İŞL207U-DÖNEMSONU İŞLEMLERİ
Ünite 1: Dönemsonu İşlemlerinin Kapsamı
Envanter Kavramı ve Envanter Çıkarma Zamanı
Envanter kavramı, “Bir ticaret kuruluşunun para, mal ve
diğer varlıklarıyla genel olarak borçlu ve alacaklı
durumlarını, nicelikleri ve değerleriyle ayrıntılı olarak
gösterme” ve “mal ve değerlere ait döküm” şeklinde
tanımlanmaktadır. Envanter genel tanımıyla saymak,
ölçmek, tartmak ve değerlemek suretiyle bilanço
günündeki mevcutları, alacakları ve borçları kesin bir
şekilde ve detaylı olarak tespit etme işlemidir. Bir
işletmeye ait aktif ve pasif değerlerin belirli bir tarihteki
ayrı ayrı miktar ve değerinin tayin ve takdiri olan envanter
TTK ve VUK’nda envanter çıkarmak olarak ifade
edilmektedir. Buna göre Vergi Usul Kanunu’nun 186.
maddesinde “envanter çıkarmak, bilanço günündeki
mevcutları, alacakları ve borçları saymak, ölçmek, tartmak
ve değerlemek suretiyle kesin bir şekilde ve müfredatlı
olarak tespit etmektir.” tanımı yer almaktadır. Türk Ticaret
Kanunu’nun 66. maddesinde de her tacirin, ticari
işletmesinin açılışında, taşınmazlarını, alacaklarını,
borçlarını, nakit parasının tutarını ve diğer varlıklarını
eksiksiz ve doğru bir şekilde gösteren ve varlıkları ile
borçlarının değerlerini teker teker belirten bir envanter
çıkaracağı ve açılıştan sonra her faaliyet döneminin
sonunda da envanter düzenleyeceği ifadeleri yer
almaktadır. Hem TTK hem de VUK’ta ele alınan bilanço
günü deyimi ile hesap döneminin son günü ifade
edilmektedir. Vergi Usul Kanunu envanter işlemi yapmak
zorunda olanları şu şekilde gibi belirlemiştir:
• Bilanço esasına göre defter tutmak zorunda olan
gerçek ve tüzel kişi tacirler
• Her türlü ticaret şirketleri
• Kendi isteği ile bilanço esasına göre defter
tutanlar
• İşletme defteri tutan mal alış satışı üzerine çalışan
mükellefler
envanter işlemi yaparak faaliyet sonuçlarını belirlemek
zorundadırlar. Envanterin ne zaman çıkarılacağını ilgili
kanunlarımız belirtmiştir. İşletmelerin kuruluş tarihlerinde
ve sonra da her hesap dönemi sonunda envanter
çıkarmaları gerekmektedir. Bunların dışında işletmelerin
birleşmeleri halinde, birleşen işletmelerin her biri devir
envanteri çıkarırlar. İşletmelerin çeşitli nedenlerde
kapanmaları hâlinde ise tasfiye envanteri çıkarılır. Genel
olarak hesap dönemi, 12 aylık normal takvim yılıdır. Bir
dönemin sonu aynı zamanda izleyen dönemin
başlangıcıdır. Hesap döneminin sonunda çıkarılan
envanter, izleyen hesap döneminin dönembaşı envanterini
oluşturur. Benzer şekilde 31.12 20X0 tarihinde
düzenlenen dönemsonu bilançosu aynı zamanda ertesi
dönemin 01.01.20X1 dönembaşı bilançosu olacaktır.
Hesap döneminin son günü olan ve envanter ile
bilançonun ilgili olduğu tarihe bilanço günü denir. Bu
tarih genelde 31 Aralık’tır. Bazı durumlarda faaliyet süresi
bir takvim yılından daha kısa olduğu hâlde bu süreler, bir
hesap dönemi sayılır; envanter ve ona bağlı olarak da
bilanço çıkarılır. Elde edilen kazançlar da bir yılın
kazancıymış gibi vergilendirilir.
