SAMIR RAVAL

ધો.-10 Chap-10 – પ્રકાશ શ્રી રામ વિદ્યાલયા

વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજી પરાિર્તન અને િક્રીભિન પાલનપુર
પ્રકાશ એક ઉર્જાનું સ્વરૂપ છે . આપણી આસપાસ રહે લ દનનયાને જોવા માટે પ્રકાશ જરૂરી છે . પ્રકાશની મદદથી જ
આપણે બુક વાાંચી શકીએ છીએ, ટે લીવીઝન જોઈ શકીએ છીએ, ચચત્રો જોઈ શકીએ છીએ. અને પ્રકાશ વડે આપણે
આપણાં પ્રચિચબાંબ અરીસામાાં જોઈ શકીએ છીએ. આપણી આાંખમાાં પ્રકાશ વડે થિી સાંવેદનાને કારણે જ આપણે દરે ક
વસ્િુને જોઈ શકીએ છીએ. એકલી આાંખ વડે આપણે કઈ જ જોઈ શકિા નથી. કઈ પણ વસ્િુ જોવા માટે પ્રકાશનો
ઉદગમ જરૂરી છે . ઉદાહરણ િરીકે કોઈ બાંધ અાંધકારમય ઓરડામાાં પડે લ વસ્િુ આપણે જોઈ શકિા નથી. પરાંિુ, િે
ઓરડામાાં જયારે ચવદ્યુિબલ્બ ચાલુ કરવામાાં આવે ત્યારે િે ઓરડામાાં પડે લ દરે ક વસ્િુ જોઈ શકાય છે . અહી, પ્રકાશ િે
વસ્િુ પર પડે છે અને િે વસ્િુની સપાટી પરથી પરાવચિિિ થઈને આપણી આાંખ સુધી પહોંચીને સાંવેદના ઉપજાવે છે .
આાંખ દ્વારા િે સાંવેદનાનુાં ચવદ્યુિસાંકેિોમાાં રૂપાાંિરણ થાય છે . અને િે ચવદ્યુિસાંકેિો ચેિાઓ દ્વારા મગજ સુધી પહોંચે છે .
મગજ િે ચવદ્યુિસાંકેિોનુાં ચવષ્લેષણ કરે છે અને આપણે િે વસ્િુને જોઈ શકીએ છીએ.....!!!!!!!! જરા ચવચારો કે
આટલી લાાંબી પ્રક્રિયા કે ટલા સમયમાાં પૂણિ થાય છે ?!!!!!!!!!!!!..... િો ચવદ્યાથી ચમત્રો આ પ્રક્રિયા અત્યાંિ ઝડપી
છે . અને આપણે કોઈ પણ જાિના ચવલાંબ વગર વસ્િુને જોઈ શકીએ છીએ.
પ્રકાશની મદદથી િે કયાાંથી ઉત્પન્ન થાય છે િથા કયાાંથી પરાવચિિિ
થાય છે િે જાણી શકાય છે . ઉદાહરણ િરીકે આપણે સૂયિને જોઈ
શકીએ છીએ. કે મકે સુયિમાાંથી જે પ્રકાશ ઉદ્ભવે છે િે આપણી આાંખ
સુધી પહોંચે છે . િેવી જ રીિે બીજા િારાઓ, ચવદ્યુિ બલ્બ,
મીણબત્તી, આગ, વગેરે િેજસ્વી વસ્િુઓ છે . પરાંિુ, ફૂલ, ટે બલ,
ખુરશી, ઝાડ, મનુષ્ય, પાંખો, અરીસો, પલાંગ વગેરે જેવા પદાથોને
પોિાનો પ્રકાશ હોિો નથી. આવી વસ્િુઓ પરથી કોઈ િેજસ્વી
વસ્િુનો પ્રકાશ પરાવચિિિ થઈને આપણી આાંખ સુધી પહોંચે ત્યારે
આપણે િે વસ્િુને જોઈ શકીએ છીએ. ચાંદ્રને પણ પોિાનો પ્રકાશ નથી. સૂયિનો પ્રકાશ જયારે ચાંદ્રની સપાટી પરથી
પરાવિિન પામીને આપણી આાંખમાાં પ્રવેશે ત્યારે આપણને ચાંદ્ર દેખાય છે .
ઉપરની ચચાિ પરથી આપણે સમજી શકીએ છીએ કે પ્રકાશએ આપણી આાંખમાાં સાંવેદના ઉપજાવિી ઉજાિ છે .
ચવદ્યાથીચમત્રો, અહી એ યાદ રાખો કે પ્રકાશ સુરેખ માગિ પર ગચિ કરે છે . આપણે જાણીએ છીએ કે એક નાના દીવા વડે
િેની સામે પડે લ વસ્િુનો પડછાયો બહુ સ્પષ્ટ દેખાય છે . જો પ્રકાશ સુરેખ માગિ પર ગચિ કરિો ના હોિ િો આવુાં સ્પષ્ટ
પ્રચિચબાંબ ના રચાિુાં.
 પ્રકાશની પ્રકૃ નિ :-
પ્રકાશની પ્રકૃ ચિમાાં બે પ્રકારના સ્વભાવો જોવા મળ્યા છે . એક િરાંગ સ્વભાવ અને બીજો કણ સ્વભાવ. િરાંગ સ્વભાવ
અનુસાર પ્રકાશ એ ચવદ્યુિચુાંબકીય ચવચકરણ છે જેના પ્રસરણ માટે માધ્યમ જરૂરી નથી. દ્રશ્યપ્રકાશની િરાંગલાંબાઈ ખુબ
જ નાની એટલે કે 4 107 m થી 8 107 m ના ચવસ્િારમાાં છે . શૂન્યાવકાશ અથવા હવામાાં પ્રકાશનો વેગ લગભગ
3 108 m / s જેટલો છે . કણ સ્વભાવ અનુસાર પ્રકાશ એ ખુબ જ વેગથી સુરેખ પથ પર ગચિ કરિા કણોનો બનેલો છે .
પ્રકાશને વ્યાખ્યાચયિ કરિા કણને “ફોટોન” કહે છે .
કે ટલીક ઘટનાઓ એવી છે કે જેમાાં પ્રકાશનો િરાંગ સ્વભાવ ધ્યાનમાાં લેવો પડે છે જયારે બીજી કે ટલીક ઘટનાઓ એવી
છે કે જેને સમજવા માટે પ્રકાશનો કણ સ્વભાવ જ ધ્યાનમાાં લેવો પડે છે . ઉદાહરણ િરીકે ચવવિિન, વ્યચિકરણ અને
પોલારાઈઝેશન જેવી ઘટનાઓ પ્રકાશના િરાંગ સ્વભાવથી સમજી શકાય છે . જયારે પ્રકાશનુાં પરાવિિન અને વિીભવન
જેવી ઘટનાઓ પ્રકાશના કણ સ્વભાવથી જ સમજી શકાય છે . પ્રકાશના િરાંગ સ્વભાવ ચવષે િમે આગળના ધોરણોમાાં
અભ્યાસ કરશો.

Page 1 of 24
 SAMIR RAVAL
પ્રસ્િુિ પ્રકરણમાાં આપણે પ્રકાશની પરાવિિન અને વિીભવન જેવી ઘટનાઓનો અભ્યાસ કરીશુાં. િો ચાલો ચવદ્યાથી
ચમત્રો આપણે પ્રકરણની શરૂઆિ કરીએ.
 પ્રકાશનું પરાવિાન:-
જયારે પ્રકાશ કોઈ એક વસ્િુ પર આપાિ થાય છે ત્યારે કે ટલોક
પ્રકાશ િેની સપાટી પરથી િેના િે જ માધ્યમમાાં પાછો ફરે છે . આ
ઘટનાને પ્રકાશનુાં પરાવિિન કહે છે . આકૃ ચિમાાં પ્રકાશના
પરાવિિનની ઘટના દશાિવેલ છે . જેમાાં એક પ્રકાશનુાં ચકરણ A
ચબાંદુએથી શરુ કરીને એક અરીસા(Mirror) પર ચબાંદુ O આગળ
આપાિ(Falls on mirror) થાય છે . ત્યાાંથી િે પ્રકાશનુાં ચકરણ
પરાવચિિિ ( Reflected by mirror) થઈને OB માગે આગળ વધે છે . આ ઘટનાને આપણે એક ટે નીસ બોલનુાં
દીવાલ પરથી અથડાયા બાદ થિા પાછા વળવાની ઘટના સાથે સરખાવી શકીએ છીએ. એટલે કે દીવાલ િેને પાછો ફેં કે
છે . િે જ રીિે જયારે પ્રકાશ કોઈ પદાથિની સપાટી પર આપાિ થાય ત્યારે સપાટી િે પ્રકાશને પાછો ફેં કે છે . ઘણા બધા
પદાથો પરથી પ્રકાશનુાં પરાવિિન થિુાં હોય છે . કે ટલાક પદાથિમાાં પ્રકાશનુાં પરાવિિન વધારે થાય છે જયારે કે ટલાક
પદાથિમાાં પ્રકાશનુાં પરાવિિન ઓછુાં થિુાં જોવા મળે છે . કે ટલાક પદાથો કે જેમની સપાટી બરાબર પોલીશ કરે લી હોય
િેના પરથી પ્રકાશનુાં પરાવિિન વધારે થાય છે . જયારે પોલીશ કયાિ વગરની ખરબચડી સપાટી પરથી પ્રકાશનુાં પરાવિિન
ઓછુાં થિુાં જોવા મળે છે . આપણે જાણીએ છીએ કે ઓરડામાાં પડે લ કોઈ એક ટે બલ કે ખુરશીને આપણે ઓરડાના કોઈ
પણ ખૂણામાાં ઉભા રહીને જોઈ શકીએ છીએ કે મકે ટે બલ કે ખુરશીની સપાટી થોડી ખરબચડી હોવાથી િેના પરથી બધી
જ ક્રદશામાાં પ્રકાશનુાં પરાવિિન થાય છે . પરિુાં જો કોઈ વસ્િુની સપાટી પોલીશ કરે લી હોય િો િેના દ્વારા એક જ ક્રદશામાાં
પરાવિિન થાય છે . (ઉપરની આકૃ ચિ અનુસાર અરીસા વડે માત્ર એક જ ક્રદશામાાં પરાવિિન થાય છે .)
ચાાંદી એક સારી પ્રકાશની પરાવિિક ધાિુ છે . એક સારી રીિે પોલીશ કરે લી ચાાંદીની સપાટી પરથી લગભગ બધા જ
પ્રકાશનુાં પરાવિિન થાય છે . પરિુાં, ચાાંદી પર સરળિાથી
લીસોટા પડિા હોય છે અને િેની સપાટી ખરબચડી થઇ જાય
છે . આથી, અરીસા બનાવવા માટે ચાાંદીનુાં એક પાિળુાં સ્િર
સાદા સમિલ કાચના પાછળના ભાગમાાં ચઢાવવામાાં આવે છે .
અને િે પાિળા ચાાંદીના સ્િર પર લાલ રાંગનુાં આવરણ
ચઢાવીને િેને રક્ષવામાાં આવેલ હોય છે કે જેથી િે સ્િર પર
લીસોટા ના પડે . આમ િૈયાર થિા અરીસામાાં ચઢાવેલ
ચાાંદીના સ્િર પરથી પ્રકાશનુાં પરાવિિન થાય છે . હાલના
સમયમાાં ઉત્પાદન સસ્િુાં બનાવવા માટે ચાાંદીની જગ્યાએ
એલ્યુચમચનયમનુાં પાિળુાં સ્િર ચઢાવવામાાં આવે છે . િો
ચવદ્યાથીચમત્રો આકૃ ચિ દોરિી વખિે સમિલ અરીસાને નીચે
મુજબ દશાિવવામાાં આવશે. જેમાાં પાછળની બાજુ ને પરાવિિક સપાટી િરીકે લેવામાાં આવશે. િથા અરીસાને MM’
વડે દશાિવવામાાં આવશે.
અરીસા દ્વારા કોઈ પ્રચિચબાંબની રચનાની ચકરણાકૃ ચિ દોરવા માટે આપણે પ્રકાશનુાં ચકરણ
લઈશુાં. પ્રકાશ ચકરણ એ પ્રકાશના પ્રસરણનો સુરેખ માગિ દશાિવે છે . પ્રકાશના ચકરણ
પર દશાિવવામાાં આવેલ િીર એ પ્રકાશના પ્રસરણની ક્રદશા દશાિવે છે .
ચવદ્યાથીચમત્રો, આટલી માક્રહિી સાથે ચાલો આપણે સમિલ અરીસા વડે થિા પ્રકાશના પરાવિિનને સમજીએ િથા
પ્રચિચબાંબની રચના કે વી રીિે થાય છે િે સમજીએ.

