүк, кара өрүк, бадам, шабдалы өсүп чыгат.
– Апал менен Үпөл быйыл дагы алдыңкы окуучулардан болушту.
Бир өңчөй мүчөлөр үтүр менен ажыратылат. Бир өӊчөй мүчөлөрдүн эӊ акыркысынан
кийин үтүр коюлбайт. Жана, менен байламталары менен колдонулган бир өңчөй
мүчөлөргө үтүр коюлбайт.
Жалпылагыч сөз – сүйлөмдүн бир өңчөй мүчөлөрүн бириктирип, жалпылап турган

сөз. Төмөндөгү сүйлөмдөрдө карартылган сөздөр - жалпылагыч сөздөр.
Баласын да, аялын да – экөөнү өзү менен бирге ала кетмек болду.
Абасы да, суусу да, жаратылышы да – баары жакты.
Бардыгы: окуучулар, мугалимдер, жетекчилер аябай эмгектеништи.
Жалпылагыч сөз: (кош чекит) бир өңчөй мүчөлөр.

Ал үчүн азыр эч нерсенин: байлыктын, бийликтин, мансаптын мааниси жок.
Бир өӊчөй мүчөлөр – (сызыкча) жалпылагыч сөз.
Ал үчүн азыр байлыктын, бийликтин, мансаптын – эч нерсенин мааниси
жок.
71-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдүн керектүү жерлерине тыныш белгилерди кой.
1. Көпкө ойлонуп отуруп, Нургүл, Жамила жана Оксананы үчөөнү теӊ

жумушка алмай болду.
2. Агасынын достору Алибек Карыбек Алмаз аларга көп жардам беришти.
3. Ошол атуулдардын касиет-күчүнөн өзүбүзгө керектүүнү үлгү сабак жана
таасир алалы.
4. Анын адилеттүүлүгүнөн эмгекчилдигинен актыгынан шегим жок.
5. Бермет эненин таттуу токочтору катып берген момпосуйлары эсимде.
6. Шаардан да айылдан да бир да жерден өз ордун табалбай койду.
7. Апасын кучактады өптү чачынан сылады.
8. Айкан акылга тайкы кыялы чукул оома.
9. Жалал-Абаддын аймагында жылуулукту сүйүүчү өсүмдүктөр пахта жүзүм
курма мисте коон дарбыз жаӊгак өстүрүлөт.
10. Силер келечектеги мугалимдерди врачтарды инженерлерди дизайнер-
лерди ар кыл кесиптин ээлерин даярдоочу окуу жайларда окуйсуӊар.

Түшүндүрмө мүчөлөр
Түшүндүрмө мүчө - сүйлөмдүн баш жана айкындооч мүчөлөрүнөн кийин келип,

анын маанисин аныктап, ар түрдүү кырдаалдагы абалын толуктап, тактап турган
мүчө.
Түшүндүрмө мүчөлөрдүн түрлөрү
1. Жандамалуу түшүндүрмө мүчө – аныкталгычтан кийин келип, анын

заттык же сыпаттык белгисин (кесип, жакындык, өнөр, наам, сыпат, мүнөз,
даража) аныктап, ага кошумча ат берет.
– Алтынай эже (ээ) кытай тилин үйрөтүүгө убада берди.

– Нурбек байкеме (толуктооч) ыраазычылык билдирип койсок
болот эле.
2. Түгөйлүү түшүндүрмө мүчө – аныкталуучу затка экинчи бир зат атооч кош
айтылып, анын кошумча кесибин, ар кандай белгисин билдирет. Түгөйлүү
түшүндүрмө мүчө менен аныкталгыч сөздүн ортосуна дефис коюлуп
жазылат.
– Интернет-магазин, инженер-механик, мастер-технолог
3. Обочолонгон түшүндүрмө мүчө – сүйлөмдүн баш же айкындооч

мүчөлөрүнөн кийин келип, өзгөчө интонация менен айтылып, алардын
маанисин толуктап, тактап турат. Сүйлөм башында келсе, өзүнөн кийин;
ортосунда келсе, эки тарабынан; аягына келсе, өзүнөн мурун үтүр менен
ажыратылат.
– Биз, окуучулар, колубуздан келишинче даярданып жатабыз.

– Ч.Т.Айтматов, Кыргыз Республикасынын эл жазуучусу, кыргыз
элин дүйнөгө таанытты.
Аныкталгыч сөз сүйлөмдө кандай милдет аткарса, түшүндүрмө мүчө да

ошондой эле милдет аткарат.

72-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөрдөн түшүндүрмө мүчөлөрдү таап, түрлөрүн аныкта.
1. Максат аба колунан келген жардамын эч кимден аябайт.

2. Биз, жаштар, өлкөбүздөн качпай, кызмат кылышыбыз керек.
3. Көрүүчүлөр мюзикл-киного абдан ыраазы болуп кайтышты.
4. Азыр телефон-автомат колдонгон эч ким жок: баарында чөнтөк телефон бар.
5. Силер, К-11 группасынын окуучулары, бул иш-чарага активдүү катышкыла.
6. Анын жоопкерчилиги бизде, мугалимдерде.
7. Аида эжейдин окуучулары олимпиададан алдыӊкы орундарга илиништи.
8. Асан агайды, физика мугалимин, жылдын мыкты мугалими деп табышты.
9. Балаңызды врач-логопедге алып барсаңыз жакшы болот.
10. Садыр уста кыргыз кол өнөрчүлүгүн мыкты билет.
11. Биз, кол коюучулар, ушул маселелердин чечилишин талап кылабыз.
12. Биздин мектептин окуучулары, Азамат менен Бермет, “алтын” алышты.
13. Биздин мектеп мектеп-гимназия деген макамга ээ болгону, билим
берүүнүн сапаты да өстү.
14. Биз жыл сайын ушул күнү, 9-Майда, согуш ардагерлерин куттуктайбыз.
15. “Манас” айтууну атайын кесип кылган акын-жомокчуларды манасчы деп
аташат.
73-көнүгүү
Берилген сүйлөмдөргө тиешелүү тыныш белгилерин кой.
1. Салима эжей биздин класс жетекчибиз ата-энелер чогулушун өткөрмөй

болду.
2. Асандын агасы Бектур айылга мектеп салат экен.
3. Генерал майор наамын алсам деп жүрүп кете берди.
4. Балам бирөөгө көз каранды болбойм десең эмгектен качпа.
5. Нурдин балам бизге кайрымдуу жароокер болуп өстү.
6. Атам замандан келген салтты улай кызыңарга Кыялга сөйкө салганы келдик.
7. Биздин ишенгенибиз да таянганыбыз да кызыңар Уулкелсин.
8. Быйыл уулдарыбызды Тахир менен Закирди үйлөнтсөкпү деп турабыз.
9. Апал эненин эгизинин Үпөл эненин эгиз балдары менен таанышып келдик.
10. Каалоом тилегим үмүтүм силердин балдарымдын өмүрү жана бакыты.
11. Адилеттин менин инимдин ордун басар туягы бар.
12. Азыркы тапта интернет дүкөндөрдүн кызматынан пайдалангандар көбөйдү.
13. Эрмек байкем айылга Таш-Башатка көптөн бери бара элек.
14. Слесарь механиктер Турак жай-коммуналдык чарбасындагы эң керектүү
адистер.
15. Батма энем басса-турса неберелерине жалынып- жалбара бере турган.

Тест 13
1. Кайсы варианттагы асты сызылган 5. Төмөндөгү сүйлөмдүн ээси

сөз сүйлөмгө мүчө боло албайт? кайсы?
А) Таалай темирдей катуу Былтыр стоматологияда
тарбияда өскөн. иштеген Улан байкем тишимди
Б) Таалай, тапшырмаңды тазалап берген.
аткардыңбы? А) стоматологияда иштеген Улан
В) Таалай – апасынын жашоодогу байкем
жалгызы. Б) Улан байкем
Г) Таалай досун дайыма колдоп В) Улан
турат. Г) байкем
2. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 6. Сүйлөмдөгү кайсы сөз(дөр)дөн

сызыкча туура коюлган? кийин үтүр коюлушу керек?
А) Бурулдун корккону – Бермет эже мектебибиздин
жакырчылык. мүдүрү көптөн бери ооруп
Б) Анын кол жазмасы – абдан жүрүптүр.
сулуу. А) Бермет, мүдүрү
В) Апасынын тилеги уулунун – Б) эже, мүдүрү
ийгилиги. В) эже
Г) Анын – таянган тоосу ушул. Г) эже, бери
3. Асты сызылган сөздөрдүн 7. Сүйлөмдөгү асты сызылган

кайсынысы себепти билдирип сөздөн кийин кайсы тыныш
турат? белгиси коюлушу керек?
А) Ал жайлоодон бүгүн келиптир. Энем, жеңем, байкем баары
Б) Айылга эс алганы келдим эле. конокко кетишти.
В) Жалкоолуктан жашоосу А) Үтүр
начарлады. Б) Сызыкча
Г) Жокчулуктан кыйналгандар В) Кош чекит
нааразычылыкка чыкты. Г) Тыныш белги коюлбайт.
4. Сүйлөмгө кайсы тыныш белгиси 8. Төмөндөгү сүйлөмдүн толуктоочу

жетишпейт? Бардык ишти кайсы? Шартың барда, колунда
жалгыз өзү бүтүрдү. жокторго жардам берип тур.
А) Үтүр А) Шартың барда
Б) Кош чекит Б) Колунда жокторго
В) Сызыкча В) Жардам
Г) Баары жетиштүү Г) Берип тур

9. Бир өңчөй баяндоочтор 13. Кайсы вариантта асты сызылган
камтылган сүйлөм кайсы? сөз түшүндүрмө мүчө боло
А) Ал мага таарынып калган албайт?
көрүнөт. А) Талгат абам жумушуна кетти.
Б) Ишенүү жана колдоо – үй- Б) Талгат, Фархаддын иниси,
бүлөнүн негизги түркүгү. жакшы окуйт.
В) Анын каалаганы – тынчтык, В) Айбек Талгат байкем менен
сүйүү жана ден соолук. чогуу иштейт.
Г) Анын тил алчаак, уяң баласы Г) Талгат Ысык-Көлдө атасы
бар. менен эс алып жүрөт.
10. Урмат, Канат, … 14. Сүйлөмдөгү кайсы сөздөрдөн

Көп чекиттин ордуна кайсы кийин сызыкча коюлушу керек?
катардагы сүйлөм бөлүгүн Элге эл кошулган дөөлөт, элден
коюшубуз керек? эл бөлүнгөн мээнет.
А) экөө теӊ атасына куюп А) эл, эл
койгондой окшош. Б) кошулган, бөлүнгөн
Б) болуп чогуу футбол ойнодук. В) элге, элден
В) менин эӊ жакын досторум. Г) коюлбайт
Г) силер кайсы күнү кетесиӊер?
11. Алды сызылган сөздөн кийин 15. Кайсы катардагы сүйлөмдө

кайсы тыныш белгиси коюлушу сызыкча туура эмес коюлган?
керек? Кедейдин бир тойгону А) Анипа апа - шайыр, пейли
орто байыганы. кенен, казан-аштуу, балпайган
А) Кош чекит сонун аял.
Б) Үтүр Б) Эл ичи - өнөр кенчи.
В) Коюлбайт В) Сокурдун тилегени - эки көз.
Г) Сызыкча Г) Ɵнөр - алды кызыл тил.
12. Ɵз үйүм өлөӊ төшөгүм. 16. Туура сөз кылычтан өткүр

Жогорудагы сүйлөмдө кайсы Сүйлөмдөгү алды сызылган
сөздөн кийин сызыкча коюлат? сөздөн кийин кайсы тыныш
А) өз белгиси коюлат?
Б) үйүм А) Үтүр
В) өлөӊ Б) Сызыкча
Г) коюлбайт В) Кош чекит
Г) Коюлбайт

17. Кайсы варианттагы алды 19. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн
сызылган сөздөр сүйлөмгө мүчө тыныш белгилери туура коюлган?
боло албайт? А) Биздин класстан экөө: Нуриза
I. Көрсө, Абдыраман аке менен Жаныбек гана
колунда ныпым эчтекеси сыйлыкка илинишиптир.
жокторго ушундай жол менен Б) Арууке менен Айтолкун – экөө
да жардам берип турчу экен. мектептен чыгып,
II. Бул кинону кайра-кайра көрсө китепкананы көздөй басышты.
да, такыр тажабайт. В) Фестивалга катышкандардын
III. Кыскасы, кийин ушул баары, окуучулар да,
азаматтарыбыздын баары мугалимдер да өзүлөрүнө
жапжаш курагында жалган ыраазы болуп, үйлөрүнө
жалаага кабылып, көтөрүӊкү маанайда
репрессияланып кетишти. кайтышты.
IV. Ушул парданын кыскасы мага Г) Кыз бала бойго жеткенде,
жакпай турат, узунун эле анын асылын да, азабын да,
алайынчы. кыялын да, баарын
V. Алыстан эки караан көрүнөт. көтөрбөскө чара жок экен.
VI. Жеӊишбек зарыл иштери
менен чет өлкөгө кеткен
көрүнөт.
А) I, II жана III 20. Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган
Б) I, III жана V сөз кыймыл-аракетти туюндурду?
В) I, III жана VI А) Каныкей эжекеси сабак
Г) IV, V жана VI бергенден баштап кызымдын
окууга дилгирлиги ойгонду.
Б) Мектеп ичиндеги иш-
чаралардан баштап областтык
деӊгээлдеги ар кандай
конкурс-фестивалдарда алып
18. Окуучулар да, эжей-агайлар да, баруучу болуп жүрүп
ата-энелер да баары дүркүрөтө такшалган.
кол чабышты. В) Үй жыйнагандан баштап тамак
Алды сызылган сөздөн кийин жасаганына чейин көрсөӊ, тим
кайсы тыныш белгиси коюлушу эле суктанасыӊ.
керек? Г) Оюма эки сап түшө
А) Кош чекит калганынан, аны кагазга
Б) Коюлбайт түшүрө салып, башын баштап
В) Үтүр койдум эле, бирок эмнегедир
Г) Сызыкча уланталбай жатам.

Сүйлөм түрлөрү
1. Жай сүйлөм - кабарлоо(баяндоо) иретинде айтылган сүйлөм.

Эртең кар жаайт.
Алар абдан ынтымактуу.
2. Суроолуу сүйлөм - суроо маанисиндеги сүйлөмдөр.

Ал неберелүү болдубу?
Тоодо бүлдүркөн бар бекен?
3. Илептүү сүйлөм - күчтүү сезим менен айтылган сүйлөм.

Мына, азамат!
Сен мага капа болбо!
4. Буйрук сүйлөм - угуучуга же үчүнчү жакка берилген буйрук, өтүнүч.

Кечикпей кел.
Отургула!
5. Жалаң сүйлөм - баш мүчөлөрдөн гана куралган сүйлөм.

Кар жаады.
Окуу башталды.
6. Жайылма сүйлөм - баш+айкындооч мүчөлөрдөн куралган сүйлөм

Бапылдап кар жаады.
Кечээ мектептерде окуу башталды.
Буйрук
Айтылыш Жай
максатына карай Суроолуу
Илептүү
Айкындооч Жалаң
Сүйлөм
мүчөлөрдүн
түрлөрү Жайылма
катышына карай

Сүйлөм бир же бир нече жөнөкөй сүйлөмдөн уюшулганына карай экиге бөлүнөт:
Татаал
• Бир гана сүйлөмдөн
турган, же болбосо
бир гана грамма-
тикалык негизге ээ • Эки же андан ашык
болгон сүйлөм жөнөкөй сүйлөмдөн
куралган сүйлөм
• Асан калп айтууну
жактырбайт.
• Жаан жаай
Жөнөкөй баштады, сугатка

жетпей жүргөндөр
абдан кубанышты.
Жөнөкөй сүйлөмдүн түрлөрү:

Бир тутумдуу
Б
Баш мүчөлөрдүн бирөө Баш мүчөлөрдүн экөө теӊ
Эки тутумдуу
эл
эле катышат (же ээ, же катышат (ээ дагы, баяндооч
б
баяндооч) дагы).
- Улууларды сыйлаш ы
- Белек досторуна абдан ыраазы
ккерек. болду.
- Түн. н
- Кубаныч ата-энесинин үмүтүн
актаган эр жигит болуптур.

Бир тутумдуу жөнөкөй сүйлөмдүн түрлөрү
1. Белгилүү жактуу сүйлөм – ээси болбогон, ээнин болушу да талап кылынбаган,

ээнин кайсы экендиги баяндоочтун аягындагы жак мүчөдөн белгилүү болгон
сүйлөм.
– Жүргүлө, кеттик.
– Жазсаӊ, жазып кой.
– Таарынычты сууга салдым, журт!
2. Белгисиз жактуу сүйлөм – кыймыл-аракетти аткаруучу жак белгисиз бирөө

экендигин билдирүүчү сүйлөм.
– Түндө эшиктин алдына азык-түлүк таштап кетишиптир.
– Биздин айылда аны мыкты уста катары билишет.
3. Жалпылама жактуу сүйлөм – кыймыл-аракет кандайдыр бир жалпыланган жакка

(үч жакка тең бирдей) тиешелүү экендигин билдирген сүйлөм.
– Көпчүлүктө шашып унутуп калат экенсиң.
– Калп айткан кишиге экинчи ишенбейсиң да.
– Адамды ишинен тааныйт.
4. Жаксыз сүйлөм – ээси жок жана анын болушу да талап кылынбаган сүйлөм.
– Улууларды сыйлап, урматтап туруу керек.
– Бирөөнүн буюмун уруксатсыз алууга болбойт.
5. Атама сүйлөм – көрүнүштөрдү, кубулуштарды, мезгилди, орун-мейкиндикти атап

көрсөткөн сүйлөм.
– Кыш. Аппак талаа. Бороон.
6. Кемтик сүйлөм – сүйлөм толук айтылбай, бир гана бөлүгү айтылып, бирок калган
бөлүгү контексттен түшүнүктүү болгон сүйлөм.
– Классыңарда канча окуучу бар?
– Он алты. (Кемтик сүйлөм)
7. Баяндоочу кыскартылган сүйлөм – баяндоочу айтылбай калса да, өз алдынча

туруп толук ойду түшүндүргөн жана баяндоочунун кайсы сөз экендиги өзүнүн эле
мазмунунан белгилүү болуп турган сүйлөм.
– Эмгек – эл үчүн (арналат).
– Асыл – таштан (чыгат), акыл – баштан (чыгат).

74-көнүгүү
Бир тутумдуу жөнөкөй сүйлөмдүн түрлөрүн аныкта.
1. Жаз.
2. Жылдын так ортосунда мектебин алмаштыруу жакшы идея эмес.
3. Саргара жортсоң, кызара бөртөсүӊ.
4. Күтпөгөн сөзүңдү укканда, эмне кыларыңды билбей калат экенсиң.
5. Жыйырма беш.
6. Качан болбосун шашып жүрөсүң, эс алганды билесиңби?
7. Ооба.
8. Ооруп калганда, туура тамактануу тууралуу эстейсиң.
9. Аны уруп кетишиптир.
10. Баргыӊ келсе - бар.
11. Менин ырдап жатканымды видеого тартып жөнөтүп жиберишиптир,
ыраазы болдум.
12. Түш.
13. Белгилүү ырчыны дүкөндөн чыгып келе жаткан жеринен сүрөткө
тартып алышыптыр.
14. Тукабадай кулпунган тулаңы бар Ала-Тоо.
15. Айгүл, чалап жасап берчи.
75-көнүгүү
Төмөндөгү сүйлөмдөрдү жаксыз сүйлөмдөргө айлант.
Мисалы: Бир жуманын ичинде жетишем / Бир жуманын ичинде жетишүүгө мүмкүн.
1. Мектеп аянтын жасалгаладык.

2. Ошол учурда кетип кала албадым.
3. Эптеп узатып жиберип, кутулушту.
4. Ишин бүтүрүшүп койгула.
5. Бул ишти тезирээк эле бүткөрүп салчудаймын.
6. Көптөп жиберсек, тез эле бүтүрөбүз.
7. Кылыч менен коркутуп ала албаганды сөз менен жибитип алды.
8. Тааныштарымды ээрчитип бардым.
9. Коомдук жайларда тамеки тартуу – чекилик.
10. Андай учурларда ата-энеңди гана ойлойсуң.
11. Суу ичкен кудугуңа түкүрбө.
12. Сабакка кечикпей баруу - биздин милдет.
13. “Бейиш - эненин таман алдында” деген акылман кеп бар.
14. Шаар ичинде май куюучу жайларды салууга тыюу салышты.
15. Мурдуңду бөөдө көтөрүп, көппөгүлө, балдар ай.

