MARIAN WENZEL – UKRASNI MOTIVI NA STEĆCIMA

Prema Sergejevskom riječ „stećak“ su upotrebljavali seljaci u Hercegovini za

visoko, uspravno kamenje, za razliku od nižih ploča. Prvi ukrašeni nadgrobni
spomenik, jasno datiran natpisom, bio je postavljen oko 1391.g. oblik sanduka,
ukras jednostavne arkade.
1. GEOMETRIJSKI MOTIVI

Čisto geometrijski ukrasi koje nalazimo na stećcima mogu imati tri različite
namjene. Prvo oni mogu služiti za jednostavnu podjelu prostora (što je
svojstveno posebnoj klesarskoj školi) i nemaju nikakvo simbolično značenje.
Drugo oni mogu imati didaktičnu funkciju i opet ne moraju imati neko
simbolično značenje. (traka koja ide sredinom grobne ploče možda znači da se
radi o dvojnom grobu) Treća geometrijska podjela prostora može imati
simbolično značenje. (podjela površine spomenika na četiri ukrasna polja
pomoću krstra, specifična za spomenike oko Ljubuškog i Imotskog)
2. BORDURE
Različiti rubni ukrasi javljaju se bilo kao završetak inače neukrašenog stećka
bilo kao okvirni ukras neke posebne grupe motiva ili figuralne scene. Oni su
ponekad upotrebljivaju za podjelu ploha, dok na nekim sljemenjacima i
spomenicima u vidu sanduka oni izgleda nagovještavaju zakržljali poklopac
kovčega. Bordure su rijetke u Bosni, a najčešće su u Hercegovini, jugoistočno
od Neretve, gdje je za tu svrhhu gotovo isključivo upotrijebljena talasasta linija
kombinirana sa trolistom. Ovom motivu se po važnosti pridružuju bordure
sastavljene od krugova ispunjenim rozetama (Trebinje, Bileća). Spiraloidne
bordure koje se javljaju i u CG, Sandžaku i Boki Kotorskoj. Borduze
Zgošćanskog stećka mogu se naći u spoljnoj crkvenoj dekoraciji moravske
škole u Srbiji koja datira iz kasnog XIV i ranog XV vijeka. (na tabeli) bordure
od paralelnih, kosih linija, smještene između dvije paralelne linije (oponašanje
uvijenog užeta), i od cikcak-linija u njihovom najjednostavnijem obliku. (na
drugoj tabeli) bordure koje su se razvile iz cikcak-linija. (treća tabela) prikazuje
bordure koje su nastale iz talasaste linije kombinovane s izvjesnim spiralnim
motivima. (četvrta tabela) spiraloidne bordure i bordure sastavljene od krugova.
(peta i šesta tabela) varijante bordura sastavljenih od polukrugova i krugova uz
dva primjera mrežastih bordura. (sedam i osam tabela) posvećene su vrlo
složenim bordurama u kojima su talasaste linije kombinovane sa trolistom,
palmetom ili sličnim motivom. Tabela devet su sve ostale bordure koje izlaze iz
ovih kategorija.
 3. ARHITEKTONSKI MOTIVI

Dijele se u dvije grupe. Direktne predstave zgrada ili njihovih dijelova koje su
istaknuti u nekoj sceni (tabela jedan) i spomenici koji su u cjelini zamišljeni kao
zgrada i prema tome ukrašeni stubovima ili arkadama (tabela dva i tri). U prvu
grupu spadaju i nazupčane bordure, koje izgleda imitiraju nazupčane kule i koje
su uobičajen detalj dalmatinskog arhitektonskog ukrasa pod gotskim uticajem.
Druga grupa sadrži neke detalje koji mogu služiti za sigurnije datiranje.
