You are on page 1of 13
‘OMAN AVE = sprEosode “eG “Hold we ‘Onwauem nop 9p ose eu sePLA[OAUSOp Sopxoyar op sped ej OBE aS ‘on18Bvpod 021} op o2tBofoporeus-ooti9a) ouaustafonLesap tun v sougsso09u soiaueuonsenb ap eiosindoxd 9 eupiipesiuos ‘ouuaueaueynus “9 ‘opSe ep vpeyuedwoae ‘opxoyjas vsse “50108 -sejoxd owo> anb ‘sounye oai09 sonb xejooso wougatA wonssod anb soyjafns woo ouisua 0 aigos opuncya! “Be aqos Bey ‘28 onb wie odua) ousou OF ¥I0U200p Up OIa}o1eK O :ToANBUIS vonsreyaereo wun op os-ots9AaH VOnBpIC. 9p ossajoxd win ap viouguadxe y -wovaipuosde-oursua ap ossaoozd op oxSeiteay © woo auournunt ‘opueyreqen owen jenb e woo ‘vonppIG © 9 osszoo1d 9859 opuepnasa roa anb varjdiosip ewip) ‘aquaoop oyjeqen 0 -oyfeqen nas @p ossooaid © wourtop anb sasossajord epuewiop v[098e |e, 1P2 wp 2 OUTBUD Op BanazD 2 Jear OBSeZNeIOOUIAP v W109 > mb 9p Bjoosa vuln woo wednocaid a¢ anb safonbe ered ‘= souadns 2 osispq — si op ogSeunoy v woo soue sommu awemp opueyreqeny elZ YEONES .001BoBpped Jseqns op opsnysuod 8 poyDpIP PIWIOUOIND ‘ejueDop OYJOQDIL ‘asossafoud ap varezyfos opbowusog “— ‘BROT "WORN ‘pupe ‘nua20p uprounf vj 2p sowaygoud & soaiizdsiag “(p3000) “ ‘VTA 281 “SopIup, sopeisy ua sofmnize setouapusy csosajord 1p UpisewuOy ey op euLOYOK et 9p o\pou sod weNeESsuD. op Pepye> o| auofour end seamewioye soiBovenst "WoUNEy. “YINFOTEZ Foi a partir dessa experitncia e do acompanhamento da Pritica pedagégica de professores do ensino de fundamental — séries iniciais — da Escola Poblica, por meio de pesquisa, que me senti estimulada a estudar a natureza do trabalho docente. Essas vivencias “vinham mostrando que 0 professor imprime uma diregio prépria a seu trabalho, que ole 6 0 responsével| juntamente com seus alunos, pelo processo autonomia didética que se expressa pois 36 assim ¢ capaz de enfrentar -aprendizagem e da educacao. Embora certos estudos apontem a permeabilidade da escola 8 divisso do trabalho — tal como ocorre no proceso de trabalho material —, a qual é muitas vezes usada para explicar a desqualificdigo docente, isto é a perda de sua autonomia e controle sobre 0 proceso de trabalho, a pritica docente ob- servada e as discussdes nas salas de aula d itaram questoes que tes de autonomia e controle que 0 professor em sobre seu processo de trabalho, ¢ como esses tém sido exercidos, © professor tem um espago de decisées mais imediato Tal espago precisa ser ocupado on mesmo percebido pelo professor. Este, tério, ndo como decoréncia da iculadas te, assegurar um ensino de qualidade.) edita-se que uma politica de demo piblica que tenha como um de seus ol ensino de qualidade, necesita, também, do professor de lidade, Este deve ser buscado no aproveitamento dos que ai estio, por meio de sua formago continua e também do investimento na formago de novos professores. Entretanto, a 36 ieee toa cs nitiecee ai ‘manutengao na escola do bom professor ¢ a atragdo de novos dependem de uma politica de valotizagao docente, Foi, pois, acreditando na importincia da formago do professor como um dos pilares da escola de qualidade que me senti instigada a investigar o trabalho docente, buscando na apreenséo de sua esséncia a riqueza de possibilidades que cle ‘contém. Essa procura foi permeada pela questo: como preparar ‘0 docente para o seu trabalho, assegurando-Ihe uma formagao {que 0 ajude a captar a dimensio de tolalidade, de movimento do proceso de ensino? Como garantir a ampliacdo da posse do dominio de seu trabalho de forma que 0 professor assuma seu papel de edvcador que pratica e cria um saber, voltado para uma praxis criadora? ‘Tal questo coloca-nos diante de uma situaydo que, si- ‘maltaneamente, revela e encobre algo muito importante: 0 conceito de trabalho docente. Embora afirmemos que ele € & is especificamente uma préxis criadora, apresenta-se ainda obscora em sua de buscar a apreensio do seu significado. Essa busca, referenciad: fem geral e suas formas de organizagao na sociedade ca Considerando, ainda, que a sala de aula é 0 espago pri da ago docente desvelamento do cotidiano € as caracteristicas que Ihe s4o proprias. Ponto de partida Acreditando no professor e defendendo sue qualificagio, lizagio, € que afirmamos: em seu processo de trabalho, con dade propria, decorrente de suas condigdes pessoais e do contexto onde atua. O professor, nos limites de sua autonomia 7 Ca Ine “(je1a8 euoSow9 Ciuenbus) oyjeqen ap oRdeanofpe en ‘9p ax1009p ajusoop oyjeqen ogssaidxs & anb sourapuatig ‘aqwo90p oureqray, ‘wsiqenides vonjqnd ejoose eu a1uav0p oyjeqen 0 — de apepato0s vp ofoq ou opjnnsued “eoup20p 2 — edse ens wa 9 —- oypeqen — [e108 euofaye0 onuerbua asipue ens nopuewep a1u2a0p oueqen op opsuaaxdaI09 