Envanter İşlemlerinin Aşamaları
Envanter işlemleri;
• Muhasebe dışı envanter
• Muhasebe içi envanter
olmak üzere iki aşamadan oluşur. Envanter işlemleri
kapsamında iktisadi kıymetlerin fiilî olarak tespiti ve
değerlendirilmesi aşamaları muhasebe dışı envanter olarak
kabul edilir. Bu tespit ve değerlendirme işleminden sonra
bulunan sonuçların muhasebe kayıtları ile karşılaştırılarak
hesapların gerçek durumu ifade eder duruma getirilmesi
işlemi ise muhasebe içi envanter işlemi olarak kabul edilir.
Muhasebe içi envanter gerekli düzenleyici muhasebe
kayıtlarını kapsar.
Muhasebe Dışı Envanter
Ticaret Kanunu ve Vergi Usul Kanunu’nda tanımı yapılan
yılda en az bir kez yapılması zorunlu olan envanter,
muhasebe dışı envanterdir. Muhasebe dışı envanter,
iktisadi varlıkların muhasebe defterindeki hesaplarda yer
alan değerleri dikkate alınmaksızın, bu varlık ve borçların
tek tek sayılması, kontrol edilmesi ve değerlenmesi
işlemidir. Bilançonun hazırlanması muhasebe dışı
envantere dayanır. Muhasebe dışı envanter VUK 186. Ve
TTK 73. maddelerinde tanımlanmıştır. Buna göre envanter
çıkarmak, saymak, ölçmek, tartmak değerlendirmek su-
retiyle bilanço günündeki mevcutları, alacakları ve borç-
ları kat’i bir şekilde müfredatlı olarak tespit etmektir.
İşletmenin yapısına en uygun bir biçimde ve dökümlü
olarak çıkarılan envanter, bilançonun doğru ve güvenilir
olmasını sağlayacaktır. Muhasebe dışı envanter işlemleri
kendi içinde iki temel aşamadan oluşur: Sayım ve
Değerleme İşlemleri. Sayım işlemleri işletmenin varlık ve
borçlarının miktar olarak belirlenmesidir. Envanterde
saptanan varlıklar ve borçlar ayrıntılı olarak envanter
defterine kaydedilir. Ancak işlerinde geniş ölçüde ve
çeşitli mal kullanan büyük işletmeler envanterlerini listeler
hâlinde düzenleyebilirler. Envanter defterine söz konusu
listelerin toplamı yazılır ve bu listeler envanter defteri ile
birlikte saklanır. Envanter çıkarmada sayım işlemi iki
aşamadan oluşur. Bunlardan birincisi, envantere hazırlık
aşaması; ikincisi de sayım işlemidir. Envanter çıkarılırken
en önemli noktalardan biri, mevcut malların doğru
sayımıdır. Bunun için de sayılacak unsurlara yönelik
varlıkların çeşitlerine göre sınıflandırma işlemi
yapılmalıdır. Hatta bu sınıflandırma işleminin önceden
yapılmış olması ve bunun, işletmenin faaliyet süresince
devam ettirilmiş olması önemlidir. Önceden sınıflandırma
yapılmamışsa, sayım işlemleri sırasında her türlü varlıklar
(mallar, duran varlıklar vb.) işletme içinde belirli yerlere
yerleştirilir ve malların türlerine göre dolaplar, gözler,
raflar düzenlenir. Bundan sonra, her mal türüne bir
numara verilerek etiketlere yazılır ve malın bulunduğu yer
üzerine yerleştirilir. Sayım işlemlerinin ne şekilde
yürütüleceği konusunda kesin kurallar konamaz. Sayım
1
 İŞL207U-DÖNEMSONU İŞLEMLERİ
Ünite 1: Dönemsonu İşlemlerinin Kapsamı
yöntemi işletmeden işletmeye değişiklikler gösterebilir.
Ancak, sayım işleminin yürütülmesi bir esasa bağlan-
malıdır. Bu aşamada hangi varlıkları kimin sayacağı ve
asıl bir sıra izleneceği konularının mutlaka belirlenmesi
gerekir.
