‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫روزگار زنان در سلسلههاي ايرانی‬

‫ساره نظری‬
‫دانشجوي کارشناسي ارشد مطالعات زنان‪-‬حقوق زن در اسالم‪ ،‬دانشکده علوم اجتماعي و اقتصادي‪ ،‬دانشگاه الزهرا‬
‫‪sarehnazari36@yahoo.com‬‬

‫چکیده‬
‫کشور ايران فرهنگ و قدمتي کهن دارد‪ .‬در تاريخ تمدنهاي کهن جهان‪ ،‬اين کشور برجستهترين و مهمترين سهم در بخشيدن‬
‫زندگي و درخشش‪ ،‬به ديگر مردم جهان داشته است‪ .‬نگاه ايرانيان نسبت به زن در اکثر ادوار مثبت و قابل توجه بوده‪ ،‬باالخص‬
‫در دوران باستان که او را موجودي مقدس‪ ،‬پاك ميپنداشتند و مقام او را ارج مينهادند‪ .‬هد ف از اين مطالعه که به صورت‬

‫‪ID‬‬
‫اسنادي‪-‬کتابخانهاي صورت گرفته است‪ ،‬بررسي مقام و موقعيت زنان در تمامي سلسلههاي ايراني از دوران ماد تا پايان دوره‬
‫پهلوي ميباشد‪ .‬اين مقام و موقعيت در هر دوره شامل مواردي از قبيل ‪«:‬جايگاه اجتماعي در جامعه‪ ،‬وضعيت حقوقي و‬
‫داراييهاي شخصي‪ ،‬خانواده (خواستگاري‪ ،‬مراسم ازدواج‪ ،‬انواع ازدواج‪ ،‬مهريه‪ ،‬جهزيه‪ ،‬طالق‪ ،‬تعليم و تربيت فرزندان)‪ ،‬نوع‬

‫‪fS‬‬
‫پوشاك‪ ،‬وضعيت اشتغال و مشاهير» است‪ .‬نتايج و يافتهها نشان ميدهد که زنان همواره در دوره هاي مختلف پا به پاي مردان‬
‫براي پيشرفت و ترقي کشور و فرهنگ خود تالش کردهاند اما متاسفانه هميشه جايگاه ثابتي در طول تاريخ نداشتهاند و متناسب‬
‫با تغيير و تحوالت هر سلسله‪ ،‬شرايط متفاوتي را درك کردهاند‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬زنان‪ ،‬مقام و موقعيت‪ ،‬سلسلههاي ايراني ماد تا پهلوي‬
‫‪v‬‬

‫‪ -1‬مقدمه‬
‫ايران يکي از قديمي ترين و کهن ترين مراکز زندگي بشر است ‪ .‬گاه تاريخ ايران را از ورود آرياييها که نام ايران نيز از ايشان گرفته‬
‫‪hi‬‬

‫شدهاست‪ ،‬به فالت ايران آغاز مي کنند‪ .‬ولي اين به اين معني نيست که فالت ايران تا پيش از ورود ايشان خالي از سکنه يا تمدن‬
‫بودهاست‪ .‬پيش از ورود آرياييان به فالت ايران تمدنهاي بسيار کهني در اين محل شکفته و پژمرده شده بودند و تعدادي نيز هنوز شکوفا‬
‫‪c‬‬

‫بودند‪ .‬براي نمونه تمدن شهر سوخته در سيستان‪ ،‬تمدن عيالم در شمال خوزستان‪ ،‬تمدن جيرفت در کرمان‪ ،‬تمدن تپه سيلک در‬
‫‪Ar‬‬

‫کاشان‪ ،‬تمدن اورارتو در آذربايجان‪ ،‬تمدن تپه گيان در نهاوند و تمدن مانناييان در کردستان و آذربايجان و و تمدن کاسيها در لرستان‬
‫ذکر ميشود‪ .‬اگر بخواهيم تمامي سلسله هاي ايراني در طول تاريخ را بررسي کنيم ميتوان آنها را به دو دسته قبل و بعد از اسالم‬
‫تقسيم کرد‪.‬‬
‫‪ -‬حکومت هاي قبل از اسالم‪ :‬مادها ‪ ،‬هخامنشيان ‪ ،‬سلوکيان ‪ ،‬اشکانيان ‪ ،‬ساسانيان‬
‫‪ -‬حکومت هاي پس از اسالم‪ :‬طاهريان‪ ،‬صفاريان‪ ،‬سامانيان‪ ،‬زياريان‪ ،‬بوييان‪ ،‬غزنويان‪ ،‬سلجوقيان‪ ،‬خوارزمشاهيان‪ ،‬ايلخانيان‪،‬‬
‫تيموريان‪ ،‬صفويان‪ ،‬افشاريان‪ ،‬زنديان‪ ،‬قاجاريان‪ ،‬سلسله پهلوي‬
‫در اين پژوهش سعي شده است تا روزگار زنان به طور مفصل و جامع در هر حکومت و خاندان ايراني بررسي شود حال اگر از سلسله‬
‫اي اطالعات چنداني در وضعيت و موقعيت زنان پيش نيامده باشد و براي جلوگيري از گزافه گويي به آنها پرداخته شده است‪ .‬البته الزم‬
‫به ذکر است که اين اتفاق معموال براي سلسله و دورههاي نامي و بزرگي هم چون هخامنشيان يا ساسانيان و صفويه نميافتد بلکه ما‬
‫شاهد آن در دوراني هستيم که به طور موقت حکمراني کردهاند و تاريخ دان ها توجه چنداني به آنها نکردهاند‪.‬‬

‫‪ -2‬سلسه ماد‬
‫‪ ) 1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬در ايران پيش از ورود آريايي ها و هم زمان با شکل گيري تجمعات انساني ‪ ،‬کانون مرکز خانواده قدرت قبيله‬
‫بود و در اين دوره ارزش و اهميت زن نسبت به مرد فزوني يافت چرا که او هم در خانه و هم در بيرون از خانه پا به پاي مردان کار مي‬

‫‪13‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫کرد و فعاليتهايي هم چون نگهداري آتش ‪ ،‬ساخت ظرو ف سفالي ‪ ،‬تهيه و پخت غذا را بر عهده داست‪ .‬اين دوران به عصر مادرشاهي‬
‫معرو ف شد که کم کم با ورود مادها در مغرب ايران جاي خود را به رژيم يا عصر پدرشاهي داد‪.‬‬

‫‪ )2‬و ضعيت حقوقي‪ :‬در زمان مادها دختر و داماد پادشاه مي توانستند جز وارثين وي باشند‪ .‬مشهورترين نمونه تساوي حقوق زنان‬
‫و مردان در ايران باستان ‪ ،‬اجازه انتقال سلطنت از پادشاه به دختر بود‪ .‬آخرين پادشاه ماد «آستياك» داراي فرزند پسر نبود و دختر او‬
‫مادر کوروش در انتقال قدرت به او نقش مهمي را بازي کرد‪.‬‬

‫‪ )7‬پوشاك‪ :‬پوشش زنان در اين دوره به سه گروه تقسيم مي شود‪:‬‬

‫الف‪ -‬اشرا ف‪ :‬پيراهني بلند و بدون آستين تا روي پا اما دو تکه که قسمت باال تنه به صورت يقه اي نيم گرد و تنگ تا کمر و دامن‬
‫به صورت استوانه اي با چين هاي موازي (بازشناسي‪ :‬جعبه اي استوانه اي ازجنس نقره که درحفاري هاي ناحيه ارزنجان ترکيه کنوني‬
‫يافت شد و اکنون در موزه بريتانيا است)‬
‫ب‪ -‬نيايشگران‪ :‬پيراهني آستين کوتاه تا کمي باالتر از زانو همراه کمربندي به دور کمر(بازشناسي‪ :‬لباس مادي منقوش در تخت‬
‫جمشيد)‬

‫‪ID‬‬
‫ج‪ -‬زنان عادي‪ :‬پيراهني بلند تا قوزك پا و روي آن پيراهني شبيه روپوش جلوبسته ميپوشيدند‪(.‬بازشناسي‪ :‬نقوش برجسته آشوري)‬
‫هيچ کدام از اين زنان داراي پوشش سر نبودند و در مجموع تفاوت چنداني ميان پوشش زنان و مردان ديده نمي شد‪.‬‬