Y ‘opSuosop ens wp wpye asso anb asaiuss wasn ‘onuenod “9 a1ta90p ‘eu00) up pred e sepruryap useI0y sesin0 * vsinbsod ep sooisyq sazeyid sop wn msuos anb oyoqou 9 (esinbsad eum wr9 erprownd eiougodu op &90!) apopiyoio1 ooo ‘sepeiuode save UreI0} se Bis seuoFoie9 2g "vousdue owed woupa ou ‘oRSeBIsaAUL ap ossa0d.d © ojuvinp ‘aired wo ‘naxz090 sepezttnn seuoZaiwo sep opseouN uopr y “opsuaaide ens ure ‘anb sepofaies seumge ‘quetpous w195 10 opmise ap o1algo ossou ap uraBepsoge V auproduroyuoo wsteasdeo 9PEPAIIOS EP OTKaTHOD OM aTUB0p O4| © epeyoridxa (oJ “eisoN “eosnq jer esd optafonuasap opnyse op eugiafen v urewode “— aiuas0p oujeqan 9p o11gau09 op vosng v — eysodord opisonb up aiueip wimsod wssou ap oso1u)s wun wrossaidxa onb oduiot ousour oF ‘sorsodnssaid sie, Fcesde saadeaemintedbcent ou eet HaNE ESR (ame00p opSe ep ourtpnos 0) sornonied 2 (souoisty euLI03 owos oypaqesi 0) siEs08 svoupysiy saQ5ipuod sens ap ‘asauig® wns 2p opriso 0 spde ‘rauro anb ‘o1r29u09 nas ap opSez0qe(2 2p osso00x1 ou seuso00 apod 95 a2us00p oyreqen op ofsusardiios & ‘mistendeo 0 ‘ose Ou ‘opdnporxd ap opour ou oujeqen op oFSeztue8i0 ¥P 2 27]008 opbeztu¥I0 wp orxeIOD ou operapIs oo a oprpusaiduroo 198 apod gs a1uco0p oujeqen 0 + ‘opSe-opxoyar-ogse aad eztojoere> os wompid 9 e1s0m spepiun e onb wo snrpzd wun 9 eWuov0p oyregen Oo « ssowsod -nssaid sunie 2p soured “epmsuoo sjuaweouosty apep! ‘omenbua ‘aiua.0p oyjeqen 9p outs0u00 0 smnsuo9 weg ‘opeope o91I91 [etouareyai op orpxnv 0 woo — zjoase up oo!Z9Bepad sostazadns © 2 sarossajoid sie, woo segrunar 2 seistAaniue op ofau 10d ‘wine ap eles ap ozSearasqo ap orout iod elas — vonpid ‘uts0y 9s saoxayar sessz “anu220p oyreqen ap oxf29u00 op eosnq ‘BU seprajoauasep wreI0; onb sagxayjax sep oued souteoeisap ‘oar asap oanalqo o ‘oweus ou ‘opueiapisuoD -eoussdus Janb "votigay ronb opSeBnsanur wun nopueurap vont [ey eqen 0 ‘ose ow “ojuousoyuoo op oxnpox . des apepoio0s =p orxaquo9 ou apypioytcodsa uns — ausz0p oujeqen 9p ‘o1ygouos op opsnuisuco 8 jediourd onnalqo owoo axat wsinbsod 881 Jog “oprpusaidwies ardwos Wau seu ‘ojNOS9p s9Z9A Was 9 sIUDIOP oYfeqEA O “oufeqEN oLdoxd nas 9p oyralns euts 98 289 anb ostoeid 9 ossayord ouidord ojad sopesou S@Z9A SBHINU “2[oNUOD 9 eTMOUOINE WSs s0010x9 LIE ‘BJO9sa wp SOIUE Sop WY OBA sora}e sofno ‘efne op. BPS wp woUIEUIP wv ‘souN[e suas wOD aUOWIEUNE ‘euOIDaNIp a ‘vzte8i0 “oyreqen ep oss200xd nos a1gos 9or9x9 enb ojonuo> > buindo-the uma delimitagdo (dovente), ao mesmo tempo que sponta para uma especificidade. A docéncia passa a ser vista como trabalho a partir de sua profissionalizagio, que ainda apresenta uma série de tacdes sociais, econdmicas, politicas ¢ culturais, Sintese hist6rica da evolugio da docéncia, a construgao do conceito de trabalho docente demanda uma andlise da atividade do professor, que se transforma junto com 0 desenvolvimento da sociedade, e, conseqiientemente, do modo de produgo capitalista.’ trabaiho docente constr6i-se ¢ transforma-se no cotidiano da vida social; como pritica, visa A transformagio de uma realidade, a partir das necessidades préticas do homem social. Nesse sentido, a compreensio do trabalho docente demanda que este seja analisado enquanto categoria geral — 0 trabalho — € em sua especificidade — a docéncia, © conceito de trabalho humano orienta e pressupée uma anilise do desenvolvimento do processo de trabalho e de suas formas de organizagio. Marx (1985), a0 conceituar o trabalho, destaca a ago do homem sobre a natureza e dela sobre 0 ~ sociedade na qual esse est inserido. Na anélise do trabalho docente a partir do conceito de trabalho humano enquanto categoria geral, buscamos na iden- tidade a diferenga, procurando verificar no como o trabalho docente se ajusta 20 modelo do trabalho material, mas sim os pontos € motivos pelos quais ele se diferencia de tal modelo, principalmente na escola péblica. Essa diferenciagfio € observada em dois espectos principais. ‘Um refere-se as caractersticas assumidas pelos elementos do processo de trabalho (a atividade humana e 0s meios de Produgdo) ¢ A mancira como sfo combinados na docencia, aividade desenvolvida numa instituigao singular, onde o prin- cipal objeto de — 0 aluno — € também sujeito © fem sta fungio partilhada com outros objetos: saber escolar € aber pedagogico. Estes dois iiltimos, além de objeto, so também instrumentais de trabalho, juntamente com os recursos izados no processo de ensino-aprendizagem.