Paper-II Inner Pages

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ eT+&É*
¬ø. dü+<Ûë´sêDÏ, ◊.|æ.z.bdt

ø£MTwüqsY
bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
leT‹ byéT.$. sê»´\øÏåà

dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
&Ü bdt.¬ø. õ˝≤˙uÛ≤wü

Ábı|òüdüsY, {°#·sY m&ÉT´πøwüHé $uÛ≤>∑+
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
dü+bÕ<ä≈£î\T
&Üˆˆ ¬ø.|æ.m. #Í<ä] &Üˆˆ j·Tdt. Áoìyêdüsêe⁄
]f…ÆsY¶ Á|æì‡bÕ˝Ÿ, nk˛dæj˚T{Ÿ Ábıô|òdüsY,
◊.@.j·Tdt.Ç., es¡+>∑˝Ÿ. C….j·THé.j·TT., q÷´&Ûç©¢.
düVü≤ø±s¡+ ` düeTq«j·T+
&Ü ¬ø. bÕ+&ÉTs¡+>∑ kÕ«$T &Ü {Ï.$.bdt. s¡y˚Twt
Ábıô|òdüsY, {°#·sY m&ÉT´πøwüHé $uÛ≤>∑+ ø√`Ä]¶H˚≥sY ø£]≈£î\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D, ôV’≤<äsêu≤<äT

#·{≤º\qT >ös¡$+#·+&ç $<äé\¢ m<ä>±*
Vü≤≈£îÿ\qT bı+<ä+&ç $qj·T+‘√ yÓT\>±*
eTT+<äTe÷≥
Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìï düèwæº+#ê\+fÒ $<ëé+‘·T˝…’q bÂs¡T\T nedüs¡+. •X¯óe⁄qT Á|üjÓ÷»≈£î&Ó’q bÂs¡Tì>±
r]Ã~<ë›\+fÒ ˇø£ >∑Ts¡TÁ|ü<äyÓTÆq e÷s¡Zìπs›X¯≈£î&ÉT nedüs¡+. n‘· &ÉT C≤„q dü+|üqTï&Ó’j·TT+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü
Ä<äs¡ÙÁbÕj·TTì>±q÷, ãVüQeTTK Á|üC≤„o*>±q÷, düè»qo*>±q÷, ‘ê‹«≈£î ì>±q÷ uÛÑ$wü´‘Y <ës¡Ùì≈£îì>±q÷
ñ+&Ü*. ø±\+ ÁbÕNqyÓTÆHê, qMqyÓTÆHê uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ m|ü⁄Œ&É÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&çì |òüTqyÓTÆq e´øÏÔ>± >ös¡$dü÷Ô
‘·eT dü+‘·‹ dü+πøåeT+ø√dü+ n‘·&ç qT+&ç m+‘√ Ä•düTÔ+~. düe÷»+˝À n‘·&É÷ ˇø£ düuÛÑT´&˚ nsTTq|üŒ{ÏøÏ n‘·&ç
e÷≥\T #˚‘\· T n˙ï Ä<äsÙ¡ ˙j·T+>± ñ+&Ü\ì uÛ≤$düT+Ô ~. Ç˝≤+{Ï eTôVAqï‘·yTÓ qÆ n<Ûë´|üHêìï eè‹Ô>± d”«ø£]+#ê\ì
ìs¡ísTT+#·T≈£îqï e´øÏÔì ñ‘·ÔeTT&Ó’q ñbÕ<Ûë´j·TTì>± s¡÷|ü⁄~<ä›&ÜìøÏ düs√«qï‘·yÓTÆq $<ë´πøåÁ‘·+ ø±yê*.
ˇø£ dü>∑≥T e´øÏÔì ñbÕ<Ûë´j·TTì>± r]Ã~<ë›\+fÒ n≈£î+]ƒ‘· Bøå±‘·‘· Œs¡‘· ø£*–q eTôVAbÕ<Ûë´j·TT\T
ø±yê*. n+<äTπø bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘ê+X¯+>± >∑T]Ô+|ü⁄bı~+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì
<ë«sê kÕe÷õø±uÛTÑ ´qï‹ì Ä•düTqÔ ï|ü⁄Œ&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&çì s¡÷bı+~+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À n‘·´+‘· C≤>∑s÷¡ ø£‘· ÄeX¯´ø£+.
ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´]úøÏ πøe\+ $wüj·TC≤„q+ n+~+#·&É+, uÀ<ÛäHê |ü]C≤„ q+ ô|+bı+~+#·&É+ e÷Á‘·y˚T dü]b˛<äT.
$<ë´s¡Tú\ <ë«sê uÛÑ$wü´‘·TÔqT MøÏå+#·>∑\ X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT H˚sêŒ*. düJeeT÷ ì‘·´#Ó’‘·qó\eT÷ nsTTq $<ë´s¡Tú\˝À
C≤„qø±+ø£qå T ô|+bı+~+|üCùÒ d yÓTfi¯≈î£ e\qT nuÛ´Ñ dæ+|üCùÒ d HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ne>∑‘+· #˚sTT+#ê*. e÷qMj·T‘· >∑Tu≤[+#˚
Äràj·T‘ê Á|ües¡ÔqqT nqTe]Ô+|üCÒj·÷*. uÛ≤s¡rj·T $<ë´‘·‘ê«ìï, $<ä ´jÓTTø£ÿ |üs¡e÷e~Ûì ns¡ú+ #˚düT≈£îì
eéVü≤]+#·&Üìï Äø£[+|ü⁄ #˚sTT+#ê*.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT ñbÕ<Ûë´j·TTì>± s¡÷bı+<ä&eÉ T+fÒ ãVüQeTTK Á|üC≤„bÕ≥yê\qT |ü⁄DÏø|Ï ⁄ü #·TÃø√e&É+
nqïe÷≥. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·ø£ÿì ø£<∏ä≈£î&ÉT>±, >±j·T≈£î&ÉT>±, q≥T&ÉT>±, ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT>±, Áø°&Üø±s¡T&ÉT>±,
yÓ’<äT´ì>±, Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT&ÉT>± eéVü≤]+#·>∑\>±*. Ç˝≤ ãVüQfi¯ n+XÊ\˝À Á|üy˚X¯eTT, ÁbÕMDéTT
ø£*– ñ+&Ü*. M{Ïì kÕ~Û+|üCÒj·÷* n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ä´ Äj·÷ n+XÊ\ìï+{Ï˙ eTy˚Tø£+ #˚düT≈£îqï<Ó’
ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·T\ô|’ s¡÷bı+~q C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2009 ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\ kÕ+|òæTø£,
kÕ+düÿè‹ø£ H˚|ü<Ûë´\qT dü+|üPs¡í+>± ne>±Vü≤q#˚düTø=ì yê] $ø±kÕìøÏ ø£èwæ#˚j·÷\ì Ç+<äTø√dü+ düe÷#ês¡
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, kÕúìø£ ø£fi¯\T dü+düÿè‘·T\qT uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£ ‘√ eTy˚Tø£+ #˚düTø√yê*. Ä dü+<äs¡“¤+˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTqqo\ nuÛ≤´dü≈î£ &ÉT (Reflective Practitioner) >± ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·T
$<ä´˝À u≤\\qT yê] u≤˝≤´ìï ns¡ú+#˚düTø√e&É+, H˚s¡TÃø√e&É+ m˝≤>√ H˚πsŒ |ü<ä∆‘·T\˝À ÁbÕMD´+ bı+<ä&É+
n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£+. düeTø±©q n+XÊ\qT y˚Tfi¯$+#·T≈£î+≥÷ ‘·q uÀ<Ûqä qT düTdü+|üqï+ #˚dTü ø√e&É+. m+‘√ ø°\ø£+.
ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD <äX¯˝ÀH˚ Äj·÷ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·T / $<ë´s¡Tú\≈£î dü+|üPs¡í •ø£åDìyê«*. eédüú≈£î
jÓ÷>∑ýÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TTì n+~+#·&É+˝À •ø£åD dü+düú˝Ò |üP]Ôu≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*. @ ∫qïbÕ{Ï n\dü‘·«+ »]–Hê
n~ |ü{ÏwüºyÓTÆq •ø£åD <ë«sêH˚ |üs¡yÓ÷qï‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\qT s¡÷bı+~+#·>∑\+. q÷‘·q+>± s¡÷bı+~+∫q á
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T C≤„qìsêàD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düq dæ<ë∆+‘ê\T, |üsd¡ Œü sêÁ•‘· $<ë´‘·‘«· +, dü$Tà[‘·uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\T yÓTT<ä\sTTq
qMq uÛ≤eq\‘√ ì]à‘·yTÓ HÆ êsTT. M≥ìï+{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø=ì ‘·eT Ä<äsÙ¡ e+‘·yTÓ qÆ uÀ<Ûqä \ <ë«sê n‘·´+‘· Á|üC≤„bÕ≥yê\T
ø£*–q ñbÕ<Ûë´j·TT\qT r]Ã~<ä›&É+˝À n<Ûë´|ü≈£î\+<äs¡÷ $X‚wü+>± ø£ èwæ#˚kÕÔs¡˙, ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü
uÀ<ÛHä ê dæ<ë∆+‘ê\qT $<ä´jÓTTø£ÿ |üse¡ ÷e~Ûì ns¡+ú #˚dTü ø=ì $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î ‘·eT J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT
nq«sTT+#·T≈£î+≥÷ Ä<äs¡Ù ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± s¡÷bı+<äT‘ês¡ì Ä•dü÷Ô...
dü+#ê\≈£î\T
sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú
neTsêe‹, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
n<Ûë´|ü≈£î\≈£î dü÷#·q\T....
ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ô|’ s¡÷bı+~q C≤rj·T $<ä´ #·Á≥+ ` 2009 ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]dü÷Ô
|æ\¢\≈£î HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT s¡÷bı+~düTÔ qï <äX¯˝ÀH˚ n‘·´+‘· C≤>∑s¡÷ø£‘·‘√
eéVü≤]+#ê\ì dü÷∫+∫+~. u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\T <ë«sêH˚ u≤\\ u≤˝≤´ìøÏ uÛÑs√kÕ Çe«>∑\eTì
n˝≤+{Ï yê]ì ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då dü+dü\ú T q÷‘·q <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |üì#˚j÷· \ì ‘Ó*|æ+~. n+<äT˝Àì
eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+<ësTT. M{Ïì ns¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À
n<Ûë´|ü≈£î\T ø=ìï yÓTfi¯≈£îe\T nqTdü]+#ê*.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` C≤rj·T $<ë´ #·Á≥+ ` 2009 ì ≈£åîDí+>± #·<äyê*.
• Äj·÷ n+XÊ\≈£î #Ó+~ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ù|s=ÿqï ø°\ø£ uÛ≤eq\qT yê{Ï ‘ê‹«ø£‘·qT ns¡ú+#˚düTø√yê*.
(Ç+<äTø√dü+ dæ\ãdt˝À ù|s=ÿqï eTT+<äTe÷≥\qT |ü]o*+#·+&ç).
• C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\sTTq ` C≤„q ìsêàD $<ë´ ‘·‘«· + ` ìsêàD≤‘·àø£
nuÛ´Ñ düq düìïy˚XÊ\ ø£\Œq yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îì yê{Ïì ñbÕ<ë´j·T $<ä´≈£î $T[‘·+#˚dæ uÀ<Ûqä
»s¡bÕ*.
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ $<ë´Á|üD≤[ø± |üÁ‘·+ ` 2010˝À ù|s=ÿqï ª|üsd¡ Œü sêÁ•‘· $<ë´$<Ûëq+μ uÛ≤eqqT n<Ûë´|ü≈î£ \T
‘·eT ‘·s¡>∑‹>∑~ uÀ<Ûäq≈£î nq«sTT+#ê*.
• $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ ` 2005 dü÷∫+∫q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qî ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+∫
uÀ<Ûäq »s¡bÕ*.
• bÕsƒ¡XÊ\˝Àì uÛ≤eq\ uÀ<Ûäq‘√bÕ≥T>± Äj·÷ dü+<äsê“¤\˝À dü÷∫+∫q s¡# ·q\qT ‘·|üŒìdü]>±
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\‘√ #·~$+∫ #·]Ã+#ê*.
• uÀ<ÛHä ê+XÊ\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ nqTã+<Ûä n+XÊ\qT #·~$+∫ Äj·÷ $<ëý˚‘\Ô· <ë]Ùìø£‘\· T ù|s=ÿqï $<ä´
‘ê‹«ø£‘·qT |üs¡e÷e~Ûì ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\T >∑T]Ô+#˚˝≤ ø£èwæ#˚j ·÷*.
• bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ <ë«sê neT\e⁄‘·Tqï $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ≈£åîDí+>± |ü]o*+∫ uÀ<ÛäHê XÊÁkÕÔìøÏ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï Ä$wüÿ]+|üCj
Ò ÷· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + eVæ≤+#ê*.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝Àì Á|ü‹ uÀ<ÛäHê+XÊìøÏ ‘·q<Ó’q ªÄ‘·àμ e⁄+≥T+~. n<Ûë´|ü≈£î\T eT÷\dü÷Á‘ê\qT
|ü]o*+∫ $X‚¢wæ+#·Tø√>∑*–q|ü⁄&˚ <ëìì >∑T]Ô+#·>∑\s¡T. ø±ã{Ïº nj·÷ n+XÊ\≈£î #Ó+~q Ç‘·s¡ s¡#·q\T
‘·|üŒìdü]>± #·<äyê*. yê{Ïì ñ≥+øÏdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\qT ªì‘·´ nuÛ≤´dü≈£î\T>±μ e÷πs+<äT≈£î
•ø£Då ìyê«*.
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT $<ë´s¡Tú\ dü«uÛ≤e+, ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ä´+, kÕe÷õø£ dü+<äs¡“¤+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥÷ bÕsƒ¡XÊ\qT $X‚¢wæ+#ê*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
Áo j·Tdt. yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢, ˝…ø£Ãs¡sY,
õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, ø£s¡÷ï\T
Áo yÓ’. –]u≤ãTj·÷<äyé, ˝…ø£Ãs¡sY,
õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, sêj·T#√{Ï, ø£&É|ü õ˝≤¢
Áo j·THé.ÄsY. düTÁãVü≤àD´+, ˝…øÃ£ s¡s,Y
õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, <ä÷ã#·s,¢¡ |üˆˆ>√ˆˆ õ˝≤¢
Áo ÄsY.C….&ç. sêE, ˝…øÃ£ s¡s,Y
õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, u§eT÷às¡T, ‘·÷ˆˆ>√ˆˆ õ˝≤
$wüj·Tdü÷∫ø£
1. $<ä´ <Û˚´j·÷\T eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T 1`57
2. $<ä´, sê»ø°j·÷\T eT]j·TT sê»´+ (Á|üuÛÑT‘·«+) 58`92
3. C≤„qeTT eT]j·TT ne>±Vü≤q 93`107
4. $<ë´ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT nuÛÑ´düq+ 108`156

1
1 $<ä´ <Û˚´j·÷\T eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

Aims and Purposes of Education
ªª$<ä´ nH˚ eTVü‰eèø£å+ y˚fi¯ófl #˚<äT>±q÷ n~ n+~+#˚ |òü˝≤\T eT<ÛäTs¡+>±qT e⁄+{≤sTTμμ ` n]kÕº{Ï˝Ÿ.
Sub Units :
1.1 bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´ (schooling and education)≈£î >∑\ dü+ã+<Ûeä TT eT]j·TT e÷qe düe÷C≤\˝Àì
$$<Ûä $<ë´ Á|üÁøÏj·TT nH˚«wæ+#·T≥.
1.2 $<ä´ ` $\Te\T eT]j·TT >∑e÷´\T— sêC≤´+>∑ $\Te\T, NPE`1986, NCF-2005, APSCF-2011.
1.3 e÷qe dü«uÛ≤eeTT, düe÷»eTT, nuÛ≤´düqeTT eT]j·TT $<ë´ <Û´˚ j·÷\ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q.
1.4 e÷qe düe÷»eTT˝À $<ä´ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT nedüsê\ nH˚«wüD.
1.5 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´\ô|’ uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ $<ëý˚‘·Ô\ <äèø√ÿD+.
O kÕ«$T $y˚ø±q+<ä, eTVü‰‘·à>±+~Û, s¡MÁ+<äHê<∏é sƒê>∑÷sY, õ&ÉTø¶ è£ wüeí T÷]Ô, –EuÛ≤sTT uÛ&Ñ ø˚ ±, CÀ´‹uÛ≤|üP˝…,
|ü+&ç{Ÿ eT<äHé yÓ÷Vü≤Hé e÷\e´, l ns¡_+<√ eT]j·TT ~ eT<äsY, düπs «|ü*¢ sê<ÛëÁøÏwüíHé, dü+‘Yø£;sY,
Ábı.C….|æ.Hêj·Tø˘, Ábı.&ç.j·Tdt.ø=sƒê], C≤Hé &É÷´sT÷, Ábò˛u…˝Ÿ eT]j·TT e÷+f…k˛‡].
j·T÷ì{Ÿ \øå±´\T :
á n<Ûë´j·T+ #·~$q ‘·sT¡ yê‘· #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T
O bÕsƒ¡XÊ\˝À H˚s¡TÃø=H˚ $<ä´ eT]j·TT $<ä´≈£î >∑\ dü+ã+<Ûë\T e÷qe düe÷C≤\˝Àì $$<Ûä $<ë´
Á|üÁøÏj·T\ Á|üjÓ÷»Hê\ >∑Ts¡+∫ ‘Ó*dæø=+{≤s¡T.
$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

2
O $<ë´ <Û´˚ j·÷\ |ü]#·jT· +, ÁbÕeTTK´‘·\ô|’ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø=+{≤s¡T. ñ‘·eÔ T bÂs¡Tìï s¡÷bı+~+#·T≥≈£î
sêC≤´+>∑ $\Te\T, NPE`1986, NCF-2005, SCF-2011\˝Àì <Û˚´j·÷\T eT]j·TT $\Te\qT
ne>±Vü≤q #˚dæø=+{≤s¡T.
O düe÷»eTT, e÷qe dü«uÛ≤eeTT, nuÛÑ´düq+ <ë«sê $<ë´<Û˚´j·÷\ kÕ<Ûäq≈£î ne>±Vü≤q #˚dæø=+{≤s¡T.
O $<ä´dü«uÛ≤eeTT eT]j·TT $<ëédüsê\ô|’ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø=+{≤s¡T.
O bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´\ô|’ uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ $<ëý˚‘·Ô\ jÓTTø£ÿ <äèø√ÿD≤\qT
‘Ó*dæø=+{≤s¡T. $\Te\T ô|+bı+~+#·≥+˝À $$<Ûä $<ë´ $<ÛëHê\, $<ë´Á|üD≤[ø£\ Á|üy˚Tj·÷\qT
|ü]#·j·T+ :
e÷qe⁄\+‘ê ‘·eT J$‘êìøÏ ø=ìï <Û˚´j·÷\qT, Ä<äsêÙ\qT, >∑e÷´\qT, \øå±´\qT @s¡Œs¡#·Tø=+{≤s¡T.
<Û˚´j·÷\T ˝Òì J$‘·+ ‘Ós¡bÕeTø±ì Hêe˝≤+{Ï~. n+<äTπø e÷qe⁄\T mH√ï <Û˚´j·÷\qT ‘·eT J$‘êìøÏ ˇø£ ~XÊ
ìπs›X¯+ ø√dü+ @sêŒ≥T #˚dæø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á <Û˚´j·÷\T yê{Ï Ä<äsêÙ\T, ÄX¯j·÷\ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&É‘êsTT.
Ç˝≤ »]π> Á|üÁøÏj·T˝À e÷qe J$‘·+ Áø£eTã<ä›+>±, Äq+<ä+>± Ä‘·à‘·è|æÔ bı+<˚ $<ÛäeTT>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
<˚´j·÷\T eTTK´+>± $<ë´ $<Ûëq+˝À @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£+. ˇø£ ìØí‘· eé~∏˝À ø=ìï ì]›wüºyÓTÆq
<Û˚´j·÷\qT $$<Ûä $<ë´ kÕúsTT\˝À kÕ~Û+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. n<˚ $<Ûä+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T
s¡÷bı+~+#·T≥˝À \øå±´\T, <Û˚´j·÷\ Ä<Ûës¡+>± #˚dæø=+{≤s¡T.
e´øÏÔ e÷qdæø£, XÊØs¡ø£, HÓ’‹ø£ kÕeTsêú´ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd @ #·s¡´HÓ’Hê ˝Ò<ë @ nqTuÛÑyêHÓ’ïHê $<ä´>±
|æ\ee#·TÃ. n~ |ü⁄≥Tºø£‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ J$‘·eT+‘ê ìs¡+‘·s¡+>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~. e´øÏÔ ‘·q nqTuÛÑe+ nedüs¡+
Á|üø±s¡+ ‘·qT m<äTs=ÿH˚ |ü]dæú‹ì e÷s¡TÃø=H˚ Á|üj·T‘·ï+ <ë«sê, ‘·qT |ü]düs¡+‘√ »]ù| |üs¡düŒs¡ #·s¡´ <ë«sê nH˚ø£
$wüj÷· \qT H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. j·T<Ûës¡ú |ü]dæ‹ú ì m<äTs=ÿ+≥Tqï|ü⁄&TÉ Ä |ü]dæ‹ú ˝À dü+ã+<Û+ä >∑\ ‘·q |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\qT
n‘·&TÉ ñ|üj÷Ó –kÕÔ&TÉ . á Á|üÁøÏjT· ˝À ‘·q J$‘·eT+‘ê ‘·q nqTuÛyÑ ê\qT |ü⁄q'ì]à+#·T≈£î+≥÷ ñ+{≤s¡T. n+<äTøπ
$<ä´ nH˚~ ìs¡+‘·s¡+ »]π> ˇø£ >∑‹o\ ÁøÏj·÷‘·àø£ Á|üÁøÏj·T.
uÛÑ$wü´‘Y ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq uÛ≤eq\T, dü÷Á‘ê\ |ü]|üPs¡íyÓTÆq C≤„q+ ‘Ó*dæø√e\dæq
nedüs¡+ ñ+~. ø√s¡T‡˝À uÛ≤$ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ë\ ne>±Vü≤q #˚dæø=H˚ nedüs¡+ m+‘·sTTHê ñqï~.
n+<äTe\q $<ä´ ÄeX¯´ø£‘·qT |ü]XÀ~Û+#ê*. $<ä´ jÓTTø£ÿ <Û˚´j·÷\T, ns¡úeTT, Á|üjÓ÷»Hê\T ‘Ó*dæø√e\dæq
nedüs+¡ j·TTqï~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ÁbÕNq ø±\+˝À Á|ü|+ü #êìøÏ $<ä´qT n+~+∫+~. uÛ≤s¡rj·TT\T nH˚ø±H˚ø£ $<ë´+XÊ\qT
Ä˝À#·q, nqTuÛÑe+, |ü]o\q, |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê $<ä´kÕVæ≤‘·´+, XÊgkÕ+πø‹ø°ø£s¡D˝À Á|ü|ü+#·U≤´‹>±+#ês¡T.
$<ë´s¡+>±ìøÏ nH˚ø£ n+XÊ\qT n+~+∫q Á|üeTTK uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ $<ë´‘·‘·«y˚‘·Ô\ <äèø√ÿD≤\qT
düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

3
1.1 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´ (Schooling and Education)≈£î >∑\ dü+ã+<ÛäeTT eT]j·TT
e÷qe düe÷C≤\˝Àì $$<Ûä $<ë´ Á|üÁøÏj·T\qT nH˚«wæ+#·T≥
1.1 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ (Schooling)
dü+≈£î∫‘· ns¡úeTT˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ n+fÒ mìïø£ #˚j·Tã&çq bÕsƒ¡XÊ\ nqã&˚ ìj·T+Á‹‘· düìïy˚X¯+˝À
e´øÏ>Ô ‘∑ · n_Ûeè~›ø,Ï kÕe÷õø£ düeTs¡‘ú ≈· î£ nedüse¡ Tj˚T´ $C≤„Hêìï bı+<ä&+É . düe÷»+ <ëì yês¡d‘ü ê«ìï, n~≈£L&Éu{… qºÏ
$C≤„Hêìï, $\Te\qT, HÓ’|ü⁄D≤´\qT, ˇø£ ‘·s¡+ qT+∫ eTs=ø£ ‘·sêìøÏ ñ<˚›X¯|üPs¡«ø£+>± dü+Áø£$T+|ü#˚j·TT≥≈£î
bÕsƒ¡XÊ\\qT kÕú|ædüTÔ+~. á bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T bı+<˚ nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\qT dü÷ÿ*+>¥
(Schooling) n+≥THêï+. dü÷ÿ*+>¥ n+fÒ $<ä´j˚T?
$<ä´ (Education)
ª$<ä´μ nH˚ |ü<ä+ ˇø£ eÁ»+ ˝≤+{Ï~. eÁ»+ $$<Ûä ø√D≤\ qT+∫ #·÷dæq|ü⁄&ÉT $$<Ûä s¡+>∑T˝À¢ ø£ì|ædüTÔ+~.
n˝≤π> $<ä´≈£î nH˚ø£ nsêú\THêïsTT. ªª$<ä´μμ ˇø=ÿø£ÿ]øÏ ˇø=ÿø£ÿs¡ ø£+>± ø£ì|ædüTÔ+~. ‘·‘·«y˚‘·Ô\T, sê»ø°j·T yê<äT\T,
$<ëý˚‘\Ô· T, eT‘ê#ês¡T´\T Ç˝≤ nH˚ø£ eT+~ $<ä´ ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\≈£î yês¡T ìe•+∫q ø±˝≤ìïã{Ï,º J$‘êìï
ã{Ïº, dü+<äsê“¤\qT ã{Ïº #ÓbÕŒs¡T. ˇø£s¡T ª$<ä´+fÒ Á|ü•ï+#·&É+μ nHêïs¡T. Ç+ø=ø£s¡T eTìwæ ªÁ|ües¡Ôq\T e÷s¡Ã&É+μ
nHêïs¡T. ¬s+&É÷ $<ëúÛ≤eq˝Ò.
$<ä´ ìs¡«#·Hê\T ` uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ (Definitions of Education - Indian and Western
Context)
uÛ≤s¡rj·T $<ä´ uÛ≤eq (Indian Concept of Education)

ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T Ä˝À#·Hê|üs¡T\T uÛ≤eyê<ä ˝Òø£ Ä<Ûë´‹àø£ $<ë´ <äèø£Œ<∏ëìï $e]ùdÔ Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡rj·T
|ü+&ç‘·T\T $<ä´qT Á|ü<Ûëq+>± Ä#·s¡D <äèø£Œ<∏ä+ (practical point of view) qT+∫ $e]+∫q≥T¢ ø£ì|ædüTÔ+~.
@yÓTÆHê _Ûqï ø±˝≤˝À¢ _Ûqï $<Ûë\T>± $<ä´qT ìs¡«∫+#ês¡T. ø=ìï uÛ≤ s¡rj·T $<ë´ ìs¡«#·Hê\qT Ç|ü⁄&ÉT #·÷<ë›+.
ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T $<ë´ ìs¡«#·Hê\T :

1. ãTTπ>«<ä+ :` eTìwæì kÕ«e\+uÛÑ≈£î&ç>± (self radiant) >± ìkÕ«]ú>± ‘·j·÷s¡T#˚j·TTq<˚ $<ë´.
2. ñ|üìwü‘·TÔ\T :` yÓ÷ø£åkÕ<Ûäq≈£î <ë]rùd $<Ûëqy˚T $<ä´.
3. X¯+ø£sê#ês¡T´&ÉT :` ªÄ‘·àdæ~›j˚T $<ä´μ.
4. j·T»„e\Tÿ´&ÉT :` eTìwæì o\e+‘·T&ç>±qT, düe÷C≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ yê&ç>±q÷ r]Ã~<äT›q<˚ $<ä´.

4
Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡rj·T $<ë´ ìs¡«#·Hê\T

5. $y˚ø±q+<äT&ÉT : ªªe÷qe⁄ì˝À e⁄qï <Ó’eX¯øÏÔì ãj·T≥≈£î ˝≤>∑&Éy˚T $<ä´μμ.
6. >±+B∏J : eTìwæ˝Àì n‘·T´qï‘· XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, Ä<Ûë´‹àø£ X¯≈£îÔ\qT ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚j·T&Éy˚T $<ä´.
7. kÕ«$T <äj·÷q+<ä düs¡dü«‹ :` ªªo\ ìsêàDy˚T $<ä´μμ.
8. ns¡$+<äT&ÉT :` eTìwæ eTqdüT‡, Ä<Ûë´‹àø£ X¯≈£îÔ\qT n_Ûeè~∆ |üs ¡#·&Éy˚T $<ä´.
bÕXÊÃ‘·´ $<ë´ uÛ≤eq (Western Concept of Education)

bÕXÊÃ‘·´ |æ+&ç‘T· \÷ _ÛqïyÓTqÆ $<ë´ uÛ≤eq\qT ù|s=ÿHêïs¡T. yês¡T Ä<Ûë´‹àø£ $wüj÷· ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«˝Ò<Tä .
nsTT‘˚ bÕXÊÃ‘·´ Á|ü|ü+#·+˝À ≈£L&Ü ø±\+‘√ bÕ≥T $<ëúÛ≤eq ≈£L&Ü e÷s¡T‘·÷ e∫Ã+~. Ç|ü&ÉT ø=ìï bÕXÊÃ‘·´
$<ë´ ìs¡«#·Hê\qT #·÷<ë›+.
1. k˛Áø£{°dt :` ª‘·|üqT ‘·]$T, dü‘ê´ìï nH˚«wæ+#·&Éy˚T $<ä´μμ.
2. bÕ¢{À :` dü¬s’q düeTj·T+˝À dü+‘√wü+, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ #Ó+<˚ kÕeTs¡úý˚T $<ä´.
3. n]kÕº{Ï˝Ÿ :` Äs√>∑é+‘·yÓTÆq X¯Øs¡+˝À Äs√>∑é+‘·yÓTÆq eTqdüT‡qT düèwæº+#·&Éy˚T $<ä´.
4. <ä÷´jÓT :` kÕe÷õø£ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·&Éy˚T $<ä´.
5. ôdŒq‡sY :` dü+|üPs¡í JeHêìøÏ Äj·T‘·Ô+ #˚j·T&Éy˚T $<ä´.
6. meTs¡‡Hé :` eTqdüT‡qT ìj·T+Á‹+#·&Éy˚T $<ä´.
7. ôV≤sê“sYº :` HÓ’‹ø£ $ø±düy˚T $<ä´.
8. ¬s&Ó¶Hé (Redden) :` ªª|ü]D‹>∑\ e´øÏÔ, n|ü]D‹ >∑\ e´øÏÔô|’ ñ<˚›X¯|üPs¡«ø£+>±, Áø£eTã<ä›+>±, düe÷»
nedüsê\qT ã{Ïº, XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÂ+<äs¡´, kÕe÷õø£ Ä<Ûë´‹àø£ X¯≈£îÔ\ düy˚Tàfi¯Hê_Ûeè~∆ ø√dü+ n+‹eT
\ø£å´+>± #·<äTe]ì (educant) n‘·ì düèwæºø£s¡Ô‘√ ©q+ #˚ùdyÓ’|ü⁄ eT[fl+#·&É+ ø√dü+ •ø£åD ( instruction),
Áø£eT•ø£åD <ë«sê #˚j·TT Á|üuÛ≤ey˚T $<ä´μμ nì düeTÁ>∑ ìs¡«#·qeTT Ç#êÃ&ÉT.
$<ë´ |ü]~Û (Scope of Education)

$<ë´ |ü]~Û #ê˝≤ $düÔè‘·yÓTÆq~. $<ä´≈£î |ü]$T‘·T\qT ^j·T˝ÒeTT. Bì |ü]~Û Á|ü|ü+#·eT+‘· $düÔè‘·+>±, á
uÛÑ÷MTà<ä e÷qe⁄ì #·]Á‘·+‘·{Ï bı&Ée⁄>± ñ+≥T+~.
ìj·T‘·, nìj·T‘· $<ë´ s¡ø±\T, dü+≈£î∫‘· $düÔ è‘· $<ë´s¡ú+ n˝≤π> uÛ≤s¡rj·T, bÕXÊÃ‘·´ $<ëý˚‘·Ô\T Ç∫Ãq
$<ë´ ìs¡«#·Hê\T ù|s=ÿqï|ü⁄&ÉT #ê˝≤ es¡≈£î eTq+ $<ë´|ü]~Ûì >∑T]+∫ ‘Ó*kıø=Hêï+. $<ä´ n+fÒ e´øÏÔ
dü+|üPs¡eí T÷]ÔeT‘ê«_Û eè~∆ nì ‘Ó*dæø=Hêï+. n≥Te+{Ï n_Ûeè~∆˝À uÛÖ‹ø£, e÷qdæø,£ kÕe÷õø£, kÂ+<äs´¡ eT]j·TT
Ä<Ûë´‹àø£ $ø±dü+ #˚]j·TT+{≤sTT. eTs=ø£ ≈£L≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ $<ä´+fÒ eTìwæì |üP]Ô>± n_Ûeè~∆ #˚j·T&Éy˚T.
5
kÕ«$T $y˚ø±q+<ä n_ÛÁbÕj·T+˝À ªªe÷qe⁄ìï ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÉyT˚ $<ä´ (Education is man making). $<ë´
<ë«sê o\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. e÷qdæø£ X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ãT~› $düÔ]+#·ã&ÉT‘·T+~. Ä $<Ûä+>± e´øÏÔ ‘·q ø±fi¯fl MT<ä
‘êqT ì\ã&É>∑\&ÉT. á $<Ûä+>± Ä#·s¡D˝À J$‘·y˚T $<ä´. $\Te\T, ˙‘·T\T, n_Ûs¡T#·T\T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T
Çe˙ï <ëì˝À #˚]e⁄+{≤sTT. e÷qe eT÷]ÔeT‘·« dü+|üPsêí_Ûeè~∆ ‘√&ÉŒ&˚ á \ø£åD≤\qT e´≈£îÔ\˝À n\es¡#·&Éy˚T
$<ë´|ü]~Û ne⁄‘·T+~.
nsTT‘˚ $<ë´ |ü]~Û >∑T]+∫ düŒwü+º >± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç~ Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ e⁄+≥T+<äì
#Ó|üŒe#·TÃ. n$. 1: |æ\¢\ uÖ~›ø£, HÓ’‹ø£, kÕ+düÿ è‹ø£ $ø±dü+ ø√dü+ $<ë´ Á|üD≤[ø£|üs¡+>± @@ $wüj·÷\T
(subjects) uÀ~Û+#ê* nH˚ n+X¯+. n+fÒ @ $C≤„Hêìï, @ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT |æ\\¢ ≈£î H˚sêŒ* nH˚ $wüjT· + nqï e÷≥.
2. Ä C≤„Hêìï HÓ’|ü⁄D≤´\qT n\es¡#·&ÜìøÏ @ |ü<ä›‘·T\qT ˝Ò<ë @ $<ÛëHê\qT nqTdü]+#ê\H˚~ ¬s+&Ée n+X¯+
ne⁄‘·T+~.
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´≈£î >∑\ dü+ã+<ÛäeTT (Relationship between Schooling and Educa-
tion)
kÕ<Ûës¡D+>± bÕsƒ¡XÊ\ (school) n+fÒ $<ä´ bı+<˚ Á|ü<˚X¯eTT. dü÷ÿ*+>¥ (schooling) n+fÒ bÕsƒ¡XÊ\˝À
bı+<˚ $<ä´. dü÷ÿ*+>¥ (schooling)qT <ë<ë|ü⁄ <˚X¯eT+‘·{≤ ˇπø ej·TdüT˝À ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsTT. <ë<ë|ü⁄ ˇπø s¡ø£yÓTÆq
bÕsƒê´+XÊ\T, |üØø£å\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<Ûäq ñ+{≤sTT. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ìj·TeTìã+<Ûäq\T bÕ{ÏkÕús¡T. BìH˚
ìj·T‘· $<ä´ n+{≤s¡T.
nsTT‘˚ $<ä´qT $X¯«+˝À mø£ÿ&Ó’Hê bı+<äe#·TÃ nq>± e+≥ >∑~˝À>±ì, |üì#˚j·T&É+˝À>±ì bı+<˚ $<ä´qT
nìj·T‘· $<ä´ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á $<ä´ bı+<ä&ÜìøÏ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ô|<ä›\T, Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\T, sê»ø°j·T,
yê´bÕs¡, eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n+XÊ\T ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
dü÷ÿ*+>¥ (schooling)˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú ì]∆w+ºü >± ñ+{≤s¡T. }Væ≤+∫q $wüj÷· \T ‘Ó*dæø=+{≤s¡T.
nsTT‘˚ $<ä´˝À }Væ≤+#·ì $wüj·÷\T mH√ï ‘Ó*dæø=+{≤s¡T. nìj·T‘· $<ä ´˝À $<ë´]ú, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ì]∆wüº+>±
ñ+&ÉsT¡ .
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ ø=ìï \øå±´\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´ Á|üD≤[ø£ (curriculum) s¡÷bı+~+#·Tø=ì Áø£eT ã<ä+› >± $$<Ûä
j·÷»e÷Hê´\ ÁøÏ+<ä ìs¡«Vü≤D »s¡T>∑T#·Tqï~. ø=ìï ìj·TeT ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡eTT |üP]Ô $<ë´s¡®q ø±\eTT ˇø£
|ü<‹›ä ˝À $<ë´s¡T\ú T #·<Tä e⁄ø=+{≤s¡T. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡d‘ü ê«ìï, $C≤„Hêìï, $\Te\T
eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´\qT ˇø£ ‘·s¡+ qT+&ç eTs=ø£ ‘·sêìøÏ ñ<˚›X¯|üPs¡«ø£+>± dü+Áø£$T+|ü#˚j·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
e´øÏÔ e÷qdæø£, XÊØs¡ø£, HÓ’‹ø£ kÕeTsêú´ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd @ #·s ¡´HÓ’Hê ˝Ò<ë nqTuÛÑyêHÓ’ïHê $<ä´ nì
|æ\ee#·TÃ. á ns¡úeTT˝À Á|üj·÷DÏ+#·&É+, |ü]ƒ+#·&É+ ˝Ò<ë ˇø£]‘√ ø£*dæ ìe•+#·&É+ ≈£L&Ü $<ë´qTuÛ≤e+
n+≥THêïs¡T. á $düÔè‘ês¡úeTT˝À $<ä´ J$‘ê+‘·|ü⁄ Á|üÁøÏj·T (life long process).

6
dü÷ÿ*+>¥˝À nôd+;¢ ø±s¡´Áø£e÷\T, $$<Ûä s¡ø±\ $<ë´$wüj·Tø£, kÕ+dü ÿè‹ø£, Ä≥\T`Áø°&É\ mHé.dæ.dæ.,
mHé.mdt.mdt., mHé.õ.dæ, C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\T, sê´©\T, $H√<äø±s¡´Áø£e÷\T, ÁbÕC…≈£îº ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$
ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± M{Ï˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zqïyês¡T eT+∫ bÂs¡T\T>±, Hêj·T≈£î\T>± sêDÏ+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. e´øÏÔ düeTÁ>±_Ûeè~∆øÏ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ u≤<Û´ä ‘·, bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#ê*. ˇø£ <˚X¯ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀH˚
ì]à+|üã&ÉT‘·T+~ nqï~ nø£åsê\ yêdüÔe+.
$<ä´ n+fÒ πøe\+ 3 s¡÷ˆˆ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. J$‘·+˝À »]π> Á|ü‹#·s¡´ ˇø£ nqTuÛÑyêìï ÇdüTÔ+~. á
nqTuÛÑyê\qT <äèwæº˝À j·TT+#·Tø=ì uÛÑ$wü´‘Y düìïy˚XÊ\qT düeTs¡úe +‘·+>± m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ø±e\dæq X¯øÏÔì $<ä´
ø£*ŒdüTÔ+~. Ç~ J$‘ê+‘·+ ø=qkÕπ> Á|üÁøÏj·T.
$<ä´ eT]j·TT dü÷ÿ*+>¥
Áø£.dü+. n+X¯+ (Aims) $<ä´ (Education) bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ (Schooling)
1. <Û˚´j·÷\T düeTÁ>±_Ûeè~∆ eT]j·TT ñbÕ~Û. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± e÷qdæø£, XÊØs¡ø£
HÓ’‹ø£ $ø±düeTT.
2. |ü]~Û $XÊ\yÓTÆq~ $<ä´˝À uÛ≤>∑eTT
3. dü«uÛ≤eeTT düV≤ü »yÓTqÆ ~ ø£èÁ‹eTyÓTqÆ |ü<‹›ä
4. s¡ø±\T 2 s¡ø±\T n$: 1) ìj·T‘· 2) ìj·T‘· ìj·T‘· $<ä´πø ÁbÕ<Ûëq´+
5. ø±\+ ìs¡+‘·s+¡ , J$‘ê+‘·+ ø=qkÕπ> $<ë´dü+dü˝ú À ø=qkÕ–q+‘·ø±\+
Á|üÁøÏjT· e÷Á‘·yT˚ .
6. dü\ú + $e<Ûä s¡ø±\ dü+düú\T n$ Ç\T¢, eT‘·, $<ë´ dü+düú\πø |ü]$T‘·+.
kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£ bÕsƒ¡XÊ\,
ø£fi≤XÊ\\T yÓTT<ä˝…’q$.
7. $<ë´Á|üD≤[ø£ düT\uÛÑ+, kÂø£s¡´ø£s¡+>± j·TT+≥T+~. $wüj·T+ (subject)\T ì]›wüº+>±
j·TT+&ÉTqT.
8. uÀ<ÛHä ê|ü<‘›ä T· \T $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\T Ä#·s¡D≤‘·àø£eTT. ø=ìï |ü<ä∆‘·T\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+.
9. Áø£eT•ø£åD kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D ñ+&ÉTqT. Áø£eT•ø£åD ì]∆wüº+>± j·TT+&ÉTqT.
10. e´≈£îÔ\T |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT\T ì]∆wüº+>± $wüj·÷ìï ã{Ïº
e÷s¡T‘·T+{≤s¡T. ìj·T$T+#·ã&ÉT‘ês¡T.
11. dü+dü\ú T $$<Ûä s¡ø±\ dü+düú\T n+~kÕÔsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± bÕsƒ¡XÊ\H˚ dü+düú
(agency).
12. |ü]düs¡ yê‘êes¡D+ düVü≤»+>±, nqT≈£L\ yê‘êes¡D+. ˇø£ s¡ø£+>± Á‹eT yê‘êes¡D+.
13. eT÷˝≤´+ø£qeTT düs¡fi¯+>±, e´øÏÔø£Ô« $ø±düeTT\ $$<Ûä s¡ø±\ Á|üX¯ï\T, kÕ+πø‹ø£
eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑TqT. |ü<ä∆‘·T\T $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.

7
Áø£.dü+. n+X¯+ (Aims) $<ä´ (Education) bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ (Schooling)

14. düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T $$<Ûä s¡ø±\ düVü≤» ùdyêø±s¡´Áø£e÷\T |ü]$T‹kÕúsTT˝À n+‘·s‘Z¡ · ø£è‘ê´\T
ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉTqT. ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
15. <Ûäèe|üÁ‘ê\T <Ûäèe|üÁ‘ê\T Çe«e#·TÃ/Çe«ø£b˛e#·TÃ. ø√s¡T‡ |üP]Ô nsTTq ‘·sT¡ yê‘·
<Ûäèe|üÁ‘ê\T ÇkÕÔs¡T.
1.1.2 e÷qe düe÷C≤\˝Àì $$<Ûä $<ë´ Á|üÁøÏj·T\T nH˚«wæ+#·T≥

(Exploring various educative process in human societies)
eTìwæ dü+|òTü J$. eTìwæ |ü⁄{Ïqº ‘·sT¡ yê‘· ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T øπ e\+ düV≤ü C≤‘ê\ Ä<Ûës¡+>± Jeq+ kÕ–kÕÔsT¡ .
Ä ‘·s¡Tyê‘· ‘·*¢, ‘·+Á&ç, Ç‘·s¡ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T yê] kÕ+>∑‘·éTT‘√ Áø£eT Áø£eT+>± kÕe÷õø£
#·s¡´\T Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝Àqe⁄‘ês¡T. Çø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q|üŒ{ÏqT+&ç düeTej·TdüTÿ\‘√ #·s¡´ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡T>∑T‘·÷ ñ
bÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡Z <äsÙ¡ ø£‘«· eTT˝À #·s´¡ Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡T>∑T‘·÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· eTT˝À kÕe÷õø£ \ø£Då ≤\qT
n\es¡#·T≈£î+≥÷ m<äT>∑T‘ê&ÉT. Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\, düe÷C≤\ Á|üuÛ≤eeTT‘√ düVü≤» düuÛÑT´ì>± |ü]D‘·‘√ ≈£L&çq
e´øÏ‘Ô ê«ìï n\es¡#T· ø=ì ‘êqT ≈£L&Ü düe÷»+ ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ, düe÷»+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ ‘·qe+‘·T bÕÁ‘·b˛wækÕÔ&TÉ .
•X¯óe⁄qT e´øÏÔ>± s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ‘·*¢‘√ yÓTT<ä˝…’q $<ä´ bÕsƒ¡XÊ\, düe÷»+ ‘·~‘·s¡ dü+düú\ qT+&ç
n\es¡#·T≈£îH˚ C≤„qeTT‘√ |ü]|üPs¡íeTe⁄‘·T+~. Ä $<ÛäeTT>± eTìwæøÏ dü+ã+~Û+∫ $<ä´, düe÷»+ Á|üeTTKbÕÁ‘·
b˛wækÕÔsTT. M{Ï bÕÁ‘·qT $es¡+>± ‘Ó*dæø=q&ÜìøÏ $<ë´ Á|üÁøÏj·TqT düe÷»XÊÁkÕÔìï yê{Ï eT<Ûä´j·TTqï |üs¡düŒs¡
dü+ã+<Ûëìï ø±uÀj˚T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ne>±Vü≤q #˚kıø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
düe÷»XÊgeTT :`
düe÷» XÊÁkÕÔìï Ä+>∑e¢ TT˝À k˛wæj÷· \õ n+{≤s¡T. k˛wæj÷· \õ nH˚ Ä+>∑¢ |ü<eä TT kıôd≥’ dt ˝Ò<ë k˛wæjT· dt
nH˚ ˝≤{ÏHé |ü<ë\T eT]j·TT ˝À>±dt nH˚ Á^≈£î |ü<ë\ ø£\sTTø£. kıôd’≥dt ˝Ò<ë k˛wæj·Tdt n+fÒ düe÷»+ ˝Ò<ë
kÕeT÷Væ≤ø£ Jeq+ nì ˝À>±dt n+fÒ n<Ûä´j·Tq+ ˝Ò<ë XÊg+ nì ns¡ú+. Ä $<Ûä+>± düe÷» XÊg+ n+fÒ
düe÷C≤\ ˝Ò<ë kÕeT÷Væ≤ø£ JeHê\ XÊÁd”Ôj·T n<Ûä´j·Tq+.
düe÷»XÊÁkÕÔìï ≈£L&Ü Ç‘·s¡ $C≤„q XÊÁkÕÔ˝À¢H˚ XÊÁd”Ôj·T+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te#·Ãì Ä>∑dtºø√yéTº uÛ≤$+∫
Ä<ÛäTìø£ düe÷»XÊÁkÕÔìøÏ Ä<ÛäT´&Éj·÷´s¡T. ø√yéTº Áyêdæq ªªø√sY‡ ~ |òæ˝≤dü|ò” bÕõ{Ïyéμμ nH˚ Á>∑+<∏ä+˝À düe÷»XÊg
dü«uÛ≤yêìï ‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT.
düe÷» XÊg+ eTìwæ ìe•+#˚ e÷qe düe÷C≤\˝Àì düeT÷Vü‰\ eT<Û´ä »]π> Á|üÁøÏjT· \ >∑Ts¡+∫ n<Û´ä j·Tq+
#˚dTü +Ô ~. eTìwæ ‘·q #·T≥÷ºjT· Tqï |ü]düsê\‘√ »]ù| |üsd¡ Œü s¡ #·s¡´˝Ò düe÷»XÊg+˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n+X¯+. düe÷»XÊg+
#·]Ã+#˚ $$<Ûä (düe÷»XÊg |ü]~∏˝À) n+XÊ\˝À $<ä´ ˇø£{Ï.

8
$<ë´ düe÷» XÊgeTT (Educational Sociology)

$<ä´ e´øÏÔ˝Àì Á|ü‹uÛÑ\qT yÓ*øÏrdüTÔ+~. n<˚ $<Ûä+>± ‘êqT ìe•düTÔ qï düe÷»+˝À ˇø£ u≤<Ûä´‘êj·TTø£ÔyÓTÆq
bÂs¡T&ç>± m<ä>∑&ÜìøÏ ‘·<ë«sê düe÷C≤ìøÏ düe÷» n_Ûeè~∆øÏ ‘·q e+‘· T ø£èwæ #˚ùd˝≤ $<ä´ •ø£åD ÇdüTÔ+~. Äj·÷
düe÷C≤˝À¢ì Á|ü‘´˚ ø£ dü+düÿè‹øÏ e´øÏøÔ Ï n+<ä#j
˚ T· &ÜìøÏ $<ä´ ˇø£ kÕ<Ûqä +>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. e´øÏìÔ r]Ã~<˚Á› ø£eT+˝À
$<ä´ düe÷C≤ìï $düà]+#·˝Ò<äT. Á|ü‹ e´ø°Ô düe÷»+˝Àì düuÛÑT´&˚ ø±ã{Ïº düe÷» |ü]~Û‘√H˚ $<ä´ eøÏÔì r]Ã~<ë›*.
$<ä´‘√ bÕ≥T düe÷»+˝Àì Ç‘·s¡ dü+düú\T ≈£L&Ü e´øÏÔì r]Ã~<äT›‘êsTT. Ä $<Ûä+>± #·÷ùdÔ $<ä´ ≈£L&Ü ˇø£
kÕe÷õø£ Á|üÁøÏj·T>±H˚ ø£ì|ædüTÔ+~.
$<ë´ $wüj·Tø£ düe÷» XÊÁkÕÔìï Á|ü‘˚´ø£+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ C≤sY®ù|HÓ (George Payne) ˇø£
C≤rj·T kÕú|æ+#ê&ÉT. á dü+düú Á|ü#·T]+#˚ $<ë´$wüj·Tø£ düe÷»XÊg |üÁ‹ø£qT dü+bÕ<äø£‘·«+ #˚dæq C≤s¡H®y˚HÓ
1928e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ªª<ä Á|æì‡|ü⁄˝Ÿ‡ Ä|òt m&ÉT´πøwüq˝Ÿ k˛wæj÷· \õ nH˚ Á>∑+<∏ëìï Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. C≤sY® ù|HÓ #˚dqæ
$X‚wøü è£ wæ Äj·Tq≈£î ªª$<ë´ düe÷»XÊg |æ‘êeTVüQ&ÉH˚ (Father of Educational Sociology) ù|s¡T ‘Ó∫Ãô|{Ï+º ~.
düe÷»+˝À $<ä´q+~+#˚ dü+düú\T ` yê{Ï bÕÁ‘·

(Educational Sociology)
Á|ü‹ düe÷»+˝À (@ <˚X¯yÓTÆHê, sê»ýÓTÆHê) $$<Ûä dü+düú\ <ë«sê $<ë´ yê´|æÔ »s¡T>∑T‘·T+~. á dü+düú\T
bÕsƒê´+XÊ\T Hπ̊sŒy˚ø±ø£ Ä ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q, Ä <˚XÊìøÏ #Ó+~q dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ééVü‰sê\T
$\Te\T e+{Ï$ n+~dü÷Ô dü+|üPs¡íeT÷]ÔeT‘·«+ ñ+&˚ bÂs¡T\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
nsTT‘˚ á dü+düú\qT mH√ï $<Ûë\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø=ìï eØZø£s¡D\qT Çø£ÿ&É
#·]Ã+#·Tø=+<ë+.
yÓTT<ä{Ï eØZø£s¡D :
$<ë´ dü+dü\ú T
Á|ü‘´· ø£å dü+dü\ú T |üs√ø£å dü+dü\ú T

bÕsƒ¡XÊ\\T dæìe÷\T
ø£fi≤XÊ\\T sπ &çj÷Ó
eT‘·d+ü dü\ú T f…*$»Hé
≈£î≥T+ã+ ~q|üÁ‹ø£\T yÓTT<ä˝…’q$.
Ä≥\ düeT÷Vü‰\T
j·TTe»q dü+|ò÷ü \T
kÕ+|òæTø£ ø£¢ãT“\T yÓTT<ä˝…’q$.

9
¬s+&√ eØZø£s¡D :
$<ë´ dü+dü\ú T
ìj·T‘· dü+dü\ú T nìj·T‘· dü+dü\ú T j·÷<äè∫Ãø£ dü+dü\ú T

bÕsƒ¡XÊ\\T bÕsƒ¡XÊ˝Ò‘·s¡ dü+düú\T ≈£î≥T+ã+
ø£fi≤XÊ\\T kÕs¡«Á‹ø£ bÕsƒ¡XÊ\\T Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T
eT‘·d+ü dü\ú T nìj·T‘· $<ë´πø+Á<ë\T dü+|òTü +
Á>∑+<∏ë\j·÷\T ejÓ÷»q $<ë´ πø+Á<ë\T kÕ+düÿ è‹ø£ dü+düú\T
eT÷´õj·T+\T j·TTe»q ø£¢ãT“\T
eéd”øú è£ ‘·yTÓ qÆ ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\T
Áø°&Ü$H√<ä πø+Á<ë\T düeTej·TdüTÿ\ düeT÷Vü‰\T
ô|’q dü+düú\ìïj·TT $<ë´Á|ü‹ì~Û dü+düú˝Ò. $<ä´q+~+#·T≥˝À yê{Ï bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ ‘Ó*dæø=+<ë+.

1. $<ë´ Á|ü‹ì~Û dü+düú>± ≈£î≥T+ã+ :
n‹|ü⁄sê‘·qyÓTÆq kÕe÷õø£ eéùdÔ ≈£î≥T+ã+. Ç~ j·÷<äè∫Ã¤ø£ $<ë´dü+düú. ≈£î≥T+ã+ yÓTT<ä{Ï bÕsƒ¡XÊ\.
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T yÓTT<ä{Ï >∑Ts¡Te⁄\T nì ÁbÕ#·Ts¡´+˝À ñ+~. $<ä´≈£î ≈£î≥T+ã+ ˇø£ eT÷\ düú+uÛÑ+ ˝≤+{Ï~.
≈£î≥T+ã+ Ç#˚Ã •ø£åD |ü⁄Hê~ô|’ u≤\\ uÛ≤$ $<ä´ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~ nì Ábò˛u…˝Ÿ nHêïs¡T.
≈£î¢|üÔ+>± ≈£î≥T+ã+ ìs¡«]Ô+#˚ $<ÛäT\T
O uÛÖ‹ø£ $ø±dü+
O ñ<˚«>∑ düeT‘Í\´+
O eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆
O Ä<Ûë´‹àø£ ∫+‘·Hê_Ûeè~∆
O HÓ’‹ø£ $\Te\T ô|+bı+~+#·&É+.
O $H√<ë‘·àø£ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&É+.
O uÛ≤cÕ_Ûeè~›øÏ ‘√&ÉŒ&É≥+.
Ç˝≤ |æ\¢\ $<ë´s¡®q, eT÷]ÔeT‘ê«_Ûeè~›˝À ≈£î≥T+ã+ bÕÁ‘· n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq~.
2. düe÷»+ ` $<ä´
e÷qe düeT÷Vü≤eTT, dü+|òüT+, düeTT<ëj·T+ Ç˝≤ ì‘·´+ mH√ï s¡ø±\ |ü<ë\‘√ eTq+ düe÷»+ >∑T]+∫
#·]Ã+#·Tø=+{≤+.
10
Á|ü‹ düe÷»+ ø=ìï $<ë´|üs¡yÓTÆq $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. uÛ≤$bÂs¡T\≈£î dü¬s’q >∑e÷´ìï #·÷|æ+#·e\dæ
j·TT+≥T+~. düe÷C≤ìï ˇø£ ‘ê{Ïô|’q q&çù| n~Ûø±s¡T\T >±ì ô|<ä›\T>±ì, $<ë´]ú dü+|òü÷\T >±ì düeTq«j·T+‘√
ñ+&ç kÕe÷õø£ $<ÛäT\qT ø=qkÕ–+#·e\dæ ñ+≥T+~.
düe÷»+ ` $<ä´ : $<ÛäT\T
O kÕ+|òæTø°ø£s¡D+ #˚j·T&É+— ‘·q dü+düÿ è‹ ø£≥Tºu≤≥¢≈£î nqT>∑TD+>± Á|ü‹e´øÏÔì r]Ã~›<ä&É+.
O dü+düÿ è‹, $\Te\T, $C≤„Hêìï ‘·s¡‘·sê\≈£î n+~+#·e\dæ u≤<Ûä´‘· ø£ *Z j·TT+≥T+~.
O eè‹Ô|üs¡yÓTÆq •ø£åD Ç∫Ã ñbÕ~Û ø£*Œq u≤<Ûä´‘· #˚|ü≥º&É+.
O kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D, nq>± Äj·÷ düe÷C≤˝À¢ì e´≈£î\Ô Á|ües¡qÔ ≈£î dü+ã+~Û+∫q $\Te\T, ìj·Te÷\T
dü]>± b˛wæ+#˚ $<Û+ä >± $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ kÕe÷õø£ n~Ûø±s¡T\ <ë«sê, Hê´j·T eédü\ú <ë«sê ìj·T+Á‘·D≤
$<ÛëHêìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
O $C≤„q kÕ+πø‹ø±_Ûeè~∆ : $C≤„q Á|ükÕs¡+ nq>± n+‘·es¡≈£î düeTTbÕ]®+∫q $C≤„Hêìï ‘·s¡‘·sê\≈£î
n+~+#·e\dæq u≤<Ûä´‘· >∑÷&É düe÷C≤ì<˚.
O bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
O düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\ ø£*|æ ø=ìï ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü{≤º*.
O Á|ü<Ûëq+>± nø£åsêdü´‘·, |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD ø±s¡´Áø£e÷\T.
3. Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ $<ë´ dü+düú\T $<ä´ :
$<ë´ Á|ükÕs¡+˝À Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü«#·Ã+<ä dü+düú\T ≈£L&Ü eTTK´bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. eTq sêC≤´+>∑+˝Àì
Ä]úø£‘· 45qqTdü]+∫ n+<ä]øÏ $<ä´qT n+~+#ê\+fÒ á Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\ düVü≤ø£s¡+ ‘·|üŒìdü].
á dü+düú˝À¢ ø=ìï Á|ü‘·´ø£å $<ë´dü+düú\T>± $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ $<ä´qT n+~kÕúsTT. eT]ø=ìï dü+düú\T |üs√ø£å+>±
$<ä´qT n+~dü÷Ô düeTÁ>∑ eT÷]ÔeT‘·« ô|+|ü⁄<ä\≈£î, u≤\\ kÕ+|òT” ø£sD¡ ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. ø=ìï dü+dü\ú T, Á>±MTD,
|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ |üPs¡«ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø£, ôdø£+&ÉØ, ñqï‘· $<ë´kÕúsTT˝À¢ $<ë´s¡T\ú ≈£î $<ä´qT n+~+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\qT
#˚|{ü ≤ºsTT. M{Ï˝À n‹ eTTKýÓTqÆ dü+dü\ú T 1) kÕe÷õø£ dü+dü\ú T 2) kÕ+düÿ è‹ø£ dü+dü\ú T 3) eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ dü+dü\ú T.
Ç$ n˙ï dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T>± |üì#˚kÕÔsTT. ø=ìï dü+dü˝ú À¢ düu´ÑÛ ‘·«+ n+<ä]ø° ñ+≥T+~. ø=ìï{°˝À ø=+<ä]øπ
|ü]$T‘·+ ne⁄‘·T+~. M{Ïì ÁbÕ+rj·T, sêÁw”j º T· , C≤rj·T, $<˚o kÕúsTT\ nedüsê\ Ä<Ûës¡+>± kÕú|+æ ∫ ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
á dü+düú\T eTq sêC≤´+>∑+ Äø±øÏå+∫q ˝ÖøÏø£, Á|üC≤kÕ«eT´ düe÷» kÕ<Ûäq≈£î ‘√&ÉŒ&É‘êj·Tì Ä•<ë›+.
4. $<ë´Á|ü‹ì~Û dü+düú\T>± ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡e÷<Ûäé÷\T

H˚{Ï düe÷»+ kÕ+πø‹ø£+>± $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T »]– m+‘√ n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. á Ä<ÛäTìø£ yÓ’C≤„ìø£,
kÕ+πø‹ø£ Á|ü>∑‹˝À ãVüQfi¯ Á|ükÕsê\ e÷<äé÷\ bÕÁ‘· #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. Ç$ bÂs¡T˝À¢ $<ëýê´|æÔøÏ #·ø£ÿ{Ï
11
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eVæ≤düTÔ+~. H˚&ÉT á e÷<Ûäé÷\ düVü‰j·T+ m+‘√ nedüs¡+. n+‘˚>±ø£ Ç$ kÕ+|òæTø°ø£s¡D˝À ≈£L&Ü
Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT.
ãVüQfi¯Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷˝˝À eTTKýÓTÆq$

1. eTTÁ<äD ` |üÁ‹ø£\T, |ü⁄düÔø±\T, Á>∑+<∏ë\T, ø£s¡|üÁ‘ê\T yÓTT<ä ˝…’q$.
2. #·\q∫Á‘ê\T
3. sπ &çj÷Ó
4. f…*$»Hé
5. n+‘·sê®\+
$<ë´ s¡+>∑eTT˝À H˚&TÉ Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\T m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó |ü&TÉ ‘·THêïsTT. nìj·T‘· $<ä´˝ÀH˚ ø±ø£ ìj·T‘·
$<ä´˝À ≈£L&Ü M{Ï bÕÁ‘·, ÁbÕeTTK´‘· #ê˝≤ m≈£îÿe>± j·TTqï~. nsTT‘˚ M{Ïì dü]jÓTÆ q Áø£eT+˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+,
$ìjÓ÷–+#·Tø=H˚≥≥T¢ #·÷&É&+É ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üuÑÛT‘·«eTT, düe÷»+ eT]j·TT e´≈£î\Ô T ÁX¯<›ä rdæø√yê*‡q
nedüs¡+ m+‘·>±H√ j·TTqï~.
1.1.3 e÷qe düe÷C≤\˝À ˇø£ Á|üÁøÏj·T>± |òü*‘·+>± $<ä´

(Education as a process and product in Human Societies)
$<ä´qT ˇø£ Á|üÁøÏjT· >±qT, ˇø£ |ò*ü ‘·+>±qT |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ. $<ë´]ú˝À nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê eT]j·TT nuÛ´Ñ düq+
<ë«sê $C≤„Hêìï, HÓ’|ü⁄D≤´\qT, uÛ≤yê\qT, $\Te\≈£î n_Ûeè~∆ #˚ùd ø±s¡´Áø£eTeTTqT $<ë´Á|üÁøÏj·T nqe#·TÃ.
Á|üÁøÏj·T‘√ bÕ≥T $<ä´qT |òü*‘·+>± ≈£L&Ü ù|s=ÿ+{≤s¡T. ˇø£ e´øÏÔì eTq+ $<ëé+‘·T&ÉT n+≥THêï+ n+fÒ
Ä $´øÏÔ ‘·q düeT÷Vü≤ dü+düÿ è‹ jÓTTø£ÿ $C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’ Ks¡T\T, $\Te\T, Ä<äsêÙ\T yÓTT<ä˝…’q$
Äø£*+|ü⁄#˚døæ =Hêï&Éì ns¡+ú #˚døæ √yê*. ø=+‘· ø±\+ nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘·+>± bı+~q ªªC≤„qy˚Tμμ á |ò*ü ‘·+. Ç~ $<ë´
Á|üÁøÏj·T <ë«sê e´øÏÔkÕ~Û+∫q yÓTT‘·Ô+ |òü*‘·+.
$<ë´ Á|üÁøÏj·T J$‘ê+‘·|ü⁄ Á|üÁøÏj·T eT]j·TT >∑‹o\ Á|üÁøÏj·T. $<ä´ nH˚~ ˇø£ Áø£eTã<ä›yÓTÆq Á|üÁøÏj·T ≈£L&Ü.
á $<ë´ Á|üÁøÏj·T mìï $<Ûë˝À >∑eTì<ë›+.
$<ë´ Á|üÁøÏjT· ˝À eTTKýÓTqÆ n+XÊ\qT Ä<Ûës¡+ #˚dæ ø=ìï $<ä´qT eT÷&ÉT s¡ø±˝…q’ Á|üÁøÏjT· \T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ.
n$ : 1. @ø£<èäÛ e Á|üÁøÏjT· (unipolar process) 2. ~«<Ûèä e Á|üÁøÏjT· (bipolar process) 3. Á‹<Ûèä e Á|üÁøÏjT· (tripolar
process)
1. @ø£<Ûäèe Á|üÁøÏj·T :
|üPs¡«ø±\+˝À $<ä´qT @ø£<èäÛ e Á|üÁøÏjT· >± uÛ≤$+#˚yês¡T. á Á|üÁøÏj÷· $<ÛëqeTT˝À $<ë´s¡T\ú T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
#Ó|Œæ q Á|ü‹ bÕsƒê´+XÊìï m˝≤+{Ï ‘·sÿ¡ $‘·sêÿ\T ˝Ò≈î£ +&Ü nuÛ´Ñ dæ+#˚yês¡T. Çø£ÿ&ç $<ë´s¡T\ú T ìÁwæÿj·÷‘·àø£ nuÛ≤´dü≈î£ \T
12
(passive learners) >± ñ+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁøÏj·÷‘·àø£ uÀ<Ûä≈£î\T>± ñ+&˚yês¡T. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£e÷˝À¢
ñbÕ<Ûë´j·TTì Ä~Û|ü‘·´+ n~Ûø£+>± ñ+&˚~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` $<ä´ ` $<ë´s¡Tú\T
2. ~«<Ûäèe Á|üÁøÏj·T
‘·sT¡ yê‘· ø±\eTT˝À $<ä´qT ~«<Ûèä e Á|üÁøÏjT· >± |ü]>∑D+Ï #ês¡T. $<ä´ ~«<Ûèä e Á|üÁøÏjT· nì ‘=\T‘· Á|üø{£ +Ï ∫q
yês¡T C≤qH Ä&ÉyéT‡ (John Adams) ~«<Ûäèe Á|üÁøÏj·T˝À Ç<ä›] e´≈£îÔ\ bÕÁ‘· e⁄+≥T+~. ˇø£s¡T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
eTs=ø£sT¡ $<ë´]ú. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~ÛùdÔ $<ë´]ú nuÛ´Ñ dækÕÔ&TÉ . $<ë´]ú ‘·q ne>±Vü≤q, nqTe÷Hê\≈£î nqT>∑TD+>±
Á|üX¯ï\T y˚ùdÔ yê{ÏøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·–q düe÷<ÛëHê\T ÇkÕÔs¡T. Ç˝≤ ~«<Ûäèe Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT
$<ë´s¡T\ú T |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ eT]j·TT Á|ü‹#·s´¡ \ <ë«sê uÀ<Ûqä eT]j·TT nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . á Á|üÁøÏjT· ˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡T\ú T Ä•+∫q $<ë´\øå±´\qT kÕ~ÛkÕÔsT¡ . Çø£ÿ&É ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡T\ú dü+ã+<Ûë\T #˚‘q· +>±
(conscious) eT]j·TT ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± (delibarate) ñ+{≤sTT.
3. Á‹<Ûäèe Á|üÁøÏj·T
$<ä´ düe÷C≤ìøÏ yÓ\Te\ ñqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T $<ä´ ~«<Ûäèe Á|üÁøÏj·T>± ñ+&É≥+ kÕ<ÛäéTì, n~ düe÷»+˝À
<ä÷´Hé
uÛ≤>∑+>± j·TTqï|ü⁄&ÉT $<ë´Áø£eT+˝À »]π> Á|ü‹ø£ãTT‘·éTTô|’ ãj·T{Ï düe÷»|ü⁄ Á|üu≤Û eeTT ‘·|Œü ìdü]>± ñ+≥T+<äì
uÛ≤$+∫ $<ä´qT kÕe÷õø£ Áø£eT+>± (education as a social process) ns¡ú+ #˚dæø=q&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Bì˝À
$<ä´ eT÷&ÉT <Ûèä yê\ eT<Û´ä »]π> Á|üÁøÏjT· >± >∑T]Ô+#·&+É »]–q~. á Á|üÁø£sTTqT C≤Hé &É÷´sTT yÓTT<ä≥ Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
Ç+<äT˝À $<ë´]ú, ñbÕ<Ûë´j·TT\qï <Ûèä yê\‘√ bÕ≥T, düe÷»+ nqïeT÷&Ée <Ûèä eeTT $<ë´ Á|üÁøÏjT· ˝À e#·TÃ#˚]q~.
>∑Ts¡Te⁄ m+‘· düeTs¡úe+‘·+>± uÀ~Û+∫q|üŒ{Ïø°, $<ë´]ú düVü≤» Ädü≈ £îÔ\qT mìï ø£*Zñqï|üŒ{Ïø° $<ë´]ú nuÛ≤´düqqT
]ú
n‘·ì kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ä´+ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. ø±ãfÒº $<ä´qT Á‹<Ûä èe Á|üÁøÏj·T>± ù|s=ÿq&É+ »]–q~. á ÁøÏ+~
|ü≥+ <ë«sê $<ä´ Á‹<Ûäèe Á|üÁøÏj·TqT #·÷|üe#·TÃ.
düe÷»+
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú
ñbÕ<Ûë´j·TT˝…’Hê, $<ë´s¡Tú˝…’Hê kÕe÷õø£ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·eT ‘·eT $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+∫q|ü⁄&˚

$<ë´]ú uÛ≤$ J$‘·+˝À eT+∫ bÂs¡Tì>± düe÷»+˝À ì\ã&É>∑\T>∑T‘ê&ÉT. ø£qTø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú eT]j·TT
kÕe÷õø£ |ü]düsê\ nH√´q´ düVü≤ø±s¡+‘√ $<ë´ Á|üÁøÏj·T »s¡>±*.
13
ªªz≥$T ms¡T>∑ì e´øÏÔ$ ø±e&É+ ø£qï $\Te\≈£î ÁbÕ<Ûëq´$T#˚Ã e´øÏÔ$ ø±e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·Tμμ ` Ä\“sYº
◊HédHº” é
1.2 $<ë´ >∑e÷´\T eT]j·TT $\Te\T : sêC≤´+>∑ $\Te\T, mHé|æÇ 1986, mHédæm|òt
2005, m|æmdtdæm|òt 2011
(Aims and Values of Education : Constitutional Values, NPE 1986, NCF 2005,
SCF 2011)
$<ë´ <Û´˚ j·÷\≈£î Ä<Ûës¡+ J$‘· <Û´˚ j·÷\T. J$‘· <Û´˚ j·÷\≈£î Ä<Ûësê\T düe÷» dü+düÿ è‘·T\T. $<ë´s¡+>∑eTT˝À
<Û˚´j·÷\≈£î, ñ<˚›XÊ\≈£î Á|üeTTK kÕúqeTT+≥T+~. Ç$ $<ë´ $<ÛëHêìï, $<ë´ Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢H˚ <Û˚´j·÷\qT X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq y˚T\T $‘·ÔHê\T>± ù|s=ÿq&ÉyÓTÆq~. M{Ï qT+∫
eT+∫ $<ë´ $<ÛëHê\T nH˚ yÓTTø£ÿ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. (Aims are potential seeds from which grows the plant
and good education policy)
$\Te\T e÷qe dü+düÿ è‹˝À ˇø£ uÛ≤>∑+. eTìwæì ñqï‘·Tìï #˚ùd~ $\Te˝Ò. düe÷»+˝À dæús¡‘ê«ìøÏ
$\Te˝Ò eT÷\+. eTìwæ Á|ües¡Ôq≈£î Ç$ kÕ<Ûës¡D e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«\qT n+~kÕÔsTT. eTìwæì, düe÷C≤ìï n<äT|ü⁄˝À
ô|≥º&ÜìøÏ Ç$ >=|üŒ kÕ<ÛäHê\T. yê]<äq+~q J$‘ê\qT, yê] ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT ìs¡ísTT+#·Tø√e&É+˝ÀqT, yê] ø£wüº
düTU≤\qT e÷|üq+ #˚døæ =q&É+˝ÀqT e´≈£î\Ô T ñ|üj÷Ó –+#˚ Á|üe÷D≤˝Ò $\Te\T. $<ä´≈£î $\Te\≈£î eT<Û´ä >±&ÛyÉ TÓ qÆ
dü+ã+<Ûä+ e⁄+~.
$<ë´ <Û̊´j·÷\T (Aims of Education)

ÄeX¯´ø£‘· : $<ë´ Á|üÁøÏj·TqT Á|ü‹#√≥, Á|ü‹yês¡T, Á|ü‹j·TT>∑eTT˝ÀqT <ëì >∑e÷´\ |ü]uÛ≤wü˝À¢ #·]Ã+#·&É+
»]–q~. e<ä´˝À >∑e÷´\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT nìï ø±˝≤˝À¢qT |ü+&ç‘·T\T, ‘·‘ ·«y˚‘·Ô\T, $<ëý˚‘·Ô\T H=øÏÿ#ÓbÕŒs¡T.
C≤Hé&É÷´sTT >±s¡qï≥T¢ ªªˇø£ \ø£åéTT‘√ |üì#˚j·T&ÉeTT n+fÒ ‘Ó*$>± eéVü≤]+#·&Éy˚Tμμ. \øå±´\T düŒwüº+>±
˝Òq≥Te+{Ï m≥Te+{Ï $<ë´ $<ÛëqyÓTqÆ $|ò\ü eTeø£‘|· Œü <äT. _.&ç.uÛ≤{Ïj÷· $<ë´\øå±´\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT á e÷≥˝À¢
#·ø£ÿ>± $e]+#ês¡T. \øå±´\ $C≤„qeTT ˝Òø£b˛‘˚ $<ä´ ‘·q \ø£åý˚T$T{À, >∑eTý˚T$T{À ‘Ó*j·Tì Hê$≈£î&ç e+{Ï~.
n|ü&ÉT $<ë´]ú mø£ÿ&çø√ rsêìøÏ, Á|üyêVü≤y˚>±ìøÏ ø=≥Tºø=ì b˛sTTq #·Tø£ÿì ˝Òì Hêe e+{Ï~. Ç+ø± düŒwüº+>±
$<ë´ \øå±´\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT á ÁøÏ+~ e÷≥˝À¢ #Ó|üŒe#·TÃ.
O \øå±´\T $<ë´ ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ e÷sêZìï #·÷|ü⁄‘êsTT.
O ø±˝≤ìï bı<äT|ü⁄>± yê&ÉT≥≈£î, ‘Ó*$>± eéVü≤]+#·T≥≈£î <√Vü≤&É|ü&ÉTqT.
O $<ë´ Á|üÁøÏj·T |òü*‘ê\qT n+#·Hêy˚j·TT≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
O düeTs¡úe+‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\ |ü]bÕ\q ø=s¡≈£î nedüs¡+.
14
O ‘·\¢<ä+Á&ÉT\T, »q u≤VüQfi¯´+ bÕsƒ¡XÊ\ $<ÛëHêìï nqedüs¡+>± $eT]Ù+#·≈£î+&Ü ‘√&ÉŒ&ÉTqT.

O ns¡eú +‘·+>± |üì#˚jT· &ÜìøÏ, $<ä´≈£î ìs¡+‘·s‘¡ q· T ø£*Œ+#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
$<ë´\øå±´\qT ìs¡ísTT+#˚ n+XÊ\T :

$<ä´ nH˚~ ˇø£ $düÔ è‘· uÛ≤eq. $<ëý˚‘\Ô· T, y˚T<Ûëe⁄\T, ‘·‘«· y˚‘\Ô· T, sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T, kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· T,
$<ä´ jÓTTø£ÿ nsêúìï \øå±´\qT yê] yê] ø√D≤˝À¢ ‘Ó*j·T#˚XÊs¡T.
1. ‘ê‹«ø£ ø±s¡ø±\T ` $<ä´ <Û´˚ j·÷\T (Philosophical factors)
2. kÕe÷õø£ ø±s¡ø±\T ` $<ë´ ñ<˚›XÊ\T
3. Ä]úø£ ø±s¡ø±\T
4. sê»ø°j·T ø±s¡ø±\T
5. $C≤„qXÊg `kÕ+πø‹ø£ ø±g ø±s¡ø±\T
$<ë´<Û˚´j·÷\T s¡ø±\T :
$<ä´ kÕúsTTì ã{Ïº, dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº $<ë´ <Û˚´j·÷\T e÷s¡T‘·÷j·TT+{≤sTT. $<ë´<Û˚´j·÷\qT Á|ü<Ûëq+>±
¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
n$ 1. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ $<ë´<Û˚´j·÷\T 2. düeTø±©q $<ë´ <Û˚´j·÷\T.
kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ $<ë´ <Û˚´j·÷\T :

$e<Ûä s¡ø±\T>± j·TTHêïsTT. n$ : 1) C≤„q+ ø√dü+ $<ä´ 2) o\+ ø√dü+ $<ä´ 3) eè‹Ôø√dü+ $<ä´
4) kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡dü‘·«+ ø√dü+ $<ä´ 4) $sêeT ø±\ dü~«ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ $<ä´ 6) Ä‘·àkÕøå±‘êÿs¡+ ø√dü+ $<ä´
7) e÷qe‘·«+ ø√dü+ $<ä´.
düeTø±©q $<ë´ <Û˚´j·÷\T : Ç$ $$<Ûä s¡ø±\T>± j·TTHêïsTT.

1. Á|üC≤kÕ«eT´+ ø√dü+ $<ä´.
2. bÂs¡dü‘·«+ ø√dü+ $<ä´.
3. dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘ê«_Ûeè~∆ ø√dü+ $<ä´.
4. C≤rj·T düyÓTÆø£´‘· ø√dü+ $<ä´.
5. n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤q ø√dü+ $<ä´.
6. Á|ü|ü+#· XÊ+‹ ø√dü+ $<ä´.

15
$\Te\ uÛ≤eq eT]j·TT ÁbÕ<Ûëq´‘· :`

eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± @~ ø±yê\qT≈£î+{≤yÓ÷ ˝Ò<ë @$T nyê«\qT≈£î+≥THêïyÓ÷ <ëìøÏ $\TeÇkÕÔ+. |üd_æ &É¶
‘·q‘·*¢øÏ, bÕ\d”kÕ≈£î $\T$düTÔ+~. m+<äTø£+fÒ á ¬s+&É÷ ‘·q Äø£*ì rs¡TkÕÔsTT.
_&É¶ ô|]– ô|<Ó›Ì u≤\´<äX¯ø=#˚Ãdü]øÏ ‘·q eTqdüT‡qT q÷‘·q $\Te\T ÄÁø£$T+#˚kÕÔsTT. Çø£ÿ&É |æ\¢yêfi¯fl≈£î
Ä≥edüTÔe⁄\T $\TyÓ’q$>± ø£ì|ækÕÔsTT. u≤\´<äX¯qT+∫ øöe÷s¡<äX¯≈£î e#˚Ãdü]øÏ ùdïVæ≤‘·T\T $\TyÓ’q yê]>±
|ü]>∑D+Ï #·ã&É‘ês¡T.
nsTT‘˚ bÕ\d”kÕ, ‘·*¢, Ä≥edüTÔe⁄\T ˝Ò<ë e´≈£îÔ\qT bı+<ä{≤ìπø $\Te\T |ü]$T‘·eTe«e⁄. á $\Te\T
Ç|ü&ÉT ù|s=ÿqï uÛÖ‹ø£ $\Te\T ø±e#·TÃ dü‘·´+, XÊ+‹ e+{Ï neT÷s¡Ô $\Te\T ˝Ò<ë >∑TD≤\T ø±e#·TÃ.
nsTT‘˚ eTq+ @$T Ä•düTÔHêïyÓ÷, @$T nyê«\qT ≈£î+≥THêïeTH˚<˚ $\Te\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø°\ø±+X¯eTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ |æ\y¢ ê&ÉT eT+∫ n<Û{¢Ó Ÿ nyê«\ì ø√s¡T≈£î+≥THêï&ÉqT≈£î+<ë+. n|ü&É‘&· TÉ yê´j·÷eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î
m≈£îÿe $\Te ÇkÕÔ&ÉT.
$\Te\H˚$ eTq+ kÕ~Û+#ê\qT≈£îH˚ yê{ÏøÏ eTq+ @sêŒ≥T #˚dæø=qï Ä<äsê X¯\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. $<ä´
$<ë´s¡Tú\˝À eT+∫ $\Te\qT ô|+bı+~+ùdÔ $<ë´s¡Tú\T ‘·eT J$‘ê\qT dü TKeTj·T+ #˚dæø√e&Üìπø ø±ø£ yês¡T
<˚XÊ_Ûeè~∆øÏ ≈£L&Ü bÕ≥T|ü&˚≥≥T¢ #˚dæq≥T¢ ne⁄‘·T+~.
$<ä´≈£î $\Te\≈£î eT<Ûä´ >±&ÛÉyÓTÆq dü+ã+<ÛäeTT ñ+~. $<ë´ $\Te\ >∑T]+∫ #Ó|üPÔ ÁãTuÖ#·sY $<ë´
$\Te\qT ù|s=ÿq&ÉeT+fÒ $<ë´ \øå±´\qT ù|s=ÿq&ÉyT˚ n+{≤s¡T. $<ä´ düe÷»+˝Àì $\Te\qT |ü]s¡ø+åÏ #·&yÉ T˚ ø±ø£
ô|+bı+~düTÔ+~ ≈£L&Ü.
O dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘ê«_Ûeè~›øÏ $\Te\ $<ä´ m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘· dü+‘·]+#·T≈£î+~.
O eT‘·düVü≤q+, nVæ≤+dü XÊ+‹j·TT‘· düeTJeq+, ≈£s¡TD e+{Ï $\Te\qT ô|+bı+~+∫q kÕe÷õø£
◊ø£´‘·qT kÕ~Û+#˚M\e⁄‘·T+~.
O XÊg kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À »]–q n_Ûeè~∆‘√ bÕ≥T |üsêés¡D ø±\Twü´+, zCÀHé bıs¡≈£î rÁe Á|üe÷<ä+
@s¡Œ&É≥+ #·÷düTÔHêï+. XÊÁd”Ôj·T, Ä]úø£ düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ $\Te\ $<ä´ nedüs¡+ m+‘√ e⁄qï<äì
ø=sƒê] ø£MTwüHé düVæ≤‘·+ ù|s=ÿqï~.
O $C≤„q+‘√ bÕ≥T $\Te\qT ≈£L&Ü $<ë´s¡Tú\‘√ ô|+bı+~+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê j·TTqï~.
$\Te\ s¡ø±\T :
$\Te\qT nH˚ø£ s¡ø±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. n$ e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T, XÊÁd”Ôj ·T $\Te\T, e÷qMj·T $\Te\T,
sêC≤´+>∑ $\Te\T, kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\T, kÕe÷õø£ $\Te\T, HÓ’‹ø£ $\Te\T nì Ç˝≤ s¡ø£s¡ø±\T>± ñHêïsTT.

16
1.2.1 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ù|s=ÿqï $<ë´ <Û˚´j·÷\T

sêC≤´+>∑+ @ <˚XÊì¬ø’Hê nH˚ø£ n_Ûeè~∆ $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ bÕ\Hê $<ÛëHê\qT XÊdæ+#˚
eT÷\|üÁ‘·+>± e⁄+≥T+~. eTq sêC≤´+>∑eTT˝À ≈£L&Ü $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï Ä]ºø£˝Ÿ‡qT, ø±¢E\qT #˚sêÃs¡T.
$<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq sêC≤´+>∑eTT˝À #Ó|æŒq n+XÊ\qT ã{Ïº $<ë´˝øå ±´\T>± á ÁøÏ+~ yê{Ïì ù|s=ÿe#·TÃ.
ì]∆wüº <Û˚´j·÷\T
1. 6`14 ej·TdüT‡ >∑\ |æ\¢\+<ä]ø° ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·+&ç.
2. yÓTÆHê]{°\≈£î $<ë´ dü+düú\≈£î kÕú|æ+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿì Çe«≥+.
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚ $<ä´qT uÀ~Û+#·&É+.
4. C≤rj·T uÛ≤wü n<Ûä´j·THêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
5. kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ\ yê]øÏ $<ë´ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&É+.
6. Ád”Ô\˝À $<ä´qT ô|+bı+~+#·&É+.
kÕ<Ûës¡D <Û˚´j·÷\T :` $<ä´ <ë«sê

1. kÕs¡«uÛÖeT, düs¡«dü‘êÔø£, ˝ÖøÏø£ sêC≤´ìï kÕú|æ+#·T≥˝À ‘√&ÉŒ&É≥+.
2. Ä]úø£, kÕe÷õø£, sê»ø°j·T Hê´j·÷ìï kÕ~Û+#·≥+.
3. yêø˘ kÕ«‘·+Á‘ê´ìï, ‘·eT $XÊ«kÕ\qT ø±bÕ&ÉT≈£îH˚ Vü≤≈£îÿqT Á|ü» \≈£î ø£*Œ+#·≥+.
4. Á|ü»\+<äs¡÷ n_Ûeè~∆ |üs¡+>± düe÷Hêeø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+.
5. kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìï ô|+bı+~+#·≥.
6. C≤‹ ◊ø£´‘·qT, düyÓTÆø£´‘·qT ø±bÕ&É≥+.
7. Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·≥+.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT˝À bı+<äT|üs¡∫q Á|üeTTKyÓTÆq $\Te\T

1. ÁbÕC≤kÕ«eT´+ 2. kÕeTýê<ä+ 3. düe÷q‘·«+
4. Hê´j·T+ 5. ˝ÖøÏø£ yê<ä+ 6. C≤rj·T ◊ø£´‘·
eTq uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ne‘ê]ø£ (preamble) ô|q’ ù|s=ÿqï $\Te\qT Ä<Ûës¡+>± #˚døæ =ì Á|ü»\ n_Ûeè~∆øÏ
e÷sêZìï #·÷|æ+#·eTì #Ó|æŒ+~. á $\Te\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dæø=ì $<ä´ neT\T≈£î ‘·–q sêC≤´+>∑ @sêŒ≥T¢
#˚j·T&É+ »]–q~.

17
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ <ë«sê uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ >∑D‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô e∫Ã+~. 1950 »qe] 26q uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï
neT\T |üs¡∫q ‘·s¡Tyê‘· dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ düs¡«dü‘êÔø£, Á|üC≤kÕ«eT´, >∑D‘·+Á‘· sêC´+>± ne‘·]+∫+~.
Á|üuÛÑT‘·«eTT m˝≤ j·TT+&Ü*, |ü]bÕ\q m˝≤ »s¡>±* nH˚ $wüj·÷\qT sêC≤´+>∑+ ìπs›•+∫+~.
$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 ôdø£åHé 29˝À dü÷∫+∫q n+XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\˝À sêC≤´+>∑ $\Te\qT
ô|+bı+~+#ê*‡q nedüsêìï ìπs•› +∫+~. n{Ïº sêC≤´+>∑ $\Te\qT bÕsƒê´+X¯+˝À uÀ<Ûqä #˚ùd≥|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
>∑T]Ô+∫ $<ë´s¡T\ú ≈£î n+~+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. m+<äTø£q>± sêC≤´+>∑|⁄ü $\Te\qT $<ë´s¡T\ú ˝À ø£*+Z #·øb£ ˛‘˚
ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± sêDÏ+#·˝Òs¡T.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|ü|+ü #·+˝À¬ø\¢ $•wüyº TÓ qÆ ~. eTq ÄX¯j÷· \T, sêC≤´+>∑|⁄ü \øå±´\qT $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘Ó\bÕ*‡q
nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. eTTK´+>± sêC≤´+>∑ $\Te˝…q’ ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+, kÂuÛ≤‘·è‘·«+, Hê´j·T+, Á|üC≤kÕ«eT´+
e+{Ï$ n‘·´+‘· ø°\ø£yÓTÆq$. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑|ü⁄ Á|üy˚X¯øÏ˝À bÂs¡ T\+<ä]øÏ kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ sê»ø°j·T Hê´j·÷ìï
n+~dü÷Ô Ä˝À#·q˝À uÛ≤eÁ|üø£≥q˝À kÕ«‘·+Á‘ê´ìï #˚≈£Ls¡TÃ≥≈£î Vü‰MTì∫Ã+~.
sê»´+>∑|ü⁄ $\Te\T :
á $\Te\qT $<ä´ <ë«sê |æ\¢˝À¢ ô|+bı+~+#ê*.
` n+‘·düTÔ˝À¢qT, neø±XÊ˝À¢qT düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#·&É+.
` e´øÏÔ>ös¡e+, ÁX¯eT|ü≥¢ >ös¡e+.
` sêC≤´~Ûø±sêìøÏ Á|ü»˝Ò eT÷\eTì ‘Ó*dæø√e&É+.
` nìï eT‘· $wüj·÷\ |ü≥¢ sêC≤´+ ‘·≥düú yÓ’K]ì ne\+_Û+#·&É+.
` Hê´j·T+, düe÷q‘·«+ ˝Òì ùd«#·Ã ìs¡÷|üjÓ÷>∑+ nì >∑T]Ô+#·&É+.
` bÂs¡T\+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ\T \_Û+#ê\ì ø√s¡Tø√e&É+.
` n+<ä]ø=s¡≈£î ˇø£ÿs¡T, ˇø£ÿ] ø=s¡≈£î n+<äs¡T nH˚ uÛ≤e+ ô|+bı+~+#·&É+.
` z≥T $\TeqT ‘Ó*dæø√e&É+, ‘·eT≈£îqï z≥T Vü≤≈£îÿqT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+.
` kÕ+|òæTø£ ndüe÷q‘·\qT s¡÷|ü⁄e÷|æ kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìï kÕ~Û+#·&É+.
` ìs¡Tù|<ä\ |ü≥¢, s√>∑T\ |ü≥¢, ÁbÕDT\ |ü≥¢ <äj·÷>∑TD+ ø£*– e⁄+&É≥+.
` |üsêés¡D≤ìï dü+s¡øÏå+#·&É+, sêuÀe⁄‘·sê\≈£î eT+∫ |üsêés¡D≤˙ï, Á|üø£è‹ eqs¡T\qT n+~+#·&É+.
bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T |æ\\¢ T sêC≤´+>∑ ã<äy› TÓ Æq bÂs¡T\T>± m~π>+<äT≈£î düV‰ü j·T|ü&~˚ >±
ñ+&Ü*. n˝≤ ñqï|ü&˚ $\Te\‘√ ≈£L&çq q÷‘·q ‘·sêìï ì]à+#·&ÜìøÏ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.

18
1.2.2 1986 C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ (National Policy on Education - NPE 1986)
e÷s¡T#·Tqï <˚X¯ kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\‘√ bÕ≥T $<ë´$<ëq+ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·÷j·TT+&Ü*. n˝≤ e÷s¡TŒ
#Ó+<äì#√ $<ëéédüú≈£î, Á|ü»\ ÄX¯j·÷\≈£î, nedüsê\≈£î nqTã+<ÛäeTT+&É<äT. n{Ïº |ü]dæú‘·‘·T\˝À $<ëéédüú
ìs¡søú¡ e£ Te⁄‘·T+~.
kÕ«‘·+Á‘·éTT e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯eTT˝À Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>±, sê»ø°j·T+>± e÷s¡TŒ\T X¯s¡y˚>∑+>±
e∫ÃHêsTT. yê{Ïøq£ T>∑TD+>± $<ë´ $<ÛëqeTT˝À e÷s¡TŒ\T sê˝Ò<Tä . n˝ÀbÕìï >∑T]Ô+∫ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« $<ëéT+Á‹‘·«
XÊK ªª$<ë´ düyêfi¯ófl ` $<Ûëq <äèø£Œ<∏+ä μμ (challenges in education, a policy perspective) nH˚ |üÁ‘êìï Á|üC≤_ÛÁbÕj·T
ùdø£s¡D≈£î $&ÉT<ä\ #˚dæ+~.
<ëì Á|üø±s¡+ $<ë´s¡+>∑+ m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T, Ç‘·s¡ kÕ+|òæTø£, sê»ø°j·T düeTdü´\T, $<ë´_Ûeè~∆ô|’
yê{Ï Á|üu≤Û e+, Hê{Ï $<ë´ |ü]dæ‹ú , uÛ$Ñ wü´‘Y˝À m≥Te+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT nH˚ n+XÊ\qT >∑T]+∫
$es¡+>± $<ëý˚‘·Ô\qT+∫, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\ qT+∫, kÕe÷q´ Á|ü»\qT+∫ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ q\TeT÷\\ qT+∫
dü÷#·q\qT ùdø£]+∫+~. yê{ìï{Ïì |ü]o*+∫, $X‚¢wæ+∫, Áø√&ûø£]+∫ ÄHê{Ï e÷qe eqs¡T\ XÊU≤e÷‘·T´\T
l|æ.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±s¡T ˇø£ C≤rj·T $<ë´$<ÛëqeTTqT 1986 (Document I) nqT ˇø£ n~Ûø±s¡ |üÁ‘·eTTqT
bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº <ëì ÄyÓ÷<äeTT bı+~Hês¡T. Ç~j˚T q÷‘·q C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ 1986. á #·≥+º ˝Àì
dü÷#·q\T neT\T #˚j·T eTs=ø£ n~Ûø±s¡ |üÁ‘·+, Ä#·s¡D≤‘·àø£ ø±s¡´Áø£eT+ (Programme of Action) . qT ≈£L&Ü
$&ÉT<ä\ #˚dæHês¡T. n+<äT˝À dü÷∫+∫q $<ë´<Û˚´j·÷\T.
` kÕs¡«Á‹ø£ $<ä´qT kÕ~Û+#·&É+.
` düe÷q $<ëéø±XÊ\qT ô|+bı+~+#·&É+.
` C≤rj·T düyÓTÆø£´‘· kÕ~Û+#·&É+, n+‘·sê®rj·T XÊ+‹øÏ ‘√&ÉŒ&É≥+.
` XÊÁd”Ôj·T Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&É+.
` Á|üC≤kÕ«eT´, ˝ÖøÏø£, kÕeTýê<ä ÄX¯j·÷\qT kÕ~Û+#·&É+.
` e÷qe eqs¡T\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·&É+.
` kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡d‘ü ê«ìï ô|+bı+~+#·&+É .
` »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D.
` Ád”Ô\≈£î düe÷q Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#·T≥.
` ñqï‘· Á|üe÷D≤\T >∑\ $<ä´qT n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·T≥.
C≤rj·T $<ë´$<ÛëqeTT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ÄX¯j·÷\T :

$<ëéédü˝ú À kÕs¡«»˙q ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´≈£î C≤rj·T $<ë´ $<ÛëqeTT˝À n‘·´~Ûø£ ÁbÕeTTK´‘·ìe«&É+ »]–+~.
C≤rj·T $<ë´ $<ÛëqeTT <äèwæº˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ ÄX¯j·÷\T.

19
1. Ä<äTìø°ø£s¡D, XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏äeTTqT ô|+bı+~+#·T≥.

2. Á>±MTD≤_Ûeè~∆øÏ e÷qe eqs¡T\qT ô|+bı+~+#·T≥.
3. kÕe÷õø£ e´øÏÔ>∑‘· $\Te\qT ô|+#·T≥.
4. Á|üC≤kÕ«eT´ düeTdüe÷» |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ |ü⁄Hê~ y˚j·TT≥.
5. C≤rj·T düyÓTÆø£´‘·≈£î <√Vü≤<äeTT #˚j·TT≥.
6. uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹ì |ü⁄qs¡TJ®$+|ü#˚j·TT≥.
Ç~ C≤‹ uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î eT÷˝≤<Ûës¡eTT. nsTT‘˚ á ÁøÏ+~ \øå±´\qT á X¯‘êã›eTT˝ÀH˚ kÕ~Û+#ê*. n$ :
1. ã&ç ej·TdüT‡ u≤\u≤*ø£\+<ä]˙ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Ã yê]øÏ 14 dü+ˆˆ ej·TdüT ì+&˚ es¡≈£î >±ì ˝Ò<ë ø£˙dü+
5e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô#˚ùd es¡≈£î >±ì bÕsƒ¡XÊ\˝ÀH˚ ñ+&˚≥≥T¢ #·÷#·T≥.
2. $<ë´ Á|üe÷D≤\T >∑D˙j·TyÓTÆq |ü⁄s√_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·T≥.
á \øå±´\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ ø=ìï e÷sêZ\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. n$ :
1. ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á<äeTT>± (Teachers Centre) ñqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT •X¯óe⁄ πø+Á<äeTT>± s¡÷|æ+~+#ê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\T •X¯óe⁄ Ä˝À#·q\≈£î n_Ûs¡T#·T\≈£î nqT>∑TD+>± s¡÷bı+~+#ê*.
2. bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D≤ìï, |ü]düsê\qT $<ë´s¡Tú\≈£î Äø£s¡¸D°j·T+>±, kÂø£s¡+>± ñ+&ÉTq≥T¢ #·÷&Ü*.
3. ñqï‘· Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\ìï{Ïì bÕsƒ¡XÊ\≈£î ø£*Œ+#ê*.
4. düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ yê]øÏ, u≤\u≤*ø£\≈£î nqT≈£L\yÓTÆq yê‘êes¡D eTTqT, |ü]dæú‘·T\qT ø£*Œ+#ê*.
5. u≤\u≤*ø£\+<äs≈¡ L£ ìj·T‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ #·<Tä e⁄ø=qT neø±X¯eTTqT ø£*Œ+#·e˝…qT. #·<Tä e⁄ø=qT≥≈£î neø±X¯eTT
˝Òì yê] ø=s¡≈£î $düÔ è‘·yÓTÆq, $$<Ûä s¡ø±˝…’q nìj·T‘· $<ëéø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
6. <˚X¯yê´|üÔ+>± $<ëéédüú ìsêàDeTT ˇπø $<ÛäeTT>± ñ+&Ü*.
7. ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T |üs#¡ T· ≥˝À @ ÁbÕ+‘êìøÏ Ä ÁbÕ+‘· eqs¡T\qT, neø±XÊ\qT >∑T]Ô+∫ ‘·<qä T>∑TD+>±
$<ë´ Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
8. C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T |üs¡#·T≥˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\≈£î n~Ûø£
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìj·÷*. nìï eTTK´ $wüj·÷\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü\Vü‰ dü+Á|ü~+|ü⁄\T ñ+&Ü*.
9. ø±s¡´Áø£eTeTT\ ìs¡«Vü≤D˝À düe÷C≤ìøÏ düìïVæ≤‘· dü+ã+<ÛäeTT ø£*–+#ê*.
C≤rj·T $<ë´ $<ÛëqeTT 1986 Á|üø±s¡+ $<ë´ $\Te\T (Values of Education - NPE 1986)
$<ä´˝À ñqï‘· Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#ê\+fÒ $\Te\‘√ ≈£L&çq $<ä´qT n+~+#· e\dæq nedüs¡eTT m+‘Ó’Hê
j·TTqï~. á ~X¯>± Ä˝À∫+∫ $<ä´ <ë«sê ÁøÏ+~ $\Te\T ô|+bı+~+#·e\dæ j·TTqï~ nì dü÷∫+#·&É+
»]–q~.

