‫فصل اول‬

‫کلیات موضوع‬
‫در این فصل به بی ان کلی ات موض وع ک ه عب ارت از مفه وم لغ وی تحدی د‪ ،‬تنظیم و نس ل و مفه وم‬
‫اصطالحی تحدید نسل و تنظیم نسل میباشد‪ ،‬می پردازیم و همچنان ف رق بین تحدی د نس ل وتنظیم نس ل از‬
‫لحاظ تعریف‪ ،‬جواز و عدم جواز‪ ،‬بررسی سیر تاریخی پدیدة تحدید نس ل قب ل از اس الم وگس ترش آن در‬
‫اواخر قرن‪ 17‬را نیز بیان خواهیم نمود‪.‬‬

‫مبحث اول‪ :‬تعریف تحدید و تنظیم نسل‬

‫اصوالً روش همین اس ت ک ه قب ل از دانس تن حکم هرش ئ‪ ،‬مفه وم هم ان ش ئ از لح اظ لغ وی‬
‫واصطالحی دانسته شود‪ ،‬به همین اساس ما در این مبحث مفهوم لغوی و اصطالحی تحدید و تننظیم نسل‬
‫را بیان خواهیم نمود و سپس به بیان مباحث دیگر خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫گفتاراول‪ :‬مفهوم لغوی تحدید و تنظیم نسل‬

‫الف‪ :‬مفهوم) لغوی تحدید‬
‫‪1‬‬
‫تحدید واژة ع ربی است که از حد گرفته ش ده بمع نی تع یین ک ردن ح د‪ ،‬م رز‪ ،‬و درجه بن دی و حد‬
‫به معنیقطع کننده بین دو شئ یا اینکه پرده واقع شونده بین دو شئ‪ ،‬تا اینکه یکی به دیگری‬
‫خلط نشود و یا اینکه یکی با دیگری تعدی نکند‪ ،‬دفع و منع ن یز از این قبیل اند‪ ،‬و حد ه ر شئ نه ایت‬
‫همانشئ استدر زبانعربیگفته میشود (ح ّده ) یع نی ح د را ب ر ب االی آن ج اریس اخت زی را همینحد‬
‫‪2‬‬
‫شخص را از بازگشت دوباره و غیر آن را از انجامجنایاتباز میدارد‪.‬‬

‫ب‪ :‬مفهوم لغوی تنظیم‬

‫َظما ً و‬ ‫ْ‬
‫تنظیم از نظم گرفته شده‪ ،‬به معنی تأليف‪ ،‬ضم و در زبان عربی گفته میشود نَظَ َمه يَ ْن ِظ ُمه ن ْ‬
‫اللؤل ؤَ أَيْ َج َم ْعتُ هُ‬‫ت ْ‬ ‫نِظاماً) یعنی به آن سرو و سامان بخشید و یکجا ساخت و هم چنان گفته میش ود (نَظَ ْم ُ‬
‫فِي الس ِّْلك‪ ،‬و تنظیم نیز مانند نظم است و هر شئ که با دیگری نزدیک ساخته شود یا بعضی آن با بعضی‬
‫‪3‬‬
‫دیگر پیوند داده شود دقیقا آن شئ تنظیم شده است‪.‬‬

‫ج‪ :‬مفهوم لغوی نسل‬

‫نسل در لغت به معنی خلق‪ ،‬ولد‪ ،‬و ذریه در لسان عربی گفته میشود و تناسل بنو فالن اذا َکثُر‬
‫اوالدهم‪ ،‬این مقوله را هنگامی میگفتند که اوالد شان زیاد میشد‪ ،‬و هم چنان میگفتند‪ :‬و تناسلوا ای ُولِد‬
‫‪4‬‬
‫بعضهم من بعض یعنی بعضی از بعضی دیگر تولد شده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫محمد معین‪ ،‬فرهنگ معین‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪1 - .172‬‬
‫‪ -2‬محمد ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬بیروت‪ ،‬ناشر‪ ،‬دار صادر‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.12‬‬
‫‪- 3‬ابن منظور‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.667‬‬
‫‪ -4‬ابن منظور‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.614‬‬
 ‫گفتاردوم‪ :‬مفهوم اصطالحی تحدید نسل‬
‫اصطالح تحدید نسل در نزد فقهاء قدیم مستعمل نبوده به همین اساس آن را تعریف نکرده ان د و این‬
‫‪5‬‬
‫اصطالح جدیداً مورد کاربرد قرار گرفته است‪.‬‬

‫پژوهشگران در بیان معانی این سه اصطالح‪ ،‬که عبارت از(منع حمل‪ ،‬تحدی د نس ل و تنظیم نس ل)‬
‫میباشد اختالف نموده اند‪ ،‬برخی‪ ،‬منع حم ل را م رادف (تعقیم) دانس ته ان د و ب رخی دیگ ر من ع حم ل را‬
‫اینگونه تعریف کردند که عبارت از عدم رغبت در تناسل بط ور مطل ق میباش د براب ر اس ت ک ه دس تگاه‬
‫تناسلی به مرحله عقامت برسد یا نرسد‪ ،‬و برخی هم تحدید نس ل را ش امل توق ف ب ارداری بع د از اینک ه‬
‫اوالد شان به تعداد معین میرسد و شامل تعقیم (نازاساختن به طوردایمی) دانسته ان د و ب رخی ه ا تحدی د‬
‫‪6‬‬
‫نسل و تنظیم آن را به یک معنی اطالق کردند که همانا تقلیل نسل باشد‪.‬‬
‫ولی آنچه که هيأت کبار علمای سعودی تعریف نموده اند‪ ،‬عبارت است از" توقف نسل‪ ،‬هنگام‬
‫رسیدن اوالد به تعداد مشخص آن به وسیله استعمال وسایلی که گمان میشود باعث جلو گیری از حمل‬
‫‪7‬‬
‫می شود"‪.‬‬