Page 2 of 24
 SAMIR RAVAL
 સમિલ અરીસા દ્વારા પ્રકાશનું પરાવિાન :- સમિલ અરીસા
દ્વારા પ્રકાશનુાં પરાવિિન સમજવા માટે આપણે કે ટલાક ચનયમો
અને કે ટલાક પદો સમજવા પડશે. િે માટે નીચેની આકૃ ચિ
ધ્યાનમાાં લો. જયાાં,
 MM’ એ સમિલ અરીસો (Plane Mirror) છે .
 AO એ આપાિ ચકરણ (Incident ray) છે .
 O એ આપાિ ચબાંદુ(Point of incidence) છે .
 BO એ પરાવચિિિ ચકરણ (Reflected ray) છે .
 ત્રુટક રે ખા NO એ સપાટી પર O ચબાંદુ આગળ દોરે લ
સપાટીને લાંબ(Normal) છે .
 i એ આપાિકોણ (Angle of incidence) છે .
 r એ પરાવિિન કોણ (Angle of reflection) છે .
આપાિ કકરણ :- સમિલ અરીસા પર આપાિ થિા પ્રકાશના
ચકરણને આપાિચકરણ કહે છે . AO એ આપાિ ચકરણ છે .
આપાિન ુંદ:- આપાિચકરણ સમિલ અરીસા પર જે ચબાંદુએ આપાિ થાય છે િે ચબાંદુને આપાિચબાંદુ કહે છે .
પરાવનિાિકકરણ :- આપાિચકરણ સમિલ અરીસા પર આપાિ થઈને જે માગે પાછુાં ફરે છે િે ચકરણને પરાવચિિિ ચકરણ
કહે છે .
સપાટીને આપાિન ુંદએ દોરે લો લું :- આપાિચબાંદુ આગળ અરીસાના સમિલને દોરે લ લાંબરે ખાને સપાટીને દોરે લો
લાંબ કહે છે . િેને આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર ત્રુટક રે ખા વડે દશાિવવામાાં આવે છે . એ કોઈ પ્રકાશનુાં ચકરણ નથી.
આપાિકોણ:- આપાિચકરણ અને લાંબ સાથે બનિા ખૂણાને
આપાિકોણ કહે છે .
પરાવિાનકોણ:- પરાવચિિિચકરણ અને લાંબ સાથે બનિા ખૂણાને
પરાવિિન કોણ કહે છે .
પ્રકાશના પરાવિાનના નનયમો:-
1. આપાિચકરણ, પરાવચિિિ ચકરણ અને સપાટીને દોરે લો લાંબ
ત્રણેય એક જ સમિલમાાં હોય છે .
2. આપાિકોણ અને પરાવિિનકોણ સમાન મૂલ્યના હોય છે .
આ સમજવા માટે નીચેનુાં ઉદાહરણ ધ્યાનમાાં લો. જેમાાં આપાિકોણ 350
હોય િો પરાવિિન કોણ પણ 350 થાય છે .

જો આપાિચકરણ સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય િો આપાિકોણ શૂન્ય થાય

છે અને આથી પરાવિિન કોણ પણ શૂન્ય થાય છે . એટલે કે આપાિચકરણ િેના
િે જ માગે પાછુાં ફરે છે .

ચવદ્યાથીચમત્રો, અહી એક વાિ નોધો કે પરાવિિન ના ચનયમો બધા જ પ્રકારના અરીસાઓ જેમ કે સમિલ િેમજ ગોળીય
અરીસાઓ માટે સાંયુકિ રીિે લાગુ પડે છે . આ જ ચનયમોની મદદથી આપણે અરીસા દ્વારા બનિા પ્રચિચબાંબના પ્રકાર
િેમજ િેમના પક્રરમાણો ચવશે માક્રહિી મેળવી શકીએ છીએ.

Page 3 of 24
 SAMIR RAVAL
 પ્રકાશનું નનયનમિ પરાવિાન અને અનનયનમિ પરાવિાન (Regular reflection and Irregular
reflection of Light):-
પ્રકાશનું નનયનમિ પરાવિાન :- ચનયચમિ પરાવિિનમાાં પ્રકાશના સમાાંિર
ચકરણો(Parallel rays of light) પરાવિિક સપાટી પર આપાિ
થયા બાદ સમાાંિર ચકરણો સ્વરૂપે જ પરાવચિિિ થાય છે . એટલે કે બધા જ
પરાવચિિિ ચકરણો એક જ ક્રદશામાાં હોય છે . ચનયચમિ પરાવિિન પોલીશ
કરે લી સુવાળી સપાટી (Smooth surface) પર જ જોવા મળે છે .
ચનયચમિ પરાવિિનમાાં અરીસા દ્વારા રચાિુાં પ્રચિચબાંબ સ્પષ્ટ હોય છે . શાાંિ
પાણીની સપાટી પરથી પણ આવુાં પરાવિિન જોવા મળે છે . અહી, બધા
જ સમાાંિર ચકરણો માટે આપાિકોણ સમાન હોય છે આથી બધા જ
સમાાંિર ચકરણો માટે પરાવિિન કોણ પણ સમાન હોય છે . અને આથી દરે ક
એક જ ક્રદશામાાં પરાવચિિિ થાય છે .

પ્રકાશનું અનનયનમિ પરાવિાન :- અચનયચમિ પરાવિિનમાાં બધી જ

ક્રદશામાાં પ્રકાશ ચકરણો પરાવચિિિ થાય છે . આવા પરાવિિનમાાં જયારે
પરાવિિક સપાટી પર સમાાંિર ચકરણો આપાિ થાય છે ત્યારે િે સપાટી
પરથી પરાવચિિિ થયા બાદ સમાાંિર રે હિા નથી. િેમનુાં શકય િેટલી બધી
જ ક્રદશાઓમાાં ચવખેરણ થાય છે . કોઈ ખરબચડી સપાટી ધરાવિા કાગળ,
ટે બલ, પેન, ખુરશી,દીવાલ પરથી પ્રકાશનુાં અચનયચમિ પરાવિિન થાય
છે . અચનયચમિ પરાવિિન દ્વારા પ્રચિચબાંબ રચાિુાં નથી. અચનયચમિ
પરાવિિનમાાં પણ પરાવિિનના ચનયમોનુાં પાલન થાય છે . અહી, સપાટી
ખરબચડી હોવાથી સપાટી પરના બધા જ ચબાંદુઓ આગળ સપાટીને દોરે લો
લાંબ અલગ અલગ ક્રદશાઓમાાં હોય છે .
 વસ્િ અને પ્રનિન ું :-
વસ્િ:- કોઈ પણ એવો પદાથિ કે જેની સપાટી પરથી પ્રકાશ બહાર નીકળિો હોય (સ્વયાં પ્રકાચશિ હોય કે પછી િેના
પરથી પ્રકાશ પરાવચિિિ થિો હોય) િેને વસ્િુ કહે છે . ચવદ્યુિ-બલ્બ, મીણબત્તી, પીન, િીર, આપણો ચહે રો, ઝાડ,
વગેરે એ બધી પ્રકાશની દ્રષ્ટીએ વસ્િુઓ છે . વસ્િુઓ બે પ્રકારની હોય છે . (1) ખુબ જ નાની ચબાંદુવિ વસ્િુ (2) મોટા
કદની વસ્િુઓ. ચકરણાકૃ ચિઓની રચનામાાં આપણે આપણી અનુકુળિા પ્રમાણે બાંને પ્રકારની વસ્િુઓનો ઉપયોગ
કરીશુાં. ચકરણાકૃ ચિઓમાાં ચબાંદુવિ વસ્િુઓને એક ટપકા વડે દશાિવીશુાં અને મોટી વસ્િુને એક ઉપર િરફ ચચાંધેલ
િીર(  ) વડે દશાિવીશુાં.
પ્રનિન ું :- વસ્િુ પરથી આવિા પ્રકાશીય ચકરણોનુાં અરીસા પરથી પરાવિિન પામીને વસ્િુનો જે પ્રકાશીય દેખાવ
પ્રાપ્ત થાય છે િેને પ્રચિચબાંબ કહે છે . દા.િ., જયારે આપણે અરીસાની સામે ઉભા રહીએ છીએ ત્યારે આપણને આપણાં
પ્રચિચબાંબ અરીસા દ્વારા રચાિુાં જોવા મળે છે . આ ચકસ્સામાાં આપણો ચહે રો એ વસ્િુ છે િથા અરીસામાાં જે દેખાય છે િે
આપણા ચહે રાનુાં પ્રચિચબાંબ છે . ચસમેનામાાં આપણને પ્રચિચબાંબ જ જોવા મળે છે . જેમાાં પ્રોજેકટર દ્વારા પ્રકાશ પડદા પર
આપાિ થાય છે અને ત્યાાંથી પરાવચિિિ થિો પ્રકાશ આપણને જોવા મળે છે . જયારે અરીસા પરથી પરાવચિિિ થિા
પ્રકાશના ચકરણો જયારે એકબીજા સાથે ભેગા મળે ત્યારે પ્રચિચબાંબ રચાય છે . પ્રચિચબાંબના બે પ્રકાર છે . (1) આભાસી
પ્રચિચબાંબ (2) વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ.

Page 4 of 24
 SAMIR RAVAL
આભાસી પ્રનિન ું અને વાસ્િનવક પ્રનિન ું :-
1. વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ:- જે પ્રચિચબાંબને પડદા પર મેળવી શકાય િેને વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ કહે છે . જયારે
પરાવચિિિ ચકરણો વાસ્િચવક રીિે કોઈ ચબાંદુ આગળ એકબીજા સાથે ભેગા મળે ત્યારે વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ
રચાય છે .
2. આભાસી પ્રચિચબાંબ:- જે પ્રચિચબાંબને પડદા પર મેળવી ના શકાય િેને આભાસી પ્રચિચબાંબ કહે છે . જયારે
પરાવચિિિ ચકરણો વાસ્િચવક રીિે મળિા ના હોય પણ એમને પાછળ િરફ આભાસી રીિે લાંબાવવાથી એકબીજા
સાથે ભેગા થિા હોય ત્યારે આભાસી પ્રચિચબાંબ રચાય છે .
સમિલ અરીસા દ્વારા પ્રનિન ું ની રચના:-
આ ચવષે ચચાિ આગળ વધારીએ િે પહે લા એક વાિ નોધી લો કે કોઈ પણ વસ્િુમાાંથી ઘણા બધા પ્રકાશના ચકરણો
બહાર નીકળે છે . પરાંિુ પ્રચિચબાંબની રચના વખિે આપણે વસ્િુમાાંથી નીકળિા કોઈ પણ બે પ્રકાશના ચકરણોને આપણે
ધ્યાનમાાં લઈશુાં. આ માત્ર આપણી ચકરણાકૃ ચિને સરળ બનાવવા માટે ની પ્રયુચકિ છે .
બીજી એક વાિ મહત્વની નોધીએ કે વાસ્િચવક પ્રકાશના ચકરણને આપણે પૂરી લાઈન વડે દશાિવીશુાં. જયારે આભાસી
ચકરણને આપણે ત્રુટક રે ખા વડે દશાિવીશુાં.
વાસ્િચવક ચકરણો માત્ર અરીસાની સામેની બાજુ એથી જ આવશે. જયારે આભાસી ચકરણને આપણે અરીસાની પાછળની
બાજુ એ ત્રુટકરે ખાઓ વડે લાંબાવીને દશાિવીશુાં. આભાસી ચકરણો વાસ્િચવક રીિે અચસ્િત્વ ધરાવિા હોિા નથી.(કારણકે
પ્રકાશ અરીસામાાં પસાર થઈને પાછળની બાજુ જઈ શકિો નથી.) િે માત્ર અરીસાની પાછળની બાજુ થી આવિા હોય
િેવો ભાસ થાય છે . આટલી માક્રહિી સાથે આપણે પ્રચિચબાંબની રચનાને સમજીએ.
પ્રનિન ું ની રચના:-
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા પ્રમાણે ધારોકે એક ચબાંદુવિ વસ્િુ O
(ધારોકે િે એક પ્રકાશનુાં ઉદગમ છે .) ને અરીસા MM’ની
સામે મુકેલ છે . આથી, િેનુાં પ્રચિચબાંબ I અરીસાના પાછળના
ભાગમાાં બને છે . િો ચાલો ચવદ્યાથીચમત્રો આ પ્રચિચબાંબ કે વી
રીિે રચાયુાં છે િે સમજીએ.
વસ્િુ O માાંથી ઘણા બધા પ્રકાશના ચકરણો નીકળિા હોય છે .
િેમાાંથી કોઈ પણ બે પ્રકાશના ચકરણો ધ્યાનમાાં લો. અહી
વસ્િુમાાંથી નીકળિુાં એક પ્રકાશનુાં ચકરણ OA એ વસ્િુ O
માાંથી બહાર નીકળીને સમિલ અરીસા પર A ચબાંદુ આગળ
આપાિ થાય છે . અને ત્યાાંથી પરાવિિનના ચનયમો અનુસાર
પરાવચિિિ થઈને AX માગે જાય છે . આપાિકોણ i1 અને પરાવિિન કોણ r1 સમાન મૂલ્યના હોય છે . એવી જ રીિે
પ્રકાશનુાં બીજુ ાં ચકરણ OB વસ્િુમાાંથી બહાર નીકળીને સમિલ અરીસા પર B ચબાંદુ આગળ આપાિ થાય છે અને
ત્યાાંથી પરાવચિિિ થઈને BY માગે જાય છે . અહી, આપાિકોણ i2 અને પરાવિિન કોણ r2 સમાન મૂલ્યના હોય છે .
અહી, બે પરાવચિિિ ચકરણો AX અને BY એકબીજાથી દુર જાય છે િો િે ડાબી બાજુ એ કોઈ પણ ચબાંદુ આગળ
એકબીજાને મળિા નથી. હવે, આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણોને અરીસાની પાછળની બાજુ (જમણી બાજુ ) ત્રુટક રે ખા વડે
લાંબાવીએ િો િે ચબાંદુ I આગળ એકબીજાને મળે િેવો ભાસ થાય છે . જયારે આ પરાવચિિિ ચકરણો મનુષ્યની
આાંખ(E)માાં પ્રવેશે ત્યારે િેને આ વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ પરાવચિિિ ચકરણોની સીધી ક્રદશામાાં ચબાંદુ I આગળ જોવા મળે છે .
આથી વસ્િુનુાં સ્થાન અરીસાની પાછળ છે િેવો િેને ભાસ થાય છે . હવે, ધારોકે વસ્િુ O ની જગ્યાએ િમારો ચહે રો