Тест 14
1. Атама сүйлөмдү тапкыла. 6. Кайсы вариантта көрүнүштү

А) Ай жарык. атаган сүйлөм берилген?
Б) Ынак дос. А) Түнкү асман.
В) Былтыр жазда. Б) Күн күркүрөдү.
Г) Жалгыз там. В) Жел сокту.
Г) Айлана кооз.
2. Белгисиз жактуу сүйлөм кайсы 7. Төмөндө кандай сүйлөм

вариантта берилген? берилген?
А) Аны катуу сабап коюшуптур. Айтса – жүрөккө, чапса – билекке.
Б) Көчөгө ойноп кетишиптир А) Белгисиз жактуу сүйлөм
В) Ошентип, жыл аягына да Б) Жаксыз сүйлөм
чыктык. В) Баяндоочу кыскарган сүйлөм
Г) Алар чөп чабыкка кетишти. Г) Кемтик сүйлөм
3. Белгилүү жактуу сүйлөмдү 8. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн ичинен

тапкыла. орунду атап көрсөткөн сүйлөмдү
А) Көз айнегимди үйдө унутуп тап.
калыпмын. А) Алакандын чуӊкурундай
Б) Бул айнек сынып калыптыр. кичинекей сай.
В) Анара жумушуна кечигип Б) Мен ушул жерде туулуп-
калыптыр. өсүпмүн.
Г) Дубалга сүрөт тартып В) Асман ала булут.
кетишиптир. Г) Түн. Асман толо жылдыздар.
4. Алды сызылган сөздөрдөн кийин 9. Төмөндөгү мисалдардын ичинен

кайсы тыныш белгиси коюлушу жаратылыш көрүнүшүн атап
керек? Теӊ теӊи менен, тезек көрсөткөн сүйлөмдү тап.
кабы менен. А) күз, нөшөрлөгөн жаан
А) Үтүр Б) Күз. Нөшөрлөгөн жаан.
Б) Кош чекит В) Күз келди. Жаан төгүп жатат.
В) Сызыкча Г) алтын күз, ак жаан
Г) Коюлбайт
10. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн ичинен

5. Буйрук сүйлөмдү тап. белгилүү жактуу сүйлөмдү тап.
А) Бүбүсара эжеге жолуга А) Сыйга –сый, сыр аякка – бал.
келишсин. Б) Аны менен тамашалашууга
Б) Айтсаң – аткарабыз. болбойт.
В) Урушта туруш жок. В) Урбагыла дейм! Урбагыла!
Г) Алмайдын бермейи бар. Г) Ойноп сүйлөсөң да, ойлоп
сүйлө
.

Татаал сүйлөмдүн түрлөрү
• Тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөрдүн бири

экинчисине багынбай, теӊ даражада
Теӊ байланыштагы байланышып, бир бүтүндүктү түзөт.
татаал сүйлөмдөр • Мен бирди айтам, турмуш миңди айтат.
• Тууган күйдүрүп айтат, душман сүйдүрүп
айтат.
•Тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөрдүн бири

экинчиси менен багыныӊкы абалда
Багыныӊкы байланышып турат.
байланыштагы татаал •Баласы жакшы чыкса, ата-эненин ырысы
сүйлөмдөр тоодой болот.
•Улуу тоскоолдуктар болбой, улуу иш
жаралбайт.
Тең байланыштагы татаал сүйлөмдөр байламтасыз жана байламталуу болуп экиге

бөлүнөт. Алар да өз ара бир нече түргө бөлүнөт.
Байламтасыз тең байланыштагы татаал сүйлөмдөрдүн түрлөрү:
1. Мезгилдеш (бир мезгилде болгон, же биринин артынан бири удаалаш болгон

сүйлөмдөр): Апасы китеп окуп отурат, баласы уктап жатат.
2. Себептеш (сүйлөмдөрдүн бири себепти, экинчиси анын натыйжасын
билдирет): Чоң атам кечигип жатат – өзүбүз баштай берсек кантет?
3. Каршылаш маанилүү ( сүйлөмдөр бири-бирине карама-каршы мааниде
болот): Тыңшадым – эч нерсе угалган жокмун.
4. Божомол маанилүү (-бы мүчөсүнүн жардамы менен уюшулуп, божомол
маанисин билдирет): Ал жолугушуу тууралуу унутуп калганбы, келген жок.
5. Салыштырма (сүйлөмдөрдөгү түшүнүктөр салыштырылып көрсөтүлөт): Эрди
намыс өлтүрөт, коёнду камыш өлтүрөт.
Чөлдө кайыкты араба көтөрөт, көлдө арабаны кайык көтөрөт.
6. Түшүндүрмөлүү (биринчи сүйлөм окуя жөнүндө маалымат берет, калганы
аны чечмелеп, түшүндүрүп берет): Ал апасын ыраазы кылыш үчүн баарын
жасады: үй жыйнады, кир жууду, тамак жасады.
7. Шартташ (биринчи сүйлөм шартты, экинчиси анын натыйжасын билдирет):
Талыкпай эмгектен – үзүрүн көрөсүң.

Байламтасыз тең байланыштагы татаал сүйлөмдөргө коюлуучу тыныш белгилери:
Тең байланыштагы татаал сүйлөмдөрдүн тутумундагы жөнөкөй сүйлөмдөр үтүр менен
ажыратылат. Бирок кээ бир учурларда башка тыныш белгилери да колдонулат.
Сызыкча:
– Себеп-натыйжалаш сүйлөмдөрдө биринчи сүйлөм себепти, экинчиси анын

натыйжасын билдиргенде коюлат.
Ошол күнү абдан чарчап тургам – сага жооп бере алган жокмун.
– Кескин карама-каршы сүйлөмдөрдө эки сүйлөмдүн арасына коюлат.
Чакырдым – келбеди.
– Түшүндүрмөлүү сүйлөмдөрдө түшүндүрмө (чечме) сүйлөм жалпылагыч

сүйлөмдөн мурун келсе коюлат.
Ууруларды кармады, коррупция менен татыктуу күрөштү – ал ишин

мыкты аткарды.
Кош чекит:
– Себеп-натыйжалаш сүйлөмдөрдүн биринчи сүйлөмү натыйжаны, экинчиси

анын себебин билдиргенде коюлат.
Жуулган кийимдер суу болуп калды: жаанда калып калыптыр.
– Түшүндүрмөлүү сүйлөмдөрдө чечме сүйлөмдөр жалпы сүйлөмдөн кийин

келсе, коюлат.
Ал капа болуп жүрөт окшойт: үйгө келбейт, телефонума жооп

бербейт.
Үтүрлүү чекит:
– Эки сүйлөм бири-бири менен маанилик жагынан көп байланышпаганда,

коюлат.
Гүлдөр бажырайып ачылган; Элизанын ою апасында.

76-көнүгүү
Тең байланыштагы татаал сүйлөмдөрдүн түрлөрүн аныкта.
1. Балам сүрөт тартып отурат, атасы жардамдашып жатат.

2. Туура эмес кесип тандап алган – кайра башка окууну окууга мажбур.
3. Ачууланды – билдирген жок.
4. Кечигип калды: уктап калыптыр.
5. Жумушу менен алаксып жүрөт, үй-бүлөсү күтүп отурат.
6. Атасы жолдо кыйналып калганбы, келгенден бери төшөктө жатат.
7. Жакшы болуш аста-аста, жаман болуш бир паста.
8. Жакшы атка бир камчы, жаман атка миң камчы.
9. Эл сүйүнүп жүрөт, анын кайгырып отурганы кандай?
10. Үй-бүлөсүн сакташ үчүн баарына даяр: жумушта да иштейт, үйүндө да
жардамдашат.
11. Көп ачууланба – дениң сак болот.
12. Жакшы эле угуп отурду – түшүнгөн жок.
13. Эртең жамгыр жаайбы, күн бузулуп келатат.
14. Тилинде эми бар, билегинде күчү бар.
15. Сөз жакшысын кулак билет, кыз жакшысын ынак билет.
16. Идиш жок - кымызды чаначтан эле жутушту.

Байламталуу тең байланыштагы татаал сүйлөмдөрдүн түрлөрү:
1. Байланыштыргыч байламталуу: жана, да, дагы.
– Нооруз майрамын коңшулар менен чогулуп белгилейбиз жана ар түрдүү

оюндарды уюштурабыз.
2. Каршылагыч байламталуу: бирок, антсе да, ал эми, ошондой болсо да,

анткени менен.
– Ал досуна ишенет, ошентсе да негедир кабатыр болуп жатты.
3. Божомолдогуч байламталуу: же, же болбосо.
– Ал бүгүн чарчап келет, же болбосо жумушунда калып иштейт.
4. Себеп-натыйжалагыч байламталуу: себеби, анткени, андыктан, ошондуктан.
– Эне болуу оңой эмес, себеби адамга тарбия берүү эң эле кыйын.
77-көнүгүү
Боштуктарга тиешелүү байламталарды кой.
1. Айран ичкен кутулуптур__________, челек жалаган тутулуптур.

2. Тууган күйдүрүп айтат, ___________ душман сүйдүрүп айтат.
3. Көптөгөн жигиттер ага жетүүгө аракеттенишет, ___________натыйжа
чыкпайт.
4. Пайдалуу кендердин көпчүлүгү катуу, __________ суюк, газ сымал кендер
да бар.
5. Музга айлануу менен суу кеӊеет, ___________кээде кышында суу
түтүктөрү жарылып кетет.
6. Токой – биздин планетанын жашыл “өпкөсү”, __________ ал тирүү
организмдерди кычкылтек менен жабдып турат.
7. Азыркы мезгилде техника көп иштерде атты алмаштырды, ____________
ат малчылар менен чек арачыларга мурдагыдай эле керек.
8. Айрым жыттар бизге кубаныч тартуулайт, _____________ айрым жыттар
коркунуч жөнүндө эскертет.
9. Жараны таза бинт менен таңгыла, __________ пластырь чаптагыла.
10. Аба улам бийиктеген сайын кычкылтек азаят, ___________ альпинисттер
жанына кычкылтектин запасын ала жүрүшөт.

Тест 15
1. Кайсы варианттагы татаал 4. Кайсы варианттагы татаал сүйлөмдө

сүйлөмдө биринчи жөнөкөй биринчи жөнөкөй сүйлөм
сүйлөмү натыйжаны, экинчиси натыйжаны, экинчиси анын себебин
анын себебин көрсөтөт? көрсөтөт?
А) Жарык өчүп калды – кино көрө А) Жолдош болбо коркокко, жүк
албайбыз. артпагын коркокко
Б) Маанайы суз болсо да, Б) Туягы бүтүн тулпар жок, канаты
жылмайымыш болду. бүтүн шумкар жок.
В) Жаан жаап жатат, жер топурак В) Жемиштердин түшүмүн коромжу
жыттанат. кылба, жыйноого кол кабыш кыл.
Г) Көлгө барбайбыз: эртең күн Г) Чыгаша болгон жок: тоют мол
бузулат экен. болчу.
2. Сүйлөмдү кайсы сөз менен 5. Асты сызылган сөздөн кийин кайсы

толуктасак, мааниси туура болот? тыныш белгиси коюлат?
Барга топук кылып жаша, Чөп чабылбай жатат курулуш

________ бир күнү бул да болбой иштери да токтоп турат.
калышы мүмкүн.
А) Үтүр
А) cебеби Б) Сызыкча
Б) бирок В) Үтүрлүү чекит
В) ошондуктан Г) Кош чекит
Г) ошентсе да
3. Кайсы вариантта шартташ сүйлөм 6. Берилген сүйлөмдү кайсы

берилген? варианттагы сөз менен толуктасак,
А) Эч кимден эч нерсе күтпө – мааниси туура болот?
кайгырбайсың. Анын айткандары мени
Б) Ал ишенчээк болчу – алданып жийиркентти, ___________
калды. сөздөрүндө эч кандай чындык жок эле.
В) Көпкө чейин таарынды –
кечирди. А) анткени
Г) Канча аракет кылба, Б) ошондуктан
көңүлдөгү такты жууп кетире В) ошентсе да
албайсың. Г) анткени менен

7. Сүйлөмдөгү асты сызылган 9. Сүйлөмдөгү асты сызылган
сөздөн кийин кайсы тыныш сөздөн кийин кайсы тыныш
белгиси коюлушу керек? белгиси коюлат?
Оорудум байкаган жоксуң. Күн кызарып батты эртеӊ күн
ачык болот экен
А) Үтүр А) Үтүр
Б) Үтүрлүү чекит Б) Көп чекит
В) Кош чекит В) Сызыкча
Г) Сызыкча Г) Коюлбайт
8. Байлык менен бийлик - колдун 10. Кайсы вариантта тең байланыш-

кири жууса кетет. тагы татаал сүйлөм берилген?
Жогорудагы сүйлөмдүн алды А) Шайма-шай болбогонубузга
сызылган сөзүнөн кийин кайсы карабастан, шатыра-шатман
тыныш белгиси коюлат? жашадык.
А) Сызыкча Б) Айтылбаган сөз карып,
Б) Кош чекит бычылбаган бөз карып.
В) Үтүр В) Тамак желген соӊ, колго суу
Г) Коюлбайт куюлат.
Г) Алдыбыздан колун сунуп
ээрчите турган ишенер
кишибиз жоктугунан,
бардыгына өз күчүбүз менен
жетүүгө аракет кылдык.

Багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөм
Багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөм эки компоненттен турат:
Багыныӊкы сүйлөм Баш сүйлөм
•Эл четине жоо келсе, •жан аяган жигитпи!
Багыныңкы сүйлөмдөрдүн түрлөрү:
Мезгил багыныңкы: Бурул эже сабак бергенден бери, жакшы түшүнө баштадым.
Орун багыныңкы: Кайда барса да, апасынын элеси жүрөгүндө.
Максат багыныңкы: Эли бакубат турмушта жашаш үчүн, эл башчылары жан аябай
иштеши керек.
Себеп багыныңкы: Апасы шаштырып жаткандыктан, такси чакырды.
Сыпат багыныңкы: Көңүлү караңгылап, башы ооруп турат.
Карама-каршы: Канчалык жүйөлүү сөз айтсам да, Бектур такыр көнбөдү.
Салыштырма: Чөйрө кандай болсо, акыл ошондой болот.
Шарттуу: Талап катуу болсо, тартип сакталат.
Сан-өлчөм: Жүк канча болсо, төө ошончо болот.
Багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөмдөргө коюлуучу тыныш белгилери:
– Багыныңкы сүйлөм баш сүйлөмдөн мурун келсе, үтүр аркылуу ажыратылат.

Жамандын жакшысы болгончо, жакшынын жаманы бол.
– Эгер багыныңкы сүйлөм баш сүйлөмдүн ортосуна келсе, эки тарабынан үтүр
коюлат.
Айгүл, кызы жеңишке жетишип, абдан кубанды.
– Баш сүйлөм күтүлбөгөн натыйжаны билдирип, багыныңкы сүйлөм анын шартын
билдирсе, сызыкча ( - ) аркылуу ажыратылат.
Үйгө кирип келсе – коноктор.
– Кыска курамдуу татаал сүйлөмдөгү биринчи сүйлөм шартты, экинчиси натыйжаны
билгизсе, ортосуна сызыкча коюлат.
Отту көсөсө – өчөт, коңшуну козгосо – көчөт.
Чакчыл түрмөк менен багыныңкы сүйлөмдүн айырмасы
Чакчыл түрмөктөр багыныңкы сүйлөмгө окшош болгону менен, өз алдынча сүйлөм

боло албайт. Багыныңкы сүйлөмдүн өз алдынча ээси жана баяндоочу болот. Ал эми
чакчыл түрмөк жөн гана кыймыл-аракеттин ар түрдүү белгилерин көрсөтөт да,
бышыктоочтун милдетин аткарат.

Салыштыр!
Чакчыл түрмөк Багыныӊкы сүйлөм
Кызынын келип калганын көрүп, Кызы Германиядан келип, Айнагүл

Айнагүл кубанып кетти. кубанып жүрөт.
Бөбөк, апасын этегинен тарткылап, Жийде айланага көз чаптырса, сапсары

такыр коё бербеди. болуп ачылган жоогазындар көз жоосун
алды.
Аскар, маселени чече албай, кечке Аскардан кат келбей, энеси кабатыр
убара тартты. болду.
Чакчыл түрмөктүн түрлөрү
1. Сыпат чакчыл түрмөк – кыймыл-аракеттин кантип аткарылгандыгын билдирет.

– Колуна күрөк алып, сугатка кетти.
2. Себеп чакчыл түрмөк – кыймыл-аракеттин себебин билдирет.
– Сабакка келбей калып, теманы түшүнбөй калгам.
3. Мезгил чакчыл түрмөк – кыймыл-аракеттин мезгилин, убактысын билдирет.
– Баланы уктатып коюп, тамак жасады.
4. Кайчылаш чакчыл түрмөк – баяндооч туюндурган кыймыл-аракетке каршы келет.
– Баргым келип туруп, баралбадым.
5. Салыштырма чакчыл түрмөк – баяндооч туюндурган кыймыл-аракет менен
салыштырылат.
– Уят болгуча, ишимден кетейин.
78-көнүгүү
Чакчыл түрмөктүү сүйлөмбү же татаал сүйлөмбү? Аныкта.
1. Жаз келип, жер айдоо башталды.

2. Чагым сөзгө ишенип, өзүӊдүн жакын көргөн адамыӊды жектебе.
3. Салкында жол арбытып алалы деп, атчандар токтолбой бара жатышты.
4. Кетмен менен иштебей, нанды кайдан табасыӊ.
5. Мээнет кылбасаӊ, ыракат жок.
6. Биз ордубуздан тургуча, Салима жүгүрүп кетти.
7. Ызасына чыдай албай, каректери жашка чайылат.
8. Эркиндин эриндери күлүмсүрөп, суйдаӊ каштары жазыла түштү.
9. Күндөп-түндөп жол жүрүп, Жеӊижок Аксыга келди.
10. Клубдун жаӊы оӊдолгон залына эл чогулуп, концерт башталды.

Көп багыныңкылуу татаал сүйлөм
Эки же андан ашык багыныңкы сүйлөмдөр бир баш сүйлөмгө багынып, аны менен
маанилик катышта болот.
Мисалы:
Баласы чоңоюп, жашоосу оңолуп, элге аралашып калды.
Көп багыныңкылуу татаал сүйлөмдүн эки түрү бар:
Бир өӊчөй багыныӊкылуу Ар түрдүү багыныӊкылуу татаал

татаал сүйлөм сүйлөм
•Багыныӊкы сүйлөмдөрдүн ар •Түрдүү маанидеги багыныӊкы

бири баш сүйлөм менен түздөн- татаал сүйлөмдөр бири-бири
түз байланышып, бир гана менен тутумдашат.
суроого жооп болуп түшөт.
•Жай келгенде (мезгил),
•Башы ооруп (сыпат), мурду жайлоого чыгайын десем
бүтүп (сыпат), маанайы чөгүп (максат), эл малын бербей
(сыпат), жаман болуп турат.
койду.
Аралаш татаал сүйлөм
Тең байланыштагы жана багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөмдөрдүн белгилери

болгон сүйлөм, б.а. бир сүйлөмдө багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөм да, тең
байланыштагы татаал сүйлөм да бар.
Мисалы:
Айылга келгенден бери, оорум басылып калды, көңүлүм да тынч.

Иниси келсе, жумушту үйрөтөт, колу бошойт.