* ‘A dinamica que se estabelece entre os clementos do trabalho docente evidencia nfo s6 a sua especificidade, a sua riqueza ¢ a sua compiexidade. Zvidencia, wimém, a imporvincia ca necessidade de um profissional qualificado para 0 exercicio da fungio. Tal necessidade nos remete ao outro aspecto portante considerado na diferenciagio do trabalho docente: {(des)qualificagio docente, Tal categoria, que muites vezes tem si ida para obscurecer a fealidade do trabalho docente, permite, no entanto, explicar a contradigio entre a pritica pedagégica do professor da escola pablica e 0 discurso sobre Jo do trabalho no interior da escola e a conseqilente stentes muitas vezes conduzem izacéo do trabalho na escola iprios do processo. de produgao ia concepgao-execugdo, caracteristica rabalho ¢ da divisio pormenorizads? 1a ¢ € reforgada pela idéia de desqualificagio decorrente da especializagio — que ¢ usada para caracterizar 6 profissional que teve suprimido ou limitado seu poder de decisdes, sua autonomia e que perdeu, portanto, 0 controle sobce 0 objetivo, 0s meios e 0 processo de sen trabalho. Embora o trabalho dovente se desenvolva em instituigées bu- rocrticas ¢ hierarquizadas onde 0 professor depara-se, muitas wilianda por Paco (1988), or ep oprdg: oaysoufie um reioqeia exed “(seonD9 ‘soy -vounrpaooad ‘sopep ‘sedua9 ‘serz0ay ‘soyaoucs) wineted ep opnuas ojdure syeur ou ‘srenjsayanu sosmoay sn9s 50 eAnae Jossjord © ‘repos epia ep sagdePNos svouTuE | sejdapma sep oessard © qog vorbe euidoid ens @ aiuemp wogel® 2 ezmigou enb ojfog) cquompayuoo op opued “ap oonpid jeuoissyord zonbyenb ap euerpnonb vpra vy, ‘oquaurrAjoatrasap nes 2p s}U0} 2 opynnsuos oo1SoFepad Joqus ossap ogssasdxe ‘aquauresueyjnuis “9 aqus00p vonpid y ‘eniv apuo ejO0s9 wp orxoqwoo ou ‘eine 9p ves WU ‘soun|E snes woo s¥fexaqur sossajord ov viigissod anb raqes 0 9 ‘eles no ‘auaoop ogSe ens siaewiepuny anb 2 oyfeqen nas 2p owerpho ow "uoD sossajoud © anb s9qes 0 9 cor%gSepad s2qes O ‘oniigSepad saqug “srxpid owoa erougo0p @P opeomuBis 0 woo 2 ootSoepad xaqes ap soso) $0 luro9 vproanburua 9 aluoz0p oyeqen ap orf99U09 op opdnzIsUOD v wied sopeiussaide be sowadse sop opbinququcs y “Usi996T ‘opEaIayY 29 TEMYDOR) ,SoRYO FORME ap aiuawmajvoranp “oupisiSeu ou yepadsa exoueM ap Ep 28 ajoxnu09 0 2 enmouomne ana O86! 6 “sazossayoad 50 21q08 ursoraxa 26 anb soar ojomuo> ap sossaooxd sojed ow0> ‘yoose epe> ap sweuajeut sogSspuc> sejed one) “91N920p enuouome v exed saya raysnay ‘setsdosd seongad apap wied ‘sianpuien wipquie) “euouoje ap suaSueur wo}, sossajoud woo ess9p opepueinonzed y oprAad “e]oss9 YP [PAY lwo owoo jeuorosonpe euraisis op jaasu wrO ojuey opiqzau0 ©p oxnoax9 eu arp sINa90p vonpad up O1xaIHOD O (861 “opeaIoWN ® [19404908 sted 2 sounje ‘sauossajoxd ‘sopepuoine anua opSeio08ou ep v ‘oduway op 9 o5eds2 op 5 ow ‘spspuignsuodsas wssou 2p oBs septenpen sovSer9 58 Fepo, -p Smuuou s¥ orxaito® 2389 urepduioc “olusoop wonpud ep orx=qu0D ys60d sens “wally PL “SWULLOU $8559 ¥ opuod adutas wou *(Septsduana) ‘rogurg [ear ab feutoy god ejooso eu uO}. “BupHIpeNUOD aN uno} 2p ‘stod ‘soaiuoae oyreqen op opstaip & “210259 tN Ge “9861 ‘1l9MYOY) ,s0[0089 vlougUDMKD ep oBseLLrO;sueN f Otode © ered jorsssod ofedso 0 aiqe anb 2 se[00s9 sep oniauruolouny ap [Pal o8eq e RaLIOG anb oUTUD Op ouI0) IHD ("> vonprd wu urepyfosuoo ney » 98 [euorsstoud opSeui03 3p sosina sou ‘sued wr2 \(sJopuinbpe anb (sa)soqug ossojoud vojed opsassod oor9%epad sages un ap asaujs ¥ essay IME ep vps BU s08s0j0%d ofad oprAtoatiasap O1IeGRA #169 9861 ‘oprorayy 7 YJemoy) ,odni¥ 0 ajuered MBs Rood ered soanaye a syemparain. ‘seossed > sootuayy ‘sjaajssod sosimoo1 20 Sopot ap ogui se3ue] © wSraqo 0 ork wanalgo opsenys eum wo etiooun 2s ‘onins owod ‘oveg onsau op ouespaod sozey 0 ossed & ossed — sejonua> oyuaumjeuy 2 — enaid 9 rewsouoo ap zede> aqiooop omeqesy 3p nord op oo3n9} ouasop umn aysix9 OFN “SOUMe 50 theo P08 oper eu owas zejoos9 oyvaumDaYRIOD © wd OLSeTor o1ue) ep as anb apzppaqdiuon “anuaoop orSeme op apeprarcuo> ® epep ‘iaaspnymut 9 o3¢) sie “euorsajost oxSewaoy ens ap urge “eossed own imssod atisou oooh syemnyno 2 sre0s sonauayuos sossaatp so ap-arexSaiuy 2 se-ureZTAN “soureqen soxno wo anb seus eouapop en, “PpepHPEL ens we opujoruasap 28 pod 9s ‘nvourzo!dojoporeut orsoduiosap 198 opuapod 9 ‘sesieaip sopeprane 10d oysoduioo opuas owsau “reursud op o1t 0 imi, oyjegen wn 9 so0ss3j0x1 op oyfeqen © “ouTeq 20 Op epeqieiep oRstaIp ep suauodap apanby opesedinba tos pod opu oyrequn nas “a[axu0D ap seutI0} sesrantp WOd ‘sozan situagdo, desenhar estratégias de intervengio e prever 0 curso futuro dos acontecimentos” (Pérez. Gémez, 1992102) ‘Ao usar a expresso “saber pedagégico” para designar 0 saber, construido pelo professor no cotidiano de seu trabalho, estamos diferenciando-o do conhecimento pedagégico, elaborado por pesquisadores te6ricos da educagio. Nao estamos, no entanto, reforgando ou mesmo