‫‪ ) 1‬مشاهير ‪ :‬يکي از چهره هاي برجسته اين دوره ماندانا همسر کمبوجيه يکم ‪ ،‬مادر کوروش و نخستين شهمام تاريخ ايران است‪.‬‬
‫‪fS‬‬ ‫‪ -3‬سلسله هخامنشیان‬
‫در اين دوره با ظهور و به رسميت شناختن دين زرتشت تحول عظيم و بسيار باشکوهي در روزگار زنان ايجاد شد‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ ) 1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬زنان داراي مقام وااليي در جامعه بودند و با کمال آزادي و گشادهرويي در ميان مردم آمد و شد ميکردند و‬
‫تمامي مردم بر آنها احترام خاصي قائل بودند‪ .‬اکرام زن در اين دوره تا جايي بود که براي اولين بار جشني به نام جشن اسفندگان براي‬
‫آنها برگزار شد‪ .‬اين جشن يکي از جشن هاي ايرانيان در روز پنجم اسفند بود که اين روز را روز بزرگداشت زن و زمين ميدانستند زيرا‬
‫زمين نماد باروري است که حيات و زندگي را بدون هيچ چشمداشتي به بشر اهدا ميکند همانند زن‪ .‬مردان زنان را در اين روز بر تخت‬
‫‪v‬‬

‫پادشاهي مي نشاندندو از آنان اطاعت مي کردند و هداياي نفيسي پيشکش بانوان خود ميکردند‪.‬‬
‫‪hi‬‬

‫‪ ) 2‬وضعيت حقوقي‪ :‬زنان مي توانستند صاحب ملک و زمين شوند و در آنها تصرفات مالکانه داشته باشند و هم چنين اين حق را‬
‫‪c‬‬

‫داشتند تا به نام شوهر يا به وکالت از طر ف او به کارهاي مربوط به همسر رسيدگي کنند‪.‬‬

‫‪Ar‬‬

‫‪ ) 7‬خانواده ‪ :‬خانواده به عنوان پايگاه مقدس در اين دوره همواره مورد احترام بوده است تا جايي که عموما مردان از مشاغلي‬
‫که مستلزم تجرد بود خودداري مي کردند همانند ‪ :‬دريانوردي و بازرگاني ‪ .‬حتي سربازان اکثرا صاحب همسر بودند و جز چند ماهي‬
‫خدمت براي پادشاه‪ ،‬ديني بر عهده نداشتند‪ .‬براي سنديت اين گفته مي توان به تپه حسنلو پايين تر از درياچه اروميه اشاره کرد که در‬
‫آن زن و مردي همديگر را در آغوش گرفته اند‪.‬‬
‫‪ -‬مراسم ازدواج‪ :‬قبل از ازدواج توافق نامه اي ميان داماد با پدر يا برادر عروس منعقد مي شد مبني بر اينکه اگر زن به همسرش‬
‫خيانت کند شوهر حق کشتن او را دارد و يا اگر شوهر بخواهد زن ديگري اختيار کند بايد مبلغ معيني به همسر اول خود بدهد‬
‫و زن حق ترك شوهر و بازگشت به خانه والدين خود را خواهد داشت ‪ .‬سپس عروس و مادر سر سفره مينشستند و داماد‬
‫بوسه اي بر دستان عروس مي زد و هر دو قطعه اي از نان که در سفره بود برمي داشتند و با يکديگر قسمت مي کردند‪.‬‬
‫‪ -‬جهزيه‪ :‬جهزيه ميتوانسته يکي از اين موارد باش د از جمله ‪ :‬زمين ‪ ،‬ملک ‪ ،‬اثاث خانه و يا جواهرات و فلزات گرانبها‪ ،‬گاهي پنج‬
‫صندلي و يک ميز يا يک سيني برنزي‪.‬‬
‫‪ -‬انواع ازدواج‪:‬‬
‫‪ ‬تعهددار ‪:‬خانواده بر اين اساس پدرساالر مي شود و دودمان از طر ف پدر شناخته مي شود‪ .‬مرد تا هنگامي که زنده است‬
‫از زن و فرزندان خويش نگهداري مي کند و پس از مرگش دارايي اش به ارث ميرسد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫ابدال‪ :‬اگر مردي که فرزند پسر ندارد بميرد ‪ ،‬بيوه اي که از او باقي مي ماند به خويشان مي رسد و اگر زن و دختري‬ ‫‪‬‬
‫نداشته باشد با دارايي اش براي او زني مي خريدند و به نزديکان خويش مي دادند و هر پسري که زاده شود از آن مردي‬
‫است که ميراثي از خود باقي گذاشته است‪.‬‬

‫‪ ) 1‬اشتغال ‪ :‬زنان سلطنتي و وابسته به دربار مستقال در امالك خود و بهره برداري از محصوالت آن نظارت داشتند تا جايي که گاهي‬
‫آن ها را اجاره مي دادند‪ .‬گاهي آنها ثروت خود را در ايجاد کارگاه به کار مي انداختند که بر اساس گل نوشته هاي تخت جمشيد در‬
‫برخي از اين کارگاه ها ي خياطي زنان سرپرست و مدير و مردان زيردست آنان بودند ‪ .‬از اين گذشته زنان طبقات متوسط و پايين حق‬
‫يادگيري فنون جنگي را داشتند و از جمله مشاغلي که برعهده ميگرفتند مي توان به وکالت ‪ ،‬قضاوت و فرماندهي سپاه اشاره کرد‪.‬در‬
‫زمان کوروش زن حامله حق کار کردن نداشت و به دستور وي جيره و حقوق ماهيانه تا تولد فرزند براي او در نظر گرفته مي شد ‪ .‬هم‬
‫چنين بر اساس لوح هاي گلي تخت جمشيد زنان هم دوش مردان در ساختن کاخ هاي هخامنشي دست داشتند و دستمزد برابر با آنها‬
‫دريافت مي کردند که عمده فعاليت آنها صيقل دادن سنگ نگاره ها بود‪.‬‬

‫‪ ) 5‬پوشاك‪ :‬پوشش در اين دوره با دوره قبل تفاوت چنداني نداشت شايد تنها تفاوت ميتوان به استفاده از چادر در اين عصر اشاره‬

‫‪ID‬‬
‫کرد‪ .‬اما در مجموع پوشش اين سلسله در دو طبقه خالصه مي شود ‪:‬‬
‫الف) ملکه‪ :‬لباس اين گروه لباس چين دار با يک چادر تزئيني کوتاه بود يا پوششي که تا قوزك پا را مي پوشانده و روي آن چادري‬
‫ساده و بلند سر مي کردند و البته گاهي تنها لباس چين دار بدون چادر استفاده مي شد‪(.‬بازشناسي ‪ :‬مهر استوانه اي ازجنس سنگ‬
‫يماني متعلق به ‪ 5‬ق م و فرش پازيريک)‬
‫‪fS‬‬
‫ب) خدمه ‪ :‬اين طبقه از نظر اجتماعي پايين ترين طبقه اجتماعي محسوب مي شدند‪ .‬لباس ساده و بلند که کمربندي ساده روي‬
‫آن قرار ميگرفت تنها پوشش آنها بود‪( .‬بازشناسي ‪ :‬سنگي يافت شده در سواحل شرقي درياچه مانياس در نزديکي دهکده ارگيلي‬
‫‪ 1161‬ميالدي)‬
‫‪eo‬‬
‫‪ )6‬مشاهير‪:‬‬
‫الف) آرتيميز‪ :‬آرتيميز يا آرتيميس نخستين زن درياساالر ( فرماندهي نيروي دريايي) در زمان خشايارشا بود ‪ .‬تاريخ نويسان يوناني‬
‫او را در متانت و زيبايي سرآمد همه زنان آن روزگار مي دانستند‪ .‬نام ناوشکن ايران در دهه ‪ 12‬در دوران خدمت فرجاهلل رسايي بر روي‬
‫‪v‬‬

‫آب هاي خليج فارس نيز بودو معناي آن راست گفتار بزرگ است‪.‬‬
‫‪hi‬‬

‫ب) آتوسا‪ :‬هرودت پدر تاريخ از او با عنوان شهبانوي داريوش بزرگ ياد مي کند که در لشگرکشي هاي اين پادشاه ياورفکري و روحي‬
‫او بوده است ‪ .‬آتوسا که چندين نبرد بزرگ تاريخ ايران به فرمان او بوده است ‪ ،‬دختر کوروش و همسر داريوش اول و مادر خشايارشا بود‪.‬‬
‫‪c‬‬

‫‪ -4‬سلسله اشکانیان‬
‫‪Ar‬‬

‫‪ )1‬وضعيت اجتماعي ‪ :‬پس از شکست هخامنشيان وضع اجتماعي زن ايراني تغيير کرد و قوس نزولي را پيمود‪ .‬زيرا در زمان سلوکي‬
‫ها‪ ،‬زنان و دختران زيادي از يونان در ايران زندگي مي کردند و چون در يونان زن از تساوي حقوق با مردان برخوردار نبود‪ ،‬لذا در وضعيت‬
‫و سرنوشت زن ايراني نيز تاثير نهاد‪ .‬گذشته از آن تعداد زيادي از اين بانوان يوناني معشوقه هاي مردان ايراني شدند که در اين امر از‬
‫استحکام بنيان خانواده کاست‪ .‬اگرچه در اين دوره زن ايراني تا حدي موقعيتش تحکيم شد ولي به هر حال به خاطر حکومت سلوکي ها‬
‫و تاثير آنها و هم چنين نفوذ هلنيسم اثرات منفي ن يز به بار آمد‪ .‬از طرفي در دوران پارت ها يا اشکانيان به علت گستردگي قلمرو و اقوام‬
‫و ملل گوناگون با آداب مخصوص خود مي زيستند که طبيعتا اين عوامل و دگرگوني ها در وضعيت و موقعيت زنان بي تاثير نبوده است‪.‬‬