Muhasebe dışı envanter ile işletmenin sahip olduğu gerçek
varlık ve kaynak miktarları tespit edildikten sonra bu
tutarların bilançoda yer alması için kayıtlardaki hesapların
bu tutarlar kadar kalan vermesini sağlamak gerekir. Çünkü
bilindiği gibi kayıt kuralları gereği aktif hesapların borç
kalanı dönemsonu bilançosunun aktifini, pasif hesapların
alacak kalanı pasifini oluşturur. Genel geçici mizandaki
yıllık kayıtların sonucunu veren aktif ve pasif hesapların
borç ve alacak kalanı eğer muhasebe dışı envanterle tespit
edilen varlık ve kaynak tutarına eşit değilse hesapların
muhasebe dışı envanter sonuçlarına denk kalan vermesini
sağlamak üzere ayarlama ve düzeltme kayıtları yapılır.
Defterler üzerinde yapılan bu ayarlama ve düzeltme kayıt-
larına muhasebe içi envanter denilir. Eğer dönem içinde
işlemlerin deftere kaydı sırasında hatalı kayıtlar
yapılmışsa bu hataların muhasebe kayıtlarına göre
düzeltilmesi de muhasebe içi envanter işlemleri
kapsamında yapılır. Dönem boyunca çalışan gelir ve gider
hesaplarının da kapatılıp kâr zarara devredilmesi de yine
muhasebe içi envanter işlemleri sırasında yapılır.
Değerleme işlemleri, muhasebe dışı envanterin sayımdan
sonraki aşamasıdır. Envanterde değerleme: bir işletmenin
varlık ve borçlarının bilanço günündeki değerlerinin
belirlenmesidir. Değerlemenin amacı, işletmenin belirli bir
andaki iktisadi ve mali yönden gerçeğe en yakın du-
rumunu ve hesap dönemi sonucunu (kâr ve zararı) tespit
etmektir. Bu amaçla işletmeye ait tüm varlıklar sayılıp,
miktarları tespit edildikten ve borçlar da belirlendikten
sonra tek tek para birimiyle (TL) çarpılarak değerleri
hesaplanır. Bu bakımdan bir fiyatlandırma işlemi olarak
da adlandırabileceğimiz değerleme olayı, kullanılan
değerleme ölçülerine göre, işletmenin iktisadi ve mali
durumunun bilançodaki görünümünü ve faaliyet sonucunu
(kâr veya zararı) etkileyecektir.
Muhasebe İçi Envanter
Muhasebede envanter işlemlerinin tamamlanabilmesi için
muhasebe dışı envanterde elde edilen verilerin ve
bilgilerin muhasebe içi envanter işlemleriyle bütünlüğe
kavuşturulması gerekir.
Muhasebe içi envanter işlemleri sırasında (1) Kayıt
hataları düzeltilir. (2) Muhasebe dışı envanterde bulunan
tutarlar ve hesapların kalanları arasındaki farkları
gidermek üzere muhasebe kayıtları yapılır. Yapılan
hataların bir bölümü kayıt sırasında ya da mizan
çalışmaları sırasında fark edilir ve gerekli düzeltme
kayıtları yapılır. Diğer taraftan muhasebe dışı envanter
aşamasında saptanan fiilî tutar ile kayıtlı tutar arasında
farklılıkların belirlenerek gerekli ayarlama kayıtlarının
yapılması ve gerekli dönemsonu kayıtlarının yapılması ise
daha sonra gerçekleşecektir. Bu işlemler kitabımızın
ilerleyen bölümlerinde detaylı açıklanacaktır. Bu başlık
altında sadece kayıt hatalarının düzeltilmesi
incelenmektedir. Vergi Usul Kanunu’na göre yevmiye
defterine yapılabilecek hatalar bu defterin özelliği
nedeniyle ancak muhasebe kurallarına göre düzeltilebilir.
Yevmiye defteri dışında kalan defterlerdeki hatalı kaydın
üzeri çizilmek, üst ve yan tarafına ya da ilgili bulunduğu
hesaba doğrusu yazılmak suretiyle düzeltme yapılabilir.
Değerleme Ölçütleri
Değerlemede kullanılabilecek ölçü ve yöntemler çeşitlidir.
