ĐẠI NAM THỰC LỤC

Tập Sáu

Viện khoa họ c xã hộ i Việt Nam

Viện sử họ c

Quố c sử quá n triều Nguyễn

Tổ Phiên dịch Viện Sử họ c phiên dịch

Phiên dịch : Cao Huy Giu, Trịnh Đình Rư, Trầ n Huy Hâ n, Nguyễn Trọ ng Hâ n.

Hiệu đính : Hoa Bằ ng

Nhà xuấ t bả n giá o dụ c

Chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển thủ

[dụ ]

Tự Đứ c nă m thứ 30 [1877], thá ng 11, ngà y 21, dụ rằ ng : Cá c đế vương ngà y xưa, bậ c

khai sá ng cơ nghiệp để lạ i cho ngườ i sau, bộ c nố i giữ cơ nghiệp đã thà nh, đờ i nà o cũ ng
có chính sử củ a đờ i ấ y, để ghi chép cô ng đứ c, lưu lạ i là m gương mẫ u cho ngườ i sau. Từ
xưa đến nay, sử biên chép chính sự hằ ng ngà y và bả n đồ củ a nhà vua để trong hò m
và ng, đều là điển chương lớ n củ a Nhà nướ c. Cô ng việc chế tá c ra và sử a sang lạ i, khô ng
gì to bằ ng việc ấ y.

Bả n triều ta, gâ y dự ng cơ nghiệp ở cõ i Nam, thá nh thầ n truyền nố i, đã hơn 200 nă m nay,
đứ c sá ng củ a tổ tiên để lạ i, kể đã lâ u lắ m. Nguồ n Phướ c dà i lâ u, rự c rỡ trong sử sá ch ;
cô ng liệt giố ng như vua Vă n vua Vũ , thịnh trị hơn vua Thà nh, vua Khang nhà Chu ngà y
xưa, cô ng dà y đứ c thịnh, sá ng rõ như Mặ t Trờ i, Mặ t Tră ng. Bộ Thự c lụ c Tiền biên củ a
cá c thá nh trướ c((1) Chỉ các chú a Nguyễn trướ c đờ i Gia Long.1), bộ Chính biên Đệ nhấ t
kỷ củ a Thế tổ Cao hoà ng đế và bộ Chính biên Đệ nhị kỷ củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta
đã lầ n lượ t là m xong đưa ra khắ c in và cấ t và o kho sá ch, thự c là củ a quý bá u như khắ c
và o đồ ng, tạ c và o đá khô ng bao giờ mấ t đượ c nữ a.

Kính nghĩ Hoà ng khả o Hiến tổ Chương hoà ng đế ta, tư chấ t bẩ m sinh là bậ c thượ ng
thá nh, nố i giữ cơ nghiệp thịnh trị, về cô ng việc trị nướ c thì kính trờ i, noi theo phá p độ
củ a tổ tiên, hiếu thả o vớ i đấ ng thâ n, hoà mụ c vớ i họ hà ng, dù ng ngườ i hiền tà i, tìm lờ i
nó i thẳ ng, thương dâ n, trọ ng nghề gố c, sử a việc vă n, rèn việc võ , ưa chuộ ng sự kiệm
ướ c, nén bỏ sự xa xỉ, biết bao chính sự hay, sử sá ch khô ng sao chép hết đượ c. Cho nên
lú c bấ y giờ , chính sự bình hoà , giá o hoá thấ m khắ p, thờ i tiết hoà thuậ n, nă m thườ ng
đượ c mù a, số hộ khẩ u ngà y mộ t tă ng thêm, việc hình phạ t ngà y bớ t đi nhiều, việc võ
khô ng dù ng đến, nơi biên cả nh yên tĩnh. Trong khoả ng 7 nă m, ơn trạ ch thấ m nhuầ n, các
sĩ phu và dâ n chú ng đều ca ngợ i thá i bình, đến ngà y nay cũ ng vẫ n như ngà y xưa. Đạ o
đứ c và cô ng liệt củ a Hoà ng khả o ta là m cho cô ng đứ c củ a hai Thá nh tổ tỏ rạ ng thêm.
Cò n về việc là m cho đứ c đượ c sá nh vớ i đờ i trướ c, là ở ngườ i sau như ta nà y.

Ta nhờ anh linh củ a ba vua trướ c ((1) Chỉ Gia Long, Minh Mệnh và Thiệu Trị.1) ở trên
trờ i, đượ c nố i ngô i trị dâ n, hằ ng ngà y kính cẩ n, lú c nà o cũ ng nghĩ đến tổ tiên, hình như
anh linh vẫ n thườ ng lên xuố ng đâ u đây, nên dạ vẫ n chă m chă m. Bộ Thự c lụ c Chính biên
Đệ tam kỷ về Hoà ng khả o ta, nă m trướ c đã sai sử thầ n hết lò ng biên chép, đã nhiều lầ n
phê chuẩ n kiểm xét bổ thêm và o, khiến cho mọ i việc đều tườ ng tậ n xá c đá ng, ngõ hầ u
là m sá ng tỏ đượ c điển tắ c, truyền mã i đượ c lâ u dà i, để giã i chú t lò ng nố i theo ý chí và sự
nghiệp củ a tổ tiên ta.

Nay că n cứ và o bọ n Sử quá n Tổ ng tà i là Trầ n Tiễn Thà nh, Phó tổ ng tà i là Lê Bá Thậ n,

Toả n tu là Phạ m Huy Bính tâ u rằ ng bả n mẫ u về bộ Chính biên Đệ tam kỷ đã là m xong,
xin đem khắ c in. Ta xem tờ tâ u, rấ t hà i lò ng, cho rằ ng đá ng nên đem ra khắ c in, để tỏ rõ
cô ng liệt to tá t củ a Hoà ng khả o ta, cù ng vớ i cá c bộ Thự c lụ c Tiền biên, Chính biên củ a
cá c thá nh tổ trướ c cù ng lưu truyền đến ứ c muô n nă m về sau, để theo là m gương mẫ u.
Lầ n nà y, đã là m xong bộ Thự c lụ c Chính biên về Hiến tổ Chương hoà ng đế đượ c bao
nhiêu quyển, giao cho quan Thá i sử chọ n ngay ngà y tố t khở i cô ng là m việc khắ c in ở
trong Sử quá n, và giao cho cá c viên toả n tu phả i kiểm soá t sử a chữ a cá c chữ viết và
khoả n thứ c cho rấ t kỹ, cố t phả i chu đá o thoả đá ng. Cá c quan tổ ng tà i cũ ng phả i hết lò ng
kiểm đố c, để cho điển chương to lớ n nà y đượ c chó ng hoà n thà nh. Có nhữ ng việc gì đá ng
phả i là m, thì cá c viên có trá ch nhiệm kính cẩ n cung ứ ng để là m. Phả i tuâ n theo mệnh
lệnh nà y.

[cá c bà i biểu]

[I]((2) Bà i Biểu thứ I nà y, theo bộ Thự c lụ c Chính biên, sá ch Thư viện Khoa họ c, ký hiệu
A.2772, đặ t ở ngay sau bài Dụ . Cò n ký hiệu số A.27 thì lạ i đặ t ở dướ i bà i Biểu thứ II sau
đâ y. Đó vì sự đó ng sá ch có sai biệt. Nhưng chú ng tô i thấ y trình bà y theo ký hiệu A.2772
là đú ng thứ tự hơn, nên cứ để vậ y, mà chỉ điều chỉnh tờ đề ngà y thá ng và danh sá ch
ngườ i ký tên củ a bà i Biểu thứ II cho xuố ng cuố i bà i, như trong ký hiệu A.27 đã xếp đặ t
thô i.2)

Lũ chú ng tô i là Tổ ng tà i và cá c Toả n tu ở Quố c sử quá n kính tâ u về việc đã là m xong bộ

Thự c lụ c Chính biên về Hiến tổ Chương hoà ng đế, xin đem ra khắ c in để tỏ rõ đứ c sá ng
to tá t. Kính nghĩ : mộ t nướ c phả i có chính sử , là để ghi chép cá c chính sự , chính sự ấ y có
thể là m khuô n phép cho thiên hạ muô n đờ i về sau, thì sá ch sử phả i đượ c lưu truyền đến
muô n đờ i sau. Xem như vua Thuấ n nố i ngô i vua Nghiêu thì có thiên Nghiêu điển, vua Vũ
nố i vua Thuấ n thì có thiên Thuấ n điển. Từ đờ i Hạ , Thương trở về sau, từ đờ i Tố ng, Minh
trở về trướ c, ngườ i là m chủ thiên hạ , phà m nhữ ng chính sự hay, lờ i nó i tố t củ a cá c vua
trướ c, thì vua sau đều phả ng phấ t như có trô ng thấ y nghe thấ y cả , mà ghi chép lạ i, để
thuậ t lạ i cô ng tố t củ a vua trướ c truyền lạ i cho con chá u về sau mã i mã i.

Bả n triều ta, thá nh thầ n truyền nố i, mưu xa để lạ i từ trướ c. Thế tổ Cao hoà ng đế ta : lấ y
vũ cô ng mà bình định thiên hạ , lấy giá o hoá mà trong nướ c đượ c thá i bình, quy mô sá ng
nghiệp và thủ thà nh đã rõ rà ng lạ i đầy đủ .

Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta : đứ c tố t sá nh vớ i đờ i trướ c, là m thêm rự c rỡ cô ng ngườ i

xưa. Nă m Minh Mệnh thứ 2 [1821], đầ u tiên mở ra Sử quá n, sai quan sử thầ n là m bộ
Thự c lụ c về Liệt thá nh((1) Chỉ cá c chú a Nguyễn trướ c đờ i Gia Long.1) và Thế tổ Cao
hoà ng đế, chia là m Tiền biên và Chính biên ; câ n nhắ c ý nghĩa và điều lệ, để là m khuô n
phép cho nghìn muô n đờ i sau.

Hiến tổ Chương hoà ng đế ta : nố i theo chí củ a tổ tiên, lạ i đặ t thêm Sử cụ c để là m bộ

Thự c lụ c Chính biên về Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, định thêm chương trình để sá ng tỏ
hơn lên. Nă m Thiệu Trị thứ 4 [1844], bộ Thự c lụ c Tiền biên về Liệt thá nh là m xong, đã
đem khắ c in để là m gương mẫ u cho sau nà y.

Hoà ng thượ ng ta : kính theo trị đạ o củ a đờ i trướ c, là m tỏ rạ ng thêm vă n giá o. Nă m Tự

Đứ c thứ 1 [1848], bộ Thự c lụ c Chính biên về Thế tổ Cao hoà ng đế là m xong ; nă m thứ
14 [1861], bộ Thự c lụ c Chính biên về Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế cũ ng là m xong, đã lầ n
lượ t đượ c đưa ra khắ c in và cấ t và o kho sá ch củ a nhà vua rồ i.

Cô ng đứ c rự c rỡ củ a tổ tô ng ta đã thấ y rõ ở trong cá c Tiền kỷ((2) Tứ c là Thự c lụ c Tiền

biên2) và Chính biên ghi chép, gương soi quý bá u đã nêu ra rõ rệt, thế đạ o rự c rỡ mỗ i
ngà y mộ t mớ i.

Kính nghĩ : Hiến tổ Chương hoà ng đế ta : ý tứ tự nhiên như vua Đườ ng Nghiêu, lò ng
thườ ng cố gắ ng như vua Vă n vương. Nơi nhạ c phủ vịnh câ u “tứ trù ng”((3) Tứ trù ng :
Bố n sự thêm lên : nhậ t trù ng quang, nguyệt trù ng luâ n, tinh trù ng huy, hả i trù ng nhuậ n,
nghĩa là Mặ t Trờ i vố n đã sá ng lạ i sá ng thêm, Mặ t Tră ng vố n đã sá ng lạ i có và nh sá ng
thêm, sao vố n đã sá ng lạ i sá ng tỏ thêm, biển vố n đã thấ m nhuầ n lạ i thấ m nhuầ n
thêm.3), lò ng trờ i đã chọ n ngườ i đứ c lớ n ; trong Cơ trù ((4) Cơ trù : Chín trù củ a Cơ tử
trong thiên Hồ ng phạ m, Kinh Thư.4) nêu lên “ngũ thuỷ”((5) Ngũ thuỷ : Nă m sự bắ t đầ u.
Trong kinh Xuâ n thu chép rằ ng : “Nguyên niên, xuâ n vương chính nguyệt, cô ng tứ c vị”
nghĩa là nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng giêng củ a nhà vua, ô ng ẩ n cô ng nướ c Lỗ lên
ngô i. Thì “Nguyên” là bắ t đầ u củ a khí, “Xuâ n” là bắ t đầ u củ a bố n mù a, “vương” là bắ t
đầ u chịu mệnh nhà vua, “chính nguyệt” là bắ t đầ u ban ra chính giá o, “cô ng tứ c vị” là bắ t
đầ u là m vua mộ t nướ c. Nghĩa nà y là nghĩa trong kinh Xuâ n thu. Khô ng rõ sao lạ i gọ i là
cơ trù .5), đứ c trung chính nố i giữ ngô i trờ i. Việc lễ, nhạ c, hình, chính, phép cũ tuâ n
theo ; việc tu, tề, trị, bình, đứ c hay rấ t mự c. Chay sạ ch kính thờ thượ ng đế, chă m chú
hằ ng ngà y ; hiếu thả o đố i vớ i Từ cung, sớ m khuya thă m hỏ i. Rấ t trọ ng đã i cá c vị phiên
vương có tuổ i, thế là lấ y â n mà hoà mụ c vớ i họ hà ng ; khô ng gọ i tên các bậ c sư phó hiền
tà i, thế là lấ y lễ mà đố i vớ i ngườ i dướ i. Kính sợ nhữ ng điềm trờ i ră n bả o, rộ ng đườ ng
dư luậ n, cầ u ngườ i trự c ngô n ; khuyên thiên hạ chă m chỉ nghề nô ng, mở Vụ Bả n đườ ng
để trọ ng nghề gố c. Sự đau khổ củ a dâ n gian đều xét thấ u, việc nà o hạ i thì bỏ đi, việc nà o
lợ i thì quyết là m ; xét cô ng quá củ a quan chứ c đượ c cô ng bằ ng, kẻ có tộ i thì trừ ng trị, kẻ
có cô ng thì khuyến khích. Khoa Hương, khoa Hộ i, thịnh điển, đượ c mở rộ ng ra ; xá tộ i xá
tô , chiếu Chỉ thườ ng thườ ng ban xuố ng. Là m ra Hộ i điển, để phá p độ nhà vua đượ c đầ y
đủ ; là m thà nh vă n quy, để đạ o họ c Nho giá o đượ c rõ thêm. Lờ i hoà ng huấ n ban ra, tỏ
bà y đứ c tố t, phép thuỷ trậ n đặ t mớ i, nố i theo võ cô ng. Đặ t bà i ngâ m, câ u vịnh để nó i ra
tính tình, đều giố ng như cá c thiên Nhã , Tụ ng củ a nhà Thương, nhà Chu thuở trướ c ; có
Tiên tậ p, Hậ u tậ p, để giả i nghĩa Kinh Dịch, chẳ ng khá c gì cá c thứ bà o, phù ((1) Bà o, phù :
tứ c là Hà đồ , Lạ c thư (đồ củ a sô ng Hà nét chữ củ a sô ng Lạ c).1) củ a sô ng Hà , sô ng Lạ c
ngà y xưa. Chính trị, giá o hoá , thấ m khắ p trong nướ c nhà ; oai hù ng, đứ c độ đến cả nơi
xa tít. Sai quâ n đi đá nh Xiêm La xa cá ch, là lấ y chính nghĩa mà hỏ i tộ i kẻ thù ; rộ ng lượ ng
vỗ về Châ n Lạ p gầ n kề, là lấ y lò ng nhâ n mà thâ n yêu nướ c nhỏ . Trong 7 nă m trù tính
thay trờ i là m việc, cá ch sử a sang giú p đỡ đều hợ p nghi ; cả muô n việc mở mang, vì nướ c
lo toan, mọ i tá c dụ ng giã n co đều đú ng mứ c. Đượ c thịnh trị bở i ở ngườ i trên điều khiển,
thế mớ i biết ngườ i là m ra là thá nh, ngườ i noi theo là hiền minh ; nhữ ng trị đạ o chép
trong sử sá ch lưu truyền, thự c đú ng câ u ngườ i dự ng lên khô ng trá i, ngườ i khả o lạ i
khô ng lầ m lẫ n.

Kính nghĩ : Hoà ng thượ ng, cố gắ ng để đứ c tố t sá nh vớ i trờ i trướ c, là m sá ng tỏ cô ng

nghiệp củ a ngườ i xưa. Nghĩ rằ ng : Nhữ ng đứ c chính tố t, lờ i nó i hay củ a cá c đờ i trướ c có
thể là m khuô n phép cho thiên hạ , mà mưu hay củ a cá c đờ i trướ c có thể nêu lên tiếng tố t
cho muô n đờ i về sau mã i mã i.

Lũ chú ng tô i kính cẩ n chiểu theo cô ng việc từ nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] đến nă m
thứ 7 [1847], biên chép từ ng việc, lầ n lượ t tâ u lên, đã đượ c xét định. Về nhữ ng tâ m
phá p và trị phá p, đứ c to cô ng lớ n củ a tiền thá nh, tỏ rõ như sao sá ng, như Mặ t Trờ i. Nay
xin đem bả n mẫ u bộ Thự c lụ c Chính biên Đệ tam kỷ về đứ c Hiến tổ Chương hoà ng đế
hiện đã là m xong, đượ c chuẩ n cho chọ n ngà y tố t khở i cô ng khắ c in, để hoà n thà nh điển
chương to lớ n nà y, mà nêu rõ cô ng liệt giá o hoá tố t đẹp củ a tiền thá nh, tỏ rõ lò ng hiếu
củ a Hoà ng thượ ng ta đã noi theo ý chí và cô ng việc củ a đờ i trướ c, truyền lạ i về sau mã i
mã i. Lũ chú ng tô i xiết nỗ i trô ng ngó ng.

Kính tâ u.

Đề : Tự Đứ c nă m thứ 30 [1877], thá ng 11, ngà y mồ ng 3.

[Lờ i phê] : Chuẩ n y lờ i tâ u, chọ n ngà y tố t, kính cẩ n khở i cô ng là m.

 Lũ chú ng tô i là :

Trầ n Tiễn Thà nh

Lê Bá Thậ n

Phạ m Huy Bính.

[II]

Lũ chú ng tô i : Quố c sử quá n Tổ ng tà i, Phó tổ ng tà i và Toả n tu, kính cẩ n tâ u về việc bộ

Thự c lụ c Chính biên về đứ c Hiến tổ Chương hoà ng đế đã khắ c in xong.

Gỗ khắ c bả n in nêu lên vẻ sá ng ; lụ a để bọ c sá ch, tỏ rõ điềm hay. Lũ chú ng tô i rấ t vui

mừ ng, kính xin dâ ng biểu kèm theo bộ sá ch nà y tiến lên.

Kính nghĩ : ngô i bá u tự trờ i mở ra, cơ nghiệp như nú i vữ ng, đá bền cò n mã i ; hò m sá ch

thứ c mâ y rự c rỡ , vẻ sá ng củ a sao Khuê, sao Bích tỏ thêm. Điển lớ n huy hoà ng, chứ ng cứ
rõ rệt.

Lũ chú ng tô i thiết nghĩ : trị nướ c có quy mô to lớ n, dù thá nh trướ c, thá nh sau, trị đạ o chỉ
có mộ t thô i ; là m sử chép cô ng việc đương thờ i, nêu tâ m phá p, trị phá p, truyền thụ về
sau bở i đó . Sá ch củ a nhà Đườ ng, nhà Ngu lấ y chữ “điển”((1) Thí dụ : Nghiêu điển, Thuấ n
điển trong Kinh Thư.1) mà gọ i, là có ý nêu lạ i điển chương cho đờ i sau ; sử củ a đờ i đế,
đờ i vương lấy chữ “kỷ”((2) Thí dụ : Ngũ đế kỷ, Hạ kỷ trong Sử ký.2) đặ t tên, là có ý để lạ i
kỷ cương cho con chá u. Kịp đến hai nhà Há n và cá c đờ i Đườ ng, Tố ng, Nguyên, Minh,
Thanh nố i nhau trỗ i dậ y, và đến cá c triều Đinh, Lê, Lý, Trầ n, Lê nướ c ta nố i nhau dấy
lên, tuy rằ ng chính trị có thuầ n hay bá c ((3) Thuầ n : chính trị toà n theo vương đạ o. Bá c :
chính trị có tham tạ p về bá đạ o.3) khá c nhau, thế vậ n có xưa hay nay khô ng giố ng,
nhưng đờ i nà o dấ y lên, đều có sử sá ch riêng củ a đờ i ấ y. Cho nên, nghìn nă m về sau có
thể tìm biết đượ c cô ng việc củ a nghìn nă m về trướ c. Huố ng chi gặ p lú c vậ n hộ i đương
hưng thịnh, trị đạ o đã thá i bình, có thể gó p lạ i nhữ ng điều truyền tâ m cố t yếu củ a
Nghiêu, Thuấ n, Vũ , Thang, Vă n, Vũ , đã sá nh đượ c vớ i Ngũ đế, lạ i hơn cả tam vương, tó m
suố t nhữ ng việc chép về trị đạ o củ a Thi, Thư, Dịch, Lễ, Xuâ n thu, theo sá u kinh cũ , thêm
sử là bảy, như ngà y nay !.

Bả n triều ta, thá nh thầ n truyền nố i, ơn trạ ch dày sâ u ; nghiệp vua gâ y mớ i cơ đồ , lò ng

trờ i mở ra thịnh trị. Thế tổ Cao hoà ng đế ta, hợ p cá c khí thiêng, bó i đã đượ c tố t ; thừ a
thờ i mở vậ n giữ cơ đồ ; là m xong cô ng việc sá ng nghiệp thủ thà nh, quy mô riêng biệt ;
dù ng cả vă n hoá , chấ t phá c, điển tắ c rõ rà ng. Có ngườ i trướ c mở ra, để đờ i sau đượ c
thịnh.

Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, khéo nố i chí hướ ng củ a ngườ i xưa, trị đạ o đượ c thịnh ; sá ng
thêm cô ng liệt củ a đờ i trướ c, đứ c tố t thêm lên. Mưu xa để yên ngườ i sau, lâ u dà i truyền
nố i ; tô điểm thá i bình thêm đẹp, rạ ng rỡ thà nh cô ng. Tố t đẹp thay ! Bộ Thự c lụ c Chính
biên về đứ c Hiến tổ Chương hoà ng đế, tự khi vâ ng mệnh biên chép đến nay, hằ ng đượ c
nhà vua dạ y bả o, đã nghiêm hạ n để kích lệ kẻ lườ i biếng, lạ i khoan dung để mong đượ c
chó ng thà nh cô ng. Khi lũ chú ng tô i biên chép đã trọ n bộ , kính đem nhữ ng bả n mẫ u cộ ng
92 quyển dâ ng trình, giá n hoặ c có chỗ nà o sai nhầ m, đã đượ c phá n bả o cho tra kỹ đổ i
lạ i, bổ sung, chắ c rằ ng, mọ i việc chép đượ c đú ng sự thự c, lờ i vă n chép có đủ chứ ng minh
; khuô n phép to lớ n đã đượ c rõ rà ng đầy đủ .

Chú ng tô i nghĩ : sau khi nướ c nhà vậ n mở thá i bình, nhâ n vă n ngà y mộ t to rõ , thế đạ o
ngà y mộ t tiến lên ; tô điểm cho thá i bình, chính là lú c nà y.

Kính nghĩ : Hiến tổ Chương hoà ng đế ta, nhâ n đượ c vậ n thá i bình thịnh trị, lấ y việc rõ
đứ c sá ng nêu cô ng trướ c là m lò ng. Việc lễ, nhạ c, binh, hình, đều theo phép cũ ; việc tu,
tề, trị, bình, cầ u đến mứ c hay. Kính thờ cung Từ Ninh, là dố c lò ng hiếu thả o bề thâ n đó ;
trọ ng đã i cá c phiên vương già , là dạ y việc hoà mụ c họ hà ng đó . Về sự kính trờ i, thì ban
chiếu cầ u ngườ i nó i thẳ ng ; về lò ng thương dâ n thì Vụ Bả n đườ ng đượ c mở ra. Hoà ng
huấ n ban xuố ng, sử luậ n ban cho, mà giá o hoá đượ c thấ m khắ p ; thuỷ trậ n đặ t ra, thâ n
đến xem tậ p, mà võ bị đượ c nghiêm minh. Cò n như, nướ c Châ n Lạ p và o phe đả ng vớ i
nướ c Xiêm, gâ y sự quấy nhiễu, thì lấ y binh mà trừ ng trị, dù ng â n đứ c để vỗ về ; việc
binh nhung đã xong, nơi biên cả nh yên tĩnh. Thịnh đạ i biết là nhườ ng nà o ! Trong
khoả ng 7 nă m, đạ o hoá thấ m khắ p, Phướ c trờ i hưở ng nhiều ; thờ i tiết thuậ n hoà , hằ ng
nă m đượ c mù a. Số hộ khẩ u mỗ i nă m tă ng lên ; việc hình phạ t mỗ i ngà y giả m bớ t ; trí trị
tố t đẹp, thà nh cô ng rỡ rà ng. Trên có thể là m vẻ vang cho quy mô rự c rỡ , cô ng nghiệp
đá ng nố i theo củ a thờ i đạ i thá i bình, để lạ i Phướ c tố t cho ngườ i sau, là nhờ đượ c nhà
vua có ý chu chuâ n sai bọ n nho thầ n tu sử a ra bộ sử nà y. Bắ t đầ u từ nă m Tâ n Sử u
[1841] đến thá ng 9 nă m Đinh Mù i [1847], việc chép đượ c đú ng mà vă n đủ là m bằ ng
chứ ng, khở i cô ng từ nă m Kỷ Dậ u [1849] đến mù a đô ng Đinh Sử u [1877] biên tậ p đã
xong mà pho sử đá ng tin. Thấ y rằ ng : tiếng tố t cô ng cả củ a tiên đế, lồ ng lộ ng như trờ i,
khó nó i ra hết ; cò n để lạ i ở trong sử sá ch quý bá u, rà nh rà nh từ ng việc, đá ng nên chép
ghi ; là m xong điển chương quý bá u nà y, sẽ cù ng vớ i hai kỷ thứ nhấ t, thứ hai((1) Tứ c là
Đệ nhấ t kỷ chép về Gia Long và Đệ nhị kỷ chép về Minh Mệnh.1) cù ng lưu truyền mã i
mã i, dù ng là m bộ sá ch để lạ i về sau, dù đến nghìn muô n nă m vẫ n như ngà y nay.

Lũ chú ng tô i, lạ m dự trong bọ n sử thầ n chép sử , chưa đá ng và o hạ ng cầ m bú t chép

biên ; là m kỷ truyện, là m biên niên, cô ng phu dá m kể đâ u khó nhọ c ; nà o chắ p lờ i, nà o
so việc, nghĩa lệ theo nhà vua bả o ban. Vâ ng theo mệnh trên, cố đá p lạ i để tuyên dương
đứ c ý ; thấ y in xong sá ch, rấ t hoan hỉ mà dâ ng lờ i chú c mừ ng. Cú i mong nhà vua, ghi nhớ
lờ i huấ n thị củ a tổ tiên, là m theo điển chương đã có từ cũ ; nên tô n trọ ng nhữ ng điều
nghe thấ y, đem lò ng ngườ i là m lò ng mình ; lấ y kính cẩ n là m nơi tự a nương, để thịnh trị
lạ i thịnh trị hơn nữ a. Sá ng thêm đứ c sá ng, có dâ n có chú ng ban cho tự trờ i, giữ vữ ng cơ
đồ , bó i đờ i, bó i nă m, đượ c quá lịch số .

Lũ chú ng tô i xiết nỗ i trô ng ngó ng vui mừ ng kính xin đem bộ Thự c lụ c Đệ tam kỷ 72
quyển, mụ c lụ c 2 quyển, cộ ng 74 quyển, vừ a mớ i in xong lầ n nà y dâ ng lên và kèm theo
tờ biểu tâ u lên.
 Đề : Tự Đứ c nă m thứ 32 [1879] thá ng 7, ngà y mồ ng 4.

[Lờ i phê] : Xem rồ i.

Lũ chú ng tô i là :

Trầ n Tiễn Thà nh

Đỗ Đă ng Đệ

Đặ ng Vă n Kiều

Nguyễn Khuyến

Trầ n Khá nh Tiến

phà m lệ

1. ((1) Đầ u mỗ i khoả n trong Phà m lệ, nguyên thư đều nêu là chữ “nhấ t”. Đâ y chú ng tô i
đá nh số thứ tự từ 1 đến 14 cho tiện phâ n biệt.1) Trong Bả n kỷ nà y tự nă m thứ nhấ t
[1841] trở về sau, có chia ra, chua niên hiệu nhà Thanh ở dướ i, là để là m tà i liệu tham
khả o.

2. Chép việc gì thì biên thá ng liền vớ i mù a, mù a liền vớ i nă m. Cá c việc thườ ng khô ng
chép ngà y là m, duy có việc gì to tá t phả i cẩ n thậ n mớ i chép ngà y.

3. Cá c lễ : tế Giao, cú ng ở Tô n miếu, yết cá o cá c lă ng là nhữ ng việc tố i trọ ng, nă m nà o

cũ ng chép ; cò n như cá c lễ chầ u, mừ ng, ban só c, đều chỉ chép lầ n đầ u, cò n sau khô ng
chép nữ a.
4. Đầ u xuâ n duyệt binh, giữ a mù a hạ cày ruộ ng tịch điền, là việc quan trọ ng, thì nă m nà o
cũ ng chép ; giá n hoặ c bậ n có việc gì thì chép là hoã n việc duyệt binh, và chép là sai quan
đi cày thay ruộ ng tịch điền.

5. Cá c việc to như lễ, nhạ c, hình, chính, tên quan chứ c và chế độ , hễ việc gì mớ i là m ra thì
chép là “sơ” [bắ t đầ u], nếu sau có đổ i lạ i thì chép là “cả i” [đổ i lạ i], nhâ n cũ đã có rồ i mà
là m cho rõ thêm ra thì chép là “thâ n định” [định thêm cho rõ ra].

6. Phà m việc gì có Chỉ dụ củ a vua thì là mệnh lệnh, là định lệ và là chuẩ n y lờ i tâ u, cò n từ

sau cứ theo lệ mà là m thì đều chép là “chuẩ n định”.

7. Cá c chương sớ củ a trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh tâ u lên đã đượ c Chỉ vua chuẩ n y đều
chép cả , duy có việc gì nhỏ nhặ t thì lượ c đi.

8. Việc gì có quan hệ đến điển lệ thì nhữ ng điều khoả n, số mụ c, đều chép đủ cả , và chia
ra chua rõ , là để cho rõ sự thự c.

9. Việc gì chép có đầ u đuô i nố i liền vớ i nhau, thuộ c về việc trướ c thì dù ng nhữ ng chữ
“sơ” [khi trướ c], “tiên thị” [trướ c đây], “chí thị” [đến đâ y], thuộ c về việc sau thì
dù ng nhữ ng chữ “tầ m” [rồ i], “cậ p” [kịp đến] để cho phâ n biệt.

10. Cá c hoà ng đệ, hoà ng tử và cô ng chú a đượ c tấ n phong tướ c hiệu đều chép cả .

11. Quan vă n từ tứ phẩ m trở lên, quan võ từ tam phẩ m trở lên đượ c bổ thụ chứ c hà m gì
đều chép cả ; duy có đố c họ c là chứ c giữ việc họ c cả mộ t tỉnh, tuy mớ i ngũ phẩ m cũ ng
chép. Cò n thì tuỳ việc mớ i chép.

12. Cá c thâ n cô ng, hoà ng đệ, thá i, trưở ng cô ng chú a ai mấ t đi, đều chép là “hoă ng”
[chết].
13. Quan vă n từ tứ phẩ m ấ n quan, quan võ từ tam phẩ m lã nh binh trở lên, có ai mấ t đi,
đều chép là “tấ t” [chết]. Quan vă n từ tứ phẩ m, quan võ từ tam phẩ m trở xuố ng, ngườ i
nà o có cô ng lao, tà i nă ng hay tiết liệt, sau khi chết đượ c tuấ t, tặ ng cũ ng chép. Chứ c đố c
họ c, khi chết, giá n hoặ c cũ ng chép là “tấ t” [chết] ; cò n thì khô ng chép.

14. Về tên ngườ i, tên đấ t, nếu gặ p chữ huý phả i kiêng thì đều đổ i chữ khá c ; duy có hai
chữ : bên tả bộ “mịch” , bên hữ u chữ “bạ ch” [tứ c là chữ “miên” ] và bên tả bộ
thuỷ : bên hữ u chữ cộ ng [tứ c chữ “hồ ng” ], tuâ n theo trong sổ đặ t tên, xin kính cẩ n
bớ t đi mộ t nét, để tỏ ra có ý thậ n trọ ng. Cò n thì đổ i dù ng chữ khá c cả ; nhưng chỉ chua
rõ mộ t lầ n đầ u, cò n sau khi đã chua rồ i, thì chép thẳ ng ngay tên đổ i lạ i sau nà y. Cò n tên
đấ t như ấ p An Long thuộ c phủ Tâ y Ninh, theo dụ ở trướ c khô ng đổ i.

“Phà m lệ” củ a bộ Đạ i Nam thự c lụ c Chính biên, Đệ tam kỷ đến đâ y là hết.

tổ ng mụ c ((1) Theo sự đó ng sá ch, ký hiệu A.2772 (sá ch Thư viện Khoa họ c) thì Tổ ng
mụ c nà y đặ t ngay sau Phà m lệ. Cò n ký hiệu A.27 lạ i đặ t ở sau mụ c Chứ c danh.1)

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quyển thứ 1 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng giêng.

Quyển thứ 2 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng giêng.

Quyển thứ 3 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 4 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 5 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng 3.

Quyển thứ 6: Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a xuâ n, thá ng 3 nhuậ n.

Quyển thứ 7 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a hạ , thá ng 4.

Quyển thứ 8 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a hạ , thá ng 5.

Quyển thứ 9 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a hạ , thá ng 6.

Quyển thứ 10 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a thu, thá ng 7.

Quyển thứ 11 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a thu, thá ng 8 đến thá ng 9.

Quyển thứ 12 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a đô ng, thá ng 10.

Quyển thứ 13 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a đô ng, thá ng 11.

Quyển thứ 14 : Tâ n Sử u [1841], Thiệu Trị nă m thứ nhấ t, mù a đô ng, thá ng 12.

Quyển thứ 15 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a xuâ n, thá ng giêng.

Quyển thứ 16 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 17 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 18 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a xuâ n, thá ng 3.

Quyển thứ 19 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a hạ , thá ng 4.

Quyển thứ 20 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a hạ , thá ng 5.

Quyển thứ 21 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a hạ , thá ng 6.

Quyển thứ 22 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a thu, thá ng 7.

Quyển thứ 23 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a thu, thá ng 8.

Quyển thứ 24 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a thu, thá ng 9.

Quyển thứ 25 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a đô ng, thá ng 10.

Quyển thứ 26 : Nhâ m Dầ n [1842], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a đô ng, thá ng 11 đến
thá ng 12.

Quyển thứ 27 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a xuâ n, thá ng giêng.

Quyển thứ 28 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 29 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a xuâ n, thá ng 3.

Quyển thứ 30 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a hạ , thá ng 4.

Quyển thứ 31 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a hạ , thá ng 5 đến thá ng 6.

Quyển thứ 32 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a thu, thá ng 7.

Quyển thứ 33 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a thu, thá ng 8 đến thá ng 9.

Quyển thứ 34 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ ba, mù a đô ng, thá ng 10 đến thá ng
11.

Quyển thứ 35 : Quý Mã o [1843], Thiệu Trị nă m thứ hai, mù a đô ng, thá ng 12.
Quyển thứ 36 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a xuâ n, thá ng giêng đến
thá ng 2.

Quyển thứ 37 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a xuâ n, thá ng 3.

Quyển thứ 38 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a hạ , thá ng 4.

Quyển thứ 39 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a hạ , thá ng 5 đến thá ng 6.

Quyển thứ 40 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a thu, thá ng 7.

Quyển thứ 41 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a thu, thá ng 8.

Quyển thứ 42 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a thu, thá ng 9.

Quyển thứ 43 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a đô ng, thá ng 10.

Quyển thứ 44 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a đô ng, thá ng 11.

Quyển thứ 45 : Giá p Thìn [1844], Thiệu Trị nă m thứ tư, mù a đô ng, thá ng 12.

Quyển thứ 46 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a xuâ n, thá ng giêng đến thá ng
2.

Quyển thứ 47 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a xuâ n thá ng 3 đến mù a hạ

thá ng 4.

Quyển thứ 48 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a hạ , thá ng 5 đến thá ng 6.

Quyển thứ 49 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a thu, thá ng 7 đến thá ng 8.
Quyển thứ 50 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a thu, thá ng 9.

Quyển thứ 51 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a đô ng, thá ng 10.

Quyển thứ 52 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a đô ng, thá ng 11.

Quyển thứ 53 : ấ t Tỵ [1845], Thiệu Trị nă m thứ nă m, mù a đô ng, thá ng 12.

Quyển thứ 54 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a xuâ n, thá ng giêng.

Quyển thứ 55 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 56 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a xuâ n thá ng 3 đến mù a hạ
thá ng 4.

Quyển thứ 57 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a hạ , thá ng 5.

Quyển thứ 58 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a hạ , thá ng 5 nhuậ n.

Quyển thứ 59 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a hạ , thá ng 6.

Quyển thứ 60 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a thu, thá ng 7 đến thá ng 8.

Quyển thứ 61 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a thu thá ng 9 đến mù a đô ng
thá ng 10.

Quyển thứ 62 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a đô ng, thá ng 11.

Quyển thứ 63 : Bính Ngọ [1846], Thiệu Trị nă m thứ sá u, mù a đô ng, thá ng 12.

Quyển thứ 64 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a xuâ n, thá ng giêng.
Quyển thứ 65 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a xuâ n, thá ng 2.

Quyển thứ 66 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a xuâ n, thá ng 3.

Quyển thứ 67 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a hạ , thá ng 4.

Quyển thứ 68 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a hạ , thá ng 5.

Quyển thứ 69 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a hạ , thá ng 6.

Quyển thứ 70 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a thu, thá ng 7.

Quyển thứ 71 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a thu, thá ng 8.

Quyển thứ 72 : Đinh Mù i [1847], Thiệu Trị nă m thứ bảy, mù a thu, thá ng 9.

[chứ c danh]

Vâ ng sắ c Chỉ củ a vua cho chép rõ các quan chứ c tên họ nhữ ng viên (sung và o là m bộ
Thự c lụ c Đệ tam kỷ) nà y : (từ nă m Tự Đứ c thứ 29 [1876] trở về trướ c đã từ ng tiết thứ
sử a là m).

Tổ ng tà i :

Cố mệnh lương thầ n, Thá i bả o, Cầ n chính điện Đạ i họ c sĩ, quả n lý Binh bộ sự vụ , sung Cơ
mậ t viện đạ i thầ n, sung Kinh diên giả ng quan, kiêm lĩnh Khâ m thiên giá m, Tuy Thịnh
quậ n cô ng, thầ n : Trương Đă ng Quế.
Vă n minh điện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Binh bộ Thượ ng thư, sung Cơ mậ t viện đạ i thầ n, kiêm
quả n Khâ m thiên giá m sự vụ , sung Kinh kỳ hả i phò ng sứ , thầ n : Trầ n Tiễn Thà nh.

Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Hộ bộ Thượ ng thư, kiêm lĩnh Quố c tử giá m, sung Cơ mậ t viện
đạ i thầ n, thầ n : Phan Thanh Giả n.

Phó tổ ng tà i :

Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Lễ bộ Thượ ng thư, thầ n : Lâ m Duy Thiếp.

Thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Lễ bộ Thượ ng thư, thầ n : Lê Bá Thậ n.

Hình bộ Thượ ng thư, sung Kinh diên nhậ t giả ng quan, kiêm biện Khâ m thiên giá m sự
vụ , thầ n : Trương Quố c Dụ ng.

Thự Hình bộ Thượ ng thư kiêm quả n Quố c tử giá m, thầ n : Phan Huy Vịnh.

Tham tri quyền lĩnh Lạ i bộ Thượ ng thư, thầ n : Nguyễn Tư Giả n.

Hình bộ Tả tham tri quyền sung Thương bạ c, thầ n : Lê Tuấ n.

Toả n tu :

Lễ bộ Tả tham tri : Tô Trâ n

Lễ bộ Hữ u tham tri kiêm quả n Hà n lâ m viện ấ n triện, thầ n : Phạ m Hữ u Nghi

Cô ng bộ Hữ u tham tri kiêm quả n Đô sá t viện ấ n triện, thầ n : Phạ m Chi Hương

Thự Lạ i bộ Tả tham tri, thầ n : Bù i Quỹ

Hà n lâ m viện Trự c họ c sĩ, thầ n : Vũ Phạ m Khả i

Quang lộ c Tự khanh, biện lý Hình bộ sự vụ , thầ n : Phạ m Huy

Hồ ng lô Tự khanh, thầ n : Lê Lượ ng Bạ t

Hồ ng lô Tự khanh, thầ n : Bù i Sĩ Tuyển

Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, thầ n : Phạ m Huy Bính

Thự Hồ ng lô Tự khanh, thầ n : Phạ m Huy

Thự Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, thầ n : Nguyễn Phong

Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, thầ n : Đặ ng Vă n Kiều

Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, thầ n : Phạ m Quý Đứ c

Lĩnh Quang lộ c Tự khanh, thầ n : Trầ n Liên Huy

Hồ ng lô tự thiếu khanh, thầ n : Phan Vă n Nhã

Biên tu :

Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, thầ n : Vũ Vă n Tuấ n

Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, thầ n : Phan Đình Dương

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n : Nguyễn Huy Lịch

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n: Phan Lịch

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n : Hoà ng Tịch

Hà n lâ m viện Thị giả ng, thầ n : Nguyễn Huy Huỳnh

Hà n lâ m viện Thị giả ng, thầ n : Cá t Vă n Tuỵ

Hà n lâ m viện Thị giả ng, thầ n : Nguyễn Viện

Hà n lâ m viện Thị giả ng, thầ n : Lê Ky

Thự Hà n lâ m viện Thị giả ng, thầ n : Trịnh Xuâ n Thưở ng

Hà n lâ m viện Thừ a chỉ, thầ n : Tô Đă ng

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Vũ Thấ u

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Nguyễn Đă ng Tuyển

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Vương Đình Chiểu

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Tạ Khắ c Quả n

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Lê Danh Lâ m

Hà n lâ m viện Tu soạ n, thầ n : Đặ ng Long Đố ng

Hà n lâ m viện Tu soạ n, thầ n : Phan Danh

Hà n lâ m viện Tu soạ n, thầ n : Nguyễn Hiển

Hà n lâ m viện Tu soạ n, thầ n : Lã Nă ng Hoằ ng

Hà n lâ m viện Tu soạ n, thầ n : Trầ n Huy Sá n

Khả o hiệu :

Hà n lâ m viện Biên tu, thầ n : Nguyễn Vă n Lương

Hà n lâ m viện Điển tịch, thầ n : Nguyễn Hữ u Dự c

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Tô n Thấ t Thụ

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Nguyễn Khắ c Lý

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n: Cao Duy Tự

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Hồ Sỹ Đĩnh

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Nguyễn Vă n Dương

Chá nh cử u phẩ m hà m, thầ n : Trương Hữ u Tự

Chá nh cử u phẩ m hà m, thầ n : Phạ m Quang Khả n

Chá nh cử u phẩ m hà m, thầ n : Hồ Điện

Hà n lâ m viện Cung phụ ng, thầ n : Phan Huy Khiêm

Hà n lâ m viện Cung phụ ng, thầ n : Phạ m Duy Lộ c

Hà n lâ m viện Cung phụ ng, thầ n : Lê Vă n Tuyển

Hà n lâ m viện Cung phụ ng, thầ n : Lưu Dao

Đằ ng lụ c :

Chá nh bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Trương Giả ng

Chá nh bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Nguyễn Vă n Diên

Chá nh bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Lê Vă n Thi

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Trầ n Viết Khai

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Lê Vă n Châ n

Hà n lâ m viện Chá nh cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Nguyễn Lý

Hà n lâ m viện Tò ng cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Trầ n Quang Quýnh

Hà n lâ m viện Tò ng cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Trầ n Huy

Thu chưở ng :

Hà n lâ m viện Kiểm thả o, thầ n : Tô n Thấ t Nghi

Hà n lâ m viện Chá nh bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Mai Vă n Trí

Hà n lâ m viện Chá nh bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Nguyễn Diễm

Chá nh bá t phẩ m, thầ n : Đặ ng Vă n Tà i

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Đặ ng Huy Trinh

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Hoà ng Hữ u Đườ ng

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Nguyễn Vă n Dĩnh

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Nguyễn Hữ u Thă ng

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Bù i Xuâ n Hiển

Hà n lâ m viện Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Hoà ng Đứ c Trị

Tò ng bá t phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Phan Thứ

Chá nh cử u phẩ m Thư lạ i, thầ n : Hoà ng Hữ u Trinh

Chá nh cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Trương Vịnh

Chá nh cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Lê Vă n Tú

Hà n lâ m viện Tò ng cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Lê Vă n Cô n

Hà n lâ m viện Tò ng cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Lê Thanh

Tò ng cử u phẩ m Bú t thiếp thứ c, thầ n : Đỗ Đoan

Chép thêm (từ nă m Tự Đứ c thứ 30 [1877] đến nă m thứ 32 [1879] tiết thứ là m nố i
tiếp) :

Phó tổ ng tà i :
Thự Lễ bộ Thượ ng thư kiêm quả n Quố c tử giá m, thầ n : Đỗ Đă ng Đệ

Toả n tu :

Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, thầ n : Đặ ng Đứ c Địch

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n : Nguyễn Khuyến

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n : Trầ n Khá nh Tiến

Biên tu :

Hà n lâ m viện Thị độ c, thầ n : Nguyễn Liên

Hà n lâ m viện Trướ c tá c, thầ n : Nguyễn Quá n

Hà n lâ m viện Kiểm thả o, thầ n : Nguyễn Hữ u Chỉnh

Khả o hiệu :

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Nguyễn Du

Hà n lâ m viện Đã i chiếu, thầ n : Nguyễn Vă n Bính

Thu chưở ng :

Hà n lâ m viện Điển bạ , thầ n : Vũ Đứ c Vọ ng

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển i
Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Hiến tổ Thiệu thiên Long vậ n, Chí thiện Thuầ n hiếu, Khoan minh Duệ đoá n, Vă n trị Vũ
cô ng, Thá nh triết Chương hoà ng đế.

Tên huý là [Miên Tô ng, ], lạ i huý là [Tuyền ] tên tự là ... sinh ngà y Nhâ m Tí, 11
thá ng 5, nă m Đinh Mã o, Thế tổ Cao hoà ng đế Gia Long nă m thứ 6 (Thanh, Gia Khá nh
nă m thứ 12) [1807], là con trưở ng củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế. Mẹ là Thuậ n đứ c Nhâ n
hoà ng hậ u họ Hồ , sinh nhà vua ở ấ p Xuâ n Lộ c phía đô ng Kinh thà nh (sau nà y lậ p lên
chù a Diệu Đế ở ngay chỗ đấ t ấ y).

Vua sinh ra đượ c 13 ngà y thì mẫ u hậ u mấ t, vua khó c thương mã i khô ng thô i, Thuậ n
thiên Cao hoà ng hậ u đem về nuô i ở trong cung. Thế tổ Cao hoà ng đế đến thă m, mừ ng,
nó i : “Trẻ con mớ i sinh ra mà biết khó c thương, là tính trờ i sinh, ngà y sau thế nà o cũ ng
giữ trọ n đạ o hiếu”. ẵ m đến, Thế tổ phá n cho lấ y chữ về bộ “nhậ t” ¤é để đặ t tên.

Đầ u nă m Minh Mệnh, đến nhà họ c đọ c sá ch. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế dụ bả o cho biết
đạ o trị nướ c, bình thiên hạ cố t ở chí thiện củ a sá ch Đạ i họ c ; nhâ n thể đặ t tên cho nhà
họ c ấ y là Chỉ Thiện đườ ng. Nă m Minh Mệnh thứ 11 [1830], sá ch phong là Trườ ng
Khá nh cô ng. Nă m thứ 17 [1836], thá ng 8, vâ ng tỷ thư kiêm nhiếp chứ c Tô n nhâ n phủ Tả
tô n chính giữ việc định chương trình, chính phả hệ, ban giá o lệnh, xếp đặ t tướ c lộ c, nêu
ra nhữ ng ngườ i liêm khiết tà i nă ng, đứ c tố t ở Tô n nhâ n phủ mỗ i ngà y mộ t nổ i tiếng.

Vua là ngườ i thô ng minh nhâ n hiếu, đượ c vua cha yêu quý đặ c biệt. Mỗ i khi nhâ n có
việc tế Giao, đem tên vua mậ t cá o vớ i trờ i để xin trờ i trao mệnh lớ n cho vua. Thế là việc
quan trọ ng củ a Xã Tắ c đã đượ c định trướ c rồ i.

[Minh Mệnh] nă m thứ 21, ngà y 19, Thá nh tổ se mình, cho gọ i vua và o hầ u ; ngà y 28, gọ i
vua đến trướ c giườ ng ngự , Thá nh tổ cầ m lấ y tay vua bả o cho biết là đượ c nố i ngô i. Ngà y
hô m ấ y, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế mấ t. Quầ n thầ n dâ ng bả n tâ u lên cung Từ Thọ biết.
Vâ ng dụ Chỉ củ a cung Từ Thọ , quầ n thầ n dâ ng biểu khuyến tiến. Vua mớ i lên ngô i, nố i
nghiệp lớ n.

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ 1 [1841] (Thanh Đạ o Quang nă m thứ 21) mù a xuâ n, thá ng
giêng (từ ngà y 19 thá ng ấ y về trướ c, là nă m Minh Mệnh thứ 22 ; từ ngà y 20 trở về sau,
là nă m Thiệu Trị thứ 1).

Ngà y Đinh Hợ i, đem lệnh Chỉ bá cá o trong ngoà i rằ ng : Minh Mệnh nă m thứ 21 [1840],
thá ng 12, ngà y 19, buổ i chiều, đứ c Đạ i hà nh hoà ng đế((1) Chỉ Minh Mệnh. Theo lễ giá o
phong kiến, khi mộ t vua mớ i chết, chưa đặ t tên thuỵ hoặ c miếu hiệu thì gọ i là Đạ i hà nh
hoà ng đế.1) se mình, cho gọ i hoà ng tử , cá c tướ c cô ng và Cơ mậ t viện đạ i thầ n là Trương
Đă ng Quế cù ng và o hầ u ở điện Quang Minh. Đạ i hà nh hoà ng đế diện dụ Trương Đă ng
Quế rằ ng : “Hoà ng tử Trườ ng Khá nh cô ng, [Miên Tô ng], kể về tuổ i và đứ c, đá ng lên nố i
ngô i bá u. Lũ cá c khanh nên hết lò ng giú p đỡ để cho Phướ c củ a nướ c nhà đượ c lâ u bền”.
Giờ Hợ i ngà y hô m ấ y, Đạ i hà nh hoà ng đế mấ t. Ta rấ t thương xó t, trong lò ng như cắ t.
Ngà y hô m sau, hoà ng tử , cá c tướ c cô ng và vă n võ đình thầ n kính theo mệnh lệnh củ a
Đạ i hà nh hoà ng đế khi cò n tỉnh, tâ u lên đứ c Nhâ n tuyên từ Khá nh hoà ng thá i hậ u biết.
Vâ ng theo Từ Chỉ : cha truyền con nố i là đạ o thườ ng xưa nay ; rấ t mong cá c quan cù ng
giú p tự quâ n, để Phướ c nướ c nhà đượ c lâ u bền. Ngà y hô m ấ y, hoà ng tử , cá c tướ c cô ng
và đình thầ n vă n võ đồ ng thanh dâ ng biểu khuyến tiến. Ta nghĩ : ngô i bá u rấ t quan
trọ ng, nên phả i theo lò ng mọ i ngườ i. Chọ n ngà y 20 thá ng nà y, là ngà y tố t, lên nố i ngô i,
vẫ n theo lễ chế đờ i xưa, để tang 3 nă m. Cò n quy chế về thứ bậ c để tang và cá c cô ng việc
nên là m, sẽ có đình thầ n và bộ Lễ họ p bà n chuẩ n định thi hà nh. Duy có xứ Trấ n Tâ y, thổ
dâ n vẫ n cò n khô ng yên tĩnh, lạ i thêm giặ c Xiêm giú p sứ c quấ y nhiễu nơi biên giớ i, tấ t
phả i mộ t phen hết sứ c tiễu trừ , cho bờ cõ i đượ c yên. Các chứ c Kinh lượ c Tham tá n Tá n
lý, và Tướ ng quâ n Tham tá n, Tổ ng đố c đều là đạ i thầ n củ a nhà nướ c, đem quâ n đi đá nh
giặ c, phả i nên khuyến khích cá c tướ ng sĩ đều hết sứ c cù ng lò ng tiễu trừ cho hết bọ n
giặ c, sớ m đượ c yên tĩnh. Cá c tướ ng sĩ đi đá nh giặ c, nhấ t thiết á o mũ về nhung trang đều
cho dù ng nhung trang như thườ ng lệ để cho quâ n oai đượ c hù ng trá ng ; đợ i khi xong
việc, đến ngà y khả i hoà n, sẽ theo lễ chế để tang. Thế là lũ cá c khanh nhớ lạ i cá i ơn hậ u
đã i củ a tiên đế mà nghĩ việc bá o đá p ở ngà y nay vậ y. Các khanh nên cố gắ ng”.
Định quy chế về việc để tang cho trong Kinh, ngoà i trấ n.

Vua bả o bộ Lễ rằ ng : Tang để 3 nă m, là thô ng tang củ a thiên hạ . Ta là con, phả i để tang

đú ng như lễ. Cò n Thá nh tổ mẫ u Thá i hoà ng thá i hậ u, tuổ i đã già , lấ y lễ mà giả m bớ t đi,
nên để tang mộ t nă m, á o vén gấ u, là phả i. Từ hoà ng tử trở xuố ng, thì bộ Lễ nên bà n cho
tườ ng tấ t :

1. Cá c hoà ng tử , thâ n cô ng, hoà ng nữ , hoà ng tô n, hoà ng nữ tô n, các con trai con gá i củ a
cá c thâ n cô ng, trưở ng cô ng chú a và cá c con trai con gá i củ a các vị ấ y, cá c phi tầ n trong
nộ i đình, cá c cung tầ n củ a cá c vị vua trướ c, cá c vợ lẽ củ a hoà ng tử , hoà ng tô n về vua
trướ c, vợ lẽ củ a thâ n cô ng, đều để tang 3 nă m, á o sổ gấ u. Nhữ ng họ hà ng về nă m bậ c để
tang thuộ c bên nộ i bên ngoạ i, ngườ i nà o phẩ m cao thì theo phẩ m mà mang á o tang,
ngườ i nà o phẩ m thấ p cũ ng theo phẩ m mà mang á o tang. Cò n về hạ ng “đả n vấ n”((1) Đả n
vấ n : anh em xa cù ng chung tổ nă m đờ i.1), nếu có quan phẩ m thì theo quan phẩ m mà
mang á o tang, chưa có quan phẩ m thì dù ng khă n á o bằ ng vả i trắ ng.

2. Cá c quan viên trong Kinh, ngoà i trấ n từ tam phẩ m trở lên, và chứ c Biện lý, á n sá t, tứ
phẩ m ấ n quan, đều để tang 3 nă m, á o sổ gấ u ; từ lụ c phẩ m trở lên để tang 1 nă m ; từ cử u
phẩ m trở lên, để tang 9 thá ng. Cá c con trưở ng củ a quan nhấ t phẩ m để tang 1 nă m, củ a
quan nhị phẩ m để tang 9 thá ng, củ a quan tam phẩ m để tang 5 thá ng. Cá c mệnh phụ củ a
quan viên từ tam phẩ m trở lên đều theo phẩ m củ a chồ ng mà để tang. Cá c ngườ i đượ c
dự để tang thì cứ theo lễ mà may á o tang. ở trấ n ngoà i thì dù ng á o khă n vả i trắ ng. Từ lụ c
phẩ m trở lên, ngườ i vợ cả thì dù ng khă n á o vả i trắ ng. ở Kinh đô thì bắ t đầ u kể tự ngà y
phá t tang ; ở cá c trấ n ngoà i thì bắ t đầ u tự ngà y nhậ n đượ c lệnh nà y. Từ ngà y bắ t đầ u để
tang cho đến hết trong 27 thá ng, miễn hết các việc chầ u só c vọ ng và triều tham. Các
quan viên ở ngoà i Kinh, có việc đá nh giặ c, việc cú ng tế, đều mặ c cá t phụ c cả.

3. Cấ m dù ng á o sắ c đỏ , sắ c tía. Về cá c quan viên thì lấ y số thá ng để tang là m hạ n định,

quâ n lính và nhâ n dâ n thì hạ n cấ m là 100 ngà y.
4. Cấ m dù ng â m nhạ c há t xướ ng trong 27 thá ng.

5. Cấ m gả chồ ng lấ y vợ . Từ tam phẩ m trở lên thì cấ m 100 ngà y ; từ tứ phẩ m trở xuố ng,
cấ m 2 thá ng ; cá c quâ n lính, nhâ n dâ n cấ m 27 ngà y).

Ban ra cá c cô ng việc nên là m cộ ng 7 điều :

1. Minh Mệnh nă m thứ 22 [1841], thá ng giêng từ ngà y 19 về trướ c, phà m có mệnh lệnh
gì đều dù ng chữ “lệnh Chỉ”, đó ng ấ n “Ngự tiền chi bả o”, dấ u kiềm thì dù ng ấ n “Vă n lý
mậ t sá t”, cò n bả o tỉ thì đợ i khi nà o lên ngô i rồ i mớ i dù ng.

2. Phà m có phê phá n việc gì, thì bả o tỷ và ấ n triện củ a cá c nha đều theo như lệ thườ ng,
đó ng bằ ng son đỏ , bấ t tấ t nhấ t khá i câ u nệ phả i đó ng bằ ng chà m như lệ củ a nhà Thanh.

3. Trướ c khi chưa đổ i niên hiệu, phà m nhữ ng chương sớ và giấ y tờ củ a cá c nha mô n, về
niên hiệu đều cứ dù ng nă m Minh Mệnh thứ 22 ; đợ i đến sau khi đổ i niên hiệu, ở Kinh thì
ngay ngà y cả i nguyên ấ y, ở trấ n ngoà i thì bắ t đầ u từ ngà y nhậ n đượ c lệnh, lậ p tứ c theo
niên hiệu mớ i mà là m.

4. Từ thá ng giêng, ngà y 19 trở về trướ c, cá c bề tô i trong ngoà i, phà m có đề thỉnh cô ng

việc gì, đều dù ng chữ “khả i”, chỗ biên chứ c hà m thì xưng là “thầ n”.

5. Sau khi lên ngô i, theo lễ có tấ n tô n Hoà ng thá i hậ u là m Thá i hoà ng thá i hậ u, nhưng vì
là điển lễ long trọ ng, cầ n phả i nghĩ soạ n. Phà m có việc gì tâ u lên cung Từ Thọ thì xưng là
Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u. Phà m về triều trướ c gọ i là hoà ng tử mỗ cô ng
thì nay gọ i là hoà ng đệ mỗ cô ng, trướ c gọ i là hoà ng tử thì nay gọ i là hoà ng đệ ; các thâ n
cô ng thì nay gọ i là hoà ng thâ n mỗ cô ng ; trưở ng cô ng chú a nay gọ i là thá i trưở ng cô ng
chú a : cô ng chú a nay gọ i là trưở ng cô ng chú a ; hoà ng nữ nay gọ i là hoà ng muộ i.
6. Điện Hoà ng Phướ c ở vườ n Thiệu Phương dù ng là m nơi để tang ; điện Vă n Minh, điện
Vũ Hiển dù ng là m tiện điện là chỗ triệu kiến cá c bề tô i. Đợ i khi hết tang, sẽ dờ i đến ngự
ở điện Cà n Thanh để coi chầ u, nghe việc.

7. Phà m có lệnh Chỉ ban bố , phả i có đó ng triện vuô ng củ a đình thầ n khắ c 4 chữ “Đồ ng di
hiệp cung” để là m tin, bấ t tấ t nhấ t khá i câ u nệ trong hạ n niêm ấ n. Cò n ấ n triện củ a cá c
nha mô n phả i đợ i đến sau hạ n khai ấ n mớ i dù ng).

Sai bọ n thự Chưở ng phủ Tạ Quang Cự , Thượ ng thư Lê Đă ng Doanh, Hà Duy Phiên,
Chưở ng vệ Lê Vă n Phú đứ ng trô ng coi về nghi lễ việc tang. Thố ng chế Nguyễn Trọ ng
Tính, Tham tri Lý Vă n Phứ c và Chưở ng vệ Hoà ng Đă ng Thậ n sử a chữ a cung Khá nh Ninh.
Là m thêm điện đằ ng trướ c, dỡ bỏ hai viện Lý thuậ n và Đoan trang dờ i và o là m ở vườ n
Vĩnh Trạ ch sau cung, gọ i là Tả Hữ u tò ng viện ; nhà hậ u đườ ng gọ i là Đô ng Tâ y tò ng viện,
để là m chỗ ở cho cá c cung nhâ n củ a triều trướ c.

Cho Hồ Vă n Thậ p, Phó vệ uý ở vệ Tả nhị quâ n Vũ lâ m, đượ c quyền sung chứ c Hiệp lĩnh
thị vệ.

Cho : Phan Bá Đạ t, Tham tri bộ Hình, lấ y nguyên chứ c quyền biện cô ng việc bộ Lễ ; Phan
Thanh Giả n, Tả thị lang bộ Binh, quyền sung Cơ mậ t viện đạ i thầ n ; Nguyễn Vă n Đạ t,
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Hình khoa, quyền biện cô ng việc bộ Cô ng ; Lê Vă n Du, Lang
trung bộ Cô ng, quyền hộ quan phò ng Nộ i vụ phủ . Lạ i cho : Nguyễn Tri Phương, quyền
thự Tuầ n phủ Nam Ngã i, đang về Kinh đợ i vua chọ n, đượ c quyền quả n cô ng việc Nộ i vụ
phủ ; Trương Quố c Dụ ng, á n sá t Hưng Yên, quyền biện cô ng việc bộ Lễ.

Ngà y Canh Dầ n, là m lễ thà nh phụ c (ở điện Cà n Thanh). Buổ i chiều ngà y ấ y, vua mặ c á o
thườ ng (khă n á o thâ m) mở hò m Kim Đằ ng (ở gian chính giữ a điện Vă n Minh đặ t á n
thếp và ng để hò m Kim Đằ ng. Đặ t chỗ vua ngồ i xem, và chỗ là m lễ. Cá c đạ i thầ n vă n võ ,
cá c đườ ng quan ở bộ Lễ và Nộ i cá c đều mặ c thườ ng phụ c), xem kim sá ch về đế hệ củ a
Thá nh tổ là m ra, lấ y chữ thứ nhấ t (bên tả chữ , giữ a chữ , bên hữ u chữ ) [tứ c là chữ
Tuyền ] là m tên củ a vua. Khoả ng nă m Minh Mệnh, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế thâ n soạ n
ra 20 chữ về bộ “nhậ t ”, cấ t trong hò m Kim Đằ ng, để cho con chá u nố i ngô i về sau, đến
ngà y lên ngô i lấ y mộ t chữ là m tên. Chữ “nhậ t”, lấ y nghĩa là Mặ t Trờ i, tượ ng trưng cho
vua. Cò n tên đặ t lú c bé thì dù ng là m tên tự .

Ngà y hô m sau, đem tên mớ i củ a vua kính cá o bà n thờ tiên đế, và sai quan kính cá o cá c
miếu thờ tổ tiên, tâ u lên cung Từ Thọ biết.

Đú c sá ch và ng. Lờ i vă n trong sá ch nó i : Có vua để trị, có thầ y để dạ y, là ý chu chí củ a

Trờ i giú p dâ n. Chữ “hoà ng” là lớ n, chữ “đế” là trô ng, là danh hiệu to củ a thá nh nhâ n chịu
mệnh. Kính nghĩ : Hoà ng trưở ng tử Trườ ng Khá nh cô ng điện hạ , là con trưở ng sớ m mở
điềm hay, hợ p đạ o trờ i xiết bao đứ c tố t. Đạ o tâ m truyền đượ c vâ ng lờ i dạ y, cô ng tá c
thá nh ngà y nố i sá ng thêm ; nơi thâ n đà i thử thá ch việc là m, đạ o di luâ n trở lên hoà mụ c.
Việc then chố t riêng mình đượ c dự , lò ng tiên đế tính sẵ n từ lâ u. Nhâ n hiếu đồ n dậ y
trong ngoà i, nhâ n dâ n thoả lò ng trô ng ngó ng. Trướ c khi tiên đế sắ p mấ t, tự a và o ghế
ngọ c, đã bả o rõ cho đượ c nố i ngô i. Lũ chú ng tô i kính tuâ n mệnh lệnh củ a tiên đế khi hã y
cò n tỉnh, tâ u lên đứ c Nhâ n tuyên Từ khá nh Hoà ng thá i hậ u biết. Vâ ng dụ Chỉ phá n rằ ng :
điện hạ , tuổ i đã lớ n, đứ c lạ i hay, đá ng bậ c trưở ng quâ n củ a xã tắ c ; theo mệnh cha, nố i
ngô i bá u, là lẽ chính đá ng củ a xưa nay. Nay mệnh trờ i đã định, lũ chú ng tô i kính dâ ng
Kim sá ch dâ ng tô n hiệu là hoà ng đế. Kính mong điện hạ , trên nghĩ đến kế lâ u dà i củ a
Nhà nướ c, dướ i y theo lò ng suy tô n củ a thầ n dâ n, nhậ n lấ y danh hiệu to nà y, sớ m lên
nố i giữ ngô i bá u. Noi theo phép lớ n, đứ c sá ng nố i soi cả bố n phương ; giữ lấ y nhâ n dâ n,
cơ đồ lâ u dà i đến muô n thuở .

Ngà y Giá p Ngọ , đặ t tử cung((1) Chỉ quan tà i vua chú a (bằ ng gỗ tử ).1) củ a Đạ i hà nh
hoà ng đế ở cung Khá nh Ninh (nă m đầ u thờ i Minh Mệnh, đồ tang nghi sơn lạ i 36 lầ n ;
nă m nay, đồ tang nghi sơn lạ i 54 lầ n).

Ban đầ u, bộ Lễ bà n : từ bên ngoà i cử a Cà n Thanh, xin nhà vua lên võ ng đi theo sau tử
cung. Vua dụ rằ ng : “Tử cung ở trướ c, bá m và o mà gà o khó c cũ ng cò n chưa đủ , lạ i ngồ i
võ ng mà theo sau, thì có nên khô ng ? Ta phả i đi bộ theo sau, để tỏ lò ng hiếu kính”.
Trướ c khi đưa đá m mộ t ngà y, gió bấ c mưa rét. Sai quan Tham tri bộ Lễ là Tô n Thấ t
Bạ ch đến miếu Thà nh hoà ng ở Kinh đô cầ u tạ nh. Đến ngà y đưa đá m, giờ Tị, mưa gió
cà ng to hơn ; đến giờ Ngọ , rướ c linh giá từ điện Cà n Thanh ra, đượ c mộ t lá t thì mâ y tan,
mưa tạ nh, suố t dọ c đườ ng lú c đi lú c dừ ng đều đượ c chỉnh tú c. Sau khi là m lễ xong, lạ i
mưa gió như trướ c. Ai cũ ng cho là nhờ ở anh linh củ a tiên đế ở trên trờ i vậ y. Lạ i sai Tô n
Thấ t Bạ ch đem lễ vậ t cú ng tạ miếu Thà nh hoà ng và thưở ng cho Bạ ch 1 đồ ng kim tiền
nhỏ , ghi kỷ lụ c mộ t thứ . Thưở ng cho cá c quan trô ng coi việc tang, từ Tạ Quang Cự trở
xuố ng đến chứ c quả n vệ đều đượ c kim tiền lớ n nhỏ có thứ bậ c. Hà ng võ từ suấ t độ i,
hà ng vă n từ lụ c phẩ m cho đến cả lạ i dịch, binh lính, cô ng tượ ng đượ c thưở ng tấ t cả là
2.000 quan tiền. Cá c kỳ lã o ở phủ Thừ a Thiên ra quỳ đó n cũ ng thưở ng cho 100 quan
tiền (Ngà y hô m ấ y, bộ Lễ xin treo cờ trắ ng ở trên kỳ đài. Vua khô ng cho. Chuẩ n cho đặ t
mộ t cá n cờ to ở cung Khá nh Ninh bên Nam sô ng Ngự để treo cờ trắ ng).

Vua về cung. Bả o bộ Lễ rằ ng : Quy chế về cung điện củ a cổ nhâ n, cung là tên gọ i chung
cả ; trong cung lạ i có điện, điện thì treo biển và o cộ t, cung thì treo biển ở cử a, là cố t để
phâ n biệt bên ngoà i bên trong, mà nghiêm tú c sự quan chiêm vậ y. Cung, điện Khá nh
Ninh do hoà ng khả o ta là m sẵ n để là m nơi chí kế muô n nă m. Cung thì đã có biển cũ rồ i,
cò n điện thì chưa có biển. Nay ta kính tuâ n mệnh lệnh khi cò n tỉnh, đặ t bà n thờ ở điện
ấ y, tinh linh lên xuố ng, khó i hương nghi ngú t ở chỗ ấ y, tấ m lò ng hiếu thả o, thương nhớ
khô ng cù ng cũ ng ở chỗ ấ y. Nay nên tô n điện nà y tên là điện Hiếu Tư, lấ y nghĩa là “lò ng
hiếu phả i bền mã i, để là m khuô n phép cho đờ i sau”((2) Do chữ trong Kinh Thi : “Vĩnh
ngô n hiếu tư, hiếu tư duy tắ c”.2). Bộ thầ n theo đú ng mẫ u, là m tấ m biển đem treo ở
chính giữ a điện, và dờ i cá i biển cũ ra treo ở ngoà i cử a cung.

Định lệ chự c hầ u hằ ng ngà y ở ban thờ tiên đế : Mỗ i ngà y bố n lễ cú ng (cú ng sá ng sớ m,

cú ng dâ ng cơm, cú ng điểm tâ m, cú ng buổ i chiều), thì cá c hoà ng đệ tướ c cô ng, hoà ng đệ,
cá c vă n võ đình thầ n thay lượ t nhau chự c hầ u. Cá c ngà y rằ m, mồ ng mộ t, là m lễ Â n
tiến((1) Â n tiến : cú ng tuầ n trong thờ i gian để tang.1), vua thâ n đem quầ n thầ n đến là m
lễ ; nếu vua có bậ n việc gì, thì sai hoà ng đệ tướ c cô ng hay hoà ng đệ là m lễ thay. ở trong
ngoà i cung nà y, sự ra và o đều có hạ n cấ m. Cá c Khoa, Đạ o thay phiên nhau phá i hai
ngườ i, ngà y đêm coi giữ ; nếu thấ y có việc gì khô ng đú ng phép thì lậ p tứ c đà n hặ c ngay.
(Vệ Cẩ m y, vệ Kim ngô cắ t quả n vệ 2 ngườ i, suấ t độ i 4 ngườ i, biền binh 100 ngườ i đến
hộ vệ bên trong tườ ng về mặ t đằ ng trướ c. Vệ Thâ n binh, vệ Cấ m binh cắ t quả n vệ 2
ngườ i, suấ t độ i 6 ngườ i, biền binh 300 ngườ i, đi tuầ n kiểm bên ngoà i tườ ng và mang
cầ m cá c đồ nghi trượ ng. Lĩnh Thị vệ nhị, tam đẳ ng cắ t thị vệ 6 ngườ i, Hộ vệ 20 ngườ i,
Cả nh tấ t Kim sang 15 ngườ i, Thượ ng trà 15 ngườ i. Ty Loan giá cắ t suấ t độ i 1 ngườ i,
biền binh 40 ngườ i, để kiểm xét các lễ vậ t dâ ng tiến và hương nến mọ i việc. Cử a cung cứ
sau khi cú ng chiều xong thì đó ng lạ i, cò n các cử a khá c thì nghe tiếng chuô ng tố i phả i
đó ng lạ i, nghe tiếng bá o sá ng thì mở ra, đều có hạ n cấ m. Lễ Â n tiến ngà y rằ m, mồ ng mộ t,
và cá c ngà y đạ i lễ thì ngoà i cử a cũ ng treo cờ trắ ng).

Sắ c dụ rằ ng : Phà m cá c quan ở Kinh phá i đi việc quan trở về và quan ngoà i hay hưu
quan đến Kinh, thì ngà y hô m trướ c và o là m lễ khó c trướ c ban thờ , ngà y hô m sau mớ i
và o bá i yết ở tiện điện (ba bộ Lạ i, Lễ, Binh đều theo chứ c giữ mà là m).

Cho Hoà ng đệ là Miên Phú đượ c dự và o ban là m lễ (Miên Phú là con thứ 8 củ a Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế. Trướ c đâ y, vì tộ i phó ng ngự a là m bị thương ngườ i, khô ng đượ c dự và o
ban. Đến đâ y, Tô n nhâ n phủ , viện Cơ mậ t và bộ Lễ bà n xin cho đượ c để tang 3 nă m á o sổ
gấ u, phà m gặ p lễ â n tiến và cá c ngà y đạ i lễ đượ c dự và o là m lễ đứ ng ở hà ng sau cá c
hoà ng đệ ; cò n nhữ ng buổ i cú ng sá ng, cú ng chiều thì khô ng đượ c dự . Sau nà y nếu biết
hố i lỗ i, chă m họ c, thì cho theo ban hoà ng đệ là m lễ, duy khô ng đượ c sung là m thừ a tế
hay nhiếp tế).

Hoã n việc điểm duyệt binh lính ở trong Kinh. Lệ cũ , cứ đến đầ u mù a xuâ n, cá c binh lính
ở trong Kinh đều họ p cả ở ngoà i cử a Ngọ Mô n để điểm duyệt. Nă m ấ y, vì phả i là m nhiều
cô ng việc, hã y tạ m hoã n việc điểm duyệt. Cá c biền binh ở bên ngoà i, trướ c kia, cứ đến
mồ ng 1, thá ng 2, đều hộ i họ p để ứ ng điểm, rồ i luyện tậ p nử a thá ng, xong việc thì ban
nà o về ban ấ y. Đến đâ y, vì chính lệnh đổ i mớ i, chuẩ n định đến ngà y 15 thá ng giêng, gọ i
về để duyệt và luyện tậ p, đợ i đến cuố i thá ng 2, chiếu theo lệ mà là m. Lạ i, hiện nay ở Tả
kỳ, Hữ u kỳ và cá c hạ t ở Bắ c Kỳ đú ng và o kỳ phá i cá c quan ra kiểm duyệt, hã y tạ m hoã n
mộ t lầ n, nhưng Thượ ng ty ở cá c nơi ấ y phả i giữ cô ng tâ m mà xét duyệt định kẻ hơn
ngườ i kém tâ u lên.

Ngà y Kỷ Hợ i, là m lễ đó n xuâ n. Phủ Thừ a Thiên đem tiến trâ u đấ t và mang thầ n, nhưng
khô ng là m nú i xuâ n, vì cớ đương có quố c tang. Chỉ có việc cung tiến lên cung Từ Thọ
theo như lệ cũ .

Là m đạ i giá và lỗ bộ .

(Cờ tả đạ o 1 lá , cờ ngũ nhạ c 5 lá , cờ tứ hả i 4 lá , cờ ngũ trấ n 5 lá , cờ tứ độ c 4 lá , cờ ngũ

tinh 5 lá , cờ ngũ hà nh 20 lá , cờ long vâ n mà u và ng 20 lá , cờ vâ n cẩ m 20 lá , cờ thanh
long, bạ ch hổ 2 lá , cờ chu tướ c, huyền vũ 2 lá , cờ long đạ o nă m sắ c 6 lá , cờ chinh cổ 2 lá ,
cờ cả nh tấ t 2 lá , cờ bá t quá i 8 lá , cờ bắc đẩ u 1 lá , cờ mô n kỳ 8 lá , cờ tú c tĩnh 2 lá , cờ nhậ t
nguyệt 2 lá , cờ phong vũ 2 lá , cờ vâ n lô i 2 lá , cờ liệt tú 28 lá , cờ chư thú 12 lá , cờ thuý
anh 2 lá , cờ tinh tiến thiện 2 lá , cờ tinh nạ p ngô n 2 lá , cờ tinh phu vă n 2 lá , cờ tinh chấ n
vũ 2 lá , cờ tinh bao cô ng hoà i viễn 2 lá , cờ tinh hà nh khá nh thi huệ 2 lá , cờ tinh minh
hình bậ t giá o 2 lá , cờ tinh giá o hiếu biểu tiết 2 lá , phướ n dẫ n mà u đỏ sẫ m 4 cá i, phướ n
bá o vĩ 4 cá i, phướ n tín 4 cá i, phướ n đô n giá o 4 cá i, phướ n cá o chỉ 4 cá i, cờ huy mà u
và ng 4 lá , cờ xí ngũ sắ c 20 lá , sà o long đầ u 8 cá i, dù che bằ ng lô ng 8 cá i, kích xưở ng 4 cá i,
qua xưở ng 8 cá i, nghi hoà ng xưở ng 8 cá i, kim phủ 16 cá i, kim việt 16 cá i, lậ p trả o 16 cá i,
ngoạ trả o 16 cá i, tà n cá n cong thêu 9 rồ ng hạ ng lớ n 1 cá i,tà n cá n cong thêu 9 rồ ng hạ ng
nhỏ 1 cá i, tá n trò n sắ c và ng 20 cá i, quạ t vả cá c hạ ng 16 cá i. Các xe kiệu : tượ ng lộ , cá ch
lộ , mộ c lộ , kim lộ , ngọ c lộ , mỗ i thứ mộ t chiếc ; á n để kim bả o 1 cá i, kim tiết 4 cá i, ngọ c
tiết 6 cá i, phấ t trầ n, quạ t lô ng 8 cá i, bá o vĩ sang 32 cá i, tá n vuô ng ngũ vâ n 4 cá i, lô hương
mang tay 4 chiếc, hộ p hương 4 chiếc, đèn rồ ng 4 chiếc, đạ i nhạ c 2 bộ , tiểu nhạ c 1 bộ ).

Bà n về việc bang giao. Sắ c cho bộ Lễ xét kỹ điển lệ cũ , phà m gặ p nhữ ng việc quố c tang,
bá o tang và xin phong, thì quố c thư là m như thế nà o, việc cố ng, việc mừ ng (phà m lệ sai
sứ sang nhà Thanh, cứ 4 nă m sai sứ sang 1 lầ n. Nă m ấ y đú ng và o kỳ sang cố ng, lạ i gặ p
khá nh tiết vua nhà Thanh 60 tuổ i) thì sứ bộ có đi hay khô ng như thế nà o. Bộ Lễ nó i :
Việc bang giao củ a nhà Lê xưa : Phà m gặ p quố c tang, sai sứ sang bá o tang, trong quố c
thư chỉ nó i là vua nố i ngô i tạ m giữ quố c ấ n, đợ i lệnh củ a thiên triều, chứ khô ng sai riêng
sứ bộ sang xin phong, cũ ng khô ng có tờ biểu khá c nữ a. Lạ i việc tuế cố ng củ a nhà Lê
xưa : nếu gặ p có quố c tang, thì sứ bộ sang cố ng khô ng phả i đi nữ a, các phẩ m vậ t tiến
cố ng do sứ bộ bá o tang mang đi cả . Nay đã có sứ bộ sang cố ng mừ ng, lạ i có sứ bộ sang
tuế cố ng, hai sứ bộ cù ng đi, thì sự thể hơi khá c, từ trướ c đến nay chưa có lệ là m thế bao
giờ .

Vua dụ rằ ng : khó c thì khô ng há t, việc cá t việc hung khô ng cù ng chung là m mộ t, thế là lễ.
Đã sang bá o quố c tang thì khô ng có lẽ nà o lạ i mừ ng nữ a. Nhà Thanh chỉ trọ ng tiến cố ng,
việc cố ng cò n miễn cho, huố ng chi việc mừ ng ! Nay nên là m quố c thư sai sứ sang bá o
tang, là m theo lệ cũ . Trướ c hết tư sang Tổ ng đố c, Tuầ n phủ hai tỉnh Quả ng xét duyệt và
đề đạ t lên cho (phà m quố c thư củ a ta gử i sang, do tỉnh Quả ng Tâ y xét rồ i cho ngườ i đệ
về Yên Kinh ; duy việc bá o tang là việc lớ n, phả i đượ c cả Tổ ng đố c Quả ng Đô ng xét
duyệt, rồ i chuyên do Tuầ n phủ Quả ng Tâ y đề đạ t. Cò n cá c tư vă n củ a nhà Thanh gử i
sang ta thì do tỉnh Quả ng Tâ y giao cho ta, chứ khô ng do tỉnh Quả ng Đô ng). Đợ i khi nhậ n
đượ c tờ tư củ a nhà Thanh, rồ i việc nên sai sứ bộ đi hay khô ng thế nà o sẽ định sau, thế là
thoả đá ng. Đình thầ n nên chọ n ngườ i nà o đá ng sung chứ c hậ u mệnh và ngườ i nà o có
thể đi sứ đượ c, kê tên tâ u lên ngay. Cò n hai sứ bộ đã cử từ mù a đô ng nă m ngoá i là bọ n
Nguyễn Đình Tâ n, Phan Tĩnh, Trầ n Huy Phá c, Bù i Nhậ t Tiến và Đặ ng Huy Thuậ t đều gọ i
về Kinh ; duy có bọ n Hoà ng Tế Mỹ và các ngườ i đi theo hã y tạ m ở lạ i Hà Nộ i đợ i lệnh.
Cá c cố ng phẩ m đều để lạ i ở đấy, đợ i sau sẽ hay.

Ngà y hô m ấ y, đình thầ n bà n cử Nguyễn Đình Tâ n và Hoà ng Tế Mỹ sung là m chứ c chá nh,
phó hậ u mệnh ; thự Tham tri bộ Cô ng là Lý Vă n Phứ c, thự Bố chính Nghệ An là Nguyễn
Đứ c Hoạ t, Biện lý bộ Binh là Bù i Phụ Phong sung là m Chá nh, phó sứ . Tậ p tâ u dâ ng lên,
vua chuẩ n y. Cho gọ i Nguyễn Đứ c Hoạ t đi ngự a trạ m về Kinh.

Sai đình thầ n nghĩ soạ n cá c điều khoả n về câ u hỏ i câ u trả lờ i để trao cho quan hậ u
mệnh. Vua bả o bộ Lễ rằ ng : Cá c câ u hỏ i, câ u trả lờ i ở nơi cử a ả i, chỉ là nhữ ng câ u là m
phò ng sẵ n đó mà thô i, vị tấ t họ đã hỏ i đến, nhưng ở trong cũ ng có nhiều chỗ trọ ng yếu :
nă m đầ u Minh Mệnh, quố c tang bá o và o thá ng 7, nă m nay bá o và o thá ng giêng, khi bá o
chậ m khi bá o chó ng, là mộ t điều ; sứ thiên triều chưa sang là m lễ sá ch phong mà đã
dù ng quố c ấ n, là hai điều. Kể ra, việc trong thiên hạ , có lú c thườ ng, có lú c biến, cách xử
sự cho hợ p lẽ, có lú c theo kinh, có lú c tò ng quyền. Quố c tang lầ n trướ c khô ng gặ p và o kỳ
tuế cố ng, quố c tang lầ n nà y thì vừ a đú ng và o kỳ tuế cố ng, mà kỳ hạ n củ a sứ bộ đi qua
cử a ả i là về thá ng 2, vì việc có lú c hoã n, lú c cấ p, cho nên bá o tin có khi muộ n, khi sớ m,
miễn đượ c phả i lẽ thì thô i. Quố c ấ n cố t để là m tin : về phía nhà Thanh, dù ng để sá ch
phong ; về phía nướ c nhà , dù ng để truyền nố i. Vă n phong tờ biểu, đã có nó i là “phụ ng
thủ quố c ấ n” rồ i, thì dù ng quố c ấ n đó ng và o quố c thư cũ ng khô ng hạ i gì. Nếu họ có hỏ i,
thì ta đã có câ u để trả lờ i. Nhữ ng đạ i ý như thế, bộ Lễ cá c khanh nên nó i rõ cho đình
thầ n châ m chướ c mà là m.

Ngà y Nhâ m Dầ n, vua đem việc lên ngô i kính cá o trướ c ban thờ tiên đế, là m lễ nhậ n ấ n
truyền quố c kim bả o, á o bà o vạ n niên tự vị (sá ng sớ m ngà y ấ y, trong Đạ i Nộ i ban ra
hò m ấ n truyền quố c kim bả o và hò m á o bà o vạ n niên tự vị. Đườ ng quan ở Cơ mậ t và Nộ i
cá c mặ c lễ phụ c bưng ra để ở trên long đình. Hữ u ty sắ p đủ nghi trượ ng do cử a giữ a củ a
Đạ i Cung đi ra, qua cầ u Trung Đạ o, ra cử a giữ a Ngọ Mô n đến cung Khá nh Ninh, đặ t lên
á n thếp và ng ở bên tả . Ngự giá đến, mặ c lễ phụ c, quỳ ở trướ c bà n thờ tiên đế. Lễ quan
đến trướ c ban thờ khấ n. Trướ c dâ ng hò m ấ n, thứ đến hò m á o. Vua giơ tay lên ngang
trá n nhậ n lấ y. Rồ i cá c đạ i thầ n vă n võ bưng đỡ đặ t lên á n thếp và ng ở bên hữ u. Vua là m
lễ nhậ n ấ n và á o xong, ngự về cung. Hò m ấ n và hò m á o do cá c đườ ng quan ở Viện và Cá c
kính rướ c đi, nghi trượ ng cũ ng như lầ n trướ c. Khi đến điện Cầ n Chính, quan thá i giá m
nhậ n lấ y, tiến và o trong nộ i.

Ngà y Giá p Thìn, vua mặ c lễ phụ c, đến cung Từ Thọ , ngoả nh mặ t về hướ ng Bắ c, quỳ dâ ng
biểu tâ u (lạ y 5 lạ y). Thá i hoà ng Thá i hậ u cũ ng mặ c lễ phụ c, ra yết kiến. Qua 3 ngà y, sai
hoà ng tử mặ c á o có bổ tử , đến kính cá o đền thờ hoà ng tỷ là Thầ n phi.

Sắ c cho Cơ mậ t viện và Nộ i cá c rằ ng : Từ nă m Minh Mệnh thứ nhấ t [1820] về sau, phà m

cá c giấ y tờ , trừ cá c bả n tâ u củ a cá c nha phả i để và o giá hồ sơ cho đủ , cò n ngoà i ra, bấ t
thầ n có mộ t chữ hay mộ t mả nh giấ y nà o có bú t tích củ a Tiên đế phê bả o, đều phả i kính
cẩ n thu nhặ t gó i kín dâ ng trình để kính cẩ n cấ t giữ ở tầ ng trên Nộ i các, đợ i đến ngà y
Ninh lă ng((1) Lễ mai tá ng vua chú a.1) sẽ đem thiêu hoá đi.

Lạ i bả o bọ n đạ i thầ n là Trương Đă ng Quế, Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp rằ ng : Hoà ng khả o

ta, trờ i cho nhiều tà i nă ng, thơ vă n ngà y mộ t phong phú , nhữ ng thơ là m ra từ tậ p đầ u
đến tậ p thứ nă m((2) Tậ p thơ nà y (từ sơ tậ p đến tậ p thứ 5), tá c giả Minh Mệnh là m từ
nă m 1827 đến nă m 1838. (Theo lờ i Chí củ a Trương Đă ng Quế và Nguyễn Trung Mậ u để
ở cuố i Ngự chế thi lụ c tậ p, sá ch Thư viện Khoa họ c, ký hiệuA.134, tờ 3a.2), cá c bà i vă n ở
sơ tậ p, và cá c tậ p thơ Tiễu bình Nam Bắ c Xiêm khấ u nghịch phỉ, cù ng là cá c bà i minh
khắ c và o cổ khí, đều đã khắ c in, ban hà nh khắ p thiên hạ ; duy cò n tậ p thơ thứ sá u, tậ p
vă n thứ hai và tậ p thơ Thiên cơ dự triệu chưa khắ c in đượ c, và mộ t thiên “Trù biên”
chưa kịp là m xong, thà nh ra bỏ dở . Vă n chương rự c rỡ củ a Hoà ng khả o ta do chính tay
ngà i viết ra, nét chữ cò n mớ i. Đau xó t biết nhườ ng nà o ! Lũ cá c khanh nên hộ i đồ ng xem
xét là m ngay, nố i vớ i cá c tậ p trướ c đưa ra khắ c in, để có thể tuyên dương trị hoá vă n
minh củ a Hoà ng khả o ta đến muô n và n đờ i. (Tậ p thơ thứ sá u từ nă m Kỷ Hợ i [1839] đến
nă m Canh Tý [1840] đượ c 573 bà i, đó ng thà nh 10 quyển ; tậ p vă n thứ hai từ nă m Tâ n
Mã o [1831] đến nă m Canh Tý [1840] đượ c 247 thiên, đó ng thà nh 10 quyển ; trong đó
mụ c lụ c 1 quyển, dụ , chương 8 quyển, cá c bà i tự , ký, minh, câ u đố i, điền từ ((3) Điền từ
: mộ t hình thứ c vă n vầ n ngà y trướ c, theo thanh luậ t củ a tự điệu mà lự a chữ đặ t câ u dà i
ngắ n khá c nhau, khiến cho â m tiết đượ c phù hợ p vớ i từ ng điệu mà mình muố n là m.
Trong Điền từ gồ m có nhữ ng điệu như : Giá cô thiên , Cá n khê sa , Bồ tá t
man và Yến quy lương v.v... (Xem nhữ ng bà i từ khú c củ a Minh Mệnh đã
là m theo thể Điền từ nà y trong Ngự chế vă n, sơ tậ p, sá ch Thư viện Khoa họ c, ký hiệu
A.188, quyển 13, tờ 25b-31b).3), vă n dụ tế thì xếp là m quyển cuố i).

Sắ c cho Nộ i cá c rằ ng : Phà m nhữ ng sắ c lệnh và sá ch vở từ khi cò n ở Tiềm để((1) Tiềm

để : nơi vua ở khi cò n là m Thá i tử , chưa lên nố i ngô i.1) phả i nên kính cẩ n kiểm nhậ n cấ t
giữ , là m danh sá ch kê khai rõ rà ng đợ i sẽ dâ ng và o trong Nộ i điện.

Trướ c đâ y, Kinh lượ c tham tá n đạ i thầ n ở Trấ n Tâ y là Nguyễn Tiến Lâ m, Tá n lý cơ vụ là

Nguyễn Cô ng Trứ đến nơi quâ n thứ , đầ u tiên dâ ng sớ nó i : Thà nh Trấ n Tâ y là nơi chứ a
để nhữ ng thuyền bè, sú ng đạ n, khí giớ i, lương thự c, quan binh ở cá c đạ o và cá c phủ , đồ n
đều do ở thà nh nà y cung cấ p cho cả , thự c là mộ t nơi că n bả n trọ ng yếu. Thế mà trong
thà nh thì chậ t hẹp, khô ng đủ chỗ chứ a quâ n lính, mà đố i ngạ n về phía đô ng nam, mộ t
dả i đấ t La Kết, khoả ng độ và i dặ m, thuyền cô ng và thuyền tư đỗ ở đấ y liền như vả y cá ,
nhỡ có việc gì bấ t ngờ , sinh ra mố i lo khô ng nhỏ . Nay cả hạ t Châ n Lạ p về bè vớ i nướ c
Xiêm, vừ a rồ i nghe nó i Chấ t Tri gọ i họ p cá c phiên mụ c đến cả Hả i Tâ y, yêu cầ u ta lui
quâ n, mớ i ra đầ u thú . Thế cũ ng đủ biết đạ i khá i đượ c sự giả o quyệt củ a chú ng. Nhỡ ra
chú ng đi đườ ng tắ t để đến đá nh Trấ n Tâ y, hoặ c là nhâ n chỗ hiểm để chẹn đườ ng vậ n
lương củ a mình, cũ ng chưa biết chừ ng. Vả lạ i, lấ y đượ c đấ t phả i cầ n lấ y đượ c cả ngườ i,
nay man dâ n ấ y coi ta là cừ u địch, tuyệt nhiên khô ng chịu về vớ i ta, thì ta chỉ giữ đượ c
cá i thà nh khô ng mà thô i. Quan quâ n muố n đi đến nơi nà o, đều phả i do đườ ng thuỷ, thế
mà tình hình củ a địch hư thự c thế nà o, đườ ng đi xa gầ n bao nhiêu, nú i rừ ng chằ m lầ y đi
lạ i khó dễ ra sao, mình khô ng biết mộ t tý gì cả ! Khi bỏ thuyền, lên bộ , tấ t phả i chia quâ n
đó ng giữ . Vậ n lương qua nơi hiểm trở , chỉ đủ dù ng cho 3-4 ngà y thô i ; dù có lấ y đượ c,
rồ i cũ ng phả i bỏ . Thế là sở đắc khô ng đủ bù cho sở tổ n. Việc trướ c tiên xin đắ p cao rộ ng
thêm thà nh cũ Trấ n Tâ y, đà o hà o, cắ m chô ng, cho đượ c bền vữ ng ; lạ i đắ p thêm thà nh
ngoà i ở La Kết, phá i đạ i binh đến đó ng giữ ; phà m nhữ ng đườ ng lố i ra và o, chia đặ t đồ n
lẻ đó ng chặ n ngă n giữ , để cho đườ ng sá bình yên, đi lạ i khô ng có sự gì lo ngạ i ; rồ i sau sẽ
tuỳ nghi dẹp yên và vỗ về, mưu tính cho sau nà y đượ c tố t.

Vả lạ i, chia đồ n, đặ t bả o, tấ t phả i thêm số quâ n, khô ng khỏ i có sự tố n phí, nhưng vì sự

thể như thế, nên bắ t buộ c phả i như thế.

[Chú ng tô i] lạ i nghe nó i bố viên Quả n cơ hai cơ An man nhấ t và nhị ở Sơn Tĩnh bị bọ n
man tù giết chết, nên quả n cơ ấ y đố i vớ i man tù là thế thù . Hắ n tự nguyện để vợ con ở
trong thà nh, đi hướ ng dẫ n đườ ng lố i cho quan quâ n. Xét về châ n tình thì hắ n cũ ng có
lò ng muố n quy thuậ n, nhâ n cơ hộ i nà y mà vỗ về hắ n thì hắ n cũ ng có thể là ngườ i đắc
lự c. Xin đặ c cá ch gia ơn cho hắ n để thêm khuyến khích.

Khi tờ sớ nà y đến Kinh, gặ p việc quố c tang, chưa đượ c trả lờ i.

Bọ n Tiến Lâ m và Cô ng Trứ lạ i cù ng vớ i Kinh lượ c sứ đạ i thầ n Phạ m Vă n Điển, và Tá lý
cơ vụ Đinh Vă n Huy tiếp tụ c dâ ng sớ nó i về tình hình biên giớ i ở Trấ n Tâ y, đạ i lượ c :
Trướ c đâ y, đã gử i thư cho bọ n đầ u mụ c nướ c Xiêm bả o cho biết đạ i ý về việc hoà hay
đá nh, nhưng vì thể thố ng củ a nướ c, mưu kế việc binh, rấ t là quan trọ ng, mà sự thế ở nơi
biên cương, sớ m chiều biến đổ i mộ t khá c. Hiện nay, bọ n thổ phỉ chỗ nà o cũ ng đó ng đồ n
liên kết, dự a chỗ hiểm, đó ng quâ n chố ng lạ i, là m kế cố thủ . Từ trướ c đến nay, ta chỉ
đá nh phá đượ c ở nơi ven sô ng và nhữ ng chỗ tiếp cậ n đồ n, bả o củ a địch mà thô i ; cò n
chỗ sà o huyệt chứ a để củ a chú ng thì ta chưa từ ng đến đượ c, như : đạ o quâ n Định - Biên
chưa thể qua đượ c đấ t Nam Thá i ; đạ o quâ n Long - Tườ ng cũ ng chỉ đi lù ng bắ t theo ven
bờ ở đấ t Sơn Tĩnh, rồ i lạ i đem quâ n về ; đạ o binh thà nh hạ t Mỹ Lâ m cũ ng chỉ từ phủ Hả i
Đô ng đi phủ Hả i Tâ y, rồ i lạ i từ phủ Hả i Tâ y về phủ Hả i Đô ng ; đạ o binh Kinh lượ c cũ ng
chỉ đi về nhữ ng chỗ tiếp giá p phủ Trấ n Tâ y, cò n ở bên ngoà i thà nh, bả o đó ng quâ n thì bị
ngă n trở khô ng đi thô ng đượ c. Cho nên, bọ n địch vẫ n đượ c tự do, chưa từ ng cù ng quẫ n.
Vì rằ ng địa thế rộ ng xa, đườ ng rừ ng nhiều lố i, nếu có đem quâ n chia đườ ng tiến đá nh,
cũ ng cầ n phả i nghe tă m hơi nhau, hă ng há i tiến lên. Bọ n giặ c nếu thấ y thế khô ng chố ng
nổ i, thì chạ y tan đi cá c ngả , khô ng thể bắ t đượ c. Quan quâ n đem lương đi sâ u và o, khô ng
thể ở lâ u, mộ t khi vừ a mớ i rú t về, thì bọ n giặ c lạ i tụ tậ p như cũ . Huố ng chi, khí hậ u ở
Trấ n Tây khá c vớ i nơi trung thổ : đương mù a đô ng mà khí nó ng dữ dộ i, suố t ngà y gió
lố c, cá t bay bụ i mù . Nếu khô ng sớ m xong việc binh nhung, thì quâ n lính bị cả m nhiễm
ngà y cà ng nhiều, thà nh ra khô ng tiện. [Chú ng tô i] vâ ng theo ý nhà vua dụ , đã nhiều cá ch
dỗ bả o, nhưng họ bị che bịp mê hoặ c đã quá sâ u sắ c, đi đến đâ u họ cũ ng đều nó i rằ ng :
“Đạ i đứ c củ a thiên triều, thự c khô ng dá m quên, chỉ vì chú ng tô i bị khổ sở bứ c bá ch lừ a
dố i đã lâ u, khô ng thể tự mình bà y tỏ lên trên đượ c, đến nỗ i phả i rủ nhau là m giặ c. Nay
sợ phả i tộ i, khô ng dá m quay đầ u về nữ a”. Theo lờ i họ nó i, xét việc là m trướ c, thì ra bọ n
lạ i dịch khô ng tố t, bọ n cô n đồ vô lạ i, hố ng há ch sá ch nhiễu man dâ n khô ng biết thế nà o
mà kể, khô ng trá ch bọ n man dâ n là m phả n là phả i. Việc đã qua rồ i, khô ng thể lấy lạ i
đượ c nữ a, luố ng để triều đình phả i mộ t phen mưu tính mộ t cá ch đạ i đoạ n. Nay đã
khô ng thể lấ y lờ i suô ng bả o cho họ hiểu đượ c, tấ t phả i dù ng đến binh uy ; nhưng quâ n
lính ít thì vây bắ t khô ng khắ p, binh lính nhiều thì lương thự c phiền phí, chưa chắ c đã
đượ c việc gì. Vậ y xin trướ c hết chia quâ n các ngả bao vây lù ng bắ t ngay ở Trấ n Tâ y để
cho bọ n giặ c khô ng thể trố n thoá t đượ c. Kẻ nà o bị cưỡ ng ép theo giặ c thì cho ra thú , kẻ
nà o ngoan ngạ nh khô ng theo ta thì phả i trị tộ i ; tuỳ tiện chia đặ t để vỗ về trị yên. Khi đã
bình định đượ c Trấ n Tâ y rồ i, sẽ dờ i quâ n đến Nghi Hoà , Vũ Cô ng, rồ i đến Mỹ Lâ m và
Sơn Tĩnh, nơi xa nơi gầ n có thứ tự trướ c sau, mớ i có thể thà nh cô ng đượ c. Nếu khô ng
là m như thế thì sở đắ c khô ng bù vớ i sở tổ n, khô ng bao giờ xong đượ c.

Sớ dâ ng lên, vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : Rấ t mong ở cá c khanh, cố t là m thế nà o cho xong

việc sớ m, để yên chí củ a Hoà ng khả o ta. Cò n thì sẽ có Chỉ dụ sau.

Vua để tang ở nhà Dự c Thấ t, bỏ hết nhữ ng sự chơi thích, mà n trướ ng và đồ mặ c đều
dù ng vả i mộ c, khô ng có thêu thù a vă n vẻ.

Từ thá ng chạ p nă m ngoá i [Canh Tý, 1840] gặ p việc quố c tang, phà m nhữ ng chương sớ
củ a các nha chưa đượ c tâ u lên để phê chuẩ n, nay tiếp tụ c theo thứ tự dâ ng trình, đợ i
vua xử quyết, theo lệnh Chỉ để thi hà nh. Trong thì sử a sang việc lớ n, ngoà i thì xét đoá n
muô n việc, chỉ trong khoả ng 24 ngà y, mọ i việc đều lầ n lượ t đâ u và o đấ y cả.

Bộ Lễ dâ ng nghi chú về việc lên ngô i. Hô m ấ y, điện Thá i Hoà đặ t nghi tiết đạ i triều, dà n
nhạ c khí mà khô ng tấ u nhạ c. Trên kỳ đà i và cá c cử a thà nh đều treo cá c thứ cờ vui mừ ng.
Vua độ i mũ cử u long, mặ c á o bà o và ng, đeo đai ngọ c, cầ m ngọ c trấ n khuê. Ngự giá đến
lên ngồ i bả o toạ . Phá t 9 tiếng ố ng lệnh. Cá c quan và o là m lễ, đầ u tiên dâ ng lễ tấ n tô n :
dâ ng sá ch và ng, tuyên đọ c sá ch và ng ; thứ đến dâ ng khá nh hạ : dâ ng biểu mừ ng và lễ vậ t
mừ ng. Tuyên đọ c tờ biểu xong, Nộ i cá c xin đó ng ấ n ngọ c củ a Hoà ng đế và o tờ â n chiếu
để và o trong ố ng Kim phượ ng. Khi là m lễ xong, phá t 9 tiếng ố ng lệnh. Vua ngự và o điện
Cầ n Chính, hoà ng tử bé, hoà ng đệ bé, các cô ng tử và hoà ng điệt là m lễ mừ ng. Vua ngự
và o trong nộ i. Nộ i đình là m lễ mừ ng đú ng như nghi thứ c (trung cung và phi tầ n củ a tiên
triều, Thá i trưở ng cô ng chú a, Trưở ng cô ng chú a cù ng là cá c phủ thiếp và mệnh phụ đều
là m lễ 3 lầ n quỳ, 6 lầ n vá i). Tuyên đọ c â n chiếu treo ở lầ u Phu Vă n. Quan Kinh doã n đem
cá c quan và thuộ c viên ở Kinh huyện((1) Tứ c huyện Hương Trà .1) cù ng cá c kỳ lã o trong
6 huyện ((2) Sá u huyện thuộ c Thừ a Thiên.2) là m lễ lạ y â n chiếu. Ngà y hô m sau, ban bố
trong ngoà i.
Lờ i bà n nà y củ a bộ Lễ dâ ng lên, vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : có mộ t đoạ n bà n về việc cá c
phi tầ n củ a tiên triều chú c mừ ng, so vớ i lễ, chưa đượ c ổ n, nên bỏ đi ; cò n các việc khá c
cứ theo thế mà là m.

Sắ c cho viện Cơ mậ t và Nộ i cá c lau chù i bả o tỷ (ấ n ngọ c) và là m sổ kê rõ trong mộ t nă m

dù ng bả o tỷ bao nhiêu lầ n dâ ng lên ; cá c hò m bả o sá ch để và o trong hò m và ng.

Lệ cũ , cứ đến cuố i nă m, sau khi đã đó ng hò m ấ n lạ i rồ i, thì đườ ng quan ở Viện và Các

mặ c bổ phụ c, tâ u xin ban bả o tỷ ra, kính cẩ n lau chù i, rồ i kèm cả sổ biên việc đó ng bả o
tỷ hằ ng nă m dâ ng và o trong nộ i. Thá ng chạ p nă m ngoá i [Canh Tý, 1840], vì có quố c
tang, nên đến bâ y giờ mớ i là m việc nà y.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển ii

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a xuâ n, thá ng giêng, ngà y Bính Ngọ . Vua lên
ngô i Hoà ng đế ở điện Thá i Hoà . Đạ i xá. Đổ i niên hiệu. Ban chiếu thư cho thiên hạ . Tờ
chiếu rằ ng : “Ta nghĩ : Mệnh lớ n vố n từ trờ i định sẵ n, truyền nố i riêng là bở i tạ i tam
vương ; bậ c vua cố t có đứ c đứ ng đầ u, chính danh vị để tỏ ra nhấ t thố ng. Cho nên là m
chủ việc tế chép trong Chu dịch, nă m đầ u niên hiệu nó i ở Xuâ n Thu, là để nêu đạ o
thườ ng củ a muô n đờ i và tỏ ý nghĩa về đổ i mớ i vậ y.

Bả n triều ta : cõ i Nam gâ y dự ng cơ đồ , thá nh thầ n bao đờ i truyền nố i ; chứ a nhâ n đứ c,

dà y giá o hoá , đã đến hơn hai tră m nă m.

Thế tổ Cao hoà ng đế ta : dự ng lạ i dư đồ , thố ng nhấ t bờ cõ i ; nhậ n giữ cơ nghiệp to lớ n,

để Phướ c con chá u về sau.
“Hoà ng khả o ta : kính theo đứ c tố t ngườ i xưa, noi theo phép lớ n đờ i trướ c, trị vì 21
nă m, lễ, nhạ c đượ c tu sử a, hình, chính đượ c thanh bình ; hộ khẩ u mỗ i nă m mộ t tă ng, bờ
cõ i mỗ i ngà y mộ t rộ ng. Đứ c cô ng vă n võ , từ nghìn xưa dễ mấ y đờ i hơn ; nhâ n trạ ch sâ u
dà y, khắ p thiên hạ thả y đều nhuầ n thấ m. Tuổ i hạ c cò n muố n thẻ đầ y nhà biển((1) Bở i
câ u chữ Há n : “Hả i ố c thiên trù ”, nghĩa là nhà ở ngoà i biển bỏ thẻ mỗ i ngà y thêm đầ y. ý
nó i tuổ i thọ .1), cờ rồ ng đã vộ i trở lạ i quê trờ i((2) Bở i câ u chữ Há n : “Quy vu đế hương”,
nghĩa là về nơi quê trờ i. ý nó i là chết.2). Cả m độ ng đến cả non, hồ ; thương xó t khắ p vờ i
hang, nú i. Tuy lò ng thương nhớ muố n bíu theo khô ng kịp, nhưng việc nố i ngô i là hệ
trọ ng khó khă n.

Ta là con trưở ng củ a Hoà ng khả o, khi Hoà ng khả o cò n số ng, ta sớ m hô m thă m hỏ i, hết
phậ n là m con ; Hoà ng khả o cũ ng chă m chú bả o ban, nhủ tậ n mặ t, rỉ tậ n tai, ta luô n đượ c
dạ y dỗ . Chố n thâ n đài đã giao cho tậ p việc, việc cơ yếu lạ i thườ ng đượ c dự bà n, là cố t
muố n cho ta quen biết việc đờ i, để cho trị đạ o có thà nh hiệu. Đủ biết là chí củ a Hoà ng
khả o ta đã định trướ c, sẽ đem cá i gá nh nặ ng củ a thiên hạ quố c gia mà giao phó cho ta.
Điều đó , thầ n dâ n trong ngoà i ai cũ ng biết cả . Đến khi Hoà ng khả o ta bệnh nặ ng gầ n
mấ t, cho gọ i cá c hoà ng tử , thâ n cô ng và Cơ mậ t đạ i thầ n, bả o rõ lờ i cố mệnh, cho ta nố i
ngô i.

Ta nghĩ : phó thá c rấ t nặ ng nề, gá nh vá c thự c khó nổ i, nghĩ mình đứ c bạ c lấ y là m lo sợ .

Nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840], thá ng 12, ngà y 29, triều thầ n tră m quan tuâ n theo
mệnh lệnh củ a Hoà ng khả o ta khi cò n tỉnh, tâ u lên đứ c Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i
hoà ng Thá i hậ u, đượ c Chỉ dụ chuẩ n y, cá c quan lạ i cù ng nhau dâ ng biểu khuyến tiến. Ta
đương khi để tang xó t thương, lò ng đau như cắ t, song ta nghĩ : nố i chí trướ c, theo việc
trướ c là đạ i hiếu, ngô i bá u khô ng thể bỏ khô ng lâ u ngà y, nên mớ i nén lò ng xó t thương,
lự a theo cả nh biến trên kính theo mệnh lệnh củ a Hoà ng khả o đã định trướ c, dướ i thuậ n
theo lò ng tin mến củ a mọ i ngườ i, định đến ngà y 13, thá ng giêng nă m nay là m lễ kính
cá o Trờ i Đấ t, Giao, Miếu và Xã Tắ c ; ngà y 16, kính cá o ban thờ Hoà ng khả o ; ngà y 18,
thâ n đến cung Từ Thọ , tâ u lên đứ c Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng Thá i hậ u biết ;
ngà y 20 là ngà y Bính Ngọ , lên ngô i Hoà ng đế ở điện Thá i Hoà .
Ta, mộ t lò ng kính sợ , để giữ mã i mệnh Trờ i đã ban cho ; mọ i việc chă m lo, để nố i tỏ tự
cô ng củ a Hoà ng khả o. Lấ y nă m Tâ n Sử u là m nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] để chính
huy xưng, để tỏ đạ i thố ng. Đã thể đạ o trờ i lên ngô i bá u, nên ra mệnh lệnh để ban ơn.
Nhữ ng ơn ban ra gồ m có 23 điều :

(1. Cá c hoà ng thâ n tướ c cô ng, quố c cô ng, hoà ng đệ và Tô n nhâ n phủ đều đượ c gia
thưở ng cho có thứ bậ c.

2. Cá c hoà ng tử đã đượ c phong tướ c, và hoà ng thâ n tướ c cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng,
quan ở Kinh từ Chá nh tứ phẩ m trở lên, quan ở ngoà i trấ n từ Tò ng tam phẩ m trở lên và
chứ c á n sá t mà ở dướ i tên khô ng chua là bị giá ng, đều đượ c thưở ng ngang vớ i có quâ n
cô ng gia thêm mộ t cấ p ; cò n về hà ng vă n quan trong Kinh từ Bộ , Viện, Tứ , cá c chính nha,
ngườ i nà o hà m từ Chá nh thấ t phẩ m trở lên ; quan ngoà i trấ n từ Tò ng lụ c phẩ m trở lên
và thổ Tri châ u, Tri huyện ; về hà ng võ từ hiện đang là m suấ t độ i trở lên, đều đượ c
thưở ng theo mứ c thườ ng gia thêm mộ t cấ p.

3. ở ngoà i Kinh thà nh, đà n Xã Tắ c, miếu thờ cá c đế vương triều đạ i trướ c, miếu đô thà nh
hoà ng, miếu thà nh hoà ng và cá c thầ n kỳ đượ c dự và o điển lệ cú ng tế, đều đượ c cú ng tế
mộ t tuầ n.

4. Cá c nú i to sô ng lớ n ở cá c địa phương đều đượ c tế mộ t tuầ n.

5. Thuế lệ tiền thó c về nhâ n đinh, điền, thổ cá c địa phương thuộ c về nă m Thiệu Trị thứ
nhấ t [1841] nà y, đều tha cho khô ng phả i nộ p.

6. Từ nă m Minh Mệnh thứ 20 [1839] trở về trướ c, nhâ n dâ n ở địa phương nà o cò n thiếu
lạ i tiền, thó c về cá c thuế sả n vậ t, hoặ c vay mượ n thó c cô ng chưa trả xong, đều tha cho
cả .

7. Khoa Canh Tý là khoa thi chính và o thờ i Minh Mệnh thứ 21 [1840], trướ c đã chuẩ n
cho hoã n đến nă m nay, là nă m Tâ n Sử u [1841], mù a thu thi Hương, đến mù a xuâ n nă m
Nhâ m Dầ n [1842] thì thi Hộ i, nay chuẩ n đến mù a thu nă m nay thi Hương, mù a xuâ n
sang nă m thi Hộ i là â n khoa ; cò n khoa chính củ a nă m Canh Tý lạ i hoã n đến sang nă m
tứ c là nă m Nhâ m Dầ n (1842), mù a thu thì thi Hương, nă m sau là nă m Quý Mã o (1843],
mù a xuâ n thì thi Hộ i.

8. Cá c quan viên ở trong Kinh và ngoà i trấ n, từ thấ t phẩ m đến cử u phẩ m chưa đượ c gia
cấ p hoặ c khai phụ c đều thưở ng cho hai thá ng lương bổ ng.

9. Cá c Vị nhậ p lưu Thư lạ i ở cá c nha mô n trong Kinh và hai thừ a, ty ở phủ Thừ a Thiên,
cù ng là hai ty Phiên, Niết ở cá c tỉnh ngoà i, và ty An biên ở Trấ n Tâ y, đều đượ c thưở ng
lương tiền 1 thá ng. Cò n cá c thuộ c lạ i, lễ sinh, y sinh, tượ ng sinh, phá p lụ c, chiêm hậ u và
cá c ty lạ i tạ p ngạ ch, khô ng kể ở trong Kinh hay ngoà i trấ n, có lương hay khô ng, đều
đượ c hưở ng tiền lương nử a thá ng.

10. Cá c giá m sinh, ấ m sinh, họ c sinh theo họ c ở Quố c tử gá m và cá c cử nhâ n, tú tà i, sĩ

nhâ n theo là m việc ở bộ hay ở tỉnh đều đượ c thưở ng tiền lương mộ t thá ng.

11. Cá c hạ ng biền binh chính ngạ ch ở trong Kinh, ngoà i trấ n và cá c thợ hiện là m việc ở
cá c cụ c trong Kinh đều đượ c thưở ng tiền lương 1 thá ng. Cò n hết thả y cá c binh phu tạ p
ngạ ch ở trong Kinh, ngoà i trấ n và cá c ngườ i là m thịt các loà i sú c sinh ở Kinh, trạ m, đều
đượ c thưở ng tiền lương nử a thá ng.

12. Cá c giả n binh ở các địa hạ t theo lệ, mỗ i thá ng đượ c 5 tiền và 1 phương gạ o, chuẩ n
chiếu theo nhữ ng ngườ i nà o hiện tạ i ngũ từ thá ng giêng đến thá ng 6, thì đều đượ c cấ p
đủ lương mỗ i thá ng là 1 quan tiền.

13. Cá c lính trạ m đều đượ c cấ p cho tiền lương tự thá ng giêng đến thá ng 6 có thứ bậ c.

14. Cá c hộ biệt nạ p ở cá c địa phương, ngườ i nà o lệ khô ng phả i nộ p tiền thuế thâ n, thì về
trá ng hạ ng mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1 quan 2 tiền ; về hạ ng dâ n đinh già ố m mỗ i ngườ i 6
tiền.
15. Cá c quan viên lớ n nhỏ ở trong Kinh, ngoà i trấ n, ngườ i nà o phả i giá ng, cá ch mà cò n
đượ c lưu chứ c, khô ng kể là phạ m tộ i về việc cô ng hay việc tư, hễ bị giá ng 5 cấ p trở lên,
thì chuẩ n cho đổ i là m giá ng 3 cấ p, bị giá ng 4 cấ p đổ i là m giá ng 2 cấ p, bị giá ng 3 cấp đổ i
là m giá ng 1 cấ p, bị giá ng 1, 2 cấ p cho đượ c khai phụ c cả . Ngườ i nà o bị cá ch mà đượ c lưu
chứ c, cho đổ i là m giá ng 4 cấ p đượ c lưu chứ c.

16. Cá c viên chứ c trong Kinh, ngoà i trấ n từ cử u phẩ m trở lên, nếu ngườ i nà o đã bị xử
phạ t bổ ng, thì khô ng kể phạ m tộ i vì việc cô ng hay việc tư, đều khoan tha cho cả .

17. Cá c địa phương có ngườ i nà o ẩ n dậ t ở rừ ng nú i mà tà i phẩ m giỏ i giang hơn ngườ i,

chuẩ n cho thượ ng ty sá t hạ ch, là m tờ tâ u lên sẽ liệu lượ ng bổ dù ng.

18. ở trong Kinh, ngoà i trấ n nếu có ngườ i nà o đã từ ng nghiên cứ u về quâ n lượ c, mạ nh
khoẻ bạ o dạ n, biết phương phá p về việc dụ ng binh, hoặ c là ngườ i nà o bắ n cung cưỡ i
ngự a tà i giỏ i, thạ o thuộ c nghề võ , hoặ c ngườ i nà o sứ c khoẻ hơn ngườ i, có thể vác đồ
nặ ng đem đi xa đượ c, thì khô ng cứ là có tên trong quâ n tịch hay dâ n tịch, đều cho cá c
thượ ng ty kiểm xét rồ i đưa về bộ sá t hạ ch lạ i, là m bả n tâ u lên đợ i Chỉ, sẽ tuỳ tà i bổ dù ng.

19. Nhữ ng tú tà i cá c khoa tuổ i từ 40 tuổ i trở lên, cho phép các quan địa phương cấ p giấ y
cho về Kinh, do bộ Lạ i là m danh sá ch tâ u lên, đợ i Chỉ cho sá t hạ ch, sẽ liệu lượ ng bổ là m
giá o chứ c. Nếu ngườ i nà o tình nguyện ở là ng họ c tậ p để đợ i thi khoa sau cũ ng cho.

20. Từ lú c mờ mờ sá ng ngà y 20, thá ng giêng, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] trở về
trướ c, nhữ ng ngườ i nà o phạ m tộ i xử tử và nhữ ng tộ i nhâ n đang bị giam cầ m, chuẩ n cho
bộ Hình hộ i đồ ng vớ i Đô sá t viện và Đạ i lý tự xét rõ tộ i trạ ng nguyên á n, châ m chướ c
bà n luậ n rồ i là m bả n tâ u lên, đợ i Chỉ khoan giả m cho.

21. Từ mờ mờ sá ng ngà y 20 thá ng giêng, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t trở về trướ c, phà m
nhữ ng ngườ i nà o phạ m tộ i từ sung quâ n, phá t lưu trở xuố ng, khô ng kể là phạ m tộ i gì,
đã kết á n hay chưa kết á n, đều khoan miễn tha cho về cả .
22. Từ mờ mờ ngà y 20 thá ng giêng, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t trở về trướ c, phà m nhữ ng
phạ m nhâ n can á n đi trố n trá nh, khô ng kể là thủ phạ m hay tò ng phạ m, hễ biết hố i tộ i
quay đầ u về đều cho đượ c ra thú ở địa phương, hạ n đến cuố i thá ng 6 nă m nay là hết.
Nhưng phả i do thượ ng ty ở địa phương ấ y kê rõ tuổ i, quê quá n, can tộ i gì, là m thà nh
danh sá ch, do Bộ tâ u lên, sẽ liệu lượ ng cho khoan giả m.

23. Phà m cá c á n phả i bồ i lạ i tang vậ t mà chưa bồ i xong, trừ nhữ ng á n nà o xét ra rõ rà ng

là có tình trạ ng xẻo xén và o đấy thì khô ng kể, cò n thì ở Kinh do bộ Hình, ở ngoà i trấ n do
cá c thượ ng ty đem cá c nguyên á n củ a nhữ ng ngườ i can phạ m ấy và số tang phả i bồ i là m
danh sá ch tâ u lên, sẽ liệu lượ ng cho khoan giả m hay miễn hẳ n).

“Ô i ! Chính ngô i giữ mệnh, ta mộ t ngườ i nố i dõ i khô ng quên, thu Phướ c cho dâ n, ngườ i
muô n họ hưở ng Phướ c cò n chá n. Vậ y nên bá cá o rộ ng khắ p, để cho mọ i ngườ i đều biết”.

Tờ xá thư ban xuố ng, trong ngoà i đều hả lò ng. Trướ c đây mưa dầ m liền mấ y tuầ n, đến
hô m nay, trờ i sá ng, khí thanh, ai cũ ng bả o là điềm thá i bình thịnh trị.

Dâ ng lên cung Từ Thọ 2 000 quan tiền.

Ban cho cá c hoà ng thâ n tướ c cô ng, quố c cô ng, trở xuố ng đến cá c nam nữ trong họ Tô n
thấ t khô ng là m chứ c gì và họ Trầ n ở xã Vă n Xá , họ Hồ ở giá p Tâ y, thô n Linh Chiểu mộ t
số tiền có thứ bậ c (10 vị thâ n cô ng ban tiền 6.000 quan, 6 vị quố c cô ng, ban tiền 2.400
quan ; 18 vị quậ n cô ng, ban tiền 5.400 ; 4 vị đã đượ c phong là m thá i trưở ng cô ng chú a,
ban tiền 1.600 quan ; 7 vị chưa đượ c phong là m thá i trưở ng cô ng chú a và trưở ng cô ng
chú a, ban tiền 2.000 quan ; 30 vị hoà ng đệ, ban tiền 6.000 quan ; 48 vị hoà ng muộ i, ban
tiền 9.600 quan ; bọ n Tô n thấ t chi gầ n có quậ n cô ng, hầ u tướ c, con trai, con gá i về chá u
vua, con trai con gá i củ a cá c thâ n cô ng, ban tiền 4.000 quan ; cá c chứ c quan về họ Tô n
thấ t chi xa, cù ng con trai, con gá i về cá c ngà nh, ban tiền 3.000 quan : họ Trầ n đượ c ban
500 quan ; cả xã Vă n Xá đượ c ban 200 quan ; họ Hồ đượ c ban 500 quan, cả giá p Tây
thô n Linh Chiểu đượ c ban 200 quan). Thưở ng ngâ n tiền hạ ng lớ n và hạ ng nhỏ cho cá c
kỳ lã o ở phủ Thừ a Thiên (từ 90 tuổ i trở lên, mỗ i ngườ i đượ c thưở ng ngâ n tiền hạ ng lớ n
và hạ ng nhỏ mỗ i thứ 1 đồ ng ; từ 80 tuổ i trở lên, mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền lớ n ; từ 70
tuổ i trở lên, mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền nhỏ ).

Vua đã thâ n ra coi chính sự , mỗ i ngà y buổ i sá ng, buổ i chiều, mặ c á o trắ ng, ngự ra tiện
điện, cho gọ i cá c quan và o bà n luậ n chính sự . Cá c quan viên vă n võ đượ c dự và o hà ng
hầ u và chiêm bá i đều theo như lệ ngự ở chính điện. Các bề tô i và o ra mắ t, vua cho ngồ i
và cho uố ng trà mộ t cá ch ung dung. Đố i vớ i cá c đạ i thầ n như bọ n Trương Đă ng Quế, Vũ
Xuâ n Cẩ n và Tạ Quang Cự , vua chỉ gọ i tên quan, chứ khô ng gọ i tên thự c.

Định thứ bậ c từ ng ban trong Tô n nhâ n phủ (như biểu vă n chú c mừ ng, trướ c hết viết tên
hoà ng tử , rồ i đến hoà ng thâ n có tướ c cô ng, hoà ng đệ có tướ c cô ng và hoà ng đệ. Khi
đứ ng và o ban thứ ở điện Thá i Hoà thì hoà ng thâ n có tướ c cô ng đứ ng trướ c, rồ i đến
hoà ng đệ có tướ c cô ng, thứ đến hoà ng đệ, rồ i đến hoà ng tử , đều liệt và o là m mộ t hà ng,
khi ở điện Cầ n Chính thì trướ c hết là hoà ng đệ cò n bé, rồ i đến hoà ng tử cò n bé, cũ ng liệt
và o mộ t hà ng.

Đình việc cá c địa phương dâ ng tậ p hạ p((1) Tậ p hạ p : tờ biểu để trong hộ p gỗ , ngoà i có

bọ c cá i tú i bằ ng lụ a.1) và o hỏ i thă m sứ c khoẻ nhà vua.

Lệ cũ , cá c chứ c tổ ng đố c, tuầ n phủ , bố chính, á n sá t ở cá c địa phương đều phả i đú ng kỳ

hạ n dâ ng tậ p hạ p. Đến đây, vì vua đương để tang, dụ cho các thượ ng ty nếu gặ p có việc
gì quan trọ ng khẩ n cấ p hoặ c có tâ u bà y việc gì, đều là m mậ t tậ p tâ u lên; cò n nhữ ng tậ p
tâ u về hỏ i thă m sứ c khoẻ tầ m thườ ng đều cho đình cả , đợ i sau khi hết tang, sẽ theo lệ cũ
mà là m.

Định mà u sắ c về mũ á o củ a các quan viên.

(1. Nhữ ng ngườ i chự c hầ u ở ban thờ Tiên đế, trừ ra cá c biền binh ở ty Lễ bộ đều phả i
mặ c phụ c sắ c theo như thườ ng lệ, cò n nhữ ng ngườ i ngà y thườ ng sung và o ban, thì
hoà ng đệ có tướ c cô ng, hoà ng đệ và quan viên vă n, võ đều dù ng khă n á o trắ ng ; đến khi
hà nh lễ, đều mặ c á o tang. Các thá i giá m, cung giá m khi ứ ng trự c, dù ng khă n trắ ng á o đen
hoặ c cù ng mộ t loạ t á o mà u chà m hay á o đen ; ngà y hà nh lễ, đều dù ng khă n á o trắ ng. Cá c
thị vệ, hộ vệ, thượ ng thiện((1) Thượ ng thiện : ngườ i dâ ng cơm cho vua.1), thượ ng trà
đều dù ng khă n á o trắ ng. Cò n các binh đinh thì đều dù ng khă n á o đen.

2. Cá c quan ở trong Kinh, ngà y thườ ng và o chầ u ở tiện điện hoặ c chứ c hầ u ở tả , hữ u vu,
cũ ng là ngà y thườ ng là m việc, ngườ i nà o để tang 3 nă m, á o sổ gấ u, thì trong 27 thá ng
đều dù ng khă n trắ ng á o đen ; ngườ i nà o để tang 1 nă m, thì cò n trong giỗ tiểu tườ ng((2)
Tiểu tườ ng : giỗ đầ u.2), đều dù ng khă n trắ ng á o đen. Cò n như ngườ i để tang đạ i cô ng thì
trong vò ng 9 thá ng, ngà y thườ ng là m việc, cũ ng dù ng khă n trắ ng á o đen. Nếu có việc
đến miếu, điện Phụ ng Tiên, cung Từ Thọ , sở Thự c lụ c, quá n Quố c sử , cù ng là đượ c cấ t
nhắ c lên, theo lệ phả i và o bá i mạ ng thì khô ng cứ là đã hết tang hay chưa, đều dù ng khă n
á o đen. Phà m đượ c sai phá i đi việc quan, nếu là việc binh thì dù ng nhung phụ c, nếu là
việc thườ ng thì dù ng khă n á o đen.

3. Khi vua đến ban thờ tiên đế, và ngự ra đâ u, từ ngoà i cử a cung trở ra, khô ng cứ là cò n
trong hay đã ngoà i lễ tiểu tườ ng, nhữ ng viên chứ c hà ng võ theo hầ u mang đồ nghi
trượ ng, từ chứ c quả n vệ trở xuố ng đều dù ng khă n á o đen, cò n cá c ngườ i dự và o hà ng
theo hầ u như hoà ng tử , hoà ng thâ n có tướ c cô ng, hoà ng đệ cù ng cá c quan vă n võ chưa
hết tang đều dù ng khă n trắ ng á o đen. Nếu gặ p cá c ngà y lễ só c((3) Só c : mồ ng mộ t.3),
vọ ng((4) Vọ ng : ngà y rằ m.4), lễ â n, tiến, vua thâ n đến là m lễ, nhữ ng ngườ i nà o dự và o
ban chà o lạ y, thì cứ chiếu theo á o để tang mà chà o lạ y, trong cả 27 thá ng đều như thế.

4. Gặ p nhữ ng ngà y kỵ ở cá c miếu hay điện Phụ ng Tiên và tiết Thanh minh là m lễ cá o yết
cá c lă ng, theo lệ vua thâ n đến là m lễ, hoặ c sai quan đến là m lễ thay, đều dù ng lễ phụ c để
là m lễ ; cò n cá c quan viên chứ c võ và binh lính đi hộ giá đều dù ng khă n á o đen.

5. Cá c chứ c điển hộ , viên chứ c võ và binh lính giữ cá c điện Cầ n Chính, Thá i Hoà , cử a Đạ i
Cung, Ngọ Mô n, kỳ đà i và các cử a thà nh đều dù ng khă n á o đen.
6. Phà m ai đi qua sâ n điện Cầ n Chính, điện Thá i Hoà , trướ c cử a Đạ i Cung, khô ng đượ c
độ i khă n trắ ng trên đầ u.

7. Phà m quan viên ở các tỉnh ngoà i Kinh đô , viên nà o chưa hết tang, ngà y thườ ng là m
việc, đều dù ng khă n trắ ng á o đen. Nếu có sai phá i đi việc quan : việc binh thì mặ c nhung
phụ c, việc thườ ng thì dù ng khă n á o đen. Nhữ ng viên nà o đã hết tang thì ngà y thườ ng
là m việc đều dù ng khă n á o đen.

8. Về đạ i lễ lên ngô i, có đổ i niên hiệu, thì ngà y â n chiếu ban đến, đều phả i đủ tà n, tá n,
nghi trượ ng, phẩ m phụ c, đó n tiếp đú ng như nghi thứ c, có bày nhã nhạ c nhưng khô ng
tấ u nhạ c. Cò n khi có Chỉ dụ ban đến, theo lệ phả i đó n tiếp, thì dù ng khă n á o đen).

Sai sứ sang nhà Thanh bá o tang. Cho : thự Cô ng bộ Hữ u tham tri Lý Vă n Phứ c là m Lễ bộ
Hữ u tham tri sung chứ c Chá nh sứ ; thự Bố chính Nghệ An Nguyễn Đứ c Hoạ t là m Lễ bộ
Hữ u thị lang, sung chứ c Giá p phó sứ ; Biện lý Binh bộ Bù i Phụ Phong là m Quang lộ c Tự
khanh, sung chứ c ấ t phó sứ . Đặ c cá ch thưở ng cho mũ á o đượ c cao hơn mộ t bậ c (Cá c
nă m thườ ng, thưở ng mũ á o cho sứ bộ thì : chá nh sứ mũ á o chá nh tam phẩ m, giá p ấ t phó
sứ mũ á o tò ng tam phẩ m. Nă m nay, chá nh sứ đượ c thưở ng mũ á o chá nh nhị phẩ m, giá p
ấ t phó sứ mũ á o chá nh tam phẩ m. Lạ i gia thưở ng cho chá nh sứ và giá p phó sứ mỗ i
ngườ i mộ t cá i á o ngắ n, tay rộ ng, bằ ng vó c toà n tơ mà u lam sẫ m, 1 cá i á o ngắ n, tay hẹp,
bằ ng đoạ n đậ u 8 sợ i tơ bô ng trò n nhị tắ c, mà u xanh da trờ i, 1 cá i á o dài tay hẹp, bằ ng vũ
ti, mà u quan lụ c sẫ m, 1 cá i quầ n nhiễu ta mà u lam nhạ t. Quầ n á o củ a ấ t phó sứ cũ ng như
thế, duy khô ng có cá i á o tay rộ ng. Lạ i ban thêm 3 bộ mũ , á o bà o đen, đai sừ ng. Cá c hà nh
nhâ n thì ban cho 8 bộ lễ phụ c).

Cho : Binh bộ Hữ u thị lang Nguyễn Đình Tâ n đượ c gia hà m Lễ bộ Tham tri, sung chứ c
Chá nh hậ u mệnh ; á n sá t Hả i Dương gia hà m Thị lang Hoà ng Tế Mỹ là m thự Lễ bộ Tả thị
lang, sung chứ c Phó hậ u mệnh. Mỗ i ngườ i đượ c mũ , á o, bà o đen, đai sừ ng mỗ i thứ 1 bộ ;
cá c quan tỉnh ở Lạ ng Sơn cũ ng thế. Thưở ng thêm cho Đình Tâ n 60 lạ ng bạ c, Tế Mỹ 40
lạ ng bạ c. Bọ n Đình Tâ n cưỡ i ngự a trạ m đi trướ c, sứ bộ nố i tiếp chia đi sau, đợ i ngà y
sang qua cử a ả i.

Cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế thự Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ, gia thêm hà m
Thá i bả o, vẫ n lĩnh chứ c Thượ ng thư bộ Binh, sung là m Cơ mậ t viện đạ i thầ n. Dụ rằ ng :
“Thá i tử Thiếu bả o Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Binh bộ Thượ ng thư, Cơ mậ t viện đạ i thầ n,
Tuy Thịnh nam Trương Đă ng Quế và o nă m đầ u thờ i Minh Mệnh, Hoà ng khả o ta nghĩ
việc con nố i ngô i, giữ thừ a tự là quan trọ ng, rấ t cẩ n thậ n trong việc chọ n ngườ i là m sư
phó , đặ c mệnh cho khanh sung chứ c Bạ n độ c ở toà Kinh Diên, rồ i thă ng chứ c Tá n thiện.
Khuyên giú p ta trong tuổ i non trẻ, 9 nă m hun đú c, mong đượ c thà nh tự u, Hoà ng khả o ta
rấ t khen ngợ i và hà i lò ng. Đến khi bắ t đầ u đặ t ra Nộ i các, khanh đượ c triệu và o Cá c là m
việc : vâ ng Chỉ tinh tườ ng, mọ i việc đều đượ c thanh thoả . Viện Cơ mậ t mớ i dự ng ra, lạ i
đượ c sung là m Cơ mậ t đạ i thầ n, thi thố cá c mưu kế, bà n giú p việc quâ n quố c ; đi Kinh
lượ c ở tỉnh Thanh Hoá thì quét sạ ch bọ n giặ c trố n, đi đạ c điền ở Nam, thì là m lợ i dâ n ích
nướ c, đã từ ng đượ c Hoà ng khả o ta khen ngợ i là cù ng lò ng cù ng đứ c, đá ng là ngườ i châ n
tay. Đến kỳ xét cô ng, nhiều lầ n gia cho ơn điển như : vinh phong cho thế tậ p, là ghi cô ng
cù ng sô ng nú i lâ u dà i ; gia ban kim ngư((1) Kim ngư : con cá đú c bằ ng và ng dù ng để
đeo.1) là ngụ ý đượ c vua tô i tương đắc.

“Ngà y thá ng 12 nă m ngoá i, Hoà ng khả o ta se mình, trong khi bệnh nặ ng sắ p mấ t, có gọ i

ta đến, cầ m tay, bả o tậ n mặ t rằ ng : “Trương Đă ng Quế hầ u ta đến nay đã 21 nă m, là m tô i
hết đạ o, cô ng trung mộ t lò ng, khi tính mưu kế trong quâ n trướ ng, khi ra cô ng sứ c nơi
biên đình, thự c là mộ t vị đạ i thầ n kỳ cự u, con nên lấy lễ ưu đã i, nó i câ u gì cũ ng phả i
nghe, bày kế gì cũ ng nên theo, sau nà y sẽ cho dự và o hà ng phố i hưở ng ở nhà thế thấ t”.
Ta đau thương khô n xiết, kính cẩ n ghi lò ng, vẫ n mong Hoà ng khả o ta thá nh thể vô sự ,
ban Phướ c cho thiên hạ thầ n dâ n cò n lâ u, ngờ đâ u lò ng trờ i khô ng thương xó t, Hoà ng
khả o ta xe mâ y lên chầ u trờ i ! Trô ng nơi Đỉnh Hồ ((2) Đỉnh Hồ : nơi hoà ng đế ngà y xưa
cưỡ i rồ ng bay lên trờ i (thà nh ngữ chỉ vua chết).2), lò ng nhữ ng thả m thiết, víu lấ y kêu
gà o cũ ng khô ng kịp nữ a ! Nhưng ta nghĩ : sự phó thá c rấ t trọ ng, cô ng đứ c củ a Hoà ng
khả o, như trờ i khô ng cù ng, ơn sâ u chưa chú t bá o đá p, cố t là m sao cho nêu ra cô ng liệt,
tỏ rõ đứ c sá ng, chă m lo việc chính trị, nhờ đượ c ngườ i giú p việc tố t, mớ i có thể nố i đượ c
tiếng tố t củ a đờ i trướ c.

Nay kính theo di chỉ, ưu đã i ngườ i cố mệnh cô ng thầ n, chuẩ n cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ
Trương Đă ng Quế thă ng thự Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ, gia thêm hà m Thá i bả o, vẫ n lĩnh
chứ c Thượ ng thư bộ Binh, sung Cơ mậ t viện đạ i thầ n. Khanh nên kính theo di chỉ củ a
Tiên đế, phà m cá c cô ng việc khô ng cứ lớ n hay nhỏ , cầ n phả i thườ ng thườ ng sử a chữ a,
cố cô ng giú p rậ p, để đượ c yên lò ng củ a Tiên đế ký thá c và giú p đỡ nhữ ng chỗ ta thiếu
só t”.

Gia hà m Thá i bả o cho Tiền quâ n Chưở ng phủ Phạ m Hữ u Tâ m nhưng vẫ n lĩnh chứ c Tổ ng
đố c Hà - Ninh ((3) Hà Nộ i và Ninh Bình.3). Dụ rằ ng : “Thá i tử Thiếu bả o, Tiền quâ n Đô
thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự , lĩnh Hà - Ninh Tổ ng đố c, Tâ n Phướ c hầ u Phạ m Hữ u
Tâ m, tỏ ra cô ng trạ ng về thờ i Gia Long, dự ng nên cô ng nghiệp ở thờ i Minh Mệnh, cõ i
Tâ y giết đuổ i quâ n Xiêm, lậ p cô ng nơi biên tá i, miền Nam dẹp yên nghịch tặ c, rạ ng rỡ
nhiều quâ n cô ng. Hoà ng khả o ta ưu đã i â n lễ, cho tướ c đền cô ng, thườ ng bả o ta rằ ng :
“Phạ m Hữ u Tâ m giữ lò ng trung chính, thự c là ngườ i bề tô i chính trự c”. Ta nghe lờ i dạ y
bả o ấ y, vẫ n thườ ng ghi lò ng. Nă m ngoá i Phạ m Hữ u Tâ m có về Kinh chú c mừ ng. Hoà ng
khả o ta bả o Phạ m Hữ u Tâ m rằ ng : “Ta tin dù ng ngươi, giao phó cho giữ trấ n lớ n, ngươi
hã y về tỉnh thà nh, vỗ về nhâ n dâ n, để cho nhâ n dâ n mộ t phương đượ c yên chỗ ở , sau
nà y trẫ m sẽ gọ i về Kinh cũ ng chưa muộ n gì !”. Ngờ đâ u, Tiên đế lên chầ u trờ i, khiến
ngườ i thương nhớ , khô ng đượ c thoả lò ng mong muố n. Tiếng nó i dá ng ngườ i cò n phả ng
phấ t đó , trô ng thấ y cung kiếm cò n để lạ i, thêm nỗ i xó t thương !

“Ta, buổ i đầ u nố i ngô i, noi theo chí ngườ i trướ c, lo nghĩ việc trị đạ o, ưu đã i bậ c đạ i thầ n.
Nay chuẩ n cho Tiền quâ n Chưở ng phủ sự , Tâ n Phướ c hầ u Phạ m Hữ u Tâ m đượ c gia
thêm hà m Thá i bả o, vẫ n lĩnh chứ c Tổ ng đố c Hà - Ninh. Khanh nên thi thố ra nhiều mưu
kế việc là m, để cho nơi biên quậ n đượ c vữ ng chắ c, tứ c là là m cho triều đình đượ c vữ ng
chắ c, giú p ta là ngườ i tuổ i trẻ giữ vữ ng đượ c cơ nghiệp to lớ n nà y. Thế là khanh đã bá o
đá p đượ c ơn hậ u tri ngộ và ý uỷ nhiệm mong đượ c thà nh hiệu củ a Hoà ng khả o ta đó ”.
Cho Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự là m Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự .
Cho Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Vâ n Hộ i nam Nguyễn Tă ng Minh là m thự Hữ u
quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự . Cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n là m
thự Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ vẫ n lĩnh chứ c Thượ ng thư bộ Hình. Cho Thương thự bộ Lạ i Lê
Đă ng Doanh đượ c thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ vẫ n lĩnh chứ c Thượ ng thư bộ Lạ i. Cho
Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên đượ c gia hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, vẫ n lĩnh chứ c
Thượ ng thư bộ Hộ . Bổ Phan Huy Thự c là m Thượ ng thư bộ Lễ, Nguyễn Trung Mậ u là m
Thượ ng thư bộ Cô ng. Cò n cá c viên sung chứ c trô ng coi cá c nha đều chuẩ n cho như cũ .

Cho : Binh bộ Thị lang Trương Minh Giả ng đượ c khai phụ c Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, vẫ n lĩnh
chứ c Trấ n Tâ y tướ ng quâ n, quyền Tổ ng đố c An - Hà ((1) An Giang và Hà Tiên.1). Dương
Vă n Phong đượ c khai phụ c Binh bộ Thị lang, vẫ n lĩnh chứ c Tổ ng đố c An - Hà . Bổ Binh bộ
Tả tham tri Lê Vă n Đứ c là m Thượ ng thư bộ Binh, vẫ n lĩnh chứ c Trấ n Tâ y tham tá n.

Cho : Chưở ng vệ Lê Vă n Phú là m thự Thố ng chế dinh Thầ n cơ ; Chưở ng vệ Vũ Vă n Giả i
là m thự Thố ng chế dinh Hổ oai, đều vẫ n kiêm chứ c Quả n thị vệ, dự và o ban đình nghị.

Cho Phó vệ uý Lê Mậ u Hạ nh là m Nhấ t đẳ ng thị vệ, sung chứ c Quả n lĩnh thị vệ kiêm coi
quả n các độ i Dự c võ , Hoả phá o, Tà i thụ . Cho Phó vệ uý ở vệ Tả nhị, quâ n Vũ lâ m Hồ Vă n
Thậ p là m Nhấ t đẳ ng thị vệ, sung chứ c Quả n lĩnh thị vệ, kiêm coi quả n cá c độ i Dự c chấ n,
Kim sang và Lý thiện. Cho Ngũ đẳ ng thị vệ Vũ Huy Dung là m Nhị đẳ ng thị vệ, sung chứ c
Hiệp lĩnh thị vệ, kiêm coi quả n độ i Thượ ng thiện. Cho Thị vệ trưở ng ở thự Hoà thanh
Hoà ng Vă n Trầ n là m Nhị đẳ ng thị vệ, sung chứ c Hiệp lĩnh thị vệ, kiêm coi quả n viện
Thượ ng trà . Cho Vệ uý ở vệ Hậ u nhị quâ n Vũ lâ m Hồ Vă n Lưu là m Chưở ng vệ vệ Cẩ m y,
chuyên coi quả n các độ i tú c trự c. Cho Vệ uý vệ Cẩ m y Hoà ng Vă n Hậ u là m Chưở ng vệ vệ
Cẩ m y, chuyên coi quả n cá c độ i Trườ ng trự c và Thườ ng trự c, kiêm coi quả n ty trấ n phủ .
Điều bổ Phó vệ uý ở Hậ u vệ Long vũ là Nguyễn Vă n Tình là m Phó vệ uý vệ Cẩ m y,
chuyên coi quả n các độ i tú c trự c. Cả i bổ Phó vệ uý Nguyễn Tiến Song sang Phó vệ uý vệ
Cẩ m y, chuyên coi quả n cá c độ i Trườ ng trự c và Thườ ng trự c. Điều bổ Phó vệ uý vệ Cẩ m
y là Nguyễn Tuyên là m Phó vệ uý ở Tả vệ quâ n Tiền phong, nhưng sung chứ c Phó vệ uý
vệ Kim ngô .
Thưở ng cho quan quâ n thuộ c ngạ ch Tuầ n sá t điển hộ . Lệ cũ phà m gặ p khi mớ i có quố c
tang, thì cả ba thà nh((1) Ba thà nh : Cung thà nh, Hoà ng thà nh và Kinh thà nh.1) ở Kinh
đô đều có lệnh giớ i nghiêm, cá c cử a trong ngoà i thà nh đều phá i thêm quan quâ n tuầ n
sá t trô ng coi, cứ nghe tiếng chuô ng buổ i tố i thì đó ng cử a lạ i, nghe tiếng chuô ng buổ i
sá ng thì mở ra. Đến đây bỏ lệnh giớ i nghiêm, nhữ ng quan quâ n phá i đến từ trướ c đượ c
thưở ng tiền lương bổ ng 1 thá ng, cò n nhữ ng quan quâ n phá i đến thêm thì đượ c thưở ng
nử a thá ng và rú t về độ i ngũ cũ , cử a thà nh lạ i mở đó ng như ngà y thườ ng.

Sắ c cho bộ Binh rằ ng : Phà m nhữ ng quả n suấ t, viên biền thuộ c độ i ngũ trong Kinh có
khuyết, thì lấ y nhữ ng chứ c quan ngoà i trấ n có cô ng trạ ng và lâ u nă m thă ng bổ và o. Cá c
vệ binh ở vệ Cẩ m y có khuyết cũ ng theo lệ sung điền ngay.

Lạ i sắ c cho ba bộ Hộ , Binh, Cô ng hộ i đồ ng trù tính : Phà m cô ng việc xâ y dự ng sơn lă ng,

cầ n đến nhữ ng vậ t liệu gì, thì phả i đem cá c biền binh đến sẵ n ở nơi là m việc, đợ i khi hết
tang sẽ khở i cô ng. Về mặ t trướ c Hiếu Sơn cũ ng phả i phá i binh lính sử a sang cho đượ c
sả ng khả i. Nhữ ng nhà nhâ n dâ n ở gầ n liền Sơn lă ng nếu tình nguyện dờ i đi chỗ khá c, thì
liệu lượ ng cấ p tiền cho.

Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng, Tham tá n Lê Vă n Đứ c dâ ng tâ u rằ ng : “Xiêm mụ c là Phi

Nhã Chấ t Tri trướ c đâ y có đưa thư sang xin hoà . Thà nh hạ t chú ng tô i đã đưa thư trả lờ i,
giụ c họ phả i lui quâ n trướ c, để thử xem lò ng họ thự c dố i thế nà o. Thư ấ y giao cho Viên
ngoạ i lang Lê Quố c Hương mang đi. Chấ t Tri mờ i và o hộ i kiến rấ t niềm nở , lạ i đưa thư
trả lờ i nó i rõ ý nghĩa nếu hoà thì quâ n và dâ n hai nướ c đều đượ c Phướ c cả . Sau đó họ đã
rú t quâ n về Bắc Tầ m Bô n rồ i”. Vua phê rằ ng : “Ta mớ i bắ t đầ u trô ng coi chính sự , đã có
tin tố t như thế, mình khô ng phả i đá nh mà họ tự rú t quâ n, là nhờ ở anh linh củ a Hoà ng
khả o ở trên trờ i và uy liệt củ a Hoà ng khả o để lạ i, nên mớ i đượ c thế”.

Tậ p tâ u ấ y giao xuố ng cho cá c đình thầ n xét bà n, đều nó i là bọ n man dâ n trở mặ t là m

loạ n, cho nên triều đình phả i đem quâ n đến đá nh, đố i vớ i nướ c Xiêm khô ng có can thiệp
gì, nướ c Xiêm tự đến giú p sứ c cho kẻ là m cà n, mộ t trậ n ở Sa Tô n, bị quâ n ta đá nh giết,
đẩ y lù i rồ i phả i lậ p tứ c xin hoà , rú t quâ n bỏ về. Vả lạ i, họ đã biết đuố i lý, tự xin hoà
trướ c, ta cũ ng nên lấ y việc khô ng đá nh mà khuấ t phụ c đượ c ngườ i là thượ ng sá ch. Xin
truyền cho Tướ ng quâ n và Tham tá n ((1) Chỉ Trương Minh Giả ng và Lê Vă n Đứ c.1) là m
thư đá p lạ i (trong thư đạ i lượ c như sau : Nướ c ta đố i vớ i nướ c Xiêm xưa nay khô ng có
hiềm khích gì, nă m trướ c vì cớ nướ c Vạ n Tượ ng, nướ c Xiêm đó n đườ ng giết bọ n hà nh
nhâ n, triều đình ta cũ ng chỉ đưa thư trá ch hỏ i mà thô i, chưa vộ i dù ng đến binh lự c. Kịp
đến khi giặ c Khô i là m phả n, nướ c Xiêm lạ i đem quâ n giú p sứ c là m bậ y, triều đình ta mớ i
đem quâ n giao chiến vớ i Xiêm. Nhữ ng trậ n đá nh ở Thuậ n Cả ng và Phủ Lậ t, quâ n Xiêm
mấ y lầ n thua chạ y, quâ n ta cũ ng chỉ đi kiểm soá t bờ cõ i đến địa đầ u Hả i Đô ng và Hả i Tâ y
mà thô i, khô ng nỡ vượ t qua biên giớ i đuổ i theo đến cù ng.

Nă m trướ c, Nặ c Ong Giun gử i mậ t thư xin nướ c ta đem quâ n sang đá nh lấ y xứ Bắ c Tầ m

Bô n, hắ n xin là m nộ i ứ ng. Nă m sau, Nặ c Ong Em trố n về, cũ ng nó i đá nh lấ y xứ Bắc Tầ m
Bô n dễ như trở bà n tay. Triều đình ta đều khô ng thèm nghe cả . Cố t lấ y tình nghĩa giao
hả o vớ i nướ c lá ng giềng chưa từ ng hà nh độ ng gì để khở i hấ n nơi biên giớ i cả . Duy có
nướ c Cao Miên, xưa nay vẫ n đượ c triều đình ta bồ i đắp gâ y dự ng cho, sau vua nướ c ấ y
là Chă n khô ng có con nố i, lạ i lậ p con gá i là Ngọ c Vâ n để là m chủ việc thờ cú ng. Đến khi
phá t ra cá i á n Ngọ c Biện mưu trố n, thì chỉ bắ t tộ i Ngọ c Biện thô i, cò n Ngọ c Vâ n thì lạ i
dờ i đi nơi khá c để đượ c bả o toà n. Bọ n thổ mụ c cũ ng đượ c phong cho quan chứ c, cá c thổ
dâ n cũ ng đượ c để ý vỗ nuô i. Giá n hoặ c cũ ng có mộ t vài ngườ i thổ mụ c khô ng đượ c thoả
chí, lừ a dố i mê hoặ c bọ n dâ n ngu, rủ nhau là m giặ c, triều đình ta bấ t đắ c dĩ mớ i phả i
dù ng đến binh lự c. Bấy giờ nướ c Xiêm đã tró t nhẹ dạ nghe theo lờ i nó i củ a bọ n là m bậ y
ấ y, đem quâ n vượ t biên giớ i mà đến, nay đã hiểu rõ phả i trá i, tự xin hoà trướ c. Bả n
quâ n mô n đã tâ u rõ , vâ ng thá nh Chỉ phê phá n rằ ng : “ngừ ng việc binh, thô i chiến tranh,
cũ ng là Phướ c cho quâ n dâ n, và là lợ i ích cho cả hai nướ c. Nay nướ c Xiêm đã rú t quâ n
về thì quan quâ n bả n quố c phả i nên theo giớ i mố c mà canh giữ bờ cõ i củ a mình, khô ng
đượ c khở i hấ n nơi biên giớ i mộ t cá ch cà n bậ y”. Cò n như sự thế hoà hả o như thế nà o,
bả n quâ n mô n khô ng dá m tự chuyên, phả i đợ i có thư củ a nướ c Xiêm gử i sang, sẽ lạ i
chuyển tâ u lên, đợ i có thá nh Chỉ, chắ c rằ ng việc hoà hả o thế nà o cũ ng thà nh, v.v…). Xem
họ đá p lạ i như thế, đợ i có quố c thư củ a họ gử i đến, sẽ tuỳ nghi mà là m.
Vua phê rằ ng : Mọ i lờ i bà n đã hợ p nhau, chuẩ n cho theo nghị mà là m. Cá c khanh ở ngoà i
cõ i Tâ y, nên liệu lý cho đượ c thoả đá ng, để có thể bá o đá p đượ c ơn hậ u về sự tri ngộ củ a
Tiên đế và giú p đỡ chỗ thiếu só t củ a ta.

Bà n cô ng đá nh giặ c ở huyện Hà Â m. Trướ c đâ y, bọ n giặ c rủ nhau tụ họ p ở xứ Liệt Điệt

(thuộ c tỉnh Hà Tiên), Tổ ng đố c Long - Tườ ng ((1) Vĩnh Long và Định Tườ ng.1) là Dương
Vă n Phong sai Cẩ m y Phó vệ uý Hoà ng Vă n Quý chia đườ ng tiến đá nh, lấ y luô n đượ c 4
đồ n, thừ a thắ ng chuyển sang đá nh ở Cầ n Sư. Phong lạ i tiến đá nh cá c miền nú i ở huyện
Hà Dương, vừ a gặ p thự Tuầ n phủ Hà Tiên Lê Quang Huyên đem quâ n từ Giang Thà nh
đến, chia nhau đi dẹp cá c bọ n giặ c ở Hà Â m. Quâ n ta đến đâ u, đố t các nhà cử a và cá c thứ
tích trữ , chá y gầ n hết sạ ch, chém bắ t đượ c quâ n giặ c rấ t nhiều. Phong ở lạ i để dẹp trong
hạ t Tĩnh Biên, cò n Huyên thì lạ i trở về Giang Thà nh. Rồ i sau, bọ n giặ c lạ i ngầ m về Hà
 m, đặ t trạ i đó ng quâ n ở thà nh Cổ Man. Quâ n chố ng cự có đến và i nghìn ngườ i. Thế rấ t
hă ng há i. Phong bèn đem bọ n thự Lã nh binh Nguyễn Duy Trá ng, Phó vệ uý Hoà ng Vă n
Quý, Quả n cơ Trầ n Tri và Trầ n Vă n Hoằ ng đẵ n phá nơi đườ ng tắ t hiểm trở , đầ u tiên
đá nh phá đượ c sà o huyệt củ a bọ n giặ c ở hai nú i Châ n Chiêm và Tham Đă ng (đều thuộ c
huyện Hà Â m). Lạ i phụ c binh ở thà nh cũ nú i Châ n Chiêm để dụ giặ c, ba mặ t đá nh ậ p lạ i,
chém ngay ở mặ t trậ n đượ c 3 tên đầ u mụ c và 20 tên đồ ng đả ng củ a địch ; cò n thì bắ n
chết, đâ m chết cũ ng nhiều, lấ y đượ c khí giớ i cá c hạ ng.

Vua thấ y quâ n ta đá nh đượ c luô n mấ y trậ n rấ t khen ngợ i, thưở ng cho : Phong 1 cá i
nhẫ n và ng, 1 đồ ng kim tiền Phi long hạ ng to ; Duy Trá ng 1 cá i nhẫ n và ng mặ t thuỷ tinh,
1 đồ ng kim tiền nhỏ , 1 bộ ngọ c đeo sắ c trắ ng có dây xâ u ngọ c san hô rủ xuố ng. Cả hai
đều đượ c gia thưở ng quâ n cô ng 1 cấ p. Từ bọ n Hoà ng Vă n Quý trở xuố ng, đều đượ c
thưở ng nhẫ n, ngâ n tiền và kỷ lụ c về quâ n cô ng có thứ bậ c. Ngườ i nà o chém, bắ t đượ c
đầ u mụ c củ a địch đượ c thưở ng 50 quan tiền, chém, bắ t đượ c đồ đả ng củ a địch đượ c
thưở ng 5 quan tiền, đều đượ c thưở ng 1 tấ m ngâ n bà i. Ngườ i nà o bắ n chết hay đâ m chết
bọ n giặ c đượ c thưở ng 1 quan tiền. Ngườ i nà o bị thương nặ ng đượ c cấ p 2 quan tiền, bị
thương nhẹ thì đượ c mộ t nử a (từ đây, về chiến trậ n, phà m ban thưở ng và cấ p tiền tuấ t
cũ ng như thế). Cò n cá c binh, dõ ng trong hà ng đi đá nh trậ n thưở ng chung cho 800 quan
tiền.
Lạ i dụ cho bọ n Phong rằ ng : Nay sà o huyệt củ a bọ n giặ c trong huyện hạ t Hà Â m và Hà
Dương đã bị quan quâ n phá tan hết cả, khô ng cò n chỗ nà o ẩ n ná u để số ng nữ a, nên
nhâ n thế thắ ng ấ y, dò bắ t bọ n đầ u mụ c củ a địch đem ra xử tộ i, và chiêu phủ nhâ n dâ n ở
vù ng ấ y trở về yên nghiệp.

Sau đó , bọ n giặ c lạ i rủ nhau tụ họ p cướ p bó c ở miền thượ ng du Châ u Đố c. Phong nhâ n

lú c ban đêm, đến đá nh ú p, phá tan đượ c cả . Lạ i thưở ng cho Phong kỷ lụ c quâ n cô ng 1
thứ .

Sai Tổ ng đố c Định - Biên ((1) Định Tườ ng và Biên Hoà .1) Nguyễn Vă n Trọ ng, thự Bố
chính Định Tườ ng Trương Vă n Uyển và Phó lã nh binh Tạ Vă n Linh hợ p sứ c nhau cù ng
dẹp bọ n thổ phỉ ở Nam Ninh và Nam Thá i. Trướ c đâ y, thổ dâ n ở Trấ n Tâ y nổ i loạ n, sai
Vă n Trọ ng đến đấ y cù ng vớ i quan địa phương ấ y xếp đặ t cô ng việc, sau lạ i gọ i về đó ng ở
Tâ y Ninh và Nam Ninh, khi đi khi về để đá nh dẹp và phủ dụ . Khi ấ y có tên đầ u mụ c bọ n
giặ c là Đinh Tuâ n tự xưng là Thiên thượ ng tướ ng, đem hơn 700 ngườ i Má n chà m tiến
sá t đến bả o ((2) Bả o : thà nh nhỏ đắ p bằ ng đấ t.2) phủ Tâ y Ninh. Viên nhiếp phủ là Phan
Khắ c Thậ n hết sứ c cố giữ , bắ t giết đượ c tên Tuâ n, bọ n giặ c do đó tan vỡ . Việc đến tai
vua, thưở ng cho Thậ n quâ n cô ng 1 cấ p và 1 đồ ng kim tiền nhỏ .

Vă n Trọ ng tự tiến quâ n đến phủ Nam Ninh, cù ng vớ i đạ o binh Định Tườ ng chia nhau đi
dẹp. Vì thấ y thổ dâ n ở đấy đều theo giặ c cả , mà đườ ng rừ ng xa rộ ng, khó lò ng đuổ i đến
cù ng đượ c, bèn tư cho Trấ n Tâ y phá i quâ n từ đồ n Lư An đi xuố ng để hai bên đá nh ậ p
lạ i. Vua nghe thấ y thế, quở trá ch rằ ng : Nguyễn Vă n Trọ ng là đạ i viên giữ mộ t phương
diện, đã nhiều lầ n đố i địch vớ i bọ n giặ c, khô ng có cô ng trạ ng rõ rệt gì về việc chém đượ c
quâ n giặ c, bắ t đượ c đầ u mụ c giặ c, tự tiện tư cho Trấ n Tâ y thêm binh tiếp viện để dẹp,
sao lạ i trì trệ đến thế. Bọ n Trương Vă n Uyển đố c suấ t quâ n lính, sao cũ ng lâ u nay khô ng
lậ p đượ c cô ng cá n gì, đá ng khinh bỉ lắ m ! [Cá c khanh] đều phả i nên ra sứ c cố gắ ng, diệt
trừ cho hết giố ng giặ c ở trong hạ t ấ y, khô ng nên trù ng trình kéo dà i, chờ quâ n tiếp viện,
nhờ ngườ i khá c để là m xong việc, mớ i phả i.
Kinh lượ c Phạ m Vă n Điển đá nh nhau vớ i bọ n giặ c ở cầ u Nhâ m Lịch bị thua. Hồ i thá ng
chạ p nă m ngoá i, Vă n Điển cù ng vớ i Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m, Tá n lý Nguyễn Cô ng
Trứ và Tá lý Đinh Vă n Huy đến Trấ n Tâ y, Vă n Điển ở thà nh hạ t để đà n á p, thương lượ ng
uỷ cho bọ n Tiến Lâ m, Cô ng Trứ đem 4 vệ quâ n Kinh binh đi đến chỗ quâ n thứ củ a
Trương Minh Giả ng và Lê Vă n Đứ c. Khi đến tấ n Xà Nă ng, là m sớ tâ u xin đắp thêm thà nh
Trấ n Tây và đắ p thà nh bao ngoà i La Kết, chia đó ng đồ n chắ n giữ để đi lạ i đượ c thô ng
đồ ng.

Vua cho lờ i tâ u củ a bọ n Cô ng Trứ chỉ tỏ ra cho ngườ i ta biết mình là yếu, nên khô ng cho
là m. Chợ t nghe thấ y bố n xung quanh thà nh đều có bọ n giặ c rủ nhau tụ tậ p, bọ n Tiến
Lâ m và Cô ng Trứ lạ i quay về Trấ n Tâ y, dò thá m biết có bọ n đầ u mụ c củ a giặ c là tên Cố ,
tên Mê, tên Độ t đó ng đồ n họ p quâ n ở cầ u Nhâ m Lịch, Vă n Điển bèn chia đườ ng đến
đá nh. Khi đến đầ u cầ u, bọ n giặ c đã trướ c đưa thư xin hà ng. Vă n Điển sai nhậ n lấ y thư,
chưa kịp phiên dịch, thì bọ n giặ c hơn 1.000 tên đã xô ng ra khiêu chiến. Vă n Điển tính
nó ng nả y, khô ng đợ i cho cá c đạ o quâ n đều đến đủ , mộ t mình đem quâ n lính và voi sang
qua cầ u, thẳ ng tớ i luỹ giặ c. Nguyễn Cô ng Trứ sai ngườ i ngă n lạ i, khô ng kịp. Bọ n giặ c
chặ n ngang đườ ng đi, dự a và o chỗ hiểm trở bắ n ra. Quâ n lính củ a Vă n Điển chết mấ t
hơn 100 ngườ i, bị thương hơn 60 ngườ i. Vă n Điển đem quâ n về, dâ ng sớ xin chịu tộ i.
Vua quở trá ch rằ ng : Đạ i tướ ng xuấ t quâ n, mớ i gặ p bọ n giặ c nhỏ , mũ i nhọ n đã bị toả
chiết, là m cho ngườ i ta xiết nỗ i kinh ngạ c ! Ta nhớ lạ i khi Vă n Điển bắ t đầ u ra đi, Hoà ng
khả o ta đã bả o tậ n mặ t là khô ng nên nó ng nả y, hấ p tấ p để cho ngườ i ta thừ a cơ chỗ
mình sơ hở , nay quả nhiên thế. Nghĩ lạ i sự sá ng suố t biết trướ c củ a Hoà ng khả o, ta bấ t
giá c ứ a nướ c mắ t! Chỉ có điều đá ng lạ là Nguyễn Cô ng Trứ từ ng trả i trậ n mạ c đã nhiều,
sao lạ i khô ng biết ngă n cả n thì cò n trô ng mong gì nữ a ! Tộ i ấy sẽ đá ng nên trị, nhưng vì
tộ i ấ y xả y ra trướ c khi đạ i xá , thì tha cho. Chuẩ n cho đượ c đeo tộ i lậ p cô ng.

Lạ i dụ cho bọ n Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Cô ng Trứ rằ ng : Trướ c đây,

lũ cá c khanh mấ y lầ n tâ u bày xin đắ p thêm thà nh bả o, phá i binh chia giữ , là vì bọ n thổ
phỉ dự a thế nướ c Xiêm là m tiếp viện, cà n rỡ ngô ng cuồ ng, tấ t phả i có thà nh cao, hà o
sâ u, chứ a nhiều lương cỏ , mớ i có thể chố ng giữ đượ c. Nay, đầ u mụ c nướ c Xiêm cũ ng đã
xin hoà , cá c tỉnh An Giang và Hà Tiên nhiều lầ n bá o tin thắ ng trậ n. Lũ cá c khanh đem đi
3.000 quâ n mạ nh, mà bấy lâ u khô ng là m đượ c việc gì, chỉ thấ y đắ p đê, bo bo giữ thà nh,
để cho kẻ địch đượ c nhà n rỗ i, thì có nên khô ng ? Lũ cá c khanh có trá ch nhiệm coi việc
quâ n, cò n cho việc và o sâ u trong đấ t giặ c để đá nh bắ t là khó , thì đến ngà y nà o cho xong
việc ? Kể ra, trong việc hà nh quâ n, đổ i bướ c thay hình, thự c khó lò ng ở xa mà liệu lượ ng
đượ c, ta cũ ng khô ng ngă n trở việc củ a các khanh là m đâ u. Nhưng nên thương lượ ng vớ i
bọ n Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng, hoặ c chia nhau đi tiễu hoặ c hợ p sứ c cù ng vâ y, tuỳ
nghi nên là m thế nà o thì là m, để thà nh cô ng đượ c sớ m thì thô i. Nếu cứ tâ u bà y rố i rít
lên, đến nỗ i là m cho quâ n cắ m mộ t chỗ , lương thự c hao phí, khô ng đượ c việc gì, thì ta
dù có nghĩ thương tô i cũ , khô ng nỡ trị tộ i, nhưng cò n việc phụ ơn đoá i thương và tri ngộ
củ a Tiên đế thì sao ? Cá c khanh có yên tâ m khô ng ? Cá c khanh phả i toan tính đấy, chớ
cho lờ i ta nó i là câ u vă n viết cho đủ lề lố i.

Thự Tuầ n phủ Hà Tiên là Lê Quang Huyên dẹp tan bọ n giặ c ở đấ t Si Gia (tên đấ t thuộ c
tỉnh Hà Tiên). Trướ c đâ y, Huyên từ Hà Dương chuyển về Giang Thà nh, đi dẹp bọ n thổ
phỉ ở Cổ Thơm, lạ i đá nh tan cá c xứ Suy Tố n, Mô ng Mậ u, luô n luô n thắ ng trậ n, đượ c vua
nhiều lầ n ban chiếu khen thưở ng. Đến đây, Huyên đem quâ n về Giang Thà nh, bọ n giặ c
lạ i rủ nhau về tụ họ p ở xứ Si Gia, dự ng đặ t trạ i sá ch, có độ hơn 1.000 quâ n. Huyên cù ng
vớ i bọ n Phó lã nh binh Nguyễn Vă n Thai, quyền Chưở ng lã nh binh Đoà n Quang Mậ t đem
bọ n Quả n cơ Mai Vă n Tích chia đố c quâ n lính đà o nú i, mở đườ ng, hă ng há i tiến lên
trướ c. Bọ n giặ c khô ng chố ng lạ i đượ c, đều chạ y tan. [Quan quâ n] chém ngay ở trậ n tiền
đượ c 3 tên, bắ n chết đượ c 28 tên, đố t cháy nhữ ng nơi kho chứ a, lấ y đượ c rấ t nhiều khí
giớ i, bá o tin thắ ng trậ n. Vua phê rằ ng : “cũ ng tạ m thoả lò ng ngườ i”. Thưở ng cho bọ n
Huyên mỗ i ngườ i kỷ lụ c quâ n cô ng 1 thứ . Lạ i dụ rằ ng : Cho phép tuỳ nghi đá nh dẹp để
sớ m đượ c yên, rồ i chuyển về địa đầ u Quả ng Khai, chia đi vỗ yên nhâ n dâ n.

Thưở ng cho cá c binh dõ ng đó ng ở các tỉnh Gia Định, Định Tườ ng, An Giang và Hà Tiên
đã đi đá nh giặ c mỗ i ngườ i tiền lương bổ ng 1 thá ng, cò n nhữ ng ngườ i đi chuyển vậ n
lương thự c đượ c nử a thá ng. Lạ i dụ cho biết ý củ a triều đình là bấ t đắc dĩ mớ i phả i dù ng
đến viện binh, vì nơi biên giớ i có giặ c cướ p ; [mọ i ngườ i] phả i nên cố gắ ng bộ i phầ n, để
sớ m xong việc, rồ i sẽ đều đượ c về độ i ngũ hay dâ n tịch. Cò n các binh, dõ ng ở tỉnh Biên
Hoà đó ng chặ n ở địa đầ u cũ ng đượ c thưở ng mỗ i ngườ i tiền lương bổ ng nử a thá ng.
Cá c tù giam ở tỉnh Định Tườ ng và Vĩnh Long mưu vượ t ngụ c, việc phá t giá c, bị giết chết
cả . Trong bọ n tù giam, ngườ i đã tố giá c ra đượ c tha tộ i, lạ i đượ c thưở ng 200 quan tiền.
Nhâ n thế, truyền Chỉ cho thượ ng ty ở cá c hạ t Gia Định, Biên Hoà , An Giang, Hà Tiên và
Trấ n Tây đều nghiêm sứ c cho quan đề lao và lính coi ngụ c phả i để ý canh giữ , cẩ n thậ n
nhữ ng sự bấ t ngờ .

Ngự sử Bạ ch Đô ng Ô n tâ u rằ ng : Tỉnh Thanh Hoá nă m ngoá i riêng bị tai hoạ , lạ i bị mấ t

mù a, xin cấ m chỉ cá c việc tạ p tụ ng, tạ m hoã n việc gọ i lính, để dâ n đượ c đỡ khổ . Vua dụ
rằ ng : Nhâ n dâ n có việc bấ t bình phả i đi thưa kiện, phá p luậ t chưa từ ng ngă n cấ m. Nay
nhấ t khá i cấ m hết, thì tình trạ ng oan uổ ng biết là m thế nà o để biện bạ ch ra đượ c ?
Chuẩ n cho viên tổ ng đố c, chuyển sứ c cho cá c nha mô n xét kiện, trừ ra nhữ ng việc thuộ c
về á n mạ ng cướ p bó c, tham tang thì tình trạ ng quan trọ ng, thì cứ theo lệ mà là m, cò n
hết thả y nhữ ng việc kiện vặ t tầ m thườ ng, qua tổ ng lý xử đoá n khô ng đượ c cô ng bằ ng
hay nhữ ng kẻ có tình trạ ng oan khuấ t bá ch thiết, thì lậ p tứ c phả i theo lý mà phá n đoá n,
xét xử cho chó ng, chứ khô ng đượ c bắ t bớ dây dưa, là m liên luỵ đến nhiều ngườ i. Cò n
việc gọ i số lính thiếu thì tạ m hoã n cho 3 thá ng.

Cho : Phó vệ uý vệ Loan giá Tô n Thấ t Tườ ng đượ c thă ng Vệ uý vệ ấ y ; Vệ uý vệ Sơn Tâ y

Tô n Thấ t Đà m đượ c bổ Phó vệ uý ở vệ Loan giá . Vệ Loan giá trướ c kia chỉ đặ t có mộ t
chứ c Phó vệ, đến đâ y mớ i đặ t thêm chứ c Vệ uý.

Cho cá c quan vă n võ ở trong Kinh, ngoà i trấ n từ nhị phẩ m trở lên tiền bổ ng hằ ng nă m
đượ c chi theo lệ cũ . Khoả ng nă m Minh Mệnh [1820 - 1840] đình thầ n bà n giả m bớ t tiền
bổ ng, định đến nă m thứ 21 [1840] bắ t đầ u thi hà nh. Sau nhâ n ngà y khá nh tiết, gia hạ n
cho mộ t nă m nữ a. Vua mớ i lên ngô i, quý mến cá c đạ i thầ n, gia ơn cho viên nà o từ nhị
phẩ m trở lên, tiền bổ ng về nă m ấ y vẫ n đượ c chi theo lệ cũ ; đến nă m Thiệu Trị thứ 2
[1842] trở đi, mớ i cấ p theo lệ mớ i.

Xét cô ng cá c nhâ n viên là m việc hầ u vua khi cò n ở tiềm để. Cho Trưở ng sử Trầ n Đă ng
Chí bổ thụ Thá i bộ c tự Thiếu khanh bang biện Thị vệ xứ ; cò n mọ i ngườ i đều đượ c cấ t
lên bổ đi chỗ khá c hay thă ng bổ có thứ bậ c. Khở i phụ c cho Nguyễn Ba là m Tư vụ , nhưng
do xứ Trấ n Tâ y phá i bổ (Ba trướ c bị tộ i phá t vã ng là m binh ở Trấ n Tâ y). Cho Nguyễn
Hà m Ninh là m Kiểm thả o sung chứ c Hà nh tẩ u ở Nộ i cá c (Ninh trướ c bị cá ch về). Cá c độ i
quâ n Dự c chấ n khi trướ c dồ n là m 3 độ i Nhấ t, Nhị, Tam và sung và o các độ i ở vệ Loan
giá , lệ thuộ c dướ i độ i quâ n Dự c vũ ; số mộ binh cò n thừ a thì bổ là m thuộ c binh củ a
hoà ng tử .

Ngà y Tâ n Hợ i, yết miếu Triệu tổ ((1) Triệu tổ Tĩnh hoà ng đế (Nguyễn Kim).1), yết miếu
Thá i tổ ((2) Thá i tổ Gia dụ Hoà ng đế (Nguyễn Hoà ng).2). Ngà y Nhâ m Tý yết miếu Hưng
tổ ((3) Hưng tổ Hiếu khang Hoà ng đế (Nguyễn Phướ c Noã n).3), yết miếu Thế tổ ((4) Thế
tổ Cao hoà ng đế (Gia Long, Nguyễn Phướ c á nh).4). Thưở ng cho các viên, nhâ n bồ i tế,
chấ p sự , theo hầ u mỗ i ngườ i đượ c kim tiền, ngâ n tiền, kỷ lụ c hay là tiền có thứ bậ c. Rồ i
sai quan trong họ Tô n thấ t đến tế cá o Nguyên miếu((5) Nguyên miếu : thờ Triệu tổ Tĩnh
hoà ng đế, miếu nà y ở Thanh Hoá .5) và miếu thờ Trừ ng Quố c cô ng((6) Tứ c Nguyễn
Hoằ ng Dụ , sinh ra Nguyễn Kim.6).

Cho : Tả thị lang bộ Lễ, gia hà m Tham tri Nguyễn Tri Phương là m Tả tham tri bộ Cô ng ;
Hữ u thị lang bộ Binh Phan Thanh Giả n lên thự Hữ u tham tri bộ Binh, vẫ n sung Cơ mậ t
viện đạ i thầ n ; Tả thị lang bộ Hình Bù i Quỹ lên thự Hữ u tham tri bộ Hình ; thự Thô ng
chính phó sứ , biện lý Thương trườ ng sự vụ Nguyễn Đồ ng Khoa thă ng thự Hữ u thị lang
bộ Lạ i. Bổ Nguyễn Trạ ch là m Hữ u thị lang bộ Hộ . Cho Bố chính Phú Yên là Phạ m Thế
Hiển là m Tả thị lang bộ Hộ . Cho nguyên á n sá t Hưng Yên quyền biện lý Lễ bộ sự vụ là
Trương Quố c Dụ ng thă ng thự Tả thị lang bộ Lễ. Lang trung bộ Cô ng biện lý bộ vụ là
Nguyễn Vă n Điển thă ng thự Tả thị lang bộ Cô ng. Lang trung bộ Binh, biện lý bộ vụ là
Nguyễn Đứ c Chính thă ng thự Hữ u thị lang bộ Binh. á n sá t Quả ng Trị là Đỗ Quang thă ng
thự Hữ u thị lang bộ Cô ng. Lang trung bộ Binh là Trương Tiến Sĩ là m Lang trung bộ Hộ ,
biện lý bộ vụ . Lễ khoa Cấ p sự trung là Vũ Phạ m Khả i là m Lang trung bộ Hình, biện lý bộ
vụ . Hộ khoa Chưở ng ấ n là Phan Tính là Lang trung Nộ i vụ phủ . Lang trung bộ Cô ng là Lê
Vă n Du là m Lang trung Nộ i vụ phủ , hộ i đồ ng coi giữ quan phò ng củ a Nộ i vụ phủ . Lang
trung bộ Hộ là Trầ n Đạ i Bả n là m biện lý Thương trườ ng sự vụ .
Cho Tả thị lang bộ Lễ sung là m việc trong Cá c là Lâ m Duy Thiếp gia hà m Tham tri. Cho
Lê Bá Tú là m Hữ u thị lang bộ Lễ, Nguyễn Bá Nghi là m Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, đều
vẫ n tham biện cô ng việc trong Các.

Triệu Hữ u tham tri bộ Lễ, quyền lĩnh cô ng việc phủ Thừ a Thiên là Tô n Thấ t Bạ ch về bộ .
Cho : Phủ thừ a phủ Thừ a Thiên là Phạ m Quý Thă ng thự Phủ doã n ; nguyên Lang trung
bộ Binh là Bù i Nhậ t Tiến là m Phủ thừ a ở Thừ a Thiên ; thự Lang trung Nộ i vụ phủ là Lê
Nguyên Trung là m á n sá t sứ Hưng Yên ; á n sá t Phú Yên là Lê Khiêm Quang là m thự Bố
chính sứ Phú Yên ; Lang trung bộ Hình là Nguyễn Vă n Lý là m á n sá t sứ Phú Yên, hộ i
đồ ng vớ i Lê Khiêm Quang hộ lý quan phò ng củ a chứ c Tuầ n phủ ; á n sá t Khá nh Hoà là Vũ
Doã n Cung là m thự Bố chính sứ Thanh Hoá ; thự Lang trung bộ Lễ là Trương Đă ng Đệ
là m thự á n sá t sứ Khá nh Hoà ; nguyên Phủ thừ a phủ Thừ a Thiên là Đặ ng Huy Thuậ t là m
á n sá t sứ Bình Định ; Hình khoa Cấ p sự trung quyền biện Cô ng bộ sự vụ là Nguyễn Vă n
Đạ t là m thự á n sá t sứ Quả ng Trị, hộ i đồ ng vớ i Bố chính sứ là Nguyễn Đă ng Uẩ n hộ lý
quan phò ng củ a chứ c Tuầ n phủ ; á n sá t Nghệ An là Vũ Tuấ n là m thự Bố chính sứ Nghệ
An ; á n sá t Hưng Hoá là Hoà ng Thu là m á n sá t sứ Nghệ An ; thự Lang trung bộ Lạ i là
Đinh Vă n Minh là m thự á n sá t sứ Hưng Yên.

Bộ Hình là m danh sá ch các tù phạ m từ tộ i sung quâ n và tộ i lưu trở xuố ng, ngườ i nà o
nên lưu lạ i, hay nên tha, phâ n biệt rõ rà ng tâ u xin vua định. Vua dụ rằ ng : Â n điển mớ i
lầ n đầ u khô ng như â n điển tầ m thườ ng, đá ng nên nhấ t luậ t giả m tha cho cả , nhưng vì
bọ n thổ phỉ hạ t Trấ n Tâ y chưa dẹp xong. Trướ c đâ y, cá c tù phạ m đượ c tha ra phá t vã ng
đi cá c nơi quâ n thứ , hiện đương có việc sai phá i, phả i đợ i đến khi cô ng việc dẹp giặ c
xong sẽ xét. Lạ i như con chá u nhà Lê, trướ c đã dờ i đến ở cá c hạ t từ tỉnh Quả ng Nam trở
về phía nam, cấ p cho tiền và ruộ ng đấ t, đó là lò ng thương củ a Tiên đế nghĩ đến con chá u
củ a triều trướ c, cho họ đến ở chỗ đấ t yên vui, biệt riêng giớ i hạ n, để đượ c cù ng hưở ng
Phướ c thă ng bình. Nay họ đã đượ c sinh số ng yên nghiệp, khô ng nên lạ i dờ i đổ i đi nơi
khá c nữ a. Cò n nhữ ng ngườ i xã Sơn  m là thổ dâ n củ a ngườ i Miên, trướ c đây, đã chia đi
cho ở mộ t nơi biên cương, đã đượ c ở yên rồ i ; nhữ ng tù phạ m bị an trí ở Hò n Cỏ ((1)
Nguyên thư chép là Thả o Dữ (ở trướ c Cử a Tù ng).1) đều là kẻ điên cuồ ng giết ngườ i,
hoặ c kẻ đầ u mụ c củ a giặ c ra thú , nếu nhấ t khá i tha cho cả , thì là mộ t việc khô ng may cho
lương dâ n. Bộ Hình bà n xin cứ theo như cũ , cũ ng tạ m thoả đá ng.

Cò n như thâ n thuộ c củ a bọ n tộ i phạ m là Lê Chấ t và Lê Vă n Duyệt đã chết, nhữ ng ngườ i

bị tộ i lâ y đem đi an trí ở tỉnh Biên Hoà , thì cha ô ng họ đều đã chịu tộ i, phép nướ c đã
xứ ng đá ng rồ i. Huố ng chi, họ đều là trẻ thơ khô ng biết gì, nên gia ơn giả m tha cho họ
ngay. Đến như cơ Định man ở Quả ng Trị, độ i Ninh Biên ở Hưng Hoá , cù ng vớ i cá c bọ n
trướ c đã bắ t phả i ở cá c tỉnh từ Quả ng Nam đến Bình Thuậ n, theo sự nghĩ định trướ c,
đượ c lưu lạ i ở chỗ phá t phố i cũ . Vả lạ i đem đi cho ở linh tinh và cho đi canh tá c ở cá c
đồ n điền, hạ t nà o cũ ng nhiều, khô ng nhữ ng là ở cá c hạ t kia mà thô i. Huố ng chi, tộ i sung
là m binh, cò n nhẹ hơn tộ i sung quâ n và tộ i lưu, nếu kẻ nà y đượ c tha, kẻ kia phả i ở lạ i thì
là m sao tỏ đượ c lò ng nhâ n thương dâ n như mộ t ? Trừ ra nhữ ng tộ i phạ m đã đem đi cho
ở xã thô n nà o từ trướ c, nay hiện đã có tên trong sổ binh, sổ dâ n rồ i, và nhữ ng kẻ xuấ t
thâ n từ binh ngũ bị can á n đuổ i về nguyên ngũ , nên cho lưu lạ i ngạ ch cũ , cò n thì khô ng
kể là phạ m tộ i vì quan sự hay vì dâ n sự , ngà y nhậ n đượ c dụ nà y, đều phả i theo â n chiếu
tha về nguyên quá n, yên nghiệp là m ă n, chịu sai dịch. Nếu kẻ nà o đã lậ p thà nh sả n
nghiệp, tình nguyện ở lạ i, thì cho sá p nhậ p và o xã thô n sở tạ i, là m binh lính thì cấ p cho
lương thá ng theo lệ, mỗ i thá ng 1 quan tiền, 1 phương gạ o ; nă m phá t quầ n á o mộ t lầ n.
Ai phạ m tộ i vì việc quâ n mà khô ng phả i là tộ i tham tang, tuổ i và sứ c cò n có thể là m việc
đượ c, thì do quan địa phương ở nơi nguyên quá n tiếp tụ c tâ u lên, sẽ liệu lượ ng bổ dụ ng,
để tỏ lò ng châ m chướ c câ n nhắ c, cầ u cho đến phả i lẽ củ a ta.

Ngà y Nhâ m Tý, sai Thố ng chế Nguyễn Trọ ng Tính tế thầ n Kỳ đạ o ((1) Thầ n Kỳ đạ o : cá c
thầ n cờ và khí giớ i.1) (nă m Minh Mệnh thứ 10 [1829], nghị định đặ t đà n tế ở ngoà i
thà nh quay về phía nam Kinh thà nh. á n ở chính giữ a đặ t mộ t bà i vị củ a thầ n Kỳ đạ o ; á n
bên tả đặ t 3 bà i vị củ a thầ n : Kỳ đầ u đạ i tướ ng, Lụ c đạ o đạ i tướ ng, Ngũ phương kỳ ; á n
bên hữ u đặ t 4 bà i vị củ a bố n thầ n : Chủ tế chiến thuyền chính thầ n, thầ n Kim, cổ , giá c,
sú ng, phá o, thầ n cung nỗ , phi sang, phi thạ ch, thầ n kỳ về trậ n tiền, trậ n hậ u, thầ n Ngũ
Xương, đều quay mặ t về hướ ng Nam). Trướ c đâ y, bộ Lễ tâ u rằ ng : theo như điển lệ củ a
nhà Minh, nhà Thanh thì việc tế cá c thầ n bên ngoà i Kinh đô , đều khô ng bỏ . Duy có điển
lệ nhà Minh, nếu gặ p có đạ i tang thì các lễ tế đà n Xã Tắ c và tế trung tự ((2) Trung tự : thể
lệ về việc tế củ a nhà Thanh chia là m ba thứ tế : Đạ i tự như tế Trờ i Đấ t, Xã Tắ c, Thá i miếu
v.v... Trung tự như tế Mặ t Trờ i, Mặ t Tră ng, Tiên Nô ng v.v... Tiểu tự như tế các đền, cá c
miếu thầ n v.v...2) đều sai quan mặ c tế phụ c là m lễ, đặ t đồ nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c. Nay
đầ u xuâ n tế thầ n Kỳ đạ o, cũ ng thuộ c về binh, xin đến ngà y, sai quan khâ m mạ ng và cá c
viên phâ n hiến đều phả i đủ á o mã ng phụ c là m lễ, đặ t nhã nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c. Khi
tế xong, chiếu lệ, bắ n 3 phá t đạ i bá c. Cò n như tế ở đà n Xã Tắ c và cá c miếu đế vương
triều trướ c, Vă n Miếu, đà n Tiên Nô ng, cũ ng đều phả i đủ phẩ m phụ c là m lễ ; cò n tế ở cá c
nơi đều phả i đủ lễ phụ c là m lễ. Đều đặ t nhã nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c. Cò n lệ là m lễ ở cá c
địa phương cũ ng theo thế mà là m. Vua y theo.

Sai Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế bó i chọ n ngà y tế Giao.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển iiI

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a xuâ n, thá ng 2, mồ ng mộ t là ngà y Bính

Thìn. Xâ y dự ng sơn lă ng. Sai cá c vă n võ đạ i thầ n là Trung quâ n Đô thố ng phủ Chưở ng
phủ sự Tạ Quang Cự , gia hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên
là m Đổ ng lý trô ng coi việc là m, Thố ng chế Nguyễn Hữ u Lễ, Tham tri Nguyễn Tri Phương
và thự Chưở ng vệ Tô n Thấ t Đườ ng là m phó .

Dụ rằ ng : Xưa Hoà ng khả o ta trù tính nơi phầ n mộ muô n nă m, đã xem đượ c chỗ đấ t tố t
ở nú i Cẩ m Kê xã An Bằ ng. Chỗ đấ t ấ y nướ c uố n quanh, nú i chầ u lạ i, khí vượ ng mạ ch tố t,
lạ i hơi gầ n vớ i sơn lă ng củ a liệt thá nh, nhâ n thế đặ t tên cho nú i ấ y là “Hiếu Sơn”. Phà m
từ nơi thà nh đắ p quanh huyệt, và thà nh bọ c bên ngoà i, chỗ nà o nên dự ng điện, lầ u,
đình, tạ , đườ ng, viện cho đến nhữ ng nơi nên đà o hồ ao, là m cầ u, dự ng cử a, đều đã nhấ t
nhấ t phê bả o rõ rà ng ở trong bả n đồ . Mù a thu nă m ngoá i, chọ n đượ c ngà y tố t, đã sử a
sang qua loa rồ i. Nay kính theo mệnh lệnh củ a Hoà ng khả o khi cò n số ng chiểu theo kiểu
mẫ u đã định, kính cẩ n khở i cô ng là m ở nú i ấ y. Cô ng trình to tá t, cầ n phả i dù ng lính và
thợ đến hà ng vạ n ngườ i, thì hai bộ Binh và Cô ng phả i lậ p tứ c phá i đến là m việc (7 viên
quả n vệ, 140 viên suấ t độ i, 7.000 biền binh, lạ i dịch cá c nha, Khâ m thiên giá m, giá m
thà nh và cá c hạ ng thợ , tổ ng cộ ng hơn 2.000 ngườ i). Từ viên đổ ng lý cho đến cá c viên
biền, binh tượ ng đều đượ c thưở ng trướ c tiền lương 3 thá ng. Binh thì cứ 2 thá ng mộ t
lầ n thay phiên. Thự Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế phả i thờ i thườ ng qua lạ i
bà n tính, để đượ c chu đá o, ổ n thoả ”.