Najraniji ukrašen spomenik koji se može tačno datirati ukrašen je polukružnim
lukovima ( spomenik monahinje Polihranije u Veličanima 1391.g Prelazni A tip
ima arkade sa potkovičastim lukovima uz jasno naznačene kapitale, predstavlja
razvojni stepen između starijih polukružnih i čisto potkovičastih lukova (oko
Bileće i Nikšića). Oko Stoca i Mostara pojavljuje se novi tip arkada prelazni B
tip. Potkovičasti luk ima sada dugi vrat, na kome je izveden poprečni dodatak
kao na dršci mača. Prelazni b lukovi pojavljuju se i na visokim vitkim
spomenicima u vidu sanduka. Najjednostavniji arhitektonski motiv koji se sreće
na stećcima jest niz vertikalnih traka sličnih stubovima. U nekim slučajevima
prostor između vertikalnih traka je izdubljen. Polukružni lukovi i gotski, šiljasti
lukovi javljaju se u krajevima najbližim Jadranskom moru.
4. KRSTOVI
Danas je poznato 438 stećaka na kojima je krst glavni element ukrasa. Oko 200
stećaka krst ima kao sporedni element. Krst jedan od najčešćih oblika ukrasa.
Krst sa jednakim krakovima je izrađen u tehnici urezivanja ili je izveden u
reljefu (prva tabela). Krst sa jednakim krakovima je malteški krst. Donji dio
malteškog kraka može imati razvijeno postolje, koje može simbolizirati brdo
Golgotu. Krst sa kružnim dodacima na krakovima javlja se u najjednostavnijem
obliku kao krst sa jednim krugom na vrhu (treća tabela). Egipatski hijeroglif
koji znači život, u srednjem vijeku on je predstavljao planet Veneru. Češći je
krst sa tri ili četiri kruga, čiji se brojni primjeri nalaze u gorovitoj okolini
Kalinovika (četvrta tabela). Krst sa stablom i krakovima formiranim od
trostruke trake (XXXII), ovaj krst je bio poznat u vizantijskoj umjetnosti od 11.
vijeka. Dvostruki, trostruki i ponovljeni krstovi najčešći su sjeverno od Neretve,
od Ljubuškog do Sinja. (XXXII/III), isto područje može se pohvaliti najvećim
brojem svastika (XXXIII/IV). Tau – krst se u pojedinačnim primjercima javlja
od centralne Hercegovine do istočne Bosne. U nekim slučajevima je sličan
štapu. Jedini približno datirani nadgrobni spomenik sa tau – krstom potiče iz
Zgunje na Drini (XXXIV 20), njegov natpis spominje Ostoju krstnjanina, kojeg
turski izvori iz 1534 spominju. Kad je krst predstavljen na horizontalnoj strani
spomenika krst je gotovo bez izuzetaka upravljen prema zapadu, to je povezano
sa položajem pokojnika pod pločom, koji leži glavom prema zapadu a krst mu
je iznadlica. Krst je ponekad prikazan u čvrstoj vezi sa lozom. Ovaj prikaz
obiluje hrišćanskim simbolizmom. (LII i LIII opšte predstave grozda).
5. UDUBLJENJA I OBRUČI
Prostor unutar obruča često je udubljen. Obruči se pojavljuju i na horizontalnoj i
na vertikalnoj plohi, a udubljenja uvijek na horizontalnoj plohi spomenika.
Udubljenja seljaci nazivaju kamenice, što označava mjesto na kamenu gdje se
skuplja voda. Oko Kupresa i Ljubuškog obuč se pojavljuje u novoj ulozi. Nosi
ga kolovođa ženskog kola (XCIII 6 16 19). Na Ravanjskim vratima u Ravnom
kod Kupresa plesačice s obručem predstavljene su zajedno sa jednim jelenom
(XCIII 6). drugi jeleni predstavljeni su pored obruča koji se u tom slučaju
pojavljuju uvijek na horizontalnoj plohi spomenika (LXIX 10 14 LXX 9). Ali u
Hodovu obruč je dat u simboličnom položaju nad glavom jelena, između dva
konjanika (CVII 8). U Nekuku kod Stoca (LXXXII 5) žena zamjenjuje urnu ili
obruč. Simbolika krštenja i ponovnim rođenjem.