estabelecendo a separago entre (95 que pensain © 0s que executam o ensino e/ou a educacio. ‘Ao contrétio, 0 que pretendemos é justamente mostrar que o professor, muitas vezes considerado um simples executor de tarefas, € alguém que também pensa o proceso de ensino. Este pensar reflete 0 professor enquanto ser histérico, on seja, © pensar do professor é condicionado pelas possibilidades ¢ limitagbes pessoais, profissionais e do contexto em que atua ‘Ao considerar 0 professor como alguém que pensa seu trabalho e sobre seu trabalho, como alguém que constréi um saber, colocamo-nos diante da diferenga entre o saber € co- nhecimento. O saber constitui-se numa fase do desenvolvimento do conhecimento, onde “apesar de existir jé a autoconsciéncia do saber, é a fase que 0 homem apenas sabe que sabe, mas nao sabe ainda como chegou a saber” (Vieira Pinto, 1979:28). Pois, “no nivel do saber 0 homem organiza 0 conhecimento em formas preliminates, surgidas para atender as necessidades praticas as, porém nfo alcanga 0 plano da organizagZo metédi B isto que o professor faz em seu processo de trabalho ‘Ao defrontar com os problemas da sala de aula, que slo bastante complexos, langa mlo dos conhecimentos que postu, de tina manera orgiol c, muitas vees, ciatva, laborando sua prépria forma de intervenglo ra sala de aula. Mas esse processo de elaboragio do professor ¢ ainda empitco, faltan Go-lhe uma organizagdo inteacional do saber que conscé. A construgio do conhecimento requer investigasBo ¢ sistematiza gio, desenvolvidas com base: metédica, Da diferenciac&o entre saber ¢ conhecimento emerge a imaportincia do saber pe ter consmtdo pelo professor no exercicio da docéncia — como elemento que 44 | contribui para uma nova leitura da (des)qualificaglo docente, pois mostra atividade do professor como uma atividade que Hemanda uma capacidade que vai além da execuglo, uma stividade de grande relevancia na condugio do processo edu- acional que vise a um ensino de qualidade, Como fase do desenvolvimento do conihecimento, 0 saber pedagégico, enquanto expressio da atividade do professor, indica 0 nivel da praxis fem que se situa A praxis docente ‘Ao considerar » atividade docente como expressio do saber pedagdgico € este, ao mesmo tempo, fundamento ¢ produto da atividade docente que acontece no contexto escolar, ‘numa instituigio social ¢ historicamente construida, estamos dizendo que 0 trabalho docente € uma pritica social. Prética {que se faz no cotidiano dos sujeitos nela envolvidos, & que pportanto nels se constituem como seres humanos: “.. toda prética social 6 determinada por um jogo de {orgas (interesses, motivagées, intencionalidades); pelo grau de consciéncia de seus atores; pela visio de mundo que 0s orienta; pelo contexto onde esta pritica se dé; pelas necessidades © possibilidades proprias a seus atores e prOptias & realidade em que se situam” (Carvalho & Netto, 199459). A ago desenvolvide pelos atores envolvides no processo de ensino, que ocorre na sala de aula, mostra-nos uma prética social rica de ‘ao mesmo tempo limitada. A rigueza de p encontrar parte de suas explicages no entendimento que temas dela como praxis. A ago docente € um trabalho. Trabalho que “Como processo, a0 mesmo tempo se reafirma e se supera asi mesmo: ele 6 ¢ possivel mediante a repeticio mecanica dle determinadas agGes, porém.simultaneamrente sujeito a enfrentar problemas novos ¢ o incita a inventar 5 ao 4s eid opbeanatgo ‘no 0 depe seuade wuasaidar op 0p opbeatolqo ap ossaaoxd win 9 siuaaop oureqen Q “ossa00xd © aqueimp esanbuus 2s onb ‘iossajord 0 ‘ose ou — orrains 2559 wipquiey mUOFSUEN ‘oRSeUO]SUIEN EMS E opUESTA cIafGo Copsuroiap wn aiqos opde ens aaraxa anb ajanbe as-nei0dioout fog ‘anb aiuacop apepiane ep oudord xoqes wn — ounye 0 - ossaoord assop otoins-oralgo 0 woo atuoureiunf opuero8 ‘ureurus -so1ap 98 vonpad @ wuoa [enb wu ‘stxprd owos as-eenaioeses ‘oiwaureuojouny 9 eminnsa ens 119 ‘oursuD 9p ossoo0xd ‘wHOM eu urepuetap eRe op 109 op wrafizeue anb seopgsd sapepissazau sy 9 ‘ep o1tauajoauasop op 2yu0§ Bu as-tRynSHOD ‘oot8oSepad sages op ogssaudxa ‘amao0p eonad v “WHS (cee “LL ‘zanbzyA) ,le190s urawoy op seongad sapepissocgu se epelnoutn ‘wnuooua 2 eso onb wo epIpour BU uON ep CIuaWEpUR) ap J2qgse9 nes vrowopiAg ‘oRSnpord & “avoUNEIManTed ‘2 “opnues ordure sreur nas we zongid v,, siod ‘ignsuoo as vou 9 eonpid urn eztteapr anb on(Sodepad sages op ogssaxdxe 9 — 1200p vongid — sxopeuuossuen ope op 2 eigpr ap apeprun essq ‘onrSodepad sages 2 3wjoose Jaqus ‘ounpe ‘iossayord — soanmen -suo9 sowawoye sfediound snas anus opdeprsrur ap oonurpuIp osszoo.d umu ‘eiuo0p oufeqEs op ondeznaouo® & 9 ‘apepifead essep wropeunojsuen