‫‪ )2‬خانواده‪ :‬دختر در آستانه ازدواج نخست به خانه خان يا کدخدا مي رفت و با کسب اجازه ازدواج مي کرد و همين مسئله بي رنگ‬
‫ساختن قواعد دوران هخامنشيان را نمايان مي کند‪ .‬در بحث خانواده مي توان به تعدد زوجات اين دوره اشاره کرد‪ .‬در يک اجتماع که‬
‫اساس آن نيروي نظامي و سپاهيگري قرار داشت نياز به فرزندان بيشتري حس مي شد از اين رو تعدد زوجات و اختيار کردن هم‬
‫خوابگان و کنيزان جائز بود تا جايي که عنوان تجملي به خود گرفت و در ابتدا ميان طبقه اشرا ف و ثروتمندان رايج بود ولي کم کم به‬
‫طبقه مردم عادي نيز رسيد‪ .‬اوج اين اوضاع دوران اشکانيان و ساسانيان بود گرچه در دوران قبل نيز وجود داشت باالخص ازدواج با محارم‬
‫ميان خواهر و برادر يا پدر و دختر و يا مادر و پسر که از دوره مادها وجود داشته است و هيچ گاه منعي براي آن نبوده است‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫‪ )7‬پوشاك‪ :‬روايات متفاوتي از پوشش زنان اين دوره به چشم مي خورد‪ .‬اجزاي تشکيل دهنده لباس زنان اين عصر‪ ،‬پيراهن که از‬
‫دو تکه مستطيل شکل‪ ،‬آستين کوتاه و يقه راست بود ‪ ،‬چادر يه تکه مستطيل شکل به رنگ هاي شاد ارغواني يا سفيد چرا که آنها بر‬
‫اين باور بودند که رنگ هاي کبود اف سردگي آور و غم انگيز است و در نهايت کفش بنددار و بدون پاشنه البته ملکه ها چادر را به دور‬
‫کمر گره مي زدند و از سر نمي آويختند‪ .‬در مجموع چيزي که مهم است اين است که در اين دوره تفکيک ميان لباس زن و مرد صورت‬
‫گرفت و پيروي از هخامنشيان رنگ باخت و در عين حال تاثي رپذيري از يونان بيشتر شد‪ .‬آنها در طرح هاي خود تنوع ايجاد کردند و از‬
‫نقوش هندسي ‪ ،‬گياهي و حيواني استفاده کردند‪.‬‬

‫‪ )1‬مشاهير‪ :‬ارتادخت ‪ :‬وزير خزانه داري و امور مالي دولت ايران در زمان شاهنشاهي اردوان چهارم اشکاني‬

‫‪ -5‬سلسله ساسانیان‪:‬‬
‫‪ )1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬زن در دوره ساساني از وضعيت مناسبي برخوردار نبود‪ .‬براي او شخصيت حقوقي قائل نبودند تا جايي که از‬
‫هر لحاظ تحت سرپرستي رئيس خانوار ( کدخدا) قرار داشت ‪ .‬ليکن در طول زمان در اين بينش حقوقي تغييرات زيادي به نفع زنان رخ‬
‫داد‪ .‬اين طرز فکر اگرچه هم چنان پابرجا بود اما عمال ديگر در ميان نسل جديد به کار بسته نمي شد و رسوم جديد از قدرت حاکميت‬

‫‪ID‬‬
‫آنها کاسته بود‪ .‬از جمله عواملي که سبب درهم شکستن يوغ اسارت گذشته و شوق کسب استقالل به شمار مي آيد‪ .‬شيوع روزافزون‬
‫تحصيل کماالت در ميان زنان ساساني بود‪.‬‬

‫‪ )2‬وضعيت حقوقي و دارايي هاي شخصي‪ :‬در تاريخ همواره يکي از راه هاي کسب ثروت ‪،‬ارث بوده است‪ .‬تقسيم ارث در حقوق‬
‫‪fS‬‬
‫ساساني به اين منوال بود که پادشازن يعني زن درجه اول و پسران او هر يک سهم مساوي از ارث داشتند و دختران در صورت نداشتن‬
‫شوهر نصف سهم برادران و مادر خود را به ارث مي بردند اما چکر زن يا زن دوم و فرزندانش هيچ سهمي از ارث نداشتند‪ .‬اما غالبا مردان‬
‫در زمان حيات سهمي براي چکرزن و فرزندان قائل بودند و پرداخت ميکردند يا در وصيت نامه قيد مي کردند‪(.‬به چکرزن و پادشازن‬
‫‪eo‬‬
‫در بخش انواع ازدواج بيشتر مي پردازيم)‬
‫در اين دوره زن مالک مايملک خود است و حق بهره برداري از اموال خود ولو پس از ازدواج را نيز دارد و بدون نظارت شوهر مي‬
‫تواند هرگونه معامله اي که قانوني باشد انجام دهد البته حق تصر ف در اموال شوهر و اموال مشترك بدون اذن و اجازه شوهر را ندارد‪.‬‬
‫در صورت اشتراك در اموال پس از طالق مرد نمي تواند بدون رضايت زو جه خود کاري بکند ‪ .‬نکته جالب اينکه اگر مردي اموالي به‬
‫‪v‬‬

‫همسر خود در مدت زناشويي بدهد سپس بعد از طالق در صورتي که زوجه هم به طالق راضي بوده است‪ ،‬زن ديگر هيچ حقي نسبت به‬
‫‪hi‬‬

‫آن اموال ندارد و بايد همه را به شوهر خود برگرداند‪.‬‬

‫‪ )7‬خانواده‪:‬‬
‫‪c‬‬

‫‪ )1-7‬خواستگاري‪ :‬در عهد سا ساني وقتي که دختري از يک خانواده مرفه به بلوغ جسمي و عقلي مي رسيد ‪ ،‬پدر وي‬
‫وظيفه داشت تا براي او شوهري مناسب بيابد و در صورت نبود پدر اين وظيفه بر عهده جانشين پدر و کفيل خانواده يعني‬
‫‪Ar‬‬

‫بزرگترين فرزند خانواده بود‪ .‬اگرچنين پسري وجود نداشت وصي يا قيمي که به وسيله دادگاه براي امور خانواده تعيين مي‬
‫شد عهده دار چنين مسئوليتي مي شد‪ .‬خواستگار مي بايست بيست سال تمام داشته باشد و فردي هوشمند و درس خوانده‬
‫باشد که با خواهش فردي را به عنوان واسط نزد پدر دختر مي فرستاد‪.‬‬
‫‪ )2-7‬جهزيه‪ :‬دختري که شوهر ميکرد هيچ گونه سهمي از ارث پدر خود يا کفيل او دريافت نمي کرد‪ .‬از اين رو حتي المقدور جهاز‬
‫کامل و بزرگي با خود به همراه مي برد که معموال به ثروت خانوادگي و موقعيت اجتماعي او بستگي داشت‪ .‬در شهر ملک شهري و باغ‬
‫ميوه مي دادند و در روستا زمين‪ ،‬طال‪ ،‬گلههاي گوسفند و اسب به زن تعلقمي گرفت که اين موارد به عنوان سرمايه اي براي او تلقي‬
‫ميشد‪.‬‬
‫نکته جالب توجه در ازدواج دختران ساساني اين است که آنها از آزادي کاملي براي انتخاب همسر خود برخوردار بودند و مي توانستند‬
‫به انتخاب پدر خود ديت رد به سينه اش بزنند و پدر هم ناگزير به قبول سخن بود چرا که ازدواج اجباري به منزله جرم و خيانت محسوب‬
‫مي شد و در صورت عدم قبول خواستگار مورد نظر پدر از سوي دختر‪ ،‬پدر حق محروم کردن او از ارث يا کيفري ديگر را نداشت‪ .‬اين‬
‫شيوه ازدواج و آزادي پيشرفتي براي ساسانيان محسوب مي شد چرا که دختران ايراني آزادتر از همه دختران مشرق زمين بودند‪.‬‬
‫‪ )7-7‬انواع ازدواج‪:‬‬
‫الف) پادشازن‪ :‬همسر اول مرد پادشازن ناميده مي شد که مي بايست هم رتبه او قرار مي داشت‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫ب) چکرزن‪ :‬زن دوم يا صيغه اي مرد محسوب مي شده که تحت رياست پادشازن قرارداشته و بيشتر نقش کمک کار و خادمه او را‬
‫داشته است ‪ .‬او همانند ساير اعض اي خانواده از خوراك و پوشاك استفاده مي کرده است و تا هفتادسالگي که مي توانسته کار کند‬
‫مقرري ماهيانه دريافت مي کرده‪ .‬چکرزن لزومي نداشته هم رتبه مرد باشد و در دو حالت مي تواند مقام پادشازن را از آن خود کند‪:‬‬
‫اول در صورت مرگ پادشازن و دوم در صورت نازا بودن او‪.‬‬
‫ج) زن عاريتي يا ازدواج استقراضي ‪ :‬مرد در اين نوع ازدواج زن خود را به مرد ديگري که نيازمند زني براي پرستي کودکانش است‬
‫مي دهد‪ .‬اين کار مي تواند بدون رضايت زن باشد البته دارايي و اموال زن به شوهر دوم نمي رسد ‪ .‬شوهر دوم (شوهر بدلي) وظيفه‬
‫دارد به طور کامل از نگهداري کند و امرار و معاش او را تهيه کند‪ .‬بچه هاي حاصل از ازدواج عاريتي يا استقراضي به شوهر اول تعلق‬
‫دارند اما قيمومت آنها در اين مدت با شوهر دوم است‪.‬‬
‫طالق‪ :‬طالق با رضايت طرفين صورت مي گرفته است و تقاضاي طالق از هر دو طر ف پذيرفته ميشده است‪ .‬بنابراين اگر پادشازن‬
‫راضي به طالق نبود‪ ،‬طالق پذيرفته نمي شد‪ .‬البته استثنائاتي براي طالق بدون اذن شوهر وجود داشت ازجمله‪ :‬زنا و خيانت زن‪ ،‬پنهان‬
‫کردن زمان حيض‪ ،‬جادوگري زن‪ ،‬نازا بودن‬