Тест 16
1. Кайсы катардагы сүйлөмдүн 4. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн

биринчи бөлүгү экинчи бөлүгүнө биринчи бөлүгү экинчи бөлүгүнүн
карама-каршы мааниде турат? максатын билдирип турат?
А) Сугат кезеги келгиче, эгин А) Эмне кылышты билбей
күйүп кетмей болду. жатсаң, атаң менен кеңеш.
Б) Ар кайсынын башын кылгыча, Б) Көлгө түшөбүз дедик эле, эми
бир ишти так аткарып бүтүр. убакыт таппай жүрөбүз.
В) Окуу башталгыча, адабий В) Айылда жашайбыз деп коюп,
китептерди окуп турайын. барбай эле жүрөбүз.
Г) Музыка уккуча, идишти да Г) Аны сарсанаа кылбайын деп,
жууп бүттү. ага эч нерсе айткан жокмун.
2. Төмөндө берилген сүйлөм 5. Кайсы катардагы сүйлөмдө

бөлүктөрүн кайсы варианттагы божомол мааниси бар?
ырааттуулук боюнча А) Чыныгы достун кадырына
жайгаштырсак, сүйлөмдү туура жетиш үчүн, сөзсүз эле жарма
түзгөн болобуз? досторго жолугуш шарт эмес.
Б) Атам аман-соо кайтканча,
I. куру суу ичпесин деп тынч уктай албайм.
II. чөп чабык бүткүчө В) Баламдын тиши чыкканы
III. жарма жасап турайын калганбы, дене табы
IV. күн катуу ысып турат көтөрүлүп, кыйналып жатат.
Г) Убадаңды аткарбай коюп,
А) IV, II, I, III жоопкерчиликсиз деген атка
Б) I, II, III, IV кондуң.
В) II, I, IV, III
Г) II, III, I, IV
3. Жакшылап тыңшасам наристе. 6. Сүйлөмдө кайсы сөздөрдөн

кийин үтүр келиши керек? Гүлнур
Жогорудагы сүйлөмгө кайсы жолдошу жумушта жүргөндө
тыныш белги жетишпейт? апасыныкына барып
А) Үтүр жардамдашты.
Б) Сызыкча А) жүргөндө
В) Кош чекит Б) Гүлнур, жүргөндө
Г) Баары жетиштүү В) жүргөндө, барып
Г) Гүлнур, жүргөндө, барып

7. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 9. Күн ачылса, жаанда суу болгон
асты сызылган бөлүгү сүйлөмдүн чөптөр кургаса, үйгө жыйнап
негизги бөлүгүн сыпаттап турат? алып келиш керек.
А) Бутума турам деп тытынып Жогоруда кандай сүйлөм

жүрүп эле, өмүрү өтүп кетти. берилген?
Б) Силер даяр болсоңор эле, А) Багыныңкы татаал сүйлөм
жолго чыгабыз. Б) Аралаш татаал сүйлөм
В) Сынактан жакшы балл алсаң, В) Көп багыныңкылуу татаал
компьютер сатып берем. сүйлөм
Г) Самоорго чай кайнатсаңар, Г) Тең байланыштагы татаал
ичет элем. сүйлөм
8. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 10. Кайсы катардагы асты сызылган

биринчи бөлүгү экинчи бөлүгүнүн сөздөр кыймыл-аракеттин
ордун билдирип турат? аткарылыш шартын билдирип
турат?
А) Чапчаӊ ат арышын таштайт,
баары бир күлүктөн ашпайт. А) Токмогу күчтүү болсо, кийиз
Б) Биз өткөндү канчалык мыкты казык жерге кирет.
билсек, ошончолук Б) Үй тапшырмаӊды аткарып
билимибиз артат. бүтсөң, жатып укта.
В) Эски көч кайда барса, жаӊы В) Тамак ичилип бүтсө,
көч ошол жакка барат. дасторконду жыйна.
Г) Чыккан тооӊ бийик болсо, Г) Айнур гүлдөрүн караса,
ыргыткан ташыӊ ыраак түшөт. бажырайып ачылып
калыптыр.

Төл жана бөтөн сөз
Төл сөз – автордун сөзү.

Бөтөн сөз – башка бирөөнүн (кейипкердин) сөзү.
– Нурбек: “Мен баары бир чындыкты айтам”, – деди.

Нурбек деди – төл сөз.
Мен баары бир чындыкты айтам – бөтөн сөз.
Бөтөн сөздүн эки түрү бар:
Тике сөз - башка бирөөнүн сөзү эч өзгөртүүсүз, сөзмө-сөз

берилет.
Акылман: “Ɵмүрдүн узундугу анын мазмунуна карай
бааланат”, – деди.
Кыйыр сөз - бирөөнүн сөзү бир аз өзгөртүлүп, жалпы мазмуну

гана берилет.
Акылман өмүрдүн узундугу анын мазмунуна карай бааланарын
айтты.
Кыйыр сөз тырмакчага алынбайт. Ал эми тике сөз тырмакчага алынып, тийиштүү
тыныш белгилери аркылуу жазылат.
Тике жана төл сөздөргө коюлуучу тыныш белгилер
Тике сөз тексттин ичине эки түрдүү жол менен киргизилет:
9 Тике сөздү түздөн-түз тексттин ичинде берүү. Бул учурда тике сөз дайыма
тырмакчага алынып жазылат.
9 Тике сөздү тексттин ичинен бөлүп алып, абзац менен жол башынан жазуу.
Мында ар бир кишинин сүйлөгөн сөзү тырмакчага алынбай, жаӊы жолдон
сызыкча коюлуп жазылат.
- Чоӊ ата, чоӊ апа, чай ичиңиздер,-деди Айганыш.

- Алдыӊа кетейин, мына баратабыз,-деди чоӊ апасы туруп келатып.

Тике сөз тексттин ичинде түздөн-түз берилгендеги тыныш белгилери:
1. Төл сөз: “Тике сөз”.
Баласына айтты: “Эртеӊ түз үйгө кел”.
2. “Тике сөз”, – төл сөз.

“Тике сөз!” – төл сөз.
“Тике сөз?” – төл сөз.
“Тике сөз...” – төл сөз.
“Эртеӊ түз үйгө кел”,- деди атасы баласына.

“Эртеӊ түз үйгө кел!”- деди атасы баласына.
“Эртеӊ түз үйгө келесиӊби?”- деп сурады атасы баласынан.
3. Төл сөз: “Тике сөз”, – төл сөз.

Төл сөз: “Тике сөз!” – төл сөз.
Төл сөз: “Тике сөз?” – төл сөз.
Төл сөз: “Тике сөз...” – төл сөз.
Атасы: “Эртеӊ түз үйгө кел”, – деди.

Атасы: “Эртеӊ түз үйгө кел!” – деди.
Атасы: “Эртеӊ түз үйгө келесиӊби?” – деп сурады.
4. “Тике сөз, – төл сөз, – тике сөз”.

“Тике сөз, – төл сөз. – Тике сөз”.
“Эртеӊ, –деди атасы баласына, – түз үйгө кел”.

“Эртеӊ түз кел,-деди атасы баласына. - Жумуш бар”.
5. Кээде тике сөз менен төл сөз “де” этиши менен байланышпастан, бири-бири
менен удаалаш айтылып да байланышат.
“Тике, – төл, – тике”. “Тике, – төл. – тике”.
“Эртеӊ, – атасы буюра сүйлөдү, – түз үйгө кел”.

“Эртеӊ түз кел, – атасы буюра сүйлөдү. – Жумуш бар”.

6. Суроо-жооп иретинде айтылган сүйлөмдөр тексттин ичинде берилсе, ар бир
кишинин сөзү тырмакчага алынып, бири-биринен сызыкча аркылуу бөлүнөт.
Төл сөз катышса, тиешелүү тыныш белгилери сакталат.
“Тике сөз?” – төл сөз, – “Тике сөз”, – төл сөз.
Атасы: “Эртеӊ түз үйгө келесиӊби?” – деп сураганда, – “Ооба, ата”,

– деп жооп берди Максат.
7. Айтылып жаткан ойду бышыктоо иретинде сүйлөмгө киргизилген макал-

лакаптар тырмакчага алынат. Бирок алды-артына тырмакчадан башка тыныш
белгилери коюлбайт.
Эл оозунда “Абийириӊди жашыӊдан сакта” деген макал бар эмеспи.
8. Сүйлөм ичине башка бирөөнүн сөзүнөн бөлүнүп алып киргизилген айрым

сөздөр, сөз айкаштары тырмакчага алынып, кичине тамга менен жазылат.
Бирок алды-артына тырмакчадан башка тыныш белгилери коюлбайт.
Гүлнар “үшүп калыптыр” дегенди угуп, от жагууга киришти.

Ошол кездеги досторум азыр да мени “Боке” дешет.

Тест 17
1. Кайсы катардагы сүйлөмдүн 4. Төмөндөгү тике сөздү кыйыр

тыныш белгилери туура коюлган? сөзгө айланткыла.
А) Эшикке чыга калып: “Мээрим “Кечээ ооруп, жумушка баралбай
эже, тезирээк келиңизчи!” – калгам”, – деди Мадина.
деп кыйкырды.
Б) Эшикке чыга калып: Мээрим А) Мадина кечээ ооруп калып,
эже, тезирээк келиңизчи! – деп жумушка баралбай калгам деп
кыйкырды. айтты.
В) Эшикке чыга калып – “Мээрим Б) Мадина кечээ ооруп, жумушка
эже, тезирээк келиңизчи!” – баралбай калганын айтты.
деп кыйкырды. В) Кечээ Мадина ооругандыктан,
Г) Эшикке чыга калып: “Мээрим жумушка келген жок.
эже, тезирээк келиңизчи” – деп Г) Мадина кечээ жумушка келген
кыйкырды. эмес.
2. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 5. Кайсы катардагы сүйлөмдө

тыныш белгилери туура коюлган? тыныш белгилерине
А) Убакыт болсо, – деди Таалай, – байланыштуу ката бар?
зоопаркка барып келели. А) “Мага анын ырдаганы жакты”, -
Б) “Убакыт болсо – деди Таалай, – деди Болот.
зоопаркка барып келели”. Б) Атам: “Кылганың – мен үчүн,
В) “Убакыт болсо” – деди Таалай, үйрөнгөнүң – өзүң үчүн”, -деди.
– “зоопаркка барып келели”. В) “Мен,- деди Нуржигит, -туура
Г) “Убакыт болсо, – деди Таалай, – эмес кылыптырмын”.
зоопаркка барып келели”. Г) “Кетиш керек. – деди Аман. -
Бул жерде эми тынчтык жок”.
3. Төмөндөгү сүйлөмгө кайсы 6. Кайсы сүйлөмдө тике сөз кыйыр

тыныш белгиси жетишпейт же сөзгө айландырылып берилген?
ашыкча? А) Асылбек агай: «Студенттер ар
убак издениш керек»,- деп
“Агам эшикте жүрөт окшойт” – айтты.
деди телефондон көзүн албай. Б) «Студенттер,- дейт Асылбек
агай, - ар убак издениш керек».
А) Үтүр В) Асылбек агай студенттер ар
Б) Тырмакча убак издениш керектигин
В) Сызыкча айтты.
Г) Баары жетиштүү Г) Студенттер ар убак издениш
керек дейт Асылбек агай.

7. Кайсы сүйлөмдө тыныш 9. Кайсы сүйлөмдө тыныш
белгилери туура коюлган? белгилери туура коюлган?
А) Карл Гаусс: «Математика – А) Кичинекей балдардын: «жомок
илимдердин ханышасы»,- деп айт» деп суранганы – жакшы
айткан. көрүнүш.
Б) Карл Гаусс «Математика – Б) “Мейман келсе, аш кой, эки
илимдердин ханышасы» деп колун бош кой»,- деген макал
айткан. бар го.
В) Карл Гаусс: «Математика – В) «Алыкулдун ырларын» кайра-
илимдердин ханышасы», деп кайра окуудан тажабайм.
айткан. Г) Биздин жамаат «Бирөө –
Г) Карл Гаусс: Математика – бардыгы үчүн, баары – бирөө
илимдердин ханышасы,- деп үчүн» деген ураандын алдында
айткан. эмгектенүүдө.
8. Төмөндөгү сүйлөмдүн тике 10. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн

сөздүү варианты кандай болот тыныш белгилери туура коюлган?
жана кандай тыныш белгилери А) Көбөктөн: «Адамзат пендеси
коюлушу керек? сүйгөн нуру не болот?» деп
сураганда, - «Адамзат пендеси
Замир машинасы бузулуп, жолдо сүйгөн нуру таӊ болот» деп
калгандыктан, кечигип жооп берет.
жатканын билдирди. Б) Көбөктөн: «Адамзат пендеси
сүйгөн нуру не болот?» - деп
А) “Машинам бузулуп, жолдо сураганда, - «Адамзат пендеси
калдым, –деди Замир. – Бир аз сүйгөн нуру таӊ болот», - деп
кечигип жатам”. жооп берет.
Б) “Машинам бузулуп, жолдо В) Көбөктөн: «Адамзат пендеси
калдым. – деди Замир, –бир аз сүйгөн нуру не болот?» - деп
кечигип жатам.” сураганда, - «Адамзат пендеси
В) Замир: “Машинам сүйгөн нуру таӊ болот» деп
бузулгандыктан, жолдо жооп берет.
калдым”. – деди. –“Кечигип Г) Көбөктөн «Адамзат пендеси
жатам”. сүйгөн нуру не болот?» - деп
Г) Замир: Машинам бузулуп, сураганда, «Адамзат пендеси
жолдо калдым, кечигип жатам, сүйгөн нуру таӊ болот» - деп
–деди. жооп берет.

Айрым тыныш белгилеринин коюлушу
Үтүрдүн коюлушу
1. Сүйлөмдүн бир өңчөй мүчөлөрүнүн арасына коюлат.

Облус аймагында ири мөӊгүлөр, суулар, шаркыратмалар бар.
2. Обочолонгон түшүндүрмө мүчөлөрдө коюлат.

Бүгүн Жанаранын, үйдүн эӊ кенже кызынын, туулган күнү.
Биз, өлкө жарандары, мамлекеттин өнүгүшү үчүн салым кошууга
милдеттүүбүз.
3. Үтүр модалдык сөздөрдө коюлат.

Модалдык сөз – айтуучунун айтылып жаткан ойго карата ар кандай
мамилесин билдирет.
Балким, биздин ишибиз оӊунан чыгып калар.
Анын айткандары, чындыгында, мени ойго салып койду.
Сен менин ишеничимди актаарыӊа ишенем, албетте.
4. Үтүр киринди сөздөрдө же сүйлөмдөрдө коюлат.

Киринди сөз – айтуучунун айтылып жаткан ойго карата ар кандай мамилесин
билдирет.
Киринди сөздөр көбүнчө модалдык сөздөрдөн болушат, кээде башка сөз
түркүмдөрүнөн да болушу мүмкүн.
Модалдык сөз морфологиялык түшүнүк болсо, киринди сөз – синтаксистик
түшүнүк.
Биринчиден, экөөнүн теӊ күнөөсү бар. (Биринчиден – киринди сөз)
Эртеӊ, синоптиктердин айтуусу боюнча, жаан жаайт. (синоптиктердин
айтуусу боюнча - киринди сүйлөм)
5. Үтүр каратма сөздөрдө коюлат.

Каратма сөз – айтылган ой багытталган адамдын же башка бир нерсенин
атын билдирген сөз.
Кызым, суу берип койчу.
Айтканыӊда калет жок, уулум, бирок чындыктын да айтылчу жери болот.
Бери келчи, каралдым.
Апа! Сизди аябай сагындым!

6. Үтүр сырдык сөздөрдө коюлат.
Сырдык сөздөр - адамдын ар кандай ички сезимдерин жана айбанатка
карата эркин билдирүүчү сөздөр.
Ай-иий, ушунун баары магабы?
Мына, баракелде, ушундай иштөө керек.
Чү, тору атым, чү!
7. Үтүр айрым бөлүкчөлөрдө коюлат.

Бөлүкчөлөр – кызматчы сөздөрдүн бир түрү.
Ыя, качан келесиӊ?
Ме, муну ал.
Эскертүү: Качан келесиӊ ыя?
Китебиңди ме. – Мындай учурларда үтүр коюлбайт.
8. Үтүр татаал сүйлөмдөрдө коюлат.

Жигиттин иши оӊолуп, малынын саны көбөйөт.
Кош чекиттин коюлушу
1. Бир өӊчөй мүчөлөрдөн мурун келүүчү жалпылагыч сөздөн кийин коюлат.

Ажар баарын: Жазгүлдү да, Айгүлдү да, Сапарбекти да жакшы көрөт.
2. Татаал сүйлөмдүн тутумундагы биринчи жөнөкөй сүйлөм натыйжаны,

экинчиси анын себебин билдиргенде коюлат.
Бүгүн Бурма аябай бактылуу: баласы аман-эсен кайтып келди.
3. Татаал сүйлөмдүн тутумундагы биринчи жөнөкөй сүйлөм жалпыланган

түшүнүктү билдирип, экинчиси анын маанисин чечмелеп, толуктап
бергенде коюлат.
Анын мойнуна тагылган милдети бар: ал чет элдиктерге жер көргөзөт.

Сызыкчанын коюлушу
1. Жалпылагыч сөз бир өӊчөй мүчөлөрдөн кийин келгенде, анын алдына коюлат.
Ажар Жазгүлдү да, Айгүлдү да, Сапарбекти да – баарын жакшы көрөт.
2. Ээ менен баяндоочтун ортосуна коюлат.

Мыкты кесиптин ээси болуу – биздин асыл максатыбыз.
3. Татаал сүйлөмдүн тутумундагы биринчи жөнөкөй сүйлөм себебин, экинчиси

анын натыйжасын билдиргенде коюлат.
Баласы аман-эсен кайтып келди – бүгүн Бурма аябай бактылуу.
4. Татаал сүйлөмдүн тутумундагы эки жөнөкөй сүйлөм мааниси боюнча бири-

бирине карата кескин карама-каршы болгондо коюлат.
Издедим – таппадым.
5. Татаал сүйлөмдүн экинчи сүйлөмү биринчисинин күтүлбөгөн натыйжасын

билдиргенде коюлат.
Эшикти ача салсам – кар.
Тырмакчанын коюлушу
1. Төл жана бөтөн сөздөрдүн бөтөн сөзү тырмакчага алынат.

Агайым: “Бул иш сенин колуӊан келет”, – деп мени ынандырды.
2. Какшык, мыскыл иретинде колдонулган сөздөр тырмакчага алынат.

Ал “акылдуу” баарын ойлонуп коюптур.
Эми сен “кыйынсың” да, колуӊан баары келет эмеспи.
Кашаанын коюлушу
1. Сүйлөмдөгү айрым сөздөрдүн маанисин тактоо, толуктоо, тагыраак

түшүндүрүү үчүн колдонулат.
Балка (Аалы Токомбаев) мыкты чыгармаларды жазып калтырган.
Эля (Элнура) окууда көп ийгиликтерге жетишти.
Жоомарт Бөкөнбаев Кетмен-Төбөдө (азыркы Токтогул районунда) туулган.

Көп чекиттин коюлушу
1. Ой толук айтылбай калган кезде сүйлөмдүн аягына коюлат.

Эртең...
Эмне... эмне дейсиң?..
Кой эми...
2. Толук айтылып, бирок уландысы бардай сезилген сүйлөмдөн кийин.

Баары өзүң билгендей...
Окуя ушундай болду...
Кабатталып коюлган тыныш белгилери
1. Суроо белгиси + илеп белгиси (?!) – суроолуу сүйлөм күчтүү сезим менен
айтылганда коюлат.
Ал жакында келет бекен?!
Баары жакшыбы?!
Балам ойгондубу?!
2. Илеп белгиси + көп чекит(!..) – аягына чыкпаган илептүү сүйлөмдөргө коюлат.

Түтүк жарылып кетти. Үйдү суу... суу каптап!..
Суранам, келе калчы!..
3. Суроо белгиси + көп чекит (?..)

Досуң келеби?.. Мүмкүн, тамак жей беребиз?..