20
` eTq |ü⁄sê‘·q dü+düÿ è‹ $\Te\T, Ä<ÛäTìø£ dü+düÿ è‹ $\Te\ ¬s+{Ïì $<ä´˝À dü$Tà[‘·+ #˚j·÷*.
` eè‹Ô $<ë´ ø√s¡T‡\T |ü\TkÕúsTT˝À¢ @s¡Œs¡∫ düe÷q‘·«+, |üìjÓTTø£ÿ Wqï‘·´+qT ô|+bı+~+#ê\ì dü÷∫+#·&+É
»]–q~.
` bÕsƒê´+XÊ\˝À yÓ$’ <Û´ä yÓTqÆ $\Te\qT dü$Tà∞‘·+ #˚dæ $\Te\‘√ ≈£L&çq $<ä´qT n+~+#ê\ì dü÷∫+#ês¡T.
` $<ë´\j·÷\˝À Áø°&É\≈£î, yê´j·÷e÷\≈£î düeTT∫‘· kÕúHêìï∫Ã düVü≤ø±s¡+, Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T e+{Ï$
ô|+bı+~+#ê*.
1.2.3 (Aims and Values of NCF - 2005)

NCF - 2005 Á|üø±s¡+ $<ë´ <Û˚´j·÷\T $<ë´ Á|üÁøÏ\j·TqT m+#·T≈£îqï Ä<äsêÙ\T, n+^ø£]+∫q dü÷Á‘ê\
Á|üø±s¡+ s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ $düÔ è‘· e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É ‘êsTT. Á|üdüTÔ‘· düVü≤» nedüsê\qT, düe÷»
Äø±+ø£\å qT, $\Te\qT, ‘·øDå£ düeTT<ëj·T ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT, $düÔ è‘· e÷qe Ä<äsêÙ\qT $<ë´<Û´˚ j·÷\T Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
yÓTT‘·Ô+ MT<ä ˇø£ düe÷»+˝À e⁄+&˚ kÕe÷õø£ $\Te\ Á|üø±s¡eTT $<ë´ <Û˚´j·÷\T ìs¡ísTT+#·ã&É‘êsTT. Ä
Á|üø±s¡+>± #·÷ùdÔ $<ë´ <Û˚´j·÷\T M{Ïì ù|s=ÿqe#·TÃ.
NCF - 2005 eTÚ*ø£ n+XÊ\T :

1. Á|üC≤kÕ«eT´+ |ü≥¢ ìã<ä›‘· ø£*– j·TT+&É≥+.
2. düe÷q‘·«+, Hê´j·T+, kÕ«‘·+Á‘·éTT, Ç‘·sT¡ \ dü+øπ eå ÷ìï |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+.
3. ˝ÖøÏø£ yê<äeTT eT]j·TT e÷qe Vü≤≈£îÿ\T e+{Ï $\Te\ |ü≥¢ ìã<ä›‘· ø£*– e⁄+&É≥+.
4. Ç‘·s¡T\ dü+πøåeT+ |ü≥¢, yê] nqTuÛÑ÷‘·T\ |ü≥¢ düTìï‘·+>± düŒ+~+#·&É+.
5. H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\≈£î ø=‘·Ô dü+<äsê“¤\≈£î düs¡fi¯+>±, düè»Hê‘·àø£+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+.
6. Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T˝À n+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·≥+.
7. |üì#˚ùd kÕeTsêú´ìï, Ä]úø£ Á|üÁøÏjT· ˝À¢, kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ kÕ<Ûqä ˝À n+<äs÷¡ bÕ˝§ZH˚ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·≥+.
8. n+<ëìï, ø£fi≤s¡÷bÕ\qT ÄkÕ«~+#·&É+. á <Û˚´j·÷ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ø£fi¯\qT, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
dü+ã+~Û‘· C≤„Hêìï |æ\¢\≈£î n+~+#·≥+.
düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔ, düVü≤»yÓTÆq Äq+<ä+ u≤˝≤´ìøÏ ø°\ø£yÓTÆqeì á #·Á≥+˝À ù|s=ÿq&É+ »]–+~. n+‘˚>±ø£
á ¬s+&ç{Ïì ô|<ä›\ Á|ü|ü+#·+ <Ûä«+dü+ #˚düTÔqï<äì Äy˚<äq #Ó+<ës¡ T.
1.2.4 sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 (State Curriculum frame work 2011)
C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2005, uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |”]ƒø£, $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 ìπs›XÊ\ Á|üø±s¡+
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 (mdt.mdt.dæ.m|òt 2011) á ÁøÏ+~ n+XÊ\qT ìπs›•+∫+~. yê{Ïì
|ü]o*<ë›+.
21
O |æ\¢\+‘ê Ç‘·s¡T\ uÛ≤yê\qT >ös¡$+#˚ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>± m<ä>±*.

O Á|üø£è‹ì, |üsêés¡D≤ìï >∑T]+∫ ì•‘·+>± |ü]o*+#·>∑\>±*. ‘·T\Hê‘·à ø£+>± Ä˝À∫+#·>∑\>±*.
O Á|üø£è‹ eqs¡T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+∫ yê{Ï |ü]s¡ø£åD≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*.
O »+‘·T eèø£åC≤\+ |ü≥¢ <äj·T, düVü≤q+ ø£*– JeyÓ’$<Ûë´ìï ø±bÕ&˚+<ä T≈£î ø£èwæ #˚j·÷*.
O $qï, #·~$q $$<Ûä n+XÊ\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì düŒ+~+#ê*.
O ìs¡“¤j·T+>± Á|ü•ï+#ê*.
O düVü‰qTuÛÑ÷‹, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ ø£*– düeTuÛ≤eq‘√ yÓT\T>∑T‘·÷ e÷qe $\Te\T bÕ{Ï+#ê*.
O Áù|eT, <äj·T, XÊ+‹ uÛ≤eq\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì nqTdü]+#ê*.
O |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+, k˛<äs¡uÛ≤e+ ø£*– eéVü≤]+#ê*.
O uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£, C≤„Hê‘·àø£ $ø±kÕ\ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘· ñ+&˚ $<Ûä +>± |æ\¢\ n_Ûeè~∆ »s¡>±*.
O düe÷»|ü⁄ ãVüQfi¯‘ê«ìï >∑T]Ô+#·&É+ eT]j·TT >ös¡$+#·&É+ <ë«sê ‘·q ñìøÏì #ê≥Tø√>∑\>±*.
O n+øÏ‘·uÛ≤e+ ø£*–q bÂs¡T\T>± s¡÷bı+<ë*.
O ‘√{Ï e÷qe⁄\ ø£wdºü Tü U≤\˝À bÕ\T|ü+#·T≈£îH˚+<äT≈£î dæ<+›ä >± ñ+&É&+É ‘√bÕ≥T düTìï‘·‘«· + ø£*–q e´≈£î\Ô T>±
s¡÷bı+<ë*.
O Á|üC≤kÕ«eT´ã<ä›+>± eéVü≤]dü÷Ô Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T&É+˝À |ü s¡düŒs¡+ düVü≤ø±s¡+ ø£*–qyês¡T>±
m<ä>±*.
O ‘êqT #˚düTÔqï |üì|ü≥¢ $wüj·÷\|ü≥¢ $XÊ«dü+‘√ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ø£èwæ #˚j·T>∑\>±*.
O _Ûqï‘·«+ eTq≈£îqï >=|üŒdü+|ü<ä. eTq düe÷»+˝À ñqï $_Ûqï dü+düÿ è‘·T\qT >∑T]Ô+#ê*. yê{Ïì
>ös¡$+#ê*. Äj·÷ kÕ+düÿ è‹ø£ düeT÷Vü‰\‘√ Á|ü‹#·s¡´ #˚j·T>∑\>±*. Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√yê*.
O |æ\¢˝À¢ <ë– ñqï $_Ûqï HÓ’|ü⁄D≤´\T, πøX¯˝≤\T yÓ*øÏ rdæ yê{Ïì eT]+‘·>± yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*.
e÷qe‘·«+, <äj·T, düVü≤q+, XÊ+‹, Áù|eT e+{Ï ñ<ë‘·ÔyÓTÆq e÷qe $\Te\T ñqï|ü&˚ düe÷»+
düTKdü+‘√cÕ\‘√ $\dæ\T¢‘T· +<äì nqT≈£îqï|ü&ÉT $<ë´ \øå±´\T M{Ïì kÕ~Û+#˚ ~X¯>± ì]à‘·eTe⁄‘êsTT. XÊgkÕ+πø‹ø£
Á|ü>∑‹, Ä<ÛäTìø£ Ä$wüÿs¡q\T eTq J$‘ê\qT düTKeTj·T+ #˚düTÔHêïsTT. ø±ã{Ïº yê≥ìï+{Ïì n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+
ø√dü+ $<ë´\ø£å´+ ìsêú]‘·eTe⁄‘·T+~.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À m<äTs¡j˚T´ nH˚ø£ $|ü‘·TÔ\qT, düyêfi¯flqT m<äTs=ÿq>∑*π> πs|ü{Ï ‘·sêìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
nedüs¡+ ø±ã{Ïº $<ë´ \øå±´\qT ‘·<äqT>∑TD+>± s¡÷bı+~+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ eédüú <ë«sê Á|üC≤kÕ«eT´ eédüúqT
kÕ«e\+ãq+ #˚jT· &É+, <˚X¯ düeTÁ>∑‘q· T |ü{wÏ +ºü #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ ø±ã{Ïº $<ë´ \øå±´\T á ~X¯>± ìsêú]‘·eTe⁄‘êsTT.
dü«uÛ≤eØ‘ê´ >∑‹o\yÓTÆq düe÷»+ eT]j·TT $<ä´ ˇø£ <ëìô|’ ˇø£{Ï Ä~Ûs¡|ü&ç ñ+{≤sTT. <˚oj·T eqs¡T\qT
dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡#·Tø=H˚˝≤ $<ë´ \øå±´\qT ìsêú]+#·Tø√yê*.
ªªdüe÷»+˝À ìe•+#·ì e´øÏÔ <˚e⁄&Ó’Hê nsTT ñ+&Ü* ˝Òø£ |æ∫Ãyê&Ó’Hê nsTT ñ+&Ü*μμ. ` n]kÕº{Ï˝Ÿ
22
1.3 e÷qe dü«uÛ≤eeTT, düe÷»eTT, nuÛÑ´düqeTT eT]j·TT $<ë´ <Û˚´j·÷\ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£
uÛ≤eHê\ ne>±Vü≤q
(Understanding basic assumption about human nature, society, learning and aims of
education )
1.3.1 e÷qe dü«uÛ≤e+ >∑T]+∫ ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T (Basic assumption about human nature)
1. e÷qe dü«uÛ≤eeTT :`
e÷qe⁄&ÉT ùd«#êÃJ$. |ü⁄≥Tºø£‘√ eTìwæ dü«‘·+Á‘·T&ÉT. ø±ì $#ês¡yÓT Æq $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ m≈£ÿ&É #·÷dæHê
n‘·&TÉ dü+ø¬ fi¯fl‘√ ã+~Û‘T· &Ó’ ñHêï&ÉT. ªªMan is born free. But he is every where in chainsμμ nì s¡÷k˛ nHêï&ÉT.
á ã+<ÛHä ê\ qT+∫ n‘·&TÉ $eTT≈£î&Ô q’Ó |ü&˚ n‘·&TÉ n_Ûeè~∆ kÕ~ÛkÕÔ&TÉ . n‘·&˝ç À n+‘·s‘Z¡ +· >± ñqï X¯≈î£ \Ô qT ùd«#êÃ
yê‘êes¡DeTT˝À y˚T˝§ÿ\bÕ*. Ç~ $<ä´ <ë«sêH˚ kÕ<Ûä´+.
e÷qe⁄&ÉT ˇø£ dü«#·ÃyÓTqÆ eTqdüT‡‘√ »ìàkÕÔsT¡ . ø±ì düe÷»+˝À ô|]π> yê‘êes¡D≤ìï ã{Ïº yê] eT÷]ÔeT‘·«+
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
me¬s’Hê Væ≤+kÕ‘·àø£ yê‘êes¡q+ ø£*Zq >∑èVü≤+˝À>±ì, düe÷»+˝À >±ì, |ü≥ºDeTT˝À >±ì, <˚X¯+˝À>±ì
˝Ò<ë K+&É+˝À>±ì ô|]– j·TT+fÒ yês¡T ≈£L&Ü Ä düe÷»+˝À Væ≤+kÕ‘·àø£ düuÛÑT´\T>± e÷s¡&ÜìøÏ neø±X¯eTT
j·TT+≥T+~. n˝≤ ø±≈£î+&Ü düe÷»+˝Àì n+<äs¡T düuÛÑT´\T d”«j·T yêdü ÔeøÏ‘· ø√dü+ ÁX¯$Tdü÷Ô j·TT+fÒ yê]˝À
dü+‘√wüeTT m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº m˝≤+{Ïyê¬sH’ ê ‘·|Œü ≈£î+&Ü d”«j·T yêdü$Ô ø£‘q· T kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
düe÷»+ $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ yê]≈£îqï nìï neø±XÊ\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚døæ =ì, düe÷C≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˝˚ ≤
Á|üj·T‹ï+#ê*. n|ü&˚ ˇø£ eT+∫ düe÷C≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\TZ‘ês¡T.
Ä˝Ÿb˛sYº (Allport) eT]j·TT m]ø˘dHü é (Erickson) nH˚ eTH√yÓC’ ≤„ìø£ XÊgy˚‘\Ô· T e÷qe dü«uÛ≤yêìøÏ dü+ã+~Û+∫
mì$T~ <äX¯\qT ‘Ó*j·T#˚XÊs¡T.
1. ùd«#·Ã`ìs¡íj·÷‘·àø£‘· :` Çø£ÿ&É ùd«#·Ã nH˚ Ä˝À#·q yÓ’|ü⁄ |üs¡ T¬>‘·Ô&É+.
2. ùV≤‘·Tã<ä›‘·`nùV≤‘·Tø£‘· :` nùV≤‘·Tø£‘· ø£+fÒ ùV≤‘·Tã<ä›‘·≈£î ÁbÕeTTK´‘· Çe«&É+.
3. dü+|üPs¡‘í «· +`m]yÓT≥*»+ :` dü+|üPs¡‘í «· +qT Çwü|º &ü ≥É +.
4. sêC≤´+>∑yê<ä+`|üsêés¡D yê<ä+ :` Çø£ÿ&É ¬s+&ç+{Ï eT<Ûä´ düeT‘·T\´+qT qeTà&É+.
5. ekÕÔÁX¯jT· ‘·`$wüjT· ìwü‘º · :` á s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä düeT‘·T\´‘· ñqï|üŒ{Ïø° eÁkÕÔÁX¯jT· ‘· yÓ|’ ⁄ü yÓTT>∑TZ #·÷|ü&+É .
6. Áb˛j·÷øÏº${Ï`]j·÷øÏº${Ï :` á ¬s+&ç{Ï˝À Áb˛j·÷øÏº${° (|ü⁄s√>∑e Tq+) H˚ Çwüº|ü&É≥+.
7. Vü≤√$TjÓ÷kÕº{dÏ `t ôV≤{Ïs√kÕº{dÏ t :` Çø£ÿ&É e÷qMj·T $<Ûëq+ ñqï≥Te+{Ï Vü≤√$TjÓ÷ kÕº{dÏ t (düe÷edü+ú )qT
Çwü|º &ü ≥É +.
23
8. ‘Ó\TdüTø√e&É+`‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ :` ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ ø£Hêï ‘Ó*dæø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+. ø£qTø£ Bì eT÷\+>±

e÷qe dü«uÛ≤e+/Á|ües¡ÔHê+XÊ\qT |ü]o*+#·&É+.
e÷qe dü«uÛ≤e+ yê] Ä˝À#·q, nqTuÛÑ÷‹ eT]j·TT q≥qqT ã{Ïº >∑T]Ô+#·e #·TÃ. dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T
e÷qe dü«uÛ≤yêìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. n+<äTøπ $<ä´‘√ u≤≥T dü+düÿ è‹, Hê>∑]ø£‘· e+{Ï n+XÊ\qT CÀ&ç+∫ $<ë´
Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~kÕÔs¡T.
e÷qe dü«uÛ≤eeTTq≈£î ≈£î≥T+ã+, Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T, düeTej·TdüTÿ\ düeT÷Vü‰\T (preer groups), düeTT<ëj·T+,
eT‘·+, $<ë´dü+düú\T, sê»´+ eT]j·TT ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T e+{Ï dü+düú\T |ü⁄Hê<äT\T y˚kÕÔsTT.
1.3.2 düe÷»+ >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T (Basic Assumption about Society)

2. düe÷»eTT :`
düe÷»eTT nH˚~ $düÔ è‘·yTÓ qÆ ˇø£ neT÷s¡Ô uÛ≤eq. ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+&ç, dü$Twæº ÁX‚jT· düT‡ ø√dü+
ø£\dæ yÓT\dæ |üì#˚ùd düeT÷Vü‰\, dü+|òü÷\ ø£\sTTø£qT düe÷»+>± #Ó |üŒe#·TÃ. m|òt.ôV≤#Y.–&ç¶+>¥ (F.H.Giddings)
nH˚ düe÷» XÊgE„&ÉT düe÷C≤ìï á $<Ûä+>± ìs¡«∫+#ê&ÉT.
ªªˇπø s¡ø£yÓTÆq Ä˝À#·Hê düs¡[ ñqï #ê˝≤ eT+~ e´≈£îÔ\T, ñeTà&ç Jeq düs¡[ì >∑T]Ô+#·&É+ <ë«sê dü$Twæº
Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ ø£*dæø£≥Tº>± ø£èwæ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T. Ç{≤¢+{Ï e´≈£îÔ\ ø£≥sTTø£qT düe÷»+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.μμ
≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ düe÷»+ e´≈£îÔ\‘√qT, düeT÷Vü‰\‘√qT, dü+düú\‘√qT, düeTT<ëj·÷\‘√qT ≈£L&ÉTø=ì
ñ+≥T+~. á n+XÊ\ eT<Ûä´ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT Á|üe÷D≤\T, $\Te\T ìj·T+Á‹düTÔ+{≤sTT. kÕe÷õø£
dü+ã+<Ûë\T ìs¡+‘·s+¡ |ü]es¡qÔ #Ó+<äT‘·T+{≤sTT. nsTT‘˚ düe÷»+ e÷Á‘·+ düe÷» düuTÑÛ ´\ Á|üj÷Ó »Hê\qT dü+‘·è|æÔ
|üs¡Tdü÷Ô ìs¡+‘·s¡+>± ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº, <ëì˝À ñ+&˚ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\T ≈£L&Ü $$<Ûä s¡ø±\T>±
ñ+&ç dü+ø°s+í¡ >± ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+, ◊s√bÕ düe÷»+, nyÓT]ø± düe÷»+ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì düe÷C≤ìøÏ
ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. Ç{≤¢ Á|ü|ü+#·eTT˝À mH√ï düe÷C≤\THêïsTT.
düe÷» ˝ø£åD≤\T :
e÷qe düe÷C≤\˝À ø=ìï yÓ$’ <Ûë´\Tqï|üŒ{Ïø° yê{Ï˝À ø=ìï kÕ<Ûës¡D \ø£Då ≤\T+{≤sTT. yê{Ï˝À eTTKýÓTqÆ $.
1. uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+∫q »HêuÛ≤/düuÛÑT´\T :` ˇπø ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yês¡e&É+‘√ yê]˝À ˇø£] |ü≥¢
ˇø£]øÏ dü+|òT” uÛ≤eeTT @s¡Œ&ÉT‘·T+~. <ëì e\¢ yês¡T düe÷» nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± \øå±´\qT @s¡Œs¡#T· ø=ì
‘·eT Á|üjÓ÷»Hê\qT düT\Te⁄>± kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
2. kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\T :` ˇø£]ø=ø£s¡T düVü≤ø£]+#·Tø√e&É+, ø£wüºdüTU≤˝˝À u≤dü≥>± ì\e&É+ yÓTT<ä˝…’q
|üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ ˝À¢ kÕe÷õø£ dü‘‡· +ã+<Ûë\T ô|+bı+<äT‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î @<ÓH’ ê $|ü‘T· Ô e∫ÃHê @ $<Ûyä TÓ qÆ
nHê´j·T+ »]–Hê Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì yês¡T ø£\dæø≥ £ Tº>± <ëìï m<äTs√ÿe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äs÷¡ ø£*dæ ˇø£
dü+|òTü {Ï‘· X¯ø˝ÔÏ À ñqï|ü⁄&ÉT yê] eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T yÓTs¡T>∑e⁄‘êsTT. nìï{Ïì m<äTs=ÿH˚ kÕVü≤dü+ ø£\T>∑T‘·T+~.
24
3. eékÕú|üq :` düe÷»+˝À bÂs¡T\T ‘·eT ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT düÁø£eT+>± bÕ{Ïdü÷Ô ˇø£]H=ø£s¡T >ös¡$dü÷Ô
Ç‘·s¡T\ dü\Vü‰\qT dü+Á|ü~|ü⁄\qT |ü]>∑DÏdü÷Ô kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆˝À bÕ\T|ü+#·Tø√e&É+ <ë«sê kÕe÷õø£
eéd”úø£s¡D kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~. ‘·<ë«sê Ä•+∫q n_Ûeè~∆ kÕ<Ûä´|ü&ÉT ‘·T+~.
4. ◊ø£´‘·, \ø£å´kÕ<Ûäq :` @ düe÷»+ nsTTHê _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\T ñqï Á|ü»\‘√ ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À $uÛ<Ò ë\qT
#·$#·÷düTÔ+~. ≈£î\, eT‘·, es¡Z, ÁbÕ+rj·T, uÛ≤cÕ uÛÒ<ë\T ñqï|üŒ{Ïø° yê{Ïì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ düyÓTÆø£´‘·
nedüs¡+. düe÷» \øå±´\ kÕ<äq≈£î ◊ø£´‘ê uÛ≤eq ˇø£]|ü≥¢ ˇø£]øÏ dü+ |ò”T uÛ≤e+ ñ+&É≥+ n‘·édüs¡+.
5. dü+düÿ è‹ :` Á|ü‹ düe÷C≤ìøÏ ˇø£ dü+düÿ è‹ ñ+≥T+~. düe÷»+˝Àì nìï düeTT<ëj·÷\˝ÀqT Á|ü‹_+_düT+Ô ~.
ˇø£ düe÷»+ qT+∫ Ç+ø=ø£ düe÷C≤ìï y˚s¡T |üs¡#˚~ Ä düe÷» dü+düÿ è‘˚. dü+düÿ è‹ düe÷C≤ìøÏ ˇø£
ì<äsÙ¡ q+>± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ø£sêï≥ø£, øπ s¡fi¯ Ç˝≤ @ ÁbÕ+‘êìøÏ yÓ[flq nø£ÿ&ç bÂs¡T\T
ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ dü+düÿ è‹ì Á|ü‹_+_+#˚˝≤ eéVü≤]+#·&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
6. $\Te\T, >∑e÷´\T :` ˇø√ÿ düe÷»+ yê] yê] dü+düÿ è‹ì ã{Ïº ‘·<äqT >∑TDyÓTÆq $\Te\T @s¡Œs¡#·Tø=ì
bÕ{ÏkÕÔsT¡ . nsTT‘˚ ø=ìï $\Te\T nìï düe÷C≤˝À¢ ‘·|Œü ì dü]>± ñ+{≤sTT. ø=ìï $\Te\T ø=ìï düe÷C≤\≈£î
e÷Á‘·y˚T e]ÔkÕÔsTT. Äj·÷ düe÷C≤\ kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\ Ä<Ûës¡+>± >∑e÷´\T ñ+{≤sTT.
Ç˝≤ô|’ \ø£åD≤\T ñ+&˚ ÁbÕ+‘êH˚ï düe÷»eTT>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT »qà‘·V‰ü Äj·÷ düe÷C≤˝À¢ düu´ÑÛ ‘ê«ìï bı+~ ñ+&É≥+ e\¢ nø£ÿ&ÉTqï dü+düÿ è‹ dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î
ø£≥Tºã&ç ñ+{≤&ÉT. |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± düs¡T›u≤≥T uÛ≤e+‘√ düe÷»+˝À ˇø£ bÂs¡Tì>± ‘·q ø£s¡Ôyê´\qT,
u≤<Û´ä ‘·\qT ìs¡«]Ôd÷ü Ô Ç‘·sT¡ \qT >ös¡$dü÷Ô yê] n_ÛÁbÕj·÷\qT Ä<ä]dü÷Ô ñqï|ü&˚ n~ XÊ+‹j·TT‘· düeTdüe÷»+>±
yÓ\T>=+<äT‘·T+~.
Á|ü‹ düe÷»+ ø=ìï $<ë´|üs¡yÓTÆq $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#ê*. uÛ≤$bÂs¡T\≈£î dü¬s’q >∑e÷´ìï #·÷|æ+#·e\dæ
ñ+≥T+~. n+‘˚ø±ø£ düe÷»+˝À ñqï Ç‘·s¡ dü+dü\ú ≈£î dü+<Ûëq ø£s>Ô¡ ± düeTq«j·T |üs#¡ ˚ u≤<Û´ä ‘·qT >∑÷&Ü ìs¡«Væ≤+#·e\dæ
ñ+≥T+~.
düe÷C≤ìï ˇø£ ‘ê{Ïô|’ q&çù| n~Ûø±s¡T\T>±ì, ô|<ä›\T >±ì, $<ë´]ú dü+|òü÷\T>±ì düeTq«j·T+‘√ ñ+~.
kÕe÷õø£ $<ÛäT\qT ø=qkÕ–+#·e\dæ ñ+≥T+~.
düe÷»+ $<ë´ $<ÛäT\T :`

` kÕ+|òTæ ø°øs£ D¡ +.
` dü+düÿ è‹ì n+<ä#j ˚ T· &É+.
` eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ •ø£D
å .
` kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D.
` $C≤„q kÕ+πø‹ø±_Ûeè~∆, $C≤„q Á|ükÕs¡+.
düeTTbÕ]®+∫q $C≤„Hêìï ‘·s¡‘·sê\≈£î n+~+#·e\dæq u≤<Ûä´‘· ≈£L&Ü düe÷C≤ì<˚.
25
1.3.3 nuÛÑ´düq+ >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T (Basic assumption about learning)

3. nuÛÑ´düqeTT
e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± á 21e X¯‘êã›eTT˝À düe÷»+ nH˚~ kÕ+πø‹ø£+>± #ê˝≤ n_Ûeè~∆
#Ó+~+~. BìøÏ ‘·–q≥T¢>± e÷qe⁄&ÉT H˚sT¡ Ãø√e\dæq $wüj÷· \T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T Ç‘·s¡ n\yê≥T¢ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·THêïsTT.
eTTK´+>± $<ëéédüú˝À >∑D˙j·T+>± e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. $<ë´<Û˚´j·÷\T, uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq Á|üÁøÏj·T
e÷s¡TŒ\≈£î˝Àqj·÷´sTT.
$<ë´\øå±´\T, $<ëúÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T |üP]Ô>± e´øÏÔ jÓTTø£ÿ d”«j·T nuÛÑ´düHêìï bı+<˚˝≤ e÷s¡Ãã&Ü¶sTT. $<ë´
Á|üD≤[ø£‘√ @s¡Œs¡∫q $wüj·TuÛ≤>∑+ n+‘ê e´øÏÔ jÓTTø£ÿ Ä˝À#·qqT n+#·Hê y˚j·TT≥˝À πø+ÁBø£]+#·ã&ç+~.
` ˇø£ $<ë´ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ Á|üD≤[ø£ y˚j·T&É+˝À nuÛÑ´düq+ >∑T]+∫ ø=ìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ }Vü≤\T, n+#·Hê\T
ñHêïsTT. á n+#·Hê\T n˙ï $<ë´‘·‘·«XÊg+ qT+∫ e∫Ãqy˚.
` n<Ûä´j·Tq+, $<ë´, nqTuÛÑe+ <ë«sê Ä]®+#˚ C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, qeTàø±\qT, düeTTbÕ]®+#˚ Á|üÁøÏj·TqT
nuÛ´Ñ düq+>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
` nìï ej·TdüT‡\ yês¡÷ H˚s¡TÃø=H˚ X¯øÏÔì ø£*– ñ+{≤s¡T. ø±e⁄q yê] jÓTTø£ÿ Çwüº+ eT]j·TT ÄdüøÏÔì ã{Ïº yê]
jÓTTø£ÿ nuÛÑ´düHê y˚>∑+ ñ+≥T+~.
` ø=‘·Ô ø=‘·Ô nuÛÑ´düHê |ü]dæú‘·T\˝À H˚s¡TÃø=H˚ nqTuÛÑe+ e´≈£îÔ\ ≈£î ø=+‘· ˇ‹Ô&çì ø£*–düTÔ+~. H˚s¡TÃø√yê\qï
Ä‘·è‘· ñqï yê]øÏ ø=‘·Ô |ü]dæ‘ú T· \T Áù|s¡DqT ø£*–+#·e#·TÃ. ø±˙, m≈£îÿe ˇ‹Ô&ç ø£*–q|ü⁄&ÉT yê]˝À nuÛ´Ñ düHê
n&É+¶ ≈£î\T @s¡Œ&É‘êsTT.
` n_ÛÁbÕj·÷\T |ü+#·Tø√e&É+, düeTkÕ´ kÕ<ÛHä ê eP´Vü‰\T bÕ{Ï+#·&+É ˝≤+{Ï yê{Ï e\¢ nuÛ´Ñ düq+ düeTs¡eú +‘·+>±
»s¡T>∑T‘·T+~.
` nuÛÑ´düq $wüj·÷ìï nuÛ≤´düeTT #˚ùd ø=\~ Ä nuÛÑ´düq ÁøÏj·TqT #˚ù d y˚>∑+ ô|s¡T>∑T‘·T+~ ˝Ò<ë Ä Á|üÁøÏj·T
#˚j·T&ÜìøÏ |üfÒº düeTj·T+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
` nuÛ≤´dü+ e\¢ nuÛÑ´dæ+#˚ $wüj·÷\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
` nuÛ≤´dü+ #˚ùd ø=~› nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ‘·|ü&ÉT Á|ü‹düŒdü+<äq \ dü+K´ ‘·>∑TZ‘·T+~. Bì <ë«sê nuÛÑ´düq+˝À
|ü⁄s√>∑eTHêìï ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
` $<ë´ Á|üÁøÏj·T˝À nuÛ≤´dü≈£î&ÉT ÁøÏj·÷‘·àø£+>± ñ+fÒH˚ nuÛÑ´düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
` ñ‘·ÔeTyÓTÆq eT]j·TT $_ÛqïyÓTÆq uÀ<äHê |ü<ä∆‘·T\T neT\T |üs¡∫q|ü&˚ nuÛ≤´dü≈£î\˝À Áù|s¡D, ÄdüøÏÔ ø£*–
yê]˝À nuÛÑ´düq+ |üPs¡Ôe⁄‘·T+~.
` H˚s¡TÃ≈£îqï $wüj·÷\qT ì‘·´J$‘·+˝À neT\T #˚j·T>∑*–‘˚H˚ nuÛÑ´düq + |ü]|üPs¡íeTe⁄‘·T+~.
26
ìs¡«#·Hê\T :
Q π>{Ÿ‡ (Gates):` ªªnqTuÛÑe+ eT]j·TT •ø£åD e\q Á|ües¡Ôq˝À e#˚Ã e÷πsŒ nuÛÑ´düq+.μμ
Q ôV≤Á˙ |æ.dæà‘Y (Henry P.Smith):` ªªnqTuÛeÑ |ò*ü ‘·+>± q÷‘·q Á|ües¡qÔ qT bı+<ä&+É ˝Ò<ë bÕ‘·Á|ües¡Ô qqT
ã\|üs¡#·&É+ ˝Ò<ë ã\V”≤q |üs¡#·&Éy˚T nuÛÑ´düq+.μμ
Q &çôdø√ eT]j·TT Áø±|òsü ¶Y (Dececo and Crowford):` ªªnuÛ´Ñ düq+ nH˚~ |ü⁄qs¡“\q+ #Ó+~q Ä#·sD ¡ e\q
Á|ües¡ÔHê Ø‹˝À @s¡Œ&˚ <ë<ë|ü⁄ XÊX¯«‘·yÓTÆq e÷s¡TŒ.μμ
Q ñ&éesYÔ (Woodworth):` ªªe´øÏÔ˝À n_Ûeè~›ì (eT+∫ e÷s¡Z+˝ÀHÓ’Hê, #Ó&ÉT e÷s¡Z+˝ÀHÓ’Hê) #˚≈£LπsÃ, e´øÏÔ
Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ‘Ó#˚Ã @ Á|üÁøÏj·THÓ’Hê nuÛÑ´düq+ nqe#·TÃ.μμ
ô|’ ìs¡«#·Hê\qT ã{Ïº ªªnuÛ´Ñ düq+ n+fÒ q÷‘·q nqTuÛyÑ ê\qT kÕ~Û+#· &+É . Ä q÷‘·q nqTuÛyÑ ê\qT dü+kÕÿs¡
s¡÷|ü+˝À ì\T|ü⁄ø√e&É+, yê{Ïì n+#Ó\+#Ó\T>± n_Ûeè~∆ |üs#¡ T· ø√e&É+, bÕ‘· ø=‘·Ô nqTuÛyÑ ê\qT e÷s¡TŒ#˚jT· &É+,
eéd”Ôø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, @ø°ø£è‘· yÓTTqs¡Ã&É+, düyÓTÆø£´ |üs¡#·&É+ nì ‘Ó\TdüTÔ+~. nqTuÛÑe+ e\q Á|ües¡Ôq˝À
ø£*π> e÷s¡TŒH˚ nuÛÑ´düq+ nqe#·TÃ.μμ
1.3.4 $<ë´ <Û˚´j·÷\T >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T

(Basic Assumption about Aims of Education)
ªªñ‘·ÔeT e´øÏÔì s¡÷bı+~+#·≥y˚T $<ä´≈£î e⁄+&Ée\dæq \ø£åéTT.μμ ` sê<Ûëø£èwüíHé
ªªˇø£ ˝ø£åéTT‘√ |üì#˚j·T&É+ n+fÒ e´øÏÔ ‘Ó*$>± eéVü≤]+#·&Éy˚Tμμ ` C≤Hé &É÷´sT÷.
<Û˚´j·T+ ˝Ò<ë ˝ø£å´+ ˝Òì $<ä´ #·Tø±ÿì ˝Òì Hêe e+{Ï~. <Û˚´j·T+ ˝Ò<ë \ø£å´+ ˝Òì $<ä´ ìs¡s¡úø£+ ø£qTø£
<˚X¯ø±\ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº $<ë´<Û˚´j·÷\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø=+≥÷ ñ+{≤sTT. ˇø£ düeTj·T+˝À ˝Ò<ë ˇø£ düe÷»+˝À
ñ|üjT· Tø£eÔ Tj˚T´ $<ë´<Û´˚ j·÷\T eTs=ø£ düe÷»+˝À, eTs=ø£ düeTj·T+˝À ñ|üjT· Tø£+Ô ø±ø£b˛e#·TÃ. ø£qTø£ $<ë´<Û´˚ j·÷\T
e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤\≈£î, nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡TŒ#Ó+<äT‘·÷ e´øÏÔ eT]j·TT düe÷» |ü⁄s√_Ûeè~›øÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
n˝≤H˚ $<ë´<Û˚´j·÷\T ÁbÕ<∏ä$Tø£, e÷<Ûä´$Tø£, ñqï‘· $<ä´ ˝≤+{Ï $<ë´ kÕúsTT\qT ã{Ïº yÓ’<ä´, kÕ+πø‹ø£, yêDÏ»´,
ø£fi¯, uÛ≤wü ˝≤+{Ï $<ä´\qT ã{Ïº y˚πs«s¡T>± ñ+{≤sTT.
ø£ìï+>¥ Vü‰yéT n_ÛÁbÕj·T+˝À ªª$<ë´ $\Te˝Ò $<ë´ <Û˚´j·÷\T ne⁄‘êsTTμμ. n˝≤H˚ ÁãTuÖ#·sY n_ÛÁbÕj·T+
Á|üø±s¡+ ªªˇø£&ÉT ‘·q $<ë´<Û˚´j·÷ìï #ÓbÕŒ\+fÒ eTT+<äT ‘·q $<ë´ $\Te*ï $e]+#ê*‡ ñ+≥T+~.μμ n+fÒ @
$<ä´quÛÑ´dæ+∫Hê n~ ø=ìï $\Te\≈£î ˝Àã&ç ‘·q <Û˚´j·÷\‘√ dü+|üPs¡í e÷qe⁄ìï ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+<äqïe÷≥.
<Û˚´j·÷\T eTTK´+>± $<ë´ $<ÛëqeTT˝À @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£eTT. ˇø£ ìØí‘·eé~Û˝À ø=ìï
ì]›wüºyÓTÆq <Û˚´j·÷\qT $$<Ûä $<ë´kÕúsTT\˝À kÕ~Û+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. <Û˚´j·÷\T düŒwüº+>±
@s¡Œs¡#T· ø=qï|ü&˚ \ø£´å kÕ<Ûqä yÓ|’ ⁄ü ~XÊìπsX› +¯ #˚kÕÔsTT. yê{Ïì düss¡ TTq e÷sêZ\ <ë«sê kÕ~Û+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ düeTs¡eú +‘·+>±
#˚dæq|ü&˚ dü|òü©ø£è‘·+ ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n<˚ $<ÛäeTT>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#˚ dü+<äs¡“¤eTT˝À yês¡T
@s¡Œs¡#·T≈£îH˚ \øå±´\T, <Û˚´j·÷\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£qT ìs¡ ísTTkÕÔs¡T.
27
ñqï‘· $<ë´ <Û˚´j·÷\T>∑\ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T >∑eT´+ ‘Ó*dæq Hê$≈£î&ÉT˝≤>± $<ë´s¡Tú*ï yês¡T Ä•+∫q
rsê\øÏ #˚s¡TkÕÔsTT. e´øÏÔ, düe÷»+ eT]j·TT $<ä´ eT÷&ÉT $<ë´ <˚´j·÷\, \øå±´\ ìs¡íj·Tø±˝Ò.
eTq $<ë´ eédüú˝À @s¡Œs¡#·T≈£îì <˚´j·÷\T, $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, uÀ<ÛäHê |ü<ä›‘·T\T n˙ï ≈£L&Ü mH√ï ì]›wüº
ø±s¡ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. $<ë´\øå±´\qT ìs¡sí TT+#˚ ø±s¡ø±\T. 1. eT‘·+ 2. dü+düÿè‹ 3. $C≤„q+, kÕ+πø‹ø£‘·
4. sê»ø°j·T‘·‘·«+ 5. Ä]úø£|ü]dæú‘·T\T 6. C≤rj·T >∑e÷´\T 7. n+‘·sê®rj·T >∑e÷´\T.
$<ë´ <Û˚´j·÷\qT $$<Ûä s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$
I. 1. ì]∆wüº, kÕ<Ûës¡D <Û˚´j·÷\T.
2. e´øÏÔ>∑‘·, kÕe÷õø£ <Û˚´j·÷\T.
3. C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T <Û˚´j·÷\T.
4. düMT|ü, n+‹eT <˚´j·÷\T.
II. ‘·‘·«XÊg+ Ä<Ûës¡+>± $<ë´ <Û˚´j·÷\T.
1. Ä‘·àkÕøå±‘êÿsêìøÏ $<ä´.
2. kÕe÷õø£ düeTs¡ú‘·≈£î $<ä´.
3. eT+∫ Jeq+ >∑&É|ü&ÜìøÏ $<ä´.
4. o\ìsêàD≤ìøÏ $<ä´.
III. kÕe÷õø£|üs¡yÓTÆq $<ë´ <Û˚´j·÷\T.
1. eè‹Ô|üs¡yÓTÆq <Û˚´j·÷\T.
2. Á|üeè‹Ôì ô|+bı+~+#˚ <Û˚´j·÷\T.
3. eT+∫ bÂs¡ dü‘·´+ ø√dü+ <Û˚´j·÷\T.
4. u≤<Ûä´‘êj·TT‘· ≈£î≥T+ã düuÛÑT´&ç>± ‘·j·÷s¡T #˚ùd <Û˚´j·÷\T.
n˝≤π> $$<Ûä ø£MTwüHé\T <Û˚´j·÷\T ø£$T{°\T ≈£L&Ü $<ë´ <Û˚´j·÷\qT Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–q~.
$<ë´<˚´j·÷\ ÁbÕ<Ûëq´‘· ˝Òø£ ÁbÕeTTK´+

1. $<ë´ Á|üÁøÏj·T≈£î ˇø£ e÷sêZìï #·÷|ü⁄‘êsTT, ns¡úe+‘·+>± eéVü≤ ]+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
2. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq $<ë´ |ü]bÕ\qqT ìπs›•kÕÔsTT.
3. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£*ï, uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\qT ìsêú]kÕÔsTT.
4. $<ë´ |òü*‘ê\qT n+#·Hêy˚j·TT≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
28
5. $<ë´]ú eT]j·TT düe÷» nedüsê\qT rs¡TkÕÔsTT.

6. Jeq $\Te*ï s¡÷bı+~+∫ yê{Ïì kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷kÕÔsTT.
7. e´øÏÔ |ü]|üPs¡‘í q· T kÕ~Û+#·&+É ˝À ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
8. e´øÏÔ o\ ìsêàDeTT˝À düVü≤ø£]kÕÔsTT.
9. e´øÏÔ dü]jÓÆTq Ä˝À#·q\T, $y˚#·q ø£*– ñ+&˚˝≤ #·÷kÕÔsTT.
10. düe÷» nedüsê\≈£î nqTyÓ’q $<ä´qT, eè‘·TÔ*ï s¡÷bı+~kÕÔsTT.
11. düe÷»+˝À Ä#·s¡D jÓ÷>∑ýÓTÆq $\Te*ï ô|+bı+~+kÕÔsTT.
12. düe÷» ìsêàD+, |ü⁄s√_Ûeè~∆˝À bÕ\T|ü+#·T≈£î+{≤sTT.
$<ë´ s¡+>∑eTT˝À <Û˚´j·÷\≈£î, ñ<˚›XÊ´\≈£î Á|üeTTKkÕúqeTT+≥T+~. Ç$ $<ë´ $<ÛëHêìï bÕsƒê´+XÊ\qT,
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T>± ñ+{≤sTT.
ªª|æ\¢\≈£î ìC≤sTTr n\e#·Ã≥+ $<ëúÛ≤´dü+˝À ‘=*yÓT≥Tº.μμ ` C≤Hés¡dæÿHé
1.4 e÷qe düe÷»eTT˝À $<ä´ dü«uÛ≤eeTT eT]j·TT nedüsê\ nH˚«wüD

(Exploring and enquiring into the nature and the needs of education in human society)
1.4.1 $<ä´ dü«uÛ≤eeTT (Nature of Education)
nHê~ qT+∫ ø£˙dü|ü⁄ J$‘êedüsê\≈£î nqT>∑TD+>±, kÕe÷õø£ nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>± ø=ìï $<ä´\T
ô|<ä›\ qT+∫ |æ\¢\≈£î dü+Áø£$Tdü÷ÔH˚ ñ+{≤sTT. á $<ÛëHêìï eTq+ á Hê{Ïø° –]»q düeTT<ëj·÷˝À¢ #·÷&Ée#·TÃ.
XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ yÓC’ ≤„HêìøÏ, kÕe÷õø£, Ä<Ûë´‹àø£ $wüj÷· \˝À uÀ<Ûqä <ë«sê, Áø£eT•ø£Då <ë«sê m~–q e÷qe⁄&ÉT
m<ä>∑ì •X¯óe⁄ô|’ rdæø=ì e#˚Ã e÷s¡TŒqT ª$<ä´μ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
$<ä´ jÓTTø£ÿ ns¡eú TT $<ä´ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. $<ä´ e´øÏ˝Ô Àì n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT yÓ*øÏrdæ yê{Ïì
$ø£d+æ |ü#d˚ Tü +Ô ~. $<ä´ e÷qe⁄ìï kÕ«e\+ã|üsT¡ ì>± #˚dTü +Ô ~. $<äó\ ìsêàD+˝À ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $<ä´ düsT¡ u› ≤≥TqT
ø£\T>∑#˚düTÔ+~. $<ä´ düeTj·÷qT≈£L\+>± nedüsê\qT rs¡TdüTÔ+~. $<ë´ dü+|üPs¡íeT÷]ÔeT‘ê«ìï @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
$<ä´ dü«uÛ≤eeTT >∑T]+∫ á ÁøÏ+~ n+XÊ\ <ë«sê ‘Ó*dæø√e#·TÃ. n$ :
1. $<ä´ nH˚~ ˇø£ Á|üÁøÏjT· (Education is a process):` @ ˇø£ÿ #·s√´ ˝Ò<ë @ ˇø£ÿ nqTuÛeÑ yÓ÷ <ëq+‘·≥<˚
$<ä´ ø±uÀ<äT, ø±˝Ò<äT. n˝≤π> πøe\+ ø=ìï j·T<ësêú\ es¡düqT $<ä´ nì nq˝ÒeTT. <˚ì¬ø’‘˚ n+‘·s¡Z‘·
ìs¡+‘·s‘¡ · (Intrinsic continuity) e⁄+≥T+<√ n~ $<ä´ ne⁄‘·T+~.
2. Ç<√ düyTÓ øÆ ´£ Á|üÁøÏjT· (Education is an integrating process):` düeTÁ>∑yTÓ qÆ e´≈£î\Ô qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥y˚T
$<ë´$~Û. n{Ïº eTqTwüß˝Ò e´øÏÔ>∑‘·, ñeTà&ç düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#· >∑*π> ‘Ó*$ì, dü‘êÔqT ø£*– e⁄+{≤s¡T.
29
3. XÊX¯«‘· $\Te\qT ø£qT>=q&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~ (Helps to discover lasting values):` ø£\ø±\+

e⁄+&˚ XÊX¯«‘· $\Te\qT ø£qT>=qT≥˝À $<ä´ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. C≤rj·T, kÕe÷õø£ n&É+¶ ≈£î\qT #Ó+~+#·&+É ˝À
Ç~ eTq≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
4. Ç~ J$‘ê+‘· Á|üÁøÏj·T:` $<ä´ J$‘ê+‘· Á|üÁøÏj·T. |ü⁄{Ïºq|üŒ{Ï qT+∫ #·ìb˛j˚Tes¡≈£î e´øÏÔ Á|ües¡Ôq\qT
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd~ $<ä´.
5. Á|ües¡Ôq e÷s¡TŒ (Modification of behaviour):` e´øÏÔ Á|ües¡qÔ qT e÷s¡Ã≥y˚T $<ä´. e÷qe nqTuÛyÑ êìï
Ç~ Ä˝À#·q, dü+y˚<äq, #·s¡´ e+{Ï yê{Ï <ë«sê $düÔ è‘· |üs¡∫ e´øÏÔ Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ‘ÓdüTÔ+~.
6. $<˚´ J$‘·+ (Education is life):` C≤Hé &É÷´j˚T Á|üø±s¡+ $<ä´+fÒ J$‘êìøÏ düHêïVü≤+ ø±<äT, ndü\T $<˚´
J$‘·+. {Ï.söe÷+{Ÿ (T.Raymont) Á|üø±s¡+ ì»+>± J$‘·y˚T $<ä´ >∑s¡|ü⁄‘·T+~. eè‹Ô, ≈£î≥T+ã J$‘·+ ,
ùdïVü≤+, ô|[fl, $H√<ä+, Á|üj÷· D+ Ç˝≤ e´øÏøÔ Ï ‘ês¡d|ü &ü ˚ Á|ü‹<ëqTï+∫ $<ä´H=+<äT‘ê&ÉT. Ç˝≤ d”«j·T dü+düÿ
è‹ ≈£L&Ü $<˚´ ne⁄‘·T+~.
Ç˝≤ $<ä´ ãVüQeTTK dü«uÛ≤yêìï ø£*– e⁄+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. e÷qe kÕe÷õø£ J$‘·+ e÷s¡T‘·÷ j·TT+≥T+~.
<ëì‘√ $<ä´ ns¡ú+, dü«uÛ≤e+ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·T+~. e÷qe |ü]D≤eT+ ˝≤>±H˚ $<ä´ dü«uÛ≤e+ ≈£L&Ü |ü]D≤eT
Á|üÁøÏj·T˝ÀH˚ ñ+≥T+~.
düe÷»eTT :`
ˇø£ ìØí‘· Á|ü<˚X¯eTT˝À ªªeTqeTTμμ nH˚ uÛ≤eq‘√ ø£\dæyÓT\dæ J$+#· T kÕe÷õø£ e´≈£îÔ\ düeTT<ëj·÷ìï
düe÷»eTT n+{≤s¡T.
düe÷»eTT n+fÒ ø=ìï Á|üe÷D≤\T, Ä#êsê\T, <Ûäsêà\T, $<ÛëHê\T ñqï eédüú. Ç~ eTìwæ Á|ües¡ÔqqT,
ùd«#·ÃqT n<äT|ü⁄˝À ô|&ÉT‘·T+~. Ç˝≤+{Ï eédüúqT düe÷»eT+{≤s¡T.
ø√*Hé ñ&é :`
ªªˇø£ Á|ü<˚X¯eTT˝À ìe•+#·T düuÛÑT´\T ˇπø $<ÛäyÓTÆq \øå±´\T, $\Te\T ø£*– ø£*dæ ø£≥Tº>± J$+#·T Á|ü»\
düeT÷Vü‰ìï düe÷»eT+{≤s¡Tμμ. nì #ÓbÕŒs¡T.
yÓTøÆ √esY Á|üø±s¡eTT düe÷»eTT˝À e⁄+&˚ dü+dü\ú T, eédü\ú T, dü+|ò÷ü \T, düeTT<ëj·÷\T düe÷C≤ìøÏ n+>±\T.
düe÷»eTT˝À e´≈£îÔ\T, yê] |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T, kÕ+|òæTø£ dü+ã+<Ûë\T, Á|üe÷D≤\T, $\Te\T, eéVü‰sê\T Çe˙ï
Ç$T&ç ñHêïsTT.
yÓTT‘·+Ô düe÷C≤ìï |ü]o*+#·q|ü⁄&ÉT n+<äT˝À Ä]úø,£ sê»ø°jT· , $<ë´ eédü˝ú ≤+{Ï nH˚ø£ ñ|üeédü\ú T+{≤sTT.
Ç$ düe÷»+˝À y˚s¡T y˚s¡T $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô düe÷» nedüsê\qT rs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT. $<ä´ nH˚~ kÕe÷õø£
eédüú˝À ˇø£ ñ|üeédüú>± uÛ≤$+∫q|ü⁄&ÉT Ä kÕe÷õø£ eédüú ì\ø£&É>± ñ+&É{≤ìøÏ, <ëì n_Ûeè~∆øÏ, <ëì
nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ $<ä´ ø£èwæ #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~.
30
Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘ê«\T yÓ\dæq áHê{Ï Á|ü|ü+#·eTT˝À $<ä´˝À kÕe÷õø£ $<ÛäT\T ÁbÕeTTK´‘·qT

dü+‘·]+#·Tø=ìHêsTT. n$ :
1. kÕe÷õø£ nedüsê\ |ü≥¢ e´øÏÔ ÄdüøÏÔ ø£q|üs¡#·&É+.
2. dü«j·T+ dü+eè~›, edüTÔdü+|ü<äqT ô|+#·&É+, X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq kÕe÷õø£ <äèwæº kÕ~Û+#·&É+.
3. kÕe÷õø£ $\Te\|ü≥¢ ne>±Vü≤q.
4. düÁ‘·Œes¡qÔ ô|+#·&+É .
5. |ü]düsê\‘√ düs¡T›u≤≥T, yê{Ïì e´øÏÔøÏ nqT>∑TD+>± e÷s¡TÃø√>∑\>∑ ≥+.
6. C≤rj·T düyÓTÆø£´‘·, n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤q, C≤rj·T dü+|ü<ä ô|+#·T≥.
düe÷»eTT`$<ä´bÕÁ‘·+
1. düe÷» düuÛÑT´\ ø=s¡≈£î ìj·T‘· eT]j·TT nìj·T‘· $<ë´ dü+düú\qT @sêŒ≥T #˚dæ ìs¡«Væ≤+#ê*.
2. düeTC≤eTT˝Àì düuÛÑT´\‘√ dü+Á|ü~+∫ |æ\¢\qT ã&çøÏ |ü+ù|˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ã&ç e÷q≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
3. uÛÖ‹ø£ kÂø£sê´˝…’q uÛÑeqìsêàDeTT, ìs¡«Vü≤D, düú\ ùdø£s¡D, uÀ<äH√|üø£s¡D≤\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
4. nedüs¡ düeTj·÷\˝À düe÷»eTT˝Àì $<ëé+‘·T\T dü«#·Ã+<ä+>± uÀ~Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sêyê*.
5. ≈£î\, eT‘·, es¡Z $uÛÒ<ë\T ˝Ò≈£î+&Ü n+<äs¡T $<ä´Hê]®+#˚ neø±XÊìï ø£*Œ+#ê*.
6. ejÓ÷»qT\≈£î $<ëéø±XÊ\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
7. $<ä´quÛ´Ñ dæ+#·T≥≈£î nqTyÓq’ yê‘êes¡DeTTqT ø£*Œ+#ê*.
8. $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\ n_Ûeè~›ø£edüs¡yÓTÆq Ä]úø£ dü<äTbÕj·÷ìï @sêŒ≥T #˚j·÷*.
9. eè‹Ô, ñbÕ~Û $<ëéø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
10. kÕe÷õø£ Á>∑+<∏ë\j·÷ìï, |üsƒ¡D≤\j·÷ìï @sêŒ≥T #˚j·÷*.
11. bÕsƒ¡XÊ\ dæã“+~ m|ü<äTs=ÿH˚ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#ê*.
12. ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î eT<Û´ä @s¡Œ&˚ $yê<ë\qT |ü]wüÿ]+∫ ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ , Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ yê‘êes¡D≤ìï
ø£*Œ+#ê*.
düe÷» dü«uÛ≤e+ (Nature of Society) :`

düe÷»+ e´≈£îÔ\‘√qT, dü+düú\‘√qT, düeT÷Vü‰\‘√qT, düeTT<ëj·T\‘√qT ≈£L&ÉTø=ì ñ+≥T+~. nsTT‘˚ á
n+XÊ\ eT<Ûä´>∑\ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT Á|üe÷Hê\T, $\Te\T ìj·T+Á‹düTÔ+{≤sTT. kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\T
e÷Á‘·+ m|ü&É÷ dæsú +¡ >± ñ+&Éø£ ìs¡+‘·s+¡ |ü]es¡qÔ + #Ó+<äT‘·÷ ñ+{≤sTT. düe÷»+ düe÷» düuTÑÛ ´\ Á|üj÷Ó »Hê\qT
dü+‘·è|æ|Ô sü T¡ dü÷Ô ìs¡+‘·s+¡ >± ø=qkÕ>∑T‘·T+≥T+~.

31
yÓTT‘·+Ô düe÷C≤ìï |ü]o*+∫q|ü⁄&TÉ düe÷»+˝À Ä]úø,£ sê»ø°jT· , $<ä´ eédü˝ú ≤+{Ï nH˚ø£ ñ|üeédü\ú T+{≤sTT.
Ç$ düe÷»+˝À y˚s¡T y˚s¡T $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô düe÷» nedüsê\qT rs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT. $<ä´ nH˚~ kÕe÷õø£
eédüú˝À ˇø£ ñ|üeédüú>± uÛ≤$+∫q|ü⁄&ÉT Ä kÕe÷õø£ eédüú ì\ø£&É>± ñ+&É{≤ìøÏ, <ëì n_Ûeè~∆øÏ, <ëì
nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ $<ä´ ø£èwæ #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~.
1.4.2 e÷qe düe÷»+˝À $<ëédüsê\T

$<ä´qT e÷qe düe÷»eTT˝À |ü]es¡Ôq ‘Ó#˚Ã ø±s¡ø£+>± ù|s=ÿqe#·TÃ. H˚&ÉT $<ä´ kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ,
|ü]es¡Ôq≈£î ù|s=ÿqe#·TÃ. H˚&ÉT $<ä´ kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ, |ü]es¡Ôq≈£î ˇø£ ã\yÓTÆq kÕ<ÛäqeTH˚ <ëìøÏ düs¡«Á‘ê
>∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+∫+~. $<ä´ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\˝À e÷s¡TŒ\qT ‘Ódü÷Ô kÕe÷õø£ |ü]es¡Ôq≈£î <√Vü≤&É|ü&ÉT‘·T+~.
eTìwæì n‘·ì Jeq Ø‘·T\qT e÷s¡Ã&ÉeTT $<ë´ \øå±´˝À¢ ˇø£{Ï. eTìwæì e÷s¡Ã≥eT+fÒ düe÷C≤ìï e÷s¡Ã&Éy˚T.
düe÷C≤ìøÏ $<ä´ ÄeX¯´ø£‘· m$T{À ‘Ó*dæø=+<ëeTT.
1. $<ä´ kÕe÷õø£ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+∫ kÕe÷õø£ |ü]es¡Ôq≈£î <√Vü≤<äeTT #˚düTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D ìs¡ø£åsêdü´‘·,
≈£î\‘·‘·«+, n+≥sêì‘·q+, u≤\´ $yêVü‰\T yÓTT<ä˝…’q düeTdü´\T.
2. $<ä´ Ä]úø£ eédüú˝À e÷s¡TŒ\T rdæø=ì sêe{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ñ<ë: ñqï eqs¡T\qT
dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡#·&É+. ‘·≈£îÿe eqs¡T\THêï y˚T<ÛëX¯øÏÔì ô|+∫ uÛÖ‹ø£ dü+|ü<äqT eè~›#˚j·T&É+.
3. $C≤„q+ eT]j·TT dü+düÿ è‹ yê´|æÔ ` $<ë´ e«j·Tdüú ‘·–q j·T+Á‘ê+>∑+ <ë«sê XÊgkÕ+πø‹ø£ |ò˝ü ≤\qT n_Ûeè~›
#˚düTÔ+~. <ëìï düe÷»eTT˝Àì Á|ü»˝À¢ $düÔ è‘·+>± yê´|æÔ#˚j·T&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔ+~. dü+düÿ è‹, $\Te\qT
ˇø£‘s· +¡ qT+&ç eTs=ø£ ‘·sêìøÏ n+~#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
4. eè‹Ô •ø£Då ` düe÷»eTT˝Àì e´≈£î\Ô ˝À ñqïe´øÏÔ kÕeTsêú´\≈£î ‘·–q≥T¢>± yê]ì $$<Ûä s¡+>±\≈£î |ü]#·jT· +
#˚dæ yê]ì eè‹Ô|üs¡+>± ìcÕí‘·T\qT #˚j·T&ÜìøÏ $<ä´ nedüs¡+.
5. Ä<ÛäTìø°ø£s¡D+ ` q÷‘·q |ü]XÀ<Ûäq\≈£î, q÷‘·q ø£\Œq\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+ ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê $<ë´ eédüú
e÷s¡T‘·Tqï kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq, nedüs¡yÓTÆq n_Ûe è~›ì ‘ÓdüTÔ+~. á $<ÛäeTT>± kÕe÷õø£
|ü]es¡Ôq, Ä<ÛäTìø°ø£s¡D≈£î $<ä´ nH˚~ ˇø£ kÕ<ÛäqeTT>± nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
6. kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D ` $<ä´ düeTC≤eTT˝Àì e´≈£î\Ô qT kÕ+|òTæ ø°øs£ D¡ + #˚dTü +Ô ~. M] Á|ües¡qÔ qT ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î
$<ä´ nedüs¡+. e´≈£îÔ\qT kÕ+|òæTø°ø£s¡D+ #˚j·T&É+˝À $<ä´ ‘√&ÉŒ&É TqT.
7. $<ä´ dü«j·T+ X¯øìÔÏ ô|+bı+~düT+Ô ~. $<ä´ e´øÏÔ ‘·q X¯øìÔÏ , \ø£D
å ≤\qT ns¡+ú #˚døæ =ì ‘·q˝À >∑\ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT
ô|+#·Tø√>∑\T>∑Tq≥T¢ #˚dTü +Ô ~.
8. $<ä´ Ä]úø£ kÕ«e\+ãq≈£î eT]j·TT dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹øÔ Ï <√Vü≤<ä|&ü ÉT‘·T+~. Ä]úkÕ«\+ãq >∑\ e´øÏÔ düe÷C≤ìï
>ös¡$+∫, ‘êqT >ös¡$+|üã&É‘ê&ÉT.
9. $<ä´, Á|üD≤[ø± ã<ä›+>± ìs¡«Væ≤+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´ìï eT]j·TT ñ<√´>∑ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~düTÔ+~.
32
10. ñ<˚«>∑ $ø±dü+, o\ìsêàDeTT, HÓ‹’ ø£ $ø±düeTT ô|+|ü⁄<ä\≈£î $<ä´ ‘√&ÉŒ&ÉTqT. e´øÏÔ Á|ües¡qÔ ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+>±
ñ+fÒ Ä düe÷»eTT ≈£L&Ü ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑éTÚ‘·T+~.
11. kÕe÷õø£ ùdyê‘·‘·Œs¡‘·qT |æ\¢˝À¢ n_Ûeè~› #˚j·TTqT. Áù|eT, k˛<äs¡ uÛ≤eeTT, <äj·T, düVü≤ø±s¡+, düVü≤q+,
kÕqTuÛÑ÷‹, ‘ê´>∑ãT~› e+{Ï \ø£åHê\T >∑\ bÂs¡T\qT n_Ûeè~› #˚j·TTqT.
12. C≤rj·T uÛÁÑ <ä‘· :` C≤rj·T uÛÁÑ <ä‘q· T ø±bÕ&É≥+ ø√dü+ $<ä´ ‘√&ÉŒ&ÉTqT. $<äé´≈£î\Ô ˝À <˚Xu¯ øÑÛ ,ÔÏ C≤rj·T‘êyê<ä+
e+{Ï uÛ≤eq\qT n\es¡#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq •ø£åDìdüTÔ+~.
$<ä´ eT+∫ bÂs¡T\qT düe÷» dü+øπ eå T+ ø√dü+, C≤‹ Á|üj÷Ó »Hê\qT ÁbÕ<Ûëq´‘· eVæ≤+#˚ $<Ûeä TT>± ‘·j÷· s¡T
#˚jT· TqT.
ªª$<ä´ nH˚~ eTVü‰eèø£å+ y˚fi¯ófl#˚<äT>±q÷, n~ n+~+#˚ |òü˝≤\T eT<Û äTs¡+>±qT ñ+{≤sTT.μμ ` n]kÕº{Ï˝Ÿ
1.5 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ eT]j·TT $<ä´\ô|’ uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ $<ëý˚‘·Ô\ <äèø√ÿDeTT
(Schooling and Education as visualized by differend Indian and Western Thinkers)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ÁbÕNq ø±\+˝À Á|ü|ü+#êìøÏ $<ä´qT n+~+∫q~. uÛ≤s¡rj·TT\T nH˚ø±H˚ø£ $<ë´+XÊ\qT
Ä˝À#·q, nqTuÛeÑ +, |ü]o\q |ü]XÀ<Ûqä <ë«sê $<äT´kÕVæ≤‘·´+, XÊgkÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À Á|ü|+ü #·U≤´‹ >±$+#ês¡T.
$<ë´_Ûeè~∆ nH˚ø£ eT+~ Ä˝À#·q\ Á|ü‹s¡÷|ü+ e´øÏÔ>∑‘·, kÕe÷õø£ nedüsê\qT Ä<äsêÙ\qT <äèwæº˝À
e⁄+#·Tø=ì ø=‘·Ô<äq+‘√ $<ë´_Ûeè~› nH˚~ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~. $<ä´qT Ä•+∫q e÷s¡Z+˝À s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ,
ñqïdæ‹ú qT+&ç n_Ûeè~› |üs#¡ &· ÜìøÏ m+‘√eT+~ ø£èwæ#X˚ Ês¡T. n˝≤+{Ï yê]˝À uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«· y˚‘˝Ô· q’… kÕ«$T$y˚ø±q+<ä,
eTVü‰‘êà>±+~Û, s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY, õ&ÉTø¶ è£ wüeí T÷]Ô, –EuÛ≤sTTã&˚ø±, CÀ´‹uÛ≤|üP˝Ò, |ü+&ç{Ÿ eT<äqyÓ÷Vü≤q e÷\e´,
düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé, ns¡$+<√ eT]j·TT ~ eT<äsY, dü+‘Y ø£;sY, Ábı.C….|æ.Hêj·Tø˘ eT]j·TT Ábı.&ç.j·Tdt.ø=sƒê]
bÕXÊÃ‘·´ ‘·‘·«y˚‘·Ô˝…’q C≤Hé &É÷´sT÷, Áb˛uÒ˝Ÿ eT]j·TT e÷+{Ïk˛‡]\ >∑T]+∫ ‘Ó*dæø=+<ëeTT. Ms¡T $<ë´s¡+>±ìøÏ
n+~+∫q n+XÊ\qT nq>± $<ë´‘·‘«· eTT, $<ë´˝øå±´\T, $<ë´ Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä ê|ü<‘›ä T· \T Áø£eT•ø£Då , ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT,
$<ë´]ú eT]j·TT Ç‘·s¡eTT\T >∑T]+∫ ‘Ó*dæø=+<ë+.
uÛ≤s¡rj·T $<ëý˚‘\Ô· T (Indian Educationists)

1.5.1 kÕ$T $y˚ø±q+<ä (1863`1902) (Swamy Vivekananda)
kÕ«$T $y˚ø±q+<äT\ yês¡T 12`1`1863q ø£\ø£‘êÔ˝À »ìà+#ês¡T. M] ‘·+Á&çù|s¡T $X¯«Hê<∏ä <ä‘·Ô, ‘·*¢
uÛÑTeH˚X¯«] <˚$. Äj·Tq ∫qïHê{Ï ù|s¡T qπs+Á<äHê<Ûä <ä‘·Ô. M] ø£fi≤XÊ\ J$‘·+˝ÀH˚ lsêeTø£èwüí |üs¡eTVü≤+dü‘√
|ü]#·jT· + @s¡Œ&çq~. Äj·Tq düV≤ü #·s´¡ eTT‘√ Ä<Ûë´‹àø£ ∫+‘·q >∑*Z kÕ«$T $y˚ø±q+<äTì>± e÷sês¡T. lsêeT ø£èwüí
|üse¡ TVü≤+dü eTs¡DeTT‘√ sêeTø£èwü$í TwüHé ìs¡«Vü≤D≤ u≤<Û´ä ‘·\qT d”«ø£]+#ês¡T. düTe÷s¡T 15 dü+e‘·‡s¡eTT\T $X¯«e÷qe
ø£fi≤´qeTTq≈£î ì]«sêeT+>± ø£èwæ #˚XÊs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT, ◊s√|ü K+&É+, nyÓT]ø±\˝À |üs¡´{Ï+∫ Á|üCÀ<ä›s¡D≈£î

33
bÕ≥T|ü&Ü¶sT¡ . 1893˝À ∫ø±>√ q>∑se¡ TTq »]–q Á|ü|+ü #· eT‘·eTT\ eTVü‰düu˝ÑÛ À Væ≤+<äTeT‘·+ >∑T]+∫ ñ|üq´dæ+∫
n+‘·sê®rj·T U≤´‹ì >∑&+ç #ês¡T.
$<ëúÛ≤eq\T :
` eTìwæ˝À n+‘·s¡Z‘·eTT>± ì_&ûø£è‘·yÓTÆq Ä<Ûë´‹àø£ $\Te\qT ãVæ≤s¡ Z‘·eTT #˚j·TTq~ $<ä´.
` $<ë´düeTTbÕs¡®q\T ùd«#êÃ kÕ«‘·+Á‘ê´\≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· ìyê«*.
` $<ä´ πøe\+ $wüj·TeTT\ q+~+#·T≥ >±<äT. J$‘êìï ‹]Ã~<äT›≥, düÁ‘·Œ es¡Ôq≈£î s¡÷|üø£\Œq #˚j·TT≥,
J$‘·<äsêÙ\qT ne>±Vü≤q #˚dæø=ì eTìwæì eTìwæ>± r]Ã~<äT›q<˚ $<ä´.
` dü«j·T+ ø£èwæ <ë«sê $<ë´]ú H˚s¡TÃø√>∑*π><˚ $<ä´.
$<ë´\øå±´\T :
` düÁ‘·Œes¡qÔ qT ô|+bı+~+#·T≥.
` Ä‘·à$XÊ«düeTT ø£*+Z #·T≥.
` e÷qeùde #˚j·TT≥.
` kÂÁuÛ≤‘·è‘·«eTTqT ø£*j Z T· T+&ÉT≥.
` dü«j·T+ dü+dæ<ä›‘·qT kÕ~Û+#·T≥.
` Ä<Ûë´‹àø£ Jeq $<ÛëqeTTqT nqTdü]+#·T≥.
` XÊØs¡s¡ <ës¡T&ÛÉ´‘·≈£î ø£èwæ #˚j·TT≥.
$<ë´ Á|üD≤[ø£ :
$<ë´s¡T\ú ˝À ùdyê<äèø£Œ<∏+ä ô|+bı+~+#·>˝∑ ≤Z*. Ä+>∑¢ uÛ≤wü ne>±Vü≤q≈£î, XÊÁd”j
Ô T· C≤„qeTTq≈£î dü+ã+<Ûvä +∫q
$C≤„qeTTqT $<ë´s¡Tú\≈£î n+~+#ê*. #ê]Á‘·ø£ $wüj·÷\T, nìï eT‘ê\ kÕsê+XÊ\T $<ë´ Á|üD≤[ø£ uÛ≤>∑+
ø±yê*.
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T :
ùd«#êÃ yê‘êes¡qVüQ˝À, nqTuÛyÑ ê\ eT]j·TT Ä˝À#·q\ Ä<Ûës¡+>± uÀ<Ûäq≈£î nqT>∑TDyÓTqÆ uÀ<ÛHä ê |ü<‘›ä T· \T
nqTdü]+#ê*. uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T ‘·|üŒìdü]>± $ìjÓ÷–+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· :
|ü$Á‘·u≤Û eeTT‘√ eè‹ÔøÏ n+øÏ‘+· ø±yê*. Ä<äsÙ¡ ÁbÕj·TT&ç>±, bÕ|üs¡V≤æ ‘·T&ç>± j·TT+&Ü*. $<ë´s¡T\ú qT Áù|$T+#·>*∑ Z
yê] n_Ûs¡T#·T\≈£î ‘·>∑Z≥T¢ uÀ~Û+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT+∫ C≤„|üø £X¯øÏÔ, ìÁ>∑Vü≤eTT, #êø£#·ø£éTT ø£*Zj·TT+&Ü*.

34
Á|ü‘˚´ø£‘·\T :
$<ë´s¡Tú\≈£î nìï eT‘ê\ kÕsê+XÊìï n+~+#ê* nHêïs¡T. kÕe÷q´ Á|üC≤˙ø±ìøÏ, Ád”Ô\≈£î $<ä´˝À düe÷q
neø±XÊ\T Çyê«\ì #Ó|æŒq eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT kÕ«$T $y˚ø±q+<ä. bÕXÊÃ‘· ´ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï, kÕ+düÿ è‹ø£
yês¡dü‘ê«ìï ô|+bı+~+#˚ $<ä´≈£î ÁbÕ<ÛëqéTT Çyê«\ì dü÷∫+#ês¡T.
1.5.2 eTVü‰‘êà>±+~Û (Mahatma Gandhi)

yÓ÷Vü≤Hé <ëdt ø£sy¡ Té #·+<é >±+BÛ 2`10`1869˝À >∑T»sê‘Y sêh+˝À b˛sYã+<äsY q+<äT »ìà+#ê&ÉT. Á|üeTTK
sê»ø°j·T y˚‘·Ô eT]j·TT dü+|òüT dü+düÿπsÔ ø±<äT >=|üŒ $<ëý˚‘·Ô >∑÷&Ü. ‘·*¢ |ü⁄r¢uÛ≤jYT ‘·+Á&ç ø£s¡yéT #·+<é >±+~Û.
yÓTÁ{Ï≈î£ ´˝ÒwHü é ñrÔsT¡ &í q’Ó yÓ+≥H˚ 18 dü+ˆˆ\ ej·TdüT˝À Hê´j·Tyê<ä XÊgeTT #·<Tä e⁄≥≈£î Ç+>∑+¢ &ÉT y˚fi≤fls¡T. 1891˝À
Hê´j·Tyê<ä XÊg |ü{≤º |ü⁄#·TÃø=ì u§+u≤sTT˝À Hê´j·Tyê<ä eè‹Ôì #˚| ü{≤ºs¡T. 1893˝À eè‹ÔØ‘ê´ <ëøÏåD≤Á|òæø±≈£î
yÓfi≤fls¡T. nø£ÿ&˚ 20 dü+ˆˆ\T j·TTHêïs¡T. Ä düeTj·T+˝À nø£ÿ&É j·TTqï uÛ≤s¡rj·TT\≈£î »s¡T>∑T#·Tqï nHê´j·÷\≈£î,
nee÷Hê\≈£î #·*+∫ sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+ ø£*+Z ~. uÛ≤s¡‘· C≤‹ kÕ«‘·+Á‘ê´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, Á|ü»\qT ñ‘˚»Ô |üs#¡ &· ÜìøÏ
>±+BÛõ nVæ≤+dü, dü‘ê´Á>∑Vü≤eTH˚ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. uÛ≤s¡ rj·TT\qT Á_{°wüßyê] ø£ã+<ä Vü≤kÕÔ\ qT+&ç
s¡øÏå+∫ ã+<Ûä $eTT≈£îÔ\qT #˚j·T&ÜìøÏ ì]«sêeT+>± b˛sê&ç ªªC≤‹|æ‘·μμ>± yÓ\T>=+~ Á|ü|ü+#· >ös¡yêìï bı+<ës¡T.
XÊ+‹ìπø‘·Hé˝ÀqT, düãs¡à‹ ùdyêÁ>±yéT˝ÀqT ø=+‘· ø±\eTT ‘·q $<ë´ Á|üjÓ÷>±\qT ø=qkÕ–+#ês¡T. ‘·<äT|ü]
yês¡≈£î <ä>∑Zs¡˝À e⁄Hêï ùdyêÁ>±yéT˝À ‘êqT dü«+‘· ÄÁX¯eTeTTqT kÕú|æ+∫ ‘·q q÷‘·q $<ë´$<ÛëHêìøÏ ˇø£ s¡÷|ü+
ø£*Œ+#ês¡T.
$<ë´ uÛ≤eq\T :
Q e´øÏÔ˝À eT+∫ì yÓ*øÏrdæ, e÷qdæø£+>±qT, XÊØs¡ø£+>±qT, HÓ’‹ø£+>±qT, Ä<Ûëà‹àø£+>±qT, kÕ+|òæTø£+>±qT
r]Ã~<äT›q~ $<ä´.
Q $<ä´ πøe\+, uÛÖ‹ø£ X¯øÏÔH˚>±ø£ Ä<Ûë´‹àø£ X¯øÏÔì >∑÷&Ü Çyê«*.
Q e÷qe⁄ì düeTÁ>∑ dü+|üPs¡íeT÷]Ô eT‘·«eTTqT ô|+bı+~+#·T≥≈£î $<ä´ <√Vü≤<ä+ #˚j·÷*.
Q dü#·Ã\‘·≈£î, düVü≤è<äj·T‘·≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*. Áø£eT•ø£åD‘√ >∑÷&çq ùd«#·Ã≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ìyê«*.
Q e÷‘·èuÛ≤wü <ë«sê $<ëúÀ<Ûäq »s¡>±*.
Q #˚‹ |üqT\ <ë«sê C≤„qeTT ô|+bı+<äTq≥T¢ #˚j·Te˝…qT >±ì Á|ü‹~Û ø£+ sƒ¡düúeTT #˚j·Te˝…qì ã\e+‘·+
#˚j·Tsê<äT.
Q ìkÕ«s¡ú ùde, ‘ê´>∑+, nVæ≤+dü yÓTT<ä˝…’q ñ‘·ÔeT \ø£åDeTT\qT ô|+bı+~+#·T≥≈£î, Ä<Ûë´‹àø£, HÓ’‹ø£ •ø£åD≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
Q $<ä´ H˚s¡TÃø=qT≥≈£î |ü⁄s¡Twüß\≈£î @ neø±X¯è≤\THêïjÓ÷ Ád”Ô\≈£î ≈£L&Ü n<˚ neø±XÊ\T+&Ü*. nedüs¡yÓTÆq
#√≥ Á|ü‘˚´ø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#ê*.

35
Q $<ä´ kÕ+|òæTø£ düeTs¡ú‘·≈£î, dü+düÿs¡D≈£î kÕ<ÛäqeTT ø±yê*.

Q <Ûìä ø£, ù|<ä ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \Z T ˝Òì ùd«#êÃ düe÷q‘·s+¡ >∑\ düs√<ä´<äjT· düeT düe÷» kÕú|qü $<ë´\ø£´å + ø±yê*.
uÒdæø˘ $<ä´ :
Q á $<ä´ e÷qe⁄ì J$‘êìøÏ, C≤‹ eTqT>∑&É≈£î, <˚X¯ dü+|ü<ä≈£î |ü⁄Hê~ e+{Ï~. n+<äTe˝Ò¢ <ëìì ÁbÕ‹|ü~ø£
$<ä´ nì n+{≤s¡T.
Q 7`14 dü+ˆˆ eT<Ûä´ ej·TdüT>∑\ |æ\¢\≈£î ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ Ä+>∑¢eTT ˝Ò≈£î+&Ü H˚sêŒ*.
Q $<ä´ eè‹Ô Á|ü<ÛëqyÓTÆq~>±, #˚‹ eè‹Ô˝À kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#˚~>± ñ+&Ü*.
Q uÀ<Ûäq j·÷+Á‹ø£+>± ñ+&Éø£, Áø£eTã<ä›+>±qT, XÊÁd”Ôj·T+>±qT ñ+&Ü*.
Q 14 dü+e‘·‡sê\≈£î $<ä´|üP]Ô #˚døæ =ì $<ë´s¡T\ú T u≤Vü≤´ Á|ü|+ü #·+˝À n&ÉT>∑Tô|fÒdº ]ü – ‘·eT ø±fi¯flMT<ä ‘êeTT
ì\ã&ç dü«j·T+ b˛wüD #˚dæø=q>∑\>±*.
Q $<ë´s¡Tú\˝À ne>±Vü≤q ô|+bı+<äT≥≈£î, yê] uÛ≤yê\qT düŒwüº+>± e´ø£ Ô|üs¡#·T≥≈£î e÷‘·èuÛ≤wü˝À uÀ<Ûäq
»s¡>±*.
Q |æ\¢\≈£î $<ä´‘√bÕ≥T nVæ≤+kÕ‘·‘·«eTTqT n\yê≥T #˚j·÷*.
Q e´øÏÔ >ös¡eeTTqqT, n_Ûeè~›øÏ, düVü≤ø±s¡ JeqeTTq≈£î nedüs¡yÓTÆq nqTuÛÑyê\qT $<ä´ <ë«sê >∑&ç+#ê*.
$<ë´ Á|üD≤[ø£ :
ÁbÕ<∏ä$Tø£ eè‘·TÔ˝…’q, eékÕj·TeTT, eÁ&É+>∑+, >∑DÏ‘· uÀ<Ûäq, kÕ+|òæTø£ XÊg+, JeXÊg+, e÷qe X¯Øs¡
X¯è≤g+, uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊgeTT\T, Äs√>∑´ XÊgeTT\T , >∑èVü≤XÊg+ (Home Science) \T+&Ü*.
∫Á‘·˝ÒKq+, dü+^‘·+, Væ≤+~ uÛ≤wü ≈£L&Ü $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚sêÃ\Hêïs¡T. uÀ<Ûäq˝À düVü≤ dü+ã+<ÛäeTT
rdæø=ì sêyê\Hêïs¡T.
1.5.3 s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY (1861`1941) (Ravindranath Tagore)

nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\T>∑\ ñqï‘· ≈£î≥T+ã+˝À 1861 dü+e‘·‡s¡+ ø£\ø£‘êÔ˝À »ìà+#ê&ÉT sƒê>∑÷sY. ‘·+Á&ç
eTVü≤]¸ <˚y˚+Á<äHê<é. ‘·*¢ XÊs¡<ë<˚$. sƒê>∑÷s¡T ‘·+Á&ç <ä>∑Zs¡ ñ|üìwü‘·TÔ\T, dü+düÿ è‘·+, K>√fi¯XÊg+ (Astrmony)
H˚s¡TÃø=Hêïs¡T. dü«‘·Vü‰>± áj·Tq≈£î dü+^‘·+ nHêï, |ü<ë´\Hêï Á|ü ø£è‹ kÂ+<äs¡éTHêï eT≈£îÿe m≈£îÿe. ø=+‘·
ej·TdüT‡ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ø£\ø£‘êÔ˝Àì ôdsTT+{Ÿ CÒìj·TsY bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Œ+#ês¡T. nsTT‘˚ nø£ÿ&ç Je+˝Òì,
ns¡+ú ˝Òì, e´s¡yú TÓ qÆ uÀ<Ûqä q#·Ãø£ bÕsƒX¡ Ê\ e÷ìy˚XÊs¡T. n‘·ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T, á‘·&TÉ #·<Tä e⁄ø=qT≥≈£î |üìøÏsê&Éì
ìsêú]+#ês¡T. nsTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\ n+#·Hê≈£î ‘ês¡Te÷s¡T #˚dü÷Ô Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‹ >∑\ e´øÏÔ>± s¡÷bı+<ës¡T.

36
1901˝À uÀ˝Ÿ|üPsY˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|æ+#ês¡T. Ä bÕsƒ¡XÊ˝Ò 1921˝À $X¯«$U≤´‹>∑\ ªª$X¯«uÛ≤s¡‹μμ>±

s¡÷|ü⁄~<äTø› =+~. 1909˝À Á|ü|+ü #· Á|üU≤´‹ bı+~q ª^‘ê+»*μ nH˚ |ü<´ä ø±yê´ìï s¡∫+#ês¡T. á s¡#q· 18913˝À
H√u…˝Ÿ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ \_Û+∫q~.
$<ë´‘·‘·«eTT :
Q áj·Tq Á|üø±s¡+ J$‘êìï nìï{Ï‘√qT düeTq«j·T |üs#¡ >· *∑ >π <˚ $<ä´. düeTq«j·TeTq>± Á|üøè£ ‹‘√, |ü]düsê\‘√
eT]j·TT n+‘·sê®rj·T n+XÊ\‘√ düeTq«j·T+. $<ë´‘·‘«· + Á|ü<ëÛ q+>± Hê\T>∑T n+XÊ\‘√ ø£\>∑*dæ j·TT+≥T+~.
Á|üø£è‹yê<ä+, e÷qe‘êyê<ä+, uÛ≤eyê<ä+, Ä<Ûë´‹àø£ yê<ä+.
Q $<ä´˝À ùd«#·Ã≈£î m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃs¡T. e÷qdæø£, u≤e dü+ã+<Ûä, kÕe÷õø£|üs¡yÓTÆq ùd«#·Ã nedüs¡+.
•X¯óe⁄≈£î |üP]Ô ùd«#·Ãì∫Ãq|ü&˚ n‘·&ç˝Àì e÷qdæø£ X¯≈£îÔ\ $ø±kÕìøÏ neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~.
Q ∫Á‘·˝ÒKq+, Hê≥ø±\T yÓTT<ä\>∑T ø£fi¯\qT $<ë´ n+X¯+>± #˚]Ãq düè»Hê‘·àø£‘·, dü+düÿ è‹ ne>±Vü≤q,
Ä<Ûë´‹àø£‘· kÕ<ÛäéTe⁄‘êsTT.
Q sƒê>∑÷sY $<ë´‘·‘«· +˝Àì eTTK´dü÷Á‘ê\T @eq>± ùd«#·Ã, düè»Hê‘·àø£ d”«j·Te´ø°øÔ s£ D¡ , Á|üøè£ ‹ eT]j·TT e÷qe⁄ì‘√
ÁøÏj·÷‘·àø£ uÛ≤eÁ|ükÕs¡eTT, n+‘·sê®rj·T <äèø£Œ<∏ä+.
Q e÷qeC≤‹ ◊ø£´‘· Á|ü|ü+#· XÊ+‹, k˛<äs¡ uÛ≤e+ ô|+bı+~+#·T ≈£îqïHê&˚ kÕ<ÛäéTì n+{≤s¡T sƒê>∑÷sY.
n≥Te+{Ï $X¯«e÷qe kÂÁuÛ≤‘·è‘·« |ü⁄Hê~ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝ÀH˚ @s¡Œs¡#ê*.
$<ë´˝øå±´\T :
XÊØs¡ø£ $ø±düeTT, uÖ~›ø£ $ø±dü+, HÓ’‹ø£ Ä<Ûë´‹àø£ n_Ûeè~›, kÕe÷õø£ n_Ûeè~›, n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤q
$X¯«e÷qe kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ \øå±´\T>± >∑*Zq $<ä´qT n_Û\wæ+#ês¡T sƒê>∑÷s¡T.
$<ë´Á|üD≤[ø£ :
sƒê>∑÷sY kÕ+Á|ü<ësTTø£ $<ä´≈£î |üP]Ô>± e´‹πsø£, düe÷»+˝Àì ø£≥Tºu≤≥T¢ n˙ï $<ë´]úøÏ nqTuÛÑyê\ <ë«sê
ne>±Vü≤q ø±yê*. uÛ≤wü\T, kÕVæ≤‘·´+, $C≤„q XÊg+, uÛÖ>√[ø£ XÊg+, #·]Á‘·, ø£fi¯\T, dü+^‘·+ yÓTT<ä˝…’q
düuø®… \º˘ T+&Ü\Hêïs¡T.
•X¯óe⁄≈£î ‘·*¢bÕ\T m˝≤+{Ïy√ $<ë´]úøÏ e÷‘·èuÛ≤dü˝À uÀ<Ûäq n˝≤+{Ï ~. nì #Ó|æŒq sƒê>∑÷sY uÀ<Ûäq n+‘·
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À e÷‘·èuÛ≤dü˝ÀH˚ »s¡>±\ì n_Û\wæ+#ês¡T. ñqï‘· kÕúsTT˝À Ä+>∑u¢ À<Ûqä ≈£î e÷Á‘·+ e´‹πsøÏ ø±<äT.
$<ë´ Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± $<ë´s¡Tú\qT ùdyêø±sê´Áø£e÷˝À¢ #·Ts¡T≈£ î>± bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #˚j·÷\Hêïs¡T.
uÀ<ÛäHê |ü<ä›‘·T\T :
sƒê>∑÷sY <äèwæº˝À $<ä´ $<ë´s¡Tú\qT ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡+>∑+yÓ’|ü⁄ eT*¢+#˚ Á|üÁøÏj·T. |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTs¡ú´+
nqTuÛÑyê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*. n+<äTπø $<ëúÀ<äq j·T<ës¡ú |ü]dæú‘·T\˝À »s¡>±\ì yê~+#ês¡T.
37
ªªyê] ùd«#·Ã≈£î n&ÉT¶sêø£+&ç, yê]øÏ m<äTs¡j˚T´ ∫qï ∫qï Çã“+<äT˝Ò yê] e÷sêZ\qT düe]kÕÔsTTμμ nì
n+{≤s¡T sƒê>∑÷sY. ‘Ó*dæq $wüj·÷\ qT+&ç ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\≈£î $<ë´]úì Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô q&ç|æ+#· >∑*π><˚ ndü˝…’q
$<ëúÀ<Ûäq. ‘·s¡#·T>± $H√<ä j·÷Á‘·\qT @sêŒ≥T #˚dæq $<ë´s¡Tú\T ‘·qT Ç+Á~j·÷\ <ë«sê Á|ü‘·´ø£å+>± |ü]o*+∫
‘·eT n_ÛsT¡ #·T\≈£î ‘·–q≥T¢ H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. Çy˚>±ø£ sƒê>∑÷sY nH˚«wüD, d”«j·T e´ø°øÔ s£ D¡ qT uÀ<Ûqä ˝À $ìjÓ÷–+#ê\Hêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT :
|æ\¢yêìøÏ ˇø£ qeT÷Hê>± j·TT+&Ü*. e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ÉT. |æ\¢\T, Ç‘·s ¡T\T #Ó|æŒ+~ dü]>± $H˚‘·‘ê«ìï ø£*–
j·TT+&Ü*. |æ\˝¢ À¢ |æ\y¢ ê&ç>± j·TT+&Ü*. ìs¡+‘·s¡ nuÛ≤´dü≈î£ &ÉT>± j·TT+&Ü\Hêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç+ø± H˚sT¡ Ãø=+≥÷
ñ+fÒ ‘·|üŒ ì»+>± uÀ<Ûä+#·˝Ò<äT. ªªˇø£ B|ü+ ìs¡+‘·s¡+ yÓ\T>∑T ‘· T+fÒ ‘·|üŒ n~ eTs√ BbÕìï yÓ*–+#·˝Ò<äTμμ nì
#Ó|æŒ >∑Ts¡T<˚yé ñbÕ<Ûë´j·TT*ï ‘·{Ï\T ˝Ò|ü⁄‘·THêïs¡T.
1.5.4 õ&ÉT¶ ø£èwüíeT÷]Ô (1895`1980) :

õ&ÉT¶ ø£èwüeí T÷]Ô ù|s=+~q Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘‘· ‘· «· y˚‘.Ô· áj·Tq Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì eT<äq|ü*˝¢ À 1895 dü+ˆˆ y˚T HÓ\
11e ‘˚~q »ìà+#ês¡T. nì_ôd+≥T M]ì <ä‘‘Ô· · rdüTø√e&É+‘√ yê] J$‘·+˝À ÁbÕeTTK´‘· @s¡Œ&ç+~. Ms¡T $<ä´ô|’
n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô+ #Ój·T´&ÜìøÏ 1973˝À ª$<ä´`J$‘·+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·μ nH˚ Á>∑+<∏ëìï ÁyêkÕs¡T. áj·Tq
Ä˝À#·q≈£î nqT>∑TD+>± $$<Ûä <˚XÊ\˝À bÕsƒX¡ Ê\\T ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. eTq <˚X+¯ ˝Àì ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝Àì ãTTwæyê´©,
yês¡D≤•˝Àì sêCŸ|òü÷{Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\T ñ<ëVü≤s¡D\T.
‘ê‹«ø£ $<ë´$<Ûëq+˝Àì eTTU≤´+X¯è≤\T :

1. J$‘êìï düeTÁ>∑+>± ‘Ó\TdüTø√ì dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘·«eTT>∑\ e´≈£î\Ô qT ‘·j÷· s¡T #ÓjT· ´&É+ $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´
ø£seÔ¡ ´+.
2. Vü≤è<äj·T |ü]es¡Ôq ø£*–+#·˝Òì $<ä´ e\q e÷qyê[øÏ düTKXÊ+‘·T\T e⁄+&Ée⁄.
3. e÷qe‘·«+, e´øÏÔ‘·«+, >∑\ e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ ø=‘·Ô dü+düÿ è‹ì HÓ\ø=˝≤Œ*.
4. dü«j·T+ |ü]o\qqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ J$‘· dü‘ê´\qT ‘Ó\TdüTø=H˚≥≥T¢ #Ó j·÷´*.
5. nqTuÛÑyê\ <ë«sê e÷qe J$‘· dü‘ê´\qT ‘Ó\TdüTø√yê*.
6. $<ä´ πøe\+ ñbÕ~Ûq+~+#˚ j·T+Á‘·+ ø±sê<äT.
7. e´øÏÔ˝À ìã&ûø£è‘·yÓTÆq n+‘·s¡Z‘· Ä n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT ãVæ≤s¡ Z‘·+ #Ój·÷´*.
8. πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü $<ä´, $<ë´s¡Ω‘·, $<ë´]ú düeTs¡ú‘·\qT ô|+#˚~>± ñ+&Ü*.
Á|üdüTÔ‘· $<ë´$<Ûëq+˝Àì ˝ÀbÕ\qT õ&ÉT¶ ø£èwüßíeT÷]Ô á $<Ûä+>± ‘Ó*bÕs¡T.
1. |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+, $wüj·T ùdø£s¡D≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ+~.
2. düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\qT ô|+bı+~+#·T≥ ˝Ò<äT.
38
3. J$+#·{≤ìøÏ ø±e\dæq HÓ’|ü⁄D≤´\qT, kÕ+πø‹ø±\qT e÷Á‘·y˚T n+~düT Ô+~.

4. $<ë´]ú <Û˚´j·÷\qT, n_Ûs¡T#·T\qT nD∫y˚j·TT≥j˚T>±ø£ düeTÁ>∑ eT÷]ÔeT‘ê«ìï ô|+bı+~+#·˝Ò<äT.
5. |æ\¢yêìøÏ ùd«#·Ã¤˝Ò<äT.
6. n~Ûø±s¡T\ Ä»„\≈£î ‘·˝≤&ç+#˚ >∑+–¬s<äT› ˝≤+{Ï yê&çì ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT+∫ e´ø£‘Ô «· + ø£*– $<ë´s¡T\ú T ‘·eT düeTdü´\qT Á|ü‹uÛ≤e+‘·+>± kÕ~Û+#·Tø=qT≥≈£î ø±e\dæq
yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·>\∑ nqTuÛeÑ E„˝’… e⁄+&Ü*. n≥Te+{Ï kÕeTsêú´ìï ø£*Œ+#·Tø=qT≥≈£î yê‘êes¡D≤ìï Ä˝À#·q\qT
Áù|eT‘√ C≤Á>∑‘·Ô>± düèwæº+#ê*. Ç$ kÕ~Û+#·T≥≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·qqT ‘êqT ‘Ó\TdüTø=q>∑\>±*. $<ë´s¡Tú\qT
‹]Ã~<äT≥› ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düV≤ü q+, ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. uÀ<ÛHä ˚ J$‘· e÷s¡+Z >± ø£*–qyê&ÉT ì»yÓTqÆ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT.
ìs¡+‘·s¡ $<ë´]ú>± j·TT+&Ü*, $<ë´s¡Tú\T, ‘êqT y˚s¡Tø±s¡T nqï uÛ≤ eq ñ+&Ü*.
Áø£eT •ø£åD $wüj·TeTT˝À d”«j·T Áø£eT•ø£åD $<ÛëqeTTqT neT\T #˚j· ÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD nedüs¡+
nHêïsê.
ãTTwæyê´© bÕsƒ¡XÊ\ :
` ‘·qT dü÷∫+∫q ô|’ n+XÊ\ìï ãTTwæ yê´* bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T |üs¡#·ã&É T#·Tqï~.
` q>∑sêìøÏ <ä÷s¡+>± Á|üø£è‹ e&ç˝À bÕsƒ¡XÊ\ ì]à+#·ã&çq~.
` $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡T ø£*dæ J$kÕÔs¡T.
` bÕsƒ¡XÊ\\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, Vü‰düº\T‡ e&É¶qXÊ\˝À |üqT\T n˙ï $<ë´s¡Tú˝Ò #·÷düTø=+{≤s¡T.
` $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ düe÷qeTT. ‘·eT |üqT\T ‘êeTT #˚dæø=+{≤s¡T.
` |üì|ü≥¢ >ös¡eeTT ô|+#·Tø=+{≤s¡T. dü‘ê´H˚«wüD me]øÏ yêπs #˚j·÷*.
` $<ë´s¡Tú\ düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔøÏ nbÕs¡ neø±XÊ\THêïsTT.
` XÊØs¡ø£ Äs√>∑éTT, e÷qdæø£ Äs√>∑´+, Ä<Ûë´‹àø£ n+XÊ\ô|’ ñ|üHê´kÕ\T ÇdüTÔ+{≤s¡T.
` bÕsƒ¡XÊ\˝À yê´j·÷eTeTT, dü+^‘·+, ∫Á‘·˝ÒKq+\≈£î Ç‘·s¡ bÕsƒê´+XÊ\‘√ bÕ≥T ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï~.
` Ä≥\T, bÕ≥\T, Hê≥ø±\T, qè‘ê´\T Á|üÁøÏj·T\˝À n+<äs¡÷ bÕ˝§Z+{≤s¡T .