‫شیخ محمد شلتوت می گوید‪ :‬که تحدید نسل عبارت از"توقف نسل یک ملت‪ ،‬در وقت رسیدن آن به‬
‫یک شمار معین مي باشد"‪.‬‬

‫گفتارسوم‪ :‬مفهوم اصطالحی تنظیم نسل‬

‫همان طوری که در تحدید نسل گفتیم‪ ،‬همچنان تنظیم نسل در نزد فقهاء قدیم مستعمل نب وده ب ه همین‬
‫اساس تعریفی از آن ارائه ننمودند‪ ،‬بلکه اصطالح جدیدی اس ت ک ه از دوکلم ه (تنظیم) و (نس ل) ت رکیب‬
‫یافته است‪ ،‬و علماء معاصر تعریفات مختلفی را از لحاظ ظاهری بیان نموده اند که ما در اینج ا ب ه ذک ر‬
‫برخی از آنها به طور نمونه می پردازیم‪ ،‬البته منظور از تنظیم نسل استعمال وسایل ک ه منج ر ب ه ایج اد‬
‫عقامت‪ ،‬یا تعطیل ساختن وظیفه دستگاة تناسلی شود‪ ،‬نیست؛ بلکه منظور‪ ،‬توقف از حمل اس ت در م دت‬
‫معین زمانی به خاطر مصلحت ک ه زوجین ی ا کس انی از اه ل خ بره ک ه م ورد اعتم اد زوجین اس ت در‬
‫نظردارند‪.‬‬

‫الف ‪ -‬تنظیم خانواده همان اقدام زوجین است ب ا رض ایت کام ل و ب دون اک راه‪ ،‬ب ه اس تخدام وس یلة‬
‫مشروع و مأمون‪ ،‬جهت تاخیرحمل‪ ،‬مطابق به آنچه ک ه مناس ب ش رایط ص حی‪ ،‬اجتم اعی‪ ،‬و اقتص ادی‬
‫‪8‬‬
‫شان است و این اقدام به اساس مسؤلیتی که والدین در قبال خود و اوالد شان دارند‪ ،‬میباشد‪.‬‬

‫‪ - 5‬سعد جمیل سلیم الریس‪ 1433 ،‬هـ‪ .‬ق‪ ،‬النسل حفظه و تنظیمه دراسة فقهیة مقارنة‪ ،‬غزة‪ ،‬جامعة االزهر‪ ،‬ص‪.122‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. -‬د‪ .‬حسین عبد الحمید النقیب‪ ،‬حکم االسالم فی تنظیم النسل وتحدیده‪ ،‬محل نشر‪ ،‬نابلس فلسطین‪ ،‬ص‪4‬‬
‫‪ - 7‬هيئة كبار العلماء بالمملكة العربية السعودية‪ ،‬ابحاث هیئة کبار العلماء‪ ،‬ریاض‪ ،‬ناشر‪ ،‬موقع الرئاسة العام ة للبح وث العلمية واإلفت اء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‬
‫‪.505‬‬
‫‪ - 8‬سعد جمیل سلیم الریس‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.99‬‬
‫ب‪ -‬عبارت از اتخاذ کردن وسایل مشروع برای ایج اد فاص لة زم انی بین والدت ه ا بگون ه ای ک ه‬
‫منجر به کاهش میزان والدت ها از نمو و زیادت شود‪ ،‬واین اقدام به سبب ی ک سلس له مقتض یات ک ه در‬
‫‪9‬‬
‫نزد والدین وجود دارد صورت میگیرد‪.‬‬

‫مبحث دوم‪ :‬فرق بین تحدید نسل و تنظیم آن‬

‫گفتار اول‪ :‬از لحاظ تعریف‬
‫دکتور محمد عقله میگوید‪ ":‬تنظیم عبارت از عمل فردی میباش د‪ ،‬جهت جلوگ یری از ب ارداری‪ ،‬ب ه‬
‫خاطر موجودیت اسباب شخصی‪ ،‬برای دفع اضرار که ثابت است‪ ،‬یا برای ایجاد نسل صالح و قوی ولی‬
‫تحدید نسل عبارت از سیاست عمومی است که دولت یا حرکتهای ق ومی و اجتم اعی جهت جلوگ یری از‬
‫بارداری آن را پایه گذاری میکنند‪ ،‬به نحوی که وسایل آن‪ ،‬طور کامل به دست عموم مردم قرار میگیرد‬
‫و تطبیق این سیاست مهر الزامیت را برای خانواده ها بعد از اینک ه اطف ال ش ان ب ه تع داد معین میرس د‪،‬‬
‫‪10‬‬
‫میگیرد"‪.‬‬
‫هم چنان گفته میشود تحدید نسل عبارت از" توقف نس ل در ی ک ع دد معین مث ل دو ی ا س ه‪ ،‬جهت‬
‫محافظت سطح اقتصادی خانواده و ناپسند دانستن زیادت نسل می باشد" ولی هر چه که تنظیم نسل اس ت‬
‫‪11‬‬
‫عبارت از "تأخیر حمل‪ ،‬تا مدت که زن راحت شود و نشاطش دوباره باز گردد"‪.‬‬

‫خالصة فرق‪ :‬اینکه تحدید نسل عبارت از قطع نسل اس ت هنگ ام رس یدن اوالد ب ه تع داد معین ک ه‬
‫مورد نظر والدین است‪ ،‬فرق نمیکند توسط وسایلی باشد که منجر به عقامت شود‪ ،‬و یا به وسیله برداشتن‬
‫رحم و یا خصی کردن باشد‪ .‬و تنظیم نسل عبارت از ایجاد فاصله بین والدتها و استعمال وسایل که منجر‬
‫ِ‬
‫به توقف بارداری مؤقت میگردد‪ ،‬به اساس یک سلسله ملحوظات که در نزد والدین وجود دارد‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬فرق از لحاظ جواز و عدم جواز‬