Sai lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i là Lê Đă ng Doanh, Thố ng chế Nguyễn Trọ ng Tính, thự Thố ng
chế Lê Vă n Phú và Tham tri Tô n Thấ t Bạ ch đứ ng trô ng coi về nghi tiết việc tang.

Vua dụ bọ n Tạ Quang Cự và Hà Duy Phiên rằ ng : “Cô ng trình xâ y sơn lă ng rấ t là to lớ n.

Là m đườ ng đưa quan tà i đi dướ i đấ t là quy chế củ a đờ i xưa, nướ c ta là m theo, bắ t đầ u
từ nay. Ngà y nay ta là con, cá c khanh là bề tô i, phả i kính cẩ n, thậ n trọ ng, chớ để có sự ă n
nă n về sau”.

Dụ bọ n Lê Đă ng Doanh rằ ng : “Chế biện ra nghi thứ c việc tang, rấ t quan hệ đến điển lễ,
nếu sai mộ t ly thì lầ m lỗ i khô ng nhỏ . Lũ cá c khanh phả i mườ i phầ n kính cẩ n, để yên ủ i
tấ m lò ng hiếu thả o củ a ta”. Các viên nà y đều lạ y xin vâ ng mệnh.

Vua, trướ c quầ n thầ n, trong khi xưng tụ ng cô ng đứ c củ a Tiên đế, thương xó t nứ c nở
khô ng thô i. Từ bấ y giờ trở đi, phà m nhữ ng mẫ u mự c đã vẽ ra cho việc xâ y dự ng, vua
đều chỉ bả o rõ rà ng đến 2-3 lầ n. Từ chỗ xâ y cung điện cho đến nơi đà o hồ ao cù ng là
nghi trượ ng đồ dù ng, khô ng cá i gì là khô ng rấ t mự c kỹ cà ng, thậ n trọ ng, tươm tấ t đầy
đủ . Mỗ i khi rỗ i việc, thâ n đến coi xem. Lạ i bả o thị thầ n rằ ng : “Mộ t lò ng tô n thâ n ngườ i
là m tô i con, ai ai cũ ng thế. Từ hoà ng thâ n cho đến đình thầ n vă n võ , cũ ng cho phép đượ c
thay đổ i nhau đến nơi cô ng trườ ng xây lă ng, nếu có thấ y nghe sự gì, nghĩ đượ c việc gì
thì bà n vớ i cá c viên đổ ng lý trù nghĩ mà là m, cố t là m thế nà o mọ i ngườ i hết lò ng, để tỏ
ra ý nghĩa ngườ i ở nhà và ngườ i đi là m việc khô ng suy bì gì nhau”. Cá c vệ Cẩ m y, Thị vệ,
Hộ vệ cù ng vớ i Bộ , Viện và các Nha cũ ng đều chướ c lượ ng phá i thuộ c viên chia đó ng ở
hai sở cô ng trườ ng (mỗ i sở : suấ t độ i củ a vệ Cẩ m y 1 viên, biền binh 20 ngườ i ; thị vệ 2
viên, hộ vệ 4 viên, thuộ c viên củ a Bộ , Viện và cá c Nha mỗ i nơi 1 ngườ i) để theo là m việc,
đượ c thưở ng cho lương bổ ng đều có thứ bậ c. Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp có tâ u về việc
thưở ng cho bọ n biền binh quá hậ u. Vua phá n rằ ng : “Cô ng việc nà y khô ng ví như cô ng
tá c tầ m thườ ng khá c, sao ý củ a ngươi nhỏ nhặ t thế ! Ngươi phả i nhớ lấ y : lầ n sau bọ n
biền binh luâ n phiên đượ c đổ i đến cũ ng theo thế mà hậ u thưở ng cho họ ”.

Vua ở nhà để tang, chă m lo mọ i việc. Nhữ ng chương tấ u củ a cá c nha dâ ng lên, dù rằ ng

đêm khuya cũ ng phê phá n việc nà o ra việc ấy, chưa từ ng chú t nà o nhà n rỗ i. Mộ t hô m,
vua bả o các đạ i thầ n rằ ng : Hoà ng khả o ta là bậ c sinh tri, ta là kẻ ít đứ c, đâ u dá m sá nh
đượ c mộ t phầ n muô n ; song, ta nghĩ việc phó thá c là hệ trọ ng, khô ng dá m yên rỗ i lú c
nà o. Mỗ i khi xem thấ y cá c nha có buồ m lên nghĩ xin việc gì, ta tiện bú t phê đổ i lạ i. Lũ cá c
khanh phả i nên xét kỹ lạ i, nếu thấ y việc gì chưa phả i, thì nên đem việc ấ y tâ u lên.
Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng : “Lũ chú ng tô i việc nà o cũ ng kính cẩ n xét lạ i, đều thấ y đã rõ
rà ng, khô ng có sự gì quả n ngạ i cả ”.

Thưở ng bổ cho Nguyễn Đă ng Tuâ n, Lễ bộ Hữ u tham tri, gia hà m Thượ ng thư, hưu trí,
là m Lễ bộ Thượ ng thư. Tuâ n khi mớ i nghe có quố c tang, từ tỉnh Quả ng Bình và o Kinh
là m lễ viếng, sau lạ i theo ban và o chiêm bá i. Vua mờ i và o ra mắ t, hỏ i thă m và yên ủ i hồ i
lâ u. Vua dụ rằ ng : “Tiên sinh, ngườ i tuy ở điền viên mà lò ng vẫ n mến cung vua, ta rấ t
khen ngợ i". Vì thế, nên có mệnh lệnh đượ c thưở ng bổ nà y. Tuâ n lấ y cớ là tuổ i già hay
ố m, xin về. Vua lạ i sai gia thưở ng cho 100 lạ ng bạ c, 30 sú c lụ a, chuẩ n cho về hưu trí.
Tuâ n dâ ng biểu tỏ tình và tạ ơn, đạ i lượ c như sau : “Thầ n khô ng có cô ng trạ ng gì mà
đượ c là m quan, đượ c là m quan lạ i đượ c về hưu, thế là nguyện vọ ng củ a lú c tuổ i thừ a đã
đủ rồ i. Duy có mong rằ ng nhà vua rộ ng lò ng hiếu để hậ u luâ n thườ ng, tỏ 9 kinh((1) Cử u
kinh : 9 đạ o thườ ng trị thiên hạ : 1 - sử a mình, 2 - tô n trọ ng ngườ i hiền, 3 - kính bề thâ n,
4 - kính bậ c đạ i tà n, 5 - thể tấ t cá c bề tô i, 6 - coi dâ n như con, 7 - là m cho cá c thợ về vớ i
mình, 8 - vỗ về ngườ i xa, 9 - là m cho chư hầ u mến.1) để dự ng trị đạ o ; phả i cầ n phả i
kiệm, có khoan có nhâ n, để cho thiên hạ thầ n dâ n đều đượ c hưở ng Phướ c thá i bình, thế
là điều rấ t mong củ a thầ n”. Vua phê và o tờ biểu rằ ng : Mấ y câ u nó i trong bà i biểu tạ , có
phầ n hơn hẳ n hai họ Sớ ((2) Hai họ Sớ : tứ c Sớ Quả ng, Sớ Thụ đờ i Há n. Quả ng là Thá i
phó , chá u gọ i bằ ng chú là Thụ là m Thiếu phó , là m quan đồ ng thờ i, sau 2 chú chá u từ
quan về hưu.2) ngà y xưa. Vua lạ i bả o Nộ i cá c rằ ng : “Ngà y xưa, đờ i nhà Há n, hai họ Sớ
sau khi từ quan về hưu, khô ng thấ y đến cung khuyết lầ n nà o, cũ ng khô ng có mộ t câ u
khuyên can gì thấ y chép trong sử cả . Nay tiên sinh chố ng gậ y và o Kinh là m lễ viếng, do
lò ng cả m kích nhâ n việc tạ ơn để khuyên ră n, cà ng rõ lò ng thà nh khẩ n. Lấ y đấ y mà bà n,
thì hai họ Sớ bằ ng thế nà o đượ c”.

Sử a chữ a đê bố i tỉnh Hưng Yên. Trướ c đây, dâ n ba huyện Kim Độ ng, Tiên Lữ , Phù Cừ ở
về hữ u ngạ n sô ng Cử u An, kêu xin đắp thêm đê điều. Tuầ n phủ Hà Thú c Lương tâ u xin
đắ p ngang lò ng sô ng để bớ t cô ng đắ p lấ p. Việc nà y giao xuố ng đình nghị, đều cho là
khô ng nên. Xin về tả ngạ n sô ng ấ y cứ theo đê cũ bồ i đắ p thêm, về hữ u ngạ n thì đắ p đê
mớ i, để khỏ i lo ngậ p lụ t. Vua cho lờ i bà n ấ y là thoả hợ p. Dụ rằ ng : “Tậ p tâ u củ a đình
thầ n nà y đã đượ c Tiên đế phê chuẩ n. Ta tuâ n theo lờ i dạ y cũ , lò ng ta thự c khô ng nỡ để
cho dâ n ba huyện ấ y chịu tai hoạ riêng, song, mộ t phen sử a đắ p, cô ng trình trọ ng đạ i,
phả i đến muô n ngườ i là m việc, quan hệ khô ng nhỏ , nên xét cho rấ t kỹ rồ i sẽ là m. Vả lạ i,
đà o ra sô ng Cử u An, cố t để tiêu tiết nướ c lũ . Theo như lờ i bà n đắ p ngang lò ng sô ng, thì
nướ c tiêu tiết đi đằ ng nà o, e rằ ng cá c tỉnh thượ ng du khó đượ c cá i lợ i hằ ng nă m, mà con
đê mớ i đắ p ngang, chính là chỗ thế nướ c xung kích, gặ p khi nướ c to, chấ t đấ t chưa đượ c
bền chắ c, tấ t nhiên khô ng thể giữ đượ c khô ng có sự lo ngạ i. So sá nh về mặ t lợ i hạ i, thì
việc ấ y khô ng thể là m đượ c, đình thầ n bá c đi là phả i. Duy có nhâ n dâ n ba huyện ấ y, mấ y
nă m cà y cấy khô ng tiện, riêng chịu tai hạ i, thì trù tính kế thứ hai là , về mạ n tả ngạ n sô ng
ấ y, cứ theo đê cũ , sử a đắp lạ i, rồ i sẽ đắ p con đê mớ i ở bên hữ u sô ng ấ y, bỏ cá ch hơi
rộ ng, để là m cô ng việc cho dễ. Cò n con sô ng cũ đoạ n nà o uố n vò ng, nô ng hẹp, thì sẽ lầ n
lượ t khai rộ ng đà o sâ u, để cho lố i nướ c lưu thô ng là đượ c. Nhưng về việc xin đến ngà y
khai ấ n thá ng giêng nă m nay, mớ i liệu lượ ng điều bắ t dâ n phu khở i cô ng sử a đắ p, thì đã
quá kỳ rồ i. Vả lạ i, việc đi khá m địa thế để đắ p con đê mớ i, cô ng cuộ c trù tính hỗ giá , và
đi về tâ u bá o, khô ng khỏ i mấ t nhiều thì giờ . Kỳ Tiểu mã n lạ i tiếp đến, sợ chậ m quá
khô ng kịp việc. Nử a chừ ng bỏ dở , cô ng trướ c mấ t toi, cũ ng khô ng phả i là cá ch dự phò ng
cho dâ n đượ c chu đá o tườ ng tậ n vậ y. Tỉnh thầ n Hà Thú c Lương lậ p tứ c phả i nên : mộ t
mặ t, chuyển sứ c cho dâ n trong hạ t sử a đắ p đê cũ để giữ vụ lú a chiêm nă m nay ; mộ t
mặ t, thâ n đi khá m xét địa thế chỗ đắ p cá c đoạ n đê mớ i, trù tính cô ng trình vậ t liệu, cho
đượ c mườ i phầ n xác đá ng, đợ i đến kỳ cuố i đô ng, đầ u xuâ n, khi nướ c xuố ng hết và nhà
nô ng rỗ i việc, thuê mướ n, đều bắ t dâ n phu và dâ n ba huyện, theo như lờ i đình nghị,
khở i cô ng sử a đắ p, mớ i có thể mong đê đượ c bền vữ ng, để bả o vệ sự sinh số ng củ a dâ n
và để tỏ lò ng ngươi nên phò ng ngừ a tai hoạ n mộ t cá ch có phương phá p, chứ khô ng dá m
dù ng sứ c dâ n bừ a bãi”.

Cho cá c địa phương tiến cử nhữ ng ngườ i hiền lương phương chính, dá m nó i thẳ ng,
mạ nh dạ n can ngă n. Dụ rằ ng : “Từ xưa các thá nh đế minh vương thố ng trị thiên hạ , tấ t
phả i lấ y việc cầ u ngườ i hiền, nghe lờ i thẳ ng là m trướ c tiên, như vua Nghiêu thì dự ng cờ
((1) Dự ng cờ : vua Thuấ n (khô ng phả i vua Nghiêu) đặ t ra cờ tiểu thiện để cầ u lờ i nó i
hay.1) là m bả ng ((2) Là m bả ng : ngà y xưa ở triều đình có cá i bả ng phỉ bá ng để ai có can
ngă n việc gì biên và o đấ y.2), vua Thuấ n thì trô ng nghe xa rộ ng, vua Vũ thì theo cá c thứ
đá nh thà nh ngũ â m. Vua Vă n Vương hỏ i cả tá m ngườ i Ngu quan ((3) Tá m Ngu quan :
vua Vă n Vương nhà Chu hỏ i đến cả tá m ngườ i Ngu quan, tứ c là quan trô ng coi chằ m nú i.
Bả n chữ Há n chép là tá m họ Quắ c là sai, vì họ Quắ c chỉ có hai là Đô ng Quắ c và Tâ y
Quắ c.3). Nhà Há n, nhà Tố ng trong thờ i thịnh trị, đều cho tiến cử nhữ ng ngườ i hiền
lương phương chính, nó i thẳ ng, can thẳ ng, để bà n hỏ i về trị đạ o. Cho nên, bấ y giờ bề tô i
hay, ngườ i giú p giỏ i, ngườ i có tà i cao, nết tố t ra là m quan rấ t nhiều, trị cô ng tố t đẹp, nhà
nướ c hưng thịnh, là vì cớ ấ y. Ta nố i giữ nghiệp lớ n, hưở ng cơ nghiệp thá i bình, nghĩ việc
gá nh vá c nặ ng nề, sợ khô ng cá ng đá ng nổ i. Nhưng nghĩ : trong khắ p thiên hạ , nghĩa lý
khô ng cù ng, mà sự nghe biết củ a mộ t ngườ i thì có hạ n. Khi mớ i lên ngô i, vẫ n nơm nớ p
như dù ng dâ y cương ná t mà kìm sá u ngự a. Cho nên, muố n khắ p tìm cá c ngườ i tà i giỏ i,
rộ ng mở mọ i đườ ng thấ y nghe, mớ i mong có sự bổ ích. Trướ c đã có Chỉ mở â n khoa thi
Hương, thi Hộ i ; phà m ngườ i nà o có mộ t tà i nghệ, mộ t kỹ nă ng gì, đều do quan địa
phương cấ p giấ y cho về Kinh, để tuỳ tà i bổ dụ ng.

Ta lạ i nghĩ : tìm ngườ i hiền tà i khô ng cứ về mặ t nà o, hoặ c có ngườ i đượ c cấ t dù ng vì

việc là m tố t, hoặ c có ngườ i đượ c nêu ra vì lờ i nó i hay, khô ng nên hạ n chế về mộ t mặ t
nà o, phả i nên tìm xa hỏ i rộ ng, thì nhữ ng lờ i nó i hay mớ i khô ng bị che lấ p ở dướ i, do đó
hiền tà i mớ i cầ u đượ c nhiều và trị đạ o cà ng thêm hưng thịnh. Phả i nên truyền dụ nà y
cho cá c trự c kỳ và cá c tỉnh hỏ i xét cho thự c kỹ, phà m có nhữ ng ngườ i hiền lương
phương chính dá m nó i thẳ ng, mạ nh dạ n can ngă n, đều cho thượ ng ty ở các địa phương
cấ p giấ y dẫ n về Kinh, do Bộ sá t hạ ch, đợ i Chỉ bổ dù ng. Lạ i hoặ c có ngườ i nà o chỉ lấ y nú i
khe là m thích, khô ng cầ u tiến đạ t, mà có đạ o đứ c, có tà i kinh luâ n, vẫ n đượ c mọ i ngườ i
mong mỏ i xưa nay, cũ ng cho kê tên tâ u lên, sẽ sai đem lễ vậ t đến mờ i, để tỏ lò ng â n cầ n
củ a ta lú c nà o cũ ng nhườ ng mộ t bên chiếu để cầ u ngườ i hiền”.

Cho Tả tham tri bộ Hình là Phan Bá Đạ t, cả i bổ là m Tham tri bộ Lễ nhưng kiêm quả n
Quang lộ c tự ấ n vụ .

Trương Đă ng Quế và Lâ m Duy Thiếp tâ u rằ ng : “Tậ p thơ thứ sá u và tậ p vă n thứ hai củ a

Tiên đế là m ra, sau khi khắ c xong, xin nhà vua là m bà i tự a nêu lên đầ u tậ p”. Vua nó i :
“Cá c tậ p vă n thơ, có bà i Tự a, có bà i Bạ t, nhưng Tự a là lờ i củ a ngườ i trên, Bạ t là lờ i củ a
ngườ i dướ i. Đố i vớ i thơ vă n củ a Hoà ng khả o ta, ta là con, chỉ là m bà i Bạ t là phả i, cò n
Tự a đâ u dá m ?”. Vua bèn thâ n là m bà i Bạ t phụ ở dướ i((1) Bà i Bạ t trong Thá nh chế vă n
đệ nhị tậ p đề ngà y 2, thá ng 6, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] ; bà i Bạ t trong Thá nh chế
thi lụ c tậ p đề ngà y 8, thá ng 6, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841].1). Lạ i sai cá c quan ở Cơ
mậ t và Nộ i cá c là m lờ i Chí phụ sau tậ p. Cò n về tậ p thơ Thiên cơ dự triệu thì sai Cá c
thầ n((2) Cá c thầ n : bề tô i trong Nộ i các.2) là bọ n Nguyễn Đình Tâ n là m bà i Bạ t.

Cho gọ i Lã nh binh Quả ng Ngã i Tô n Thấ t Đườ ng về Kinh, thă ng thự Chưở ng vệ kiêm
quả n cô ng việc viện Thượ ng tứ , cho dự và o ban đình nghị. Cho Phó lã nh binh Quả ng
Ngã i Ngô Vă n Trạ ch, thă ng thự Lã nh binh quan ; Phó vệ uý vệ Long võ Phan Vă n Lă ng,
bổ ra là m Phó lã nh binh quan [tỉnh Quả ng Ngã i].

Xét cá c ngườ i phạ m tộ i về quan sự ((3) Nguyên vă n là “quan phạ m”.3) ở trong Kinh và
ngoà i cá c tỉnh. Trướ c đây, bộ Hình tuâ n theo â n chiếu nă m ngoá i xét lạ i cá c ngườ i quan
phạ m ở trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh đã xin là m lính để gắ ng sứ c chuộ c tộ i. Bộ Hình là m
thà nh danh sá ch dâ ng lên, cộ ng 161 ngườ i. Vua xem bả n danh sá ch rồ i phá n rằ ng : “Việc
can phạ m củ a họ , tình tộ i nặ ng nhẹ khô ng giố ng nhau, cũ ng có ngườ i tuổ i và sứ c cò n có
thể sai khiến đượ c ; vả lạ i, trong khi có khá nh điển, cũ ng nên liệu lượ ng gia ơn để cho
ơn huệ củ a Hoà ng khả o ta thu Phướ c ban cho dâ n đượ c thêm rộ ng”. Vua bèn tha cho
khô ng phả i là m lính gắ ng sứ c chuộ c tộ i nữ a. Tô n Thấ t Cậ n và Đỗ Tuấ n Đạ i đượ c khai
phụ c hà m Tư vụ , Lê Vă n Luyện đượ c dù ng là m Huấ n đạ o. Cò n thì hoặ c ngườ i đượ c khở i
phụ c là m độ i trưở ng, hoặ c bá t cử u phẩ m thư lạ i. Nhữ ng ngườ i trong họ Tô n thấ t thì
sung bổ là m hộ vệ. Ngườ i nà o tuổ i và sứ c cò n mạ nh khoẻ thì giao đi sai phá i ở Trấ n Tâ y,
ngườ i nà o già yếu thì tha cho về. Ngườ i nà o có bố mẹ già hay là con mộ t cù ng là do binh
ngũ xuấ t thâ n thì giao về nguyên quá n hay nguyên ngũ . Ngườ i nà o bồ i tiền tang cò n
thiếu, phả i bồ i xong rồ i tha cho về.

Sau đó , quan ở Khoa Đạ o là bọ n Nguyễn Như Khuê, Nguyễn Viết Du tâ u rằ ng : “Nhữ ng tù

phạ m về quan sự đem phá t vã ng đi Trấ n Tâ y, đườ ng sá xa xô i, lương thự c phả i tự lo lấ y,
khô ng khỏ i có sự khô ng chu biện kịp”. Vua quở rằ ng : “trong lú c biên giớ i có việc, chính
là lú c cá c ngườ i tô i con phả i nên gắ ng sứ c khó nhọ c, chứ c là m quan ở Khoa Đạ o phả i
nên khuyên ngườ i cố gắ ng là m cô ng việc mớ i phả i, nay lạ i cho là đi lạ i khó nhọ c xa cách,
chả hoá ra mở mô i cho ngườ i trá nh chỗ nọ đến chỗ kia ư ? Thế là ý kiến thế nà o ? Lờ i
thỉnh cầ u ấ y khô ng cầ n bà n đến nữ a. Về số 25 tên nên phá t vã ng ấ y, mỗ i tên đều cấ p cho
3 quan tiền. Khi đến hạ t Trấ n Tâ y rồ i lạ i cấ p cho mỗ i thá ng 1 quan tiền, 1 phương gạ o
nữ a. Đợ i khi nà o xét ra có tình trạ ng đích xá c là là m việc cố gắ ng, chuẩ n cho Tướ ng quâ n
và Tham tá n là m giấ y tâ u lên”.

Sai Tổ ng đố c Long - Tườ ng((1) Vĩnh Long và Định Tườ ng.1) là Bù i Cô ng Huyên đem
quâ n đi tiễu dư đả ng củ a bọ n giặ c ở Mỹ Lâ m. Huyên, khi trướ c ở Hả i Đô ng, dờ i quâ n về
thương lượ ng vớ i Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng, rồ i chuyển sang Hả i Tâ y để hộ i tiễu,
dọ c đườ ng lạ i chuyển về Sơn Tĩnh, bị viên Chưở ng ấ n ở Kinh phá i đến là Trầ n Vă n Triệu
tham hặ c. Vua cho là trong khi đương có việc đi dẹp giặ c, hã y tạ m chuẩ n cho giết giặ c
lậ p cô ng. Huyên về đến Trấ n Tâ y, vừ a gặ p bọ n thổ phỉ hơn 3 vạ n ngườ i, nhâ n ban đêm,
vâ y đá nh thà nh hạ t. Huyên cù ng vớ i Bang biện Doã n Uẩ n và Hiệp tá n Cao Hữ u Dự c chia
đườ ng đá nh giết rấ t dữ , bọ n giặ c phả i lui. Huyên lạ i chuyển về Sơn Tĩnh, nghe có bọ n
giặ c 500 tên rủ nhau tụ họ p ở số c ((2) Ngang vớ i đơn vị thô n, xó m Việt Nam.2) Sơn Bố c,
Huyên lậ p tứ c tá ch phá i thự Lã nh binh Vĩnh Long Lê Khoan Mạ nh, Phó lã nh binh
Nguyễn Vă n Đứ c và Phó vệ uý vệ Kỳ võ Nguyễn Vă n Hoà ng chia đườ ng thuỷ bộ cù ng
tiến đá nh. Huyên đố c suấ t binh dõ ng nố i theo sau. Bọ n giặ c dự a và o nơi hiểm yếu, dà n
quâ n chố ng cự . Quan quâ n hết sứ c đá nh phá , chém ngay trậ n tiền đượ c 4 tên, giết chết
hơn 50 tên. Bọ n giặ c chạ y tan. Quan quâ n đố t hết cá c chỗ kho chứ a củ a bọ n giặ c rồ i về.
Vua cho là cô ng và tộ i củ a Huyên cù ng ngang nhau, bèn tha cho tộ i trướ c, lạ i thưở ng cho
1 đồ ng kim tiền Phi long hạ ng lớ n, Lê Khoan Mạ nh và Nguyễn Vă n Đứ c mỗ i ngườ i đượ c
thưở ng 1 đồ ng kim tiền nhỏ : từ Nguyễn Vă n Hoà ng trở xuố ng đều đượ c thưở ng đồ ng
ngâ n tiền hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ có thứ bậ c ; thưở ng chung cho cá c biền binh 500 quan
tiền.

Vua dụ lạ i rằ ng : “Phả i nên thừ a thắ ng diệt trừ bọ n dư đả ng giặ c ở Mỹ Lâ m để cho hạ t ấ y

đượ c yên. Thế rồ i Huyên dờ i quâ n đến Mỹ Lâ m, các viên quả n cơ thuộ c cơ An man Nhấ t,
Nhị là Vu Khiêm và Tô n Ly đều đến nơi quâ n thứ xin theo đi để gắ ng sứ c giú p việc. Vu
Khiêm là m hướ ng đạ o, tiến đến số c Hương Di, gặ p bọ n giặ c ướ c hơn 1.000 ngườ i, đá nh
đượ c bọ n giặ c. Bọ n Lê Khoan Mạ nh và Nguyễn Vă n Hoà ng lạ i tiến quâ n hợ p tiễu ở số c
Chế Lă ng, bọ n giặ c chạ y tan trố n ẩ n, rồ i lạ i rủ nhau tụ họ p ở ngò i Bô ng Trậ t. Mạ nh và
Hoà ng chia quâ n ra hai bên tả hữ u ngò i ấ y, đó ng quâ n phò ng ngự . Liền mấ y ngà y đá nh
nhau vớ i bọ n giặ c đều đượ c thắ ng trậ n. Hoà ng bỗ ng bị ố m, trở về quâ n thứ , Huyên sai
Quả n cơ Phan Đứ c Chiêu đến thay. Chợ t có bọ n thổ phỉ 8.000 ngườ i độ t nhiên kéo đến.
Chiêu vừ a đá nh vừ a lù i, bọ n giặ c thừ a cơ đuổ i đá nh, bang biện Phó cơ Nguyễn Nhậ t
Điềm cố sứ c đá nh, bị chết trậ n ; binh đinh bị chết 7 ngườ i, sú ng và khí giớ i bị mấ t nhiều.
Mạ nh đến cứ u viện, bọ n giặ c mớ i lui. Đêm hô m ấ y, Tô n Ly cũ ng trố n đi, Huyên bèn tiếp
hộ cá c binh dâ n ở cơ An man và nhữ ng ngườ i Thanh((1) Tứ c là Hoa kiều.1) đầ u hà ng
hơn 1.600 ngườ i chuyển về cho ở tạ i Trấ n Tâ y.

Việc đến tai vua, Đứ c Chiêu bị xử trả m giam hậ u((2) Tộ i đá ng phả i chém nhưng cò n
giam để xét lạ i.2), Huyên và Mạ nh đều phả i giá ng cấ p có thứ bậ c ; Nguyễn Nhậ t Điếm
đượ c truy tặ ng là m Phó quả n cơ ; Nguyễn Vă n Hoà ng đượ c thưở ng quâ n cô ng 1 cấ p.
Huyên lạ i đem quâ n từ Mỹ Lâ m về Sơn Tĩnh, nhâ n nhặ t đượ c thư củ a bọ n Man xin hoà ,
bèn đó ng quâ n lạ i khô ng tiến nữ a. Vua xuố ng Chỉ quở trá ch quá lắ m.

Thự Tổ ng đố c An - Hà ((3) An Giang và Hà Tiên.3) là Dương Vă n Phong dẹp giặ c ở Ba

Xuyên, đá nh đượ c liền mấ y trậ n. Thổ mụ c ở Ba Xuyên là Sơn Tố t (trướ c là m Quả n cơ)
ngầ m thô ng vớ i thổ tă ng ở Trấ n Tâ y mưu toan gâ y việc. Ngườ i nhà Thanh, Trầ n Lâ m
(trướ c là m á n phủ sứ ) có hai chiếc thuyền riêng, bị Tri phủ Lê Quang Khiêm ứ c hiếp lấ y
mấ t. Nhâ n thế, Lâ m mang lò ng oá n, đem đả ng khoả hợ p vớ i bọ n Sơn Tố t, quâ n đô ng đến
5, 6 nghìn ngườ i, đá nh phá huyện Vĩnh Định, vây sá t bả o phủ Ba Xuyên. Tri huyện Lê
Vă n Thà nh bỏ huyện chạ y, Nhiếp phủ Nguyễn Đứ c Thà nh cố giữ , đợ i quâ n cứ u viện.
Phong ở Tĩnh Biên, đượ c bá o tin, lậ p tứ c cù ng vớ i Phó lã nh binh Nguyễn Duy Trá ng đem
Phó cơ Chu Vă n Tuyên và Nguyễn Vă n Tuấ n đi vộ i đến cứ u : đầ u tiên lấ y lạ i huyện Vĩnh
Định, đá nh giết phá hết nhữ ng quã ng đườ ng vướ ng tắ c, tiến thẳ ng đến Ba Xuyên. Phó
quả n cơ Nguyễn Vă n Vă n đâ m chết Sơn Tố t ở trậ n tiền. Trầ n Lâ m lạ i thu nhặ t bọ n vô lạ i
ngườ i Thanh đượ c và i nghìn tên đó ng ở chợ Bã i Sao (tứ c phố Vĩnh Xuyên), đắp luỹ giữ
hiểm, là m rà o tre chắ n ngă n ngò i, đườ ng vậ n lương củ a quan quâ n bị ngă n trở . Phong
đố c cá c tướ ng hiệu do đườ ng thuỷ, đườ ng bộ hai mặ t đá nh ậ p và o, thắ ng luô n mấ y trậ n,
lạ i vừ a gặ p viện binh đến, thừ a thắ ng đuổ i theo đến xứ Chế Hưng, bắ t số ng đượ c tên cừ
mụ c củ a bọ n giặ c và đả ng khoả 69 đứ a đem chém đầ u bêu đi cá c nơi, giết chết đượ c hơn
140 tên. Trầ n Lâ m chạ y trố n, quan quâ n thu hết cá c thứ tích trữ , đố t hết đồ n bả o, bắ t
đượ c thuyền, bè, khí giớ i vô kể.

Vua thấ y Phong thắ ng trậ n luô n luô n, rấ t khen ngợ i, thưở ng cho hà m Tham tri, gia quâ n
cô ng 2 cấ p, cho kim bà i, nhẫ n và ng, đồ ng hồ , đồ ng kim tiền Phi long hạ ng lớ n mỗ i thứ
mộ t chiếc, để nêu rõ tà i nă ng : cho Nguyễn Duy Trá ng quâ n cô ng 1 cấp, kim tiền hạ ng
nhỏ 1 đồ ng ; Chu Vă n Tuyên, Nguyễn Vă n Tuấ n đều đượ c thưở ng thụ Quả n cơ, và mỗ i
ngườ i đượ c 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ ; Nguyễn Vă n Vă n đượ c thưở ng 5 đồ ng ngâ n tiền
hạ ng lớ n. Cò n cá c tướ ng hiệu đều thưở ng cho có thứ bậ c. Lạ i thưở ng cho 2.000 quan
tiền dù ng khao thưở ng cô ng khó nhọ c. Lạ i sai Ngự sử Phan Vă n Xưở ng xét rõ về cớ khở i
hấ n ở Ba Xuyên, Lê Quang Khiêm bị khép và o tộ i là m khích độ ng biến loạ n, sung là m
quâ n ở tỉnh An Giang.

Khoa đạ o Lưu Quỹ và Ngô Bỉnh Đứ c dâ ng thư điều trầ n mườ i việc :

(1 – Thậ n trọ ng trong sự ham chuộ ng (Kinh Thư có nó i rằ ng : Phả i cẩ n thậ n sự ham
chuộ ng. Vì trong tấ m lò ng củ a vua, muô n việc bở i đấ y mà ra. Ngườ i trên ham thích cá i
gì, thì ngườ i dướ i hết thả y hưở ng ứ ng theo. Thế cho nên bậ c là m vua ngà y xưa ưa thích
điều nhâ n, thì ai ai cũ ng đều có lò ng nhâ n cả ; ưa thích điều nghĩa thì ai ai cũ ng đều có
lò ng nghĩa cả ; thích an nhà n hưở ng lạ c thì mọ i thứ thanh sắ c đều đến ; thích đồ chơi
quý thì cá c thứ trâ n kỳ quá i lạ đều đến. Khắ p trong thiên hạ , hết mọ i nhâ n dâ n đều xem
ý sở thích củ a ngườ i trên mà là m cho thoả mã n cá i sở thích ấ y. Bắ t đầ u từ lò ng nghĩ nho
nhỏ , rồ i lộ ra cá i việc là m rõ rệt, mà việc chính sự hay dở quan hệ và o đấ y, phả i nên cẩ n
thậ n lắ m. Nay Hoà ng thượ ng đạ o tâ m tỏ rạ ng, trong lò ng trong sá ng, cố nhiên đã đượ c
giố ng như trờ i rồ i, cà ng mong đứ c trong sá ng ấ y mở rộ ng thêm ra, cẩ n thậ n việc ưa
chuộ ng trong lò ng từ lú c ban đầ u, thì mọ i sự chạ y theo hiếu thượ ng củ a thiên hạ đều
đượ c chính đá ng cả ).

2 – Mở rộ ng lò ng thà nh tín. (Kinh Dịch có nó i : Bậ c thá nh nhâ n cả m hoá đượ c lò ng

ngườ i mà thiên hạ hoà bình. Vì dâ n tuy trí ngu, nhưng cũ ng có linh tính, sự ưa ghét củ a
ngườ i trên, khô ng sự gì khô ng biết, điều phả i trá i, khô ng điều gì khô ng rõ . Cho nên, điều
khiển họ bằ ng mưu trí thì sinh ra gian trá , chỉ bả o họ bằ ng sự nghi ngờ thì sinh ra đơn
bạ c, chỉ có lấ y thà nh tín mà cả m hoá họ , mớ i có thể thô ng suố t đượ c chí hướ ng củ a thiên
hạ . Từ đờ i Há n, Đườ ng trở về sau, khô ng có đạ o đứ c châ n thự c, chuyên lấ y trí thuậ t mà
trị thiên hạ , cho nên giả là m việc nhâ n, mà việc nhâ n ấ y khô ng đủ cả m hoá đượ c lò ng
ngườ i, gượ ng là m việc nghĩa, mà việc nghĩa ấ y khô ng đủ sử a chữ a đượ c nết dâ n. Trị hoá
chưa đượ c thuầ n mỹ vì cớ thà nh tín chưa đượ c đầ y đủ vậ y. Cú i xin Hoà ng thượ ng, vố n
đã có đứ c tố t rấ t thà nh thự c khô ng ngừ ng, để là m theo đạ o rấ t là trung chính, mộ t chính
lệnh nà o ban ra, chắ c như và ng đá , mộ t mệnh lệnh nà o thi hà nh, đú ng như bố n mù a, thì
khô ng có ngườ i nà o sai trá i, mà hoà thuậ n ứ ng theo ngay).

3 – Biết rõ trị thể. (Kể ra, về trị đạ o, cố t phả i biết thể cá ch. Thể cá ch về trị đạ o, khô ng có
gì khá c, chỉ có khoan và nghiêm mà thô i. Kinh Thư nó i rằ ng : “Trị dâ n phả i khoan”.
Khổ ng Tử nó i rằ ng : “Khoan thì đượ c lò ng ngườ i”. Thì đủ biết là cổ nhâ n là m việc chính
trị, cố t yếu phả i khoan ; cò n nghiêm chỉ giú p cho khi nà o khô ng thể dung khoan đượ c
mà thô i. Nhấ t thiết việc gì cũ ng dù ng khoan cả , thì khô ng thể trừ ng trị đượ c nhữ ng kẻ
bạ o nghịch. Nghiêm, cố nhiên khô ng nên bỏ hết, nhưng tấ t phả i lấ y khoan là m chủ , thì
nghiêm cũ ng khô ng đến nỗ i thá i quá . Tó m lạ i, cố t phả i châ m chướ c cho đú ng việc là m
mà thô i. Tiên hoà ng đế ta nố i ngô i sau khi thiên hạ đã đạ i định, chấ n hưng giềng mố i,
sử a sang mọ i việc, tuy việc nà o cũ ng dù ng khoan hậ u, nhưng chưa từ ng chuyên lấ y
khoan là m cố t yếu. Hiện nay, việc phò ng giữ đầ y đủ , phá p độ nghiêm chỉnh, nhữ ng phá p
điển về trị kẻ bạ o, cấ m kẻ gian đã đầ y đủ và tườ ng tậ n lắ m, thầ n dâ n ai cũ ng kính thuậ n
cả rồ i. Cú i vọ ng nhà vua tỏ lò ng vui vẻ dễ dà ng, để là m chính sá ch khoan rộ ng, trong khi
cá c quan đương rõ rà ng phấ n khở i là m việc, phả i có đạ o thuầ n hậ u rộ ng rã i để lậ p nên
chính sá ch khoan rộ ng, để tô n trọ ng sự trung hậ u, giữ khắ p khí hoà hợ p, như thế thì trị
đạ o rấ t thuầ n tuý khô ng gì hơn nữ a).

4 – (Kinh Thư nó i rằ ng : “Cầ n phả i biết ngườ i”, Khổ ng Tử nó i rằ ng : “Là m chính sự cố t ở
đượ c ngườ i tố t”. Cá c đờ i Đườ ng, Ngu, Tam đạ i sở dĩ đượ c thịnh, cá c đờ i Há n, Đườ ng,
Tố ng sở dĩ bị suy, là do ở quâ n tử , tiểu nhâ n tiến hay lui mà thô i. Kể ra, cá c vua đờ i Há n,
Đườ ng khô ng phả i khô ng biết quâ n tử thì nên cho tiến, tiểu nhâ n thì phả i cho lui, nhưng
vì ngườ i quâ n tử thì dễ là m cho ngườ i sợ mà tiểu nhâ n thì dễ là m cho ngườ i ưa, cho nên
bị mê hoặ c mà khô ng tỉnh ngộ ra đượ c. Nay nhà vua là bậ c thá nh minh, nhữ ng ngườ i
đượ c sử dụ ng đều là ngườ i giỏ i cả rồ i. Mong rằ ng : tỏ rộ ng thêm á nh sá ng củ a Mặ t Trờ i,
Mặ t Tră ng, phâ n biệt rõ là ngọ c hay là đá . Ngườ i nà o trọ ng hậ u cẩ n tín thì thâ n cậ n, kẻ
nà o khinh suấ t nó ng nả y, hay sinh sự thì xa ra. Thế thì ngườ i hiền kéo nhau ra nhiều mà
chính sự đượ c tố t).

5 – Chă m só c dâ n đen. (Kinh Thư có nó i : “Đứ c cố t ở có chính sự hay, mà chính sự hay

cố t ở chă m só c cho dâ n”. Mạ nh Tử nó i rằ ng : “Giữ đượ c dâ n thì đượ c thịnh trị”. Vì rằ ng,
dâ n là gố c củ a nướ c, gố c có vữ ng thì nướ c mớ i đượ c yên. Trả i xem cá c đờ i từ xưa, đờ i
nà o giữ đượ c dâ n thì thế nà o cũ ng hưng thịnh, đờ i nà o khô ng giữ đượ c dâ n thì thế nà o
cũ ng suy vong. Đó là chứ ng nghiệm rõ rà ng từ xưa vẫ n thế rồ i. Kể ra, lò ng con ngườ i ta,
ai chẳ ng ghét sự khó nhọ c mà muố n đượ c nghỉ ngơi, ghét chỗ nguy mà muố n đến chỗ
yên. Thá nh nhâ n biết rõ là lò ng ngườ i khô ng thể gò ép đượ c, nên mớ i chă m vỗ nuô i, cho
nghỉ ngơi, cho là m có chừ ng mự c, sai bả o có kỳ hạ n, để khô ng mộ t ai là khô ng đượ c yên
sở . Đó chính vì thế chính sự củ a vương giả đượ c hay, mà muô n dâ n ai cũ ng mến. Bả n
triều ta, từ sau khi đạ i định, dâ n đượ c bồ i dưỡ ng yên rồ i, hơn 40 nă m vết thương đã dầ n
là nh lạ i đượ c như cũ rồ i. Song, từ mấ y nă m nay, nướ c lụ t, đạ i hạ n và tậ t dịch, khô ng may
có mộ t và i nơi, cầ u đượ c mườ i phầ n phong phú thì cò n chưa đượ c. Nay Hoà ng thượ ng
mớ i lên ngô i bá u, ra chính lệnh, ban nhâ n â n, ơn trạ ch to lớ n đã thấ m khắ p, khô ng mộ t
ngườ i nà o là khô ng đượ c độ i ơn cả. Cà ng mong nhà vua chă m só c đến sự đau khổ ngấ m
ngầ m củ a dâ n, dè dặ t và chă m nuô i sứ c dâ n. Phà m nhữ ng cô ng việc gì có quan hệ đến
củ a dâ n, sứ c dâ n mà cò n có thể thô i đượ c đều phả i thậ n trọ ng, khô ng vộ i vã mà là m, thì
dâ n đượ c yên nghiệp mà nhâ n â n khắ p cả bố n biển vậ y).

6 – Cẩ n thậ n về tà i lợ i. (Kể ra, củ a dù ng là việc lớ n củ a Nhà nướ c, ngườ i có quyền trị

nướ c khô ng thể khô ng lo tích luỹ trướ c khi có việc xảy ra. Song sự lấ y củ a dâ n phả i có
phá p chế, cá ch là m ra củ a phả i có đườ ng lố i để cho khô ng mấ t lẽ phả i mớ i đượ c. Nếu
là m tố n củ a dâ n để cho củ a nướ c đượ c nhiều, mộ t khi dâ n đã nghèo thì nướ c già u vớ i
ai ! Cho nên, thá nh nhâ n biết rõ là nguồ n lợ i khô ng thể lấ p đượ c, tấ t phả i là m cho dâ n
già u, củ a củ a dâ n tứ c là củ a củ a vua. Củ a để ở dâ n tứ c như là để ở kho bên ngoà i mà
thô i, khô ng có lẽ nà o dâ n già u mà vua lạ i thiếu tiêu bao giờ ! Mạ nh Tử nó i rằ ng : “Cầ n gì
phả i nó i đến lợ i”. Sá ch Đạ i họ c nó i rằ ng : “tụ củ a lạ i thì dâ n phả i tan, tá n củ a ra thì dâ n tụ
lạ i”. Đủ biết rằ ng, lấ y tà i lợ i là m lợ i vẫ n khô ng bằ ng lấ y nhâ n nghĩa là m lợ i. Vua Thà nh
Thang ngà y xưa khô ng để ý là m cho tà i lợ i sinh ra nhiều, mà muố n dâ n tin mến ; vua Vũ
Vương tung củ a, phá t thó c, mà muố n họ vui thích cả m phụ c, thế thì củ a tuy tá n ra,
nhưng dâ n tụ lạ i, thì củ a chưa từ ng tan đi mấ t. Nă m Minh Mệnh thứ 14 [1833], viên Hộ
phủ ở Quả ng Trị là Dương Vă n Phong xin đặ t mộ t sở quan thuế ở Như Lệ. Tiên đế dụ
rằ ng : “Sự thiếu củ a Nhà nướ c khô ng phả i ở chỗ củ a cả i. Nay lạ i đặ t thêm quan ả i đá nh
thuế, có phả i là bả n ý củ a ngườ i trên là m cho đờ i số ng củ a dâ n đượ c đầ y đủ , ngườ i dướ i
đượ c lợ i ích khô ng ? Dương Vă n Phong đá ng nên bắ t tộ i, để là m ră n cho nhữ ng kẻ nó i
đến mố i lợ i sau nà y, nhưng hã y tạ m tha cho. Lạ i phả i bả o cho cá c ngườ i có chứ c vụ chă n
dâ n biết rằ ng : phả i vâ ng theo chính lệnh ở trên mà tuyên bố đứ c hoá để cho trộ m cướ p
khô ng có , dâ n đượ c yên nghiệp, ruộ ng đồ ng ngà y mộ t mở mang, hộ khẩ u ngà y mộ t
thêm lên, thì ích quố c lợ i dâ n cò n gì to hơn nữ a. Nếu cứ lấ y lợ i là m lợ i mà nó i, thì chỉ là
mộ t ngườ i bề tô i chuyên về vơ vét có p nhặ t, ta khô ng thích nghe”. Xem như thế, lũ thầ n
cũ ng đã thấ y lò ng nhâ n củ a Tiên hoà ng đế đố i vớ i ngườ i dướ i rấ t hậ u khô ng biết thế
nà o mà kể. Lờ i nó i củ a Tiên đế cò n rự c rỡ trong sử sá ch, có thể là m khuô n phép cho
nghìn muô n đờ i về sau. Nay Hoà ng thượ ng mớ i nố i ngô i, trô ng nom việc chính trị, phà m
nhữ ng thuế lệ củ a dâ n gian về nă m nay và từ nă m Minh Mệnh thứ 20 [1839] về trướ c, ai
cò n thiếu lạ i, đều tha cho cả , thự c đã thể theo lò ng thương dâ n củ a Tiên hoà ng đế, để
cho dâ n già u vậ y. Cà ng mong nhà vua lấ y đứ c là m gố c, cho tà i lợ i là m ngọ n, là m theo
chính sá ch cho dâ n đượ c già u, lấ y củ a dâ n chỉ trong số chính cung mà thô i. Nhà nà o
cũ ng đủ ă n, ngườ i nà o cũ ng đủ dù ng, [thì nướ c sẽ] khô ng lo gì thiếu củ a dù ng nữ a).

7 – Khô ng dù ng vậ t lạ . Thiên Lữ ngao trong Kinh Thư nó i rằ ng : “Khô ng quý vậ t lạ , coi

khinh cá c đồ dù ng”. Vũ vương là bậ c đạ i thá nh nhâ n, mà Thiệu Cô ng cò n phả i ră n như
thế, vì sợ rằ ng nếu theo sự ưa muố n củ a tai mắ t mình, thì lò ng lườ i biếng và cà n rỡ bở i
đó sinh ra, khô ng thể cho là nết nhỏ nhặ t mà khô ng giữ gìn đượ c. Vả lạ i, tiền và thuế củ a
triều đình đều do dâ n cung ứ ng cả , mà dâ n thì suố t nă m khó nhọ c mớ i có tiền, vua thì vỗ
về giú p đỡ mớ i thà nh ra có tiền. Nhữ ng tiền củ a hữ u dụ ng ấ y có nên đem tiêu phí và o
nhữ ng việc vô ích khô ng ? Nướ c Đạ i Nam ta, bờ cõ i muô n dặ m, sả n vậ t do đấ t sinh ra
cũ ng đủ cung cấ p cho việc chi dù ng trong mộ t nướ c. Nhữ ng thứ quý bá u kỳ lạ củ a
phương xa, đều là nhữ ng vậ t mà thá nh nhâ n khô ng cho là quý. Cú i xin nhà vua đừ ng lấ y
vậ t hữ u dụ ng đổ i lấ y nhữ ng vậ t vô dụ ng, đừ ng lấ y thứ vô ích là m hạ i vậ t có ích, thì rấ t là
thiện mỹ, khô ng gì hơn nữ a).

8 – Cô ng bình trong việc hình phạ t. Kể ra, hình phạ t để giú p đỡ giá o hoá , cấ m dâ n là m
bậ y, ngườ i là m việc chính trị, khô ng thể bỏ đượ c. Nhưng xét ra, Kinh Thư nó i rằ ng :
“Phả i nên kính cẩ n, việc hình phạ t rấ t là thậ n trọ ng. Tiên vương ngà y xưa bấ t đắ c dĩ mớ i
phả i dù ng đến việc hình, nhưng lò ng sá ng suố t, cẩ n thậ n, thương xó t bao giờ vẫ n để và o
việc ấ y, vì cho rằ ng hình ngụ c là tính mạ ng củ a dâ n liên quan và o đấ y, nguyên khí củ a
Nhà nướ c quan hệ ở đó . Hình phạ t khô ng đú ng, thì dâ n khô ng cò n xoay trở là m sao
đượ c. Cho nên, cầ n phả i xó t thương, phả i tin đú ng, để cho khô ng có mộ t mả y nà o quá
nhẹ hay quá nặ ng. Từ đờ i Tầ n, Há n trở xuố ng, về â n đứ c ngà y mộ t kém đi, chỉ chuyên
lấ y phá p luậ t tró i buộ c thiên hạ , điều luậ t mỗ i ngà y thêm ngặ t, lướ i phép mỗ i ngà y thêm
nhiều. Ngườ i xét xử hình ngụ c chỉ lấ y sự quá nghiệt là m đắ c sá ch, coi mạ ng ngườ i như
cỏ rá c. Dướ i kết lò ng oá n củ a dâ n, trên trá i khí hoà củ a trờ i, thự c bở i ở đó . Nay đượ c
thấ y : khi Tiên hoà ng đế cò n sinh thờ i, thậ n trọ ng việc xét ngụ c, cô ng minh trong việc xử
tộ i, nhữ ng á n thuộ c về đạ i hình, tấ t phả i hai ba lầ n Phướ c tâ n. Ngườ i nà o phạ m phép mà
tình cò n có thể thương đượ c, thì lạ i thườ ng khoan giả m cho, để nố i cá i đứ c củ a trờ i đấ t
là m cho sinh vậ t đượ c thoả đờ i số ng, mà nuô i nguyên khí củ a Nhà nướ c, thế là lò ng rấ t
nhâ n hậ u. Cú i xin nhà vua mở rộ ng đứ c hiếu sinh củ a trờ i đấ t, thể theo ý củ a Tiên đế
thậ n trọ ng việc hình, định thêm điều luậ t bắ t tộ i kẻ buộ c tộ i ngườ i nặ ng quá , nghiêm
cấ m nhữ ng việc xử ra ngoà i phá p luậ t, tộ i nà o cò n ngờ thì xử nhẹ, kẻ lầ m lỡ thì tha cho.
Xét tộ i phả i theo đú ng cá c điều trong luậ t. Cá c ty xét tộ i khô ng đượ c gia nặ ng thêm trên
bả n tộ i củ a ngườ i có tộ i ; cố t là m thế nà o cho khô ng có ai đượ c nhẹ quá hay bị nặ ng quá ,
đều đú ng mứ c trung bình, thì việc hình đượ c cô ng minh mà dâ n đều phụ c).

9 – Tỏ rõ giá o hoá . (Kể ra, giá o hoá là việc rấ t cầ n củ a Nhà nướ c, giá o hoá có tố t thì
phong tụ c mớ i đổ i ra hay đượ c. Ngà y xưa, sự dạ y dỗ ở nhà họ c hiệu, bắ t đầ u từ việc
quét rử a, ứ ng đố i cho đến nhữ ng việc sử a mình, xếp đặ t trong nhà , trị nướ c, bình thiên
hạ , phép dạ y rấ t đủ và kỹ lắ m. Cho nên, trên thì trị đạ o đượ c thịnh, dướ i thì phong tụ c
đượ c tố t. Từ cá c đờ i Há n, Đườ ng về sau, sự dạ y dỗ ở nhà họ c hiệu khô ng sử a sang,
nhữ ng thuyết dị đoan nổ i lên như ong, về việc dạ y dỗ chẳ ng qua chỉ trau giồ i về nghề
nhỏ mọ n là chương cú , vă n tự mà thô i ; cò n về cá ch dạ y để tỏ rõ luâ n thườ ng như củ a
đờ i Tam đạ i thì chưa từ ng thấ y bao giờ . Cho nên, nhâ n tà i ngà y mộ t kém, phong tụ c
ngà y mộ t suy, là do ở sự giá o hoá chưa đượ c tố t. Đượ c biết Tiên hoà ng đế khi cò n sinh
thờ i, chă m chă m lấ y việc dạ y bả o dâ n, gâ y phong tụ c tố t là m việc trướ c hết. Chia đặ t cá c
họ c quan, ban bố ra huấ n điều ; về chính họ c thì nêu rõ lên, về tà giá o thì ruồ ng bỏ hẳ n.
Phà m đã đem dạ y, khô ng điều gì khô ng rấ t hay. Đượ c thấ m nhuầ n giá o hoá củ a Tiên đế,
chắ c ai cũ ng đều nên hay cả . Nay Hoà ng thượ ng đứ ng chủ giá o hoá ở trên, là m giườ ng
mố i cho bố n phương, trô ng thấ y khuô n phép củ a đạ i thá nh nhâ n, ai cũ ng cả m hoá và
hưng khở i cả . Cà ng mong nhà vua tỏ ra phong cá ch vui vẻ dễ dà ng, khuyên nhữ ng ngườ i
có nết tố t biết liêm sỉ. Phà m nhữ ng dị đoan, tà thuyết là m mê hoặ c dâ n, tấ t phả i nghiêm
cấ m mà cự tuyệt hết đi. Ngườ i nà o trung trinh tiết nghĩa thì cấ t dù ng cá c con chá u để
nêu rệt, ngườ i nà o là m quan trong sạ ch ngay thẳ ng thì đến kỳ xét hỏ i cho kỹ để khen
thưở ng. Sự dạ y dỗ củ a cá c chứ c giữ việc họ c, khô ng nhữ ng dạ y về biên chép xem đọ c và
là m vă n bà i mà thô i, cò n phả i ngà y đêm dù i mà i là m thế nà o để chỉnh đố n đượ c phong
hoá củ a dâ n. Chứ c trá ch củ a các quan phủ huyện khô ng nhữ ng chỉ coi về xử kiện, thu
thuế mà thô i, cò n phả i hiểu dụ mở bả o nghĩa lý, là m thế nà o để sử a chữ a đượ c hạ nh
kiểm củ a dâ n. Như thế thì đạ o họ c cà ng sá ng tỏ ra, tâ m thuậ t ngườ i ta đượ c sử a chữ a
lạ i, sẽ thu hú t đượ c nhiều ngườ i hiền và gâ y thà nh đượ c phong tụ c lương thiện).

10 – Rộ ng đườ ng ngô n luậ n. (Kinh Thi nó i rằ ng : “Hỏ i cả đến ngườ i cắ t cỏ , kiếm củ i”.
Kinh Thư nó i rằ ng : “Bà n cả vớ i ngườ i thứ dâ n”. Cắ t cỏ , kiếm củ i là hạ ng ngườ i rấ t nhỏ
mọ n ; thứ dâ n là hạ ng ngườ i rấ t hèn. Nhữ ng lờ i thiển cậ n, có chí lý ở trong đó , thá nh
nhâ n cũ ng khô ng bỏ qua. Ngu Thuấ n ngà y xưa đặ t ra cờ Tiến thiện, dự ng lên cá i bả ng
phỉ bá ng. Kể ra, vua Thuấ n là bậ c thá nh nhâ n, là m gì cò n có lỗ i đá ng can, cầ n gì phả i
chă m chú lo ngạ i như thế ? Nhưng mà , hay hỏ i thì biết rộ ng, nghe nhiều thì sá ng thêm.
Cũ ng có nhữ ng ngườ i nó i điên dạ i viển vô ng, thì cà ng thấ y thá nh nhâ n có lò ng tha thứ .
Vì thế, cho nên lò ng củ a ngườ i dướ i đượ c thô ng đạ t lên ngườ i trên mà thá nh nhâ n lạ i
cà ng thêm thá nh. Nay đượ c thấ y : nhà vua khi mớ i trô ng coi chính trị, đặ c cách cho các
địa phương có điều gì kiến nghị cho thêm sá ng tỏ thì là m tậ p tâ u bày lên. Lờ i nó i củ a
nhà vua rộ ng rã i biết nhườ ng nà o ! Lò ng củ a nhà vua nhấ t trí biết là bao ! Thự c giố ng
như đứ c tố t củ a Ngu Thuấ n ưa lờ i nó i hay, cầ u lờ i nó i thẳ ng. Cà ng mong nhà vua mở
rộ ng đườ ng cho nhữ ng ngườ i muố n can ngă n, tỏ lò ng thà nh thự c để tiếp thu lờ i can.
Lấ y trí lự củ a thiên hạ là m trí lự mình, lấ y tai mắ t củ a bố n phương là m tai mắ t mình, thì
đứ c thịnh cà ng sá ng mà trị cà ng thêm rộ ng vậ y).

Vua dụ rằ ng : “Nhữ ng lờ i củ a bọ n Lưu Quỹ phầ n nhiều đều nhặ t lượ m ở trong sá ch ra.
Hoà ng khả o ta trị vì 21 nă m, đem lò ng thà nh tín để giá ngự mọ i ngườ i, xét rõ trị thể để
ban ra chính sự : thương nuô i nhâ n dâ n thì tha thuế tô , xuố ng lệnh xá , cẩ n thậ n dù ng
củ a thì chuộ ng tiết kiệm, bớ t xa xỉ. Đặ t nhà họ c hiệu, ban ra huấ n điều, để tỏ rõ việc giá o
hoá . Đặ t trố ng để ai muố n can ngă n thì đá nh lên ; chế hò m dâ ng thư để mở rộ ng đườ ng
cho ngườ i đượ c nó i. Nhữ ng chính tố t phép hay, rõ rệt là điển chương rấ t hay củ a đờ i
thá i bình. Ta cứ kính theo như thế, cũ ng đủ để nương tự a duy trì rồ i, cầ n gì phả i nó i
thừ a ra nữ a. Huố ng chi trong thư ấ y có mộ t mụ c “Cô ng bình trong việc hình phạ t”, lạ i
chưa nó i đượ c rõ rà ng. Kể ra, việc hình ngụ c là tính mệnh củ a dâ n, khô ng thể khô ng cẩ n
thậ n đượ c. Nếu chỉ lấ y tiếng là khoan rộ ng, mà nhấ t khá i tộ i nà o ngờ thì xử nhẹ, lầ m lỡ
thì tha bổ ng, biết đâ u rằ ng khô ng có kẻ vin lấ y câ u ấ y mà dụ ng tình tha buộ c và o đấy ư ?
Duy có hai mụ c về “Thậ n trọ ng trong sự ham chuộ ng” và “Cẩ n thậ n dù ng ngườ i”, thì cò n
có thể dù ng để là m đượ c. Ta buổ i đầ u nố i ngô i, mà cá c khanh khô ng quên chứ c sự củ a
mình, biết điều trầ n đầ u tiên, nên thưở ng cho mỗ i ngườ i mộ t tấ m lụ a”.

Truy xét lạ i chiến cô ng ở Sa Tô n. Trướ c đây cuộ c thắ ng trậ n ở Sa Tô n, thì Đoà n Vă n Sá ch
và Nguyễn Cô ng Nhà n đã đượ c thă ng chứ c ban thưở ng rồ i. Đến đâ y, bả n danh sá ch kê
cô ng trạ ng dâ ng lên, thì từ cá c viên biền, binh dõ ng, lạ i dịch ở cá c đạ o cho đến nhữ ng
ngườ i phả i tộ i sung là m binh để gắ ng sứ c chuộ c tộ i đều đượ c phâ n biệt ban thưở ng có
thứ bậ c.

Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng, Tham tá n Lê Vă n Đứ c đem quâ n về Trấ n Tâ y. Giả ng,
khi trướ c, ở Hả i Tâ y, cho rằ ng cô ng việc đi tiễu, đi bắ t đã tạ m rỗ i, bèn để Tô n Thấ t Quỳ ở
lạ i coi giữ , rồ i trở về Hả i Đô ng, khở i cô ng đắ p nú i đấ t, luỹ đấ t, và chia đườ ng đi lù ng bắ t.
Bọ n thổ phỉ đều chạ y trố n và o rừ ng. Đến đây, Giả ng nghe nó i mạ n sau Trấ n Tâ y có
nhiều bọ n giặ c quấ y nhiễu, bèn sai Đoà n Vă n Sá ch lưu lạ i ở bả o Sa Tô n đó ng quâ n chố ng
giữ . Bọ n Giả ng đem quâ n về Trấ n Tâ y, thì đả ng giặ c tụ họ p khắ p mọ i nơi, lũ lớ n 3.000
đến 4.000, lũ nhỏ khô ng kém 400 đến 500 tên. Về mạ n tâ y cầ u Nhâ m Lịch, mộ t giả i luỹ
dà i hơn 1.000 trượ ng, bọ n giặ c dự a chỗ hiểm, dà n quâ n chố ng lạ i, là m cho đườ ng đi lạ i
bị ngă n trở . Giả ng cù ng vớ i bọ n Nguyễn Tiến Lâ m, Lê Vă n Đứ c và Nguyễn Cô ng Trứ đem
5.000 binh dõ ng, chia 3 đườ ng tiến đá nh. Đầ u tiên phá đượ c luỹ Thuyết Nộ t, lạ i tiến
quâ n xuyên qua đườ ng nú i để đá nh : bọ n giặ c nhiều ngườ i bị thương và chết, chạ y tan
cả . Quan quâ n thừ a thắ ng lù ng bắ t, đá nh phá luô n đượ c 12 sở đồ n luỹ, đều phá bằ ng đi
cả . Sau vì khô ng tiếp tụ c vậ n đượ c lương, [quan quâ n] phả i rú t về. Việc đến tai vua,
thưở ng cho bọ n Giả ng mỗ i ngườ i quâ n cô ng 1 cấ p, kim tiền 1 đồ ng ; từ Lã nh binh là
Nguyễn Cô ng Nhà n trở xuố ng thưở ng cho kim tiền, ngâ n tiền và kỷ lụ c có thứ bậ c ; binh
dõ ng đượ c thưở ng chung 1.000 quan tiền.

Lạ i dụ rằ ng : “Hiện nay, bọ n giặ c nhiều lầ n bị quan quâ n đá nh giết tan rã , ngà y mộ t cù ng

quẫ n, nay đã có cơ hộ i chiêu phủ đượ c. Trừ ra, nhữ ng kẻ nà o chố ng cự lạ i quan quâ n thì
giết hết khô ng tha, cò n thì bấ t luậ n là ngườ i Thổ , ngườ i Thanh, ngườ i Chà m đã tró t bị
bọ n giặ c bắ t ép phả i theo, nếu kẻ nà o có thể bắ t hay chém đượ c kẻ đầ u mụ c củ a giặ c
đem nộ p quan thì có thưở ng, hoặ c kẻ nà o ra thú tộ i ở quâ n mô n hay nơi sở tạ i nà o, đều
tha tộ i cho về yên nghiệp là m ă n. Cò n như nhữ ng thổ mụ c nà o trướ c sau vẫ n quy thuậ n
sai phá i đắc lự c, thì cho cứ thự c tâ u lên, sẽ liệu lượ ng ban cho quan chứ c, cấ p cho lương
bổ ng. Cá c thổ dâ n theo quan quâ n đi đá nh dẹp, cũ ng cấ p cho lương ă n để họ vui lò ng
là m việc vớ i ta. Sau đó , quan ở hạ t ấ y kê khai cá c biền binh, đầ u mụ c ngườ i hạ t ấ y hơn
50 ngườ i, đều đượ c chướ c lượ ng cấ t bổ , lạ i thưở ng cho ngâ n tiền Phi long và tiền gạ o có
thứ bậ c.

Bọ n Trương Minh Giả ng và Lê Vă n Đứ c tâ u rằ ng : Cá c biền binh hiện nay cò n lưu lạ i ở

bả o Hả i Đô ng có hơn 2.600 ngườ i, đườ ng vậ n lương đã khó , cá c biền binh lạ i bị ố m
nhiều. Hơn nữ a, cá c thổ dâ n ở xung quanh bả o ấ y đều trố n đi hết cả. Ngồ i giữ đấ t khô ng,
cũ ng khô ng ích gì. Xin rú t Chưở ng vệ Đoà n Vă n Sá ch, Tuyên phủ Trầ n Vă n Thô ng và Phó
lã nh binh Phan Đình Vinh đem quâ n về tấ n Sà Nă ng để phò ng giữ . Vua nghe theo. Rồ i
sau lạ i rú t về Trấ n Tâ y.

Cho Lã nh binh Nghệ An là Nguyễn Cử u Đứ c thă ng thự Đề đố c ở Kinh thà nh, kiêm lý
cô ng việc phủ Thừ a Thiên. Cho Lã nh binh Bình Thuậ n là Nguyễn Lương Nhà n thă ng thự
Lã nh binh Nghệ An. Điều bổ Vệ uý vệ Cẩ m y là Đỗ Vă n Sử u là m Lã nh binh Bình Thuậ n ;
Vệ uý Tả vệ ở Hà Tĩnh là Nguyễn Tiến Tuyên là m Phó vệ uý Hậ u vệ vệ Long võ ; thự Vệ
uý vệ Hữ u bả o nhị là Trầ n Hưng Biểu là m thự Vệ uý Tả vệ ở Hà Tĩnh.

Sắ c cho hai bộ Hộ và Cô ng cù ng là Nộ i vụ , Vũ khố , cá c nha Đố c cô ng, Mộ c thương rằ ng :

Phà m hai sở là m cô ng việc xâ y lă ng cầ n dù ng đến nhữ ng vậ t liệu gì, phả i trù tính trướ c,
như cá c hạ ng đá Thanh Hoá và gạ ch tố t thì bộ Cô ng phả i lậ p tứ c tư giấ y đi mua cho đủ .
Sau đó , tỉnh Bắ c Ninh đem nộ p thứ gạ ch vuô ng cạ nh củ a xã Bá t Trà ng 10 vạ n viên. Trả
tiền theo giá cô ng, dâ n ấ y khô ng dá m nhậ n, tự nguyện xin nộ p và o củ a cô ng. Hộ đố c
Nguyễn Đă ng Khả i đem việc ấ y tâ u lên ; vua phá n rằ ng : “Dâ n mọ n thích là m việc nghĩa,
đá ng khen”. Thưở ng cho 3.000 quan tiền và hoã n giả m cho tiền thuế cò n thiếu (về lệ
nộ p gạ ch tố t củ a nă m nay, và tô ruộ ng bị tai hạ i củ a nă m ngoá i).
Cho cá c Hoà ng đệ : Nghi Hoà quậ n cô ng Miên Thầ n, Tư Nghĩa quậ n cô ng Miên Tể, Trấ n
Man quậ n cô ng Miên Thự c, Sơn Tĩnh quậ n cô ng Miên Lang và Điện quố c cô ng Miên Tịnh
mỗ i ngườ i mộ t chiếc thuyền mui đen để dự bị khi theo hầ u.

Dụ rõ cá c nha mô n xét việc hình. Dụ rằ ng : “Ta suy lò ng thương ngườ i, là m ra chính sá ch

thương ngườ i. Nhữ ng ngườ i ở cá c hạ t đượ c tha về, phả i nên cả m kích, phá t sinh mố i
lương tâ m, hết sứ c ă n nă n tộ i lỗ i củ a mình khi trướ c, yên phậ n giữ phép, để cù ng hưở ng
Phướ c thá i bình, lạ i khô ng tố t ư. Nếu cứ giữ mã i thó i cũ , quen là m việc á c khô ng chừ a,
thì cho bọ n bộ biền hay xã dâ n bắ t giả i trị tộ i. Chớ bả o là khô ng dạ y bả o trướ c mà đã
giết. Chuẩ n cho sao đạ o dụ nà y gử i cá c nha mô n xét việc hình bên ngoà i sao lụ c lấ y, rồ i
đem treo dá n lên, để nhâ n dâ n đều biết.

Bộ Lạ i tuâ n theo â n chiếu là m danh sá ch kê cá c nhâ n viên đượ c gia cấp và đem cá c chứ c
nhà n tả n liệt và o là m nha mô n chính ngạ ch, tâ u lên xin là m định lệ. Vua phá n rằ ng : Việc
ấ y, nă m Minh Mệnh thứ 16 [1835], bộ Lạ i bà n xin phâ n biệt, đã đượ c Tiên đế tự tay phê
bả o, cho lờ i tâ u là phả i rồ i. Nay nên cứ theo thế mà là m, sao lạ i sinh ra nghị luậ n khá c đi
nữ a ? Duy có Tô n nhâ n phủ hiện đã đặ t ra cá c chứ c giữ việc, khô ng ví như ngà y trướ c
nữ a, thì Tô n nhâ n phủ nay cho đem lên là m Chính nha cho hợ p sự thể. Cò n thì đều theo
lệ nă m ấ y đã là m qua. Cò n như cá c viên đượ c thự hà m, thí thự , quyền thự và thí sai đều
chiểu theo hà m cũ mà là m”.

Lạ i dụ rằ ng : “Thà nh phá p về việc trí trị, tră m vua cũ ng giố ng nhau, mà noi theo phép cũ ,
lờ i dạ y xưa đã rõ rà ng. Hoà ng khả o ta, thô ng minh tự trờ i phú tính, cô ng họ c rấ t uyên
thâ m, trị vì 21 nă m, mộ t lò ng chă m lo, muô n việc chấ n chỉnh ; phà m nhữ ng lễ nhạ c phá p
độ đã là m ra, cô ng việc kiến thiết rõ rà ng đượ c đầ y đủ , khô ng việc gì là khô ng xét
nghiệm xưa và nay, rồ i họ p lạ i chọ n lấy nhữ ng cá i đã đú c kết. Cho nên chính sự tố t, phá p
độ hay, có thể để lạ i cho con chá u và là m khuô n phép cho muô n đờ i. Ta vâ ng nhậ n sự
phó thá c, vẫ n nghĩ việc noi theo phép lớ n củ a tổ tiên, để nố i đượ c tiếng tố t củ a đờ i
trướ c. Ta đương nghĩ cù ng vớ i cá c bề tô i trong ngoà i cù ng giữ quy mô đã có sẵ n, để
cù ng đượ c đến chỗ khô ng có lỗ i lệch gì. Mớ i đây, cứ theo như bộ Lạ i là m tậ p tâ u lên
nhữ ng nhâ n viên đá ng đượ c gia cấ p, lạ i đem cá c chứ c nhà n tả n liệt và o hà ng chính nha,
ta xuố ng Chỉ hiểu dụ , bả o phả i tuâ n theo lệ cũ mà là m rồ i. Song, ta cò n nghĩ : việc thiên
hạ khô ng phả i chỉ có mộ t mố i. Cá c ngườ i phụ ng hà nh ở dướ i, hoặ c cò n có ngườ i chưa
thể theo đượ c ý ấ y củ a ta. Vậ y truyền bả o cho cá c nha mô n trong Kinh ngoà i tỉnh : tự
đâ y về sau, phà m là m việc gì chưa có lệ nhấ t định và việc gì giố ng nhau mà là m tình lý
hơi khá c, tấ t phả i tuỳ nghi châ m chướ c, lấ y ý kiến củ a mình mà bà n xin, cũ ng khô ng hạ i
gì, để cho đều đượ c chu tấ t thoả đá ng. Ngoà i ra, việc gì từ khoả ng nă m Gia Long [1802-
1819], Minh Mệnh [1820-1840] đã có lệ nhấ t định và đã là m qua rồ i, thì chuẩ n cho sứ c
xuố ng cá c sở thuộ c khả o sá t lạ i cho kỹ cà ng, là m thà nh tắ c lệ, sau cứ theo thế mà là m.
Việc gì nên tâ u, thì trong tờ tâ u phả i viện dẫ n cho xác đá ng, nghĩ xin thi hà nh. Việc gì
nên buồ m lên, thì trong giấ y buồ m lên ấ y phả i kể ra rõ rà ng, buồ m lên phâ n biệt, khiến
cho mọ i ngườ i đều biết là chính sá ch ấ y bở i đâ u mà ra, việc gì cũ ng phả i có lệ thườ ng,
để đượ c noi theo hiến chương nhấ t định đến mã i lâ u dà i, giú p cho trị đạ o củ a nhà vua
đượ c tố t, hưở ng Phướ c thá i bình mã i mã i, há chẳ ng tố t ư ! Chớ nên tự là m ra vẻ thô ng
minh, cố biện luậ n cưỡ ng ép, là m cho rố i ren mà khô ng có ích gì cho việc cả .

Sai Tả tham tri bộ Cô ng Nguyễn Tri Phương, quyền lĩnh cô ng việc Thuỷ sư ở Kinh kỳ.

Miễn cho cá c thâ n cô ng ((1) Nhữ ng ngườ i họ gầ n trong Tô n thấ t và có tướ c cô ng.1) quỳ
lạ y ở Nộ i đình. Dụ rằ ng : Hoà ng thâ n như cá c thâ n cô ng Kiến An, Định Viễn, Diên Khá nh,
Điện Bà n, Thườ ng Tín, An Khá nh và Từ Sơn đều là em Hoà ng khả o ta, và là chú ta,
huố ng chi cá c thâ n cô ng ấ y tuổ i ngà y mộ t cao, lễ nên trọ ng đã i, há nên bắ t phả i ngà y
thườ ng chầ u hầ u, hơi mộ t tí là quỳ lạ y. Về phầ n cá c bậ c chú ấ y cố nhiên là theo đú ng lễ,
nhưng ta thì cả m thấ y khô ng yên lò ng. Cò n như nhữ ng khi triều hộ i và cá c điển lễ lớ n,
thì phậ n vua tô i cố nhiên phả i thế. Ta khô ng dá m lấ y lò ng riêng mộ t mình là m trá i quy
chế ngà n xưa. Đến như nhữ ng khi gọ i và o hỏ i han ở nộ i điện thì khá c hẳ n khi có điển lễ
ở nơi đạ i đình. Xưa có câ u : “Lễ là bở i sự phả i lẽ mà ra” đá ng nên châ m chướ c tuỳ nghi.
Vậ y chuẩ n định : Từ nay trở đi, phà m nhữ ng khi đượ c gọ i và o nộ i đình để hỏ i han hoặ c
đượ c ban thưở ng ngay ở ngự tiền, thì gia â n cho cá c thâ n cô ng bậ c chú khô ng phả i quỳ
lạ y, chỉ là m lễ mộ t vá i cũ ng đã đủ tỏ ra định phậ n vua tô i, và để cho có phâ n biệt vớ i cá c
quan mộ t chú t. Cá c thâ n cô ng nên hiểu rõ ý củ a ta kính ngườ i nhiều tuổ i, quý ngườ i
thâ n thuộ c, chớ nên khiêm tố n, tự nhú n mình quá . Phả i nên vui là m điều thiện để hưở ng
Phướ c tố t lâ u dà i, là m phên che cho nhà vua mã i mã i mớ i đượ c. Chuẩ n cho Nộ i cá c sao
lụ c đạ o dụ nà y, cấ p cho mỗ i vị mộ t bả n.

Cá c tỉnh Thanh Hoá , Nghệ An, Ninh Bình, Hưng Yên gạ o kém, vua cho lấ y giá hạ bá n cho
cá c tỉnh ấ y.

Sai quan Khoa đạ o là Đặ ng Quố c Lang và Mai Khắ c Mẫ n đi khá m và là m cô ng việc quâ n
điền ở tỉnh Bình Định. Khoả ng Minh Mệnh, sai quan đi quâ n cấ p ruộ ng ở tỉnh Bình Định.
Phầ n nhiều vì bọ n hương hà o bá chiếm, nên phầ n ruộ ng củ a ngườ i đượ c ruộ ng tố t,
ruộ ng xấ u khô ng đều nhau. Vì thế, dâ n tranh kiện lẫ n nhau trướ c sau có đến hơn 300 lá
đơn, đạ i để đều kêu về phầ n ruộ ng rộ ng hẹp, nhiều ít, xin chia từ ng xứ cấ p lạ i. Đến đây,
Tổ ng đố c là Đặ ng Vă n Thiêm (trướ c là Vă n Hoà ) xin cứ theo số ruộ ng mà dâ n trong hạ t
đã thú ra ấ y, chia là m hai phầ n đều nhau : mộ t phầ n sung cô ng, mộ t phầ n cho là m ruộ ng
tư, nhưng phả i chữ a lạ i địa bạ . Lạ i xin phá i hai viên quan ở Khoa Đạ o, có tiếng là hiền
nă ng cô ng chính, đi đến tỉnh ấ y, hộ i đồ ng để là m.

Vua dụ rằ ng : “Việc quâ n điền là việc lớ n, cố t để là m cho dâ n ai cũ ng có tà i sả n, ngườ i

già u ngườ i nghèo cù ng giú p lẫ n nhau. Thự c là phép hay củ a muô n đờ i. Nay bọ n hương
hà o, lý dịch thay đổ i thêm bớ t, chiếm lấ y tiện lợ i mộ t mình, là m cho dâ n nghèo hèn yếu,
khô ng nhờ và o đâ u đượ c, thì tuy là chia đều mà vẫ n khô ng đều, khô ng phả i là ý ban đầ u
đặ t ra phá p chế. Lờ i nghĩ xin củ a Đặ ng Vă n Thiêm tưở ng cũ ng khô ng phả i là khô ng có
chủ kiến. Nhưng là m việc chính trị, quý ở chỗ có thể thố ng. Chia từ ng đoạ n, tá ch là m đô i,
vị tấ t đã hay cả , toà n cấ p cho cù ng mộ t xứ , vị tấ t đã dở cả . Phả i khéo trù tính mà là m, bỏ
cá i khô ng hay để đến cá i hay là đượ c rồ i. Vả lạ i, bắ t đầ u sử a sang, cô ng việc bậ n nhiều,
có mộ t và i kẻ khô ng ra gì, thừ a cơ gâ y ra mố i tệ, thế tấ t nhiên là khô ng trá nh khỏ i. Bâ y
giờ nên tuỳ nghi châ m chướ c, bỏ nhữ ng sự gì quá lắ m mà thô i, hà tấ t phả i thay đổ i hết
cả , là m cho rố i ren lạ i thêm ná o độ ng phiền nhiễu mộ t lầ n nữ a”.

Vua bèn sai bọ n Quố c Lang đi đến Bình Định, hộ i đồ ng khá m xét để là m. Bọ n Quố c Lang
đến nơi, đầ u tiên trích ra nhữ ng việc khô ng thiệt hạ i gì lắ m, phê bác đơn đi, cò n thì đều
lấ y lờ i hiểu bả o, tuỳ việc phâ n xử , dâ n mớ i thô i khô ng tranh kiện nhau nữ a.
Đặ ng Vă n Thiêm lạ i tâ u rằ ng : Số ruộ ng tư, nhữ ng thử a linh tinh khô ng đầy mộ t sà o trở
xuố ng, cộ ng tấ t cả đượ c hơn 60 mẫ u, xin miễn cho khô ng phả i cắ t ra từ ng đoạ n để quâ n
cấ p. Vua đem việc ấ y hỏ i bộ Hộ là bọ n Thế Hiển và Nguyễn Trạ ch. Họ thưa rằ ng : Dâ n
trong hạ t đã xin đượ c tuỳ tiện, sổ sá ch cứ theo như cũ . Nếu đem số ruộ ng ấ y giao hết
cho bọ n điền chủ , thì sổ điền khô ng khỏ i mộ t phen thay đổ i. Thà nh ra thêm việc. Vả lạ i,
số ruộ ng thừ a lẻ, khô ng nhữ ng có thế mà thô i, nếu theo lờ i xin ấ y, thì ngoà i 300 lá đơn
ấ y lạ i cò n đơn khá c tớ i tấ p khiếu nạ i, phiền nhiễu khô ng biết thế nà o mà kể. Vua cho là
phả i mà phá n rằ ng : “Triều đình đố i vớ i dâ n, khô ng có ngạ i tiếc gì. Song nếu là m lạ i sổ
sá ch, khô ng khỏ i có sự bậ n rộ n, cầ u cho thô i hẳ n việc tranh nhau mà mố i tranh già nh
vẫ n khô ng thô i, khô ng phả i là là m cho dâ n bớ t sự tổ n phí vậ y. Ruộ ng đấ t lấ y sổ sá ch là m
nhấ t định, đem chia ra quâ n cấ p là phả i”. Khi bọ n Quố c Lang về, vua khen là là m đượ c
gọ n việc.

Cho : Quậ n chú a Ngọ c Vâ n((1) (2) Bọ n Ngọ c Vâ n là con gá i củ a Nặ c Chă n, chú a nướ c Cao
Miên. Sau khi Nặ c Chă n chết khô ng có con trai, Minh Mạ ng bèn phong cho bọ n Ngọ c Vâ n
là m Quậ n chú a hoặ c Huyện quâ n. (Thự c lụ c chính biên. Kỷ III, quyển IV, tờ 18a-19b).1)
1.000 quan tiền, Huyện quâ n Ngọ c Thu và Ngọ c Nguyên(2) mỗ i ngườ i 500 quan tiền.
Bọ n Ngọ c Vâ n tự nghĩ rằ ng mình đượ c â n phong mà trướ c đâ y ở bộ bà n việc mặ c á o
tang, lạ i khô ng kể đến mình, trong lò ng thắ c mắ c, đem việc ấ y nó i vớ i tỉnh thầ n, tỉnh
thầ n khô ng biết cho để tang thế nà o, đem việc ấ y tâ u lên. Vua phá n rằ ng : “Hiện nay việc
đá nh dẹp ở nơi biên thuỳ chưa xong, từ Tướ ng quâ n và Tham tá n trở xuố ng cò n phả i
mặ c đồ nhung phụ c. Bọ n Ngọ c Vâ n là nữ lưu chưa nên cho để tang trướ c tướ ng sĩ, hã y
đợ i khi xong việc binh, rồ i sẽ bà n là m cũ ng chưa muộ n”.

Đặ t thêm mộ t phủ Hoà Thịnh và hai huyện Tâ n Thịnh và Bình Long ở tỉnh Gia Định.
Tỉnh thầ n Gia Định cho là tỉnh ấ y ngườ i nhiều đấ t rộ ng, xin tuỳ theo địa thế chia đặ t
thêm phủ huyện để tiện việc thố ng trị. Vua nghe theo. (Trích lấ y hai tổ ng Hoà Đồ ng, Hoà
Lạ c củ a huyện Tâ n Hoà , chia là m bố n tổ ng Hoà Đồ ng thượ ng, Hoà Đồ ng hạ , Hoà Lạ c
thượ ng, Hoà Lạ c hạ , theo tên cũ , gọ i là huyện Tâ n Hoà , đặ t phủ Hoà Thịnh để kiêm lý.
Phủ lỵ đặ t ở thô n Thuậ n Nghĩa. Lấ y hai tổ ng Thịnh Hộ i, Thịnh Mụ c chia là m bố n tổ ng
Thịnh Hộ i thượ ng, Thịnh Hộ i hạ , Thịnh Mụ c thượ ng, Thịnh Mụ c hạ , đặ t là m huyện Tâ n
Thịnh, lệ thuộ c và o phủ Hoà Thịnh, đặ t huyện lỵ ở thô n Bình Quý. Lạ i trích lấ y 60 xã
thô n ở huyện Bình Dương, 8 thô n ở huyện Tâ n Long, 6 thô n ở huyện Cử u An, chia là m 4
tổ ng Bình Thịnh thượ ng, Bình Thịnh hạ , Cầ u An thượ ng, Cầ u An hạ , đặ t là m huyện Bình
Long, lệ thuộ c và o phủ Tâ n Bình, đặ t huyện lỵ ở thô n Tâ n Thá i. Về việc chi dù ng cô ng
cho bọ n lạ i, lệ củ a 3 nha nà y đều theo như lệ cá c phủ huyện thuộ c ngạ ch giả n khuyết).

Thự phủ là Lê Quang Huyên đá nh tan bọ n thổ phỉ ở Kiên Giang. Trướ c đây, bọ n thổ dâ n
ở huyện Kiên Giang nổ i dậ y, bị quan quâ n mấ y lầ n tiễu diệt, bọ n giặ c trố n thoá t là lũ tên
Suy, tên Số c (nguyên trướ c là m An phủ sứ ) lạ i họ p đồ đả ng liên kết vớ i nhau, mưu toan
gâ y việc. ở tỉnh phá i cho trú phò ng thự Phó quả n cơ Nguyễn Vă n Điều cù ng vớ i quyền
sung Phó cơ Nguyễn Quỳnh, Cai độ i Nguyễn Trọ ng, nhiếp huyện Trầ n Vă n Tậ p hẹn ngà y
cù ng nhau đi tiễu diệt. Vă n Điều đi trướ c, gặ p giặ c, liền đá nh nhau. Quỳnh nghe thấ y
tiếng sú ng thì dừ ng lạ i. Trọ ng và Tậ p lạ i trù ng trình đi sau. Vă n Điều quâ n ít, khô ng địch
nổ i, cố sứ c đá nh, bị chết ở trậ n tiền. Các viên biền và binh đinh bị giặ c bắ n chết 19 ngườ i
; bỏ mấ t hai cỗ sú ng quá sơn. Việc đến tai vua, Quỳnh, Trọ ng và Tậ p đều bị cá ch chứ c,
phá t phố i là m quâ n tiền khu gắ ng sứ c là m việc để chuộ c tộ i. Truy tặ ng cho Vă n Điều
chứ c Phó quả n cơ. Huyên ở Hà Châ u đượ c tin bá o lậ p tứ c cù ng vớ i Lã nh binh Đoà n
Quang Mậ t đem 600 binh dõ ng đi đườ ng biển tiến đến. Bọ n Thổ phỉ và Thanh phỉ họ p
nhau đó ng đồ n ở cá c xứ Cây Trâ m, Cù Hoá và Lã ng Tượ ng (đều là tên đấ t thuộ c huyện
Kiên Giang) từ ng đà n từ ng lũ , hà ng nghìn hà ng tră m tên, nương chỗ hiểm, dà n quâ n
chố ng lạ i. Quan quâ n hă ng há i đua nhau tiến lên trướ c để đá nh. Tô n Thấ t Nă ng do kinh
phá i đến, bắ n hai phá t sú ng “Đạ i luâ n xa” ((1) Đạ i luâ n xa : xe bá nh lớ n chở sú ng.1), bọ n
giặ c bị chết luô n 17 đứ a, hoả ng sợ chạ y tan. Quan quâ n cà n quét luô n mấ y ngà y, phá tan
sà o huyệt, đố t hết đồ n trạ i, ba lầ n đá nh ba lầ n đượ c cả . Huyên đượ c khai phụ c 2 cấ p,
Quang Mậ t đượ c gia quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ , mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1 cá i nhẫ n và ng.
Tô n Thấ t Nă ng đượ c thưở ng thụ Quả n cơ, kỷ lụ c 2 thứ , 1 nhẫ n và ng, 1 kim bà i, 5 đồ ng
ngâ n tiền hạ ng lớ n. Từ Suấ t độ i Mai Vă n Tích trở xuố ng đều đượ c thưở ng kỷ lụ c. Cá c
biền binh đượ c thưở ng chung 300 quan tiền. Hơn 700 ngườ i Kinh, Thổ và Thanh ra thú .
Sứ c cho đượ c tuỳ tiện an nghiệp. Trầ n Vă n Tậ p vì có cô ng chiêu dụ dâ n, vỗ về đắ c lự c,
đượ c tha cho khô ng phả i tò ng quâ n nữ a, đượ c lưu ở huyện để cố sứ c chiêu tậ p. Sau đó
bọ n giặ c lạ i rủ nhau tụ họ p ở hạ t Quả ng Biên. á n phủ sứ Lê Quang Nguyên cù ng vớ i Vệ
uý Nguyễn Vă n Do và Phó cơ Nguyễn Tú c đá nh đuổ i đượ c. Bọ n Nguyên mỗ i ngườ i đượ c
thưở ng kỷ lụ c 1 thứ .

Vua thấ y thà nh Trấ n Tâ y chậ m bá o tin về cô ng việc ở biên giớ i, truyền cho bọ n Tướ ng
quâ n Trương Minh Giả ng, Tham tá n Lê Vă n Đứ c, Kinh lượ c Phạ m Vă n Điển, Tham tá n
Nguyễn Tiến Lâ m, và Tá n lý Nguyễn Cô ng Trứ lậ p tứ c đem sự trạ ng dẹp giặ c tâ u lên. Lạ i
că n cứ và o số hương dũ ng hiện đã gọ i ra, chướ c lượ ng xem nên để lạ i hay nên thả ra về,
nơi nà o thiếu cũ ng khô ng gọ i ra bổ sung nữ a.

Sau đó , bọ n Giả ng dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Từ khi thà nh Trấ n Tâ y khô ng yên, đến nay đã hơn
sá u thá ng, mà nơi biên thuỳ chưa đượ c yên tĩnh, để nhà vua phả i sớ m trưa vấ t vả , thự c
là lỗ i củ a bọ n thầ n, khô ng thể chố i đượ c. Duy bọ n Thổ nhâ n xuẩ n độ ng, khô ng nhữ ng 10
phủ 23 huyện trong hạ t đều là m giặ c cả , lan cả đến trong địa hạ t cá c tỉnh Gia Định, Định
Tườ ng, An Giang, Hà Tiên, và Biên Hoà , bọ n lớ n đến hà ng nghìn, bọ n nhỏ chẳ ng kém và i
tră m. Thổ mụ c cá c nơi thú c đẩy phiến hoặ c cá c thổ dâ n, tự lậ p bè đả ng, khô ng phụ c
thuộ c lẫ n nhau. Lú c đầ u, chú ng nhờ nướ c Xiêm viện trợ , lạ i rủ rê cá c tên tộ i phạ m trố n
đi là lũ giặ c Ma, giặ c Cố , giặ c Y, giặ c Yết cù ng họ p lạ i giú p nhau là m bậ y. Chú ng cho là
vâ y cá nh nhiều đô ng, địa thể hiểm trở quan quâ n khô ng là m gì đượ c. Từ trậ n đá nh ở Sa
Tô n, ngườ i Xiêm bị thua chạ y tan. Xiêm mụ c là Phi Nhã Chấ t Tri từ trấ n Hả i Tâ y rú t về,
thì bọ n chú ng đều trố n và o rừ ng rậ m, sợ quâ n ta lù ng bắ t đến cù ng, mưu tính cố chết để
giữ . Từ cá c phủ Sơn Tĩnh, Hả i Tâ y và Hả i Đô ng trở xuố ng, hai bên bờ dọ c sô ng, cho đến
cả nhữ ng nơi hiểm yếu lợ i hạ i ở bố n xung quanh gầ n hạ t ấ y đặ t ra đồ n bả o từ ng đoạ n
mộ t, lú c xuấ t hiện, lú c rú t đi, khô ng chừ ng mự c nà o. Chỉ vì địa thế rấ t rộ ng lớ n, cho nên
bọ n chú ng nương tự a và o đó là m mạ ng số ng. Quâ n ta đá nh mạ n Đô ng thì chú ng trố n
sang mạ n Tâ y, lấ p đượ c chỗ nọ thì hở chỗ kia. Phà m nhữ ng nơi chú ng tụ họ p đều là
rừ ng rậ m câ y kín, xen và o đó nhữ ng chằ m sâ u đầ m lớ n, quan quâ n khô ng thể tiến
nhanh đượ c. Ngoà i đấ y ra, cỏ rậ m ngậ p mắ t, cá t bụ i mù trờ i, lạ i thêm nắ ng nó ng dữ quá ,
quâ n đi suố t ngà y khô ng chỗ nà o có hớ p nướ c để uố ng. Vả lạ i, khô ng có ngườ i là m trinh
sá t và dẫ n đườ ng, tình thế củ a giặ c hư thự c thế nà o, đườ ng đi khó dễ ra sao, khô ng là m
thế nà o mà biết đượ c. Huố ng chi lạ i, quâ n mang lương đi, chỉ cung cấ p đủ 4 - 5 ngà y,
nhỡ ra có khi khô ng cung cấ p nố i tiếp đượ c lương thự c, bắ t buộ c phả i đem quâ n trở về.
Cung cách tiến lui, xét ra có nhiều sự khô ng tiện. Thể theo đứ c ý củ a triều đình, chú ng
tô i đã dù ng nhiều cá ch để chiêu phủ , nhưng bọ n chú ng nhấ t hướ ng mê hoặ c, từ trướ c
đến giờ , tuyệt nhiên khô ng có mộ t đứ a nà o ra thú cả ! Chắ c rằ ng trong hằ ng tuầ n, hằ ng
thá ng khô ng thể dẹp xong đượ c bọ n giặ c nà y. Nếu để chậ m đến thá ng 4, thá ng 5 trở đi
thì khi ấ y đương kỳ mưa lụ t, quâ n đi lạ i cà ng khó khă n lắ m. Cò n đến việc lương ă n củ a
quâ n, cả hạ t nà y chi dù ng mỗ i thá ng tiền và thó c đều đến hơn 2 vạ n 6 - 7 nghìn. Từ
trướ c đến giờ , vẫ n nhờ ở tỉnh An Giang chở đến cấ p cho, nhưng đi đườ ng sô ng, thế
nướ c chả y xiết, ngượ c dò ng nướ c đi lên, khô ng khỏ i tố n mấ t nhiều ngà y ; hai bên bờ dọ c
sô ng cò n có bọ n giặ c là m ngă n trở mộ t chú t, tấ t phả i phá i quâ n đi hộ tố ng, mớ i giữ đượ c
khô ng có sự lo ngạ i. Nay ở Ba Xuyên đương có việc, thì quâ n như hiện nay, buộ c phả i do
mộ t mình tỉnh An Giang vậ n chở cung cấp như trướ c, lạ i cầ n phá i mộ t đạ o thuyền binh
để là m cô ng việc á p tả i lương thự c. Lạ i như, nhữ ng phủ bả o ở địa đầ u các phủ Sơn Tĩnh
và Hả i Đô ng, địa thế xa cá ch nhau, để quâ n đó ng giữ , thì chẳ ng qua ngồ i giữ mộ t vò ng
đấ t khô ng, mà mỗ i thá ng phả i chuyên chở tiếp tế lương thự c, chỉ thêm cho sự á p tả i khó
nhọ c. Lũ thầ n sớ m khuya hết lò ng hết sứ c nghĩ ngợ i, chưa biết là m thế nà o cho đượ c
thoả đá ng, nên mớ i chậ m việc tấ u bá o. Việc biên giớ i mộ t ngà y nà o chưa yên, thì mộ t
ngà y ấ y cò n là trá ch nhiệm củ a lũ thầ n, chứ đâ u dá m ngạ i sự khó nhọ c, sợ việc nguy
hiểm, để nhà vua phả i lo ngạ i đến việc trô ng về miền Tâ y ! Vì sự thế khó , nên phả i chậ m,
khô ng giố ng như nă m trướ c, bọ n thổ mụ c, thổ dâ n cò n đều là nhữ ng kẻ vẫ n thầ n phụ c
xưa nay, sự thế cò n dễ hơn.

Vua dụ rằ ng : “Nhữ ng câ u nó i trong tờ sớ , có nhiều chỗ chưa đượ c thoả mã n lò ng ngườ i.

Bọ n giặ c Man, Thổ , là nhữ ng kẻ trố n chết chạ y và o rừ ng rậ m, tưở ng cũ ng dễ đá nh, mà
lạ i nó i rằ ng chưa biết ngà y nà o xong việc, thế thì việc quâ n việc nướ c, hằ ng ngà y chi phí
rấ t nhiều, binh và dâ n đều khố n, đến ngà y nà o cho xong việc ? Bọ n cá c khanh đều là bề
tô i giỏ i, tưở ng lâ u ngà y, đã từ ng trả i ở trong Kinh, ngoà i tỉnh. Ta mớ i lên nố i ngô i, tuy â n
tín chưa đượ c mọ i ngườ i tin, nhưng cũ ng chưa từ ng dá m lỗ i đạ o thể tấ t đến ngườ i là m
tô i. Thế mà tính đố t ngó n tay đến nay đã nử a nă m rồ i, mà cò n cầ m cự vớ i bọ n giặ c mọ n
mã i, hoặ c giả ta đố i vớ i cá c khanh chưa hết đạ o chă ng ? Nếu khô ng phả i thế, thì sao lạ i
chậ m chạ p đến thế ? Tuy rằ ng địa thế rộ ng lớ n, chạ y khắ p nú i mà tìm giố ng thú , sự thế
cũ ng có chậ m và khó thự c. Song, các khanh đều là nhữ ng ngườ i lậ p cô ng ở nơi biên tá i,
cơ mưu cô ng việc đã quen, sao lạ i khô ng thể vậ n dụ ng mộ t cơ mưu, quyết định mộ t
phương kế để cho cô ng trướ c đượ c trọ n, mà lạ i ngồ i yên để cho quâ n lính thà nh biếng
nhá c, lương thự c bị tố n phí, hoặ c để cho nướ c lá ng giềng thấ y thế khinh nhờ n, sinh lò ng
dò m dỏ , thì ta cò n trô ng mong gì nữ a. Kể ra, thế tuy có khó dễ, nhưng việc binh cầ n phả i
biến thô ng, hoặ c nên trướ c chỗ khó mà sau chỗ dễ, hoặ c nên bỏ nơi xa mà đá nh nơi gầ n,
khô ng nên mộ t mự c câ u nệ. Nếu cứ đó ng lạ i mộ t chỗ , suố t ngà y khô ng là m đượ c gì, sao
bằ ng hã y mưu tính chỗ dễ đá nh đã , rồ i sau đá nh đến chỗ khó là hơn. Hiện nay, huyện Ba
Xuyên ở An Giang cò n có bọ n giặ c xuẩ n độ ng, Dương Vă n Phong tuy nhiền lầ n bá o tin
thắ ng trậ n, nhưng chưa dẹp yên đượ c hết, cò n đương lấ y thêm biền binh ở Trấ n Tâ y
đem về để hộ i tiễu. Về địa hạ t Nam Sinh, Nam Thá i, dư đả ng củ a giặ c vẫ n thườ ng
thườ ng ra và o thì thụ t ở quã ng Thô ng Bình và Quang Hoá . Bọ n Nguyễn Vă n Trọ ng,
Trương Vă n Uyển hợ p quâ n bao vâ y, cũ ng chưa quét sạ ch đượ c. Hai việc nà y cũ ng là
quan trọ ng khẩ n cấ p. Nay chuẩ n cho : Lê Vă n Đứ c trích lấ y hơn 1.000 biền binh trở về
An Giang, thố ng suấ t trô ng coi việc đi lù ng bắ t giặ c ở 2 xứ An Giang và Hà Tiên ; Nguyễn
Tiến Lâ m đem 1.000 biền binh từ Trấ n Tâ y đi gấ p đườ ng về Nam Ninh, cù ng vớ i đạ o
quâ n củ a bọ n Nguyễn Vă n Trọ ng, Trương Vă n Uyển định ngà y cù ng họ p lạ i, ba đườ ng
đá nh ậ p lạ i. Cò n ở Trấ n Tâ y thì hiện đã có bọ n Phạ m Vă n Điển, Trương Minh Giả ng,
Nguyễn Cô ng Trứ , Cao Hữ u Dự c và Đinh Vă n Huy, cũ ng nên chướ c lượ ng cơ nghi, tuỳ
thế chia đi đá nh dẹp ; hoặ c thừ a lú c bọ n giặ c khô ng ngờ , đem quâ n đến đá nh ú p, hoặ c
đố t chá y nhữ ng nơi chứ a để củ a giặ c, để chú ng khô ng cò n trô ng nhờ lương thự c và o
đâ u đượ c. Trong 3 cơ An man, đã có lò ng quy thuậ n, nên gia tâ m vỗ về, chọ n lấ y ngườ i
nà o thô ng thuộ c đườ ng tắ t, dù ng là m hướ ng đạ o. ở Sơn Tĩnh và Hả i Đô ng tuy là mộ t
vò ng đấ t khô ng, nhưng cũ ng khô ng nên vứ t bỏ , phả i đặ t quâ n đó ng giữ , để tính việc tố t
đẹp cho sau nà y. Phả i liệu lượ ng chỉ lưu lạ i độ trên dướ i 1.000 quâ n, đủ chố ng giữ thô i,
bấ t tấ t phả i lưu lạ i nhiều quâ n là m gì, để nhẹ đỡ việc vậ n lương. Hả i Tâ y là nơi địa đầ u
trọ ng yếu, phả i đặ t đồ n đó ng quâ n, để phò ng giữ sự quấ y rố i bên ngoà i. Đó là ý kiến củ a
ta biết đến đâ u, thì bả o rõ đến đó để cá c khanh liệu thô i. Nếu cá c khanh có mưu kế gì
hay hơn thế nữ a, cũ ng cứ đượ c phép bà y tỏ rõ rà ng rồ i cho chạ y ngự a trạ m đem về tâ u
lên ta biết, để tuỳ nghi mà là m cho đượ c thoả đá ng, chứ đừ ng nên họ p cả ở mộ t nơi, chỉ
ngồ i đấy là m mấ t cả thờ i cơ, cô ng việc. Các tướ ng sĩ mộ t ngà y chưa đượ c nghỉ vai, thì ta
mộ t ngà y chưa đượ c yên giấ c. Lũ cá c khanh phả i nghĩ lắ m mớ i đượ c”. Sau đó , dò xét ra
Xiêm mụ c là Chấ t Tri muố n lạ i đến Trấ n Tâ y mưu lậ p Nặ c Ong Giun là m Cao Miên
trưở ng. Bọ n Giả ng đem việc ấ y tâ u lên. Vua lạ i sai Lê Vă n Đứ c và Nguyễn Tiến Lâ m hã y
tạ m ở lạ i Trấ n Tâ y để bà n tính là m việc.

Bớ t thuế tô cho nhữ ng ruộ ng mù a thu nă m ngoá i bị mấ t mù a ở cá c tỉnh Thanh Hoá ,

Nghệ An, Hà Nộ i, Ninh Bình, Nam Định, Hưng Yên, Hả i Dương, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh.
Nhữ ng thuế nà o phả i nộ p, cho dâ n đượ c chiết nộ p bằ ng tiền.

Sai Viên ngoạ i lang ở Nộ i vụ phủ là Nguyễn Vă n Cô ng đi thuyền Phấ n bằ ng sang Hạ

Châ u((1) Tứ c là Xin-ga-po (Singapour).1) có việc cô ng.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển iv

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a xuâ n, thá ng 2, ban lịch Hiệp kỷ về nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t.

Cho Hoà ng tử thứ hai (tứ c Hoà ng thượ ng ngà y nay)((1) Chỉ Tự Đứ c [1848-1883].1) ra ở
giả ng đườ ng để họ c tậ p.

Cấ p lương hằ ng nă m cho cá c hoà ng tử , hoà ng nữ và cung nhâ n, bắ t đầ u từ mồ ng 1 thá ng

giêng nă m ấ y.

Định lệ cung đố n cho cá c hoà ng tử từ ngà y ra nhà giả ng đườ ng họ c tậ p (mỗ i thá ng 39
câ n dầ u, 6 câ n 9 lạ ng sá p ong, 1 câ n 14 lạ ng chè tà u, 2 chĩnh nướ c mắ m, 600 câ n củ i,
150 câ n than, 1 phương muố i).
Đú c sá ch và ng, ấ n và ng về lễ tấ n tô n (sá ch là m 9 tờ bằ ng và ng 10 tuổ i, mỗ i tờ dà i 6 tấ c 3
phâ n 4 ly, rộ ng 3 tấ c 5 phâ n 1 ly, câ n nặ ng hơn 97 lạ ng. ấ n dù ng thứ và ng từ 5 đến 8
tuổ i, câ n nặ ng hơn 111 lạ ng) là m sá ch bằ ng gỗ thơm, ấ n bằ ng gỗ thơm (dù ng gỗ thơm
bạ ch đà n), sá ch bọ c bằ ng lụ a, ấ n bọ c bằ ng lụ a (dù ng thứ gấ m đoạ n tố t nhấ t, thêu kim
tuyến, bá t bả o và rồ ng ổ nhỏ ).

Bộ Lễ dâ ng cá c chữ quố c huý :

- Khi là m vă n thì đổ i dù ng chữ khá c, khi đọ c thì đọ c trá nh sang â m khá c, tên ngườ i, tên
đấ t khô ng đượ c dù ng gồ m có 3 chữ sau đâ y :

Chữ : về tả là chữ nhậ t (¤é ), ở giữ a là chữ phương ( ), bên hữ u là chữ tứ c chữ tuyền
( ). Chữ , trên là chữ nhậ t ( ), bên tả là chữ cá ch ( ), bên hữ u là chữ trù ng ( ), tứ c là
chữ dung ( ). Chữ , bên trên là chữ miên ( ), bên dướ i là chữ thị ( ), tứ c là chữ Tô ng (
).

- Các chữ đồ ng â m, khi là m vă n thì tuỳ nghĩa trong câ u vă n đổ i dù ng chữ khá c, khi đọ c
thì đọ c sang â m khá c, tên ngườ i, tên đấ t đều khô ng đượ c dù ng, gồ m có 21 chữ :

Chữ , bên tả là chữ ngọ c ( ), ở giữ a chữ phương ( ), bên hữ u chữ , tứ c là chữ Tuyền (
). Chữ , bên tả là chữ mụ c ( ), ở giữ a là chữ phương ( ), bên hữ u là chữ , tứ c là chữ
Tuyền ( ).

Chữ , bên tả là chữ ngư ( ), ở giữ a là chữ phương ( ), bên hữ u là chữ , tứ c chữ
Tuyền ( ).

Chữ , bên tả là chữ nhâ n ( ), bên hữ u trên chữ miên ( ), dướ i liền vớ i chữ thị ( ), tứ c là
chữ Tô ng ( ).

Chữ , bên tả là chữ y ( ), bên hữ u trên là chữ miên ( ), dướ i liền vớ i vớ i cố c ( ), tứ c là

chữ Dung ( ).
Chữ , bên tả là chữ ngọ c ( ), bên hữ u trên là chữ miên ( ), dướ i liền vớ i chữ cố c ( ),
tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ xa ( ), bên hữ u trên là chữ miên ( ), dướ i liền vớ i chữ cố c ( ), tứ c
là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ kim ( ), bên hữ u trên là chữ miên ( ), dướ i liền vớ i chữ cố c ( ),
tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ kim ( ), bên hữ u, trên là chữ nghiễm ( ), dướ i liền vớ i chữ tú c ( ),
tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ mộ c ( ), bên hữ u, trên là chữ miên ( ), dướ i liền vớ i chữ cố c ( ),
tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ xa ( ), bên hữ u là chữ cô ng ( ), tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ nghiễm ( ), liền vớ i chữ tú c ( ), bên hữ u chữ ấ p ( ), tứ c là chữ

Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ nghiễm ( ), dướ i liền vớ i chữ tú c ( ), bên hữ u chữ qua ( ), tứ c là
chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ thuỷ ( ), giữ a chữ cá ch ( ), bên hữ u là chữ trù ng ( ), tứ c là chữ
Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ thuỷ ( ), bên hữ u là chữ nghiễm ( ), dướ i liền vớ i chữ tú c ( ), tứ c
là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ cá ch ( ), bên hữ u là chữ trù ng ( ), tứ c là chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ tâ m ( ), bên hữ u là chữ nghiễm ( ), dướ i liền vớ i chữ tú c ( ), tứ c là
chữ Dung ( ).

Chữ , bên tả là chữ ngư ( ), bên hữ u là chữ nghiễm ( ), dướ i liền vớ i chữ tú c ( ), tứ c
là chữ Dung ( ).

Chữ , trên là chữ nhậ p ( ), dướ i là chữ vương ( ), tứ c là chữ Tuyền ( ).

Chữ , bên tả là chữ ngư ( ), bên hữ u, trên là chữ bạ ch ( ), dướ i liền vớ i chữ thuỷ ( ),
tứ c là chữ Tuyền ( ).

Chữ , bên tả là chữ trù ng ( ), bên hữ u, trên là chữ bạ ch ( ), dướ i liền vớ i chữ thuỷ
( ), tứ c là chữ Tuyền ( ).

- Các chữ cù ng â m mà lạ i có â m khá c nữ a, khi đọ c thì đọ c sang â m khá c, là m vă n thì viết

bớ t nét đi, tên ngườ i, tên đấ t khô ng đượ c dù ng, gồ m có 27 chữ như sau :

Cá c chữ : , , , , , , , , , , , , ,
, , ,

, , , , , , , , .

- Các chữ â m hơi giố ng nhưng khô ng giố ng lắ m, khi đọ c thì cứ đọ c â m chính củ a nó , là m
vă n thì cho viết bớ t đi mộ t nét, gồ m có 7 chữ như sau :

Cá c chữ : , , , , , , .

- Các chữ khi là m vă n phả i viết chữ xuyên ( ) lên trên chữ ấ y, khi đọ c thì đọ c trạ nh
sang tiếng khá c, tên ngườ i, tên đấ t khô ng đượ c dù ng, gồ m hai chữ nhau sau :
Chữ , trên là chữ hoa ( ), dướ i là chữ thậ p ( ), tứ c là chữ Hoa ( ).

Chữ , trên là chữ miên ( ), dướ i là chữ quá n ( ), tứ c là chữ Thậ t ( ).

- Chữ , khi là m vă n phả i bớ t nét, khi đọ c trạ nh sang â m khá c, tên ngườ i, tên đấ t khô ng
đượ c dù ng có mộ t chữ :

Chữ , trên là chữ thả o ( ), dướ i là chữ hoá ( ), tứ c là chữ Hoa ( ).

Lạ i xin đổ i Tô n nhâ n phủ là Thâ n đà i, Tô n thấ t là m Kinh thấ t.

Vua dụ rằ ng : Tô i con tô n kính vua cha, nên mớ i kiêng tên huý, là lễ phả i nên thế. Song,
cầ n nên phâ n biệt, bả o cho rõ rà ng, để mọ i ngườ i biết kính mà kiêng huý, mớ i có thể
truyền lạ i cho sau nà y. Nếu nhấ t nhấ t câ u nệ, chữ gì cũ ng cấ m cả , thì là m thế nà o phâ n
biệt đượ c ? Ta nhớ lạ i khi cò n bé, hồ i niên hiệu Gia Long, Hoà ng khả o ta ẵ m ta đến là m
lễ chá u ra mắ t ô ng, Thế tổ Cao hoà ng đế ta mừ ng mớ i có chá u đích tô n, chuẩ n cho lấ y bộ
“nhậ t” ( ) đặ t tên. Hoà ng tổ chính tay viết chữ “dung” trên là chữ nhậ t ( ), dướ i về bên
tả là chữ cá ch ( ), bên hữ u là chữ trù ng ( ), tứ c là chữ Dung ( ) để cho đặ t tên. Về sau,
hoà ng tộ c ngà y mộ t đô ng nhiều, Hoà ng tổ ta định là m ra phả đặ t tên, cho rõ chi phá i gầ n
hay xa, để dò ng dõ i nhà vua đượ c tỏ rõ đến muô n nă m. Tiếc rằ ng chưa kịp là m. Hoà ng
khả o ta noi theo chí ngườ i trướ c, bắ t chướ c nhà Chu ngà y xưa. Để bó i xem số nă m
hưở ng quố c, số đờ i truyền nố i, bèn đặ t ra bà i thơ, chia ra thế hệ về dò ng vua, thế hệ về
dò ng cá c phiên vương, để phâ n biệt kẻ thâ n ngườ i sơ. Mộ t chữ trên thì lấ y chữ trong bà i
thơ để chia thế thứ , mộ t chữ dướ i đều chọ n theo bộ để phâ n biệt là cù ng ngang vai. Bà i
thơ về dò ng là m vua rằ ng :
“Miên hồ ng ưng bả o vĩnh

Bả o quý định long trườ ng,

Hiền nă ng kham kế thuậ t,

Thế thuỵ quố c gia xương” ((1) Nghĩa là : dà i lớ n giữ ngô i bá u đượ c lâ u, hưở ng ngô i tô n
quý lâ u dà i thịnh vượ ng, bậ c hiền nă ng đều nố i chí noi việc, đờ i đờ i có điềm hay, nướ c
thịnh tố t.1).

Cho nên mớ i có mệnh lệnh cho đặ t tên 2 chữ ( ) ((2) Miên Tô ng, tên củ a Thiệu
Trị.2). Vả lạ i, đã đượ c điện dụ rằ ng : “Phả i nên cà ng thêm cả nh tỉnh để nhậ n lấy tên tố t
đẹp nà y”. Hoà ng khả o ta lạ i thâ n soạ n ra 20 chữ về bộ “nhậ t”, cấ t trong hò m chằ ng dâ y
và ng, để truyền lạ i cho ngườ i nố i sau. Hoà ng khả o ta lạ i là m bà i tự a có câ u rằ ng : “Đến
lú c nà o nố i ngô i, mớ i nên lấ y mộ t chữ là m tên. Đặ t bộ “nhậ t” là Mặ t Trờ i, lấ y ý nghĩa Mặ t
Trờ i tượ ng trưng cho vua, và lấ y tên đặ t cho lú c bé là m tên tự . Kính vâ ng lờ i đấy”. Đến
khi ta vâ ng theo di mệnh, lên nố i ngô i bá u, kính cá o ban thờ Hoà ng khả o, thâ n đem cá c
đạ i thầ n kính cẩ n mở hò m chằ ng dâ y và ng, kính theo mệnh lệnh củ a Hoà ng khả o khi
cò n sinh thờ i, lấ y chữ về đờ i thứ 1 (bên tả là chữ nhậ t , ở giữ a là chữ phương , bên
hữ u là chữ , tứ c là chữ Tuyền là m tên ; kính cá o nhà tô n miếu, tâ u lên đứ c Thá nh
tổ mẫ u Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng hậ u biết, và lấ y tên ta đặ t cho từ lú c bé là m tên
tự . Thế mớ i biết là ý củ a Hoà ng khả o ta sâ u xa nhiệm nhặ t : ngà y trướ c đặ t tên hai chữ ,
là lấ y nghĩa rằ ng mong cho tô ng thố ng đượ c lâ u dà i, để giao phó cho trá ch nhiệm ngà y
nay đó . Nghĩ lạ i ngà y xưa tổ khả o đặ t cho ta tên tố t đẹp nà y, đều có ngụ ý ở trong, xiết
bao thương cả m, khó c chả y nướ c mắ t. Nay bộ Lễ bà n dâ ng chữ huý, nhâ n thể ta kể
chuyện lạ i, để ghi lò ng cả m nhớ củ a ta. Tự u trung lờ i bà n về tên huý, tên tự , bộ Lễ đều
xin nhấ t khá i cấ m khô ng đượ c dù ng, thì khô ng tỏ rõ đượ c ý nghĩa củ a Hoà ng khả o ta về
việc đặ t tên huý, tên tự cho ta, mà nghìn muô n đờ i về sau, cô ng đứ c củ a tổ tô ng, con
chá u biết xưng hô ra là m sao ? Ngà y xưa có câ u nó i rằ ng : “Chỉ kiêng tên huý chứ khô ng
kiêng tên tự ”. Thá i Tô ng nhà Đườ ng tên huý là Thế Dâ n, cho nên bộ Dâ n đổ i là m bộ Hộ ,
cò n có thể nghe đượ c, đến sau có tên xưng là Đạ i Tô ng((1) Đạ i Tô ng : mộ t vua nhà
Đườ ng.1) thì khô ng lấ y ý nghĩa gì. Vì tên huý và tên tự khô ng chia ra rõ rà ng, nên con
chá u cũ ng khó mà kiêng trá nh đượ c. Nay bộ Lễ cá c khanh lạ i vì chữ tên tiểu tự củ a
ta((2) Tiểu tự củ a Thiệu Trị là Miên Tô ng.2), xin đem Tô ng nhâ n phủ đổ i là m Thâ n đài,
đã là tú ng chữ , huố ng chi lạ i xin đổ i Tô ng thấ t là m Kinh thấ t, thì cà ng quê hủ quá ! Như
thế, lấ y gì là m lờ i xác đá ng để bả o rõ cho đờ i sau ? Nay định : chữ tên củ a ta là chữ Dung
( ), khi là m vă n thì đổ i là m chữ Hy ( ), chữ Tuyền ( ) thì đổ i là m chữ Minh ( ), cò n
chữ tiểu tự là Miên Tô ng ( ) thì khi là m vă n hay khi xưng hô , chỉ cấ m khô ng đượ c
dù ng 2 chữ liền mà thô i. Nếu chỉ dù ng 1 chữ Tô ng ( ) thì khi dù ng và o việc tế trờ i, tế
tô n miếu thì cứ theo đú ng mặ t chữ mà viết. Cò n về chứ c chế hay là m vă n phả i dù ng đến,
thì cho viết bớ t đi mộ t nét, khi đọ c thì đọ c là “tô n”, cũ ng đủ tỏ ra kính trọ ng rồ i. Cò n cá c
chữ đồ ng â m, tra theo điển lệ, khi là m vă n, tuy có cấ m, nhưng ta nghĩ : chữ viết đã khá c,
thì khô ng quan hệ gì lắ m, nếu chữ nà o cũ ng bắ t phả i dù ng chữ khá c, thì chữ nghĩa
khô ng khỏ i có sự sai lầ m, khô ng phả i là điển tắ c truyền mã i lâ u dà i đượ c. Cá c chữ đồ ng
â m nó i trên, thì tên ngườ i, tên đấ t đều nên theo lệ cấ m chỉ khô ng đượ c dù ng, cò n khi
là m vă n đều khô ng cấ m nữ a, để đờ i sau có thể noi theo dù ng là m phép nhấ t định. Nên
đem dụ nà y thô ng bá o trong ngoà i, lạ i sao lụ c cho Quố c sử quá n tuâ n theo, để bả o rõ
cho con chá u tră m đờ i về sau đều biết ý ta.

Cho gọ i bọ n lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Phạ m Hữ u Tâ m, Bang biện Trấ n Tâ y là Doã n

Uẩ n, Bố chính Quả ng Trị là Nguyễn Đă ng Uẩ n, Bố chính Quả ng Ngã i là Đặ ng Đứ c Thiệm,
thự Bố chính tỉnh Thanh là Vũ Doã n Cung, Bố chính Quả ng Yên là Vũ Viết Sĩ, Bố chính
Tuyên Quang là Trầ n Ngọ c Lâ m, thự Bố chính Cao Bằ ng là Phan Trướ c, á n sá t Bình Định
là Đặ ng Huy Thuậ t, Lã nh binh Bình Thuậ n là Đỗ Vă n Sử u, thự Lã nh binh Nghệ An là
Nguyễn Lương Nhà n, Lã nh binh Nam Định là Nguyễn Vă n Tiến, Lã nh binh Thá i Nguyên
là Trầ n Vă n Luậ n về Kinh là m lễ tiến hương, đợ i là m đạ i lễ tô n dâ ng tên thuỵ [cho
Thá nh tổ ]((3) Chỉ Minh Mệnh.3).

Cho : Tổ ng đố c Hả i - Yên((4) Hả i Dương và Quả ng Yên.4) là Tô n Thấ t Bậ t quyền lĩnh

Tổ ng đố c Hà - Ninh, Tuầ n phủ Ninh Bình là Trầ n Vă n Trung quyền tạ m hộ lý quan
phò ng Tổ ng đố c Hả i - Yên, Bố chính Sơn Tây là Nguyễn Vă n Nhị quyền tạ m hộ lý quan
phò ng Tuầ n phủ Ninh Bình, Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên((1) Sơn Tâ y, Hưng Hoá và
Tuyên Quang.1) là Nguyễn Cô ng Hoá n kiêm giữ ấ n triện Bố chính Sơn Tâ y.

Bọ n Lê Vă n Đứ c, Nguyễn Cô ng Trứ ở lâ u nơi quâ n thứ , dâ ng sớ xin số tiền và thó c về

lương bổ ng hằ ng nă m cho phép ngườ i nhà đượ c lĩnh tạ i kho ở Kinh. Vua y cho. Nhâ n
việc ấ y, vua xuố ng sắ c chỉ rằ ng : Từ nay về sau, phà m viên chứ c nà o ở Kinh sai đi ra
ngoà i, tình nguyện để ngườ i nhà lĩnh thay lương bổ ng cũ ng đều cho cả .

Cho Lang trung bộ Lễ là Lê Vạ n Hanh là m Lang trung Vũ khố . Khi ấ y có viên phó sứ sang
nhà Thanh về là Trầ n Huy Phá c (nguyên là Viên ngoạ i lang gia hà m Thị giả ng họ c sĩ) từ
Hà Nộ i về Kinh chiêm bá i vua. Vua sai bộ Lạ i xét xem chứ c Lang trung trong sá u bộ có
bộ nà o khuyết thì bổ cho. Chiều hô m ấ y, bộ Hình suy cử chứ c Viên ngoạ i lang ở bộ ấ y là
Lê Từ thă ng thự Lang trung. Ngự sử Phan Vă n Xưở ng hặ c bộ Hình là trá i lờ i và khinh
nhờ n (trong tậ p tâ u nó i rằ ng : Buổ i sá ng hô m ấ y, Trầ n Huy Phá c và o chiêm bá i, đã đượ c
sắ c chỉ thă ng thự Lang trung, xét bộ nà o khuyết thì điều bổ . Bộ Hình hiện dự trong ban
chầ u, đã đượ c nghe rồ i, thế mà buổ i chiều hô m ấ y đã vộ i suy cử Lê Từ thă ng lên Lang
trung. Sớ tâ u ấ y có phầ n trá i lờ i và khinh nhờ n). Vua phá n rằ ng : “Bộ Hình tuy là trong
lò ng khô ng có vết tích tư tình gì đá ng trá ch, nhưng bọ n đườ ng quan Vũ Xuâ n Cẩ n, Bù i
Quỹ và Vũ Phạ m Khả i đều đá ng truyền Chỉ nghiêm quở . Thưở ng cho Xưở ng 1 tấ m lụ a ;
cò n Từ thì cho cứ giữ chứ c cũ , lạ i lấy Phá c thă ng thự Lang trung bộ Lễ.

Quan ở Khoa đạ o là Đặ ng Quố c Lang, Mai Khắ c Mẫ n, Phan Vă n Xưở ng, Vũ Danh Trì và
Vũ Trọ ng Bình dâ ng sớ nó i rằ ng : Quâ n lính chỉ là m việc đắc lự c trong vò ng từ 40 tuổ i
trở xuố ng thô i, tự ngoà i 40 tuổ i trở đi, khí lự c đã suy, khô ng là m nổ i việc nữ a, mà lạ i hạ n
đến 60 tuổ i mớ i đượ c thoá i ngũ , vì thế có nhiều ngườ i lẻn trố n. Sá u nă m mộ t lầ n tuyển
lính, dâ n số tă ng há o khô ng thự c, khô ng khỏ i nhâ n dâ n vì thế mà xiêu tá n. Nay xin việc
tuyển lính tính đến sau khi tuyển và o 20 nă m là m hạ n, mã n hạ n cho về nguyên tịch chịu
sai dịch. Tuyển duyệt thì cứ 10 nă m mộ t lầ n, khô ng cầ n số nhiều hay ít.

Vua dụ rằ ng : “Lờ i bà n có phầ n chưa đượ c hợ p lý. Kể ra, ngườ i ta 40 tuổ i, chính là lú c
đương mạ nh. Hiện nay, cá c binh ở trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh, trạ c tuổ i 40 trở lên có
đến hà ng nghìn hà ng vạ n, nếu cứ như lờ i bà n xin củ a cá c khanh, thì khô ng nhữ ng là
nhữ ng kẻ có thể sai khiến đượ c bị bỏ rơi ở nơi thô n dã , mà thay đổ i luô n luô n, sẽ có
nhiều sự phiền nhiễu.

“Lạ i việc xin hạ n phả i ra lính, tính đến 20 nă m là m mứ c, mã n hạ n cho về nguyên tịch
là m dâ n, thế thì binh đinh ở độ i ngũ đã 20 nă m, ngườ i nà o cũ ng đã am hiểu việc cô ng,
lạ i tậ p quen việc trậ n mạ c, chính đương và o lú c sai phá i đắc lự c, sao lạ i bỏ nhữ ng ngườ i
ấ y mà lấ y nhữ ng ngườ i khá c chưa quen việc ở nơi hà ng ngũ ? Huố ng chi, trong bọ n ấ y
có nhữ ng ngườ i xuấ t sắ c đã đượ c cấ t nhắ c lên, bấy giờ lạ i khô ng để cho họ đượ c gắ ng
sứ c là m việc, lạ i lấ y niên hạ n mà bỏ họ ư ? Cò n nhữ ng ngườ i khô ng may bị ố m đau
khô ng thể sai phá i đượ c nữ a, thì cũ ng cho là niên hạ n chưa đủ mà khô ng thả i về ư ? Lạ i
cà ng bấ t thô ng lắ m.

“Lạ i nó i rằ ng : Hạ n ra lính đến 60 tuổ i mớ i đượ c về, thì lờ i ấ y cũ ng sai nhầ m lắ m. Vả ,

việc lấ y binh đã có lệ định là đến 55 tuổ i, thì thả i cho về, nhưng tự u trung có ngườ i nà o
ố m yếu, ở Kinh do bộ Binh, ở ngoà i do cá c quan địa phương xét nghiệm, nếu quả là
khô ng thể là m đượ c việc nữ a, cũ ng cho đượ c thả i về, khô ng cứ gì đã đến 55 tuổ i hay
chưa. Thế thì có hạ n định phả i đến 60 tuổ i bao giờ ?

“Triều đình nuô i quâ n lính, ở hà ng ngũ thì có lương thá ng, ở nhà thì có ruộ ng khẩ u
phầ n, để nuô i cha mẹ vợ con. Cò n việc vẫ n có kẻ lẩ n trố n, là vì lò ng ngườ i ta trong sự đi
hay ở , khô ng khỏ i có cả nh huố ng riêng biệt. Nhữ ng kẻ tiết thứ lẩ n trố n phầ n nhiều là
bọ n binh mớ i điền thế, lườ i biếng quen thâ n, chứ có vì tuổ i già mà lẩ n trố n đâ u ? Đổ cho
là vì cớ ấ y, cũ ng lạ i khô ng phả i.

"Lạ i, việc 6 nă m mộ t lầ n tuyển duyệt, là cố t để biết rõ dâ n số tă ng hay há o mà chia thuế

má tạ p dịch cho đượ c đều, chứ khô ng phả i để lấ y thêm lên. Đã từ ng vâ ng thá nh dụ ban
ra nghiêm sứ c cho quan khâ m mạ ng coi việc tuyển duyệt và các quan lạ i địa phương
phả i nên xét kỹ nơi nà o số hộ tă ng hay há o, để chướ c lượ ng cho nơi nà o dâ n đô ng hay
dâ n ít, khô ng đượ c bắ t buộ c dâ n xã nà o cũ ng phả i tă ng lên số nhiều. Mộ t khi có phá t
xuấ t ra chuyện gì, thì đem ngay quan lạ i giữ việc tuyển duyệt và quan địa phương giao
cho bộ Lễ nghĩ trị rấ t nghiêm khô ng tha. Lờ i thá nh dụ rõ rà ng, mà chu chuâ n tha thiết
biết nhườ ng nà o ! Xưa nay vẫ n noi theo mà là m, thự c là phép hay. Nếu quả có quan địa
phương hay quan coi việc tuyển duyệt nà o bắ t ép dâ n xã nà o tă ng lên số hã o khô ng
đú ng, thì là tệ hạ i do ngườ i là m ra đó thô i. Nay Khoa đạ o có trá ch nhiệm phả i nó i ra, sao
khô ng nêu ngườ i là m bậ y ấ y ra mà đà n hặ c nghiêm ngặ t, để ră n ngườ i sau, lạ i đổ cho là
phép chưa hay, vộ i vã muố n đổ i lạ i, thế là kiến thứ c thế nà o ? Vả lạ i, trong hạ n 6 nă m,
nhữ ng trá ng hạ ng có tên trong sổ , phầ n nhiều đã đến hạ ng lã o, hạ ng lã o nhiều ngườ i đã
gầ n đến suy yếu. Nếu lấ y 10 nă m mộ t kỳ, thì nhữ ng ngườ i già yếu vẫ n phả i đó ng gó p sai
phá i, thà nh ra chỉ là m khổ cho dâ n ta mà thô i. Lờ i bà n ấ y lạ i là m phiền luỵ cho dâ n, chứ
khô ng phả i là ý tố t yêu dâ n và chă n nuô i dâ n".

“Vả lạ i, binh và dâ n là việc to, cá c liệt thá nh ta ngà y xưa, kiềm chế đến hết mứ c, ngă n
ngừ a cả mọ i việc, lo sâ u nghĩ xa, sá ng lậ p ra phép tắ c, thự c đã đều đến mứ c thoả đá ng và
hay lắ m rồ i. Để lưu truyền rõ rà ng cho con chá u muô n đờ i về sau, cứ noi theo phép cũ
đã lậ p thà nh. Ta phả i nên lo nghĩ, để nố i dấ u hay củ a tổ tiên, nhữ ng chính tố t phép hay,
phả i giữ mã i khô ng dá m sai. Lỡ ra khi nà o ta có ý kiến gì sai lầ m, thích thay đổ i hã o
huyền, thì Khoa đạ o phả i cố can ngă n cho bằ ng đượ c, mớ i xứ ng đá ng là ngườ i cầ m hố t
ngay thẳ ng đứ ng giữ a triều đình, bà y tỏ điều phả i, mong cho vua là m đượ c nhữ ng việc
khó là m. Sao lạ i đương lú c ban đầ u ta mớ i lên ngô i, đầ u tiên dâ ng thư nó i đến việc thay
đổ i phép cũ ? Dướ i tai mắ t quan chiêm củ a mọ i ngườ i, sẽ bả o ta là ngườ i khô ng có
lượ ng rộ ng để thu nhặ t lờ i nó i chă ng ? Hay bả o ai là ngườ i nó i lờ i huyễn hoặ c để là m
hỏ ng phép chă ng ? Tờ tấ u nà y khô ng cầ n phả i bà n đến, nhưng phả i đem tờ dụ nà y biên
và o là m quy chế củ a đà i Khoa đạ o, để ră n ngườ i sớ m thay, tố i đổ i, là m huyễn hoặ c việc
phả i trá i”.

Dự ng miếu thờ Quố c vương Cao Miên ở xã Dương Xuâ n, hằ ng nă m cứ đến mù a xuâ n,
mù a thu thì là m lễ. Lệ tế và đồ thờ cũ ng giố ng như miếu thờ Quố c vương Chiêm Thà nh.
Đặ t 10 ngườ i miếu phu. Trướ c kia, nă m Minh Mệnh thứ 16 [1835], đặ t ra thà nh Trấ n
Tâ y ; nă m thứ 21 [1840], sắ c cho bộ Lễ chọ n nơi là m miếu thờ Quố c vương Cao Miên,
nhưng chưa khở i cô ng, nay mớ i bắ t đầ u là m. (Nă m Tự Đứ c thứ 10 [1857], quan Khoa
đạ o tâ u xin đình bã i lệ tế ở miếu ấy. Vâ ng Chỉ phá n rằ ng : Nặ c Ong Giun là dò ng dõ i quố c
vương nướ c ấ y đã đượ c phong tướ c vương, quả n lĩnh thổ dâ n, để nố i việc thờ cú ng đờ i
đờ i, thì cá c cố vương củ a nướ c ấ y, tứ c thờ i hương khó i, đã có chỗ tự a nương, khô ng như
ngà y xưa để hương lạ nh khó i tà n nữ a, thì lệ là m lễ ở miếu ấ y, chuẩ n y lờ i bộ Lễ đã tâ u,
cho đình bã i ngay).

Quan Khoa đạ o là bọ n Lưu Quỹ, Đặ ng Quố c Lang, Bạ ch Đô ng Ô n, Phan Vă n Xưở ng, Ngô
Bỉnh Đứ c, Phan Trí Hoà dâ ng sớ nó i rằ ng : “Việc sứ bộ sang nhà Thanh và phá i viên xuấ t
dương, Nộ i vụ phủ có đưa thanh đơn sang, xét ra trong ấy có nhữ ng vậ t hạ ng dù ng để
bà y chơi, chú ng tô i tưở ng nhữ ng thứ ấ y là vậ t quý bá u, hiện nay khô ng cầ n dù ng đến,
xin chỉ mua sá ch vở , bú t mự c, vị thuố c, đoạ n bằ ng lô ng, đoạ n mà u, cò n thì xin bỏ bớ t đi”.

Vua dụ rằ ng : “Nhà nướ c khô ng thiếu gì tiền, vố n khô ng lấ y nhữ ng thứ ấ y là m lợ i, mà

bả o là thứ nên mua thứ khô ng nên mua, đã là khô ng phả i, huố ng chi trong thanh đơn kê
ra cá c hạ ng đều khô ng phả i là thứ ngọ c châ u minh nguyệt để soi xe, sao lạ i bả o là đồ quý
lạ mà phâ n biệt là thứ cầ n dù ng, thứ khô ng cầ n dù ng ? Ta buổ i đầ u nố i ngô i, trên nghĩ
là m thế nà o để cá ng đá ng nổ i gá nh nặ ng phó thá c, dướ i nghĩ là m thế nà o cho thoả mã n
đượ c lò ng dâ n trô ng ngó ng, lú c nà o cũ ng lo lắ ng cố gắ ng, chă m chú , khô ng có lú c rỗ i để
ă n cơm. Vả lạ i, đương lú c để tang thương buồ n, hết thả y cá c đồ dù ng, thứ gì hơi có hoa
mỹ mộ t chú t, đều bỏ khô ng dù ng. Thi hà nh ra mộ t chính lệnh nà o, cá c đình thầ n đều
nghĩ cách giú p đỡ can ngă n, nếu có mộ t chú t nà o chưa đượ c thoả đá ng, thì cho can ngă n
để sử a chữ a ngay, lú c nà o ta cũ ng sẵ n lò ng tiếp thu. Bọ n Khoa đạ o cá c khanh hằ ng ngà y
chầ u hầ u ở trướ c, lạ i khô ng mắ t thấ y tai nghe hay sao ? Thế mà nă m ngoá i bọ n Lưu Quỹ
đã từ ng cho việc ấ y là có quan hệ đến quố c thể, là m sớ tâ u lên, để Hoà ng khả o ta biết.
Hoà ng khả o ta đã ban dụ hiểu thị rõ rà ng. Bọ n khanh đá ng lẽ phả i nhậ n xét cho rõ
duyên cớ ấ y là do ngườ i có chứ c trá ch cứ theo lệ thườ ng, tư đi để là m. Đem cá i có đổ i
lấ y cá i khô ng là lẽ thườ ng xưa nay, có liên quan gì đến quố c thể mà phả i să ng sắ c nó i
mã i ? Sao khô ng sợ rằ ng con ngườ i cố bênh vự c biện bá c nhữ ng điều khô ng phả i củ a
mình, có can phạ m và o cô ng nghị củ a quan lạ i ư ? Nay nhâ n lú c ta mớ i lên ngô i, thiếu gì
việc đá ng nó i, lạ i cứ đem việc ấ y mà chương nà y sớ khá c tâ u bà y lả m nhả m mã i, khô ng
biết câ u nó i ấ y là mù quá ng ư ? Có điều là ta hiện nay đương dà nh chỗ để cầ u ngườ i
hiền, mở rộ ng đườ ng cho ngườ i đượ c nó i, ai biết điều gì cũ ng đượ c nó i, đã nó i thì đượ c
giã i bà y hết lò ng. Tờ tâ u ấ y ta hã y tạ m tha cho, khô ng nghiêm trá ch. Chuẩ n cho Nộ i vụ
phủ đem thanh đơn củ a hai phá i bộ ấ y cứ theo như lệ trướ c mà là m, bấ t tấ t phả i trình
lên ta xem để đợ i Chỉ nữ a, khiến cho mọ i ngườ i đều biết việc đó khô ng phả i là do tự ý ta.
Lạ i cho Cá c thầ n sao lụ c lờ i thá nh dụ ban cho bọ n Khoa đạ o xem để họ biết tự tỉnh ngộ .

Cho binh bị đạ o Trấ n Tâ y là Hồ Ngọ c Tà i là m thự Tuầ n phủ sứ Hả i Tâ y ; thự Lang trung
bộ Lạ i là Phan Tĩnh kiêm nhiếp Tả tá lý Tô n nhâ n phủ ; Lạ i khoa Cấp sự trung là Lê Châ n
là m thự Hộ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ; Giá m sá t ngự sử Sơn - Hưng - Tuyên là
Nguyễn Vă n Chấ n là m thự Hình khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung ; Chủ sự bộ Cô ng sung
Mộ c thương đố c cô ng Doanh thiện ty là Nguyễn Vă n Huâ n là m thự Viên ngoạ i lang bộ
Cô ng, sung Mộ c thương đố c cô ng sự vụ ; Giá o thụ phủ Khoá i Châ u là Phạ m Huy Thụ c
là m thự Đố c họ c tỉnh Bình Định ; Giá o thụ phủ Tiên Hưng là Dương Bá Cung là m thự
Đố c họ c tỉnh Biên Hoà .

Cả i bổ Lang trung biện lý bộ vụ ở bộ Hộ là Trương Tiến Sĩ là m Hà n lâ m viện Thị độ c họ c

sĩ sung là m cô ng việc trong Nộ i cá c.

Cho Vũ Thà nh Phong là viên chứ c bị cá ch đượ c khở i phụ c là m Lang trung biện lý bộ vụ
ở bộ Hộ . Phong, trướ c đây là m Bố chính tỉnh Thanh, vì ố m phả i cá ch ; đến đây, bệnh đã
khỏ i, lạ i đượ c khở i phụ c bổ dù ng (khô ng bao lâ u, lạ i vì ố m, bắ t về hưu).

Cho Chưở ng vệ sung Phó lã nh binh Hả i Đô ng là Đoà n Vă n Sá ch thă ng thự Đề đố c Trấ n

Tâ y, Lã nh binh Trấ n Tâ y là Nguyễn Cô ng Nhà n thă ng thự Chưở ng vệ nhưng vẫ n sung
là m Lã nh binh Trấ n Tâ y.

Bố chính Hưng Hoá là Nguỵ Khắ c Tuầ n dâ ng sớ tâ u xin : Phà m nhữ ng kẻ cừ khô i, đầ u
mụ c củ a bọ n giặ c ra thú , hã y tạ m giam giữ lạ i ; cò n nhữ ng kẻ tò ng phạ m cho dâ n cam
kết, nhậ n đem về.

Vua cho là sự thế củ a cá c hạ t, hạ t nà o cũ ng thế cả . Lạ i thô ng dụ cho cá c địa phương bên

ngoà i biết : Phà m nhữ ng bọ n cừ khô i, đầ u mụ c củ a bọ n giặ c, kẻ nà o trong hạ n tự ra thú
tộ i, chuẩ n cho hã y tạ m giam giữ lạ i, nhưng trướ c hết phả i biên rõ họ tên và tộ i trạ ng củ a
chú ng, là m danh sá ch tâ u lên, sẽ chướ c lượ ng cho khoan giả m. Cò n cá c đồ đả ng củ a giặ c,
bọ n kẻ cướ p, và cá c tạ p phạ m khá c, tình tộ i hơi nhẹ, thì chuẩ n cho dâ n xã sở tạ i lĩnh về
yên nghiệp, nhưng phả i đợ i hết hạ n mớ i là m danh sá ch hết thả y tiếp tụ c tâ u lên, đợ i Chỉ
cho khoan giả m hoặ c tha.

Giam hai thầ y thuố c là Hoà ng Đứ c Hạ và Đặ ng Cô ng Tuấ n và o ngụ c. Khi trướ c, Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế yếu nặ ng, bọ n Hạ chữ a thuố c khô ng có cô ng hiệu, đưa xuố ng đình thầ n
bà n xét, đều nó i là : [bọ n Hạ ] biết mà khô ng nó i, là bấ t trung ; dá m tự theo ý mình, là bấ t
kính. Tộ i bấ t trung và bấ t kính khô ng gì to bằ ng. Xin khép và o tộ i trả m giam hậ u. Quan
Khoa đạ o là bọ n Lưu Quỹ và Nguyễn Vă n Chấ n lạ i cho rằ ng tộ i củ a bọ n Hạ chỉ là chữ a
thuố c khô ng cô ng hiệu mà thô i, khô ng phả i là có sự lầ m lỡ , khô ng đá ng khép và o tộ i
nặ ng.

Vua phá n rằ ng : “Bọ n Hạ giữ việc chữ a thuố c, thườ ng thườ ng gọ i và o thă m bệnh, thì
xem mạ ch hỏ i bệnh, trô ng khí sắ c, nghe tiếng nó i, khô ng phả i là khô ng kỹ, kê dâ ng
phương thuố c khô ng phả i là khô ng hiểu, thế mà mỗ i khi ta có Chỉ hỏ i, thì cứ nó i là có
thể qua khỏ i. Câ u nó i lờ mờ như thế, để nó i dố i ai chă ng ? Đình thầ n khép và o tộ i bấ t
trung, bấ t kính, thự c đã xác đá ng. Nay Khoa đạ o lạ i cho là bố c thuố c khô ng lầ m để bênh
vự c. Nếu quả là bố c thuố c lầ m, thì khi ấ y đã lậ p tứ c đem ra chính phá p rồ i, và khô ng
nhữ ng chỉ xử tộ i mộ t thâ n mộ t mạ ng bọ n Hạ mà thô i, chứ cò n để đâ u đến ngà y nay phả i
bà n luậ n lô i thô i nữ a ?" Vua bèn chuẩ n theo lờ i đình nghị, nhưng sau giả m xuố ng tộ i
đưa lên là m việc đồ n điền ở trên nguồ n.

Xưở ng thuyền Hả i Yến củ a quâ n thủ y bị chá y. Đề đố c Vũ Vă n Từ thâ n đố c bọ n biền binh

chữ a tắ t đượ c, thưở ng 100 quan tiền. Ngườ i giữ xưở ng bị tộ i đồ ; quả n viên Đoà n Kim
vì tộ i thấ t sá t, phả i giá ng cấ p.

Nêu thưở ng nhữ ng ngườ i dâ n cá c tỉnh tuổ i thọ 100 tuổ i. (Tỉnh Quả ng Trị 3 ngườ i, có 1
ngườ i thọ 110 tuổ i ; tỉnh Hà Tĩnh 1 ngườ i).
Thưở ng nhữ ng ngườ i con hiếu thả o, đà n bà trinh tiết ở cá c tỉnh. (Nguyễn Vă n Lương,
ngườ i huyện Lụ c Ngạ n, tỉnh Bắ c Ninh, lú c bé, để tang mẹ, thương buồ n hết đạ o ; lú c lớ n,
để tang cha, là m nhà ở cạ nh mồ , thú rừ ng khô ng dá m xâ m phạ m đến. Lương đượ c
thưở ng 20 lạ ng bạ c, 2 tấ m sa, 1 tấ m biển gạ ch. Lê Thị Tể, ngườ i huyện Thạ ch Thấ t, tỉnh
Sơn Tâ y, goá chồ ng từ khi cò n trẻ, ở vậ y hầ u mẹ chồ ng, nuô i em đến khi con gá i củ a Thị
Tể chết, mẹ chồ ng thương tình, bả o đi lấ y chồ ng khá c, khô ng nghe, sau mẹ chồ ng chết,
trướ c sau giữ tiết, đượ c thưở ng 20 lạ ng bạ c).

Tổ ng đố c Định - Biên((1) Định Tườ ng và Biên Hoà .1) Nguyễn Vă n Trọ ng và Bố chính
Định Tườ ng Trương Vă n Uyển hộ i tiễu bọ n thổ phỉ ở huyện Nam Thá i, đá nh đượ c luô n
mấ y trậ n. Trướ c đây, bọ n thổ phỉ rủ nhau tụ họ p ở địa hạ t phủ Nam Ninh, từ ng đà n lũ
đến hà ng tră m, hà ng nghìn tên. Trọ ng đem theo binh dõ ng hơn 1.000 ngườ i từ đấ t Lộ
Cô (thuộ c hạ t Trấ n Tâ y) tiến đi, bắ t đầ u đá nh cá c xứ Xô Mô , Bà o Xuy và Dầ n Thă ng (đều
là tên đấ t, thuộ c Trấ n Tâ y) đều phá tan cả . Lạ i tiến quâ n đến huyện Nam Thá i cù ng vớ i
đạ o quâ n Định Tườ ng hợ p là m mộ t, rồ i chia đi vây tiễu ở Trà Câ u, Đạ m Đà và Bích Độ ng
(đều là tên đấ t, thuộ c hạ t Trấ n Tâ y), đá nh đượ c luô n mấ y trậ n. Tin thắ ng trậ n bá o lên,
vua thưở ng cho Trọ ng quâ n cô ng 1 cấ p, Trương Vă n Uyển và Tạ Vă n Linh mỗ i ngườ i
đượ c quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ ; từ Quả n cơ trở xuố ng đều thưở ng hay cấ t nhắ c lên có thứ
bậ c.

Rồ i Trọ ng lạ i tâ u rằ ng : Bọ n thổ phỉ phầ n nhiều đã đi trố n cả , binh dõ ng củ a hai đạ o tiến

thẳ ng đến xứ Gò Bắc sá t vớ i phủ lỵ Nam Ninh, tưở ng cũ ng dầ n đi đến chỗ dẹp yên đượ c.
Vua thấ y Trọ ng tuổ i đã nhiều, khô ng muố n để phả i khó nhọ c ở nơi hà ng trậ n mã i, chuẩ n
cho về Gia Định là m việc, cò n nhữ ng biền binh củ a Trọ ng đem đi thì giao cho Lã nh binh
Ngô Vă n Giai và Phó lã nh binh Trầ n Nhữ Đoan quả n lĩnh đem về Tâ y Ninh ; đạ o quâ n
Định Tườ ng thì rú t về bả o Thô ng Bình.

Vua lạ i Dụ cho bọ n Giai và Uyển đều phả i giữ nơi địa đầ u trong hạ t như Thanh Lưu,
Quang Hoá , Tâ n Thuậ n, Số c Lam (đều thuộ c tỉnh Gia Định), Thô ng Bình và Bô ng Nguyên
(đều thuộ c tỉnh Định Tườ ng) là nhữ ng chỗ quan yếu lợ i hạ i, chia đi phò ng giữ , nhưng
phả i hiểu thị cho rộ ng khắ p là bấ t cứ đầ u mụ c hay đồ đả ng củ a giặ c đều cho đượ c ra thú
và tha tộ i cho.

Thả cho Quậ n chú a là Ngọ c Vâ n, Huyện quâ n là Ngọ c Thu và Ngọ c Nguyên về Trấ n Tâ y.
Kinh lượ c Phạ m Vă n Điển và Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng tâ u rằ ng : “Trấ n Tâ y đờ i
đờ i là m tô i tớ triều đình. Gầ n đây ta lạ i trù tính chia rõ khu vự c, nhưng dâ n thì chưa lậ p
thà nh sổ đinh, binh thì chưa lậ p thà nh sổ lính, ruộ ng đấ t chưa đo tính thà nh số mẫ u sà o,
sô ng, ngò i, quan ả i và bến đò chưa đặ t thà nh ngạ ch thuế. Nă m ngoá i, Ngọ c Biện mưu
trố n đi, nên bọ n Ngọ c Vâ n phả i đem về Gia Định. Rồ i bọ n thổ mụ c khô ng đượ c thoả chí
ngoa truyền là bắ t quâ n trưở gn củ a họ , giết đầ u mụ c củ a họ , xui giụ c cá c thổ dâ n hù a
nhau sinh việc. Ngườ i Xiêm nhâ n thế xú i thêm và o, mượ n danh nghĩa đem tên Giun về
để lậ p, nhưng ngầ m có ý tranh đấ t Cao Miên vớ i ta. Bọ n kia ngu mê khô ng biết gì, đến
nỗ i coi ta là cừ u địch, coi ngườ i Xiêm là â n nhâ n, cho nên 10 phủ , 23 huyện đều phả n ta
mà theo nướ c Xiêm, cả đến thổ dâ n 6 tỉnh Nam Kỳ cũ ng đều có ý muố n theo về vớ i nướ c
Xiêm. Ngườ i Xiêm đố i vớ i Cao Miên, hô ứ ng rấ t nhạ y bén, thì đấ t đai nhâ n dâ n ở Cao
Miên nay tuy khô ng phả i nướ c Xiêm có đượ c hết cả , nhưng đã khô ng phả i là đấ t đai
nhâ n dâ n ngà y xưa nữ a. Nếu đem đạ i binh đi lù ng bắ t hết khắ p hết rừ ng nú i, thì khô ng
nhữ ng là khô ng có ích lợ i gì, mà lạ i thà nh ra xua đuổ i bọ n Man dâ n về vớ i nướ c Xiêm,
cò n ta sở đắ c chẳ ng qua chỉ có đấ t khô ng mà thô i. Gầ n đây, đã dịch ra chữ Man, niêm yết
ở cá c đườ ng rừ ng, để cho họ biết đườ ng quay về vớ i ta, nhưng bọ n họ cầ m lò ng cố chết,
tuyệt nhiên khô ng dá m quay về, thì ta có muố n lấ y đấ t củ a họ là m quậ n huyện, lấ y
ngườ i củ a họ là m binh dâ n, cũ ng khô ng có lý nà o đượ c nữ a rồ i !

“Trướ c giờ nhữ ng ngườ i Thổ qua lạ i, họ vẫ n thườ ng hỏ i Ngọ c Vâ n ở đâ u, và tên Yểm
bâ y giờ thế nà o. Họ muố n đượ c trô ng thấ y mặ t. Vả lạ i, tậ p quá n củ a ngườ i Thổ , dù số ng
chết cũ ng phả i nghe mệnh lệnh củ a ngườ i đầ u mụ c, huố ng chi bọ n Ngọ c Vâ n là nữ chú a
củ a họ ư ! Xin ban sắ c xuố ng cho tỉnh Gia Định đưa bọ n Ngọ c Vâ n, Ngọ c Thu, Ngọ c
Nguyên về tấ t cả ở Trấ n Tâ y. Cò n như bọ n tên Yểm, tên Giao, Trà Long, Nhâ m Vu, La
Kiên, ố c Tâ m đều tha tộ i cho, sai quâ n hộ dẫ n về an trí ở bả n hạ t, bắ t chú ng phả i đi chiêu
tậ p các thổ mụ c và thổ dâ n”.
Vua đưa tờ sớ ấ y xuố ng cho đình thầ n bà n, đều cho là sự thế trong thiên hạ khô ng phả i
chỉ câ u nệ mộ t mố i, nếu khô ng có hạ i gì đến đạ i thể, cũ ng có thể nhâ n cơ hộ i mà là m cho
xong việc. Vả lạ i, bọ n Ngọ c Vâ n là nữ lưu, nay ngườ i Man đã có lò ng thương nhớ mong,
cho về xứ cũ để thoả lò ng mong củ a ngườ i Man, cũ ng khô ng hạ i gì. Cò n như lũ tên Yểm,
tên Giao, Trà Long, Nhâ m Vu và La Kiên đều là ngườ i có tộ i, khô ng có lẽ nà o tha cho về
đượ c. Xin cho đem Ngọ c Vâ n, Ngọ c Thu, Ngọ c Nguyên và nhữ ng kẻ nô bộ c theo hầ u
cù ng là tên ố c Tâ m giả i về Trấ n Tâ y, đặ t dướ i quyền coi quả n củ a Tướ ng quâ n và Tham
tá n, bắ t phả i chiêu tậ p bọ n thổ dâ n, bả o nhau về quy thuậ n, cho họ đượ c đổ i tộ i lỗ i cũ ,
sinh số ng đờ i mớ i. Nếu cò n kẻ nà o giữ lò ng mê muộ i khô ng biết tỉnh ngộ , thì lậ p tứ c
đem đạ i binh đến tiễu và giết. Như thế là vừ a vỗ về vừ a cà n quét, để đượ c xong việc.

Vua nghe theo. Sai tha cho bọ n Ngọ c Vâ n về. Tiền củ a Ngọ c Vâ n cò n gử i ở Gia Định hơn
5.000 quan, gạ o 3.000 phương, đều trả lạ i cho cả . Bọ n Ngọ c Vâ n khi đã về đến Trấ n Tâ y,
sai ngườ i đi chiêu dụ dâ n, nhưng khô ng có cô ng trạ ng gì cả .

Khao thưở ng và uý lạ o cá c tướ ng sĩ ở Trấ n Tâ y. Dụ rằ ng : “Nướ c Cao Miên là m tô i triều

ta, lâ u đến bao nhiêu đờ i nay rồ i. Ngườ i họ rấ t là nhu nhượ c, thườ ng bị nướ c Xiêm bên
cạ nh chà đạ p tranh chiếm mấ t đấ t. Khoả ng nă m Gia Long [1802-1819], Hoà ng tổ ta, Thế
tổ Cao hoà ng đế, đã từ ng rộ ng ơn giú p cho nướ c bị diệt đượ c nổ i dậ y, dò ng dõ i khô ng ai
thờ cú ng đượ c có ngườ i thừ a tự , sai tướ ng đến giữ yên nơi biên giớ i, gâ y dự ng lạ i nướ c,
lậ p Chă n là m phiên vương, lạ i đặ t quan để bả o hộ cho. Chỉ vì Quố c vương ấ y khô ng khéo
vỗ về dâ n chú ng, để cho em hắ n là tên Nguyên, tên Yểm, tên Giun mưu là m việc trá i
phép, ngầ m sang nướ c Xiêm, định đem viện binh về đá nh, rố t cuộ c lạ i sợ khô ng dá m
hà nh độ ng. Tó m lạ i là hoà n toà n nhờ ở uy đứ c củ a triều đình ta nên mớ i đượ c như thế.
Thế mà phiên vương ấ y khô ng biết tự cườ ng để chố ng lạ i kẻ đố i địch bên ngoà i. Rồ i đến
nă m Quý Tỵ [1833], bọ n giặ c Xiêm thừ a cơ, sơ hở , đố c hết quâ n trong nướ c sang xâ m
chiếm đố t phá hết cả nướ c Cao Miên, Phiên vương nướ c ấ y mộ t mình chạ y sang nương
ná u nướ c ta, thì nướ c Cao Miên lú c bấy giờ cò n có gì nữ a khô ng !.

“Khi ấ y, Hoà ng khả o ta nghĩ thương nướ c Cao Miên đã từ ng là m tô i bả n triều lâ u nă m,

khô ng nỡ để cho đến nỗ i phả i tuyệt diệt mớ i đặ c cá ch sai bọ n Bình khấ u Tướ ng quâ n
Trầ n Vă n Nă ng, Tham tá n Nguyễn Xuâ n và nguyên Tham tá n hiện nay là Trấ n Tâ y
Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng đem quâ n sang đá nh, dẹp yên giặ c Xiêm, sử a sang lạ i
nơi biên cương để hộ tố ng phiên vương về nướ c, nhưng phiên vương đã chết, thì Cao
Miên đã khô ng cò n nướ c nữ a rồ i.

“Hoà ng khả o ta nghĩ đến vua cũ Cao Miên khô ng có con nố i dõ i, chỉ để lạ i có mấ y ngườ i
con gá i, đều phong cho là m Quậ n chú a và Huyện quâ n, cấp cho bổ ng lộ c, mũ á o để nố i
nghiệp, nhâ n đặ t là m toà n hạ t Trấ n Tâ y : chia đặ t quậ n huyện, bổ quan, phâ n chứ c để
giữ đấ t ấ y trô ng nom cho dâ n. Thổ tù cá c bộ lạ c đều đượ c tuỳ tà i bổ dù ng, trao cho quan
chứ c, để tấ m thâ n họ đượ c vẻ vang. Cá c thổ dâ n ở đấ y và ở Xiêm quay về có đến hà ng
nghìn vạ n. Phà m có nă m nà o bị mấ t mù a đó i kém, đều chẩ n cấ p cho, để sinh số ng đượ c
thoả mã n. Lạ i cho tên họ , bỏ hết chính lệnh phiền hà , cứ u vớ t dâ n từ nơi lầ m than, đặ t
lên chă n chiếu để đượ c yên ở . Trong 8 nă m nay, sử a sang xếp đặ t, tổ n phí đến hà ng
nghìn vạ n cũ ng khô ng tiếc. Việc gì cũ ng đến Hoà ng khả o ta phả i nghĩ ngợ i, mưu tính
khô ng só t việc gì. Từ đó việc ở ngoà i biên cương đã đâ u và o đấy, nhâ n dâ n đã đượ c yên,
cõ i xa nướ c ngoà i, nơi nà o cũ ng phả i kính sợ vũ lượ c củ a nướ c ta. Thế mà mù a thu nă m
ngoá i [1840], các thổ mụ c lò ng lang só i, tính man rợ từ bên ngoà i gâ y nên, xui giụ c bọ n
thổ dâ n kéo nhau nổ i loạ n. Đó cũ ng do ở bọ n quan địa phương vỗ về chố ng giữ khô ng
phả i đạ o, lỗ i ấ y khô ng chố i cã i đượ c nữ a. Nhưng nhờ ơn Hoà ng khả o ta cò n để thể diện
cho Tướ ng quâ n và Tham tá n, chỉ trừ ng trị qua loa, vẫ n cho giữ quyền tiễu bắ t, để mong
đượ c bá o hiệu sau nà y. Lạ i nhờ ở Hoà ng khả o ta ngầ m vậ n mưu sâ u, biết trướ c cơ sự ,
sai Chưở ng Tả quâ n Phạ m Vă n Điển sung là m Kinh lượ c đạ i thầ n, Thố ng chế Nguyễn
Tiến Lâ m sung là m Tham tá n, thự Tả đô ngự sử Nguyễn Cô ng Trứ sung là m Tá n lý, đem
quâ n ở cá c hạ t từ Kinh trở về Nam tiến đi hộ i tiễu. Quâ n biền binh đô ng như mâ y kín, kể
có hà ng vạ n ngườ i. Trậ n đá nh ở Hả i Đô ng, ngườ i tỳ tướ ng là Đoà n Vă n Sá ch trướ c
chiếm cô ng đầ u. Nướ c Xiêm sợ mấ t vía, bọ n đầ u mụ c củ a giặ c giú p sứ c là m bậ y ở Hả i
Tâ y cũ ng phả i xin hoà lui quâ n ra ngay khỏ i cõ i. Bọ n thổ phỉ đã khô ng có ngoạ i viện, thì
có khó gì khô ng đá nh mộ t trậ n dẹp tan đượ c ? Ta tưở ng đến cuố i mù a đô ng nă m ngoá i
là xong việc, cờ đỏ bá o tin thắ ng trậ n, để Hoà ng khả o ta đượ c thư lò ng lo nghĩ về mạ n
Tâ y. Khô ng ngờ kéo dài ngà y thá ng, lạ i gặ p đến quố c tang, mà nơi biên giớ i vẫ n chưa
đượ c yên, để cho bọ n giặ c mọ n sinh lò ng, lạ i mưu toan dò m ngó . Ta là ngườ i đứ c bạ c, lạ i
buổ i mớ i nố i ngô i, â n tín chưa đủ cho mọ i ngườ i tin, uy lệnh chưa đủ cho mọ i ngườ i sợ .
Song, ta cố nố i chí ngườ i trướ c, để hoà n thà nh cô ng việc ngườ i trướ c chưa là m xong,
đâ u dá m ă n khô ng ngồ i rỗ i mà đù n trá ch nhiệm cho ngườ i khá c !

“Mớ i đây, cá c kinh lượ c, tướ ng quâ n, tham tá n và tá n lý cù ng đứ ng tên tâ u lên, mưu tính
tình hình nơi biên giớ i, và nghĩ xin cá c điều. Ta xem xong, suy nghĩ đến và i bố n lầ n, thấ y
có nhiều điều cò n là m cho ngườ i ta chưa đượ c thoả lò ng. Đã giao ngay xuố ng cho đình
thầ n bà n lạ i tườ ng tậ n. Kịp khi dâ ng lờ i bà n lên, ta lậ p tứ c chuẩ n y lờ i bà n giao xuố ng để
theo mà thi hà nh. Thế là ta cũ ng đà nh miễn cưỡ ng theo lờ i bà n củ a cá c khanh đó .
Nhưng xét ra sự thế hiện nay, gả y con toá n mà tính cho đến phả i, thì cả hạ t Trấ n Tâ y
phả i nên thờ i thườ ng trô ng nom xử trí, mà cố t yếu trong việc trô ng nom xử trí ở Trấ n
Tâ y là đầ u tiên phả i là m cho ngườ i Xiêm sợ và phụ c mình, rồ i sau mớ i có thể là m đượ c.
Nay cứ trong tờ sớ nó i rằ ng : ngườ i Xiêm ý muố n lạ i đến Hả i Tâ y, chẳ ng qua yêu cầ u ta
lạ i lậ p lên nướ c Cao Miên mà thô i. Nhưng đấ t cá t củ a nướ c Cao Miên, thuộ c về bả n đồ
nướ c ta đã lâ u, việc ấ y nhấ t định khô ng thể theo đượ c. Nếu họ biết đuố i lý mà rú t quâ n
về, thì hai nướ c thô i việc chiến tranh, ta giao hả o vớ i nướ c họ cũ ng khô ng hạ i gì. Nếu họ
khô ng thế, thế tấ t phả i đá nh. Họ đem quâ n đi xa, lương thự c phả i lấ y ở thổ dâ n. Nay, thổ
dâ n lo ă n cò n chưa đủ , lấ y đâ u giú p đượ c cho kẻ địch, liệu kẻ địch có thể cầ m cự vớ i ta
đượ c lâ u khô ng ? Huố ng chi, quan quâ n ta ở đấy, lương đủ dù ng, quâ n tinh nhuệ, chỉ
mộ t thà nh Trấ n Tâ y cũ ng có thể chố ng giữ nổ i, cả sá u tỉnh Nam Kỳ cũ ng đủ cung cấ p
quâ n nhu. Tình thế chủ khá ch có khá c nhau, thì cơ đượ c thua đã quyết định, tấ t phả i
đá nh dữ mộ t phen cho chừ a, để họ sợ khiếp mã i mã i, thì dù đườ ng Thụ c hiểm trở , cũ ng
có lố i thô ng, nướ c Hồ ở nơi sa mạ c, khô ng sà o huyệt nà o là khô ng quét sạ ch, cò n lo gì là
rộ ng lớ n, ngạ i gì là hiểm trở nữ a ?

“Lũ cá c khanh đều là quan to, tà i giỏ i, là m tướ ng lâ u ngà y, giú p rậ p hai triều, nố i đờ i
chịu ơn củ a nướ c, lịch duyệt trong ngoà i, đã từ ng lậ p cô ng nơi biên giớ i, tiến lên chứ c
cao. Cá c tỳ tướ ng, cá c binh dõ ng cũ ng đượ c triều đình dạ y dỗ rèn luyện sẵ n sà ng cho
mặ c đẹp, ă n ngon, chă n nuô i đã lâ u nă m. Đương lú c biên giớ i có việc nà y, phả i nên nhớ
lạ i ơn hậ u đã i củ a Hoà ng khả o ta đã tá c thà nh nuô i dạ y mà tính đườ ng bá o đá p ở ngà y
nay. Vì thế, nay ta lạ i ra mệnh lệnh nà y, để hiểu thị cho cá c tướ ng sĩ ở nơi hà ng trậ n biết.
“Vả lạ i, tự mù a thu nă m ngoá i đến nay, cá c tướ ng sĩ gố i gươm nằ m giá o, ra sứ c khó nhọ c
ở ngoà i biên giớ i đã lâ u, ta vẫ n thườ ng thườ ng nghĩ đến, thứ c ngủ khô ng yên lò ng. Tuy
rằ ng đã từ ng tiết thứ , tuỳ việc thưở ng cấ p cho, song cũ ng chưa đủ yên ủ i cô ng khó nhọ c.
Nay chuẩ n cho bộ Hộ trích ra 1.000 lạ ng bạ c và 10.000 quan tiền, đưa đến thà nh Trấ n
Tâ y, để khao thưở ng và ban cho. Lạ i phá i cho Ngự sử Phan Vă n Xưở ng và Thị vệ trưở ng
Hoà ng Bá Bằ ng mang tờ dụ nà y đến quâ n thứ Trấ n Tâ y tuyên đọ c và khao thưở ng uý
lạ o từ Kinh lượ c Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển, Tướ ng quâ n Bình Thà nh bá Trương Minh
Giả ng, Tham tá n  n Quang tử Lê Vă n Đứ c, Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m, Long -
Tườ ng Tổ ng đố c Bù i Cô ng Huyên, Tá n lý thự Tả đô ngự sử Nguyễn Cô ng Trứ , thự Đề
đố c Diên Hự u tử Đoà n Vă n Sá ch, Hiệp tá n Cao Hữ u Dự c, Tá lý Đinh Vă n Huy cho đến
bọ n lã nh binh, quả n vệ, quả n suấ t, cá c cơ độ i binh dõ ng, tuỳ từ ng hạ ng mà ban cho.

“Lầ n nà y là do ta nhớ đến cá c tướ ng sĩ ở nơi hà ng trậ n, đã i cho ơn huệ ưu hậ u, truyền

bả o cho biết cô ng việc nên là m. Ai nấ y đều phả i nên hết lò ng hết sứ c. Tướ ng suý thì phả i
xem xét cơ hộ i, để đố i phó vớ i quâ n địch, cho sự quyết thắ ng đượ c vạ n toà n : cá c tỳ
tướ ng thì phả i tự mình tiến lên trướ c quâ n lính, chém quâ n giặ c, bắ t kẻ đầ u mụ c củ a
giặ c ; binh dõ ng thì hă ng há i khô ng nghĩ đến mình, xô ng pha nơi giá o má c, chỉ nghĩ đến
việc giết giặ c lậ p cô ng. Phà m khi ra trậ n, nếu có cá c đạ i viên như kinh lượ c, tướ ng quâ n,
tham tá n, tá n lý, đề đố c cũ ng đi và o đấy, thì từ lã nh binh trở xuố ng, ngườ i nà o nhú t nhá t
lù i bướ c, chuẩ n cho chém đầ u ngay ở trướ c quâ n lính, bêu cho mọ i ngườ i biết, để
nghiêm quâ n luậ t. Cố t phả i tướ ng hiệu mộ t lò ng, quâ n sĩ theo lệnh, thì khô ng mấ y chố c
mà nơi biên cả nh đượ c yên tĩnh, binh dâ n đượ c nghỉ ngơi, ta có thể tỏ rõ đứ c sá ng, nêu
ra huâ n liệt củ a đờ i trướ c, là m cô ng nghiệp củ a ngườ i xưa thêm phầ n rự c rỡ , mà lũ cá c
khanh cũ ng có thể bá o đáp đượ c ơn củ a Hoà ng khả o ta, tấ t nhiên nhậ n đượ c phầ n
thưở ng to nhấ t, khắ c bia ghi cô ng, cà ng đượ c triều đình quý trọ ng hơn nữ a. Nếu cứ lữ ng
lờ trô ng ngó ng, sợ co lạ i khô ng dá m tiến quâ n, thì việc thưở ng phạ t củ a Nhà nướ c rấ t
nghiêm minh, ta cũ ng khô ng thể lấ y tình riêng mà bỏ phép cô ng đượ c. Cá c khanh phả i
cố gắ ng lên !”.
Cho : Phó vệ uý vệ Hậ u nhị, quâ n Vũ lâ m là Tô n Thấ t Cung là m thự Vệ uý, nhưng sung
Vệ uý vệ Kim ngô ; Phó vệ uý ở Hù ng nhuệ Tả vệ là Nguyễn Sá ng sung Phó vệ uý vệ Kim
ngô .

Đổ i : Phố Đô ng Ba phủ Thừ a Thiên là m phố Đô ng Gia ; cầ u Đô ng Ba là m cầ u Đô ng Gia,

nú i Thuý Ba là m nú i Thuý Vâ n, cử a biển Tư Dung là m cử a biển Tư Hiền.

Phủ Thừ a Thiên và cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Thanh Hoá có bệnh dịch. Vua sai cá c
quan ở tỉnh hạ t ấy lậ p đà n để cú ng. Ngườ i bị bệnh thì cấ p cho thuố c, ngườ i nà o chết thì
cấ p cho tiền tuấ t.

Quy định kiểu mẫ u bà i ngà củ a thuộ c viên ở Tô n nhâ n phủ (Mặ t bà i trên biên chứ c tướ c
củ a cô ng tướ c nà o, dướ i biên thuộ c lạ i là chứ c gì như nhữ ng chữ “trưở ng sử , phó
trưở ng sử , quả n gia”… Cò n cá c phủ thuộ c củ a hoà ng tử , hoà ng đệ chưa đượ c phong
tướ c, mà nên cấ p cho bà i ngà , thì biên rõ chỗ nhà cù ng ở và o hà ng mấ y, thứ mấ y, chiếu
biên chứ c quan thuộ c và o nhà nà o, tên đề là gì).

Đổ i cấ p lạ i bà i ngà củ a thuộ c lạ i Tô n nhâ n phủ cá i nà o có biên chữ cù ng dạ ng vớ i chữ

huý ; cò n cá c ấ n triện, biển ngạ ch và my mô n củ a cá c sả nh đườ ng thì vẫ n cứ để như lố i
cũ .

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển v

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a xuâ n, thá ng 3, đú c tiền “Thiệu Trị thô ng
bả o” (tiền đồ ng hạ ng lớ n, nặ ng 9 phâ n ; tiền đồ ng hạ ng nhỏ và tiền kẽm mớ i đều nặ ng 6
phâ n). Bộ Hộ xin đú c tiền kiểu mớ i, để tỏ rõ là chính lệnh mớ i. Vua cho lờ i tâ u ấ y là phả i.
Sai đú c thử đồ ng tiền mẫ u mớ i. Tiền mẫ u đú c xong. Sai giao cho cụ c Thô ng bả o ở Hà Nộ i
để khở i cô ng đú c. Thợ chính ngạ ch, thợ thuê, lò chính, lò phụ đều do bộ cấ p theo như lệ
(lệ nă m Minh Mệnh thứ 16 [1835]).

Sai Thuỷ sư Chưở ng vệ Phạ m Vă n Cụ c quả n lĩnh cá c hiệu thuyền (thuyền Hả i vậ n,

thuyền Hiệu, thuyền Bắ c tà o) gồ m 124 chiếc để chở cá c vậ t hạ ng củ a cô ng ở Bắ c Kỳ và o
Kinh.

Lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Phạ m Hữ u Tâ m, Bang biện Trấ n Tâ y là Doã n Uẩ n và các

quan to ở cá c địa phương đến họ p ban là m lễ tiến hương. Theo như hộ i điển củ a nhà
Minh và nhà Thanh thì gặ p khi có quố c tang, cá c địa phương họ p nhau phú ng phả i tự
biện lấ y hương và phẩ m vậ t. Bộ Lễ đem việc ấ y tâ u lên. Vua phá n rằ ng : “Sự cả m cá ch
khô ng ở lễ vậ t, mà cả m cá ch ở lò ng thà nh kính”, mộ t mả nh tâ m hương, cố t ở tỏ lò ng
trung tín mà thô i. Nếu bắ t ngườ i ta ngườ i nà o cũ ng phả i tự biện lấ y lễ vậ t thì khô ng
đó ng gó p riêng vớ i nhau, cũ ng ganh nhau dâ ng lễ để phò phỉnh. Việc ấ y khô ng phả i là
điển lệ, hà tấ t phả i bắ t chướ c cá i xấ u ấ y ? Vua bèn sai Nộ i vụ phủ phá t ra cá c thứ hương
thự c tố t là m bằ ng kỳ nam, bạ ch đà n, long nã o, xạ hương, Bộ phả i sử a biện lễ vậ t. Là m lễ
xong, ngà y hô m sau, và o lạ y chà o vua ở tiện điện. Vua cho gọ i và o, đều hỏ i đến tình hình
ở sở tạ i cá c địa phương. Rồ i khó c bả o Phạ m Hữ u Tâ m rằ ng : “Khanh là bậ c đạ i thầ n,
ngườ i cũ , có cô ng lao đượ c Tiên đế rấ t quý trọ ng, nay Tiên đế mộ t sớ m xa bỏ thiên hạ ,
để lạ i sự khó nhọ c lớ n lao cho ta ! Ta mong ở cá c bậ c nguyên lã o đạ i thầ n đồ ng lò ng xú m
lạ i giú p đỡ . Khanh trướ c đây nghe tin quố c tang, dâ ng sớ xin và o là m lễ viếng. Nhưng ta
nghĩ rằ ng : Hà Nộ i là mộ t nơi trọ ng yếu củ a Bắ c Kỳ, hã y tạ m lưu khanh ở lạ i, nay ta gọ i
khanh về. Khanh có thể giú p đỡ ta nhữ ng chỗ thiếu só t, tứ c là để bá o đá p Tiên đế đó ”.
Hữ u Tâ m cả m kích khó c lên, rồ i lạ y tạ . Vua lạ i truyền cho ngồ i, ban trà , rồ i thong thả hỏ i
: “Ta là ngườ i cò n ít tuổ i, vâ ng nố i nghiệp lớ n, ở bên ngoà i có đượ c ổ n thoả yên tĩnh hay
khô ng ?”. Tâ m thưa : “Trong nướ c có bậ c trưở ng quâ n là Phướ c củ a xã tắ c, nhâ n tình
bên ngoà i đều ổ n thoả yên tĩnh cả . Tô i lạ i nghe nó i khi â n chiếu đưa đến, chỗ nà o cũ ng
vui mừ ng cổ võ , tưở ng mong thá i bình”. Vua nó i : “Trướ c đâ y, ta thấ y Bố chính Quả ng
Nam là Phạ m Duy Trinh dâ ng sớ nó i là ta mớ i lên ngô i, lò ng ngườ i chưa yên, xin luyện
tậ p binh lính trong tỉnh để giú p thêm việc trấ n tĩnh. Ta biết là Trinh khô ng đặ t sự lý, nên
thử hỏ i khanh đó thô i”.
Vua lạ i hỏ i Doã n Uẩ n rằ ng : “Tên Xiêm mụ c là Chấ t Tri vẫ n là m thanh thế bên ngoà i cho
bọ n ngườ i Man, phỏ ng chừ ng chú ng có thể ở lâ u đấ y đượ c khô ng ?”. Uẩ n thưa rằ ng :
“Chấ t Tri đem quâ n Xiêm đến khô ng mang theo mộ t đấ u lương thự c nà o, đều do ngườ i
Man cung cấ p cho cả . Ngườ i Man khố n quẫ n, tấ t nhiên khô ng thể cung cấ p nố i tiếp đượ c
mã i, thì ngườ i Xiêm có muố n vượ t cõ i mà đến, cũ ng khô ng thể nà o ở đấ y đượ c lâ u”. Vua
nó i : “Chú ng đã thiếu ă n, ta nên nhâ n lú c quâ n mình rỗ i rã i, đố i địch vớ i chú ng khó nhọ c
từ xa đến, tưở ng cũ ng dễ thà nh cô ng. Kỹ nă ng củ a bọ n họ như con chim Tinh vệ lấ p
biển, chim Ưng thứ u là m thêm tổ , chẳ ng đá nh cũ ng phả i tan”.

Đượ c mộ t lú c, vua dụ quầ n thầ n rằ ng : “Đườ ng, Ngu lấ y thiên hạ là m củ a cô ng, Tam
vương lấ y thiên hạ là m củ a riêng, là m củ a cô ng thì truyền cho ngườ i hiền, là m củ a riêng
thì truyền cho con. Truyền cho con tấ t phả i cho con trưở ng, là lấ y sự ở ngô i chính thố ng
là m trọ ng. Vua Vă n đế nhà Há n là con vợ lẽ, là m phiên vương ở đấ t Đạ i, đượ c cá c đạ i
thầ n đó n về, lậ p là m vua. Cho nên, khi mớ i lên ngô i, ngả nh về hướ ng tâ y khiêm nhườ ng
ba lầ n, ngả nh về hướ ng nam khiêm nhườ ng hai lầ n, là bở i cớ ấy. Lờ i bà n củ a ngườ i đờ i
cò n chê là giả dố i. Vì sự khiêm nhườ ng khô ng do lò ng thự c, thì gầ n như là mà u mè.

Quố c triều ta, lẽ chính đá ng về việc nố i dõ i rấ t là minh bạ ch, Hoà ng khả o ta là Thá i tử ,
vâ ng nố i ngô i Trờ i ; ta là con trưở ng, nố i giữ nghiệp lớ n. Trong khoả ng trướ c sau, quang
minh chính đạ i, cầ n gì phả i là m ra hư vă n khiêm nhườ ng ấ y nữ a ? Ta kính nhớ lạ i : đầ u
nă m Minh Mệnh [1820-1840], Hoà ng khả o ta lên ngô i, trong đình thầ n có ngườ i nó i là
nên theo lố i khiêm nhườ ng như Há n Vă n ngà y xưa. Câ u nó i ấ y là nghĩa lý gì, mê hoặ c
quá lắ m ! Mớ i rồ i, ta nhâ n khi ghi chép cô ng việc, kê lạ i lờ i huấ n củ a Hoà ng khả o ta
trong lú c nhà n rỗ i, ngẫ u nhiên là m thà nh bà i thơ, mỗ i câ u là mộ t giọ t nướ c mắ t, gạ t
nướ c mắ t mà viết ra. Nay ta đọ c cho cá c khanh nghe, để rõ ý ta. Ta chỉ biết sớ m tố i kính
sợ , cố gắ ng nố i noi ý chí và cô ng việc củ a ngườ i trướ c, đâ u dá m bắ t chướ c cá i lố i khiêm
nhườ ng mà u mè ấ y ! (Trong bà i thơ có câ u : “Vă n nhượ ng hư tình cổ sở nghi”, nghĩa là
khiêm nhượ ng mà u mè là cá i tình hã o, ngườ i xưa đã lấ y là m ngờ !).
Ngà y Đinh Mù i, tế Trờ i Đấ t ở đà n Nam Giao. Trướ c đâ y bộ Lễ tâ u rằ ng : “Tế Giao, là việc
lớ n nhấ t, trướ c nhấ t, để bá o đá p nguồ n gố c, nhớ lạ i lú c bắ t đầ u. Sá ch Lễ ký nó i rằ ng :
“Để tang thì trong ba nă m khô ng đi tế, chỉ có tế Trờ i và tế Xã Tắ c thì bỏ dâ y thắ t để tang
mà đi là m lễ”. Tế Giao nă m nay, xin nhà vua mặ c á o cổ n, độ i mũ nhện, đem đủ nghi
trượ ng đạ i giá , thâ n đến là m lễ ; tră m quan đều mặ c mũ á o là m lễ, chín lầ n tấ u đều nổ i
nhạ c, duy có phườ ng â m nhạ c theo hầ u kiệu vua, chỉ đặ t cá c đồ nhạ c nhưng khô ng tấ u
nhạ c. Khi nhà vua trở về trai cung, tră m quan là m lễ chú c mừ ng theo như lệ cũ ”.

Vua bả o đạ i thầ n là Trương Đă ng Quế và Vũ Xuâ n Cẩ n rằ ng : “Tế Giao nă m nay cũ ng là

bỏ dâ y thắ t, đi là m lễ, mà lạ i nhậ n lễ mừ ng ở trai cung, ta thấ y chưa đượ c yên lò ng, vậ y
muố n miễn cho việc là m lễ mừ ng ấ y”. Bọ n Cẩ n tâ u rằ ng : Tế xong là m lễ chú c mừ ng, là
theo lệ cũ . Hoà ng thượ ng, mớ i đi tế Trờ i lầ n đầ u, tai mắ t nhâ n dâ n buổ i mớ i, phà m việc
gì cũ ng nên noi theo điển cũ . ý vua vẫ n chưa cho là phả i. Khi đến trai cung, cá c quan và o
hầ u, vua lạ i dụ rằ ng : “Hoà ng khả o ta trị vì 21 nă m, nhữ ng việc tế lễ to lớ n, tấ t phả i thâ n
đến là m lễ và tấ t phả i kính cẩ n. Trong khoả ng đó , nhâ n bậ n việc, có ba lầ n (2 lầ n kính
cá o, 1 lầ n lễ tạ ) sai ta là m thay, đó là đặ c â n. Nă m Minh Mệnh thứ 20 [1839], trướ c ngà y
tế Giao mấ y ngà y, Hoà ng khả o ta trong ngườ i khô ng đượ c khoẻ, ta xin chọ n ngà y khá c
là m lễ. Hoà ng khả o ta dụ rằ ng : “Con chỉ biết có mộ t, chưa biết đến hai. Là m vua cai trị
muô n nướ c, phả i kính Trờ i, bắ t chướ c tổ tiên, chă m chính sự , thương yêu dâ n, bố n việc
ấ y khô ng lú c nà o lã ng quên đượ c. Huố ng chi, vì dâ n cầ u Phướ c, lậ p lên lễ tế kính cẩ n, đã
có ngà y nhấ t định, thay đổ i sao đượ c ? Con khô ng nhớ việc Thầ n Tô ng nhà Minh ư ?”. Ta
khô ng dá m nó i nữ a. Tố i hô m ở trai cung, ta hầ u ở bên cạ nh, suố t đêm khô ng ngủ . Hoà ng
khả o khen ta là hiếu kính, lấ y cá i nhẫ n mặ t kim cương to củ a Hoà ng khả o vẫ n đeo ở tay
ban cho ta ngay trướ c mặ t. Lờ i và ng ngọ c cò n vă ng vẳ ng bên tai, tinh linh củ a Hoà ng
khả o vẫ n phả ng phấ t ở trên Trờ i. Nay nghĩ lạ i chuyện cũ , trong lò ng bồ i hồ i, xiết bao
thương cả m ! Việc là m lễ mừ ng ta ở trai cung, nên miễn đi là phả i”. Quầ n thầ n 2 - 3 lầ n
nà i xin, vua mớ i cho.

Khi là m lễ xong, vua trở về, thưở ng cho các quan viên chấ p sự và bồ i tế đĩnh bạ c và kỷ
lụ c có thứ bậ c ; quan vă n từ tò ng ngũ phẩ m, quan võ từ tò ng tứ phẩ m cho đến cá c lạ i
dịch, biền binh đượ c thưở ng 4.000 quan tiền. Suố t dọ c đườ ng phủ Thừ a Thiên, nhữ ng
nơi đặ t hương á n bá i vọ ng đượ c thưở ng chung 3.000 quan tiền. Từ đấ y hằ ng nă m định
là m lệ thườ ng.

Trướ c đâ y, trong Kinh kỳ lâ u khô ng mưa, sai Kinh doã n Phạ m Khô i, Bù i Nhậ t Tiến,
Tham tri bộ Lễ Phan Bá Đạ t kế tiếp nhau cầ u đả o, vẫ n chưa đượ c mưa. Đến đâ y, vua
nhâ n việc tế Giao, là m lễ mậ t đả o, đến ngà y hô m sau, mưa rấ t to, thấ m khắ p gầ n xa.

Đổ i lạ i danh hiệu hai nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá . Hai nướ c nà y xưa gọ i là Nam Bà n, là dò ng
dõ i Chiêm Thà nh, Lê Thá nh Tô ng đá nh đượ c Chiêm Thà nh, lậ p cho con chá u vua nướ c
ấ y gọ i là nướ c Nam Bà n, ở phía tâ y nú i Thạ ch Bi. Nướ c Thuỷ Xá : phía tâ y giá p nướ c Hoả
Xá , đô ng giá p đồ n Phướ c Sơn tỉnh Phú Yên và bọ n Man chịu thuế ở Thạ ch Thà nh, bắ c
giá p bọ n Man chưa quy phụ c ở Bình Định. Nướ c Hoả Xá : phía đô ng giá p Thuỷ Xá , tâ y
giá p đấ t Sơn Phủ thà nh Trấ n Tâ y, bắc giá p bọ n Man có bộ lạ c nhấ t định. Khi bả n triều
mớ i bắ t đầ u dự ng nướ c, thườ ng cứ 5 nă m mộ t lầ n sai sứ tiến cố ng sả n vậ t địa phương
(nướ c Hoả Xá khô ng thể tự đến đượ c, phụ vớ i nướ c Thuỷ Xá ). Đượ c nướ c ta thưở ng cho
thứ gì, họ đều lưu truyền lạ i là m củ a bá u đờ i đờ i. Đầ u nă m Gia Long [1802-1819], sứ
củ a nướ c ấ y đến Phú Yên, đượ c thưở ng cho rấ t hậ u và cho về nướ c. Sau, vì nướ c ấ y
khô ng yên, khô ng sai sứ đến cố ng đượ c. Nă m Minh Mệnh thứ 12 [1831], nướ c Thủ y Xá
mớ i sai sứ đến cố ng, ngườ i thô ng dịch lạ i nó i nhầ m là Hoả Xá , triều đình nhâ n theo cũ ng
cho là Hoả Xá . Đến đâ y, tỉnh thầ n Phú Yên là Lê Khiêm Quang và Nguyễn Vă n Lý vâ ng lờ i
thá nh dụ , sai ngườ i đến tậ n nướ c ấ y, hỏ i rõ tình trạ ng rồ i tâ u lên. Lạ i tâ u rằ ng : “Nướ c
Thuỷ Xá liệt và o hà ng chứ c cố ng củ a nướ c ta đã gầ n 20 nă m nay, chỉ vì ngườ i thô ng dịch
nhầ m “thuỷ” ra “hoả ”. Quố c trưở ng nướ c ấ y là Vĩnh Liệt vẫ n khô ng yên lò ng, xin đổ i tên
nướ c ấ y lạ i cho đú ng. Nướ c Hoả Xá cũ ng ngưỡ ng mộ đứ c hoá củ a nhà vua đã lâ u, nhưng
khô ng thể tự đến đượ c. Quố c trưở ng nướ c ấ y là Ma Thá t cũ ng muố n phụ vớ i nướ c Thuỷ
Xá hợ p nhau dâ ng lễ cố ng như lệ cũ ".

Vua phá n rằ ng : “Hoà ng khả o ta uy đứ c rộ ng khắ p. Nhữ ng ngườ i tuy ở cõ i xa, nơi hoang,
chẳ ng ai khô ng muố n dâ ng bà y lễ cố ng ở trướ c sâ n, cũ ng tỏ lò ng thà nh tô n kính bề trên.
Thuỷ, Hoả vố n là hai nướ c, nướ c Hoả nhỏ mà ở xa, nướ c Thuỷ ở gầ n mà lạ i to, nă m
trướ c và o cố ng, nó i là nướ c Hoả , chứ khô ng nó i nướ c Thuỷ. Hoà ng khả o ta là bậ c thá nh
minh, đã lấy là m ngờ , biết là thế nà o cũ ng có duyên cớ ; cho nên bắ t đầ u sai quan thà nh
Trấ n Tây, rồ i lạ i sai quan tỉnh Phú Yên (nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] mù a thu, sai
quan ở thà nh Trấ n Tâ y và tỉnh Phú Yên cho ngườ i đến hỏ i sự trạ ng nướ c Thuỷ Xá , hỏ i đi
hỏ i lạ i, cố t để biết rõ tình trạ ng, đến nay quả nhiên như thế. Vậ y, giao cho bộ Lễ bà n luậ n
cho kỹ, nếu là nhầ m thì đổ i lạ i cho đú ng, nướ c nà o đến cố ng thì tiến dẫ n cho họ . Cò n
việc tiến cố ng chung nhau, ba nă m mộ t lầ n sai sứ đến, đều cho tuỳ ý để ngườ i xa, đượ c
thoả lò ng thà nh”.

Khi tờ dụ đưa đến, cả hai nướ c đều rấ t mừ ng, xin đến thá ng 6 sai sứ đến Kinh (mộ t
ngườ i sứ sang là m lễ tiến hương, mộ t ngườ i sứ sang mừ ng vua lên ngô i). Vua ưng cho.
Rồ i ban cho Quố c trưở ng nướ c Hoả Xá là Ma Thá t : họ là Cử u, tên là Lạ i, để tỏ mệnh lệnh
mớ i. Lạ i thưở ng cho phá i nhâ n củ a tỉnh Phú Yên là bọ n Nguyễn Vă n Quyền và Đặ ng Vă n
Hoạ t có thứ bậ c. Hai nướ c Thuỷ Xá và Hoả Xá cố ng chung vớ i nhau bắ t đầ u từ đây (cá c
phẩ m vậ t đem cố ng : nướ c Thuỷ Xá thì cố ng 2 chiếc ngà voi, 2 cá i sừ ng tê. Nướ c Hoả Xá
thì cố ng 1 chiếc ngà voi, 1 sừ ng tê. Cứ đến nă m Tý, Ngọ , Mã o, Dậ u thì nướ c Thuỷ Xá phả i
chọ n sai ngườ i đi sứ và mang cả phẩ m vậ t củ a hai nướ c đến tỉnh Phú Yên là m lễ tiến
cố ng. Theo lệ, thưở ng cho Quố c vương nướ c Thuỷ Xá 1 cá i khă n nhiễu mà u lam dà i 8
thướ c, á o dà i bằ ng sa dà y mà u lam, mà u trắ ng 1 cặ p, á o nhung vả i trong ló t lụ a mà u, tay
hẹp 1 cá i, á o sa dà y mà u lam, mà u trắ ng tay hẹp 1 cặ p, á o sa nam toà n tơ, tay hẹp các
mà u 5 chiếc, quầ n nhiễu mà u lam, mà u hồ ng mỗ i mà u 1 chiếc, quầ n lụ a nam mà u cá nh
kiến 2 chiếc, 1 bộ đồ uố ng rượ u có 1 cá i nậ m, 3 cá i chén, 1 cá i khay. Quố c vương nướ c
Hoả Xá đượ c 1 cá i khă n nhiễu mà u lam dà i 8 thướ c, á o dà i bằ ng sa dà y mà u lam, mà u
trắ ng 1 cặ p, á o nhung vả i trong ló t lụ a mà u, tay hẹp 1 chiếc, á o sa nam toà n tơ, tay hẹp
cá c mà u 3 chiếc, quầ n nhiễu mà u lam, mà u hồ ng mỗ i mà u 1 chiếc, 1 bộ đồ uố ng rượ u.
Lạ i cấp cho Quố c vương hai nướ c đều 1 cặ p á o mã ng tam phẩ m về võ giai. Thưở ng cho
Nguyễn Vă n Quyền là m Độ i trưở ng ở tỉnh ấ y, Đặ ng Vă n Hoạ t là m Cử u phẩ m thư lạ i, bọ n
tuỳ phá i, thô ng ngô n, mỗ i ngườ i 1 cặ p á o bằ ng nhiễu nam vả i Tâ y dương và 10 lạ ng
bạ c).