39
1.5.5 –pu≤sTT ã&˚U≤ :

|ü]#·j·T+ :
eTq<˚X¯ $<ë´s¡+>∑+˝À –pu≤sTT Á|üeTTK $<ëý˚‘·Ô M] |üP]Ôù|s¡T –]C≤ X¯+ø£sY ã<˚ø±. Ms¡T 1885
qe+ãs¡T 15q kÂsêh+˝Àì ∫‘·Ô‘·˝À »ìà+#ês¡T. 1910˝À u§+u≤sTT˝À Hê´j·TXÊg+˝À |ü≥ºuÛÑÁ<äT˝…’ 1913˝À
ôV’≤ø√s¡Tº |”¢&És¡T>± |üì#˚XÊs¡T.
$<ë´‘·‘·«+ :
–pu≤sTT $<ëý˚‘>Ô· ± düTÁ|üd<æ Tä \› T. yês¡T >∑T»sê‘Y˝À <äøDåÏ ≤eT÷]Ô nH˚ $<ë´dü+düqú T kÕú|+æ ∫ $<ëúÀ<Ûqä ≈£î
dü+ã+~Û+∫q q÷‘·q |ü<ä∆‘·\q÷ q÷‘·q Á|üjÓ÷>±\qT ø=qkÕ–+#ês¡T . n+<äTe\¢ >∑T»sê‘Y sêh+ Äj·TqqT ˇø£
ñ‘·ÔeT $<ëý˚‘·Ô>± |ü]>∑DÏ+#·kÕ–+~.
$<ä´ Á|ü‹|æ\¢yê&ç˝Àì n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T yÓ*øÏrj·÷\ì –pu≤sTT ‘·q $<ë´$<Ûëq+˝À Á|ü‹bÕ~Û+#ês¡T.
|æ\\¢ ≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ nedüs+¡ nì, yês¡T ô|s¡T>∑T‘·Tqï $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q e+‘·T bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê\Hêïs¡T.
$<ë´ Á|üÁøÏjT· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT`$<ë´]ú eT<Û´ä Áù|eT yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&+É <ë«sê n<Û´ä j·Tq+ y˚>‘∑ s· +¡ ne⁄‘·T+<äì
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ .
J$‘·+˝Àì Á|ü‹ nqTuÛeÑ + nuÛ´Ñ düq+˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~. $<ä´qT ì‘·´J$‘·+‘√ nq«sTT+#·&+É <ë«sê $<ë´]ú
ã˝Àù|‘·T&ÉT ne⁄‘ê&ÉT. $<ä´qT düeTÁ>∑+>± Á>∑Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Á|ü‹ |æ\¢yê&ÉT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq eT÷]ÔeT‘ê«ìï
bı+~ ñ+{≤&ÉT. n‘·ì düVü≤» Á|ües¡Ôq Á|üø£è‹øÏ <ä>∑Zs¡>± ñqï|ü&É T m<äT>∑T‘ê&ÉT. eT+∫ì Á>∑Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
$<ë´ \øå±´\T :
1) Á|ü‹ |æ\¢yê&ç˝À nH˚ø£ eT+∫ >∑TD≤\T, X¯≈£îÔ\T ñHêïsTT. $<ä´ yê{Ïì yÓ*øÏ rj·T&ÜìøÏ dü¬s’q yê‘êes¡D+
ø£*Œ+#ê*. #·ø£ÿì uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T ñ|üjÓ÷–+#ê*.
2) $<ä´ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·yÓTÆq eTH√eè~∆ì ô|+bı+~+#ê*. Áù|eT yê‘êes¡q+ ø£*Œ+#ê*.
3) bÕsƒ¡XÊ\\T πøe\+ ìj·Te÷\πø ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\ o\ìsêàD+ πø+Á<ë\T>± e÷sê*.
4) d”«j·T Áø£eT•ø£åD Á|ü‹ J$øÏ nedüs¡eT˙ n~ $XÊ«dü|üP]‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑+>± n+~yê«*.
5) J$‘·+˝Àì Á|ü‹ nqTuÛÑyê˙ï nuÛÑ´düq+˝À #=|æŒ+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
6) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ eTT+<äT nedüs¡yÓTÆq düHêïVü‰\T #˚dæø√yê*.
$<ë´ Á|üD≤[ø£ :
$H√<ä+, $C≤„q+‘√ bÕ≥T >∑+;Ûs¡yÓTÆq $wüj·÷\ es¡≈£î $$<Ûä ø√D≤˝À¢ |ü⁄düÔø±\T Á|ü#·T]+#ê*. |æ\¢\˝À
düV≤ü »+>± ≈£î‘·÷Vü≤\+ sπ ø¬ ‹Ô+∫ ãj·T≥ Á|ü|+ü #êìøÏ <ëìï nq«sTT+#˚˝≤ #˚jT· &É+˝ÀH˚ $<ä´≈£î kÕs¡øú ‘£ · \_ÛdTü +Ô ~.
40
nedüsêìï ã{Ïº <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· ìï n+<äTu≤≥T˝À ñqï kÕ<ÛHä ê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTø=+{≤&ÉT. bÕsƒê´+XÊ˝À¢
X¯óÁuÛÑ‘· ≈£L&Ü ˇø£ n+X¯+>± ñ+&Ü\Hêïs¡T.
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‹ :
ø£<∏ä\+fÒ |æ\¢\≈£î #ê˝≤ Çwüº+. ø£<∏ä\≈£î Ç≥T uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‘·T˝À¢q÷ n≥T J$‘ê˝À¢q÷ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ kÕúq+
ñ+~. ø£<∏ä\T #Óù|Œyê]øÏ πøe\+ #Ó|üŒ&É+˝À HÓ’|ü⁄D´+ ñ+fÒ #ê\<äT. Ä ø£<∏ä˝À dü+<˚X¯+ @$T{À ‘Ó\TdüTø=ì n~
$e]+#· >∑*>π #ê‘·Ts¡´+ ñ+&Ü*. n+<äTøπ uÀ<ÛHä ê $<Ûëq+ <äècÕº´ düs¬ q’ eì|æ+#˚ ø£<\ä∏ H˚ |æ\\¢ ≈£î #ÓbÕŒ*. |æ\\¢ qT
‘·|æ\T #Ój·T´ìyê«*. ~<ä›≈£L&É<äT. e÷{Ïe÷{Ïø° ‘·|ü˝Ò$T{À yê]øÏ #Ó|üŒ≈£L&É<äT. yêfi¯¢ eTT+<äT eT+∫ Ä<äsêÙ\qT
ñ+#ê*. Ç˝≤ |æ\¢\≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ yê] ˝À≥TbÕ≥¢qT dü]#˚j·Te#·TÃ. Ç~ düVü≤»+>± »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ì
Á|üj·T‘·ï |üPs¡«ø£+>± ø±<äT. ‘·q+‘·≥ ‘êqT H˚s¡TÃø√e&É+˝À Äq+<ä+‘√ bÕ≥T $XÊ«dü+ ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äTπø
‘·|ü˝…qï≈£î+&Ü düe´+>± m˝≤ #˚j·÷˝À C≤Á>∑‘·Ô>± yê]øÏ #Ó|üŒ>∑\>±*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` $<ë´]ú :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\qT Ä<ä]+∫, yê] e´øÏÔ‘·« $ø±kÕìøÏ ‘·–q ø£èwæ #˚ùdyê&ç>± ñ+&Ü\Hêïs¡T. |æ\¢\T
‘·≈£îÿe>± #·~$Hê, ø±˙ HÓeTà~>± H˚s¡TÃø=Hêï |üs¡yê˝Ò<äT ø±˙ #·~$ n\dæb˛≈£L&É<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
Á|ü‹ $<ë´]ú ñqï‘· e´øÏ>Ô ± s¡÷bı+<ë\qTø=+{≤&ÉT. Ä Á|üjT· ‘êïìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düV≤ü ø£]+#ê*. ‘·|ü <ë]
|ü{qºÏ |ü&ÉT yÓqøÏÿ eT[¢+∫, düs¬ q’ e÷s¡+Z ˝À yÓfi$¢‚ <Û+ä >± Á|üjT· ‹ï+#ê*. Ä düeTj·T+˝À Áù|eT, kÕqTuÛ÷Ñ ‹ #·÷|æ+∫
dü]jÓÆTq e÷s¡Z+˝ÀøÏ eT[¢+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T&Éy˚T ñbÕ<Ûë´j·TT&ç <Ûäs¡à+.
Áø£eT•ø£åD :
ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ n|ü]X¯óÁuÛÑ‘·, n\¢], >√\ Çe˙ï m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü‘˚´ø£
ÁX¯<ä∆ rdüT≈£î+fÒ M≥ìï+{Ï˙ s¡÷|ü⁄e÷|üe#·TÃ. –pu≤sTT >±] ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À eTq+ |ü]X¯ÁuÛÑ‘·qT, Áø£eT•ø£åDqT,
Á|üXÊ+‘·‘q· T #·÷&Ée#·TÃ.
Á|ü‘˚´ø£‘·\T :
>∑T»sêr eTôVAbÕ<Ûë´j·TT&ÉT –]C≤X¯+ø£sY ã<Û˚ø±, |æ\¢\≈£î Á|üjÓ÷>±‘·àø£ •ø£åD≤ dü+düú <äøÏåD≤ eT÷]Ôì
kÕú|+æ ∫ e÷+{Ïk˛‡Ø |ü<‹∆ä ˝À uÀ<Ûqä ≈£î lø±s¡+ #·T{≤º&TÉ . Ç+<äT˝À ‘êqT dü÷∫+∫q q÷‘·q |ü<‘∆ä \· ÷ Á|üj÷Ó >±\T
H˚{Ï $<ëéédüú˝À j·T+Á‘ê\T>± |üì#˚düTÔqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î |ü>∑{Ïø£\\T >±H˚ nì|æ+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ –pu≤sTT
Ç$ |ü>∑{Ï ø£\\T ø±e⁄ n˙ Äj·Tq ‘·q u≤\eT+~s¡+˝À M{ÏøÏ Ä#·s¡D s¡÷|ü+ Ç#êÃs¡T. á $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ M{Ïì $»j·Te+‘·+>± Á|üjÓ÷–+#·e#·Ãì ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.
øπ e\+ >∑T»sê‘Y ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü, <˚X+¯ ˝Àì ñbÕ<Ûë ´j·TT\+<äs÷¡ á q÷‘·q |ü<‘∆ä T· \q÷
ø=‘·Ô Á|üjÓ÷>±\q÷ |ü>∑{Ïø£\\T>± uÛ≤$+#·≈£î+&Ü yêdüÔyê\T>± uÛ≤$+∫ neT\T#˚j·÷\ì dü÷∫+#ês¡T. n|ü&ÉT
e÷Á‘·y˚T á |ü>∑{Ï ø£\\T rj·T{Ï ø£\\T>± e÷s¡T‘êj·Tq&É+˝À dü+<˚Vü ≤+ ˝Ò<äHêïs¡T.
41
1.5.6 CÀ´‹uÛ≤ |òüP˝…

CÀ‹sêe⁄ |òüP˝Ò eTVü‰sêh˝Àì dü‘êsê õ˝≤¢˝Àì ø£≥TZq Á>±eT+˝À 1827 @Á|æj·T˝Ÿ 11q >√$+<äsêe⁄
eT]j·TT #Óe÷ïu≤sTT\≈£î »ìà+#ês¡T. ‘ê‘·>±s¡T |üPH˚˝À |üP\yê´bÕ]>± dæús¡|ü&É≥+ e\q nø£ÿ&˚ e⁄qï CÀ´‹sêe⁄
kÕÿ{Ïwt yÓTwüHé ôV’≤dü÷ÿ˝Ÿ˝À #˚] 1847 Hê{ÏøÏ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ì |üP ]Ô#˚kÕÔs¡T. kÕ$TÁ‹u≤sTT‘√ $yêVü≤+ nsTTq~.
‘·q uÛ≤s¡´‘√ ø£*dæ 1848˝À Ä&É|\æ \¢ ø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\qT kÕú|+æ #ês¡T. 1954˝À ñqï‘· ≈£î\düT\ú $‘·+‘·Te⁄\ ø√dü+
ˇø£ X¯s¡D≤\j·÷ìï kÕú|æ+#ês¡T. Ä&É|æ\¢\ ÁuÛÑ÷DVü≤‘·´\qT, •X¯óVü≤ ‘·´\qT ìs¡dæ+#ês¡T. y˚<ë\qT, $Á>∑Vü‰sê<ÛäqqT
e´‹πsøÏ+#ê&ÉT. n+≥sêì‘·Hêìï ‘=\–+#·&ÜìøÏ n$ÁXÊ+‘· ø£èwæd˝ü ≤Œs¡T. 1873 ôdô|+º ãsY 24q nq>±]q ≈£î\düT\ú
Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ dü‘·´XÀ<Ûäø£ düe÷CŸqT kÕú|æ+#ês¡T. u§+u≤sTT˝Àì kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô $sƒ¡˝Ÿsêe⁄ ø£ècÕíõ
e+&˚ø£sY 1888 y˚T 11 q eTVü‰sêh nH˚ _s¡T<ä‘√ CÀ´‹sêe⁄ |üP˝ÒqT dü‘·ÿ]+#ês¡T.1871˝À dü‘·´XÀ<Ûäø£ düe÷»+
‘·s|¡ ⁄ü q Bqã+<ÛTä yês¡|Áü ‹ø£qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Á|ü‘˚´ø£‘·\T :
≈£î˝≤\ ù|s¡T‘√ ‘·s¡‘·sê\T>± nD∫y˚‘·≈£î >∑T¬s’q ã&ÉT>∑T ã\V”≤q esêZ\ Á|ü»˝À¢ Ä‘·àôdÌúsê´ìï ø£*Œ+#·&É+‘√
bÕ≥T>± yê] Vü≤≈£îÿ\ø√dü+ b˛sê&çq eTVü‰eTìwæ CÀ´‘êsêe⁄ |òüP˝…. ≈£î\$eø£å≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê&çq kÕe÷õø£
ñ<äéTø±s¡T&ÉT eT]j·TT kÕe÷õø£ ‘·‘·«y˚‘·Ô.
Ád”Ô\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äø£b˛‘˚ düe÷»+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä<äì uÛ≤$+∫ yê]ì $<ëé+‘·T\T #˚j·T&ÜìøÏ 1848˝À
u≤*ø£\ bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|æ+#ês¡T. $‘·+‘·Te⁄\ |ü⁄q]«yêVü‰\ >∑T]+∫ Á|ü»˝À¢ #Ó’‘·q´+ ‘Ó#êÃs¡T. 1864˝À >∑s¡“¤ÁkÕe
e´‹πsø£ πø+Á<ëìï kÕú|æ+∫ >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î n+&É>± ñHêïs¡T. *+>∑$eø£å‘·≈£î e´‹πsø£‘· #·÷|æ+#ê&ÉT. düe÷q‘·«+,
ùd«#·Ã¤, ◊ø£eT‘·´+‘√ ≈£L&çq düe÷C≤ìï Ä•+#ês¡T.
$<ë´‘·‘·«+ ˝Òø£ $<ë´dü÷Á‘ê\T :

1. |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷q+>± Ád”Ô\≈£î $<ä´ n+~+#·ã&Ü*.
2. $<ä´quÛÑ´dæ+#˚yê]øÏ J$‘·+˝À |üì Á|ü|ü+#·+˝À dæús¡|ü&É&ÜìøÏ ‘· –q HÓ’|ü⁄D≤´\T $<ä´ <ë«sê \_Û+#ê*.
3. $<ä´ kÕ«e\+uÛÑHêìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
4. $<ä´ e´øÏÔ>∑‘ê_Ûeè~∆øÏ, kÕe÷õø±_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
5. $<ä´ <ë«sê ‘ê]ÿø£‘· ô|]– n+≥sêì‘·q+ ‘=\–+#·ã&Ü*.
1.5.7 |ü+&ç{Ÿ eT<äHé yÓ÷Vü≤Hé e÷\yê´

e÷\yê´ 1861 &çôd+ãsY 25q n\Vü‰u≤<äT˝À |ü+&ç{Ÿ Á_CŸHê<∏é eT]j·TT eT÷Hê<˚$ <ä+|ü‘T· \≈£î »ìà+#ês¡T.
dü+düÿ è‘·+˝À eT+∫ bÕ+&ç‘´· + ø£*–q M] |üPØ«≈£î\T eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝ Àì e÷˝≤« (Malwa, Ç|ü&ÉT Ujjain) qT+&ç
n\Vü‰u≤<äT sêe&É+e\q M]ì e÷\yê´\T (e÷\Mj·TT\T) nì |æ\TkÕÔs¡T. M] ndü\T Ç+{Ïù|s¡T #·‘·Tπs«~.
42
Vü≤s¡<˚e <Ûäs¡àC≤„H√|ü<˚X¯ bÕsƒ¡XÊ\ eT]j·TT $<ëé]∆ì düuÛÑbÕsƒ¡ XÊ\˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ì |üP]Ô#˚dæq ‘·sê«‘·
e÷\yê´ n\Vü‰u≤<äT õ˝≤¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´qT |üP]Ô#˚XÊ&ÉT. á s√E˝À¢H˚ eTø£s¡+<é nH˚ ø£\+ ù|s¡T‘√
|ü<ë´\T sêj·T>± n$ |üÁ‹ø£˝À¢ Á|ü#T· ]‘·eTe⁄‘·÷ ñ+&˚$. Á|üdTü ‘Ô +· n\Vü‰u≤<äT $X¯«$<ë´\j·T+>± s¡÷|ü⁄~<äTø› =qï
ÄHê{Ï yÓTsTTsY ôd+Á≥˝Ÿ ø±˝Òõ qT+&ç 1879˝À yÓTÁ{Ï≈£î´˝ÒwüHé bÕdü j·÷´s¡T. Ä‘·sê«‘· ø£\ø£‘êÔ $X¯«$<ë´\j·T+
qT+&ç _.m.˝À |ü≥ºuÛÑÁ<äT\j·÷´&ÉT. m+.m #·<äyê\qTø=qï|üŒ{Ïø° ≈£î≥T+ã Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ e\q #·<äe˝Òø£ ‘·+Á&çøÏ
Äj·Tq |üì˝À düVü‰j·T|ü&˚yês¡T. Ä ‘·sê«‘· 1884˝À n\Vü‰u≤<äT˝Àì Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À düVü‰j·T
ñbÕ<Ûë´j·TTì>± #˚sês¡T.
Ä ‘·sê«‘· Hê´j·T$<ä´ì nuÛÑ´dæ+∫ 1887`1891 n\Vü‰u≤<äT ø√s¡Tº˝À, Ä ‘·sê«‘· 1893˝À n\Vü‰u≤<äT
ôV’≤ø√s¡Tº˝À Hê´j·Tyê<ä eè‹Ôì ø=qkÕ–+#ês¡T.
e÷\yê´ nH˚_ôd+{Ÿ‘√ ø£\dæ 1915˝À Ädæj·÷˝ÀH˚ n‹ô|<ä›<äsTTq ¬sdæ&Ó ì¸j·T˝Ÿ j·T÷ìe]‡{° nsTTq
u…Hês¡dt Væ≤+<ä÷ $X¯«$<ë´\j·÷ìï kÕú|æ+#·>± n~ 1916 qT+&ç |üì#˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. u…Hês¡dt Væ≤+<ä÷
$X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ 1919 qT+&ç 1938 es¡≈£î e÷\yê´ ñ|ü≈£î\|ü‹ (Vice-dancellor) >± Ä ‘·sê«‘· düπs«|ü*¢
sê<Ûëø£èwüHí é ñ|ü≈î£ \|ü‹ nj·÷´s¡T.
e÷\yê´ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt≈£î n<Ûä´≈£åîì>± Hê\T>∑TkÕs¡T¢ (1909, 1913, 1919, 1932) |üì#˚XÊs¡T.
Äj·Tq 1934˝À ø±+Á¬>dtqT $&ç∫ô|{≤ºsT¡ . Äj·Tq Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu˝ÑÛ À eTTKéTsTTq Hêj·T≈£îì>± ≈£L&Ü ñHêïs¡T.
e÷\yê´ ªªuÛ≤s¡rj·T kÂÿ{Ÿ‡ eT]j·TT >¬ &’ ‡é μμ≈£î ˇø£ eékÕú|≈ü î£ &ÉT. Äj·Tq 1909˝À n\Vü‰u≤<äT qT+&ç yÓ\Te&ÉT‘·Tqï
Ä+>∑¢|üÁ‹ø£ ©&ÉsY |üÁ‹ø£qT kÕú|æ+#ês¡T. Äj·Tq 1924 qT+&ç 1946 es¡≈£î Væ≤+<äTkÕúHé f…ÆyéT‡≈£î #Ó’s¡àHé>± ñHêïs¡T.
Äj·Tq ùde\T 1930˝À Væ≤+B m&çwüHé ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ü¶sTT. yê] ùde\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄>± eTs¡D≤q+‘·s¡+
2015 dü+ˆˆ˝À uÛ≤s¡‘s· ‘¡ ï· |ü⁄s¡kÕÿs¡+ \_Û+∫+~.
$<ë´‘·‘·«+ ˝Òø£ $<ë´dü÷Á‘ê\T :

1. $<ä´ n+<ä]ø° n+~+#ê\H˚~ eT<äq yÓ÷Vü≤q e÷\yê´ n_ÛÁbÕj·T+.
2. $<ä´<ë«sê e´≈£îÔ˝À¢ o\+, kÂo\´+, düVü≤q+ ˝≤+{Ï HÓ’‹ø£ $\Te\qT ô|+bı+~+#ê\ì Ä˝À#·q.
3. $<ä´ <ë«sê $$<Ûä s¡ø±\ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É eT÷\+>± e´≈£î\Ô T J$‘·+˝À dæsú |¡ &ü ç Ä]úø£ kÕ«\+u≤´ìï
kÕ~Û+#·>∑\>±*.
4. $<ä´ <ë«sê e÷qdæø£ ãT~∆‘√ bÕ≥T>± XÊØs¡ø£ <ës¡T&ÛÜ´ìï ≈£L&Ü ô|+bı+~+#·ã&çq|ü⁄&ÉT e´≈£î\Ô T e÷qdæø+£ >±,
XÊØs¡ø£+>± Äs√>∑´+>± ñ+&çdüTdü+|üqTï\T ne⁄‘ês¡T.
5. $<ä´ Ä]úø£ ndüe÷q‘·\qT, n+≥sêì‘·Hêìï, kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#ê*.
6. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq yê‘êes¡D+˝À Äq+<ä<ëj·Tø£+>± »s¡>±*.

43
1.5.8 l ns¡$+<é |òüTÀwt (1877`1950) (Sri Aurobindo Ghosh)

ns¡$+<é |òTü Àwt uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À ˇø£ ãTTwæ>±, ø£$>±, ‘·‘«· y˚‘Ô·>±, >=|üŒ $<ëý˚‘>Ô· ± eT]j·TT $|üe¢ kÕ«‘·+Á‘·´
düeTs¡ jÓ÷<ÛäT&ÉT>± >∑T]Ô+|üã&Ü¶s¡T. Ms¡T 5`8`1877q »ìà+#ês¡T. #·<äTe⁄ ì$T‘·Ô+ Ç+>∑¢+&ÉT yÓ[fl kÕe÷õø£
uÛ≤wü\qT H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. ãs√&Ü dü+kÕúqeTT˝Àì ø£fi≤XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì>± #˚sês¡T. u…+>±˝Ÿ $uÛ»Ñ q ns¡_+<é˝Àì
sê»ø°j·Tyê&çì ‘·{Ïº˝Ò|æ+~. ‘·s¡Tyê‘· n*|ü⁄sY C…’\T n‘·ìì ªjÓ÷–μ >± e÷]Ã+~. 1910˝À Ms¡T bÕ+&ç#˚Ã] #˚]
ÄÁX¯e÷ìï kÕú|æ+#ês¡T. 1943˝À ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|æ+#ês¡T. á ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊ˝Ò n+‘·sê®rj·T πø+Á<ä+>±
m~–+~. 120 <˚XÊ\ qT+&ç eT{Ïºì ‘Ó∫Ã 1968 |òæÁãe] 23q Äs¡$*¢˝À |ü⁄Hê~ sêsTT y˚XÊs¡T. Ms¡T Á|ü|ü+#êìøÏ
düe÷ø£\q (Integral Education) $<ä´q+~+∫q $<ëý˚‘.Ô·
$<ë´‘·‘·«eTT :
` n–Z eTqdüT‡qT ms¡Tø£|üs¡#·Tø=H˚ $<ä´ ì»yÓTÆq $<ä´.
` C≤rj·T $<ë´$<ÛëqeTT kÕú|æ+#·&É+.
` e÷qe kÂuÛ≤>∑´+ ø√dü+ |ü<ës¡úeTT eT]j·TT Ä‘·à ¬s+&É÷ nedüs¡y˚T ø£qTø£ $<ä´ á ¬s+&ç+{Ï düeT‘Í˝≤´ìøÏ
düVü≤ø£]+#ê*.
` $<ë´]úøÏ dü+|üPs¡í ùd«#·Ãì∫Ã, n‘·ì nedüsê\T, n_ÛsT¡ #·T\T, Ä˝À#·q\T, kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, |ü]>∑D˝ÀìøÏ
rdæø√ã&Ü*.
` •X¯ó$<ä´ $wüj·T+˝À e÷‘·èuÛ≤wüqT ‘·|üŒø£ $ìjÓ÷–+#ê*.
` |æ\¢\≈£î $<ë´ãT<äT›\T H˚s¡Œ&É+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ∫qï‘·q+ qT+&˚ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·eVæ≤+#ê\Hêïs¡T.
düe÷ø£\q $<ä´ :
e÷qe⁄ìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛÖ‹ø£ (Physical), ÁbÕD (Vital), e÷qdæø£ (Mental), e÷qdü (Psychic)
eT]j·TT Ä<Ûë´‹àø£ (Spiritual) nH˚ Á|üeTTK ÁøÏjT· *ï $<ä´ dü+|üPs¡+í >± n+~+#ê*. Çe˙ï J$‘ê+‘·+ es¡≈î£ ˇø£
<ëì‘√ ˇø£{Ï ø£*dæyÓT*dæ ø=qkÕ>±*. á düe÷ø£\q $<ä´ e´øÏÔ |ü]D≤e÷ìπø ø±ø£ C≤‹, ∫e]øÏ yÓTT‘·Ô+ e÷qyê[
|ü]D≤e÷ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~. uÛÖ‹ø£ n_Ûeè~›øÏ yê´j·÷eT Äs√>∑´ $<ä´— ÁbÕDn_Ûeè~›øÏ ø£fi¯\T, dü+^‘·+,
Hê≥´+, Hê≥ø£+, eè‘·TÔ\≈£î— e÷qdæø£ n_Ûeè~›øÏ uÛ≤wü\T, >∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊg+, kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\qT— e÷qe
eT]j·TT Ä<Ûë´‹àø£ n_Ûeè~›øÏ $\Te\qT uÀ~Û+#ê*. e÷qyê[|ü]D≤e÷ìøÏ, n_Ûeè~›øÏ kÕs¡«Á‹ø£ Áù|eT, k˛<äs¡
uÛ≤e+, kÕqTuÛÑ÷‹, <äj·T\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
$<ë´\øå±´\T :
` uÛÖ‹ø£ n_Ûeè~›. Bìø√dü+ Ä≥\T, bÕ≥\T $<ä´˝À ñ+&Ü*.
` Ä<Ûë´‹àø±_Ûeè~›.
44
` e÷qdæø±_Ûeè~›.
` Ä‘êà_Ûeè~›.
` JeX¯øÏÔ ˝Ò<ë ÁbÕD n_Ûeè~›.
` C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+.
` >∑‘+· , Á|üdTü ‘Ô +· , uÛ$Ñ wü´‘Y $wüj÷· \qT $<ë´ $<ÛëqeTT˝À kÕúq+ ø£*Œ+#ê*. (Past is foundation, present
is material, future is aim) nHêïs¡T.
düV‰ü j·T≈£î&ÉT, e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î&ÉT. dü÷#·q*#˚Ã yê&˚ >±ì ã\e+‘·+>± |æ\\¢ ô|’ s¡T<˚y› ês¡T ø±<äT. |æ\\¢ eTqdüTqT
|ü]|üPs¡íeTT #˚ùdyês¡T. eP´Vü‰‘·àø£+>± C≤„qeTT bı+<˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü‰j·T|ü&Ü*. C≤„Hêìï n+~+#˚ø£Hêï Ä
C≤„Hêìï bı+<˚ e÷sêZìï dü÷∫+#ê*. $<ë´]ú˝À Ä‘·àìã“s¡‘·qT ô|+bı+~+#ê*. <˚ìô|’HÓ’Hê eTqdüT‡qT ìeT>∑ï+
#˚jT· >∑\ X¯øìÔÏ ô|+bı+~+#ê*. ÁbÕ|ü+∫ø£, J$‘·, uÛ‘Ñ e· +‘·TìøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘ê«ìï
Çyê«*. ‘·q uÀ<äq ‘·q ‘·‘ê«ìï, eT÷]ÔeT‘ê«ìøÏ ì<äs¡Ùq+ ø±yê*.
Äs¡$*¢˝Àì n+‘·sê®rj·T $<ë´πø+Á<ä \øå±´\T :

` düe÷ø£\q $<ë´ eékÕú_Ûeè~›.
` uÛÖ‹ø£, eTÚ*ø£, uÖ~›ø£ Ä<Ûë´‹àø£ X¯≈£îÔ\ $ø±kÕìøÏ nqT>∑TDyÓTÆq |ü]düsê\ @sêŒ≥T.
` e÷qe @ø£‘ê«ìï #ê{Ï, n+‘·sê®rj·T uÛ≤eq ô|+bı+~+#·≥+.
` C≤„H˚ø£‘·qT #ê{Ï #Ó|æŒ, XÊgkÕe÷õø£ n+XÊ\qT düìïVæ≤‘·+ #˚j·T&É+ .
` HÓ’‹ø£ $ø±kÕ_Ûeè~›øÏ u≤≥\T y˚j·T&É+.
$TÁsê n\Œ¤kÕ‡ ` neTà (Mirra Alfassa - The Mother)

ns¡$+<é≈î£ Ä<Ûë´‹àø£ düV‰ü j·T≈£îsê\T ªª~ eT<äsμY μ ndü\T ù|s¡T u≤¢+uÒ sêu…˝Ÿ $TÁsê Ä\Œ¤kÕ‡. ‘·q nqT#·sT¡ \#˚
ªª~ eT<äsμY μ nì |æ\Teã&É‘ês¡T. Ms¡T 1878 |òÁæ ãe] 21q ªbÕ]dtμ˝À »ìà+#ês¡T. ‘·+Á&ç e÷sTTdt e÷]dt n\Œ¤kÕ‡,
ˇø£ ≥]ÿwt j·T÷<äT eT]j·TT ‘·\*¢ e÷~˝Ò¶ ÇkÕà\Hé, ˇø£ áõ|tº j·T÷&ÉT. Ms¡T »ìà+#·&ÜìøÏ eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+
M] ≈£î≥T+ã+ ÁbòÕHé‡≈£î e\dü e∫Ã+~.
Ms¡T ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝ÀH˚ n|ü&É|ü &É÷ ˇø£ Á{≤Hé‡˝ÀøÏ yÓfiS¯ eÔ ⁄+&˚~. |ü<øä =+&ÉT eT]j·TT |ü<eä T÷&ÉT
dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ ÄyÓT ø=ìï es¡Tdü nr+Á~j·T eT]j·TT Ä<Ûë´‹àø£ nqTuÛÑyê\‘√ uÛÑ>∑e+‘·Tì jÓTTø£ÿ ndæú‘ê«ìï
eT]j·TT n‘·ì˝À @ø£eTT nj˚T´ neø±XÊìï ø£qT>=Hêïs¡T. 12e dü+e‘·‡s¡eTT˝À ‘·+Á‹ø£ $<ä´qT nuÛ≤´dü+ #˚dæ
uÛÖ‹ø£ X¯Øs¡+ qT+&ç Ä‘·àãj·T≥≈£î Á|üj·÷DÏ+#˚ #˚j·T>∑*>±s¡T.

45
ø=+‘·eT+~ $TÁ‘·T\ dü\Vü‰\‘√ 1914˝À eT<äsY bÕ+&ç#˚Ã]˝À l ns¡$+<éqT ø£*XÊs¡T. |ü<äø=+&ÉT HÓ\\T
>∑&ç|æq ‘·s¡Tyê‘·, yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä›+ sêe≥+‘√ ÁbòÕHé‡≈£ î ‹]– yÓfi≤fls¡T. @Á|æ˝Ÿ 1920˝À eT<äsY eTs¡fi≤
bÕ+&ç#˚Ã]˝À lns¡$+<éqT ø£*XÊs¡T.
1927 qe+ãsY˝À l ns¡$+<√ ÄÁX¯eT+ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT l ns¡$+<é eT<äsY ô|’ qeTàø£+ ñ+∫ ÄÁX¯eT ìs¡«Vü≤D
u≤<Ûä´‘·\qT eT]j·TT l ns¡_+<√ ‘·‘·« Á|ü#ês¡ u≤<Ûä´‘·qT ÄyÓT≈£î n|üŒ–+#ês¡T. düTe÷s¡T 50 dü+e‘·‡sê\T ÄyÓT
e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À ÄÁX¯eT+ nH˚ø£ $<Ûë\T>± n_Ûeè~∆ #Ó+~+~.
1952˝À eT<äsY l ns¡_+<√ Ç+≥sY H˚wqü ˝Ÿ ôd+≥sY Ä|òt m&ÉT´πøwüHé eT]j·TT 1968˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ {ÖHé
wæ|t ªªÄs√$˝À¢μμ qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1973 qe+ãsY 17q eT<äsY uÛÖ‹ø±j·÷ìï e~* yÓfi≤fls¡T. $<ä´|ü≥¢
l ns¡$+<é Ä˝À#·q\‘√ <ë<ë|ü⁄>± neTà Ä˝À#·q\T ≈£L&Ü ø£\Tdü÷Ô ñ+&˚$. n+<äTøπ ˇø£] Ä˝À#·q\T Ç+ø=ø£]ì
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT.
1.5.9 &Üø£ºsY düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé (1888`1975) (Dr.S. Radha Krishnan)

sê<Ûëø£èwüHí é >±s¡T 1888˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À »ìà+∫Hês¡T. nø£ÿ&˚ bÕsƒX¡ Ê\ eT]j·TT ø£fi≤XÊ\ $<ä´qT nuÛ´Ñ dæ+#ês¡T.
1910˝À |ò˝æ ≤dü|˝”ò À b˛dtÁº >±&ÉT´j˚TwüHé |üPs¡sÔ TTq ‘·sê«‘· ø=ìï uÛ≤s¡rj·T $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ ‘·‘«· XÊg Ä#ês¡T´ì>±
|üì#˚XÊs¡T. nø£ÿ&˚ Äj·Tq s¡#·Hêyê´kÕ+>±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Ä+Á<Ûä $X¯«$<ë´\j·TeTT eT]j·TT u…Hês¡dt Væ≤+<ä÷ $X¯«$<ë´\j·TeTT ñ|ü≈î£ \|ü‹>± |üì#˚dHæ ês¡T. ªªVæ≤+<ä÷
y˚ Ä|òt ˝…’|òtμμ nqT n+X¯eTTô|’ Äø˘‡|òüsY¶ $X¯«$<ë´\j·TeTT˝À ñ|üHê´düeTT*∫ÃHês¡T. j·T÷ìe]‡{Ï Á>±+≥T‡ ø£MTwüHé
n<Û´ä ≈£îå \T>± |üì#˚dHæ ês¡T. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ $<ä´ yÓC’ ≤„ìø£ kÕ+dü ÿ è‹ø£ dü+|òTü + (UNESCO) yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·T »≥Tº
n<Ûä´≈£åî\T>± |üì#˚dæHês¡T.
sê»ø°jT· +>± Ä‘·´ J$‘·eTTqT s¡cÕ´˝À uÛ≤s¡‘· sêj·Tu≤]>± ÁbÕs¡+_Û+∫Hês¡T. 1952˝À uÛ≤s¡‘· ñ|üsêh|ü‹>±
m+|æø¬ H’ ês¡T. 1962˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT s¬ +&Ée sêh|ü‹>± |ü<$ä ì #˚|ü{HºÏ ês¡T. 1967˝À Äj·TqqT <˚Xe¯ TT ªªuÛ≤s¡‘s· ‘¡ ï· μμ
_s¡T<äT‘√ >ös¡$+∫q~.
$<ë´‘·‘·«+ ` \ø£åD≤\T :
Äj·Tq jÓTTø£ÿ J$‘· ‘·‘ê«ìøÏ Äj·Tq $<ë´‘·‘·«+ <ä>∑Zs¡>± e⁄+~. Äj·Tq ù|s=ÿqï eTTK´ $<ë´\ø£åD≤\qT
ÁøÏ+<ä #·÷<ë›+.
1. $<ä´ ns¡eú TT :` sê<Ûëø£èwüHí é Á|üø±s¡+ ªªeTq dü+düÿ è‹˝Àì $\TyÓq’ n+XÊ\qT |ü]s¡ø+åÏ ∫ |üìøÏsêì yê{Ïì ñ
ù|øÏå+#˚ Á|üÁøÏj˚T $<ä´. Bì düVü‰j·T+‘√ e´≈£îÔ\T á <˚X¯+ jÓTTø£ ÿ eT+∫ bÂs¡T\T>± ‘·j·÷s¡e«{≤ìøÏ eTq+
<√Vü≤<ä|&ü ‘É ê+. ˇø£|ü &ÉT n\Œ düe÷C≤˝À¢ ≈£î≥T+ã+, eT‘ê\T, sê»ø°jT· , kÕ+|òTæ ø£ dü+dü\ú T @$T #˚XÊjÓ÷
Çyêfi¯ $<ë´ dü+düú\T ny˚ #˚j·÷*.

46
$<ä´ nH˚~ ìs¡+‘·s¡+ kÕπ> n_Ûeè~› Á|üÁøÏj·T. $<ä´qT ñbÕ<Ûë´j·TT&çï+∫, d”«j·T Á|üj·T‘·ï+ qT+∫, ‘√{Ï
e´≈£îÔ\ qT+∫, J$‘êqTuÛÑe+ qT+∫ H˚s¡TÃ≈£î+{≤ eTqïe÷≥.
$<ë´ \øå±´\T :
1. ñqï‘· J$‘·+˝ÀøÏ, á Á|ü|ü+#·+˝ÀøÏ e´øÏÔì |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ $<ä´ eTTK´ \ø£åéTT>± e⁄+&Ü*.
2. nC≤„Hêìï, ù|<ä]ø±ìï, nHês√>±´ìï ‘=\–+#·&É+ $<ë´\ø£åéTTHê e⁄+&Ü*.
3. $<ë´s¡Tú\T kÕe÷õø£ |ü]düs¡+˝À düs¡T›u≤≥T #˚kıø√e&Éy˚T>±ø£, Ä kÕe÷õø£ |ü]düsêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+
≈£L&Ü $<ë´ \ø£å´+>± e⁄+&Ü*.
4. düeTÁ>∑yÓTÆq J$‘êìï n+~+#·&É+ ≈£L&Ü $<ë´\ø£å´+>± ñ+&Ü*.
5. o\e+‘·T˝…’q e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+.
6. uÖ~›ø±_Ûeè~›, düè»Hê‘·àø£‘·, }Vü≤qT ô|+bı+~+#·T≥.
7. C≤rj·T ◊ø£´‘·qT, düeTÁ>∑‘·≈£î ø£èwæ #˚j·T&É+ ≈£L&Ü $<ë´ \ø£å´ +>± e⁄+&Ü*.
8. |æ\¢˝À¢ Á|ü|ü+#· bÂs¡dü‘·«uÛ≤yêìï, ˝ÖøÏø£ uÛ≤yê\qT $<ä´ ô|+bı+~+#ê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£ :
ô|’ \øå±´\qT kÕø±s¡+ #˚jT· &ÜìøÏ C≤Á>∑‘>Ô· ± $<ë´ Á|üD≤[ø£qT jÓ÷∫+#ê\ì sê<Ûëø£èwüHí é nHêïs¡T. n<Û´ä j·Tq+
#˚j·÷*‡q n+X¯è≤\qT Äj·Tq eT÷&ÉT Á|ü<ÛëHê+XÊ\T>± eØZø£]+#ês¡T.
1. Á|üø£è‹j·T ˝Ò<ë $wüj·÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ >∑\$.
2. eTqTwüß\T ˝Ò<ë düe÷C≤\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£\$.
3. Ä<Ûë´‹àø£‘· ˝Ò<ë $\Te\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£\$.
sê<Ûëø£èwüHí é n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ á eT÷&ÉT n+XÊ\qT ã{Ïº bı+<ë*‡q C≤„Hêìï ˝Ò<ë n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *‡q
$wüj·T kÕeTÁ–ì eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq düu…®≈£îº\T>± $uÛÑõ+#ê*. n$. (1) $C≤„q eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ XÊÁkÕÔ\T (Science
and Technology) (2) kÕ+|òTæ ø£ n<Û´ä j·THê\T (Social Studies) (3) uÛ≤wü, kÕVæ≤‘·´+, ø£fi\
¯ T, ˙‹XÊg+, ‘·‘«· XÊg+
eT‘·+‘√ ≈£L&çq e÷qe XÊÁkÕÔ\T (Humanities)
$<ë´ Á|üD≤[ø£˝À düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ≈£L&Ü kÕúq+ ñ+&Ü\ì dü÷∫+#ês¡T.
uÀ<ÛäHê |ü<ä›‘·T\T :
1. $<ë´s¡Tú\≈£î #·ø£ÿì |üsƒ¡qeø±XÊ\qT ø£*Œ+∫ |ü]+|ü#˚j·T&É+.
2. Á|ü‹s√E ø±ùd|ü⁄ ìX¯Ùu≤›ìï bÕ{Ï+#·&É+. BìH˚ <Ûë´q+ nHêïs¡T.
47
3. ñ|üHê´dü |ü<ä›‹ì ñ|üjÓ÷–+#ê*.

4. ôd$THês¡T¢ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ e+{Ï$ ñ|üjÓ÷–+#ê\Hêïs¡T.
|æ\\¢ |ü≥¢ m\¢˝s… T¡ >∑ì Áù|eTqT, ÁX¯<q›ä T #·÷bÕ\Hêïs¡T. Á|ües¡qÔ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡T\ú ≈£î Ä<äsÙ¡ +>±
ñ+&Ü*. $<ë´s¡Tú\˝À düè»Hê‘·àø£‘·, $eTs¡ÙHê‘·àø£ X¯≈£îÔ\T yÓ*øÏ rj·Tã&˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T eéVü≤]+#ê\ì
sê<Ûëø£èwüíHé nHêïs¡T.
eT‘· $<ä´ :
bÕsƒê\ s¡÷|ü+˝À eT‘êìï >∑T]+∫ uÀ~Û+#· ≈£L&É<äì bÕsƒ¡XÊ\, ø£fi≤XÊ\ J$‘·+˝À ‘·s¡>∑‹ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ
eTT+<äT Á|ü‹ ñ<äj·T+ ìX¯Ùã› <Ûë´Hêìï bÕ{Ï+#ê\ì kÕ<Ûës¡D dü÷#·q #˚XÊs¡T sê<Ûëø£èwüíHé.
Ád”Ô $<ä´ :
C≤‹ n_Ûeè~› ø±yê\+fÒ Ád”Ô $<ä´ #ê˝≤ nedüs¡eTì sê<Ûëø£èwüíHé n_ÛÁbÕj·T+. kÕ<Ûës¡DeTì $<ä´ Ád”Ô\˝À,
|ü⁄s¡Twüß\˝À me«]ø° ˇø£ÿ]πø |ü]$T‘·eTyê«\H˚≥¢sTT‘˚ n~ Ád”Ô\πø |ü]$T‘·+ ø±yê\ì Ád”Ô $<ä´ ÁbÕeTTK´‘· #ê{Ï
#ÓbÕŒs¡T. sê<Ûëø£èwüHí é n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ Ád”\Ô ≈£î ≈£î≥T+ã+, >∑èVü≤s¡øD
å£ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ $<ä´≈£î n+~+#ê*. >∑èVü≤,
mø£Hê$Tø˘‡, q]‡+>¥, {°∫+>¥, ô|ò’Hé ÄsYº e+{Ï ø√s¡T‡\qT Ád”Ô\≈£î n+~+#ê\ì yês¡T dü÷∫+#ês¡T.
$<ä´ $wüj·TeTT˝À sê<Ûëø£èwüíHé >±] n_ÛÁbÕj·TeTT\T :

1. $<ä´ eTqdüT‡qT, Á|ü»„qT, Ä‘·àqT ‘·>∑T $<ÛäeTTq n_Ûeè~› #˚j·TTq~. e÷qe⁄\ dü+πøåeTy˚T $<ë´<Û˚´j·T+.
2. $<äýÓ’C≤„ìø£ <Ûäèø£Œ<∏äeTTqT ô|+#ê*. q÷‘·q uÛ≤yê\≈£î, XÊÁd”Ô j·T <äèø£Œ<∏äeTTq≈£î neø±X¯eTT+&Ü*.
3. $<ä´ Á|üC≤kÕ«eT´ <äèø£Œ<∏äeTTqT ô|+#ê*. bÂs¡T\+<ä]øÏ $<ëéø±X¯eTT\T düe÷q+>± e⁄+&Ü*.
4. $<ä´ d”«j·T Áø£eT•ø£åDqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
5. $<ä´ e´øÏ˝Ô À ìs¡à\yÓTqÆ eTqdüT‡qT s¡÷bı+~+#ê*. <Óq’ +~q nedüs¡eTT\ nqT>∑TD+>± $<ä´ s¡÷bı+~+#ê*.
6. $<ä´˝À Ád”Ô\≈£î düe÷q neø±X¯eTT\T+&Ü*.
7. $X¯«e÷qe‘ê <äèø£Œ<∏äeTTqT ô|+#ê*.
8. $<ä´ e´øÏÔ˝À nìï X¯≈£îÔ\ düeTÁ>∑‘·≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
9. eT+∫ #Ó&ÉT\T >∑T]Ô+∫ $<ä´düVü‰j·T|ü&Ü*.
10. |ü]XÀ<äHê <äèø£Œ<∏äeTTqT $<ä´ ô|+#ê*.

48
&Üø£ºsY sê<Ûëø£èwüíHé >±] j·T÷ìe]‡{Ï Á>±+{Ÿ‡ ø£MTwüHé 1948 ìy˚~ø£ n‘·qT eTq <˚X¯ $<ë´ $<ÛëqeTTq≈£î
n+~+∫q $\TyÓ’q ø±qTø£.
1.5.10 uÛÑø£Ô ø£;sY (dü+‘Y ø£;sY) :

uÛÑø£Ô ø£;s¡T<ëdüT uÛÑøÏÔ kÕÁe÷»´+˝À ÄDÏeTT‘ê´\e˝… yÓ\T>=+~q yê]˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT. ø£;s¡T<ëdüT n+fÒ
>=|üŒ C≤„ì nì ns¡+ú . ø£;sY »qàdü\ú + ø±•. áj·Tq Áø°.X¯.1399˝À »ìà+#ê&ÉT. ø£;s¡T<ëdüT #·<Tä e⁄ø=qï $<ë´~Û≈î£ &ÉT
ø±<äT. ø±ì Äj·Tq #Ó|æŒq ñ|ü<˚XÊ\qT Äj·Tq •wüß´\T Á>∑+<∏ädüú+ #˚ XÊs¡T. <ëì ù|s¡T ªªø£;sY ;»ø˘μμ.
ø£;sY lsêeTTì uÛÑ≈£îÔ&ÉT. ø£;s¡T<ëdüT >∑Ts¡Te⁄ sêe÷q+<äT&ÉT. n‘·ì <ë«sê C≤„H√|ü<˚X¯+ bı+~ J$‘êìï
bÕeq+ #˚düT≈£îHêï&ÉT ø£;sY.
ø£;sY Áø°.X¯.1516˝À eTs¡D+Ï #ês¡T. n‘·ì uÛÖ‹ø£ø±j·T+ ø√dü+ Væ≤+<äTe⁄\T eT]j·TT eTTdæ+¢ \T yê<äT˝≤&ÉT≈£îHêïs¡T.
ø£;sY eTTdæ¢+ nì, ø±<äT Væ≤+<äTe⁄ nì yês¡T b˛{≤¢&ÉT≈£îHêïs¡T. uÛÖ‹ø£ø±j·T+ e÷j·TyÓTÆ <ëìøÏ ã<äT\T>± nø£ÿ&É
|ü⁄cÕŒ\T yÓ*XÊj·T≥. á ì<äs¡Ùq+ e\¢ yê]øÏ uÛÑø£Ô ø£;s¡T m+‘·{Ï eTVæ≤e÷ì«‘·T&√ ‘˚≥‘Ó\¢eTsTT+~. n‘·qT 120
j˚Tfi¯ó¢ düTBs¡ÈJ$‘êìï #·÷XÊ&ÉT.
kÕVæ≤‘·´+ :
ø£;sY <ëdüT <√Vü‰\T Á|üdæ~∆ #Ó+<ësTT.
dü÷≈£îÔ\T :
eT‘ê\ ù|]≥ kÕeTs¡dü´+ #Ó&É>=≥Tºø√e&É+ n$y˚ø£+.
ªªsêyéT s¡V”≤yéT @ø˘ ôV’≤μμ (sêeTT&ÉT eT]j·TT n˝≤¢ ˇø£ÿ&˚).
uÛÑ>∑e+‘·Tì ø=s¡≈£î nø£ÿ&É`Çø£ÿ&É yÓ‘·ø£e\dæq |üì˝Ò<äT. n‘·qT ˙˝ÀH˚ ñHêï&ÉT. ˙˝À e⁄qï Ä‘êàsêeTTì
ø£qT>=q˝Òø£ ø£dü÷Ô] eTè>∑+ #Ó+<ä+ãTq nø£ÿ&Éø£ÿ&É yÓ<ä≈£î˝≤&çq @$T ˝≤uÛÑ+? |üPe⁄˝Àì yêdüq˝≤ <˚e⁄&ÉT ˙˝ÀH˚
ñHêï&ÉT. ‘·q Hê_Û qT+&ç ãj·T≥|ü&TÉ ‘·Tqï ø£d÷ü ]Ô >∑+<Ûëìï ‘Ó\Tdü Tø√˝Òì õ+ø£, <ëìï ãj·T≥ >∑&˝¶ç À yÓ‘T· ≈£î‘·T+~.
n˝≤π> ˙˝Àì uÛÑ>∑e+‘·Tìï ãj·T≥ yÓ‘·ø£ e<äT›.
$<ë´‘·‘·«+ ˝Òø£ $<ë´ dü÷Á‘ê\T :

Q ø£;sY <ëdüT $<ä´ >∑T]+∫ Á|ü‘´˚ ø£+>± #Ó|Œü ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° Äj·Tq <√Vü‰\˝À $<ä´ e\q eT+∫ »s¡T>∑T‘·T+<äH˚
$wüjT· + ‘Ó\TdüT+Ô ~.
Q <˚e⁄&ÉT ˇø£ÿ&˚ ø£qTø£ $<ä´ eT‘ê\ eT<Ûä´ kÕeTs¡kÕ´ìï rdüT≈£îsêyê*.
Q $<ä´ <ë«sê eT‘ê\T n+<ä]ø° n+~+#·ã&ç düe÷»+˝À kÕeTs¡dü´+ rdüT≈£î sêu&Ü*.
Q n+<äs¡÷ $<ä´qT bı+~q|ü&ÉT eT÷&ÛÜ#êsê\T b˛sTT n+<äs¡÷ düTKJeHêìï >∑&É|ü>∑\T>∑T‘ês¡T.
Q $<ä´ <ë«sê düe÷» ÁX‚j·TdüT‡ ì]à+#·ã&ÉT‘·T+~.
49
1.5.11 C≤Hé &É÷´jÓT (John Dewey) (1819`1952)

C≤Hé &É÷´jÓT 1859˝À q÷´ Ç+>∑¢+&ÉT˝Àì yÓsYe÷+{Ÿ˝À »ìà+#ês¡T. 1879˝À yÓsYe÷+{Ÿ j·TTìe]‡{°˝À
|ü≥ºuÛÑÁ<äT&Ó’ 2 dü+e‘·‡sê\T ‘·‘·«XÊg+ #·~$ ø=+‘·ø±\+ ñbÕ<Ûë´j· T eè‹Ôì #˚|ü{≤º&ÉT. nq+‘·s¡+ C≤Hé Vü‰|t øÏHé‡
$X¯«$<ë´\j·T+˝À |æ.ôV≤#Y.&ç.#˚dæ $T∫>±Hé j·T÷ìe]‡{Ï˝À ñ|üHê´dü≈î£ &ç>± #˚] 1994 es¡≈î£ nø£ÿ&˚ |üì #˚XÊs¡T.
nq+‘·s¡+ wæø±>√ j·T÷ìe]‡{Ï˝À |üì#˚XÊs¡T. 1892˝À ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕú|æ+∫ <ëì˝À |üì #˚XÊs¡T. Ä
bÕsƒ¡XÊ˝Ò n‘·ìøÏ mq˝Òì ù|s¡T Á|üU≤´‘·T\T dü+bÕ~+∫ ô|≥º+&ç. yê] dæ<ë›+‘ê\T nìï+{Ïì á bÕsƒ¡XÊ\˝ÀH˚
|ü]øÏå+#·Tø=ì Á|ü#ês¡+˝ÀøÏ ‘Ó#êÃs¡T. ø=\+_j·÷ $X¯«$<ë´\j·T+˝À 1940˝À ‘·‘·«XÊg XÊK˝À Ä#ês¡T´ì>± #˚]
1952 es¡≈£L Á|ü|ü+#· <˚XÊ\˝À ñ|üHê´kÕ\T Ç#êÃs¡T.
Ç‘·qT Á|üU≤´‘· ‘·‘·«y˚‘·Ô, $<ëý˚‘·Ô, eTH√ $C≤„qXÊg y˚‘·Ô. $<ë´ düeTdü´\ MT<ä ø£èwæ #˚dæq >=|üŒ y˚T<Ûë$.
$$<Ûä $<ë´+XÊ\ô|’ <ä÷´sT÷ n_ÛÁbÕj·÷\T :

1. $<ë´ \øå±´\T :
` uÛÑ$wü´‘Y ø£+fÒ Á|üdüTÔ‘· •X¯óe⁄ nedüsê\qT rs¡Ã&Üìπø $<ë´ \ø£å ´+>± #˚dæø√yê\ì #ÓbÕŒs¡T.
` $<ë´]ú˝À kÕ+|òæTø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT, kÕeTsêú´\qT $<ä´ n_Ûeè~∆ #˚j·÷*.
` XÊØs¡ø±_Ûeè~›øÏ dü+ã+~Û+∫q ne>±Vü≤q $<ë´]úøÏ ø£*–+#ê*.
2. $<ë´‘·‘«· eTT :
` $<ä´j˚T J$‘·+. $<ä´ J$‘êìøÏ ÁbÕs¡+uÛÑ ø£èwæ ø±<äT. n~ ìs¡+‘·s¡+ e÷qe⁄ì ‘·T~ <äX¯ es¡≈î£ ìsê≥+ø£+>±
kÕ–b˛‘·÷H˚ ñ+≥T+~.
` $<ä´ $<ë´]úì nqTuÛÑyê\≈£î <ä>∑Zs¡>± rdæø=ì yÓfi≤fl*.
` $<ä´ e÷qe⁄\ nedüsê\qT rπsÃ~>± ñ+&Ü*.
` kÕ+|òæTø£, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdæø=ì $<ë´$<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
3. $<ë´Á|üD≤[ø£ :
` &É÷´jÓT Á|üø±s¡+ |æ\¢\ kÕúsTT\T, kÕeTsêú´\qT ã{Ïº, nedüsê\qT ã{Ïº $<ë´Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü* nHêïs¡T.
` $<ë´ Á|üD≤[ø£ qeT´‘· (Flexible) \ø£åD+ j·TT+&Ü\Hêïs¡T.
` ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À $<ë´ Á|üD≤[ø£ |æ\¢\ 4 $<Ûë˝…’q n_Ûs¡T#·T\qT ã{Ïº j·TT+&Ü*. (1) düe÷#ês¡ ŒkÕs¡+,
dü+uÛ≤wüD˝À yê] n_Ûs¡T∫, (3) nH˚«wüD˝À yê] n_Ûs¡T∫, (3) #˚j·T&É +˝À ˝Ò<ë ìsêàD+˝À yê] n_Ûs¡T∫,
(4) ø£fi≤‘·àø£ n_Ûe´ø£\Ô T (Artistic expression)˝À n_ÛsT¡ ∫.
` |üsƒ¡q+, sêj·T&É+, ˝…øÏÿ+#·&É+, #˚‹|üì, Á&ÜsTT+>¥ e+{Ï $wüj·÷\T Á|ü<Ûëq+>± j·TT+&Ü*.

50
` eTTKýÓTqÆ düã≈® î£ \º ìï{Ï eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä (correlated) @s¡Œs¡∫ uÀ~Û+#ê*. (y˚sT¡ |üs∫¡ uÀ~Û+#·sê<äT.)
` $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤cÕC≤„q+, Äs√>∑´+, #·]Á‘·, uÛÖ>√[ø£ XÊg+, XÊØs¡ø£ yê´j·÷e÷\T, >∑DÏ‘·+, $C≤„q
XÊÁkÕÔ\qT uÀ~Û+#ê*.
4. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT :
` $<ë´]úøÏ e÷s¡Z<ä]Ù, <äs¡Ù≈£î&ÉT, ùdïVæ≤‘·T&ÉT. $<ä´ nH˚ |ü&ÉeqT q&çù|~ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚.
` ñbÕ<Ûë´j·TTìï uÛÑ>∑e+‘·Tì <ä÷‘·>± uÛ≤$+#ê&ÉT. <˚e⁄ì sêC≤´ìøÏ <ë] #·÷ù|yê&ÉT.
` |æ\¢\ kÕe÷õø£ JeHêìøÏ #·ø£ÿ{Ï •ø£åD Çdü÷Ô ‘·q u≤<ä´‘·qT ‘êqT ìs¡«Væ≤dü÷Ô n˝≤ kÕe÷õø£ Áø£eT•ø£åD≈£î,
eè~›øÏ <ë] #·÷ù| yê&˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT.
5. uÀ<ÛäHê |ü<ä›‘·T\T :
` $<ë´]ú d”«j·T nuÛÑ´düHêìøÏ neø±X¯+ Çe«&É+ »]–+~.
` •X¯ó πø+ÁBø£è‘· $<ä´, Áø°&Ü |ü<ä›‹.
` |ü]ø£\ŒHê |ü<ä›‹ (Project method) ì dü÷∫+∫q yÓTT<ä{ &É÷´jÓTHÓ.
` #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&É+, ø£è‘·´+, |æ\¢yêì JeHêìøÏ Á|üjÓ÷»q+ düVü≤dü+ã+<Ûä+ e+{Ï eT÷\ dü÷Á‘ê\ MT<ä
uÀ<ÛäHê |ü<ä›‹ Ä<Ûës¡|ü&ç j·TT+&Ü*.
6. C≤Hé &É÷´jÓT Ä<äs¡Ù bÕsƒ¡XÊ\ :
Ç+<äT˝À 4`14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT u≤\u≤*ø£\qT #˚sT¡ Ãø=ì nqTuÛeÑ E„˝q’… ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò $<ë´ Á|üD≤[ø£H˚
neT\T #˚XÊ&ÉT. Bìì $X¯«$<ë´\j·T bÕsƒX¡ Ê\ nH˚ yês¡T. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $wüjT· +˝À dü«‘·d<æ ›ä e÷sêZ\qT nH˚«wæ+#˚yês¡T.
&É÷´jÓT bÕsƒ¡XÊ\qT $düÔ]+∫q >∑èVü≤+ (enlarged home) >± |ü]>∑DÏ+#ês¡T.
á bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç+{Ï˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T m˝≤ ñ+{≤s√ n˝≤π> e⁄+{≤s¡T. nq>± düVü≤ø±s¡+,
‘ê´>∑>∑TD+, zs¡TŒ, k˛<äs¡uÛ≤e+ \ø£åD≤\T ø£*Z ñ+{≤s¡T.
Ç‘·ì n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ ∫qïbÕ{Ï düe÷»+. Ç+<äT˝À düe÷C≤ìøÏ nqTuÛÑyê\qT ∫qï
kÕúsTT˝À |æ\¢\≈£î n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢yê&ÉT #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&É+, Á|üjÓ÷»q |üPs¡«ø£yÓTÆq
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T. e+≥ #˚j·T&É+, ã≥º\T ≈£î≥º&É+, eÁ&É+– |üì, H˚‘·H˚j·T&É+ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T
Ç+<äT˝À #˚] ñ+{≤sTT. Ç˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ Ä#·s¡D˝À ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± e⁄+&˚ s¡ø£s¡ø±\ kÕe÷õø£, Ä]úø£, HÓ’‹ø£
nqTuÛyÑ ê\qT |æ\\¢ ≈£î n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
1.5.12 Ábò˛u…˝Ÿ (Froebel) (1783`1852) :

Áô|ò&É]ø˘ Ä>∑dtº Ábò˛u…˝Ÿ »s¡à˙ <˚XÊìøÏ #Ó+~q >=|üŒ $<ëý˚‘·Ô. ‘·q u≤\´+˝À, j·TÚeq+˝À ìs¡¢øå±ìøÏ
>∑T]ø±ã&Ü¶&ÉT. ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+∫ eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ‹s¡T>∑T‘·÷ nH˚ø£ $wüj·÷\qT, eè‘·TÔ\qT H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT.
51
dæ«≥®s˝Y ≤+&é, »s¡à˙˝À¢ ‘·q dü«+‘· bÕsƒX¡ Ê\qT ÁbÕs¡+_Û+∫Hê&ÉT. ‘·–q+‘· &ÉãT“˝Òø£ ÄHê{Ï Á|üuTÑÛ ‘·« ìs¡“+<Ûë\e\q
á bÕsƒ¡XÊ\\T n+‘·>± sêDÏ+#·˝Ò<äT. nsTT‘˚ á ø±\+˝À Äj·Tq ePs¡ø£ ñ+&Éø£ $<ä´ô|’ >=|üŒ |ü⁄düÔø±\T ÁyêXÊ&ÉT.
M{Ï˝À eTTKýÓTÆq$. 1. The education of man 2. Pedagosis of kindergarten 3. Mother plays and
Nursery songs 4. Education by develoopment. á |ü⁄düø Ô ±\˝À 7 dü+ˆˆ\˝À|ü⁄ |æ\\¢ $<ë´ $wüj÷· \ >∑T]+∫
e]í+#ê&ÉT. Ç‘·qT kÕú|æ+∫q øÏ+&ÉsY >±¬sºHé bÕsƒ¡XÊ\ ªÁ|” dü÷ÿ\Tμ <äX¯˝Àì |æ\¢\≈£î $<ä´˝À q÷‘·q X¯ø±ìï
ÁbÕs¡+_Û+∫q~. ∫e] <äX˝¯ À #ê˝≤ ø±\+ øÏ+&ÉsY >±¬sHº ˝é À |üì#˚jT· T≥≈£î ø±yê*‡q |ü<‘›ä T· \T, uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ eTT\T
‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥˝À ø±\+ >∑&çbÕ&ÉT.
$<ë´‘·‘·«eTT :
` düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔì $<ë´s¡Tú\˝À ô|+bı+~+#·T≥ $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´$~Û.
` u≤\´<äX˝¯ À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î J$‘· dü+<äs“¡ e¤ TT\≈£îqT |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä (Inter related-
ness to Education)qT m‹Ô #·÷bÕ*.
` düVü≤» dæ<ä›eTT>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT≥≈£î ùd«#êÃ yê‘êes¡D+ eTTK´+ nHêïs¡T.

` kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì dü«j·T+ ø£èwæ <ë«sê n_Ûeè~› #Ó+<ë*.
` ùdïVü≤, düVü≤ø±s¡ Jeq $<ÛëHêìøÏ •ø£åD Ç∫Ã, Ä‘·àkÕø£å‘êÿs¡eTTqT, kÕ+|òæTø°ø£s¡DeTTqT ô|+bı+~+#ê*.
` Áø°&É\ <ë«sê, bÕ≥\ <ë«sê ùd«#·Ã>±, Äq+<ä+>± $<ä´ H˚s¡TÃø=qT≥≈£ î M\T ø£*Œ+#ê*.
øÏ+&ÉsY >±¬sºHé :
1837˝À øÏ+&ÉsY >±¬sHº é $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+∫ Á|ü|+ü #êìøÏ u≤>± |ü]#·jT· eTj·÷´&ÉT. 1839\T »s¡à˙˝Àì
u≤¢Hé ¬øHé &ÉsYZ nH˚ Á>±eT+˝À yÓTT<ä{Ï øÏ+&ÉsY >±¬sºHé bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|æ+∫, $$<Ûä uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T s¡÷bı+~+#·&É+
»]–+~.
á bÕsƒX¡ Ê\˝À |æ\\¢ T ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê H˚sT¡ Ãø=H˚ <ëìø£+fÒ kÕeT÷Væ≤ø£+>± Ä&ÉT≥, bÕ&ÉT≥, u§eTà\‘√,
Ä≥edüTÔe⁄\‘√ ø±\πøå|ü+ #˚j·TT≥, ø£<∏ä\qT $qT≥, u§eTà\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥, Á|üø£è‹ì |ü]o*+#·T≥, ô|<ä›\qT
nqTø£]+#·T≥ <ë«sê m≈£îÿe>± H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. á $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T πøe\+ |üs¡ý˚ø£å≈£î\T>± e⁄+{≤s¡T.
|æ\\¢ T dü«‘·V‰ü >± nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·>\∑ s¡H˚ uÛ≤eq‘√ ‘·q $<ë´‘·‘ê«ìï Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. n+‘·>±
|ü]#·j·T+ ˝Òì πøåÁ‘·>∑DÏ‘· u≤¢≈£î\T (Geometric blocks) e+{Ï $<ë´|ü]ø£sê\qT |üjÓ÷–+∫ |æ\\\≈£î s¡÷|ü+
(from), dü+U≤´ uÛ≤eq\T (number concepts) #Ó|üŒ&É+, dü+^‘·+ eT]j·TT Ä≥\ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·&É+
Ç‘·ì øÏ+&ÉsY >±¬sºHé $<Ûëq+˝Àì eTTK´ $wüj·T+.
M] øÏ+&ÉsY >±¬sºHé dæ<ë›+‘·+˝À 3 eTTK´ \ø£åD≤\T ø£ì|æ+#·TqT. n$ :
1) dü«j·T+ ÁøÏjT· (self activity)

52
2) düè»Hê‘·àø£‘· (creativeness)
3) kÕe÷õø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ (social participation)
$<ë´Á|üD≤[ø£ :
1. #˚‹|üì, 2. eT‘·+ eT]j·TT eT‘· •ø£åD, 3. $C≤„qXÊg+ eT]j·TT >∑DÏ‘· XÊg+ 4. uÛ≤wü\T, 5. ø£fi¯\T
eT]j·TT ø£fi≤edüTÔe⁄\T.
á $<ÛëqeTT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘√≥e÷*>± eéVü≤]+#ê˝Hêï&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉH˚ á ‘√≥e÷{Ï yÓTTø£ÿ˝≤¢+{Ï
∫Hêï] e÷qe yÓTTø£ÿ\qT C≤Á>∑‘·Ô>± ø£ìô|≥Tºø=ì düVü≤»+>± n_Ûeè~∆ ø±e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
1.5.13 eT]j·÷ e÷+{Ïk˛‡] (1870`1952) :

e÷+{Ïk˛‡] 1870˝À Ç≥©˝À »ìà+#ês¡T. ‘êqT yÓTT<ä≥ ˇø£ q{Ïø±yê\qTø=ì Hê≥ø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À #˚]q~.
ø±ì n~ ÄyÓT≈£î dü+‘·è|æÔìe«˝Ò<äT. ‘·s¡Tyê‘· ‘êqT yÓ’<äT´sê\T ø±yê\qTø=ì yÓ’<äéè‹Ô HÓqTïø=qï~. yÓ’<ä´$<ä´ |üP]Ô
nsTTq ‘·s¡Tyê‘· s√yéT $X¯«$<ë´\j·T+˝À e÷qe XÊg+ (Anthropology) n<Ûë´|ü≈£îsê*>± |üì#˚dæq~. Ä
düeTj·T+˝À ÄyÓT≈£î eT+<äãT<äT›˝…’q |æ\¢\qT |üs¡ý˚øÏå+#·T neø±X¯+ ø£*–+~. Ä düeTj·T+˝À ÁøÏ+~ $wüj·÷\qT
ø£qT>=Hêïs¡T.
1. e÷qdæø£ e÷+<äéTT, C≤„H˚+Á~j·÷˝À¢ì e÷+<äéTT e\q (dullness) ø£\T>∑T#·Tqï~.
2. á e÷+<äéTT ‘=\–+#·&ÜìøÏ ø=+‘· •ø£åD Ç∫Ãq M]˝À $<ë´ $wüj·Tø£+ >± n_Ûeè~∆ >±$+#·e#·TÃ.
3. á |ü<ä›‹˝À kÕ<Ûës¡D |æ\¢\ô|’ Á|üjÓ÷–+∫q eT]+‘· yÓTs¡T¬>’q |ü*‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
Ç+&çj·÷≈£î 1939 e÷+{Ïk˛‡] >±s¡T e∫Ã eTÁ<ëdüT˝À e÷+{Ïk˛‡] bÕsƒ¡XÊ\\T ô|øÏÿ+{Ïì kÕú|æ+∫q~.
ÄyÓT Á|üe∫+∫q •X¯ó$<ä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ù|s¡T >±+∫q~.
$<ë´‘·‘·«eTT :
1. $<ä´ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\ qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑeTT ø±yê*.
2. bÕsƒ¡XÊ\˝À nuÛÑ´düqeTT $<ë´]ú ùd«#·Ã≈£î n&ÉT¶sêì XÊÁd”Ôj·T |ü <ä›‘·T\˝À »s¡>±*.
3. |æ\¢\≈£î ãVüQeT‘·T\T, <ä+&Éq\T Çe«sê<äT.
4. $<ë´s¡Tú\˝À yÓ’j·TøÏÔø£ ‘˚&Ü\T+{≤sTT. n+<äTπø Á|ü‹ •X¯óe⁄qT ‘·q y˚>∑eTT, n_Ûs¡T∫qqTdü]+∫ nuÛÑ´düq+
#˚j·TT M\T ø£*Z+#ê*. kÕeT÷Væ≤ø£ uÀ<Ûäq n_Û\wü˙j·T+ ø±<äT.
5. •X¯óe⁄ #˚j·TT nuÛÑ´düqeTT˝À ô|<ä›\ CÀø£´+ j·TT+&Ésê<äT n+{≤s¡T. áyÓT ø=ìï |ü]ø£sê\T ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.
yê{Ï <ë«sêH˚ |æ\¢\T |üì˝À eTTì– #·<äe&É+, sêj·T&É+, >∑DÏ‘·+ H˚s ¡TÃø√>∑\s¡T n+{≤s¡T.
53
6. Ç+Á~j·÷\T $wüj·T $C≤„qeT+~+#·T ø£yê≥eTT\T. M{ÏøÏ ‘·–q •ø£åD eTTKéTì M] uÛ≤eq.

7. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˇø£ ìπs›X¯KT\T (Directress). $<ë´s¡Tú\H˚ m<ä>∑ìyê«*.
8. |üPs¡«ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À Áyêj·TT≥, ∫Á‘·˝ÒKq+, dü+uÛ≤wüD+\≈£î ÁbÕeTTK´‘·ìyê«*. }Vü≤\‘√ $<ë´s¡Tú\
eTqdüT\qT ì+|üsê<äT.
e÷+{Ïk˛‡] $<ë´ $<ÛëqeTT :

3`7 dü+e‘·‡s¡eTT\ eT<Ûä´qTqï u≤\u≤*ø£\qT á $<ë´$<ÛëqeTT e]ÔdüTÔ+~. $<ä´quÛÑ´dæ+#·T düeTj·TeTTq
|æ\¢\+<äs¡÷ |üì˝À ìeT>∑ïyÓTÆ j·TT+{≤s¡T. á $<ë´ $<ÛëqeTT˝À Áø£eT•ø£åD ‘·q+‘·≥ ‘êH˚ n\e&ÉT‘·T+~.
ùdïVü≤eTT, Äràj·T‘· nqTã+<Ûë\T $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ HÓ\ø=+{≤sTT.
$<ë´s¡T\ú T ‘·eT |üqT\T ‘êeTT #˚døæ =qT≥˝À •ø£Då bı+<äT‘ês¡T. <äTdüT\Ô T ‘=&ÉT>∑Tø=qT≥, |ü~\|üs#¡ T· ø=qT≥
yêπs #˚dæø=+{≤s¡T. e÷+{Ïk˛‡] |ü<ä›‹˝À ‘·eT≈£î Çwüº+ e∫Ãq $wüj·÷ \qT mqTïø=ì H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. á $<ë´
$<ÛëqeTT˝À $<ä´qT 4 <äX¯\˝À uÀ~ÛkÕÔs¡T.
yÓTT<ä{Ï <äX¯ :` Ç+Á~j·TeTT\ •ø£åD. düŒs¡Ù, <äèwæº, ÁX¯eD+\ •zD ø=s¡≈£î $$<Ûä s¡ø±\ Ä≥\T, yê´|üø±\T
@sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. M{ÏøÏ ‘·–q edüTÔe⁄\qT ñ+#·&É+ »]–q~.
¬s+&Ée <äX¯ :` á <äX¯˝À ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+|ü#˚kÕÔs¡T. ñ<ë: s¡+>∑T\T, |ü]e÷D≤\T Äø±sê\T yÓTT<ä˝…’q
Áyê‘·eTT+<äT, |ü≥qeTT ‘·s¡Tyê‘· n$ e÷+{Ïk˛‡] n_ÛÁbÕj·T+. ù|s¡¢ yê]>± edüTÔe⁄\qT düs¡T›≥ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T.
eT÷&Ée <äX¯ :` $&ç $&ç uÛ≤>±\qT ø£*|æ edüTÔe⁄\qT ì]à+#·&É+. Ç+<äT˝À <äèwæº dü Œs¡Ù C≤„Hê\T n_Ûeè~›
#Ó+<ä&Éy˚T ø±ø£ ø£+&Ésê\≈£î yê´j·÷eT+ \_ÛdüTÔ+~. á <äX¯˝À #·<äe&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê*. #·<äe&É+ n+fÒ nø£ås¡
>∑T]Ô+ù|ø±ø£ |ü<äeTT\≈£î ns¡úeTT ne>±Vü≤q ø±yê*.
Hê\T>∑e <äX¯ :` á <äX¯˝À J$‘êedüs¡eTT\ •ø£åD≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔs¡T. <Ó’q+~q J$‘·+˝À XÊØs¡ø£
X¯óÁuÛÑ‘·, |ü]düsê\ X¯óÁuÛÑ‘·, >∑èVü≤\+ø£s¡DeTT yÓTT<ä˝…’q $wüj ·÷\ >∑T]+∫ •ø£åD Çe«&É+ »s¡T>∑TqT. #·<äe&É+,
sêj·T&É+, >∑D‘Ï +· (3 Rs) H˚sŒ¡ ã&ÉT‘·T+~. |æ\\¢ T dü«j·T+>± ˝…øÿ£ ô|≥º >∑\T>∑T‘ês¡T. XÊÁd”j
Ô T· yÓTqÆ uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ eTT\T
Ç+<äT≈£î düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT.
1.5.14 C….|æ.Hêj·Tø˘ :
»j·T+‘Y bÕ+&ÉTs¡+>∑ Hêj·Tø˘qT C….|æ. Hêj·Tø˘ nì |æ\TkÕÔs¡T. áj·Tq Á|üeTTK uÛ≤s¡rj·T $<ëý˚‘·Ô. >=|üŒ
e÷qe‘ê yê~, kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡jÓ÷<ÛäT&ÉT, ãVüQeTTK Á|üC≤„XÊ* eT]j·TT kÕe÷ýê<ä ‘·‘·«y˚‘·Ô. UNESCO#˚
>∑T]Ô+#·ã&çq eTT>∑TZs¡T e÷s¡Z<äs¡Ùø£ $<ëý˚‘·Ô\˝À Ms¡T ˇø£s¡T. Á|ü»\+‘ê áj·Tìì ì»yÓTÆq ø£s¡àjÓ÷–>± |æ\Tdü÷Ô
ñ+{≤s¡T.
C….|æ.Hêj·Tø˘ 1909 ôdô|+º ãsY 5q eTVü‰sêh, ø=˝≤Ω|Pü sY õ˝≤¢˝Àì ãVæ≤s¡yê&ç nH˚ ∫qï |ü≥Dº +˝À »ìà+#ês¡T.
Äj·Tq ˇø£ y˚<ä Á>±MTD ≈£î≥T+ã+ qT+&ç e#êÃs¡T. Äj·Tq >=|üŒ $<ë´J$‘·+qT ø£*–j·TTHêïs¡T. C….|æ.Hêj·Tø˘≈£î
54
kÕVæ≤‘·´+, #·]Á‘· eT]j·TT >∑DÏ‘·XÊ@+ |ü≥¢ m≈£îÿe ÄdüøÏÔ ñ+&˚~.

Hêj·Tø˘ yÓTT<ä{Ï &çÁ^ n+<äTø=H˚ düeTj·T+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >±+BÛJ Hêj·Tø£‘·«+˝À kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+
yÓTT<ä˝…’+~. <ëìøÏ Äø£]¸‘·T&Ó’q Hêj·Tø˘ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£ eT+∫ >±+<∏˚j·Tyê~>± ìsêàD≤‘·àø£ bÕÁ‘·qT
b˛wæ+#ês¡T. Ç˝≤ uÛ≤s¡rj·T $<ëý˚‘·Ô˝À¢ $_ÛqïyÓTÆq bÕÁ‘·\T b˛wæ+ ∫q n‹ø=~› eT+~˝À C….|æ.Hêj·Tø˘ ≈£L&Ü
ˇø£s¡T. ˇø£ Á>±MTD ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç kÕúsTT qT+&ç πø+Á<ä $<ëéT+Á‹‘·« XÊK≈£î ˇø£ dü\Vü‰<ës¡Tì>±
eT]j·TT $_ÛqïyÓTÆq bÕÁ‘·\T b˛wæ+#ês¡T.
Äj·Tq $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\T Á>±MTD ÁbÕ+<∏ë\˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT kÕú|æ+#·&É+ <ë«sê yÓTT<ä˝…’+<äì
#Ó|üŒe#·TÃ. n˝≤π> kÕeT÷$Tø£ $<ä´, nø£åsêdü´‘·, ejÓ÷»q $<ä´, uÒd æø˘ $<ä´ ˝≤+{Ï yê{ÏøÏ m+‘√ ÁbÕeTTK´‘·qT
Ç∫Ã yê{Ïø√dü+ m+‘√ ø£èwæ#˚XÊs¡T.
Á_{°wt ø±\+ qT+&ç ñqï uÛ≤s¡rj·T $<ë´ #·]Á‘·qT ø=ìï uÛ≤>±\T>± s¡ ∫+#ês¡T. u§+u≤sTT˝À Ç+&çj·THé
ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt m&ÉT´πøwüHéqT kÕú|æ+#·&É+˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T. n˝≤π> ø=˝≤Ω|üPsY <ä>∑Zs¡ Á>±MTD $<ë´
ø£eT÷´ì{Ï˙ kÕú|æ+∫ <ëìì düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT.
øπ +Á<ä $<ëéT+Á‹‘·« XÊK≈£î eTTK´ dü\Vü‰<ës¡T>± ùde\+~+#ê&ÉT. m≥Te+{Ï J‘·+ rdüTø√≈£î+&Ü NCERT,
NIEPA ˝≤+{Ï eTTK´ dü+düú\≈£î düVü‰j·T+ n+~+#ês¡T. 1964`66˝À e∫Ãq yÓTT<ä{Ï $<ë´ ø£MTwüHé≈£î yÓT+ãsY
ôdÁø£≥Ø>± |üì#˚XÊs¡T. n+‘·sê®rj·T dü+düú UNESCO ˝≤+{Ï yê{Ï‘√ ø£*dæ |üì#˚XÊs¡T.
n˝≤π> πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T @sêŒ≥T #˚dæq nH˚ø£ ø£$T{°\˝À, ø£MTwüHé\˝À #ê˝≤ #·Ts¡T≈£î>± |üì#˚XÊs¡T.
$<ë´|üs¡yÓTÆq nH˚ø£ $wüj·÷\T ô|’ s¡#·q\T #˚XÊs¡T.
ICSSR ˝À ôdÁø£≥Ø>± |üì#˚dTü q
Ô ï|ü⁄&ÉT j·TTeXÊgy˚‘\Ô· ≈£î ‘·–q Áb˛‘ê‡Vü≤ + Ç#˚Ãyês¡T. ø±e\dæq düV‰ü j·T+
#˚ùdyês¡T. n˝≤π> $$<Ûä |ü]XÀ<ÛHä ê dü+dü\ú qT |üs´¡ y˚ødåÏ Tü +Ô &˚yês¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ã\V”≤q esêZ\ kÕ+|òT” ø£ n+‘·dTü qú T
ô|+#·&ÜìøÏ #ê˝≤ ø£èwæ#˚XÊs¡T.
$<ë´s¡+>∑+˝À ø£èwæ :
C….|æ.Hêj·Tø˘ jÓTTø£ÿ $<ë´ Ä˝À#·q\qT e]í+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+ nH˚$ n+‘· düT\TyÓ’q |üìø±<äT. πøe\+
$<ë´|üs¡yÓTÆq |ü⁄düÔø£ s¡#·q\T 35 f…Æ{Ï˝Ÿ‡ ø£+fÒ m≈£îÿe e⁄HêïsTT. |ü⁄düÔø±\‘√bÕ≥T n‘·qT bÕ˝§Zqï ø£MTwüHé\T
eT]j·TT ø£$T{°\ ìy˚~ø£\qT ø£*|æ #·÷ùdÔ uÛ≤s¡rj·T $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q Äj·Tq Ä˝À#·q\qT $X¯Bø£]+#·e#·TÃ.
uÛ≤s¡rj·T $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹ n+X¯+˝ÀqT Äj·TìøÏ >=|üŒ ne>±Vü≤q ñ+&˚~. Äj·Tq s¡#q· \qT eTTK´+>±
ø=ìï uÛ≤>±\T>± $&É>=≥ºe#·TÃ. n$ :
m) #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡#·q\T— uÛ≤s¡rj·T $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q #· ]Á‘·.
_) uÒdæø˘ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡#·q\T— SUPW eT]j·TT |üì nqTuÛÑe+q≈£î dü+ã+~Û+∫q$.
dæ) kÕeT÷Væ≤ø£ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡#q· \T— ejÓ÷»q $<ä´ eT]j·TT nìj·T‘· $<ä´ e+{Ï yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q$.

55
&ç) $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT |ü]bÕ\q : sêhkÕúsTT, õ˝≤¢kÕúsTT, kÕúìø£ dü+düú\ |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q$.
Ç) $<ä´ eT]j·TT C≤rj·÷_Ûeè~∆ : $<ä´ ø£MTwüHé≈£î dü+ã+~Û+∫q ]b˛s¡Tº.
m|òt) $<ä´ eT]j·TT düe÷C≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ s¡#·q\T.
n+‘·sê®rj·T+>± $<ë´Á|üD≤[ø£˝À kÕ+|òT” ø£, Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°jT· dü+ã+<Ûë\ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó*j·TCÒdqæ
yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·T $<ëý˚‘Ô· C….|æ.Hêj·Tø˘ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q $_Ûqï s¡+>±\˝À |ü]XÀ<Ûqä \T #˚kÕs¡T. ñ|üHê´kÕ\T
Ç#êÃs¡T eT]j·TT $$<Ûä dü+düú\ kÕú|üq˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T. $<ë´ ø£MTwüHé e∫Ãq ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì
$<ë´ eédüqú T |ü⁄q]ï]à+#ês¡T. C≤rj·T+>±, n+‘·sê®rj·T+>± $<ë´ Ä˝À#·q˝Àì n_Ûeè~∆‘√ ìs¡+‘·s+¡ >± yÓT\T>∑T‘·÷
$<ë´ dü+düÿs¡D\qT rdüT≈£îe#êÃs¡T. ÄÁ|òæø±, eT<Ûä´ ‘·÷s¡TŒ <äøÏå D Ädæj·÷ <˚XÊ\˝À $<ë´ Á|üD≤[ø£\qT
‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ UNESCO Á|ü‹ì~Û>± Ä <˚XÊ\ $<ë´_Ûeè~∆øÏ ≈£L&Ü <√Vü≤<ä|ü&Ü¶s¡T.
yês¡T Á>±MTDÁbÕ+‘·+ qT+&ç e∫Ãqyês¡T ø±e&É+˝À Á>±e÷\ |ü≥¢ m≈£îÿe eT≈£îÿe ñ+&˚~. n+<äTøπ düsπ «|ü*¢
sê<Ûëø£èwüíHé Á|ü‹bÕ~+∫q Á>±MTD $X¯«$<ë´\j·÷\ uÛ≤eqqT ns¡ú+#˚dü Tø=ì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø=˝≤Ω|üPsY <ä>∑Zs¡
yÓTT<ä{Ï Á>±MTD $X¯«$<ë´\j·T+ @sêŒ≥T≈£î <√Vü≤<ä+ #˚XÊs¡T.
1950`51˝À C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T ~H√‘·‡e+qT ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓTT<ä{Ï e´øÏÔ C….|æ.Hêj·Tø˘. á $<Û+ä >± Á|ü‹
dü+e‘·‡s¡+ &Üˆˆ düsπ «|ü*¢ sê<Ûëø£èwüHí é ø£èwæì düà]+#·Tø√e&ÜìøÏ ø±s¡D+ Äj·TH˚. $<ëéT+Á‹‘·« XÊK˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+πøåeT ì~Ûì ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Hê\T>∑T <äXÊu≤›\≈£î ô|’>± uÛ≤s¡‘· $<ë´s¡+>∑+˝À ø°\ø£ e´øÏÔ>± Á|üeTTUbÕÁ‘· eVæ≤+∫q C….|æ.Hêj·Tø˘ 1981
Ä>∑wüßº 30q eTs¡DÏ+#ês¡T.
1.5.15 Ábı.&ç.mdt.ø=sƒê] :
<Í\‘Y dæ+>¥ ø=sƒê] ˇø£ Á|üeTTK uÛ≤s¡rj·T XÊgy˚‘·Ô eT]j·TT $<ëý˚‘·Ô. ø=sƒê] sê»kÕúHé sêh+˝Àì
ñ<äj·T|üPsY˝À 1906 p˝…’ 6q »ìà+#ês¡T. áj·Tq ‘·+Á&ç |òü‘˚˝≤˝Ÿ ø=sƒê], ˇø£ dü÷ÿ˝Ÿ {°#·sY. 1922˝À
yÓTÁ{Ï≈£î´˝ÒwüHéqT, 1924 Ç+≥sY |üØø£å˝À Á|ü<∏äeT sê´+ø˘˝À ñrÔs¡Tí&Éj·÷´s¡T. |òæõø˘‡, ¬ø$TÁd”º, >∑DÏ‘·+˝À &çdæºø£åHé‡qT
bı+<ës¡T. Äj·Tq kÕ~Û+∫q Á|ü‹uÛÑ≈£î HÓ\≈£î 50/`\ kÕÿ\sYwæ|t sêe&É+‘√ ô|’ #·<äTe⁄\qT ø=qkÕ–+#·>∑*>±&ÉT.
1926 _.j·Tdt.dæ., 1928˝À j·T+.j·Tdt.dæ.ì y˚T|òüTHê<∏é kÕVü≤√ j·T÷ìe]‡{° qT+&ç |ü{≤ºqT bı+<ë&ÉT.
j·T+.j·Tdt.dæ.˝À yÓT]{Ÿ bı+<ä&É+ e\q n<˚ n\Vü‰u≤<é j·T÷ìe]‡{Ï˝À Á|ü<äs¡Ù≈£î&ç>± (&çe÷Héùdº≥sY>±)
|òæõø˘‡ &çbÕsYºyÓT+{Ÿ˝À ñ<√´>∑+ Ç#êÃs¡T. ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T Á|ü<äs¡Ù≈£î&ç>± ñ<√´>∑+ #˚dæq ‘·sê«‘· Ç+>±¢+&é≈£î ô|’
#·<äTe⁄\ø√dü+ yÓfi≤fls¡T. m¬sïdtº s¡÷<∏äsY|òüsY¶ Ä<Ûä«s¡´+˝À πøq+&çwt ˝Òãπs≥Ø, πø+Á_&é® $X¯«$<ë´\j·T+˝À |æ.ôV≤#Y.&ç.
#˚dqæ ø=sƒê] uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‹]– e∫Ãq ‘·sê«‘· 1934 y˚T˝À &Û©ç ¢ j·T÷ìe]‡{°˝À Ø&És>Y ± eT]j·TT |òõæ ø˘‡ &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ
ôV≤&é>± #˚sês¡T. &Û©ç ¢ j·T÷ìe]‡{°ì ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À m+‘√ n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. ‘·q &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ >=|üŒ >=|üŒ uÛÖ‹ø£
XÊgy˚‘·Ô\qT Äø£]¸+#˚˝≤ #˚XÊs¡T. ˙˝Ÿ‡uÀsY, bÕ˝Ÿ &çsêø˘, dæ.$.sêeTHé, ¬ø.j·Tdt.ÁøÏwüºHé ˝≤+{Ïyês¡T ø=sƒê] |òæõø˘‡
&çbÕsYºyÓT+{ŸqT dü+<ä]Ù+∫q yê]˝À Á|üeTTKT\T. bÕ¢kÕà |òæõø˘‡, ø±«+≥+ |òæõø˘‡, ÄÁb˛º|òæõø˘‡ ˝≤+{Ï $uÛ≤>±\˝À
56
|ü]XÀ<äHê |üÁ‘ê\qT |ü_¢wt #˚XÊs¡T. j·T÷ìe]‡{°˝À ˝…’Áãã] dü<äTbÕj·÷\T ˝Ò≈£î+&Ü |ü]XÀ<Ûäq\T dü]>± »s¡>∑eì
>∑T]Ô+∫q ø=sƒê] j·T÷ìe]‡{Ï ˝…’ÁãØ\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+˝À eTTK´bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ês¡T.
$<ä´|ü≥¢ ìã<ä∆‘· ø£*–q ø=sƒê]ì uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ 1964˝À $<ë´ ø£$TwüHéqT #Ó’s¡àHé>± ìj·T$T+∫+~.
<ëìH˚ ø=sƒê] ø£MTwüHé>± ≈£L&Ü |æ\TdüTÔHêïs¡T. ø=sƒê] ø£MTwüHé Á|ü‹bÕ<äq\T uÛ≤s¡‘· $<ëéédüú˝À ˇø£ $|ü¢yêìï
rdüT≈£îe#êÃj·Tì #ÓbÕŒ*. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $<ä´˝À Ä<ÛäT˙ø£s¡D eT]j·TT ÁbÕe÷D°ø£s¡D ø√dü+ dü+düÿs¡D\T #˚XÊs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´, ôdø£+&ÉØ $<ä´, $X¯«$<ë´\j·T $<ä´, y=πøwüHé $<ä ´ ˝≤+{Ï yê{Ï n_Ûeè~∆øÏ dü÷#·q\T #˚XÊs¡T.
mHé.dæ.á.ÄsY.{Ï. jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT, $<ÛëHê\qT ìs¡sí TT+#·&+É ˝À ø=sƒê] ø£MTwüHé <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~. mHé.dæ.á.ÄsY.{Ï.
yê] H˚wüq˝Ÿ {≤˝…+{Ÿ ôdsYÃ Áb˛Á>±yéT ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ ø±s¡D+ ø=sƒê].
Vü≤√$T C….u≤u≤‘√ ø£*dæ s¡∫+∫q q÷´øÏ¢j·TsY mø˘‡b˛¢õyé‡ n+&é <ÓsTTsY mô|òø˘º‡ nH˚ |ü⁄düÔø£+ »s¡àHé, s¡wü´Hé,
»|ü˙dt uÛ≤wü\˝ÀøÏ nqTe~+#·ã&ç+~.
C≤rj·T $<ë´ $<ÛëHêìï düeT÷\+>± |ü]o*+∫ <ëì n_Ûeè~∆øÏ ‘·–q dü÷#·q\T #˚j·T&É+ ø√dü+ <˚X¯$<˚X¯
Á|üeTTKT\‘√ &ç.j·Tdt.ø=sƒê] n<Ûä´ø£å‘·q 1964˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T $<ë´ ø£MTwüHé (National Education
Commission)qT ìj·T$T+∫+~. á ø£MTwüHé 1966 pHé 29q Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q ‘·q Education and
National Development nH˚ ]b˛s¡T˝ º À nH˚ø£ dü÷#·q\qT #˚d+æ ~.
ø£MTwüHé ìy˚~ø£˝Àì eTTU≤´+XÊ\T :

1. ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#·&É+, kÕe÷õø£ C≤rj·T düeTÁ>∑‘·qT kÕ~Û+#·&É+, Ä<ÛäT˙ø£s¡D Á|üÁøÏj·TqT y˚>∑e+‘·+
#˚j·T&É+, kÕe÷õø£ Ä<Ûë´‹àø£ $\Te\qT ô|+bı+~+#·&É+ C≤rj·T $<ë´ \øå±´\T>± ñ+&Ü*.
2. $<ë´$<Ûëq+ 10 G 2 G 3 >± ñ+&Ü*.
3. $C≤„qXÊg $<ä´ $<ä´˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ñ+&Ü*.
4. u§<ÛäHê s¡+>±ìøÏ Á|ü»„ ø£\yê]ì Äø£]¸+#·&ÜìøÏ ‘·–q neø±XÊ\T ñ+&Ü*.
5. $<ä´˝À |üì nqTuÛÑyêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&Ü*.
6. nìï $<ë´ kÕúsTT˝À kÕe÷õø£ ùde, C≤rj·T ùde n+‘·sê“¤>∑+>± ñ+&Ü*.
7. ~>∑Te ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À e÷‘·èuÛ≤wü uÀ<ÛäHê uÛ≤wü>± ñ+&Ü*. ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ¬s+&ÉT uÛ≤wü\T
uÀ~Û+#·e#·TÃ.
8. $<ä´qT eè‹Ô|üs¡+ #˚j·T&É+ m+‘Ó’Hê nedüs¡+.
9. $<ä´ kÕs¡«Árø£s¡D ø=s¡≈£î kÕe÷q´ bÕ≥XÊ\ eédüú (Common School System)qT Á|üy˚X¯ ô|{≤º*.
10. $ø£˝≤+>∑T\≈£î, yÓqTø£ ã&çq esêZ\ yê]øÏ yÓTs¡T¬>’q $<ë´ kÂø£sê´\qT n~Ûø£ dü+K´˝À n+~+#ê*.
11. $<ë´ $düÔs¡D e÷qe X¯≈£îÔ\ nedüsê\ ø£qT>∑TD+>± »s¡>±*.
57
12. ìs¡ø£åsêdü´‘·qT ìs¡÷à*+#·T≥≈£î ejÓ÷»q $<ë´ |ü<∏äø±\qT #˚|ü{≤º*.

13. uÀ<äq˝À q÷‘·q $<ÛëHê*ï $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T ÁbÕøÏºø£˝Ÿ‡qT ‘·–q kÕúHêìï @s¡Œs¡#ê*.
14. $<ëéø±XÊ\T n+<ä]ø° düe÷q kÕúsTT˝À n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê*.
15. ñ∫‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T n+~+#ê*.
16. ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ kÂø£s¡´+ 1 yÓTÆ\T ˝À|ü⁄, ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ kÂø£s¡´+ 3 yÓTÆfi¯fl˝À|ü⁄ ñ+&Ü*.
17. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ≥÷´wüHé |ò”E $~Û+#·sê<äT.
18. ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ˇø£ uÛ≤wü, >∑D‘Ï +· , $C≤„qXÊg+, kÕ+|òT” ø£XÊ@+, |üì nqTuÛeÑ +, Äs√>∑´ $<ä´, düè»Hê‘·àø£
ø£è‘ê´\T ø£Á]≈£î´\+˝À ñ+&Ü*.
19. ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À e÷‘·èuÛ≤wü ˝Ò<ë ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü‘√ bÕ≥T Væ≤+~ ˝Ò<ë English uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+,
$C≤„qX¯è≤g+, kÕ+|ò”Tø£XÊg+, ø£fi¯\T, |üì nqTuÛÑe+, yê´j·÷eT $<ä´, ˙‹ $<ä´ ø£Á]≈£î´\+˝À ñ+&Ü*.