‫از آنجایی که تحدید نسل مخالف با فطرت انسانی بوده و نتیجتا ً باعث تعطیل وظیفه دس تگاة تناس لی‬
‫میشود‪ ،‬و هم چنان مخالف با یکی از مقاصد شرع که (همانا تشویق و ترغیب به ازدواج و تکث یر نس ل)‬
‫است‪ ،‬میباشد‪ .‬بنا ًء علماء آنرا جز در حالت ضرورت مجاز نمیدانند؛ اما تنظیم نسل که از ط رف زوجین‬
‫صورت میگیرد در صورتیکه با اسباب شرعی معتبر همراه باشد‪ ،‬جایز است؛ و مهم ترین آنه ا‪ ،‬اس باب‬
‫ذیل میباشد‪:‬‬
‫‪ - 1‬ترس از اینکه حیات مادر در خطر واقع شود‪ ،‬یا اینکه بارداری مضر صحت آن باشد‪ ،‬زی را‬
‫زایمانه ای پی در پی ب اعث ن اراحتی و اختالل وی میش ود بن ا ًء‪ ،‬زن نی از ب ه ی ک ن وع راح تی در بین‬
‫والدتهای خویش دارد و این راحتی‪ ،‬گاه وقت استمرار مییابد وگاه وقت هم به اساس حاالت صحی کوت اه‬
‫میشود‪ .‬حاالنکه هللا متعال میفرماید‪ :‬و ما َج َع َل َعلَ ْي ُك ْم فِي الد ِ‬
‫ِّين ِم ْن َح َرج ‪ 12‬ترجمه‪ :‬خداوند در دین بر‬
‫شما مشقت قرار نداده است‪.‬‬
‫‪ - 9‬صفاء خالد حامد زین‪1426 ،‬هـ‪.‬ق‪ ،‬تنظیم النسل فی الفقه االسالمی‪ ،‬نابلس فلسطین‪ ،‬ناشر‪ ،‬جامعة النجاح الوطنیه ص ‪.104‬‬
‫‪ - 10‬د‪ .‬حسین عبدالحمید النقیب‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.4‬‬
‫‪ -11‬اللجنة الدائمه للبحوث العلمية واالفتا ء‪ :‬فتاوی اللجنةالدایمة‪ ،‬جمع وترتیب‪ ،‬احمد بن عبدالرزاق الدرویش‪ ،‬بیست وشش جلد‪ ،‬ریاض‪،‬‬
‫اُإلدارةالعامةللطبع‪،‬ج‪ ،19‬ص‪.299‬‬
‫‪ - 12‬سوره حج‪ ،‬آیه ‪.78‬‬
 ‫‪ -2‬ت رس از ن اتوانی در تعلیم و ت ربیت فرزن دان زی اد‪ ،‬چنانچ ه اس امه ابن زی د روایت میکن د ک ه‬
‫(مردی نزد پیامبر آم د و گفت ای رس ول خ دا من از خ انمم ع زل میکنم پی امبر* گفت چ را این ک ار را‬
‫میکنی؟ گفت به خاطر ترس از اوالد ه ای ک ه تول د میکن د و س پس پی امبر فرم ود‪ :‬اگ ر این ک ار ض رر‬
‫میرساند باید به فارس و روم ضرر میرساند) حاال از این حدیث برداشت میشود تنظیم نسل مشکل ندارد‪.‬‬

