Professional Documents
Culture Documents
D-ART in Polish
D-ART in Polish
Dyskurs
w perspektywie akademickiej
DYSKURS
W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Mińsk
BGU
2010
Białoruski Uniwersytet Państwowy
Zakład Języka Angielskiego i Komunikacji Społecznej
DYSKURS
W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Mińsk
BGU
2010
Komitet organizacyjny
Skład
Grzegorz Zarzeczny, Magdalena Wojdyła
Okładka
Michał Rogoziński
SPIS TREŚCI
UCZESTNIcy DART 1 7
PODZIĘKOWANIA 8
WPROWADZENIE 9
PODSUMOWANIE 34
PODSUMOWANIE 100
PODSUMOWANIE 115
PODSUMOWANIE 131
ZAKOŃCZENIE 132
UCZESTNICY MIĘDZYNARODOWEGO OKRĄGŁEGO STOŁU
„DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ”
1 Pierwszy z przytoczonych terminów – cortege (centralne pojęcie teorii kauzalno-genetycznej) – w niniejszym wy-
daniu postanowiliśmy konsekwentnie stosować na prawach cytatu z języka francuskiego (przez analogię do po-
wszechnie znanych terminów langue czy parole), co niekiedy utrudniało tłumaczenie rosyjskich form derywowa-
nych (np. treści znakowo-cortege’owe). W przyszłości nie wykluczamy spolszczenia tego terminu.
1
WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU DYSKURS.
PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM
W Polsce lingwistyka oraz socjologia jako pierwsze podjęły refleksję nad poję-
ciem dyskurs. W ostatnich latach stał się on popularny także wśród badaczy innych
dyscyplin, takich jak filozofia, psychologia, literaturoznawstwo, kulturoznawstwo,
medioznawstwo etc. Sam termin dyskurs obejmował w polszczyźnie, wywodzące się
z łaciny (łac. discursus ‘rozmowa’, ‘rozprawa’, ‘rozumowanie’) znaczenia: ‘dyskusja na
tematy naukowe’; ‘wywód przeprowadzony na zasadzie ściśle logicznego wniosko-
wania’; ‘proces rozumowania, który polega na dążeniu do jakiegoś celu poznawczego
poprzez pośrednie operacje myślowe, różne od spostrzeżenia lub intuicji’ (www.en-
cyklopedia.pwn.pl; www.sjp.pwn.pl).
Popularność pojęcia dyskurs doprowadziła ostatnio do rozmycia i poszerzenia
jego definicji. W najszerszym znaczeniu dyskurs to ‘każde użycie języka dłuższe od
zdania’ lub ‘wszelki proces użycia języka’. W praktyce każdy badacz od nowa defi-
niuje pojęcie dyskursu zgodnie ze swoimi celami badawczymi i wskazuje, do której
z wielu szkół rozumienia pojęcia będzie się odwoływał.
Współcześnie publikuje się w różnych dziedzinach setki prac, w których widnieje
słowo dyskurs. Śmiało można powiedzieć, że jest to ostatnio jedno z najpopularniej-
szych pojęć w naukach humanistycznych. Na podstawie kontekstów występowania
tego słowa w tytułach dostępnych na polskim rynku publikacji (pod uwagę wzięłam
pozycje możliwe do nabycia w dwóch dużych księgarniach internetowych: ogólnej
www.merlin.pl i naukowej www.kapitalka.pl – w sumie 500 tytułów) odtworzyć
można grupy kolokacji, w jakich się ono najczęściej pojawia. Może być więc:
PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM 13
Ze słowem dyskurs można obecnie spotkać się nie tylko w rejestrze naukowym, ale
i potocznym, a najczęstsze skojarzenia, które wskazują respondenci, to ‘mowa’, ‘tekst’,
‘komunikacja’. Przy czym wielu ludziom słowo dyskurs wydaje się nowe (choć czy rze-
czywiście takie jest?) i modne, a więc i rozmyte znaczeniowo. Bez wątpienia powin-
niśmy odwołać się do słowników i przyjrzeć się bliżej znaczeniom w nich zawartym.
Jeśli zatem zajrzymy do współczesnych słowników języka rosyjskiego i angielskie-
go (jedno- lub dwujęzycznych), zauważymy w nich kwalifikatory arch., książk. I tak,
w Oxford English dictionary termin discourse oznacza ‘(arch.) gawędę’, ale również
‘rozprawę, traktat, kazanie’, czyli określony gatunek, w którego centrum uwagi znaj-
duje się tok myślowy i jego rozwój [por. Collins 1992]. Z kolei Webster’s dictionary
(angielszczyzna w odmianie amerykańskiej) mianem dyskursu określa ‘porozumie-
wanie się, komunikację jako przedmiot badawczy’, ale również ‘proces komunika-
cji (ustny bądź pisemny) skoncentrowany na przedmiocie rozmowy i kształtujący
ją; wykład, traktat, kazanie, rozprawę’. W tym przypadku dyskurs to zarówno pole
działania, jak i materialna forma wyrażenia oraz struktura działalności werbalnej
[por. Ухванова 2001a]. W Słowniku języka francuskiego nie ma takich kwalifikatorów,
a w definicji skoncentrowano się na dwóch wymiarach: dotyczącym treści (przedmiot
rozmowy) i formy (mowa z punktu widzenia jej budowy, formy, struktury gramatycz-
nej [por. Ухванова 2001b]. Z naszego punktu widzenia szczególne zainteresowanie
budzi zakres znaczenia słowa dyskurs, którą podaje słownik hiszpańsko-rosyjski
[por. Ухванова 1992], gdzie łączą się: pojęcia potencjalne i aktualizowane, treść i for-
14 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
kretne badane zdarzenie’). Skupiają one naszą uwagę na konkretnym badanym ma-
teriale – studiach przypadków. Nasza wiedza o dyskursach wynika właśnie z badań
owych praktyk.
BIBLIOGRAFIA
Сolins, J., 1992, Glasgow University Media Group. The „bad news books”, [w:] Barker M., A. Beezer (ed.),
Reading into cultural studies, London.
Арутюнова Н.Д., 1990, Дискурс, [w:] В.Н. Ярцева (ред.), Лингвистический энциклопедический
словарь, Москва.
Ухванова И. Ф., 1992, В поисках реалий семантического ядра текста, „Весник БГУ”, 3.
Ухванова И. Ф., 2001a, Квалитативный (качественный) анализ текста, [w:] M.A. Можейко, (ред.)
Постмодернизм: энциклопедия, Минск.
Ухванова, И. Ф., 2001b, Квалитативный (количественный) анализ текста, [w:] M.A. Можейко
(ред.), Постмодернизм. Энциклопедия, Минск.
którzy zauważyli, że „dyskurs jest pojęciem szerszym niż tekst. Dyskurs obejmuje za-
równo proces działalności językowej, jak i jej rezultat (czyli tekst)” [�������������
Кибрик, Плун-
гян 19997: 307]. W tym samym duchu Walentin Bogdanow ujmował dyskurs jako
termin nadrzędny, zawierający w sobie terminy bardziej szczegółowe: tekst i wypo-
wiedź [Богданов 1993: 5-6]. Według mnie ta prosta definicja jest bardzo pomocna
przy wprowadzaniu studentów w obszar analizy dyskursu, ponieważ powszechnie
używane słowa tekst i wypowiedź nieuchronnie interpretowane są jako ‘coś pisane-
go’ oraz ‘coś mówionego’. Dopiero przedstawiwszy w zarysie zakres terminu dyskurs,
można przejść do omawiania zawiłości ich wzajemnych relacji.
Badania zorientowane na dyskurs zakładają, że należy wziąć pod uwagę sytu-
ację komunikacyjną – tutaj przydatne okazuje się pojęcie stylu [Степанов 1995].
Można powiedzieć, że stylistyka oraz analiza dyskursu patrzą na ten sam przedmiot
z różnych perspektyw, co może być korzystne dla obu tych dyscyplin. Poświadczają
to zresztą tomy serii Gatunki mowy [1997; 1999; 2002]. Ponadto, o ile mi wiadomo,
także w polskiej lingwistyce oba te pola badawcze są sobie bliskie.
BIBLIOGRAFIA
Harris Z., 1952, Discourse analysis, “Language”, 28/1
Богданов В.В., 1993, Текст и текстовое общение, Санкт-Петербург.
Жанры речи, 1997, 1999, 2002, Вып. 1-3. Саратов.
Кибрик А.А., Плунгян В.А., 1997, Функционализм, [w:] Фундаментальные направления современ-
ной американской лингвистики, Москва.
Кубрякова Е.С, 2000, О понятиях дискурса и дискурсивного анализа в современной лингвистике,
[w:] Дискурс, речь, речевая деятельность: функциональные и структурные аспекты. Сборник
обзоров, Москва.
Арутюнова Н.Д., 1990, Дискурс, [w:] В.Н. Ярцева (ред.), Лингвистический энциклопедический сло-
варь, Москва.
Степанов Ю.С., 1995, Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принцип Причинности, [w:] Язык
и наука конца XX в., Москва.
Lingwistyka formalna traktuje kontekst jako fragment tekstu, który zawiera ana-
lizowaną jednostkę językową. Lingwistyka funkcjonalna ujmuje kontekst jako wa-
runki niezbędne do zaistnienia komunikacji. Oba podejścia przypisują kontekstowi
funkcję delimitacji znaczenia jednostki językowej i traktują go jako zjawisko wobec
niej zewnętrzne. Ponadto językoznawstwo funkcjonalne rozróżnia kontekst języko-
wy i pozajęzykowy (ekstratekstualny). Ten drugi dotyczy sytuacji komunikacyjnej: jej
warunki, otoczenie, tło, czas i miejsce, uczestników oraz relacje między nimi.
Rozwój koncepcji kontekstu jako kategorii pozajęzykowej powiązany jest z teorią
gatunku, w której kontekst komunikacji postrzega się jako jedno z podstawowych
kryteriów doboru odrębnych genrów. Różne teorie gatunku traktują kontekst w od-
mienny sposób. A.D. Stiepanow krytykuje Bachtinowskie rozróżnienie gatunków
mowy na podstawie odniesienia do konkretnej sfery komunikacji, wskazując, że każ-
dą z owych sfer można podzielić na tysiące kompletnie różnych „mniejszych sfer”.
W zamian badacz postuluje ulepszenie tej idei poprzez powiązanie jej z teorią ram
M. Minskiego. Ramę rozumie się tu jako ogólny schemat (szeroki model sytuacji ko-
munikacyjnej) wypełniany szczegółową treścią – zależnie od konkretnej sytuacji.
W ten sposób oczywiste staje się rozróżnienie między ramą a konkretyzacją sytuacji
komunikacyjnej. Pomimo odmiennej terminologii owo rozróżnienie kontekstów ko-
munikacji na zewnętrzne (w odniesieniu do sytuacji retorycznej) oraz wewnętrzne jest
wspólne dla ujęć L. Bitzera (kontekst abstrakcyjny a konkretna sytuacja interakcji),
M.A.K. Hallidaya (kontekst typowy a realny), D. Russella i C. Millera (kontekst kulturo-
wy a sytuacja konkretnej interakcji mownej), W.I. Karasika (szerokość analizowanego
kontekstu stanowi podstawę dla rozróżnienia gatunku i formatu dyskursu).
W analizie dyskursu kontekst traktuje się nie tylko jako fizyczne otoczenie, w ja-
kim funkcjonuje dyskurs, ale także, a nawet przede wszystkim, jako jego (tj. tekstu,
dyskursu) kategorię treści. W opublikowanej ostatnio książce Discourse Analysis
(2007) H.G. Widdowson definiuje kontekst jako coś, o czym sądzi się, że jest istot-
ne w określonej sytuacji komunikacyjnej, choć w innym przypadku te same czynni-
ki sytuacyjne mogą nie mieć znaczenia. Podkreślając ideę aktualizacji kontekstów
w dyskursie, autor przeciwstawia konteksty sytuacyjne (charakteryzowane poprzez
czasoprzestrzenne parametry realnej interakcji) kontekstom kognitywnym, które
są mentalnymi konstruktami rzeczywistości odnoszącymi się do wiedzy o świecie
(i sposobów jej reprezentacji) charakterystycznej dla odrębnych grup społecznych.
Ponadto H.G. Widdowson zauważa, że dyskurs może aktualizować konstrukty róż-
nego typu kontekstu: ideacyjne / referencyjne (struktury konceptualne reprezentujące
świat z perspektywy trzecioosobowej) oraz interakcyjne (konwencjonalne struktury
interakcji między podmiotami). Uważam, że konteksty sytuacyjne również można po-
dzielić na ideacyjne (fizyczne warunki komunikacji: czas i przestrzeń) oraz interak-
cyjne (uczestnicy komunikacji jako nosiciele obiektywnych cech społecznych: wie-
ku, płci, statusu społecznego etc.). W obrębie analizy dyskursu rozróżnienie między
kontekstami fizycznymi (sytuacyjnymi) i kognitywnymi wydaje się zasadne, jako że
wiele z nich podczas aktualizacji w tekście staje się częścią treści dyskursu i uzysku-
je quasi-rzeczywisty charakter (tj. staje się kognitywne). Stąd najistotniejszy wydaje
się podział – na podstawie charakteru ich składników – kontekstów kognitywnych
na gnoseologiczne (zawierające wiedzę o świecie) oraz aksjologiczne (zawierających
wartościowanie).