58
$<ä´ ` sê»ø°j·÷\T eT]j·TT

2 sê»éTT (Á|üuÛÑT‘·«eTT)
2.1 $<ä´ jÓTTø£ÿ sê»ø°jT· dü«uÛ≤eeTT: $<ë´<Û´˚ j·÷\T ìsêàD+˝À n~Ûø±s¡eTT eT]j·TT dæ<ë›+‘ê\ Á|üu≤Û eeTT.
2.2 $<ä´˝À sê»´+ (πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T) bÕÁ‘· : $<ë´ dü+düú\ kÕú|üq, $<ë´ Á|üD≤[ø±_Ûeè~›,
eT]j·TT bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T, uÀ<Ûäq|ü<ä›‘·T\T eT]j·TT eT~+|ü⁄ Ä#·s¡D\T, bÕsƒ¡XÊ\$<ë´dü+düÿè‹,
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø eT]j·TT ìj·÷eTø£+.
2.3 düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT : ñbÕ<Ûë´j·TTì n+‘·dTü ú >∑T]+∫ Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·÷\T, $<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ
n+XÊ\T, n~Ûø±s¡eéd”úø£s¡D+.
2.4 $<ä´˝À düe÷»+ eT]j·TT bÂs¡düe÷» dü+düú\ bÕÁ‘· : ì•‘· $X‚¢wüD.
2.0 j·T÷ì{Ÿ \øå±´\T:
` $<ä´ jÓTTø£ÿ ø±˝≤qT>∑TD sê»ø°j·T dü«uÛ≤yêìï ‘Ó\TdüTø=qT≥.
` $<ë´<Û˚´j·÷\qT n~Ûø±s¡+ eT]j·TT dæ<ë›+‘·\ <ë«sê ìsêàDeTT #˚j·T&Üìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
` $<ä´˝À Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#·T≥.
` $<ë´dü+düú\ kÕú|üq >∑T]+∫q C≤„Hêìï bı+<äT≥.
` $<ë´ Á|üD≤[ø£\ nedüsêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
` bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\ ‘·j·÷Ø˝À Á|üuÛÑT‘·«+ m˝≤ <√Vü≤<ä|ü&ÉTH√ $X‚¢w æ+#·T≥.
` bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´dü+düÿè‹˝Àì n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì >∑‘·, Á|üdüTÔ‘· kÕúsTT\ ‘ês¡‘·e÷´\qT >∑T]Ô+#·T≥.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT >∑T]+∫ Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
` n~Ûø±s¡ eéd”úø£s¡D jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
` $<ë´|üs¡+>± düe÷»+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
59
2.1. $<ä´jÓTTø£ÿ sê»ø°j·T dü«uÛ≤e+ : $<ë´<Û˚´j·÷\ ìsêàD+˝À n~Ûø±s¡eTT eT]j·TT

dæ<ë∆+‘ê\ Á|üuÛ≤e+.
ªª$<ä´ n+fÒ J$+#·&ÜìøÏ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ ø±<äT. J$‘·y˚T $<ä´ ` C≤Hé&É÷´sTT.μμ
|ü]#·j·TeTT :
ªª$<ä´˝Òìyê&ÉT $+‘· |üX¯óe⁄μμ nHêï&ÉT ˇø£ eTVü‰X¯j·TT&ÉT. $<ä´ Jeq$<ÛëqeTT˝À eTìwæøÏ |üX¯óe⁄≈£î
eT<ä´>∑\ e´‘ê´kÕìï ‘Ó\TŒ‘·T+~. nHê~qT+∫ e´øÏÔ Je‘êedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± kÕe÷õø£ nedüsê\≈£î
‘·–q≥T¢>± ø=ìï s¡ø±\ $<ä´\T ô|<ä›\qT+∫ |æ\¢\≈£î dü+Áø£$Tdü÷ÔH˚ e⁄HêïsTT. XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, yÓ’C≤„ìø£,
kÕe÷õø£, Ä<Ûë´‹àø£ $wüj÷· \˝À uÀ<Ûqä <ë«sê, Áø£eT•ø£Då <ë«sê ≈£L&Ü m~–q e´øÏÔ m<ä>ì∑ e´øÏôÔ |’ rdüTø=ìe#˚Ã
e÷s¡TŒqT $<ä´ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
$<ä´ nH˚~ ª$<ä´μ nH˚ <ë‘·Te⁄ qT+∫ ñ‘·Œ‹ÔnsTT´+~. $<ä´ n+fÒ ‘Ó\TdüTø√e&É+ nì ns¡+ú . $<ä´≈£î
düe÷q ns¡ú+ ñqï Ä+>∑¢ |ü<ä+ ªªm&ÉT´πøwüHéμμ. ˝≤{ÏHé u≤wü˝À ªªm&É÷´πøsYμμ (m&É÷´dæsY) nH˚ |ü<ë\qT+∫
|ü⁄{Ïº+<äì uÛ≤$kÕÔs¡T. m&ÉT´πøwüHé˝À ‘e’ n+fÒ ‘outof’ nì ‘duco’ n+fÒ ªeè~›˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+μ (to
bring up) nH˚ ns¡ú+ edüTÔ+~. n+fÒ eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓfi¯¢&É+ ˝Ò<ë <ë]#·÷|æ+#·&É+ (to lead forth) nH˚
uÛ≤yêìï ÇdüTÔ+~.
ªªe÷qe⁄&TÉ »ìà+∫q|ü{Ï qT+∫ eTìwæ>± ‘·j÷· s¡jT˚ és¡≈î£ Ç+Á~j·÷\T, y˚T<Û,ä Vü≤è<äjT· + ˇø£<ëì‘√H=ø£{Ï
Á|ü<ä]Ù+#˚ n_Ûs¡T#·T\qT dæús¡|ü]#˚~ $<ä´μμ nì ˇø£s¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&ç‘˚ X¯Øs¡+˝ÀqT, eTqdüT‡˝ÀqT, Ä‘·à˝ÀqT
ìøÏå|üÔyÓTÆq n‘·T´qï‘· X¯≈£îÔ\qT ãj·T≥≈£î rj·T&Éy˚T $<ä´ nì eTs=ø£s¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. e÷qe⁄&ÉT ìs¡à\+>±
e⁄+&É&ÜìøÏ e÷s¡Z+ #·÷|æ+#˚~ $<ä´ nì ˇø£s¡T n+fÒ J$‘·y˚T $<ä´ nì eTs=ø£s¡T nHêïs¡T.
Hê>∑]ø£ Á|ü|ü+#·+˝À $<ä´ n+<ä]øÏ nedüs¡+. kÕ<ës¡D+>± $<ä´ nH˚ |ü<ëìøÏ ˇø£ ìØí‘· ns¡ú+
Çe«&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äT. m+<äTø£+fÒ $<ä´ >∑T]+∫ ˇø=ÿø£ÿs¡T ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£+>± n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. $$<Ûä s¡+>±\≈£î
#Ó+~qyês¡T, ‘·‘«· y˚‘\Ô· T, sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T, eT‘· >∑Ts¡Te⁄\T dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>±, ø±˝≤qT>∑TD+>± J$‘· nedüsê\qT
ã{Ïº $<ä´qT >∑T]+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT yÓ*ãT#êÃs¡T. e´øÏÔ kÕe÷õø£ J$‘·+ e÷s¡T‘·÷ e⁄+≥T+~. <ëì‘√
$<ä´ ns¡+ú , dü«uÛ≤e+ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·T+~. e÷qe |ü]D≤eT+˝≤>±H˚ $<ä´ dü«uÛ≤e+ ≈£L&Ü |ü]D≤eT Á|üÁøÏjT· ˝ÀH˚
ñ+≥T+~.
$<ä´ ` |ü]~Û :
$<ä´ dü«uÛ≤e+ n|ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. Bì |ü]~ $X¯«eT+‘· $XÊ\yÓTqÆ ~. e´øÏÔ #·]Á‘·˝À Ç~ |ü⁄sê‘·qyÓTqÆ ~,
eT]j·TT |ü⁄s√>∑eTqyÓTqÆ ~. e´øÏÔ kÕ+|òT” ø£ Jeq+ n\es¡TÃø=qï|üŒ{Ï qT+∫ n‘·ì n_Ûeè~›øÏ kÕe÷õø£ n_Ûeè~›øÏ
$<ä´ Á|ü<Ûëq kÕ<äq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. <˚X¯ ø±\ |ü]dæú‘·T\qTã{Ïº $<ëý˚‘·Ô\T, ‘·‘·«y˚‘·Ô\T $<ä´qT ìs¡«∫dü÷Ô
n~ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq |üqT\ >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T. á #·s¡ÃqTã{Ïº Bì |ü]~Û ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. $<ä´ e´øÏÔ
dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘ê«_Ûeè~›øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Bì˝À uÛÖ‹ø£, e÷qdæø £, kÕe÷õø£, kÂ+<äs¡´, HÓ’‹ø£, Ä<ëà‹àø£
$<ä´ ` sê»ø°j·÷\T eT]j·TT sê»éTT (Á|üuÛÑT‘·«eTT)
60
n+XÊ\T e⁄+{≤sTT. kÕ«$T $y˚ø±q+<ä nqï≥T¢ ªªe÷qe⁄ìï ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÉyT˚ $<ä´μμ Bì<ë«sê o\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
e÷qdæø£ X¯øÏÔ ô|]– ãT~› $ø£•düTÔ+~. ‘·<ë«sê e´øÏÔ ‘·qø±fi¯flMT<ä ‘êqT ì\ã&É>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
2.1.1 $<ä´ ` sê»ø°j·÷\T :
Á|ü|+ü #· <˚XÊ\ìï{Ï˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n‹ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X+¯ . ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ eTq<˚X+¯ Á|ü|+ü #·+˝Àì
Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î nbÕs¡yÓTÆq C≤®Hêìï nqs¡Zfi¯+>± n+~+∫+~. $<˚o<ä+&Éj·÷Á‘·\ e\¢ eT<ä´j·TT>±˝À¢ ø=+‘·
ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\≈£î ˝ÀHÓ’Hê eTq düe÷»+˝Àì $•wüº \ø£åD≤\T yê{Ïì ‘=+<äs¡>±H˚ n~Û>∑$T+#˚˝≤ #˚kÕsTT.
Á|ü|ü+Nø£s¡D »]–q H˚{Ï |ü]dæú‘·T\qT ø=+‘· Ä\dü´+>±HÓ’Hê ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± e÷s¡TÃø=ì ‘·q Á|ü‘˚´ø£‘·qT
ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü yê{ÏqT+∫ $<ë´s¡q® bı+<äT‘√+~. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝Àì $•wüº \ø£Då ≤˝…q’ düV≤ü q+, düsT¡ u› ≤≥T‘·‘«· +,
y˚T<√dü+|ü‹,Ô kÕ+düÿè‹ø£ yês¡d‘ü «· +, _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘«· +, düyTÓ ÆK´‘êuÛ≤e+, |ü{wÏ yºü TÓ qÆ ≈£î≥T+ã eédü,ú kÕ+|òT” ø£
ø£≥Tºu≤≥T¢ eT]j·TT Ä<äsêÙ\T, edüT<Ó’ø£ ≈£î≥T+ãu≤eq, qeT´‘·, bÂs¡düèŒVü≤ e+{Ï $XÊ\ Ä<äsêÙ\qT $<ä´<ë«sê
eTT+<äT ‘·sê\yê]øÏ n+~+#·e\dæq u≤<ä´‘· n≥T Á|üuÛÑT‘·«+ô|’q n˝≤π > eTq+<ä]MT<ä e⁄+~.
ÁbÕNq eT<ä´j·TT>±˝À¢ eTq<˚X+¯ ˝À sê#·]ø£ eédüú neT\T˝À e⁄+&˚~. nH˚øe£ T+~ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <äT\
‘ê´>±\ |òü*‘·+>± Á_{°wt yê] e\dü bÕ\q qT+∫ kÕ«‘·+Á‘·´+ \_Û+∫q~. eTq bÕ\Hê eédüú˝À
»yêãT<ëØ‘·Hêìï ô|+#·&ÜìøÏ *œ‘· sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïeTT. $$<Ûä Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊ˝À¢
$»j·Te+‘·+>± neT\T˝ÀqTqï sê»ø°j·T eédüú˝Àì >=|üŒ n+XÊ\qT ùdø£]+∫ _Ûqïdü+düÿè‘·T\T >∑\ eTq
düe÷C≤ìøÏ n+~+#êeTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü»\ Äø±+øå±\ y˚Ts¡≈ £î |üì#˚j·Te\dæ e⁄+≥T+~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|üy˚•ø£˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± eTq≈£î $XÊ\ sê»ø°j·T \ø£åD≤\T e⁄HêïsTT. n$
1) Á|üC≤kÕ«eT´ Ä<äsêÙ\T (2) kÕ«eTýê<ä Ä<äsêÙ\T (3) ˝ÖøÏyê<ä Ä<äsêÙ\T (4) Vü≤≈£îÿ\Tù≤<ä´‘·\T
(5) düe÷q $<ëńeø±XÊ\T.
$<ëéø±XÊ\ ø£\Œq≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ rdüTø=+≥Tqï #·s¡´\T :
sêC≤´+>∑+ ìπs›•+∫q düe÷q‘·«+ kÕ~+#·&ÜìøÏ eTØ eTTK´+>± $<ëéø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü{Ïº+~. yê{Ï˝À #ê˝≤es¡≈£î dü‘·Œ*‘ê\qT Ç#êÃsTT. n$
1. <˚X¯yê´|üÔ+>± nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T#˚j·T&É+.
2. 6 qT+∫ 14 dü+e‘·‡sê\ u≤\ u≤*ø£\+<ä]øÏ ñ∫‘· ìs¡“¤+<ä $<ä´q+~+#·&É+.
3. j·Tdt.dæ., j·Tdt.{Ï., _.dæ., yÓTÆHê]º, Ád”Ô\≈£î $<ëéø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.
4. ù|<ä]ø£ u≤\\ø=s¡≈£î eT<ë´Vü≤ï uÛÀ»q|ü<∏äø±ìï neT\T #˚j·T&É+.
5. düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé |ü<∏äø£+ <ë«sê ì<ÛäT\ eT+ps¡T, neT\T #˚j·T&É+.
6. u≤\u≤*ø£\≈£î ñ|üø±s¡y˚‘·Hê\T, ñ∫‘· bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T, edü‹ >∑ èVü‰\qT @s¡Œ≥T#˚j·T&É+.
7. <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± $<ä´≈£î <ä÷s¡yTÓ qÆ yê]øÏ <ä÷s¡$<ä´qT &Üˆˆ n+uÒ<ÿä sY, Ç+~sê>±+BÛ kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·÷\
<ë«sê n+~+#·&É+.
8. rÁe düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥Tqï u≤\\≈£î Á|ü‘˚´ø£ $<ä´qT @sêŒ≥T #˚j ·T&É+.
61
9. $$<Ûä esêZ\ yê]øÏ y˚s¡T y˚s¡T>± Á|ü‘˚´ø£ edü‘·T\T, eqs¡T\‘√ n+<ä]ø° $<ëéø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+˝À
Á|üuTÑÛ ‘·«+ #=s¡e#·÷|ü⁄‘√+~.
ªn+<ä]øÏ $<ä´μ nH˚ Ä˝À#·qqT kÕø±s¡+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüTø√e*‡q #·s¡´\ìï rdüTø√+≥T+~,
Ä neø±XÊ˝qT $ìjÓ÷–+#·Tø=ì n+<äs¡÷ $<ëé+‘·T˝…’ C≤„q düe÷C≤ìï ì]à+#·&Éy˚T »s¡>±*. eTq
kÕe÷õø£, sê»ø°j·T Ä<äsêÙ\T $T>∑‘ê Á|ü|ü+#· <˚XÊ\≈£î dü÷Œ]Ôì#˚Ã$>± e⁄HêïsTT. nsTT‘˚ á Ä<äsêÙ\qT
Ä#·s¡D˝ÀøÏ ‘˚e&É+˝À Ç+ø± ø=ìï n&É¶+≈£î\qT n~Ûø£$T+#·e\dæe⁄+~. Á|ü‹ e´øÏÔ düe÷q >∑T]Ô+|ü⁄, düe÷q
neø±XÊ\T, Vü≤≈£îÿ\T, >ös¡e+ \_Û+#ê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. düe÷q $<ëéø±XÊ\ kÕ<Ûäqø=s¡≈£î sê»ø°j·T
|üøå±\T, Á|üuÛÑT‘·«+ kÕe÷õø£ e÷s¡TŒqT $<ä´<ë«sêH˚ kÕø±s¡+ #˚j·T>∑\T>∑T‘·T+~.
$<ä´ ‘·s¡>∑‹ >∑~ø° bÕsƒ¡XÊ\≈£L |ü]$T‘·+ ø±<äT. $<ä´ nH˚~ ˇø£ ì]›wüº Jeqø±\Á|üe÷D≤ìøÏ ≈£L&Ü
|ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç~ ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T. Ç~ ‘·*¢ >∑s¡“¤+ q+∫ eTè‘·Té⁄ es¡≈£î kÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+≥T+~.
Ç~ ˇø£ ìs¡+‘·s¡ ì‘·´q÷‘·q Á|üÁøÏj·T. e´øÏÔ J$‘·+˝À »]π> n$sêeTyÓTÆq ø£èwæ>± #Ó|üŒe#·TÃqT.
m&É«sY¶ ~∏+>¥, C≤Hédü÷ºesYº $T˝Ÿ \ n_ÛÁbÕj·÷\ Á|üø±s¡+ $<ä´˝À e´øÏÔ ñj·÷´\ qT+∫ n+fÒ
|ü⁄{Ïºq|üŒ{Ï qT+∫ –fÒºes¡≈£î (from womb to tomb) n+fÒ J$‘ê+‘·+ es¡≈£î Á|üu≤$‘·+ #·÷|æ+#˚ n+XÊ\ìï
e⁄+{≤sTT. e´øÏÔ J$‘·+˝Àì Á|ü‹ nqTuÛÑe+ ≈£L&Ü $<ë´|üs¡yÓTÆq $\Te\‘√ e´øÏÔ Á|ües¡ÔqqT |ü]dæú‘·T\≈£î
nqT>∑TD+>± m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT e÷s¡TŒ#˚ùd+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. $düÔè‘ês¡ú+˝À #ÓbÕŒ\+fÒ e´øÏÔMT<ä Á|üuÛ≤e+
#·÷|æ+#˚ n+XÊ\ìï $<ä´˝À e⁄+{≤sTT. e´øÏÔ Á|ües¡Ôq, Bdü+|ü‹Ô,kÕ+|ò”Tø£J$‘·+, ≈£î≥T+ã J$‘·+, eT‘ê#ês¡
eéVü‰sê\T, düVü≤»|ü]düsê\T, Á|ü#ês¡ kÕ<ÛäHê\T yÓTT<ä˝…’qeìï ≈£ L&Ü $<ä´ Á|üÁøÏj·T˝Ò.
e´øÏÔ dü+|òTü J$. ‘·q düTKe+‘·yTÓ qÆ Jeq+ø√dü+ e´≈£î\Ô #˚ ì]à‘·yTÓ qÆ <˚ sê»´+ ˝Ò<ë Á|üuTÑÛ ‘·«+. ÁbÕNq
ø±\+˝À Á^≈£î\T sêC≤´ìï ªªb˛©dtμμ nH˚yês¡T. Á^≈£î uÛ≤wü˝À b˛©dt n+fÒ q>∑s¡sê»´+ nì ns¡ú+ ñ+&˚~.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À 16e X¯‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q Ç≥© XÊgy˚‘·Ô ªe÷øÏj·÷yÓ©¢μ ‘êqT sêdæq Á|æHé‡ Á>∑+<Ûä+˝À ªªsê»´+μμ
nH˚ |ü<ëìï yÓTT<ä{ÏkÕ]>± sê»˙‹XÊg |æ‘êeTVüQ&Ó’q n]kÕº{Ï˝Ÿ e´øÏÔ dü+|òüTJy˚ ø±ø£ sê»ø°j·T J$ nì≈£L&Ü
ù|s=ÿHêï&ÉT. e´øÏÔ jÓTTø£ÿ nedüsê\qT r]Ã yê]øÏ düTKe+‘·yÓTÆq J$‘·+ Á|ükÕ~+#·&ÜìøÏ sê»´+ @s¡Œ&ç
ø=qkÕ>∑T‘·T+<äì n]kÕº{Ï˝Ÿ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
sê»´+ ` ìs¡«#·Hê\T :
1. ªªˇø£ ìØí‘· uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À XÊdüq ã<äT›˝…’ J$+#˚ Á|ü»˝Òsê»´+μμ ` ñÁ&√$\‡Hé
2. ªªˇø£ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #·≥ºØ‘ê´ $<Û˚j·T‘· ø£*Ze⁄+&ç ˇø£ ìØí‘· Á|ü<˚X¯+˝À dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô
ñqï kÕe÷õø£ eédüú>∑\ Á|üC≤düeTT<ëj·Ty˚T sê»´+μμ. ` ÄsY.j·TyéT.yÓT¬ø’esY.
3. ªªˇø£ ì]›wüº Á|ü<˚X¯+˝À dæús¡ ìyêdüT˝…’ ñ+≥÷ eékÕú|æ‘·yÓTÆq Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ $<Û˚j·TT\T>± e⁄+&˚ Á|üC≤
düeTT<ëj·Ty˚T μμ ` >±s¡ï+.
4. ªªˇø£ ìØí‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À ìe•dü÷,Ô sê»ø°jT· +>± eékÕú|‘æ y· TÓ qÆ Á|üC≤düeTT<ëj·Ty˚T sê»´+μμ ` ã¢+{Ÿ|¢”

62
$<ä´, sêC´+ eT]j·TT sê»ø°j÷· \T ˇø£ <ëì˝À ˇø£{Ï n+‘·sê“¤>±\T eT]j·TT $&ÉBj·Tsêì nqTã+<Ûëìï
ø£*–e⁄HêïsTT. düeTTqï‘· $<ä´ e\q düe÷»+, sê»ø°j·÷\T sêDÏ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ä´ <ë«sêH˚
düe÷C≤HêøÏ #·ø£ÿ{Ï Á|üuÛÑT‘·«eT÷, #·ø£ÿì bÕ\q n+<äT‘êsTT. Á|üu ÛÑT‘·«bÕ\q Ä<äs¡Ùe+‘·+>± q&ç|æ+#·>∑*–‘˚
n+<ä]ø° >∑TD≤‘·àø£ $<ä´ düe÷q+>± n+<äT‘·T+~.
2.1.2 $<ä´ jÓTTø£ÿ sê»ø°j·T dü«uÛ≤e+: n~Ûø±s¡+ eT]j·TT dæ<ë›+‘·eTT\T $<ë´<Û˚´j·÷\qT m˝≤
ìsêàD+ #˚kÕsTT?
@<˚X¯eT+<Ó’Hê sê»ø°j·T #Ó’‘·q´+ $<ë´]ú <äX¯ qT+#˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘·T+~. uÛ≤s¡‘· <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥
düeTj·TeTT˝À >±+BÛõ |æ\T|ü⁄q+<äTø=ì $<ë´]ú˝Àø£+ ø£~*e∫Ã+~. m+<äs√ $<ë´s¡T\ú T <˚X+¯ ø√dü+ kÕ«‘·+Á‘·´+
dæ~›+#·&É+ø√dü+ nX¯óe⁄\Tu≤kÕs¡T. <˚XÊìøÏ $|ü‘·ÿs¡ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&çq|ü&ÉT, n‘·édüs¡yÓTÆq|ü&ÉT $<ë´s¡Tú\T,
sê»ø°j·T s¡+>∑ Á|üy˚X¯+ #˚j·T&É+ düeTT∫‘·y˚T. H˚{Ï $<ë´s¡Tú\T πs|ü{Ï bÂs¡T˝…’ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT˝…’, <˚XÊ~H˚‘·˝…’
sê»#·Áø±ìï q&É|üe*‡ e⁄+≥T+~. ø£qTø£ $<ë´s¡Tú\T sê»ø°j·÷\˝À Á|üy˚•+#·T≥ ‘·|ü>± u≤$+#·sê<äT. ø±˙
nqedüs¡ sê»ø°j·÷\˝À m|üŒ{ÏøÏ ‘·\<ä÷s¡Ãsê<äT.
$<ä´≈£î sê»ø°j·T+‘√ $&ÉBj·Tsêì nqTã+<Ûä+ e⁄qï $wüj·T+ »>∑yÓTs¡–q dü‘·´+. $e÷HêìøÏ ¬sø£ÿ\T
@$<Ûä+>± <√Vü≤<ä|ü&ÉTH√ $<ä´≈£î sê»ø°j·T+ ≈£L&Ü n˝≤π> ‘√&ÉŒ&ÉT#·Tqï$. Á|üdüTÔ‘· eTq<˚X¯sê»ø°j·T bÕØº\˙ï
nqTã+<Ûä $<ë´]ú, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\qT ø£*Ze⁄+&É≥y˚T BìøÏ ì<äs¡Ùq+ ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤s¡rj·T »q‘êbÕØºøÏ
nqTã+<Ûä+>± nœ\ uÛ≤s¡rj·T $<ë´]ú |ü]wü‘Y (m._.$.|æ), Ä+Á<ÛäÁ|ü< ˚XŸ ñbÕ<Ûë´j·T dü$T‹ (m.|æ.j·TT.j·Tdt.)
nH˚ ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òüT+ e⁄qï$. n˝≤π> ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ H˚wüq˝Ÿ dü÷º&Ó+{Ÿ j·T÷ìj·THé (mHé.j·Tdt.j·TT.◊.)
nH˚ $<ë´]ú dü+|òTü +, ø£eT÷´ìdtº bÕØº\≈£î Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· dü÷&º +Ó {Ÿ ô|&ò sπÉ wüHé (m.◊.j·Tdt.m|ò)t eT]j·TT dü÷&º +Ó {Ÿ
ô|&ò sπÉ wüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (j·Tdt.m|ò.t ◊.) nH˚ $<ë´]ú dü+|ò÷ü \T, n˝≤π> j·TT.{Ï.m|ò.t , j·Tdt.{Ï.j·TT., m.|æ.{Ï.m|ò.t
nH˚ ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T ≈£L&Ü nqTã+<Ûä+>± q&ÉTdüTÔqï$.
$<ä´qT n]®+#·Tyês¡T $<ë´s¡Tú\T, $<ä´qT n]®+#·≥eT+fÒ $<ë´s¡Tú\ |üs¡e÷e~Û, \ø£åéTT, sê»éTTq≈£î
dü+ã+~Û+∫q eéVü‰sê\qT sê»ø°j·÷\+{≤s¡T. $<ë´s¡®q ø±\+˝À $<ë´]ú ‘·q düs¡«X¯≈£îÔ\T πø+ÁBø£]+∫
@ø±Á>∑‘·‘√ $<ëúÛ≤´dü+ #˚j·Te\dæ ñ+~. H˚{Ï $<ë´]ú πs|ü{Ï bÂs¡T&ÉT. <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔ, Á|ü>∑‹, Áø£eT•ø£åD,
düÁ‘·Œes¡qÔ ø£*–q bÂs¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ñç +~. n+<äTe\q $<ë´]ú <äX¯ e÷qeJ$‘·+˝À n‹ø°\ø£yTÓ qÆ eT\T|ü⁄e+{Ï~.
@<˚Xe¯ T+<ÓH’ ê sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+ $<ë´]ú <äXq¯ T+#˚ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥düeTj·T+˝À
>±+BÛJ |æ\T|ü⁄ q+<äTø=ì $<ë´]ú ˝Àø£+ ø£<ä*e∫Ã+~. m+<äs√ $<ë´s¡Tú\T <˚X¯+ ø√dü+, kÕ«‘·+Á‘·´dæ~› ø√dü+
ndüTe⁄\]Œ+#ês¡T. <˚yêìøÏ $e‘·ÿs¡ |ü]dæ‹ú ˝ÒsŒ¡ &çq|ü⁄&ÉT, n‘·édüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄&ÉT $<ë´s¡T\ú T sê»ø°jT· s¡+>∑ Á|üyX˚ +¯
#˚j·T&É+ düeTjÓ÷∫‘·y˚T. ˙{Ï $<ë´s¡Tú\T πs|ü{Ï bÂs¡T˝…’ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT˝…’, <˚XÊ~ÛH˚‘·˝…’ sê»´ #·Áø±ìï ‹|üŒe\dæ
ñ+≥T+~. ø£qTø£ $<ë´s¡T\ú T sê»ø°j÷· \˝À Á|üy•˚ +#·T≥ ‘·|ü ø±<äT. ø±˙ nqedüs¡ sê»ø°j÷· \˝À ‘·\<ä÷s¡Ãsê<äT.
áHê{Ï $<ë´s¡T\ú ˝À n~ÛøX£ Ê‘·+, sê»ø°j÷· \≈£î n+øÏ‘y· TÓ Æ |ü‘q· + ø±e&É+ $TøÏÿ* $#ês¡øs£ +¡ . |ü]bÕ\Hê
dü+ã+<ÛäyÓTÆq $wüj·÷\T, $<ë´Á|üD≤[ø£\T, $<ë´dü+ã+<Ûä nedüsê\qT, $<ë´ $<ÛëHê\qT, dü+düÿs¡D\qT
63
ìs¡ísTT+#·&É+˝À $<ë´s¡Tú\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*. ø±˙ kÕ«s¡ú|üs¡T˝…’q sê»ø°j·Tyê<äT\ #˚‹˝À ø°\Tu§eTà˝…’

ø=+<äsT¡ ã*|üXó¯ e⁄\e⁄‘·THêïs¡T. kÕ«s¡|ú sü T¡ ˝…q’ H˚{Ï sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\T ‘·eT dü«Á|üj÷Ó »Hê\ø√dü+ ìkÕ«s¡T˝ú q’…
$<ë´s¡Tú\qT yê] $<ëúÛ≤´kÕìï sê»ø°j·T s=+|æ˝ÀøÏ ˝≤– ìØ«s¡´+ #˚düTÔHêïs¡T. n+<äTe\q $<ë´s¡Tú\T
C≤>∑s¡÷ø£‘·‘√ yÓT*– $<ä´πø |ü]$T‘·+ ø±e&É+ ÁX‚j·Tdüÿs¡+.
$<ë´]ú <äXq¯ T+#˚ bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\T, u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T`$<ÛTä \T, <˚X¯ $<˚X¯ eéVü‰s¡eTT\T, es¡eÔ ÷q |ü]dæ‘ú T· \T,
<˚X¯uÛÑ$wü´‘·TÔqT, Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ ø£s¡Ôe´+ Ç‘ê´~ $wüj·TeTT\qT >∑T]+∫ ≈£åîDí+>± ‘Ó\TdüTø√e\dæj·TTqï~.
$<ë´s¡®q˝À Ç~ ˇø£ uÛ≤>∑y˚T. sêC≤´+>∑ $wüj·÷˝À¢ bÕ˝§Zq&ÜìøÏ, sê»´#·Áø£+ Á‹|üŒ&ÜìøÏ z≥T Vü≤≈£îÿqï Á|ü‹
bÂs¡T&çøÏ neø±X¯+ ns¡Ω‘·\THêïsTT.
e´≈£î\Ô düeTT<ëj·T+ dü+|òTü + eTìwæ dü+|òTü J$. dü+|òTü + jÓTTø£ÿ Wq´‘ê´ìøÏ, ÁX‚jT· düT‡≈£î ø£èwæ #˚jT· e\dæq
uÛ≤<ä´‘· n+<ä]B düs¡«ø±\ düsê«edüú˝À¢ eTìwæ J$‘·+ düe÷»+‘√ eTT&ç|ü&çe⁄+~. |ü⁄düÔø±\qT e*¢+#·TfÒ
$<ä´ø±<äT. nqTuÛÑeC≤„q+ düe÷» düVü≤ø±s¡+ ≈£L&Ü $<ä´q+~kÕÔsTT.
>∑eT´+ ˝Ò<ë \ø£å´+ ˝Òì $<ä´ #·Tø±ÿì˝Òì Hêe e+{Ï~. >∑eT´+ ˝Òì $<ä´ ìs¡s¡∆ø£+ ø£qTø£ <˚X¯ø±\
|ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº $<ë´<Û˚´j·÷\T, $<ë´>∑e÷´\T, $<ë´\øå±´\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø=+≥÷ e⁄+{≤sTT. ˇø£ düe÷»+˝À
ñ|üjT· Tø£eÔ Tj˚T´ >∑e÷´\T eTs=ø£ düe÷C≤ìøÏ eTs=ø£ düeTj·T+˝À ñ|üjT· Tø£+Ô ø±ø£b˛e#·TÃ. ø£qTø£ $<ë´>∑e÷´\T
e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤\≈£î, nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷ e´øÏÔì, ‘·<ë«sê düe÷» |ü⁄s√_Ûeè~›ì
Äø±+øÏåkÕÔsTT. n˝≤π> $<ë´>∑e÷´\T, ÁbÕ<Ûä$Tø£, e÷<Ûä´$Tø£, ñqï‘· $<ä´ ˝≤+{Ï $<ë´kÕúsTT\qT ã{Ïº, eTqTwü´,
XÊÁd”Ôj·T, kÕ+πø‹ø£, yêDÏ»´, ø£fi¯, uÛ≤wü, ˝≤+{Ï $<ä´qT ã{Ïº y˚π s«s¡T>± ñ+{≤sTT.
ø£ìï+>¥ôVAyéT n_ÛÁbÕj·T+˝À ªª$<ë´ $\Te˝Ò $<ë´<Û˚´j·÷\T / $<ë´>∑e÷´\T ne⁄‘êsTTμμ. n˝≤π>
ÁãTuÒ#·sY n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ ªªˇø£&ÉT ‘·q >∑e÷´ìï / <Û̊´j·÷ìï #ÓbÕŒ\+fÒ eTT+<äT n‘·qT ‘·q $<ë´ $\Te*ï
$e]+#ê*‡ ñ+≥T+~.μμ n+fÒ @ $<ä´quÛÑ´dæ+∫q n~ ø=ìï $\Te\≈£î ˝Àã&ç ‘·q >∑e÷´\‘√ dü+|üPs¡í
e÷qe⁄ìï ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+<äqïe÷≥.
2.1.3 $<ë´<Û˚´j·÷\T ÁbÕ<Ûëq´‘·
1. $<ë´<˚´j·÷\T $<ë´Á|üÁøÏj·T≈£î ˇø£ e÷sêZìï #·÷|ü≥+,
2. $<ë´Á|üÁøÏj·T˝À ns¡úe+‘·+>± eéVü≤]+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ≥+.
3. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq $<ë´ |ü]bÕq\qqT ìπs›•+#·≥+.
4. bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£qT ìsê∆]+#·≥+.
5. uÀ<ÛäHê $<ÛëHê*ï s¡÷|ü⁄~<ä›≥+.
6. $<ë´ |òü*‘ê\qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É≥+.
7. $<ë´]ú eT]j·TT düe÷» nedüsê\T rs¡Ã≥+.
8. $<ë´]ú ns¡∆e+‘·+>± |üì#˚ùd˝≤ #·÷&É≥+.
9. $<ë´ Á|üÁøÏj·TqT ø=qkÕ–+#·≥+.
64
e´øÏÔ>∑‘·+>± $<ë´<Û˚´j·÷\T
10. e´øÏÔ Ä‘·àqT #Ó’‘·q´|üs¡#·≥+.
11. Jeq $\Te\qT s¡÷bı+~+∫ yê{Ïì kÕ~Û+#˚˝≤ #˚j·T≥+.
12. e´øÏÔ |ü]|üPs¡í‘·qT kÕ~Û+#·&É+˝À ‘√&ÉŒ&É≥+.
13. e´øÏÔ e÷qdæø±_Ûeè~›˝À bÕ\T|ü+#·Tø√e≥+.
14. e´øÏÔ o\ ìsêàD+˝À düVü≤ø£]+#·≥+.
15. e´øÏÔ jÓTTø£ÿ dü+|üPs¡í düeTÁ>∑ eT÷]Ô‘ê«ìï n_Ûeè~› #˚j·T≥+.
16. e´øÏÔ dü]jÓÆTq Ä˝À#·q\T $y˚#·q ø£*–e⁄+&˚˝≤ #·÷&É≥+.
17. e´øÏÔ d”«j·T XË’*ì @s¡Œs¡#·≥+.
18. e´øÏÔ düe÷»+˝À ‘·q bÕÁ‘·qT b˛wæ+#˚˝≤ #·÷&É≥+.
kÕe÷õø£+>± $<ë´<Û˚´j·÷\T
19. düe÷»+˝À Ä#·s¡DjÓ÷>∑ýÓTÆq $\Te*ï ô|+bı+~+|ü#˚j·T≥+.
20. düe÷» ìsêàD+, |ü⁄s√_Ûeè~›˝À bÕ\T|ü+#·Tø√e≥+.
21. kÕ+|òæTø£ yÓ’Ks¡T*ï, $<ÛëHê*ï, n_Ûs¡T#·T*ï ô|+bı+~+#·≥+.
22. düe÷» nedüsê\ ø£qTyÓ’q $<ä´qT, eè‘·TÔ*ï s¡÷bı+~+#·≥+.
sê»ø°j·T+>± $<ë´<Û˚´j·÷\T
23. <˚X¯, ø±\ |ü]dæú‘·T\˝À bÕØº\T $<ä´ô|’ n_ÛÁbÕj·÷\T e´ø°Ôø£]+#·≥+.
24. kÕs¡«»˙q $<ä´¬ø’ nìï sê»ø°j·T bÕØº\qT eTy˚Tø£+ #˚j·T≥+.
25. n+<ä]øÏ $<ä´ kÕ<Ûäq˝À bÕØº\T, Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü‹düŒ+~+#˚˝≤ #·÷&É≥+.
#·ø£ÿì $<ë´<Û˚´j·÷\T >∑\ $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\T >∑eT´+ ‘Ó*dæq Hê$≈£î&ÉT˝≤>± $<ë´s¡Tú*ï yês¡T Ä•+∫q
rsê\øÏ #˚s¡TkÕÔsTT. e´øÏÔ, düe÷»+, eT]j·TT $<ä´ eT÷&˚ $<ë´<Û˚´ j·÷\, \øå±´\ ìs¡íj·Tø±\T.
2.1.4 $<ë´<Û˚´j·÷\T (Aims of education)

ªª$<ä´˝Òì yê&ÉT $+‘·|üX¯óe⁄μμ nHêï&ÉT ˇø£ eTVü‰X¯j·TT&ÉT $<ä´ Jeq $<Ûëq+˝À eTìwæø°, |üX¯óe⁄≈£L
eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. e´øÏÔ J$‘êìøÏ ø=ìï \øå±´\T, >∑e÷´\T nedüs¡+. >∑eT´+˝Òì J$‘êìøÏ
ns¡ú+ ñ+&É<äT. |ü⁄sê‘·q ø±\+ qT+&ç e´øÏÔ ‘·q >∑e÷´˙ï, ñ<˚›XÊ´\q÷, ìs¡ísTTdü÷Ô e#êÃ&ÉT. ø=ìï kÕs¡T¢
düe÷»+, eT]ø=qïkÕs¡T¢ e´øÏÔ>∑‘· J$‘·+ n‘·ìøÏ \øå±´\qT ìπs›•dü÷Ô e#êÃsTT. ÁbÕNq ø±\+˝À Ä<Ûë´‹àø£
$\Te\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«&É+ »]–+~ ‘·<qä T>∑TD+>± $<ë´<Û´˚ j·÷\ ìs¡j í T· + »]–+~. ø±˝≤qT>∑TD+>±
<˚XÊ\ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº |ü]bÕ*+#˚ sê»ø°j·T ‘ê‹«ø£ dæ<ë›+‘ê\qT ã{Ïº $<ë´<Û˚´j·÷\T e÷s¡T‘·÷ edüTÔHêïsTT.
$<ë´<Û˚´j·÷\qT ã{Ïº $<ë´ $<Ûëq+, $<ë´ Á|üÁøÏj·T, $<ë´ uÀ<Ûäq, $<ë´s¡®q Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.

65
eTq <˚X+¯ ˝À $<ä´ oÁ|òTü >∑‹˝À Ä<ÛTä ˙ø°øs£ D¡ ≈£î ‘√&ÜŒ&Ü*. 20e X¯‘ê_› ~«rj·÷s¡+ú qT+∫ C≤„Hê_Ûeè~›
$|üØ‘·+>± ô|]–+~. Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊ˝À¢ $<ë´$<Ûëq+ ˝ÖøÏø£‘·‘·«+ Ä<Ûës¡+>± n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T:
ø£*Œdü÷Ô Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T u≤<ä´‘· eVæ≤+#ê*. $<ë´<Û̊´j·÷\qT eTs√ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ ≈£L&Ü Ä˝À∫+#ê*. m+‘· dæsú y¡ TÓ qÆ
<Û˚´j·÷\T @s¡Œs¡#·Tø=Hêï <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ $<ë´ dü+düú\T ø±˙ $<ëý˚‘·Ô\T ø±˙ dü]jÓÆTq Á|üj·T‘êï\T #˚dæ yê{Ï
kÕ<Ûäq≈£î ø£èwæ dü\Œ&É+˝Ò<äì #ÓbÕŒ*.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´<˚X¯+. BìøÏ kÕe÷õø£+>± ãVüQfi¯‘·« \ø£åD+ ñ+~.
Ç≥Te+{Ï <˚X¯+˝À $<ë´<Û˚´j·÷\T m˝≤ ñ+&Ü˝À nH˚ø£ eT+~ $<ëý˚‘·Ô\T, ø£MTwüqT¢ ‘Ó\Œ&É+ »]–+~.
n+<äT˝À ø=sƒêØ ø£MTwüHé (1964`66), C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ (1986), C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+
(2005) \T Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
2.1.5 $<ë´<Û˚´j·÷\T ` ÄeX¯´ø£‘·
ø=sƒêØ ø£MTwüHé (1964`1966) Á|üø±s¡+ $<ë´<Û˚´j·÷\T
l &Üˆˆ ø=sƒêØ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒf…Æq C≤rj·T $<ë´ ø£MTwüHé $<ë´ $wüj·T+˝À $ÁdüÔè‘·yÓTÆq düeTÁ>∑yÓTÆq
ìy˚~ø£qT düeT]Œ+∫+~. á ø£MTwüHé dü÷#·q\qT Á|üuÛÑT‘·«+ #ê˝≤es¡≈£ î ÄeT\T #˚dæ+~. á ø£MTwüHé ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´ô|’ dü÷∫+∫q $wüj·÷\qT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ m≈£îÿe ÁbÕ<ÛëHê´ìï Ç∫Ã+~. Bìï uÛ≤s¡rj·T $<ë´
ø£MTwüHé (1964`1966) nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. á ø£MTwüHé dü÷∫+∫q $<ë´<Û˚´j·÷\T.
1. ñ‘êŒ<ÛäHê_Ûeè~›
2. kÕe÷õø£, C≤rj·T düyÓTÆK´‘ê kÕ<Ûäq
3. Ä<ÛäTìø°ø£s¡D Á|üÁøÏj·TqT y˚>∑e+‘·+ #˚j·T&É+
4. kÕe÷õø£, HÓ’‹ø£, Ä<Ûë´‹àø£ $\Te\ n_Ûeè~›.
2.1.6 C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ (1986) ù|s=ÿqï $<Ûë´<Û˚´j·÷\T:
kÕ«‘·+Á‘·´ nq+‘·s¡ø±\+˝À nH˚ø£ s¡+>±˝À¢ eTq<˚X¯+ #Ó|üø√<ä–q n_Ûeè~› kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~.
Á|üC≤ JeHêìøÏ Çã“+<äT\T yÓTT<ä\j·÷´sTT. 1985˝À Hê{Ï Á|üuÛÑT‘·«+, ªª$<ë´düyêfi¯ófl ` $<Ûëq<äèø£Œ<∏ä+μμ nH˚
|üÁ‘êìï Á|üC≤_ÛÁbÕj·Tùdø£s¡D ø√dü+ $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. <ëì˝À $<ë´s¡+>∑+ m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T, Ç‘·s¡
kÕ+|òT” ø£, sê»ø°jT· düeTdü´\T, $<ë´_Ûeè~›ô|’ yê{Ï Á|üu≤Û e+, Hê{Ï $<ë´|ü]dæ‹ú , uÛ$Ñ wü´‘Y˝À m≥Te+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT nH˚ n+XÊ\qT>∑T]+∫ $es¡+>± $<ëý˚‘·Ô\ qT+N ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\ qT+N Á|ü»\
qT+N <˚X¯+ q\TeT÷\\ qT+N dü÷#·q\qT ùdø£]+∫+~.
yê≥ìï+{Ïì $X‚¢wæ+∫, düeTdü´\≈£î ìyês¡D√bÕj·÷\T n˙ï Áø√&ûø£]+∫ 1986˝À C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+
nH˚ n~Ûø±]ø£ |üÁ‘êìï Á|üuÛÑT‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. n+<äT˝À dü÷∫+∫q $<ë´<Û˚´j·÷\T.
1. kÕs¡«Á‹ø£ $<ä´qT kÕ~+#·&É+.
2. düe÷q $<ëéø±XÊ\qT ô|+bı+~+#·&É+.
66
3. C≤rj·T düyÓTÆK´‘· kÕ~+#·&É+, n+‘·sê®rj·T XÊ+‹øÏ ‘√&ÉŒ≥+.

4. XÊÁd”Ôj·T Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&É+.
5. Á|üC≤kÕ«eT´, ˝ÖøÏø£, kÕeTýê<ä ÄX¯j·÷\qT kÕ~Û+#·&É+.
6. e÷qe eqs¡T\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·&É+.
7. kÕ+düÿè‹ø£ yês¡dü‘ê«ìï ô|+bı+~+#·&É+.
8. »HêuÛ≤qT ìj·T+Á‹+#·&É+.
2.1.7 C≤rj·T Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (2005) ` $<ë´<Û˚´j·÷\T
C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2005 Áb˛ô|òdüsY j·TXŸbÕ˝Ÿ n<Ûä´≈£åî\T>± C≤rj·T kÕs¡<Ûä´ dü+|òüT+
@s¡Œ&ç+~. $X¯«ø£$ s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY sêdæq ªª dæ$˝…’CÒwüHé Áb˛Á¬>dt μμ nH˚ s¡#·q˝Àì yêø±´\‘√ á
#·Á≥+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔ, düVü≤»yÓTÆq Äq+<ä+ u≤˝≤´ìøÏ ø°\ø£yÓTÆqeì Ç+<äT˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
Bì yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\, dü+düÿs¡D\ø√dü+ »]–q Á|üjT· ‘êï\˙ï bı+<äT|üs#¡ ês¡T.
C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ (mHé.|æ.Ç`1986) C≤rj·T $<ëéédüú s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø±
#·Á≥+ ˇø£ kÕ<Ûäq+>± <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+<äì ù|s=ÿ+~. C≤rj·T n_Ûeè~›ø√dü+ uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+ ìπs›•+∫q
ø°\ø±+XÊ\qT Ç+<äT˝À Á|ükÕú$+∫+~. BìøÏ nqT>∑TD+>± ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ (|æ.ˇ.m) eTq bÕsƒ¡´
Á|üD≤[ø£˝À dü+|òüT‘·‘·«+, |ü]es¡ÔHêo\‘·, düe÷q‘·«+, Á|ü<Ûëq+>± ñ+&Ü\ì H=øÏÿ#Ó|æŒ+~. Bì Á|üø±s¡+
$<ë´<Û˚´j·÷\T øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
1. Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\ |ü≥¢ ìã<ä∆‘· ñ+&É≥+.
2. dü«‘·+Á‘·+>± Ä˝À∫+∫, $\Te\≈£î ø£≥Tºã&ç ìs¡íj·T+ rdüTø=ì kÕ«‘·+Á‘·+>± |üì#˚j·T&É+.
3. Ç‘·s¡T\ dü+πøåeT+ |ü≥¢, yê] nqTuÛÑ÷‘·T\ |ü≥¢ düTìï‘·+>± düŒ+~+#·&É+.
4. H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\≈£î ø=‘·Ô dü+<äsê“¤\≈£î düs¡fi¯+>±, düè»Hê‘·à ø£+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+.
5. Á|ü|ü+#·+ >∑T]+∫q C≤„q+, ne>±Vü≤q, $\Te\≈£î ø£≥ºã&ç ùV≤‘·To\‘· ñ+&É≥+.
2.1.8 $<ë´<Û˚´j·÷\ eØZø£s¡D :
$<ë´<Û˚´j·÷\qT nH˚ø£s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃqT.
$<ë´<Û˚´j·÷\T
Á|ü‘˚´ø£ <Û˚´j·÷\T kÕs¡«»˙q <Û˚´j·÷\T e´øÏÔ>∑‘· <Û˚´j·÷\T kÕe÷õø£ <Û˚´j·÷\T

Á|ü‘˚´ø£<Û˚´j·÷\T : 1) Ç$ ˇø£ ÁbÕ+‘êìøÏ, ø±˝≤ìø° dü+ã+~Û+∫ ñ+{≤sTT, (2) Ç$ |ü]$T‘·yÓTÆq$, (3) Ç$
e÷s¡Ã&ÜìøÏ M\Tø£*– e⁄+{≤sTT, (4) M{Ïì Á|ü‘˚´ø£ |ü]dæú‘·T˝À¢ ìs¡ ísTT+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

67
kÕs¡«»˙q<Û˚´j·÷\T : Ç$ ÁbÕ+rj·T, sê»ø°j·T, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\‘√ dü+ã+<Ûä+˝Ò≈£î+&Ü dü s¡«ø±˝≤˝À¢ n+<ä]ø°

ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚˝≤ ñ+{≤sTT. yê{Ïe\¢ yÓTT‘·Ô+ e÷qeC≤‹ ˝≤uÛÑ+bı+<äT‘·T+~. e´øÏÔ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, HÓ’‹ø£
n+XÊ\ dü+|üPs¡í n_Ûeè~› \ø£å´+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
e´øÏÔ>∑‘·<Û˚´j·÷\T : |ü\Te⁄s¡T $<ëý˚‘·Ô\T e´øÏÔ>∑‘· n_Ûeè~›øÏ ÁbÕ<ëq´+ Ç#êÃs¡T. Ms¡T düe÷»+ ø£+fÒ e´øÏÔ
eTTKéTì uÛ≤$kÕÔs¡T. e´øÏÔ n_Ûeè~›ì \ø£å´+>± #˚düTø=ì $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T. e´≈£îÔ˝À¢ì n+‘·s¡Z‘·
X¯≈£îÔ\qT n‘·´+‘· ñqï‘·kÕúsTTøÏ $ø£dæ+|üCÒj·÷\qï e´øÏÔ>∑‘· $<ë´<Û˚´j·÷\T nedüs¡eTì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
kÕe÷õø£<Û˚´j·÷\T: düe÷»+ e´øÏÔø£+fÒ ñqï‘·yÓTÆ+<ä˙ düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü e´øÏÔ n_Ûeè~› kÕ<Ûä´+
ø±<äì ø=+<ä]yê<äq. n+<äTe\¢ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\˙ï düe÷C≤_Ûeè~›ì <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì s¡÷bı+~kÕÔs¡T.
sêdt n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ kÕe÷õø£ |ü]düsêìøÏ _Ûqï+>± e´øÏÔ‘ê«ìøÏ $\Te ñ+&É<äT. kÕe÷õø£ ùde <ë«sêH˚
Ä‘·àkÕøå±‘êÿs¡+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.
$<ë´<Û˚´j·÷\T >∑T]+∫q #·s¡Ã ÁbÕNqø±\+ qT+∫ áHê{Ï es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~. $<ë´<Û˚´j·÷\≈£î
dü+ã+~Û+∫q kÕ+Á|ü<ëj·T uÛ≤yê\qT, düeTø±©q n_ÛÁbÕj·÷\qT >∑T]+∫ ø=+‘· ‘Ó\TdüTø√e&É+ nedüs¡+.
C≤„q+ø√dü+ $<ä´ : ªC≤„Hê_Ûeè~›øÏ $<ä´μ nH˚~ ì]«yê<ë+X¯+. e´øÏÔ J$‘·+˝Àì düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ C≤„q+
nedüs¡eTì k˛Áø£{°düT n+{≤&ÉT. düTKeTj·T J$‘êìøÏ e÷qdæø£ •ø£åD nedüs¡+. n+<äTe\¢ C≤„q dü+bÕ<äq
$<Ûë´<Û˚´j·T+>± ñ+&Ü\˙ ø=+<äs¡T $<ëý˚‘·Ô\T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. e´øÏÔ n_Ûeè~›øÏ C≤„q+ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. e´øÏÔ
>=|üŒ<äq+ n‘·&ç Ä˝À#·HêX¯øÏÔô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n+<ä] dü+|üPs¡íC≤„q+ ø±yê\ì u…ø£Hé n+{≤&ÉT.
o\+ø√dü+ $<ä´ : $<ëý˚‘·Ô˝À¢ m≈£îÿeT+~ dü‘·és¡ÔqqT eè~› #˚j·T&Éy˚T $<ë´<Û˚´j· T+>± uÛ≤$kÕÔs¡T. n≥Te+{Ï
yê]˝À »s¡à˙ $<ëý˚‘·Ô ôV≤s¡“sYº eTTKT´&ÉT. düÁ‘·Œes¡Ôq ñqïe´øÏÔ ‘·q yÓ’Ks¡T\≈£L, Ä<äsêÙ\≈£L nqT≈£L\+>±
m|ü&ÉT q&ÉT#·Tø=+{≤&ÉT. HÓ’‹ø£ $\Te\T, Ä<Ûësê\T ñqï Á|ües¡Ôq düÁ‘·Œes¡Ôq nì ôV≤s¡“sYº uÛ≤eq. HÓ’‹ø£
Á|ües¡Ôqe˝Ò¢ e´øÏÔ˝À>±˙, düe÷»+˝À>±˙ n_Ûeè~› »s¡T>∑T‘·T+~. HÓ’‹ ø£ $\Te\ uÛ≤eH˚ $<ë´<Û˚´j·T+.
e´øÏÔ˝À >∑\ düVü≤C≤‘ê\T, yÓ’Ks¡T\T düe÷»+˝À n\¢ø£˝À¢˝≤\qT (Disorders) düèwæºdü÷Ô+{≤sTT. ø±ã{Ïº
$<ä´ düV≤ü C≤‘ê\qT nD∫y˚dæ ˝Ò<ë X¯ó~›#d˚ æ HÓ‹’ ø£yTÓ qÆ Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT, #·s´¡ \qT e´øÏÔ düe÷C≤_Ûeè~›øÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚$<Ûä+>± e÷sêÃ*. BìøÏ $<ä´qT ˇø£ kÕ<Ûäq+>± yê&ÉTø√yê\ì k˛Áø£{°qT n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. ù|¢{À
n_ÛÁbÕj·T+˝À e´øÏÔ Á|ües¡Ôq≈£î eT÷\yÓTÆq düVü≤C≤‘· $\Te\≈£î •ø£åD Çe«&Éy˚T $<ä´. düÁ‘·Œes¡Ôq ìsêàDy˚T
$<ë´<Û´˚ j·T+ nì >±+BÛ n_ÛÁbÕj·T+. $<ä´<Ûs’Ó ê´˙ï, ã˝≤˙ï, $\Te\q÷ n_Ûeè~›|sü #¡ &· yÉ T˚ >±ø£ ñqï‘· Ä<äsêÙ\qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. düÁ‘·«es¡Ôq bı+~e⁄+&É{≤ìøÏ düVü≤C≤‘ê\qT nD∫y˚j·Te\dæ edüTÔ+~. Ç~ ø=ìï
dü+<äsê“¤˝À¢ e÷qdæø£ dü+|òüTs¡¸D≈£î <ë]rj·Te#·TÃ. ø±ã{Ïº düÁ‘·Œes¡ÔHê_Ûeè~›H˚, @¬ø’ø£ $<ë´<Û˚´j·T+>± uÛ≤$+#·
≈£L&É<Tä .
eè‹Ôø√dü+ $<ä´ : >∑‘·+˝À e÷qe J$‘·+ #ê˝≤ ìsê&É+ãs¡+>± ñ+&˚~. ‘·s¡Tyê‹ dü+‘·‹yês¡T ‘·eT
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eè‹ÔH˚ nqTdü]+#˚yês¡T. ø±ã{Ïº Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD nedü s¡+ e⁄+&˚~ø±<äT. Á|üdüTÔ‘·+ XÊg kÕ+πø‹ø£
s¡+>±˝À¢ kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹e\¢ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D m≈£îÿyÓ’+~. J$‘·+ #ê˝≤ dü+øÏ¢wüºyÓTÆ >∑èVü≤+ø±˙, düe÷»+ø±˙
68
j·TTe≈£î\≈£î kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n+~+#·˝Òø£b˛‘·THêïsTT. $<ä´ nH˚~ e´øÏÔ J$‘êedüsê\qT rs¡TÃø√e&ÜìøÏ

ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ü*. ‘·q JeH√bÕ~Ûì ‘êH˚ dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ nH˚~ e÷qe J$‘·+˝À yÓTT<ä{Ï <Ûäs¡à+. n|ü&˚
e÷qe⁄&ÉT eTs√ø£]ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ≈É î£ +&Ü dü«j·T+b˛wüø‘£ «· + kÕ~Û+#·>\∑ &ÉT. Á|ü‹e´øÏÔ @|üì #˚ùd+<äT≈£î Çwü|º &ü ‘É ê&√
‘Ó\TdüTø=ì n+<äT˝À ìcÕí‘·T\qT #˚dæ kÕe÷õø£ nedüsê\qT düeTq«j·T+‘√ n_Ûeè~› #˚ùd e´≈£îÔ\T>± yê]øÏ
•ø£åD Çe«&É+ $<ä´ <ë«sê #˚j·Te\dæq |üì.
C≤rj·T $<ë´ ø£MTwüHé (1964`66) ≈£L&Ü á ñ<˚›X¯´+‘√H˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì nqTuÛÑe+ Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì
Á|ü‹bÕ~+∫+~. e´øÏÔ˝À dü+‘√cÕìï ø£*–+#·&Éy˚T $<ä´ ì»yÓTÆq <Û˚éTì >±&ç«Hé n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T e´øÏÔ ‘·q
eè‹ÔøÏ nqT>∑TD+>± •ø£åDbı+~q|ü⁄&ÉT ì»yÓTÆq ‘·è|æÔì bı+<äT‘ê&ÉT. eè‹Ôø√dü+ e´øÏÔì ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
$<ë´<Û˚´j·T+ nsTTq|üŒ{Ïø° $<ä´ dü+|üPs¡íeT÷]ÔeT‘ê«_Ûeè~›øÏ ‘√&É Œ&Ü*.
kÕ+düÿè‹ø£ yês¡dü‘·«+ø√dü+ $<ä´ : kÕ+düÿè‹ø£ n_Ûeè~›ì ˇø£ $<ë´<Û˚´j·T+>± ø=+‘·eT+~ ‘·‘·«y˚‘·Ô\T
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . bÕXÊ´‘·´ dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ dü+düÿè‹ n+fÒ kÕe÷õø£ Äø£s¸¡ D, ñqï‘·C≤„q+, düeTq«j·T+‘√
≈£L&çq n\yê≥T¢ dü+Á|ü<ëj·T e÷qe⁄\ Á|ües¡Ôq yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì dü+düÿè‹>± uÀ>±s¡¶dt n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
Hê>∑]ø£ e÷qe⁄&ÉT dü+≈£î∫‘· uÛ≤yê\qT, kı+‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT e÷qTø=ì ñqï‘· $\Te\q÷, <Û˚´j·÷\qT
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT.
$sêeTø±\ dü~«ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ $<ä´ : Á|üdTü ‘Ô ø· ±\+˝À XÊg, kÕ+πø‹ø£, n_Ûeè~› #Ó+<ä&+É e\¢ düeTs¡eú +‘·+eTT>±
yê{Ïì $ìjÓ÷–+∫ ‘·q ~q#·s¡´\qT |üP]Ô#˚düTø=ì $sêeT ø±˝≤ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T. á $wüj·÷ìï
<äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ø=+<äs¡T $<ëý˚‘·Ô\T $sêeTø±\ dü~«ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü $<ë´\ø£å´+>± n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
$sêeTø±\ $<ä´ |æ\¢\ uÛ≤y√Á<˚ø±\q÷, \*‘·ø£fi¯\\qT n_Ûeè~›|üs¡TdüT Ô+~. düè»Hê‘·àø£ ø±s¡´Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZH˚
$<Û+ä >± #˚dTü +Ô ~. nsTT‘˚ |üìø°, $sêe÷ìøÏ eT<ä´ dü+ã+<Û+ä ñ+~. $sêeT+ ˝Ò≈î£ +&Ü |üì#˚ùdyês¡T j·T+Á‘ê\‘√
düe÷q+ $sêeT+ e\¢|üì, |üìe\¢ $sêeT+ ne⁄‘êsTT.
Ä‘·àkÕøå±‘êÿs¡+ ø√dü+ $<ä´ : Ä‘·à kÕøå±‘êÿs¡+ n+fÒ Á|üø£è‹, e÷qe⁄&ÉT, <˚e⁄&ÉT, M{Ï eT<ä´qTqï nH√´q´
dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ dü¬s’q ne>±Vü≤q bı+~ e⁄+&É≥+. ø±ã{Ïº ø=+<äs ¡T $<ëý˚‘·Ô\T •X¯óe⁄˝À ñqï‘· HÓ’‹ø£
$\Te\qT ô|+bı+~+∫, Ä<ë´‹àø£ uÛ≤yê\qT kÕ~Û+#˚≥≥T¢ #˚j·T&Éy˚T $<ë´<Û˚´j·T+>± Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. Ä<äsêÙ\T,
$\Te\ ù|s¡T‘√ düVü≤C≤‘ê\qT nD>∑<=ø£ÿ&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ •X¯óe⁄˝À H˚s¡ yÓ’Ks¡T\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ
neø±X¯+ e⁄+~. düVü≤C≤‘ê\ ùd«#·Ã¤ Á|üø£≥q •X¯óe⁄≈£î Äq+<ëìï Çdü TÔ+~. ø±ã{Ïº yê{Ïì e´ø°Ôø£]+#˚+<äT≈£î
nqTyÓ’q düìïy˚XÊ\qT ø£\T>∑CÒj·÷*.
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À, e÷qe J$‘·+˝À Ä<ës¡Ù\≈£î, Ä‘·à $ø±kÕìøÏ n‘·T´qï‘· kÕúHêìï ø£*Œ+#ês¡T.
•X¯óe⁄ Ä‘·à $ø±kÕìøÏ ‘·–q uÀ<Ûäq »]π>~. XÊ+‹, dü+‘√wü+, Äq+<ë\T, e÷qe⁄\≈£î Ä‘·à kÕøå±‘êÿsêìï
n+<äCÒkÕÔsTT. á <Û˚´j·T+ Á|üø±s¡+ düVü≤C≤‘ê\qT r]Ã~<ä›&É+ <ë«sê e÷qe⁄&ç˝À ñqï‘·, HÓ’‹ø£, <Ó’$ø£
$\Te\qT ô|+bı+~#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
e÷qe‘·«+ ø√dü+ $<ä´ : e´øÏÔ düTKeTj·T JeHêìøÏ n\yê≥T|ü&ç $\Te\qT eTs¡∫, Vü≤+‘·≈î£ \T>± e÷s¡T‘·THêïs¡T.
Ms¡T düe÷» eTqT>∑&≈É î£ düV‰ü j·T |ü&sÉ T¡ dü]ø£<ë $HêX¯HêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïs¡T. Ç˝≤+{Ï dæ‹ú ˝À $<ä´ e÷qe⁄&ç˝À
69
e÷qe‘ê $\Te\qT ô|+bı+~+#ê*. eT+∫ #Ó&ÉT\qT düeTs¡úe+‘·+>± Á>∑Væ≤+∫ #Ó&ÉTqT $&ÉHê&ç eT+∫ì
ô|+bı+~+#ê*. eT+∫#Ó&ÉT\qT düeTs¡úe+‘·+>± Á>∑Væ≤+∫#Ó&ÉTqT $&ÉHê&ç eT+∫ì ô|+#ê* BìøÏ ‘ê]ÿø£
Ä˝À#·HêX¯øÏÔì $<ä´ e÷qe⁄&ç˝À Áù|πs|æ+#ê*, n_Ûeè~›|üs¡#ê* m<äT{Ïyê] düeTdü´\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì ‘·q
X¯øÏÔø=~› yê{Ïì |ü]wüÿ]+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·÷*. e÷qe‘ê $\Te˝…’q <äj·T, ø£åeT, zs¡TŒ, düVü≤q+, düVü≤ø±s¡+
˝≤+{Ï yê{Ïì e´øÏÔ˝À n_Ûeè~› |üs¡#ê*. Ç‘·s¡T\ n_ÛÁbÕj·÷ìï >ös¡$+∫ e÷qe ùdy˚ e÷<Ûäeùde>± uÛ≤$+#˚
‘·‘ê«ìï ô|+bı+~+#ê*. ˇø£ÿ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ $<ä´ e÷qe⁄\qT e÷qe‘ê yê<äT\T>± r]Ã~<ë›*.
2.1.9 $<ë´<Û˚´j·÷\T ` ìs¡íj·÷‘·àø£ n+XÊ\T :
$<ä´ nH˚~ ˇø£ $ÁdüTÔ‘·yÓTÆq uÛ≤eq, Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ |ü\Te⁄s¡T y˚T<Ûëe⁄\T, ‘·‘·«y˚‘·Ô\T, sê»ø°j·T y˚‘·Ô\T,
kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· T, $C≤„q XÊgE„\T $<ä´qT yê] yê] ø√D≤\ qT+∫ |ü]o*+∫ $<ä´≈£î ns¡+ú , <˚´j·÷|ü<‘›ä T· \T
yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ô|’ yê] yÓK’ ] ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. n+<äTe\q ˇπø ns¡+ú ø±˙ ˇπø <Û´˚ j·T+ø±˙ ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏM\T˝Ò<Tä .
n<˚ $<Û+ä >± $<ä´<Û´˚ j·÷\T ìs¡sí TT+#˚ eTT+<äT @j˚T n+XÊ\T yê{Ïô|’ Á|üu≤Û yêìï #·÷|ækÕÔj÷Ó ‘Ó\TdüTø√e\dæe⁄+~.
n|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T $<ë´<Û˚´j·÷\≈£î ‘·–q ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø=ì düeTq«j·T |üs¡#·Tø=ì, ø±˝≤qT>∑TD+>± yê{Ïì
ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Á|ü<Ûëq+>± $<ä´<Û˚´j·÷\qT sê»ø°j·÷+XÊ\T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïsTT.
$<ë´<Û˚´j·÷\TqT ìsê›]+#·&É+ nH˚~ øÏ¢wüºyÓTÆq n+X¯+. n$ e´øÏÔ n_Ûeè~› <ë«sê düe÷C≤_Ûeè~›ì
ø±+øÏkå ÕÔsTT. ìs¡+≈£îX¯bÕ\q˝À düe÷C≤_Ûeè~›øÏ ÁbÕ<ëq´‘·ìe«>±, Á|üC≤kÕ«eT´+˝À e´øÏÔ n_Ûeè~›øÏ ÁbÕ<ëq´‘·ìkÕÔsT¡
$<ë´<Û˚´j·÷\qT ìs¡ísTT+#˚ düeTj·T+˝À n|üŒ{Ï J$‘·‘ê«ìï <äèwæº˝À e⁄+#·Tø√yê*. J$‘·‘·‘·«+ e÷]q|ü⁄Œ&É˝≤¢
ø±˝≤qT>∑TD+>± $<ë´<Û˚´j·÷\T ≈£L&Ü e÷s¡TÃø√e\dæ edüTÔ+~.
2.1.10 $<ë´<Û˚´j·÷\T ` sê»ø°j·÷+XÊ\T :
$<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ nH˚ kÕ<Ûäq+ ñ|üjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~. $<ë´$<ÛëHêìï
ìs¡ísTT+#·&É+˝À kÕe÷õø£ nedüsê\T, Ä<äsêÙ\T, ø√]ø£\≈£î ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«e\dæ ñ+~. n+fÒ $<ä´
<ë«sê kÕe÷õø \ø£åD≤\qT, uÛ≤yê\qT $<ë´s¡Tú˝À¢ n_Ûeè~› |üs¡∫ düe÷»+|ü≥¢ yê] $<ÛäT\qT düÁø£eT+>±
ìs¡«Væ≤dü÷Ô düe÷»+˝À düTKeTj·TyÓTÆq J$‘êìï >∑&ÉT|ü⁄‘·÷ ‘·eT n_Ûeè~›‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£ eè~›øÏ ≈£L&Ü
‘√&ÉŒ&˚ e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&Éy˚T $<ë´\ø£å´+>± e⁄+&Ü*.
$<ë´$<ÛëHêìï ìs¡sí TT+#·&+É ˝À ‘ê‹«ø£, kÕe÷õø£ n+XÊ\‘√bÕ≥T sê»ø°j÷· \T ≈£L&Ü ‘·–q Á|üu≤Û $‘êìï
#·÷|ækÕÔsTT. πøe\+ uÛÖ‹ø£ yê‘êes¡D≤ìøÏ u≤ìdü>± >±≈£î+&Ü nedüsêìøÏ ‘·–q≥T¢>± |ü]düsê\qT ‘·q≈£î
nqTyÓ’q |ü<ä∆‹˝À e÷s¡TÃ≈£îH˚ X¯øÏÔ e÷qe⁄&çøÏ e⁄+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· #·÷dæq≥¢sTT‘˚ y˚<äø±\+qT+N H˚{Ïes¡≈£L
$<ë´$<Ûëq+ @j˚T e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀqsTT+<√ ‘Ó\TdüTÔ+~. y˚<äø±\+˝À ãTTwüß\T, eTTqT\T, düHê´düT\T $<ä´qT
Á|ü#ês¡+ #˚ùdyês¡T. >∑Ts¡T≈£î\, ÄÁX¯eT bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡T\ú T ø£\dæ J$+#˚yês¡T. sê»ø°j÷· \≈£î
M]‘√ m˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ e⁄+&˚~ø±<äT. ‘·<äq+‘·s¡+ $<ë´$<Ûëq+˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT.
Á_{°wtø±\+˝À ádtºÇ+&çj·÷ ø£+ô|˙ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·TT\ $<ä´ ‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òq≥T¢>± e⁄+&˚~.

70
1813 e dü+e‘·‡s¡+˝À #ês¡sº T¡ ìy˚~ø£qT nqTdü]+∫ uÛ≤s¡rj·TT\ $<ëúÛ≤s¡+ ø=+‘· Á_{°wßü Á|üuTÑÛ ‘·«+
yês¡T rdüTø=Hêïs¡T. ˝≤sY¶yÓTø±˝Ò, $*j·T+ u…+{Ï+>¥, yÓTT<ä˝…’q yês¡T uÛ≤s¡rj·TT\≈£î @$<ÛäyÓTÆq $<ë´$<Ûëq+
nedüs¡yÓ÷ ìs¡ísTT+#ês¡T. Ä‘·s¡Tyê‘· $<ë´s¡+>∑+˝Àì bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T, \øå±´\T, uÀ<Ûäqe÷<ÛäéT+, uÀ<Ûäq
|ü<‘›ä T· \qT ≈£L&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫+~. 1882e dü+e‘·‡s¡+˝À Vü≤+≥sY ø£MTwüHé Áô|y’ ≥˚ T e´≈£î\Ô T $<ë´dü+dü\ú T
q&Ée&ÜìøÏ Ä]úø£ düVü‰j·÷ìï n+~+#·&ÜìøÏ dü+ø£*Œ+∫+~. 1919e dü+e‘·‡s¡+ qT+N $<ä´ sêÁwüº $<ÛäT˝À¢
ˇø£{Ï>± e÷]+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· sêC≤´+>∑+˝À $<ä´qT sêÁwüº, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\
ñeTà&ç C≤_‘ê˝À #˚sÃ¡ &É+ »]–+~. <Û´˚ j·÷\T, $<ë´\øå±´\T uÀ<ÛHä ê+XÊ\qT ≈£L&Ü sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ìs¡sí TTdüT+Ô ~.
Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+ e÷]q|ü⁄Œ&É˝≤¢ ‘·–q $<Ûä+>± $<ä´˝À ≈£L&Ü e÷s¡T Œ\T #√≥T#˚düT≈£î+{≤sTT. sê#·]ø£
|ü]bÕ\q $<Ûëq+˝À e´øÏÔ @s¡ø£yÓTÆq $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#ê\H˚ n+X¯+˝À ùd«#·Ã¤ ñ+&É<äT. Á|üuÛÑT‘·« ÁX‚j·TdüT‡ ø√dü+
e´øÏÔ ‘·q düs¡«kÕ«ìï ÄKs¡T≈£î ‘·q J$‘êìï ≈£L&Ü ‘ê´>∑+ #˚j·T&Ée\dæ e⁄+≥T+~. $<ë´$wüj·Tø£ n+XÊ\˙ï
≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·« ÄBÛq+˝À ñ+{≤sTT. dü+|üqï sê»´+˝À $<ä´ ø=+<ä]øÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ kÕ<Ûës¡D »q+˝À
nDT≈£îeqT, ùdyê‘·‘·Œs¡‘·qT ô|+bı+~düTÔ+~. zs¡TŒ, ÁX¯eT, Ä‘·à‘ê´>∑ yÓTT<ä˝…’q \ø£åD≤\qT kÕ<Ûës¡D Á|ü»˝À¢
n_Ûeè~›|üs¡#·&ÜìøÏ $<ä´qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
M{ÏøÏ _Ûqï+>± Á|üC≤kÕ«eT´+˝À bÕ\Hê n~Ûø±s¡+ $πø+ÁBø£]+#·&É+ <ë«sê dü+|òüT+, e´øÏÔ düe÷q+>±
n_Ûeè~› #Ó+<˚+<äT≈£î ø±e\dæq |ü]dæú‘·T\T ñ+{≤sTT. k˛<Ûäs¡u≤e+, düe÷q‘·«+, ùd«#·Ã‘√ ≈£L&çq düVü≤ø±s¡+
ùde, ‘ê´>∑+ yÓTT<ä˝…’q \ø£åD≤\qT n_Ûeè~› |üs¡#·&ÜìøÏ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£
kÕeTs¡ú´+ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqTyÓ’q |ü]dæú‘·T\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£* Œ+#·e\dæ e⁄+~. Á|ü‹ e´øÏÔ ‘·q≈£î ÇwüºyÓTÆq,
‘·q X¯øÏÔkÕeTsêú´\≈£î nqTyÓ’q $<ä´qT bı+<˚+<äT≈£î ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~. kÕeTýê<ä sê»´+˝À kÕe÷õø£
n_Ûeè~›øÏ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. XÊgkÕ+πø‹ø£, eè‹Ô|üs¡yÓTÆq $<ä´qT bı+<˚+<äT≈£î M\T+≥T+~. $<ä´qT
nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T ñ+{≤sTT. á$<Ûä+>± sê»ø° j·÷\T $<ë´s¡+>±ìï Á|üuÛ≤$‘·+
#˚kÕÔsTT.
2.2 $<ä´˝À sê»´+ bÕÁ‘· (Role of State in Education)
` $<ä´˝À sê»´+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘· (Role of State in Education)

` $<ë´ dü+düú\ kÕú|üq (Creating Institutions )
` bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~› eT]j·TT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·&É+ (Curriculum, Development &
Text Books)
` uÀ<Ûäq eT]j·TT eT~+|ü⁄ Ä#·s¡D\T (Pedagogic and Assessment Practices)
` uÀ<ÛHä ê dü+düÿè‹ (Culture of Pedagogic)
` bÕsƒX¡ Ê\ dü+düÿè‹ (Culture of Schooling)
` ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åD eT]j·TT ìj·÷eTø£+ (Preparing and Recruting Teachers)

71
C≤rj·T Ä<äsêÙ\T, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT $&ç∫ô|{Ïº @ $<ë´ $<ÛëqeT÷ eTqT>∑&É kÕ–+#·˝Ò<äT. C≤rj·T

kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT |üø£ÿ≈£î HÓ{Ïº bÕXÊÃ‘·´ $<ë´ $<ÛëHêìï ne\+_Û+#·& É+e\¢ eTq $<ä´ Ä‘·àqTø√˝ÀŒsTTq
X¯Øs¡+˝≤>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. eTq dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T uÛ≤e<Ûës¡qT ø=qkÕ–+∫q düVü≤» |ü]D≤eT
Áø£eT+˝À @s¡Œ&çq $<ë´ $<ÛëHêìï eTq+ nqTdü]+#·&É+˝Ò<äT. á dü+Á|ü<ëj·T<Ûës¡ m\¢|ü&É÷ ø=qkÕ>±*.
eTq $<ë´ $<Ûëq+ô|’ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT eTq+ |ü⁄qsê˝À∫+#·Tø√yê*. |ü⁄q:düMTøÏå+#·Tø√yê*‡q nedüs¡+ e⁄+~.
eTq≈£î ø±e\dæ+<˚$T{À >∑T]Ô+#ê*. eTq kı+‘· |ü<ä›‹˝À Ä<ÛäT˙ø°ø£] +#·Tø√yê*. eTq düe÷» nedüsê\≈£î
nqT>∑TD+Ä s¡÷|ü⁄~<äT›ø√yê*. n|ü&˚ e´øÏÔøÏ, düe÷C≤ìøÏ düeTq«j·T + »s¡T>∑T‘·T+~. eTT+<äT>± ÁbÕNq
uÛ≤s¡rj·T $<ë´ $<Ûëq+ >∑T]+∫ eTqq+ #˚düTø=+≥÷ H˚{Ï eTq $<ë´$<Ûë q+˝À @ \ø£åD≤\T ø=s¡e&Ü¶jÓ÷,
@\ø£åD≤\T |üP]+#·Tø√yê˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ªªÁ|ü»\ nedüsê\≈£î, ÄX¯j·÷\≈£î ‘·–q≥Tº>± e⁄qï<˚ ndü˝…’q $<ä´μμ ` ø=sƒê]
$<ëéédüú˝Àì q÷‘·q b˛ø£&É\qT, H˚{Ï e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq, ‘·eT eTT+<äTqï
düyêfi¯flqT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs√ÿe&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ eédüú˝À nedüs¡ yÓTÆq yÓTfi¯ó≈£îe\T, $<ë´ Á|üe÷D≤\T
kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq eP´Vü≤s¡#·q, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+, yÓTT<ä\>∑T Á|ü<Ûëq n+XÊ\qT <äèwæº˝À e⁄+#·Tø=ì
$<ë´>∑e÷´\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
$<ë´ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]Ô+∫q e÷qe düe÷C≤\T, n+<ä]ø° $<ä´q+~+#·&É+ <ë«sê e´øÏÔ>∑‘·, kÕe÷õø£,
C≤rj·T Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#ê\ì ø£èwæ dü\TŒ‘·THêïsTT. |ü]e÷D≤‘·àø£, >∑TD≤‘·àø£ $<ë´ $düÔs¡Dø√dü+ $X¯«yê´|üÔ+>±
»s¡T>∑T‘·Tqï nH˚ø£H˚ø£ Á|üj·T‘êï\ |òü*‘·+>± H˚{Ï $<ë´ eédüú Á|ü‹ ì‘·´+ @<√ ˇø£ #√≥ @<√ ˇø£ e÷s¡TŒq≈£î
˝Àqe⁄‘·÷H˚ e⁄+~.
Ä<ÛäTìø£ Hê>∑]ø£ Á|ü|ü+#·+˝À n+<ä]ø° n‘·´+‘· nedüs¡yÓTÆq~ $<ä´ nì eTq+<äs¡≈£L ‘Ó*dæq<˚. $<ä´
n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT yÓ*øÏrj·T&ÉyT˚ >±ø£, $XÊ\ Á|ües¡qÔ T $ø£d+æ |üCdÒ Tü +Ô ~. $<ä´ düeTÁ>∑eT÷]ÔeT‘ê«ìï s¡÷bı+~düT+Ô ~.
$<ä´, XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ kÂ+<äsê´ìï ô|+bı+~düTÔ+~. $<ä´ Ä#·s¡D <ë«sê |ü]DÏ‹ì @s¡Œs¡TdüTÔ+~. $<ä´
n+‹eT+>± Ä≥$ø£ eTìwæì Ä<ÛäTìø£ e÷qe⁄&ç>± s¡÷|ü⁄~<äT›‘·T+~.
$<ä´ e÷qe J$‘·+˝À ˇø£ $uÛ≤>∑yÓTÆ $sêõ\T¢‘√+~. $<ä´ eTìwæøÏ düe÷»+˝À ˇø£ kÕúsTTì
ø£*Œk˛Ô+~. $<ä´ <ë«sê eTìwæ ‘·q #·T≥÷º e⁄qï |ü]düsê\qT Á|üuÛ≤$‘·+#˚dü÷Ô, Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘·÷ kÕe÷õø£,
sê»ø°j·T >∑eTq+˝À Á|ü|ü+#· |ü⁄s√_Ûeè~›˝À ‘·q e+‘·T bÕÁ‘·qT ìs¡« Væ≤k˛Ô+~ <˚X¯ ø±\ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ïº
$<ä´≈£L&Ü ‘·qs¡÷bÕìï, ~X¯qT, >∑eTHêìï, >∑e÷´ìï, ìπs›•+#·T≈£î+≥T+~.
2.2.1 $<ä´˝À sê»´+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·
uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´<˚X¯+˝À πø+Á<ä C≤_‘ê˝À ø=ìï ñeTà&ç C≤_‘ê˝À ø=ìï, sêÁwüº C≤_‘ê˝À eT]ø=ìï
$<ä´ jÓTTø£ÿ n+XÊ\T ñqï|üŒ{Ïø° #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT ‘ê«ì<˚ eTTK´ uÛÑ÷$Tø£ ne⁄‘·Tqï~. eTq
sêC≤´+>∑+˝À $<ä´ u≤<Ûä´‘·\qT πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ¬s+&ç+{ÏøÏ |ü+#·&É+ »]–+~. πø+Á<ä C≤_‘ê˝À 97
n+XÊ\T sêÁwüº C≤_‘ê˝À 66 n+XÊ\T eT]j·TT ñeTà&ç C≤_‘ê˝À 47 n+XÊ\T bı+<äT|ü]#ês¡T.
72
sêÁwüº eTTKéT+Á‹
sêÁwüº eT+Á‹ eT+&É*
$<ë´XÊU≤e÷‘·T´\T / e÷qeeqs¡T\ XÊKeT+Á‹
ÁbÕ<Ûä$Tø£$<ä´ e÷<Ûä´$Tø£$<ä´ ñqï‘·$<ä´ kÕ+πø‹ø£$<ä´ Äs√>∑´$<ä´
eTTK´ø±s¡´<ä]Ù
ø±s¡´<ä]Ù
ø£MTwüqsY / &ç.j·Tdt.Ç.
j·Tdt.{Ï.yÓ˝ŒÒ s¤ Y _.dæ.yÓ˝ÒŒ¤sY ÄsY.j·Tdt. zô|Hé ˝…’ÁãØ\T dæ.õ.Ç. SIET Á|üuÛÑT‘·«

kıôd’{° kıôd’{° kıôd’{°
eTTÁ<äD≤\j·T+
C….&ç /ÄsY.C….&ç. / ◊.m.j·Tdt.Ç.
&ç.Ç.z / &Ó’{Ÿ Á|æì‡bÕ˝Ÿ
&ç|üP´{Ï Ç.z. / &ç.◊.
j·T+.Ç.z.
$<ëéédüúqT Á|üøå±fi¯q #˚dæ HêDýÓTÆq $<ä´>∑]|æ n+<äs¡÷ u≤<ÛäT´˝…’q düe÷»+ s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e&ÜìøÏ
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ m+‘·>±H√ ø£èwæ#˚düTÔ+~. Ä ø£èwæ˝À uÛ≤>∑+>± n+<ä]ø° $<ä´, ¬øõ qT+&ç |”õ es¡≈£î ñ∫‘·
$<ä´, _.dæ., j·Tdt.dæ., j·Tdt.{Ï.,, yÓTÆHê]{°\≈£î ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\T e+{Ï nH˚ø£ dü+πøåeT |ü<∏äø±\T
#˚|&ü TÉ ‘√+~. HêDýÓTqÆ $<ä´qT n+~+#˚ Á|üÁøÏjT· \ nedüsy¡ TÓ qÆ $<ë´dü+dü\ú T n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À qT+&˚≥≥T¢
Áø=‘·Ô dü+dü\ú T kÕú|+æ #·&+É , bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~›ì eT]j·TT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&+É , uÀ<ÛHä ê Á|üÁøÏjT· \˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·ØŒ¤<Tä q+~+∫, nuÛ´Ñ düq, n+#·Hê y˚jT· &É+, q÷‘·q b˛ø£&\É nqTuÛyÑ ê\ Á|üÁøÏjT· qT, bÕsƒX¡ Ê\
73
dü+düÿè‹, ô|+bı+~+#˚ yê‘êes¡D+ ø£*–+#·&É+. ñbÕ<Ûë´j·TT\qT uÀ<Ûä q Á|üÁøÏj·Tô|’ eT≈£îÿe ø£*π>≥≥T¢

‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ìj·T$T+#·&É+ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+, $<ë´XÊK ìs¡+‘·s¡+
•ø£åD≤\T, |ü]XÀ<Ûäq\T, düe÷y˚XÊ\T, düπs«\T, düMTø£å\T »s¡T|ü⁄‘· ÷ nuÛÑT´<äj·T bÕsƒ¡XÊ\\T, ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´
ÁbÕC…≈£îº\T, õ˝≤¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ / e÷<ä´$Tø£ / ñqï‘· $<ë´ ÁbÕC…≈£îº\T, düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé, sêÁw”ºj·T e÷<ä´$Tø£
$<ë´ düeT‘·T\qT n˝≤π> πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü&ÉT‘·Tqï ÄsY.j·TT.j·Tdt.m. (sêÁw”ºj·T ñ#·Ã‘·s¡Hé •øå± n_Ûj·÷Hé)
e+{Ï |ü<∏äø±\qT @sêŒ≥T #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, $<√´qï‹¬ø’ nVü≤]ïX¯ \÷ ÁX¯$TdüTÔqï$.
2.2.2 $<ä´ ` sêÁwüº n~Ûø±sê\T (Education - State Powers)
` $<ë´\j·÷\ kÕú|üq, |ü]bÕ\q.

` >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q $<ë´dü+düú\≈£î Á>±+≥T¢ (msTT&é) eT+ps¡T #˚j·TT≥.
` bÕsƒ¡XÊ\\ |üs¡ý˚ø£åD, ‘·ìF @sêŒ≥T¢ #˚j·TT≥.
` bÕsƒ¡XÊ\\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄qT, Áπ>&ç+>¥qT Ç#·TÃ≥.
` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ ‘·j·÷Ø, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± s¡#·q.
` uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\ ‘·j·÷Ø˝À •ø£åD Ç#·TÃ≥.
` $<ë´ Á|üe÷D≤\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø£èwæ #˚j·TT≥.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\ m+|æø£ eT]j·TT ìj·÷eTø£+.
` $<ë´>∑D≤+ø±\ ‘·j·÷Ø
` $<ë´\j·÷\ $düÔs¡D˝À dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\ bÕÁ‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·T≥.
` $<ëýê´|æÔøÏ, $<ë´ Á|üD≤[ø±_Ûeè~›øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT≥.
` düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT ô|+bı+~+#·T≥.
2.2.3 $<ë´dü+düú\ kÕú|üq (Role of State in Establishing Educational Institutions)
$<ë´dü+düú\T kÕe÷õø£ eédüú˝À kÕ+|òæTø°ø£s¡D≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. düe÷»+˝Àì e÷qe⁄\ nedüsê\T

rs¡Ã&ÜìøÏ Á|ü‹ düe÷»+˝ÀqT ø=ìï j·T+Á‘ê+>±\T e⁄+{≤sTT. yê{ÏH˚ dü+düú\+{≤s¡T.
ªª$<ë´ dü+düú n+fÒ düÁø£eT+>± s¡÷bı+~q $<ë´$<ÛëHê\ <ë«sê Á|ü»\ nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ @s¡Œ&çq
kÕe÷õø£ ì]à‹μμ ` uÀ>±s¡¶dt
ªªˇø£ uÛ≤eq‘√, ì]à‹˝À ≈£L&çq<˚ dü+düúμμ ` qeTïsY
$<ë´dü+düú nq>± ø=ìï ì]∆wüº \øå±´\T, dæã“+~ düeT÷Vü‰\T, Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq uÛÖ‹ø£ kÕe÷Á–,
kÕ+düÿè‹ø£ Á|ürø£\T yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤\T ø£*–ñ+≥T+~. n+‘˚>±≈£î+&Ü Á|ü‹ dü+düú ø=ìï ì]›wüº Á|üe÷D≤\T,
Á|ües¡ÔHê dü+Væ≤‘·T\T, $\Te\T, Ä<äsêÙ\T, uÛ≤eq\ ø=s¡≈£î ø£èwæ #˚düTÔ+~. Á|ü‹ $<ë´dü+düú ˇø£ eékÕú|üqqT
ì]à+#·Tø=+≥T+~. ‘·q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ˇø£ ìØí‘· ÁbÕ+‘·+˝À, |ü]~Û˝À ìs¡«]ÔdüTÔ+~.

74
2.2.4 $<ë´ dü+düú\ eØZø£s¡D (Types of Educational Institutions)
$<ë´ dü+düú\qT eT÷&ÉT $<Ûë\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.