‫‪ -3‬ترس از واقع شدن در حرج دنیایی که گاها ً منجر به وقوع حرج دینی میش ود چنانچ ه میترس د‬
‫که به خاطر اوالد به حرام واقع شود و فعل منکر را مرتکب شود و خداوند خواهان سختی بر بنده گانش‬
‫نیست‪ 13‬چنانچ ه هللا متع ال میفرماید‪‬ي ُِري ُد هَّللا ُ بِ ُك ُم ْالي ُْس َر َواَل ي ُِري ُد بِ ُك ُم ْالع ْ‬
‫ُس َر‪ 14‬خداون د برش ما ارادة‬
‫آسانی را دارد‪ ،‬نه ارادة سختی را‪.‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬تاریخ پیدایش پدیدة تحدید و تنظیم نسل‬
‫گفتار اول‪ :‬تاریخ آن قبل از اسالم‬
‫‪15‬‬
‫پدی دة کن ترول جمعیت همگ ام ب ا وج ود بش ریت آغ از ب ه ظه ورکرد‪ ،‬م دارکی وج ود دارد ک ه‬
‫کنترول موالید را ( ‪ )4000‬سال قبل در مصر ( ‪ )1600‬س ال قب ل در هن د و ( ‪ )1300‬س ال قب ل در چین‬
‫نشان میدهد‪ ،‬تاریخ بشر وسایل و مواد فراوان را ب ه عن وان اب زار جلوگ یری از ح املگی درخ ود ثبت‬
‫کرده است‪ ،‬مانند‪ :‬جوشانده ای ریش ه ای گی اهی‪ ،‬ق رص ه ایی از ب اروت و جی وه‪ ،‬عس ل ح اوی زنب ور ه ای‬
‫مرده‪ ،‬نوشیدنی آبی که مرده به آن شسته شده باشد‪ ،‬واز این قبی ل بس یار ب رای کش تن اس پرم‪ ،‬و‬
‫‪16‬‬
‫سقط جنین معمول بوده است «ارسطو» مصرف روغن سدر مخلوط با روغن زیتون را توصیه میکرد‪.‬‬
‫دانشمندان تاریخ گفتند‪ :‬که پدیدة تحدید نسل در نزد یونانیها و چینیها معروف بوده اس ت و هم چن ان‬
‫در دوران عرب جاهلیت نیز تحدید و تنظیم نسل به روشهای گوناگون وج ود داش ته اس ت و از آن جمل ه‬
‫قتل اوالد بوده است چنانچه هللا متعال در قرآن ک ریم ب ه ص راحت این ام ر را م ورد س رزنش ق رارداده‬
‫طئً ا َكبِ يرًا‪‬‬ ‫ق نَحْ نُ نَرْ ُزقُهُ ْم َوإِيَّا ُك ْم إِ َّن قَ ْتلَهُ ْم َك انَ ِخ ْ‬
‫است آنگاه که میفرماید‪َ  :‬واَل تَ ْقتُلُوا أَوْ اَل َد ُك ْم خَ ْشيَةَ إِ ْماَل ٍ‬
‫‪ 17‬اوالد های تان را از ترس گرس نگی نکش ید‪ ،‬م ا آنه ا را روزی می دهیم و همچن ان ش ما را‪ ،‬یقین ا ک ه‬
‫کشتن ایشان یک گناه بزرگ محسوب می شود‪.‬‬
‫ت (‪)8‬‬ ‫و به صورت زنده به گور کردن دختران چنانچه هللا تعالی می فرمای د‪َ  :‬وإِ َذا ْال َم وْ ُءو َدةُ ُس ئِلَ ْ‬
‫ت‪ 18‬و آن زمانیکه از دختران زنده به گور شده پرسان ش ود ک ه ب ه ک دام گن اه‬ ‫ب قُتِلَ ْ‬ ‫بِأ َ ِّ‬
‫ي َذ ْن ٍ‬
‫کشته شدند؟ و سبب قتل اوالد در نزد عرب جاهلی دو چیز بوده است‪.‬‬
‫‪1‬ـ از ترس فقرکه شامل پسران و دختران میشود‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫‪2‬ـ به خاطر ننگ و عارکه تنها شامل دختران میشود‪.‬‬
‫قرآن کریم این مدعا را به صورت واضح و شفاف به تصویرکشیده است‪.‬‬

‫‪ - 13‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.106‬‬

‫‪ - 14‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.185‬‬
‫‪15‬‬
‫‪-‬صفاء خالد حامدزین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪. 61‬‬
‫– ‪16‬‬
‫تاج محمد جمشید زهی‪ ،1389 ،‬اسالم وتنظیم خانواده‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬مشهد‪ ،‬انتشارات خواجه عبدهللا انصاری‪ ،‬ص ‪2 .70‬‬
‫‪17‬‬
‫‪.-‬سوره اسرا‪ ،،‬آیه ‪31‬‬
‫‪18‬‬
‫‪.‬سوره تکویر‪ ،‬آیه ‪9-8‬‬
‫‪19‬‬
‫‪ . -‬دکتور محمد سعید رمضان البوطی« تحدیدالنسل وتنظیمه» مجلة مجمع الفقه االسالمی‪ ،‬ص ‪ ،8575‬مکتبة الشامله‬
 ‫‪َ ‬وإِ َذا بُ ِّش َر أَ َح ُدهُ ْم بِاأْل ُ ْنثَى ظَ َّل َوجْ هُهُ ُم ْس َو ًّدا َوهُ َو َك ِظي ٌم (‪ )58‬يَتَ َو َ‬
‫ارى ِمنَ ْالقَوْ ِم ِم ْن سُو ِء َما بُ ِّش َر بِ ِه أَيُ ْم ِس ُكهُ‬
‫ب أَاَل َسا َء َما يَحْ ُك ُمونَ ‪ 20‬دختران را مايه ننگ و سر شکستي و ب دبختي مي‬ ‫َعلَى هُو ٍن أَ ْم يَ ُد ُّسهُ فِي التُّ َرا ِ‬
‫دانستند) و هنگاميکه به يکي از آنان مژدة تولد دختر داده مي شد ( آن چنان از ف رط ن اراحتي چه ره اش‬
‫تغيير مي کرد که ) صورتش سياه مي گرديد و ممل و از خش م و غض ب و غم و ان دوه مي شد از ق وم و‬
‫قبيله ( خود ) به خاطر اين مژدة بدي ك ه ب ه او داده مي ش د خويش تن را پنه ان مي ك رد ( و سرگش ته و‬
‫حيران به خود مي گفت) آيا اين ننگ را بر خ ود بپ ذيرد و دخ تر را نگ اه دارد و يا او را در زير خ اك‬
‫زنده بگور سازد؟ هان! چه قضاوت بدي كه مي كردند!‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬چگونگی تنظیم نسل در صدر اسالم‬
‫شکی نیست که از مهم ترین اهداف ازدواج حفظ و بقاء نسل بشر می باشد‪ ،‬و این ممکن نیست مگر‬
‫با دوام پیدا کردن همبستری بین زوجین و اسالم نیز کثرت نسل را دوست می دارد و اوالد دخ تر ی ا پس ر‬
‫را مای ه خ یر و ب رکت میدان د‪ ،‬ولی در مواق ع ض روری و معق ول‪ ،‬بخ اطر تنظیم نس ل ب رای مس لمان‬
‫رخصت داده و بدون شک وسیلة معروف که به خاطر تنظیم نسل یا کنترول جمعیت در عصر پیامبر ‪‬‬
‫مردم به آن روی می آوردند؛ عزل( کشیدن آله تناسلی درهنگام انزال و انزال در ب یرون از ف رج) ب ود‪،‬‬
‫چنانچه در صحیح مسلم ازجابر ‪‬روایت شده که میفرمای د‪ ( :‬كن ا نع زل على عه د رس ول هللا ص لى هللا‬
‫‪21‬‬
‫عليه وسلم فبلغ ذلك رسول هللا صلى هللا عليه وسلم فلم ينهانا ولو كان شيئا ينهى عنه لنهانا عن ه الق رآن )‬
‫ما در عصر پیامبر‪ ‬عزل می نمودیم سپس خبر به ایشان رسید و ما را منع ننمودند و اگر چیزی م ا را‬
‫‪‬روایت اس ت ک ه‬ ‫از این کار ب از میداش ت بای د ق رآن ب از میداشت‪ 22‬و هم چن ان در روایت دیگ ر از ج ابر‬
‫میفرماید‪( :‬کانت لنا جواری و کنا نعزل فقالت الیهود ان تلک الموؤدة الصغری فس ئل رس ول هللا ‪‬عن‬
‫) م ا کن یزانی داش تیم و از آنه ا ع زل‬ ‫ذال ک فق ال ک ذبت الیه ود ل و اراد هللا خلق ه لم تس تطع رده‬
‫مینمودیم‪ ،‬یهود گفتن د این ع زل زن ده ب ه گ ور نم ودن کوچ ک اس ت‪ ،‬از رس ول هللا ‪ ‬در این زمین ه‬
‫پرسیده شد ایشان فرمودند‪ :‬یهود دروغ گفتند اگر خداون د پ اک خلقت فرزن ِد را اراده نمای د ت و‬
‫نمی توانی آن را ب از گ ردانی پس از این اح ادیث معل وم میش ود تنظیم نس ل ب ه ط ور شخص ی مش کل‬
‫‪23‬‬
‫ندارد‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬تاریخ گسترش تحدید نسل در اواخر قرن‪17‬‬
‫گسترش پدیده ای تحدید نسل یا کنترول جمعیت در اواخر قرن هف ده ب ه نظری ة «م التوس» اقتص اد‬
‫دان و کشیش انگلیسی بر میگردد‪ ،‬وی با برقراری رابطه میان جمعیت و غذا‪ ،‬موضوع را به شکل تازة‬
‫مورد بحث قرارداده و آن را به صورت یک مس ئلة اجتم اعی مط رح نم وده اس ت وی درس ال ‪1789‬م‪،‬‬
‫کتابی به نام «رسالة در اصل جمعیت» منتشر کرد و در آن کتاب ب ا نگ اهی ب د بینان ه‪ ،‬آین دة بش ریت را‬
‫ترسیم کرد وگفت‪ :‬باید رشد جمعیت مهار شود و گرن ه گرس نگی و انفج ار جمعیت‪ ،‬جه ان را تهدی د می‬
‫کند‪.‬‬

