nhµ níc ph¸p quyÒn...

TriÕt häc, sè 8 (243), th¸ng 8-2011

NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN Vµ VÊN §Ò

X¢Y DùNG NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN ë VIÖT NAM
nguyÔn nh ph¸t (*)
Trªn c¬ së luËn gi¶i nh»m lµm râ r»ng nhµ níc ph¸p quyÒn lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu cña nh©n lo¹i
trong viÖc tæ chøc vµ vËn hµnh x· héi, lµ gi¸ trÞ phæ biÕn vµ lµ biÓu hiÖn cña mét tr×nh ®é ph¸t triÓn
d©n chñ, trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ ®· tËp trung ph©n tÝch thùc tr¹ng cña Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ
nghÜa ë ViÖt Nam vµ nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra ®Ó x©y dùng, ph¸t triÓn Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ
nghÜa ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay trªn mét sè khÝa c¹nh chñ yÕu, nh hÖ thèng ph¸p luËt, HiÕn
ph¸p vµ ph©n c«ng quyÒn lùc, hµnh ph¸p, t ph¸p ®éc lËp – b¶o vÖ quyÒn con ngêi, tµi ph¸n HiÕn ph¸p vµ
söa ®æi HiÕn ph¸p.

I. NhËn thøc vÒ nhµ níc ph¸p quyÒn luËt;

Nhµ níc ph¸p quyÒn lµ mét trong nh÷ng
thµnh tùu cña loµi ngêi trong viÖc tæ chøc
vµ vËn hµnh x· héi. XÐt vÒ b¶n chÊt, nhµ n-
íc ph¸p quyÒn lµ trËt tù x· héi mµ ë ®ã, nhµ
níc thùc thi quyÒn lùc cña m×nh dùa trªn nÒn
t¶ng ph¸p luËt ®îc ban hµnh theo thñ tôc
hiÕn ®Þnh nh»m b¶o ®¶m c¸c quyÒn tù do,
d©n chñ cña nh©n d©n vµ c«ng lý. Theo ®ã,
nhµ níc ph¸p quyÒn ®ßi hái nhµ níc chÞu sù
kiÓm so¸t, sù chÕ ngù cña ph¸p luËt trong
mäi ho¹t ®éng cña m×nh. Nh vËy, nhµ níc
ph¸p quyÒn kh«ng ph¶i lµ mét kiÓu nhµ níc,
còng kh«ng ph¶i lµ mét nhµ níc hiÖn thùc cô
thÓ. Nhµ níc ph¸p quyÒn lµ gi¸ trÞ phæ
biÕn, lµ biÓu hiÖn cña mét tr×nh ®é ph¸t
triÓn d©n chñ.
Víi tÝnh c¸ch mét hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ
phæ biÕn cña nh©n lo¹i, nhµ níc ph¸p quyÒn
lu«n ®îc hiÓu lµ ph¬ng thøc tæ chøc quyÒn
lùc nhµ níc vµ thùc thi nÒn d©n chñ víi c¸c
®Æc ®iÓm:
(a) Nhµ níc ph¸p quyÒn dùa trªn nÒn t¶ng
cña chñ nghÜa hîp hiÕn;
(b) Ph¸p luËt gi÷ vÞ trÝ chi phèi vµ cã
hiÖu lùc ph¸p lý tèi thîng trong x· héi, nhµ n-
íc còng ph¶i chÞu sù rµng buéc cña ph¸p
(c) B¶o ®¶m nguyªn t¾c ph©n quyÒn vµ
yªu cÇu vÒ sù ®éc lËp cña t ph¸p;
(d) Ph¸p luËt ph¶i ®îc ¸p dông c«ng b»ng,
nhÊt qu¸n, ph¶i b¶o ®¶m tÝnh c«ng khai, sù
minh b¹ch, dÔ tiÕp cËn, ¸p dông kÞp thêi;
(®) T«n träng vµ b¶o vÖ quyÒn c«ng d©n
vµ quyÒn con ngêi.(*)
Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhµ níc cô thÓ, khi thiÕt
kÕ m« h×nh vµ b¾t tay vµo x©y dùng chÕ
®é nhµ níc ph¸p quyÒn, ®Òu kh«ng thÓ
kh«ng tÝnh ®Õn truyÒn thèng lÞch sö, v¨n
ho¸ vµ bèi c¶nh chÝnh trÞ cô thÓ cña quèc
gia m×nh (tÝnh ®Æc thï).
Bíc vµo nÒn kinh tÕ thÞ trêng toµn cÇu,
ViÖt Nam ®· ®iÒu chØnh HiÕn ph¸p vµo
n¨m 2001. Cuéc söa ®æi HiÕn ph¸p lÇn nµy
cho thÊy khuynh híng trë l¹i mét sè yÕu tè
cña chñ nghÜa hîp hiÕn. Lý do cña ®iÒu
nµy lµ ViÖt Nam ph¶i hßa nhËp víi thÕ giíi
toµn cÇu, buéc ph¶i chÊp nhËn mét sè gi¸ trÞ
chung cña nh©n lo¹i, ®îc h×nh thµnh tríc tiªn
ë ph¬ng T©y, trong ®ã cã chñ nghÜa hîp
hiÕn, ®Ó t×m tiÕng nãi chung trªn con ®êng
mu cÇu sù thÞnh vîng cho quèc gia: Nhµ níc
ph¸p quyÒn, ph©n c«ng quyÒn lùc gi÷a c¸c
(
*) Phã gi¸o s, tiÕn sÜ. ViÖn trëng ViÖn Nhµ níc vµ Ph¸p
luËt, ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam.

19
nguyÔn nh ph¸t
ngµnh lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t ph¸p.