22 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
Fenomen dyskursu traktowany jest odmiennie przez różne dyscypliny czy nawet,
pozostające w ich obrębie, różne szkoły analizy dyskursu. Porównajmy tu anali-
zę dyskursu wywodzącą się z nauk społecznych oraz analizę dyskursu zako-
1 Także za sprawą dwóch podstawowych podręczników akademickich: A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja mię-
dzykulturowa (Warszawa 1998) i T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces (Warszawa 2001).
24 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
Zakres składni wykracza daleko poza strukturę samego zdania. Można więc mó-
wić o hiperskładni (B. Palek), makroskładni (T. van Dijk), składni tekstu (W.U. Dres-
sler), pragmatyce języka i – ogólniej rzecz biorąc – o języku jako praktyce społecznej
oraz o integracji badań humanistycznych. Myślę, że zwrot ten wniósł coś więcej niż
tylko nowy przedmiot badań.
Zjawisko rozszerzania się granic składni to efekt widocznej zmiany perspektywy:
od lingwistyki tekstu do lingwistyki dyskursu, której pojawienie się pociąga za sobą
nowe metody badania przedmiotu. Wraz z rozdzieleniem pojęć tekst (rozumianego
jako ‘struktura’) i dyskurs (rozumianego jako ‘struktura zaktualizowana’) nastąpił
zwrot w kierunku analizy treści ukrytej (zorientowanej na strukturę) i treści aktu-
alnej (zorientowanej na kontekst). Metodologia została w dużej mierze wzbogaco-
na nowymi technikami, metodami i narzędziami, dzięki którym badacz może sku-
pić uwagę zarówno na analizie (dekompozycji) tematu, w znaczeniu postulowanym
przez teorie semiotyczne i semiologiczne, jak i jego scaleniu (integracji). Wszystko
po to, by przyjrzeć się mechanizmom funkcjonowania przedmiotu badań.
Równolegle z dyskusją o tym, co stanowi treść tekstu/dyskursu, pojawiają się
dyskusje o tym, w czym ta treść jest zawarta. Ponownie mamy tu do czynienia z me-
chanizmem przechodzenia od rozkładania na części do scalania przedmiotu badań.
Stąd pierwsze próby analizy polegały na oddzieleniu treści autora od treści odbiorcy.
Emile Benveniste zdefiniował dyskurs jako „język zawłaszczony przez mówiącego”.
W tym świetle dyskurs przybiera formę autorskiej (podmiotowej) narracji – illoku-
cji. Język zaś – przybierając formę odautorskiego sądu (propozycji) – miał charakter
przedmiotowy. W związku z takim podziałem badania nad dyskursem zaczęły do-
tyczyć treści subiektywnych – zarówno przekazywanych przez nadawcę, jak i od-
czytywanych przez odbiorcę. Badacze coraz częściej zaczęli przyglądać się treściom
– pozornie równomiernie rozłożonym między nadawcę a odbiorcę – w kategoriach
interakcji i negocjacji pomiędzy uczestnikami komunikacji.
W świetle powyższych uwag dość wyraźnie zaznacza się mnogość metod, tech-
nik, a co za tym idzie – modeli studiów nad dyskursem. Warto również wspomnieć,
że sama perspektywa studiów lingwistycznych została zdefiniowana w Lingwistycz-
nym słowniku encyklopedycznym [1990] przez J.S. Stiepanowa jako kombinacja róż-
nych metod. Właśnie takie podejście można zaobserwować w lingwistyce dyskursu.
Tendencja mieszania się kierunków w dłuższej perspektywie może doprowadzić
do integracji metodologii. Nie polegałaby ona wyłącznie na sumowaniu metod,
lecz na zbudowaniu syntezy, której celem byłoby spojrzenie na obiekt badań z innej
perspektywy, a w konsekwencji – wyznaczenie nowego przedmiotu badań.
Przyjrzyjmy się raz jeszcze Lingwistycznemu słownikowi encyklopedycznemu,
a konkretnie artykułowi L.S. Mieln’iczuka [Мельничук 1990: 299-300], w którym
wyjaśnia on pojęcie metodologii. Autor twierdzi, że każda analiza metodologii odby-
wa się na trzech poziomach: filozoficznym, naukowym i odnoszącym się do po-
szczególnych dziedzin. Oczywiście każdy z tych poziomów od wieków rozwija się
dzięki rosnącej liczbie kierunków badawczych. Jednak w słowniku poziom najważ-
niejszy, filozoficzny, przedstawiony jest w nawiązaniu do jednej zaledwie koncepcji
26 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
Badania, które prowadzę w ostatnim czasie i które, jak myślę, są bardzo aktualne,
dotyczą polsko-rosyjskich i rosyjsko-polskich stosunków kulturowych. Moje zadanie
to inwentaryzacja i tworzenie listy fenomenów mentalności rosyjskiej (zjawisk rosyj-
skich i radzieckich), które jako osobliwe fenomeny precedensowe bytują w polskiej
przestrzeni kulturowej. Wyjściowe koncepty rosyjskie w wyniku zmian przybierają
nową formę i nową semantykę oraz zaczynają funkcjonować w zupełnie innych, już
typowo polskich kontekstach, stając się polskimi fenomenami kognitywnymi. Przy-
toczę najprostsze przykłady. Wszyscy znają takie rosyjskie przedmioty, jak wańka-
wstańka i matrioszka. Te rosyjskie precedensowe fenomeny (oznaczające to, co wie-
28 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
Jeśli chodzi o ważne współcześnie tematy badawcze, sądzę, że jest nim dyskurs
negocjacji handlowych. Obszar biznesu jest obecnie jedną z najważniejszych dzie-
dzin życia społecznego. Warunki ekonomiczne i społeczne wytworzyły potrzebę
wzrostu poziomu kompetencji komunikacyjnej nie tylko wśród przedsiębiorców,
ale także wśród zwykłych ludzi. W rezultacie zaowocowało to wyłonieniem się no-
wego obszaru badań – komunikacji biznesowej. Skuteczne komunikowanie się jest
niezwykle istotne w osiąganiu sukcesu w świecie współczesnego biznesu. Po pierw-
sze, dlatego że rozwiązywanie większości problemów w biznesie polega, niezależnie
od danej sytuacji, na komunikacji twarzą w twarz. Po drugie zaś – komunikacja biz-
nesowa to najlepszy sposób na przeprowadzanie dyskusji nad zadaniami i sposoba-
mi ich rozwiązania.
Komunikacja biznesowa jest częścią marketingu, połączeniem elementów we-
wnętrznego systemu ekonomiczno-produkcyjnego oraz między tym systemem
a elementami świata zewnętrznego. Z kolei w obszarze marketingu międzynarodo-
wego mamy do czynienia z międzynarodową komunikacją biznesową. W związku
z zadaniami międzynarodowej komunikacji biznesowej pojawiają się kolejne obsza-
ry badawcze: reklama, PR, wszelkiego rodzaju sponsoring (z uwzględnieniem takich
zagadnień, jak firmowanie produktu nazwiskiem znanej osoby czy nazwą marki),
dokumentacja techniczna i druki komercyjne, udział w targach (handlowych), spo-
tkania biznesowe i negocjacje.
Ilościowy wzrost międzynarodowych negocjacji jako sposobów rozwiązywa-
nia problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych, jakościowa złożoność
wariantów negocjacji, jak również pojawianie się negocjacji w różnych rodzajach
i aspektach na gruncie stosunków międzynarodowych – wszystko to dowodzi wagi
negocjacji międzynarodowych jako znaczącego elementu współczesnego świata biz-
nesu. Problematyka struktury negocjacji oraz językowej kompetencji jej uczestni-
ków budziła w ostatnich latach żywe zainteresowanie badaczy z naszego kraju.
Osobiście, zainteresowana jestem dogłębnymi badaniami nad językowym kom-
ponentem procesu negocjacji, analizą struktury treści oraz całościowym opisem
dyskursu negocjacji handlowych, tj. ujmowaniem zbioru negocjacji jako określonego
typu dyskursu. Interesujące i współcześnie istotne wydaje się powiązanie różnych
perspektyw badania treści oraz analizy dyskursu w celu pełnego opisu zagadnie-
nia. Z tego względu skupiam się na pragma-dialektycznej teorii argumentacji oraz
kauzalno-genetycznej teorii treści dyskursu. Co ciekawe, wspomniane perspektywy,
pomimo odmiennych źródeł i podstaw, łączy też kilka punktów wspólnych. Ponadto
dostarczając istotnej wiedzy o dyskursie, pomagają one wielostronnie prześledzić
obiekt dociekań. Jednocześnie zamierzam uzupełnić moje badania innymi nurtami
studiów nad dyskursem. Myślę, że wiele ciekawych wniosków dostarczyć może nie
tylko teoria argumentacji czy treści, ale również nowa retoryka, pragmatyka, prag-
malingwistyka, socjologia jakościowa, socjolingwistyka, językoznawstwo kognityw-
ne, teoria dyskursu, teoria komunikacji czy teorie negocjacji, komunikacji bizneso-
wej oraz komunikacji międzykulturowej
Przybliżona lista zagadnień, które wydają się istotne dla moich badań, obejmu-
je: ukazanie sposobów manifestowania się kontekstu społecznego w funkcjonowa-
PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM 33
PODSUMOWANIE
Podczas pierwszej sesji obrad okrągłego stołu zostały omówione różne perspek-
tywy badania dyskursu i pojmowania terminu dyskurs. Sporządziliśmy spis wszyst-
kich wymienionych kierunków badawczych, porównując pojęcie dyskursu z jego bli-
skoznacznikami i wyrazami spokrewnionymi. W konsekwencji, stworzyliśmy rodzaj
pola leksykalno-semantycznego tego pojęcia.
Z jednej strony, zalicza się do niego bloki jednostek kolokacyjnych: narracyjny,
akademicki, taneczny, filozoficzny, związany z miłością, edukacyjny, postmoder-
nistyczny, obywatelski, społeczny, religijny, społeczno-polityczny, staropolski, me-
dialny, feministyczny, genderowy; dyskurs w socjologii, w literaturze, w dydaktyce;
dyskurs o kulturze, o racjonalizmie, o spotkaniu; dyskurs z filozofią; dyskurs cze-
goś (nowych kolumn w gazetach); dyskurs prowadzony przez podmiot (w określo-
nej roli); kulturowy punkt widzenia w dyskursie; anatomia, gramatyka, porządek,
teoria, perspektywy, zróżnicowanie dyskursu; dyskurs i archeologia, krytycyzm.
Naszym zadaniem jest więc wyznaczenie możliwych obiektów wiedzy o dyskursie
i perspektyw badań.
Z drugiej strony, jednostki leksykalne pola wyznaczają zasięg możliwych przed-
miotów wiedzy o dyskursie i studiów nad dyskursem. Są nimi: komunikacja sama
w sobie, przebieg komunikacji i jej skutek, gatunek i styl komunikacji, typ działania,
struktura działania werbalnego; rozmowa, dyskusja, argumentacja (rozmowy na te-
maty akademickie), badanie oparte na precyzyjnej argumentacji logicznej, proces
przeprowadzania dowodu; obiekt, materialna realizacja działania; sfera działalno-
PODEJŚCIA I PROBLEMY BADAWCZE W STUDIACH NAD DYSKURSEM 35
ści, sfera interdyscyplinarna (w której mieszczą się grupy nauk społecznych i huma-
nistycznych zajmujące się językiem, jego treścią i realizacją treści ukrytych); mowa,
wyraz, zdanie, tekst; użycie języka lub użycie języka wykraczające poza jedno zda-
nie; myśl sama w sobie, przedmiot rozmowy; jedność treści i kontekstu; dyskurs,
dyskursy, dyskursje, praktyki dyskursu; funkcjonalne zintegrowanie tematyczne, po-
tencjalność, odcinek czasowy.
Uczestnicy dyskusji przy okrągłym stole naświetlili najczęściej stosowane termi-
ny związane z wyrażeniem analiza dyskursu: współczesna analiza dyskursu, kogni-
tywna analiza dyskursu, krytyczna analiza dyskursu.
W czasie obrad ustalono, że rozmywanie się terminu dyskurs nie stanowi po-
ważniejszego problemu. Owa niejednoznaczność doprowadziła do stwierdzenia,
że miejsce lingwistyki tekstu stopniowo zajmuje lingwistyka dyskursu.
Oznacza to konieczność weryfikacji całego zestawu terminologii językoznawczej
(zadanie na kolejne lata). Dotyczy to nie tylko takich terminów, jak: dyskurs, tekst,
język. Należałoby jednocześnie zastanowić się nad odświeżeniem metodologii
i dokonać reorganizacji perspektyw nowo powstających nurtów, szkół i grup wpro-
wadzających te perspektywy w obszar lingwistyki.
