SLA\ANA SPASI]

Narodni muzej Kraqevo

TI=Rimski i vizantijski novac

RIMSKI I VIZANTIJSKI NOVAC sa lokaliteta Gradi{te
u ^ukojevcu kod Kraqeva
SA LOKALITETA GRADI[TE AU=Spasi}, Sla|ana
DC=902.01(497.11) ;
U ^UKOJEVCU KOD KRAQEVA 737.1(497.11)î03/04î
ID=153373964
Apstrakt

Na lokalitetu Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva otkriveno je kasnoan-

ti~ko utvr|ewe o kome Feliks Kanic pi{e kao ostacima jednog rimskog utvr|e-
wa. Uo~i iskopavawa lokalitet je ve}im delom devastiran. U toku sonda`nog
iskopavawa, me|u pokretnim nalazima, prona|eno je i 12 komada rimskog i vizan-
tijskog bronzanog novca kovanog u periodu od IV do VI veka. Najbrojniji je novac
kovan u doba vladavine Valentinijana I (364ñ375) i Valensa (364ñ378), tj. novac
kovan u carskim kovnicama Sisciji, Tesaloniki i Konstantinopolisu.

Kqu~ne re~i: gradina, devastacija, rimski novac, vizantijski novac,

kovnice novca

Nakon prethodnih rekognoscirawa sonda`no arheolo{ko iskopavawe ka-

snoanti~ke gradine na lokalitetu Gradi{te u selu ^ukojevac kod Kraqeva vr{e-
1
no je u periodu od 2002.1 do 2003. godine2. Otkriveno je kasnoanti~ko utvr|ewe o Arheolo{ka iskopavawa na
Gradi{tu 2002. godine obavqe-
kome je Feliks Kanic pisao kao ostacima rimskog utvr|ewa.3 Uo~i iskopavawa na su u organizaciji Narodnog
vlasnik zemqi{ta na kome se nalazi utvr|ewe devastirao je 80% lokaliteta. muzeja u Kraqevu, a ekipu su sa-
U toku iskopavawa, pored ostalog pokretnog materijala, na|eno je i 12 ko- ~iwavali Tatjana Mihailovi},
arheolog, rukovodilac iskopa-
mada rimskog i vizantijskog novca, i to: 8 primeraka na|eno je u gra|evinskom
vawa, Sla|ana Spasi}, arheo-
{utu utvr|ewa na dubini 0,14 ñ 1,22 m odnosno 4 primerka u odba~enoj zemqi log, Marija Bogdanovi}, isto-
nakon devastacije lokaliteta. Novac pripada rimskim carevima IV i V veka i ri~ar umetnosti.
vizantijskim carevima VI veka. Najstariji primerak rimskog novca kovan je u 2
Arheolo{ku ekipu Narodnog
doba vladavine Julijana II (360ñ363), koji je na|en u kulturnom sloju, a najmla- muzeja u Kraqevu 2003. godine sa-
|i pripada periodu vladavine Arkadija (383ñ408) i na|en je u odba~enoj zemqi ~iwavali su: Tatjana Mihailo-
nakon devastacije lokaliteta. Vizantijski novac kovan je u doba vladavine Ju- vi}, arheolog, rukovodilac is-
kopavawa, Maja \or|evi}, arhe-
stina I (518ñ527) i Justinijana I (527ñ565).
olog Republi~kog zavoda za za-
Zna~i, tokom arheolo{kih iskopavawa anti~ke gradine prona|eno je 12 {titu spomenika kulture ñ Beo-
bronzanih nov~i}a i to deset rimskih (kat br. 1ñ10) i dva vizantijska (kat. br. grad, Sla|ana Spasi}, arheolog.
11ñ12). Iako nije obiman, ovaj numizmati~ki materijal je zna~ajan jer poti~e 3
Milutin Gara{anin, Draga Ga-
iz utvr|enih arheolo{kih slojeva i zato {to zajedno sa drugim kulturno-isto- ra{anin, Arheolo{ka nalazi-
rijskim materijalom (kerami~ki, ko{tani, metalni i kameni predmeti) ukazu- {ta u Srbiji, Beograd 1951, 140
je na du`e trajawe utvr|ewa.4
4
Rimski i vizantijski novac, otkriven i na o~uvanom i devastiranom de- Tatjana Mihailovi}, Anti~ki
lokaliteti u okolini Kraqeva,
lu lokaliteta, slabo je o~uvan. Razlog je slabiji kvalitet legure od koje je ko- u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru-
van novac, zatim dugotrajna upotreba, kao i agresivnost tla i korozija koje su {evca i okoline ñ ÑZbornik ra-
uticale na propadawe nov~i}a. Od 10 komada rimskog novca 4 nov~i}a na|ena dova sa nau~nog skupa Arheolo-
{ka nalazi{ta Kru{evca i su-
su na devastiranom delu lokaliteta (kat. br. 2, 3, 6, 9), a 2 vizantijska nov~i}a
sednih oblasti, odr`anog
(kat. br. 11, 12) u kulturnim slojevima. U zavisnosti od stepena o~uvanosti sa- 15ñ18. maja 1997. u Kru{evcuî,
mo je 8 primeraka (6 rimskih i 2 vizantijska) bilo mogu}e u potpunosti pro- Kru{evac 2001, 226ñ227