Trªn c¬ së tæng kÕt lý luËn vµ thùc tiÔn
x©y dùng Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ
nghÜa ViÖt Nam trong thêi gian qua, ®· cho
phÐp kh¼ng ®Þnh cã c¸c ®Æc trng sau:
(a) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam lµ Nhµ níc cña nh©n d©n, do
nh©n d©n, v× nh©n d©n, thÓ hiÖn quyÒn
lµm chñ cña nh©n d©n;
(b) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam tæ chøc vµ ho¹t ®éng trªn c¬ së
HiÕn ph¸p, ra søc t«n träng vµ b¶o vÖ HiÕn
ph¸p;
(c) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt, b¶o
®¶m vÞ trÝ tèi thîng cña ph¸p luËt trong ®êi
sèng x· héi;
(d) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam t«n träng vµ b¶o vÖ quyÒn con
ngêi, c¸c quyÒn vµ tù do cña c«ng d©n, gi÷
v÷ng mèi liªn hÖ d©n chñ gi÷a Nhµ níc vµ
c«ng d©n, gi÷a Nhµ níc vµ x· héi;
(®) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam b¶o ®¶m quyÒn lùc nhµ níc lµ
thèng nhÊt, cã sù ph©n c«ng vµ phèi hîp gi÷a
c¸c c¬ quan nhµ níc trong viÖc thùc hiÖn c¸c
quyÒn: lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t ph¸p, cã sù
kiÓm tra, gi¸m s¸t chÆt chÏ viÖc thùc hiÖn
quyÒn lùc nhµ níc;
(e) Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam lµ Nhµ níc do §¶ng Céng s¶n ViÖt
Nam l·nh ®¹o.
Nh×n chung, hÇu hÕt c¸c nghiªn cøu vµ
ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Õn nay ®Òu thÓ hiÖn
híng t duy coi nhµ níc ph¸p quyÒn lµ “mét lo¹i
nhµ níc” hay lµ mét “chÊt lîng míi” cña nhµ
níc, thËm chÝ lµ “chÊt lîng” cña bé m¸y nhµ
níc. §iÒu nµy còng ®· ®îc t×m thÊy trong c¸c
v¨n kiÖn cña §¹i héi XI cña §¶ng. Theo ®ã,
viÖc ghi nhËn nh÷ng thµnh tùu vµ nh÷ng yªu
cÇu, nhiÖm vô x©y dùng Nhµ níc ph¸p
20
quyÒn ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa cña d©n,
do d©n vµ v× d©n ®Òu xoay quanh trôc bé
m¸y nhµ níc trªn tinh thÇn ph¸t huy d©n
chñ(1).
Trong bèi c¶nh ®ã, B¸o c¸o chÝnh trÞ cña
§¹i héi XI ®· ®Ò ra nhiÖm vô “n©ng cao
nhËn thøc vÒ x©y dùng Nhµ níc ph¸p quyÒn
x· héi chñ nghÜa”. §©y lµ c¬ héi ®Ó chóng
ta tiÕp tôc trao ®æi tiÕp vÒ vÊn ®Ò “nhµ n-
íc ph¸p quyÒn”.
Tríc hÕt, cÇn ph¶i lµm râ “nhµ níc ph¸p
quyÒn” cã ph¶i lµ kh¸i niÖm chØ nhµ níc
hay lµ mét häc thuyÕt, mét nguyªn t¾c qu¶n
trÞ x· héi b»ng ph¸p luËt, trong ®ã cã nhµ n-
íc.
Cã lÏ, cÇn xem xÐt kh¸i niÖm nhµ níc
ph¸p quyÒn trong sù kh¸c biÖt vÒ môc ®Ých
víi nh÷ng kh¸i niÖm vÒ nhµ níc trong triÕt
häc vµ trong luËt häc. Nh trªn ®· nãi, nhµ níc
ph¸p quyÒn kh«ng ph¶i lµ mét kiÓu nhµ níc,
còng kh«ng ph¶i lµ nhµ níc hiÖn thùc cô
thÓ; nã lµ mét gi¸ trÞ phæ biÕn, lµ biÓu
hiÖn cña mét tr×nh ®é ph¸t triÓn d©n chñ.
Nhµ níc ph¸p quyÒn lµ mét trong nh÷ng
thµnh tùu cña loµi ngêi trong viÖc tæ chøc
vµ vËn hµnh x· héi. XÐt vÒ b¶n chÊt, nhµ n-
íc ph¸p quyÒn lµ trËt tù x· héi mµ ë ®ã, nhµ
níc thùc thi quyÒn lùc cña m×nh dùa trªn nÒn
t¶ng ph¸p luËt ®îc ban hµnh theo thñ tôc
hiÕn ®Þnh nh»m b¶o ®¶m c¸c quyÒn tù do,
d©n chñ cña nh©n d©n vµ c«ng lý. Thµnh
tùu khoa häc ph¸p lý hiÖn ®¹i ®· cho thÊy,
nhµ níc ph¸p quyÒn lµ mét kh¸i niÖm cã thÓ
®îc hiÓu ë hai cÊp ®é: 1) Víi tÝnh c¸ch lµ
häc thuyÕt, lµ t tëng; 2) Víi tÝnh c¸ch lµ hÖ
thèng c¸c gi¸ trÞ ®îc ®óc kÕt tõ thùc tiÔn tæ
chøc thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc, thùc thi
d©n chñ(2).
(
1) Xem: §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i
biÓu toµn quèc lÇn thø XI. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ
Néi, 2011, tr.53, 85, 141, 159, 171, 246...
nhµ níc ph¸p quyÒn...
