Teorije komunikacijeSiže predavanja od 31.januara 2016.

Doktorand Maja Kostadinović1

Departman za komunikologiju i novinarstvo
Filozofski fakultet, Univerzitet u Nišu
Niš, Republika Srbija

Psihološke teorije o komuniciranju

„ Govori da bih te video.“2

Sokrat

Psihološki pristup je glavno obeležje velikog broja teorija (kakvih, kojih teorija) koje su nastale
krajem 19.veka. Istovremeno, ovaj pristup imao je neizmeran uticaj i na mnoge teorije koje su se
kasnije razvile. Osnovna karakteristika psiholoških teorija, da društvo i društvene pojave tumače
psihičkim činiocima, doprinela je tome da se pažnja teoretičara usmeri na ulogu svesti. Ona je ta
koja pokreće društvene pojave i jedna je od karakteristika koje omogućavaju da se objasni
društveni život. Brojne su podele prema različitim kriterijumima ali, u kontekstu komunikacija,
možemo uočiti podelu na tri grane psiholoških teorija:

a) individualno-psihološke,
b) kolektivno-psihološke, i
c) socijalno psihološke.

One su se razvijale u okvirima različitih teorijskih pravaca: bihejviorizma 3, kognitivizma4,

geštalt5 psihologije...

Individualno-psihološke teorije su najranije nastale, a njihovu osnovu čini shvatanje da se

individualnom svešću pojedinca mogu objasniti društvene pojave. Predstavnici kolektivno-
psiholoških teorija smatraju da je kolektivna svest različita od individue do individue i da su
njene zakonitosti odlučujuće za karakter društva i društveni razvoj. Socijalno-psihološke teorije

1 mayavuyinovic@gmail.com

2Ukoliko se dublje razmisli ova izreka ukazuje na suštinu psihičkih aspekata

komunikacije( Jovanović,2005:16).

3 Ponašanje ljudi u određenim situacijama, ne zanimaju ih psihički procesi

(Bogdanić,1996:60).

4 Psihički procesi ( pamćenje, percepcije, mišljenje) su u osnovi društvenog

ponašanja.

5 Insistira na sagledavanju celine. Sistem ima drugačije karakteristike od njegovih

sastavnih delova. Pokušava da pomiri bihejviorizam i kognitivizam.
Teorije komunikacijeSiže predavanja od 31.januara 2016.

su premostile jednostranost čistih psiholoških teorija i istraživanja su usmerila na povezanost

ljudske psihe i društva, odnosno na povezanost psihičkih i društvenih pojava. Posebno su se
razvile u Americi u okviru teroijskih pravaca bihejviorizma (pluralistički, simbolički
interakcionizam, teorija socijalne akcije), čiji je osnivač Džon Votson.

Najstarija teorija o komuniciranju nastala je u okviru bihejviorističke psihologije, a reč

je o biologističko-mehanicističkoj S-R (N-O) teoriji6. Ova teorija zasniva se na tezi da svaka
poruka predstavlja Stimulus (Nadražaj), koji na bazi psihičkih automatizama, izaziva identičan
Respons (odgovor), pa ljudi reaguju više ili manje jednako. S-R teorija javlja se u 19.veku kada
se razvija i prvi masovni medij(štampa), pa se javna informacija posmatra kao mogući stimulans
kolektivnog ili individualnog ponašanja. Prva, biologistička teorija, ubrzo je bila izložena kritici,
ali njeni oblici postoje sve do danas, posebno kada se govori o svemoći masovnih medija koji
manpulišu ljudima i njihovim ponašanjem. Ovo je jedna od najznačajnijih teorijskih paradigmi
koja je posebno popularna kod istraživača efekata komuniciranja.