‫‪ )1‬پوشاك‪ :‬از يک منظر مي توان پوشش زنان ساساني را به سه دسته الهه‪ ،‬ملکه و خدمه تقسيم کرد‪.‬‬

‫‪ID‬‬
‫الف ) الهه‪ :‬در ايران در راس ايزد بانوان آناهيتا قرار داشت که نماد باروري و حاصلخيزي بود‪ .‬آناهيتا دو نوع پوشش داشت‪:‬‬
‫‪ -1‬لباسي بلند و چين دار ‪ -2‬تونيکي آستين دار و نازك که توسط ربان به کمر بسته مي شد‪ .‬معموال روي آن از باالپوشي استفاده‬
‫مي شد‪.‬‬
‫ب) ملکه‪ :‬پيراهني بلند و آستين دار و انتهاي دامن آن چين دار و روي پيراهن پوشش پرده مانند پوشاننده و بازوي چپ و شانه‬
‫‪fS‬‬
‫و بازوي راست آزاد بوده است‪( .‬بازشناسي‪ :‬تاج گذاري خسرو دوم در طاق بستان در کنار ايوان ياغار شاپور ‪ 512 -628‬ميالدي)‬
‫ج) خدمه‪ :‬پيراهني بلند و چاك دار تا زير زانو همراه با دامن چاك دار در مجموع مي توان اين طور نتيجه گرفت که بانوان در اين‬
‫دوره اغلب پيراهني بلند و گشاد در دو نوع آستين بلند و آستين کوتاه‪ ،‬يقه گرد و باز که بلندي آن تا ساق پا ادامه داشت ميپوشيدند‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫دامن آنها سه چاك در جلو و سه چاك در عقب داشت ‪ .‬چادر آنها اغلب گشاد و پرچين بود که امتداد آن تا وسط ساق پا کشيده مي شد‬
‫‪ .‬شلواري نظير اشکانيان به پا مي کردند با اين تفاوت که ساق هاي شلوار بلند و براي چين دار کردن جلوي ساق پا از نوارکشي استفاده‬
‫مي کردند‪.‬‬
‫‪ )5‬مشاهير‪:‬‬
‫‪v‬‬

‫الف) پرين ‪ :‬بانوي دانشمند ايراني ‪ ،‬د ختر کيقباد و مشاور امور قضايي ساسانيان بود که هزاران برگ از نسخه هاي اوستا را به زبان‬
‫‪hi‬‬

‫پهلوي گردآوري و ثبت کرد‪.‬‬

‫ب) بي بي شهربانو‪ :‬بي بي شهر بانو نام کوهي است در جنوب شرقي شهر ري و با ‪ 12‬کيلومتر فاصله هوايي از شاه عبدالعظيم جزء‬
‫کوههاي منفرد تهران محسوب مي شود‪.‬بي بي شهر بانو شهربانو از جمله مناطق تاريخي تهران نيزبه شمار مي رود‪ .‬اما بي بي شهربانو‬
‫‪c‬‬

‫کيست؟‬
‫‪Ar‬‬

‫‪ 1122‬سال پيش "عمر" ؛ حاکم ممالک اسالمي ‪ ،‬قصد آن کرد که ايران را نيز به تملک درآورد ‪.‬او با ايرانيان جنگيد و پيروز شد‬
‫‪.‬در اين ميان عمر غنائم زيادي به دست آورد که از جمله آنها "يک سردار بزرگ ارتش ايران " و " دو شاهزاده ايراني"ـ به نامهاي "‬
‫شهرزاد"ـ و " شهربانو" ـ بودند ؛ شهرزاد و شهربانو دختران پادشاه مقتول امپراطوري ايران‪ ،‬ـ"يزدگرد سوم"ـ بودند و شهر بانو خواهر‬
‫بزرگتر‪".‬عمر"ـ اين شاهزادگان و ديگر زنان دربار شاهنشاهي ايران را به مدينه ؛ مرکز خالفت خود برد تا به سنت اعراب‪ ،‬ايشان را به‬
‫عنوان غنيمت جنگي بين سربازان تقسيم کند اما در اين ميان خبر اسارت دختران يزدگرد"ـ و اقدام عمر به گوش يکي از بزرگان بانفوذ‬
‫طايفه بني هاشم رسيد به نام " علــــي (ع)" ‪.‬‬
‫علي (ع) "ـ مرد ي معتدل و بلند نظر بود و با دخالت در امر تقسيم غنائم مانع از به کنيزي رفتن شاهزادگان ايراني شد‪ .‬اما‬
‫خليفه معتقد بود از آنجا که اسالم دين برابري است نبايد بين شاهزادگان و ديگر دختران به اسارت درآمده تفاوتي گذاشت و ايشان‬
‫نيز بايد به عنوان کنيز به خدمت يکي از سربازان درآيند‪.‬‬
‫بنابراين "علي (ع)" پيشنهاد کرد خليفه اين شاهزادگان و تعدادي ديگر از دختران اسير را به او بفروشد و مبلغ حاصل را بين‬
‫سربازان تقسيم کند و گفت اين کار به عدالت نزديکتر است چرا که اکثر سربازان قصد ازدواج اجباري با کنيزان خود را خواهند داشت و‬
‫اين کار نيز بر خال ف دستورات اسالمي است ‪ .‬سر انجام خليفه با پيشنهاد "علي (ع)" موافقت کرد و دختران اسير "دربار" ايران را به‬
‫علي (ع) و چند نفر ديگر از ارادتمندان او (منجمله سلمان فارسي )که باالترين پيشنهاد را داده بودند فروخت‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫"علي" پس از خريداري کردن شاهزادگان ايراني و نديمانشان ‪ ،‬آنها را آزاد کرد و به همراه چند نفر از جنگآوران عرب به ايران‬
‫بازگرداند ‪.‬اما تعدادي از اين دختران که تمام بستگانشان را در جنگ از دست داده بودند و از طر ف ديگر "علي (ع)" را ناجي خود مي‬
‫ديدند ‪ ،‬در پناه "علي (ع)" در مدينه ماندند و دختر خوانده هاي او شدند ‪.‬از جمله اين دختر خوانده هاي "علي (ع) "شهرزاد و شهربانو‬
‫بودند‪ .‬چندي بعد شهرزاد به عقد " محمدبن ابوبکر" که از مريدان "علي" بود در آمد و " شهربانو" با "حسين (ع)" پسر کوچک علي‬
‫(ع) ازدواج کرد‪.‬علي "تنها فرزند اين زوج بود و حسين (ع) از شهربانو فرزند ديگري نداشت‪ .‬امروزه ما اين پسر را به عنوان چهارمين‬
‫امام شيعيان " امام سجاد (ع) " مي شناسيم‪ .‬به عبارت ديگر امام سجاد (ع) نوه "يزد گرد سوم"؛ پادشاه ايران است‪.‬‬
‫مدتي بعد از واقعه کربال و شهادت امام حسين امام سجاد به مقام امامت رسيد‪ .‬او همواره از مادر ياد نمود و سعي بسياري کرد تا‬
‫خود را به او برساند اما به احتمال زياد ديگر هرگز موفق به ديدار مادر نشد تا آنکه شهربانو تاب دوري همسر و فرزند نياورد و درگذشت‪.‬‬
‫او را از ترس حکومت ‪ ،‬در ارتفاعاتي که در آن پناه گرفته بود به خاك سپردند‪.‬‬