W świetle powyższych ustaleń następujące kwestie zasługują na większą uwa-
gę: zrewidowanie i odświeżenie aparatu metodologicznego, inwentaryzacja nowych
kierunków, grup badawczych i szkół lingwistycznych, które zajmują się teorią i prak-
tyką analizy dyskursu. Na obecnym posiedzeniu okrągłego stołu kwestie metodologii
i wielkich teorii w perspektywie historycznej zostały omówione w ogólnym zarysie.
Wszystko to w celu wyznaczenia nowych tematów istotnych w kontekście autoiden-
tyfikacji w danym paradygmacie badania dyskursu.
2
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ.
SZKOŁY, GRUPY, OŚRODKI
Podczas drugiej sesji obrad „okrągłego stołu” uwaga uczestników przeniosła się
na kwestie związane z różnymi formami autoidentyfikacji badacza i grupy badaw-
czej w tak rozległym i niejednoznacznym polu teorii i praktyki (analizy) dyskursu.
Autoidentyfikacja (podobnie jak niezależność) – proces szalenie istotny w pracy
badawczej – wynika z nieuchronnego procesu rozwoju nauki oraz takich czynników,
jak: interdyscyplinarne fundamenty kierunku lingwistyki, którym się zajmujemy,
wielość perspektyw i wyznaczników metodologicznych, różnorodność technik i spo-
sobów analizy. Badacze, którzy nie biorą tego pod uwagę, twierdzą, że opisywanie
metod analitycznych nie jest konieczne. Nawet wtedy, gdy posługują się nimi w śro-
dowiskach interdyscyplinarnych i międzynarodowych, nie widzą potrzeby objaśnia-
nia korzeni paradygmatu, w ramach którego postępuje ich praca badawcza. Inni wy-
znaczają swoje perspektywy poprzez polemikę z opozycyjnym kierunkiem, bądź to
prowadząc pozbawiony sensu dialog z jego przedstawicielami, to znów wchodząc
w bezpośredni konflikt z orędownikami innych paradygmatów badawczych. Dotyczy
to często dyskusji pomiędzy zwolennikami metod jakościowych i ilościowych, wy-
wodzącej się z przekonania o nierzetelności wyników badawczych opartych wyłącz-
nie na podstawie zgromadzonej próby tekstów (korpusu). Wątpliwości te są również
spowodowane odmiennymi tradycjami badawczymi poszczególnych uczestników.
Podsumowując powyższe wnioski, można stwierdzić, że proces rozwoju wiedzy
o dyskursie pokazuje, że niemożliwe jest zjednoczenie wszystkich nurtów (kierun-
ków) pod hasłem jednej narodowej szkoły badawczej. Tym bardziej więc niemożli-
we byłoby utworzenie w naszej dziedzinie badawczej otwartego zestawu nazwisk
ludzi nauki. Dobrym przykładem takiej sytuacji jest Francja. Wciąż mówi się o fran-
cuskiej szkole analizy dyskursu, oddając hołd krajowi, w którym zrodziła się analiza
dyskursu. W rzeczywistości jednak nie istnieje jedna francuska szkoła analizy dys-
kursu (twór ten jest już raczej wytworem historii, o którym częściej mówi się poza
Francją). Jednym ze sposobów na zebranie i utrwalenie francuskiego dorobku teore-
tycznego miało być stworzenie słownika analizy dyskursu. Pomysł ten okrzyknięto
najważniejszym naukowym wydarzeniem we Francji na początku naszego wieku.
Nauka o dyskursie w Europie Środkowej i Wschodniej, mimo że wiele zawdzięcza
osiągnięciom Europy Zachodniej, nabiera swoich własnych jakości. Może w związku
z tym powinniśmy śmielej przedstawiać swoje osiągnięcia i wyznaczać własne per-
spektywy. Interesujące jest bowiem to, że można okrywać przed innymi (i przed sa-
mym sobą) kierunki, którymi zajmuje się nasza najbliższa wspólnota akademicka.
Celem drugiej sesji naszych obrad jest odejście od fundamentalnych podstaw
metodologicznych i wykonanie, na ile jest to możliwe w ramach formuły okrągłego
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 37
stołu, swoistego spisu kierunków, w ramach których można dowiedzieć się czegoś
o dyskursie. Obradując przy okrągłym stole, nie stawiamy sobie żadnych globalnych
wyzwań – to zadanie dla innych typów spotkań. Naszym celem jest raczej wymiana
krótkich relacji i przeglądów, poświęconych obszarom badań dyskursu, którymi zaj-
mują się bądź nasi koledzy, bądź my sami. W rozdziale tym przedstawiamy zatem
informacje o formach i efektach naszej pracy oraz o publikacjach, w których można
o tym przeczytać.
BIBLIOGRAFIA
Bogushevich D.G., M.K. Vetoshkina, 1997, A structural approach to the pragmatic components of langu-
age. Proceedings of the XVIth International Congress of Linguists, Oxford.
Oukhvanova I. F., 1997, Cause-Genetic Theory of text content, [w:] XVIth International Congress of Lingu-
istics. Paris, Juli 20-25. Abstracts, LLACAN, Paris.
Zadvornaya E.G., 2003, Epistemic peculiarities of different types of discourse, [w:] XVII International Con-
gress of Linguists, Prague.
Богова М. Г., 2007, Политическая корректность как организующая сила политического дискурса,
[w:] Межкультурная коммункация: теория и практика: материалы международной научной
конференции, Минск.
Богушевич Д. Г., 1985, Единица, функция, уровень: к проблемам лексикологических единиц языка,
Вышэйшая школа, Минск.
Богушевич Д. Г., 1988, Опыт классификации эпизодов вербального общения, [w:] Языковое обще-
ние: процессы и единицы, Калинин.
Бубнова И. А., 2004, Абстрактное имя и интеллект: когнитивная модель как отражение инди-
видуального ментального опыта, Минск.
Ветошкина М. К., 1990, О непосредственно составляющих диалога, [w:] Функционирование и раз-
витие языковых систем, Минск.
Дубровина С. Н., 1999, Политический дискурс как база для исследования феномена риторико-
прагматической вариативности, „Препринты МГЛУ”, 83.
Задворная Е.Г., 2002, Речевые тактики уклонения в повседневном общении, „Теория коммуника-
ции. Языковое значение”, 2.
Казанчан Н.П., 2001, Лингвопрагматический аспект проблемы речевого конфликта, „Вестник
МГЛУ”, Сер. 1. Филология, 7.
Карпилович Т. П., 2003, Моделирование процесса смысловой компрессии текста: когнитивно-
дискурсивный подход, Минск.
Карчевски Р., 2003, Вербализация угрозы в политическом дискурсе, [w:] Актуальные проблемы
германистики и профессионально-педагогического иноязычного общения, Барановичи.
Кунцевич С. Е., 2006, Лингвистическое моделирование современного военно-политического дис-
курса, Минск.
Макаров. В. В., 2006, Метатекст и художественное произведение, [w:] Художественный дискурс:
интертекстуальность и коммуникативные константы: материалы научно-теоретической
конференции, Минск.
Макаров. В. В., 2001, Понятие кода и этносемиотическая специфика общения, [w:] Язык и культу-
ра. Проблемы современной этнолингвистики. Минск.
Макаров. В. В., 2000, Семиотика и разрешение конфликтов в обществе. Пример Франции,
[w:] Интегративные тенденции в современном социально-гуманитарном знании, Минск.
Маслова В. А., 2008, Когнитивная лингвистика, Минск.
Плеханова Т. Ф., 2003, Текст как диалог, Минск.
Плеханова Т. Ф., 2006, Художественный текст как диалог и дискурс, „Вестник МГЛУ”, Сер.1
– Филология, 5(25).
Поплавская Т. В., 2005, Коммуникативная практика в аспектах несовпадения культур,
[w:] Language, Society and Problems of Intercultural Communication, Białystok.
Сечейко О. Г., 2002, Влияние категорий общения на форму представления информации,
[w:] Структура, семантика и функционирование языковых единиц разных уровней. Сборник
научных статей преподавателей и аспирантов МГЛУ, Минск.
Снегирева Л. А., 1997, Уровни импликации в рекламных текста, „Вестник МГЛУ”, Сер.1
– Филология, 2.
Сычевская Н. Е., 2006, Стуктурная организация политической публичной речи и религиозной про-
поведи, „Вестник МГЛУ”, Сер. 1.Филология, 2.
Филимонова Г. Б., 2002, Детерминированность высказывания коммуникативной ситуации,
„Вестник МГЛУ”, Сер.1. Филология, 9.
Чумак Л. Н., 1997, Синтаксис русского и белорусского языков в аспекте культурологии, Минск.
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 45
Cel
Zadania
Metodologia
(metody)
Odkrywczość/Doniosłoś
ć
Schemat 1. Schemat klepsydry
rozróżnienie na rolę przedmiotu i podmiotu pozwala określić cel, zadania itd. Zwróć-
my uwagę na to, że model ten działa on dobrze nie tylko na poziomie mikro (jednego
projektu badawczego), ale i na poziomie makro (grupy badawczej, szkoły, perspek-
tywy). Elementy modelu zebrane w całość ujawniają niepowtarzalność określonej
perspektywy badawczej. Warto więc, również podczas naszej dyskusji, przyjrzeć się,
co wynika z jego użycia.
W kręgu moich zainteresowań naukowych znajdują się takie obszary badań lin-
gwistycznych, jak teoria komunikacji, socjolingwistyka, ustne gatunki mowy, polsko-
rosyjskie i rosyjsko-polskie kontakty językowe i kulturowe, język rosyjski okresu
postradzieckiego.
W mojej monografii Przestrzeń komunikacji negatywnej w języku polskim i ro-
syjskim. Kłótnia jako specyficzna sytuacja komunikacji werbalnej (Wrocław 1999)
została podjęta próba opisania przestrzeni komunikacji negatywnej (PKN) i zdefi-
niowania kłótni jako jednego ze stosunkowo częstych zjawisk tej przestrzeni, a także
naszkicowania konceptu kłótni, jego miejsca w naszej kulturze oraz świadomości
językowej.
Kłótnia to zjawisko ogólnoludzkie, obecne we wszystkich bez wyjątku językach
i kulturach. Na tej przesłance została sformułowana podstawowa teza monografii
o bliskości konceptów kłótni w kulturze polskiej i kulturze rosyjskiej.
Zaproponowane w monografii badania kłótni zostało przeprowadzone na tle no-
wego pojęcia – właśnie przestrzeni komunikacji negatywnej. Przestrzeń ta zosta-
ła określona jako pewien odcinek komunikacji językowej, w którym obserwujemy
przeciwstawienie komunikantów „w rzeczy samej” przerastające w konflikt inter-
personalny. Wydzielenie PKN zostało przeprowadzone na podstawie dwóch zwią-
zanych parametrów: charakter aktów komunikacyjnych i ich określona intencjo-
nalność. Określenie negatywna w wyrażeniu „przestrzeń komunikacji negatywnej”
wiążemy z socjologiczną i aksjologiczną nienormatywnością realizowanych działań
i z faktem, że aktywizują się i przejawiają się wszelkie negatywne aspekty językowej
kooperacji, które doprowadzają nie tylko do tzw. komunikatywnych niefortunności,
lecz przede wszystkim do krachu relacji międzyludzkich.
PKN została przedstawiona w dwóch aspektach (wymiarach): fizycznym i pojęcio-
wym. W aspekcie fizycznym PKN to synonim „konfliktowego” odcinka komunikacji
językowej. Ten wymiar PKN pozwolił na wydzielenie w potoku obcowania językowe-
go szeregu sytuacji (spór, sprzeczka, kłótnia) położonych na osi komunikacji między
rozmową a bójką, a także określić status kłótni jako centralnego ogniwa tej prze-
strzeni. W aspekcie pojęciowym PKN to pole leksykalno-semantyczne, które zostało
zorganizowane wokół archisemu „konflikt w komunikacji werbalnej”. Poszukiwania
50 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Jedzenie jest nie tylko umiejętnością i rzemiosłem, lecz również sztuką obejmu-
jącą zarówno smaki, zapachy, jak i społeczną rolę posiłku oraz biesiadników. Kultura
jedzenia i stołu jest podstawowym źródłem wiedzy w rozumieniu różnorodności kul-
turowej ludzi. Tożsamość kulinarna to połączenie sfery materialnej z duchową, które
determinuje wzorzec kulturowy, społeczny, psychologiczny i ekonomiczny zarów-
no w diachronii, jak i synchronii. Kody kulinarne należą do najtrwalszych wyznacz-
ników wzoru tożsamości grupowej, społecznej i etnicznej. Taką rolę w dyskursie
kulinarnym pełnią książki kucharskie i przepisy, uważane za rudymentarne pojęcia
i prototypowe sposoby jego realizacji.