Тест 18
1. Кайсы варианттагы сүйлөмгө үтүр 4. Сүйлөмдөгү кайсы сөздөрдөн

жетишпейт? кийин үтүр келиши керек?
А) Назира эженин уйлары сүттүү. Биринчиден берекем көп эле
Б) Назира эже сүт берип эркелей бербе.
турасызбы?
В) Назира эже конокко чакырып А) Биринчиден, берекем
жатыптыр. Б) Берекем, көп эле
Г) Назира эже үйгө келип В) Биринчиден, көп эле
кетиптир. Г) Берекем, эркелей
2. Кайсы вариантта кашаа туура 5. Кайсы сүйлөмдө тыныш

коюлган? белгилери туура коюлган?
А) Молдо (Кылыч) жазгыч акын А) Айганыш «Эмне үчүн кечигип
болгон. жүрөсүӊ?» деп кыйкырды.
Б) Кино (“Ата конуш”) жумасына Б) Айтматовдун ааламы деген
төрт жолу болот. телеберүүнүн бир да санын
В) Анын айткандарынын баары: калтырбай көрдүм.
(алдаганым да, тоногонум да) В) Ошондогу жаштар азыр да
чын. мени «бригадир апа» дешет.
Г) Ооруканага тамак (аш) ташып Г) Толгонайдын: «ооба» деген
жүрүп эле өмүрү өттү. бир ооз сөзү анын жүрөгүн
жылытты.
3. Асан, Жеӊиш, Жанара - … 6. Алар операга искусствонун ар

Бош орунга кайсы варианттагы кандай түрлөрүн поэзия менен
сүйлөм бөлүгү коюлат? музыканы драма менен
живописти бириктиришкен.
А) силер өзүӊөрдөн кийинки ини- Асты сызылган сөздөрдөн кийин
карындаштарыӊарга үлгү кайсы тыныш белгилери ырааты
болгула. менен коюлуусу абзел?
Б) чет өлкөдө өтө турган А) үтүр, үтүр
фестивалга жолдомо алышты. Б) сызыкча, үтүр
В) баары теӊ акылдуу, ыймандуу, В) кош чекит, үтүр
адамгерчиликтүү балдардан Г) кош чекит, сызыкча
болуп чоӊоюп келе жатышат.
Г) силерди Майрам эжей
чакырып жатат.

7. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 9. Кайсы варианттагы сүйлөмдө
тыныш белгиси туура коюлган? тыныш белгилери туура коюлган?
А) Эки жерде эки – төрт. А) Анын аты (Аку) эмес, Акжибек.
Б) Эки – жерде эки төрт. Б) Аны издедим: тапкан жокмун.
В) Эки жерде эки, төрт. В) Сен кечикпей келсең, буйруса,
Г) Эки жерде эки: төрт. жетишебиз!?
Г) Мен барайын дедим эле,
уруксатыңыз болсо!..
8. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 10. Кайсы сүйлөмдө тыныш

тыныш белгилери туура коюлган? белгилери туура коюлган?
А) Туулган жердин топурагы А) Улукбектин Самарканддагы -
алтын деп бекеринен Ɵзбек Республикасы - 15-
айтылган эместир. кылымга таандык
Б) Атам: Дүнүйөкор боло обсерваториясы азыр да
көрбөгүлө, ач көз боло дүйнөнү таң калтырат.
көрбөгүлө, - деп кайра-кайра Б) Улукбектин Самарканддагы
айта берет. (Ɵзбек Республикасы) 15-
В) Экөөбүздүн “а жок, бу жок” кылымга таандык
деп урушкан күнүбүз такыр обсерваториясы азыр да
болгон жок. дүйнөнү таң калтырат.
Г) Чыӊгыз Айтматовдун “Кылым В) Улукбектин Самарканддагы,
карытар бир күн романын” Ɵзбек Республикасы, 15-
окуп алып, аябай кылымга таандык
таасирлендим. обсерваториясы азыр да
дүйнөнү таң калтырат.
Г) Улукбектин (Самарканддагы
Ɵзбек Республикасы) 15-
кылымга таандык
обсерваториясы азыр да
дүйнөнү таң калтырат.

4. Кеп жана анын түрлөрү
Кеп – бул оозеки же жазуу түрүндө ишке аша турган конкреттүү текст. б.а. тилдин
тикеден-тике текст аркылуу берилиши.
Кеп – тилдин колдонулушу. Кеп монологдук жана диалогдук болушу мүмкүн.
Монологго мисал:
– “Адам деген башка тилдерди башка элдердин кулу болбош үчүн

үйрөнсө, өз тилин башка элдерге кулдун тили эмес экендигин көргөзүш
үчүн үйрөнөт. Анткени кулда гана тил болбойт” деп айтылат.
Тилдин өмүрүнүн узактыгы ошол тилде сүйлөгөн элдин өз эне тилине
жасаган мамилесине жараша болот.
Ɵз тилинде сүйлөбөгөн, өз тилинде ойлонбогон, өз тилинде китеп
окубаган мээ какшып калган талаага окшош. Ал “талаага” эч качан
кыргыз тилиндеги сөздөр “өспөйт”, кыргыз-тилиндеги “жер-
жемиштер” бышпайт. Андай мээдеги “талаалар” бир күнү куурап,
керекке жарабай жок болот. (Ш.Д.)
Диалогго мисал:
– Эмне маанайың жок?

– Жүрөгүм ооруп турат.
– Бир нерсе болдубу?
– Назгүл мени катуу капа кылды.
– Хмм... ал да сага таарынып жүрөбү?
– Билбейм. Кечирим сурады. Бирок жүрөктөгү так баары бир калат
экен.
– Такты кетирүү сенин колуңда. Эгер ал такты тазалабасаң,
жүрөгүңө келчү, жашооңо кирчү жакшылыктарга, кубанычтарга
орун жок болуп калат...

Монологдук формада келген кептин түрлөрү
1. Баяндоо
Баяндоо – болуп өткөн, учурдагы же боло турган окуя, көрүнүш, кыймыл-аракеттерди

логикалуу, ырааттуу факты, материалдарга таянуу менен баяндап берүү. Баяндоодо
мазмун, сюжет жана каармандар болот.
– Суу чыкпай калды. Коңшулардыкында чыгып жатканын уккандан кийин,

Эрмек кудукка түшүп, суу түтүктөрүн карап көрүүнү чечти. Суу
тараткан түтүктөр таза экен. Негизги жоон түтүктөрдү ачты. Кир
толуп калган экен, алгач, баткак чыга баштады. Жай агып жаткан
баткак бир убакта атырылып, үстүнүн баары суу болду. Кудуктун ичи
тез эле толо түштү. Түтүктү тазалап ордуна тагып чыккыча,
баштан-аяк ылайланган суу болду...
– Бир күнү мен чатырчанын астындагы чабалекейдин уясын карап

турдум. Чабалекейдин экөө тең учуп кетишти да, уясы бош калды.
Алар учуп жүргөн убакта чатырчадан бир таранчы учуп келип, уянын
үстүнө конду. Эки жагын карап турду да, уянын ичине кирип кетти.
Анын артынан бир аздан кийин уяга чабалекей учуп келди. Ал уясында
отурган “мейманды” көрө коюп, канаты менен отурган ордун бир
чапты да учуп кетти. Таранчы уядан чыккан жок...(Л.Н.Толстой)
– Күн кеч кирип бара жатат. Аялдамада эл толтура. Бир сааттан бери
автобус жок. Тыныгуу мезгили болсо керек. Шашкан адамдар улам
саатын карап тынчсызданышууда. Аңгыча аба барган сайын муздап,
кар себээлей баштады. Тез эле теребелди аппак кар каптады.
Шашкандар автобустан үмүтүн үзүшүп, ак карды жирей жөө
жөнөштү.

2. Сүрөттөө
Сүрөттөө – кандайдыр бир көрүнүштү толугу менен көркөмдөп, мүнөздөп, сыпаттап

айтып берүү.
– Суу себилген асфальт көчө куду эле калыӊ тоӊгон көгүлтүр муз
сыяктуу. Ар түрдүү майда машиналар, троллейбус, автобус өйдө-
төмөн тынымсыз чубайт. Тиги кыргыз тоосунун ак чокусу менен
атаандашкансып, нечен бийик үйлөр заӊгырайт. Бак-дарак кирпиктей
иреттүү, сыйда. Сылык желдин эпкинине жашыл бариктер шыбыр-
шыбыр ыргалат. Серүүн жайлардагы гүлдөрүчү, уздун узу жараткан
миӊ боектуу килемдей көрктүү. Фонтандары дир-дир атылып, ак
мөӊгүлүү капчыгайдын күмүш түстүү шаркыратмасын көӊүлгө салып,
сапырыла кайра өз тегерегине себилет. Ошол оропарага муздак,
нымдуу шапатасын жаят. (Т.К.)
– Чырмоок күнүгө алгач гүл ачып, салам айтат. Ак гүлү, ак-көгүш гүлү,
дагы башка-башка түстөгү гүлдөрү бар. Эгер жанында тынч отурсаң,
көз ачкан гүлдөр өз ара сырдашып жаткандай туюлат. Күн төбөгө
чыгып, аптабы кокту ичине уюган маалда бала бийик шыраалжындын
түбүнө кирип кетет. Гүлү жок болсо да, жыты буруксуган шыраалжын
түп-түп болуп бийик өсүп, арасына башка чөптү жолотпойт. Өпкө-
өпкөсүнө батпай солуктаган бала шыраалжындын буруксуган чайыр
жытын кере жутуп, салкын түбүндө жатат. Булуттар түпсүз көккө
каалгып, оюн курушат. Ошентип, баланы алаксытат, сооротушат.
Бир эле булуттан миң түркүн сүрөт көрүнгөнүн тиктеп, жыты
буруксуган, көктү жаппаган шыраалжындын түбүндө бала улутунуп
коюп жата берет. (Ч.А.)
– Күн көрүнбөй, түн көрүнбөй ак кардан,

Күйүп-жанып аяз гана какшанган.
Кыр да, түз да бороон минип алкынган,
Кыргыз кышын көрдүӊ беле Ак-Сайдан?
Аскасынан шамал “шар” деп төгүлгөн,

Айкырганда таш экиге бөлүнгөн.
“А-уу!”-десеӊ, аба тоздоп боройлоп,
Адыр-жондор дал-далынан сөгүлгөн. (Ш.Д.)

3. Ой жүгүртүү
Ой жүгүртүү – окуя, көрүнүштөрдүн, ар түрдүү кубулуштардын келип чыгуу

шарттарына байкоо жүргүзүү, алардын себебин, сырларын билүү, ачуу максатында
зарыл материалдарды, аргумент-далилдерди суроо коюу аркылуу таап, аныгына
жеткен соң, ошолордун негизинде жыйынтыкка келүү, тыянак чыгаруу.
Ой жүгүртүүнүн бөлүктөрү:
– тезис (далилдениши керек болгон ой)

– далил (аргумент, мисалдар)
– корутунду (жыйынтык)
Мисалы:
– Көркөм сүйлөөнүн өзү - талант (тезис). Көркөм сүйлөгөн адамдын

таланты ырдаган адамдын талантынан ашып түшпөсө, кем калбайт.
Анткени элдин көпчүлүгү эле жакшы, көркөм, чебер сүйлөй бербейт.
Анын үстүнө, адам ырды жаттап ырдайт. А сөздү жаттап сүйлөбөйт,
ал көөдөндөн кумдай куюлуп, төгүлүп турат, а ыр көбүнесе “ооздон”
төгүлөт. Жүрөктөн төгүлгөн ыр чанда болот. Чыныгы акылман,
ыймандуу адамдар көркөм, акылдуу сүйлөсө, ал адам көркүнө гана чыгар
эле. Анткени адамды кийим гана эмес, анын сөзү, пейили кооздойт
эмеспи (далил). Демек, адамдын мүнөзү, кыялы, түрдүү адамдык сапаты
сөзүнөн, тилинен байкалат (корутунду). (С.Рысбаев)
– “Тил тазалыгы – дил тазалыгы” деп туура айтат элибиз. (тезис)

Тилдин булганганы – дилдин булганганы. Тилдин өлгөнү – ыймандын
өлгөнү. Аны өлтүргөн ким? Аны короодо теке сүзүп, талаада бука
челип, адырда ат тээп, же сайда сел алып өлтүрбөйт. Аны өзүбүз
булгап, өзүбүз оорутабыз, өзүбүз өлтүрөбүз. (далил) Ошол үчүн биз
таза бололу, дилибиз таза болсун! (корутунду)(С.Рысбаев)

Тест 19
1. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы 3. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы

кеп түрүнө мисал боло алат? кеп түрүнө мисал боло алат?
Кыйла замандан бери дүйнөдө Кыргыздардын ошол оомалуу-

Батыш-Чыгыш маселеси жашап төкмөлүү көчмөн дүйнөсүнүн
келе жатат. Бул маселеде өз ара көөнө тарыхы али толукталбай,
келише албаган бири-бирине түп ата теги кимдер экени,
карама-каршы көз караштар боордоштору кимдер болгону,
арбын. Кээ бир көз караштар кимдер менен жоолашканы алиге
Азияны “варвардык, деспоттук чейин насили даана, толук
чыгыш” деп басынтып, Европаны ачылбай келет. Ар кандай
илим-билимдин, маданияттын санжыра, болумуш, жоромолдор
очогу катары көкөлөтөт. жана талаш ойлор айтылат. Бул
(С.Байгазиев) өзүбүздүн эле алсыздыгыбыз,
күнөөбүз. (К.Ж)
А) Баяндоо
Б) Сүрөттөө А) Сүрөттөө
В) Ой жүгүртүү Б) Баяндоо
Г) Сүрөттөө, ой жүгүртүү В) Сүрөттөө, баяндоо
Г) Ой жүгүртүү
2. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы 4. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы

кеп түрүнө мисал боло алат? кеп түрүнө мисал боло алат?
Бир убакта биз олтуруп партада, Мелмилдеген көк асманы,
Эрте жетсек дечү элек, чигиттеп койгон пахта сымал
Карап алып чоӊ дүйнөнү тоо баштарында түрмөк-
картада... түрмөк чубалган ак булуттары
Мезгил ага алып келди жетелеп. өз үйүӊдүн чамгарагындай
Бүгүн кайра кайткым келет тааныш, көзгө жылуу.
аркага – Ɵркөчтөнгөн кара тоолор,
Бери да эмес, күдүрөйүп бадал жамынган
Ары да эмес, туптуура адырмак, өтөгү көк жашаӊ өзөн,
анда отурган курагыма партада. ийрилип, шаркырап аккан кашка
Болбогонсуйт ошонун бир суу бири төрүӊ, бири улагаӊ
күнүндөй, сыяктуу. Абасы бир түркүн
Мен өмүрдөн алган бардык мемиреп, көӊүлүӊдү сергитет.
мартаба. (С.Э.) (Т.К.)
А) Сыпаттоо А) Сүрөттөө
Б) Баяндоо, ой жүгүртүү Б) Ой жүгүртүү
В) Сүрөттөө В) Көркөмдөө
Г) Ой жүгүртүү Г) Баяндоо, ой жүгүртүү

5. Баяндоого мүнөздүү түшүнүктөр 8. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы
кайсылар? кеп түрүнө мисал боло алат?
I. сюжет
II. далил Эски чемоданымды көтөрүп,
III. тезис кылкылдап турган көк жүгөрүнү
IV. мазмун түптөй басып, бурчунда жалгыз
V. каармандар түп тыты бар жалпак кызыл
тамдын эшигине келе бергеним-
А) I,II жана III де, бери чыгып келе жаткан
Б) I, IV жана V атам бетме-бет келе түштү.
В) II, III жана IV Мени көрүп, оозунан сөзү түшүп,
Г) II, IV жана V аӊкайып токтоп калды. (Т.К)
А) Баяндоо
Б) Сүрөттөө
6. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы В) Ой жүгүртүү
кеп түрүнө мисал боло алат? Г) Сүрөттөө, баяндоо
Алыкул Осмонов 1915-жылы
Каптал-Арык айылында туулган.
Жаштайынан турмушту эрте 9. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы
таанып, жетим балдар үйүндө кеп түрүнө мисал боло алат?
билим алып тарбияланды. Кыргыз бойго жеткен кыздары
тургай, деги эле кыздарды эч
А) Баяндоо качан “айым” деген эмес. Бойго
Б) Сүрөттөө жеткен кыздарын “кыз”,
В) Ой жүгүртүү “бийкеч”, “селки” деп атаган. Беш
Г) Сүрөттөө, баяндоо көкүл кызды же турмушка
аттана элек кызды айым деп
аташ - шылдыӊ. (Ш.Д)
7. Кайсы варианттагы сүйлөм ой А) Сүрөттөө
жүгүртүүгө мисал боло алат? Б) Ой жүгүртүү
А) Кытайдын Улуу каналы улуу В) Баяндоо
“Манас” эпосунда Г) Көркөмдөө
чагылдырылган.
Б) Дагы бир мисал, жылкынын
сымбаты орус тилинде 18-20 10. Төмөндөгү текст үзүндүсү кайсы
сөз менен сүрөттөлсө, кыргыз кеп түрүнө мисал боло алат?
тилинде 800 сөз менен Төбөсүндө тиги бугунукуна
сыпатталат. караганда ничкерээк,
В) Айтматов адамды ойлонтот, бутактанган чакан мүйүзү бар
сүйүнтөт, кайгыртат, экен. Өзүнчө жарашыктуу.
жаралантат. Антпесе сөзү (Ч.Т.Айтматов)
мокоп, Айтматов болбой
калбайт беле... А) Баяндоо
Г) Алтын күн жашынмак ойноп, Б) Сүрөттөө
бирде күлө карап, бирде В) Ой жүгүртүү
булутка кирип, жай каалгыйт. Г) Ой жүгүртүү, баяндоо

5. Стилистика
Стиль – адам баласынын ишмердүүлүгүнүн бардык чөйрөсүн камтыган түшүнүк.

Адам ишмердүүлүгүнө байланышкан нерселердин бардыгында стиль болот. Мисалы,
үй куруунун стили, кийим-кеченин стили, жазуучунун стили ж.б. Демек, стиль адам
баласынын муктаждыктарынан, талаптарынан улам пайда болгон.
Кептин стили - кептин түзүлүшүндөгү жана сөздөрдү колдонуудагы, баяндоодогу

өзгөчөлүктөр.
Стилистика же кеп маданияты сүйлөшүүнүн табиятын, мыкты сүйлөөнүн жол-

жоболорун, тилди колдонуунун буга чейин түзүлгөн салттарын жана кептин стилин
изилдейт.
Стилистиканын дагы бир изилдөө предмети коомдогу сүйлөшүү чөйрөлөрүндө ойду,

маалыматты берүүнүн шартын, буга чейин түзүлгөн талаптарын, ал чөйрөлөрдө тил-
дик каражаттарды колдонуунун мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдөө болуп саналат.
Жогорудагы сүйлөшүү чөйрөлөрү функционалдык стилдер же кептин стилдери деп

аталат.
Кептин стилдери
Жазма стиль
Оозеки стиль же
турмуш-тиричилик стили
Көркөм стиль Илимий стиль
Диалог Публицистикалык стиль Иш кагаздары стили

Монолог

Оозеки (турмуш-тиричилик) стили – күнүмдүк турмуштагы пикир алышууда
колдонулган стиль. Оозеки сүйлөшүү стили адамдын интонациясына, мимика-
жесттерине өтө бай келет. Күнүмдүк пикир алмашуу кыска сүйлөмдөр аркылуу ишке
ашканы менен, анда түрдүү тилдик каражаттар өтө арбын колдонулат.
Стилдин бул түрү белгилүү бир эрежелердин алкагына салынбагандыгы, эркиндиги
менен өзгөчөлөнөт. Ошентсе да, маданияттуу сүйлөө жоопкерчилиги ар бир адамдын
чектен чыкпай, адеп-ахлактын чен-өлчөмдөрүн жана адабий тилдин нормаларын
сактап, орду менен сүйлөшүн талап кылып турат.
– Эртең кар жаайт дейт.

– Койчу, ай! Жайында да кар жаачу беле?!
– Ой, койбой эле, ошентип айтышты.
– Ии, жаңылган болушса экен.
– Ошондой эле болсо экен.
– Келеби атаң?
– Келет, буйруса.
– Аябай кечигип жатат го.
– Келет да, эмне эле шашып жатасың?! Жоо кууп келаткансыйсың да...
Көркөм стиль – көркөм чыгармаларга мүнөздүү стиль. Образдуулугу,

эмоционалдуулугу, адамдын жан дүйнөсүнүн түпкүрүндөгү сезимдерин козгой ала
турган касиеттерге ээ экендиги менен өзгөчөлөнөт.
Көркөм чыгармалардын: ыр, жомок, аңгеме, роман ж.б. стили.
Таң үрүл-бүрүл. Көк жал карышкыр таштуу кырда желип баратты. Ал

ушул кыр менен нечен жолу өйдө-төмөн каттаган. Ар бир чөптүн
жытын билет, ар бир таштын ордун билет. Ал тикчийип токтоду.
Мурдуна бөтөн жыт урунду. Миздүү кызыл таш ордунан козголуп, беш-
алты чөп уйпаланып калыптыр. Карышкыр шарт бурулду. Бурулар
замат алдыңкы бир колу “чак” дей түштү. Ал оңкосунан сайылды.
Канжардай аппак тишин карсылдатып, жулунуп-жулкунду. (Ч.А.)
Момун чал – момун дегенчелик адам. Бул аймакта аны билбеген жан
жок. Эл аны элпек Момун деп атап алган. Улуу дебей, кичүү дебей, өз
дебей, жат дебей көрүнгөнгө жапырылып салам берет. Жумшаган
иштен моюн толгобой, көздү карап турат. Өмүрүндө оозунан “жок”
деген сөз чыкпай, качан болсун, кимге болсун “куп” деп жүгүрүп кызмат
кылып келатат. (Ч.А.)