oyse 9 — [euororonpa apeprfea! wun 9p og5eiau ou1oa eprqzouoa — eigpr ovuenbua ‘vongxd (ey, (612 261 ‘zonbzya) ,eueumy apepyear vp sayuesso0ut ojwaunsjoauasap 9 opSeuD wie seul “TeuByeU apepreat eum 9p ozinpoid seuade 9 ou ‘Teposcoupisiy wis 2p oniod op eperapisuos anb a stepos sossaranuy & 9p -uodsasz09 anb ‘esopeuszoysuen, “eanafqo ‘Teaayeur opSe 2p opnuss ou wonpig “enyssooou ze 2s vonpsd e ‘epwunoysuen vfas apepieat ® onb weg -sixpid ep yenuso vonsuoioem — opepliear & Koreneratsrreramtinieme ce 9% ‘unojsuen Ogu “¥ou9@ opuag “earI9ay ‘oIMEIUD OU “9 ‘sIxpAd efos opie & onb ered onfipuoo ‘opeynsa: op osSezitvap: y ‘meipawy seus enauELE op ‘sossajoid ofad opezijeap! wipqurey 9 sour ‘ogSeanpa ep sowiny so wouyap enb sefanbe sod opeziieapt 9 ais “opeznaqey[e une lun wo opeuojsuen 328 Baap oroqeyeUE oUNfe G -apepr|eat wrno Wo IMUOJsUEN eoyIUTis WBN “Y|-pBaut 3 apepyead ws ‘aezqp unsse aod ‘equoow> 96 oupeqen on “seiyid © ogos ‘avap xonb ‘epepiane ens ap mazm2 oysuaunp © aigos ‘coupay ouejd ou ‘ayayer oueumy oyofns 0 exed oxmures sige oupeqen © os8t o> ‘semoqqoud ste) exed sagSnI0s Essas afirmagies, contudo, s6 podem ser consideradas tendo-se em mente que o processo de trabalho afeta e ¢ afetado pelo contexto onde se dé a prética do ensino. Por isso, 0 nivel de elaboragio do saber pedagégico € varidvel. Essa variagdo € determinada em grande parte pela qualificagio e compromisso do professor com 0 seu trabalho. A qualificaglo ¢ aqui entendida como capacidades e habilidades profissionais que ele apresenta E muito dificil ao professor, sem condigées de uma reflexio quer com outros professores, quer com autores, captar a esséncia de seu trabalho. A percepgio que cle tem de seu trabalho, muitas vezes supetticial,€ afetada pelo conhecimento e produgio coletivo do saber pedagégico. A comprecnsio d préprio trabalho demands do professor um conhe possibilite a leitura da sua realidade e, também, uma co de sua pritica A préxis docente pode, pois, apresentar-se em diferentes niveis, de acordo com 0 comportamento dos atores nela en: volvidos. Comportamento que taro pode limitar-se Aquele que” tica dos esquemas de comportament ou & préxis mimética (Lefebvre, 1979), como pode ser um comportamento que pressupée um grau maior de consciénci © que se expresseria numa préi ~ ia, — expresses usadas por Lefebvre (1979) e por Vazquez (197) — caracteriza-se pela “x produgdo ow autocriagio do préprio homem (..) é Geterminante, jé que € exatamente ela que Ihe permite enfrentar novas necessidades, novas situag6es. © homem 60 ser que tem de estar inventando ou criando constan- temente novas solugies” (Vézquez, 1977: 247). 0 trabalho docente situa-se em diferentes niveis de préxis. portamento do horiem, alternando entre a criagio © @ i presenta as caracteraticas do pensamento e do comportamento is estes silo necessitios para que 0 homem scj zar-se, 0 que pode acontecer com portamento bastante comum no cotidiano © que pode di uma nova ctiagdo. 0 cotidiano € © trabalho docente ‘Ao buscarmos, no empitico, 0s elementos des trabalho do professor, estaremos procurando, na p do comportamento individual, elementos que permitam a re feonstugao da totalidade que nele se expressa. B nessa parti- culasidade, no cotidiano da agfo docente, que encontramos evidéncias do saber © do fazer pedagégico do professor que pode manifestar como uma préxis em seus diversos niveis. £ dentro desia perspectiva que focalizamos a sala de aula, local fonde agf0 docente manifestae de maneira msis evidente }o. Mas 0 cotiiano, 20 mesmo tempo que revela, & também capaz de encobrir muito da realidade. ara a compreensio da agdo docente no seu col possbilitaram ver no aparente trabalho de simples execugio que 0 docente desenvolve os germens da supersgio da dicotomia concepcao-execugao. Para a autora, “a vida cotidiana ¢ 0 conjunto de atividades que caracterizam a reprodugio dos homens particulares, os quais, por sua vez, criam a possibilidade fala do homem particular, é 0 individuo — “aquele particular para o gual a sua propria vida € conscientemente objeto, ja que é um 49 1S erBs0u2 ap oS10yso Jouou: umn ‘2fos nO ‘sapuplane 9p eTUKOUODS ewn wresanbax ‘ovsury ens wasudwno wed ‘anb orauspu je lwo gs Is Wi seoUjua® sagdeanaigo sy ‘owsto;uoUes? 