Za istraživače, koji se kreću u okvirima psiholoških teorija, komuniciranje je primarni impuls

života, a čovek se izdvaja kao dominantna biološka vrsta tek onda kada uzme u obzir značenje
komunikacije. Zahvaljujući komunikaciji grade se okviri saznanja7 koji utiču na stavove i
razumevanje, a služe i kao sredstva orjentacije. Procesi saznanja utiču na obrazovanje svesti i
sudove, odnosno utiču na procese vrednovanja. Popularni medijski sadržaji ne podstiču racio.
Sadržaji koji se prezentuju ne zadiru u dubinu, površni su i zabavni. Cilj takvih sadržaja jeste da
bez otpora dođu do svesti primalaca. Tu na snagu stupa percepcija8. Što je razvijenija čovek je
slobodiniji i lakše se adaptira izazovima i novonastalim situacijama. Na osnovu bliskosti,
sličnosti, izloženosti uticaju i ličnom iskustvu sa subjektima, objektima ili situacijama, pojedinac
uspostavlja odnos sa percipiranim pojavama, stavljajući ih u odnos prema sebi samome,
tj.zauzima sopstveni stav. Ovakav čovek ima različita interesovanja, samostalan je, samosvestan
i razborit. Mediji urušavaju percepciju savremenog čoveka, oni ga pripremaju da zapaža samo
površne i spoljne manifestacije. Sve to deformiše odnos čoveka prema stvarnosti, pa on na
osnovu stereotipa i predrasuda dolazi do celovitih procena. Površnim opažanjem zauzima stav o
nečijim trajnim osobinama, baziran, recimo, samo na prvoj impresiji.

6 Popularni naziv ove teorije, koji je uveo Harold Lasvel, glasi teorija
hipodedermičke igle ili potkozne injekcije. Efekat je identičan kao kada se ljudima
injekcijom ubrizgava isti lek (Miletić, 2012:10).

7 Kognitivni okvir - obuhvata vrednosni sistem, percepciju spoljašnjeg sveta,

socijalizaciju, indokrinaciju, obrazovanje(Jovanović,2015:235).

8 Opažanje spoljnjeg i unutrašnjeg sveta, omogućava da se adekvatno odgovori na

reakcije čula. Emocionalna i mentalna organizacija pojedinca (Jovanović,2015:244)
Teorije komunikacijeSiže predavanja od 31.januara 2016.

Kako jedinka nije prepuštena samo sopstvenoj percepciji, veoma važnu ulogu ima socijalizacija9
čoveka. Delovanjem društva jedinka se usmerava ka poželjnim društvenim stavovima i
vrednostima. Socijalizacija pojedinca u velkoj meri zavisi od metoda koji se primenjuju
(represivni10, podsticajni11,kombinovani12 metod), ali i od društva u kome čovek živi i razvija se
(autoritarne, patrijahalne i nedemokratske sredine, naspram demokratskih i liberalnijih
društvenih okruženja). Dobra socijalizacija uvažava pravdu i pravo. Pored zvaničnih insitucija,
koje su formalni faktori socijalizacije, veliku ulogu imaju i neformalni faktori13, gde između
ostalih pripadaju i mediji. U liberalnom okruženju, mediji insistiraju na komercijalnim i
hedonističkim obrascima života, gde pojedinac gubi sluh i postaje bezosećajan za druge, a i
suviše bolećiv prema sebi samome. Mediji mladima nude prečice do brzog i lakog uspeha, a sve
to čine promocijom loših vrednosnih kriterijuma, obrazaca života i modela ponašanja. Sve ovo
upućuje na indokrinacijsku14 ulogu medija, koji rade u interesu sistema i u službi su nečije
koristi. Medij tako manipulišu pojedincem i navode ga na percepciju koja nije utemeljena na
pravim vrednostima, pa tako dolazi do konfuzije u orjentaciji.