Page 5 of 24
 SAMIR RAVAL
હોય િો િેનુાં પ્રચિચબાંબ I સ્થાને જોવા મળે છે . અને િમને િમારુાં પ્રચિચબાંબ જોવા મળે છે . આમ, જે સ્થાને પરાવનિાિ
કકરણો ભેગા મળિા હોય તયાું વસ્િનું પ્રનિન ું રચાય છે .
અહી, નોધો કે સમિલ અરીસા વડે મળિું પ્રનિન ું માત્ર સમિલ અરીસામાું જ જોઈ શકાય છે . િેને પ્રનિન ું સ્થાન
I આગળ પડદો મકવાથી િેના પર મેળવી શકાિું નથી. આવા પ્રનિન ું ને આભાસી પ્રનિન ું કહે છે . કારણ કે ત્રુટક
રે ખાઓ વડે દશાિવેલ ચકરણ એ કોઈ વાસ્િચવક ચકરણ નથી.
િો ચવદ્યાથીચમત્રો, સમિલ અરીસા દ્વારા આ રીિે આભાસી પ્રચિચબાંબની રચના થાય છે .
 સમિલ અરીસા દ્વારા કોઈ મોટી વસ્િનું પ્રનિન ું :-
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા પ્રમાણે ધારોકે કોઈ એક સમિલ
અરીસાની સામે એક મોટી ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુ AB
મુકેલ છે . હવે િેના પ્રચિચબાંબની રચના માટે િેના બે
અાંત્યચબાંદુઓ A અને B માાંથી નીકળિા બે-બે
આપાિચકરણો ધ્યાનમાાં લો.
અહી ચબાંદુ A માાંથી નીકળિા બે આપાિચકરણો AC
અને AD સમિલ અરીસા પર િમશઃ C અને D ચબાંદુએ
આપાિ થાય છે . અહી, આપાિચકરણ AC સમિલ
અરીસાની સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય છે આથી િે
િેના િે જ માગે પાછુાં ફરિી ક્રદશામાાં પરાવચિિિ થાય છે .
જયારે આપાિચકરણ AD સપાટી પરથી પરાવચિિિ
થઈને DE માગે જાય છે . અહી, આપાિચકરણ AD અને
પરાવચિિિ ચકરણ DE ના સપાટીને દોરે લ લાંબ N1D સાથે બનિા આપાિકોણ i1 અને પરાવિિન કોણ r1 સમાન
મૂલ્યના હોય છે .
આ જ રીિે ચબાંદુ B માાંથી નીકળિા બે આપાિચકરણો BF અને BG સમિલ અરીસા પર આપાિ થઈને ત્યાાંથી ઉપર
મુજબ પરાવચિિિ થાય છે . આપાિચકરણ BF સમિલ અરીસાની સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય છે આથી િે િેના િે
જ માગે પાછુાં ફરિી ક્રદશામાાં પરાવચિિિ થાય છે . જયારે આપાિચકરણ BG સપાટી પરથી પરાવચિિિ થઈને GH માગે
જાય છે . અહી, આપાિચકરણ BG અને પરાવચિિિ ચકરણ GH ના સપાટીને દોરે લ લાંબ N2D સાથે બનિા
આપાિકોણ i2 અને પરાવિિન કોણ r2 સમાન મૂલ્યના હોય છે .
હવે, આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે પરાવચિિિ ચકરણો CA અને DE િથા પરાવચિિિ ચકરણો FB અને GH
એકબીજાથી દુર જિા જાય છે . એટલે કે િે બાંને કયારે ય એકબીજાને વાસ્િચવક રીિે મળશે નક્રહ. આથી, આ પરાવચિિિ
ચકરણોને પાછળ િરફ લાંબાવવાથી વસ્િુ AB નુાં આભાસી પ્રચિચબાંબ A ' B ' મળે છે . અહી, િમે જોઈ શકો છો કે
વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ વસ્િુની ઉંચાઈ જેવડુાં , આભાસી અને ચત્તુાં(સીધુાં) મળે છે . અહી, એ પણ નોધો કે વસ્િુનુાં સમિલ
અરીસાથી જેટલુાં અાંિર હોય િેટલુાં જ અાંિર િેના પ્રચિચબાંબનુાં સમિલ અરીસાથી હોય છે . એટલે કે ધારોકે કોઈ એક
વસ્િુને સમિલ અરીસાથી 10 cm અાંિરે મુકેલ હોય િો િેનુાં પ્રચિચબાંબ પણ પાછળના ભાગમાાં સમિલ અરીસાથી
10 cm અાંિરે મળે છે . આથી, વસ્િુ અને પ્રચિચબાંબ વચ્ચેનુાં અાંિર 20 cm થાય છે .
ચવધાથીચમત્રો અહી નોધો કે સમિલ અરીસા વડે બનિા પ્રચિચબાંબમાાં વસ્િુની બાજુ ઓ ઉલટાઈ જાય છે . એટલે કે જો
િમે અરીસા સામે ઉભા રહીને ડાબો હાથ ઉંચો કરશો િો િમને પ્રચિચબાંબમાાં િમારો જમણો હાથ ઉંચો થિો હોય િેવુાં
લાગશે. િે જ રીિે જો િમે કોઈ એક હાડિ બોડિ પર RED લખીને િેને અરીસાની સામે રાખો િો પ્રચિચબાંબમાાં િમને એના
અક્ષરો ઉલટાઈ ગયા હોય િેવુાં દેખાશે. આથી, જ િો એમ્બ્યુલન્સ પર AMBULANCE એના પ્રચિચબાંબના રૂપમાાં
એટલે કે િરીકે લખવામાાં આવે છે .
Page 6 of 24
 SAMIR RAVAL

િો ચવદ્યાથીચમત્રો આ રીિે સમિલ અરીસા દ્વારા મોટી વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ રચાય છે .

 ગોળીય સપાટી દ્વારા પ્રકાશનું પરાવિાન અને પ્રનિન ું ની રચના:-
આગળ આપણે સમિલ અરીસા વડે થિા પરાવિિનનો અભ્યાસ કયો. જેમાાં જો પ્રકાશના સમાાંિર ચકરણો સમિલ
અરીસા પર આપાિ થિા હોય િો પરાવચિિિ ચકરણો પણ એકબીજાને સમાાંિરે હોય છે . આમ, સમિલ અરીસાઓ
સમાાંિર ચકરણોની માત્ર ક્રદશાઓ જ બદલે છે . િેના દ્વારા સમાાંિર ચકરણોને કોઈ એક ચબાંદુ આગળ
કે ચન્દ્રિ(converge) કે કોઈ એક ચબાંદુએથી અપકે ચન્દ્રિ( diverge) કરી શકિા નથી. િો હવે, આપણે જોઈએ કે
ગોળીય અરીસાઓ દ્વારા પ્રકાશના સમાાંિર ચકરણોને કે ચન્દ્રિ(converge) કે અપકે ચન્દ્રિ( diverge) કે વી રીિે કરી
શકાય છે . ગોળીય અરીસાઓની પરાવિિક સપાટીને વિ બનાવેલી હોય છે આથી િેમને વિ અરીસાઓ પણ કહી
શકાય. િો પહે લા આપણે વિઅરીસાઓની વ્યાખ્યા િથા િેના કે ટલાક પદો સમજી લઈએ અને ત્યાર બાદ િેના દ્વારા
પ્રકાશના પરાવિિનથી પ્રચિચબાંબની રચના જોઈએ.
વક્રઅરીસાઓ:- એક કાચની ગોળાકાર કવચ(પોલો ગોળો)ને કાપીને બનાવેલ ગોળીય સપાટીની કોઈ એક બાજુ એ
ચાાંદીનો ઢોળ ચઢાવવાથી બનિા અરીસાને વિઅરીસા કહે છે . િેના બે પ્રકાર છે . (1) અાંિગોળ અરીસો (2) બક્રહગોળ
અરીસો.
1. અુંિગોળ અરીસો:- જે વિઅરીસાની ઉપસેલી સપાટી પર ચાાંદીનો ઢોળ ચઢાવીને અાંદરની સપાટી પરાવિિક
બનાવવામાાં આવેલ હોય િેવા અરીસાને અાંિગોળ અરીસો કહે છે .
2. કહગોળ અરીસો:- જે વિઅરીસાની અાંદરની સપાટી પર ચાાંદીનો ઢોળ ચઢાવીને ઉપસેલી સપાટી પરાવિિક
બનાવવામાાં આવેલ હોય િેવા અરીસાને બક્રહગોળ અરીસો કહે છે .

વક્રિા કે ન્દ્ર(Centre of curvature):- વિ અરીસાને જે પોલો ગોળા(Hollow sphere of glass)ને કાપીને

બનાવવામાાં આવ્યો હોય િે ગોળાના કે ન્દ્રને વિઅરીસાનુાં વિિાકે ન્દ્ર કહે છે . ચકરણાકૃ ચિમાાં વિિાકે ન્દ્રને C વડે
દશાિવવામાાં આવે છે .
Page 7 of 24
 SAMIR RAVAL
વક્રિાનત્રજ્યા(Radius of curvature):- વિ અરીસાને જે પોલો ગોળા(Hollow sphere of glass)ને
કાપીને બનાવવામાાં આવ્યો હોય િે ગોળાની ચત્રજયાને વિઅરીસાની વિિાચત્રજયા કહે છે . ચકરણાકૃ ચિમાાં વિિાચત્રજયાને
R વડે દશાિવવામાાં આવે છે .
દપાણમખ(Aperture of mirror):- વિઅરીસાના જેટલા ભાગમાાંથી પ્રકાશનુાં વાસ્િચવક રીિે પરાવિિન થિુાં
િ ાકાર હોય છે . ચકરણાકૃ ચિમાાં િેને MM’ વડે દશાિવવામાાં આવે
હોય િે ભાગને વિઅરીસાનુાં દપિણમુખ કહે છે . જે વિુળ
છે . દપિણમુખ અરીસાનુાં કદ પણ દશાિવે છે .
ધ્રવ(Pole):- વિઅરીસાના દપિણમુખના કે ન્દ્રને ધ્રુવ કહે છે . િેની સાંજ્ઞા P છે .
મખ્ય અક્ષ (Principal axis):- અરીસાના વિિાકે ન્દ્ર અને ધ્રુવમાાંથી પસાર થિી કાલ્પચનક રે ખાને મુખ્ય અક્ષ
કહે છે . ઉપરની આકૃ ચિમાાં મુખ્ય અક્ષને XY વડે દશાિવવામાાં આવેલ છે .
અુંિગોળ અરીસાનું મખ્યકે ન્દ્ર અને કે ન્દ્રલું ાઈ( Principal Focus and Focal length of the Concave
mirror):-
મખ્યકે ન્દ્ર:- અરીસાની મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર ચકરણો
(Parallel rays) અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને મુખ્ય અક્ષ
પરના જે ચબાંદુ આગળ કે ચન્દ્રિ કે અપકે ચન્દ્રિ થિા હોય િે ચબાંદુને
અરીસાનુાં મુખ્ય કે ન્દ્ર કહે છે . િેની સાંજ્ઞા F છે . બાજુ ની આકૃ ચિમાાં
અાંિગોળ અરીસા દ્વારા સમાાંિર ચકરણો પરાવચિિિ થઈને મુખ્ય
અક્ષ પર કે ચન્દ્રિ થિા દશાિવ્યા છે . િે ચબાંદુને મુખ્ય કે ન્દ્ર F કહે
છે .

કે ન્દ્રલું ાઈ:- અરીસાના ધ્રુવથી મુખ્યકે ન્દ્ર વચ્ચેના અાંિરને

અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ કહે છે . િેની સાંજ્ઞા f છે . િેનો SI એકમ
મીટર(m) છે .