6. JABUKE
Javljaju se na nekoliko specifićnih mjesta. One se mogu sresti na vertikalnim
stranama nekog uspravnog spomenika obično kao središnji ukras polja (XXXVI
1-6) ili rjeđe kao detalj u nekoj figuralnoj kompoziciji (LXXXIX 8). one mogu
zamijeniti zvijezde ili rozete u kompozicijama koje sadrže i polumjesece
(XXXVI 16). One su često postavljene i usamljene na horizontalnoj površini
ploče (XXXVI 1). Jabuke mogu biti postavljene i na gornjoj površini nekog
uspavanog spomenika. Odnosno na zabatu sljemenjaka i to pojedinačno
(XXXVI 11), ili po dvije i tri na jednom spomeniku (XXXVI 12-14), a također i
na vrhu zašiljene stele (XXXVI 7), što se pripisuje turskom uticaju. Jabuke su
najčešće oko Drinjače, Sarajeva, Travnika i Kupresa.
7. ROZETE I POLUMJESEC
U studiji će se svi primjerci ukrasa sastavljenih od zraka približno iste dužine
koje polaze iz jedne središne tačke razmatrati kao posebna grupa ukrasa.
Ponekad spojene zrake zatvaraju različite šiljke (XXXVII 32-35) u tom slučaju
predstava je vrlo vjerovatno zamišljena kao zvijezda. Drugi put zrake zatvaraju
latice, kao kod cvijeta (XXXVII 10 17 20) ove razlike nisu ovdje uzete u obzir i
sve ovakve predstave nosiće naziv rozete. Najjednostavniji oblik rozete je kad
su četiri zrake upisane u krug (XXXVII 1-9). u slučajevima gdje one nisu
izrađene kao latice, ova se skupina poklapa sa krstovima upisanim u krug
(XXIII). Na XXXVII rozete su prikazane prema složenosti izrade, tako da
složenije rozete imaju sve veći broj zraka. Na XXXVIII prikazani su još
razređeniji oblici uključujući i one kod kojih se broj zraka ne može jasno
razlikovati (15-21). najsloženiji oblik je dvostruka rozeta (XXXVIII 31) koja se
pojavljuje i na steli i na sljemenjaku iz Donje Zgošće (XIII 14, LXXXV 13,
CVIII 2). Ova rozeta je slična rozetama moravske škole. Rozete se povremeno
javljaju uz figuralne predstave i tada može imati simboličnu ulogu. Nema
pravila osim uz dva konjanika uz koje često idu dvije rozete (CIII 2 3).
Polumjesec je jednostavniji i nema mnogo različitih oblika (XXXIX). Može se
pojaviti kao dvostruki polumjesec (XXXIX 8 9 17), naznačen paralelnim
trakama (XXXIX 5) ili povezan sa već spomenutim dvjema rozetama, koje
obrazuju izbočine na krajevima njegovih rogova (XXXIX 6 7).
8. KRIN
Krinovi se mogu grubo svrstati u dvije skupine: one kod kojih su bočne volute
povijene unutra, kao u začetku spirale (XL), i one kod kojih se bočne Volute
povijaju u vidu slova S (XLI XLII XLIII). Druga grupa je brojnija. Veći broj se
nalazi oko Imotskog, gdje se mogu razlikovati dvije varijante. U prvoj varijanti
stablo krina predstavlja vertikalna traka iz koje volute izbijaju kao grane (XLI
XLII 1-7). U drugoj varijanti stablo je slično oblikovano, samo što se pri dnu
širi u dvije noge, između kojih mogu biti prikazani drugi predmeti (XLII 13-16
XLIII 1-16). Nad ovom drugom varijantom obično se nalazi omča (XLII 15
XLIII 4-6 9-14). Krin je glavni motiv hrišćanske, mistične ikonografije. On je
često označavao peruniku (iris) koju su u srednjem vijeku nazivali gladius ili
mač-krin. Ovaj krin zbog svoje crvene krvave boje i sabljastih listova
poistovjećen je sa Hristovim mukama. Primjerci krina i Hrista (XLII 4).