Książka kucharska to z jednej strony zbiór przepisów uporządkowanych według
przyjętych kryteriów i pełniących określone funkcje komunikacyjne. Z drugiej stro-
ny jest ona konfiguracją segmentów składających się na jej strukturę – tytuł, wstęp,
przepisy, spis treści. Ich werbalizacja funkcjonuje na tle kontekstu kulturowego, obej-
mującego najważniejsze społeczne, ekonomiczne, religijne, polityczne i obyczajowe
determinanty decydujące o kierunkach rozwoju książki kucharskiej. Tak szerokie
postrzeganie poradnika kucharskiego zwiększa prawdopodobieństwo zrozumienia
jego sensu i funkcji.
Pojęcie książki kucharskiej wykracza daleko poza wiedzę wynikającą z definicji
leksykalnych i jest bardziej złożone i niejednoznaczne, widoczne zwłaszcza w wyda-
niach specjalistycznych bądź we wstępach do nich. Sens i funkcja książki kucharskiej
nabiera pełnego wymiaru w kontekście kulturowym, lingwistycznym i typologicz-
nym. Odbierane przez czytelników jako osobny typ tekstu, w rzeczywistości nieła-
two poddają się kategoryzacjom jak też charakterystykom genologicznym.
Niewątpliwie chodzi o literaturę fachową ewentualnie piśmiennictwo specja-
listyczne, podobnie jak w przypadku tekstów medycznych, w których upatruje się
54 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
ich genezy. Przepisy kulinarne, podobnie jak receptury alchemiczne czy też farma-
ceutyczne, stanowiły bowiem podstawowe formy średniowiecznej prozy fachowej
i poradnikowej w ramach tzw. artes mechanice, przeciwstawianych sztukom wyzwo-
lonym – artes liberales.
Książka kucharska odwzorowuje świat realny i przekształca go w świat tekstu
będący częścią dyskursu kulinarnego. Jest zatem dokonaniem językowym z jed-
nej strony, z drugiej zaś – zintegrowanym obrazem świata kultury i obyczajowości.
Widoczne jest to zarówno w tytułach, jak i na planie wizualnym oraz ikonicznym.
Preferencje kulinarne, choć tradycyjnie i stereotypowo postrzegane jako zjawi-
ska statyczne, mają w rzeczywistości wymiar dynamicznych procesów podatnych
na wpływy społeczne, kulturowe, historyczne, ekonomiczne, religijne, klimatyczne
i wiele innych. Determinują one książki kucharskie, których rzeczywiste funkcje re-
alizowane są w szerokim kontekście społeczno-kulturowym, typowym dla danego
okresu, uwzględniając zależności między postępem techniki kulinarnej, przemia-
nami obyczaju konsumpcyjnego, a także preferencji smakowych. Upowszechnianie
się picia kawy miało wpływ na sposoby jej przyrządzania, produkcję serwisów oraz
wzrost popularności kawiarni.
Przepisy kulinarne reprezentują typ synkretyczny. Z jednej strony informują
o faktach i stanach rzeczy, z drugiej zaś ich autorzy udzielają porad i zalecają odpo-
wiedni sposób postępowania w celu przyrządzenia posiłku. Funkcja ta wydaje się
dominować, dlatego są zazwyczaj uważane za teksty dyrektywne, których nadawca
proponuje odbiorcy wykonanie działań w określonych warunkach dla osiągnięcia
konkretnego celu. O ich inwariantności funkcjonalnej decyduje rejestr stylistyczny,
retoryczny oraz znaczenie globalne, czyli jego makrostruktura. Nie każdy bowiem
tekst o przyrządzaniu jedzenia jest przepisem, na przykład przewodniki restaura-
cyjne czy też felietony kulinarne. Specyficzna realizacja superstruktury, czyli rama
pragmatyczna i środki stylistyczne, wykazują naturalną tendencję do wariantywno-
ści, zależnej od kontekstu kulturowego oraz indywidualnych preferencji autorskich.
Po przepis sięgamy zasadniczo w celu zaplanowania przyrządzenia potrawy
i/lub jej faktycznego przyrządzenia. W pierwszym przypadku chodzi o pobieżne za-
poznanie się z treścią i warunkami jej realizacji. W przypadku drugim staje się on
planem działania nastawionym na rozwiązanie określonego problemu. Planowanie
zwiększa wyrazistość informacji o potrzebnych składnikach i produktach, co spra-
wia, że przepis służy również jako podręczna lista zakupów.
Scena przyrządzania potrawy znajduje wyraz w opisie kolejnych czynności nastę-
pujących w porządku naturalnym (ordo naturalis). Obie perspektywy determinują
formę i funkcję przepisów. Towarzyszą im często informacje subsydiarne w formie
wskazówek, porad czy sugestii, najczęściej dotyczące składników fakultatywnych
i alternatywnych sposobów przyrządzania oraz ciekawostki pozakulinarne. Stopień
wariantywności przepisu jest dużo mniejszy niż innych gatunków.
W przepisach, oprócz stałych segmentów – tytułu, składników i sposobu wyko-
nania – mogą także występować informacje suplementarne – liczba porcji, czas wy-
konania, stopień trudności, wartość kaloryczna potrawy, okoliczności jej powstania.
Mimo że reprezentują socjolekt specjalistyczny, pod względem formalnym nie różnią
się zasadniczo od odmiany ogólnej. Przekazują wiedzę fachową, pełniąc jednocze-
śnie funkcje podręcznej notatki. O przynależności do kategorii minilektów decydu-
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 55
Studia nad dyskursem w Instytucie Filologii Polskiej wpisują się w ramy zinte-
growanej nauki o komunikacji społecznej. Jednym z obszarów refleksji metodolo-
58 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Ten krótki fragment relacji prasowej z tygodnika Piast [5 VIII 1923; za: Kamiń-
ska-Szmaj 1994b: 217] zapewne znalazłby wiele pokrewnych opisów zarówno
we współczesnym dyskursie polityki, jak i w materiałach ilustrujących stanowiska
współczesnych badaczy na temat negatywnych wzorców zachowań w polemice po-
litycznej.
Wskazane przez wrocławską badaczkę środki perswazji wykorzystywanej w po-
lityce znajdują swoje odbicie także w kolejnych rozprawach, poświęconych głównie
współczesnemu dyskursowi publicznemu (zawartych w monografii Słowa na wol-
ności, Wrocław 2001). W tomie tym pokazany został związek między przekształce-
niami ustrojowymi w Polsce, które dokonały się po 1989 roku, a językiem debaty
publicznej. „Książka ta powstała – jak pisze we Wstępie autorka – jako rezultat obser-
wacji zmian, jakie zachodzą w polszczyźnie od dwudziestu lat [czyli w okresie trans-
formacji ustrojowej – przyp. MP], a w szczególności w jej odmianie funkcjonalnej
stosowanej w tekstach dotyczących sfery polityki, które są wytwarzane przez śro-
dowiska polityki i ludzi związanych z życiem publicznym” [Kamińska-Szmaj 2001:
7]. Zmiany zapowiadane we wstępie dotyczą głównie stylistyki i zakresu oddzia-
ływania komunikatów politycznych, które w nowym modelu ustrojowym polegały
na przekształcaniu się „nowomowy” w „wielogłos” aktorów sceny politycznej i ich
odbiorców. Wrocławska badaczka analizuje rozmaite typy współczesnego dyskursu
publicznego: pokazuje ideologiczne wyposażenie tekstów medialnych podejmują-
cych dyskusje na tematy społeczne, światopoglądowe i polityczne. Ponadto w pracy
opisana została retoryka towarzysząca sporom o ważne wartości dotyczące naro-
dowej tożsamości, historii oraz symboliczny wymiar konfliktów społecznych, któ-
rych przyczyną jest konfrontacja zawłaszczonych przez ideologię punktów widzenia
(np. dyskusje na temat stosunków politycznych i narodowych polsko-żydowskich).
Pragmalingwistyczny wymiar ważnych dla dyskursu polityki zachowań aktorów
politycznych został opisany na przykładzie nowych – po roku 1989 – rytuałów ko-
munikacyjnym (jak np. przebieg debat sejmowych, wieców wyborczych czy nawet
nieskrępowanego cenzurą humoru i dowcipu politycznego).
Zwieńczeniem badań Ireny Kamińskiej-Szmaj nad językiem polityki jest książka
Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1919 – 2000
(Wrocław 2007). Autorka w tej pracy pokazuje funkcjonowanie języka propagandy
politycznej na tle zmieniającego się w XX wieku w Polsce modelu komunikowania się
rządzących z rządzonymi (efektem tego przeglądu jest porównawczy opis trzech waż-
nych, aczkolwiek różniących się kontekstem oddziaływania historycznego, kulturowe-
go i ustrojowego, okresów dla komunikacji politycznej). I. Kamińska-Szmaj dokonuje
przeglądu bogatej literatury przedmiotu poświęconej językowi polityki i – rewidując
wiele stanowisk definicyjnych – przerzuca ciężar opisu tego fenomenu komunikacyj-
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 61
Kamińska-Szmaj I., 2003, Człowiek zwierzęciem politycznym, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a Kultura,
t. 20, Opozycja „homo – animal” w języku i w kulturze, Wrocław.
Kamińska-Szmaj I., 2004, Propaganda – perswazja – manipulacja – próba uporządkowania pojęć,
[w:] P. Krzyżanowski, P. Nowak (red.), Manipulacja w języku, Lublin.
Kamińska-Szmaj I., 2005, Wyrazy obraźliwe w intertekstualnej przestrzeni, „Poradnik Językowy” 4.
Kamińska-Szmaj I., 2007, Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1919 –
2000, Wrocław.
Kamińska-Szmaj I., 2008a, Język polityki na tle przemian kulturowych, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język
a Kultura, t. 20, Tom Jubileuszowy, Wrocław.
Kamińska-Szmaj I., 2008b, Język propagandy politycznej w II Rzeczypospolitej, „Poradnik Językowy” 8.
Kamińska-Szmaj I., T. Piekot, M. Poprawa (red.), 2008, Oblicza komunikacji 2. Ideologie w słowach
i obrazach, Wrocław.
Kamińska-Szmaj I., T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.), 2006, Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań
nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków.
Nijakowski L., 2009, Mowa nienawiści w świetle teorii dyskursu, [w:] A. Horolets (red.), Analiza dyskursu
w socjologii i dla socjologii, Warszawa.
Ożóg K., 2006, Pauperyzacja języka współczesnej polityki, „LingVaria” 1.
Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.
Pisarek W., 1976, Język służy propagandzie, Kraków.
Poprawa M., 2009, Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego, Kraków.
Skarżyńska K. (red.), 2009, Psychologia polityczna, Poznań.
Skarżyńska K., 2001, Jak porozumiewają się politycy: język ostrych kategoryzacji; psychologiczne przy-
czyny i konsekwencje, [w:] J. Bralczyk, K. Mosiołek-Kłosińska (red.), Zmiany w publicznych zwycza-
jach językowych, Warszawa.
Są pewne terminy (…), których użycie cechuje się taką nieokreślonością i wielogłosem,
że próba wyciągnięcia z tego definicyjnego chaosu czegoś wyraźnego zawsze kończy się
niepowodzeniem i konsternacją z powodu braku wyraźnej wiedzy. Już lepiej ... zagłębić się
w to zjawisko niezależnie i bezpośrednio.
trzy grupy zadań, trzy etapy analizy). Procedura badawcza polega na wydzieleniu bi-
narnych opozycji pojęciowych, które wyrażają istotę ideologii (teraz mówi się o tym
powszechnie, a wówczas o tym nie mówiono). Świadomość ideologiczna opiera się
bowiem na opozycji pojęć z których jedno jest akceptowane, a drugie – odrzucane.
W dyskursie władzy obecne były następujące opozycje: komunizm – antykomu-
nizm, patriotyzm – antypatriotyzm, humanizm – antyhumanizm, prawo – bezprawie,
kolektywizm – indywidualizm.
Jak wyodrębniłam te opozycje? O obecności opozycji w tekście można mówić wte-
dy, gdy w nim dostatecznie często spotyka się wartościujące przeciwstawienie pojęć.
W tym przypadku stosowana była analiza treści, opierająca się na założeniu, że sto-
pień ważności pewnej treści koreluje z częstością wspominania o niej w tekście.
Dyskurs dysydencki opierał się prawie na tych samych opozycjach: nie było opo-
zycji komunizm – antykomunizm, ale były przeciwstawienia: humanizm – antyhuma-
nizm, patriotyzm – antypatriotyzm i prawo – bezprawie.