Bọ n Kinh lượ c Phạ m Vă n Điển, Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng dâ ng sớ tâ u rằ ng :

“Trướ c đây, thà nh hạ t chú ng tô i có phá i Phó cơ Nguyễn Vă n Lương mang thư sang Bắ c
Tầ m Bô n. Khi mớ i đến, thì sự khoả n đã i cũ ng khá â n cầ n, đến sau khi đã dịch thư ấ y ra,
thì Xiêm mụ c là Chấ t Tri khô ng tiếp phá i uỷ củ a ta nữ a, mà giụ c phả i về ngay, cũ ng
khô ng có thư trả lờ i. Hạ t tô i lạ i là m mộ t lá thư nữ a, sai Viên ngoạ i lang ở ty An Biên là Lê
Quố c Hương lạ i đem đi và thă m dò tình hình củ a địch. Khi đi đến đấ t Mậ t Thườ ng Thủ vì
đườ ng nghẽn, khô ng đi đượ c, phả i trở về. Lạ i nghe nó i rằ ng : Chấ t Tri viện cớ là Vũ Đứ c
Trung và Nguyễn Song Thanh hứ a hẹn hã o vớ i họ là quan quâ n sẽ rú t về Châ u Đố c, rồ i
sau khô ng giữ đú ng lờ i hứ a. Họ sẽ lạ i đem quâ n đến Hả i Tâ y, sử a đắ p lạ i thà nh cũ Long
Tô n, lậ p tên Giun là m Quố c trưở ng Cao Miên, chia quâ n đó ng đồ n nhữ ng nơi hiểm yếu
lợ i hạ i, mưu tính chắ n ngang con đườ ng qua lạ i từ Hả i Đô ng đến Xà Nă ng. Hạ t chú ng tô i
đã phả i phò ng giữ cẩ n mậ t hơn lên rồ i”. Và lạ i tâ u rằ ng : “Quâ n ở hai tỉnh An Giang và Hà
Tiên hiện nay ít quá , xin phá i Kinh binh đến ngay để thêm sứ c đá nh và giữ ”.

Vua dụ rằ ng : “Phá i nhâ n đi thă m dò về nó i vị tấ t đã đượ c thự c cả . Khi nà o kẻ địch muố n

đến cướ p nơi biên giớ i mà lạ i đem tình hình định đến chỗ nà o tiết lộ cho ngườ i biết bao
giờ ! Vô luậ n là lờ i nó i củ a họ thự c hay khô ng thự c, quâ n giặ c Xiêm có đến hay khô ng
đến, quý hồ tự mình phả i hă ng há i tự cườ ng, kích lệ các tướ ng sĩ, sắ p sẵ n giá o má c, cố t
là m thế nà o cho mọ i ngườ i đều hết lò ng cố gắ ng là m việc, chớ nên lộ ra mộ t ít nà o có ý
nhú t nhá t mớ i đượ c. Trong binh phá p có nó i rằ ng : “Chớ cậ y là quâ n địch khô ng đến, cố t
cậ y ở mình đã có phò ng bị sẵ n”, chính là thế đó . Nay biền binh ở Hả i Đô ng đã về ở Xà
Nă ng, đạ o quâ n củ a Bù i Cô ng Huyên và quâ n ở đồ n Sơn Tĩnh đều rú t về mộ t loạ t để cho
sứ c quâ n thêm mạ nh. Ta nghĩ : Sự thể ngà y nay, tự họ đã vi bộ i trướ c, thì mình cũ ng
khô ng nên lạ i gử i thư sang họ là m gì. Chỉ nên đo đắ n sứ c mình, sứ c ngườ i, cố t tính thế
nà o cho việc nên đá nh nay nên giữ đượ c vạ n toà n là hơn.

“Nă m nay hai vệ biền binh củ a tỉnh Bình Định và Khá nh Hoà phả i sang đó ng ở Trấ n Tâ y,
đã có Chỉ rú t về đó ng ở An Giang để sai phá i ; lạ i phá i thêm 2 vệ cơ binh ở Tả Kỳ đến
ngay đó ng giữ , để có thêm sinh lự c. Lũ các khanh phả i giữ vữ ng trong lò ng, vỗ về quâ n
lính, nuô i sẵ n nhuệ khí, chứ a sẵ n oai hù ng, đề phò ng khi dù ng đến. Nếu bọ n giặ c Xiêm
dá m đem quâ n đến xâ m lượ c, thì đá nh cho mộ t trậ n rấ t hă ng, giết cho rấ t nhiều, là m
cho họ phả i khiếp sợ . Nếu sự thắ ng lợ i củ a họ ở chỗ đá nh ngay, mà ta chưa tiện cà n quét
tiêu diệt đượ c ngay, thì phía ta, quâ n giỏ i, lương nhiều, khí giớ i tố t, thà nh bền vữ ng,
phà m nhữ ng chỗ hiểm yếu lợ i hạ i, ta đã có hà o sâ u, luỹ cao để giữ , lo gì khô ng chắ c chắ n
? Họ đem quâ n ở xa đến, quâ n cà ng nhiều thì lương thự c cà ng khô ng tiếp tế đượ c đủ ,
đườ ng đi cà ng xa thì quâ n lính cà ng dễ mỏ i mệt, tiến lên khô ng có ích lợ i gì, rú t lui
khô ng nương nhờ và o đâ u đượ c, tấ t phả i khố n quẫ n ngay. Ta đem quâ n no đủ mà đố i
địch vớ i quâ n bị đó i, đem quâ n nhà n rỗ i mà đố i địch vớ i quâ n bị nhọ c mệt, tình thế chủ
và khá ch có khá c nhau, thì bấ y giờ thừ a cơ hộ i mà hà nh độ ng, đá nh mộ t trậ n là thà nh
cô ng, tự thấ y mình có thừ a sứ c đá nh. Cầ n gì phả i luô n luô n sai ngườ i sang giả ng giả i, để
cho họ hiểu đượ c sự khoẻ yếu củ a mình là m gì !”.

Quả n cơ Hà Tiên là Lê Cô ng Chấ t đá nh đượ c bọ n thổ phỉ ở đấ t Bú t Lê. Trướ c đâ y, bọ n

thổ dâ n ở Long Xuyên giao thô ng vớ i bọ n thổ phỉ ở Ba Xuyên, dẫ n và o đồ n Giang Thà nh,
giết viên Thủ ngữ Đoà n Vă n Thạ ch, Suấ t độ i Nguyễn Vă n Tự và mấ y tên biền binh. Tỉnh
thầ n đượ c tin bá o, sai Chấ t đem quâ n đến chố ng giữ , Chấ t đố c suấ t Thủ ngữ ở Gềnh Xâ y
là bọ n Lê Vă n Lẫ m chia đườ ng đi tiễu bắ t, đến xứ Cá i Hươu, đá nh phá đượ c bọ n giặ c,
đuổ i theo đến đấ t Bú t Lê, bọ n giặ c lạ i tụ họ p đến hơn 200 đứ a, chố ng cự lạ i. Chấ t và Lẫ m
chém ngay tạ i trậ n đượ c 15 tên vừ a đầ u mụ c và đả ng khoả củ a giặ c. Bọ n giặ c nhiều tên
bị thương và chết, đều chạ y tan cả , phá bằ ng hơn 30 nơi đồ n trạ i, đố t hết cá c kho chứ a.
Việc đến tai vua, thưở ng cho Chấ t hà m Phó vệ uý, cho Lẫ m chứ c Cai độ i, nhưng vẫ n là m
Thủ ngữ ; lạ i thưở ng cho mỗ i ngườ i 1 cá i nhẫ n và ng và 1 cá i ngâ n bà i.

Dương Vă n Phong bị thua trậ n ở sô ng nhá nh thuộ c địa phậ n Số c Tră n. Đấ t Vĩnh Xuyên
đã bị phá , bọ n giặ c Thổ và giặ c Thanh trố n và o cá c xứ Mã Tộ c, Số c Tră n và Trà Tâ m, đồ
đả ng đến hơn 6.000 tên. Phong tậ p họ p binh dõ ng đượ c 1.200 tên, chia là m 3 đạ o : Phó
vệ uý ở Thầ n cơ Trung vệ là Phạ m Vă n Đạ i, Phó cơ là Chu Vă n Tuyên, Nguyễn Vă n Nộ i
đố c suấ t quâ n trung đạ o ; Phó quả n cơ là Nguyễn Vă n Tuấ n, thí sai Phó cơ là Nguyễn
Vă n Niên, bang biện Phó cơ là Nguyễn Vă n Nhạ n, Lê Vă n Thú đố c suấ t quâ n Tiền đạ o ;
Cẩ m y Phó vệ uý là Hoà ng Vă n Quý, thí sai Phó cơ là Trầ n Vă n Nguyệt, bang biện Phó cơ
là Nguyễn Vă n Long, đố c suấ t quâ n Hậ u đạ o, định ngà y tiến quâ n đi đá nh. Đến ngà y tiến
quâ n, Phong cá o ố m khô ng đi, uỷ cho Lã nh binh là Nguyễn Duy Trá ng quả n suấ t cá c đạ o
quâ n đến đá nh chỗ sô ng nhá nh thuộ c xứ Mã Tộ c. Vă n Tuấ n và Vă n Nguyệt bả o Trá ng
rằ ng : “Nướ c thuỷ triều xuố ng mà sô ng nhá nh lạ i nhỏ , khô ng nên và o sâ u”. Trá ng nó i :
“Triền sô ng nhá nh nà y là nơi già u có phì nhiêu, bỏ nơi nà y cò n đi chỗ nà o hơn ?”. Trá ng
ra hiệu cho quâ n cá c đạ o tiến và o. Lú c ấ y bọ n giặ c đương mở tiệc uố ng rượ u, đều bỏ
chạ y trố n. Cá c binh dõ ng đi đấ y tranh nhau xô ng và o : ngườ i thì cướ p lấ y tà i vậ t, kẻ thì
ngồ i xuố ng ă n uố ng, ngả cờ , vấ t khí giớ i, khô ng chuẩ n bị mộ t chú t nà o. Bọ n giặ c thừ a cơ,
đá nh ú p toá n quâ n hậ u đạ o, giết hạ i quâ n lính, cướ p lấ y sú ng và khí giớ i. Hoà ng Vă n
Quý kêu gọ i quâ n cứ u viện. Trá ng nó i truyền đi là khô ng cò n có quâ n nà o đến cứ u viện
đượ c. Bọ n giặ c nghe thấ y nó i thế, cà ng đá nh gấ p. Vă n Quý và Vă n Nguyệt đều bị bọ n
giặ c đâ m chết ; Vă n Long cố sứ c đá nh, bị chết. Quâ n hậ u đạ o bị tan rã . Quâ n hai đạ o
trung và tiền vấ t cả khí giớ i mà chạ y. Trá ng kinh sợ liều xô ng và o trong đá m giá o má c,
mộ t mình thoá t ra đượ c. Vă n Tuấ n, Vă n Đạ i, Vă n Nộ i và Vă n Niên đều chết ở trậ n. Vă n
Nhạ n đườ ng trườ ng thú c đá nh, chém đượ c 11 tên giặ c, Vă n Tuyên chém đượ c 7 tên, rồ i
sứ c kiệt, khô ng có cứ u viện đều bị chết ở trậ n, biền dõ ng bị chết hơn 100 ngườ i, mấ t 14
cỗ sú ng lớ n, bỏ mấ t binh khí rấ t nhiều. Duy có Trá ng và Vă n Thú đều bị thương chạ y về.

Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng đượ c tin bá o, liền tiếp tụ c phá i phá i Phó lã nh binh Mai
Vă n Đổ ng đem 600 binh dõ ng đến ngay quâ n thứ củ a Vă n Phong, nhâ n ban đêm, đá nh
ú p, phá luô n đượ c hơn 20 sở đồ n luỹ củ a giặ c, bọ n giặ c đều bỏ luỹ chạ y hết. Phong cho
là đườ ng đi có nhiều ngò i và sô ng nhá nh khô ng tiện đuổ i theo đến cù ng, lạ i đem quâ n
về.

Đượ c hơn 10 ngà y, bọ n giặ c lạ i đến Số c Tră n và Tầ m Vu Gia là hai nơi hiểm yếu, cắ m rà o
lấ p sô ng nhá nh, hai bên bờ sô ng nhá nh đều đắ p luỹ đấ t, đườ ng thuỷ đườ ng bộ đều bị
nghẽn. Phong chia uỷ cho Quả n cơ là bọ n Trầ n Vă n Hoằ ng đem 600 quâ n do đườ ng thuỷ
chở thuyền đến xứ Tầ m Vu Gia ; Phó lã nh binh là Mai Vă n Đổ ng đố c suấ t Phó vệ uý là
Nguyễn Tiến Quang, bang biện Phó vệ uý là Nguyễn Vă n Nhương, Phó cơ là Nguyễn Vă n
Chính, bang biện Phó cơ là Cao Vă n Hiên đem 800 binh dõ ng chia hai mặ t thuỷ bộ tiến
đá nh nơi sô ng nhá nh ở Số c Tră n. Phong lạ i lấ y cớ là châ n chưa đượ c khoẻ xin lưu lạ i
đó ng ở phủ bả o để phò ng giữ .

Rồ i thì bọ n giặ c hơn 1.000 đứ a đến quấ y rố i thuỷ đồ n ở phủ . Phong đố c quâ n đá nh lạ i,
bọ n giặ c lui chạ y. Phong cho rằ ng giặ c đã cù ng quẫ n thì khô ng đuổ i theo nữ a, bèn thu
quâ n về. Quâ n củ a Vă n Hoằ ng đến xứ Tầ m Vu Gia, cũ ng chém và bắ t đượ c chú t ít, rồ i
phá các đồ n luỹ, rú t về. Quâ n củ a Vă n Đổ ng đến xứ Số c Tră n hết sứ c đá nh phá , bắ t số ng
đượ c 6 tên và chém đượ c hơn 10 tên giặ c, phá bằ ng luỹ đấ t, khai thô ng đườ ng sô ng ;
đến chiều, đem quâ n về. Bọ n giặ c đã mai phụ c sẵ n ở rừ ng rậ m bên bờ sô ng lấ y nhiều
giá o nhọ n phó ng bừ a ra : Nguyễn Vă n Chính và Nguyễn Vă n Nhương đều bị chết ; binh
đinh ngã xuố ng sô ng chết đuố i cũ ng nhiều ; Mai Vă n Đổ ng cũ ng bị bọ n giặ c đâ m chết ;
Nguyễn Tiến Quang và Cao Vă n Hiên đến cứ u cũ ng đều bị chết ở trậ n. Bị mấ t khẩ u sú ng
quá sơn lớ n bằ ng đồ ng và khí giớ i các hạ ng.

Trướ c đâ y, Duy Trá ng bị thua, việc đến tai vua, Phong bị cá ch chứ c nhưng vẫ n đượ c lưu
nhiệm, Trá ng bị cá ch chứ c, đó ng xiềng giả i về. Vua sai Ngự sử ở Kinh là Phan Vă n Xưở ng
gấ p đến quâ n thứ ở Ba Xuyên để xét rõ duyên cớ bị thua trậ n. Đến khi lạ i nghe tin bị
thua lầ n nà y, vua than rằ ng : “Kẻ tà i hèn khô ng biết cá ch điều khiển, cò n nó i là m gì nữ a !
Lậ p tứ c lạ i sai Tham tá n Lê Vă n Đứ c lạ i theo Chỉ trướ c, đến ngay để cầ m quâ n thay.
(Trướ c đâ y, có Chỉ cho Đứ c tổ ng thố ng cô ng việc cá c quâ n đi tiễu bắ t giặ c ở các tỉnh An
Giang và Hà Tiên, lạ i kiêm lĩnh Quan phò ng tổ ng đố c, sau đó nghe tin Xiêm mụ c lạ i đem
quâ n đến, Đứ c lạ i lưu lạ i ở Trấ n Tâ y). Đứ c bấ y giờ bị ố m, uỷ cho Tổ ng đố c Long - Tườ ng
là Bù i Cô ng Huyên đi thay. Nhâ n đó , vua chuẩ n cho Huyên vẫ n giữ chứ c đang là m quyền
lĩnh cô ng việc Tổ ng đố c An - Hà . Sau đó , Huyên gặ p việc gì cũ ng sợ sệt, bị ngô n quan((1)
Chứ c quan có nhiệm vụ phả i nó i để đà n hặ c nhữ ng ngườ i là m điều sai trá i.1) thườ ng
thườ ng đà n hặ c. Vua lạ i sai Huyên chỉ chuyên giữ việc dẹp giặ c. Vua lạ i sai Tham tri bộ
Cô ng là Nguyễn Tri Phương là m Tuầ n phủ tỉnh An Giang, hộ lý Quan phò ng tổ ng đố c An
- Hà , đi ngự a trạ m đến ngay.

Tri Phương và o từ biệt vua để đi nhậ n chứ c, vua yên ủ i rằ ng : “Khanh có lò ng trung
trinh, chă m việc, ta đã biết rồ i, chuyến đi nà y khô ng phả i là đem việc khó khă n mà giao
cho khanh, chính là dịp để cho khanh lậ p cô ng và bá o đá p ta đó . Chỗ đấ t ấ y do Dương
Vă n Phong đã là m sinh chuyện ra, bọ n thổ dâ n nhâ n thế mớ i hung hă ng nổ i dậ y, quâ n
lính nhâ n thế mớ i sợ hã i mà mấ t tinh thầ n. Khanh khi đến tỉnh ấ y, phà m cá c cô ng việc
trong tỉnh, trướ c hết phả i chấ n chỉnh lạ i cả , rồ i sau sẽ cù ng vớ i Bù i Cô ng Huyên bà n tính
việc binh, tuỳ cơ đá nh dẹp, để mộ t dả i Ba Xuyên sớ m đượ c yên tĩnh, dầ n dầ n sẽ mưu
tính đến việc hợ p quâ n vớ i thà nh Trấ n Tâ y. Ngà y xưa có câ u : “Khô ng gặ p chỗ gố c vặ n
thớ quá nh, thì khô ng phâ n biệt đượ c đồ dù ng sắ c bén”, khanh phả i cố gắ ng lo nghĩ, chớ
phụ lò ng ta â n cầ n mong khanh là m cho kỳ đượ c thà nh cô ng. Độ nà y đương nắ ng, nó ng
dữ , khanh hã y tạ m nghỉ, tắ m gộ i 2-3 ngà y rồ i sẽ đi.

Vua thấ y thua trậ n ở Số c Tră n, tướ ng sĩ hao hụ t mấ t nhiều đều do Dương Vă n Phong
là m lỡ việc. Xuố ng dụ rằ ng : “Trướ c đây, đá nh trậ n ở phố Vĩnh Xuyên, vì Dương Vă n
Phong khô ng phâ n biệt dâ n hay giặ c, cho quâ n và o lù ng cướ p trà n, khô ng khỏ i có hạ i lâ y
đến nhữ ng lương dâ n, là m cho họ oá n giậ n quá lắ m, đến nỗ i bọ n giặ c thu hú t tụ tậ p
đượ c mỗ i ngà y mộ t nhiều, cà ng thêm hung hă ng. Xét ra là bở i tự Phong khêu chuyện ra
cả . Huố ng chi Phong xưa nay vẫ n quen miệng lưỡ i lém lỉnh, hơi đá nh đượ c mộ t trậ n nho
nhỏ nà o, thì mú a mép khua mô i, thêu dệt cô ng trạ ng, để hò ng nhậ n thưở ng, nếu có trậ n
nà o hơi thấ t lợ i mộ t chú t, lạ i đổ lỗ i cho ngườ i khá c. Tứ c như trậ n đá nh ở Số c Tră n, cá o
ố m khô ng đi, sau lạ i lấ y cớ đau châ n ở lạ i giữ đồ n, thậ m chí khi bọ n giặ c rú t lui, lạ i cho là
đườ ng nhiều khe ngò i, giặ c đã cù ng quẫ n, thì khô ng nên đuổ i nữ a. Lẩ n trá nh dố i trá hèn
nhá t như thế, muố n giấ u đi bao nhiêu lạ i cà ng lộ ra bấy nhiêu, tộ i khô ng kể xiết đượ c.
Dương Vă n Phong, chuẩ n nên cá ch chứ c lậ p tứ c, khô ng cho là m nữ a, sung là m quâ n tiền
khu để gắ ng sứ c chuộ c tộ i, nếu hơi có lù i bướ c nhú t nhá t chú t nà o, thì cho chém ngay ở
trậ n tiền cho mọ i ngườ i biết. Cò n nhữ ng ngườ i trậ n vong như Nguyễn Vă n Nhạ n, Chu
Vă n Tuyên, Mai Vă n Đổ ng mỗ i ngườ i đều đượ c gia tặ ng mộ t hà m và 20 lạ ng bạ c ; Phạ m
Vă n Đạ i, Nguyễn Vă n Tuấ n, Nguyễn Vă n Niên, Nguyễn Vă n Nộ i Nguyễn Vă n Long,
Nguyễn Tiến Quang, Nguyễn Vă n Chính, Cao Vă n Hiên và Nguyễn Vă n Nhương cũ ng đều
gia tặ ng cho mộ t hà m. Cứ chiếu theo hà m đượ c tặ ng mà cấ p tiền tuấ t ; lạ i cho [mỗ i
ngườ i] đượ c mộ t ngườ i con tậ p ấ m là m Cẩ m y thiên hộ .

Vua gặ p tờ sớ củ a Phan Vă n Xưở ng gử i đến, nó i rõ nhữ ng duyên do Phong cho quâ n lính
đi cướ p củ a mang về, sinh ra lỡ việc, khở i đầ u từ Trá ng, gâ y nên ở Phong ; vả lạ i Trá ng
vớ i Phong là chỗ thô ng gia, cho nên trướ c đây vẫ n che chở , tâ ng bố c cho nhau, đến đây
mớ i biết đượ c rõ hết tình trạ ng.
Vua giậ n, phá n rằ ng : “Trá ng khi trướ c đã tham củ a, khinh suấ t tiến quâ n, sau lạ i vộ i
và ng chạ y trướ c, thì cá i lỗ i là m hỏ ng việc hao quâ n, cò n gì hơn nữ a ! hà tấ t phả i tra xét
là m gì ? Truyền cho Nguyễn Tri Phương, khi đến quâ n thứ , cho dẫ n ngay Trá ng đi khắ p
cá c quâ n doanh để bêu tộ i, rồ i lậ p tứ c đem chém. Phong cũ ng phả i đó ng xiềng giả i giao
cho tỉnh An Giang xét hỏ i, trị tộ i. Dụ nà y chưa đưa đến nơi thì Phong đã ố m chết. Đến
sau kết á n xong dâ ng lên, cá c con củ a Phong từ 15 tuổ i trở lên, đều phả i đưa ra là m
quâ n tiền khu ở nơi quâ n thứ gắ ng sứ c là m việc để chuộ c tộ i.

Vua dụ cho cá c thổ dâ n ở hạ t Trấ n Tâ y và cá c tỉnh Nam Kỳ. Dụ rằ ng : “Trướ c đây, ngườ i
Man quấ y rố i, thổ dâ n ở cá c tỉnh Hà Tiên, Vĩnh Long, An Giang cho đến Gia Định, Định
Tườ ng và Biên Hoà cũ ng bị bọ n chú ng khua độ ng. Ta nghĩ : bọ n thổ dâ n tuy ngu tố i,
nhưng cũ ng là con đỏ củ a triều đình cả , bị chú ng phiến hoặ c đưa mình và o tộ i, lò ng ta
lấ y là m đau xó t lắ m, cầ n nên mở rộ ng lố i thoá t, chỉ bả o đườ ng số ng cho họ . Phà m nhữ ng
kẻ nà o trướ c đã tró t đi là m giặ c hay bị bọ n giặ c bắ t ép phả i theo, thì khô ng kể là đầ u
mụ c hay đồ đả ng củ a giặ c, đều cho đến thú tộ i ở trướ c quâ n mô n hoặ c ở nha mô n sở tạ i,
đều đượ c khoan tha cho tộ i trướ c, và lậ p tứ c cho về yên nghiệp là m ă n ; rồ i về bá o cá o
lẫ n nhau, rủ cá c đồ ng đả ng sớ m biết quay đầ u trở về, khỏ i bị chém giết. Nếu ngườ i nà o
đã tró t chứ a giấ u sú ng đạ n tư, đem nộ p hết cho nhà nướ c sẽ đượ c tuỳ giá trả lạ i tiền
cho. Hoặ c giả có kẻ nà o khi trướ c bị bọ n quan lạ i nhũ ng nhiễu khổ ứ c, cũ ng cho là m đơn
nó i rõ lý do, sẽ đượ c lậ p tứ c rử a sạ ch cho nỗ i oan uổ ng. Khi tờ dụ nà y gử i đến thượ ng ty
cá c hạ t đều phả i dịch ra tiếng địa phương, cho dá n ở nhiều nơi, để cho mọ i ngườ i đều
biết. Hạ n ra thú đến hết nă m nay là cù ng.

Quy định mẫ u tờ tâ u củ a các hoà ng thâ n, hoà ng đệ (từ nay trở đi, phà m cá c hoà ng thâ n,
hoà ng đệ có việc gì cầ n phả i tâ u, vị nà o đã đượ c phong tướ c rồ i, thì trong tờ tâ u trướ c
hết biên tướ c, sau biên đến tên ; vị nà o chưa đượ c phong tướ c, thì chỉ biên mấ y chữ
thầ n tên là … thô i).

Cho : thự Lã nh binh Nghệ An là Nguyễn Lương Nhà n đổ i là m thự Chưở ng vệ giữ chứ c
Lã nh binh An Giang ; Phó lã nh binh Hả i Dương là Đồ ng Bá Huyên thă ng thự Lã nh binh
Nghệ An ; Phó lã nh binh Cao Bằ ng là Đặ ng Vă n Đinh thă ng thự Lã nh binh Hả i Dương ;
Phó vệ uý ở Tiền phong Tả vệ là Nguyễn Tuyên Điều bổ là m Phó lã nh binh Cao Bằ ng ;
Phó vệ uý ở Hù ng nhuệ Tả vệ là Nguyễn Sá ng thă ng thự Vệ uý.

Lương Nhà n và o từ biệt vua để đi, vua dụ rằ ng : “Ngươi là m việc lâ u nă m, đã từ ng theo

đi bắ t giặ c, cơ mưu về việc binh chắ c là thô ng thạ o lắ m. Nay bọ n thổ phỉ ở An Giang, lú c
xuấ t hiện, lú c ẩ n ná u, khô ng biết đâ u là chừ ng, phả i nên trù tính cho đú ng cơ nghi, để
xứ ng đá ng vớ i sự đã đượ c uỷ nhiệm. Lương Nhà n lạ y tạ , vua lạ i ban cho chiếc á o mổ
bụ ng bằ ng nhung vả i mà u quan lụ c, trong ló t lụ a mà u, cá i quầ n nhiễu mà u lam và 20
lạ ng bạ c.

Dâ ng tô n hiệu lă ng hoà ng tỉ ((1) Hoà ng tỉ : mẹ sinh vua.1) là Hiếu Đô ng lă ng, phá i cá c

bộ , ty, khoa đạ o, thị vệ mỗ i thá ng đi tuầ n và kiểm soá t 2 lầ n.

Ngà y Tâ n Hợ i, là tiết Thanh minh. Trướ c mộ t ngà y, vua đi thuyền về thă m cô ng việc xây
lă ng ở Hiếu Sơn. Dụ rằ ng : “Cô ng trình xâ y dự ng sơn lă ng rấ t là nặ ng nề, lớ n lao, khô ng
phả i ta khô ng nghĩ đến quan quâ n khó nhọ c, mỏ i mệt, nhưng ngặ t vì việc là m đạ i lễ ở
Sơn lă ng, ngà y thá ng đã định, hiện nay việc là m ruộ ng mù a xuâ n đương bậ n, ta khô ng
nỡ để dâ n phả i khó nhọ c và o việc nà y, cho nên bấ t đắ c dĩ phả i dù ng sứ c quâ n lính nhiều.
Kể từ khi khở i cô ng đến nay, chưa quá hai thá ng, mà vạ n niên cơ đã đượ c gầ n xong. Tấ m
lò ng châ n thậ t, bá o nghĩa, là m gấ p việc cô ng như thế, ta rấ t khen ngợ i. Thưở ng cho quan
đổ ng lý và các đạ i thầ n bạ c lạ ng có thứ bậ c (2 đổ ng lý mỗ i ngườ i 10 lạ ng bạ c ; 3 phó
đổ ng lý mỗ i ngườ i 7 lạ ng bạ c ; 9 tuỳ biện và quả n vệ mỗ i ngườ i 2 lạ ng bạ c ; 4 lang trung,
viên ngoạ i và khoa đạ o mỗ i ngườ i 1 lạ ng bạ c ; suấ t độ i 154 ngườ i, mỗ i ngườ i 3 quan
tiền ; các chủ sự , tư vụ , kiểm thả o, linh đà i lang, thị vệ, y viện 15 ngườ i, mỗ i ngườ i 2
quan tiền). Biền binh và các hạ ng thợ đượ c thưở ng chung hơn 3.000 quan tiền. Đạ i thầ n
đi lạ i trô ng coi là Trương Đă ng Quế cũ ng đượ c thưở ng hậ u (10 lạ ng bạ c).

Vua lạ i bả o Tạ Quang Cự và Hà Duy Phiên rằ ng : “Triều Thanh lấ y củ a và sứ c dâ n để là m

sơn lă ng, có khi đến mấ y nă m khô ng xong, nướ c ở hang đườ ng hầ m đầ y ứ lên, hạ i đến
ruộ ng củ a dâ n, ta khô ng là m thế. Cô ng việc lầ n nà y, khô ng từ ng bắ t dâ n phả i khó nhọ c,
chỉ đem quâ n lính tú c vệ ra là m, cấ p cho nhiều lương. Dâ n khô ng hạ i gì đến việc là m
ruộ ng, mà binh cũ ng đượ c tí chú t để trô ng nhờ , há chẳ ng phả i là binh và dâ n đều đượ c
lợ i cả ư ? Lũ cá c khanh nên gia tâ m vỗ về thương yêu, chớ nên đố c trá ch nghiệt quá , để
xứ ng vớ i ý ta.

Đến ngà y là m lễ, vua thâ n đến cá o yết lă ng Thiên Thụ ((1) Lă ng Thiên Thụ : lă ng củ a
Thế tổ Cao hoà ng đế (Gia Long).1), lă ng Cơ Thá nh ((2) Lă ng Cơ Thá nh : lă ng củ a Hưng
tổ Hiếu Khang hoà ng đế (Nguyễn Phướ c Noã n), thâ n phụ củ a Gia Long.2), lă ng Thuỵ
Thá nh ((3) Lă ng Thuỵ Thá nh : lă ng củ a Hiếu Khang hoà ng hậ u (mẹ củ a Gia Long).3). Sai
hoà ng thâ n chia nhau đến cá o yết cá c tô n lă ng, hoà ng tử đến lă ng Hiếu Đô ng kính cẩ n
là m lễ. Thưở ng cho quan quâ n thủ hộ lă ng mỗ i ngườ i 2 thá ng tiền lương ; các nữ quan
và nô tỳ 200 quan ; cá c quâ n lính theo lệ cũ thưở ng tiền. Gia thưở ng cho quan lạ i đi theo
hầ u 1.000 quan tiền. Tiết Thanh minh, thưở ng cho cá c quan theo hầ u bắ t đầ u từ đâ y,
sau nà y theo là m lệ thườ ng.

Vua về đến bến lầ u Phu Vă n, đổ i mặ c á o trắ ng về cung. Quâ n cả nh tấ t hộ vệ đi trướ c,

dù ng khă n mũ đi trậ n. Vua phá n rằ ng : “Vệ sĩ ă n mặ c khô ng đú ng lễ nghi là lỗ i ở quan cai
quả n. Vua giao việc nà y xuố ng cho bộ Binh để nghị tộ i”.

Ngà y hô m sau, hoà ng tử thứ hai và o chầ u. Vua dụ rằ ng : “Ta thâ n đến cá o yết các tô n
lă ng, phá i cá c hoà ng tử là m lễ ở lă ng Hiếu Đô ng, khi là m lễ xong, đá ng lẽ phả i theo ban
đứ ng hầ u, cớ gì lạ i đi nơi khá c, đến gầ n chiều cũ ng khô ng thấ y về ban. Con thử nghĩ xem
: họ c quy ở cung Kiều Đô ng có dạ y thế khô ng ? Ta kính theo phép nhà , â n cầ n dạ y bả o,
muố n chỉ dẫ n cho biết lễ nghi, để đều theo đú ng khuô n phép, giữ mã i đượ c tiếng tố t. Có
mộ t điều gì trá i lễ, ta khô ng thích nghe đến. Lầ n nà y hã y tạ m ghi lỗ i, phạ t bổ ng 1 nă m.
Cò n cá c ngườ i tá n thiện và giả ng tậ p thì trá ch nhiệm khuyên dạ y ở đâ u ? Cũ ng đều phả i
phâ n biệt từ ng hạ ng mà giá ng trá ch để ră n dạ y. Phả i truyền Chỉ nà y cho cả Hồ ng Bả o
kính theo. Ta khô ng nó i nữ a, nếu lầ n sau cò n như thế, thì lậ p tứ c đá nh trượ ng ở trướ c
điện đình".

Cho phép cá c đạ i thầ n ở trong Kinh, ngoà i cá c tỉnh đều đượ c tiến cử nhữ ng ngườ i tà i
giỏ i mà mình biết. Dụ rằ ng : “Đườ ng lố i là m chính trị, cố t phả i đượ c ngườ i tà i giỏ i. Ta
buổ i đầ u nố i ngô i trô ng coi chính sự , chỉ nghĩ chuyên dù ng ngườ i cũ , chă m tìm trị đạ o,
song, việc biết ngườ i hay kẻ dở , Nghiêu, Thuấ n ngà y xưa cò n lấ y là m khó , cũ ng như
ngườ i là m nhà , tấ t phả i tìm kiếm đượ c nhiều gỗ tố t, mớ i có thể đủ dù ng và o nhữ ng
rườ ng cộ t rui mè. Nhữ ng khanh, tể và quan lạ i tố t củ a ta đều là bầ y tô i kỳ cự u củ a
Hoà ng khả o ta cả . Xưa nay vẫ n uỷ thá c cho nhữ ng chứ c trọ ng yếu như thể tai mắ t, trong
ngoà i cù ng giú p lẫ n nhau, để sử a chữ a nhữ ng chỗ thiếu só t củ a kẻ ít đứ c nà y. Nhưng bề
tô i thờ vua, tiến cử ngườ i tà i giỏ i để giú p việc, mớ i là trung á i rấ t mự c. Chuẩ n cho cá c
đạ i thầ n ở trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh mỗ i ngườ i đều tiến cử mộ t ngườ i mà mình biết
là có tà i đứ c giỏ i giang. Về bên vă n : đạ i họ c sĩ tiến cử ngườ i có thể là m bố chính ;
thượ ng thư, đô ngự sử và thượ ng thư kiêm tổ ng đố c tiến cử ngườ i có thể là m á n sá t và
lang trung trong sá u bộ ; tham tri, phó đô ngự sử và tuầ n phủ tiến cử ngườ i có thể là m
viên ngoạ i lang ở cá c khoa đạ o ; thị lang, kinh doã n và bố chính tiến cử ngườ i có thể là m
tri phủ , đồ ng tri phủ ; lang trung, biện lý bộ vụ , phủ thừ a và á n sá t tiến cử ngườ i có thể
là m tri huyện, tri châ u. Về bên võ : chưở ng quâ n đô thố ng, kinh lượ c, tướ ng quâ n và đô
thố ng lĩnh tổ ng đố c tiến cử ngườ i có thể là m lã nh binh và phó lã nh binh ; thố ng chế, đề
đố c và thố ng chế kiêm tổ ng đố c tiến cử ngườ i có thể là m chưở ng vệ và quả n vệ ; lã nh
binh và phó lã nh binh tiến cử ngườ i có thể là m quả n cơ. Khô ng kể là ngườ i thuộ c hạ t
mình hay hạ t khá c, tấ t phả i biết đích xá c ngườ i ấ y nhâ n phẩ m hơn ngườ i, xứ ng đá ng vớ i
cấ p bậ c đượ c tiến cử , thì chuẩ n cho kê tên ra tiến cử , là m bả n tâ u lên, giao cho bộ dẫ n
và o ra mắ t, để tuỳ tà i bổ dù ng. Khô ng đượ c tiến cử ngườ i họ hà ng, bè đả ng, ngườ i
khô ng xứ ng đá ng. Nếu nhâ n việc cô ng để đượ c việc riêng, chỉ tự mua lấ y tộ i lỗ i mà thô i.
Ngoà i ra, nếu có ngườ i nà o có tà i kinh luâ n thao lượ c, họ c rộ ng, vă n hay, xứ ng đá ng là m
chứ c gì, thì khô ng cứ phẩ m cấ p cao thấ p, đều đượ c kê tên tâ u trình, ta cũ ng đặ c cá ch cho
thă ng lên để đượ c trổ sứ c giú p việc. “Muố n xét ngườ i là m quan, thì xét ở chỗ tiến cử
ngườ i ấy thế nà o”, ngườ i xưa đã nó i rõ rà ng. Đều phả i nên hết lò ng giú p nướ c, mộ t niềm
cô ng trung, cố t sao cho tiến cử đượ c ngườ i, để đáp lạ i tấ m lò ng chu chí củ a ta tìm hỏ i
ngườ i tà i ra giú p chính sự ”.

Cho Thị lang bộ Lễ sung biện các vụ là Lê Bá Tú là m thự Hữ u tham tri bộ Cô ng, lạ i sung
là m Doanh kiến phó đổ ng lý. Phá i thêm hai vệ binh trong Kinh và cơ binh ở Quả ng Bình
(cơ binh nà y thao diễn ở Kinh) đến sở cô ng trườ ng ở Hiếu Sơn là m việc. Từ quả n vệ và
quả n cơ trở xuố ng hiện đang là m việc tạ i đó đều đượ c thưở ng trướ c tiền lương bổ ng 2
thá ng.

Là m bà i ngà cấ p cho cá c lã nh binh và phó lã nh binh cá c tỉnh. (Trên mặ t bà i khắ c mấ y

chữ “lã nh binh hoặ c phó lã nh binh ở tỉnh, hạ t nà o”).

Cho là m lễ, tế cá c tướ ng hiệu binh dõ ng chết trậ n ở cá c đạ o binh Trấ n Tâ y, An Giang, Hà
Tiên, Gia Định và Định Tườ ng tạ i ngoà i cõ i nam Kinh thà nh. Sai mộ t viên đườ ng quan bộ
Binh đến là m lễ.

Sai tỉnh Gia Định mua thuố c theo thờ i giá đem đến An Giang và Trấ n Tâ y dù ng để cấ p
phá t.

Đổ i : phủ Thă ng Ba((1) Phà m nhữ ng chữ “ba” ở chỗ nà y đá ng phả i viết là “hoa” cả .
Vì nguyên thư kiêng huý, nên đổ i “hoa” ra “ba”.1) tỉnh Quả ng Nam là m phủ Thă ng Bình ;
huyện Mộ Ba tỉnh Quả ng Ngã i là m huyện Mộ Đứ c ; phủ Hà Ba tỉnh Hà Tĩnh là m phủ Hà
Thanh, huyện Kỳ Ba là m huyện Kỳ Anh, huyện Ba Xuyên là m huyện Cẩ m Xuyên ; huyện
Hạ Ba tỉnh Sơn Tâ y là m huyện Hạ Hoa, huyện Ba Khê là m huyện Cẩ m Khê ; huyện Phù
Ba tỉnh Hưng Hoá là m huyện Phù An ; huyện Kim Ba tỉnh Bắc Ninh là m huyện Kim Anh ;
huyện Thấ t Tuyền tỉnh Lạ ng Sơn là m huyện Thấ t Khê ; huyện Bình Tuyền tỉnh Thá i
Nguyên là m huyện Bình Xuyên ; huyện Ba Lâ m ở thà nh Trấ n Tâ y là m huyện Đà o Lâ m ;
huyện Phù Dung ở tỉnh Hưng Yên là m huyện Phù Cừ ; huyện Ba Phong tỉnh Quả ng Yên
là m huyện Nghiêm Phong ; cụ c Bả o tuyền ở Hà Nộ i là m cụ c Thô ng bả o. ấ n triện củ a cá c
nơi ấ y đều đổ i lạ i mà cấ p cho cả . Duy có tỉnh Thanh Ba là nơi phá t Phướ c, chưa nỡ thay
đổ i. Khi là m vă n cho viết là Thanh tỉnh, cò n quan phò ng ấ n triện, cứ theo như cũ . Đổ i :
Thanh Ba tả về là m Thanh tỉnh Tả vệ ; Thanh Ba tả hữ u Thuỷ vệ là m Thanh tỉnh tả hữ u
Thuỷ hai vệ ; độ i Ba tượ ng là m độ i Thanh tượ ng ; vệ Tuyền vũ tỉnh Hà Tĩnh là m vệ Tiệp
vũ . Đồ ký, ấ n và kiềm đều đổ i lạ i mà cấ p cho. Cò n cá c tổ ng, xã , thô n, phườ ng, cử a ả i, bến
sô ng, đầ u nguồ n, đồ n canh có chỗ nà o đồ ng â m vớ i chữ huý hay tự dạ ng giố ng nhau,
đều cho quan địa phương kiểm tra đổ i lạ i. Duy có cá c cá o sắ c từ ngà y 28 thá ng 12 nă m
Minh Mệnh thứ 21 [1840] trở về trướ c đã cấ p cho cá c quan viên ở Kinh và ngoà i cá c
tỉnh thì vẫ n đượ c cứ để như cũ , khô ng đổ i lạ i.

Đặ t ba cử a ả i Trung Thả ng, Na Lạ n và Lệnh Cấ m ở tỉnh Cao Bằ ng. Tỉnh thầ n nơi ấ y tâ u
rằ ng : “Ba đồ n Trung Thả ng, Na Lạ n và Phầ n Hà đều là bọ n lá i buô n ngườ i Thanh qua
lạ i, nên đặ t hai cử a ả i ở Trung Thả ng và Na Lạ n. Duy có đồ n Phầ n Hà thì bọ n lá i buô n
ngườ i nhà Thanh phầ n nhiều đi đườ ng tắ t để trố n thuế, nên đặ t cử a ả i ở phố Lệnh Cấ m
gọ i là cử a ả i Lệnh Cấ m, chiếu theo lệ ngạ ch, cấ p giấ y và thu thuế (ngạ ch thuế quan ở Na
Lạ n là 100 lạ ng bạ c, ở Trung Thả ng là 80 lạ ng, ở Lệnh Cấ m là 70 lạ ng). Bắ t đầ u thu thuế
từ thá ng 3 nă m nay. Vua y theo.

Cho Tá n lý Nguyễn Cô ng Trứ quyền sung Tham tá n đạ i thầ n ở Trấ n Tâ y, Lê Vă n Đứ c bị

ố m, cho về Gia Định để điều dưỡ ng. Vua lạ i ban cho sâ m quế ở kho Thượ ng phương và
dụ rằ ng : “Ta vố n biết khanh trướ c là ngườ i chă m chỉ, cẩ n thậ n, nhưng muố n yêu vua,
phả i bả o dưỡ ng lấ y mình, chớ nên lo nghĩ quá , ngà y thờ vua cò n dà i, việc bá o đá p ơn
vua cò n nhiều !...”.

Sung phá i Ngự sử Trầ n Vă n Triện tâ u rằ ng : “Hạ t thầ n ở Trấ n Tâ y đi tiễu phủ đã lâ u mà
chưa đượ c cô ng trạ ng gì, xin từ Quả ng Nam đến Bình Thuậ n mỗ i hạ t chướ c lượ ng lấ y
hương dõ ng 1.000 hoặ c 500 ngườ i đi đến thà nh hạ t Trấ n Tâ y sai phá i để binh lự c đượ c
thêm mạ nh”. Vua ghét là khinh suấ t nó i cà n, quở rằ ng : “Binh ở Trấ n Tâ y khô ng phả i là
khô ng nhiều, chỉ lo việc khó vậ n lương mà thô i. Huố ng chi cơ mưu đá nh dẹp đã có bọ n
kinh lượ c, tướ ng quâ n, tham tá n trù tính để là m. Triện khô ng biết sự thế, lạ i muố n gọ i
bắ t dâ n đinh, khô ng nhữ ng hoang mang vô ích lạ i cò n gâ y ra kinh hã i rố i ren nữ a. Lờ i
xin ấ y khô ng cầ n phả i bà n đến".

Ngự sử Phan Vă n Xưở ng lạ i tâ u rằ ng : “Hiện nay bọ n thổ phỉ ở Biên Hoà xâ m nhiễu đồ n
Chu Nham, con đườ ng phía trướ c Ba Xuyên, lạ i bị bọ n giặ c ngă n trở . Vậ y xin lấ y 2.000
quâ n ở Kinh hoặ c ở cá c tỉnh, chia là m hai đạ o : mộ t đạ o từ cử a Kim Dữ đến Hà Tiên, mộ t
đạ o từ Mỹ Thanh tấ n đến Ba Xuyên, đá nh giết cho thậ t dữ , rồ i đem quâ n thắ ng trậ n ấ y
đến thẳ ng Trấ n Tây, tuỳ cơ đá nh dẹp”.
Vua lạ i quở rằ ng : “Xưở ng là mộ t thư sinh nhỏ mọ n, cô ng việc binh cơ đã thà nh thuộ c gì,
mà dá m dâ ng tấ u tậ p mộ t mình xin phá i thêm quâ n, thì để cá c đạ i thầ n kinh lượ c, tướ ng
quâ n, tham tá n và o chỗ nà o ? Truyền Chỉ bả o cho biết từ nay về sau, khô ng đượ c nó i
nă ng khinh suấ t như thế, sẽ bị lỗ i khô ng nhỏ ”.

Rú t bỏ binh ở thượ ng đạ o tỉnh Biên Hoà . Trướ c đâ y, bọ n giặ c Man trà n đến thượ ng du
tỉnh Biên Hoà , Phó lã nh binh Trầ n Vă n Tuấ n đem quâ n đi dò bắ t. Khi đến đấ t Trà La,
bọ n giặ c ở trong rừ ng kéo ra, Tuấ n đố c quâ n tiến đá nh. Có Độ i trưở ng Bù i Vă n An chém
tạ i trậ n đượ c tên đầ u mụ c giặ c là Xà Non, dư đả ng chạ y tan cả . Việc đến tai vua, An đượ c
bổ vượ t lên Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, Tuấ n đượ c gia quâ n cô ng kỷ lụ c 1 thứ . Sau đó , vì
bọ n giặ c Man trố n xa, vua lạ i sai rú t quâ n về.

Ngà y Kỷ Dậ u, vua thâ n đem quầ n thầ n tô n dâ ng tên thuỵ và miếu hiệu củ a Đạ i hà nh
hoà ng đế. Trướ c đây, vua dụ các quan rằ ng : “Từ xưa cá c bậ c thá nh đế minh vương, nêu
lên cô ng to, tỏ đượ c đứ c tố t, nó i đến thế nà o cũ ng khó tỏ ra đượ c, phả i lấy chữ “thiên” (
) để đặ t tên hèm. Duy có là m thế nà o cho hợ p vớ i sự rấ t cô ng củ a thiên hạ , để là m định
luậ n cho muô n đờ i sau, điển lễ rấ t là to.

“Kính nghĩ : Hoà ng khả o, Đạ i hà nh hoà ng đế ta, là bậ c thượ ng thá nh, nố i nghiệp đã bình
yên, dự ng nên nền thịnh trị, đượ c đến thá i bình, dạ y bả o lâ u ngà y, phong hoá nên tố t,
đến nay đã 21 nă m, lú c nà o cũ ng lấ y việc kính trờ i bắ t chướ c tổ tiên là m lò ng, chă m
chính sự , thương nhâ n dâ n là m gố c. Về việc hiếu thờ Từ vi ((1) Chỉ mẹ vua.1) thì tuầ n
nà o tiết ấ y, dâ ng chén chú c mừ ng, vậ t lạ củ a ngon hết lò ng phụ ng dưỡ ng ; tự cầ m cương
ngự a, để dẫ n xe đi. Thự c là mộ t bậ c rấ t hiếu, xưa nay chưa từ ng thấ y. Vì việc yêu nuô i
dâ n chú ng, thì xá tộ i, tha tô , bỏ xa xỉ, chuộ ng tiết kiệm, ban gạ o và lụ a để nuô i ngườ i già ,
phá t thó c và tiền để giú p dâ n tú ng, khô ng mộ t ngườ i nà o là khô ng thoả bề sinh số ng.
Thế là bậ c rấ t nhâ n. Thâ n ra cà y, chuộ ng nghề gố c, khuyên thiên hạ chă m chỉ việc nô ng ;
cấ t ngườ i hiền, chọ n ngườ i tà i, cù ng quầ n thầ n mưu toan việc trị. Nắ ng mưa suy tính,
liệu trướ c khô ng trá i đạ o trờ i ; lễ nhạ c dự ng nên, ngườ i sau chẳ ng cò n nghi hoặ c. Huố ng
chi, Hoà ng khả o ta, vố n bậ c chí thá nh, lạ i nhiều tà i nă ng ; lú c thư nhà n, để tâ m và o đạ o
chính thố ng, tậ p vă n tỏ nghĩa sá u kinh ; khi rỗ i việc, sá ng tá c ra mọ i bà i, thơ vịnh lưu
truyền muô n thuở . Mở mang vă n trị, đặ t quan chứ c cho sá u cõ i đều xuâ n ; rự c rỡ võ
cô ng, mở cõ i bờ cho đấ t đai nhấ t thố ng. Bả n đồ ngà y rộ ng, hộ khẩ u ngà y tă ng. Đã có
cô ng lớ n về thủ thà nh, lạ i kiêm cả khai sá ng. Nhữ ng mưu lượ c xa rộ ng, chính sá ch giỏ i
giang, khô ng nhữ ng là cõ i Viêm Bang nà y hiếm thấ y, mà từ xưa đến nay cũ ng chưa từ ng
nghe. Thự c là đứ c củ a Hoà ng khả o ta cao ngấ t, to lớ n như trờ i, thu nhặ t cả củ a nghìn
xưa mà họ p lạ i nên bậ c đạ i thà nh, để lạ i Phướ c ấ m cho nướ c Đạ i Nam ta ứ c muô n đờ i
là m nơi nương tự a, rấ t hay, rấ t tố t, khó nó i cho hết đượ c.

Ta kính theo di mệnh, nố i nghiệp lớ n nà y, đương nghĩ việc cá ng nổ i gá nh nặ ng chưa

xong, bỗ ng gặ p buổ i ô m cung kêu gà o ((2) Xưa hoà ng đế tu đắ c, cưỡ i rồ ng lên trờ i,
ngườ i bề tô i giương cung bắ n con rồ ng khô ng kịp, ô m lấ y cung mà kêu.2) khô ng kịp,
đau xó t trong dạ , cắ t xé nà o bằ ng. Cô ng đứ c mã i đến tră m đờ i, khó bày tỏ ra hết đượ c.
Ta chỉ nghĩ nố i theo lò ng nhâ n như trờ i củ a Hoà ng khả o, mớ i gọ i là giã i tỏ chú t lò ng
hiếu kính củ a ta. Kinh Lễ nó i rằ ng : “Thờ ngườ i có cô ng là tổ , thờ ngườ i có đứ c là tô ng”.
Hoà ng khả o ta là bậ c thô ng minh thá nh triết, sá ng nghiệp thủ thà nh đều hay cả . Kính
dâ ng miếu hiệu là Thá nh tổ , để nố i theo cô ng đứ c thịnh lớ n củ a Hoà ng tổ . Thế tổ Cao
hoà ng đế ta là m phép nhấ t định cho con chá u muô n đờ i sau theo mã i. Vậ y nên họ p bà n
dù ng nhữ ng chữ tố t đẹp về tên thuỵ dâ ng lên. Chuẩ n cho Tô n nhâ n phủ truyền Chỉ họ p
cá c hoà ng thâ n hộ i đồ ng vớ i vă n võ đạ i thầ n và đô , đà i, bộ , cá c đều đượ c dự bà n. Cầ n
phả i tra xét cổ lễ cho kỹ, tham chướ c đờ i xưa đờ i nay, cho đượ c rấ t mự c thoả đá ng, để
phụ lò ng ta bá o đá p ơn sâ u yêu dấ u củ a Hoà ng khả o ta như trờ i khô ng cù ng, và để thoả
lò ng nhớ mến củ a thầ n dâ n trong thiên hạ ".

Đình nghị đều nó i rằ ng : “Lễ chế củ a đờ i xưa, tên hiệu thờ ở miếu xưng là “tổ ”, vì là
ngườ i có cô ng. Từ Há n, Đườ ng, Tố ng, Minh cho đến Thanh, chế độ mỗ i đờ i mộ t khá c.
Quố c triều ta tham chướ c lễ chế xưa nay, dự ng lên bố n miếu, tô n dâ ng miếu hiệu, cô ng
đứ c củ a Tiên đế, rõ rệt muô n đờ i, cho nên đặ t tên hèm phả i xưng chữ “thiên”, chứ
khô ng phả i là kẻ thầ n tử dá m tự ý mà đặ t ra. Ngườ i có đứ c lớ n thì đượ c nhậ n danh hiệu
lớ n, đều có ý nghĩa cả . Kính nghĩ : Đạ i hà nh hoà ng đế ta, tà i chí thấ u khắ p muô n vậ t, đạ o
hoá che chở muô n phương. Kính trờ i, bắ t chướ c tổ tiên, chă m việc yêu thương dâ n
chú ng. Trong 21 nă m thườ ng như mộ t ngà y. Tô n vua cha phố i vớ i trờ i, bá o đá p rấ t long
hậ u ; thă m sơn lă ng, tế tô n miếu, lễ nà o cũ ng thâ n đi. Là m mớ i miếu Thế tổ , cho chính
thố ng đượ c rõ rà ng ; dự ng lên cung Từ Thọ , để hiếu dưỡ ng đượ c đầy đủ . Khi hầ u cơm,
khi thă m hỏ i, đủ lễ nghi dâ ng miếng ngọ t bù i ; việc tang ma, việc phụ ng thờ , lò ng thà nh
khẩ n chép trong điển lễ. Nố i anh linh lên xuố ng trướ c sâ n, cô ng lớ n là m rỡ rà ng đứ c
trướ c ; rộ ng lò ng nhâ n từ . Thă m địa phương, kính việc trờ i, lò ng riêng vậ n dụ ng ; gắ ng
tinh thầ n, mưu trị đạ o, đứ c rấ t tinh thuầ n. Ngà y hai buổ i ra coi chầ u, lắ m sớ nhiều
chương, khô ng hề bỏ đọ ng ; đêm đã khuya cò n xét việc, sá u bộ tră m ty, thườ ng vẫ n hộ i
bà n. Nhữ ng sá ng tá c ban ra, là m cho đạ o nguyên sá ng thêm, vă n giá o rộ ng khắ p. Vă n hai
tậ p, thơ sá u tậ p, lờ i thá nh rõ tự a trờ i, sao ; dâ n có huấ n, quan có châ m, phép nướ c chắ c
như và ng ngọ c. Mở ra sử quá n, sá ch vở san định ngà y nhiều ; đặ t thêm họ c quan, trườ ng
họ c dạ y nuô i cà ng giỏ i. Mở thêm khoa thi, định mẫ u vă n mớ i. Sá ch vở ban ra, chữ viết
rà nh rọ t. Phà m nhữ ng việc là m để giú p đỡ kẻ sĩ, chấ n hưng đạ o Nho, khô ng việc gì là
khô ng đến nơi đến chố n. Suy ra là m mọ i cô ng việc chính sự thì : dù ng vũ nhưng khô ng
muố n giết ngườ i, đã thá nh nhưng lạ i nhiều tà i nă ng ; să n bắ n có chừ ng, cưỡ i ngự a bắ n
sú ng đều biết ; trị quâ n có lễ, kỷ luậ t rấ t mự c nghiêm minh. Quâ n nhà vua đi đá nh nơi
nà o, mưu như thầ n, dễ ai đã biết ? Bọ n cướ p ở Xiêm La, bọ n giặ c ở Phiên An định ngà y
đá nh đượ c ; đấ t Sơn  m ở Ninh Bình, đấ t Để Định ở Tuyên Quang, dù hiểm cũ ng tan.
Trấ n Tây đặ t ra hơn 20 phủ huyện cõ i mớ i, hộ khẩ u biên trong sổ đó đến hà ng và i vạ n.
Mạ n Nam Bắc thì dẹp yên, mạ n Tâ y Nam thì mở rộ ng. Cõ i bờ gầ n đến muô n dặ m, oai
thầ n lừ ng đến phương xa. Cô ng lớ n đã nên, việc vũ cũ ng xong, mà việc binh nhung
khô ng quên rèn luyện, việc dạ y võ vẫ n thườ ng mở mang. Đặ t ra Võ miếu, dự ng bia Võ
cô ng. Phà m nhữ ng việc để kích lệ tướ ng sĩ hù ng mạ nh oai quâ n thườ ng là m ngay từ khi
chưa có việc. Vì là bậ c sá ng suố t, cho nên là m việc gì cũ ng khô ng ngầ n gạ i. Trù tính tình
thế củ a bọ n giặ c ở ngoà i muô n dặ m, thấ y rõ tiên cơ ; mưu toan phương lượ c củ a triều
đình ở trong cử u trù ng, đú ng như khớ p dấ u. Cho đến nhữ ng nỗ i dâ n gian ngấ m ngầ m
đau khổ , nhữ ng ngườ i ngay thẳ ng hoặ c gian tà , dù việc nhỏ hay to, thế khó hay dễ, cũ ng
do ở trí tuệ cao cả biết hết đượ c mọ i việc, xét rõ đượ c cá c loà i, vì là có quyết đoá n, cho
nên là m việc gì khô ng bị ngă n trở . Bãi cá c thổ mụ c, đặ t ra lưu quan, cách bỏ hết tệ hạ i
noi theo tụ c cũ ; nén quyền tư gia, nghiêm cấ m phe đả ng, khô ng cò n cá i thó i bè phá i hù a
nhau. Phà m nhữ ng việc lợ i hay hạ i, nên là m nên bỏ , nhữ ng phép cũ hay mớ i cầ n phả i
đổ i thay, cũ ng từ ng tham chướ c vớ i nhâ n tình và dư luậ n, mà bỏ cá i trá i, dù ng cá i phả i,
đều tự mình quyết đoá n. Cho nên tuỳ thờ i lậ p ra phép mà khô ng trá i, chuyển biến cho
tiện dâ n mà khô ng biết mỏ i. Mở ra Tô n nhâ n phủ ((1) Tô n nhâ n phủ chính thự c ra là
Tô ng nhâ n phủ . Bấ y giờ vì kiêng huý “Mỹ Tô ng” nên đổ i ra là Thâ n đà i (việc đổ i nà y đã
bị Thiệu Trị bá c bỏ ).1), là chính sự trướ c phả i hoà mụ c họ hà ng ; đặ t ra thứ bậ c trong
cung, là ý nghĩa bả o cho nghiêm chỉnh gia phá p. Soạ n ra dò ng là m đế, dò ng là m phiên,
để rõ rệt thố ng kỷ ; chép ra phả củ a vua, phả củ a họ , để tỏ rõ luâ n thườ ng. Chín vạ c ((2)
Chín vạ c : tứ c cử u đỉnh, chạ m khắ c hình tượ ng : Mặ t Trờ i, Mặ t Tră ng, nú i, sô ng, hoa cỏ
và bá ch vậ t : 1. Cao đỉnh, 2. Nhâ n đỉnh, 3. Chương đỉnh, 4. Anh đỉnh, 5. Nghị đỉnh, 6.
Thuầ n đỉnh, 7. Tuyên đỉnh, 8. Dụ đỉnh, 9. Huyền đỉnh (đú c nă m Minh Mệnh thứ 17
[1836]).2) đú c xong, để vữ ng cơ đồ lâ u mã i, hai cử a mớ i mở , cho nơi đế khuyết thêm
tô n. Chỉ điển lễ, đặ t nhã nhạ c, ban ra phong hoá củ a triều đình ; cày tịch điền, chă m tầ m
tang, khuyến khích nghề gố c củ a thiên hạ . Suy từ ng ngà y mưa, tính từ ng ngà y nắ ng, để
điều hoà â m dương, giú p cô ng hoá dụ c ; bắ t chướ c hình tượ ng, chế ra đồ vậ t, để so đều
luậ t độ , thố ng nhấ t đấ u câ n. Đặ t Cô ng Chính đườ ng để sự đau khổ củ a dâ n gian đượ c đạ t
lên ; đặ t trố ng Đă ng Vă n để sự oan uổ ng củ a kẻ dướ i đượ c thấ u tớ i. Tên quan trong
ngoà i đượ c định rõ , để là m quan có phép tắ c thườ ng ; á o mặ c Nam Bắ c đều như nhau,
để mọ i nhà khô ng khá c phong tụ c. Phâ n châ u, chia tỉnh, lớ n nhỏ cù ng giữ nhau ; tính
mẫ u, chia ruộ ng, cõ i bờ đều mộ t loạ t. Đặ t ra viện Đô sá t, là để cho phong hoá phép độ
đượ c trang nghiêm ; lậ p ra viện Cơ mậ t là để cho cơ mưu then chố t đượ c cẩ n mậ t. Chứ c
Nộ i cá c chỉ hà m tam phẩ m, phò ng sự chuyên quyền, bả n thà nh huấ n sử quá n đượ c nhậ n
; ngạ ch thá i giá m chia là m nă m bậ c, khô ng dự chính sự , lờ i thá nh dụ nhà họ c cò n ghi.
Cù ng là , khả o xét cô ng tộ i mà quan lạ i đượ c giỏ i giang ; sử a lạ i luậ t lệ mà tự điển đượ c
nghiêm tú c. Pho Chính yếu lưu truyền là m mẫ u mự c ; tậ p Tiễu bình kể lạ i sự chă m lo.
Phà m nhữ ng việc lậ p nên kinh kỷ, đặ t ra phá p chế, đều là thu nhặ t nhữ ng đạ i thà nh củ a
tră m vua, để cho trị thể củ a đờ i thịnh trị đượ c thêm hay. Việc nà o phả i tuỳ theo thế tụ c
mà cả i cá ch, đều là m tham chướ c đờ i xưa cho hợ p đờ i nay ; trị hoá cù ng đạ o hoá là mộ t,
khô ng ngoà i sự biến thô ng cho đều đượ c tiện lợ i. Đã cấ m là phả i thô i, ra lệnh thì phả i
là m, đã đượ c Bắ c triều khen phụ c : đứ c độ đã rấ t hay, giá o hoá lạ i cà ng rộ ng khắ p, là m
cho nướ c ngườ i tin theo. Đố i đã i vớ i quầ n thầ n thì nhiều đườ ng khuyên bả o, hết lò ng
gâ y dự ng, bổ dù ng cho con chá u, vẻ vang cho mẹ cha. Yêu mến cá c sĩ phu thì ai tà i nă ng
đượ c khen thưở ng, mọ i â n lễ đều ban cho, ở nhà họ c đượ c cấ p lương hậ u, đườ ng khoa
cử ban ơn vẻ vang. Về việc nuô i quâ n lính thì nghiêm cấ m việc sai lính là m việc tư, hậ u
đã i khi có việc đi ra hà ng trậ n. Việc xét hình ngụ c thì lò ng hiếu sinh tỏ ra ở việc Phướ c
lạ i mớ i tâ u thêm ; ý cô ng bằ ng thậ n trọ ng ở tộ i đượ c tha hay phả i giết. á n đã thà nh rồ i
mà điển khoan hồ ng thườ ng vẫ n ban ra ; tộ i đã định rồ i mà tù xử tử phầ n nhiều đượ c
hoã n. Lạ i như : tha tô ruộ ng, giả m bớ t thuế, thườ ng có hằ ng nă m ; nuô i ngườ i già , giú p
kẻ cù ng, có lò ng thương xó t. Đắ p thà nh, sử a đồ n, kẻ là m việc đượ c trả tiền thuê ; đà o
sô ng, đắ p đê, việc lợ i dâ n khô ng hề ngạ i phí. Dù là Man, Lạ o ở ngoà i cõ i xa, lấ y mộ t lò ng
nhâ n mà đố i đã i ; cho đến dâ n thườ ng mớ i về quy phụ cũ ng mộ t lò ng thương mà dạ y
nuô i. Nhâ n trạ ch ban xuố ng ngà y mộ t sâ u dà y ; đạ o hoá thầ m nhuầ n lâ u ngà y thà nh nếp.
Thịnh trị hơn cả tră m vua ; cô ng to đứ ng đầ u nghìn thuở . Tố t đẹp rộ ng lớ n, lò ng trờ i
thuậ n theo. Dướ i sô ng mừ ng đượ c só ng êm, hằ ng nă m điềm ra lú a tố t. Tỏ ra khí thuậ n,
đủ mọ i điềm là nh. Để đượ c vun đắp cộ i gố c củ a nướ c, cố kết lò ng tin củ a dâ n, nướ c nhà
ta ứ c muô n nă m về sau đượ c giữ gìn nương nhờ đều do ở đó . Cô ng đứ c đều tố t cả hai, có
thể truyền mã i lâ u dà i cho ngườ i sau nố i theo, khô ng phả i là bậ c có toà n thể về chí nhâ n,
là m thế nà o đượ c thế ? Xin kính cẩ n dâ ng tô n thuỵ là Thế thiên Xương vậ n Chí hiếu
Thuầ n đứ c Vă n võ Minh đoá n Sá ng thuậ t Đạ i thà nh Hậ u trạ ch Phong cô ng Nhâ n hoà ng
đế, miếu hiệu là Thá nh tổ ”. Vua y theo.

Đến ngà y là m lễ, vua thâ n dẫ n quầ n thầ n đem sá ch và ng, ấ n và ng dâ ng tô n thuỵ . Lờ i
sá ch vă n rằ ng :

Tô i nghe : Dự ng nên cô ng lớ n trong thiên hạ , tấ t phả i có đứ c lớ n đứ ng đầ u thiên hạ ; là m

nên nghiệp lớ n trong thiên hạ , tấ t phả i đượ c nhậ n tiếng lớ n nhấ t cả thiên hạ . Cho nên
cá i đỉnh có lờ i minh mà cô ng lớ n tỏ bày ; ở miếu có bà i tụ ng mà đứ c tố t rõ rệt ; đều cù ng
mộ t ý nghĩa cả . Kính nghĩ : Hoà ng khả o, Đạ i hà nh hoà ng đế bệ hạ , có đủ thế cá ch củ a
thá nh nhâ n, lạ i đượ c đứ c tuỳ thờ i củ a thá nh nhâ n. Chí thà nh khéo vậ n chuyển khô ng
thô i, kém gì tạ o hoá ; vậ n lớ n mỗ i ngà y thêm mở mớ i, tiếng vượ t nghìn xưa. Hơn 200
nă m Phướ c tố t trờ i dà nh, trong 21 nă m đạ o lớ n tin thự c. Kính bề thâ n đủ lễ, theo phép
tổ là m mẫ u, lò ng chí hiếu cả m cá ch đến trờ i ; hợ p vớ i khí thá i hoà , là m nên đạ o dà i lâ u,
đứ c tinh thuầ n sá nh vớ i mệnh lớ n. Toá t ra là m vă n chương, thì vă n thơ lờ i tươi sá ng,
ban bố ra sá ch vở ; chuyển ra thà nh vũ cô ng, thì cõ i tâ y nam mở rộ ng, mạ n nam bắ c dẹp
yên. Vă n để dạ y bả o đờ i sau, vũ có cô ng lao to lớ n. Nỗ i ẩ n khú c củ a dâ n xét rõ hết cơ vi
mọ i việc, tính cơ mưu trong nướ c, ngoà i nghìn dặ m quyết đoá n khô ng sai, thiên hạ ai
cũ ng phụ c là sá ng suố t. Hiệu lệnh chắ c như và ng đá, thưở ng phạ t đú ng như bố n mù a,
thiên hạ ai cũ ng khen là minh đoá n. Phép tâ m truyền, phép trí trị, nguồ n gố c truyền thụ
đượ c ở đế, vương ; là m trướ c trờ i, là m sau trờ i, sá ng tá c thuậ t theo gồ m cả minh, thá nh.
Ngọ c phả chia ra dò ng đế, dò ng phiên, để thố ng hệ nhà vua đượ c rõ ; cấ p bậ c đặ t ra ở
nơi cung cấ m, cho phong hoá trong nhà đượ c nghiêm. Định điển lễ, chế nhã nhạ c, sử a
chế độ , khả o vă n từ , rấ t là kỹ cà ng ; chia trong nướ c, đặ t quan chứ c trị việc quâ n, ban
phá p luậ t, rấ t là đầy đủ . Châ m chướ c cả đờ i nay, đờ i trướ c, thu lấ y đạ o đạ i thà nh củ a
tră m vua ; thô ng đạ t mọ i chuyển biến thờ i cơ, đặ t ra phép thích trung cho muô n thuở .
Tậ p Chính yếu chép đủ điển tắ c, bộ Đạ i Nam mở nền vă n minh. Khô ng nhữ ng từ đờ i
Đinh, Lý, Trầ n, Lê đến giờ chưa từ ng nghe, cho đến cả nhà Đườ ng, Tố ng, Minh, Thanh
đến nay cũ ng ít thấ y. Đạ o hay cà ng rõ thì ơn huệ cà ng dày, hợ p vớ i đứ c vô cù ng củ a đấ t
trờ i ; nhâ n thấ m đến đâ u thì giá o hoá đến đấy, ngang vớ i đứ c sá ng mã i củ a nhậ t nguyệt.
Từ gầ n đến xa, cù ng đượ c sự che chở , đều mộ t lò ng tô n thâ n ; cả thầ n lẫ n dâ n, chú c tụ ng
điều kính thâ n, ca ngợ i sự lạ c lợ i. Trờ i dà nh cho mệnh lớ n, cơ đồ chắ c dà i lâ u như nhà
Chu xưa((1) Nhà Chu xưa đượ c 800 nă m, gồ m 30 đờ i vua. ý nó i tộ vậ n đượ c lâ u dà i.1) ;
trờ i xét đến cô ng to, điềm là nh sớ m ứ ng hiệu như vua Vũ trướ c((2) Đờ i Hạ Vũ có con
rù a ở sô ng Lạ c nổ i lên trên lưng có nhữ ng số từ 1 đến 9, vua Vũ nhâ n đó là m ra 9 trù ,
tứ c là Lạ c thư.2). Trên có thể tỏ rõ nghiệp lớ n củ a mườ i mộ t đờ i thá nh thầ n truyền nố i ;
dướ i có thể vữ ng bền cơ đồ củ a ứ c muô n nă m nhâ n nghĩa vun trồ ng. Việc phụ ng thờ có
đâ u dá m nhã ng, tô n kính cha là m lò ng, tá n cô ng đứ c biết sao cho cù ng, xưng là trờ i mớ i
đá ng. Kính chọ n ngà y tố t, là m lễ cá o đà n tế Trờ i và nhà tô n miếu, thâ n dẫ n cá c họ hà ng
trong Tô n nhâ n phủ và cá c quan vă n võ kính đem sá ch và ng dâ ng tô n hiệu củ a Hoà ng
khả o là Thế thiên Xương vậ n Chí hiếu Thuầ n đứ c Vă n võ Minh đoá n Sá ng thuậ t Đạ i
thà nh Hậ u trạ ch Phong cô ng Nhâ n hoà ng đế, miếu hiệu là Thá nh tổ .

Kính nghĩ : Hoà ng khả o, anh linh cả m cách, tin thự c có thừ a ; cô ng liệt rõ tỏ rõ , nố i theo
mã i mã i. ở luô n cạ nh trờ i, khí anh linh lên xuố ng rõ rệt ; sá nh trờ i cao sá ng, hưở ng
Phướ c tố t trù ng điệp cò n nhiều.
Ngà y hô m sau, ban chiếu thư cho trong ngoà i biết. Tờ chiếu rằ ng : Xưa cá c tên vương,
đặ t tên thuỵ để danh hiệu đượ c tô n, rạ ng rỡ mẹ cha là hiếu ; theo trong lễ cổ , là m lễ giao
để chọ n chữ đặ t, tỏ ra vâ ng chịu từ trờ i. Bở i có cô ng đứ c tố t hay, dâ n khô ng quên đượ c,
nên đượ c xưng hiệu hiển vinh, đờ i đều tô n kính, tá n đứ c rộ ng lớ n củ a vua Nghiêu, xưng
là thá nh thầ n Vă n Vũ ; ghi đứ c sá ng tỏ củ a vua Thang, xưng là trí dũ ng, thô ng minh. Xưa
nay cá c bậ c đế vương, dự ng nên cô ng to mộ t đờ i khô ng ai bằ ng, tấ t nhiên để tiếng hay
muô n đờ i cò n mã i.

Kính nghĩ : Hoà ng khả o, Đạ i hà nh hoà ng đế, tư chấ t kiêm bậ c thượ ng thá nh, lò ng dạ đủ
đứ c chí nhâ n. Việc là m thì trung chính cương kiện, mộ t lò ng thà nh kính, thấ u đến trờ i
cao ; Phướ c tố t đượ c trờ i giú p thêm nhiều, vữ ng bền mệnh lớ n. Đứ c tỏ ra ở kính mệnh
trờ i, theo phép tổ , đố i đã i quầ n thầ n, nuô i dạ y muô n dâ n ; đạ o rõ ra ở đặ t phép trị, giữ
yên nướ c, lậ p ra phá p độ , dự ng nên giềng mố i. Khi tế trờ i phố i hưở ng tổ tiên, tô n kính
bề thâ n, là nghĩa to lớ n ; đứ c nghiệp xưa là m cho rạ ng rỡ , nố i chí ngườ i trướ c, cô ng đã
vẹn toà n. Hiếu thả o vớ i cung Từ Ninh, đem bổ ng lộ c củ a bố n biển, chín châ u để mà
phụ ng dưỡ ng ; khá nh điển rấ t là long trọ ng, khéo châ m chướ c vớ i tră m vua nghìn thuở ,
đủ hết lễ nghi. Quý mến mẹ cha như vua Thuấ n ngà y xưa, lò ng đạ i nhâ n do ở lò ng đạ i
hiếu ; thêm mớ i đứ c sá ng hơn vua Thang ngà y trướ c, đứ c tính thuầ n nố i giữ mệnh tính
thuầ n. Mọ i việc đều tu sử a xong mà cò n kính ră n cơ sự , xem xét địa phương, lò ng chă m
lo khô ng trễ ; muô n dâ n đều hoà hiệp cả , mà cò n thi hà nh nhâ n chính, ban xuố ng ơn
huệ, việc yêu nuô i vẫ n chă m, dự ng nền giá o hoá thì ban lờ i thá nh huấ n, sử a định cá c
sá ch, là m rộ ng nhà họ c, đặ t thêm khoa thi, nơi gầ n xa vă n phong thấ u khắ p ; sử a việc
binh uy thì cà n quét Sơn  m, dẹp yên Để Định, đuổ i hết giặ c Xiêm, lấ y lạ i Phiên An, khắ p
trong ngoà i vũ liệt thà nh cô ng. Nghìn nă m vậ n hộ i Lạ c Hồ ng, vă n minh mở mớ i ; muô n
dặ m cõ i bờ nam bắc, thố ng nhấ t rộ ng thêm. Vì là sá ng suố t, nên mớ i vậ n dụ ng đượ c đứ c
đạ i chí củ a thá nh nhâ n ; vì có quyết đoá n nên mớ i là m nổ i việc đạ i quyền củ a thiên hạ .
Dù ng việc binh, quyết thế thắ ng, hiểu việc biết ngườ i, việc gì cũ ng đoá n trướ c, khô ng
lầ m lẫ n ; giữ chính lệnh, cầ m quyền binh, thưở ng phạ t tin chắ c, việc gì cũ ng rấ t cô ng,
khô ng nghi ngờ . Do đã rõ tinh vi củ a mố i tâ m phá p, đạ o phá p ; suy ra là m thể thố ng cho
việc trị trong, trị ngoà i. Phong hoá nghiêm chỉnh từ chố n cử a cấ m buồ ng the, con chá u
đều theo khuô n phép ; lễ nhạ c rự c rỡ ở nơi triều đình, giao miếu, chế độ tỏ buổ i thá i
bình. Nà o bộ , nà o tự , nà o viện, nà o cá c, chủ chố t có mà loạ i thứ cũ ng có . Nà y tỉnh, nà y
phủ , nà y huyện, nà y châ u, gìn giữ nhau và chế ngự lẫ n nhau. Phá p độ kỷ cương đều
đú ng khô ng thiếu ; khu cơ phẩ m thứ c đã đủ lạ i tườ ng. Đú c kết đạ i thà nh, cả vă n lẫ n chấ t,
bớ t ra thêm và o tuy thuậ t giả mà là tá c giả , gồ m đủ lợ i ích, định đoạ t thích nghị, biến
thô ng hợ p lẽ, đã hậ u thiên mà lạ i tiên thiên. Cho nên, ở trong vò ng nhâ n nghĩa đạ o đứ c,
muô n dâ n đua nhau thâ n yêu trong họ , hoà mụ c cù ng nhau, đứ c sá ng tỏ thêm mà biến
thà nh thó i tố t ; đượ c sự chở che nâ ng đỡ , mọ i ngườ i đều biết kính mến ngườ i thâ n
ngườ i hiền, yên hưở ng sự vui, sự lợ i mà khô ng quên ơn. Gâ y nên trong nướ c đượ c thá i
hoà , ca tụ ng nhiều Phướ c, vịnh há t đượ c mù a, sự tố t đẹp rõ rà ng trong sử sá ch ; họ p
thà nh việc tố t củ a bậ c thá nh, cầ u chú c tră m con, bà i ca muô n Phướ c, nhiều Phướ c là nh
hơn vượ t cả đế vương. Nếu khô ng phả i là bậ c đã nhâ n lạ i thá nh, cả m cách đến lò ng trờ i ;
sao là m đượ c nhữ ng việc sá ng thuỷ thà nh chung, tỏ thêm cho cô ng tổ ? 21 nă m chă m lo
ră n sợ , cô ng to đứ c lớ n, rấ t cao dày mà chứ ng tỏ cà ng lâ u ; ứ c muô n nă m cơ nghiệp nố i
truyền, ngườ i dâ n trong nướ c vẫ n tưở ng nhớ mà xưng dương ca tụ ng.

Ta kẻ ít tuổ i nà y, e rằ ng : khô ng có đứ c đượ c bằ ng ngườ i trướ c ; việc nố i ngô i nghĩ rấ t

khó khă n. Cô ng Hoà ng khả o to lớ n như trờ i, lò ng bá o đá p biết sao cho xiết ; lấ y chữ
“thiên” mà đặ t tên thuỵ , thự c rộ ng lớ n nó i ra khô n cù ng. Ngà y 23 thá ng nà y đã tế
Giao, miếu để xin đặ t tên thuỵ , ngà y 24 đã thâ n đem cá c ngườ i trong Tô n nhâ n phủ và
cá c quan vă n võ kính đến trướ c ban thờ Hoà ng khả o kính đem sá ch và ng dâ ng tô n thuỵ
là Thế thiên Xương vậ n Chí hiếu Thuầ n đứ c Vă n võ Minh đoá n Sá ng thuậ t Đạ i thà nh Hậ u
trạ ch Phong cô ng Nhâ n hoà ng đế, miếu hiệu là Thá nh tổ . Nghĩa lớ n tô n sù ng đã rõ , lò ng
nhâ n xuố ng Phướ c rộ ng ban. Có 12 điều ban â n như sau :

1. Hoà ng tử đã đượ c phong tướ c và hoà ng thâ n tướ c cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng cù ng là
cá c quan trong Kinh, ngoà i cá c tỉnh, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên ngườ i nà o
khô ng bị giá ng thì đều đượ c gia thưở ng 1 cấ p…

2. Hoà ng đệ chưa đượ c phong tướ c cô ng, đợ i mã n ba nă m, chuẩ n cho Tô n nhâ n phủ hộ i
đồ ng vớ i bộ Lễ bà n xét tâ u xin Chỉ sá ch phong cho.
3. Nhâ n viên trong họ Tô n thấ t ngườ i nà o có vă n họ c giỏ i giang, tà i nghệ hơn ngườ i, thì
khô ng kể là đã là m quan hay chưa, đều chuẩ n cho Tô n nhâ n phủ sá t hạ ch, rồ i là m danh
sá ch tâ u lên, sẽ chướ c lượ ng bổ dù ng.

4. Cá c quan viên ở trong Kinh, ngườ i nà o hiện bị giá ng cá ch mà cò n đượ c lưu chứ c, thì
bấ t cứ là phạ m tộ i cô ng hay tư, ngườ i nà o bị giá ng 4 cấ p trở lên, cho đổ i là m giá ng 3 cấp,
bị giá ng 3 cấ p đổ i là m giá ng 2 cấ p, bị giá ng 2 cấp đổ i là m giá ng 1 cấ p, bị giá ng 1 cấ p thì
đượ c khô i phụ c lạ i hết. Ngườ i nà o bị cá ch lưu đổ i là m giá ng 4 cấ p lưu.

5. Lă ng tẩ m đế vương cá c triều đạ i trướ c, thì do các quan địa phương khá m xét, nếu
lă ng tẩ m nà o bị đổ ná t hoặ c sứ t mẻ, phả i thuê dâ n sử a chữ a lạ i cho đượ c hoà n chỉnh và
cấ m dâ n sở tạ i khô ng đượ c xâ m phạ m đến hoặ c kiếm củ i ở đấy.

6. Cá c thầ n kỳ trong cả nướ c, vị nà o chưa đượ c phong tặ ng mà xét ra thự c là vị thầ n

chính đá ng, có sự tích rõ rà ng, chuẩ n cho quan địa phương tra xét rõ rà ng là m danh
sá ch tâ u lên, do bộ bà n xét lạ i rồ i tâ u lên, sẽ liệu lượ ng phong tặ ng.

7. Cá c địa phương có nhữ ng ngườ i nà o là hiếu tử , thuậ n tô n, nghĩa phu, tiết phụ , thì
quan thượ ng ty phả i xét hỏ i cho kỹ, đem việc tâ u lên, giao cho bộ xét tâ u, đợ i có Chỉ cho
nêu khen.

8. Ngườ i họ nhà vua ở tỉnh Thanh đều gia ơn thưở ng cho tiền.

9. Gia Miêu ngoạ i trang ở huyện Tố ng Sơn, gia ơn thưở ng cho 1.000 quan tiền.

10. Dâ n huyện Tố ng Sơn, hết thả y cá c việc sai dịch về nă m nay lạ i gia ơn miễn tha cho 1
nă m nữ a, đến sang nă m sẽ theo lệ thi hà nh.

11. Trong nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840], cá c địa phương nà o cò n thiếu lạ i hay đượ c
triển hoã n các thứ thuế đó ng bằ ng tiền, thó c hoặ c các sả n vậ t, cù ng là tiền thó c đượ c
cho vay mà hiện nay chưa nộ p trả xong, mỗ i thứ bao nhiêu, chuẩ n cho bộ Hộ là m danh
sá ch tâ u lên, đợ i Chỉ liệu lượ ng cho giả m bớ t.

12. Cá c quan viên vă n võ trướ c đâ y có lỗ i bị cá ch bã i mà hà m từ ngũ phẩ m trở lên, cù ng

là quan vă n lụ c, thấ t phẩ m, giá n hoặ c có ngườ i nà o do châ n tiến sĩ, cử nhâ n ra, trừ
nhữ ng ngườ i nà o có tộ i trạ ng đích thự c là tham tang, và ngườ i nà o tuổ i đã trên 70,
khô ng cầ n bà n đến, cò n thì đều chuẩ n cho hai bộ Lạ i và Binh chia liệt ra từ ng hạ ng, là m
danh sá ch tâ u lên, đợ i Chỉ liệu lượ ng cho bổ dù ng).

Ô i ! Nó i lên tiếng hay cho thiên hạ rõ , lễ khô ng gì bằ ng tô n kính bề thâ n ; nhậ n lấ y Phướ c
tố t ban cho bố n phương, hiếu là cố t để lâ y đến ngườ i khá c. Để tỏ rõ tình riêng ta cả m
nhớ đến cha suố t đờ i, để thoả mã n lò ng muô n dâ n mến tiếc vị vua từ thiện.

Thưở ng cho cá c bề tô i dự và o việc dâ ng tô n thuỵ chuỗ i ngọ c đeo, chuỗ i hạ t mã nã o, kim

tiền và ngâ n tiền có thứ bậ c khá c nhau ; binh và thợ thưở ng chung 300 quan tiền.

Cho : Tuầ n phủ Bắ c Ninh là Nguyễn Đă ng Khả i đượ c quyền hộ Tổ ng đố c quan phò ng ở
Ninh - Thá i, lạ i kiêm lĩnh ấ n triện chứ c Bố chính ; Viên ngoạ i lang ở Quang lộ c tự , sung
biện Lý thiện là Lê Quang Thắ ng là m Quang lộ c tự Thiếu khanh.

Ngà y Nhâ m Tý. Vua dẫ n quầ n thầ n đem sá ch và ng, ấ n và ng dâ ng tô n hiệu lên Nhâ n
tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u. Lờ i sá ch vă n rằ ng :

Tô i nghe : đạ o khô ng gì to bằ ng hiếu thả o nên thá nh((1) Bà nộ i Thiệu Trị, tứ c vợ vua Gia
Long.1) nhâ n giữ cho nguồ n gố c lậ p giá o đượ c hay ; Lễ khô ng gì lớ n bằ ng tô n xưng, nên
vương giả đều lấy điển lễ tô n thâ n là m trọ ng. Cho nên Đạ i nhã khen ngợ i bà Thá i
Nhâ m((2) Nguyên chữ Há n là “Kinh thấ t”, lấ y chữ ở Kinh Thi : “Kinh thấ t chi phụ ”, nghĩa
là là m dâ u ở nhà Chu, chỉ bà Thá i Nhâ m (mẹ vua Vă n Vương) là m dâ u bà Thá i
Khương.2) nhà Chu có đứ c tố t trang kính ; mà Thương tụ ng quy cô ng cho bà Giả n
Địch((3) Thương Cơ, tứ c là bà Giả n Địch, sinh ra ô ng Tiết, dự ng nên cơ nghiệp nhà
Thương.3) nhà Thương sinh ra nhiều vua hiền, đều là nêu lên nết hay, tỏ ra cô ng lớ n để
phô bày nhữ ng cô ng đứ c rự c rỡ to lớ n vậ y.

Kính nghĩ : Thá nh tổ mẫ u, Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u bệ hạ , đứ c trang
tĩnh là m khuô n phép chố n cung vi ; lượ ng bao dung để dạ y bả o cho thiên hạ . Tỏ ra đứ c
tố t để sử a nền giá o hoá trong cung cấ m, giú p Thế tổ ta((1) Chỉ Gia Long.1) 28 nă m cơ
nghiệp gâ y dù ng ; nố i theo tiếng tố t mà để Phướ c là nh cho con nố i sau, giú p Tiên hoà ng
đế((2) Chỉ Minh Mệnh.2) 21 nă m thá i bình thịnh trị. Tuổ i thọ thêm nhiều Phướ c tố t, ơn
trạ ch khắ p cả nướ c nhà ; đô ng đà n nhờ lò ng từ , Phướ c lộ c để cho con chá u. Buổ i di
nhà n, tô n vinh phụ ng dưỡ ng ; sự bá o đá p, rự c rỡ tô n xưng. Ngườ i thừ a hưở ng cơ
nghiệp lớ n lao, nhờ nhiều Phướ c ấ m ; ngườ i nố i theo phả i chă m đạ o hiếu, dâ ng lễ tấ n
tô n. Vậ y nên kính cá o nhà tô ng miếu, thâ n dẫ n quầ n thầ n đem sá ch và ng, ấ n và ng kính
dâ ng tô n hiệu là Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u. Kính nghĩ : Đã chính tô n
xưng, chịu nhiều Phướ c lớ n. Đứ c trinh sá ng soi mã i mã i, tiếng hay đầy rẫ y chố n cung
đình ; điềm là nh đưa đến luô n luô n, Phướ c tố t tỏ ra cù ng xã tắ c.

Ngà y hô m sau, ban chiếu thư cho trong Kinh, ngoà i các tỉnh. Tờ chiếu rằ ng :

Ta nghĩ : Các đế vương xưa nố i nghiệp trị vì, chă m lo đạ o hiếu. Nguồ n Phướ c có đã từ
lâ u, đứ c tố t đá ng nên nêu rộ ng. Cho nên bà Giả n Địch nhà Thương đượ c chép là có cô ng
sinh ra vua hiền, bà Thá i Nhâ m nhà Chu đượ c khen vì là ngườ i có đứ c trang kính. Đạ o lý
xưa ấ y thự c đá ng là m gương.

Kính nghĩ : Thá nh tổ mẫ u Nhâ n tuyên Từ khá nh Hoà ng thá i hậ u, hợ p vớ i đứ c sinh dụ c

muô n vậ t củ a đấ t, giú p cho việc phá t sinh đầ u tiên củ a trờ i. Giú p Hoà ng tổ , Thế tổ Cao
hoà ng đế ta, đứ c kính hoà là m khuô n mẫ u buồ ng the, nêu tiếng thơm trong sử sá ch ;
lò ng hiếu á i trà n khắ p nơi cung cấ m, gâ y phong hoá cho dâ u con. Là m cho cô ng trướ c
thêm dà y, để cho ngườ i sau đượ c hưở ng. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, khi
mớ i nố i ngô i, đã kính dâ ng tô n hiệu là Hoà ng thá i hậ u. Tô n xưng đã rõ rà ng, đứ c tố t
đượ c nêu tỏ . Lờ i nó i hay, nết là m tố t, mở mang cho ý chí ngườ i sau ; là m việc thuậ n, tụ
khí hoà , hưở ng thụ nhiều Phướ c là nh to lớ n. Đã từ ng mấ y lầ n gặ p tuầ n đạ i khá nh về
thá nh thọ 60 và 70 tuổ i, vui mừ ng thịnh điển, đầ y đủ lễ vă n. Buổ i di nhà n, phụ ng dưỡ ng
tô n vinh ; sự bá o đá p, tô n sù ng rự c rỡ . Nă m Minh Mệnh thứ 18 [1837], đã phụ ng Chỉ
tham khả o trong điển lễ, dâ ng huy hiệu là Nhâ n tuyên Từ khá nh Hoà ng thá i hậ u. Đem
Phướ c là nh ban cho thiên hạ , ơn huệ khắ p cả nướ c nhà ; hưở ng tuổ i thọ là tỏ điềm là nh,
Phướ c lộ c để cho con chá u.

Ta nhờ Phướ c dà y ngườ i trướ c, giữ nghiệp lớ n ngà y nay. Mưu cho con chá u đượ c yên,
nhờ ở lò ng từ to tá t ; nố i theo cô ng việc ngườ i trướ c, chă m lo đạ o hiếu vẹn toà n. Thu
nă m Phướ c để cho dâ n, ban ơn rộ ng lớ n ; cả bố n biển cù ng tô n kính, dâ ng lễ tấ n tô n.
Ngà y 26 thá ng nà y đã kính cá o nhà tô ng miếu, ngà y 27 thâ n dẫ n quầ n thầ n đem sá ch
và ng, ấ n và ng dâ ng tô n hiệu là Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u. Để giã i lò ng
thà nh, đượ c vui phụ ng dưỡ ng. Đứ c hay rõ rệt, nên khắ c và o ngọ c uyển, ngọ c diễm để
lưu truyền ; ơn cả bao la, dù đến cả cõ i vắ ng nơi xa cũ ng ban khắ p : (1 - Hoà ng tử , hoà ng
thâ n có tướ c cô ng, hoà ng đệ đều đượ c thưở ng bằ ng bạ c thay cho cỗ yến có thứ bậ c ; 2 -
Thá i trưở ng cô ng chú a, trưở ng cô ng chú a, hoà ng muộ i, hoà ng nữ đều đượ c thưở ng
bằ ng bạ c thay cho cỗ yến có thứ bậ c ; 3 - Con trai, con gá i củ a hoà ng thâ n có tướ c cô ng
và hoà ng đệ có tướ c cô ng đều gia ơn ban cho có thứ bậ c ; 4 - Cá c quan ở trong Kinh, vă n
từ lụ c phẩ m trở lên, võ từ ngũ phẩ m trở lên, đều đượ c thưở ng bằ ng bạ c thay cho cỗ yến
có thứ bậ c ; 5 - Cá c tỉnh hạ t ở ngoà i, từ tướ ng quâ n, tham tá n, tổ ng đố c, tuầ n phủ , đề
đố c, bố chính, á n sá t và chá nh phó lã nh binh đều đượ c thưở ng bằ ng bạ c thay cho cỗ yến
có thứ bậ c ; 6 - Vợ con quan vă n võ từ tam phẩ m trở lên và o hà ng mệnh phụ đều đượ c
gia ơn ban cho có thứ bậ c ; 7 - Họ Trầ n ở là ng Vă n Xá đều đượ c gia ơn ban cho có thứ
bậ c). Ô i ! Lễ lấ y kính bề thâ n là m trọ ng, để tỏ lò ng hiếu có thừ a ; trờ i giú p cho mệnh lớ n
vữ ng bền, đượ c hưở ng Phướ c là nh lâ u mã i. Mừ ng nay đạ i lễ đã xong, vậ y có mấ y lờ i ban
bố .

Thưở ng cho cá c bề tô i dự và o việc lễ nà y chuỗ i hạ t đeo bằ ng ngọ c thuỷ tinh, kim tiền và
ngâ n tiền có thứ bậ c.
Khở i phụ c viên quan bị cá ch là Trịnh Vă n Nho là m Chủ sự kiêm chứ c Hữ u viện phá n ở
viện Thá i y, hộ i đồ ng vớ i Tả viện phá n là Trầ n Viết Cậ t quyền giữ ấ n quan phò ng củ a
viện Thá i y.

Cho Tiền quâ n Chưở ng phủ lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Phạ m Hữ u Tâ m lấy nguyên chứ c
cũ lưu lạ i ở Kinh để chầ u hầ u, cho nguyên sung Bang biện Trấ n Tâ y là Doã n Uẩ n ở lạ i
là m Tham tri bộ Hộ , ngạ ch ở Kinh. Cho Bố chính Quả ng Ngã i là Đặ ng Đứ c Thiệm thă ng
thự Tả tham tri bộ Hình. Cò n cá c quan ở cá c địa phương về Kinh họ p ban đều cho về nơi
lỵ sở cũ .

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển vi

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a xuâ n, thá ng 3 nhuậ n, cá c quan dâ ng biểu
xin truy dâ ng huy hiệu cho Hoà ng tỉ ((1) Hoà ng tỉ : mẹ sinh ra vua. Đâ y chỉ mẹ củ a Thiệu
Trị.1). Lờ i biểu rằ ng : “Hiếu khô ng gì to bằ ng là m cho cha mẹ vẻ vang, lễ khô ng gì trọ ng
bằ ng dâ ng lên tô n xưng huy hiệu. Cho nên vương giả ngà y xưa, khi chịu mệnh trờ i, truy
tô n ngườ i sinh ra mình, là nghĩa thô ng thườ ng xưa nay. Kính nghĩ : Thuậ n đứ c Thầ n phi
họ Hồ , vố n ngườ i đứ c tố t nết hay, nếp nhà dò ng dõ i ; điềm sinh vua hiền nố i dõ i, xã tắ c
đượ c nhờ ”. Theo lễ, nên truy dâ ng huy hiệu. Vua bèn tâ u vớ i Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i
hoà ng thá i hậ u để xin ý kiến. Thá i hoà ng thá i hậ u dụ rằ ng : “Thuậ n đứ c Thầ n phi họ Hồ
là do đứ c Thế tổ Cao hoà ng đế cù ng vớ i thâ n già nà y đã chọ n kỹ con gá i lớ n củ a cô ng
thầ n là Hồ Vă n Bô i để là m vợ Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế. Vố n ngườ i trang kính, chín chắ n,
thậ n trọ ng, đoan trang, cẩ n thậ n, hiền hoà , trinh nhấ t, Thầ n phi vẫ n đượ c Nhâ n hoà ng
đế kinh yêu ; lạ i khéo chiều chuộ ng đứ c Thế tổ Cao hoà ng đế và thâ n già nà y, hết lò ng
hiếu thả o, cho nên đượ c ban cho tên tố t đặ c biệt như thế. Nay chứ a nhiều đứ c tố t, gâ y
nên điềm là nh, sinh ra chá u trưở ng ((2) Chỉ Thiệu Trị.2), nố i giữ ngô i trờ i, phả i biết là
nguồ n Phướ c tự đâ u mà có vậ y. Đá ng buồ n thay, Thầ n phi mấ t sớ m, khô ng đượ c kịp
thấ y ngà y nay, chẳ ng đá ng thương lắ m ru ! Nhâ n hoà ng đế nhớ ngườ i vợ cả , â n lễ thêm
hậ u, đặ t cho tên thuỵ là Thuậ n đứ c, phong là m Thầ n phi, trị vì 21 nă m mà ngô i chính phi
trong cung vẫ n để trố ng, khô ng lậ p ngườ i khá c, khô ng phả i là khô ng có thâ m ý. Nay
quầ n thầ n đã cù ng nhau tâ u xin, vì đế và hậ u cù ng đượ c tô n xưng, là lễ rấ t chính đá ng và
phả i lẽ, thì rấ t hợ p vớ i lò ng củ a lã o tổ mẫ u nà y, lạ i có thể thoả mã n chú t tình vớ i Nhâ n
hoà ng đế quyến luyến Thầ n phi, ví như khô ng quên gươm cũ ((1) Gươm cũ : Tuyên đế
nhà Há n khi chưa là m vua, có lấy ngườ i con gá i ở Quả ng Há n, đến khi là m vua phong
ngườ i con gá i ấ y là m chứ c Tiệp dư. Quầ n thầ n xin lậ p Hoà ng hậ u khá c, Tuyên đế ban
chiếu đi tìm thanh gươm cũ . Quầ n thầ n biết ý, tâ u xin lậ p Tiệp dư là m Hoà ng hậ u. Sau
nà y nhâ n thế gọ i vợ cũ là “gươm cũ ”.1) củ a mình. Chuẩ n cho hoà ng đế chá u trưở ng
truyền dụ cho cá c quan biết rõ ”.

Ngà y hô m ấ y, vua chầ u phê cho quầ n thầ n họ p bà n. Lú c ban đầ u bà n dâ ng huy hiệu có
12 chữ . Vua sai Thọ Xuâ n cô ng là Miên Định tâ u lên cung Từ Thọ biết. Vâ ng lờ i Từ Dụ
rằ ng : “Tô n thuỵ củ a Nhâ n hoà ng hậ u nên bằ ng vớ i Cao hoà ng hậ u((2) Cao hoà ng hậ u :
tứ c Thừ a thiên Cao hoà ng hậ u, vợ cả vua Gia Long.2)”. Bấ y giờ quầ n thầ n lạ i bà n lạ i rồ i
dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Đứ c củ a trờ i đấ t phố i hợ p vớ i nhau, thá nh nhâ n cũ ng bắ t chướ c thế,
chỉ có thá nh nhâ n mớ i thuậ n đượ c đạ o trờ i, chỉ có hậ u mớ i sá nh đượ c vớ i đế. Nướ c nhà
ta, thá nh thầ n truyền nố i, đã cả m cá ch đến lò ng trờ i, có cô ng đứ c lớ n, thầ n chủ khô ng
bao giờ thờ sang nơi khá c, cá c vị đế và hậ u cù ng thờ ngang hà ng nhau, là để tỏ ra đứ c
tố t, đượ c bằ ng ngườ i trướ c, nêu lên lò ng hiếu đá ng là m mẫ u mự c vậ y.

“Kính nghĩ : Thuậ n đứ c Thầ n phi họ Hồ , lò ng khoan hồ ng là do bả n tính, đứ c kính nghĩa

bở i từ trờ i sinh. Lò ng từ trà n khắ p chố n buồ ng tiêu, tiếng tố t nố i theo nơi kinh thấ t.
Hoà ng tổ đã ban mệnh, hà ng chính phi nghĩa cả rõ rà ng ; con thá nh sớ m sinh ra, bậ c
tuấ n triết điềm là nh đã ứ ng. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, trị vì 21 nă m, địa vị trong cung
tuy chưa kịp truy tô n cho danh hiệu đượ c chính đá ng, nhưng lò ng nhớ gươm xưa, Tiên
đế trướ c đã tặ ng phong là Thầ n phi, đặ t tên thuỵ là Thuậ n đứ c vì lấ y nghĩa là đứ c tố t
sá nh vớ i vua, đạ o thuậ n là m nên cô ng, mà tỏ ra là đá ng bậ c mẫ u nghi củ a thiên hạ . Kinh
Dịch có câ u rằ ng : “Đạ o củ a đấ t rấ t là nhu thuậ n, theo trờ i mà là m khô ng trá i thờ i trờ i”,
ý nó i phả i có đứ c rấ t nhu thuậ n mớ i có thể phố i hợ p đượ c vớ i đứ c cương kiện, để cù ng
nên cô ng che chở củ a trờ i đấ t, thì đứ c tố t trong thiên hạ cò n gì hơn là đứ c nhu thuậ n
nữ a ? Cho nên tá n dương đứ c rấ t tố t củ a quẻ Khô n, trướ c hết phả i nó i đến bố n đứ c củ a
quẻ Cà n là nguyên, hanh, lợ i, trinh ((3) Nguyên là đầ u muô n vậ t bắ t đầ u có . Hanh là tố t,
muô n vậ t sinh trưở ng ra. Lợ i là lợ i, muô n vậ t sinh số ng thoả mã n. Trinh là chính, muô n
vậ t nên cô ng dụ ng.3) để phố i hợ p và o, mà lạ i suy thêm ra là “chính ngô i ở bên dướ i”, là
“rồ i sau có Phướ c tố t”, là “muô n vậ t nhờ đó mà sinh số ng”, là “cá i tố t ở bên trong”, là
“hoá sinh muô n vậ t mà sá ng tỏ ”, là “đứ c trinh chính lâ u bền”. Tuy rằ ng đủ cả mọ i điều
hay, nhưng đều do ở đứ c nhu thuậ n mà phá t ra cả . Nếu khô ng phả i là bậ c có đứ c tố t
sá ng tỏ đến xa, đương thế nà o nổ i đượ c ? Lũ chú ng tô i kính xin suy rộ ng ý nghĩa củ a
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế đã ban tên thuỵ cho Thầ n phi khi trướ c, để hợ p vớ i định luậ n
rấ t cô ng bằ ng củ a thiên hạ muô n đờ i. Xem ra, vì có đứ c thuậ n, cho nên có nhữ ng đứ c
tính chứ a ở trong lò ng như : “đoan” để giú p đứ c nguyên thuỷ củ a trờ i, “chính” để giữ
đứ c cương kiện củ a trờ i ; yên tĩnh để tụ khí hoà , tứ c là “cung” ; khéo hợ p vớ i nghĩa lý,
tứ c là “hoà ” ; có thể sá nh vớ i trờ i mà ở ngô i chính, tích chứ a đượ c nhiều Phướ c để hay
về sau, đứ c dày dung chứ a mọ i vậ t, là “từ ” ; sự nghiệp phá t ra tố t đẹp, là “huy” ; trí tuệ
sá ng suố t, là “minh” ; giữ đạ o trinh đượ c tố t, là “hiền”. Đó đều là nhữ ng đứ c tố t đẹp tự
nhiên sẵ n có ở trong nhu thuậ n rấ t mự c to tá t. Xin kính kể lạ i cô ng nghiệp đứ c hạ nh
nhữ ng cá i rõ rệt đá ng xưng tụ ng là như thế. Lạ i xin xét, về chế độ nhà tô n miếu : hoà ng
hậ u thờ phụ và o nhà tô n miếu và tên thuỵ ở nhà tô n miếu như thế nà o cù ng dâ ng lên.
Xin truy dâ ng tô n thuỵ là Tá thiên Lệ thá nh Đoan chính Cung hoà Đố c khá nh Từ huy
Minh hiền Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u, để cho thiên hạ đờ i sau biết đườ ng tô n kính,
trên có thể tỏ đượ c lò ng củ a Hoà ng thượ ng bá o hiếu rấ t mự c và dướ i có thể thoả mã n
đượ c lò ng nhâ n dâ n kính mến xưa nay”.

Tờ tâ u dâ ng lên, châ u phê cho là phả i, theo nghị mà là m. Tô n nơi đền thờ củ a Thầ n phi
gọ i là điện Vĩnh Tư (nă m Minh Mệnh thứ 19 [1838], dự ng nhà thờ riêng ở xã Vạ n Xuâ n
về bờ phía tâ y sô ng Hộ Thà nh).

Sắ c cho bộ Lễ kiểm xét cá c thứ dù ng để thờ , nhữ ng thứ gì cầ n phả i là m mớ i, kể ra từ ng

hạ ng tâ u lên để là m. Trướ c mà u đỏ nay đổ i dù ng mà u và ng, trướ c khắ c con giao long,
nay đổ i khắ c con rồ ng, con phượ ng ; á o đai và đồ lỗ bộ đều theo như nghi chế củ a hoà ng
hậ u.

Binh thuyền củ a Xích Mao ((1) Xích Mao : chỉ nướ c Hồ ng Mao, tứ c là nướ c Anh.1) gâ y
chiến tranh vớ i tỉnh Quả ng Đô ng. Tỉnh thầ n Quả ng Yên dò biết chuyện, tâ u lên. Vua
phá n rằ ng : “Bọ n di địch ngô ng cuồ ng, thiên hạ lấy là m cô ng phẫ n. Việc đó tuy là việc
nướ c ngoà i, thế mà tỉnh thầ n lạ i dò thá m biết đượ c, đem việc tâ u lên ; là m quan ở nơi
biên giớ i phả i như thế mớ i đượ c. Truyền Chỉ khen ngợ i”.

Bắ t đượ c ngườ i đạ o trưở ng củ a Tâ y dương tên là Vọ ng, đó ng cũ i đưa về Kinh sư. Vọ ng,
ngườ i nướ c Pha Nho ((2) Tứ c Y Pha Nho, nay gọ i là Tâ y Ban Nha.2) tên là Đê-du-ni-mô ,
mấ y nă m về trướ c, sang ở Nam Định, đổ i tên là Vọ ng, giả ng dạ y tà giá o, bọ n tiểu dâ n
nhiều ngườ i bị lừ a gạ t mê hoặ c. Triều đình đã treo giả i thưở ng cho ngườ i nà o bắ t đượ c
tên đạ o trưở ng ấ y. Nhưng bọ n ngu dâ n hù a nhau chứ a chấ p giấ u giếm, nên bắ t mã i
khô ng đượ c. Đến đây, tên đạ o trưở ng nà y cù ng vớ i đồ đả ng trố n ẩ n ở nhà dâ n tỉnh Ninh
Bình, Tổ ng đố c Định - Yên là Trịnh Quang Khanh đượ c tin bá o, thâ n đem quâ n lính và
mậ t tư cho hộ tuầ n Ninh Bình là Nguyễn Vă n Nhị hộ i đồ ng vâ y bắ t, bắ t đượ c cả đồ đả ng
là tên Khu Phong (ngườ i Phú Lã ng Sa) và kinh sá ch, đồ dù ng củ a bên đạ o. Vua nghe tin
ấ y, ban khen và thưở ng cho Quang Khanh mộ t cá i nhẫ n và ng mặ t tinh quang và mộ t
đồ ng kim tiền hạ ng lớ n ; Nhị mộ t đồ ng kim tiền nhỏ . Lạ i thưở ng chung cho cá c viên
biền, binh, dâ n cù ng đi bắ t là 1.000 quan tiền ; thưở ng cho hai ngườ i cá o giá c mỗ i ngườ i
10 lạ ng bạ c. Từ Quang Khanh trở xuố ng lạ i đượ c giao xuố ng cho bộ Lạ i phâ n biệt bà n
cô ng từ ng ngườ i. Cá c phạ m nhâ n Tâ y dương ấ y giao xuố ng quan phá p tư xử tộ i trả m,
bêu đầ u. Khi kết á n xong, vua truyền cho hã y tạ m giam giữ lạ i.

Sử a đắ p con đườ ng củ a sứ thầ n đi ở tỉnh Lạ ng Sơn : thưở ng cho 2.000 quan tiền. Tỉnh
thầ n tâ u rằ ng : “Con đườ ng nà y là nhâ n đườ ng cũ mà sử a chữ a lạ i, nă m ngoá i vâ ng theo
thá nh dụ , nă m nay khở i cô ng là m, khô ng khó nhọ c gì lắ m. Xin bã i việc thưở ng”. Vua
phá n rằ ng : “Triều đình vỗ nuô i dâ n chú ng ở nơi biên giớ i, việc thưở ng cho có thá nh dụ
từ trướ c, chớ nên bủ n xỉn việc ban ơn, để cho đứ c hạ nh củ a Tiên đế đượ c thấ m khắ p”.
Chá nh, phó hậ u mệnh là bọ n Nguyễn Đình Tâ n, Hoà ng Tế Mỹ đến cử a ả i đã lâ u ngà y, mà
khô ng thấ y bên nhà Thanh trả lờ i ra sao, bèn đố t 7 tiếng ố ng lệnh ở cử a ả i. Ngườ i đầ u
mụ c coi cử a ả i lấ y là m lạ , đến hỏ i lý do. Bọ n Tâ n cho và o ra mắ t, lạ i tặ ng cho sả n vậ t thổ
ngơi. Việc đến tai vua, bộ Lễ hặ c là là m khô ng đú ng lệ. Vua phá n rằ ng : “Việc bang giao
vẫ n có lễ cũ , sao đượ c là m cà n trá i lệ, nếu nhà Thanh hỏ i đến việc ấ y, há chă ng thêm ra
mộ t phen phả i biện bạ ch cho rõ rà ng ư ? Huố ng chi chứ c hậ u mệnh chỉ có việc là đợ i
nhậ n cô ng vă n củ a nhà Thanh gử i đến, có can dự gì đến viên đầ u mụ c ở cử a ả i ? Ngườ i
là m tô i khô ng có quyền đượ c ngoạ i giao, sao lạ i dá m tiếp đã i riêng nhau ?”. Việc đưa
xuố ng bộ để bà n. Bọ n Tâ n đều phả i giá ng mộ t cấ p lưu. Khô ng bao lâ u, nhà Thanh có
giấ y đưa đến bá o rằ ng cá c phẩ m vậ t do hai sứ bộ đi cố ng và đi mừ ng đem tiến đều cho
đình cả , chỉ có sứ sang bá o tang đượ c định ngà y cho mở cử a quan (ngà y 10 thá ng ấ y).
Bọ n Lý Vă n Phứ c dâ ng sớ tạ ơn vua rồ i đi. Bọ n Tâ n mớ i đượ c về. Tâ n phả i đổ i bổ là m
Hữ u thị lang bộ Lễ nhưng vẫ n là m việc ở Cá c, Mỹ vẫ n là m thự Hữ u thị lang bộ Lễ.

Tỉnh Lạ ng Sơn nghe thấ y tin nhà Thanh có việc binh biến, là m sớ tâ u xin lưu binh lính
lạ i để phò ng bị cho đượ c cẩ n mậ t. Vua ban dụ bá o cho biết rằ ng : “Việc ngoà i bờ cõ i, chỉ
nên giữ gìn cẩ n thậ n trong giớ i hạ n củ a ta. Việc ở ngoà i nghìn dặ m, nú i sô ng xa cách,
việc gì phả i vộ i và ng lo ngạ i ? Huố ng chi, đương lú c sai sứ bộ đi, phả i nên tỏ ra nhà n hạ ,
cầ n gì phả i là m như thế. Binh lính khô ng cầ n phả i để lưu lạ i, lú c có việc đến, chuẩ n bị để
đố i phó cũ ng chưa muộ n gì”.

Cho : Phó vệ uý vệ Diệu võ là Nguyễn Trọ ng Thao là m Phó vệ uý quâ n Cấ m binh, thự
Lã nh binh Hà Tĩnh ; Phó vệ uý ở vệ Tả nhị quâ n Vũ lâ m là Phan Vă n Điện là m thự Vệ uý ;
thự Phó vệ uý ở Hổ oai Tiền vệ là Trầ n Hữ u Thiệu sung là m Phó vệ uý vệ Kim ngô . Gọ i
Lã nh binh Quả ng Nam Lương Vă n Liễu về Kinh. Cho thự Vệ uý ở Thầ n cơ Hữ u vệ
Nguyễn Đứ c Chung là m thự Lã nh binh Quả ng Nam chuyên trô ng coi cô ng việc củ a ba
thà nh đà i Điện Hả i, An Hả i và Định Hả i. Trọ ng Thao và Vă n Liễu đều do Phạ m Hữ u Tâ m
tiến cử cả.

Sét đá nh nhà bia ở tấ n Thuậ n An .

Bọ n thổ phỉ ở Vĩnh Long đá nh phá phủ Lạ c Hoá . Lạ c Hoá cũ ng là loạ i Lạ p Man, tù trưở ng
Nguyễn Vă n Tồ n là ngườ i nô lệ trong cung đình khi trướ c. Buổ i đầ u trung hưng, hắ n
đem quâ n theo đi đá nh dẹp có cô ng, đượ c ban cho họ tên và cho là m quan coi đồ n. Chọ n
lấ y quâ n chú ng sang là m binh lính ở đồ n Uy Viễn, cho Tồ n ở đấy đó ng giữ . Sau khi Tồ n
chết, con là Vị nố i là m Vệ uý, trô ng coi quâ n chú ng. Nă m Minh Mệnh thứ 15 [1834] (Vị
bị can và o vụ tên Khô i là m loạ n rồ i chết), đổ i bỏ lố i dù ng thổ quan, mà thay bằ ng lưu
quan ((1) Thổ quan : ngườ i bả n thổ đượ c đờ i đờ i nố i chứ c, là m quan ngay ở xứ sở mình.
Lưu quan : chứ c quan do triều đình bổ nhiệm, đến cai trị ở địa phương đã đượ c chỉ
định.1), đặ t ra phủ Lạ c Hoá (thố ng trị hai huyện Trà Vinh và Tâ n Nghĩa), dồ n cá c binh
lính là m cơ Long nhuệ, lấ y ngườ i thổ trướ c để coi quả n. Đến đâ y, thà nh Trấ n Tâ y có việc
binh biến, đấ t Ba Xuyên rố i loạ n, có thổ mụ c là Lâ m Sâ m nguyên là quan lụ c phẩ m củ a
Cao Miên, trố n đến ở phủ Lạ c Hoá , đem tà thuậ t để mê hoặ c dâ n chú ng. Mình mặ c á o
đạ o sĩ, tay cầ m phướ n tà thuậ t, tự nó i là có thể là m phép để Sâ m chiêu tậ p cá c thổ mụ c
hai huyện tụ họ p ở Trà Cú . Chú ng suy tô n Sâ m là m thủ lĩnh, mưu lậ p con chá u vua Cao
Miên. Đả ng khoả đến và i nghìn ngườ i đá nh phá phủ lỵ . Tri phủ Tô n Thấ t Châ u bỏ phủ
nha, chạ y. Bố chính Vĩnh Long Trầ n Tuyên và thự á n sá t Nguyễn Sĩ Đă ng đem việc tâ u
lên. Vua lấ y là m lạ và phá n rằ ng : “Phủ Lạ c Hoá thuộ c về đồ bả n củ a triều đình đã lâ u,
khô ng ví như thổ dâ n ở Trấ n Tâ y, sao lạ i tự nhiên xả y ra sự việc như thế, là m cho ngườ i
ta tứ c giậ n hết sứ c, khô ng hiểu vì cớ sao ! Trướ c hết hã y cá ch chứ c Tô n Thấ t Châ u, sung
là m quâ n tiền khu cho cố sứ c là m việc để chuộ c tộ i ; Lã nh binh Lê Quang Quả ng thì cách
chứ c nhưng cho ở lạ i là m việc ; cò n bọ n Tuyên và Đă ng đều giá ng mộ t cấ p. Rồ i lậ p tứ c
dụ cho Bù i Cô ng Huyên đem số biền binh do y vẫ n trô ng coi giao cho Nguyễn Lương
Nhà n (Lã nh binh ở An Giang) quả n suấ t, liệu trích lấ y 500 biền binh đi gấ p về phủ Lạ c
Hoá ; lạ i trích lấ y nhữ ng binh lính hiện đương đó ng ở bả o Thô ng Bình đến nơi gầ n đấy
để tiếp viện việc đi tiễu bắ t.

Sau đó , tên thổ phỉ là Hoè ấ t (nguyên trướ c là m Huyện uý ở Phong Phú ) là m phả n, kết
đồ đả ng đến hơn 1.000 ngườ i, rủ nhau họ p ở sô ng chá nh Ô Mô n tỉnh An Giang. Phó cơ
Trầ n Đứ c Tế và Tri phủ Nguyễn Vă n Đứ c vì quâ n ít, khô ng dá m đá nh nhau vớ i bọ n giặ c,
may vừ a gặ p quâ n củ a Cô ng Huyên từ bả o Sơn Tĩnh trở về đến sô ng nhá nh Ô Mô n. Cô ng
Huyên thâ n đố c bọ n Lã nh binh Lê Khoan Mạ nh, Phó vệ uý Nguyễn Vă n Hoà ng, Nguyễn
Vă n Y và viên quan bị cá ch Lê Vă n Trung, tiến đá nh luô n mấ y ngà y. Vệ binh Hoà ng Vă n
Tế chém đượ c Hoè ấ t ở ngay trậ n tiền. Quan quâ n thừ a thắ ng chém đượ c 38 tên đồ
đả ng củ a giặ c và bắ n chết đượ c hơn 40 đứ a. Bọ n giặ c sợ hã i, chạ y tan. Quan quâ n lấ y
đượ c thuyền bè khí giớ i rấ t nhiều. Huyên lạ i đem biền binh tiến đến đồ n Bô ng Bố c phủ
Lạ c Hoá để dẹp giặ c.

Vua nghe thấ y thế, khen rằ ng : “Đem quâ n đến lú c nà y, khéo đú ng thờ i cơ, đượ c tin bá o
là m cho lò ng ngườ i thêm phấ n khở i”. Huyên đượ c khô i phụ c mộ t cấp. Nguyễn Vă n
Hoà ng thă ng hà m Vệ uý ; từ bọ n Lê Khoan Mạ nh trở xuố ng đều đượ c thưở ng kỷ lụ c
quâ n cô ng có thứ bậ c. Lê Vă n Trung đượ c khở i phụ c hà m Tư vụ , Hoà ng Vă n Tế đượ c
đặ c cá ch bổ Độ i trưở ng, lạ i thưở ng cho 20 lạ ng bạ c.

Lạ i dụ cho Huyên đem quâ n đắ c thắ ng ấ y để kích lệ khí hă ng há i cho cá c quâ n lính, chỉ
giết nhữ ng kẻ thủ á c, cò n nhữ ng kẻ bị giặ c bắ t hiếp đi theo thì nên hiểu bả o cho họ rõ
đườ ng hoạ Phướ c, để họ quay đầ u trở lạ i quy thuậ n.

Lạ i thô ng dụ cho các đạ o biết : quâ n đi tiễu bộ đến chỗ nà o mà kẻ nà o dá m khá ng cự lạ i

thì cho đượ c lậ p tứ c tiêu diệt, cò n dâ n cư ở đấ y thì tuỳ nghi mà phủ dụ . Nếu có ngườ i
nà o lạ i tạ sự , quấ y nhiễu, hễ ai cá o giá c ra, thì lậ p tứ c chiếu theo quâ n phá p trị tộ i.

Thổ ty ở Cam Lộ về [Kinh] là m lễ dâ ng hương, lạ i đượ c vua cho và o ra mắ t, ban cho bạ c

lạ ng, sa tấ m, rồ i cho về.

Bộ Binh tâ u rằ ng : “Cá c tỉnh ở Nam Kỳ, ngạ ch quâ n đều thiếu cả . Xin do cá c hạ t khẩ n đố c
cá c phủ , huyện phả i chiếu theo số lính củ a hạ t mình thiếu là bao nhiêu, hạ n trong mộ t
thá ng phả i đú ng hạ n bổ sung cho đủ , rồ i là m danh sá ch đệ tâ u, sẽ liệu lượ ng khen
thưở ng. Nếu phủ huyện nà o vẫ n cò n để thiếu số lính như trướ c, thì chỉ rõ tên nhữ ng
huyện ấ y đà n hặ c tâ u lên để trừ ng phạ t ; bấ t tấ t phả i câ u nệ đến hạ n cuố i nă m mớ i là m
danh sá ch. Các quan thượ ng ty có trá ch nhiệm phả i thú c giụ c, cũ ng xin phâ n biệt
thưở ng phạ t để cho nghiêm lệnh về việc xét cô ng”. Vua y cho.
Tổ ng đố c tỉnh Thanh Tô n Thấ t Lương, tâ u rằ ng : “Thà nh và bờ hà o ở lă ng Triệu Tườ ng,
nền đấ t vuô ng trướ c lă ng cù ng là thà nh và bờ hà o ở tỉnh, xin tiếp tụ c xâ y đắ p lạ i, lưu hết
cá c biền binh để là m việc”. Vua có dụ bá o cho biết rằ ng : “Hạ t tỉnh Thanh củ a ngươi
khô ng may bị mấ t mù a, triều đình đã phá t thó c để bá n cho, lạ i cho vay tiền, lạ i sai đi
kiếm nhặ t cá c vậ t liệu, sử a đắp đườ ng cô ng, đê tư, cho đượ c thuê mướ n bằ ng giá cao,
cũ ng là ý nghĩa lấ y cô ng ă n việc là m để thay phá t chẩ n. Nay nên liệu lượ ng thuê dâ n
trong hạ t độ 4.000-5.000 ngườ i cù ng vớ i bọ n biền binh đương tạ i ban để là m, bấ t tấ t
phả i bắ t đến các biền binh đã hết phiên ở ban, há chẳ ng tiện cho cả binh lẫ n dâ n ư ? Cò n
về số tiền và gạ o trả cô ng thuê mướ n, phả i phá t thẳ ng tậ n tay ngườ i là m, đừ ng để cho
kẻ khô ng tố t chấ m mú t trong việc ấy mớ i đượ c”.

Sau đó , Lương đuổ i hết dâ n phu về, lạ i bắ t lính đã hết phiên ở ban ra là m. Vua giậ n là
trá i ý, ban lờ i quở mắ ng rấ t nghiêm khắ c.

Trướ c đâ y, dâ n tỉnh Thanh bị đó i, tỉnh thầ n xin bá n thó c cho và cho vay tiền. Vua sai
quan Khoa đạ o là Vũ Trọ ng Bình gấ p đến tỉnh Thanh để hộ i đồ ng là m việc. Bình dâ ng sớ
xin khô ng kể là dâ n có tên trong sổ hay ngoà i sổ , hết thả y đều cấ p cho cả . Vua hỏ i cá c
đạ i thầ n. Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng : “Bình khô ng biết cá ch là m việc, cớ lẽ nà o dâ n ở
ngoà i sổ đinh mà cũ ng đều cấ p cho cả bao giờ ! Việc ấ y sau thô i, khô ng bà n đến nữ a.

Kịp đến khi Lương trá i ý vua, tự tiện là m, Bình khô ng nó i gì cả . Sau có Chỉ sứ c hỏ i, Bình
nó i là khi ấ y bị ố m, khô ng dự là m việc ấ y.

Khi ấ y có tên Đặ ng Vă n Hả i, nguyên trướ c can á n là m giặ c, tộ i phả i xử tử , đượ c giả m

xuố ng là m tộ i lưu, gặ p có â n xá đượ c tha. Lương xin trả lạ i gia sả n cho Hả i. Vua đem việc
ấ y hỏ i bộ Hình. Vũ Xuâ n Cẩ n tâ u rằ ng : “Hả i là mộ t tên tù phả i tộ i xử tử , đượ c tha chết là
may lắ m rồ i, tịch thu gia sả n để giú p cho nhữ ng ngườ i nghèo đó i cù ng khổ là phả i, việc
gì phả i hoà n lạ i ?” Vua cho là phả i.

Thi Hộ i. Sai thự Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n là m chủ khả o, Thượ ng thư bộ Cô ng

Nguyễn Trung Mậ u là m phó khả o. Lấ y trú ng cách((1) Đủ tiêu chuẩ n đỗ tiến sĩ.1) 11
ngườ i : Nguyễn Dố c, Ngô Điền, Đà o Danh Vă n, Bù i Duy Phan, Phạ m Bá Tuệ, Nguyễn
Xuâ n Thọ , Lê Đứ c, Bù i Tuấ n, Trầ n Vĩ, Vũ Vă n Lý, Hồ Vă n Trị, và 4 ngườ i phó bả ng : Vũ Tá
An, Vũ Nguyên Doanh, Đỗ Huy Uyển, Phạ m Xuâ n Quế. (Lệ cũ , thi và o thá ng 3, khoa nà y
vì trù ng vớ i ngà y tế Giao, cho nên hoã n lạ i).

Vua rấ t trọ ng đạ o Nho, yêu họ c trò . Khoa nà y, kỳ đệ nhấ t, vua ra đầ u bài. Kỳ nà o cũ ng

cho cá c cố ng sĩ ă n cơm trưa. Truyền Chỉ rằ ng : Khoa trướ c cho than, khoa nà y cho ă n
cơm, là thịnh điển củ a triều đình ưu đã i các sĩ phu, bọ n sĩ phu cá c ngườ i đều nên cố sứ c
là m vă n, bày tỏ hết sở trườ ng củ a mình, để đá p lạ i lò ng chu chuâ n củ a ta khuyến khích,
cấ t nhắ c nhâ n tà i, nố i việc chấ n hưng vă n trị.

Sắ c cho bọ n Vũ Vă n Giả i rằ ng : “Cá c ngườ i là ngườ i là m cơm, phả i nên cẩ n thậ n cho cá c
sĩ phu tà i tuấ n củ a ta đượ c tiến lên ; cầ n phả i tinh khiết, khô ng đượ c lạ o thả o”.

Lạ i truyền Chỉ cho quan trưở ng phả i giữ lò ng cô ng bằ ng mà chấ m vă n, chớ nên câ u nệ
bó buộ c quá .

Có giá m sinh Nguyễn Xuâ n Thưở ng, ngoạ i 60 tuổ i, khô ng dự hạ ng lấ y đỗ . Vua mở xem
danh sá ch, bả o Nộ i cá c rằ ng : “Nhà nướ c dạ y nuô i nhâ n tà i, muố n cho đượ c kịp thờ i bổ
dù ng, sao nỡ để cho họ chìm mã i trong nhà họ c, đọ c sá ch đến bạ c đầ u ư ?”. Truyền cho
bộ Lạ i sá t hạ ch, bổ là m Huấ n đạ o huyện Phú Xuyên.

Có ngườ i họ c sinh ở Thá i Nguyên đem lương và o Quố c tử giá m để họ c. Vua nghe thấ y
thế, phá n rằ ng : “Thá i Nguyên là tỉnh ở nơi biên viễn, thế mà ngườ i họ c sinh ấy lạ i cố chí
đến Kinh đô để đượ c biết vă n vậ t chế độ củ a nướ c nhà , cũ ng đá ng khen, nên cấ p cho họ c
bổ ng cũ ng như hạ ng ấ m sinh”. Từ đấ y, các sĩ phu đua nhau họ c tậ p, vă n phong cà ng
thêm mở mang.

Vua lạ i hỏ i bộ Lễ : “Thi Hộ i lấ y đỗ và o hạ ng trú ng cá ch có số ngạ ch nhấ t định khô ng ?”.

Phan Huy Thự c thưa rằ ng : “Chưa có . Cò n thi Hương thì duy tỉnh Thừ a Thiên là có định
ngạ ch”. Vua phá n : “Về thi Hương, cá c trườ ng cũ ng nên định trướ c số ngạ ch lấy đỗ , nếu
khô ng thì quan trườ ng sợ phép nướ c, có khi thà nh ra quá khắ c. Thí dụ như nă m trướ c
đâ y, Lâ m Duy Thiếp là m chủ khả o trườ ng Nghệ An, chỉ lấ y đỗ có 5 ngườ i, đến khi nhà
vua ra lệnh cho đình thầ n duyệt lạ i, lấ y thêm hơn 10 ngườ i nữ a, sau đó thi Hương, thi
Hộ i [ngườ i ta] nố i nhau đỗ lên. Nếu khô ng có mộ t phen duyệt lạ i như thế, chẳ ng hoá ra
bỏ só t ngườ i tà i ư ? Nghề thi cử xưa nay vẫ n có cá i mộ ng đượ c ngườ i mặ c á o đỏ gậ t đầ u
((1) Â u Dương Tu nhà Tố ng là m chủ khả o, khi chấ m vă n củ a ngườ i nà o, hễ ưng ý, gậ t
đầ u thì sau quyển vă n củ a ngườ i ấ y quả nhiên đượ c đỗ . (Ngườ i mặ c á o đỏ , do chữ “chu
y sứ giả ” mà ra, tượ ng trưng cho quan trườ ng chấ m thi).1), và có sự than thở rằ ng họ c
đến bạ c đầ u mà khô ng đỗ , chính là vì thế. Ta xem điển lệ củ a nhà Thanh, thi Hương, thi
Hộ i, số lấy đỗ đều có ngạ ch nhấ t định. Nếu ngườ i tuổ i già mớ i đỗ , khô ng thể cho ra là m
quan đượ c, cũ ng cho có hà m rồ i về hưu. Thi cử để lấ y ngườ i tà i, rộ ng rã i như thế, bộ nên
nhớ lấ y, đợ i sau nà y định lạ i rõ để thi hà nh.

Tỉnh Thanh có bọ n cướ p, lú c nà o cũ ng ở ngoà i biển, luô n ngà y đó n lõ ng cướ p đoạ t, là m

khổ cho nhữ ng thuyền buô n. Việc đến tai vua, vua quở rằ ng : “Đó là bọ n cướ p chỉ
chuyên kiếm ă n ở nơi só ng gió , lỗ i ở quâ n bộ biền mà thô i”. Lậ p tứ c sai tỉnh thầ n đem
thuyền binh đến vây bắ t và đem thuyền “Nam Bắc tuầ n dương” đến bao vây.

Vua lạ i cho rằ ng nú i Chà ng Sơn, tỉnh Quả ng Yên là nơi thuyền cướ p thườ ng đỗ ở đấy.
Sai tỉnh thầ n là m quy thứ c củ a đồ n canh Thiếp Hả i. Phá i quâ n hai độ i Tuầ n hả i ở tỉnh
đến đó ng giữ . Nhâ n đó , khai khẩ n nhữ ng chỗ đấ t rộ ng bỏ khô ng và ruộ ng hoang để cấ p
lương cho quâ n lính.

Cho á n sá t Bình Thuậ n là Nguyễn Đứ c Hộ là m thự Bố chính tỉnh Quả ng Yên ; á n sá t Bắ c

Ninh là Đỗ Khắ c Thư là m thự Bố chính tỉnh Bắ c Ninh ; Viên ngoạ i lang bộ Lạ i là Vương
Hữ u Quang là m thự á n sá t Bắ c Ninh, Thị lang trung bộ Binh là Tô n Thấ t Tĩnh là m thự á n
sá t tỉnh Bình Thuậ n.

Bộ Lạ i, tuâ n theo â n chiếu, là m danh sá ch kê khai cá c viên nhâ n bị giá ng cấ p, cũ ng có

ngườ i khô ng đượ c xét để bỏ việc bị giá ng đi. Nộ i cá c chưa xin Chỉ vua, tự tiện là m phiến
nghĩ cho khai phụ c. Vua giậ n, phê xuố ng quở mắ ng. Các thầ n là bọ n Lâ m Duy Thiếp
dâ ng sớ xin nhậ n tộ i. Vua dụ rằ ng : “Đặ t ra Nộ i cá c là ý Hoà ng khả o ta thậ n trọ ng đố i vớ i
mọ i việc, cố t để giú p đỡ chính sự , phò ng khi hỏ i han, tuyên bố lờ i nó i củ a vua và phá t
dương nhữ ng lờ i dạ y bả o mà thô i. Vì là để trừ ng giớ i cá i tệ củ a nhà Minh, nhà Thanh,
ngườ i đứ ng đầ u tră m quan, ở ngô i thủ tướ ng, che bịt tai mắ t vua, chuyên quyền là m uy
là m Phướ c, cho nên mớ i đặ t quan trao chứ c hà m chá nh tam phẩ m, mà lấ y nhữ ng viên
có chứ c có hà m trong các bộ , cá c viện sung và o là m việc. Lạ i có ý là định rõ điển chương,
truyền đến tră m đờ i, ngà y sau khô ng đượ c thay đổ i đặ t thêm, đến nỗ i gâ y thêm mố i tệ.
Đã sao lụ c lờ i Chỉ dụ ấ y giao cho Sử quá n để tuâ n theo mã i mã i, thự c là đuố c sá ng soi rõ
cơ vi, ngă n ngừ a mầ m mố ng lạ m quyền, đã chu đá o mà đầ y đủ vậ y.

“Ta đã xét kỹ bả n danh sá ch cho thanh toá n, phà m nhữ ng ngườ i nà o can phạ m tộ i tư,
khô ng đượ c xét để cho tiêu bỏ tộ i đi, thì dù rằ ng gặ p â n điển, nhưng khô ng gặ p đượ c
đặ c Chỉ củ a vua, thì ai dá m tự tiện là m phiến nghĩ ? Huố ng chi trong danh sá ch ấ y có tên
Phan Bá Ngạ n là thuộ c viên trong Nộ i cá c, đá ng lẽ ra Nộ i cá c phả i giữ ý trá nh tiếng, chớ
sao lạ i tự tiện xét lấ y ? Vả lạ i, chưa tâ u lên đợ i ta chuẩ n y, mà dá m cà n rỡ tự ý viện dẫ n,
khô ng bằ ng cứ và o đâ u, khinh suấ t là m phiến nghĩ xin ! Nếu ta chẳ ng muố n xong việc,
phê mộ t chữ có khó gì, thì chẳ ng hoá ra tai mắ t thấ y nghe củ a thiên hạ đều do tay bọ n
ấ y là m ra ư ? Khô ng ngờ tự tiện dá m là m như thế, bọ n ấ y có chịu nổ i đượ c tộ i ấ y chă ng ?
Ta xem qua là hiểu, khô ng y lờ i nghĩ xin, lậ p tứ c phê và o tờ tâ u nghiêm ngặ t quở trá ch.
Cứ bọ n Nộ i các là Lâ m Duy Thiếp, Trương Tiến Sĩ là m tờ tâ u tự phâ n trầ n, chỉ giậ p đầ u
xuố ng đấ t xin nhậ n tộ i và xin giao cho bộ để nghị tộ i mà thô i, khô ng dá m nó i thêm câ u
gì cả . Ta cứ theo sự cô ng bằ ng đú ng lẽ ra, thì phả i giao việc nà y xuố ng cho đình thầ n bà n
để xử trị mộ t cá ch nghiêm ngặ t, để ngă n cá i tệ dố i vua, lộ ng quyền ở khi khá c. Nhưng,
xét về nguyên do sinh ra việc ấ y, là vì Lâ m Duy Thiếp và Trương Tiến Sĩ là ngườ i kiến
thứ c sơ lượ c, mà thuộ c viên Nguyễn Xuâ n Bả ng thì cô ng việc chưa quen, đến nỗ i mớ i có
việc là m sơ suấ t như thế, chứ khô ng phả i là cố ý. Chuẩ n gia ơn cho ấ n quan là bọ n Lâ m
Duy Thiếp và Trương Tiến Sĩ đều bị giá ng 2 cấp ; ngườ i khở i thả o ra phiến nghĩ là
Nguyễn Xuâ n Bả ng phả i giá ng 4 cấ p, đều chuẩ n cho ở lạ i là m việc, để xem sự bá o hiệu
sau nà y. Vả lạ i, ta giữ mộ t lò ng rấ t cô ng bằ ng ngay thẳ ng để phép nướ c đượ c hay,
nghiệp cũ đượ c vữ ng, nếu có kẻ nà o manh tâ m gâ y mố i tệ hạ i, lậ p tứ c giao xuố ng đình
nghị, chính rõ tộ i danh. Nhưng xét ra khô ng phả i là cố tình là m bậ y, cò n có thể xử nhẹ
đượ c. Ta có phả i là ngườ i muố n mua chuố c cá i tiếng quả ng đạ i, lò ng nhâ n nhu nhơ, để
gia ơn mộ t chú t, bao che cho ngườ i, bẻ cong phá p luậ t đâ u ? Chuẩ n cho đem tờ dụ nà y
ban bố bên trong, bên ngoà i, để mọ i ngườ i đều biết ta là m việc giữ cô ng bằ ng theo đú ng
phép, tuâ n theo quy mô hay củ a Hoà ng khả o, ngă n phò ng nhữ ng cơ vi chớ m phá t, và
khuyên ră n ngay từ khi chưa xảy ra. Phà m nhữ ng hà ng khanh sĩ ở trong Kinh và các
chứ c tư mụ c ở cá c tỉnh củ a ta, đều nên hết lò ng hết sứ c, thi thố mưu chướ c và việc là m
cho đượ c tố t ; phả i cô ng bằ ng trung nghĩa để bá o ơn nướ c, siêng nă ng cẩ n thậ n để xứ ng
đá ng vớ i chứ c vụ ; thanh liêm để giữ minh, tín á i để yên dâ n, thì mớ i có thể đượ c cù ng
hưở ng Phướ c vớ i nướ c, đượ c yêu quý lâ u dài, thự c là mộ t điều ta rấ t mong muố n đó . Đã
cố gắ ng lạ i phả i cố gắ ng thêm lên !”.

Lạ i dụ cho bộ Lạ i rằ ng : “Nộ i cá c là nhữ ng nhâ n viên ở gầ n liền bên cạ nh, phả i để ý ngă n
ngừ a họ từ nhữ ng việc nhỏ , việc chớ m sinh ra, khô ng thể để cho nó lớ n lên đượ c. Ta đã
phâ n biệt mà giá ng cấ p bọ n ấ n quan và thuộ c viên khở i thả o bả n phiến nghĩ củ a Nộ i cá c
để cho biết ră n và tuyên dụ trong ngoà i đều biết rồ i. Nay ta nghĩ rằ ng : Ta buổ i đầ u coi
chính sự , nên ban â n rộ ng lớ n, nhữ ng ngườ i trong bả n danh sá ch cũ khô ng đượ c dự xét
để tiêu bỏ tộ i lỗ i, đều gia â n cho đượ c khai phụ c cả . Cò n ngoà i ra, cứ theo â n chiếu mà
là m, để đều đượ c thấ m nhuầ n ơn trạ ch, mở rộ ng lò ng nhâ n từ củ a ta. Từ nay về sau,
khô ng đượ c vin dụ nà y là m lệ thườ ng”.

Gia tặ ng cho Thá i phó Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ Ba quố c cô ng Trầ n Hưng Đạ t hà m Vinh lộ c đạ i

phu Cầ n Chính điện Đạ i họ c sĩ, Thá i sư, đổ i phong là Thọ quố c cô ng. Chính thấ t củ a ô ng
là Lê Thị đượ c gia tặ ng là Thọ quố c Nhấ t phẩ m phu nhâ n. Sai quan đến tế ở nhà thờ mộ t
tuầ n ; lạ i tha thuế ruộ ng đấ t cho là ng ấ y trong 5 nă m, bắ t đầ u từ nă m Thiệu Trị thứ hai
[1842].

Thự Bố chính Hà Tĩnh là Nguyễn Nghị và á n sá t là Nguyễn Vă n Liễn có tộ i bị mấ t quan.

Nghị cho đấ u trưng thuế quan (ở Gò Độ c, Tam Xoa, Hà Hoà ng) giá hạ để kiếm lợ i. Liễn
cũ ng dự bà n, bị dâ n hạ t ấ y là Nguyễn Ký Tế kiện và o Kinh. Có Chỉ truyền cho Nghị và
Liễn phả i tâ u rõ việc ấ y, thì lờ i tâ u củ a Nghị và Liễn khô ng giố ng nhau. Lầ n đầ u tiên phá i
cho Biện lý bộ Hình là Vũ Phạ m Khả i đến tra xét. Khi Khả i đến xét, đượ c biết Nghị ă n củ a
ló t 40 lạ ng bạ c, thì thu lạ i số tiền tham tang ấy đưa và o kho. Lạ i cho là Liễn cũ ng có tình
tiết phù đồ ng vớ i Nghị, tham hặ c cả hai ngườ i. Vua phá n rằ ng : “Nghị, khi trướ c ở Quả ng
Nam, đã khô ng đượ c cô ng trạ ng gì, nay lạ i tham ô như thế. Cho hạ ng ấ y giữ chứ c trá ch
mộ t địa phương, thì chỉ đẽo khoét củ a dâ n, có ích gì cho việc ? Vua bèn cá ch chứ c củ a
Nghị, mà sai Hữ u thị lang bộ Lạ i là Nguyễn Đồ ng Khoa là m Bố chính Hà Tĩnh, hộ lý ấ n
quan phò ng củ a tuầ n phủ , tra xét lạ i rồ i tâ u lên ý nghĩ thế nà o để xử tộ i cho đú ng. Khoa
lạ i xét ra khi đấ u trưng xong, Liễn ă n lễ tính số tham tang đến 20 lạ ng bạ c. Nghĩ xin bắ t
tộ i Nghị và Liễn cù ng bằ ng nhau đều phả i tộ i đồ 3 nă m. Vua phá n rằ ng : “Việc, có ngườ i
chuyên chủ , có ngườ i tham dự , số tang có ngườ i trướ c, ngườ i sau, ngườ i nhiều, ngườ i ít
khô ng giố ng nhau, đá ng nên bắ t tộ i Nghị là thủ phạ m, mà Liễn là tò ng phạ m, sao đượ c
bắ t tộ i nhậ p nhằ ng như thế ?”. Vua giao việc ấ y cho viện Đô sá t xét lạ i. Bắ t tộ i Nghị phả i
đồ 3 nă m, Liễn phả i phạ t trượ ng, cá ch chứ c, đồ 1 nă m. Khả i vì tộ i ban đầ u tra xét khô ng
chu đá o, Khoa vì tộ i kết nghĩ khô ng đú ng mứ c, đều bị giá ng 1 cấ p nhưng đượ c lưu lạ i
là m việc.

Đổ i tên chù a Quy Tô ng ở Khá nh Hoà là m chù a Kim Sơn, chù a Viên Sơn [Tô ng] ở Quả ng
Ngã i là m chù a Diệu Giá c, chù a Ba [Hoa] Nghiêm ở Quả ng Nam là m chù a Từ Quang (hai
chù a Quy Tô ng và Viên Tô ng đều do Thế tổ Hiếu vũ hoà ng đế đặ t tên, cò n chù a Ba [Hoa]
Nghiêm thì do Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế đặ t tên).

Lạ i đổ i : độ i Tà i ba [hoa] là m độ i Tà i thụ , độ i [Hoa] phá o là m độ i Hoả phá o, sổ Hoa danh

là sổ Anh danh, thợ Triền ti ((1), (2), (3), (4), (5), (6) : Triền ti : kết tơ. Hoa đă ng : là m
đèn hoa. Hồ ng ty hoa : là m hoa bằ ng tơ đỏ . Tuyền chuyên : đó ng gạ ch. Triền chinh truỳ :
kết dù i đá nh chiêng. Triền đao bính : kết chuô i dao. Vì cá c chữ : hoa (ba), triền, tuyền
đều là chữ huý phả i kiêng, nên đổ i là m chữ khá c. 1) là m thợ Chứ c ty, thợ Hoa đă ng (2)
là m thợ Lạ p chú c, thợ Hồ ng ty hoa (3) là m thợ Hồ ng ty, thợ Tuyền chuyên (4) là m thợ
Xế chuyên, thợ Triền chinh truỳ (5) là m thợ Kết chinh truỳ, thợ Triền đao bính (6) là m
thợ Bao đao bính, thợ Ba ngạ n là m thợ Phương ngạ n.

Phá t quầ n á o cho lính thú ở Trấ n Tâ y, An Giang, Hà Tiên và Vĩnh Long.
Phá t ra 86.000 quan tiền đồ ng hạ ng nhỏ cho cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ, tiền Gia Long và Minh
Mệnh mỗ i thứ mộ t nử a (5 tỉnh to như Hà Nộ i, Nam Định, Hả i Dương, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh
mỗ i tỉnh đều 10.000 quan, 2 tỉnh vừ a như Hưng Yên, Ninh Bình, mỗ i tỉnh đều 6.000
quan ; 6 tỉnh nhỏ như Hưng Hoá , Tuyên Quang, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng và
Quả ng Yên mỗ i tỉnh đều 4.000 quan). Sau, vì bọ n chở thuyền là m mấ t cả , vua sai tỉnh Hà
Nộ i theo mẫ u đú c lạ i hơn 20.000 quan tiền đồ ng chia phá t cho cá c tỉnh.

Bọ n thổ phỉ ở Hà Tiên vây đá nh đồ n Chu Nham, quâ n có đến hà ng nghìn. á n sá t Hoà ng
Mẫ n Đạ t chia uỷ cho Lã nh binh Nguyễn Vă n Thai và Phó quả n cơ Dương Vă n Thuậ n đem
quâ n đến hiệp sứ c để giữ và phi bá o cho thà nh Trấ n Tâ y phá i thêm quâ n tiếp viện.
Nhưng quâ n tiếp viện chưa đến, bọ n giặ c lạ i đến nú i Tô Châ u, ý muố n dò m ngó tỉnh lỵ ;
lạ i từ nú i Lộ c Trĩ, sấ n đến nơi luỹ đài. Trong thà nh thấ y số quâ n ít, khô ng đủ sai phá i,
Vă n Thuậ n từ đồ n Chu Nham về tỉnh, dọ c đườ ng bị giặ c giết chết. Bọ n giặ c lạ i đem hết
quâ n vâ y quanh bố n mặ t. Đạ t bèn bắ t nhữ ng quâ n và dâ n ở quanh tỉnh uỷ cho viên Lã nh
binh cũ bị cá ch chứ c phả i đi hiệu lự c là Hà Vă n Củ hết sứ c chố ng giữ , bắ n ra, bọ n giặ c
nhiều kẻ bị thương và chết. Vừ a gặ p Lê Quang Huyên đem quâ n từ Khai Quả ng về, bọ n
giặ c phả i rú t lui. Việc đến tai vua, thưở ng cho Đạ t đượ c thự c thụ á n sá t, Nguyễn Vă n
Thai đượ c kỷ lụ c 2 thứ , Hà Vă n Củ đượ c khô i phụ c chứ c Cai độ i, Dương Vă n Thuậ n đượ c
truy tặ ng hà m Cấ m binh Phó vệ uý.

Sau, Huyên bị ố m, trích lấ y Kinh lượ c đạ o Tá lý là Đinh Vă n Huy quyền lĩnh Bố chính Hà
Tiên, kiêm hộ lý ấ n quan phò ng củ a Tuầ n phủ tỉnh ấ y. Lạ i sai Lã nh binh Quả ng Nam là
Lương Vă n Liễu gấ p đến Hà Tiên vẫ n giữ chứ c cũ , thố ng lĩnh đạ o binh thay cho Huyên.

Quâ n phủ Lạ c Hoá thua trậ n. Bố chính Trầ n Tuyên và Tri huyện Hoà ng Hữ u Quang đều
chết trậ n cả . Bọ n thổ phỉ đã đá nh ú p đượ c phủ lỵ , liền đá nh phá tấ n Định An, giết chết
viên thủ ngữ và mấ y ngườ i lính đồ n. Bố chính Trầ n Tuyên, á n sá t Nguyễn Sĩ Đă ng dò
biết quâ n ở cơ Long nhuệ có ngườ i thô ng vớ i bọ n giặ c, trướ c tiên bắ t 18 tên bị tố giá c
đem giam lạ i. Tuyên để Đă ng ở lạ i giữ tỉnh thà nh, rồ i mậ t đi bắ t hết thổ binh ở hai cơ,
chia giao giam giữ , để đề phò ng sự bấ t ngờ , rồ i tự đem hơn 1.000 biền binh đến phủ Lạ c
Hoá để tiễu bắ t bọ n giặ c.
Vua nghe thấ y thế, quở rằ ng : “Bọ n thổ binh cơ Long nhuệ vẫ n ở yên nơi tỉnh lỵ . Tuyên
khô ng biết để tâ m vỗ về, lấ y ơn huệ là m cho họ mến, lạ i bắ t điểm mụ c rồ i chia giao cho
xã dâ n giam giữ . Quâ n lính tạ i ngũ cò n đố i xử như thế, thì nhữ ng ngườ i khá c ai dá m
quay đầ u về quy thuậ n ư ? Nhưng việc đã tró t là m rồ i thì khô ng trá ch nữ a. Nay đã đem
biền binh đến hộ i tiễu, lạ i có đạ o quâ n củ a Bù i Cô ng Huyên chia đườ ng đến ngay, khanh
phả i sớ m dẹp cho đượ c yên bọ n giặ c, thế nà o ta cũ ng xét cô ng cho mà khô ng kể đến lỗ i
trướ c nữ a”.

Sau đó , Tuyên tiến quâ n đến đồ n Nguyệt Lã ng (thuộ c huyện Vĩnh Trị), 17 ngà y quâ n đi
đến số c Lò Ngâ u. Bọ n Thổ phỉ và Thanh phỉ họ p nhau lạ i đến hơn 1.000 ngườ i, kéo đến
dà n quâ n chố ng cự lạ i. Tuyên chia quâ n là m 5 toá n (trung, tiền, hậ u, tả , hữ u) hợ p sứ c
đá nh lạ i, từ giờ Dầ n đến giờ Ngọ , đố t chá y 5 số c Lò Ngâ u, Cà n Chô ng, Nô Độ ng, Trà Tâ m,
Trà Thiết, chém đượ c 7 đầ u giặ c, bắ n chết 12 đứ a. Bọ n giặ c đều sợ chạ y. Trờ i tố i, thu
quâ n về số c Nô Độ ng, quan quâ n đi hà ng mộ t như xâ u cá . Chợ t bị mưa gió tố i mù mịt,
quâ n phụ c củ a bọ n giặ c thố t nhiên bố n mặ t nổ i dậ y, bọ n hương dõ ng chạ y tan trướ c
tiên, Phó cơ Hoà ng Vă n Vă n, Nguyễn Vă n Trí cũ ng bỏ chạ y, thự Vệ uý Lê Vă n Kỳ, thí sai
Quả n cơ Nguyễn Cử u Tườ ng ở đườ ng bên hữ u đó ng quâ n lạ i để giữ lấ y mình. Bọ n giặ c
kéo nhau đến giết bừ a đi ; Tri huyện Trà Vinh là Hoà ng Hữ u Quang thấ y Tuyên bị quâ n
giặ c đá nh sá t đến tậ n nơi, lậ p tứ c rú t gươm chạ y đến cứ u, cù ng vớ i Tuyên đều bị bọ n
giặ c giết chết, ấ n triện và bà i ngà đều bị bọ n giặ c cướ p lấ y cả. Bang biện Quả n cơ Phan
Vă n Thịnh cũ ng chết ở trậ n. Binh dõ ng bị chết đến hơn 100 ngườ i. Sú ng và khí giớ i bị
mấ t gầ n hết. Bù i Cô ng Huyên nghe thấ y tin Tuyên bị chết trậ n, mớ i đem quâ n từ Vĩnh
Trị đến.

Vua cho rằ ng Tuyên bị chết trậ n là do Huyên đó ng quâ n lạ i, lầ n lữ a khô ng đến cứ u viện
ngay, giậ n lắ m, phá i cho Quả n vệ Nguyễn Tiến Song và thự Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Lê
Châ n đến tậ n quâ n thứ tuyên Chỉ cá ch chứ c củ a Huyên nhưng lưu lạ i là m việc, chuẩ n
cho dẫ n số biền binh đem đến khi trướ c, hết sứ c đi dẹp giặ c. Bắ t đầ u từ ngà y nhậ n đượ c
Dụ nà y, hạ n trong 15 ngà y, phả i tiêu diệt cho hết bọ n giặ c, thì khô ng nhữ ng là đượ c tha
tộ i, mà lạ i đượ c ghi cô ng nữ a. Nếu hết hạ n ấ y, khô ng đượ c cô ng trạ ng gì, thì bắ t tró i
đem về Kinh trị tộ i. Chuẩ n cho chém đầ u Hoà ng Vă n Vă n và Nguyễn Vă n Trí ở trướ c
quâ n để cho mọ i ngườ i biết. Lê Vă n Kỳ và Nguyễn Cử u Tườ ng đều bị cá ch chứ c, sung
là m quâ n tiền khu, gắ ng sứ c chuộ c tộ i. Trầ n Tuyên và Phan Vă n Thịnh đượ c cấ p cho tiền
tuấ t gấ p đô i. Hoà ng Hữ u Quang đượ c truy tặ ng Tri phủ .

Sau đó Lê Châ n cù ng vớ i Ngự sử Phan Vă n Xưở ng ngườ i nà o cũ ng dâ ng sớ tham hặ c

Huyên về tộ i dù ng dằ ng là m nhỡ việc. Vua cho là Huyên đã bị cá ch chứ c rồ i, khô ng bắ t
tộ i thêm nữ a. Đến sau, Châ n lạ i về Kinh, Nguyễn Tiến Song ở lạ i quâ n thứ , đố c thú c việc
đá nh dẹp.

Cho Bố chính Gia Định Lê Khá nh Trinh là m Bố chính Vĩnh Long ; sai đú c lạ i và cấ p cho
ấ n quan phò ng củ a Bố chính.

Viên giá m thủ kho cử a Tiên Thọ là Nguyễn Thịnh lấ y trộ m tiền củ a kho, đá ng phả i tộ i
trả m giam hậ u. Thá i hoà ng Thá i hậ u truyền khoan giả m cho, đổ i là m phạ t 100 trượ ng,
đó ng gô ng bêu ra nơi cô ng cộ ng, hết hạ n phả i bêu, bắ t khổ sai ở sở Thị vệ. Sai Thị lang
bộ Hộ là Phạ m Thế Hiển kiểm soá t lạ i đồ vậ t trong kho, nếu có tổ n hạ i hoặ c xén bớ t gì
cũ ng tha cho khô ng xử tộ i thêm nữ a, chỉ bắ t phả i bồ i lạ i thô i.

Cho : thự Tả tham tri bộ Hình Đặ ng Đứ c Thiệm là m thự Hữ u tham tri bộ Lạ i ; Viên ngoạ i
lang bộ Lạ i Nguyễn Cử u Trườ ng là m thự Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, tham biện cô ng
việc trong Nộ i cá c. Bổ Ngô Vă n Địch là m á n sá t tỉnh Quả ng Ngã i.

Vua thâ n là m bà i “Thiệu Phương viên thi” (bà i thơ nà y chép trong Thi tậ p củ a vua), ban
cho cá c hoà ng đệ. Nhâ n thể, vua bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Hoà ng khả o, Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế ta, nhờ Phướ c trờ i giú p, con cá i đô ng nhiều, anh em ta đều phả i đố i xử
vớ i nhau cho hết đạ o, để tu sử a luâ n thườ ng củ a loà i ngườ i mà thô i, cho nên, ta là m thơ
tự khuyên ră n mình, để cho cá c hoà ng đệ đều tự nghĩ mà khuyến khích cố gắ ng, giữ
tiếng tố t đượ c mã i mã i, khỏ i phụ lò ng Hoà ng khả o ta dạ y nuô i, rèn luyện. Cò n như câ u
“Bộ nguyệt thừ a nhan thố ng mạ c truy” nghĩa là
“cá i cả nh hầ u cha dạ o bướ c dướ i tră ng nay khô ng cò n nữ a, rấ t lấ y là m đau đớ n”, là để
ngụ ý ta thương nhớ cha, cũ ng muố n cho cá c em cả m nhớ cha khô ng lú c nà o nguô i
trong bụ ng vậ y”.

Lạ i nó i : “Trong Kinh Thi khen vua Vă n Vương có tră m con trai, cũ ng là lờ i xưng tụ ng đó
thô i, Hoà ng khả o ta có 76 con trai, 67 con gá i, thế thì gọ i là tră m con, chẳ ng cũ ng đú ng ư
?”.

Ngự sử Phan Vă n Xưở ng tâ u rằ ng : “Mớ i về, bọ n thổ phỉ ở Ô Mô n là m loạ n, dâ n ở đấ y bỏ

đi nơi khá c, thế mà Quả n cơ Trầ n Đứ c Tế và độ i trưở ng Tô Vă n Hương do tỉnh phá i đến
đó ng để phò ng giữ , mượ n cớ bớ i việc, hoặ c lấ y khô ng thuyền củ a dâ n, hoặ c thu riêng
thó c gạ o. Tri phủ Nguyễn Vă n Đứ c lạ i nhâ n thế đổ i lấ y thuyền củ a dâ n, dâ n chú ng
thườ ng thườ ng ta thá n. Kịp khi hỏ i đến, thì Đứ c thú nhậ n hết cả , thự c là trá i phép”.

Vua phá n rằ ng : “Khô ng ngờ bọ n họ nhiễu dâ n đến thế ! Duyên do bọ n thổ dâ n gâ y hấ n

trướ c đâ y có lẽ cũ ng do bọ n họ khêu gợ i ra đó . Sai chém đầ u và đem đi rêu rao Tô Vă n
Hương tạ i nơi đã phạ m tộ i ; cá ch chứ c và đó ng xiềng giao bộ tra xét Trầ n Đứ c Tế và
Nguyễn Vă n Đứ c. Khi á n thà nh, dâ ng lên phá t phố i Tế và Đứ c đi là m lính ở quâ n tiền
khu nơi quâ n thứ . Thưở ng cho Xưở ng 1 đồ ng kim tiền, lạ i thă ng cho 1 cấ p.

Xưở ng lạ i tâ u : “á n củ a Ngọ c Biện khi trướ c, do Dương Quan Thả o thêu dệt ra, Dương
Vă n Phong khép buộ c và o, Trương Minh Giả ng khô ng chịu xét đến că n nguyên, nhấ t vị y
theo, để cho đượ c Ngọ c Biện phả i chịu oan, bọ n thổ dâ n tứ c giậ n, việc biến loạ n ở Trấ n
Tâ y ngà y nay chính là do á n ấy khêu gợ i ra vậ y”.

Vua đem việc ấ y hỏ i Doã n Uẩ n, Uẩ n thưa rằ ng : “Thầ n khô ng dự biết á n ấ y, chỉ nghe thấ y
Lê Vă n Đứ c có nó i : Ngọ c Biện chịu ơn triều đình rấ t hậ u, có gì lạ i mưu trố n đi, tình cũ ng
đá ng ngờ . Vua phá n : “Trong việc ấ y tấ t có duyên cớ , nếu khô ng thì Phan Vă n Xưở ng đâ u
dá m khiếu oan cho con ma ngườ i Man, hã y tạ m để việc ấ y đấy”.

Cho : Vệ uý vệ Hữ u thủ y tỉnh Quả ng Nam Nguyễn Đứ c Chung là m Vệ uý Thầ n cơ Hữ u

vệ ; Vệ uý Thuỷ vệ tỉnh Bình Định Đỗ Đứ c Tâ n là m thự Vệ uý vệ Hữ u dự c Tả nhị quâ n Vũ
lâ m ; Vệ uý vệ Trung thuỷ tỉnh Nghệ An Phan Vă n Cẩ n là m thự Vệ uý vệ Hữ u nhị quâ n
thuỷ ở Kinh kỳ ; cá c Cai độ i Lê Vă n Phá p là m thự Phó vệ uý vệ Hữ u thủ y tỉnh Quả ng
Nam, Nguyễn Vă n Nhượ c là m thự Phó vệ uý vệ Trung thuỷ tỉnh Nghệ An, Phạ m Vă n
Nghiêm là m Phó vệ uý Thuỷ vệ tỉnh Bình Định. Bổ Vũ Vă n Đẩ u là m Vệ uý Hữ u thủ y tỉnh
Hả i Dương.

Gọ i Lã nh binh tỉnh Bắ c Ninh là Nguyễn Hữ u Chính về Kinh, cho Lã nh binh tỉnh Hà Tĩnh
là Giá p Vă n Tâ n là m Lã nh binh tỉnh Bắc Ninh, Lã nh binh Sơn Tâ y là Bù i Vă n Đứ c là m Vệ
uý, tá c vi Phó lã nh binh tỉnh Thá i Nguyên là Trầ n Vă n Luậ n là m Phó lã nh binh tỉnh Sơn
Tâ y.

Vua dụ Bố chính Lạ ng Sơn là Trầ n Ngọ c Lâ m rằ ng : “Hạ t ngươi là nơi quan trọ ng xung
yếu, cầ n phả i hết lò ng trô ng nom bờ cõ i, để cho khô ng xả y trộ m cướ p, nhâ n dâ n đượ c
yên, chớ vì xa cá ch triều đình hà ng muô n dặ m mà có sự che giấ u”.

Lạ i dụ á n sá t Quả ng Yên Vũ Viết Sĩ rằ ng : “Hạ t ngươi đườ ng biển xa rộ ng, cầ n phả i hết
sứ c phò ng giữ , để dẹp yên bọ n giặ c biển. Lạ i nên phá i ngườ i đượ c việc đi ra địa phậ n ở
ngoà i biển dò hỏ i cá c thuyền buô n, cho biết hiện nay bọ n Tâ y dương đương chố ng cự
nhau vớ i nhà Thanh, sự thế như thế nà o, để phò ng sự bấ t ngờ . Cò n ngoà i ra thì cứ theo
cô ng việc trong tỉnh, yên ủ i họ mà cho đi”.

Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế dâ ng biểu tạ ơn. Vua phê và o tờ biểu rằ ng : “Trên thì hết
đạ o để bá o đền ơn sâ u củ a Tiên đế tin dù ng, dướ i thì hết lò ng để bá o đá p mệnh lệnh củ a
Tiên đế lú c lâ m chung chọ n ngườ i ký thá c”. Vua cho ngồ i và sai Nộ i các đọ c lên. Rồ i khó c
và bả o rằ ng : “Xa vắ ng lờ i dạ y củ a cha, thá ng ngà y thấ m thoắ t đã đầ y 100 ngà y. Xem bà i
biểu tạ củ a khanh, bấ t giá c lạ i thêm cả m nhớ ! Khanh là ngườ i bề tô i có mệnh lệnh củ a
Tiên đế ký thá c để lạ i giú p ta, nếu ta có điều gì lỗ i lệch, phả i can ngă n ngay trướ c mặ t,
đừ ng sợ là trá i ý. Hiện nay, về tình hình củ a dâ n, mố i tệ củ a quan lạ i, khanh có nghe thấ y
thế nà o khô ng ? Ta có nghe thấ y rằ ng : xin mổ trâ u là mộ t việc nhỏ , thế mà cá c địa
phương mượ n cớ để kiếm lợ i trong khi phê đơn cho phép ! Mua gỗ là việc cố t để lưu
thô ng tiền củ a cho dâ n đượ c thêm rộ ng tiêu, thế mà bọ n nha lạ i bó buộ c phả i đú ng tấ c
thướ c, loạ i bỏ , là m khó dễ ! Xem như nă m ngoá i ở Hà Nộ i có phá t ra vụ á n về việc giá cả
mua bá n vớ i dâ n thì đủ biết”. Quế thưa rằ ng : “Phép đặ t ra thì tệ cũ ng sinh ra, khô ng thể
nà o khỏ i đượ c, thầ n chỉ nghe qua đượ c mộ t và i việc thô i. Tó m lạ i, quan cố t đượ c ngườ i
giỏ i, thì dâ n mớ i đượ c yên nghiệp”. Vua phá n : “Chọ n đượ c ngườ i giỏ i, khó lắ m, nên nghĩ
cá ch thứ hai là là m thế nà o để cứ u đượ c tệ, nếu cứ u đượ c tệ, thì dâ n cũ ng có thể tỉnh lạ i
đượ c mộ t chú t !”.

Vua hỏ i bộ Lễ : “Trong lễ, có lệ cú ng tră m ngà y khô ng ?”. Phan Huy Thự c thưa : “Việc
cú ng tră m ngà y, là theo lố i nhà Phậ t, trong lễ khô ng thấ y chép, Tư Mã Ô n Cô ng và Chu
Vă n Cô ng đã từ ng bà i bác việc cú ng ấ y. Lễ củ a nhà Tố ng đến tră m ngà y thì thô i khô ng
khó c nữ a, là nó i riêng về lệ ba thá ng mớ i đem chô n, chứ khô ng phả i là lễ thô ng thườ ng
củ a nướ c. Quố c triều ta, nă m Minh Mệnh thứ nhấ t [1820] tră m ngà y có là m lễ cú ng”.
Vua phá n : “Lễ, phả i theo đú ng lú c mớ i bắ t đầ u, nên kính theo thế mà là m”.

Sở là m việc xâ y lă ng Hiếu Sơn, ngườ i là m việc phầ n nhiều bị ố m. Sai viện Thá i y phá t
thuố c cô ng, phá i y sinh đến chữ a. Phầ n nhiều chữ a khô ng khỏ i, ngườ i ố m cà ng ngà y
cà ng nhiều (khi bắ t đầ u mớ i phá t có 50-60 ngườ i, dầ n dầ n đến 400-500 ngườ i, rồ i sau
đến hơn 3.000 ngườ i). Cả Đổ ng lý đạ i thầ n Hà Duy Phiên cũ ng ố m. Vua rấ t lấy là m lo,
hằ ng ngà y sai trung sứ đến hỏ i thă m tớ i tấ p ở ngoà i đườ ng.

Vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : "ố m vì dịch lệ chă ng ? Vì khí độ c rừ ng nú i

chă ng ? Vì là m việc khó nhọ c chă ng ? Sao ngườ i ố m nhiều thế ?”. Quế thưa : “Chỗ ấ y đấ t
là nh, nướ c tố t, khô ng phả i là vì khí độ c rừ ng nú i ; bệnh do nhiều chứ ng khá c nhau,
khô ng phả i là vì dịch lệ ; là m việc mộ t ngà y nghỉ 5-6 khắ c, khô ng phả i là vì khó nhọ c
lắ m. Cứ ý thầ n xét ra, hiện nay nắ ng dữ oi bứ c quá , ố m vì nó ng đó thô i”.

Vua phá n : “Cố nhiên là ố m vì nó ng nự c, nhưng ố m vì thầ y thuố c chữ a cũ ng nhiều. Ta

thấ y bọ n y sinh lấ y mộ t thang “Lý â m” ((1) Lý â m : tên mộ t phương thuố c.1) cho 40-50
ngườ i ố m uố ng, khô ng hỏ i là bệnh chứ ng nặ ng nhẹ thế nà o, đều cho uố ng mộ t thứ thuố c
cả . Chữ a thuố c như thế thì khỏ i bệnh thế nà o đượ c ! Huố ng chi, lĩnh thuố c cô ng ra,
khô ng phả i là khô ng nhiều, mà đem ra chữ a chỉ dù ng mộ t và i vị rẻ tiền. Khặ c khừ trên
giườ ng, ngườ i ố m chồ ng chấ t lên nhau, khô ng nghĩ việc cứ u cho ngườ i số ng, chỉ nghĩ
cá ch kiếm lợ i cho mình mà thô i. Là m thuố c, là nghề có lò ng nhâ n từ , vậ y mà trong lò ng
đã tê liệt vì lợ i, thì cò n là m thầ y thuố c thế nà o đượ c ?”. Lậ p tứ c sai bộ Binh phá i thuộ c ty
đến tậ n nơi ghi biên chữ a đượ c khỏ i nhiều ít thế nà o để định thưở ng phạ t (thí dụ chữ a
50 ngườ i mà khỏ i cả , thì đượ c thưở ng hậ u, khỏ i đượ c 2 phầ n 3 thì và o hạ ng thứ nhì,
khỏ i đượ c 1 phầ n 3 thì đem đến trạ i lính đá nh 100 roi, đuổ i về ngạ ch dâ n, để điền thế
cho số lính khuyết). Đổ i tộ i phá t vã ng ((2) Tộ i phả i đem đi là m cô ng việc nặ ng ở mộ t nơi
nà o đó .2) củ a bọ n Hoà ng Đứ c Hạ (nguyên trướ c phá t vã ng đi là m đồ n điền ở Trạ ch
Nguyên) giao cho viện Thá i y bắ t là m khổ sai, gó p sứ c chữ a thuố c, nếu chữ a khỏ i đượ c
nhiều ngườ i, sẽ liệu lượ ng cho khoan giả m.

Lạ i sắ c cho cá c đạ i thầ n ở sở là m việc xây lă ng phả i hết lò ng trô ng nom giú p đỡ : ngườ i
nà o bị ố m thì quả n suấ t phả i trô ng nom cơm nướ c thuố c thang, cho ở riêng ra mộ t nơi,
giặ t rử a giườ ng chiếu cho sạ ch, đừ ng để cho hơi ố m nồ ng nặ c. Bộ Hộ cấ p thêm gạ o trắ ng
để tiếp tế việc cơm chá o. Từ đấ y trở đi, chữ a đượ c nhiều ngườ i khỏ i, bệnh chứ ng cũ ng
giả m dầ n đi. Vua mớ i bằ ng lò ng.

Có y sinh Lê Lộ c lấ y trộ m 30 câ n thuố c cô ng, bộ Hình tính giá tang vậ t, bắ t phạ t trượ ng
rồ i tha. Vua phá n rằ ng : “Thuố c để cứ u giú p ngườ i ố m, lạ i để giú p cho thầ y thuố c kiếm
lợ i, tang vậ t tuy ít, nhưng tộ i tình thì nặ ng, đá ng ghét”. Vua đổ i giao cho viện Đô sá t xét
lạ i, bắ t tộ i Lộ c phả i phạ t trượ ng sung là m lính. Viện trưở ng viện Thá i y vì tộ i thấ t sá t,
cũ ng giá ng 2 cấ p, đượ c lưu chứ c.

Vua cho rằ ng thà nh Trấ n Tâ y có biến, bọ n thổ phỉ lan ra nhiều, kế vạ n toà n khô ng gì
bằ ng trướ c hết giữ lấ y că n bả n. Gia Định và An Giang đều là hạ t lớ n ở Nam Kỳ, hiện nay
binh dõ ng sai phá i đi nhiều ngả , quâ n thủ hộ ở tỉnh thà nh khô ng cò n mấ y. Vua bèn sai
hai tỉnh Quả ng Ngã i và Bình Định phá i binh lính hai tỉnh ấ y chia đến đó ng giữ , để giú p
và o việc trấ n á p. Từ quả n vệ và cơ trở xuố ng đều thưở ng cho 2 thá ng tiền lương bổ ng,
(lính Quả ng Ngã i đến đó ng ở Gia Định, lính Bình Định đến đó ng ở An Giang).
Thị vệ Bù i Bá Bằ ng ở Trấ n Tâ y về, vua cho triệu và o hỏ i tình trạ ng ở Trấ n Tâ y. Bằ ng tâ u
rằ ng : “Tên Chấ t Tri ở Hả i Tâ y mượ n tiếng là viện lậ p tên Nặ c Ong Giun, đượ c ngườ i
Man theo nhiều. Quâ n ta ở Trấ n Tâ y, bọ n hương dõ ng thì hèn nhá t khô ng thể tin cậ y
đượ c ; quan quâ n tuy hù ng mạ nh, tiến đá nh hă ng há i, nhưng vì đườ ng buô n bá n khô ng
thô ng, giá cá c vậ t dụ ng lên vọ t, khô ng có mộ t thướ c chiếu để nằ m, á o mặ c khô ng che kín
thâ n thể. Mớ i đâ y, lạ i nhiều ngườ i bị ố m ở đườ ng, thuố c cô ng khô ng chu cấ p đủ . Hiện
nay cá c đạ i thầ n đương đắp luỹ dà i, là m kế phò ng giữ , chưa tính gì đến việc đi tiễu. Bọ n
Ngọ c Vâ n đượ c tha về, ngườ i thổ dâ n rấ t vui mừ ng, đó n đườ ng thă m hỏ i, nhưng vì họ sợ
uy thế ngườ i Xiêm, chưa biết họ có dá m quay đầ u về quy thuậ n hay khô ng”.

Vua ngồ i thừ ra mộ t lú c, rồ i bả o cá c đạ i thầ n Trương Đă ng Quế và Phạ m Hữ u Tâ m rằ ng :

“Sự thế ở Trấ n Tâ y như thế, cá c tướ ng quâ n, tham tá n và tá n lý nay xin thêm quâ n, mai
xin thêm lương, 5 - 6 thá ng nay chưa từ ng là m đượ c việc gì ; nay lạ i đắ p luỹ, giữ chặ t
riêng mộ t xó , cò n bọ n giặ c ở chỗ khá c khô ng dá m độ ng gì đến ! Nếu bọ n giặ c biết ra mà
đem quâ n chặ n đườ ng xung yếu, chẳ ng cũ ng đá ng lo ư ? Cá c đạ i thầ n thử nghĩ xem có
phương lượ c gì để đố i phó vớ i bọ n giặ c ấ y khô ng ?”.

Quế xin nhắ c lạ i tờ dụ trướ c, nghiêm nhặ t trá ch cứ cá c viên ấy khô ng đượ c ngồ i mộ t
chỗ , bỏ phí thì giờ , là m cho quâ n lính trễ nả i, lương thự c tổ n phí.

Tâ m thưa rằ ng : “Cuố i xuâ n đầ u hè, là mù a mưa ở Trấ n Tây, nướ c lụ t sắ p đến, nướ c lụ t
đến thì quâ n Xiêm phả i về, cò n ngườ i Man thì khô ng đá ng lo ngạ i”.

Vua bả o Doã n Uẩ n rằ ng : “Ngườ i Thổ trướ c đâ y thù hằ n nướ c Xiêm, nay lạ i ơn nướ c
Xiêm mà thù hằ n ta, sao bọ n thổ dâ n lú c theo lú c bỏ khá c nhau như thế ? Ta nghe
chuyện thổ mụ c và thổ dâ n giết chết tên Dương Quan Thả o, tạ i sao họ lạ i oá n quá lắ m
thế !”.

Uẩ n thưa rằ ng : “Hoả ng hố t khô ng thườ ng, là thó i quen củ a ngườ i Man, Quan Thả o là
ngườ i tin cậ y củ a Dương Vă n Phong, lạ i ở luô n bên cạ nh Trương Minh Giả ng. Ngườ i
Man vì thế oá n giậ n”.
Vua phá n rằ ng : “Con ong, con bọ cũ ng có nọ c độ c, lẽ cố nhiên như thế. Oá n Thả o tứ c là
oá n Phong. Phong tự khi là m hỏ ng việc đến giờ , sợ hã i luố ng cuố ng, chỉ ngồ i đấy mà đợ i
chết thô i, cò n là m đượ c việc gì ! Đá ng giậ n, đá ng giết !”.

Sở là m cô ng việc xây dự ng lă ng, vì ven nú i, hay xảy nạ n bị hổ là m hạ i. Quâ n lính (quâ n

Hù ng nhuệ) có ngườ i và o nú i bị hổ cắ n chết. Tạ Quang Cự đem việc ấ y tâ u lên. Vua phá n
rằ ng : “Hổ là m hạ i ngườ i, khô ng khu trừ ngay là lỗ i quan địa phương ! Lính chết vì hổ , có
quả n viên tâ u lên ; dâ n chết vì hổ thì có ai tâ u lên khô ng ?. Lậ p tứ c sai Đề đố c Nguyễn
Cử u Đứ c đem quâ n trong phủ và bọ n să n lướ i, theo dấ u châ n hổ , tìm cá ch vây bắ t.
Ngườ i nà o bị chết thì cho tiền tuấ t gấ p đô i. Đứ c đến đấy hơn 10 ngà y, khô ng bắ t đượ c
con hổ nà o. Vua ban quở và giá ng 2 cấp. Bọ n Doã n thừ a Phạ m Khô i và Bù i Nhậ t Tiến
đều bị giá ng mỗ i ngườ i 1 cấp. Độ hơn mộ t thá ng sau, bắ t đượ c 4 con hổ . Vua khen rằ ng :
“Biện Trang ngà y xưa bắ t đượ c 2 con hổ , nay Đứ c lạ i bắ t đượ c gấ p hai. Thưở ng cho Đứ c
và Quả n vệ Phan Ngọ c Lương mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền hạ ng lớ n và nhữ ng biền binh
đã bắ t đượ c thưở ng chung 200 quan tiền. Nhữ ng cấ p bị giá ng đều đượ c khai phụ c cả ”.

Ngườ i Man Nam Chưở ng sang cướ p châ u Ninh Biên thuộ c Hưng Hoá , đố t và cướ p đồ n
binh, lạ i đố t chá y mấ t 139 nó c nhà củ a dâ n cư xã Thanh Phong. Hộ phủ là Nguỵ Khắ c
Tuầ n đượ c tin bá o, đem quâ n trong tỉnh đến đuổ i, khi đến nơi thì bọ n Man đã đi đượ c
10 ngà y rồ i. Tuầ n đem việc ấ y tâ u lên, lạ i xin đặ t thêm nơi phủ lỵ , mộ dâ n đến lậ p ấ p,
khai khẩ n nhữ ng chỗ bỏ hoang, mở mang việc buô n bá n, để tính phương kế là m cho nơi
biên viễn đượ c đầ y đủ chắ c chắ n.

Vua bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Chỗ đấ t ấ y ở tít nơi biên viễn, lạ i tiếp giá p
vớ i ngườ i Man Lạ o, phả i nên thi thố mộ t phen, để đượ c yên tĩnh mã i mã i. Vả lạ i, rừ ng
nú i xa rộ ng, ngườ i Nù ng, ngườ i Thổ ở lẫ n vớ i nhau. Nếu chiêu tậ p ngườ i lương thiện,
cấ p cho trâ u cà y, để khai khẩ n ruộ ng hoang, chẳ ng bao lâ u thà nh ra nơi đô ng vui. Tậ p
tâ u nà y củ a Nguỵ Khắ c Tuầ n cũ ng là mộ t phương sá ch hay vậ y. Giao xuố ng cho hai bộ
Hộ và Binh bà n xét kỹ lạ i”.
Miễn cho cá c Thá i trưở ng cô ng chú a quỳ lạ y ở nơi nộ i đình. Dụ rằ ng : “Cá c Thá i trưở ng
cô ng chú a đều là ngườ i họ rấ t thâ n củ a nhà vua, tuổ i ngà y mộ t nhiều, theo lẽ, phả i nên
hậ u đã i. Nếu cứ câ u nệ và o lễ thườ ng, độ ng việc gì cũ ng quỳ lạ y, ta thấ y khô ng đượ c yên
lò ng. Vả lạ i, thá nh nhâ n đặ t lễ, tấ t phả i lấ y nhâ n tình là m gố c, mà trong chố n gia đình,
kính ngườ i trên là m trọ ng. Chuẩ n cho từ nay về sau, gặ p có việc tiết lễ khá nh hạ , và bấ t
thầ n ban cho thứ c gì, thì cá c Thá i trưở ng cô ng chú a đều miễn cho khô ng phả i là m lễ 3
lầ n quỳ, 6 lầ n vá i, để tỏ lò ng ta rấ t kính ngườ i trên, hậ u đã i thâ n thuộ c. Các Thá i trưở ng
cô ng chú a như : Bình Thá i, Bình Hưng, Bả o Lộ c, Bả o Thuậ n, tuổ i già lẩ y bẩy, đã đượ c
Hoà ng khả o ta đặ c â n phong cho thá i ấ p. Ta nố i theo chí trướ c, thườ ng thườ ng nghĩ đến
ngườ i thâ n thuộ c, sai thá i giá m thỉnh thoả ng đến nhà riêng, tuyên Chỉ hỏ i thă m sứ c
mạ nh, để yên lò ng ta.

Đố c họ c tỉnh Sơn Tâ y là Vũ Duy Tâ n bị ố m, cho Tri phủ Vĩnh Tườ ng là Lê Duy Trung là m
thự Đố c họ c Sơn Tâ y.

Lã nh binh tỉnh Bình Thuậ n Đỗ Vă n Sử u bị ố m, đổ i bổ là m Vệ uý Hù ng nhuệ Hậ u vệ. Bổ

thự Vệ uý Hù ng nhuệ Tả vệ là Nguyễn Sá ng là m Lã nh binh Bình Thuậ n.

Phó lã nh binh Nam Định là Phan Vă n Đạ t chết. Cho Phó vệ uý vệ Tiền bả o nhấ t là
Nguyễn Vă n Đạ c sung bổ .

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển vii

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a hạ , thá ng 4, mồ ng 1, là m lễ Hạ hưở ng. Sai

hoà ng tử và hoà ng thâ n chia nhau đi lễ thay. Trướ c đây, việc là m lễ hợ p tế và lễ Xuâ n
hưở ng, vì có quố c tang, tạ m hoã n. Đến đâ y, bộ Lễ bà n lạ i, cho là tế ở nhà tô ng miếu, cố t
để tỏ việc hiếu vớ i tổ tiên, cho nên thá nh nhâ n đặ t ra lễ, tấ t phả i dự a và o lò ng ngườ i mà
là m ra phẩ m tiết lễ vă n. Kính xét trong sá ch Ngũ lễ thô ng khả o : Có tang thì trong ba
nă m khô ng tế, nghĩa là chính mình khô ng đi tế thô i. Đã là m lễ tố t khố c rồ i thì đố i vớ i lễ
hưở ng và lễ tế, khô ng thể bỏ đượ c, sai ngườ i đứ ng đầ u trong Tô n nhâ n phủ đi tế thay, là
để tỏ rõ lò ng ngườ i con hiếu thương nhớ tổ tiên, mà lạ i là để tỏ ý kính cẩ n nữ a. Song,
ngà y chô n cấ t và o sơn lă ng hã y cò n lâ u, nếu cứ nhấ t khá i câ u nệ đến sau khi tố t khố c
mớ i là m, thì lễ hưở ng tế bỏ bẵ ng lâ u ngà y, đố i vớ i nhâ n tình và lễ chế, e có chỗ chưa
đượ c ổ n. Xét về việc để tang củ a Trung Quố c : theo điển lệ nhà Minh thì lễ Xuâ n hưở ng,
sai quan đi thay, đến khi rướ c thầ n vị lên thờ ở nhà Thá i miếu, đều có đặ t đồ â m nhạ c
nhưng khô ng tấ u. Theo điển lệ nhà Thanh thì việc là m lễ hưở ng về mù a xuâ n, mù a hạ ,
mù a thu đều sai quan đi thay ; cò n lễ hưở ng về mù a đô ng và lễ hợ p tế đều thâ n đến là m
lễ, có đặ t đồ nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c. Nay xin tham chướ c cả điển lệ củ a nhà Minh và
nhà Thanh, là m lễ hưở ng trong ba thá ng đầ u mù a hạ , mù a thu và mù a đô ng, thì sai quan
mặ c phẩ m phụ c là m lễ, có đặ t đồ nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c. Cò n như lễ hợ p tế thì đã đến
quá mộ t nă m, đã tiện theo về lễ cá t rồ i, xin đợ i gầ n đến kỳ ấ y bà n rồ i tâ u lên sau. Vua y
theo.

Ngà y hô m ấ y, vua thâ n đến ban thờ Hoà ng khả o là m lễ (cũ ng như nghi tiết tế Â n điện,
chỉ thêm có thịt xô i và quả phẩ m). Sai hoà ng tử đến là m lễ ở điện Vĩnh Tư ((1) Điện
Vĩnh Tư : thờ Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u, mẹ Thiệu Trị.1).

Cá c kỳ mụ c ở quê hương nhà vua và o Kinh là m lễ dâ ng hương ở cung Khá nh Ninh ((2)
Cung Khá nh Ninh : nơi đặ t bà n thờ Minh Mệnh.2) (cá c phẩ m vậ t là m lễ dâ ng hương,
trích ở kho trong nộ i điện ra, bộ Lễ phả i sử a soạ n trướ c ngà y là m lễ). Trướ c đây, cá c địa
phương và o là m lễ dâ ng hương, trong bộ bà n là m, phầ n nhiều khô ng đượ c chu tấ t. Vua
quở trá ch nghiêm ngặ t, giao cho bộ Lạ i luậ n tộ i. Ngà y hô m ấ y vua sai bộ thầ n bà n bổ
sung thêm, bày biện sầ m uấ t trang nghiêm (ở trướ c điện đặ t đỉnh hương, á n, bà n kỷ,
ngoà i cử a cung đặ t lò đố t hương, có tà n, lọ ng, á n, kỷ. Các kỳ mụ c đến trướ c khấ u đầ u,
dâ ng lễ, đườ ng quan trong bộ đó n bưng lấ y. Trướ c tiên đố t kỳ nam và o đỉnh hương, rồ i
đố t trầ m đà n ở lò đố t hương). Là m lễ xong, ngà y hô m sau, cho các kỳ mụ c và o ra mắ t ở
điện Vă n Minh. Lễ vậ t dâ ng mừ ng vua là 90 lạ ng bạ c, do bộ đề tâ u lên. Vua phá n : “Tấ m
lò ng chí thà nh, ta đã biết rồ i. Cố t ở lễ ý, chứ khô ng cố t ở vậ t phẩ m”. Sai trả lạ i đủ số bạ c.
Lạ i dụ rằ ng : “Ta mớ i nố i ngô i, rộ ng ban ơn trạ ch, cho thầ n dâ n trong ngoà i, ai cũ ng
đượ c thấ m nhuầ n cả . Là ng Gia Miêu là nơi quê hương củ a ta, huyện Tố ng Sơn là nơi
phá t tích. Trướ c đâ y, đã ban â n điển ưu hậ u. Bọ n kỳ mụ c đến đây, tấ m lò ng thà nh khẩ n
ta rấ t khen ngợ i. Vậ y thưở ng thêm cho và ng bạ c, tiền đồ ng và lụ a có thứ bậ c, để tỏ lò ng
chu chí củ a ta ưu đã i ngườ i là ng cà ng thêm lên mã i (trang Gia Miêu đượ c thưở ng 100
lạ ng bạ c ; cả huyện Tố ng Sơn đượ c thưở ng 2 000 quan tiền, cá c kỳ lã o trong cả huyện,
ngườ i nà o 100 tuổ i trở lên, mỗ i ngườ i thưở ng 2 lạ ng bạ c, 2 tấ m lụ a ; 90 tuổ i trở lên, mỗ i
ngườ i 1 lạ ng bạ c, 1 tấ m lụ a ; 80 tuổ i trở lên, mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng
nhỏ , 1 tấ m lụ a ; 7 ngườ i kỳ mụ c đượ c đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, ngườ i 10 đồ ng,
ngườ i 8 đồ ng, ngườ i 7 đồ ng và quầ n á o đều có thứ bậ c).

Đú c sá ch và ng, ấ n và ng để truy tô n. Vua bả o bộ Lễ rằ ng : “Quố c triều ta, về chế độ ở nhà

Thá i miếu rấ t nghiêm cẩ n, như : tô n thuỵ củ a Liệt thá nh trướ c, có vị dù ng 18 chữ , vị
dù ng 12 chữ , vị dù ng 8 chữ , vị dù ng 20 chữ , có thứ tự nhấ t định, đều có ý nghĩa trong ấ y
cả . Sá ch và ng thì số tờ dù ng số lẻ, từ 3 đến 5 tờ , 7 tờ nhưng khô ng đượ c quá 9 tờ . Nay
trong sá ch và ng số chữ hơi nhiều, nếu 3 tờ khô ng đủ , là m thêm lên 7 tờ cũ ng đượ c.
Dò ng chữ thưa hay mau, 6 dò ng hoặ c 8 dò ng, châ m chướ c kính cẩ n mà viết, (sá ch lụ a,
ấ n lụ a là m bằ ng gấ m theo như hình ấ n sá ch bằ ng và ng mà là m).