$<ë´ dü+düú\qT
ìj·T‘· $<ë´dü+düú\T nìj·TT‘· $<ë´dü+dü\ú T j·÷<äè∫Ã¤ø£ $<ë´ dü+düú\T
bÕsƒ¡XÊ\\T ø£fi≤XÊ\\T bÕsƒ¡XÊ\ zô|Héd÷ü ÿ˝Ÿ‡

ùd«#·Ã ≈£î≥T+ã+
Äe\e⁄qï bÕsƒ¡XÊ\\T eT]j·TT Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T
$<ë´dü+dü\ú T zô|HéjT· ÷ìe]Ù{Ï düeTej·TdüTÿ\ düeT÷Vü‰\T
düeTT<ëj·T+
kÕ+|òTæ ø°øs£ D¡
kÕ+düÿè‹ø£ dü+dü\ú T
eT‘·$XÊ«dü dü+düú\T
sê»´+`Á|üuTÑÛ ‘·«|üs¡
dü+dü\ú T
Á|üC≤u≤VüQfi¯´ Á|ükÕs¡
dü+dü\ú T
ìj·T‘· $<ë´ dü+düú\T (Formal Educational Institutions) :

düe÷» nedüsê\qT ã{Ïº Á|üD≤[ø±j·TT‘·+>± ì]∆wüº \øå±´\‘√ M{Ïì @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. Ç$ Áø£eTã<ä∆yÓTÆq
ìj·TeTìã+<Ûäq\‘√ q&ÉTkÕÔsTT. ñ<ëˆˆ bÕsƒ¡XÊ\\T, ø£fi≤XÊ\\T, bÕ*f…øÏïø˘ e+{Ï eè‹Ô$<ë´ ø£fi≤XÊ\\T
nìj·TT‘· $<ë´ dü+düú\T (Non Formal Educational Institutions) :
ìj·T‘·ø£fi≤XÊ\\≈£î ‘·~“¤qï+>± |üì#˚ùd $<ë´dü+düú\T, Ç$ j·÷<äè∫Ã¤ ø£ $<ë´ dü+düú\≈£î >±˙, ìj·T‘·
$<ë´ dü+dü\ú ≈£î >±˙ #Ó+<äø£ eT<Û´ä s¡ø+£ >± e⁄+{≤sTT. M{Ï˝À¢ ø£]qƒ yÓTqÆ , ì]›w‡ü yÓTqÆ ìj·TeT ìã+<Ûqä \T+&Ée⁄.
e´øÏÔ ùd«#·Ã¤, kÕ«‘·+Á‘·éTT\T ø£*– ‘·qøÏwüºyÓTÆq nedüs¡yÓTÆq $<ë´ $wüj·÷\qT M\Tø£*–q|ü⁄&ÉT H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ
neø±XÊ\T+{≤sTT.
ñ<ëˆˆ ùd«#êÃ bÕsƒ¡XÊ\\T (zô|Hé dü÷ÿ˝Ÿ‡), kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·÷\T, (zô|Hé j·T÷ìe]‡{°) \T.
j·÷<äè∫Ã¤ø£ $<ë´düeT÷Vü‰\T (Informal collectivities) :
ø=ìï kÕe÷õø£ dü+düú\T kÕ+|òæTø°ø£s¡D $<ë´ Á|üø±sê´\qT Á|üD≤[ø± s¡Væ≤‘·+>±, j·÷<äè∫Ã¤ø£+>±

‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T #˚|ü&É‘êsTT. ≈£≥Tº~≥ºyÓTÆq ìj·TeT ìã+<Ûäq\T+&Ée⁄. ≈£î≥T+ã+, Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T, ‘={Ïyê]

75
düeT÷Vü≤+, düeTT<ëj·T+, kÕ+|òTæ ø£, kÕ+düÿè‹ø£, eT‘·, sê»ø°jT· , »qu≤VüQfi¯´ uÛ≤eÁ|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\T á es¡+Z ˝À
#˚s¡T‘êsTT. e´øÏÔ mH=ï $wüj·÷\qT ‘·q≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ H˚s¡TÃø=+{≤&ÉT. $<ë´Á|üÁøÏj·T˝À j·÷<äè∫Ã¤ø£ $<ë´
dü+düú\ eTTK´bÕÁ‘·\qT ‘Ó\TdüTø=+<ë+.
≈£î≥T+ã+ : ≈£î≥T+ã+ <ë«sê ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T, Äs√>∑´ bÕ]X¯ó<ä›´ n\yê≥T¢, uÛ≤wü, e÷{≤¢&˚rs¡T, Ä#ês¡
eéVü‰sê\T yÓTT<ä˝…’q mH√ï $wüj·÷\T H˚s¡TÃø=+{≤s¡T.
Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T : Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T yês¡T bÕ{Ï+#˚ Áø£eT•ø£Då , e÷qdæø£ Á|üeè‹Ô, kÕúìø£ Ä≥\T, Áø°&\É T, $H√<äedü‘T· \T
yÓTT<ä˝…’q n˙ï kÕ+|òæTø°ø£s¡D≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
düeTej·TdüTÿ\ düeT÷Vü‰\T : Ç$ eT+∫ >∑‹o\ düeT÷Vü‰\T. m≈£îÿe $wüj·÷\T Ç+<äT˝À H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. Ç$
$<ä´ MT<ä m≈£îÿe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.
düeTT<ëj·T+ : nq>± ø=ìï ≈£î≥T+u≤\ düeT÷Vü≤+, <ë<ë|ü⁄ ˇπø s¡ø£yÓTÆq Jeq $<ÛëHêìï nqTdü]+#˚ Á|üC≤
düeT÷Vü‰ìï düeTT<ëj·T+>± #Ó|üŒe#·TÃqT. ªª@<Ó’q ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À kÕe÷õø£ ◊ø£´‘·‘√ JeHêìï >∑&ç|æ‘˚, Ä
ÁbÕ+‘·y˚T düeTT<ëj·T+μμ ` yÓT¬ø’esY
ªªìØí‘· ÁbÕ+‘·+˝À düVü≤uÛ≤e+‘√ ìe•düTÔqï kÕe÷õø£ düeTTVü‰ìï düe TT<ëj·T+ n+{≤s¡Tμμ ` uÀ>±s¡¶dt
bÕsƒ¡XÊ\, düeTT<ëj·T düeTÁ>∑ n_Ûeè~›øÏ πø+Á<ä+>± s¡÷bı+~+|üã&Ü*.
eT‘·+ : eT‘·+ $<ë´s¡T\ú ˝À Ä<ë´‹àø£ uÛ≤yê\qT, $\Te\qT ô|+bı+~düT+Ô ~. |üsd¡ Œü s¡ ne>±Vü≤q‘√, düeTVü≤q+‘√,
>ös¡e+‘√ me] eT‘êìï yês¡T <Ûäè&ÉeTqdüTÿ˝…’ ne\+_+#ê*.
kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ dü+düú\T ` $<ä´ : kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ $<ë´dü+düú\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê e´≈£îÔ\T
kÕe÷õø£ Jeq+, dü+|òüTùde, kÕ+düÿè‹ø£ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T ô|+bı+~#·T≈£î+{≤s¡T.
sê»´+ ` $<ä´ : sê»ø°j·T |üøå±\T, »qdü+ã+<Ûä uÛ≤e Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T, dü+|òüT dü+düÿs¡Ô\T, Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï
kÕe÷õø£ \øå±´\≈£î nqT≈£L\+>± e÷s¡Ã&É+˝À m≈£îÿe ø£èwæ dü*Œ $<ë´_Ûeè~›˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T.
$<ë´|üs¡yÓTÆq @ dü+düú kÕú|æ+#ê\Hêï sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ nqTeT‹ nedüs¡eTT+≥T+~. sêÁwüº $<ë´XÊK
qT+&ç, õ˝≤¢ $<ë´XÊK≈£î, õ˝≤¢ $<ë´XÊKqT+&ç ÁbÕ+rj·T $<ë´XÊK≈£î, eT+&É\ $<ë´XÊK≈£î n~Ûø±sê\T
$πø+ÁBø£]+∫Hê, sêÁwüÁº |üuTÑÛ ‘·«+ ù|s¡TMT<äH˚ nqTeT‹ n_ÛdTü +Ô ~. $<ë´|üsy¡ TÓ qÆ @ dü+dü˝ú H’… ê ÁbÕ<Û$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\,
e÷<ä´$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\, ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, ø£fi≤XÊ\ e+{Ï dü+düú˝Ò ø±≈£î +&Ü •ø£åD≤dü+düú\T, eè‹Ô $<ë´dü+düú\T
kÕú|+æ #·&ÜìøÏ y˚sπ «s¡T>± ìj·Te÷\T, n~Ûø±s¡T\T e⁄qï|üŒ{Ïø° sêÁwüº nqTeT‹‘√H˚ dü+dü\ú T kÕú|+æ #ê*‡ e⁄+≥T+~.
ˇø£ dü+düú @sêŒ≥T #˚j÷· \+fÒ, <ëì nedüs+¡ , Ä ÁbÕ+‘· Á|ü»\ n_ÛeT‘·+, Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·TeTìã+<Ûqä \T,
dü+düú ÄBÛq+˝À qTqï edü‘·T\T, Ä]úø£ k˛úeT‘·, Ç‘·s¡ eqs¡T\qT bı+<äT|üs¡∫, dü+ã+~Û‘· n~Ûø±]øÏ <äs¡U≤düTÔ
#˚dTü ø√yê*. <äsU¡ ≤düT\Ô qT |ü]o*+∫q n~Ûø±s¡T\T dü+düú j·÷»e÷q´+ bı+<äT|üs∫¡ q $wüj÷· \qT düMTøÏ+å #·&ÜìøÏ
ˇø£ ì|ü⁄DT\ ø£$T{°ì ìj·T$TdüTÔ+~. á ø£$T{°˝À kÕ<Ûës¡D+>± Ä dü+düú me] ÄBÛq+˝À e⁄+≥T+<√ Ä
ø±sê´\j·T|ü⁄ nqTeT‹ n~Ûø±], ÁbÕ+rj·T n~Ûø±] eT]j·TT $wüj·Tì|ü⁄DT\T e⁄+{≤s¡T. Ms¡T Ä dü+düú
76
ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ nedüse¡ T>∑T ìj·TeTìã+<Ûqä \qT, eqs¡T\qT, dü+düú k˛ÔeT‘·qT |ü]o*+∫, dü+dü≈ú î£ nedüse¡ T>∑T
uÛÖ‹ø£ edü‘·T\T, e÷qe eqs¡T\T, uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq edü‘·T\T, Ä]úø£ eqs¡T\T, ÁbÕ+rj·T bÂs¡T\ n_ÛeT‘·+ e+{Ï
dü+ã+~Û‘· $wüj÷· \˙ï uÛÖ‹ø£+>± |ü]o*+∫, yê{Ïì n+#·Hêy˚d,æ dü+ã+~Û‘· n~Ûø±]øÏ ˇø£ ìy˚~ø£ |ü+|ækÕÔsT¡ .
dü+ã+~Û‘· n~Ûø±], Ä]b˛s¡TºqT ≈£åîDí+>± |üØøÏå+∫, nìï edü‘·T\T, ìj·TeTìã+<Ûäq\T nqT≈£L\+>± qTqï
yê{ÏøÏ dü+düúqT kÕú|æ+#·Tø√e#·TÃqì nqTeT‹ |üÁ‘·+ C≤Ø#˚kÕÔs¡T. ø=ìï edü‘·T\T ñqï|üŒ{Ïø° $T>∑‘ê edü‘·T\T
düeT≈£Ls¡TÃø√e&ÜìøÏ dæ<ä›+>±qTqï yê{ÏøÏ ìã+<Ûäq\‘√≈£L&çq nqTeT‹ |üÁ‘·+ C≤Ø #˚kÕÔs¡T. á ¬s+&ÉT
πø≥–Ø\≈£î ø±≈£î+&Ü 3e πø≥–Ø nq>± edü‘·T\T bı+<äT|üs¡#·T≥˝À $|òü \yÓTÆq j·÷»e÷Hê´ìøÏ dü+düúqT
ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ nqTeT‹ ìsêø£]dü÷Ô |üÁ‘·+ C≤Ø#˚kÕÔs¡T.
Ç˝≤ Á|ü‹ $<ë´dü+düú≈£î nedüs¡yÓTÆq edü‘·T\‘√ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹‘√ qTqï õ.z.\≈£î nqT≈£L\+>±
qTqï j·÷»e÷Hê´ìøÏ q÷‘·q dü+düú\T kÕú|æ+#·&ÜìøÏ nqTeT‹ \_ÛdüTÔ+~. Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‘·T\T \_Û+#·&É+
yê] ìj·TeTìã+<Ûäq\T neT\T|ü]#˚ $<Ûä+>±, #˚s¡TŒ\T, e÷s¡TŒ\≈£î neø±X¯+ ø£*ŒkÕÔs¡T.
2.2.5 $<ë´ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø±_Ûeè~› eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·T≥:
(Curriculum Development and Creating Text Books)
$<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\ Á|üÁøÏj·T bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ ø£MTwüqsY >±] ÄBÛq+˝ÀqTï|üŒ{Ïø° $<ë´|üs¡yÓTÆq Á|üÁøÏj·T\˙ï
sêÁwüº |ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú (SCERT) ≈£î n|üŒC…|üŒ&É+ ÄqyêsTTr. ‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\˝À $<ë´|üs¡yÓTÆq
dü+düú\T kÕú|æ+#·&É+, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq, uÀ<ÛäHê eT]j·TT nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T,
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹, ñbÕ<Ûë´j·TT\ m+|æø£, •ø£åD e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T, bÕsƒ¡XÊ\ ø£MTwüqsY‘√ bÕ≥T SCERT
dü+düú #·÷düTø=+≥T+~.
$<ë´bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ (Curriculum Frame Work) : bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ SCERT u≤<Ûä´‘·
eVæ≤düTÔ+~. á s¡÷|üø£\Œq˝À C≤rj·T, sêÁw”ºj·T ì|ü⁄DT\‘√ dü+Á|ü~ +∫ yê] dü÷#·q\‘√, sêÁwüº+˝Àì ìj·TeT
ìã+<Ûäq\T nqTdü]+∫ $<ë´ XÊU≤~Ûø±s¡T\T, $wüj·Tì|ü⁄DT\T, $X¯«$<ë´\j·T Á|ü‹ì<ÛäT\T, ñbÕ<Ûë´j·T,
$<ë´]ú dü+|ò÷ü \T, dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, $<ëý˚‘\Ô· T bÕ˝§Z+{≤s¡T. bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\ ÄeX¯´ø£‘ô· |’ s¡÷|üø\£ Œqô|’
#ê˝≤ eT+~ ì|ü⁄DT\T #ê˝≤ s¡ø±\ n_ÛÁbÕj·÷\qT yÓ\¢&çdü÷Ô edüTÔHêïs¡T. bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±˝Ò nedüs¡+ ˝Ò<äì
ø=+<äs¡T, ˇø£y˚fi¯ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T+fÒ n$ $<ë´s¡Tú\πø |ü]$T‘·+ ø±yê\ì ø=+<äs¡T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\+fÒ n$
düe÷C≤edüsê\qT Á|ü‹_+_+#ê\ì eT]ø=+<äsT¡ n_ÛÁbÕj·÷\qT yÓ\&¢ dç Tü ÔHêïs¡T. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T
neT\T˝ÀìøÏ sêø£|üPs¡«+ ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò n˙ï #˚düT≈£î+≥T+&˚yês¡T.
n|ü&ÉT $<ä´ ñbÕ<Ûë´j·TTì |ü]~Û˝ÀH˚ dü+≈£î∫‘·+>± qT+&˚~. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T neT\T˝ÀìøÏ
e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ø=+#Ó+, ø=+#Ó+ e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\‘√ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ düeTÁ>∑+>± s¡÷bı+<äT‘·T+<˚ >±˙, $|üØ‘·
e÷s¡TŒ\‘√ bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+<ä&É+˝Ò<äT. á n_ÛÁbÕj·÷ìï C≤rj·T bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ (NCF-
2005) eT]j·TT sêÁw”ºj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£#·Á≥+ (SCF-2011) \T ≈£L&Ü e´ø£Ô|ü]#êsTT. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£,
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#˚≥|ü⁄&ÉT ø√sƒêØ ø£MTwüHé (1964`66), C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ (1986)˝À bı+<äT|üs∫¡ q

77
10 eTTU≤´+XÊ\TqT kÕe÷õø£ |ü]düsê\qT, Ä]úøk£ ˛úeT‘·qT, eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘·qT, $<ë´s¡T\ú kÕúsTT, ñbÕ<Ûë´j·TT\
ìã<ä∆‘·qT <äèwæº˝À e⁄+#·Tø√yê\ì dü÷∫+#ês¡T.
NCTE qT+&ç e∫Ãq düe÷#ês¡+, $wüj·Tì|ü⁄DT\T Ç|üŒ{Ï es¡≈£î neT\T˝À qTqï bÕsƒ¡´ ÁbÕD≤[ø£\
düe÷#ês¡+‘√ uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À sêqTqï kÕ+πø‹ø£, kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\T e+{Ï$ CÀ&çkÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·T Á|ü‹ì<ÛäT\T,
y˚T<Ûëe⁄\T, $<ëý˚‘·Ô\T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ neT\T˝À rs¡T‘ÓqTï\qT#·]ÃkÕÔs¡T. bÕsƒ¡´ÁbÕD≤[ø£ kÕúsTTì $<ë´s¡Tú\
kÕúsTTøÏ nqT≈£L\+>± eT\TkÕÔs¡T. nedüs¡yÓTÆ‘˚ <ëìì düs¡∞ø£è‘·+ #˚kÕÔs¡T. n+<ä] n_ÛÁbÕj·÷\T, dü÷#·q\T,
dü\Vü‰\T $qï ‘·sê«‘· uÛ÷Ñ ‘·, uÛ$Ñ wü´‘Y, es¡e∆ ÷q ø±˝≤\≈£î dü]j·T>∑T e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T s¡+>∑]+∫ nqT≈£L\yÓTqÆ
bÕsƒ¡´ÁbÕD≤[ø£qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T.
2.2.6. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq (Development of Text Books)) :
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+∫q yÓ+≥H˚ Bì ø£qT>∑TD+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq »s¡T>∑T‘·T+~. á
Á|üÁøÏj·T ÁbÕs¡+uÛÑ<äX¯˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ‘·s¡Tyê‘· e÷<ä´$Tø£, ñqï‘· ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\
s¡÷|üø£\Œq »s¡T>∑T‘·T+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq≈£î eTT+<äT >± @j˚T ‘·s¡>∑‘·T\≈£î, @j˚T bÕsƒê´+XÊ\T
neT\T˝ÀqTqï$, @j˚T bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷|üø£\Œq »s¡>±˝À m|üŒ{Ï˝À>± »s¡>±* e+{Ï n+XÊ\‘√ Á|üuÛÑT‘·«
n~Ûø±s¡T\ qT+&ç Ä<˚XÊ\T sêyê*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À dü+bÕ<ä≈î£ \qT, s¡#s· TT‘·\T, ∫Á‘·ø±s¡T\T, kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\T, n~Ûø±s¡T\‘√
ø£\dæ #·]Ã+∫ $yêsê\qT Áø√&ûø£]+∫, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À $<ë´s¡Tú\ uÛ≤cÕkÕúsTT, kÕe÷õø£, yÓ’C≤„ìø£kÕúsTT e+{Ï
n+XÊ\T <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì bÕsƒê´+X¯ s¡#·sTT‘· s¡#·q ÁbÕs¡+_Û+#ê*. Ä düu…®≈£îº˝À $<ë´s¡Tú\≈£îqï≥Te+{Ï
C≤„q+, $T>∑‘ê bÕsƒê´+XÊ\≈£îqï dü+ã+<Û+ä , dü«j·T+ nuÛ´Ñ düHêìøÏ nqT≈£L\‘· n+XÊ\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, <äècÕº+‘ê\
(Illustrations) ‘√ $<ë´s¡T\ú ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˝˚ ≤ s¡#q· kÕ–+#ê*. ‘êqT s¡∫+∫q bÕsƒê´+XÊìï m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
dü+bÕ<ä≈î£ ì‘√, $wüjT· ì|ü⁄DT\‘√, $<ëý˚‘\Ô· ‘√ #·]Ãdü÷Ô ∫Á‘·ø±s¡T\ <ë«sê nedüsy¡ TÓ qÆ ∫Á‘ê\T y˚sTTdü÷Ô s¡#q·
|üP]Ô#j
˚ ÷· *.
s¡#·sTT‘· s¡∫+∫q bÕsƒê´+XÊìï dü+bÕ<ä≈£îì‘√ bÕ≥T m&ç{À]j·T˝Ÿ uÀs¡T¶ düuÛÑT´\T |ü]o*+∫ <ëì˝À
$wüj·T düŒwüº‘·, qe´‘· m+‘·es¡≈£î e⁄+<√ >∑eTìkÕÔs¡T. ∫Á‘ê\qT, |ü{Ïºø£\qT, >∑Ts¡TÔ\qT, dü]jÓÆTq kÕúq+˝À
e⁄+&˚˝≤ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüT≈£î+{≤s¡T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À bÕsƒê´+X¯+˝À ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\≈£î ÁbÕC…≈£îº\≈£î ‘·–q
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*. Ä bÕsƒ¡´+XÊìøÏ πø{≤sTT+∫q düeTj·T+, Ä bÕsƒ¡+ ÁbÕeTTK´‘·, H˚|ü<ä´+ e+{Ï n+XÊ\T
<äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷|üø£\Œq #˚kÕÔs¡T.
Ç˝≤ nH˚ø£ ÁbÕ<ëq´‘·\T, Á|üe÷D‘·\T, $•wü‘º \· ‘√ s¡∫+|üã&çq bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï Á|üuTÑÛ ‘·« eTTÁ<äD≤\j·T+˝À
&ç.{Ï.|æ.#˚dæ n+<äT˝Àì $wüjT· +, ∫Á‘ê\, ‘·bıŒ|ü\qT düe]+∫ bÕsƒ¡´|ü⁄døÔü £ $uÛ≤>±ìøÏ |ü+|æùdÔ yês¡T $wüjT· ì|ü⁄DT\
<ë«sê dües¡D\T #˚dæ ∫es¡≈£î eTTÁ<äD>±$kÕÔs¡T.

78
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ô|’ sêÁwüº Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2011 dü÷#·q\T:

` |æ\¢\ nuÛÑ´düq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT.
` $<ë´s¡Tú\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT yÓ*øÏ ‘˚ùd $<Ûä+>± e⁄+&Ü*.
` kÕe÷õø£ $\Te\T, qeTàø±\T, dü+düÿè‹ Ä#ês¡´ eéVü‰sê\ô|’ XÊÁd”Ôj·T<äèø£Œ<Ûëìï ô|+bı+~+#˚˝≤
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq »s¡>±*.
` $<ë´]ú πø+Á~‘·yÓTÆ, dü«j·T+ nuÛÑ´düq≈£î ≈£î‘ê<ës¡ uÀ<Ûäq≈£î nqTe⁄>±e⁄+&Ü*.
2.2.7 uÀ<Ûäq eT]j·TT eT~+|ü⁄ Ä#·s¡D\T (Pedagogic and Assessment Practices)
$<ë´s¡Tú\ kÕúsTTì n+#·Hê y˚j·T&É+ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ˇø£ n+X¯eTì, $<ë´s¡Tú\≈£î e÷s¡Tÿ\T,
Áπ>&ÉT\T πø{≤sTT+#·&Üìπø eT~+|ü⁄ nedüs¡eTH˚ kÕúsTTøÏ eTq ñbÕ<Ûë ´j·TT\T, $<ë´~Ûø±s¡T\T Ä˝À∫düTÔHêïs¡T.
<ëìøÏ sê‘·|üØø£å\T eTTKéTì, yê{Ï <ë«sêH˚ $<ë´s¡Tú\ kÕúsTT\qT eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃq+≥THêïs¡T
Á|üdüTÔ‘· ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q (CCE) $<Ûëq+˝À uÀ~Û+#˚ $wüj·÷\T yê{Ï \øå±´\ kÕ<Ûäqô|’
Ä˝À#·q\T, n+#·Hê\T eT~+|ü⁄ #˚düTÔHêïs¡T. á |üØøå± $<Ûëq+, ñbÕ<Ûë´j·TT\ Ä#·s¡D≈£î ø=\ã<ä›e+{Ï<äì,
bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<ÛäHêkÕúsTTøÏ ì\Te⁄≥<ä›eTì Á>∑Væ≤+#ê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\ kÕeTsêú´ìï >∑T]Ô+#˚~>±
eT~+|ü⁄ |üØø£å\T+&Ü*. |üØøå± $<Ûëq+ uÀ<Ûäq˝À n+‘·s¡“¤>∑y˚T ø±˙ y˚s¡Tø±<äT. Ç~ düeTÁ>∑eT÷ eT]j·TT
dü+∫‘·yÓTÆ dü+|üPs¡íyÓTÆ e⁄+&Ü*.
uÀ<ÛHä êrs¡T (Pedagogy)
$<ë´s¡Tú\˝À Á|ü•ï+#˚ ‘·‘·«+, düyêfi¯flqT, qeTàø±\qT, nqTuÛÑyê\qT m<äTs=ÿH˚‘·‘·«+ ô|+bı+~+#·&Éy˚T
nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· n+‘·sês¡+ú . $<ë´]ú eT÷dü<√s¡D˝Ï À bı+<äT‘·Tqï $y˚ø+£ , Ädüe÷#êsêìøÏ nr‘·+>± Ä˝À∫kÕÔ&TÉ .
Á|ü‹#·s¡´≈£î, |òüT≥q≈£î, Á|üÁøÏj·T≈£î, nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+∫ bÕsƒê ´+XÊìøÏ, $<ÛëHêìøÏ >∑\ n+‘·sês¡ú+, eT÷\+,
kÕe÷õø£ dü+<äs¡“¤+ e+{Ï |ü]D≤e÷\qT $<ë´s¡Tú\T ne>±Vü≤q #˚düT≈£î +{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>± nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T,
uÀ<ÛäHê Á|üjÓ÷»Hê\T e⁄+&˚≥≥T¢ uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>±*. uÀ<Ûäq˝À kÕúìø£eqs¡T\T, |ü]düsê\
$ìjÓ÷>∑+ #˚düTø=ì q÷‘·q‘·è+‘√ »s¡bÕ*. nuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, $<ë´s¡Tú\≈£î $<ä´qT
Äe]+∫j·TTqï sê»ø°j·T+ ns¡úeTyê«*. ñbÕ<Ûë´j·Tìô|’ sê»ø°j·÷_ÛÁbÕj·÷\qT, XÊÁd”Ôj·T $C≤„HêìøÏ Ç#˚Ã
sê»ø°j·T $\Te\qT, ne>±Vü≤q #˚düTø=H˚ kÕeTsêú´ìï, $<ë´s¡Tú\˝À uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq Á|üÁøÏj·T e⁄+&Ü*. uÀ<Ûäq
C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>± $<ë´]ú Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü‹_Û+ ∫+#˚˝≤, >∑‹‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\ HÓ’|ü⁄D´\T
düè»Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T uÀ<Ûäq˝À
eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T\T (Process of Assessment)
$<ë´s¡Tú\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~›ì n+#·Hêy˚j·T&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ m+‘Ó’Hê nedüs¡+.

n~
` $<ë´s¡Tú\˝À |üØø£å\ e\q ø£*π> e÷qdæø£ ˇ‹Ô&ç eT]j·TT |üØø£å\ uÛÑj·÷ìï b˛>={≤º*.

79
` ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|üD≤[ø£ <ë«sê, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝ÀH˚ n+#· Hê\qT n+‘·sê“¤>∑+ #˚ùdÔ $<ë´s¡Tú\
ne>±Vü≤q ô|s¡T>∑T‘·T+~.
` uÀ<ÛäHê düeTdü´\qT, nuÛÑ´düHê düeTdü´\qT >∑T]Ô+∫, <ëìø£qT>∑TDyÓTÆq |ü]cÕÿsêìøÏ ‘ê$yê«*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î uÀ<Ûäq eT]j·TT n+#·Hê\ô|’ düŒwüº‘·e⁄+&Ü*.
` nuÛÑ´düHê düeTdü´\Tqï $<ë´s¡Tú\qT >∑T]Ô+∫ yê]ô|’ @ø£Á>±‘·‘√ nqTyÓ’q uÀ<Ûäq kÕ–+#ê*.
` eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T ìsêàD‘êàø£ eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê ìs¡+‘·s¡+ ø=HêkÕ–+#ê*. n~ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ
dü]jÓTÆ q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T #˚|fü +ºÒ <äT≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yÓqTø£ã&çq $<ë´s¡T\ú ≈£î
ìyês¡D≤ uÀ<Ûäq »]ù|+<äT≈£î, n+#·Hê\T y˚ùd+<äT≈£î M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
bÕsƒ¡XÊ\˝À m˝≤ n+#·Hê\T y˚j·÷* (How to Assess in Schools)
` Ç+{Ï|qü T\T (Assignment), ÁbÕC…≈î£ \º T (Projects), mqø√¶{Ÿ‡ (Enectodes)\≈£î dü]jÓTÆ q e÷s¡Tÿ\T/
Áπ>&ÉT\T øπ {≤sTT+∫, $<ë´s¡T\ú T Á|ü‹düŒ+~+#˚ rs¡TqT &Ü≈£îýÓT+≥¢ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘Ó*j·TCÒjT· &É+.
` $<ë´s¡Tú\˝À Ä˝À#·HêX¯øÏÔì ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î $X‚¢wüD≤‘·àø£ Á|üX¯ï\≈£î m≈£îÿe neø±X¯+ ø£*Œ+#·&É+.
` bÕsƒê´+XÊ\ n+#·Hê Á|üÁøÏj·T˝À düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ Á|üuÛ≤eyÓT+‘Ó’Hê e⁄+≥T+~. n+<äT¬ø’ düVü≤bÕsƒ¡´
ø£è‘ê´\ <ë«sê n+#·Hê\T y˚jT· &É+. ñ<ëˆˆ Áø°&\É T, Á|üj÷Ó >±\T, Á|ü<sä Ù¡ q\T, ÁbÕC…≈î£ \º T yÓTT<ä\>∑Tq$.
$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 dü÷#·q\T (Right to Education-2009) Suggestions
` ÁbÕ<Ûä$Tø√qï‘· ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£L $<ë´s¡Tú\≈£î uÀs¡T¶ |üØø£å\T e⁄+&Ésê<äT. ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ˝≤q+‘·s¡+
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ nqT>∑TD+>± |üØø£å\T+&Ü*,
` |üØø£å\ dü+düÿs¡D\T $<ë´s¡Tú\≈£î ˇ‹Ô&ç>±˙, uÛÑj·÷ìï >±˙ ø£*Z+#˚$>± e⁄+&Ésê<äT.
` ÁbÕC…≈î£ \º T, Á|üj÷Ó >±\T, Ç+{Ï|ìü , düV≤ü bÕsƒ´¡ ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï n+XÊ\≈£î 50% e÷s¡Tÿ\T øπ {≤sTT+#ê*.
` Áyê‘· |üØø£å≈£î 50% e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.
` Äs√>∑´+, uÛÖ‹ø£ø£fi¯\T, #˚‹|üì, |üì nqTuÛÑe+, $\Te\T e+{Ï düè»Hê‘·àø£ n+XÊ\≈£î uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
eT]j·TT n+#·Hê\˝À ÁbÕeTTK´$Tyê«*.
` e÷s¡Tÿ\T $<ÛëHêìøÏ ã<äT\T>± Áπ>&ç+>¥ $<ÛëHêìï neT\T#˚dæ $<ë´s¡Tú\˝À nuÛÑ´düHê jÓ÷>∑´‘·qT
ô|+#ê*.
` bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´ n+#êHê\˝À ≈£L&Ü Áπ>&ç+>¥ $<ÛëHêìï neT\T #˚ j·÷*.
` |üØøå± $<Ûëq+˝À |ü⁄düÔø±\T #·÷dæ sêùd $<ÛëHêìï ( Open Book System) ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
` |ü⁄düÔø±\T #·÷dæ sêùd $<Ûëq+ ÁbÕ<Ûä$Tø£kÕúsTT nq+‘·s¡+ neT\T˝À e⁄+&Ü*.
` |ü⁄düÔø±\T #·~$ sêùd $<Ûëq+, $<ë´s¡Tú\˝À Ä˝À#·HêX¯øÏÔì ô|+bı+~dü÷Ô $X‚¢wüD≤‘·àø£, |ü]XÀ<ÛäHê
kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~düTÔ+~.
2.2.8 bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ (School Culture)
bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q qeTàø±\T, dü+ã+<Ûë\T, ne>±Vü≤qô|’ yÓ’Ks¡ T\T, *œ‘·, n*œ‘· ìj·Te÷\T
bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤Dô|’ m+‘√ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À #·÷ù| ô|qTe÷s¡TŒ\T, $<ë´s¡Tú\
80
e÷qdæø£, uÛÖ~›ø£, eTÚ[ø£edü‘·T\T, Áø°&ÜyÓTÆ<ëq+, ≈£î\, eT‘·, C≤‹ yÓ’s¡T<ä´+ ˝Ò≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D≤ìï
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ n+{≤s¡T. $<ë´s¡Tú\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, |ü]bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T eT]j·TT dæã“+~
ø£\dæø£≥Tº>± ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&Éy˚T >±ø£, bÕsƒ¡XÊ\ kÕúìø£ Á|ü»\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd≥≥T¢ bÕsƒ¡XÊ\
|ü⁄s√>∑‹ #Ó+<ä&É+ ≈£L&Ü bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹˝ÀøÏ edüTÔ+~.
bÕsƒ¡XÊ\ <ÛäHê‘·àø£ dü+düÿè‹ bÕsƒ¡XÊ\ |ü⁄s√>∑‹øÏ, bÕsƒ¡XÊ\ ãTTD≤‘·àø£ dü+düÿè‹ bÕsƒ¡XÊ\ n<Û√>∑‹øÏ
e÷sêZ\T #·÷|ækÕÔsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T eè‹Ô|üs¡yÓTÆq dü+‘·è|æÔ, $<ë´s¡Tú\≈£î nuÛÑ´düHêq+<ä+, eTÚ[ø£edü‘·T\T,
Ä≥dü\ú + bÕsƒX¡ Ê\ dü+düÿè‹ô|’ Á|üu≤Û yêìï #·÷|ædTü +Ô ~. $<ë´s¡T\ú ÁX‚jT· düT‡≈£î, nuÛ´Ñ düHê |ü⁄s√>∑‹øÏ düV‰ü j·T|ü&<˚ ˚
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹.
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹˝À ø=ìï \ø£åD≤\T (Characterstics of Culture of School) :
` $<ë´s¡Tú\, ñbÕ<Ûë´j·TT\ $»j·÷ìï >∑T]Ô+∫, Á|üX¯+dædüTÔ+~.
` ìwüÿ|ü≥+, qeTàø£+, >ös¡e+, dü+ã+<Ûë\qT, dü+düÿè‹ì >ös¡$düTÔ+~.
` dæã“+~ dü+ã+<Ûë\T, düVü≤ø±s¡+, #ê‘·Ts¡´‘· ñ‘êŒ<äø£‘·yÓ’|ü⁄ q&ç |ækÕÔsTT.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dæã“+~ n+‘ê eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+ ø£\yê¬s’j·TT+{≤s¡T.
` $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, eT]j·TT dæã“+~ e÷qdæø£uÛÑÁ<ä‘· ø£*–j·TT+{≤s¡T.
` bÕsƒX¡ Ê\ $<ÛëHê\T, eT]j·TT kÂø£sê´\T eTÚ[ø£ edü‘T· \T $<ë´s¡T\ú ˝À eT]+‘· qeTàø£+, Ä‘·à$XÊ«dü+,
uÛÁÑ <ä‘q· T ô|+#·T‘êsTT.
` bÕsƒ¡XÊ\ Hêj·T≈£î\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿ è‹øÏ qeT÷Hê>± e⁄+{≤s¡T.
` $<ë´s¡Tú\T Äs√>∑´ø£s¡+>±, ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq Á|ües¡ÔqqT ø£*Ze⁄+{≤s¡T.
` bıs¡bÕ≥¢≈£î ‘·|ü\≈£î, yÓ’|òü˝≤´\ ÁøÏ+<ä •øÏå+#·&É+ ø±ø£, nuÛÑ ´düHêeø±X¯+>± uÛ≤$kÕÔs¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T ìs¡+‘·s¡ $<ë´ n+#·Hê\qT eTTKýÓTÆq ìs¡íj·÷\˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
` ìsêàD≤‘·àø£yÓTÆq $eTs¡Ù\qT d”«ø£]+∫ d”«j·T Ä˝À#·q\qT bÕ{ÏkÕÔs¡ T.
` $<ëéø±XÊ\qT, nedüsê\qT düe÷q+>± n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À e⁄+#·T‘ês¡T.
` $<ë´s¡Tú\+<ä]ø° $<ë´kÂø£sê´\qT, Á|üjÓ÷»Hê\qT n+<äTu≤≥T˝À e⁄+∫ n+<ä] $»j·÷ìøÏ u≤≥\T
y˚kÕÔsT¡ .
2.2.9 bÕsƒ¡XÊ\\T dü+düÿè‹ì n_Ûeè~› |üs¡#·Tø=H˚ e÷sêZ\T (Measures to Develop School
Culture)
` ñbÕ<Ûë´j·TT\ Áb˛‘ê‡Vü‰ìøÏ HÓ’|ü⁄D≤´\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
` eT+∫ |òü*‘ê\¬ø’ n+<äs¡÷ ø£\dæø£≥Tº>± |üì#˚j·÷*.
` eè‹Ô nuÛÑ´düHê ø£eT÷´ì{°dtqT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
` _Ûqï dü+düÿè‘·T\qT, |ü+&ÉT>∑\qT, ÁbÕ+‘ê\yê]>±, nìï esêZ\ yê]ì >ös¡$+#ê*.
` $<ë´s¡Tú\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷C≤+˝Àì e´≈£îÔ\T |æ.{Ï.m. j·Tdt.j·T+.dæ. \≈£î düeTT∫‘· kÕúq+
ø£*Œ+∫yê]‘√ ˇø£ dü\Vü‰eT+&É*ì @sêŒ≥T>±$+#ê*.
` dü\Vü‰eT+&É*‘√ dü<ädüT‡\T, düe÷y˚XÊ\T ‘·s¡#·÷ ìs¡«Væ≤dü÷Ô e⁄+&Ü*.
bÕsƒ¡XÊ\ dü`+dü$<äÿè‹ì
düe÷»eTT ô|+bı+~+#˚
´ eT]j·TT $<ë´Á|üD+≤[ø£
<äT≈£î uÛ≤>∑kÕ«eTT\T (Partners in Shapy School culture) :
81
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ n_Ûeè~› #Ó+<ë\+fÒ @ ˇø£ÿ]e˝≤¢ ø±<äT. n˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹˝À qeTàø±\T,
yÓ’Ks¡T\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡eéVü‰sê\T, y˚cÕu≤wü\T, düe÷» |ü ]dæú‘·T\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ˝…H√ï eTT&ç|ü&ç
e⁄+{≤sTT. n˝≤+≥|ü&ÉT bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ n+fÒ bÕsƒ¡XÊ\ |üìrs¡T bÕsƒ¡XÊ\ edü‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\ eqs¡T\T,
bÕsƒ¡XÊ\ dü+ã+<Ûë\T, bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\T bÕsƒ¡XÊ\ |ü⁄s√>∑‹ Ç+ø± mH√ï n+XÊ\T Ç$T&ç e⁄HêïsTT. Çe˙ï
yÓTs¡T>∑T|ü&Ü\+fÒ @ ˇø£ÿ] e\¢ ø±ì|üì nì n+<ä]ø° ‘Ó\TdüT. m+<ä] uÛ≤>∑ kÕ«eT´+ e\q bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹
eè~› #Ó+<äT‘·T+<√ n+<äT˝À ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·T dæã“+~, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ìsê«Vü≤≈£î\T,
n~Ûø±s¡T\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Á>±eTdüTú\T, Á>±eT $<ë´ø£$T{° ($.Ç.dæ.), bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ø£$T{° (j·Tdt.Ç.dæ),
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£$T{° (|æ.{Ï.m), ÁbÕ+rj·÷~Ûø±s¡T\T, sêÁw”j º ÷· ~ø±s¡T\T, õ˝≤¢n~Ûø±s¡T\T, Á|üuTÑÛ ‘·«+,
Ç‘·s¡ XÊU≤~Ûø±s¡T\T, eè<äT›\T, ÁbÂ&ÉT\T, dü«#·Ã¤+<ä ùdyêdü+düú\ T, bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ùdyê $uÛ≤>±\T mHé.dæ.dæ.
mHé.j·Tdt.j·Tdt. kÂÿ{Ÿ‡ >¬ &’ ,é mHé.õ.dæ., mø√ø£u¢ Ÿ\T, ôdH’ ‡é ø£u¢ Ÿ\T, >∑D‘Ï ø· u¢£ Ÿ\T, e÷ø˘ nôd+;¢, e÷ø˘bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ,
m~∏ø˘‡ ø£$T{°\ e+{Ï$ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ dü+düÿè‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡TkÕÔsTT.
2.2.10 ñbÕ<Ûëj·T´j·TT\ •ø£åD eT]j·TT ìj·÷eTø£+ (Preparing and Recruiting Teachers)
$<ëéédüú˝À n+<äs¡÷ u≤<ÛäT´˝Ò. m+<äs¡T u≤<ÛäT´\THêï $<ä´qT Á>∑ Væ≤+#˚ $<ë´]ú, $<ë´<ë‘·
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTTKýÓTqÆ yês¡T. M]˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ eTTK´ uÛ÷Ñ $Tø£, øπ +Á<ä _+<äTe⁄. n≥Te+{Ï øπ +Á<ä_+<äTyÓq’
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ •ø£Då Çe«≥+ eT]j·TT ìj·T$T+#·&+É sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ ÄBÛq+˝À u≤<ä´‘êj·TT‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
2.2.11 ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ (Preparation of Teachers)
$<ë´s¡Tú\qT r]Ã~<ä›&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|üŒìdü]. ‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\˝À n+<ä]ø° $<ä´ nedüs¡eTì,
mH√ï bÕsƒ¡XÊ\\T @sêŒ≥T #˚düTÔHêïs¡T. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£L |æ\¢\ qyÓ÷<äTø£qT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüs¡+.
bÕsƒ¡XÊ\\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+ <ë«sê HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ìã<ä∆‘· m+‘√
nedüs¡+. ìã<ä›‘· >∑\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T qe´düe÷C≤_Ûeè~›øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘ês¡T. n≥Te+{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\qT dæ<ä∆+
#˚j·T&É+ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ eTTK´ \ø£å´+. sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·« Ä<ä«s¡´+˝À ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤+X¯+ e⁄+~. ‘=*s√E˝À¢
sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·«y˚T ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤dü+düú\qT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤dü÷Ô e⁄+&˚~. sêqT sêqT •ø£åDbı+~q ñbÕ<Ûë´j·TT\
ø=s¡‘· e\q, Á|üC≤ Áô|y’ ≥ ˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ (|æ.|æ.|æ) q≈£î ‘ê$∫Ã ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då ≤dü+dü\ú T ìs¡«Væ≤+#·Tø√e&ÜìøÏ
Áô|’y˚≥T dü+düú\qT ≈£L&Ü nqTeT‹+#ês¡T. Ç|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T •ø£åD≤dü+düú\˝À ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
dæ<ä›+ #˚j·T&ÜìøÏ kÕúsTTøÏ ‘·–q •ø£åD≤ dü+düú\Tqï$.
2.2.12 |üPs¡« ÁbÕ<Ûä$Tø£ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤dü+düú (Pre Primary Teacher Training Institute)
Ç~ |üPs¡« ÁbÕ<Ûä$Tø£ kÕúsTT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åDìdüTÔ+~. á ñbÕ<Ûë´j·TT\T |üPs¡« ÁbÕ<Ûä$Tø£
bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\qT r]Ã~<äT›‘ês¡T. á bÕsƒ¡XÊ\˝À ∫qï|æ\¢\≈£î Ä≥bÕ≥\‘√ Ä≥\ <ë«sê nuÛÑ´düq+
nH˚ |ü<ä›‹˝À (ù|¢y˚) ˝Àj·TsY øÏ+&ÉsY>±¬s¶Hé (m˝Ÿ.¬ø.õ) n|üŒsYøÏ+&ÉsY>±¬s¶Hé (j·TT.¬ø.õ) ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\T qyÓ÷<äT
nsTTe⁄+{≤s¡T, M]øÏ sêj·T&É+, #·<eä &É+, e+{Ï$ ø±≈£î+&Ü Ä≥\T, bÕ≥\T, Ç‘·s¡ |æ\˝¢ ‘√ ø£\dæ Ä&ÉTø√e&É+,

82
e÷{≤¢&ÉTø√e&É+, |ü+#·Tø√e&É+, e+{Ï Á|ües¡Ôq\T. n\yê≥T¢ ô|’ Ä#·s¡D˝À •ø£åDìkÕÔs¡T á bÕsƒ¡XÊ\\T Áô|’y˚≥T
j·÷»e÷q´˝Ò.
2.2.13 ÁbÕ<Ûä$Tø£ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ dü+düú (Primary Teacher Training Institute)
á dü+dü\ú ˝À ÁbÕ<Û$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î •ø£D
å ìkÕÔsT¡ á bÕsƒX¡ Ê\˝À 1 qT+&ç 5e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ e⁄+{≤sTT.
Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ø° bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT|üs¡∫q n+XÊ\‘√ bÕsƒ¡´ |ü⁄ düÔø±\T+{≤sTT. á ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ø±\+
s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T+≥T+~. Ç+<äT˝À dæ<ë›+‘·+ (~∏jT· Ø) Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£+ (ÁbÕøÏøº ˝£ Ÿ) ˝À ñbÕ<Ûë´j·T •ø£D
å ≤s¡T\ú ≈£î
D.E.L.Ed. nH˚ ø√s¡T‡˝À uÀ~ÛkÕÔs¡T. Ç+<äT˝À ñrÔs¡í‘· bı+~qyês¡T ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ns¡Ω‘· |üØø£å
(f…{Ÿ 1 2) Áyêdæ n+<äT˝À ns¡Ω‘· e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+∫q |æeTà≥ &ç.j·Tdt.dæ (District Selection Committee)
õ˝≤¢ m+|æø£ øÏeT{Ï ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å <ë«sê m+|æø£ #˚jT· ã&çqyês¡T ÁbÕ<Û$ä Tø£ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ìj·T$T+|üã&É‘ês¡T.
˝Ò<ë C≤rj·T kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+#˚ CTET <ë«sê ≈£L&Ü m+|æø£#˚j·Tã&ÉT‘ês¡T. >∑‘·+˝À Ç+≥s¡÷«\qT ≈£L&Ü
ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T Á|üdüTÔ‘·+ sê‘·|üØø£åπø |ü]$T‘·eTe⁄‘·THêïs¡T.
2.2.14 ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤dü+düú (Teacher Training Institute)
á •ø£åD≤ dü+düú\T ñqï‘· ‘·s¡>∑‘·T\ (6`10) $<ë´s¡Tú\≈£î uÀ~Û+#˚+ <äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\qT dæ<ä›+
#˚düTÔqï$. M]øÏ ø£˙dü ns¡Ω‘· &çÁ^ bÕôd’e⁄+&Ü*. M]øÏ $X¯«$<ë´\j·÷\T bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\T dæ<ä›+#˚dæ, |ü+|æùdÔ
Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<ä«s¡´+˝À •ø£D
å ≤ dü+dü\ú T neT\T |üsT¡ kÕÔsT¡ . á dü+dü\ú <ë«sê $<ë´ eédüôú |’ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ uÛ≤yê\T,
$<ë´s¡Tú\qT r]Ã~~› eT+∫ HêDýÓTÆq $<ä´q+~+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± •ø£åDìkÕÔs¡T.
á ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤dü+düú˝Ò ø±ø£, XÊØs¡ø£ $<ë´ ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£ åD≤dü+düú\T, uÛ≤cÕ|ü+&ç‘·T\
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤dü+düú\T ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï$. Ç$ ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T j·÷»e÷qT´\˝À
ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. Çy˚ø±ø£ Ç+ø± mH√ï n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø=s¡≈£î •ø£åD dü+düú\T @sêŒ≥T ø±ã&ÉT#·Tqï$.
yê{ÏøÏ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ ‘·|üŒ≈£î+&Ü nedüs¡+.
2.2.15 ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD¬ø’ m+|æø£ (Selection of Teacher Training)
HêDýÓTÆq, yÓTs¡T¬>’q ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø=s¡≈£î, uÀ<Ûäqô|’ nqT≈£L\yÓ’K] ø£*–e⁄qï yêπs ñbÕ<Ûë´j·T
•ø£D
å ˝À sêDÏkÕÔsT¡ . á ñbÕ<Ûë´j·T •ø£D å ≤s¡T\ú m+|æø£ ø=s¡≈î£ ñeTà&ç Á|üyX˚ ¯ |üØø£å (Common Entrance Test)
ìs¡«Væ≤+∫ n+<äT˝À Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\H˚ m+|æø£ #˚kÕÔs¡T. á m+|æø£ ø=s¡≈£î D.E.E.C.E.T., Ed.Cet, LP Cet
nH˚ $$<Ûä s¡ø±\ ñeTà&ç Á|üy˚X¯|üØø£å\T ìs¡«Væ≤+∫ $$<Ûä •ø£åD≤ dü+düú\≈£î πø{≤sTT+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Á|üdüTÔ‘·+ sêÁwüº+˝À á sê‘·|üØø£å\qT ÄHé˝…’Hé ˝ÀH˚ ìs¡«Væ≤düTÔ+ &É≥+ >∑eTHês¡Ω+. Ç˝≤ •ø£åD≤q+‘·s¡+ y˚πs«s¡T
j·TCe÷Hê´\T ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å\ <ë«sê &ç.j·Tdt.dæ., m.|æ.|æ.j·Tdt.dæ. >∑Ts¡T≈£î\, eTTì‡|ü˝Ÿ, qy√<äj·T,
ø£dü÷Ô]uÛ≤, yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ ˝≤+{Ï |üØø£å\ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\qT Á|ü‹uÛÑ Ä<Ûës¡+>±H˚ m+|æø£#˚kÕÔs¡T.
2.2.16 ñbÕ<Ûë´j·T ñ<√´>±ìøÏ m+|æø£ (Recruiting of Teachers)
ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô |üs¡eT |ü$Á‘·yÓTÆq~ düe÷»+˝À n‘·´+‘· >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq~. á eè‹Ô¬ø’ mìï¬ø’q yê]øÏ
$<ë´s¡Tú\‘√, n~Ûø±s¡T\‘√, düe÷»+‘√ dü‘·‡ã+<Ûë\T yÓT+&ÉT>± e⁄+&Ü*. n˝≤π> ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À
83
ñrÔs¡í˝…’q yês¡T nìï n+XÊ\˝À |ü≥Tº kÕ~Û+∫ ns¡Ω‘· e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+∫ ìj·÷eTø£ |üØø£å\ <ë«sê m+|æø£ ø±ã&É¶
yês¡T ø±e⁄q uÀ<ÛäHê+XÊ\T, uÀ<ÛäHêeè‹ÔøÏ Hê´j·T+ #˚j·T>∑\s¡ì Á|üuÛÑT‘·« ñyê#·. ø±˙ Ç{°e\ ø±\+˝À
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À HêD´‘· ˝À|æ+#·&ÉyÓ÷ ˝Òø£ |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D˝À ˝À|üuÛÑ÷sTTwüºyÓ÷ >±˙ ñrÔs¡Tí˝…’q yês¡+<äs¡÷
ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô˝À Ä•+∫q y˚Ts¡≈£î sêDÏ+#·˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. Bìø=s¡≈£î πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T q&ÉT+_Û–+∫
ns¡Ω‘ê |üØø£åqT ø£≥Tº~≥º+ #˚XÊs¡T, eè‘·´+‘·s¡ •ø£åD\‘√ bÕ≥T |üØ øå± $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ\T rdüTø=ì e#êÃs¡T.
2.2.17 ñbÕ<Ûë´j·T ns¡Ω‘· |üØø£å (Teacher Eligibility Test-TET)
ªeT+~ m≈£îÿyÓ’‘˚ eTõ®>∑ |ü\T#·qe⁄‘·T+<äH˚μ kÕyÓT‘·qT >∑Ts¡TÔ#˚d üTÔqï≥T¢>± e⁄+~ eTq ñbÕ<ë´j·T\ rs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ dü+düú\T Áô|’y˚≥T s¡+>∑+˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T˝≤¢ |ü⁄≥Tºø=düTÔ+&É≥+. BìøÏ eT]+‘· }‘·$TdüTÔ+~.
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ dü+düú\T Áô|’y˚≥T s¡+>∑+˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T˝≤¢ |ü⁄≥Tºø=düTÔ+&É≥+ BìøÏ eT]+‘· }‘·$TdüTÔ+~. ñ
bÕ<Ûë´j·T •ø£åD dü+düú\˝À Áô|’y˚≥T j·÷»e÷q´+ ìj·T+Á‘·D dü]>± ˝Òø£b˛e&É+ e\q düe÷»+˝À $\Te\T
~>∑C≤s¡T‘·T+&É≥+, dü+düú\ ìs¡«Vü≤D rs¡T u≤>∑˝Òø£b˛e&É+ ‘·<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À HêD´‘· ø=s¡e&ÉT‘·Tqï
$wüj·T+ »>∑yÓT]–q dü‘·´+.
ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝ÀqT, ñbÕ<Ûë´j·T m+|æø£˝ÀqT Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\qT m+|æø£ #˚j·÷\qï dü‘·‡+ø£\Œ+‘√
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ sêÁcÕº\≈£î ns¡Ω‘· |üØø£å\ ìs¡«Vü≤DqT ‘·|üŒìdü] #˚XÊsTT. $$<Ûä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T f…{Ÿ |üØø£å
<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·T ñ<√´>±ìøÏ ns¡TΩ\qT C˝…¢&É|ü&ÉT‘·THêïs¡T. πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü‹ @{≤ ìs¡«Vü≤düTÔqï
ñbÕ<Ûë´j·T ns¡Ω‘· |üØø£\å ˝À m+|æø£ ø±ã&çq yês¡T e÷Á‘·yT˚ ñbÕ<Ûë´j·T m+|æø£ |üØø£≈å î£ ns¡TΩ\T>± >∑T]ÔdTü HÔ êïs¡T.
M]øÏ ìØí‘· >∑&ÉTe⁄˝À|ü\ m+|æø£ |üØø£å <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø£+ #˚|ü&ÉT‘·T+{≤s¡T.
2.2.18 ñbÕ<Ûë´j·TT\ m+|æø£ (Selection of Teacher Post)
kÕ<Ûës¡D ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝À ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À, ñbÕ<Ûë´j·T ns¡Ω‘· |üØø£å (f…{Ÿ) \˝À ñrÔs¡Tí˝…’q
nuÛ´Ñ s¡T\ú T ñbÕ<Ûë´j·T ñ<√´>±ìøÏ ns¡TΩ\T. øπ +Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛTÑ ‘ê«\T y˚sπ «s¡T j·÷»e÷Hê´\˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï
ñbÕ<Ûë´j·T U≤∞\≈£î y˚πs«s¡T Á|üø£≥q\ì∫Ã düu…®≈£îº\ yê]>±, õ˝≤¢\ yêØ>±, CÀq˝Ÿ yê]>±, ]»πs«wüHé\
yêØ>±, b˛düTº\ yêØ>±, U≤∞\qT ì+ù|+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üø£{ÏkÕÔsTT. n+<äT˝À $<ë´s¡Ω‘·\‘√ bÕ≥T>±
ñbÕ<Ûë´j·T ns¡Ω‘· |üØø£å˝À e÷s¡Tÿ\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüT≈£î +{≤s¡T. á Á|üø£≥q\˝À nìï $esê\T
≈£åîDí+>± e⁄+{≤sTT. ns¡Ω‘·\T, ÄdüøÏÔe⁄qïyês¡T ñbÕ<Ûë´j·T ñ<√´>±ìøÏ Á|üø£≥q\˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>±
<äs¡U≤düTÔ #˚düTø√yê* <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îqï yê]øÏ ìØí‘· >∑&ÉTe⁄˝À Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫q n~Ûø±s¡T\T |üØø£å
ìj·T$T+∫ yÓT]{Ÿ Ä|òt s√düsº Y (Roaster-cum-Merit) ÁbÕ‹|ü~øÛ q£ ñ<√´>∑T\qT m+|æø£ #˚dæ ø√s¡Tø=qï U≤∞\˝À
ìj·T$TkÕÔsT¡ .
ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åD, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ns¡Ω‘· |üØø£å, ñbÕ<Ûë´j·TT\ m+|æø£, e+{Ï Á|üÁøÏj·T\T Á|üuÛÑT‘·«
msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\\πø |ü]$T‘·eTe⁄‘√+~. Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·~y˚ $<ë´s¡Tú\ø£+fÒ Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\
$<ë´s¡Tú\ dü+K´ ô|>∑Ts¡T‘·÷ edüTÔqï~. nø£ÿ&É $<ë´s¡Tú\ #·<äTe⁄\˝ÀHêD´‘· ø£+fÒ |ü]e÷D≤ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·
ìdüTÔHêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À ≈£L&Ü |ü]e÷Dy˚T eTTK´ \ø£åD+>± HêD´‘· ø£qTeTs¡T>∑e⁄‘·Tqï dü+>∑‹
84
ø={Àº∫Ãq≥T¢ ø£ì|æk˛Ô+~. Áô|y’ ≥˚ T ñbÕ<Ûë´ •ø£Då ≤ dü+dü\ú ‘√bÕ≥T Á|üuTÑÛ ‘·« ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då ≤dü+dü\ú qT yÓTs¡T>∑T|üs∫¡
|üì dü+düÿè‹ì ô|+#·>*∑ >π +<˚≈î£ Á|üuTÑÛ ‘·«+, y˚T<Ûëe⁄\T, ì|ü⁄DT\‘√ düu≈®… î£ bº ˛ò s¡+qT, HêD´‘êbò˛s¡+ ˝≤+{Ï |üs´¡ y˚øøå£ £
ø£$T{°\qT ìj·T$T+#ê*.
Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\ ñbÕ<Ûë´j·TT\ mìïø£\˝À ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«+ #=s¡erdüTø=ì eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
mqTïø=H˚ Ä˝À#·q≈£î Hê+~|ü\ø±*. Á|üuÛÑT‘·«+ –]»qT\ <ä>∑Zs¡≈£î $<ä´qT #˚s¡Te>± rdüTø=ìsêe&ÜìøÏ
‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À n~˝≤u≤<é õ˝≤¢˝ÀqT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì $XÊK|ü≥ºD+ õ˝≤¢˝˝À düuŸ&Ó’{Ÿ\T @sêŒ≥T#˚dæ
–]»qT\≈£î ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD ìyê«\ì ìs¡ísTT+∫+~. M≥ìï+{Ïì dü]~~› eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\ m+|æø£¬ø’
n+<äs¡÷ ÁX¯$T+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ πø+Á<ë\˝À dü]jÓÆTq eTÚ[ø£ edü‘·T\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ ≈£L&çq ˝≤úŸ\T,
˝…Á’ ãØ\T, ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T, @sêŒ≥T#˚dæ ø±yê*‡q+‘·eT+~ dæã“+~ì ìj·T$T+#ê*. n˝≤π> M{Ïô|’ ñqï‘ê~Û≈î£ \T
ì‘·´+ |üs¡ý˚ø£åD e⁄+&˚˝≤ #·÷&Ü*. XÊ{Ï˝…’{Ÿ <ë«sê &çõ≥˝Ÿ ø±¢dt s¡÷eTT\T, Ç+≥¬sï{Ÿ kÂø£s¡´+, $&çjÓ÷
ø±Hé¸¬sHé‡\T, eTq {Ï$ ø±¢düT\ <ë«sê Ç‘·s¡ &Ó’{Ÿ\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+ <ë«sê eT]+‘· uÀ<ÛäHê nuÛÑ´düq
ø±s¡´Áø£e÷\qT, q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\≈£î neø±X¯y˚Ts¡Œ&ÉT‘·T+~. &Ó’{Ÿ\˝À •ø£åD≈£î yÓuŸôd’{Ÿ\ @sêŒ≥T ãj·T≥
e´≈£îÔ\ dü÷#·q\≈£î, dü\Vü‰\≈£î neø±X¯$Tyê«*. <˚X¯ $<˚XÊ\˝Àì n‘·T´qï‘· $<ë´ dü+düú\qT >∑T]+∫ yês¡T
ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|ü‘´· ø£+å >± MøÏ+å #˚ @sêŒ≥T , nqTdüs¡D »s¡>±*. $<ë´XÊK ø£MTwüqsY ø±sê´\j·T+˝À
nìï &Ó’{Ÿ πø+Á<ë\≈£î nqTdü+<Ûëq‘· e⁄+&Ü*. Á|üdüTÔ‘·+ |üs¡ý˚ø£ åD≤˝À|ü+, düã“+~ ø=s¡‘·‘√ &Ó’{Ÿ\T q‘·Ôq&Éø£q
•ø£åDìdüTÔHêïsTT. M{Ïì yÓTs¡T>∑T|üs¡∫ düeTdü´\TqT |ü]wüÿ]ùdÔ eT]+‘· yÓTs¡T¬>’q HêDýÓTÆq $<ëúÛ≤´kÕìï
n+~+#·e#·TÃqT.
2.3 düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ (Teacher’s status in Society)
>∑Ts¡TÁãVü≤à: >∑Ts¡T]«wüßí: >∑Ts¡T<˚›y√ eTùV≤X¯«s¡: ˆ

>∑Ts¡TkÕ‡øå±‘Y |üs¡+ÁãVü≤à ‘·ôd’àl >∑Ts¡Ty˚ qeT:
nHêïs¡T ô|<ä›\T. nHê~>± >∑Ts¡Te⁄≈£î mq˝Òì >ös¡yêìï ‘Ó∫Ãô|{Ïºq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑Ts¡Te⁄ kÕúsTT n»sêeTs¡ø£+.
>∑Ts¡Te⁄ì düèwæ,˜ dæ‹ú , \j·T ø±s¡≈î£ &Óq’ uÛ>Ñ e∑ +‘·Tìø£Hêï $Tqï>± >ös¡$düTHÔ êïs¡T. düHê‘·q uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·T+,
dü+düÿè‘·T\T ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ñqï‘·kÕúq+ ø£*Œ+#·ã&ç+~. eTq $<ëéédüú≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Hê{ÏøÏ H˚{Ïø°
yÓqTïeTTø£ ˝≤+{Ïyê&ÉT. e÷qeC≤‹ ìsêà‘·, düèwæøº s£ ,Ô¡ düe÷»|ü⁄ yêdüT•Ô *Œ, s¡÷|ü•*Œ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚. @<˚Xy¯ T˚ –Hê
m+<äTø±*&çHê bı>∑&Ésê ˙C≤‹ ì+&ÉT>ös¡eeTT ì\T|üsê ˙ U≤´‹ eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\#˚. ø±e⁄q @<˚X¯yÓTÆHê
düπs düTKXÊ+‘·T\‘√ ñqï‘· kÕúsTT˝À e⁄+&Ü\+fÒ Ä<˚X¯|ü⁄ ñbÕ<Ûë´j·T\ düTKXÊ+‘·T\T, ñqï‘·kÕúsTT‘√H˚
kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<äì ns¡úeTe⁄‘·T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q e´øÏÔ>∑‘· \ø£åD≤\T, $<ë´s¡Ω‘·\T, •ø£åD, bÕsƒ ¡XÊ\˝À ‘·qkÕúq+, <ëì Á|üuÛ≤e+,
bÕsƒ¡XÊ\ U≤´‹ì ô|+bı+~düTÔ+~. <ëì Á|üuÛ≤e+ nø£ÿ&ç Á|ü»\ J$‘ê\ô|’ dæús¡+>± e⁄+≥T+~. n+‘˚>±ø£

85
<ëì Á|üuÛ≤e+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üì#˚ùd rs¡Tô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. n+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTøÏ
dü+ã+~Û+∫q nìï düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ìyê«\ì ôdø£+&ÉØ $<ë´ø£MTwüHé (1952`53) $e]+∫q~.
ø=sƒê] ø£MTwüHé dæbòÕs¡T‡\ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ñbÕ<Ûë ´j·TTì kÕúsTTô|’ düŒwüº‘·ì∫Ã+~.
` HêDýÓTÆq $<ä´ eT]j·TT <˚XÊuÛÑT´<ä düVü≤ø±sêìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ n+XÊ\˝À ìdü‡+<˚Vü≤+>± yÓTT<ä{Ïyê&ÉT
ñbÕ<Ûë´j·TT&˚.
` $<ë´|üs¡yÓTÆq Á|üj·T‘êï\˝À eTTKýÓTÆq$ ñbÕ<Ûë´j·TTì e´øÏÔ>∑‘· \ø£åD≤\T eT]j·TT eè‹Ô|üs¡yÓTÆq
kÕeTsêú´\T.
` ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ düe÷»+˝À düeTT∫‘· kÕúq+ ø£*Œ+#·ã&Ü*. n‘·ì ns¡Ω‘ ·\T eT]j·TT u≤<Ûä´‘·\≈£î
dü+‘·è|æÔì∫Ã, #ê*q+‘· J‘· uÛÑ‘ê´\T, ùdyê |ü]dæú‘·T\qT ø£*Œ+#·ã&Ü*.
` ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ eTTK´+>± eè‘·´+‘·s¡ $<ë´≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*. ( uÛ≤s¡rj·T $<ë´$<Ûëq+ (mHé.|æ.Ç)
1986 Á|üø±s¡+).
` düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕ+düÿè‹ø£ <Ûäsêà\qT Á|ü‹_Û+∫+|üCÒùd~ ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúj˚T. @ e´øÏÔ ‘·q ñ
bÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTì n~Û>∑$T+#·˝Ò&ÉT.
` ìsêàD≤‘·àø£+>± eT]j·TT düè»Hê‘·àø£+>± e⁄+&˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷Œ]Ô ì+ù|+<äT≈£î,
#Ó’‘·q´|üs¡#˚+<äT≈£î |ü]dæú‘·T\qT n~Û>∑$T+∫&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ eT]j·TT düe÷»+ ‘·|üŒø£ Á|üj·T‹ï+#ê*.
` q÷‘·q Á|ükÕs¡ |ü<ä›‘·T\T ø£qT>=H˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ùd«#· Ã e⁄+&Ü*. yê] J‘·uÛÑ‘ê´\T ô|+∫
yê] nedüsê\qT >∑T]Ô+#ê*.
j·TTHÓk˛ÿyê] (ILO) e÷≥˝À¢ :
` ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT n‘·qT $<ä´˝À |ü⁄s√>∑‹, $<ë´s¡Ω‘· eT]j·TT kÕeTs¡´ú + eTTK´+>± yê] e÷qe‘·«+,
e´øÏÔ‘·«+, uÀ<Ûäq eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ \ø£åD≤\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]Ô+∫ $<ë´ y˚‘·Ô\T, |ü]bÕ\Hê~ø±s¡T\T kÕe÷õø£ y˚‘·Ô\T,
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eT]j·TT $<ä´‘√ dü+ã+<ÛäeTTqï n+<äs¡÷ ñbÕ<Ûë´j·TTì eè‹Ô kÕúsTTì eT]+‘·
ÇqTeT&ç+|üCj Ò ÷· *.
ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ n+fÒ : @<Ó’Hê ˇø£ eè‹Ô˝ÀqTqï yê]øÏ düe÷»+ Ç#˚Ã >ös¡e+ ˝Òø£ Á|ü‹wüºqT Ä eè‹ÔøÏ#˚Ã
kÕúsTT n+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡«Væ≤+#˚ $<ÛäT\ ÁbÕeTTK´‘·qT <ëì Á|ü‹uÛÑqT
>∑T]Ô+#˚, ùdyê |ü]dæú‘·T\T, J‘·uÛÑ‘ê´\T, Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\‘√ ø£* |æ düe÷»+ n‘·ìøÏ#˚Ã øÏ‘êãT ˝≤+{Ï~.
ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ nH˚ø£ ø±s¡ø±\T, ø±s¡D≤\T, #ê˝≤ >∑TD≤\Tqï|üŒ{ÏøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTì
kÕúsTTì 4 s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
n$ 1. nø£&É$Tø˘ dæú‹, 2. eè‹Ô dæú‹, 3. Ä]úø£dæú‹, 4. kÕe÷õø£kÕúsTT
nø£&É$Tø˘ dæú‹ n+fÒ eè‹Ôô|’ kÕ<Ûës¡D ne>±Vü≤q eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j· T eè‹Ô˝À Á|üy˚•+#·&ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ ns¡Ω‘\· ‘√ ø£˙dü $<ë´s¡Ω‘‘· \· T, yê{Ï‘√bÕ≥T eè‘ê´+‘·s¡ •ø£Då , eT]j·TT eè‹Ô˝À ns¡Ω‘\· T ô|+#·Tø√e&É+.
86
Ä]úø£dæú‹ n+fÒ J‘·uÛÑ‘ê´\T, yÓ’<ä´dü<äTbÕj·÷\T, edü‹ dü<äTbÕj·÷\T, $ÁXÊ+‹ kÂø£sê´\T, ñbÕ<Ûë´j·T

dü+πøåeT ì<ÛäT\T e+{Ï Ä]úø£ ˝≤yê<˚M\‘√bÕ≥T ã&ç|ü+‘·T\T Áã‘·T≈£&ÜìøÏ nedüs¡eTj˚T´ nìï Ä]úø±+XÊ\qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT ø£ì|ædüTÔ+~.
eè‹Ôd‹úæ n+fÒ ùdyê|ü]dæ‘ú T· \T, düØ«düT $esê\T, ñbÕ<Ûëéè‹Ô |üì dü«uÛ≤e+, dü+|ò÷ü \‘√ dü‘‡· +u≤<ä\T,
|ü<√qï‘·T\T, ôVA<ë˝≤+{Ï yêÇ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTì n+#·Hêy˚j·Te#·TÃqT.
kÕe÷õødæú‹ n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düe÷C≤ìøÏ n+~+#˚ nìï s¡ø±\ ùde\≈£î Á|ü»\ qT+∫ \_Û+#˚
ì»yÓTÆq >∑T]Ô+|ü⁄.
2.3.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ (Teachers Status in India)
uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m+‘√ >ös¡eeTT+&˚~. dü«‘·+Á‘·´ uÛ≤s¡‘êeì˝À •ø£D å b˛+~q yê]ø£+fÒ
•ø£Då bı+<äì ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò m≈£îÿe>± e⁄+&˚yês¡T. ø±˝≤qT>∑TD+>± $<ë´dü+dü\ú T ô|]–, $<ë´s¡T\ú T ô|s¡>&∑ +É ‘√bÕ≥T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü ô|s¡>∑&É+‘√ yê]øÏ •ø£åDì#˚Ã dü+düú\T ≈£L&Ü ô|]–HêsTT. m.|æ.|æ.Ç.|æ., &ç.|æ.Ç.|æ.,
j·Tdt.j·Tdt.m. e+{Ï ÁbÕC…≈£îº˝Ò ø±≈£î+&Ü mH=ï mC…˙‡\ düVü≤ø±s¡+ ‘√ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\T ì]à+#·&Éy˚T >±≈£î+&Ü
yê{ÏøÏ nìï edü‘·T\T ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT.
#ê˝≤ sêÁcÕº\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ J‘·uÛÑ‘·éTT\T ô|]>±sTT. J‘·uÛÑ‘ê´˝Ò >±≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\ Äs√>∑´
dü<äTbÕj·÷\T, Ç+{Ï n<Ó› dü<äTbÕj·÷\T –]»q, |ü≥ºD, ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‘˚´ø£ ùde\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î
nedüs¡yÓTÆq nìï s¡ø±\ edü‘·T\qT, dü<äTbÕj·÷\qT düeT≈£Ls¡TÃ‘·THêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\ |æ\¢\ #·<äTe⁄˝ÀqT,
$yêVü≤ düeTj·T+˝ÀqT, dü+‘êq bÕ\q˝ÀqT, düe÷» ùde\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+ ∫ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\≈£î sêÁwüº eT]j·TT
C≤rj·T nyês¡T¶\‘√ dü‘·ÿ]düTÔHêïs¡T.
` Ä$wüÿs¡D\≈£î, Á|üjÓ÷>±\ ìs¡«Vü≤D≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î |ü⁄s¡kÕÿsê*düTÔHêïs¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·T ~H√‘·‡e y˚&ÉTø£\qT »s¡T|ü⁄ø=ì ñbÕ<Ûë´j·TT\qT dü‘·ÿ]düTÔHêïs¡T.
` eTTKýÓTÆq $<ÛäT\T`z≥s¡¢ qyÓ÷<äT, |ü˝Ÿ‡b˛*jÓ÷, mìïø£\ $<ÛäT\\˝ÀqT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ùde\qT
$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T ìsêàD+, $düÔs¡D, ùde\≈£î neø±X¯$TdüTÔHêïs¡T.
` #ê˝≤ ñbÕ<Ûë´j·Tdü+|ò÷ü \yês¡T yês¡|Áü ‹ø£\T, e÷dü|Áü ‹ø£\T, ãT*f…qT¢, eT]j·TT yês¡\Ô qT Á|ü#T· ]düTHÔ êïs¡T.
` #ê˝≤ dü+|òü÷\T ñbÕ<Ûë´j·T dü+πøåeT düeTdü´\T eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq n+XÊ\ô|’ #ê˝≤ ø£è‘ê´\qT,
dü<ädüT‡\qT, düe÷y˚XÊ\qT dæs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
` |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+˝À bÕ\T|ü+#·Tø√e&ÜìøÏ ø=ìï sêÁcÕº\˝À ñbÕ<Ûë´j·T j·T+.m˝Ÿ.d”\qT ≈£L&Ü
øπ {≤sTTdüTHÔ êïs¡T.
C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ 1986 dæbòÕs¡T‡\ nq+‘·s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ì ô|+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü{Ïº+~.

87
2.3.2 ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£eT+ (Orientation Programme to Teachers)

eè‹Ô |üPs¡«ø£, eè‘·´+‘·s¡ •ø£åD\ <ë«sê #ê˝≤eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷\T @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ »]–+~. n+‘˚>±ø£ C≤‘·j·T $<ë´$<Ûëq+ 1986 Á|üø±s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT˝À¢ HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~› ø=s¡≈£î
j·Tdt.z.m|òt.{Ï., m.|æ.|æ.Ç.|æ., <ë«sê uÀ<ÛäHê yÓTfi¯ó≈£îe\T ô|+bı+~+#·&É+, &ç.|æ.Ç.|æ. <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
kÕe÷Á–ì s¡÷bı+~+#·&+É , z._._. <ë«sê uÀ<ÛHä ê øÏ{Ÿ\qT n+<äCj Ò T· &É+, yêÇì $ìjÓ÷>∑+#·&+É ˝À HÓ|’ ⁄ü D≤´*ï
˝≤+{Ï eè‘·´+‘·s¡ (ÇHédØü «dt) •ø£Då ≤ø±s¡´Áø£e÷\T ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕúsTTì ô|+bı+~+#·&+É ˝À m+‘·>±H√ ‘=&ÉŒ&Ü¶sTT.
n<˚$<Ûä+>± #ê˝≤ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î j·Tdt.j·Tdt.m. <ë«sê Ä≥edüTÔe⁄\T, ôd’Hé‡øÏ{Ÿ‡, e÷´<∏é‡øÏ{Ÿ, |æ\¢\≈£î q#˚Ã
ø£<∏ä\T, Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+ »]–+~. á |ü<∏äø£+ <ë«sê m≈£îÿe bÕsƒ¡XÊ\\T ì]à+∫, ø£˙dü
edü‘·T\T ø£*Œ+#·ã&çq~.
ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô kÕúsTTì ô|+#·&ÜìøÏ DIET, SCERT, ELTC, ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|ü‹@{≤ Áø£eT+
‘·|Œü ≈£î+&Ü ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. QUIP, CLAP ˝≤+{Ï yê{Ï‘√ bÕ≥T Á|üdTü ‘Ô +· dæd.æ Ç (ì+s¡‘s· ¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£qeTT)
ô|’ ne>±Vü≤Hê ø±s¡´Áø£e÷\qT @sêŒ≥T #˚dæ Áπ>&ç+>¥ $<ÛëHêìï, yÓTfi¯óø£e⁄*ï ô|+bı+~düTÔHêïs¡T. n˝≤π>
ñbÕ<Ûë´ñ˝À¢, jÓ÷>∑, <Ûë´q+, XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ Äs√>±´ìï yÓTs¡T>∑T |üs¡∫ ‘·<ë«sê yê]˝À Ä‘·àôd’sê´ìï
ÇqTeT&ç+|üCÒdüTÔHêïs¡T. uÛ≤cÕkÕeTsêú´\qT, >∑DÏ‘·, ôd’qT‡, ø£+|üP´≥sY e+{Ï kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ≈£L&Ü
Áø£e÷qT>∑‘·+>± n+<äCÒdüTÔHêïs¡T. πø+Á<äkÕúsTT˝À mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. sêÁwüºkÕúsTT˝À j·Tdt.dæ.Ç.ÄsY.Ç. õ˝≤¢kÕúsTT˝À
&Ó’{Ÿ‡ nH˚ø£ eè‹Ô|üPs¡«ø£, eè‘·´+‘·s¡ •ø£åD≤ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕeTsêú´\qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡Tdü÷Ô yê] dæú‹ì ô|+bı+~düTÔHêïs¡T.
$<Ûëq|üPs¡«ø£ düeTdü´\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕúsTTì m+‘· >=|üŒ>± #Ó|æŒHê, mìïø£MTwüqT¢ m+‘· >=|üŒ>± dæbòÕs¡T‡\T #˚dæHê eédüú˝À
e÷Á‘·+ ñbÕ<Ûë´j·TTì dæú‹ ~q~HêìøÏ ~>∑C≤s¡T‘√+<äì #Ó|üø√yê*. ø=ìï <äXÊu≤›\qT+&ç |ü]o*ùdÔ, HêHê{Ïø°
~>∑C≤s¡T‘·Tqï Äqyêfi¯ófl, ~>∑C≤]q ñbÕ<Ûë´j·T ùdyê|ü]dæú‘·T\T, ‘·> ∑TZ‘·Tqï >ös¡eeTsê´<ä\T, $|üØ‘·+>±
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T˝≤¢ ô|]–b˛‘·Tqï Áô|’y˚≥T $<ë´dü+düú\T, eédüú\T, ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD˝À HêD´‘· ˝À|æ+#·&É+,
$<ÛäT\|ü≥¢ ìs¡¢ø£å´+, |üs¡ý˚ø£åD≤˝À|ü+, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\ ù| ]≥ eè‹Ô $\Te\≈£î ‹˝À<äø±*e«&É+ e\q,
e´øÏÔ>∑‘· ˝≤uÛ≤\πø b˛sê&ÉT‘·T+&É≥+ eT]j·TT ÁbÕ<Ûëq´$Te«&É+, $<ë´ eédüúq+‘ê ø=+<ä] >∑T‘êÔ~|ü‘·´+˝À
q&ÉT|üã&É≥+, n_Ûeè~›ù|]≥ $<ë´s¡T\ú ≈£îe÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ n&É<¶ ës¡T\qT düV≤æ ‘·+ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ,
ùd«#·Ã eTTdüT>∑T˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · Á|üj÷Ó »Hê\ ø√dü+ nH˚ø£ dü+|ò÷ü \T @sêŒ≥T #˚jT· &É+, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|ò÷ü \T eè‹Ôô|’
@s¡Œ&É¶ eT#·Ã*ï yπ̊s yê]ô|q’ ãTs¡<»ä \¢&+É ˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\‘√ ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ôì eT]+‘· ~>∑C≤s¡TÃ‘·THêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+ ˇø£ ñ<˚›X¯ýÓTÆ‘˚ Ä#·s¡D˝À n$ eTs√ø√D+˝À |üì#˚j·T&É+ e\q
|üs¡düŒs¡ yê<äq\‘√, eè‹Ôô|’H˚ ∫qï#·÷|ü⁄ #·÷ùd+<äT≈£î M\Tø£*Œ+#· &É+ e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\T ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ
düe÷»+˝À $\Te\T ‘·>∑TZdü÷Ô edüTÔqïeì n+^ø£]+#ê*‡e⁄+~. n<˚ kÕús TT˝À ñbÕ<Ûë´ eè‹ÔkÕúsTT ≈£L&Ü
~>∑C≤s¡T‘√+<äì #ÓbÕŒ*.

88
2.3.3 ñbÕ<Ûë´j·Teè‹Ô dæú‹ì ô|+#·&ÜìøÏ ø=ìï dü÷#·q\T

` ñbÕ<Ûë´j·T •øÏå‘·T\qT $<ë´s¡Ω‘·‘√ bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ôô|’ qeTàø£+, >ös¡e+, n_Ûe÷q+ e⁄+&˚˝≤
<ÛäHê‘·àø£ <äèø£Œ<Ûä+ e⁄+&˚yê]ì ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD¬ø’ m+|æø£ #˚j·÷*.
` Á|ü‘˚´ø£ eT]j·TT ÁøÏj·÷‘·àø£ nedüsê\≈£î ÁbÕ<ÛëHê´‘·ìdüTÔ ìcÕŒøÏåø£+>± ìs¡íj·÷\T rdüTø√yê*.
` ñbÕ<Ûë´j·T |ü<√qï‹ eT]j·TT ñ<√´>±_Ûeè~›øÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. n|ü&˚ ø±e\dæq+‘·eT+~
HÓ’|ü⁄D´+ eT]j·TT n+øÏ‘· uÛ≤e+ >∑\ nuÛÑ´s¡Tú\T eè‹Ô|ü≥¢ Äø£]¸‘·T˝Ö‘ês¡T. yê]øÏ HêD´‘·>∑\ ñ
bÕ<Ûë´j·T •ø£åDqT n+~+#·e#·TÃqT.
` nìï $<ë´dü+düú\≈£î eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, ˙{Ïedü‹, |òüØï#·sY, {Ï.m˝Ÿ. j·T+. $<äT´‘Y kÂø£s¡´+, e+{Ï eTÚ[ø£
edü‘·T\T ø£*Œ+#·&É+ ‘·|üŒìdü].
` ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î uÀ<Ûäq‘√ dü+ã+<Ûä+ e⁄+&˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À uÛ≤>∑k Õ«eT´+ ø£*Œ+#·ã&Ü*.
` nedüsêqT >∑TD´+>± $wüj·T kÕeTsêú´\qT, HÓ’‹ø£ $\Te*ï, kÕ+πø‹ø£ HÓ’|ü⁄D≤´*ï ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
` ìØí‘· ø±\+˝À #˚j·Te\dæq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düÁø£eT+>± #˚ùd˝≤ ñbÕ<Û ë´j·TT*ï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
` ñqï‘· n<Ûë´j·THêìøÏ y˚‘·q+‘√ ≈£L&çq ôd\e⁄\qT eT+ps¡T #˚j·÷*.
` ñqï‘· #·<äTe⁄\≈£î, $\Te\≈£î, n_Ûeè~› e÷sêZ\≈£î neø±X¯$Tyê«*.
` ñbÕ<Ûë´j·T ≈£î≥T+u≤\≈£î #˚j·TT‘·ìyê«*, yê]πøåe÷ìï ø±+øÏå+#ê*.
` Á|üuÛÑT‘·« $<ë´|üs¡yÓTÆq bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ<√´>±\≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑe+ e⁄qïyê]øÏ
neø±X¯$TùdÔ yês¡T eè‹ÔøÏ ‘·–q Hê´j·T+ #˚j·T>∑\s¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡TqT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT düMTøÏdå ÷ü Ô yÓTs¡T>∑T\T ~<äT‘› ÷· nìï s¡+>±˝À¢ yê]øÏ HÓ|’ ⁄ü D≤´*ï
neø±XÊ*ï ø£*Œ+#·ã&É≥+ <ë«sê yê] kÕúsTTì eT]+‘· ÇqTeT&ç+|üCÒj·Te#·TÃ.
2.3.4 n~Ûø±s¡‘·«+
$<ëéédüú˝À n~Ûø±]ø£‘·«+ ˝Òø£b˛‘˚ @ ø±s¡´Áø£eT+ kÕ|ò”>± »s¡>∑< äT. n˝≤π> ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô kÕúsTT
≈£L&Ü. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô kÕúsTTì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú T, düe÷»+, dü+|ò÷ü \T Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
nqT≈£L\yÓTqÆ dü÷#·q*e«&É+ eTq+ >∑eTì+#ê+. á dü÷#·q\qT neT\T #˚j÷· \+fÒ n~Ûø±]ø£‘«· |ü⁄ ÄyÓT<äeTTÁ<ä
‘·|üŒìdü]. n+<äT≈£î ‘·–q dü÷#·q\T.
` ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô k˛úeT‘· ô|]π>+<äT≈£î n+<ä]ø° HêDýÓTÆq $<ä´ n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&Ü*. Bì¬ø’
ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD HêD´‘·, HÓ’|ü⁄D≤´\‘√ e⁄+&Ü*. n<äT≈£î $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åDÏ#˚Ã n<Ûë´|ü≈£î\
kÕeTs¡ú´+ ìã<ä∆‘· m+‘√ nedüs¡+.
` 20 dü+ˆˆ\T>± &Ó’{Ÿ ø£fi≤XÊ\˝À¢ uÀ<ÛäHê dæã“+~ì ìj·T$T+#·˝Òø£b˛e&É+.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\øÏ#˚Ã ãVüQeT‘·T\T ìã<ä∆‘·‘√ Çe«˝Òø£b˛e&É+.
` &Ó’{Ÿ ø£fi≤XÊ\\qT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ nqTdü+<Ûëì+#ê*.

89
` ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T |ü]$T‘·+>± ñ+≥÷ ∫‘·ÔX¯ó~›‘√ |üì#˚ùd˝≤ #·÷ &Ü*.

` düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé ì<ÛTä \T #ê˝≤ es¡≈î£ <äT]«ìjÓ÷>∑+ ø±e&É+. n~Ûø±s¡T\ eT<ä´ düeTq«j·T+ ø√s¡e&É≥+.
` ôV≤&ÜàdüºsY, j·T+.Ç.z., &ç|üP´{Ï &ç.Ç.z, &ç.Ç.z., ÄsY.C….&ç., C….&ç., &Ó’¬sø£ºsY ˝≤+{Ï ¬>õf…&é b˛düTº\˝À
ø°\ø£yÓTÆq ìC≤sTTr|üs¡T\≈£î |ü<√qï‹ \_Û+#˚˝≤ #·÷&Ü*. yê]ô|’ n»e÷sTTw” e⁄+&Ü*.
` n~Ûø±s¡T\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÄHé˝H’… ˝é À e⁄+#·T‘·÷ Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T˝À¢ dæ.dæ. ø¬ yÓTsê\qT @sêŒ≥T#˚j÷· *.
` $<ë´XÊKqT yÓTT‘·Ô+ Ä<ÛäTìø£ edü‘·T\‘√ n_Ûeè~›|ü]ùdÔ $q‹ s¡Væ≤‘· bÕ\qqT, n~Ûø±]ø£‘ê«ìï
#·$#·÷&Ée#·TÃqT.
2.4 $<ä´˝À düe÷»+ eT]j·TT bÂs¡düe÷» dü+düú\ bÕÁ‘· ` düTì•‘· $X‚ ¢wüD (Role of
Community and Civil Society Organizations in Education - A Critical appraisal)
n+<äØøÏ $<ä´ (m&ÉT´πøwüHé |òüsY Ä˝Ÿ) uÛ≤eq Á|üã*q ‘·s¡Tyê‘· nìï s¡ø±\ Á|üuÛÑT‘·« eT]j·TT Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡
dü+|òü÷\T $<ä´‘√ dü+ã+<Ûë\T ô|+#·Tø√yê\ì bÂs¡ düe÷»+˝À ne>±Vü≤q @s¡Œ&ç+~. á ìHê<ëìï ñ
bÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T, eT‘· dü+düú\T, <Ûë]àø£ dü+|òü÷\T, dü«#·Ã¤+ <ä ùdyê dü+düú\T, ≈£î\ dü+|òü÷\T, |ü]XÀ<ÛäHê
dü+düú\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø£$T{°\T, eè‹Ô dü+|òü÷\T, $<ë´]ú dü+|òü÷ \T, kÕe÷õø£ ñ<äéTø±s¡T\ e+{Ï yês¡+<äs¡÷
kÕø±s¡+ #˚j·T&É+˝À bÕ˝§ZqT≥+ ÁX‚j·Tdüÿs¡+.
2.4.1. $<ä´˝À bÂs¡düe÷»|ü⁄ bÕÁ‘· (Role of Civil Society in Education)
&Üø±sY eTTkÕsTT<ë Á|üø±s¡+ C≤rj·TkÕúsTT˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T, bÂs¡ dü e÷»+ eT]j·TT n+<ä]ø° $<ä´
uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ ø£\dæ $<Ûëq|üs¡ ìs¡j
í ÷· \¬ø’ #·s√Ã|ü#s· Ã¡ \T »s¡>±*. sêÁwü+º @ n+XÊ\˝À HÓ‘’ ˚ ùde*+~+#·&ÜìøÏ
$|òü\eTe⁄‘·T+<√ Ä n+XÊ\qT eTØ |ü≥Tºã{Ïº #·]Ã+#·&ÜìøÏ, n≥º&ÉT>∑T Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À qT+≥÷, kÕúìø£
dü+düÿè‹ ‘Ó*dæq bÂs¡düe÷»+ nqTyÓ’q ìs¡íj·÷\T rdüTø√>∑\<äT. kÕ<Ûäø±s¡‘·, düe÷» bÕsƒ¡XÊ\\T, |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô`
Äs√>∑´+, ÁbÕs¡+uÛÑ u≤\´ $<ä´ (Early Childhood Education) e+{Ï n+XÊ\˝À düe÷»+ bÕ\T|ü+#·Tø√e&É+
m+‘Ó’Hê nedüs¡+. BìøÏ bÂs¡düe÷»+ düeTs¡úe+‘·+>± $\Teìe«>∑\<äT, ìs¡«Væ≤+#·>∑\<äT.
ùdyê‘·‘·Œs¡T\T, ùde\+~+#˚yês¡T, q÷‘·q uÛ≤yê\T Ä$wüÿ]+#˚ yês¡T, yê{Ïô|’ nqTuÛÑe+ >∑\yês¡T,
n+<ä]ø£ $<ä´ eT<ä‘› T· <ës¡T\T, dü~«eTs¡Ù≈£î\T, $_Ûqï s¡ø±\≈£î #Ó+~q yês¡T n+<äs÷¡ ø£\dæø≥£ Tº>± düeTq«j·T+‘√
n+<ä]ø° $<ë´_Ûeè~› düeTdü´\ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+‘√ eT+‘·Hê\T »]|æ, n+<ä]ø° ñ∫‘· ìs¡“+<ä, HêDýÓTÆq $<ä´ô|’
eT<ä›‘·T Á|üø£{ÏdüTÔHêïs¡T.
2.4.2 n+<ä]ø° $<ä´ô|’ Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\ düeTT<ëj·T+ ` $düŒwüºbÕÁ‘· (Collective consulta-
tion of NGO’s on Education for all))
n+<äs¡ø° $<ä´ ÁbÕ<Ûëq´+ neT÷\ýÓTÆq~. ˇø£ <˚X¯+˝À bÂs¡T\+<äs¡T $<ëé+‘·T\sTTq|ü⁄&˚ Ä]úø£+>±,

kÕe÷õø£+>±, sê»ø°j·T+>± kÕ+düÿè‹ø£+>± Ä düe÷»+ |ü⁄s√>∑$TdüTÔ+~. @ düe÷»yÓTÆHê düs¡«‘√eTTK+>±
$ø£dæ+#ê\+fÒ <ëìøÏ yÓTT<ä{Ï yÓT≥Tº Ä düe÷»+˝À n+<äs¡÷ $<ëé+‘·T ˝…’ ñ+&Ü*. eTq sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T

90
$<ä´ ÁbÕeTTU≤´ìï dü]>± >∑T]Ô+#ês¡T. ø£qTø£H˚ sêC≤´+>∑+ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ |ü<fi˚ fl¯ øπ 14 dü+ˆˆ\ ˝À|ü⁄ u≤\u≤*ø£\+<ä]ø°
ñ∫‘· ìs¡“¤+<ä $<ä´ q+~+#ê\ì ù|s=ÿHêïs¡T. H˚{Ïø° Ä \ø£å´+ HÓs¡y˚s¡˝Ò<äT.
<˚X¯yê´|üÔ+>± 6`14 dü+ˆˆ\ |æ\¢\+<ä]ø° ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ Vü≤≈£îÿ>± dü+Áø£$T+|üCÒdü÷Ô sêC≤´+>±ìï 86e
kÕ] Á|üuÛÑT‘·«+ düe]+∫+~. á dües¡D y˚Ts¡≈£î ªª|æ\¢\+<ä]ø° #·<äTe⁄μμ ø√dü+ sêÁcÕº\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ªªdüs¡«•øå±
n_Ûj÷· Héμμ ø±s¡´Áø£eT+ s¡÷bı+~+∫+~. dü+|üPs¡í nø£´sêdü´‘· kÕ~Û+#·&ÜìøÏ #ê˝≤es¡≈î£ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. nsTTqq÷
Ç+ø± #ê˝≤eT+~ ìs¡ø£å´sêdüT´\T>± $T–*b˛j·÷s¡T.
1948 &çôd+ãsY 10 Hê{Ï e÷qe Vü≤≈£îÿ\ Á|üø£≥q ªªÁ|ü‹ bÂs¡T&çøÏ $<ë´Vü≤≈£îÿμμ ñ+<äì |òüTÀwæ+∫+~.
bÂs¡T\+<ä]˙ $<ëé+‘·T*ï #˚j·T&É+ Á|üuÛÑT‘ê«\ u≤<Ûä´‘· nì ≈£L&Ü ◊ø£´sê»´dü$T‹ Ä &çø£¢πswüHé˝À düŒwüº+
#˚dæ+~. nìï ø£$T{°\T ìy˚~ø£\T dü÷∫+∫Hê ªª n+<ä]ø° $<ä´ n+<äì e÷$T&ç|ü+&ÉT>±H˚ $T–*b˛sTT+~.
n+<ä]ø° $<ä´ q+~+#·&É+˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T $|òü\yÓTÆq e÷≥ yêdüÔe+. bÂs¡T\qT $<ëé+‘·T\T>± #˚ùd
uÛ≤<ä´‘· Á|üuÛÑT‘ê«ì<˚ nq&ÉeT÷ ì]«yê<äy˚T. nsTT‘˚ πøe\+ Á|üuÛÑ T‘ê«ìï ì+~+∫q+‘· e÷Á‘êq Á|üjÓ÷»q+
dæ~+› #·<Tä . Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ e´≈£î\Ô T, dü«#·Ã+<ä ùdyêdü+dü\ú T Ç˝≤ Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ø£èwæ #˚ùdHÔ ˚ eTq+ dü+|üPs¡í nø£så êdü´‘ê
\øå±´ìï #˚s¡Tø√>∑\+.
“Education is an ornament in prosperity and a refuse in adversity”. - Aristotle.
2.4.3 n+<ä]ø° $<ä´ kÕ<Ûäq˝À mHé.õ.z.\ bÕÁ‘·

` n+<ä]ø° $<ä´qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $<ä´ ÄeX¯´ø£‘·ô|’ $düè‘·+>± Á|ü#ês¡+ #˚j·÷*. n+<ä]ø° ns¡úeTj˚T´
$<Ûä+>± $e]+∫ #ÓbÕŒ*.
` n+<ä]ø° $<ä´˝À bÂs¡ düe÷»|ü⁄ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+∫ HÓs¡y˚sêÃ*.
` |üs¡ý˚ø£åD, eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÂs¡ düe÷», dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+|üCÒj·÷*.
` ÁbÕ+rj·T, sêÁw”ºj·T, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T, $<ë«$<ÛëHê\T eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ ne>±Vü≤q
ø£*+Z #ê*.
` Á|ü‹ Á>±eT+˝ÀqT nø£åsêdü´‘ê πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚j·÷*.
` #·<äTe⁄ø=qï, #·<äTe⁄ø=+≥Tqï u≤\u≤*ø£\ <ë«sê kÕø£ås¡‘ê $TwüHéqT $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
` $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« dü+πøåeT |ü<∏äø±\ <ë«sê $<ä´ ÄeX¯´ø£‘·qT Ä$wüÿ]dü÷Ô Á|ü#ês¡+ #˚j·÷*.
` ã&çe÷ìy˚dæq |æ\¢\ ≈£î≥T+ãH˚|ü<∏ë´\qT ‘Ó\TdüTø=ì yê]ì Áb˛‘·‡Væ≤ dü÷Ô ÁbÕ<Ûä$Tø£$<ä´ es¡≈£î <ä‘·Ô‘·
rdüTø√yê*.
` |æ\¢\ #·<äTe⁄ >∑T]+∫ ô|<ä›yê]øÏ ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À Á|ü#ês¡+ø£*Œ+#ê*.
` Á|ü‘·´ø£å+>±q÷, |üs√ø£å+>±q÷ $<ä´qT n+~dü÷Ô kÕ+|ò”Tø°ø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä+ #˚j·÷*.
` $<ë´s¡Tú˝À¢ kÕe÷õø±+XÊ\T, düVü≤Jeq+, düe÷»ùde e+{Ï $wüj·÷\T H˚sêŒ*.
Çy˚>±ø£ eT‘· dü+dü\ú T, ≈£î≥T+ã+, dü+|ò÷ü \T, kÕ+|òT” ø£øu¢£ Ÿ\T, dæìe÷\T, sπ &çj÷Ó , f…*$»Hé, ~q|üÁ‹ø£\T,
Á>∑+<Ûë\j·÷\T, eT÷´õj·T+\T, $H√<äπø+Á<ë\T, kÕ+düÿè‹ø£ dü+düú\T, j·TTe»q dü+|òü÷\T, eTVæ≤fi≤dü+|òü÷\T,
91
&Ü«Áø± dü+|òü÷\T, ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡e÷<äé÷\T, bÕsƒ¡XÊ˝Ò‘·s¡ dü+düú \T, kÕs¡«Á‹ø£ bÕsƒ¡XÊ\\T, ejÓ÷»q πø+Á<ë\T
nø£så êdü´‘ê øπ +Á<ë\T, nìj·T‘· dü+dü\ú T, j·÷<äè∫Ãø£ dü+dü\ú T, yê\+{°s¢¡ øπ +Á<ë\T yÓTT<ä˝q’… $ ≈£L&Ü kÕs¡«»˙q
$<ä´≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·THêïsTT.
2.4.4 Á|üuÛÑT‘·«+ ne\+_Û+#·e\dæq eP´Vü‰\T (Government can implement the Strategies)
Á|üuÛÑT‘·«+ ÁøÏ+<ä ø£q|üs¡∫q ø±s¡´Áø£e÷\qT eP´Vü‰‘·àø£+>± neT\T|üs¡#ê*. n|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TTì
dæ‹ú ì ô|+bı+~+∫qyês¡eTe⁄‘êeTT
` ùd«#êÃ¤ yêDÏ»´$<Ûëq+˝À nqTdü]+#ê*.
` kÕeTs¡dü´|üPs¡«ø£ dü+ã+<Ûë\ y˚Tfi¯$+|ü⁄ $<ÛëHêìï ne\+_Û+#ê*.
` ÁbÕ|üø£, ÁøÏj·÷o\ø£ ìX¯Ãj·÷\qT Á|üø£{Ï+#ê*.
` bÂs¡ düMTø£s¡D $<Ûëq+, bÂs¡ ne>±Vü≤q ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü{≤º*.
` Ä]úø£, sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT ø£\T|ü⁄ø=ì b˛yê*.
` eT+∫ düe÷C≤ìï ≈£î≥T+ã+ j·T÷ì{Ÿ>± n_Ûeè~› |üs¡#ê*.
` $<ë´s¡®q‘√ bÕ≥T, kÕ+|òæTø°ø£s¡D≤ìï #Ó’‘·q´|üs¡#ê*.
` Hê>∑]ø£‘·qT ô|+bı+~+∫ kÕe÷õø£ eédüú\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*.
` $<ë´X¯j·÷˝…’q bÂs¡dü‘·« \ø£åD≤\‘√bÕ≥T eT+∫ ≈£î≥T+ã \ø£åD≤\T ô|+bı+~+#ê*.
` |æ\¢\ n_Ûeè~›, $ø±kÕ\≈£î ≈£î≥T+ã+, düe÷»+ dü¬s’q Ø‹˝À düŒ+~+#˚ ≥≥T¢ yê]˝À Ä‘·à$XÊ«dü+qT
ì+bÕ*.
` ùd«#êÃ¤j·TT‘· ≈£î≥T+u≤\˝À |æ\¢\≈£î #·ø£ÿ{Ï Áb˛‘ê‡Vü‰+, ùd«#·Ã¤ \_Û+#˚≥≥T¢ Áù|πs|æ+∫ eTH√<ÛÓ’sê´ìï
ì+|æ ‘·<ë«sê #·ø£ÿ{Ï Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+|üCÒj·÷*.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘Ó *j·TCÒj·÷*.
` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢øÏ |æ\¢\T ñ‘ê‡Vü≤+‘√ e#˚Ã˝≤ n+<ä]˙ uÛ≤>∑kÕ«eTT*ï #˚ j·÷*.
` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ »]π> nìï ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT u≤<Ûä´‘·>± ÄVü‰«ì+#ê*.
` |æ.{Ï.m., j·Tdt.j·T+.dæ., \qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. yê{Ïì düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
ô|’ $<Û+ä >± nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\qT $q÷‘·ï+>± #˚|≥ü &º +É <ë«sê düe÷»+˝À $<ë´_Ûeè~›ì kÕ~Û+#·e#·TÃqì
>∑{Ïº qeTàø£+. n≥T Á|üuÛÑT‘ê«~ø±s¡T\≈£î, bÂs¡düe÷C≤\≈£L, me] eP´Vü‰\T yê]≈£îqï|üŒ{Ïø° $<ä´ n+<ä]ø°
nedüs¡eTì, yêì |ü⁄s√>∑‹øÏ ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTì ô|+#˚+<äT≈£î ø£èwæ »s¡>±*. q÷‘·q $<Ûëq Á|üÁøÏj·T˝À
kÕe÷õø£ »yêãT<ëØ‘·HêìøÏ, bÕs¡<sä Ù¡ ø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ @sêŒ≥T≈£î n~Ûø±s¡‘«· +, bÂs¡deü ÷»+ ø£\dæø≥£ Tº>± eTT+<äT≈£î
kÕ–‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TTìkÕúsTT nìï n+XÊ\˝À ‘·|üŒø£ eè~›#˚j·Te#·TÃqT.
eT÷˝≤´+ø£qeTT
1. $<ë´ \øå±´\ô|’ sê»ø°j·T ø±s¡ø±\qT $e]+∫, $<ä´sê»ø°j·T dü«uÛ≤yêìï k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]+#·+&ç?
2. bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ì ñ<ëVü≤s¡D|üPs¡«ø£+>± $e]+#·+&ç?
92
3. ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åD eT]j·TT ìj·÷eTø£+ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.

4. düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì H˚{Ï dæ‹ú ì $e]dü÷,Ô ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üsÃ¡ &ÜìøÏ >∑\ Ä≥+ø±\qT
‘Ó\Œ+&ç?
5. $<ä´ ` düe÷»+ eT]j·TT bÂs¡düe÷»+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT düMTøÏå+#·+&ç.
\|òüTdüe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
1. $<ë´<˚´j·÷\qT >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
2. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡#·q˝À bÕ{Ï+#·e\dæq ìj·Te÷\T ‘Ó\Œ+&ç.
3. $<ä´˝À sê»´+ bÕÁ‘·qT ‘Ó\Œ+&ç.
4. düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ˝Ò$?
5. $<ä´˝À bÂs¡ düe÷»+ bÕÁ‘·qT ‘Ó\Œ+&ç.
ÁbÕC…≈£îº |üì:
1. $<ë´ >∑e÷´\ ìsêàD+˝À n~Ûø±s¡+ eT]j·TT dæ<ë›+‘ê\ Á|üuÛ≤yê\qT, Ç‘·s¡ n+XÊ\qT Áø√&ûø£]+∫
ùdø£]+#·eTq&É+.
2. düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT >∑T]+∫ $_Ûqï s¡+>±\˝À e⁄+&˚ e´≈£î\Ô n_ÛÁbÕj·÷\qT ùdø£]+#·eTq&É+.
ôd$THêsY
1. $<ë´<Û˚´j·÷\qT s¡ø±\qT, ø±s¡ø±\qT ÁbÕ>∑Tø°Ôø£]+#·eTq&É+.
2. düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTT Hê&ÉT, H˚&ÉT dü]b˛\Ã&É+.