Ciekawe, że dyskurs władzy i dyskurs dysydencki powtarzały trzy ogólne opozy-
cje, jednak ich zawartość pozwala mówić o konflikcie kognitywnym, tzn. odmien-
nym traktowaniu tych samych pojęć: humanizm, patriotyzm, prawo. Co władza rozu-
miała pod pojęciem patriotyzm? Patriotyzm oznacza, że kocha się swoją Ojczyznę,
czyli nie mówi się o niej źle. Antypatriotyzm z kolei polegał na tym, że o Związku
Radzieckim mówiło się źle. J.M. Daniel i A.D. Siniawski byli antypatriotami dlatego,
że ośmielili się powiedzieć coś złego o Związku Radzieckim. Dysydenci rozumieli tę
opozycję inaczej. Pojawiają się tu pojęcia prawdziwy patriotyzm i fałszywy patrio-
tyzm. Dysydenci rozumieli patriotyzm (i jest to zgodne z tradycją tego ruchu) w na-
stępujący sposób: należy wyleczyć Ojczyznę, mówić o jej niedostatkach po to, żeby
naprawić jej wady. Taki stosunek do (anty)patriotyzmu ma w Rosji głębokie korze-
nie historyczne. Kiedy P.J. Czaadajew mówił źle o Rosji, uznano go za szaleńca.
Odpowiednio humanizm w dyskursie dysydenckim był traktowany w tradycyj-
nym duchu chrześcijańskim jako „miłość do upadłych”. W dyskursie władzy pobła-
żanie, miłość do „grzeszników” otrzymała nazwę fałszywego patriotyzmu, a praw-
dziwym był ten, czyjego odwrotną stronę stanowiła „nieustępliwość wobec wrogów
socjalizmu”.
Chciałabym zwrócić uwagę na proces, który miał miejsce po 1985 lub 1991 r.
Nastąpiła wtedy rewolucja nie tylko społeczna, ale też kognitywna. To, co władza
pojmowała jako antypatriotyzm, zaczęto rozumieć jako patriotyzm. To samo zaszło
z opozycją humanizm – antyhumanizm. U A. Sacharowa nie ma opozycji patriotyzm
– antypatriotyzm (jak i nie ma jej w chrześcijaństwie), jest natomiast opozycja ludz-
kość – cała rodzina. Prawdopodobnie rewolucje społeczne wybuchają wtedy, kiedy
pojęcia zamieniają się biegunami – to, co wcześniej miało wartość dodatnią, nabiera
wartości ujemnej. Dlatego W. Putin tak łatwo przywrócił poprzednią interpretację
patriotyzmu (wychwalanie mocy Rosji). W Rosji obecnie znów dominuje pojmowa-
nie patriotyzmu po myśli władzy.
Powyżej przedstawiony został pierwszy etap procesu generowania tekstu. Pora
na etap drugi. Opozycje funkcjonują w świadomości, ale jak one wnikają do tekstu?
Otóż wnikają one do tekstu za pośrednictwem metafor konceptualnych, które się
nad nimi „nadbudowują”. Nosicielom kultury pomagają one orientować się w za-
kresie stosunku do aksjologicznego rozumienia opozycji stanowiącej pierwszy etap
68 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
po tym, jak tekst już zaistniał, uświadamiając, że władza dokonała nadużycia. Ma-
nipulacja ta sprawia, że utrwalają się stereotypy nierówności poszczególnych grup
społecznych, a „zaangażowani lingwiści” przestrzegają przed zaufaniem do tego lub
innego hasła politycznego, działacza czy zwerbalizowanej tezy.
11 listopada 2003 r. rosyjskie programy informacyjne pokazały epizod wystą-
pienia prezydenta Rosji W. Putina na spotkaniu z pracownikami organów municy-
palnych, podczas którego W. Putin wypowiedział następującą frazę: „Lokalna de-
mokracja utrwala władzę mas”. W dalszym wystąpieniu jeszcze kilka razy padły
słowa władza mas, władza ludu. Fraza, zawierająca tożsame w sensie treści słowa,
z których jedno jest po prostu kalką drugiego, pozwala na to, by mówić o określo-
nych pozycjach ideologicznych mówiącego, i możliwe, że nawet o pewnej „sytuacji
rewolucyjnej” w Rosji przejawiającej się w specyficznych procesach kognitywnych
obecnych w dyskursie rządzącej elity. Chodzi o to, że słowa demokracja i władza ludu
należą do różnych pól ideologicznych albo różnych dyskursywnych formacji w ter-
minach francuskiej szkoły analizy dyskursu. Ludowładztwo odnosi się do pola ide-
ologicznego radzieckiego systemu politycznego, gdzie zostało ogłoszone prawdziwą
demokracją jako przeciwwaga demokracji burżuazyjnej, nieprawdziwej, będącej
symulacją demokracji. Ideologiczne konotacje słowa według S. Żiżka są określane
poprzez identyfikację tego wyrazu z tym lub innym polem ideologicznym, które ma
swoje ideologiczne „dodatki”. Czymś takim było ludowładztwo mające w pierwszej
części słowo lud, z którego zakresu znaczeniowego wyłączono posiadającą część
społeczeństwa. Prosty lud, lud pracy itp. Lud – nie-lud – opozycja ideologii radziec-
kiej, dopuszczająca wyniszczenie „nie-ludu”. Dlaczego po tylu latach zapomnienia
tego słowa w rosyjskim dyskursie politycznym wykorzystującym w czasach B. Jelcy-
na słowo demokracja, rosyjski prezydent znów po nie sięga i przywołuje określone
wyobrażenia ideologiczne. Przy tym władza ludu w stosunku do demokracji zajmo-
wała wyższą hierarchicznie pozycję – właśnie ona definiowała „demokrację lokalną”.
Prezydent Rosji w jednej wypowiedzi użył słów z różnych ideologicznych pól, zak-
tywizowawszy w świadomości słuchaczy określony polityczny interdyskurs: „sferę
pamięci mówienia”, która przejawia się w postaci (…) już powiedzianego”, „dziedzinę
wiedzy, pamięci” (E. Pulcinelli-Orlandi), gdzie ludowładztwo było blisko sprawiedli-
wości społecznej i w istocie zmieniało posiadających w ludzi praw pozbawionych.
A demokracja zbliża się do wolności, pojęcia tak bardzo nieokreślonego dla świa-
domości przyzwyczajonej do sakralizacji władzy. Kognitywiści mogą też zauważyć
w analizowanej frazie zjawisko amalgamatu – stapiania różnych przestrzeni men-
talnych. Jednocześnie kognitywiści analizujący retoryczne środki dyskursu nie mogą
nie zadać pytania: dlaczego on tak powiedział? (jedno z pytań proponowanych
przez Ch. Fillmore’a przy analizie generowania tekstu). My zaproponowaliśmy swój
wariant odpowiedzi na to pytanie: słowo zostało wypowiedziane w momencie walki
z „oligarchami” (w potocznym wyobrażeniu – bogaczami) i skorumpowanymi przed-
stawicielami władzy (na Dalekim Wschodzie w tym czasie ma miejsce aresztowanie
ważnych urzędników). W taki sposób W. Putin poprzez użycie słowa ludowładztwo
potwierdza wojnę ogłoszoną oligarchom (czyli wyzyskiwaczom), aktualizując war-
tości epoki sprzed 1985 r. Ta stricte lingwistyczna propozycja odnośnie do ideolo-
gicznych pozycji prezydenta Rosji dokonana na podstawie analizy jego jednej frazy,
znalazła potwierdzenie w rozwoju późniejszych procesów przeciw M. Chodorow-
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 71
1 W polskich środkach masowego przekazu można się częściej spotkać z błędnymi tłumaczeniami nazwy tej partii
–„Jedna Rosja” lub „Jedyna Rosja” - przyp. tłum.
72 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
munikacji, oznaczając za ich pomocą nie tylko rzeczywistość (taką, jaka ona jest),
ale także rzeczywistość społeczną (uczestników komunikacji), włączając w to siebie
samego (status indywidualny, społeczny, swoisty styl mówienia, rejestr języka itp.).
W ten sposób człowiek (podmiot) jest także podzielony i rozdarty: z jednej strony
jest on niezależną istotą, a z drugiej strony – jest znakiem – funkcją. Wszystkie nasze
działania i wartościowania są podporządkowane roli społecznej, którą trzeba wy-
pełnić (roli rodzica, członka grupy lub narodu), a przez to kształtują nasze zachowa-
nie (to jego najważniejsza przyczyna).
I konsekwentnie – lingwistyka jako nauka będzie w tym kontekście interpre-
towana odmiennie. Aspiruje ona do miana studiów nad rzeczywistością znakową
i nad miejscem, które w tej rzeczywistości zajmuje człowiek (podmiot znaku).
Ten sposób myślenia zawiera presupozycje, że praktyka językowa i językowe do-
świadczenia stają się zogniskowanymi obiektami badań lingwistycznych. W kontek-
ście tego podejścia możliwa jest konkluzja, że teoria kauzalno-genetyczna zapewnia
systemową wiedzę o treści złożonych znaków językowych i ich funkcjonowaniu, bio-
rąc pod uwagę wszystkie sposoby ich obecności (statyczny, funkcjonalny, dynamicz-
ny). Podejście to może być zatem brane pod uwagę jako akceptowalne w różnych
lingwistycznych tradycjach – strukturalnej, funkcjonalnej (tekstualnej), dynamicznej
(dyskursywnej).
Wierzymy, że nasze podejście wiąże się zarówno z deskryptywnymi, jak i krytycz-
nymi kierunkami praktyk analizy dyskursu, jakkolwiek jest ono szczególnie istotne
w kontekście aktywności akademickiej. Działa ono doskonale w wypadku kształ-
towania kompetencji studentów, co przynosi dodatkowe korzyści dla ich zdolności
rozumienia, komunikacji i niezależnego myślenia, a także zdolności argumentacji,
myślenia krytycznego i umiejętności weryfikacji wyników.
Kluczową publikacją, w której przedstawione zostały prace z zakresu perspekty-
wy kauzalno-genetycznej, zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym, jest
seria nieperiodycznych, wydanych zbiorowo monografii Perspektywy badań dyskur-
su politycznego, która w roku 2009 zyskała status „kolekcji prac naukowych”. Poniżej
znajdują się informacje o pracach realizowanych w owych seriach oraz inne, identy-
fikujące naszą szkołę źródła bibliograficzne.
BIBLIOGRAFIA
W JĘZYKU ROSYJSKIM:
Калиновская О. А., 2003, Картины мира и речевого поведения в текстах представителей право-
славия и пятидесятничества: сопоставительный анализ, „Respectus Philologicus”, 3 (8).
Курчак Л.В., 2009, Категория «кортеж» и ее реконструкция в дискурсе переговоров (на при-
мере ситуации делового общения), [w:] Слепович В.С. (ред.), Бизнес-коммуникация и языки
для специальных целей: опыт, стратегии, проблемы: материалы Международной научно-
практической конференции, 14-15 мая 2009 г., Минск.
Маркович А.А., 2006, Анализ референтного содержания в дискурсе консолидации, „Вестник МГЛУ”,
Серия 1. Филология, 5 (25).
Маркович А.А., 2006, Коммуникативные стратегии интегративного типа в дискурсе Евроз-
союза, „Вiсник Харкiвського нацiонального унiверситету iменi В.Н. Каразiна”, 745, Серiя
Филологiя, Випуск 49.
Попова А.В., 2008, Дискурс-картины мира и кортежного взаимодействия элитарных средств
информации, Минск.
Савич Е.В., 2001, Кампания лоббирования: информационная модель мира, [w:] Интерпретация
коммуникативного процесса: межпредметный подход. Сб. докладов межвузовской научной
конференции. 25-26 июля 2001г, Барнаул.
82 DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Przedmiotem moich badań jest dyskurs mediów elitarnych. Media elitarne (dalej
rót ME) postrzegam jako media mające międzynarodową siłę oddziaływania, mimo
że krąg ich odbiorców może być relatywnie mały i ograniczony geograficznie. Takie
media są liderami opinii, a ich odbiorcy – to elitarna grupa wpływająca na decyzje
podejmowane przez inne media [Jamieson 1992: 18]. W moich badaniach zajmow-
łam się trzema studiami przypadków2. Postaram się je teraz skrótowo omówić.
2 Studium przypadku jest jednym z kilku sposobów prowadzenia badań naukowych w naukach zorientowanych
społecznie. Badania takie są głębokim studium pojedynczego, indywidualnego zjawiska (grupy społecznej, zdarze-
nia lub wspólnoty). Zamiast używania próbki i trzymania się sztywnych procedur do sprawdzenia ograniczonej
liczby zmiennych metoda studium przypadku wymaga głębokich, długotrwałych badań pojedynczego zjawiska
– konkretnego przypadku. Wszystko to zapewnia systematyczne spojrzenie na wydarzenia/dane, możliwość gro-
madzenia danych, analizowania informacji i tworzenie raportów z wynikami. W efekcie badacz zyskuje wyostrzo-
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 91
Moja kolejna teza (2), że oba dyskursywne obrazy (świata i cortege) są konstytu-
tywnymi elementami treści mediów elitarnych, pozwoliła mi zidentyfikować zjawi-
sko, które wspiera ich zgodność. To jest kategoria „misji”, która przenika strukturę
tematyczną, tworząc porozumienie między tekstem a odbiorcami, ale także kształ-
tuje przekaz i kontekst społeczny mediów elitarnych. Okazuje się zatem, że jedna
kategoria dyskursu może przenikać kilka poziomów i uzyskać podwójny status
(wewnętrzny i zewnętrzny).