 કહગોળ અરીસાનું મખ્યકે ન્દ્ર અને કે ન્દ્રલું ાઈ( Principal Focus and Focal length of the
Convex mirror):-

બાજુ ની આકૃ ચિમાાં િમે જોઈ શકો છો કે બક્રહગોળ અરીસા

દ્વારા સમાાંિર ચકરણો અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને
અપકે ચન્દ્રિ થાય છે . એકબીજાથી દુર જાય છે એટલે કે
વાસ્િચવક રીિે િેઓ એકબીજાને કયારે ય મળિા નથી. પરિુાં,
આ પરાવચિિિ ચકરણોને પાછળની બાજુ ત્રુટક રે ખા વડે
લાંબાવિા િે મુખ્ય અક્ષ પર જે ચબાંદુ આગળ ભેગી મળિી હોય
િે ચબાંદુએ બક્રહગોળ અરીસાનુાં મુખ્યકે ન્દ્ર હોય છે .

આમ, જોઈ શકાય છે કે અાંિગોળ અરીસાનુાં મુખ્ય કે ન્દ્ર

અરીસાની સામેની બાજુ એ હોય છે . જયારે બક્રહગોળ અરીસાનુાં મુખ્યકે ન્દ્ર અરીસાની પાછળની બાજુ એ હોય છે .

વક્રિાનત્રજ્યા અને કે ન્દ્રલું ાઈ વચ્ચેનો સું ુંધ:- વિિાચત્રજયા એ અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ કરિા બમણી હોય છે . એટલે
કે R  2 f .
Page 8 of 24
 SAMIR RAVAL
 વક્રઅરીસા વડે પ્રનિન ું ની રચના માટે ના નનયમો:-
નનયમ-1:- અરીસાની મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર ચકરણો અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી પસાર થાય છે .

નનયમ-2 :- અરીસાના મુખ્યકે ન્દ્ર માાંથી પસાર થિુાં ત્રાાંસુ ચકરણ અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર
ક્રદશામાાં જાય છે .

નનયમ-3 :- અરીસાના વિિાકે ન્દ્રમાાંથી પસાર થિુાં ત્રાાંસુ ચકરણ અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને િેના િે જ ક્રદશામાાં
પાછુાં વળે છે .

નનયમ-4 :- અરીસાના ધ્રુવ પર આપાિ થિુાં ત્રાાંસુ ચકરણ અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને આપાિકોણ જેટલા જ
પરાવિિનકોણે પરાવચિિિ થાય છે .

 અુંિગોળ અરીસાના મખ્ય અક્ષ પર અલગ અલગ સ્થાને વસ્િને મકિા િેના પ્રનિન ું ના સ્થાન અને
પ્રકાર:-
1. વસ્િને મખ્યકે ન્દ્ર અને ધ્રવ વચ્ચે મકિા:-
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર વસ્િુ AB ને ધ્રુવ અને
મુખ્યકે ન્દ્ર વચ્ચે મુકેલ છે . અહી, A અને B ચબાંદુઓમાાંથી
આપાિચકરણો અાંિગોળ અરીસાના દપિણમુખ પર આપાિ
થઈને ત્યાાંથી પરાવચિિિ થાય છે . આપાિચકરણ AE
અરીસાની સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય છે . આથી, િે
પરાવચિિિ થઈને િેના િે જ માગે આગળ વધીને વિિાકે ન્દ્ર C
Page 9 of 24
 SAMIR RAVAL
માાંથી પસાર થાય છે . આપાિચકરણ AD મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર આપાિ થાય છે અને િે ત્યાાંથી પરાવચિિિ થઈને DF
માગે આગળ વધીને મુખ્યકે ન્દ્ર F માાંથી પસાર થાય છે . િમે જોઈ શકો છો કે આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણો એકબીજાથી
દુર જાય છે . એટલે કે આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણો વાસ્િચવક રીિે એકબીજાને મળિા નથી. આથી, આ ચકસ્સામાાં
વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ રચાિુાં નથી. હવે, આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણોને પાછળ િરફ ત્રુટક રે ખા વડે લાંબાવવાથી િે A’
સ્થાને એકબીજાને મળે છે . અને ત્યાાં વસ્િુનુાં આભાસી પ્રચિચબાંબ A ' B ' રચાય છે . જે વસ્િ કરિા મોટું , આભાસી
અને ચત્ું હોય છે . આ કકસ્સામાું પ્રનિન ું અરીસાના પાછળના ભાગમાું રચાય છે .
િો ચવદ્યાથીચમત્રો, આ રીિે ચનયમ-1 થી 4 ના ઉપયોગથી િમે બીજા સ્થાનો આગળ મુકેલ વસ્િુ માટે ચકરણાકૃ ચિઓ
બનાવી શકો છો.
2. વસ્િને મખ્યકે ન્દ્ર પર મકિા:-
વસ્િુને અાંિગોળ અરીસાના મુખ્યકે ન્દ્ર પર મુકિા ચબાંદુ A
માાંથી નીકળિા આપાિચકરણો AE અને AD અરીસા પરથી
પરાવચિિિ થઈને િમશઃ EY અને DX માગે આગળ વધે છે .
આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણો સમાાંિર ચકરણો છે . આથી, િે
અનુંિ અુંિરે (at infinity) કોઈ એક સ્થાને એક ીર્જને
મળશે અને તયાું વસ્િનું મોટું , વાસ્િનવક અને ઉલટું
પ્રનિન ું નાવશે.
આપણે જાણીએ છીએ કે કોઈ એક ચવદ્યુિ ટોચિમાાં એક
અાંિગોળ પરાવિિક સપાટી રાખેલ હોય છે . આ અાંિગોળ
પરાવિિક સપાટીના મુખ્યકે ન્દ્ર પર એક ચવદ્યુિબલ્બને
રાખિા િેના પ્રકાશનુાં પરાવિિક સપાટી દ્વારા પરાવિિન
થઈને સમાાંિર ચકરણપુજ ાં રચાય છે . જે અનાંિ અાંિર સુધી
જાય છે .
3. વસ્િને મખ્યકે ન્દ્ર અને વક્રિાકે ન્દ્રની વચ્ચે મકિા:-
જો વસ્િુને અાંિગોળ અરીસાના મુખ્યકે ન્દ્ર અને વિિાકે ન્દ્રની
વચ્ચે મુકિા િેમાાંથી નીકળિા બે આપાિચકરણો AE ને AD
અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને EA ચકરણ વિિાકે ન્દ્રમાાંથી િથા
DF ચકરણ મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી પસાર થઈને વાસ્િચવક રીિે
એકબીજાને A’ ચબાંદુ આગળ મળે છે . આથી વક્રિાકે ન્દ્રથી થોડે
દર વસ્િનું વાસ્િનવક, ઉલટું ,વસ્િ કરિા મોટું પ્રનિન ું A ' B '
રચાય છે .
4. વસ્િને વક્રિાકે ન્દ્ર પર મકિા:-
વસ્િુને વિિાકે ન્દ્ર પર મુકિા િેમાાંથી નીકળિા બે આપાિચકરણો AD
અને AE અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને EA’ ચકરણ મુખ્યઅક્ષને
સમાાંિર િથા DF ચકરણ મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી પસાર થઈને વાસ્િચવક રીિે
એકબીજાને A’ ચબાંદુ આગળ મળે છે . આથી, વસ્િનું વાસ્િનવક, ઉલટું
અને વસ્િના જવ ે ડું જ પ્રનિન ું A ' B ' વક્રિાકે ન્દ્ર પર જ મળે છે .

Page 10 of 24
 SAMIR RAVAL
5. વસ્િને વક્રિાકે ન્દ્રથી થોડે દર મકિા:-
વસ્િુને વિિાકે ન્દ્રથી થોડે દુર મુકિા િેમાાંથી નીકળિા બે
આપાિચકરણો AD અને AE અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને EA’
ચકરણ વિિાકે ન્દ્રમાાંથી િથા DF ચકરણ મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી પસાર
થઈને વાસ્િચવક રીિે એકબીજાને A’ ચબાંદુ આગળ મળે છે . આથી,
વસ્િ AB નું વાસ્િનવક, ઉલટું અને વસ્િ કરિા નાનું પ્રનિન ું
વક્રિાકે ન્દ્ર અને મખ્યકે ન્દ્રની વચ્ચે મળે છે .
 કહગોળ અરીસા દ્વારા વસ્િના પ્રનિન ું ની રચના:-
1. જો વસ્િુને બક્રહગોળ અરીસાથી થોડે ક દુર મુકેલ હોય િો
વસ્િુમાાંથી નીકળિા આપાિચકરણો AD અને AE
અરીસા પરથી પરાવચિિિ થઈને િમશઃ DX અને EA
માગે આગળ વધે છે . આ પરાવચિિિ ચકરણો એકબીજાથી
દુર જિા હોય છે . આથી, િે વાસ્િચવક રીિે કયારે ય
એકબીજાને મળશે નક્રહ. આથી આ પરાવચિિિ ચકરણોને
અરીસાની પાછળ િરફ ત્રુટક રે ખાઓ વડે લાંબાવવાથી
A’ સ્થાને એકબીજાને મળે છે અને વસ્િનું આભાસી,
ચત્ું અને વસ્િ કરિા નાનું પ્રનિન ું અરીસાના મખ્યકે ન્દ્ર અને ધ્રવ વચ્ચે મળે છે .
2. જો કોઈ વસ્િુને બક્રહગોળ અરીસાથી અનાંિ અાંિરે મુકેલ
હોય િો િે વસ્િુમાાંથી આવિા સમાાંિર ચકરણો અરીસા
પર D અને P ચબાંદુઓ આગળ આપાિ થઈને DX
અને PY માગે આગળ વધે છે . આ બાંને પરાવચિિિ
ચકરણો વાસ્િચવક રીિે કયારે ય એકબીજાને મળિા
નથી. આથી, આ બાંને પરાવચિિિ ચકરણોને અરીસાની
પાછળ િરફ ત્રુટક રે ખાઓ વડે લાંબાવિા A’ ચબાંદુ
આગળ એકબીજાને મળે છે . આથી, વસ્િુનુાં આભાસી,
ચત્તુાં અને વસ્િુ કરિા ખુબ જ નાનુાં પ્રચિચબાંબ બક્રહગોળ અરીસાના મુખ્યકે ન્દ્ર પર રચાય છે .
 ગોળીય અરીસાઓ માટે સુંજ્ઞા પ્રણાલી:-
1. વસ્િુને અરીસાની સામે ડાબી બાજુ (Left
side)દોરવામાાં આવે છે .
2. બધા જ અાંિરોનુાં માપન અરીસાના ધ્રુવ P થી
કરવામાાં આવે છે . એટલે કે ધ્રુવને ઉગમ ચબાંદુ િરીકે
લેવામાાં આવે છે .
3. આપાિચકરણની ક્રદશામાાં(In the Direction
Of Incident Light) મપાિા અાંિરોને ધન
(Positive distance)લેવામાાં આવે છે .
4. આપાિચકરણની ચવરુદ્ધ( Against the
Direction Of Incident Light) ક્રદશામાાં મપાિા અાંિરોને ઋણ (Negative distance) લેવામાાં
આવે છે .
5. મુખ્ય અક્ષથી ઉપર િરફના અાંિરો ધન લેવામાાં આવે છે .
6. મુખ્ય અક્ષથી નીચે િરફના અાંિરો ઋણ લેવામાાં આવે છે .

Page 11 of 24
 SAMIR RAVAL
નીચેના કોષ્ટક પરથી અુંિગોળ અરીસાના કકસ્સાઓ અનસાર વસ્િ અુંિર અને પ્રનિન ું અુંિરની સુંજ્ઞાઓ:-
વસ્િ અુંિરની પ્રનિન ું વસ્િની પ્રનિન ું ની
વસ્િનું સ્થાન પ્રનિન ું નું સ્થાન
સુંજ્ઞા અુંિરની સુંજ્ઞા ઉંચાઈ ઉંચાઈ
ડા ી ાજ C થી દર ડા ી ાજ C અને F ઋણ ઋણ ધન ઋણ
વચ્ચે
ડા ી ાજ C અને ડા ી ાજ C થી દર ઋણ ઋણ ધન ઋણ
F વચ્ચે
ડા ી ાજ C પર ડા ી ાજ C પર ઋણ ઋણ ધન ઋણ
ડા ી ાજ F પર ડા ી ાજ અનુંિ અુંિરે ઋણ ઋણ ધન ઋણ
ડા ી ાજ F અને જમણી ાજ ઋણ ધન ધન ધન
P વચ્ચે

નીચેના કોષ્ટક પરથી કહગોળ અરીસાના કકસ્સાઓ અનસાર વસ્િ અુંિર અને પ્રનિન ું અુંિરની સુંજ્ઞાઓ:-
વસ્િ અુંિરની પ્રનિન ું વસ્િની પ્રનિન ું ની
વસ્િનું સ્થાન પ્રનિન ું નું સ્થાન
સુંજ્ઞા અુંિરની સુંજ્ઞા ઉંચાઈ ઉંચાઈ
ડા ી ાજ જમણી ાજ P અને F ઋણ ધન ધન ધન
અરીસાથી થોડે દર વચ્ચે
ડા ી ાજ અનુંિ જમણી ાજ F પર ઋણ ઋણ ધન ધન
અુંિરે

 અરીસાનું સૂત્ર:-
1 1 1
જો અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ f હોય, વસ્િુ અાંિર u અને પ્રચિચબાંબ અાંિર v હોય િો અરીસાનુાં સૂત્ર:-  
f v u
 અરીસાની મોટવણી:- મોટવણી એટલે વસ્િુ કરિા પ્રચિચબાંબ કે ટલા ગણાં મોટુાં મળશે.

પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ(𝒉𝟐 ) h2 v
મોટવણી(m) = m 
વસ્િુની ઉંચાઈ(𝒉𝟏 ) h1 u

 અુંિગોળ અરીસાની કે ન્દ્રલું ાઈ હમેશા ઋણ હોય છે .

 કહગોળ અરીસાની કે ન્દ્રલું ાઈ હમેશા ધન હોય છે .

પ્રકાશનું વક્રીભવન (Refraction of Light)
આપણે જાણીએ છીએ કે પ્રકાશચકરણ એ સુરેખ રે ખા પર ગચિ કરે છે . પરિું, જ્યાું સધી માધ્યમ દલાય ના તયાું સધી.
જી હાાં, ચવધાથીચમત્રો જો પ્રકાશનુાં ચકરણ એક માધ્યમમાાંથી બીજા કોઈ અલગ
ઘનિા ધરાવિા માધ્યમમાાં પ્રવેશે ત્યારે િે બાંને માધ્યમોને જોડિી સપાટી
આગળથી પોિાના માગિથી સહે જ વાાંકુાં વળે છે . આ પ્રકાશીય ઘટનાને પ્રકાશનુાં
વિીભવન (Refraction) કહે છે .
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક પ્રકાશનુાં ચકરણ હવા(Air)માાંથી
કાચ(Glass)ના એક લાંબઘનની એક સપાટી પર A ચબાંદુ આગળ આપાિ થાય
છે . હવા એ પ્રકાશીય પાિળુાં(Rare) માધ્યમ છે જયારે કાચ એ પ્રકાશીય ઘટ્ટ

Page 12 of 24
 SAMIR RAVAL
(Dense)માધ્યમ છે . આથી, જયારે પ્રકાશનુાં ચકરણ પાિળા માધ્યમમાાંથી ઘટ્ટ માધ્યમમાાં પ્રવેશે ત્યારે િે બાંને
માધ્યમને જોડિી સપાટીથી પોિાના મૂળ માગેથી સહે જ વાાંકુાં વળે છે .
આપણે પ્રકાશના વિીભવનના ઘણા બધા ચકસ્સા વ્યવહારમાાં જોઈએ છીએ. જેમકે એક પેચન્સલને એક કાચના પાણી
ભરે લા ગ્લાસમાાં અડધી ડુ બાડીએ િો પાણીમાાં રહે લ ભાગ સહે જ વાાંકો વળી ગયેલો લાગે છે . જો કોઈ એક પાણી ભરે લ
ડોલમાાં એક ચસક્કો ડોલના િળયે મુકેલ હોય િો િે સહે જ ઉપર િરફ ખસેલો જોવા મળે છે . આવા ઘણા બધા ઉદાહરણો
આપણે જોયા છે .
આવું વક્રીભવન કે મ થાય છે ?
અલગ અલગ માધ્યમોમાાં પ્રકાશની ઝડપ અલગ અલગ હોય છે . જેમકે હવામાાં પ્રકાશની ઝડપ 3 108 m / s છે
જયારે કાચમાાં પ્રકાશની ઝડપ 2 108 m / s છે . આ પરથી િમે જોઈ શકો છો કે કાચ કરિા હવામાાં પ્રકાશનો વેગ
વધારે હોય છે . એટલે કે કાચ કરિા હવામાાં પ્રકાશ ઝડપથી પ્રસરણ પામે છે . આ જ કારણથી એક માધ્યમમાાંથી બીજા
માધ્યમમાાં જિા પ્રકાશનુાં વિીભવન થાય છે . કોઈ આપેલ બે માધ્યમોમાાં પ્રકાશની ઝડપમાાં િફાવિ જેટલો મોટો હોય
િેટલુાં વિીભવન પણ વધારે હોય.
પ્રકાશીય ઘટ્ટ માધ્યમ અને પ્રકાશીય પાિળું માધ્યમ(Optically rarer madium and Optical denser
medium):-
કોઈ એવુાં પારદશિક માધ્યમ કે જેમાાંથી પ્રકાશનુાં સરળિાથી પ્રસરણ થઇ શકે િેવા માધ્યમને પ્રકાશીય માધ્યમ કહે છે .
જેમ કે પાણી, કાચ, હવા, કે રોસીન, કે ટલાક પ્લાચસ્ટક, આલ્કોહોલ, વગેરે પ્રકાશીય માધ્યમો છે .
જે માધ્યમમાાં પ્રકાશનો વેગ વધારે હોય િે માધ્યમને પ્રકાશીય પાિળુાં માધ્યમ કહે છે . હવા એ પ્રકાશીય પાિળુાં માધ્યમ
છે .જે માધ્યમમાાં પ્રકાશનો વેગ ઓછો હોય િે માધ્યમને પ્રકાશીય ઘટ્ટ માધ્યમ કહે છે . કાચ એ પ્રકાશીય ઘટ્ટ માધ્યમ
છે . પાણીમાાં હવાનો વેગ 2.25 108 m / s છે . જે હવામાાં પ્રકાશના વેગ કરિા ઓછો િથા કાચમાાં વેગ કરિા વધારે
હોય છે . િેથી પાણી એ હવા કરિા ઘટ્ટ માધ્યમ કહે વાય િથા કાચ કરિા પાિળુાં માધ્યમ કહે વાય. પ્રકાશીય ઘટ્ટ અને
પાિળા માધ્યમને માધ્યમના વિીભવનાાંક વડે વ્યાખ્યાચયિ કરી શકાય છે . જે ચવષે આપણે આગળ અભ્યાસ કરીશુાં.
પ્રકાશના વિીભવન ચવષે નીચેના બે ચનયમો યાદ રાખી લો.
1. જયારે પ્રકાશનું કકરણ પ્રકાશીય પાિળા માધ્યમમાુંથી ઘટ્ટ માધ્યમમાું પ્રવેશે છે તયારે િે સપાટીને દોરે લ લું િરફ
વાુંકું વળે છે .
2. જયારે પ્રકાશનું કકરણ પ્રકાશીય ઘટ્ટ માધ્યમમાુંથી પાિળા માધ્યમમાું પ્રવેશે છે તયારે િે સપાટીને દોરે લ લું દર
િરફ ર્જય છે .
આ સમજવા માટે આપણે નીચેની સમજુ િી જોઈએ. જયાાં એક કાચના લાંબઘનને એક કાડિ -બોડિ પર મુકેલ છે . જેની
આજુ બાજુ હવા છે .

કકસ્સો-1:- પ્રકાશકકરણ જયારે પાિળા માધ્યમમાુંથી ઘટ્ટ

માધ્યમમાું પ્રવેશે તયારે .
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક પ્રકાશનુાં ચકરણ AO બે
માધ્યમોને જોડિી સપાટી પર કોઈ ચબાંદુ O આગળ આપાિ
થાય છે . અહી, ત્રુટક રે ખા ON એ આપાિચબાંદુ( Point of
Incident) O આગળ સપાટીને દોરે લો લાંબ(Normal) છે .
આપાિચકરણ AO એ લાંબ સાથે બનાવેલા ખૂણાને
આપાિકોણ( Angle of incidence) i કહે છે . આ
ચકસ્સામાાં પ્રકાશનુાં ચકરણ હવા(પાિળા માધ્યમ)માાંથી
કાચ(ઘટ્ટમાધ્યમ )માાં જાય છે . િો વેગમાાં ઘટાડો થિા િેનુાં વિીભવન થાય છે અને આ પ્રકાશનુાં ચકરણ
Page 13 of 24
 SAMIR RAVAL
વિીભુિચકરણ(Refracted ray) OB સ્વરૂપે આગળ વધે છે . આ ચકરણે સપાટીને દોરે લ લાંબ સાથે બનાવેલ ખૂણાને
વિીભુિકોણ (Angle of Refraction) r કહે છે . અહી, જોઈ શકાય છે કે જયારે પ્રકાશનુાં ચકરણ પાિળા
માધ્યમમાાંથી ઘટ્ટ માધ્યમમાાં પ્રવેશે છે ત્યારે િે લાંબ િરફ વાાંકુાં વળે છે .
કકસ્સો-2:- પ્રકાશકકરણ જયારે ઘટ્ટ માધ્યમમાુંથી પાિળા માધ્યમમાું પ્રવેશે તયારે .
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક પ્રકાશનુાં ચકરણ AO બે
માધ્યમોને જોડિી સપાટી પર કોઈ ચબાંદુ O આગળ આપાિ
થાય છે . અહી, ત્રુટક રે ખા ON એ આપાિચબાંદુ( Point of
Incident) O આગળ સપાટીને દોરે લો લાંબ(Normal) છે .
આપાિચકરણ AO એ લાંબ સાથે બનાવેલા ખૂણાને
આપાિકોણ( Angle of incidence) i કહે છે . આ
ચકસ્સામાાં પ્રકાશનુાં ચકરણ કાચ(ઘટ્ટમાધ્યમ)માાંથી
હવા(પાિળા માધ્યમ)માાં જાય છે . િો વેગમાાં વધારો થિા િેનુાં
વિીભવન થાય છે અને આ પ્રકાશનુાં ચકરણ
વિીભુિચકરણ(Refracted ray) OB સ્વરૂપે આગળ વધે
છે . આ ચકરણે સપાટીને દોરે લ લાંબ સાથે બનાવેલ ખૂણાને વિીભુિકોણ (Angle of Refraction) r કહે છે .
અહી, જોઈ શકાય છે કે જયારે પ્રકાશનુાં ચકરણ ઘટ્ટ માધ્યમમાાંથી પાિળા માધ્યમમાાં પ્રવેશે છે ત્યારે િે લાંબથી દુર િરફ
જાય છે .
 પ્રકાશનું કકરણ હવામાુંથી કાચમાું િથા કાચમાુંથી
ફરીથી હવામાું ર્જય તયારે થિું વક્રીભવન િથા
પાર્શ્વીય સ્થાનાુંિર(Lateral
Displacement) :-
આકૃ ચિમાાં એક કાચના લાંબઘન PQRS ને મુકેલ છે . જયારે
પ્રકાશનુાં આપાિચકરણ AO સપાટી PQ પર આપાિચબાંદુ
O આગળ આપાિ થિા હવામાાંથી કાચમાાં પ્રવેશે ત્યારે િેનુાં
વિીભવન થાય છે . અને વિીભુિચકરણ OB સપાટી SR
માટે આપાિચકરણ બને છે . અને િે B ચબાંદુએ આપાિ થાય
છે . ત્યાાંથી િે કાચમાાંથી હવામાાં જિા િેનુાં ફરીથી વિીભવન
થાય છે અને લાંબથી દુર જિી ક્રદશામાાં ચનગિમન
ચકરણ(Emergent ray) BC સ્વરૂપે બહાર નીકળે છે . ચનગિમન ચકરણે સપાટીને દોરે લ લાંબ સાથે બનાવેલા ખૂણાને
ચનગિમન કોણ e કહે છે . આ ચનગિમન કોણ આપાિ કોણ જેટલો જ હોય છે . અહી, આકૃ ચિપરથી જોઈ શકાય છે કે
ચનગિમન ચકરણ BC એ આપાિચકરણ AO ની ક્રદશાને સમાાંિર છે . અહી, જોઈ શકાય છે કે આપાિચકરણ િેના
માગિમાાંથી કાંઇક સ્થાનાાંિર અનુભવે છે . આવા સ્થાનાાંિરને પાર્શ્વીય સ્થાનાાંિર થયુાં કહે વાય.
 જો પ્રકાશનું કકરણ સપાટીને લું રૂપે આપાિ થિું હોય િો:-
જો પ્રકાશનુાં ચકરણ સપાટીને લાંબ રૂપે આપાિ થિુાં હોય િો િે કોઈ પણ પ્રકારનુાં વિીભવન
અનુભવિુાં નથી. અને િેની મૂળ ક્રદશામાાં જ આગળ વધે છે . આથી, યાદ રાખો કે જો
આપાિકોણ શૂન્ય હોય િો વિીભુિકોણ પણ શૂન્ય હોય છે .