‫‪ -6‬سلسه غزنويان‬
‫‪ )1‬وضعيت ا جتماعي ‪ :‬زنان در اين دوره حضور اجتماعي و سياسي کمرنگي داشتند‪ .‬از جمله علل آن عدم آمادگي مردم ايران و‬
‫تاثيرپذيري سلطان هاي اين دوره از قوانين دين اسالم بوده است‪.‬‬

‫‪ID‬‬
‫‪ ) 2‬خانواده‪ :‬ازدواج متقابل سياسي بسيار رايج بوده است و همواره اعتقاد شديدي بر مهريه و جهزيه مفصل بوده است و حرمسراها‬
‫در اين دوره پر از زنان عقدي و غير عقدي و کنيز بود‪.‬‬

‫‪fS‬‬
‫‪ ) 7‬وضعيت سياسي‪ :‬آنها به طور غير مستقيم در برخي مسائل هم چون جانشيني سلطان ها و بستن پيمان صلح نقش داشتند از‬
‫جمله خواهر محمود غزنوي براي به قدرت رسيدن سلطان مسعود‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ -7‬سلسله سلجوقیان‬
‫‪ ) 1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬در اين دوره تعصبات مذهبي غزنويان کم شده بود و زنان آزادي بيشتري داشتند به ويژه بانوان ترکي که‬
‫نزديکي بيشتري با دربار داشتند‪ .‬بانوان به خصوص بانوان ترك آن مقام ويژه خود را در وطن قبلي شان آسياي ميانه پيدا کردند و برخي‬
‫‪v‬‬

‫مقامات مهمي مانند سلطان و‪ ....‬بر عهده گرفتند‪ .‬دليل از پس پرده بيرون آمدن زنان و پيدا کردن موقعيت خود در اجتماع معلول دو‬
‫پديده مي باشد ‪ :‬اول افزايش نفوذپذيري سنت هاي قبيله اي ودوم کاهش تعصبات مذهبي‪.‬‬
‫‪hi‬‬

‫‪ )2‬مشاهير‪:‬‬
‫‪c‬‬

‫الف) ترکان خاتون‪ :‬شريک همسرش در سلطنت و از جمله اقدامات او برکناري خواجه نظام الملک وزير معرو ف ملکشاه بود‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫ب) دختر ساالر ‪ :‬نخستين زن شاعري است که مديحه اي بلند در وصف عزالدين کيکاووس از پادشاهان سلجوقي سروده است و‬
‫صلهاي دريافت کرده است‪ .‬او دختر حسام الدين ساالر بود که نخستين مديحه سراي ادب فارسي محسوب مي شود‪.‬‬

‫‪ -8‬سلسله مغول‬
‫‪ ) 1‬وضعيت سياسي‪ :‬اين دوره به لحاظ آزادي و قدر و منزلت براي بانوان در مقايسه با دوره هاي ديگر کامال استثنايي و بي نظير‬
‫بوده است ‪ .‬پس از ورود اسالم در ادوار گوناگون زنان هرگز در امور سياسي کشور مشارکت نداشتند اما اين سلسله از جهت توانايي و‬
‫قدرت در امور حکومت يک اسنثنا محسوب مي شود‪ .‬زنان سلطان هاي مغول دست کم يکبار شانس سلطنت داشتند چرا که پس از‬
‫مرگ شوهر تا تشکيل شورا و تشريفات آن يک سال طول ميکشيد و در اين مدت آنها حکمراني ميکردند‪ .‬زمانيکه سلطان جديد تعيين‬
‫مي شد هم سر اول که در واقع مادر بزرگترين فرزند پسر نيز بود به عنوان خاتون تاجي بر سر مينهاد و درباري مجزا و بودجه مشخص‬
‫داشت‪.‬‬

‫‪ )2‬وضعيت اجتماعي‪ :‬وظيفه اصلي بانوان ترك در خانواده آسايش شوهر و نظارت بر وضع سالح و تامين آسايش کودکان بوده است‪.‬‬
‫آنها بسيار نجيب و پاکدامن بودند و به رعايت عفت عمومي اهميت مي دادند البته نيازي به پوشاندن روي و موي خود نمي ديدند چرا‬

‫‪22‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫که بر اين باور بودند که مردان بايد چشم خود را از نامحرم محافظت کنند‪ .‬زنان در اين دوره حتي در انتخاب مذهب خود آزادي کامل‬
‫داشتند و مي توانستند ديني غير از دين همسر خود انتخاب کنند‪.‬‬

‫‪ ) 7‬خانواده‪ :‬ازدواج در هر خانواده اي امري مهم تلقي مي شده است و ماندن دختر در خانواده پدر بي شوهر هيچ گاه امري پسنديده‬
‫نبوده است ‪ .‬از طرفي تعدد زوجات به قدري عادي بوده است که کمتر بين زنان يک مرد حسادت و مشاجره وجود داشته است‪ .‬مردان‬
‫با همه خويشان به استثنا خواهر ‪ ،‬مادر ‪ ،‬دختر و عروس مي توانستند پيوند نکاح ببندند‪ .‬نکته جالب توجه اين است که خان و سلطان‬
‫همان طور که مالک آب و خاك قلمرو خود بودند مالک دختران و بانوان ساکن در اين قلمرو نيز بودند و هر دختري را که مي خواستند‬
‫مال خود مي کردند‪.‬‬
‫جهزيه ‪ :‬عروس هنگامي که به منزل شوهر مي رفت زني به نام اينجه او را همراهي مي کرد اين زن از آن پس به خانه داماد تعلق‬
‫داشت‪ .‬جهزيه بسته به زندگي قبيله اي و دارايي قبيله و پدر متفاوت بوده است‪ .‬در هيچ کتاب و متوني دايي زن و مرد مغول ديده نمي‬
‫شود تنها از دوره ايلخانيان و پس از اسالم آوردن ايشان طالق معمول گرديد‪.‬‬

‫‪ ) 1‬پوشاك‪ :‬مغوالن پس از ورود به ايران پوشاك خود را تغيير دادند ‪ .‬اين قوم تا قبل از ظهور چنگيز لباسي از پوست بر تن داشتند‬

‫‪ID‬‬
‫اما در دوران چنگيز از پارچه لباس کيسه مانندي مي دوختند که زنان زير آن شلوار بلند مي پوشيدند و اين لباس را بر شانه راست گره‬
‫مي زدند‪ .‬عالوه بر اين بانوان از کاله و دستمال سر استفاده مي کردند‪.‬‬

‫‪fS‬‬ ‫‪ -9‬سلسله تیموريان‬

‫‪ )1‬وضعيت اجتماعي ‪ :‬در اين دوره همانند عصر مغول زن مقام وااليي داشت‪ .‬بانوان طبقات باال و عامي جامعه به طور مستقيم حتي‬
‫در عرصه سياست دخالت داشتند و اين نفوذ پس از مرگ تيمور بيشتر نيز شد‪ .‬حضور زنان در جهت حمايت و عالقه به امور خيريه و‬
‫عام المنفعه ‪ ،‬ساخت و تعمير ابنيه شاخص ترين وجه اجتماعي اين دوره محسوب مي شود‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ )2‬پوشاك‪ :‬لباس زنان اين دوره بي شباهت با لباس مردان نبوده است‪ .‬اغلب زنان جوراب نمي پوشيدند و کفش آنها ساغري ناميده‬
‫مي شد که به وسيله مرواريد يا سنگ هاي قيمتي تزئين شده بود‪ .‬پيراهن آنها قميص ناميده مي شد‪ .‬لباس از جلو سينه تا نا ف چاك‬
‫‪v‬‬

‫دارد و نيم تنه از پيراهن بلندتر است‪ .‬روي آن نيز شال کمري بسته مي شد و وقتي از خانه بيرون مي رفتند چادر سفيد و نقاب مشکي‬
‫استفاده مي کردند‪.‬‬
‫‪hi‬‬

‫‪ )7‬مشاهير‪ :‬گوهرشاد آغا دختر ‪ :‬او دختر غياث الدين ترخان از امراي بزرگ امير تيمور و همسر شاهرخ و مادر الغ بيک بود‪ .‬ايشان‬
‫‪c‬‬