Vua lạ i bả o bọ n Phan Huy Thự c, Phan Bá Đạ t rằ ng : “Trong sá ch nó i : Lễ nghi 300 mụ c,

uy nghi 3 000 thứ , là nó i lễ tỉ mỉ và nhiều lắ m. Ta là m việc gì cũ ng theo điển lễ, xét đi hỏ i
lạ i hai, ba lầ n, là có ý muố n cho đượ c đầy đủ , rõ rà ng. Bộ thầ n có chứ c trá ch phả i kính
cẩ n, ít lâ u nay cô ng việc là m phầ n nhiều suấ t lượ c, như là bà n việc tấ n tô n, là m lễ cá o
yết cá c miếu mà khô ng nó i đến cá o yết điện Phụ ng Tiên ((1) Điện Phụ ng Tiên : thờ các
thầ n chủ từ Cao hoà ng đế và Hoà ng hậ u trở xuố ng.1), nếu ta khô ng nhớ ra, thì lỗ i nà o to
bằ ng ! Việc giố ng như thế cò n nhiều, khô ng nhữ ng là mộ t việc cá c địa phương đến là m
lễ dâ ng hương mà thô i đâ u ! Nay truy tô n là lễ to, đã chọ n đượ c ngà y tố t, và ngà y là m lễ
Ninh lă ng ((2) Ninh lă ng : an tá ng và o sơn lă ng.2) cũ ng gầ n tớ i. Đó là việc quố c lễ quan
trọ ng, tiết mụ c nhiều lắ m, từ nay phả i nên hết sứ c bà n tính để là m, cho đượ c mườ i phầ n
chu tấ t thoả đá ng để thoả lò ng ta”.
Sắ c cho bộ Binh rằ ng : “Phà m nhữ ng binh lính đương tạ i ngũ ở Kinh, ngườ i nà o bị ố m,
nếu ở gầ n quê quá n (như ở phủ Thừ a Thiên và cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng
Nam, Quả ng Ngã i) thì cho về dưỡ ng bệnh ở nhà , tuỳ theo bệnh nặ ng nhẹ cấ p cho tiền
(bệnh nhẹ thì cấ p cho 1 quan, bệnh nặ ng thì cấ p cho 2 quan), hạ n trong mộ t thá ng phả i
đến quâ n ngũ . Quê ở xa (như ở Bình Định) thì ở lạ i trạ i lính, Nhà nướ c trô ng nuô i : viên
quả n suấ t phả i chă m nom cho cẩ n thậ n), bộ Hộ cấ p cho gạ o trắ ng, sở Thá i y cấ p cho
thuố c cô ng. Cơm chá o, thuố c thang cũ ng giố ng như sở là m thợ .

Lạ i sai cá c ty trong bộ Binh : đi khắ p cá c dinh, vệ, hiểu dụ cho quâ n lính biết là triều
đình yêu thương cá c binh lính khô ng coi ngườ i tỉnh nà o hơn tỉnh nà o, chỉ ngạ i rằ ng
nhữ ng ngườ i quê hương xa cá ch, trong lú c khí trờ i nó ng bứ c, có sự khô ng tiện cho
ngườ i ố m đi lạ i, cho nên lưu lạ i ở trạ i lính để chữ a, cũ ng như chữ a bệnh ở nhà mà thô i,
chớ thấ y thế mà suy bì sinh lò ng ngờ vự c. Nhữ ng quâ n lính bị ố m nghe thấ y nó i thế đều
cả m kích vui lò ng, quên cả sự về nhà để dưỡ ng bệnh.

Cho : Bố chính Quả ng Trị Nguyễn Đă ng Uẩ n bổ là m Bố chính sứ ở Gia Định ; thự Tham
tri bộ Lạ i Đặ ng Đứ c Thiệm bổ là m thự Tuầ n phủ Trị - Bình ((3) Quả ng Trị và Quả ng
Bình.3), kiêm lĩnh chứ c Bố chính sứ tỉnh ấ y. Cho : Bố chính Sơn Tâ y Nguyễn Vă n Nhị bổ
là m Bố chính Ninh Bình hộ lý ấ n quan phò ng tuầ n phủ tỉnh ấ y ; á n sá t Hà Nộ i Lương
Quố c Quang thă ng thự Bố chính Sơn Tâ y ; Lang trung Nộ i vụ phủ Phan Tĩnh bổ là m á n
sá t sứ Hà Tĩnh ; Lang trung Vũ khố Lê Vă n Thu bổ là m Lang trung Nộ i vụ phủ , hộ i đồ ng
vớ i Lê Vă n Du, hộ lý ấ n quan phò ng củ a Nộ i vụ phủ .

Phạ t trượ ng bọ n thị vệ là Hồ Vă n Phướ c và Lê Trọ ng Bá ở quâ n xá vệ Cẩ m y. Từ khi

thà nh Trấ n Tâ y có việc binh đao lan ra mấ y tỉnh, vua lú c nà o cũ ng bậ n lò ng đến miền
Nam, hằ ng ngà y mong đượ c nghe tin thắ ng trậ n củ a quan quâ n. Sai thị vệ đi hỏ i tin tứ c,
kẻ trướ c ngườ i sau, đi lạ i tớ i tấ p, kịp khi trở về, vua hoặ c hỏ i ngay ở tiện điện, hoặ c sai
cá c đạ i thầ n hỏ i tin. Bọ n Phướ c lờ mờ khô ng biết gì, trả lờ i mộ t cá ch mơ hồ . Vua quở
rằ ng : “Uổ ng mấ t mộ t chuyến đi toi, phí cô ng ngự a trạ m, đi khô ng lạ i về khô ng, thì dù ng
là m gì cá i hạ ng ngườ i ấ y ! Lậ p tứ c sai lính vệ Cẩ m y đá nh cho mỗ i ngườ i 80 trượ ng.
Hoà ng Bá Bằ ng dù vẫ n đắ c lự c, nhưng chuyến đi nà y cũ ng khô ng đượ c việc gì, cũ ng bị
đá nh 40 roi.

Đượ c mộ t lá t, Nguyễn Như Ngữ ở Trấ n Tâ y về, hỏ i tin tứ c, nó i rấ t tườ ng tậ n. Vua truyền
Chỉ khen thưở ng.

Ngườ i lính độ i Kim sang là Trương Vă n Tà i mang ngà voi nhờ sở Thị vệ dâ ng lên vua, và
tự nó i rằ ng : “Mườ i hô m trướ c đây đi bắ n ở trong rừ ng thuộ c tỉnh Quả ng Trị có bắ n
đượ c con voi chạ y lồ ng đi, rồ i sau chết ; ngườ i kiếm củ i trên nú i là Hồ Như Đổ ng lấ y
đượ c ngà , tìm mã i mấ y ngà y mớ i bắ t đượ c, xin đem về nộ p”.

Vua ngờ là Tà i nó i dố i, sai xét lạ i cặ p ngà , thì khô rá o, khô ng có mù i tanh. Sai bộ Binh cậ t
vấ n lạ i. Tà i vẫ n khai như trướ c. Đạ i thầ n Trương Đă ng Quế tâ u hộ cho rằ ng : “Việc nà y
tầ m thườ ng, tư đi hỏ i lạ i mã i, khô ng khỏ i là m phiền nhiễu cho dâ n”.

Vua phá n rằ ng : “ý ta khô ng thế, việc tuy nhỏ , nhưng quan hệ rấ t to. Theo lệ trướ c giờ ,
trong bọ n lính Tú c vệ, đượ c đi să n bắ n trong rừ ng nú i ở nơi kỳ phụ , cố t để trừ giố ng thú
dữ cho dâ n ở đượ c yên, tậ p bắ n đề phò ng khi sai phá i, cò n việc có đượ c ngà voi hay
khô ng, khô ng kể là m gì. Tà i bắ n đượ c ngà voi, chưa quá 10 ngà y, sao ngà lạ i khô rá o như
thế ? Sao biết con voi mà ngườ i kiếm củ i trên nú i bắ t đượ c là voi củ a Tà i đã bắ n ? Nếu có
cậ y thế, nhâ n việc sai phá i doạ nạ t dâ n thườ ng, thì cá i tệ ấ y rấ t khô ng thể gâ y cho lớ n
lên đượ c mã i. Vua lậ p tứ c sai giả i về tỉnh Quả ng Trị triệt để tra xét. Sau đó Đặ ng Đứ c
Thiệm dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Tà i quả nó i dố i, ngà voi ấ y ngườ i kiếm củ i trên nú i bắ t đượ c
đã hơn 2 thá ng rồ i, Tà i doạ nạ t cướ p lấ y, ngườ i kiếm củ i khô ng dá m tranh lạ i". Vua
cườ i, nó i rằ ng : “Tượ ng củ a quẻ trong Kinh Dịch có câ u : “Phầ n thỉ chi nha” (ră ng nanh
con lợ n thiến) là có ý ngă n ngừ a ngay từ lú c mớ i đố m ra. Bèn sai lấ y ngà voi trả lạ i cho
ngườ i kiếm củ i, bắ t tộ i Tà i sung là m quâ n ở Trấ n Tâ y.

Ngà y Bính Thâ n, quét vô i và tô vẽ điện Sù ng  n. Thưở ng cho viên giá m đố c và thợ có
thứ bậ c.
Sai cá c tỉnh Bình Định, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng, Tuyên Quang, Hưng Hoá , Thá i Nguyên và
Quả ng Yên họ p là m sổ sá ch đinh điền. Tỉnh Bình Định là m và o thá ng 6 nă m nay ((1)
Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841].1), cò n cá c tỉnh khá c là m và o thá ng 6 sang nă m ((2)
Nă m Thiệu Trị thứ hai [1842].2), đều phả i đến bộ xét lạ i để là m. Từ nay về sau cứ theo
niên hạ n toá t tu ((3) Tó m lấ y nhữ ng điều cố t yếu mà là m.3) hay hộ i tu ((4) Hộ i đồ ng lạ i
vớ i nhau mà là m.4) mà thi hà nh.

Giả m bớ t sả n thuế cho huyện Thọ Xương và huyện Vĩnh Thuậ n thuộ c tỉnh Hà Nộ i. Tỉnh
thầ n dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Hai huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuậ n ở quanh tỉnh thà nh đều là
dâ n “tứ chính” ((5) Tụ c gọ i là “tứ chiếng” tứ c là từ các nơi đến quầ n tụ lạ i.5) xưa nay tụ
họ p đô ng đú c, buô n bá n kiếm ă n. Từ nă m Minh Mệnh thứ 12 [1831], sau khi bắ t lính,
thà nh ra lưu tá n đi ở nơi khá c. Nă m thứ 17 [1836] đã bắ t về đă ng tên và o hộ tịch, để
đó ng sả n thuế, sau đó vì có bệnh dịch, có kẻ đem cả vợ con đi nơi khá c, có kẻ bỏ nhà cử a
trố ng khô ng. Nhữ ng ngườ i hiện cò n ở nơi trú ngụ thì chỉ bá n nướ c chè, gá nh nướ c thuê
kiếm ă n. Nay cứ hằ ng nă m bắ t phả i nộ p sả n thuế khô ng khỏ i cà ng thêm tú ng bấ n. Vậ y
xin liệu cá ch cứ u chữ a cho dâ n đượ c bớ t đau khổ ”. Vua chuẩ n y lờ i bộ bà n định, lượ ng
giả m cho trá ng hạ ng đượ c chiết can nộ p 6 quan tiền ; nhữ ng ngườ i già ố m chỉ phả i nộ p
mộ t nử a (Lệ cũ : trá ng hạ ng cả nă m chiết can nộ p 8 quan tiền, cá c ngườ i già yếu, 4 quan
tiền).

Cho : Hữ u viện phá n Trịnh Vă n Nho thă ng Viên ngoạ i lang bộ Lạ i, sung chứ c Hà nh tẩ u ở
viện Cơ mậ t, nhưng vẫ n kiêm lĩnh chứ c Ngự y ở viện Thá i y ; Tả viện phá n Trầ n Nhậ t
Cậ t thă ng Phó ngự y. Bọ n Nho chữ a thuố c cho Từ Cung đượ c khỏ i bệnh, cho nên đượ c
đặ c cá ch thă ng bổ .

Quả n viên dinh Thầ n cơ Lê Vă n Phú tâ u rằ ng : “Quanh bố n mặ t thà nh, đà i, các sú ng ố ng,
khí giớ i và thuố c đạ n, đều do quâ n dinh Thầ n cơ coi giữ cả , mà quâ n trong dinh thì phả i
chiếu theo địa phậ n cá c đồ n để đó ng giữ , sai phá i linh tinh, sợ khi cầ n kíp giú p đỡ lẫ n
nhau khô ng đượ c chu đá o. Vậ y xin giao cho cá c dinh vệ, chiếu theo đồ n nà o thuộ c địa
phậ n củ a dinh vệ nà o thì chia lính ra coi giữ , cho đượ c giả n tiện”. Vua y theo.
Thuyền ngự đã đó ng xong, đặ t tên là thuyền “Tườ ng long tam” (trướ c đã có thuyền
Tườ ng long nhấ t và thuyền Tườ ng long nhị), thuyền thếp bạ c. Thưở ng cho viên trô ng
coi cá c ngườ i tuỳ biện, lính và thợ đều có thứ bậ c.

Sử a chữ a hai thuyền Thiện hồ ng và Tườ ng kha, sơn thếp cũ ng giố ng thuyền Tườ ng
long.

Là m nhà rạ p kết hoa ở điện Vĩnh Tư. Sai thự Thố ng chế Vũ Vă n Giả i và Nhấ t đẳ ng thị vệ
Hồ Vă n Thậ p sung chứ c trô ng coi việc là m rạ p, thưở ng trướ c cho 1 thá ng tiền lương.
Trong mộ t tuầ n là m xong, thưở ng thêm đều có thứ bậ c (thưở ng cho Giả i 1 đồ ng kim
tiền Thiệu Trị Phi long hạ ng nhỏ . Thậ p 1 đồ ng kim tiền Bá t bả o. Cá c quả n vệ, suấ t độ i
theo đi là m việc mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền lớ n hoặ c nhỏ . Cá c binh lính và thợ là m
thưở ng chung 100 quan tiền).

Sắ p đến ngà y là m lễ truy tô n. Vua sai là m nhà rạ p trướ c, trưng bày cá c đồ vậ t. Lạ i sai
là m thà nh bằ ng tre ở bến đò vườ n Vĩnh ấ m, dà n bà y thuyền ngự là m nơi hà nh dinh vua
đó ng để ă n chay, chuẩ n bị là m lễ.

á n sá t Nghệ An Hoà ng Thu đượ c cá o nghỉ ở nhà để tang, cho Quố c tử giá m Tư nghiệp
Phạ m Hữ u Nghi là m thay.

Sai Thị độ c họ c sĩ Trương Tiến Sĩ và Thị vệ trưở ng Hoà ng Bá Bằ ng gấ p đem tờ dụ cho

cá c tướ ng ở Trấ n Tâ y để hỏ i về sá ch lượ c đá nh hoặ c giữ . Tờ dụ rằ ng : “Địa hạ t Trấ n Tâ y
thuộ c về triều đình đã lâ u, Tướ ng quâ n Trương Minh Giả ng và bọ n tham tá n, hiệp tá n có
trá ch nhiệm trô ng coi toà n quyền mộ t địa phương ; bọ n Kinh lượ c đạ i thầ n Phạ m Vă n
Điển, Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Cô ng Trứ cũ ng có trá ch nhiệm toà n quyền
đi đá nh dẹp. Ngườ i có toà n quyền trô ng coi mộ t địa phương, nhậ m chứ c khô ng phả i là
khô ng lâ u, ngườ i đượ c toà n quyền đi đá nh dẹp, uỷ nhiệm khô ng phả i là khô ng long
trọ ng. Ta, buổ i đầ u nố i ngô i, chưa nghĩ đến việc khá c, chỉ nghĩ ngay đến cá c tướ ng sĩ đi
đá nh giặ c ở miền Tâ y, ở ngoà i vấ t vả , trướ c tiên trích tiền bạ c ra ban cho, xuố ng dụ uỷ
lạ o cá c tướ ng sĩ rấ t là chu tấ t â n cầ n. Lạ i thâ n là m tờ dụ phá i ngườ i đem đến khao
thưở ng để cổ vũ tinh thầ n quâ n lính. Tuy rằ ng chưa sá nh đượ c vớ i ngườ i xưa, cù ng
quâ n lính uố ng chung rượ u trú t trên dò ng sô ng ((1) Nguyên vă n chữ Há n là “đầ u giao”
, do điển ngà y xưa có mộ t tướ ng già u tinh thầ n đồ ng cam, cộ ng khổ vớ i quâ n lính ; khi
có ngườ i biếu mộ t bầ u rượ u, bèn sai trú t cả xuố ng sô ng để cù ng quâ n sĩ mú c lấ y mà
uố ng.1) vỗ về cho quâ n lính hă ng há i, đương rét mà ấ m lên như mặ c á o bô ng, là m cho
mọ i ngườ i thoả mã n, nhưng về việc yêu quý nhữ ng ngườ i ở hà ng trậ n, khô ng sự gì là
khô ng hết lò ng chu tấ t. Ta lạ i nghĩ : Việc binh khô ng thể ở xa mà liệu tính đượ c, cho nên
lạ i cho đượ c tuỳ nghi mà là m, để [cá c khanh] đượ c thi thố hết sở trườ ng củ a mình. Mỗ i
khi có tâ u xin việc gì, ta đều chiều lò ng y cho, khô ng có ngă n trở gì cả . Vì cá c khanh đều
là hạ ng danh thầ n kỳ cự u, lịch duyệt việc binh, cho nên đượ c ta tin cẩ n chuyên dù ng, để
đượ c mở rộ ng mưu mô cô ng việc, tuỳ cơ đá nh dẹp nắ m lấy phầ n thắ ng, cho đến thà nh
cô ng. Thế mà tính từ khi đem quâ n đi đá nh đến giờ , chỉ có mộ t trậ n Sa Tô n là m nổ i
đượ c uy thanh củ a triều đình. Rồ i vì hạ ng tiểu tướ ng đố n mạ t là bọ n Vũ Đứ c Trung tự ý
hoà riêng vớ i đầ u mụ c củ a giặ c đem quâ n về ngay khô ng chịu thừ a thắ ng quét sạ ch để
cho xong việc, lạ i rú t cá c đạ o quâ n ở Hả i Đô ng và Sơn Tĩnh về. Đến nay, bấ m đố t ngó n
tay đã đầ y 3 thá ng, chỉ ở trong thà nh hạ t Trấ n Tâ y đó ng quâ n ngồ i giữ ; khô ng vạ ch ra
mộ t cơ mưu gì, nghĩ ra mộ t phương sá ch nà o, để tính việc tiến đá nh cho đượ c. Cò n
ngoà i chỗ quâ n quan đồ n trú , hơn 20 huyện đấ t rộ ng như thế, để mặ c cho bọ n giặ c tự
do đi lạ i, khô ng cò n kiêng sợ gì ! Thậ m chí đến quâ n đó ng ở tấ n Xà Nă ng cũ ng rú t về nố t,
tự mình dỡ bỏ các phên che đi, để cho đườ ng sá bị trở ngạ i, sự thá m bá o khô ng thô ng,
nhấ t thiết khô ng nghĩ gì đến cả . Thế thì chứ c to là m chủ mộ t địa phương, trá ch trọ ng
quả n đố c việc binh nhung, mưu tính việc nướ c ở chỗ nà o ? Tứ c như trong tậ p tâ u trướ c
nó i là đà o hà o cho sâ u, đắ p luỹ cho cao là nó i về khi quâ n giặ c ở xa đến, chú ng phả i đá nh
ngay mớ i lợ i, mà ta thì lấ y quâ n lính nhà n rỗ i đố i phó vớ i quâ n địch nhọ c mệt, lấ y sự
yên tĩnh để chế ngự sự ná o độ ng, thì mớ i nắ m đượ c quyền thắ ng lợ i. Nay Chấ t Tri nó
đến và o lú c nà o, tên Giun nó ở và o chỗ nà o, khô ng bá o đượ c đích xá c, chỉ phao đồ n tin
hã o cho quâ n địch, là m ngu hoặ c dâ n mình ! Lâ u nay chỉ đó ng chặ t mộ t chỗ để giữ , là m
cho phí lương, lườ i quâ n, mình là m chủ mà lạ i thà nh ra khá ch, thế mà gọ i là đà o hà o cho
sâ u, đắ p luỹ cho cao để đợ i quâ n giặ c thì có đú ng khô ng ? Kể ra, ngườ i coi quâ n đá nh
giặ c, phả i biết ngườ i biết mình, thì tră m trậ n khô ng trậ n nà o thua. Đã khô ng liệu tính
đượ c giặ c lạ i để giặ c liệu tính đượ c mình, khiến cho giặ c có thể và o lố i nà y ra lố i kia, doạ
đằ ng đô ng, đá nh đằ ng tâ y, đã sinh chuyện ra ở Ba Xuyên, lạ i quấ y nhiễu ở Lạ c Hoá , ngà y
cà ng hung hă ng, là lỗ i tạ i ai ? Dù ta đã và i bố n lầ n dụ bả o đinh ninh, có lẽ đã khô cả ră ng,
rá o cả lưỡ i, mà bọ n kinh lượ c và tướ ng quâ n vẫ n khô ng hề độ ng lò ng ! Tứ c như lầ n
trướ c đâ y, đã có dụ truyền cho phả i phá t quâ n đi tiễu ở đườ ng sô ng Sa An cù ng là cho đi
dò thá m cá c tên giặ c Ma, giặ c Giun và tên Chấ t Tri xem hiện nay quả thự c ở chỗ nà o, thì
lậ p tứ c đố c suấ t và kích lệ cá c tướ ng sĩ đá nh giết cho mộ t trậ n rấ t dữ . Thế mà từ đấ y đến
nay trù tính việc là m ra sao, tuyệt nhiên khô ng thấ y tâ u về trả lờ i ! Vậ y có lẽ cho mệnh
lệnh triều đình là bả n giấ y gử i đi gọ i là cho đủ việc mà thô i chă ng ? Hay cho là chỉ đó ng
quâ n trong vò ng luỹ đấ t ở Trấ n Tâ y để giữ mình là đắ c sá ch ? Hơn nữ a, ngà y trướ c
Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ tự mình xin đi, cũ ng đã dự bị sẵ n kế cố thủ như
ngà y nay ư ? Nếu khô ng phả i thế, thì xin đi mộ t phen là m gì cho thêm rờ m chuyện ! Ta
thự c khô ng hiểu việc là m củ a cá c khanh ra sao cả !

“Vả lạ i, sự thế ngà y nay, khô ng ngoà i hai việc cà n quét hay vỗ yên mà thô i. Nay việc cà n
quét đã khô ng là m đượ c tý gì, mà việc chiêu dụ vỗ yên cũ ng chưa thu đượ c cô ng trạ ng.

“Hiện nay, gầ n đến mù a nướ c lớ n, lạ i kế đến thờ i kỳ canh phò ng mù a đô ng, việc vậ n
lương cho quâ n lính có nhiều sự khô ng tiện, mà bọ n cá c khanh cò n thu tay trong á o,
điềm nhiên ngồ i trô ng, chưa nghe thấ y cử độ ng việc gì, thì cò n đợ i đến bao giờ mớ i
đá ng là m nữ a ? Nay chuẩ n truyền dù cho cá c khanh phả i xem tình hình hiện nay, liệu
tính như thế nà o, nếu tình thế có chậ m hay khó , thì mộ t dả i mạ n sau Sa An phả i tuỳ nghi
trù liệu là m trướ c, cho đượ c yên tĩnh, để bọ n giặ c khô ng đượ c ra và o thì thụ t ở đấy là m
ngă n trở cho việc vậ n lương đi lạ i. Lạ i trù tính cô ng việc cà n quét hay chiêu dụ , việc gì
nên trướ c, việc gì nên sau, chỗ nà o nên giữ , chỗ nà o nên đá nh, phả i lậ p tứ c đem việc
mưu tính, việc đã là m, xếp đặ t ra sao, cho đi ngự a trạ m đem về, tâ u lên minh bạ ch. Hoặ c
giả sứ c khô ng là m nổ i, chịu để cho ngườ i khá c đến là m thay thì cũ ng cho cứ thự c tình,
lậ p tứ c về tâ u, triều đình khô ng thiếu gì ngườ i, đã có cá ch xử trí. Cá c khanh hã y nghĩ lấy,
ta khô ng nó i đến hai lầ n”.

Bọ n Sĩ đem tờ dụ chưa đến nơi thì bọ n Kinh lượ c Phạ m Vă n Điển và Tướ ng quâ n
Trương Minh Giả ng đã có sớ tâ u rằ ng : “Xiêm mụ c là Chấ t Tri sai con rể và 5 ngườ i Xiêm
mụ c nữ a cù ng vớ i bọ n tên Ma, tên Y, tên Cố đem 5.000 quâ n Xiêm, Là o, 5.000-6.000
quâ n Man, 50 thớ t voi, 10 cỗ đạ i bá c đi hộ vệ đưa tên Giun về ở Long Tô n ; lạ i sai tên Ma
đi tụ họ p cá c thổ dâ n lén đó ng ở trướ c sau và hai bên tả hữ u thà nh Trấ n Tâ y. Tên Giun
hằ ng ngà y sai đồ đả ng đi chiêu tậ p cá c thổ dâ n, sử a thuyền bè, tính kế đá nh ú p thà nh
Trấ n Tây. Vả lạ i, trướ c đây, cá c tỉnh An Giang và Vĩnh Long là m thanh thế và tiếp viện về
mạ n sau cho thà nh Trấ n Tâ y, nay thà nh Trấ n Tâ y lạ i phả i giú p đỡ tiếp ứ ng cho hai tỉnh
ấ y trong nhữ ng khi tá c chiến mà số quâ n hiện đó ng ở trong thà nh cũ ng bằ ng số quâ n ở
An Giang thô i. Huố ng chi, Trấ n Tây là nơi chứ a lương thự c, khí giớ i, nếu có sự gì bấ t
ngờ , gâ y ra lầ m lỡ khô ng nhỏ . Nă m trướ c, tên Y là m loạ n, cá c thổ dâ n đều theo ta sai
bả o, cá c cơ An man cũ ng theo quan quâ n đi đá nh giặ c, số quâ n lính đượ c gọ i đi đến
16.000 ngườ i, thế mà cò n phả i trả i 6 - 7 thá ng trờ i mớ i dẹp yên đượ c. Nay chỗ nà o cũ ng
có giặ c, mà số quâ n hiện có lạ i ít ỏ i, tấ t phả i tă ng gấ p đô i, mớ i có thể chia đườ ng tiến
đá nh đượ c”.

Vua quở rằ ng :”Lờ i tâ u phầ n nhiều che giấ u chỗ kém mà thêm đặ t chuyện ra, khô ng có
gì là chủ kiến cả . Trướ c đâ y, đá nh phá đượ c 12 nơi đồ n luỹ củ a giặ c, khô ng nhâ n lú c bấy
giờ tiếp tụ c dẹp yên luô n đi, lạ i xin thả cho Ngọ c Vâ n về để chiêu dụ bọ n dâ n chú ng củ a
nó . Nay Ngọ c Vâ n đã đượ c thả về, rú t cụ c chẳ ng đượ c gì, lạ i xin thêm quâ n, sao mưu mô
vụ ng kém vậ y ! Khô ng ngờ việc là m khô ng đú ng vớ i cơ nghi đến như thế ! Dù có phá i
thêm nhiều quâ n đến, mà tướ ng suý hèn nhá t tầ m thườ ng như thế, cũ ng khô ng bổ ích
gì. Bọ n Phạ m Vă n Điển mỗ i ngườ i đều giá ng 2 cấ p. Trướ c đâ y, có phá i Trương Tiến Sĩ và
Hoà ng Bá Bằ ng đem Chỉ dụ đến hỏ i về mưu kế nên đá nh hay nên giữ , nay sự thế đã như
thế, cũ ng bấ t tấ t phả i hỏ i lạ i là m gì nữ a”. Vua bèn cho thự Chưở ng vệ Nguyễn Cô ng Nhà n
là m Chưở ng vệ quyền sung Tham tá n ở Trấ n Tâ y ; Tô n Thấ t Mậ u là m Phó lã nh binh,
Nguyễn Cô ng Trứ lạ i về chứ c Tá n lý như cũ .

Vua lạ i dụ rằ ng : “Việc quâ n ở Trấ n Tâ y đang khẩ n cấ p, phà m nhữ ng việc gì quan trọ ng
khẩ n yếu, thì khô ng cứ kỳ hạ n nà o đều cho ngự a trạ m đem về tâ u, cò n nhữ ng việc tầ m
thườ ng thì cứ 10 ngà y mộ t lầ n tâ u.
Sai Tham tá n Trấ n Tâ y, Nguyễn Tiến Lâ m đi giú p bọ n Nguyễn Tri Phương để dẹp thổ
phỉ ở Ba Xuyên và Lạ c Hoá . Vua dụ rằ ng : “Ba Xuyên và Lạ c Hoá là nơi gầ n liền khô ng
khá c gì ở ngay trong lò ng bụ ng, tuy đã có bọ n Nguyễn Tri Phương và Bù i Cô ng Huyên,
nhưng hiện nay chưa đượ c cô ng trạ ng gì, phả i nên cà n quét bằ ng hết, cho mạ n sau đượ c
yên. Chuẩ n cho đem 1.000 biền binh trong hạ t ấ y đến ngay hợ p sứ c để tiễu.

Hộ đố c Nguyễn Tri Phương và Lã nh binh Nguyễn Lương Nhà n đi tiễu phỉ ở Trà Tâ m và
Số c Tră n, đá nh tan đượ c hết. Bọ n giặ c từ sau khi bị tan vỡ ở Ô Mô n, trố n và o Trà Tâ m và
Số c Tră n, từ sô ng chính Trấ n Hoả đến Ba Xuyên, chú ng lấ y đấ t lấ p ngang sô ng là m cho
đườ ng gá nh nướ c khô ng tiện : quâ n sĩ nhiều ngườ i bị ố m. Tri Phương mớ i đến quâ n
thứ , bà n vớ i Lương Nhà n rằ ng quâ n ta mớ i đến, tinh thầ n đương hă ng há i, ta nhâ n sau
khi bọ n giặ c mớ i thua mà đá nh ngay, tấ t phả i đượ c. Duy quâ n củ a ta có hơn 500 - 600
ngườ i khi trướ c bị thua ở Ba Xuyên, chỉ e họ nhá t sợ khô ng dù ng đượ c. Bọ n Tri Phương
bèn đến quâ n mô n, lấ y nghĩa lý khích lệ, mọ i ngườ i đều đồ ng thanh tình nguyện liều
chết đá nh giặ c. Bấy giờ mớ i cho bọ n lính ấ y sung và o hà ng ngũ , chia quâ n là m ba đạ o.
Nguyễn Tri Phương và Phó lã nh binh Phan Đình Vinh đố c suấ t cá c chiến thuyền theo
hai bên bờ sô ng tiến đi ; Lương Nhà n thì do đườ ng bộ tiến thẳ ng đến đá nh sà o huyệt
củ a giặ c ở Số c Tră n. Giặ c chạ y tan hết cả . Quan quâ n chém đầ u đượ c 2 tên, bắ n chết
đượ c 25 tên, đố t hết trạ i và nhà ở củ a giặ c. Đắ p luỹ đấ t, mở dò ng sô ng, dự ng cờ thắ ng
trậ n tâ u lên vua biết.

Vua khen rằ ng : “Khích lệ khí hă ng há i củ a quâ n lính, lừ ng lẫ y thanh thế củ a trậ n đá nh

đầ u tiên, Nguyễn Tri Phương và Nguyễn Lương Nhà n thự c khô ng phụ lò ng biết kén
chọ n ngườ i củ a ta. Mỗ i ngườ i đều đượ c thưở ng quâ n cô ng 1 cấ p ; Quả n cơ Tô n Thấ t
Nghị đượ c bổ Phó vệ uý Cấ m binh ; cá c tướ ng hiệu đượ c kỷ lụ c 1 thứ ; cá c biền binh đi
đá nh trậ n ấ y đượ c thưở ng chung 1.000 quan tiền.

Tri Phương lạ i sai ngườ i đi chiêu dụ bọ n thổ phỉ, nhưng chú ng khô ng chịu theo. Bèn
chia quâ n ra là m ba đạ o, Tri Phương quả n đố c quâ n trung đạ o, Lương Nhà n quả n đố c
quâ n tiền đạ o, chia là m hai cá nh, tả và hữ u, tiến đá nh Trà Tâ m, vừ a bắ t số ng vừ a chém
đượ c bọ n đầ u mụ c và đồ đả ng củ a giặ c cộ ng 187 tên. Giặ c tan vỡ . Duy có toá n quâ n hậ u
đạ o, vì Phó vệ uý Đoà n Vă n Ngạ ch và Phó cơ Phạ m Hò a đem quâ n đi riêng lẻ, khô ng đi
theo mặ t trậ n, bị giặ c đá nh chặ n ngang, đều bị chết trậ n, quâ n lính bị chết hơn 10 ngườ i.
Quâ n hậ u đạ o chạ y tan, Phan Đình Vinh ngă n lạ i, khô ng đượ c. Sú ng lớ n, sú ng nhỏ , khí
giớ i và nghi trượ ng bỏ mấ t khá nhiều. Việc đến tai vua, Phan Đình Vinh cù ng Phó cơ
Trầ n Hưng, Đặ ng Vă n Luậ t và Phan Vă n Quế đều bị cá ch chứ c, đuổ i ra là m quâ n tiền khu
để gắ ng sứ c chuộ c tộ i. Tri Phương và Lương Nhà n vì cô ng và lỗ i ngang nhau, đượ c tha
tộ i.

Đặ t thêm mộ t viên Phó lã nh binh ở An Giang, hà m Tò ng tam phẩ m. Cho Phó vệ uý Tô n

Thấ t Nghị đượ c bổ là m Phó lã nh binh An Giang ; Phó vệ uý ở Thuỷ vệ An Giang, Nguyễn
Vă n ổ n thă ng là m Vệ uý ; gia hà m Phó vệ uý Tô n Thấ t Nha đượ c bổ là m Cấ m binh Phó vệ
uý. Vì bọ n Nghị xuấ t sắ c trong việc lù ng bắ t giặ c, Tri Phương tâ u xin, nên mớ i có mệnh
lệnh cho thă ng nà y.

Đặ t thêm cá c bả o ở dọ c bờ sô ng Vĩnh Tế tỉnh Hà Tiên. Man mụ c là tên Cố lén đến huyện

Hà Lâ m và Hà Dương lấ p ngang dò ng sô ng. Phó cơ ở bả o Tĩnh Biên là Nguyễn Tú c, Cai
độ i là Nguyễn Tiếu Chiêu đi hộ vệ lính trạ m đem cô ng vă n đến cử a ả i Giang Thà nh, đi
đườ ng bộ về đến xứ Trà Nụ c, giặ c nấ p ở trên bờ sô ng đó n đá nh Tú c, Chiêu và binh dõ ng
hơn 70 ngườ i đều bị chết trậ n. Tỉnh thầ n gử i thư sang Ba Xuyên cầ u cứ u. Nguyễn Tri
Phương uỷ cho Nguyễn Lương Nhà n ở lạ i quâ n thứ , tự đem hơn 1.000 biền binh đến
ngay sô ng Vĩnh Tế, cù ng vớ i bọ n Đinh Vă n Huy và Lương Vă n Liễu họ p quâ n lạ i, khơi
thô ng dò ng sô ng. Nhâ n thế, dâ ng tờ tâ u rằ ng : “Mộ t dả i sô ng Vĩnh Tế là đườ ng lố i tấ t
phả i đi qua củ a hai tỉnh An Giang và Hà Tiên, khi có việc tư bá o hoặ c vậ n lương nếu chỉ
khơi thô ng chỗ sô ng bị lấ p thô i, thì sau khi quâ n ta đã rú t về rồ i, bọ n giặ c chạ y tan khi
trướ c lạ i tụ họ p lạ i, mộ t bên khơi ra, mộ t bên lấ p lạ i, thì khô ng biết bao giờ cho cù ng.
Vậ y nghĩ xin ở nhữ ng nơi Tiên Nô ng, Vĩnh Thô ng, Vĩnh Gia và Vinh Điều đều đặ t đồ n
bả o, phá i quâ n đến đó ng giữ , khiến cho thanh thế và tin tứ c thô ng nhau, để nghiêm việc
phò ng bị”. Vua y theo.

Nguyễn Tri Phương, Đinh Vă n Huy và Lương Vă n Liễu đi tiễu phỉ ở nú i Tượ ng Sơn
(thuộ c huyện Hà Dương), đá nh tan đượ c cả . Quan quâ n đắ p thà nh bằ ng đấ t. Bọ n giặ c
định qua sô ng, sang mạ n Tâ y, quan quâ n đó n đườ ng ngă n lạ i, giặ c phả i chạ y trở về. Đến
khi đắ p xong thà nh đấ t, bọ n Tri Phương mỗ i ngườ i đem hơn 1.000 quâ n, chia đườ ng
tiến đá nh nú i Tượ ng Sơn. Giặ c đem quâ n chố ng đá nh lạ i. Quâ n ta hai bên đá nh ậ p và o,
bắ n chết đượ c 76 tên, lấ y đượ c 1 cỗ sú ng lớ n quá sơn, giặ c chạ y tan cả. Tin thắ ng trậ n
bá o đến, vua thưở ng cho Tri Phương, Vă n Huy và Vă n Liễu mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền
Song long hạ ng lớ n, cá c tướ ng hiệu mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, mỗ i
ngườ i đều đượ c kỷ lụ c 2 thứ .

Vua cho rằ ng sang nă m có đạ i lễ bang giao, ngự giá ra Bắ c, cầ n là m nhiều việc, phả i nên
trù tính trướ c, để đượ c ung dung chỉnh đố n. Bèn truyền cho cá c nha mô n từ phủ Thừ a
Thiên đến tỉnh Hà Nộ i và từ Hà Nộ i đến tỉnh Lạ ng Sơn có nhữ ng việc gì nên là m, chiếu
theo thứ tự trướ c, sau, hoã n, cấ p, tra xét sự lệ, bà n luậ n rõ rà ng, là m bả n tâ u lên.

Dự ng hà nh cung ở Hà Nộ i, và quá n sứ ở Bắc Ninh và Lạ ng Sơn. (Hà nh cung ở Hà Nộ i :

trướ c điện Kính Thiên dự ng điện Thị Triều, điện Cầ n Chính, đều lợ p ngó i. Ngoà i cử a
Ngũ Mô n là m nhà rạ p dà i liền nhau, đằ ng trướ c là cử a Chu Tướ c. Bờ phía nam sô ng Nhị,
là m nhà Cô ng quá n, lợ p ngó i ; bờ phía bắ c, từ nhà quá n sứ ở Gia Thuỵ đến cá c trạ m tiếp
đó n sứ thầ n ở Lạ ng Sơn gồ m 7 sở , chỗ nà o cũ ng là m mộ t cá i nhà lợ p ngó i ở chính giữ a.
Cò n cá c toà nhà ở trướ c sau và hai bên tả hữ u chỗ hà nh cung và quá n sứ thì đều dù ng
gỗ tạ p, lợ p cỏ tranh).

Từ phủ Thừ a Thiên đến Hà Nộ i đặ t nơi nghỉ trưa và ngủ đêm 41 chỗ : Kim Đô i, Đạ i Lộ c,
Trung Đan, tỉnh lỵ Quả ng Trị, Mai Xá , Xuâ n Hoà , Hồ Xá , Thuậ n Trạ ch, Mỹ Hương, tỉnh lỵ
Quả ng Bình, Đan Chê, Trả o Nha, Bình Lã ng, tỉnh lỵ Ninh Bình, Đoan Vĩ, Lý Nhâ n, Độ i
Sơn, tỉnh lỵ Hưng Yên, Nhuế Dương, Mễ Sở , Đồ ng Nhâ n (đều là đườ ng thuỷ), Quả ng Lộ c,
Quả ng Khê, Quả ng An, Tĩnh Thầ n, Tĩnh Sa, Tĩnh Lạ c, Tĩnh Khê, tỉnh lỵ Hà Tĩnh, tỉnh lỵ
Nghệ An, An Kim, An Hưng, An Luỹ, An Quỳnh, Thanh Khoa, Thanh Xá , Thanh Thá i,
Thanh Tỉnh, Thanh Sơn, Biển Sơn, Ninh Du (đều là đườ ng bộ ).

Sai bộ gử i kiểu mẫ u đi cá c nơi, chủ yếu là phả i là m cho chấ t phá c. Thưở ng tiền cho binh,
dâ n là m việc nhiều ít có thứ bậ c. (Hà nh cung : ở Hà Nộ i 1 sở , thưở ng tiền 3.000 quan ;
nhà quá n sứ : ở Gia Thuỵ 1 sở , tiền 500 quan, từ Bắc Liêm đến Lạ ng Sơn cộ ng 7 sở , mỗ i
sở tiền 300 quan. Đườ ng bộ hà nh cung ngủ đêm ; tỉnh Thanh 1 sở , tiền 200 quan ; tỉnh
lỵ Quả ng Bình, Hà Tĩnh và Nghệ An 8 sở , mỗ i sở tiền 160 quan. Hà nh cung nghỉ trưa :
tỉnh Thanh 2 sở , Ninh Bình 1 sở , mỗ i sở tiền 150 quan ; thuộ c địa phậ n cá c tỉnh Quả ng
Trị, Quả ng Bình, Hà Tĩnh và Nghệ An cộ ng 7 sở , mỗ i sở tiền 120 quan ; hà nh cung ở bến
đò tỉnh lỵ cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Hà Tĩnh, Ninh Bình, Hưng Yên cộ ng 5 sở ,
đườ ng thuỷ hà nh cung ngủ đêm : thuộ c địa phậ n Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình,
Hà Tĩnh, tỉnh Thanh, Hà Nộ i, Hưng Yên cộ ng 7 sở , mỗ i sở tiền 80 quan ; hà nh cung nghỉ
trưa, thuộ c địa phậ n Thừ a Thiên, Quả ng Bình, tỉnh Thanh, Hưng Yên, Quả ng Trị, Hà
Tĩnh, Hà Nộ i cộ ng 11 sở , đều mỗ i sở 50 quan. Nhà quá n sứ ở Đồ ng Đă ng 1 sở , ở đườ ng
bộ , nhà trạ m để quan quâ n đó ng thuộ c địa phậ n Hà Nộ i, Hà Tĩnh cộ ng 6 sở , mỗ i sở tiền
100 quan.

Lạ i sai cá c tỉnh Quả ng Bình, Nghệ An, Thanh Hoá và Nam Định đó ng 9 chiếc thuyền vua
đi và thuyền Kim đĩnh (Quả ng Bình, Nghệ An, tỉnh Thanh mỗ i tỉnh đó ng 1 chiếc thuyền
vua đi và 1 chiếc Kim đĩnh ; Nam Định đó ng mộ t chiếc thuyền vua đi và 2 chiếc Kim
đĩnh). Tá m chiếc đều sơn mà u lam và mà u trắ ng, duy có 1 chiếc thuyền vua dù ng do
tỉnh Nam Định đó ng thì thếp bạ c.

Từ cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình trở về Bắ c, cá c cờ hiệu củ a cá c quâ n doanh cho đến
cá c đồ khí giớ i và á o mặ c củ a quâ n lính thứ nà o ố bẩ n thì là m mớ i, thứ nà o nhụ t, rỉ thì
mà i cho sắ c, đều phả i nhấ t luậ t tươi sá ng, để việc võ bị đượ c nghiêm chỉnh.

Thự Cấ p sự trung Phan Trí Hoà dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Đặ t ra chứ c Khoa, Đạ o, cố t để củ hặ c

cá c nghi chế trong triều mà chỉnh đố n về phương phá p là m quan. Từ trướ c đến giờ , có
ngạ ch quan nà o khuyết, theo lệ, phả i do đình thầ n đề cử ; tuy tiếng gọ i là đình thầ n cử
ra, nhưng thự c thì do mộ t ngườ i nà o đó tự ý đề cử . Cho nên nhữ ng kẻ muố n đượ c chó ng
thă ng, khô ng khỏ i có sự nhờ cậ y thế lự c, hoặ c bè đả ng nâ ng đỡ . Huố ng chi, chứ c Khoa,
Đạ o đã do đình thầ n cử ra, thì sau nà y khô ng khỏ i có chú t nhâ n tình, e rằ ng sẽ có cá i tệ
nể mặ t. Từ nay về sau nếu có khuyết chứ c Khoa, Đạ o nà o, xin do bộ Lạ i chọ n cá c chứ c
phủ huyện thâ m niên, và cá c chủ sự có châ n khoa mụ c là m danh sá ch kê rõ sự trạ ng tâ u
lên, đợ i Chỉ giao xuố ng để bổ .

Vua dụ rằ ng : “Về việc biết ngườ i hay dở , từ đờ i xưa vẫ n cho là khó , mà việc đem ngườ i
tà i giỏ i ra để thờ vua, vẫ n là chứ c vụ củ a ngườ i là m tô i. Dù đến các chứ c đứ ng đầ u mộ t
địa phương cò n phả i giao xuố ng cô ng cử , thế mà chứ c Khoa, Đạ o mộ t khi có khuyết lạ i
khô ng do đình thầ n cử ra, có lẽ nà o thế ? Huố ng chi, lạ i xin do bộ đợ i Chỉ chọ n bổ , thì chỉ
chuyên do bộ Lạ i là m danh sá ch, cứ theo lờ i phẩ m bình trên giấ y tờ , tự u trung có kẻ
dụ ng ý kìm hã m xuố ng hay tâ ng bố c lên, lấ y đâ u là m bằ ng cứ đích xá c ? Sao bằ ng hỏ i ý
kiến cả mọ i ngườ i, tham khả o kẻ hay ngườ i dở , cò n là chuẩ n đích chắ c chắ n hơn ư ? Lờ i
tâ u ấ y chưa đượ c hợ p lý. Duy có việc sử a chữ a phương phá p cho ngườ i là m quan đượ c
trong sạ ch xứ ng chứ c, vố n là ý củ a ta buổ i đầ u dù ng ngườ i, mong đượ c thịnh trị. Chuẩ n
cho từ nay về sau, phà m nhữ ng ngườ i đượ c dự và o châ n kén chọ n cử ngườ i, phả i cấ m
tuyệt khô ng cho ai ra và o tư tú i, theo đú ng phép cô ng, cầ n xem ngườ i mình tiến cử ấ y về
họ c hà nh, về chính sự , có đá ng là m chứ c ấ y hay khô ng đã , rồ i sau mớ i chỉ rõ tên để bả o
cử . Cò n ngườ i đượ c tiến cử phả i nên hết lò ng vớ i chứ c vụ củ a mình, giữ gìn ngay thẳ ng
cô ng bằ ng, trên có thể bá o đá p đượ c trá ch nhiệm đã giao cho, dướ i có thể khô ng phụ
lò ng ngườ i đã tiến cử mình. Nếu lạ i bè đả ng vớ i nhau, mộ t khi bị ngườ i đà n hặ c, hoặ c là
tự ta xét ra đượ c, tấ t phả i trị tộ i nặ ng”.

Cho thự Hữ u tham tri bộ Hộ , Doã n Uẩ n, kiêm lĩnh việc ấ n vụ củ a Thô ng chính sứ ty.

Ngà y Canh Tý, truy dâ ng huy hiệu cho Hoà ng tỉ. Lờ i vă n trong sá ch và ng rằ ng : “Mọ i loà i
vậ t nhờ đấ t để sinh số ng cũ ng nhờ ở khí trờ i phá t sinh từ trướ c, thì đạ o trờ i mớ i thà nh ;
cá c bề thâ n hợ p tế cù ng mộ t nơi, cầ n phả i có huy hiệu cù ng đượ c suy tô n, thì đạ o con
mớ i đủ . Cho nên, nhờ ở cô ng cha để tô n thờ mẹ, phả i đem đạ o đấ t để sá nh vớ i trờ i, vì là
quy chế thờ cú ng, nghĩa cũ ng giố ng nhau, tấ m lò ng hiếu thả o, ngườ i nà o cũ ng thế.

“Kính nghĩ : Hoà ng tỉ, Thuậ n đứ c Thầ n phi bệ hạ , chứ a đứ c sá ng để sá nh vớ i đạ o đấ t, giữ

nhu thuậ n để vâ ng theo đạ o trờ i. Nếp nhà dò ng dõ i cô ng thầ n, ứ ng điềm hưở ng Phướ c ;
là ngườ i đứ c hạ nh đều tố t, sớ m đượ c mến yêu. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế
khi cò n ở nơi tiềm để ((1) Nơi ở khi chưa lên là m vua.1) đượ c Hoà ng tổ ((2) Chỉ Gia
Long, ô ng nộ i Thiệu Trị.2) ban mệnh ưng cho, chọ n ngà y tố t là m lễ cướ i, về là m dâ u
trong cung cấ m, gâ y phong hoá buổ i ban đầ u. Ngầ m giú p cho mệnh lớ n cà ng mớ i thêm,
phù hợ p vớ i đứ c cả mong đượ c thấ y. Chứ a ở trong lò ng, thì đoan trang liền mộ t chí
hướ ng, trung chính giữ vữ ng đạ o thườ ng ; phá t ra bên ngoà i, thì khiêm cung mà có lễ
nghi ; hoà thuậ n mà hợ p đạ o lý. Nguồ n Phướ c gâ y nên rộ ng lớ n, con chá u đượ c hay ;
lượ ng từ hết thả y bao dung, lò ng nhâ n như mộ t. Nố i theo tiếng tố t, Thá nh từ ((3) Chỉ vợ
Gia Long, bà nộ i Thiệu Trị.3) đã tin lò ng hiếu từ lâ u ; vắ ng ngô i chính cung, Hoà ng khả o
vẫ n nhớ nết hiền mã i mã i. Trờ i cao xét thấ u, ơn lớ n đượ c ban. Đền miếu mớ i dự ng lên,
khó i hương ngà o ngạ t ; ngô i phi đượ c truy tặ ng, vinh dự lâ u dà i. Lâ u ngà y cà ng tỏ đứ c
hay, hợ p vớ i tính rấ t thuậ n củ a đấ t ; chuyển vậ n chẳ ng hề lú c nghỉ, sá nh vớ i đứ c khô ng
ngầ n củ a trờ i. Có đứ c dà y để về sau, tấ t đượ c tiếng tố t ; vì thá nh chỉ đã định trướ c, rồ i
cũ ng hiển vinh.

“Thầ n, nố i việc phụ ng thờ , trong nhà tô ng miếu, vẫ n nhớ cô ng đứ c củ a bậ c sinh thà nh.
Nó i về ơn riêng thì lễ tô n thâ n đều đủ ; nó i về lẽ phả i thì khắ p trong ngoà i mộ t lờ i. Đã
tâ u trướ c vớ i cung Từ Thọ , vâ ng lờ i Chỉ dụ củ a Đứ c thá nh tổ mẫ u, Nhâ n tuyên Từ khá nh
Thá i hoà ng thá i hậ u ((4) Bà nộ i Thiệu Trị.4). Vậ y kính chọ n ngà y tố t, cá o yết cá c miếu và
ban thờ Hoà ng khả o, thâ n dẫ n cá c ngườ i trong Tô n nhâ n phủ và cá c quan vă n võ , kính
đem sá ch và ng, ấ n và ng dâ ng tô n thuỵ là Tá thiên Lệ thanh Đoan chính Cung hoà Đố c
khá nh Từ huy, Minh hiền Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u.

“Kính nghĩ : Tô n xưng đã rõ rà ng, đứ c tố t đã nêu tỏ , anh linh cả m cá ch, cù ng chung thờ
phụ ng đến mã i ứ c nă m ; điềm tố t dà i lâ u, hợ p ban Phướ c là nh truyền tớ i muô n thuở ”.

Ngà y Tâ n Sử u, đề thầ n chủ , là m bà i vị để thờ . Ngà y hô m sau, ban chiếu cho trong, ngoà i.
Tờ chiếu rằ ng :

“Ta nghĩ : Đấ t dày để chở muô n vậ t, có đứ c tố t mớ i phố i hợ p đượ c đạ o trờ i ; lễ trọ ng tô n

kính bề thâ n phả i truy tô n để nố i theo lò ng hiếu thả o. Thơ Trườ ng Phá t ca tụ ng bà Hữ u
Nhung để khen Huyền Tổ ((5) Bà Giả n Địch sinh ra ô ng Tiết là con gá i nướ c Hữ u Nhung.
Huyền tổ : tứ c là ô ng Tiết, tổ nhà Thương.5) lấ y nghĩa là sinh ra nhà Â n Thương ; thơ
Đạ i Minh khen ngợ i bà Thá i Tự sá nh vớ i Vă n vương, tích Phướ c mớ i sinh ra vua Chu Vũ
((6) Chu vũ : tứ c là Vũ Vương nhà Chu.6). Các bậ c hậ u hiền, cá c bậ c vua sá ng ngà y xưa,
noi nghiệp nhà , nố i ngô i vua, đều nghĩ đến nguồ n gố c củ a luâ n thườ ng trờ i sinh, mớ i hết
đượ c bổ n phậ n củ a con ngườ i là m cho cha mẹ vẻ vang, cố t để tỏ rõ lễ nghi mà giữ mã i
lò ng hiếu vậ y.

“Kính nghĩ : Hoà ng tỉ, Thuậ n đứ c Thầ n phi, cù ng đứ c Cà n nguyên cù ng sá nh, giú p cô ng
việc trờ i nên hay. Lợ i ở trinh chính lâ u bền, lò ng khoan rộ ng hợ p vớ i lượ ng bao dung
củ a đấ t ; tố t bở i trướ c sau đầ y đủ , đứ c quang minh chứ ng tỏ ra cô ng việc đã là m. Thế tổ
Cao hoà ng đế, buổ i đầ u xếp đặ t cho con, đã mưu tính đến việc chá u ; Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế, trong khi cò n là m Thá i tử , đượ c sớ m định việc kết hô n. Ngườ i trờ i ngẫ u nhiên
sinh ra, chính giữ a lú c nhà Chu vậ n thịnh ; ngà y tố t chọ n là m lễ cướ i, sớ m thuộ c về Sằ n
ấ p nhà dò ng. Đứ c hạ nh đều hay, họ p cả trí, nă ng củ a trờ i đấ t ; dung nghi đá ng tưở ng, để
là m khuô n mẫ u cho nướ c nhà . Tính trờ i đoan nhấ t mà trinh thuầ n ; giữ mình cung kính
mà vui vẻ. Tiết thá o sá ng trong như ngọ c cư, hà nh, hoà ng vũ , cho ngườ i sau ngưỡ ng mộ
tiếng thơm ; nữ cô ng đứ c hạ nh như thơ Quyền Nhĩ, Cá t Đà m ((1) Thơ Quyền Nhĩ : khen
đứ c tính củ a bà hậ u phi chă m việc.

Thơ Cá t Đà m : khen bà hậ u phi chă m là m nữ cô ng dệt vả i.1), chố n cung cấ m lưu là m

gương sá ng. Hoà ng tổ khả o, hoà ng tổ mẫ u vẫ n mừ ng thầ m ngườ i hiếu thả o tấ t để Phướ c
về sau ; cá c hà ng chá u, cá c hà ng con đều nhờ ở đứ c nhâ n từ mớ i mỗ i ngà y mộ t thịnh.
Phong hoá để nơi khuê khổ n, cho cơ bả n củ a Đạ i nhã ((2) Đạ i nhã : mộ t thiên củ a Kinh
Thi nó i về chính sự nhà Chu.2) do đó gâ y nên ; tiếng thơm lưu chố n cung vi, cho đứ c hoá
củ a Nhị Nam ((3) Nhị Nam : tứ c hai thiên Nam (Chu Nam, Thiệu Nam) nó i về đứ c hoá
củ a Vă n vương nhờ có bà hậ u phi giú p đỡ .3) khô ng ngơi xưng tụ ng. Để lạ i đứ c sá ng,
cả m cá ch đã thấ u đến lò ng trờ i, nhớ lạ i nết hay, bao phong độ i ơn củ a Hoà ng khả o. Truy
tặ ng là Thầ n phi để ghi lạ i vợ cả , cung Trườ ng Thu ((4) Trườ ng Thu : cung điện hoà ng
hậ u nhà Há n ở .4) ngô i vẫ n để khô ng ; cho thuỵ là Thậ n đứ c để nêu tỏ mẫ u nghi, tìm
gươm cũ ((5) Gươm cũ : xem chú thích số (1), trang 114 ở trên.5) lò ng đà định sẵ n.
Ta, kẻ ít tuổ i nà y, vâ ng theo chí ngườ i trướ c, nghĩ đến bậ c chí nhâ n. To lớ n thay đứ c
khở i thuỷ củ a trờ i, rấ t mự c thay đứ c sinh vậ t củ a đấ t, đều độ i ơn sâ u, kể sao cho xiết ;
bên cha cũ ng phả i tô n, bên mẹ cũ ng phả i kính, tỏ lò ng hiếu thả o, lâ u mã i khô ng cù ng.
Đều kính, đều tô n, trong ngoà i như mộ t ; ngô i chính, danh tô n, điển lễ rấ t lớ n. Đã đượ c
Chỉ củ a Đứ c thá nh tổ mẫ u Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u, và đã cá o yết cá c
miếu, ban thờ Hoà ng khả o, ngà y 16 thá ng nà y đã thâ n dẫ n cá c ngườ i trong Tô n nhâ n
phủ cù ng cá c quan vă n võ kính đem sá ch và ng, ấ n và ng truy dâ ng tô n thuỵ củ a Hoà ng tỉ
rồ i. Tô n bề thâ n để dự ng nền yêu kính, lễ giá o đã thuậ n lò ng ngườ i ; để ngườ i khá c cũ ng
đượ c thấ m ơn trên, ban Phướ c cho cả tră m họ . Đặ c biệt ban xuố ng â n điển cộ ng 12 điều
như sau :

1. Hoà ng tử đã đượ c phong tướ c, hoà ng thâ n có tướ c cô ng, hoà ng đệ có tướ c cô ng, cù ng
là cá c quan ở Kinh, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, đều đượ c thưở ng bạ c thay
cỗ yến, có thứ bậ c.

2. Cá c hoà ng tử , hoà ng đệ chưa đượ c phong tướ c, đều đượ c gia ơn ban cho có thứ bậ c.

3. Cá c thá i trưở ng cô ng chú a, trưở ng cô ng chú a, hoà ng nữ , hoà ng muộ i, đều đượ c gia ơn
ban cho có thứ bậ c.

4. Cá c quan ở bên ngoà i, từ Tướ ng quâ n, Tham tá n, Tổ ng đố c, Tuầ n phủ , Đề đố c, Hiệp

tá n, Bố chính, á n sá t, Lã nh binh đều đượ c thưở ng bạ c thay cho cỗ yến, có thứ bậ c.

5. Cá c quan ở Kinh, vă n từ tứ phẩ m,võ từ tam phẩ m trở lên ; cá c quan ở ngoà i , vă n từ
á n sá t, võ từ Lã nh binh trở lên, trừ ra nhữ ng viên nà o cha mẹ phạ m và o trong 10 tộ i á c
và cá c tộ i khá c khô ng đượ c phong, tặ ng, cò n thì cứ chiếu phẩ m hà m cho phong, tặ ng có
thứ bậ c.

6. Cá c viên, tẩ m, từ đườ ng, đều sai quan đến tế 1 tuầ n.

7. Cá c quan vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, già ố m về hưu, do cá c quan địa
phương đến thă m hỏ i đem tình hình tâ u lên, sẽ liệu lượ ng thưở ng cấ p cho.

8. Họ Hồ ở Giá p Tâ y, tô n Linh Chiểu, đều gia ơn cho tiền có thứ bậ c.

9. Cá c quâ n lính và ngườ i dâ n, tuổ i từ 80 trở lên, đều cấ p cho 1 quan tiền, 1 phương
gạ o ; từ 90 tuổ i trở lên mỗ i ngườ i 1 tấ m vả i, 2 phương gạ o ; từ 100 tuổ i trở lên, mỗ i
ngườ i 1 tấ m lụ a, 3 phương gạ o. Lạ i theo lệ, đề rõ , để nêu khen.

10. Ngạ ch giả n binh ở các hạ t, nguyên lệ mỗ i thá ng đượ c 5 tiền và 1 phương gạ o, chuẩ n
cho theo số hiện đương tạ i ngũ từ thá ng 7 đến thá ng 12, đều đượ c cấ p đủ 1 quan tiền.

11. Cá c lính trạ m đều đượ c cấ p cho tiền lương từ thá ng 7 đến thá ng 12 có thứ bậ c.

12. Đố i vớ i sở Dưỡ ng tế ở cá c địa phương, cá c ngườ i có trá ch nhiệm phả i để lò ng cấ p

nuô i cho đủ , đừ ng để cho họ bơ vơ khô ng có nơi nương tự a.

Ô i ! Tô n vinh rấ t mự c trên đờ i, cũ ng chưa thoả lò ng hiếu củ a ta muố n bá o đá p ; kính

mến khắ p trong bố n biển, xin thườ ng ban Phướ c lớ n cho dâ n đượ c yên vui.

Thưở ng cho cá c bề tô i chầ u hầ u : kim tiền, ngâ n tiền và sa tấ m có thứ bậ c. Thưở ng cho
cá c quâ n lính 2.000 quan tiền, cá c thợ là m 100 quan tiền.

Rú t quâ n đó ng đồ n ở đồ n Quả ng Biên. Vua cho rằ ng dâ n ở phủ Quả ng Biên và huyện

Khai Biên ((1) Nă m Minh Mệnh thứ 15 [1834] đặ t ra 2 phủ Quả ng Biên và Khai Biên.
Nă m thứ 18 [1837] đổ i phủ Khai Biên là m huyện, lệ thuộ c phủ Quả ng Biên.1) vì sợ hã i
bỏ đi nơi khá c đã lâ u, đó ng quâ n ngồ i giữ đấ t khô ng, thì ích gì ! Sai á n phủ ở Quả ng Biên
là Lê Quang Nguyên, Quả n cơ lĩnh phò ng thủ là Phạ m Sĩ đều rú t biền binh đó ng giữ ở
đồ n về tỉnh cả .
Ngà y Nhâ m Dầ n, sử a chữ a 7 sơn lă ng : Trườ ng Cơ, Trườ ng Mậ u, Trườ ng Phong, Trườ ng
Thá i, Trườ ng Thiệu, Trườ ng Diên, Vĩnh Thanh((2) Trườ ng Cơ : lă ng Thá i tổ Gia dụ
Hoà ng đế. Trườ ng Mậ u : lă ng Anh tô ng Hiếu nghĩa Hoà ng đế. Trườ ng Phong : lă ng Tú c
tô ng Hiếu ninh Hoà ng đế. Trườ ng Thá i : lă ng Thế tô ng Hiếu vũ Hoà ng đế ; Trườ ng Thiệu
: lă ng Duệ tô ng Hiếu định Hoà ng đế ; Trườ ng Diên : lă ng Thầ n tô ng Hiếu chiêu Hoà ng
đế. Vĩnh Thanh : lă ng Hiếu minh Hoà ng hậ u.2). Sai Thố ng chế Lê Vă n Thả o, Chưở ng vệ
Hoà ng Đă ng Thậ n chia nhau trô ng coi cô ng việc. Từ viên đổ ng lý đến quả n vệ và suấ t
độ i đều đượ c thưở ng 1 thá ng tiền lương ; lính và thợ cù ng vớ i giá m thà nh đều đượ c
thưở ng 1 thá ng rưỡ i tiền và lương bổ ng.

Cho : Phó vệ uý vệ Loan giá là Tô n Thấ t Đà m là m thự Vệ uý Tiền phong Tả vệ ; thự Phó
vệ uý là Tô n Thấ t Khương là m thự Phó vệ uý vệ Loan giá .

Trong Kinh kỳ lâ u khô ng mưa. Sai Kinh doã n Phạ m Khô i là m lễ cầ u đả o và Thị lang
Trương Quố c Dụ ng là m lễ tụ c đả o. Vua cũ ng mậ t đả o ở trong cung. Ngà y hô m sau, mưa
to, vua sai cá c quan chia nhau đi là m lễ tạ cá c miếu sở .

Ban sâ m nam cho cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n và đình thầ n vă n võ đều có thứ bậ c.

Sắ c cho bộ Binh chọ n lấ y hai viên quả n vệ quâ n thuỷ phá i đi thuyền hiệu Tườ ng Hạ c chở
đạ n chì, thuố c sú ng và 9 vạ n quan tiền đến Gia Định để là m quâ n nhu. Khi thuyền về thì
chở cá c vậ t hạ ng củ a cá c tỉnh Gia Định, Biên Hoà gử i nộ p và o Kinh.

Tâ n Bình quậ n cô ng Miên Phong thườ ng cù ng vớ i bọ n vô lạ i lén lú t tự tiện ra ngoà i cử a

Kinh thà nh chơi bờ i bừ a bã i. Tô n nhâ n phủ đem việc ấ y tâ u lên, vua sai tướ c lương bổ ng
củ a Phong 1 nă m, bắ t phả i đó ng cử a Cá c để hố i lỗ i, hai thá ng khô ng đượ c ra đến ngoà i.
Ngườ i quả n gia phả i cá ch chứ c cù ng vớ i bọ n vô lạ i lén lú t ấ y đều phả i phá t phố i là m lính
ở bả o Ai Lao.

Cho tri huyện Thanh Liêm, Nguyễn Bậ t Lượ ng, là m thự Đố c họ c tỉnh Hưng Yên.
Đặ t thêm trạ m phụ Biên Lộ c ở tỉnh Biên Hoà . Tỉnh thầ n tâ u rằ ng : “Trạ m dướ i sô ng ở
Biên Lễ, đườ ng chia hai ngả , lạ i ở cách xa tỉnh lỵ , phà m cá c cô ng vă n giấ y má do Biên
Hoà phả i chuyển đi, trướ c hết phả i đưa về tỉnh, rồ i sau mớ i theo thứ tự chuyển đưa đi
cá c nơi, đi về thêm chậ m thì giờ . Vậ y nghĩ xin đặ t thêm mộ t trạ m phụ Biên Lộ c ở thô n
Trườ ng Lộ c, cắ t 20 tên phu trạ m, chia là m hai ban thay phiên nhau ứ ng trự c. Lạ i bắ t 20
ngườ i dâ n ở thô n Trườ ng Lộ c, tha cho sưu dịch, nhưng phả i sắ p sẵ n thuyền bè, thay
phiên nhau đến là m việc. Mỗ i ban đặ t 1 ngườ i trưở ng ban. Là m nhà trạ m và biển trạ m.
Cò n 20 ngườ i phu trạ m ở Biên Lễ thì cho trở về sổ dâ n đinh, chịu sai dịch”. Vua y cho.

Bọ n thổ phỉ ở phủ Lạ c Hoá , đá nh vâ y đồ n Nguyệt Lã ng. Bấ y giờ vừ a gặ p Bù i Cô ng Huyên

từ Vĩnh Trị đem quâ n đến Trà Vinh, đượ c tin bá o, thâ n đem hơn 1.000 quan quâ n đến
ngay thô n Phú Hoà . Tên đầ u mụ c củ a giặ c đem hơn 3.000 đồ đả ng đó n đá nh. Quâ n ta
hợ p sứ c đá nh lạ i, đuổ i đến đồ n Nguyệt Lã ng, bắ n chết 61 đứ a, thừ a thắ ng tiến đá nh bờ
bên hữ u sô ng nhá nh Trà Vinh, chém ngay tạ i trậ n đượ c 2 tên, bắ n chết đượ c 51 tên. Bọ n
giặ c bỏ đồ n chạ y.

Vua khen rằ ng : “Việc nà y là m cho lò ng ngườ i phấ n khở i lên mộ t chú t. Cho Bù i Cô ng
Huyên đượ c đổ i là m giá ng 4 cấ p, cá c biền binh đi đá nh trậ n nà y đượ c thưở ng chung
500 quan tiền.

Mấ y hô m sau, Huyên lạ i đến cà n quét thô n Vĩnh Trườ ng. Nguyễn Vă n Hoà ng trướ c tiên
trèo lên luỹ giặ c, quâ n cá c đạ o trèo lên theo, đá nh vỡ luô n đượ c 3 đồ n củ a giặ c. Chém
ngay ở trậ n đượ c mộ t tên giặ c, bắ n chết đượ c 36 tên, lấ y đượ c sú ng lớ n sú ng nhỏ và khí
giớ i. Việc đến tai vua. Vua cho Bù i Cô ng Huyên đượ c khai phụ c 1 cấ p, Nguyễn Vă n
Hoà ng đượ c là m Vệ uý ; từ Nguyễn Tiến Song trở xuố ng đều đượ c thưở ng kỷ lụ c. Hoà ng
bấ y giờ có đạ i tang, truyền cho tỉnh Gia Định cấ p cho 20 lạ ng bạ c kho, giao cho thâ n
nhâ n, cò n Hoà ng phả i ở lạ i quâ n thứ , đợ i khi nà o xong việc binh đao, sẽ cho về quê liệu
lý việc tang.

Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m đến quâ n thứ Trà Vinh, cù ng vớ i Bù i Cô ng Huyên bà n tính
việc tiến quâ n, hộ i đồ ng vớ i Nguyễn Tiến Song đến cà n quét ở Giồ ng Sang((1) Nguyên
thư chép là , nên chú ng tô i dịch là “Giồ ng Sang”. Giồ ng tứ c là cồ n nổ i ở sô ng hoặ c
biển ( ), cò n có â m là Sang hoặ c Thương hoặ c Tranh. Xin cá c bạ n đọ c gó p ý kiến
cho.1) (thuộ c thô n Vĩnh Trườ ng). Bọ n giặ c hơn 2.000 tên giữ đồ n chố ng lạ i. Tiến Lâ m
do phía tả tiến đến, Cô ng Huyên do phía hữ u tiến đến, đá nh lấy luô n đượ c 2 đồ n, chém
tạ i trậ n đượ c 12 tên giặ c, bắ n chết 46 tên. Quâ n ta thừ a thắ ng, đá nh phá sô ng chính Cam
Luâ n. Bọ n giặ c thua chạ y. Ta bắ n chết 29 tên, đố t gầ n hết cả nhà cử a củ a giặ c. Tin thắ ng
trậ n bá o lên, Nguyễn Tiến Lâ m đượ c gia thưở ng 1 cấ p, Bù i Cô ng Huyên đượ c khai phụ c
1 cấ p ; lạ i đượ c thưở ng thêm cho mỗ i ngườ i mộ t đồ ng tiền Song long mạ và ng có dâ y
đeo. Từ Lê Khoan Mạ nh trở xuố ng đều đượ c thưở ng kỷ lụ c ; thưở ng riêng cho Tiến Song
5 lạ ng bạ c.

Xưở ng lợ p ngó i củ a Trà Sơn đã là m xong. Phà m cá c vậ t hạ ng củ a thuyền nhiều dâ y

buồ m đều chứ a cả ở đấ y.

Lạ i định lệ cá nh lá i bằ ng đồ ng (thuyền bọ c đồ ng hạ ng rấ t to, cá nh lá i bằ ng đồ ng định là

8 cá nh, số đồ ng nặ ng là 600 câ n ; thuyền lớ n vừ a, số đồ ng nặ ng trên dướ i 500 câ n ;
thuyền vừ a định là 6 cá nh lá i, số đồ ng nặ ng trên dướ i 400 câ n).

Sai Chưở ng phủ Tạ Quang Cự thay cho Vũ Xuâ n Cẩ n, kiêm trô ng coi ấ n vụ củ a sở Tà o
chính.

Tên đầ u sỏ bọ n giặ c ở Hả i Dương là Nguyễn Vă n Thao bị xử chém. Thao, trướ c đâ y, tự

xưng là Hữ u quâ n chá nh tướ ng, đi cướ p bó c bừ a bã i, chố ng cự lạ i quan quâ n. Đến đâ y
lạ i tụ họ p đồ đả ng đi cướ p đoạ t. Viên bộ biền bị cá ch chứ c là Vũ Đình Thanh dò bắ t
đượ c luô n vớ i 7 tên đồ đả ng nữ a, đều sai đem giết cả . Thanh đượ c khai phụ c là m Suấ t
độ i, thưở ng cho ngườ i đi bá o và nhữ ng ngườ i cù ng đi bắ t 200 quan tiền.

Khô ng bao lâ u, tỉnh Hà Nộ i kế tiếp bắ t đượ c tên can phạ m trố n đi, nguỵ xưng là Bả o
cô ng, tên là Nguyễn Đứ c Hoà nh. Vua sai trị bằ ng cự c hình. Thưở ng cho ngườ i đi bá o và
biền binh 100 quan tiền ; cá c bộ biền là bọ n Lâ m Quang Hoà nh đượ c thưở ng cả thả y 18
đồ ng tiền Phi long hạ ng lớ n, mỗ i ngườ i đượ c kỷ lụ c 2 thứ .
Đổ i hai phủ Trấ n Tĩnh và Lạ c Biên lệ thuộ c và o tỉnh Hà Tĩnh. Hai phủ nà y trướ c thuộ c
tỉnh Nghệ An, vì đấ t ở liền vớ i địa hạ t Hà Tĩnh, xưa nay có việc trình bá o quan trọ ng gì,
đườ ng đi xa cách. Tổ ng đố c Mai Cô ng Ngô n xin cho lệ thuộ c và o hạ t Hà Tĩnh cho gầ n.
Vua y cho. Phà m có việc gì quan hệ đến tình bá o ở nơi biên giớ i, đượ c do Tổ ng đố c An -
Tĩnh ((1) Nghệ An và Hà Tĩnh.1) điều khiển. Nhưng thổ dâ n ở hai phủ ấ y phầ n nhiều bỏ
đi nơi khá c, chỉ cò n tên trố ng trong sổ mà thô i.

Ngà y Đinh Mù i, tiết Thá nh Đả n (ngà y 23 thá ng 4). Vua mặ c lễ phụ c đem cá c quan đến
là m lễ ở ban thờ Hoà ng khả o (cũ ng giố ng như nghi lễ cung  n điện, nhưng khô ng có vă n
tế).

Ngườ i lĩnh trưng thuế quan ở bến Mễ Sở là Vương Quang Mỹ có đơn kêu xin lĩnh trưng
cả thuế quan ở bến Vị Hoà ng. Bộ Hộ xét ra giá lĩnh trưng cao hơn giá củ a Ngô Trọ ng Phú
lĩnh trưng trướ c hơn 1 000 quan tiền. Bộ Hộ lạ i cho rằ ng : bến Mễ Sở là mạ n trên củ a
sô ng, thuyền buô n phả i do bến Vị Hoà ng thu thuế trướ c, bến Mễ Sở khô ng thu đượ c
nặ ng, nếu khô ng cho lĩnh trưng cả hai bến, sợ sau nà y ngạ ch thuế khô ng khỏ i thiếu hụ t.
Vậ y nghĩ xin cho tên Mỹ đượ c lĩnh trưng cả bến nà y bến kia.

Vua phá n rằ ng : “Thuế quan ở bến Vị Hoà ng đã có Ngô Trọ ng Phú lĩnh trưng từ trướ c,
Vương Quang Mỹ nguyên là ngườ i lĩnh trưng ở bến Mễ Sở , lạ i dá m có ý lĩnh trưng tranh,
nếu vì giá cao mà cho nó đượ c lĩnh trưng cả hai bến, thế là so kè mố i lợ i vớ i dâ n, cò n ra
sự thể gì nữ a ! Huố ng chi hai quan thuế ấ y xưa nay vẫ n cho lĩnh trưng riêng, ngạ ch thuế
có để thiếu bao giờ ? Lấ y cớ ấ y mà nó i, chẳ ng qua là con buô n lá u chự c tranh mố i lợ i để
là m kế lũ ng đoạ n mà thô i. Bộ thầ n mà lạ i bênh vự c cho nó , ta khô ng cho là phả i, khô ng
chuẩ n y cho”.

Định lạ i thể lệ là m sổ lương bổ ng củ a Tô n nhâ n phủ : Từ nay trở đi, đến kỳ 3 nă m là m sổ

lương bổ ng củ a Tô n nhâ n phủ , chứ c tư giá o trong cá c hệ xét xem nhữ ng nam, phụ , lã o,
ấ u trong hệ mình, ngườ i nà o đã đến niên lệ đượ c chi lương, đều phả i là m danh sá ch do
Tô n nhâ n phủ họ p lạ i là m danh sá ch tâ u lên ; cò n nhữ ng ngườ i trong cá c hệ có là m quan
chứ c, là m hộ vệ, là m từ tế, hoặ c và o họ c nhà Quố c tử giá m cho đến nhữ ng ngườ i khô ng
có cô ng việc gì, đã có sổ ngạ ch và o kỳ thá ng 4, thì khô ng phả i họ p là m danh sá ch nữ a. Lệ
nà y bắ t đầ u từ nă m nay.

Cấ p thêm tiền lương cho cá c thợ ở cá c sở là m việc xây lă ng : cứ theo cô ng việc là m khó
hay dễ, nhiều hay ít để là m mứ c. Đến khi là m xong việc xâ y lă ng, lạ i chi theo lệ cũ .

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển VIII

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a hạ , thá ng 5. Mở rộ ng ơn đố i vớ i họ Hồ ở

quê ngoạ i. Dụ rằ ng : “Từ đờ i xưa cá c bậ c vua hiền, kính sù ng việc lấ y đạ o hiếu trị nướ c,
hậ u đã i vớ i nơi nguồ n Phướ c sinh ra, điển chương cò n lạ i rõ rà ng. Kính nghĩ : Uy
nghiêm tướ ng quâ n Thượ ng hộ quâ n Thố ng chế Hồ Vă n Bô i xưa, là bậ c cô ng thầ n, giú p
đỡ trong buổ i trung hưng, cô ng nghiệp chép trong sử sá ch, sinh ra Hoà ng tỉ, Nhâ n
hoà ng hậ u ta, giú p bả o ngườ i sau, điềm là nh chung đú c, mở mang rộ ng lớ n, Phướ c để
dà i lâ u. Ta tham khả o điển lệ ngà y xưa, nố i theo quy mô ngườ i trướ c, gia tặ ng là m Đặ c
tiến Trá ng vũ tướ ng quâ n, Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự , Thá i bả o,
thuỵ là Trung Dũ ng, phong là Phướ c quố c cô ng ; chính thấ t họ Hoà ng, phong là nhấ t
phẩ m Phướ c quố c phu nhâ n, thuỵ là ý Thuậ n".

Trướ c ngà y là m lễ truy tặ ng, đem việc nà y kính cá o điện Vĩnh Tư. Sai bộ Lễ là m thầ n
chủ . Đến ngà y là m lễ, sai quan đến tuyên đọ c bả n sắ c tặ ng phong, đề thầ n chủ , phầ n
hoà ng((1) Ngườ i chết đượ c phong tặ ng thì lấ y tờ giấ y và ng sao đú ng như lờ i trong sắ c
phong, khi là m lễ, đem bả n giấ y và ng sao sắ c ấ y đố t đi, gọ i là “phầ n hoà ng”. Cò n bả n
chính sắ c phong thì để thờ .1), là m lễ yên vị. Dự ng đền thờ riêng (5 gian) ở là ng Xuâ n
Hoà . ở Kinh và ở quê đều là m nhà thờ (3 gian).
Lạ i truy tặ ng : tiên tổ là m Minh nghĩa Đô uý chư quâ n quả n cơ, thuỵ là Đoan Hậ u, chính
thấ t là m Cung nhâ n, thuỵ là Lương Thụ c ; Cao tổ ((2) Kỵ ngoạ i Thiệu Trị.2) là m Minh
nghĩa Đô uý, Tinh binh Phó vệ uý, Linh Chiểu tử , thuỵ là Lượ ng Trự c, chính thấ t là m
Cung nhâ n, thuỵ là Gia Thậ n ; tằ ng tổ ((1) Cụ ngoạ i Thiệu Trị.1) là m Anh dũ ng tướ ng
quâ n, Cấ m binh Vệ uý, Tậ p Phướ c bá , thuỵ là Cẩ n ý, chính thấ t là m Thụ c nhâ n, thuỵ là
Ô n Tĩnh ; tổ ((2) Ô ng ngoạ i Thiệu Trị.2) là Hồ Vă n Lã ng là m Nghiêm vũ tướ ng quâ n, Cấ m
binh Thố ng chế, Long Khá nh hầ u, thuỵ là Đô Chấ t, chính thấ t là họ Đỗ là m Nhị phẩ m
phu nhâ n, thuỵ là Nhu Mẫ u, ấ m thụ cho bố n ngườ i họ gầ n là m Độ i trưở ng, trô ng coi cá c
đền thờ . Tha thuế đinh cho ngườ i là ng ấ y trong 30 nă m, thuế điền thổ trong 3 nă m, bắ t
đầ u từ sang nă m [1842]. Cá c â n điển khá c cũ ng giố ng như họ Trầ n ở Vă n Xá .

Lạ i vì cớ họ Hồ từ bố n đờ i trở về trướ c, thế thứ các đờ i, tên huý và tên tự là gì, khô ng
cò n gia phả , nên khô ng biết rõ . Truyền cho quan tỉnh Biên Hoà điều tra tâ u lên.

(Phướ c quố c cô ng, ngườ i huyện Bình An, tỉnh Biên Hoà . Buổ i đầ u trung hưng, có cô ng
theo Gia Long sang Vọ ng Cá c ; sau khi lấ y lạ i đượ c Gia Định, thườ ng theo đi đá nh dẹp,
đượ c bổ là m thuộ c nộ i Cai độ i. Nă m Gia Long thứ nhấ t [1802], thă ng là m Vệ uý vệ Tả
nhấ t, quâ n Thị trung, rồ i lên chứ c thuộ c nộ i Chưở ng cơ. Nă m thứ 3 [1804] vì tuổ i già ,
xin về hưu, đượ c ban cho mũ á o, rồ i chết. Nă m đầ u Minh Mệnh [1820] có Chiếu chỉ cấ p
tiền và thó c cho ngườ i nhà . Nă m thứ 7 [1826] truy tặ ng là m Nghiêm uy tướ ng quâ n,
Thượ ng hộ quâ n Thố ng chế. Có 2 ngườ i con là Lưu và Thậ p. Lưu đượ c gia ơn tậ p ấ m
là m chứ c Kỵ uý, rồ i là m đến chứ c Tiền phong dinh Thố ng chế ; Thậ p là m đến chứ c Vệ
uý, sung Nhấ t đẳ ng thị vệ (đến nă m Thiệu Trị thứ 2 [1842] đượ c thă ng là m thự Chưở ng
vệ). Sau cả hai ngườ i đều lấ y nguyên hà m và o dự ban chầ u. Đền thờ trướ c gọ i là “Hồ tộ c
từ ”, đến nă m Tự Đứ c thứ 5 [1852] đổ i là m “Dụ trạ ch từ ”).

Sắ c cho bộ Hình rằ ng : Phà m nhữ ng ngườ i phạ m tộ i vì việc quan đã đượ c tha là m lính
gắ ng sứ c chuộ c tộ i, giao cho cá c tỉnh sai phá i, đều đượ c hằ ng thá ng cấ p cho 1 quan tiền,
1 phương gạ o, định là m lệ.
Ngà y Đinh Tỵ , chữ a nhà thờ điện Thuỵ Thá nh và cử a lầ u Minh Thà nh. Sai Thố ng chế Lê
Vă n Thả o tiếp tụ c trô ng coi việc là m.

Đổ i lạ i tên cử a Phong Cô ng ở Thế miếu là cử a Sù ng Cô ng (vì trá nh tên thuỵ củ a tiên đế)
((3) Tên thuỵ củ a Minh Mệnh là … Hậ u trạ ch Phong cô ng Nhâ n hoà ng đế.3).

Bà n cô ng việc là m lễ Ninh lă ng. Vua dụ bộ Lễ rằ ng : “Ta xem nghi thứ c về việc để tang
trong điển lệ nhà Thanh, thì cá c nha trong sá u bộ đều có bả n tâ u cả , khô ng nhữ ng riêng
bộ Lễ mà thô i. Vì rằ ng điển lễ long trọ ng, tiết mụ c rấ t nhiều, bộ Lễ là m lấ y mộ t mình, tấ t
có chỗ thiếu só t. Song, cô ng việc tuy chia cho cá c ty, nhưng chuyên trá ch vẫ n ở bộ Lễ. Từ
nay cho đến kỳ là m lễ Ninh lă ng cù ng là cô ng việc trong ba nă m, hết thả y cá c lễ to như :
tế điện, tế ngu, tế phụ , tế tườ ng, tế đà m, bề tô i trong bộ phả i nên tra cứ u điển lệ, dự bà n
định trướ c, kê rõ thứ tự , tâ u xin thi hà nh. Sau khi đượ c Chỉ chuẩ n y, do cá c quan có
trá ch nhiệm đều phả i chiếu theo cô ng việc củ a mình, theo từ ng khoả n sử a là m cho
chỉnh đố n, để đượ c hết thả y thoả đá ng.

Vua lạ i bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế và Phạ m Hữ u Tâ m rằ ng : “Đến ngà y là m lễ Ninh

lă ng, thuỷ bộ hai đườ ng, nên dù ng số quâ n lính bao nhiêu ngườ i ?. Tâ m thưa : “Phả i cầ n
đến 10.000 ngườ i mớ i đủ ”. Vua phá n : “Khô ng ngạ i gì khô ng đủ 10.000 quâ n, chỉ ngạ i về
hiệu lệnh đượ c chỉnh tề, nhấ t trí là khó thô i. Khi đi, khi nghỉ, ngà y đêm có chừ ng mự c,
hà ng ngũ quâ n độ i, trướ c sau, có thứ tự ; đi đứ ng phả i đều nhau, trô ng nghe phả i nhấ t
trí. Hai khanh nên sứ c cho cá c dinh vệ cá c quâ n dà n bà y các hiệu thuyền, dự bị luyện tậ p
trướ c độ mộ t hai lầ n để cho ngườ i nà o cũ ng đều thạ o thuộ c, rồ i ta sẽ thâ n đến xem xét
đó . Chứ c Tổ ng hộ Chá nh, Phó sứ phả i dù ng cá c đạ i thầ n vă n võ để là m. Ta muố n dù ng
Tổ ng đố c tỉnh Nghệ An là Mai Cô ng Ngô n, có ngườ i nà o thay cho Ngô n ở Nghệ An đượ c
khô ng ?”. Tâ m thưa : “Đề đố c Nguyễn Cử u Đứ c có thể thay đượ c”. Trương Đă ng Quế
tâ u : “Đứ c là ngườ i tâ n tiến, sợ khô ng đương nổ i cá i trá ch nhiệm nặ ng nề là m chủ mộ t
địa phương ấ y, chỉ cho quyền hạ n trong mộ t, hai thá ng thì đượ c”. Vua phá n : “Để ta nghĩ
lạ i xem thế nà o”.
Đổ ng lý đạ i thầ n Hà Duy Phiên tâ u rằ ng : “Cô ng việc là m sơn lă ng hiện nay sắ p xong, xin
chỉ lưu lạ i số tiền binh độ trên dướ i 1.000 - 2.000 ngườ i, cò n thì đều cho về nguyên ngũ
nghỉ ngơi, để dưỡ ng sứ c cho binh lính”. Vua y theo.

Nhâ n thể, vua lạ i hỏ i bộ Cô ng rằ ng : “Từ trướ c đến giờ , sở là m việc xâ y sơn lă ng, cá c vậ t
liệu cầ n dù ng, do bộ tư đi cho cá c tỉnh nộ p, thì tỉnh nà o cung ứ ng nhiều nhấ t ?”. Nguyễn
Trung Mậ u thưa rằ ng : “Vô i đá củ a tỉnh Quả ng Nam, đinh sắ t củ a tỉnh Nghệ An số đã ít
mà đườ ng lạ i gầ n. Duy có các thứ đá củ a tỉnh Thanh Hoá , gạ ch bá t củ a tỉnh Bắ c Ninh, hai
thứ ấ y chấ t đã nặ ng mà số lạ i nhiều. Tỉnh thầ n hai tỉnh ấ y tiếp đượ c tờ tư là cung ứ ng đủ
số , rấ t đắ c lự c.

Vua phá n rằ ng : “Tô n Thấ t Lang là hạ ng thâ n thầ n, Nguyễn Đă ng Giai là nhà nố i đờ i là m
quan, lạ i khô ng hết sứ c và o việc nà y thì cò n hết sứ c và o việc gì nữ a ?”. Vua truyền dụ
khen thưở ng, mỗ i viên đượ c thă ng 1 cấ p. Cò n các binh lính và thợ là m củ a tỉnh ấ y theo
là m việc, do bộ xét rõ , lượ ng ban thưở ng cho, để đều đượ c thấ m nhuầ n ơn huệ.

Mậ u lạ i tâ u rằ ng : “Tỉnh Thanh lấ y đá là m bia. Khiêng đi giẫ m xéo lên ruộ ng lú a, nhiều

chỗ bị tổ n hạ i, xin cấ p tiền cho nhữ ng ruộ ng lú a bị tổ n hạ i ấ y”. Vua phá n rằ ng : “Là m hạ i
lú a, xin tiền đền, Tử Cao ngà y xưa cho là phả i mua đườ ng mà khô ng đền mã i thế đượ c.
Tử Cao là mộ t chứ c ấ p tể, có thể nó i thế đượ c, chứ triều đình đố i vớ i dâ n, cò n ngạ i tiếc
gì ; khô ng bị tổ n hạ i, cò n muố n cho đượ c thêm, huố ng chi lạ i bị tổ n hạ i ư !”. Truyền cho
tính thà nh mẫ u, cấ p tiền đền, mỗ i mẫ u là 20 quan tiền, sà o và thướ c cũ ng theo giá ấ y.

Tỉnh Cao Bằ ng dâ ng ấ n đồ ng vuô ng về thờ i cổ (dâ n trong hạ t Cao Bằ ng đà o đượ c, ấ n có

khắ c chữ : “Nam châ u thủ ngữ kinh lượ c sứ ”((1) Chứ c Thủ ngữ kinh lượ c sứ ở Nam
Châ u.1) (ở đằ ng lưng có khắ c chữ “Hồ ng Đứ c niên tạ o”((2) Là m nă m Hồ ng
Đứ c (1470 - 1497), mộ t niên hiệu củ a Lê Thá nh Tô ng (1460 - 1497).2) . Vua
sai để và o Nộ i cá c (trong sá ch Thiên nam dư hạ lụ c chép : chữ thủ ngữ kinh lượ c sứ ở
châ u : chá nh lụ c phẩ m).

Sử a cá c kho Quả ng Thỉnh và Quả ng Tích.

Tiết Đoan dương((3) Tết mồ ng 5 thá ng 5 (â m lịch).3), vua mặ c lễ phụ c đến cá o yết điện
Hiếu Tư. Là m lễ xong, đổ i mặ c á o thườ ng, đến cung Từ Thọ , là m lễ chà o theo như ngườ i
thườ ng trong nhà .

Trướ c đâ y, bộ Lễ là m tậ p tâ u lên, bà n về hai ngà y tiết Đoan dương và Vạ n thọ nă m ấ y.

Hai ngà y chính tiết thì ở Kinh đều đặ t nghi lễ đạ i triều ở điện Thá i Hoà , hoà ng thâ n và
tră m quan đều đứ ng và o ban ở sâ n điện, dâ ng biểu chú c mừ ng. Cá c quan địa phương ở
bên ngoà i đều theo ban, đứ ng chầ u ở hà nh cung.

Vua phá n rằ ng : “Đoan dương và Vạ n thọ đều là tiết lớ n trong mộ t nă m, tỏ lờ i chú c

mừ ng, đều bở i lò ng thà nh củ a tô i con. Nhưng vì ta đang có tang, ngà y hô m ấ y ta thâ n
đến là m lễ trướ c ban thờ Hoà ng khả o, thương khó c khô ng ngớ t, mà lạ i lấ y ngà y ấy đặ t
ban chầ u, chú c mừ ng, so vớ i tình và lễ, trong lò ng cả m thấ y khô ng yên. Huố ng chi trong
ba nă m, việc nhậ n lễ mừ ng ở chính điện, đã chuẩ n cho miễn cả. Nay bộ thầ n lạ i nó i đến
việc là m lễ chú c mừ ng, sao lạ i bày vẽ cho thêm rườ m rà mộ t tầ ng nữ a ! Kể ra, lễ quý ở
thoả đá ng lò ng ngườ i, khô ng cầ n bà y đặ t hã o. Nă m nay, chính ngà y tiết Đoan dương và
mộ t ngà y trướ c chính nhậ t tiết Vạ n thọ , ở trên kỳ đài trong Kinh đều treo cờ và ng, cá c
quan viên lớ n nhỏ chầ u hầ u ; ở bên ngoà i, từ cá c quan địa phương đến cá c thuộ c viên
vă n võ là m việc ở cô ng đườ ng đều mặ c cá t phụ c. Cò n như việc dâ ng biểu mừ ng, bắ n
sú ng mừ ng và việc cá c quan địa phương ở ngoà i đứ ng chầ u theo ban đều bã i hết".

Gọ i binh lính trong ba vệ ở Nghệ An và Hà Tĩnh về Kinh. Bộ tâ u rằ ng : “Ngà y đạ i lễ Ninh

lă ng sắ p đến, xin chướ c lượ ng cho gọ i binh lính củ a cá c tỉnh từ Thanh, Nghệ trở ra Bắ c
và o Kinh để chuẩ n bị việc tang” ((1) Bấy giờ đang chuẩ n bị là m lễ an tá ng (thờ i phong
kiến gọ i là Ninh lă ng) Minh Mệnh.1).

Vua phá n rằ ng : “Tỉnh Thanh đương bị kém đó i, mà Bắ c Kỳ thì đườ ng xa, khô ng nỡ để
cho họ lặ n lộ i khó nhọ c. Duy có Nghệ An và Hà Tĩnh tiếp giá p vớ i Bắ c Trự c kỳ ((2) Bắ c
Trự c kỳ : tứ c là Quả ng Bình và Quả ng Trị.2), đườ ng cò n hơi gầ n. Vậ y, nên lấ y 2 vệ ở
Nghệ An, 1 vệ ở Hà Tĩnh về Kinh, do bộ tuỳ tiện sai phá i. Khi đến Kinh rồ i, cho họ nghỉ
ngơi 5 ngà y, thưở ng cho mỗ i ngườ i tiền và lương bổ ng 1 thá ng, rồ i phá i đi đến sở là m
việc xây lă ng, sử a sang đườ ng sá .

Xâ y thà nh tỉnh Bắc Ninh. Thưở ng cho Hộ đố c là Nguyễn Đă ng Giai đượ c thă ng 1 cấ p.

Nhắ c lạ i việc cấ m các quan trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh nhậ n quà biếu. Dụ rằ ng : “Trướ c
đâ y, Tam đẳ ng thị vệ là Hồ Đắ c Huyên, Ngũ đẳ ng thị vệ là Nguyễn Hữ u Vă n, Hộ ty Chủ
sự là Nguyễn Thừ a Lợ i và Lạ i ty Tư vụ Lê Đình Huy, mang ấ n chiếu đi các nơi, coi
thườ ng phá p luậ t, xoay tính việc riêng, lấ y nhiều quà biếu củ a cá c địa phương. Đã giao
cho bộ Hình bà n xét xử á n, tuỳ theo số tang vậ t nhiều ít mà phâ n biệt bắ t tộ i : phạ t
trượ ng, cách chứ c hoặ c đó ng gô ng đem bêu. Địa phương nà o cho quà riêng, cù ng là hai
đườ ng quan ở hai bộ phá i uỷ ngườ i đi khô ng cẩ n thậ n và thị vệ, quả n viên, đều đã
truyền Chỉ quở trá ch cả rồ i. Song ta cò n nghĩ rằ ng cá c quan viên trong Kinh và ngoà i các
tỉnh lén lú t đưa quà biếu nhau, đã từ ng vỡ chuyện. Đượ c Thá nh chỉ dạ y bả o khuyên ră n,
chu tấ t â n cầ n biết là nhườ ng nà o ! Cá c quan ở địa phương phả i nên kính cẩ n tuâ n theo,
khô ng xao lã ng mớ i phả i. Thế mà ngà y nay hã y cò n phá t ra á n ấ y, có lẽ lâ u ngà y lạ i quên
đi chă ng ? Kể ra, cá c đạ i thầ n ở địa phương, nhậ n sự ký thá c củ a triều đình, mà đố i vớ i
nhâ n viên ở Kinh phá i ra, lạ i là m chuyên mua chuộ c lấ y lò ng như thế, nếu khô ng phả i là
có tình riêng nhờ cậ y, thì hà tấ t phả i là m việc đú t ló t ngầ m cho hạ i đến lẽ cô ng ? Từ nay
trở đi, nhữ ng quan viên nà o do Kinh phá i ra, thì cá c quan ở bên ngoà i khô ng đượ c đưa
quà biếu riêng, nếu có ngườ i tố giá c ra, tấ t bị bộ Lạ i bà n xét trị tộ i”.

Tiết Vạ n thọ (ngà y 11, thá ng ấ y). Trướ c ngà y là m lễ 2 ngà y, vua mặ c thườ ng phụ c đến
chà o cung Từ Thọ . Ngà y hô m sau, mặ c lễ phụ c, đến là m lễ ở điện Hiếu Tư. Sai hoà ng tử
mặ c á o mã ng phụ c đến là m lễ ở điện Vĩnh Tư.

Vua đã có dụ cho miễn việc chú c mừ ng ở ngoạ i đình, nên cá c quan khô ng ai dá m tâ u lạ i
nữ a. Duy có cá c hoà ng tử và hoà ng thâ n cù ng nhau tâ u xin đượ c mặ c mũ á o là m lễ
mừ ng như lễ củ a ngườ i trong nhà để giã i tỏ lò ng hiếu kính. Vua cũ ng khướ c đi, khô ng
nhậ n.
Dụ rằ ng : “Ta khô ng phả i là có ý mua danh, mà là m mấ t lò ng thà nh kính củ a ngườ i. Chỉ
vì ta đương có tang, trong lò ng thương xó t vô cù ng, lạ i gặ p ngà y sinh củ a ta, cô ng lao
cha mẹ khó nhọ c, cà ng thương nhớ bộ i phầ n. Thá i Tô ng nhà Đườ ng đã là m đến Thiên tử
là bậ c rấ t sang cò n than rằ ng : “Cầ u như Tử Lộ đi độ i gạ o về nuô i cha mẹ mà khô ng đượ c
!”. Đó thự c là câ u nó i đứ t ruộ t củ a ngườ i con hiếu, đú ng lắ m khô ng sai ! Ta đã lấy lễ mà
dẹp tình riêng, tạ m đổ i á o mặ c, thể theo lò ng củ a tô i con để thoả nỗ i vui chung ; đố i vớ i
lễ như thế, đã là đủ rồ i, hà tấ t phả i bà y đặ t thêm ra là m gì ?”.

Đến ngà y chính nhậ t, vua ngự ra điện Vă n Minh, hoà ng thâ n và đình thầ n đều mặ c á o
đẹp và o là m lễ. Vua cho ngồ i, ban nướ c chè. Thưở ng cho ngọ c đeo, kim tiền và ngâ n tiền
có thứ bậ c.

Chiều hô m ấy, trờ i mưa. Vua rấ t mừ ng, bả o thị thầ n rằ ng : “Lệ cũ củ a bả n triều, phà m
gặ p tiết Vạ n thọ , ở trong cung đặ t đà n cú ng vọ ng trờ i đấ t, để tỏ lò ng thà nh kính, lấ y
nghĩa rằ ng cha là trờ i, mẹ là đấ t, thiên tử vâ ng chịu mệnh lớ n ban cho, để trị yên muô n
nướ c. Gặ p ngà y sinh củ a mình, phả i cá o yết trờ i đấ t, lễ nên như thế. Hoà ng khả o ta trị vì
21 nă m, phà m gặ p ngà y Thá nh đả n, trướ c mộ t ngà y, là m lễ tế trờ i hết lò ng thâ n kính.
Trờ i ban Phướ c cho, thườ ng đượ c mưa xuố ng thuậ n thờ i : hoặ c mưa xuố ng trướ c khi
là m lễ, hoặ c mưa sau khi lễ đã hoà n thà nh, cả m cá ch ứ ng hiện, ai cũ ng nghe thấ y cả . Ta
nố i giữ nghiệp lớ n, tuâ n theo nếp xưa, trướ c ngà y lễ Vạ n thọ , kính đặ t đà n tế, bà y đủ
nghi vậ t, mặ c á o cổ n, độ i mũ miện, lên dâ ng hương, đặ t đồ ngọ c lụ a để tế. Trên nhờ lò ng
trờ i yêu mến ban Phướ c, việc là m lễ xong thì trậ n mưa thuậ n trờ i đổ xuố ng. Hỏ i ra bên
ngoà i dâ n gian, lú a mạ tươi tố t. Dù rằ ng ngà y sinh nhậ t củ a ta, chố n điện đình vui mừ ng,
có vui bằ ng đượ c trờ i ban cho mộ t trậ n mưa, nhâ n dâ n đều ca há t ngoà i đườ ng, nhả y
mú a trong ngõ khô ng ? Ta xiết bao cả m tạ , hết lò ng kính sợ ”.

Kinh doã n là bọ n Phạ m Khô i dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Từ thá ng 4 đến giờ , đượ c ba trậ n mưa
to, đương buổ i nó ng dữ , ngườ i và muô n vậ t đều thỏ a thích, thự c là lâ u nay ít có ”.

Vua phê và o tờ sớ rằ ng : “Từ mù a xuâ n, mù a hạ đến giờ , Nhà nướ c bố n lầ n ban ơn cho
dâ n, chưa bằ ng trờ i cho mấ y trậ n mưa, đồ ng ruộ ng đượ c mù a, ta rấ t mừ ng cho nhâ n
dâ n. Duy có việc mong mưa, mừ ng mưa, là tấ m lò ng thà nh thự c củ a ta thương dâ n,
khô ng dá m tự khoe khoang về việc ấ y. Lũ các ngươi khô ng nên đưa ra nhữ ng câ u quá
êm tai, chỉ là m ngườ i cườ i là kẻ nịnh hó t”.

Ngà y Bính Dầ n, sai Kinh doã n là m thay lễ cà y ruộ ng tịch điền. Có đặ t cá c đồ nhã nhạ c
nhưng khô ng tấ u nhạ c.

Ngà y Tâ n Mù i, là m lễ cá o yết lă ng Trườ ng Cơ ((1) Lă ng củ a Thá i tổ Gia dụ Hoà ng đế

Nguyễn Hoà ng.1). Vua dụ Nộ i các rằ ng : “Ta mớ i nố i nghiệp lớ n, đã thâ n đến cá c miếu
dâ ng hương, dâ ng rượ u, nhâ n thể lạ i nhớ đến cô ng đứ c tiên tổ , dự ng mở nướ c nhà , lò ng
kính mộ khô ng thể nguô i đượ c. Nên chọ n ngà y tố t, là m lễ cá o yết, để tỏ lò ng hiếu".
Trướ c mộ t ngà y, xa giá do đườ ng thuỷ khở i hà nh, tiện đườ ng vua đến xem cô ng việc
xâ y lă ng ở Hiếu Sơn. Vua bả o quầ n thầ n rằ ng : “Lă ng tẩ m củ a cá c triều đạ i trướ c, chưa
triều đạ i nà o có mẫ u xâ y đẹp như thế nà y ! Khi cò n sinh thờ i Tiên đế, chắ t chiu việc
dù ng tiền củ a, dù vậ t nhỏ như mộ t viên ngó i, cũ ng chưa từ ng bỏ phí. Kể ra, kiệm ướ c là
mộ t đứ c tố t. Trong truyện có nó i rằ ng : “Tiên quâ n ngà y xưa vố n có đứ c kiệm ướ c, nay
khô ng nên đưa dầ n đến sự xa xỉ”. Khô ng phả i là ta khô ng nghĩ đến câ u đó , chỉ vì tố ng
chung là việc lớ n, lễ phả i nên hậ u, cho nên ta khô ng dá m lấ y cả thiên hạ mà sẻn tiếc vớ i
bề thâ n. Tấ m lò ng ấ y chắ c anh linh củ a Tiên đế ở trên trờ i cũ ng thô ng cả m mà soi xét
cho”. Rồ i vua khó c lên nứ c nở , ai cũ ng chả y nướ c mắ t.

Vua lạ i cho rằ ng cô ng việc xây lă ng đã sắ p xong, thưở ng cho cá c viên đổ ng lý ngâ n tiền
Song long có thứ bậ c. Các binh lính và thợ là m đượ c thưở ng chung 3.000 quan tiền. Lạ i
thưở ng thêm cho thợ là m đá 100 quan tiền.

Ngà y hô m ấ y, vua nghỉ lạ i ở hà nh cung An Bằ ng. Đến ngà y là m lễ cá o yết lă ng Trườ ng

Cơ, lễ xong, thưở ng cho các quan và binh lính theo hầ u 1.000 quan tiền.

Xa giá trở về, ngự thuyền Yêu Nguyệt, xem đá nh cá ở sô ng Hương. Hộ đá nh cá là Trầ n
Cô ng Phướ c, thị vệ là Dương Đứ c Thô ng ngầ m thả cá sẵ n mà đá nh lướ i, khi cấ t lướ i thì
cá nhả y lên lao xao. Vua biết là giả dố i, bả o thị thầ n rằ ng : “[Ngà y xưa], ngườ i coi ao thả
cá , đá nh lừ a Tử Sả n ở chỗ khô ng trô ng thấ y ; [ngà y nay] hộ đá nh cá , ú p cá sẵ n, đá nh lừ a
ta ở chỗ ta chính mắ t trô ng thấ y. Ta xem việc đá nh cá , đủ biết bọ n nịnh thầ n là đá ng
ghét. Nên là m thơ để ghi nhớ ”. (Trong thơ có câ u : “Ngư tiểu, tu trừ ng viễn hã nh thầ n”
, nghĩa là : cá tuy là vậ t nhỏ , ta cũ ng nên đề phò ng, xa kẻ nịnh thầ n). Bọ n Phướ c bị phạ t
mỗ i ngườ i 40 cô n, đó ng gô ng đưa về bộ , rồ i đượ c tha. Phướ c phá t đi khổ sai ở vệ Long
thuyền, Thô ng phá t phố i là m lính ở viện Thượ ng trà .

Ngà y Bính Tý, là ngà y kỵ ở điện Vĩnh Tư ((2) Điện thờ Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u, mẹ
Thiệu Trị.2). Vua thâ n đến là m lễ.

Tuầ n phủ Ninh Bình Trầ n Vă n Trung, dâ ng sớ tâ u xin : “Phà m nhữ ng thó c thuế cho
đượ c chiết can nộ p bằ ng tiền, thì chỉ nă m ấ y vụ ấ y, cù ng là cá c thá ng tụ c thu về sau mớ i
đượ c nộ p bằ ng tiền thô i, cò n từ sau thá ng ấ y trở đi, đều theo ngạ ch thuế phả i nộ p bằ ng
hạ ng gì thu hạ ng ấ y”.

Vua giao xuố ng cho bộ Hộ bà n, đều cho rằ ng : có ruộ ng thì phả i nộ p tô , là lẽ thườ ng xưa
nay. Lâ u nay hoặ c vì kho chứ a đã đầ y, hoặ c vì giá gạ o cao vọ t, cho dâ n đượ c chiết can
nộ p bằ ng tiền, là bở i triều đình có lò ng rấ t yêu dâ n mọ n, cho nên đặ t ra phép giả n dị cho
dâ n đượ c tiện, đượ c thừ a thó c ă n, bả n tâ m khô ng có sự so kè gì cả . Nghĩ xin từ nay trở
đi, ngườ i nà o đượ c chiết can nộ p bằ ng tiền, mà đến cuố i nă m ấ y chưa nộ p hết, đến nă m
sau mớ i nộ p, thì khô ng cứ vụ nà o thá ng nà o, đều đượ c theo đú ng giá cũ chiết can nộ p
bằ ng tiền, nếu có ngườ i nà o muố n nộ p bằ ng thó c cũ ng cho. Vua y theo.

Xuố ng dụ nhắ c lạ i cho hai tỉnh Sơn Tâ y và Tuyên Quang về việc phả i nghiêm ngặ t lù ng
bắ t nhữ ng tên tù phạ m lẩ n trố n. Kẻ đầ u mụ c bọ n giặ c Sơn Tâ y là bọ n Nguyễn Vă n Nhà n
và Nguyễn Vă n Thạ ch nhờ nơi rừ ng rậ m là m chỗ trố n ẩ n, thườ ng ra và o thì thọ t ở mạ n
Lâ m Thao, Đoan Hù ng. Viên bộ biền tỉnh Sơn Tâ y là Trầ n Hưng Biểu đi lù ng bắ t, gặ p bọ n
giặ c. Bị bọ n giặ c nấ p trong bụ i rậ m, bắ n tên nỏ có thuố c độ c, bọ n biền binh có ngườ i bị
thương hoặ c chết. Tỉnh thầ n rú t Biểu về tỉnh, cho Hiệp quả n Phan Vă n Yết đến thay.
Việc đến tai vua, Biểu bị giá ng cấ p. Phá i thêm Lã nh binh Trầ n Vă n Luậ n đố c quâ n truy
nã . Lạ i cho rằ ng Nhà n và Thạ ch thườ ng liên lạ c vớ i bọ n đầ u đả ng giặ c đương trố n là
Nô ng Quả ng Khả i và Nô ng Thạ c, tên tẩ m thuố c độ c ấ y tấ t do tỉnh Tuyên đưa đến.
Truyền dụ cho bọ n Nguyễn Cô ng Hoá n và Trầ n Ngọ c Lâ m hộ i quâ n, nã bắ t, để tuyệt hết
mầ m á c. Nếu khô ng bắ t đượ c hai tên giặ c ấy, thì sẽ trá ch cứ và o quan hai tỉnh ấ y (sau
cha con Hưng Biểu đều bị bọ n giặ c giết cả ).

Nguyễn Tiến Lâ m và Bù i Cô ng Huyên đá nh giặ c ở ỷ La (tụ c gọ i là Vũ ng Biệt). Bọ n đầ u sỏ

củ a giặ c là Lâ m Sâ m giữ huyện lỵ Trà Vinh, Trầ n Hồ ng (ngườ i phủ Lạ c Hoá , là gia nhâ n
củ a Trầ n Vă n Thuỵ trướ c) giữ đấ t ỷ La, cá ch nhau chừ ng hơn 2 dặ m đườ ng, số đồ đả ng
đến và i nghìn, kéo bè viện trợ lẫ n nhau. Trầ n Hồ ng là tay kiệt hiệt hơn cả . Tiến Lâ m và
Cô ng Huyên dò biết tin, mớ i chia binh là m hai đạ o, đá nh đấ t ỷ la trướ c, bắ n chết đượ c
và i chụ c đứ a. Trầ n Hồ ng bỏ đồ n chạ y, quan quâ n đố t gầ n hết cả nhà ở và kho chứ a củ a
giặ c. Thự Phó quả n cơ Nguyễn Vă n Trang lạ i bị giặ c bắ n chết. Vì ngà y đã tố i, phả i tạ m
đó ng quâ n lạ i.

Vua quở rằ ng : “Sà o huyệt củ a bọ n giặ c đã đố t chá y hết rồ i, sao khô ng thừ a thắ ng, đá nh
thẳ ng và o huyện Trà Vinh, lạ i lui quâ n về, để cho bọ n giặ c có thì giờ nhà n rỗ i, thì đến
ngà y nà o mớ i xong đượ c việc ? Vả lạ i, chỗ bọ n giặ c ở , ba mặ t đều có dò ng nướ c ngă n cả n
khô ng có lố i trố n thoá t đượ c. Trướ c đâ y, vì Bù i Cô ng Huyên lầ n lữ a khô ng đá nh ngay,
đến nỗ i bọ n giặ c ngà y cà ng ngô ng cồ ng. Nguyễn Tiến Lâ m đem quâ n tinh nhuệ đến, sao
cũ ng đó ng quâ n lạ i, tự giữ lấ y mình, thì xưa nay vẫ n có tiếng là ngườ i dũ ng cả m, biến đi
đâ u mấ t rồ i ? Cứ theo như phá i viên Lê Châ n về tâ u, thì mỗ i khi Nguyễn Tiến Lâ m muố n
thừ a thế tiến đá nh, nhưng thườ ng bị Bù i Cô ng Huyên ngă n trở , đến nỗ i lâ u ngà y mà
khô ng là m đượ c cô ng trạ ng gì ! Vả lạ i Tiến Lâ m là mộ t đạ i viên ở Kinh phá i ra, Cô ng
Huyên hễ là m việc gì cũ ng phả i họ p bà n cho đượ c xá c đá ng, chứ sao chính mình hèn
nhá t, lạ i muố n dắ t thêm ngườ i khá c và o để cho có đô i ? Cô ng Huyên phả i giá ng 1 cấ p,
đượ c lưu lạ i là m việc. Cò n Tiến Lâ m cũ ng truyền Chỉ ban quở , cho phép trong mộ t kỳ
hạ n, phả i kích lệ cá c tướ ng sĩ, xét kỹ cơ nghi, chọ n lấ y hơn 1.000 binh dõ ng tinh nhuệ,
giao cho Quả n vệ Nguyễn Vă n Hoà ng và Trương Tiến biệt riêng ra thà nh mộ t đạ o quâ n,
phả i cố sứ c hă ng há i, lậ p cô ng để bá o đá p, triều đình thế nà o cũ ng xét cô ng cho. Ba tên
đầ u sỏ củ a giặ c là Trầ n Hồ ng, Kiên Hồ ng và Lâ m Sâ m, thì bấ t luậ n là quâ n hay dâ n,
ngườ i Kinh hay ngườ i Thổ , ngườ i nà o bắ t số ng đượ c hai tên Hồ ng, mỗ i tên thưở ng cho
300 quan tiền ; bắ t số ng đượ c tên Lâ m Sâ m thưở ng cho 200 quan tiền. Nếu giết chết
đượ c, thì mỗ i tên đượ c thưở ng 100 quan tiền. Ai bắ t hay chém đượ c bọ n đầ u mụ c củ a
giặ c là Kim Hồ ng, Kim Minh, Kim Kết, Sơn Đô , Sơn Sú c, đều đượ c thưở ng 100 quan
tiền".

Sau đó Tiến Lâ m và Cô ng Huyên tâ u rằ ng : “Bọ n thổ phỉ lan khắ p ở cá c huyện Trà Vinh,
Vĩnh Trị và Tuâ n Nghĩa, đó ng đồ n nhiều nơi, mà số biền binh hiện đem đi chỉ có hơn
2.000 ngườ i, thế khó lò ng mà dẹp yên cho đú ng hạ n đượ c, nghĩ xin điều độ ng đạ o quâ n
củ a Nguyễn Tri Phương chia đườ ng để hiệp sứ c cà n quét".

Vua phá n : “Thổ phỉ ở phủ Lạ c Hoá chẳ ng qua là bọ n quâ n ô hợ p, Cô ng Huyên hèn nhá t,
Tiến Lâ m cũ ng mộ t niềm bắ t chướ c cá i dở củ a Cô ng Huyên, tay giữ đạ i binh, lạ i xin cho
ngườ i khá c đến là m việc giú p, sao khô ng tự biết xấ u hổ ? Đợ i ngườ i ta thá i sẵ n thịt cho
mà ă n, thì cò n dũ ng cả m nỗ i gì ! Cô ng Huyên thì cá ch chứ c, Tiến Lâ m cũ ng giá ng 3 cấp,
đều cho lưu lạ i là m việc để gắ ng sứ c đi đá nh dẹp, chuộ c lạ i lỗ i trướ c".

Vừ a gặ p Nguyễn Tri Phương đem quâ n từ Vĩnh Tế về đến Ba Xuyên, đố c đồ ng vớ i Phó

lã nh binh Tô n Thấ t Nghị tiến đi cà n quét ở Số c Tră n, đá nh tan bọ n giặ c. Lạ i nhâ n lú c ban
đêm, đá nh ú p ở Chô ng Sá ch, thắ ng luô n mấ y trậ n.

Vua cho rằ ng bọ n thổ phỉ ở Ba Xuyên, nhiều lầ n bị quan quâ n đá nh giết chạ y tan,
thưở ng cho Tri Phương và Tô n Thấ t Nghị mỗ i ngườ i quâ n cô ng 2 cấ p. Lạ i sai đem biền
binh từ Hậ u Giang đến thẳ ng đồ n Cầ n Chô ng, thố ng lĩnh cả đạ o quâ n củ a Lê Quang
Quả ng cứ theo trung tâ m nơi đồ n trú củ a bọ n giặ c ở phủ Lạ c Hoá mà tiến quâ n đá nh
giết kịch liệt ; Nguyễn Tiến Lâ m và Bù i Cô ng Huyên thì đều phả i tuỳ nghi chia đườ ng
đá nh ậ p lạ i.

Quâ n lính ở Ba Xuyên nhiều ngườ i bị cả m vì nhiễm khí độ c rừ ng nú i. Vua sai lấ y thuố c ở
kho ban cấ p cho.
Tha cho tên Yểm về Trấ n Tâ y. Yểm từ nă m ngoá i, bị giả i về Kinh, tố ng giam và o ngụ c
trấ n phủ . Đến đâ y, Tá n lý Nguyễn Cô ng Trứ mậ t tâ u rằ ng : “Nướ c Cao Miên đượ c triều
đình trô ng nom đù m bọ c đã lâ u, lạ i đặ t ra thà nh Trấ n Tâ y để phò ng giữ . Đã 8 nă m nay,
tố n phí tà i lự c khô ng biết đâ u mà kể, nhưng thổ binh thì khô ng thể sai phá i đượ c, thổ
dâ n thì khô ng thể dạ y dỗ đượ c. Từ khi có việc binh biến đến nay, quan quâ n chết trậ n có
đến hà ng nghìn, cho đến sú ng đạ n khí giớ i bị hao tổ n, tiền lương chi phá t ra, thuyền bè
phả i vậ n tả i, cô ng và tư đều hao tổ n cả ! Ba Xuyên và Lạ c Hoá cũ ng lầ n lượ t khô ng đượ c
yên tĩnh. Cá c tỉnh thuê bắ t đò i gọ i, nô ng và thương đều vấ t vả cả . Sự thế hiện nay khá c
vớ i nă m ngoá i : vì nă m ngoá i, nhâ n dâ n do sự ngờ sợ mà sinh biến loạ n ; nă m nay đã có
tên Giun là m tù trưở ng, chí ở khô i phụ c lạ i nướ c, nên nhâ n dâ n đều mộ t lò ng liều chết.
Tuy có quậ n chú a là Ngọ c Vâ n, nhưng họ cho là hạ ng đà n bà khô ng kể chi đến. Chỗ nà o
cũ ng đó ng đồ n họ p quâ n, nương chỗ hiểm để chố ng lạ i. Việc sai ngườ i đi dò la hoặ c dẫ n
đườ ng, hai việc ấ y đều khô ng thể là m đượ c cả . Từ Thuyết Nộ t cho đến cá c xứ Long
Trưng, Sa An, Cổ Tiêu và Long Sơn, hai bên bờ bắ n xuố ng, ngă n giữ sự qua lạ i. Vả lạ i,
thà nh Trấ n Tâ y nhỏ bé, khô ng thể dù ng để giữ đượ c, phả i lấ y con đê là m thà nh ngoà i,
mà đồ dù ng để sử a đắ p cũ ng khô ng đượ c bền chặ t. Nay đến mù a nướ c lớ n, nướ c sô ng
chả y xiết, ngay như đố i ngạ n bên kia sô ng là đấ t Nhu Viễn và La Kết, lỡ ra có việc khẩ n
cấ p đi lạ i cò n khô ng tiện, huố ng chi đến cá c nơi xa ? Thà nh Trấ n Tâ y bố n mặ t đều phả i
đố i địch vớ i giặ c, ứ ng tiếp khô ng chu, nếu mộ t phen khô ng dù ng đến đạ i binh thì khô ng
bao giờ xong việc đượ c. Nó i cho đú ng, quâ n nhiều phả i tố n nhiều, nhưng cũ ng chỉ thêm
cho sự tố n phí mà thô i. Vì rằ ng, dù lấy đượ c đấ t ở nơi ấ y, cũ ng khô ng thể cà y cấy đượ c,
dù lấ y đượ c dâ n ở xứ ấ y, cũ ng khô ng sai khiến đượ c. Song, đã sử a sang xếp đặ t, cô ng lao
khi trướ c khô ng nên bỏ đi cả. Nên nhâ n theo tình thế mà là m cho đượ c việc. Nă m trướ c,
tên Yểm đã bó tay nộ p mình, mong là m tô i tớ triều đình, nhờ lượ ng tiên đế, tuy đem
giam cấ m, nhưng vẫ n hậ u cấ p cho tiền lương. Nay hoà ng thượ ng nố i ngô i, ơn trạ ch rộ ng
ban, dù kẻ tử tù cũ ng đượ c khoan giam. Vậ y xin ban sắ c Chỉ giao tên Yểm cho thà nh
Trấ n Tây trô ng coi. Y đã đượ c tha về, thì đồ đả ng củ a y cũ ng lầ n lượ t ra thú . Đồ đả ng đã
chia rẽ, tấ t ngờ vự c lẫ n nhau, ta khô ng cò n phả i lo về sau nữ a, có thể đi thẳ ng mộ t
đườ ng, dù ng ngườ i Man để chiêu dụ ngườ i Man, bắ t họ phả i nơi nà o giữ nơi ấ y cho
đượ c yên. Cò n kẻ nà o cố chấ p mê hoặ c bướ ng ngạ nh khô ng chịu theo thì đá nh giết cho
mộ t trậ n kịch liệt. Như thế là lấ y tô i tớ củ a triều đình là m ngườ i sai khiến củ a triều
đình”.

Sớ nà y đượ c giao xuố ng cho đình thầ n bà n. Đình thầ n đều cho rằ ng bọ n Ngọ c Vâ n là con
củ a phiên vương Chă n ngà y trướ c, mà bọ n di dâ n củ a y cò n khô ng chịu quy phụ c, huố ng
chi tên Yểm mớ i đầ u hà ng quy thuậ n, dù nay có đượ c tha về chă ng nữ a, bọ n thổ dâ n
cũ ng chưa chắ c đã vì cớ tên Yểm mà bỏ hay theo triều đình. Song, tên Yểm ở Kinh, cũ ng
là mộ t tên tù giam, giữ lạ i cũ ng khô ng có ích gì. Tá n lý thầ n ((1) Chỉ Nguyễn Cô ng Trứ .1)
đã cố xin tha cho nó về, hoặ c giả cũ ng có thể giú p cho chiêu phủ đượ c mộ t phầ n nà o.
Vậ y xin hã y tạ m thá o xiềng xích, giả i về Trấ n Tâ y, cho đượ c tự đi chiêu tậ p bọ n thổ dâ n.
Cò n cô ng việc ở ngoà i biên cương xin giao cho bọ n Kinh lượ c và Tướ ng quâ n phả i trù
tính cho chín chắ n mà là m. Khô ng đượ c hoà n toà n chắ c bằ ng ở tên Yểm, cũ ng khô ng
đượ c mượ n cớ ấ y mà đó ng quâ n lâ u ngà y là m cho nhụ t bớ t khí thế củ a quâ n lính, có
điều khô ng tiện.

Lờ i bà n ấ y dâ ng lên, vua phê bả o rằ ng : “Quầ n thầ n đã đồ ng ý, ta cũ ng tạ m chuẩ n y,

nhưng phả i cẩ n thậ n cô ng việc, đừ ng để có hố i về sau”. Vua bèn sai bộ Hình mở xiềng
xích tha cho Yểm, rồ i cho đá p thuyền cô ng đưa về Trấ n Tâ y.

Trướ c kia, khi Yểm quy thuậ n, họ hà ng thâ n thuộ c đến hơn 9.000 ngườ i đều bị chia cho
ở tạ i cá c tỉnh Nam Kỳ ; đến đây, tha cả cho đượ c đoà n tụ vớ i nhau. Duy có con trai tên là
Bướ m vẫ n phả i an trí ở tỉnh Khá nh Hoà . Cá c tư sả n củ a Yểm mang theo khi trướ c, lưu
lạ i ở Gia Định, nay đều trả lạ i đủ số , duy có sú ng và đồ binh thì nộ p và o là m củ a cô ng.

Thổ phỉ định đá nh ú p thà nh Trấ n Tâ y, quâ n ta đá nh lạ i, bọ n giặ c phả i lui. Trướ c đâ y,
Xiêm mụ c là Chấ t Tri lạ i đến Hả i Tâ y, cho Man tù là Giun đó ng ở thà nh Long Tô n, lạ i sai
đồ đả ng là tên Cố , tên Man, tên Y và con rể củ a Chấ t Tri là Sá Nai đố c suấ t cá c quâ n Xiêm
Lạ o và Man chừ ng 5.000 ngườ i, quấ y nhiễu các đồ n bả o ở gầ n đấy. Phạ m Vă n Điển và
Nguyễn Cô ng Trứ đượ c Chỉ đi Ba Xuyên, thì vừ a gặ p thà nh hạ t có độ ng, phả i ở lạ i bà n
tính là m việc. Trứ giữ đồ n Bắc Đế, Đoà n Vă n Sá ch giữ bả o ((2) Thà nh nhỏ đắ p bằ ng
đấ t.2) Nhu Viễn, Cao Hữ u Dự c giữ đồ n Kim Thá p, Nguyễn Cô ng Nhà n giữ đồ n Trấ n Uy,
Phạ m Vă n Điển quả n đố c các thuyền binh đi đà n á p mặ t trướ c thà nh lỵ Trấ n Tâ y. Nhiều
lầ n bắ n nhau vớ i giặ c, bọ n giặ c bị thương và chết cũ ng nhiều. Quan quâ n bị thương và
chết cũ ng gầ n bằ ng số củ a giặ c. Bọ n giặ c lạ i nhâ n ban đêm, cắ m rà o, đắ p luỹ ở bên ngoà i
đồ n Nhu Viễn. Quâ n ta đêm ngà y phò ng bị nghiêm cẩ n, bọ n giặ c khô ng dá m độ ng đến,
nhưng chú ng vẫ n ẩ n nấ p ở trong rừ ng, đà o đấ t để ngồ i ẩ n.

Vua cho rằ ng quan quâ n chỉ đồ n nà o phò ng giữ địa phậ n củ a đồ n ấ y, khô ng ra ngoà i
thà nh đá nh giặ c, bèn xuố ng dụ truyền phả i ngắ m kỹ hình thế, đem sú ng đạ i bác bắ n nã ,
hoặ c phá i quâ n ra đá nh phá , để là m nhụ t bớ t khí thế hă ng há i củ a giặ c. Tờ dụ đưa đến
nơi, bọ n Cô ng Trứ , Vă n Sá ch và Tô n Thấ t Mậ u chia hai đườ ng thuỷ và bộ , ra ngoà i thà nh
tiến đá nh. Phạ m Vă n Điển thì đó ng quâ n ở Tiền Giang để là m ứ ng viện. Gặ p giặ c giao
chiến, quâ n ta hai đạ o đều bắ n và o, bọ n giặ c chạ y tan. Quâ n ta thừ a thế, đá nh phá hai
đồ n sở ở Thổ Sơn, đố t hết trạ i sá ch củ a giặ c, đến tố i mớ i thu quâ n về.

Vua phê bả o rằ ng : “Thừ a thế ra đá nh, là m cho quâ n lính thêm khí hă ng há i, như thế há
chẳ ng phấ n khở i lò ng ngườ i mộ t chú t ư ? Hà tấ t cứ bo bo giữ đồ n là m gì ?”.

Sau đó , bọ n giặ c lạ i đắ p luỹ đặ t sú ng ở Hậ u Giang, ngă n chặ n đườ ng đi. Vua lạ i quở
rằ ng : “Con đườ ng ấ y, về việc vậ n lương và tư bá o đều phả i đi qua, trướ c đã có dụ phả i
tuỳ cơ mà là m, thế mà chỉ đó ng quâ n ngồ i giữ , để cho bọ n giặ c đượ c chiếm đặ t phò ng bị,
là m trở ngạ i cho sự đi lạ i, sao lạ i khô ng nghĩ đến cô ng việc vậ n lương và chuyển đệ giấ y
má , nếu bị nghẽn tắ c thì cá i thà nh nhỏ mọ n, riêng lẻ mộ t mình, có thể giữ đượ c vô ngạ i
khô ng ? Chuẩ n cho Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n đem theo Tô n Thấ t Mậ u tuỳ
thế đá nh dẹp, phá bằ ng hết các luỹ giặ c, khô ng để cho chú ng đặ t sú ng lớ n".

Gặ p kỳ nướ c sô ng lên to, Sá ch lạ i ở lạ i giữ đồ n Nhu Viễn. Mậ u rồ i bị ố m, duy có Cô ng Trứ

và Cô ng Nhà n đem quâ n đi.

Quyền chưở ng Lã nh binh Hà Tiên là Đoà n Quang Mậ t giữ bả o Vĩnh Thô ng, bị giặ c thình
lình đến vâ y. Mậ t tự cho là quâ n giặ c nhiều, quâ n mình ít, khô ng thể địch nổ i, chỉ chố ng
giữ để đợ i viện binh. Vừ a gặ p Lã nh binh Nguyễn Vă n Thai đem 500 quâ n đương mưa
cũ ng cố dấ n đi, tiến thẳ ng đến đồ n bả o. Mậ t mở cử a thà nh, trong ngoà i đá nh ậ p lạ i, bọ n
giặ c chạ y tan, giả i vây cho bả o Vĩnh Thô ng. Vua thưở ng cho Thai và Mậ t mỗ i ngườ i quâ n
cô ng 1 cấ p, mỗ i ngườ i 1 cá i nhẫ n và ng và 1 đồ ng kim tiền Song long.

Vua lạ i dụ cho Quang Mậ t phả i để tâ m suố t dả i sô ng Vĩnh Hà mà dò bắ t giặ c, đừ ng để

cho bọ n giặ c lén lú t qua sô ng.

Cho gọ i Tổ ng đố c Bình - Phú ((1) Bình Định và Phú Yên.1) là Đặ ng Vă n Thiêm, Tổ ng đố c

Gia Định là Nguyễn Vă n Trọ ng, Tổ ng đố c An - Tĩnh ((2) Nghệ An và Hà Tĩnh.2) là Mai
Cô ng Ngô n, Tuầ n phủ Bắ c Ninh là Nguyễn Đă ng Giai, Tổ ng đố c Định - Yên ((3) Nam Định
và Hưng Yên.3) là Trịnh Quang Khanh, Bố chính Sơn Tâ y là Lương Quố c Quang, Bố
chính Hả i Dương là Ngô Kim Lâ n, thự Bố chính Quả ng Bình là Nguyễn Tự , thự Bố chính
Khá nh Hoà là Trịnh Ngọ c Lâ m, á n sá t Quả ng Nam là Lê Tậ p, Lã nh binh tỉnh Thanh là
Phạ m Phi và Lã nh binh Lạ ng Sơn là Trầ n Vă n Triện về Kinh để hộ i ban. Cho Tham tá n
Trấ n Tây là Lê Vă n Đứ c là m quyền chưở ng Tổ ng đố c Định - Biên ((1) Định Tườ ng và
Biên Hoà .1), Đề đố c Thừ a Thiên là Nguyễn Cử u Đứ c là m quyền chưở ng Hộ ấ n quan
phò ng củ a Tổ ng đố c An - Tĩnh.

Thi Đình. Sai Chưở ng vệ Hoà ng Đă ng Thậ n sung chứ c giá m thí ((2) Coi việc thi2), thự
Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế và thự Binh bộ Tham tri Phan Thanh Giả n
sung là m chứ c Độ c quyển ((3) Đọ c vă n quyển thi.3) ; Biện lý bộ Hình là Vũ Phạ m Khả i
và sung biện Các vụ Nguyễn Cử u Trườ ng sung là m chứ c nhậ n quyển và duyệt quyển.
Cho : Nguyễn Ngọ c, Ngô Điền đỗ Đệ nhị giá p tiến sĩ xuấ t thâ n ; bọ n Lê Đứ c, Bù i Tuấ n,
Trầ n Vỹ, Đà o Danh Vă n, Phạ m Bá Tuệ, Vũ Vă n Lý, Bù i Duy Phan, Hồ Vă n Trị và Nguyễn
Xuâ n Thọ đỗ Đệ tam giá p đồ ng tiến sĩ xuấ t thâ n (khoa nà y ban bạ c thay cỗ yến, lễ truyền
lô ((4) Cũ ng như lễ xướ ng danh nhữ ng ngườ i đượ c đỗ thi Hương.4) và cuộ c xem hoa
((5) Theo chế độ khoa cử , nhữ ng ô ng tâ n khoa đỗ từ tiến sĩ trở lên đượ c và o vườ n ngự
xem hoa, gọ i là “Khá n hoa”.5) đều đình cả. Trướ c 1 ngà y, cá c tiến sĩ mớ i và o là m lễ ban
thờ Tiên đế, ngà y hô m sau, và o lạ y tạ vua ở tiện điện).
Cho Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ Trương Tiến Sĩ đổ i bổ là m thự Thô ng chính sứ Phó
sứ , là m cô ng việc bộ Lạ i.

Bắ t đầ u đặ t phủ Điện Biên thuộ c tỉnh Hưng Hoá . Đem các châ u Ninh Biên, Lai Châ u,
Tuầ n Giá o lệ thuộ c và o phủ ấ y. Châ u Ninh Biên nguyên là đấ t củ a Ai Lao (tụ c gọ i là
Mườ ng Thanh), khoả ng nă m Cả nh Hưng (1740 - 1786) nhà Lê, dâ n phả n nghịch là
Hoà ng Cô ng Thư ((6) Tứ c Hoà ng Cô ng (hoặ c Vă n) Chấ t.6) là m loạ n ở Hưng Hoá , chiếm
giữ thà nh Tam Vạ n (vì thà nh nà y chứ a đượ c 30.000 ngườ i cho nên gọ i là Tam Vạ n). Nhà
Lê dẹp yên giặ c Thư, mớ i chiêu dụ ngườ i Man ở Mườ ng Nhuyên đấ t Mã Hà về quy
thuậ n, đặ t là m châ u Ninh Biên, thuộ c phủ Gia Hưng. Đấ t châ u nà y ba mặ t về mạ n đô ng,
tâ y, nam tiếp liền vớ i ngườ i Man Nam Chưở ng, cá ch tỉnh thà nh đến 10 ngà y đườ ng,
triều đình lậ p đồ n bả o (Ninh Biên bả o) đặ t quâ n lính (30 ngườ i) để đó ng giữ .

Thá ng trướ c, Nam Chưở ng quấ y nhiễu nơi biên giớ i. Vua truyền cho Nguỵ Khắ c Tuầ n
phả i xét kỹ tình hình nơi biên giớ i, trù tính nên là m cô ng việc thế nà o cho sau nà y đượ c
yên. Tuầ n dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Châ u Ninh Biên thuộ c về cõ i đấ t củ a triều đình đã lâ u,
khô ng phả i mớ i có mộ t và i ngà y, chỉ vì Nam Chưở ng vẫ n nhậ n là đấ t cũ củ a họ , nên cứ
tìm cớ để gâ y hấ n. Mấ y nă m trướ c đâ y, thổ quan ở đồ n bả o châ u ấ y mong cho khỏ i sinh
chuyện, đem và ng đú t ló t cho họ . Kịp đến khi bổ quan ở trung châ u lên, họ khô ng đượ c
lợ i gì, mớ i kéo quâ n Xiêm cù ng đến xâ m lấ n cướ p bó c (việc nà y và o nă m Minh Mệnh thứ
14 [1833]. Đồ n bả o củ a châ u ở xã Thanh Phong, đằ ng sau sá t vớ i nú i cao, khô ng có
thà nh trì bền vữ ng, quâ n lính trong đồ n bả o ngườ i ít, sứ c yếu khô ng đủ để dù ng, dâ n cư
ở đấ y khô ng thà nh ra thô n xó m gì cả , lạ i khô ng có ngườ i tổ ng lý nà o mạ nh khoẻ giỏ i
giang đứ ng đầ u xướ ng suấ t, mớ i nghe tin giặ c đến đã bỏ chạ y hết. Mố i tệ ấ y đã chứ a mã i
từ lâ u rồ i. Châ u nà y nếu khô ng mộ t phen sắ p đặ t lạ i, và bọ n Man nà y nếu khô ng mộ t
phen cà n quét cho tiệt đi thì mố i lo ở nơi biên giớ i cò n chưa hết. Huố ng chi xứ nà y thế
đấ t xa rộ ng, nơi bỏ khô ng lạ i nhiều. Hã y cứ nó i riêng về chỗ đồ n bả o củ a châ u thì thế nú i
mở rộ ng, khoả ng giữ a trũ ng xuố ng thà nh đồ ng bằ ng, mộ t là n phẳ ng lỳ, có thể để dâ n 3 -
4 huyện ở vừ a ; ruộ ng cũ ng khô ng kém 10.000 - 20.000 mẫ u ; nhâ n dâ n khai khẩ n đượ c
cấ y lú a, tố n cô ng ít mà thu đượ c nhiều thó c. Đấ t tố t, lợ i nhiều hơn cả 21 châ u, huyện
trong tỉnh hạ t nà y. Từ nă m Minh Mệnh thứ 14 [1833] trở về trướ c, ngườ i ở đô ng đú c,
thườ ng đến 1.000 - 2.000 nhà , từ khi biên giớ i có nhiều lầ n biến độ ng, là ng xó m xơ xá c,
ruộ ng đấ t mà u mỡ bỏ thà nh cõ i hoang : gai dà y, cỏ rậ m, tổ chuộ t hang chồ n, thự c cũ ng
đá ng tiếc ! Kể ra, châ u nà y ở thượ ng du, là bứ c phên chắ n cho 10 châ u ở Đà Bắc, thế mà
sự phò ng bị ở nơi biên giớ i khô ng có gì, ngườ i ít, đấ t rộ ng, thậ t khô ng phả i là cá ch giữ
vữ ng nơi cương giớ i và đề phò ng sự bấ t ngờ . Nếu đem binh dõ ng đến để giữ thì đườ ng
đấ t xa, lam chướ ng độ c, tiếp tế khó khă n, khô ng thể nố i tiếp đượ c mã i. Khô ng gì bằ ng
mộ dâ n đến ở đấy cho đô ng, để họ tự giữ lấ y, thì số binh có thể giả m bớ t, sự khó nhọ c
phí tổ n cũ ng đỡ , mớ i là kế dà i lâ u. Vậ y xin ở địa đầ u chỗ là m đồ n bả o củ a châ u khi
trướ c, đặ t mộ t phủ lỵ , gọ i là phủ Điện Biên, kiêm lý cả châ u Ninh Biên, lấ y hai châ u Lai
Châ u và Tuầ n Giá o ở gầ n đấ y thêm và o là m thố ng hạ t, đặ t mộ t tri phủ và mộ t quả n phủ .
Nhâ n thà nh đấ t cũ , sử a sang lạ i qua loa, để là m nơi phủ lỵ . Trướ c hết hã y mộ lấy 300
binh dõ ng, cấ p cho lương thá ng, trích lấ y nhữ ng ruộ ng bỏ hoang, cho họ vỡ đấ t trồ ng
cấ y để chi dù ng. Lạ i lấ y thêm dâ n ngoạ i tịch, cứ 20 ngườ i là m mộ t xã, hoặ c 3 - 4 xã là m
mộ t tổ ng. Lạ i chiêu mộ bọ n lá i buô n ngườ i nhà Thanh ở cá c nơi biên giớ i đến đấ y mở
cử a hà ng buô n bá n, lưu thô ng hà ng hoá chỗ có đến chỗ khô ng, để giú p cho dâ n đượ c
tiện việc mua dù ng. Nhữ ng ngườ i thổ dâ n và lá i buô n ngườ i nhà Thanh đã chiêu mộ đến
cù ng là nhữ ng ruộ ng đấ t đã khai khẩ n ra đều đượ c tha thuế trong hạ n ba nă m. Khi hết
hạ n, mớ i bắ t đầ u đá nh thuế. Sau 1 - 2 nă m, nhâ n dâ n đã thà nh cử a nhà nề nếp, bắ t phả i
gó p sứ c và o việc phò ng thủ , mà số binh dõ ng phá i đến lên khi trướ c sẽ rú t dầ n về. Như
thế thì dâ n cư đượ c đô ng, đấ t vỡ thêm rộ ng, sự phò ng bị nơi biên giớ i mỗ i ngà y đầy đủ
thêm, có thể tuyệt đượ c cá i lò ng dò m ngó củ a bọ n man rợ bên ngoà i, bờ cõ i đượ c thêm
bền vữ ng.

Việc nà y giao xuố ng cho hai bộ Hộ và Binh bà n kỹ. Hai bộ đều cho tậ p tâ u nà y là mộ t ý
kiến hay để phò ng giữ nơi biên giớ i, có thể là m đượ c.

Vua lạ i sai Tổ ng đố c kiêm hạ t là Nguyễn Cô ng Hoá n hộ i bà n các cô ng việc nên là m (phá i

cho phủ nha quyền Tri phủ , quả n phủ xét xem chỗ nà o xung yếu nhấ t thì trích lấ y mộ
binh ở vệ Hưng Hoá 100 ngườ i đến đấ y để đó ng giữ , mỗ i nă m mộ t lầ n thay phiên, lạ i
phá i thêm lính dõ ng ngườ i Thổ ở châ u Tuầ n Giá o 60 ngườ i, ở Lai Châ u 40 ngườ i, ở
Thuậ n Châ u 100 ngườ i để canh giữ thêm và trích lấ y ruộ ng bỏ hoang cấ p cho. Cò n đồ n
bả o Ninh Biên thì bỏ bớ t. Vua đều y theo. Duy khô ng đặ t chứ c quả n phủ , chọ n lấ y mộ t
viên quả n cơ hoặ c phó quả n cơ phá i đến phủ ấ y đó ng giữ , cho hợ p vớ i lệ định.

Cho : Vệ uý Tiền phong Hậ u vệ, Đoan Hù ng tử . Nguyễn Vă n Lượ c, là m Vệ uý vệ Kim ngô ;

thự Phó vệ uý ở vệ Hữ u nhị quâ n Vũ lâ m, Tô n Thấ t Hà n là m Phó vệ uý vệ Kim ngô ; Tô n
Thấ t Cung và Trầ n Hữ u Thiệu, nguyên trướ c đượ c sung lĩnh hai chứ c trên nà y, lạ i về
ngạ ch cũ là m việc (vệ Kim ngô đều lấ y ngườ i trong cá c dinh, vệ để sung là m. Cung
nguyên là thự Vệ uý ở Nhị vệ quâ n Vũ lâ m, Thiệu nguyên là thự Phó vệ uý Tiền vệ dinh
Hổ oai ).

Sắ c cho bộ Hộ rằ ng : “Phà m cá c sở đồ n điền thuộ c cá c tỉnh Sơn Tâ y, Định Tườ ng, Khá nh
Hoà và Biên Hoà đều giao cho dâ n xã sở tạ i cà y cấ y nộ p thuế, sung là m ruộ ng cô ng ;
nhữ ng biền binh phá i đi là m đồ n điền trướ c, ngạ ch ở tỉnh nà o lạ i rú t về độ i ngũ tỉnh ấ y
(5 đồ n bả o sở Sơn Tâ y là : Nhâ n Lý, Đoan Hạ , Hả i Bố i, Trì Long, Tiên ả ; 2 sở ở Định
Tườ ng là : Từ Linh, Thuậ n Lợ i ; sở Bình Hoà ở Khá nh Hoà ; sở Xích Lam ở Biên Hoà ).

Tă ng thuế hai mỏ bạ c Tố ng Linh và Nhâ n Sơn ở Thá i Nguyên (mỏ Tố ng Linh, ngạ ch thuế
cũ , mỗ i nă m là 100 lạ ng bạ c ; mỏ Nhâ n Sơn, mỗ i nă m là 300 lạ ng bạ c. Nă m ấ y, số bạ c
khai ra đượ c nhiều, thuế mỏ Tố ng Linh tă ng thêm 30 lạ ng, thuế mỏ Nhâ n Sơn tă ng thêm
100 lạ ng).

Lấ p mỏ và ng Gia Nguyên ở Hưng Hoá (nguyên trướ c bà n cho khai).

Bả y sá ch Man chưa khai tên và o sổ chịu thuế ở tỉnh Bình Thuậ n (sá ch Cà Ho Ba Tố t,
sá ch Cà Ho Ba Linh, sá ch Cà Ho Ba Liêu, sá ch Cà Ho Ba Nên, sá ch Cà Ho Ba Con, sá ch Cà
Ho Ba Chú và sá ch Cà Ho Ba Tạ c) xin lệ thuộ c và o triều đình. Truyền cho lệ thuộ c và o
huyện Đa Hoà , đă ng tên và o sổ chịu thuế (mỗ i suấ t đinh phả i nộ p thuế 1 sọ t gạ o, cho
nộ p thay bằ ng 1 quan tiền).
Đắ p tiểu bố i chạ y dà i ở ngoà i đê Hưng Yên, để bả o vệ cho các kho chứ a trong tỉnh (dà i
459 trượ ng), nhữ ng chỗ đấ t bãi nà o bị tiểu bố i ấ y đắp đè lên thì đượ c tha thuế.

Bọ n Lạ o man quấ y nhiễu lan đến cá c châ u Thượ ng Kế, Na Phầ n, thổ dâ n ở hai châ u ấ y
sợ hã i chạ y tan. Quả n cơ ở cơ Định man là Nguyễn Vă n Vâ n đem quâ n đến đuổ i, khô ng
kịp, rồ i về. Việc đến tai vua. Vua dụ rằ ng : “Bọ n Lạ o man nhâ n khi sơ hở , đi cướ p kiếm
ă n ; thổ dâ n xưa nay vố n nhá t, nên mớ i sợ bó ng sợ gió đó thô i. Truyền cho tỉnh thầ n ở
Quả ng Trị phủ dụ chiêu tậ p cho họ đừ ng sợ sớ m về yên nghiệp.

Có dụ nhắ c lạ i cho hai tỉnh Thanh Hoá và Nghệ An phá i binh thuyền đi bắ t bọ n giặ c biển.
Bọ n giặ c biển ngườ i nhà Thanh thườ ng thườ ng là m ngă n trở ở đườ ng biển, thuyền chở
cá c vậ t hạ ng cô ng củ a tỉnh Thanh Hoá từ đồ n Biện đến đồ n Quèn. Gặ p bọ n giặ c ở biển,
Suấ t độ i Lê Đình Hoan phụ trá ch về thuyền khô ng biết là giặ c. Bọ n giặ c tiến sá t đến gầ n,
nhả y sang thuyền củ a quan quâ n, cướ p hết sú ng ố ng khí giớ i thuố c đạ n và các vậ t hạ ng
củ a cô ng. Hoan đi thuyền khô ng, trở về đồ n Biện. Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lang tự nghĩ là sai
phá i ngườ i khô ng ra gì, dâ ng sớ xin chịu tộ i. Vua phê bả o rằ ng : “Sú ng ố ng khí giớ i
khô ng ít, quâ n lính cũ ng nhiều, thế mà chịu để cho bọ n giặ c ngô ng cuồ ng lấ y mấ t, tay
khô ng trở về, lạ i khô ng xét cho rõ rà ng, trị tộ i theo quâ n luậ t. Tô n Thấ t Lang, ngươi lạ i
muố n che chở cho tên võ biền hèn mạ t ấ y ư ! Tộ i tên Hoan thậ t đá ng chém, nhưng đồ n
canh củ a tỉnh Nghệ ở đâ u ? Quâ n bộ biền đi tuầ n đườ ng biển ở đâ u ?”. Vua sai lậ p tứ c
đem dụ đến Thanh Hoá và Nghệ An truyền phả i kíp phá i thuyền binh đi bắ t. Lạ i phá i hai
viên Quả n vệ Thuỷ sư ở Kinh đi hai thuyền Bình Hả i và Tĩnh Hả i đến ngay để hộ i tiễu.
Lâ u ngà y chẳ ng bắ t đượ c tên giặ c nà o, rồ i về. Truyền chém tên Hoan đem rêu rao cho
mọ i ngườ i biết.

Sắ c cho bộ Binh rằ ng : “Xưa nay có phá i thuyền cô ng đi đâ u, thườ ng thườ ng số bộ binh

phá i đi đến quá nử a. Sự đắc lự c ở đườ ng biển hoà n toà n ở quâ n thuỷ cả , quâ n bộ chỉ
dù ng để đá nh hoặ c đâ m mà thô i, cầ n gì phả i nhiều ? Từ nay trở đi, có việc phá i đi đườ ng
biển, thì phá i đi hai phầ n quâ n thuỷ, mộ t phầ n quâ n bộ .
Thuyền buô n ở tỉnh Phú Yên vẫ n lo bị nạ n giặ c biển. Thuyền khô ng mang binh khí,
khô ng thể tự vệ đượ c. Tỉnh thầ n xin lượ ng cấ p cho sú ng trườ ng, ố ng phun lử a để giú p
tiện lợ i cho ngườ i buô n bá n. Vua y cho.

Là m đồ ký ((1) Đồ ký : tứ c là con dấ u. ấ n củ a quan to như Tổ ng đố c gọ i là “quan phò ng”,

quan vừ a như phủ huyện gọ i là “ấ n”, quan nhỏ gọ i là “đồ ký”.1) bằ ng ngà cấ p cho quan
coi kho riêng (ở tỉnh Hưng Yên) củ a tỉnh Hả i Dương.

á n sá t Lạ ng Sơn là Đỗ Cao Mạ i nghỉ phép ở nhà để tang, cho Lang trung bộ Lễ là Phạ m
Bạ ch Như đến thay.

Đổ i đặ t lạ i 5 độ i trong vệ Giá m thà nh là m 4 độ i Nhấ t, Nhị, Tam, Tứ .

Quan ở Khoa đạ o là bọ n Lưu Quỹ, Đặ ng Quố c Lang, Bạ ch Đô ng Ô n, Lê Vă n Vỹ và Ngô

Bỉnh Đứ c tâ u bày việc biên giớ i ở Trấ n Tâ y. Đạ i lượ c nó i rằ ng : “Quan quâ n tiến đá nh để
tiễu trừ bọ n Lạ p man, chưa thấ y có cô ng trạ ng gì : chiêu phủ , nó khô ng chịu theo ; đá nh,
chưa dễ đã dẹp yên đượ c. Tưở ng nên thô i việc binh nhung, cho dâ n đượ c yên nghỉ, để
thi hà nh sá ch lượ c là mình đượ c yên nghỉ, mà ngườ i khá c phả i theo về mình. Nhưng
cũ ng khô ng nên vô cớ mà rú t quâ n. Vậ y xin lạ i lậ p con chá u củ a đầ u mụ c ngườ i Man, để
nêu rõ chính nghĩa, rồ i sau đưa thư cho nướ c Xiêm cù ng rú t quâ n về, thì biên giớ i có thể
đượ c yên, mà khô ng hạ i gì đến quố c thể”.

Vua cho lờ i bà n ấ y phầ n nhiều là có p nhặ t nhữ ng câ u sá o cũ , chưa thấ y có gì là phương

sá ch hay ! Dụ rằ ng : “Binh là để giữ nướ c, dâ n là gố c nướ c. Nếu biết tính sự thế, dâ ng
mưu chướ c, có thể là m cho binh và dâ n đượ c yên nghỉ, thì ai chẳ ng khen là lờ i bà n hay ?
Nhưng hiện nay bọ n giặ c cò n đang ngô ng cuồ ng, nhâ n dâ n biên giớ i Nam Kỳ cò n bị xâ m
lấ n cướ p bó c, nếu muố n gạ t bỏ ra ngoà i, khô ng thèm để tâ m so tính, thì nhữ ng nơi quan
trọ ng, xung yếu là m thế nà o phò ng giữ đượ c ? Cá c dâ n Kinh ở ven biên giớ i, là m thế nà o
mà bả o vệ đượ c ? Phà m nhữ ng chỗ quan trọ ng, xung yếu thự c tế như thế, chưa từ ng
kiến minh đượ c việc gì, mà chỉ nó i suô ng mộ t lờ i “yên nghỉ”, thì ra cho rằ ng để mặ c giặ c
Man phả n nghịch, rô ng rỡ , ngang ngượ c, khô ng cầ n hỏ i đến ư ? Để mặ c dâ n Kinh ở nơi
biên giớ i sợ hã i chạ y tan, khô ng cầ n nghĩ đến ư ? Cò n việc xin là m thư đưa cho nướ c
Xiêm lạ i cà ng sai lầ m cà n rỡ lắ m ! Ta khô ng ngờ bọ n ngườ i trong Khoa đạ o, là nơi có
nhiệm vụ can ngă n, lạ i nghị luậ n như thế”. Đá ng lẽ giao cho bộ bà n xét xử trí, nhưng ta
nghĩ bọ n các ngươi đã dâ ng phương sá ch, chắ c thế nà o cũ ng có ý tứ sâ u sắ c ở trong,
hoặ c giả vì sớ m tố i đắ n đo rú t bớ t, nó i ra khô ng hết ý chă ng ? Nay chuẩ n cho [cá c
khanh] đều phả i hết lò ng trù tính tâ u bày rõ rà ng, cố t sao cho giã i tỏ đượ c hết mưu mô
và cô ng việc để có bổ ích cho thự c dụ ng”. Bọ n Quỹ lạ i dâ ng sớ tự nhậ n là ngu dố t sơ
suấ t, xin chịu tộ i. Chỉ nó i thêm mộ t việc : xin đem trọ ng binh để đó ng giữ nơi xung yếu,
đặ t đồ n canh để bả o vệ dâ n Kinh, binh lính ngườ i nà o già ố m thì thả i về, bị chết trậ n thì
xoá tên trong ngạ ch lính.

Vua lạ i giao xuố ng cho đình thầ n xét kỹ. Đình thầ n đều tâ u là lờ i trình bà y củ a bọ n Quỹ
là thấ t thể. Xin giá ng cấ p đổ i đi.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Ta lú c nà o cũ ng bậ n lò ng về Trấ n Tâ y, chưa lú c nà o nguô i. Bọ n Quỹ

nếu có mưu hay chướ c giỏ i, tấ t nhiên ta phả i sẵ n lò ng tiếp thu. Nay xem hai tậ p tấ u
trướ c sau, đầy tờ chậ t giấ y mà chỉ là nó i hã o cả ! Cò n đến cơ nghi hay hay là dở , sự thế
khó hay dễ, khô ng xét đượ c kỹ. Chỉ xin là m cá c việc như đặ t trọ ng binh, lậ p đồ n giữ , thả i
lính già ố m, xoá tên trong ngạ ch binh, thì có kế hoạ ch gì ! Cá c quan ở tỉnh lỵ hay ở quâ n
thứ há lạ i khô ng nghĩ đến việc ấ y, mà chỉ bọ n Quỹ nghĩ đượ c thô i ư ? Vớ i ý kiến mộ t
mình ta, ta chưa nỡ khinh suấ t cự tuyệt ngay lờ i nó i củ a ngườ i, nên đã giao xuố ng cho
đình thầ n họ p bà n. Họ cũ ng đều cho là trong lờ i bà n ấ y khô ng lấ y đượ c mộ t câ u gì. Thế
ra [bọ n Quỹ] cho việc nướ c là việc nó i đù a ư ? Há chẳ ng phụ mấ t bả n ý củ a triều đình
đặ t ra chứ c quan giữ việc bà n nó i ư ? Đình thầ n bà n nên giá ng cấp và đổ i đi cũ ng khô ng
phả i là quá khắ c. Song ta nghĩ rằ ng ý kiến bọ n họ có sai lầ m trong nhấ t thờ i, cũ ng khô ng
nỡ vộ i bắ t tộ i ngay, hã y tạ m gia ơn khoan tha cho, nhưng đều phả i truyền Chỉ quở mắ ng.
Vả lạ i, đặ t ra chứ c Ngự sử , cố t để sử a chữ a nhữ ng điều thiếu só t, giú p ích cho chính sự .
Lũ ngươi nên đem hết tà i nă ng, phà m việc gì liên quan đến sự ích nướ c lợ i dâ n, mà
mình biết rõ rà ng, thấ y đích xá c, phả i nó i ra cho hết, chớ thấ y lầ n nà y may đượ c khỏ i tộ i
mà lầ n sau thấ y việc là sợ , cũ ng chớ vì đã phả i quở trá ch, khô ng dá m nó i nữ a. Cá c ngườ i
nên tự nghĩ lấ y là phả i”.
Tỉnh Khá nh Hoà nộ p số thó c khai khẩ n ruộ ng, so vớ i số thó c nộ p về vụ hạ nă m ngoá i,
kém sá u phầ n mườ i. Bộ Hộ xin bắ t phả i bồ i đủ số .

Vua phá n rằ ng : “Có nă m đượ c mù a, nă m mấ t mù a, là bở i trờ i là m, sứ c ngườ i có là m thế

nà o đượ c ! Bắ t phả i bồ i và o nă m mấ t mù a, sao bằ ng bắ t phả i bù và o nă m đượ c mù a.
Nên tha cho họ ".

Tỉnh Hưng Yên nộ p thứ lụ a tơ đậ u củ a là ng Mễ Sở . Phủ nộ i vụ loạ i bỏ ra hạ ng tơ mà nh

mấ t mộ t phầ n tư. Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Việc đặ t giá mua hà ng, mố i tệ tră m thứ , ta đã
biết cả . ở tỉnh, đã bị bọ n ty lạ i ranh lá u là m khổ ; đến Kinh, lạ i lự a lọ c khắ c nghiệt, thì
dâ n chịu sao nổ i ? Nên xét lạ i xem, nếu là tơ mà nh, nhưng có thể dù ng đượ c, thì châ m
chướ c thu nhậ n cho họ , khô ng cầ n phả i loạ i bỏ là m gì. Mộ t sợ i tơ, mộ t sợ i vả i phả i biết
là m ra đượ c khô ng dễ đâ u ! Truyền Chỉ cho bố n nha((1) Bố n nha : Cơ mậ t, Đô sá t, bộ Hộ
và bộ Cô ng (theo Đạ i Nam thự c lụ c, Đệ nhị kỷ, quyển 215, tờ 18b).1) biết để thể theo ý
ta”.

Tú tà i ở Hà Nộ i, Nguyễn Thế Vinh, dâ ng thư dá n kín, kêu ở Phá p ty((2) Phá p ty : Cơ

quan tư phá p ở đương thờ i.2) xin đề đạ t lên vua. Vua hỏ i Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n rằ ng :
“Lờ i trong thư củ a Vinh có câ u gì đá ng dù ng đượ c khô ng ?”. Xuâ n Cẩ n thưa rằ ng : “Lũ
chú ng tô i đã xem kỹ tậ p tâ u ấ y như nó i việc thô i là m đồ n điền, cứ u giú p dâ n điêu há o,
bã i bỏ cá c hương dũ ng, thì đều là cô ng việc mà triều đình đã là m rồ i. Cò n thì đều là
nhữ ng câ u nghe đồ n nó i lạ i ở đườ ng sá , khô ng cầ n thiết cho sự việc. Vả lạ i, Vinh vố n là
mộ t ngườ i họ c trò kém trong Quố c tử giá m, bị thả i về nguyên quá n, nay lạ i khô ng tự
yên phậ n, tâ u bà y cà n bậ y, xét ra bả n tâ m là muố n mượ n đườ ng ngô n luậ n củ a triều
đình để là m đườ ng tiến thâ n ngang tắ t cho chó ng. Vậ y xin khép và o tộ i trá i quy chế,
phạ t đá nh trượ ng cho đau, rồ i đuổ i về, để là m gương ră n cho nhữ ng kẻ phù phiếm nó ng
vộ i muố n cầ u may sau nà y”.

Vua phá n rằ ng : “Theo như Phá p ty, thế là phả i lắ m. Song, ta buổ i đầ u dà nh chỗ để cầ u
ngườ i hiền, khô ng muố n bắ t tộ i ngườ i vì ngô n luậ n, vậ y gia ơn tha tộ i phạ t trượ ng, bắ t
[Vinh] phả i về nguyên quá n để đợ i thi khoá sau, cò n bả n tâ u thì vứ t bỏ đi, để tự biết xấ u
hổ ”.

Có hai ngườ i Nghệ An, Nguyễn Sá i và Nguyễn Vă n Giao, là cử nhâ n bị cá ch đã lâ u,

(trườ ng thi Hương khoa Giá p Ngọ ) vin và o â n chiếu, kêu xin cho thi lạ i.

Vua phá n rằ ng : “Bọ n Giao vì cớ muố n đượ c đỗ lên tiến sĩ, cho nên nhẹ dạ nghe quan
trườ ng, viết lạ i quyển đã bị đá nh hỏ ng. á n xử chung thâ n khô ng đượ c đi thi nữ a, là để
rèn dạ y thó i quen cho sĩ phu mà giữ trườ ng quy cho nghiêm tú c. Ta cò n nghĩ là triều
đình dạ y dỗ cá c anh tà i, khuyến khích cho mọ i ngườ i cù ng là m điều tố t. Nếu họ quả thự c
vă n hay, họ c giỏ i, cũ ng khô ng nỡ bỏ . Truyền cho quan ở Quố c tử giá m Phướ c hạ ch đú ng
như phép thi. Phan Huy Thự c tâ u rằ ng : “Hai quyển ấ y vă n viết tầ m thườ ng, mà bà i phú
lạ i trù ng vầ n, vă n kim khô ng đượ c trang nhã , đích thự c khô ng phả i là hạ ng vă n chương
đá ng đỗ . Vả lạ i, á n bị can khi trướ c, đã có chỉ củ a Tiên đế, khô ng dá m vin và o â n chiếu
để xin cho thi".

Vua phá n rằ ng : “Đã khô ng và o hạ ng đá ng đỗ , sao đượ c vin và o â n chiếu". Rú t cuộ c

khô ng cho và o thi (đến sau, bọ n Giao đều đỗ tiến sĩ cả ).

Nguyễn Vă n Vĩ, ngườ i tỉnh Hà Tĩnh, có đơn kêu xin đượ c thi. Vua phá n rằ ng : “Vĩ do
châ n giá m sinh xuấ t thâ n, khi trướ c là m Tri huyện, can á n, phả i cá ch, khô ng đá ng lạ i cho
đượ c biên tên và o sổ là m quan. Song ta nghĩ : y bị can á n, khô ng phả i là tộ i tham tang
hay tộ i riêng, vậ y gia â n cho đượ c và o thi Hương (sau Vĩ đỗ cử nhâ n).

Quy định mẫ u bả n tâ u củ a cá c quan viên trong Kinh, ngoà i các tỉnh :

(Từ nay trở đi, đến kỳ 3 nă m xét cô ng, cá c quan ở Kinh, phà m cá c vă n vũ ấ n quan viên
nà o đượ c cấ p riêng ấ n quan phò ng, thì cho đượ c đó ng và o tậ p tâ u củ a mình ((1) Theo
quy chế nhà Thanh, đến kỳ xét cô ng, quan trong Kinh từ tứ phẩ m trở lên là m tậ p tâ u
bà y cô ng trạ ng củ a mình, tâ u lên để vua xét (Từ nguyên).1), cò n nhữ ng ngườ i nà o
khô ng đượ c cấ p ấ n quan phò ng riêng thì ký tên và viết chữ “đề” . ở cá c tỉnh, phà m các
tướ ng quâ n, đố c phủ , đề đố c, tham tá n, hiệp tá n, bố chính, á n sá t, tuyên phủ , lã nh binh,
đều có ấ n quan phò ng riêng mộ t nha, cũ ng cho đượ c đó ng ấ n và o tậ p tâ u cả. Cò n như ấ n
quan ở cá c nha, đã đượ c phong tướ c, đều cho đó ng ấ n phong tướ c và o trong tậ p tâ u. Lạ i
nữ a, các nha khá c như Thá i thườ ng, Quang lộ c, Hà n lâ m, Khâ m thiên giá m, Quố c tử
giá m, Nộ i vụ , Vũ khố , Thương trườ ng, Mộ c thương, Tà o chính, Sang phá o, Hoả dượ c đều
do viên cai quả n sá t hạ ch, là m sá ch tâ u lên. Nha nà o chỉ có quan tứ ngũ phẩ m và hộ lý
thô i, thì do nha hữ u quan chuyển tâ u lên. Lạ i như cá c ấ n quan ở Kinh, cá c tướ ng quâ n,
đố c phủ , đề đố c và bố chính, á n sá t đứ ng đầ u mộ t hạ t, nếu có nhữ ng việc để tang, xin
tạ m nghỉ đều cho ký tên và viết chữ “đề”. Cò n cá c tham tá n, hiệp tá n, tuyên phủ , bố
chính, á n sá t và lã nh binh đều do cá c thượ ng ty như tướ ng quâ n, đố c phủ , đề đố c
chuyển tâ u và viết chữ “đề”. Chứ c lã nh binh coi riêng mộ t hạ t, thì do chứ c bố chính và
á n sá t cù ng hạ t ấ y chuyển tâ u, cho theo lệ đượ c đó ng ấ n).

Tỉnh Bình Định tâ u rằ ng : “Địa thế trong hạ t tỉnh ấ y xa rộ ng, dâ n cư lẻ tẻ. Xin tuỳ theo
nhữ ng nơi nà o gầ n liền vớ i nhau, đặ t thêm tên tổ ng (như huyện Tuy Viễn có 2 tổ ng, thì
chia là m 4 tổ ng, huyện Phù Mỹ có 3 tổ ng thì chia là m 4 tổ ng, huyện Bồ ng Sơn có 4 tổ ng
thì chia là m 5 tổ ng) ; chọ n trong tổ ng, thô n nà o đinh điền nhiều hơn, cho đứ ng đầ u mộ t
tổ ng. Mỗ i tổ ng đặ t chứ c cai tổ ng, ngoạ i uỷ và phó tổ ng mỗ i chứ c 1 ngườ i”. Vua y cho.

Tổ ng đố c Định - An, Trịnh Quang Khanh, tâ u rằ ng : “Cá c cử a biển Liêu, Lá c và Ba Lạ t

cá ch tỉnh thà nh rấ t gầ n, xin đặ t 5 phá o đà i ở mạ n đô ng và mạ n tâ y sô ng Liêu, mạ n đô ng
sô ng Lá c và sô ng Lạ t, mạ n tâ y sô ng Lạ t, để vữ ng mạ nh bờ cõ i nơi biên giớ i”. Lạ i tâ u :
“Hai đồ n canh Trà Lý và Lâ n Hả i, từ nơi canh giữ đến cử a biển đườ ng đấ t cá ch xa, xin
dờ i hai đồ n canh Trà Lý và Lâ n Hả i đi nơi khá c để tiện việc canh phò ng trô ng coi (dờ i :
đồ n canh Trà Lý đến ấ p Tri Chỉ huyện Tiền Hả i, đồ n canh Lâ n Hả i đến phía nam xã Đô ng
Thà nh, huyện Giao Thuỷ).

Vua dụ rằ ng : “Cương giớ i về hả i phậ n củ a bả n triều rộ ng, dà i, nhữ ng chỗ xung yếu ở nơi
ven biển đều đặ t phá o đà i để nghiêm việc phò ng giữ . Duy có khoả ng giữ hai đồ n canh
Liêu và Lá c, thì đã có bả o Bình Hả i và tấ n Ba Lạ t cũ ng có biền binh đó ng giữ , cũ ng đủ
phò ng bị, hà tấ t phả i lo xa. Việc ấ y hiện nay chưa cầ n, đợ i sau phá i khá m, sẽ xuố ng Chỉ
cho là m. Cò n như hai đồ n Trà Lý và Lâ n Hả i, chuẩ n cho dờ i đi nơi khá c”.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển IX

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a hạ , thá ng 6. Ban cho hoà ng thâ n, hoà ng
đệ, sa mà u và vả i tâ y có thứ bậ c. Vua dụ rằ ng : “Mù a hè nó ng nự c, để dù ng là m á o má t”.
(Cá c hoà ng thâ n có tướ c cô ng đượ c 7 tấ m, cá c hoà ng đệ có tướ c cô ng đượ c 3 tấ m, cá c
hoà ng đệ tướ c quố c cô ng, quậ n cô ng đượ c 24 tấ m, các hoà ng đệ đượ c 31 tấ m).

Cá c địa phương đượ c mù a chiêm. Bộ Hộ dâ ng danh sá ch về tổ ng số thu hoạ ch, chia là m

3 hạ ng đượ c mù a : thượ ng, trung và hạ . Vua phê và o danh sá ch rằ ng : “Ta mớ i trô ng coi
chính sự , đã đượ c mù a, ta cù ng vớ i dâ n, cù ng hưở ng 3 bậ c đượ c mù a ấ y (cộ ng 31 địa
phương, chỉ trừ 4 tỉnh Cao Bằ ng, Lạ ng Sơn, Tuyên Quang và Bình Thuậ n khô ng có ruộ ng
chiêm, cò n Nam Định, Nghệ An, Thanh Hoá , Hà Nộ i, Hả i Dương, Hưng Yên, Ninh Bình,
Gia Định, Biên Hoà , Quả ng Ngã i, Định Tườ ng cộ ng 11 tỉnh đượ c mù a hạ ng thượ ng. Bắ c
Ninh, Hà Tĩnh, Quả ng Bình, Sơn Tâ y, Quả ng Trị, Hưng Hoá , Quả ng Yên, Phú Yên, Khá nh
Hoà , Quả ng Nam, Thá i Nguyên cộ ng 11 tỉnh đượ c mù a hạ ng trung. Thừ a Thiên, Bình
Định, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên cộ ng 5 tỉnh đượ c mù a hạ ng hạ ).

Vua dụ tỉnh Thanh : “Đấ t tỉnh ấ y lâ u nă m bạ c mà u, triều đình đã cứ u chữ a nhiều cá ch,
nay đã khở i sắ c. Ơn huệ nhà nướ c dù nhiều, nhưng vẫ n khô ng bằ ng trờ i cho đượ c mù a,
thó c lú a đầ y kho, cù ng vui ca há t. Ta xiết nỗ i kính cẩ n, cả m độ ng, cà ng thêm phấ n khở i
tu tỉnh để đượ c đó n lấ y Phướ c trờ i lâ u mã i, cù ng dâ n chung vui. Các ngươi là ngườ i
chă n dâ n, đã yên cầ u cho đượ c yên nữ a, đã gắ ng lạ i cố gắ ng thêm, nên cù ng vớ i cá c phụ
huynh ở quê hương nhà vua, dạ y bả o cá c con em, để cho là ng xó m đượ c vui tươi, cù ng
nhau yên vui trong đứ c hoá củ a nhà vua, cù ng hưở ng Phướ c thá i bình, ta lấ y là m mong
mỏ i lắ m.

Hai nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá sai sứ đến Kinh. Trướ c 1 ngà y, bộ Lễ dẫ n sứ thầ n là bọ n Sơn
Thí, Kiệu Mộ c đến ngoà i cử a cung Khá nh Ninh, nhâ n buổ i cú ng sá ng, là m lễ dâ ng hương
(nướ c Thuỷ Xá 2 câ n trầ m hương, nướ c Hoả Xá 1 câ n). Ngà y hô m sau, đem các sả n vậ t
địa phương đến cử a cung khuyết chú c mừ ng vua lên ngô i (nướ c Thuỷ Xá 1 cặ p ngà voi,
2 chiếc sừ ng tê ; nướ c Hoả Xá 2 cặ p ngà voi, 1 chiếc sừ ng tê) ; là m lễ xong, ở lạ i chờ ngà y
là m đạ i lễ Ninh lă ng.

Vua dụ bộ Lễ rằ ng : “Nướ c Hoả Xá đờ i đờ i ở nơi mọ i rợ cõ i xa, từ xưa đến nay chưa từ ng

giao thô ng vớ i nướ c ta. Ta mớ i lên ngô i, họ lạ i biết ngưỡ ng mộ phong hoá củ a nhà vua,
gõ cử a ả i, tỏ lò ng thà nh khẩ n. Tấ m lò ng kính trờ i, thờ nướ c lớ n củ a họ thậ t đá ng khen
thưở ng. Nướ c Thuỷ Xá thì dự hà ng cố ng hiến đã lâ u, trướ c sau mộ t mự c, cò n việc đổ i lạ i
quố c hiệu thì mớ i bắ t đầ u từ nay. Sứ thầ n họ đến đâ y, ta nên tiếp đã i cung cấ p ưu hậ u,
để tỏ sự thâ n yêu ngườ i xa. Đố i vớ i hai Quố c vương ấ y, nên cấ p cho sắ c thư thế nà o, nên
thưở ng cho phẩ m vậ t gì, số lượ ng bao nhiêu, bộ nên tra xét trong lệ định, rồ i tâ u lên để
châ m chướ c mà là m. (Tụ c truyền : ngườ i hai nướ c nà y, tính quê kệch, mộ c mạ c, trong
nướ c có quâ n trưở ng, nhưng khô ng có thà nh quá ch ; cày lấ y mà ă n, dệt lấ y mà mặ c,
khô ng bao giờ có việc binh đao, ngườ i nà o cũ ng có thó i cổ ).

Định lạ i điều lệ về tộ i hoà gian((1) Hoà gian : trai gá i bằ ng lò ng thô ng dâ m vớ i nhau.1).

Vua bả o bộ Hình rằ ng : "Ngà y nọ , bộ thầ n có dâ ng lên hai tậ p á n về tộ i hoà gian, gá i tâ n,
chưa cướ i về nhà chồ ng, đã cù ng ngườ i khá c hoà gian. Tỉnh Quả ng Bình thì khép và o tộ i
gá i đã có chồ ng, tỉnh Hà Tĩnh thì khép và o tộ i gá i chưa chồ ng. Tộ i danh do hai tỉnh nghĩ
xử , nặ ng, nhẹ khô ng giố ng nhau. Bộ thầ n có trá ch nhiệm chiếu luậ t xử á n, cho thế nà o là
phả i ?”. Vũ Xuâ n Cẩ n thưa rằ ng : “Theo lệ cổ , con gá i sau khi đã lễ nhà thờ bên nhà
chồ ng, rồ i sau mớ i thà nh vợ chồ ng, nếu chưa cướ i về nhà chồ ng, thì khô ng nên khép
và o tộ i là gá i có chồ ng. Nhưng vì điều nà y trong luậ t khô ng chép rõ , cho nên cá c nha
mô n xét kiện, đều lấ y ý kiến củ a mình mà kết nặ ng hoặ c nhẹ. Vậ y xin nên quy định rõ
rà ng để đượ c thố ng nhấ t".
Vua phá n rằ ng : “Con gá i chưa cướ i về nhà chồ ng, tuy chưa thể gọ i là gá i đã có chồ ng,
nhưng nếu đã ă n hỏ i rồ i thì danh phậ n là vợ chồ ng đã định, bả o là gá i chưa chồ ng cũ ng
khô ng thể đượ c. Khép và o tộ i đã có chồ ng thì nặ ng quá , mà khép và o tộ i chưa có chồ ng
thì nhẹ quá . Phả i nên châ m chướ c câ n nhắ c cho đượ c cô ng bằ ng đú ng luậ t”. Vua sai sử a
định lạ i điều lệ, lụ c tố ng cho trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh cứ theo thế mà thi hà nh (con
gá i đã nhậ n lễ ă n hỏ i mà chưa cướ i về nhà chồ ng, nếu hoà gian vớ i ngườ i khá c, thì gian
phu bị phạ t 70 trượ ng, đồ 1 nă m ; ngườ i con gá i ấ y bị phạ t trượ ng, xử đá nh ngay, cò n
tộ i khá c cho chuộ c, phả i trả lạ i tiền củ a và lễ vậ t cho nhà trai).

Nhắ c lạ i nghiêm ngặ t việc cấ m giớ i tạ i cá c miếu điện. Khi ấ y, có Ngự sử Nguyễn Ngọ c
Cả nh nhâ n lú c say rượ u, và o cung Khá nh Ninh, bị đạ i thầ n đương phiên trự c là Phan
Thanh Giả n tham hặ c. Lạ i có Tạ Ngọ c Pha say rượ u, nó i bừ a bã i ở điện Sù ng  n, cũ ng bị
Đổ ng lý đạ i thầ n là Tạ Quang Cự tham hặ c tâ u lên. Vua phá n : “Đà i Ngự sử là nơi phong
hoá phá p độ , có phả i là chỗ cho bọ n tử u đồ ở Cao dương đến ă n uố ng đâ u ?”. Việc giao
xuố ng cho bộ nghị tộ i. Cả hai ngườ i đều bị mấ t chứ c. Cả nh phá t phố i đi An Giang là m
lính. Thượ ng thư Nguyễn Trung Mậ u vì tộ i tiến cử bậ y, phả i phạ t bổ ng 3 thá ng. Pha
đượ c giá ng kém Cả nh mộ t bậ c : bị cá ch chứ c, phả i gắ ng sứ c để chuộ c tộ i. Vì thế, mớ i
nhắ c lạ i nghiêm ngặ t việc giớ i cấ m : Phà m nhữ ng nơi miếu điện tô n nghiêm, phả i rấ t
mự c nghiêm tĩnh, hễ ngườ i nà o dá m đi bừ a và o hay là m huyên ná o, sẽ chiểu luậ t bấ t
kính, gia thêm bậ c, trừ ng trị nặ ng.

Tha thuế nộ p bằ ng bạ c về nă m ấ y cho cá c thổ dâ n ở cá c tỉnh Quả ng Trị, Thanh, Nghệ và

Hà Tĩnh (phủ Cam Lộ , phủ Trấ n Nam, 4 phủ Trấ n Ninh, Trấ n Định, Trấ n Tĩnh và Trấ n
Biên, 2 huyện Cam Mô n và Cam Cá t). Vua cho là â n điển nă m nay, thuế nhâ n đinh củ a
cá c địa phương đều rộ ng tha hết, khô ng nên phâ n biệt ngườ i Kinh, ngườ i Thổ . Truyền
tha cho tấ t cả . Bộ Hộ lạ i tâ u rằ ng : “Nhữ ng ngườ i Minh Hương, ngườ i Thanh, ngườ i Má n,
ngườ i Nù ng ở cá c hạ t và o hạ ng biệt nạ p, lệ phả i nộ p thuế bằ ng bạ c, so vớ i cá c hộ biệt
nạ p ngườ i Thổ trướ c có khá c, vố n khô ng đượ c dự thưở ng. Duy hiện nay chiếu Chỉ nhà
vua ban ơn, rấ t ưu hậ u, ai cũ ng đượ c thấ m nhuầ n. Bọ n họ đã đến ở tạ i đấ t tươi vui nà y,
kiếm lấ y mà ă n, là m dâ n nướ c nhà . Vậ y xin cho họ đều đượ c nhuầ n ơn, để tỏ ra dâ n nà o
cũ ng đượ c coi như mộ t”. Vua y cho.

Truyền cho các tỉnh ở Trự c Kỳ dự ng miếu thờ Thà nh hoà ng riêng (miếu có 3 gian, 3 mặ t
tả , hữ u và đà ng sau đều xây tườ ng gạ ch, đà ng trướ c xâ y bình phong). Nguyên trướ c,
Thà nh hoà ng ở cá c tỉnh vẫ n cú ng chung cả và o miếu Đô Thà nh hoà ng ở Kinh thà nh.
Trướ c đâ y, bộ Lễ bà n xin cú ng tạ i miếu Hộ i đồ ng củ a cá c hạ t, mà đổ i tên miếu Hộ i đồ ng
thà nh miếu Thà nh hoà ng. Việc bà n ấ y đã lâ u chưa định. Đến đây, mớ i thô ng dụ cho cá c
tỉnh ở Trự c Kỳ : hạ t nà o đã có xây miếu Thà nh hoà ng từ trướ c rồ i, thì cứ theo như cũ mà
thờ phụ ng ; hạ t nà o chưa xây miếu thì cho chọ n khu đấ t ở gầ n tỉnh thà nh mà là m. Hằ ng
nă m, cứ đến mù a xuâ n, mù a thu, nhằ m ngà y “Canh”, sau ngà y tế Mậ u ((1) Tế Mậ u : tứ c
là ngà y tế Xã tắ c (theo Đạ i Nam thự c lụ c. Đệ tứ kỷ, quyển 6, tờ 14a).1), thì sai quan là m
lễ tế. Đặ t 5 ngườ i miếu phu. Cò n miếu Hộ i đồ ng cũ thì cứ để nguyên, khô ng cầ n phả i
thay đổ i.

Có ngườ i ở Định Tườ ng là Lê Vă n Khoa, là m cai cơ củ a giặ c, khi có cuộ c biến độ ng ở

Phiên An ((2) Chỉ cuộ c nổ i dậ y củ a Lê Vă n Khô i.2), đến sau lạ i theo về quan quâ n, đi bắ t
giặ c có cô ng. Nay việc ấ y phá t giá c, Khoa bị xử lă ng trì. Bộ Hình đổ i lạ i là m tộ i chém đầ u
đem bêu. Quan Khoa đạ o là Đặ ng Quố c Lang dâ ng sớ cã i lạ i, cho rằ ng Khoa đi theo giặ c
là vì thế bắ t buộ c, khá c vớ i nhữ ng kẻ vui lò ng đi theo giặ c. Vua phá n rằ ng : “Khoa, khi
trướ c, là m quan vớ i giặ c, đến sau mớ i quay đầ u lạ i, chẳ ng qua vì sứ c kém, thế cù ng,
kiếm đườ ng thoá t tộ i mà thô i. Bộ Hình khép và o tộ i chém đầ u đem bêu, đã là phả i lắ m.
Song, ta nghĩ : việc đã lâ u ngà y, cò n có thể hoã n cho tộ i chết. Cho tên Khoa đượ c giam lạ i
đợ i xét, chưa chém vộ i".

Phá i thêm bọ n Tô n Thấ t Bạ ch, Tô n Thấ t Đườ ng, Tô n Thấ t Tườ ng, Tô n Thấ t Cung, Tô n
Thấ t Đà m và Tô n Thấ t Hà n đi tra kiểm cá c đồ thờ ở cá c miếu. Theo lệ cũ , bọ n Kiến An
cô ng Đà i, Định Viễn cô ng Bính, Diên Khá nh cô ng Tấ n, Điện Bà n cô ng Phổ , Thườ ng Tín
cô ng Cự , An Khá nh cô ng Quang và Từ Sơn cô ng Mã o cứ hằ ng thá ng, 3 lầ n thâ n đến cá c
miếu để tra kiểm. Vua nghĩ rằ ng cá c thâ n cô ng ấytuổ i ngà y mộ t già , bèn sai bọ n Bạ ch
là m thay, chuẩ n cho cá c thâ n cô ng ấ y chỉ mỗ i thá ng mộ t lầ n đến kiểm soá t mà thô i.
Tỉnh Thanh tâ u rằ ng : “Sá u châ u và huyện thuộ c tỉnh ấ y là Thạ ch Thà nh, Quả ng Địa,
Cẩ m Thuỷ, Thườ ng Xuâ n, Lang Chá nh, Quan Hoá , đấ t ở hẻo lá nh xa xô i, nhâ n dâ n chưa
đượ c hoà n phụ c, nay nếu chia bắ t số lính, thì khô ng khỏ i có phầ n gieo neo. Vậ y xin lạ i
hoã n niên hạ n bắ t lính, để cho sứ c dâ n đượ c thư thá i”. Vua y cho.

Có sắ c cho cá c địa phương : Nhữ ng lạ i dịch thuộ c về cá c nha, phà m nhữ ng ngườ i nà o
nă m ngoá i bà n giả m bớ t đi, mà đã về nguyên tịch ở là ng rồ i thì thô i, ngườ i nà o bị thả i về
mà chưa biên và o sổ ở là ng, thì lạ i chuẩ n cho ở lạ i ngạ ch cũ mộ t nă m nữ a, chia từ ng ban
cấ p cho lương thá ng để là m việc.

Dồ n hai độ i Cả nh tấ t là m ty Cả nh tấ t. Ngạ ch binh ở hai độ i nà y thiếu nhiều. Quả n viên

Tô n Thấ t Tườ ng xin cho gọ i lấ y nhữ ng ngườ i dâ n nguyên có tên trong sổ hộ ở huyện
Tố ng Sơn sung bổ và o đó . Việc nà y đượ c giao cho bộ Binh bà n xét. Bộ Binh cho rằ ng
nhữ ng ngườ i Tố ng Sơn lưu tá n, ở nơi nà o, thì đã khai và o sổ đinh ở nơi ấ y rồ i, nếu nhấ t
khá i gọ i về cả để bổ sung là m binh, thì nhữ ng sổ hộ đã là m xong rồ i tấ t phả i thay đổ i lạ i
nhiều. Vậ y xin dồ n và o là m mộ t độ i, để khỏ i sự chỉ có số mụ c mà khô ng có ngườ i. Cò n
nhữ ng con chá u và em cù ng là chá u gọ i bằ ng chú bác củ a nhữ ng ngườ i huyện Tố ng Sơn,
có ngườ i nà o khô ng có tên trong sổ hộ mà tình nguyện đầ u quâ n thì cho sung và o là m
lính ở cá c độ i trong vệ Kỳ võ , để cho có că n bả n. Vua y cho. Bèn dồ n hai độ i là m mộ t, gọ i
là ty Cả nh tấ t.

Ngườ i thủ hộ lă ng Thuỵ Khá nh((1) Thuỵ Khá nh : Lă ng củ a Hiếu Khang hoà ng hậ u ở xã
Định Mô n, huyện Hương Trà .1) tự ý cho dâ n xã mượ n tá n và lọ ng thờ ở lă ng để thờ
thầ n. Việc phá t giá c. Vua giậ n lắ m, sai đố t cá i tá n và lọ ng ấy đi, chế đồ mớ i để thờ ở lă ng.
Ngườ i cho mượ n và ngườ i mượ n đều bị giao cho phá p ty trị tộ i.

Định lạ i lệ ố ng đự ng thư giao cho ngự a trạ m chạ y củ a cá c tỉnh từ Quả ng Nam trở và o
Nam. Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Canh tư đêm hô m qua, có ố ng đự ng thư củ a tỉnh Định
Tườ ng giao cho ngự a trạ m đưa đến. Trá t phá i củ a tỉnh ấ y khô ng biên rõ là cô ng việc gì,
ty Thô ng chính chố i từ khô ng nhậ n ngay lú c bấ y giờ . Sở Bưu chính phả i trình nộ p cho
thị vệ, thá i giá m phả i rung chuô ng để dâ ng (trướ c điện Cà n Thanh có treo cá i chuô ng
đồ ng, phà m có cô ng việc gì nên tâ u và việc quâ n cơ quan trọ ng khẩ n yếu, thì thá i giá m
rung chuô ng lên, mang tấ u thư dâ ng nộ p). Ta ngờ là cô ng vă n ở nơi biên giớ i tâ u việc
khẩ n cấ p, vộ i lấ y á o mặ c để xem, thì ra việc các thuyền đi ra biển. Vả lạ i, việc thuyền
cô ng ra và o là việc thườ ng mà thô i. Lệ cũ , vẫ n cho ngự a trạ m chuyển đệ cô ng vă n, là vì
trong lú c thá i bình vô sự , mượ n cớ đệ cô ng vă n để luyện tậ p ngườ i và ngự a mà thô i. Nay
nơi biên giớ i mạ n Tây đương có việc, trạ m chạ y giấ y khó nhọ c, dù đến việc quâ n mà
khô ng khẩ n cấ p lắ m, cũ ng khô ng nên hết thả y mọ i việc đều cho ngự a chạ y, huố ng chi
việc thuyền bè khô ng phả i là việc gì quan trọ ng khẩ n cấ p, cầ n gì phả i cho ngự a chạ y vộ i
và ng như thế, là m cho tai mắ t ngườ i ta phả i ngạ c nhiên ư ! Chuẩ n cho từ nay, cá c tỉnh từ
Quả ng Nam trở và o Nam, phà m cá c bang thuyền đi ra biển từ 10 chiếc trở lên, cù ng là
cá c hiệu thuyền lớ n nhiều dâ y buồ m phá i đi việc quan ở ngoà i biển về, đều chiếu theo
lệ, cho ngự a trạ m đệ cô ng vă n về tâ u để nhanh tin tứ c. Cò n từ 8 chiếc thuyền trở xuố ng,
chỉ đượ c biên chữ “tố i khẩ n” ra ngoà i phong cô ng vă n, chứ khô ng đượ c cho ngự a trạ m
chạ y. Tỉnh Định Tườ ng và ty Thô ng chính đều là m khô ng đú ng cả . Truyền cho bộ hỏ i lạ i
rõ rà ng, xử phạ t để ră n về sau".