NÕu hiÓu nh vËy, nhµ níc ph¸p quyÒn
kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ mét nhµ n-
íc cô thÓ, víi b¶n chÊt chÝnh trÞ vµ x· héi cô
thÓ. Bëi lÏ, nhµ níc ph¸p quyÒn, mét mÆt, lµ
nguyªn t¾c, lµ häc thuyÕt t tëng ®Ó tæ chøc
vµ vËn hµnh mét chÕ ®é; mÆt kh¸c, nã ph¶n
¸nh nh÷ng yªu cÇu ®èi víi viÖc tæ chøc vµ
thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc, quyÒn lùc x·
héi trong bèi c¶nh thîng t«n c¸c gi¸ trÞ d©n
chñ cña ph¸p luËt. V× vËy, nhµ níc ph¸p
quyÒn lµ môc tiªu, lµ ®éng lùc cña ph¸t
triÓn x· héi víi sù thÓ hiÖn ë nh÷ng møc ®é
kh¸c nhau cña nÒn d©n chñ. Theo ®ã, mçi
mét trËt tù x· héi vµ nhµ níc cô thÓ ®Òu thÓ
hiÖn nh÷ng møc ®é kh¸c nhau cña tÝnh ph¸p
quyÒn cña nhµ níc, cña x· héi.
Nhµ níc ph¸p quyÒn lµ “thíc ®o” cña nÒn
d©n chñ; trong khi ®ã, tÝnh d©n chñ cña
mét x· héi kh«ng ph¶i lµ ®¹i lîng bÊt biÕn
nªn khã cã thÓ tiÕp cËn nhµ níc ph¸p quyÒn
trong mét x· héi cô thÓ theo “®iÓm dõng” –
theo tiÕp cËn tÜnh. Theo nghÜa ®ã, c¸ch
®Æt vÊn ®Ò xem xÐt mét x· héi cô thÓ ®Ó
t×m hiÓu ë ®ã, cã hay kh«ng cã nhµ níc ph¸p
quyÒn hoÆc theo c¸ch x¸c lËp mét m« h×nh
nhµ níc ph¸p quyÒn cña mét quèc gia còng lµ
c¸ch tiÕp cËn tÜnh theo híng “nhµ níc hãa
nhµ níc ph¸p quyÒn”. Thay vµo ®ã, sÏ lµ hîp
lý h¬n nÕu ®i t×m tÝnh ph¸p quyÒn hay
tÝnh nhµ níc ph¸p quyÒn cña mét chÕ ®é,
mét nhµ níc hay mét chÕ ®é chÝnh trÞ.
TiÕp cËn nh vËy sÏ gióp ta ph©n biÖt kh¸i
niÖm nhµ níc ph¸p quyÒn víi nh÷ng kh¸i
niÖm vÒ kiÓu hay h×nh thøc, b¶n chÊt cña
mét nhµ níc cô thÓ; sÏ gióp ta nh×n nhËn
nhµ níc ph¸p quyÒn nh mét qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn liªn tôc, sèng ®éng. HiÓu nh vËy, nhµ
níc ph¸p quyÒn sÏ ®îc coi lµ gi¸ trÞ phæ qu¸t
cña nh©n lo¹i vµ còng nh kinh tÕ thÞ trêng,
nã vît qua khu«n khæ cña nh÷ng sù kh¸c biÖt
vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n
hãa vµ lÞch sö ë tõng trËt tù x· héi cô thÓ
trong thÕ giíi ®¬ng ®¹i. (2)
VÊn ®Ò ch¾c ch¾n sÏ ®îc ®Æt ra lµ,
vËy cÇn ph¶i lý gi¶i thÕ nµo vÒ sù kh¸c biÖt
cña nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ kh¸c nhau, ®Æc
tÝnh kh¸c nhau vÒ ph¬ng diÖn nhµ níc ph¸p
quyÒn t¹i c¸c quèc gia kh¸c nhau?
Tríc hÕt, còng nh kinh tÕ thÞ trêng, møc
®é cña thÞ trêng hay cña nhµ níc ph¸p quyÒn,
víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng hiÖn tîng x· héi, bÞ chi
phèi bëi rÊt nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau, ®iÓm
xuÊt ph¸t kh¸c nhau vµ con ®êng ®i tíi còng
cã thÓ kh¸c nhau. MÆt kh¸c, nh÷ng sù kh¸c
nhau ®ã cÇn ph¶i ®îc hiÓu lµ sù kh¸c nhau
vÒ “lîng” chø kh«ng hoµn toµn lµ nh÷ng sù
kh¸c nhau vÒ “chÊt” – c¸i chÊt lµ nhµ níc
ph¸p quyÒn.
Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y cho
phÐp ®i ®Õn mét vµi hÖ lôy ®Æt ra trong
t duy lý luËn vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt lµ:
- LiÖu cã thÓ cã mèi quan hÖ gi÷a nhµ n-
íc ph¸p quyÒn vµ kinh tÕ thÞ trêng, trong khi
kh¸i niÖm nhµ níc ph¸p quyÒn kh«ng ¸m
chØ mét nhµ níc cô thÓ (víi 4 dÊu hiÖu
®Æc trng cña nã theo lý luËn vÒ nhµ níc)?
- LiÖu cã thÓ x©y dùng ®îc mét m« h×nh
Nhµ níc ph¸p quyÒn ViÖt Nam kh¸c biÖt vÒ
chÊt (mét kiÓu nhµ níc) so víi nh÷ng môc
tiªu vµ gi¸ trÞ chung cña häc thuyÕt nhµ níc
ph¸p quyÒn?