9. SPIRALE
Spirale su upotrebljivane i kao osnovni element ukrasa na stećcima i kao
bordure. U sastavu bordura V 9-24, VI 1-10. Kao osnovni element ukrasa,
spirale su date na tabelama XLIV-LI. Spirale koje služe kao osnovni ukras
imaju vrlo određenu rasprostranjenost. Istočna Bosna oko Zvornika, prema
Olovu, dolinom Ljubine u oblast Breze, preko Kalnovika od Hercegovine. U
imotskom kraja spirale su upotrebljivane da ispune određenu plohu (XLIV 15
16) ili da prate izvjesne figuralne predstave (XLVIII 12, CXI 22), gdje
podsjećaju na predstave na ilirskim spomenicima. U Brezi se spirala javlja na
jednoj užoj strani sljemenjaka s monolitnim postoljem (XXXIII 12). Postolje je
odvojene od vertikalnih strana spomenika tordiranom trakom. Isti detalj zapaža
se na sljemenjaku u Kopošićima kod Ilijaša datiranom između 1377 i 1391 (I 9).
detalj se ponavlja na drugom sljemenjaku iz Zabrđa kod Tarčina datiranom
između 1400 i 1420. Najčešći oblik spirale na stećcima je spirala s jednom
stabljikom iz koje se račvaju dvije volute. Magični znakovi vezani za zagrobni
život.
10. GROZD I LOZA
Samo u pet slučajeva grozd visi o uobičajnoj lozi (LII 6-8, 10 11). grozd gotovo
isključivo izlazi iz voluta dvostruke spirale. Dvadeset jedna slučaj donosi krst
između voluta sa kojih visi grozd. (LII 19-21 LIII 1 2 5-9 11-16, 18 19 21 22
24). Osnova hrišćanske ikonografije, koja potiče iz Hristovih riječi upućenim
apostolima. U Stocu detalj na dnu krsta podsjeća na sidro hrista (LIII 13-16 19).
rasprostranjenost motiva grozda na stećcima može se vezati za rad jednog
majstora ili rad jedne klesarske škole. Od Stoca do Kalnovika i Dobrog polja i
dalje do Zvornika.
11.GRANE I DRVEĆA
Grane na stećcima su prikazane kako izlaze iz uspravnog stabla (LIV 2 3 5 8
13-21 23-28 LV) ili iz loze (LIV 4 6 7 10 12 29-36). Postoje dvije predstave
grana koje izlaze iz jednog uspravnog stabla: one koje se završavaju u vidu
spirala i one koje se završavaju na nekim drugi način. Predstave grana koje se
završavaju u vidu spirala javljaju se oko Tuzle, Zvornika i Drinjače, u istočnoj
Bosni, gdje su i ostale spirale česte (LIV 27 28 LV 1 2 5-9 11-13 16 18-21) te
oko Kalnovika gdje ostale spirale nisu česte (LV 10 14 15 17). Drveće s
granama koje se ne završavaju u vidu spirala najčešće je u Hercegovini (LV 13-
19 25). Posebna varijanta ovog tipa je kad žena stoji pored drveta (LXXXI 9 10
12). Sasvim razvijeno dveće javlja se na pojedinačnim udaljen lokalitetima,
Boljunima kod Stoca (LV 39), Mokrom kod Lištice (LV 36), Han-Hreši kod
Sarajeva (LV 37) i Donja Zgošća Kakanj (LV 38). grane koje izlaze iz loze
sreću se gotovo isključivo na spomenicima oko Drinjače (LIV 29-36).
12. ORUŽJE I ORUĐA
Oružje je na stećcima predstavljeno pojedinačno ili u kombinaciji nekoliko
vrsta. Tipovi oružja koji se mogu kombinirati jedan s drugim jesu mačevi, kratki
bodeži, koplja, sjekire, kijače, lukovi i štitovi. Najčešće se mač predstavlja kao
samostalno oružje (LVI LVII). Oblici mača variraju od pravog mača, omiljenog
u Evropi tokom čitavog srednjeg vijeka (LVI) do povijene sablje uvedene u
15.v. pod islamskim uticajem (LVII 19). Usamljeni mač je rasprostranjen po
čitavoj BiH, dok je mač i štit poznat samo iz Hercegovine. Štitovi nose
heraldičke znake, koji označavaju porodicu ili feudalnu vezu. Polumjesec na
štitu, sami ili kombinirani sa rozetama najčešće su od Popova polja prema obali
(LXII LXIII). Oko Stoca štitovi su najčešće ukrašeni rozetama (LXI).