‫‪.-‬سوره نحل‪ ،‬آیه ‪59-58‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪ - 21‬ابو عبد هللا محمد ابن اسما عیل البخاری‪ ،‬صحیح البخاری‪ ،‬بيروت‪ ،‬ناشر‪ ،‬دار ابن كثير‪ )،‬شماره حدیث ‪.5209‬‬
‫‪22‬‬
‫‪. -‬الحاج عبدالرحمن باه « تنظیم النسل وتحدیده » مجلة مجمع الفقه االسالمی‪،‬ص‪ ،8794‬مکتبة الشاملة‬
‫‪23‬‬
‫‪.-‬عبدالرحمن معتصمی‪ ،‬اخالق پزشکی با احکام فقهی طبابت‪ ،‬دانشگاه فردوسی‪ ،‬انتشارات شیخ االسالم‪ ،‬ص ‪132‬‬
‫این نظریه به سرعت در جهان ش ایع ش د و تقریب ا ً هم زم ان ب ا انگلس تان‪ ،‬مس ئلة کن ترل جمعیت و‬
‫تحدید نسل‪ ،‬در آمریکای شمالی نیز مطرح گشت و در سال ‪ ،1878‬نخستین درمانگ اة کن ترل موالی د در‬
‫آمستردام افتتاح گردید‪ .‬هم چنین در سال ‪ 1900‬میالدی نخستین کنفرانس بین المللی مالتوسین های جدی د‬
‫تشکیل شد در سال ‪ ،1901‬بانویی آمریکایی به نام «مارگرت سانجر» ره بری این نهض ت را ب ه عه ده‬
‫گرفت و در سال ‪ 1916‬برای پیشرفت کار‪ ،‬درمانگاهی را افتتاح کرد و در این باره کتاب های متع ددی‬
‫نوشت و مجله ای تأسیس کرد و به ترویج این نظریه پرداخت‪.‬‬

‫در فرانسه تبلیغات در این زمینه از سال ‪ 1850‬آغاز شد و تا آستانة جنگ جهانی اول ادامه یافت و‬
‫پس از جنگ‪ ،‬دولت بر اساس قانون ‪ ،1920‬انجمن هایی را که در این راه فعالیت میکردند غ یر ق انونی‬
‫اعالم کرد و خرید و فروش وسایل جلوگیری از بار وری را ممنوع نمود‪.‬‬

‫در آلمان‪ ،‬قبل از روی کار آمدن هیتلر هیچ قانونی تحدید موالی د را من ع نمیک رد‪ ،‬ولی هنگ امی ک ه‬
‫سیاست جمعی رسمی آلمان نازی به وجود آمد‪ ،‬دیگر کسی راجع به تحدید موالید سخنی به زب ان نی اورد‬
‫در ایتالیا قانون سال ‪ ،1926‬هرگونه فعالیت راجع ب ه تحدی د نس ل را من ع ک رد و از آن ت اریخ ت ا کن ون‬
‫سیاست رسمی آن کش ور کاتولی ک؛ هم واره چ نین فع الیت ه ایی را محک وم ک رده اس ت‪ .‬عقی دة کن ترل‬
‫جمعیت در اوایل قرن بیستم به قارة آسیا نیز راه یافت؛ و طبقات مرفة جامعة هن دی در دوران اس تعمار‪،‬‬
‫با روش های موالید آشنا شدند و حتی انجمنی به نام «انجمن کنترل موالید هند » تأسیس گردید با افزایش‬
‫جمعیت و کاهش مرگ و میر‪ ،‬مسئلة کنترل جمعیت و مب احث نظ ری آن ب ه جه ان اس الم و کش ورهای‬
‫اسالمی نیز سرایت کرد‪.‬‬