- VÒ ph¬ng diÖn lý thuyÕt, liÖu cã thÓ
vµ cã nªn kh¾c s©u sù ph©n biÖt vÒ chÊt
gi÷a “m« h×nh nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ
nghÜa” víi nh÷ng m« h×nh cßn l¹i trªn thÕ giíi
mµ ch¾c sÏ ®îc ®Æt tªn chung lµ “t b¶n chñ
nghÜa”?
- Møc ®é vµ ph¹m vi biÓu hiÖn c¸i chung
(
2) Xem: Bïi Nguyªn Kh¸nh. §Ò tµi cÊp Bé “Nh÷ng vÊn
®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn c¬ b¶n cña viÖc x©y dùng vµ
hoµn thiÖn Nhµ níc ph¸p quyÒn ViÖt Nam x· héi chñ
nghÜa trong giai ®o¹n tõ nay ®Õn 2020”, ViÖn Khoa häc
x· héi ViÖt Nam, 2010.
21
nguyÔn nh ph¸t
(vÒ chÊt) trong c¸i riªng (vÒ lîng) trong trËt tù
Nhµ níc ph¸p quyÒn ë ViÖt Nam nh thÕ nµo
lµ phï hîp?
§©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt quan träng
®ang ®Æt ra cho giíi nghiªn cøu vÒ nhµ níc
ph¸p quyÒn ë ViÖt Nam hiÖn nay.
II. Nhµ níc ph¸p quyÒn ë ViÖt Nam –
thùc tr¹ng vµ nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t triÓn
1. HÖ thèng ph¸p luËt
HÖ thèng ph¸p luËt trong Nhµ níc ph¸p
quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam ph¶i t¹o
c¬ së ph¸p lý ®Ó c¸c c¸ nh©n cã thÓ tù do
tham gia, thµnh lËp, sinh ho¹t trong c¸c tæ
chøc tù qu¶n cña x· héi d©n sù; ®ång thêi,
ph¸p luËt ph¶i t¹o hµnh lang ph¸p lý ®Ó c¸c
tæ chøc x· héi tù qu¶n ho¹t ®éng mét c¸ch cã
hiÖu qu¶, lµ ®¹i diÖn hîp ph¸p b¶o vÖ
quyÒn lîi cho c¸c thµnh viªn, híng c¸c thµnh
viªn cña hä trong ®êi sèng thêng ngµy biÕt
tu©n thñ ph¸p luËt, tu©n thñ c¸c quy t¾c ®¹o
®øc, x©y dùng x· héi lµnh m¹nh, no Êm vµ
h¹nh phóc.
Trong nhµ níc ph¸p quyÒn, c«ng b»ng,
d©n chñ, c«ng khai, minh b¹ch, thèng nhÊt
vµ ®ång bé lµ nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n cña
hÖ thèng ph¸p luËt. Trong Nhµ níc ph¸p
quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, hÖ thèng
ph¸p luËt ph¶i ®¶m b¶o c¸c tiªu chÝ: (a) Ph¸p
luËt ph¶i nhÊt qu¸n (thèng nhÊt vµ ®ång bé);
(b) Ph¸p luËt ph¶i c«ng khai vµ dÔ dµng truy
cËp ®èi víi ngêi d©n; (c) Ph¸p luËt ph¶i tin
cËy ®îc vµ cã thÓ dù ®o¸n tríc ®îc; (d) Ph¸p
luËt ph¶i ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi.
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, hÖ thèng ph¸p
luËt cña ViÖt Nam r¬i vµo t×nh tr¹ng chÝn
kh«ng: “kh«ng ®Çy ®ñ, kh«ng râ rµng,
kh«ng cô thÓ, kh«ng t¬ng thÝch, kh«ng minh
b¹ch, kh«ng tiªn liÖu tríc, kh«ng hîp lý, kh«ng
hiÖu qu¶ vµ kh«ng hiÖu lùc”. Mét trong
nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cña nh÷ng yÕu
kÐm nªu trªn chÝnh lµ sù thiÕu v¾ng tÇm
22
nh×n chiÕn lîc. Do ®ã, ®· ®Õn lóc chóng ta
cÇn tæ chøc s¬ kÕt viÖc thùc hiÖn NghÞ
quyÕt sè 48/NQ-TW vµ cã nh÷ng nghiªn cøu
thÊu ®¸o chuÈn bÞ cho viÖc söa ®æi, bæ
sung HiÕn ph¸p n¨m 1992 vµ c¸c luËt vÒ tæ
chøc bé m¸y nhµ níc, ®ång thêi ®Ó tiÕp tôc
thùc hiÖn c¸c quan ®iÓm vµ ®Þnh híng
chiÕn lîc cña NghÞ quyÕt sè 48/NQ-TW.
Ch¼ng h¹n, nh÷ng ®Þnh híng quan träng nh
®Õn n¨m 2010 ph¶i xo¸ bá vai trß chñ qu¶n
cña c¬ quan hµnh chÝnh ®èi víi doanh
nghiÖp; x¸c ®Þnh râ c¬ quan, c«ng chøc nhµ
níc chØ ®îc lµm nh÷ng g× ph¸p luËt cho
phÐp; nh÷ng ®Þnh híng cô thÓ cho viÖc x©y
dùng luËt tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬
quan t ph¸p cÇn sím ®îc x¸c ®Þnh lé tr×nh vµ
nh÷ng gi¶i ph¸p thùc hiÖn cô thÓ.