Dvostruke ili trostruke kose trake na štitovima javljaju se isključivo oko Nikšića
(LX 12-25). Obruč na štitu je omiljen oko Gacka i Nikšića (LX 26-31). LVIII-
LXIII polaze od prikazivanja neukrašenih, nezarezanih štitova i neukrašenih
štitova sa zarezom, zatim dolaze štitovi sa jednom kosom trakom, dvostrukom
kosom trakom, rozetama, polumjesecima, polumjesecima u kombinaciji sa
rozetama, drugim znacima i životinjama. Tri stećka sa sa štitom imaju ispisan
datum (LVIII 7 LXII 14 LXXVI 11), a dijelom po obliku štita. Štit sa zarezom
je u upotrebi u 15.v. Predstava luka je široko rasprostranjena (LXV 13 16). nož
za obrezivanje vinograda (LXIV 21-25).
13. PTICE
Usamljene ptice predstavljene su na pojedinačnim spomenicima po čitavoj
Bosni i Hercegovini. One se u Bosni pojavljuju u krajevima gdje se drugi
figuralni ukrasi rijetko pojavljuju (LXVI 4 7 11 XLIV 22). Vrlo je rijetko da
ptice ne prati neke simbolična predstava, kao što je spirala, polumjesec ili krst.
Parovi ptica obično dolaze sa strana nekog centralnog ukrasa kao što su spirale
(LXVI 11), krinovi (LXVII 6), drveća (LXVII 2), krstovi (LXVI 14 15 LXVII
1) ili krasnice mača (LXVII 3). Žena zauzima u dva slučaja centralno mjesto u
Čerinu (LXVI 5) i u Uboskom (LXVIII 3). U južnoj Hercegovini ptice se
pojavljuju u nizu prateći kolo (LXVII 7 9). isti slučaj je i sa jelenima. U
Uboskom (LXVII 12 LXXXII 8) ptice jašu na leđima jelena. U Gvoznom kod
Kalinovika ptica jaše na leđima konja (LXXII 13). Grabljivice nose zečeve
(LXVIII 1-5) i predstave dva pijetla (LXVIII 10 11). Pijetlovi? (LXVIII 6 7 9).
14. JELEN, KONJ, PAS, RIBA, ZMIJA I OSTALE ŽIVOTINJE.
Jeleni (LXIX-LXXI), konji bez jahača (LXXII), prsi (LXXIII), razne životinje,
među kojima i jagnje (LXXIII 9 LXXV 1) i fantastične četvorožne životinje
(LXXIV LXXVI). Ribe, zmajevi i zmije (LXXV LXXVI). Jeleni se javljaju ili
sami ili u grupama. Grupe jelena su najčešće oko Stoca, Ljubinja i Bileće, gdje
su ćesto kombinirane sa kolom (LXXI 10 11 13 14), hrišćanska ikonografija
jelen duša. Konj bez jahača je sam (LXXII 1-7) ili ga neko vodi (LXXII 8-12),
ili on stoji između žene i čovjeka (LXXII 13 XCII 17 18). U Gvoznu konj bez
jahača nosi pticu (LXII 13). Psi su najčešće u pratnji lovaca na jelene, i
predlažemo čitaocu da detaljno pregleda ilustracije ove grupe (CIX CX CXII
CXIII). Psi se javljaju i sami (LXXIII 1-6 10). U Turmentima kod Trebinja
jagnje (LXXIII 9). predstave ribe samo na obeliksu iz Donje Zgošće (LXXV 5).