Jak widać, w mojej pracy posłużyłam się wypracowanym na potrzeby badań
materiałów z ME algorytmem, który umożliwił ustalenie cech charakterystycz-
nych dla tego typu dyskursu. Na wstępie – przypomnijmy – przyjęłam założenia
o kompleksowości, wartości funkcjonalnej, tożsamości typologicznej, jedności ko-
dów werbalnych i niewerbalnych, rekonstrukcji matrycy treści ME (czyli algoryt-
mu tworzenia konkretnego czasopisma). Wyniki prowadzonych na ich podstawie
badań są następujące:
W treściach mediów elitarnych można wydzielić trzy określone typy organiza-
cji treści: treści dotyczące faktów, treści interpretatywne i metatreści (treści ter-
minologiczne). Kategorie te nie wydają się jednak wystarczające. Na przykład ba-
daczka z Uniwersytetu Wileńskiego znalazła podobne treści w zawartość magazynu
Cosmopolitan. Przykładowo, w Cosmopolitan można znaleźć artykuł opisujący ryn-
kowy start nowych kosmetyków pewnego producenta (fakt). Były tam także ko-
nieczne komentarze (interpretacja) słynnych kosmetologów, przytoczenia i eksper-
tyzy (metatreści). Czy oznacza to, że Cosmopolitan jest prasą z obszaru ME? Mam
duże wątpliwości. W wypadku czystych mediów elitarnych można bowiem dodatko-
wo wydzielić dwa bardzo ważne właściwości treści: ważność i koncentrację uwagi.
W mediach elitarnych zespół redakcyjny, dziennikarze, autorzy artykułów troszczą
się bardzo o pewne osobowości – ludzi należących do bardzo konkretnej wspólnoty
komunikacyjnej, uhonorowanej społeczną odpowiedzialnością. Ów parametr jest ja-
kościową cechą potrzebną do identyfikacji ME. Co więcej, badania ujawniły też taki
typ relacji, jak relacje kolegialne i dydaktyczne, co kształtuje specyficzny typ interak-
cji między medium a publicznością (kolejna cecha jakościowa). W The Lion pojawi-
ły się dodatkowo relacje patriarchalne i motywacyjne. Dlatego właśnie relacja me-
dia – publiczność wykracza tu poza granice schematu: informacja + analizy (co jest
wyznacznikiem prasy jakościowej, opiniotwórczej), a także informacja + rozrywka
(co jest typowe dla prasy popularnej).
W mediach elitarnych kategoria „motywów dziennikarskich” jest zawsze ekspli-
cytna, natomiast kategoria „misji” jest zawsze implicytna. Fakty te pozwalają stwo-
rzyć kolejną regułę organizacji treści. Wszystkie cechy, które ujawniłam, działały
wspólnie w harmonii. Na przykład misja medium (ogólnie) jest dostosowana do mi-
sji osobowości ukazywanych w tekstach, które analizowałam.
A zatem, aby dokładnie określić, czym są treści mediów elitarnych, trzeba zacząć
od ich (1) wyjątkowości. Manifestuje się ona w (2) zestawie specyficznych cech.
Najważniejszą z nich jest to, że treści ME zorganizowane są według typów struk-
turalnych, systemowych, linearnych i hierarchicznych. Mam tutaj na myśli ścisłą
harmonię jako kombinację (3) dwóch typów treści: (a) treści referencjalnych (fakty,
interpretacje, metatreści), (b) treści typu cortege (relacje kolegialne, dydaktyczne,
patriarchalne itp.). To wzbogacają jeszcze kluczowe parametry, czyli (4) parametr
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 95
BIBLIOGRAFIA
Jamieson K., 1992, The Interplay of influence: news, advertising, politics, and the mass media, Belmont.
Lawrence W., 1989, A case study in speech criticism: the Nixon-Truman analog, [w:] L. Bernard (ed.),
Methods of rhetorical criticism: a twentieth-century perspective, Detroit.
Попова А.В., 2004, СМИ, ориентированные на высокостатусные группы, [w:] В.П. Вараб’ёў i iнш.
(рэд.), Журналiстыка–2004: матэрыалы 6-й Мiжнар. навук.практ. канф., Мiнск, 2-3 снеж.
2004 г., Miнск.
Ramą prowadzonych przeze mnie badań komunikacji społecznej jest model ana-
lizy dyskursu, którego rdzeniem jest koncepcja T. van Dijka. Uzupełnia ją kilka zało-
żeń i kategorii pochodzących z innych źródeł. W największym skrócie można powie-
dzieć, że model ten współtworzą cztery ściśle ze sobą powiązane komponenty:
• przyjęte założenia, zwłaszcza teoria komunikacji i komunikacji społecznej
(ontologia badacza),
• wynikające z niej ogólne cele wszystkich (aktualnych i potencjalnych) badań
(metacele),
• zakres badań – zestaw problemów badawczych wynikający głównie z przyjętej
ogólnej wizji komunikacji (i subiektywnego do niej stosunku badacza),
• narzędzia badawcze (metodyka), które pozwolą zrealizować metacele; w dużym
stopniu wynikają też z charakteru samego problemu badawczego (por. teoria
ugruntowana).
Schematycznie można to przedstawić w sposób następujący:
ONTOLOGIA
(założenia wstępne)
METACELE METODOLOGIA
(narzędzia badawcze)
POLE BADAŃ
(zakres badań)
badacz AD
badacz KAD
twórca tekstu koduje tekst jest instrukcją, odbiorca może odczytać tekst na
w nim wskazówki, szkieletem, na trzy sposoby (S. Hall): odczytanie
jak tekst odczytać podstawie którego preferowane (uległość),
odbiorcy tworzą negocjowane (akceptacja) lub
własne odczytania opozycyjne (konfrontacja,
negacja)
Schemat 2. Komunikacja
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 99
Piekot T., A. Żurek, 2008, Ideologie w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego,
[w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Poprawa (red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław.
Piekot T., A. Szczepaniak, 2009, Finding Kozakiewicz. In search of a method to identify Polish emblematic
gestures, [w:] E. Jarmołowicz-Nowikow, K. Juszczyk, Z. Malisz, M. Szczyszek (red.), GESPIN: Gesture
and Speech in Interaction, Poznań.
PODSUMOWANIE
Druga sesja naszego konwersatorium dała nam możliwość zapoznania się z tym,
jak poszczególni uczestnicy definiują swoje badawcze priorytety, oraz tym, w jaki
sposób postrzegają perspektywy badawcze swoich kolegów i współpracowników.
Można zatem powiedzieć, że poniżej przedstawiamy kontekst naszych własnych ba-
dań (w największym stopniu odnosi się to do Polski i Białorusi).
Jak zatem wyglądają priorytety badawcze uczestników naszego konwersa-
torium? W toku dyskusji wskazano szereg kategorii zarówno metodologicznych
(czy paradygmatycznych, tj. zorientowanych na wielkie narracje, paradygmaty
w sensie Kuhnowskim), jak i czysto roboczych, których można użyć do autoidentyfi-
kacji w obrębie językoznawstwa czy konkretniej – lingwistyki dyskursu. Praktycznie
wszystkie owe kategorie okazały się (w różnym stopniu) przydatne. Wielu z nas sko-
rzystało ze „schematu klepsydry”, który wyznaczają kategorie pola, obiektu, przed-
miotu, celu, metodologii, odkrywczości i doniosłości, przy czym kategorie te w niektó-
rych przypadkach traktowane były dość swobodnie. Niektórzy z nas kategorię pola
przekształcali w kategorię obszaru tematycznego (podejście Michała Sarnowskiego,
Rafała Zimnego i Marcina Poprawy), podczas gdy inni (np. Tomasz Piekot) rozumieli
ją jako ‘obszar badań’. Także metodologia (metoda) miała dla nas różne znaczenia:
część uczestników skupiała się na ściśle teoretycznym aspekcie podejścia, podczas
gdy inni koncentrowali się raczej na praktycznym (stosowanym) etapie badań.
Zainteresowanie kategoriami filozoficznymi i paradygmatycznymi cechowało
przede wszystkim prace Iriny Uchwanowej-Szmygowej, Jeleny Sawicz, Mariny Gaw-
riłowej oraz Tomasza Piekota. Lecz jeśli przyjmiemy założenie (po części wyrażane
w toku dyskusji), że perspektywa intertekstualna i integrująca sama w sobie wska-
zuje na nachylenie paradygmatyczne, to można powiedzieć, że charakteryzowało
ono wszystkich uczestników obrad. Co ciekawe, cały czas towarzyszyło nam prze-
świadczenie, że tradycyjne szkoły analizy dyskursu, także współcześnie, odrzucają
wielkie narracje. Sprzeczność ta, jak okazało się w toku obrad, ma charakter pozor-
ny, wynikający z niewłaściwego ujęcia tematu. Po pierwsze, należy zadać pytanie,
czy założenia teoretyczne poprzedzające każdą wypowiedź na temat badań mo-
żemy uznać za przejaw wielkich narracji? Jeśli tak, pojawiły się one u wszystkich
uczestników. Po drugie, czy stworzenie konkretnej metody badawczej (rozumia-
nej jako jedno z osiągnięć danego badania) możemy ujmować jako pierwszy krok
w kierunku wielkiej narracji? Nawet jeśli jest to narracja stworzona w konkretnym
studium przypadku i wyłącznie na jego potrzeby, daje ona podstawy do pewnych
uogólnień (wniosków na temat konkretnych praktyk dyskursywnych realizujących
określony typ archetypu dyskursywnego). I ta odpowiedź jest zatem pozytywna.
W związku z tym, oczywisty staje się fakt, że powyższy temat (wielkie narracje
BADANIA NAD DYSKURSEM W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ 101
Opis
1. Blok wprowadzający, przekazujący studentom wiedzę na temat pamięciowych i notacyjnych
(robienie notatek) technik/metod przyswajania informacji. Jego podstawowym celem jest przy-
gotowanie studentów do przyswojenia wiedzy z następnych bloków.
2. W tym bloku przedstawiane są komponenty efektywnej prezentacji i sposoby skutecznego,
profesjonalnego przemawiania. Największa uwaga poświęcana jest umiejętnościom organizacji
wystąpienia i sposobowi przemawiania. W tym bloku studenci są już przygotowani do aktyw-
nych dyskusji i wystąpień publicznych (w toku dalszego kształcenia).
3. Głównym zadaniem kolejnego bloku jest wprowadzenie studentów w podstawowe pojęcia teorii
komunikacji i teorii treści, co pozwoli im rozwinąć umiejętności analityczne. Pierwsza, teoretycz-
na część tego bloku, wprowadza w najważniejsze modele komunikacji i koncepcje treści. Część
druga poświęcona jest praktyce stosowania metod analizy dyskursu (w formie pracy z tekstami
i opowieściami ustnymi).
4. Najważniejsze pojęcia tej części kursu to kultura, komunikacja międzykulturowa, kompetencja
komunikacyjna i międzykulturowa, kompetencja dyskursywna. Dyskusja dotyczy kulturowych
właściwości treściowej organizacji produktów komunikacji (przekazów), a także przeszkód/
warunków koniecznych do rozwinięcia kompetencji międzykulturowej.
5. Kluczowe terminy piątego boku odnoszą się do studiów nad komunikacją językową. Główny
nacisk kładzie się na analizę dyskursu argumentacyjnego i jego pragmalingwistycznej, dialek-
tycznej oraz treściowej organizacji. Celem kursu na tym etapie jest doskonalenie studenckich
umiejętności komunikacyjnych, zaznajomienie uczestników z wiedzą i zdolnościami zapewnia-
jącymi efektywną komunikację. Metodologiczną podstawą tego bloku jest pragma-dialektycz-
na teoria argumentacji (F. van Eemeren, R. Grootendorst) i kauzalno-genetyczna teoria treści
(I.F. Uchwanowa-Szmygowa).
STUDIA NAD DYSKURSEM W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ 109
6. Na kolejnym etapie edukacji studenci uczą się technik i reguł pisania tekstów akademickich
(naukowych). W szczególności dyskutujemy na temat budowy zdania i akapitu, a także na temat
specyfiki słownictwa w rosyjsko- i anglojęzycznej tradycji akademickiej.
7. Kolejny blok dotyczy dyskursu naukowego w różnych kulturach. Szczególną uwagę poświęca się
społecznym i kulturowym cechom pisemnych sprawozdań (raportów).
8. Ósmy blok tematyczny przybliża nowoczesne tendencje w zakresie edukacji i dotyczy kwestii in-
ternacjonalizacji edukacji w ramach procesu bolońskiego, a dodatkowo – daje przegląd między-
narodowych programów edukacyjnych. W tym bloku rozważane są następujące komunikacyjne
sytuacje związane z domeną edukacyjną: pisanie CV, listów referencyjnych, listów motywacyj-
nych, tłumaczenie dyplomów i wypełnianie druków aplikacyjnych. Wymienione sytuacje są ana-
lizowane pod kątem ich specyficznych kulturowych zasad dotyczących treści i kompozycji.