2. HiÕn ph¸p vµ ph©n c«ng quyÒn lùc
Víi tÝnh c¸ch mét gi¸ trÞ phæ biÕn cña
nh©n lo¹i, chñ nghÜa hîp hiÕn ®îc du nhËp
vµo ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû
XX, song cho ®Õn nay, nhËn thøc vÒ HiÕn
ph¸p vµ tu©n thñ HiÕn ph¸p trong ho¹t ®éng
cña c¸c thiÕt chÕ quyÒn lùc ë níc ta hiÖn
cßn nhiÒu h¹n chÕ. Trªn thùc tÕ, nhiÒu quy
®Þnh cña HiÕn ph¸p cha ®îc ¸p dông trùc
tiÕp hoÆc cha ®îc cô thÓ hãa ®Çy ®ñ bëi
hÖ thèng ph¸p luËt, sù ®iÒu chØnh cña ph¸p
luËt cßn tá ra bÊt cËp so víi yªu cÇu cña
HiÕn ph¸p. ViÖc quy ®Þnh thÈm quyÒn cña
c¸c c¬ quan chøc n¨ng chång chÐo, m©u
thuÉn nhau, lµm gi¶m hiÖu lùc ho¹t ®éng
cña c¸c c¬ quan ®ã, t×nh tr¹ng ®Æt ra c¸c
kho¶n thu bÊt hîp ph¸p ®èi víi c«ng d©n vÉn
cßn tån t¹i. T×nh tr¹ng lÊn quyÒn, lîi dông
quyÒn lùc v× lîi Ých c¸ nh©n vµ côc bé dÉn
®Õn tham nhòng vÉn cßn ®¸ng kÓ, viÖc
x©m ph¹m c¸c quyÒn lîi hîp ph¸p vµ thiÕu
t«n träng c¸c nhu cÇu vµ ®ßi hái chÝnh
®¸ng cña ngêi d©n vÉn diÔn ra kh¸ nghiªm
träng ë nhiÒu ®Þa ph¬ng. Khi gi¶i quyÕt c¸c
nhµ níc ph¸p quyÒn...
khiÕu kiÖn cña c«ng d©n, kÓ c¶ khi xÐt xö
hay tr¶ lêi khiÕu n¹i, tßa ¸n vµ c¬ quan nhµ
níc cã thÈm quyÒn còng kh«ng cã thãi quen
sö dông c¸c quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p lµm
c¨n cø, mµ chñ yÕu lµ sö dông quy ®Þnh cña
c¸c luËt, v¨n b¶n híng dÉn thi hµnh luËt, vµ
thêng chØ xem c¸c vÊn ®Ò nµy cã ®îc quy
®Þnh trong v¨n b¶n nµo kh«ng, ®îc quy
®Þnh nh thÕ nµo.
Cã thÓ nhËn thÊy r»ng, c¸c quy ®Þnh
trong HiÕn ph¸p còng nh LuËt ban hµnh v¨n
b¶n quy ph¹m ph¸p luËt thÓ hiÖn sù lóng
tóng trong viÖc quy ®Þnh cô thÓ nguyªn t¾c
quyÒn lùc nhµ níc lµ thèng nhÊt, cã sù ph©n
c«ng, phèi hîp gi÷a c¸c c¬ quan trong viÖc
thùc hiÖn c¸c quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t
ph¸p. ChÝnh v× thÕ, sù ph©n vai gi÷a c¸c
thiÕt chÕ nhµ níc, mµ cô thÓ ë ®©y lµ
Quèc héi, ñy ban Thêng vô Quèc héi, ChÝnh
phñ, Tßa ¸n nh©n d©n tèi cao trong viÖc
thùc hiÖn quyÒn lËp ph¸p lµ cha râ rµng.
Bªn c¹nh ®ã, ®Ó thùc hiÖn quyÒn lËp ph¸p
cã hiÖu qu¶ còng ®ßi hái chóng ta ph¶i c¶i
c¸ch c¬ b¶n quy tr×nh lËp ph¸p tõ tr×nh s¸ng
kiÕn lËp ph¸p; so¹n th¶o c¸c dù ¸n luËt, ph¸p
lÖnh, dù th¶o nghÞ quyÕt; thÈm tra dù ¸n
luËt, ph¸p lÖnh, dù th¶o nghÞ quyÕt; viÖc
cho ý kiÕn cña ñy ban Thêng vô Quèc héi
®èi víi c¸c dù ¸n luËt, dù th¶o nghÞ quyÕt
tr×nh Quèc héi; chØnh lý vµ th«ng qua c¸c
dù ¸n luËt, ph¸p lÖnh, dù th¶o nghÞ quyÕt.
3. Hµnh ph¸p
TiÕn tr×nh x©y dùng Nhµ níc ph¸p
quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam còng ®·
vµ tiÕp tôc ®ßi hái ph¶i x©y dùng mét nÒn
hµnh ph¸p v÷ng m¹nh, trong s¹ch vµ cã tr¸ch
nhiÖm. Nh×n tæng thÓ, nÒn hµnh ph¸p ViÖt
Nam trong nh÷ng n¨m ®æi míi cã tÝnh n¨ng
®éng vµ kh¸ hiÖu qu¶ tríc nh÷ng t¸c ®éng
kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi vµ héi nhËp
quèc tÕ. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n t¹o ra
nÒn hµnh ph¸p nh vËy lµ do nã ®· ®îc ®æi
míi tÝch cùc ®Ó ®¸p øng tõng bíc c¸c thay
®æi trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi thêi kú
míi. Tuy nhiªn, nÒn hµnh ph¸p cha thÓ hiÖn
®îc tÝnh bÒn v÷ng vµ cã hiÖu qu¶ cao v×
nh÷ng nguyªn nh©n: phßng, chèng tham
nhòng kh«ng hiÖu qu¶; thÊt tho¸t, l·ng phÝ
trong sö dông tµi s¶n c«ng; c«ng t¸c quy
ho¹ch vµ qu¶n lý dù ¸n nãi chung, qu¶n lý ®«
thÞ nãi riªng lµ rÊt yÕu kÐm; quyÒn ®îc
th«ng tin cña ngêi d©n vµ tr¸ch nhiÖm gi¶i
tr×nh cña c¸n bé, c«ng chøc cßn bÊt cËp; viÖc
xö lý c¸c sai ph¹m cßn thiÕu kiªn quyÕt vµ
nhÊt qu¸n.