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a 9


5
Miloje Vasi}, Nalazi rimskog
bronzanog novca IV i V veka iz
municipiuma Horreum Margi,
Beograd 1990, 64
6
Nikola [ipu{, Bron~ani
novci kovnice Siscija u razdo-
bqu od 364. do 378. godine i wi-
hov opticaj u Posavqu, u: Numi-
zmati~ar br. 8, Beograd, 1985,
49ñ50
~itati i na osnovu o~uvanih oznaka odrediti carsku kovnicu u kojoj su isko-
vani, a kod 3 primerka samo pro~itati tekst bez identifikacije oznake kov-
nice, dok je 1 primerak, nejasnih predstava, u potpunosti ne~itak. Novac (kat.
br. 2, 3, 6, 9) na|en u odba~enoj zemqi nakon devastacije lokaliteta pripada
drugoj polovini IV veka i to dobu vladavine careva Valentinijana I (kat. br.
2), Valensa (kat. br. 6), Valentinijana II (kat. br. 3) i Arkadija (kat. br. 9).
Ostalih 8 (kat. br. 1, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 12) komada na|eno je u jasno definisanim
kulturnim slojevima i kovano je u toku druge polovine IV veka i prve polovi-
ne VI veka.
Otkriven je novac sa likovima slede}ih vladara: Julijan II (1 komad), Va-
lentinijan I (1 komad), Valens (3 komada), Valentinijan II (1 komad), Teodosije
I (2 komada), Arkadije (1 komad), ne~itak IV vek (1 komad), Justin I (1 komad) i
Justinijan I (1 komad). Novac je kovan u isto~nim i centralnim kovnicama.
Podela kovnica je izvr{ena prema M. Vasi}u.5 Najzastupqeniji je novac kovan
u centralnim kovnicama, Tesalonici i Sisciji, i isto~noj kovnici, Konstan-
tinopolisu. Tako da rimski novac poti~e iz carskih kovnica: Siscija (kat. br.
2, 3, 7), Konstantinopolis (kat. br. 9, 11), Tesalonika (kat. br. 4, 5, 12) i Anti-
ohija (kat. br. 6), a vizantijski novac iz Tesalonike (kat. br. 12) i Konstanti-
nopolisa (kat. br. 11). Najbrojniji su nalazi Valentijana I i Valensa tj. bronza-
ni novac tipa GLORIA ROMANORVM i SECVRITAS REIPVBLICAE koji je iz-
davan u osnovnom nominalu AE 3 sa te`inom od 1,12 g do 2,5 g i pre~nikom od
15 mm do 18 mm.
Valentinijan I i Valens su u toku svoje nov~ane reforme odustali od do-
tada{we prakse posrebrivawa novca i pristupili kovawu bakarnog odnosno
bronzanog novca, ~ija je te`ina ostala ista, oko 2,5 g. Na osnovu mnogobroj-
nih nalaza i raznolikosti kovni~kih oznaka, u periodu od 364. do 378. godi-
ne, najve}a proizvodwa ova dva tipa bronzanog novca, GLORIA i SECVRITAS,
bila je u centralnim kovnicama, Sisciji i Tesalonici. Nakon nov~ane re-
forme Konstancija II i Konstansa i uvo|ewa dva ve}a nominala, pojavili su
se i novi reversni tipovi s natpisom FEL TEMP REPARATIO, tako|e u opti-
caju je najmawi nominal tzv. pali kowanik, kome po metrolo{kim osobinama
odgovaraju standardni tipovi GLORIA ROMANORVM i SECVRITAS RE-
IPVBLICAE. Uporedo su bili u upotrebi stariji novac i novi bronzani novac
valentinijanskog perioda. Sasvim normalan opticaj starih i novih kovawa.
Zatim od tog vremena kuje se jo{ jedan, mawi nominal, a to je SPES REIPVBLI-