zmije su češće i kao par javljaju se oko donje Neretve, od DonjegHrasna do
Neuma, kao i sjeverno od Neretve (LXXV 10-12 LXXVI 1-4) krilate zmije na
nadgrobnim spomenicima ponekad napadaju životinje (LXXVI 9) i žene
(LXXVI 8), a njih napadaju psi (XXVI 7) i junaci na konju (C 10). Zmijolika
bića iz Boumlja mogu predstavljati lokalnu faunu koju su zapazili majstori
(LXXVI 5 6)(ovakva bića su u srednjemvijeku označavala podzemlje, čeljust
pakao). Razna bića iz Boljuna i nedalekih Opličića teže su uočljiva među
lokalnom faunom (LXXV 2 3 LXXVI &). Najvjerovatnije djelo jednom
majstora, Grubača koji je potpisao dvije ovakve predstave i čiji je djelo datirano
oko 1477.
15.RUKE
Iamamo blizu dvadeset poznatih predstava usamljene ruke na stećcima.
Značajno za spomenike oko Srebrenice i Zvornika, pošto su u ovim krajevima
figuralne predstave rijetke. Usamljene ruke se mogu vidjeti i u Hercegovini,
Dalmaciji i oko Kupresa. Samo šaka ili jedna rukavica (LXXVII 1-20 LXXVIII
1) a na drugim se pojavljuje cijela ruka savijena u laktu koja katkad drži neki
predmet ili oružje. (LXXVI 21-31 LXXVIII LXXIX). Dvije ruke koje se
granaju prema zraci iz jedne rozete (LXXVI 24) može predstavljati viša bića.
Usamljena šaka i ruka savijena u laktu prikazuju se na spomenicima u BiH i
Srbiji. Tojšić kod Tuzle na kome je prikazana ruka sa čašom (LXXIX 2). takve
čaše su nađene u Veličanima u Popovom polju i u Biskupu kod Konjica, veze sa
pogrebnim ritualom.
16. GLAVE, POLUFIGURE USAMLJENE FIGURE, PAROVI
Table LXXX-XC obuhvataju sve varijante usamljenih figura na stećcima.
Tabela LXXX prikazuje ljudske glave i polufigure. Glave su najjasnije
naznačene na nekim krstovima, gdje je tijelo zamijenjeno oblikom krsta (LXXX
4 6-12 13). Sljemenjak iz stupara sa prikazom glavom u zabatu (LXXX 14) ima
antičku paralelu u istoj oblasti. Stojeće figure (LXXXI-XC) čine veliku i
složenu grupu. One su najprije podijeljene na muške (LXXXIII-LXXXIV) i
ženske figure (LXXXI-LXXXII). Muške figure često predstavljaju portret
pokojnika pretežno onako kako su izgledali za života. (LXXXIV 7) portret u
mrtvačkom plaštu. Muškarci se prikazuju još u četiri sljedeće poze: figure sa
jednom podignutom rukom (LXXXV), orante, figure s obje podignute ruke
(LXXXVI-LXXXVII), figure koje drže predmete (LXXXVIII) i one koje nose
oružje (LXXXIX-XC). Figure s jednom podignutom rukom i oranti možda
također predstavljaju pokojnika. LXXXVIII prikazani su muškarci kako drže
rukama obruč. Krstove, štapove, knjige. Duhovni položaj pokojnika, kao i što
mačevi i drugo oružje (LXXXIX-XC) označavaju njegov svjetovni položaj.
LXXXVIII 16 nije pokojnik već sv. Hristofor sa štapom koji nosi malog Hrista.