ë tÇm réng h¬n, cã thÓ thÊy r»ng, tríc søc
Ðp cña sù gia t¨ng tÝnh phøc t¹p cña c¸c ®èi
tîng qu¶n lý trong bèi c¶nh héi nhËp vµ
khñng ho¶ng kinh tÕ, nÒn hµnh ph¸p ViÖt
Nam ®ang bÞ “thö søc” ghª gím vµ tá ra lµ
khã cã thÓ hoµn thµnh tèt nhÊt sø mÖnh cña
m×nh. Bªn c¹nh ®ã, sù gia t¨ng cña d©n chñ
nghÞ viÖn cïng víi mét hÖ thèng ph¸p luËt
cßn thiÕu minh b¹ch, thèng nhÊt nªn hµnh
ph¸p ViÖt Nam cßn ph¶i chÞu thªm søc Ðp
m¹nh h¬n tõ phÝa lËp ph¸p. HiÖn tîng nµy
cã thÓ lµm ¶nh hëng ®Õn bÇu kh«ng khÝ
d©n chñ trong hÖ thèng nhµ níc.
4. T ph¸p ®éc lËp – b¶o vÖ quyÒn con
ngêi
Tríc yªu cÇu cña viÖc x©y dùng mét nÒn
t ph¸p ®éc lËp, hiÖu qu¶ trong Nhµ níc ph¸p
quyÒn x· héi chñ nghÜa, ngµy 2-6-2005 Bé
ChÝnh trÞ ban hµnh NghÞ quyÕt 49-NQ/TW
vÒ ChiÕn lîc c¶i c¸ch t ph¸p ®Õn n¨m 2020.
§©y lµ NghÞ quyÕt quan träng cña Bé ChÝnh
trÞ, ®Ò cËp toµn diÖn vÒ c¶i c¸ch t ph¸p cho
thêi gian dµi víi môc tiªu: x©y dùng mét nÒn
t ph¸p ViÖt Nam trong s¹ch, v÷ng m¹nh; tæ
chøc vµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan t ph¸p, bæ
trî t ph¸p ph¶i mang tÝnh d©n chñ s©u s¾c;
c¸c c¬ quan ®iÒu tra, truy tè, xÐt xö, thi hµnh
23
nguyÔn nh ph¸t
¸n ph¶i b¶o ®¶m tÝnh nghiªm minh cña ph¸p
luËt, ph¸t hiÖn kÞp thêi, xö lý nhanh chãng téi
ph¹m, b¶o vÖ quyÒn tù do, d©n chñ, quyÒn
con ngêi, duy tr× c«ng lý. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu
nªu trªn, chóng ta ®· tiÕn hµnh nhiÒu gi¶i
ph¸p, song kÕt qu¶ cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ. Cô
thÓ, ®Õn nay, chóng ta vÉn cha cã ®Ò ¸n tæng
thÓ c¶i c¸ch tõng c¬ quan trong hÖ thèng t
ph¸p; thñ tôc t ph¸p cha hoµn thiÖn: cha x©y
dùng LuËt chøng cø, quy tr×nh chøng minh
trong c¸c vô ¸n h×nh sù, d©n sù, hµnh chÝnh;
sù tham gia cña c¸c thiÕt chÕ bæ trî t ph¸p, nh
gi¸m ®Þnh, c«ng chøng, luËt s... cßn hÕt søc
h¹n chÕ.
T«n träng phÈm gi¸ vµ b¶o vÖ quyÒn con
ngêi lµ mét trong nh÷ng truyÒn thèng tèt
®Ñp vµ cao quý cña d©n téc ta vµ ngµy
cµng ®îc ph¸t huy, hoµn thiÖn trong Nhµ níc
ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa díi sù l·nh ®¹o
cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Trong nÒn
d©n chñ x· héi chñ nghÜa, con ngêi võa lµ
môc tiªu võa lµ ®éng lùc cña sù nghiÖp x©y
dùng ®Êt níc. Con ngêi lµ trung t©m cña c¸c
chÝnh s¸ch kinh tÕ – x· héi, thóc ®Èy vµ
b¶o vÖ quyÒn con ngêi lµ nh©n tè quyÕt
®Þnh sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, hÖ
thèng ph¸p luËt cña ViÖt Nam nãi chung,
trong lÜnh vùc quyÒn con ngêi nãi riªng, cßn
cha ®ång bé, cã chç cßn chång chÐo, m©u
thuÉn dÉn tíi khã kh¨n, thËm chÝ hiÓu sai
trong qu¸ tr×nh vËn dông vµ thùc thi ph¸p
luËt ë c¬ së. §©y chÝnh lµ vËt c¶n lín nhÊt
®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi còng nh trong
viÖc thùc thi c¸c quyÒn con ngêi.
QuyÒn ®îc th«ng tin vµ tiÕp cËn th«ng
tin lµ mét trong nh÷ng quyÒn c¬ b¶n cña c¸
nh©n, c«ng d©n. ViÖc x©y dùng x· héi v¨n
minh, c«ng b»ng, d©n chñ, híng tíi nhµ níc
ph¸p quyÒn ph¶i dùa trªn nguyªn t¾c c«ng
khai, minh b¹ch trong ho¹t ®éng c«ng quyÒn
vµ b¶o ®¶m quyÒn ®îc th«ng tin cña c«ng
24
d©n. Tuy nhiªn, thùc tÕ nh÷ng n¨m qua cho
thÊy, do yªu cÇu nµy cha ®îc cô thÓ ho¸ chi
tiÕt, híng dÉn thi hµnh nªn tÝnh hiÖu qu¶
trong c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÉn kÐm.