Dồ n cơ Bình trá ng tỉnh Quả ng Bình là m ba độ i Binh trá ng Nhấ t, Nhị, Tam.

Tỉnh Thá i Nguyên tâ u rằ ng : “Thuế lệ củ a hai huyện Thiên Phướ c, Hiệp Hoà tỉnh Bắ c, về
khoả ng nă m Minh Mệnh [1820 - 1840] do tỉnh Thá i Nguyên thu. Hiện nay kho tà ng tỉnh
Thá i đã đầ y, vậ y xin theo như cũ do tỉnh Bắ c thu lấy". Vua y cho.

Vậ n chở 50.000 phương gạ o củ a Nam Định về tỉnh Thanh.

Quan Khoa đạ o là bọ n Đặ ng Quố c Lang, Mai Khắ c Mẫ n và Vũ Danh Trì dâ ng thư dá n kín
tâ u bố n điều :

1. Dù ng ngườ i. - Đặ t quan ở cá c tỉnh thì cô ng việc thố ng trị củ a mộ t phương đều thuộ c
và o đó . Quan đượ c lâ u ngà y thì thuộ c lạ i và nhâ n dâ n biết hướ ng mà theo. ít lâ u nay,
chứ c bố chính, á n sá t có ngườ i tạ i chứ c chưa đượ c mộ t nă m đã đổ i đi nơi khá c, khô ng
nhữ ng là ngườ i tính độ n và chậ m, chưa kịp thi thố việc gì, dù ngườ i tà i nă ng nhanh
nhẹn cũ ng khó lò ng trổ tà i đượ c hết ; mà việc đưa đó n ngoà i đườ ng, bà n giao sổ sá ch, lạ i
thêm ra mộ t chuyến phiền phứ c khó nhọ c. Vậ y xin từ nay, phà m chứ c bố chính, á n sá t ở
cá c địa phương, do bộ là m danh sá ch kê cô ng trạ ng là m việc trong ba nă m, đề tên rõ
rà ng đợ i chỉ cho thă ng hay truấ t. Lạ i như lệ trướ c, tri huyện thă ng đồ ng tri phủ , đồ ng tri
phủ thă ng tri phủ . Giá n hoặ c cũ ng có tri huyện mà đượ c thă ng bổ thự khoa đạ o, thự viên
ngoạ i, như thế là vượ t bậ c. Nghĩ xin do bộ bà n định lạ i chương trình, để là m thà nh lệ
mã i mã i.

2. Thương dâ n. - Kể ra, đạ o thương ngườ i cố t ở dù ng sứ c ngườ i có chừ ng mự c. Cho nên,

đờ i xưa dù ng dâ n lự c khô ng quá 3 ngà y ; đến nhà Đườ ng, dù ng dâ n là m lự c dịch chỉ đến
2 tuầ n. Đó đều là coi trọ ng sứ c dâ n. Trong hạ t Thừ a Thiên, cô ng dịch có phầ n bậ n nhiều.
Nghĩ xin từ nay trở đi, phà m gặ p có cô ng tá c((1) Chữ củ a nguyên vă n, có nghĩa là việc
là m về lự c dịch, chỉ chung nhữ ng việc sưu dịch cô ng sai.1) gì, tính xem cô ng trình lớ n
hay nhỏ , cấ p phá t cho tiền, gạ o gấ p đô i, để tỏ ra có khá c vớ i hạ t khá c.

3. Nêu khen nhữ ng ngườ i tiết nghĩa để cho phong tụ c đượ c hậ u. - Kể ra, giữ gìn tiết
nghĩa, là nết đặ c biệt củ a sĩ phu ; biểu dương trung lương, là lò ng chí nhâ n củ a vương
giả . Nghĩ xin giao cho bộ Lễ xét kỹ danh sá ch cá c trung thầ n như 2 ngườ i trung thầ n ở
Gia Định, 3 ngườ i trung thầ n ở Cao Bằ ng và Phạ m Xuâ n Bích ở Hà Tiên, nên truyền cá c
địa phương xét kỹ nhữ ng con chá u củ a họ xem ai đã trưở ng thà nh, tâ u lên rõ rà ng, đợ i
Chỉ bổ dù ng. Lạ i nữ a, cá c bề tô i tiết nghĩa ở cuố i Lê, như bọ n Hoà ng Phù ng Cơ, Nguyễn
Thể và Nguyễn Đình Giả n đều là nhữ ng ngườ i bỏ mình vì nướ c, hết lò ng trung vớ i triều
đạ i bấ y giờ , để tiếng thơm đến nghìn xưa. Ngoà i ra, cò n nhữ ng ngườ i tiết liệt khá c cũ ng
khô ng phả i là ít. Chỉ vì sau khi triều đạ i ấ y đã bạ i vong, sử sá ch tan tá c mấ t đi. Vậ y xin :
do cá c địa phương tra hỏ i sự tích, là m danh sá ch tâ u lên rõ rà ng, đợ i Chỉ biểu dương.

4. Dồ n ghép cá c châ u, huyện lạ i, để bớ t nhũ ng phí. - Đặ t ra châ u, huyện, cố t để vâ ng theo

chính sá ch mà tuyên dương đứ c hoá củ a nhà vua. Khoả ng nă m Minh Mệnh, các thổ
huyện ((2) Chỉ nhữ ng huyện có đồ ng bà o thiểu số ở .2) đều đặ t quan ngườ i Kinh, có ý
muố n đem phong hoá củ a trung châ u để biến đổ i thó i quen củ a nơi mọ i rợ là vì thế tấ t
phả i như thế. Song, trong ấ y như cá c huyện Quế Phong, Thuý Vâ n ở phủ Quỳ Châ u, cá c
huyện Thạ ch Thà nh, Quả ng Địa ở phủ Quả ng Hoá , số xã khô ng quá 30 xã , số dâ n khô ng
quá 200 ngườ i, nếu đặ t ra quan chứ c cò n nhiều, thì khô ng nhữ ng bổ ng lộ c chi ra mỗ i
ngà y mộ t thêm tố n kém, mà cá i tệ dâ n ít, quan lạ i nhiều, thế khô ng trá nh khỏ i. Nghĩ xin
đem huyện Quế Phong sá p nhậ p và o phủ Quỳ Châ u, cho viên Tri phủ kiêm quả n, sá p
nhậ p huyện Thạ ch Thà nh và o huyện Quả ng Địa, giao cho viên huyện ấ y kiêm nhiếp. Cò n
cá c hạ t khá c cũ ng giố ng như thế. Nhữ ng chỗ nà o ít việc quá đều do cá c địa phương
chiếu theo địa thế, tâ u xin để liệu rú t bớ t.

Vua cho rằ ng lờ i tâ u cũ ng có điều đượ c, điều hỏ ng. Dụ rằ ng : “Triều đình bổ ngườ i là m

quan, cố t phả i xét xem tà i nă ng ngườ i ấ y có đá ng khô ng. Nếu cứ lấ y tạ i chứ c lâ u nă m mà
hạ n định, thì ngườ i và nơi là m quan khô ng đượ c thích hợ p vớ i nhau, mà cứ bắ t phả i là m
cho thà nh cô ng thì có nên khô ng ? Cá c chứ c khoa đạ o, viên ngoạ i và lang trung có châ n
nà o khuyết, nên lấ y viên nà o hà m tò ng ngũ phẩ m cho thă ng bổ và o. Nếu cầ n ngườ i để
bổ thì chọ n hạ ng Tri huyện thâ m niên cho thă ng thự , cũ ng khô ng lấ y gì là m vượ t bậ c.
Nếu cứ theo đú ng tư cá ch, thì là m gì có nhiều Tri phủ đá ng thă ng mà điều bổ cho đủ số
khuyết ?

“Cả hạ t Thừ a Thiên từ xưa đến nay, việc gì cũ ng có gia ơn cho cả , tưở ng cũ ng đã chu tấ t
lắ m rồ i, cầ n gì phả i cho riêng từ ng ngườ i, từ ng nhà mớ i là yêu thương ?

“Cò n như cá c ngườ i tuẫ n tiết về hồ i cuố i Lê, tự u trung sự trạ ng rõ rà ng đã ít nghe thấ y,
huố ng chi lâ u ngà y, việc đã mờ nhạ t, lạ i khô ng có sá ch chép là m bằ ng, thì dự a và o đâ u
mà xét cho đú ng ?

“Lạ i như : hai huyện Quế Phong, Thuý Vâ n thuộ c Quỳ Châ u, hai huyện Thạ ch Thà nh,
Quả ng Địa thuộ c Quả ng Hoá , tuy số xã số đinh khô ng nhiều, nhưng địa thế xa cá ch,
khô ng thể sá p nhậ p để rú t bớ t đượ c.

“Cá c khoả n trên đâ y đều là chắ p nhặ t nhữ ng câ u cũ rích, khô ng quan thiết đến việc là m.
Khô ng cầ n bà n đến. Duy có việc con chá u cá c trung thầ n bả n triều, từ trướ c đến giờ , đều
đã gia ơn cho tậ p ấ m rồ i, giá n hoặ c có mộ t và i ngườ i tuổ i cò n nhỏ , chưa đượ c dự và o â n
điển, chuẩ n cho bộ Lễ xét hỏ i kỹ rồ i tâ u lên".

Thự á n sá t An Giang, Nguyễn Nhậ t Thạ nh, bị mấ t quan. Thạ nh nhiều lầ n bị luậ n tộ i,
giá ng đến 7 cấ p. Vua cho rằ ng Thạ nh trị dâ n, phò ng giặ c khô ng đú ng phương phá p, đến
nỗ i thổ dâ n khô ng yên tĩnh, thì há nên cứ để cho cai trị mộ t địa phương ? Vua bèn sai
cá ch chứ c, đưa ra quâ n thứ củ a Nguyễn Tri Phương để gắ ng sứ c là m việc chuộ c tộ i. Cho
thự Lễ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Nguyễn Thế Trị là m thự á n sá t An Giang. Dụ
[Thế Trị] rằ ng : “Ngươi do tiến sĩ xuấ t thâ n, nay ta phó thá c cho trô ng coi mộ t địa
phương, phả i là m thế nà o mà thi thố mưu mô và cô ng việc cho đượ c tố t, đừ ng giố ng
như Thạ nh trướ c khô ng là m đượ c cô ng trạ ng gì mớ i đượ c”.

Nhâ n thế, vua bả o đạ i thầ n ở viện Khu mậ t rằ ng : “Chứ c đạ i thầ n ở nơi biên cương, kén
chọ n khô ng thể khô ng cẩ n thậ n. Ta thườ ng vẫ n tưở ng rằ ng quan đứ ng đầ u mộ t địa
phương mà khô ng là m đượ c việc, chỉ có mộ t mình Hà Thú c Giao, khô ng ngờ ngoà i Giao
ra, cò n có nhiều ngườ i như Bù i Cô ng Huyên thì hèn nhá t, Trầ n Tuyên và Nguyễn Sĩ Đă ng
thì rụ t dè, giữ chặ t mộ t chỗ , hạ ng ba ngườ i ấ y là m đượ c việc gì !”.

Vua lạ i bà n đến việc nướ c Xiêm và Châ n Lạ p, bả o cá c đạ i thầ n rằ ng : “Về tình hình ở
Trấ n Tây, trướ c đâ y, Bố chính Gia Định là Hoà ng Quýnh đượ c mậ t thá m đi thă m dò , khi
về nó i lạ i tình trạ ng, cho là chưa chắ c đã khô ng xả y ra việc gì. Trương Minh Giả ng ở đây
đã lâ u, lẽ nà o khô ng biết, sao lạ i điềm nhiên ngồ i trô ng, để cho mầ m tai vạ chồ i lên, đến
nay trở thà nh địch thủ mạ nh mẽ, ta rấ t lấ y là m quá i lạ ! Lạ i như việc tha bổ ng tên Yểm,
từ khi Trấ n Tâ y mớ i có biến độ ng, quan Khoa đạ o từ ng đã nó i đến. Nguyễn Cô ng Trứ là
Viện trưở ng sao lạ i khô ng dâ ng mộ t lờ i bà n việc nên là m ? Nay mớ i đến quâ n thứ , đã
cù ng nhau dâ ng tậ p tâ u xin tha cho Yểm, chẳ ng là liệu việc muộ n quá ư ? Ta chắ c rằ ng
tên Yểm đượ c tha về lầ n nà y cũ ng khô ng bổ ích gì cho cô ng việc ở Trấ n Tâ y cả . Tình
hình nơi biên giớ i như thế, cá c đạ i thầ n có ý kiến gì, nó i cho ta biết”.

Vũ Xuâ n Cẩ n tâ u rằ ng : “Châ n Lạ p thù oá n nướ c Xiêm đã lâ u, Chấ t Tri đem quâ n đến lầ n
nà y, lấ y danh nghĩa là khô i phụ c cho Châ n Lạ p, lậ p tên Giun lên. Ngườ i Châ n Lạ p đều
ngả theo cả , khô ng phả i là họ thích theo nướ c Xiêm đâ u, họ chỉ mong là khô i phụ c đượ c
Châ n Lạ p củ a họ mà thô i. Song, vì Xiêm mụ c mớ i đến, lò ng dâ n chưa thố ng nhấ t, cho nên
trướ c thì nó i ngọ t xin hoà để trì hoã n quâ n ta, sau thì ngầ m xui thổ phỉ lan rộ ng để ngă n
trở quâ n tiếp viện củ a ta, cá i kế ấ y cũ ng lá u lắ m. Quâ n sự là việc trọ ng đạ i. Ngu thầ n già
nua, kiến thứ c thô thiển, thiết nghĩ rằ ng Xiêm mụ c đã lấ y tên Giun là m mó n hà ng để
mưu lợ i, thì ta nên dù ng tên Yểm là m ngoạ i thầ n. Vì tên Yểm là anh, tên Giun là em, cũ ng
có cớ là m đượ c. Nay tên Yểm đã đượ c tha, nhâ n khi nó đượ c về, cho nó có chú t danh
phậ n, để cố kết lò ng mong củ a dâ n Châ n Lạ p, thì nhữ ng kẻ nà o trướ c kia theo tên Giun,
chưa chắ c đã khô ng xoay chiều, nghĩ khá c. Nếu tên Yểm là kẻ đi trố n trá nh lâ u nă m,
khô ng đượ c danh phậ n gì mà trở về, bọ n thổ dâ n thấ y thế, cho là Yểm khô ng thể tự lậ p
đượ c, bọ n ngườ i lừ ng khừ ng nghe ngó ng trướ c kia lạ i quay ra theo tên Giun cả , thì mưu
kế củ a Chấ t Tri sẽ thà nh cô ng đấy. Tô i xem ra, đã nhiều lầ n, quan Khoa đạ o là bọ n Đặ ng
Quố c Lang, Lưu Quỹ và cá c quan ở quâ n thứ Trấ n Tâ y xin tha cho tên Yểm về, nhưng
cá ch xử trí trong việc ấ y như thế nà o chưa thấ y nó i rõ . Vậ y xin do nhà vua xét định”.

Vua đem việc nà y hỏ i Trương Đă ng Quế. Quế thưa rằ ng : “Bọ n thổ phỉ gâ y sự cũ ng là vì
quan địa phương khô ng khéo xếp đặ t cô ng việc, để cho Chấ t Tri nó khu khiển xui giụ c
đượ c dâ n. Tên Yểm là ngườ i phả n nướ c, chố ng lạ i anh, cù ng đườ ng, quẫ n bá ch, theo về
vớ i ta, chẳ ng đá ng cho danh phậ n gì. Hã y xem nó đượ c về chuyến nà y, là m đượ c nhữ ng
cô ng việc gì, triều đình sẽ tự có cách xử trí.”.

Vua lạ i bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Nguyễn Tri Phương ở Ba Xuyên cò n hă ng há i như

khi buổ i sá ng, thanh thế có phầ n lừ ng lẫ y. Cò n Bù i Cô ng Huyên ở quâ n thứ Lạ c Hoá thì
mộ t niềm lệt bệt, lề mề, yếu đuố i như khi buổ i tố i ! Nhưng, Nguyễn Tri Phương hà nh
quâ n, vừ a mớ i đá nh đượ c mộ t trậ n, thì đã lạ i sử a đồ n đắ p luỹ, sai quâ n đó ng giữ linh
tinh, chẳ ng ra sự thể gì ! Kể ra, bọ n thổ dâ n tụ họ p lạ i như đá m muỗ i, xua đuổ i nhanh
chó ng thì mớ i có lợ i, cũ ng ví như phả i mưa to mớ i rử a sạ ch bụ i, phả i sương giá mớ i chết
đượ c cỏ , sớ m đượ c ngà y nà o tố t ngà y ấ y. Nay đem quâ n đi hà ng nghìn dặ m, cố t để bắ t
giặ c, khô ng dù ng và o việc đá nh dẹp mà lạ i dù ng và o việc sử a đắp đồ n luỹ, thà nh ra quâ n
chưa đá nh mà đã mỏ i mệt trướ c rồ i. Kế ấ y là kém lắ m !”.
Vừ a gặ p sớ củ a Nguyễn Tri Phương gử i đến, trong nó i : “Đồ n phủ Ba Xuyên ở nơi đấ t
mặ n, mà đườ ng thuỷ đi Trấ n Di xa đến mộ t ngà y, phầ n nhiều nô ng và hẹp. Vì thế, trướ c
đâ y bọ n giặ c mớ i lấ p kín lò ng sô ng chính, để chặ n đườ ng vậ n lương củ a ta. Vậ y xin đổ i
lạ i cho đắp đồ n luỹ củ a phủ tạ i thô n Phú Hữ u ở cạ nh sô ng chính huyện Vĩnh Định”.

Vua xuố ng dụ bá o cho biết rằ ng : “Đồ n luỹ cũ củ a phủ Ba Xuyên địa thế ẩ m thấ p, lạ i trả i
qua biến độ ng củ a giặ c, nhâ n dâ n sợ hã i tan tá c, nhà cử a bị tà n phá , cố nhiên khô ng phả i
là nơi có thể đó ng lâ u đượ c. Nhưng phả i đợ i đến khi xong việc binh nhung, rồ i xếp đặ t
lạ i thì mớ i hợ p nghi về việc nên là m trướ c là m sau. Hiện nay đương cầ n đi tiễu, tậ p tâ u
trướ c củ a khanh xin tiến đó ng nơi xung yếu, phá tan sà o huyệt củ a giặ c, mà nay lạ i vô
cớ tính đườ ng chù n bướ c, dờ i đắ p đồ n luỹ ở chỗ khá c, là m kế giữ lâ u, sao trướ c sau lạ i
khá c nhau thế ? Huố ng chi binh lự c chỉ nên dù ng và o việc giết giặ c, là m gì có cô ng sứ c
nhà n rỗ i, sai đi đắ p đồ n luỹ, là m việc khô ng cầ n thiết ấ y, cho thêm khó nhọ c và tổ n phí ?
Để Nguyễn Lương Nhà n ở lạ i giữ đồ n cũ là đủ rồ i. Cò n khanh thì nên tuâ n theo tờ dụ
trướ c, đến ngay phủ Lạ c Hoá để hộ i tiễu, sẽ dờ i về Ba Xuyên, chứ khô ng cầ n vộ i đắ p đồ n
luỹ chỗ khá c là m gì. Thổ phỉ ở Vĩnh Thô ng đã bị tỉnh An Giang đá nh tan rồ i. Tô n Thấ t
Nghị cũ ng sẽ đến Lạ c Hoá ngay để giú p cho việc tậ p hợ p quâ n lính đượ c hù ng hậ u.

Bộ Hình là m danh sá ch dâ ng lên về việc cá c phá i viên đi sang mạ n đô ng, mạ n Tâ y là bọ n

Trương Hả o Hợ p, Phan Hiển Đạ t, Hồ Vă n Cá o, Nguyễn Vă n Hự u, Hồ Đắ c Huyên, Trầ n Đạ i
Hoan và ngườ i nhà Thanh là Lý Thá i, Cao Tấ t Đạ t là m thiếu hụ t số bạ c đến hà ng nghìn,
hà ng vạ n, tộ i đều phả i xử từ đồ , lưu trở lên. Vua cho rằ ng việc ấ y xả y ra từ trướ c khi có
chiếu â n xá , khoan tha tộ i cho cả . Tang phả i bồ i lạ i cũ ng chướ c lượ ng giả m cho 7 phầ n
10. Hồ Vă n Cá o, sau đó , đượ c khở i phụ c chứ c Tư vụ . Trầ n Đạ i Hoan đượ c khở i phụ c
hà m bá t phẩ m. Truyền cho cù ng vớ i bọ n Lý Thá i và Cao Tấ t Đạ t nhậ n lĩnh cá c vậ t hạ ng
củ a cô ng tuỳ tiện đá p thuyền đi Quả ng Đô ng, chiếu theo đơn kê mua hà ng củ a Nộ i vụ
mà mua sắ m cá c hà ng hoá . Vua đe rằ ng : “Nếu thó i cũ khô ng chừ a, sẽ bị tộ i chém đầ u
đấ y !”.

Định cá ch thứ c thưở ng cho nhữ ng ngườ i mộ dâ n lậ p ấ p ở Nam Kỳ :

(Mỗ i ấ p chiêu mộ nhữ ng dâ n ngoà i sổ đinh đượ c 5 suấ t, khai khẩ n ruộ ng đấ t hoang
đượ c 50 mẫ u trở lên, thì đượ c thưở ng 20 quan tiền ; mộ đượ c 10 suấ t đinh, khai khẩ n
đượ c 100 mẫ u trở lên thì đượ c 40 quan tiền ; mộ đượ c 15 suấ t đinh, khai khẩ n đượ c
150 mẫ u trở lên thì đượ c thưở ng 60 quan tiền ; cò n hơn nữ a thì cứ theo mứ c ấ y mà tính
lên).

Cá c đạ i viên ở cá c địa phương đượ c nhà vua chỉ định gọ i về Kinh để hộ i bà n : Tổ ng đố c

Định - Biên ((1) Định Tườ ng và Biên Hoà .1) là Nguyễn Vă n Trọ ng, Tổ ng đố c Bình - Phú
((2) Bình Định và Phú Yên.2) là Đặ ng Vă n Thiêm, thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i ((3) Bắc
Ninh và Thá i Nguyên.3) là Nguyễn Đă ng Giai, Bố chính Hả i Dương là Ngô Kim Lâ n, Bố
chính Sơn Tâ y là Lương Quố c Quang, Lã nh binh Thanh Hoá là Phạ m Phi. Vua vờ i lên
điện, hỏ i từ ng ngườ i về tình hình địa phương sở tạ i, cho uố ng nướ c chè ung dung.

Vua lạ i hỏ i Trọ ng rằ ng : “Từ khi Nam Kỳ có việc, đò i bắ t cá c hương dõ ng, dâ n tình có ta

oá n gì khô ng ? Mớ i rồ i thả cho về, họ có yên vui khô ng ?”. Trọ ng thưa rằ ng : “Sợ khó
nhọ c, thích yên nghỉ, là thườ ng tình củ a dâ n ; tô i chưa từ ng xuố ng đến là ng xã, nhưng
xét ẩ n tình củ a dâ n, tấ t thế nà o cũ ng có ”. Vua khen Trọ ng là ngườ i thậ t thà , khó c bả o
Trọ ng rằ ng : “Khanh chầ u hầ u Tiên đế đã lâ u ngà y, nay về Kinh đợ i là m đạ i lễ ((4) Chỉ lễ
Ninh lă ng.4), đườ ng sá khó nhọ c, ta lấ y là m nghĩ lắ m. Chợ t thấ y mặ t khanh, lò ng ta mến
nhớ Tiên đế, cà ng thêm tha thiết". Rồ i ban cho Trọ ng kim tiền Phi long và cá i quạ t có
dâ y thao rủ xuố ng ((5) Há n vă n là phiến truỵ . 5)”.

Kinh doã n là bọ n Phạ m Khô i tâ u xin dờ i trườ ng thi đến dự ng ở phườ ng Đạ i Đồ ng trong
Hoà ng thà nh. Vua dụ hai bộ Lễ và Cô ng rằ ng : “Trườ ng thi cũ ở Nguyệt Biều, địa thế ẩ m
thấ p, đến mù a thu, mưa ngậ p, họ c trò và o trườ ng là m vă n, rấ t là khô ng tiện. Bộ thầ n
nên đi hộ i khá m ngay, chọ n chỗ đấ t cao rá o để là m, chớ để ở nơi thấ p ướ t, là m khổ cho
bọ n họ c trò ”.

Sai thự Thị lang bộ Lễ là Hoà ng Tế Mỹ sá t hạ ch cá c tú tà i cá c tỉnh ở Quố c tử giá m. Lấ y đỗ

và o hạ ng bình 7 ngườ i, bổ là m Huấ n đạ o. Sau đó lạ i chuẩ n định : tú tà i hậ u bổ giá o thụ ,
mỗ i thá ng đượ c cấ p 2 quan tiền, 2 phương gạ o ; hậ u bổ Huấ n đạ o, mỗ i thá ng 1 quan 5
tiền, mộ t phương và 15 uyển gạ o.

Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m thu phụ c đượ c huyện Trà Vinh. Tên đầ u mụ c giặ c là Lâ m
Sâ m chiếm giữ huyện Trà Vinh, quâ n ta đá nh mã i khô ng đượ c. Bấy giờ cá c đạ o quâ n ta
cù ng nhau hẹn ngà y họ p đá nh. Đến ngà y, Lâ m và Nguyễn Vă n Hoà ng đem quâ n đạ o
mình đi đầ u tiên, đến đá nh, lấ y đượ c đồ n Trà Vinh, Lâ m Sâ m trố n thoá t. Trưa đến, Bù i
Cô ng Huyên và Nguyễn Tiến Song mớ i đem quâ n tớ i, lạ i chia đườ ng đi đuổ i, giết chết và
bắ t đượ c quâ n giặ c rấ t nhiều. Qua mấ y ngà y sau, lạ i chia đườ ng đi cà n quét. Lâ m đến xứ
Vũ ng Biệt, bọ n giặ c xô ng ra chố ng cự lạ i. Phó vệ Nguyễn Vă n Y, Bang biện phó vệ
Nguyễn Vă n Nghĩa mỗ i ngườ i chém tạ i trậ n đượ c mộ t tên giặ c, bọ n giặ c bị thua, chạ y
tan. Bọ n Lâ m đi đến số c Bà n Đa, mớ i gặ p đạ o quâ n củ a Cô ng Huyên, lạ i tiến đến số c Mạ t,
Trầ n Hồ ng họ p đồ đả ng đến hơn 1.000 ngườ i chố ng đá nh lạ i. Quâ n ta hai mặ t giá p cô ng,
Hồ ng cũ ng thua chạ y. Thừ a thắ ng, quan quâ n sấ n đến đá nh cá c số c Bà o Tượ ng, Vũ ng
Liên đều lấ y đượ c cả ; chém chết và bắ t đượ c rấ t nhiều, đố t gầ n hết đồ n sở nhà cử a củ a
giặ c. Cô ng Huyên và Lâ m vì đá nh đượ c luô n mấ y trậ n cù ng hộ i hà m là m tờ tâ u lên ; lạ i
nó i thêm rằ ng Tiến Song hă ng há i tiến lên trướ c, rấ t là xuấ t sắ c.

Vua phê bả o rằ ng : “Xem tờ tâ u có thể là m cho ngườ i ta phấ n khở i thêm mộ t chú t”.
Chuẩ n thưở ng cho Nguyễn Tiến Lâ m quâ n cô ng 1 cấp ; Bù i Cô ng Huyên đượ c thưở ng
trả lạ i nguyên hà m Tổ ng đố c, thêm cho 1 đồ ng kim tiền, 1 cá i nhẫ n và ng ; Nguyễn Tiến
Song đượ c gia quâ n cô ng 1 cấ p, thưở ng nhẫ n và ng 1 cá i ; Nguyễn Vă n Y đượ c thưở ng
thụ Vệ uý ; Nguyễn Vă n Hoà ng đượ c quâ n cô ng kỷ lụ c 3 thứ ; Nguyễn Vă n Nghĩa thă ng
bổ Phó quả n cơ. Từ Lã nh binh Lê Khoan Mạ nh trở xuố ng đượ c thưở ng kỷ lụ c, ngâ n tiền
có thứ bậ c. Mấ y viên quan bị cách là Nguyễn Vă n đượ c khở i phụ c Chủ sự , Nguyễn
Nhượ c Sơn đượ c khở i phụ c Tư vụ . Từ suấ t độ i đến binh lính đượ c thưở ng chung 1.000
quan tiền.

Thượ ng thư bộ Lễ, kiêm coi Hà n lâ m viện và Thá i thườ ng tự là Phan Huy Thự c bị ố m.
Vua ban cho hai chi nhâ n sâ m Cao Ly. Sai thự Tổ ng đố c Bình - Phú là Đặ ng Vă n Thiêm
quyền tạ m cô ng việc bộ Lễ : Thượ ng thư bộ Cô ng là Nguyễn Trung Mậ u kiêm quả n Hà n
lâ m viện, ấ n vụ thự Hữ u thị lang bộ Lễ là Hoà ng Tế Mỹ kiêm quả n Thá i thườ ng tự ấ n vụ .
Lạ i sai Thượ ng thư bộ Hộ là Hà Duy Phiên kiêm lĩnh chứ c quả n lý Kinh kỳ Thuỷ sư sự
vụ .

Cho Vệ uý ở vệ Loan giá là Tô n Thấ t Tườ ng quyền lĩnh Đề đố c ở Kinh thà nh, kiêm lý
cô ng việc phủ Thừ a Thiên ; thự Vệ uý Tiền phong Tả vệ là Tô n Thấ t Đà m đổ i sang là m
thự Vệ uý vệ Loan giá . Bổ Vũ Đình Đà m là m Vệ uý Hù ng nhuệ Tả vệ.

Quyền thự Tuầ n phủ Hà Tiên là Lê Quang Huyên chết. Truy tặ ng hà m Tuầ n phủ , cho
thêm 100 quan tiền. Dù ng quyền lĩnh Bố chính Hà Tiên là Đinh Vă n Huy là m thự Bố
chính, Hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ .

Cấ p 2.000 phương gạ o cho nhữ ng phụ nữ trong họ Tô n thấ t mà lệ khô ng đượ c cấ p

lương thá ng.

Chuẩ n định việc đi thanh tra ở cá c tỉnh. Phà m nhữ ng thứ củ a tỉnh thầ n dù ng như : xe,
kiệu, tá n, lọ ng, giá o má c và nghi trượ ng khô ng cầ n phả i biên và o sổ , để bớ t sự phiền
phứ c lả m nhả m. Đó là theo lờ i xin củ a Nguỵ Khắ c Tuầ n, Bố chính Hưng Hoá .

Xâ y tườ ng gạ ch ở hà nh cung Quả ng Trị (mặ t tườ ng đằ ng trướ c là m 2 cử a tò vò , tườ ng

hai bên tả hữ u mỗ i bên là m 1 cử a tò vò ). Là m kỳ đà i và cộ t cờ . Dờ i nhà họ c sang mạ n tâ y
tỉnh thà nh.

Cho : thự á n sá t Quả ng Bình là Vũ Đứ c Nhu đổ i đi thự á n sá t tỉnh Hà Tĩnh ; thự Lang
trung bộ Lễ là Trầ n Huy Phá c đổ i đi thự á n sá t tỉnh Quả ng Bình.

Đặ t thêm hai vệ Tả hữ u Thủ hộ . (Đặ t 1 Thủ hộ sứ và 1 Thủ hộ phó sứ để quả n lý các vệ

Thủ hộ . Lạ i đặ t ở ty Điển nghi cá c chứ c Lang trung, Viên ngoạ i lang, Chủ sự và Tư vụ mỗ i
chứ c mộ t ngườ i ; bá t, cử u phẩ m thư lạ i 2 ngườ i ; vị nhậ p lưu thư lạ i 15 ngườ i ; đều để
tú c trự c ở Hiếu lă ng và Hiếu đô ng lă ng ((1) Hiếu lă ng : lă ng củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế
(Minh Mệnh). Hiếu đô ng lă ng : lă ng củ a Nhâ n hoà ng hậ u (vợ Minh Mệnh).1).
Cho thự Vệ uý vệ Hậ u nhị củ a Vũ lâ m Tả dự c là Tô n Thấ t Cung là m Thủ hộ sứ ; Hà n lâ m
viện Thị giả ng họ c sĩ là Tô n Thấ t Quý là m thự Hộ phó sứ ; Từ tế phó sứ là Tô n Thấ t Đứ c
là m thự Lang trung ty Điển nghi ; Phó vệ uý Thủ hộ Tiền vệ là Tô n Thấ t Trú c thă ng Vệ
uý ở vệ ấ y ; Phó vệ uý Dự c bả o Nhấ t vệ là Tô n Thấ t Trị thă ng thự Vệ uý ở Thủ hộ Hữ u vệ
; Cai độ i vệ Cẩ m y là Tô n Thấ t Ti là m Phó vệ uý Thủ hộ Tả vệ.

Định ngạ ch thuế và ng quỳ củ a là ng Kiêu Kỵ tỉnh Bắ c Ninh (cả mộ t nă m, hạ ng trá ng phả i
nộ p 400 lá và ng quỳ ; hạ ng già yếu nộ p mộ t nử a số ấ y).

Tỉnh Quả ng Trị tâ u rằ ng : “Số lính ở cơ Định man ít quá , khô ng đủ số ngườ i sai phá i.
Nghĩ xin trích lấ y 190 ngườ i trong cá c hộ đi lấ y gỗ ở 7 thô n và phườ ng quanh tỉnh, xoá
bỏ tên trong sổ đi lấ y gỗ , bổ và o cơ ấ y, hợ p vớ i số lính hiện có trong cơ chia ra từ ng ban,
chi cho lương thá ng để là m việc quan". Vua y cho.

Giả m bớ t số tiền và thó c lĩnh canh ruộ ng đấ t củ a đồ n điền cô ng và trạ i cô ng ở cá c tỉnh

và tiền cho vay ở phủ Thừ a Thiên, đều 5 phầ n 10.

Tỉnh Gia Định có nạ n sâ u cắ n lú a, trờ i mưa to, sạ ch hết sâ u. Tỉnh thầ n đem việc ấ y tâ u
lên. Vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : “Loà i sâ u bọ nhỏ ấ y, mộ t trậ n mưa tẩ y hết, là nhờ trờ i
giú p mớ i đượ c thế ! Ta rấ t kính sợ mệnh trờ i. Khanh nên thể theo lò ng ta chă m chú
thương dâ n và trọ ng nghề là m ruộ ng, mà hằ ng ngà y chă m só c khuyên dạ y, để mong đi
đến chỗ khô ng có mả nh ruộ ng nà o bỏ hoang mớ i đượ c.

Sai tỉnh Thanh sử a chữ a cá c đồ thờ ở Nguyên miếu ((1) Nguyên miếu : miếu thờ Triệu
tổ Tĩnh hoà ng đế (Nguyễn Kim) ở là ng Gia Miêu, huyện Tố ng Sơn.1).

Rú t bớ t chứ c Huấ n đạ o ở huyện Nghĩa Đườ ng, tỉnh Nghệ An.

Bộ Hộ bà n tâ u rằ ng : “Thuế quan củ a tỉnh Định Tườ ng và An Giang cò n thiếu 1 thà nh về

thá ng nhuậ n nă m nay, xin bắ t tỉnh thầ n trá ch cứ bọ n ngườ i lĩnh trưng phả i truy nộ p
theo phầ n thuế thá ng ấ y". Vua cho rằ ng số thá ng đã đủ rồ i, khô ng cầ n phả i so kè vớ i dâ n
nữ a. Truyền tha cho. Nhâ n thế, vua truyền Chỉ cho cá c địa phương biết, phà m nơi nà o có
quan ((2) Cử a ả i.2), tấ n ((3) Đồ n canh ở nhữ ng nơi sô ng bến hoặ c cử a biển.3) về thuỷ
lợ i, hằ ng nă m đố i giá cho trưng, nếu gặ p nă m nà o có thá ng nhuậ n, thì phả i tính trướ c
thêm và o mộ t thà nh.

Nguyễn Tri Phương và Tô n Thấ t Nghị đem quâ n về phủ Lạ c Hoá , đá nh ú p mộ t dả i Hậ u

Giang, phá luô n đượ c giặ c. Rồ i tiến quâ n đến Cầ n Chô ng, cù ng vớ i đạ o quâ n củ a Nguyễn
Tiến Lâ m và Bù i Cô ng Huyên hộ i bà n về việc đi tiễu. Cô ng Huyên lưu lạ i đồ n Trà Vinh,
chuyên việc đi tiễu nã bọ n giặ c cò n só t lạ i ; Tri Phương và Tiến Lâ m tiến đá nh số c Lò ,
Lâ m Sâ m chạ y trố n về cá c xứ Trà Cú , Xoà i Xiêm ((4) Nguyên thư in là “Xuy tiêm” .
4), tự a chỗ hiểm để chố ng giữ . Quan quâ n thừ a thắ ng thuậ n đườ ng đến thẳ ng sô ng
chá nh Trà Cú . Cử a sô ng ấ y rấ t hẹp, cây cố i um tù m. Quâ n ta bỏ thuyền lên bộ , đá nh và cả
phá đượ c giặ c ở thô n An Thịnh. Cô ng Huyên cũ ng từ Trà Vinh tiến quâ n cà n quét giặ c ở
Kim Câ u, Bà o Cá t, đượ c luô n mấ y trậ n, rồ i lạ i rú t quâ n về Trà Vinh. Trậ n đá nh nà y, quan
quâ n giết chết và bắ t đượ c giặ c rấ t nhiều. Cá c đồ n trạ i, nhà cử a, kho chứ a củ a giặ c bị đố t
chá y khô ng cò n gì.

Vua thấ y quan quâ n đá nh đượ c luô n mấ y trậ n, thưở ng cho bọ n Tiến Lâ m kim tiền, kim
bộ i, quâ n cô ng gia cấp và kỷ lụ c có thứ bậ c. Viên Ngoạ i lang Trầ n Hiển Doã n đượ c khai
phụ c Lang trung nhưng vẫ n lưu lạ i ở quâ n thứ để đá nh dẹp.

Nhâ n thế, vua dụ rằ ng : “Phủ Lạ c Hoá , địa thế bằ ng phẳ ng rộ ng rã i, ngườ i Kinh ngườ i
Thổ ở lẫ n vớ i nhau, khô ng ví như nhữ ng nơi cõ i xa rừ ng sâ u, cò n đồ n trạ i củ a giặ c cố
nhiên phả i đố t đi, cò n như nhà cử a củ a dâ n gian cù ng là nhữ ng thứ tích trữ củ a giặ c mà
mình lấ y đượ c, cầ n nên lưu lạ i để dù ng, mộ t là đỡ đượ c phiền phí về việc vậ n tả i quâ n
nhu, hai là để dù ng và o việc tư trợ cho nhâ n dâ n mớ i trở về, há chẳ ng đượ c lợ i cả hai, hà
tấ t phả i đem đố t cả để cò n trơ lạ i đấ t khô ng ? Từ nay về sau, nên theo thế mà là m mớ i
đượ c”.
Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương bị thua ở Xoà i Xiêm. Bọ n Lâ m từ khi thắ ng
trậ n ở Bà o Cú , tiến đá nh Xoà i Lau ((1) Nguyên thư in là “Xuy Lô ” .1), Xoà i Bộ t. Bọ n
giặ c đều bỏ khô ng nhà cử a, lá nh đi nơi khá c. Kịp khi quan quâ n đến Xoà i Xiêm, bọ n giặ c
đem hơn 1.000 đồ đả ng ra khiêu chiến. Quan quâ n thú c trố ng tiến lên, bọ n giặ c lù i mộ t
chú t. Thình lình mưa to gió lớ n đổ đến, quâ n phụ c củ a giặ c đá nh chặ n ngang và o đạ o
quâ n đi trướ c : toá n quâ n củ a Phó cơ Đặ ng Dao và Suấ t độ i Lê Thuậ t tan vỡ trướ c. Quâ n
cá c đạ o đều vỡ cả. Quả n đố c đạ o quâ n đi trướ c là Tô n Thấ t Nghị tiếp ứ ng khô ng kịp. Phó
cơ là Lê Trứ , Nguyễn Kế và Nguyễn Hoá , Cai độ i là Trầ n Gia, Lê Giả ng và Trầ n Đứ c cù ng
vớ i 42 tên biền binh đều chết ở trậ n ; sú ng và khí giớ i bỏ mấ t khá nhiều. Đến chiều, Tiến
Lâ m và Tri Phương lạ i chỉnh tề quâ n độ i đá nh lầ n nữ a, giặ c bị thương và chết nhiều.

Vua quở rằ ng : “Bọ n giặ c nà y thườ ng bị quan quâ n đá nh giết, khô ng cò n hung hă ng như
trướ c nữ a, thế mà Tiến Lâ m và Tri Phương quen mui thắ ng và i trậ n nhỏ , châ n cấ t cao
bụ ng coi thườ ng, sơ hở về việc phò ng bị, đến nỗ i hỏ ng việc ! Tô n Thấ t Nghị bị cá ch chứ c
lậ p tứ c nhưng cho lưu lạ i là m việc ; Tiến Lâ m và Tri Phương mỗ i ngườ i đều bị giá ng 4
cấ p, lưu lạ i là m việc ; Đặ ng Dao và Lê Thuậ t lậ p tứ c bị đem ra trướ c quâ n, chém đầ u, để
cho mọ i ngườ i biết. Cò n thì đều xét xem ngườ i nà o có cô ng thì thưở ng, có tộ i thì phạ t.

Ngà y Mậ u Thâ n. Sử a chữ a 3 sơn lă ng Trườ ng Thanh, Vĩnh Thá i và Thuỵ Khá nh((2)
Trườ ng Thanh : lă ng củ a Hiếu Minh hoà ng đế ở xã Kim Ngọ c, huyện Hương Trà .

Vĩnh Thá i : lă ng củ a Hiếu Vũ hoà ng hậ u ở xã Dương Xuâ n, huyện Hương Trà .

Thuỵ Khá nh : lă ng củ a Hiếu Khang hoà ng hậ u ở xã Định Mô n, huyện Hương Trà .2),
sai Chưở ng vệ Hoà ng Đă ng Thậ n trong coi cô ng việc.

Vua dụ bộ Lễ rằ ng : “Vâ ng theo từ dụ củ a Thá nh tổ mẫ u, Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i

hoà ng thá i hậ u rằ ng : “Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế từ bé đến lớ n, khéo chiều chuộ ng già
nà y, phụ ng dưỡ ng bằ ng sự già u có cả thiên hạ , rấ t hiếu, rấ t kính, từ xưa ít có . Khô ng ngờ
mù a đô ng nă m ngoà i mấ t đi, ta đã mặ c á o trở , nhưng vẫ n thương nhớ đau xó t khô ng
ngà y nà o nguô i. Vậ y, Nguyên tô n tự hoà ng đế((3) Chá u đích tô n, nố i ngô i hoà ng đế.3)
truyền Chỉ cho bộ Lễ chọ n ngà y tố t, sắ m sử a lễ vậ t, già nà y thâ n đến trướ c bà n thờ cú ng
mộ t tuầ n rượ u. Đến ngà y là m lễ Ninh lă ng, già nà y cũ ng thâ n đi đưa đá m để tỏ ý trọ ng
ngườ i nố i dõ i tô ng miếu và để yên ủ i chú t tình thâ n yêu”. Bộ thầ n nên xét ngay điển lễ,
bà n soạ n nghi tiết trình lên, đợ i Chỉ thi hà nh.

Bộ Lễ bà n xin tham chướ c điển lễ nhà Thanh về nă m Khang Hi thứ 9 [1679], nghi tiết
củ a Thá i hoà ng thá i hậ u là m lễ điện tế, châ m chướ c mà là m. Tậ p tâ u dâ ng lên, vua cho là
phả i (khi là m lễ, ró t rượ u, dâ ng rượ u, đều dù ng các thá i trưở ng cô ng chú a, khô ng dù ng
thá i giá m. Khi là m lễ xong, lễ tạ lạ i 5 lạ y).

Vua xem nghi tiết về việc tang, thưở ng cho đổ ng lý đạ i thầ n và cá c viên thuộ c theo đi sai
phá i bạ c lạ ng và ngâ n tiền có thứ bậ c ; thưở ng chung thợ và ngườ i là m 1.000 quan tiền,
tuỳ theo cô ng việc nặ ng nhẹ, nhiều ít, chia hạ ng ban cấ p cho.

Đổ ng lý đạ i thầ n hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ kê rõ nghi thứ c việc tang thà nh 3 bả n (1 bả n lưu lạ i

để thờ , 1 bả n dâ ng tế rồ i đố t đi, 1 bả n để bà y ở sơn lă ng).

Vua sai Tô n nhâ n phủ gọ i hết cá c hoà ng thâ n tướ c cô ng hộ i đồ ng vớ i đình thầ n xem kỹ
danh sá ch việc tang, kiểm lạ i cá c phẩ m vậ t, hoặ c có thứ gì nên thêm và o như thế nà o,
bà n kỹ rồ i tâ u lên, khô ng đượ c hù a theo trướ c mặ t, nó i hậ u sau lưng.

Vua ngự đến xem cô ng việc xâ y lă ng Hiếu Sơn, ngà y hô m sau mớ i trở về. Thưở ng chung
cá c quan theo hầ u, vă n từ chủ sự , võ từ suấ t độ i trở lên, 500 quan tiền.

Thưở ng cho Đổ ng lý doanh kiến đạ i thầ n là Tạ Quang Cự , Hà Duy Phiên, Lê Bá Tú và

Tô n Thấ t Đườ ng, Đổ ng lý tang nghi đạ i thầ n là Lê Đă ng Doanh, Lê Vă n Phú và Tô n Thấ t
Bạ ch mỗ i ngườ i 1 cá i á o ngắ n tay hẹp bằ ng thứ tơ pha lô ng sắ c đen hạ ng nhì.

Bộ Lễ dâ ng nghi tiết về lễ Ninh lă ng và cá c lễ tiết : trướ c ngà y là m lễ, tâ u lên cung Từ

Thọ biết. Ngà y Mậ u Thâ n sai quan đến cá o yết đà n tế Giao, nhà Tô n miếu, điện Phụ ng
Tiên, đà n Xã Tắ c. Ngà y Canh Tuấ t, cá o yết thầ n đấ t, thầ n nú i và thà nh hoà ng. Ngà y ấ t
Mã o (thá ng 7), cá o ngà y khai quà n : Sai quan đến cá o điện Vĩnh Tư ((1) Điện Vĩnh Tư :
thờ Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u (mẹ Thiệu Trị).1). Ngà y Bính Thìn, Nhâ n tuyên Từ
khá nh Thá i hoà ng Thá i hậ u đến là m lễ điện. Sai quan đi cá o yết cá c Tô n lă ng ở dọ c
đườ ng đi qua. Ngà y Đinh Tỵ , là m lễ khai quà n, rồ i là m lễ tế thầ n đườ ng. Sai quan đến
cá o yết miếu Đô thà nh hoà ng và các thầ n cử a, cầ u, đườ ng, nú i, sô ng ở dọ c đườ ng đi qua.
Ngà y Mậ u Ngọ , là m lễ phá t dẫ n, giờ Mù i, rướ c quan tà i ở cung Khá nh Ninh ra. Vua đi bộ
theo sau quan tà i. Đố t 9 tiếng ố ng lệnh. Rướ c đến điện lợ p bằ ng lau cỏ ở bên sô ng
Hương, xuố ng thuyền rồ ng. Cú ng buổ i sớ m, buổ i tố i, buổ i trưa, buổ i chiều như nghi lễ
thườ ng. Rướ c đi qua chỗ nà o, cá c vă n thâ n, kỳ lã o ở là ng và cá c giá m sinh ở Quố c tử
giá m đều đặ t hương á n ở bờ sô ng để bá i vọ ng. Ngà y Canh Thâ n, đến bến đò nơi sơn
lă ng. Ngà y Tâ n Dậ u, rướ c lên bộ , để quan tà i ở điện lợ p lau cỏ về mạ n tâ y Bả o thà nh.
Đến giờ Tuấ t, rướ c quan tà i lên xe tang vẽ rồ ng, đặ t minh tinh lên trên, rồ i hạ xuố ng
huyệt. Là m lễ truy tặ ng (ở bên ngoà i 2 lầ n cử a). Bưng hò m sá ch và ng truy tặ ng và á o
cổ n mũ miện, cung, gươm cá c hạ ng lên trên á n đá, đó ng cử a đá lạ i (cá c đạ i thầ n tổ ng hộ ,
đổ ng lý hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ bưng nhữ ng á o mặ c củ a Tiên đế cù ng cá c đồ lỗ bộ , đồ mã ra
bên tả ngoà i thà nh bao xung quanh lă ng ; Thuỷ sư thì đem các thuyền rồ ng, thuyền lầ u
chở quan tà i ra ngoà i bến, rồ i đem đố t và chô n đi. Cá c doanh kiến đạ i thầ n thì ở lạ i để
chỉnh lý sơn lă ng).

Ngà y Nhâ m Tuấ t, đề thầ n chủ ở điện Sù ng  n((1) Điện Sù ng  n : ở trên nú i Hiếu Sơn.1),
là m lễ tế sơ ngu (đem hồ n bạ ch chô n ở chỗ đấ t sạ ch và khuấ t tạ i phía nam điện Đô ng
Phố i). Sai quan tế thầ n đấ t, thầ n nú i và thà nh hoà ng. Là m lễ xong, rướ c thầ n chủ lên
kiệu đến lầ u Vĩnh Điềm ở bến sô ng, đi đườ ng thuỷ về Kinh. Ngà y về đến Kinh, kéo cờ
trắ ng ở kỳ đà i, đố t 9 tiếng ố ng lệnh. Rướ c thầ n chủ và o điện Hiếu Tư ((2) Điện Hiếu Tư :
tứ c cung Khá nh Ninh.2), là m lễ yên vị, lạ i tấ u, cá o như khi trướ c. Ngà y ấ t Sử u, là m lễ tế
tá i ngu. Ngà y Mậ u Thìn, tế tam ngu. Ngà y Tâ n Mù i, tế tứ ngu. Ngà y Giá p Tuấ t, tế ngũ ngu.
Ngà y Đinh Sử u, tế lụ c ngu. Ngà y Canh Thìn, tế thấ t ngu. Ngà y Quý Mù i (thá ng 8), tế bá t
ngu. Ngà y Bính Tuấ t, tế cử u ngu. Ngà y Mậ u Tý, là m lễ tố t khố c. Từ ngà y là m lễ khai quà n
đến ngà y tế đà m, phà m các hoà ng thâ n, họ ngoạ i, quan viên trong ngoà i, là ng nhà vua và
là ng họ ngoạ i đều có lễ phẩ m dâ ng cú ng. Điện Sù ng  n từ sau ngà y là m lễ tế sơ ngu,
điện Hiếu Tư sau ngà y là m lễ yên vị, thì sớ m, tố i, trưa, chiều bố n buổ i cú ng cơm như lệ
thườ ng, cho đến ngà y là m lễ tố t khố c mớ i thô i. Hằ ng thá ng, ngà y rằ m, mồ ng mộ t, là m lễ
â n tiến, đến khi tế Đà m mớ i thô i.

Đem ngà y Ninh lă ng bá o cá o trong ngoà i. Ban tờ chiếu rằ ng : “Có cô ng đứ c lớ n, thì tiết
mụ c về nghi lễ phả i long trọ ng ; Kính yêu giố ng nhau, thì lò ng tưở ng nhớ cà ng thố ng
thiết. Lễ củ a thiên tử ngà y xưa, 7 thá ng mớ i chô n, 9 thá ng mớ i là m lễ tố t khố c. Vì phép
để tang có hạ n định, mà lò ng thương cả m thì vô cù ng. Ngà y 28 thá ng 12, nă m Minh
Mệnh thứ 21 [1840], Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, cưỡ i rồ ng lên chầ u trờ i,
ta ô m cung kêu gà o khô ng kịp, suố t cả thiên hạ ai cũ ng thương xó t, ta ở nhà để tang,
mặ c á o trở ba nă m, kính theo điển lễ. Nghĩ lạ i Tiên đế : cô ng đứ c như trờ i, ơn trạ ch sâ u
dà y, nhâ n dâ n khô ng bao giờ quên. Trướ c đâ y đã xét theo điển chương, kính dâ ng tô n
thuỵ , bả o rõ cho thiên hạ biết, để tỏ lò ng hiếu kính củ a mộ t mình ta, để thoả lò ng tô n
thâ n củ a cả tră m họ .

“Đến như xây lă ng là việc lớ n, nhấ t nhấ t đều theo đú ng mệnh lệnh củ a Tiên đế đã định,
đã xâ y dự ng sơn lă ng ở nú i Hiếu Sơn, theo lễ cổ đưa quan tà i đi đườ ng ngầ m và o huyệt,
thự c là cá c đờ i từ Lê trở về trướ c, chưa đờ i nà o đã là m đượ c thế. Nay cô ng việc xâ y lă ng
đã xong, ngà y đưa đá m gầ n đến. Đã chọ n ngà y tố t, kính cá o đà n tế Giao, nhà Thá i miếu,
đà n Xã Tắ c, đến ngà y 3 thá ng 7 mù a thu nă m nay dự là m lễ cá o khai quà n, ngà y mồ ng 6
rướ c quan tà i đi, ngà y mồ ng 9 tá ng và o Hiếu lă ng, tế 9 tuầ n “ngu”. Sang thá ng 8, là m lễ
tố t khố c. Giậ m đấ t gà o trờ i, thương xó t khô ng nguô i, tưở ng bọ n thầ n thứ cá c ngươi, chịu
ơn nuô i dạ y củ a Hoà ng khả o đã lâ u, dày cô ng che chở , thì lò ng thà nh thương nhớ , chắ c
cả nghìn vạ n ngườ i cũ ng đều mộ t lò ng như thế. Vậ y bá cá o cho trong ngoà i, để đều biết
cả ”.

Lạ i ra sắ c lệnh cho quan, quâ n và ngườ i dâ n, từ ngà y là m lễ khai quâ n, đến ngà y là m lễ
tố t khố c, cấ m khô ng đượ c cướ i xin, yến tiệc vui chơi, mặ c mà u đỏ tía. Từ trướ c ngà y
Ninh lă ng 5 ngà y cho đến ngà y tế sơ ngu, cấ m khô ng đượ c xử á n chém ngườ i và giết thịt
trâ u bò .
Cử Phạ m Hữ u Tâ m và Trương Đă ng Quế sung chứ c Tổ ng hộ sứ ; Nguyễn Trung Mậ u và
Mai Cô ng Ngô n sung chứ c Tổ ng hộ phó sứ ; Vũ Vă n từ sung chứ c Thuỷ đạ o Tiền doanh
Đề đố c ; Trầ n Hữ u Lễ sung chứ c Thuỷ đạ o Hậ u doanh Đề đố c ; Nguyễn Trọ ng Tính sung
chứ c Lụ c lộ Tả doanh Đề đố c ; Lê Vă n Thả o sung chứ c Lụ c lộ Hữ u doanh Đề đố c ;
Nguyễn Vă n Trọ ng, Vũ Vă n Giả i sung chứ c Phù liễn đạ i thầ n ; Nguyễn Tă ng Minh và
Nguyễn Đình Tâ n sung chứ c đó ng giữ Kinh thà nh ; Hoà ng Đă ng Thậ n sung chứ c Tuầ n
tra hoà ng thà nh ; Tô n Thấ t Tườ ng sung chứ c Tuầ n tra kinh thà nh ; Lê Vă n Phú sung
chứ c Bà y biện ở cung Khá nh Ninh ; Nguyễn Vă n Điển sung chứ c Quả n đố c cô ng việc. Từ
Tổ ng hộ đến Quả n vệ dự và o hà ng đi theo hầ u đều đượ c cấ p cho á o mặ c (Tổ ng hộ
Chá nh, Phó sứ 4 viên, Đề đố c 4 doanh đườ ng thuỷ bộ 4 viên, Phù liễn đạ i thầ n 2 viên,
mỗ i viên 1 chiếc á o ngắ n hẹp tay bằ ng tơ pha lô ng mà u đen. Cá c quan theo hầ u từ
Chưở ng vệ đến Chá nh, Phó vệ uý 43 ngườ i, mỗ i ngườ i 1 chiếc á o mổ bụ ng bằ ng nhung
vả i mà u đen). Ngườ i nà o chưa có bà i đeo củ a cô ng, thì phá t cho bà i bằ ng gỗ để đeo.

Tổ ng hộ đạ i thầ n là bọ n Trương Đă ng Quế bà n dâ ng cá c điều khoả n về các doanh đườ ng

thuỷ đườ ng bộ trong khi tiến đi. Chuẩ n cho là m theo như lờ i bà n ấ y.

Ban bố hiệu lệnh củ a ngự doanh.

(Thuyền Tườ ng Long ở ngự doanh, dự ng 1 cộ t cờ , trong khi đi đườ ng, thấ y thuyền củ a
Tổ ng hộ kéo cờ hiệu tiến đi, thì thuyền Tườ ng Long kéo trả lờ i bằ ng cờ mà u và ng, ty cờ
trố ng theo lệ, đá nh 3 hồ i trố ng, cá c thuyền theo thứ tự tiến đi. Thấ y thuyền củ a Tổ ng hộ
kéo cờ bá o hiệu đứ ng lạ i, thì thuyền Tườ ng Long kéo trả lờ i bằ ng cờ mà u lụ c, đá nh 1 hồ i
chiêng thì cá c thuyền đều đỗ lạ i. Cò n việc thuyền đi đứ ng ban đêm, chuẩ n cho kéo đèn
lồ ng sá ng lên trên thuyền, đá nh trố ng, đá nh chiêng là m hiệu. Vua bấ t thầ n sang thuyền
rồ ng để quan tà i, thì lấ y thuyền Tườ ng long và thuyền Kim đĩnh mỗ i thứ mộ t chiếc theo
hầ u).

Sai Tổ ng hộ Chá nh, Phó sứ đem cá ch thứ c lú c đi lú c đứ ng về đườ ng thuỷ đườ ng bộ để

luyện tậ p cá c quâ n lính, ngườ i nà o sai lầ m, mấ t thứ tự , thì bắ t tộ i.
Bắ t đầ u dự ng đền thờ thầ n Hiếu Sơn, ban cho thầ n hiệu là Chung anh Linh hự u Quả ng
vậ n tô n thầ n.

Thượ ng thư đã về hưu, Nguyễn Đă ng Tuâ n, và o Kinh là m lễ Ninh lă ng. Vua mờ i và o ra

mắ t, cho ngồ i và ban nướ c chè, thă m hỏ i hồ i lâ u.

Vua bả o Đặ ng Vă n Thiêm rằ ng : “Bộ Lễ nhiều việc, mà cá c viên ngoạ i và lang trung giú p
việc hã y cò n thiếu số . Nhữ ng viên thuộ c trong cá c Bộ , Viện có ngườ i nà o thạ o thuộ c nghi
lễ, chuẩ n cho tâ u lên sung bổ , để là m việc”. Thiêm tâ u rằ ng : “Con trai Phan Huy Thự c là
Huy Vịnh, vố n có vă n họ c, theo cha ở nơi là m quan, cũ ng quen lễ tiết mộ t chú t. Nhưng vì
cha con cù ng là m mộ t Bộ , lệ nên hồ i tị”. Vua phá n rằ ng : “Thự c là bậ c lã o thầ n, am tườ ng
điển lệ cũ . Nay đương ố m, cho phép cá o nghỉ ở nhà . Nếu Vịnh là m đượ c chứ c ấy, thì đờ i
đờ i là m tô i cho nướ c, nổ i tiếng tố t cho nhà , sung và o ngạ ch cò n thiếu là phả i lắ m, cầ n gì
phả i gò bó theo lệ ?”. Vua truyền lậ p tứ c bổ Vịnh là m Lang trung.

Bọ n á c Man ở Quả ng Ngã i ngầ m đến đồ n bả o An Bài, cướ p lấ y trâ u và sú c vậ t. Quâ n và

dâ n sở tạ i đuổ i theo, lấ y lạ i đượ c. Bọ n Man trố n mấ t.

Vua biết chuyện ấ y, phá n rằ ng : “Bọ n á c Man nhâ n chỗ sơ hở , ra và o lén lú t, vẫ n là thó i
cũ xưa nay. Truyền phả i tuầ n phò ng cho nghiêm cẩ n, để trong hạ t đượ c yên”.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển X

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng mộ t, là m lễ Thu

hưở ng. Sai cá c hoà ng thâ n, hoà ng tử có tướ c cô ng, chia nhau đến cá c miếu, điện tế thay.
Vua thâ n đến bà n thờ Tiên đế, là m lễ â n điện.
Tậ p thơ thứ 6, tậ p vă n thứ 2 và tậ p thơ “Thiên cơ dự triệu” củ a Tiên đế là m ra, đã khắ c
in xong. Sai Nộ i cá c kính cẩ n bọ c bìa lụ a. Vua nhâ n cú ng ngà y mồ ng mộ t, dâ ng cá c tậ p
tâ u ấ y lên bà n thờ . Là m lễ xong, vua khó c, bả o quầ n thầ n rằ ng : “Cá c đế vương ngà y xưa
trướ c tá c cũ ng nhiều, nhưng trong ấ y có việc nó i thự c, việc nó i sai, cầ n phả i biện bạ ch
cho rõ , như : Cao Tô ng nhà Thanh sinh ở cung Ung Hoà , mà thơ mừ ng thọ củ a Nhâ n
Tô ng lạ i chua rằ ng sinh ở Đô Phướ c đình nơi sơn trang ; đến Đạ o Quang đế đính chính
lạ i cá i sai ấ y, mớ i biết là do từ thầ n ((1) Hạ ng bề tô i giữ việc vă n chương từ lệnh.1) chua
lầ m. Cao Tô ng, Nhâ n Tô ng đều là vua xưa biết trọ ng vă n họ c, mà cò n như thế, huố ng chi
ngườ i khá c ? Thế mớ i gọ i là “dẫ u nhiều cũ ng chẳ ng là m gì”. Đá ng cườ i thậ t ! nướ c Nam
ta, các triều đạ i Đinh, Lý, Trầ n, Lê, gọ i là vă n minh, thế mà thơ vă n truyền lạ i đờ i sau
cũ ng ít ; duy có nhữ ng trướ c tá c củ a Lê Thá nh Tô ng cò n đượ c 1 - 2 phầ n, tự u trung
nhữ ng bà i ấ y do bọ n từ thầ n Nguyễn Trự c và Vũ Lã m phụ chú và phê bình, gầ n đến mộ t
nử a.

“Hoà ng khả o là bậ c chí thá nh trờ i sinh, thự c là mộ t vị vua thô ng minh, nố i sau khi
Hoà ng tổ ta dẹp yên thiên hạ , sử a sang lễ nhạ c, chấ n chỉnh giềng mố i, mở rộ ng quy mô
về sá ng nghiệp và thủ thà nh. Phà m cá c Chỉ dụ hay cá c tờ chế, cá o đều là m lấ y cả . Nhữ ng
lú c rỗ i việc, xem khắ p cá c sá ch, lưu ý về vă n chương lố i cổ lố i kim, mộ t chữ đặ t, mộ t lờ i
chua, đều bở i tự nhiên ; cá c đình thầ n khô ng ai giú p hơn đượ c mộ t chữ nà o. Vă n thơ hay
rấ t mự c ! Thự c là ô ng tổ vă n minh củ a muô n đờ i ! Ngà y hô m nay, ta đem nhữ ng tậ p vă n
thơ ấ y kính dâ ng lên ban thờ , tuy bó ng dá ng ngườ i đã xa cá ch, nhưng nét chữ viết để lạ i
vẫ n cò n rự c rỡ , ta bấ t giá c ruộ t đau, tay run, cả m độ ng thương xó t, khó c lă n ra. Than ô i !
đau đớ n biết nhườ ng nà o !”.

Ngà y ấ t Mã o, vua đến điện Hiếu Tư để cá o việc là m lễ khai quà n.

Ngà y Bính Thìn, Thá i hoà ng thá i hậ u đến là m lễ tế điện.

Ngà y Mậ u Ngọ , là m lễ phá t dẫ n. Rướ c quan tà i từ cung Khá nh Ninh theo cử a chính nam
đi ra đến điện lợ p bằ ng lau cỏ ở bến sô ng Hương. Mộ t lá t, rướ c xuố ng thuyền, do đườ ng
thuỷ tiến đi.
Ngà y Tâ n Dậ u, hạ và o huyệt ở Hiếu lă ng.

Ngà y Nhâ m Tuấ t, đề thầ n chủ . Chiều hô m ấ y, rướ c thầ n chủ và o điện Hiếu Tư.

Bắ t đầ u xây Hiếu lă ng, trên xâ y Bả o thà nh, dướ i xâ y đườ ng hầ m (cá ch thứ c dù ng 3 lầ n
cử a). Lạ i theo vị trí củ a nú i ấ y, đặ t cho nhữ ng tên đẹp đẽ : trướ c lă ng có hồ Tâ n Nguyệt,
phía giữ a là m cầ u Thô ng Minh chính trự c, bên hữ u là m cầ u Yển Nguyệt bằ ng đá. Trướ c
hồ có 3 nú i (gọ i chung là nú i Tam Tà i, gọ i riêng thì bên tả là Thà nh Sơn, bên hữ u là Bình
Sơn). ở giữ a hồ dự ng lầ u Kiến Minh, hai bên lầ u có xâ y cộ t trụ , bên hữ u là m đình Điếu
Ngư ((1) Điếu Ngư : câ u cá .1), bên tả là m quá n Nghênh Lương ((2) Nghênh lương : hó ng
má t.2). Trướ c lầ u ấ y là m điện Sù ng  n ở trên nú i Phụ ng Thầ n ; đằ ng trướ c điện có nhà
đô ng tâ y phố i, đằ ng sau điện có là m nố i hai viện đô ng tâ y. Cử a đằ ng trướ c gọ i là cử a
Hiển Đứ c, cử a đằ ng sau gọ i là cử a Hoằ ng Trạ ch. Từ lầ u Kiến Minh thô ng đến điện Sù ng
 n là m ba cá i cầ u (ở giữ a là cầ u Trung Đạ o, bên tả là cầ u Tả Phù , bên hữ u là cầ u Hữ u
Bậ t). Cầ u bắ c qua hồ Trừ ng Tâ m. Trướ c điện độ và i tră m bướ c, là m nhà bia “Thá nh đứ c
thầ n cô ng”. Bên tả Bả o thà nh là nú i Tĩnh Sơn, là m nhà giả i vũ Tả tò ng, bên hữ u là nú i ý
Sơn, là m nhà giả i vũ Hữ u tò ng. Bên tả về phía nam tò ng viện : nú i Đứ c Hoá thì là m Tuầ n
Lộ c hiên((3) Tuầ n lộ c : hươu đã nuô i quen.3), nú i Khả i Trạ ch thì là m Linh Phương các ;
gầ n trướ c mặ t là nú i Đạ o Thố ng trô ng xuố ng bờ hồ , là m Quan lan sở . Bên hữ u, đả o Trấ n
Thuỷ ba mặ t là nướ c, là m nhà thuỷ tạ Hư Hoà ; gầ n về mạ n sau, là m kho Thầ n Khố , chứ a
cá c đồ tế khí. Thà nh bao xung quanh xâ y bằ ng gạ ch. Tườ ng mặ t trướ c là m ba cử a :
chính giữ a là cử a Đạ i Hồ ng, bên tả là cử a Tả Hồ ng, bên hữ u là cử a Hữ u Hồ ng. Trên nú i
Phướ c ấ m ở trong cử a Tả Hồ ng là m Truy Tư trai để là m nhà ở trong khi đến thă m viếng.

Cô ng việc bậ n rộ n, quy mô to lớ n, cho đến nhữ ng đạ i lễ chô n cấ t đều cố t phong hậ u.

Phà m nhữ ng cung điện, đườ ng, vũ , lâ u cá c, thuyền, xe, voi, ngự a, cá c đồ củ a Tiên đế
dù ng, khô ng thứ gì là khô ng đủ . Cô ng việc là m đến và i thá ng mớ i xong, tố n tiền đến
hà ng bao nhiêu vạ n. Nghi thứ c và phẩ m vậ t phong thịnh, trướ c đâ y chưa từ ng có bao
giờ .
Vua cho rằ ng việc là m lễ ninh lă ng đã xong, thưở ng cho các thầ n dâ n tham dự và o việc
nà y có thứ bậ c khá c nhau.

- Sung và o việc cầ m dâ y quan tà i : từ Chưở ng phủ Phạ m Hữ u Tâ m đến Quả n vệ Phạ m

Vă n Xích cộ ng 24 viên, đều thưở ng kim tiền, ngâ n tiền có thứ bậ c.

- Các đạ i thầ n sung là m tổ ng hộ sứ , phó sứ và đề đố c cá c doanh đườ ng thuỷ, đườ ng bộ ,

phù liễn đạ i thầ n, giá m tu, đố c biện sử a sang cung Khá nh Ninh đều đượ c thưở ng cho gia
thêm 1 cấ p ; cá c đạ i thầ n đi tuầ n tra hoà ng thà nh, đó ng giữ hoà ng thà nh đều đượ c
thưở ng cho kỷ lụ c 2 thứ .

- Sung và o việc đề chủ là Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n đượ c thưở ng 20 lạ ng bạ c, 3 câ y sa.

Ngườ i giú p việc là hoà ng đệ Thọ Xuâ n cô ng Miên Định đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền
Song long hạ ng vừ a, 1 chuỗ i ngọ c đeo có thao rủ xuố ng ; Đạ i họ c sĩ là Trương Đă ng Quế
đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng nhỏ , 1 quạ t có dâ y thao đeo ngọ c trắ ng rủ
xuố ng.

- Các viên sung việc hà nh lễ và theo hầ u vua ở cá c đình, á n đều đượ c thưở ng kim tiền,
ngâ n tiền có thứ bậ c và mỗ i ngườ i đều đượ c kỷ lụ c 2 thứ .

- Các nhâ n viên trong họ Tô n thấ t dự và o việc hà nh lễ và theo hầ u vua đều đượ c thưở ng
có thứ bậ c.

- Các nhâ n viên đi theo hầ u, vă n từ lụ c phẩ m, võ từ phó giá m đố c trở lên, đều đượ c
thưở ng kỷ lụ c 1 thứ . Vă n từ thấ t phẩ m, võ từ thị vệ trưở ng đến cá c hạ ng thị vệ, hộ vệ
đều đượ c thưở ng tiền bổ ng 1 thá ng.

- Các đạ i thầ n đổ ng lý việc xây lă ng, đổ ng lý việc tang nghi và cá c quan chầ u hầ u, đi theo,
từ chứ c tổ ng hộ chá nh, phó sứ , phù liễn đạ i thầ n đến quả n vệ đều thưở ng cho á o mặ c có
thứ bậ c.
- Các đườ ng quan và thuộ c viên ở hai bộ Lễ và Cô ng và cá c viên nhâ n ở Khâ m thiên giá m
đi chọ n chỗ đấ t tố t đều giao cho bộ Lạ i phâ n biệt bà n cô ng.

- Các kỳ lã o ở phủ Thừ a Thiên đặ t hương á n đưa đó n đượ c thưở ng 4.000 quan tiền ; dâ n
phu là m việc đượ c thưở ng chung 300 quan tiền.

- Các phi tầ n, nữ quan, nữ ban củ a triều Tiên đế ứ ng trự c ở sơn lă ng đượ c thưở ng chung
1.000 quan tiền.

- Các ngườ i ở quê nhà vua, huyện nhà vua về Kinh là m lễ đều đượ c thưở ng ngâ n tiền
Phi long hạ ng lớ n có thứ bậ c.

- Các hạ ng biền binh đi theo hầ u, canh giữ và đi tuầ n ở Kinh, cá c lạ i dịch ở cá c nha đều
đượ c thưở ng tiền có thứ bậ c.

- Các ngườ i sung và o châ n khiêng quan tà i đều thưở ng ưu hậ u ; nhữ ng ngườ i chưở ng
lĩnh, quả n suấ t bọ n nà y đều đượ c thưở ng kim tiền và ngâ n tiền có thứ bậ c.

Trướ c đâ y, ngà y rướ c quan tà i Tiên đế ở cung Khá nh Ninh ra, giữ a buổ i trưa nắ ng gắ t,
vua đi bộ , vừ a theo sau, vừ a khó c. Kiến An cô ng là Đà i quỳ xuố ng tâ u xin vua nên lấ y lễ
mà tiết chế tình cả m. Cá c quan theo hầ u là bọ n Nguyễn Vă n Trọ ng, Vũ Vă n Giả i, Vũ Xuâ n
Cẩ n, Đặ ng Vă n Thiêm, Nguyễn Đă ng Giai, Phan Thanh Giả n, Bù i Quỹ, Lâ m Duy Thiếp,
Phạ m Thế Hiển, Nguyễn Trạ ch, Hoà ng Thu, Ngô Kim Lâ n, Hồ Vă n Thậ p, Phạ m Khô i,
Nguyễn Bá Nghi, Nguyễn Cử u Trườ ng, Vũ Phạ m Khả i, Lê Vă n Thu, Bù i Nhậ t Tiến và Lê
Tậ p lạ i quỳ ở bên đườ ng, xin vua bớ t thương khó c, giữ sứ c khoẻ, để thiên hạ thầ n dâ n
đượ c nhờ Phướ c. Họ bả o thị vệ lấy nó n ngự để che cho vua. Vua xua tay khô ng khiến,
khó c bả o cá c quan rằ ng : “Ơn sâ u khô ng cù ng, dẫ u hết đờ i cũ ng khô ng bá o đá p đượ c,
nắ ng gió mộ t chú t, có gì đá ng gọ i là lao khổ ? Cá c khanh chớ nên bậ n lò ng !”. Kịp khi về
cung, vua mớ i nghĩ lạ i câ u nó i củ a cá c bề tô i ấy là xuấ t phấ t từ tấ m lò ng lo nướ c, yêu
vua, bèn thưở ng cho nhẫ n bằ ng và ng, ngọ c, chuỗ i ngọ c đeo, thuỷ tinh, mã nã o và quạ t có
dâ y thao rủ xuố ng, đều có thứ bậ c khá c nhau.
Là m bà i ngà cấ p cho cá c viên đi tuầ n tra (mặ t bà i ngà khắ c 4 chữ “phụ ng phá i tuầ n tra”
).

Sai Tô n nhâ n phủ phâ n phá i cá c hoà ng đệ có tướ c cô ng, và cá c hoà ng đệ, mỗ i ban sá u
ngườ i cù ng đem theo cá c viên chứ c ở cá c ty trong bộ Lễ và Khoa đạ o mỗ i nha ba ngườ i
chia nhau đến cung Khá nh Ninh và Hiếu lă ng tra kiểm cá c đồ thờ mỗ i thá ng ba lầ n. Cò n
hai điện Hiếu Tư và Sù ng  n thì chuyên giao cho cá c hoà ng đệ có tướ c cô ng và các
hoà ng đệ trô ng coi. Cá c nơi lầ u, cá c, đườ ng, vũ thì chuyên giao cho Khoa đạ o, Bộ , Ty
trô ng coi. Phà m thấ y có chỗ nà o khô ng hợ p, phả i lậ p tứ c chỉ trích tham hặ c nghiêm ngặ t,
khô ng đượ c nể nang, hù a theo để là m thà nh lệ mã i mã i.

Lậ p đà n chay trọ ng thể ở chù a Thiên Mụ . Sai Đạ i họ c sĩ là Lê Đă ng Doanh, Thố ng chế ở

Vũ lâ m dinh Tả dự c là Nguyễn Trọ ng Tính trô ng coi việc là m chay, tụ ng kinh 3 tuầ n 7
ngà y. Vua thườ ng đến điện Kim Linh là m lễ. Hoà ng thâ n, vă n võ đình thầ n cắ t lượ t nhau
đến là m lễ. Hai bên tả hữ u điện là m nhà rạ p kết hoa chia thờ cá c bề tô i thâ n huâ n, cá c
cô ng thầ n trung tiết. Xong rồ i, lạ i tụ ng kinh ở chù a Giá c Hoà ng ở Kinh thà nh và chù a
Khả i Tườ ng ở Gia Định, mỗ i nơi tụ ng 1 tuầ n 7 ngà y. Thưở ng cho từ đổ ng lý trở xuố ng
đến binh lính thợ là m, tă ng cương, tă ng đồ có thứ bậ c.

Đổ i dồ n lạ i : cơ Nghĩa tượ ng là m 2 độ i Nghĩa tượ ng Nhấ t, Nhị ; cơ Định tượ ng là m 3 độ i

Định tượ ng Nhấ t, Nhị, Tam ; cơ Bình Định là m 3 độ i Bình Định Nhấ t, Nhị, Tam ; Tượ ng
cơ ở Biên Hoà là m cơ Biên tượ ng ; cơ Tườ ng trá ng là m độ i Tườ ng trá ng ; cơ Trị trá ng
là m 2 độ i Trị trá ng Nhấ t, Nhị ; cơ Quả ng Tượ ng là m 2 độ i Quả ng tượ ng Nhấ t, Nhị ; cơ
Bình trá ng là m 3 độ i Bình trá ng Nhấ t, Nhị, Tam ; cơ An trá ng là m 2 độ i An trá ng Nhấ t,
Nhị ; Tả vệ ở tỉnh Thanh là m 2 độ i Thanh tỉnh Nhấ t, Nhị ; độ i Nhấ t cơ Ninh Bình là m
Ninh Bình đệ tam độ i ; cơ Tuyên Quang là m 2 độ i Tuyên Quang Nhấ t, Nhị. Rồ i lạ i rú t bớ t
độ i Định sai ở tỉnh Nam Định.

Quy định ngạ ch binh ở trong Kinh, ngoà i cá c tỉnh :

1 - Về chính ngạ ch : Tú c trự c, Trườ ng trự c, và ty Trấ n phủ , ở vệ Cẩ m y ; các độ i trong cá c
y : Loan nghi, Hộ vệ, Cả nh tấ t, Kỳ cổ , Dự c võ , Dự c chấ n ở vệ Loan giá ; cá c vệ ở dinh Vũ
lâ m ; cá c vệ ở dinh Thầ n cơ ; cá c vệ ở dinh Tiền phong ; cá c vệ ở dinh Long võ ; cá c vệ ở
dinh Hổ oai ; các vệ ở dinh Hù ng nhuệ ; các vệ ở dinh Kỳ võ ; các vệ Kinh tượ ng ; hai vệ
Khinh kỵ , Phi kỵ ở viện Thượ ng tứ ; cá c bả o((1) Có 5 bả o : Trung quâ n trung bả o, Tiền
quâ n tiền bả o, Hậ u quâ n hậ u bả o, Tả quâ n tả bả o, Hữ u quâ n hữ u bả o.1) củ a cá c quâ n ;
vệ Long thuyền, cá c dinh vệ Thuỷ sư ở Kinh kỳ ; độ i Hoả phá o ; độ i Kim sang ; viện
Thượ ng trà ; độ i Tà i thụ ; độ i Phụ ng thiện ; độ i Thượ ng thiện ; độ i Giá o dưỡ ng trong
sá ch Anh danh ; ty Tả , Hữ u từ tế ; vệ Võ ng thà nh ; vệ Giá m thà nh ; cá c vệ thủ hộ .

Phủ Thừ a Thiên : 4 độ i phủ binh.

Tỉnh Quả ng Nam : vệ Quả ng Nam, 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ ở Quả ng Nam ; 3 cơ Trung, Tả , Hữ u

ở Quả ng Nam ; 5 độ i ở cơ Nam tượ ng; 2 độ i Phá o thủ .

Tỉnh Quả ng Ngã i : vệ Quả ng Ngã i, Thuỷ vệ Quả ng Ngã i, 5 cơ Tĩnh man ; 2 độ i Ngã i tượ ng
Nhấ t, Nhị ; độ i Phá o thủ , độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh Bình Định : 2 vệ Tả , Hữ u Bình Định, Thuỷ vệ Bình Định ; 2 cơ Tả , Hữ u Bình Định ; 3
độ i Định tượ ng Nhấ t, Nhị, Tam.

Tỉnh Phú Yên : Thuỷ vệ Phú Yên, vệ Phú Yên, cơ Phú Yên, độ i Phú tượ ng, độ i Tuầ n
thà nh, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Khá nh Hoà : Thuỷ vệ Khá nh Hoà , vệ Khá nh Hoà , cơ Khá nh Hoà ; 2 độ i Nhấ t, Nhị
thuộ c tỉnh Khá nh Hoà ; độ i Hoà tượ ng, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Bình Thuậ n : 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ Bình Thuậ n, vệ Bình Thuậ n ; 2 cơ Tả , Hữ u Bình

Thuậ n ; độ i Thuậ n tượ ng, 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; độ i Tuầ n thà nh.
Tỉnh Gia Định : 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ Gia Định ; 5 cơ Gia Trung, Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u ; 5 cơ
Định Trung, Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u độ i Gia tượ ng ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; 2 độ i Tuầ n
thà nh Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Biên Hoà : 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ Biên Hoà ; 2 cơ Tả , Hữ u Biên Hoà ; độ i Biên tượ ng,
độ i Phá o thủ .

Tỉnh Định Tườ ng : 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ Định tườ ng ; 5 cơ Định Tườ ng Trung, Tiền, Tả ,
Hữ u, Hậ u ; độ i Phá o thủ , độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh Vĩnh Long : 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ Vĩnh Long ; 4 cơ Vĩnh Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u ; 4 cơ Long

Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u ; 6 độ i cơ Vũ cự , độ i Phá o thủ , độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh An Giang : Thuỷ vệ An Giang, 5 cơ An Giang Trung, Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u ; độ i Phá o

thủ , độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh Hà Tiên : Thuỷ vệ Hà Tiên, Tả cơ Hà Tiên, độ i Phá o thủ .

Thà nh Trấ n Tâ y : 3 độ i ở cơ Tâ y tượ ng, độ i Phá o thủ , độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh Quả ng Trị : vệ Quả ng Trị, Thuỷ vệ Quả ng Trị, độ i Trị tượ ng, độ i Tuầ n thà nh, độ i
Phá o thủ , cơ Định Man.

Tỉnh Quả ng Bình : vệ Quả ng Bình, Thuỷ vệ Quả ng Bình, cơ Quả ng Bình ; 2 độ i Quả ng
tượ ng Nhấ t, Nhị ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Hà Tĩnh : 5 vệ thuộ c dinh Thầ n cơ ; 2 vệ Hà Tĩnh Tả , Hữ u, độ i Tĩnh tượ ng ; 2 độ i

Tuầ n thà nh Nhấ t, Nhị ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Nghệ An : 5 vệ thuộ c dinh Tiền phong ; 5 vệ dinh Long võ , vệ Nghệ An ; 4 vệ Thuỷ
sư Trung, Tiền, Tả , Hữ u ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; độ i An tượ ng, độ i Tuầ n thà nh.
Tỉnh Thanh : ty Từ tế ở Nguyên miếu ; 5 vệ thuộ c dinh Hổ oai ; 2 vệ Tả , Hữ u thuỷ tỉnh
Thanh ; 3 độ i thuộ c binh ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; độ i Thanh tượ ng.

Tỉnh Hà Nộ i : 10 cơ Chấ n định ở Trung quâ n, Thuỷ vệ Hà Nộ i ; 3 độ i Hà thanh ; 2 độ i

Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; vệ Hà Nộ i, độ i Tuầ n thà nh, độ i Hà tượ ng.

Tỉnh Ninh Bình : 5 cơ Ninh Bình Trung, Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u ; cơ Ninh hù ng, độ i Ninh
tượ ng, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Nam Định : 10 cơ Cườ ng tiệp ở Tiền quâ n, độ i Định uy ; 3 vệ Thuỷ sư Trung, Tả ,
Hữ u thuỷ ; 2 cơ Nam Định Tả , Hữ u ; vệ Nam Định, độ i Định tượ ng, độ i Tuầ n thà nh ; 2
độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Hưng Yên : vệ Hưng Yên, 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; độ i Tuầ n thà nh.

Tỉnh Hả i Dương : 10 cơ Kiên nhuệ ở Tả quâ n, 3 vệ Thuỷ sư Trung, Tả , Hữ u ; Thuỷ vệ Hả i

Dương, độ i Tuầ n thà nh, độ i Phá o thủ , độ i Hả i tượ ng.

Tỉnh Quả ng Yên : cơ Quả ng hù ng, 6 độ i ở vệ Quả ng Yên, độ i Tuầ n thà nh, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Bắ c Ninh : 10 cơ Uy thắ ng ở Hậ u quâ n, Trung cơ Bắ c Ninh, 5 độ i Bắ c hù ng, vệ Bắ c

Ninh ; 2 độ i Phá o thủ Nhấ t, Nhị ; 3 độ i Tuầ n thà nh, Tả cơ Bắ c Ninh, độ i Bắ c tượ ng.

Tỉnh Thá i Nguyên : cơ Thá i hù ng, 2 độ i Thá i dũ ng Nhấ t, Nhị ; 5 độ i ở cơ Thá i Nguyên,
độ i Tuầ n thà nh, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Sơn Tâ y : 10 cơ Hù ng dũ ng ở Hữ u quâ n, vệ Sơn Tâ y, độ i Sơn tượ ng, 3 vệ Phá o thủ ,

2 độ i Tuầ n thà nh Nhấ t, Nhị.
Tỉnh Hưng Hoá : 4 độ i ở cơ Hưng hù ng, 7 độ i ở vệ Hưng Hoá , độ i Phá o thủ , độ i Tuầ n
thà nh.

Tỉnh Tuyên Quang : 4 độ i ở cơ Tuyên hù ng, độ i Tuầ n thà nh, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Lạ ng Sơn : cơ Lạ ng hù ng, độ i Tuầ n thà nh, độ i Phá o thủ .

Tỉnh Cao Bằ ng : cơ Cao hù ng, độ i Phá o thủ .

2 - Về tạ p ngạ ch : cá c độ i Dự c bả o, cá c ty Lý thiện, thự Hoà thanh, thự Thanh bình, cá c

độ i thuộ c binh ở sá u Bộ , các độ i Dự c ở cá c phủ đệ, cù ng là cá c độ i về thuộ c binh thườ ng
ban, lưu ngạ ch, lưu điểm.

Phủ Thừ a Thiên : 7 độ i trong vệ Phò ng hả i ở Thuậ n An. Hai đồ n Hưng Bình, Du Mộ c, ty
Tể sinh.

Tỉnh Quả ng Nam : 5 độ i ở cơ Quả ng trá ng, độ i Thủ hộ , độ i binh ở đồ n Thu Bồ n.

Tỉnh Bình Định : 3 độ i Bình Định Nhấ t, Nhị, Tam.

Tỉnh Quả ng Ngã i : cá c cơ Tĩnh man, 7 độ i hương binh.

Tỉnh Vĩnh Long : 3 độ i Vĩnh Long Nhấ t, Nhị, Tam.

Tỉnh Định Tườ ng : độ i Tườ ng trá ng.

Tỉnh Quả ng Trị : 2 độ i Trị trá ng Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Quả ng Bình : 3 độ i Bình trá ng Nhấ t, Nhị, Tam.

Tỉnh Nghệ An : 1 độ i thuộ c tỉnh, 2 độ i An trá ng Nhấ t, Nhị, cá c độ i An thiện.

Tỉnh Thanh : 2 độ i Nhấ t, Nhị củ a tỉnh, thự Thanh bình, 2 độ i Nhấ t, Nhị ở đồ n Trấ n Man,
cá c độ i Thiên thiện.

Tỉnh Hà Nộ i : 2 độ i Hà Nộ i Nhấ t, Nhị, độ i Lạ c hoá , độ i Hà thuậ n.

Tỉnh Ninh Bình : 3 độ i Ninh Bình Nhấ t, Nhị, Tam, độ i Quy thiện.

Tỉnh Nam Định : 2 độ i Định nghĩa Nhấ t, Nhị, độ i Định sai.

Tỉnh Hưng Yên : 2 độ i Hưng Yên Nhấ t, Nhị, độ i Thuỷ sư.

Tỉnh Hả i Dương : 2 độ i Hả i Dương Nhấ t, Nhị, độ i Hả i thiện.

Tỉnh Quả ng Yên : độ i Quả ng Yên, 2 độ i Tuầ n hả i Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Sơn Tâ y : 3 độ i Sơn Tâ y, 4 độ i Tù ng thiện.

Tỉnh Hưng Hoá : độ i Ninh biên.

Tỉnh Tuyên Quang : 2 độ i Tuyên Quang Nhấ t, Nhị.

Tỉnh Lạ ng Sơn : 1 độ i Lạ ng Sơn.

Tỉnh Cao Bằ ng : độ i Cao Bằ ng.

Cá c trạ m phu cá c trạ m, cá c thợ ở Tượ ng cụ c, cá c thuộ c lệ ở cá c phủ , huyện, châ u và cá c

nơi đầ u nguồ n, cử a tấ n có đồ n canh, cá c đà n phu, miếu phu, nô ng phu, mộ phu, từ phu,
tự phu, độ phu, cả ng phu, kiều phu((1) Đà n phu : ngườ i phụ c dịch ở cá c đà n tế. Miếu
phu : ngườ i phụ c dịch ở cá c miếu. Nô ng phu : ngườ i là m ruộ ng. Mộ phu : ngườ i trô ng
coi cá c phầ n mộ . Từ phu : ngườ i trô ng nom các đền. Tự phu : ngườ i phụ c dịch ở cá c
chù a. Cả ng phu : ngườ i là m ở cá c hả i cả ng. Kiều phu : ngườ i là m ở các cầ u. 1), nhạ c cô ng,
ca cô ng, binh ở cá c đồ n bả o, binh ở cá c đồ n cử a ả i và cử a tấ n, và cá c thủ hạ , thổ ty, thổ
hà o, ty Hà nh nhâ n, hộ đi lấy tổ yến, hộ đi lấ y gỗ , hộ đá nh cá , hộ đi lấ y sâ m, hộ đi lấ y sắ t,
hộ đá nh cá , các ngườ i vậ n chở ở Nam tà o, Bắ c tà o.

3 - Về ngạ ch trừ bị :

Tỉnh Gia Định : 3 độ i Gia hoá .

Tỉnh Vĩnh Long : 2 cơ Long nhuệ Tả , Hữ u.

Tỉnh An Giang : 4 cơ An biên.

Tỉnh Hà Tiên : hữ u cơ ở Hà Tiên.

Thà nh Trấ n Tâ y : 5 cơ Trung, Tiền, Tả , Hữ u, Hậ u dinh, cơ Tượ ng mụ c.

Lã nh binh tỉnh Lạ ng Sơn, Trầ n Vă n Duyên, chết ở Kinh. Cấ p cho tiền tuấ t gấ p đô i. Cho Vệ
uý Hù ng nhuệ Hậ u vệ là Đỗ Vă n Sử u, lên thay.

Vệ uý vệ Cườ ng võ tỉnh Thanh là Phạ m Vă n Huy, con trai Phạ m Vă n Điển, xin đi theo
quâ n thứ ở Trấ n Tâ y để sai phá i. Tỉnh Thanh tâ u lên. Vua truyền bổ là m Vệ uý ở Trung
bả o Nhấ t vệ, đi đến quâ n thứ củ a Điển, để cha con cù ng nương tự a nhau.

Cô ng Bình, con trai Mai Cô ng Ngô n, Tổ ng đố c An - Tĩnh, giả là m Hiệu uý ở vệ Cấ m y, đến

quâ n xá Tiền phong, kiểm tra cá c đồ khí giớ i nghi trượ ng và đò i lấ y tiền củ a cá c vệ độ i.
Việc phá t giá c. Cô ng Bình bị tộ i phả i đá nh 80 hồ ng cô n, đuổ i ra là m quâ n Tiền khu ở
Trấ n Tây. Ngườ i cho tiền đều phả i tộ i cả . Cô ng Ngô n vì khô ng biết dạ y con, phả i giá ng 1
cấ p.

Đổ i tên nhà Quả ng Nhâ n ở cung Cà n Đô ng là nhà Quả ng Cư.

Nếu thưở ng ngườ i xử sĩ ((1) Xử sĩ : ngườ i có vă n họ c khô ng ra là m quan.1) ở tỉnh Bắ c
Ninh là Chu Doã n Trí. Là con trai Chu Doã n Mạ i, Tiến sĩ triều Lê trướ c, Trí có họ c hạ nh,
tính điềm đạ m, khô ng há m vinh lợ i. Tỉnh thầ n Nguyễn Đă ng Giai khai tên tâ u lên. Vua
truyền cấ p cho tiền ă n đườ ng về Kinh. Trí từ chố i là tuổ i già ố m yếu. Chợ t khi Giai và o
chầ u, vua lạ i hỏ i Trí là ngườ i thế nà o. Giai thưa rằ ng : “Trí, vă n họ c và hạ nh kiểm đều
khả thú , chỉ sợ y tuổ i già , khô ng thể là m việc đượ c nữ a thô i !”. Vua phá n rằ ng : “Nhâ n tà i,
đã khó kiếm đượ c, mà lạ i cũ ng khó biết đượ c ! Sĩ phu nếu thích điềm tĩnh, khô ng ra là m
quan, mà vua lạ i cố ép phá i ra, thì cũ ng khô ng phả i là cá ch đố i đã i ngườ i hiền”. Truyền
Chỉ khen ngợ i, lạ i sai đem rượ u “hoa hồ ng dương tử u” đến tậ n nhà ban cho.

Cho : Thị lang bộ Lạ i là Vũ Đứ c Khuê là m thự Hữ u tham tri bộ Lạ i ; Tả thị lang bộ Hộ là

Phạ m Thế Hiển là m Tả thị lang bộ Binh ; nguyên á n sá t thự Bố chính Thá i Nguyên là
Hoà ng Thu là m thự Hữ u thị lang bộ Hình ; Lang trung Nộ i vụ phủ Lê Vă n Thu là m Lang
trung bộ Hộ , biện lý cô ng việc củ a bộ ; thự Thiếu khanh Đạ i lý tự Lê Nguyên Giá m là m
Lang trung bộ Hình, biện lý cô ng việc củ a bộ ; Viên ngoạ i lang thự Giá m biện Vũ khố
Nguyễn Danh Giá p là m Lang trung bộ Cô ng, biện lý cô ng việc củ a bộ . Bổ : Trầ n Vă n Tuâ n
là m Lang trung bộ Lạ i, biện lý cô ng việc củ a bộ ; Lê Đạ i Cương là m Lang trung bộ Binh,
biện lý cô ng việc củ a bộ ; Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ Nguyễn Bá Nghi là m Thị độ c họ c
sĩ ; Nguyễn Cả nh Trườ ng là m Thị độ c họ c sĩ, đều sung là m việc ở Nộ i cá c ; Viên ngoạ i
lang bộ Cô ng là Vũ Hữ u Quýnh là m Thiếu khanh Đạ i lý tự ; thự Lang trung bộ Cô ng là Đỗ
Mậ u Thưở ng đổ i là m thự Lang trung bộ Hình ; thự Lang trung bộ Lễ là Tô n Thấ t Phan
là m Lang trung bộ Cô ng ; thự Lang trung bộ Hình là Lê Bá Đĩnh là m thự Lang trung Nộ i
vụ phủ , hộ i đồ ng vớ i Lê Vă n Du trô ng coi ấ n quan phò ng củ a Nộ i vụ phủ ; Giá m sá t ngự
sử đạ o Định Biên là Phan Vă n Xưở ng là m Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Lễ khoa ; Trầ n Vă n
Nguyện là m Lang trung bộ Hộ , Lê Châ n là m Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Hộ khoa.

Bổ Tô n Thấ t Đườ ng là m Chưở ng vệ, thự Thố ng chế ở dinh Kỳ võ ; Vệ uý vệ Loan giá là
Tô n Thấ t Tườ ng là m Chưở ng vệ lĩnh chứ c Đề đố c ở Kinh thà nh, kiêm là m cô ng việc phủ
Thừ a Thiên.
Lạ i đặ t chứ c đề đố c và tuầ n phủ tỉnh Hà Nộ i. Nguyên trướ c đâ y, tỉnh Hà Nộ i chỉ đặ t đề
đố c, tuầ n phủ mỗ i chứ c mộ t ngườ i. Gầ n đâ y, vẫ n để tổ ng đố c kiêm lĩnh cả hai chứ c ấy.
Đến nay, vua cho rằ ng sang nă m sau, tuầ n du ra Bắc, Hà Nộ i là nơi vua đó ng, cô ng việc
bậ n nhiều, bèn cho quyền lĩnh ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Nghệ - Tĩnh là Nguyễn Cử u Đứ c
là m thự Đề đố c Hà Nộ i, Thị lang bộ Lễ sung là m việc ở Nộ i cá c là Nguyễn Đình Tâ n là m
thự Tuầ n phủ Hà Nộ i. Lạ i cho Phạ m Hữ u Tâ m về lỵ sở Hà Nộ i mà gọ i Tô n Thấ t Bậ t về
Kinh đổ i bổ là m Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ kiêm nhiếp chứ c Hữ u tô n khanh ở Tô n
nhâ n phủ .

Sai Tiền quâ n Chưở ng phủ lĩnh Tổ ng đố c Định - Biên là Nguyễn Vă n Trọ ng ở lạ i là m
chứ c vụ ở Kinh, cho quyền chưở ng Tổ ng đố c Định - Biên là Lê Vă n Đứ c là m Tổ ng đố c
Định - Biên ; Tuầ n phủ Bắ c Ninh là Nguyễn Đă ng Giai là m thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i ;
Tuầ n phủ Ninh Bình là Trầ n Vă n Trung là m Tuầ n phủ Hả i Dương, Hộ lý ấ n quan phò ng
củ a Tổ ng đố c Hả i - An ; cho Nguyễn Tự là m Bố chính Quả ng Bình. Cá c quan địa phương
về Kinh hộ i bà n đều cho về lỵ sở cả . Giai và o cá o từ biệt trướ c mặ t vua để về, vua vờ i
đến bả o rằ ng : “Thậ n trai tiên sinh((1) Thậ n trai tiên sinh : tứ c là Nguyễn Đă ng Tuâ n,
sinh ra Đă ng Giai.1) là bậ c sư phó cự u thầ n, mớ i rồ i chố ng gậ y về Kinh, kính dự đạ i lễ
Ninh lă ng, rồ i lạ i về là ng. Ta vẫ n nhớ đến khô ng quên. Vậ y ban cho 5 chi nhâ n sâ m ở kho
Thượ ng phương để thêm bổ dưỡ ng. Khanh nên nó i rõ ý củ a ta để tiên sinh biết”. Giai
cả m kích lạ y tạ , nhậ n lấ y sâ m, lui ra.

Cho sứ thầ n hai nướ c Thuỷ Xá và Hoả Xá là Sơn Thí và Kiệu Mộ c về nướ c, ban cho quố c
vương hai nướ c ấ y mỗ i ngườ i mộ t đạ o sắ c thư và mọ i phẩ m vậ t. Lạ i thưở ng cho sứ thầ n
và hà nh nhâ n có thứ bậ c.

Thự Lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i là Ngô Vă n Trạ ch bị ố m, cho nguyên Lã nh binh hưu trí
là Nguyễn Vĩnh đượ c khở i phụ c là m Lã nh binh.

Cho nguyên Lã nh binh ở Quả ng Nam là Lương Vă n Liễu thă ng Chưở ng vệ lĩnh chứ c
Tuầ n phủ Hà Tiên. Vì Liễu đi là m việc bắ t giặ c ở Hà Tiên, nên nhâ n thế, cho là m chứ c ấ y.
Ty Tam phá p dâ ng danh sá ch nhữ ng ngườ i có tộ i đượ c gia â n xét lạ i (cộ ng 426 ngườ i).
Vua sai đình thầ n bà n xét lạ i. Trong danh sá ch ấ y có bố n ngườ i đạ o trưở ng ngườ i bả n
quố c bị giam cầ m đã lâ u. Vua thương vì khô ng biết gì mà phạ m phá p, sai đem bố n ngườ i
ấ y ra trướ c để hiểu dụ , nếu họ biết tỉnh ngộ , bỏ đạ o thì sẽ liệu lượ ng khoan giả m cho.
Nếu cứ cố chấ p mê hoặ c khô ng biết tỉnh ngộ , thì cứ theo á n xử trướ c mà xử tộ i. Bố n
ngườ i ấy vẫ n kiên quyết khô ng chịu bỏ đạ o. Vua bù i ngù i mà rằ ng : “Tà giá o là m mê
hoặ c ngườ i đến thế ư !” Bèn sai lạ i giam cầ m như cũ . Cò n thì nhữ ng ngườ i có tình đá ng
thương, đá ng ngờ đều tha bớ t hoặ c giả m bớ t ; nhữ ng ngườ i tình thự c thì hoã n cho tộ i tử
hình. Cò n nhữ ng ngườ i chưa đượ c kê tên và o danh sá ch â n thẩ m ((1) Â n thẩ m : ban ơn
xét xử lạ i.1) thì lạ i sai phá p ty xét hỏ i lạ i (cộ ng 127 ngườ i), cũ ng đượ c liệu lượ ng cho
giả m tộ i, hoặ c giao ngườ i bả o lĩnh mà tha về, hoặ c hoã n xử ngà y mà giam giữ lạ i, đều có
thứ bậ c. Danh sá ch xét lạ i về nă m ấy phầ n nhiều ngườ i đượ c số ng toà n vẹn, là đặ c â n
củ a vua vậ y.

Vua bả o bộ Hình rằ ng : “Trướ c đâ y, có dụ cho nhữ ng tù phạ m can á n trố n đi, đều đượ c
ra thú , gầ n đâ y bọ n đầ u mụ c củ a giặ c như lũ Đinh Thế Độ i, Xa Vă n Chấ n đã lầ n lượ t ra
thú , đều đã giao cho dâ n quả n lĩnh rồ i, thế mà hã y cò n mộ t và i tên đầ u sỏ giặ c như
Quá ch Tấ t Tế chưa thấ y ra thú là là m sao ?”.

Vũ Xuâ n Cẩ n tâ u rằ ng : “Â n điển nhà vua rộ ng lớ n, tô i tưở ng bọ n chú ng khô ng lâ u rồ i

cũ ng ra thú hết”.

Bù i Quỹ và Vũ Phạ m Khả i tâ u rằ ng : “Nay hạ n cho ra thú đã hết. Xin lạ i xuố ng dụ cho
thêm mộ t hạ n nữ a, nó i rõ tên cá c đầ u mụ c củ a giặ c hã y cò n trố n trá nh như : Quá ch Tấ t
Tế, Đinh Thế Đứ c ở tỉnh Ninh Bình ; Nguyễn Vă n Nhà n, Nguyễn Vă n Thạ ch ở tỉnh Sơn
Tâ y ; Lê Đình Bộ t, Đinh Cô ng Trung ở tỉnh Hưng Hoá ; Nô ng Thạ c, Nguyễn Quả ng Ký ở
tỉnh Tuyên Quang ; Nô ng Kế Vượ ng ở tỉnh Lạ ng Sơn ; tên giặ c Chiêu, giặ c Cá n ở tỉnh Cao
Bằ ng chẳ ng hạ n ; cù ng là các tù phạ m trố n đi, ngườ i nà o biết hố i lỗ i ra thú , thì bấ t cứ là
ngườ i hạ t ấ y hay hạ t khá c, đều chuẩ n cho tuỳ tiện đến quan địa phương sở tạ i mà thú
tộ i, để mở rộ ng cho họ con đườ ng hố i tộ i, đổ i mớ i”.
Vua cho là phả i, lạ i cho thêm hạ n ra thú 1 thá ng nữ a. Rồ i sau đầ u mụ c giặ c là bọ n Đinh
Thế Đứ c, Đinh Thế Tú , Quá ch Cô ng Trâ n, Đinh Thế Đặ ng, Quá ch Tấ t Tế, Quá ch Tấ t Tỉ,
Bù i Vă n Lậ n, Đinh Cô ng Phượ ng, Ngô Vă n Vọ ng và Hoà ng Vă n Dụ c lụ c tụ c ra thú , đều
đượ c tha tộ i, giao cho dâ n quả n lĩnh, sai đi chiêu dụ và bắ t nhữ ng tên tù phạ m trố n
trá nh để chuộ c tộ i trướ c. Cò n cá c tên tạ p phạ m đều tha cho cả .

Phó vệ uý Phan Đình Du giữ đồ n canh Trấ n Uy, chợ t có 3 chiếc thuyền giặ c đến cử a biển
đồ n ấ y, mưu cướ p Ngọ c Vâ n đem đi, Du khô ng biết gì cả . Quả n cơ Hồ Vă n Bích, thí sai
Phó cơ Nguyễn Vă n Tuấ n nghe thấ y tin ấ y, đố c quâ n đá nh giết, dẹp tan cả . Nguyễn Cô ng
Nhà n bắ t đượ c mấ y tên thô ng nhau vớ i giặ c, đem giết đi. Vua thưở ng cho Nhà n quâ n
cô ng kỷ lụ c 2 thứ ; Bích và Tuấ n mỗ i ngườ i đều 1 thứ . Du phả i cá ch chứ c.

Thự Bố chính tỉnh An Giang, Lê Vă n Khiêm, có tộ i phả i mấ t quan. Trướ c đây, Lã nh binh
Hà Tiên Nguyễn Vă n Thai đá nh giả i vây ở Vĩnh Thô ng. Cai độ i tỉnh An Giang, Dương
Phướ c Tứ , mạ o nhậ n là có cô ng để đượ c thưở ng, Khiêm kể rõ đầ u đuô i tâ u về, nhưng lạ i
nó i nhậ p nhằ ng để bênh vự c cho Tứ .

Vua ghét Khiêm nó i khô ng đú ng sự thự c, lậ p tứ c sai cá ch chứ c, đuổ i ra quâ n thứ củ a
Nguyễn Tri Phương để gắ ng sứ c là m việc chuộ c tộ i. Bọ n Dương Phướ c Tứ vì mạ o nhậ n,
đượ c thưở ng nhữ ng gì, đều phả i truy đoạ t lạ i cả . Lạ i cho nguyên Sơn Tĩnh tuyên phủ sứ
Phù ng Nghĩa Phương đổ i là m Lang trung bộ Lạ i, thự Bố chính An Giang.

Thự Thị lang bộ Binh, Trầ n Bưu, lấ y nê có bệnh, xin cá o, bị giá ng xuố ng Lang trung, cho
về là ng nghỉ dưỡ ng bệnh.

Đặ t đồ n Chiêm Khê ở Hà Tiên. Thự Bố chính là bọ n Đinh Vă n Huy xin xâ y đắ p đồ n

Chiêm Khê tạ i thô n Thuậ n An ở gầ n tỉnh lỵ , phá i quâ n đến đó ng giữ , để chặ n đườ ng thổ
phỉ qua lạ i và để là m thế ỷ giố c vớ i phá o đà i Kim Dữ . Vua y cho. Bọ n Huy lạ i tâ u : “Hiện
nay bọ n giặ c cá c nơi đều đã tả n và o rừ ng sâ u, cà y cấy, xin phá i thêm quâ n ở Trấ n Tâ y
đến, nhâ n khi bọ n giặ c giả i tá n, về là m ruộ ng, ta đem quâ n tiến sâ u và o đá nh tậ n sà o
huyệt củ a chú ng”. Vua cho là chưa có cơ hộ i là m đượ c, truyền hã y đợ i thong thả .
Miễn việc tuyển duyệt lính về nă m ấ y cho Thanh, Nghệ và Hà Tĩnh. Việc tuyển duyệt
lính ở ba tỉnh nà y đã từ ng ba lầ n triển hoã n. Đến đây, vua cho rằ ng cá c tỉnh ấy cô ng việc
cò n nhiều, mà tỉnh Thanh lạ i nhiều lầ n bị tai biến riêng, bèn chuẩ n cho tỉnh Thanh đượ c
đình chỉ mộ t lầ n. Cò n Nghệ An và Hà Tĩnh thì do tỉnh là m sổ đệ và o Bộ để lưu chiểu.

Định số cá c viên sư bả o ((1) Sư bả o : thầ y dạ y.1), tá n thiện ((2) Tá n thiện : nâ ng đỡ là m

điều tố t.2), bạ n độ c ((3) Bạ n độ c : là m bạ n giú p đỡ về việc đọ c sá ch.3), giả ng tậ p ((4)
Giả ng tậ p : giả ng giả i họ c tậ p.4) và chính tự ((5) Chính tự : giú p đỡ cho viết chữ đượ c
đú ng và tố t.5) cho cá c hoà ng tử , hoà ng đệ (hoà ng tử , hoà ng đệ có 2 sư bả o ; tá n thiện thì
hoà ng tử , hoà ng đệ đều có 2 viên. Hoà ng tử có 4 viên bạ n độ c, hoà ng đệ có 18 viên giả ng
tậ p, hoà ng tử có 1 viên chính tự , hoà ng đệ có 3 viên chính tự ).

Cho thự Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i là Lê Đă ng Doanh kiêm lĩnh chứ c
sư bả o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ ; á n sá t Biên Hoà là Hồ Vă n Nghĩa thự Hà n lâ m viện Trự c
họ c sĩ sung chứ c Giá o đạ o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ. Cò n cá c viên tá n thiện, bạ n độ c, chính
tự đều cho viện hà m Hà n lâ m.

Khở i phụ c Thượ ng thư bộ Lễ đã về hưu trí là Nguyễn Đă ng Tuâ n sung là m chứ c sư bả o
củ a hoà ng tử , hoà ng đệ. Vua dụ rằ ng : “Đế vương ngà y xưa, mến yêu con em, tấ t phả i
chọ n ngườ i chính nhâ n, quâ n tử để là m thầ y dạ y dỗ , cố t mong cho đứ c nghiệp củ a con
em đượ c thà nh tự u. Nhà nướ c đượ c trị yên dà i lâ u, là bở i ở đó . Quố c gia ta, đờ i đờ i vun
đắ p nền nhâ n hậ u, nên con chá u đô ng nhiều. Nay hoà ng tử , hoà ng đệ tuổ i đã dầ n lớ n,
dạ y chính đạ o từ lú c cò n nhỏ , chính là lú c nà y. Trướ c đã chuẩ n cho thự Hiệp biện đạ i
họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i là Lê Đă ng Doanh kiêm lĩnh chứ c sư bả o củ a hoà ng tử ,
hoà ng đệ rồ i, nhưng vì Đă ng Doanh giữ chứ c trá ch về cấ t nhắ c quan lạ i, cô ng việc nặ ng
nề, nếu chuyên uỷ cho việc hằ ng ngà y dạ y bả o, thế khô ng thể là m xiết đượ c. Vả lạ i
Nguyễn Đă ng Tuâ n là ngườ i thà nh chính, vố n thô ng hiểu kinh điển, khi ta cò n ở nơi
tiềm để, từ ng đượ c Hoà ng khả o chọ n để giả ng dạ y giú p ta. Nhữ ng lờ i nó i chính đá ng để
bả o ban dẫ n dụ cho ta, có bổ ích nhiều lắ m. Kịp khi cá c hoà ng thâ n có tướ c cô ng, tuổ i
dầ n trưở ng thà nh, lạ i nhờ đượ c sử a chữ a, tỏ rạ ng sự mờ tố i, dẫ n dụ đến điều thiện, có
thà nh hiệu rõ rệt. Rồ i vì tuổ i già ố m yếu, mấ y lầ n dâ ng sớ xin về hưu, đã đượ c Tiên đế
chuẩ n theo lờ i xin. Nay chứ c sư bả o ở cung Cà n Đô ng cò n thiếu ngườ i, lạ i khở i phụ c cho
[Đă ng Tuâ n] lấ y hà m cũ sung là m chứ c sư bả o củ a cá c hoà ng tử , hoà ng đệ. Vả lạ i, Đă ng
Tuâ n là bậ c già cả , vố n có tiếng tố t, tinh thầ n cò n mạ nh, nên hiệp đồ ng vớ i Lê Đă ng
Doanh đều lấ y đạ o là m thầ y là m trọ ng, đem chính ngô n chính đạ o mà giú p đỡ , để họ
biết kính sợ , có thể giú p đỡ giá o dụ c củ a gia đình ta, thế mớ i là khô ng phụ lò ng uỷ
nhiệm củ a ta. Khanh nên cố gắ ng đến nhậ n chứ c, chớ nên từ chố i”.

Vua gọ i bả o Trương Đă ng Quế và Vũ Xuâ n Cẩ n rằ ng : “Ta đem chứ c trá ch sư bả o giao

cho Nguyễn Đă ng Tuâ n và Lê Đă ng Doanh, ý các khanh nghĩ thế nà o ?”. Quế và Cẩ n đều
thưa : “Hai ngườ i ấ y, tuổ i và đứ c đều đượ c cả , thậ t đá ng đương nổ i chứ c ấ y”.

Vua lạ i vờ i Lê Đă ng Doanh và o, dụ rằ ng : “Khanh nay kiêm lĩnh chứ c sư bả o, nên là m thế

nà o để dạ y dỗ , hun đú c cho [cá c hoà ng tử , hoà ng đệ] đều đượ c thà nh tự u cả , để xứ ng
đá ng vớ i lò ng chu chuâ n củ a ta mong cho đượ c thà nh cô ng. Cò n các cô ng việc tầ m
thườ ng trong Bộ đã có ngườ i phó nhị chia giữ rồ i, khanh chỉ phả i đi lạ i trô ng nom thêm,
nắ m lấ y đạ i cương mà thô i”.

Tỉnh Quả ng Ngã i có chù a Viên Tô n là do Thế Tô ng Hiếu vũ hoà ng đế đặ t tên cho. Đến
đâ y, sai đổ i là m chù a Diệu Giá c, rồ i là m biển đề chữ ban cho. Cò n cá i biển đề chữ cũ thì
để lạ i để thờ .

Từ tỉnh Quả ng Nam trở và o Nam, bị đạ i nạ n, giá gạ o đắ t, hoặ c phá t thó c cho dâ n vay,
hoặ c bá n thó c cho. Dâ n gian ngườ i nà o có đườ ng cá t, gỗ , hạ t cau, dầ u, mỡ , cấ p cho thó c
vố n củ a cô ng để mua trướ c. Lạ i cho các nhà già u ngườ i nà o bỏ tiền ra phá t chẩ n thì
đượ c khen thưở ng. Cứ theo số tiền quyên nhiều hay ít mà định mứ c thưở ng.

Dồ n cơ Thá i Nguyên củ a tỉnh Thá i Nguyên là m độ i Thá i Nguyên.

Đặ t thêm 10 độ i trong vệ Kim ngô , chọ n cá c bả o trong Cấ m binh, ngườ i nà o khoẻ mạ nh
đượ c sung bổ và o. Cho Vệ uý Tả vệ dinh Long võ là Lê Viết Chuyên đổ i là m Vệ uý vệ Kim
ngô ; thự Thà nh thủ uý thà nh Điện Hả i là Tô n Thấ t Trự c thă ng Phó vệ uý vệ Kim ngô .

Cho : thự Vệ uý vệ Tả nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m là Đỗ Đứ c An đổ i là m thự Lã nh binh tỉnh

Quả ng Trị ; thự Vệ uý Tả vệ dinh Thầ n cơ là Nguyễn Vă n Phượ ng thă ng Vệ uý vệ Tả nhị
Hữ u dự c dinh Vũ lâ m ; Quả n cơ cơ Vĩnh tiền là Tô n Thấ t Nă ng là m Phó vệ uý Tả vệ dinh
Thầ n cơ ; Phó vệ uý Tam vệ dinh Kỳ võ là Nguyễn Đứ c Long là m thự Vệ uý vệ ấy ; thự
Phó vệ uý Nhấ t vệ tiền bả o là Tô n Thấ t Kinh thă ng Phó vệ uý Tả vệ dinh Long võ ; Hiệp
quả n Hậ u vệ dinh Hổ oai là Nguyễn Hữ u Huấ n thă ng thự Phó vệ uý Nhấ t vệ Tiền bả o,
Quả n cơ cơ Định hữ u là Lê Tô đượ c bổ là m Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Hổ oai ; Phó vệ uý Nhị
vệ Hậ u bả o là Trầ n Vă n Quả n thă ng Vệ uý vệ Trung nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m ; Vệ uý vệ
Tuyên võ thuộ c dinh Hổ oai là Nguyễn Đứ c Nhâ n thă ng Vệ uý Nhị vệ Hậ u bả o ; Phó vệ
uý Hậ u vệ dinh Thầ n cơ là Nguyễn Trí đổ i là m Vệ uý vệ Tuyên võ . Cho : Trầ n Hữ u Thiện
là m Phó vệ uý vệ Hậ u nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m ; thự Quả n cơ cơ Gia tả là Nguyễn Nghị
thă ng Phó vệ uý vệ Hữ u nhấ t Tả dự c dinh Vũ lâ m.

Là m 3 chiếc thuyền Lương kha, Ngự đĩnh và Tương đắc.

Tả tham tri bộ Lạ i là Hoà ng Vă n Diễn vì già , ố m, xin về hưu. Vua y cho.

Dờ i 2 đồ n bả o Vĩnh Lộ c và Sơn Châ u đến chỗ giá p giớ i hai tỉnh Thanh, Nghệ. Nă m trướ c,
giặ c cướ p thườ ng hay ra và o lén lú t, nên tỉnh Nghệ đặ t bả o Thọ Mai, tỉnh Thanh đặ t bả o
Mỹ Điền. Đến đâ y, hai tỉnh họ p bà n, xin dờ i bả o Thọ Mai đến thô n Vĩnh Lộ c, đổ i là m bả o
Vĩnh Lộ c, dờ i bả o Mỹ Điền đến thô n Sơn Châ u đổ i là m bả o Sơn Châ u, để chuẩ n bị việc
phò ng giữ . Vua y cho.

Tha cho bọ n Sơn Sú c và Sơn Mâ u 15 ngườ i là thổ biền ở cơ Long nhuệ. Trướ c đâ y, phủ
Lạ c Hoá nổ i loạ n, bọ n Sơn Sú c đều tình nguyện để lạ i vợ con là m tin, xin theo quan quâ n
đi bắ t giặ c. á n sá t Nguyễn Sĩ Đă ng trong bụ ng nghi ngờ , thương lượ ng vớ i nguyên Bố
chính Trầ n Tuyên giả cá ch gọ i đến để kiểm rồ i bắ t hết cả biền binh hai cơ chia giao giam
giữ . Lạ i nghe tin giặ c đồ n hã o rằ ng bọ n Sú c đã biết quy thuậ n mộ t cá ch rõ rà ng, nay Sĩ
Đă ng lạ i tâ u rằ ng bọ n Sú c ngầ m thô ng vớ i bọ n thổ phỉ. Trong khoả ng bắ t bó ng đè chừ ng
nử a tin, nử a ngờ ấy, có thể rằ ng yêu thì muố n cho số ng, ghét thì muố n cho chết, biết că n
cứ và o đâ u cho đích xá c ?”. Vua bèn sai Ngự sử Lê Khắ c Nhượ ng đến nơi, hộ i đồ ng vớ i
Bố chính Lê Khá nh Trinh tra xét khô ng có tình trạ ng gì rõ rà ng cả . Vua truyền tha cho
bọ n Sú c, lạ i chiếu theo hà m chi lương, cho là m việc ở tỉnh ; cò n bọ n binh đinh hơn 500
ngườ i, lạ i đưa và o độ i ngũ như cũ . Giao Nguyễn Sĩ Đă ng cho bộ Lạ i xét xử nghiêm nhặ t
khép và o tộ i đồ . Nhưng Đă ng đã chết trướ c rồ i, truy thu lạ i vă n bằ ng bổ dù ng khi trướ c.

Dồ n bổ 3 độ i Tứ , Ngũ , Lụ c trở lạ i vệ Long thuyền ((1) Vệ nà y nguyên trướ c có 6 độ i từ

Nhấ t đến Lụ c. Nă m Minh Mệnh thứ 20 [1839], 3 độ i Tứ , Ngũ , Lụ c lạ i thuộ c về Thuỷ sư,
trong vệ Long thuyền chỉ cò n 3 độ i Nhấ t, Nhị, Tam thô i. Nay lạ i bổ thêm 3 độ i Tứ , Ngũ ,
Lụ c và o vệ Long thuyền.1). Mỗ i độ i 50 ngườ i, chọ n quâ n Thuỷ sư ngườ i nà o sứ c lự c
mạ nh khoẻ sung bổ và o cá c độ i ấ y.

Cho lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ là Hà Duy Phiên sung chứ c Cơ mậ t viện đạ i thầ n, thự Tham
tri bộ Binh là Phan Thanh Giả n quyền Chưở ng ấ n vụ củ a viện Đô sá t thay Lê Đă ng
Doanh, vì Đă ng Doanh tuổ i già , khô ng thể kiêm trô ng coi viện Đô sá t đượ c nữ a.

Ban cá c tậ p thơ, vă n củ a Tiên đế (tậ p thơ thứ 6, tậ p vă n thứ 2 và tậ p thơ “Thiên cơ dự

triệu”) cho trong Kinh và ngoà i các tỉnh. Thưở ng chung 1.000 quan tiền cho cá c viên
thuộ c coi việc khắ c in và cho cá c thợ là m.

Bọ n Tham tá n ở quâ n thứ Lạ c Hoá là Nguyễn Tiến Lâ m, Phó lã nh binh là Tô n Thấ t Nghị
đá nh bọ n giặ c ở Cầ n Chô ng, đượ c đạ i thắ ng trậ n. Quan quâ n thừ a thắ ng đến đá nh thẳ ng
Bắ c Trang. Bá o tin thắ ng trậ n lên vua. Vua mừ ng, bả o bộ Binh rằ ng : “Đượ c thắ ng trậ n
như thế, là nhờ uy vũ rõ rệt, anh linh hiển há ch củ a Hoà ng khả o, chứ ta có là m gì đượ c,
chỉ mong Hoà ng khả o phù hộ cho nơi biên giớ i đượ c sớ m yên tĩnh, để đượ c tỏ thêm đứ c
sá ng, nêu rõ cô ng liệt củ a ngườ i trướ c. Thự c là Phướ c khô ng ngầ n củ a nhà nướ c ta.
Câ y hương trầ m Tâ y dương trồ ng tạ i sâ n điện Hoà ng Phướ c, vườ n Thiệu Phương ((2)
Thiệu Phương : nố i thơm.2) lạ i nở hoa, mù i thơm ngà o ngạ t khá c thườ ng. Vua sai Nộ i
giá m đem ra cho các quan xem và bả o các đạ i thầ n rằ ng : “Thứ hoa nà y, mù a xuâ n nở
thơm, mù a thu cũ ng nở thơm, lú c nà o cũ ng tiếp tụ c có hoa, đú ng là nghĩa “Thiệu
phương”. Nhớ lạ i ơn trạ ch củ a Tiên đế nhuầ n thấ m đến cỏ câ y, vườ n hoa cò n tươi tố t
mã i, mà hồ , nú i đã ở kia ((3) Hồ , nú i ở Hiếu lă ng : cũ ng có nghĩa là đỉnh hồ ở Kinh Sơn,
nơi hoà ng đế cưỡ i rồ ng lên trờ i. Đâ y ý nó i Thiệu Trị nhâ n cả nh, nhớ cha.3), thá ng ngà y
sao chó ng thế ! thấ y cả nh thương tâ m, xui ngườ i cả m khá i gợ i hứ ng ngâ m vịnh”. Vua sai
Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp tuyên đọ c bà i thơ củ a vua là m.

Thanh Hoá và Nghệ An bị gió bã o. Ba huyện Hoằ ng Hoá , Ngọ c Sơn, Quỳnh Lưu, nhà cử a
và thuyền bè củ a nhâ n dâ n bị đổ và đắ m mấ t nhiều. Hai tỉnh là m sớ tâ u lên, vua có vẻ
buồ n, phá n rằ ng : “Sá u tỉnh ở Nam Kỳ chưa hết việc binh đao, hai huyện ở Quả ng Ngã i
(Bình Sơn và Mộ Đứ c) mớ i đâ y bị nắ ng dữ . Nay hai châ u Hoan, á i lạ i bị nạ n bã o như thế.
Ta mộ t lò ng thương dâ n, khô ng ngà y nà o là đượ c thư thá i. Đêm khuya ngẫ m nghĩ, cà ng
thêm lo sợ . Truyền cho tỉnh thầ n hai tỉnh ấ y khá m xét nhữ ng nơi bị nạ n bã o cho rõ rà ng,
phâ n biệt chỗ nà o bị thiệt hạ i nhiều hay ít để chẩ n cấ p cho.

Phủ Thừ a Thiên tâ u việc thu hoạ ch lú a mù a, đượ c mườ i phầ n phong đă ng. Vua phê bả o
rằ ng : “ở nơi Kinh đô nà y mọ i thứ đều tố t đẹp cả , gố c vữ ng thì nướ c đượ c yên, thế là
điềm là nh củ a buổ i thá i hoà . Ta sớ m tố i chă m só c, sợ hã i, cà ng cố tu tỉnh. Bọ n Kinh doã n
cá c khanh đều nên chă m việc, khuyên dâ n là m ruộ ng, để cho nă m nay nă m khá c thườ ng
thườ ng đượ c mù a lớ n, ta sẽ cù ng nhâ n dâ n cù ng vui mừ ng.

Vua mỗ i khi rỗ i việc, đến chầ u cung Từ Thọ , hỏ i thă m sứ c khoẻ. Thá i từ vui vẻ khen
ngợ i. Dụ bả o vua nên tin dù ng ngườ i cũ , kính theo phá p chế đờ i trướ c, phả i nố i theo ý
chí và noi theo cô ng việc củ a ô ng cha cho đá ng vị đứ ng đầ u là m vua. Lạ i ban cho bà i
“Luậ n về đạ o vua tô i”, dạ y bả o rấ t cặ n kẽ. Mỗ i khi hầ u cơm, vua quỳ xuố ng dâ ng đũ a,
chính tay mú c canh. Thá i từ dụ rằ ng : “Lò ng hiếu củ a hoà ng đế, theo đú ng như gia phá p
củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, tình và lễ đều đủ cả, già nà y rấ t khen ngợ i". Ban cho mó n
ă n quý, vua nâ ng mó n ă n ấ y lên ngang trá n lạ y tạ , tự mình đem ra ă n, lạ i đem chia khắ p
cho cá c hoà ng thâ n, cá c thâ n cô ng để ơn huệ củ a Thá i từ đượ c rộ ng khắ p.

Vua cho việc biên giớ i ở Trấ n Tâ y là bở i ngườ i Xiêm gâ y hấ n ra, lấ y là m giậ n lắ m, bả o Cơ
mậ t viện đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Nguyên uỷ nướ c Xiêm La thế nà o, khanh có
hiểu rõ khô ng ?”. Quế thưa rằ ng : “Tô i chỉ nghe đượ c qua loa thô i”. Vua nó i : “Xiêm La
xưa là nướ c Xích Thổ , sau chia ra là m hai nướ c : mộ t nướ c gọ i là Xiêm, mộ t nướ c gọ i là
La Hộ c. Nướ c Xiêm, đấ t xấ u, khô ng cà y cấ y đượ c ; nướ c La Hộ c, đấ t tố t, bằ ng phẳ ng, cấ y
đượ c nhiều lú a, nướ c Xiêm thườ ng vẫ n trô ng nhờ và o thó c lú a củ a La Hộ c. Buổ i đầ u nhà
Nguyên, nướ c La Hộ c mạ nh, kiêm tính cả nướ c Xiêm, gọ i là nướ c Xiêm La Hộ c. Đến đầ u
nhà Minh, mớ i và o dâ ng cố ng, vua Minh cho cá i ấ n gọ i là nướ c Xiêm La. Tên gọ i Xiêm La
bắ t đầ u từ đấ y. Khi mớ i lậ p nướ c, thì nướ c Xiêm nhỏ , nướ c Lạ p to, nướ c Xiêm phả i phụ c
tù ng nướ c Lạ p. Khoả ng nă m Vạ n Lịch ((1) Vạ n lịch : Niên hiệu Minh Thầ n Tô ng [1573 -
1619].1) nướ c Xiêm ngà y mộ t to mạ nh, hà ng phụ c đượ c nướ c Lạ p, rồ i cai quả n cá c dâ n
Man. Đấ t củ a nướ c Lạ p bị nướ c Xiêm chà đạ p đã lâ u lắ m rồ i. Bả n triều ta thương nướ c
Lạ p bị lú c tai nạ n nguy vong, mớ i bồ i đắp cho nướ c Lạ p đượ c cò n, nướ c ta thự c là có
cô ng tá i tạ o to lớ n cho nướ c Lạ p vậ y. Thế mà bọ n Lạ p man khô ng nghĩ đến chuyện bá o
ơn, lạ i bỏ ta mà đi theo vớ i kẻ thù địch, thì ngu quá lắ m ! Vả lạ i, như các xứ Bắ c Tầ m Bô n
là đấ t cũ củ a nướ c Lạ p, nay nướ c Xiêm đã chiếm lấ y rồ i, mà lạ i cò n dở ngó n lá u, muố n
thỏ a chí hơn nữ a, mượ n tiếng là lậ p tên Giun lên để là m cá i kế ă n lấ n dầ n dầ n, chứ có
thự c bụ ng là khô i phụ c lạ i cho nướ c Lạ p đâ u ! Vả lạ i, tên Giun phả n anh, phả n nướ c,
sang ở vớ i Xiêm, khoả ng nă m Minh Mệnh [1820 - 1840], hắ n thườ ng gử i thư xin ta đem
quâ n đá nh nướ c Xiêm, hắ n xin là m nộ i cô ng, nhưng triều đình khướ c đi khô ng nghe. Cứ
xem tâ m tính củ a hắ n như vậ y cũ ng khô ng phả i thự c tâ m theo nướ c Xiêm. Nếu nay các
viên quan ở quâ n thứ sai nhiều ngườ i đi thá m, nó i rõ nhữ ng ý nghĩ trên nà y cho ngườ i
Xiêm và ngườ i Lạ p vỡ chuyện, để cho bọ n bên nà y bên kia đều tự ngờ vự c lẫ n nhau,
cũ ng là cá i thuậ t để phả n giá n họ ”.

Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng : “Tình hình củ a Xiêm và Lạ p, đú ng như lờ i dụ củ a nhà vua.

Xin mậ t tin cho các đạ i thầ n ở quâ n thứ đều biết”.
Bộ Hộ dâ ng tậ p tâ u bà n rằ ng : “Hiện nay ở Nam Kỳ giá bạ c cao, phà m nhữ ng thuế phả i
nộ p bằ ng bạ c, nếu ai muố n nộ p bằ ng tiền, thì mỗ i hạ ng bạ c chiết can là 9 quan tiền, đợ i
sau nà y bạ c đượ c ngang giá mộ t chú t, sẽ chiểu lệ thu bằ ng bạ c”. Vua y theo.

Bổ Đặ ng Vă n Thiêm là m Tổ ng đố c Bình - Phú . Dụ rằ ng : “Khanh ở bên ngoà i đã lâ u, biết

rõ cá ch trị dâ n. Trướ c đây về Kinh hộ i bà n, chuẩ n cho lấ y chứ c cũ quyền lĩnh cô ng việc
bộ Lễ. Nay cô ng việc bộ Lễ đã rỗ i, mà Tả Kỳ, các tỉnh về đấ t cũ củ a Chiêm Thà nh, nơi rấ t
trọ ng yếu, khô ng nên bỏ lâ u khô ng có quan đạ i viên ở đó . Khanh nên lạ i đến đấ y lầ n
nữ a, vì ta cứ u chữ a nhâ n dâ n ở địa phương ấ y.

Nhâ n lạ i hỏ i Thiêm rằ ng : “Tỉnh Bình Định về thuế tô nă m nay đều đượ c tha miễn cho
cả , lú a vụ chiêm nà y cũ ng hơi đượ c mù a, tạ i sao lạ i thiếu ă n như thế ? Trướ c đâ y, đã bá n
thó c hạ giá cho, cũ ng có ngườ i khô ng muố n đong, hay họ cho là giả m giá chỉ đượ c mộ t,
hai tiền, khô ng bổ ích đượ c bao nhiêu chă ng ?”. Thiêm thưa rằ ng : “Hạ t ấ y số ngườ i thì
đô ng đú c mà đấ t ruộ ng thì cấy đượ c ít, xưa nay vẫ n nhờ và o thó c gạ o củ a Nam Kỳ. Nay
Nam Kỳ có việc binh đao, thó c gạ o khô ng chuyển vậ n đượ c thô ng đồ ng, cho nên đến nỗ i
như thế. Đương lú c giá p hạ t, cầ n cấ p có gạ o ă n, khô ng khá c gì lô ng mà y bị chá y ! Triều
đình khoan cho phầ n nà o, dâ n đượ c ơn nhờ phầ n ấ y, há lạ i có ngườ i nà o khô ng muố n
đong ? Nhưng vì trong hạ t đườ ng đấ t có chỗ gầ n, chỗ xa, cho nên lò ng muố n củ a dâ n
khô ng giố ng nhau. Vả lạ i, chỗ ấ y có kho huyện Bình Sơn chứ a thó c khá nhiều. Vậ y xin
cho nhữ ng nơi nà o ở gầ n tỉnh thì lĩnh ở kho tỉnh, ở gầ n huyện thì lĩnh ở kho huyện, cho
dâ n đượ c tiện”. Vua y cho, lạ i gia ơn bá n thó c giá hạ lầ n nữ a (nguyên thờ i giá lú c ấy mỗ i
mộ t hộ c thó c là 3 quan tiền, lầ n trướ c đã giả m xuố ng 2 tiền, đến lầ n nà y lạ i rú t xuố ng 8
tiền ).

Vua lạ i hỏ i rằ ng : “Sá u tỉnh Nam Kỳ vẫ n có tiếng là thó c gạ o bừ a bã i. Nă m nay tha hết tô

thuế, mà giá gạ o cũ ng cò n đắ t, là cớ gì ?”. Trương Đă ng Quế thưa rằ ng : “Nam Kỳ, cứ
hằ ng nă m, từ thá ng giêng đến thá ng 4, thá ng 5, đều ă n nhờ và o gạ o củ a Vĩnh Long và
Gia Định ; từ thá ng 6 trở về sau, ă n nhờ và o gạ o củ a Lạ c Hoá và Ba Xuyên. Nay việc đi
bắ t giặ c chưa xong, dâ n gian khô ng đượ c hết sứ c việc cày cấ y, cho nên số thó c củ a dâ n
ă n khô ng đượ c dư dụ . Song, giá gạ o tuy cao, nhưng vụ mù a sắ p gặ t đến nơi, dâ n gian
cũ ng chưa đến nỗ i gieo neo lắ m".

Bộ Hình tâ u rằ ng : “Vụ thẩ m á n mù a thu nă m nay, nhữ ng tù phạ m mớ i đượ c gia ơn xét
lạ i cò n đương tạ i giam, có nên xét lạ i nữ a hay khô ng ?”. Vua dụ rằ ng : “Trừ ng trị kẻ gian,
cấ m chấ p kẻ cườ ng bạ o, dù ở đờ i thá nh nhâ n cũ ng phả i dù ng đến hình phạ t mà lò ng
kính cẩ n thương xó t lạ i cà ng là gố c lớ n củ a việc trị thiên hạ . Ta ban đầ u nố i ngô i, lú c nà o
cũ ng să ng sắ c để lò ng đến việc thương kẻ bị tộ i, cẩ n thậ n việc xử á n. Phà m nhữ ng phạ m
nhâ n can tộ i xử tử và giam cấ m đã từ ng do phá p ty kê và o danh sá ch đượ c gia ơn xét lạ i,
nhữ ng ngườ i chưa đượ c dự và o hạ ng gia ơn xét lạ i, cũ ng đượ c do phá p ty tiếp tụ c là m
danh sá ch để xét hỏ i, đều giao cho đình thầ n bà n xét lạ i, ta cũ ng xem xét lạ i cẩ n thậ n, kỹ
cà ng, chướ c lượ ng ngườ i nà o hơi có tình tộ i đá ng thương, đá ng ngờ đều đã chướ c lượ ng
cho giả m hoặ c tha, ngườ i nà o tình lý có phầ n nặ ng, luậ t phá p khó lò ng khoan thứ đượ c,
cũ ng đã hoã n cho tộ i phả i xử tử . Nay đến kỳ thẩ m á n mù a thu, nến lạ i chiểu lệ đưa lên
xét lạ i, thì tộ i danh củ a bọ n can phạ m khô ng thể tă ng giả m đượ c nữ a, khô ng khỏ i là m
cho thêm nhiều giấ y tờ mà thô i. Về bọ n tù phạ m đã đượ c xét rồ i hiện cho giam lạ i (88 tù
phạ m) số bao nhiêu ngườ i, chuẩ n cho khô ng phả i biên và o sổ xét lạ i về mù a thu nă m
nay nữ a, hã y lưu lạ i đợ i đến kỳ thu thẩ m sang nă m sẽ chiểu lệ thi hà nh".

Định lệ về danh sá ch xét á n củ a phá p ty do Nộ i các tâ u lên xin vua phê và chấ m son ở
đầ u, cộ ng 7 điều :

(1. Phà m nhữ ng tộ i trả m, giả o, quâ n, nô ((1) Trả m : chém ; Giả o : thắ t cổ ; Quâ n : sung
quâ n là m lính ; Nô : bắ t là m nô .1), đượ c bả o lĩnh để tha, phá t phố i là m lính, hễ thấ y vua
phê rõ rà ng thì cứ theo thế là m phiếu xử tộ i.

2. Phà m Phá p ty và đình thầ n đều nghĩ xử lưu giam lạ i tộ i trả m, tộ i giả o, có chữ vua phê
hoặ c y theo, hoặ c lưu lạ i, hoặ c phê lạ i thế nà o, thì cứ theo y lờ i phê. Lạ i hoặ c có chấ m
son ở đầ u tên mà khô ng có chữ phê, tứ c là y á n nghĩ trướ c đem giam lạ i.
3. Phà m Phá p ty nghĩ giả m tộ i, đình thầ n nghĩ lưu giam lạ i, có chấ m son ở đầ u tên mà
khô ng có chữ phê, thì buồ m giấ y đỏ lên để xin Chỉ vua.

4. Phà m Phá p ty nghĩ lưu giam lạ i, đình thầ n nghĩ cho giả m tộ i, có điểm son ở đầ u mà
khô ng có chữ phê, cũ ng buồ m giấ y đỏ lên để xin Chỉ vua.

5. Phà m khô ng có chữ phê và khô ng có chấ m son ở đầ u phả i lậ p tứ c buồ m giấ y đỏ lên để
xin Chỉ vua.

6. Phà m cù ng chung mộ t á n hoặ c 2, 3, 4, 5 tên can phạ m, chỉ có 1 chữ phê mà khô ng có
chữ “Tịnh” ((2) Tịnh : đều, cù ng.2) cũ ng buồ m lên để xin Chỉ vua.

7. Phà m Phá p ty nghĩ cho lưu lạ i, đình thầ n nghĩ xử ngay, hoặ c đình thầ n nghĩ cho lưu
lạ i, Phá p ty nghĩ xử ngay, có chấ m son ở đầ u mà khô ng có chữ phê, lậ p tứ c buồ m lên xin
Chỉ vua”.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển Xi

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a thu, thá ng 8, ngà y Giá p Thâ n, là m cô ng
trình Thuậ n Sơn ((1) Thuậ n Sơn : lă ng củ a Thá i hoà ng thá i hậ u sau nà y.1). Sai Thượ ng
thư bộ Cô ng là Nguyễn Trung Mậ u, Thố ng chế dinh Vũ lâ m là Nguyễn Trọ ng Tính quả n
đố c cô ng việc.

Ngà y Bính Tuấ t, là m lễ tế Ngu tuầ n thứ 9 đã xong. Ngà y Đinh Hợ i, vua rướ c Thá i hoà ng
thá i hậ u đến cá o yết Hiếu lă ng. Là m lễ xong, vua khó c bả o cá c quan rằ ng : “Hoà ng khả o
ta đứ c to, cô ng lớ n, nó i ra khô ng hết. Cầ u, nú i ở kia, mà cung gươm đã chô n đi rồ i.
Thá nh tổ mẫ u rấ t là thương tiếc, khô ng lú c nà o nguô i. Ta là kẻ tuổ i trẻ nà y nặ ng tình
trìu mến, xiết bao đau xó t ! Hô m nay, là m lễ ró t rượ u xuố ng đấ t xong, mâ y sầ u, mưa
thả m, trong lò ng cả m xú c rấ t mự c xó t thương, dù đến lờ i thơ “Lụ c nga” ((2) Lụ c nga :
mộ t thiên trong Kinh Thi, nó i nhớ cô ng ơn cha mẹ.2), câ u nó i “phong mộ c” ((3) Phong
mộ c : do câ u “Mộ c dụ c tĩnh nhi phong bấ t đình, tử dụ c dưỡ ng nhi thâ n bấ t tạ i” (lờ i Cao
Ngư xưa). ý nó i con muố n phụ ng dưỡ ng, cha mẹ chẳ ng cò n số ng, cũ ng như câ y muố n
lặ ng, gió chẳ ng đừ ng.3) cũ ng khô ng đủ để tỏ tình đượ c. Xin tinh linh Hoà ng khả o ở trờ i
soi xét cho. Nhờ ở nú i sô ng phù hộ , trờ i đấ t chung đú c khí thiêng, câ y tù ng cây thu trồ ng
ở sơn lă ng đượ c tươi tố t, cà ng ngà y cà ng thêm nhiều vượ ng khí, thự c là Phướ c tố t củ a
nướ c nhà cà ng thịnh cà ng lâ u dài khô ng ngầ n".

Hô m ấ y, ngự giá trở về, tiện đườ ng, vua ngự và o trang An Ninh, đến nhà thờ củ a Thiệu
Hoá quậ n vương tên thuỵ là Cung Lương, ró t rượ u xuố ng đấ t tế mộ t tuầ n. Vương là con
thứ 9 củ a Thế tổ Cao hoà ng đế, và là con ú t củ a Nhâ n tuyên Từ khá nh thá i hoà ng thá i
hậ u. Tính ngườ i hiếu kính, hiền hậ u, điềm tĩnh, hoà nhã , ham họ c, vương có lò ng nhâ n
từ , vui là m điều thiện. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế là m cho nhà riêng ở chỗ gầ n lă ng Phá t
Phướ c. Nhà vua, khi mớ i ra Cá c đọ c sá ch, cù ng họ c vớ i Vương, đượ c Vương quý trọ ng
lắ m. Từ khi Vương chết đến nay đã 18 nă m rồ i, vua tưở ng nhớ đến Vương, thâ n đến đặ t
rượ u cú ng. Thiệu Hoá quậ n cô ng Thiện Khuê là con trưở ng củ a Vương. Con trai củ a
Vương, đá ng lẽ thì do Tô n nhâ n phủ theo hệ thố ng mà đặ t tên. Vua cho là chỗ dò ng
Phiên vương họ gầ n, đặ t cho tên là Thiệu Giá m. Đó là ơn riêng đặ c biệt.

Thưở ng cho cá c quan viên theo hầ u : Vă n từ chủ sự , võ từ suấ t độ i trở lên 500 quan tiền
; lạ i dịch và binh đinh đều đượ c thưở ng có thứ bậ c.

Vua hỏ i đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Sau khi là m lễ tố t khố c, lễ cú ng buổ i sớ m,

buổ i chiều có thể thô i đượ c khô ng ?”. Quế thưa rằ ng : “Lễ phả i nên hậ u, chỉ sợ rằ ng lâ u
ngà y sinh ra trễ nả i, khô ng phả i là ý nghĩa rấ t thà nh, rấ t kính”. Vua phá n rằ ng : “Cú ng
buổ i sớ m, buổ i chiều, là có ý phụ ng thờ như lú c cò n số ng. Theo tang lễ nă m đầ u Minh
Mệnh, thì sau khi là m lễ tố t khố c, thô i khô ng cú ng buổ i sớ m buổ i chiều nữ a. Vì là , cú ng
lễ nhiều quá sinh nhà m, chi bằ ng lấ y thầ n đạ o mà thờ cú ng, thì đố i vớ i lễ, ổ n thoả hơn”.
Vua dụ bộ Lễ rằ ng : “Hô m nay, ta đượ c Thá nh tổ mẫ u Nhâ n tuyên Từ khá nh thá i hoà ng
thá i hậ u diện dụ rằ ng : “Nhâ n hoà ng hậ u là ngườ i đứ c tố t đá ng khen, hiếu thuậ n, hiền
trinh, vố n đượ c Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế kính yêu. Nay gầ n đến ngà y rướ c lên phố i
hưở ng, già nà y sẽ thâ n đến tế mộ t tuầ n”. Vua bèn truyền Chỉ cho bộ Lễ soạ n nghi tiết
dâ ng lên.

Vua lạ i bả o Phan Bá Đạ t rằ ng : “Việc là m lễ rướ c thầ n chủ lên phố i hưở ng, ta có thể thay
mặ c lễ phụ c là m lễ đượ c khô ng ?” Đạ t thưa rằ ng : “Bả n triều ta, khoả ng nă m Gia Long,
rướ c thầ n chủ Hiếu khang hoà ng hậ u lên phố i hưở ng, có lệ thay mặ c lễ phụ c là m lễ. Cò n
Trung Quố c thì điển lệ nhà Minh khô ng chép, điển lệ nhà Thanh có chép.

Vua phá n rằ ng : “Lễ rướ c thầ n chủ lên phố i hưở ng là lễ trọ ng đạ i, ta phả i nên thay mặ c
lễ phụ c là m lễ, cho hợ p vớ i ý nghĩa củ a buổ i lễ. Khi Thá nh tổ mẫ u đến là m lễ cũ ng như
thế.

Lạ i cò n đến ngà y đạ i lễ ấ y, là m lễ ở điện Vĩnh Tư cũ ng nên dù ng lễ phụ c, là m lễ ở điện

Hiếu Tư thì nên dù ng á o tang. Lễ ý tinh vi, khô ng thể khô ng cẩ n thậ n mớ i đượ c.

Ngà y Quý Tỵ , rướ c thầ n chủ Nhâ n hoà ng hậ u lên phố i hưở ng ở điện Hiếu Tư. Trướ c
ngà y ấ y, Thá i hoà ng Thá i hậ u thâ n đến điện Vĩnh Tư tế mộ t tuầ n.

Ngà y Bính Thâ n, rướ c thá nh vị hợ p cú ng ở điện Sù ng  n ((1) Điện Sù ng  n : điện thờ
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ở trên nú i Hiếu Sơn.1). Rồ i đổ i tên điện Vĩnh Tư là m Chí Khá nh
viên.

Đem việc là m lễ rướ c thầ n chủ Nhâ n hoà ng hậ u lên phố i hưở ng đã xong, ban chiếu Chỉ
cho trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh. Tờ chiếu rằ ng :

Ta nghĩ : Trờ i và đấ t hợ p đứ c vớ i nhau, là đạ o thườ ng củ a trờ i đấ t ; đế và hậ u cù ng đượ c

tô n kính, là lẽ thườ ng củ a xưa nay. Cho nên rướ c lên phố i hưở ng là điển lễ rấ t to, mà
lò ng hiếu tô n sù ng để luâ n thườ ng đượ c hậ u. Ta kính nố i nghiệp lớ n, noi theo đạ o hiếu.
Ngà y thá ng 7 nă m nay, đạ i lễ Ninh lă ng củ a Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, đã
là m xong, đã từ ng bá cá o xa gầ n để thoả lò ng thà nh củ a thầ n, dâ n tô n kính bề thâ n. Nhờ
đượ c ngườ i trướ c có mưu xa cho con chá u đượ c yên, phả i nên nố i theo cô ng liệt, nêu tỏ
tiếng tố t ; nhớ đến ngườ i xưa có đứ c dà y cho muô n vậ t nhờ số ng, phả i nên mộ t lò ng
kính mến, hợ p nhấ t phụ ng thờ . Bèn tham xét điển lễ, cho hợ p vớ i tình vă n. Kính nghĩ :
Đứ c hoà ng tỉ, Tá thiên Lệ thá nh Đoan chính Cung hoà Đố c khá nh Từ huy Minh hiền
Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u, con nhà dò ng vố n có tiếng thơm, ngườ i dá ng dấp tỏ ra hiền
hậ u, giú p đỡ cho Hoà ng khả o ta gâ y nền phong hoá , để tiếng hay trong sử sá ch dà i lâ u ;
mở điềm cho nướ c nhà ta sinh ra vua hiền, là m tố t đẹp cho xã tắ c mã i mã i. Đứ c hay sá nh
đô i vớ i đứ c lớ n ; cô ng dày cũ ng ngang vớ i cô ng cao. Hơn 20 nă m hiếu đạ o kính nuô i,
khuô n mẫ u cung vi cò n đó ; trả i muô n nghìn thuở điềm là nh bở i đó , Phướ c lộ c rộ ng lớ n
cà ng bền. Mớ i đâ y, tham khả o lễ thườ ng, kính dâ ng tô n hiệu, cố t để phô bà y đứ c tố t, nên
tỏ tiếng hay, quý bề thâ n, kính ngườ i tô n, sự bá o đáp tỏ ra tố t đẹp ; lên ngô i chính, là m
lễ lớ n, theo điển lễ, trọ ng việc tô n sù ng. Đã kính dâ ng bả n tâ u lên Đứ c thá nh tổ mẫ u,
Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng Thá i hậ u biết, đã chọ n ngà y tố t kính cá o nhà Tô ng
miếu, và kêu khấ n ở ban thờ Tiên đế. Đến ngà y 12 thá ng nà y đã rướ c thầ n chủ củ a
hoà ng tỉ Nhâ n hoà ng hậ u lên phố i hưở ng ở điện Hiếu Tư. Ngà y 15, rướ c thá nh vị thờ
chung và o điện Sù ng  n rồ i. Việc thờ phụ ng đã yên nơi, lâ u dài sá nh cù ng trờ i đấ t ; cho
con chá u đượ c xương thịnh, Phướ c lộ c hưở ng mã i muô n nă m. Để là m cho đứ c trạ ch củ a
Từ cung rộ ng khắ p thấ m nhuầ n ; vậ y ban ra ơn huệ cho thầ n dâ n mọ i bề long hậ u. Có 11
điều ban ơn như sau :

(1. Cá c hoà ng tử đã đượ c phong tướ c, cù ng là hoà ng thâ n có tướ c cô ng, cá c quố c cô ng,
cá c quậ n cô ng ; ở Kinh, vă n từ tứ phẩ m coi việc củ a Bộ , củ a Các, võ từ tam phẩ m trở lên ;
ở cá c tỉnh ngoà i, vă n từ á n sá t, võ từ lã nh binh trở lên, ngườ i nà o khô ng bị giá ng cấ p
chua ở dướ i tên, đều đượ c thưở ng cho gia lên 1 cấ p.

2. ở Kinh, vă n từ tứ phẩ m, coi việc củ a Bộ , củ a Các, võ từ tam phẩ m trở lên ; ở các tỉnh
ngoà i, vă n từ á n sá t, võ từ lã nh binh trở lên, giá n hoặ c có viên nà o nhầ m lỗ i về việc cô ng,
có chua ở dướ i tên là giá ng cấ p đượ c lưu nhiệm, đều cho khai phụ c 1 cấ p.
3. Trong Kinh, ngoà i các tỉnh, vă n từ tam phẩ m, võ từ nhị phẩ m trở lên, hiện cò n bố mẹ,
thì do quan địa phương tâ u lên rõ rà ng, sẽ cho â n thưở ng. Các quan viên nà o đã chết rồ i
mà cha mẹ hã y cò n, thì quan địa phương theo kỳ hạ n đến thă m hỏ i.

4. Trong Kinh, ngoà i các tỉnh, cá c quan vă n võ , giá n hoặ c có ai nhâ n tộ i cô ng bị phạ t
bổ ng, thì từ cuố i thá ng 7 nă m nay trở về trướ c đều đượ c khoan tha cho.

5. ở Kinh, quan vă n từ ngũ phẩ m trở lên, có con muố n và o Quố c tử giá m để họ c, thì do
Bộ chiểu lệ tâ u rõ , đợ i Chỉ cho bổ là m họ c sinh ở Quố c tử giá m, cấ p cho họ c bổ ng để họ c
tậ p.

6. Từ nă m Minh Mệnh thứ 21 (1840) trở về trướ c, nhữ ng ngườ i nà o hiện ở Trấ n Tâ y và
phả i tộ i quâ n, lưu, đồ phá t vã ng đi là m lính ở các quâ n thứ , trướ c đã có Chỉ phả i đợ i đến
xong việc binh nhung mớ i xét lạ i, chuẩ n cho thượ ng ty ở cá c địa phương kê khai danh
sá ch gử i lên, do Bộ là m bả n tâ u, sẽ châ m chướ c giả m tộ i hoặ c tha cho.

7. Cá c ngườ i có tên trong sá ch Anh danh ra là m lính Giá o dưỡ ng, ngườ i nà o ở hà ng ngũ
lâ u nă m mà có tà i nghệ hơn ngườ i, thì do viên cai quả n hộ vớ i bộ Binh xét nghiệm, là m
danh sá ch tâ u lên, sẽ chướ c lượ ng cho chia bổ đi là m hậ u bổ cá c hạ t, để đượ c bổ dù ng
cả .

8. Â n khoa thi Hương nă m nay, trườ ng Thừ a Thiên đã cho tă ng thêm số lấ y đỗ , cò n cá c

trườ ng Gia Định, Nghệ An, Hà Nộ i và Nam Định chưa có ngạ ch lấ y đỗ nhấ t định, thì do
bộ Lễ tra rõ số họ c trò đi thi Hương là bao nhiều, sẽ châ m chướ c định ngạ ch lấ y đỗ .

9. Cá c cử nhâ n, tú tà i hiện là m hà nh tẩ u trong sá u Bộ , cá c giá m sinh, tô n sinh và cá c ấ m

sinh, đã từ ng hạ ch thi vớ i giá m sinh từ nă m Minh Mệnh thứ 19 [1838] trở về trướ c, hiện
đương theo họ c ở Quố c tử giá m, chuẩ n cho bộ Lạ i và quan ở Quố c tử giá m đều là m danh
sá ch tâ u lên, đợ i Chỉ giao cho đình thầ n sá t hạ ch để tuyên bổ .
10. Cá c trự c kỳ và cá c tỉnh có nơi nà o giá gạ o cao vọ t thì do cá c quan địa phương xét
nghiệm cho kỹ, nếu thấ y dâ n trong hạ t có tình hình thiếu ă n, thì lậ p tứ c tâ u lên, sẽ
chướ c lượ ng bá n thó c cho, hay cho vay.

11. Từ nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] trở về trướ c cá c thuộ c hộ , khá ch hộ ((1) Thuộ c
hộ : dâ n có tên trong sổ đinh. Khá ch hộ : ngườ i tạ m trú .1) về cá c ngườ i Minh hương,
Thanh nhâ n ((2) Minh hương : ban đầ u chỉ nhữ ng ngườ i Trung Quố c đờ i Minh sang ở
nướ c ta. Về sau, gọ i chung cá c Hoa kiều cư trú ở Việt Nam. Thanh nhâ n : ngườ i Trung
Quố c đờ i Thanh sang ở nướ c ta.2), Man dâ n, Thổ dâ n mà cò n thiếu tiền, bạ c các ngạ ch
thuế là bao nhiêu, chuẩ n cho bộ là m danh sá ch tâ u lên, sẽ chướ c lượ ng cho tha hẳ n hoặ c
giả m bớ t.

Ô i ! Kính bền thâ n là hiếu, ta mộ t ngườ i kính mến khô ng quên ; cho ngườ i khá c nhờ ơn,
cả tră m họ hưở ng Phướ c lâ u mã i. Vậ y bá cá o trong ngoà i khiến mọ i ngườ i đều biết.

Thưở ng cho : quan, quâ n và ngườ i là m việc đi theo hầ u, ngâ n tiền, lương bổ ng và tiền có
thứ bậ c ; cá c cung tầ n, nữ quan, lã o tỳ ((3) Lã o tỳ : ngườ i hầ u gá i đã già .3), thá i giá m,
cung giá m củ a triều trướ c, 300 quan tiền ; vệ Thủ hộ , ty Điển nghi, 300 quan tiền ; cá c
xã , thô n đưa đó n ở dọ c đườ ng, 190 quan tiền.

Bù i Cô ng Huyên đó ng quâ n ở Trà Vinh, Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương từ khi
bạ i trậ n ở Xoà i Xiêm, nghe tin tên đầ u sỏ giặ c là Lâ m Sâ m cò n ngầ m đó ng ở Bã i Sao, bèn
tư cho Huyên cù ng đi hộ i tiễu. Huyên cho rằ ng Sâ m tụ họ p ở Thu Tu và Lã ng Thiết, lạ i tư
cho Tiến Lâ m đem quâ n đến để hợ p tiễu : hai bên tranh biện vớ i nhau, khô ng bên nà o
chịu đem quâ n đi. Ngự sử Lê Khắ c Nhượ ng và Phan Vă n Xưở ng, do Kinh phá i ra, dâ ng
tâ u rằ ng : “Việc binh cầ n phả i nhanh chó ng, khô ng thể chậ m trễ đượ c. Nay quan quâ n
hai đạ o trù trừ như thế, thì khó lò ng trong hằ ng tuầ n hằ ng thá ng là m xong đượ c việc.
Xin chọ n trong cá c đạ i thầ n vă n võ lấ y mộ t ngườ i có vị vọ ng, đến cầ m quâ n thay, để cho
việc binh đượ c chó ng xong.”
Vua dụ rằ ng : “Tên đầ u sỏ giặ c, khi đi khi đến, thự c hay hư khô ng dò đượ c đích xá c, mà
giấ y má củ a nơi quâ n thứ gử i đi gử i lạ i, chỉ tranh nhau phả i trá i, khô ng nghĩ gì đến việc
nướ c cả , cá i gọ i là đồ ng lò ng cù ng giú p nhau cứ như thế ư ? Hèn nhá t là m mấ t cơ hộ i
như thế, dù khô ng tự biết xấ u hổ vớ i mặ t mũ i mình, nhưng lạ i khô ng sợ phép nướ c ư ?
Bù i Cô ng Huyên nay đã lui về đó ng quâ n ở Trà Vinh, việc đó ng giữ đã thừ a sứ c rồ i, có
thể trích ra 1.000 quâ n biền binh giao cho Nguyễn Vă n Hoà ng và Trương Tiến đem đi
theo quâ n thứ củ a Nguyễn Tiến Lâ m để đi bắ t giặ c. Tiến Lâ m và Tri Phương mớ i bị thua
trậ n mộ t chú t, phả i nên cố gắ ng phấ n khở i thêm lên, hạ n trong 15 ngà y phả i bắ t hay
chém cho đượ c tên đầ u sỏ giặ c, nếu cứ tự cam khiếp sợ lù i bướ c, cũ ng chuẩ n cho tâ u lên
nó i rõ lý do, sẽ phá i ngườ i khá c đến thay là m việc, chứ đừ ng đó ng đạ i binh mộ t chỗ , nó i
hã o cho tắ c trá ch".

Sau đó , Tiến Lâ m và Tri Phương tiến quâ n đá nh Trà Cú , nghe tin Lâ m Sâ m đã đem đồ
đả ng lui về Tiền Giang rồ i, ngay hô m ấ y, bọ n Tiến Lâ m đem quâ n đến Trà Vinh, cù ng vớ i
Bù i Cô ng Huyên hộ i tiễu. Vua phá n : “Trướ c đây tâ u rằ ng tên đầ u sỏ giặ c cò n ở Trà Cú
đem đồ đả ng chố ng lạ i, đã có Chỉ cho bọ n Nguyễn Vă n Hoà ng đi theo để đá nh giặ c, mà
nay bọ n Lâ m đã vộ i trở về Tiền Giang, hình như có ý ngạ i khó , tìm nơi phương tiện.
Song, trong việc hà nh quâ n, hoặ c giả thay hình đổ i dạ ng, khó lò ng ở xa đoá n phỏ ng
đượ c. Hiện nay ba đạ o quâ n hợ p lạ i vớ i nhau, phả i là m thế nà o để trả lạ i cho ta 2 chữ
“thà nh cô ng”, để nhậ n lấ y phầ n thưở ng ưu hậ u.

Rồ i bọ n Lâ m cù ng vớ i Huyên tiến đá nh nơi sô ng chính Thu Tu, lấ y luô n đượ c 3 đồ n, giặ c

phả i rú t về giữ Số c Dụ c. Bấ y giờ quâ n ba đạ o đá nh khép lạ i : 3 ngà y 3 trậ n đá nh đều
đượ c luô n. Họ bèn cù ng nhau là m tậ p tâ u, tranh nhau kể cô ng trạ ng, mấ y ngà y khô ng
giả i quyết xong. Huyên vố n có hiềm khích vớ i Tri Phương (khi trướ c Tri Phương muố n
đem quâ n đi Ba Xuyên, Huyên khô ng chịu giao quâ n cho. Tri Phương tham hặ c lên, nên
Huyên để lò ng giậ n Tri Phương), và thấ y Tri Phương lậ p nhiều chiến cô ng, nên ghét Tri
Phương. Nhâ n việc Tri Phương đá nh trố ng dừ ng quâ n lạ i, Huyên xui Tiến Song tham
hặ c rằ ng Tri Phương rụ t dè khô ng chịu tiến, nhờ Lang trung Trầ n Hiển Doã n và Chủ sự
Nguyễn Vă n thả o hộ tờ tâ u. Tri Phương biết chuyện lậ p tứ c tham hặ c rằ ng Huyên gặ p
giặ c thì nhá t sợ ; lạ i mớ i rồ i, trậ n đá nh đượ c ở Trà Vinh, Cô ng Huyên và Tiến Song đều
đến sau, cò n nó i khéo vớ i Tiến Lâ m cù ng đứ ng tên trong tờ tâ u, nhậ n cô ng liều để lấ y
thưở ng. Lạ i nó i rõ các việc là m bậ y củ a Hiển Doã n dụ dỗ vợ lẽ củ a ngườ i khá c, Nguyễn
Vă n mặ c á o đẹp, trá i lễ khi có quố c tang. Cô ng Huyên lạ i có tậ p tâ u riêng nó i Tri Phương
cậ y tà i, kiêu ngạ o, tiến lui khô ng theo kỷ luậ t, chỉ thêm đặ t cô ng trạ ng cho mình, đến nỗ i
để chậ m hà ng tuầ n chưa đệ đượ c tậ p tâ u.

Vừ a gặ p tờ sớ cù ng đứ ng quan hà m ký tên gử i đến, vua cho rằ ng bọ n nà y bọ n kia mỗ i

đằ ng nó i mộ t phá ch, bèn quở rằ ng : “Bọ n giặ c tụ họ p từ ng đà n từ ng lũ , điềm nhiên
khô ng quan tâ m đến, chỉ ngồ i rỗ i tranh nhau cô ng, hiệp hiềm nó i xấ u lẫ n nhau, ta khô ng
ngờ bọ n họ trong lò ng đố i xử vớ i nhau đến như thế, thì cò n trô ng mong gì họ diệt giặ c,
lậ p cô ng nữ a ư ?”. Lạ i sai Lê Khắ c Nhượ ng, Ngự sử phá i đi lầ n trướ c, đến nơi tra xét, thì
tậ p tâ u củ a Tri Phương cù ng vớ i tậ p tâ u củ a cá c viên cù ng đứ ng quan hà m ký tên cù ng
giố ng nhau, cò n tậ p tâ u riêng củ a Cô ng Huyên lạ i sai khá c nhiều. Vua lạ i dò ra đượ c việc
Cô ng Huyên và Tiến Song nhậ n cô ng liều để lấ y thưở ng và chứ ng cớ rõ rà ng về việc là m
bậ y củ a Hiển Doã n và Nguyễn Vă n, giậ n lắ m, phá n rằ ng : “Câ u nó i củ a Cô ng Huyên vị tấ t
đã là khô ng có cả , chỉ vì hắ n xưa nay mộ t mà u sợ sệt, mà nay lạ i che giấ u chỗ kém củ a
mình, ghen ghét ngườ i khá c có cô ng, nó i xấ u ngườ i. Nhữ ng lờ i hắ n nó i phầ n nhiều bịa
đặ t, có ý lừ a dố i. Trướ c đâ y việc hắ n lui quâ n về Trà Vinh, hiện đã giao cho bộ Hình bà n
tộ i. Nay chuẩ n nghĩ bắ t phả i cấ t chứ c gọ i về Kinh để cù ng xử á n vớ i việc trướ c. Nguyễn
Tiến Song giá ng là m độ i trưở ng, đi theo quâ n thứ , gắ ng sứ c là m việc để chuộ c tộ i, khi
trướ c phầ n thưở ng mạ o nhậ n đều truy đoạ t lạ i cả . Trầ n Hiển Doã n và Nguyễn Vă n đều
phả i cá ch chứ c, đó ng xiềng lạ i, giao cho Bố chính Vĩnh Long là bọ n Lê Khá nh Trinh xét
hỏ i trị tộ i. Nguyễn Tiến Lâ m tin lờ i nó i ngọ t củ a Cô ng Huyên cù ng đứ ng quan hà m vớ i
Cô ng Huyên trong tờ tâ u, truyền Chỉ quở mắ ng". Về sau, á n ấ y xét xong, dâ ng lên, Cô ng
Huyên phả i giá ng là m Lã nh binh tỉnh Quả ng Bình ; Hiển Doã n phả i tộ i giả m giam hậ u,
Vă n bị tộ i lưu, đưa đi Khá nh Hoà .

Vua dụ cho hai bộ Lễ và Binh rằ ng : Điện Hiếu Tư là nơi cú ng tế tô n sù ng muô n nă m,

nghi lễ tô n nghiêm, đá ng nên đặ t ra điển lệ nhấ t định, để là m quy tắ c noi theo mã i mã i.
Cá c viên biền trự c hầ u và hết thả y cô ng việc nên là m phả i tuâ n theo chương trình củ a
điện Phụ ng Tiên, tham chướ c mà họ p bà n. Việc trự c hầ u ở điện Sù ng  n đã đặ t ra Thủ
hộ sứ , ty Điển nghi và cá c vệ Thủ hộ , phà m nhữ ng điều khoả n ră n cấ m, cũ ng chuẩ n cho
bà n cả , rồ i là m bả n tâ u lên. Trướ c đâ y có phá i đạ i thầ n đến tú c trự c, nay lễ đã xong, cho
miễn khô ng phả i ở đấ y tú c trự c nữ a.

Dụ Thọ Xuâ n cô ng Miên Định rằ ng : “Việc dâ ng cú ng buổ i sớ m buổ i chiều ở ban thờ Tiên
đế, nay đã thô i rồ i, tuế thờ i chỉ cò n có ngà y rằ m mồ ng mộ t, nếu có bấ t thầ n dâ ng cú ng
phẩ m vậ t mớ i có , thì do Tô n nhâ n phủ phá i hoà ng đệ có tướ c cô ng kính cẩ n là m lễ. Lạ i
phá i thay phiên nhau chầ u hầ u cung Từ Thọ mỗ i thá ng hai lầ n như trướ c, khô ng đượ c
sơ suấ t chú t nà o. Đạ o củ a Nghiêu Thuấ n chỉ có hiếu đễ mà thô i, thế là gia phá p củ a
Hoà ng khả o ta đó , phả i kính tuâ n theo".

Bọ n Phan Vă n Xưở ng và Lê Khắ c Nhượ ng ở quâ n thứ về. Vua cho gọ i và o hỏ i việc biên
giớ i : Xưở ng tâ u rằ ng : “Bù i Cô ng Huyên nhá t sợ quá lắ m, duy có Nguyễn Tiến Lâ m và
Nguyễn Tri Phương cò n có thể mong thà nh cô ng đượ c.

Vua lạ i hỏ i : “Tên Yểm từ khi đượ c tha về, tình ý nhâ n dâ n Châ n Lạ p như thế nà o ?”. Bọ n
Xưở ng tâ u rằ ng : “Chú ng tô i nghe thấ y Ngọ c Vâ n nó i rằ ng : “Tên Yểm đượ c tha về, dâ n
Châ n Lạ p cũ ng vui mừ ng, nhưng vì tên Giun cậ y thế có ngườ i Xiêm tiếp viện, đã về nướ c
trướ c, ngườ i Lạ p chưa biết theo ai”. Vua phá n rằ ng : “Câ u nó i củ a đà n bà , lấ y gì là m tin
chắ c”.

Nguyên An Giang Bố chính Lê Vă n Khiêm và á n sá t Nguyễn Thế Trị tâ u bà y các điều về

việc xếp đặ t binh, dâ n như sau :

Điều thứ 1 - Ba cơ An biên, lính Thổ trướ c hiện tạ i có 138 tên, dù có hay khô ng cũ ng
khô ng đá ng kể, xin hã y tạ m cho về yên nghiệp, đợ i khi nà o xong việc binh đao sẽ lạ i gọ i
ra đủ số .

Điều thứ 2 - Ba cơ An man nguyên thuộ c thà nh Trấ n Tâ y, có Lâ m Mụ c suấ t độ i, trong

độ i thứ 5, cù ng 27 lính, khô ng chịu theo giặ c, đem cả vợ con về cù ng ở vớ i quan quâ n.
Vậ y xin liệu lượ ng ban thưở ng để khuyến khích kẻ khá c.
Điều thứ 3 - Thổ dâ n cá c thô n ở lẫ n vớ i dâ n Kinh trong huyện hạ t An Xuyên, mỗ i ngà y
mộ t điêu há o ((1) Điêu há o : suy tà n giả m sú t.1), xin tạ m hoã n phầ n ra lính.

Điều thứ 4 - Thuộ c hạ t tỉnh từ trạ m Giang Phướ c đến Trấ n Tâ y có 7 trạ m, đến tỉnh Hà
Tiên cơ 2 trạ m, sự giao thô ng giữ a hai đườ ng ấ y cũ ng hơi khó nhọ c. Xin trích ra 3 chiếc
thuyền bắ t đượ c củ a giặ c, giao họ sử a lạ i để dù ng.

Điều thứ 5 - Cá c xã thô n liền tiếp vớ i đấ t giặ c, thườ ng vẫ n sợ hã i. Xin cho họ đượ c là m
khí giớ i riêng để chuẩ n bị việc chố ng giặ c.

Điều thứ 6 - Cá c quan vă n võ phạ m tộ i phả i phá t giao nơi quâ n thứ để sai phá i là m việc
chuộ c tộ i, tự u trung ngườ i khoẻ mạ nh thì ít, ngườ i yếu đuố i thì nhiều. Vậ y xin là m danh
sá ch chia ra từ ng hạ ng, ngườ i nà o khoẻ mạ nh thì lưu lạ i ở quâ n thứ , ngườ i nà o già ố m
thì cho về.

Vua dụ rằ ng : “Binh ở cơ An biên, xưa nay vẫ n mộ t lò ng quy thuậ n, nay độ t nhiên cho về,
khô ng khỏ i có ý cho là phâ n biệt đố i xử , chi bằ ng cứ lưu lạ i ở độ i ngũ , đã giữ cò n tên, mà
lạ i có thể yên lò ng họ . Gia ơn cấ p thêm cho mỗ i tên mộ t quan tiền, mộ t phương gạ o. Lạ i
thườ ng thườ ng vỗ về, cho họ biết là ngườ i nà o trố n trá nh là m phả n thì phả i đá nh giết,
ngườ i nà o yên phậ n giữ phép thì đượ c triều đình thương yêu khen thưở ng. Suấ t độ i ở
cơ An man là Lâ m Mụ c đã biết rõ lẽ thuậ n nghịch, chuẩ n thưở ng cho hà m chá nh độ i
trưở ng, chiếu theo phẩ m mà cấ p lương ; cò n binh lính mỗ i ngườ i đều đượ c thưở ng 3
quan tiền, chọ n chỗ cho họ ở yên. Cò n như binh khí thì quan hệ khô ng nhỏ , lẽ nà o vì cớ
phò ng giữ mộ t thờ i mà thả lỏ ng cho dâ n đượ c chế khí giớ i riêng, sau nà y giữ sao cho
khỏ i có tệ khá c ? Nghĩ khô ng cho thi hà nh, cò n cá c điều khá c đều y theo”.

Là m ấ n quan phò ng bằ ng bạ c cấ p cho dinh Long võ . Thủ hộ sứ thì đồ ký bằ ng đồ ng,

kiềm bằ ng ngà .
Quy định số ngạ ch lấ y đỗ củ a cá c trườ ng miền Nam, miền Bắ c : Trườ ng Gia Định lấ y 16
cử nhâ n, trườ ng Nghệ An lấ y 25 cử nhâ n, trườ ng Hà Nộ i lấ y 23 cử nhâ n, trườ ng Nam
Định lấ y 21 cử nhâ n. Về sau, số họ c trò đi thi có nhiều lên, thì do bộ tâ u lên, sẽ xét là m.
Nếu khô ng hơn kém gì mấ y thì cứ theo ngạ ch ấ y là m thà nh lệ mã i mã i.

(Về trườ ng Gia Định : Quyển thi củ a tỉnh Gia Định đá nh dấ u đỏ tươi, số lấ y đỗ 6 tên ;
tỉnh Vĩnh Long đá nh dấ u xanh, lấy đỗ 3 tên ; cá c tỉnh Định Tườ ng,An Giang, Hà Tiên đều
đá nh dấ u đỏ thẫ m, lấy đỗ 4 tên ; cá c tỉnh Biên Hoà , Bình Thuậ n, Khá nh Hoà đều đá nh
dấ u đen, lấ y đỗ 3 tên.

Về trườ ng Nghệ An : Quyển thi củ a tỉnh Nghệ An đá nh dấ u đỏ tươi, lấ y đỗ 9 tên ; tỉnh Hà

Tĩnh đá nh dấ u đen, lấy đỗ 7 tên ; tỉnh Thanh đá nh dấ u xanh, lấy đỗ 9 tên.

Về trườ ng thi Hà Nộ i : Quyển thi củ a tỉnh Hà Nộ i đá nh dấ u đỏ tươi, lấ y đỗ 10 tên ; các

tỉnh Bắc Ninh, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng đều đá nh dấ u đen, lấy đỗ 8 tên ; cá c
tỉnh Sơn Tâ y, Hưng Hoá , Tuyên Quang đều đá nh dấ u đỏ thẫ m, lấ y đỗ 5 tên.

Về trườ ng Nam Định : Quyển thi củ a tỉnh Nam Định đá nh dấ u đỏ tươi, lấy đỗ 9 tên ; cá c
tỉnh Hả i Dương, Quả ng Yên đều đá nh dấ u đen, lấ y đỗ 7 tên ; các tỉnh Hưng Yên, Ninh
Bình đều đá nh dấ u đỏ thẫ m, lấ y đỗ 5 tên).

Cử thự Tham tri bộ Hình là Bù i Quỹ là m Chủ khả o trườ ng Thừ a Thiên, biện lý bộ Binh là
Trương Tiến Sĩ là m Phó khả o. Trườ ng Thừ a Thiên nguyên trướ c số lấy đỗ định là 38
tên. Vua cho rằ ng buổ i mớ i trị vì, rộ ng ban â n điển, bèn truyền cho tă ng lên là m 45 tên,
để rộ ng đườ ng lấ y ngườ i hiền tà i. Khoa nà y lấ y đỗ 40 cử nhâ n (Thâ n Vă n Nhiếp, Phạ m
Thanh Châ n, Phù ng Vă n Hổ , Đinh Vă n Kiên, Nguyễn Ngô n, Vă n Thế Hiến, Nguyễn Duy
Cầ n, Trương Đă ng Trinh, Nguyễn Hà m Nghi, Hồ Danh Dương, Trầ n Hữ u Thuỵ , Nguyễn
Tườ ng Phổ , Phạ m Quang Cư, Lê Vă n Chấ n, Lê Trọ ng Vậ n, Nguyễn Duy, Nguyễn Doã n
Vă n, Trương Minh Đứ c, Đỗ Đă ng Đệ, Phan Vă n Trị, Dương Phướ c Vịnh, Đặ ng Vă n Thá i,
Nguyễn Thà nh Châ u, Trầ n Vă n Lậ p, Nguyễn Hữ u Vă n, Lê Thiều, Lê Hữ u Thườ ng, Ngô
Doã n Thá i, Nguyễn Hữ u Tườ ng, Thá i Cô ng Quang, Nguyễn Vă n Tườ ng, Nguyễn Thiên
Tuấ n, Đặ ng Vă n Tá , Lê Độ Lượ ng, Hoà ng Minh, Nguyễn Khá nh, Nguyễn Vă n Tĩnh, Trầ n
Vă n Kế, Võ Doã n Thanh, Đà o Vă n Tú ). Có hai viên sơ khả o là Cao Bá Quá t và Phan Nhạ
ngầ m lấ y muộ i đèn là m mự c chữ a vă n bà i thi củ a họ c trò gồ m 24 quyển, đỗ đượ c 5 tên.
Lạ i Trương Đă ng Trinh là chá u gọ i Trương Đă ng Quế bằ ng chú , bá c, quyển vă n kỳ thứ
hai bị Nộ i trườ ng đá nh hỏ ng, phầ n khả o là Nguyễn Vă n Siêu cho là vă n lý có thể lấ y
đượ c, nó i vớ i quan Ngoạ i trườ ng liệt và o hạ ng lấ y đỗ . Chưa ra bả ng, Chủ khả o Bù i Quỹ
cho là chữ củ a Quá t viết tố t, gọ i ra Ngoạ i trườ ng viết bả ng. Vă n Siêu giữ Quá t ở lạ i ngủ
đêm. Đến khi ra bả ng, dư luậ n sĩ phu sô i nổ i. Giá m sá t trườ ng vụ , Hồ Trọ ng Tuấ n, tham
hặ c là trườ ng phá p khô ng đú ng. Việc nà y giao cho bộ Lễ và viện Đô sá t tra xét nghị tộ i.
Bọ n Bá Quá t thú nhậ n là sính bú t là m cà n, chứ khô ng có ai dặ n dò gử i gắ m gì cả . á n xử
Quá t, Nhạ đều phả i tộ i xử tử ; Siêu phả i tộ i phạ t trượ ng, đồ ; chủ khả o và giá m khả o thì
hoặ c phả i cá ch, hoặ c phả i giá ng chứ c có khá c nhau.

Vua phá n rằ ng : “Chọ n ngườ i tà i giỏ i là mộ t điển lễ long trọ ng, bọ n Quá t lạ i dá m là m trá i
phép như thế, khép và o tộ i nặ ng cũ ng đá ng. Song ta nghĩ : bọ n Quá t chữ a vă n đến 24
quyển, tự mình hoặ c phê lấy đỗ , hoặ c phê bỏ đi, cũ ng có chỗ câ u vă n chữ a và o lạ i khô ng
bằ ng câ u vă n củ a ngườ i là m trướ c, hoặ c giả là do sự khờ dạ i mà là m ra, chứ khô ng có
tình tiết gì khá c, cò n có thể khoan tha cho tộ i xử tử . Vậ y đều cho đổ i là m giả o giam hậ u.
Siêu cho Quá t ngủ ở phò ng củ a mình, tuy khô ng có tình tiết gì, nhưng phép trườ ng
khô ng thể hỗ n tạ p như thế đượ c, đá ng lẽ ra, cứ theo như lờ i bộ nghĩ mà trị tộ i, nhưng
hã y tạ m gia ơn tha cho tộ i đồ , mà chỉ cá ch chứ c, cho gắ ng sứ c theo là m việc ở bộ để
chuộ c tộ i. Bù i Quỹ và Trương Tiến Sĩ có lỗ i vì khô ng biết trô ng nom mà phá t giá c ra, đều
cho đổ i là m cá ch chứ c đượ c lưu là m việc. Giá m khả o Phan Vă n Nhã và Trương Hả o Hợ p
khô ng biết kiểm xét phá t giá c ra, đều phả i giá ng cấ p lưu là m việc. Nguyên lấ y đỗ cử
nhâ n 5 ngườ i là bọ n Nguyễn Duy Cầ n, Lê Thiều, Nguyễn Lậ p, Hoà ng Minh và Nguyễn
Khá nh quyển thi có hình tích rõ rà ng như thế, ta chưa nỡ cầ m bú t gạ ch xoá đi". Lạ i sai
thự Thị lang bộ Hình là Ngô Vă n Địch, Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Lê Châ n cho gọ i cả 5
tên ấ y đến họ p ở viện Tả đã i lậ u, ra đủ đầ u bài cả 3 kỳ để thi lạ i. Khi quyển thi củ a 5
ngườ i ấy đượ c dâ ng lên, vă n đều khá , đá ng lấ y đỗ đượ c cả, lạ i thưở ng trả lạ i cho và o
hạ ng cử nhâ n. Quyển vă n củ a Trương Đă ng Trinh tuy có sự quan ngạ i, nhưng vă n khá
thô ng, cũ ng để và o hạ ng lấ y đỗ . Duy có cử nhâ n thứ 20 là Phan Vă n Trị vì bà i phú trù ng
vầ n, bị đá nh hỏ ng.

Thự Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n đến trướ c mặ t vua tâ u rằ ng : “Phép trườ ng rấ t

nghiêm, mà bọ n Quá t lạ i dá m tự tiện là m việc tư tú i, ngầ m chữ a quyển vă n, nguyên là
bả n tâ m chỉ cố t lấ y đỗ có mấ y tên, nhâ n thể là m trà n cả sang các quyển khá c, là m cho lờ
mờ lẫ n lộ n để che giấ u cá i gian củ a mình. Lậ p tâ m như thế, phả i nên xét cho rõ rà ng. Cá c
tên ấ y, xin đều cá ch bỏ cử nhâ n đi, để cho nghiêm quy luậ t củ a trườ ng thi”.

Vua phá n rằ ng : “Đạ i họ c sĩ nó i phả i lắ m. Song â n điển buổ i ban đầ u, đã cho tă ng thêm
số lấ y đỗ , khô ng nỡ khắ c nghiệt quá lắ m. Gia ơn cho bọ n họ c trò , là ý củ a ta, đặ c cá ch
khoan rộ ng cho họ ”.

Hoà ng thứ trưở ng tử là Hồ ng Bả o có tộ i, bị tướ c cả mũ á o. Cấ m 3 thá ng khô ng đượ c dự

chầ u hầ u. Thuộ c binh ở phủ củ a Hồ ng Bả o có tên Hứ a Vă n Tà i là m mạ o bằ ng trá t, cù ng
vớ i bọ n 4 tên cô n đồ lẩ n lú t đến tỉnh Quả ng Trị, phao tiếng là đi mua ngự a, rồ i ứ c hiếp
cướ p lấ y củ a dâ n. Thự Bố chính là Đặ ng Đứ c Thiệm bắ t đượ c cả ngườ i và tang vậ t, đem
việc ấ y tâ u lên. Vua truyền lậ p tứ c đem Vă n Tà i đi rêu rao cá c phủ đệ, rồ i đem ra phá p
trườ ng chém đầ u để cho mọ i ngườ i biết ; nhữ ng kẻ tò ng phạ m đều phả i phá t phố i là m
lính. Trưở ng sử là Cung Vă n Đạ t vì tộ i khô ng biết ngă n cấ m trướ c khi xảy ra việc ấ y,
phả i giá ng xuố ng là m Chủ sự .

Vua dụ Tô n nhâ n phủ rằ ng : “Bọ n cô n đồ mượ n thế doạ nạ t ngườ i, từ trướ c đến nay
thườ ng thườ ng vỡ ra á n ấ y. Tiên đế đã có lờ i dụ là phả i nghiêm ngặ t trừ ng trị, cầ n thiết
và rõ rà ng biết nhườ ng nà o ! Ta mớ i lên nố i ngô i, tuâ n theo phép nhà , đinh ninh xuố ng
dụ nhắ c lạ i để ră n dạ y đã đến hai, ba lầ n chứ khô ng phả i là ít. Thế mà nay hã y cò n xả y ra
á n ấ y, thự c đá ng lạ ! Ta mộ t lò ng chí cô ng, thi hà nh phá p luậ t ngay từ nơi gầ n trướ c.
Phà m cá c hoà ng thâ n, họ bên ngoạ i, đều phả i lấ y việc đó là m ră n, giữ gìn phá p độ cho
cẩ n thậ n, cấ m trấ p cá c ngườ i thuộ c hạ nhấ t định khô ng đượ c dung tú ng nuô i chứ a bọ n
cô n đồ , cũ ng khô ng nên khinh suấ t sai phá i là m việc gì, để chú ng đượ c nhờ thế là m bậ y.
Mộ t khi vỡ ra á n ấ y, thì chú ng là bọ n trộ m cướ p, sa và o lướ i phá p luậ t, khô ng kể là m
chi ; cò n cá c ngươi bị mang tiếng là há chẳ ng đá ng tiếc ? Thế là ta trên theo giá o dụ c củ a
gia đình, dạ y bả o cho cá c ngươi, khô ng tiếc cô ng nó i nhiều. Cá c ngươi thử nghĩ xem có
phả i là ta yêu cá c ngươi mà dạ y bả o cho đấ y khô ng ? Phả i kính cẩ n mà theo”.

Lạ i thưở ng cho Đặ ng Đứ c Thiệm kỷ lụ c mộ t thứ . Tờ dụ ấ y, sai đem chép là m 6 bả n cấ p

cho Tô n nhâ n phủ , nha mô n phủ Thừ a Thiên và cá c trự c tỉnh là Quả ng Trị, Quả ng Bình,
Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, để đều biết là vì dâ n, trừ bỏ kẻ là m bậ y, khô ng sợ gì ngườ i có
quyền thế, phả i nên lấ y đó là m gương.

Sai cá c đạ i thầ n bà n rõ về cô ng việc nên là m ở Trấ n Tây. Ngoà i thà nh Trấ n Tâ y đều bị
bọ n giặ c ngă n chặ n, quan quâ n chỉ ở trong thà nh và cá c đồ n chung quanh đó ng quâ n để
chố ng giữ mà thô i. Triều đình thườ ng thú c giụ c đem quâ n ra đá nh, nhưng cứ cho là gian
hiểm quan ngạ i, kiếm cớ từ chố i. Nhiều lầ n ban chiếu thư xuố ng nghiêm trá ch, bọ n
Trương Minh Giả ng chỉ dâ ng sớ tạ tộ i mà thô i. Đạ i thầ n viện Cơ mậ t vâ ng Chỉ vua, viết
thư gử i cho cá c quan ở tỉnh hạ t ấ y, đạ i ý nó i : “Nay cứ giữ thà nh hạ t có thể giữ đượ c vô
sự , hay là đợ i tên Yểm trở về, cho nó đi chiêu dụ cá c thổ dâ n, trong hai kế ấ y, nên là m kế
nà o ? Hoặ c là nay tạ m hã y lui quâ n về giữ tỉnh An Giang, chuyên đi tiễu diệt hai ngả An
Giang và Hà Tiên, cò n bọ n giặ c chỗ khá c để sau sẽ liệu”.

Đến đây, bọ n Phạ m Vă n Điển, Trương Minh Giả ng, Nguyễn Cô ng Trứ , Đoà n Vă n Sá ch,
Nguyễn Cô ng Nhà n và Cao Hữ u Dự c dâ ng tậ p tâ u mậ t nó i : “Trướ c đây xin tha cho tên
Yểm về, tưở ng cũ ng là mộ t cơ hộ i để cho nó đi chiêu phủ bọ n thổ dâ n. Nhưng từ khi tên
Yểm đượ c tha về, khô ng thể tự lậ p đượ c, cũ ng chỉ dự a và o ta cả , nếu khô ng dù ng đến
đạ i binh thì khô ng bao giờ xong việc, mà biền binh thì khó nhọ c đã lâ u, số ngườ i bị ố m
đau mỗ i ngà y thêm nhiều. Cứ giữ mã i thà nh khô ng, chỉ tổ n hạ i, chứ khô ng ích gì. Xin rú t
hết quâ n về tỉnh An Giang, để cho binh lính đượ c đỡ nhọ c, mà dâ n ở Nam Kỳ cũ ng đượ c
nghỉ ngơi”.

Tậ p tâ u nà y đượ c giao xuố ng cho vă n võ đạ i thầ n họ p bà n. Bọ n Tạ Quang Cự , Nguyễn

Vă n Trọ ng, Nguyễn Tă ng Minh, Vũ Xuâ n Cẩ n, Trương Đă ng Quế, Lê Đă ng Doanh, Hà Duy
Phiên, Nguyễn Trung Mậ u, Phan Bá Đạ t, Doã n Uẩ n và Phan Thanh Giả n đều nó i : “Hiện
nay, sang thu, nướ c lớ n, đườ ng đi khô ng thô ng đồ ng, nếu dù ng binh thì lương vậ n
khô ng tiếp tụ c đượ c, mà đó ng đấy để giữ thì chỉ khó nhọ c hã o mà khô ng có cô ng trạ ng
gì. Bọ n chú ng tô i đã tính đi tính lạ i và i ba lầ n, cũ ng khô ng có kế sá ch gì hơn nữ a. Chi
bằ ng hã y tạ m rú t quâ n về An Giang, để cho vữ ng mạ nh bờ cõ i că n bả n củ a ta. Rồ i sau sẽ
nhâ n thờ i thế mà là m, đợ i cơ hộ i mà hà nh độ ng là hơn cả . Duy có , trong khi rú t quâ n về,
bọ n Kinh lượ c, Tướ ng quâ n phả i trấ n tĩnh, chia quan quâ n đó ng giữ các nơi, chọ n đấ t
cho bọ n tên Yểm, Ngọ c Vâ n, Ngọ c Thu, Ngọ c Nguyên cù ng là nhâ n dâ n ngườ i Kinh và
ngườ i Thổ đượ c ở yên. Cò n như cá c thớ t voi nếu khô ng đưa về đượ c thì cho đem mổ
thịt để khao quâ n lính”.