Page 14 of 24
 SAMIR RAVAL
 પ્રકાશના વક્રીભવનના નનયમો:-
ચનયમ-1:- આપાિચકરણ, વિીભુિચકરણ અને માધ્યમોને જોડિી સપાટીને દોરે લો લાંબ ત્રણેય એક જ સમિલમાાં હોય છે .
ચનયમ-2 :- કોઈ બે માધ્યમોની જોડ માટે આપાિકોણના સાઈન (sine) અને વિીભુિકોણના સાઈન (sine)નો ગુણોત્તર
અચળ(constant) રહે છે .
આપાિકોણના સાઈન
=અચળ
વિીભુિકોણના સાઈન
sin i
 constant
sin r
અહી, જો પ્રકાશ હવામાાંથી કોઈ બીજા માધ્યમમાાં જિો હોય િો આ ગુણોત્તરમાાં મળિો અચળાાંક(constant) એ િે
બીજા માધ્યમનો હવાની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક કહે છે . િમે જોઈ શકો છો કે માધ્યમનો વિીભવનાાંક એ બે સમાન
રાચશઓનો ગુણોત્તર છે . આથી, માધ્યમનો વિીભવનાાંક એ એકમ રક્રહિ આાંક છે . વિીભવનાાંક એ કોઈ એક પ્રકાશ
ચકરણ એક માધ્યમમાાંથી બીજા માધ્યમમાાં જાય ત્યારે િેના વાાંકા વાળવાની ક્ષમિાનુાં માપન છે .
 માધ્યમનો વક્રીભવનાુંક અને પ્રકાશની ઝડપ:-
આપણે આગળ જોયુાં કે પ્રકાશનુાં વિીભવન માધ્યમ બદલાિા પ્રકાશના વેગમાાં
થિા ફે રફારના કારણે થાય છે . િો આથી માધ્યમના વિીભવનાાંકને બે માધ્યમોમાાં
પ્રકાશના વેગના ગુણોત્તર વડે પણ વ્યાખ્યાચયિ કરી શકાય છે . આ સમજવા માટે
બાજુ ની આકૃ ચિ ધ્યાનમાાં લો. આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક પ્રકાશનુાં ચકરણ
AO માધ્યમ-1(Medium 1)માાંથી v1 જેટલી ઝડપ સાથે બે માધ્યમોને
જોડિી સપાટી પર ચબાંદુ O આગળ આપાિ થાય છે . હવે, િેનુાં બીજા માધ્યમમાાં
વિીભવન થિા િે માધ્યમ-2 માાં v2 જેટલી ઝડપ સાથે વિીભુિચકરણ OB
સ્વરૂપે પ્રસરણ પામે છે . િો માધ્યમ-1 ની સાપેક્ષે માધ્યમ-2 નો વક્રીભવનાુંક
n21 , માધ્યમ-1માું પ્રકાશની ઝડપ અને માધ્યમ-2 માું પ્રકાશની ઝડપના ગણોત્ર દ્વારા આપી શકાય છે .
માધ્યમ−𝟏 માાં પ્રકાશની ઝડપ( v1 ) v1
માધ્યમ-1 ની સાપેક્ષે માધ્યમ-2 નો વક્રીભવનાુંક n21 = n21 
માધ્યમ−𝟐 માાં પ્રકાશની ઝડપ( v2 ) v2
નનરપેક્ષ વક્રીભવનાુંક:- કોઈ પણ માધ્યમનો હવાની સાપેક્ષે વિીભવનાાંકને િે માધ્યમનો ચનરપેક્ષ વિીભવનાાંક કહે
છે .
હવામાાં પ્રકાશની ઝડપ( c ) c
માધ્યમનો નનરપેક્ષ વક્રીભવનાુંક n = n
આપેલ માધ્યમ માાં પ્રકાશની ઝડપ( v ) v
કે ટલાક માધ્યમોનો હવા અથવા શૂન્યાવકાશની સાપેક્ષે વિીભવનાાંકનુાં લીસ્ટ(List of Regractive Index with
respect to Air or Vaccum):-

Page 15 of 24
 SAMIR RAVAL
આ યાદીમાાં િમે જોઈ શકો છો કે હીરો(Diamond)નો વિીભવનાાંક સૌથી વધારે છે . આથી િેમાાં પ્રકાશનુાં વિીભવન
વધારે પ્રમાણમાાં થાય છે . હવામાાં પ્રકાશની ઝડપ અને શૂન્યાવકાશમાાં પ્રકાશની ઝડપ બાંને લગભગ સમાન છે . આથી
હવાનો હવાની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક 1 છે .
 ગોળીય લેન્દ્સ દ્વારા પ્રકાશનું વક્રીભવન(Refraction of light by Spherical lens):-
લેન્સ એ બે વિીભવનકારક વિસપાટીઓ ધરાવિો પારદશિક કાચ છે . લેન્સના બે પ્રકાર છે . (1) બક્રહગોળ
લેન્સ(Convex lens) (2)અાંિગોળ લેન્સ (Concave lens).
(1) બક્રહગોળ લેન્સ(Convex lens):- બક્રહગોળ લેન્સ વચ્ચેથી બહાર િરફ ઉપસેલો
િથા ધારથી ચપટો હોય છે . બાજુ ની આકૃ ચિ બક્રહગોળ લેન્સની આકૃ ચિદશાિવે છે .

(2) અાંિગોળ લેન્સ(Convex lens):- અાંિગોળ લેન્સ વચ્ચેથી ચપટો િથા ધારથી
બહાર િરફ ઉપસેલો હોય છે . બાજુ ની આકૃ ચિ અાંિગોળ લેન્સની આકૃ ચિદશાિવે છે .

 લેન્દ્સનો ધ્રવ અને મખ્ય અક્ષ(Optical centre and Pricipal axis of the Lens):-
લેન્સના મધ્યચબાંદુને લેન્સનો ધ્રુવ કહે છે . િેને સામાન્ય રીિે C વડે દશાિવવામાાં આવે છે . જો કોઈ પ્રકાશનુાં ચકરણ
ધ્રુવમાાંથી પસાર થિુાં હોય િો િે કોઈ વિીભવન અનુભવિુાં નથી અને સીધા રસ્િે જાય છે . લેન્સના ધ્રુવને ઘણીવાર O
વડે પણ દશાિવવામાાં આવે છે .
લેન્સના ધ્રુવમાાંથી પસાર થિી િથા લેન્સની બાંને વિસપાટીઓને લાંબ એવી કાલ્પચનક રે ખાને લેન્સની મુખ્ય અક્ષ કહે
છે .
 લેન્દ્સનું મખ્યકે ન્દ્ર અને કે ન્દ્રલું ાઈ (Principal Focus and Focal length of lens):-
જયારે કોઈ એક બક્રહગોળ લેન્સની સપાટી પર મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર
પ્રકાશના ચકરણો ડાબી બાજુ થી આપાિ થાય ત્યારે િેમનુાં વિીભવન
થઈને બધા જ પ્રકાશના ચકરણો જમણી બાજુ મુખ્ય અક્ષ પર જે ચબાંદુ
આગળ વાસ્િચવક રીિે કે ચન્દ્રિ થિા હોય િેને લેન્સનુાં મુખ્યકે ન્દ્ર કહે
છે . િેની સાંજ્ઞા F છે . લેન્સના ધ્રુવથી મુખ્યકે ન્દ્ર વચ્ચેના અાંિરને
લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ કહે છે . િેની સાંજ્ઞા f છે . બક્રહગોળ લેન્સની
કે ન્દ્રલાંબાઈ હાંમેશા ધન હોય છે .
જયારે કોઈ એક અાંિગોળ લેન્સની સપાટી પર મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર
પ્રકાશના ચકરણો ડાબી બાજુ થી આપાિ થાય ત્યારે િેમનુાં વિીભવન
થઈને બધા જ પ્રકાશના ચકરણો જમણી બાજુ ચવકે ચન્દ્રિ થાય છે .
આવા વિીભુિચકરણો એકબીજાને કયારે ય વાસ્િચવક રીિે મળિા
નથી. પરિુાં, આ વિીભુિચકરણોને પાછળ િરફ ત્રુટક રે ખાઓ વડે
લાંબાવવાથી િે મુખ્ય અક્ષ પર જે ચબાંદુ આગળ ભેગા મળિા હોય િેને
લેન્સનુાં મુખ્યકે ન્દ્ર કહે છે . અાંિગોળ લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ હાંમેશા
ઋણ હોય છે .

Page 16 of 24
 SAMIR RAVAL
 કહગોળ લેન્દ્સ દ્વારા પ્રનિન ું ની રચના માટે ના નનયમો :-
નનયમ-1:- બક્રહગોળ લેન્સની મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર
ચકરણો લેન્સ પરથી વિીભુિ થઈને મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી પસાર
થાય છે .

નનયમ-2 :- બક્રહગોળ લેન્સના મુખ્યકે ન્દ્ર માાંથી પસાર

થિુાં ત્રાાંસુ ચકરણ લેન્સ પરથી વિીભુિ થઈને મુખ્ય અક્ષને
સમાાંિર ક્રદશામાાં જાય છે .

નનયમ-3 :- બક્રહગોળ લેન્સના ધ્રુવ પર આપાિ થિુાં ત્રાાંસુ

ચકરણ બક્રહગોળ લેન્સમાાંથી વિીભુિ થયા ચવના પોિાની મૂળ
ક્રદશામાાં આગળ વધે છે .

 અુંિગોળ લેન્દ્સ દ્વારા પ્રનિન ું ની રચના માટે ના

નનયમો :-
નનયમ-1:- અાંિગોળ લેન્સની મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર ચકરણો
લેન્સ પરથી વિીભુિ થઈને ચવકે ચન્દ્રિ થાય છે . આ વિીભુિ
ચકરણોને પાછળ િરફ લાંબાવિા આભાસી રીિે મુખ્યકે ન્દ્રમાાંથી
પસાર થાય છે .

નનયમ-2 :- અાંિગોળ લેન્સના મુખ્યકે ન્દ્ર માાંથી પસાર થિુાં

ત્રાાંસુ ચકરણ લેન્સ પરથી વિીભુિ થઈને મુખ્ય અક્ષને સમાાંિર
ક્રદશામાાં જાય છે .

નનયમ-3 :- અાંિગોળ લેન્સના ધ્રુવ પર આપાિ થિુાં ત્રાાંસુ

ચકરણ અાંિગોળ લેન્સ પરથી વિીભુિ થયા ચવના પોિાની
મૂળ ક્રદશામાાં આગળ વધે છે .

Page 17 of 24
 SAMIR RAVAL
 લેન્દ્સ દ્વારા અલગ અલગ સ્થાનો પર મકે લ વસ્િના પ્રનિન ું ની કકરણાકૃ નિઓ:-
કકસ્સો-1 :- કહગોળ લેન્દ્સના મખ્યકે ન્દ્ર F અને ધ્રવ C વચ્ચે કોઈ વસ્િને મકિા
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે
એક વસ્િુ AB ને મુખ્યકે ન્દ્ર F અને ધ્રુવ C વચ્ચે મુકિા
િેના દ્વારા રચાિુાં આભાસી, વસ્િ કરિા મોટું અને ચત્ું
પ્રનિન ું વસ્િ જે ાજએ મકે લ હોય િે ાજએ જ પ્રનિન ું
રચાય છે .

કકસ્સો-2 :- કહગોળ લેન્દ્સના મખ્યકે ન્દ્ર F પર કોઈ વસ્િને મકિા

આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે
એક વસ્િુ AB ને મુખ્યકે ન્દ્ર F પર મુકિા િેના દ્વારા રચાિુાં
વાસ્િનવક, વસ્િ કરિા મોટું અને ઉલટું પ્રનિન ું વસ્િ જે
ાજએ મકે લ હોય િેની નવરુદ્ધ ાજએ અનુંિ અુંિરે મળે
છે .

કકસ્સો-3 :- કહગોળ લેન્દ્સના મખ્યકે ન્દ્ર F અને વક્રિાકે ન્દ્ર 2F વચ્ચે કોઈ વસ્િને મકિા
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે
એક વસ્િુ AB ને મુખ્યકે ન્દ્ર F અને વિિાકે ન્દ્ર 2F વચ્ચે
મુકિા િેના દ્વારા રચાિુાં વાસ્િનવક, વસ્િ કરિા મોટું અને
ઉલટું પ્રનિન ું વસ્િ જે ાજએ મકે લ હોય િેની નવરુદ્ધ
ાજએ 2F થી દર મળે છે .

કકસ્સો-4 :- કહગોળ લેન્દ્સના વક્રિાકે ન્દ્ર 2F પર કોઈ વસ્િને મકિા

આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે
એક વસ્િુ AB ને વિિાકે ન્દ્ર 2F પર મુકિા િેના દ્વારા
રચાિુાં વાસ્િનવક, વસ્િ ના જવ
ે ડું જ અને ઉલટું પ્રનિન ું
વસ્િ જે ાજએ મકે લ હોય િેની નવરુદ્ધ ાજએ 2F પર
મળે છે .