Илимий стиль – илимдин жана техниканын тармактарына тиешелүү, өзүнүн
логикалуулугу, түшүнүктүүлүгү жана тактыгы менен өзгөчөлөнүп, изилдөө жаатында
жаралган илимий эмгектердин стили.
Илимйи стилдеги эмгектер: илимий макала, реферат, доклад, баяндама, сын пикир,
рецензия, монография ж.б.
Фонетика – тилдин тыбыштык түзүлүшүн изилдеп, аны үйрөтө турган тил

илиминин бир бөлүгү. Тилдин тыбыштык түзүлүшүнүн татаал табияты аны
ар кандай көз караштын негизинде изилдөөнү талап кылат. Биринчиден,
адамдын кеби тыбыштардан түзүлгөндүктөн, башка бардык тыбыштык
кубулуштар сыяктуу, физикалык жаратылышка ээ, ошондуктан физиканын
бир бөлүгү болгон акустикалык жактан изилденет.
Органикалык заттардын түзүлүш теориясы негизинен төрт жобо түрүндө

берилгенин билесиңер. Эми ошол төрт жобонун алкагында илимий
божомолдоо ыкмаларын пайдаланып, окулуп өтүлгөн заттардын
түзүлүштөрүн жана касиеттерин, ар кандай заттардын мисалдарында
аныктоого аракеттенели.
Публицистикалык стиль – коомдогу актуалдуу маселелерди, көрүнүштөрдү

чагылдырып, көпчүлүккө маалымат берүү максатында массалык маалымат
каражаттары (ММК) тарабынан жаратылган чыгармалардын стили.
Публицистикалык эмгектер: кабар, макала, очерк, интервью, фельетон ж.б.
Ар кандай эсеп боюнча чет жакада иштеген кыргызстандыктардын саны

миллионго чукулдап барат. Алардын басымдуу бөлүгү Россияда болгону менен,
Түркия менен Казакстанда да биздин жарандар аз эмес. Мигранттардын
которгон акчасы 2 миллиардга жетип, ИДПнын үчтөн бир бөлүгүн түзөт.
Буга чейин Транспорт жана жолдор министри “Кыргыз темир жолу” боюнча
министрликтин атайын комиссиясы иштеп жатканын билдирген. Анда
каржылык гана мыйзам бузуу териштирилбестен, бардык кемчиликтер
аныкталарын, ошого жараша план, программа даярдаларын маалымдаган.
Айрым бир жооптуу кызматкерлерге чара да көрүлүшү мүмкүн экенин
кыйыткан.

Иш кагаздарынын стили – адамдар арасындагы ар кыл карым-катнаштарды түзүү,
оңдоо, коргоодо колдонулуучу иш кагаздарынын, б.а. документтердин стили.
Иш кагаздары экиге бөлүнөт:
1. Расмий иш кагаздары – мамлекеттик органдардын жумуштарына жана эл

аралык мамилелерге тиешелүү документтер.
Иш кагаздарынын бул түрүнө акт, буйрук, протокол, устав, токтом, келишим,
программа кирет.
2. Расмий эмес иш кагаздары – мекемелер, мекемелер менен жеке адамдар же

адамдар арасындагы кандайдыр бир мамилелерди жөнгө салуучу документтер.
Иш кагаздарынын бул түрүнө арыз, маалым кат, түшүнүк кат, тил кат, ишеним
кат, мүнөздөмө, өмүр баян, чакыруу, жарыя, кулактандыруу кирет.
Жарыя!
2019-жылдын 3-сентябрында 1-курстун студенттерине
чогулуш болот. Саат 15:00до 201-аудиторияга чогулуңуздар.
Деканат
Ишеним кат
Мен, Нуралиев Бектур, 2018-жылдын июль айы үчүн мага

тиешелүү айлыгымды алууга Бектуров Аскатка ишеним билдиремин.
Нуралиев Бектур (колу) 15.06.2018

Бектуров Аскат (колу)
Нотариус кызматкери (Аты-жөнү) (колу) мөөр орду
Тил кат
Мен, Бактыгулов Алмаз, Бишкек шаарынын тургуну Кыязов Искенден
убактылуу 50 000 сом карыз алдым. Бул акчаны эки айдын ичинде кайтарып берүүгө
убада берем.
2018-жылдын 20-августу (колу) Бактыгулов Алмаз

Кеп маданияты
Адам баласы тээ байыртан эле оюн туура, жеткиликтүү бере билүүгө, туура жана так
сүйлөөгө, элдин көӊүлүн бура алгыдай деӊгээлде мыкты сүйлөөгө аракеттенип келген.
Анткени ойду ырааты менен куюлуштуруп чебер жеткире билүүнүн жашоодогу маани-
си зор болгон. Бул максатта атайын ораторлук мектептер да түзүлүп, бара-бара кеп
маданияты өзүнчө илимдин изилдөө объектисине айланган.
Демек, кеп маданияты кептин сапаттарын: тууралыгын, тазалыгын, түшүнүктүүлүгүн,

орундуулугун, логикалуулугун, таасирдүүлүгүн, адебин; талаптарын, нормаларын
изилдейт.
Кептин же сүйлөшүүнүн коммуникативдик сапаттарын аныктоо 2 деӊгээлде ишке

ашат:
1. Туура сүйлөө деӊгээли

Бул деӊгээлди айрым окумуштуулар төмөнкү деӊгээл деп да аташат. Бул
деңгээлде адабий тил өздөштүрүлүп, мектеп практикасында окутулат. Туура
сүйлөөгө берилген баа берүүлөр жөнөкөй болот. Бул мезгилде туура сүйлөөнүн
тажрыйбалары топтолот.
2. Маданияттуу сүйлөө деӊгээли

Муну жогорку деӊгээл деп атап коюшат. Бул деӊгээлде адабий тилди өздөштүрүп
алгандан кийинки маселелер каралат. Тактап айтканда, маданияттуу сүйлөө
жөнүндө адабий тилдин нормасын толук өздөштүргөндөн кийин гана сөз болот.
Ошондуктан маданияттуу сүйлөөгө берилген баалар да татаал.
Туура сүйлөө деген эмне?

Эгерде биздин сүйлөшүүбүздө адабий тилдин нормасы сакталган болсо, анда аны
туура сүйлөө деп атайбыз.
Тилдик норма деген эмне?

Тилдик норма - белгилүү бир коомдо белгилүү бир доордо коом тарабынан тилдик
талаптардын сакталышы. Ал тилдик талаптар коом тарабынан көп кылымдар бою
калыпка салынып, иретке келтирилип коюлган. Ошондуктан мындай талаптарды
тилди колдонуунун эрежелери катары да эсептесек болот. Маданияттуу сүйлөө тилдик
норманы сактоодон башталат.

Адабий тил деген эмне
Белгилүү бир улут тарабынан макулдашылган, калыпка салынган, бардыгына бирдей
милдеттүү, түшүнүктүү, туура деп кабыл алынган тил адабий тил деп аталат.
Адабий тил – улуттун ар бир адамы үчүн үлгүлүү, авторитеттүү жана милдеттүү тил.
Ошондуктан бул тилге мамлекет тарабынан, укук органдары тарабынан, массалык
маалымат каражаттары, окумуштуулар, жазуучулар, жалпы окутуу системасы
тарабынан кам көрүлөт. Демек, адабий тилдин жашашы, анын ар тараптан
колдонулушу улуттук маданияттын дүркүрөп өнүгүшүнө барабар. Ошондуктан адабий
тилдин нормасын сактоо – ар бирибиздин парзыбыз.
Таза сүйлөө деген эмне?

Сүйлөшүүдө адабий тилге жат элементтерди, башка тилден кирген сөздөрдү, артык-
баш диалектизмдерди, адеп-ахлактык нормага жатпаган сөздөрдү колдонбой сүйлөө
кептин тазалыгын камсыздайт.
Кептин тазалыгына кедерги болуучу көрүнүштөргө төмөнкүлөр кирет:
- Варваризмдер
- Диалектизмдер
- Жаргонизмдер
- Вульгаризмдер
- "Мите" сөздөр
- Канцеляризмдер
Варваризмдер - эч кандай зарылчылыгы жок туруп кепте колдонулган, жалпы элге

түшүнүксүз болгон чет сөздөр: бутик, дискомфорт, пикник ж.б.
Диалектизмдер - адабий тилдин нормасына ылайык келбеген, диалектинин

аймагында гана колдонулган сөздөр.
Жаргонизмдер - белгилүү бир коомдук топто, чакан чөйрөдө гана колдонулган

сөздөр: общага – жатакана, пахан – ата, базар жок – баары жайында ж.б.
Вульгаризмдер - турмуштук айрым бир кубулуштарды орой сүрөттөгөн, адамдык ар-

намысты тебелеген, адеп-ахлактык нормаларга ылайыксыз сөздөр.
"Мите" сөздөр - кепте эч кандай маани туюнтпаган, көнүмүш адат катары гана тез-тез
колдонулган сөздөр: эме, жана, жанагычы, ошо ж.б.

Канцеляризмдер - тилде өзүнчө бир штампка, мөөргө айланып, мааниси туура келбе-
ген жерде эле ыксыз колдонулган сөздөр же сөз айкаштары:
Мүмкүнчүлүгү чектелген адамдарды көргөн сайын боорум ооруйт. (Туурасы:

Майып адамдарды көргөн сайын боорум ооруйт).
Менин таякемдин сүт азыктарын өндүрүүчү ишканасы бар. (Туурасы:
Менин таякемдин сүт азыктарын чыгаруучу ишканасы бар).
Маданияттуу сүйлөө деген эмне?
Айта турган ойду башка бирөөгө так, түшүнүктүү, орундуу, логикалуу, ошол сүйлөшүү
чөйрөсүнө ылайык сылык-сыпаа түрдө туюндура билүү. Демек, маданияттуу сүйлөө
үчүн адабий тилдин нормалары эле сакталышы жетишсиз. Көптөгөн кошумча норма-
лар сакталышы керек.
Ар бир сүйлөшүүдө тилдин закону да, кептин закону да катышат:
1. Тилдин закону – тилдик норманын сакталышы. Тилдик норма:

орфографиялык норма, орфоэпиялык норма, морфологиялык норма,
синтаксистик норма.
2. Кептин закону – сүйлөшүү чөйрөсүнүн максаты, шарт-кырдаалы, мотиви,

стили, темасы.
Акыркы жылдары кыргыз тили адабий тилдин нормасына жатпаган жат, түшүнүксүз,
келегей сөздөргө, сөз айкаштарына, туура эмес курулган сүйлөмдөргө толуп бара
жатат. Анын кесепетинен көпчүлүгүбүздүн кебибиз жардыланып, тилибиз чыныгы
барк-баасынан ажырап бараткандай
Мисалы:
Июль айында көлгө барып эс алып келейли. (туурасы - келели)

Жай сайын үй-бүлөбүз менен чоӊ атамкына барчук. (туурасы - барчубуз)
Алды сызылган келейли, барчук деген сөздөр кыргыз адабий тилинин нормасына
жатпайт жана мындан улам колдонулбашы керек.
Белгилүү журналист Султан Жумагулов спорт баяндамачыларынын кебиндеги тилдик

норманын бузулушун, тилдин туура эмес колдонулушун, тилдеги одоно стилдик
каталарды мисал келтирет:

Мисалы:
Дагы бир улак жаратканын көрүп турабыз. – Улакты дагы бир жолу
тайказанга таштаганын көрдүк.(туурасы)
Эң бир кереметтүү улакчы – Эӊ бир шамдагай, карылуу улакчы.(туурасы)
Улакка ээлик кылуу орун алууда – Улакты батыраак эӊип алууга

аракеттенишүүдө. (туурасы)
Улакты карамагына алды – Улакты такымына басты.(туурасы)
Ат чабыш орун алат – Ат чабыш болот. (туурасы)
Чалып жыгуу бар – Чалып жыкты (туурасы)
Гол жаратты – Гол киргизди. (туурасы)
Оюн кереметтүү деӊгээлде жүрүп жатат – Оюн курч мүнөздө өтүп

жатат. (туурасы)
Жогорудагыдай стилдик каталарды кетирбеш үчүн, сөз менен кылдат иштөө керек, сөз
үйрөнүү керек. Тилди мыкты колдонуунун үлгүлөрүн “мен-мен” деген мыкты акын-
жазуучулардын чыгармаларынан, мыкты публицисттердин макалаларынан,
эмгектеринен окуп-билип, үйрөнсөк болот.

Тест 20
1. Берилген үзүндү кайсы стилдин 4. Төмөндөгү үзүндү эмнеден

үлгүсүндө жазылды? алынган?
III Дүйнөлүк көчмөндөр оюнда- 2030-жылдын 13-20-январында

рына карата 270 таштанды болгон иш сапарга катыша албай
салуучу урна даярдалат. Бул калганымдын себеби: апам катуу
тууралуу Курчап турган чөйрөнү ооруп, ооруканага жатып калды.
коргоо жана токой чарбасы
мамлекеттик агенттигинин А) Арыздан
маалымат кызматы билдирди. Б) Түшүнүк каттан
В) Ишеним каттан
А) Илимий стилдин Г) Маалым каттан
Б) Публицистикалык стилдин
В) Иш кагаздар стилинин
Г) Сүйлөшүү стилинин
2. Төмөндө берилген үзүндү кайсы 5. Төмөндөгү текст иш

стилдин үлгүсүндө жазылды? кагаздарынын кайсы түрүнө
мисал боло алат?
Биздин айылдын үстүндөгү
адырда эки зор терек болор эле. Мен, Урматова Элиза, 1992-
Бул кош терек азыр да ошол жылдын 15-апрелинде дыйкандын
жерде. Бул теректердин касиети үй-бүлөсүндө туулганмын. Атам -
– алар бөтөнчө тил бүткөндөй Жолдубаев Урмат, апам -
үндүү, жандуу теректер. Кумарова Бурул. 1999-жылы №5
гимназияны бүтүрүп, И.Арабаев
А) Сүйлөшүү стилинин атындагы университеттин
Б) Публицистикалык стилдин журналистика бөлүмүнө
В) Иш кагаздар стилинин тапшырдым. 2004-жылы окууну
Г) Көркөм стилдин аяктап, Оксфорд
университетине магистратура-
га тапшырып өтүп кеттим.
3. Кайсы вариантта адабий тилдин 2007-жылдан баштап “Азаттык”
нормасына туура келбеген сөз радиосунда эмгектенип келем.
бар? Үй-бүлөлүүмүн. Жолдошум –
А) Алар – эмгеги менен элге Исанов Нурбек, Улуттук
таанылган азаматтар. кардиология борборунда хирург
Б) Кечээтен бери ойлоно берип, болуп иштейт. Эки уулум бар.
оюмдун түбүнө жете албай
отурам. А) Мүнөздөмө
В) Балатылар кооздолуп, Б) Өмүр баян
майрамдык маанай башталды. В) Арыз
Г) Ал мага звонить этем деди эле. Г) Баяндама

6. Төмөнкү сүйлөмдөрдүн ичинен 8. Кайсы вариантта кыргыз тилине
кайсынысы стилдик жактан туура ылайык келбеген стилдик ката
эмес курулган? бар?
А) Шаардагы №5 оорукананын А) Алманбет кашы кытайча
башкы дарыгери мындай чийилген кызыл чийкил жигит
дооматка макул эмес. экен.
Б) Колундагы сүйрөгөн чемоданы Б) Бопбоз болуп тоӊгон айнектин
абдан чоӊ экен. бетинен тунарып эч нерсе
В) Жаңы жамаатка барганда, көрүнбөйт.
жаңы таанышуулар орун алат. В) Жумушчу оӊ колунун ортоӊку
Г) Силер өлкөбүздүн манжасын станокко кестирип
келечегисиӊер. алды.
Г) Илгери кыргызда соттун
милдетин бий аткарган.
7. Төмөнкү сүйлөмдөрдүн ичинен 9. Мүнөздөмөнү төмөнкүлөрдүн

кайсынысы стилдик жактан туура кимиси бере албайт?
эмес курулган?
А) Булбул үндүү «Наристе» А) Класс жетекчиси
тобунун солисткасы Акмаанай Б) Кафедра башчысы
Ибраева ырдайт. В) Үйдүн атасы
Б) Кечээ Улуттук компьютердик Г) Мектеп мүдүрү
гимназияда шаардык
олимпиада болуп өттү.
В) Кыргыз тилдүү басма сөздүн
абалы канааттандырарлык
эмес. 10. Кайсы сүйлөмдө адабий тилдин
Г) Булгаары заводу өндүрүш нормасына ылайык келбеген
планын сапат жагынан да стилдик ката бар?
орундатып келгени үчүн эки А) Менин жашоомдогу жалгыз
жолу сыйлык алды. арманым - жазганымды
токтотуп салганым.
Б) Окуганга китеп калбай
калганда, Жантөшевдин
«Каныбегин» кайра-кайра окуй
берчүмүн.
В) Бул оюнчу күйөрмандарына
кубаныч тартуулаганга
мүмкүнчүлүк ала алды.
Г) Эч кимге айтпасам да,
келечекте чоӊ жазуучу болгум
келчү.

Сынамык тест 1
1. Кайсы вариантта айтылышы менен 4. Кайсы катардагы сөздөрдүн

жазылышы ар башка, бирок бардыгы кыймыл-аракетти
маанилеш сөздөр берилген? билдирген сөздөрдөн жасалды?
А) окурман, иштерман, угарман А) кийим, чечим, согуш

Б) урушчаак, унутчаак, эринчээк Б) тынчтык, көлчүк, оюк
В) каала, сама, күсө В) билим, түйүн, илимпоз
Г) көңүлдүү, кубанычтуу, шайыр Г) сызгыч, орок, жоокер
2. Кайсы сүйлөмдөрдө –лар мүчөсү 5. Кайсы катардагы сүйлөмдүн

туура колдонулган? биринчи бөлүгү экинчисине карата
карама-каршы мааниде турат?
I. Акылбек, Айжамалдар менен
курста чогуу окудум. А) Мен жеткенче эле, Айпери
II. Акылбектер, Айжамалдар жолдун аркы өйүзүнө өтүп
менен курста чогуу окудум. кетти.
III. Андан бери көп убакыттар Б) Теректей бой бергенче,
өттү. теменедей акыл берсин.
IV. Назик бөбөгүнүн оюнчуктарын В) Мен наркоздон ойгонгуча,
жыйнап койду. апам жаныман карыш жылбай
отуруптур.
А) I, II жана IV Г) Бир чети жаӊы адамдар менен
Б) I жана IV таанышып, достошкуча, ошол
В) I жана II клубга бара берүүнү чечтим.
Г) IV гана
3. Төмөндө берилген сүйлөмдөрдүн 6. Кайсы катардагы асты сызылган

кайсынысында асты сызылган сөз сөздөр кыймыл-аракеттин
адамдын сапатын туюндурат? максатын билдирип турат?
А) Көк чыгып, айлана жандана А) Дүкөнгө кийим-кече эмес,

баштады. китеп сатып алганы баргам.
Б) Эшикте жүрө берип, көк Б) Лицейде окуй баштаганы
муштум болуп калыптыр. окууга болгон кызыгуум артты.
В) Көк немеге эрегишпей эле В) Жаш чырпыктын ийилгени -
койсоңчу. сынганы.
Г) Көк көйнөк кийген кыз – менин Г) Иши оӊолгону – талыбаган
классташым. эмгектин натыйжасы.