Vua cho rằ ng từ khi Trấ n Tâ y có việc binh đao đến giờ , sá u tỉnh Nam Kỳ, binh và dâ n
đều nhọ c mệt, triều đình cũ ng khó nhọ c tổ n phí khô ng biết đâ u mà kể, ý đã chá n việc
binh đao, vả lạ i sang nă m sau có việc tuầ n du ra Bắ c, hã y tạ m xếp việc Trấ n Tâ y lạ i
khô ng nghĩ đến, cũ ng chẳ ng hạ i gì, mớ i dụ rằ ng : “Sự thế hiện nay buộ c phả i như thế,
chuẩ n cho theo lờ i bà n mà là m. Cá c viên từ Kinh lượ c, Tướ ng quâ n cho đến Tá n lý và
Hiệp lý khô ng là m đượ c cô ng trạ ng gì, đều giao cho bộ Hình nghiêm ngặ t nghị tộ i từ ng
viên có khá c nhau”.

Lạ i dụ cho tấ t cả cá c đạ i thầ n ở trong sá u tỉnh Nam Kỳ rằ ng : "Triều đình là m việc nà y là

có ý muố n cho dâ n đượ c nghỉ ngơi, vì ta khô ng nỡ lấ y đấ t đai là vậ t khô ng đá ng quý mà
là m khổ dâ n là thứ đá ng quý, chứ khô ng phả i có kém gì đâ u. Phả i nên thể theo đứ c ý củ a
ta, hết lò ng vỗ yên : thô n dâ n ngườ i nà o lưu tá n thì gọ i về mà phủ dụ , đồ ng ruộ ng chỗ
nà o bỏ hoang thì khai khẩ n, nhâ n dâ n ngườ i nà o đó i thì cứ u tế cho, ngườ i nà o tú ng
thiếu thì tư giú p cho, cấ m ngă n trộ m cướ p, hoà hợ p nhâ n dâ n. Bên trong đã yên thì kẻ
đố i địch bên ngoà i có thể khô ng phả i cầ n đến binh lự c mà họ tự phả i phụ c”.

Là m mớ i cầ u Bắ c Tế (ở phía tâ y nhà kho trong Kinh).

Cho dâ n đó i Hả i Dương vay thó c.

Ban quế Thanh cho cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n và đình thầ n có thứ bậ c.
Đặ t tên cho con ngự a củ a vua cưỡ i từ khi cò n ở tiềm để ((1) Chỗ ở trướ c khi là m vua.1)
gọ i là “Tuầ n Lương tuấ n”.

Thá i bả o Trương Đă ng Quế dâ ng con ngự a hay. Vua đặ t tên cho con ngự a ấ y là Hiển
Lương thô ng, cho sung và o hạ ng ngự a ở trong tầ u ngự a củ a vua.

Phá i viên Đà o Trí Phú ở Giang Lưu Ba về, lạ i cho là m Tả tham tri bộ Hộ , tuỳ biện là Tô n
Thấ t Thườ ng đượ c thă ng là m thự Chủ sự .

Đặ t ba độ i Tuầ n hả i ở Quả ng Yên.

Miễn cho cá c đạ i thầ n trự c hầ u ban đêm. Vua cho rằ ng bọ n Tạ Quang Cự , Nguyễn Vă n
Trọ ng, Nguyễn Tă ng Minh, Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n và Lê Đă ng Doanh đều là bậ c
kỳ cự u đạ i thầ n, miễn cho khô ng phả i cắ t phiên nhau trự c hầ u ban đêm nữ a.

Là m con dấ u cấ p cho ngườ i khá m giữ ở cử a thà nh Gia Định (từ trướ c bỏ só t khô ng là m
để cấ p phá t, đến đâ y mớ i cấ p cho).

Thá ng 9, quan quâ n ở Trấ n Tâ y rú t về đó ng giữ ở tỉnh An Giang. Ngà y hô m ấ y, Trương

Minh Giả ng chết. Trướ c đâ y, cô ng việc sử a sang ở Trấ n Tâ y, cô ng củ a Minh Giả ng nhiều
hơn cả . Đến đâ y, rú t quâ n về, trong lò ng uấ t ứ c, vừ a xấ u hổ vừ a tứ c bự c, cá o ố m khô ng
tiếp cá c tướ ng hiệu, về đến An Giang thì chết. Bọ n Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ
đem việc Giả ng ố m chết tâ u lên.

Vua nghe tin Giả ng chết, phá n rằ ng : “Giả ng đả m đương sự ký thá c nặ ng nề, chỉ vì việc
trị dâ n và chố ng giặ c khô ng đú ng phương phá p, cho nên thổ dâ n cù ng nổ i lên là m loạ n,
để triều đình phả i bậ n đến việc phá i quâ n đi tiễu bắ t, đã lâ u ngà y mà chưa xong việc. Đã
giao cho bộ nghiêm ngặ t nghị tộ i. Khô ng ngờ đạ i binh vừ a mớ i về đến nơi, đã ố m chết
rồ i. Ta nghĩ : Giả ng nă m trướ c đâ y, là m Tham tá n quâ n vụ , khiến giặ c ở Biên Hoà và
Vĩnh Long sợ mấ t vía, lạ i đá nh đượ c quâ n Xiêm ở Thuậ n Cả ng. Cô ng trạ ng rõ rệt, khắ c
và o bia đá cũ ng khô ng thể mấ t đượ c. Chuẩ n cho truy đoạ t lạ i chứ c Trấ n Tâ y Tướ ng
quâ n, để cho rõ tộ i, nhưng gia ơn cho chiếu theo phẩ m hà m Đạ i họ c sĩ mà cấ p cho tiền
tuấ t ; lạ i thưở ng cho 5 cây gấ m Trung Quố c, 5 câ y sa cá c mà u, 20 tấ m lụ a, 30 tấ m vả i và
1 000 quan tiền, tha cho khô ng phả i truy nghị tộ i nữ a. Lạ i thu lạ i lương bổ ng hà m thấ t
phẩ m chi cho con trai là Trương Minh Thi khi trướ c.

Cho bọ n Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Cô ng Trứ , Đoà n Vă n Sá ch, Nguyễn Cô ng Nhà n và Cao
Hữ u Dự c đượ c giữ nguyên hà m quả n lĩnh quan quâ n đó ng giữ ở An Giang, hiệp đồ ng
vớ i nhau bà n cô ng việc là m. Cò n các chứ c hà m về kinh lượ c, tham tá n, tá n lý, đề đố c và
hiệp tá n ở Trấ n Tâ y củ a cá c viên nà y đều phả i cách và thu lạ i cả ; nhữ ng ấ n triện quan
phò ng, cờ bà i, cờ rồ ng và ấ n quan phò ng hai đạ o binh lương đều đem về bộ nộ p lạ i. Cá c
viên dịch trong ty An biên khi trướ c, thì chia bổ và o nhữ ng châ n khuyết thô ng phá n và
kinh lịch ở sá u tỉnh Nam Kỳ ; cò n số thừ a thì rú t về Kinh có khuyết đâ u sẽ bổ ".

Bố chính tỉnh An Giang là Phù ng Nghĩa Phương ố m, cho Cao Hữ u Dự c quyền lĩnh ấ n
triện Phiên ty ((1) Phiên ty : tứ c là Bố chính, cũ ng như Niết ty là á n sá t1). Quan quâ n đã
về tỉnh An Giang, bọ n Phạ m Vă n Điển phâ n phá i cá c biền binh đi phò ng giữ nhữ ng nơi
hiểm yếu lợ i hạ i. Trướ c tiên sai Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n trích lấ y 3.000
quâ n đi đến phủ Lạ c Hoá để hộ i tiễu. Cho bọ n quậ n chú a là Ngọ c Vâ n đến ở tạ i thô n Chu
Phú , phá i ngườ i coi giữ .

Định tộ i cá c tướ ng hiệu ở Trấ n Tâ y. Bộ Hình đệ á n tâ u lên, khép Cao Hữ u Dự c, Phạ m

Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ và o tộ i trả m giam hậ u, từ Lê Vă n Đứ c và Nguyễn Tiến
Lâ m trở xuố ng cứ theo thứ tự , giả m tộ i dầ n.

Vua cho rằ ng trong buổ i đi đá nh dẹp, cò n mong họ lậ p cô ng bá o đáp về sau, bèn giá ng
Hữ u Dự c là m Tư vụ bộ Hình, quyền lĩnh á n sá t tỉnh An Giang ; Phạ m Vă n Điển thì cá ch
chứ c hà m Tả quâ n Chưở ng phủ , giá ng là m Chưở ng vệ, nhưng cho cá ch lưu ((1) Cá ch lưu
: bị cá ch chứ c nhưng đượ c lưu lạ i là m việc.1) quyền lĩnh Tổ ng đố c An - Hà ((2) An Giang
và Hà Tiên.2) vẫ n đượ c giữ tướ c hầ u ; Nguyễn Cô ng Trứ thì cá ch chứ c hà m thự Tả đô
ngự sử kiêm Tham tri bộ Binh, giá ng là m Lang trung bộ Binh, nhưng cho cá ch lưu,
quyền lĩnh Tuầ n phủ An Giang ; Đinh Vă n Huy giá ng là m Viên ngoạ i lang bộ Hình, lĩnh
á n sá t Hà Tiên ; nguyên Tuyên phủ sứ Hả i Đô ng là Trầ n Vă n Thô ng giá ng là m Lang
trung bộ Binh, lĩnh Bố chính Hà Tiên ; Lê Vă n Đứ c và Nguyễn Tiến Lâ m khô ng phả i
chuyên là m việc ở Trấ n Tâ y từ trướ c đến sau, đều phả i giá ng 3 cấ p, đượ c lưu nhiệm ;
nguyên sung chứ c Bang biện là Doã n Uẩ n mớ i là m việc ở Trấ n Tâ y có ít ngà y, đượ c tha
khô ng bà n tộ i ; Nguyễn Cô ng Nhà n và Đoà n Vă n Sá ch đều phả i giá ng 2 cấ p, đượ c lưu
nhiệm.

Vua dụ rằ ng : “Cô ng việc ở hạ t Trấ n Tâ y xếp đặ t đã lâ u nă m, ta lú c mớ i nố i ngô i, khô ng

biết lo xa thấ y trướ c cho nơi biên cả nh đượ c yên. Tuy là tộ i củ a cá c biên thầ n khô ng là m
đượ c cô ng trạ ng gì, nhưng về phầ n ta cũ ng đá ng nên hậ m hụ i. Chỉ vì sự thế ngà y nay,
phả i đà nh là m hạ sá ch ấ y, để đến sau sẽ liệu cách khá c là m cho dâ n ta đượ c yên. Chịu
chung tiếng chê trá ch vớ i cá c biên thầ n, để cho thiên hạ đều biết cá i lỗ i củ a ta. Nay vua
tô i đều phả i nên cố gắ ng gia sứ c, mưu tính cô ng việc về sau cho đượ c tố t, chớ lấ y việc bị
giá ng truấ t ấ y mà nả n lò ng. Ngà y bá o đáp cho nướ c cò n dà i, đều phả i nên cố gắ ng”.

Lạ i sai Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ đến ngay quâ n thứ phủ Lạ c Hoá hộ i đồ ng
chia đi tiễu dư đả ng giặ c.

Quyền lĩnh Bố chính tỉnh An Giang là Cao Hữ u Dự c phá i ngườ i đi dò xét tình hình củ a
giặ c, rồ i tâ u rằ ng : “Bọ n thổ phỉ từ trướ c đến nay phầ n nhiều khổ về khô ng đủ muố i và
cau. Hiện nay bọ n Xiêm Man chia nhau đó ng đồ n ở Tượ ng Sơn, Sâ m Sơn ; quâ n củ a tên
Giun và Chấ t Tri có 10.000 ngườ i đó ng ở Vĩnh Long, quâ n củ a Xiêm có 10.000 ngườ i
đó ng ở Khai Biên ; quâ n ngườ i Trung Quố c và ngườ i Thổ củ a phỉ mụ c là Trầ n Lâ m ướ c
5.000 ngườ i đó ng ở Số c Tră n, Trà Tâ m, Mã Tộ c, Chô ng Sá ch, đặ t đồ n để chố ng giữ ”.

Vua dụ rằ ng : “Tình hình đó i khổ củ a bọ n thổ phỉ cũ ng có thể biết đượ c đạ i khá i rồ i.
Quâ n Xiêm đó ng đồ n ở đấy đến gầ n 25.000 ngườ i thì lấ y lương và o đâ u ? Lẽ nà o tụ họ p
lẩ n lú t rấ t nhiều ngườ i mà lạ i khô ng hề đến quấ y nhiễu mộ t lầ n nà o ư ? Câ u nó i phầ n
nhiều là đồ n đạ i hã o, khô ng thể tin chắ c đượ c. Duy có nhữ ng nơi giá p giớ i nà o quan yếu,
cũ ng nên phá i ngườ i đến thă m dò cho kỹ, để biết rõ tình hình hư thự c củ a giặ c mớ i
đượ c”.

á n sá t Nguyễn Thế Trị lạ i tâ u rằ ng : “Các cơ An biên và An man thuộ c trong tỉnh hạ t, mà

nhữ ng thâ n thuộ c củ a thổ binh, thổ dâ n và thổ mụ c nhiều đến hơn 1.000 ngườ i, sợ rằ ng
bọ n họ ngoà i mặ t thì phụ c tù ng, mà trong bụ ng lạ i khá c chă ng. Xin phá i đạ i viên đem
biền binh đến chia đó ng ở cá c đồ n phủ Chu Giang, Tâ n Châ u và An Lạ c".

Vua cho câ u nó i củ a Thế Trị phầ n nhiều là hoả ng hố t nhá t sợ , quở rằ ng : “Bọ n chú ng ở
đấ y tứ c như là con vượ n trong cũ i, con chim trong lồ ng, cò n dá m nghĩ đến chuyện khá c,
hà tấ t phả i lo ngạ i quá thế ? Huố ng chi cá c đồ n Chu Giang đã phá i binh đến đó ng giữ rồ i,
ngươi cò n chưa biết ư ! Truyền giá ng 1 cấ p để là m ră n cho nhữ ng kẻ hèn nhá t”.

Đổ i bổ Nguyễn Tri Phương là m Tuầ n phủ Vĩnh Long, hộ lý ấ n quan phò ng củ a Tổ ng đố c

Long - Tườ ng, nhưng hiệp vớ i quan quâ n cá c đạ o đi đá nh dẹp ; nguyên á n sá t An Giang
là Nguyễn Thế Trị đổ i bổ là m á n sá t Vĩnh Long ; nguyên á n sá t Hà Tiên là Hoà ng Mẫ n
Đạ t vì kiến thứ c tầ m thườ ng, là m việc hoả ng hố t lầ m lẫ n, chuẩ n cho gọ i về Kinh, do bộ
giá ng cấ p bổ chứ c khá c. Rồ i về tỉnh Hà Tiên có biến độ ng, lạ i cho lưu lạ i tỉnh ấ y, tuỳ việc
sai phá i.

Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương đem quâ n đến Hậ u Giang tiến đá nh cá c số c ở
sô ng chính Bô ng Bọ t, đá nh đượ c quâ n giặ c, lấ y luô n đượ c 5 đồ n sở , bọ n ngườ i Kinh,
ngườ i nhà Thanh đến đầ u hà ng ở quâ n thứ 88 ngườ i ; lạ i sai ngườ i đi chiêu dụ bọ n thổ
dâ n, cá c đà n ô ng đà n bà ngườ i nà o ra thú đều cấ p cho gạ o cô ng và tha cho về. Rồ i lạ i
đem quâ n đến đá nh số c Trà Điêu, bọ n giặ c thua chạ y, ta bắ t đượ c 25 Thanh phỉ và 1 thổ
phỉ, đều đem chém cả , thu đượ c thó c gạ o tích trữ củ a giặ c đem cấ p phá t cho dâ n nghèo.

Vua khen rằ ng : “Vừ a dẹp giặ c, vừ a vỗ dâ n, là m mộ t lầ n mà đượ c cả hai việc”. Thưở ng

cho Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương mỗ i ngườ i 1 cá i nhẫ n và ng khả m thuỷ tinh
; Tô n Thấ t Nghị 1 cá i nhẫ n và ng có mặ t bằ ng hạ t đỏ ; dướ i tên trong sổ khi trướ c có
chua là phả i giá ng thì nay cho khai phụ c lạ i 2 cấ p. Cò n nhữ ng ngườ i nà o dự có cô ng
trạ ng đều đượ c thă ng bổ và thưở ng cho có thứ bậ c.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Bắ t số ng bọ n giặ c đượ c 26 tên mà thổ phỉ chỉ có 1 đứ a, cò n thì đều là
ngườ i nhà Thanh cả , khô ng khỏ i có mố i ngờ . Vả lạ i, trong khi ra trậ n, tấ t phả i nghiêm
sứ c cho cá c biền binh phả i phâ n biệt dâ n vớ i giặ c, nếu bọ n giặ c có kẻ nà o cầ m khí giớ i
chố ng lạ i quan quâ n, đương trườ ng bắ t chém đượ c, mớ i có thể kể là cô ng trạ ng, đừ ng
để cho họ giết ngườ i bậ y, nhậ n cô ng liều, đem cả nhữ ng ngườ i ố m yếu già lã o, trẻ con và
dâ n chú ng lương thiện đi trá nh nạ n, giết phứ a cả để lấ y thưở ng, thà nh ra lạ i mắ c và o
tộ i. Cá i gương củ a Dương Vă n Phong khi trướ c khô ng xa gì. Cò n nhữ ng thứ tích trữ củ a
giặ c mà mình lấ y đượ c, cũ ng nên kiểm điểm để cấ p lương cho quâ n, cò n số thừ a thì đem
chia cấ p cho dâ n nghèo, nhấ t thiết khô ng nên để cho bọ n mưu lợ i đượ c lấ y củ a cô ng là m
việc riêng, tự tiện đem bá n đi”.

Tiết Trù ng cử u, vua cá o yết điện Hiếu Tư, là m bà i thơ về tiết Trù ng cử u (chép rõ trong
tậ p thơ củ a vua là m) đưa cho các Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế và Vũ Xuâ n Cẩ n, bả o
rằ ng : Tiết Trù ng cử u lên nú i cao, bắ t đầ u từ nă m Mậ u Tuấ t [1838] triều Minh Mệnh.
Đương khi nướ c nhà nhà n rỗ i, trong ngoà i yên tĩnh, Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng
đế ta có đặ c Chỉ sai sử a dọ n nú i Ngự Bình, sắ p bà y xa giá , lên chơi nú i ấy, ta đi theo kiệu,
hầ u quanh bên cạ nh. Dâ ng giấ y bú t để Hoà ng khả o là m thơ, rồ i sai ta hoạ vầ n, đượ c
Hoà ng khả o gia ơn, thâ n ró t rượ u ban cho. Lạ i thưở ng cho tấ t cả hoà ng thâ n và đình
thầ n : nà o kim tiền, nà o bá nh khô , tá o, bù a bằ ng gỗ đà o và tú i đự ng quả thù du ((1) Tú i
đự ng quả thù du : Ngà y Hoà n Cả nh ở Nhữ Nam theo họ c Phí Trườ ng Phò ng lâ u nă m,
Trườ ng Phò ng bả o Cả nh rằ ng đến ngà y mồ ng 9 thá ng 9, nhà ngươi có tai biến, phả i về
ngay bả o ngườ i nhà là m cá i tú i đỏ đự ng quả thù du đeo và o cá nh tay, lên nú i uố ng rượ u
hoa cú c, thì khỏ i tai hoạ . Cả nh là m theo như thế, đến tố i về nhà , thấ y gà chó đều chết.
Phò ng bả o thế là gà chó chết thay cho ngườ i.1). Khi Hoà ng khả o ở nú i xuố ng, cá c thầ n
dâ n thay lờ i củ a nú i chú c mừ ng. Từ đấ y cứ là m như thế, cho là mộ t tiết để thưở ng
ngoạ n thắ ng cả nh. Nếu có khi gặ p mưa hay nướ c to, cũ ng truyền cho các quan lên nú i ấ y
chơi, ban yến và thưở ng cho rấ t hậ u. Nghĩ lạ i ngà y xưa, phong vậ n vẫ n như thế mà
thá ng ngà y thấ m thoắ t đã thà nh ra giấ c mộ ng, dù có muố n theo kiệu hầ u vui, dâ ng chén
chú c thọ , cũ ng khô ng thể đượ c nữ a. Ngà y hô m nay, ta thâ n đến cá o yết ban thờ Tiên đế,
xiết bao cả m thương, tình trong lò ng phá t ra câ u thơ, để gọ i là ngụ ý củ a mình mà thô i,
chứ thơ thì có là m gì !”.

Là m phả hệ củ a nhà vua. Sai Thá i bả o Trương Đă ng Quế sung chứ c Tổ ng tà i, Tham tri
Tô n Thấ t Bạ ch là m phó . Dụ rằ ng : “Là m ra Ngọ c điệp là để tô n trọ ng hệ thố ng về dò ng
là m vua. Đầ u triều Gia Long, bộ Lễ là bọ n Đặ ng Đứ c Siêu là m phả hệ củ a hoà ng triều ta,
gọ i là “Thiên nam thế hệ”. Đầ u triều Minh Mệnh, lạ i sai là m gọ i là “Hoà ng triều ngọ c
phả ”. Từ nă m thứ 5 [1824] trở về sau, mớ i gọ i là “Ngọ c điệp”. Mấ y lầ n kính cẩ n sử a là m,
điển lễ rấ t là to lớ n. Theo như lệ cũ , ngườ i giữ việc sử a là m, ngườ i giữ việc viết ra, lệ
dù ng 4 ngườ i thuộ c viên trong Nộ i cá c. Lầ n nà y chuẩ n phá i 2 ngườ i trong Cá c, lạ i chọ n
lấ y thuộ c viên ở 2 viện Cơ mậ t và Hà n lâ m, ngườ i nà o cẩ n hậ u, mỗ i viện lấ y 1 ngườ i
sung là m. Lạ i sai Lang trung Tô n Thấ t Phan là m phả hệ củ a cá c ngườ i tô ng nhâ n.

Tha quan thuế về nă m ấ y cho Nam Kỳ. Vua dụ rằ ng : “Nơi quan ả i có thuế, là cố t để
trọ ng nghề gố c mà ứ c chế nghề ngọ n. Cá c hạ t ở Nam Kỳ, đườ ng thuỷ nhiều ngả , ngườ i
buô n bá n họ p đô ng, cho nên định ra thuế cử a ả i và bến đò để cho cù ng mộ t loạ t vớ i cá c
hạ t khá c, cò n về tiền thuế cũ ng khô ng vì đó mà là m cho thừ a hay thiếu dù ng. Nhưng từ
mù a thu nă m ngoá i đến giờ , vì Trấ n Tâ y có việc binh đao, cá c tỉnh gạ o kém, dâ n gian
khô ng khỏ i có sự đi lạ i đổ i chá c. Chuyên chở thó c gạ o tuy khô ng ở trong lệ phả i đá nh
thuế, nhưng vì đi lạ i đườ ng sô ng, đến đâ u cũ ng có cử a tuầ n xét hỏ i, sợ rằ ng nhữ ng
ngườ i đi buô n tró i châ n khô ng đượ c, cũ ng có sự bấ t tiện. Vậ y chuẩ n định cá c quan ả i
thuộ c hạ t cả tỉnh Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang và Trấ n Tâ y, từ
thá ng 9 đến cuố i thá ng 12 nă m nay cho đình chỉ khô ng thu thuế nữ a, để cho dâ n ta
đượ c hưở ng lợ i.

Đổ i lạ i tên biển treo trướ c lầ u ở Thườ ng Mậ u viên ((1) Thườ ng Mậ u viên : ở phườ ng
Thừ a Đứ c, Kinh thà nh, là m từ nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840].1). Dụ rằ ng : Nă m trướ c
Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, sai mở mộ t vườ n ở Kinh thà nh là m hiên và lâ u
ở vườ n cấ m, đà o hồ , đắ p nú i, chung quanh trồ ng cá c loà i cây quý, cá c thứ hoa thơm, đặ t
tên là “Thườ ng Mậ u viên”, lấ y nghĩa rằ ng hoa thườ ng thơm mà câ y thườ ng xanh tố t.
Ban cho ta để khi chầ u hầ u thă m hỏ i đã rỗ i việc lấ y chỗ ấ y là m nơi nuô i dưỡ ng tính tình,
bà n luậ n kinh sử . Lạ i đượ c Hoà ng khả o dạ y bả o cho biết là : “Hằ ng ngà y phả i nghĩ đến
việc hiếu hữ u là m đầ u”. Ta chắ p tay lên ngang trá n, vâ ng theo lờ i dạ y ấ y, thườ ng vẫ n ghi
tạ c trong lò ng ; lạ i đem khắ c là m hoà nh biển treo ở trong nhà , để nghĩ việc sử a mình,
sao cho cư xử đú ng theo như lờ i dạ y củ a Tiên đế. Khi trướ c, ơn Hoà ng khả o cho ta
Thườ ng Thanh viên ((2) Thườ ng Thanh viên : ở phườ ng Phong Doanh, Kinh thà nh, là m
từ nă m Minh Mệnh thứ 17 [1836].2), thườ ng đượ c Hoà ng khả o đến chơi, xem thấ y
nhữ ng bà i thơ ta hoạ vầ n, khen là biết lấ y sá ch vở là m vui, có tình thâ n yêu anh em,
thưở ng cho bà i thơ để là m lờ i dạ y rõ rệt về sau. Cho nên là m ra Thườ ng Mậ u viên nà y,
chỉ mong nhữ ng khi nhà n rỗ i, đượ c đó n Hoà ng khả o ngự chơi, để hầ u mặ t vui cườ i,
mong đượ c sớ m khuya hả dạ , á o ban nhả y mú a, kính dâ ng chén ngọ c chú c mừ ng. Chịu
ơn khô ng hết, hầ u mặ t cò n lâ u, đượ c Hoà ng khả o thương yêu ô n tồ n, quý mến đặ c biệt,
thự c khó mà nó i cho hết. Vì thế mớ i đặ t tên lầ u ấ y là “Thừ a Hoan lâ u”, cố t để ghi nhớ là
cò n đượ c hầ u mặ t vui vẻ dà i lâ u. Ngờ đâ u, mù a đô ng nă m ngoá i mớ i là m xong lầ u ấ y,
bỗ ng gặ p đạ i cố ((3) Đạ i cố : biến cố khá c thườ ng. Đâ y chỉ Minh Mệnh chết.3), rấ t là
thương xó t, khô ng đượ c như lò ng muố n ! Nay nhâ n khi đi qua Thườ ng Mậ u viên, trô ng
thấ y chữ biển đề củ a lầ u ấ y, lò ng đau dạ xó t, xiết bao cả m thương. Than ô i ! Lờ i dạ y hiếu
hữ u, gia phá p để mã i dà i lâ u, mà tình hầ u vui, khô ng đượ c như lò ng sở nguyện ! Ơn củ a
Hoà ng khả o khô n cù ng, thự c là trong đạ o vua tô i cha con từ xưa đến nay chưa có ai như
Hoà ng khả o ta già u lò ng thương yêu, nghiêm mà lạ i khoan dung, dạ y bả o ta chu đá o đến
như thế. Ta phả i nên bả o cho con chá u đến tră m đờ i củ a ta, hằ ng ngà y phả i nghĩ đến
đạ o hiếu hữ u, để cù ng độ i ơn từ á i củ a Hoà ng khả o. Chuẩ n đổ i tên lầ u ấ y là “Kỷ Â n lâ u”
để lưu truyền ơn trạ ch củ a Hoà ng khả o mã i mã i khô ng cù ng và để ghi nhớ việc tố t đẹp
củ a triều thịnh trị. Chuẩ n cho cá c quan có trá ch nhiệm đem tờ dụ nà y khắ c và o bia đá ,
dự ng ở vườ n ấ y, để tỏ rõ cô ng việc. Lạ i sao chép phá t cho Tô n nhâ n phủ và nơi nhà họ c
củ a hoà ng tử , hoà ng đệ để đều biết việc hằ ng ngà y nghĩ đến đạ o hiếu hữ u là cơ bả n củ a
việc sử a mình, sử a nhà , trị nướ c, bình thiên hạ , cà ng cố gắ ng rèn tậ p, để thừ a hưở ng ơn
trạ ch mã i mã i".

Vua thườ ng rướ c Thá i hoà ng Thá i hậ u tớ i ngự lên lầ u, xa trô ng ruộ ng tịch điền củ a nhà
vua. Thá i hoà ng thá i hậ u dụ rằ ng : “Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế yêu dấ u hoà ng đế, già đây
vẫ n biết từ lâ u rồ i. Nă m trướ c, Nhâ n hoà ng đế là m ra cá i vườ n nà y, vì sợ rằ ng phú quý
sinh ra kiêu ngạ o xa xỉ, khô ng biết yêu dâ n, thương ngườ i là m ruộ ng, cho nên là m cho
hoà ng đế cá i nhà riêng trướ c nơi ruộ ng tịch điền củ a nhà vua, để cho hoà ng đế biết việc
cấ y gặ t là khó nhọ c, hoà ng đế phả i nghĩ tiết kiệm, chớ nên tự mình phao phí cá c thứ
ngọ c thự c, vui riêng cử a nhà vườ n tượ c. Như thế khô ng phả i là ý củ a Tiên đế”. Vua vâ ng
theo lờ i dạ y.

Thượ ng thư bộ Cô ng là Nguyễn Trung Mậ u dâ ng thư dá n kín tâ u bày 6 điều như sau :

1. Cá c hạ t từ tỉnh Quả ng Trị trở ra Bắc, đã bắ t sử a đắp đườ ng sá mặ t rộ ng đến 4-5

trượ ng từ trướ c rồ i. Nghĩ xin : sắ c cho cá c địa phương xem xét cá c đườ ng thuỷ, lụ c chỗ
nà o nên nạ o vét tu bổ , đều đợ i đến hạ tuầ n thá ng 10 bắ t dâ n sử a đắp, đều phả i rộ ng 3
trượ ng là m mứ c.

2. Dâ n gian tụ họ p nhau uố ng rượ u, đá nh bạ c, trướ c đã có lệ cấ m. Chỉ vì lâ u ngà y coi

thườ ng, theo nhau thà nh thó i quen. Nghĩ xin : phà m dâ n gian có việc cú ng tế, tiết lễ và
việc vui mừ ng, ma chay, giỗ chạ p, cho đượ c lấ y rượ u là m lễ, xong việc, thì thô i. Cò n
khô ng có cô ng việc gì mà họ p nhau uố ng rượ u đều cấ m hết.

3. Từ trướ c đến nay, bọ n trộ m cướ p lén lú t phá t ra đều do ở các ngườ i đầ u mụ c nhữ ng
nơi ấ y dung tú ng ẩ n giấ u cho chú ng, hoặ c là tuầ n phò ng khô ng đượ c nghiêm nhặ t. Nghĩ
xin : đặ t ngườ i khá n thủ , lậ p ra vò m canh, tuầ n phò ng tú c trự c ở đấy, đề phò ng giữ
nhữ ng kẻ gian phi.

4. Từ trướ c đến nay, việc thưa kiện củ a dâ n gian phầ n nhiều để dây dưa mấ y nă m mấ y
thá ng, khô ng xét xử xong ! Dâ n gian phả i nghỉ bỏ nghề nghiệp sinh nhai đều bở i ở đó .
Nghĩ xin : thô ng dụ cho cá c nha mô n xét kiện, phà m nhữ ng việc tạ p tụ ng, hã y tạ m khô ng
nhậ n đơn xét hỏ i ; cá c á n đã khá m trướ c, nếu việc nà o tầ m thườ ng, cũ ng cho đình hoã n
việc xét hỏ i. Cá c nhâ n chứ ng hiện đương giam giữ , đều xin tha cho về yên nghiệp.
5. Khoả ng nă m Minh Mệnh, ở cá c hạ t thiếu ă n, hễ nhà già u nà o bỏ tiền ra giú p cho
nhữ ng ngườ i tú ng thiếu, đều đượ c ban thưở ng. Hiện nay, từ tỉnh Quả ng Nam trở và o
Nam, dâ n cá c hạ t chi dù ng có phầ n thiếu thố n. Nghĩ xin : lạ i ban xuố ng Chỉ dụ rõ rà ng,
để khuyến khích cá c nhà già u.

6. Dâ n gian vay mượ n, cố t để lưu thô ng [đồ ng tiền đấ u thó c] giữ a ngườ i có và ngườ i
khô ng, đỡ khi hoã n cấ p. Nhưng mà nhữ ng kẻ cho vay nợ phầ n nhiều nhâ n lú c ngườ i ta
nguy cấ p, lấ y lã i gấ p đô i. Nghĩ xin : sắ c cho cá c quan địa phương hiểu thị cho các nhà
già u trong hạ t, phà m thấ y nhữ ng ngườ i cù ng tú ng thì phả i thương yêu chu cấ p, nhữ ng
số nợ đã cho vay trướ c, bấ t luậ n mớ i hay đã lâ u, hã y tạ m đình hoã n, để cho ngườ i nghèo
tú ng đượ c nhờ .

Vua cho rằ ng cá c lờ i điều trầ n ấ y có điều đượ c, có điều hỏ ng, truyền cho chọ n lấ y mộ t
và i việc để thi hà nh. Cũ ng thưở ng cho 3 tấ m sa, 1 sú c lụ a.

Tên đầ u mụ c giặ c là Dương Đình Loan bị giết. Loan trướ c đây nhậ n chứ c hiệu củ a giặ c,
đá nh phá huyện nha Phú Lương, cướ p ấ n củ a huyện, phá ngụ c thả tù , lẩ n trố n đã lâ u
ngà y. Đến đâ y, lẩ n về Định Châ u. Viên bộ biền ở Thá i Nguyên là Nguyễn Đă ng Dương
đố c suấ t quâ n và dâ n đem nỏ đến mai phụ c bắ n chết đượ c tên Loan, lấ y đượ c ấ n tín,
sú ng, gươm và á o trậ n cá c hạ ng củ a giặ c. Việc đến tai vua, Dương đượ c thưở ng bổ là m
Cai độ i, quâ n và dâ n đượ c thưở ng chung 100 quan tiền, ngườ i chính tay bắ n chết tên
Loan đượ c thưở ng 9 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n.

Rồ i đó , cá c tên đầ u mụ c giặ c là Nguyễn Vă n Thà nh và Bù i Vă n Thá t cũ ng bị bọ n bộ biền

ở tỉnh Sơn Tâ y vây bắ t đượ c. Vua truyền đem giết đi cả , mà thưở ng cho nhữ ng ngườ i đi
bắ t và ngườ i cá o giá c.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển Xii

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, Thiệu Trị nă m thứ nhấ t [1841], mù a đô ng, thá ng 10, ngà y mồ ng 1, là m lễ Đô ng

hưở ng. Sai cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n chia đi các miếu, là m lễ thay.

Chuẩ n định cá c thầ n hiệu ở cá c địa phương. Nhữ ng thầ n hiệu khi trướ c dù ng nhữ ng chữ
: “Đạ i vương, thá nh phi, cô ng chú a, cô ng hầ u, quý phủ ”, nay đều tuỳ theo chữ , đổ i là “tô n
thầ n, chi thầ n, phủ quâ n, phủ nhâ n”… Duy có Liễu Hạ nh cô ng chú a và ngườ i đã đượ c
phong tướ c ấ p cù ng là cá c phiên vương củ a đế vương đờ i trướ c, cá c khai quố c cô ng
thầ n trướ c đã có tướ c hiệu rồ i thì vẫ n để như cũ , khô ng đổ i.

Cho Giá m sá t Ngự sử ở đạ o Kinh kỳ là Lê Khắ c Nhượ ng là m Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở

Lạ i khoa.

Định rõ lạ i lệ thườ ng trự c củ a cá c vệ Cẩ m y và Kim ngô , lấ y 450 ngườ i là m hạ n định.

(Vệ Cẩ m y 250 ngườ i. Cầ m cá c hạ ng cờ 40 ngườ i, mang sú ng thầ n cơ 40 ngườ i, mang

sú ng điểu sang 20 ngườ i, mang nỏ Khổ ng Minh 5 ngườ i, đeo dao 15 ngườ i, mang khiên
10 ngườ i, mang dao nhọ n 53 ngườ i, mang giá o vuô ng cạ nh 60 ngườ i, mang hèo đỏ ,
mang trượ ng, mỗ i thứ đều 2 bộ , mang roi, cọ c 4 bộ .

Vệ Kim ngô 200 ngườ i. Cầ m cá c hạ ng cờ 20 ngườ i, cầ m sú ng điểu sang 40 ngườ i, mang

nỏ Khổ ng Minh 5 ngườ i, đeo dao 15 ngườ i, cầ m khiên 10 ngườ i, mang dao nhọ n 53
ngườ i, mang giá o vuô ng cạ nh 60 ngườ i).

Tỉnh Sơn Tâ y lù ng bắ t đượ c đạ o trưở ng ngườ i Tâ y dương là Đoan (tên thự c là Phê-đô -
sa-đê-y) đó ng gô ng giả i về Kinh, tố ng ngụ c. Trú phò ng ở Lâ m Thao là Tố ng Vă n Lễ, Tri
phủ là Lương Thế Phụ ng vì có cô ng họ p nhau đi bắ t, mỗ i ngườ i đượ c gia kỷ lụ c 2 cấ p ;
ngườ i tố giá c và quâ n, dâ n đượ c thưở ng chung 200 quan tiền. Tên Đoan giả i đến Kinh,
giao cho bộ Hình trị tộ i, khép và o tộ i xử tử . Vua truyền cho hã y tạ m giam giữ lạ i.
Cá c tỉnh Bắ c Kỳ lâ u ngà y khô ng mưa, truyền cho cá c tỉnh thầ n là m đà n tế để cầ u đả o.
Rồ i đó có mưa.

Mớ i đặ t chứ c Thủ ngữ ở tấ n Lâ m Hả i, tỉnh Nam Định.

Bắ c Kỳ dâ ng tờ sớ tâ u bá o tin khô ng chỗ nà o bị vỡ đê. Vua sai lấ y hương và lụ a trong

kho giao cho tỉnh thầ n Sơn Tâ y lễ tạ ở miếu thờ thầ n sô ng. Phà m chỗ nà o có giò ng sô ng,
cá c quan lạ i hết sứ c hộ đê đều đượ c thưở ng kỷ lụ c và tiền có thứ bậ c. Từ đây về sau,
hằ ng nă m theo là m lệ thườ ng.

Tổ ng đố c Định - Yên là Trịnh Quang Khanh bị ố m, sai Tuầ n phủ Hưng Yên là Hà Thú c
Lương tạ m quyền trô ng coi ấ n quan phò ng củ a Tổ ng đố c Định - Yên, Bố chính Hả i
Dương là Ngô Kim Lâ n tạ m lĩnh Bố chính Hưng Yên, hộ i đồ ng vớ i á n sá t là Lê Nguyên
Trung tạ m trô ng coi ấ n quan phò ng Tuầ n phủ tỉnh ấ y.

Sai đến tế nhữ ng quan quâ n đi vậ n tả i củ a cô ng bị chết ở ven biển tỉnh Thanh gồ m 342
viên nhâ n.

Định rõ lạ i các điều cấ m về việc bá n trộ m muố i gạ o ở Nam Kỳ. Nguyễn Cô ng Trứ tâ u
rằ ng : “Bọ n con buô n gian giả o ở cá c tỉnh phầ n nhiều chở gạ o muố i bá n lậ u cho thổ phỉ".
Vì thế lạ i định điều cấ m rõ rà ng lầ n nữ a.

Tỉnh thầ n Bắ c Ninh tâ u rằ ng : “Dâ n hạ t Bắc Ninh nă m ngoá i gặ p nạ n chết dịch, nhữ ng số
lính trố n, thuế thiếu, xin triển hoã n lạ i cho”. Vua chuẩ n y.

Đổ i lạ i lệ canh giữ củ a vệ Cẩ m y và vệ Kim ngô . (Cử a cá c Đạ i cung thì suấ t độ i vệ Cẩ m y 2

viên, binh lính 10 ngườ i ; suấ t độ i vệ Kim ngô 1 viên, binh lính 4 ngườ i. ứ ng trự c ở
Duyệt thị đườ ng kiêm cử a Hữ u Sương, thì suấ t độ i vệ Cẩ m y 1 viên, binh lính 30 ngườ i ;
suấ t độ i, độ i trưở ng ở vệ Kim ngô mỗ i hạ ng 1 viên, binh lính 10 ngườ i. Coi giữ cử a Tả
điện Vă n Minh thì suấ t độ i, độ i trưở ng ở vệ Kim ngô mỗ i hạ ng 1 viên, binh lính 14
ngườ i. Coi giữ ở điện Vă n Minh kiêm điện Cầ n Chính, cử a Tả Sương thì suấ t độ i vệ Cẩ m
y 1 viên, binh lính 14 ngườ i. Coi giữ cử a Hưng Khá nh thì độ i trưở ng vệ Kim ngô 1 viên,
binh lính 5 ngườ i. Cò n cá c biền binh ở vệ Cẩ m y phá i đi coi giữ cử a Tả điện Vă n Minh và
cử a Hưng Khá nh từ trướ c, thì đều rú t về độ i ngũ cả . Cò n các sở khá c vệ Cẩ m y phâ n phá i
đi coi giữ thì vẫ n để như cũ . Lạ i nhâ n viên vệ Kim ngô đi coi giữ vườ n Thư Quang chỉ
lưu lạ i suấ t độ i và thư lạ i mỗ i hạ ng 1 ngườ i, binh lính 20 ngườ i).

Sử a hà nh cung ở trự c tỉnh Thuậ n Hoá .

Quan Khoa đạ o là bọ n Lưu Quỹ, Nguyễn Vă n Chấ n, Trầ n Thiện, Ngô Bỉnh Đứ c, Nguyễn
Kim Giá m dâ ng thư dá n kín tâ u bày 2 điều :

1. Nó i về việc duyệt đinh tuyển lính. - Gầ n đâ y quan Khâ m mạ ng duyệt tuyển và cá c

quan lạ i địa phương thườ ng thườ ng bắ t nghiệt dâ n xã phả i tă ng số nhiều thêm. Nghĩ xin
: từ nay trở đi, đến kỳ duyệt tuyển, các quan địa phương và quan coi việc duyệt tuyển
phả i nên để tâ m phâ n biệt xã nà o nhiều ngườ i, xã nà o ít ngườ i, bấ t tấ t phả i câ u nệ tă ng
số thêm lên ; bộ Hộ cũ ng bấ t tấ t lấ y phâ n số tă ng hay giả m mà bà n xin thưở ng hay phạ t.

2. Nó i về việc đặ t giá hà ng mua vớ i dâ n. - Từ trướ c đến nay, cá c địa phương đặ t giá mua
cá c vậ t hạ ng cầ n dù ng vớ i dâ n, thườ ng thườ ng vì cớ hộ buô n hay hộ sả n xuấ t khô ng bá n
đượ c đủ số lạ i chia bổ cho dâ n. Dâ n khô ng phả i là ngườ i sả n xuấ t, lạ i phả i đi mua ở chỗ
khá c ; kịp đến khi đem nộ p, lĩnh tiền, thì cá i giá củ a dâ n phả i đi mua đã cao gấ p mấ y lầ n
giá quan đặ t mua. Nghĩ xin : từ nay về sau, phà m việc đặ t giá mua, chỉ trá ch cứ và o cá c
hộ buô n và hộ sả n xuấ t theo đú ng giá thị trườ ng mà trả tiền, khô ng đượ c chia bổ cho
dâ n khô ng phả i là nhà sả n xuấ t, mà cá c tỉnh tâ u lên số tiền mua hết bao nhiêu, quan
trong Bộ cũ ng khô ng đượ c tự tiện giả m bớ t số tiền theo giá đã mua. Như thế thì dâ n
khô ng bị thiệt mà phép đặ t ra có thể để mã i lâ u dà i đượ c.

Vua quở rằ ng : “Việc duyệt đinh tuyển lính là cố t để biết rõ chỗ nà o nhiều ngườ i hay ít
ngườ i, để cho thuế má sưu dịch đượ c đều, khô ng phả i là cầ u cho tă ng thêm số hã o. Việc
đặ t giá mua vớ i dâ n, là cố t để lưu thô ng nhữ ng hà ng hoá ế đọ ng cho dâ n đượ c tiêu dù ng
dư dụ , cũ ng chỉ că n cứ và o các thứ sả n xuấ t. Bộ Hộ có nhiệm vụ là phả i kiểm hà ng và xét
lạ i giá mua. Nếu việc duyệt đinh tuyển lính mà khô ng lấ y số tă ng giả m là m mứ c thưở ng
phạ t, mặ c cho quan địa phương giả m số để mua ơn, việc đặ t giá mua mà khô ng tuỳ vậ t
giá để định mứ c đắ t rẻ, tha hồ cho bọ n lạ i dịch tă ng giá để lấ y lợ i, khô ng hỏ i gì đến cả,
thì có nên khô ng ? Lờ i nó i củ a Khoa đạ o đú ng và o câ u “chỉ biết đượ c mộ t, khô ng biết
đến hai”.

Định lạ i lệ các viên dịch, binh lính củ a cá c hoà ng thâ n tô n tướ c. Trướ c đâ y, Tâ n Bình
quậ n cô ng Miên Phong xin mộ thêm thuộ c binh. Vua dụ rằ ng : “Hoà ng khả o, Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế, hậ u đãi bà con thâ n thuộ c, chỉ có hơn lên chứ khô ng kém đi, tự định ra
tướ c lộ c cho cá c tô ng thâ n, đều có thứ bậ c, khô ng nhữ ng là để ưu đã i nhữ ng bậ c thâ n
huâ n, cũ ng là để khuyên ngườ i có đứ c nghiệp. Cho nên ngườ i họ ở chi xa mà có cô ng vớ i
nhà nướ c cũ ng đượ c phong đến tướ c vương ; hoà ng tử là chỗ thâ n cậ n mà nếu đứ c
nghiệp chưa tiến, cũ ng khô ng đượ c lạ m dự â n phong. Thự c đú ng là Thá nh nhâ n lậ p ra
phép rấ t cô ng bằ ng, để là m bà i dạ y, để là m ơn huệ, cho con chá u tră m đờ i sau, có thể cứ
theo phép đã lậ p thà nh. Cò n về cá c nhâ n viên thuộ c hạ , tấ t phả i chuẩ n định, để noi theo
mã i mã i, cà ng là m rõ lò ng củ a Tiên đế hậ u đã i cá c bậ c tô ng nhâ n. Chuẩ n cho hai bộ Lạ i
và Binh xét xem từ thâ n vương cho đến cá c tô n tướ c phà m ngườ i nà o có cô ng mà đượ c
phong, là bậ c thâ n thuộ c gầ n gũ i mà đượ c phong, vì thế tậ p mà đượ c phong ; cù ng là
hoà ng tử đã mở Cá c riêng rồ i, cù ng là hoà ng tử chưa đượ c phong, hoặ c là cò n ở chung
vớ i nhau, hoặ c đã ban cho nhà riêng theo thế để là m mứ c. Về nhữ ng quan chứ c, lạ i dịch,
binh đinh trong phủ nên đặ t bao nhiêu, như thế nà o, cá i gì cũ ng nên bà n tính thoả đá ng,
đều có thể thi hà nh đượ c, để là m điển tắ c lâ u dà i, đợ i tu sử a định lạ i, sẽ cho thi hà nh”.
Đến đây, lờ i bà n tâ u lên, vua chuẩ n cho là m theo lờ i bà n củ a bộ . Duy có thuộ c binh củ a
cá c hoà ng thâ n, có tướ c cô ng nhiều hơn lệ định, đượ c gia ơn khô ng phả i rú t bớ t đi nữ a.

(1. Phà m cá c phủ thuộ c củ a cá c hoà ng tử và hoà ng tử củ a triều trướ c, từ đượ c phong
tướ c vương đến cá c cô ng hầ u :

Phủ Thâ n vương : Có 1 trưở ng sử , mộ t tư vụ , mộ t chá nh bá t phẩ m thư lạ i, 2 chá nh và 2

tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 30 vị nhậ p lưu thư lạ i, cai độ i hoặ c chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, 5
độ i thuộ c binh, mỗ i độ i 50 ngườ i.
Phủ Quậ n vương : Có 1 trưở ng sử , 1 tư vụ , 1 chá nh bá t phẩ m thư lạ i, 2 tò ng bá t phẩ m
thư lạ i và 2 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 25 vị nhậ p lưu thư lạ i, 4 cai độ i hoặ c chá nh độ i
trưở ng suấ t độ i, 4 độ i thuộ c binh.

Phủ Thâ n cô ng : Có 1 trưở ng sử hoặ c phó trưở ng sử , 1 tư vụ , 1 chá nh và 1 tò ng bá t

phẩ m thư lạ i, 2 chá nh và 2 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 25 vị nhậ p lưu thư lạ i, 3 cai độ i hoặ c
chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, 3 độ i thuộ c binh.

Phủ Quố c cô ng : Có 1 phó trưở ng sử , 1 tư vụ , 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 1 chá nh và 1 tò ng

cử u phẩ m thư lạ i, 25 vị nhậ p lưu thư lạ i, 2 độ i trưở ng suấ t độ i, 2 độ i thuộ c binh.

Phủ Quậ n cô ng : Có 1 quả n gia, 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 1 chá nh và 1 tò ng cử u phẩ m thư

lạ i, 20 vị nhậ p lưu thư lạ i, 1 chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, 1 độ i thuộ c binh.

Phủ Huyện cô ng : Có 1 quả n gia, 1 chá nh và 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 15 vị nhậ p lưu thư
lạ i, 1 độ i trưở ng suấ t độ i, 1 độ i thuộ c binh, mỗ i độ i có 40 ngườ i.

Phủ Hương cô ng : Có 1 quả n gia, 1 chá nh và 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 10 vị nhậ p lưu thư
lạ i, 1 độ i trưở ng suấ t độ i, 1 độ i thuộ c binh, mỗ i độ i có 30 ngườ i.

Hoà ng tử đã ra Các họ c và hoà ng đệ chưa đượ c phong tướ c mà đã ở nhà riêng thì theo
như lệ định củ a Hương cô ng.

2. Hoà ng tử đã ra Các họ c và hoà ng đệ chưa đượ c phong tướ c cò n ở chung vớ i nhau, thì
lấ y chỗ nhà ở mà cắ t đặ t. Nă m đườ ng là : Thiền khá nh, Quả ng thiện, Quả ng họ c, Quả ng
cư và Minh thiện, thì đườ ng nà o cũ ng có 1 trưở ng sử hoặ c phó trưở ng sử , 1 quả n gia, 1
tư vụ , 1 chá nh và 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 1 chá nh và 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 20 vị
nhậ p lưu thư lạ i, mỗ i đườ ng đượ c mộ t độ i lính do vệ Dự c bả o chia ra lệ thuộ c và o,
khô ng cầ n phả i đặ t thuộ c binh riêng.
3. Phà m cá c bậ c tô n tướ c, hoặ c ngườ i có cô ng đượ c phong, hoặ c đượ c thế tậ p, hoặ c
đượ c â n phong, từ tướ c vương, tướ c cô ng đến phụ ng quố c lang :

Phủ Thâ n vương, Quậ n vương thì 1 quả n gia, 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 1 tò ng cử u phẩ m
thư lạ i, 10 vị nhậ p lưu thư lạ i, 1 chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, 1 độ i thuộ c binh, mỗ i độ i có
50 ngườ i.

Phủ Thâ n cô ng thì 1 tư vụ , 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 6 vị nhậ p lưu thư lạ i, 1 độ i trưở ng

suấ t độ i, 40 thuộ c binh.

Phủ Quố c cô ng thì 1 chá nh bá t phẩ m thư lạ i, 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 6 vị nhậ p lưu thư
lạ i, 1 độ i trưở ng suấ t độ i, 30 thuộ c binh.

Phủ Quậ n cô ng thì 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 5 vị nhậ p lưu thư lạ i, 20 thuộ c binh.

Phủ Huyện cô ng thì 1 tò ng bá t phẩ m thư lạ i, 4 vị nhậ p lưu thư lạ i, 15 thuộ c binh.

Phủ Hương cô ng thì 1 chá nh cử u phẩ m thư lạ i, 3 vị nhậ p lưu thư lạ i, 10 thuộ c binh.

Huyện hầ u, Hương hầ u thì 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 2 vị nhậ p lưu thư lạ i, 7 thuộ c binh.

Kỳ nộ i hầ u, Kỳ ngoạ i hầ u thì 1 tò ng cử u phẩ m thư lạ i, 2 vị nhậ p lưu thư lạ i, 6 thuộ c binh.

Đình hầ u, Trợ quố c khanh, thì 5 thuộ c binh.

Tá quố c khanh, Phụ ng quố c khanh, thì 4 thuộ c binh.

Trợ quố c uý, Tá quố c uý, Phụ ng quố c uý, thì 3 thuộ c binh.

Trợ quố c lang, Tá quố c lang, Phụ ng quố c lang, thì 2 thuộ c binh.
Cho Phó vệ uý vệ Hữ u nhấ t, dinh Vũ lâ m là Nguyễn Nghị đổ i bổ là m Phó vệ uý vệ Cẩ m y,
chuyên coi quả n các độ i Trườ ng trự c và Thườ ng trự c. Cho Phó vệ uý vệ Hữ u nhị, dinh
Vũ lâ m là Tô n Thấ t Hà n đổ i bổ là m Vệ uý ty Loan giá .

Cho Vă n Thô ng, con trai Nguyễn Vă n Trọ ng, Hậ u quâ n Chưở ng phủ , là m Hiệu uý vệ Cẩ m
y. Cho Cai độ i Quang Tri, con trai Tạ Quang Cự , Trung quâ n Chưở ng phủ , là m Phó vệ uý.
Cho Xuâ n Phú ng, con trai Vũ Xuâ n Cẩ n, thự Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ đượ c gia hà m Hà n lâ m
Thị giả ng họ c sĩ. Cho Tư vụ Trung Ngạ n, con trai Nguyễn Trung Mậ u, Thượ ng thư bộ
Cô ng, là m Chủ sự bộ Lạ i. Cho gia hà m Chá nh suấ t độ i Cô ng Cẩ n, con trai Mai Cô ng Ngô n,
Tổ ng đố c An - Tĩnh là m Cấ m binh Cai độ i. Cho Tă ng Dũ ng, con trai Nguyễn Tă ng Minh,
Hữ u quâ n Chưở ng phủ , là m Hiệu uý vệ Cẩ m y. Cò n bọ n Tiền quâ n Chưở ng phủ là Phạ m
Hữ u Tâ m, thự Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế, thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê
Đă ng Doanh, Thượ ng thư bộ Hộ là Hà Duy Phiên và Thố ng chế Tô n Thấ t Bậ t thì con cò n
bé, đều cho ă n bổ ng theo hà ng thấ t, bá t phẩ m. Rồ i đó , Đă ng Quế, Duy Phiên và Tô n Thấ t
Bậ t dâ ng sớ xin từ khô ng nhậ n việc ấ p bổ ng cho con cò n bé ấ y. Vua phá n rằ ng : “Nhà
nướ c ưu đã i cá c đạ i thầ n, thưở ng dà i mã i đến đờ i sau, khô ng phả i nay mớ i đặ t ra lệ mớ i.
Nay bọ n cá c khanh đã cố ý chố i từ , ta cũ ng hã y theo”.

Sai vệ quâ n Long võ Hữ u nhị thuộ c Trung bả o Nhấ t đi thú ở Gia Định ; vệ Tả bả o Nhấ t đi
thú ở Vĩnh Long ; vệ Tiền bả o Nhấ t, Nhị, thuộ c dinh Thầ n cơ Hữ u đi thú ở An Giang.
Cho : Phó vệ uý vệ Trung bả o Nhấ t là Phạ m Vă n Huy là m thự Vệ uý ; thự Phó vệ uý vệ
Loan giá là Tô n Thấ t Khương là m thự Phó vệ uý vệ Trung bả o Nhấ t. Cho Phó vệ uý Hù ng
nhuệ Tả vệ là Vũ Đình Đà m là m thự Vệ uý ở Long võ Hữ u vệ, cho Phó vệ uý Nguyễn
Cô ng Sinh là m Phó vệ uý. Cho thự Phó vệ ú y Thầ n cơ Tiền vệ là Trầ n Vă n Kiếm là Phó vệ
uý Thầ n cơ Hữ u vệ, Phó vệ uý Nguyễn Hiền sung là m Hiệp quả n. Cho Vệ uý Kỳ võ Nhị vệ
là Nguyễn Vă n Hoà ng là m Vệ uý vệ Hữ u bả o Nhị, thự Phó vệ uý Hoà ng Vă n Lý là m Phó
vệ uý. Cho Phó vệ uý vệ Hậ u bả o nhấ t là Lê Thuậ n Chiếu là m Phó vệ uý vệ Tiền bả o nhấ t,
thự Phó vệ uý Nguyễn Hữ u Huấ n là m Hiệp quả n. Như vậ y để đủ số mỗ i vệ đều có 2 quả n
viên.
Cho thừ a biện Viên ngoạ i lang hiện đó ng ở quâ n thứ là Hồ Bả o thă ng thự á n sá t sứ tỉnh
Biên Hoà , hộ i đồ ng vớ i Bố chính Đỗ Huy Cả nh trô ng coi ấ n quan phò ng củ a Tuầ n phủ
tỉnh ấ y.

Bọ n á c Man ở tỉnh Quả ng Ngã i đem đồ đả ng ngầ m xuố ng địa phậ n củ a cơ thứ 4 Tĩnh
man ((1) ở Quả ng Ngã i có 6 cơ Tĩnh man1) cướ p thó c củ a dâ n. Lã nh binh Nguyễn Vĩnh
thâ n đem quâ n và dâ n chia đườ ng mai phụ c, chẹn đó n lố i về, chém ngay tạ i trậ n đượ c
14 đầ u giặ c, lấ y đượ c khí giớ i củ a giặ c. Tin thắ ng trậ n tâ u lên, vua thưở ng cho Vĩnh quâ n
cô ng 1 cấ p và 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ ; thự Phó quả n cơ Lê Vă n Cơ lậ p tứ c bổ thự
Quả n cơ, lạ i thưở ng thêm cho 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n ; quyền Quả n cơ Tĩnh man thứ
4 Nguyễn Vă n Loan đượ c thưở ng thự Phó quả n cơ và 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n. Cù ng
đi đá nh trậ n nà y, cá c quả n cơ, suấ t độ i đều đượ c thưở ng quâ n cô ng kỷ lụ c 1 thứ ; quâ n
dâ n đượ c thưở ng chung 300 quan tiền. Ngườ i đi dò thá m đượ c thưở ng thêm 3 đồ ng
ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Tỉnh thầ n là Nguyễn Đứ c Hộ và Ngô Vă n Địch vì tiến cử
đượ c ngườ i giỏ i, đều đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ .

Cử á n sá t tỉnh Phú Yên là Nguyễn Vă n Lý sung là m Chủ khả o trườ ng Gia Định, thự Lang
trung bộ Binh là Phạ m Huy là m Phó chủ khả o. Tham tri bộ Hộ là Doã n Uẩ n sung là m
Chủ khả o trườ ng Nghệ An, thự Bố chính Sơn Tâ y là Lương Quố c Quang là m Phó chủ
khả o. Thự Tham tri bộ Binh là Phan Thanh Giả n sung là m Chủ khả o trườ ng Hà Nộ i, thự
Bố chính Nghệ An là Vũ Tuấ n là m Phó khả o. Thị lang bộ Hộ là Nguyễn Trạ ch sung là m
Chủ khả o trườ ng Nam Định, thự Bố chính tỉnh Thanh là Vũ Doã n Cung là m Phó chủ
khả o. Lấ y đỗ cử nhâ n 75 ngườ i.

(Trườ ng Gia Định : 16 cử nhâ n : Hồ Đă ng Phong, Lê Phướ c Đâ u, Nguyễn Tố ng Cương,

Trầ n Tiến Minh, Nguyễn Cô ng Minh, Trầ n Xuâ n Quang, Lê Đạ o Tâ m, Phạ m Duy Hà n,
Phan Cư Chính, Dương Tiến Sĩ, Trầ n Xuâ n Hoà , Bạ ch Vă n Lý, Hồ Vă n Tú , Nguyễn Nă ng
Khiêm, Nguyễn ích Khiêm, Nguyễn Vă n Toạ i.

Trườ ng Nghệ An : 21 cử nhâ n : Lê Thế Thứ , Lê Nguyên Thứ , Nguyễn Huy Bỉnh, Hoà ng
Mậ u, Nguyễn Xuâ n Tù ng, Nguyễn Hữ u Lễ, Lê Chí, Trầ n Đă ng Minh ; Lê Đứ c, Phan Tam
Tỉnh, Đỗ Khắ c Kiệm, Ngô Phù ng, Nguỵ Khắ c Đả n, Trầ n Vă n Thự c, Đỗ Xuâ n Cá t, Hoà ng
Khắ c Sĩ, Đặ ng Long Đố ng, Nguyễn Huy Kỷ, Lê Quang Trứ , Nguyễn Bá Nhạ , Lê Huy Đạ t.

Trườ ng Hà Nộ i : 21 cử nhâ n : Nguyễn Hợ p, Nguyễn Huy Vă n, Nguyễn Huy Phan, Đà m

Thậ n Cung, Trầ n Đứ c Lâ n, Lê Đình á i, Bù i Quang Địch, Nguyễn Kim Hoá n, Phạ m Vọ ng,
Đinh Bá Cư, Bù i Cung Huyên, Nguyễn Trinh Tườ ng, Hoà ng Ngạ n, Nguyễn Sĩ Đoạ n,
Nguyễn Hữ u Tạ o, Nguyễn Vă n Hinh, Phạ m Quang Đà m, Nguyễn Ngọ c Dịch, Nguyễn Khắ c
Hoà nh, Lê Danh Chiếu, Nguyễn Tố ng.

Trườ ng Nam Định : 17 cử nhâ n : Trầ n Quang Chiếu, Vũ Giang, Trương Thấ u, Nguyễn
Đă ng Tiếp, Đặ ng Đứ c Chính, Đỗ Trườ ng Phá t, Nguyễn Đă ng Đệ ; Nguyễn Tấ t Tố , Bù i Duy
Phan, Vũ Huy Tích, Nguyễn Vă n Thâ n, Nguyễn Xuâ n Huâ n, Tạ Lương Hiện, Nguyễn Tấ t
Đạ t, Nguyễn Huy Đô n, Đà o Trung Xuyên, Nguyễn Tử Mâ n).

Danh sá ch dâ ng lên, 3 nha xét ra, về trườ ng Gia Định, có quyển thi củ a Trầ n Xuâ n
Quang, có nhiều chữ viết lầ m, giá ng xuố ng cuố i bả ng tú tà i ; các quan Nộ i, Ngoạ i trườ ng
đều bị phạ t. Có Phạ m Duy Hà n mạ o nhậ n là quá n ở Bình Thuậ n, về sau việc ấ y phá t hiện,
Hà n bị cá ch bỏ tên trong sổ cử nhâ n, đuổ i về nguyên quá n ở Nam Định, suố t đờ i khô ng
đượ c đi thi nữ a.

Là m Vă n miếu và đền Khả i Thá nh ở Thá i Nguyên.

Lĩnh thị vệ là bọ n Lê Vă n Phú và Vũ Vă n Giả i dâ ng sổ chi tiêu lên trình. Bọ n Phú vâ ng sắ c

chỉ lĩnh tiền ở kho ra, tuỳ việc chi tiêu. Từ thá ng giêng đến thá ng 9, đã chi hết 70.000
quan tiền. Số chi tiêu nà y, bộ Hộ khô ng biết đến.

Vua ngự điện Vă n Minh, bà n đến việc biên giớ i ở Hà Tiên. Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng :
“Hiện nay, thà nh Trấ n Tâ y, đã rú t quâ n về, thì tỉnh Hà Tiên lâ m và o thế cô lậ p, vị tấ t đã
giữ đượ c khô ng xả y ra việc gì. Phủ Quả ng Biên ruộ ng đấ t mà u mỡ là nơi đồ n luỹ che đỡ
cho tỉnh Hà Tiên. Tô i thiết nghĩ khô ng nên bỏ . Chỉ vì cô ng việc cố t yếu hiện nay là ở việc
thô i khô ng dù ng binh nhung nữ a. Việc giữ phủ Quả ng Biên nà y khó khă n lớ n lao, xin đợ i
sau nà y sẽ liệu lý dầ n dầ n”.

Vua phá n rằ ng : “Bọ n thổ phỉ sinh chuyện, đã lâ u chưa dẹp yên đượ c. Nay mấ y đạ o quâ n
đi vây nã , bọ n giặ c tấ t nhiên rồ i cũ ng trố n đi nơi khá c, chỗ ấ y thà nh ra đấ t khô ng, lấ y
đượ c cũ ng khô ng ích gì. Vả lạ i, phép dụ ng binh, thu phụ c lò ng ngườ i là hơn, nên mở bá o
cho chú ng biết rõ â n tín củ a ta, để cho đồ đả ng chú ng rủ nhau về hà ng, thì đố i vớ i thổ
phỉ khô ng cầ n phả i tiễu nữ a".

Sai quan Khoa đạ o là bọ n Lưu Quỹ và Nguyễn Cư Sĩ chia nhau đi kiểm soá t từ Quả ng Trị
ra Bắ c đến tỉnh Lạ ng Sơn, phà m cá c đườ ng thuỷ, đườ ng bộ và cá c nơi hà nh cung ở cá c
tỉnh cho đến hết thả y nhà cô ng quá n, sứ quá n, phả i để ý xem xét hễ thấ y có kẻ nà o nhâ n
việc cô ng là m việc riêng và đẽo khoét hạ i dâ n, thì chuẩ n cho cứ sự thự c, tham hặ c tâ u
lên.

Tỉnh Quả ng Trị bị mưa to, gió bã o, nướ c sô ng lên to, trong đấ t bằ ng ngậ p nướ c đến 3-4
thướ c.

Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương tiến đá nh xứ Sa Man. Tên giặ c [Lâ m Sâ m] chạ y
trố n về các xứ Cổ Luỹ, Đằ ng Lâ m và Uy Dương, đắp luỹ cố giữ . Nguyễn Tiến Lâ m đó ng
chặ n giữ xứ Trà Cú , bọ n giặ c lạ i họ p nhau hơn 1.000 ngườ i vâ y quanh đồ n. Vệ uý
Nguyễn Vă n Hoà ng và Quả n cơ Trương Tiến bắ n chết đượ c 1 tên đầ u mụ c giặ c, cò n cá c
tên phỉ khá c đều bỏ chạ y cả . Đến sá ng hô m sau, bọ n Tiến Lâ m hộ i quâ n tiến đá nh giồ ng
Cổ Luỹ, ba đạ o quan quâ n đá nh khép lạ i : bọ n giặ c thua chạ y. Quâ n ta lộ i qua dò ng nướ c,
đuổ i đá nh. Bọ n giặ c vừ a chạ y vừ a kêu lên : “Xin chớ đuổ i đến cù ng !”. Bọ n Tiến Lâ m cho
rằ ng quâ n ta đã nhọ c mệt bèn dừ ng quâ n lạ i, khô ng đuổ i nữ a. Đố t hết cả nhà cử a và kho
chứ a củ a giặ c rồ i về.

Vua quở rằ ng : “Bọ n giặ c, thế đã cù ng quẫ n, phả i kêu van ; có thể nhâ n cơ hộ i ấ y tiến
đá nh đến cù ng, lạ i lấy cớ là quâ n đã nhọ c mệt, đó ng quâ n lạ i, khô ng đuổ i ngay cho đến
cù ng, hình như là sợ khó nhọ c mà tha cho giặ c chạ y đi ! Vì ta nghĩ lạ i : cá c khanh có cô ng
đá nh đượ c luô n mấ y trậ n, cũ ng thưở ng cho Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Tri Phương, Tô n
Thấ t Nghị mỗ i ngườ i 1 dây đeo bằ ng và ng ; Nguyễn Vă n Hoà ng, Trương Tiến mỗ i ngườ i
đượ c thêm quâ n cô ng 1 cấ p ; từ phó cơ trở xuố ng đều đượ c gia kỷ lụ c.

Đổ i tên nhà cô ng quá n Gia Quấ t là m nhà cô ng quá n Gia Thuỵ .

Truyền cho từ tỉnh Quả ng Trị trở ra Bắ c đến cá c tỉnh Lạ ng Sơn phả i diễn tậ p cá c biền
binh thuỷ, bộ để chuẩ n bị tớ i kỳ điểm duyệt.

Sai Lang trung bộ Binh biện lý cô ng việc củ a bộ là Lê Đạ i Cương phụ ng mạ ng mang cờ

biển đi đến cá c nơi hà nh cung, sứ quá n ở Hà Nộ i, Bắ c Ninh và Lạ ng Sơn xem xét cô ng
việc đã là m. Phà m cô ng trình gì cũ ng phả i mộ c mạ c, chấ t phá c, khô ng đượ c đua là m xa
xỉ, hoa lệ. Vì Cương trướ c ở Bắ c thà nh, hiểu rõ điển lệ cũ , cho nên có việc sai đi nà y.

Vua ngự điện Vă n Minh, cho các đạ i thầ n ngồ i hầ u. Sai Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp đọ c thơ
vịnh sử củ a vua là m, nhâ n tiện vua bả o rằ ng : “Há n Cao tổ do á o vả i trỗ i dậ y, đá ng bậ c
vua anh hù ng, thế mà việc tô n ô ng Thá i cô ng((1) Thá i cô ng : sinh ra Há n Cao tổ .1) phả i
đợ i lờ i củ a ngườ i gia lệnh nhắ c đến, thì đứ c hiếu thả o có kém, khô ng cầ n đợ i đến câ u
nó i “Chia canh”((2) Chia canh : Hạ ng Vũ bắ t Thá i cô ng, định đem giết, cho ngườ i bả o Bá i
cô ng (khi ấ y Cao tổ cò n là Bá i cô ng) nếu khô ng hà ng thì giết Thá i cô ng. Bá i cô ng trả lờ i
rằ ng : “Cha tao cũ ng như cha mà y, nếu mà y giết cha mà y thì chia cho tao bá t nướ c
suýt”.2) cũ ng đã biết rồ i. Cò n bề tô i như Trương Lương vẫ n gọ i là ngườ i khô n ngoan
sá ng suố t, sau khi thà nh cô ng, tịch cố c, khô ng nhậ n tướ c phong. Đến khi Há n Cao tổ
muố n đổ i lậ p thá i tử khá c, Lã Hậ u sai Lã Trạ ch bắ t hiếp Lương phả i ă n cơm, Lương lạ i vì
Lã Hậ u bà y kế mờ i 4 ô ng lã o già đến. Khô ng ă n thó c củ a họ Lưu, lạ i gượ ng ă n cơm củ a
họ Lã , há chẳ ng để cho ngườ i sau chê cườ i ư ! Trầ n Bình khi mớ i tiến thâ n, lấ y tiền củ a
cá c tướ ng, đến sau 6 lầ n bày kế lạ , đều là cá i thuậ t gian dố i. Lờ i bênh vự c cho họ Lã là lờ i
gian nịnh trá i lẽ. Há n Cao tổ phong cho Trầ n Bình ở đấ t Khú c Nghịch ((3) Khú c Nghịch :
khú c là cong, nghịch là trá i. ý nó i Cao tổ biết Trầ n Bình là ngườ i gian nịnh, nó i trá i lẽ,
nên mớ i phong cho đấ t Khú c Nghịch.3), cũ ng là biết bụ ng củ a Bình lắ m. Tiêu Hà cấp
lương gọ i lính, cô ng và o bậ c nhấ t. Tà o Tham lên thay, mọ i việc đều thanh tĩnh, có thể gọ i
là hiền tướ ng củ a nhà Há n, nhưng cũ ng khô ng khỏ i là do châ n nha lạ i mà ra. Hà n Tín tuy
có chiến cô ng, nhưng tỏ ý hố i rằ ng khô ng nghe lờ i nó i củ a Khoá i Triệt ((4) Khoá i Triệt
xui Hà n Tín phả n lạ i Cao tổ .4), thì tâ m tích đã phơi trầ n ra rồ i. Tìm lấ y ngườ i có đủ đạ o
nghĩa là m tô i, chỉ có Vương Lă ng là hơn cả . Ta nhâ n khi đêm rét, là m thơ, lấ y mấ y việc
ấ y đặ t ý trong câ u, tuy cũ ng chưa đủ để nó i hết đượ c sự việc củ a từ ng ngườ i, nhưng mà ,
về đạ i lượ c, tưở ng cũ ng chỉ có thế thô i. Cò n cá c bề tô i củ a Sở chẳ ng hạ n như Phạ m Tă ng,
hắ n khô ng phả i là già mà ngu, chỉ vì gặ p phả i Hạ ng Vũ là ngườ i vô đạ o, cho nên khô ng
thể thi thố gì đượ c. ấ y gặ p đượ c vua giỏ i cũ ng khó như thế".

ở Kinh sư, mưa to, nướ c lụ t. Thềm và hè ở đền thờ tạ i Hiếu lă ng cù ng là thà nh xâ y chung
quanh, giá n hoặ c có chỗ nghiêng xiêu. Trướ c đây, là m lễ Ninh lă ng xong, từ chứ c đổ ng lý
trở xuố ng đã đượ c giao cho bộ bà n thưở ng. Đến đây, vua cho rằ ng việc xây lă ng cò n có
chỗ chưa đượ c tố t. Hoã n việc bà n cô ng, bà n thưở ng lạ i. Lạ i sai đổ ng lý Tạ Quang Cự và
Hà Duy Phiên đớ i tộ i đến lă ng, tù y theo tình thế mà sử a chữ a. Lạ i sai bộ Hình chiếu
theo hình tích nhữ ng chỗ hư hỏ ng nhiều hay ít mà phâ n biệt việc nghị tộ i. á n dâ ng lên,
ngườ i chuyên biện trướ c đây là bọ n Suấ t độ i Trầ n Ngọ c Thu, Vệ uý Trầ n Vă n Quả n và
Phó vệ uý Trầ n Kiếm đều phả i phạ t trượ ng, cách chứ c, phá t phố i đi là m lính ở An
Giang ; cò n cá c viên nhâ n chuyên biện, tuỳ biện và đổ ng lý đều phâ n biệt giá ng cấ p có
thứ bậ c.

Là m Trai cung ((1) Nhà để vua ở , giữ thanh tịnh trai giớ i, trướ c khi là m lễ tế Nam
Giao.1) ở đà n Nam giao.

Bắ t đầ u đặ t chứ c Thủ ngữ ở đồ n tấ n Hà Lạ n tỉnh Nam Định.

Bọ n Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Tri Phương và Nguyễn Cô ng Trứ đá nh tan đượ c Lâ m

Sâ m ở Sâ m Đô . Phủ Lạ c Hoá đều yên cả. Trướ c đâ y, Lâ m Sâ m chiếm giữ ở Trà Vinh, đồ
đả ng củ a hắ n có tên sư phiên dù ng phá p thuậ t yêu quá i để cổ hoặ c dâ n chú ng. Thổ dâ n
ở đấ y nhiều ngườ i theo hắ n. Quan quâ n đá nh đã lâ u chưa đượ c. Đến đây, Phạ m Vă n
Điển và Nguyễn Cô ng Trứ đem quâ n đến, cá c đạ o quâ n họ p lạ i, chia sai cá c biền binh
đến cá c xứ Hò n Lầ y, Cà Vầ n, Trà Cú , chắ n giữ cá c đườ ng lố i xung yếu. Phạ m Vă n Điển vì
bị ố m, lưu lạ i ở thuyền ; bọ n Nguyễn Cô ng Trứ , Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n
tiến đá nh số c Uy Dương ; Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Tri Phương và Tô n Thấ t Nghị tiến
đá nh số c Thườ ng Tụ . Khi quâ n ta đương đá nh số c Uy Dương, thì bọ n giặ c chạ y về số c
Thườ ng Tụ , họ p đồ đả ng chố ng đá nh lạ i. Bọ n Tri Phương thú c quâ n đuổ i đá nh : giặ c
chạ y tan về số c Sâ m Đô . Vì ngà y đã tố i, phả i đó ng quâ n lạ i. Đến sớ m hô m sau, Tiến Lâ m
tiến đá nh số c Nghi Gia ; Tri Phương, Cô ng Trứ và Tô n Thấ t Nghị đem sú ng lớ n đá nh ú p
ở phía sau giồ ng Sâ m Đô ; Vă n Sá ch, Vă n Nhà n đá nh ở phía trướ c giồ ng ấ y. Hơn 3.000
phỉ cố giữ luỹ, dà n quâ n chố ng lạ i. Quâ n cá c đạ o củ a ta hă ng há i tiến đá nh, chém giết
đượ c rấ t nhiều. Quâ n ta thừ a thắ ng, đuổ i bừ a, đến chỗ hồ nhỏ , thấ y quâ n phụ c củ a giặ c
nổ i dậ y, quâ n ta phả i rú t lui mộ t chú t. Phó cơ Nguyễn Mâ n và Cai độ i Lê Vă n Bạ ch cố sứ c
đá nh, bị chết trậ n. Cô ng Nhà n và Tri Phương lạ i thú c quâ n đá nh lạ i : giặ c bị thua to, bỏ
chạ y. Lâ m Sâ m chỉ chạ y thoá t đượ c mộ t mình. Tên sư phiên tự thắ t cổ ở câ y soà i, quan
quâ n tìm đượ c xác, cắ t lấ y đầ u đem bêu lên cho mọ i ngườ i biết. Rồ i luô n mấ y ngà y quan
quâ n đi lù ng bắ t, thì bọ n giặ c đã bỏ đồ n, trố n xa từ trướ c rồ i. Cả mấ y lầ n đá nh phá đượ c
13 số c, lấ y đượ c 29 đồ n luỹ, bắ t số ng đượ c 9 tên, chém tạ i trậ n đượ c 62 giặ c, bắ n chết
đượ c 156 tên, lù ng bắ t đượ c 27 tên, lấ y đượ c khí giớ i vô kể. Có 7.683 ngườ i Thanh,
ngườ i Thổ và ngườ i Kinh quy thuậ n. Bọ n đầ u sỏ giặ c là Kiên Hồ ng (tứ c Tổ ng Hồ ng),
Trầ n Hồ ng (tứ c Phù mã Cung, lạ i có tên là Độ i Hồ ng), Thạ ch Độ t (lạ i có tên là Ba Lặ c
Độ t) thế cù ng, phả i đến đầ u hà ng ở quâ n thứ , bị đó ng cũ i đưa về Kinh. Quâ n thứ đem cờ
đỏ về bá o tin thắ ng trậ n.

Vua mừ ng lắ m, sai loan bá o khắ p cả Kinh sư. Lạ i dụ rằ ng : “Thổ dâ n ở phủ Lạ c Hoá , là

nơi yên vui đã lâ u, thế mà tự nhiên có sự ngu tố i gian ngoan ngang ngạ nh từ ngoà i gâ y
nên, tụ họ p nhau như đà n ong đà n kiến, nhiều đến 7.000-8.000 ngườ i, chố ng lạ i vớ i ta,
từ mù a xuâ n đến mà đô ng, nhiều lầ n bị quan quâ n đến tiễu, chú ng thườ ng thườ ng bỏ
chỗ nà y đến chỗ khá c, chú i và o nơi rừ ng rậ m để số ng lầ n hồ i, đã bao lâ u quan quâ n
chưa là m xong việc. Nay quan quâ n cá c đạ o họ p lạ i đô ng kín như mâ y, mộ t lò ng hă ng
há i, đá nh dẹp luô n mấ y ngà y, mộ t trậ n đá nh mà thà nh cô ng, thự c là nhờ oai hù ng củ a
Tiên đế để lạ i mớ i đượ c thế. Ta nhậ n đượ c tờ tâ u, xiết nỗ i vui hả , rấ t đá ng khen ngợ i.
Chuẩ n thưở ng cho Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương mỗ i ngườ i quâ n cô ng 1 cấp.
Khi trướ c phả i giá ng cấ p chua dướ i tên trong sổ , đều cho khai phụ c hết. Lạ i thưở ng cho
Tiến Lâ m mộ t tấ m bà i ngọ c khắ c chữ “Phướ c, lộ c, thọ ” có dây đeo kết bằ ng trâ n châ u,
san hô . Nguyễn Tri Phương lạ i đượ c thă ng thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng và đượ c thưở ng
thêm 1 tấ m bà i ngọ c khắ c chữ “Cá t tườ ng như ý”, có dâ y đeo kết bằ ng trâ n châ u, san hô .
Nguyễn Cô ng Trứ đượ c khở i phụ c là m Thị lang bộ Binh, vẫ n lĩnh Tuầ n phủ An Giang,
đượ c thưở ng thêm 1 tấ m bà i ngọ c khắ c chữ “Minh phượ ng triêu dương” có dâ y đeo kết
bằ ng san hô . Đoà n Vă n Sá ch đượ c thă ng Đề đố c Vĩnh Long đượ c thưở ng thêm 1 tấ m bài
ngọ c khắ c chữ “Anh hù ng” có dây đeo kết bằ ng san hô , trâ n châ u. Nguyễn Cô ng Nhà n
đượ c thă ng thự Đề đố c An Giang, đượ c thưở ng thêm mộ t tấ m bài bằ ng mã nã o khắ c chữ
“Long hổ ” có dâ y đeo kết bằ ng trâ n châ u, san hô . Lạ i thưở ng thêm cho mỗ i ngườ i quâ n
cô ng 1 cấ p, trướ c có bị giá ng cấ p chua ở dướ i tên trong sổ , đều đượ c khai phụ c cả. Nă m
viên trên nà y lạ i đượ c thưở ng thêm mỗ i viên 1 cá i nhẫ n và ng dá t liền hạ t ngọ c kim
cương, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng vừ a, có dây đeo. Thưở ng riêng cho Nguyễn Cô ng
Trứ và Nguyễn Tri Phương mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng vừ a, có dây đeo ;
Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n mỗ i ngườ i mộ t cá i á o quan võ bằ ng gấ m tố t, toà n
tơ, bô ng trò n nhỏ , mà u lam. Tô n Thấ t Nghị thă ng thự Chưở ng vệ, lạ i thưở ng thêm cho
quâ n cô ng 1 cấ p, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng vừ a, có dâ y đeo, 1 cá i nhẫ n và ng mặ t
pha lê trong sá ng, vẫ n lĩnh chứ c Phó lã nh binh tỉnh An Giang, hiệp đồ ng vớ i cá c đạ i viên
đem quâ n đi đá nh dẹp. Phạ m Vă n Điển đượ c khai phụ c chứ c Chưở ng vệ, vẫ n lĩnh chứ c
Tổ ng đố c An - Hà . Phó cơ Lê Vă n Dũ ng đượ c thưở ng thụ Phó vệ uý, lạ i đượ c thưở ng
quâ n cô ng 1 cấ p, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng nhỏ , có dây đeo, 1 cá i nhẫ n và ng. Bang
biện Phó cơ Lê Đắ c và Dương Vă n Hự u đều đượ c thă ng Phó quả n cơ, lạ i thưở ng thêm
mỗ i ngườ i quâ n cô ng kỷ lụ c 1 thứ , 1 đồ ng kim tiền Bá t bả o hạ ng nhỏ và 1 cá i nhẫ n và ng.
Phó cơ Nguyễn Mâ n đượ c truy tặ ng chứ c Vệ uý, lạ i thưở ng thêm 20 lạ ng bạ c, cho 1
ngườ i con đượ c ấ m thụ là m Thiên hộ vệ Cẩ m y. Cai độ i Lê Vă n Bạ ch đượ c truy tặ ng
chứ c Phó cơ. Cả 2 ngườ i đều đượ c chiếu theo hà m đượ c truy tặ ng mà cấ p cho tiền tuấ t.
Cò n cá c ngườ i đi theo trong trậ n đá nh ấ y như quả n vệ, cơ 39 viên đều đượ c thưở ng
quâ n cô ng kỷ lụ c 3 thứ , mỗ i ngườ i 3 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng lớ n ; bang biện vệ,
cơ 46 viên đều đượ c thưở ng quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ , mỗ i ngườ i 2 đồ ng ngâ n tiền Phi
long hạ ng lớ n. Cá c viên suấ t độ i mỗ i ngườ i đượ c thưở ng quâ n cô ng kỷ lụ c 1 thứ và 1
đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Biền binh các đạ o đượ c thưở ng chung 9.000 quan
tiền. Ngoà i ra, cá c tổ ng mụ c, cá c viên bị cá ch có dự cô ng trạ ng, lượ ng cho khen thưở ng,
khở i phụ c có thứ bậ c".

Rồ i đó , 3 tên tù phạ m là bọ n Kiên Hồ ng bị giả i đến Kinh, vua truyền cho xử và o cự c

hình, đem thủ cấ p về phủ Lạ c Hoá bêu 10 ngà y cho mọ i ngườ i biết.

Hai bộ Lạ i và Binh dâ ng danh sá ch kê sự trạ ng củ a các đạ i viên ở trong Kinh và ngoà i

cá c tỉnh. Vua xem xong, dụ rằ ng : “Ba nă m mộ t lầ n khả o xét, cá c quan đều đượ c xét
cô ng, để cho kỷ luậ t trong ngạ ch quan lạ i đượ c trong sạ ch xứ ng đá ng, thưở ng phạ t cá c
ngườ i hay dở . Đó là nhữ ng chính sự hay đã bắ t chướ c củ a ngườ i xưa, và là nhữ ng quy
mô tố t do Hoà ng khả o ta đặ t ra. Nay gặ p kỳ xét cô ng các đạ i viên, ta đã xem kỹ, câ n nhắ c
cô ng bằ ng cẩ n thậ n, như : Thá i bả o, thự Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ
Binh Trương Đă ng Quế, thi thố đượ c nhiều tà i nă ng mưu kế, là m chứ c cơ yếu lâ u nă m,
vừ a siêng nă ng vừ a cẩ n thậ n, vua tô i cù ng mộ t đứ c mộ t lò ng. Từ khi vâ ng mệnh Tiên đế
dặ n lạ i, giú p đỡ cho ta, khi ở trong triều, vẻ mặ t nghiêm trang, hết lò ng giú p đỡ mọ i việc
chính sự , khuyên ră n đượ c nhiều, trung trinh mộ t mự c ; thự Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ lĩnh
Thượ ng thư bộ Hình, Vũ Xuâ n Cẩ n, lã o thà nh quen việc, trả i là m tô i 3 triều. Thi thố ra
mưu mô cô ng việc, đã đượ c khen thưở ng đặ c biệt ; thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng
thư bộ Lạ i, Lê Đă ng Doanh, là ngườ i kỳ lã o thà nh thự c hoà nhã kính cẩ n. Đều chuẩ n cho
thự c thụ ngay. Thá i bả o, Tiền quâ n Chưở ng phủ sự , lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh, Phạ m Hữ u
Tâ m, cầ m cờ tiết ở mộ t địa phương bên ngoà i, đã tỏ ra có cô ng lao danh vọ ng ; đến khi
ta lên nố i ngô i, trấ n giữ thà nh Long Biên đã đượ c yên tĩnh, chuẩ n thưở ng cho 1 cá i đai
cong bằ ng mã nã o khả m ngọ c châ u nạ m và ng. Hậ u quâ n Chưở ng phủ sự Nguyễn Vă n
Trọ ng trả i là m quan bên trong bên ngoà i, ngườ i tô i cũ già cả , thà nh thự c chấ t phá c,
trung trự c siêng nă ng, giữ đượ c tiết thá o vố n có ; chuẩ n cho gia hà m Thiếu bả o. Tổ ng
đố c Định - Biên, Lê Vă n Đứ c giú p việc chính trị trong triều đình, dự ng nên cô ng nghiệp
nơi biên giớ i, giữ gìn và thi thố đều giỏ i cả , tiếng hay tỏ rõ đã lâ u, trướ c đã cho 1 ngườ i
con ấ m thụ là m Chủ sự , nay chuẩ n chi cho lương bổ ng ở nhà họ c tậ p, đợ i khi lớ n lên
giao cho bộ á n bổ . Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ là Tô n Thấ t Bậ t, Tổ ng đố c An - Tĩnh là Mai
Cô ng Ngô n đều ra sứ c việc binh nhung, lậ p cô ng nơi hà ng trậ n, ra và o chịu nhiều khó
nhọ c, là ngườ i nanh vuố t ruộ t rà củ a ta, đều chuẩ n cho gia hà m Đô thố ng. Thự Thố ng
chế dinh Thầ n cơ là Lê Vă n Phú , thự Thố ng chế dinh Hổ oai là Vũ Vă n Giả i, thự Tham tri
bộ Binh là Phan Thanh Giả n và thự Tham tri bộ Hộ là Doã n Uẩ n đều biết nhậ n rõ sự việc
trong khi thừ a hà nh, nhanh nhẹn, đượ c việc, số t sắ ng đố i vớ i việc cô ng, đều cho thự c
thụ cá c chứ c hiện đang quyền tạ m ấ y. Tổ ng đố c tỉnh Thanh, Tô n Thấ t Lang, là ngườ i giữ
mình trong sạ ch cẩ n thậ n, chă m lo cô ng việc ; thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i, Nguyễn Đă ng
Giai, ở chỗ nhiều việc, phả i xét nhữ ng việc khó khă n, có phương kế để yên dâ n, chố ng
giặ c ; Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên, Nguyễn Cô ng Hoá n, mộ t mình chịu trá ch nhiệm cả
ba địa phương, hết sứ c dẹp yên ; Bố chính Hưng Hoá , Nguỵ Khắ c Tuầ n, vỗ yên và chiêu
tậ p dâ n ở nơi biên giớ i, mở thà nh 1 phủ ((1) Chỉ việc Nguỵ Khắ c Tuầ n kiến nghị thiết lậ p
phủ Điện Biên (Hưng Hoá ) ngà y thá ng 5 nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841]. (Thự c lụ c Đệ
tam kỷ, VIII, 20b - 23b).1), ban đầ u biết kiến nghị, sau là m đượ c thà nh hiệu : đều chuẩ n
cho giao xuố ng để bộ bà n cô ng. Nộ i các Thị lang, Lâ m Duy Thiếp, hầ u cậ n ở nơi cung
cấ m, thừ a nhậ n Chỉ dụ mộ t cá ch tinh tườ ng, sớ m khuya ở nơi cô ng sở , chă m chỉ nhanh
nhẹn, khô ng lú c nà o trễ biếng ; chuẩ n cho ă n lương bổ ng theo hà ng tò ng nhị phẩ m.
Thượ ng thư bộ Lễ, Phan Huy Thự c già ố m suy yếu, khô ng là m nổ i chứ c chính khanh ;
nhưng ta nghĩ lạ i cô ng việc ngà y xưa, chuẩ n cho lấ y nguyên hà m về hưu. Thố ng chế ở
Hữ u dự c dinh Vũ lâ m, là Lê Vă n Thả o, tà i nă ng và phẩ m hạ nh đều tầ m thườ ng, kiến thứ c
thấ p kém, chính mình coi quâ n tú c vệ, mà khô ng thi thố đượ c mộ t tí tà i nă ng gì, đá ng
giá ng là m chứ c Chưở ng vệ, nhưng nghĩ tình theo hầ u đã lâ u ngà y, chuẩ n gia ơn cho
đượ c lưu lạ i là m thự Thố ng chế dinh ấ y. Thự Bố chính Quả ng Yên là Bù i Cung Tiên là m
việc lộ n xộ n, tấ u đố i mơ hồ , chuẩ n giá ng là m á n sá t Hả i Dương. á n sá t Hả i Dương là
Nguyễn Bả o mạ o nhậ n cô ng để lấ y â n thưở ng, việc đố i vớ i mình cò n chưa đượ c minh
bạ ch, thì cò n là m chứ c á n sá t thế nà o đượ c ? Chuẩ n giá ng xuố ng là m Hà n lâ m viện Thị
độ c. Thự á n sá t Quả ng Nam là Lê Tậ p, dá m trá i lờ i dụ củ a Tiên đế, cấp bậ y vă n bằ ng,
chuẩ n cá ch chứ c giao cho bộ tra xét nghị tộ i, để rõ rà ng việc thưở ng, phạ t. Cò n cá c viên
khá c đều cho giữ chứ c như cũ . Vả lạ i, ta tuâ n theo phép cũ , mộ t mự c rấ t cô ng, châ m
chướ c câ n nhắ c, tuỳ việc, tuỳ tà i, thưở ng phạ t đú ng mứ c, để khuyên ră n. Trong thì cá c
bậ c khanh, sĩ, ngoà i thì các chứ c tư mụ c, cà ng nên hết lò ng hết sứ c, cố gắ ng giữ lấ y phép
tắ c là m quan cho đượ c tố t. Mong rằ ng cá c quan to giữ phép, cá c quan nhỏ thanh liêm, để
cho trong yên, ngoà i trị, hưở ng Phướ c tố t dà i lâ u, đượ c nhiều â n sủ ng củ a nhà vua, mớ i
phả i.
Cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê Đă ng Doanh đổ i lĩnh chứ c Tả đô ngự sử ở viện Đô sá t, kiêm
trô ng coi ấ n vụ củ a ty Thô ng chính, nhưng vẫ n sung là m chứ c sư bả o cho cá c hoà ng tử ,
hoà ng đệ. Cho Hữ u tham tri bộ Lễ, Tô n Thấ t Bạ ch, thă ng thự Thượ ng thư bộ Lạ i, kiêm
quyền tạ m chứ c Hữ u tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ . Cho Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ, Tô n
Thấ t Bậ t, kiêm quyền tạ m chứ c Tả tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ . Cho Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ,
Vũ Xuâ n Cẩ n, kiêm lĩnh cô ng việc ở Quố c tử giá m. Cho Tả tham tri bộ Lễ, Phan Bá Đạ t,
thă ng thự Thượ ng thư bộ Lễ, kiêm trô ng coi ấ n vụ Thá i thườ ng tự . Cho Tả tham tri bộ
Hộ , Đà o Trí Phú , kiêm trô ng coi ấ n vụ ở Quang lộ c tự . Cho Bố chính Tuyên Quang, Trầ n
Ngọ c Lâ m, thă ng thự Tả tham tri bộ Lễ. Cho thự á n sá t Bắ c Ninh, Vương Hữ u Quang,
thă ng Lang trung bộ Binh, thự Bố chính sứ Tuyên Quang. Cho thự Lang trung bộ Binh,
Phạ m Huy, là m thự á n sá t sứ Bắ c Ninh. Bổ Trương Quố c Dụ ng là m Tả thị lang bộ Lễ.

Tỉnh Hà Tiên bắ t đượ c 3 tên ngườ i Xiêm, xin tạ m hã y giam giữ lạ i. Vua phá n rằ ng : “Bọ n
họ bị bã o xiêu giạ t đến đấy, xét ra khô ng có tình ý gì khá c, nên lượ ng cấ p cho tiền và
gạ o, đưa đến hết địa phậ n nướ c nhà rồ i tha cho về, để tỏ rõ chính sá ch khoan hồ ng củ a
triều đình ta".

Sai cơ binh ở cá c vệ thuộ c cá c tỉnh Bình Thuậ n, Khá nh Hoà và Phú Yên thay nhau đi thú
ở Nam Kỳ. Thưở ng cho quả n vệ, cơ và suấ t độ i mỗ i ngườ i 1 á o, 1 nhẫ n.

Cho á n sá t Quả ng Ngã i, Ngô Vă n Địch, thă ng thự Tả thị lang bộ Hình. Cho Vũ Danh Thạ c
ở đạ o Lương trừ , Trấ n Tâ y, khi trướ c, đượ c đổ i bổ là m á n sá t sứ Quả ng Ngã i, sau đó
Thạ c chết, lạ i cho nguyên á n sá t Lạ ng Sơn, Đỗ Cao Mạ i, đến thay. Cho thự Lang trung bộ
Lễ, Nguyễn Hanh, kiêm quyền tạ m chứ c Hữ u tá lý Tô n nhâ n phủ . Cho Chủ sự bộ Hộ , Lê
Vă n Hi, là m thự đố c họ c Gia Định. Cho Chủ sự bộ Lạ i, Vũ Đình Uyên, là m thự Đố c họ c
Nghệ An.

Truyền cho các quâ n diễn tậ p. Điểm duyệt trọ ng thể cá c trậ n phá p.
Bắ t đầ u đặ t quan và thuộ c viên ở Sử quá n. Vua dụ rằ ng : “Nướ c nà o cũ ng có sử chép,
việc ấ y đã có từ lâ u. Sử , cố t chép lạ i chính sự để dạ y bả o cho đờ i sau. Khoả ng nă m Minh
Mệnh [1820 - 1840], đã chọ n sai cá c đạ i thầ n sử a là m bộ Thự c lụ c củ a liệt thá nh và củ a
Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng đế ta, cù ng là tậ p Minh Mệnh chính yếu củ a Hoà ng khả o,
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, đều đã là m thà nh sá ch. Song, kể từ hơn 200 nă m đến giờ ,
nhữ ng cô ng nghiệp củ a ngườ i trướ c như dự ng nướ c, theo chí xưa, gâ y nên nghiệp
vương, chă m lo nố i nghiệp, nhữ ng quy mô sá ng tỏ to lớ n, đã có thà nh hiệu. Trong ấ y
nà o lễ nhạ c, nà o hình chính, tuỳ thờ i thêm bớ t, đều có thể là m khuô n phép cho đờ i, tấ t
phả i khả o xét cho kỹ, đính chính tinh tườ ng, cho nên cũ ng phả i tố n nhiều nă m thá ng. Ta
mớ i lên nố i ngô i, rấ t nghĩ đến việc nố i theo đứ c hay củ a ngườ i trướ c, để lạ i về sau lâ u
dà i, phả i nên kịp thờ i biên tậ p để thà nh bộ sử đá ng tin củ a đờ i thịnh trị, mớ i có thể nố i
theo đượ c chí củ a ngườ i trướ c mà thấ y rõ đứ c sá ng củ a tiền nhâ n. Nay chuẩ n cho lấ y
Quố c sử quá n là m nơi soạ n sử . Về số nhâ n viên từ chá nh, phó tổ ng tà i cho đến các chứ c
toả n tu, biên tu, khả o hiệu, đằ ng lụ c, chuẩ n giao cho đình thầ n hộ i đồ ng kén chọ n sung
và o để là m. Hết thả y cá c việc nên là m đều phả i bà n luậ n cho kỹ, là m bả n tâ u lên, đợ i Chỉ
thi hà nh. Lạ i nữ a, cá c nhâ n viên định lấ y và o, khô ng cứ là quan trong Kinh hay ngoà i các
tỉnh, ngườ i nà o thự c có tà i nă ng về sử họ c, có thể là m nổ i việc biên chép sử ấy, chuẩ n
cho đượ c tiến cử , tâ u xin sung và o”.

Đình thầ n tâ u xin đặ t 1 tổ ng tà i, 1 phó tổ ng tà i, 4 toả n tu, 8 biên tu, 4 khả o hiệu, 6 ngườ i
đằ ng lụ c và 4 ngườ i thu chưở ng kiêm biện sự . Nhưng chứ c chá nh, phó tổ ng tà i xin để
vua chọ n, cò n thì đều đình thầ n xin chọ n lấ y sung và o là m việc. Từ chứ c biên tu trở
xuố ng đều cho ngồ i ngay ở Quố c sử quá n, chuyên là m việc ấ y ; cò n cá c viên toả n tu xin
miễn cho khô ng phả i kiêm là m cô ng việc củ a bả n nha nữ a, để cho có chuyên trá ch. Hằ ng
ngà y chiếu cấ p lương cho ở Quố c sử quá n (toả n tu 5 quan, biên tu 4 quan, khả o hiệu 2
quan, thu chưở ng và đằ ng lụ c mỗ i ngườ i đều 1 quan) và bú t, mự c, giấ y, dầ u, cá c hạ ng
cầ n dù ng.

Vua truyền đặ t thêm chứ c tổ ng tà i và phó tổ ng tà i mỗ i chứ c đều 2 viên. Cử Vă n Minh

điện Đạ i họ c sĩ là Trương Đă ng Quế, Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ là Vũ Xuâ n Cẩ n sung là m Tổ ng
tà i, Thượ ng thư bộ Cô ng là Nguyễn Trung Mậ u, Thượ ng thư bộ Lễ là Phan Bá Đạ t sung
là m Phó tổ ng tà i. Cho thự Thị lang bộ Cô ng là Đỗ Quang là m Hà n lâ m viện Trự c họ c sĩ,
á n sá t Thá i Nguyên là Tô Trâ n là m Thá i bộ c Tự khanh, á n sá t Nghệ An là Phạ m Hữ u
Nghi là m Quang lộ c Tự khanh, Lang trung bộ Hình biện lý cô ng việc củ a bộ là Vũ Phạ m
Khả i là m Hồ ng lô Tự khanh, đều sung và o chứ c Toả n tu ; cò n từ chứ c Biên tu trở xuố ng
đều cho đổ i sang viện hà m Hà n lâ m. Đến ngà y Sử quá n là m việc, vua sai đườ ng quan ở
Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp mang Chỉ dụ đến tuyên đọ c cho mọ i ngườ i biết. Tờ dụ rằ ng :

“Đờ i nà o dấ y lên, tấ t phả i có sử chép củ a đờ i ấ y, cố t để thuậ t lạ i đứ c tố t củ a ngườ i trướ c

mà lưu truyền lạ i cho đờ i sau. Nướ c nhà ta, vâ ng mệnh trờ i, mở vậ n nướ c, thá nh thầ n
truyền nố i đã hơn 200 nă m nay, cá c việc lễ, nhạ c, hình, chính, tuỳ thờ i mà thêm bớ t.
Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng đế ta, khai sá ng cơ nghiệp trung hưng, chính mình là m cho
trong nướ c thá i bình, đấ t đai thố ng nhấ t, quy mô rộ ng xa. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế ta, gồ m tà i vă n võ dọ c ngang, sá ch lượ c rấ t rõ rệt, cô ng liệt đá ng nố i theo, có
thể chế chính đạ i cô ng bằ ng, có tinh thầ n tá c dụ ng co dã n, trong khoả ng 21 nă m, chính
sự hay, phá p độ tố t, rà nh rà nh có thể ghi chép đượ c. Nă m Minh Mệnh thứ 2 [1821], bà n
lậ p ra Sử quá n, chọ n sai cá c Nho thầ n là m bộ Thự c lụ c củ a Liệt thá nh và Hoà ng tổ ta, bắ t
đầ u từ Triệu tổ khi mớ i phá t tích, đến các Liệt thá nh gâ y nên cơ nghiệp ở cõ i Nam, gọ i là
“Tiền biên”, từ trung hưng trở về sau, gọ i là “Chính biên”. Cá c sử thầ n đã nhiều lầ n sử a
chữ a kỹ lắ m. Nhưng sử đá ng tin củ a đờ i thịnh trị cò n phả i khả o đính rấ t kỹ cà ng cho
đượ c thự c chu đá o. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, đứ c nhiều, cô ng lớ n, thấ y
chép ở cá c sá ch Minh Mệnh chính yếu, Tiễu bình phương lượ c, thì phép tắ c quy mô lớ n
lao, tỏ rõ vằ ng vặ c ; mà cả đến khi đi, khi đứ ng, câ u nó i, việc là m đều đượ c quan Tả sử
ghi rõ . Điều mụ c cò n nhiều, cũ ng nên kịp thờ i chép lạ i cả.

“Ta kính theo quy mô củ a đờ i trướ c, noi theo việc là m củ a ngườ i xưa, phả i nghĩ việc tậ p
hợ p lạ i thà nh sá ch, để tỏ bả o cho đờ i sau. Đã đượ c chọ n cử ra, phà m cá c viên nhâ n là m
việc nà y đều phả i kính cẩ n cô ng việc đã giao, hết lò ng khả o đính, là m thế nà o cho nó i
khô ng quá sự thự c, mà việc có bằ ng chứ ng, cà ng là m cho cô ng liệt củ a ngườ i trướ c đượ c
sá ng thêm và để lạ i dạ y dỗ cho ngườ i sau, là m bộ sử chép đá ng tin củ a đờ i thịnh trị, mớ i
khô ng phụ lò ng uỷ nhiệm củ a ta.
Lạ i ban cho bạ c để thay cỗ yến có thứ bậ c (Tổ ng tà i mỗ i ngườ i 18 lạ ng bạ c, phó tổ ng tà i
mỗ i ngườ i 13 lạ ng bạ c, toả n tu mỗ i ngườ i 11 lạ ng bạ c, biên tu mỗ i ngườ i 8 lạ ng bạ c,
khả o hiệu mỗ i ngườ i 6 lạ ng bạ c, thu chưở ng và đằ ng lụ c mỗ i ngườ i 4 lạ ng bạ c). Lạ i sai
là m nhà cô ng thự củ a chứ c toả n tu và nhà giả i vũ dà i củ a chứ c biên tu ở hai bên tả , hữ u
Quố c tử giá m.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển Xiii

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841], mù a đô ng, thá ng 11, đú c ấ n “Thiệu Trị Thầ n
hà n” bằ ng và ng (ấ n hình trò n), đườ ng kính [trong mặ t trò n] 1 tấ c 4 ly, dày 3 phâ n 1 ly,
nú m ấ n đú c hình rồ ng cuố n, cao tấ t cả 1 tấ c 4 ly, mặ t ấ n khắ c 4 chữ triện : “Thiệu Trị
Thầ n hà n”.

Tậ p Ngọ c điệp là m xong. Thưở ng bạ c thay bữ a tiệc yến cho Tổ ng tà i Trương Đă ng Quế
trở xuố ng theo thứ bậ c. Trướ c đâ y, nhữ ng viên toả n tu, đằ ng lụ c chép về Ngọ c điệp củ a
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, trong bả n mẫ u có chỗ sai lầ m (chép việc nă m Minh Mệnh 21,
thá ng 12, ngà y 28, lầ m giờ ấ t Hợ i ra giờ Giá p Tuấ t). Vua ngờ , hỏ i, bọ n Quế xin chịu tộ i và
nó i rằ ng : “Sự lầ m nà y nguyên lầ m từ Nguyễn Vă n Siêu thả o, bà i vă n bia ở Hiếu lă ng
trướ c đâ y, mà bọ n toả n tu Lê Thú c Đô n theo chỗ lầ m ấ y thà nh ra lầ m, xin giao để nghị
tộ i cả”. Vua quở rằ ng : “Việc nà y quan trọ ng biết chừ ng nà o, mà cầ m bú t chép lạ i có cá i
sai lầ m như thế ! Nếu khô ng qua trẫ m duyệt kỹ, tìm ra, thì chẳ ng là mộ t sự lầ m to à ?
Nếu bả o rằ ng nguyên thả o vă n bia là tự Vă n Siêu ứ c đạ c, khô ng că n cứ và o đâ u mà đặ t
ra, thì việc ấ y thuộ c về Lễ bộ phả i chuyên coi, đình thầ n phả i hộ i duyệt, Trương Đă ng
Quế đã kiểm xét lạ i, sao cũ ng cứ để y nguyên, khinh thườ ng và cẩ u thả đến như thế !
Đá ng lẽ nên giao cho bộ nghị tộ i nghiêm trị, nhưng nghĩ vă n ở bia chưa dự ng, bả n mẫ u
chưa in xong, cò n có thể khoan tha cho. Vă n Siêu đã can về á n khá c ((1) Chỉ việc Nguyễn
Vă n Siêu là m phâ n khả o trườ ng thi Thừ a Thiên ngà y thá ng 8 nă m Thiệu Trị thứ nhấ t
[1841], can tộ i nó i vớ i quan Ngoạ i trườ ng lấ y đỗ tên Trương Đă ng Trình đã bị nộ i
trườ ng đá nh hỏ ng (Thự c lụ c, Đệ tam kỷ, XI, 14a).1) bị cá ch, khô ng cầ n phả i bà n nữ a, cò n
bọ n Lê Thú c Đô n, Tô n Thấ t Cẩ n và Nguyễn Khoa Họ c đều giá ng 3 cấ p, cho lưu tạ i chứ c.
Đườ ng quan ở bộ Lễ : Phan Bá Đạ t, Trương Quố c Dụ ng, Hoà ng Tế Mỹ, đều phạ t lương 1
nă m ; Trương Đă ng Quế, Tô n Thấ t Bạ ch, đều phạ t lương 1 nă m ; Trương Đă ng Quế, Tô n
Thấ t Bạ ch, đều phạ t lương 6 thá ng”. (Nă m ấ y nhâ n có quố c tang, từ tổ ng tà i trở xuố ng
khi mớ i bá i mạ ng, thì vậ n khă n á o đen ; khi Ngọ c điệp là m xong, dâ ng lên, thì cá c đồ
nhạ c có đặ t ra nhưng khô ng tấ u nhạ c ; ban tiền để thay tiệc yến. Phà m nhữ ng bả n khở i
thả o củ a toả n tu, chiểu lệ, đem đố t hết).

Sử a lạ i nhữ ng miếu đế, vương cá c đờ i trướ c, miếu vua Lê Thá nh Tô ng, miếu Quố c
vương Chiêm Thà nh, miếu Đô thà nh hoà ng ở Thừ a Thiên, nhữ ng tườ ng xây quanh khu
tịch điền và điện Quan Canh.

á n sá t tỉnh Hả i Dương, Bù i Cung Tiên (Cung Tiên nguyên là m Bố chính tỉnh Quả ng Yên,
bị giá ng, bổ là m á n sá t tỉnh Hả i Dương) và á n sá t tỉnh Quả ng Yên là Vũ Viết Sĩ có tộ i, đều
bị cấ t chứ c. Bọ n Cung Tiên trướ c ở Quả ng Yên, biên lẫ n thuế bạ c ngườ i nhà Thanh và o
hạ ng đượ c tha thuế, lạ i giả m nhẹ quan thuế là m thiếu hụ t hơn 1.000 quan tiền. Đến bấ y
giờ bị chứ c Chưở ng ấ n ở Kinh phá i đi sung chứ c Tổ ng lý thanh tra là Đặ ng Quố c Lang
đem ra bẻ hặ c. Cả hai đều bị giao bộ Hình định á n : Cung Tiên bị tộ i lưu, Viết Sĩ bị phạ t
trượ ng và bị tộ i đồ . Khi á n dâ ng lên, vua cho đổ i lạ i : Cung Tiên bị phá t đi là m lính ở đả o
Phú Quố c, Viết Sĩ bị phá t phố i ra đồ n tấ n Đà Nẵ ng, đem sứ c để phụ c dịch. Sau, Cung Tiên
kêu xin đổ i phá t đi quâ n thứ ở Sơn Tâ y để cố sứ c là m việc, chuộ c tộ i. Vua thuậ n cho.

Dù ng Cai độ i ở viện Thượ ng trà là Trầ n Hưng Khanh là m Phó vệ uý cá c độ i quâ n. Dù ng

Chá nh độ i trưở ng Trầ n Hưng Sơn là m Phó quả n cơ, nhưng cho lưu lạ i coi giữ từ đườ ng
củ a họ Trầ n ; khi có việc triều hộ i, triệu thỉnh, phả i vâ ng theo.

Cho Huyện hầ u Tô n Thấ t Lệ Chung số binh theo hầ u như lệ Huyện cô ng, lạ i trích lấ y
thuộ c binh 20 ngườ i thừ a ra ngoà i lệ đượ c cho ấy sung là m bọ n phụ c dịch đền thờ ở
Anh Duệ viên.
Lấ y : thự Vệ uý vệ Tả thuỷ tỉnh Hả i Dương là Nguyễn Vă n Ký là m Phó vệ uý vệ Hữ u nhấ t,
đạ o Thuỷ sư Kinh kỳ; Phó vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Hả i Dương là Lê Cô ng Bã o, thự chứ c
Vệ uý.

Ngà y Bính Thìn, sử a lạ i lă ng Hiếu Đô ng. Sai bọ n Thố ng chế Vũ Vă n Giả i, Chưở ng vệ Hồ
Vă n Lưu, và thự Thị lang Nguyễn Vă n Điển đứ ng coi việc là m. Trướ c lă ng xây cộ t trụ ,
sau lă ng xâ y tườ ng chắ n, cả đến nhữ ng bờ khe ngò i trướ c mặ t và nhữ ng chỗ ngă n cấ m ở
chung quanh cũ ng đều xây bó cả . Hễ có mở rộ ng đến ruộ ng đấ t, phầ n mộ nhà nà o, thì
cấ p trả cho tiền, vả i.

Lĩnh chứ c Tuầ n phủ tỉnh Hà Tiên là Lương Vă n Liễu đem việc biên giớ i tâ u lên rằ ng :
“Hạ t tỉnh Hà Tiên ở hẻo lá nh và o miền biển, đấ t liền bên cõ i giặ c, thậ t là mộ t địa đầ u
quan trọ ng xung yếu, thà nh trì chưa là m xong, tích trữ cò n thiếu thố n, thế mà bọ n giặ c
ngoà i khô ng dá m dò m dỏ đến, thậ t là vì chú ng kính sợ uy đứ c củ a triều đình, nhưng
cũ ng vì có xứ Quả ng Khai đỡ ở mặ t ngoà i và nướ c Cao Miên đã thầ n phụ c ta. Nay nhữ ng
binh đó ng ở Quả ng Khai, Trấ n Tâ y đã lầ n lượ t rú t về thì việc phò ng bị biên giớ i khô ng
thể nhã ng bỏ đượ c. Xin cho đặ t mộ t đồ n bả o ở nú i Lộ c Giá c, phá i 500 binh đến đó ng, lạ i
đặ t mộ t đồ n lớ n ở bên sô ng nhá nh Cá i Lầ n, phá i 1.000 binh đến đó ng mã i ở đấy để ngă n
giữ bọ n thổ phỉ và chố ng giữ giặ c ngoà i”.

Vua quở rằ ng : “Xem lờ i tâ u xin, tự a như để ý về việc phò ng biên, nhưng xét kỹ ý nó i, chỉ
là muố n có nhiều quâ n để giữ mình thô i. Phả i biết đạ i binh dờ i về An Giang, cũ ng vì
trướ c nghĩ đến gố c, sau mớ i đến ngọ n, nén giậ n nhỏ để tính mưu to, chứ khô ng hề đem
việc biên cương bỏ cả ra ngoà i ý nghĩ. Các ngươi có chứ c vụ giữ nơi biên khổ n, nên để
tâ m là m cho mọ i ngườ i yên tĩnh, lấ y sự nghỉ binh, nuô i dâ n là m việc cầ n, nay vộ i muố n
thêm binh, dự ng dồ n, rú t cụ c có ích gì cho cô ng việc ! Trướ c đây, bọ n thổ phỉ nhỏ mọ n
là m nhộ n nhạ o rố i ren, Hoà ng Mẫ n Đạ t đã bố i rố i, khô ng biết sắ p đặ t, cầ u viện khắ p mọ i
nơi, đưa tờ và o tâ u gấ p, sau rồ i cũ ng khô ng có việc gì phả i lo. Số binh đó ng ở Quả ng
Biên phả i rú t về cũ ng là do Hoà ng Mẫ n Đạ t hấ p tấ p tính sai đó . Nay số binh hiện ở tỉnh
đã có đến hơn 2.700 ngườ i, kể thậ t khô ng phả i là ít, lạ i cò n muố n xin thêm 1.500 binh
nữ a để mưu đồ ngồ i giữ , đó là bọ n cá c ngươi chỉ nghĩ mưu cho mình, khô ng phả i là vì
việc nướ c. Nă m trướ c, bọ n giặ c hô i tanh đến lấ n đấ t Hà Tiên, viên quan trấ n thủ bỏ tỉnh,
chạ y trướ c, để cho chú ng đượ c chặ n cướ p lố i sau. Nếu biết dù ng đà i Kim Dữ hiểm trở ,
cố giữ riết lấ y thà nh, hơn nữ a đem đạ i binh đó ng cả ở An Giang, đặ t thế ỷ giố c, đầ u cuố i
tiếp ứ ng, thì giặ c dẫ u có rấ t ngu chă ng nữ a, đâ u dá m khinh thườ ng đi đến để nộ p mạ ng !
Nay truyền cho bọ n Lương Vă n Liễu, Đinh Vă n Huy và Hoà ng Mẫ n Đạ t, đương lú c nà y
vô sự , phả i nên vỗ về binh sĩ, luyện tậ p theo kỳ hạ n, chiêu dụ dâ n lưu tá n, cho về yên
nghiệp là m ă n, ở nú i Lộ c Giá c nguyên vẫ n có đà i Phong Hoả , nên cho sử a qua lạ i để có
thể lên trô ng đượ c rõ và ở nhữ ng chỗ gầ n, chia quâ n ra là m ruộ ng, để là m cho việc tích
trữ ở biên cương đượ c đầy đủ . Lạ i cò n đấ t Quả ng Biên vố n tiếp giá p vớ i Hà Tiên, nên
thườ ng sai ngườ i đi dò xét tin tứ c, nếu cò n nên chia quâ n đến phò ng giữ nơi ấ y, thì tâ u
lên sẽ thi hà nh, khô ng nên cho nơi ấ y là đấ t bỏ đi”.

Tổ ng đố c Bình - Phú ((1) Bình Định và Phú Yên.1), Đặ ng Vă n Thiêm, tâ u rằ ng : “Trong

tỉnh hạ t giá gạ o đắ t, ở cá c chợ , nhữ ng nhà nấ u rượ u mua vét thó c gạ o rấ t nhiều, dâ n
trong hạ t liên miên họ p nhau, uố ng rượ u. Xin sứ c bắ t triệt bỏ hết các phườ ng hộ nấ u
rượ u. Mỗ i huyện chỉ cho để mộ t lò nấ u rượ u gầ n chỗ huyện lỵ , nhưng phả i do phủ ,
huyện kiểm tra, phà m dâ n gian có cầ n dù ng rượ u về việc tế lễ, thuố c men, chỉ đượ c đến
chỗ gầ n, mua từ 1 câ n trở xuố ng. Kẻ nà o dá m tự tiện nấ u rượ u, mua riêng, sẽ xử trị bằ ng
trượ ng, cù m”.

Vua (coi lờ i tâ u), dụ rằ ng : “Việc tâ u cũ ng là mộ t ý kiến thiên lệch, chưa đượ c phả i cả .
Vẫ n hay rằ ng nấ u rượ u quá nhiều thì khô ng khỏ i hư tổ n thó c gạ o, nhưng rượ u có việc
phả i dù ng, ngườ i ta và o đá m, cú ng lễ khô ng thể khô ng có rượ u đượ c. Nă m trướ c, Khoa
đạ o đã từ ng đem việc nà y tâ u lên, nhưng thá nh Chỉ củ a Tiên đế khô ng chuẩ n cho (triệt
bỏ ). Gầ n đâ y, lạ i có ngườ i xin cấ m dâ n gian quầ n tụ uố ng rượ u, đã dụ cho cá c địa
phương nhắ c rõ cá c điều cấ m và thườ ng ră n bả o thêm để cho mọ i ngườ i khô ng uố ng
đến quá say, bỏ việc, là đượ c. Vả chă ng, là m chính trị cố t ở ngườ i, quan trên cá c địa
phương cho đến cá c phủ , huyện sở tạ i, nếu biết thể theo lò ng trẫ m, chă m sự khuyên bả o
khiến dâ n theo việc nô ng, tang, ai nấ y đều chă m lo nghề mình, thì có thể là m cho biết
theo lẽ phả i, đâ u cò n rỗ i đến tụ họ p uố ng say ! ấ y tứ c là khô ng cấ m mà cấ m đó . Nay lạ i
muố n cho các nhà bá n rượ u đều triệt bỏ hết, chỉ ở gầ n quan sở mớ i đượ c đặ t lò nấ u
rượ u mà lạ i phả i do phủ , huyện kiểm tra, như thế thì lậ p mộ t khuô n phép sẽ có mộ t mố i
tệ sinh ra. Đâ u lạ i có dâ n trong mộ t phủ , mộ t huyện phà m nhà nà o gặ p ngà y cú ng lễ đều
phả i qua phủ , huyện (mớ i mua đượ c rượ u), chẳ ng nhữ ng đã là sự phiền ná o, lạ i cò n bị
bọ n lạ i, lệ ở phủ , huyện là m nhiễu nữ a ! Thế thì việc nấ u lậ u, mua riêng, chưa chắ c đã
cấ m tiệt đượ c, mà dâ n gian đã chịu khô ng biết bao nhiêu nỗ i khố n khó . Nay chỉ nên
nhắ c rõ lờ i dụ trướ c và chuyển sứ c cho cá c phủ huyện thuộ c hạ t, thườ ng phả i gia tâ m
dẫ n bả o, khiến dâ n ta biết phả i hạ n chế, khô ng nấ u rượ u nhiều để cho hao tổ n đến thó c,
khô ng uố ng quá say để cho hạ i đến cô ng việc, tự nhiên ngà y mộ t trở nên thó i tố t. Đó là
việc trong chứ c phậ n ở địa phương củ a cá c ngươi, nên khéo suy nghĩ mà là m, mớ i
đượ c".

Cho triệu bọ n thự Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long Lê Khoan Mạ nh, Phó lã nh binh Lê Quang
Quả ng, Lã nh binh Trấ n Tâ y Nguyễn Vă n Hoà , Lã nh binh Nguyễn Vă n Đứ c, quyền lĩnh
Lã nh binh tỉnh Hà Tiên Đoà n Quang Mậ t và Quả n cơ Hữ u cơ tỉnh Quả ng Nam là Nguyễn
Hỉ về Kinh đô .

Cho : Quả n cơ Hữ u cơ tỉnh An Giang là Mai Vă n Tích là m thự Lã nh binh tỉnh Hà Tiên,
Lã nh binh tỉnh Hà Tiên là Nguyễn Vă n Thá i là m Lã nh binh tỉnh Bình Thuậ n ; Lã nh binh
tỉnh Bình Thuậ n là Nguyễn Sá ng là m Chưở ng vệ, tá c vi Phó lã nh binh tỉnh Định Tườ ng ;
Vệ uý vệ Hữ u bả o nhị là Nguyễn Vă n Hoà ng là m chứ c Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long ; Quả n
cơ cơ Long tườ ng Trương Vă n Tiến là m chứ c Vệ uý vệ Tả bả o Nhị ; thự Vệ uý ở Hữ u vệ
dinh Long võ Vũ Đình Đà m là m Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long ; Phó vệ uý Lê Vă n Dũ ng
là m Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Long võ ; Phó lã nh binh Trấ n Tâ y Tô n Thấ t Mậ u, là m Phó
lã nh binh tỉnh An Giang ; Phó lã nh binh Trấ n Tâ y, Nguyễn Tiến Phướ c, là m Phó lã nh
binh tỉnh Bình Định ; Phó lã nh binh tỉnh Hưng Hoá là Nguyễn Vă n Thanh cả i bổ chứ c
Phó vệ uý Tả vệ dinh Tiền phong, Quả n cơ Hữ u cơ tỉnh Hà Tiên là Phạ m Sĩ là m Phó vệ
uý vệ Cấ m binh, giữ đồ n bả o Vĩnh Thô ng.
Cho thự Lang trung bộ Lạ i Phan Tĩnh, là m thự Lang trung phủ Nộ i vụ , hộ i đồ ng vớ i Lê
Bá Đĩnh hộ lý việc quan phò ng phủ Nộ i vụ .

Đổ i tên chù a Sù ng  n ở Hà Nộ i là m chù a Hoằ ng  n. Chù a nà y ở phườ ng Quả ng Bố ((1)

Nay là Quả ng Bá .1) tỉnh Hà Nộ i, nguyên tên là Long  n, do bà Ngọ c Tú , cô ng chú a triều
trướ c, dự ng ra. Nă m Minh Mệnh thứ 2 [1821], vua ra Bắc, cho tên chù a nà y là Sù ng  n.
Tớ i đâ y, vì trá nh tên điện (nhà vua, có chữ “Sù ng”), mớ i đổ i tên thế. Và sai viện Hà n lâ m
soạ n lạ i vă n bia để ghi việc nà y.

Thượ ng thư bộ Lễ là Phan Huy Thự c về hưu. Thự c ở bộ Lễ gầ n 30 nă m, đến đây gặ p kỳ

đạ i kế((2) Đạ i kế : kỳ xét thưở ng, phạ t cá c quan lạ i.2), Thự c vì già ố m, đượ c về hưu. Vua
nghĩ thương Thự c là ngườ i kỳ cự u, cho 200 quan tiền, mộ t bộ triều phụ c và sai con củ a
Thự c là Phan Huy Vịnh, hiện là m thự Lang trung, đưa Thự c về quê.

Vệ uý Thuỷ vệ, tỉnh Quả ng Trị là Phạ m Vă n Tứ , theo niên lệ, đượ c về hưu. Tứ có cô ng ở
Vọ ng Cá c, vua cho chi cấ p mộ t nử a lương như lệ định và cấp thêm cho 50 quan tiền (Tứ
ngườ i là ng Đă ng Xuyên, huyện Phong Doanh, tỉnh Nam Định).

Định giá nhữ ng kim tiền và ngâ n tiền thờ i Minh Mệnh và Thiệu Trị. Phà m bên ngoà i cá c
nơi mua, đổ i đều chiểu theo mộ t giá đã định. Nếu có ai tình nguyện nộ p tiền ấ y và o Nhà
nướ c thì sẽ cấ p trả bằ ng tiền, nếu đem nộ p và o thuế khoá thì sẽ tính theo bằ ng số chính
ngạ ch.

1. Tiền thờ i Minh Mệnh : đồ ng kim tiền “Vạ n sự như ý”, nặ ng trên dướ i 1 đồ ng câ n, trị
giá 10 quan tiền ; đồ ng kim tiền “Tam đa” nặ ng 1 đồ ng câ n, 6 phâ n, trị giá 13 quan, nặ ng
1 đồ ng câ n 7 phâ n, trị giá 14 quan, nặ ng 1 đồ ng câ n 8 phâ n, trị giá 15 quan, nặ ng 1 đồ ng
câ n 9 phâ n, trị giá 16 quan, nặ ng 2 đồ ng câ n, trị giá 17 quan ; đồ ng kim tiền “Phú thọ đa
nam” nặ ng 5 đồ ng câ n, trị giá 43 quan, nặ ng 4 đồ ng câ n, trị giá 34 quan, nặ ng 3 đồ ng
câ n, trị giá 26 quan.
2. Tiền thờ i Thiệu Trị : đồ ng kim tiền “Phi long” hạ ng lớ n, nặ ng 7 đồ ng câ n 2 phâ n, trị
giá 60 quan, hạ ng nhỏ nặ ng 3 đồ ng câ n 5 phâ n, trị giá 30 quan ; đồ ng kim tiền “Song
long” hạ ng lớ n, nặ ng 7 đồ ng câ n, trị giá 60 quan, hạ ng vừ a nặ ng 3 đồ ng câ n 5 phâ n, trị
giá 30 quan, hạ ng nhỏ nặ ng 2 đồ ng câ n, trị giá 17 quan. Cá c đồ ng kim tiền “Tam đa”,
“Bá t bả o”, “Vạ n sự như ý” mỗ i đồ ng nặ ng 1 đồ ng câ n đều trị giá 10 quan ; đồ ng ngâ n
tiền “Song long” hạ ng lớ n nặ ng 7 đồ ng câ n, trị giá 4 quan, hạ ng vừ a nặ ng 3 đồ ng câ n 5
phâ n, trị giá 2 quan, hạ ng nhỏ nặ ng 2 đồ ng câ n, trị giá 1 quan ; ngâ n tiền “Phi long” hạ ng
lớ n nặ ng 7 đồ ng câ n 2 phâ n, trị giá 2 quan, hạ ng nhỏ nặ ng 3 đồ ng câ n 5 phâ n, trị giá 1
quan ; cá c ngâ n tiền “Tam đa”, “Vạ n sự như ý”, “Nhậ t, nguyệt tinh vâ n” mỗ i đồ ng nặ ng 1
đồ ng câ n, đều trị giá 3 tiền.

Tạ i hạ t Quả ng Nam có tà u củ a ngườ i Phú Lã ng Sa và o đỗ ở vụ ng Trà Sơn, chú ng lên bờ

că ng bạ t, [đó ng quâ n], bắ n hơn 60 phá t sú ng lớ n. Lã nh binh Nguyễn Đứ c Chung khô ng
ngă n cấ m nổ i, chỉ bắ n đá p lạ i ba phá t sú ng mừ ng. Thự Tuầ n phủ Phạ m Duy Trinh cũ ng
khô ng biết là m thế nà o đượ c. Khi Thị vệ Hoà ng Bá Bằ ng đến nơi, bả o cho biết rõ có điều
luậ t cấ m, ngườ i Lã ng Sa khô ng dá m trá i lạ i, liền xuố ng tà u dờ i đi. Việc nà y khi vua biết,
Đứ c Chung và Duy Trinh đều bị phạ t.

Dờ i đặ t lỵ sở hai huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuậ n ra ngoà i thà nh Hà Nộ i (trướ c đâ y, hai
huyện lỵ vẫ n ở trong thà nh).

Lĩnh Tuầ n phủ tỉnh An Giang Nguyễn Cô ng Trứ và thự Đề đố c tỉnh Vĩnh Long Đoà n Vă n
Sá ch dờ i quâ n ra bên sô ng Vĩnh Tế, tâ u lên rằ ng : “Vĩnh Tế là đườ ng vậ n tả i thô ng bá o
củ a tỉnh An Giang, phía bắ c sô ng nà y liên tiếp vớ i Thấ t Sơn, phía nam sô ng nà y liên tiếp
vớ i các nú i Sâ m Đă ng, Châ n Sâ m, Bà Đê, Cầ n Thế, Lệ Châ n, phà m nhữ ng đườ ng có thể
qua lạ i, bọ n thổ phỉ đều dự a và o chỗ hiểm, đặ t đồ n là m chướ c cố giữ . Gầ n đâ y, khô ng
thấ y chú ng ra và o, là vì từ bờ sô ng đến châ n nú i phầ n nhiều là ruộ ng hoang, lạ i có nhiều
khe ngò i, sau kỳ thá ng 8 nướ c lụ t sâ u dầ n, nhữ ng thứ cỏ nướ c mọ c lan dà i ra, đi qua sẽ
bị vướ ng vít. Nếu đến cuố i mù a đô ng, khô rá o, mộ t mớ lử a đố t chá y sạ ch mặ t đấ t, chú ng
tấ t lạ i đến quấ y nhiễu. Thấ t Sơn chưa dẹp yên, vẫ n cò n là m ngă n trở cho phía sau sô ng
Vĩnh Tế, nên mộ t phen hết sứ c tiễu trừ để tuyệt hết mố i lo về sau. Nay từ bờ sô ng và o
phía trong, cò n có nướ c đọ ng, nếu số quâ n tiến tiễu nhiều thì chia là m 5 đạ o, do nhữ ng
đườ ng qua Vĩnh Tế, Tĩnh Biên, Tiên Nô ng, Vĩnh Thô ng, Vĩnh Gia cù ng tiến lên. Nếu số
binh ít thì chia là m 3 đạ o, 1 đạ o do đườ ng thuỷ qua Mặ c Cầ n, rồ i ra phía sau Xoà i Tố n,
cò n bộ binh do nú i Lệ Sam, chia là m 3 đạ o ; thế thì bọ n thổ phỉ khô ng thể trô ng nom
đượ c cho nhau, ta có thể dẹp yên hết. Xin cho điều độ ng nhữ ng binh 5 vệ Long võ , Trung
bả o, Tả bả o, Thầ n cơ và Tiền bả o đang lưu thứ ở cá c tỉnh, kíp đi tớ i để kịp ngà y hộ i tiễu,
chắ c trong mộ t và i thá ng có thể xong việc đượ c”.

Vua dụ rằ ng : “Thấ t Sơn ở sau lưng Vĩnh Tế, tuy gọ i là hiểm trở , nhưng chỗ đó bọ n giặ c
tụ tậ p chẳ ng qua chỉ là nhữ ng bọ n linh tinh cò n só t, ẩ n ná u để số ng qua ngà y, xưa nay
chưa từ ng dá m đến quấ y nhiễu chỗ quan quâ n đó ng. Nay nếu đem biền binh 5 vệ đến
đó chinh tiễu, thì đườ ng rừ ng nhiều ngả , chưa dễ đi cù ng kiệt trong nú i mà tìm bắ t đượ c
loà i thú ! Chỗ nú i mọ c liền, quanh khắ p, trong đó nhữ ng lố i đi tắ t, bọ n chú ng đã biết rõ
cả ; quâ n ta tấ n cô ng, chú ng sẽ dờ i bên nà y trố n sang bên kia, là m sao có thể chụ p bắ t
đượ c, mà dá m nó i khinh dị như thế ! Huố ng chi quan lính thú , mớ i đến chưa kịp nghỉ
sứ c, nay vộ i đem dù ng, hả chẳ ng là m cho binh sĩ chịu quá mỏ i mệt ? Vả lạ i, việc phò ng
giữ mù a đô ng sắ p tớ i, nếu có giặ c ngoà i dò m thấ y chỗ hở mà kéo đến thì giữ sao cho
toà n đượ c ? Sao chẳ ng bằ ng hã y dồ n sứ c, trướ c hết dẹp cho dả i đấ t Ba Xuyên chó ng
đượ c yên hẳ n, rồ i sau sẽ dờ i binh đến Thấ t Sơn, thừ a thắ ng tiến đá nh thì cá i đấ t nhỏ
bằ ng hò n đạ n, nố t ruồ i ấ y trố n đi đâ u đượ c ? Phà m mưu quý ở chỗ đượ c vạ n toà n,
khô ng nên nghĩ ở sự cầ u may, dù ng binh cố t tính cho đú ng kế, khô ng nên vộ i cầ u lấ y
cô ng thiển cậ n. Nay truyền cho Nguyễn Cô ng Trứ và Đoà n Vă n Sá ch hã y xét trong hạ t
mình, phò ng bị cho nghiêm, nên để lính thú lưu lạ i An Giang nghỉ ngơi cho đượ c rỗ i
sứ c".

Đầ u mụ c giặ c là tên Cơ bị chịu tộ i giết chết. Tên Cơ, trướ c đây, nhậ n danh mụ c nguỵ , giết
hạ i Bố chính Trầ n Tuyên. Tớ i đâ y, ngườ i thổ dâ n là Kim Sâ m, Kim Hồ ng bắ t đượ c Cơ,
giả i nộ p . Vua sai đem xử cự c hình, thưở ng cho bọ n Sâ m 100 quan tiền. Thu đượ c ấ n
triện, cờ , bà i đem về bộ nộ p.
Trướ c kia, quan quâ n từ Trấ n Tâ y trở về, tên Yểm tình nguyện tậ p họ p bọ n thổ dâ n lạ i,
sung là m tiền khu đến nay, Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ đem Yểm đi Lạ c Hoá ,
sai ở đồ n Bắ c Trang chiêu dụ bọ n thổ phỉ và tư sang tỉnh Vĩnh Long chọ n cắ t 5 viên suấ t
độ i ở độ i Long nhuệ đi theo để Yểm sai khiến. Bố chính Lê Khá nh Trinh khô ng chịu cho.
Khô ng bao lâ u, bọ n thổ phỉ phầ n nhiều do Yểm mà ra hà ng, tranh nhau đưa đồ tặ ng
Yểm, lạ i có kẻ gọ i Yểm là quâ n trưở ng nữ a. Vua nghe biết việc ấ y, nó i rằ ng : “Bọ n thổ phỉ
ở Lạ c Hoá , qua nhữ ng lầ n tiến tiễu, phá đến tổ , hang, tan ná t khô ng cò n só t, kế cù ng, sứ c
nhụ t, chú ng tấ t phả i đến cá c đồ n đầ u thú , dù khô ng có tên Nặ c Yểm, chú ng cũ ng chẳ ng
trố n đi đâ u đượ c. Huố ng chi thổ dâ n ở Lạ c Hoá lệ thuộ c và o bả n đồ và sổ sá ch củ a triều
đình đã lâ u nă m, vố n cá ch biệt hẳ n vớ i xứ Trấ n Tâ y, thì có can thiệp gì vớ i Yểm, mà bọ n
quâ n thứ vộ i giao cho Yểm việc đi chiêu an ? Há chẳ ng phả i vì trướ c đây xin về, khô ng
có đượ c mộ t chú t cô ng, nên nay muố n mượ n việc nà y sai đi lậ p cô ng để tự gỡ lỗ i trướ c
hay sao ? Thậ m chí lạ i tư sang tỉnh Vĩnh Long chọ n giao 5 suấ t độ i ở độ i Long nhuệ để
theo Yểm đi chiêu dụ , thì ý kiến sao lạ i sai lầ m đến thế ! Để đến nỗ i bọ n chú ng khoả n
tiếp lẫ n nhau, xưng hô bậ y bạ , cá c ngươi cũ ng muố n “dạ y loà i khỉ trèo cây” hay sao ?
Khô ng ngờ nhữ ng viên quan to ở quâ n thứ mà kiến thứ c đến như thế !”.

Vua bèn sai truyền Chỉ xuố ng quở (bọ n quâ n thứ ) và thưở ng cho Khá nh Trinh đượ c
khai phụ c mộ t cấ p. Nhâ n lạ i sai bọ n Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Cô ng Trứ đem Yểm đi
theo quâ n thứ , giao cho đi chiêu dụ dư đả ng ở Thấ t Sơn và thổ phỉ ở cá c xứ Phong
Nhương, Nghi Hoà phả i mau quay đầ u về vớ i triều đình để liệu lậ p cô ng bá o đá p.

Nguyễn Tiến Lâ m và Nguyễn Tri Phương đá nh phá tan bọ n thổ phỉ ở Số c Sam. Vì bấ y
giờ bọ n thổ phỉ ở Ba Xuyên lạ i nổ i lên, Tiến Lâ m và Tri Phương dờ i binh từ Lạ c Hoá đến
đá nh, thừ a thắ ng tấ n cô ng đến Trà Tâ m, Số c Tră n, bọ n phỉ sợ oai phong, đều trố n, lạ i
chạ y về Số c Sam, đặ t đồ n, đắ p luỹ, dự a chỗ hiểm để cầ m cự . Nguyễn Tiến Lâ m đá nh và o
bên tả , Nguyễn Cô ng Nhà n đá nh và o bên hữ u, Nguyễn Tri Phương đá nh và o phía giữ a,
Nguyễn Lương Nhà n chặ n ở mặ t sau. Bọ n giặ c hơn 2.000 tên giữ luỹ chố ng đá nh. Lã nh
binh Nguyễn Vă n Hoà ng, Vệ uý Nguyễn Vă n Y cù ng vớ i giặ c đá nh sá t và o nhau, mỗ i
ngườ i chém đượ c 1 đầ u giặ c. Hoà ng bị giặ c bắ n trú ng tay trá i, Y cũ ng bị đạ n bắ n và o
châ n phả i, hai ngườ i đều bó buộ c vết thương rồ i lạ i đá nh. Quả n cơ Trương Tiến, phó cơ
Hồ Đứ c Tù đá nh rấ t hă ng há i. Phó cơ Lê Nguy, gia hà m Phó cơ Mai Vă n Điền, và Bang
biện Phó cơ Lê Đứ c xô ng lên trướ c, đâ m giết quâ n giặ c. Bọ n giặ c liền tan rã [Quan quâ n]
bắ t số ng đượ c 36 tên, chém đượ c 89 đầ u, bắ n chết đượ c 293 tên. Quâ n ta lù ng bắ t, giặ c
ở cá c số c có kẻ tự đố t mình chết, có kẻ tự vẫ n, cò n thì đều bỏ nhà mà chạ y.

Vua nghe tin thắ ng trậ n, thưở ng Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Cô ng
Nhà n mỗ i ngườ i mộ t quâ n cô ng 1 cấ p và mỗ i ngườ i 1 nhẫ n và ng, mặ t thuỷ tinh, 1 đồ ng
kim tiền và 1 đồ ng ngâ n tiền đề chữ “Phú thọ đa nam”, có dây đeo ; Nguyễn Lương
Nhà n, Tô n Thấ t Nghị mỗ i ngườ i đượ c quâ n cô ng kỷ lụ c 3 thứ , 1 đồ ng kim tiền “Song
long” hạ ng nhỏ , có dâ y đeo và 1 nhẫ n và ng, Nguyễn Vă n Hoà ng, Nguyễn Vă n Y mỗ i
ngườ i đượ c quâ n cô ng 1 cấ p, 1 cá i nhẫ n và ng, 1 ngâ n bà i và 10 lạ ng bạ c ; Trương Tiến
đượ c quâ n cô ng 1 cấp ; Hồ Đứ c Tú thă ng thự Quả n cơ, lạ i thưở ng cho mỗ i ngườ i 1 đồ ng
kim tiền “Song long” hạ ng nhỏ , có dâ y đeo, và 1 nhẫ n và ng ; Lê Nguy, quâ n cô ng kỷ lụ c 2
thứ , 1 đồ ng kim tiền “Phú thọ đa nam” hạ ng nhỏ , có dây đeo ; Mai Vă n Điền thă ng phó
quả n cơ, lạ i thưở ng cho 1 cá i nhẫ n và ng ; Lê Đứ c, quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ và 1 cá i nhẫ n
và ng. Cò n nhữ ng ngườ i khá c có cô ng trạ ng và o việc nà y đều đượ c thưở ng kỷ lụ c và
ngâ n tiền có thứ bậ c. Biền binh cá c đạ o đượ c thưở ng chung 2.000 quan tiền. Vua nhâ n
sai Nguyễn Tiến Lâ m và Tô n Thấ t Nghị đó ng ở đồ n bả o tuỳ cơ dẹp bắ t hoặ c phủ dụ ;
Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Cô ng Nhà n, Nguyễn Lương Nhà n ở lạ i tỉnh An Giang, hộ i
đồ ng vớ i bọ n Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Cô ng Trứ bà n định, là m việc.

Lĩnh Tuầ n phủ tỉnh Hà Tiên Lương Vă n Liễu tâ u lên rằ ng : “Thá m biết tên Giun sắ p đem
thổ binh kéo sang đầ y sô ng Vĩnh Tế, tên Ô n Xi Ma sẽ đem thổ binh quấ y rố i khắ p Hà
Tiên, lạ i có hơn 10 chiếc thuyền củ a nướ c Xiêm đến đó ng ở hò n Ô Mai thuộ c Khai Biên
để chự c xâ m lấ n quấ y rố i”.

Vua phá n rằ ng : “Giặ c Xiêm muố n mưu đồ dò m và o chỗ hở , giú p bọ n là m bậ y, tin nà y

chắ c cũ ng khô ng sai. Hiện nay đương và o kỳ phò ng giữ mù a đô ng, nên gia sứ c nghiêm
ngặ t chố ng giữ để vữ ng biên giớ i”. Vua bèn sai thự Lã nh binh Mai Vă n Tích và Đoà n
Quang Mậ t hiệp sứ c cù ng giữ bả o Vĩnh Thô ng ; Phó lã nh binh Tô n Thấ t Mậ u giữ nú i Lộ c
Giá c kiêm việc sai binh giữ đồ n Chu Nham ; lĩnh Tuầ n phủ tỉnh An Giang Nguyễn Cô ng
Trứ và Lã nh binh An Giang Nguyễn Lương Nhà n chia giữ Tiền, Hậ u Giang ; thự Đề đố c
tỉnh Vĩnh Long Đoà n Vă n Sá ch giữ sô ng Vĩnh Tế. Lạ i sai Tổ ng đố c Định - Biên((1) Định
Tườ ng và Biên Hoà .1) Lê Vă n Đứ c chuyển sứ c cho Lã nh binh Ngô Vă n Giai đó ng giữ bả o
Tâ y Ninh và Bố chính tỉnh Định Tườ ng Trương Vă n Uyển chọ n sai 1 viên quả n vệ cơ
đó ng ngă n giữ đồ n Thô ng Bình hoặ c đồ n Hù ng Ngự ((2) Hai đồ n nà y đều ở phía thượ ng
du tỉnh Định Tườ ng.2). Bọ n Nguyễn Vă n Hoà , Nguyễn Vă n Thai, Nguyễn Vă n Đứ c, Lê
Quang Quả ng, Lê Khoan Mạ nh, Nguyễn Tiến Phướ c, Nguyễn Hỉ, Tạ Vă n Linh trướ c đâ y
đã có chỉ tuyên triệu về Kinh, nay chuẩ n cho đều ở lạ i tỉnh, tuỳ việc chia sai đi là m. Cá c
tỉnh Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang, đều phả i sử a sẵ n thuyền tà u,
chiêu mộ nghĩa binh để dự bị khi cắ t đặ t. Lạ i truyền bả o Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Tri
Phương, Nguyễn Cô ng Trứ , Đoà n Vă n Sá ch, Nguyễn Cô ng Nhà n và Nguyễn Lương Nhà n
phả i cù ng bà n nhau chia đi ra cá c đườ ng hiểm yếu ở Tiền, Hậ u Giang và đườ ng Đô ng từ
Vĩnh Tế đến Hà Tiên, ngă n giữ cho nghiêm cẩ n, tuỳ theo tình thế hoã n hay cấ p, nên đá nh
hay nên giữ , cho phép đượ c tiện nghi là m việc".

Cho : thự á n sá t tỉnh Biên Hoà là Hồ Bả o là m á n sá t tỉnh Nghệ An, nguyên tuyên phủ sứ
Hả i Tâ y, Hồ Ngọ c Tà i, là m á n sá t tỉnh Biên Hoà , hộ i đồ ng vớ i Bố chính Đỗ Huy Cả nh hộ
lý ấ n quan phò ng củ a Tuầ n phủ tỉnh ấy. Lạ i cho á n sá t tỉnh Cao Bằ ng, Phạ m Gia Kỷ là m
á n sá t tỉnh Thá i Nguyên, viên Lang trung ở Nộ i vụ , Lê Vă n Du, là m á n sá t tỉnh Cao Bằ ng.

Chế, cấ p cho Tô n nhâ n phủ ấ n bằ ng ngà và dấ u kiềm bằ ng ngà (hình thứ c cũ ng như ấ n,
dấ u củ a sá u bộ ). Từ nay phà m khi vua đi tuầ n hà nh ngoà i 100 lý hay ngự giá đi cá c địa
phương trong Kinh kỳ và i ngà y trở về, đều cho mang theo để dù ng. Ban bố việc nà y là m
lệnh.

Cho Vệ uý vệ Minh vũ dinh Thầ n cơ, Dương Đình Lâ m, bổ là m Phó lã nh binh tỉnh Quả ng
Nam ; thự Vệ uý vệ Hà Nộ i, Lê Vă n Sinh, thă ng bổ Phó Lã nh binh tỉnh Hưng Hoá ; thự
Phó vệ uý vệ Nghi vũ dinh Long võ , Tô n Thấ t Chung, bổ là m Phó vệ uý Tiền vệ dinh
Thầ n cơ ; Phó vệ uý Thuỷ vệ tỉnh Khá nh Hoà , Nguyễn Hù ng, thă ng là m Phó vệ uý vệ Tả
nhấ t, dinh Tả dự c, quâ n Vũ lâ m ; Vệ uý vệ Tả thuỷ tỉnh Nghệ An, Phan Phá i, thă ng thự Vệ
uý Tả vệ dinh Long võ ; Thà nh thủ uý tỉnh Phú Yên, Hoà ng Vă n Đứ c, thă ng thự Phó vệ uý
vệ Minh võ dinh Thầ n cơ ; sung Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long, Lê Quang Quả ng là m Vệ
uý Tả vệ dinh Hù ng nhuệ ; thự Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long, Lê Khoan Mạ nh là m thự Vệ uý
vệ Hậ u bả o Nhấ t ở Hậ u quâ n ; nguyên Phó lã nh binh Sơn Tĩnh là Nguyễn Vă n Đứ c là m
thự Vệ uý vệ Tiền nhị, dinh Hữ u dự c quâ n Vũ lâ m ; Quả n cơ ở Hữ u cơ tỉnh Quả ng Nam
là Nguyễn Hỉ là m Phó vệ uý vệ Trung nhị dinh Hữ u dự c quâ n Vũ lâ m. Lạ i cho Tô n Thấ t
Đà m là m Vệ uý vệ Loan giá , Nguyễn Vă n Nghĩa là m Phó vệ uý vệ Trung nhấ t dinh Tả dự c
quâ n Vũ lâ m, cò n Vệ uý Hậ u vệ dinh Tiền phong Nguyễn Vă n Lượ c thì điều bổ là m Vệ uý
vệ Tiền nhấ t quâ n Vũ lâ m.

Lĩnh Tuầ n phủ tỉnh An Giang là Nguyễn Cô ng Trứ nghe Hà Tiên có tin cả nh bá o, liền
quả n đố c biền binh đi sang để hộ i hợ p chố ng giữ , lưu Đoà n Vă n Sá ch ở lạ i ngă n giữ bả o
Vĩnh Thô ng và tâ u lên nó i : “Hà Tiên là đấ t xung yếu, phía đô ng giá p tớ i Đô ng Hồ , đô ng
nam tiếp giá p vớ i biển, có thể dự a và o thế hiểm trở thiên nhiên ấ y đượ c, duy hai mặ t
Tâ y, Bắc, đườ ng bộ đi thô ng ba ngả , mà đồ n Chu Nham, cá ch tỉnh và i chụ c trượ ng, chỗ
luỹ đấ t đặ t sú ng cù ng đố i diện nhau, bắ n ra khô ng tiện. Xin cho đặ t và i ba cỗ sú ng lớ n ở
trên nú i Bình Sơn trong luỹ để khố ng chế mặ t Tâ y, Bắ c. Lạ i ở trên nú i Tô Châ u dự ng mộ t
vọ ng lâ u, đặ t 2 cỗ sú ng lớ n để khố ng chế mặ t Đô ng Nam. Và triệt bỏ đồ n Chu Nham để
cho đỡ bớ t binh lự c”. Vua nghe theo lờ i tâ u ấ y. Khô ng bao lâ u, Trứ lạ i đem binh về sô ng
Vĩnh Tế. Nguyễn Tri Phương ở An Giang nghe Hà Tiên có độ ng, cũ ng đem binh sang cứ u
giú p ; khi tớ i nơi, khô ng thấ y tin tứ c gì về giặ c Xiêm, Phương lạ i chuyển về Vĩnh Long.

Vua cho rằ ng : bọ n thổ phỉ ở Ba Xuyên, Lạ c Hoá đều đã dẹp yên, duy nhữ ng tên đầ u sỏ
vẫ n chưa bắ t đượ c để xử trị, mớ i sai Tri Phương và Nguyễn Tiến Lâ m đều phá i ngườ i đi
lù ng bắ t. Ai bắ t hay chém đượ c nhữ ng tên : Trầ n Lâ m, Hoà ng Vĩnh Xuâ n, Lâ m Sâ m,
má ch bả o hay giả i nộ p đều chiểu theo lệ thưở ng, cấ p cho.

Gia hà m uý cho Phó vệ uý Tả vệ dinh Thầ n cơ Tô n Thấ t Nă ng, điều bổ là m Phó vệ uý

Trung vệ ; lạ i thưở ng cho đồ ng kim tiền “Song long” hạ ng vừ a. Nă ng giỏ i về nghề bắ n,
nhiều lầ n theo đi đá nh dẹp, có cô ng ; Tô n nhâ n phủ tâ u xin khen thưở ng, nên đượ c
mệnh vua cho như thế.
Chế ấ n quan phò ng bằ ng đồ ng cấ p cho Đề đố c hai tỉnh Vĩnh Long, An Giang.

Cho á n sá t tỉnh Bình Định là Đặ ng Huy Thuậ t là m thự Bố chính tỉnh Quả ng Yên, Lang
trung bộ Binh Hồ Thiện, là m á n sá t tỉnh Quả ng Yên, Lang trung bộ Cô ng là Tô n Thấ t
Phiên, là m á n sá t tỉnh Bình Định ; Lang trung bộ Hình là Đà o Đứ c Cơ là m á n sá t tỉnh Hả i
Dương, thự Chưở ng ấ n ở Hình khoa Nguyễn Vă n Chấ n là m thự á n sá t tỉnh Quả ng Nam.

Ngự y ở viện Thá i y Trịnh Vă n Nho, vì già ố m, về hưu. Vua sai Đạ i lý tự Thiếu khanh Vũ
Hữ u Quýnh kiêm giữ chứ c Ngự y viện Thá i y.

Triệu các viên Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam là Dương Đình Lâ m, thự á n sá t tỉnh Quả ng Trị
là Nguyễn Vă n Đạ t, thự Lã nh binh tỉnh Nghệ An là Đồ ng Bá Huyên, Tổ ng đố c Sơn - Hưng
- Tuyên là Nguyễn Cô ng Hoá n về Kinh đợ i ngà y lễ Tiểu tườ ng ((1) Tiểu tườ ng : Giỗ đầ u.
Đâ y chỉ ngà y giỗ đầ u Minh Mệnh.1).

Sai : biện lý bộ Hộ là Lê Vă n Thu đi thuyền Kim loan sang Giang Lưu Ba ; thự Lang trung
bộ Cô ng là Đỗ Mậ u Thưở ng đi thuyền Linh phượ ng, và Lang trung ở Vũ khố Nguyễn
Đă ng Khiêm đi thuyền Thuỵ long sang Hạ Châ u ((2) Hạ Châ u : tứ c Xin-ga-po.2) có việc
cô ng.

Cho Trương Cầ m là m Vệ uý vệ Hữ u nhị dinh Hữ u dự c quâ n Vũ lâ m. Dù ng Nhị đẳ ng thị

vệ Vũ Huy Dụ ng là m Phó vệ uý vệ Cấ m binh, nhưng vẫ n lĩnh chứ c Thị vệ kiêm coi cá c
độ i, thự Hoà thanh và Thanh bình thuộ c viện Thượ ng trà .

Đồ ng phủ Khoá i Châ u Phạ m Vă n á i dâ ng sá ch Cố Lê hộ i điển

(1 tậ p), nguyên Tri phủ Hoà i Đứ c là Ngô Cao Lã ng dâ ng sá ch Cố Lê sự tích

(4 tậ p) và ngườ i huyện Diên Hà , tỉnh Hưng Yên tên là Dương Vă n Thướ c dâ ng sá ch Cố
Lê chiếu lệnh (1 tậ p). Vua thưở ng cho mỗ i ngườ i 5 đồ ng ngâ n tiền “Phi long”
hạ ng lớ n.

Quan tỉnh Bắ c Ninh tâ u lên, nó i : “Độ i Bắ c dũ ng thuộ c hạ t tỉnh nà y, trướ c đây đã đem
nhậ p và o cơ Thá i hù ng ở trong kiêm hạ t, từ khi đổ i thuộ c và o cơ ấ y đến nay, vì khô ng
quen thuỷ thổ , nhiều ngườ i bỏ trố n hoặ c bị chết. Nay tỉnh Thá i đã tuyển thêm đượ c
binh lính đủ để sai phá i. Vậ y xin lạ i cho độ i Bắ c dũ ng ấy đổ i thuộ c về độ i thứ bả y, cơ Bắc
hù ng, tỉnh Bắ c Ninh để cho ngườ i vớ i đấ t ở hợ p nhau”. Vua bằ ng lò ng cho.

Đình việc đặ t đồ n ả i ở Tam Điệp. Khoả ng nă m Minh Mệnh trướ c đâ y, có bà n đặ t thêm

đồ n canh ở Tam Điệp, tớ i nay quan tỉnh tâ u lên, nó i : “Nú i Tam Điệp ở chỗ hai tỉnh giá p
nhau, địa thế tuy là hiểm trở , nhưng hai bên tả , hữ u, chỗ châ n nú i vẫ n có đườ ng thuỷ,
đườ ng bộ đi tắ t qua đượ c, nếu chỉ đặ t chung mộ t đồ n canh ở chỗ ấ y cũ ng là vô ích. Về
nhữ ng chỗ : đồ n Biển Sơn ở tỉnh Thanh, bả o Lý Nhâ n ở tỉnh Ninh Bình, xin cứ cho đó ng
giữ như cũ , khô ng nên đặ t thêm đồ n ả i nữ a, duy có số binh nguyên trướ c phá i đi đó ng
giữ hơi ít, xin phá i đi đó ng thêm ở mỗ i chỗ 50 ngườ i nữ a và giao cho nhữ ng viên coi cá c
đồ n bả o ai nấ y chiểu theo cá c chỗ đườ ng tắ t chia sai ngườ i đi tuầ n thá m, nếu có độ ng
thì thô ng bá o lẫ n nhau, để sẵ n sà ng phò ng bị”. Vua thuậ n cho.

Cho : thự Lang trung bộ Lễ, Phạ m Thế Trung, là m Lang trung bộ Hộ , biện lý việc bộ ;
Chưở ng ấ n Lạ i khoa Trầ n Vă n Triện là m Lang trung bộ Binh.

Trướ c kỳ tiết Thá nh thọ , bộ Lễ bà n xin miễn việc Khá nh hạ . Vua nó i rằ ng : “Trong nă m
có quố c tang, ba kỳ tiết lớ n, lễ chầ u mừ ng vua đều miễn, đó là hợ p lễ. Cò n việc vui mừ ng
Thá i hoà ng Thá i hậ u, lễ điển phả i nên long trọ ng. Ngà y tiết Đoan dương nă m nay ở và o
trướ c khi chưa an tá ng Tiên đế, nên miễn việc chầ u mừ ng, đó là theo ý Thá i hoà ng Thá i
hậ u. Nay việc để tang đã gầ n đầ y mộ t nă m mà gặ p ngà y lễ khá nh tiết, nên theo cá t lễ,
chiểu lệ trướ c mà là m, mớ i hợ p tình, hợ p lễ”.
Trướ c hô m là m lễ mộ t ngà y, vua đến cung Từ Thọ , hầ u tiệc yến, dâ ng đũ a, pha canh, ró t
rượ u chú c mừ ng, Thá i hoà ng Thá i hậ u khen và vui lò ng. Đến ngà y lễ, vua độ i mũ Cử u
long, mặ c Hoà ng bà o, đeo đai ngọ c, cầ m ngọ c Trấ n khuê, thâ n đem các quan đến cung
Từ Thọ , là m lễ Khá nh hạ . Duy có cá c đồ nhạ c đặ t ra nhưng khô ng tấ u nhạ c, cù ng là lệ
trướ c mộ t ngà y cho mọ i ngườ i ă n tiệc và treo đèn trên các cử a đều tạ m đình miễn, nă m
sau cũ ng thế.

Định nhữ ng việc nên là m trong khi vua đi tuầ n du ra Bắ c. (Nguyên bà n định :

1. Về đạ i lễ tế Giao, cử hà nh và o thượ ng tuầ n thá ng giêng nă m sau.

2. Trướ c kỳ vua đi Bắ c tuầ n, là m lễ cá o các miếu, điện Phụ ng Tiên, điện Hiếu Tư, hầ u
thă m cung Từ Thọ , tớ i yết cá c lă ng Hiếu lă ng, Hiếu Đô ng, tế cá o thầ n Kỳ đạ o.

3. Trướ c kỳ Bắ c tuầ n, đem điển lệ về việc vua ra Bắ c bố cá o cho trong Kinh đô và cá c

tỉnh ngoà i đều biết. Chọ n cắ t hoà ng tử lưu Kinh, quan đạ i thầ n lưu Kinh, quan đạ i thầ n
theo nơi hà nh dinh, quan đạ i thầ n thị vệ và chọ n ngà y tố t thiết triều ở điện Cầ n Chính,
ban cấ p cá c sắ c thư. Hoà ng tử lưu Kinh và cá c đạ i thầ n là m lễ bá i mạ ng, hoà ng thâ n và
cá c quan là m lễ bá i tố ng.

4. Phà m cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n và bá ch quan đi hộ giá hoặ c lưu Kinh, trướ c khi vua đi
Bắ c tuầ n, phả i do Tô n nhâ n phủ và hai bộ Lạ i, Binh phâ n biệt lậ p thà nh danh sá ch đưa
lên trình vua sẽ ban cấ p nhữ ng thẻ bài bằ ng và ng, bạ c, ngà , sừ ng cho mọ i ngườ i.

5. Từ Kinh đô ra Bắc đến hà nh tạ i Hà Nộ i, phà m nhữ ng hà nh dinh ở cá c tỉnh hạ t và

nhữ ng chỗ nghỉ trưa, ngủ đêm ở dọ c đườ ng cù ng là từ bến sô ng Hà Nộ i trở lên phía bắc
đến cử a ả i Lạ ng Sơn, phà m nhữ ng trạ m, quá n, nhữ ng đườ ng thuỷ, bộ , cầ u, cố ng đều do
cá c quan địa phương theo cá ch thứ c củ a bộ đưa cho, sử a sang chỉnh bị trướ c, đến nhậ t
kỳ, bày đặ t nghi thứ c cho đủ và do bộ Cô ng, trướ c nhậ t kỳ ấ y, tâ u xin phá i ngườ i coi lạ i
cho đượ c ổ n đá ng, lạ i tư cho cá c địa phương sở tạ i : mỗ i trạ m lự a chi tiền cô ng mua sẵ n
chiếu tiến, đèn, dầ u và sứ c bắ t dâ n phu dự bị củ i, nướ c để cung ứ ng.
6. Phà m nhữ ng biền binh, voi, ngự a đi hỗ tò ng hay lưu giữ Kinh thà nh đều do bộ Binh
tâ u cắ t, nhưng trướ c kỳ Bắc tuầ n phả i tâ u xin vua ngự duyệt khắ p. Về nhữ ng binh phu
trạ m, quá n cầ n dù ng ở cá c dọ c đườ ng, cũ ng do bộ Binh tâ u cắ t.

7. Nhữ ng chỗ trạ m, quá n trên đườ ng đi, đều cho bộ Hộ tư cho cá c địa phương : ở chỗ
nà o gầ n nha mô n, liệu trữ sẵ n tiền, bạ c, lương, gạ o để đủ cấ p phá t.

8. Phà m cá c thuyền mà hà nh dinh cầ n dù ng từ Quả ng Bình ra Bắ c đã do bộ Cô ng tư đi

cắ t đặ t. Cò n khi ngự giá khở i hà nh từ Kinh đến Quả ng Trị, phà m cá c thuyền, chỗ nà o cầ n
dù ng đến thì gầ n kỳ Bắ c tuầ n, sẽ do bộ Binh tâ u lên cắ t đặ t.

9. Phà m nhữ ng việc quan trọ ng : kỷ luậ t về hà nh dinh, tuầ n cả nh ở dọ c đườ ng và coi giữ
việc tuầ n kiểm, phò ng bị chố n Kinh thà nh đều do bộ Binh, trướ c kỳ Bắ c tuầ n, tâ u lên sắ p
đặ t.

10. Từ ngà y khả i loan ((1) Khả i loan : ngự giá khở i hà nh.1) cho đến ngà y hồ i loan ((2)
Hồ i loan : ngự giá trở về.2), phà m đồ mặ c củ a hoà ng thâ n, các quan đi theo vua và sắ c á o
củ a các quâ n đều dù ng cá t phụ c, chỉ nhữ ng vă n, võ , binh lính ở ngự dinh Trung đạ o thì
dù ng khă n, á o vả i thâ m.

11. ở nơi hà nh tạ i Hà Nộ i, ở hà nh cung cá c tỉnh dọ c đườ ng vua đi và nhữ ng nơi buổ i

trưa, buổ i tố i tạ m nghỉ, cá c đồ trưng bà y, trang trí đều theo nghi thứ c cá t lễ và do địa
phương sử a soạ n cho ổ n.

12. Ngà y ngự giá khả i loan và ngà y hồ i loan tớ i Kinh, tạ i kỳ đà i theo lệ treo cờ và ng, viên
coi việc chiểu lệ, đố t ố ng lệnh. Về nhữ ng nơi hà nh cung ở các tỉnh và chỗ thuyền đỗ ở
cá c đườ ng thuỷ, việc treo cờ , nổ phá o đều do đạ i thầ n hà nh dinh tâ u lên, cắ t đặ t.

13. Ngà y xa giá bắ t đầ u đi, cá c hoà ng tử , các đạ i thầ n, cá c hoà ng thâ n và cá c quan lưu
Kinh đều mặ c triều phụ c quỳ xuố ng là m lễ tiến. Phà m chỗ vua đi qua, mộ t viên quan
tỉnh địa phương dẫ n cá c viên phủ , huyện ở gầ n, cũ ng mặ c triều phụ c, ra chỗ đầ u địa giớ i
quỳ đó n. Khi vua tớ i hà nh cung trong tỉnh thà nh, quan tỉnh đem cá c viên chứ c vă n, võ
thuộ c quyền mình là m lễ triều bá i. Đồ lễ, dù ng 1 con trâ u và gạ o nếp thay ngọ c và lụ a.
Đến ngà y hồ i loan, cũ ng là m lễ như thế, duy miễn cá c đồ dâ ng tiến.

14. Phà m cá c dâ n xã sở tạ i ở dọ c đườ ng, kỳ lã o, lý dịch đều phả i đặ t hương á n ở chỗ đầ u

địa giớ i, mặ c đồ lịch sự , kính đợ i ngự giá đến, quỳ đó n, là m lễ 5 lạ y. Khi hồ i loan cũ ng
như thế.

15. Phà m nhữ ng quâ n, dâ n ra chiêm ngưỡ ng ở dọ c đườ ng, đượ c phép đứ ng đợ i ngoà i
100 bướ c, khi ngự giá đến thì quỳ xuố ng đợ i ngự giá đi qua thì cú i đầ u rồ i đứ ng dậ y,
khô ng đượ c chạ y xô , là m huyên ná o.

16. Sau khi ngự giá khả i loan, phà m gặ p ngà y kỵ ở các miếu và dâ ng lễ â n tiến ở điện
Hiếu Tư, sẽ do hoà ng tử và hoà ng thâ n lưu Kinh là m lễ. Ngà y tiết Thanh minh rả i đấ t ở
Hiếu lă ng, sẽ sai hoà ng tử , hoà ng thâ n tướ c cô ng là m lễ.

17. Khi xa giá quan tỉnh Thanh, quê cũ , vua sẽ và o yết cá o Nguyên miếu và lă ng Trườ ng
Nguyên, sai quan và o yết cá o miếu Trừ ng quố c cô ng, xong rồ i, vua ngự tớ i hà nh dinh
nghỉ châ n, cho dâ n ở là ng, huyện quê vua là m lễ chiêm bá i. Đến ngà y hồ i loan, sẽ sai
quan đến Nguyên miếu và miếu Trừ ng quố c cô ng, là m lễ tạ .

18. Xa giá qua cá c hạ t ở dọ c đườ ng, từ Thừ a Thiên đến Bắ c Kỳ, phà m nhữ ng chỗ miếu
thờ đế, vương cá c đờ i trướ c hay thầ n linh cá c nú i cao, sô ng lớ n, chỗ nà o nên tế thì do
bộ tâ u xin, sẽ tế mỗ i nơi mộ t tuầ n.

19. Sau ngà y xa giá khả i loan, từ Thừ a Thiên và o Nam, phà m có tờ tâ u đều đưa đến Kinh
đô , do quan lưu Kinh chuyển đạ t đến hà nh tạ i. Từ Quả ng Trị ra Bắ c thì gử i thẳ ng đến
hà nh tạ i. ở hà nh tạ i, có dụ , Chỉ hay nhữ ng cô ng vă n củ a bộ , viện đưa đi cá c hạ t, từ Thừ a
Thiên và o Nam, đều cho chạ y trạ m đến Kinh, do quan lưu Kinh xét theo hạ t rồ i chuyển
đưa đi.
20. Trong ngà y xa giá đến hà nh tạ i Hà Nộ i, nhữ ng quan cá c tỉnh Bắ c Kỳ khô ng ở dọ c
đườ ng, viên nà o muố n đến hà nh tạ i chiêm bá i, đến kỳ Bắ c tuầ n, sẽ do hai bộ Lạ i, Binh
hợ p là m đơn kê, dâ ng vua coi, điểm.

21. Về lễ bang giao, có nhữ ng viên quan phụ ng mệnh sung chứ c coi việc, thù tiếp, sẽ do
đình thầ n kén chọ n, chia tên biên là m danh sá ch, đợ i Chỉ vua định.

22. Ngà y là m lễ ở tiền điện nơi hà nh tạ i Hà Nộ i, vua độ i mũ Cử u long, mặ c Hoà ng bà o,

đeo đai ngọ c ; cá c hoà ng thâ n và các quan đều mặ c triều phụ c. Ngà y là m lễ ở điện Thị
Triều, vua mặ c lễ phụ c, các hoà ng thâ n và cá c quan cũ ng đều mặ c lễ phụ c cả . Nhữ ng
ngà y ấ y đều trầ n thiết cá c đồ đạ i giá ((1) Đạ i giá : cá c thứ xe kiệu củ a vua.1), lỗ bộ ((2)
Lỗ bộ : nhưng đồ binh khí, nghi trượ ng để trầ n thiết.2) theo như nghi thứ c.

23. Ngà y sứ thầ n nhà Thanh đến cử a quan và ngà y về nướ c, phà m nhữ ng biền binh, voi,
ngự a, thuyền, xuồ ng dù ng để hộ tiếp đều do hai bộ Binh, Cô ng tâ u, cắ t.

24. Từ cử a quan Lạ ng Sơn trở và o, phà m có nhữ ng đền thờ mà sứ nhà Thanh theo lệ
phả i đến yết tế, thì do địa phương liệu định sử a sang, đến ngà y yết tế, cá c đồ lễ phẩ m
cũ ng do quan địa phương chi phá t tiền cô ng để chỉnh biện thay.

25. Phà m nhữ ng phẩ m vậ t để khoả n tiếp, tặ ng, tiễn sứ nhà Thanh, sẽ do bộ Lễ tâ u xin thi
hà nh.

26. Sau khi là m xong lễ bang giao, hai bộ Lạ i, Lễ sẽ tâ u xin đem nhậ t kỳ hồ i loan bố cá o
cho trong, ngoà i đều biết.

27. Ngà y xa giá về tớ i Kinh, hoà ng tử , đạ i thầ n, các hoà ng thâ n, cá c quan lưu Kinh đều
mặ c triều phụ c ra quỳ đó n. Vua và o điện Cầ n Chính, hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh là m
lễ phụ c mệnh ; cá c hoà ng thâ n và các quan là m lễ triều bá i.
28. Sau khi đã hồ i loan, hô m sau, vua sẽ đến kính tạ điện Hiếu Tư, mừ ng thă m cung Từ
Thọ ; ngà y khá c, sẽ đến kính tạ cá c miếu ; lạ i mộ t ngà y khá c, đến yết điện Phụ ng Tiên,
cá c lă ng Hiếu lă ng, Hiếu Đô ng.

29. Phà m nhữ ng bà i chú c vă n tế cá o, kính tạ và nhữ ng tờ bồ i, vă n thứ c đưa đi, đá p lạ i

vớ i sứ nhà Thanh đều do viện Hà n lâ m nghĩ soạ n, chuyển đưa đình thầ n duyệt lạ i.

30. Kỳ thi Hộ i đổ i lạ i đến sau khi hồ i loan sẽ tâ u xin thi hà nh.

Ban hà nh kỷ luậ t hà nh quâ n.

(Phà m về đườ ng thuỷ, khi sắ p tiến phá t, hễ thấ y thuyền ngự kéo cờ Tam tà i((1) Cờ Tam
tà i : cờ “Thiên, địa, nhâ n” củ a nhà Nguyễn.1) lên, hữ u ty bắ n 3 phá t sú ng, thuyền
chưở ng hiệu nổ i 3 hồ i trố ng, các thuyền đều nhổ neo, khai thuyền, theo thứ tự bà y hà ng
nghiêm chỉnh. Rồ i đá nh lên 3 tiếng thanh la, cá c thuyền đều mở cờ kéo lên. Đợ i hiệu bá o
tiếp, hễ thấ y kéo cờ “Thiên địa” lên, thì thuyền chưở ng hiệu đá nh luô n 2 tiếng trố ng
hiệu, quâ n cá c thuyền đều cầ m bơi chèo. Khi trố ng đá nh 3 tiếng, cá c thuyền theo thứ tự
tiến ra chỗ lò ng sô ng sâ u rộ ng, chiểu theo hà nh đồ , chia là m hai hà ng cù ng đi. Nếu gặ p
chỗ sô ng nhỏ hẹp thì hợ p lạ i là m mộ t hà ng dài, đi mau và cố t phả i nghiêm chỉnh. Đi độ
mộ t và i lý, nghe nổ i 3 tiếng thanh la, mọ i ngườ i liền phả i cuố n cờ lạ i, đợ i khi gầ n đến
cử a hà nh tạ i, nghe tiếng thanh la nổ i, mớ i lạ i mở cờ mà đi.

Trong khi đi, thấ y kéo cờ Tứ định thì tiến hà nh từ từ ; thấ y kéo cờ Ngũ hà nh, đá nh 3
tiếng trố ng gấ p, các thuyền đều phả i đi mau. Hễ thấ y cờ Tứ tượ ng, đá nh 2 tiếng trố ng
là m hiệu dừ ng quâ n, thì cá c thuyền đều dừ ng lạ i, yên lặ ng nghe lệnh. Khi thuyền ngự
tiến đến nơi hà nh tạ i, thấ y treo cờ Giao thá i lên, viên coi sú ng bắ n 3 phá t, hiệu
trố ng liền nổ i 2 tiếng, thì các thuyền đều dừ ng đỗ ở bờ sô ng. Sau đó , nổ i 3 tiếng thanh
la, cá c thuyền đều thu cờ cuố n lạ i. Rồ i thấ y cờ Bá t quá i, thì nhữ ng thuyền tuầ n tiễu hô m
ấ y đều chiểu theo giang phậ n, chia đi tuầ n thá m ; cò n cá c thuyền khá c đều thả neo
xuố ng. Thấ y cờ Lụ c hợ p thì mọ i ngườ i nghỉ ngơi, sử a soạ n cơm ă n. Khi thấ y cờ Nhấ t
thố ng, cá c đạ i thầ n, thị vệ ở hà nh dinh đều phả i đến thuyền vua ngự nghe lệnh.
Trở lên, phà m quan quâ n cá c thuyền đi theo vua, đều phả i theo đú ng kỷ luậ t mà là m. Ai
là m sai, sẽ bị trừ ng phạ t.

Phà m về đườ ng bộ , khi sắ p tiến phá t, viên coi sú ng bắ n 3 phá t sú ng, viên giữ trố ng hiệu
đá nh 3 hồ i trố ng, cá c quâ n đều theo thứ tự bày hà ng nghiêm chỉnh. Rồ i đá nh thanh la 3
tiếng để mở cờ dự ng lên : tiếng thứ nhấ t, mở cờ , tiếng thứ hai, cầ m cờ chỉ thẳ ng ra bên
ngoà i, tiếng thứ ba, phấ t cờ lên, cầ m dự ng xuố ng đấ t, lặ ng nghiêm nghe lệnh. Khi rướ c
vua lên xe, nghe tiếng hét củ a quâ n hộ vệ, trố ng hiệu liền đá nh 2 tiếng, cá c quâ n đều
nhấ c cờ , giá o, cầ m giơ cao lên. Trố ng đá nh 3 tiếng, cá c quâ n theo thứ tự tiến đi. Hễ khi
quâ n đi mà nghe thấ y 3 tiếng thanh la, thì cá c vệ độ i cầ m cờ vừ a đi vừ a cuố n, đợ i khi
trô ng thấ y trên cộ t cờ ở nơi hà nh tạ i treo cờ và ng lên, lạ i đá nh 3 tiếng thanh la, mở cờ
mà đi. Khi đạ i quâ n sắ p đến nơi hà nh tạ i, trố ng hiệu đá nh mau 2 tiếng, nhữ ng biền binh
ở cá c vệ độ i đằ ng trướ c đều đứ ng dừ ng lạ i ở hai bên đườ ng trướ c cử a Võ ng thà nh. Lạ i
nghe hiệu trố ng liên thanh thú c giụ c, nhữ ng thâ n quâ n hai vệ Cẩ m y, Kim ngô đều noi
thứ tự tiến lên trướ c, chia hà ng đứ ng trự c ngoà i cử a Võ ng thà nh. Khi rướ c ngự giá đến
hà nh tạ i, trố ng hiệu đá nh mau 2 tiếng, viên coi sú ng bắ n 3 phá t sú ng, cá c quâ n dự ng
thẳ ng cờ , giá o đứ ng nghiêm, đợ i lệnh. Rồ i nghe 1 tiếng thanh la đá nh, cá c quâ n đều
quay mặ t ra ngoà i. Lạ i 3 tiếng thanh la, ai nấ y cuố n cờ cầ m lên. Sau đó , nghe 1 hồ i
chiêng đá nh, nhữ ng biền binh ở cá c vệ, độ i đứ ng hai bên ngoà i cử a lậ p tứ c chia độ i ra
đó ng thà nh trạ i. Rồ i lạ i nghe 3 tiếng chiêng, ai nấ y dự ng cờ , gá c giá o, thay nhau nghỉ
ngơi và đi kiếm củ i, gá nh nướ c, cho ngự a đi uố ng hay và o chợ mua đồ dù ng. Về số ngườ i
đượ c cho dờ i khỏ i doanh trạ i, mỗ i độ i chỉ cho 1 phầ n 5, cò n thì đều phả i ở doanh coi
giữ , trự c đợ i. Hễ nghe 3 tiếng thanh la, mọ i ngườ i đều lạ i lậ p tứ c về doanh cho đủ .

Trở lên, cá c hạ ng biền binh thuộ c ngự doanh đều phả i theo đú ng kỷ luậ t mà là m. Ai là m
sai, sẽ chiểu theo lỗ i nhẹ hay nặ ng, trị tộ i.

Phà m biền binh cá c đạ o đườ ng bộ , nhữ ng biền binh tiền hỗ , hậ u hỗ , trong khi đi, nhữ ng
lú c tiến lên hay dừ ng lạ i, mở cờ hay cuố n cờ , đều phả i nghe hiệu lệnh tiếng trố ng ở ngự
doanh. Chỉ nhữ ng biền binh tiền hỗ , hễ nghe tiếng trố ng ở ngự doanh thì liền theo lượ t,
đá nh trố ng đố c thú c biền binh đạ o mình để khỏ i xa khô ng nghe thấ u. Cò n biền binh hậ u
hỗ thì đi hay dừ ng nhấ t thiết phả i nghe hiệu lệnh ở ngự doanh, khô ng đượ c đá nh trố ng
lên. Cò n như đạ o sau cá ch đạ o trướ c hơi xa, hễ nghe tiếng sú ng thì đều tự nổ i lệnh, theo
thứ tự , tiến hay dừ ng lạ i ; cò n thì khô ng đượ c khua đá nh lộ n xộ n. Nếu trá i lệnh ấ y, sẽ có
tộ i.

Về buổ i tố i, cộ t đèn trên thuyền ngự lú c nà o cũ ng treo 2 đèn là m mứ c thườ ng : 1 đèn

bên tả , 1 đèn bên hữ u. Phà m thấ y 2 đèn trên cộ t bên tả treo thêm 1 đèn ngang hà ng thì
viên coi sú ng bắ n 3 phá t sú ng, thuyền chưở ng hiệu đá nh 3 hồ i trố ng, cá c thuyền đi theo
đều nhổ neo, theo thứ tự bà y hà ng nghiêm chỉnh, mỗ i thuyền treo lên 1 đèn hiệu, ngoà i
lồ ng đèn đề nhữ ng chữ “dinh, vệ, nha mô n..” để tiện ghi nhậ n.

Phà m thấ y 2 đèn trên cộ t, tả , hữ u đều treo thêm 1 đèn ngang hà ng, liền đố t lên 3 chiếc
phá o thă ng thiên, thuyền trong hiệu đá nh luô n 3 tiếng, cá c thuyền đều theo thứ tự , tiến
đi. Trong khi đi, thuyền ngự lạ i treo 2 đèn thư trướ c.

Phà m thấ y bên tả 2 đèn trên cộ t, treo thêm 1 đèn xâ u và o phía dướ i, đá nh 2 hồ i trố ng
là m hiệu dừ ng quâ n, các thuyền đều dừ ng lạ i đợ i lệnh.

Phà m thấ y 2 đèn trên cộ t, tả , hữ u đều treo thêm 1 đèn xâ u ở dướ i, viên coi sú ng bắ n 3
phá t sú ng, đố t 5 chiếc phá o thă ng thiên, cá c thuyền đều đỗ và o bờ sô ng, hạ neo, yên
nghỉ.

Phà m thấ y 2 đèn trên cộ t, tả , hữ u đều treo thêm 2 đèn xâ u ở dướ i, cá c đạ i thầ n ở hà nh
dinh ngự tiền đều phả i đến thuyền ngự , nghe lệnh.

Lạ i ngà y khả i loan, khi vua ở chính điện lên xe đến hà nh cung, độ i Hộ vệ, Cả nh tấ t ((1)
Cả nh tấ t : nhữ ng ngườ i dẹp đườ ng cho vua đi.1) ở tả hữ u bắ n 9 phá t sú ng, khi vua
xuố ng thuyền thì kéo cờ “Tam tà i” lên, ở thuyền “Hả i đạ o” đạ o trướ c, bắ n 9 phá t sú ng,
viên giữ trố ng ra lệnh, treo cờ “Thiên địa” tiến đi. Ngà y vua về tớ i Kinh, đến Trấ n Bình
đà i, trên đà i, chỗ thà nh giá p mặ t bắ c Kinh thà nh, bắ n 3 phá t sú ng lớ n. Khi xe tiến và o
đạ i nộ i((2) Đạ i nộ i : chỗ vua ở .2), liền phá t 9 tiếng ố ng lệnh. Ngoà i ra, ở dọ c đườ ng, vua
có ngự tớ i tỉnh lỵ nà o thì chiếu lệ bắ n sú ng, khô ng thì thô i).

Bộ Lạ i là m sổ kê tên bọ n cử nhâ n, giá m sinh, tô n sinh, ấ m sinh, tú tà i 72 ngườ i đã dự

trú ng kỳ thi đình - khiêu, chia đi hậ u bổ ở cá c tỉnh. Vua chuẩ n cho bộ dẫ n họ và o lạ y yết,
ban cho tiền lộ phí có thứ bậ c (hậ u bổ tri huyện đượ c 30 quan tiền, hậ u bổ huấ n đạ o 20
quan). Vua dụ họ rằ ng : “Cá c ngươi đi lầ n nà y sẽ có trá ch nhiệm đố i vớ i dâ n xã . Ai nấ y
phả i cố gắ ng về cô ng việc, siêng nă ng họ c tậ p, cố t sao cho am tườ ng đượ c chính thể, giữ
mình cho thanh liêm, cẩ n thậ n để là m việc cho Nhà nướ c, mớ i đượ c”.

Ngườ i dâ n ở hạ t Quả ng Trị là Nguyễn Thị Khiết, đem đố t hết các vă n tự củ a nhữ ng
ngườ i đã vay nợ mình. Vua miễn thuế thâ n và binh dịch cho con củ a thị ấ y trong 15
nă m. Dâ n ở hạ t An Giang, Nguyễn Vă n Nhiên và Nguyễn Vă n Tuấ n, mỗ i ngườ i quyên
tiền 1.300 quan, vua đều thưở ng cho chứ c hà m tò ng cử u phẩ m bá hộ và sai bộ Hộ lự a
định khen thưở ng nhữ ng ngườ i dâ n già u ở cá c tỉnh đã quyên tiền giú p kẻ thiếu thố n.

Tạ i huyện La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, có thô n Ba Lệnh thiếu mộ t tên binh, đã 4 nă m khô ng cắ t
đượ c ngườ i để nộ p cho đủ . Viên Tri phủ phủ Đứ c Thọ là Nguyễn Hưng lấ y cớ rằ ng tên
Nguyễn Tích, dâ n thô n ấ y, có 4 anh em, nên bắ t Tích để điền và o số thiếu. Tích khô ng
phụ c tình, kêu lên tỉnh. Quan tỉnh đem việc nà y hặ c tâ u, Hưng bị giá ng hai cấ p, lưu lạ i
chứ c. Hưng lạ i đem việc quan tỉnh thiên lệch nghe lờ i tên Nguyễn Tích kêu riêng, sai
ngườ i chạ y ngự a về Kinh kêu lên. Vua giao cho tỉnh Nghệ xét lạ i việc ấ y. Tích khai trá i
lạ i là hắ n chỉ có hai anh em. Hưng bèn thừ a lú c đêm, đem bọ n lạ i, lệ, tổ ng, lý đến bắ t bọ n
anh em củ a Tích, để cho việc trướ c là đú ng. Khi ấ y, có tên Phan Đình Ba, thâ n đả ng củ a
Tích, ngầ m sai ngườ i phó ng lử a đố t nhà , đá nh trố ng, kêu lên : “Có cướ p”, muố n là m cho
Hưng sợ và cứ u thoá t cho Tích. Bố chính Nguyễn Đồ ng Khoa đem việc nà y tâ u lên. Vua
lấ y là m lạ , nó i : “Hưng có trá ch nhiệm thâ n dâ n, thế mà thừ a lú c đêm, xô ng và o nhà dâ n,
cò n ra sự thể gì nữ a ! Và bọ n thô n dâ n kia dá m họ p nhau đá nh trố ng, giả là m việc cướ p
bó c, thó i gian ngoan ấ y đá ng ghét !”. Hưng, bắ t phả i cá ch chứ c ngay và sai thự Đạ i lý
Thiếu khanh Lê Nguyên Giá m ra đi cù ng vớ i Nguyễn Đồ ng Khoa hộ i đồ ng tra xét. Sau
khi hộ i xét, á n nghĩ xử : Đình Ba hã y để “trả m giam hậ u”((1) Trả m giam hậ u : tộ i đá ng
chém nhưng cò n giam lạ i đợ i lệnh vua.1), cò n Hưng, đượ c giả m, bị tộ i đồ đủ lệ hạ n. Cấ p
sự trung, bọ n Nguyễn Vă n Chấ n, cho rằ ng bộ Hình nghĩ xử về tộ i Nguyễn Hưng chưa
đượ c thoả đá ng, đem tâ u lên. Vua lạ i sai giao viện Đô sá t hộ i đồ ng vớ i Khoa đạ o duyệt
lạ i cho kỹ. á n nà y nghĩ xử : Hưng đá ng phả i giá ng ba cấ p, nhưng đã bị cá ch chứ c, xin cứ
cá ch, bắ t về là m dâ n.

Vua thấ y việc xử á n rắ c rố i, mớ i triệu bọ n đạ i thầ n viện Cơ mậ t, Trương Đă ng Quế và o,

gặ p mặ t để bà n định phả i, trá i. Thự Thị lang bộ Hình, Hoà ng Thu, lấ y cớ rằ ng mình
trướ c đã ở Nghệ An, có dự tra xét á n nà y, lạ i đem ra biện thuyết ở trướ c mặ t vua, để
hò ng che lỗ i. Vua giậ n, quở trá ch, giá ng Thu ba cấ p và bả o bề tô i hầ u cậ n là Phan Bá Đạ t
rằ ng : “Nguyễn Hưng nhâ n lú c đêm, đi bắ t ngườ i, gâ y nên vụ á n to, bộ Hình nghĩ xử phạ t
trượ ng và đồ , thự c đã thoả hợ p. Nhưng nghĩ hắ n chỉ là thiếu ý thứ c, là m xằ ng, xét ra
khô ng có tình tiết gì khá c. Vậ ygia ơn, đổ i là m phạ t trượ ng, cá ch chứ c, phá t đi là m lính ở
hai thà nh Điện, An, ra sứ c là m việc để chuộ c tộ i. Tổ ng đố c An - Tĩnh, Mai Cô ng Ngô n, và
thự Bố chính Nghệ An, Vũ Tuấ n, trướ c đây tra xử sơ suấ t, đều giá ng mộ t cấ p. Lê Nguyên
Giá m, và Nguyễn Đồ ng Khoa nghĩ xử lỗ i vì buộ c tộ i nặ ng, bọ n Viện trưở ng Lê Đă ng
Doanh và Khoa đạ o Lê Châ n 20 ngườ i lỗ i vì buộ c tộ i nhẹ, mỗ i ngườ i đều bị phạ t lương 6
thá ng. Hưng, về sau, lạ i đượ c khở i phụ c, ra là m Huấ n đạ o huyện Quỳnh Cô i.

chính biên

Đệ tam kỷ - Quyển Xiv

Thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Tâ n Sử u, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841], mù a đô ng, thá ng 12, mồ ng 1, ban lịch Hiệp
kỷ((1) Lịch Hiệp kỷ : nô ng lịch chép ngà y thá ng trong mỗ i nă m. Theo can, chi, có chia
cá c tiết trong cá c mù a, và có phâ n biệt ngà y tố t, xấ u.1) nă m sau. Theo việc cũ , [ngà y ban
lịch ấ y], đặ t nghi lễ đạ i triều ở điện Thá i Hoà , là m lễ ban chính só c, trong hai nă m Minh
Mệnh thứ nhấ t [1820] và thứ hai [1821], [hô m ấ y], gặ p kỳ lễ Â n tiến, đổ i cử hà nh lễ Â n
tiến sang ngà y mồ ng 2. Đến đây, bộ Lễ dâ ng nghi chú , xin theo điển cũ để cho hợ p vớ i ý
nghĩa việc lễ. Vua nghĩ khô ng yên lò ng, muố n đổ i lạ i lờ i bà n củ a bộ , nhâ n hỏ i bọ n đạ i
thầ n Trương Đă ng Quế và Vũ Xuâ n Cẩ n. Hai ngườ i đều nó i : “Ban hà nh chính só c là mộ t
lễ lớ n hằ ng nă m. Nay hoà ng thượ ng nố i cơ nghiệp lớ n đến vô cù ng, tuỳ tiện châ m
chướ c, chọ n hai đằ ng lấ y mứ c đú ng, xin theo lờ i bà n củ a bộ là phả i”. Vua thuậ n theo.