Page 18 of 24
 SAMIR RAVAL
કકસ્સો-5 :- કહગોળ લેન્દ્સના વક્રિાકે ન્દ્ર 2F થી દર કોઈ વસ્િને મકિા
આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે એક
વસ્િુ AB ને વિિાકે ન્દ્ર 2F થી દુર મુકિા િેના દ્વારા રચાિુાં
વાસ્િનવક, વસ્િ કરિા નાનું અને ઉલટું પ્રનિન ું વસ્િ જે ાજએ
મકે લ હોય િેની નવરુદ્ધ ાજએ 2F અને F ની વચ્ચે મળે છે .

કકસ્સો-6 :- કહગોળ લેન્દ્સથી કોઈ વસ્િને અનુંિ અિરે મકિા

આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક બક્રહગોળ લેન્સની સામે એક
વસ્િુ AB ને અનાંિ અાંિરે મુકિા િેના દ્વારા રચાિુાં વાસ્િનવક,
વસ્િ કરિા નાનું અને ઉલટું પ્રનિન ું વસ્િ જે ાજએ મકે લ હોય
િેની નવરુદ્ધ ાજએ F પર મળે છે .

કકસ્સો-7 :- અુંિગોળ લેન્દ્સથી કોઈ વસ્િને લેન્દ્સથી દર મકિા

આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા અનુસાર એક અાંિગોળ લેન્સની સામે એક
વસ્િુ AB ને દુર મુકિા િેના દ્વારા રચાિુાં આભાસી, વસ્િ કરિા
નાનું અને ચત્ું પ્રનિન ું વસ્િ જે ાજએ મકે લ હોય િે જ ાજએ
F અને C ની વચ્ચે મળે છે .
જો આ ચકસ્સામાાં વસ્િુને અનાંિ અાંિરે મુકેલ હોય િો િેનુાં આભાસી
પ્રચિચબાંબ મુખ્યકે ન્દ્ર F પર મળે છે .

 લેન્દ્સનું સૂત્ર :- જો લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ f હોય, વસ્િુ અાંિર u અને પ્રચિચબાંબ અાંિર v હોય િો અરીસાનુાં
1 1 1
સૂત્ર:-  
f v u
 અરીસાની મોટવણી:- મોટવણી એટલે વસ્િુ કરિા પ્રચિચબાંબ કે ટલા ગણાં મોટુાં મળશે.

પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ(𝒉𝟐 ) h2 v
મોટવણી(m) = m 
વસ્િુની ઉંચાઈ(𝒉𝟏 ) h1 u

 લેન્દ્સનો પાવર:-

લેન્સ દ્વારા પ્રકાશના ચકરણોને કે ચન્દ્રિ અથવા ચવકે ચન્દ્રિ કરી શકવાની ક્ષમિાને લેન્સનો પાવર કહે છે . લેન્સના
પવારને કે ન્દ્રલાંબાઈના વ્યસ્િ વડે વ્યાખ્યાચયિ કરી શકાય છે .
1
લેન્સનો પાવર (P) =
લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ(𝑓)

1
P
f

Page 19 of 24
 SAMIR RAVAL
લેન્સના પાવરણો SI એકમ diopter (D) છે . જે લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ 1 m હોય િે લેન્સનો પાવર 1 D કહે વાય.
લેન્સના પાવરના સૂત્ર પરથી સ્પષ્ટ છે કે જે લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ ટૂાં કી હોય િે લેન્સનો પાવર વધારે હોય છે . બક્રહગોળ
લેન્સનો પાવર ધન હોય છે . જયારે અાંિગોળ લેન્સનો પાવર ઋણ હોય છે . લેન્સનો પાવર મેળવવા માટે લેન્સની
કે ન્દ્રલાંબાઈ મીટર (m) માાં લેવામાાં આવે છે .

 લેન્દ્સનું સુંયોજન :-
જયારે કે ટલાક અલગ અલગ કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા લેન્સને એકબીજાની પાસેપાસે મુકીને લેન્સનુાં સાંયોજન બનાવિા
બનિા સાંયોજનણો કુ લ પાવર િે દરે ક લેન્સના વ્યચકિગિ પાવરના સરવાળા બરાબર હોય છે . લેન્સના સાંયોજનના
પાવરનુાં સૂત્ર P  P1  P2  P3  ..... .
ધારોકે એક અાંિગોળ લેન્સનો પાવર -10 D હોય િથા એક બક્રહગોળ લેન્સનો પાવર + 4 D છે . આ બાંનન ે ે પાસપાસે
મુકીને સાંયોજન બનાવિા બનિા િાંત્રનો કુ લ પાવર P  10  4  6 D થાય.
DPP:-
1. 20 cm વિિાચત્રજયા ધરાવિા બક્રહગોળ અરીસાથી 10 cm અાંિરે મુકેલ વસ્િુની મોટવણી ........હોય.
(A) 0.5 (B) 0.2 (C) 1 (D) 
3
2. કાચનો હવાની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક છે . િો હવાનો કાચની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક..........હોય.
2
3 1 2
(A) (B) (C) (D) 3
4 3 3
3. અાંિગોળ અરીસા વડે કોઈ વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ વાસ્િચવક, ઉલટુાં અને વસ્િુના જેવડુાં જ મળે છે . િો વસ્િુનુાં સ્થાન ........
(A) C થી દુર (B) C અને F વચ્ચે (C) C પર (D) F અને P વચ્ચે
4. એક 50 cm ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુને બક્રહગોળ લેન્સની સામે મુકવામાાં આવે છે . િેના વડે લેન્સથી 10 cm અાંિરે મુકેલા
પડદા પર 20 cm ઊંચાઈનુાં પ્રચિચબાંબ રચાય છે . િો આ લેન્સની કે ન્દ્ર લાંબાઈ ...... હોય.
(A) 20.3 cm (B) 7.14 cm (C) 13.4 cm (D) 15.3 cm
5. એક અાંિગોળ લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ 20 cm છે . િો 5 cm ઊંચાઈની વસ્િુને લેન્સથી કે ટલા અાંિરે મુકવી પડે કે જેથી
િેના દ્વારા રચાિુાં પ્રચિચબાંબ લેન્સથી 15 cm અાંિરે મળે?
(A) 40cm (B) 40cm (C) 60cm (D) 60cm
4
6. પાણીનો હવાની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક છે . િો હવાનો પાણીની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક..........હોય.
3
3 2 1
(A) (B) (C) (D) 3
4 3 3
7. અાંિગોળ અરીસા વડે કોઈ વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ વાસ્િચવક, ઉલટુાં અને વસ્િુ કરિાાં મોટુાં મળે છે . િો વસ્િુનુાં સ્થાન ........
(A) C થી દુર (B) C અને F વચ્ચે (C) C પર (D) F અને P વચ્ચે
8. વાહનની હે ડલાઈટ માાં કયા પ્રકારનો અરીસો વાપરવામાાં આવે છે ?
(A) અાંિગોળ (B) બક્રહગોળ (C) સમિલ (D) આપેલ એક પણ નક્રહ
9. 4 cm ઊંચાઈની વસ્િુને 24 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા બક્રહગોળ લેન્સની સામે મુખ અક્ષને લાંબરૂપે મુકેલ છે . જો આ
વસ્િુને લેન્સથી 16 cm અાંિરે મુકવામાાં આવેલ હોય િો આ પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ........હોય.
(A) 12 cm (B) 40cm (C) 18cm (D) 30cm
10. હીરાનો વિીભવનાાંક 2.42 છે . િો હીરામાાં પ્રકાશનો વેગ ........ m / s હોય. [હવામાાં પ્રકાશનો વેગ = 3  108 m / s ]
(A) 1.24  108 (B) 0.34  108 (C) 0.73  108 (D) 1.11 108
11. અાંિગોળ અરીસાની સામે કોઈ એક વસ્િુને અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ કરિા ત્રણ ગણા અાંિરે મુકવામાાં આવેલ છે . િો રચાિા
પ્રચિચબાંબ માટે નીચેનામાાંથી કયુાં સાચુાં છે ?
(A) વાસ્િચવક, ચત્તુાં અને મોટુાં (B) આભાસી, ઉલટુાં અને નાનુાં
(C) વાસ્િચવક, ઉલટુાં અને નાનુાં (D) આભાસી, ચત્તુાં અને મોટુાં

Page 20 of 24
 SAMIR RAVAL
12. એક પ્રકાશનુાં ચકરણ એક કાચના લાંબચોરસ ટુ કડા પર સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય છે . િો વિીભવનકોણ.......હોય.
(A) 1800 (B) 900 (C) 450 (D) 00
13. આકૃ ચિમાાં દશાિવ્યા પ્રમાણે IM ચકરણ સપાટી AB પર આપાિ થાય
છે . િો સાચુાં ચનગિમન ચકરણ કયુાં હોય?
(A) PQ (B) NQ
(C) NR (D) NP

14. એક માણસ એક અરીસાની સામે ઉભો છે . િેને િેનુાં માથુાં ખુબ જ નાનુાં અને પગ સામાન્ય જોવા મળે છે . િો આ અરીસામાાં
કયા કયા અરીસાઓનુાં જોડાણ હશે?
(A) અાંિગોળ, સમિલ (B) બક્રહગોળ, સમિલ (C) અાંિગોળ, બક્રહગોળ (D) અાંિગોળ, સમિલ
15. પ્રકાશનુાં ચકરણ હવામાાંથી િમશઃ 1.33,1.50, 1.52 અને 2.40 વિીભવનાાંક ધરાવિા પારદશિક માધ્યમમાાંથી પસાર થાય
છે . િો કયા વિીભવનાાંકવાળા માધ્યમમાાં પ્રકાશનો વેગ સૌથી વધારે હશે?
(A) 1.33 (B) 1.50 (C) 1.52 (D) 2.40
16. એક 5 cm ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુને બક્રહગોળ લેન્સની સામે મુકવામાાં આવે છે . િેના વડે લેન્સથી 20 cm અાંિરે મુકેલા
પડદા પર 2 cm ઊંચાઈનુાં પ્રચિચબાંબ રચાય છે . િો આ લેન્સની કે ન્દ્ર લાંબાઈ ...... હોય.
(A) 20.3 cm (B) 7.14 cm (C) 14.28 cm (D) 15.3 cm
17. એક અાંિગોળ લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ 20 cm છે . િો 5 cm ઊંચાઈની વસ્િુને લેન્સથી કે ટલાક અાંિરે મુકિા િેના દ્વારા
રચાિુાં પ્રચિચબાંબ લેન્સથી 15 cm અાંિરે મળે. િો આ પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ...... હોય.
(A) 2.85cm (B) 2.85cm (C) 1.25cm (D) 1.25 cm
18. અાંિગોળ અરીસાની સામે કોઈ એક વસ્િુને અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ કરિા બમણા અાંિરે મુકવામાાં આવેલ છે . િો રચાિા
પ્રચિચબાંબ માટે નીચેનામાાંથી કયુાં સાચુાં છે ?
(A) વાસ્િચવક, ચત્તુાં અને મોટુાં (B) આભાસી, ઉલટુાં અને વસ્િુના જેવડુાં
(C) વાસ્િચવક, ઉલટુાં અને વસ્િુના જેવડુાં (D) આભાસી, ચત્તુાં અને મોટુાં
19. એક પ્રકાશનુાં ચકરણ એક કાચના લાંબચોરસ ટુ કડા પર સપાટી સાથે 300 નો ખૂણો બનાવિી ક્રદશામાાં આપાિ થાય છે .
િો આપાિ ચકરણ અને પરાવિિન ચકરણ વચ્ચેનો ખૂણો કે ટલો હોય?
(A) 100 (B) 900 (C) 1200 (D) 1450
20. અાંિગોળ અરીસાના વિિાકે ન્દ્રમાાંથી એક પ્રકાશનુાં ચકરણ મુખ્ય અક્ષ સાથે α કોણ બનાવિી ક્રદશામાાં અરીસા પર આપાિ
થાય છે . િો િેનો પરાવિિન કોણ ......થાય.
 