CE, koji po svojim osobinama odgovara mawim nominalima koje kuju Valenti-
nijan I i Valens u isto~nim kovnicama. Dakle, ravnopravno su bili u upotre-
bi stariji primerci novca, s po~etka i sredine IV veka, s novijim primerci-
ma iz druge polovine IV i prve polovine V veka. Koli~ina i vrsta novca ko-
ji cirkuli{e na odre|enoj teritoriji umnogome zavise od istorijskih doga-
|aja na toj teritoriji.
U kovnici Sisciji tip GLORIA ROMANORVM kuje se u najve}em procen-
tu za Valentinijana I, a tip SECVRITAS REIPVBLICAE za Valensa. Zatim u Si-
sciji preovla|uje Valentinijanovo kovawe, a u Tesalonici kuju se isti revers-
ni tipovi novca, ali sa Valensovim imenom. Tako|e stavqaju se posebne serij-
ske oznake na reversu pored uobi~ajenih kovni~kih oznaka. Serijske oznake su
sastavqane kombinovawem slova i simbola u odse~ku i na poqu reversa. Svaka
od kovnica kovala je drugi broj i drugi tip serijskih oznaka. Kovnica Siscija
iskovala je najvi{e takvih oznaka. Wihov ta~an broj do danas nije utvr|en.6 Va-
lentinijan I u `eqi da utvrdi granice Carstva zapo~eo je obnovu ve} postoje-
10 Sla|ana Spasi}
}ih i podizawe novih utvr|ewa (ozbiqna rekonstrukcija tvr|ava na rajnskom
i dunavskom limesu), {to je iziskivalo nov~ana sredstva i qudstvo, tako da
najbli`e kovnice na osnovu naloga namenski kuju bakarni i bronzani novac.
Samim tim, bilo je neophodno u kovnicama, npr. Sisciji, koja se nalazila na
va`nom polo`aju, anga`ovati stru~nu i pomo}nu radnu snagu. To je dovelo do
velike produktivnosti pojedinih kovnica, naro~ito pomenute kovnice Si-
scija, u periodu od 364. do 375. godine.
Hemijski sastav legura novca kovanog u Tesalonici, u IV veku, sli~an je onom
iz ostalih carskih kovnica tog vremena. Na osnovu sastava legura postoje tri pe-
rioda kovawa u Tesalonici. U posledwem periodu (355ñ392) kuje se novac od ba-
kra i razli~itih vrsta bronze ñ kalajne, olovne i olovno-kalajne.7 Po svom sasta-
vu novac kovan u Tesalonici najsli~niji je novcu kovanom u Sisciji.
Tako hemijski sastav legura novca kovanog u Sisciji u IV veku pokazuje vi-
sok sadr`aj kalaja i zna~ajan procenat antimona.8
Ovaj nalaz predstavqa novac koji je bio u svakodnevnoj upotrebi. U pita-
wu je bronzani novac koji je kao i posrebrena kovawa stalno bio u opticaju.
Novac je lo{e o~uvan usled duge upotrebe i dejstva korozionih procesa nasta-
lih na osnovu lo{eg kvaliteta legure od koje je novac kovan. I ina~e novac Va-
lentinijana I i Valensa zastupqen je kao pojedina~ni i slu~ajni nalaz na teri-
toriji koju pokriva Narodni muzej Kraqevo, na primer nominal AE 3 Valenti-
nijana I kovan u Sisciji tip SECVRITAS REIPVBLICAE.
Na osnovu ovog numizmati~og materijala, odnosno na|enog rimskog i vi-
zantijskog bronzanog novca trajawe kasnoanti~kog utvr|ewa na lok. Gradi{te
u ^ukojevcu mo`e se svesti na period od druge polovine IV veka do druge polo-
vine VI veka.