0 9 ‘owelpnos oaurmodwoo op vonsyrajoues upunZos eu duro wing ‘oWISIPoU op 2 siEI90s se1oug8Kx@ sep 2B caaquODe ob apeprouewodse wp spaene q ‘eUBIPNOD EpIA Ep apepurjnsar vad “opSnodar vad vauiaioese9 98 anb ‘epopiauvmuodsa e 9 vonsyorowses wirowud 8 ‘seuzenbsa sossa anusq “RUMIPHOD EPIA wu suNOD ojuaUT -Jeayuo9 ap 2 ojueurezoduo9 ep seuranbse so wownsuos anb svonsyreioeieo sepeurunsyap weluasezde 9 soueipnoo ojuauresuad Op 2 Upia up aseq ¥ OFS 18 ula seolz9UaB sagdeanatqo sy souespno oquowesuad op 2 ojmameyiodmos op seansuapesey, ‘eumanse wns urefousnyjur 2 BueIpHos PPIA ep epnred ap omod o wammsuos ‘apy soipiea wragnssod Jod ‘1s wo seoupua® sagbeanalqo sy ‘SouaNXe soses wo svind seULOJ sens wD wNNUOSOde 28 gs onb zaa eum ‘sreIsuapuai seuO#a}e> owOD ‘ouPIpHoD-ovL op 2 outipyos op asyyue vu ‘seperapisuos ops seuoB}e0 sessq ws wind svougued segdeanafqo sep omowepuny 0 2 1s wo seon9ued sagSeana{go sep ovSeaosde 2p oyquiy o ‘oxua “> wusipnos wpm y “ezopeznaiuis 9 opuenb ‘oAou of|e wxIU0I pepurnoned ap jaaju wo vals op ogSeano{go 2p o1 jus20p onde Y “9pep! itt ep nO opepuERNonred ep ster awxoude as 9f2 ouLO}U0D ‘opspaioos wp a opunus op 208y wo sossoyoxd op oysepar v vssaidxa aiuac0p oxde y yaiuose apod opbeanafqo I “urowoq 0 opzasuy wyse as anb wo 2pepetoos ep orfinsa 0 9 ogbezzueii0 2 au0yu09 “oro 9p NO tun 9p ogbeztiond 2 1211090 gropod jenb ou “ooupisty oss2001d ‘owisour win 9p saiuexBaiuy 90120dse stop vs apeprTenptArpu UP ‘oquourajoauasap 0 9 opepurjnonred ep ,opSuainuem, | WOWOY OP sopupioedes sep ouAMIAjOAUasaP NO OB! os (6h 2961 “22TH ,ompaypun 0 oxsax a8 jen op yoni asqus 2p ossaneud 0 3 ‘apopuerond mp ruse opSeaaye ap osseoord um mansuo> raKap ays “M9A9p OMUNUOD lwo iso ‘opeqene voumu 9159 Ogu onpiarpuy oO ‘OxIe epor wi 3 ‘oxduas ‘epeurumajap mod9 eum ap 01 0p [wept 0 No Onpiarpur o 20} yenb eas ‘Se “Os pour um ap onprappur ura (anfoauassp 25) atr9qu0D as sepnonued o ‘e20d9 epeo ug “onpyaypus op ancaap 0 9 owwaut 259 9 OpePTENpIAIpUt Y “ENpIaKpU WOROY OP semonzed wowoy 0 aqueureprier sesedas janyssod 9 OeN., oorpua8 9s win uigwoy © opuag ‘oueqes op yero0s opsrarp eu opdisod ns sUuoJUOD ‘sepEztEIsHO nO SupIAfoaUDSap OBS sapeproede selva oo1i;4e8 ros wn 7 WOWOY “sIeI90s seRs¥ID 2 soqeNse ‘sopepatoos sajusiayip sou ‘vsIeAIp exloueu ap ‘2 pune o 2 ae[nonzed wrowoy o anua ogSe[ar y “vot ‘exinbayraty 9 voupSora19y 9 BuPIpnod epta VY ‘SortiatHoK ‘sopnuas snes so sopoy owaureuo!suny wo, 4e90}09 aAap u1owoY o “opunut assou 94 ‘efos no ‘susiog sv sesn wieg “sieo0s sagSejar sep opSeyiutsse ® 9 — sesio9 se sejndiueW 2p opou op oxdejnuisse @ — fost Q “wyMpe apepl ge BFSy9 WouIoY O OpuRNb oso WOE ‘opuinjouco as ogu ‘epra ep ofuo] oF aomuoge weBezipuarde wssy steig0s sog5ip Nua “ro0s0u oe 9 OU apeprowaus® win oalpuas med wewoy Q “onno a odn wn PH ZIP owo9 ‘aisix9 owU se, POIs BP 9 OpUNUI Op 9ej WA oBde[a1 ap soueuiny sod 50 OpUnn9SIP LUOISH EP osIn9 OU WoWOY Oo wNHIS 19],>H “epepteapiaiput 9 epepusejnonied ap sonsouie9 so wo) ‘a1va20p oyjeqen ou sourvosng, anb — (2s L967 ‘32[19H) .oo;UEH sWuWEUEIOsHOD aITa © de pensamento criative. Tal caracteristica, embora necesséria paca facilitar 0 andamento de vida cotidiana, pois 0 homem no pode parar para refletir sobre cada uma de suas ages, é, a0 mesmo tempo, reforgadora da repetigdo. Ao reforgar a repetigio e a regularidade, o economicismo acaba por se conservador ¢ até mesmo uma bi © a novas aprendizagens, econémico para se apropriar das objetivagées genéricas em © homem no se preocupa com 0 porqué dessas objetivags Ele nfo questiona sua génese, conduzindo a uma unidade imediata de_pensamento € ago na vida cotidiana, tormando-a pragmitica Na terceira caracterfs 1 © pragmatismo, 4 “As idéias necessérias cotidianidade jamais se elevam ao plano da teoria do mesmo modo que a ativi cotidiana no préxis. A atividade pratica do individ: 86 se eleva ao nivel da préxis quando é atividade huma ro-genérica consciente” (Heller, 1989: 32) A repetico, a economia € 0 pragmatismo favorecem ¢. silo favorecidos por uma quarta caracteristica do pensamento © da aco da vida cotidiana — a probabilidade. A heterog neidade da vida cotidiana faz com que essa s6 seja poss seo homem agir sticamente, pois ¢ impossfvel calcular, com preciso cientifica as conseqléncias possfveis de cada ago. Na apropriagio da vida cotidiana, € importante também ta caracteristica —, pois, enquanto repet desempenha uma fungio decisiva tagdo ocorre de trés formas distintas, ‘mas relacionadas: a imitagdo de ages, a imitago evocativa e a imitagdo do comportamento. Essa iltima destaca-se das outras formas, porque, por meio dela, 0 homem apropria-se de com- Portamentos que possuem um conteiido de valor social e de tum aleance ideol6gico, 52 A imitagio conduz 0 particular a produzic sempre a ‘mesma coisa, mas, com base no conhecido, 0 homem pode produzir algo similar por meio da sexta caracteristica — a analogia — que, 20 possibilitar a produgio de algo semelhante mas diferente do conhecido, desempenba um papel importante no desenvolvimento estrutoral da objetivaglo genérica em si A