‫درجهان اسالم‪ ،‬گروهی ب ه م وافقت ب ا کن ترل جمعیت برخاس ته و آن را ی ک ض رورت اجتم اعی‬
‫دانستند و دراین مورد کتاب نوشته و مقاله منتشر کردند‪ ،‬شاید از نخستین کسانی که این درب اره مط البی‬
‫نوشتند و موضوع را ازجهت فقهی و دینی بررسی کردند‪ ،‬علمای مصر به وی ژه علم ای االزه ر مانن د‪:‬‬
‫شیخ احمد ابراهیم درسال های ‪ 1936‬تا ‪ 1953‬بودند؛ ولی درمقابل‪ ،‬گروهی دیگر‪ ،‬این حرکت را نغم ة‬
‫شوم استعماردانسته و با آن مخالفت کردن د‪ ،‬و در ردگ روة نخس ت کت اب و مقال ه نوش ته و ض رورت ی ا‬
‫‪24‬‬
‫جواز تحدید نسل را مردود شمرده اند‪.‬‬

‫مبحث چهارم‪ :‬حکمت حفظ نسل‬

‫گفتار اول‪ :‬اهمیت حفظ نسل درشریعت اسالمی‬
‫تکالیفی که در شریعت اسالم وجود دارد‪ ،‬برمیگردد به حفظ مقاصد آن‪ ،‬به این معنی که مکلفیته ای‬
‫را که شریعت اسالمی بر باالی ما وضع کرده بدین خاطر بوده که مقاص دش حف ظ گ ردد و ب دون ش ک‬
‫حفظ مقاصد به مصالح مان است و مقاصد شریعت به طور عموم به سه دسته تقسیم میشود‪:‬‬
‫‪ _1‬ضروریات ‪ _2‬حاجیات ‪ _3‬تحسینیات‪.‬‬
‫و دسته اول که عبارت از ضروریات میباشد به پنج دسته تقسیم می شود‪:‬‬

‫‪ -24‬حبیب ا‪ ...‬طاهری‪« ،‬تحدید نسل ازدیدگاه فقه وحقوق اسالمی» مجله مجتمع آموزش عالی قم‪ ،‬شماره ‪ ،12‬بهار‪ ،81‬ص ‪.106-105‬‬
 ‫‪ _1‬حفظ دین ‪ _2‬حفظ نفس ‪ _3‬حفظ نسل ‪ _4‬حفظ عقل ‪ _ 5‬حفظ مال؛ و برای حفظ هر یک از اینها به دو‬
‫طریق امکان دارد‪1 :‬ـ از لحاظ وجود ‪2‬ـ از لحاظ عدم از لح اظ وج ود ب ه این مع نی ک ه مراع ات اقام ه‬
‫ارکان آن شود؛ و از لحاظ عدم به این معنی که مراعات دفع مفاسد ش ود؛ و ح اال حف ظ نس ل ک ه یکی از‬
‫ضروریات پنجگانه است مراعات جانب وجود آن‪ ،‬مشروعیت ازدواج و مراع ات دف ع مفاس د آن تح ریم‬
‫‪25‬‬
‫زنا است؛ که به تفصیل هر یک از آنها خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫الف‪ -‬مشروعیت ازدواج‬

‫بدون شک در ازدواج مقتضیات و مصالح شرع‪ ،‬عقل‪ ،‬و طبیعت جمع شده است؛ شریعت اسالم ما را به‬
‫سوی ازدواج تشویق و ترغیب نموده است‪ ،‬برای اینکه ازدواج وسیله حفظ ن ژاد و نس ل بش ریت میباش د‬
‫حتی اشتغال به ازدواج بهتر از عبادات نفلی گفته شده است‪ .‬و همچنان هیچ عبادتی و ج ود ن دارد ک ه از‬
‫زمان آدم ‪ ‬مشروع شده و تا اآلن استمرار داش ته باش د و دوامش ح تی در بهش ت هم ب وده باش د بج ز‬
‫نکاح و ایمان؛ زیرا نکاح سبب کثرت مسلمانها و سنتی از سنن الهی برای خلق و تکوین بشر میباش د؛ و‬
‫یگانه روشی اس ت ک ه هللا تع الی ب رای توال د و تک اثر بش ریت اختی ار نم وده‪26.‬و در این م ورد دالیلی از‬
‫قرآن کریم‪ ،‬سنت رسول هللا ‪ ‬و اجماع امت وجود دارد؛ که به بیان هر کدام می پردازیم‪.‬‬