93
3 C≤„qeTT eT]j·TT ne>±Vü≤q

(Knowledge and understanding)
3.1 C≤„q ìsêàD+, vs C≤„qeTT düe÷#ês¡+

3.2 qeTàø£+, düe÷#ês¡+, C≤„q+ eT]j·TT ne>±Vü≤q uÛ≤eq\T: C≤„q+, düe÷#êsêìøÏ _ÛqïyÓTÆq~, C≤„q+
nqTuÛÑyê\ ìsêàD+, $#ês¡D |ü<ä∆‘·T\T.
3.3 C≤„q XÊK\T : $$<Ûä s¡ø±\T C≤„q+ ` yê{Ï ì»ìsê∆s¡q Á|üÁøÏj·T\T
3.4 C≤„q+ eT]j·TT X¯øÏÔ : |üs¡dü‡s¡ Ä~Û|ü‘·´+ |ü⁄düÔø£ C≤„q+ vs nqTuÛÑe C≤„q+
3.5 |æ\¢\ C≤„q ìsêàD+ : @$T{Ï? m˝≤? |æ\¢\ Ä˝À#·q\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T #·Á≥+
3.6 C≤„q s¡ø±\T eT]j·TT düeTkÕ´ kÕ<Ûäq >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡, k˛wü˝Ÿ dü¶&ûdt, #·]Á‘·, uÛ≤wü, ‘·‘·Ô«XÊÅdüÔ+ yÓTTˆˆq$
` ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
\øå±´\T :
1. C≤„q+
2. C≤„q ìsêàD+ >∑÷]Ã ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+
3. C≤„HêìøÏ, düe÷#êsêìøÏ eT<Ûä´>∑\ b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T ‘Ó\TdüTø√e&É +
4. $$<Ûäs¡ø±˝…’q $#ês¡D |ü<ä∆‘·T\qT >∑÷]Ã ‘Ó\TdüTø√e&É+
5. $$<Ûäs¡ø±\ C≤„q+ yê{Ï ì»ìsê∆s¡q Á|üÁøÏj·T\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+
6. |æ\¢˝À¢ C≤„qìsêàD+ »s¡T>∑T$<ÛëHêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+
7. |æ\¢\ Ä˝À#·q\ Á|ü‘êé÷ïj·T #·Á≥+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+
8. $$<Ûä C≤„qs¡ø±\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+.
C≤„qeTT eT]j·TT ne>±Vü≤q

94
|ü]#·j·T+ :
C≤„qeTT nH˚ |ü<ëìï ìs¡«∫+#·&É+ #ê˝≤ ø£cÕº˝À¢ ≈£L&çq~. m+<äTø£+fÒ C≤„qeTT nH˚ <ëìì Á|ü‹ˇø£ÿs¡÷
yê]yê] |ü<ä∆‹˝À nq«sTT+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ ∫qï |æ\¢yê&ÉT ø=ìï |ü<ë´\qT ø£+sƒ¡düÔ+ #˚j·T&É+, ˇø£
$<ë´]∆ ø=ìï >∑DÏ‘· dü÷Á‘ê\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+, ˇø£ |ü+&ç‘·T&ÉT ˇø£ ø±yê´ìï #·~$ <ëìøÏ uÛ≤wü´+ #Ó|üŒ>∑\>∑&É+
yÓTT<ä˝…’qe˙ï C≤„q düeTTbÕs¡®q˝Àπø ekÕÔsTT. >∑Ts¡Te⁄ nH˚ X¯u≤›ì ï nsê∆ìï |ü]•*ùdÔ Nø£{Ï nH˚ nC≤„Hêìï
bÕs¡Á<√* yÓ\T>∑T nH˚ C≤„Hêìï Á|ükÕ~+#˚yê&ÉT nì ns¡∆+. nsTT‘˚ @~ nC≤„q+, mes¡T nC≤„ì nH˚$
ìs¡ísTT+#·&É+ ø£wüº+. me] Ä˝À#·q\qT ã{Ïº yê] n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+{≤sTT. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° C≤„q+ nH˚~
dü+≈£î+∫‘· $wüj·÷\ qT+&ç e´≈£îÔ\qT $eTT≈£îÔ\qT #˚ùd~ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
bÕ¢{À Á|üø±s¡+ C≤„q+ nH˚~ $y˚#·q‘√ ≈£L&çq ì»yÓTÆq n_ÛÁbÕj·T+. ø±˙, C≤„q+, n_ÛÁbÕj·T+ ø£+f…
_ÛqïyÓTÆq~. C≤„q+ ø=ìï dü‘ê´\qT Ä$wüÿ]düTÔ+~. n_ÛÁbÕj·T+ nH˚~ Ä$<Ûä+>± #Ój·T´˝Ò<äT.
C≤„qeTH˚~ düeTÁ>∑yÓTÆq~. $düÔè‘·yÓTÆq uÛ≤eq‘√ ≈£L&çq~. Bìì $$<Û ä $uÛ≤>±\T ˝Ò<ë düã®≈£îº\ ù|s¡T‘√
$&ÉBj·T&É+ ø£èÁ‹eTyÓTqÆ ~. C≤„q kÕ<Ûqä nH˚~ J$‘ê+‘·+ »]π> Á|üÁøÏjT· ì»yÓTqÆ C≤„q+ ñ<˚«>±\≈£î nr‘·yTÓ qÆ ~.
C≤„Hêìï ì]à+#·&É+˝À uÛ≤>∑+>± e´øÏÔ˝À d”«j·T nH˚«wüDqT, dü‘ê´H˚«wüDqT ô|+bı+~+#˚ Á|üj·T‘êïìï bÕsƒ¡XÊ\
#Ój·÷´*. $<ë´s¡T∆\˝À C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·&É+˝À uÛ≤>∑+>± ñbÕ<Ûë´j·TTì uÀ<Ûäq #·sêÃ |ü<ä∆‹˝À ø=qkÕ>±*,
n~Ûø±s¡j·TT‘· $<Ûëq+˝À ñ+&É≈£L&É<äT. C≤„q kÕ<Ûäq˝À |òü*‘ê\ ø£+fÒ ≈£L&Ü yê{Ïì bı+<˚ Á|üÁøÏj·T\qT
|ü]|ü⁄wüº+ #˚j·T&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*.
á n<Ûë´j·T+˝À C≤„q n+fÒ @$T{Ï? ne>±eTq n+fÒ @$T{Ï? yê{Ï eT<Ûä´ @$<ÛäyÓTÆq dü+ã+<Ûä+
ñ+~? C≤„HêìøÏ, düe÷#êsêìøÏ eT<Ûä´ ‘˚&Ü˝Ò$T{Ï? düe÷#ês¡+ ø£+f… C≤„q+ @$<Ûä+>± ñqï‘·yÓTÆq~? e+{Ï
$$<Ûä n+XÊ\qT #·]ÃkÕÔs¡T. $$<Ûä C≤„qXÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+{≤s¡T. C≤„q+ eT]j·TT X¯øÏÔ\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü yê{Ï |üsd¡ ‡ü s¡ Ä~Û|‘ü ê´ìï >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. C≤„q
ìsêàD+ n+fÒ @$T{Ï? |æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ @$<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\ Á|ü‘êé÷ïj·T Ä˝À#·q\ #·Á≥+
@$<Û+ä >± s¡÷bı+<äT‘·T+~ nH˚ n+XÊ\ô|’ #·]Ã+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä C≤„qs¡÷bÕ\T eT]j·TT düeTkÕ´kÕ<Ûqä \
>∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü n+<äT˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT $e]+#·&É+ ≈£L&Ü »]–+~.
3.1
C≤„q ìsêàD+, C≤„qeTT Á|ü‹>± düe÷#ês¡+ @<Ó’Hê düe÷#êsêìï ne>±Vü≤q #˚dæø=ì <ëìì ø√]qØ‹˝À
yêÚ≤´ì+#·>\∑ HÓ|’ ⁄ü D´+ @s¡Œ&çq≥¢sTT‘˚ C≤„q ìsêàD+ »]–q≥T¢ uÛ≤$+#·e#·TÃ. C≤„qeTH˚~ C≤„Hê‘·àø£ kÕeTsê∆´\‘√
≈£L&çq~. ˇπø n+XÊìï $$<Ûä \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À, kÕe÷õø£ ÁdüŒVü≤qT ô| +bı+~+#·&ÜìøÏ, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\qT
eè~∆ |üs¡#·&ÜìøÏ, $X‚¢wüD\T eT]j·TT ìsêàD≤\T #˚j·T&ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005, $<ë´s¡T∆\ C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑e\dæq nedüsêìï düŒwüº+
#˚dæ+~. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq yê‘êes¡D≤ìï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£*Œ+#ê*.
nqTuÛyÑ ê\ ÁbÕ‹|ü~ø£+>± C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ï,º $<ë´s¡T\∆ kÕúsTTøÏ nqT>∑TDyÓTqÆ nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\qT
95
ø£*Œ+∫, yê{Ï˝À yês¡T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì ø=‘·Ô C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=H˚˝≤ #·÷&Ü*. $<ë´]∆ì düe÷#êsêìï
ùdø£]+∫, <ëìì yÓT<ä&ÉT˝À ì\«j·TT+#·T≈£îH˚ e´øÏÔ>± uÛ≤$+#·≈£L&É< äT. n‘·&ÉT n+<äTu≤≥T˝Àì düe÷#êsêìï
$X‚¢wüD #˚j·T&É+, nedüs¡yÓTÆq Ç‘·s¡ s¡÷bÕ\˝ÀøÏ e÷s¡TÃø=ì $ìjÓ÷–+#·>∑\ kÕeTsê∆´ìï bı+<ä>∑\>±*.
n|ü&˚ n‘·&ç˝À C≤„q ìsêàD+ »]–qfÒ¢.
C≤„q ìsêàD uÛ≤eqqT á ÁøÏ+~$<Ûä+>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. |üPs¡«C≤„Hêìï Ä<Ûës¡+ #˚dæø=ì düVü≤»yÓTÆq
Ø‹˝À dü+<äsê“¤ìøÏ ‘·–q≥T¢>± ìsêàD≤‘·àø£ düìïy˚XÊ˝˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷ ‘êy˚T dü«j·T+>± $wüj·÷\qT
ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+≥÷ q÷‘·q C≤„Hêìï ìsêàD+ #˚düTø=q&Üy˚T C≤„q ìsêàD+.
C≤„q ìsêàD+ e\¢ $<ë´]∆ dü«j·T+>± ø=‘·Ô Ä˝À#·q\qT bı+<ä>∑\T>∑T‘ê&ÉT. $<ÛëHê\qT
s¡÷bı+~+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. q÷‘·q‘·«+ eT]j·TT düè»Hê‘·àø£‘· #√≥T#˚d üT≈£î+{≤sTT.
C≤„q ìsêàD+ »]π> |ü<ä∆‹: (Process of Constructing Knowledge)
C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T∆\˝À ‘·–q Áù|s¡DqT, ÄdüøÏÔì ø£*–+#ê*.

n|ü&ÉT $<ë´s¡T∆\T ‘·eT˝Àì n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–+#·Tø=ì C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=+{≤s¡T.
y˚Tj·TsY ‘·q C≤„qìsêàD qeT÷Hê˝À eT÷&ÉT eTTU≤´+XÊ\qT dü÷∫+#ês¡T. n$
1. ‘·–q düe÷#êsêìï m+|æø£ #˚j·T&É+ (Selecting Relevant Information - S)
2. m+|æø£ #˚dæq düe÷#êsêìï eéd”úø£]+#·&É+ (Organising Selected Information - O)
3. eéd”úø£]+#·ã&çq düe÷#êsêìï düyÓTÆø£´|üs¡#·&É+ (Integrating Organized Information - I)
C≤„q ìsêàD+˝À |òü*‘êìøÏ m+‘· ÁbÕ<ÛëqéTT+≥T+<√ $<ÛëHêìøÏ ≈£L&Ü n+‘˚ ÁbÕ<ÛëqéTT+≥T+~.
düe÷#ês¡+ Vs C≤„q+:
düe÷#ês¡+ nH˚~ ø=ìï $wüj·÷\ düe÷Vü‰s¡+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ì|òüT+≥e⁄qT rdüT≈£î+fÒ n+<äT˝À Ä
uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫q m+‘√ düe÷#ês¡+ ñ+≥T+~. >∑÷>∑T˝Ÿ˝À XÀ<Ûäq #˚dæq|ü⁄&ÉT @<Ó’Hê ˇø£ ∫qï |ü<ëìï f…Æ|t
#˚ùdÔ <ëì‘√ dü+ã+<ÛäeTTqï m+‘√ düe÷#ês¡+ eTq ø£fi¯¢eTT+<äT+≥T+~. |üPs¡«+ eTTÁ<äD≤e÷<ÛäéT+ (|ü⁄düÔø±\T)
e÷Á‘·y˚T Á|ü<Ûëq düe÷#ês¡ kÕ<ÛäHê\T>± ñ+&˚$. ø±˙, Ä<ÛäTìø£j·TT>∑+˝À kÕ+πø‹ø£ ô|s¡>∑&É+ e\¢ düe÷#ês¡
ùdø£s¡D nH˚~ düT\uÛÑ‘·s¡+ nsTT+~. Á|ükÕs¡e÷<∏äé÷\ <ë«sê ø±˙, n+‘·s¡÷à\+ <ë«sê >±˙ eTq≈£î ø±e\dæq
düe÷#ês¡+ \uÛÑéTe⁄‘√+~. düe÷#êsêìï ˇø£ <ä‘êÔ+X¯+>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. düe÷#êsêìï ˇø£ e´øÏÔ qT+&ç >±˙,
|ü⁄düÔø£+ qT+&ç >±˙ ˝Ò<äT Ç‘·s¡ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê >±˙ bı+<äe#·TÃ. düe÷#ês¡+ C≤„Hêìï n_Ûeè~∆ #˚düTø=q&ÜìøÏ
ñ|üø£]düTÔ+~. n+‘˚ø±˙ düe÷#ês¡y˚T C≤„q+ ø±<äT. n~ C≤„q+˝À ˇø£ n+‘·sê“¤>∑+. düe÷#êsêìï ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq
Ø‹˝À $ìjÓ÷>±+#·Tø√>∑\Z&É+ C≤„HêìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
C≤„q n_Ûeè~∆˝À øπ e\+ düe÷#êsêìï uÛÁÑ <ä|sü #¡ T· ø√e&É+ nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT yÓ*øÏrj·T&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü $$<Ûä
ì]∆wüº $wüj·÷ìï, e÷qdæø£ uÛ≤eq*ï s¡ø£s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\Z &É+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. yÓ’Ks¡T\T,
96
ñ<˚«>±\T, HÓ’‹ø£‘· yÓTT<ä\>∑Tq$ |æ\¢\ C≤„q+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&É+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ñ+{≤sTT. C≤„q+ n+fÒ
ìC≤\ s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ düe÷#ês¡eTT. Ç~ ≈£L&Ü Hê´j·TdüeTà‘·yÓTÆq, ùV ≤‘·ã<ä∆yÓTÆq $XÊ«düeTT. C≤„Hé&É÷´sT÷
(John Dewey) Á|üø±s¡+, C≤„q+ nH˚~ kÕø£å´+ qT+&ç nqT$T‹ì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. (Knowledge denoes an
inference from evidence) düe÷#ês¡+ nH˚~ ˇø£ eTT&çdüs¡T≈£î. C≤„q+ nH˚~ Ä düe÷#ês¡ $ìjÓ÷>∑ +‘√
eTT&ç|ü&çq Á|üÁøÏj·T. düe÷#êsêìï ‘ê‘êÿ*ø£+>± >∑Ts¡TÔ ô|≥Tºø√e&É +, ã{°º|ü≥º&É+ C≤„q+>± |ü]>∑DÏ+#·ã&Ée⁄.
düe÷#ês¡eTH˚~ ˇø£ uÛÖ‹ø£yÓTÆq~. C≤„q+ e÷qdæø£ Á|ü‹eT\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. düe÷#ês¡+, mes¡T?
mø£ÿ&É? @$T{Ï? m|ü&ÉT? e+{Ï yê{ÏøÏ düe÷<ÛëHêìïùd,Ô C≤„q+ ªm˝≤μ nH˚<ëìøÏ düe÷<Ûëq$TdüT+Ô ~. Áø£eTã<äy∆ TÓ qÆ
$wüj·T+ düe÷#ês¡+ nsTT‘˚, Áø£eTã<ä∆yÓTÆq nqTuÛÑe+ C≤„q+ ne⁄‘·T+~. düe÷#êsêìï ã~© #˚j·T&É+ düT\uÛÑ+,
C≤„q+ ã~©øÏ nuÛÑ´düq nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
3.2 düe÷#ês¡+, C≤„q+ eT]j·TT ne>±Vü≤q,qeTàø£+,$XÊ«dü+, uÛ≤eq:
qeTàø£+ nH˚~ ˇø£s¡ø£yÓTÆq n+^ø±s¡eTT. BìøÏ Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘·+˝À, XÊÅdüÔ $wüj·÷\˝À dü+ã+<Ûä+ ñ
+&Ée#·TÃ, ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. qeTàø±ìï eTq+ nìïkÕs¡T¢ Á|ü•ï+#·˝ÒeTT. Ä<Ûësêìï #Ó|üŒ˝ÒeTT eT]j·TT #·÷|ü˝ÒeTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î <˚e⁄&ÉT ñHêï&ÉT nH˚~ #ê˝≤eT+~ Á|ü»\ qeTàø£+. á qeTàø£+ Á|ü•ï+#·C≤\ì~. e´øÏÔ jÓTTø£ÿ
kÕ+düÿè‹ø£ H˚|ü<ä´+, |üPs¡« nqTuÛ≤yê\‘√ eTT&ç|ü&çq~. qeTàø£+ nH˚~ ˇø£ e÷qdæø£ dæú‹. Ç~ ˇø£ <ÛäHê‘·àø£
yÓ’K]ì (Positive attitude) dü÷∫düTÔ+~. $XÊ«kÕìï ø£*–j·TT+&É&É+ e\¢ e´øÏÔ ‘·q Çwüºs¡+>∑+˝À eTT+<äT≈£î
b˛j˚T neø±X¯+ m≈£îÿe.
qeTàø£+ nH˚ <ëìì á ÁøÏ+~$<Ûä+>± ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. ªj·T<ës¡∆‘·qT ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq yêdüÔe
kÕø£å´+ ø£*–j·TTqï ˝Ò<ë ø£*–˝Òì ˇø£ $wüj·T+ >∑T]+∫q e´øÏÔ jÓTTø£ÿ e÷qdæø£ dæú‘˚ qeTàø£+.
(Belief is the state of mind is which a person thinks something to be the care with or without
any empirical evidence to prove that some thing is the case with factual certaining)
düe÷#ês¡+:
@<√ ˇø£ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ düe÷#ês¡+ nqã&ÉT‘·T+~. Ç~ ˇø£ <ä‘êÔ+X¯+. Bìì
Ä<Ûës¡+ #˚dæø=ì C≤„qeTH˚~ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. düe÷#ês¡+ nH˚~ XÊ_›ø£ s¡÷|ü+˝À, nXÊ_∆ø£ s¡÷|ü+˝À ñ+&Ée#·TÃ.
u§eTà\T, |ü{Ïºø£\T, dü+πø‘ê\T, ∫Vü‰ï\T yÓTT<ä˝…’q~ düe÷#ês¡+˝À uÛ≤>∑+. düe÷#ês¡eTH˚~ ˇø£ eTT&ç
|ü<ës¡∆+˝≤+{Ï~. Bìì |ü⁄düÔø±\ qT+&ç >±˙, Á|ükÕs¡e÷<Ûäé÷\ qT+&ç >±˙ ùdø£]+#·e#·TÃ.
C≤„q uÛ≤eq (Concept of knowledge)
$wüj·T+ nH˚~ düe÷#ês¡yÓTÆ‘˚, <ëìì nedüs¡yÓTÆq Ø‹˝À nq«j·T+ #˚ùd Ô n~ C≤„qeTe⁄‘·T+~. C≤„HêìøÏ
düe÷#ês¡+ eT÷\+. düe÷#êsêìï ‘·–qØ‹˝À $X‚¢wæ+#·>∑*–‘˚ n~ C≤„q+>± e÷s¡T‘·T+~. düe÷#êsêìï
$X‚¢wüD #˚j·T&É+, yêÚ≤´ì+#·&É+, nq«j·T+ #˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï C≤„Hêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+˝À ñ|üø£]kÕÔsTT.
ªnqTuÛeÑ + ˝Ò<ë $<ä´ <ë«sê eTq+ bı+<˚ düe÷#ês¡+, ne>±Vü≤q, HÓ|’ ü⁄Dý˚T C≤„q+μ nì ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
nqTuÛÑyê\ kÕsê+XÊìï C≤„q+>± uÛ≤$+#·e#·TÃ.
97
ne>±Vü≤q uÛ≤eq (Concept of Understanding)

@<Ó’Hê düe÷#êsêìï ne>±Vü≤q #˚dæø=ì <ëìì ø√]q Ø‹˝À yêÚ≤´ì+#·>∑\ HÓ’|ü⁄D´+ @s¡Œ&çq≥¢sTT‘˚
C≤„qìsêàD+ »]–q≥T¢ uÛ≤$kÕÔeTT. C≤„qeTT n+fÒ ˇø£ $wüj·÷ìï ˝Ò<ë düe÷#êsêìï ‘Ó\TdüTø√e&É+ e÷Á‘·y˚T
ø±<äT <ëìì $X‚¢wæ+#·>∑\, $ìjÓ÷–+#·>∑\, ‘·<ë«sê ø=‘·Ô $wüj·÷\qT ìsêàD+ #˚j·T>∑\ kÕeTs¡ú´+.
ˇø£ |ü<ë´ìï <ëì ns¡+∆ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü ã{°|º {ü qºÏ ≥¢sTT‘˚ Ä |ü<ë´ìï dü+ã+<ÛëìøÏ C≤„q+ @s¡Œ&çq≥T¢ ø±<äT.
ne>±Vü≤q‘√ ≈£L&çq C≤„q+ e\¢ ‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·>∑\ kÕeTs¡ú´+, düe ÷C≤ìï $$<Ûä n+XÊ\ <ë«sê ns¡∆+
#˚dTü ø√>∑\&Z +É , Ç‘·sT¡ \ |ü≥¢ düŒ+<äq, kÂ+<äsê´sê<Ûqä , ‘ê]ÿø£+>± Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ ˝≤+{Ï$ e´øÏ˝Ô À
@s¡Œ&É‘êsTT. bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ C≤„q|ü⁄Hê~ì @s¡Œ]#˚ nqTuÛÑyê\‘√ ì+&ç e⁄+&Ü*. $<ë´s¡T∆\˝À á C≤„q
dü+|ü<äqT ‘·eT≈£î‘êeTT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚düTø√>∑\>±*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î $<ë´]∆ ˇø£ Ä≈£îqT #·÷dæq|ü⁄&ÉT n‘·&ÉT
<ëìjÓTTø£ÿ s¡+>∑T, Äø±s¡+, |ü]e÷D≤ìï ñ|üjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ |ü\T Ä˝À#·q\qT bı+<ä>∑\TZ‘ê&ÉT. n+fÒ ø=‘·Ô
C≤„q+ @s¡Œ&ç+<äqïe÷≥. C≤„Hêìï dü¬s’qØ‹˝À ne>±Vü≤q #˚dæø=q&É+ e\¢, C≤„Hêìï ˇø£ ñ‘·Œ‹Ô>± #·÷&É≈£î+&Ü
n~ m˝≤ düèwæº+|üã&ÉT‘·T+<√, m˝≤ Áø£eT$ø±dü+ #Ó+<äT‘·T+<√, <ëìì m˝≤ me]ø√dü+ $ìjÓ÷–düTÔHêïyÓ÷
‘Ó\TdüTø=+{≤+. |æ\¢\T πøe\+ düe÷#êsêìï C≤„|üø£eTT+#·Tø√e&É+ ø£+fÒ, yê{Ïì ns¡∆e+‘·+>± bı+<ä&É+,
$X‚¢wæ+#·&É+ e+{Ï ne>±Vü≤q\ e\¢ ø=‘·Ô dü+<äsê“¤\≈£î nq«sTT+#·>∑ \TZ‘ês¡T.
ˇø£ $wüjT· + ˝Ò<ë n+X¯+ >∑T]+∫q ne>±Vü≤q˝À yêÚ≤´ì+#·&+É , b˛*ø£\T ˝Ò<ë ‘˚&Ü\T #Ó|Œü >∑\>∑&+É ,
<ä‘êÔ+XÊìï ø=ìï düeT÷Vü‰\T>± eØZø£]+#·&É+, q÷‘·q uÛ≤eq\qT, |ü<ë\qT, >∑Ts¡TÔ\qT $e]+#·>∑\Z&É+,
ñ<ëVü≤s¡D*«>∑\Z&É+, $y˚#·q #˚j·T&É+, ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#·>∑\Z&É+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï ne>±Vü≤q˝ÀøÏ
ekÕÔsTT.
C≤„q+, düe÷#ês¡+ ø£+fÒ _ÛqïyÓTÆq~:
düe÷#ês¡+ uÛÖ‹ø£ $wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫qf…‘¢Æ ˚ C≤„q+ e÷qdæø£ Á|ü‹eT\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. düe÷#ês¡+
m≥Te+{Ï yêÚ≤´Hêìï #Ój·T´<äT, ø±˙ C≤„q+˝À yêÚ≤q+ Ç$T&çj·TT+≥T+~. C≤„q+ ªm˝≤μ nH˚ Á|üX¯ï≈£î
düe÷<Ûëq+ ÇdüT+Ô ~. C≤„qeTH˚~ Ä˝À#·q\≈£î, n+‘·s<¡ èä wæøº Ï dü+ã+~Û+∫q~. C≤„H√‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zqï|ü&ÉT
ø£*ùd nqTuÛÑyê\T nuÛÑ´düHêìøÏ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
$#ês¡D |ü<ä∆‘·T\T (Methods of Enquiry):
$#ês¡D jÓTTø£ÿ ns¡∆eTT ˝À‘Ó’q |ü]o\q. C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï $#ês¡D |ü<ä∆‘·T\qT |ü]o*<ë›+.
1. |ü]o\Hê |ü<ä∆‹ (Observation Method) @<Ó’Hê $wüj·÷ìï dü+|üPs¡í+>± |ü]o*+∫ ‘·<ë«sê n+<äT˝Àì
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&É+.|òü*‘·+>± C≤„q ìsêàD+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.
2. ˝À‘·T>± Á|ü•ï+#·&+É (Deep Questioning) ˇø£ $wüjT· + >∑T]+∫ ˝À‘·T>± Á|ü•ï+#·&+É <ë«sê Ä $wüjT· +
>∑T]+∫ #·ø£ÿì ne>±Vü≤q @s¡Œ&É&É+ e\q C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.

98
3. XÊÅd”Ôj·T |ü<ä∆‹ (Scientific Method) düeTdü´\ kÕ<Ûäq˝À ˝Ò<ë dü‘ê´H˚«wüD˝À XÊÅdüÔE„\T nqTdü]+#˚
á |ü<ä∆‹ eT÷\+>± C≤„qìsêàD+ XÊÅd”Ôj·T+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
4. Á|üjÓ÷>∑|ü<ä∆‹ (Experinental Method) $wüj·Tùdø£s¡D≈£î düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ ˝Ò<ë yêdüÔyê\
ìs¡÷|üD≈£î Á|üjÓ÷>±\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
5. $X‚¢wüq |ü<ä∆‹ (Analysical Method) ˇø£ $wüj·÷ìï ˝Ò<ë düeTdü´qT $X‚¢wæ+#·&É+ »]–q|ü⁄&ÉT <ëì
>∑T]+∫q düeTÁ>∑yÓTÆq C≤„q+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
6. ‘ê]ÿø£ |ü<ä∆‹ (Logical Method) ˇø£ $wüj·÷ìï ‘ê]ÿ+>± Ä˝À∫+#·&É+ e\¢ <ëìjÓTTø£ÿ eT+∫
#Ó&ÉT\T ≈£L\+≈£wü+>± ‘Ó\TkÕÔsTT. |òü*‘·+>± q÷‘·q C≤„q+ yÓ\Te&ÉT ‘·T+~. $#ês¡D nH˚~ @
|ü<ä∆‹˝ÀHÓ’Hê »s¡>∑e#·TÃ. nedüsêìïã{Ïº, dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº $#ês¡D |ü<ä∆‹ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~ ø±˙
$#ês¡D dü]>± »]–‘˚ e÷Á‘·+ <ëìe\¢ \_Û+#˚ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± j·T <ës¡∆C≤„q ìsêàD+
»s¡T>∑T‘·T+~.
3.3 C≤„qXÊK\T : $$<Ûäs¡ø±\ C≤„q+ ` yê{Ï ì»ìsê∆s¡D Á|üÁøÏj·T\T
bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´]∆ C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚$ C≤„qXÊK\T(uÛ≤>±\T). Ç$ $<ë´]∆
jÓTTø£ÿ ne>±Vü≤qeTT, HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+#·T‘êsTT. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#˚ nqTuÛÑeE„˝…’q ñbÕ<Ûë´j·TT\T
˝Ò<ë $<ëý˚‘·Ô\≈£î á C≤„qXÊK\ô|’ ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. á C≤„qXÊK\˝À ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.
1. }Vü≤ø£*Œ‘· C≤„q+ (A Priatic Knowledge) eTT+<ä] ˝Ò<ë C≤„q+. Ç~ m≥Te+{Ï nqTuÛÑe+
˝Ò≈£î+&Ü πøe\+ ‘ê]ÿø£yê<ä+˝À bı+<˚ C≤„q+. Bìì $y˚#·q‘√ bı+<˚ C≤„q+>± ≈£L&Ü #Ó|üŒe#·TÃ.
2. nqTuÛÑ$ø£ C≤„q+ (A Posterioric Knowledge) ‘·<äT|ü] C≤„q+ eTT+<äT nqTuÛÑyê\ qT+&ç ø=+‘·
$wüj·÷ìï Á>∑Væ≤+∫ Ä ‘·sê«‘· <ëìì ‘·s¡ÿ+ ˝Ò<ë $y˚#·qø£+ >∑T]#˚dæ ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+
eT÷\+>± ‘·<äT|ü] C≤„q+ \_ÛdüTÔ+~. n+<äT#˚ Bìì |ü]o\q <ë«sê bı+~q nqTuÛÑyê<Ûë]‘· C≤„q+
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. nqTuÛÑyê<Ûëì‘· C≤„HêìøÏ eTT+<ä] C≤„q+ nH˚~ ÁbÕ‹|ü~ø£ ne⁄‘·T+~.
3. Á|ü‹bÕ~‘· C≤„q+ (Propostitional Knowledge) C≤„Hêìï Á|ü‹bÕ<äq\ <ë«sê e´ø£|Ô sü #¡ &· yÉ T˚ Á|ü‹bÕ~‘·
C≤„q+ nqã&ÉT‘·T+~. Á|ü‹bÕ~‘· C≤„Hêìï Á|üø{£ ‘Ï · yêø±´\ <ë«sê e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsT¡ . Á|ü‹bÕ~‘· C≤„q+˝À
<˚ì >∑T]+#Ó’Hê ‘Ó\TdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
4. nÁ|ü‹bÕ~‘· C≤„q+ (Non-Propositional Knowledge) Ç+<äT˝À #ÓjT· ´&É+ <ë«sê C≤„q+ bı+<äã&ÉT‘·T+~.
Äô|’ @<Ó’Hê dü+<äs¡“¤+˝À nq«sTT+#·Tø√ã&ÉT‘·T+~. XÊÅd”Ôj·T |ü<ä∆‹˝À yê&˚ $<ÛëHê\H˚ Bì˝Àq÷
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Bì˝À nqTuÛÑyêìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+≥T+~.
3.3 C≤„q ÁbÕe÷DÏø£ Á|üÁøÏj·T(Validation Process) uÛ≤s¡rj·T, bÕXÊÃ‘·´ ‘·‘·Ô«y˚‘·Ô\T yê]yê] dæ<ë∆+‘ê\
Ä<Ûës¡+>± ÁbÕe÷DÏø£‘·qT ù|s=ÿq&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À Hê\T>∑T s¡ø±\ ÁbÕe÷DÏø£‘·\qT |ü]o*<ë›+.

99
1. Á|ü‘·´ø£å Á|üe÷D+ (Perception) C≤„H˚+Á~j·÷\ <ë«sê eTq+ bı+<˚ C≤„Hêìï Á|ü‘·´ø£åC≤„q+ n+{≤s¡T.
|ü+#˚+Á~j·÷\≈£î u≤Vü≤´|ü<ësê∆\‘√ @s¡Œ&˚ dü+ã+<Ûä+ e\¢ Á|ü‘·´ø£å C≤„q+ ø£\T>∑T‘·T+~.
2. nqTe÷q Á|üe÷D+ (Inference) |üPs¡« nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q C≤„Hêìï }Væ≤+#·&Üìï
nqTe÷q Á|üe÷D+ n+{≤s¡T. nqTe÷q+ nH˚~ ˇø£ e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T.
3. X¯ã› Á|üe÷D+ (Testomony) nqTuÛeÑ + <ë«sê bı+~q C≤„Hêìï ‘·sT¡ yê‘· ‘·sê\≈£î H˚sT¡ >± n+~+#·&+É
ø√dü+ |ü⁄düÔø±\˝À ìøÏå|üÔ+ #˚kÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î y˚<äeTT\T X¯ã ›Á|üe÷D+.
4. ñ|üe÷q Á|üe÷D+ (Consparison) b˛*ø£qT ã{Ïº ˇø£ |ü<ësê∆ìøÏ, y˚s=ø£ |ü<ësê∆ìøÏ eT<Ûä´>∑\
dü+ã+<Ûëìï Á>∑Væ≤+#·&Üìï ñ|üe÷qÁ|üe÷D+ n+{≤s¡T.
dü‘ê´ìï Á|üe÷D+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\∆ ≈£î neø±XÊìï ø£*Œ+#ê*. Ä Á|üe÷D+
Ä<Ûës¡+>± |ü]C≤„q+, @~ ø±<äT nH˚ ìs¡íj·÷ìøÏ yês¡T sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
»„qe÷sêZ\T (Ways of knowledge)
• ñ|üe÷q Á|üe÷D+ (Senses)
• $y˚#·q (Reasons)
• n+‘·s¡T“~∆ (Intuition)
• Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑe+ (Direct experience)
• nÁ|ü‘·´ø£å nqTuÛÑe+ (Indirect experience)
• dü+düÿè‹ eT]j·TT kÕ+Á|ü<ëj·÷\T (Culture and Traditions)
3.4 C≤„q+ eT]j·TT X¯øÏÔ (e÷qdæø£ X¯øÏÔ): |üs¡düŒs¡ Ä~Û|ü‘·´+ |ü⁄düÔø£C≤„q+ Á|ü‹>± (Vs)
nqTuÛÑe C≤„q+
C≤„qy˚T X¯øÏÔ (Knowledge is Power) nH˚$ nH˚ø£ eT+~ uÛ≤s¡rj·T, bÕXÊÃ‘·´ y˚T<∏ëe⁄\T ‘Ó*j·TCÒdæq
$wüj·T+ eTq≈£î ‘Ó*dæ+<˚.
ndü\T C≤„q+, X¯øÏÔ nH˚$ ¬s+&É÷ dü+ã+<Ûä+˝Òì $wüj·÷˝Ò. n˝≤ø±ø£b˛‘˚ yê{Ï eT<Ûä´qTqï dü+ã+<Ûä+
@$T{Ï?
n<˚ $<Ûä+>± |ü⁄düÔø£ C≤„HêìøÏ, nqTuÛÑeC≤„ìøÏ eT<Ûä´ kÕs¡÷|ü´‘·˝ Ò+{Ï? uÛÒ<ë˝Ò+{Ï? nH˚ n+XÊ\qT
|ü]o*<ë›+.
C≤„q+: ˇø£ $wüj·T+ jÓTTø£ÿ dæ<ë›+‘·|üs¡yÓTÆq ˝Ò<ë Ä#·s¡D≤‘·àø£ ne>±Vü≤H˚ C≤„q+.
X¯øÏÔ: @<Ó’Hê ˇø£ |üì #˚j·T>∑\ kÕeTs¡ú´+ X¯øÏÔ ` uÛÖ‹ø£yÓTÆq~. C≤„Hêìï ìsêàD≤àø£+>± $ìjÓ÷–+#·>∑\
e÷qdæø£ kÕeTs¡úy˚T X¯øÏÔ.
100
C≤„q+ eT]j·TT X¯≈£îÔ\ |üs¡düŒs¡ Ä~Û|ü‘·´+:

<Ûäq+, n~Ûø±s¡+, dü+bÕ~+#·˝Òì Ä~Û|ü‘ê´qT C≤„q+ dü+bÕ~düTÔ+~. ª$<ë«Hé düs¡«Á‘· |üP»´‘˚μ nH˚
düTuÛ≤wæ‘·+ C≤„Hêìï dü+bÕ~+∫q |ü+&ç‘·Tì jÓTTø£ÿ >=|üŒ‘·Hêìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ #Ó+~q ÁbÕNq
>∑Ts¡Te⁄\T ñ<ë: Á<√D≤#ês¡T´&ÉT, e•wüß˜&ÉT, Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘êìøÏ #Ó+~q &Ü. sê<Ûëø£èwüíHé, &Ü. m.|æ.C….
nãT›˝Ÿø£˝≤+ e+{Ïyês¡T, n<˚ $<Ûä+>± bÕXÊÃ‘·´ y˚T<∏ëe⁄\T k˛Áø£{°dt, n]kÕº{Ï˝Ÿ, ◊Héd”ºHé e+{Ïyês¡T ‘·eT
C≤„q+‘√ ÄHê{Ï eédüú\qT XÊdæ+#·&É+ eTq≈£î ‘Ó*dæ+<˚. C≤„q+ $düÔs ¡D / yê´|æÔ <ë«sê nH˚ø£ uÛ≤wü\T, >∑DÏ‘·+,
$C≤„qXÊÁdü+Ô , ø£+|üP´≥sY s¡+>∑+, ø£fi\¯ T yÓTT<ä\>∑Tq$ n_Ûeè~› #Ó+<ä&+É »s¡T>∑T‘√+~. á s√E XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£
s¡+>∑+˝À nDTX¯øÏÔ qT+&ç n+‘·]ø£å+ es¡≈£î C≤„q+ nH˚~ ìs¡+‘·s¡+ $k˛Œ≥q+ #Ó+<äT‘·÷+&É&É+ eTq≈£î ‘Ó*dæq
$wüj·Ty˚T. C≤„q+ nH˚~ uÛÖ‹ø£ s¡+>±\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ+~ ø±<äT. kÕ«$T $y˚ø±q+<ä e+{Ï yês¡T
Ä<Ûë´‹àø£ C≤„Hêìï düeTTbÕ]®+∫ yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #êìπø C≤„q dü+|ü<äqT Á|ükÕ~+∫q $wüjT· + ‘Ó*dæ+<˚. C≤„qeTH˚~
$düÔè‘·yÓTÆq~. düeTTÁ<ä+˝Àì ˙{Ï qT+&ç m+‘· ˙{Ïì ‘√&çHê, Ä ˙s¡T ‘·s¡>∑qfÒº, C≤„Hêìï ‘Ó\TdüTø=H˚ ø=B› ø=‘·Ô
C≤„q+ ñ<ä“¤$dü÷ÔH˚ ñ+≥T+~. @ s¡+>∑+˝ÀHÓ’Hê düeTTbÕ]®+#·e\dæq C≤„q+ nq+‘·s. eTq+ eTq nedüsê\T,
kÕeTsêú´\ y˚Ts¡≈£î <ëìì Á>∑Væ≤+#·e\dæ+<˚.
uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ+˝À |üì#˚j·T>∑\ kÕeTsêú´ìï X¯øÏÔ>± ìs¡«∫kÕÔs¡T. Çø£ ÿ&É C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·>∑*Zq düeTsêú´ìï
e÷qdæø£ X¯øÏÔ>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. e´øÏÔ $$<Ûä C≤„qs¡÷bÕ\ <ë«sê C≤„Hêìï bı+<äT‘ê&ÉT. ÄC≤„q+ n‘·ì˝À
Ä˝À#·Hê X¯øÏÔì, $ìjÓ÷>∑|ü⁄ X¯øÏÔì Ç+ø± nH˚ø£ s¡ø±\ X¯≈£îÔ\qT ô| +bı+~düTÔ+~. C≤„q+ ô|]π>ø=B› e÷qdæø£
X¯øÏÔ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ Ä C≤„Hêìï düe÷» ø£fi≤´D≤ìøÏ $ìjÓ÷–+#·>∑\ <ÛäHê‘·àø£ X¯øÏÔ>±
e÷s¡TÃø√e\dæq nedüs¡+ e´øÏÔ MT<ä ñ+≥T+~. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À nDTu≤+ãT\qT nyÓT]ø±,
»bÕHéô|’ Á|üjÓ÷–+∫ $<Ûä«+kÕìï düèwæº+#·&É+ nDT|ü]C≤„q+ e\q bı+~q X¯øÏÔì <äT]«ìjÓ÷>∑+ #Ój·T´&Éy˚T
ø£<ë!
eTìwæ˝À C≤„q+ ô|]π>ø=B› X¯øÏÔ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. X¯øÏÔ nH˚~ nq+‘·C≤„q dü$Tà[‘·+.
Á|üø£è‹˝Àì X¯øÏÔ nq+‘·yÓTÆq~. nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À ñqï~. C≤„q+ eT]j·T T X¯øÏÔ ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï Ä<Ûës¡|ü&ç ñ
+{≤sTT. C≤„q+ ˝Ò≈£î+&Ü e÷qdæø£ X¯øÏÔ nH˚~ ñ<ä“¤$+#·<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ôd’ì≈£î&ÉT j·TT<ä∆‘·+Á‘ê\ C≤„Hêìï
bı+~‘˚H˚ n‘·&ÉT X¯øÏÔeT+‘·T&Í‘ê&ÉT.
nsTT‘˚ C≤„q+ eT]j·TT e÷qdæø£ X¯øÏÔ\T ˇø=ÿø£ÿkÕ] ˇø£<ëìô|’ eTs=ø£{Ï Ä~Û|ü‘ê´ìï Á|ü<ä]Ù+#˚ |ü]dæú‹
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. nq«sTT+#·ã&çq C≤„qy˚T e÷qdæø£ X¯ø.ÔÏ ˇø£kÕ] X¯øÔÏ @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT Ä X¯øÔÏ ø=‘·Ô C≤„q Ä$wüÿs¡D\≈£î
<ë]rdüTÔ+~.
C≤„q+, X¯øÏÔ nH˚$ á $<Ûä+>± ˇø£<ëì ø±s¡D+>± eTs=ø£{Ï eè~∆#Ó+<äT‘êsTT. C≤„q+, e÷qdæø£ X¯øÏÔ\
eT<Û´ä ˝À ˇø£ yêVü≤≈£îì>± e´øÏÔ eéVü≤]kÕÔ&TÉ . Ä e´øÏÔ ‘·qT dü+bÕ~+∫q X¯øìÔÏ <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚j÷· \qTø=qï|ü⁄Œ&ÉT,
n‘·&ÉT bı+~q C≤„q+ ˇø=ÿø£ÿkÕ] $HêX¯ø£s¡ <Û√s¡DT\≈£î ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~.
X¯øÏÔ nH˚~ e÷qdæø£ dü+dæ<ä∆‘·qT ô|+#·T‘·T+~. m≥Te+{Ï düeTdü´\HÓ’Hê ‘·q C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+∫
|ü]wüÿ]+#·T≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï X¯øÏÔ ÇdüTÔ+~.
101
n+<äT#˚‘· C≤„q+ ˝Ò≈£î+&Ü X¯øÏÔ ñ+&É<äT. X¯øÏÔ ˝Òì C≤„q+ jÓTTø£ÿ $ìjÓ÷>∑+ |ü]$T‘·+>± ñ+≥T+~.
C≤„q+, X¯øÏÔ ¬s+&ÉT ø£*dæ $<ë´s¡Tú\qT dü¬s’q n_Ûeè~∆ e÷s¡Z+˝À ñ+#·&ÜìøÏ ‘·–q ø£è‘ê´\qT bÕsƒ¡´Á|üD≤*ø£˝À
bı+<äT|üs#¡ ê*.
|ü⁄düÔø£ C≤„q+ Á|ü‹>± (Vs) nqTuÛÑeC≤„q+
C≤„q+ eTq≈£î nH˚ø£ $<Ûë\T>± @s¡Œ&Ée#·TÃ. nH˚ø£ |ü⁄døÔü ±\T #·<eä &É+ e\¢ C≤„q+ @s¡Œ&Ée#·TÃ. Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À
Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+e\¢ C≤„q+ @s¡Œ&Ée#·TÃ. J$‘·+˝À bı+<˚ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± C≤„q+ @s¡Œ&Ée#·TÃ. Ç+ø±
mH√ï $<Ûë\T>± C≤„q+ @s¡Œ&˚ neø±X¯+ e⁄+~. nsTT‘˚ |ü⁄düÔø±\T #·<ä e&É+ e\¢ @s¡Œ&çq C≤„q+, nqTuÛÑyê\
<ë«sê @s¡Œ&çq C≤„q+ ¬s+&É÷ ˇø£˝≤+{Ïy˚Hê? <˚ìøÏ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ nedüs¡+? |ü]o*<ë›+!
|ü⁄düÔø£ C≤„q+ nH˚~
1. |ü⁄düÔø±˝À¢ì |ü<ë\qT, uÛ≤eq\qT, dæ<ë›+‘ê\qT #·~$ ne>±Vü≤q #˚d üTø=q&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
2. |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#êsêìï #·<äe&É+˝ÀH˚ $<ë´]ú m≈£îÿe düeTj·÷ìï yÓ∫Ã+#·≥+ e\q,
‘·q düVü≤» n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–+#˚ M\T+&É<äT.
3. ÇcÕºsTTcÕº\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü n+<äs¡÷ ˇπø düe÷#êsêìï #·<äe &É+, ne>±Vü≤q
#˚düTø√e&É+ ≈£L&Ü $düT>±Z nì|ædüTÔ+~.
4. $<ë´]ú dü«uÛ≤yêìï >∑T]Ô+#·≈£î+&Ü ˇπø s¡ø£yÓTÆq n+XÊ\qT n+<ä]MT<ä s¡T<ä›&É+ e\¢
|æ\¢\≈£î #·<äTe⁄MT<ä nsTTwüº‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
5. $wüj·÷\˙ï ˇø£ ìj·T$T‘· Áø£eT+˝À neTs¡Ãã&É‘êsTT. n<˚ Áø£e÷ìï $<ë´]ú
nqTdü]+#·e\dæ ñ+≥T+~.
6. C≤„HêìøÏ |üØø£å\˝À ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´s¡Tú\T ã{°º $<ÛëHêìøÏ
n\yê≥T|ü&É‘ês¡T.
7. ì» J$‘·+˝À @s¡Œ&˚ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ dü+|òüT≥q\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=q&ÜìøÏ, düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ |ü⁄düÔø£ C≤„q+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éø£b˛e#·TÃqT.
8. $<ë´]ú dü«+‘· Ä˝À#·q\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñ+&É<äT.
9. yÓ’j·TøÏÔø£ uÛÒ<ë\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&É<äT.
10.$<ë´]ú ìÁwæÿj·÷‘·àø£+>± ñ+{≤&ÉT.

102
nqTuÛÑe C≤„q+ nH˚~

1. $<ë´]ú nqTuÛÑyê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~.
2. ì» J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± dü«+‘· Ä˝À#·q\qT @s¡Œs¡#·Tø=+{≤&ÉT.
3. ‘·q≈£î n_Ûs¡T∫ >∑\ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nqTuÛÑyê\ô|’ <äèwæº ô|&É‘ê&ÉT.
4. $<ë´]ú˝À ÄdüøÏÔì πs¬ø‹ÔdüTÔ+~.
5. nqTuÛÑyê\≈£î Áø£eT+ ñ+&É<äT. ø±˙ ø=‘·Ô nqTuÛÑyê\T @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT >∑‘· nqTuÛÑyê\qT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
6. ì»J$‘· düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·, |üØø£å\ ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘· ≈£îÿe. ã{°º $<ÛëHêìøÏ
neø±X¯+ ñ+&É<äT.
7. nqTuÛeÑ C≤„q+ e\¢ |ü⁄düøÔ C£ ≤„q+˝À @s¡Œ&çq dü‘ê´\T, dæ<ë∆+‘ê\T yÓTT<ä˝q’… $ ã\|ü&‘É êsTT.
8. $<ë´]ú ÁøÏj·÷‘·àø£+>± ñ+{≤&ÉT.
9. ø=‘·Ô ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T, q÷‘·q b˛ø£&É\T $<ë´]úøÏ n\e&É‘êsTT.
10.|ü⁄düÔø£ C≤„HêìøÏ nqTuÛÑe s¡÷bÕìïdüTÔ+~.
$<ë´s¡Tú\˝À nqTuÛÑe C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·&É+ ø√dü+ πøåÁ‘· |üs¡´≥q\T @sêŒ≥T#˚j·T&É+,
$<ë´s¡T\ú kÕúsTTøÏ ‘·–q Á|üø\£ Œq\qT Çe«&É+ »s¡>±*. n+<äTø£qT>∑TD+>± $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq
»s¡bÕ*.
3.5 |æ\¢\ C≤„q ìsêàD+ ` @$T{Ï ? m˝≤? |æ\¢\ Ä˝À#·q\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T #·Á≥+
|æ\¢˝À¢ C≤„Hêìï ô|+bı+~+#˚ ˇø£ y˚~ø£ bÕsƒ¡XÊ\. bÕsƒ¡XÊ\ |æ\¢˝À¢ uÛÑj·÷ìï ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü |æ\¢\T
ùd«#·Ã¤>± Ä˝À∫+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô+#˚dü÷Ô, ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ C≤„Hêìï bı+<ä&É+ m+‘Ó’Hê
nedüs+¡ .
|æ\¢\ C≤„q ìsêàD+: |æ\¢\ C≤„qìsêàD+ >∑T]+∫ C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005 $düÔè‘·+>±
#·]Ã+∫+~. C≤„q ìsêàD+ n+fÒ @$T{Ï? |æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+B? |æ\¢\T dü«j·T+>± ‘êeTT
ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ nedüs¡yÓTÆq C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=+{≤s¡T. ÁøÏj·÷‘·àø£‘· nH˚~ q÷‘·q C≤„q ìsêàD≤ìøÏ
ÁbÕ‹|ü~ø£ |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+, ã&ç˝À H˚s¡TÃø=qï<ëìï ãj·T{Ï nqTuÛ Ñyê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, eT÷dü|ü<ä∆‹˝À
düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ≈£î+&Ü |ü\T s¡÷bÕ˝À¢ düŒ+~+#·&É+ Çe˙ï |æ\¢\ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ b+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
Bì˝À |ü]o\q, |ü]o\q, |ü]XÀ<Ûäq, nq«sTT+#·&É+, #·]Ã+#·&É+, <äèø£Œ<∏ë\T, q÷‘·q Ä˝À#·q\ Ä$wüÿs¡D

103
yÓTT<ä˝q’… $ ñ+{≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü |æ\*¢ ï düe÷#êsêìï ì\«#˚dTü ø=ì, nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT ãj·T≥≈£î rùd
j·T+Á‘ê\T>± uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£‘· ô|]–q á s√E˝À¢ düe÷#êsêìï $<ë´]ú yÓT<ä&ÉT˝À
ì\«#˚j·T&É+ nH˚~ nedüs¡yÓTÆq Á|üj·÷dü.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ ˝Òì C≤„Hêìï yÓ*øÏrùd $<Ûä+>± nuÛÑ´düq \øå±´*ï s¡÷bı+~ùdÔ |æ\¢\T ‘·eT dü«+‘·
nqTuÛÑyê\ qT+∫, ≈£î≥T+u+˝Àì, düe÷»+˝Àì e´≈£îÔ\ nqTuÛÑyê\ qT+∫ Á>∑+<∏ë\j·÷\ qT+&ç |ü]düsê\
qT+∫ C≤„Hêìï ìsêàD+ #˚düTø=H˚ neø±X¯+ ñ+~. |æ\¢\≈£î ‘·eT nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\≈£î ‘·–q Á|üX¯ï*yê«*.
yê{Ï Hêeq\qT ns¡ú+#˚dæø=q&É+ <ë«sê C≤„Hêìï dü«+‘·+>± ì]à+#·Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T. düã®≈£îº\˙ï y˚{Ïø£$>±
ø±≈£î+&Ü, yê{Ï eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ìs¡÷|æ+#˚˝≤ ñqï|ü⁄Œ&ÉT, $<ë´]ú bı+<˚ C≤„q+ ≈£L&Ü |üs¡düŒsê<Ûë]‘·+>±
ñ+≥T+~.
|æ\¢\T ‘·eT kÕe÷õø£ nqTuÛÑyê\‘√ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ C≤„Hêìï nq«sTT+#·Tø√>∑\>±*. Ä˝≤ø±ø£b˛‘˚ C≤„q+
πøe\+ düe÷#ês¡+>±H˚ $T–*b˛‘·T+~. |æ\¢\ C≤„q+ ns¡úe+‘·+>± ñ+&˚≥+<äT≈£î <ëìì kÕúìø£ n+XÊ\‘√,
dü+<äsê“¤\˝À nqTdü+<Ûëq+ #˚j·÷*. $<ë´s¡Tú\T dü«+‘· |ü]o\q\ qT+&ç, Á|ü‹ #·s¡´\qT+&ç, eØZø£s¡D, $uÛÑ»q
kÕeTsêú´\qT Á|üX¯ï\ qT+&ç ø=‘·Ô C≤„Hêìï bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T. |æ\¢\T ‘·eT C≤„Hêìï düè»Hê‘·àø£+>± ≈£L&Ü
Ä$wüÿ]+#˚ neø±XÊ\qT ø£*Œ+∫q|ü⁄Œ&ÉT yês¡T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T. |æ\¢\T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=H˚
Áø£eT+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁøÏj·÷o\ø£+>± uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±>∑*Z‘˚ yê] bÕÁ‘·≈£î eT]+‘· ÁbÕ<Ûëq´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À düe÷#ês¡, Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£ (◊.dæ.{Ï.) Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£ |æ\¢˝À¢ C≤„qìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ
m+‘·>±H√ M\Tø£*ŒdüTÔHêïsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝Àì $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü ø£+|üP´≥sY C≤„Hêìï n\yê≥T#˚düTø=ì,
Ç+≥¬sï{ŸqT ñ|üjÓ÷–+#·>∑\TZ‘·THêïs¡T. ‘·<ë«sê $düÔè‘·yÓTÆq düe÷#ês¡+ yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+e\¢
q÷‘·q C≤„q Ä$wüÿs¡D≈£î M\Tø£\TZ‘·T+~. {°M e+{Ï ÁbÕkÕs¡ e÷<Ûäé÷\T ≈£L&Ü |æ\¢\≈£î ÄdæÔì ø£*Z+#˚ mH√ï
$C≤„q<ëj·Tø£yTÓ qÆ , Ä˝À#·Hêàø£yTÓ qÆ ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|ükÕs¡+ #˚dTü HÔ êïsTT.yê{Ïì #·÷&É&+É |æ\˝
¢ À¢ ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T
@s¡Œ&ç q÷‘·q C≤„q Ä$wüÿs¡D »s¡T>∑T‘√+~. uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫q, ôd ’qT‡≈£î dü+ã+~Û+∫q øÏ«CŸ
ø±s¡´Áø£e÷\T |æ\¢˝À¢ e#˚Ã á ÄdüøÏÔì ô|+bı+~dü÷Ô yê]øÏ ‘·–q Áb˛‘·‡XÊìï Çyê«*.
C≤„Hêìï m+|æø£ #˚düTø√e&É+:
C≤„q s¡+>±\T nH˚ø£+>± ô|]–j·÷sTT. n+<äTe\¢ eTq≈£î, @~ neüdüs¡yÓ÷ Ä yê{Ïì e÷Á‘·y˚T
m+|æø£ #˚dTü ø√e#·TÃ. C≤„q s¡+>±ìï m+|æø£ #˚dTü ø=H˚≥|ü⁄Œ&ÉT 1) dü+>∑‘‘· «· + (relevance) 2) n_ÛsT¡ ∫
(interest) 3) ns¡úe+‘·+ (meaningfullness) nH˚ $wüj·÷\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*.
u≤\\ C≤„q ìsêàD+ »s¡>±*‡q $<Ûëq+:

|æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ |ü]o*<ë›+! C≤„q+ nH˚~ |æ\¢˝À¢ düVü≤»+>±H˚ ñ
+≥T+~. <ëìì ìsêàD≤àø£ ~X¯˝ÀøÏ eT[fl+#·&É+ nH˚~ ñbÕ<Ûë´j·TTì $~Û. |æ\¢yêì yÓT<ä&ÉT X¯Sq´+‘√ ì+&ç
ñ+≥T+~ nH˚ Ä˝À#·q dü]ø±<äT. yê] Ä˝À#·q˝À¢ dæús¡‘ê«ìï, |ü]|üø£«‘·ì ø£\T>∑CÒj·T&É+ bÕ≥XÊ\ u≤<Ûä´‘·.

104
$<ë´]ú C≤„q ìsêàD+ n\es¡TÃø=H˚ Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ <äs¡Ù≈£îì>± eéVü≤]kÕÔ&ÉT.

C≤„q ìsêàD+ nH˚~ m|ü⁄Œ&ÉT »s¡T>∑T‘·T+~?
1. |üPs¡«C≤„q uÛ≤eq @s¡Œ&É&É+
2. Áù|eT, ÄdüøÏÔ, ‘·|üq ø£*Z+#·&É+.
3. $$<Ûä e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T #√≥T#˚düTø√e&É+.
4. Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+.
5. neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.
$<ë´s¡Tú˝À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑Tq≥T¢ @ $<Ûä+>± >∑T]ÔkÕÔ+
1. dü+uÛ≤wæ+#˚rs¡T, ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü<äC≤\+.
2. Vü‰euÛ≤yê\T Á|ü<äs¡Ùq
3. e´øÏÔ Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ#√≥T#˚düTø√e&É+.
4. yÓ’j·TøÏÔø£, kÕe÷õø£ Jeq $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ, düs¡T›u≤≥T.
|æ\¢\ Ä˝À#·q\T nìï dü+<äsê“¤\˝ÀqT ˇπø˝≤ ñ+&Ée⁄. |æ\¢\ Ä˝À#·q\T ô|<ä›\ Ä˝À#·q\‘√
ˇø√ÿkÕ] @ø°uÛÑ$+#·ø£ b˛e#·TÃqT. #ê˝≤ dü+<äsê“¤˝À¢ |æ\¢\ Ä˝À#·q\T ∫Á‘ê\T, }Vü≤\, uÛ≤eq\‘√ ø£*dæ
ñ+{≤sTT. |æ\¢\ Ä˝À#·q\T $$<Ûä s¡ø±\T>± eØZø£]+|üã&Ü¶sTT. yê{Ïì |ü]o*<ë›+.
1. ø£<∏ä\ <ë«sê Ä˝§#·q\T: |æ\¢\≈£î @<Ó’Hê ∫Á‘êìï #·÷|æ <ëì >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT yê]
Ä˝À#·q\T ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT.
2. ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\T: á Ä˝À#·q\T düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
3. düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q: ˇø£ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ $q÷‘·ï |ü<ä∆‹˝À Ä˝À∫+|üCÒkÕÔsTT.
4. düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ Ä˝À#·q: düeTdü´qT ìs¡«∫+#·&+É , ne>±Vü≤q #˚dü Tø√e&É+ <ë«sê düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡
Ä˝À#·q n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
5. dü+øÏ¢wüº Ä˝À#·q: |æ\¢yêìì n‘·´+‘· Á|ü‹uÛ≤e+‘·Tì>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ á Ä˝À#·q <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
|æ\¢\ Ä˝À#·q\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T #·Áø£+ ` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚|ü≥ºe\dæq ø±s¡´Áø£e÷\T
1. |æ\¢\ uÛ≤wü, dü+düÿèr dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\≈£î ÁbÕ<Û ëq´‘· ø£*Œ+#·&É+.
2. |æ\¢\TdüeTkÕ´ kÕ<Ûäq˝À dü«+‘·+>± Ä˝À∫+#˚ ùd«#·Ã¤qT ø£*Œ+#·&É+ .
3. |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìï, Á|üø£\Œq\≈£î, πøåÁ‘·|üs¡´≥q\ø£, ø£è‘ê´\≈£î |ü]o\q\qT »‘·#˚j·T&É+.
105
4. ã{°º $<ÛëHê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·–Z+#·&É+, |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\T, Á|ü jÓ÷>∑XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î

ÁbÕ<Ûëq´‘· #˚j·T&É+.
5. |æ\¢˝À¢ düè»Hê‘·àø£‘· ô|+#˚ $<ÛëHê\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#·&É+.
6. |æ\¢\ C≤„Hêìï bÕsƒ¡XÊ\ yÓ\T|ü* J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.
7. düã®≈£îº\qT $$<Ûä $&ç uÛ≤>±\T>± ø±≈£î+&Ü yê{Ï eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë ìï @s¡Œs¡#˚ $<ÛëHê\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&É+.
8. $wüj·T Á|üD≤[ø£˝À $<ë´s¡Tú\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆øÏ M\Tø£*Œ+#˚ ø£è‘ê´\qT @sêŒ≥T#Ój·T´&É+.
3.6 C≤„q s¡ø±\T eT]j·TT düeTkÕ´ kÕ<Ûäq ` >∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊÁdüÔ+, k˛wü˝Ÿ düº&ûdt,
#·]Á‘·, uÛ≤wü, ‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ+ yÓTT<ä˝…’q$ ` ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
C≤„q ìsêàD+ nH˚~ $$<Ûä düã®≈£îº\˝À $$<Ûä s¡ø±\T>± »s¡T>∑T‘·T+~. düã®≈£îº\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTkÕ´
kÕ<Ûäq Äj·÷ düã®≈£îº\ rs¡T MT<ä, Ä düã®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD≤\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+ »s¡>∑e\dæq $wüj·÷ìï ã{Ïº ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ C≤„q+ ñ+≥T+~. $$<Ûä düu…®≈£îº\˝À »]π> C≤„q
ìsêàD $<ÛëHê\qT |ü]o*<ë›+.
>∑D‘Ï +· : >∑DÏ‘·+˝Àì C≤„q+ dü÷Á‘ê\T, dæ<ë∆+‘ê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=q&É+, $X‚¢wüD #Ój·T´&É+, dü+ã+<Ûë\T
düèwæ+º #·&+É , <ä‘êÔ+X¯+ qT+&ç bÕsƒê´+XÊìøÏ ø=ìï ì]úwyºü TÓ ≥T¢ <ë«sê #˚sT¡ ø√e&É+, >∑D‘Ï · yêø±´\qT düMTø£sD¡ ≤\T>±
e÷s¡Ã&É+, <ä‘êÔ+XÊìï >∑DÏ‘· s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù+#·&É+, ìsêús¡D\T #˚j·T+, n+#·Hê y˚j·T&É+, dü+X‚¢wüD, $X‚¢wüD
$<ÛëHê\ e\¢ >∑D‘Ï · C≤„q+ düèwæ+º #·ã&ÉT‘·T+~. düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+˝À q÷‘·q |ü<‘∆ä T· *ï ø£qT>=q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
$C≤„qXÊÁdü+Ô : $C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+˝À uÛ≤>∑+>± |ü]o*+#· &É+, nH˚«wæ+#·&É+,
Á|üjÓ÷>∑+˝À uÛ≤>∑+>± |ü]o*+#·&É+, nH˚«wæ+#·&É+, Á|üjÓ÷>±\T #˚j· T&É+, ‘ê]ÿø£ ìs¡÷|üD\T #˚j·T&É+,
#·]Ã+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q yêìe\¢ C≤„q ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~. $C≤„qXÊdüÔ+˝Àì C≤„q+ dü÷Á‘ê\T, ìj·Te÷\T,
ìs¡«#·Hê\T, uÛ≤eq\T, dæ<ë∆+‘ê\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊdü+Ô : kÕ+|òæTø£XÊdüÔ+˝À uÛÑ÷>√fi¯+, #·]Á‘·, |üsƒ¡ $C≤„q+, ns¡úXÊÁdüÔ+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\T e⁄+{≤sTT.
Bì˝À C≤„q+ Äj·÷ n+XÊ\ dü«uÛ≤eØ‘ê´ ñ+≥T+~. ˇø£ ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \qT n+#·Hêy˚jT· &É+,
@ |ü+≥\T |ü+&ÉT‘êsTT e+{Ï yê{Ïì |ü]o*+#·&É+, Á|ü»\ Jeq $<Ûëq+, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T, dü+düÿèr
dü+Á|ü<ëj·÷\T Ä]úø£ eqs¡T\T, Ç‘·s¡ Ä]úø£ n+XÊ\T, <˚X¯ #·]Á‘·, Á|üeTTK Hêj·T≈£î\T, kÕe÷õø£ ≈£≥Tºu≤≥¢qT
>ös¡$+#·&+É , kÕe÷õø£ $\Te\qT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
#·]Á‘·: #·]Á‘· kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ˝À uÛ≤>∑yTÓ qÆ |üŒ{Ïø° BìøÏ m+‘√ Á|ü‘´˚ ø£‘· ñ+~. ˇø£ ÁbÕ+‘· #·]Á‘·qT ‘Ó\düTø√e&ÉeT+fÒ,
nø£ÿ&ç bÕ\Hê eédüú, <ëìì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq Á|üeTTK e´≈£îÔ\T, eTTKýÓTÆq <äs¡Ù˙j·T düú˝≤\T e+{Ï yê{Ï
>∑T]+∫q C≤„Hêìï bı+<ä&É+ >∑‘· #·]Á‘·, uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î u≤≥\T y˚dü TÔ+~.
106
uÛ≤wü: uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–+∫ dü+uÛ≤wæ+#·&É+, sêj·T&É+, uÛ≤wü˝Àì Á>∑+<∏ë\qT |ü]ƒ+#·&É+, uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫q
yê´ø£s¡D≤+XÊ\qT,, yêø£´ ìsêàD Á|üÁøÏj·T\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+, uÛ≤wü qT düTdü+|üqï+ #˚ùd Á>∑+<∏ë\qT n<Ûä´j·Tq+
#˚j·T&É+ e+{Ï yê{Ï <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ+: ‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ ìj·Te÷\qT, dæ<ë∆+‘ê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=ì yê{Ïì nq«j·T+ #˚düTø√e&É+ <ë«sê
e´øÏÔ C≤„Hêìï bı+<ä>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Á|üeTTK ‘·‘·Ô«y˚‘·Ô\ uÀ<Ûäq\qT |ü]o*+#·&É+ <ë«sê J$‘· dü‘ê´\≈£î
dü+ã+~Û+∫q C≤„q+ n\e&ÉT‘·T+~.
C≤„qìsêàD+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·:

$<ë´s¡T\ú T ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT+&ç q÷‘·q C≤„Hêìï bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T. dü«+‘· nqTuÛyÑ ê˝Ò C≤„q ìsêàD≤ìøÏ
|ü⁄Hê~. ‘·s¡>∑‹ >∑~ á nqTuÛÑyê\qT |ü+#˚ y˚~ø£ ø±yê*. ‘·s¡>∑‹ >∑ ~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T C≤„q
ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT πøe\+ uÀ<Ûä≈£îì>± e÷Á‘·y ˚T ø±ø£ |æ\¢\T C≤„Hêìï dü«+‘·+>±
ì]à+#·Tø=H˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
C≤„q ìsêàD+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï n+XÊ\qT |ü] o*<ë›+.
• |æ\¢\T dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
• kÂø£s¡´ø£s¡Ô>± ñ+&ç $<ë´s¡Tú\≈£î nedüs¡yÓTÆq e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìï Çyê«*.
• düeTkÕ´ kÕ<Ûäq˝À |æ\¢\ nqTuÛÑyê\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚˝≤ #·÷&Ü*.
• $<ë´s¡Tú\ C≤„q ìsêàD+˝À ‘êq÷ uÛ≤>∑kÕ«$T ø±yê*.
• |æ\¢\≈£î nedüs¡yÓTÆq düVü≤ø±sêìï m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT n+~dü÷Ô ñ+&Ü*.
• |æ\¢\ C≤„q ìsêàD+˝À uÛ≤>∑+>± mø£ÿ&Ó’Hê ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\T (failures), @s¡Œ&çHê, yê]ì

ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡#·≈£L&É<äT.
• |æ\¢\ ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\qT >∑T]Ô+∫ n+<äT≈£î nqT>∑TD+>± yê]øÏ ‘·–q |üìì
n|üŒ–+#ê*.
• dü«j·T+>± eT+∫ |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT ø±yê*.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î ‘·–q düVü≤ø±s¡+, Áb˛‘ê‡Vü≤+ ÇùdÔH˚ $<ë´s¡Tú\

C≤„qìsêàD Á|üÁøÏj·T y˚>∑e+‘·eTe⁄‘·T+~. |æ\¢˝À¢ Ä•+∫q e÷s¡TŒ edüTÔ+~.

107
eT÷˝≤´+ø£q+
yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T
1. C≤„q ìsêàD uÛ≤eqqT $e]+#·+&ç. C≤„HêìøÏ, düe÷#êsêìøÏ eT<Û´ä >∑\ uÛ<Ò ë\qT ◊~+{Ïì
sêj·T+&ç.
2. @y˚ì 3 C≤„q $#ês¡D |ü<ä∆‘·T\qT $e]+#·+&ç.
3. C≤„q+ eT]j·TT X¯øÏÔ\ |üs¡düŒs¡ Ä~Û|ü‘ê´ìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
4. |ü⁄düÔø£ C≤„q+ ø£+fÒ nqTuÛÑe C≤„q+ _ÛqïyÓTÆq~. m˝≤?
5. |æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+<√ $e]+#·+&ç.
6. |æ\¢\ Ä˝À#·q\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T #·Á{≤ìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
7. á øÏ+~ $wüj·÷\ nuÛÑ´düq+˝À C≤„qìsêàD+ @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~
b) >∑DÏ‘·+ _) uÛ≤wü dæ) kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ &ç) ‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ+
dü+øÏå|üÔ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
1. düe÷#ês¡+ ø£+fÒ C≤„q+ @ $<Ûä+>± ñqï‘·yÓTÆq~?
2. |æ\¢\ C≤„q ìsêàD+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
3. y˚Tj·TsY dü÷∫+∫q C≤„qìsêàD qeT÷Hê˝Àì eT÷&ÉT n+XÊ\qT ‘Ó\Œ+&ç.
4. C≤„qìsêàD≤ìøÏ nqTuÛÑeC≤„q+ @$<Ûä+>± <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?
5. C≤„q+, X¯øÏÔ ˇø£ <ëì MT<ä ˇø£{Ï @$<Ûä+>± Ä<ës¡|ü&É‘êsTT?
6. |æ\¢\ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd n+XÊ\qT ‘Ó\Œ+&ç.

108
4 $<ë´ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT nuÛÑ´düq+

(Curriculum and Learning)
$wüjT· Áø£eT+
4.1 $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤*ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
4.2 $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£˝À eT]j·TT ìsêàD+˝À $ìjÓ÷–+#˚ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T eT]j·TT Á|üÁøÏj·T\T
4.3 $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ ìsêàD+˝À C≤„q+`ÁbÕ‹ì<Ûä´+ (Representation) kÕe÷õø£
düeT÷Vü‰\ C≤„Hêìï $T[‘·+ (Inclussion), ‘=\–+|ü⁄ (Exclusion)
4.4 >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£ (Hidden Curriculum) : bÕsƒX¡ Ê\ dü+düÿè‹, bÕsƒX¡ Ê©ø£sD¡ (Schooling) Á|üÁøÏjT· \T,
ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø±\T eT]j·TT Ä˝À#·q\T.
4.5 $<ë´Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä ê$<ÛëqeTT (Pedagogy) eT]j·TT |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq eT~+|ü⁄ : C≤„qeTT, $<ë´Á|üD≤[ø£
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T eT]j·TT nuÛ≤´dü≈£î\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+, $©q $<ä´ nuÛÑ´dü≈£îì ùdïVü≤|üP]‘· ‘·s¡>∑‹
>∑<äT\T, nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î ìs¡+‘·s¡ eT~+|ü⁄.
4.6 ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\, ãVüQfi¯ uÛ≤wü\ düe÷»+ ø=s¡≈£î $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT neT\T :
$<ë´\øå±´\ kÕ<Ûäq, Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·yÓTÆq nedüsê\T rs¡Ã&É+, n+<ä]øÏ nuÛÑ´düqVü‰MT
$<ë´Á|üD≤[ø£ nqTuÛÑyê\ eékÕú|üq+, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\ m+|æø£, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– eT]j·TT
eT~+|ü⁄.
j·T÷ì{Ÿ \øå±´\T (Objectives of the Unit) :
á j·T÷ì{Ÿ #·~$q ‘·sê«‘· eTq+ ÁøÏ+~ \øå±´\T kÕ~Û+#·>∑\+ :
1. $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\T eT]j·TT nsêú\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
2. $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£ $<Ûëq+, ìsêàDÁ|üÁøÏj·T dü÷Á‘ê\qT >∑÷]Ã ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.

109
3. düe÷»+˝À $$<Ûä esêZ\≈£î dü+ã+~Û+∫q C≤„Hêìï $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚s¡Ã&É+ <ë«sê $<ë´Á|üD≤[ø£ $$<Ûä
kÕe÷õø£ esêZ\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔ+<äì ‘Ó\düTø=qT≥.
4. >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚ uÛ≤eqqT ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥ Bì˝Àì n+XÊ˝…’q bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹,
bÕsƒ¡XÊ\ Á|üÁøÏj·T\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø±\T, Ä#·s¡D\T ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
5. C≤„q+, $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T eT]j·TT nuÛ≤´dü≈£î\ eT<Ûä´ ñqï dü+ã+<Ûë\qT ne>±Vü≤q
#˚dTü ø=qT≥.
6. dü$Tà[‘· nuÛ≤´dü≈£îì ùdïVü≤|üP]‘· ‘·s¡>∑‹>∑<äT\T, ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ nedüs¡‘·qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
7. uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À nuÛÑ´düq+ ø√dü+ ìs¡+‘·s¡ eT~+|ü⁄ >∑÷]Ã ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
8. #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±˝≤qT>∑TD+>± e÷s¡T#·Tqï $<ë´\øå±´\qT ‘Ó\ TdüTø=qT≥.
9. Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·yÓTÆq nedüsê\qT rs¡Ã&É+˝À $<ä´ bÕÁ‘·qT ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
10. düe÷»+˝À e´≈£îÔ\+<ä]øÏ nuÛÑ´düHêìøÏ Vü‰MT nH˚~ nedüs¡eTì >∑T]Ô+#êsTT.
11. nuÛÑ´düHêìøÏ eTTK´ø±s¡ø£yÓTÆq $wüj·÷\qT, uÛ≤yê\qT Áø£eTãB∆ø£]+#˚ $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüTø=qT≥.
12. $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\ m+|æø£ $<ÛëHêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
13. bÕsƒê´+XÊìøÏ nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– $ìjÓ÷>∑+ ‘Ó\TdüTø=qT≥.
14. eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£q+ eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&ÜqT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
5. |ü]#·jT· + (Introduction)
á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T eT]j·TT nuÛÑ´düqeTT >∑÷]Ã
ø±uÀj˚T ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ‘Ó\TdüTø=qe\dæq ÄeX¯´ø£‘· ñqï~. $<ë´Á|üD≤*ø£ ìs¡«#·Hê\T, s¡÷|üø\£ Œq, ‘·j÷· s¡T
#˚j·T&ÜìøÏ bÕ{Ï+#·e\dæq ìj·Te÷\T, Á|üÁøÏj·T\T ‘Ó\TdüTø√yê*. $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT<Ûä´ >∑\
‘˚&Ü\T, $$<Ûä ñ|ü>∑e÷\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*. $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ ìsêàD+˝À $_Ûqï
kÕe÷õø£ düeT÷Vü‰\ C≤„HêìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ Çyê«*. Ä C≤„Hêìï Á|üD≤[ø£˝À $T[‘·+ #˚j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\
Á|üÁøÏj·T\˝À (Hidden) n+‘·s¡Z‘·+>± neT\T#˚j·Tã&ÉT‘·Tqï Á|üD≤[ø£\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*. C≤„qeTT,
$<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\‘√ nuÛÑ´dü≈£îìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó \TdüTø√yê*. $©q$<ä´ nuÛÑ´dü≈£îì ùdïVü≤|üP]‘·
‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T, yê‘êes¡D+ >∑÷]Ã ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê*. $<ë´s¡T\ú nuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üsT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ne\+_Û+#˚
ìs¡+‘·s¡ eT~+|ü⁄ $<ÛëHê\T ‘Ó\TdüTø√yê*.
6. kÕsê+X¯+ (Sub topicwise context analysis) :
$wüj·T+ (Content) : düe÷» |ü]dæú‘·T\T, nedüsê\T ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT. e÷s¡ T‘·Tqï düe÷C≤ìøÏ
‘·–q $<Ûä+>± e´≈£îÔ\qT r]Ã~<ä›e\dæq nedüs¡+ $<ä´≈£î m+‘Ó’Hê ñ+~. ìj·T‘· $<ä´ <ë«sê düe÷C≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ bÂs¡T\T>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± $<ëéédüú\T ø£èwæ#˚düTÔHêïsTT. á \ø£å´kÕ<Ûäq¬ø’
$<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT nuÛÑ´düq+
110
$<ë´Á|üD≤[ø£\T s¡∫+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. $<ë´Á|üD≤[ø£ ÄX¯j·÷\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T

<ë«sê HÓsy¡ sπ˚ Ã Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\ uÛ≤eq\T, $<ë´Á|üD≤[ø£`
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T á bÕsƒ¡+˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
4.1.1 $<ë´Á|üD≤[ø£ uÛ≤eq, ìs¡«#·Hê\T :
$<ë´Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´Á|üD≤[ø£ n‹ø°\ø£yÓTÆq~. Ç~ $<ë´Á|üÁøÏj·TqT ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\‘√
Áø£eTyÓTÆq Ø‹˝À Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± eéd”úø£]dü÷Ô dü¬s’q ~X¯˝À yÓfi‚ fl˝≤ e÷s¡Zìπs›X¯+ #˚düTÔ+~. $<ë´Á|üD≤[ø£qT
Ä+>∑+¢ ˝À Curriculum n+{≤s¡T. ø£Á]≈£î\yéTqT ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝Àì Currere nH˚ |ü<+ä qT+∫ rdüTø√ã&ç+~. Currere
n+fÒ |üs¡T>∑T|ü+<Ó+u≤≥ nH˚ ns¡ú+. Ç~ <Ûëeq|ü<ä+ A runway nH˚ nsêúìï ˝Ò<ë me]¬ø’Hê ˇø£ e´øÏÔ
>∑eT´kÕúHêìøÏ #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ |ü]>¬ ‘˚Ô e÷s¡+Z A cource which one runs a goal nH˚ nsêúìï ≈£L&Ü dü÷∫düT+Ô ~.
$<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£L $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚ |ü<ëìï kÕ<Ûës¡D+>± $<ë´]ú bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚j·Te\dæq
n+XÊ\ C≤_‘ê ($<ë´ n+X¯è≤\ düe÷Vü‰s¡+>±) nH˚ ns¡ú+‘√ yê&É‘ês¡T.
dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‘·T\˝À $<ë´Á|üD≤[ø£qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
1. ˇø£ $<ë´dü+düú <ë«sê n+<ä#˚j·Tã&˚ n+XÊ\ C≤_‘ê ($<ë´ n+XÊ\ düe÷Vü‰s¡+>±) nH˚ ns¡ú+˝À
yê&É‘ês¡T. dü+Á|ü<ëj·÷\ |ü<ä∆‘·T\˝À $<ë´Á|üD≤[ø£qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ìs¡«∫+#ês¡T.
1. ˇø£ $<ë´dü+düú <ë«sê n+<ä#˚j·Tã&˚ $$<Ûä ø√s¡T‡\ jÓTTø£ÿ dü«s¡ ÷|ü+
2. $$<Ûä eè‹Ô$<ä´\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Äj·÷ ø√s¡T‡\ dü«s¡÷|ü+
3. ˇø£ ø√s¡T‡‘√ ìs¡«Væ≤+#˚ |üìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üD≤[ø£
$<ë´Á|üD≤[ø£qT ˇø£ ø√s¡T‡˝À n+<ä#˚ùd $$<Ûä $wüj·÷\T>± ù|s=ÿHêïs¡T. nsTT‘˚ $<ë´Á|üD≤[ø£ô|’
Ä<ÛäTìø£ Ä˝À#·q\T dü+Á|ü<ëj·T <äèø£Œ<∏ëìøÏ _Ûqï+>± ñHêïsTT.
ìs¡«#·Hê\T :
$<ë´Á|üD≤[ø£qT >∑T]+∫ ø=+‘·eT+~ $<ëý˚‘·Ô\ ìs¡«#·Hê\T |ü]o*<ë›+ :
m&É«sY¶ (1956) : $<ë´s¡T\ú ≈£î ìπs•› ‘· nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T bı+<ä&ÜìøÏ nìï neø±XÊ\qT bÕsƒX¡ Ê\\T
ø£*Œ+#·&+É .
n+&ÉsYdüHé (1986) : |üP]ÔkÕúsTT˝À Á|ü‹#·s¡´\T »s¡T|ü⁄≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± |ü]|üPs¡íyÓ TÆq bÕsƒ¡XÊ\
yê‘êes¡D+˝À $<ë´]ú bı+<˚ nqTuÛÑyê\T.
øÏ+ã˝Ÿy˝’Ó Ÿ‡ : $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ neT÷s¡yÔ TÓ qÆ ~. e´≈£î\Ô T>± ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T>±, ñbÕ<Ûë´j·TT\T>±,
bÕsƒ¡XÊ\ düe÷»|üs¡+>± y˚s¡Ty˚s¡T nsêú\T düTŒ¤]kÕÔsTT.
ôd$’ &ÉHé : ˇø£ e´øÏÔì s√EyêØ ø±s¡´Áø£eT yê‘êes¡D≤ìøÏ, ‘·sê«‘· ø±\+˝À $düÔè ‘·
yê‘êes¡D≤ìøÏ düsT¡ u› ≤≥T nj˚T´$<Û+ä >± ìs¡«Væ≤+#˚ Á|üÁøÏjT· \≈£î ø±e\dæq ø£è‘ê´\
ìs¡«Vü≤D.
111
|æ. XÊeT÷´˝Ÿ : bÕsƒX¡ Ê\, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~, Á|üj÷Ó >∑XÊ\, ø±s¡´XÊ\, Ä≥dü\ú + nH˚ø£ Ç‘·s¡ dü+<äsê“¤\˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ »]π> #·s¡´, Á|ü‹#·s¡´\‘√ $<ë´s¡Tú\T d”«ø£]+#˚
yÓTT‘·Ô+ nqTuÛÑyê\ düe÷Vü‰s¡+ $<ë´Á|üD≤[ø£.
n\“Øº n\“Øº á: bÕsƒ¡XÊ\ ‘·q $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $<ë´]ú ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
düe÷Vü‰s¡ s¡÷|üy˚T $<ë´Á|üD≤[ø£.
ø£ìï+>¥V‰ü yéT : ø£fi≤ø±s¡T\T (ñbÕ<Ûë´j·TT\T) ‘·q ∫Á‘ê>±s¡+ (bÕsƒ¡XÊ\) ˝À ‘·eT eTT&çdüs¡T≈£î
($<ë´]ú) ì ‘·eT Ä˝À#·q\≈£î nqT>∑TD+>± ˇø£ ø£fi≤K+&É+>± r]Ã~<ä›>∑\
#˚‹˝Àì |üìeTT≥TºH˚ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T.
Ster house. L : Curriculum, is perhaps, best thought of as that set of planned
activities which are designed to implement a particular educational aim.
Set of such aims in terms of content of what is to be taught and the
knowledge, skills and attitudes which are to be the liberality fostered
(winch) together with statements of cirteria for selection of content, and
choices in methods, materials and evaluation.
e÷<∏ä´$Tø£ $<ë´ø£$TwüHé: $<ë´Á|üD≤[ø£ n+fÒ bÕsƒ¡XÊ\˝À kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± uÀ~Û+#˚ $<ë´|üs¡ yÓTÆq
$wüj·÷\T e÷Á‘·y˚T ø±<äT. bÕsƒ¡XÊ\˝ÀqT, ‘·s¡>∑‹˝Àq÷, Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àq÷,
Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝Àq÷, esYÿcÕ|t˝Àq÷, Ä≥düú˝≤\˝Àq÷ $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T
eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ $$<Ûä ìj·T‘·, nìj·T‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T »s¡T>∑T‘êsTT. M≥ìï+{Ï
<ë«sê $<ë´]ú bı+<˚ düeTdüÔ nqTuÛÑyê\T á Á|üD≤[ø£˝À #˚s¡‘êsTT. á$<Ûä+>±
bÕsƒ¡XÊ\ J$‘·+ j·÷e‘·÷Ô $<ë´Á|üD≤[ø£ ne⁄‘·T+~. Ç~ $<ë´s¡Tú\ J$‘·+‘√
ñqï dü+ã+<Ûä+ Ä<Ûës¡+>± ñ+≥T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç~ yê]˝À dü+‘·T*‘·
eT÷]ÔeT‘·« $ø±dü |ü]D≤eT Áø£e÷ìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
Áø√ Áø√ : $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£, XÊØs¡ø£, uÛ≤yêy˚X¯, Ä<Ûë´‹àø£, HÓ’‹ø£ s¡+>±\˝À $ø±dü+
#Ó+<˚≥≥T¢ #˚jT· >∑\ bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷\ yÓTT‘êÔìï $<ë´Á|üD≤[ø£ nì ù|s=ÿHêïs¡T.
ø±s¡ºsY $. >∑T&é : eè‹Ô ˝Ò<ë ñ<√´>∑s¡+>∑+˝À e´≈£îÔ\qT |ü≥ºuÛÑÁ<äT\T>± #˚j·T&É+ ˝Ò<ë <ÛäèMø£s¡D
ì$T‘·Ô+ ø±e\dæq ns¡Ω‘· ø£*–+#˚+<äT≈£î>±qT $<ë´s¡Tú\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ düeT≈£LπsÃ
uÀ<ÛäHê+XÊ\T, nqTuÛÑyê\‘√ ≈£L&çq kÕ<Ûës¡D düeTÁ>∑ Á|üD≤[ø£.
eTTÁπs : •X¯óe⁄≈£î @@ nqTuÛÑyê\qT bÕsƒ¡XÊ\ @$<Ûä+>± n+~düTÔ+<√ ˝Ò<ë •X¯ó e⁄qT
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+<√ ne˙ï ø£*dæ $<ë´Á|üD≤[ø£ ne⁄‘·T+~.
Áø√+. πøõyÓ˝Ÿ : $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡XÊ\ e÷s¡Z<äs¡Ùø£+˝À •X¯óe⁄\T bı+<˚ yêdüÔe nqTuÛÑyê\
dü+ø£*‘·+>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ô|’ ìs¡«#·Hê\˙ï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À|ü*, yÓ\T|ü\ $<ë´]ú
m<äTs=ÿH˚ yÓTT‘·Ô+ nqTuÛÑyê\qT Á|üeTTK+>± #·]Ã+#êsTT. n<˚$<Ûä+>± Äj·÷
kÕúsTT\˝Àì \øå±´\T, kÕ~Û+#ê*‡q n+XÊ\qT ù|s=ÿq&É+ »]–+~. ø√s¡T‡
112
ìsêàD Áø£eT+, $$<Ûä $wüj÷· \T, bÕsƒê´+XÊ\T, \øå±´\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T,
eT÷˝≤´+ø£q+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ìï+{Ïì ø£*|æ‘˚ $<ë´
Á|üD≤[ø£ ne⁄‘·T+~.
4.1 $<ë´Á|üD≤[ø£ ÄeX¯´ø£‘· ` ÁbÕeTTK´‘· (Need and importance of the curriculum):
düe÷»+˝À J$‘· nedüsê\T ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT. $<ä´ J$‘· nedüsê\qT rπsÃ~>± ñ
+&Ü*. ø±ã{Ïº e÷s¡T‘·Tqï düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD+>± $<ë´$<ÛëHê\T, $<ë´Á|üD≤[ø£ ≈£L&Ü ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡T‘·÷
ñ+&Ü*. $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£kÕúsTT, yÓ’j·TøÏÔø£ uÛÒ<ë\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $<ë´Á|üD≤[ø£ eTT+<äT>± ìs¡ísTT+#·
ã&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº $<ë´s¡Tú\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Ç~ e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ñ+≥T+~. düe÷C≤ìøÏ ø±e\dæq
ñ‘·ÔeTyÓTÆq bÂs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷\+fÒ <ëìøÏ ø±e\dæq C≤„Hêìï, $yÓ’<ÛäýÓTÆq nqTuÛÑyê\qT bÕsƒ¡XÊ\kÕúsTT˝À
n+~+#ê*. Ç~ eT+∫ $<ë´Á|üD≤[ø£ <ë«sêH˚ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À Ç~ sêC≤´+>∑+ e+{Ï~.
$<ë´s¡Tú\T n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te\dæq $wüj·÷\T, $<ÛëHê\ Áø£e÷ìï Ç~ ìs¡ísTTdüTÔ+~.
&Éã÷¢´.¬ø. C≤ø£uŸdüHé (1970) $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#˚≥|ü&ÉT $<ë´]ú dü«uÛ≤e+, düe÷» dü«uÛ≤e+,
$wüj·T dü«uÛ≤e+ nH˚ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê\ì dü÷∫+#ês¡T.
$<ë´]ú dü«uÛ≤e+
$<ë´Á|üD≤[ø£
s¡÷|üø\£ Œq
$wüj·T dü«uÛ≤e+ düe÷» dü«uÛ≤e+

ô|’ n+XÊ\qT eTq+ |ü]o*ùdÔ $<ëéédü˝ú À $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚ ˇø£ eTTKýÓTqÆ n+X¯eTì, $<ëéédüøú Ï
n<˚ eT÷˝≤<Ûës¡+ nì eTq+ Á>∑Væ≤+#·>∑\+.
$<ë´Á|üD≤[ø£ \øå±´\T :
1. C≤„q düe÷» ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq dü÷Œ¤]Ô‘√, q÷‘·q Ä˝À#·q\ Ä$cÕÿs¡ +, yê{Ï $X‚¢wüD,
ìs¡íj·T+ rdüT≈£îH˚ HÓ’|ü⁄D≤´\T, |ü]XÀ<Ûäq\T Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
2. uÛÑ$wü´‘Y J$‘·+˝À $»j·Te+‘·+>± J$+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\T,
Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, nqTuÛÑyê\T, yÓ’Ks¡T\qT $<ë´s¡Tú\˝À ø£*Z +#·&É+.
3. |æ\¢˝˝Àì n+‘·s¡Z‘· kÕeTsêú´\T eè~∆#Ó+<˚˝≤ $<ë´‹àø£ yê‘êes¡D+ @s¡Œs¡#·&É+.
4. $<ë´‹àø£ nqTuÛÑyê\ ìsêàD+ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À »]π>˝≤ #·÷&É&É+.
5. $<ë´\øå±´\T, uÀ<ÛäHê\øå±´\T, ø√s¡T‡ dü+ã+<Ûä bÕsƒê´+XÊ\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T,
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, Ç‘·s¡ düVü‰j·TkÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+#·&É+.
113
mHé.dæ.m|òt`2005 ìπs›•+∫q dü÷Á‘ê\T :

1. ã&çãj·T≥ JeHêìøÏ C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+
2. ã{°º|ü<ä∆‘·T\ qT+∫ nuÛÑ´düq <ä÷s¡+
3. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ øπ +Á<ä+>± ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT |ü]|ü⁄wü+º #˚jT· &É+.
4. |üØø£å\qT eT]+‘· düs¡fi¯+ #˚dæ ‘·s¡>∑‹/>∑~ JeHêìøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.
5. <˚X¯ Á|üC≤kÕ«$Tø£ ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T \qT n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+.
sêÁwüº <äèø£Œ<∏ä+ :
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝Àì |æ\¢\+<äs¡÷ ñqï‘·kÕúsTT >∑TD≤‘·àø£ $<ä ´ bı+<ë\H˚~ sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·« <äèø£Œ<∏ä+.
Ç‘·s¡T\|ü≥¢ düŒ+~+#˚ yÓ’Ks¡T\qT ø£*–ñ+&˚ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>± $<ë´s¡Tú\T s¡÷bı+<ë*. ‘·eT
|ü]düsê\ |ü≥¢ |ü]C≤„q+ ø£*–ñ+&ç, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]düsê\ |ü≥¢ Ä˝À∫+#·>∑\>±*. C≤Á>∑‘·Ô>± $ì
ìs¡“¤j·T+>± e÷{≤¢&É>∑\>±*. $qï<ëìï, #·~$q<ëìï ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*. Á|ü•ï+#˚ eTqdüÔ‘·«+ ø£*–
ñ+&Ü*. á HÓ’|ü⁄D≤´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ô|+bı+~+#ê*. |æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°Ôø£]+#·>∑*–
dü+<˚V≤ü ìeè‹Ô #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± ùdïVü≤|üP]‘· nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
düe÷»+ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îì, H˚s¡TÃ≈£îqï<ëìï >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä#·s¡q˝À ô|{≤º*. bÕsƒ¡XÊ\qT düe÷»+
‘·q~>± uÛ≤$+∫, bÕsƒ¡XÊ\ <Ó’q+~q ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ bÕ˝§ZHê*. j·÷+Á‹ø£‘·, uÛÖ‹ø£‘·, b˛{°‘·‘·«+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï
Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À Á|ü‹düŒ+<äq, düVü≤ø±s¡ >∑TD≤\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ #√≥T ø£*Œ+#ê*. e÷qMj·T, HÓ’‹ø£ $\Te\qT
ô|+bı+~+|üCj Ò ÷· *.
sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2011 :
1. |æ\¢\+‘ê Ç‘·s¡T\ uÛ≤yê\qT >ös¡$+#˚ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>± m<ä>∑&É+.
2. Á|üø£è‹ì, |üsêés¡D≤ìï >∑T]+∫ ì•‘·+>± |ü]o*+#·&É+, ‘·T\Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·>∑\>±*.
3. Á|üø£è‹eqs¡T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+∫ yê{Ï |ü]s¡ø£åD≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*.
4. »+‘·T eèø£åC≤\+ |ü≥¢ <äj·T, düVü≤q+ ø£*– JeyÓ’$<Ûë´ìï ø±bÕ&˚+ <äT≈£î ø£èwæ#˚j·÷*.
5. $qï #·~$q $$<Ûä n+XÊ\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì düŒ+~+#ê*.
6. ìs¡“¤j·T+>± Á|ü•ï+#ê*.
7. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ düVü‰qTuÛÑ÷‹, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ ø£*– düeTuÛ≤eq‘√ yÓT\T>∑T‘·÷ e÷qe $\Te\T
bÕ{Ï+#ê*.
8. Áù|eT, <äj·T, XÊ+‹ uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düTø=ì nqTdü]+#ê*.
9. |üs¡düŒs¡+ düVü≤ø±s¡+, k˛<äs¡ uÛ≤e+ ø£*– eéVü≤]+#ê*.
10. uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£, C≤„Hê‘·àø£ $ø±kÕ\ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘· ñ+&˚$<Ûä+>± |æ\¢\ n_Ûeè~∆
»s¡>±*.

114
11. düe÷»|ü⁄ ãVüQfi¯‘ê«ìï >∑T]Ô+#·&É+, >ös¡$+#·&É+ <ë«sê ‘·q ñìøÏ ì #ê≥Tø√>∑\>±*.