analogia — present linguagem — torna-se necesséria A carac da vida cot pensével A vida cotidiana, a ultra neralizagdo contém aspectos que dificultam 0 enfrentamento de situagGes novas, pois dirige-se a uma simples conservago da vida cotidiana, quando ela demander uma modificagio e, as ‘vezes, a suspensio dos jufzos preconcebides. “Toda ultrageneralizagao & wm julzo pre regra provisdria de comportamento: proviséria porque se antecipa & atividade possivel e nem sempre, muito pelo contrario, encontra confirmacio no infinite proceso da pratica. Diferentemente do que ocorre com 0s jufzos coti- dianos, os jufzos cientificos consideram-se provisérios ape- nas até 0 momento em que, num determinado estégio evolutivo da cigncia, as hipéteses comprovam-se como verdades, sendo reafirmadas” (Heller, 1989: 44). Vinculados ao ju‘zo provisério cotidiano, estio ainda, os preconceitos, cujas rafzes antropolégicas so 2 f€ e a confianga. Todas essas caracteristicas do pensamento ¢ do compor- tamento para que o homem seja as ndo se devem cristalizar Devem permitir a0 homem que as ultrapasse, evitando-se, assim, “a vida cotidiana, de todas as esferas da realidade, € aquela que mais se presta & alienagio” (Heller, 1989: 37), 53 ss ‘opberadns wns reosnq ered overpnos op anied aiuewodur 9 stod ‘oxSunsip wssa exed erougiayar ap 21005 eum GromAsuo oURIpNOD oUDMIYOdUIOD Op 2 ojNaMIEsuad op seonsyoisei sy “o12ou09 nos 2p oysusaide BU OBSUNSIP POD 0 axa wSuarayIp ep wt ep eansodsied Bu 95-1onjonuasop opfwuuorsuen ess 10d stoaysuodsos sowuofe sop wn ow0> soqparad 9$ 9 opiqaaiad 108 snap osst wed sour ‘srodround sa1ow sop win 9 20ssajoxd 0 jeab eu ‘efoosa yp opSeuLioy pur NO apepuR “wiowoy op yets0s ogSnposdor @ tupssaoou 9 ‘sareyoad o1weutvsued 9p souuioy sens woo ‘eueIpnos wpIA y “opder -adns-o1ne 9p sapeprigissod sens zedeosa opuextop ‘ousipno ou as-szztfastzo “zaayei “wopod stuooop ouregen 0 ‘owueHod ‘2 xejoos9 upla Vy stxyid vjad Jonb ‘euerpnos apeplane ead sanb reuoa1 ved onb ‘ourrpos owouresuad ojed sonb eprnpuco 9 ‘ouwtpnoa-ofu 0 2 oueIpROD o OMaUreUOIoURY 9 LIMIMNNSD ens wa eNodilos ‘woupisty opSreaNsul oWO9 “eIOos9 y “opeptyear ep sepeuoia ‘efar-roqur sex9yso ojuenbua ‘euespyos wptA ep > apepo!s0s ep 1a wnadgid w srnpuos ‘— OnprAtpur 0 ose9 ou — urouToy 0 onb wsed wyipssaoau opépuoa 9 wlougiosuodoIe F 3 “alapdso ‘euin 9p osqurour owo9 na Op kIDURIOsUOD e “POIs! ‘wIOURIOSUOD lua, Ogu ‘no Op woUgIosUOD ey se|HOMNEd Oo EIOGUID fonpjarpun op sejnopred o ‘oquourereya ‘eiouaraytp anb soysedse sop wn asso g epra wudoid ens ‘sowyuoo wos 2 epowga enoueus ap ‘xaAjosar vinooud sejnonsed 0 ‘ogSeazasuoooine ens woo seuade opednooaid oywenbug -ogsearasuosoyne & 9 caniafgo ofno sejnomzed wowoy 0 ‘esej2 euMOy ap ‘ezua}ouse> ‘sag5z 56 tui} sens wo ‘ouerpno> oqwouresuad op wininuse y opelnouta “ousipnoo soqes oss ‘apepifsoy wun umysu0D wIOquIR, uvjpno epia w asaye oypiuota soqes 0 wioguta “epEoysfpou wIMRN}se Ens ap BIOUQSSI ® la} og ouPIpROD JaqUs 0 ‘eouRHbasuOD WH “epEntoUess uso} ap opeiueserde 9 au anb opinbe vonywiBead extouew op opuesn ‘seounuato sopSisiabe sep asaugi up ojausizaxuoo 0 wesuadstp ouvipnoo o1oustdayu0 Q “(ZZ¢ “L861 “9112H) [81 woo ‘oousiusta z9qes 0 oFU seUr ‘seoypIUaID Sogdisinbe seuI99 (syIOIe ‘anb repeons epod no) ayjooe ouprpnoo sages 0 ‘wnssy (ae ‘2960 “21113) ,s9san8Inq sesseur ap oFSeo -nmwo> 9p Soeur sop oESNP e ajwourjpjesed 96-eayz0A ‘yuaoar steuI epure 9 OUEIPROD oan>sousoo TeayeUl ox SooqHuBp soqauTayUED SOP aquaPIeUOD OEMNPOANT “aquaturgjrar9su09 * oueypnos soqes 0 wranouad viougto v 9 optSifax y -(eHosoIN) v > 1008 SBIOUgIO Se “BfoU ‘28-opuInjoul) BlOUa! vjad 2 oEFSHar “emesont, ‘one vjad opwouonyu! 9 oueIpnoD raqes CO “re seg6t “eqpH),orpo> Zoqe o woo mee an ‘seas sesINo tw2 no “aezey anb o augos (ootspsoqy ‘ooypuor) je ered ‘coypua8 ‘openbope saqes um wanssod ogy anb seu ‘wa2e) .anb 0, soqes wos urenye anb xemp smb oy ,urazey 0 ‘eur ‘trages 0 ogy, suowoy so anb aaaissa xaepy Opueng, ‘oyreqens [woos oBstaIp Bu o¥SIsod ENS w 0D oploge op eLseA anb ‘oquouroaquoo ap ourtuyur wn ap esfraid wauIay 0 ‘9s-sznpoxdar Bid “w[nonued op seose se vin anb ajonbe 9 ouvipnos soqes © “ wu ayueyodust > ‘ourpnoo saqes 0 ‘ouvipod oweuresoduios 0 owo9 WIssy ‘89 wind opberedaid v9 ‘ouripnos-ozu 0 2 oueipros o anus ovderpaut 2 9 wuRIpNOD epIA Y “euPIpNOD guD90P oBde vU soIosaid sooTug so urefes anb woyudis opu ‘opnyuo) ‘euerpHo apepianie B SOuyss200U OBS oM!auEUOduD 2p seuLenbse sass Trabalho docente, autonomia pedagégica ¢ formagio de professores A anélise da prética docente que nos permitiu uma aproximagio do conceito de trabalho docente permite-nos fazer algumas consideragées. O cotidiano da atividade docente, 20 mesmo tempo que se apresenta bastante fecundo para uma reflexo, pode ser também uma barreira 20 desenvolvimento do pensamento cientifico. A realidade da sala de aula nao emerge num primeiro olhar sobre seu cotidieno, pois a trama que ali jé est@ instalada pode obscurect-la, Para além da rotina observads na sala de aula, encontramos, nas falas das professoras ¢ super de trabalho docente. 