‫بانويي باذکاوت و مقتدر بودند‪ .‬از ماندگاري هاي اين بانو مسجد جامع گوهرشاد در مشهد از شاهکارهاي معماري اسالمي است‪ .‬مهندس‬
‫‪Ar‬‬

‫و معمار نامدار عصر تيموري قوام الدين زين الدين شيرازي ساخته است‪ .‬اين بنا به هزينه مالي گوهرشاد احداث و جز ملحقات بناهاي‬
‫آستان قدس رضوي مي باشد که فاقد ورودي جداگانه است‪ .‬از ديگر آثار اين زن ايراني مي توان به مدرسه و خانقاه شهر هرات اشاره‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪ -11‬سلسله صفويه‬
‫‪ )1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬مردان ايراني زنان خود را در محدوديت بسياري نگه مي داشتند‪ .‬براي مثال اجازه رفتن به مسجد و مهماني‬
‫را نمي دادند و زنان حق نداشتند در برابر مردان حتي نزديکترين بستگان خود با چهره اي باز ظاهر شوند‪ .‬به همان اندازه که مردان به‬
‫آزادي خود اهميت مي دادند ‪ ،‬همان قدر براي زنان محدوديت قائل بودند و راضي به کوچکترين آزادي عملي براي آنها نبودند ‪ .‬اين امر‬
‫به خاطر ترس از افتادن همسرانشان به فساد بود‪ .‬البته آزادي اجتماعي زنان در هر دوره در دوره صفوي متفاوت بوده است و مطابق با‬
‫خواست و ميل هر پادشاه بود‪ .‬براي مثال شاه اسماعيل اول حتي به مادر خود رحم نکرد و يا حتي اوضاع در زمان شاه تهماسب پسر شاه‬
‫اسماعيل تفاوتي نکرد اما اوضاع در زمان شاه عباس فرق داشت‪ .‬در دوران شاه عباس به جز زنان درباري زنان طبقات مختلف آزادانه‬
‫رفت و آمد ميکردند‪ .‬شاه عباس از سال ‪ 1218‬هجري دستور داد که روزهاي چهارشنبه هر هفته چهار باغ اصفهان و پل سي و سه پل‬
‫از مردان خالي شود در نتيجه زنان مي توانستند باروي گشاده و بي نقاب تفريح کنند‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫‪ ) 2‬خانواده ‪ :‬خواستگاري‪ :‬اگر پسري دختري مد نظر داشت ابتدا توسط افراد واسطي درباره ويژگي هاي او سوال مي کرد زيرا او و‬
‫والدينش مجاز به ديدن دختر نبودند ‪ .‬حال اگر با اوصا ف تعريف شده دختر را پسنديده بود ‪ ،‬دو نفر از دوستان خود را که در مراسم‬
‫ختنه سوران شرکت داشتند به عنوان خواستگار نزد پدر دختر مي فرستاد‪ .‬شيربها را داماد قبل از عروسي به منزل دختر مي فرستاد که‬
‫برابر با هزينه رشد او تا آن سن بود يا به جاي مي توانست متعهد شود که در صورت طالق مقداري ابريشم به او بدهد‪ .‬داماد تا پايان‬
‫مراسم عروسي حق ديدن عروس را نداشت ‪ .‬طالق چه در بين طبقات پايين و چه مقامات متشخص به معناي مرگ بود و گاهي حتي‬
‫مرگ را بر آن ترجيح مي دادند‪.‬‬

‫‪ ) 7‬پوشاك‪ :‬زنان صفويه سر خود را کامال مي پوشاندند و از روي آن چارقدي داشتند که تا شانه هايشان مي رسيد و گلو و سينه‬
‫آنها را از جلو مستور مي ساخت‪ .‬در هنگام بيرون رفتن روي همه ملبوسات بلند سفيدي مي پوشيدند که از سر تا پا بدن و صورتهايشان‬
‫را مساور مي ساخت و تنها مردمک چشم قابل رويت بود‪ .‬بانوان اکثرا جوراب نميپوشيدند و شلوار آنها تا قوزك پا را ميپوشاند و بهترين‬
‫رنگ براي لباس سفيد‪ ،‬زرد و سبز بود‪ .‬آنها از سرمه و حنا براي زيبايي دست ها و چشم ها استفاده مي کردند‪.‬‬

‫‪ -11‬سلسله زنديه‬

‫‪ID‬‬
‫‪ ) 1‬وضعيت اجتماعي ‪ :‬در همين حد مي توان گفت که زنان در اين دوره نه تنها مشارکتي در مسائل نداشتند بلکه با محدوديت‬
‫هايي مواجه بودند همانند ساير دوره ها‬

‫‪fS‬‬
‫‪ ) 2‬پوشاك ‪ :‬پوشاك آنها شباهت زيادي به دوره قاجار داشته است‪ .‬اين چند سلسله آخر بسيار نزديک به هم و فشرده رخ داد و‬
‫تغييرات حکومتي آنقدر کوتاه مدت بود که فرصتي براي تغيير پوشاك باقي نمي ماند ‪ .‬عموما لباس اين دوره شامل پيراهني تنگ از‬
‫جنس ابريشم و نخ بود و يقه آن گرد که در وسط چاکي به وسيله ربان يا دکمه در زير گلو بسته مي شد و در مواقع احتياج روي پيراهن‬
‫ارخالق ( کت بلندي که تا نصف بدن را مي پوشاند) آستين سنبوسه يا کليجه ( کت بلندي که تا روي ران مي رسيد) مي پوشيدند‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫شلوار آنها مانند مردان گشاد و بلند از پارچه هاي راه راه که به طور مورب دوخته شده بود و روي آن دامن گشاد و بلند مي پوشيدند‬
‫که تا وسط ساق پا مي رسيد‪.‬‬

‫‪ )7‬مشاهير‪ :‬يوتاب ‪ :‬خواهر آريوبرزن بود که فرماندهي بخشي از سپاه برادر را داشت و در کوه ها راه را بر اسکندر بست‪.‬او به همراه‬
‫‪v‬‬

‫برادرش به جنگ با سپاه اسکندر رفت منتها به دليل کمي تعداد سپاهيان به دست سپاه اسکندر کشته شد‪.‬‬
‫‪hi‬‬

‫‪ -12‬سلسله قاجار‬
‫‪c‬‬

‫‪ ) 1‬وضعيت اجتماعي‪ :‬زنان در اين دوره بسيار تحت فشار بودند‪ .‬در خانه ها و خيابان ها جدايي جنسيت وجود داشت که تا دوره‬
‫‪Ar‬‬

‫پهلوي اين وضع ادامه پيدا کرد‪ .‬براي مثال در خيابان هاي پرجمعيت هم چون الله زار ‪ ،‬شاه آباد و اميريه زنان از يک پياده رو و مردان‬
‫از پياده روي ديگ ر استفاده مي کردند و زنان اگر قصد عبور از خيابان را داشتند با اجازه پاسبان و تحت نظر او حرکت مي کردند‪ .‬از‬
‫طرفي امکان تحصيل بسيار دشوار بود چرا که طبق باور عمومي باسوادان زن براي جامعه خطرناك و مخالف اسالم است‪ .‬از طر ف ديگر‬
‫آنها معتقد بودند مغز زنان قدرت پذيرش دانش را ندارد‪ .‬بنابراين باسوادي يک ننگ بود که سعي در پنهان بودن آن داشتند‪.‬‬

‫‪ )2‬خانواده‪:‬‬
‫‪ ) 1-2‬خواستگاري ‪ :‬در اين دوره نيز پسر و دختر حق ديدن همديگر را نداشتند‪ .‬دالله فردي بود که درباره صفات دختر و زيبايي او‬
‫به پسر مي گفت که غالبا مبالغه نيز مي کردند سپس نزد دختر مي رفت و از اوضاع مالي پسر تعريف مي کرد‪ .‬البته رسم بر اين بود که‬
‫پسري به سن بلوغ رسيد حال ‪ 11‬سالگي يا ‪ 16‬سالگي و ‪ 13‬سالگي يا حتي گاهي ‪ 12‬سالگي بزرگترها براي او يک زن قراردادي که‬
‫صيغه بود ميگرفت و زمانيکه کسب و کار پيدا کرد و به سن رشد واقعي رسيد زن دائم از خانواده محترم يا شاهزاده خانم و گاهي دختر‬
‫عمويش را براي او مي گرفتند‪.‬مردان حق داشتند به راحتي زن خود را طالق بدهند اما زنان تنها در سه حالت حق درخواست طالق‬
‫داشتند‪:‬‬
‫‪ -1‬عجز همسر از پرداخت نفقه ‪ -2‬باقسم ثابت کند مرد تمايالت انحرافي دارد ‪ -7‬به قيد قسم شوهر را به ناتواني جنسي متهم‬
‫کند‪.‬‬
‫‪ ) 2-2‬انواع ازدواج‪ :‬ازدواج در اين دوره يا به شکل دائم بود که تا چهار زن مجاز شمرده مي شد و يا موقت(صيغه)‬