KATALOG NOVCA
Novac je opredeqen prema:

BMC Catalogue of The Imperial Byzantine Coins in The British Museum:

W. Wroth, London 1908
RIC Roman Imperial Coinage, s odnosnim brojevima tomova.

Znakom Ñ/î odvojena su slova u poqu levo i desno, a ako postoje slova jedno
iznad drugog, prvo slovo je gorwe; drugo dowe, znakom Ñ//î izdvojen je odse~ak.

1. Julijan II (360ñ363) ñ AE 3; 16 mm; 2,06 g. Inv. br. 2827.

Av. [FL CL] IVLI[ANVS PF AVG]. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema.
Rv. [VICTORIA RO]M[ANORVM]. Viktorija kruni{e cara lovorovim
vencem.
Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 7
Vojislav M. Simi}, Hemijski
sastav bakarnog i bronzanog
novca kovanog u Tesalonici, u:
2. Valentinijan I (364ñ375) ñ AE 3; 18 mm; 2,07 g. Inv. br. 2831. 365ñ375. Numizmati~ar br. 3, Beograd
Kovnica Siscija. 1980, 64ñ65
Av. DN VALENTINI-ANVS PF AVG. Poprsje cara nadesno,
8
na glavi dijadema. Vojislav Simi}, O bronzanom
novcu kovanom u Sisciji ñ ana-
Rv. GLORIA RO-MANORVM. Viktorija nadesno, dr`i labarum liza hemijskog sastava legura, u:
i vu~e zarobqenika za kosu. Numizmati~ar br. 4, Beograd
+ / R - sA // [ ]SC[ ] 1981, 76

Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva 11

 3. Valentinijan II (375ñ392) ñ AE 4; 15 mm; 1,12 g. Inv. br. 2830. RIC IX,
29a, 378ñ383. Kovnica Siscija.
Av. DN VALENTINIANVS PF AVG. Poprsje cara nadesno,
na glavi dijadema.
Rv. U lovorovom vencu: VOT / V / MVLT / X.
B SIS C

4. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 17 mm; 1,38 g. Inv. br. 2828. RIC IX,

16a, 364ñ367. Kovnica Tesalonika.
Av. DN VALEN[S PF] AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema.
Rv. SECVR[ITAS REI-PVBLICAE]. Viktorija nalevo, u desnoj ruci
venac, a u levoj palmina gran~ica.
/ A //TES

5. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 15 mm; 1,94 g. Inv. br. 2824. RIC 27b, 364ñ367.
Kovnica Tesalonika.
Av. [DN VALENS] P F AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema,
poprsje pod pla{tom.
Rv. [GLOR]IA ñ ROMANORVM. Car se kre}e nadesno, dr`i zastavu
levom rukom, dodiruje zarobqenika koji kle~i.
B / // TES

6. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 16 mm; 1,68 g. Inv. br. 2825. RIC IX 12b,

364ñ367. Kovnica Antiohija.
Av. DN VALEN-S P F AVG. Poprsje cara nalevo, na glavi dijadema
Rv. [SECVRITAS REI ñ PVBLICAE]. Viktorija u hodu nalevo, u desnoj
ruci dr`i venac, a u levoj palminu gran~icu.
ïA[ ]T[ ]