‫ق ِم ْنهَ ا زَ وْ َجهَ ا‬ ‫اح َد ٍة َوخَ لَ َ‬

‫س َو ِ‬‫‪ -1‬قرآنکریم هللا متعال میفرماید‪ :‬يَاأَ ُّيهَا النَّاسُ اتَّقُوا َربَّ ُك ُم الَّ ِذي خَ لَقَ ُك ْم ِم ْن نَ ْف ٍ‬
‫ار َجااًل َكثِيرًا َونِ َسا ًء‪ 27‬اي مردم از خشم پروردگارت ان بپرهيزيد‪ ،‬پروردگ اري ك ه ش ما را از‬ ‫َوبَ َّ‬
‫ث ِم ْنهُ َم ِ‬
‫يك انسان بيافريد و سپس همسرش را از ن وع او آفريد‪ ،‬و از آن دو نف ر‪ ،‬م ردان و زن ان ف راواني ( ب ر‬
‫‪‬ا ‪ 29‬او آن‬ ‫س َوا ِح َد ٍة َو َج َع َل ِم ْنهَ ا زَ وْ َجهَ ا لِيَ ْس ُكنَ إِلَ ْيهَ‬ ‫روي زمين ) منتش ر س اخت‪ .‬هُ َو الَّ ِذي َخلَقَ ُك ْم ِم ْن نَ ْف ٍ‬
‫‪28‬‬

‫كسي است كه شما را از يك جنس آفريد‪ ،‬و همسران شما را از جنس ش ما س اخت ت ا ش وهران در كن ار‬
‫‪30‬‬
‫همسران بياسايند‪.‬‬
‫بدون شک که هللا متعال در وجود بشر غریزۀ بقاء ن وع انس ان را ب ه ودیعت گذاش ته ک ه مواف ق ب ا‬
‫شوق و میل او می باشد و به وسیلة همین ازدواج‪ ،‬ه دف ازدواج کنن ده ک ه یکی از اه داف م ورد توج ه‬
‫اسالم نیز است‪ ،‬برآوده می شود‪.‬‬
‫‪ -2‬سنت احادیث زیاد از رسول هللا ‪ ‬نقل شده است که به ازدواج توصیه نموده و از گوشه گیری‬
‫و شانه خالی کردن در این م ورد من ع می کن د؛ از آن جمل ه می فرماین د‪« :‬تزوج وا ال ودود الول ود ف إني‬
‫مكاثر بكم األمم»‪ 31‬با زنان مهربان و اوالد زا ازدواج کنید زیرا من به ازدیاد شما در میان امت ها افتخار‬
‫می کنم‪.‬‬

‫‪.‬سعد جمیل سلیم الریس‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪2- 74‬‬

‫‪25‬‬

‫‪ - 26‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.10‬‬

‫‪ - 27‬سوره نساء‪ ،‬آیه ‪.1‬‬
‫‪28‬‬
‫‪. -‬سید قطب‪ ،‬ترجمه و تفسیر فی ظالل القرآن ج‪ ،1‬ص‪1‬‬
‫‪29‬‬
‫‪.-‬سوره اعراف‪ ،‬آیه ‪189‬‬
‫‪30‬‬
‫‪.-‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪93‬‬
‫‪ - 31‬سليمان بن األشعث أبو داود السجستاني‪ ،‬تحقيق‪ :‬محمد محي الدين عبد الحميد‪ ،‬سنن أبي داود‪ ،‬چهارجلد‪ ،‬بيروت‪ ،‬ناشر‪ ،‬المكتبة العصرية‪،‬‬
‫صيدا ج‪ ،2‬ص‪ ،2 20‬شماره حديث ‪.2050‬‬
‫‪ -3‬اجماع و هم چنان امت مسلمه بر مشروعیت ازدواج اجماع دارن د و هیچ کس انک ار ن دارد و از‬
‫آنچه که گذشت اهمیت نکاح برای مان واضح شد و اینکه ازدواج یگانه وسیلة ش رعی ب رای رس یدن ب ه‬
‫نسل صالح میباشد‪ ،‬و اینکه از برای رابطة زوجیت ی ک سلس له ض وابط وج ود دارد و اینک ه از ب رای‬
‫عقد نکاح در شریعت اسالم جایگاه واالی میباشد‪ ،‬چنانچه عقد نکاح در قرآنکریم به عن وان میث اق غلی ظ‬
‫توصیف شده است آنگاه که میفرماید‪َ :‬وأَ ْ‬
‫خَذنَ ِم ْن ُك ْم ِميثَاقًا َغلِيظًا‪ ‬یعنی آن عهدی که از ش ما گرفتن د و‬
‫او عهد عبارت است از اقرار شما بر نفسهای تان مبنی بر امس اک آنه ا ب ه مع روف ی ا تس ریح ش ان ب ه‬
‫احسان‪ ،‬پس مقصد اصلی از ازدواج‪ ،‬حفظ نسل از انقطاع میباشد؛ و مقصد تبعی آنچه که انسان از منافع‬
‫دیگر‪ ،‬غیر از مقصد اصلی‪ ،‬اراده کند میباشد‪،‬‬
‫و امام شاطبی در کتاب خود به نام (الموافقات) این منافع را بیان نموده که ما در اینجا به علت عدم‬
‫امکان گسترش بیشتر بعضی از این منافع را ذک ر خ واهیم ک رد‪ :‬مث ل طلب راحت و آرامش‪ ،‬تع اون ب ر‬
‫مصالح دنیوی و اخروی‪ ،‬از قبیل استمتاع به حالل‪ ،‬نظر به محاسن ک ه خداون د در وج ود زنه ا آفری ده‪،‬‬
‫حفاظت شرمگاه و چشم از واقع شدن در منک رات‪ ،‬زی ادت ش کر در مقاب ل نعمته ای ک ه هللا ج ل جالل ه‬
‫‪32‬‬
‫برای بنده گانش ارزانی کرده است‪.‬‬