7. Кайсы варианттагы сөздөрдүн 10. Кайсы варианттагы сөздүн мүчөсү
бардыгы туура жазылган? жаңы сөз жасады?
А) бопбоз, көрүнбөс, тизчи А) кыялдан

Б) фактыны, шланкты, жаап ташта Б) кыялга
В) миллион, сезсин, ачкышты В) кыялдар
Г) заводдун, педагогко, абалтан Г) кыялың
8. Кайсы варианттагы алды сызылган 11. Кайсы сүйлөмдөрдө алды

сөз сүйлөмгө мүчө боло албайт? сызылган сөздөр мезгилдик
маанини билдирип турат?
А) Чет өлкөдөн окууга
мүмкүнчүлүгү жетип турса да, I. Кыш чыккычакты, жылуу
аны пайдаланган жок. ордунан козголушкан жок.
Б) Бүгүн дем алыш күн II. Ɵзөктөн чыккан өрт жаман,
болгондуктан, апам демейдеги өздөн чыккан жат жаман.
эле үй тиричилиги менен алек III. Таз таранганча, той
болду. таркайт.
В) Болжолдуу гана маалымат IV. Эки тоонун чөбүн самаган
берилгендиктен, ага так кийик ачка калыптыр.
ишенүүгө болбойт эле.
Г) Мүмкүн, бул гүлдөрдү алыскы А) I жана II
өлкөлөрдөн алып келишкендир. Б) II жана III
В) II жана IV
Г) I жана III
9. Чекиттердин ордуна кайсы 12. Кайсы катардагы сүйлөмдө тыныш

мүчөлөр катарынан жазылса, белгилери туура коюлган?
сүйлөмдүн мааниси туура болот?
А) – Ар дайым, – дейт апам. –
Суук шамал дарактар… өнүгүүнүн үстүндө бол.
жалбырак… жылаңач Б) “Ар дайым”, – дейт апам, –
бутактары… дирилдетет. “өнүгүүнүн үстүндө бол”.
В) “Ар дайым”, дейт апам,”
А) –дын, -сыз, -н өнүгүүнүн үстүндө бол.”
Б) –нын, -сыз, -ны Г) “Ар дайым, – дейт апам, –
В) –тын, -сиз, -ыны өнүгүүнүн үстүндө бол”.
Г) –дин, -сиз, -н

13. Төмөндө берилген үзүндү кайсы 16. Төмөндөгү асты сызылган
стилдин үлгүсүндө жазылган? сөздөрдүн кайсылары сүйлөмдө
бирдей кызмат аткарышат?
Үй жаныбарларынын балдары
кыргызча кантип аталарын, жашына, I. Жакшыга жанаш, жамандан
ургаачы-эркегине жараша адаш.
аталыштарын айырмалап көрдүңүз II. Муктаждарды
беле? Акыркы убакта которулбай камсыздандырууда бир канча
колдонулган носорог, жираф же маселе жаралды.
кенгуру деген сөздөрдүн да кыргыз- III. Асан – үйдүн эң кенжеси.
часын элдик адабияттан тапса IV. Кечээ эски буюмдарымды
болот. (Амантур Шергазиев. Жаны- иреттеп чыктым.
барлардын аталыштары. 2017.)
А) I, IV
А) Көркөм стиль Б) I, II
Б) Иш кагаздар стили В) III, IV
В) Публицистикалык стиль Г) I, II, III
Г) Илимий стиль
14. Төмөндөгү сүйлөмдө бош орунга 17. Кайсы варианттагы сөз айбанатка
кайсы сөз айкашы келиши керек? кайрылууда колдонулат?
_______ неме экен, ар ким А) жалт

жөнүндө айта берип жадатты. Б) карс
В) чек
А) Оозу жок Г) серең-серең
Б) Тили жок
В) Жаагы жок
Г) Обу жок
15. Мен, Саралаев Абдыкадыр, №45 18. Каниет курулуш иштерин

мектептин мүдүр жардамчысы баштаганы калган окшойт,
Сейитова Аймончоктон 10 күндүк короосуна кумдарды, шагылдарды
мөөнөткө «Химия» китебинен он төктүрүп коюптур.
бешти алдым. Сүйлөмдөгү кайсы сөздөр адабий
Жогорудагы текст иш кагаздары- тилдин нормасына ылайык
нын кайсы үлгүсүндө жазылган? келбеген түрдө колдонулду?
А) Справканын (Маалымдама) А) иштерин, төктүрүп

Б) Арыздын Б) курулуш, кумдарды
В) Тил каттын В) шагылдарды, төктүрүп
Г) Ишеним каттын Г) кумдарды, шагылдарды

19. Асты сызылган сөздөр кайсы 22. Жапайы сары аарылар уяларын
катардагыдай жазылышы керек? бактын же бадалдын бутактары-
Келерки жумада кыргыз на, жарака, көӊдөйлөргө салат.
республикасынын жогорку кеӊеши Мындай уялар бозомтук картон-
билим берүү министрлигинин дон жасалган чоӊ шарга окшошуп
өкүлдөрүн жалпы жыйынга кетет. Алар аны өздөрү жасаган
чакырды. «кагаздан» курат. Ал үчүн аары
кургак устундун боору менен жай
А) Кыргыз Республикасынын, жөрмөлөп, жаагы менен кырып
Жогорку Кеӊеши, Билим берүү алат да, кырындыны шилекейи
министрлигинин менен аралаштырып, уясынын
Б) Кыргыз Республикасынын, дубалын тургузат.
Жогорку кеӊеши, Билим Берүү Төмөнкүлөрдүн кайсынысы
министрлигинин тексттин темасы болууга көбүрөөк
В) Кыргыз Республикасынын, жарактуу?
Жогорку Кеӊеши, Билим Берүү
Министрлигинин А) Сары аарылар
Г) Кыргыз республикасынын, Б) Жапайы аарылар
Жогорку кеӊеши, Билим берүү В) Сары аарынын уя салышы
министрлигинин Г) Сары аарынын уясы
20. Эки сөздүн биригүүсүнөн жасалган 23. Кайсы катардагы географиялык

сөз кайсы вариантта берилген? аталыштардын бардыгы туура
жазылган?
А) төкмөчүлүк
Б) кулач А) Каракол, Кара-Көл, Төө-Ашуу
В) китепкана Б) Ысык-Көл, Торугарт, Кыз-Арт
Г) коозураак В) Жалал-Абад, Көкөмерен,
Жакынкы чыгыш
Г) Эркеч-Там, Чалдыбар, Тор-Кент
21. Төмөнкү сүйлөмдөрдөгү асты 24. Кайсы катардагы сүйлөмдө асты

сызылган сөздөрдүн кайсынысы сызылган сөз өкүнүү маанисин
“адам” деген сөзгө маанилеш? билдирип турат?
А) Баарыбызга баш болуп, алга А) Ал сени көптөн бери издеп

алпарар сенсиң. жүрөт, бир жолуксаңчы.
Б) Аты баш бербей, ала качып Б) Мен шаарга барам, мени
кетиптир. менен чогуу барсаңчы.
В) Башына баш кошулуп, бактылуу В) Мен анын келгенин билбей
болуп турган убагы. калдым, же сен айтсаңчы.
Г) Атасы баш болуп ушул жолго Г) Тезирээк болсоңчу, кечигип
кантип барышты экен. калбайлы.

25. Кайсы варианттагы белгиленген 28. Чай-…, эртели-…, барар-…
сөз заттын түсүн билдирип турат?
Берилген сөздөргө кайсы
А) Көккө карап, жылдыз санап варианттагы сөздөрдү уласак,
жатканды жактырат. татаал сөз жасалат?
Б) Анын көктүгүнөн гана иштери
бүтүп жатат. А) пай, эртели, барган
В) Жаз келип, көк чыгып, айлана Б) чамек, кеч, барбас
көрктөнө баштады. В) чуй, кечинде, баргыс
Г) Бул көйнөктөрдөн мага Г) май, илгери, барчу
жакканы – көгү.
26. Кайсы варианттагы асты сызылган 29. Кайсы катардагы сүйлөмдө асты
сөз сүйлөмгө мүчө боло албайт? сызылган сөз тике маанисинде
колдонулду?
А) Акылай бүгүн биринчи жолу
кас-кас турду. А) Эненин баштыгына көзү түшкөн
Б) Акылай, короодогу гүлдөрүӊ ууру артынан ээрчип жөнөдү.
өзүӊдөй болуп бажыраят го. Б) Кечээтен бери көзү ооруп,
В) Акылай – биздин класстын эӊ кыйналып жүрөт.
мыктысы. В) Жолдо бара жатып, бурулуштан
Г) Акылайдын убактысы ар бир эки караанды көзү чалды.
мүнөтүнө чейин так Г) Башына мүшкүл түшкөндөн
бөлүштүрүлгөн. кийин гана көзү ачылды.
27. Бош орундарга кайсы варианттагы 30. Кайсы варианттагы асты сызылган
сөздөрдү ырааты менен жайгаш- сөздөр кыймыл-аракеттин себебин
тырсак, жаӊы маанидеги сөздөр билдирип турат?
жасалат?
А) Сууну көп кечсеӊ – балчык,
_______ чабуу, ______толгоо, сөздү көп айтсаӊ – тантык.
______ чарба, _______ акы Б) Мүйүздүү болом деп,
кулагынан айрылыптыр.
А) таш, арканды, үй, эмгек В) Атак-даӊктын артынан сен
Б) кол, ой, мал, көз кубалабай, ал сенин артыӊан
В) чаӊ, боор, алдыӊкы, көп кубалаганы оӊ.
Г) алакан, кездемени, биринчи, Г) Пейил оӊолсо, коом оӊолот.
күттүргөн

1. Кайсы катардагы асты сызылган 4. Кайсы варианттагы сөздөрдүн

сөз өтмө мааниде колдонулду? бардыгы туура жазылган?
А) Түндө тоокканага түлкү А) кол кабыш, жол-жобо, бал-

кириптир. челек
Б) Кулунду жайлоого кеткенче Б) кол жазма, жакшы-жаман,
күсөш керек эле. басма-сөз
В) Кой терисин жамынган В) кеп-сөз, жайдыр-кыштыр, баш
карышкыр турбайсыңбы. аламан
Г) Торпок жайылган кирдин Г) кем-карч, жез таӊдай, баш-
баарын жеп салыптыр. кийим
2. Кайсы варианттагы аталыш 5. Кайсы катардагы сүйлөмдө

тырмакчага алынбашы керек? сүйлөмдүн биринчи бөлүгү экинчи
бөлүгүнүн мезгилин билдирет?
А) «Турар» басмаканасы
А) Ал окууга өтсө, атасы машина
Б) «Келечек» соода комплекси
алып бермек.
В) «Баатыр эне» ордени Б) Мүдүр сөзүн бүтсө, ага суроо
Г) «Жеткинчек» шахмат клубу бериле баштайт.
В) Абдан ыраазы болуп турса да,
кечиргиси келген жок.
Г) Канчалык эмгектенсең,
ошончолук ийгилик болот.
3. Төмөндөгү үзүндү тексттин кайсы 6. Текст кептин кайсы түрүндө

түрүнөн алынган? курулган?
Чыгыш Түркистанды кыргыздар Актан жолдо баратып, мындан
байыркы заманда эле мекенде- бир канча күн мурун досу менен
генин билебиз. Бул чөлкөм болгон сүйлөшүүнү ойлонду.
кыргыздардын алгачкы Ата Аялдамага жеткенде “андан
Журту болгондугун бир катар сөзсүз кечирим сурайм” деген
изилдөөлөр да далилдөөдө. чечимге келди.
А) Публицистикалык макаладан А) Баяндоо

Б) Көркөм адабий тексттен Б) Сүрөттөө
В) Илимий макаладан В) Ой жүгүртүү
Г) Расмий билдирүүдөн Г) Эскерүү

7. Кайсы варианттагы сүйлөмдө асты 10. Кайсы варианттагы сүйлөмдө
сызылган сөз кыймыл-аракеттин тыныш белгилери туура коюлган?
кандайдыр бир максатта А) Улуу дагестан акыны Расул
аткарылганын көрсөтүп турат? Гамзатов: «Эртеӊ тилим жок
А) Кыргыз эли тууралуу эӊ болору чын болсо, анда мен
биринчи маалымат биздин бүгүн өлүүгө даярмын» деген
заманга чейинки кытай жазма экен.
булактарында сакталып калган. Б) «Эртеӊ тилим жок болору чын
Б) Эрмек – математикадан эсеп болсо»,- дейт улуу дагестан
чыгаруу боюнча ар дайым акыны Расул Гамзатов,- «анда
класстын биринчиси. мен бүгүн өлүүгө даярмын.
В) Майып адамдарды колдоо В) «Эртеӊ тилим жок болору чын
үчүн өткөрүлгөн жалпы элдик болсо,- дейт дагестан элинин
марафондон биринчи келген улуу акыны Расул Гамзатов.-
үчөө баалуу белек менен Анда мен бүгүн өлүүгө
сыйланышты. даярмын».
Г) Зуура, элдин агымы менен кете Г) «Эртеӊ тилим жок болору чын
бербе, ар дайым биринчи болсо,- дейт улуу дагестан
болуу үчүн тынбай аракеттен, акыны Расул Гамзатов,- анда
жалкоолукка алдырба. мен бүгүн өлүүгө даярмын».
8. Кайсы варианттагы сөздөр жазуу 11. Кайсы варианттагы асты сызылган

эрежесине ылайык жазылган? сөз суюктукту билдириши мүмкүн?
А) фонддун, майор, гараш А) Бүгүн казанды көөлөп коёлу.

Б) таӊгак, соӊку, билимбей Б) Кумганга суу толтуруп берчи.
В) герб, мурунку, Минскиге В) Бир чыныны тартып жиберди.
Г) банкка, чашты, тебип Г) Каптын ичиндегилер жолду
катар төгүлүп калыптыр.
9. “Бир” деген сөз төмөндөгү 12. Иш кагаздарын жүргүзүүдө

сүйлөмдөрдүн кайсынысында коюлуучу талаптар кайсы
күчөтмө маанини туюнтат? вариантта туура берилген?
А) Чоң кесе сууну бир ууртап А) Көркөм сөз каражаттарын

түгөтүп койду. колдонуу
Б) Анын башкаларга окшобогон Б) Айтылуучу ойдун ачык-тактыгы,
бир кызы бар. кыскалыгы
В) Анын ырдаганы ушундай бир В) Терминдердин арбын
керемет десең! колдонулушу
Г) Алина бир жылмайып, бир Г) Адам аттарын, мекемелердин
мостоюп отурат. аттарын кыскартып жазуу

13. Текстке тема койгула. 16. Кайсы варианттагы сүйлөмдө
Алишер Навои казалдарында тыныш белгилери туура коюлган?
суфизм темасына көп кайрылган. А) Ошентип, Курманжан датканын
Суфизм – Жаратуучунун башынан канчалык шаңдуу,
өзгөчөлүктөрүн жана дүйнөнүн кайгылуу окуялар өтпөсүн, ал
пайда болушун жаратылыш баарын: жакшылыкты да,
бирдиги менен түшүндүргөн жамандыкты да, көтөрө билген.
диний-философиялык система. Б) Ошентип, Курманжан датканын
Бул системанын тарыхы VIII башынан канчалык шаңдуу,
кылымга барып такалат. Диний кайгылуу окуялар өтпөсүн, ал
суфизм түшүнүгүн жайылтуу баарын - жакшылыкты да,
үчүн адабиятка киргизилген. жамандыкты да - көтөрө билген.
Адамдын өзүн-өзү тарбиялоосу В) Ошентип, Курманжан датканын
суфизмдин эӊ маанилүү башынан канчалык шаңдуу,
философияларынын бири болуп кайгылуу окуялар өтпөсүн, ал
саналат. баарын: жакшылыкты да,
жамандыкты да көтөрө билген.
А) Алишер Навои Г) Ошентип, Курманжан датканын
Б) Суфизм түшүнүгү башынан канчалык шаңдуу,
В) Адабият кайгылуу окуялар өтпөсүн, ал
Г) Философия баарын, жакшылыкты да,
жамандыкты да, көтөрө билген.
14. Кайсы варианттагы сөздөрдүн 17. Кайсы катардагы сөздөрдүн

бардыгы туура жазылган? бардыгы туура ташымалданган?
А) эчтеме, өгүнү, эштеке А) тар – мак, күл – кү, Бур – ул

Б) ызгаар, тирикарак, ошояк Б) суу –луу, жуур – кан, ме – ни
В) ширеңке, чачтарач, убада В) жаан – чыл, көр – үү, жыл – дыз
Г) насыят, мусапыр, кейбир Г) ке –ме, октя- брь, жалбы – рак
15. Кайсы катардагы алды сызылган 18. Кайсы варианттагы асты сызылган
сөздөр адамды билдирип турат? сөз өз алдынча бир суроого жооп
боло албайт?
I. Эстүүгө эки ооз сөз жетет.
II. Чаба албаган чалгы тандайт. А) Мындай кылганың туура эмес.
III. Уккан кулакта жазык жок. Б) Ошондон баштап биз менен
IV. Элге бергениӊ текке иштеп жатат.
кетпейт. В) Апама анын кызылы жагат
болуш керек.
А) III жана IV Г) Бери бурула берип, досун
Б) I гана көрдү.
В) I жана II
Г) I, II жана III

19. Жогоруда берилген сүйлөм 22. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн
бөлүктөрүн кайсы варианттагы түзүлүшүндө адабий тилдин жазуу
ырааттуулук боюнча эрежесине дал келбеген ката бар?
жайгаштырсак, сүйлөмдү туура
түзгөн болобуз? А) Манастагы айрым окуяларды
кытай тарыхынан, аӊызынан,
I. айрым тарыхчылар менен уламыштарынан жана жазма
адабиятчылар тарыхынан да жолуктурабыз.
II. билимдүү көргөзүүгө аракет Б) Саякбай Каралаевден эӊ
кылышат алгачкы «Манасты» жазган
III. Курманжан датканын өмүр Белек Солтоноев болгон.
таржымалын үстүртөн билген В) «Манас» изилдөөчүлөр да,
IV. анын кат-сабаты жоюлганын тарыхчылар да муну эч жерде
бышыкташып эскеришпейт.
Г) Жалбарып жанын сураган
А) I, III, II, IV Алоокенин күнөөсүн Манас
Б) III, I, II, IV баатыр кечирип, элин кырбай,
В) I, IV, III, II Ала-Тоону согушсуз бошотот.
Г) III, I, IV, II
20. Берилген сөздөргө кайсы 23. Кайсы катардагы сүйлөмдүн

варианттагы мүчөлөрдү катарынан биринчи бөлүгү экинчисинин
уласак, жаӊы сөз жасаган мезгилин билдирет?
болобуз?
А) Уурусу күч болсо, ээси айыпка
Кубан…, ак…, ал…, ула… жыгылат.
Б) Ээси келсе, бээсин бер.
А) -ыч, -ым, -арман, -ынды В) Сыр аяктын сыры кетсе да,
Б) -ган, -ба, -чы, -ын сыны кетпейт.
В) -гыла, -лар, -гыр, -ба Г) Оору кайда болсо, жан ошол
Г) -т, -ыш, -ар, -ды жерде.
21. Кайсы варианттагы асты сызылган 24. Кайсы катарда мааниси жагынан
сөздүн таптакыр башка мааниси бири-бирине карама-каршы
бар? сөздөр берилген?
А) Ал – убадага бек адам. А) узак / ыраак

Б) Сен качан келесиң? Б) жөнөкөй / жупуну
В) Биз мындайды жактырбайбыз. В) бийик / жапыс
Г) Мен эртең сабакка барам. Г) борпоң / тың

25. Кайсы варианттагы сүйлөмдө асты 28. Мен, Нурдинов Жоламан, Бишкек
сызылган сөздөр божомолдоо шаарынын тургуну Асанов
маанисин туюндурат? Кумардан 25000 (жыйырма беш
миӊ) сом карыз алдым. Аны эки
А) Асия ары сулуу, ары акылдуу айдын ичинде төлөп берем. Карыз
кыз экен. алгандыгым үчүн эки тараптын
Б) Ал же шаарда окуйт, же макулдашуусу боюнча кошумча
дыйканчылык кылат. акы төлөбөймүн.
В) Ал ыр да, кара сөз да жазат.
Г) Кийинки жылга үй дагы, короо Жогоруда берилген үлгү иш
дагы салыш керек. кагаздарынын кайсы түрүнө
кирет?
А) Ишеним кат
Б) Билдирүү
В) Тил кат
Г) Түшүнүк кат
26. Сүйлөмдөгү кайсы сөз кыргыз 29. Тырмакчанын туура эмес