7. Teodosije I (379ñ395) ñ majorina; 23 mm; 3,33 g. Inv. br. 2823. RIC IX

26c, 378ñ383. Kovnica Siscija.
Av. DN THEODO-SIVS P F AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema.
Rv. REPARATIO ñ REI PVB. Car stoji nalevo, u levoj ruci dr`i
Viktoriju na globu, i pridr`ava `enu koja kle~i pred wim.
B SIS C
8. Teodosije I (379ñ395) ñ majorina; o~uvano 23,5h19 mm; 3,00 g.
Inv. br. 2832.
Av. [DN THE]O[DO-SIVS P F AVG]. Poprsje carana desno,
na glavi dijadema.
Rv. [REPARATIO ñ REI PVB]. Car stoji nalevo, u levoj ruci dr`i
Viktoriju na globu i pridr`ava `enu koja kle~i pred wim.
I /[ ] //[ ]
Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice.
9. Arkadije (383ñ408) AE 4; 13 mm; 0,96 g. Inv. br. 2829. RIC IX 86c,
388ñ392. Kovnica Konstantinopolis.
Av. DN ARCADIVS P F AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema.
Rv. SALVS REI-PVBLICAE. Viktorija nalevo, nosi trofej i vu~e
zarobqenika za kosu.
X // CONSB

12 Sla|ana Spasi}
 10. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka ñ AE; 15,5 mm; 0,80 g.
Inv. br. 2833.

11. Justin I (518ñ527) folis; 30 mm; 10,46 g. Inv. br. 2826. BMC 20ñ28.
Kovnica Konstantinopolis.
Av. [DN] IVST[I-NVS PP AVG]. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema.
Rv. Veliko slovo M izme|u dve zvezde, iznad slova je krst (?), a ispod
oznaka oficine [ ? ].
CON

12. Justinijan I (527ñ565) polufolis; 21 mm; 4,12 g. Inv. br. 2834. BMC
160-1. Kovnica Tesalonika.
Av. [DN IVSTINIANVS PP AV]. Bista cara spreda sa kacigom
i dijademom na glavi, poprsje pod oklopom i pla{tom, u desnoj ruci
dr`i glob sa krstom, a u levoj krst.
Rv. U sredini K, iznad krst, levo A/N/N/O, desno brojevi
koji ozna~avaju godine vladavine
XX[XVIII].
TES
Nominali rimskog i vizantijskog novca su navedeni u skra}enom ili pu-
nom obliku: AE 3, 4, majorina, folis, polufolis.

Tabela 1. Katalog novca

Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva 13
 Tabela 2. Broj komada po vladarima i kovnicama