9. Ostatni blok uczy studentów praktycznej analizy różnych kultur na podstawie kilku kryteriów.
Podstawą teoretyczną tej części zajęć są klasyfikacje E. Halla i G. Hofstedego, na postawie których
studenci dokonują autoanalizy i identyfikacji kultury, do której należą. Studenci analizują także
kulturę białoruską za pomocą głównych kategorii kulturowych, zgłębiają też niewerbalne aspek-
ty komunikacji międzykulturowej. W trakcie analizy interakcji międzykulturowych odbywają-
cych się na zajęciach studenci opanowują kompetencje komunikacyjne i międzykulturowe.
Tabela 1: Bloki tematyczne prezentowanych zajęć
Zatrzymajmy się na chwilę przy module trzecim. Teoria komunikacji: aspekt tre-
ści jest ostatnim blokiem wprowadzającym wiedzę o samej komunikacji, ukierun-
kowanym na rozwijanie u studentów aktywnych umiejętności komunikacyjnych,
takich jak: aktywne słuchanie, aktywne mówienie, analityczne/krytyczne czytanie
i rozumienie. Wskazany cel sprawia, że tradycyjne formy wykładów są nieprzydatne.
Z tego właśnie powodu zajęcia są zorganizowane na zasadzie warsztatów: dyskusje
studentów są moderowane przez instruktora, teoria jest wsparta praktycznymi za-
daniami, wykonywanymi przez studentów, którzy wspólnie tworzą swoje porfolio.
Pojęcie kompetencji komunikacyjnej zakłada specyficzny sposób rozumienia istoty
jej komponentów. Wszystkie składowe komunikacji rozumiane są bowiem zarówno
jako działania, jak i rezultaty owych działań. Metody wyjaśniania kluczowych pojęć
(komunikacja i treść) muszą zatem uwzględniać ową dwoistość.
Pierwsze zajęcia poświęcone są przedstawieniu tych teorii, które traktują ko-
munikację jako proces. Ogromne znaczenie ma dla nas ścieżka wprowadzania
w dydaktyce pojęcia komunikacja. Zaczynamy zwykle od koncepcji behawiory-
stycznych, a kończymy na socjolingwistycznych (bez odrzucania innych podejść).
W tym czasie podkreślamy znaczenie wszystkich wydzielonych komponentów
procesu komunikacji.
Otwarta lista omawianych modeli komunikacji zawiera koncepcje C. Shanno-
na, H. Lasswella, R. Jakobsona, N. Wienera, M. Bachtina, J. Łotmana, R. Barthes’a,
J. Kristevy itp. Główna rola prowadzenia dyskusji przypada studentom: używają
abdukcji do nazywania elementów modelu. Rola nauczyciela polega na pokazywa-
niu sposobu myślenia autora i tego, jak poszczególne komponenty są wprowadzane
do modelu. Każdy element modelu komunikacji, który student wydziela (sytuacja
retoryczna, kanał, szum, przekaz, kod, sprzężenie zwrotne itp.), jest definiowany
i analizowany pod kątem jego potencjału przenoszenia treści.
Socjolingwistyczne modele komunikacji są dla nas szczególnie istotne (zwłasz-
cza C. Fraser i W.I. Karasik) ze względu na odkrycie takich elementów treści tekstu/
dyskursu (nazywamy je kategoriami przenoszącymi treść), jak: (1) uczestnicy sytu-
110 Dyskurs w PERSPEKTYWIE akademickiej
w sobie wszystkie formy, mieści się w nim zarówno pojęcie linearności (komponenty
w linearnej sekwencji), jak i „drzewa” (grafu), układu klasyfikacyjnego oraz zbioru
nadrzędnych źródeł.
Co ten pomysł daje? Możemy zobaczyć jego produktywność w sytuacji roz-
wijania metodycznych technik w trakcie pracy z tekstem. Jak dotąd, używamy
do rekonstruowania treści, po pierwsze, denotatywnych, słownikowych i seman-
tycznych map (skutecznie stosowanych przy nauczaniu technik tworzenia tekstów).
Po drugie – rozwinęliśmy pomysł tworzenia map kognitywnych, co upraszcza rekon-
strukcję różnych typów treści gotowych tekstów (mapy te są najbardziej produktywne
w nauczaniu interpretacji, co ułatwia walkę z plagiatami). Obecnie proponujemy stu-
dentom technikę tworzenia różnych typów map. Może to być mapa aksjologiczna
(pomagająca rekonstruować potencjalne wartości tekstu), mapa paradygmatyczna
(odzwierciedlająca pola leksykalno-semantyczne nie systemu językowego, ale ko-
munikacji językowej) i, w końcu, mapy syntagmatyczne i syntaktyczne, wychodzące
od idei mapy drogowej.
PODSUMOWANIE
Celem artykułu jest pokazanie, w jaki sposób krytyczna analiza dyskursu wpływa
na wyodrębnienie prymarnych wyznaczników tzw. nowego rasizmu [Barker 1981],
który zdecydowanie różni się od tradycyjnie rozumianej ideologii rasistowskiej. Nowy
rasizm ukrywa się w niejawnych praktykach dyskursywnych grupy dominującej.
W przeciwieństwie do „starego” rasizmu nie jest krzykliwy i otwarcie demonstro-
wany. To doskonale wpisuje go w teoretyczną ramę analizy dyskursu. Społeczno-po-
znawczy charakter dyskryminacji rasowej pozwala na ujawnienie strategii wystę-
pujących na różnych poziomach komunikacji (mikro- i makrospołecznej) dotyczącej
osób o różnych kolorach skóry. Środkami służącymi do wyrażania owych strategii
są struktury dyskursu, które poddane krytycznemu oglądowi, mogą z powodzeniem
zostać nazwane strukturami rasistowskimi.
Struktury dyskursu Poniższy, oparty na koncepcji Teuna van Dijka [1990; 1993;
1995a; b; 2000; 2002] schemat przedstawia podział struktur tekstowych, które sta-
nowiły wyjściowe narzędzia do przeprowadzenia poniższej analizy.
STUDIA PRZYPADKÓW 117
Tematy
Sens globalny
Implikatury
Struktury
semantyczne Dobór wyrazów
Sens lokalny Presupozycje
Struktury Strona
syntaktyczne czynna/bierna
Schematy
Szyk wyrazów
lokalne
Nominalizacja
a letter read in court. The letter said: „I love you and cherish you. I am still there for you
and together we will stand strong. I am always yours”1.
W tytule artykułu (1) pojawia się często stosowana w tego typu wiadomościach
struktura semantyczna, polegająca na użyciu struktur leksykalnych nacechowanych
negatywnie (metafora sexual predator2). Feston już na początku zostaje przedstawio-
ny jako kryminalista najpoważniejszej rangi, sprowadzony do poziomu przestępcy
niezaprzeczalnie winnego i zasługującego na najwyższą karę. Zostały mu przypi-
sane cechy konotujące poważne wykroczenie. Mężczyzna został opisany w katego-
riach dewiacji społecznej (wyrażenie sexual predator czyt. kryminalista, gwałciciel),
która znacznie przekracza rangę popełnionego wykroczenia. Użycie takiej meta-
fory w przypadku przedstawiciela grupy rasy czarnej skłania mnie do dalszej in-
terpretacji. Predator to przybysz z kosmosu, ktoś z innej rzeczywistości, łowca
(naszych) kobiet. Forma cudzysłowowa wskazuje na kolejną strategię, jaką jest pozorne
dystansowanie się. Zabieg ujęcia w cudzysłów można by potraktować po prostu jako
sygnał zastosowania figury retorycznej sexual predator przez autora. W późniejszej
części tekstu jednak dowiadujemy się, że to policja nadała mu taką etykietkę. Nie jest
to więc wyłącznie posłużenie się stałym frazeologizmem, lecz przytoczenie punktu
widzenia przedstawicieli dyskursu władzy, przez co konstrukcja ta staje się społecz-
nie akceptowalna (legitimated).
Zdanie nr 1 stanowi makrostrukturę tekstu, czyli wyznacza jego globalne zna-
czenie artykułu: ’Sexual predator’ who infected women with HIV starts 10-year jail
term. Nagłówek (2) jest retorycznym powtórzeniem informacji zawartej w tytule.
Zamiast wartościującego określenia Festona użyto innego wyrażenia przypisujące
bohatera do kategorii Innego, a mianowicie African asylum-seeker. Jest to częsty spo-
sób sygnalizowania odmienności (co znów staje się podstawą do legitymizowania
nierówności3) czarnych członków społeczeństwa [van Dijk 2000]. Autor tekstu nie
tylko powtarza (i precyzuje) informację o winie bohatera wypowiedzi (who infected
three women with HIV by having unprotected sex with them despite knowing he had
the virus started a 10-year prison sentence today), ale także implikuje semantyczny
paralelizm pomiędzy „drapieżnym obcym” a przybyszem z Afryki, traktując wyra-
żenia sexual predator i African asylum-seeker synonimicznie. Znamienną strategią
związaną z doborem wyrazów jest użycie nieokreślonego przedimka an przed frazą
African asylum-seeker, co presuponuje, że w podobny sposób mógłby zachować się
każdy afrykański imigrant starający się o azyl. Negatywny czyn w wykonaniu czar-
nego mężczyzny zostaje tym samym poddany generalizacji i przypisany wszystkim
członkom grupy, do której należy.
Dopiero w czwartym akapicie (3) tekstu przytoczone zostają dane personalne
mężczyzny. Widzimy więc, że kategorie „afrykańskości” i społecznej nieprzynależ-
ności mają większe znaczenie przy przedstawianiu bohatera, niż jego cechy jednost-
kowe. Feston jest przede wszystkim Afrykańczykiem i drapieżcą, a dopiero potem
1 Independent 15/04/2004, URL: http://www.independent.co.uk/news/uk/crime/sexual-predator-whoinfected-
women-with-hiv-starts-10year-jail-term-563498.html [01.04.2009]
2 Fraza sexual predator jest w prasie najczęściej używana do pejoratywnego opisywania osoby, która podejmuje
kontakty seksualne w sposób opresywny (predatory), analogicznie do drapieżnika, który poluje na swoją zdobycz.
Seksualny predator poluje na partnerów seksualnych. Terminu tego używa się w odniesieniu do sprawców poważ-
nych przestępstw seksualnych, takich jak: gwałtów, czy seksualnego wykorzystywania dzieci.
3 Opartej na argumentach sytuacji społeczno-ekonomicznej związanej z imigrantami lub różnicach kulturowych
spowodowanych obecnością grup mniejszościowych i trudnościach z nich płynących.
STUDIA PRZYPADKÓW 119
Festona podkreślana była w każdym niemalże akapicie i to ona stała się środkiem
wyjaśniającym jego zachowanie, Wiesław okazał się wyjątkiem w naszym społeczeń-
stwie, kimś kto funkcjonuje poza normą społeczną (nie czuje sensu norm moralnych
i życia społecznego). Podobnie jak Feston, został poddany ocenie specjalistów, z tą
różnicą, że tutaj wypowiedzi zostały dosłownie zacytowane (mowa niezależna) i ich
autorami nie byli przedstawiciele organu prawa (policja, sąd), lecz osoby pełniące
bardziej neutralną funkcję społeczną (psycholog, członek ośrodka pomocy społecz-
nej). Stąd ich sądy nie są emocjonalnie nacechowane – zostają zobiektywizowane.
Podsumowanie. Z powyższej analizy wynika, że istnieje wyraźna globalna stra-
tegia przedstawiania członków różnych grup ze względu na przynależność lub jej
brak do grupy dominującej. I tak, przedstawiciele tych pierwszych, którzy działali
w sposób sprzeczny z obowiązującymi normami społecznymi w tekstach najczę-
ściej określa się w kategoriach patologii, wyjątkowości i wynaturzenia, podczas gdy
u Innych takie zachowanie określa się jako naturalne i powszechne.
Krytyczna analiza pozwoliła mi na dojście do wniosku, że taka metoda prezentacji
jest widoczna w obu wypowiedziach, a rasistowskich struktur nie sposób odczytać
bez znajomości podstawowego aparatu pojęciowego i wpisania tekstu w społeczny,
polityczny i kulturowy kontekst.
BIBLIOGRAFIA
Barker M., 1981, The New Racism, London.
Dijk T. van, 1990, Discourse and inequality, „Conference of the International Communication Association
(ICA)”, Dublin.
Dijk T. van, 1993, Analyzing racism through discourse analysis. Some methodological reflections,
[w:] J. Stanfield (red.), Race and ethnicity in Research Methods, Newbury Park.
Dijk T. van, 1995a, Ideological Discourse Analysis, [w:] E. Ventola, A. Solin (red.), The New Courant 4.
Interdisciplinary approaches to Discourse Analysis, Helsinki.
Dijk T. van, 1995b, Elite discourse and the reproduction of racism, [w:] R.K. Slayden, D. Slayden (red.),
Hate Speech, Newbury Park.