Cho : Phó vệ uý Tả vệ dinh Long võ Tô n Thấ t Kinh là m Phó vệ uý Tả vệ dinh Thầ n cơ ;

thự Phó vệ uý Hữ u vệ, tỉnh Hà Tĩnh là Tố ng Vă n Bẩ m thă ng thự Phó vệ uý Tả vệ dinh
Long võ ; Phó vệ uý Nhấ t vệ dinh Trung đạ o Thuỷ sư Nguyễn Vă n đổ i bổ là m Phó vệ uý
Tam vệ thuộ c Hữ u dinh. Các viên Cai độ i : Lê Vă n Lai thă ng thự Phó vệ uý Hữ u vệ tỉnh
Hà Tĩnh, Dương Xưng thă ng Phó vệ uý Nhấ t vệ thuộ c Trung dinh đạ o Thuỷ sư ; Lê Diễn
thă ng Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Tả dinh đạ o Thuỷ sư ; Lê Vă n Bả n thă ng thự Phó vệ uý
Ngũ vệ thuộ c Trung dinh đạ o Thuỷ sư.

Tỉnh Thanh có giặ c biển đó n cướ p các thuyền ở cử a Hà n, nhâ n viên giữ đồ n ở đấy đố c
suấ t cá c [binh] phu ra chặ n đá nh, bắ t đượ c ngườ i và thuyền củ a phỉ. Quan tỉnh nghe
bá o, sai biền binh ra biển tuầ n tiễu, gặ p phỉ liền bắ n giết. Phỉ thấ y oai phong, chạ y hết.
Vua thưở ng kỷ lụ c cho nhữ ng quâ n nhâ n bắ t đượ c giặ c, ngâ n tiền cho nhữ ng viên coi
đồ n và 100 quan tiền cho binh phu.

Đó ng thuyền Thừ a phong. Đổ i tên thuyền Kim hoa là Kim phả ng, thuyền Sam bả n Hoa
bồ ng là Bồ ng sà , thuyền Tiểu sam bả n Hoa bồ ng là Bồ ng ca.

Định lạ i việc tuầ n tra cá c đồ vậ t ngự dụ ng ở cá c viện sở . Lệ trướ c cứ 3 thá ng 1 lầ n tâ u ;

tớ i đâ y, chuẩ n định mỗ i thá ng 1 lầ n. Ban thứ nhấ t, viên đạ i thầ n chưở ng phủ ; ban thứ
hai, viên võ quan kỳ cự u ở quâ n Vũ lâ m ; ban thứ 3, nhữ ng viên thố ng quả n Cấ m binh,
thả y đều phả i theo ban, hộ i đồ ng vớ i ấ n quan ở Nộ i cá c đi tra kiểm rồ i tâ u lên. Bắ t đầ u
kể từ thá ng giêng nă m sau. Nếu ai có việc cô ng đi lâ u, thì phả i thay nhau tớ i ban, khô ng
đượ c bỏ thiếu.

Sử a lạ i cử a cung Khá nh Ninh, sai Chưở ng vệ Hoà ng Đă ng Thậ n trô ng coi cô ng việc.
Tên đầ u đả ng thổ phỉ ở Lạ c Hoá là Lâ m Sâ m bị chịu tộ i giết chết. Tên Sâ m từ khi bị thua
ở Sâ m Đô , tìm phương trố n trá nh ; tớ i đâ y, thí sai Phó cơ ở cơ Long nhuệ là Sơn Sú c và
bang biện Phó cơ là Sơn Mâ u hiệp sứ c vớ i quan quâ n chia đi lù ng bắ t. Có lý trưở ng tên
là Chă n má ch chỉ chỗ Sâ m ẩ n ná u. Bọ n Sú c đố c quâ n và dâ n xô ng đến bao vâ y, bắ t đượ c
Sâ m và con là Lâ m Tham đem giả i nạ p. Thự Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương giết tên Tham
để bêu cho mọ i ngườ i biết và đó ng cũ i tên Sâ m đưa về Kinh, xử tử bằ ng hình lă ng trì.
Vua thưở ng cho Sú c là m Quả n cơ, Mâ u là m Phó quả n cơ ; lạ i thưở ng mỗ i ngườ i 5 đồ ng
ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Cho Lý trưở ng Chă n là m Cai tổ ng và thưở ng 2 đồ ng ngâ n
tiền Phi long hạ ng lớ n. Cò n quâ n và dâ n thưở ng chung cho 200 quan tiền. Nhữ ng binh ở
hai cơ Long nhuệ đều cho nghỉ về thă m nhà .

Xét hạ ch cá c hạ ng thị vệ. Phà m nhữ ng ngườ i kiến thứ c hèn kém, nó i nă ng hà m hồ ((1)
Hà m hồ : lú ng tú ng, khô ng gã y gọ n.1) đều bị giá ng đổ i đi là m độ i trưở ng thuộ c vệ Cẩ m y,
vệ Kim ngô , hay phả i lui về nguyên ngũ là m lính. Lạ i chọ n kỹ biền binh ở cá c vệ Cẩ m y,
Kim ngô , Loan giá , Hộ vệ, Kim sang, ngườ i nà o sứ c lự c khoẻ mạ nh, thô ng hiểu sự việc thì
cho theo ngạ ch điền bổ , để sung và o việc sai phá i.

Dờ i chi quan ở Thuầ n Mỹ, tỉnh Hả i Dương sang xã Quang Lễ.

Ngà y Canh Dầ n, đi thă m yết Hiếu lă ng và lă ng Đô ng Hiếu.

Bớ t ngạ ch viên chứ c sung việc trườ ng thi Gia Định. Vì số thí sinh ở trườ ng thi Gia Định
rấ t ít, viên giá m sá t trườ ng vụ Nguyễn Viết Du xin giả m bớ t số viên chứ c là m việc, vua
mớ i đổ i dù ng chá nh, phó chủ khả o, giá m khả o, và phâ n khả o mỗ i chứ c 1 viên, thể sá t 4
viên, đề điệu 1, Phướ c khả o 2, sơ khả o 4, mậ t sá t 2, lạ i điển 20.

Đặ t đồ n Thô ng Bình ở tỉnh Biên Hoà . Vì quan tỉnh nà y tâ u lên nó i :

“ở nơi hoang man, có 28 sá ch((1) Sá ch : mộ t khu vự c hà nh chính xưa ở miền rừ ng nú i

hoặ c vù ng đồ ng bà o thiểu số , cũ ng như đơn vị thô n.1) tình nguyện phụ và o hộ tịch, nộ p
thuế (mỗ i ngườ i, hằ ng nă m nộ p mậ t ong 6 chén nhỏ , nặ ng trên dướ i 1 câ n), xin cho lậ p
đồ n Thô ng Bình, đặ t 1 viên thủ ngự , 1 thuộ c lạ i, 4 thuộ c binh để trô ng coi. Cò n lệ thuế,
đến sang nă m, bắ t đầ u thu”. Vua thuậ n cho.

Thố ng chế Tô n Thấ t Bậ t dâ ng 1 con ngự a bạ ch, vua cho đặ t tên ngự a là “An Dương ký”,
thưở ng cho Bậ t 3 tấ m sa mà u có hoa và 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ .

Khơi đườ ng sô ng ở Hà Tĩnh.

Cho Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Long võ Nguyễn Tuyên là m Phó lã nh binh tỉnh Khá nh Hoà .

á n sá t tỉnh Nam Định là Lê Hữ u Đứ c có tộ i, bị cấ t chứ c. Đứ c, trướ c đây, bị dâ n trong hạ t

về Kinh kiện vì tham tang. Thoạ t đầ u, vua giao cho Trịnh Quang Khanh và Trầ n Quang
Tiến hộ i tra, chưa đượ c xong xuô i, sau đổ i giao cho Hà Thú c Lương tra xét. Gặ p lú c ấy
Khoa đạ o là Vũ Trọ ng Bình và Trầ n Thiện ra là m giá m sá t trườ ng thi Nam Định, xong
việc, về tớ i Ninh Bình, Đứ c mậ t sai ngườ i nhà đem chè đi tiễn tố ng. Bọ n Bình đem việc
ấ y tâ u lên. Vua ghét Đứ c về tình tiết á m muộ i, liền sai cá ch chứ c và cho thự Lang trung
bộ Hộ là Lê Phá c (trướ c tên là Lê Trầ n Hoá n) thay Đứ c. Cò n Vũ Trọ ng Bình và Trầ n
Thiện vì biết giữ mình thanh bạ ch, đều thưở ng kỷ lụ c 1 thứ và 1 sú c lụ a. Sau, á n ấ y xét
xong, dâ ng lên, Đứ c bị lưu đi tỉnh Khá nh Hoà . Vua lạ i cho rằ ng nhà Đứ c có cha mẹ già ,
con mộ t, mớ i theo chỗ gầ n, đổ i phá t đi Ninh Bình sung phố i.

Lĩnh Tổ ng đố c Định - Yên, Trịnh Quang Khanh và Bố chính tỉnh Nam Định, Trầ n Quang
Tiến, bị cấ t chứ c. Quang Khanh là ngườ i hồ đồ ((2) Hồ đồ : khô ng hiểu sự lý, khô ng biết
quyết đoá n.2), á n từ chồ ng chấ t để đọ ng lạ i, thậ m chí dâ n trong hạ t bị lưu tá n, cũ ng
dườ ng khô ng nghe biết gì nên đã bị giao cho bộ nghị xử . Sau, Quang Khanh cù ng vớ i
Trầ n Quang Tiến hộ i tra việc á n Lê Hữ u Đứ c, lâ u ngà y khô ng kết á n xong. Đến khi Hà
Thú c Lương tiếp tụ c tra xét, trướ c hết đem đạ i lượ c tình tiết vụ á n và o tâ u, xét thấ y
Quang Khanh vì tình riêng che đỡ , Quang Tiến vì đã thô ng đồ ng, đều cấ t chứ c, giao cho
Hà Thú c Lương và Lê Phá c, hộ i tra việc nà y. Sau, thà nh á n đưa lên, Quang Khanh bị cá ch
tuộ t, bắ t gắ ng sứ c là m việc ở bộ để chuộ c tộ i, Quang Tiến bị phạ t trượ ng và đồ .
Trướ c đâ y, Quang Khanh ở Nam Định, bị Ngự sử Nguyễn Cư Sĩ hặ c vì chậ m chạ p khô ng
quyết đoá n. Cư Sĩ lạ i dẫ n ra nhữ ng viên coi cá c hạ t ở bên như Trầ n Vă n Trung, Nguyễn
Đă ng Giai và Nguyễn Cô ng Hoá n : hoặ c khen là thanh liêm, nhanh thạ o, hoặ c khen là xét
xử rà nh mạ ch, quả quyết để tỏ rõ chỗ kém củ a Quang Khanh. Vua quở trá ch Cư Sĩ rằ ng :
“Nhữ ng viên quan to ở địa phương, triều đình vố n đã biết rõ . Ngươi là mộ t kẻ thiếu niên
tâ n tiến, sao đượ c bà n trà n cả đi ! Trong đó , nhữ ng lờ i chê, khen, biết đâ u khô ng phả i là
do sự yêu, ghét mà thố t ra miệng ? Há chẳ ng sợ có sự nghị tộ i là mưu câ u kết vớ i quan
ngoà i sao ? Từ nay, phà m tâ u bà y việc gì cầ n phả i đượ c hợ p vớ i sự thể đá ng nó i, nếu lạ i
khinh suấ t như thế, tấ t sẽ bị đình thầ n nghị xử ”.

Đổ i : viên quyền hộ Tổ ng đố c Định - Yên, Hà Thú c Lương, là m Tuầ n phủ Nam Định, Hộ
lý ấ n quan phò ng củ a chứ c Tổ ng đố c, quyền lĩnh ấ n triện Bố chính Hưng Yên, Ngô Kim
Lâ n, là m Bố chính Hưng Yên, Hộ lý ấ n quan phò ng củ a chứ c Tuầ n phủ . Điều bổ : Bố
chính Thá i Nguyên, Lê Trườ ng Danh, là m Bố chính sứ Hả i Dương ; Bố chính Hà Nộ i,
Nguyễn Quố c Hoan, là m Bố chính sứ Nam Định, biện lý bộ Lạ i, Trầ n Vă n Tuâ n, là m thự
Bố chính sứ Thá i Nguyên ; biện lý bộ Binh, hiện sung việc khâ m phá i, Lê Đạ i Cương, là m
thự Bố chính sứ Hà Nộ i.

Cho giam và o ngụ c nhữ ng tên thổ biền ở Trấ n Tây : Trà Long, Nhâ m Vu và La Kiên. Bọ n
tên Trà Long nă m trướ c về Kinh chú c thọ nhà vua, khai số dâ n khô ng thự c, đã bị nghiêm
trá ch ; đến khi tên Yểm về hà ng, cõ i đấ t củ a giặ c trố ng khô ng, triều đình sai chú ng đem
quâ n sang đá nh giặ c, chú ng đều tìm cớ từ chố i khô ng đi. Sau đó , phá t ra vụ á n Ngọ c Biện
((1) Ngọ c Biện cù ng vớ i Ngọ c Vâ n, Ngọ c Thu và Ngọ c Nguyên đều là con gá i củ a Quố c
vương Cao Miên, Nặ c Ong Chă n (theo Phương đình địa chí loạ i, quyển IV, tờ 16a).1)
mưu trố n, bọ n chú ng hoặ c đồ ng đả ng, hoặ c đồ ng mưu, đã giao cho bộ Hình bà n xử . Bộ
Hình nghĩ xử trọ ng hình, vua sai hã y đem giam cấ m nghiêm ngặ t.

Bổ nhữ ng Tiến sĩ mớ i đỗ , bọ n Nguyễn Ngọ c, Lê Đứ c hà m Hà n lâ m viện Tu soạ n hoặ c

Biên tu (Nhị giá p [tiến sĩ], bổ tu soạ n, tam giá p [tiến sĩ], bổ biên tu).

Nă m Giá p Ngọ , dự ng bia “Thá nh đứ c, thầ n cô ng” ở Hiếu lă ng. Vă n bia rằ ng :

“Đấ ng hoà ng thiên mến giú p nướ c Đạ i Nam ta, chung đú c sinh ra cá c bậ c thầ n thá nh, nố i
tiếp tớ i ứ c muô n nghìn đờ i. Đứ c Triệu tổ Tĩnh hoà ng đế, phá t tích ở tỉnh Thanh, đứ c
Thá i tổ Gia dụ hoà ng đế gâ y nền ở cõ i Nam, tá m đờ i cù ng truyền chịu mệnh đã vữ ng.
Đến Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng đế ta, nhâ n lú c vậ n nướ c giữ vờ i suy sú t, ứ ng vớ i lò ng
trờ i mở vậ n, nướ c ngoà i mến đứ c, khắ p nướ c độ i cô ng. Đương thuở ấ y, vậ n nhà Lê đã
hết, Tâ y Sơn cướ p ngô i, trờ i đã long, đấ t cũ ng lở , sô ng ngò i trà n ngậ p, khô ng nơi dồ n
chứ a ! Đứ c Hoà ng tổ ta quét sạ ch sao chổ i, là m tỏ Mặ t Trờ i, Mặ t Tră ng ; nhậ n lấ y điềm
thiêng, lên giữ ngô i bá u. Sử a sang đạ o củ a ngườ i, chỉnh đố n việc trờ i đấ t. Do thế, trờ i đấ t
lạ i yên định, vạ n vậ t lạ i phá t sinh. Nhưng nếu (sau đó ) khô ng có bậ c nhâ n thá nh ra đờ i,
giữ yên mệnh trờ i trong lú c là m mớ i thêm, chấ n chỉnh mố i lớ n trong khi nố i dự ng lạ i,
thì lấ y đâ u là m rạ ng thêm cô ng trướ c và để lạ i cho đờ i sau ? Đứ c Hoà ng khả o, Thá nh tổ ,
“Thể thiên Xương vậ n, Chí hiếu Thuầ n đứ c, Vă n vũ Minh đoá n, Sá ng thuậ t Đạ i thà nh,
Hậ u trạ ch Phong cô ng Nhâ n hoà ng đế” ta là con thứ tư củ a Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng
đế. Thá nh tổ mẫ u, Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u trong nă m Tâ n Hợ i, thá ng
4, ngà y 23, giờ Kỷ Dậ u sinh ra Hoà ng khả o ta ở đấ t Tâ n Lộ c, tỉnh Gia Định. Lú c ấ y Hoà ng
tổ mớ i quay cờ về Nam, 12 nă m sau, tiến lấ y Phú Xuâ n, luô n tớ i Long Biên, thu phụ c
nghiệp cũ , gồ m có cả thiên hạ . Hoà ng khả o ta sớ m tố i theo bên cạ nh, qua khắ p cá c nú i
sô ng, trả i bao khó nhọ c trong sự dẹp yên, lượ ng biết chă m lo sau khi giữ nghiệp. Phà m
gặ p việc phả i đố i phó , mọ i chính sự phả i mưu toan, nỗ i đau thương củ a mọ i ngườ i và
tình trạ ng củ a dâ n gian, khô ng điều gì là khô ng biết rõ , hiểu thấ u. Qua nhữ ng bướ c gian
nan thử thá ch, theo đạ o trung truyền nố i, để hưở ng thụ lộ c trờ i, [Hoà ng khả o] đã đượ c
vua cha để lò ng kén chọ n, từ lâ u đã lặ ng lẽ định sẵ n cá i kế lớ n cho Xã Tắ c. Gia Long nă m
thứ 15 [1816], sá ch lậ p là m Hoà ng thá i tử . Lú c ấ y, nướ c sô ng Gia Định trở nên trong,
trên dướ i đến hơn mấ y tră m lý. Nă m thứ 18 [1819], tuâ n theo di chiếu, nố i giữ nghiệp
lớ n. Thá nh nhâ n ra đờ i, sớ m ứ ng điềm tố t : Hoà ng khả o nă m ấ y 30 tuổ i, lên ngô i vua,
vố n có tư chấ t bậ c thượ ng thá nh, giữ cơ nghiệp đã gâ y nên, thô ng minh nhanh nhẹn, tỏ
tà i trị nướ c, vậ n dụ ng mộ t lò ng, tổ chứ c muô n việc. Ngà i trị vì tớ i nă m thứ 6 [1825],
nướ c sô ng Gia Định lạ i trong, tỉnh Nghệ An dâ ng điềm tố t : mỗ i hộ t lú a, trong có 2 hộ t
gạ o. Nă m thứ 9 [1828], tỉnh Quả ng Trị tìm đượ c ấ n “Vạ n thọ vô cương” bằ ng ngọ c củ a
đờ i trướ c. Điềm là nh khô ng phả i là ít, nhưng lò ng vua vẫ n khiêm tố n, khô ng tự cao vì
nhữ ng điềm tườ ng thuỵ . Lờ i thâ n dụ quan dâ n trong, ngoà i có nó i : “Trẫ m dậ y sớ m ă n
trưa, chỉ cầ u cho đượ c thịnh trị, vì khiến mọ i ngườ i giữ chứ c đều đượ c hiền lương, nhâ n
dâ n đều yên vui chỗ ở , nướ c sô ng theo dò ng chả y thuậ n, lú a thó c hằ ng nă m luô n đượ c
mù a thì điềm tố t nà o bằ ng !”. Ngà i nghĩ việc rộ ng rã i, kỹ cà ng đến như thế ! ở ngô i trong
khoả ng 21 nă m, kính trờ i, theo phép tổ , chă m việc, yên dâ n, ngà y nà o cũ ng như ngà y
nà o. Về cô ng việc, đặ t trị phá p, giữ đấ t nướ c, lậ p giềng, dự ng mố i, quy mô rộ ng rã i to tá t,
phẩ m tiết đầy đủ , rõ rà ng, việc gì cũ ng có thà nh phá p. Tế trờ i đấ t ở Nam Giao, đã rõ
nghĩa kính thờ ; lễ Tam tổ phố i hợ p vớ i trờ i, đã tỏ nghĩa bá o đá p. Đồ tế lễ có đủ biên((1)
Biên : cá i mâ m bồ ng đan bằ ng tre, có nắ p đậ y.1), đậ u((2) Đậ u : cá i mâ m bồ ng bằ ng gỗ ,
có nắ p.2), khuô ng, phỉ((3) Khuô ng : cá i giỏ tre đan hình vuô ng. Phỉ : giỏ tre hình trò n
(dù ng đự ng hoa quả , bá nh để tế).3), á o mũ , phủ phấ t((4) Phủ phấ t : đồ lễ phụ c (á o
xiêm) có thêu.4), đồ nghi vệ có đủ long kỳ, đạ i lộ ((1) Long kỳ : cờ thêu rồ ng. Đạ i lộ : xe
vua đi.1), ngọ c thích, chu can ((2) Ngọ c thích : cá i phủ (bú a dài cá n), cá n chạ m ngọ c. Chu
can : Cá i mộ c sơn đỏ .2). Trang sứ c có nhữ ng đồ vũ , mao ((3) Vũ , mao : hai thứ đồ dù ng
trong khi mú a, đầ u kết bằ ng lô ng vũ , lô ng đuô i trâ u.3), kèm theo có nhữ ng tiếng tiêu
quả n ((4) Tiêu, quả n : đồ nhạ c : ố ng tiêu, ố ng sá o, v.v…4) ; hợ p điển lễ củ a các đờ i Ngu,
Hạ , Thương, Chu, đủ â m nhạ c như nhữ ng tiếng Hà m, Anh, Thiều, Hộ ((5) Nhữ ng khú c
nhạ c hay đờ i xưa : Hà m trì : nhạ c củ a Hoà ng đế. Ngũ anh : nhạ c củ a Đế Cố , Thiều : nhạ c
củ a vua Thuấ n, Hộ : nhạ c củ a vua Thang.5). Lễ đủ , nhạ c hoà , đến thế là thịnh. Lạ i dự ng
ra Thế miếu để tỏ rõ chính thố ng ; đú c ra chín đỉnh để tượ ng trưng thà nh cô ng. Mở Sử
quá n, soạ n Thự c lụ c, tìm sá ch cổ cò n só t, bổ nhữ ng vă n cò n thiếu, là m cho đạ o đứ c củ a
thá nh nhâ n thêm rộ ng lớ n. Giá o hoá , cô ng nghiệp, nêu rõ như Mặ t Trờ i, ngô i sao, để mã i
cho đờ i sau theo phép. Thiên tính ngà i rấ t hiếu, vua hầ u cung Từ Ninh, khi ra thì đó n
dẫ n xe đi, khi và o thì dâ ng tiến ngon ngọ t ; nuô i bằ ng lộ c nướ c, đủ mọ i tình vă n, kính
dâ ng tô n hiệu, đủ bậ c lễ số . Gặ p tiết Thá nh thọ lụ c tuầ n, thấ t tuầ n đạ i khá nh, thì cử hà nh
điển lễ long trọ ng, hợ p ứ c triệu lò ng vui củ a mọ i ngườ i trong ngoà i để cung và o việc
hiếu phụ ng : việc vui củ a nhà vua, từ xưa ít thấ y. Mộ t lò ng hiếu suy ra, gố c ở mến bậ c
thâ n mà đạ t ra khắ p cõ i. Chia ra dò ng đế, dò ng thâ n phiên để định rõ mộ t ngà nh họ dọ c ;
là m ra Ngọ c phả , Tô n phả để tỏ rõ thứ tự từ ng đờ i. Đặ t Tô n nhâ n phủ để là m cô ng việc
chính trị ; dự ng Tậ p thiên đườ ng để đô n đố c việc dạ y ngườ i. Định ra cá c chứ c vă n, võ ,
chế ra mũ á o, triều phụ c đó là để sử a chính triều đình. Là m bà i quan châ m ră n ngườ i có
ngô i, nghiêm cấ m bè đả ng, dụ khắ p cá c chứ c, đó là để sử a chính tră m quan. Nêu nhữ ng
ngườ i hiếu thuậ n, khen nhữ ng kẻ tiết nghĩa, kính lễ nhữ ng ngườ i tuổ i cao, biểu dương
nhữ ng kẻ chă m là m ruộ ng. Lạ i thâ n chế ra nhữ ng điều dạ y dỗ , ban hà nh khắ p cá c là ng
mạ c, để cho mọ i nhà truyền tụ ng, tậ p quen lễ nghĩa. Có cô ng về phong tụ c, giá o hoá há
phả i là nhỏ sao ?

Về việc hà nh chính, [bên trong], dồ n lạ i ở sá u bộ , tó m lạ i ở Nộ i cá c, có viện Cơ mậ t để

giữ kỹ then chố t, có viện Đô sá t để sử a chữ a các quan. Theo lờ i dụ định thì : ở Nộ i các
chỉ đặ t quan tam phẩ m, viện Cơ mậ t riêng chọ n cắ t đạ i thầ n kiêm lĩnh, viện Đô sá t
khô ng đượ c tiếp nhậ n cô ng vă n củ a quan tỉnh ngoà i đưa và o. Đó là cá ch phò ng giữ từ
khi mọ i việc chưa xả y, lo cho đờ i sau thậ t đã sâ u xa. Bên ngoà i thì bỏ bớ t doanh thà nh
và trấ n thà nh, mà đặ t là m 33 trự c tỉnh, có Bố chính, á n sá t giữ mọ i việc, Tổ ng đố c, Tuầ n
phủ xem xét việc đã là m nên, có quyền trô ng coi, khô ng có thể chuyên trọ ng. Lạ i có lệ cứ
3 nă m thì xét quan lạ i, 5 nă m thì duyệt nhâ n dâ n ; điền chế thì có phép tắ c nhấ t định,
binh chính thì có đườ ng lố i thô ng thườ ng. Nhữ ng nơi thà nh, quá ch, quan, tấ n, đều có
chế độ riêng, nhữ ng chỗ đồ n, bả o, thú , thủ đều có quy mô sẵ n, hơn kém giữ lẫ n nhau,
lớ n nhỏ rà ng buộ c nhau. Mọ i việc rõ rà ng, tinh vi, hết sứ c kỹ lưỡ ng ! Về sự chuộ ng vă n
họ c thì sử a sang, mà i giũ a, phong hộ i mớ i dầ n. Soạ n định sá ch vở để là m sá ng tỏ chính
họ c, ban bố Kinh Thi, Kinh Thư để gia ơn cho là ng nho. Phủ , huyện nà o cũ ng có nhà họ c.
Thi Hương, thi Hộ i xen kẽ từ ng nă m mà tiến cố ng kẻ sĩ. Đính chính lố i chữ viết mà thó i
cẩ u thả mấ t hẳ n đi. Sử a định cá ch là m vă n mà lố i quê mù a bỏ đượ c hết. Vă n tự sá ng tỏ ,
rự c rỡ như sao Khuê, sao Bích trên trờ i.

Kính đọ c 6 tậ p thơ ngự chế, 2 tậ p vă n ngự chế ; sang sả ng nhữ ng tiếng hay như Điển,
Mô , Huấ n, Cá o đờ i xưa, chó i lọ i nhữ ng vết tố t như Nhã , Tụ ng trị bình đờ i trướ c. Vă n giá o
rấ t mở mang, sĩ phong rấ t phấ n chấ n, là m cho thiên hạ đượ c biết nướ c ta có sự phong
phú về sá ch vở , kinh điển, có nguồ n gố c củ a vă n chương tính mệnh, đều là bở i tự ngà i cổ
vũ , tá c thà nh cho cả .
Về sự giả ng võ thì thâ n hà nh cưỡ i bắ n, giả ng duyệt có từ ng kỳ, vỗ về quâ n sĩ, huấ n luyện
có định sẵ n, phà m nhữ ng phép kết doanh, bà y trậ n cho chí bộ chiến, thuỷ chiến ngà y
thườ ng thao diễn đều tinh thạ o cả .

Trướ c đâ y, đả ng só t nhà Lê gâ y vạ ở Ninh, Thanh ((1) Chỉ Lê Duy Lương nổ i dậ y ở Ninh

Bình và Hưng Hoá nă m Minh Mệnh thứ 14 [1833].1) ; tên giặ c họ Lê gâ y biến ở Phiên
An ((2) Chỉ Lê Vă n Khô i nổ i dậ y ở Phiên An nă m 1833.2), tạ i địa phương Cao, Tuyên,
thổ phỉ quấ y rố i ((3) Chỉ bọ n Nô ng Vă n Vâ n nổ i dậ y ở Cao Bằ ng, Tuyên Quang, Thá i
Nguyên và Lạ ng Sơn nă m 1833.3), tạ i mộ t dả i An - Hà , quâ n Xiêm lấ n sang ((4) Chỉ giặ c
Xiêm chia quâ n là m nă m đạ o kéo sang xâ m lấ n nă m 1833. Cá c sự việc trên đâ y đều theo
tà i liệu trong bà i tấ u củ a bọ n Trương Đă ng Quế đề ngà y 27 thá ng 6 nhuậ n, nă m Minh
Mệnh thứ 16 [1835] in ở đầ u bộ Khâ m định tiểu bình Lưỡ ng kỳ nghịch phỉ, Chính biên
(quyển thủ , quyển I, tờ 1b).4). Ngà i liền sai tướ ng ra quâ n, chỉ bả o phương lượ c, mưu
thầ n chướ c giỏ i, khô ng ai nghĩ tớ i. Uy linh đã dậ y vang, đá nh dẹp qua từ ng trậ n, bên
nà y, bên nọ , biển sô i, nú i lở , bền đến đâ u cũ ng đậ p vỡ , hiểm đến đâ u cũ ng phá tan.
Tướ ng giặ c nộ p mạ ng, cô ng lớ n đượ c nên. Đấ t đai mở xa tớ i cự c Bắ c, cù ng Nam : bờ cõ i
rộ ng rã i, từ trướ c khô ng có đờ i nà o sá nh kịp. Uy lệnh đạ t tớ i ngoà i cõ i, tiếng tă m lừ ng
khắ p nơi xa. ấ y thậ t vì ngà y thườ ng có đủ lễ phép để trị cá c quâ n, có sự minh đoá n để
mưu chiến thắ ng, cho nên thà nh cô ng đượ c chó ng mà thu hiệu đượ c to tá t.

Về sự đã i ngộ bề tô i thì đủ ơn, lễ ; lự a dù ng ngườ i tà i, thì ai nấ y đều đượ c thích hợ p. Kẻ

là m thiện, dù việc nhỏ đến đâ u cũ ng ghi khen, kẻ có cô ng, dù ở xa đến đâ u cũ ng đượ c
biết đến. Ô m gố i thâ n mậ t, coi bề tô i như con ; chia đấ t thưở ng phong, vớ i nướ c cù ng
hưở ng Phướ c. Lạ i cò n cho vẻ vang tớ i cha mẹ, lụ c dụ ng đến con chá u. Ai đã đượ c ghi
cô ng và o Nhà nướ c thì cho phụ thờ ở miếu đình, ai đã lậ p cô ng ở cương trườ ng thì cho
dự ng bia ở Vũ miếu ; thó i nhâ n nghĩa, trung hậ u vượ t hẳ n cá c đờ i xưa.

Về việc gia ơn, nuô i dâ n, lạ i cà ng để ý : cày tịch điền, nuô i tằ m, để trọ ng việc nô ng tang
là gố c miễn tô , bớ t thuế để giú p dâ n thườ ng sinh số ng là đầ u. Ngà y thườ ng thì suy tính
nhữ ng kỳ mưa, nắ ng, đi đâ u thì xét hỏ i phong tụ c. Độ ng có lụ t, hạ n, tậ t dịch, liền phá t
thó c gạ o, thuố c thang, tiền, vả i để chẩ n cấ p cho dâ n, tuyệt nhiên khô ng ngạ i phí. Ngà i
thườ ng ở trong cung mậ t cầ u trờ i đấ t : xin cứ u mạ ng cho muô n dâ n, sau đó , liền thấ y
chuyển tai vạ ra điềm tố t. Thế mớ i biết lò ng ngà i thà nh thự c yêu dâ n, lú c nà o cũ ng tin
tưở ng ở trờ i. Cho nên dâ n trong thiên hạ : ngườ i già đượ c nuô i, ngườ i nghèo đượ c giú p,
khô ng mộ t ngườ i nà o là khô ng đượ c chịu ơn vua.

Về việc hình, phà m nhữ ng á n xử tử tâ u lên, ngà i thâ n mở coi, lạ i giao cho cá c quan cô ng
đồ ng bà n bạ c, tâ u đi, tâ u lạ i, đến dă m ba lầ n. Nhữ ng tù lưu giam, hằ ng nă m đem xử thì
đoá n định ở Phá p ty, Phướ c kỹ ở đình thầ n hợ p xét. Gầ n đây, nhữ ng tù bị xử tử đượ c
khoan giả m rấ t nhiều. Tấ m lò ng tố t, chính sự hay, bao khắ p khô ng hẹp, bồ i bổ mệnh
mạ ch cho nhâ n dâ n, giữ mã i nguyên khí cho Nhà nướ c. Đạ o hoá nhuầ n lâ u, trở thà nh
thó i tố t ; tung ra nhữ ng sự vui đẹp, là m lợ i cho khắ p mọ i ngườ i. Điềm tố t, điềm là nh, hết
thả y đưa đến, sô ng êm, bể lặ ng, thờ i tiết thuậ n, nă m đượ c mù a, kiện tụ ng dẹp đượ c hết,
trộ m cướ p khô ng xả y ra, nhâ n dâ n thuầ n hậ u, tự nhiên, thậ t đã tớ i chỗ thịnh trị cù ng
cự c. Ô i ! Thịnh biết chừ ng nà o ! ấ y cũ ng vì ngà i có đứ c rộ ng xa gồ m tà i vă n, vũ thá nh,
thầ n, là m việc to tá t hơn cả hoà ng, vương, đế bá, bả n thể đã vẹn đủ , cô ng dụ ng cà ng chu
đá o. Khai thô ng mọ i vậ t, giú p nên việc đờ i. Lò ng thà nh đủ dung hoà vạ n hoá mà bậ c
thượ ng trí khô ng cò n việc gì phả i nghi, siêng nă ng đủ chính lý vạ n cơ mà trong thiên hạ
khô ng cò n việc gì để só t. Muô n ngà n đờ i sau đượ c coi tớ i toà n tậ p “Tiễu bình” ((1) Tứ c
tậ p Tiễu bình Lưỡ ng kỳ nghịch phỉ phương lượ c.1) đã thuậ t đủ chă m lo, bộ sá ch “Chính
yếu” ((2) Tứ c bộ Minh Mệnh chính yếu.2) đã để lạ i phép tắ c, đủ thấ y cô ng đứ c củ a ngà i
ngang vớ i trờ i đấ t. Đứ c thịnh và nghiệp lớ n củ a thá nh nhâ n đến thế là cù ng, là đẹp !

Cò n có nhữ ng điều mà cá c đế vương đờ i trướ c cà ng khô ng thể bằ ng đượ c, là : Đạ i cương

đặ t ra rấ t chính, gia phá p đặ t ra rấ t hay, chín cấp bậ c trong cung, nghiêm như chố n triều
đình, khô ng mộ t ngườ i thâ n thích nà o đượ c chuyên quyền, khô ng mộ t ngườ i gầ n gụ i
nà o đượ c riêng yêu. Con trai con gá i tấ t cả có 142 ngườ i, nhờ ơn sinh, nuô i, sum họ p
đô ng đú c, so vớ i gầ n thì giố ng như Hoà ng tổ , so vớ i xa thì hơn hẳ n Chu Vă n. Sớ m hô m
dạ y bả o, trau giồ i lẽ phả i điều hay, ai nấ y đều tuâ n theo phép tắ c. Noi đạ o vua, tô i, cha,
con, vợ , chồ ng, anh em, có thể dự ng nên thó i tụ c thá i hoà cho con chá u và nhâ n dâ n ta
đến hà ng vạ n đờ i.
Trờ i sinh bậ c thá nh để giú p cho dâ n, chính là lú c nên ca tụ ng Phướ c lớ n để độ i ơn chí trị
lâ u dà i. Nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840], thá ng tư, chính gặ p tiết Ngũ tuầ n đạ i khá nh củ a
Hoà ng khả o, thầ n dâ n trong ngoà i vui vầ y dướ i cử a cung khuyết. Kẻ tiểu tử ((1) Lờ i
Thiệu Trị tự xưng. Cá c chỗ dướ i cũ ng thế.1) nà y theo hầ u, lên cá c lầ u chú c thọ , rấ t mừ ng
ngà i đượ c vui, mạ nh, tuổ i thọ thêm tă ng. Ngà y 19, thá ng 12, nă m ấ y, cò n theo ngà i thâ n
đến điện Phụ ng Tiên lễ kỵ , là m lễ xong, thuậ t nỗ i bi cả m. Trong khoả ng và i hô m sau,
ngà i se mình, ngờ đâ u đến giờ ấ t Hợ i, ngà y 28, thá ng ấ y, ngà i từ bỏ cõ i đờ i ! Than ô i, xó t
thay !

Vâ ng theo di mệnh, kẻ tiểu tử nà y nố i ngô i hoà ng đế. Từ lú c nố i ngô i tớ i nay, hằ ng sợ về

cô ng việc khó khă n, to tá t ; trong lú c cư tang lo nghĩ, phà m gặ p việc tấ t phả i mộ t lò ng
thà nh, kính. Nay tuâ n theo thà nh mệnh, sử a lă ng ở nú i Hiếu Sơn thuộ c xã An Bằ ng, chọ n
giờ Tuấ t, ngà y mồ ng 9, thá ng 7, mù a thu nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841], kính rướ c linh
cữ u, theo lễ tá ng qua đườ ng hầ m như chế độ đờ i xưa ; dâ ng đặ t tên lă ng là Hiếu lă ng.
Truy phố i lă ng đứ c hoà ng tỉ, Tá thiên Lệ thá nh Đoan chính Cung hoà Đố c khá nh Từ huy
Minh hiền Thuậ n đứ c Nhâ n hoà ng hậ u, gọ i là lă ng Hiếu Đô ng, kính rướ c thà nh vị hợ p
thờ ở điện Sù ng  n, để tỏ lò ng cù ng tô n chuộ ng.

Than ô i ! Cô ng đứ c củ a bậ c đạ i thá nh nhâ n, kẻ tiểu tử nà y khô ng thể thuậ t hết đượ c mộ t

trong muô n phầ n, nhưng nghĩ đến việc phó thá c rấ t hệ trọ ng, nhớ đến cô ng gâ y dự ng,
giữ gìn rấ t gian nan, xin kính cẩ n nêu rõ nhữ ng đứ c hạ nh cao cả , khắ c và o bia đá để
truyền lạ i đờ i sau.

Ngà y 15, thá ng 12, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841], kính cẩ n chắ p tay, cú i đầ u, viết bà i tự
sự và là m bà i minh rằ ng :

“Rự c rỡ Đạ i Nam,

Trờ i giú p bền lâ u.

Tổ , tô ng gâ y, đắ p.
 Mở cho đờ i sau.

Thế tổ trung hưng,

Chín cõ i gồ m có ,

Dự ng, giữ gồ m hai,

Cô ng cao, đứ c rõ .

Vẻ vang Hoà ng khả o,

Chịu mệnh, sử a sang ;

Thá nh lạ i nố i thá nh,

Noi đú ng phép thườ ng.

Sô ng trong((1) Chỉ sô ng Gia Định, nă m 1816, nướ c trong.1), ấ n ra((2) Chỉ

ngọ c ấ n “Vạ n thọ vô cương” do tỉnh Quả ng Trị phá t hiện.2),

Điềm tố t đến cả ,

Siêng, kính mộ t lò ng,

Sắ p đặ t vạ n hó a.

á o mũ , nghi chương,
 Đà o bà o((3) Đà o bà o : cá i bầ u bằ ng sà nh, dù ng đự ng rượ u tế.3), khuê, tệ((4)
Khuê : ngọ c khuê. Tệ : lụ a. Hai vậ t dù ng để tế lễ.4)…

Hết lò ng sắ p đủ ,

Kính thờ thượ ng đế.

Châ m chướ c đú ng mự c,

Lễ miếu tô n sù ng.

Soạ n sá ch Thự c lụ c,

Truyền là m gương chung.

Sẵ n lò ng hiếu mộ ,

Vui thờ Từ thâ n.

Tiết thọ , dâ ng chén,

á o rồ ng, hầ u sâ n.

Chung vui muô n phương,

Tuổ i tiên chú c thọ .

Đạ i hiếu hiển dương ((5) ý nó i Minh Mệnh là bậ c rấ t hiếu, là m tỏ rạ ng tiếng

tă m, vẻ vang cha mẹ.5) !

Là m gương tră m họ .
 Tră m đờ i bả n chi,

Muô n nă m phả điệp,

Thố ng hệ rõ rà ng,

Họ hà ng hoà hiệp.

Hiền, khô ng nề họ ((1) ý nó i trong họ mà có ngườ i hiền tà i, liền cấ t dù ng,

khô ng bỏ só t.1)

Ơn nghĩa dồ i dà o.

Trị giá o theo đó ,

Là m phép đờ i sau.

Rộ ng đườ ng nó i nă ng,

Dạ y quan giữ phép,

Vừ a khuyên vừ a ră n,

Noi theo nề nếp.

Nô ng tang gố c chính,

Phong tụ c, mố i giềng.

Vua có lờ i dạ y.
Muô n dâ n noi gương.

Trao chứ c, đặ t quan,

Chia cõ i, đặ t tỉnh,

Binh chế, điền cô ng,

Lạ i - trị, dâ n - chính.

Vă n thư, hiệu lệnh,

Chế độ , phụ c chương ((2) Phụ c chương : đồ phẩ m phụ c.2).

Mọ i việc đặ t đủ ,

Trong ngoà i rõ rà ng.

Thá nh họ c sâ u, rộ ng,

Rấ t thuầ n, cự c tinh !

Thơ vă n sá ng tá c,

Như lờ i Lụ c kinh.

Khoa thi mở dầ n,

Đạ o Nho rộ ng suố t,
 Sĩ phong đổ i thay,

Vă n trị đẹp tố t !

Xoay chuyển trờ i đấ t,

Uy linh lừ ng vang.

Nam, Bắc đá nh dẹp,

Tâ y, Nam mở mang.

Vũ cô ng định xong,

Mưu xa rộ ng mở .

Đổ i “thổ ”, dù ng “lưu” ((1) Lưu : tứ c là chứ c lưu quan, dù ng ngườ i nơi khá c
đến thay thổ quan.1),

Hoá tớ i miền rợ .

Đạ o vua to tá t,

Ơn vua rộ ng, sâ u,

Lễ, đã i thầ n hạ ,

Cả m thô ng tình nhau.

Đấ t phong, tướ c ban,

Nêu ngườ i cô ng trạ ng.

Gia hà m, phong ấ m,

Ơn điển long trọ ng.

Thương, nuô i muô n dâ n :

Khá t, uố ng, đó i, ă n,

Nuô i già , cứ u khổ

Ơn thấ m xa gầ n.

Giả m thuế, tha sưu,

Khoan hình, bớ t giết.

Khắ p cõ i nhờ ơn,

Vui mừ ng, ca há t.

Trờ i đấ t hoá khắ p,

Cô ng thá nh vẹn toà n,

Cũ ng vì khô ng nghỉ,

Cho nên tự nhiên.

Cô ng nên, phép thà nh,

Sử sá ch chép rõ .

Chó i lọ i trướ c sau,

Tỏ rạ ng kim cổ .

Cương, thườ ng sá ng tỏ ,

Phướ c đứ c rộ ng dà i.

Con cá i vui họ p :

Tră m bố n mươi hai.

Dạ y con điều hay,

Hoà , cả m đều đủ .

Đế vương cá c đờ i,

Khô ng thể cù ng đọ .

Nay ta, tiểu tử ,

Nố i giữ cơ đồ ,

Chă m lo kế thuậ t,

Để đá p ơn to.
 Cô ng đứ c, truy bà y,

Ghi bia để lạ i.

ứ c vạ n nă m sau,

Đờ i đờ i giữ mã i !”.

Định Viễn cô ng, tên là Cự , xin cho ngườ i rể đượ c bổ là m Cai độ i ngoà i ngạ ch, thuộ c phủ .
Vua cho rằ ng việc xin khô ng hợ p lệ, khô ng cho.

Miễn cho binh ở cá c tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i và Bình Định sang nă m [khô ng phả i]
về Kinh tậ p luyện ; cá c tỉnh Nam Kỳ có lệ sai quan kiểm duyệt các đồ quâ n nhu, khí giớ i,
cũ ng đình chỉ mộ t kỳ, nhưng phả i do quan tỉnh xét hạ ch để cho nghiêm quâ n chính.

Quâ n thứ ở Ba Xuyên, Nguyễn Tiến Lâ m và Tô n Thấ t Nghị, dâ ng sớ nó i rằ ng : “Hiện nay

phá i đi chiêu dụ bọ n giặ c só t, chỉ đượ c hơn 1.000 tên, cò n ở Cá i Di Cá i Lầ n vẫ n có bọ n
giặ c tà n tụ họ p, chưa chịu quay đầ u về. Xin cho ở sô ng nhá nh Cá i Di, đặ t đồ n chặ n chỗ
hiểm yếu, lưu quâ n ngă n giữ . [Chú ng tô i] đã tư sang nơi quâ n thứ củ a Nguyễn Cô ng
Trứ : lự a phá i 1.000 biền binh đến hộ i tiễu”.

Vua quở rằ ng : “Bọ n thổ phỉ Ba Xuyên lầ n lượ t ra thú , chỉ cò n hơn 1.000 tên cò n trố n
nấ p, chẳ ng qua chỉ là bọ n linh tinh số ng só t, gượ ng giữ hơi tà n mà thô i. Đạ o binh củ a
bọ n Nguyễn Tiến Lâ m hiện nay có hơn nghìn quâ n kể cũ ng khô ng phả i là ít, sao lạ i đặ t
ra nhiều đồ n để chia sứ c đi ? Lạ i cò n muố n gọ i lấ y quâ n củ a ngườ i khá c đến giú p nữ a ?
Xem ra, lũ ngườ i vố n là vô tà i, chỉ muố n nhờ ngườ i nên việc, thậ t là đá ng bỉ ! Nay nên
xét coi chỗ nà o là quan trọ ng xung yếu nhấ t thì để binh lạ i ngă n giữ , cò n thì triệt hết cả
về mộ t chỗ để cho sứ c quâ n đượ c mạ nh”.

Lờ i dụ củ a vua chưa tớ i, Nguyễn Cô ng Trứ và Đoà n Vă n Sá ch trướ c đã sai Nguyễn

Lương Nhà n đem hơn 1.000 binh đi sang hợ p (vớ i bọ n Lâ m) dẹp giặ c.
Có ngườ i con trai tự xưng là con nhỏ củ a Anh duệ Hoà ng thá i tử ((1) Tứ c thá i tử
Cả nh.1), nguỵ hiệu là Hoà ng tô n, ở thà nh Nam Vang, họ p tậ p nhữ ng quâ n Xiêm, Là o,
Kinh, Thổ , tớ i và i nghìn ngườ i. Nhiều kẻ vong mạ ng đến theo. Bọ n quâ n thứ ở Vĩnh Tế :
Nguyễn Cô ng Trứ , Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n tâ u lên rằ ng : “Sự thể ở nơi
biên cương, sớ m, tố i mỗ i lú c mỗ i khá c. Tên đầ u mụ c ngườ i Xiêm, Chấ t Tri, rấ t tinh quá i :
trướ c đâ y đã đều lậ p tên nguỵ Giun để thu phụ c vỗ về dâ n Miên, nay lạ i tạ o ra kẻ nguỵ
xưng Hoà ng tô n để cổ hoặ c ngườ i Kinh. Chú ng nó i phao rằ ng Tiền Giang và Hậ u Giang
sẽ đều phá i quâ n đến, nhưng ý chú ng tấ t đến hai nơi Hà Tiên, Vĩnh Tế trướ c, vì Hà Tiên
địa thế cá ch biệt, mà chú ng thì thuỷ, bộ đều có thể tiếp ứ ng cho nhau, Vĩnh Tế, đườ ng
sô ng dà i dò ng, mà chú ng thì tả , hữ u đều có thể tiếp ứ ng sang. Vĩnh Tế mộ t khi bị nghẽn
thì Hà Tiên thế tấ t cô lậ p. Hiện nay, chú ng thá m biết ta phò ng bị nghiêm ngặ t cho nên
chưa dá m khinh độ ng. Duy ở biên giớ i, ta nên giữ vữ ng chắ c trướ c, rồ i sau mớ i tuỳ thế
đá nh dẹp. [Chú ng tô i] đã đặ t thêm 2 đồ n ở khoả ng giữ a Tiên Nô ng, Vĩnh Thô ng và Vĩnh
Điều để chặ n đườ ng giặ c, lạ i từ Tiên Nô ng đến Vĩnh Điều sử a đắ p luỹ dà i để cho giặ c
ngoà i hết dò m dỏ ”. Trứ , rồ i chuyển về tỉnh An Giang, bà n định việc tỉnh, lưu Đoà n Vă n
Sá ch ở lạ i giữ đồ n Vĩnh Thô ng, Nguyễn Cô ng Nhà n ở lạ i giữ đồ n Tĩnh Biên, sử a đắ p luỹ
đấ t.

Vua phá n rằ ng : “Nguyễn Cô ng Trứ từ khi ở Hà Tiên trở về Vĩnh Tế, cù ng vớ i Đoà n Vă n
Sá ch và Nguyễn Cô ng Nhà n hẹn ngà y tiến dẹp Thấ t Sơn để yên đườ ng sau. Nay lạ i đó ng
quâ n ngồ i giữ , sao ngà y trướ c nó i ra dễ dà ng mà nay nhú t nhá t như thế ? Huố ng chi cá c
đồ n Vĩnh Thô ng, Tiên Nô ng, trướ c đâ y bọ n tướ ng nhỏ Đoà n Quang Mậ t cũ ng cò n có thể
dự a hiểm, cố giữ , khô ng ai dá m là m gì. Nay đem đạ i binh đến đó ngă n giữ , tự có thừ a
sứ c, cớ gì lạ i phả i đặ t thêm 2 đồ n, sử a đắ p luỹ dà i, để là m thêm nhọ c sứ c quâ n ? Có phả i
bà y ra cá ch ấ y để giữ mình chă ng ? Việc là m thậ t trá i vớ i cơ nghi việc binh mà chỉ tỏ cho
ngườ i biết là mình yếu ! Nay Nguyễn Cô ng Trứ lạ i tự trở về An Giang bà n việc, thì bọ n
giặ c ở trướ c mặ t rồ i, khô ng biết cò n về tỉnh bà n việc gì quan trọ ng hơn việc ấ y nữ a ! Nay
nên cho quâ n sĩ nghỉ ngơi, lấ y sứ c nhà n rỗ i đợ i bọ n mệt nhọ c ở xa đến, thì hơn. Nếu
nhữ ng tin bá o ở biên giớ i hơi thư, thì cổ vũ tướ ng sĩ chia đườ ng thẳ ng tớ i Thấ t Sơn, đố t
phá sà o huyệt củ a giặ c, để cho hết thả y đượ c yên tĩnh, khô ng nên đặ t nhiều đồ n, luỹ, để
phí và vấ t vả cho nhâ n cô ng, là m gì ?”

Định nhữ ng chữ hiệu phong tặ ng cho bách thầ n. Phà m nhữ ng vị chính thầ n đã đượ c
phong tặ ng, khô ng cứ bậ c thượ ng, bậ c trung hay bậ c hạ , đều ở dướ i nhữ ng mỹ tự phong
tặ ng trướ c, phong thêm 2 chữ , nhưng phả i theo chữ bắ t đầ u kể từ trên xuố ng, rồ i [dướ i
chữ phong thêm] lạ i biên rõ nhữ ng chữ “Thượ ng đẳ ng thầ n”, “Trung đẳ ng thầ n”, “Tô n
thầ n”, “Chi thầ n”… Về mặ t trướ c tờ sắ c, biên nguyên hiệu củ a thầ n và nhữ ng chữ mỹ tự
trướ c đâ y đượ c phong. Đến chỗ gia phong, lạ i đem nhữ ng chữ mỹ tự đã phong trướ c
biên liền lạ i. Cò n nhữ ng vị thầ n nà o xưa nay chưa có phong tặ ng mà nay mớ i đượ c
phong thì tuâ n theo lệ phong điển nă m đầ u Minh Mệnh [1820], chia là m 3 bậ c Thượ ng,
Trung, Hạ .

Đổ i định chữ huý nhà vua. Dụ rằ ng :

“Thầ n, dâ n kính trá nh chữ huý, vẫ n là điều phả i, nhưng trẫ m nhớ lạ i : khi Hoà ng khả o
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta cò n ở ngô i, thườ ng sai trẫ m kiểm soạ n nhữ ng thơ ngà y
thườ ng ngà i đã là m để tiến lã m. Trong quyển có chỗ dù ng đến chữ “Hoa”, nhữ ng nhâ n
viên ở Tiềm để sao lụ c đến chữ ấ y, có viết bớ t nét đi, đã đượ c Hoà ng khả o ta bả o tậ n
mặ t rằ ng : “Chữ ấ y chỉ cù ng â m, chứ khô ng phả i là chữ chính huý, nên kiêng â m, khô ng
cầ n phả i bớ t nét”, trẫ m kính nghe lờ i dụ , biết đượ c lò ng ngà i đã có định rồ i. Vả , theo
điển lễ bả n triều, phà m nhữ ng chữ chính huý củ a liệt thá nh đế, hậ u, khi viết vă n dù ng
đến thì viết thêm nét ra, cò n như nhữ ng chữ đồ ng â m mà thể chữ khá c, thì cho viết như
thườ ng, đó thậ t là châ m chướ c hợ p lẽ, để lạ i là m phép sẵ n. Bộ Lễ bà n trướ c đây, đã quá
câ u nệ. Nay chuẩ n cho đổ i định : về chữ “Hoa” dù ng nó i về hoa cỏ câ y, thì khi viết
vă n, miễn sự bỏ bớ t nét, để bả o rõ việc có chứ ng cứ , truyền mã i về sau”.

Bộ Hộ là m sổ khai nhữ ng ngườ i Minh hương, ngườ i Thanh, dâ n Man, dâ n Thổ , thuộ c hộ ,
khá ch hộ ở cá c địa phương hã y cò n thiếu đọ ng bạ c thuế, tiền thuế. Vua sai tha bớ t số
bạ c thuế cho ngườ i Minh hương, ngườ i Thanh ở Thừ a Thiên, dâ n Thổ ở Quả ng Trị,
ngườ i Man ở Quả ng Yên : 5 phầ n 10. Bạ c thuế củ a nhữ ng ngườ i Thanh ở Quả ng Nam,
Gia Định, nhữ ng dâ n Thổ ở Hà Tĩnh, Nghệ An, nhữ ng ngườ i Minh hương ở Hà Nộ i
nhữ ng ngườ i Man ở Hưng Hoá , Bắ c Ninh, nhữ ng thuộ c hộ , khá ch hộ ở Tuyên Quang và
bạ c thuế, tiền thuế củ a nhữ ng ngườ i Man, ngườ i Minh hương, ngườ i Thanh ở Thá i
Nguyên đều đượ c tha bớ t : 3 phầ n 10. Duy có bạ c thuế củ a ngườ i Thanh, ngườ i Minh
hương ở An Giang Hà Tiên và tiền thuế củ a ngườ i Thanh ở Hả i Dương đều đượ c miễn
hết.

Đổ i tên điện Kính Thiên ở Hà Nộ i là m điện Long Thiên.

Ngà y Mậ u Thâ n, vua đến điện Hiếu Tư, là m lễ Tiểu tườ ng.

Ngà y Kỷ Dậ u, hợ p tế tiên tổ , vua sang điện Hiếu Tư, là m lễ, cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n
chia nhau đến cá c miếu tế thay vua. Trướ c đâ y, bộ Lễ là m bả n nghị, tâ u lên : “Xét sá ch
Gia lễ củ a Vă n cô ng : gặ p ngà y lễ trong bố n mù a (khi cò n tang) thì mặ c đồ tang phụ c,
là m lễ ở trướ c bà n thờ , cò n đồ mặ c thâ m thì thườ ng dù ng để lễ ở tô n miếu. Hoà nh Cừ
họ Trương có nó i rằ ng : “Cư tang 3 nă m, khi đã đầy 1 nă m thì có thể đi tế đượ c”. Nă m
nay, ngà y hợ p lễ tiên tổ đã ở và o kỳ đầ y 1 nă m mà có thể tế đượ c, duy trướ c hô m tế hai
ngà y, lệ có tiến bà i đồ ng nhâ n để trai giớ i, thì chính nhằ m ngà y lễ Tiểu tườ ng, vậ y xin
chọ n sai hoà ng tử , hoà ng thâ n đều mặ c triều phụ c, chia nhau đến cá c miếu là m lễ. Đồ
nhạ c đều có đặ t nhưng khô ng tấ u nhạ c. Về lễ tế điện Hiếu Tư, xin vua mặ c lễ phụ c, đến
hà nh lễ”. Vua nghe theo.

Bộ Hộ tâ u lên : nhâ n đinh cá c hộ nă m ấ y có tấ t cả 925.184 ngườ i.

Đó ng thuyền Tế Xuyên, thuyền Hoà Lạ c mỗ i thứ 1 chiếc (từ trướ c mũ i đến sau lá i, mỗ i
thuyền đều dà i 4 trượ ng, 5 thướ c, 8 tấ c, bề ngang 9 thướ c, 2 tấ c, chiều sâ u 2 thướ c, 3
tấ c).

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xv
thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842] (nhà Thanh, Đạ o Quang nă m thứ 22) mù a xuâ n,
thá ng giêng, ngà y mồ ng 1, Canh Tuấ t. Vua độ i mũ Cử u long, mặ c á o hoà ng bà o, đeo đai
ngọ c, cầ m trấ n khuê, đưa quầ n thầ n đến cung Từ Thọ là m lễ mừ ng. Sau khi thay đồ mặ c
thườ ng, vua ngự điện Vă n Minh, cá c quan mặ c đẹp, và o lạ y, vua thưở ng kim tiền, ngâ n
tiền có thứ bậ c. Cá c quan chứ c ở bên ngoà i Kinh đô , ai bị phạ t về tộ i cô ng, cũ ng đều
đượ c khoan tha.

Từ thá ng chạ p nă m trướ c, ngà y nà o cũ ng mưa dầ m, gió bấ c lạ nh lẽo, đến hô m nay sắ c

trờ i quang tạ nh, triều nghi nghiêm chỉnh, quan hai bộ Hộ , Hình là Vũ Xuâ n Cẩ n, Hà Duy
Phiên dâ ng tậ p Thừ a Thiên phủ bìa đỏ , đạ i lượ c nó i : “Mưa hoà , gió thuậ n, việc nô ng
thuậ n lợ i, 6 huyện yên tĩnh, là ng mạ c yên vui !”. Vua mừ ng, bả o quầ n thầ n rằ ng : “Xuâ n
mớ i, lờ i tâ u hay, đó là mộ t điềm tố t trong buổ i đầ u nố i nghiệp”.

Ngà y Tâ n Hợ i. Là m lễ â n tiến điện Hiếu Tư.

Triệu Tổ ng đố c An - Tĩnh Mai Cô ng Ngô n về Kinh. Cá c quan địa phương đã về Kinh dự

họ p triều ban, đều đượ c cho về lỵ sở . Viên á n sá t Nghệ An Hồ Hự u (tên cũ là Bả o, mớ i
đổ i) và o từ biệt vua, đi nhậ n chứ c. Vua dụ rằ ng : “Nă m nay có việc bang giao, xa giá ra
Bắ c, trẫ m sẽ dù ng Mai Cô ng Ngô n là m Đạ i thầ n hà nh dinh, cho triệu về, Nghệ An là tỉnh
quan trọ ng, cho ngươi hiệp đồ ng vớ i Bố chính Vũ Tuấ n, hộ lý ấ n quan phò ng củ a Tổ ng
đố c. Các ngươi nên đồ ng lò ng giú p nhau để xứ ng đá ng vớ i cô ng việc đã uỷ thá c”.

Cho Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung Lê Khắ c Nhượ ng, thă ng chứ c thự Phủ thừ a phủ
Thừ a Thiên (Phủ thừ a ở Thừ a Thiên trướ c là Bù i Nhậ t Tiến, có Chỉ đổ i là m Hồ ng lô Tự
khanh, sung chứ c Giá p phó sứ đi sang nhà Thanh).

Cho Nguyễn Vă n Điển là m Tả thị lang bộ Cô ng, Phạ m Bá Thiều là m Tế tử u ở Quố c tử

giá m, Lê Bá Đĩnh là m Lang trung ở Nộ i vụ phủ , Đặ ng Quố c Lang là m Chưở ng ấ n Cấ p sự
trung ở Cô ng khoa, Giá m chính Khâ m thiên giá m Hoà ng Cô ng Dương là m Thá i bộ c tự
Thiếu khanh, nhưng vẫ n lĩnh chứ c Giá m chính.

Ngà y Bính Thìn. Hợ p tế trờ i đấ t ở Nam Giao (trướ c kia tế và o thá ng thứ 2 mù a xuâ n, gầ n
đâ y lạ i đổ i tế và o thá ng cuố i xuâ n. Nă m nay vì có việc vua ra Bắ c, nên là m lễ và o đầ u
mù a xuâ n). Là m lễ xong, vua bả o Phan Bá Đạ t ở bộ Lễ rằ ng : “Lú c canh tư đêm nay, chợ t
gặ p mưa gió , lò ng trẫ m lấ y là m lo, nhâ n nghĩ ra : Hoà ng khả o ta trướ c có chế ra mà n
că ng mà u xanh, mà n che mà u và ng, dẫ u gặ p mưa gió cũ ng là m lễ đượ c, nếu khô ng có
thế, há chẳ ng bỏ dở nghi lễ sao ? Thế mớ i biết : Thá nh nhâ n chế tá c, để lạ i cho ngườ i sau
thậ t kỹ và đủ . Trẫ m bắ t đầ u lên đà n tế, gió im, mưa tạ nh, hoà n thà nh đượ c đạ i lễ, thậ t
nhờ trờ i đấ t mến tự a, tổ khả o để Phướ c, lò ng trẫ m kính sợ xiết bao ! Nay từ hoà ng tử ,
hoà ng thâ n và cá c quan vă n, võ dự việc tế nà y, đều thưở ng cho kim tiền, ngâ n tiền và kỷ
lụ c có thứ bậ c ; nhữ ng binh đinh đi theo, thưở ng cho 2.500 quan tiền ; nhữ ng dâ n xã có
bà y á n hương, thưở ng 2.000 quan.

Ngà y Đinh Tỵ . Dâ ng lễ Xuâ n tế. Hô m ấ y dâ ng lễ ở điện Sù ng  n, cá c độ i Thị vệ, Hộ vệ,

Cả nh tấ t, Kim sang, Thượ ng trà , khô ng có đồ nghi trượ ng bày hà ng, đều bị quở trá ch,
phạ t trượ ng. Nhâ n đó chuẩ n định : nhữ ng đồ lỗ bộ , nghi trượ ng giao cả cho viên Thủ hộ
sứ nhậ n lĩnh, phà m lú c gặ p lễ tiết thì do vệ binh cầ m đứ ng bà y hà ng, bấ t tấ t như trướ c
đến ngà y mớ i cắ t đặ t.

Hộ lý Tuầ n phủ Định Tườ ng Trương Vă n Uyển tâ u lên rằ ng : “Cai độ i đồ n Thô ng Bình
Trầ n Vă n Hộ i bắ t đượ c tờ nó i phao củ a giặ c, đem nộ p”. Vua nó i : “Bọ n thổ phỉ ngà y cà ng
đó i khổ cù ng quẫ n cho nên đặ t ra lờ i nguỵ để hò ng lừ a dố i ngườ i, vố n khô ng đá ng kể ;
chỉ lạ là bọ n Trầ n Vă n Hộ i đi chuyến ấ y có đủ binh thuyền, chợ t gặ p thuyền giặ c, mỗ i
chiếc thuyền chỉ có độ 3 - 4 tên, thế mà bọ n Hộ i đã khô ng bắ t đượ c mộ t tên giặ c nà o, lạ i
cam tâ m nhậ n lấ y tờ nó i phao củ a giặ c ! Vậ y thì trá ch nhiệm tuầ n phò ng ở đâ u ?”. Nhâ n
thô ng dụ nhữ ng binh đinh Há n, Thổ thuộ c hạ t : Từ nay hễ thấ y bọ n giặ c đưa thư, nên
bắ t lấ y ngườ i đưa, giả i lên quan, lĩnh thưở ng ; nếu dá m riêng nhậ n tờ bồ i củ a giặ c thì sẽ
trị tộ i theo lệ thô ng đồ ng vớ i giặ c, đừ ng hố i.
Dờ i đặ t phủ lỵ Lạ c Hoá và o thô n An Tĩnh, huyện lỵ Trà Vinh và o thô n Vĩnh Trườ ng (2
thô n nà y đều thuộ c phủ Tuâ n Nghĩa), đắ p thà nh, đà o hà o sử a sang lỵ sở .

Lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên Lương Vă n Liễu tâ u lên rằ ng : “Có 93 chiếc binh thuyền củ a giặ c
Xiêm, nghênh ngang đến thả neo đỗ , hoặ c ở bến Tiêu Lụ c, hoặ c ở đả o Ô Mai Lam. Tạ i
đồ n Chu Nham đã sắ p đặ t giữ gìn, đắ p thêm chỗ phò ng giữ . Duy từ thà nh bên sô ng đến
cử a chi sô ng : hai bên đều là rừ ng rậ m, bọ n giặ c thườ ng ra và o. Xin đặ t thêm 1 đồ n,
nhâ n tên đấ t ở đây, gọ i là đồ n Tiên Mỹ, rồ i phá i binh đến đó ng giữ ”. Vua phê bả o rằ ng :
“Việc nà y chẳ ng khá c “mộ t con muỗ i độ i nú i, sâ u thương cự ((1) Thương cự cũ ng gọ i là
sâ u mã huyền hay mã lụ c, hình dạ ng như con “cuố n chiếu”.1) bơi sô ng”, có là m gì đượ c,
mà lo !”. (Thương cự , tên mộ t thứ sâ u. Hai câ u nà y ở thiên Thu Thuỷ, sá ch Trang Tử ).

Tỉnh Hà Tiên lạ i tâ u : “Có 40 - 50 chiếc thuyền Xiêm và 1 chiếc thuyền kiểu Tâ y dương
đến lấ n bứ c bã i Thiển Mô n ở Phú Quố c. Lạ i thấ y thuyền giặ c ướ c 30 chiếc đến đả o Hù ng
Chưở ng (tụ c gọ i là đả o Mó ng Tay) đuổ i theo quâ n thú binh ta”.

Vua nó i : “Giặ c Xiêm muố n phô trương thanh thế để giú p đỡ cho bọ n thổ phỉ đó thô i.
Duy đồ n Phú Quố c là chỗ địa đầ u quan yếu, nên sứ c cho viên coi đồ n phả i phò ng giữ
nghiêm cẩ n, đừ ng để cho giặ c có thể thừ a chỗ hở mà đổ bộ đượ c”. Ngay sau đó và i chụ c
chiếc thuyền giặ c đến đá nh đồ n Phú Quố c, đố t cháy cá c nhà dâ n. Viên Quả n cơ Phan Vă n
Giả ng vì quâ n ít, khô ng địch nổ i, bỏ đồ n chạ y. Vua liền sai cá ch chứ c, phá t đi tiền khu để
đem sứ c chuộ c tộ i. Lạ i sai 1 ngườ i trong bọ n Nguyễn Cô ng Trứ , Nguyễn Cô ng Nhà n,
Đoà n Vă n Sá ch, hiện quâ n thứ ở Thấ t Sơn, đem biền binh đi mau tớ i để sắ p đặ t. Rồ i lạ i
sai Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Đứ c phá i biền binh chia đá p 2 chiếc thuyền bọ c đồ ng :
Thanh Loan và Tườ ng Hạ c (thuyền ở Kinh, mớ i đến đỗ tạ i Gia Định) vớ i 6 chiếc thuyền
hả i vậ n tiến ra đả o Phú Quố c. Sau đó , bị só ng gió ngă n trở , mộ t chiếc thuyền hả i vậ n lạ i
bị giặ c Xiêm đó n cướ p.

Tỉnh Gia Định tâ u rằ ng : “Có hơn 500 tên thổ phỉ thườ ng ra và o trong rừ ng Trà Bô ng (ở
phủ Tây Ninh), đã phá i thêm biền binh đi dẹp, bắ t, nhưng hiện tạ i số binh có ít, xin cho
phá i ra nhữ ng quâ n khoẻ mạ nh để đủ phâ n phố i, cắ t đặ t. Vua dụ rằ ng : “Bọ n giặ c từ khi
ở Lạ c Hoá , Ba Xuyên, bị quan quâ n đá nh phá , chỉ cò n nhữ ng tên số ng só t, tả n má t trố n
trá nh. Gầ n đây, nhâ n quan quâ n tiến bứ c Thấ t Sơn, lù ng bắ t nhữ ng xứ Cá i Di, thế giặ c
cù ng quẫ n, cho nên tìm nhiều cá ch là m ra mưu dố i, hoặ c nguỵ xưng danh hiệu để lừ a dụ
ngườ i Kinh, hoặ c ở phậ n biển Hà Tiên cướ p bó c, kiếm ă n, chẳ ng qua giả là m thanh thế,
hò ng quâ n ta chia sứ c đá nh dẹp, để tìm cá ch tạ m số ng dằ ng dai mà thô i. Nay mộ t dả i An
Giang, để binh phò ng giữ đã đầ y đủ lắ m rồ i, nhữ ng đấ t quan yếu như Vĩnh Long, Định
Tườ ng và Gia Định cũ ng đều có trọ ng binh đó ng giữ ; tướ ng, biền lạ i khô ng thiếu ngườ i.
Duy nă m nay xa giá ra Bắc, mà cõ i Nam là nơi trọ ng địa ở biên cương, cũ ng nên dự
phò ng trướ c khi có việc. Đã phá i biền binh ở Quả ng Nam, Quả ng Ngã i do đườ ng bộ đi
và o rồ i. Nếu có việc cầ n kíp thì điều cố t yếu là nên cổ độ ng cho quâ n sĩ hă ng há i, giữ gìn
cho lò ng dâ n yên tĩnh, khô ng nên hấ p tấ p”.

Tạ i Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình và Quả ng Ngã i, giá gạ o đắ t lên. Vua sai phá t
thó c, gạ o, bá n hạ giá cho dâ n.

Đả ng nguỵ ở Nam Vang (tứ c là kẻ nguỵ xưng hoà ng tô n) đem cả quâ n Xiêm, Là o 5.000
ngườ i lẻn đến Sá ch Sô (thuộ c phủ hạ t Nam Ninh), lạ i có hơn 10 chiếc thuyền thổ phỉ đến
đồ n Cầ n Thă ng dò m dỏ . Tổ ng đố c An - Hà Phạ m Vă n Điển phi tư cho Đoà n Vă n Sá ch
quả n lĩnh biền binh đến ngay Hà Tiên sắ p đặ t cô ng việc, Nguyễn Cô ng Nhà n ngă n giữ
đồ n Vĩnh Thô ng, Nguyễn Cô ng Trứ chuyển đi tuầ n tra ở Tiền Giang. Điển vẫ n lưu lạ i An
Giang sắ p xếp mọ i việc.

Vua nghe biết việc ấ y, nó i : “Kẻ phạ m nguỵ xưng, cũ ng chỉ là nghe có tin đồ n. Hoặ c giả
chú ng biết rằ ng Ba Xuyên đã dẹp yên, đườ ng sô ng Vĩnh Tế lạ i bị quâ n ta ngă n giữ , bọ n
giặ c tà n ở Thấ t Sơn khô ng cò n nơi trố n thoá t ; muố i, gạ o ở Ba Xuyên khô ng chuyển vậ n
đi đượ c, chú ng mớ i đem nhữ ng đồ vô lạ i đặ t ra danh mụ c nguỵ lừ a dố i bọ n buô n gian để
hò ng kiếm thứ c ă n. Cá i nghề hèn mọ n như con lừ a ở đấ t Kiềm((1) Kiềm : là đấ t Quý
Châ u ở Trung Quố c, xưa khô ng có giố ng lừ a, có ngườ i tả i mộ t con lừ a đến, thả ở châ n
nú i ; hổ trô ng thấ y, trướ c cò n khiếp sợ , sau rồ i lầ n đến bên, biết rằ ng lừ a chỉ có mộ t
nghề đá , bèn cắ n chết. Ngườ i ta cho nhữ ng kẻ có nghề vụ ng kém, cũ ng như con lừ a ở đấ t
Kiềm (Kiềm lư chi kỷ).1) ấ y, có là m gì đượ c ! Nhưng việc nà y quan hệ về biên phò ng, có
chuẩ n bị thì khỏ i phả i lo”. Vua bèn dụ cho thự Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương sử a soạ n
binh thuyền sẵ n, đợ i có tin khẩ n bá o ở Hà Tiên thì lậ p tứ c đem binh thuyền cù ng vớ i
Lã nh binh Nguyễn Vă n Hoà ng hoặ c Vũ Đình Đà m đi sang để chố ng giữ . Bọ n Lê Vă n Đứ c
ở Gia Định, Trương Vă n Uyển ở Định Tườ ng cũ ng đều phả i chỉnh bị quâ n, nuô i sứ c
mạ nh và thô ng tin cho nhữ ng viên đó ng giữ 2 đồ n Thô ng Bình, Tâ y Ninh phả i dò xét
tình hình hư, thự c củ a giặ c. Lạ i dụ Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ rằ ng : “Cô ng Trứ
trướ c ở Hà Tiên đã từ ng xin trở về mau dẹp Thấ t Sơn để cho yên hết mọ i trở ngạ nh ở
sau sô ng Vĩnh Tế. Trẫ m đã chuẩ n y lờ i xin ấ y. Thế mà độ ng gặ p bọ n giặ c linh tinh, đều
khô ng dá m tiến đá nh, lạ i đặ t đồ n, đắ p luỹ, chỉ là m mệt sứ c quâ n, rồ i trở về An Giang lầ n
lữ a khô ng tiến, lờ mờ khô ng có chủ định như thế, cò n ngà y nà o là m xong việc đượ c !
Theo tình hình hiện nay, nếu xét thấ y bọ n giặ c quả thự c mắ c mưu lừ a dố i (củ a kẻ phao
tin) thì nên liệu để biền binh ngă n giữ , rồ i họ p cả nhữ ng binh hù ng mạ nh ở cá c đạ i độ i
tiến đá nh, diệt hết bọ n giặ c tà n ở Thấ t Sơn, khiến cho chỗ ấ y chó ng đượ c yên hẳ n. Như
vậ y, cá c thuyền giặ c ở ngoà i biển và nhữ ng bọ n giặ c linh tinh nghe oai tấ t phả i trố n xa ;
khô ng nên nhấ t nhấ t chia quâ n đi chố ng giữ , thà nh ra tính lầ m !”.

Ngay sau đó , Nguyễn Tri Phương lạ i tâ u lên rằ ng : “Cá c tỉnh ở Nam Kỳ đều giá p liền vớ i
cõ i giặ c, duy dả i sô ng Tiền Giang là lố i thô ng và o giữ a ruộ t cá c tỉnh An Giang, Vĩnh Long,
Định Tườ ng, xin đem binh thuyền đi tớ i cá c đồ n Thô ng Bình, Hù ng Ngự (thuộ c tỉnh
Định Tườ ng), Tâ n Châ u, An Lạ c (thuộ c tỉnh An Giang), tỏ rõ binh uy để cho giặ c biết có
phò ng bị nghiêm cẩ n”. Vua khen rằ ng : “Việc là m rấ t phả i ! Chính hợ p vớ i thờ i cơ”.

Thự Hữ u quâ n Đô thố ng Chưở ng phủ sự , tướ c Vâ n Hộ i nam là Nguyễn Tă ng Minh chết.
Vua nghĩ Minh là ngườ i kỳ cự u, đặ c ơn cho thự c thụ , lạ i cho gấ m mà u, nhiễu mà u, the
mà u, mỗ i thứ 3 tấ m và tiền 1.000 quan. Lạ i sai Thố ng chế Lê Vă n Thả o tế mộ t tuầ n.

Sai : Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Chưở ng phủ sự Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự kiêm
giữ ấ n triện Tả quâ n ; Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Chưở ng phủ sự Hoà ng Trung
bá Nguyễn Vă n Trọ ng kiêm giữ ấ n triện Hữ u quâ n.
Cho Chưở ng vệ quyền giữ ấ n triện dinh Long võ Hoà ng Đă ng Thậ n thă ng thự Thố ng chế
dinh Long võ .

Sai thự Tham tri bộ Hình là Bù i Quỹ tạ m là m cô ng việc bộ Hộ , chưa đượ c bao lâ u, Tham
tri Doã n Uẩ n hết hạ n nghỉ, đi cung chứ c, vua chuẩ n cho Quỹ lạ i về bộ Hình là m việc.

Sai Hậ u quâ n Chưở ng phủ sự Nguyễn Vă n Trọ ng đưa lễ tế thầ n Kỳ đạ o.

Ngà y Tâ n Dậ u. Vua tớ i yết Hiếu lă ng và Hiếu Đô ng lă ng (kính cá o về việc Bắ c tuầ n). Sau
vua nghĩ rằ ng : điện Hiếu Tư và điện Sù ng  n đều là nhữ ng nơi tô n nghiêm, đồ trầ n thiết
rấ t nhiều, theo lệ trướ c, mỗ i thá ng phả i 3 lầ n đến kiểm. Nay có việc Bắ c tuầ n, nhữ ng
hoà ng thâ n tướ c cô ng, hoà ng đệ và khoa, đạ o, bộ , ty khô ng phả i đi theo xa giá thì đổ i
lạ i : cứ 5 ngà y chia nhau đến kiểm soá t mộ t lầ n, cầ n phả i đượ c trang nghiêm hết thả y.
Sau ngà y hồ i loan, sẽ chiểu theo lệ trướ c là m việc.

Tỉnh Quả ng Yên tâ u rằ ng : Thuế bạ c củ a dâ n 4 độ ng thuộ c hạ t hằ ng nă m mỗ i nhâ n đinh

phả i nộ p 2 lạ ng bạ c, đã lâ u nă m trố n thiếu rấ t nhiều. Vậ y xin liệu rộ ng bớ t cho. Bộ Hộ
Phướ c bà n cho rằ ng : thuế bạ c 4 độ ng ấ y đã vâ ng mệnh vua chuẩ n định : cứ 1 nă m nộ p
bằ ng bạ c, 1 nă m chiểu giá Nhà nướ c chiết nộ p bằ ng tiền (mỗ i lạ ng bạ c, nộ p tiền 3 quan).
Nay dâ n tình gặ p lú c quẫ n bá ch, về thuế bạ c trướ c đâ y đọ ng thiếu hã y cho chiếu giá tiền
tính nộ p, từ nă m nay về sau, nă m nà o theo lệ phả i nộ p bạ c mà nếu khó khă n thì xin
chiếu giá thị trườ ng cho tính nộ p tiền để sung và o thuế khoá Nhà nướ c. Lờ i bà n ấ y đưa
lên, vua cho rằ ng : dâ n Man lâ u nay bị lưu tá n, nỗ i đau khổ tích lạ i chưa hết. Bèn đổ i
định : mỗ i 1 lạ ng bạ c cho tính giá nộ p tiền 4 quan, bấ t tấ t nệ theo giá Nhà nướ c hay giá
thị trườ ng, để cho dâ n đượ c tiện.

Bố chính tỉnh An Giang là Phù ng Nghĩa Phương bị bệnh. Vua cho viên á n sá t Gia Định là
Lê Quố c Trinh quyền lĩnh chứ c Bố chính An Giang, lạ i cho Hộ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự
trung Lê Châ n thă ng thự Lang trung bộ Hộ , quyền lĩnh á n sá t tỉnh Gia Định. Chưa bao
lâ u, Nghĩa Phương khỏ i bệnh, Quố c Trinh lạ i trở về lỵ sở cũ , Lê Châ n lạ i về Kinh cung
chứ c.
Cho : thự Phó vệ uý Tả vệ dinh Long võ Tố ng Bẩ m điệu bổ là thự Phó vệ uý Hữ u vệ nhị
dinh Vũ lâ m ; Phó vệ uý Tiền vệ dinh Tiền phong Phan Cô ng Thà nh là m Phó vệ uý Tả vệ
dinh Long võ ; Phó vệ uý vệ Hổ oai Lê Tô là m Phó vệ uý vệ Tiền dinh Tiền phong ; Phó
vệ uý vệ Hổ oai nhấ t Nguyễn Lợ i là m Phó vệ uý Hậ u vệ ; Phó vệ uý Tả vệ dinh Tiền
phong Nguyễn Thanh thă ng thự Vệ uý Tiền vệ dinh Hù ng nhuệ ; nguyên thự Phó vệ uý
Nguyễn Hữ u Lợ i đổ i bổ là m thự Phó vệ uý Tiền vệ dinh Long võ .

Tổ ng đố c An - Hà là Phạ m Vă n Điển và lĩnh Tuầ n phủ An Giang là Nguyễn Cô ng Trứ tâ u

lên rằ ng : “Tỉnh Hà Tiên thá m biết : tên thổ phỉ Phi Phủ họ p binh ở Châ n Sâ m, muố n đến
sô ng Vĩnh Tế quấ y nhiễu, nhữ ng thuyền củ a bọ n đầ u mụ c giặ c đó ng ở phậ n biển Quả ng
Biên hẹn nhau chia 2 đườ ng thuỷ bộ đến đá nh Hà Tiên. Về phậ n sô ng Ba Nam, 2 bên bờ
đều có đồ n trạ i, thuyền bè củ a bọ n thổ phỉ, mưu định gâ y việc. Vả lạ i, bọ n thổ phỉ ở Ba
Xuyên, Thấ t Sơn chưa trừ hết, mà ở Hà Tiên, Tiền Giang có tin bá o nguy cấp ấ y thì
nhữ ng đồ n Đa Phướ c, Lô Khu ở Hậ u Giang, đồ n Cầ n Thă ng ở Cam La và nhữ ng đồ n Tiên
Nô ng, Vĩnh Điền ở Vĩnh Tế khô ng thể khô ng phò ng bị trướ c cho nghiêm cẩ n. Vậ y xin lưu
nhữ ng biền binh vẫ n đó ng trướ c và nhữ ng binh mớ i đó ng, mớ i đưa đến, cứ theo cá c đạ o
để đủ sai phá i”. Vua nghe theo.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Phạ m Vă n Điển và Nguyễn Cô ng Trứ đều là bề tô i có tiếng đã lâ u,

trướ c ở Trấ n Tâ y, giữ mã i khô ng thà nh, mặ c cho bọ n thổ phỉ lan khắ p, đến khi về An
Giang, mong nhữ ng trướ c dẹp Ba Xuyên, sau đá nh Thấ t Sơn, tuyệt đườ ng đi lạ i kiếm
chá c củ a giặ c, và cho quâ n dâ n nghỉ ngơi, ngồ i chặ n chỗ hiểm yếu để cho quâ n giặ c tấ t
đến phả i chết. Thế mà đến nay, ở Ba Xuyên chưa quét sạ ch hết, ở Thấ t Sơn khô ng tiến
đượ c bướ c nà o, và cứ sai đi do thá m lung tung, khô ng đượ c tin gì đích xá c ! ở quâ n,
độ ng mộ t tý là hấ p tấ p : nay dự ng đồ n lớ n, mai đắ p luỹ to, việc nhiều, sứ c mệt, khô ng lú c
nà o thô i (thá ng chạ p nă m trướ c, Nguyễn Cô ng Trứ là m tờ tâ u xin đặ t 2 đồ n Tiên Nô ng,
Vĩnh Điền, lạ i sử a đắp luỹ dà i ở 2 đồ n ấ y), như vậ y, khô ng chú t nắ m vữ ng, cử độ ng trá i
ngượ c, chỉ là m cho quâ n giặ c coi khinh mà thô i. Sao khô ng nghĩ : thuyền giặ c nghênh
ngang ngoà i biển đã gầ n 3 thá ng, lú c tiến lú c lui, chưa từ ng mộ t lầ n nà o cù ng vớ i Hà
Tiên đố i địch, thì chẳ ng qua chú ng khoe thanh thế hã o, có thể thấ y rõ nghề mọ n như con
lừ a củ a chú ng thế là đã cù ng. Huố ng chi, binh ở Hà Tiên đã có hơn 3.000 ngườ i, lạ i có
đạ o binh củ a Đoà n Vă n Sá ch đến tậ p hợ p, phá o đà i ở Kim Dữ đặ t cao, bắ n xa ; bọ n kia dù
có đến tră m vạ n quâ n thuỷ cũ ng khô ng thể bay sang đượ c, mà kẻ phạ m nguỵ xưng ở Ba
Nam ngu dạ i khô ng biết, vẽ trò trẻ con, há lạ i dá m vô cớ đến nộ p mạ ng sao ? Vả lạ i, tỉnh
An Giang nhiều lầ n cắ t quâ n đến và cá c tỉnh phá i binh sang, số binh khô ng kém vài vạ n,
nếu bọ n chú ng dá m đến thì tình hình chủ vớ i khá ch khá c nhau đã rõ , há khô ng đủ sứ c
diệt bọ n ấ y rồ i ă n cơm sá ng [cũ ng vừ a], hay sao ? Nay xa giá Bắ c tuầ n, trẫ m nghĩ đến
chỗ trọ ng địa biên thuỳ, mù a đô ng nă m ngoá i đã phá i sẵ n 8 vệ quâ n hù ng mạ nh và thêm
biền binh sung sứ c ở 2 vệ cơ Nam, Ngã i đi đó ng giữ Gia Định, Định Tườ ng trướ c. ở Kinh,
lạ i chỉnh bị sẵ n thuyền lớ n bọ c đồ ng, binh khí tinh đủ , nếu có khẩ n cấ p, thuậ n dò ng
xuố ng Nam, chẳ ng qua trong khoả ng mộ t tuầ n cũ ng có thể kịp việc. Cá c ngươi đều là bề
tô i quen thạ o chinh chiến, cầ n thiết là nên giữ yên lấ y lò ng ngườ i. Việc biên phò ng cố
nhiên khô ng thể sơ suấ t, nhưng cũ ng khô ng thể vộ i tin nhữ ng tin do bọ n thá m tử nhặ t
sai. Phả i nên xét kỹ mà là m, khiến giặ c sợ oai, trố n xa, để khỏ i mố i lo cho triều đình về
mặ t Tâ y, thế mớ i xứ ng đá ng vớ i sự uỷ thá c. Nên cố mà là m”.

Tỉnh Hà Tĩnh tâ u xin khơi lạ i đườ ng sô ng (từ chỗ ngã ba phậ n sô ng xã An Hồ sang bên
tả , thô ng tiếp vớ i sô ng lớ n). Vua sai sử a sang qua, cố t cho đượ c thuyền đi thô ng đồ ng,
khô ng nên khơi đà o nhiều quá , để đỡ mệt sứ c dâ n.

Ngà y Mậ u Thìn. Điểm duyệt các quâ n. Vua ngự trên Nam Đà i coi duyệt, thấ y kỷ luậ t am
tườ ng, hiệu lệnh nghiêm chỉnh, thưở ng tiền có thứ bậ c cho các biền binh đến diễn tậ p.

Tạ i Quả ng Nam, Quả ng Ngã i gạ o đắ t. Vua dụ rằ ng : “Hai tỉnh nà y đấ t ở gầ n Kinh đô , nă m

ngoá i tỉnh Quả ng Ngã i dâ n hơi thiếu ă n, đã bà n sai phá t thó c ra bá n hạ giá . Lạ i phá t
trướ c số tiền cô ng đặ t mua quế, đườ ng, tính số tiền cấ p bằ ng thó c. Cò n tỉnh Quả ng Nam,
cũ ng cấp trướ c số tiền cô ng mua đườ ng, quế, là m cho thó c gạ o lưu thô ng để dâ n đủ ă n.
Nay có tình trạ ng quẫ n bá ch nà y lạ i gặ p lú c giá p hạ t, giữ sao cho khỏ i thiếu ă n ? Vậ y giao
cho quan tỉnh xét hỏ i và thấ y cầ n phả i giú p đỡ thì tâ u lên ta biết”.
Sau đó , theo lờ i Phạ m Duy Trinh ở Quả ng Nam tâ u lên rằ ng : “Hiện nay gạ o ở tỉnh
Quả ng Nam do cá c thuyền buô n bá n ra, dâ n đã hơi đủ ă n, lạ i trướ c đây đã phá t cho số
tiền cô ng, dâ n gian có chỗ trô ng cậ y, duy ở tỉnh Quả ng Ngã i giá gạ o cò n cao, bọ n Nguyễn
Đứ c Hộ , quan tỉnh ấ y, xin thu mua đườ ng cá t, đậ u, dầ u, cho cá c nhà bá n lĩnh trướ c số
tiền cô ng để thó c gạ o lưu thô ng, dâ n ă n đượ c đủ ”. Vua thuậ n cho. Sau đó , lạ i sai phá t gạ o
ra bá n hạ giá cho dâ n.

Chưở ng Hậ u quâ n Nguyễn Vă n Trọ ng trướ c ở Gia Định cù ng vớ i Bố chính Lê Khá nh

Trinh nhậ n riêng đồ đưa tặ ng củ a thương khá ch ngườ i nhà Thanh, bị phá i viên Đà o Trí
Phú đem hặ c, giao Bộ tra xử . Tớ i đâ y, á n dâ ng lên, hai ngườ i đều bị xử phạ t trượ ng, cá ch
chứ c. Vua cho rằ ng : Việc nà y xả y ra trướ c khi có lệnh â n xá cá c tộ i phạ m, bèn tha cho
hai ngườ i, thu lấ y tang vậ t sung cô ng.

Thự Hình khoa Cấ p sự trung Giang Vă n Hiển dâ ng lờ i tâ u rằ ng : “Bệ hạ buổ i đầ u nố i

ngô i, chỉnh tề mọ i việc, lạ i gặ p lú c có việc bang giao to tá t, cô ng việc bề bộ n ; thế mà ham
thích ngâ m vịnh, hết tậ p nọ lạ i thiên kia, đêm khuya cũ ng khô ng thô i. Nay xin bệ hạ : sau
lú c muô n việc đã rỗ i, xem rộ ng kinh sử để tìm nhữ ng nghĩa lý sâ u xa, xét nhữ ng chính
trị hay dở , noi cá i họ c củ a Nghiêu, Thuấ n, Vũ , Thang, Vă n, Vũ , thi hà nh ra chính trị để
cũ ng rộ ng lớ n như cá c vua đờ i thịnh trị ấ y, há chỉ là m thơ mà thô i ru ?”. Lờ i tâ u nà y
dâ ng lên, vua cho rằ ng : nó i khô ng thiết đến sự tình, lạ i phầ n nhiều ú p mở , bắ t phả i nó i
cho minh bạ ch rồ i tâ u lạ i. Hiển tâ u rằ ng : lờ i tâ u bà y trướ c đã sai và bậ y. Vua dụ rằ ng :
“Trẫ m mớ i coi lờ i tâ u, cho rằ ng chứ c ngô n quan ((1) Ngô n quan : chứ c quan có trá ch
nhiệm đượ c nó i để giú p đỡ và can ngă n vua, hoặ c đà n hặ c cá c quan khi có điều sai
trá i.1) nó i lên, tấ t có mưu hay, lờ i thẳ ng, đến khi duyệt kỹ lạ i thì là mộ t bà i nghị luậ n
toà n khô ng thiết đá ng ! Thử nghĩ câ u nó i : “Ham thích ngâ m, vịnh, đêm khuya khô ng
thô i”, định bả o trẫ m ham mê thơ vă n mà bỏ nhã ng chính trị à ? Nếu thự c trẫ m thiên về
sự ham thích mà chă m về cá i khô ng đá ng chă m thì nên chỉ rõ ra, trình bà y thẳ ng ra để
vua tỉnh tiết bớ t, thế mớ i là bề tô i trung thự c yêu vua, trẫ m sẽ nêu khen ngay để khích
khuyến lờ i nó i phả i ; chứ sao lờ i nó i lạ i ú p mở như thế ! Lạ i nó i : “Noi cá i họ c củ a
Nghiêu, Thuấ n, Vũ , Thang, Vă n, Vũ , thi hà nh chính trị củ a cá c đờ i vua ấ y, há chỉ là m thơ
mà thô i ru ?”. Ngẫ m lờ i vă n ở đoạ n nà y, nghiêm như câ u nó i ở nơi giả ng dạ y, có lẽ muố n
là m thầ y củ a đế vương chă ng ? Chẳ ng nhữ ng chê bai hiện tạ i, lạ i cò n bà i bá c hết các vua
chuộ ng vă n từ nghìn xưa, hắ n là ngườ i nà o mà dá m nó i ra như thế ; Trẫ m lấ y đứ c bạ c
nố i nghiệp lớ n nà y, phà m dâ n tình, vậ t lý, việc nướ c, việc biên cương, chỉ nghĩ hằ ng
ngà y siêng nă ng để là m cho đượ c đích đá ng, hoặ c tham khả o lờ i bà n củ a mọ i ngườ i
hoặ c cù ng vớ i đạ i thầ n bà n bạ c, mộ t lò ng ră n sợ cá c quan trong ngoà i đều cù ng nghe
thấ y. Đâ u có đặ t khú c ở trong cung, là m thơ ở trong Viện mà lạ i cho là ham thích ngâ m
vịnh đượ c ? Chỉ nhữ ng khi muô n việc đã rỗ i, mượ n bú t ghi việc trướ c để tự nhắ c nhở
lấ y sự siêng nă ng, há chẳ ng hơn là khi ấ y đố i tiếp vớ i đà n bà và bọ n hoạ n quan ru ?
Huố ng chi thơ vă n là m ra đều là nhữ ng bà i chă m chính sự , yêu nhâ n dâ n, xét lú c tạ nh,
tính lú c mưa, hoặ c là xú c cả nh nên thơ, là m ra nhữ ng lờ i ngâ m vịnh như câ u “phong
mộ c”((1) Phong mộ c : phong : gió ; mộ c : câ y. Cổ nhâ n có câ u : “Câ y muố n lặ ng, gió
chẳ ng ngừ ng ; con muố n nuô i, cha mẹ chẳ ng ở ”, tứ c là câ u than cha mẹ mấ t sớ m.1), bà i
“Lụ c nga”((2) Lụ c nga : tên mộ t thơ trong Kinh Thi, nộ i dung nó i ngườ i con thương nhớ
cha mẹ.2) ngụ tấ c lò ng mơ tưở ng ở trong canh, trên tườ ng((3) Do chữ : “Canh, tườ ng”,
xưa. Vua Nghiêu chết, vua Thuấ n tưở ng nhớ , khi ă n cơm, như thấ y vua Nghiêu trong bá t
canh ; khi ngồ i như thấ y vua Nghiêu ở trên tườ ng. ý Thiệu Trị muố n nó i : vì nhớ vua cha
mà phá t ra thơ.3), vố n khô ng phả i có ý tìm tò i, là m cho đẹp đẽ để cù ng vớ i bọ n nghệ sĩ,
vă n nhâ n đua hơn, so kém ; tưở ng có hạ i gì cho việc là m mà cầ n phả i đem nó i ? Vả , thơ
là để nó i rõ chí hướ ng, cố t để đà o luyện tính tình cho ngườ i ta, có câ u “là m việc dư sứ c
thì họ c vă n”, cổ nhâ n chưa từ ng cho vă n là khô ng đá ng chuộ ng. Hắ n là ngườ i do vă n họ c
xuấ t thâ n, sao lạ i can ngă n về thơ ? Đá ng lẽ sai bà n trị tộ i, nhưng nghĩ hắ n họ c nô ng, biết
ít, lờ i nó i khô ng đạ t đượ c ý mà thô i, nguyên lò ng hắ n khô ng phả i định nó i thơ vă n là
khô ng nên là m. Nay khô ng thèm là m tộ i, cho truyền Chỉ nghiêm quở . Từ nay có tấ u đố i
việc gì, cầ n phả i so sá nh sự lý, xét kỹ phả i trá i, khô ng đượ c khinh suấ t như trướ c, cũ ng
khô ng đượ c vì lầ n nà y đã bị nghiêm quở , [lầ n sau] gặ p việc gì nên tâ u, lạ i im lìm khô ng
dá m nó i. Như thế chẳ ng nhữ ng khô ng hợ p vớ i quy tắ c củ a giá n đà i, lạ i cò n phụ vớ i cá i ý
củ a triều đình đặ t ra chứ c ngô n quan nữ a. Nên xét mình lạ i mà nghĩ kỹ mớ i đượ c !”

Sai chế 2 lá cờ đỏ (1 lá viết chữ “Khả i loan”, 1 lá viết chữ “Hồ i loan”) đợ i đến trướ c ngà y
khả i loan và trướ c ngà y hồ i loan đưa ra, để cho mọ i ngườ i đều biết.
Cho Thiếu bả o, Hậ u quâ n Chưở ng phủ sự Nguyễn Vă n Trọ ng và Thá i bả o Vă n Minh điện
Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế sung chứ c Ngự tiền đạ i thầ n, Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ
Tô n Thấ t Bậ t và Tổ ng đố c An - Tĩnh là Mai Vă n Ngô n sung chứ c Hà nh dinh đạ i thầ n ;
Thố ng chế dinh Vũ lâ m Tả dự c Nguyễn Trọ ng Tính và Thố ng chế dinh Hổ oai Vũ Vă n
Giả i sung chứ c Thị vệ đạ i thầ n ; thự Thố ng chế dinh Kỳ võ Tô n Thấ t Đườ ng sung chứ c
Tiền hỗ đạ i thầ n ; thự Tố ng chế dinh Long võ Hoà ng Đă ng Thậ n sung chứ c Hậ u hỗ đạ i
thầ n ; Thố ng chế dinh Tiền phong Trầ n Hữ u Lễ sung chứ c Tiền đạ o đạ i thầ n, Đề đố c
Thuỷ sư Vũ Vă n Từ sung chứ c Hậ u đạ o đạ i thầ n, mỗ i ngườ i đượ c ban cho đai đeo lưng.
Lạ i cho Vệ uý vệ Tả nhị, dinh Vũ lâ m, Nguyễn Vă n Phượ ng, quyền sung chứ c Vệ uý vệ
Cẩ m y, chuyên coi cá c độ i tú c trự c, theo xa giá ; chá nh, phó vệ uý 32 ngườ i sung và o độ i
tú c vệ trướ c xe. Binh cá c đạ o gồ m có 17.412 viên, nhâ n, voi 44 con, ngự a 172 con.

Thưở ng cho nhữ ng ngườ i dự đi theo hầ u vua : Hoà ng thâ n tướ c cô ng, tiền 300 quan ;
hoà ng tử và quố c cô ng, 200 quan ; cá c quan, viên chứ c vă n, võ cho chí lạ i dịch, binh
đinh, tiền lương 1 thá ng ; ty Hộ vệ đượ c thưở ng gấ p thêm mộ t nử a ; nhữ ng ngườ i lệ
thuộ c theo cá c phủ đệ và nhữ ng thâ n biền, binh đinh, lạ i dịch, thợ thuyền thuộ c cá c nha
đều đượ c thưở ng cấ p tiền lương nử a thá ng. Phà m nhữ ng ngườ i đượ c cưỡ i ngự a chạ y
trạ m thì cấp cho bà i trạ m củ a 6 bộ . Lạ i ban lệ binh, ngườ i theo hầ u và á o nhung y, đồ
thườ ng phụ c, kim tiền, ngâ n tiền cho hoà ng tử , hoà ng thâ n và cả cá c quan viên vă n, võ .
Lạ i phá i 36 suấ t độ i thuộ c cá c dinh Vũ lâ m, Cẩ m y, Kỳ võ đi đến cá c trạ m, từ trạ m Thừ a
An ra Bắc, coi là m cô ng việc nhà trạ m, thưở ng cho mỗ i ngườ i tiền lương 1 thá ng.

Dụ cá c đạ i thầ n thị vệ ở Ngự tiền hà nh dinh : “Từ ngà y khả i loan đến ngà y hồ i loan
phà m xe vua đến tỉnh lỵ địa phương nà o hay nhữ ng nơi hà nh cung, tạ m nghỉ, tạ m đó ng
ở dọ c đườ ng, đều hộ i họ p để bà n việc, cò n khi đi đườ ng hằ ng ngà y, thì cho 2 - 3 viên
thay đổ i cưỡ i ngự a đi theo, ngoà i ra đều ở phía sau ngự dinh, ngồ i xe theo đi, khô ng
đượ c quá xa, để tiện cho lú c có việc triệu hỏ i, và để tỏ ý vua lấ y lễ ưu đã i quan đạ i thầ n”.
Lạ i trích vệ sĩ ở ngự tiền cấ p thêm cho Nguyễn Vă n Trọ ng, Trương Đă ng Quế mỗ i ngườ i
1 suấ t độ i, 2 độ i trưở ng, 10 lính, Tô n Thấ t Bậ t, Mai Cô ng Ngô n, Vũ Vă n Giả i, Nguyễn
Trọ ng Tính mỗ i ngườ i 1 suấ t độ i, 8 lính, là m sổ lệ tuỳ và o từ ng ngườ i, để tiện sai khiến,
lạ i sai trích lấ y 2 - 3 ngườ i thuộ c viên thạ o việc ở trong 6 bộ , đi theo sai phá i. Lạ i chuẩ n
cho quan trong 6 bộ : Lang trung hoặ c Viên ngoạ i lang, mỗ i bộ 1 viên, Khoa đạ o 2 viên,
trong khi đi, mỗ i ngà y thay đổ i nhau theo hầ u liền bên ngự dinh, để đều đượ c lú c là m,
lú c nghỉ. Về nhữ ng thẻ bà i nêu tó m tắ t về sớ tâ u củ a cá c nha, trong khi đi, hễ đến nơi trú
nghỉ, thì cho phép tuỳ tiện đưa trình, khô ng cầ n phả i ấ n định giờ khắ c, duy lú c đã đến
hà nh cung Hà Nộ i, thì cứ sớ m, tố i 2 lầ n đưa lên trình.

Sai đem để cá c ấ n, dấ u và o điện Cầ n Chính. Xưa nay cá c ấ n, dấ u vẫ n để nghiêm cẩ n ở cá c

hò m và ng bên tả , bên hữ u trong điện Cà n Thà nh, đến đâ y vì vua sắ p ra Bắ c, mớ i sai
kiểm lấ y nhữ ng ấ n thườ ng dù ng mang theo (nhữ ng ấ n : “Hoà ng đế chi bả o”, “Hà nh tạ i
chi tỷ”, “Sắ c chính vạ n dâ n chi bả o”, “Ngự tiền chi bả o”, “Tề gia chi bả o”, “Vă n lý mậ t sá t”,
“Thiệu Trị thầ n hà n”). Cò n nhữ ng ấ n để lạ i cấ t giữ thì đem đặ t ở bên hữ u nơi bả o toạ
điện Cầ n Chính, do hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh kiểm nhậ n, để tạ i chỗ . Nhữ ng đạ i thầ n
vă n, võ , nhữ ng thuộ c viên 6 bộ và cá c nha phả i chia lượ t lên tú c trự c, đợ i đến ngà y hồ i
loan, sẽ lạ i chiếu lệ thi hà nh”.

Sai hoà ng tử : An Phong đình hầ u Hồ ng Bả o lưu tạ i Kinh, Đổ ng lý việc quâ n, việc nướ c.
Trung quâ n Chưở ng phủ sự Tạ Quang Cự , lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên, Thố ng
chế dinh Thầ n cơ Lê Vă n Phú và thự Thượ ng thư bộ Lạ i Tô n Thấ t Bạ ch đều sung và o
ban đạ i thầ n lưu Kinh : Hữ u thị lang bộ Lễ Trương Quố c Dụ ng, Hà n lâ m viện Trự c họ c sĩ
Đỗ Quang, thự Hữ u thị lang bộ Binh Nguyễn Đứ c Chính, và Hồ ng lô Tự khanh Vũ Phạ m
Khả i đều sung và o chứ c Hộ lưu Kinh ấ n ; Biện lý bộ Hình Lê Quang Giá m và Biện lý bộ
Cô ng Nguyễn Danh Giá p đều sung chứ c Tuỳ biện ; Chưở ng vệ vệ Cẩ m y Hồ Vă n Lưu
sung chứ c Tuầ n hộ Cung thà nh ; thự Thố ng chế dinh Vũ lâ m Hữ u dự c Lê Vă n Thả o sung
chứ c Tuầ n hộ Hoà ng thà nh ; Đề đố c Thừ a Thiên là Tô n Thấ t Tườ ng sung chứ c Tuầ n hộ
Kinh thà nh, Chưở ng vệ Thuỷ sư Đoà n Kim và Phạ m Vă n Cụ c coi giữ cá c thuyền thuộ c
Thuỷ dinh. Lạ i sai biền binh 3 vệ Hậ u bả o, Hù ng nhuệ và Tiền phong lưu giữ Kinh thà nh.

Vua dụ Thượ ng thư bộ Lễ, sung chứ c Sư bả o dạ y hoà ng tử , hoà ng đệ, Nguyễn Đă ng
Tuâ n, rằ ng : “Ngươi là bề tô i kỳ cự u, có trá ch nhiệm kiêm việc Sư bả o. Nay hoà ng tử đã
lớ n, nên dẫ n bả o, giú p đỡ để cho nên ngườ i có đứ c. Vả , trong nă m Minh Mệnh, ngươi đã
từ ng sung và o việc hộ lưu Kinh ấ n, đã quen biết sự thể, nay phà m gặ p việc quâ n, việc
nướ c quan trọ ng, chuẩ n cho ngươi hiệp đồ ng vớ i đạ i thầ n lưu Kinh, bà n bạ c mà là m”.

Vua lạ i dụ Hồ ng Bả o rằ ng : “Con họ c thứ c cò n nô ng kém, phà m gặ p việc gì, cầ n phả i hỏ i

đến Sư bả o. Cổ nhâ n cò n vá i lạ y khi đượ c nghe lờ i nó i chính đá ng, huố ng chi là đố i vớ i
ô ng thầ y ! Cò n bọ n Tạ Quang Cự , Hà Duy Phiên, Tô n Thấ t Bạ ch đều là nhữ ng bề tô i kỳ
cự u, thâ n tín, con phả i lấ y lễ mà đố i đã i, khô ng đượ c khinh lấ n bậ y. Phả i kính cẩ n, gắ ng
theo”.

Ngà y ấ t Sử u. Đặ t đạ i triều nghi ở điện Thá i Hoà , đem tờ chiếu về việc Bắc tuầ n bá cá o
cho trong ngoà i biết. Chiếu rằ ng :

“Trẫ m kính nố i nghiệp lớ n, có việc bang giao, tuy cò n ở trong hạ n cư tang 27 thá ng,
cũ ng phả i tạ m xa nơi bà n thờ , trong lò ng có chỗ khô ng đượ c yên, nhưng vì điển lễ quan
trọ ng, khô ng thể bỏ thiếu, vậ y sai Hữ u ty tra kỹ điển lệ, rồ i xa giá ra Bắ c Kỳ, nhâ n để
thă m coi địa phương, xem xét phong tụ c. Ngà y mồ ng 9 thá ng nà y đã thâ n đến kính cá o
Thá i miếu, sai quan đến kính cá o Triệu miếu, ngà y mồ ng 10, thâ n đến kính cá o Thế
miếu, sai quan đến kính cá o Hưng miếu, dâ ng lễ điện Phụ ng Tiên, ngà y 13, thâ n đến
kính cá o điện Phụ ng Tiên, ngà y 14, thâ n đến kính yết Hiếu lă ng và Hiếu Đô ng lă ng, ngà y
15, thâ n đến hầ u thă m cung Từ Thọ , ngà y 16, sắ c dụ hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh đổ ng
lý mọ i việc. Đến ngà y 20, đạ i giá khở i hà nh. Phà m hoà ng tử , hoà ng thâ n và các đạ i thầ n
vă n, võ cho chí bọ n thâ n biền đi theo xa giá đều phả i hộ vệ xe kiệu, dọ n dẹp đườ ng đi,
quả n thú c độ i ngũ cho nghiêm cẩ n, theo đú ng quâ n luậ t, đừ ng là m nhiễu dâ n cá c địa
phương. Nhữ ng hoà ng tử , hoà ng thâ n, hoà ng đệ và thâ n biền lớ n nhỏ , ai nấ y phả i giữ
chứ c sự , cho phép theo sự cắ t đặ t củ a hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh”.

Dụ cá c tỉnh từ Quả ng Nam trở và o Nam : phà m có nhữ ng cô ng việc quan trọ ng, to tá t,
cho phép phá t trạ m, đưa tớ i Kinh, do hoà ng tử , đạ i thầ n lưu Kinh chuyển đạ t tớ i chỗ
hà nh tạ i. Lạ i dụ hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh : từ sau khi khả i loan, cứ 4 ngà y lạ i phá t
đưa tậ p tâ u thỉnh an ((1) Thỉnh an : thă m hỏ i sứ c khoẻ nhà vua.1) mộ t lầ n, 2 ngà y lạ i
đem tin bình an ở trong Kinh, phá t đưa tậ p tâ u “Kinh bá o” ((1) Kinh bá o : bá o tin trong
Kinh đô .1) mộ t lầ n, và đem nhữ ng tậ p biểu, tậ p tâ u do thá i giá m đã giao, đưa kèm mộ t
thể. Nhữ ng chương tâ u củ a cá c tỉnh từ Quả ng Trị ra Bắc đều đưa đến nơi hà nh tạ i, duy 2
tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình gầ n liền Kinh đô , nếu gặ p có việc gì quan trọ ng thì mộ t mặ t
phá t đưa đến hà nh tạ i, mộ t mặ t trích tư để hoà ng tử và đạ i thầ n lưu Kinh coi rõ . Từ
Quả ng Nam trở và o Nam, nếu có tậ p tâ u nà o chạ y ngự a đưa ra, cũ ng chuẩ n cho hoà ng tử
và đạ i thầ n lưu Kinh mở coi rồ i để ngay bả n sao và o hộ p tâ u ấ y, dá n kín lạ i, cấ p tố c chạ y
trạ m, đưa đến hà nh tạ i, khô ng đượ c có chú t chậ m trễ. Ngoà i ra, đều tuâ n theo lờ i dụ
trướ c mà là m.

Vua dụ cá c quan to ở 6 tỉnh Nam Kỳ rằ ng : trẫ m xét theo điển lễ, xa giá đi Bắ c tuầ n, Kinh
đô là nơi că n bả n trọ ng địa, đã sai hoà ng tử và đạ i thầ n lưu giữ , mọ i việc đều đượ c thoả
đá ng. Duy 6 tỉnh Nam Kỳ là đấ t dự ng nghiệp, nay việc xảy nhiều rắ c rố i, lò ng trẫ m cà ng
phả i lo nghĩ, ă n ngủ khô ng yên, hơn nữ a, mấ y tỉnh Hà Tiên, An Giang, Gia Định, về tin
biên bá o, tuy theo lờ i thá m tử chưa hẳ n đích xá c, nhưng theo lẽ “rà ng buộ c từ khi chưa
mưa, chế thắ ng trướ c khi có việc” thì sự tính liệu về biên cương khô ng dá m bỏ qua. Vả
lạ i, mộ t cõ i Trấ n Tâ y lệ thuộ c và o sổ sá ch củ a triều đình đã trả i lâ u nă m, bỗ ng mộ t ngà y
kia, thổ dâ n gâ y sự khô ng yên, biên thầ n khô ng mau diệt đượ c, chỉ cứ đó ng giữ là m cho
binh lâ u nả n và xin dờ i binh các chỗ khá c để giữ 6 tỉnh. Trẫ m hỏ i, cá c đạ i thầ n kỳ cự u
đều nó i : trong có bình trị thì ngoà i mớ i yên, nay hã y nên cho quâ n dâ n nghỉ ngơi, ngà y
khá c sẽ lạ i tính liệu cũ ng chưa muộ n. Trẫ m là ngườ i đứ c bạ c, khô ng là m trọ n cá i cô ng
việc cò n bỏ dở , ngượ ng ngù ng khô ng dứ t, nhưng thà chịu lỗ i ấ y mà để cho trong thiên
hạ đượ c yên, vậ y bấ t đắ c dĩ phả i theo nhữ ng lờ i đã xin đó . Việc mở bờ cõ i tấ t phả i có
ngà y quyết định, cho nên tha thuế, bớ t số thu để vỗ yên dâ n chú ng, sử a binh, kén tướ ng
để chố ng giữ biên thuỳ. Các ngươi là tướ ng lã o luyện, là bề tô i danh vọ ng, vố n quen
cô ng việc, thế mà vừ a đâ y tin bá o Hà Tiên, phầ n nhiều bố i rố i, hấ p tấ p, khô ng nắ m vữ ng
chú t nà o. Lạ i như ở Hà Tiên, bọ n Lương Vă n Liễu, Trầ n Vă n Thô ng, Đinh Vă n Huy hiện
đã đắ p luỹ, sử a sang phá o đà i, có thể tin cậ y về cá i thế thiên hiểm, lạ i đã cắ t Tô n Thấ t
Mậ u đem binh đến cù ng giữ , và có Đoà n Vă n Sá ch mang quâ n giú p thêm, thế thì nên trổ
hết tà i nă ng, ngă n phò ng trướ c khi có việc mớ i phả i. ở An Giang, bọ n Phạ m Vă n Điển,
Nguyễn Cô ng Trứ , Lê Quố c Trinh, Cao Hữ u Dự c trướ c đâ y cò n bả o rằ ng đấ t Trấ n Tây
rộ ng rã i, thế rấ t khó dẹp ; nay đã thuộ c về bờ cõ i củ a ta, khô ng thể nó i rằ ng khó khă n
đượ c nữ a ! Về đườ ng Vĩnh Tế, trướ c đâ y Nguyễn Tri Phương sử a đắp đồ n luỹ đã nhiều,
có thể nhờ đó để chố ng giữ , mộ t mình Đoà n Quang Mậ t đó ng đấy, thổ phỉ cò n khô ng là m
gì nổ i. Nay lạ i đắ p thêm mộ t đoạ n luỹ nữ a, chỉ là m cho quâ n mệt sứ c. Vậ y thì Nguyễn
Cô ng Trứ đã nó i : “Thấ t Sơn ở tạ i trong ruộ t, cầ n xin tiễu diệt”, sao khô ng là m ngay, để
đến nỗ i cá i lo ở trong chưa yên, sứ c chố ng bên ngoà i lạ i đuố i ? Đoà n Vă n Sá ch, Nguyễn
Cô ng Nhà n, trong việc Hả i Đô ng đã thưở ng cho kim bài, thế mà rồ i bỏ chỗ đấ t ấy, há gọ i
là toà n cô ng đượ c ! Định Tườ ng, Trương Vă n Uyển, Ngô Vă n Thể sang hộ i tiễu ở Nam
Ninh, khô ng bắ t đượ c lấ y mộ t tên giặ c, lạ i khô ng biết nghiêm ră n bọ n ngườ i bắ t giặ c, để
họ nhậ n thư củ a giặ c, là m thà nh trò cườ i ! Nhữ ng tướ ng bắ t giặ c như Nguyễn Tiến Lâ m,
Nguyễn Lương Nhà n, Tô n Thấ t Nghị, thì : bọ n giặ c Ba Xuyên đã như cá ở đá y hũ , thế mà
để đến rấ t lâ u khô ng giết hết, thì cá i cô ng ở Lạ c Hoá khi trướ c, há chẳ ng phả i là nhờ ở
ngườ i mà nên việc ru ? Nhữ ng viên kể trên đây, là m như thế thì bao giờ xong việc ?
Trẫ m sắ p ra Bắ c, lò ng lo miền Nam, nay đặ c dụ cho bọ n Lê Vă n Đứ c, Nguyễn Đă ng Uẩ n,
Ngô Vă n Giai ở Gia Định, Nguyễn Tri Phương, Lê Khá nh Trinh, Nguyễn Thế Trị, Nguyễn
Vă n Hoà ng ở Vĩnh Long, Trương Vă n Uyển, Ngô Vă n Thể, Nguyễn Sá ng ở Định Tườ ng,
Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Cô ng Trứ , Lê Quố c Trinh, Cao Hữ u Dự c ở An Giang, Nguyễn
Tiến Lâ m, Nguyễn Lương Nhà n, Tô n Thấ t Nghị ở Ba Xuyên, Nguyễn Cô ng Nhà n, Đoà n
Quang Mậ t, Mai Vă n Tích ở Vĩnh Tế, Đoà n Vă n Sá ch, Lương Vă n Liễu, Trầ n Vă n Thô ng,
Đinh Vă n Huy, Tô n Thấ t Mậ u, Nguyễn Vă n Thai ở Hà Tiên, là nhữ ng ngườ i đều có trá ch
nhiệm giữ đấ t : cầ n phả i hă ng há i chố ng vớ i giặ c ngoà i, giữ vữ ng bờ cõ i. Nhiều lầ n đã
điều độ ng từ Kinh và o Nam, quan quâ n đến họ p tậ p kể có tớ i và i vạ n, nă m ngoá i trẫ m
đã tính trướ c, lạ i phá i đi 8 vệ quâ n hù ng mạ nh, nay lạ i đưa thêm 2 vệ nữ a. Tướ ng tà i
như thế, binh lự c như thế, dù có giặ c Xiêm, giặ c Lạ p dò m dỏ biên thuỳ, đều có thể vậ n
dụ ng mưu sứ c, kể tộ i giặ c mà đá nh. Nay phà m có việc điều binh, việc quan bá o, nên lậ p
tứ c giú p nhau dẹp giặ c, đồ ng lò ng vì nướ c, kỳ cho thà nh đượ c cá i cô ng dẹp yên, khô ng
đượ c kẻ nọ thờ ơ vớ i kẻ kia để đến lầ m lỡ cô ng việc thì hố i sao cho kịp ! Cá c ngươi đã
chịu ơn dà y củ a nướ c, bá o ơn chính ở lú c nà y đó ”.

Ngà y Tâ n Mù i. Xa giá từ Kinh sư ra đi, cho hoà ng tử thứ hai đi theo. Trướ c đâ y, vua bả o
Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế : “Kinh sư là chỗ că n bả n trong thiên hạ , trá ch nhiệm coi
việc nướ c khô ng phả i là nhẹ, Hồ ng Bả o tuổ i tuy đã lớ n, nhưng khô ng có họ c, kiến vă n
hẹp hò i, e khó là m xong cô ng việc. Hoà ng tử thứ hai vố n sẵ n thô ng minh, trẫ m muố n
giao cho việc lưu Kinh, đượ c khô ng ?” Đă ng Quế tâ u rằ ng : “Biết con thì khô ng ai bằ ng
cha, việc nà y chỉ tự bề trên quyết định, thầ n khô ng dá m biết !”. Vua nhâ n và o chầ u Tâ y
cung, đem việc ấ y tâ u bà y, Thá i hoà ng thá i hậ u dụ trướ c mặ t rằ ng : “Hoà ng trưở ng tử
lưu Kinh vố n là việc cũ . Hồ ng Bả o tuy ít họ c, nhưng tuổ i đã trưở ng thà nh, để lạ i mộ t và i
đạ i thầ n giú p việc, có gì là khô ng nên ? Hà tấ t phả i thay đổ i việc cũ ?”. Vua sợ trá i ý Thá i
hoà ng thá i hậ u, bèn sai Hồ ng Bả o lưu Kinh mà cho hoà ng tử thứ hai theo vua ra Bắ c.
Hô m ấ y xa giá đến bến sô ng, vua triệu Kinh doã n là Phạ m Khô i đến bả o rằ ng : “Kinh sư
là nơi gầ n vua, nhà cử a liền lượ t, nên phò ng nạ n chá y, lạ i nên lù ng bắ t trộ m cướ p để cho
dâ n cư đượ c yên”. Mộ t lá t sau, thuyền ngự do sô ng Hương tiến đến kỳ nộ i, các phụ lã o
đứ ng sá t bên bờ sô ng mừ ng đó n. Vua đi qua cá c địa phương, dọ c đườ ng và hai bờ sô ng,
chỗ nà o cũ ng đặ t hương á n lạ y mừ ng, vua đều ban thưở ng. (Từ Kinh ra Bắ c phà m tớ i
chỗ nà o có dâ n xã đặ t hương á n, đều thưở ng 10 quan).

Lạ i sai truyền dụ cá c địa phương : phà m về lễ triều cậ n, cứ theo lờ i nghị trướ c, chỉ dù ng
trâ u và gạ o nếp, đủ tỏ lò ng thà nh, khô ng đượ c tranh đua, chuộ ng xa xỉ, tố t đẹp ; để ră n
sự cầ u đượ c vua khen. Lạ i, phà m vua đi đến đâ u đều đặ t nhà cô ng chính đườ ng và trố ng
đă ng vă n, thu nhậ n các đơn kêu, để cho tình dâ n đượ c đạ t lên, oan uổ ng đượ c xét rõ .

Thưở ng thêm cho cá c sở hà nh cung từ Thừ a Thiên ra Bắ c. Vua cho rằ ng : nhữ ng tà i liệu
về hà nh cung, tuy đều dù ng tiền cô ng để chi viện, nhưng mộ t lượ t xâ y dự ng, thợ thuyền
phu dịch cũ ng phả i khó nhọ c, nên đặ c ơn gia thưở ng cho. Nhữ ng chỗ nghỉ buổ i trưa, đều
thưở ng 20 quan, nhữ ng chỗ nghỉ đêm đều thưở ng 30 quan (nhữ ng hà nh cung trên
đườ ng thuỷ, đườ ng bộ , cộ ng 44 sở ).

Tha bớ t 4 phầ n 10 tiền thuế thâ n củ a cá c nhâ n đinh ở Thừ a Thiên nă m ấ y và thưở ng
cho 2 trạ m Thừ a An, Thừ a Mỹ mỗ i trạ m 10 quan tiền.

Ngà y Nhâ m Thâ n. Thuyền ngự đến Trung Đan (tên đấ t) thuộ c tỉnh Quả ng Trị, đườ ng
sô ng nô ng và cạ n, quan tỉnh ấ y vì là m việc nà y khô ng đú ng thể thứ c, bị ngô n quan đem
hặ c. Ngay sau đó , cá c quan đạ i thầ n theo hầ u, ra sứ c hộ dẫ n, thuyền đi đượ c ổ n thoả .
Vua khen thưở ng cho : Ngự tiền đạ i thầ n Nguyễn Vă n Trọ ng, Hà nh dinh đạ i thầ n Mai
Cô ng Ngô n và Tô n Thấ t Bậ t, Thị vệ đạ i thầ n Nguyễn Cô ng Tính mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim
tiền Bá t bả o có dâ y đeo ; bọ n Chưở ng vệ Đoà n Kim, Hoà ng Vă n Hậ u 1 đồ ng ngâ n tiền
Phi long hạ ng lớ n, 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng nhỏ ; bọ n Quả n thị vệ và Quả n vệ Hồ Vă n
Thậ p, Lê Mậ u Hạ nh, Lê Viết Chuyên, Tô n Thấ t Đà m, Đoà n Khá c, Nguyễn Vă n Phượ ng,
Nguyễn Vă n Quy, ngâ n tiền lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; Hiệp quả n Đoà n Vă n Thọ 1 đồ ng
ngâ n tiền hạ ng lớ n, 27 ngườ i từ suấ t độ i đến thị vệ hạ ng tư mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền
Bá t bả o hạ ng nhỏ ; cò n từ thị vệ hạ ng 5 cho đến độ i trưở ng, binh lính, thưở ng chung
tiền 300 quan.

Quan tỉnh Quả ng Trị là Đặ ng Đứ c Thiệm và Nguyễn Vă n Đạ t sợ hã i, đợ i chịu tộ i, khô ng

dá m lên hầ u. Vua dụ rằ ng : “Thừ a hà nh cô ng việc bấ t lự c là tộ i củ a địa phương cá c
ngươi, nhưng và i đoạ n phù sa ở sô ng, chẳ ng qua chỉ độ 1 lý, nếu vì hơi trở ngạ i cho
hà nh trình mà đò i bắ t dâ n ta phả i mệt sứ c khơi lạ i, bọ n cá c ngươi theo đó nghiêm đố c
là m mau, thì chẳ ng khổ cho dâ n sao ? Huố ng chi lầ n nà y ta đi xem xét phong tụ c, vố n để
thi ơn cho cá c là ng mạ c mà nếu để cho dâ n phả i mệt vì cô ng việc phụ c dịch, thì ý ta
khô ng phả i như thế. Nay hã y sai truyền Chỉ trá ch bả o, nhưng cho chiếu lệ thườ ng, đượ c
lên hầ u. Duy bọ n quan lạ i cá c huyện coi việc sử a sang đườ ng sô ng thì đình việc ban
thưở ng để tỏ ra trừ ng phạ t nhẹ”.

Ngà y Quý Dậ u. Vua dờ i tỉnh lỵ Quả ng Trị, bọ n quan tỉnh Đặ ng Đứ c Thiệm, Nguyễn Vă n
Đạ t, Đỗ Đứ c Tấ n dẫ n cá c thuộ c viên ra chiêm bá i. Vua hỏ i việc là m ruộ ng trong tỉnh, Đứ c
Thiệm tâ u rằ ng : “Hạ t chú ng tô i đấ t xấ u, dâ n nghèo, nhờ đượ c đườ ng sô ng có thể thô ng
tớ i Kinh sư, dâ n nhờ và o số gạ o ở Kinh mà ă n, khô ng đến nỗ i thiếu thố n”. Vua nó i rằ ng :
“Sô ng Vĩnh Định bắ t đầ u khơi từ trong nă m Minh Mệnh, cô ng, tư đều lợ i, nay lâ u ngà y bị
nghẽn dầ n, nên liệu khơi sâ u thêm để cho đườ ng sô ng lưu thô ng mớ i đượ c”. Nhâ n
thưở ng cho cá c quan tỉnh mỗ i ngườ i mộ t đồ ng kim tiền, nhữ ng thâ n biền cho chí lạ i
dịch, binh đinh thuộ c tỉnh đều ban thưở ng cho cả. Từ đó , phà m đi đến cá c địa phương,
đố c, phủ , bố , á n, lã nh binh ra bá i yết, vua đều cho triệu đến trướ c mặ t, hỏ i han và tự tay
vua ban cho kim tiền. Nhữ ng quan, viên đã về hưu trí, hưu dưỡ ng, tiến sĩ, cử nhâ n tạ i
quá n và cá c kỳ lã o ở thuộ c hạ t mà đến bá i yết, đều đượ c ban thưở ng có thứ bậ c.
Thổ ty Cam Lộ đưa dâ ng vậ t phẩ m ở địa phương ấ y. Vua ban thưở ng kim, ngâ n tiền và
á o xiêm, cho về. Rồ i sai Trung sứ đem phẩ m vậ t địa phương Quả ng Trị đã tiến, chạ y
trạ m về dâ ng Từ cung. Sau đó , đi đến đâ u đều đưa thổ ngơi về dâ ng, tờ biểu dâ ng, đều
do ngự bú t viết.

Tha bớ t 3 phầ n 10 tiền thuế thâ n nă m ấ y củ a nhâ n đinh tỉnh Quả ng Trị. Thuế bạ c củ a
thổ dâ n bỏ thiếu đọ ng lạ i, trướ c đã khoan miễn cho 5 thà nh, nay lạ i gia ơn khoan bớ t
cho 3 thà nh nữ a.

Thưở ng thêm cho cá c trạ m thô ng tin trên đườ ng thuỷ, đườ ng bộ từ Quả ng Trị ra Bắ c.
(Phà m nhữ ng trạ m chạ y tin rấ t nhiều, thì châ m chướ c liệu cấ p thêm : trạ m Tự Lậ p ở
Quả ng Trị, cá c trạ m Quả ng Ninh, Quả ng Cao, Quả ng Khê ở Quả ng Bình ; Tĩnh Sa, Tĩnh
Lạ c, Tĩnh Khê ở Hà Tĩnh ; An Dũ ng, An Kim, An Hương, An Luỹ, An Quỳnh ở Nghệ An ;
Thanh Khoa, Thanh Xá , Thanh Thá i, Thanh Sơn, Thanh Cao ở Thanh Hoá ; Ninh Du ở
Ninh Bình, trướ c thưở ng cho mỗ i trạ m 20 quan, nay thưở ng thêm cũ ng bằ ng số ấ y. Duy
trạ m Quả ng An, đườ ng đi qua nú i Hoà nh Sơn, ở Quả ng Bình, trướ c thưở ng 25 quan, nay
thưở ng thêm 30 quan ; trạ m Tĩnh Thầ n ở Hà Tĩnh trướ c thưở ng 20 quan, nay thưở ng
thêm 30 quan ; 4 trạ m Bắ c Liêm, Bắ c Mỹ, Bắ c Cầ n, Bắc Hoà ở Bắ c Ninh ; 2 trạ m Lạ ng
Nhâ n, Lạ ng Mai ở Lạ ng Sơn là đườ ng sứ giả đi quan, cũ ng thưở ng mỗ i trạ m 20 quan ;
cò n cá c trạ m ít việc hơn, đều thưở ng tiền 10 quan).

Sai quan đem lễ đến tế chù a Long Phướ c. Vua bả o bộ Lễ rằ ng : “Đấ t Quả ng Trị là chỗ
Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế ta bắ t đầ u dự ng đô . Dâ n trong hạ t, ở 3 phườ ng An Định nha, An
Hướ ng, Phương Xuâ n truy nhớ cô ng đứ c, dự ng lên chù a nà y, trong nă m Minh Mệnh
thá nh giá tuầ n hà nh qua đó , sai quan và o tế, nay quên sao đượ c !”. Bèn sai viên Lang
trung Tô n Thấ t Cá p và quan tỉnh ấ y đến là m lễ tế.

Sai thị vệ đem hương và lụ a đến cú ng thầ n Qua Qua Linh Thu. Vua bả o quan đạ i thầ n
rằ ng : “Sô ng á i Tử là chỗ khi xưa Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế ta đã giết tướ ng Mạ c tên là Lậ p
Bạ o, mà thầ n sô ng Qua Qua đã hiển linh ứ ng mộ ng ở đấ y. Vẫ n hay trờ i sinh thá nh nhâ n,
chỉ 1 lữ quâ n, 1 thà nh ruộ ng, rồ i cũ ng có cả đấ t nướ c, đá nh giặ c dẹp loạ n, quyết khô ng
phả i nhờ mộ t điềm mộ ng rồ i mớ i thà nh cô ng, nhữ ng sô ng nú i giú p thiêng, bách thầ n trợ
thuậ n thì từ đế vương đờ i xưa phầ n nhiều vẫ n có . Đó cũ ng là lẽ khô ng thể cho là khô ng
đá ng tin đượ c. Cò n sử nhà Minh có chép ngườ i Minh là Trương Phụ đuổ i theo vua
Trù ng Quang nhà Trầ n đến sô ng á i Tử , thì e chưa đượ c xác thự c, vì tên đấ t xưa nay
phầ n nhiều giố ng nhau, lẫ n nhau, đem tên đấ t ngà y nay mà chứ ng vớ i sá ch cổ , thì khó
lò ng tin cả đượ c”.

Ngà y Kỷ Hợ i. Vua tớ i trạ m Trị Lậ p, lên đườ ng bộ đi tớ i bến Thuậ n Trạ ch (thuộ c tỉnh
Quả ng Bình). Vua bả o thị thầ n rằ ng : “Từ Hồ Xá đến Thuậ n Trạ ch, có đườ ng thuỷ đi suố t
đượ c, nhưng mộ t đoạ n thiết cả ng ở khoả ng giữ a, chậ t hẹp, lắ m cá t, hơi trở ngạ i cho
thuyền đi. Trướ c đây, quan tỉnh ấ y dâ ng sớ xin khơi đà o, nếu y theo lờ i xin ấ y, há chẳ ng
là m khó nhọ c cho quâ n dâ n sao ? Nay khô ng đi theo đườ ng cả ng, đổ i đi đườ ng bộ , dù
mộ t mình có mệt nhọ c, nhưng dâ n ta đượ c yên vui thì ta cũ ng quên sự mệt nhọ c. Nà y,
cờ vũ mao củ a vua đi, nghi vệ chỉ là mộ t, thế mà có thể dâ n trô ng thấ y thì hớ n hở vui
mừ ng, có thể dâ n trô ng thấ y thì vá ng đầ u nhă n mặ t, đó khô ng phả i có gì khá c, chỉ vì vua
là m cho mệt dâ n hay khô ng là m mệt dâ n mà thô i !”.

Qua chù a Hoằ ng Phướ c (chù a ở hạ t huyện Lệ Thuỷ, phủ Quả ng Ninh, thuộ c tỉnh Quả ng
Bình, khi xưa Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế xâ y dự ng, nguyên đặ t tên là chù a Kính Thiên. Đến
nử a chừ ng, bị hoả tai, Hiếu Minh hoà ng đế sử a dự ng lạ i, thâ n là m ra câ u đố i. Nă m Minh
Mệnh thứ 2, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ra Bắ c, tớ i thă m chù a, cho tên là chù a Hoằ ng
Phướ c). Vua dụ rằ ng : “Chù a nà y do Liệt thá nh đờ i trướ c dự ng lên, nét chữ củ a tiên
thá nh cò n chó i lọ i lưu mã i tạ i ngô i chù a. Trong nă m Minh Mệnh, thưở ng cấ p bạ c lạ ng,
đặ t cho tên hay, thự c là mộ t thắ ng tích về cả nh Phậ t. Nay qua đấ t nà y, truy nghĩ đến việc
hay đờ i trướ c, cấ p cho tiền 300 quan”.

Ngà y Bính Tý. Ngự giá đến hà nh cung bên sô ng Quả ng Bình, sai thao diễn 3 chiếc thuyền
hiệu bọ c đồ ng (3 thuyền : Định Hả i, An Hả i, Vĩnh Hả i). Vua thấ y rằ ng cá ch chở , lá i đều
thà nh thạ o, bèn thưở ng tiền cho cá c viên biền và binh đinh coi việc và giú p việc, có thứ
bậ c. Rồ i đặ c sai vượ t biển đi trướ c, ra tỉnh Hà Nộ i đợ i chự c.
Ngà y Đinh Sử u. Ngự giá và o hà nh cung trong tỉnh thà nh Quả ng Bình, cho triệu 2 ngườ i
kỳ lã o trên 90 tuổ i và o hỏ i : “Cá c già ra đâ y là do tự lò ng châ n thà nh hay là vì phủ huyện
thú c đẩy bắ t phả i ra ?”. Hai ô ng già thưa rằ ng : “Bọ n chú ng tô i sinh ở bãi biển, đượ c
thấ m nhuầ n ơn trên đã lâ u, nay nghe Đạ i giá tớ i đâ y, xiết bao trô ng ngó ng, cho nên
khú m nú m ra ngay, khô ng phả i có ai bắ t buộ c”. Vua lạ i hỏ i : “Giố ng tô m ở thô n Độ ng Hả i
cứ u vớ t đượ c ngườ i, chuyện ấ y có thự c khô ng ?”. Hai già thưa rằ ng : “Có câ u chuyện ấ y”.
Vua nó i : “Đó cũ ng là mộ t chuyện lạ ! Hoà ng Quýnh nă m trướ c là m việc ở đây đã biết
việc nà y, có chép ở tậ p Vă n Kiến tù ng thoạ i. (Nă m Minh Mệnh thứ 7, ở thô n Độ ng Hả i,
thà nh Quả ng Bình, có ngườ i đá nh cá , bắ t đượ c mộ t con tô m to, dà i tớ i và i thướ c, khắ p
mình có vết như gấ m, râ u mọ c cứ ng, dà i và lớ n bằ ng thâ n mà cụ t mấ t 1 cá i. Đem tô m ra
chợ bá n ai cũ ng lấ y là m lạ . Có ngườ i nhà Thanh, họ Tạ , kiều cư tạ i đấ y mua về sắ p đem
là m thịt, mộ t ngườ i họ Dương, ở gầ n nhà , can rằ ng : khô ng nên ă n, rồ i bỏ tiền ra chuộ c
đem thả xuố ng sô ng, con tô m nhả y luô n ra biển. Sau đó , ngườ i họ Dương là m nghề buô n
bá n, đá p thuyền ra biển, bỗ ng gặ p cơn só ng, gió , thuyền đắ m, họ Dương sắ p bị chìm
xuố ng đáy biển, chợ t bíu đượ c mộ t tấ m vá n, theo só ng trô i giạ t, may đượ c và o bờ .
Dương nhìn ra thì vậ t để cho mình bíu chính là con tô m ngà y trướ c mình đã thả , râ u cụ t
y như xưa, có thể nhậ n rõ . Dương cú i đầ u vá i tạ , con tô m liền ẩ n mình xuố ng dướ i sô ng,
rồ i khô ng trô ng thấ y nữ a).

Vua lên thà nh Quả ng Bình xem xét, hồ i lâ u, bả o Bố chính Nguyễn Tự rằ ng : “Đâ y là mộ t
chỗ thiên hiểm, xung yếu củ a nam, bắc, hộ vệ cho Kinh sư, dù nú i Hà o và cử a Hà m ((1)
Tứ c là Hà o Sơn và Hà m Cố c quan, trong đờ i Tầ n (Trung Quố c) cho là 2 nơi rấ t hiểm.1)
hộ vệ đấ t Trườ ng An ((2) Trườ ng An : đấ t huyện Trườ ng An, thuộ c tỉnh Thiểm Tâ y bây
giờ .2), Tầ n Thà nh ((3) Tầ n Thà nh : tứ c là Vạ n Lý trườ ng thà nh do Tầ n Thuỷ Hoà ng
đắ p.3) chố ng giữ chỗ sa mạ c [khi xưa], chẳ ng qua cũ ng chỉ hiểm đến như thế. Nếu thà nh
nà y có sụ t lở thì phả i sử a chữ a ngay”. Rồ i vua dụ bộ Cô ng rằ ng : “Mộ t dả i trườ ng luỹ,
trên tiếp nú i Đâ u Mâ u, dướ i đến tậ n bờ biển, Liệt thá nh ta trướ c đâ y mưu sâ u tính xa,
gia cô ng gâ y dự ng, đứ c Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta lạ i sử a sang thêm, là m cho vĩnh viễn
thà nh nơi hiểm trở hữ u tình. Nay nhâ n coi khắ p hình thế, nên sử a sang thêm lầ n nữ a để
cho bờ cõ i vữ ng và ng. Về xưở ng sú ng ở trên thà nh, nên theo cá ch thứ c ở Kinh thà nh mà
là m”. Vua lạ i nó i : “Việc đắ p ra trườ ng luỹ, bắ t đầ u từ đờ i Hiếu Vă n hoà ng đế ta, do mộ t
cô ng thầ n khai quố c là Hoằ ng quố c cô ng Đà o Duy Từ bắ t đầ u mưu tính việc ấ y. Sau Thá i
tô ng Hiếu Triết hoà ng đế ta 2 lầ n đá nh đượ c quâ n Bắc và Thế tổ Cao hoà ng đế ta đạ i
thắ ng giặ c Bắ c, đều ở chỗ nà y. Nên đặ t tên cho luỹ là “Định Bắ c trườ ng thà nh” để cho
danh nghĩa đượ c chính đá ng”.

Tha bớ t 3 phầ n 10 tiền thuế thâ n nă m ấ y cho cá c nhâ n đinh tỉnh Quả ng Bình.

Khao cá c quâ n sĩ đi theo hầ u vua. Rồ i dụ cho ngườ i nà o ố m ở dọ c đườ ng, đượ c giao sở
tạ i điều dưỡ ng. Ngườ i nà o chết thì cấ p cho tiền tử tuấ t gấ p thêm 1 lầ n và vả i 2 tấ m.

Ngà y Mậ u Dầ n, vua đến hà nh cung Quả ng Khê, đó ng nghỉ. Trướ c đâ y, bộ Cô ng đã bà n :

đến bến đò ngang Linh Giang, đó ng bè để vượ t sang. Khi ngự giá tớ i đó , Ngự tiền đạ i
thầ n Nguyễn Vă n Trọ ng và Trương Đă ng Quế xin cho thí nghiệm trướ c, bỗ ng gặ p gió to,
só ng nổ i, cá c dây buộ c bè đều bị đứ t, bèn sai lấ y thuyền cô ng, dự ng mui lên để sang. Khi
đã sang qua Linh Giang, thưở ng cho cá c đạ i thầ n hà nh dinh hộ vệ : gia cấ p và kỷ lụ c có
thứ bậ c. Nhữ ng quan, binh hộ dẫ n cù ng nhữ ng dâ n, thợ là m việc đều đượ c thưở ng tiền
khắ p cả . Bộ Cô ng vì khô ng là m trọ n lờ i bà n trướ c, bị phạ t lương, quan tỉnh và nhữ ng
ngườ i dự và o việc nà y đều bị giao bộ nghiêm nghị. Khi á n là m xong, đưa lên, thự Phó vệ
uý Hồ Tự phả i giá ng 3 cấ p, lưu ; Bố chính Nguyễn Tự , á n sá t Trầ n Huy Phá c đều bị giá ng
1 cấ p, lưu ; cò n Lã nh binh Nguyễn Vă n Tậ p vì già yếu, khô ng là m đượ c việc, giá ng xuố ng
Cai độ i, bắ t về hưu.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xvI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a xuâ n, thá ng 2, ngà y Tâ n Tỵ . Ngự giá qua
cử a ả i Hoà nh Sơn, biền binh theo hầ u tề chỉnh. Vua khen thưở ng ngâ n tiền hạ ng lớ n,
hạ ng nhỏ cho viên Vệ uý ty Loan nghi Tô n Thấ t Đà m, Phó vệ uý Tô n Thấ t Hà n và bọ n
suấ t độ i, có thứ bậ c. Cá c binh đinh đượ c thưở ng tiền 50 quan.

Ngà y Nhâ m Ngọ . Vua đến hà nh cung Tĩnh Sa. Bọ n quan tỉnh Nguyễn Đồ ng Khoa, Vũ Đứ c
Nhu vì khô ng đặ t trố ng bá o hiệu, bị ngô n quan đem hặ c, họ đều bị phạ t.

Ngà y Quý Mù i. Xa giá đến hà nh cung tỉnh thà nh Hà Tĩnh. Vua cho triệu 2 ngườ i dâ n thọ
100 tuổ i đến vỗ về, hỏ i han, cho mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền. Có Trương Quố c Hiền, â n
phong Hà n lâ m viện Thị độ c, đến hà nh cung lạ y yết. Hiền là thâ n phụ viên Thị lang bộ Lễ
Trương Quố c Dụ ng. Vua nó i : “Viên quan â n phong khô ng ví đượ c như nhữ ng viên hưu
trí, hưu dưỡ ng”, bèn ban cho 10 lạ ng bạ c. Nhâ n sắ c dụ : Từ Nghệ An ra Bắc, phà m có
nhữ ng quan to ở Kinh mà cha mẹ ở nhà thì do bộ tâ u lên, xin ban thưở ng cho. Sau đó ,
Phạ m Diệu là cha viên Thị lang bộ Binh Phạ m Thế Hiền, Đỗ Đình Thự là cha viên Bố
chính Bắ c Ninh Đỗ Khắ c Thư và Vũ Phạ m Đà m, cha viên Hồ ng lô Tự khanh Vũ Phạ m
Khả i đều là ngườ i đượ c â n phong, đến hà nh tạ i lạ y yết, đều đượ c ban thưở ng mộ t loạ t.

Thổ huyện thừ a và cai tổ ng ở Cam Mô n, Cam Cá t kính dâ ng phẩ m vậ t địa phương. Vua
thưở ng kim ngâ n tiền và á o xiêm, rồ i cho về.

Thuyền ngự do sô ng Đạ i Nạ i tiến phá t, qua nú i Hồ ng Lĩnh, vua triệu quan tỉnh là Vũ Đứ c
Nhu, hỏ i về thắ ng tích nú i ấ y. Nhu thưa rằ ng : “Nú i nà y khở i đầ u từ huyện Nghi Xuâ n,
qua huyện Thiên Lộ c (nay là Can Lộ c), quanh co, liền lượ t, gồ m 99 ngọ n. Tương truyền
có đà n chim hạ c đen đậ u ở trên nú i, cho nên đặ t tên là “Hồ ng Lĩnh”, bên phía nam nú i
nà y có ngô i chù a cổ , tên gọ i là Hương Tích. Tụ c truyền : xưa con gá i củ a Sở Trang vương
rấ t mộ đạ o Phậ t ở xa đến thă m cả nh chù a rồ i ở tu và hoá tạ i đây. Trang vương theo tìm
đượ c, mớ i dự ng đà i ở phía bắ c chù a nà y, nay vẫ n cò n nền cũ , gọ i là nền “Trang vương”.
Vua cườ i nó i : “Đó là câ u chuyện hà i hướ c củ a ngườ i Tề, nó i sự quá i lạ , truyền mã i
khô ng thể bỏ hết !”. Hoặ c giả có ý nghĩa gì khá c cũ ng chưa biết chừ ng”.

Ngà y ấ t Dậ u. Ngự giá đến bến sô ng tỉnh thà nh Nghệ An, ngự dinh phá t sú ng lên, suấ t độ i
thuộ c tỉnh là bọ n Tố ng Đắ c Thịnh cũ ng vộ i và ng bắ n sú ng rố i rít mộ t lượ t, bị ngô n quan
đem hặ c, Thịnh bị phạ t trượ ng và cá ch chứ c, cò n bọ n quan tỉnh, bị giá ng, phạ t mỗ i
ngườ i mộ t khá c.

Ngự giá đến hà nh cung tỉnh thà nh Nghệ An. Sĩ, dâ n khắ p thà nh đứ ng sá t bên đườ ng
mừ ng đó n. Vua bằ ng lò ng, hỏ i Ngự tiền đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Lò ng ngườ i
mong trẫ m đến như thế nà y, hà nh trình có nên chậ m lạ i khô ng ?”. Quế thưa rằ ng : “Tô i
theo nhậ t trình mà tính thì sứ thầ n nhà Thanh phả i đến thượ ng tuầ n thá ng 3 mớ i qua
cử a ả i. Kỳ hạ n đi đườ ng củ a ta cũ ng đủ chỉnh bị, vậ y thong thả đượ c”. Vua bèn sai đó ng
lạ i và i ngà y, coi xét thà nh trì, nghỉ ngơi quâ n sĩ. Triệu bọ n quan tỉnh Vũ Tuấ n, Hồ Hự u
cho mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền và hỏ i : “Hà nh cung và nhà trạ m, có bắ t dâ n phả i là m
khô ng ?”. Hai ngườ i tâ u rằ ng : “Hà nh cung ở tỉnh lỵ thì do nhữ ng binh ở tỉnh là m, cò n
hà nh cung ở cá c trạ m thì dâ n trong hạ t là m lấ y”. Vua nó i : “Binh thì đã có lương, cò n dâ n
thì lấ y gì mà cung ứ ng ? Bấ t đắc dĩ mà bắ t dâ n là m, ý trẫ m khô ng muố n thế. Nhữ ng tà i
liệu đã dù ng để là m, chuẩ n cho theo đứ ng thự c, cấ p giá tiền cho dâ n”. Hai ngườ i lạ i thưa
rằ ng : “Bó ng cờ củ a vua đi tớ i, ngà n nă m mớ i mộ t lầ n đượ c gặ p, đem sứ c là m ruộ ng
phụ c vụ ngườ i trên là phậ n sự củ a dâ n, mà cũ ng là ý muố n, chứ khô ng muố n lĩnh giá ”.
Vua nó i : “Kính vua, mến ngườ i trên, vẫ n là cá i tình rấ t hậ u củ a dâ n ta, nhưng trẫ m đố i
vớ i việc yêu dâ n, chưa từ ng mộ t chú t bỏ nhã ng, há nỡ khinh dị dù ng sứ c củ a dâ n sao ?
Tấ t phả i thưở ng cấ p cho dâ n bộ i giá ”. Nhâ n dụ quan bộ Hộ rằ ng : “Hạ t nà y lú a mạ tươi
tố t, trộ m cướ p dẹp hết, nhâ n dâ n đều yên, trẫ m rấ t lấ y là m khen ngợ i, bằ ng lò ng. Về
nhữ ng thâ n biền thuộ c tỉnh, gia ơn thưở ng cấ p cho mọ i ngườ i có thứ bậ c”. (Quan vă n :
Đố c họ c đượ c thưở ng 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n ; Tri phủ , ngâ n tiền hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ
mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; Tri huyện, 1 đồ ng ngâ n tiền lớ n ; Giá o [thụ ], Huấ n [đạ o], Thô ng phá n,
Kinh lịch, mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền nhỏ . Quan võ : Vệ uý, Phó vệ uý, mỗ i ngườ i đượ c
thưở ng 2 đồ ng ngâ n tiền lớ n ; Thà nh thủ uý và Hiệp quả n, ngâ n tiền lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1
đồ ng ; Cai độ i, Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, thí sai Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, mỗ i ngườ i 1
đồ ng ngâ n tiền nhỏ . Bá t, cử u phẩ m và nhữ ng ngườ i hậ u bổ đều đượ c thưở ng tiền lương
1 thá ng ; nhữ ng thư lạ i thuộ c tỉnh, chưa và o ngạ ch, đều thưở ng tiền lương nử a thá ng).

Thưở ng thêm cho nhữ ng binh ở Kinh theo đi : tiền lương 1 thá ng. Thưở ng cho nhữ ng
biền binh ở Hà Tĩnh, Thanh, Nghệ dự đi theo hầ u và nhữ ng biền binh mọ i ngạ ch ở Kinh :
tiền lương nử a thá ng ; nhữ ng binh sung việc đó ng giữ ở Kinh ; tiền lương 1 thá ng ;
nhữ ng thú binh ở cá c tỉnh ngự giá đi tớ i cũ ng như thế.

Tha bớ t thuế thâ n 3 phầ n 10 cho dâ n đinh cá c tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh nă m ấ y, nhữ ng thổ
dâ n và nhữ ng ngườ i trố n đi nơi khá c mớ i về, bỏ thiếu thuế bạ c, tiền thó c đọ ng lạ i, đều
đượ c khoan tha có thứ bậ c.

Ban nhâ n sâ m cho cá c đình thầ n theo hầ u và bả o rằ ng : “Đi đườ ng mệt nhọ c, uố ng thứ
sâ m nà y thấ y nhuầ n thấ m dễ chịu đượ c mộ t chú t, cho nên trẫ m vớ i cá c ngươi cù ng
dù ng”. Lạ i thưở ng thêm cho cá c quan viên vă n võ theo hầ u : từ ngũ phẩ m trở lên, nử a
thá ng lương, từ lụ c phẩ m đến thư lạ i chưa và o ngạ ch, tiền 660 quan.

Thổ tri huyện, huyện thừ a ở hai phủ Trấ n Ninh, Trấ n Biên cù ng nhau uỷ cho bọ n thổ
huyện thừ a và cai tổ ng huyện Khâ m, huyện Sầ m Tộ đem sả n vậ t địa phương đến cung
tiến (2 đô i ngà voi, 4 chiếc tê giá c y). Vua khen là biết chuộ ng nghĩa, lạ i chịu khó đi từ xa
tớ i, bèn thưở ng cho rấ t hậ u. Lạ i sai thưở ng thêm cho cá c thổ ty ở Quả ng Trị, Hà Tĩnh đã
dự và o việc ra bái yết. Vua lạ i bả o bộ Hộ rằ ng : “Nhữ ng nhâ n viên hưu trí, hưu dưỡ ng ở
hai hạ t Quả ng Trị, Hà Tĩnh ra tậ n nơi lạ y yết, đã thưở ng cấ p ngay trướ c mặ t rồ i. Nghĩ tớ i
bọ n ngườ i ấy, nhữ ng nă m trướ c là m việc đã có chú t cô ng lao, nay lạ i có tình nồ ng nà n
kính mến, nên thưở ng thêm cho nữ a”.

Sai Thị vệ đạ i thầ n Vũ Vă n Giả i đem lễ tế vua Thụ c An Dương vương. Trướ c đây vua dụ
bộ Lễ rằ ng : “Đứ c củ a thầ n to biết chừ ng nà o ! Cho nên cá i Phướ c hà ng vạ n, hà ng ứ c,
ngườ i là m thơ đã ca tụ ng ; nhữ ng lễ tế Phương, tế Vọ ng, sá ch Lễ Ký đã ghi truyền. Có
cầ u đả o tấ t có bá o ứ ng, lẽ đó khô ng sai đượ c. Trẫ m là ngườ i đứ c bạ c, nố i giữ cơ nghiệp
lớ n, kính trờ i, theo tổ , siêng chính sự , yêu thương dâ n, mộ t lò ng lo nghĩ, cố là m cho
đượ c thịnh trị. Nay xét theo điển lễ, xa giá ra Bắ c tuầ n, truy nhớ vua Thụ c An Dương :
cả m ứ ng đã rõ , uy linh đã rệt, cầ n phả i tế, chỉ nguyện cho Thá nh tổ mẫ u ta, Nhâ n tuyên
Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u, hưở ng thọ vô cù ng, cơ đồ nhà nướ c ta yên định mã i mã i,
hằ ng nă m đượ c mù a, trộ m cướ p dẹp hết, trong yên, ngoà i tĩnh, thầ n giú p đỡ cho, ơn ấ y
hậ u thay !”. Bộ bà n xin lấ y ngà y hô m sau ngự giá đến tỉnh, sai quan đem lễ tế, cử viên
Thượ ng thư bộ Cô ng Nguyễn Trung Mậ u vâ ng mệnh đến hà nh lễ. Khi đã đi, vua lạ i thâ n
là m vă n dụ và ban ra hương, lụ a trong kho, phụ thêm mộ t chiếc á o bà o bằ ng gấ m mà u
và ng. Quan ở bộ Lạ i xin đổ i tế và o ngà y khá c, để đượ c chỉnh bị thư thả , liền sai ngườ i
chạ y theo bá o cho Mậ u biết. Chưa kịp bá o tớ i. Mậ u cho rằ ng lễ vậ t đã là m đủ , cứ tế
trướ c, vì thế bị Bộ trá ch hặ c, giao cho bộ Hình nghĩ xử . Vua đổ i sai Vũ Vă n Giả i đến tế lầ n
nữ a, và giá ng Mậ u 1 cấ p, lưu.

Ngự giá đi qua Thiết Cả ng. Vua bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Đườ ng cả ng nà y,
tương truyền : nhâ n có cá c sô ng chả y xuố ng thô ng qua các nú i, ngườ i ta mớ i lự a theo
hình thế, đà o ra, từ Hà Nộ i có thể đi suố t đến phía nam tỉnh Nghệ An ; nhưng đến nay
phù sa mỗ i ngà y mộ t bồ i thêm, đã thà nh ra đấ t bằ ng ; tự a như vì chố n Thầ n kinh đã
định, giữ hiểm đã có chỗ , chuyển vậ n đã có phương, ở bên trong, giữ bên ngoà i, khô ng
thể thô ng đạ t như trướ c, đó là cơ trờ i huyền diệu, chưa dễ lườ ng biết, nhưng lấ y lý mà
bà n thì : tụ c truyền việc Cao Biền đà o cả ng nà y, nhờ uy trờ i chấ n độ ng, vỡ đá , thậ t là
mộ t sự quá i lạ . Lờ i truyền thuyết vu vơ ấ y khô ng đủ tin đượ c”.

Ngà y Canh Dầ n. Đến hà nh cung tỉnh Thanh Hoá . Các kỳ lã o trong hạ t ra bá i yết. Vua bả o
bộ Hộ rằ ng : “Hạ t nà y là đấ t quê hương nhà vua, khô ng kể như hạ t khá c đượ c”. Sai cấ p
cho cả kỳ lã o rấ t hậ u. Cô ng thầ n ở Vọ ng Các là viên Cai cơ hưu trí, Lê Vă n Linh (ngườ i ở
Định Tườ ng, lưu ngụ tạ i Thanh Hó a) ra lạ y yết, vua thưở ng cho 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng
lớ n, 1 đồ ng ngâ n tiền Tam đa.

Bọ n thổ tri huyện, huyện thừ a, cai tổ ng ở Sầ m Nưa, Man Duy (tên 2 huyện) đem dâ ng
phẩ m vậ t địa phương (1 đô i ngà voi, 6 chiếc tê giá c). Vua cho họ kim, ngâ n tiền và á o
xiêm, rồ i cho về.

Khao cá c quâ n sĩ theo hầ u.

Tha bớ t 5 phầ n 10 thuế tiền, gạ o và tiền đầ u lõ i, cướ c phí củ a cá c nhâ n đinh tỉnh Thanh
Hoá nă m ấ y. Kẻ nà o để thiếu đọ ng tiền, thó c thì triển hạ n cho, có thứ bậ c.
Ngà y Quý Tỵ . Vua thâ n yết Nguyên miếu, rồ i đến nú i Triệu Tườ ng, vọ ng bá i lă ng Trườ ng
Nguyên. Sai quan đến tế cá o miếu Trừ ng quố c cô ng. Việc lễ xong, vua bả o bộ Hộ rằ ng :
“Gia Miêu ngoạ i trang ở huyện Tố ng Sơn là quê hương nhà vua, đượ c thấ m nhuầ n giá o
hoá và yên ổ n đã lâ u nă m, lầ n nà y trẫ m ra Bắ c tuầ n, đượ c tớ i yết Nguyên miếu, hô m nay
xa giá đến hà nh cung Thanh Cao, nhữ ng ngườ i kỳ lã o, chứ c mụ c ở quý hương đó n xe lạ y
yết, lò ng thà nh khẩ n đá ng khen. Lạ i thấ y ngườ i cò n thậ t thà , tụ c vẫ n thuầ n hậ u, trẫ m rấ t
lấ y là m khen ngợ i, bằ ng lò ng. Nay thưở ng cho nhữ ng ngườ i trong Tô n thấ t, cô ng tính và
cá c kỳ mụ c ở quý hương : bạ c, ngâ n tiền và đồ mặ c, có thứ bậ c”.

Vua nhâ n thấ y ngô i đình ở quý hương vẫ n cò n lợ p bằ ng cỏ tranh, lạ i cho 500 quan tiền
sai sử a lợ p lạ i. Vua lạ i đem thơ ngự chế, tuyên bả o cho cá c hoà ng thâ n, đình thầ n biết và
nó i rằ ng : “Đẹp thay giang sơn chỗ nà y ! tạ o hoá đú c thiêng, nướ c nhà chứ a Phướ c, khá c
gì đấ t Thai, Mâ n ((1) Thai, Mâ n : hai nơi phá t tích củ a nhà Chu (Trung Quố c) xưa. Thai là
nơi ô ng Khí, tiên tổ nhà Chu đượ c phong ở đấ y, nay là đấ t huyện Vũ Cô ng, tỉnh Thiểm
Tâ y. Mâ n là đấ t Chu Thá i vương ở , nay là Mâ n huyện, tỉnh Thiểm Tây.1) củ a nhà Chu,
đấ t Phong Bá i ((2) Phong Bá i : đấ t phong ấ p ở huyện Bá i xưa, Há n Cao tổ sinh ở đâ y.
Nay thuộ c tỉnh Giang Tô .2) củ a nhà Há n xưa ? Nhớ lạ i từ buổ i đầ u : đờ i đờ i tích đứ c, nố i
tiếp cô ng cao, nhâ n nghĩa đã nhuầ n khắ p. Đương lú c vua Chiêu tô ng nhà Lê bị họ Mạ c
cướ p ngô i, đứ c Triệu tổ ta có chí hă ng há i trừ bạ o, yên dâ n, bắ t đầ u dự ng cờ nghĩa, đó n
dự ng vua Trang tô ng, kỷ nguyên là Nguyên Hoà , rồ i gâ y nên nghiệp Trung hưng, là m
cho ngô i nhà Lê đượ c lâ u dà i, đều là cô ng củ a ngà i cả . Nă m Nguyên Hoà 14 [1546], ngà i
trở về cõ i tiên. Lă ng ở nú i nà y, huyệt tạ i giữ a chỗ miệng rồ ng mở , rướ c linh cữ u đặ t yên,
bỗ ng thấ y sấ m dậ y, mưa mau, mọ i ngườ i sợ chạ y tả n má c, khi tạ nh mưa, mọ i ngườ i họ p
lạ i, thì thấ y đá nú i tiếp liền, câ y cố i xanh rậ m, tìm ra, khô ng biết mộ ở chỗ nà o. Sau đó ,
trô ng và o nú i mà tế, chỉ thấ y chó t vó t tuyệt vờ i, hơn hẳ n cá c nú i khá c, cho nên gọ i tên là
nú i “Thiên Tô n”. Rồ i đến đứ c Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế ta gâ y nền ở cõ i Nam, mở dự ng ra
đấ t nướ c, liệt thá nh nố i tiếp, ngà y cà ng thịnh trị. Hoà ng thiên yên mến, đố c sinh Hoà ng
tổ : Thế tổ Cao hoà ng đế ta, mộ t bậ c thầ n vũ trờ i cho, sâ u sá ng, mưu lượ c. Đương lú c ấy,
chỉ có ruộ ng 1 thà nh, quâ n 1 lữ mà quyết phụ c thù cho tô n miếu, xã tắ c, rử a giậ n cho
quỷ thầ n, nhâ n dâ n, dẹp yên quâ n giặ c, thẳ ng tiến Long Biên, thố ng nhấ t đấ t đai, gồ m cả
thiên hạ . Ngà i truy tô n đế hiệu cho Triệu tổ ta, đặ t tên lă ng là Trườ ng Nguyên lă ng,
dự ng miếu Triệu tổ và Thá i miếu ở Kinh, lạ i dự ng Nguyên miếu ở đấ t Bá i, để tỏ lò ng nhớ
tớ i nguồ n gố c từ trướ c. Nă m Minh Mệnh thứ 2 [1821], Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế ta, thâ n yết Nguyên miếu và lă ng tổ , kính phong cho nú i ấ y là nú i Triệu Tườ ng,
lạ i sai đắp thà nh vâ y giữ Nguyên miếu, cũ ng cho tên là thà nh Triệu Tườ ng. Rồ i ngà i lạ i
thâ n là m vă n bia, khắ c và o bia đá để truyền lạ i muô n đờ i. Nghĩ tớ i đứ c củ a tổ tiên, cả m
mộ sao xiết ! Phà m cá c con chá u ta cầ n phả i ghi nhớ mã i”.

Hô m ấ y trờ i mưa, vua rấ t mừ ng, nó i : “Lễ thă m yết lă ng vừ a xong, liền ứ ng trậ n mưa
quý hoá , mưa nà y là điềm tố t, là triệu đượ c mù a đó ”. Nhâ n lạ i thưở ng thêm cho quý
huyện ((3) Chỉ huyện Tố ng Sơn, nơi phá t tích củ a triều Nguyễn.3), dụ rằ ng : “Tố ng Sơn
là đấ t phá t tích, quố c gia ta thá nh nố i, thầ n truyền, cơ nghiệp ứ c vạ n nă m thự c bắ t đầ u
gâ y dự ng ở đấ y. Nay trẫ m ra Bắ c, kính yết Nguyên miếu, vọ ng bá i lă ng tổ , nhìn thấ y nú i
sô ng rạ ng đẹp, cây cố i xanh rườ m, lò ng luyến mộ khô ng kể sao xiết ! Trẫ m lú c đầ u nố i
ngô i đã chuẩ n cho huyện nà y : phà m tiền đầ u lõ i, tiền cướ c phí về thuế ruộ ng, thuế thâ n
và hết thả y mọ i sai dịch đều đượ c tha hẳ n 1 nă m, nay lạ i tha cho 1 nă m nữ a và thưở ng
chung cả cho 300 lạ ng bạ c, 100 tấ m lụ a mà u, 10 con trâ u và 10 chĩnh rượ u. Cò n có mộ t
toà nhà do dâ n tự là m ra, trướ c đâ y đã thưở ng tiền 300 quan, nay lạ i thưở ng thêm cho
300 quan nữ a. Ai nấ y yên vui hưở ng ơn trạ ch, cù ng yên nghiệp là m ă n, để cù ng hưở ng
Phướ c thá i bình”.

Vua nhâ n bả o thị thầ n rằ ng : “Vua Cao tô ng nhà Thanh bà n về cá c vua đượ c nướ c xưa
nay, chỉ cho nhà Thanh và nhà Nguyên là chính ; Há n, Đườ ng trở xuố ng hoặ c khở i thâ n
là đình trưở ng ((1) Đình trưở ng : theo chế độ nhà Tầ n, cứ 10 lý gọ i là 1 đình. Ngườ i
đứ ng đầ u coi 1 đình, giữ việc bắ t trộ m cướ p, gọ i là đình trưở ng. Cao tổ nhà Há n khở i
thâ n là đình trưở ng ở Tứ Thuỷ.1), hoặ c xuấ t thâ n là thầ y chù a ((2) Chu Nguyên Chương
thuở trẻ là m sư chù a Hoà ng Giá c, sau là m vua khai quố c nhà Minh, tứ c là Minh Thá i
tổ .2), nguyên là tô i con nhà vua, đều khô ng gọ i là chính đượ c. (Xét thấ y ở bà i tự a quyển
Khai quố c phương lượ c do Thanh Cao tô ng tự là m ra). Nó i vậ y, sao khô ng nghĩ : nhà
Thanh lú c đầ u ở Mã n Châ u, cũ ng đã từ ng chịu nhà Minh phong tướ c, há chẳ ng phả i là tô i
con nhà Minh sao ? Phả i trá i, hay dở , ngà n nă m tự có cô ng luậ n, nếu chỉ muố n tự tô n, tự
đạ i, há chẳ ng để trò cườ i cho đờ i sau ? Bả n triều đượ c nướ c là lấ y củ a Tâ y Sơn, khô ng
phả i lấ y củ a nhà Lê, chính đạ i quang minh biết chừ ng nà o ! Cho nên sau khi trẫ m kính
yết Nguyên miếu có bà i cả m thuậ t để thuậ t lạ i cô ng nghiệp từ trướ c cho mọ i ngườ i đều
biết”.

Vua lạ i truyền dụ cho hoà ng tử lưu Kinh là Hồ ng Bả o rằ ng : “Nay xa giá qua Thanh Hoá ,
thâ n thấ y ruộ ng nương tố t đẹp, dâ n vậ t đô ng vui, kỳ lã o đó n xe lạ y yết, đô ng tớ i và i
nghìn ngườ i, đã ban thưở ng cho rấ t hậ u, vă n, võ , Kinh, Thổ đều đượ c độ i ơn. Vả , đấ t củ a
nướ c nhà xa từ nú i Thiên Tô n, trẫ m nhớ đến đứ c tổ , kính mộ tha thiết, nhâ n rờ i thuyền
lên bộ , thâ n đến kính yết Nguyên miếu, vọ ng bá i lă ng tổ , trô ng thấ y đền đà i nguy nga,
miếu mạ o nghiêm tú c, câ y cố i xanh tố t, vượ ng khí bao trù m, lò ng tưở ng mộ khô ng kể
sao xiết. Sau đó , cho triệu mộ t và i ngườ i kỳ lã o ở cố hương đến thă m hỏ i, xét thấ y phong
tụ c thuầ n hậ u, là ng xó m đô ng đú c, ta rấ t lấy là m bằ ng lò ng, bèn cho â n dụ : ban yến rấ t
hậ u, gia ơn cho khắ p mọ i ngườ i, để là m rộ ng thêm mã i cá i ơn đờ i trướ c”.

Vua lạ i tự tay viết biểu, tâ u để Thá nh từ biết và sai thị vệ đem các thổ sả n đưa về Kinh
để cung tiến Thá nh từ .

Ngà y Giá p Ngọ . Qua nú i Tam Điệp. Xa giá đến tỉnh thà nh Ninh Bình. Vua lên nú i Dụ c
Thuý, xem khắ p cá c thơ vă n khắ c ở vá ch đá , có bà i nà o quê mù a đều sai đụ c bỏ đi, đổ i
tên nú i là “Hộ Thà nh Sơn”. (Nú i nà y ở phía sau tỉnh thà nh. Mộ t trá i nú i cao chơ vơ, sô ng
lớ n vò ng quanh, nử a nú i ở dướ i là n só ng, thế nú i nhò m xuố ng mặ t nướ c, gồ m có cả nh
thú cả sơn lẫ n thuỷ. Thá i phó đờ i Trầ n là Trương Há n Siêu gọ i tên nú i nà y là Dụ c Thuý.
Nhà Lê dự ng hà nh cung ở đó , gọ i tên là Thuỷ Cung. Cá c vua Lê Thá nh Tô ng, Hiến Tô ng,
Tương Dự c đế cho chí thi nhâ n cá c đờ i, nhiều ngườ i khắ c đá đề thơ lưu tạ i đấ y). Nhâ n
bả o bọ n quan tỉnh, Nguyễn Vă n Nhị và Trầ n Trứ , rằ ng : “Hình thế nú i nà y có thể dự a
và o, nên nhâ n thế nú i sử a dự ng phá o đà i, giữ trên cao, chố ng bên dướ i, cá i thế thiên
hiểm chắ c có thể trô ng cậ y đượ c. Vì thà nh dự a và o nú i, cho nên đặ t tên nú i là Hộ Thà nh,
đó là ghi đú ng sự thự c, há chẳ ng hơn là nhữ ng hư vă n củ a nhà là m thơ, vô ích cho việc
đờ i ru ? Nhưng nú i nà y ngoà i liền vớ i bến sô ng, nhữ ng lớ p đá có thể bá m và o mà lên
đượ c, nên lự a thế ngă n đứ t để phò ng khi khô ng ngờ xảy ra”. Vă n Nhị xin xâ y bứ c tườ ng
ở đỉnh nú i, lự a đặ t lỗ bắ n sú ng, lạ i đó ng cọ c rà o bờ sô ng để giữ châ n thà nh. Vua y cho.
Hồ i lâ u, vua sang chơi nú i Hồ i Hạ c (nú i ở phía hữ u trong thà nh), thưở ng cho quan tỉnh
và cá c hà ng vă n, võ , kỳ lã o y như cá c tỉnh ở trự c kỳ.

Tha bớ t 3 phầ n 10 thuế thâ n củ a cá c nhâ n đinh tỉnh Ninh Bình nă m ấ y.

Lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Phạ m Hữ u Tâ m đến hà nh tạ i đó n xa giá . Vua cho triệu lên

điện, vỗ về hỏ i han, ban cho mộ t chiếc á o nhung phụ c củ a vua, mà u đỏ thêu hình rồ ng
cuố n, và dụ trướ c mặ t rằ ng : “Ngươi là bề tô i cương trự c, Hoà ng khả o ta để lạ i cho trẫ m,
nă m ngoá i xét cô ng, đã thưở ng cho 1 chiếc đai dá t và ng, chạ m ngọ c là đồ vậ t khi ta cò n
ở tiềm để((1) Tiềm để : chỗ ở khi chưa là m vua.1), cố t tỏ cá i ý : vậ t cũ , ngườ i xưa, suy
lò ng thể dạ mà trao cho. Ngà y nay ban á o, tứ c là cở i á o mặ c cho ngươi, cố t muố n cho
ngươi nố i mã i đượ c sự tin yêu, giữ vữ ng lâ u dà i nơi tỉnh lớ n, ngươi nên cố gắ ng lên!”.
Tâ m cú i đầ u lạ y tạ .

Vua cho rằ ng tỉnh Quả ng Nam là tỉnh quan trọ ng ở gầ n Kinh đô , 2 nơi đầ u nguồ n Chiên
Đà n, Hữ u Bang địa thế dà i và rộ ng ; đều là nơi địa đầ u quan yếu, bèn truyền dụ quan
tỉnh cắ t thêm biền binh đến đó , hợ p vớ i nhữ ng biền binh đã phá i đến trướ c, chia đó ng
để giữ yên nơi đó , đợ i khi Bắ c tuầ n hồ i loan, sẽ lạ i đưa về các hà ng ngũ trướ c. Tạ i Quả ng
Ngã i, hiện nay số binh có ít, mà lạ i sai phá i đi nhiều ngả , cũ ng chuẩ n cho họ p cả biền
binh cá c vệ độ i và bắ t thêm binh, dõ ng ở cá c là ng để sung và o việc phò ng giữ , đợ i lính
thú khi trướ c trở về, cá c binh đinh theo lệ chia ban, sẽ cho binh ở cá c là ng đều về yên
nghiệp.

Có 2 chiếc tà u củ a Tâ y dương ghé và o đả o Thuậ n Tĩnh, thả neo đậ u, đuổ i cũ ng khô ng

chịu ra, quan tỉnh Bình Thuậ n đem việc ấ y tâ u lên. Vua bả o rằ ng : “Tà u củ a Tâ y dương
và o đó , nếu chỉ vì sự cầ n dù ng củ i, nướ c, khô ng có ý gì khá c thì cứ cho họ lên gầ n bờ
kiếm củ i, gá nh nướ c, khô ng cho họ đượ c tự tiện và o nhà dâ n, cũ ng khô ng nên xua đuổ i
rá o riết, để họ cho rằ ng mình khô ng rộ ng lò ng”.

Thổ phỉ Ba Xuyên tụ họ p hơn 1.000 tên ở chỗ sô ng nhá nh Cá i De. Bọ n Nguyễn Tiến Lâ m,
Nguyễn Lương Nhà n, Tô n Thấ t Nghị đá nh đuổ i đượ c. Vua đượ c tin, nó i rằ ng : “Đá m giặ c
tà n ẩ n nú p, mưu số ng qua ngà y, thế mà bọ n Lâ m có số biền binh khô ng kém 3.000, lạ i
để dằ ng dai, khô ng dở đượ c mộ t chú t mưu nà o để dẹp yên, nay dầ u có đượ c trậ n nhỏ ,
chẳ ng qua đuổ i giặ c ở đô ng sang tâ y, chưa nghe bắ t đượ c 1 tướ ng giặ c nà o. Như vậ y
thậ t hạ i lương, mệt quâ n, cô ng khô ng đủ bù vớ i lỗ i ; bọ n Lâ m đều bị giá ng 1 cấ p”. Ngay
sau đó , bọ n Lâ m lạ i tiến đá nh dư đả ng củ a giặ c ở nhữ ng xứ Chă n Cầ n, Ny Sai Đi, thắ ng
trậ n liên tiếp. Vua lạ i dụ cho bọ n Lâ m tuỳ cơ đá nh dẹp, cố t cho đượ c yên hẳ n.

Tướ ng Xiêm là bọ n Ca La Hâ m, Phì Phạ t đem hơn 500 quâ n Xiêm, hơn 1.000 quâ n Thổ
và hơn 40 chiếc chiến thuyền đến đó ng ở bến phủ Quả ng Biên ; lạ i chở muố i gạ o lên bờ
chứ a tạ i mộ t nhà để tạ m ở Quả ng Biên. Quâ n thứ Hà Tiên, Đoà n Vă n Sá ch, vì số quâ n
hiện có , khô ng đượ c nhiều, mớ i kịp tư cho tỉnh An Giang phá i ngay đạ i bộ binh thuyền
để đi sang hộ i tiễu. Vua nghe biết việc ấ y, nó i rằ ng : “Giặ c Xiêm nếu quả là sang giú p bọ n
quấ y rố i, mưu đồ và o ă n cướ p thì chỉ lợ i và o lú c cuố i đô ng sang xuâ n, nay đã muộ n rồ i !
Huố ng chi chú ng đã sang giú p giặ c thì nhấ t thiết mọ i đồ quâ n nhu lương thự c tấ t lấ y củ a
ngườ i Man cấ p cho, sao chịu đem chở muố i, gạ o củ a mình đi để ă n, dù ng ? Thế mà mớ i
nghe mộ t tin hoang bá o, đã vộ i muố n thêm binh, vậ y thì việc phò ng giữ 3 đườ ng Tiền
Giang, Hậ u Giang và Vĩnh Tế, há nên để cho yếu sứ c sao ? Nay thuyền đồ ng ở Gia Định
đã sắ p tớ i cõ i, nên bá o cho Nguyễn Cô ng Trứ đi tớ i ngay, hợ p sứ c cù ng đá nh ; lạ i sai mộ t
chi binh trên mặ t bộ chia đườ ng đá nh giá p và o, trướ c hết phá tan thuyền giặ c, rồ i sau về
dẹp Thấ t Sơn để cho yên biên giớ i”. Ngay sau đó , Nguyễn Cô ng Trứ đem biền binh ở đạ o
ấ y đi tớ i, Đoà n Vă n Sá ch đó ng giữ đườ ng bộ , lạ i cắ t đặ t binh thuyền giữ chặ n cử a Kim
Dư. Vua nó i : “Là m như vậ y cũ ng hợ p sự cơ. Nếu giặ c cò n ở gầ n biên giớ i, nên lậ p tứ c
chia đườ ng tiến đá nh mộ t phen, để cho chú ng khiếp sợ mã i mã i, mớ i đượ c”.

Tỉnh Quả ng Trị bị nạ n giặ c Man và o cướ p, thổ dâ n ở Cam Lộ phầ n nhiều sợ hã i, tả n đi
nơi khá c. Vua nghe biết việc ấ y, sai quan tỉnh phá i ngay bộ biền đi đá nh giết bọ n Miên,
Là o, khô ng để cho việc cướ p lan ra và chiêu tậ p dâ n ở cá c châ u khô ng để cho mấ t chỗ ở .
Khô ng bao lâ u, dâ n 2 châ u Mườ ng Vang, Tá Bang tả n ngụ ở hạ t huyện Hướ ng Hoá phầ n
nhiều bị chết đó i. Quan tỉnh xin phâ n phá t muố i, gạ o ở kho cho họ và tuỳ tiện cho ở mọ i
chỗ . Vua bằ ng lò ng cho. Nhữ ng viên đi bắ t giặ c trướ c, cũ ng cho triệt về.
Tỉnh Quả ng Ngã i bị đó i kém. Bọ n quan tỉnh Nguyễn Đứ c Hộ , Đỗ Cao Mạ i lạ i xin tiếp tụ c
bá n gạ o cho dâ n và cấ p thêm tiền đặ t trướ c mua đườ ng cá t, đậ u, dầ u, đợ i sau nà y chiết
giá nộ p lạ i. Vua nó i : “Hạ t nà y trướ c đây bị đó i kém, đã phá t thó c kho ra cho vay, dầ u tớ i
hà ng vạ n cũ ng khô ng tiếc, cò n như cá c hạ ng dầ u, đườ ng mà chiêu cấ p tiền đặ t mua
trướ c thì tính số đã nhiều lắ m rồ i, trướ c đâ y vẫ n chưa nộ p xong ; thá ng trướ c lạ i xin cấ p
thêm, cũ ng đã cho rồ i, nay nếu lạ i cấ p nữ a thì chỉ tiện lợ i riêng cho nhữ ng nhà là m nghề
nghiệp ấ y, cò n dâ n có đượ c ích gì ? Vậ y sẽ cho phá i mộ t viên Khoa đạ o lưu Kinh đi ra hộ i
đồ ng vớ i quan tỉnh chi phá t 1 vạ n 5 nghìn hộ c thó c ở kho, giả m giá bá n ra để đỡ sự cầ n
kíp cho dâ n. Lạ i nghiêm cấ m nhữ ng kẻ lạ i dịch, kẻ giữ kho khô ng đượ c sinh tệ trong việc
nà y, cố t để cho hạ ng cù ng dâ n cá c hộ đều đượ c nhờ ơn rộ ng. Kẻ nà o trá i lệnh nà y, sẽ trị
tộ i nặ ng”.

Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Đứ c dâ ng sớ nó i : “Có 500 tên thổ phỉ lẻn đến Trà Bô ng để
mưu đồ lấ n lướ t quấ y rố i, tỉnh đã sai Phó quả n cơ Lê Vă n Viên đem 300 quâ n đi đá nh,
lạ i tư đi cá c đạ o kíp đến Ba Nam để hợ p tiễu”. Vua nó i : “Bọ n giặ c linh tinh ấ y chỉ khoe
thanh thế hã o, vố n khô ng là m đượ c trò gì ; chỉ giao cho Ngô Vă n Giai, Trầ n Nhữ Đoan
gia tâ m dò xét, đá nh dẹp cũ ng đủ , hà tấ t phả i hấ p tấ p ?”. Lờ i dụ vừ a đến, quả nhiên giặ c
đã chạ y lẩ n trướ c rồ i. Sau đó có mộ t bọ n giặ c hơn nghìn tên đến đồ n quấ y nhiễu, Giai
đá nh đuổ i luô n, chém đượ c 8 đầ u giặ c, cò n rấ t nhiều tên bị thương và chết. Vua thưở ng
cho Giai quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ và 1 chiếc nhẫ n và ng. Các tướ ng sĩ theo đi đá nh đều
đượ c thưở ng cả.

Binh thuyền củ a Ô Thiệt vương nướ c Xiêm đến đỗ ở Quả ng Biên và phậ n biển đả o Nhĩ
Dữ , nú i Bạ ch Mã , số binh có tớ i và i vạ n, đó ng đồ n mọ i chỗ , định mưu trướ c hết đá nh ú p
Lô Khê rồ i lấ y Tô Mô n, kéo thẳ ng đến bứ c bách tỉnh thà nh. Tỉnh Hà Tiên hoả ng sợ , kíp
tư cho tỉnh Vĩnh Long mau đem binh thuyền đến giú p. Tin bá o đến, vua dụ rằ ng : “Giặ c
Man liên kết vớ i giặ c Xiêm mưu đồ dò m dỏ đấ t ta, hiện nay số binh ở tỉnh khô ng kém
4.000-5.000 ngườ i và 2 đạ o quâ n củ a Đoà n Vă n Sá ch, Nguyễn Cô ng Trứ kể cũ ng khô ng
ít, thế mà khô ng tính đượ c mộ t mưu gì, lạ i phò ng giữ sơ hở , để từ Lộ c Giá c đến Chu
Nham chịu cho quâ n giặ c đó ng đồ n, trạ i, sao lạ i vô tà i đến như thế ! Huố ng chi theo
phép hà nh binh, nên bỏ chỗ vữ ng chắ c, đá nh chỗ sơ hở , nếu vì đườ ng thuỷ quanh co,
thế khó quyết đá nh, thì nhữ ng quâ n giặ c do đườ ng bộ đến, sao khô ng thừ a cơ chặ n giết,
lạ i để cho chú ng tự do ra và o, mình chỉ khư khư đó ng giữ ? Thậ t rấ t phụ vớ i việc đượ c
giao cho đá nh giặ c ! Đoà n Vă n Sá ch và Nguyễn Cô ng Trứ đều giá ng trướ c 1 cấ p. Nay nên
chặ n chỗ hiểm yếu, rồ i ra đá nh, hoặ c cho bọ n kỳ binh ra đá nh ú p, cố t phả i giết đượ c
quâ n giặ c, đuổ i hết ra ngoà i cõ i, mớ i khỏ i tộ i trướ c và đượ c ghi cho cô ng mớ i. Nếu để
cho giặ c đượ c qua sang Hà Tiên mộ t bướ c, thì phả i biết phép nướ c rấ t nghiêm, đừ ng
bả o gươm củ a nhà vua khô ng sắ c ! Lạ i, nay bọ n thổ phỉ ở Ba Xuyên đã chạ y trố n cả , chỉ
lưu Nguyễn Cô ng Nhà n đó ng ở đấ y ; cò n Nguyễn Tiến Lâ m, Tô n Thấ t Nghị rú t về An
Giang, nếu ở Tiền, Hậ u Giang hay ở Vĩnh Tế, Hà Tiên có tin bá o nguy cấ p đưa đến thì
phả i đi ngay để tiếp ứ ng”. Ngay sau đó , ở dả i sô ng Vĩnh Tế thổ phỉ kéo đến quấ y nhiều.
Nguyễn Cô ng Trứ nghe bá o liền đem quâ n bả n đạ o đi gấ p đêm ngà y về An Giang ;
Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Lương Nhà n chia nhau đi đến Tiền, Hậ u Giang để dẹp bắ t ;
Tô n Thấ t Nghị thì ngă n giữ đồ n Vĩnh Thô ng. Bọ n Sá ch lạ i tâ u, nó i : “Thuyền củ a giặ c
ngà y cà ng thêm nhiều mà thuyền lớ n củ a ta ở Gia Định thì chưa tớ i, đườ ng sau Vĩnh Tế
cũ ng có thổ phỉ lan trà n, xin tư cho tỉnh Gia Định phá i thêm binh thuyền sang mau, và ở
Kinh tìm chọ n cho nhiều thuyền lớ n đưa đến để đá nh dẹp cho rá o riết”. Vua nó i : “Trướ c
đâ y khoe khoang rằ ng việc dự bị chố ng giữ đã hết thả y chu đá o, nay lạ i kêu cuố ng lên
như thế nà y, khiến cho ngườ i ta phả i giậ n đến dự ng ngượ c cả tó c !”.

Cho Tổ ng đố c Định - Biên, Â n Quang tử Lê Vă n Đứ c thă ng thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, sung
chứ c Tổ ng thố ng quâ n vụ , đi đá nh dẹp. Vua cho rằ ng : ở Hà Tiên, việc đương khẩ n thiết,
mà nhữ ng việc giữ cá c đạ o binh khô ng ai cai quả n ai, nên mớ i cho Đứ c đứ ng cai quả n cả .
Lạ i cho lưu Kinh đạ i thầ n là Thố ng chế dinh Thầ n cơ Lê Vă n Phú sung chứ c Tham tá n
đạ i thầ n, Đề đố c Kinh thà nh Tô n Thấ t Tườ ng sung chứ c Tá n lý đạ i thầ n, thự Phủ thừ a
Thừ a Thiên là Lê Khắ c Nhượ ng sung chứ c Tá n tương quâ n vụ , chuyên là m vă n thư.
Trích lấ y biền binh 4 vệ Vũ lâ m, Tiền phong, Hù ng nhuệ, Hậ u bả o ở Kinh do Lê Vă n Phú
quả n lĩnh, đá p 5 chiếc thuyền lớ n bọ c đồ ng (5 thuyền Tiên Ly, Thầ n Giao, An Dương,
Thanh Dương, Tĩnh Dương) vượ t tớ i Gia Định, gồ m cù ng thú binh 2 vệ Quả ng Nam,
Quả ng Ngã i đều do Lê Vă n Đứ c, Lê Vă n Phú cai quả n cả . Phà m cá c viên đố c, phủ , đề đố c,
bố , á n, lã nh binh ở Nam Kỳ và nhữ ng viên quâ n thứ tạ i Ba Xuyên, An Giang, Hà Tiên đều
phả i nghe theo mệnh lệnh cắ t đặ t, lạ i cho phép đượ c tiện nghi là m việc, cá c tướ ng sĩ có
kẻ nà o ra trậ n mà lù i, nhá t hay khô ng vâ ng mệnh thì mộ t mặ t trị tộ i luô n, mộ t mặ t tâ u
để vua biết.

Vua thấ y Gia Định là mộ t tỉnh trọ ng yếu, mà Lê Vă n Đứ c hiện đã sung chứ c Tổ ng thố ng
quâ n vụ đi đá nh dẹp, bèn sai Tổ ng đố c Bình - Phú Đặ ng Vă n Thiêm quyền lĩnh ấ n quan
phò ng củ a Tổ ng đố c Định - Biên, vậ n lương, điều binh để cung cấ p và o việc quâ n.

Lấ y thêm hương binh ở các hạ t trong Nam Kỳ. Trướ c đây, ở miền Nam có việc, tạ m lấ y
(hương binh) ở Gia Định 1.500 tên, ở Vĩnh Long, Định Tườ ng mỗ i tỉnh 1.000 tên, ở An
Giang 500 tên ; đến nay, vì ở địa đầ u cá c hạ t chia phá i đi nhiều ngả , nên lạ i lấ y thêm ở
Gia Định, Vĩnh Long mỗ i tỉnh 1.000 tên. Định Tườ ng, An Giang và Biên Hoà mỗ i tỉnh
500, cấ p cho khí giớ i, tiền, gạ o, chia thuộ c và o cá c đạ o binh Nhà nướ c để phò ng tiễu và
chuyển vậ n cá c thứ quâ n nhu. Nhâ n đó , thô ng dụ cho biết rõ ý củ a triều đình bấ t đắ c dĩ
mà phả i dù ng binh, đợ i sau nà y việc yên, sẽ cho về theo nghề là m ă n.