‫‪21‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫بود‪ .‬فرزندان زنان صيغه اي با فرزندان زنان عادي در شرايط مادي يکساني به سر مي بردند مگراينکه استثنائا يکي از زنهاي قاجار‬
‫يا طبقه اي باالتر از مرد باشد‪ .‬زنان دائم معموال هم طبقه مرد ولي زنان صيغه اي مي توانسته از طبقات پايين انتخاب شود‪ .‬حال زني‬
‫که شوهرش فوت مي کرد مي توانسته در حرم بماند يا به هر جا خواست برود (زمانيکه زن درباري بود) که اگر فرزندي نداشت ارث‬
‫ناچيز از ماترك مي گرفت اما اگر فرزند داشت و شوهر جز او زنان صاحب نام ديگر داشت تا زمانيکه در حرم مي ماند مي توانست از‬
‫اموال استفاده کند واال فقط مهريه خود را مي گرفت و اموال به اقارب شوهر مي رسيد‪.‬‬

‫‪ ) 7‬پوشاك‪ :‬در اين دوره مد لباس زنان از اندرون شاه بيرون مي آمد و زنهاي شهر چشم بدانجا داشتند‪ .‬با آمدن فرانسوي ها مد‬
‫اندرون تغيير اساسي پيدا کرد و اين آغاز ورود مد و لباس هاي فرنگي به ايران بود‪ .‬پوشاك يکنواخت همه زنان ايراني چادري به رنگ‬
‫سرمه اي تند ‪ ،‬شلواري گشاد به رنگ قرمز ‪ ،‬سبز‪ ،‬بنفش ‪ ،‬دم پاييهاي پاشنه دار بود و در داخل خانه آرايش غليظ تر و پوشش سبک‬
‫تر بود‪.‬‬

‫‪ )1‬اشتغال‪ :‬زنان قاجار عالوه بر خانه داري به قالي بافي نيز مشغول بودند‪ .‬بزرگترين صنعت آن زمان قالي بود و عظيم ترين کارخانه‬
‫فرش بافي را آلمان کاپيتاليست در سال ‪ 1112‬در تبريز داير کرد‪ .‬اين کارخانه شرکت قالي بافي فارس نام داشت و ده ميليون فرانک‬

‫‪ID‬‬
‫براي آن سرمايه گذاري شده بود‪ .‬در شهرهاي شمالي مانند انزلي از گل برگ هاي گل سرخ مربا و از شکوفه هاي نارنج عرق درست‬
‫مي کردند‪ .‬شغل طبابت در ميان زنان بختياري موروثي بود‪ .‬از ديگر مشاغل مي توان به اين موارد اشاره کرد از جمله روضه خواني‪،‬‬
‫فروشندگي در بازاراصفهان ‪ ،‬خوش نويسي ‪ ،‬کتابت قرآن ‪ ،‬پشم ريسي و هنرهاي دستي‪.‬‬

‫‪fS‬‬
‫‪) 5‬مشاهير‪ :‬بي بي شاپسند ‪ :‬نام اصلي او در بختياري بي بي گپه بود‪ .‬بختياري ها به خاطر احترام به او اين لقب را بر او گذاشتند‪ .‬او‬
‫دختر علي صالح خان بختياروند از طايفه بهداروند ا يلخاني بود‪ .‬روزي شاه قاجار ‪ ،‬فتحعلي شاه دلباخته او شد و از پدرش اين بانو را‬
‫خواستگاري کرد اما پدر او از اين خواسته سرباز زد از آن پس لقب او از بي بي گپه به بي بي شاپسند تغيير يافت‪ .‬او زني باصفات پسنديده‬
‫‪eo‬‬
‫از جمله گذشت و بخشش بود که در رساندن پسرش به حکومت نقش چشم گيري داشت‪.‬‬

‫‪ -13‬سلسله پهلوی‬
‫چون اطالعات از اين سلسله به وفور در دسترس همگان قرار دارد و آشنايي نزديکي با اين دوره وجود دارد سعي شده است شرحي‬
‫‪v‬‬

‫مختصر از اتفاقات مهم و بزرگ اين عصر داده شود و از توضيح جزئيات پرهيز شود‪ .‬کشف حجاب ‪ 13‬دي ماه ‪ 1711‬با فرمان رضاشاه‬
‫‪hi‬‬

‫آغاز شد‪ .‬اين تاريخ به عنوان روز آزادي زن شناخته مي شد و در تاريخ ‪ 6‬بهمن ‪ 1711‬براي اولين بار زنان حق شرکت در انتخابات و‬
‫راي را پيدا کردند‪ .‬از طرفي قانون حمايت خانواده در تاريخ ‪ 23‬فروردين ‪ 1712‬تصويب شد که مطابق با آن طالق يک طرفه لغو ‪ ،‬سخت‬
‫‪c‬‬

‫گيري در چند همسري حق طالق براي زنان و مادر سرپرست کودك مي شد‪ .‬هم چنين کودك پس از طالق يا درگذشت پدر از آن‬
‫مادر بود‪ .‬از ديگر وقايع مهم در زمان پهلوي مي توان به ثبت نام دختران توسط موسسات آموزشي هم چون دانشگاه تهران اشاره کرد‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫اين اتفاق پس از ديدار رضاشاه با مصطفي کمال در ترکيه ‪ 1177‬افتاد و در آخر تدوين قانون مدني در سال ‪ 1721‬تا ‪ 1717‬اشاره کرد‬
‫که به موجب آن ميزان ارث فرزندان دختر نصف فرزندان پسر است و زنان از زمين ارث نمي برند‪.‬در مجموع اوضاع اشتغال ‪ ،‬خانواده و‬
‫وضعيت اجتماعي مانند دوران قبل بود ‪ .‬شايد بتوان گفت کمي سخت گيري اجتماعي نسبت به دوراني مانند صفويه کم تر شد و آزادي‬
‫زنان بيشتر اما نه به صورت چشم گير‪.‬‬
‫مشاهير‪ :‬فرح روي پارسا ‪ :‬او نخستين زن ايراني بود که در دوران پهلوي به مقام وزارت رسيد و نخستين نماينده زن مجلس شوراي‬
‫ملي محسوب مي شود‪ .‬او پست وزارت آموزش و پرورش ايران را در کابينه دوم و سوم اميرعباس هويدا بر عهده داشت‪ .‬مادر او فخرآفاق‬
‫پارسا از فعاالن حقوق زنان و مديرمجله « جهان زنان» بود‪ .‬عالوه بر اين ‪ ،‬اين بانو را مي توان نخستين مدير کل زن در ايران دانست‪ .‬او‬
‫با وجود تحصيل در رشته پزشکي ‪ ،‬کار طبابت را رها و در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد‪ .‬شهيد باهنر و بهشتي در امر تهيه کتب‬
‫درسي از مشاورين فرخ رو بودند‪ .‬بعد از انقالب اسالمي او را در دادگاه انقالب اسالمي شعبه تهران محاکمه کردند و به عنوان مفسد في‬
‫االرض در سال ‪ 1751‬اعدام کردند‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫نتیجه گیری‬
‫‪ -1‬وضعيت اجتماعي زنان در ايران در طول دورههاي مختلف تاريخي و فرهنگي متفاوت بوده است‪ .‬مثال حمله عربها به ايران‬
‫موجب پذيرش ارزشهاي عربي – اسالمي در ميان ايرانيان شد‪ .‬حمله مغولها به ايران نيز تاثير زيادي بر فرهنگ و جامعه ايران گذاشت‪.‬‬
‫اين تغييرات مستقيما بر وضعيت زنان ايراني تاثيرگذار بود‪.‬‬
‫‪ -2‬با توجه به اسناد ومدارك تاريخي‪ ،‬حجا ب در فارس قديم وجود داشته است؛به عبارت ديگر قبل از اسالم‪ ،‬حجاب هرچند که‬
‫نوع آن تفاوت داشته است در ميان زنان معمول بوده است‪.‬‬
‫‪ -7‬عليرغم هجوم برخي از اقوام بدوي به ايران و سلطه سياسي و نظامي آنها بر اين سرزمين ‪ ،‬فرهنگ و تمدن ايراني بسيار پربارتر‬
‫و مترقي تر از آن بوده است که خود را در هجوم و سلطه آنان ببازد و نگرش هاي اصيل خود را نسبت به مسائل مختلف از جمله نگاه به‬
‫زن و جايگاه او فراموش کند‪.‬‬

‫منابع‬
‫‪ -1‬آزاد ‪ ،‬حسن(‪ )1782‬پشت پرده هاي حرمسرا ‪ ،‬اروميه ‪ ،‬انتشارات انزلي‬
‫‪ -2‬آزاد ارمکي ‪ ،‬تقي ( ‪ )1786‬جامعه شناسي خانواده ايراني ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر سمت‬