Ima žena koje smao stoje (LXXXI 1-7) zatim s jednom rukom podignutom do
glave kao da nekog oplakuje (LXXXV 2), žena koje se mole ispod leša u
pogrebnoj povorci (LXXXVII 8), onih koje stoje pored drveta (LXXXVII 9-12)
i žene koje drže krst (LXXXI 13), obruč ili rozete (LXXXVIII 1 4 6 7 12). Žene
također stoje između životinja (LXXXII 5-9) ili između konjanika LXXXII1
CV CVI. Žene sa krstom sv. Jelena, između životinja božanstvo. Sa rozetama i
zvijezdama na kraju ruku (LXXXVIII 7) vjerovatno oma nadzemaljsko
značenje. Žena između konjanika je boginja podzemlja, a žena između životinja
je klasična Potnia theron, moćna boginja, gospodarica životinja. U nedostatku
podataka može se pretpostaviti da su muški i ženski parovi (XCI 10 11 13 14 16
XCII 5 7 17 18) predstavljaju bračne parove. Muškarci parovi od kojih se neki
bore (XCII 10 14 15 20 22-24). XCII 21.
17. KOLO
Tri ili više figura predstavlja kolo, par nije savim sigurno da li predstavljaju
kolo. Ženska kola (XCIII), muško kolo (XCIV) i mješovito kolo (XCV XCVI).
Broj plesača varira od dva do dvanaest. Plesači obično plešu spojenih ruku.
Izuzetno oko Lištice, Ljubuškog i Imotskog neki plesači izgleda imaju ruku
jedno drugom na ramenu (XCIII 12 XCIV 11 XCV 2 3 XCVI 9). Plesači često
drže između sebe nešto kao trolist (XCIII 13 17 XCIV 5 XCV 2 3 XCVI 16),
buketi cvijeća. Oko Mostara, zapadno od Neretve i u Kupresu ženska kola sa
kolovođom koji nosi obruč (XCIII 6 16 19), povezano sa jelenom koji se javlja
u jendom slučaju uz plesačicu (XCIII 6). Kolovođa sa mačem prikazan je kod
Trebinja, Stoca i Kalnovika (XCIV 12 XCVI 3 18). Oko Sinja i Imotkog tri
plesačice koje predvodi muškarac (XCV 11 12 14 15). U Boljunima tri
plesačice nose troliste a muški kolovođa koji ima neku vrstu rogate maske nosi
mač (XCV 16). U dva slučaja jahač na jelenu vodi kolo (XCVI 12 LXIX 18).
18.KONJANICI
Predstava usamljenog konjanika (XCVII-XCIX) u najvećoj mjeri zapažena oko
Bileće, a nalazi se i dalje prema Trebinju i Nikšiću. U Bosni postoji samo pet
primjeraka usamljenog konjanika. Konjanik kojeg prati žena i rjeđe muškarac,
najčešće se javlja oko Nevesinja Gacka i Ljubinja, gdje ga često srećemo na
užim stranama visokih sanduka, inače ukrašenih arkada (C 4 7 9). Oko Konjica
i Stoca broj pratilaca figura raste i ponekad podsjeća na porodičnu scenu, sem
kad je prisutan jelen. Na Visočici javlja se normalna kompozicija konjanika i
žene uz novi detalj krilatog zmaja koga konjanik pobada kopljem (C 10). Oko
Kalnovika kompozicija žene i konjanika ima zanimljiv detalj, žena drži jedan
kraj užeta koje je izgleda vezano oko konjanikovog vrata (CI 10), u Bojištima
kod Nevesinja konjanik vodi kolo (CII 6). Kompozicija od dva konfrontirana
konjanika je jedna od najstarijih datiranih figuralnih kompozicija na stećcima.
On se u jednostavnom obliku javlja na sljemenjaku iz Ključa kod Avtovca, sada
u vojnom muzeju jna beograd (CIII 11). natpis spominje ratnika koji je umro u
službi plemića Sandalja Hranića koji je vladao između 1404. i 1435. osim dva
konfrontirana konjanika postoji predstava i žene u kuli, koja služi kao turnirska
loža (CV 2). iz Zborne Gomile kod Avtovca, sad u ZM (CV 1) ispod kopita je
životinja slična ribi i čovjek. Dvadeset i jedan spomenik gdje se žena pojavljuje
između dva konjanika (CV 3-12 CVI 1-11) ovakve predstave koje ne sadrže
ženu imaju dvije rozete ili polumjesec između rozeta (CIV 6 7 9). CVII jelen
zamjenjuje ženu Hercegovina, Čengić Bari kod Kalinovika kombinirani su jelen
i žena (CVII 1).