0 trabalho de planejamento, a avaliaglo, a professor, seus valores. 3 hist6rica da docéncia, o trabalho docente apresenta ides que 0 distinguem do trabalho material, embora, da mesma forma que este, tenha sofrido a destruigio d autdnomo ¢ a transformagao nas suas formas de relagées professor, responsdvel direto pelo cotidiano da exercer sua fungio, com maior ou menor autonomia e controle sobre seu processo de trabalho. Qualificado € 0 professor que ossui conhecimento ¢ 0 saber pedagégico e tem compromisso com 0 proceso de ensino-aprendizagem. © wabalho docente exige, pois, daquele que o exerce, ‘uma qualificagao que vai além do “conjunto de capacidades & conhecimentos que 0 trabalhador deve 4 tarefas que , 199) que pressupOe is. Sem esta, sua ago resttingir-se-4 ‘uma consciéncia de sua pr a pra ‘A importincia do professor qualificado para a luta politica de recuperago da escola pablica, visando a sua democratizacao 56 de qualidade, emerge como um dado le onde ocorre @ ago docente: a sala de aula dessa social voltada para a democratizagio dessa escola. trabalho docente tal como concebido — préxis docente —e tal como evidenciado ¢ expli cotidiano, mostra que mais signi de concepgio e execucio é busca -dagégico avangard na di vvistos apenas todo, Nenhum projeto se 08 professores fore ‘papel’ de aluno” (Rockwell & Mercado, 1986: 65). Um projeto pedagsgico € 0 projeto de uma prética social © os problemas desta “.... nfo podem reduzir-se a problemas strumentais onde a tarefa do profissional se con- ertada eleiggo de meios e procedimentos c na competente e rigorasa aplicagio dos mesmos (Pérez Gémez, 1992: 132) a7 6s ‘OaVOWSN > 211g “TTEKIOON sur “sonsoEt 9p uprommoS uf & swasop vonoyad eT YY ‘OGVOUEN * la “TEMAOON ‘seuduy “oonpeip 2p ousua ow sonroueny IAIIO ® @P °C “a HRW ‘AUCNV “UL sad 3 ous ap uuguody9 Eun ‘op apepauapt ep opSnnsu09 wu oRSeIpauE ows {661 ‘22U0. ‘olsea O¥S Z2>HRLd > oUOP ‘opoprUN srouossofeud 3p opSousof ww o}8pi89 O “optiieD wus "VINA (t “oxdeonp 9p smug) pr1-56 “A “Zp6T ‘ioUmD oct “toesrt “opSouuof ons 2 souossfod 50 (9003) OMY "VOAQN :0] “onprayasyruotssyead out ord op oSeu203 e aostajord op canpid olauested O 1e8ty “ZaHOD ZAHA 961 ‘sopeory suomyrzou9 ‘oqteg OFS “PO “E “eoqu9 ogSnpomuy :10}0989 opSoustumupy “onbNUIEL 10K, ‘UWE “6E1-601 “4 ‘166T ‘y “U ‘aidory cuog ‘oxsompa yp vuoay “awa20p o¥ssyoud wp oysoutajon ~u2sop 9 asouall ep oaupyni-o%9s opmise 0 wie “OIIDIUY ‘VOAON “Lor 2p opbingquiwe “1 °A “$861 “PNG, ‘ououey 2p ong wamNJod vruouose op vom — yoRdED O “HEY "OAV ‘suet ‘eoqsr] ‘pul2pom vxBoRopad w 9 xi -y 4 905 “0661 ‘aS/ONa ‘ormeg OFS “opesaIMOC ap 280], vouppip 2 vi¥o3opad auqos ouginpounu oprase <2qu220p oywqnn op sornmpud 2 soaupas sonumunpung “SOUR 980f ‘ONNYALT ‘sopapysturdeg ‘somduey “oo1syg vjooey -osaUIS op v ‘urn ‘apepifenb op vosnq ¥ 2 vojseq oxbuzimjoosg “IUDs "AVY 8861 ‘sndure ‘onouey ap onf “vouzIMp vp wyowep y “oxpuEry "YHONOX “L861 “insustog "euojanreg “pa “z “euvtpnoD epIa vp op esBoqorI0g. 61 “HD, 9 ma “onaurg 2p ont ‘po '¢ -mueINY 9 2 ovenpued Q ‘saudy “LETTE (osu id oFsi2A) “dBi “GRGT WUOMOHT OIG “66 ‘wYOUPIO ASMIYNY WAN “LINEOOd ONTVEVEL Aa OssaOwd Od OVSYZINVDYO V,, OISOAIIIS ‘5 ‘ONISNA A VOY'd H VOLLYGIG 3d TVNOIOVN OdLNOONE. 'u “opSeziuei0 9p seuL0} seAou ap wsinbsod ¥ esvd sO]UDND|S ‘ontSpiieped ogieqen op opberueBio 2p AISTY “4 “1661 "y “A ‘aR ouog ‘opivonpy 2 nu02, “opSezuemjoxd v 2 oUsteuoIssYoNd (© ane ‘wougaop ep opepiniquie y “zopueUINy ONLY "VLINONA ‘7661 “Z0) ‘oINed OES “pO “E “DoIyND 2 enuawnrayuo> 109 “Oe 380 ‘OLLAN 7“ OuLIED op PUNY, ‘OHTVARVD ‘¥66I “ASN “Opeiomog ap 2824, “oN 2p BIOS 2p aneod v opnise un :oisyend> vaygnd woos tu apua20p oyjoqrsy Y2Ksss0d vruowomo p ope¥au opuowopne vq “eIpwes IZZY «@ L1z ‘S86r “OWANATWa OH OPA “DINAN ¥P oESeonpy op apepinoeg ep sossajong ened 2591, ‘opSeayouorsnfoud 2 ovjoqon op 810 :sopeypogoul 2 sopvonpa ‘3135294 °F) (aN ‘OROWUY. sSrouonany semua; seor8oSepad sogisonb sv vjodomxs wis 9 “soxqnd ejoas9 ep opSeztyeotap wojgord eu aqueseid opisanb “si229p opSeutfen ts esuad 9 oursu9 ap 9peprenb uo ‘sod “Ws, (© 6861 “seu:g) ,ontoupSoqu09 0 wusoUL 9 opu seus “owouseayuoo 0 eunia.ap eangid Vand ‘9p opdejar ens wa‘ ens ‘Jeoos vonpsd wun Jossajard op oyreqen o opuag

You might also like