‫‪ID‬‬
‫‪ -7‬احمدي خراساني ‪ ،‬نوشين (‪ )1783‬سالنامه زنان‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر توسعه‬
‫‪ -1‬آفاري ‪ ،‬ژانت (‪ ) 1783‬نگرشي بر زن و جنسيت در دوران مشروطه ‪ ،‬ترجمه ‪ :‬مژگان علي بخشيان و منصوره فتوزچي ‪ ،‬کانون‬
‫پژوهش تاريخ زنان ايران شيکاگو‬
‫‪fS‬‬
‫‪ -5‬باستاني پاريزي‪ ،‬محمد ابراهيم (‪ )1782‬گذر زن از گدار تاريخ ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر کيانا‬
‫‪ -6‬بياني ‪ ،‬شيرين (‪ )1788‬زن در ايران عصر مغول ‪ ،‬تهران ‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‬
‫‪ -3‬بابايي ‪ ،‬بيتا و حاتم پور ‪ ،‬شبنم (‪ )1781‬زن و تحوالت سياسي از قرن ‪ 3‬تا پايان دوره پهلوي‪ ،‬فصلنامه علمي و پژوهشي زن و‬
‫فرهنگ ‪ ،‬شماره ششم ‪ ،‬صص ‪57-73‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ -8‬بروسيوس ‪ ،‬ماريا(‪ )1781‬زنان هخامنشي‪ ،‬ترجمه ‪ :‬هايده مشايخ ‪ ،‬تهران ‪ ،‬بي جا‪ :‬هرمس‬
‫‪ -1‬پيرنيا ‪ ،‬حسن ( ‪ )1762‬تاريخ باستان ايران ‪ ،‬تهران ‪ ،‬انتشارات دنياي کتاب‬
‫‪ -12‬حجازي ‪ ،‬بنفشه(‪ )1732‬زن به ظن تاريخ ‪ ،‬جلد اول ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر سهراب‬
‫‪v‬‬

‫‪ -11‬خليلي ‪ ،‬کامياب(‪ )1711‬زنان به نام در تاريخ ايران از آغاز تا انقراض سلسله ساساني ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر قصيده سرا‬
‫‪ -12‬خسروپناه ‪ ،‬محمد حسين( ‪ )1782‬هد ف ها و مبارزه زن ايراني از انقالب مشروطه تا سلطنت پهلوي‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر امروز‬
‫‪hi‬‬

‫‪ -17‬دلريش ‪ ،‬بشري (‪ )1735‬زن در دوره قاجار ‪ ،‬تهران ‪ ،‬سازمان تبليغات اسالمي حوزه هنري‬
‫‪ -11‬دورانت‪ ،‬ويليام جيمز (‪ ) 1763‬تاريخ تمدن ‪ ،‬جلد اول ‪ ،‬ترجمه ‪ :‬احمد آرام ‪ ،‬ع پاشايي ‪ ،‬اميرحسين آريانپور تهران ‪ ،‬انتشارات‬
‫‪c‬‬

‫علمي و فرهنگي‬
‫‪Ar‬‬

‫‪ -15‬راوندي ‪ ،‬مرتضي(‪ )1751‬تاريخ اجتماعي ايران‪ ،‬جلد هفتم ‪ ،‬تهران ‪ ،‬انتشارات اميرکبير‬
‫‪ -16‬زماني ‪ ،‬مهدي (‪ )1711‬پوشش زن در ايران باستان ‪ ،‬خردنامه ‪ ،‬شماره هشتم ‪ ،‬صص ‪61-16‬‬
‫‪ -13‬سگالن ‪ ،‬مارتين (‪ )1788‬جامعه شناسي تاريخي خانواده ‪ ،‬ترجمه ‪ :‬حميد الياسي ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر مرکز‬
‫‪ -18‬سعيدي ‪ ،‬حوريه(‪ )1782‬زن در تاريخ ايران ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر برگ زيتون‬
‫‪ -11‬ساناساريان ‪ ،‬اليز(‪ )1781‬جنبش حقوق زنان در ايران ‪ ،‬ترجمه ‪ :‬نوشين احمدي خراساني ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر اختران‬
‫‪ -22‬شهرياري ‪ ،‬توران (‪ )1783‬جشن اسفندگان يا روز زن در ايران باستان ‪ ،‬نشريه داخلي ‪ ،‬شماره پنجاه‬
‫و هشتم ‪ ،‬صص ‪17-12‬‬
‫‪ -21‬طلوعي ‪ ،‬محمود(‪ )1712‬زنان نامدار‪ :‬نقش زنان در تاريخ ايران و جهان از عهد باستان تا امروز ‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر علم‬
‫‪ -22‬علوي ‪ ،‬هدايت اهلل(‪ )1782‬زن در ايران باستان ‪ ،‬تهران ‪ ،‬انتشارات هيرمند‬
‫‪ -27‬غيبي ‪ ،‬مهرآسا(‪ )1781‬هشت هزار سال تاريخ پوشاك اقوام ايراني‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر هيرمند‬
‫‪ -21‬غفاري فرد ‪ ،‬عباسقلي ( ‪ )1787‬زن در تاريخ نگاري صفويه ‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اميرکبير‬
‫‪ -25‬فلور ‪ ،‬ويلم (‪ ) 2212‬تاريخ اجتماعي روابط جنسي در ايران‪ ،‬ترجمه‪ :‬محسن مينوخرد‪ ،‬استکهلم‪ ،‬انتشارات فردوسي‬
‫‪ -26‬کراچي ‪ ،‬روح انگيز(‪ )1711‬نخستين زن مديحه سرا کيست؟ پژوهش نامه زنان پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي ‪،‬‬
‫شماره اول ‪ ،‬صص ‪153-117‬‬
‫‪ -23‬کريستين سن ‪ ،‬آرتور (‪ )1731‬ايران در زمان ساسانيان ‪ ،‬مترجم‪ :‬رشيد ياسمي ‪ ،‬تهران ‪ ،‬نشر دنياي کتاب‬

‫‪26‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
‫سال دوم‪ -‬شماره ‪( 3‬پیاپی‪ -)01 :‬جلد ‪ -0‬خرداد ‪0331‬‬

‫‪ -28‬گلشني راد ‪ ،‬کريم و خدام پور ‪ ،‬ميترا (‪ )1783‬بررسي وضعيت حقوقي زن در دوره ساساني‪ ،‬فصلنامه علمي پژوهشي تاريخ ‪،‬‬
‫شماره يازدهم ‪ ،‬صص ‪112-137‬‬
‫‪ -21‬مظاهري‪ ،‬علي اکبر (‪ )1733‬خانواده ايراني در دوران پيش از اسالم‪ ،‬ترجمه‪ :‬عبداهلل توکل‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر قطره‬
‫‪ -72‬ملک زاده‪ ،‬فرخ (‪ )1713‬نقوش زن در آثار باستاني و علل عدم تصوير زن در نقوش تخت جمشيد هنر و مردم‪ ،‬شماره هفتاد و‬
‫چهار و هفتاد و پنج ‪ ،‬صص ‪72-26‬‬
‫‪ -71‬نجمي ‪ ،‬ناصر (‪ )1766‬ايران قديم تهران قديم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات جانزاده‬

‫تصاوير پیوست‬

‫‪ID‬‬
‫تصوير‪ .2‬سر زن هخامنشي‬ ‫تصوير ‪ .1‬زني سواره در ايران باستان‬

‫‪fS‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪eo‬‬
‫‪hi‬‬

‫تصوير ‪ .4‬زن ايراني در حال پذيرايي‪ /‬مهر يک زن با لباس‬ ‫تصوير ‪ .3‬ساقي جام به دست در ايران باستان‬
‫‪c‬‬
‫‪Ar‬‬

‫تصوير‪ .6‬زن دوره هخامنشي‬ ‫تصوير‪ .5‬سر يک زن اشکاني‬

‫‪23‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫شـباک(شبکه اطالعات کنفرانسهای کشور)‬ ‫ماهـنامه‬

‫صوير‪ .8‬تنديس زن اشکاني در شهر هترا يا الحضر‪ ،‬محل‬

‫تصوير‪ .7‬زن ايران باستان‬
‫نگهداری موزه عراق‬

‫‪ID‬‬
‫‪fS‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪eo‬‬

‫تصوير ‪.11‬زن کرد قاجار‬ ‫تصوير‪ .9‬فرش پازيريک‬

‫‪c‬‬ ‫‪hi‬‬
‫‪Ar‬‬

‫تصوير‪ .13‬پوشش زنان قاجار‬ ‫تصوير‪ .12‬پوشش زنان قاجار‬

‫‪28‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