TÝnh c«ng khai, minh b¹ch trong ho¹t ®éng
cña c¬ quan c«ng quyÒn cha ®îc thùc hiÖn
tèt, nªn quyÒn tiÕp cËn th«ng tin cña c«ng
d©n cha ®îc b¶o ®¶m thùc hiÖn cã hiÖu qu¶
trªn thùc tÕ.
Víi tÝnh c¸ch lµ quyÒn c¬ b¶n cña c¸
nh©n, c«ng d©n, quyÒn tiÕp cËn c«ng lý lµ
kh¶ n¨ng cña chñ thÓ yªu cÇu nhµ níc t¹o mäi
®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt ®Ó sö dông ph¸p
luËt nh»m môc ®Ých b¶o vÖ quyÒn lîi cña
m×nh t¹i c¬ quan nhµ níc khi cã tranh chÊp
hoÆc xö lý vi ph¹m ph¸p luËt, thÓ hiÖn ë
nh÷ng mÆt sau: quyÒn tiÕp cËn th«ng tin
ph¸p luËt; quyÒn trî gióp ph¸p lý, quyÒn
tiÕp cËn gi¸o dôc - ®µo t¹o ph¸p luËt vÒ c¸c
quyÒn nµy ®îc thùc hiÖn bëi mét hÖ thèng
t ph¸p c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶. TiÕp cËn
c«ng lý cã thÓ coi lµ mét cuéc hµnh tr×nh
cña ngêi d©n vµ trªn thùc tÕ, cã thÓ gÆp
ph¶i c¸c trë ng¹i, nh t ph¸p cha thùc sù ®éc
lËp, thÈm quyÒn cña Tßa ¸n cßn h¹n chÕ;
thñ tôc tè tông rêm rµ; thiÕu ngêi ®ång hµnh
vµ trî gióp ph¸p lý vµ phÈm chÊt cña nh©n
viªn t ph¸p.
Tõ thùc tiÔn ®êi sèng x· héi, cã thÓ nhËn
thÊy, trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, t¬ng t¸c x·
héi, c¸c quyÒn cña c«ng d©n lu«n cã nguy c¬
bÞ x©m ph¹m tõ hµnh vi cña c¸c chñ thÓ
kh¸c, kÓ c¶ nh÷ng chñ thÓ thùc thi quyÒn
lùc nhµ níc. Bëi vËy, ®Ó b¶o vÖ c¸c quyÒn
cña c«ng d©n mét c¸ch cã hiÖu qu¶ th× cÇn
thiÕt ph¶i thÓ chÕ hãa vµo ph¸p luËt nh÷ng
biÖn ph¸p vµ c¸ch thøc cô thÓ ®Ó ®¶m b¶o
thùc hiÖn c¸c quyÒn ®ã víi chñ thÓ cô thÓ,
nh÷ng nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cô thÓ. Cã
thÓ nãi, thiÕt lËp vµ thùc hiÖn c¸c b¶o hé
ph¸p lý cho c«ng d©n lµ yªu cÇu tÊt yÕu cña
nhµ níc ph¸p quyÒn...
viÖc x©y dùng mét Nhµ níc ph¸p quyÒn vµ
nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa ë níc ta hiÖn
nay. ë ViÖt Nam, c¬ chÕ b¶o hé ph¸p lý cho
c«ng d©n hiÖn nay bao gåm: c¬ chÕ gi¸m s¸t
(mang tÝnh quyÒn lùc nhµ níc vµ kh«ng
mang tÝnh quyÒn lùc nhµ níc); c¬ chÕ
kiÓm tra (cña §¶ng vµ Nhµ níc); c¬ chÕ
thanh tra; c¬ chÕ kiÓm s¸t; tµi ph¸n t ph¸p;
tµi ph¸n träng tµi; båi thêng nhµ níc, trî gióp
ph¸p lý vµ b¶o hé ngo¹i giao.
Theo t«i, tÊt c¶ nh÷ng c¬ chÕ nµy ®Òu
cã nhu cÇu ®îc hoµn thiÖn v× môc tiªu b¶o
®¶m quyÒn con ngêi vµ x©y dùng mét trËt
tù nhµ níc ph¸p quyÒn d©n chñ vµ hiÖn ®¹i.
5. Tµi ph¸n HiÕn ph¸p vµ söa HiÕn ph¸p
Lµ “v¬ng miÖn” cña nhµ níc ph¸p quyÒn,
thiÕt chÕ tµi ph¸n HiÕn ph¸p lµ c«ng cô h÷u
hiÖu nhÊt ®Ó b¶o vÖ trËt tù HiÕn ph¸p.
B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban ChÊp hµnh
Trung ¬ng §¶ng kho¸ IX t¹i §¹i héi ®¹i biÓu
toµn quèc lÇn thø X vÒ ph¬ng híng "TiÕp
tôc x©y dùng vµ hoµn thiÖn Nhµ níc ph¸p
quyÒn x· héi chñ nghÜa" ®· x¸c ®Þnh râ
nhiÖm vô “x©y dùng vµ hoµn thiÖn c¬ chÕ
kiÓm tra, gi¸m s¸t tÝnh hîp hiÕn vµ hîp ph¸p
trong c¸c ho¹t ®éng vµ quyÕt ®Þnh cña c¸c
c¬ quan c«ng quyÒn"; "x©y dùng c¬ chÕ
ph¸n quyÕt vÒ nh÷ng vi ph¹m HiÕn ph¸p
trong ho¹t ®éng lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t
ph¸p”(3).