Bu ölçü ve yöntemlerin neler olduğu muhasebenin genel
kabul görmüş ilkelerinde, Türk Ticaret Kanunu’nda ve
Vergi Usul Kanunu’nda belirlenmiştir.
Türk Ticaret Kanunu’na Göre Değerleme Esasları
6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK) hükümlerine
göre işletmeler finansal tablolarını düzenlerken bu
kanunun değerleme hükümlerini dikkate almak
zorundadırlar. Kanun’da yer alan değerleme hükümleri
Türkiye Muhasebe Standartlarında öngörülen değerleme
esaslarıdır. Standartlarda yer alan değerleme ilkeleri
TTK’nin 78-81. maddelerinde düzenlenmiştir. Finansal
tablo unsurlarının ölçüm esasları, KGK tarafından
Finansal Raporlamaya İlişkin Kavramsal Çerçeve
hakkında yayınlanan Tebliğ’de açıklanmıştır. “Finansal
Raporlamaya İlişkin Kavramsal Çerçeve” 01/01/2020
tarihinde veya sonrasında başlayan hesap dönemlerinde
uygulanmak üzere 27/10/2018 tarihli ve 30578 sayılı
Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Buna göre, finansal tab-
lolara alınan unsurlar parasal tutar olarak ölçülür. Bu bir
ölçüm esası seçilmesini gerektirir. Ölçüm esası, bir
kalemin ölçülen tanımlanmış bir özelliğidir, örneğin; tarihî
maliyet, gerçeğe uygun değer ya da ifa değeri. Bir ölçüm
esasının bir varlık veya yükümlülüğe uygulanması, söz
konusu varlık veya yükümlülüğe ve ilgili gelir ve giderlere
ilişkin bir ölçüm ortaya çıkarır. Kavramsal çerçevede
Tarihî maliyet ve Cari değer olmak üzere 2 temel ölçüm
esası getirilmiştir.
Muhasebe standartlarında değerleme yerine ölçüm
kavramı kullanılmaktadır. Muhasebede ölçüm
(değerleme), işletme faaliyetlerine, varlık ve borçlara
parasal bir değer tayin edilmesi sürecidir. Tarihî maliyet
ölçüsü geleneksel olarak güvenilir, uygulanması kolay ve
ucuz olması açısından uzun yıllardır benimsenmiştir.
Ancak muhasebe standartlarında belirtilen finansal
tablolara dayalı olarak geleceği yönelik kararlar alma
işlevini tarihî maliyetlerle düzenlenmiş finansal tabloların
yerine getirmesi olanaksız görüldüğünden, standartlarda
tarihî maliyet esasının avantaj ve dezavantajları göz nünde
bulundurulmuş, tarihî maliyetin de yer aldığı karma bir
ölçüm sistemi oluşturulmuştur. Standartlarda ilk
kayıtlamada büyük ölçüde tarihî maliyetin benimsendiği
anacak sonraki dönemlerde yapılan ölçümlerde cari değer
esasına dayalı ölçüme yöneliş görülmektedir. Yani
standartlarda gerçeğe uygun değer ölçüsü tarihî maliyeti
tamamlayıcı bir unsur olarak belirlemiştir.
2
 İŞL207U-DÖNEMSONU İŞLEMLERİ
Ünite 1: Dönemsonu İşlemlerinin Kapsamı

Varlıklar elde edildikleri tarihte alımları için ödenen nakit öngörmüştür. Vergi Kanunlarının ölçülerine göre
veya nakit benzerlerinin tutarları ile veya onlara karşılık hesaplanan kâra ise mali kâr veya zarar denir. Vergi
verilen varlıkların gerçeğe uygun değerleri ile ölçümlenir. Kanunları, faaliyet sonucunun hesaplanmasında bazı
Borçlar, borç karşılığında elde edilenin tutarı ile veya giderlerin indirilmesini kabul etmezken, kazançları ise
işletmenin normal faaliyetlerinden kaynaklanan borçlarda, vergiden muaf veya istisna tutmuştur. Bir başka anlatım
örneğin, gelir vergilerinde olduğu gibi, borcun kapatılması ile vergi kanunlarına göre vergi hesaplaması yapılacak
için gereken nakit veya nakit benzerlerinin tutarı ile matrahın tespitinde, vergisi istenmeyen bazı kazançların
gösterilir. Ancak, piyasa koşullarında yapılmayan bir varlığı ile birlikte, indirimi kabul edilmeyen giderler
işlemin sonucunda bir varlık edinildiğinde veya bulunmaktadır. Vergi kanunlarında kâr, vergilendirme
oluşturulduğunda, bir maliyet tanımlamak mümkün açısından ele alınırken; Türk Ticaret Kanunu’nda ise,
olmayabilir ya da söz konusu maliyet, varlık veya üçüncü kişilerin haklarının korunması açısından ele
yükümlülük hakkında ihtiyaca uygun bilgi sağlamayabilir. alınmıştır.