‫ب‪ -‬تحریم زنا‬

‫در حالیکه تمام ادیان آسمانی اتفاق نظر دارند ک ه زن ا ح رام اس ت و بای د ب ا آن مب ارزه ش ود ج ای‬
‫تعحب نیست که اسالم نیز آخرین آنهاست شدیداً با آن خصومت ورزد و با توان بیشتری به مبارزه علی ه‬
‫این فساد بپردازد تا جامعه را از اختالط انساب و جنایت علیه نس ل بش ر و ن ابود س اختن محی ط خ انواده‬
‫مصئون و محفوظ بدارد و از گسیختن روابط عالیه انسانی و سرکشی هوای نفسانی و شهوات حی وانی و‬
‫محو فضایل اخالقی و انتشار امراض موذی جلوگیری کن د؛ خداون د ب زرگ چ ه ص حیح میفرمای د‪َ :‬واَل‬
‫تَ ْق َربُوا ال ِّزنَا إِنَّهُ َكانَ فَ ِ‬
‫اح َشةً َو َسا َء َسبِياًل ‪ 33‬و ( با انجام عوامل و انگيزه هاي زنا ) به زنا نزديك نش ويد‬
‫كه زنا گناه بسيار زشت و بدترين راه و شيوه است؛ همانطوری که میدانیم اسالم هر چیزی را ک ه ح رام‬
‫نماید‪ ،‬تمام راههایی منتهی به آن را نیز مسدود میکند و تمام وسایل و مقدماتی را که ب ه تحق ق آن کم ک‬
‫میکند حرام میسازد‬
‫بنا بر این هر امری که باعث تحریک این غریزه و باز شدن راه فتنه بر مرد و زن ش ود و انس ان را ب ر‬
‫زنا تشویق و به آن نزدیک نماید‪ ،‬حرام کرده است و به منظور جلوگیری از فتنه و فساد ب ا آنه ا مخ الفت‬
‫‪34‬‬
‫می کند‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬زیادت نسل و حفظ امت از زوال و ذلت‬

‫نصوص وارده در ترغیب به تکثیر نسل به این معنی نیست که ک ثرت در ذات خ ود مم دوح باش د؛‬
‫بلکه به خاطر این است که در کثرت‪ ،‬صالح خانواده و جامعه تأمین گردد؛ بنا ًء اگ ر ک ثرت ب اعث جلب‬
‫مصلحت و خیر گردد امر مطلوب است؛ و اگر کثرت منج ر ب ه ض عف و وق وع امت در ح رج و تنگی‬

‫‪ - 32‬سعد جمیل سلیم الریس همان اثر‪ ،‬ص ‪.78-77‬‬

‫‪ -33‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪.32‬‬
‫‪ - 34‬دکتور یوسف قرضاوی‪ ،‬حالل وحرام در اسالم‪ ،‬ترجمه‪ :‬ابوبکر حسن زاده‪ ،‬نشر احسان‪ ،‬ص ‪.192‬‬
 ‫گردد در این صورت منع کثرت امر پسندیده میباش د بن ا ًء مباه ات ب ه ک ّمیت ن ه‪ ،‬بلک ه ب ه کیفیت اس ت و‬
‫اوالد کم تری ک ه ب ه آنه ا رس یدگی ص ورت گ یرد و در آین ده محص ول نیکی را نتیج ه بدهن د به تر از‬
‫‪35‬‬
‫فرزندان زیادی است که به آنها توجه نشده و سر انجام بار دوش جامعه گردند‪.‬‬
‫و قرآنکریم از برای ما کثرت مذمومۀ را مثال می زند که باعث غرور و تکبر شد‪ :‬و َيَوْ َم ُحنَي ٍْن إِ ْذ‬
‫ت ثُ َّم َولَّ ْيتُ ْم ُم ْدبِ ِرین‪ 36 ‬در جن گ ُحنَين‬ ‫ت َعلَ ْي ُك ُم اأْل َرْ ضُ بِ َم ا َر ُحبَ ْ‬ ‫أَ ْع َجبَ ْت ُك ْم َك ْث َرتُ ُك ْم فَلَ ْم تُ ْغ ِن َع ْن ُك ْم َش ْيئًا َو َ‬
‫ض اقَ ْ‬
‫مغرور انبوه لش كر ش ديد ) ولي آن‬ ‫ِ‬ ‫بدان گاه كه فزوني تان شما را به اعجاب انداخت ( و فريفته و‬
‫لشكريان فراوان اصالً به كار شما نيامدند و زمين با همه وس عتش ب ر ش ما تن گ ش د و از آن پس‬ ‫ِ‬
‫‪37‬‬
‫پشت كرديد و پاي به فرار نهاديد‪.‬‬
‫در عین حال قرآنکریم از یک قلت که مسلح به سالح ایمان و مزین به توشة فق ه و علم میباش د ک ه‬
‫در واقع همین کثرت حقیقی و معیار عزت و قوت است‪ ،‬یاد نموده درکالم مجی دش چ نین میفرمای د‪َ :‬ك ْم‬
‫الص ابِ ِرين‪ 38 ‬چ ه بس يارند گروهه اي ان دكي ك ه ب ه‬ ‫يرةً بِ إِ ْذ ِن هَّللا ِ َوهَّللا ُ َم َع َّ‬
‫ت فِئَ ةً َكثِ َ‬ ‫ِم ْن فِئَ ٍة قَلِيلَ ٍة َغلَبَ ْ‬
‫فرمان خدا (توفيق نصيب آنان شده است) و بر گروههاي فراواني چيره شده اند و خداون د ب ا ب رد‬
‫‪39‬‬
‫است‪.‬‬ ‫باران و در صف استقامت كنندگان‬

‫‪ - 35‬سعد جمیل سلیم الریس‪ ،‬همان اثر ص ‪.92‬‬

‫‪36‬‬
‫‪.-‬سوره توبه‪ ،‬آیه ‪25‬‬
‫‪37‬‬
‫‪.-‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪15‬‬
‫‪38‬‬
‫‪.-‬سوره بقره آیه‪249‬‬
‫‪39‬‬
‫‪. -‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪160‬‬