19.LOV
Lov na životinje srećemo svugdje osim u istočnoj Bosni. Najraniji datirani lov
na jelena nalazimo na spomeniku u Boljunima kod Stoca, koji je potpisao
majstor Grubač (CX 12) znamo da je pokojnik Tarah Boljunović umro oko
1477. lov predstavljen na nekoliko naćina: pješaci gone medvjeda ili vepra i
naoružani su šiljastim kopljima (CIX 6-13 16). Medvjed se propinje ispred
lovca (CX 2 LXVI 13). Jelene napadaju sami strijelci ili ih ovi dočekuju na
odstojanju dok konjanici naoružani kopljem gone jelene prema njima (CIX 14
15 17-22 CX 1-12). rjeđe je slučaj da sam konjanik nosi luk (CXI 20 21). Na
mnogobrojnim spomenicima je lov na jelena. Ali nije jasno da li izvjesne
varijante kao što je predstava niza jelena kojima se približava jedna strijelac
(CX 4-7), održava lokalnu varijantu u tehnici lova ili su omiljen manir u
lokalnoj klesarskoj školi. Dva konjanika bez oružja koja gone jelena i imaju
podignutu ruku na pozdrav (CXIII 2 CX 6) ili konjanik bez oružja koji se
suočava sa jelenom (CX 18) ili konjanik što goni jelena prema sv. Hristoforu
koji ga štiti od lovačkih strijela (LXXXVIII 16). većina predstava lova na jelena
okrenuta je prema zapadu. Ako je scena na sjevernoj strani spomenika, jelen
odvodi lovca desno. Ako je scena na južnoj strani jelen ga odvodi lijevo.
20. NEKLASIFICIRANI MOTIVI
Četiri kategorije: prvoj pripadaju motivi koji izgleda imaju neku nepoznatu
simboličnu funkciju (CXIV 1-15). Druga grupa su dekorativni geometrijski
motivi neobičnog oblika (CXIV 16). Trećoj skupini neki predmet čija je priroda
nejasna (CXIV 17 24 25 27 28 30 32-36). Četvrtoj grupi pripadaju motivi koji
su previše oštećeni da bi se mogli prepoznati (CXIV 9 10). Motivi pješćanog
sata (CXIV 19 20 21) djelo su jendog klesara jer se javljaju na uskom
geografskom području. CXIV 30 34 35 neodređeni motivi ne predstavljaju
posebnu cjelinu.
21.DODATAK
CXV motivi slični kao i na stećcima. Lovac goni jelena i strijelac koji ga čeka
nalaze se urezani u živoj stijeni desno od ulaza u pećinu Vjetreniu, u Zavali na
Popovom polju (CXV 1). drugi reljef koji prikazuju dva konfrontirana
konjanika urezan je lijevo od istog ulaza na nadgrobnim spomenicima i na ulazu
u pećine mogu odnositi na srednjovjekovno shvatanje pećine. Kamene stolice
klesane u živom kamenu. Stolica iz Bukovice kod Konjica (CXV 3-6), Gornji
Turani kod Trebinja (CXV 7). ukrasi na prvoj stolici su gotskog karaktera i nisu
sasvim tipični za stećke, mada ženska stojeća figura ima nečega zajednočkog sa
ženskom figurom u Čašću kod Tarčina (LXXXI 10) udaljeno oko 25 km od
Bukovice. Ova kod Konjica je stilski slićna stećcima oko Stoca, jer se nalazi
desna dignuta ruka (LXXXV). Štit sa zarezom i jednom kosom trakom, koji je
također prikazan na ovoj stolici javlja se u Bihovu kod trebinja (LX 4),
Đedićima u Popovu polju (LX 5) i kod nogu jedne figure u Hamzićima kod
Mostara koja je pikazana kako sjedi izvan zidova neke utvrde i dočekuje osobe
koje joj prilaze (LX 6 LXXXVII 12). saborne stolice.