14 Sla|ana Spasi}
 BIBLIOGRAFIJA

Bogosavqevi}-Petrovi}, V., Stara naseqa na podru~ju dana{weg Kraqeva,

u: Nau~ni skup Rudo Poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo (od prvih pomena do Prvog
svetskog rata), BeogradñKraqevo 2000, 9ñ32
Vasi}, R. M., Kasa s bronzanim novcem IV i V v. iz Velikog Gradi{ta (PIN-
CUM), u: Numizmati~ar br. 3, Beograd 1980, 75ñ120
Vasi}, M., Nalaz II rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma Horre-
um Margi (]uprija), u: Numizmati~ar br. 11, Beograd 1988, 63ñ82
Vasi}, M., Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma Horre-
um Margi, Beograd 1990.
Vasi}, M., Milo{evi}, G., Mansio Idimum: rimska pa{tanska i putna stanica kod
Medve|e, Beograd 2000.
Gara{anin M., Gara{anin D., Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd 1951.
Ivani{evi}, V., Skupni nalaz rimskog bronzanog novca iz 375/8. godine sa
Beogradske tvr|ave, u: Numizmati~ar br. 9, Beograd 1986, 44ñ59
Miqani}, S., Skupni nalaz rimskog bronzanog novca IV veka iz Remezija-
ne, u: Numizmati~ar br. 18/19, Beograd 1996, 105ñ122
Mihailovi}, T., Anti~ki lokaliteti u okolini Kraqeva, u: Arheolo{ka
nalazi{ta Kru{evca i okoline ñ ÑZbornik radova sa nau~nog skupa Arheolo-
{ka nalazi{ta Kru{evca i susednih oblasti, odr`anog 15ñ18. maja 1997. u
Kru{evcuî, Kru{evac 1997, 223ñ237
Pearce, J. W. E., Roman Imperial Coinage, vol. IX, London l952.
Radi}, V., Ivani{evi}, V., Vizantijski novac iz Narodnog muzeja u Beogra-
du, Beograd 2006.
Simi}, V., Hemijski sastav bronzanog novca kovanog u rimskim carskim
kovnicama u IV veku, u: Starinar XXVI, Beograd 1976, 165ñ176
Simi}, M. S., Hemijski sastav bakarnog i bronzanog novca kovanog u Tesa-
lonici, u: Numizmati~ar br. 3, Beograd 1980, 63ñ74
Simi}, V., O bronzanom novcu kovanom u Sisciji ñ analiza hemijskog sa-
stava legure, u: Numizmati~ar br. 4, Beograd 1981, 73ñ93
Wroth, W., Catalogue of The Imperial Byzantine Coins in The British Museum,
London 1908.
[ipu{, N., Bron~ani novci kovnice Siscija u razdobqu od 364. do 378. go-
dine i wihov opticaj u Posavqu, u: Numizmati~ar br. 8, Beograd 1985, 49ñ61

Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva 15

 Sla|ana Spasi}

ROMAN AND BYZANTINE COINS

FROM THE LOCALITY GRADI[TE IN ^UKOJEVAC NEAR KRALJEVO

Summary

During the archaeological probe excavation of the antique remains at the locality Gradi{te in the village
of ^ukojevac near Kraljevo, organized by the National Museum Kraljevo in the period 2002-3, a late antiquity
fortification was discovered. The first data about this locality were given by Felix Kanitz. He spoke about the
remnants of a Roman fortification at this place. Prior to the excavation, the owner of the land on which the
remnants of the fortification are located had devastated 80% of the locality.
During the research, 12 Roman and Byzantine bronze coins were found. Out of 10 pieces of Roman
coins: 6 pieces were found in the cultural layers, and 4 specimens were found in the devastated part of the local-
ity, while 2 Byzantine coins were found in the cultural layers. With some exceptions, the coins were poorly pre-
served. Out of that number, it was possible to completely read 9 specimens and, on the basis of the preserved
markings, identify the imperial mint in which they had been made, and the text without identification of the
mint could be read on 3 specimens. Only one coin was entirely illegible and it dates from the IV century.
Although the quantity of the numismatic material is small, it is significant because it mostly originates from
the established archaeological layers and, together with the other movable material (ceramic, metal, bone), it
indicates the long duration of the fortification. The oldest specimen of the Roman coins was minted during
the rule of Julian II (360-363), and the youngest one belongs to the period of rule of Arcadius (383-408). The
Byzantine coins were minted during the rule of Justin I (518-527) and Justinianus I (527-565). The coins were
minted in the central mints in Siscia and Thessalonica and the eastern mints in Antiohia and Constantinople.
On the basis of the chemical composition of alloys used for making coins, Siscia minting (3 pcs) and
Thessalonica minting (3 pcs) are most similar. The coins of Valentinian I and Valens, i.e. the bronze coins type
GLORIA ROMANORVM and SECVRITAS REIPVBLICAE are the most numerous. The coins with the faces of
the following rulers: Julian I (cat. no. 1), Valentinian I (cat. no. 2), Valens (cat. no. 4, 5, 6), Valentinian II (cat.
no. 3), Theodosius I (cat. no. 7, 8), Arcadius (cat. no. 9), illegible IV century (cat. no. 10), Justin I (cat. no. 11),
Justinianus I (cat. no. 12) were found.
On the basis of the discovered Roman and Byzantine bronze coins, the duration of the late antiquity forti-
fication can be limited to the period from the second half of the IV century to the first half of the VI century.

16 Sla|ana Spasi}