адабий тилинин нормасына туура колдонулган учурун тапкыла.
келбейт?
А) “Келечек” гезити, “Атаганат”
Анаранын апасы сыркоолоп кафеси
жатыптыр, барып көрүп келейли. Б) “Нур” фабрикасы, “Жыландын
сүйүүсү”повести
А) сыркоолоп В) “Жеңиш” күнү, “Баатыр эне”
Б) келейли ордени
В) барып көрүп Г) “Алас” дүкөнү, “Шоокум”
Г) баары туура келет журналы
27. Сүйлөмгө кайсы тыныш белгиси 30. Сүйлөмдөгү кайсы сөз мезгилди
жетишпейт? билдирет? Көз байланганда
Байтал минсе кулун жок, саамал жоголгон кулун табылды.
ичсе кымыз жок.
А) көз байланганда
А) Үтүр Б) жоголгон
Б) Сызыкча В) кулун
В) Кош чекит Г) табылды
Г) Үтүрлүү чекит

1. Кайсы катардагы сөздөр бири- 5. Kайсы варианттагы татаал

бири менен маанилеш? этиштерди бириктирүү мүмкүн?
А) убактылуу / түбөлүктүү А) келе жатат
Б) курт / кумурска Б) окуп жатат
В) ынак / жакын В) күлүп жатат
Г) оор / жеңил Г) ойноп жатат
2. Кайсы варианттагы сөздөргө мүчө 6. Кайсы варианттагы асты сызылган

уланганда, уӊгулары өзгөрүп сөз кыймыл-аракеттин болуп
кеткен? өткөндүгүн билдирди?
А) кызар, укта, мага А) Кечигип келген жалгыз ал эле.
Б) узар, бозор, сенин Б) Кечээ эле келип кеткен.
В) агар, намыстан, сага В) Кечээ айылга кеткен эле.
Г) балдар, ойноок, муну Г) Керсейип бой көтөрөт да тим эле.
3. Кичирей сөзүнүн кайсы 7. Туура жазылган белгилүү элдик

варианттагы жазылышы ката? ысымды белгиле.
А) кичирейт А) Жаңыл Мырза
Б) кичиреет Б) Жаңыл мырза
В) кичирейет В) Жаңыл-Мырза
Г) кичирейтет Г) Жаңыл-мырза
4. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 8. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды

биринчи бөлүгү экинчи бөлүгүнүн сызылган сөз «белгисиз» деген
максатын билдирет? сөзгө маанилеш?
А) Мен тарткан сүрөттөр өздөрүнө А) Бир күнү мен да түгөйүм менен
окшобой калбаса экен деп, ар ээрчишип, ушул паркты аралап
бир тамганын түбүнө түнөп басып калармын.
чыккан күндөрүм болду. Б) Бул эки уюмдун аттары эле
Б) Ɵз күчүӊдүн өлчөөсүн өзүӊ башкача болгону менен,
билбей, ким билет. көздөгөн максаттары бир эле.
В) Оозу кыйшык болсо да, байдын В) Чакырылгандардан бир эле
уулу сүйлөсүн. адам келбей калды.
Г) Сагымбай «Манас» айтканда, Г) Үч ай бою жатып, бир да
алдына сары майдан аякка пайдалуу иш жасабаганына
куйдуруп коюп айтар эле. өзүн жемелеп отурду.

9. Сүйлөмдөгү кайсы сөздөрдөн 12. Жаштайынан жетим калып,
кийин үтүр белгиси коюлушу каардуу, дүрбөлөңдүү замандын не
керек? бир жан чыдагыс азаптарын
1931-жылы Жети-Өгүздүн баштан кечирди.
сыртында совет бийлигинин
каарынан жашырынып жүргөн Жогорудагы сүйлөм төмөндөгү
Саякбай Каралаевди таап аны варианттардын кайсынысында
саясий жактан актатып андан колдонулат?
«Манас» эпосун жаздырып алуу
ишин баштаган. А) Көркөм чыгармада
Б) Илимий макалада
А) сыртында,таап В) Иш кагаздарында
Б) таап, актатып Г) Оозеки кепте
В) андан, жаздырып
Г) сыртында, жаздырып
10. Кайсы варианттагы сөз түзүлүшү 13. Сүйлөмдөгү асты сызылган сөз
жагынан башкаларынан кандай түшүнүктү билдирет?
айырмаланып турат? Кечээ үйгө бирөө келиптир.
А) Чийик А) Затты
Б) Тилик Б) Адамды
В) Жыртык В) Адамдын санын
Г) Майлык Г) Заттын санын
11. Төмөндө берилген сүйлөм 14. Кайсы варианттагы татаал

бөлүктөрүн кайсы катардагыдай сүйлөмдүн биринчи бөлүгү
тартипте жайгаштырсак, сүйлөмдү экинчисинин себебин билдирип
туура түзгөн болобуз? турат?
I. шумкардын канаты талып А) Дасторкон жыйналып бүтөрү

II. тулпардын туягы түгөнүп менен, меймандарды узатып,
III. адам болсок деп арзып келдик иш столуна отурду.
IV. араң жеткидей жерден окусак Б) Аскар боюн ала кача баштаган
соӊ, сөз Осмонго берилди.
А) I, II, III, IV В) Баатыр кол баштайт, чечен сөз
Б) II, I, IV, III баштайт.
В) II, I, III, IV Г) Уруш ырысты качырат,
Г) IV, I, II, III ынтымак ырысты чакырат.

15. Баласы жакшы билим 17. Ал кезде бийлик эл-журтту ачып-
алгандыктан, ата-эненин төбөсү чачып жибербей, ийнесинен-
көккө жете сүйүнүп турат. жибине чейин эсебин алып, айыл
башкарганга ала жипти аттабаган
Жогорудагы сүйлөмдү кандай адамдарды коюп алып, ачына
кылып өзгөртсөк, сүйлөмдүн айланып, тогуна толгонуп, ичке
биринчи бөлүгү максатты үзүлүп, жоон сүзүлүп турганына
билдирип калат? карабай «Кокуй, өзүбүз жыртык
болсок да, өлкөбүз жыртык
А) Баласы жакшы билим алганы болбосун» деп, бар тапканын
менен, анысын турмушта көп ортого салып, бар тапканын
пайдаланган жок. сарамжал урунуп, жамаачысын
Б) Баласы канчалык жакшы билим баарылап жамап, баарылап жаскап,
алса, кызы да ошончолук аӊгек-дөӊгөгүн баарылап түздөп,
окуду. талатып-тонотпой, тартипти катуу
В) Баласы жакшы билим алса, ата- кармап, бара-бара тирденип, бара-
энеси машина сатып берерин бара түрдөнүп, өзөгүн бирөөгө
убада кылды. чаппай эле, өз бөгүн өзүлөрү
Г) Баласы жакшы билим алышы бөктөп жүрүп бир доорду аман-
үчүн, курган ата-эне болгон күч- эсен сактап келген.
аракетин жумшады.
Төмөндөгүлөрдүн кайсынысы
жогорудагы тексттин темасы
болууга көбүрөөк ылайыктуу?
А) Талап-тоногуч бийлик
Б) Камкор бийлик
16. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн кайсы- В) Кайдыгер бийлик
нысында тыныш белгилери туура Г) Күчтүү бийлик
коюлган?
А) Окуянын өнүгүшүнө жараша
акын буга “аллегориялык
каймана” маани киргизе 18. Акматтын 20 чакты бодо
баштайт. малынан тышкары бир канча
Б) Окуянын өнүгүшүнө жараша кичинекей малы да бар.
акын буга аллегориялык
(каймана) маани киргизе Жогорку сүйлөмдөгү алды
баштайт. сызылган сөздү кайсы варианттагы
В) Окуянын өнүгүшүнө жараша сөз айкашы менен алмаштырсак,
акын буга аллегориялык – сүйлөм стилдик жактан туура
каймана, маани киргизе түзүлөт?
баштайт.
Г) Окуянын өнүгүшүнө жараша: А) майда жандыгы
акын буга аллегориялык Б) кичинекей жандыктары
каймана маани киргизе В) короо койлору
баштайт. Г) аз малы

19. Төмөндө кептин кайсы түрү 22. Машинам бузулуп калгандыктан,
берилген? досум, Нурланов Нурсултандан,
5000 сом алгандыгым анык.
Аракет – ийгиликке жетүүдөгү эң 15.05.18ге чейин кайтарып берем.
негизги баскыч. Ошол эле учурда
өзүнө болгон ишеним да күчтүү Текст иш кагаздарынын кайсы
болушу керек... түрүнүн үлгүсү боло алат?
А) Баяндоо А) Арыз
Б) Сүрөттөө Б) Тил кат
В) Ой жүгүртүү В) Түшүнүк кат
Г) Далилдөө Г) Ишеним кат
20. Кайсы вариантта “курч” деген сөз 23. Кайсы варианттагы сөздөрдүн
түз маанисинде колдонулду? бардыгы туура жазылган?
А) көзү курч А) наӊга, кашчы, сөзсүз

Б) сөзү курч Б) түӊкү, уччу, чаштуу
В) бычагы курч В) каччы, түнкү, тузсуз
Г) мүнөзү курч Г) кылышчан, муруӊку
21. Кайсы катардагы сүйлөм кыргыз 24. Төмөндө берилген сүйлөмдү

адабий тилинин нормасына кайсыл туруктуу сөз айкашы
ылайык келет? менен толуктасак мааниси туура
болот?
А) Карыларга жардам берсең, _________ неме эле, эмнеси болсо
алар жакшы баталарын да, сөзүнүн кесири өзүнө эле тийсе
беришеттер. экен.
Б) Арыбаңыз! Эсенбисиз?
В) Буйруса, кылган ишибиздин А) Кесир ооз
майнабы чыгат. Б) Жүйөөчүл чечен
Г) Кардым өлө ачты, тамак качан В) Чоң муштум
бышат? Г) Көзү тик

25. Чекиттердин ордуна кайсы катар- 28. Төмөнкү сүйлөмдүн аягына
дагы мүчөлөрдү катарынан улап кандай тыныш белги коюлат?
жазсак, төмөндөгү сүйлөмдүн
мааниси туура болот? Балдарым, аман болгулачы,
садагаларым
Үч... класста төрт... партада
отурган бир... бар эле го. Аты ким А) Көп чекит
эле? Б) Суроо
В) Илеп
А) -ынчы,-өө,-ынчы Г) Чекит
Б) -өө,-ынчы,-өө
В) -ынчы, -ынчы, -өө
Г) -өө, -өө, -ынчы
26. Кайсы варианттагы аталыш ката 29. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

жазылган? тыныш белгиси туура коюлган?
А) Түтүнү бөлөктүн түйшүгү –

А) Кыргыз Республикасынын эл
бөлөк.
артисти
Б) Токой тоонун – көркү, эр элдин
Б) Кыргыз Республикасынын – көркү.
ардактуу юристи В) Эл – мазар, элден безген азар.
В) Кыргыз Республикасынын Эл Г) Тамакты таттуу кылган туз,
жазуучусу алысты жакын кылган кыз.
Г) Кыргыз Республикасынын ЖК
Төрагасы
27. Сүйлөмдөгү алды сызылган 30. Төмөндөгү сөзгө кайсы мүчөнү

сөздөн кийин кайсы тыныш уласак, кыймыл-аракетти
белгиси коюлат? билдирген сөз жасалат?
Туура сөз кылычтан өткүр Дос
А) Үтүр А) –дан
Б) Сызыкча Б) –га
В) кош чекит В) –лаш
Г) коюлбайт Г) –ны

1. Кайсы варианттагы эки сөздүн 4. Жогоруда берилген сөздөр эмне

ордун алмаштырып жазсак, болуп эсептелет?
сүйлөмдүн ордуна сөз айкашы
пайда болот? Кыз назик.
А) Үй алыс. А) Сөз айкашы

Б) Үйдө отурам. Б) Сүйлөм
В) Босогодо турат. В) Татаал сөз
Г) Атасы келсин. Г) Сүйлөм мүчөсү
2. Кайсы сүйлөмдөгү асты сызылган 5. Кыймыл-аракет ким тарабынан

сөз айтылуучу ойго күмөндүүлүк аткарылгандыгы белгисиз болгон
маанисин берет? сүйлөмдү тапкыла.
А) Тескерисинче, бул жер мага А) Бул жерде эч ким күнөөлүү

аябай жакты. эмес.
Б) Сыягы, быйыл малинадан көп Б) Чын дилден жасалган
түшүм алабыз. жакшылык эч качан унутулбайт.
В) Айтмакчы, сизге апам салам В) Жайлоого сүт ичкени барып
айтты эле. келдиңерби.
Г) Менин оюмча, бул жерден Г) Түндө курулуш материалдарын
эртерээк кеткенибиз оң. уурдап кетишиптир.
3. Кайсы вариантта берилген сөз 6. Асты сызылган сөздөн мурун

айкашы маанилик жактан ката кайсы тыныш белгиси коюлушу
болуп эсептелет? керек? Арнур эмгекчил да, убада-
сында турган да ишеничтүү адам.
А) катуу чуркоо А) Үтүр
Б) суу ичүү Б) Сызыкча
В) китепти окуу В) Кош чекит
Г) тоого түшүү Г) Үтүрлүү чекит

7. Кайсы варианттагы сөз ойду 10. Сүйлөмдөгү кайсы сөздөн кийин
жыйынтыктоодо колдонулат? сызыкча келиши керек?
А) айтор Менин жактырган сабагым

Б) арийне физика эмес.
В) көрсө
Г) өңдөнөт А) сабагым
Б) жактырган
В) физика
Г) сызыкча керек эмес
8. Төмөндөгү сүйлөм эмнеден 11. Кайсы варианттагы сөз жеке

алынган болушу мүмкүн? пикирди билдирүү үчүн
колдонулат?
Атасы аны чакырып жатыптыр,
балка ала келсин дейт. А) кыскасы
Б) арийне
А) Маектешүүдөн В) менимче
Б) Маалымдамадан Г) чындыгында
В) Рефераттан
Г) Түшүнүк каттан
9. Төмөндөгү текст кайсы стилде 12. Сүйлөмдөгү асты сызылган сөздөн

жазылган? кийин кандай тыныш белгиси
коюлушу керек?
Белгилүү класстарга мүнөздүү
касиеттерди көрсөтүүчү Кемчилиги жаштыгы.
атомдор жана атомдордун
топтору функционалдык топтор А) Үтүр
деп аталат. Б) Сызыкча
В) Кош чекит
А) Публицистикалык стиль Г) Кашаа
Б) Расмий иш кагаздарынын стили
В) Илимий стиль
Г) Көркөм стиль

13. Түшүндүрмө мүчөлүү сүйлөмдү 16. Асты сызылган сөздөн кийин
тапкыла. кайсы тыныш белгиси коюлуш
керек?
А) Алар – бир тууган ага-
инилерден. Жашообуз жакшы эле үстүбүздө
Б) Нургүл эже сабакты сонун үйүбүз бар, жээрге тамагыбыз
түшүндүрөт. бар.
В) Ай-жылдыздар чыгып, айлана
жапжарык. А) Үтүрлүү чекит
Г) Агамдын башчысы үйгө келет Б) Кош чекит
экен. В) Сызыкча
Г) Үтүр
14. Сүрөттөөгө мүнөздүү түшүнүктөр 17. Кайсы варианттагы асты сызылган

кайсылар? сөз сүйлөмгө мүчө боло албайт?
А) Мазмун, каарман, сюжет А) Атасы, апасы, агасы – анын бул

Б) Башталыш, далил, жыйынтык жашоодогу таянычы.
В) Көрүнүш, сыпат, мүнөз Б) Бүгүндөн баштап, баарын
Г) Тактык, образдуулук, башынан баштайм.
көркөмдүүлүк В) Дагы жайлоого баргым келип
жатат.
Г) Ары сөзмөр, ары сүйкүмдүү
жан экен.
15. Бир өңчөй ээлер камтылган 18. Кайсы катардагы сүйлөмдө

сүйлөм кайсы? сүйлөмдүн биринчи бөлүгү
экинчисинин мезгилин билдирет?
А) Асел менен Алмаштын ата-
энелери – классташ. А) Ал тезирээк келсе, шаарга ала
Б) Асел Алмаш менен ойногонду кетебиз.
жактырат. Б) Үй салынып бүтсө, өз
В) Короо шыпырып жүргөндөр – жумушуңа кайтсаң болот.
Асел менен Алмаш. В) Алар мени кандай ойлошсо,
Г) Асел менен Алмаш жакшы ошондой болом.
окушат. Г) Энем келсе, жомок айтып
берсе ээ!

19. Кайсы катардагы сүйлөмдө 22. Кайсы катардагы сүйлөмдүн
үтүрдүн ордуна сызыкча коюлушу тыныш белгилери туура коюлган?
керек эле?
А) – Келесиңби? – деди Жамал.
А) Күн күркүрөп, чагылган – Барайын, - деди Жибек.
чартылдап жатат. Б) – “Келесиңби?” – деди Жамал.
Б) Шашып келе калсам, эч ким – “Барайын,” - деди Жибек.
жок. В) – Келесиңби? – деди Жамал.
В) Жүн сабап отурса, үйгө киши “ Барайын,” - деди Жибек.
келиптир. Г) Келесиңби? – деди Жамал.
Г) Биздикине келсе, китепти ала Барайын, - деди Жибек.
келсинчи.
20. Төмөндөгү сүйлөмдөрдүн 23. Кайсы сүйлөмдө “деп” деген

арасынан кайсынысынын биринчи сөздөн кийин үтүр коюлбашы
бөлүгү себепти билдирет? керек?
А) Таарынтып албайын деп, А) “ Колуңдан келеби?..” – деп

абайлап сүйлөдүм. сураган Жанар ишенбей турду.
Б) Тамак ичпей коюп, ашказаны Б) “Эми эмне кылам?” – деп,
ооруп жатат. башын мыжыгып отуруп калды.
В) Үйлөнсөм, жумушка жакшылап В) “Баланы алып кетем,” – деп,
киришем. көп азап тартты.
Г) Артык кылам деп, тыртык Г) “Сени капа кылгым келбейт,” –
кылды. деп, туруп кетти.
21. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 24. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн

тыныш белгисине байланыштуу ичиндеги үтүрдүн ордуна илеп
ката бар? белгисин коюуга болот?
А) Сабакка кечигип калбасам А) Нуриза, экинчи мындай кылбай

экен. жүр.
Б) Жумушумда, мектепте, бир аз Б) Чындыгында, баарыбыз эле кеч
маселелер болуп жатат. келдик.
В) Достор, баарыңарды күтөм, В) Тилекке каршы, жамгыр
келгиле. жаабай койду.
Г) Мындай кылсак, арийне Г) Таблицада көрсөтүлгөндөй, бул
жеңишке жетишебиз. система үчкө бөлүнөт.