Veliki broj istraživača i teoretičara medija, krenuo je od gore pomenute biologističke S-R
teorije. Preuzimajući njene delove ili kritikujući je, razvijale su se nove teorije i pravci koji su
dali svoje doprinose u proučavanju medija. Dva su glavna pravca kojima su se one razvijale.
Jedna grupa teorija svoja razmišljanja usmeravala je ka pojedincu i njegovim karakteristikama
koje imaju ulogu u prijemu i enkodiranju poruke. Druga grupa teorija posmatra kolektivitete i
oni efekte poruka dovode u vezu sa karakteristikama grupe. Tako npr.teorija o magičnom
metku15 priznaje da nije ni jednostavno, ni izvesno, da će istovetna poruka/stimulus izazvati isti
respons kod svih pojedinaca. To objašnjava činjenicom da poruka ima efekat samo kod onih
pojedinaca koji su senzibilniji i nemaju razvijenu neku vrstu zaštitnog mehanizma. Ovo je bio
povod da se obrati pažnja na mentalne karakteristike otpornih individua, pa se tako kasnije
istražuju selektivni procesi i referentni okviri. Ili recimo, teroija o socijalnoj struktuiranosti
publike16 polazi od činjenice da je recepcija određena pripadnošću pojedinca velikom broju
primarnih grupa, ali i različitim socijalnim kategorijama. Prirodne karakteristike ( pol, uzrast)
9 Uvođenje novih naraštaja u postojeće društvene okvire( Jovanović,2015:253).

10 Zabrana, prinuda, sankcija(Jovanović,2015:253).

11 Nagrada, pohvala za pozitivan napor(Jovanović,2015:254).

12 Kazna i pohvala, odmerenost i pravičnost( Jovanović,2015:254).

13 Tu spadaju i uzrasne grupe, verske, političke i sportske organizacije (Jovanović,

2015:255).

14 Lat.doctrinare-podučavanje(Jovanović,2015:259).

15 Magic bulit-Poruka/stimulus naziva se magičnim metkom. Emiteri masovnih

poruka porede se sa mitljarezom koji rafalno emituje iste stimulanse na mnoštvo
pojedinaca (Miletić, 2012:347).
Teorije komunikacijeSiže predavanja od 31.januara 2016.

kao i socijalna i klasna pripadnost, obrazovanje, status...pojačavaju otpornost ili podložnost

prema stimulansima/porukama koji im se upućuju. Na ovu teoriju nadovezuje se i teorija
komunikacione interakcije17 koja podržava mišljenje da se sadržaj komuniciranja prerađuje u
zavisnosti od grupnih normi i statusa pojedinca u grupi.

Sve teorije komunikacije primenjive su u sadašnjem tremutku, kada smo preplavljeni masovnim
medijima i njihovim derivatima (društvene mreže npr.). Primer su, recimo, megapopulrni
tzv.internet mimovi 18(engl.meme), gde se putem specifične fotografije ili video klipa,
informacija prenosi od korisnika do korisnika ponavljanjem neke radnje. Reč je o viralnim
sadržajima koji se šire od korisnika do korisnika, koji su uglavnom šaljivi, ali mogu biti i moćno
oružje za širenje ideja i propagandu.

Literatura

1. Bogdanović, A.(1996): Komunikologija-Vodeća paradigma, Beograd:Čigoja

2. Jovanović, Z.(2015): Virtuelna planeta, Niš: Filozofski fakultet
3. Jovanović, Z. (2005): Komunikacijska kultura, Vranje:Učiteljski fakultet i Kosovska
Mitrovica:Filozofski fakultet
4. Miletić, M. I Miletić, N. (2012):Konunikološki leksikon,Beograd:Megatrend
5. Vreg,F. (1991):Demokratsko komuniciranje,Sarajevo:Univerzitetska biblioteka B i H i
Fakultet političkih nauka

Ovo je dobro, ali ti nedostaje da kažes kojeg si autora u kome delu citirala. Fusnote treba
pre svega za to koristiti. Unesi to u svoj tekst. Ako ti nesto nije jasno, pitaj.

16 Grupa ljudi sa istim prirodnim i socijalnim obeležjima približno isto reguje na istu
poruku.

17 Čovek najveći deo svog života provodi u primarnim grupama, koje

podrazumevaju postojanje određenog sistema grupnih normi, a norme obezbeđuju
koheziju i unutargrupnu organizaciju (Vreg, 1991:71).

18 Termin uveo Ričard Donkins u knjizi „Sebični gen“, gde on povezuje mim sa
genima kod čoveka. Iako ideje evoluiraju prolaskom kroz svoje prenosioce, one ipak
zadržavaju svoj osnovni oblik.