12. n+øÏ‘·uÛ≤e+ ø£*–q bÂs¡T\T>± s¡÷bı+~+#ê*.
13. ‘√{Ï e÷qe⁄\ |ü≥¢ yê] ø£wüºdüTU≤\‘√ bÕ\T|ü+#·T≈£îH˚+<äT≈£î dæ <ä∆+>± ñ+&É&É+‘√bÕ≥T
düTìï‘·‘·«+ ø£*–q e´≈£îÔ\T>± s¡÷bı+~+#·&É+.
14. Á|üC≤kÕ«eT´ã<ä∆+>± eéVü≤]dü÷Ô Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T&É+˝À |üs¡düŒs¡+ düVü≤ø±s¡+
ø£*–qyês¡T>± m<ä>±*.
15. ‘êqT #˚düTÔqï |üì|ü≥¢, $wüj·÷\|ü≥¢ $XÊ«dü+‘√ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ø£èwæ #˚j·T>∑\>±*.
16. _Ûqï‘·«+ eTq≈£îqï >=|üŒ dü+|ü<ä. eTq düe÷»+˝À ñqï $_Ûqï dü+düÿè‘·T\qT >∑T]Ô+#ê*.
yê{Ïì >ös¡$+#ê*. Äj·÷ kÕ+düÿè‹ø£ düeT÷Vü‰\‘√ Á|ü‹#·s´¡ #˚jT· >∑\>±*. Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√yê*.
17. |æ\¢˝À¢ <ë–e⁄qï $_Ûqï HÓ’|ü⁄D≤´\T, øöX¯˝≤\T yÓ*øÏrdæ yê{Ïì eT]+‘·>± yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*.
4.1.1 bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ :
$<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ nH˚ ¬s+&ÉT |ü<ë\qT eéVü‰s¡+˝À |üsê´j·T|ü<ë\T>± yê&ÉT#·THêïs¡T.
yêdüÔe+>± $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ n+fÒ $XÊ\|ü]~Û ø£*Zñ+≥T+~. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ nH˚~ $<ë´Á|üD≤[ø£
qT+∫ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+~. Ç~ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T. Á|üD≤[ø± ø±s¡´Áø£e÷\T (Curriculum)
düV≤ü bÕsƒ´¡ ø±s¡´Áø£e÷\T (Co-curriculum) $<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± ñHêïsTT. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ (Syllabus) ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À uÀ~Û+#·e*‡q $wüj·T+. BìøÏ |ü]$T‘·T\THêïsTT. Bì<ë«sê uÀ<Ûä q $wüj·T+ |ü]~Û ‘Ó\TdüTÔ+~. Ç~
$<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ |ü]|üø£«‘·, X¯øÏÔkÕeTsêú´\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
$<ë´Á|üD≤[ø£`bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ eT<Û´ä >∑\ uÒ<ëÛ \T :
$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£
1. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£‘√bÕ≥T nH˚ø£ dæ\ãdt nH˚~ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ n+X¯+
n+XÊ\T Ç$T&ç ñ+{≤sTT. e÷Á‘·yT˚ .
2. $<ë´Á|üD≤[ø£ \ø£å´Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. Ç~ $wüj·T edüTÔ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
3. Bì |ü]~Û #ê˝≤ $XÊ\yÓTÆq~. |ü]~Û #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
4. BìøÏ ôd’<ë∆+‹ø£ \ø£åD+ ñqï~. Ç~ Ä#·s¡D≤‘·àø£ \ø£åD+ ø£\~.
5. Ç+<äT˝À $<ë´]ú dü+|üPs¡íeT÷]ÔeT‘ê«ìøÏ Ç+<äT˝À C≤„q, HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï~.
ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T (Text Books) :
$C≤„qXÊÁkÕÔ_eÛ è~∆ e\¢ eTTÁ<äD ø£ìô|{Ïqº |üŒ{ÏqT+∫ e÷qe⁄&ÉT ‘·q C≤„Hêìï |ü⁄düøÔ s£ ÷¡ |ü+˝À ‘·eT ‘·sê«‘·
‘·s¡+yê]øÏ n+~+#·>∑\TZ‘·THêï&ÉT. Á|üdüTÔ‘·+ Á|ür $wüj·T+ô|’ nH˚ ø£ Á>∑+<∏ë\T \uÛÑéT>∑T#·Tqï$. Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ì,
115
Á|ü‹ $wüjT· +˝ÀqT bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qqTdü]+∫ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T $$<Ûä s¡#s· TT‘·\‘√ s¡∫+#·ã&ç n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝À
ñHêïsTT. n+<äTe\¢ áHê&ÉT bÕsƒ¡XÊ\˝À @ $wüj·÷ìï uÀ~Û+#·&Üì¬ø’Hê bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ |ü]ø£s¡+>±
ñqï~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ` ìs¡«#·Hê\T :
ªªbÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ n+fÒ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq n<Ûä´j·TqXÊK≈£î ÁbÕ<∏ä $Tø£ nqTã+<Ûä+>± ñ+&˚ ÁbÕe÷DÏø£
Á>∑+<∏ä+μμ ` ˝≤+>¥
ªª‘·s¡>∑‹ >∑~ ñ|üjÓ÷>±ìøÏ C≤Á>∑‘·Ô>± uÀ<Ûäq kÕeTÁ–‘√ s¡+>∑+˝À ì|ü⁄DT&ÉT ‘·j·÷s¡T#˚dæq
|ü⁄düÔø£y˚T bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ä+μμ ` uÒø£Hé bÕdæ˝Ÿ
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ˇø£ XÊÁdüÔ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+˝À ìπs›•+|üã&çq dæ\ãdtqT Ä#·s¡D≈£î rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#˚ ˇø£ |ü]ø£s¡+. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ nH˚~ πøe\+ @ $wüj·TyÓ÷ ˝Ò<ë bÕsƒê´+X¯yÓ÷ ø±<äT. Ç~ bÕsƒê´+XÊ\
m+|æø£, ìs¡«Vü≤D≈£î ìj·T+Á‹+#˚ dü÷Á‘ê\‘√ m+|æø£#˚dæq $<ë´]ú ãè+<ëìøÏ C≤Á>∑‘·Ô>± $wüj·T Á|ü<Ûëq+˝ÀqT,
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î düVü≤ø£]+#˚ j·TT≈£îÔ\qT ìsêàD+ #˚j·T&É+˝Àq÷, Ç‘·s¡ kÕ<Ûës¡D |ü⁄düÔø±\ø£+fÒ
_ÛqïyÓTqÆ ~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ \ø£åD≤\T :
eTq <˚X¯ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± C≤rj·T $<ë´\øå±´\T s¡÷bı+~+#ês¡T . C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø±
#·Á≥+ 2005 (NCF-2005) Ä<Ûës¡+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á{≤ìï APSCF-2011
s¡÷bı+~+#ês¡T. Bì Ä<Ûës¡+>± eTq sêÁwüº+˝À dæ\ãdtqT ‘·j·÷s¡T#˚dæ <ëìø£qT>∑TD+>± bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ë\qT
‘·j÷· s¡T#˚XÊs¡T.
Ç|üŒ{Ïes¡≈£î s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düTe÷s¡T 10 dü+ˆˆ\ø=ø£kÕ] e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\≈£î ˝ÀHÓ’q$.
nsTT‘˚ eTÚ[ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T HêeTe÷Á‘·+>±H˚ #√≥T#˚dTü ≈£îHêïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î
Ä<Ûës¡yÓTÆq $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ˝Ò<ë düu…®≈£îº\yêØ>± Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T>±˙ >∑‘·+˝À s¡÷bı+~+#·˝Ò<äT. Bìe\¢
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ bÕsƒê´+XÊ\T e÷]qy˚>±ì, $wüj·T neT]ø£˝À, nuÛ≤´kÕ\˝À yÓ’$<Ûä´‘· #√≥T#˚düTø√˝Ò<äT. nfÒ¢
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´≈£î dü++~Û+∫q düu…®≈£îº\ <ë«sê Ä•+#˚ \øå±´\T ˝Ò<ë düu…®≈£îº\ dü«uÛ≤e+, |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ e+{Ï$
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq˝À |üP]Ô>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<äT. nfÒ¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£
düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç ãs¡TyÓ≈£îÿ‘êsTT. >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡ e+{Ï düu…®≈£î º\˝À ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì n+XÊ\T øÏ+~
‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À #˚sêsTT. Ç~ e÷qdæø+£ >± |æ\\¢ ≈£î uÛ≤s¡yTÓ qÆ ~. ◊‘˚ eTq sêÁwü+º ˝À neT\T »]|æq APPEP, DPEP
e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\ e\¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ø=+‘·es¡≈£î e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îqï$. Ç~
NCF-2005, RTE-2009, APSCF-2011 Á|üø±s¡+ eT]+‘· düeTÁ>∑+>± e÷sê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ APSCF-2011 M{Ïì n~Û>∑$T+∫ ns¡úe+‘·yÓTÆq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT

s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dæ+~.
116
1. uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊÁdüÔ+, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ e+{Ï düu…®≈£îº \˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ

düu…®≈£îºyêØ>± Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T ñ+&Ü*.
2. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T |æ\¢*ï Ä˝À∫+|ü#˚ùd˝≤, |æ\¢\T ‘·eT≈£îqï düVü≤ »yÓTÆq X¯øÏÔkÕeTsêú´\T $ìjÓ÷–+∫
H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
3. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓø£ÿ≈£î+&Ü, |æ\¢˝Ò düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚˝≤, Ä düe÷#êsêìï
$X‚¢wæ+#˚˝≤, ìsêús¡D#˚ùd˝≤ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
4. |æ\\¢ T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ä C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·
&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
5. |æ\\¢ T øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, n<äq|ü⁄ nuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T,
e÷´>∑C…’Hé‡, |üÁ‹ø£\T, kÕeTÁ–, düe÷» düuÛÑT´\‘√ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T »]π>˝≤ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
6. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì uÛ≤wü düs¡fi¯+>± e÷sê*. H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ uÛ≤wü ˇø£ nes√<Ûä+>± ñ+&Ésê<äT.
ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê* (Multi Linguality).
7. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T *+>∑ $eø£å‘·≈£î ‘ê$e«sê<äT. |æ \¢\ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|+#˚˝≤,
Ä˝À∫+|ü#ù˚ d˝≤, e÷qeVü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ düŒèVü≤ ô|+#˚$>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ Ä˝À#·HêHÓ|’ ⁄ü D≤´\T,
nq>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+É , ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&+É , düè»Hê‘·àø£+>±
Ä˝À∫+#·&É+, uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T e+{Ï$ ô|+bı+~+#ê*.
8. kÕúìø£ ø£fi¯\T, dü+düÿè‹, ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, kÕúìø£ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒê´+XÊ\T>±
ñ+&Ü*.
9. Äj·÷ düu≈®… î£ \º ≈£î ìsêú]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T, Ä•+∫q nuÛ´Ñ düq |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>±
nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
10. ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, nH˚«wüD\T, Á|üjÓ÷>±\T, ãVüQ$<Ûë˝…’q düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã Á|üX¯ï\T,
Áø°&É\T, |òüõ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï s¡÷|ü+˝À Ä˝À∫+|ü#˚ùd nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
11. |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T
ñ+&Ü*.
12. |æ\\¢ T düV≤ü bÕsƒê´+XÊ˝…q’ e÷qe‘ê $\Te\T, HÓ‹’ ø£‘,· ø£fi\¯ T, Äs√>∑´+, |üì`nqTuÛeÑ + yÓTT<ä\>∑T
n+XÊ\qT ≈£L&Ü Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T eT]j·TT nuÛ≤´kÕ\T
ñ+&Ü*.
13. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q ø£˙dü kÕeTsêú´\ |ü ⁄qX¯Ãs¡D≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷ÔH˚,
‘·s¡>∑‹ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëì+#˚˝≤
ñ+&Ü*.
117
14. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Äø£s¸¡ Dj

° T· +>±, n+<ä+>± ñ+&˚˝≤, HêDýÓTqÆ ù||üsT¡ , eTTÁ<äD, ∫Á‘ê\‘√ ≈£L&çq<Ó’
ñ+&Ü*.
ñ‘·ÔeT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ \ø£åD≤\T :
ñ‘·ÔeT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ áÁøÏ+~ \ø£åD≤\qT ø£*Zñ+&Ü*.
$wüj·T+ :
1. ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $wüjT· +, Ä ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ qqTdü]+∫ Ä<ÛTä ìø£+>± ñ+&Ü*.
2. $wüj·T+ \øå±´\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*.
3. $wüj·T+ •X¯óπø+Á<ä+>± ñ+&Ü*.
4. $<ë´s¡Tú\qT $wüj·T n<Ûä´j·THêìøÏ, düeTdü´\ kÕ<Ûäq≈£î Áù|πs|æ+#˚~>± ñ+&Ü*.
5. $wüj·T+ $<ë´s¡Tú\ nedüsê\T rπsÃ~>± ñ+&Ü*.
6. ˇø£ eTÚ*ø£ uÛ≤eqqT n_Ûeè~∆|üs¡#·Ã&É+˝À ‘·–q+‘· $wüj·T+ ñ+&Ü*.
7. $wüj·T+ $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢>± ñ+&Ü*.
8. kÕ+düÿè‹ø£, kÕ+|òæTø£ $\Te\qT n_Ûeè~∆|üπsÃ~>± ñ+&Ü*. kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q≈£î M\T+&Ü*.
9. $<ë´]ú˝Àì düè»Hê‘·àø£‘·qT ãVæ≤s¡Z‘·|üs¡Ã&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
10. düVü≤bÕsƒ¡´ Áø£e÷\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
2. uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\T
1. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ #˚‹˝À ô|≥Tºø=ì dü÷ÿ\T rdüT≈£îyÓfi¯fl&ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*.
2. |ü⁄düÔø£+ ô|’n≥º s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√, $C≤„q $wüj·÷\‘√ Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+&Ü*. u…’+&ç+>¥
#˚j÷· *.
3. nø£åsê\ ôd’E, $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£, ejÓ÷kÕúsTT\≈£î ‘·–q≥T¢>± ñ+&Ü*.
4. ñ|üjÓ÷–+#˚ ø±–‘·+ HêD´‘·‘√ ‘Ó\¢>± ñ+&Ü*.
5. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+‘√bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T <ä]ÙqT\qT s¡÷bı+~ùdÔ eT+∫~.
3. s¡#·sTT‘· :
1. s¡#·sTT‘·≈£î ‘·–q $<ë´s¡Ω‘·\T, ‘·–q nqTuÛÑe+ ñ+&Ü*.
2. sêùd düu…®≈£îºqT n‘·qT m≈£îÿeø±\+ qT+∫ uÀ~Ûdü÷Ô ñ+&Ü*.
3. |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·≈£î ‘êqT |üì#˚ùd dü+düú kÕúsTT ≈£L&Ü ø=+‘·e s¡≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ü*.

118
4. uÛ≤wü :
1. ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛ≤wü q÷‘·q |ü<ë\T $<ë´s¡Tú\≈£î ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À ñ+&Ü*.
2. $<ë´s¡Tú\T C≤„|üø£+ ñ+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T>± yêø±´\T ∫qï$>± ñ+&Ü*.
3. nø£ås¡Áø£e÷\T, es¡íÁø£e÷\T ‘·|ü\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·÷*.
4. ø±e÷\T, |ü⁄˝ŸkÕº|t\T, ø=fÒwüHé >∑Ts¡TÔ\T dü]>± ñ+&Ü*.
5. uÛ≤cÕ $wüj·T Á>∑+<∏ë\˝À yê´ø£s¡D <√cÕ\T ñ+&Ésê<äT.
5. <äèX¯´|üPs¡«ø£ $es¡D
1. bÕsƒê´+XÊ\≈£î ‘·–q dü+<äs√“¤∫‘·yÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D\T ñ+&Ü*.
2. Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D\T, ñ|üjT· Tø£+Ô >± ñ+&ç, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ‘·–q$<Û+ä >± ‘·–q#√≥ bı+<äT|üs#¡ ê*.
3. $$<Ûä s¡ø±˝…’q nuÛ≤´kÕ\T ø£*Zñ+&Ü*.
4. ì»J$‘êìøÏ nq«j·T+ ø£*Zñ+&Ü*.
5. nuÛ≤´kÕ\T $<ë´s¡Tú\˝À ÄdüøÏÔì πs¬ø‹Ô+#˚$>± ñ+&Ü*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·&É+˝À ô|’$<ÛäyÓTÆq mH√ï dü÷Á‘ê\qT ø±e\dæq \ø£åD≤\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüTø√yê*. nsTTq|üŒ{Ïø° @<√ ˇø£ ø±s¡D+ e\¢ |ü⁄düÔø±\T |ü]|üPs¡í +>± ñ+&É≥+ kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛e#·TÃ. q÷‘·q
C≤„Hêìï m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT bı+<äT|üs¡Tdü÷Ô ñ+&É≥+˝À @<√ ˇø£ ˝À≥T ø£ì|ædüTÔ+~. nsTT‘˚ mìï |ü]$T‘·T\THêï
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘·|Œü ìdü]. <ëì ÁbÕ<Ûëq´‘· <ëì<˚. n+<äT#˚ bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏ë\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dTü ≈£î+≥÷
ø±e*‡q eT+∫ \ø£åD≤\‘√ s¡÷|ü⁄~<ë›*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ e\¢ ÁøÏ+~ Á|üjÓ÷»Hê\T HÓ s¡y˚s¡‘êsTT.
2. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ ˇø£ dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.
3. Ç~ $<ë´]ú nuÛÑ´düHêìï ìπs›•düTÔ+~.
4. kÕ+düÿè‹ø£ yêVü≤ø£+>±, eT÷&ÛÜ#êsê\qT ‘=\–+∫ q÷‘·q düe÷» ìsêàD≤ìøÏ, q÷‘·q dü+düÿè‹ì
n+~+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
5. nuÛÑ´düHêìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ nedüs¡yÓTÆq $C≤„Hêìï ˇπø#√≥ n+~düTÔ+~.
6. $<ë´s¡Tú\T bı+<˚ nuÛÑ´düq+˝Àì bÕsƒ¡´Á|üe÷D≤\≈£î @ø£s¡÷|ü‘· ñ+≥T+~.
7. $<ë´s¡Tú\≈£î ‘ê]ÿø£ ne>±Vü≤q, düeTÁ>∑ nuÛÑ´düHê\≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
8. ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ ‘·s¡>∑‹ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ˇø£ Ä<Ûës¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

119
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ e\¢ nH˚ø£ Á|üjÓ÷»Hê\T ñqï|üŒ{ÏøÏ ÁøÏ+<ä ‘Ó*Œq ˝ÀbÕ\T ≈£L&Ü ñHêïj·TH˚ $wüj·÷ìï
$düà]+#·≈L£ &É<Tä .
NCF-1975 ˝À ‘Ó*Œq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\\ì Á|ü<Ûëq ˝ÀbÕ\T :
1. ne>±Vü≤q ˝Ò≈£î+&Ü ø£+sƒ¡düú+ #˚ùd düe÷#êsêìï sTTe«&É+.
2. ø£]ƒqyÓTÆq uÛ≤wü e\¢ düe÷#ês¡+ ÄdüøÏÔø£s¡+>± ˝Òø£b˛e&É+.
3. düe÷#êsêìï ‘·s¡>∑‹ kÕúsTTìã{Ïº eØZø£s¡D ˝Ò≈£î+&Ü Çe«&É+.
4. ô|’ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢q÷ J$‘· ø£<∏ë <äèø£Œ<∏ä+˝ÀH˚ #·]Á‘·qT uÀ~Û+#· &É+ yÓTT<ä˝…’q$.
4.2 $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£˝À eT]j·TT ìsêàD+˝À $ìjÓ÷–+#˚ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T eT]j·TT
Á|üÁøÏj·T\T (Processes and Criteria for Curriculum selection and
construction) :
á bÕsƒ¡+ #·~$q‘·sê«‘· eTq+ ÁøÏ+~ \øå±´\qT kÕ~Û+#·>∑\+.
(1) $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£˝À eT]j·TT ìsêàD+˝À $ìjÓ÷–+#˚ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T/dü÷Á‘ê\T ù|s=ÿq>∑\+.
(2) $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£˝Àì Á|üÁøÏj·T\qT Á>∑Væ≤+#·&É+.
$wüj·T+ :
>∑‘· $<ë´Á|üD≤[ø£\T düe÷C≤ìøÏ, ì‘·´J$‘êìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+≥÷ $<ë´]ú yÓj ’ T· TøÏøÔ £ uÒ<ëÛ \T, X¯økÔÏ ÕeTsêú´\T,
n_Ûs¡T#·T\T, Ädü≈£îÔ\T, düeTdü´\ø£+fÒ $wüj·÷ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´+ ø£*Œdü÷Ô |üØø£å˝Ò |üs¡e÷e~Û>± ì\#êsTT. n+<äTe\¢
düs¡«»q ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä≈£î+&Ü $eTs¡Ù\≈£î >∑Ts¡j·÷´sTT. á ˝ÀbÕ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì J$‘· πø+ÁBø£è‘·yÓTÆq,
nqTuÛÑe Ä<Ûës¡ $<ë´Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. ø±ã{Ïº $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À
á dü÷Á‘ê\qT (e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T) bı+<äT|üs¡Ã&É+ »]–+~. M{Ïì >∑T]+∫ dü$es¡+>± ‘Ó\T‡≈£î+<ë+.
4.2.1 $<ë´Á|üD≤[ø£ m+|æø£ eT]j·TT ìsêàD+˝À $ìjÓ÷–+#˚ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T :
$<ë´Á|üD≤[ø£qT m+|æø£ eT]j·TT ìsêàD+˝À áÁøÏ+<ä sTT∫Ãq e÷s¡<Z sä ¡Ùø±\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
1. •X¯óπø+ÁBø£è‘· dü÷Á‘·+ (The principle of child centredness) : $<ë´]ú nedüsê\T, n_Ûs¡T#·T\≈£î,
ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z $<ë´Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*. á dü÷Á‘·+ ÁbÕ‹|ü~ ø£>± $<ë´Á|üD≤[ø£ ñqï≥¢sTT‘˚
n~ $<ë´s¡Tú\ düVü≤»Á|ü#√<Ûäq\qT, düVü≤C≤‘ê\qT, dü«uÛ≤yê\qT Áù|π s|æ+#·>∑*–, yê{Ïì #·ø£ÿ>± ñ
|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\<äT. Ç+<äT˝À bı+<äT|ü]Ãq n+XÊ\T $<ë´]úøÏ düe÷»+˝À dü¬s’q kÕúHêìï Çe«>∑*π>
nqTuÛyÑ ê\≈£î dü+ã+~Û+#˚ C≤„qyÓTÆ ñ+&Ü*. Á|üD≤[ø£˝À $<ë´]ú XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ ñ<˚«>±‘·àø£, kÕe÷õø£
n+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· sTTyê«*.

120
2. düè»Hê‘·àø£ dü÷Á‘·+ (Principle of Creativity) : $<ë´]ú˝Àì düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔì, ìsêàD≤‘·àø£ X¯øÏÔì

n_Ûeè~∆ #˚ùd$<Û+ä >± $<ë´Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. $<ë´s¡T\ú ˝À ñ+&˚ yÓj
’ T· øÏøÔ £ uÛ<Ò ë\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*.
$<ë´]ú˝Àì Á|ü‘˚´ø£ kÕeTsêú´\qT, n_Ûs¡T#·T\qT yÓ*øÏrdæ yê{Ïì n_Û eè~∆|ü]#˚$<Ûä+>± ñ+&Ü*.
3. düe÷» πø+ÁBø£è‘· dü÷Á‘·+ (Principle of Community Centredness) : $<ä´ nH˚~ e´≈£îÔ\qT
kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆ø√dü+ ‘·j·÷s¡T#˚ùd~. n+fÒ e´øÏÔ n_Ûeè~∆ düe÷» n_Ûeè~∆‘√ eTT&ç|ü&ç ñ+&Ü*.
düe÷» n_Ûeè~∆øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ nqT≈£L\ yÓ’Ks¡T\T $<ë´]ú˝À ø£\>∑#˚j·÷*. e÷s¡T‘·Tqï düe÷»
nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>± Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*.
4. ñ|üj÷Ó –‘ê dü÷Á‘·+ (Principle of Utility) : bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ $<ë´s¡T\ú ≈£î Ä#·sD¡ ≤‘·àø£+>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü Ü*.
ì‘·´J$‘·+˝À $<ë´]úøÏ m<äTs¡j˚T´ düeTdü´\T, nqTuÛÑyê\≈£î Á|üD≤[ø£\T düeTT∫‘· kÕúq+ ø£*Œ+#ê*.
5. $sêeT düeTj·T dü~«ìjÓ÷>∑ dü÷Á‘·+ (Principle of utilisation of leisure) : øöe÷s¡<äX¯˝Àì
$<ë´s¡Tú\≈£î ~«>∑TD°ø£è‘· X¯≈£îÔ\T, Ädü≈£îÔ\T e⁄+{≤sTT. yê]øÏ ‘·–q |üqT\T ˝Òø£b˛‘˚ yê] kÕeTsêú´\T
eè<Ûë ne&ÉyÓ÷ ˝Òø£ nqedüs¡ $wüj·÷\≈£î πø{≤sTT+#·&ÉyÓ÷ #˚kÕÔs¡T. ø±e⁄q $<ë´]ú ‘·q $sêeT
düeTj·÷ìï #·ø£ÿ>± dü~«ìjÓ÷>∑ |üs¡TÃ≈£îH˚˝≤ nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ñ+&Ü*. kÕº+|t\ ùdø£s¡D, HêDÒ\
ùdø£sD¡ , ÁkÕÿ|tãTø˘ ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, $$<Ûä düã≈® î£ \º ø£u¢ Ÿ‡, Á^Héø√sY ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ yÓTT<ä˝q’… yê{ÏøÏ
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À ÁbÕ<Ûëq´+ sTTyê«*.
6. J$‘· πø+ÁBø£è‘· dü÷Á‘·+ (Principle of Life Centredness) : á dü÷Á‘·+ Á|üø±s¡+ Á|üD≤[ø£ düe÷»
J$‘êìøÏ nqT>∑TD+>± dü«j·T+ düeTè~∆ kÕ~Û+#˚yê]>±, XÊØs¡ø£+>± ‘·–q$<Ûä+>± eè‹Ô|üs¡+>± ‘·–q
kÕeTsêú´\‘√ dæ<ä∆|ü]#˚˝≤ ñ+&Ü*.
7. düs¡fi¯‘ê dü÷Á‘·+ (Principle of Flexibility) : $<ë´Á|üD≤[ø£ düs¡fi¯+>± >∑‹o\yÓTÆ ñ+&Ü*. e÷s¡TŒ\T
n+^ø£]+#·ì Á|üD≤[ø£ e÷s¡T‘·Tqï düe÷C≤ìøÏ>±ì, $<ë´s¡T\ú ≈£î>±ì nø£ÿs¡≈î£ sê<äT. n~ m+‘√ $XÊ\+>±,
e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± ñqï|ü&ÉT nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î, nìïs¡ø±\ düe÷C≤\ u≤\u≤*ø£\ nedüsê\≈£î
nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~.
8. |ü]s¡ø£åD dü÷Á‘·+ (Principle of Conservation) : ÁbÕNqø±\+ qT+&ç H˚{Ïes¡≈£î düe÷»+˝À nH˚ø£
dü+Á|ü<ëj·÷\T ñ+{≤sTT. Á|ür düe÷C≤ìøÏ ‘·q<Ó’q dü+düÿè‹ ñ+≥T+~. M{Ïì s¡øÏå+#·Tø=ì uÛ≤$‘·sê\≈£î
n+~+#·e\dæq u≤<Ûä´‘· $<ë´Á|üD≤[ø£ô|’ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº eTq+ s¡÷bı+~+#˚ $<ë´Á|üD≤[ø£ á
dü÷Á‘·ÁbÕ‹|ü~ø£q »s¡>±*.
9. düeTÁ>∑ nqTuÛÑyê\ dü÷Á‘·+ (Principle of Totality of Experiences) : nqTuÛÑyê\T n˙ï bÕsƒê˝Ò.
uÛ≤$ J$‘êìøÏ ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ nqTuÛyÑ ê\T n+~dü÷Ô ì»J$‘êìøÏ dü+dæ<Tä \∆ qT #˚jT· &ÜìøÏ Á|üD≤[ø£˝À
neø±X¯+ ñ+&Ü*. $sêeTdüeTj·T $ìjÓ÷>∑+, ø±s¡´ìs¡«Vü≤D, kÕe÷õø£ ø£è‘·´+, kÕ+|òæTø£ yê´kÕ+>±\T,
Áø°&ÜyÓT<Æ ëq nqTuÛyÑ ê\T yÓTT<ä˝q’… $ ns¡eú +‘·+>±, J$‘· øπ +Á<ä+>± nuÛ´Ñ düq düìïy˚XÊ\T düeT≈£Ls¡Ã>∑\TZ‘êsTT.
121
10. düyÓTÆø£´‘ê dü÷Á‘·+ (Principle of Integration) : $<ë´]ú e´øÏÔ>∑‘· $ø±dü+, kÕe÷õø£ $ø±dü+
¬s+&ç+{Ï˙ düyÓTÆø£´|ü]#˚$<Ûä+>± Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. düe÷»+˝À eqs¡T\ \uÛÑ´, eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+,
düe÷» n_Ûeè~∆ yÓ’$<Ûä´+>± ñqïfÒ¢ $<ë´s¡Tú\ e´øÏÔ>∑‘· nedüsê\T, $ø±dü+, n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T
yÓ’$<Ûä´+>± ñ+{≤sTT. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T eqs¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑ |üs¡TÃø=ì düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. ‘·<ë«sê
düe÷»+˝À düyÓTÆø£´‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
11. ø£è‘·´øπ +ÁBø£è‘· dü÷Á‘·+ (Principle of Activity Centredness) : $q&É+ <ë«sê ø£+fÒ #˚jT· &É+ <ë«sê
$<ë´]ú ‘·«s¡>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. ÄdüøÏÔ>± bÕ˝§Z+{≤&ÉT. m≈£îÿeø±\+ >∑Ts¡TÔ+≥T+~. uÀ<Ûäq˝À ø£è‘ê´\≈£î,
Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyê\≈£î, πøåÁ‘· |üs¡´≥q ˝≤+{Ï n+XÊ\≈£î ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´‘· sTTyê«*.
12. düeTÁ>∑ e´øÏÔ‘·« $ø±dü dü÷Á‘·+ (Principle of Integrated Personality Development) : Á|üD≤[ø£
$<ë´s¡Tú\˝À XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, Ä<Ûë´‹àø£ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£îe∫Ã |ü]|üPs¡Tí\T>± ‘·j·÷s¡T
nj˚T´≥≥T¢ #˚j·÷*. <ëìøÏ ø±e\dæq nìïs¡ø±\ nqTuÛÑyê\≈£î Á|üD≤[ø£ n+~+#ê*.
13. düeT‘Í\´‘ê dü÷Á‘·+ (Principle of Balance) : $<ë´Á|üD≤[ø£ $$<Ûä $wüj·÷\T, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T,
nqTuÛÑyê\T e+{Ï n+XÊ\≈£î n‹>± #√≥T ø£*Œ+#·≈£î+&Ü #·ø£ÿì dü+‘·T*q+ HÓ\ø=˝≤Œ*. á n+XÊìï
dü|òüj·T, ôd’<ë nH˚ s¡#·sTT‘·\T Ç˝≤ $e]+#ês¡T. ªªÁ|ü‘·´ø£å, |üs √ø£å nqTuÛÑe+ eT<Ûä´ yÓ’j·TøÏÔø£, kÕe÷õø£
\øå±´\ eT<Ûä´ nìyês¡´, ◊∫Ã¤ø£ $wüj·÷\ eT<Ûä´ $<ë´Á|üD≤[ø£ düeTT∫‘· dü+‘·T*q+ HÓ\ø=˝≤Œ*.
14. |ü]D≤eTÁø£eT Ä<Ûë]‘· dü÷Á‘·+ (Principle of Evolution) : düe÷»+ #·\q s¡Væ≤‘·+ ø±<äT. n~
ìs¡+‘·s¡ |ü]D≤eTo*. $C≤„q, kÕ+πø‹ø£ XÊÁdü+Ô nuÛTÑ ´qï‹˝À |ü]D≤eT+ y˚>+∑ >± »s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ +,
ùd«#êÃ¤jT· T‘·, düs∞¡ ø£è‘· eédü\ú T, Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ + yÓTT<ä\sTTq yê{Ï Á|üu≤Û e+ e\¢ düe÷»+˝ÀqT, ≈£î≥T+ã+˝ÀqT
nH˚ø£ düeTdü´\T |ü]D≤eT Áø£eT+˝À »s¡T>∑T#·THêïsTT. $<ë´$<ÛëHê\T á |ü]D≤e÷\ Ä<Ûës¡+>±
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT >∑‹o\‘·qT Á|ü<ä]Ùdü÷Ô $<ë´s¡Tú\≈£î ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+ >± ñ+&çrsê*. n˝≤+≥|ü&˚
$<ë´Á|üD≤[ø£\≈£î ì»yÓTÆq ns¡ú+ ñ+≥T+~. ø±e⁄q $<ë´Á|üD≤[ø£\T |ü]D≤eTÁø£eT Ä<Ûë]‘· dü÷Á‘êìï
nqTdü]+∫ $<ë´s¡Tú\≈£î ñ|üj·TTø£Ô+>± ñ+&˚≥≥T¢ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
4.2.2 ôdø£+&ÉØ $<ë´ø£$TwüHé dü÷∫+∫q dü÷Á‘ê\T/e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T :
ôdø£+&ÉØ $<ë´ø£$TwüHé ‘·eT ìy˚~ø£˝À ÄHê{ÏøÏ dü+Á|ü<ëj·Tø£+>± edüTÔqï eTq $<ë´Á|üD≤[ø£\˝À >∑\
˝ÀbÕ\qT #·]Ã+∫, yê{Ïì düe]+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+~ dü÷Á‘ê\qT dü÷∫+#ês¡T.
1. nqTuÛÑe kÕø£\´ dü÷Á‘·+ : H˚{Ïø±\+˝À $<ë´Á|üD≤[ø£ n+fÒ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À uÀ~ÛdüTÔqï
bÕsƒ¡´$wüj·÷\T e÷Á‘·y˚Tø±<äT. bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´]ú bı+<˚ nqTuÛÑyê\˙ï n+<äT˝À n+‘·s¡Z‘·+ ø±yê*.
nqTuÛÑyê\T ‘·s¡>∑‹>∑~, Á>∑+<∏ë\j·T+, Á|üjÓ÷>∑XÊ\, ø±s¡´•_s¡+, Ä≥yÓTÆ<ëq+ yÓTTˆˆ yê{Ï˝À ø=ìï
ìj·T‘· |ü<ä∆‘·T\˝À eT]ø=ìï nìj·T‘· |ü<ä∆‘·T\<ë«sê \_Ûdü÷Ô e⁄+{≤sTT. Bìì |ü]o*ùdÔ bÕsƒ¡XÊ\˝À
\_Û+#˚ yÓTT‘·+Ô nqTuÛyÑ ê\T ø£*dæ $<ë´Á|üD≤[ø£ ne⁄‘·T+~. $<ë´]ú J$‘êìøÏ ø±e*‡q nìï nqTuÛyÑ ê\T
bÕsƒ¡XÊ\ n+~+#ê* nì dü÷∫+#ês¡T.
122
2. yÓ’$<Ûä´‘ê, kÕeT´‘ê dü÷Á‘·+ : Á|ü|ü+#·+˝À @ Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\≈£î ˇπøs¡ø£yÓTÆq n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêú´\T

ñ+&Ée⁄. Á|ü‹ e´øÏÔ yÓ’$<Ûäý˚T. n<˚$<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\ ÄX¯j·÷\T, n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêú´\T
_Ûqï+>± ñ+{≤sTT. yÓ’j·TøÏÔø£ uÒ<Ûë\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $<ë´Á|ü D≤[ø£ ñ+&Ü\ì dü÷∫+#ês¡T. ÄdüøÏÔ
˝Òì n+XÊ\qT $<ë´]úô|’ ã\e+‘·+>± s¡T<ä›≈£L&É<äT. n˝≤ #˚ùdÔ ìsêX¯ , ìdüŒèVü≤\≈£î ˝ÀHÓ’ yê]
düVü≤C≤_Ûeè~∆ ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ $<ë´s¡Tú\+<ä]øÏ ø±e\dæq dü÷ú\yÓTÆq, C≤„qH˚Á‘ê\T HÓ’|ü⁄D≤´\T
ø=ìï ñ+{≤sTT. á øπ Áå ‘ê\≈£î ≈£L&Ü $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #√≥Tñ+&Ü*. nsTT‘˚ Ç$ ø£˙dükÕúsTT˝À $<ë´s¡T\ú
ne>±Vü≤q X¯øÏÔøÏ ‘·–q≥T¢>± |ü]$T‘·+>±H˚ ñ+&Ü\ì dü÷∫+#ês¡T.
3. kÕe÷õø£ J$‘·+‘√ dü+ã+~Û‘· dü÷Á‘·+ : Á|üdüTÔ‘· ø±\+, sêuÀj˚T ø±˝≤˝À¢ düe÷C≤ìøÏ ø±e*‡q \øå±´\T,
nedüsê\≈£î nqT>∑Tq+>± $<ë´Á|üD≤[ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T e⁄+&Ü*. eéd”ú ø£è‘·yÓTÆq e÷qe J$‘êìøÏ ñ
‘êŒ<äø£ ø£èwæ yÓHÓïeTTø£ ˝≤+{Ï~. n≥Te+{Ï ø£èwæøÏ $<ë´Á|üD≤[ø£ Á|üeTTKkÕúq+ ø±yê*. bÕsƒ¡XÊ\ nH˚~
düe÷»+˝À n$uÛ≤»ýÓTÆq ˇø£ uÛ≤>∑+ nì >∑T]Ô+#˚˝≤ #Ó’‘·qé+‘·yÓTÆq uÛ≤eq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]úøÏ
ø£*+Z #ê*.
4. $sêeTø±\ $ìjÓ÷>∑ •ø£Då ≤dü÷Á‘·+ : Á|ür $<ë´]úøÏ |üì m+‘· nedüsy¡ ÷Ó <ëìøÏ ‘·–q+‘· $sêeT+ n+‘˚
nedüs+¡ . á s¬ +&ç+{Ïì düeTq«j·T|üsT¡ dü÷Ô $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. n+<äTøπ kÕ+|òTæ ø£, ø£fi≤‘·àø£
Áø°&Ü$wüj·÷\T yê]øÏ ÄVü‰¢<äø£s¡+ ø±e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü $$<Ûä n_Ûs¡T #·T\T, n\yê≥T¢, ô|+#·T≈£î+≥÷
$sêeTø±\+˝À eT+∫ •ø£åD bı+<˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $sêeTø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\|ü≥¢
‘·–q ne>±Vü≤q ø£*Ze⁄+&ç $<ë´s¡Tú\≈£î dü¬s’q e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ n+~+#ê*.
5. $wüj·÷\ n+‘·dü‡+ã+<Ûë\ dü÷Á‘·+ : $<ë´Á|üD≤[ø£qT ‘ê]ÿø£+>± #·ø£ÿ>± $uÛÑõ+#ê*. M˝…’q+‘·es¡≈£î
Á|ü‹ n<Ûë´j·÷˙ï $uÛ≤>±\T>± r]Ã yê{Ïì ì‘·´J$‘·+˝À dü$Tà[‘·+ #˚j·÷*. ˝Òø£b˛‘˚ nqT≈£îqï
$<ë´$\Te\T kÕ~Û+#·˝Ò+. Á|üD≤[ø± ìsêàD+ $wüj·÷\ n+‘·dü‡+ã+<Ûë\qT Á|ü‹bÕ~+#˚ |ü<ä∆‹˝À
#˚j÷· *.
á$<Ûä+>± ôdø£+&É] $<ë´ø£MTwüHé $<ë´]ú dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ, <ëìì uÛ≤$J$‘ê\≈£î düÁø£eT+>±
Äj·T‘·Ô+ #˚j·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚≥≥T¢ $<ë´Á|üD≤[ø£ ìsêàD+ ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~.
4.2.3 $<ë´Á|üD≤[ø£ ñ|ü>∑e÷\T (Curriculum Approaches) :
$<ë´Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø˝À nH˚ø£s¡ø±\ ñ|ü>∑e÷\T ñHêïsTT. Á|ü‹ ñ|ü>∑eT+˝À ø=ìï düT>∑TD≤\T, ø=ìï
|ü]$T‘·T\T ñHêïsTT. #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T M{Ïì ‘Ó\TdüTø√e*‡q nedüs ¡+ m+‘Ó’Hê e⁄+~. á $wüj·T |ü]C≤„q+
Á|üdüTÔ‘· $<ë´Á|üD≤[ø£qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£s¡Ô\T düeTø±©q nedüsê\≈£î
‘·–q$<Ûä+>± @s¡ø£|ü⁄ ñ|ü>∑eTHêìï nqTdü]+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Ç$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. $<ë´Á|üD≤[ø£
s¡÷|üø£\Œq˝À ÁøÏ+~ ñ|ü>∑e÷\T Á|üeTTK+>± ñHêïsTT.
1. eTH√yÓC’ ≤„ìø£ ñ|ü>e∑ T+ (Psychological approach)
2. ‘ê]ÿø£ ñ|ü>∑eT+ (Logical approach)
123
3. @ø£πø+Á<ä ñ|ü>∑eT+ (Concentric approach)

4. es¡TÔ˝≤ø±s¡ ñ|ü>∑eT+ (Spiral approach)
5. ø±˝≤qT>∑TD ñ|ü>e∑ T+ (Chronological approach)
6. düVü≤dü+ã+<Ûä ñ|ü>∑eT+ (Correlation approach)
7. n+X¯Ø‹ ñ|ü>e∑ T+ (Topical approach)
8. j·T÷ì{Ÿ ñ|ü>∑eT+ (Unit approach)
1. eTH√yÓ’C≤„ìø£ ñ|ü>∑eT+ : bÕsƒê´+XÊ\qT m\¢|ü&É÷ $<ë´s¡Tú\kÕúsTT, Ädü≈£îÔ\qT nqTdü]+∫ neTsêÃ*.
$<ë´s¡T\ú ≈£î ÄdüøìÔÏ ø£*+Z #·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ bÕsƒê´+XÊ\qT ˇø£ Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À neTs¡Ã&ÜìøÏ eTH√yÓC’ ≤„ìø£
XÊÁdüÔ $<Ûëq+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á |ü<ä∆‹˝À $<ë´]ú e÷qdæø£ kÕeTsêú´\≈£î, nedüsê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
ñ+≥T+~. $<ë´s¡Tú\ ô|s¡T>∑T<ä\, kÕeTs¡ú´+, n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, düVü≤»kÕeTsêú´\ >∑÷]Ã u≤\\
eTH√yÓ’C≤„ìø£ XÊÁdüÔ+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. eTH√yÓ’C≤„ìø£+>± #·÷ùdÔ @ Ç<ä›] e´≈£îÔ\ kÕeTsêú´\T, n_Ûs¡T#·T\T,
eTqdüÔ‘·«+ ˇπø˝≤ e⁄+&É<äT. yê]˝À yÓ’j·TøÏÔø£ uÒ<Ûë\qT eTq+ düŒwüº+>± >∑eTì+#·e#·TÃ. ø±ã{Ïº $$<Ûä
s¡ø±˝…q’ u≤\\ X¯økÔÏ ÕeTsêú´\≈£î, n_ÛsT¡ #·T\≈£î, uÛ≤y√<˚«>∑, ø£fi≤‘·àø£ kÕeTsêú´\≈£î nqT>∑TD+>± $wüj÷· ìï
eéd”úø£]ùdÔ <ëìì eTH√yÓ’C≤„ìø£ ñ|ü>∑eT+ n+<äTs¡T. Ç~ $<ë´]ú πø+Á<ä+>± e⁄+&ç, nedüs¡yÓTÆq#√≥
$<ë´]ú ø√dü+ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û <ëfÒ neø±X¯+ ñqï~.
Á|üD≤[ø£ ˇπø$<Ûä+>± ñ+&Ü\ì yê]+#˚ yê] yê<äq dü¬s’+~ ø±<äì ¬s’ãsYï nH˚ $<ëý˚‘·Ô ‘Ó*bÕs¡T.
Bìe\¢ #Ó’‘·q´+, düè»Hê‘·àø£‘· <Óã“‹+≥T+<äì ‘Ó*j·T#˚kÕs¡T. $$<Ûä e´≈£îÔ\≈£î ‘·–q$<Ûä+>± Áù|s¡D,
dü+dæ<ä∆‘· e´ø£Ô|ü]#˚ $<Ûä+>± yÓ’$<Ûë´\≈£î ÄkÕÿs¡+ ñ+&˚˝≤ Á|üD≤[ø£ neT]ø£ ñ+&Ü\ì ôdø£+&É]
$<ë´ø£$TwüHé yês¡T dü÷∫+#ês¡T. eTH√yÓC’ ≤„ìø£ dü÷Á‘ê\ Á|üø±s¡+ $<ë´s¡T\ú ≈£î |ü]düsê\˝Àì $wüj÷· \qT
eTT+<äT>± |ü]#˚jT· + #˚dæ ‘·sê«‘· <ä÷s¡ÁbÕ+‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \qT ‘Ó*j·T#˚j÷· *. n<˚$<Û+ä >±
nqTuÛÑe $wüj·÷\ qT+∫ q÷‘·q $wüj·÷\T, uÛÖ‹ø£ $wüj·÷\ qT+∫ nuÛÖ‹ø£ $wüj·÷\T, eT÷s¡Ô
$wüj·÷\ qT+∫ neT÷s¡Ô $wüj·÷\≈£î, düT\uÛÑ+ qT+∫ ø£]ƒqyÓTÆq $wüj· ÷\T ñ+&˚˝≤ Á|üD≤[ø£˝Àì
$wüj·÷ìï neTsêÃ*.
>∑TD≤\T (Merits) :
1. $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· $<ë´$<Ûëq+≈£î nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~.
2. eTH√yÓ’C≤„ìø£ dü÷Á‘ê\ Á|ü<Ûëq+>± s¡÷bı+~+#·ã&ÉT≥e\¢ $<ë´s¡Tú\≈£î düT\uÛÑ+>± ñ+≥T+~.
$<ë´s¡Tú\T ñ‘ê‡Vü≤+>± nuÛÑ´dæ+#·>∑\TZ‘ês¡T.
3. $<ë´s¡Tú\ nedüsê\T, kÕeTsêú´\qT <äèwæº˝À rdüTø√e&É+ e\¢ e÷qdæø£+>± nqTyÓ’q |ü<ä∆‹
nì #Ó|üŒe#·TÃ.
4. |ü⁄qs¡uÛÑ´düHêìøÏ, |ü⁄qX¯Ãs¡D≈£î neø±X¯+ ñ+&ÉT≥e\¢ $<ë´s¡Tú\˝À nuÛÑ´düq+ <äè&ÛÉ+>±
#˚≈L£ s¡T‘·T+~.
124
|ü]$T‘·T\T (Demerits) :
1. eTH√yÓ’C≤„ìø£+>± Á|üD≤[ø£q+‘·{Ï˙ s¡÷bı+~+#·&É+ ø£wüº‘·s¡yÓTÆq ~.
2. yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛÒ<ë\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~.
2. ‘ê]ÿø£ neT]ø£ (Logical Arrangement) : @ n+XÊìï ‘Ó\TdüTø√ø£b˛‘˚ eTs=ø£ n+X¯+ dü]>±
ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+ kÕ<Ûä´+ø±<√ Ä n+XÊìï yÓTT<ä≥ #˚]Ã <ëì C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√<ä–q
n+XÊìï ‘·sê«‘· neTs¡Ã&É+ ‘ê]ÿø£ Áø£eT+ ne⁄‘·T+~. n˝≤π> ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\≈£î $wüj·T+˝Àì
ø±]ƒq´‘·qT, $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTì <äèwæº˝À e⁄+#·Tø=ì ùV≤‘·Tã<ä∆+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£qT eéd”úø£]+#·&Üìï
≈£L&Ü ‘ê]ÿø£ Áø£eT+ n+{≤s¡T. @ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À neT]Ãq|üŒ{ÏøÏ ns¡úe+‘·+>± Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± ñ+&˚
<ëìì ≈£L&Ü ‘ê]ÿø£ Áø£eT+ nì#Ó|üŒe#·TÃ.
nuÛÑ´düHê ìj·Te÷\ Ä<Ûës¡+>± #Ó|ü≈£î+fÒ ‘ê]ÿø£Áø£eT+ n+fÒ düs¡fi ¯+ qT+&ç øÏ¢wüº‘·≈£î, ªª‘Ó*dæq
$wüj·T+ qT+∫ ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\≈£îμμ Ç˝≤ #Ó|üŒe#·TÃ. nsTT‘˚ Ç+<äT˝À $wüj·T øÏ¢wüº‘·≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
ñ+&É<äT. bÕsƒê´+XÊ\ Áø£eT+ ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ eTH√yÓ’C≤„ìø£ $<Ûëq+, ø±s¡Dìs¡íj·÷ìøÏ ‘ê]ÿø£ $<Ûëq+
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É + á s¬ +&ÉT $<ÛëHê\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï |üsd¡ Œü sê<Ûë]‘ê\T. ø±e⁄q $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq≈£î
á ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\ y˚T\Tø£\sTTø£ ñ‘·ÔeTyÓTÆq~.
>∑TD≤\T (Merits) :
1. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Áø£eTã<ä∆+>± ø=qkÕ–+#·T≥ e\¢ $<ë´s¡Tú\≈£î #·ø£ÿ>± ne>±Vü≤q ø£\TZ‘·T+~.
2. ‘Ó*dæq $wüj·÷\T qT+∫ ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\T yÓ’|ü⁄≈£î nuÛÑ´düq+ kÕ>∑≥+ e\¢ $<ë´s¡Tú\T
sTT+ø± m≈£îÿe C≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ Áù|s¡D ø£\TZ‘·T+~.
3. $<ë´s¡Tú\˝À Ä˝À#·HêX¯øÏÔ, $y˚#·HêX¯øÏÔ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
4. $<ë´s¡Tú\˝À ùV≤‘·Tyê<äX¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
|ü]$T‘·T\T (Demerits) :
1. ˇø£s¡T ‘ê]ÿø£+>± bı+<äT|ü]Ãq $wüj·÷\T y˚s=ø£]øÏ ‘ê]ÿø£+>± nì|æ+#·ø£ b˛e#·TÃ.
2. Á|ü‹ $wüj·÷ìï ‘ê]ÿø£+>± bı+<äT|üsêÃ\+fÒ M\Tø±ø£b˛e#·TÃ.
3. dü+øÏå|üÔyÓTÆq $wüj·÷\qT ‘ê]ÿø£+>± neTs¡Ã&É+ ø£wüº+.
4. $$<Ûä kÕeTsêú´\Tqï $<ë´s¡Tú\+<ä]ø° ‘·–q$<Ûä+>± ñ+&Éø£b˛e#·TÃ.
3. @ø£øπ +Á<ä ñ|ü>e∑ T+ (Concentric Approach) : Ç~ eTH√yÓC’ ≤„ìø£ dü÷Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç s¡÷bı+~+~.
á |ü<ä∆‹˝Àì eTTK´dü÷Á‘·+ ªªˇø£ n+XÊìøÏ #Ó+~q nìï $wüj·÷\qT dü÷ø£åà+>± #Ó|üŒ&É+μμ. $$<Ûä

125
s¡ø±˝…q’ o]¸ø*£ ï n+#Ó\+#Ó\T>± bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À n_Ûeè~∆#+Ó ~+#˚ |ü<‹∆ä ì @ø£øπ +Á<ä ñ|ü>e∑ T+ n+{≤s¡T.
á |ü<ä∆‹˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T, $wüj·÷\qT ~>∑Te ‘·s¡>∑‹˝À uÀ~ÛkÕÔs¡T. øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\qT
ô|’‘·s¡>∑‹˝Àq÷, Ç+ø± øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\qT Äô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝Àq÷ uÀ~Û+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ ˇø£
bÕsƒê´+X¯+ eTTKúÛ≤eq\qT $<ë´s¡Tú\ ej·TdüT‡, e÷qdæø£kÕúsTT, kÕeTsêú´\T Ä<Ûës¡+>± uÀ~Û+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ $<ë´]ú ej·TdüT‡, kÕeTsêú´\T Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+X¯+ eTTKúÛ≤eq\ kÕúsTT ≈£L&Ü
ô|s¡T>∑T‘·÷ yÓfi¯ó‘·T+~. ‘·s¡>∑‹kÕúsTT ô|]π>ø=\B $wüj·T+ |ü]C≤„q + $düÔ]dü÷Ô ñ+≥T+~. düs¡fi¯yÓTÆq
ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T ÁbÕ<∏$ä Tø£kÕúsTT˝Àq÷ øÏw¢ yºü TÓ qÆ n+XÊ\T ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝Àq÷ Á|üyX˚ ô¯ |&É‘ês¡T. nuÛ´Ñ düHêÁø£eT
düs¡fi¯‘· qT+∫ øÏ¢wüº‘·yÓ’|ü⁄ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~.
10e ‘·s¡>∑‹
9e ‘·s¡>∑‹
8e ‘·s¡>∑‹
7e ‘·s¡>∑‹
3 1 6e ‘·s¡>∑‹
4 2
1. #·]Á‘·
2. ns¡úXÊÁdüÔ+
3. bÂs¡XÊÁdüÔ+
4. uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ+
ˇø=ÿø£ÿ e\j·T+ ˇø£ ‘·s¡>∑‹ì dü÷∫düTÔ+~.

Á|ü‹ Á‹ø√D+ ˇø£ düã®≈£îº |ü]~Ûì dü÷∫düTÔ+~.
@ø£πø+Á<ä ñ|ü>∑eT Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. á |ü<ä∆‹ düs¡fi¯‘· qT+∫ øÏ¢wüº‘·≈£î <ë]rdüTÔ+~. ø±ã{Ïº Ç~ $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ kÕúsTTøÏ
düs¬ +’ ~.
2. $<ë´s¡Tú\T ìs¡+‘·sêj·T+>± ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T $ì bÕsƒê´+X¯|ü⁄ ˝À‘·T˝À¢øÏ yÓfi¯fl&É+ e\¢
$<ë´s¡Tú\≈£î #·ø£ÿì ne>±Vü≤q @s¡Œ&ç m≈£îÿeø±\+ >∑Ts¡TÔ+≥T+~.
3. $<ë´]ú @ <äX¯˝À bÕsƒ¡XÊ\ e÷qy˚dæq|üŒ{Ïø° ø£˙dü ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤ yê\|ü≥¢ ne>±Vü≤q
ñ+≥T+~.
4. ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝Àì bÕsƒê´+X¯ uÛ≤yê\≈£î ÁøÏ+~ ‘·s¡>∑‹˝À H˚s¡TÃ≈£îqï uÛ≤yê\T |ü⁄Hê~ ø±ã{Ïº
düT\uÛÑ+>± ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
5. n<Ûä´j·Tq n+X¯+ Á|ür kÕúsTT˝ÀqT yÓTT‘·Ô+>± (Holistics) #Ó|üŒ&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

126
6. bÕsƒê´+XÊ\˝À >∑\ $wüj·T+ @ ‘·s¡>∑‹˝ÀøÏ yÓ[flq|üŒ{Ïø° düT|ü]∫‘· y˚T ø±e⁄q |ü]#·j·T+ ˝Òì
$wüj·÷\qT H˚s¡TÃ≈£î+{≤eTH˚ uÛ≤eq ñ+&É<äT.
7. Á|ür ‘·s¡>∑‹˝À nH˚ø£ $wüj·÷\T #˚s¡Ã&É+ e\¢ $$<Ûä $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q eTÚ*ø£
C≤„Hêìï $<ë´s¡Tú\T bı+<äø£\TZ‘ês¡T.
8. bÕsƒê´+XÊ\ ø±]ƒq´‘· $<ë´s¡Tú\ ej·TdüT‡, |ü]|üø£«‘·, eTH√yÓ’C≤„ìø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>±
ì]à+#·&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\T düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
9. $<ë´s¡Tú\˝À ÄdüøÏÔì ô|+#·T‘·T+~, |ü⁄qX¯Ãs¡D düT\uÛÑeTe⁄‘·T+~.
|ü]$T‘·T\T :
1. ˇπø bÕsƒê´+XÊìï nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T #·<äe&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\≈£î $düT>∑T @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
q÷‘·q‘·«+ ˝À|ædüTÔ+~.
2. ˇπø bÕsƒê´+XÊìï nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T $q&É+ n+fÒ $\TyÓq’ düeTj·T+ eè<Ûë nsTTqfÒq¢ ì
ø=+<ä] n_ÛÁbÕj·T+.
3. $<ë´s¡Tú\ ej·TdüT‡, |ü]|üø£«‘·, yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛÒ<ë\≈£î nqT>∑T D+>± ˇø£ bÕsƒê´+XÊìï uÛ≤>±\T>±
#˚dæ Äj·÷ uÛ≤>±\qT nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T düs¡T›u≤≥T #˚j·T&É+ ≈£L&Ü #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq |üì.
4. @ n+XÊìï $<ë´s¡Tú\T ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À |üP]Ô>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò<äT.
5. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ür dü+e‘·‡s¡+ uÀ~Û+#·e\dæe∫Ãq|ü⁄&ÉT Á|ü‹ @&Ü~ ø=‘·Ô
ñ<ëVü≤s¡D\‘√, q÷‘·q <äècÕº+‘ê\‘√ uÀ~Û+#·&É+ ø£wüºeTe⁄#·Tqï~.
6. ˇπø $wüj·T+ nH˚ø£ |üsê´j·÷\T Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹˝À nuÛÑ´dæ+#·&É+ $düT>∑T ø£*ZdüTÔ+~.
4. es¡TÔ˝≤ø±s¡ ñ|ü>∑eT+ (Spiral Approach) : @ XÊÁdüÔ+ Á|ü<∏äeT kÕúsTT˝ÀH˚ düeTÁ>∑+>± uÀ~Û+#·≈£L&É<äH˚
dü÷Á‘·+ô|’ es¡TÔ˝≤ø±s¡ |ü<ä∆‹ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. n+X¯|ü<ä∆‹˝Àì ˝ÀbÕ\qT es¡TÔ˝≤ø±s¡ |ü<ä∆‹ ‘=\–düTÔ+~.
á |ü<ä∆‹˝À Á|ü‹ bÕsƒê´+XÊìï yê{Ï ø±]ƒq´‘· Ä<Ûës¡+>± $uÛÑõ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ªªdüT\uÛÑyÓTÆq
yê{ÏqT+&ç ø£wüºyÓTÆq yê{ÏøÏμμ nH˚ ñ|ü>∑eT+ Ä<Ûës¡+>± Äj·÷ uÛ≤>±\ Áø£e÷ìï neTs¡TkÕÔs¡T. $<ë´s¡Tú\
e÷qdæø£ kÕúsTTìã{Ïº $$<Ûä ‘·s¡>∑‘·T\˝À Á|ür uÛ≤>±ìï dü¬s’q ~X¯˝ À Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚
á |ü<ä∆‹˝À ˇø£ eTTKýÓTÆq C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√e*‡ ñ+~. n+XÊìï uÛ≤>±\T>± #˚ùd≥|ü⁄&ÉT, ø=ìï uÛ≤>±\T
eTØ ô|<ä$› >±q÷, ø=ìï uÛ≤>±\T eTØ ∫qï$>± ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*. n+X¯uÛ≤>∑+ eTØ ô|<ä<› ‘’Ó ˚ n<Û´ä j·THêìøÏ
m≈£îÿeø±\+ |ü{Ïº $<ë´]úøÏ ÄdüøÏÔ ˝Òø£b˛e#·TÃ. n+X¯uÛ≤>∑+ eTØ ∫qï<Ó’‘˚ nuÛÑ´düHêìøÏ ‘·≈£îÿeø±\+ |ü{Ïº
$<ë´]úô|’ Á|üuÛ≤e+ ø£\T>∑#˚j·T˝Ò<äT. á $<Ûëq+ ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À uÀ~Û+#·ã&É<äT. bÕsƒ¡´$wüj·T+ ≈£L&Ü
n$∫Ã¤qï+>± ˇø£ ø=qqT+∫ ∫e]es¡≈£L n+fÒ ˇø£ ‘·s¡>∑‹ qT+∫ ô|’‘·s¡> ∑‘·T\ es¡≈£L yê´|æ+∫
ñ+≥T+~. ‘·s¡>∑‹ ô|s¡T>∑T‘·Tqïø=\B bÕsƒê´+XÊ\ kÕúsTT ≈£L&Ü n$∫Ã¤qï+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.

127
ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·qT n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT ÁbÕ<∏ä $Tø£ <äX¯˝Àì ∫qï ‘·s¡>∑‘·T\˝À
eTq #ê]Á‘·ø£ Ms¡T\˝À ø=+‘·eT+~ J$‘· >±<Ûä\qT, yês¡T kÕ~Û+∫q $»j·÷\T, yê{Ïe\¢ eTq
<˚XÊìøÏ, ÁbÕ+‘ê\≈£î #˚≈£L]q Á|üjÓ÷»Hê\qT uÀ~Û+#·&É+ eT+∫~.
ôdø£+&É] ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\T
$#ês¡D\ <ë«sê #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq+
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\T

dü+|òüT≥q\ <ë«sê #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq+
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\T

e´øÏÔ‘·«+ <ë«sê #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq+
>∑TD≤\T :
1. Bì˝À eTH√$C≤„qXÊÁdüÔØ‘ê´ $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTøÏ nqT>∑TD+>± ñqï bÕsƒê´+XÊ\ ≈£îs¡TŒ
»s¡T>∑T‘·T+~.
2. Bì˝À düs¡fi¯yÓTÆq yê{ÏqT+∫ dü+øÏ¢wüº<äX¯≈£î, düs¡«dü«+ qT+∫ uÛ ≤>±\≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
3. á $<Ûëq+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝Àì dü+øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\qT #·ø£ÿ>± ne>±Vü≤q
#˚düTø√e&É+ kÕ<Ûäý˚T.
4. á |ü<ä∆‹ <ë«sê $<ë´s¡Tú\˝À ÄdüøÏÔì πs¬ø‹ÔdüTÔ+~. dües¡D ≈£L&Ü düT\uÛÑ‘·s¡eTe⁄‘·T+~.
5. á |ü<ä∆‹˝À kÕe÷q´ e÷sêZìï nqTdü]düTÔ+~.
6. á |ü<ä∆‹˝À ìs¡+‘·s¡ |ü⁄qs¡TøÏÔ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~. $<ë´s¡Tú\T $wüj·÷ìï m≈£îÿeø±\+
>∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+{≤s¡T.
7. $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTøÏ nqT>∑TD+>± bÕsƒê´+X¯ ø±]ƒq´‘· ñ+≥T+~. nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T |òü\e+‘·
eTe⁄‘·T+~.
|ü]$T‘·T\T :
1. á |ü<ä∆‹ neT\T#˚j·÷\+fÒ ìcÕí‘·T˝…’q ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüs¡+.
2. ˇπø $wüj·T+ |ü<˚ |ü<˚ uÀ~Û+#·&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\ø≈£î $düT>∑T|ü⁄≥ºe#·TÃ.
3. bÕsƒê´+XÊ˝À¢ ø=‘·Ô<äq+ ˝À|æ+#·&É+, dü+≈£î∫‘· e÷sêZìï ne\+_+#·&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\T
ø√]q dü+|òüT≥q\T >∑÷]Ã ‘Ó\TdüTø√e&É+ »s¡T>∑<äT.
4. Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q $<ë´s¡Tú\≈£î Ç~ ‘·–q ñ|ü>∑eTq+ ø±<äT.

128
5. $<ë´s¡Tú\ <äèwæºì Äø£]¸+#·&É+˝À $|òü\eTe⁄‘·T+~.

6. á $<Ûëq+˝Àì bÕsƒê´+XÊ\ô|’ $<ë´s¡Tú\ø=ø£ düT|ü]∫‘· uÛ≤eq @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø±˙ ‘·eT≈£î
Ç+ø± dü+|üPs¡í C≤„q+ sê˝Ò<äH˚ uÛ≤e+ $<ë´s¡Tú\˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
5. ø±˝≤qT>∑TD ñ|ü>∑eT+ (Chronological Approach) : á |ü<ä∆‹˝À ø±˝≤HêøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+≥T+~.
eTT+<äT »]–q $wüj·÷\T Á|üD≤[ø£˝À eTT+<äT>± ñ+{≤sTT. Ä‘·sê«‘· »]–q $wüj·÷\T Áø£eT+>±
$e]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±\ìs¡íj·TXÊÁkÕÔìï kÕ<Ûës¡D yê&ÉTø£˝À ñqï $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ >∑‘·+ qT+∫
es¡eÔ ÷HêìøÏ e]Ô+|ü#ù˚ dÔ n‹düŒwüyº TÓ qÆ , ‘·sÿ¡ ã<äy∆ TÓ ,Æ ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑ýÓTqÆ ø±s¡´Áø£e÷ìï eTq≈£î düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~.
Bìe\¢ eTq≈£î @<Ó’Hê ˇø£ dü+düú, ˇø£ Á|üÁøÏj·T, ˇø£ ñ<äéT+, ˇø£ Ä#ês¡+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ |ü⁄s√>∑$T+∫
áHê{ÏøÏ m˝≤ s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+<√ ‘Ó\TdüTÔ+~.
$wüj÷· \qT dü+|òTü {Ï‘|· ]ü #˚ |ü<‹∆ä ì ne\+_Û+∫ yê{Ïì neT]Ãq|ü&ÉT uÀ<Ûqä düT\uÛ‘Ñ s· e¡ Te⁄‘·T+~.
n+‘·'dü+ã+<Ûëìï ø£qTø√ÿe&É+ e\¢ n~ nuÛÑ´düHêìøÏ, Áù|s¡D≈£î <√Vü ≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. $<ëúÀ<ÛäqqT
ø±\Áø£e÷qT>∑‘· ÁX‚D˝Ï À uÀ~Û+#·&yÉ T˚ á ñ|ü>e∑ T+ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ . ˇø£kÕ] uÀ~Û+∫q <ëìì |ü⁄qsêeè‘·+
#˚j·T&É+ »s¡>∑<äT. yÓTT‘·Ô+ ø√s¡T‡qT ø=ìï ìØí‘· <äX¯\˝À $uÛÑõ+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·qT
ÁøÏ+~$<Ûä+>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ.
ÁbÕNqj·TT>∑+
eT<Û´ä j·TT>∑+
yÓTT|òüT˝≤sTT j·TT>∑+
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ j·TT>∑+
á ñ|ü>∑eT+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTTøÏ n+‘· Á|üjÓ÷»qø£s¡+ ø±<äT. Ç~ e÷<Ûä´$Tø£ kÕúsTT˝À
ñ|üjÓ÷–+#·<ä–q ñ|ü>∑eT+. #·]Á‘· bÕsƒê´+XÊ\T uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Ç~ #·ø £ÿ>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
m+<äTø£+fÒ #·]Á‘· j·÷e‘·TÔ ø±\e÷HêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ñ+≥T+~. ˇø£ #·]Á‘· düã®≈£îºH˚>±ø£ á |ü<ä∆‹ì
$T>∑‘ê düã®≈£îº\≈£î ≈£L&Ü nq«sTT+#·e#·TÃ.
>∑TD≤\T :
1. »]–b˛sTTq ø±˝≤ìøÏ (>∑‘ø· ±\+) dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ‘·èwüí $<ë´s¡T\ú ˝À
ø£\TZ‘T· +~.
2. eTq C≤‹, dü+düÿè‹, Ä#ês¡ dü+Á|ü<ëj·÷\T >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\≈£î ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3. Á|ür dü+e‘·‡s¡+ ø=‘·Ô $wüj·÷ìï uÀ~Û+#·&É+ e\¢ yÓ’$<Ûä´+ ñ+≥T+~. <ëìe\¢ $<ë´s¡Tú\T
nuÛÑ´düq+ |ü≥¢ eT≈£îÿe #·÷|ü⁄‘ês¡T.

129
4. <˚X¯uÛÑøÏÔ, C≤rj·T‘êuÛ≤e+ $<ë´s¡Tú\˝À ô|s¡>∑&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

5. $<ë´s¡Tú\ yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛÒ<ë\≈£î nqT>∑Tq+>± nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T ‘·T+~.
6. ˇø£ n+X¯+ |ü≥¢ düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q $<ë´s¡Tú\≈£î ø£\TZ‘·T+~.
|ü]$T‘·T\T :
1. ìs¡+‘·s¡+ ø±˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T ñ+&ÉT≥ e\¢ $<ë´s¡Tú\≈£î $düT>∑T @s¡Œ&Ée#·TÃ.
2. $<ë´s¡T\ú T #·]Á‘·˝À ˇø£ j·TT>∑+ >∑T]+∫ #·<eä &É+ ÁbÕs¡+_Û+#˚dü]øÏ n+‘·≈î£ eTT+<äT H˚sT¡ Ã≈£îqï
$wüj·÷\T eT]Ãb˛e#·TÃ.
3. eT<Ûä´˝À ã&ç e÷ìy˚dæq $<ë´s¡Tú\T ø=ìï $wüj·÷\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
4. Ç~ eTqdü‘Ô «· |üsy¡ TÓ qÆ dü÷Á‘êìøÏ n+fÒ düs«¡ dü«+ qT+∫ uÛ≤>±\≈£î yÓfi≤fl\H˚ dü÷Á‘êìøÏ |ü]$T‘·
yÓTqÆ ~.
6. düVü≤dü+ã+<Ûä ñ|ü>∑eT+ : ˇø£ $wüj·÷ìï uÀ~ÛdüTÔqï|ü&ÉT Ä $wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ Ç‘·s¡
düu…®≈£îº\‘√ n+‘·'dü+ã+<Ûëìï HÓ\ø=\TŒ‘·÷ uÀ<Ûäq #˚j·T&Üìï düVü≤ dü+ã+<Ûä ñ|ü>∑eT+ n+{≤s¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕsƒê´+XÊ\qT |üP]Ô>± ‘Ó\TdüTø√>∑*–‘˚, kÕ<äèXÊ´\qT,
uÒ<Ûë\qT, dü+ã+<Ûë\qT s¡÷bı+~+#˚ H˚s¡TŒ bı+~‘˚ #·ø£ÿì düVü≤dü+ã+<Ûä+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\&ÉT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î »HêuÛ≤ nH˚ bÕsƒê´+X¯+ $<ë´s¡Tú\≈£î #Óù|Œ≥|ü⁄&ÉT »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ >∑T]+∫, yê{Ï
qcÕº\T, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ n]ø£≥º&ÜìøÏ #·s¡´\T $<ë´s¡Tú\≈£î #Ób ÕŒ*. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ e#˚Ã
düeTdü´\T #ÓbÕŒ\+fÒ kÕe÷õø£XÊÁdüÔ+ |ü]C≤„Hêìï CÀ&ç+#ê*. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ˇø£
s¡ø£+>± ˝Òø£b˛e&É+ #ÓbÕŒ\+fÒ uÛÖ>√[ø£ XÊÁdüÔC≤„q+ nedüs¡+ ne⁄‘· T+~. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘·\dü]
Ä<ëj·T ‘·>∑TZ<ä\≈£î ø±s¡D≤\T #ÓbÕŒ\+fÒ Ä]úø£XÊÁdüÔ |ü]C≤„q+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~. á$<Ûä+>± »HêuÛ≤
nH˚ bÕsƒê´+XÊìï #Óù|Œ≥|ü&ÉT $$<Ûä $wüj·÷\˝À <ëìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë ìï $e]dü÷Ô uÀ~Û+#·&Éy˚T
düVü≤dü+ã+<Ûä uÀ<Ûäq nì #Ó|üŒe#·TÃ.
>∑TD≤\T :
1. $&ç$&ç>± uÀ~Û+#·&É+ ø£+fÒ düVü≤dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡∫ uÀ~Û+#·&É+ e\¢ bÕsƒê´+XÊ\≈£î ˇø£
düeTÁ>∑‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
2. düVü≤dü+ã+<Ûä+ #˚j·T&É+ e\¢ bÕsƒ¡´$wüj·÷\T ÄdüøÏÔø£s¡+>± ‘·j· ÷s¡T ne⁄‘êsTT.
3. düVü≤dü+ã+<Ûä+ #˚dæ uÀ~Û+#·&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\˝À düè»Hê‘·àø£‘·, yÓ’C≤„ìø£ Ä˝À#·q\T eè~∆
#Ó+<äT‘êsTT.
4. á $<Ûëq+ $<ë´]ú ì‘·´J$‘·+˝À #·ø£ÿ>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

130
|ü]$T‘·T\T :
1. düVü≤dü+ã+<Ûä+ e\¢ bÕsƒ¡´$wüj·÷\ eT<Ûä´ ìs¡“+<Ûä+>±, ndüVü≤»+>± ñ+&˚ düVü≤dü+ã+<ÛëìøÏ
<ë]rj·Te#·TÃ.
2. ã\e+‘·+>± @s¡Œs¡#˚ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+ e\¢ Äj·÷ $wüj·÷\≈£î ìπs›•+∫q $<ë´\øå±´\T
≈£î+≥T|ü&‘É êsTT.
3. dü¬s’q dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡#·ø£b˛‘˚ nqT≈£îqï \øå±´\T HÓs¡y˚s¡e⁄.
4. ñbÕ<Ûë´j·TT\T á |ü<ä∆‹ ø√dü+ n‹>± Á|üj·T‹ïùdÔ nqedüs¡yÓTÆq, nø£ÿs¡˝Òì dü+ã+<Ûë\T
@s¡Œ&É‘êsTT.
7. n+X¯Ø‹ ñ|ü>∑eT+ (Topical Approach) : á |ü<ä∆‹˝À ˇø£ n+XÊìï rdüTø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q
nìï $wüj·÷\qT ˇø£ ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q $<ë´Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T. ˇø£ n+XÊìøÏ #Ó+~q nìï
$wüj·÷\qT ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝ÀH˚ uÀ~ÛkÕÔs¡T. Ç<˚ n+X¯+ eTπs ‘·s¡>∑‹ Á|üD≤[ø£˝Àq÷ ø£ì|æ+#·<äT.
n+X¯|ü<ä∆‹ nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ. eTT+<äT>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+X¯+ ù|s¡TqT Á|üø£{Ï+∫
‘·sê«‘· #·sêÃø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫ ‘·sê«‘· $es¡D sTTkÕÔs¡T. Bìe\¢ $<ë´s¡Tú˝À¢ Áù|s¡D ø£*– nuÛÑ´düq+
dü«‘·'dæ<+∆ä >± »s¡T>∑T‘·T+~. ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\T @<ÓH’ ê uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ + düV‰ü j·T+‘√ ≈£L&Ü Á|üyX˚ ô¯ |≥ºe#·TÃ.
kÕ<Ûës¡D+>± ì»J$‘· düìïy˚XÊ\T, <Óq’ +~q ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü]düsê\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ rdüTø=qã&É‘êsTT.
nsTT‘˚ á ñ|ü>∑eT+ #ê˝≤ ndüVü≤»yÓTÆ+~, nkÕ<ÛäýÓTÆ+~. Á|ü‹ n+X¯+ ˝ÀqT ø=ìï $<ë´s¡Tú\
kÕúsTTøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ $wüj÷· \T, uÛ≤yê\T, dü÷Á‘ê\T yÓTT<ä˝’…q$ ñ+{≤sTT. n<˚$<Û+ä >± $<ë´s¡T\ú
kÕúsTTøÏ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì$, ø£]ƒqyÓTÆq$ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq n+X¯+ bÕsƒ¡XÊ\
kÕúsTT˝À eTs¡˝≤ @ ‘·s¡>∑‹˝Àq÷ uÀ~Û+#·q+<äTe\¢ Ä n+XÊìï $<ë´s¡Tú\T |üP]Ô>± eT]Ãb˛j˚T
neø±X¯+ ñ+~. ˇø£ n+XÊìï |üP]Ô>± ne>±Vü≤q #˚düTø√yê\+fÒ nH˚ø£ n+XÊ\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
n+<äTe\¢ á ñ|ü>∑eT+˝À $<ë´s¡Tú\≈£î ˇø£ $wüj·T+ MT<ä dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q @s¡Œ&˚ neø±X¯+
‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
>∑TD≤\T :
1. uÀ<Ûäq˝À $<ë´s¡Tú\ bÕÁ‘· ≈£L&Ü ñ+≥T+~. yê] Ädü≈£îÔ\qT, Áù|s¡D \qT ô|+bı+~düTÔ+~.
2. nuÛÑ´düq+ $<ë´]ú ì»J$‘· düìïy˚XÊ\≈£î, <Ó’q+~q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q~>±
ñ+≥T+~. $<ë´s¡Tú\T ñ‘ê‡Vü≤+>± nuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£eT+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡ T.
3. á |ü<ä∆‹ e\¢ $<ë´s¡Tú˝À¢ Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T, #=s¡e ô|s¡T>∑T‘êsTT.
4. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£e÷\T Je+‘√ ‘=DÏøÏdü˝≤&É‘êsTT.
5. @<Ó’Hê ˇø£ $wüj·T+ |ü≥¢ ˇπøkÕ] dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉTqT.
131
|ü]$T‘·T\T :
1. á |ü<ä∆‹ Ä#·s¡D≤‘·àø£+>± #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq~.
2. á |ü<ä∆‹ $»j·Te+‘·eTyê«\+fÒ #·ø£ÿ{Ï Á>∑+<∏ë\j·T+ nedüs¡+.
3. á |ü<ä∆‹ neT\T#˚j·÷\+fÒ düeTs¡Tú˝…’q ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüs¡+.
4. á |ü<ä∆‹ neT\T#˚j·÷\+fÒ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
5. á ñ|ü>∑eT+ nìï n+XÊ\≈£î M\T ≈£î<äs¡<äT. ø=ìï n+XÊ\≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
8. $uÛ≤>∑ ñ|ü>e∑ T+ (Unit Approach) : $uÛ≤>∑ ñ|ü>e∑ T+ >¬ kÕº˝Ÿº eTqdü‘Ô «· XÊÁdü+Ô Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·
ã&ç+~. ¬>kÕº˝Ÿº eTqdüÔ‘·« XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T e÷qe Á|ües¡Ôq, Á|üeè‘·T Ô\qT @ø£yÓTT‘·Ô+>± |ü]o*+#ê\H˚ yê<ëìï
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. yê] XÊÁdüÔÁ|üø±s¡+ $<ë´$wüj·T+˝À ≈£L&Ü @ø£‘ê«ìï nq«sTT+#ês¡T.
á ñ|ü>∑eT+˝À ˇø£ düã®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷ìï ø=ìï $düÔè‘·yÓ TÆq uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·&É+
»]–+~. ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>±ìï ˇø£ j·T÷ì{Ÿ n+{≤s¡T. Á|ür j·T÷ì{Ÿ˝À HÓ’| ü⁄D≤´\T, n\yê≥T¢, n_Ûs¡T#·T\T
$<ë´s¡Tú\˝À ô|+bı+~kÕÔsTT. Á|ür j·T÷ì{ŸqT, düuŸj·T÷ì{Ÿ‡>± $uÛÑõ+#˚eTT+<äT yê{Ïì ÁX‚D°ø£è‘·+ #˚dæ
düT\uÛ+Ñ qT+∫ ø£wyºü TÓ qÆ $ nH˚ eTH√yÓC’ ≤„ìø£ dü÷Á‘êìï bÕ{Ï+#·e\dæ e⁄qï~. n<˚$<Û+ä >± $$<Ûä j·T÷ì{Ÿ‡qT
‘ê]ÿø£ Áø£eT+˝À neTs¡Tdü÷Ô j·T÷ì{Ÿ≈£î, j·T÷ì{Ÿ≈£î eT<Ûä´ #·ø£ÿì n+‘·sYdü+ã+<Ûä+ HÓ\ø=˝ÒŒ≥≥T¢>±
#·÷&Ü*. ¬s+&ÉT |òüT≥q\ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT $<ë´s¡Tú\˝À #·ø£ÿì ne>±Vü≤q
@s¡Œ&ÉTqT. |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä ñqï uÛ≤eq\T j·T÷ì{Ÿ˝Àì øπ +ÁBj·T Ç‹eè‘·+Ô ˝À ns¡eú +‘·+>± neTs¡Ãã&ç
e⁄+{≤sTT. j·T÷ì{ŸqT ˇπøs¡ø£yÓTÆq uÀ<Ûäq|ü<ä∆‹>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûä+ ñ
qï bÕsƒê´+XÊ\ìï+{Ïì ø£*|æ ˇø£ j·T÷ì{Ÿ ˝Ò<ë Á|üe÷D+>± #˚kÕÔs¡T.
j·T÷ì{Ÿ ìs¡«#·Hê\T :
ôV≤Á˙ yÓ÷]düHé Á|üø±s¡+ ` ªªˇø£ |ü]düsêìøÏ>±ì, XÊÁkÕÔìøÏ>±ì, ø£fi¯≈£î>±ì, Á|ües¡Ôq≈£î>±ì dü+ã+~Û+∫q
eTTKýÓTÆq, düeTÁ>∑yÓTÆq uÛ≤>∑y˚T $uÛ≤>∑+ ˝Ò<ë j·T÷ì{Ÿμμ.
yÓd¢” ìs¡«#·q+ ` ªª$<ë´s¡T\ú ˝À n+‘·Øq¢ +>± <ë–e⁄qï n_Û\wüDj
° T· yÓTqÆ |ò*ü ‘ê\qT ãj·T≥≈£î rj·T&ÜìøÏ
ˇø£ Áø£eTyÓTÆq |ü<ä∆‹˝À bı+<äT|ü]∫q $wüj·T, nqTuÛÑyê\ ìsêàDy˚T n+X¯+μμ.
Áô|düºHé n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ ` ªª|üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+ ñqï ˇø£ düTBs¡ÈyÓTÆq düu…®≈£îº $wüj·÷H˚ï j·T÷ì{Ÿ
n+{≤s¡T. Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ˝À düuŸj·T÷ì{Ÿ‡ ñ+{≤sTT. Ä düuŸj·T÷ì{Ÿ‡˝À ø=ìï bÕsƒê´+XÊ\T ñ+{≤sTT.
Á|ür bÕsƒê´+X¯+˝Àì uÛ≤eq j·T÷ì{Ÿ düeTÁ>∑ uÛ≤eqqT n+~+#˚ ~X¯˝À ñ+≥T+~.

132
eT+∫ j·T÷ì{Ÿ≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T :

1. $<ë´s¡Tú\ ej·TdüT‡, kÕúsTT, nedüsê\T, n_Ûs¡T#·T\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&É≥+.
2. $<ë´s¡Tú\ yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛÒ<ë\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&É≥+.
3. $<ë´s¡Tú˝À¢ düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ*ï ô|+bı+~+#˚≥≥T¢>± ñ+&É≥+.
4. ˇø£ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä $wüj·÷*ï dü+|üPs¡í+>± n+~+#·&É+.
5. uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£, nuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤ +#·&É+.
6. $<ë´s¡Tú\ Jeqdüs¡[øÏ nqT≈£L\+>± ñ+&É≥+.
7. ‘ê]ÿø£ |ü<ä∆‹˝À düVü≤dü+ã+<Ûëìï ø£*Zñ+&É≥+.
8. ns¡úe+‘·yÓTÆq uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É≥+.
9. j·T÷ì{Ÿ ø°\ø£yÓTÆq düeTdü´ ˝Ò<ë $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫ ñ+≥T+~.
10. j·T÷ì{Ÿ uÀ<ÛäqkÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ ñ<ä“¤$+∫+~.
j·T÷ì{Ÿ‡ ` s¡ø±\T :
1. eqs¡T\ j·T÷ì{Ÿ (Resource unit) : ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î nedüs¡yÓTÆq $düÔè‘· düe÷#êsêìï n+~+#˚
j·T÷ì≥¢qT eqs¡T\ j·T÷ì{Ÿ n+{≤s¡T. uÀ<Ûqä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#·&ÜìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î
C≤„qì~Û>± Ç$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. M{Ï |ü]~Û #ê˝≤ m≈£îÿe.
2. uÀ<Ûqä j·T÷ì{Ÿ (Teaching unit) : $<ë´s¡T\ú ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï n+~+#˚ j·T÷ì≥¢qT uÀ<ÛHä ê
j·T÷ì{Ÿ‡ n+{≤s¡T. uÀ<ÛäHê j·T÷ì{Ÿ‡ eqs¡T\ j·T÷ì{Ÿ‡˝À uÛ≤>∑+>± ñ+{≤sTT. Ç$ Á|ü‘˚´ø£ ñ<˚›XÊ´\≈£î
nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. Ç~ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D uÛ≤>∑+. Bìì ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq ø√dü+
‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
3. nqTuÛÑe ÁbÕeTTK´ j·T÷ì{Ÿ (Experience unit) : Ç$ nqTuÛÑyê\ πø+Á<ä+>± ñ+{≤sTT. $<ë´s¡Tú\
ì»J$‘· düìïy˚XÊ\T ˝Ò<ë düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T sTT+<äT˝À #˚sT¡ Ã‘ês¡T. ã˝≤¢s¶Y #Ó|Œæ q≥T¢>±
Bìe\¢ ì»J$‘· uÛ≤>±ìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ ~>∑TeT‹ #˚düT≈£îqï≥¢e⁄‘·T+~. $<ë´s¡Tú\˝À düeTdü´\qT
m<äTs=ÿH˚ X¯øÔÏ ô|+bı+<äT‘·T+~. $<ë´s¡T\ú uÛ≤$J$‘êìï düeTs¡eú +‘·+>± >∑&|É &ü ÜìøÏ ø±e\dæq |ü]C≤„q+,
ne>±Vü≤q sTT$ n+<ä#˚kÕÔsTT.
4. $wüj·TC≤„q j·T÷ì{Ÿ (Subject Matter unit) : $<ë´]úø£+fÒ $wüj·÷ìøÏ m≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·ì#˚Ã
j·T÷ì{Ÿ‡qT $wüjT· C≤„q j·T÷ì{Ÿ n+{≤s¡T. $<ë´]ú kÕ~Û+#·e\dæq C≤„q+ düeTÁ>∑+>± n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
5. ìsêàD≤‘·àø£ j·T÷ì≥T¢ (Structured units) : $<ë´]ú ì»J$‘· düeTdü´\qT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs√ÿe
&ÜìøÏ ‘·–q kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&Éy˚T á j·T÷ì{Ÿ \ø£å´+.

133
uÀ<Ûäq˝À j·T÷ì{Ÿ |ü<Ûäø±ìï s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&çq $<ëý˚‘·Ô\˝À ˇø£¬s’q &Üˆˆ dæ.ôV≤Á˙ yÓ÷]düHé
◊<äT uÀ<Ûäq k˛bÕHê\‘√ ˇø£ ñ|ü>∑e÷ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
1. nH˚«wüD (Exploration) : $<ë´s¡Tú\ |üPs¡«C≤„Hêìï |ü]o*+∫ yê]ì ø=‘·Ô $wüj·÷\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ
Áù|s¡D ø£*Z+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2. Á|ü<äs¡Ùq (Presentation) : $<ë´]úì ˇø£ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q q÷‘·q $wüj·÷\ uÀ<Ûäq »s¡T>∑T
‘·T+~. $<ë´s¡Tú\≈£î $wüj·T+ |üP]Ô>± ne>±Vü≤q »s¡>∑&É+ ø√dü+ nedüs¡yÓTÆ‘˚ eT∞fl eT∞fl $e]+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.
3. kÕ+oø£s¡D (Assmilation) : Á|ü<äs¡Ùq <ë«sê $e]+#·ã&É¶ $wüj·÷+XÊ\qT $<ë´s¡Tú\T ne>±Vü≤q
#˚düTø=ì yê{Ïì n+‘·≈£îeTTqT|ü⁄ Ä $wüj·÷+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ñqï C≤„q+‘√ kÕ+oø£s¡D+ #Ó+<˚≥≥T¢
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£è‘ê´\T ñ+&Ü*. á Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\ ø£è‘ê´\T ñ+&Ü*. á
Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\ kÕeTsêú´\qT >∑Ts¡TÔ+#·Tø=ì |üì#˚j·÷*. á k˛bÕq+ yÓ’j·TTøÏÔø£
uÒ<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, dües¡D≤‘·àø£ uÀ<Ûäq≈£î m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü& ÉT‘·T+~. #·s¡Ã\T, Á>∑+<∏ä|üsƒ¡q+,
ìjÓ÷»Hê\T, düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd ø£è‘ê´ìï $<ë´s¡T\ú øÏ∫Ã \ø£´å + kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+
»s¡T>∑T‘·T+~.
4. eéd”úø£s¡D (Organisation) : $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ ø£*dæ uÀ<Ûäq nq+‘·s¡+ ‘êeTT Á>∑Væ≤+∫q $wüj·÷*ï
ˇø£ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À Áø√&Ûûø£]+∫ eéd”úø£s¡D+ #˚kÕÔs¡T.
5. e˝…¢y˚j·T&É+ (Recitation) : $<ë´s¡Tú\T $wüj·÷\qT |ü<˚ |ü<˚ e˝…¢y˚j·T&É+ <ë«sê yê]øÏ |ü]C≤„q+
|üP]Ô>± ø£\TZ‘·T+~. á kÕ<Ûäq eTÚœø£+>± ˝Ò<ë sê‘·|üPs¡«ø£+>± ≈£L&Ü #˚j·Te#·TÃ.
>∑TD≤\T / Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. bÕsƒê´+XÊ\qT Áø£eT+˝À n+~+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. bÕsƒê´+XÊ\ eT<Ûä´ düVü≤dü+ã+<Ûä+
HÓ\ø=*Œ uÛ≤eq düÁø£eT+>± n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
2. ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ ‘·–q ùd«#·Ã¤ \_ÛdüTÔ+~. nedüs¡yÓTÆ‘˚ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ |ü]~Ûì <ë{Ï $<ë´s¡Tú\≈£î
nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\T CÀ&çkÕÔs¡T.
3. ø±e\dæq uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ ≤\T m+#·Tø=ì uÀ~Û+#·&+É <ë«sê \ø£´å kÕ<Ûqä kÕ~Û+#·&ÜìøÏ neø±X¯+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
4. Á|üD≤[ø±ã<ä›+ ø±ã{Ïº uÀ<Ûäq düø±\+˝À |üPs¡Ôe⁄‘·T+~.
5. $<ë´s¡T\ú kÕeTsêú´\T <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì nuÛ´Ñ düHê ø£è‘ê´\T s¡ ÷bı+~kÕÔsT¡ . ø±ã{Ïº $<ë´s¡T\ú T
ñ‘ê‡Vü≤+>± nuÛÑ´dækÕÔs¡T.

134
|ü]$T‘·T\T :
1. á |ü<ä∆‹ ñ|üjÓ÷–+#·≥+˝À Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD ˝Òø£b˛e&É+.
2. nìï $wüj·÷\≈£î uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T düeT≈£Ls¡TÃø√e&É+ kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛e#·TÃ.
$<ë´Á|üD≤[ø£ Á|üÁøÏj·T˝À $$<Ûä <äX¯\T (Process of Curriculum) :
$<ë´Á|üD≤[ø£ Á|üÁøÏj·TqT ◊<äT <äX¯\≈£î $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
II
nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\
m+|æø£
I III
ñ<˚›XÊ\T, >∑e÷´\T bÕsƒ´¡ $wüjT· +
eT]j·TT \øå±´\ m+|æø£ m+|æø£
IV
V nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\ eTÚ*ø£
eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT bÕsƒ¡´$wüj·÷\
düeTq«j·T+ eéd”úø£s¡D
4.2.3.1 ñ<˚›XÊ\T, >∑e÷´\T eT]j·TT ˝øå±´\ m+|æø£ :

$<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\qT >∑T]+∫q Á|üD≤[ø£. $<ë´Á|üD≤[ø£≈£î ì]∆wüºyÓTÆq \øå±´\T
ñ+{≤sTT. $<ë´Á|üD≤[ø£ \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $<ë´\øå±´\T nH˚$ ñ<˚›XÊ\T eT]j·TT >∑e÷´\
qT+∫ ñ<ä“¤$kÕÔsTT. á >∑e÷´\T eT÷&ÉT <äX¯\T>± ñ+{≤sTT.
1. n+‹eT>∑e÷´\T, 2. eT<Ûä´+‘·s¡ >∑e÷´\T, 3. s¡ø£åD >∑e÷´\T.
n+‹eT>∑e÷´\T
eT<Ûä´+‘·s¡ >∑e÷´\T
s¡ø£åD >∑e÷´\T
kÕ<Ûës¡D+>± n+‹eT+>± ˝Ò<ë Bs¡Èø±*ø£+>± kÕ~Û+#·e*‡q yê{Ïì >∑e÷´\qT, ø=~›bÕ{Ï düeTj·T+˝À

kÕ~Û+#˚yê{Ïì ñ<˚›XÊ\ì, yÓqTyÓ+≥H˚ kÕ~Û+#ê*‡q yê{Ïì \øå±´\ì ù|s=ÿ+{≤s¡T.
135
>∑e÷´\T (Goals) : >∑e÷´\T $XÊ\yÓTÆq, Bs¡Èø±*ø£ n+‹eT Á|üjÓ÷»Hêìï ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT.

ñ<˚X› Ê\T (Aims) : ñ<˚›XÊ\T >∑e÷´\ qT+∫ @s¡Œ&çHêsTT. Ç$ >∑e÷´\ ø£+fÒ ì]∆wüºyÓTÆqy˚ ø±≈£î+&Ü
$<ë´ ~X¯\qT ≈£L&Ü dü÷∫kÕÔsTT. ø±ã{Ïº M{Ïì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ìØí‘· Bs¡øÈ ±\eé~Û
nedüs+¡ .
\øå±´\T : nq‹ø±\+˝À #˚s¡>∑\ >∑e÷´\qT \øå±´\ì nqe#·TÃ.
3. bÕsƒ¡´$wüj·T+ m+|æø£ (Selection of Content) :
$<ë´Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~∆˝À bÕsƒ¡´$wüj·÷ìï eTTKýÓTÆq n+X¯+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. bÕsƒ¡´$wüj·T+ m+|æø£qT
eT÷&ÉT <äX¯\T>± #·÷&Ée#·TÃ.
<äX¯ General
I. bÕsƒ¡´$wüj·T+ ø=s¡≈£î nedüs¡yÓTÆq uÛ≤eq\ s¡÷|üø£\Œq

(Conceptual Framework for content themes)
II. eTTK´ uÛ≤eq\T / ÁbÕ<∏ä$Tø£ n+XÊ\ m+|æø£

(Selection of Basic things / concepts)
III. ì]úwüº uÀ<ÛäHê+XÊ\ m+|æø£

(Selection of specific content themes)
yÓTT<ä{<Ï Xä ˝¯ À $wüj÷· ìøÏ (Content area) dü+ã+~Û+∫ uÛ≤eq\ m+|æø£ düŒwü+º >± / düŒw”øº s£ D¡ (clarification)
>± #Ó|üŒe#·TÃ.
s¬ +&Ée<äX˝¯ À eTTKúÛ≤eq\T, ÁbÕ<∏$ä Tø£ n+XÊ\T (Basic themes) m+|æø£ #˚dæ yê{Ï <ë«sê bÕsƒ´¡ $wüj÷· ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q eTTK´ uÛ≤eq\qT Áb˛>∑T#˚dæ, Ä $wüj·÷ìøÏ C≤„Hê‘·àø£ ìsêàD≤ìï ø£*Z+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
eT÷&Ée<äX¯ #ê˝≤ ì]∆wüº+>± e⁄+≥T+~. $wüj·÷+XÊ\qT, eTTKúÛ≤eq\‘√ / Themes b˛*Ã#·÷dæ,
$wüj·T+ $<ë´Á|üD≤[ø£ \øå±´\≈£î nedüs¡eTj˚T´ Ø‹˝À ñqï<√ ˝Òì<√ |ü]o*+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
4. nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\ m+|æø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´$wüj·T eéd”úø£s¡D+ eT]j·TT düeTq«j·T+
(Organisation and integration of learning exeprience and content) :
nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T eT]j·TT $wüj·T eéd”úø£s¡D, düeTq«j·T+q≈£î ‘√&ÉŒ&˚$ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ »]π> yêdüÔe
nuÛÑ´düq |ü]dæú‘·T\T. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ $<ë´s¡Tú\≈£î eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ #·s¡´\≈£î ‘√&ÉŒ&˚ uÀ<ÛäHê
e÷sêZ\T, nuÛ≤´dü≈£î\ $ø±dükÕúsTT.