25. Кайсы варианттагы сүйлөм 28. Төмөндө кайсы иш кагазынын
баяндоого мисал боло алат? үлгүсү берилген?
А) Нурмолдо Наркул уулунун
педагогикалык идеялары жана 2018-жылдын 23-августунан
мечит-мектептеги окуу-тарбия баштап иш өргүүгө чыгарууңузду
ишмердиги – улуттук өтүнөм.
кыртышыбыздагы орчундуу
тарыхый мурас. А) Арыз
Б) Учу-кыйыры билинбеген, Б) Түшүнүк кат
жайылган жазык теңизинин В) Билдирүү
кучагында жаркырап-жайнап Г) Маалым кат
ай мелтилдейт.(С.К.)
В) Бул үйдө эртеден кечке тышка
чыкпаган бир карыя бар. Өзү
жалгыз зериккенде сенделип,
бөлмөдөн бөлмөнү кыдырат,
телефон чалат.
Г) Калыстык күн санап өчүп
бараткандай. Кайда барба,
кимди караба, өзүнө керектүү
тарапты тандайт, чындык
тарапты эмес.
26. Кайсы катардагы сөз тизмеги 29. Кайсы варианттагы түшүнүк

башкалардан айырмаланып турат? илимий стилде болот?
А) Бото көз А) Доклад

Б) Нурдуу көз Б) Резюме
В) Бакыраң көз В) Репортаж
Г) Бүтүк көз Г) Драма
27. Бош калтырылган жерге кайсы 30. Төмөндө кептин кайсы түрү
варианттагы сөздү койсок, маани берилген?
жагынан туура болот? Демек, өнүккүбүз келсе, ар кимди
күнөөлөбөй, ар бирибиз өз
Жумушумду _________, тамак алдыбызча, колубуздан келишинче,
ичпейм. аракет кылышыбыз керек.
А) бүткүчө А) Баяндоо
Б) бүтүргөн соң Б) Сүрөттөө
В) жасасам В) Ой жүгүртүү
Г) унутканча Г) Корутундулоо

1. Кайсы вариантта иш кагаздарын 4. Даяр болуу тек гана ал күндү

жүргүзүүгө коюлган талап туура унчукпай күтүп отуруу эмес.
саналат?
Сүйлөмдөгү алды сызылган
А) Көп маанилүү сөздөрдү сөздөн кийин кайсы тыныш
колдонуу белгиси келиши керек?
Б) Адам аттарын, мекеменин
аттарын кыскартып жазуу А) Cызыкча
В) Айтылуучу ойдун ачык- Б) Үтүр
айкындыгы, кыскалыгы В) Тыныш белги коюлбайт
Г) Идеологиялык максатты Г) Кош чекит
көздөөсү
2. Кайсы варианттагы татаал 5. Кайсы варианттагы алды сызылган

сүйлөмдө биринчи жөнөкөй сөз «көӊүлдү калтырбоо» деген
сүйлөм натыйжаны, экинчиси мааниде колдонулду?
анын себебин көрсөтөт?
А) Тамагыӊды суутуп койдум,
А) Казына – казына эмес, эл – балам, иче гой.
казына. Б) Аттардын сууту канса –
Б) Жакшынын – шарапаты, окуранат, ошондо отко койгула.
жамандын – кесепети. В) Сунган колду суутпай, алып
В) Байлык менен бийлик – колдун кой, каралдым.
кири: жууса кетет. Г) Уурулардын изин суутпай, бат
Г) Уруу аксакалдары: Ажыбай да, эле табышты.
Майназар да, Жаныбек да
калыс пикирин айтышты.
3. Кайсы варианттагы сөздөрдүн 6. Кайсы катардагы сөздөрдүн

бардыгы туура жазылган? бардыгы туура ташымалданган?
А) Түштүк Корея, Ыраакы чыгыш А) класс – таш, дека – брь, тынч –

Б) Түндүк Америка, Байыркы тык
Шаар Б) чуу-луу, дем – дүү, күүлөн – үү
В) Борбордук Азия, В) паль – то, па – лоо, контр –
Кыргызстандын түштүгү чабуул
Г) Орто Азия, Россиянын Түндүгү Г) кур – сант, бере – шен, кеӊе – ет

7. Кайсы катардагы сүйлөмдүн асты 10. 2019-жылдын 17-мартында саат
сызылган бөлүгү экинчи бөлүгүнө 9:00дө администрациялык жыйын-
карама-каршы мааниде турат? га келбей калганымдын себеби,
ошол убакта Бишкек шаарындагы
А) Бооруна көтөргөн гезит таӊгагы Чүй жана К. Акиев көчөлөрүнүн
түгөнгүчө, базар аралап жүрө кесилишинде эки жеӊил унаа жол
берди. эрежесин сактабагандыктан
Б) Балапан көлгө улам кагылышууга учурап, МАИ
чумкуганча, соно менен чүрөк кызматкерлери менен биргеликте
улам элеӊдеп, душманынан ишти аныктоого катыштым.
сактангандай эки жагын
караган болушат. Текст иш кагаздарынын кайсы
В) Алыстан келген меймандарга түрүнүн үлгүсү боло алат?
дасторкон жайып, этин туурап
бергенче, алардын нускалуу А) Тил кат
кептерин тыӊшоодо. Б) Түшүнүк кат
Г) Бүгүнкү бакытыӊа В) Ишеним кат
манчыркаганча, эртеӊки күнүӊө Г) Арыз
кам көр.
8. Кайсы варианттагы сөздөр жазуу 11. Кайсы катарда маанилеш сөздөр

эрежесине ылайык жазылган? берилген?
А) жөндүү, оӊдуу, тескери
А) жапыз, буер, түнгө Б) кыял, оомат, ой
Б) бугөрөкчө, сынган, кылыччан В) сууланышуу, нымдалышуу,
В) жарганат, тынбай, чачты майланышуу
Г) бышты, үӊгө, илгичте Г) кылка, тегиз, текши
9. Ишенаалы Арабаев, Касым Тыныс- 12. Кайсы варианттагы сүйлөмдө

танов, Кусейин Карасаевдер – алды сызылган сөз туура
улуттук жазуу маданиятыбыз- ташымалданган?
дын коломтосун түптөшкөн ири
агартуучулар. А) Биз аларга жумурткадан кыр
таптырбас үчүн эмне кыл –
Алды сызылган сөз тизмегин уубуз керек.
төмөнкү сөз айкаштарынын Б) Ал жаактуудан теӊ – деши жок
кайсынысы менен алмаштырсак чечен эле.
болот? В) Улуу орус акыны А. С. –
Пушкинге болгон кызыгуум эч
А) кышын кынашкан басаӊдаган жок.
Б) очогун тутандырышкан Г) Эгемендүү Кыргызс – танда
В) пайдубалын тургузушкан жашап жатканыма өтө
Г) планын түзүшкөн бактылуумун.

13. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 15. Текстке тема койгула.
тыныш белгилери туура коюлган?
Курманжан датканын даңазасын
А) Алардын арасынан таӊ каларлык арттырган, атын алыска
нерселерди: парашюттун, суу тааныткан дагы бир башкы
астында сүзүүчү кайыктын, токуу жагдай - анын энелик улуу
станогунун, вертолеттун жана касиети, мыкты тарбияланган
башкалардын чиймелерин уулдары, неберелери. Датканын
табышкан. тарбиясында өскөн уулдар өз
Б) Алардын арасынан таӊ каларлык мезгилинин алдыңкы
нерселерди; парашюттун, суу инсандарынан, журт башкарган
астында сүзүүчү кайыктын, токуу билермандардан болушкан.
станогунун, вертолеттун, жана Алардын жалгыз эненин эмес,
башкалардын чиймелерин жалпы элдин уулу болушуна,
табышкан. албетте, Курманжан датканын
В) Алардын арасынан таӊ каларлык таасири зор.
нерселерди - парашюттун, суу
астында сүзүүчү кайыктын, токуу А) Курманжан датка – тарыхый
станогунун, вертолеттун жана инсан
башкалардын чиймелерин Б) Курманжан датка – акылман
табышкан. аял
Г) Алардын арасынан таӊ каларлык В) Курманжан датка – саясий
нерселерди: (парашюттун, суу ишмер
астында сүзүүчү кайыктын, токуу Г) Курманжан датка – татыктуу
станогунун, вертолеттун жана эне
башкалардын чиймелерин)
табышкан.
14. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 16. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн

тыныш белгилери туура коюлган? алды сызылган бөлүгү экинчи
бөлүгүндөгү ойдун аткарылыш
А) «Суу сыйлаган зор болор, суу максатын билдирип турат?
кордогон кор болор» - деген А) Ɵз баласы, муруту түктүйүп турса
экен улуу акын Жеӊижок. да, ал үчүн баягыдай эле наристе
Б) Жеӊижок акын: «Суу сыйлаган бойдон.
зор болор, суу кордогон кор» Б) Бир китептин максатын, идеясын
болорун айткан экен. түшүнүш үчүн, акыл калчап, ой
В) «Суу сыйлаган, деген экен жүгүртөбүз.
Жеӊижок акын,- зор болор, суу В) Ойноп сүйлөсөӊ да, ойлоп сүйлө.
кордогон кор болор». Г) Менден үн чыкпаган соӊ, жүзүмөн
Г) Жеӊижок акын: «Суу сыйлаган пикирими окуп койгусу
зор болор, суу кордогон кор келгендей, үӊүрөйө бир тиктеп
алды.
болор», - деген экен.

17. Кайсы катардагы туруктуу сөз 20. Кайсы варианттагы сүйлөмдө
айкаштарынын мааниси бири- алды сызылган сөз санды
бирине дал келбейт? билдирген жок?
А) Ыргыткан ташы өргө кулоо – А) Айдаганы беш эчки –

Ити чөп жеген ышкырыгы таш жарат
Б) Талпагын ташка жаюу – Ташын Б) Кенже класстын кыздарына
талкан кылуу «Беш ыргай» бийин үйрөттү.
В) Күлүн көккө сапыруу – Азуусун В) Бүгүнкү күндүн жаштары англис
айга жануу тилин беш колундай билип
Г) Кара жанын карч уруу – Төбөсү калышты.
менен жер казуу Г) Беш жолку сеанстан кийин эле
куландан соо туруп кетти.
18. Жогоруда берилген сүйлөм 21. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды

бөлүктөрүн кайсы варианттагы сызылган сөз тике маанисинде
ырааттуулук боюнча жайгаш- колдонулду?
тырсак, сүйлөмдү туура түзгөн
болобуз? А) «Дос айрылат, сөөк кайрылат» -
деп бекеринен айтыптырбы
I. улуулук ызаатын көрсөтө эзелкилер.
жылуу саламдашты да Б) Анын айткан сөзү сөөгүмдөн
II. эӊ төркү бөлмөсүнө ээрчитип өтүп, чучугума жеткендей эле
жөнөдү болду.
III. эшикти жарык маӊдайлуу В) Жээнинин бул кылыгы
адам ачып таякесинин сөөгүн агартып,
IV. бир аз күӊүрт көрүнгөн узун төбөсүн көккө жеткирип койду.
коридор аркылуу Г) Итке сөөк ыргыткандай болгон
мамилеси анын ызасын
А) IV, III, I, II келтирип, жибип бараткан
Б) III, I, IV, II жүрөгүн кайрадан таштай
В) III, IV, II, I катырды.
Г) III, IV, I, II
19. Кайсы вариантта кыргыз адабий 22. Алды сызылган сөздү төмөнкүлөр-
тилинин жазуу эрежелерине туура дүн кайсынысы менен алмаштыр-
келбеген ката бар? сак, мааниси туура келет? Эртеден
түн бир оокумга чейин иштеген-
А) олтур – отур диктен, төрт-беш саат гана
Б) мыкчы – мычкы уктачу.
В) эбак – небак
Г) уруксат – улуксат А) кирпик суутуу
Б) кирпик какпоо
В) тук этип алуу
Г) көзү умачтай ачылуу

23. Кайсы варианттагы сүйлөмдө 25. Кайсы катардагы сүйлөмдө
адабий тилдин жазуу эрежесине сүйлөмдүн биринчи бөлүгү экинчи
дал келбеген ката бар? бөлүгүнүн мезгилин билдирет?
А) Кыргызча-орусча сөздүккө дагы А) Менин колум билген иш болсо,

20 миӊдей кыргыз сөзү батпай муштумдай эт эмес, козу деле
калганын ыраматылык бербейт белем.
профессор Жээнбай Б) Алайдан Айдарбек датка аз
Мукамбаев көп айтар эле. киши менен келсе, Соорон
Б) «Манастын» өзүндө датка бизди уят кылыш үчүн
айтылгандай: «Үзүлгөндү көп киши менен келип калышы
улайлы, чачылганды мүмкүн.
жыйнайлы». В) Күндүн табы кайтса, балдарды
В) «Шүүдүрүмдөгү издер» эшикке чыгарып ойнотуп кел.
ошентип орусча жасалгасынан Г) Алдыӊкы көч кайда барса,
эч кем калбай кыргыз кийинки көч да ошол жакка
окурмандарынын колуна барат.
тийген.
Г) Кандуу согуш алгачкы күндөн
тартып эле айрым
журналисттерге калем сап
ордуна автомат карматты.
24. Кайсы варианттагы сүйлөмдөрдө 26. Кайсы катардагы сүйлөмдө алды

тыныш белгилери туура коюлган? сызылган сөз мезгилдик мааниде
колдонулду?
I. Мен, Тилекматова Бермет,
менен Жалал-Абад шаарынан А) Мектептин алдындагы көркөм
таанышкам. өнөр ийримине катышып
II. Мен, Тилекматова Бермет, жүрүп, эл алдына чыккандан
Нарын районуна караштуу дегеле тартынбай калгам.
Дөбөлү айылында туулгам. Б) Конок келердин алдында таӊ
III. Мен, Тилекматова Бермет, атпай туруп, өмүрү
Обозова Айнур болуп жыйналбаган кычыктардын
көргөзмөгө даярдандык. баарын мизилдете жыйнап
IV. Мен, Тилекматова Бермет, чыгышты.
экөөбүз Нарында бирге В) Төшөгүнүн алдындагы
окуганбыз. апасынын каты бир эсе жүрөгүн
жылытса, бир эсе кусалыгын
А) I, II жана III арттырып жатты.
Б) I жана IV Г) Биз ата-энебиздин алдындагы
В) II жана III милдеттерибизди өмүр бою
Г) III жана IV өтөсөк да, аздык кылат.

27. Ошондо асман тиреген кызыл 29. Мисалы, кыргыздын түшүн
карагайлардын үстүнөн көрүнүп- жоруган, кыргыз тилин кыргыздын
көрүнбөгөн билинип-билинбеген өзүнөн да мыкты билген
агыш буу акырын калкып ак Константин Юдахин, ага чейин
балтыр кайыӊдары жылаӊайлак жалпы элдин эмес, кокту-
шибер кечип чуркап келатып колоттун комузчусу, кокту-
ракеталарды көрүп токтой колоттун ырчысы болуп жүргөн
калган кыздарга окшоп жапжа- кыргыздын таланттуу
шыл жалбырактары салаалап өнөрпоздорун жыйнап келип нота
төмөн төгүлүп мөлтүлдөгөн үйрөтүп, музыкалык театр ачып,
шүүдүрүмгө киринип чыккан миӊ эл аспаптар оркестрин түзгөн
сандаган ак саргыл ландыш Петр Шубин, кыргыз
гүлдөрү теребелге коӊгуроолуу комузчуларынын күүлөрүн нотага
жытын чачып турар эле. жазып калтырган А.Затаевич
Сүйлөмдөгү кайсы сөздөрдөн менен В.Виноградов орус элине
кийин үтүр белгиси коюлушу караганда кыргыз элине көбүрөөк
керек? кызмат кылган эмеспи.
А) ошондо, көрүнбөгөн, келатып, Жогорудагы текстке тема койгула.

салаалап А) Кыргыз өнөрпоздору
Б) көрүнбөгөн, калкып, келатып, Б) Кыргыз музыкасы
окшоп, төгүлүп В) Кыргызга эмгеги сиӊген
В) көрүнбөгөн, билинбеген, инсандар
калкып, төгүлүп Г) Алгачкы тилчи окумуштуу
Г) калкып, келатып, окшоп,
төгүлүп, гүлдөрү
28. Кайсы варианттагы сүйлөмдүн 30. Бул окуя 1924-жылы

биринчи бөлүгү экинчи Ɵзбекстандын азыркы борбору
бөлүгүндөгү ойдун аткарылыш Ташкент шаарында болгон. Күн
максатын билдирип турат? чыгыш чөлкөмүндөгү майда-чоӊ
көп улуттарга байыркы Рим
А) Күндөр билинбей өттү, айлар сыяктуу жакшылык-жарыгын
эсеп жеткирбей зуулдады. арбын тийгизген ушул куттуу
Б) Түрктөр каарман кыргыз шаарда 7-ноябрда кыргыз элинин
жоокерлерине таазим этип тун гезити – «Эркин-Тоонун»
жүрүш үчүн, заӊгыраган күмбөз биринчи саны араб тамгасы менен
салдырышыптыр. басылып чыкты.
В) Эгер элдин ынтымагын буза
турган болсоӊ, анда тирүү Жогорудагы үзүндү тексттин кайсы
калам деп ойлобо. түрүнөн алынган?
Г) Куру челекти эки таштын
ортосуна алып койгулаган А) Публицистикалык макаладан
менен, ичине айран толо Б) Көркөм чыгармадан
калбайт. В) Расмий билдирүүдөн
Г) Илимий эмгектен

Kyrgyz Til Gramatika KG 17x24

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kyrgyz Til Gramatika KG 17x24

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ⱦԛɣɲɟɟɜɚɂ

Жалпы республикалык тестирлөөгө даярдануу үчүн колдонмо китеɩ:

Жалпы республикалык тесттин кыргыз тилинин практикалык грамматика

Бул колдонмо окуу китебинин негизги максаты жалпы республикалык

ЖРТге даярдануу үчүн колдонмо китебинин мазмуну кыргыз тилинин

Бөлүмдөр боюнча теориялык билимдер кыска, так жана кысылган мүнөздө

Бул колдонмо ЖРТге даярданган бардык окуучулардын билимин арттырып,

«Нова» билим берүү мекемесинин эмгек жамааты

Лексика – кайсы бир тилдеги сөздөрдүн жыйындысы. Ал эми лексикология (грек

Лексика бөлүмү төмөнкүлөрдү камтыйт:

9 Бир жана көп маанилүү сөздөр

ата апа комуз

Демек, 1-көнүгүүдөгү сен ̛̖̣̣̖̍̐ген сөздөр конкреттүү бир түшүнүктүн атын

6 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

Түз маани Өтмө маани

Көз - адамдын же жаныбардын көрүү Иштин көзү - иштин ыгы

Күтүү – бирөөнү күтүү Конок күтүү - конокту сыйлоо

Агуу – суунун агышы Убакыттын өтүшү

Өрт – от Өткүр, курч

1. Мээнетинин жемишин көрүп, өзүнө өзү ыраазы болуп жаткан учуру.

«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 7

1. Түнкү асмандагы жайнаган жылдыздар биринен бири өтүп көз

1.2. Бир маанилүү жана көп маанилүү сөздөр

Бир маанилүү сөздөр (моносемия) - бир гана маани берген сөздөр.

Ак булуттар жай каалгып учуп Баш – адамдын тулку боюнун эң

8 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

Үлгү: Курч (7 мааниси бар).

1. Мокок эмес: Курч бычак

Синонимдер – жазылышы ар башка, бирок мааниси бир же жакын сөздөр.

«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 9

1. Бир отурганда эле чаначты бүт шыпкап ( ), отургандардын оозун

8. Төөгө минип алып, эчкиге жашынба ( ).

10 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

– Табу – тергеме сөздөр. Табулар каада-салтка, ырым-жырымдарга, диний

– Эвфемизм – орой сөздөрдү сылык сөздөр менен жумшартып айтуу.

Антонимдер – мааниси жагынан бири-бирине карама-каршы турган, бирок бири-

тайыз …………………………………………............. төр

«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 11

1. Ɵзүм чарчаар эмесмин, бирок күрөгүм саал тайпак ( ) экен.

12 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

– Нагыз антонимдер - өз алдынча турганда бири-бирине карама-каршы мааниде

– Контексттик антонимдер - өз алдынча турганда бири-бирине каршы келбеген,

Антонимдердин өзгөчө түрлөрү

– Оксюморон – карама-каршы (антоним) сөздөрдүн айкашы.

– Энантиосемия – бир сөз ичиндеги карама-каршылык же бир сөздүн карама-

«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 13

Омонимдер – жазылышы жана айтылышы бирдей, бирок мааниси такыр башка

Көп маанилүү сөздөр Омонимдер

1. жаа – курал 1. жаа –курал

Үлгү: Сыз (3).

I. Тамак ооз тийүү: Куттуу үйдөн даам сызып өтүӊүз.

Сөздөр: айдоо, таң, ийин, сын, март, таарынды, капта, жаз

14 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

– Омографтар – жазылышы бирдей, айтылышы жана мааниси ар башка сөздөр.

– Омофондор – айтылышы бирдей, жазылышы жана мааниси ар башка сөздөр.

– Омоформалар – уңгуга мүчө уланганда, башка сөзгө окшошуп калган сөздөр.

«НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ | 15

Эскирген сөздөр – учурдагы кептен чыгып, колдонулбай калган сөздөр. Эскирген

Неологизмдер – коомдогу өзгөрүүлөр, илимдеги жана технологиядагы өнүгүүлөрдөн

мураскана……….. аккелте………….… зээр………………..…

Диалект – бир тилдин ичиндеги белгилүү бир аймакка тиешелүү тилдик

16 | «НОВА» БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕСИ

1. Маӊа шу элде жок өнөрдү үгрөтсөӊүз экен.

Ⱦԛɣɲɟɟɜɚɂ