Cari değer ölçümleri, ölçüm tarihindeki koşulları Ticari faaliyet sonucunun belirlenmesinde işletme
yansıtacak şekilde güncellenmiş bilgileri kullanarak faaliyetleri kapsamında her türlü hasılat ve gider kalemi
varlıklar, yükümlülükler ve ilgili gelir ve giderler hiçbir koşula bağlı kalmaksızın hesaplamalarda dikkate
hakkında parasal bilgi sağlar. Güncelleme nedeniyle varlık alınır. Mali faaliyet sonucunun belirlenmesinde ise,
ve yükümlülüklerin cari değerleri, bir önceki ölçüm bulunan ticari faaliyet sonucundan hareketle, vergi
tarihinden bu yana nakit akış tahminlerinde ve söz konusu kanunlarınca indirimi kabul edilmeyen ancak ticari
cari değerlerde yansıtılan diğer faktörlerde meydana gelen faaliyet sonucu için Muhasebe Standartlarının öngördüğü
değişiklikleri yansıtır. Cari değer ölçüm esasları şunları nedenlerle indirim konusu yapılan giderlerin tekrar ilave
içerir: edilerek, vergisel boyutta vergi matrahına dahil
edilmemesi gereken hasılat ve kâr unsurlarının ticari
(a) Gerçeğe uygun değer
kazançtan çıkarılarak ulaşılır. Kanunen kabul edilmeyen
(b) Varlıklar için kullanım değeri ve yükümlülükler
giderlerin ve vergiden muaf gelirlerin gelir ve gider
için ifa değeri
bütünlüğünün bozulmaması amacıyla Nazım hesaplarda
(c) Cari maliyet.
izlenmesi öngörülmektedir.
Vergi Usul Kanunu’nda Değerleme ve Değerleme
Ölçüleri
VUK’nun 258. maddesi değerlemeyi “vergi matrahlarının
hesaplamasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin takdir ve
tespitidir” şeklinde tanımlamaktadır. Dönemsonu
bilançosu, dolayısıyla o dönemin kârı ya da zararı
değerleme sonucu ortaya çıkacaktır. İleride belirtileceği
gibi Gelir Vergisi Kanunu’nun 38. maddesi, bilanço
esasına göre ticari kazancı (vergi matrahını) teşebbüsün
dönemsonu ve dönembaşı öz sermayeleri arasındaki
olumlu fark olarak tanımlar. Öz sermaye de varlıkların ve
borçların değerlenmesiyle belirlenecektir. Değerlemede,
iktisadi kıymetlerin her biri tek tek ele alınır ve değerlenir.
Ancak aynı cinsten sayılan mallar ve düşük değerli mallar
toplu olarak değerlenebilir. VUK 261. maddesine göre
değerleme, iktisadi kıymetin tür ve niteliğine göre
aşağıdaki ölçülerden biri ile yapılır:
• Maliyet bedeli
• Borsa rayici
• Tasarruf değeri
• Mukayyet değer
• İtibari değer
• Rayiç bedel
• Emsal bedeli ve emsal ücreti.
Ticari Kâr ve Mali Kâr
Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre tespit edilen kâr
veya zarar, ticari kâr veya zarardır. Türk Ticaret
Kanunu değerleme ölçülerinde Türkiye Muhasebe
Standartlarındaki değerleme ölçülerinin uygulanmasını