136
2. nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\ m+|æø£ : nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. M{Ï |òü*‘·+>± ñ

<˚›XÊ\T, \øå±´\T HÓs¡y˚s¡‘êsTT. $$<Ûä nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T, ì]úwü º |ü]dæú‘·T\˝À e÷qe⁄\ Á|ües¡ÔqqT yê]
Ädü≈£îÔ\qT, yê]˝À düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ <Û√s¡DT\T ô|+bı+~+#˚$>± ñ+{≤sTT. á nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T uÛÖ‹ø£,
e÷qdæø£, ñ<˚«>∑ nqTuÛÑyê\qT $&ç$&ç>± >±ì, dü+j·TTø£Ô $TÁX¯eT+>± >±ì n+~kÕÔsTT. m+|æø£ #˚düT≈£îH˚
nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\T $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ |ü]|üø£«+ kÕúsTT (Maturity) ˝Ò<ë ejÓ÷kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢>± ñ+&Ü*.
4.3 $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ ìsêàD+˝À $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\ C≤„Hêìï $T[‘·+
eT]j·TT ÁbÕ‹ì<Ûä´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ ≈£î˝≤\T, C≤‘·T\T, uÛ≤wü\T, eT‘ê\≈£î |ü⁄{Ïºì\T¢. Væ≤+<ä÷, uÖ<ä∆, C…’q, dæ≈£îÿ eT‘ê\T
Ä$s¡“¤$+#êsTT. $$<Ûä <˚XÊ\qT+&ç nH˚ø£ eT‘ê\T <˚X¯+˝À Á|üy˚•+#êsTT.
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´s¡T\ú ≈£î nìïs¡ø±\ dü+Á|ü<ëj·÷\T, Á|ües¡HÔ ê ìj·Te÷e[, Áø£eT•ø£Då ,
düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ nìï ≈£î˝≤\T, eT‘ê\, ÁbÕ+‘ê\, esêZ\ |ü≥ ¢ uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü, *+>∑$eø£å≈£î nr‘·+>±
n+<ä]ì ø£\T|ü⁄ø=ì n+<ä] düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ $<Û+ä >± $<ä´ e⁄+&Ü*. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À bÕsƒê´+XÊ\‘√
bÕ≥T düs÷¡ bÕsƒ´¡ ø£è‘ê´\T nìïesêZ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£fi\¯ T, dü+düÿè‘·T\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, C≤„q+ $T>∑‘ê nìïesêZ\T
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î yê{Ïì $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚s¡Ã&É+ nedüs¡ +. bÕsƒ¡XÊ\˝À uÀ~Û+#˚ nìï $wüj·÷\
ø£+fÒ uÛ≤wü, kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ+, ø£fi¯\T, dü+düÿè‹ e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\˝À C≤„q+ ø=ìï kÕe÷õø£ esêZ\˝À
$düÔè‘·+>± e⁄+~. Ä C≤„q+ n+<ä]øÏ nedüs¡yÓTÆ e⁄+≥T+~. ˇø£kÕ] $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚]Ã‘˚ *œ‘· C≤„qyÓTÆ
$sêõ\T¢‘T· +~.
–]»qC≤‹ ø£fi¯\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, dü+düÿè‹, n*œ‘· C≤„q+. Bìì Á|ü‹bÕ~+#˚+<äT≈£î –]»qT\T
eTT+<äT≈£î sêø£b˛e#·TÃ. Ä C≤„Hêìï n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe˝…qT. |ü≥ºD°ø£s¡D, Hê>∑]ø£‘· ù|]≥
ø=ìï esêZ\ yê] C≤„Hêìï |ü{Ïº+#·Tø√e&É+ ˝Ò<äT. eTq $<ë´Á|üD≤[ø£˝À –]»q dü+düÿè‹, Á>±MTD dü+düÿè‹,
Ád”Ô\ dü+düÿè‹ì n+XÊ\≈£î ‘êe⁄˝Ò<äT. ø±e⁄q á dü+düÿè‘·T\qT $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚]Œ+#ê*.
ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´#·Á≥+ 2009 Á|üø±s¡+ n+<ä]øÏ $<ä´ ø£*Œ+#·&É+ $<ë´\ø£å´+>± ìs¡ísTT+#·&ÉyÓTÆq~.
n+<ä] C≤„Hêìï Áø√&ûø£]+∫, ndü˝…’q C≤„Hêìï $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚sêÃ\+fÒ nìï kÕe÷õø£ esêZ\ yê]ì
ø£\T|ü⁄≈£îb˛yê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\ C≤„q+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ‹ì<Ûä´+, #˚s¡TŒ\T
eT]j·TT e÷s¡TŒ\T
$<ë´Á|üD≤[ø£ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T sêj·Tã&É‘êsTT. ø£qTø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ $<ë´Á|üD≤[ø±+XÊ\T
Á|ü‹_+_ÛkÕÔsTT. $<ë´Á|üD≤[ø£ düe÷»+ jÓTTø£ÿ Á|ü‹s¡÷|ü+ ø£qTø£ düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ kÕe÷õø£ esêZ\≈£î
dü+ã+~Û+∫q C≤„Hêìï $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #˚sÃ¡ &É+ <ë«sê $<ë´Á|üD≤[ø£ kÕe÷õø£ esêZ\øÏ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#ê*‡
ñ+≥T+~. düe÷»+˝Àì $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\≈£î dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä n+XÊ\qT |ü]o*<ë›+.
137
1. ≈£î\esêZ\T (Caste Groups) : düe÷»+˝À nH˚ø£ ≈£î˝≤\T yê{Ï yê{Ï dü«+‘· Ø‹]yêE\T ø£*–
ñ+{≤sTT. Á|ü‹ ≈£î\+˝ÀqT mH√ï düe÷CÀ|üjÓ÷>∑ n+XÊ\T ñ+{≤sTT. ≈£î≥T+ãeédüú, $yêVü≤eédüú,
|æ\¢\ ô|+|üø£+, ÄdæÔ|ü+|üø±\T, ≈£î≥T+ã ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ç˝≤+{Ï $wüj·÷\qT $<ë´Á|üD≤*ø£ eT]j·TT
|ü⁄düÔø±˝À¢ #˚s¡Ã&É+ eT÷\+>± |æ\¢\ uÛ≤$J$‘·+˝À ≈£î≥T+ãeédüú dæ ús¡+>± ñ+≥T+~.
2. eT‘·esêZ\T (Radial Groups) : düe÷»+˝À ≈£î\+ eT]j·TT eT‘·+‘√bÕ≥T>± C≤‘·T\T ≈£L&Ü
ñ+{≤sTT. ‘·qT C≤‹ Ç‘·s¡ C≤‘·T\ø£+fÒ >=|üŒ<äH˚ uÛ≤eq ñ+≥÷ ñ+≥T+~.
4.4 #·<äTe⁄ ` Á|üÁøÏj·T\T
bÕsƒ¡XÊ\˝À »]π> uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\H˚ dü÷ÿ*+>¥ nì #Ó|üŒe#·TÃqT. bÕsƒ¡XÊ\ ñqï+‘·es¡≈£î á
#·<äTe⁄ #Ó|üŒ&ÉeTH˚ Á|üÁøÏj·T ìs¡+‘·s¡+>± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. Bìì $|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+ / uÀ~Û+#·&É+ (Teaching) : bÕsƒ¡´Á|üD≤*ø£˝Àì ø±s¡´Áø£e÷\T, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì
ø£è‘ê´\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<Ûqä »]–q|ü⁄&ÉT $<ë´s¡T\ú T C≤„q dü+|üPs¡T\í e⁄‘ês¡T. uÀ<Ûqä |æ\y¢ êDÏí C≤„qe+‘·TDÏí
#˚dTü +Ô ~.
2. nuÛ´Ñ düq+ (Learning) : uÀ<Ûqä nH˚~ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì ø£è‘ê´\≈£î nqT>∑TD+>±
»]–q|ü⁄&ÉT $<ë´]ú eT+∫ nuÛ≤´dü≈£î&ÉT>± e÷] ‘·q≈£î, ‘·q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î, düe÷C≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚
$<ë´]ú>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ê&ÉT. ‘·<ë«sê d”«j·T nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ $<ë´]ú˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3. düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T (Co-curricular Activities) : $<ë´s¡Tú\≈£î ôd$THês¡T¢, #·sêÃ ø±s¡´Áø£e÷\T,
Á|ü<sä Ù¡ q\T, Ä≥\b˛{°\T, ∫Á‘·˝KÒ q+, dü+^‘· ø£#Ø˚ \T, $Vü‰s¡j÷· Á‘·\T yÓTT<ä\>∑&TÉ düV≤ü bÕsƒ´¡ ø±s¡´Áø£e÷\
<ë«sê yê]˝À ñ‘˚ÔC≤ìï, ñ˝≤¢kÕìï ø£*Œ+#·&É+‘√bÕ≥T yê]ø£edüs¡yÓTÆq C≤„Hêìï n+~+#·e#·TÃ.
4. »≥Tºø£è‘ê´\T (Group Activities) : »≥Tºø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T, ˇø£]H=ø£s¡T ns¡ú+
#˚düTø=ì düôVA<äs¡ uÛ≤e+ ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T. ø£*dæ |üì#˚j·TT≥˝À >∑\ Äq+<ëìï, ø£*dæ |üì#˚ùdÔ
»]π> |üìì yês¡T |ü]o*kÕÔs¡T. <ëìï Ä |òü*‘êìï nqTuÛÑ$kÕÔs¡T. á$<Ûä+>± #˚j·T&É+ e\q #·<äTe⁄‘√
bÕ≥T |üì |ü≥¢ >ös¡e+, düVü≤ø±s¡+, n_Ûe÷q+ ˇø£]‘√ ˇø£]øÏ @s¡Œ&ç eT+∫ düe÷» ìsêàD≤ìøÏ
<ë]rkÕÔsTT.
4.4 >∑T|üÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£ : bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹, bÕsƒ¡XÊ\ Á|üÁøÏj·T\T ñbÕ<Ûë´j·TT\
qeTàø±\T eT]j·TT Ä#·s¡D\T
>∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£ n+fÒ n$~Û‘·, nq~Ûø±]ø£ eT]j·TT ‘·s¡#·T>± bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡T∆\T nuÛÑ´dæ+#˚
nÁ|üj·T‘·ï+>± nqTø√≈£î+&Ü nuÛÑ´dæ+#˚ bÕsƒê\T, $\Te\T eT]j·TT <äèwæºø√D≤\T

138
bÕsƒê´+XÊ\T, $<ë´s¡T∆\T bÕ˝§ZH˚ nuÛÑ´düqø£è‘ê´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~Û+#˚ C≤„q HÓ’|ü⁄D≤´\T e+{Ï$

ìj·T‘· $<ëj·T Á|üD≤[ø£˝À e⁄+{≤sTT. ø±ì >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À n+fÒ uÀ~Û+|üì, ne´ø£Ô$<ä´ kÕe÷õø£
eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ dü+<˚XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\˝À, bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À e⁄qï|ü&ÉT $<ë´s¡T∆\T H˚s¡TÃ≈£î@ n+XÊ\T.
Ä n+XÊ\T ìj·T‘·+>± >±ì, nìj·T+>± >±ì $<ë´]∆ nuÛÑ´düq+˝À Á>∑Væ≤+#˚ bÕsƒê´+XÊ\T. ‘√{Ï $<ë´s¡T∆\‘√,
ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ô|<ä›\‘√ $<ë´s¡T∆\T eéVü≤]+#˚ rs¡T >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£.
$$<Ûä eT‘ê\T, ≈£î˝≤\T, esêZ\ ˝Òø£ ‘·s¡>∑‹˝À ñqï kÕe÷õø£ _Ûqï‘·« +˝À qTqTï Á|ü»\qT, $<ë´s¡T∆\T
ne>∑‘·+ #˚düT≈£îH˚ $<Ûëq+. $<ë´s¡T∆\T, $<ëý˚‘·Ô\T eTTK´+>± Bìì >∑T]Ô+#·ø£b˛sTTHê, $<ë´s¡T∆\ Á|ües¡Ôq,
e´øÏÔ‘·«+˝À <ëìe\q e÷s¡TŒ\T ≈£\TZ‘·Tqï+<äTq <ëìì >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£ n+≥THêïs¡T.
>∑T|üÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£qT düe÷»+ >∑T]Ô+#·<äT eT]j·TT |üØøÏå+#·˝Òs¡T. nsTTq|üŒ{ÏøÏ >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£˝Àì
n+XÊ\qT n+^ø£]kÕÔs¡T. n+<äT#˚‘· <ëì Á|üuÛ≤e+‘√ $\Te\T, bÕsƒê´+XÊ\T ˝Àù|‘·eTe⁄‘·THêïsTT.
>∑T|üÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $<ë´s¡T\∆ T bÕsƒX¡ Ê\˝ÀqTqï|ü&ÉT yês¡T nuÛ´Ñ dæ+#˚ nqTuÛyÑ ê\T, bÕsƒX¡ Ê\ $\Te\T,
qeTàø±\T ˝Ò<ë Ä düe÷q‘·T\T, düe÷q‘·«+, kÕ«‘·+Á‘·´, ùd«#·Ã¤ e+{Ï yê{Ïì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
>∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£ n|ü]$T‘·yÓTÆq X¯≈£îÔ\qT $<ë´s¡T∆\˝À ø£*ZdüTÔ+~. y˚T<Ûë|üs¡yÓTÆq, kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£
eT]j·TT |üsêés¡D ø±s¡ø±\T e+{Ï$ nH˚ø£ X¯≈£îÔ\≈£î eT÷˝≤\T >∑T|ü Ô $<ë´ÁD≤[ø£.
>∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T:
1) kÕ+düÿè‹ø£ n+#·Hê\T (Cultural expectations)
$<ëý˚‘\Ô· T, bÕsƒX¡ Ê\ Ä•+∫q \øå±´\T, bÕsƒê´+X¯, kÕe÷õø£ eT]j·TT Á|ües¡HÔ ê n+#·Hê\qT $<ë´s¡T\∆ ≈£î
dü+<˚X¯$TdüTÔ+~.ñ<ë:` ø=ìï bÕsƒ¡X¯è≤\˝À¢ $<ë´s¡T∆\T kÕúsTTì $T+∫ n~Ûø£ e÷s¡Tÿ\T bı+<äT‘ês¡T. y˚πs
bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡T∆\T nìï u≤>± ÁyêkÕeTì nqT≈£îHêï ‘·≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T bı+<äT‘ês¡T. Ç~ ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À
ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡T∆\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤ø±]>± ñ+&Ée#·TÃ. eT]ø=+‘· eT+~ì ìs¡T‘ê‡Vü≤+>± ñ+&Ée#·TÃ. n~Ûø£
n+#·Hê\‘√ qTqï $<ë´s¡T∆\≈£î ˇø£rs¡T, n\Œ n+#·Hê\‘√qTqï $<ë´s¡T∆ \≈£î Ç+ø√rs¡T q#·TÃ‘·T+~.
kÕ+düÿè‹ø£ $\Te\T (Cultural Values)

bÕsƒX¡ Ê\\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düeTej·TdüT‡ ãè+<ë\ yês¡T Á|ükÕs¡+ #˚ùd $\Te\T ≈£L&Ü >∑T|üÔ $<ë´Á|üD≤[ø£qT
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
kÕ+düÿè‹ø£ <äèwæøº √q+ (Cultural Perspectives)

bÕsƒX¡ Ê\\T ‘Ó*k˛ ‘Ó*j·Tø√ yÓ$’ <ä´ eT]j·TT ãVüQfi¯ kÕ+düÿè‹ø£ <äè ø√ÿD+ >∑\ $$<Ûä esêZ\ $<ë´s¡T\∆ qT
>∑T]Ô+∫, ø£\T|ü⁄ø=ì, >ös¡$+#˚ dü+Á|ü<ëj·T+ e⁄+≥T+~. ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\\j·÷»e÷q´+ yês¡T ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\\
139
$<ë´s¡T∆\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T @ eè‹Ôyê¬s’Hê, @ ÁbÕ+‘·+ yê¬s’Hê, @eT‘·+ yê¬s’Hê ÄVü‰«ì+∫, düe÷y˚XÊ\˝À

bÕ\T|ü+#·Tø√eT+{≤s¡T.
bÕsƒê´+X¯ $wüj÷· \T (Curricular Topics)

$<ë´ Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT|üs¡Ãã&çq bÕsƒê´+XÊ\T $$<Ûä uÛ≤eC≤˝≤\T, dü+düÿè‘·T\ düe÷#ês¡+‘√
mqTïø√ã&É‘ês¡T. $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT, dü+düÿè‘·T\qT nìïesêZ\≈£î #Ó+~q $<ë´s¡T∆\T
nuÛ´Ñ dækÕÔsT¡ .
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T (Teaching Stratagies)
$<ë´s¡T∆\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~Û+#˚ $<Ûëq+, bÕsƒ¡XÊ\≈£î Á|ü#ês¡+ #˚dæô|&É‘êsTT. BìÁ|üuÛ≤e+ bÕsƒ¡XÊ\

uÛ$Ñ ‘· ô|’ e⁄+≥T+~. uÀ<Ûqä ePé÷\ ô|H’ ˚ $<ë´s¡T\∆ kÕ<Ûqä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. $<ë´|üsy¡ TÓ qÆ ãVüQeT‘·T\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+∫, nuÛÑ´düHê ˝ÀbÕ\qT ‘Ó\TdüTø=ì, dü÷#·q eP´Vü‰\qT e÷s¡TÃø=qï ñbÕ<Ûë´j·TT\Tqï bÕsƒ¡XÊ\˝À
ÁbÕC…≈£îº Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq ø£*Œ+∫, $<ë´s¡T∆\˝À |üì˝À kÕeTs¡∆´‘· qT, düe÷»+ ô|’ ne>±Vü≤qqT ø£*Œ+#˚+<äT≈£î
@s¡Œ&ÉT#·Tqï$.
bÕsƒX¡ Ê\ ìsêàD+ (School Structures)
bÕsƒ¡XÊ\˝Àì kÂø£sê´\T, edü‘·T\T, $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ >∑\ |ü] ø£sê\T e+{Ï$ nH˚ø£ n+XÊ\T
bÕsƒ¡XÊ\\ ìsêàD+˝ÀøÏ ekÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\ ìsêàD+‘√ |üì˝Ò≈£î+&Ü <ëìì q&ç|æ+#˚ rs¡Tô|’ $<ë´s¡T∆\T
Ädüø#ÔÏ ÷· |ü⁄‘ês¡T.
dü+kÕú>‘∑ · ìj·Te÷\T:
bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T+, j·T÷ìbòÕs¡+, düeTj·TbÕ\q e+{Ï yê{Ï‘√bÕ≥T, $<ë´s¡T∆\qT, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î

bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ù+#˚≥|ü⁄&ÉT $~Û+#˚ ìj·Te÷\T Ä bÕsƒ¡XÊ\ >∑T|üÔ $<ë´ÁD≤[ø£≈£î dü÷∫ø£.
4.4.2 bÕsƒX¡ Ê\ dü+düÿè‹:`
bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹ì dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T Ç<˚ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ j·T÷ì{Ÿ`2˝À #·]Ã+#·ã&çq~.
4.4.3 ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø±\T eT]j·TT Ä#·s¡D\T (Beliefs and practices of Teachers)

bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $$<Ûä $wüj·÷\|ü≥¢ nH˚ø£ s¡ø±\ qeTàø±\T eT]j·TT Ä#·s¡D\T ñ+{≤sTT.

140
1. ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø±\T (Beleifs of Teachers)
ñbÕ<Ûë´j·TT\øÏ $<ä´|ü≥¢, #·<äTe⁄|ü≥¢, $<ë´s¡T∆\|ü≥¢ nqT≈£L\ ˝Ò<ë e´‹πsø£ qeTàø±\T ˝Ò<ë Ä˝À#·q\T
ñHêï>±ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ÁøÏ+~ qeTàø±\ì ø£*–e⁄+&Ü*.
1. |æ\\¢ +<äs÷¡ H˚sT¡ Ãø√>∑\s¡T/nuÛ´Ñ dæ+#·>\∑ s¡T.
2. |æ\¢\ì düe÷q neø±XÊ\ bı+<ë*‡q yê]>± #·÷&Ü*.
3. |æ\¢*ï Ä ‘·s¡>∑‹ kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢>± ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
4. |æ\¢*ï nìïs¡ø±\T>±, nìïs¡+>±˝À¢ düe÷q+>± #·÷&Ü*.
5. |æ\¢\ e´øÏÔ>∑‘· yÓ’$<Ûë´\qT nqTdü]+∫ yê] n_Ûs¡T#·T\T, Á|ü»„, kÕeTsê∆´\ Ä<Ûës¡+>± yê]øÏ neø±XÊ\T
ø£*Œ+#ê*.
6. |æ\¢\ nuÛÑ´düq+ Äq+<ä<ëj·Tø£+>± ñ+&Ü*.
7. |æ\¢˝ÀÔ>∑\ yÓ’$<Ûë´ìï ‘·s¡>∑‹ >∑~ ã\+>± #·÷&Ü*.
8. |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*.
9. |æ\¢\øÏ Áù|s¡Dì ø£*Œ+#ê*.
10. |æ\¢\øÏ >∑T]Ô+|ü⁄ì, bı>∑&ÉÔì n+~+#ê*.
2. ñbÕ<Ûë´j·TT\ Ä#·s¡D\T (Practices of Teachers)
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Ä#·]+#˚ Ä#·s¡D\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|ü ÁøÏj·TqT $»j·Te+‘·+ #˚düTÔ+~.

OECD dü÷∫+∫q $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ÁøÏ+~ n+XÊ˝À¢ Ä#·s¡D\qT #·÷|æ +#ê*‡ ñ+≥T+~.
1. bÕsƒê´+XÊ\ jÓTTø£ÿ |ü]|üPs¡í C≤„Hêìï ø£*–e⁄+&Ü*.

2. uÀ<Ûäqì ‘·s¡>∑‹øÏ ‘·–q≥Tº>± @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
3. |æ\¢\øÏ |ü⁄q:X¯Ãs¡D(z]j·T+fÒwüHé) ø£*Œ+#ê*.
4. |æ\¢\øÏ n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\ì ø£*Œ+#ê*.
5. düVü≤ø±s¡ nuÛÑ´düHêìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
6. düeTj·÷ìøÏ |üqT\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
7. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Áø£eT•ø£åD≤j·TT‘· yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*.
8. |æ\¢\T ñbÕ<Ûë´j·TTì eT<Ûä´ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T ñ+&Ü*.
9. |æ\¢\ nqT≈£L\yê‘êes¡D+˝À nuÛÑ´düq+ »s¡T|ü⁄ø√yê*.

141
10. |æ\¢\ |òü*‘ê\T Ä•+∫q kÕúsTT˝À ñ+&Ü*.

11. ‘√{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ düVü≤ø±sêìï bı+<ë*.
12. bÕsƒê´+XÊìï ‘·–q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–+#ê*.
13. düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\øÏ uÀ<Ûäq˝À kÕúq+ ñ+&Ü*.
14. ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+&Ü*.
15. ‘·q eè‹Ô|ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·è|æÔì ø£*–e⁄+&Ü*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø±\T eT]j·TT Ä#·s¡D\T $<ë´s¡+>∑+ô|’ nq+‘·yÓTÆq Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔsTT.
4.5 $<ë´Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛäHê $<Ûëq+ eT]j·TT |æ\¢\ nuÛÑ´düq eT~+|ü⁄:
1. $<ë´Á|üD≤[ø£ (Curriculam)
bÕsƒ¡XÊ\ ‘·q $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $<ë´]∆ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ ø£˝≤bÕ\ düe÷Vü‰s¡ s¡÷|üy˚T
$<ë´Á|üD≤[ø£ ` Ä\“Øº n+&é Ä\“Øº
2. uÀ<ÛäHêXÊÅdüÔ+ (Pedagogy)
$<ë´$wüj·÷\qT uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ $<ÛëqeTT eT]j·TT Ä#·s¡D˝Ò uÀ<ÛäHêXÊÅdüÔ+.
3. eT~+|ü⁄ (Assessment)
|æ\¢\ Á|ü>∑‹ì, kÕeTsê∆´\qT n+#·Hêy˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, |üqT\T Á|üÁøÏj·T\ìï+{Ïì
eT~+|ü⁄ nì ù|s=ÿ+{≤s¡T.
4.5.1 $<ë´Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä êXÊÅd+Ôü eT]j·TT eT~+|ü⁄:

$<ë´Á|üD≤[ø£, $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘·s¡>∑‘·T\ yêØ>±, bÕsƒ ê´+XÊ\, düVü≤ bÕsƒê´+XÊ\‘√
s¡÷bı+~+#·ã&É‘êsTT. $<ë´Á|üD≤[ø£\ <ë«sê $<ë´s¡T\∆ ÄX¯j÷· \T, düe÷» ÄX¯j÷· \T rs¡Ãã&É‘êsTT. $<ë´Á|üD≤[ø£
$<ë´]∆øÏ nedüs¡yÓTÆq $wüj·T |ü]C≤„Hêìï $$<Ûä düu…®≈£îº\ <ë«sê n+~kÕÔsTT. ‘·<ë«sê $<ë´]∆ C≤„qìsêàDeTT
»s¡T>∑T‘·T+~. düVü≤bÕsƒê´+XÊ <ë«sê XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ n_Ûeè~∆ì bı+<äT‘ê&ÉT. á$<Ûä+>± $<ë´]∆ dü+|üPs¡í
eT÷]ÔeT‘·´ n_Ûeè~∆øÏ $<ë´Á|üD≤[ø£ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´Á|üD≤[ø£qT düeTs¡∆e+‘·+>± neT\T |üs¡Ã&ÜìøÏ ñbÕ<Û ë´j·TT&ÉT ‘·–q uÀ<ÛäHê|ü<ä›‘·T\T
ñ|üjÓ÷–+#·e*‡ e⁄+≥T+~. Á|ü<Ûëq+>± $<ë´]∆ πø+Á<ä uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘· T\T, ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‘·T\T,Ä>∑eT,ì>∑eT
uÀ<Û ä H ê |ü < ä › ‘ · T \T, dü + X‚ ¢ w ü D , $X‚ ¢ w ü D , nH˚ « wü D uÀ<Û ä H ê |ü < ä ∆ ‘ ·T\T }Vü ≤ eT]j· T T
Information & Communication Technology (ICT) Ä<Ûë]‘· uÀ<ÛH ä ê |ü<‘∆ä T· \T ñ|üj÷Ó –+∫ $<ë´Á|üD≤[ø£qT
142
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À neT\T#˚j÷· *. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· $»j·Te+‘·+>± e⁄+&Ü\+fÒ uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \qT düÁø£eT+>±
$ìjÓ÷–+#ê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä ê |ü<‘›ä T· \T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À neT\T#˚dqæ |ü⁄&ÉT n$ $<ë´s¡T\∆ qT m+‘·yT˚ s¡≈î£ Á|üu≤Û $‘·+
#˚kÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìï ìs¡+‘·s¡+ eT~+|ü⁄ #˚ j·÷*. H˚&ÉT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑
eT÷˝≤´+ø£qeTT neT\T #˚j·Tã&ÉT#·Tqï$. Ç~ ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ eT]j·TT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT~+|ü⁄>∑
neT\T#˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
$<ë´ Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛäHêXÊÅdüÔ+ eT]j·TT eT~+|ü⁄ nH˚ yê{Ï eT<Ûä´ $&ÉBj·Tsêìã+<Ûä+ ñqï≥T¢>±
‘Ó\TdüT+Ô ~.
4.5.2 C≤„q+, bÕsƒê´+XÊ\T, $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT nuÛ≤´dü≈£î\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\T

(Connections among knowledge, Curriculum, Textbooks and Learners)
Çs¡yÓ’e X¯‘êã›+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+#˚ e÷qe⁄\ nã´düHêìï >∑T]+∫q C≤„q+ $düÔè‘·eTe⁄‘·÷ e∫Ã+~.
e÷qe⁄\ nuÛÑ´düq+ rs¡T‘ÓqTï\T >∑T]+∫ nH˚ø£ n+XÊ\qT |ü]XÀ~Û+∫Hê, e÷qe nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T dæ<ë∆+‘ê\
Ä$sê“¤yêìøÏ, eTTK´+>± Á|ües¡ÔHêyê<ä dæ<ë∆+‘·+, C≤„Hê‘·àø£ $<ë´Á|üD≤[ø£ ìsêàD≤ìøÏ nedüs¡eTj˚T´ nH˚ø£ ñ
|ü>∑e÷\qT $<ë´Á|üD≤[ø£y˚‘·Ô\T $düà]+#·˝Òs¡T.
C≤„q dü«uÛ≤e+, $<ë´s¡T∆˝À¢ dü+C≤„Hê‘·àø£‘· ìsêàD+ $<ë´Á|üD≤[ø£≈£î >∑\ eTs√ Ä<Ûës¡+, C≤„q+ nH˚~
düe÷#ês¡+ ø£+fÒ @ s¡ø£+>± _ÛqïyÓTÆ+~? $<ë´s¡T∆\T düe÷#êsêìï C≤„q+>± m˝≤ e÷s¡TÃ≈£î+{≤s¡T? _Ûqï
Ä˝À#·q Á|üÁøÏj·T\≈£î dü+C≤„Hê‘·àø£ Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\‘√ @s¡ø£yÓTÆq dü+ã+<Ûë\T ñHêïsTT? yÓTT<ä˝…’q Á|üX¯ï\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT, e÷qdæø£ XÊÅdyÔü ‘˚ \Ô· qT, |ü]XÀ<Û≈ä î£ \qT, ‘ê‹«≈£î \qT ÄdüøøÔÏ Ï >∑T]#˚d÷ü HÔ ˚ ñHêïsTT. á Á|üXï¯ \≈£î
düe÷<ÛëHê\qT bı+<ä&É e\¢ $<ëý˚‘·Ô\T $<ë´Á|üD≤[ø£\˝À C≤„Hêìï Áø£eTãB›ø£]+#· >∑\T>∑T‘ês¡T.
$<ë´Á|üD≤[ø£ ìsêàD+˝À nuÛ≤´dü≈î£ \qT Äø£≥Tºø=H˚ nuÛ´Ñ düqØ‘·T\T, $<ÛëHê\T ñ+&Ü*. _Ûqï nuÛ´Ñ düqØ‘·T\qT
Çwüº|ü&˚ nuÛ≤´dü≈£î\+<ä]ø° Á|ü‘êé÷ïj·T e÷sêZ\ <ë«sê nuÛÑ´düHêìï n+~+#˚ $<ë´Á|üD≤[ø£qT düeT≈£LsêÃ*.
4.5.2 dü$Tà[‘· $<ä´ (Inclusive learner friendly):
@ s¡+>∑+˝ÀHÓ’Hê yê] ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡T∆\+<äs¡÷
bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T+˝À uÛ≤>∑+ ne«&Éy˚T dü$Tà[‘· $<ä´. Ç‘·s¡ $<ë´s¡T∆\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j˚T‘·s¡
dæã“+~ (düb˛s¡TºkÕº|òt˝À) ‘êeT÷ uÛ≤>∑eTì $<ë´s¡T∆\+<äs¡÷ uÛ≤$+#·&É+ Çø£ÿ&É eTTKýÓTÆq $wüj·T+. Ç~es¡≈£î
eT+∫ uÀ<Ûäq≈£î <ë]rùd nìï s¡ø±\ Ä#·s¡D‘·‘√ ≈£L&ç ñ+&˚<˚ dü$Tà[‘· $<ä´ ne⁄‘·T+~. |æ\¢\ >∑T]+∫
˝À‘·T>± Ä˝À∫+#˚yê&ÉT, n+<ä] |æ\¢\≈£î #˚s¡T≈£îH˚ e÷sêZ\qT n_Ûeè~∆|üs¡#˚yê&˚ Ä<äs¡Ù dü$Tà[‘· $<ä´qT
á$<Ûä+>± ìs¡«∫+#ês¡T. ªªÁ|ü»\T ˝Ò<ë ejÓ÷»qT\T dü$Tà[‘· düeTT<ëj·÷\˝À |üì#˚kÕÔs¡qì, _ÛqïC≤‘·T\T,
143
eT‘ê\T,ÄX¯j·÷\T, ã\V”≤q‘·\T ñqï Á|ü»\˝À |üì#˚kÕÔs¡H˚ qeTàø£+ MT<ä inclusion Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~ nH˚
|ü<ä∆‹˝À nìï ej·TdüTÿ\ |æ\¢\ ì»J$‘·+˝À n+‹eT+>± @ |ü]düs¡+˝À yês¡T J$+#·uÀ‘·THêïs√ <ëìï b˛*
ñ+&˚ |ü]düs¡+˝ÀH˚ H˚s¡TÃø√yê* eè~∆ #Ó+<ë*μμ.
dü$Tà[‘· $<ä´ dü«uÛ≤e+:
1. $<ë´s¡T∆\+<ä]˙ eTqdüT˝À ô|≥Tº≈£îì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düqqT jÓ÷∫kÕÔs¡T.
2. $<ë´s¡T›\+<ä]ø° nìï düu…®≈£îº\˝ÀqT, nìï ø£è‘ê´\˝ÀqT bÕ˝§ZH˚ Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+~.
3. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T∆\T ‘êeT+<äs¡+ ˇπø düeTT<ëj·÷ìøÏ #Ó+~qyês¡eTì, düeTT<ëj·T+˝À
düe÷q düuÛÑ´‘·«+ ñ+<äì uÛ≤$kÕÔs¡T.
4. dü$Tà[‘· bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T, neT\T˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Á|üy˚Tj·T+ ñ+≥T+~. |æ\¢\T ‘·eT
nedüsê\qT ã{Ïº bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ mqTïø√e#·TÃ.
5. dü$Tà[‘· $<ä´ •X¯óøπ +ÁBø£è‘·+>± ñ+≥T+~.(Inclusive learner friendly classroom)
dü$Tà[‘· ($©q, düVæ≤‘·) ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À düe÷»+˝Àì nìïesêZ\ yês¡T |æ\¢\‘√ bÕ≥T XÊØs¡ø£ yÓ’ø£\´+
>∑\ |æ\¢\T, nq≈£L\esêZ\ yê] |æ\¢\T, nq>± u≤*ø£\T, <ä[‘· esêZ\yês¡T, yÓTÆHêØº\T, –]»q ‘Ó>∑\≈£î
#Ó+~q |æ\¢\≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+~.
dü$Tà[‘· nuÛ≤´dü≈£îì ùdïVü≤|üP]‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+:
dü$Tà[‘· nuÛ≤´dü≈£îì, ùdïVü≤|üPs¡«ø£ ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $X‚wü ø£èwæ
#˚j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\+<ä]øÏ $XÊ\ |ü]~Û˝À neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. nH˚ø£s¡ø±\ nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ |üìì dü«+‘·+>±/ˇ+≥]>± #˚jT· &É+, ∫qïÁ>∑÷|ü⁄˝À #˚jT· &É+, yÓTT‘·+Ô
Á>∑÷|ü⁄/ô|<ä›Á>∑÷qT˝À #˚j·T&É+.
dü$Tfl[‘· nuÛ´Ñ dü≈î£ ìøÏ eTÚœø£, ˝ÒKq ø£è‘ê´\T edüTeÔ ⁄\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É ø£è‘ê´\iT yÓTT<ä˝q’… $ ø£*Œ+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\iT $<ë´s¡T∆\ HÓ’|ü⁄D≤´\T, C≤„q+, Ädü≈£îÔ\T, |üPsê«qTuÛÑe+ yÓTT<ä˝…’q$ ‘Ó\TdüTø√yê*. n+<äTe\¢
$<ë´s¡T∆\≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø±s¡´Áø£e÷\qT, \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À >∑\ ‘·– q ÄdüøÏÔì Áb˛‘·‡Vü‰ìï ø£*Z+#·&ÜìøÏ
kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $$<Ûäs¡ø±\ nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê, Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\T
‘·eT˝Àì ÁbÕ<äe÷´\qT >∑T]Ô+#·>∑\s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
ø£<Ûä\T #Ó|üŒ&É+
bÕÁ‘·\T q{Ï+#·&É+

144
|ü<Áä ø°&\É T
Á|üy•˚ ø£\T
ø£<Ûëø£\Œq\T
#·s¡´\T, ∫Á‘·˝ÒKHê\T, bı&ÉT|ü⁄ø£<Ûä\T.
M{Ï<ë«sê |æ\\¢ ≈£î yÓ$’ <äúÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ n_ÛsT¡ #·T\qT ø£*Œ+#·e#·TÃ. ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ yê‘êes¡D≤ìï
ø£*Œ+#·e#·TÃ.
nuÛÑ´düq ø£è‘ê´˝À¢ |æ\¢\T Çwüº|ü&˚ uÀ<ÛäHê kÕe÷Á–ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $ìjÓ÷–+#ê*. |æ\¢\+<äs¡÷
düVü≤bÕsƒê´+X¯ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§ZH˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Áb˛‘·‡Væ≤ +#ê*. |æ\¢\≈£î πøåÁ‘·|üs¡´≥q\T $Vü‰s¡j·÷Á‘·\T
rdüT≈£îyÓ[fl e÷qdæø√˝≤¢dü+ ø£*Z+#·{≤ìπø ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£èwæ#˚j·÷*.
Ä≥+ø±\T ˝Òì yê‘êes¡D+ (Barrier Free Environment) :
~yê´+>∑T\T>± ñqï |æ\¢\≈£î Ä≥+ø£+ ˝Òì yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+ m+‘√ nedüs¡+. kÕ<Ûës¡D
|æ\¢\‘√ ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi¯fl&ÜìøÏ, sêe&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À m≥Te+{Ï Ä≥+ø±\T ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ ˝À|ü*øÏ yÓfi¯fl&ÜìøÏ, ãj·T≥≈£î sêe&ÜìøÏ, ‘·s¡>∑‹ >∑~ ˝À|ü* Á|ü<˚X¯+˝À,
˝…Á’ ãØ˝À, nôd+;¢V‰ü \T, Ä&ç{À]j·TyéT eT÷Á‘·XÊ\, uÛÀ»q>∑~/ø±´+{°H,é Ä≥dü˝ú ≤\˝À á $<ë´s¡T\∆ ≈£î Ä≥+ø±\T
˝Òì yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*.
~yê´+>∑T\≈£î kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡XÊ\˝À m˝≤+{Ï Ä≥+ø±\T ˝Ò≈£î+&Ü $<ä´quÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ á ÁøÏ+~
n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*.
1. bÕsƒ¡XÊ\ ˝À|ü\≈£î, ãj·T≥≈£î yÓfi‚fle÷s¡Z+
2. q&ç#˚≥|ü&ÉT #˚‘·T\‘√ |ü≥Tºø=ì q&Ée&ÜìøÏ M\T>±
3. ‘·\T|ü⁄\T, yêøÏ*
4. H˚\ C≤s¡T&ÉT>± ˝Ò≈£î+&Ü
5. ekÕsê, #·T≥Tº|üø£ÿ\ Á|ü<˚XÊ\T
6. düe÷#ês¡ ã\¢ (information boards) >∑Ts¡TÔ |ü\ø£ (signages)
7. ø±+‹, X¯ã›+
8. eT÷Á‘·XÊ\
9. Ä≥dü\ú +
10. ‘ê>∑T˙{Ï dü<äTbÕj·÷\T
11. n‘·édüs¡ düeTj·T+˝À H˚s¡TŒ‘√ ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ n‘·édüs¡ <ë«s¡+

145
ô|’ n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=qï≥¢sTT‘˚ ~yê´+>∑T\T kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡ XÊ\˝À #·<äTe⁄ø√e&ÜìøÏ neø±X¯+
ø£*Œ+∫q yês¡eTe⁄‘ê+.
nqq÷≈£î\ esêZ\ yê] |æ\¢\≈£î düe÷q neø±XÊ\T:
dü$Tà[‘· $<ä´˝À nqqT≈£L\ esêZ\ yê] |æ\¢\≈£î nuÛÑ´düq+˝À bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\˝À düe÷q
neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
u≤*ø£\ |ü≥¢ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À m≥Te+{Ï $eø£å‘· #·÷|ü≈£î+&Ü u≤\Ts¡T‘√ bÕ≥T düe÷q neø±XÊ\T
ø£*Œ+#ê*. ‘·s¡>∑‹ ©&ÉsY>±, bÕsƒ¡XÊ\ nôd+;¢ ©&ÉsY>±, k˛ŒsYº‡ ôdÁø£≥Ø>± u≤*ø£\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ sTTyê«*.
‘·s¡>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· πøe\+ u≤*ø£\πø sTTyê«*. ‘·s¡>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· πøe\+ u≤*ø£\≈£î
ø±≈£î+&Ü u≤\Ts¡TqT uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚j·÷*. düVü≤bÕsƒê´+X¯ ø±s¡´Áø£ e÷\˝À u≤*ø£\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚≥≥T¢
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
<ä[‘· –]»q kÕe÷õø£ esêZìøÏ #Ó+~q u≤\u≤*ø£\≈£î nuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£e÷\˝À, düVü≤bÕsƒê´+X¯
ø±s¡´Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|üuÛÑT‘·«|üs¡+>± e#˚Ã nìï dü+πøåeT |ü<Ûäø±\T M]øÏ n+<˚≥≥T¢
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ#˚j·÷*. nìï b˛{°|üØø£å\≈£î Á|ü‘˚´ø£ •ø£åDì∫Ã ñqï‘· neø±XÊ\T Ms¡T bı+<ä&ÜìøÏ ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
yÓTHÆ êØº esêZìøÏ #Ó+~q u≤\u≤*ø£\T n+<äs÷¡ bÕsƒX¡ Ê\≈£î Vü‰»¬s≥’ ≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·–q Á|üD≤[ø£\T
neT\T #˚j÷· *. eTTK´+>± u≤*ø£\+<äs÷¡ bÕsƒX¡ Ê\≈£î e∫Ã, $<ëúÛ≤´dü+ |üP]Ô #˚ùdyê]>± #·÷&Ü*. Á&ÜbÂ{Ÿ‡qT
‘·–Z+∫, ì\ø£&É kÕ~Û+#˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ#˚j·÷*.
eT<Ûë´Vü≤ï, uÛÀ»q |ü<Ûäø£+˝À |æ\¢\+<äs¡÷ düVü≤|ü+øÏÔ uÛÀ»q+ #˚ù d≥≥T¢ n+<äs¡÷ |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\
j·T÷ìbòÕ+˝À bÕsƒ¡XÊ\≈£î Vü‰»¬s’j˚T´≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ#˚j·÷*.
nuÛÑ´düq ø√dü+ ìs¡+‘·s¡ eT~+|ü⁄:
e÷s¡T‘·Tqï Ä<ÛäTìø£ düe÷C≤ìøÏ ‘·–q$<Ûä+>± |æ\¢˝À¢ düè»Hê‘·àø£‘· , ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q, ne>±Vü≤q‘√
≈£L&çq $<ä´q+~+#·&É+ \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£îHêï+. $<ë´s¡T∆\ jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ <Û˚´>∑+>± ìsêàD≤‘·àø£ ‘·s¡>∑‹
>∑<äT\qT, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ø£*Œ+#·&É+ ô|’ <äèwæº ô|{Ïºq|ü&ÉT M{Ïì m˝≤ eT~+|ü⁄ #˚j·÷* nH˚ Á|üX¯ï
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. á H˚|ü<∏ä´+˝À mHé.dæ.m|òt ` 2005, ÄsY.{Ï.◊ ` 2009 |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚ùd≥|ü⁄&ÉT
nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘êìøÏ, ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≈£î+&Ü nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çdü÷Ô ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï
neT\T|üs¡#ê\ì ù|s=ÿHêïsTT. n+<äT¬ø’ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ì |üP]Ô>± dü+düÿ]+#ê\ì dü÷∫+#êsTT.
Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å\T |æ\¢\ düe TÁ>∑ $ø±kÕìï eT~+|ü⁄#˚j·T&ÜìøÏ
@$<Û+ä >±qT dü]b˛e⁄. Ç$ |æ\\¢ T düe÷#êsêìï >∑Ts¡TôÔ |≥Tºø=ì |üØø£å\˝À sêj·T&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êj˚T‘·|Œü
Ä•+∫q nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. |æ\¢\ Á|ü >∑‹ì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ n|ü&É|ü&ÉT
146
ìs¡«Væ≤+#˚ sê‘· |üØø£å\ <ë«sê n+#·Hê y˚j·T&É+ nXÊÅd”Ôj·T+, ndüe TÁ>∑y˚T ø±≈£î+&Ü yê]˝À ˇ‹Ô&çøÏ ≈£L&Ü
<ë]rdüTÔHêïsTT. á |ü]dæúì >∑f…ºø±ÿ\+fÒ |üØø£å\‘√u≤≥T Á|ü‘êé÷ïj·T eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT neT˝À¢øÏ
rdüT≈£îsêyê*. n+<äT≈£î ‘·–q$<Û+ä >± eT~+|ü⁄ kÕ<ÛHä ê\qT yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·&+É ˝À yÓTfi¯≈î£ e\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T
ô|+bı+~+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. <ëìøÏ nqT>∑TD+>± nedüsy¡ TÓ qÆ eT~+|ü⁄ kÕ<ÛHä ê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&˚
dü«j·T+>± s¡÷bı+Ç+#·Tø=ì ìs¡«Væ≤+#·&É+ nedüs¡+.
uÛ≤wü nuÛÑ´düHêìï ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D>± #·÷ùdÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìπs∆•+#·T≈£îqï uÛ≤wü \øå±´\qT |æ\¢˝À¢
kÕ~Û+|üCj Ò T· &ÜìøÏ, |æ\˝¢ À¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ »s¡>&∑ ÜìøÏ mH√ï s¡ø±\ eT~+|ü⁄ kÕ<ÛHä ê\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT. eT~+|ü⁄
#˚j·T&É+˝À |æ\¢\ uÛ≤wü, ne>±Vü≤q, HÓ’|ü⁄D≤´\T, n_Ûs¡T#·T‘·˝ÀbÕ≥T $_Ûqï nuÛÑ´düq $<ÛëHê\qT ≈£L&Ü <äèwæº˝À
ô|≥Tºø√yê*. uÛ≤wü bı+<ä&É+ n+fÒ uÛ≤wü H˚s¡TÃø√e&É+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT uÛ≤wüqT düè»Hê‘·àø£+>±, ‘ê]ÿø£+>±,
dü+<äs√“¤∫‘·+>±, Ä‘·àôd’ús¡´+‘√ $ìjÓ÷–+#·&É+. ø±ã{Ïº M{ìï+{Ïì eT~+|ü⁄ #˚düTÔHêïe÷ ˝Ò<ë nH˚~ eTq+
Ä˝À∫+#ê*‡q $wüj·T+. n+<äT≈£î ‘·–q eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\qT, $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. eT~+|ü⁄qT
nuÛÑ´düq+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#· &ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
n+<äT≈£î eTT+<äT>± eTq+ á ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q bı+<ë*.
1. nuÛ´Ñ düq+‘√bÕ≥T eT~+|ü⁄ (Assessment as learning)
2. nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT~+|ü⁄ (Assessment for learning)
3. nuÛ´Ñ wüq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ (Assessment of learning)
1. nuÛ´Ñ düq+‘√ bÕ≥T eT~+|ü⁄:(Assessment as learning)
ªªnuÛÑ´düq+‘√ bÕ≥T eT~+|ü⁄μμ n+fÒ |æ\¢\ kÕeTsê∆´\ kÕ<ÛäqqT $&ç> ± eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+ ø±≈£î+&Ü
s√pyê] uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ uÛ≤>∑+>± eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+. Bìe\¢ eT~+|ü⁄ ≈£L&Ü H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ
düVü‰j·T|ü&˚ n+X¯+>± ñ+≥T+~. Ç~ |æ\¢\T ‘·eTì ‘êeTT eT~+|ü⁄ #˚düTø√e&ÜìøÏ, ‘√{Ï $<ë´s¡T∆\T
(düeTej·TdüTÿ\T) eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üø£]+#˚ $<Ûëq+>± |üì#˚düT Ô+~. á $<Ûëq+ <ë«sê |æ\¢\T ‘êeT
m+‘·y˚Ts¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? Ç+ø± @$T H˚s¡TÃø√yê*? ‘êeT #˚dæq |üìì $X‚¢wæ+#·Tø√e&É+, yê]øÏ yêπs ‘·eT
\øå±´\qT ìπs•∆ +#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ $<ë´]∆ H˚sT¡ Ã≈£î+≥÷, |üØøÏ+å #·T≈£î+≥÷, dü]#˚dTü ≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î
kÕ>∑&eÉ Tqïe÷≥. Bì˝À eT~+|ü⁄ H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ düV‰ü j·Tø±]>± ñ+&É&É+‘√ bÕ≥T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À n+‘·sê“¤>+∑ >±
q&ÉTdüT+Ô ~.
nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ (Assessment for learning):

ªªnuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄μμ nH˚~ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À n‹eTTKýÓTÆq uÛ≤>∑+. Ç+<äT˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\¢\T ˇø£]ø=ø£] Á|ü‹düŒ¤+~+#·T≈£î+≥÷, #·]Ã+#·T≈£î+≥÷, ìs¡íj·÷ìøÏ, sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç~ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü‹s√p »]π> uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± ñ+≥T+~. ªª nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄μμ

147
jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› ´¯ eTT. |æ\\¢ ≈£î H˚sT¡ Ãø√e&É+ m˝≤>√ H˚sŒ¡ &Éy˚T. Ç~ ìs¡+‘·s+¡ »]π> ˇø£ Á|üÁøÏjT· . ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
ìs¡«Væ≤+#˚ $$<Ûä nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\≈£î ø=qkÕ–+|ü⁄\T Çe«&ÜqøÏ @@ nuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T\T nedüs¡eTÚ‘êjÓ÷
>∑T]Ô+∫ n˝≤+{Ï n+XÊ\qT ˇø£<ëì ‘·sT¡ yê‘· ˇø£{Ï n+~+#·&ÜìøÏ á ªªnuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT~+|ü⁄μμ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ (Assessment of learning):

|æ\¢\T Äj·÷ $wüj·÷\qT m+‘·es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó*ù|<˚ nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ n+{≤s¡T.
$<ë´s¡T∆\T $$<Ûä nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ $$<Ûä uÛ≤eq\qT, eéVü‰s¡ s¡÷bÕ\qT, Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\qT
bı+<äT‘ês¡T. Ç˝≤ |æ\¢\T bı+~q C≤„Hêìï ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· |üØøÏå+#·&Éy˚T ªªnuÛÑ´düqq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄μμ.
Ç~ |æ\¢\ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù‘·eTÚ‘·T+~. Ç~ ñbÕ<Û ë´j·TT\T ˝Ò<ë u≤Vü‰´ìø£wü\ ˝Ò<ë
¬s+&ç+{Ï#˚‘· eT~+|ü⁄ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. á$<Ûëq+˝À #ê˝≤eT+~ $<ë´s¡T∆\qT ˇπøkÕ] ˇπø$<Ûä+>± eT~+|ü⁄
#˚j·Tã&É‘ês¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ j·T÷ì{Ÿ ˝Ò<ë f…sYà |üPs¡ÔsTTq ‘· s¡Tyê‘· ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å\T ªªnuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ
eT~+|ü⁄μμ qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç~ |æ\¢\ nuÛÑ´düq kÕ<Ûäqô|’ ‘·T~ ìs¡íj·÷ìï Á|üø£{Ï+#˚ |ü<ä∆‹.
nuÛÑ´düüq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ \ø£åD≤\T:

Ç~ πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˝Ò<ë uÛ≤wü´ìø£wü\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ ì n+#·Hê y˚düTÔ+~.
|æ\¢\ Á|ü>∑‹ |òü*‘ê\qT e÷s¡Tÿ\T eT]j·TT Áπ>&ÉT\T <ë«sê Á|ü<ä]Ù+#·ã&ÉT‘·T+~.
Bì<ë«sê |æ\¢\+<ä]ø° ˇπø $<Ûëq+˝À eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
4.6 ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\T, ãVüQfi¯ uÛ≤wü\ düe÷»+ ø=s¡≈£î $<ë´ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq
eT]j·TT neT\T
ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\T (Multicultures)
ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe dü+Á|ü<ëj·÷\T, dü+kÕÿsê\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T ø£*– $_Ûqï eTqdüÔ‘ê«\T >∑\
düe÷C≤ìï ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\T >∑\ düe÷»+ n+{≤s¡T.
Ç~ $_Ûqï dü+düÿè‘·T\T H˚|ü<∏ä´+ qT+∫ e∫Ãq $$<Ûä C≤‘·T\T, dü+düÿ è‘·T\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
ˇø£{Ïø£+fÒ m≈£îÿe dü+Á|ü<ëj·÷\Tqï düe÷»|ü⁄ nedüsê\qT ‘Ó*j·T|üs¡ TdüTÔ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝≤+{Ï _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘«· + ø£*qZ düe÷»+˝À $$<Ûä dü+düÿè‘·T\ H˚|<ü ´ä∏ + qT+∫ e∫Ãq $<ë´s¡T\ú ≈£î
$_Ûqï nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*+Z #·&yÉ T˚ ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\ ‘·s¡>‹∑ >∑~. Bì˝À ej·TdüT‡, *+>∑+, kÕe÷õø£, Ä]Zø£
n+‘·düTÔ\T eTTK´ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.

148
eTq $<ë´\øå±´\˝À $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·yÓTÆq$<ë´ Á|üD≤[ø£\qT #˚]Œ+∫Hês¡T. $<ë´]ú ì‘·´+ nqTdü]düTÔqï

dü+Á|ü<ëj·÷\, Ä#ês¡eéVü‰sê\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕeTTK´‘·qTã{Ïº $<ä´qT nuÛÑ´dædüTÔHêïs¡T. Ç~ $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´
\ø£´å +. <ëìì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀqTqï n+<ä] $<ë´s¡T\ú dü+düÿè‘·T\T $T>∑‘ê yês¡+<ä]øÏ ‘Ó*j·÷*. düe÷C≤ìï
|ü⁄s√_Ûeè~∆˝ÀøÏ rdüT≈£îsêyê\+fÒ $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ ø£*dæø£≥Tº>± |ü ì#˚j·T&É+ ãVüQfi¯ dü+düÿè‹ dü+Á|ü<ëj·T+. Ç~
Ç‘·s¡ dü+düÿè‘·T\ô|’ ñqï <äTs¡_ÛÁbÕj·÷ìï s¡÷|ü⁄e÷|ü⁄‘·T+~. n+<äs¡÷ ø£*dæ nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #˚düTÔ+~.
ãVüQfi¯ uÛ≤cÕ düe÷»+ (Multilinguality)

_Ûqï dü+düÿè‘·T\T, _Ûqï C≤‘·T\T, _Ûqï eT‘ê\T, esêZ\T, ≈£î˝≤\T ñqï düe÷»+˝À ãVüQuÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚
Á|ü»\T e⁄+{≤s¡T. eTq <˚X¯+˝À ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe uÛ≤wü\T, $_Ûqï uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T ñHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T>± $$<Ûä dü+düÿè‘·T\T, dü+ÁbÕj·÷\T>∑\ bÕ\≈£î\#˚ bÕ*+#·ã&ç+~. yê] dü+düÿè‹, uÛ≤wü,
dü+Á|ü<ëj·÷\T Á|ü»\ô|’ Jeq $<Ûëq+ô|’ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æHêsTT. n<˚$<Ûä+>± $<ä´ kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, C≤rj·T
eT]j·TT n+‘·sê®rj·T uÛ≤wü\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT ô|+∫+~. <˚X¯+˝À ãVüQ uÛ≤cÕ‘·‘·«+ ô|]–q~.
Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü‹ e´øÏÔ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe uÛ≤wü\T H˚ s¡TÃø√e\dæq |ü]dæú‹ ñqï~. $<ë´s¡Tú\≈£î
ãVüQuÛ≤cÕ |ü]C≤„q+ ‘·|üŒì dü]>± H˚s¡TÃø√yê*. ˝Òø£b˛‘˚ düe÷»+˝À n‘·&ÉT yÓqTø£ã&ç b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+
ne⁄‘·T+~.
uÛ≤wü nH˚~ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ C≤„Hêìï ô|+bı+~düT+Ô ~. ãVüQ uÛ≤wü C≤rj·T düyTÓ øÆ ´£ ‘·qT ô|+bı+~düT+Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
nH˚ø£yÓTÆq uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T ñHêïs¡T. #ê˝≤ sêÁcÕº\˝À Á‹uÛ≤ cÕ dü÷Á‘·+ neT\T˝À e⁄+~. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì _Ûqï ÁbÕ+‘ê\˝À e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çyê«*. |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢, ˝Àj·T˝À¢, düeTTÁ<ä
rsê˝À¢, n≥M ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔqï yê] uÛ≤wü≈£î $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À #√≥T ø£*Œ+#ê*. Ä ÁbÕ+‘· Á|ü»\ uÛ≤wü≈£î
>ös¡e+ ø£*Œ+#ê*. $T>∑‘ê Hê>∑]ø£‘· >∑\ q>∑s¡ yêdüT\≈£î, |ü≥ºD ÁbÕ+‘· yêdüT\≈£î Äj·÷ uÛ≤wü\qT |ü]#·j·T+
#˚j÷· *.
uÛ≤wü eT]j·TT dü+düÿè‘·T\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+:

uÛ≤wü eT]j·TT dü+düÿ‘·T\ eT<Ûä´ $&ÉBj·Tsêì dü+ã+<Ûä+ ñqï~. Ç$ |üs¡düŒsê<Ûësê\T. dü+Á|ü<ëj·T uÛ≤wüwü,
dü+Á|ü<ëj·T dü+düÿè‹ô|’ Ä<ës¡|&ü ç @s¡Œ&çq~. dü+düÿè‹˝À uÛ≤yê\T |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ uÛ≤wü @s¡Œ&çq~. uÛ≤wü <ë«sê yê]
kÕ+düÿè‹ø£ uÛ≤yê\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#êsê\T $es¡+>± |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ @s¡Œ&çq~. uÛ≤wü eT]j·TT
dü+düÿè‘·T\T ø±˝≤qT>∑TD+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT#·THêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ ãVüQ dü+düÿè‘·T\ ne>±Vü≤q≈£î, ãVüQ uÛ≤wü\
ne>±Vü≤q nedüs¡+.
4.6.1 ãVüQfi¯ uÛ≤wü eT]j·TT dü+düÿè‘·T\ bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT neT\T
dü+Á|ü<ëj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£\˝À, bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\˝À, ø£<\ä∏ ˝À m≈£îÿe>± Ä~|ü‘ê´~Û esêZ\ yê] uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\qT
Á|ü#ês¡+ #˚ùd$. ø±ì nqqT≈£L\ esêZ\ Á|ü»\, n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ uÛ≤wü>±ì, dü+düÿè‘·T\T >±ì Hê{Ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
149
ø±qsêe⁄. eTTK´+>± –]»q ÁbÕ+‘ê\T, |ü˝Á¢… bÕ+‘ê\T, C≤q|ü<Tä \T, yê] dü+Á|ü<ëj·Tø£ bÕ≥\T, Ä#ês¡eéVü‰sê\T
yê] Hêwü, yê] e÷‘·èuÛ≤wüô|’ yês¡T ø£qãs¡∫q uÛ≤cÕ_Ûe÷q+ $\Te˙j·T≈£î+&Ü neT÷\ýÓTÆq kÕ+düÿè‹ø£ C≤„Hêìï
$&ÉHê&ÉT#·THêïs¡T, Ç≥Te+{Ï <Û√s¡D\ e\¢ e÷qe dü+ã+<Ûë\ô|’ #Ó&ÉT Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT.
n+<äT#˚ $<ë´Á|üD≤[ø£\qT s¡÷|üø\£ Œq #˚ùd≥|ü⁄&ÉT düe÷»+˝À $$<Ûä uÛ≤wü\, dü+düÿè‘·T\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì
düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ Á|ü»\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT $<ë´Á|üD≤[ø£˝À¢ #√≥T ø£*Œ+#ê*.
bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ $$<Ûä kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\˝À Ä<ÛäTìø£ b˛ø£&É\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü<äs¡Ùq\T
@sêŒ≥T#˚dTü HÔ êïs¡T. bÕXÊÃ‘·´ <Û√s¡DT\≈£î nqT>∑TD+>± ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. uÛ≤Øj·T dü+düÿè‹øÏ dü+ã+~Û+∫
C≤q|ü<ä qè‘ê´\T, C≤q|ü<ä π>j·÷\T, $$<Ûä uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\˝À Á|üe TTK Hê{Ïø£\T, Á|ü<ä]ÙùdÔ $<ë´s¡Tú\+<ä]ì
Áb˛‘·‡Væ≤+∫, yê] uÛ≤wü\≈£î, dü+düÿè‘·T\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ãq≥T¢ ne⁄‘·Tqï~. á eT<Ûä´H˚ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ yês¡T
ªø£fi≤ñ‘·‡yéμ ù|]≥ uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î ÁbÕeTTK´‘·ìdü÷Ô bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ kÕ+düÿè‹ø£ b˛{°\T ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À >=|üŒ \ø£åD≤\T, düVü≤q+, kÕe÷õø£ ùde, #˚dæq me]HÓ’Hê yê]
jÓTTø£ÿ esêZìøÏ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü yê] jÓTTø£ÿ Á|ü‹uÛÑ\qT, ùde\qT ñ<äVü≤]+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø=eTs¡+ ;ÛyéT,
kÕ$Á‹ uÛ≤sTT |üP˝Ò, e÷J sêÁwüº|ü‹ nãT∆˝Ÿ ø£˝≤+ e+{Ï yê] Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\‘√bÕ≥T y˚T<Ûëdü+|ü‹Ô ø£\yê]ì
≈£î\eT‘ê\≈£î nr‘·+>± Á|ü‹uÛÑH˚ ÁbÕ<Ûëq´‘·>± ñ<äVü≤]+#ê*. M]jÓTTø£ÿ e÷qe‘ê $\Te\T düe÷» #Ó’‘·Hê´ìøÏ
yês¡T #˚dæq ùde\T $<ë´s¡Tú\<ä]ø° dü÷Œ¤]ÔìkÕÔsTT.
&Ü. dæ.j·Tdt. ø=sƒê] #Ó|æŒq Á|üø±s¡+ ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\ düy˚Tàfi¯HêìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q&ÉTeTTø£{Ïº
dü$Tà*‘· uÛ≤cÕ dü+düÿè‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü‰ìøÏ nqTyÓq’ nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\T $<ë´s¡T\ú ≈£î ø£*Œ+#ê*. $<ë´s¡T\ú ≈£î ñeTà&ç>±
ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\T πø{≤sTTùdÔ yês¡+‘ê ø£*dæ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·Tø=ì, C≤„Hêìï ô|+#·Tø=ì ãVüQ uÛ≤cÕ
dü+düÿè‘·T\ düyT˚ àfi¯HêìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘ês¡T.
$<ë´ Á|üD≤[ø£\T s¡÷|üø£\Œq #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT ≈£î\, eT‘·, *+>∑, uÛ≤wü , dü+düÿè‹, Ä]úø£ ndüe÷q‘·\ $eø£å‘·
˝Ò≈î£ +&Ü düŒwü+º >± $<ë´Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#ê*. uÛ≤wü˝À dü+düÿè‹˝À eT]+‘· |ü]XÀ<Ûqä \T #˚d,æ yê{Ï |ò*ü ‘ê\qT
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À #˚]Œ+#ê*.
4.6.2 $<ë´ \øå±´\ kÕ<Ûäq (Realising the Aim of Education)

$<ä´ nH˚~ ˇø£ $düÔè‘· uÛ≤eq. Á|ü|ü+#·+˝À |ü\Te⁄s¡T y˚T<Ûëe⁄\T, ‘·‘·Ô«y˚‘·Ô\T, sê»ø°j·Ty˚‘·Ô\T, kÕe÷õø£
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T $<ä´qT yê] yê] <äèø√ÿD+ qT+∫ |ü]o*+∫ $<ä´≈£î ns¡ú+, \øå±´\T, |ü<ä›‘·T\T yÓTT<ä˝…’q n+yê\ô|’
yê] yÓ’Ks¡T\T ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
$<ë´\øå±´\T ìs¡ísTT+#˚ eTT+<äT @ j˚T n+XÊ\T yê{Ïô|’ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e\dæ ñ+~.
n|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T $<ë´\øå±´\≈£î ‘·–q ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ïì düeTq«j·T|üs¡T#·Tø=ì, ø±˝≤qT>∑TD+>± yê{Ïì
ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.

150
$<ë´\øå±´\ kÕ<Ûäq˝À ãVüQfi¯ dü+düÿè‘·T\T, ãVüQfi¯uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ $<ë´s¡Tú\ kÕeTsêú´\qT ô|+#·&ÜìøÏ

uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+#ê*. $<ë´s¡Tú\ e÷‘·èuÛ≤wüqT ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ dü+<Ûëq+ #˚j·÷*. ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\T
$dü]Ô +#·&+É e\q $<ë´s¡T˝ú À¢ e⁄qï nb˛Vü≤\T, eT÷&ÛqÉ eTàø±\T b˛>=≥ºe#·TÃqT. ãVüQfi¯ dü+düÿè‹, uÛ≤wü $<ä´ e\q
C≤‹, eT‘·,≈£î\, *+>∑, ÁbÕ+‘·, dü+düÿè‘·T\ $eø£Ô≈£î nr‘·+>± $<ä´ e⁄+&Ü*. kÕs¡«»˙q $<ä´≈£î ‘√&ÉŒ&˚ $<Ûä+>±
e⁄+&Ü*.
$<ë´\øå±´\qT ìsêú]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT n$ e´øÏÔ n_Ûeè~∆ ø√düe÷? düe÷C≤_Ûeè~∆ ø√düe÷? nH˚ n+XÊìï
‘ê‹«ø£+>± #·]Ã+∫ ìs¡sí TT+#·e\dæ e⁄qï~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ìs¡+≈£îX¯ bÕ\q˝À düe÷C≤ìeè~∆øÏ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·ìùd,Ô
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À e´øÏÔ n_Ûeè~∆øÏ ÁbÕeTTK´‘· $<ë´\øå±´\qTìs¡ísTT+#˚ düeTj·T+˝À ÄHê{Ï J$‘· ‘·‘êÔ«ìï <äèwæº˝À
ñ+#·Tø√yê*. J$‘· ‘·‘·Ô«+ e÷]q|ü⁄Œ&ÉT Á|ü‹kÕ] $<ë´\øå±´\qT ≈£L&Ü e÷s¡TÃø√yê*‡ ñ+~. $<ë´\øå±´\qT
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ nH˚ kÕ<Ûqä + ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. ‘·‘«Ô· XÊÁdü+Ô $<ë´\øå±´\H˚ ø±≈£î+&Ü, n<Û´ä j·THê+XÊ\qT
≈£L&Ü ìs¡ísTTdüTÔ+~. J$‘· ‘·‘êÔ«\T e÷]q|ü⁄&ÉT $<ë´\øå±´\T, yê{Ï ‘√bÕ≥T n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te\dæq n+XÊ\T
≈£L&Ü e÷s¡T‘·÷ e⁄+{≤sTT. #·<äe&É+, sêj·T&É+, ˝…øÏÿ+#·&É+, >∑T]+∫q $C≤„qy˚T dü+|üPs¡í $<ä´ nH˚ uÛ≤e+ e÷],
o\ìsêàD+, HÓ’‹ø£ •ø£åD\qT ≈£L&Ü $<ë´ \øå±´\T>± H˚&ÉT >∑T]Ô+#·&É + »s¡T>∑T‘·T+~. ‘ê‹«ø£ Ä˝À#·q e÷]q|ü⁄&ÉT
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·T+~. uÛ≤eyê<äT\T, HÓ’‹ø£XÊÁdüÔ+, ‘· s¡ÿ+, eT‘·+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\qT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À
#˚]ùd,Ô Á|üøè£ ‹yê<äT\T |æ\y¢ ê&ç Á|üdTü ‘Ô · nedüsê\T, n_ÛsT¡ #·T\T, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î nqTyÓq’ n+XÊ\qT bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À
#˚sêÃ\+{≤s¡T. j·T<ës¡úyê<äT\T eè‹Ô$<ä´qT ÁbÕ<Ûëq´+ Çdü÷Ô <ëìøÏ nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£qT
s¡÷bı+~+#·Tø√yê\+{≤s¡T. n<˚ $<Û+ä >± uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \T, Áø£eT•ø£Då $wüj÷· ˝À¢ ≈£L&Ü ‘·‘«· XÊÁdü+Ô ‘·q Á|üu≤Û yêìï
#·÷|ædTü +Ô ~.
1. ‘·‘·«XÊÁdüÔ+ ` $<ë´\øå±´\T
‘·‘«· XÊÁdü+Ô (philosophy ) nH˚ |ü<+ä Philos (|ò˝æ Àdt) eT]j·TT Sophia (k˛|òj æ ÷· ) nH˚ s¬ +&ÉT Á^≈£î |ü<ë\
qT+∫ ñ‘·ŒqïyÓTqÆ ~. Philos (|ò˝æ Àdt) n+fÒ Áù|eT (Love), Sophia (k˛|òj æ ÷· ) n+fÒ C≤„q+ (wisdom) . Bìïã{Ïº
|òæ˝≤dü|ò” n+fÒ C≤„q |æbÕdü (Love for wisdom) nì ns¡ú+. ‘·‘·«XÊÁdüÔ ˇø£ uÛ≤eq $<Ûëq+. Á|ü‹ e´øÏÔ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚
ˇø£ ‘·‘«· y˚‘.Ô· Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·q Jeq $<ÛëHêìï ìs¡sí TT+#·Tø=ì <ëìï düÁø£eT+>± nqTdü]+#˚+<äT≈£î ‘·q Á|ües¡qÔ qT
dü]~<äT›≈£î+≥÷ ñ+{≤s¡T. n+<äT≈£î @ s¡ø£yÓTÆq $<ä´qT bı+<ë˝À ìs¡ ísTT+#·T≈£î+{≤&ÉT. ‘·‘·«XÊÁdüÔ+, $<ä´ ˇπø
HêDÒìøÏ #Ó+~ u§eTà, u§s¡TdüT ˝≤+{Ï$. sêdt ª$<ä´qT ‘·‘·«XÊÁdüÔ ÁøÏj·÷o\ bÕs¡Ù«+>± uÛ≤$+#·&É+ »]–+~.
C≤Hé &É÷´sTT ‘·‘·«XÊÁkÕÔìï $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕ<Ûës¡D dæ<ë∆+‘· +μ >± ìs¡«∫+#ê&ÉT.
2. $<ë´\øå±´\T ` düe÷»XÊÁdüÔ Ä<Ûësê\T:

ªkÕeT» |ü]D≤eT Á|üÁøÏjT· ˝À uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£ ø±s¡ø±\T ø£*dæø≥£ Tº>± |üì#˚ùd rs¡TqT, düe÷»+ |ü⁄≥Tºø,£ <ëì
ô|s¡T>∑T<ä\ ì]à‘·, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd~ düe÷»XÊÁdüÔ+ μ nì –&ç¶+>¥‡ ìs¡«∫+#ês¡T. $<ä´qT ‘ê‹«ø£,
eTH√$C≤„q eT÷˝≤<Ûësê\‘√bÕ≥T kÕe÷õø£ eT÷˝≤<Ûës¡+ ≈£L&Ü eTTK´+. $<ë´$<ÛëHêìï ìs¡sí TT+#·&+É ˝À kÕe÷õø£

151
nedüsê\T, Ä<äsêÙ\T, ø√]ø£\≈£î ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«e\dæe⁄+~. n+fÒ $<ä´ <ë«sê düe÷»+ |ü≥¢ yê] $<ÛTä \qT
düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô düe÷»+˝À düTKeTj·TyÓTÆq J$‘êìï >∑&ÉT|ü⁄‘·÷ ‘·eT n_Ûeè~∆‘√bÕ≥T kÕe÷õø£ eè~∆øÏ
≈£L&Ü ‘√&ÉŒ&˚ e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&Éy˚T $<ë´\ø£å´+>± ñ+&Ü*.
e÷qe⁄&ÉT dü+|òüTJ$. n‘·ì J$‘·+ dü+|òüT+ Ç∫Ãq ø±qTπø. dü+|òüT+˝À e´øÏÔ>± e÷{≤¢&É&É+, sêj·T&É+,
#·<äe&É+‘√bÕ≥T Ç‘·s¡T\‘√ Á|üe]Ô+#˚ $<ÛëHêìï ≈£L&Ü dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü n_Ûeè~∆ #Ó+<ä<äT. düe÷C≤ìøÏ e´øÏÔ
<ä÷s¡+>± J$+#·˝Ò&ÉT. düe÷C≤_Ûeè~∆‘√bÕ≥T <ëì $HêX¯HêìøÏ ≈£L&Ü e´øÏÔ u≤<ÛäT´&Ée⁄‘ê&ÉT. »qà‘·' e∫Ãq n‘·ì
n_ÛsT¡ #·T\qT, yÓK’ s¡T\qT, X¯økÔÏ ÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚ùd+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü ‘É ê&ÉT. e´øÏÔ n_Ûeè~∆, düe÷C≤_Ûeè~∆ ˇø£
<ëì‘√ eTs=ø£ { Ï Ä<Û ë s¡ | ü & ç ñHêïsTT. ªe´≈£ î Ô \ #· s ¡ ´ \ e\¢ H ˚ dü e ÷»+˝À @<Ó ’ H ê eT+∫ nqï~
Á|üy•˚ düT+Ô ~μ`düsY ô|Ø‡qHé
s¡÷k˛ Á|üø±s¡+ ` kÕe÷õø£ ø£≥Tºu≤≥¢‘√ ø±≈£î+&Ü e´øÏÔì ‘·q düVü≤» yê‘êes¡D+˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äìùdÔ,
n|ü⁄&ÉT düe÷C≤_Ûeè~Ûø› Ï ‘√&ÉŒ&É‘ê&ÉT.
eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ kÕe÷õø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\,n düe÷C≤ìøÏ <ä÷s¡+>± e÷qe⁄DÏí }Væ≤+#·&ÜìøÏ M\Tø±<äì uÛ≤$kÕÔs¡T.
ô|’ Á|ü‹bÕ<äq\qT |ü]o*ùdÔ, e´øÏÔ n_Ûeè~∆øÏ düe÷»+ ‘√&Ü“≥T m+‘· nedüs¡yÓ÷, düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ e´≈£îÔ\
Ä˝À#·q, düVü‰j·TdüVü≤ø±sê\T ≈£L&Ü n+‘˚ nedüs¡eTì >∑T]Ô+#·e\dæ e⁄+~.
C≤]®ù|H˚ ‘·q ªkÕe÷õø£ $<ë´ dü÷Á‘ê\Tμ nH˚ Á>∑+<∏ä+˝À düeT÷Vü≤ Je+ô|’ $<ä´ Á|üuÛ≤e+, $<ä´ô|’ düeT÷Vü≤
Á|üuÛ≤yê\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#ês¡T. düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ bÕsƒ¡XÊ\, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·Te\dæq ø£èwæ, kÕe÷õø£, Ä]úø£,
kÕ+düÿè‹ø£ yÓK’ s¡T\ dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q‘√ bÕsƒ´¡ Á|üD≤fi¯ø\£ qT ìs¡sí TT+#·&+É , Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\qT b˛wæ+#·&ÜìøÏ
‘·–q C≤„Hêìï n+~+#·&É+, kÕe÷õø£ n+XÊ\T e´øÏÔô|’ m+‘·es¡≈£î Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔjÓ÷, kÕe÷õø£ n+XÊ\T
e´øÏÔô|’ m+‘·es¡≈£î Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e&É+ yÓTT<ä ˝…’q n+XÊ\qT $<ë´düe÷» XÊÁdüÔ+ìs¡ísTTdüTÔ+~.
4.6.3 n+<ä] nuÛ´Ñ düHêìøÏ Vü‰$T (Ensuring Learning for All)

$<ë´ Á|üÁøÏj·T≈£î nuÛÑ´düq+ nH˚~ ÁbÕeTTK´‘· >∑\ n+X¯+. |ü⁄≥Tºø£ ‘√ düVü≤»dæ<ä∆+>± e#˚Ã Á|ü‹#·s¡´\T J$‘·
nedüsê\qT rs¡Ã˝Òe⁄. ø£qTø£ e´øÏÔ eTqT>∑&É kÕ–+#ê\+fÒ |ü⁄≥Tºøq£ T+∫ H˚sT¡ Ãø√yê*. ø±e⁄q nuÛ´Ñ düq+ e´øÏÔ |ü⁄≥Tºø£
qT+∫ #·ìb˛j˚T es¡≈£î kÕ>∑T‘·T+~. Ç~ e÷qe⁄ì J$‘ê+‘·+ ø=qkÕπ> ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T.
e´øÏÔ J$‘·+˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ nH˚~ eTTKýÓTÆq |òüT≥º+. Bì˝À ñbÕ<Û ë´j·TTì Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ e⁄+≥T+~.
|æ\¢\T düe÷»+˝À J$+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq HÓ’|ü⁄D≤´\qT, $\Te\qT, kÕeTsêú´\qT ô|+#·Tø√yê*. M{Ïì e´øÏÔ
jÓTTø£ÿ u≤\´<äX¯ qT+∫ n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ ø£èwæ#˚düTÔ+~.
$<ë´s¡Tú\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, uÛ≤y√Á<˚ø£, kÕ+|òæTø£ eT]j·TT HÓ’‹ø£ n_Ûeè~∆øÏ nqT>∑TD+>± $<ë´Á|üD≤[ø£qT
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. $<ë´s¡Tú\˝À yÓ’j·TøÏÔø£ uÒ<Ûë\qT, X¯øÏÔ kÕeTsêú´\qT, dü+düÿè‘·T\qT, n_Ûs¡T#·T\qT >∑T]Ô+∫
yê]øÏ ‘·–q nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#ê*. $$<Ûä dü+düÿè‘·T\qT dü +‘·è|æ|Ô ]ü #˚ $<Û+ä >± uÀ<Ûqä |ü<‘∆ä T· \qT, uÀ<ÛHä ê
kÕeTÁ–ì ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. Ç˝≤+{Ï ãVüQfi¯ kÕ+düÿè‹ø£ ˝Ò<ë uÛ≤cÕ $<ë´ Á|üD≤[ø£ bÕsƒê´+yê\T $$<Ûä düã≈® î£ ˝º Àì
152
$wüj·÷\qT düeTÁ>∑|üs¡#˚˝≤ #·÷&Ü*. ‘·<ë«sê $<ë´s¡Tú\T, $$<Ûä C≤‘·T\qT, uÛ≤wü\≈£î ne>±Vü≤q#˚düTø=ì

nq«sTT+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
4.6.4 uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\ b+|æø£ (Choosing teaching learning methods)
uÀ<Ûäq ˇø£ XÊÁdüÔ+. uÀ<Ûä ˇø£ ø£fi¯. uÀ<Ûäq ˇø£ HÓ’|ü⁄D´+. $<ë´s¡Tú˝À¢ ÄyÓTT<äjÓ÷>∑ýÓTÆq Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ\T
‘˚e&Éy˚T uÀ<Ûäq eTTK´ ñ<˚›X¯+. uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‹ô|’ |òü*‘·+ HêD´‘· Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. eTT+<äT>± ìs¡ísTT+#·Tø=qï
$<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T ˇø£ kÕ<Ûäq+>± ñ|üø£]kÕÔsTT.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ ÄdüøÏÔ<ëj·Tø£+>± »s¡>±\+fÒ ‘·q ePVü≤]˝À u§<ÛäHê $wüj·÷ìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì @
|ü<ä∆‹˝§ uÀ~ÛùdÔ u≤>∑T+≥T+<√ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ ìs¡ísTT+#·Tø√yê*. ÁbÕNq $<ë´$<Ûëq+˝À dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‘·T\˝À
uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+&˚~. e÷s¡T‘·Tqï düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD+>±, XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£ s¡+>±˝À¢ »s¡T>∑T‘·Tqï n_Ûeè~∆\
eT÷\+>± H˚&ÉT nH˚ø£ s¡ø±\ uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]düTÔHêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘êeTT nqTdü]+#˚ uÀ<ÛäHê
|ü<ä∆‘·T\ <ë«sê nuÛ≤´dü≈£î\˝À nuÛÑ´düq+ nH˚~ düT\uÛÑ‘·s¡+ nH˚ uÛ≤eq ø£*Z+#ê*,
ñbÕ<ë´j·TT\T düu≈®… î£ º (u§<Ûqä $wüj÷· ìï) $<ë´s¡T\ú ≈£î m˝≤ n+~+#ê*? @ $<Ûyä TÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\qT
ñ+&Ü*. ˝Òø£b˛‘˚ uÀ<Ûäq dü|òü©ø£è‘·+ ø±<äT.
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT mqTïø√e&É+˝À Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\T:
1. uÀ~Û+#˚ $wüj·T+ dü«uÛ≤e+
2. $wüj·T+ ÁbÕeTTK´‘·
3. |æ\¢\ dü+dæ<ä∆‘·, yê] e÷qdæø£ kÕúsTT
4. |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\T
5. n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\T
6. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹uÛÑ
Çe˙ï uÀ<Ûäq˝À dü¬s’q |ü<ä∆‹ì m+|æø£#˚düTø=ì düeTs¡úe+‘·+>± uÀ~Û +#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À nìï dü+düÿè‘·T\T yês¡T qï ‘·s¡>∑‹˝À me]øÏ m≈£îÿe Á|üX¯ï\T
y˚düTÔHêïs√, me]øÏ m≈£îÿe uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*ŒdüTÔHêïs√, me]ì Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs√, me]qT+∫ düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\T
ø£qT>=+≥THêïs√ Ä‘·à|ü]o\q #˚dTü ø√yê*. uÛ≤cÕ dü+düÿè‹ yÓTs¡T>¬ ’q ≈£î≥T+u≤\ qT+∫ $Ãq $<ë´s¡T\ú H˚ \ø£´å +>±
#˚düTø=ì ô|’q ù|s=ÿqï ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤ùdÔ, nqqT≈£L\ esêZ\ yê] uÛ≤wü dü+düÿè‘·T\qT eTs¡∫q≥T¢ ne⁄‘·T+~.
n+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\+<ä]ì Á|ü•ïdü÷Ô, nuÛ Ñ´düq+˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #˚j·÷*. »≥Tº ø£‘ê´\˝À
ø=ìï esêZ\ |æ\¢\qT uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚j·÷*. M˝…’q+‘· es¡≈£î yê] e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚ uÀ<Ûäq kÕ–+#ê*.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\+<ä] C≤„Hêìï, yê] kÕeTsêú´ìï ne>±Vü≤q #˚ düTø=ì, @ $<ë´]úøÏ @ |ü<ä∆‹˝À
C≤„qeT+~ùdÔ n~ eT+∫ |òü*‘êìï ÇdüTÔ+<√ Á>∑Væ≤+∫ Ä |ü<ä∆‹ì neT\T#˚j·÷*.nìï uÛ≤wü\qT, dü+düÿè‘·T\qT,
kÕVæ≤‘ê´ìï n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$dü÷Ô düeTÁ>∑yÓTÆq bÕsƒê´+XÊ\qT $<ë´s¡Tú\≈£î n+~+#ê*.
153
düe÷C≤\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ yÓ’$<äúÛÑ]‘·yÓTÆq nedüsê\qT rs¡Ã&É+

(Meeting diverse needs through partnership with communities)
düe÷»+˝À eTqT>∑&É kÕ~Û+#·&ÜìøÏ yÓ’$<äúÛÑ]‘·yÓTÆq nedüsê\T ñ+{≤sTT. á nedüsê\qT rs¡TÃ≈£î+fÒ
e÷qe J$‘·+ dü+‘·è|æÔø£s¡+>± kÕ–bı‘·T+~.
uVüQfi¯u≤Û wü eT]j·TT dü+düÿè‘·T\ esêZ\yê] nedüsê\T yê] dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T,
Ø‘·T\T, n\yê≥T¢, qeTàø±\Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+{≤sTT. ñ∫‘· ìs¡“¤+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 Á|üø±s¡+ nìï
uÛ≤wü\ yê]ì, dü+düÿè‘·T\ yê]ì $<ä´ Vü≤≈£îÿ>± Á|üø{£ +Ï #·&yÉ TÓ qÆ ~. á #·≥+º Á|üø±s¡+ Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ {˚ Ÿ j·÷»e÷Hê´\˝À
q&ÉTdüTÔqï nìï bÕsƒ¡XÊ\˝§¢ |æ\¢\+~]øÏ ñ∫‘·,ìs¡“+<Ûä $<ä´qT n+~+#ê*. |æ\¢\+<ä]øÏ >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq $<ä´qT
n+~+#ê*. Ç$ |æ\\¢ +<ä]ø° #˚sê\+fÒ Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√bÕ≥T, düe÷»+˝Àì düuTÑÛ ´\T ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT´\T>± #˚sê*.
bÕsƒ¡XÊ\\T düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·T&ÜìøÏ, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£\Œq˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eTTK´bÕÁ‘·qT
b˛wædüTÔHêïsTT. Bìì School Management Committee(SMC) \T eTTK´ bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. á SMC
\˝À Äj·÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·~y˚ ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‹øÏ #Ó+~q |æ\¢\ $<ëédüsê\T, Á|ü>∑‹ì, |üs¡ý˚øÏådüTÔHêïs¡T.
|æ\¢\ düeT÷>∑ n_Ûeè~∆øÏ Ms¡T ø£èwæ#˚düTÔHêïs¡T.
ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\≈£î #Ó+~q esêZ\ yê] |æ\¢\T uÛÑ$wü´‘·TÔ ˝À düeTs¡úe+‘·+>± J$+#·&ÜìøÏ ‘·–q
•ø£åD\T düe÷»+ ø£*Œ+#ê*. ‘·<ë«sê Ms¡T ‘·eT ø±fi¯fl MT<ä ‘êeTT ì\ã&É>∑\s¡T. ãVüQfi¯uÛ≤wü dü+düÿè‹ esêZ\
$<ë´s¡T\ú T eè‹Ô<øä ‘å£ · ô|+#·&ÜìøÏ HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ •ø£Då ìyê«*. ‘·<ë«sê <˚XÊ_Ûeè~∆ì, düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ Ms¡T ø£èwæ#k˚ ÕÔsT¡ .
ãVüQfi¯uÛ≤wü, dü+düÿè‹ esêZ\ yê] $<ë´s¡Tú\T $<ä´ <ë«sê XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕe÷õø£, HÓ’‹ø£ Ä<Ûë´‹àø£
s¡+>±\˝À ‘·–q •ø£åD ì∫Ã e´øÏÔ˝À dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘·« n_Ûeè~∆ »s¡T>∑T‘·T+~.
Á|üC≤kÕ«eT´ düe÷»+˝À nìï kÕúsTT˝À¢ Hêj·T≈£î\ nedüs¡‘· ñqï~. ø±e⁄q ãVüQuÛ≤wü, ãVüQfi¯ C≤‹ esêZ\
$<ë´s¡Tú\‘√ Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, düe÷»+ <ë«sê $<ë´s¡Tú˝À¢ dü+|òüTùde, $<Û˚j·T‘·, düVü≤q+
yÓTT<ä\>∑T ñ‘·ÔeT \ø£åD≤\T >∑\ bÂs¡T\T>± r]Ã~<ë›*.
düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ãVüQuÛ≤wü, ãVüQdü+düÿè‘·T\ yêsêZ\ $<ë´s¡Tú \ nedüsê\ìï |üP]+#·+&Ée#·TÃ.
$<ë´Á|üD≤[ø£ nqTuÛyÑ ê\ eéd”øÔ s£ D¡ (Organization of Curricular experiences)

$<ë´Á|üD≤[ø£ nqTuÛÑyê\ eéd”úø£s¡D˝À n+<äs¡÷ $<ë´s¡Tú\≈£î düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. ãVüQuÛ≤cÕ,
ãVüQ dü+düÿè‘·T\ $eø£‘å · $&ÉHê&Ü*. yê] uÛ≤cÕ dü+düÿè‘·T\T bÕsƒê ´+XÊ\≈£î nqT≈£L\+>± e⁄+fÒ yê{Ïì n+<äs÷¡
$<ë´s¡T\ú T nuÛ´Ñ dæ+#ê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£ nqTuÛÑyê\+fÒ bÕsƒê´+XÊ\T eTs]j·TT bÕsƒ¡´ nqTuÛÑyê\ eéd”úø£s¡D. Ç~ bÕ≥XÊ\ jÓTTø£ÿ
‘·‘ê«ìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~. Á|ü‹ bÕsƒX¡ Ê\≈£î ˇø£ ‘·‘«· +, ne\+_Û+#·e\dæq ø£è‘ê´\T >∑T]Ô+#·&+É eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£
nqTuÛyÑ ê\ eéd”øú s£ D¡ , $<ë´Á|üD≤[ø£, \øå±´\ $X‚w¢ Dü ‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\ m+|æø£ kÕ<Ûës¡D+>±
‘ê]ÿø£ |ü<ä∆‹˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
154
$<ë´Á|üD≤[ø£ $<ë´\øå±´\ô|’H˚ ì]à‘·eTe⁄‘·T+~. $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´\ø£å´+ Á|ü‹ $<ë´]ú ùV≤‘·Tã<ä∆yÓTÆq

eT]j·TT u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡Tì>± s¡÷bı+~+#·&É+.
uVüQuÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\ yê] yês¡dü‘ê«ìï >ös¡$+∫, düe÷» |ü]es¡Ôq≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\T>± eéVü≤]+#·>∑\
kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#ê*.
$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒê´+XÊ\πø |ü]$T‘·+ ø±ø£, <ëì Mø£åD+ bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥ düe÷»+˝À Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·÷*.
ãVüQuÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\≈£î #Ó+~q $$<Ûä dü+Á|ü<ëj·÷\T, dü+düÿè‘·T \T $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± #˚sêÃ*.
bÕsƒê´+X¯ nuÛÑ´düq˝À bÕsƒê´+XÊ\‘√bÕ≥T düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T eT<ä›‘·T nuÛÑ´düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
n+<äT#˚ düV≤ü bÕsƒ´¡ Áø£e÷\ mìïø£˝À ãVüQuÛ≤cÕ, dü+düÿè‘·T\≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
C≤q|ü<äπ>j·÷\≈£î, –]»q qè‘ê´\≈£î, Vü≤düÔø£fi¯\≈£î kÕúq+ ø£*Œ+#ê*.
uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq kÕeTÁ– ` eT~+|ü⁄ (Teaching learning Materials and Assessment)
$$<Ûä uÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD düìïy˚XÊ˝À¢ e´≈£îÔ\T eT]j·TT düeT÷Vü‰\ eT<Ûä´ Ä˝À#·q\ uÛ≤eÁ|ükÕsêìøÏ
düVü‰j·T|ü&˚ kÕ<ÛäHê˝Ò uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ–. M{Ïì ãVüQfi¯ dü+y˚ <äHê kÕeTÁ– nì ≈£L&Ü nqe#·TÃ. m&ÜZsY &˚˝Ÿ.
á uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<ÛäqqT düT\uÛÑ‘·s¡ + #˚düTÔ+~. eT]j·TT $<ë´s¡Tú\ eTÚ*ø£
nuÛ´Ñ düHê\qT rs¡Tdü÷Ô yê] kÕ<Ûqä kÕúsTTì ô|+#·T‘·T+~. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– $<ë´s¡T˝ú À¢ ÄdüøìÔÏ ô|+bı+~düT+Ô ~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹>∑~, |ü]düsê\ qT+&ç düT\uÛÑ+>± kÕe÷Á–ì düM Tø£]+#·Tø=ì yê] uÀ<ÛäqqT düT\uÛÑ‘·s¡+
#˚j·T&Éy˚Tø±ø£ uÛ≤eq\ dæúØø£s¡D≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– $ìjÓ÷–+#·&É+, uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T˝À ˇø£
eTTKúÛ≤>∑+.
ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\T $<ë´s¡Tú\Tqï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Äj·÷ $<ë´s¡Tú\ |ü]düsê\≈£î, yê‘êes¡D+ eT]j·TT
yê] #·]Á‘·≈î£ , dü+düÿè‹øÏ, uÛ≤wü≈î£ dü]|ü&˚ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ñ+&Ü*. $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ e∫Ãq $<ë´s¡T\ú
ÄdüøÏÔ eT]j·TT düŒ+<äq\T yπ̊s«s¡T>± e⁄+{≤sTT. ø±e⁄q uÀ<ÛäHêuÛÑ´ düq kÕeTÁ– nH˚~ $_Ûqï <äèø£Œ<∏ë\≈£î jÓ÷>∑´+>±
ñ+&Ü*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ø£èÁ‹eT+>± ‘·j÷· s¡T#˚dqæ $ ø±ø£ bÕsƒX¡ Ê\ |ü]düsê\ qT+∫, Á|üøè£ ‹ qT+∫ ùdø£]+∫q
eT{Ï,º ÇdüTø£, >∑T\ø£sêfi¯ófl,˙s¡T #Óøÿ£ \T yÓTT<ä\>∑T |ü<ësêú\‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú T ø£*dæ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– Ks¡TÃ ˝Òì$ ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ \_Û+#˚ edüTÔe⁄\‘√, n+<äTu≤≥T˝À ñqï kÕeTÁ–ì
ñ|üjÓ÷–+#ê*. eTs]j·TT ‹]– ñ|üjÓ÷–+#˚˝≤ e⁄+&Ü*.
nH˚øy£ TÓ qÆ uÀ<ÛHä ê \øå±´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–ì ñ|üj÷Ó –+#·&+É uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
kÕeTÁ– $<ë´s¡Tú\ Á|üC≤„kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢ e⁄+&Ü*. uÀ~Û+#˚ bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqT>∑TD+>± e⁄+&Ü*.
ãVüQuÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\Tqï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq˝À |æ\¢\ e÷‘·èuÛ≤wü˝À e⁄qï ø£<∏ä\T, kÕyÓT‘·\T,
yê&ÉTø£˝À ñqï e÷+&É*ø±\T, π>j·÷\T ñ|üjÓ÷–+#ê*. nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\ uÛ≤wü\, |æ\¢\ e÷‘·èuÛ≤wü˝À

155
≈£L&Ü uÛÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq düe÷Á– ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *. |æ\\¢ dü+düÿè‹øÏ dü+ã+~Û+∫q ø£<\ä∏ T |æ\\¢ #˚ #Ó|Œæ +#ê*. –]»qT\
Ä≥\T, bÕ≥\T qè‘ê´\T e+{Ï$ Á>±e÷\˝Àì y˚w<ü ëÛ s¡D\T, yêsTT<ë´\T ñ|üj÷Ó –+#·e˝…qT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
\uÛÑéTj˚T´ $$<Ûä Vü≤düÔø£fi≤ edüTÔe⁄\T, u§eTà\T, #Ó≥T¢ ø=eTà\T yÓTT<ä˝…’q düVü≤» eqs¡T\T ñ|üjÓ÷–+#·e˝…qT.
eT~+|ü⁄ (Assessment)
ñ∫‘· ìs¡“+¤ <Ûä $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009 Á|üø±s¡+ ã&ç á&ÉT>∑\ |æ\\¢ +<äs÷¡ $<ä´ <ë«sê XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£
nìeè~∆ì kÕ~Û+#ê\ì ù|s=ÿqï~. n+fÒ |æ\¢\ e÷qdæø£ $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä |ü&˚ n+XÊ\qT, XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&˚ n+XÊ\qT qeTq«j·T+ #˚dæ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<Ûäq »s¡>±\ì ‘Ó\Tk˛Ô+~. uÀ<Ûäq≈£î nqT≈£L\+>±H˚
eT~+|ü⁄ $<ÛëHê\T ñ+&Ü*. ø±e⁄q |æ\\¢ , XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ ñ<˚«>∑ n+XÊ\ìï+{Ïì eT~+|ü⁄ #˚j÷· *‡q nedüs+¡
ñ+~. eT~+|ü⁄ @y√ nìï dü+<äsê“¤\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆq|ü⁄&ÉT XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+
kÕ<Û´ä +ø±<äT. ø±e⁄q M{Ïì $&ç$&ç>± ø±≈£î+&Ü yÓTT‘·+Ô >± ìs¡+‘·s+¡ eT~+|ü⁄ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ ñ+~. Bìø√dü+
s¡÷bı+~+∫q $<ë´Á|üD≤[ø£ eP´Vü≤y˚T ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+.
ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\ $<ë´s¡Tú\T ñqï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\+<ä ]ì eT~+|ü⁄ #˚j·Te\dæ e⁄+~. ìs¡+‘·s¡
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ e\¢ ÄuÛÑ´düq+˝À yÓqTø£ã&çq |æ\¢*ï nuÛÑ´düHê\T >∑T]Ô+#·e#·TÃ. eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T
ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À @ @ esêZ\yês¡T, nuÛ´Ñ düq+˝À yÓqTø£ã&ç ñHêïs√ >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ‘·<ë«sê ˝À|üìyês¡D
uÀ<Ûäq #˚dæ nuÛÑ´düq+˝À yÓqTø£ã&ç e⁄qï yê] Á|ü>∑‹ì eTT+<äT≈£î rdüT≈£îsêe#·TÃ.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT#·Tqï~.
1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
2. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+:
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq m˝≤ »s¡T>∑T#·Tqï<√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
ìs¡àD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+#ê*. á ìsêàD≤àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê
y˚j·T&ÜìøÏ ÁøÏ+~kÕ<ÛäHê\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T $ìjÓTT–+#ê*.
1. |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ` Á|ü‹düŒ+<äq\T
2. sê‘· n+XÊ\T
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
4. \|òüTT |üØø£å
ô|’ n+XÊ\qT uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#·e\dæ e⁄+≥T+~. á Á|üÁøÏj·T˝À ãVüQfi¯uÛ≤wü,
dü+düÿè‘·T\ $<ë´s¡Tú\T @ $<Ûä+>± bÕ˝§Z+≥THêïs√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑ eTì+#ê*. bÕsƒ¡úÀ<Ûäq »s¡T>∑T#·Tqï|ü⁄Œ&ÉT
|æ\¢\+<ä]‘√ #·]Ã+#·&É+, ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, Á|üX¯ï\T n&É>∑& É+, q\¢ã\¢ô|’ ˝…ø£ÿ\T Ç∫Ã |æ\¢\#˚ #˚sTT+#·&É+,
156
dæ|¢ ft d… ºt ìs¡«Væ≤+#·&+É , nôdH’ yé TÓ +{Ÿ\T Ç∫Ã ìy˚~ø£\T ‘·j÷· s¡T#˚sTT+#·&+É , ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT yês¡T #˚ùd
bıs¡bÕ≥T¢, ‘·|ü⁄Œ\qT dü]~<ë›*.
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+:
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nq>± ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ìØí‘· ø±\ eé<ÛäT\˝À ìπs›•+#·ã&çq
bÕsƒê´+XÊ\˝À |æ\\¢ T @ y˚Ts¡≈î£ $<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#ês√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+#˚ düeTj·÷ìï ‘˚B\qT |æ\¢\≈£î eTT+<äT>±H˚ ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äTø√dü+
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ »]π> düeTj·÷ìøÏ |üP]Ô nsTTq bÕsƒê´+XÊ\˝À sê‘·|üØø£åqT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. |æ\¢\
Á|ü>∑‹ì e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
ãVüQfi¯ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\ |æ\¢\ Á|ü>∑‹, ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T <äèwæ º ô|{≤º*. yês¡T $<ë´Á|üe÷D≤\˝À yÓqTø£ã&ç
ñ+fÒ ‘·>∑T Á|üD≤[ø£\T neT\T#˚dæ, $T>∑‘ê $<ë´s¡Tú\‘√bÕ≥T eTT+<ä+ » y˚j·T&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ#˚j·÷*.

Paper-II Inner Pages

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Paper-II Inner Pages

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ eT+&É*

¬ø. dü+<Ûë´sêDÏ, ◊.|æ.z.bdt

leT‹ byéT.$. sê»´\øÏåà

&Ü bdt.¬ø. õ˝≤˙uÛ≤wü

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D, ôV’≤<äsêu≤<äT

1. $<ä´ <Û˚´j·÷\T eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T 1`57

2. $<ä´, sê»ø°j·÷\T eT]j·TT sê»´+ (Á|üuÛÑT‘·«+) 58`92

3. C≤„qeTT eT]j·TT ne>±Vü≤q 93`107

4. $<ë´ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT nuÛÑ´düq+ 108`156

1 $<ä´ <Û˚´j·÷\T eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

uÛ≤s¡rj·T $<ä´ uÛ≤eq (Indian Concept of Education)

ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T $<ë´ ìs¡«#·Hê\T :

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡rj·T $<ë´ ìs¡«#·Hê\T

bÕXÊÃ‘·´ $<ë´ uÛ≤eq (Western Concept of Education)

$<ë´ |ü]~Û (Scope of Education)

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

Áø£.dü+. n+X¯+ (Aims) $<ä´ (Education) bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ (Schooling)

1.1.2 e÷qe düe÷C≤\˝Àì $$<Ûä $<ë´ Á|üÁøÏj·T\T nH˚«wæ+#·T≥

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

$<ë´ düe÷» XÊgeTT (Educational Sociology)

düe÷»+˝À $<ä´q+~+#˚ dü+düú\T ` yê{Ï bÕÁ‘·

Á|ü‘´· ø£å dü+dü\ú T |üs√ø£å dü+dü\ú T

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

ìj·T‘· dü+dü\ú T nìj·T‘· dü+dü\ú T j·÷<äè∫Ãø£ dü+dü\ú T

ô|’q dü+düú\ìïj·TT $<ë´Á|ü‹ì~Û dü+düú˝Ò. $<ä´q+~+#·T≥˝À yê{Ï bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ ‘Ó*dæø=+<ë+.

4. $<ë´Á|ü‹ì~Û dü+düú\T>± ãVüQﬁ¯ Á|ükÕs¡e÷<Ûä´e÷\T

ãVüQfi¯Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷˝˝À eTTKýÓTÆq$

1.1.3 e÷qe düe÷C≤\˝À ˇø£ Á|üÁøÏj·T>± |òü*‘·+>± $<ä´

ñbÕ<Ûë´j·TT˝…’Hê, $<ë´s¡Tú˝…’Hê kÕe÷õø£ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·eT ‘·eT $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+∫q|ü⁄&˚

$<ë´ <Û̊´j·÷\T (Aims of Education)

O ‘·\¢<ä+Á&ÉT\T, »q u≤VüQﬁ¯´+ bÕsƒ¡XÊ\ $<ÛëHêìï nqedüs¡+>± $eT]Ù+#·≈£î+&Ü ‘√&ÉŒ&ÉTqT.

$<ë´\øå±´\qT ìs¡ísTT+#˚ n+XÊ\T :

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ $<ë´ <Û˚´j·÷\T :

düeTø±©q $<ë´ <Û˚´j·÷\T : Ç$ $$<Ûä s¡ø±\T>± j·TTHêïsTT.

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

$\Te\ uÛ≤eq eT]j·TT ÁbÕ<Ûëq´‘· :`

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

1.2.1 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ù|s=ÿqï $<ë´ <Û˚´j·÷\T

kÕ<Ûës¡D <Û˚´j·÷\T :` $<ä´ <ë«sê

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT˝À bı+<äT|üs¡∫q Á|üeTTKyÓTÆq $\Te\T

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

C≤rj·T $<ë´$<ÛëqeTT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ÄX¯j·÷\T :

düe÷»eTT ` $<ä´ eT]j·TT $<ë´Á|üD≤[ø£

1. Ä<äTìø°ø£s¡D, XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏äeTTqT ô|+bı+~+#·T≥.

$<ä´ <Û˚´j·÷eTT eT]j·TT ñ<˚›XÊ´\T

1.2.3 (Aims and Values of NCF - 2005)

NCF - 2005 eTÚ*ø£ n+XÊ\T :

O |æ\¢\+‘ê Ç‘·s¡T\ uÛ≤yê\qT >ös¡$+#˚ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>± m<ä>±*.

8. ‘Ó\TdüTø√e&É+`‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ :` ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ ø£Hêï ‘Ó*dæø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+. ø£qTø£ Bì eT÷\+>±

1.3.2 düe÷»+ >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T (Basic Assumption about Society)

düe÷»+ $<ë´ $<ÛäT\T :`

1.3.3 nuÛÑ´düq+ >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T (Basic assumption about learning)

1.3.4 $<ë´ <Û˚´j·÷\T >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T

$<ë´<˚´j·÷\ ÁbÕ<Ûëq´‘· ˝Òø£ ÁbÕeTTK´+

5. $<ë´]ú eT]j·TT düe÷» nedüsê\qT rs¡TkÕÔsTT.

1.4 e÷qe düe÷»eTT˝À $<ä´ dü«uÛ≤eeTT eT]j·TT nedüsê\ nH˚«wüD

3. XÊX¯«‘· $\Te\qT ø£qT>=q&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~ (Helps to discover lasting values):` ø£\ø±\+

Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘ê«\T yÓ\dæq áHê{Ï Á|ü|ü+#·eTT˝À $<ä´˝À kÕe÷õø£ $<ÛäT\T ÁbÕeTTK´‘·qT

düe÷» dü«uÛ≤e+ (Nature of Society) :`

&Ü bdt.¬ø. õ˝≤˙uÛ≤wü

8. ‘Ó\TdüTø√e&É+`‘Ój·Tø£b˛e&É+ :` ‘Ój·Tø£b˛e&É+ ø£Hêï ‘Ó*dæø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+. ø£qTø£ Bì eT÷\+>±

12. ìs¡ø£åsêdü´‘·qT ìs¡÷à+#·T≥≈£î ejÓ÷»q $<ë´ |ü<∏äø±\qT #˚|ü{≤º.

dü+düÿè‹, ô|+bı+~+#˚ yê‘êes¡D+ ø£–+#·&É+. ñbÕ<Ûë´j·TT\qT uÀ<Ûä q Á|üÁøÏj·Tô|’ eT≈£îÿe ø£π>≥≥T¢