Liªn quan ®Õn c¬ chÕ tµi ph¸n HiÕn
ph¸p ë níc ta, hiÖn ®ang cã 3 ph¬ng ¸n kh¸c
nhau ®îc ®Ò xuÊt ®Ó nghiªn cøu thùc hiÖn:
Ph¬ng ¸n 1: Quèc héi thµnh lËp ñy ban
gi¸m s¸t HiÕn ph¸p trùc thuéc Quèc héi ®Ó
gióp Quèc héi thùc hiÖn viÖc b¶o hiÕn ®èi
víi c¸c v¨n b¶n díi luËt do ñy ban Thêng vô
Quèc héi, Chñ tÞch níc, ChÝnh phñ, Thñ t-
íng, Toµ ¸n nh©n d©n tèi cao, ViÖn KiÓm
s¸t nh©n d©n tèi cao, chÝnh quyÒn ®Þa ph-
¬ng ban hµnh.
ñy ban nµy cã tr¸ch nhiÖm tr×nh kÕt qu¶
gi¸m s¸t ®Ó Quèc héi xem xÐt, quyÕt ®Þnh.
Ph¬ng ¸n 2: Thµnh lËp Toµ ¸n HiÕn ph¸p
®éc lËp (hoÆc Héi ®ång b¶o hiÕn), kh«ng
thuéc Quèc héi, thùc hiÖn quyÒn b¶o hiÕn tÊt
c¶ ho¹t ®éng nhµ níc, trong ®ã cã c¬ quan lËp
ph¸p lµ Quèc héi.
Ngêi ®øng ®Çu Toµ ¸n HiÕn ph¸p sÏ do
Quèc héi bÇu ra trong sè c¸c ®¹i biÓu Quèc
héi, thµnh viªn cña c¬ quan nµy cã thÓ do
Quèc héi phª chuÈn theo ®Ò nghÞ cña Chñ
tÞch níc.
Tuy nhiªn, c¬ quan b¶o hiÕn ®éc lËp tÊt
yÕu sÏ lµm thay ®æi c¸c quan hÖ tæ chøc
quyÒn lùc nhµ níc, trong ®ã vai trß cña Quèc
héi lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc cao nhÊt sÏ
ph¶i ®îc nhËn thøc l¹i.
Ph¬ng ¸n 3: Trao quyÒn b¶o vÖ HiÕn
ph¸p cho Toµ ¸n tèi cao.
Toµ ¸n râ rµng ''cã nghÒ'' nhng l¹i víng ë
chç, Toµ ¸n chØ lµ mét nh¸nh cña quyÒn lùc.
Toµ ¸n gi¸m s¸t, ph¸n xÐt tÝnh hîp hiÕn cña
c¸c ®¹o luËt cña Quèc héi dêng nh l¹i m©u
thuÉn víi ''Quèc héi lµ c¬ quan quyÒn lùc
Nhµ níc cao nhÊt, thùc hiÖn quyÒn gi¸m s¸t
tèi cao''(4). H¬n n÷a, theo t«i, chøc n¨ng,
thÈm quyÒn xÐt xö c¸c vô ¸n h×nh sù, d©n
sù, kinh tÕ, lao ®éng vµ hµnh chÝnh cña
Tßa ¸n tèi cao hiÖn nay vµ trong t¬ng lai ë n-
íc ta cßn qu¸ t¶i, nªn Tßa ¸n tèi cao cña níc ta
kh«ng thÓ chuyªn t©m ch¨m lo lÜnh vùc míi
lµ gi¸m s¸t HiÕn ph¸p ®îc. (4)
Cïng víi nhu cÇu thiÕt lËp c¬ chÕ míi vÒ
gi¸m s¸t HiÕn ph¸p, t×nh h×nh ®Êt níc ®ang
®Æt ra nhu cÇu khÈn tr¬ng nghiªn cøu söa
®æi HiÕn ph¸p 1992 (®îc söa ®æi 2001).
NhiÖm vô nµy ®· ®îc ghi nhËn t¹i NghÞ
quyÕt §¹i héi XI cña §¶ng.
(
3) Xem: §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i
biÓu toµn quèc lÇn thø X. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ
Néi, 2006, tr.126-127.
(4) Xem: Vietnamnet, ngµy 14/3/2006 vµ ngµy 14/4/2006,
v.v.
25
nguyÔn nh ph¸t
Theo nhËn ®Þnh trªn c¬ së nghiªn cøu ban
®Çu, HiÕn ph¸p cã thÓ sÏ ®îc söa ®æi vÒ
mét sè vÊn ®Ò:
- ChÕ ®é chÝnh trÞ
- ChÕ ®é, thÓ chÕ kinh tÕ thÞ trêng
- V¨n hãa, x· héi, quèc phßng an ninh
- QuyÒn con ngêi (quyÒn vµ nghÜa vô
c¬ b¶n cña c«ng d©n)
- Bé m¸y nhµ níc, ®Æc biÖt lµ chÝnh
26
quyÒn ®Þa ph¬ng
- Tµi ph¸n HiÕn ph¸p.
ViÖc nghiªn cøu vÒ nhu cÇu, ph¹m vi vµ
néi dung söa ®æi HiÕn ph¸p ®ang khÈn tr-
¬ng ®îc triÓn khai trªn quy m« réng lín vµ ñy
ban söa ®æi HiÕn ph¸p sÏ sím ®îc thµnh lËp.