0

(A) 00 (B)   (C)  0 (D) 900

2
21. 2 cm ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુને અાંિગોળ અરીસાની સામે 16 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેનાંુ 3 cm ઊંચાઈનુાં વાસ્િચવક
પ્રચિચબાંબ રચે છે . િો આ અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ ...... હોય.
(A) 4.8 cm (B) 7.8 cm (C) 9.6 cm (D) 12.6 cm
22. એક 30 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ લેન્સથી 5 cm ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ 15 cm દુર મળે છે . િો
આ વસ્િુના પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ...... હોય.
(A) 2.5cm (B) 1.8 cm (C) 4.3 cm (D) 3.6 cm
23. એક છોકરો સમિલ અરીસાની સામે 4 m અાંિરે ઉભો છે . િો િેના પ્રચિચબાંબ માટે નીચેનામાાંથી કયુાં સાચુાં નથી?
(A) િેનાથી િેના પ્રચિચબાંબનુાં અાંિર 8 m હોય. (B) િેનાથી િેના પ્રચિચબાંબનુાં અાંિર 2 m હોય.
(C) િેના પ્રચિચબાંબની બાજુ ઓ ઉલટાયેલ હશે. (D) િેનુાં પ્રચિચબાંબ ચત્તુાં હશે.
24. એક વસ્િુને 30 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ લેન્સથી 60 cm અાંિરે મુકવામાાં આવે છે . િો િેનુાં
પ્રચિચબાંબ.....મળશે.
(A) વસ્િુથી 50 cm અાંિરે મળશે (B) લેન્સની પાછળ 20 cm અાંિરે મળશે.
(C) વસ્િુથી 30 cm અાંિરે મળશે (D) લેન્સની સામે 20 cm અાંિરે .
Page 21 of 24
 SAMIR RAVAL
2 4
25. માધ્યમ Y ની સાપેક્ષે માધ્યમ X નો વિીભવનાાંક છે . અને માધ્યમ Y નો માધ્યમ Z ની સાપેક્ષે વિીભવનાાંક છે .
3 3
િો માધ્યમ X ની સાપેક્ષે માધ્યમ Z નો વિીભવનાાંક...... હોય.
4 9 3 8
(A) (B) (C) (D)
9 8 4 3
26. એક વસ્િુની ઉંચાઈ h છે . િેને 15 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસા સામે 10 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો આ
પ્રચિચબાંબ માટે નીચેનામાાંથી કયુાં ચવધાન ખોટુાં છે ?
(A) િેના પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ 2h હોય. (B) િેનુાં પ્રચિચબાંબ આભાસી, ચત્તુાં અને વસ્િુ કરિા ત્રણ ગણાં હોય.
(C) પ્રચિચબાંબ અરીસાના પાછળના ભાગમાાં મળે. (D) સાંજ્ઞા-પદ્ધચિઅનુસાર પ્રચિચબાંબનુાં સ્થાન +30 cm હોય
27. 30 cm કે ન્દ્ર લાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ લેન્સની સામે વસ્િુને 30 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેના પ્રચિચબાંબ માટે
નીચેનામાાંથી કયુાં સાચુાં છે ?
(A) પ્રચિચબાંબ અને વસ્િુ વચ્ચેનુાં અાંિર 15 cm હોય. (B) પ્રચિચબાંબ લેન્સની પાછળ 15 cm અાંિરે મળે.
(C) પ્રચિચબાંબ વાસ્િચવક, ઉલટુાં અને મોટુાં હોય. (D) પ્રચિચબાંબ અને વસ્િુ વચ્ચેનુાં અાંિર 30 cm હોય.
28. નીચેનામાાંથી કઈ જગ્યાએ વસ્િુને મુકવી જોઈએ કે જેથી અાંિગોળ અરીસા વડે પડદા પર વસ્િુ કરિા બે ગણી ઉંચાઈ
ધરાવિુાં પ્રચિચબાંબ મેળવી શકાય?
(A) F અને P વચ્ચે (B) C પર (C) C અને F વચ્ચે (D) C થી દુર
29. એક અાંિગોળ લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ 20 cm છે . િો આ લેન્સની સામે મુકેલ 5 cm ઊંચાઈની વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ લેન્સથી
15 cm દુર મળિુાં હોય િો િેના પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ મેળવો.
(A) 4.84 cm (B) 7.81 cm (C) 1.25 cm (D) 12.6 cm
30. એક 2 cm ઊંચાઈની વસ્િુને 10 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાથી 8 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેના
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ .....હોય.
(A) 10cm (B) 3 cm (C) 4 cm (D) 6 cm
31. નીચેનામાાંથી કયો બક્રહગોળ અરીસા દ્વારા બનિા પ્રચિચબાંબનો ગુણધમિ નથી?
(A) િે હાંમેશા અરીસાની પાછળ રચાય છે . (B) િે હાંમેશા અરીસાના ધ્રુવ અને મુખ્યકે ન્દ્ર વચ્ચે હોય છે .
(C) વસ્િુ કરિા િેનુાં કદ મોટુાં હોય છે . (D) િેની મોટવણી હાંમેશા ધન હોય છે .
32. હવા અને કાચને જોડિી સપાટી પર આપાિ થિા પ્રકાશના ચકરણનો આપાિકોણ વધારવામાાં આવે છે . િો વિીભવન
કોણ.....
(A) વધશે (B) સમાન રહે શે (C) ઘટશે (D) પહે લા વધશે અને પછી ઘટશે.
33. લેન્સની સામે 60 cm દુર મુકેલ એક વસ્િુનુાં પ્રચિચબાંબ 120 cm દુર મુકેલા પડદા પર મળે છે . િો આ લેન્સની કે ન્દ્રલાંબાઈ..
....અને લેન્સનો પ્રકાર.......હોય.
(A) 40 cm, અાંિગોળ (B) 25 cm,બક્રહગોળ (C) 25 cm, અાંિગોળ (D) 40 cm,બક્રહગોળ
34. 40 cm વિિાચત્રજયા ધરાવિા બક્રહગોળ અરીસાથી 20 cm અાંિરે મુકેલ વસ્િુની મોટવણી ........હોય
(A) 0.2 (B) 0.5 (C) 1 (D) અનાંિ
35. 4 cm ઉંચાઈ ધરાવિી વસ્િુને 20 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા બક્રહગોળ લેન્સની સામે 15 cm દુર મુકેલ છે . િો આ વસ્િુના
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ...... હોય.
(A) 12 cm (B) 14 cm (C) 16 cm (D) 18 cm
36. એક અાંિગોળ અરીસા વડે િેની સામે 10 cm અાંિરે પડે લ વસ્િુનુાં ત્રણ ગણાં મોટુાં આભાસી પ્રચિચબાંબ રચાય છે . િો
વસ્િુને કયાાં મુકેલ હશે?
(A) C થી દુર (B) C અને F વચ્ચે (C) C પર (D) F અને P વચ્ચે
0
37. એક પ્રકાશનુાં ચકરણ સમિલ અરીસાની સપાટી સાથે 35 નો ખૂણો બનાવિી ક્રદશામાાં આપાિ થાય છે . િો પરાવિિન
કોણ.....થાય.
(A) 550 (B) 450 (C) 250 (D) 15
0

38. એક ચવદ્યાથી અરીસાની સામે ઉભો રહીને પોિાનુાં પ્રચિચબાંબ જોઈ રહ્યો છે . અરીસાથી િેના પ્રચિચબાંબનુાં અાંિર 4 m છે . જો િે
અરીસા િરફ 1 m ચાલે િો િેનાથી િેના પ્રચિચબાંબ વચ્ચેનુાં અાંિર ...... હોય.
(A) 5m (B) 4m (C) 6m (D) 2m
Page 22 of 24
 SAMIR RAVAL
39. ધારોકે એક કારનો પાછળ િરફ જોવાનો અરીસો સમિલ અરીસો છે . ડર ાઈવર િે કારને 2 m / s ના વેગથી રીવસિ કરે છે . િો
પાછળ ઉભેલ ટર ક િેના કે ટલા વેગથી િેની િરફ આવિી જોવા મળશે?
(A) 2 m/ s (B) 1 m / s (C) 6m / s (D) 4 m/ s
0
40. સમિલ અરીસાની સપાટી અને આપાિચકરણ વચ્ચેનો ખૂણો 30 છે . િો આપાિચકરણ અને પરાવચિિિ ચકરણ વચ્ચેનો ખૂણો
કે ટલો હોય?
(A) 400 (B) 600 (C) 120
0
(D) 900
0
41. એક સમિલ અરીસા પર આપાિ થિુાં ચકરણ સપાટી સાથે 90 ના કોણે આપાિ થાય છે . િો પરાવિિન કોણ ......હોય.
(A) 00 (B) 600 (C) 200 (D) 900
42. એક 30 cm વિિાચત્રજયા ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ......cm હોય.
(A) 10 (B) 20 (C) 15 (D) 25
43. એક 10 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસા વડે િેની સામે એક વસ્િુને અનુિમે 8 cm, 15 cm , 20 cm, 25 cm
અાંિરે મુકવામાાં આવે છે . િો કયા સ્થાન આગળ વસ્િુને મુકિા િેનુાં નાનુાં પ્રચિચબાંબ મેળવી શકાય?
(A) 8 cm (B) 15 cm (C) 20 cm (D) 25 cm
44. એક અાંિગોળ અરીસાના વિિાકે ન્દ્રમાાંથી પસાર થિા આપાિચકરણ માટે આપાિકોણ કે ટલો હોય?
(A) 00 (B) 600 (C) 200 (D) 900
45. નીચેનામાાંથી કયુાં અાંિગોળ અરીસા માટે સાચુાં નથી?
(A) પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ધન કે ઋણ હોઈ શકે . (B) પ્રચિચબાંબ અાંિર હાંમેશા ધન હોય.
(C) પ્રચિચબાંબ અાંિર ધન કે ઋણ હોઈ શકે . (D) કે ન્દ્રલાંબાઈ ઋણ હોય.
46. 10 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા એક અાંિગોળ અરીસાની સામે 15 cm અાંિરે 1 cm ઊંચાઈની વસ્િુને મુકિા િેના મળિા
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ......cm હોય.
(A) -2 cm (B) 2 cm (C) 4 cm (D) -4 cm
47. એક 2 cm ઉંચાઈ ધરાવિી એક વસ્િુને અાંિગોળ અરીસાથી 16 cm અાંિરે મુકિા િેનુાં વાસ્િચવક 3 cm ઊંચાઈ ધરાવિુાં
પ્રચિચબાંબ મળે છે . િો આ અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ ..... હોય.
(A) 4.8 cm (B) - 4.8 cm (C) 9.6 cm (D) -9.6 cm
48. એક અાંિગોળ અરીસાની સામે 15 cm અાંિરે એક વસ્િુને મુકિા િેનુાં વાસ્િચવક પ્રચિચબાંબ અરીસાની સામે 10 cm અાંિરે મળે
છે . િો આ અરીસાની કે ન્દ્રલાંબાઈ .... cm હોય.
(A) -6 cm (B) 6 cm (C) 8 cm (D) -8 cm
49. 7 cm ઉંચાઈની એક વસ્િુને 18 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાની સામે 27 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેના
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ...... હોય.
(A) 3.5 cm (B) -3.5 cm (C) 7 cm (D) -7 cm
50. 3 cm ઉંચાઈની એક વસ્િુને 20 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાની સામે 10 cm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેના
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ...... હોય.
(A) 8 cm (B) 9 cm (C) 3 cm (D) 6 cm

51. 50 mm ઉંચાઈની એક વસ્િુને 100 mm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાની સામે 300 mm અાંિરે મુકેલ છે . િો િેના
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ ...... હોય.
(A) -2.5 cm (B) -25 cm (C) 20 mm (D) -250 mm
52. 20 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાથી કોઈ એક વસ્િુને કે ટલા અાંિરે મુકવી જોઈએ કે જેથી િેના વાસ્િચવક
પ્રચિચબાંબની ઉંચાઈ વસ્િુની ઉંચાઈ કરિા ચોથા ભાગની થાય?
(A) 20 cm અને 10 cm વચ્ચે (B) 20 cm અને 40 cm વચ્ચે
(C) 48 cm અને 32 cm વચ્ચે (D) 40 cm થી આગળ
53. 16 cm કે ન્દ્રલાંબાઈ ધરાવિા અાંિગોળ અરીસાથી કોઈ એક વસ્િુની -1.5 મોટવણી ધરાવિુાં પ્રચિચબાંબ મેળવવા માટે વસ્િુને કયાાં
મુકવી પડે ?
(A) 6 cm અને16 cm વચ્ચે (B) 32 cm અને 16 cm વચ્ચે
(C) 48 cm અને 32 cm વચ્ચે (D) 64 cm થી આગળ
54. એક અરીસા વડે આભાસી પ્રચિચબાંબ રચાય છે . િો િે અરીસો કયો હોઈ શકે ?
(A) અાંિગોળ કે સમિલ (B) બક્રહગોળ કે સમિલ
Page 23 of 24
 SAMIR RAVAL
(C) બક્રહગોળ કે અાંિગોળ કે સમિલ (D) સમિલ
55. એક પ્રકાશનુાં ચકરણ ઘટ્ટ માધ્યમમાાંથી પાિળા માધ્યમમાાં બે માધ્યમોને જોડિી સપાટીને લાંબરૂપે આપાિ થાય છે . િો િે....
(A) લાંબ િરફ વાાંકુાં વળે છે . (B) લાંબથી દુર િરફ જાય છે .
(C) બે માધ્યમોને જોડિી સપાટીને સમાાંિર જાય છે . (D) કોઈ પણ જાિનુાં વિીભવન અનુભવિો નથી.
56. એક પ્રકાશનુાં ત્રાાંસુ ચકરણ કાચમાાંથી હવામાાં જાય છે . િો વિીભવન કોણ.....
(A) આપાિકોણ જેટલો જ હોય. (B)આપાિકોણ કરિા મોટો હોય.
(C)આપાિકોણ કરિા નાનો હોય. (D) 450

Page 24 of 24