Dijk T. van, 2000, New(s) Racism: A discourse analytical approach, [w:] S. Cottle (red.), Ethnic Minorities
and the Media, Milton Keynes.
Dijk T. van, 2002, Discourse and racism, [w:] D. Goldberg, J. Solomos (red.), The Blackwell Companion
to Racial and Ethnic Studies, Oxford.
Jak zauważają E. Bielsa i S. Bassnett [2009: 2], jednym z zagadnień na styku stu-
diów nad globalizacją, medioznawstwa, socjologii i translatoryki jest „globalny prze-
pływ informacji, gdzie równie istotne są sposoby tworzenia medialnych wiadomości,
jak i fakt, że ich transfer przebiega nie tylko w przestrzeni, lecz również poprzez gra-
nice języków i kultur”. W obrębie jednego języka, tekst newsu postrzega się jako koń-
cowy (ale nie ostateczny) produkt złożonego zdarzenia komunikacyjnego (dyskur-
su). W produkcie tym utrwalone zostały dyskursywne struktury i reguły świadczące
o określonych strategiach (tj. świadomej i intencjonalnej – a często również niespra-
wiedliwej – konstrukcji wypowiedzi) nadawczo-odbiorczych [por. Fowler 1991; van
Dijk (red.) 2001; Piekot 2006; Machin, van Leeuven 2007]. Ogólny model procesu ko-
munikowania w mediach informacyjnych proponuje T. Piekot [2006: 107-108]:
STUDIA PRZYPADKÓW 121
TEKST B (1) Kontrowersyjna decyzja łotewskich władz (2) W dawnym obozie posta-
wią pomnik hitlerowcom (4) Co można postawić w miejscu niemieckiego obozu zagła-
dy? Władze łotewskie twierdzą, że najlepiej stworzyć tam pomnik żołnierzy... niemieckich,
którzy zginęli w czasie II wojny światowej. (6) Prace w miasteczku Salaspils sfinansują wła-
dze niemieckiej Bremy. (8) „Dla tych, którzy przeżyli obóz zagłady w Salaspils ta decyzja to
jeden wielki skandal” - krytykuje władze, w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” Galina Muszta-
wińskaja z rosyjskiej mniejszości na Łotwie. Bo nikt nie może zrozumieć dlaczego, za nie-
mieckie pieniądze, na terenie dawnego obozu, tuż obok pomnika ofiar zagłady, stanie pomnik
poświęcony ich katom. (9) W obozie w Salaspils, który początkowo był tylko obozem dla so-
wieckich jeńców wojennych, Niemcy zamordowali aż sto tysięcy ludzi. Hitlerowscy naukow-
cy przeprowadzali w nim, także na dzieciach, okrutne eksperymenty medyczne. (14) To nie
pierwsza kontrowersyjna decyzja łotewskich władz. W marcu, przez Rygę przemaszerowało
ponad dwustu weteranów łotewskich oddziałów SS, składając hołd swym kompanom, którzy
zginęli walcząc ramię w ramię z hitlerowcami.
podczas gdy o 20.50 pojawia się uzupełnienie w postaci Tekstu C, gdzie stosun-
kowo mniej istotny fragment A10 zostaje zastąpiony elementami C11-12, które wy-
jaśniają i jednocześnie zamykają sprawę. W wersji polskojęzycznej informacja nadal
pozostaje niesprostowana.
TEKST C (2) Latvia builds monument to German soldiers at former death camp
(4) RIGA, September 25 (RIA Novosti) - Work on a monument to German soldiers who died
in WWII is underway at the site of a former death camp in the small Latvian city of Salaspils,
the Salaspils Vestis paper said on Thursday. (5) The city of Salaspils, located 18 km (11 miles)
to the southeast of Latvia’s capital Riga, was home to the WWII Stalag-350-s camp for Soviet
prisoners of war. (6) The newspaper said that the construction of the monument was being
financed by the administration of the German city of Bremen. (7) According to documents
presented at the Nuremberg Trials, over 100,000 people, including children, were killed
at the Nazi death camp. Torture and ‘medical experiments’ were common. (8) Galina Mush-
tavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia, said that surviving Salaspils
death camp inmates regard the monument as “an outrage” and “an insult”. (11) Juris Vru-
blevskis, the director of the Salaspils memorial camp, denied however that a monument was
being built to commemorate German soldiers. (12) “No one is going to erect a monument
to German soldiers on the territory of the former death camp,” he said. “Work is currently
underway near the Salaspils memorial to landscape a cemetery containing 256 German sol-
diers who perished after the war in a Soviet camp for German prisoners of war located in the
same place.” (13) Russia has repeatedly drawn the EU’s attention to what it calls Estonia and
Latvia’s attempts to glorify Nazi Germany. It has also spoken out against their “discrimina-
tory policies” with regard to ethnic Russians resident in the two former Soviet republics.
(14) In spring of this year, Riga hosted a march by Waffen SS veterans, which involved over
200 Latvian Legion veterans and their supporters. The march passed through Riga under tight
police security, and commemorated Latvians who had fought for the Nazis during WWII.
nie zmienia to jednak faktu, że kwestie ideologiczne leżące u podłoża danego tekstu
mogą wskazywać źródłowy punkt widzenia [por. Bielsa, Bassnett 2009: 10]. W oma-
wianej wiadomości służą temu wykładniki na poziomie globalnej organizacji tekstu
– pomimo zbalansowania całości informacji łotewskim sprostowaniem, niezmienne
pozostają najważniejsze jej elementy: tytuł (C2) oraz lid (C7), wyrażające rosyjski
punkt widzenia. Równie istotna jest niemal konsekwentnie budowana w tekście
głównym opozycja między uczestnikami wydarzenia, którymi w newsie są całe naro-
dy/państwa o jednoznacznie przypisanych cechach:
jako efekt działalności władz (p. 3.). Po drugie, cytowana w tekście Galina Musz-
tawińska z (mogącej wywołać w polskiej perspektywie negatywne konotacje)
działaczki ruchu prorosyjskiego staje się osobą z rosyjskiej mniejszości (p. 7.), a za-
tem przykładem głosu społeczeństwa nierozumiejącego postępowania władz.
Ponadto rosyjskie pochodzenie tłumaczy, dlaczego krytykuje ona władze akurat
w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” (p. 4.). Ostatecznie – dzięki znacznej ingerencji au-
tora Dziennika – otrzymujemy spójny, możliwy do zaakceptowania przez polskiego
czytelnika tekst.
Podsumowanie. Przeprowadzona powyżej analiza do pewnego stopnia zdaje
sprawę, jak skomplikowany jest proces, w wyniku którego otrzymujemy informa-
cję o wydarzeniach zaszłych w zupełnie innych niż znane nam warunkach. Przede
wszystkim zaś ukazuje, jakie konkretne czynniki mogą wpłynąć na jej ostateczny
kształt oraz w jakim stopniu jej kolejne wersje, niezależnie od dziennikarskiego mitu
obiektywizmu, mogą różnić się od siebie. Tak właśnie postrzegają rolę badań nad
tłumaczeniem newsów E. Biesla i S. Bassnett [2009: 132], gdy zauważają, że
globalna dominacja poszczególnych języków oznacza także, iż nierówności w dostępie
do władzy, jakie istnieją w [danym] kontekście socjo-politycznym, znajdują odbicie w stra-
tegiach tekstowych stosowanych przez międzynarodowych dziennikarzy. Zatem cel badań
nad tłumaczeniem wiadomości dziennikarskich polega [głównie] na uświadomieniu nam
wszystkim manipulacji, jakie leżą u podstaw tego, co czytamy, oraz na postawieniu poważ-
nych pytań o stopień, w jakim w ogóle możemy zrozumieć, co [tak naprawdę] zostało lub nie
zostało powiedziane w obcym nam kontekście kulturowym.
BIBLIOGRAFIA
Bassnett S., H. Trivedi (ed.), 1999, Post-colonial translation. History and practice, London.
Bielsa E., S. Bassnett, 2009, Translation in global news, London.
Dijk T. van (ed.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.
Fowler R., 1991, Language in the news. Discourse and ideology in the British press, London.
Hatim B., I. Mason, 1997, The translator as communicator, London.
Hatim B., J. Munday, 2004, Translation. An advanced resource book, London.
Machin D., T. van Leeuven, 2007, Global media discourse. A critical introduction, London.
Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.
Skibińska E., M. Cieński, 2002, Słowo wstępne, [w:] E. Skibińska, M. Cieński (red.), Język – stereotyp
– przekład, Wrocław.
Venuti L., 1995, The translator’s invisibility. A history of translation, London.
Tekst jest dla nas swojego rodzaju pakietem informacyjnym (paczką, zawierającą
wiedzę) i my „rozpakowujemy” go podczas czytania, by „zobaczyć”, co jest w środku,
szczegółowo „obejrzeć” zawartość i pomyśleć o tym, co się zobaczyło. By zrobić to
efektywnie, wykorzystujemy różnorodne praktyki analityczne. To daje możliwość nie
tylko zobaczenia detali, ale i spojrzenia na nie z różnych stron i ponownego spraw-
dzenia zawartości. Takie podejście sytuuje nas na poziomie jakościowych badań tek-
stu, które w odróżnieniu od badań ilościowych, zakładają: maksymalną koncentrację
na badanym materiale, wybór metod badawczych uwzględniających specyfikę mate-
riału (a nie odwrotnie – zbieranie materiału pod określoną metodykę), poszukiwa-
nie nie tylko tego, co uniwersalne, ale i szczegółowe, jednostkowego.
Celem takiego analitycznego (badawczego) czytania jest rzeczywiste zrozumie-
nie tekstu uwzględniające ukrytą (potencjalną) treść po to, by nie tylko zreferować
(najpełniej przekazać kluczową informację), ale także zaproponować różne inter-
pretacje tekstu. Celem tego artykułu jest zilustrowanie przebiegu takiego działania
badawczego na przykładzie konkretnego oryginalnego tekstu dydaktycznego.
128 Dyskurs w pERSPEKTYWIE akademickiej
INFORMACJE O FAKTACH
nazwy geograficzne konkretne tytuły i nazwiska określenia czasu
Vietnam Moon, Radio One, „Today”, Jimmy Young, BBC’s television 10 p.m., 4 a.m.
nine o’clock, ITN’s „News at Ten”
Tabela 1. Informacje o faktach w analizowanym tekście.
PODSUMOWANIE
Kończąc nasz pierwszy okrągły stół poświęcony analizie dyskursu (D-ART 1), mu-
simy zadać sobie pytanie, co osiągnęliśmy? Do czego doszliśmy?
Przedstawiliśmy nasze wizje pola badawczego, obiektów badań, interesujących
nas zagadnień oraz sposobów, w jakie podchodzimy do ich analizy. Zaprezentowali-
śmy najistotniejsze zagadnienia oraz sposoby (podejścia, techniki) ich badania.
Doszliśmy do wniosku, że współczesne językoznawstwo zmieniło kierunek
zainteresowań z badania tekstu na badanie dyskursu. To z kolei spowodowało zmia-
nę znaczeń wielu terminów w obrębie dyscypliny. Lingwistyka dyskursu nie jest je-
dynie modą czy trendem. Nie jest czymś wymyślonym po to, by uszczęśliwić jednych,
a unieszczęśliwić drugich. Jest ona raczej wymogiem współczesności. Ukazuje róż-
norodne sposoby społecznego funkcjonowania tekstów jako niezależnych podmio-
tów komunikacji. Z drugiej strony – pokazuje także zależność tekstów: od odbiorców
(przesunięcie centrum zainteresowania z autora na odbiorców następuje, od kiedy
autorem może być ktokolwiek) oraz szeroko rozumianego kontekstu sytuacyjnego.
Lingwistyka dyskursu bada zarówno proces, jak i rezultat komunikacji, co czyni
ją bardziej nauką społeczną niż tylko czystą humanistyką. Jednocześnie lingwistyka
dyskursu nie odrzuca tradycyjnego językoznawstwa, lecz raczej jest jego potomkiem,
który potrzebuje czasu na osiągnięcie dojrzałości, szczególnie na stworzenie własnej
terminologii czy wypracowanie własnej tożsamości. Widać bowiem już teraz, że lin-
gwistyce dyskursu potrzeba własnych kryteriów weryfikacji, gdyż te dotychczasowe
okazują się nieprzystawalne.
Lingwistyka dyskursu to obszar, który ciężko zamknąć w obrębie podejść narodo-
wych – jest raczej ideą o zasięgu ogólnoświatowym. Jej wewnętrzna różnorodność
to bardziej przejaw ciągłego rozwoju niż chaosu. Dyscyplina ta wciąż potrzebuje cza-
su, by w pełni się ukształtować. Potrzebuje też kolejnych adeptów, ich zaangażowa-
nia, nowatorskich perspektyw, idei oraz osiągnięć.
Nasze kolejne konwersatoria są otwarte na każdego, kto chciałby wziąć udział
w tym przedsięwzięciu.
Zapraszamy na naszą stronę internetową:
www.dart.uni.wroc.pl