Nhắ c cấ m dâ n Nam Kỳ khô ng đượ c giao dịch vớ i quâ n giặ c. Từ sau khi ở Trấ n Tâ y triệt
binh về, các sở thuỷ lợ i đều thô i việc trưng thu, duy có nhữ ng dâ n là m nghề đá nh cá
phầ n nhiều giao thô ng bá n đổ i cho giặ c, thườ ng hay bị chú ng cướ p mấ t, cho nên lạ i
nhắ c lệnh cấ m lầ n nữ a.

Hạ t tỉnh Khá nh Hoà gạ o đắ t, quan tỉnh dâ ng sớ xin : phà m thuế thuyền buô n củ a cá c
hạ ng chủ thuyền ở ven biển [hạ t ấ y], cho chiếu giá thu bằ ng tiền để tiện cho dâ n, đợ i sau
nà y giá ngang như cũ , sẽ chiếu lệ cung nộ p. Vua thuậ n cho.

Hoã n thuế ruộ ng nă m ấ y cho tỉnh Vĩnh Long, đợ i nă m sau thu thêm : vì quan tỉnh ấ y
thấ y lú a thấ t thu, dâ ng sớ xin khoan hoã n để đỡ cấ p bách cho dâ n, nên vua mớ i có mệnh
lệnh nà y.

Cho : Nguyễn Đă ng Tuâ n, Thượ ng thư bộ Lễ, sung chứ c Sư bả o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ,
sung là m lưu Kinh đạ i thầ n ; Thủ hộ sứ Tô n Thấ t Cung quyền lĩnh chứ c Đề đố c Kinh
thà nh kiêm coi cô ng việc phủ Thừ a Thiên, Viên ngoạ i lang bộ Binh Đinh Doã n Trung thự
chứ c Phủ thừ a Thừ a Thiên.

Vua dụ Nguyễn Đă ng Tuâ n rằ ng : “Đầ u niên hiệu Minh Mệnh, thá nh giá ra Bắ c, ngươi đã
giú p trẫ m lưu Kinh ; nay hoà ng tử hã y cò n ít tuổ i, lạ i để cho ngươi giú p. Trẫ m trướ c đâ y
lưu kinh, mớ i 14 tuổ i, mà về cô ng việc Nhà nướ c đã hơi biết qua ; nay hoà ng tử họ c
chưa tấ n tớ i, ngươi là bề tô i kỳ cự u, kiêm giữ trá ch nhiệm là m Sư bả o, nên nhắ c nhở dẫ n
dụ để hoà ng tử trở nên ngườ i có đứ c ; nhữ ng trò chơi chọ i gà , quầ n ngự a nhấ t thiết
ngă n cấ m cả . Cò n về cô ng việc ở Kinh, cũ ng nên xem dẫ n điển cũ , hộ i đồ ng, bà n bạ c mà
là m để hợ p ý trẫ m”.

Ngà y ấ t Mù i. Vua chơi thuyền hó ng má t, buổ i chiều qua rạ p Thuỷ Bằ ng ở Đoan Vỹ, đến
hà nh cung Lý Nhâ n đó ng nghỉ.

Ngà y Bính Thâ n. Buổ i sớ m, bắ t đầ u đi, đến hà nh cung bến Hưng Yên, đỗ lạ i, nghỉ trưa.

Xa giá tớ i tỉnh thà nh Hưng Yên. Vua thấ y tỉnh thà nh chưa xâ y cộ t cờ , sắ c cho bộ Cô ng
là m đồ bả n dâ ng coi, rồ i sai theo đú ng cá ch thứ c mà là m.

Tha bớ t 3 phầ n 10 về thuế thâ n củ a nhâ n đinh tỉnh Hưng Yên nă m ấ y. Nhữ ng ngườ i ở
về hữ u ngạ n sô ng Cử u An thì đượ c bớ t 5 phầ n 10. Nhữ ng xã thô n ở ngoà i đê mà cò n
thiếu đọ ng tiền thó c, thì bớ t cho 8 phầ n 10.

Ngà y Đinh Dậ u. Xa giá đến hà nh cung bến sô ng Hà Nộ i, đó ng nghỉ. (Kể từ khi khả i loan
tớ i đâ y gồ m 27 ngà y ; đến cá c địa phương, đó ng nghỉ, nghỉ trưa và nghỉ đêm, gồ m 12
ngà y ; đi đườ ng, 15 ngà y).

Đặ t đồ n Châ n Thà nh ở hạ t Biên Hoà . Tỉnh nà y về miền thượ ng du tiếp vớ i Lạ p Man,

Châ n Thà nh là mộ t chỗ đấ t quan yếu. Quan tỉnh dâ ng sớ xin phá i 1 quả n vệ, 100 biền
binh, đặ t đồ n đó ng giữ . Nhữ ng biền binh hiện ở đấ y vẫ n lưu tạ i ban và chi lương cho để
đủ sai phá i. Vua thuậ n cho.
Tỉnh Nam Định có nạ n giặ c biển. Quả n vệ ở Thuỷ vệ Nguyễn Vă n Hã nh đi tuầ n ngoà i
biển gặ p giặ c, giao chiến, bị giặ c giết chết. Vua nghe biết việc nà y, cấ p cho tiền tử tuấ t
gấ p thêm 1 phầ n, lạ i sai Phó lã nh binh Nguyễn Vă n Đạ c đem binh thuyền ra ngoà i biển
truy bắ t giặ c.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xvII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a xuâ n, thá ng 2, ngà y Mậ u Tuấ t. Ngự giá từ
bến sô ng Hà Nộ i dà n bày xe, ngự a lỗ bộ , buổ i sớ m tiến và o tỉnh thà nh Hà Nộ i. Hô m ấ y
trờ i tạ nh rá o, sá ng sủ a, già , trẻ ở Bắ c Kỳ vui mừ ng đó n xem kể tớ i ứ c vạ n ngườ i, ai nấ y
đều nó i : thậ t là nghi vệ đờ i thá i bình !

Vua ngự tạ i điện, cá c quan và o chầ u. Vua sai ban hà bao gấ m cho khắ p cá c quan.

Bọ n sứ bộ sang nhà Thanh là : Hữ u tham tri bộ Lễ Lý Vă n Phứ c, Hữ u thị lang Nguyễn

Đứ c Hoạ t, Quang lộ c Tự khanh Bù i Phụ Phong ở Yên Kinh về, và o chầ u phụ c mệnh. Vua
tuyên triệu lên điện, hỏ i chuyện hồ i lâ u, rồ i đổ i bổ Phứ c là m Tả tham tri bộ Lễ, Phong
vẫ n theo chứ c cũ , là m cô ng việc Nộ i cá c. Nguyên thự Tả tham tri bộ Lễ Trầ n Ngọ c Lâ m
thì đổ i là m thự Hữ u tham tri.

Ban á o cẩ m bà o cho Kiến An cô ng [tên là ] Đà i, dụ rằ ng : “Trong Nam nự c nhiều, ngoà i

Bắ c rét nhiều, khí hậ u khá c nhau thế đó . Chiếc á o ngự mớ i may đây, nay đem cho Cô ng,
vì Cô ng là ngườ i rấ t thâ n vớ i nhà vua, nên hậ u lễ đãi Cô ng”.

Vua lạ i dụ cho cá c thâ n cô ng, hoà ng đệ rằ ng : “Chưa có thể ban á o đượ c khắ p, đợ i sẽ
may thêm, theo lầ n lượ t ban cho”. Nhâ n cho mỗ i ngườ i 1 bộ i kim có dâ y đeo. Lạ i thưở ng
cho vă n, võ đạ i thầ n và cá c quan địa phương mỗ i ngườ i mộ t đồ ng kim tiền có dâ y đeo.
Cò n từ quả n vệ, lang trung, khoa đạ o trở xuố ng, thưở ng cho ngâ n tiền có thứ bậ c.

Tổ ng đố c Hà - Ninh Phạ m Hữ u Tâ m, Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Cô ng Hoá n,

thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai, Hộ lý tổ ng đố c Định - Yên Hà Thú c Lương,
Hộ lý Tổ ng đố c Hả i - An là Trầ n Vă n Trung, Tuầ n phủ Lạ ng - Bình là Trầ n Ngọ c Giao, thự
Tuầ n phủ Hà Nộ i là Nguyễn Đình Tâ n, thự Bố chính Cao Bằ ng là Phan Trướ c, thự Bố
chính Tuyên Quang là Vương Hữ u Quang và á n sá t, lã nh binh cá c tỉnh đều đem lễ thay
ngọ c, lụ a và phẩ m vậ t địa phương dâ ng trình. Vua nó i: “Dâ ng ngọ c bích ở sâ n nhà Ngu,
dâ ng ngọ c xâ m ở điện nhà Chu, cố nhiên là giữ lễ triều cố ng, trẫ m đã xét biết sự thà nh
khẩ n ấ y rồ i. Nhữ ng hạ ng phẩ m vậ t đưa tiến đá ng khen, thu nhậ n mộ t và i thứ để vui lò ng
cá c ngươi đã thà nh thự c đưa tiến, cò n đều trả lạ i và thưở ng chung cho 300 lạ ng bạ c để
tỏ cá i ý : đưa cho nhiều, trả lạ i mộ t chú t”.

Nhữ ng viên bố chính, á n sá t, lã nh binh khô ng dự và o chầ u yết, đều đượ c thưở ng kim,
ngâ n tiền.

Ngà y Canh Tý. Vua ngự ra cử a thà nh Chu Tướ c. Các kỳ lã o mấ y tỉnh Hà Nộ i, Sơn Tâ y,
Bắ c Ninh, Hả i Dương đến lạ y yết. Cho tuyên triệu mỗ i hạ t mộ t ngườ i hỏ i về tình trạ ng ở
là ng mạ c. Cá c kỳ lã o tấ u đố i đều đượ c rõ rà ng ; vua lấ y là m khen ngợ i. Rồ i nhữ ng quan
viên â n phong, hưu trí, hưu dưỡ ng, nhữ ng tiến sĩ, cử nhâ n tạ i quá n và nhữ ng tú tà i đượ c
bổ huấ n đạ o theo lầ n lượ t và o lạ y, đều đượ c ban thưở ng cả .

Tha bớ t thuế thâ n củ a nhâ n đinh tỉnh Hà Nộ i nă m ấ y 4 phầ n 10 ; cá c tỉnh Nam Định, Hả i
Dương, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, Tuyên Quang, Hưng Hoá , Thá i Nguyên, Cao Bằ ng, Lạ ng Sơn,
Quả ng Yên, 2 phầ n 10. Nhữ ng xã , thô n thuộ c Hà Nộ i, Hả i Dương, Bắ c Ninh, Quả ng Yên
nhâ n vì lưu tá n hay bị tậ t dịch mà thiếu đọ ng tiền thuế, trướ c đã khoan miễn cho 5
thà nh, nay lạ i miễn cho 3 thà nh nữ a.

Thưở ng bạ c và tiền, gạ o cho cá c hoà ng thâ n và cả vă n, võ bá ch quan đi theo hầ u, có thứ

bậ c (thâ n cô ng mỗ i ngườ i bạ c 50 lạ ng, tiền 300 quan, gạ o 100 phương ; hoà ng tử và
quố c cô ng mỗ i ngườ i bạ c 40 lạ ng, tiền 200 quan, gạ o 80 phương. Cá c quan vă n võ :
chá nh nhấ t phẩ m mỗ i ngườ i bạ c 25 lạ ng, tiền 100 quan, gạ o 40 phương ; tò ng nhấ t
phẩ m, bạ c 20 lạ ng, tiền 60 quan, gạ o 30 phương ; chá nh nhị phẩ m, bạ c 15 lạ ng, tiền 50
quan, gạ o 15 phương ; tò ng nhị phẩ m, bạ c 10 lạ ng, tiền 30 quan, gạ o 15 phương ; chá nh
tam phẩ m, bạ c 7 lạ ng, tiền 20 quan, gạ o 15 phương; tò ng tam phẩ m, bạ c 5 lạ ng, tiền 15
quan, gạ o 7 phương ; chá nh tứ phẩ m, bạ c 3 lạ ng, tiền 13 quan, gạ o 5 phương ; tò ng tứ
phẩ m, bạ c 2 lạ ng, tiền 12 quan, gạ o 4 phương ; chá nh ngũ phẩ m, tiền 10 quan, gạ o 3
phương ; tò ng ngũ phẩ m, tiền 10 quan, gạ o 2 phương rưỡ i ; chá nh lụ c phẩ m, tiền 8
quan, gạ o 2 phương ; tò ng lụ c phẩ m, tiền 7 quan, gạ o 1 phương rưỡ i ; chá nh và tò ng
thấ t phẩ m đều tiền 5 quan, gạ o 1 phương rưỡ i ; chá nh và tò ng thấ t phẩ m đều tiền 5
quan, gạ o 1 phương rưỡ i ; chá nh và tò ng bá t, cử u phẩ m đều tiền 3 quan, gạ o 1 phương).
Cò n cá c cô ng tử , cũ ng thưở ng cấ p chiếu theo hạ ng tò ng tam phẩ m. Lạ i cho rằ ng : Tổ ng
đố c Thanh Hoá Tô n Thấ t Lương, thự á n sá t Hà Tĩnh Vũ Đứ c Nhu dự sung và o tuỳ giá ,
đườ ng đi hơi xa, cũ ng thưở ng cho. (Tô n Thấ t Lương, bạ c 12 lạ ng, tiền 40 quan, gạ o 20
phương ; Đứ c Nhu, bạ c 3 lạ ng, tiền 8 quan, gạ o 4 phương). Nhữ ng tổ ng đố c, tuầ n phủ ,
bố chính, á n sá t, lã nh binh cá c tỉnh dự đi theo hầ u, đều thưở ng 1 chiếc nhung y. Biền
binh cá c hạ ng và biền binh 3 tỉnh Thanh, Nghệ, Tĩnh đã dự sung theo hầ u, đều thưở ng
cho tiền lương 1 thá ng. Nhữ ng ngườ i lệ tuỳ và o cá c phủ , đệ cù ng là nhữ ng biền binh, lạ i
dịch củ a cá c nha mô n đều thưở ng tiền lương nử a thá ng.

Sai Trung sứ đem phẩ m vậ t địa phương về dâ ng Từ cung. (Trâ m như ý ((1) Như ý : mộ t
vậ t quý, bằ ng và ng hay bằ ng ngọ c, dù ng để gà i tó c.1) hình trò n, dá t ngọ c, nhâ n sâ m ở
Quan Đô ng, gấ m vó c thượ ng hạ ng, chè hương danh nham và thổ ngơi cá c tỉnh). Thá i
hoà ng thá i hậ u ban thứ c trâ n quý triệu cá c hoà ng thâ n cô ng tướ c cho ă n ngay tạ i đấy.
Vua lạ i tự tay viết tờ biểu dâ ng tạ .

Dụ : từ Quả ng Trị cho đến cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ, quan vă n từ đố c họ c, tri phủ , đồ ng tri phủ ,
tri huyện, tri châ u, giá o thụ , huấ n đạ o cho chí thổ tri huyện, tri châ u, huyện thừ a ; quan
võ từ quả n vệ, phó quả n vệ, quả n cơ, phó quả n cơ, thà nh thủ ý, phò ng thủ uý cho đến cai
độ i, chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, ai đượ c phá i sung và o việc sứ đều thưở ng cho tiền lương
1 thá ng, cò n nhữ ng ngườ i khá c ở nha là m việc cô ng hay ở tỉnh sai phá i đều thưở ng nử a
thá ng lương.

Bố chính Nam Định Nguyễn Quố c Hoan xin đến hà nh tạ i lạ y yết, vua cho.

Tậ p hợ p biền binh 5 tỉnh lớ n ở Bắ c Kỳ để điểm duyệt. Sai Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê Đă ng

Doanh, Hà nh dinh đạ i thầ n Mai Cô ng Ngô n sung chứ c Tổ ng lý duyệt binh đạ i thầ n, trướ c
kỳ duyệt binh, kiểm hạ ch về quâ n chính. Dụ rằ ng : “Bang giao là việc lớ n, ngườ i nướ c xa
đến quan chiêm. Chỉnh đố n quâ n sĩ, phô bà y binh uy, chính là lú c nà y. Trẫ m sẽ mộ t phen
duyệt cả cá c quâ n để là m cho uy thế củ a nướ c mạ nh mẽ. Cá c ngươi đều nên kiểm soá t,
sắ p đặ t tâ u lên cho kịp biết ngay”. Lạ i dụ bộ Binh rằ ng : “Việc binh có thể tră m nă m
khô ng dù ng đến, nhưng khô ng thể mộ t ngà y khô ng giả ng tậ p, voi, ngự a, thuyền tà u đều
quan hệ về binh chính, nên gồ m duyệt cả, trẫ m sẽ thâ n tớ i xem”. Bèn trướ c hết sai Ngự
tiền đạ i thầ n Nguyễn Vă n Trọ ng, Hậ u hỗ đạ i thầ n Hoà ng Đă ng Thậ n diễn tậ p trậ n voi ;
Thị vệ đạ i thầ n Nguyễn Trọ ng Tính diễn tậ p trậ n ngự a. Tấ t cả đều giao thá i sử chọ n
ngà y tố t, đến ngà y ấ y, rướ c ngự giá tớ i duyệt. Vua bả o cá c đạ i thầ n ban võ rằ ng : “Giố ng
Na tiên (tên giố ng voi) là vậ t cá c nướ c ở phương Nam có nhiều, nhưng chỉ dù ng để vậ n
tả i ; nếu dù ng và o việc binh thì bả n tính nó bấ t thườ ng, nhiều khi là m hỏ ng việc. Duy ở
nướ c Đạ i Nam ta, trả i cá c đờ i dù ng binh, nuô i voi đã rèn luyện đượ c đú ng phép. Khi dà n
trậ n ở đồ ng bằ ng, có quâ n bộ giú p sứ c, có sú ng lớ n đặ t lên, hoặ c cưỡ i đi trướ c, hoặ c kéo
xe đi sau, xô ng bên tả , đá nh bên hữ u, tớ i đâ u cũ ng là m cho tan ná t, xưa nay cá c nướ c
dù ng binh ít thấ y như thế. Cho nên chính sá ch dù ng voi củ a bả n triều là rấ t trọ ng. Cá c
nướ c đều khen ngợ i, muố n bắ t chướ c mà khô ng thể bằ ng đượ c. Cò n trậ n ngự a thì có 10
điều lợ i : - 1. đó n giặ c lú c mớ i đến, - 2. thừ a lú c giặ c hư khô ng, - 3. theo quâ n giặ c đá nh
bừ a bộ n, - 4. đó n giặ c, đá nh đằ ng trướ c - 5. chặ n giữ lương thự c, tuyệt đườ ng đi củ a
quâ n giặ c, - 6. phá cá c bến đồ n, huỷ bỏ cầ u đậ p, - 7. đá nh ú p khi giặ c khô ng phò ng bị,
đá nh thình lình khi giặ c chưa chấ n chỉnh, - 8. đá nh lú c giặ c trễ nả i, thừ a lú c giặ c khô ng
ngờ , - 9. đố t nhữ ng chỗ chứ a lương củ a giặ c, - 10. giẫ m, xéo ná t ruộ ng nương là m hệ luỵ
cho con em củ a giặ c. Đó là nhữ ng cá i lợ i củ a kỵ chiến. Quâ n kỵ có thể rờ i ra, tan ra, có
thể tụ tậ p ở xa nghìn lý mà về tớ i chỉ bằ ng 100 lý, ra và o đượ c luô n luô n, cho nên gọ i là
quâ n ly hợ p. Khi xưa, kỵ sĩ chỉ có cung tên là mô n sở trườ ng nay thì có cá c sú ng điểu
sang, tiêu sang, gươm trườ ng, sú ng ngự a, cô ng đá nh phá giặ c hơn biết chừ ng nà o ! Vả
lạ i, ngườ i dù ng binh giỏ i khô ng cầ n phả i đá nh, ngườ i đá nh giỏ i khô ng cầ n phả i bà y trậ n.
Thế nhưng trờ i sinh ra 5 hà nh, binh [khí thuộ c về hà nh Kim] khô ng thể bỏ đượ c, thì về
phép đá nh trậ n, ngườ i là m tướ ng khô ng nên khô ng biết. Trậ n có 4 thế “chính”, chuyển
là m 4 thế “kỳ”. Thiên trậ n ở phương Cà n ((1), (2) Cà n, Khả m, Cấ n, Chấ n, Tố n, Ly, Khô n,
Đoà i là 8 quẻ trong Kinh Dịch. Theo phương vị thì Cà n là phương tâ y - bắ c. Khả m là
phương chính bắ c, Cấ n là đô ng bắc. Chấ n là chính đô ng, Tố n là đô ng nam, Ly là chính
nam, Khô n là tâ y nam. Đoà i là chính tâ y.1), gọ i là cử a Thiên, địa trậ n ở phương Khô n,
gọ i là cử a Địa ; phong trậ n ở phương Tố n, gọ i là cử a Phong ; vâ n trậ n ở phương Khả m,
gọ i là cử a Vâ n ; Phi Long ở phương Chấ n, gọ i là cử a Phi Long ; Vũ Dự c ở phương Đoà i,
gọ i là cử a Vũ Dự c ; Điểu Tườ ng ở phương Ly, gọ i là cử a Điểu Tườ ng ; Xà Bà n ở phương
Cấ n gọ i là cử a Xà Bà n. Thiên, Địa, Phong, Vâ n là 4 cử a chính ; Long, Hổ , Điểu, Xà là 4 cử a
kỳ. Cà n, Khô n, Cấ n, Tố n là cử a đó ng ; Khả m, Ly, Chấ n, Đoà i(2) là cử a mở ; trong ngoà i
tiếp ứ ng thà nh mộ t cá i thế nương tự a. Bố n “chính”, bố n “kỳ”, đó là bá t trậ n, nhưng cố t
yếu, lạ i chỉ ở ba. Xưa, vua Cao Tô ng nhà Đườ ng ngự điện Vũ Thà nh, hỏ i : “Nhà binh có ba
trậ n là thế nà o ?”. Viên Bá n Thiên ((3) Viên Bá n Thiên : Ngườ i danh sĩ thờ i Đườ ng Cao
Tô ng (650 - 683), đỗ cao, là m quan trả i 5 đờ i vua.3) tiến nó i : “Tô i nghe đờ i xưa theo cá c
sao, cá c ngà y xấ u tố t, là thiên trậ n ; theo sô ng nú i đố i diện hay quay lưng là địa trậ n ;
theo tổ chứ c các độ i ngũ , là nhâ n trậ n, nhưng tô i trộ m cho là khô ng phả i thế. Hà nh binh
theo chính nghĩa như trậ n mưa quý hoá đổ xuố ng, hợ p vớ i thiên trờ i, ấ y là thiên trậ n ;
đủ lương ă n, ít tiêu phí, vừ a là m ruộ ng và chiến đấ u hợ p vớ i địa nghi, ấ y là địa trậ n ;
đem quâ n đi, quâ n sĩ như con em đi theo cha anh, đượ c sự nhâ n hoà , ấ y là nhâ n trậ n ;
nếu bỏ nhữ ng điều đó , thì đá nh thế nà o đượ c ?”. Vua Cao Tô ng khen là phả i. Đó tứ c là
trậ n tam tà i mà là cố t yếu củ a nhà binh”.

Bọ n Phạ m Hữ u Tâ m, Mai Cô ng Ngô n nghe vua nó i xong, cú i đầ u tạ xin chịu kém.

Vua lạ i hỏ i : “Trậ n ngự a vớ i trậ n voi, đằ ng nà o khó hơn ?”. Tâ m thưa rằ ng : “Trậ n ngự a
khó hơn”. Vua nó i : “Phả i đấ y ! Trậ n voi chỉ là chiếu theo phép luyện tậ p thườ ng, cò n
trậ n ngự a thì quâ n kỵ bắ n tên, cầ m dao, xô ng pha và o trậ n, nếu khô ng quen thạ o thì
mình bị hạ i trướ c, cò n giết giặ c đượ c sao ?. Thế cho nên khó hơn. Nay đợ i duyệt xong
ban thưở ng, sẽ lấ y khó , dễ là m thứ bậ c cố t cho đú ng mứ c cô ng bằ ng để tỏ ra sự ban
khen và khuyến khích".

Vua lạ i thâ n là m ra kỷ luậ t, điều khoả n về thế trậ n thuỷ chiến, sai Hà nh dinh đạ i thầ n
Tô n Thấ t Bậ t và Hậ u đạ o đạ i thầ n Vũ Vă n Từ thao diễn trậ n thuỷ. Ngay sau đó , Tô n Thấ t
Bậ t trích phá i quâ n ở 2 vệ Cẩ m y, Kim ngô cù ng vớ i quâ n thuỷ diễn tậ p, bị cá c đạ i thầ n
hà nh dinh đem ra bẻ hặ c. Vua nó i : “Cẩ m y, Kim ngô vố n là quâ n cấ m, nếu khô ng có đặ c
Chỉ thì khô ng đượ c sai riêng. Tô n Thấ t Bậ t là hạ ng ngườ i nà o, chưa từ ng xin Chỉ vua mà
tự tiện trích phá i, thậ t là khô ng hợ p phép !”, bèn giá ng Bậ t 1 cấ p, lưu ; rú t Bậ t về hà nh
dinh và đổ i sai Thị vệ đạ i thầ n Vũ Vă n Giả i sung chứ c Chá nh tổ ng duyệt, Vũ Vă n Từ là m
chứ c Phó . Lạ i sai Thị lang Nộ i cá c Nguyễn Đứ c Hoạ t giú p việc, chỉ bả o cá ch diễn tậ p
ngà y thườ ng, để đượ c nghiêm chỉnh.

Vua triệu Tô n Thấ t Bậ t bả o rằ ng : “Ngươi là bề tô i thâ n và có cô ng, phà m là m việc nên

kính cẩ n mườ i phầ n, gầ n đâ y thấ y cử chỉ củ a ngươi phầ n nhiều chưa đượ c hợ p lễ ! Phả i
biết rằ ng kiêu thì tấ t hỏ ng việc. Vậ y nên thậ n trọ ng, kiêng ră n”. Bậ t tự nhậ n là vì khô ng
có họ c, xin chịu tộ i. Vua nó i : “Lầ n nà y dạ y bả o vố n vì thương ngươi mà muố n chu toà n,
đừ ng cử độ ng bậ y, nên coi việc nà y là m gương”.

Sắ c cho Nộ i cá c : phà m có ban hà nh tờ â n chiếu, phả i đó ng ấ n “Đạ i Nam thiên tử ”.

Vua hỏ i Lý Vă n Phứ c rằ ng : “Sứ nhà Thanh khi sang đâ y, nên cấ p cho mũ á o hạ ng nà o ?

Quan bồ i tiếp củ a nướ c ta đứ ng và o ban cấ p nà o ?” Phứ c thưa rằ ng : “Sứ Thanh thì cấ p
mũ á o nhấ t phẩ m, quan bồ i tiếp thì đứ ng và o ban thứ tứ phẩ m”.

Phứ c lạ i tâ u : “Sứ Thanh sang đâ y, theo lệ, có đồ tặ ng tiễn. Bộ đã bà n dù ng và ng, bạ c và

cá c đồ vậ t. Nhưng theo điển lệ nhà Thanh, phà m sứ thầ n ra khỏ i cử a ả i, khi về cấ m ngặ t
đem theo và ng bạ c”. Vua nó i : “Và ng bạ c có cấ m, là theo về phá p luậ t ; cò n đưa tặ ng, là
thuộ c về hậ u tình. Ta cứ theo như bộ bà n mà là m, cò n từ chố i hay nhậ n thì tuỳ họ ”.
Bọ n thổ phỉ đến quấ y nhiễu đồ n Thô ng Bình (thuộ c tỉnh Định Tườ ng), lạ i đắ p đồ n ở xứ
Chi Ty ngă n chặ n sô ng nhá nh, đườ ng quan bá o bị nghẽn. Thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng
Nguyễn Tri Phương đượ c tin, liền đem 800 biền binh tiến đến số c Chính Đô n, giặ c đến
đó n đá nh trướ c, quan quâ n 2 mặ t thuỷ bộ giá p cô ng, giặ c bỏ đồ n tan chạ y. Quan quâ n
bắ n chết đượ c 26 tên, liền sai phá huỷ đồ n giặ c, khai thô ng đườ ng sô ng bị chặ n trướ c,
lạ i đắ p đồ n ở xứ Chi Ty, đặ t tên là đồ n Cử u An, trích quâ n đó ng giữ để là m nơi tiếp viện
cho nhữ ng đồ n Thô ng Bình, Hù ng Ngự . Bỗ ng tiếp tin cá c đồ n trạ i ở Tiền, Hậ u Giang và
sô ng Vĩnh Tế, thổ phỉ kéo ù a đến quấ y nhiễu, Nguyễn Tri Phương lạ i đi gấ p sang An
Giang, cù ng vớ i bọ n Phạ m Vă n Điển hộ i hợ p đá nh dẹp. Vua cho rằ ng : Tri Phương đi
chuyến nà y đú ng vớ i cơ hộ i, tuy khô ng bắ t đượ c tướ ng giặ c, chém đượ c đầ u giặ c, nhưng
có trậ n đượ c vừ a rồ i cũ ng đủ là m cho thanh thế vang dộ i, bèn thưở ng cho quâ n cô ng kỷ
lụ c 2 thứ và 1 đồ ng kim tiền. Cá c tướ ng sĩ tham dự trậ n nà y đều đượ c ban thưở ng có
thứ bậ c.

Sai Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Tiến Lâ m á n ngữ sô ng Tiền Giang ; Nguyễn Cô ng Trứ ,
Nguyễn Cô ng Nhà n á n ngữ sô ng Vĩnh Tế ; Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Lương Nhà n á n ngữ
mặ t Hậ u Giang. Trướ c đâ y, tạ i An Giang vì số binh trong tỉnh chia phá i đi nhiều ngả , nên
mớ i tư cho quâ n thứ Ba Xuyên phá i binh đến giú p. Bọ n Nguyễn Tiến Lâ m lấ y cớ vì chưa
tiễu diệt đượ c hết thổ phỉ, khô ng chịu đến giú p, vua nghe biết việc ấ y, phạ t giá ng
Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Lương Nhà n và Tô n Thấ t Nghị xuố ng 2 cấ p, lưu tạ i chứ c, và
sai phả i đi ngay sang An Giang hộ i hợ p đá nh dẹp. Lú c ấ y thổ phỉ kết bọ n hà ng tră m,
hà ng nghìn, vâ y quanh cá c đồ n Tâ n Châ u, An Lạ c, Hù ng Ngự , Thô ng Bình, phá luô n
huyện lỵ Đô ng Xuyên. Vua lạ i sai Tri Phương, Cô ng Nhà n chia đườ ng đến á n ngữ , đều do
tổ ng thố ng, tham tá n và tá n lý đạ i thầ n xem xét cô ng việc mà cắ t đặ t.

Vua ngự chơi chù a Trấ n Quố c, đổ i tên là chù a Trấ n Bắ c, cấ p cho tiền 200 quan. Hai chù a
Hoằ ng  n (Hà Nộ i), Phậ t Tích (Sơn Tâ y) cũ ng cấ p cho tiền bằ ng số ấ y.

Sai Phó vệ uý vệ Hậ u nhị Tả dự c dinh Vũ lâ m Trầ n Hữ u Thiệu đi tuầ n tra trong hoà ng
thà nh, cù ng vớ i Chưở ng đề đố c Tô n Thấ t Cung coi lĩnh quâ n quan gia sứ c tuầ n hộ . Lú c
ấ y có ngườ i dâ n ở Sơn Tâ y là Đinh Duy Trì đến cô ng chính đườ ng nộ p đơn tố cá o Cai
tổ ng Nguyễn Sù ng tư thô ng vớ i tên giặ c Nhà n, giặ c Thạ ch. Trì xin dẫ n bắ t. Tả thị lang bộ
Hình Ngô Vă n Địch cho là nó i khô ng có chứ ng cớ , bá c bỏ , bị Cấ p sự trung Phan Vă n
Xưở ng đem ra hặ c. Vua triệu Tổ ng đố c Nguyễn Cô ng Hoá n hỏ i về việc ấy. Hoá n thưa
rằ ng : “Nghe nó i tên Đinh Duy Trì tranh vớ i Nguyễn Sù ng là m Cai tổ ng, khô ng đượ c, cho
nên đặ t ra chuyện nà y để kêu đó thô i”. Vua nó i : “Tên Nhà n, tên Thạ ch là bọ n giặ c lẩ n
trố n lâ u nă m, là m luỵ cho dâ n biên giớ i, nếu chỉ nghe nó i về mộ t mặ t, mà bỏ đi khô ng
hỏ i thì chẳ ng là để nhọ t bọ c rồ i sinh đau hay sao ?”. Bèn sai Ngự sử Trầ n Kinh Vỹ đi lên
Sơn Tâ y, hộ i đồ ng vớ i cá c viên bố , á n để tra xét. Ngô Vă n Địch vì tự tiện bác bỏ việc nà y,
bị giá ng là m Viên ngoạ i bộ Binh. Từ đấy về sau, phà m cá c đơn kêu, ty hình phá p khô ng
bá c bỏ mộ t đơn nà o, thà nh thử có nhữ ng ngườ i dâ n hơi mộ t chú t hiềm khích nhỏ mọ n
cũ ng đi tấ u cá o bậ y, trong khoả ng và i ngà y mà có tớ i hà ng nghìn đơn kêu, quan lạ i bị
liên luỵ rấ t nhiều. Ngự sử Nguyễn Cư Sỹ phả i dâ ng sớ tâ u xin nhắ c lạ i nhữ ng điều cấ m
để dẹp thó i ngoan ngạ nh. Vua bèn ra mệnh lệnh : Phà m kẻ nà o có nhữ ng tình trạ ng oan
khổ đau đớ n, hay có nhữ ng á n nặ ng về giặ c, cướ p, tham tang, quấ y nhiễu thì mớ i cho
phép cứ thự c tình nộ p đơn kêu, cò n nhữ ng việc tầ m thườ ng, nhỏ nhặ t thì xua đuổ i hết.
Từ đó đơn kiện cá o mớ i bớ t.

Sai lưu Kinh hoà ng tử , đạ i thầ n trích ra 1 vệ binh ở Kinh cho đi Bình Định đó ng giữ . Sai
quan tỉnh Bình Định trích lấ y 30 biền binh ở tỉnh, vượ t biển đi và o Gia Định, theo cá c đạ i
thầ n tổ ng thố ng, tham tá n và tá n lý sai phá i về việc bắ t giặ c.

Vua cho rằ ng nhữ ng lính thú ở Thanh, Nghệ đã đến kỳ đượ c về, đều cho về nguyên ngũ
ở Kinh trướ c, rồ i trích binh ở Hậ u vệ dinh Long võ hiện đi theo, chia ra đó ng ở Thanh,
Nghệ. Lạ i trích ở Hà Tĩnh : vệ Uy vũ ra đó ng Sơn Tâ y, trích ở Nghệ An : vệ Hoà n vũ ra
đó ng Hà Nộ i, vệ Trung vũ ra đó ng Nam Định, vệ Nghiêm vũ ra đó ng Hả i Dương ; trích ở
Thanh Hoá : vệ Cô ng vũ ra đó ng Bắ c Ninh, vệ Nhuệ vũ chia đó ng ở Ninh Bình và Hưng
Yên, trích thêm vệ Hù ng vũ ở Thanh Hoá chia đó ng Bắc Ninh và Hả i Dương.

Sai quan là m lễ tế thầ n sô ng. Rồ i xuố ng dụ rằ ng : “Nhâ n dâ n nương cậ y việc là m ruộ ng

là gố c, giú p nhà nô ng, việc giữ sô ng rấ t cầ n. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta yêu
dâ n, quý thó c, sử a sang, sắ p đặ t, về việc đê sô ng Nhị Hà cà ng để ý hơn. Trong nă m Minh
Mệnh đã đặ t miếu thờ thầ n sô ng ở Sơn Tâ y, giao cho quan địa phương thờ cú ng để cầ u
thầ n giú p dâ n. Mấ y nă m nay nướ c sô ng thuậ n đều, việc nô ng thuậ n tiện, thầ n đã giú p
cho lợ i đượ c rộ ng khắ p rồ i. Trẫ m kính theo phép cũ , đi ra Bắc tuầ n, đã thâ n là m vă n dụ ,
sai quan đi tế. Nghĩ đến đê điều là việc quan trọ ng, sứ c thầ n thiêng liêng, đặ c biệt cho 1
bứ c biển và ng đề chữ “Niên khá nh an lan” ((1) Hằ ng nă m mừ ng só ng êm.1), lạ i là m mộ t
câ u đố i (có nhữ ng chữ : niên niên dã n đắ c hà lưu thuậ n, xứ xứ giai hâ n tuế cố c phong)
((2) Hằ ng nă m nhữ ng muố n dò ng sô ng thuậ n ; khắ p chố n đều vui lú a ruộ ng nhiều.2).
Và , sai quan địa phương chế khắ c đem treo ở miếu, kỳ cho nướ c sô ng chả y thuậ n, vĩnh
viễn só ng êm, vậ t thịnh, dâ n yên, để xứ ng vớ i ý trẫ m vì dâ n cầ u Phướ c”. Vua lạ i tặ ng
thêm thầ n miếu 1 chiếc á o gấ m lam.

Bọ n Đoà n Vă n Sá ch, Lương Vă n Liễu đá nh lui giặ c Xiêm, đưa cờ đỏ ra bá o tin thắ ng trậ n.
Trướ c đâ y, vua sắ p ra Bắ c, nghĩ đấ t Hà Tiên ở và o gó c xa, giặ c Xiêm thườ ng thườ ng đi
lạ i dò m dỏ , cầ n phả i phò ng bị cho nghiêm, liền sai thự Đề đố c Vĩnh Long Đoà n Vă n Sá ch
đem quâ n quan đi tớ i đó ng giữ để nghiêm việc phò ng bị. Đến khi vua ra tớ i tỉnh Ninh
Bình, bỗ ng tiếp đượ c tin bá o nguy cấ p củ a Hà Tiên rằ ng : tướ ng Xiêm là Ô Thiệt Vương
dố c quâ n ở nướ c và o ă n cướ p, thậ t khô ng sai ý vua nghĩ trướ c, liền xuố ng dụ nghiêm
đố c Đoà n Vă n Sá ch đương đầ u giết giặ c, chố ng đỡ biên thuỳ, huấ n luyện cá c quâ n, chỉ
bả o phương lượ c, lạ i kíp cho đố c thú c đạ i độ i thuỷ binh cá c thuyền đồ ng đó ng ở trong
Nam kíp sang Hà Tiên vâ y chặ n và cho gọ i lĩnh Tổ ng đố c An - Hà Phạ m Vă n Điển, thự
Tổ ng đố c Long - Tườ ng Nguyễn Tri Phương, Đề đố c An Giang Nguyễn Cô ng Nhà n chia
đườ ng đi đá nh dẹp. Lạ i cho viên lĩnh Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Đứ c là m Tổ ng thố ng
quâ n vụ , đượ c tiện nghi là m việc và cắ t Thố ng chế dinh Thầ n cơ Lê Vă n Phú là m Tham
tá n đạ i thầ n, Đề đố c Kinh thà nh Tô n Thấ t Tườ ng là m Tá n lý đạ i thầ n, đem nhữ ng binh
hù ng mạ nh ở Kinh đi thuyền đồ ng, tà u chiến do đườ ng thuỷ và o Nam. Lạ i điều phá t
nhữ ng quâ n hù ng mạ nh ở Nam trự c, Tả kỳ do đườ ng bộ đi mau đến tiếp ứ ng. Tớ i đây,
tin thắ ng trậ n bá o đến hà nh tạ i. Vua dụ rằ ng : “Hô m nay tiếp đượ c tờ tâ u củ a bọ n Đoà n
Vă n Sá ch, quâ n giặ c phâ n chi từ nú i Lộ c Giá c đến quã ng đườ ng bộ ở Chu Nham, đắ p 18
đồ n trạ i, mộ t mặ t chặ n Kim Dữ , mộ t mặ t giữ Lô Khê, bắ n sú ng lớ n viên đạ n 3 tấ c tan rơi
như mưa, quâ n ta lớ n, nhỏ an toà n khô ng mộ t ngườ i bị thương, ai cũ ng nổ i giậ n tră m
phầ n, ra sứ c đá nh bắ n : thuyền giặ c thủ ng vỡ . Giặ c vẫ n cò n dá m bắ n sú ng lớ n luô n ngà y
đêm để bứ c hã m tỉnh Hà Tiên, thự Đề đố c Đoà n Vă n Sá ch, lĩnh á n sá t Đinh Vă n Huy,
thâ n hà nh đến đó ng giữ phá o đà i ở cử a biển Kim Dữ trướ c, Tuầ n phủ Lương Vă n Liễu,
lĩnh Bố chính Trầ n Vă n Thô ng, Lã nh binh Mai Vă n Tích, nguyên á n sá t Hoà ng Mẫ n Đạ t
đều thâ n đố c quâ n quan chia bà y như bứ c thà nh dà i, đá nh rấ t dữ dộ i ; sú ng lớ n bắ n giết
quâ n giặ c thuyền tan từ ng mả nh, thâ y chết ngổ n ngang. Bọ n giặ c vỡ tan, luô n đêm bỏ
chạ y ; quâ n ta đuổ i theo, lạ i cướ p đượ c sú ng lớ n củ a chú ng. Quâ n giặ c chạ y loạ n, sợ trố n
đi xa ; ta bèn thu quâ n về cá c đả o như cũ . Coi biểu tâ u bà y, rấ t đá ng mừ ng rỡ khen
ngợ i !”. Vả lạ i ngườ i nướ c Xiêm tuy mọ i rợ , nhưng cũ ng là vua tô i mộ t nướ c, thế mà vô
cớ gâ y sự cà n bậ y, lấ n cõ i đấ t ta, lý củ a họ trá i rồ i. Cò n bả n triều xử sự thì chính đá ng, rõ
rệt, thí dụ như nă m ngoá i, ngườ i nướ c Xiêm đi trà n và o đấ t biên giớ i ta, quan tỉnh tâ u
sớ lên, liền sai tha ra khỏ i cõ i, thậ t khô ng thèm hỏ i, khoan rộ ng biết chừ ng nà o ! Lý củ a
ta vố n phả i. Nay tướ ng Xiêm kết bè vớ i bọ n Lạ p Man, cướ p biên giớ i ta, thế là chú ng tự
đưa mình đến chỗ chết. Nhâ n nghĩ : dâ n ở biên phương chợ t lú c có việc, bấ t đắ c dĩ
thườ ng phả i phiền phá i binh đến giú p đá nh dẹp. Viên tướ ng anh dũ ng Đoà n Vă n Sá ch là
con viên Tả quâ n Chưở ng phủ sự , lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh, tướ c Diên Hự u tử Đoà n Vă n
Trườ ng, cử a tướ ng lạ i sinh tướ ng, con nhà dò ng dõ i, bề tô i có tiếng, trướ c là m Lã nh
binh Hả i Đô ng, dẹp yên giặ c Xiêm đã dâ ng cô ng to, đứ c Hoà ng khả o ta yêu mến hậ u đãi,
thưở ng cho kim bà i “Anh dũ ng tướ ng”, nêu rõ quâ n cô ng và để lạ i giú p trẫ m. Nă m ngoá i,
vì có quâ n cô ng, đượ c thă ng thự Đề đố c, nay sai đó ng giữ Hà Tiên, chợ t có giặ c to đến,
Đoà n Vă n Sá ch chỉ đem mộ t độ i quâ n nhỏ mà dẹp yên đượ c giặ c Xiêm, [là m cho trẫ m]
đương lú c ra Bắ c, đỡ lo về cõ i Nam, cô ng ấ y rấ t là tố t ! Thậ t đá ng lưu mã i vớ i sô ng nú i,
ghi lên cá c lá cờ . Cò n Tuầ n phủ Lương Vă n Liễu, Bố chính Trầ n Vă n Thô ng, á n sá t Đinh
Vă n Huy, Lã nh binh Mai Vă n Tích là nhữ ng viên giữ đấ t đai, đã khô ng phụ vớ i sự giao
phó cho coi trấ n, cô ng ấ y gầ n bằ ng Đoà n Vă n Sá ch. Thế nhưng, tuy bở i tướ ng sĩ là m
đú ng mệnh lệnh, dự ng nên cô ng to, tó m lạ i cũ ng bở i nhờ đượ c trờ i đấ t mến tự a, tổ khả o
giú p đỡ , trẫ m nương dự a và o uy thừ a, cô ng trướ c mà có đượ c việc nà y. Vậ y thự Đề đố c
Đoà n Vă n Sá ch, bổ thụ ngay lên [Đề đố c], thưở ng thêm mộ t chiếc nhẫ n và ng củ a vua dá t
cá c sắ c ngọ c kim cương, hoả tề 7 viên liên châ u, 1 chiếc “Khoan tâ m bạ ch ngọ c bộ i”
chạ m hình “song phượ ng triều dương” có dâ y đeo kết trâ n châ u, san hô , kim tiền Phú
thọ đa nam lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; Tuầ n phủ Lương Vă n Liễu, thưở ng 1 chiếc nhẫ n
và ng dá t các sắ c ngọ c kim cương hoả tề 2 viên liên châ u, 1 chiếc “Song hỷ bạ ch ngọ c bộ i”
có dâ y đeo kết trâ n châ u, san hô , 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng trung ; thự Bố chính
Trầ n Vă n Thô ng, thự á n sá t Đinh Vă n Huy, thự Lã nh binh Mai Vă n Tích, đều cho thự c
thụ , lạ i thưở ng thêm nhẫ n và ng, bạ ch ngọ c bộ i, kim tiền hạ ng trung mỗ i thứ 1, và
thưở ng thêm mỗ i ngườ i 1 quâ n cô ng. Hoà ng Mẫ n Đạ t, thưở ng thụ chứ c Viên ngoạ i lang,
đợ i việc yên cả sẽ do bộ hậ u bổ , lạ i thưở ng thêm 1 chiếc nhẫ n và ng dá t mặ t thuỷ tinh, 1
đồ ng tiền và ng Phú thọ đa nam nhỏ có dây đeo. Nguyễn Vă n Thá i, đem binh cướ p đượ c
sú ng lớ n củ a giặ c, thưở ng cho quâ n cô ng kỷ lụ c 1 thứ và thưở ng thêm 3 đồ ng ngâ n tiền
lớ n. Quả n vệ trở xuố ng đều thưở ng ngâ n tiền có thứ bậ c ; biền binh thì thưở ng chung
cho 1.000 quan tiền. Ngoà i ra, đợ i sổ ghi cô ng trạ ng là m xong tâ u lên, sẽ liệu khen
thưở ng. Nay sai Chưở ng vệ sự vệ Cẩ m y Hoà ng Vă n Hậ u dẫ n cá c kỵ sĩ mang cờ đỏ đi
tuyên bá o khắ p thiên hạ để cho khắ p nơi đều đượ c biết. Lạ i sai đem bả n dụ nà y sao ra
rấ t nhiều, ban cấ p cho cá c trự c tỉnh, dụ bả o cá c viên quan to giữ trá ch nhiệm coi tỉnh :
tổ ng đố c, tuầ n phủ , đề đố c, bố chính, á n sá t, lã nh binh nên coi mà là m theo như thế nà y,
triều đình tấ t sẽ hậ u đãi, cò n gì vui cho bằ ng !”. Vua lạ i dụ nhữ ng quan to ở cá c đạ o : nên
nhâ n cá i thế “chẻ tre” nà y, có thể thừ a cơ hộ i đố c sứ c nhâ n viên, quâ n sĩ hợ p sứ c đi lù ng
bắ t, cố t tìm cho đượ c bọ n lũ củ a kẻ đầ u phạ m nguỵ xưng, bắ t chém cho hết, rồ i sau hộ i
hợ p đá nh dẹp Thấ t Sơn, phá huỷ hết sà o huyệt củ a giặ c, thà nh cô ng mau chó ng.

Hô m ấ y, vua cho triệu cá c hoà ng thâ n, đình thầ n và cá c quan to ở địa phương đến, thâ n
cho mỗ i ngườ i mộ t chiếc hà bao gấ m và bả o rằ ng : “Sá u tỉnh trong Nam Kỳ lâ u nay bị
ngườ i Xiêm đến cướ p nhiễu. Nay nghe tin thắ ng trậ n, trẫ m mừ ng cho dâ n ta khô ng sao
kể xiết”.

Gặ p tiết Thanh minh, sai lưu Kinh hoà ng tử Hồ ng Bả o đến Hiếu lă ng, hoà ng tử thứ 3
Hồ ng Phó đến lă ng Hiếu Đô ng, cá c hoà ng thâ n chia nhau đến cá c tô n lă ng để hà nh lễ.
Vua dụ rằ ng : “Lễ rả i đấ t ở Hiếu lă ng, từ ta đặ t ra trướ c, nhưng nhâ n có việc bang giao,
phả i ở lâ u ngà y tạ i ngoà i nà y, đương lú c cuố i xuâ n nhiều sương, sắ p đến tiết Thanh
minh chưa thể về thâ n yết lă ng mộ , trong lò ng tưở ng mộ , thương nhớ khô n ngă n ! Cá c
ngườ i nên kính cẩ n thay ta, cầ n là m cho hợ p ý nghĩa ngà y lễ. Ta chỉ chắ p tay trô ng lên
khô ng, ngậ m thương, cú i lạ y, hoạ may nhờ đứ c Hoà ng khả o linh thiêng tạ i trên trờ i
thương xét tớ i tấ m lò ng đau xó t củ a ta, kẻ tiểu tử nà y”. Lạ i sai lưu Kinh đạ i thầ n Tô n
Thấ t Bạ ch, hộ ấ n Trương Quố c Dụ ng cù ng theo Hồ ng Bả o, giú p việc bưng sọ t là m lễ rả i
đấ t [lên mộ ] ; Tuầ n hộ Hồ Vă n Lưu theo Hồ ng Phó , giú p là m việc lễ nghi ; lưu Kinh đạ i
thầ n Tạ Quang Cự và Hà Duy Phiên thâ n tay kiểm kỹ các thứ chè, quả phẩ m vậ t kính cẩ n
dâ ng tiến ; cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n tạ i Kinh mà tuổ i đã trưở ng thà nh, trừ ra phả i chia
phá i đi việc khá c, cò n đến hô m lễ đều phả i tớ i lạ y cho hợ p vớ i lễ nghi.

Sai hoà ng tử Hồ ng Hưu là m lễ tế Há n Thọ đình hầ u, Quan thá nh đế quâ n ở lầ u Tĩnh Bắ c.

Cử 2 viên : thự Đề đố c Hà Nộ i Nguyễn Cử u Đứ c và Tả tham tri bộ Hộ Đà o Trí Phú sung

chứ c Chá nh, Phó hậ u mệnh trên cử a ả i. Bọ n Đứ c và o từ biệt vua đi, khi tớ i cử a ả i đượ c
và i ngà y, tiếp cô ng vă n củ a phủ Thá i Bình bên nhà Thanh đưa đến (trong cô ng vă n nó i
về nhậ t kỳ sứ Thanh đến cử a ả i), bọ n Đứ c nhậ n đưa về hà nh tạ i. Tuầ n phủ Lạ ng - Bình
Trầ n Ngọ c Giao cho rằ ng bọ n Đứ c là m trá i lệ, Phướ c tâ u lên. Vua nó i : “Cô ng vă n nhà
Thanh, theo lệ, phả i do tỉnh Lạ ng Sơn tiếp nhậ n, đư về. Cò n điển lớ n về bang giao, gặ p
cô ng vă n việc sứ , chứ c hậ u mệnh nhậ n đưa cũ ng là chiếu theo việc là m trướ c. Duy vì
mộ t lẽ : cô ng vă n đi lạ i, có quan hệ về quố c thể, quan tỉnh Lạ ng Sơn cũ ng là quan ở
cương giớ i, nên hoà hợ p bà n là m : phà m gặ p có cô ng vă n nhà Thanh thì chuẩ n cho bọ n
hậ u mệnh hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh Lạ ng, cù ng biên tên và o tậ p, đệ về, khô ng đượ c cò n có
sự chia rẽ cách biệt”. Khi sứ Thanh tiến đến cử a ả i, vua lạ i dụ cá c địa phương Hà Nộ i,
Bắ c Ninh, Lạ ng Sơn phả i sung biện về việc sứ : phà m việc cung ứ ng, khoả n tiếp cho chí
cầ u, đườ ng, phu, ngự a, thuyền xuồ ng đều phả i gia tâ m sử a sang cho chỉnh bị để cho
ngườ i nướ c xa quan chiêm, thấ y đượ c nghiêm chỉnh. Lạ i trích phá i ở Hà Nộ i : quả n vệ,
mỗ i cơ 2 viên, biền binh 1.000 ngườ i ; ở Nam Định, Bắ c Ninh, Sơn Tâ y, Hả i Dương :
quả n vệ, mỗ i cơ đều 1 viên, biền binh đều 500 ngườ i, ứ ng trự c do nơi hà nh tạ i, để đủ sai
phá i.

Lưu Kinh hoà ng tử , đạ i thầ n tâ u rằ ng : Có tên binh ở dinh Vũ lâ m là Phạ m Vă n Đạ t mở

sò ng dụ ngườ i đá nh bạ c, lạ i cã i nhau vớ i ngườ i, đương đêm hò la, đã bị bọ n đi tuầ n bắ t
đượ c ; xử tộ i giả o giam hậ u, nhữ ng viên quả n, suấ t [ở độ i binh ấ y] đều bị xử giá ng cấ p.
Vua nhâ n đó thô ng dụ quan lạ i và binh dâ n ở Kinh cầ n phả i giữ 10 phầ n nghiêm tĩnh,
nếu ai dá m là m trá i phép sẽ theo luậ t nghiêm, trị tộ i nặ ng, khô ng tha. Chưa bao lâ u, tên
binh canh giữ cung Khá nh Ninh là Lê Vă n Khoan, đương đêm, trèo tườ ng và o giá m
phò ng lấ y trộ m tiền, liền á p giả i ra chợ Đô ng Hộ i, chém đầ u, bêu cho mọ i ngườ i biết. Cai
độ i Đặ ng Vă n Cườ ng vì cố ý dung tú ng tên binh kia, cũ ng bị xử giả o, giam hậ u.

Nguyên Thượ ng thư bộ Lễ hưu trí, Phan Huy Thự c, đến hà nh tạ i lạ y yết. Thự c, trướ c vì
già ố m, xin về hưu, nay vua nghĩ tình bề tô i giú p việc lâ u nă m về trướ c, sai đỡ lên điện,
cho ngồ i hỏ i chuyện â n cầ n và cho miễn lạ y. Vua lạ i là m mộ t bà i thơ tặ ng để tỏ ý yêu
quý, trong bà i thơ có câ u rằ ng : “Phong điện phương lưu tô n trở sự ; Sà i nham nhà n khế
hạ c quy niên” ((1) Hai câ u nà y nghĩa là : trướ c ở triều đình, tiếng thơm cò n lan trà n ở
việc nghi lễ ; nay về Sà i Sơn thuộ c Sơn Tâ y cả nh nhà n hợ p vớ i tuổ i già .1). Rồ i thưở ng 10
lạ ng bạ c, 200 quan tiền, cho về.

Bọ n Nguyễn Cô ng Trứ , Nguyễn Cô ng Nhà n tâ u lên rằ ng : “Tạ i dả i sô ng Vĩnh Tế, bên hữ u

ngạ n từ Vĩnh Thô ng đến Tiên Nô ng, bên tả ngạ n từ Vĩnh Lạ c đến Tĩnh Biên, bọ n thổ phỉ
kết đồ n trạ i liên tiếp, thừ a dịp vây bắ n và o Tâ n Châ u, An Lạ c ở Tiền Giang, Đa Phướ c,
Cầ n Thă ng ở Hậ u Giang, cà ng ngà y cà ng vây bứ c mà hiện số quâ n ta có ít, phò ng giữ
khô ng đủ . Cò n ở Hà Tiên hiện nay đã hơi thư việc, chú ng tô i đã tư cho Đoà n Vă n Sá ch
chuyển về giú p sứ c đá nh dẹp. Nhưng Sá ch cho rằ ng thuyền giặ c hã y cò n đỗ ở ngoà i biển
Quả ng Biên, hiện Sá ch đương chỉnh quâ n sắ p thuyền tuỳ cơ tiến đá nh, chứ khô ng chịu
trích phá i quâ n đi giú p. Chú ng tô i trộ m nghĩ : Sá ch là m việc ấ y có 3 điều bấ t tiện : 1.
Trong khi đạ i giá ra Bắ c, khô ng nên vộ i khai mố i hiềm khích vớ i nướ c bên ; 2. Có bọ n
giặ c to ở sau lưng mà lạ i vượ t xa ra ngoà i biển ; 3. Vĩnh Tế là đườ ng sau tỉnh Hà Tiên,
nếu bị cắ t đứ t thì Hà Tiên khô ng thể giữ đượ c. Câ n nhắ c cho thích hợ p trướ c, sau, hoã n,
cấ p, thì nên chuyển về An Giang, đợ i cho đườ ng sau dẹp yên, rồ i hã y tuỳ cơ tiến đá nh”.
Vua thấ y tâ u, quở trá ch rằ ng : “Giặ c Xiêm hô m nọ bị quan quâ n Hà Tiên chặ n đá nh, đã
sợ oai, đêm trố n, thì ngoà i ra, cá c đườ ng Tiền, Hậ u Giang, Vĩnh Tế chẳ ng qua là bọ n giặ c
tà n linh tinh, chắ c rồ i cũ ng phả i tan chạ y. Huố ng chi giặ c Xiêm vô cớ cấ t quâ n xằ ng bậ y,
giú p bọ n là m cà n, chính nên thừ a lú c chú ng thua chạ y về, đá nh riết mộ t phen để chú ng
vĩnh viễn khô ng dá m lạ i tớ i dò m dỏ . Sao bả o là “khai hiềm khích vớ i nướ c bên”, mà nêu
ra 3 điều khô ng tiện ? Thậ t đá ng khinh bỉ ! Lạ i như mộ t đườ ng Vĩnh Tế trướ c chỉ có 1
Nguyễn Cô ng Nhà n đó ng giữ cũ ng cò n chặ n đượ c nơi hiểm yếu để giữ vữ ng. Nay đã có
Nguyễn Cô ng Trứ lạ i có Tô n Thấ t Nghị đem binh tiếp đến, chắ c đã thừ a sứ c, lạ i cò n
muố n Đoà n Vă n Sá ch đến cù ng họ p mộ t chỗ , sao kiến thứ c kém đến thế ? Phả i biết : kẻ
khéo giữ thì địch khô ng biết lú c nà o mình đá nh. Nay theo mộ t dả i sô ng dà i, đo đấ t chia
ngườ i, ven bờ đó ng giữ , há chẳ ng là m cho binh mệt sứ c mà tỏ cho ngườ i biết là mình
nhá t sao ? Cô ng Trứ , vố n gọ i là biết dù ng binh, sao lạ i tính đến thế, thậ t khô ng thể
hiểu !”. Rồ i đó , Cô ng Trứ mắ c bệnh, vua cho Nguyễn Cô ng Nhà n kiêm lĩnh cả số binh,
liệu cơ phò ng giữ hoặ c tiến đá nh. Khô ng bao lâ u, Sá ch cũ ng bị bệnh, cho về An Giang
điều dưỡ ng, sai Nguyễn Lương Nhà n đến thay.

Sai hoà ng tử Hồ ng Hưu là m lễ tế Huyền Thiên Châ n Vũ đế quâ n ở lầ u Tĩnh Bắc.

Sai nhấ t đẳ ng thị vệ Hồ Vă n Thậ p là m lễ tế Trấ n Bắc Châ n Vũ đế quâ n, tặ ng thêm 1 chiếc
á o La Há n bằ ng vó c và ng. Lạ i thêu mộ t đô i câ u đố i để tặ ng. (Câ u đố i rằ ng : “Trườ ng trị
cử u an phù quố c thá i ; Giá ngTườ ng tích khá nh hự u dâ n khang”, nghĩa là : Giú p vậ n cho
nướ c đượ c trị dâ n lâ u dà i ; giá ng Phướ c cho dâ n đượ c tố t là nh, yên ổ n). Trong thờ i
Minh Thà nh tổ [1403 - 1424], bọ n Hoà ng mao Đá p tử là m phả n, quâ n Minh bị thua
chạ y, bỗ ng ở trên khô ng có ngườ i cầ m gươm khua độ ng sấ m gió , đá nh phá giặ c Hoà ng
mao. Thà nh tổ hỏ i Trương Thiên Sự , biết là thầ n Châ n Vũ ở phương Bắ c, bèn đến nú i Võ
Đang đắ p tượ ng, là m cung điện để thờ , tế tạ ơn, là m lễ đạ i tiếu. Lạ i truyện Nam du
chép : Trong đờ i Thụ c An Dương vương có tinh bạ ch kê và giố ng phụ c quỷ ẩ n hiện ở nú i
Thấ t Diệu, thầ n bèn hiển linh ở nú i Xuâ n Lô i, trừ hết đả ng yêu quá i. Khi vua lên ngô i, lậ p
miếu ở cử a Bắ c trong thà nh để thờ . Đến đờ i Lê Hy tô ng đú c tượ ng đồ ng ngồ i ngay, cá ch
là m rấ t tinh xả o, tượ ng cao 8 thướ c hơn 2 tấ c, chu vi 8 thướ c 7 tấ c, nặ ng 6.600 câ n. Về
sau, lử a dữ củ a Tâ y Sơn, vô lễ vớ i tượ ng thầ n mà cũ ng khô ng là m gì đượ c. Đến nay ở
cử a Bắ c thà nh Hà Nộ i sử a dự ng miếu mạ o tô n sù ng, khó i hương khô ng dứ t, cầ u, ứ ng có
tiếng thiêng liêng).

Sai Vệ uý Nguyễn Vă n Đứ c là m lễ tế Đổ ng thầ n vương, lạ i sai Vệ uý Tô n Thấ t Đà m là m lễ

tế cá c thầ n nú i Tả n Viên, phụ tặ ng mỗ i vị thầ n 1 chiếc á o gấ m đỏ .
Vua thấ y sứ nhà Thanh sắ p đến cử a ả i, trướ c hết sai thự Tả tham tri bộ Lạ i Vũ Đứ c
Khuê, Bố chính Nam Định Nguyễn Quố c Hoan, Lã nh binh Hà Nộ i Phù ng Hữ u Hoà sung
việc hậ u tiếp ở cô ng quá n Gia Thuỵ ; Hộ đố c Định - Yên là Hà Thú c Lương sung việc hộ
tiếp đầ u địa giớ i Bắ c Ninh.

Sai 3 tỉnh Ninh Bình, Thanh Hoá , Hà Tĩnh liệu khơi đườ ng sô ng. Vua dụ bộ Cô ng rằ ng :
“Bữ a trướ c ra Bắ c, phầ n nhiều đi đườ ng bộ (từ hà nh cung Tĩnh Lạ c đến tỉnh thà nh Hà
Tĩnh và từ tỉnh thà nh Thanh Hoá đến bến sô ng Ninh Bình), nghĩ tớ i ngà y hồ i loan đã là
cuố i xuâ n sang hạ , quan quâ n đi đườ ng bộ khô ng khỏ i nhọ c mệt. Vả lạ i cá c tỉnh Hà Tĩnh,
Thanh Hoá , Ninh Bình nguyên có đườ ng thuỷ thô ng đồ ng, chỗ nà o nô ng, hẹp cho sử a
sang qua, khô ng nên khơi sô ng quá rộ ng, là m mệt sứ c dâ n. Lạ i chi cho cá c hạ ng để là m
cá c sở nhà sà n dướ i nướ c (1 sở ở xã Trinh Nữ , Ninh Bình ; 1 sở ở xã Nộ i Trị Thanh Hoá ;
1 sở ở Hộ i Thị, Cẩ m Xuyên ; 1 sở ở bến sô ng Lạ c Giang), chỉ lợ p bằ ng cỏ tranh, phà m
nhữ ng đồ trầ n thiết ở nhữ ng sở đó đều cầ n phả i đơn giả n”. Nguyên trướ c đâ y quan tỉnh
Ninh Bình có tâ u rằ ng : “Từ tỉnh thà nh Ninh Bình nguyên có đườ ng thuỷ có thể đi suố t
đến tỉnh Thanh, vì sô ng lớ n lâ u ngà y cá t bồ i nhiều xin cho liệu khơi để đó n ngự giá khi
về thuyền”. Vua khô ng nỡ là m mệt dâ n, đem việc ấ y hỏ i cá c đạ i thầ n, ai nấ y đều nó i :
đườ ng cả ng nà y là tự ngườ i trướ c khơi đà o, khô ng phả i mớ i từ bâ y giờ . Nếu nhâ n thế
nướ c, khơi cho thuậ n, việc là m cũ ng dễ, chắ c khô ng khó nhọ c cho lắ m. Đườ ng cả ng nà y
mà khơi thô ng thì là mộ t đườ ng đi chó ng, khô ng phả i nhọ c sứ c vượ t qua nú i non, mà
nhữ ng ngườ i buô n bá n, ngườ i là m ruộ ng đều đượ c lợ i khắ p, đó chẳ ng nhữ ng là ý củ a
quan quâ n, mà dâ n cá c địa phương ở đấy cũ ng cù ng muố n như vậ y. Vua nghe lờ i tâ u,
nên mớ i có mệnh lệnh nà y.

Triệu thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai hỏ i rằ ng : “Dâ n tỉnh Bắc Ninh phầ n
nhiều điêu tà n, hao hụ t, trẫ m đã gia ơn cứ u chữ a. Nay đã thấ y khở i sắ c hay chưa ?”. Giai
thưa rằ ng : “Dâ n cá c là ng trướ c đâ y hay kiện cá o nhau, đến nỗ i khai hã o số nhâ n đinh
khô ng có , lâ u thà nh ra điêu tà n hao hụ t, tuy thườ ng đượ c nhờ ơn cứ u giú p, có khở i sắ c
dầ n, song nhữ ng dâ n bị khổ sở lâ u ngà y vẫ n chưa đượ c no đủ ”. Vua nó i : “Ngươi là viên
quan đầ u địa phương, nên gia tâ m nâ ng đỡ cho dâ n, khiến họ đượ c trở lạ i đầ y đủ , để
xứ ng vớ i ý trẫ m thương nuô i nhâ n dâ n”. Vua lạ i bả o Hộ đố c Định - Yên là Hà Thú c
Lương rằ ng : “Hiện nay nhâ n dâ n Nam Định yên tĩnh, khô ng có gì đá ng lo ; duy có bọ n
theo tà giá o Gia tô chưa dứ t đượ c mầ m rễ tệ á c, ngươi nên gia tâ m dỗ bả o, chớ nên tỏ
chú t kiêu ngạ o hay dễ dà ng, để có cá i lo về sau, gương soi khô ng xa : việc Trịnh Quang
Khanh khi trướ c là thế đó ”.

Cho Vũ Vă n Tô là m Phó vệ uý Tả vệ tỉnh Bình Định. Tô , sứ c trá ng kiện, am hiểu phương

phá p, lạ i đượ c quâ n sĩ xưa nay tin phụ c, quan tỉnh đề cử cho Tô , vua nhâ n cho chứ c ấ y.

Từ khi xa giá đến Hà Nộ i, hằ ng ngà y mong tin tứ c sứ Thanh, vua có ý số t ruộ t. Cá c nha
mô n bộ Hộ , bộ Lễ và Nộ i cá c phầ n nhiều vì là m việc khô ng hợ p ý, bị vua quở trá ch. Có
viên Tri huyện Thư Trì Ngô Trí Thụ c nguyên sung và o chứ c thù ứ ng sứ vụ , Thụ c đã đi
nhậ n việc, bị dâ n ở hạ t tố cá o, bộ Lễ nghĩ đổ i phá i ngườ i khá c, nhưng Tham tri bộ Hình
Bù i Quỹ cho rằ ng việc Thụ c bị can hã y cò n chưa đủ chứ ng cớ rõ rệt, khô ng nên đổ i phá i.
Đến khi ty Hình phá p dâ ng đơn kiện củ a các hạ t lên, vua coi thấ y, nó i rằ ng : “Thụ c bị dâ n
kiện nhiều khoả n, sao lạ i cò n cho đượ c sung và o việc sứ ? Bộ Lễ đã sơ suấ t, bộ Hình lạ i
che chở cho, há chẳ ng phả i là là m trò đù a à ? Nếu khô ng qua trẫ m khá m phá ra thì
chẳ ng hoá đã là m mộ t việc dố i ?”. Liền sai truyền Chỉ nghiêm quở nhữ ng ngườ i là m việc
ấ y.

Vua bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Ngườ i đờ i vẫ n nó i : Thă ng Long nhiều cả nh

đẹp mà Tây Hồ là nhấ t (Tâ y Hồ : 1 tên là Dâ m Đà m, 1 tên là Lã ng Bạ c), tớ i nay xem ra
chỉ là mộ t là n đầ m ao sá nh vớ i Tâ y Hồ [Trung Quố c] mà thô i. Sao bằ ng lầ u Tĩnh Bắ c
dự ng lên cao vó t giữ khoả ng trờ i đấ t, thự c là cổ lai ít thấ y. (Lầ u nà y dự ng và o nă m Minh
Mệnh thứ 2 [1821], dù ng gạ ch ngó i xâ y đắ p. Trên chia là m ngă n lầ u riêng, lầ u giữ a thờ
Huyền Thiên Châ n Vũ đạ i đế, lầ u bên tả thờ Phậ t Già Lam, lầ u bên hữ u thờ Ngô Đạ o tử .
Lấ y nghĩa rằ ng tế độ cho xứ Bắ c Kỳ, nhâ n thế đặ t tên là Tĩnh Bắc lâ u).

Sai Nộ i cá c truyền Chỉ cho cá c nha mô n : phà m nhữ ng việc phả i là m bấ t cứ ngà y hay
đêm đều cho đưa thẳ ng lên, vua tuỳ việc tuỳ cách phá n đoá n, ban bả o cho thi hà nh. Mộ t
hô m, rả nh việc, nhâ n bà n đến đồ mặ c ở Bắ c Kỳ, vua bả o cá c đạ i thầ n rằ ng : “Cá ch mặ c
củ a các tỉnh từ Hà Tĩnh ra Bắc là theo tậ p tụ c quê mù a củ a cá c đờ i Đinh, Lý, Trầ n, Lê.
Đứ c Hoà ng tổ ta ((1) Chỉ Gia Long.1), thá nh vũ sá ng suố t, buổ i đầ u đạ i định đấ t nướ c,
khó gì khô ng ra đượ c mộ t lệnh thay đổ i ; nhưng thay đổ i phong tụ c tấ t phả i là m dầ n,
phà m cá c chế độ , phá p lệnh, trướ c hết cầ n phả i đổ i bỏ nhữ ng điều phiền khắ c, cò n về đồ
mặ c chưa rỗ i nghĩ tớ i. Đến trong nă m Minh Mệnh mớ i thi hà nh lệnh ấ y ở bên ngoà i sô ng
Linh Giang, tỉnh Quả ng Bình. Ngay sau đó , sĩ dâ n cá c hạ t theo lệnh khắ p loạ t, quan địa
phương sở tạ i liên tiếp dâ ng sớ xin sử a định đồ mặ c ; đứ c Hoà ng khả o ta cho đưa xuố ng
đình thầ n bà n, rồ i theo ý muố n củ a dâ n, song ngà i cò n nghĩ có nhữ ng kẻ già u, nghèo
khá c nhau, nên chưa nỡ vộ i định nghiêm hạ n, rộ ng cho nhiều nă m, đợ i tự thay đổ i hết.
Rồ i lâ u, đạ o hoá lan khắ p, khô ng cầ n phả i ra lệnh mà ai cũ ng theo cả . Tớ i nay, Nam, Bắ c
cù ng mộ t phong tụ c, khô ng cò n gì khá c nữ a. Coi vớ i nhà Thanh là m chính sự , khi mớ i
đượ c nướ c, khá c nhau xa biết chừ ng nà o ! Lờ i vua Thanh Thá i tô ng nó i rằ ng : “Bọ n ta
ngồ i trên mình ngự a mà đượ c thiên hạ , hà tấ t dù ng đến á o chù ng, đai rộ ng là m gì ! Tớ i
khi Thanh Thá i tổ và o cử a ả i tứ c thì ra lệnh cắ t tó c : “Ai muố n có đầ u thì khô ng đượ c có
tó c, có tó c sẽ khô ng có đầ u”, là m cho mộ t dâ n tộ c trả i Há n, Đườ ng, Tố ng, Minh mấ y
nghìn nă m nhấ t đá n biến đổ i mà theo lệnh nhấ t thiết củ a Mã n Châ u, sao kíp vộ i đến
thế ! Có đấ t Trung Quố c mà khô ng có phong tụ c Trung Quố c, thì lấ y gì mà biến đượ c
man di thà nh ra Hoa Hạ ? Mà bọ n di địch là m cho luô n cá c đờ i vua phả i lo, cũ ng khô ng
lấ y gì là m lạ ! Nhà Nho đờ i trướ c có bà n rằ ng : “Khí tượ ng củ a vương giả bao giờ cũ ng
khoan hoã n, khí tượ ng củ a bá giả bao giờ cũ ng cấ p bách”, nên coi ở nhữ ng việc kể trên
đâ y”.

Quan tỉnh Thá i Nguyên Trầ n Vă n Tuâ n dâ ng mộ t con phượ ng nú i. Vua trô ng thấ y, mỉm
cườ i nó i rằ ng : “Giố ng 9 thứ lô ng đẹp, 6 hình tượ ng lạ nà y có lẽ coi thấ y đứ c sá ng mà
bay xuố ng chă ng ? Nếu chỉ bay mà khô ng đậ u thì ngườ i să n bắ n cò n chuộ ng là m gì ?”
((2) Đâ y là nhữ ng lờ i nó i khô i hà i, dù ng nhữ ng điển về phượ ng, về chim.2).

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xvIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a xuâ n, thá ng 3. Sứ Thanh tên là Bả o Thanh
đến Nam Quan. Trướ c đây, Bả o Thanh theo đườ ng Quả ng Tâ y đi thong thả , tớ i khi nghe
tin xa giá đã đến Hà Nộ i trướ c, mớ i đi gấ p đườ ng tớ i cử a ả i. Tin bá o đến, vua rấ t mừ ng,
nó i : “Sứ Thanh đi chậ m, trẫ m định đưa thư thú c giụ c, chưa kịp đưa đi thì sứ đã tớ i, sớ m
đượ c ngà y nà o là hay ngà y ấ y, phà m mọ i việc phả i là m, ai giữ việc nà o đều nên kính cẩ n
là m việc ấ y, cố t đượ c mườ i phầ n nghiêm chỉnh để cho quố c thể đượ c trọ ng”.

Tổ ng đố c Bắ c Ninh Nguyễn Đă ng Giai xin về tỉnh để chỉnh lý việc sứ quá n. Tuầ n phủ
Lạ ng - Bình Trầ n Ngọ c Giao dâ ng sớ xin về chiêm yết ; vua đều y cho.

Dụ : lạ i thưở ng á o mặ c cho nhữ ng ngườ i đã đi theo vua : hoà ng tử , hoà ng thâ n cô ng,
quố c cô ng và quan vă n từ ngũ phẩ m, quan võ từ suấ t độ i trở lên cù ng là nhữ ng ngườ i
tuỳ giá đã phá i sung và o việc sứ và đố c, phủ , bố , á n, lã nh binh cá c tỉnh hiện đến chiêm
yết, đều ban cho có thứ bậ c ; chá nh lụ c phẩ m trở xuố ng thì chiếu theo phẩ m trậ t,
thưở ng tiền để thay á o mặ c.

Ngà y Nhâ m Tý. Điểm duyệt cả cá c biền binh 5 tỉnh ở Bắ c Kỳ. Vua ngự diễn trườ ng ở
Đồ ng Nhâ n để coi, khen về luậ t quâ n tề chỉnh, thưở ng tiền cho các biền binh ứ ng duyệt
3.000 quan, tuyên Chỉ cho khao thưở ng rồ i cho về quâ n ngũ ở tỉnh. Cá c đố c, phủ , đề đố c,
lã nh binh vì huấ n luyện binh có phương phá p đều đượ c thưở ng gia cấ p, kỷ lụ c. quả n vệ,
quả n cơ trở xuố ng thì sai tổ ng duyệt đạ i thầ n sá t hạ ch, rồ i chia hạ ng thưở ng cấ p cho. Lạ i
thưở ng cho nhữ ng biền binh lưu ngũ ở mấ y tỉnh Hà Nộ i, Nam Định, Bắc Ninh, Sơn Tâ y,
Hả i Dương, có thứ bậ c (Hà Nộ i, 150 quan ; Nam Định, Bắ c Ninh mỗ i tỉnh 800 quan ; Sơn
Tâ y, 500 quan ; Hả i Dương, 900 quan). Nhữ ng binh ở Kinh sung việc đi thú nơi khá c,
đều thưở ng tiền lương 1 thá ng. Nhữ ng binh ở Thanh, Nghệ đi thú nơi khá c, đều thưở ng
tiền lương nử a thá ng. Nhữ ng biền binh tạ i ngũ ở Quả ng Yên, Thá i Nguyên, Hưng Hoá ,
Cao Bằ ng, Lạ ng Sơn, Tuyên Quang và nhữ ng biền binh ở tỉnh bên đượ c phá i đến thú ,
đều tuỳ theo ngạ ch chính, ngạ ch tạ p, thưở ng cấ p cho cả (Cao Bằ ng, Thá i Nguyên, Hưng
Hoá , Quả ng Yên mỗ i tỉnh 300 quan ; Lạ ng Sơn, Tuyên Quang mỗ i tỉnh 200 quan).
Ngà y Quý Sử u, duyệt trậ n voi. Ngà y Bính Thìn, duyệt trậ n ngự a. Vua lên đà i xem,
thưở ng cấ p cho mỗ i trậ n có thứ bậ c khá c nhau.

Ngà y ấ t Sử u, ngự duyệt trậ n thuỷ, thấ y tướ ng lệnh nghiêm minh, quâ n dung nghiêm
chỉnh, vua rấ t khen, nó i rằ ng : “Đâ y thậ t là quâ n hổ tiệp dướ i nướ c”. Từ tổ ng duyệt đạ i
thầ n cho chí cá c biền binh ứ ng duyệt đều đượ c thưở ng cả .

Tổ ng đố c Sơn Tâ y Nguyễn Vă n Hoá n dâ ng 1 cá i khá nh đồ ng cổ . Hoá n nó i : “Dâ n xã Long

Châ u đà o đượ c, có lờ i thầ n bả o, xin đem dâ ng lên”. Vua nó i : “Đã có lờ i thầ n bả o, nên để
thờ thầ n”, rồ i khô ng nhậ n.

Phó vệ uý vệ Nghiêm vũ Nguyễn Vă n Tà i sá ch nhiễu bọ n vệ binh. Việc phá t giá c, Tà i bị

cá ch chứ c và bị bắ t giao quan tỉnh Nghệ tra xử : phả i phạ t trượ ng và tộ i đồ .

Sai Phó vệ uý Trung vệ dinh Hổ oai Trầ n Vă n Soạ n đổ i là m thự Phó vệ uý vệ Tả , dinh
Hù ng nhuệ, coi đố c biền binh nử a vệ sung thú tạ i Hà Nộ i ; Phó vệ uý vệ Tả , dinh Hù ng
nhuệ Đoà n Vă n Họ c đổ i là m thự Phó vệ uý Trung vệ dinh Hổ oai.

Tổ ng đố c An - Hà là Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển đá nh phá tan quâ n thổ phỉ ở Hậ u Giang.

[Trướ c đâ y] quâ n Xiêm đã lui, bọ n thổ phỉ lạ i đến chỗ thượ ng lưu đồ n Đa Phướ c, hai
bên tả , hữ u theo cá c bụ i tre dự ng lên đồ n luỹ, bày hà ng thuyền, xuồ ng. Quâ n giặ c có độ
hơn 3.000 tên, dự a và o chổ hiểm để chố ng giữ . Điển cho rằ ng bọ n đầ u mụ c củ a giặ c
phầ n nhiều ở tả ngạ n, ta đá nh phá cá c đồ n ấ y trướ c thì nhữ ng đồ n ở hữ u ngạ n khô ng
đá nh cũ ng tự vỡ , bèn sai bọ n sung thí Phó vệ Trầ n Kim, Quả n cơ Lê Đình Lý, Vệ uý
Nguyễn Vă n ổ n chia lĩnh hơn 1.000 biền binh, trướ c hết đến đồ n giặ c ở tả ngạ n, thuỷ bộ
2 mặ t giá p đá nh. Trầ n Kim lên đồ n giặ c trướ c, binh đinh chỉ có 20 ngườ i, Kim liền tay
đâ m 2 tên, chém đượ c 1 đầ u giặ c, quyền thí Suấ t độ i Trầ n Linh cũ ng chém đượ c 1 đầ u.
Bọ n giặ c kéo ù a lạ i đá nh rố i loạ n. Kim bị giặ c chém và o vai bên tả , gã y xương ; Linh cũ ng
bị đạ n xuyên và o hô ng bên tả . Ngoạ i uỷ độ i trưở ng Nguyễn Mô , tay cầ m dao, đến tiếp
cứ u ; dao bị gã y, Mô lạ i cầ m chuô i dao đá nh 1 tên giặ c chết luô n, rồ i che đỡ cho Kim và
Linh ra khỏ i trậ n. Lê Đình Lý, Nguyễn Vă n ổ n tiếp đến, hợ p sứ c giá p đá nh, giặ c đều tan
chạ y. Quâ n quan lạ i sang đồ n giặ c bên hữ u ngạ n, đá nh trà n. Giặ c đều bỏ chạ y. Lậ p tứ c
phá huỷ các đồ n luỹ, chia đườ ng theo bắ t giặ c, thu đượ c rấ t nhiều khí giớ i. Nghe tin
thắ ng trậ n, vua phê bả o rằ ng : “Tín Vũ hầ u đượ c đạ i thắ ng, rấ t đá ng khen ngợ i, thậ t
khô ng phụ là mộ t viên tướ ng lã o luyện thờ i nay !”

Lậ p tứ c truyền dụ cho hoà ng tử , đạ i thầ n lưu Kinh rằ ng : “Giặ c Xiêm trá i trờ i, ngượ c lẽ,
gâ y bậ y mỗ i hiềm, kết bè vớ i Lạ p Man dồ n quâ n ở nướ c và o lấ n cướ p, trẫ m đã trù tính
trướ c khi xảy việc, sai tướ ng phò ng giữ biên cương. Trướ c đâ y, giặ c bị Đề đố c Vĩnh
Long, Anh dũ ng tướ ng Đoà n Vă n Sá ch, bắ n giết ; đườ ng thuỷ đều yên tĩnh. Nay An - Hà
Tổ ng đố c Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển đá nh phá quâ n Xiêm, Thổ , dẹp yên đườ ng bộ . Lò ng
trẫ m rấ t vui mừ ng ! Từ nay, biên cương đượ c yên, tướ ng sĩ đượ c nghỉ ngơi, thậ t toà n
nhờ về uy Phướ c củ a tổ khả o ta để lạ i cho đó !”. Rồ i vua sai Vệ uý vệ Kim ngô Lê Viết
Chuyên mang cờ đỏ đi tuyên bả o khắ p nơi, lạ i sai đưa về Kinh để cho trong ngoà i đều
đượ c biết rõ . Thưở ng cho Phạ m Vă n Điển 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng trung có dâ y
đeo, 1 chiếc nhẫ n và ng mặ t thuỷ tinh liên châ u và gia quâ n cô ng 1 cấ p ; thưở ng thụ cho
Trầ n Kim chứ c Phó quả n cơ, gia quâ n cô ng 1 cấ p, kim tiền hạ ng nhỏ và nhẫ n và ng mỗ i
thứ 1, lạ i 1 chiếc tử kim bà i có chữ Thưở ng cô ng và 5 lạ ng bạ c ; thưở ng thụ cho Trầ n
Linh Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, 3 đồ ng ngâ n tiền ; Nguyễn Mô cũ ng bổ lên suấ t độ i,
thưở ng 4 đồ ng ngâ n tiền lớ n, 1 chiếc tử kim bà i có chữ Nghĩa dũ ng. Cò n nhữ ng ngườ i
dự có cô ng trạ ng đều thưở ng ngâ n bà i, ngâ n tiền có thứ bậ c. Binh đinh thì thưở ng
chung cho 80 quan tiền.

Phạ m Vă n Điển thấ y ở sô ng Vĩnh Tế cò n có đồ n giặ c đó ng giữ , lạ i đem binh thuyền đi

đến quâ n thứ Vĩnh Thô ng, bà n vớ i Nguyễn Cô ng Nhà n, Nguyễn Lương Nhà n tuỳ cơ đá nh
dẹp. Bỗ ng tỉnh Hà Tiên gấ p bá o : có hơn 50 chiếc thuyền giặ c hiện cò n thả neo đỗ ở đả o
Phú Quố c ; binh thuyền ở Gia Định phá i đi, đã đến Kim Dữ , đó ng ở ngoà i biển nên đem
và i chụ c chiếc thuyền vượ t biển, đi mau đến đó hộ i họ p cắ t đặ t. Điển cho rằ ng : tạ i Hà
 m và Hà Dương, bọ n giặ c chưa dẹp yên, nếu lạ i theo mặ t khá c vượ t biển đó n đá nh
quâ n giặ c thì cũ ng chưa hợ p vớ i việc nên là m, chi bằ ng trướ c hã y đá nh dẹp Hà Â m rồ i
đến Thấ t Sơn để cho mấ t hết cá i lo bên trong, rồ i sẽ mưu tính đặ t lạ i sở Phú Quố c.
Vua nghe biết việc ấ y, cho rằ ng Điển là m việc hợ p vớ i cơ nghi, dụ rằ ng : “Nên nhâ n khí
thế đương mạ nh, thẳ ng tiến phá ngay Thấ t Sơn, dẹp cho hết bọ n giặ c cò n só t, thì cá i đấ t
bé nhỏ bằ ng hò n đạ n, nố t ruồ i ấ y khó gì mà khô ng giẫ m ná t. Duy ở chỗ ấ y, địa thế hơi
hiểm, nếu lù ng khắ p nú i để bắ t loà i thú thì nên xét kỹ cơ nghi, chớ cậ y mình thườ ng
thắ ng, thiên chấ p ý riêng, có khi lỡ việc. Nên hết sứ c cẩ n thậ n!”.

Tạ i Kinh đô có mưa đá .

Có chiếc tà u buô n củ a ngườ i Bú t Tô Kê (mộ t nướ c thuộ c về Tâ y di) nhâ n gió giạ t và o, đỗ
ở nú i Mã Cả nh, hạ neo. Đồ n Đà Nẵ ng tâ u lên, vua bèn chuẩ n cho họ đượ c và o gầ n kiếm
củ i nướ c, rồ i đuổ i ra ngoà i biển, khô ng cho tự tiện đi lạ i trong thô n ấ p.

Mộ t nhà dâ n ở thô n Tâ n Phú , tỉnh An Giang lỡ phá t hoả , chá y lan đến hơn 430 nhà , nhâ n
dâ n cũ ng có nhiều ngườ i bị thương và chết. Vua sai chiếu lệ phá t chẩ n tuấ t cho.

Bọ n Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Cô ng Nhà n đá nh phá tan quâ n Xiêm, thổ phỉ ở Hà Â m.
Thá ng trướ c, hơn 20.000 quâ n thổ nướ c Xiêm theo mộ t dả i trườ ng luỹ từ Vĩnh Điền đến
Tiên Nô ng, kết đồ n liên tiếp đó ng giữ , mưu đồ đá nh phá . Bấ y giờ ở Hà Â m, Hà Dương
đều có bọ n giặ c là m trở ngạ i, nhấ t là ở Hà Â m lạ i nhiều hơn. Trướ c đâ y, vua đã dụ sai
bọ n quâ n thứ ở Ba Xuyên đã thư việc : thự Chưở ng vệ, Lã nh binh An Giang Nguyễn
Lương Nhà n, Vệ uý Phó lã nh binh Tô n Thấ t Nghị đều đem quâ n bả n bộ đi mau đến Vĩnh
Tế, hộ i hợ p đá nh dẹp. Đến khi Phạ m Vă n Điển dẹp yên bọ n giặ c ở mấ y xứ Hậ u Giang, Đa
Phướ c, uy danh lừ ng lẫ y, mớ i nhâ n độ i quâ n đắ c thắ ng, đem đến cù ng vâ y giặ c. Gặ p lú c
ấ y hương binh ở 2 tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng giả i đến và binh ở Hà Tiên rú t về, chia
đặ t đi cá c đườ ng. Quâ n quan hiện tạ i binh dõ ng chỉ có hơn 5.000 ngườ i. Điển thấ y mộ t
dả i Hà Â m, giặ c kết liên 8 đồ n, lạ i dự a và o trườ ng luỹ đắ p thà nh gầ n các thà nh, đồ n Vĩnh
Thô ng, Tiên Nô ng, Thô n Nhâ n, Vĩnh Lạ c, mưu đồ đá nh phá , thế giặ c rấ t mạ nh, bèn cù ng
cá c tướ ng bà n rằ ng : “Giặ c nhiều, ta ít, nếu ta nhấ t tề tiến đá nh thì chú ng sẽ phả i chia
binh ra ; nếu chú ng có quâ n viện ở ngoà i cũ ng khó lò ng tiếp ứ ng đượ c”, liền cắ t Đoà n
Quang Mậ t đem hơn 1.000 binh đá nh đồ n bên tả củ a giặ c, Tô n Thấ t Nghị đem hơn 500
binh để tiếp ứ ng ; Nguyễn Lương Nhà n đem hơn 600 binh đá nh đồ n hữ u củ a giặ c ;
Nguyễn Cô ng Nhà n đem hơn 1.300 binh tiến đá nh 3 sở đồ n giữ a. Điển tự đem hơn
1.600 binh đi để là m tiếp viện. Đồ n giặ c 5 sở , bọ n giặ c ở mỗ i đồ n hơn 2.000 tên, hoặ c
giữ hiểm bắ n ra, hoặ c ra đồ n chố ng đá nh. Quan quâ n giao chiến vớ i giặ c, đồ n tả củ a giặ c
vỡ trướ c, Đoà n Quang Mậ t và Tô n Thấ t Nghị chuyển về đạ o binh củ a Nguyễn Cô ng Nhà n
để hợ p sứ c đá nh. Phó vệ Dương Thai chém luô n 5 đầ u giặ c tạ i trậ n, Phó cơ Nguyễn
Tuấ n chém đượ c 2 đầ u, cá c tướ ng khá c đều hă ng há i tranh tiến, tiến đá nh. Quâ n giặ c, 13
trạ i ở trong rừ ng, mỗ i chi ướ c 2.000 tên, do đườ ng rừ ng kéo ra tiếp viện. Phạ m Vă n
Điển sai Phó quả n cơ Dương Hự u, Phạ m Phướ c Minh đều đem quâ n bả n chi chặ n đá nh ;
Nguyễn Lương Nhà n lạ i sai Nguyễn Vă n ổ n, Phan Phá p, Hồ Bích đem mộ t toá n quâ n
đá nh ú p phía sau. Bị trong ngoà i giá p đá nh, giặ c lạ i phả i rú t và o rừ ng, lủ i trố n. Tướ ng
giặ c bỏ cả tà n lọ ng, voi, ngự a, mộ t mình chạ y lẩ n như chuộ t. Cá c đồ n giặ c đều bị quan
quâ n bao vây, đầ u cuố i khô ng tiếp ứ ng đượ c nhau, chỉ trong chố c lá t, các đồ n đều tan
chạ y hết ; 13 trạ i giặ c ở ven nú i khô ng đá nh cũ ng tự vỡ . Quâ n ta dồ n sứ c đuổ i bắ t, chém
đượ c 448 đầ u, đâ m trú ng 225 tên, bắ n chết 339 tên, thu đượ c 1 khẩ u sú ng lớ n kiểu Tâ y
dương (sau vua cho tên sú ng là “Bình Xiêm xung tiêu phá o”, 6 cỗ sú ng phá ch sơn, 7 cỗ
sú ng hồ ng y, 12 cỗ sú ng quá sơn, 2 khẩ u sú ng thầ n cô ng, 105 cây sú ng điểu sang, bắ t
đượ c đạ n dượ c, sú ng, thuố c sú ng, giá o, gươm khô ng kể xiết. Lạ i thừ a thắ ng tiến đá nh 3
sở đồ n giặ c, tớ i nơi, quâ n giặ c đều bỏ đồ n chạ y trố n, bèn sai quâ n sĩ đố t chá y hết mộ t
lượ t.

Nghe tin thắ ng trậ n, vua phê bả o rằ ng : “Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Lương Nhà n, Đoà n
Quang Mậ t, vớ i số quâ n 5.000, giết bọ n giặ c 20.000, khô ng đầy 3 khắ c hạ luô n 8 đồ n, tạ i
trậ n, bêu 7 đầ u tướ ng giặ c, giết quâ n giặ c hà ng nghìn, hà ng vạ n. Cá i tà i dẹp giặ c như thế,
gầ n đây, ít thấ y. Thậ t là nhờ ở hoà ng thiên mến tự a bả n triều, nương ở uy linh hoà ng tổ ,
hoà ng khả o, tướ ng sĩ theo mệnh, xung phong giết giặ c, thà nh đượ c cá i cô ng lớ n nà y,
trẫ m xiết bao mừ ng cả m, khen ngợ i !”. Bèn xuố ng dụ : đặ c cá ch gia ơn, ghi cô ng lên các
lá cờ cho Phạ m Vă n Điển : trướ c phạ m lỗ i nặ ng vì dờ i quâ n, đã chuẩ n cho giá ng bổ , nay
nắ m vữ ng đượ c cơ mưu, dẹp yên giặ c Xiêm thổ , cô ng ấ y rấ t tố t, vậ y thưở ng thụ Đô
thố ng Tả quâ n Đô thố ng phủ và vẫ n lĩnh Tổ ng đố c An - Hà , lạ i gia thưở ng mộ t chiếc
nhẫ n và ng ngự dung mặ t ngọ c hoả tề có chạ m kim cương 8 hạ t liên châ u dá t và o, 1 chiếc
“Phú Thọ bạ ch ngọ c bộ i bà i” hạ ng lớ n có dâ y đeo kết san hô , trâ n châ u, 1 quả bằ ng và ng
có dâ y đeo kết hạ t thuý ngọ c, 1 chiếc trấ n chỉ. Thự Đề đố c Nguyễn Cô ng Nhà n : phâ n
phá i đú ng phép, điều độ hợ p nghi, đem 1 đạ o binh phá tan 3 sở đồ n giặ c, chiếm đâ u giữ
đượ c đấy, đá nh đâ u thắ ng đến đấ y, có trí là m đượ c vạ n toà n, vậ y thưở ng thụ ngay Đề
đố c An Giang, gia quâ n cô ng 1 cấ p, lạ i thưở ng 1 chiếc nhẫ n và ng ngự dung, mặ t ngọ c
hoả tề có chạ m kim cương 7 hạ t dá t và o, 1 chiếc “Phú Thọ bạ ch ngọ c bộ i bà i” hạ ng lớ n
có dâ y đeo kết san hô , trâ n châ u, “Kim tiền phú thọ đa nam” lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng.
Vả lạ i, viên Đề đố c nà y phụ ng mệnh phò ng giữ đườ ng sô ng Vĩnh Tế gầ n hơn 1 thá ng
khuyên nhủ , rèn luyện cá c tướ ng sĩ đều có sứ c khoẻ và biết lễ phép ; nay lạ i biết tính
trướ c quyết thắ ng ; mạ o hiểm phá giặ c, khiến cho bọ n đầ u mụ c Xiêm thổ khô ng dá m
dò m ngó nữ a, nhữ ng tỳ tướ ng dướ i quyền thì chém đượ c tướ ng giặ c tạ i trậ n, quâ n sĩ thì
giết đượ c quâ n Xiêm thổ , trong 1 trậ n dự ng nên kỳ cô ng, cà ng thấ y cô ng danh rõ rệt !
Vậ y riêng thưở ng gia quâ n cô ng 1 cấ p, 1 chiếc nhẫ n ngự dung mặ t ngọ c kim cương hạ t
to, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng rấ t lớ n có dây đeo. Lạ i dụ 2 bộ Lễ, Binh ghi tên đợ i
đến sau khi vua hết tang, tâ u xin phong tướ c để đá p lạ i cá i cô ng lao đặ c biệt. Ba viên thự
Chưở ng vệ Lã nh binh Nguyễn Lương Nhà n, Phó vệ uý quyền Lã nh binh Đoà n Quang
Mậ t, Vệ uý lĩnh Phó lã nh binh Tô n Thấ t Nghị đều đã thâ n đố c biền binh củ a đạ o mình, ra
sứ c đá nh giết, khiến cho quâ n giặ c khô ng thể tiếp viện đượ c nhau, vỡ tan trong 1 trậ n,
nghề hèn củ a chú ng khô ng thi thố đượ c ; ba viên ấ y đủ có thự c trạ ng về chiến cô ng. Vậ y
Nguyễn Lương Nhà n, thưở ng thụ ngay Chưở ng vệ, gia quâ n cô ng 1 cấ p, lạ i thưở ng 1
chiếc nhẫ n và ng mặ t ngọ c hoả tề hạ t to, 10 hạ t kim cương nhỏ dá t và ng, 1 chiếc, "cá t
tườ ng bạ ch ngọ c bộ i bà i" có dâ y đeo kết san hô , trâ n châ u, 1 đồ ng kim tiền Phú thọ đa
nam hạ ng lớ n ; Đoà n Quang Mậ t, thưở ng thự Vệ uý gia quâ n cô ng 1 cấ p, lạ i thưở ng 1
chiếc nhẫ n và ng mặ t ngọ c hoả tề, kim cương 3 hạ t liên châ u dá t và o, 1 chiếc "cá t tườ ng
bạ ch ngọ c bộ i bà i" có dây đeo kết san hô , 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng trung ; Tô n
Thấ t Nghị, thưở ng gia quâ n cô ng 1 cấ p, lạ i thưở ng 1 chiếc nhẫ n và ng mặ t thuỷ tinh liên
châ u, 1 chiếc bạ ch ngọ c bộ i bà i có dâ y đeo, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng nhỏ . Tấ t cả
ba viên đều đượ c ghi tên, vẫ n là m chứ c việc Lã nh binh. Viên Phó vệ uý Dương Thai ra
sứ c tiến trướ c đá nh giết giặ c, chém luô n 5 đầ u tướ ng giặ c, xưa nay viên tưở ng nhỏ chưa
có ai mạ nh bạ o, nhanh nhẹn đượ c như thế ! Vậ y thưở ng ngay 1 chiếc kim bà i có chữ
“Kiêu dũ ng tướ ng”, cho đeo để nêu rõ cô ng trạ ng ; lạ i thưở ng thụ Vệ uý, gia quâ n cô ng 1
cấ p, 1 chiếc nhẫ n và ng mặ t ngọ c hoả tề, kim cương 3 hạ t dá t và o, 1 chiếc "bạ ch ngọ c bộ i
bà i" có dâ y đeo, 1 đồ ng tiền và ng Phú thọ đa nam hạ ng trung. Ngoà i ra, các tướ ng biền
lớ n nhỏ , khô ng ai là khô ng hă ng há i, nổ i lò ng cô ng phẫ n, ra sứ c giết giặ c, có nhữ ng
ngườ i xô ng lên trướ c để phá trậ n, có nhữ ng ngườ i chém đầ u giặ c luô n lú c ấ y, đều tuỳ
theo cô ng trạ ng mà hậ u thưở ng hoặ c thă ng thụ , cấ t bổ chứ c hà m, lạ i gia thưở ng quâ n
cô ng cấp kỷ và thưở ng bà i đeo bằ ng và ng tía, bằ ng bạ c hay nhẫ n và ng, kim, ngâ n tiền
hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ có thứ bậ c. Lạ i trướ c hết thưở ng chung cho cá c binh dõ ng đi trậ n ấ y
tiền 3.000 quan.

Sau đó , vua dụ bọ n Điển dờ i quâ n hợ p sứ c đá nh các xứ Thấ t Sơn, Sá ch Sô . Điển cho rằ ng

: địa thế ở Thấ t Sơn hiểm yếu, chưa thể dẹp yên gấ p ngay đượ c, duy Sâ m Phủ là chỗ đấ t
tấ t phả i đi qua, nên hợ p sứ c đá nh trướ c để chặ n chỗ hiểm. Nhâ n trích để lạ i hơn 2.000
binh dõ ng, sai Lã nh binh Đoà n Quang Mậ t quả n giữ cá c đồ n trạ i thuộ c đườ ng sô ng Vĩnh
Tế, cò n đều đem đi đá nh xứ Sâ m Phủ . Điển cù ng vớ i Nguyễn Cô ng Nhà n, Tô n Thấ t Nghị
do đồ n Tiên Nô ng dờ i đến Ba Thứ , giặ c đều bỏ đồ n chạ y. Hô m sau, tiến đến Bà n Ly, chỗ
nà y bên tả có nú i Cấ m Sơn, bên hữ u có nú i ố c Dâ m, địa thế rấ t hiểm, rừ ng cây sầ m uấ t,
gai gó c liền từ ng bụ i, trong có luỹ dà i chặ n ngang, quâ n giặ c giữ hiểm chố ng cự . Điển đặ t
3 đồ n sở ở xứ Bà n Ly, tự đó ng giữ lấ y, sai Nguyễn Cô ng Nhà n đem 1.000 binh theo
đườ ng nú i ố c Dâ m, Tô n Thấ t Nghị đem 1.000 binh theo đườ ng nú i Cấ m Sơn, đều nhâ n
ban đêm, đi xuyên sơn, đến sá ng đều tớ i phía sau luỹ giặ c. Bọ n giặ c sử ng số t kinh hã i,
chia cá c mặ t để chố ng giữ . Quan quâ n hết sứ c đá nh mạ nh, giặ c đều tan chạ y. Quả n cơ
Trầ n Tri rá ng sứ c tiến lên, xô ng và o luỹ giặ c trướ c, cá c quan kế tiếp xô ng và o, phá tan
luỹ dà i, bắ n chết 164 tên, đâ m trú ng 32 tên. Tin bá o tớ i nơi, vua khen bọ n Điển khéo ra
quâ n kỳ, đá nh lấ y quyết thắ ng. Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Cô ng Nhà n, Tô n Thấ t Nghị, đều
thưở ng gia quâ n cô ng 1 cấ p ; Nguyễn Lương Nhà n, quâ n cô ng kỷ lụ c 3 thứ ; Trầ n Tri,
quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ ; riêng thưở ng 1 chiếc nhẫ n và ng. Cá c biền binh đi đá nh trậ n ấ y
đều ban thưở ng có thứ bậ c.

(Từ quâ n thứ Vĩnh Tế đến Kinh, lạ i chuyển đến Hà Nộ i 108 trạ m, cộ ng 3.326 lý, ngự a
chạ y đưa đi chỉ hết 11 ngay).
Thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng Nguyễn Tri Phương tiến đá nh Tiền Giang, phá tan quâ n
giặ c. Khi ấ y, Phương ở An Giang chuyển về đến trạ i Hù ng Ngự , nghe tin có bọ n giặ c ướ c
hơn 2.000 tên vây đá nh đồ n Cử u An, lạ i dự ng trạ i ở nhá nh sô ng Chính Đô n, chặ n ngang
lò ng sô ng, Phương tứ c thì đố c suấ t biền binh chia đườ ng tiến đá nh, mở đượ c 9 chỗ sô ng
bị chặ n. Tạ Vă n Linh, đó ng giữ chỗ ấ y, thừ a thế, mở đồ n, hợ p sứ c đá nh, bọ n giặ c đều bỏ
trạ i, tan chạ y ; quâ n ta đuổ i theo, đá nh phá tan hết. ở 2 trạ i Tâ n Châ u, An Lạ c cũ ng bị
bọ n giặ c đến nhiễu, bọ n Nguyễn Vă n Hoà , Vũ Đình Đà m, đó ng giữ đấ y, tung binh ra
đá nh : giặ c chết và bị thương rấ t nhiều.

Nghe tin thắ ng trậ n, vua mừ ng nó i : “Hà Tiên, Vĩnh Tế, Tiền Giang, Hậ u Giang, lầ n lượ t
dẹp yên, thậ t đỡ sự lo cho trẫ m về mặ t Nam”. Vậ y thưở ng cho Nguyễn Tri Phương quâ n
cô ng 1 cấ p, nhẫ n mặ t ngọ c hoả tề, kim cương 3 hạ t liên châ u, quả bằ ng và ng và đồ ng hồ
mỗ i thứ 1 ; Vũ Đình Đà m, gia quâ n cô ng 1 cấ p, nhẫ n và ng, kim tiền Song long mỗ i thứ 1 ;
Tạ Vă n Linh, nguyên Lã nh binh bị giá ng, nay đượ c phụ c chứ c ; Phó vệ uý, Lã nh binh
Nguyễn Vă n Hoà , quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ , 1 chiếc nhẫ n và ng. Cá c viên võ chứ c và binh
dõ ng đi đá nh tâ u rằ ng : “Nhữ ng biền binh thuộ c tỉnh tình nguyện đi giết giặ c lậ p cô ng
gồ m có hơn 100 ngườ i, xin ghép và o là m chiến sĩ 2 độ i nhấ t, nhị để đủ sai phá i. Vua y
cho thưở ng tiền cho mỗ i ngườ i 1 quan, đợ i có cô ng trạ ng sẽ liệu lụ c dù ng.

Tỉnh Phú Yên tâ u lên rằ ng : có ngườ i đạ o trưở ng Tâ y dương tên là Mịch Danh Lộ đem
kinh đạ o, đồ dù ng nhà đạ o, đá p tà u buô n Gia Định lẻn đến, bị nhâ n viên thủ ngự bắ t
đượ c. Vua giao bộ Hình trị tộ i, á n xử trả m quyết, sai hã y đem giam cấ m, rồ i vua lạ i cho
tha.

Thưở ng cho cá c tỉnh Quả ng Bình, Nghệ An, Thanh Hoá đã chế tạ o thuyền ngự : từ ngườ i
đố c việc, ngườ i coi là m cho chí binh, thợ đều thưở ng có thứ bậ c. Tỉnh Nam Định chế tạ o
thuyền Kim đĩnh, khô ng đú ng cá ch thứ c, tha tộ i, cũ ng thưở ng như trên, duy nhữ ng
ngườ i chuyên coi việc là m, khô ng đượ c dự thưở ng.
Bọ n á c Man ở hạ t Quả ng Ngã i lẻn xuố ng địa phậ n đồ n cơ binh Tĩnh man, cướ p bó c dâ n,
giết hạ i viên coi việc bắ t giặ c. Vua sai Lã nh binh Nguyễn Vĩnh tìm cá ch lù ng bắ t, cố t bắ t
cho đượ c thủ phạ m để chuộ c tộ i trướ c.

Thổ ty tỉnh Thá i Nguyên, gia hà m Phó quả n cơ là Ma Doã n Bồ i, Thổ tri phủ Nguyễn Khắ c
Khoan, Thổ huyện thừ a Lương Đình Thiêm cù ng vớ i bọ n Cai độ i thuộ c tỉnh Sơn Tâ y
Đinh Cô ng Trọ ng, Thổ ty Cao Bằ ng Vệ uý Bế Vă n Đĩnh, Cai độ i Bế Kim Mậ u, Nù ng Trí
Hậ u, Bá hộ Bế Vă n Hự u đều đem dâ ng phẩ m vậ t địa phương đến hà nh tạ i lạ y yết. Vua
nó i : “Bọ n nà y nă m trướ c đem sứ c giú p việc triều đình cũ ng có chú t cô ng lao, nay thâ n
đến sâ n lạ y yết, kính dâ ng thổ sả n, trẫ m đã xét biết lò ng thà nh, cho thu mộ t và i phẩ m
vậ t để vui lò ng kẻ trung thự c”. Lạ i ban cho kim tiền, ngâ n tiền và o á o xiêm rồ i cho về.

Tỉnh Gia Định thu hoạ ch đượ c rấ t nhiều thó c, dâ ng sớ tâ u vua biết. Vua phê bả o rằ ng :
“Trờ i cho đượ c mù a, kính cả m sao xiết ! Nên cù ng vớ i dâ n ta mừ ng chung !”.

Ngự sử Trầ n Kinh Vỹ tâ u lên rằ ng : “Lũ tên giặ c Nhà n, giặ c Thạ ch lâ u nay tụ họ p bè lũ ở
rừ ng nú i để cướ p bó c, hoặ c dù ng cá ch thù giết để ra oai, hoặ c dù ng tiền củ a để mua
chuộ c, cho nên kẻ nà o sợ chú ng bạ o ngượ c thì khô ng dá m là m gì, kẻ nà o tham về tà i lợ i
thì che giấ u cho chú ng. Lạ i có nhữ ng kẻ giữ việc bắ t giặ c, rấ t bậ y : nghe bá o có giặ c đến
cướ p thì rụ t dè khô ng tiến bắ t, sau khi giặ c đã rú t đi thì hă ng há i tớ i nơi, lạ i buộ c tộ i cho
ngườ i bá o là bịa đặ t, rồ i sá ch nhiễu nhiều cá ch. Thế cho nên lắ m ngườ i thườ ng dâ n thà
chịu giặ c ứ c hiếp phả i theo cò n hơn đi bá o quan để thêm phiền nhiễu. Vả lạ i lũ kẻ phạ m
ẩ n ná u kia chẳ ng qua như cá trong hũ , thế nhưng cá i thế củ a chú ng cò n như ngọ n lử a lờ
mờ khô ng nên để cho bố c lên ngù n ngụ t, nên dậ p tắ t đi ngay. Vậ y xin chọ n lấ y viên quan
nà o ở Kinh, vố n có mưu lượ c, ra chuyên coi việc nà y, đặ t cá ch bắ t nã , chế trị thì mớ i đắ c
lự c”.

Vua nó i rằ ng : “Lũ trộ m lẩ n lú t hèn mọ n ấ y lú c tụ , lú c tan, trá ch cứ về quan ở địa phương

cũ ng đủ . Cầ n gì phả i phá i đến quan Kinh !”. Nhâ n dụ cá c tỉnh Hưng Hoá , Tuyên Quang,
Bắ c Ninh, Thá i Nguyên phả i ngă n chặ n cho nghiêm, khô ng để cho lũ phạ m lọ t lướ i. Lạ i
chuẩ n định cá ch thưở ng : bấ t luậ n quan quâ n, dâ n chú ng ngườ i Kinh, ngườ i Thổ , ai có
thể bắ t hay chém đượ c nhữ ng kẻ chính phạ m, thứ phạ m trọ ng yếu sẽ phâ n biệt ban
thưở ng. Kẻ nà o tự ra thú thì đượ c miễn tộ i (ai bắ t hay chém đượ c 3 tên yếu phạ m Nhà n,
Thạ ch, Bộ t, đều thưở ng 300 quan tiền ; bắ t hay chém đượ c nhữ ng tên thứ phạ m : Cắ m,
Huyễn, Phú , Ba, Khiêu, đều thưở ng 100 hoặ c 50 quan).

Dụ cá c đạ i thầ n rằ ng : “Chuyến nà y Bắ c tuầ n, khả i loan từ đầ u mù a xuâ n, đến nay mù a

xuâ n sắ p hết rồ i. Tiết Thanh minh đã qua, lễ Hạ hưở ng sắ p đến, trẫ m ngà y đêm á y ná y,
ă n ngủ khô ng yên, nhưng chuyến đi nà y khô ng phả i chuyên về việc bang giao mà thô i,
trong đó cò n bà n nhữ ng việc : xét địa phương, xem phong tụ c, mở điều lợ i, trừ điều hạ i.
Nay sứ Thanh đã đến, lễ lớ n bang giao tấ t sẽ là m xong trong thá ng nà y. Cá i ngà y sau
hô m xong lễ, trẫ m liền hồ i loan để kịp ngà y thọ Thá nh đả n, quyết khô ng dá m chậ m trễ
mộ t ngà y nà o để thêm nặ ng lỗ i. Về đê sô ng, là việc lớ n quan hệ đến dâ n sinh ; về nhữ ng
đơn kêu, cũ ng là tình trạ ng củ a dâ n chú ng. Nay nên tính là m như thế nà o ? Phà m nhữ ng
việc như thế, các ngươi nên tuỳ việc, là m cho xong, chớ nên bỏ đọ ng để phụ lò ng ngườ i
mong đợ i.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Cô ng Hoá n, Bố chính Sơn Tâ y Lương Quố c Quang,
á n sá t Vũ Vịnh, Lã nh binh Trầ n Vă n Luậ n có tộ i, bị miễn chứ c. Trướ c đâ y, khi xa giá đến
gầ n thà nh Hà Nộ i, tạ i Tâ y Đam ((1) Tụ c gọ i là ng Dă m.1) (tên 1 xã , thuộ c huyện Từ Liêm)
có phá t ra đá m cướ p. Cha con viên Tổ ng mụ c Phạ m Đình Hanh ở hạ t phủ Quả ng Oai
thuộ c tỉnh Sơn Tâ y cù ng lý dịch và dâ n phu chặ n bắ t đượ c 5 tên cướ p ; phâ n phủ Dương
Cô ng Bình nhậ n là m cô ng mình, Tổ ng đố c Nguyễn Cô ng Hoá n đề tâ u giú p cho, Cô ng
Bình đượ c thưở ng gia mộ t cấ p và cho ngâ n tiền. Cò n lý dịch và dâ n phu đượ c thưở ng
chung số tiền 100 quan. Đến khi Đình Hanh đem việc ấ y về kêu tậ n hà nh tạ i, mớ i sai bộ
Hình đem nhữ ng kẻ phạ m ra hỏ i, thì Cô ng Bình vì đã giả mạ o bị xử phạ t trượ ng và lưu,
bọ n Cô ng Hoá n vì tấ u đố i khô ng thự c, giao cho bộ nghị xử . Rồ i, cứ theo Ngự sử Trầ n
Kinh Vỹ dò xét thì bọ n giặ c thườ ng ra và o địa hạ t Lâ m Thao, Đoan Hù ng. Ngự sử Nguyễn
Cư Sĩ lạ i tâ u : bọ n giặ c cướ p nhiễu dâ n biên thuỳ, khá ng cự nhữ ng viên bắ t giặ c, giết hạ i
quâ n dâ n, mà quan tỉnh cố ý bỏ qua khô ng đem tâ u lên. Tri phủ Đoan Hù ng Phạ m Khắ c
Tuy lạ i bị bọ n lạ i, lệ tố cá o ra việc chứ a giấ u bọ n giặ c, dìm mấ t nhữ ng á n nặ ng và mượ n
tiếng đem cung tiến, thu lấ y tiền tà i củ a dâ n và o mình. Vua nghe biết nhữ ng việc ấ y,
Phạ m Khắ c Tuy bị cá ch chứ c, xích lạ i, giao đem tra ; bọ n Nguyễn Cô ng Hoá n, Lương
Quố c Quang, Vũ Vịnh, Trầ n Vă n Luậ n bị giả i chứ c và giao nghị tộ i cả. Thuộ c tỉnh hạ t :
nhữ ng viên phủ , huyện Lâ m Thao, Phù Ninh, Sơn Vi, Thanh Ba và nhữ ng viên đó ng giữ
trong cá c nơi ấy đều bị cá ch chứ c, tạ i ngoạ i, đi bắ t giặ c.

Trướ c đâ y, xa giá đến tỉnh thà nh Hà Nộ i, quan tỉnh Sơn Tâ y đã đem dâ ng tiến phẩ m vậ t.
Tớ i đâ y, thườ ng phá t ra nhiều á n. Vua nhâ n bả o Nộ i cá c rằ ng : “Bữ a nọ , tỉnh Sơn Tâ y
dâ ng tiến nhâ n sâ m, và ng ngọ c, lụ a thêu, trẫ m cho rằ ng ngọ c khuê khô ng phả i là vậ t
dù ng ở ngoà i triều đình, mớ i sai thu nhậ n 1 chiếc để vui lò ng ngườ i dướ i, lạ i thưở ng cho
bạ c lạ ng, cò n mọ i vậ t đều trả về. Nay phá t ra á n Trầ n Khắ c Tuy, thì té ra nhữ ng đồ đưa
dâ ng đó đều là củ a vơ nhặ t, sá ch nhiễu. Cho đem ngay ngọ c khuê vứ t trả , cò n bạ c lạ ng
đã thưở ng bấ t tấ t truy đò i là m gì, nhưng truyền Chỉ cho quan lạ i tỉnh ấ y : trướ c đây tạ
sự chia thu ở dâ n thì nay đều phả i nhả ra để trả lạ i cả, nếu cò n dá m để mấ t mộ t chú t
nà o, việc phá t giá c ra, sẽ nghiêm xử tộ i thêm bậ c, khô ng tha”. Khi hai á n nghĩ xử xong,
tâ u lên, Quố c Quang đã chết rồ i, Cô ng Hoá n phả i phá t đi Hà Tiên đem sứ c là m việc
chuộ c tộ i. (Sau Hoá n đượ c truy thụ Đạ i lý Tự khanh), Vịnh phả i phá i đi là m binh ở đả o
Phú Quố c (sau vì thá m bắ t đượ c giặ c phạ m, khở i phụ c là m chứ c Tư vụ ), Luậ n bị cá ch
chứ c, sai đi ra sứ c nã bắ t lũ phạ m. Cò n Tuy bị xử giả o giam hậ u.

Dù ng : Thố ng chế dinh Tiền phong Trầ n Hữ u Lễ quyền lĩnh chứ c Tổ ng đố c Sơn - Hưng -
Tuyên ; Quang lộ c Tự khanh, Biện lý bộ Hộ Bù i Phụ Phong quyền lĩnh Bố chính Sơn
Tâ y ; thự Lang trung bộ Hình Phan Hiển Đạ t quyền lĩnh á n sá t Sơn Tâ y ; Vệ uý vệ Loan
giá Tô n Thấ t Đà m quyền lĩnh Lã nh binh Sơn Tâ y. Lạ i đặ t thêm mộ t chứ c Phó lã nh binh,
bổ thụ Vệ uý vệ Bắ c Ninh Nguyễn Hữ u Diệu là m chứ c ấy. Bọ n Lễ và o từ biệt vua để đi,
vua bả o rằ ng : “Trướ c đâ y, Nguyễn Cô ng Hoá n là m việc sai trá i, để dâ n bị khổ . Nay dẹp
cướ p, yên dâ n là nhữ ng việc rấ t cầ n là m trướ c. Bọ n ngươi nên hết lò ng là m việc, để
xứ ng đá ng vớ i nhiệm vụ đã giao cho. Chớ nên hơi có mộ t chú t ý kiến : “Quan Kinh triệu
5 ngà y khô ng là m kịp việc"((1) ý nó i : nhậ m chứ c khô ng đượ c lâ u. Theo sá ch Há n thư :
Trương Xưở ng là m quan Kinh triệu Doã n, bạ n thâ n vớ i Dương Uẩ n, khi Uẩ n có tộ i bị
giết, các quan trong triều tâ u hặ c Xưở ng. Khi ấ y Xưở ng sai 1 viên thuộ c lạ i xét nghiệm 1
việc á n, viên thuộ c lạ i khô ng chịu là m và nó i : “Nay quan Kinh triệu chỉ cò n tạ i chứ c độ 5
ngà y thô i, cò n xét đâ u đượ c việc á n !”. Xưở ng liền bắ t giam viên thuộ c lạ i. Xét xong, trị
tộ i viên ấ y và hỏ i : “Quan Kinh triệu 5 ngà y có là m đượ c việc khô ng ?”.1).

Ty Tam phá p tâ u lên rằ ng : Từ Quả ng Trị trở ra Bắ c, đến Hà Nộ i, nhâ n dâ n nộ p đến

4.000 lá đơn. Vua thấ y á n từ rấ t nhiều, phá p ty khó lò ng là m chó ng xong đượ c, bèn sai
Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Hình Vũ Xuâ n Cẩ n sung chứ c Khâ m sai đố c lý
tra biện á n kiện đạ i thầ n, Hữ u thị lang bộ Lễ Hoà ng Tế Mỹ sung chứ c Khâ m sai phó biện
đạ i thầ n, cấ p cho cờ , bà i ; Hồ ng lô Tự khanh Bù i Nhậ t Tiến, Lễ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự
trung Phan Vă n Xưở ng, Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Đặ ng Quố c Lương, Hà n lâ m
viện Thị giả ng họ c sĩ Trương Hả o Hợ p đều sung chứ c tuỳ biện. Ngay tạ i Hà Nộ i, đặ t 1
nha thự để là m chỗ tra xét, là m việc. Nhữ ng đơn kêu củ a dâ n cá c tỉnh từ Ninh Bình ra
Bắ c đều giao Khâ m sai đạ i thầ n xét xử . Nhữ ng đơn kêu củ a dâ n từ Quả ng Trị đến Thanh
Hoá thì do phá p ty chiếu lệ xét bà n. Trương Hả o Hợ p sau đó đượ c triệu về Kinh, dù ng
viên thự Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Trầ n Thiện thay thế.

Sai hữ u ty chế tạ o 2 quả ấ n khâ m sai quan phò ng bằ ng ngà để sẽ ban cấ p cho chứ c
Khâ m sai dù ng là m việc (1 quả dài 1 tấ c 5 phâ n, rộ ng 1 tấ c, nú m ấ n thẳ ng, mặ t ấ n khắ c
nhữ ng chữ Khâ m sai đạ i thầ n quan phò ng ; 1 quả vuô ng 6 phâ n 3 ly, mặ t khắ c 2 chữ
“Khâ m sai”.)

Sai Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê Đă ng Doanh quyền giữ ấ n củ a bộ Hình đã mang đi, Tả tham
tri bộ Lễ Lý Vă n Phứ c quyền giữ ấ n củ a Đạ i lý tự . Dù ng Tiền hỗ đạ i thầ n Tô n Thấ t
Đườ ng thay Trầ n Hữ u Lễ sung chứ c Tiền đạ o đạ i thầ n, thố ng quả n 2 đạ o biền binh, theo
hầ u vua.

Chọ n nhữ ng thứ quả thổ ngơi ở Bắc Kỳ, cho chạ y trạ m đưa về Kinh để chuẩ n bị dâ ng
cú ng ngà y lễ Hạ hưở ng.

Sứ Thanh là Bả o Thanh đến cô ng quá n Gia Thuỵ , Bả o Thanh từ khi qua cử a ả i, phà m
nhữ ng chỗ sứ đi qua đều đượ c tiếp đã i rấ t hậ u, nhữ ng nơi quá n xá để sứ và o ở đều kết
hoa treo đèn ở ngoà i cử a. Thanh thấ y đườ ng sá sử a sang, thà nh quá ch bền vữ ng, quâ n
dung nghiêm chỉnh, dâ n cư đô ng vui, khen ngợ i tấ m tắ c khô ng dứ t. Khi và o tớ i cô ng
quá n, Thanh hỏ i Trầ n Vă n Trung rằ ng : “Quá n xá nà y, sau khi là m lễ xong có cò n để
nguyên như cũ khô ng ?”. Trung đá p : “Xong việc thì triệt bỏ đi ngay”. Thanh nó i : “Như
vậ y há chẳ ng uổ ng mấ t bao nhiêu cô ng khó nhọ c và phí tổ n ?”. Trung đem lờ i ấ y về tâ u.
Vua nó i : “Hắ n thậ t là ngườ i chấ t phá c !" Liền sai bộ Lễ đem nhữ ng chi tiết về lễ bang
giao đưa Thanh duyệt coi để kịp tớ i ngà y tố t là m lễ.

Sai bọ n đạ i thầ n Nguyễn Vă n Trọ ng, Trương Đă ng Quế, Mai Cô ng Ngô n đem hết mọ i
việc nên là m trong khi hồ i loan, trướ c kỳ, tâ u lên để cho là m. Vua dụ rằ ng : “Nă m Minh
Mệnh thứ 2, thá nh giá ra Bắ c, khi hồ i loan chỉ đi có 10 ngà y. Lầ n nà y trở về cũ ng nên
ngà y đêm đi gấ p đườ ng, song nhữ ng bề tô i huâ n cự u nhiều tuổ i, khô ng nên để phả i mệt
nhọ c quá , chuẩ n cho thay đổ i lên hầ u, cò n thì cứ đi từ từ , để tỏ ý thể tấ t”.

Sai đạ i thầ n trong Kinh và ngoà i tỉnh liệu tính việc là m thuậ n tiện về sô ng Cử u An.
Trong nă m Minh Mệnh, vỡ đê Tử Quấ t, Nhuế Dương ở tỉnh Hưng Yên, triều đình nhâ n
thế, khơi rộ ng sô ng Cử u An, lạ i đắ p đê ở tả ngạ n, khó nhọ c, tổ n phí rấ t nhiều. Ba huyện
Phù Cừ , Tiên Lữ , Kim Độ ng ở về hữ u ngạ n, hằ ng nă m bị ngậ p lụ t, là ng mạ c tiêu điều.
Đến nay dâ n 3 huyện ấ y kêu xin lấ p cử a sô ng lạ i để phò ng bị cho sự là m ruộ ng. Vua bả o
quầ n thầ n rằ ng :”Trẫ m cầ u xét việc chính trị, cố t ở nuô i dâ n. Nay từ Kinh ra Bắc, là ng
mạ c đều yên, duy trong mộ t hạ t Hưng Yên có 3 huyện Phù Cừ , Tiên Lữ , Kim Độ ng, đấ t
tiếp giá p vớ i hạ lưu sô ng Nhị Hà , mỗ i khi đến mù a thu nướ c lớ n, thườ ng bị trà n ngậ p.
Trẫ m để ý nghĩ đến sinh kế củ a dâ n, rấ t lấy là m thương xó t”. Bèn sai bọ n đình thầ n tuỳ
giá và nhữ ng đố c, phủ , bố , á n, hiện về triều yết, thay lượ t đi khá m cho rõ , tính kỹ rồ i tâ u
lên, đợ i Chỉ sử a định. Đình thầ n và cá c quan địa phương đi khá m xét, về tâ u rằ ng : “Sô ng
Nhị Hà chả y thô ng trên từ sô ng Thao, sô ng Đà qua cá c hạ t Sơn Tâ y, Hà Nộ i, Bắ c Ninh,
Hưng Yên rồ i đổ ra cử a biển Nam Định, từ trên chả y xuố ng rấ t xa, lạ i vì nướ c sô ng đem
phù sa đi, dễ là m cho bồ i lấ p. Từ thượ ng lưu trở xuố ng, có từ ng đoạ n bồ i thà nh cồ n
đố ng, có từ ng chỗ nhá nh sô ng bị lấ p. Hơn nữ a, địa thế ngà y mộ t mở dầ n, cá c cử a biển
Nam Định bị bồ i dầ n thà nh ra nô ng, thế nướ c trở lên dồ n dậ p, cho nên đê điều thườ ng
bị vỡ là thế tấ t phả i như vậ y. Nay muố n vét sô ng cho nướ c chả y thô ng đồ ng, tấ t phả i
theo từ đầ u đến cuố i, nhâ n thế nướ c mà là m cho chảy xuô i, mớ i chắ c vĩnh viễn khô ng có
thuỷ hạ i đượ c. Vậ y chẳ ng nhữ ng chỉ nên đem cô ng sứ c là m ở mộ t hạ t Hưng Yên mà thô i.
Duy câ n nhắ c cho đượ c hợ p vớ i việc là m hoã n, kíp, trướ c sau, xin tạ m đắ p mộ t cá i đậ p
ngang ở sô ng Cử u An để giữ cho lú a mạ mù a hạ , đợ i đến sau kỳ nướ c lớ n mù a ấ y, sẽ do
quan các tỉnh Hà Nộ i, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, Hưng Yên, Nam Định và Hả i Dương chiếu từ
sô ng Nhị Hà đến cá c cử a biển, hết thả y cá c đườ ng sô ng chỗ nà o nên khơi, chỗ nà o nên
vét để là m cho có thể chia thế và rú t sứ c nướ c sô ng, cù ng là sô ng Cử u An nên là m thế
nà o cho đượ c mườ i phầ n thoả đá ng, hộ i đồ ng trù tính cá ch là m, đợ i ý trên sử a định”.

Vua phê bả o rằ ng : “Chính sá ch trị sô ng, từ xưa vố n là khó , huố ng chi là việc rấ t quan hệ
về đườ ng sinh kế củ a dâ n, coi qua mộ t lầ n biết hết thế nà o đượ c địa dư, cá c viên quan to
nên hết lò ng bà n định từ từ mớ i đượ c”.

Chưa đượ c bao lâ u, bọ n Tổ ng đố c Hà - Ninh Phạ m Hữ u Tâ m, thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i

Nguyễn Đă ng Giai, Hộ đố c Hả i - An Trầ n Vă n Trung, Hộ đố c Định - Yên là Hà Thú c
Lương, thự Tuầ n phủ Hưng Yên là Nguyễn Đình Tâ n, Bố , á n Sơn Tâ y là Bù i Phụ Phong
và Phan Hiển Đạ t cù ng đứ ng tên tâ u lên rằ ng : “Trướ c đâ y nhiều lầ n kiến nghị, có ngườ i
xin vét sô ng Nguyệt Đứ c, có ngườ i xin khơi sô ng Thiên Đứ c, có ngườ i xin khơi sô ng Cử u
An, chắ c cũ ng khô ng phả i là khô ng có ý kiến. Nhưng, trướ c khi sô ng Cử u An chưa khơi,
dò ng sô ng Nhị Hà đã có 1 nhá nh từ ngã ba sô ng Luộ c chả y ra cử a biển Thá i Bình ; sau
khi sô ng Cử u An đã khơi, lạ i do chi sô ng ấ y chả y ra cử a biển ấ y, thà nh ra đến kỳ nướ c
sô ng lên to, vẫ n ứ đọ ng lạ i như trướ c. Sô ng Nguyệt Đứ c tuy phá t nguyên từ thượ ng lưu
tỉnh Lạ ng Sơn, khoả ng giữ a hợ p vớ i sô ng Đồ ng Mỏ , nhưng lâ u nay nô ng hẹp, chia chả y
bớ t nướ c khô ng đượ c là mấ y. Duy sô ng Thiên Đứ c tiếp vớ i đoạ n giữ a sô ng Nhị Hà ,
thô ng ra sô ng Lụ c Đầ u rồ i chia chả y ra các cử a biển Đồ Sơn, Bạ ch Đằ ng, Ngả i Am, Thá i
Bình, nếu đượ c mộ t loạ t lưu thô ng, dồ n chả y sang phía đô ng thì nướ c sô ng Nhị Hà tấ t có
thể chia bớ t. Nhữ ng chỗ cử a sô ng ấy đã bị nhữ ng cồ n cá t che ngă n, khơi rồ i lạ i lấ p. Vậ y
xin dờ i chếch cử a sô ng sang xã Phương Trạ ch ở bờ bên đô ng để thu hú t nướ c sô ng (dà i
220 trượ ng) ; cò n ở trong sô ng cũ chỗ nà o sô ng cong queo thì lự a đà o cho thẳ ng (1
đoạ n từ Cổ Thiết đến xã Lậ p á i dài 400 trượ ng), chỗ nà o nô ng hẹp thì khơi thêm, ướ c
tính tiền thuê cô ng đến hơn 30 vạ n quan. Xin lượ ng sai cá c tỉnh Sơn Tâ y, Hả i Dương,
Nam Định, Hà Nộ i cù ng vớ i tỉnh Bắ c hộ i hợ p khai đà o. Trướ c kỳ là m việc, xin chọ n phá i
viên quan to là m Đổ ng lý đi đến đô n đố c cô ng việc. Hạ n định là 2 nă m”.

Vua coi tâ u, nó i rằ ng : “Lờ i bà n cũ ng đượ c hợ p lẽ, duy việc nà y quan hệ đến kế lớ n hà ng

nghìn vạ n nă m, cầ n phả i trù tính nhiều lầ n mớ i thu đượ c thà nh hiệu”. Bèn sai đình thầ n
chọ n cử vă n, võ mỗ i ban 1 viên hà m nhị, tam phẩ m sung chứ c Khâ m sai trù biện hà cô ng
đạ i thầ n, đi tớ i Bắ c Ninh, hộ i đồ ng xem xét. Ngoà i ra, hoặ c có ý kiến gì, cho là m giấ y tâ u
về, đợ i vua sử a định”.

Sau đó , vua lạ i dụ rằ ng : “Chính sá ch trị hà , từ xưa đã cho là khó , mộ t phen khơi đà o,

cô ng trình có quan hệ, lợ i hạ i khô ng phả i nhỏ , há nên vộ i là m khinh dị”. Huố ng chi, gầ n
đâ y, nhâ n cũ sử a trị, nhờ trờ i mến tự a, đều đượ c yên là nh, nay nếu vộ i khở i cô ng là m
lạ i, thì cô ng việc nhiều và nặ ng, có thể chưa thấ y lợ i gì mà là m cho sứ c dâ n mệt nhọ c,
khô ng hợ p vớ i cá i ý yêu dâ n, trọ ng nô ng. Về việc khơi đà o đườ ng sô ng, đợ i sau bà n dầ n
mớ i phả i. Nhữ ng viên quan Kinh phá i đi, cũ ng tạ m đình lạ i”. Ngay sau đó , quan tỉnh
Hưng Yên tâ u xin đắ p đậ p ngang ở cử a sô ng Cử u An, để lấ p hẳ n chỗ cử a ấ y, vua y theo
lờ i xin. Từ đó , dâ n ở hữ u ngạ n (sô ng Cử u An) mớ i đượ c yên vui mộ t chú t.

Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n tâ u rằ ng : “Đơn kêu củ a dâ n cá c hạ t, tình lý phầ n nhiều rắ c rố i.

Nay xin : phà m việc thuộ c về dâ n chính đều giao về quan sở tạ i nghĩ xử để cho đỡ bớ t á n
từ ”. Vua nó i : “Ngươi là viên quan lã o thà nh từ ng trả i, trẫ m vố n đã biết. Mộ t số cô ng việc
nà y, nay đem giao cho ngươi, nên nhấ t thiết giữ cho cô ng bằ ng, trung thự c, khô ng là m
quá lạ m, cũ ng khô ng dung tú ng ai, để cho xứ ng vớ i ý trẫ m”.

Ngà y Bính Tý. Là m lễ sá ch phong. Sá ng sớ m hô m ấ y trầ n thiết đạ i giá , lỗ bộ ở sâ n điện

Long Thiên. Từ trong, ngoà i cử a Chu Tướ c đến bến sô ng Nhị Hà , binh, voi bày hà ng, trên
thà nh, cờ xí rự c rỡ , nghi vệ nghiêm chỉnh. Cá c phố xá đều kết hoa, đặ t á n, cắ m hoa, đố t
hương ở trướ c cử a. Vua độ i mũ cử u long, mặ c á o hồ ng bà o, đeo đai ngọ c (trướ c đâ y, bộ
bà n xin mặ c hoà ng bà o, đến hô m ấ y đổ i mặ c hồ ng bà o, theo điển cũ ), đến cử a Chu Tướ c
đứ ng đợ i. Hoà ng tử thứ 2 và Tương An cô ng Miên Bả o sung việc chỉnh lý đồ mặ c củ a
vua ; Thọ Xuâ n cô ng Miên Định, Phú Bình cô ng Miên An sung là m Ngự tiền thâ n thầ n ;
Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế sung là m Ngự tiền thị lậ p ; Hiệp biện Đạ i
họ c sĩ Lê Đă ng Doanh sung giữ nghi lễ ; Thố ng chế Tô n Thấ t Bậ t, Tổ ng đố c Mai Cô ng
Ngô n, sung là m Hỗ tấ t đạ i thầ n ; Thố ng chế Nguyễn Trọ ng Tính, Vũ Vă n Giả i sung là m
Thị vệ đạ i thầ n. Cá c quan vă n, võ đều mặ c triều phụ c, đứ ng hầ u ở hai bên tả , hữ u sâ n
điện Long Thiên. Trướ c hết sai thâ n thầ n là Tổ ng đố c Thanh Hoá Tô n Thấ t Lương mặ c
á o bà o tía, mũ mã ng, đi đến cô ng quá n Gia Thuỵ đó n tiếp. Đến giờ Ngọ , sứ Thanh là Bả o
Thanh đến, là m lễ sá ch phong. Kiến An cô ng Đà i, Định viễn cô ng Bính cù ng sung và o
việc nhậ n sắ c Lễ. Là m xong, mờ i Bả o Thanh để khoả n đã i nướ c trà . Bả o Thanh từ chố i,
vua sai đưa về cô ng quá n nghỉ ngơi.

Ngà y Đinh Sử u. Là m lễ Dụ tế ((1) Dụ tế : đâ y là lễ tế do vua nhà Thanh là m tờ dụ , sai sứ

thầ n mang sang tế điếu vua Minh Mệnh.1) ở điện Thị Triều. Sứ Thanh là Bả o Thanh đã
đem 50 tấ m lụ a tế, 100 lạ ng bạ c thay lễ phẩ m kính đưa trướ c. Vua lạ i sai hữ u ty chỉnh bị
thêm lễ vậ t nữ a. Vua mặ c lễ phụ c đến trướ c nơi thầ n ngự ((2) Thầ n ngự : nơi bà n thờ
Minh Mệnh.2), kính cá o trướ c. Khi sứ Thanh đến, vua sai Định Viễn cô ng Bính và Diên
Khá nh cô ng Tấ n bưng rượ u, Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n bưng tờ dụ ((1) Tứ c là tờ
dụ củ a vua Thanh.1), Thượ ng thư Nguyễn Trung Mậ u và Phan Bá Đạ t bưng hương,
Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai, Thố ng chế Tô n Thấ t Đườ ng, Tham tri Lý Vă n Phứ c, Lê Bá
Tú , Bù i Quỹ, Thị lang Nguyễn Trạ ch bưng lụ a [cù ng dâ ng tế]. Lễ xong, Bả o Thanh chắ p
tay cú i đầ u lui ra, vua cũ ng đưa tay lên trá n để đá p lạ i.

Bả o Thanh từ khi vâ ng mệnh sang đây, phà m việc gì cũ ng nhấ t thiết theo điển lễ nướ c
ta. Nhữ ng viên thô ng dịch theo sang hầ u đều giữ đú ng phép hết thả y. Vua rấ t lấ y là m
khen, đưa tặ ng rấ t hậ u. Bả o Thanh chỉ nhậ n có 8 thứ (1 chiếc tê giá c dá t hoa bằ ng và ng,
1 đô i tê giá c, 2 câ n kỳ nam, 10 câ n trầ m hương, 1 cặ p ngà voi, 2 câ n nhụ c quế ; lụ a, vả i
mỗ i thứ 100 tấ m). Vua lạ i sai bọ n hậ u mệnh sứ Đà o Trí Phú đi tiễn Bả o Thanh ra cử a ả i.
Theo lệ cũ , lễ bang giao là m xong, vua ta sai sứ sang Trung Quố c đá p lễ. Nă m nay, dự bị
sai Hoà ng Tế Mỹ, Bù i Nhậ t Tiến, Trương Hả o Hợ p sang Thanh tạ ơn, nhưng sau tiếp
đượ c tin nhà Thanh bá o rằ ng : để đến kỳ cố ng chính thứ c sau nà y, sang mộ t thể. Bọ n Mỹ
khô ng phả i đi nữ a.
- Thưở ng kim tiền lớ n, nhỏ cho nhữ ng viên tổ ng đố c, đề đố c, tuầ n phủ , bố chính, á n sá t
ở cá c địa phương ;

- Các viên quan ở địa phương mà đi tuỳ giá hay đến triều yết đều thưở ng thêm kim tiền,
đồ chơi quý bá u, đồ mặ c mù a xuâ n và hà bao gấ m. Lạ i thưở ng riêng đồ nhung trang cho
cá c viên tổ ng đố c, hộ đố c và các lã nh binh hộ i duyệt [cá c quâ n];

- Thưở ng kim, ngâ n tiền cho cá c viên bố , á n, lã nh binh tạ i nha là m việc ở cá c tỉnh Bắ c
Kỳ, có thứ bậ c ;

- Thưở ng nhữ ng quan viên cá c địa phương ngự giá đi qua, ban vă n : đố c họ c, tri phủ , tri
huyện, tri châ u, giá o thụ , huấ n đạ o, thô ng phá n, kinh lịch ; ban võ : quả n vệ, thà nh thủ
uý, suấ t độ i : ngâ n tiền lớ n nhỏ ; bá t, cử u phẩ m và nhữ ng ngườ i hậ u bổ : tiền lương
thá ng ;

- Thưở ng tiền lương, tiền cấ p thá ng cho nhữ ng nhâ n viên ở từ Quả ng Trị ra Bắ c đến Hà
Nộ i và ở cá c hạ t xa, thuộ c Bắ c Kỳ ;

- Thưở ng nhữ ng viên thổ ty, thổ mụ c ở cá c trự c cá c tỉnh : ngườ i nà o đến chiêm bá i thì
đượ c kim tiền, ngâ n tiền và đồ mặ c ; ngườ i nà o tạ i chứ c thì đượ c ngâ n tiền ;

- Thưở ng bạ c lạ ng và ngâ n tiền cho cá c quan viên hưu trí, hưu dưỡ ng, hiện đến chiêm
bá i và thâ n phụ cá c viên quan đượ c â n phong ở cá c tỉnh, có thứ bậ c ;

- Thưở ng ngâ n tiền cho các tiến sĩ, cử nhâ n tạ i quá n ở cá c tỉnh hiện đến chiêm bá i, có
thứ bậ c ;

- Thưở ng kỳ lã o các tỉnh đến chiêm bá i : 100 tuổ i trở lên, thưở ng kim tiền ; 70 tuổ i trở
lên, thưở ng ngâ n tiền.
- Thưở ng đồ mặ c, kim tiền, ngâ n tiền, bạ c lạ ng cho nhữ ng ngườ i nhiều tuổ i, nhữ ng viên
chứ c trong là ng quê hương vua ;

Thự Hữ u tham tri bộ Lạ i Vũ Đứ c Khuê, Bố chính Nam Định Nguyễn Quố c Hoan và Lã nh
binh Hà Nộ i Phù ng Hữ u Hoà có tộ i, bị miễn chứ c. Trướ c đây, hô m là m lễ tuyên phong,
sứ Thanh là Bả o Thanh và o thẳ ng cử a Chu Tướ c, bị Thọ Xuâ n cô ng Miên Định thét bắ t
dừ ng lạ i, Bả o Thanh mớ i chịu xuố ng kiệu. Vua cho rằ ng bọ n Khuê đều sung việc hợ p
tiếp, khô ng chịu đi theo sứ Thanh để chỉ bả o, thà nh ra họ tớ i lui trá i phép, bèn sai giao
bộ Hình nghiêm nghị. Khi á n xét xong dâ ng lên, Hoà bị giá ng là m Phó lã nh binh Hà Nộ i,
Khuê và Hoan đều bị giá ng xuố ng hà m thấ t phẩ m, theo bộ sai phá i. Khuê rồ i bị ố m chết,
truy tặ ng hà m Lang trung.

Thưở ng thêm cho dâ n phu tỉnh Lạ ng Sơn 750 quan, vì 2 hạ t ấ y là đườ ng sứ Thanh đã đi
qua.

Đem nhậ t kỳ hồ i loan bá cá o cho trong ngoà i đều biết. Dụ rằ ng : “Trẫ m kính theo phép
tố t, xa giá Bắ c tuầ n. Nay điển lễ lớ n đã khá nh thà nh, tră m việc đều chỉnh bị, định đến
ngà y 29 thá ng nà y hồ i loan tiến Kinh. Bá cá o rộ ng khắ p để mọ i ngườ i đều biết”.

Ngà y Mậ u Dầ n. Vua do đườ ng thuỷ hồ i loan : từ bến Đồ ng Nhâ n bắ t đầ u quay lá i đi qua

4 sở hà nh cung : Mễ Sở , Nhuế Dương, Hưng Yên và Độ i Sơn (cộ ng thà nh 134 lý).

Bộ Hộ tó m biên là m tậ p “Bắc tuầ n â n điển” gồ m 32 điều :

- Thưở ng nhữ ng ngườ i tuỳ giá từ hoà ng thâ n, đạ i thầ n đến cá c quan tứ , ngũ phẩ m :
và ng, bạ c, tiền thó c, nhung trang á o xiêm có thứ bậ c ;

- Thưở ng nhữ ng quan viên tuỳ giá từ lụ c phẩ m trở xuố ng : tiền, thó c và lấ y bạ c lạ ng ở
kho thay cấ p đồ mặ c.

- Thưở ng binh sĩ tuỳ giá : tiền, gạ o, trâ u rượ u ă n khao ;

- Thưở ng tiền, gạ o cho nhữ ng ngườ i theo hầ u cá c quan viên đi tuỳ giá ;

- Miễn tiền đầ u lõ i và tiền cướ c về thuế đinh, thuế ruộ ng và hết thả y mọ i việc sai dịch
trong 1 nă m cho quý huyện ((1) Quý huyện : tứ c huyện Tố ng Sơn thuộ c Thanh Hoá , quê
hương nhà Nguyễn.1) ; lạ i thưở ng chung cho bạ c lạ ng, tiền, lụ a, trâ u, rượ u ;

- Từ Quả ng Trị ra Bắc, nhữ ng chỗ sử a sang nhà hà nh cung cho chí cầ u, đườ ng đều cấ p
cho hơn giá , lạ i riêng thưở ng tiền nữ a ;

- Thưở ng kim, ngâ n tiền cho nhữ ng viên bố , á n, lã nh binh và bọ n quả n vệ, cơ, phủ ,
huyện, lạ i dịch đô n đố c việc khơi nạ o đườ ng sô ng ở Thanh Hoá , Ninh Bình, và thưở ng
tiền cho tấ t cả cá c dâ n phu là m việc ấ y, có thứ bậ c ;

- Thưở ng tiền cho cá c trạ m chạ y giấ y trên đườ ng thuỷ, đườ ng bộ ;

- Thưở ng tiền cho cá c dâ n phu trạ m phụ ở 2 tỉnh Bắ c Ninh, Lạ ng Sơn ;

- Thưở ng tiền lương 1 thá ng cho nhữ ng viên suấ t độ i coi binh ở Kinh chia đi là m việc
sử a sang các trạ m ;

- Thuộ c cá c tỉnh từ Quả ng Trị ra Bắc, nhữ ng xã thô n bên dọ c đườ ng đặ t hương á n chiêm
bá i, đều thưở ng tiền cả ;

- Thưở ng tiền lương cho biền binh cá c hạ t ở Bắ c Kỳ đã phá i đi theo việc sứ , có từ ng bậ c ;

- Thưở ng tiền cho nhữ ng biền binh tạ i ngũ và đi đó ng ở cá c tỉnh ; lạ i sẽ thưở ng cấp
riêng nhữ ng biền binh đã đi ứ ng duyệt ;

- Nhữ ng chỗ đền miếu, lă ng tẩ m củ a đế vương cá c triều đạ i trướ c và nhữ ng thầ n sô ng

nú i đều sai quan đến tế 1 đà n ;
- Tha bớ t 4 phầ n 10 tiền thuế thâ n và đầ u lõ i trong nă m nay cho phủ Thừ a Thiên và
tỉnh Hà Nộ i ;

- Tha bớ t 5 phầ n 10 nhữ ng thuế tiền gạ o về đầ u lõ i, cướ c phí trong nă m nay cho tỉnh
Thanh Hoá và về số thó c bá n cho khi trướ c, cò n để thiếu chưa nộ p thì, rộ ng miễn cho 3
thà nh ; nhữ ng thuế cò n thiếu đọ ng rộ ng miễn cho 5 thà nh ;
- Nhữ ng tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Nghệ An, Hà Tĩnh, Ninh Bình, Hưng Yên, chỗ nà o
xa giá có đi qua trong nă m nay, nhữ ng tiền, gạ o về thuế thâ n, đầ u lõ i, điệu ((2) Điệu :
mộ t trong ba thứ thuế mà phong kiến Việt Nam phỏ ng theo chế độ thuế khoá tô , dung,
điệu đờ i Đườ ng bó c lộ t nhâ n dâ n : bắ t nhữ ng hộ là m nghề dệt phả i nộ p hiện vậ t như vả i,
lụ a, vâ n vâ n ; nếu khô ng thì phả i nộ p thay bằ ng tiền.2), cướ c đều tha bớ t 3 phầ n 10 ;

- Nhữ ng tỉnh Quả ng Trị, Hà Tĩnh, Nghệ An thiếu đọ ng thuế bạ c đều rộ ng miễn cho 3
thà nh ;

- Nhữ ng tỉnh Nam Định, Hả i Dương, Sơn Tâ y, Bắc Ninh, Tuyên Quang, Hưng Hoá , Thá i
Nguyên, Cao Bằ ng, Lạ ng Sơn, Quả ng Yên, trong nă m nay nhữ ng thuế tiền, gạ o về thuế
thâ n, đầ u lõ i, điệu, cướ c đều tha bớ t 2 phầ n 10 ;

- Nhữ ng xã, thô n bị khố n đố n lâ u ngà y ở về các hạ t Hà Nộ i, Hả i Dương, Bắ c Ninh, Hưng

Yên, Quả ng Yên cò n thiếu bạ c, tiền, sả n vậ t, về lệ thuế cũ ng đều khoan miễn cho 3
thà nh ;

- Toà n hạ t Bắ c Ninh hiện chưa nộ p đủ số thó c bá n cho khi trướ c, nay cho hoã n đến sang
nă m sẽ thu ;

- Đố i vớ i 3 huyện Phù Cừ , Tiên Lữ , Kim Độ ng thuộ c tỉnh Hưng Yên, lệ thuế tiền gạ o về
thuế thâ n củ a nhâ n đinh, đầ u lõ i, điệu, cướ c, lạ i gia ơn khoan miễn cho 2 thà nh nữ a).
Vua coi, nó i rằ ng : “Bang giao là điển lễ vui mừ ng, là m việc mừ ng, ra ơn huệ, lễ nên như
thế. Huố ng chi nhà vua vui đượ c thá nh thọ thêm tuổ i, gó p nhữ ng Phướ c củ a thiên hạ để
là m Phướ c, hợ p sự vui củ a thiên hạ là m vui chung, dầ u bỏ ra hà ng nghìn, hà ng vạ n cũ ng
khô ng tiếc. Lạ i đượ c bề tô i kính thuậ n, dâ n theo trị hoá , cò n gì vui bằ ng !”.

Cấ m [đi lạ i] đườ ng tắ t nú i Hả i Vâ n. ở Hả i Vâ n quan dọ c nú i chạ y dà i, đườ ng nhỏ nhiều

ngả , nhữ ng kẻ trố n trá nh phầ n nhiều do đó lẻn đi. Bèn sai Kinh doã n và quan tỉnh
Quả ng Nam khá m lạ i ở nhữ ng chỗ giá p giớ i, đều sai lấ p bằ ng đấ t đá , mỗ i chỗ rộ ng 100 -
200 trượ ng, trồ ng chặ n ngang nhữ ng thứ câ y gai gố c để lấ p lố i kẻ gian lẩ n lú t. Ngườ i
nà o lẻn qua chỗ ấ y sẽ bắ t tộ i.

Tỉnh Hà Tiên tâ u rằ ng : “Hơn 30 chiếc thuyền giặ c cò n chia đỗ linh tinh ở cá c hò n đả o

Quả ng Biên, Phú Quố c, chưa biết chú ng định là m trò gì !”. Vua nó i : “Chú ng chẳ ng qua
lẩ n đỗ ở nơi cù ng đả o, là m ra cá i hình thá i đá ng ngờ ở ngoà i xa đó thô i, há dá m lạ i đến
nộ p mạ ng ?”. Ngay sau đó , quả nhiên thuyền giặ c trố n xa. Vua nó i : “Trẫ m đã biết chú ng
bị thua mộ t trậ n vù i dậ p hết rồ i !”. Nhâ n sai bọ n Lương Vă n Liễu sứ c ngay cho Mai Vă n
Tích lạ i đặ t đồ n sở ở Phú Quố c, chiêu dụ cư dâ n lạ i trở về là m ă n yên nghiệp. Nhữ ng
biền binh trướ c phá i đi bắ t giặ c, lự a để [mộ t số ] lạ i phò ng giữ , cò n đều cho về An Giang
đó ng nghỉ. Nhữ ng chiếc thuyền Hả i vậ n bọ c đồ ng cũ ng đều đem về Gia Định cả . Vua lạ i
cho rằ ng thuộ c hạ t Hà Tiên, lam chướ ng rấ t nặ ng, quâ n, dâ n phầ n nhiều bị cả m nhiễm,
bèn sai cá c tỉnh Gia Định, An Giang, Vĩnh Long, Định Tườ ng đều chở thuố c sang để cấ p
phá t cho.

Quở trá ch ty Loan giá cả nh tấ t. Dụ Nộ i cá c rằ ng : Ty Loan giá đặ t ra là để chỉnh bị nghi

vệ về xe kiệu và nghiêm tú c về việc cả nh tấ t ((1) Cả nh tấ t : Xem chú thích ở quyển
trướ c.1). Trướ c đâ y viên Suấ t độ i Trầ n Ngọ c Linh tiếp hộ nghi trượ ng xe, lọ ng cho sứ
Thanh khô ng là m chỉnh bị đượ c trướ c kỳ hạ n. Việc ấ y quan hệ về quố c thể, sao đượ c
chậ m, lỡ như thế ! Huố ng chi [lạ i để] nhữ ng binh tuỳ giá phầ n nhiều chậ m, thiếu. Vậ y
chứ c vụ viên ấ y ở đâ u?”. Liền sai cá ch chứ c Linh và thô ng sứ c cho cá c độ i, ty.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển xIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a hạ , thá ng 4, ngà y mồ ng 1. Là m lễ Hạ

hưở ng. Lưu Kinh hoà ng tử và cá c hoà ng thâ n đều vâ ng mệnh vua, là m lễ. Giờ Ngọ hô m
ấ y, thuyền ngự đến hà nh cung Đoan Vĩ. Quan tỉnh Ninh Bình, bọ n Nguyễn Vă n Nhị, xin
vua ngự chơi nú i Địch Lộ ng, thưở ng phong cả nh đẹp. (Nú i ở huyện Gia Viễn, nhâ n độ ng
nú i là m chù a, gọ i là chù a Cổ Am, phong cả nh thiên nhiên, có tiếng là nơi danh thắ ng).
Vua nó i : “Tìm thú , thă m cả nh, khô ng phả i là việc lú c nà y”. Liền sai ba quâ n nghỉ trưa,
đợ i đến chiều tiến lên bến sô ng tỉnh thà nh. Lạ i sai giá m thà nh theo kiểu chù a Cổ Am vẽ
thà nh đồ bả n dâ ng coi. Vua bả o Nộ i các rằ ng : “Chù a nà y là chỗ Phướ c địa củ a nhà Phậ t,
nă m Minh Mệnh thứ 2, thá nh giá tớ i coi, nă m thứ 3, ban thưở ng tượ ng Phậ t, chia cấ p
bạ c lạ ng chuẩ n cho sung và o việc thờ ; ngô i chù a đượ c lưu vẻ rạ ng rỡ . Nay trẫ m do
đườ ng thuỷ hồ i loan, đi qua chù a nà y, tưở ng nhớ đến dấ u cũ , vậ y cấ p cho tiền 100
quan”.

Ngà y Canh Thìn. Vua và o hà nh cung tỉnh Ninh Bình, sai cá c viên đố c, phủ , bố , á n ở Bắ c
Kỳ đi tuỳ giá đều trở về tỉnh để cung chứ c, tuyên triệu đến trướ c mặ t, ban cho nhẫ n
và ng, ngọ c bộ i mà u sắ c, khuyên bả o cặ n kẽ. Lờ i dụ rằ ng : “Đạ o là m chính trị cố t ở nuô i
dâ n ; cá ch vỗ về, gìn giữ dâ n khô ng gì hơn sử a mình trướ c. Cây nêu ngay thì bó ng thẳ ng,
nguồ n nướ c sạ ch thì dò ng trong, thậ t chẳ ng ra ngoà i 8 điều củ a sá ch Đạ i họ c, 2 chữ củ a
đạ o Trung dung, theo đó mà sử a mình, lo việc dâ n, ứ ng tiếp nhâ n vậ t, trung vua, yêu
nướ c, vinh thâ n, nổ i tiếng, thế là tớ i đượ c chỗ chí thiện đó . Ngườ i xưa đã nó i : “Vua phả i
biết cá i khó về đạ o là m vua, bề tô i phả i biết cá i khó về phậ n là m tô i”. Cá c ngươi chớ bỏ
qua mệnh trẫ m, lú c nà o cũ ng phả i giữ yên cho dâ n để đượ c chịu ơn nướ c lâ u dà i, thì cò n
gì vui bằ ng !”. Lạ i cho mộ t bà i thơ (chép rõ ở “Thá nh chế Bắ c tuầ n thi tậ p”) và bả o rằ ng :
“Bà i nà y khô ng ngoà i 4 chữ trung, tín, thanh, cầ n, cá c ngươi nên ghi và o dạ khô ng để
nhã ng mấ t, mớ i phả i”.
Ngà y Tâ n Tỵ , ngự giá đến An Kiều, đi thuyền theo đườ ng cả ng. Trong cả ng nhữ ng chỗ
trướ c đâ y nô ng hẹp, quan tỉnh đã đố c sứ c binh dâ n khơi nạ o lưu thô ng, khi thuyền vua
qua, mộ t mạ ch đi mau, vua ban khen, chia hạ ng thưở ng cấ p cho mọ i ngườ i có thứ bậ c.
(Bà n định cô ng việc : Bố chính Nguyễn Vă n Nhị, thưở ng ngâ n tiền lớ n, nhỏ mỗ i hạ ng 1
đồ ng ; trướ c sau đố c là m : á n sá t Trầ n Trứ , Lã nh binh Nguyễn Ngọ c Nghĩa, mỗ i ngườ i
thưở ng 1 đồ ng kim tiền Bá t bả o, ngâ n tiền lớ n, nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; nhữ ng ngườ i
chuyên coi việc là m : Thự Quả n cơ Nguyễn Vă n Đoan, thự Phó quả n cơ Ngô Đứ c Chính,
Tri phủ Nguyễn Thế Khả n, Nguyễn Thế Bả o, Tri huyện Ngô Đặ ng Quang, Nguyễn Liêm,
Lê Quang Huâ n, đều thưở ng ngâ n tiền lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; nhữ ng cai độ i, độ i
trưở ng theo là m việc, đều thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n ; nhữ ng lạ i, dịch đều
thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng nhỏ . Ngoà i ra, nhữ ng ngườ i tiếp tụ c là m sau cũ ng đều
thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền nhỏ . Dâ n đinh thì thưở ng tiền 700 quan, do quan tỉnh ấ y chia
cấ p).

Ngà y Nhâ m Ngọ , đi tớ i hà nh cung Đô ng An. Quan tỉnh Thanh Hoá , bọ n Vũ Doã n Cung,
đó n yết, nhâ n xin vua ngự giá đi thă m cá c độ ng Lụ c Vâ n, Bích Đà o. (Tụ c truyền : Từ
Thứ c, ngườ i đờ i Trầ n, lên tiên ở chỗ ấ y). Vua nó i : “Khô ng phả i là cá i thích, hà tấ t lên
xem !”. Liền sai đi tiếp, qua phậ n sô ng Hà Trườ ng. Quan tỉnh thấ y đườ ng sô ng nà y nô ng,
hẹp, đã đố c suấ t quâ n dâ n ra sứ c khai nạ o, lạ i đắ p đậ p để chứ a nướ c, nên thuyền đi
khô ng trở ngạ i. Vua khen thưở ng, cấ p ngâ n tiền cho mọ i ngườ i có thứ bậ c (nhữ ng ngườ i
đố c sứ c là m việc : Bố chính Vũ Doã n Cung, á n sá t Phạ m Khắ c Trạ ch đều thưở ng 1 đồ ng
kim tiền Bá t bả o, ngâ n tiền lớ n, nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; nhữ ng ngườ i bà n định là m việc :
Phó lã nh binh Phan Tù ng, thưở ng 1 đồ ng kim tiền Bá t bả o ; nhữ ng ngườ i chuyên coi
việc là m : Phó vệ Hồ Bả o, Tri huyện Phạ m Đình Trạ c, thưở ng ngâ n tiền lớ n, nhỏ mỗ i
hạ ng 1 đồ ng. Nhữ ng nhâ n viên theo là m việc, đều thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền. Nhữ ng dâ n
phu là m việc, thưở ng tiền 500 quan, giao quan tỉnh chia cấ p).

Ngà y Quý Mù i. Ngự giá đến Thanh Hoá , sai Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lương là m lễ kính tạ
Nguyên miếu, Phó sứ ty Từ tế Tô n Thấ t Đắ c kính tạ miếu Trừ ng quố c cô ng.
Khao thưở ng cho quâ n sĩ đi theo. Các hạ ng biền binh hiện đi theo và nhữ ng binh cá c
tỉnh Thanh, Nghệ, Tĩnh đều chiểu số , khao thưở ng mộ t lượ t. (Phà m nhữ ng quan, quâ n
hiện đi theo, có ai bị bệnh, cho tuỳ ở chỗ lưu ngụ điều dưỡ ng).

Ngà y Giá p Thâ n, ngự giá đến hà nh cung bến sô ng Lam, tỉnh Nghệ An. Hô m ấ y, nắ ng quá .
Cá c quâ n đều ra sứ c dấ n bướ c tiến đi ; vua khen, sai chiếu số binh đi theo, khao thưở ng
mộ t lượ t. Từ độ i trưở ng theo hầ u cho chí cá c binh đinh đều phâ n biệt thưở ng cấ p tiền.
(Nhữ ng ngườ i tuỳ giá từ tỉnh Hà Nộ i, đều thưở ng tiền 1 quan, tuỳ giá từ Thanh Hoá ,
thưở ng 5 tiền).

Ngà y ấ t Dậ u. Ngự giá đến hà nh cung tỉnh Hà Tĩnh. Thổ ty 2 huyện Cam Mô n, Cam Cá t
tiến mộ t con voi đự c, sai thu để nuô i và cho 50 lạ ng bạ c. Ngà y Bính Tuấ t, qua nú i Hoà nh
Sơn. Ngà y Đinh Hợ i, đến hà nh cung tỉnh Quả ng Bình.

Ngà y Kỷ Sử u. Ngự giá đến tỉnh Quả ng Trị. Các quan, viên hưu trí và cá c kỳ lã o thuộ c hạ t
kính đợ i chiêm bá i. Sai Tuầ n phủ Đặ ng Đứ c Thiệm cho nhữ ng ngườ i ấ y đến bờ sô ng đợ i
vua đi qua thì bá i vọ ng. Lạ i sắ c cho bộ Hộ chiếu xem nhữ ng ngườ i nà o chưa dự thưở ng
lầ n trướ c thì theo lệ thưở ng cấ p cho.

Ngà y Canh Dầ n. Ngự giá đến Kinh sư. Trướ c ngà y, cá c quan đã ra đó n yết ở ngoà i thà nh
Trấ n Bình đà i. Vua đi chiếc thuyền lớ n, do đườ ng thuỷ Đô ng Thà nh và o, trướ c hết yết
điện Hiếu Tư, rồ i lạ i do cử a Địa Bình đến kính yết cung Từ Thọ , lạ y mừ ng. Sau đó , ngự
về điện Cầ n Chính. Lưu Kinh hoà ng tử và cá c đạ i thầ n và o lạ y, kính đem cờ , ấ n nộ p lạ i.
Hô m ấ y, trên kỳ đà i treo cờ khá nh hỷ cá c mà u sắ c. Trong, ngoà i Kinh thà nh, ai nấ y đều
vui mừ ng.

Ngà y Nhâ m Thìn. Vua thâ n đến điện Hiếu Tư, là m lễ kính tạ , kính cá o về việc lễ bang
giao đã là m xong.
Ngà y Quý Tỵ . Sai hoà ng tử thứ 2 đến điện Hiếu Tư là m lễ â n tiến. Hô m ấ y, vua lạ i đến
cung Từ Thọ , là m lễ mừ ng sứ c khoẻ ; lễ xong, vua về ngự điện Cầ n Chính. Lưu Kinh
hoà ng tử , hoà ng thâ n, đạ i thầ n và vă n võ bá ch quan và o là m lễ lạ y mừ ng.

Lậ p đà n chay ở chù a Thiên Mụ . Dụ rằ ng : “Nă m nay đạ i giá Bắ c tuầ n, đườ ng đi qua 9

quậ n, trướ c ngà y khả i loan, trẫ m ở trong cung, mậ t cầ u trờ i, tổ ban Phướ c khiến cho
Thá nh tổ mẫ u Thá i hoà ng Thá i hậ u ta là nh mạ nh, đó là điều mong ướ c nhấ t. Từ đầ u
xuâ n khả i loan đến đầ u hạ hồ i tấ t ((1) Hồ i tấ t : xe vua trở về (nghĩa như hồ i loan).1),
thườ ng thườ ng nhậ n đượ c tin mừ ng ở Kinh : Thá nh từ ngà y cà ng mạ nh khoẻ. Vả lạ i, lú c
đi thì mù a xuâ n tạ nh rá o đó n xe ra, lú c về thì mù a hạ thuậ n tiết hộ vệ đườ ng về, trẫ m
thấ y trong mình cà ng khoẻ, nhữ ng ngườ i đi theo cũ ng đều đượ c là nh mạ nh. Nay cờ
rồ ng đã tiến về Kinh, kính yết Từ cung, bà chá u sum họ p vui vẻ ; tớ i triều, cá c quan tấ p
nậ p mừ ng vui, lò ng trẫ m mừ ng rỡ khô ng kể xiết ! Vậ y lậ p đà n cầ u Phướ c, sai thự Thố ng
chế dinh Kỳ võ Tô n Thấ t Đườ ng, Thị lang bộ Lễ Trương Quố c Dụ ng coi việc ấy”.

Lạ i sai cá c tỉnh từ Quả ng Trị ra Bắ c là m lễ tế cá c thầ n kỳ có dự ở trong tự điển, mỗ i đền

thờ 1 đà n.

Ngà y Bính Thâ n. Ban bố tờ chiếu hồ i loan cho khắ p trong, ngoà i. Trướ c đâ y, bộ Lễ tâ u
xin chiếu theo lệ nă m Minh Mệnh thứ 3 : đặ t lễ đạ i triều rồ i ban hà nh tờ chiếu bố cá o.
Vua nó i : “Nă m Minh Mệnh thứ 3, lễ để tang đã hết, nay hã y cò n ở trong [hạ n để tang] 27
thá ng, sự thể khô ng giố ng trướ c”, cho đình việc thiết triều và cứ đem tờ chiếu bá cá o ra.

Lờ i chiếu rằ ng : “Trẫ m nghĩ : Xét địa phương, xem phong tụ c, thiên Vương chế đã bày ra
10 điển ; bà n tín nghĩa, gâ y hoà hả o, sá ch Chu lễ đã chép đủ 9 nghi ((1) Chín nghi : chín
nghi thứ c để sai định ngô i cho cá c nướ c chư hầ u : 1. Sai nhậ n chứ c, 2.Sai nhậ n đồ mặ c, 3.
Sai chịu ngồ i, 4. Sai nhậ n đồ vậ t, 5. Cho phép tắ c, 6. Sai cho quan, 7. Sai cho nướ c, 8. Sai
là m chứ c mụ c, 9. Sai là m bá .1), đều cố t để hoà vớ i các nướ c và định mệnh lớ n. Trẫ m
kính nố i nghiệp xưa, noi giữ phép lớ n, theo sự đượ c nghe, ghi lờ i đạ o đứ c, lo sâ u xa, tĩnh
mậ t để nố i sá ng ngườ i xưa, xem xét chế độ , kính cẩ n việc là m, nghĩ nố i chí theo việc tứ c
là đạ o hiếu. Vì thế, kính tuâ n hiến phá p sẵ n định, là m việc bang giao. Ngà y 22 thá ng
giêng nă m nay, xa giá Bắ c tuầ n, ngà y 18 thá ng 2 đến hà nh tạ i Hà Nộ i. Cờ đi tớ i đâ u cũ ng
xét quan lạ i, chỉnh binh nhung, là m tố t, gia ơn khắ p tớ i dâ n chú ng. Già trẻ nơi là ng mạ c
thấ y bó ng cờ đều mừ ng vui ; quan chứ c cá c địa phương họ p lễ cố ng đến triều yết. Xét
cá c lệ xưa nay để là m điển lễ, hợ p mọ i tình trên dướ i để tiếp Phướ c trờ i. Lầ n nà y sứ
Thanh vâ ng mệnh sang đây, trong khi tớ i, lui, kính cẩ n theo lễ độ ; sự hoà thuậ n vui vẻ
hợ p vớ i tình vă n, quố c thể cà ng thêm tô n, thầ n dâ n đều mừ ng rỡ . Thậ t là nhờ về Hoà ng
tổ Thế tổ Cao hoà ng đế và Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta uy đứ c rộ ng khắ p,
nên đượ c như thế. Ngà y 28 thá ng trướ c, lễ lớ n khá nh thà nh ; ngà y 29 hồ i loan ; ngà y 12
thá ng nà y, tớ i Kinh. Từ mình trẫ m cho chí các hoà ng đệ, hoà ng thâ n và các quan đi theo,
mọ i sự đều đượ c tố t là nh cả . Nhậ n thấ y sự đượ c Phướ c lớ n lao, khắ p trong ngoà i vui vẻ,
lò ng trẫ m mừ ng, cả m kể sao cho xiết ! Ngà y 14, đã thâ n đến kính tạ điện Hiếu Tư ; ngà y
15, thâ n đến mừ ng sứ c khoẻ cung Từ Thọ ; ngà y 17, thâ n đến kính tạ Thá i miếu, sai
quan đến kính tạ Triệu miếu ; ngà y 18, thâ n đến kính tạ Thế miếu, sai quan đến kính tạ
Hưng miếu. Nay ban chiếu khắ p thiên hạ để vui lò ng mọ i ngườ i. Than ô i ! Nơi điển cũ để
trọ n việc thâ n thiện vớ i nướ c khá c, là m tỏ mưu mô , cô ng nghiệp ngườ i xưa ; giữ Phướ c
trướ c để tiến tớ i yên định cho dâ n sinh, cố t đó n mừ ng vui lâ u dà i củ a vậ n mệnh. Bá cá o
cho mọ i ngườ i, xa gầ n đều nghe, biết”.

Vua nhâ n việc Bắ c tuầ n hồ i loan, thưở ng gia cấ p, kỷ lụ c, ngâ n tiền cho cá c quan vă n, võ
lớ n, nhỏ đã đi theo hầ u xa giá , mỗ i hạ ng có thứ bậ c. (Ngà y tớ i Kinh, kiểm điểm quan,
viên và binh đinh đi theo hầ u cộ ng 885 ngườ i). Dụ rằ ng : “Trẫ m có việc ra Bắ c, chỉ mong
chó ng xong lễ lớ n, trở về Kinh sư, để thư lò ng mong đợ i củ a Thá nh tổ mẫ u. Lạ i gầ n tớ i
ngà y Thá nh đả n củ a Hoà ng khả o, cho nên khi hồ i loan, trong mộ t ngà y hoặ c đi qua 3 - 4
hà nh cung, hoặ c nhâ n buổ i tố i có tră ng đi mau hoặ c đi tớ i canh hai, canh ba. Nhưng gặ p
tiết mù a hạ nắ ng nự c mà cá c bề tô i trung hậ u, thà nh thự c hết lò ng đi theo nâ ng đỡ , hoặ c
ngự a khô ng lú c nà o bỏ yên, hoặ c đeo kiếm đi bộ hộ vệ xa giá , ai nấ y đều phấ n khở i theo
đi, trả i qua 9 quậ n, 46 cung, chưa qua 12 ngà y đã tớ i Kinh ngay, thậ t rấ t đá ng khen ngợ i.
Ngự tiền đạ i thầ n Trương Đă ng Quế thâ n đỡ xe kiệu, giữ kỷ luậ t nghiêm minh, hằ ng
ngà y nhắ c giú p mọ i việc, thậ t đá ng là bề tô i đã chịu di mệnh, xưa đượ c Hoà ng khả o khen
là đồ ng tâ m, đồ ng đứ c, để lạ i cho ta là m bề tô i tay châ n ngà y nay, mộ t ngườ i giú p việc
giỏ i củ a nướ c đó ! Vậ y cho tấ n phong tướ c Tuy Thịnh tử , về việc ban cá o mệnh ấ n tướ c
đợ i đến sang nă m hết tang lễ, do bộ tâ u xin, sẽ sai quan tuyên phong. Nay thưở ng 1
đồ ng kim tiền Phan long phụ phượ ng hạ ng nhấ t, có dâ y đeo và bạ c 30 lạ ng, lạ i thưở ng
thêm 1 chiếc nhẫ n ngự dung mặ t ngọ c kim cương lớ n. Hoà nh dinh đạ i thầ n : Tô n Thấ t
Bậ t, thă ng thự Tả quâ n Đô thố ng phủ đô thố ng, thưở ng mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền Phan
long phụ phượ ng hạ ng nhấ t có dâ y đeo và 20 lạ ng bạ c. Thị vệ đạ i thầ n : Nguyễn Trọ ng
Tính, Vũ Vă n Giả i, đều gia hà m Đô đố c, thưở ng mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền Phan long
phụ phượ ng hạ ng nhấ t có dây đeo và 15 lạ ng bạ c. Tiền hỗ đạ i thầ n Tô n Thấ t Đườ ng,
Hậ u hỗ đạ i thầ n Hoà ng Đă ng Thậ n, thưở ng mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền “Phan long phụ
phượ ng” hạ ng nhì có dâ y đeo và 10 lạ ng bạ c. Tham tri bộ Cô ng Lê Bá Tú , Thị lang Nộ i
cá c Lâ m Duy Thiếp, Nguyễn Đứ c Hoạ t và Giá tiền tú c vệ : Hoà ng Vă n Hậ u, Nguyễn Vă n
Phá p, Hồ Vă n Thậ t, Lê Viết Chuyên, Nguyễn Vă n Phượ ng, Đoà n Khá c, đều thưở ng mỗ i
ngườ i 1 đồ ng kim tiền Phan long phụ phượ ng hạ ng 3 có dâ y đeo, 10 lạ ng bạ c. Nhữ ng
viên kể trên đều theo hà m, gia 1 cấ p. Dự sung tú c vệ : Tô n Thấ t Nă ng, Tô n Thấ t Hà n,
Tô n Thấ t Trự c, Nguyễn Nghị, Nguyễn Hoá , 5 viên nà y đều thưở ng 6 lạ ng bạ c, theo hà m
gia 1 cấ p. Tự u trung Tô n Thấ t Hà n, gia thưở ng 1 đồ ng kim tiền “Phan long phụ phượ ng”
hạ ng 3 có dâ y đeo ; cò n 4 viên kia, thưở ng mỗ i viên 1 đồ ng tử kim tiền Phan long phụ
phượ ng có dây đeo. Tô n Thấ t Chung, Nguyễn Quý, Đoà n Vă n Họ c, đều cho thự c thụ . Đỗ
Vă n Phướ c, thă ng thự Phó vệ uý. Lê Chỉ Tín, Hoà ng Bá Bằ ng, Lê Vă n Xa, Phan Vă n Mẫ n,
đều thưở ng mỗ i ngườ i 1 đồ ng tử kim tiền Phan long phụ phượ ng hạ ng nhì có dâ y đeo, 4
lạ ng bạ c. Trở lên trừ nhữ ng ngườ i đã đượ c thự c thụ , thă ng thự ra, cò n đều gia 1 cấ p.
Bọ n tuỳ giá ; nhữ ng viên võ chứ c : Đà o hữ u Châ n, Hồ Vũ , Dương Tuy, Ngô Xiết, Nguyễn
Bằ ng, Nguyễn Thu, Lý Kiên, Trương Đình Nghi, Trương Cơ, Nguyễn Dũ ng, Nguyễn Hiếu,
Đinh Trừ ng, Phan Giá c, Tô Vă n Trung, Tô n Thấ t Đa, Nguyễn Đứ c Lý, Nguyễn Hạ nh,
Hoà ng Dương, Hoà ng Vă n Hạ nh, Tố ng Đứ c Thuậ n, Vũ Ngọ c Niệm, Trầ n Đặ c, Dương Dầ n,
Lê Lang, Phạ m Vă n Trinh, Tô n Thấ t Chu, Nguyễn Như ý, Nguyễn Đô n Quỳnh, Nguyễn
Sơn, Lê Thiện, Trầ n Ư, Nguyễn Thanh Luậ t, Lê Cung, Lê Nghĩa, Trầ n Bá Hả o, Trầ n Sinh,
Vũ Lự c, Nguyễn Viết Tuế, Vũ Vă n Cô ng, Nguyễn Vă n Cổ , Nguyễn Sinh, Trương Lã m,
Hoà ng Bằ ng, Nguyễn Như Thọ , Trầ n Trự c, Hồ Đă ng Tuâ n, Hoà ng Vă n Thá i, Tô n Thấ t
Hoà , Tô n Thấ t Dị, Nguyễn Đứ c Tề, Đỗ Vă n Hứ a, Vũ Vă n Từ , Nguyễn Tử Lă ng, Nguyễn
Diên Thọ , Phạ m Vă n Trung, Tô n Thấ t Cố c, Tô n Thấ t Bã o, Tô n Thấ t Đá i, Tô n Thấ t Phù ;
nhữ ng viên thuộ c về ban vă n : Vũ Đình ý, Phan Khắ c Thậ n, Nguyễn Xuâ n Bả ng, Trầ n Viết
Cậ t, Đoà n Khắ c Thậ n, Bù i Duy Kỳ, Lý Vă n Tâ n, Lê Vă n Lượ ng, Tô n Thấ t Cẩ n, Ngô Bá Hy,
Tô n Thấ t Loan, Nguyễn Hữ u Hưng, Nguyễn Vă n Hy, Trầ n Cô ng Bình, Trầ n Quý Kiệt,
hoặ c thự c thụ , hoặ c thă ng thự và gia cấ p, kỷ, đều thưở ng tử kim tiền Phan long phụ
phượ ng, ngâ n tiền và bạ c lạ ng. Nhữ ng nhâ n viên thị vệ, nhữ ng lạ i, dịch các nha và
nhữ ng thâ n binh, cấ m binh đều thưở ng ngâ n tiền Phan long phụ phượ ng, á o quầ n, có
thứ bậ c. Cá c đạ i thầ n và cá c quan viên vă n, võ cho chí suấ t độ i mà dướ i tên có ghi bị
giá ng, phạ t, đều cho khai phụ c, khoan miễn. Nhữ ng độ i trưở ng, ngoạ i uỷ độ i trưở ng mà
là m đượ c việc cũ ng lự a cho thă ng bổ để tỏ rõ sự để ý nghĩ đến nhữ ng ngườ i theo hầ u”.
Lạ i cho mọ i ngườ i ă n tiệc ở Cơ Hạ đườ ng. Triệu hoà ng tử , hoà ng thâ n, đạ i thầ n đến
trướ c chỗ vua ngự , ban cho rượ u ; cá c quan, viên và binh đinh đều đượ c khao thưở ng
cả .

Thưở ng cá c quan viên lưu Kinh. Dụ rằ ng : “Trẫ m từ đầ u xuâ n khả i tấ t ((1) Khả i tấ t :
nghĩa như khả i loan.1), đến đầ u hạ hồ i loan, trong Kinh nghiêm tĩnh, sớ tâ u tin tố t là nh
liền lượ t đưa ra, thậ t khô ng phụ vớ i sự uỷ thá c. Hoà ng tử , An Phong hầ u Hồ ng Bả o,
thưở ng gia 1 cấ p, 1 chiếc cố c bằ ng ngọ c, 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng lớ n. Đạ i thầ n :
Tạ Quang Cự , gia hà m Thá i tử Thá i bả o ; Hà Duy Phiên thă ng thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ,
vẫ n lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ ; Nguyễn Đă ng Tuâ n thă ng thự Hiệp biện đạ i họ c sĩ, vẫ n
sung chứ c sư bả o dạ y hoà ng tử , hoà ng đệ ; Tô n Thấ t Bạ ch thự c thụ Thượ ng thư bộ Lạ i,
Lê Vă n Phú gia kỷ lụ c 2 thứ . Lạ i thưở ng cho mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng
trung. Tuầ n phủ : Lê Vă n Thả o, Hồ Vă n Lưu, Tô n Thấ t Trườ ng, Tô n Thấ t Cung ; Hộ ấ n :
Trương Quố c Dụ ng, Đỗ Quang, Nguyễn Đứ c Chính, Vũ Phạ m Khả i, đều thưở ng kỷ lụ c 2
thứ và mỗ i ngườ i mộ t đồ ng kim tiền Bá t bả o hạ ng nhỏ , có dâ y đeo. Hiệp đồ ng tuầ n hộ :
Trầ n Thiện, Mai Khắ c Mẫ n, Vũ Trọ ng Bình, cũ ng thưở ng kỷ lụ c 2 thứ . Chá nh, Phó vệ uý
Trương Cầ m, Trầ n Hữ u Thiệu và Khoa đạ o thầ n Nguyễn Tấ t Phong, mỗ i ngườ i thưở ng
kỷ lụ c 1 thứ . Lê Vă n Thả o và Nguyễn Tấ t Phong nguyên trướ c bị giá ng 2 cấ p, nay đều
cho khai phụ c 1 cấp. Nhữ ng viên kể trên, đều thưở ng thêm kim tiền hạ ng nhỏ , ngâ n tiền
hạ ng lớ n, có thứ bậ c. Kinh doã n Phạ m quỹ, nguyên thự Phủ thừ a Lê Khắ c Nhượ ng,
quyền lĩnh Phủ thừ a Đinh Doã n Trung đều đượ c dự thưở ng cả ”.
Lạ i dụ : Cá c viên chứ c vă n, võ lớ n nhỏ ở trong Kinh, ngoà i tỉnh hoặ c dự là m việc tiếp sứ
hay sử a sang hà nh cung, sứ quá n, sử a chữ a đườ ng sá , khơi thô ng đườ ng sô ng đều đã
phả i chạ y vạ y, đi lạ i, dự có chú t cô ng lao, vậ y sai đình thầ n xét cho đú ng thự c về nhữ ng
ngườ i đượ c việc và khô ng đượ c việc, phâ n biệt thưở ng phạ t cho rõ cô ng bằ ng. Sau khi
đình thầ n nghị xong, dâ ng lên, hoà ng thâ n, đình thầ n, đố c, phủ , đề đố c, bố , á n, lã nh binh
đều đượ c gia 1 cấ p. Ban vă n : nhữ ng ngườ i hà m chá nh hay tò ng tứ , ngũ , lụ c phẩ m và cá c
viên phủ , huyện ; ban võ : quả n vệ, quả n cơ, đều thưở ng kỷ lụ c 2 thứ . Thấ t phẩ m trở
xuố ng, đều thưở ng tiền lương 3 thá ng.

Thự á n sá t tỉnh Quả ng Trị Nguyễn Vă n Đạ t có tang [về nghỉ]. Vua cho thự Lang trung bộ
Hộ Lê Châ n quyền lĩnh ấ n triện là m việc, sau lạ i cho Châ n thự á n sá t sứ .

Đề đố c quâ n thuỷ ở Kinh kỳ, tướ c Gia Bằ ng nam, sung Hậ u đạ o đạ i thầ n, Vũ Vă n Từ ,

chết. Từ theo xa giá về đến Thanh Hoá , bị bệnh. Vua cho con Từ là Vũ Vă n Dao, hiện là m
Hiệu uý vệ Cẩ m y, ở lạ i nuô i cha. Khi Từ chết, vua nó i : “Từ vố n tính thuầ n hậ u, chấ t
phá c, trả i thờ triều trướ c, kính cẩ n giữ võ chứ c, tỏ ra cô ng lao, tà i nă ng đã nhiều. Mấ y
nă m nay, thố ng giữ thuỷ quâ n, là m việc thoả đá ng, lầ n nà y hộ vệ đườ ng xa giá , chỉnh
đố n cá c quâ n ngũ , trẫ m đã kén chọ n và biết cô ng. Nay cho truy tặ ng Đô thố ng, lạ i cấ p
cho gấ m Trung Quố c, sa mà u mỗ i thứ 3, vó c Nam 10 tấ m, lụ a 20 tấ m, vả i 40 tấ m, tiền
800 quan, do tỉnh Thanh chi ở kho ban cấ p cho để là m đồ cầ n dù ng về việc tang. Lạ i sai
tỉnh Thanh cắ t thuyền để hộ tố ng, sai con Từ là Vũ Vă n Dao đưa cữ u trở về chỗ ở trong
Kinh và cho tế mộ t đà n để tỏ ý thương tiếc mộ t ngườ i bề tô i kỳ cự u. (Từ , ngườ i ở ấ p
Chương Hoà , xã Liễu Đê, tỉnh Bình Định, thọ 71 tuổ i).

Thiếu bả o, Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Chưở ng phủ sự , Hoằ ng Trung bá , sung ngự tiền đạ i
thầ n, Nguyễn Vă n Trọ ng chết. Trọ ng đi theo xa giá về đến tỉnh Thanh, bị bệnh. Vua ban
cho nhâ n sâ m ngự dụ ng, cho ở lạ i điều dưỡ ng. Khi Trọ ng chết, vua đượ c tin, chả y nướ c
mắ t, nó i : “Trọ ng là ngườ i siêng nă ng, kính cẩ n, thậ n trọ ng, giữ mộ t lò ng trung thà nh,
lú c trẻ theo [hoà ng tổ ] dự ng nghiệp, dự có cô ng trạ ng, đến khi thờ Hoà ng khả o Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế ta, lú c giữ cấ m quâ n ở trong, lú c giữ biên trấ n ở ngoà i, kính cẩ n giữ
chứ c, nhiều lầ n tỏ rõ cô ng lao, tà i nă ng. Trẫ m nghĩ đến mộ t ngườ i bề tô i kỳ cự u là m việc
bên ngoà i mỏ i mệt đã lâ u, đặ c cá ch triệu về Kinh, cấ t lên bậ c cao cho là m việc tạ i triều.
Bữ a trướ c đâ y, sung chứ c Ngự tiền đạ i thầ n, hộ vệ đườ ng xa giá ; trong khi đi theo, mọ i
việc đều là m chu đá o. Mộ t ngườ i huâ n cự u trả i thờ 3 triều, lò ng trung đá ng khen, ngờ
đâ u mộ t cơn bệnh, vộ i từ trầ n, thương xó t kể khô ng sao xiết ! Nay ngoà i việc chiếu
phẩ m trậ t cấ p tiền tuấ t, cho truy tặ ng Thá i bả o, phong Hoằ ng Trung hầ u, lạ i cấ p gấ m
mà u, sa mà u mỗ i thứ 5 câ y, vó c mà u, nhiễu mà u mỗ i thứ 5 tấ m, vả i, lụ a mỗ i thứ 50 tấ m,
tiền 2.000 quan, do con viên ấ y lĩnh về là m việc tang, quan tỉnh phả i liệu giú p cho chu
đá o ổ n thoả , và sai con viên ấ y là Nguyễn Hỷ, hiện là m Phó vệ uý dinh Vũ lâ m, hộ tang
đưa về an tá ng, cho tế 2 lầ n để tỏ ý thương xó t ngườ i tô i trung, có xử hậ u thêm, mà
khô ng giả m bớ t. (Trọ ng, ngườ i thô n An Đứ c, tỉnh Vĩnh Long, thọ 71 tuổ i).

Đề đố c tỉnh Vĩnh Long, Anh dũ ng tướ ng, tướ c Diên Hự u nam, Đoà n Vă n Sá ch, chết. Sá ch
trướ c đâ y ở quâ n thứ Hà Tiên, vì bị bệnh, lui về An Giang điều dưỡ ng. Khi nghe tin Sá ch
chết, vua buồ n rầ u hồ i lâ u, dụ rằ ng : “Sá ch khở i thâ n từ mộ t viên tướ ng nhỏ , trong nă m
Minh Mệnh, về việc Hả i Đô ng, đem mộ t toá n quâ n nhỏ đá nh ú p giết mấ y vạ n quâ n Xiêm,
Lạ p, giả i vâ y luô n cho Sa Tô n, lạ i theo giết bọ n giặ c, bọ c vết thương mà cố đá nh. Đứ c
hoà ng khả o ta bả o cho trẫ m biết ngay trướ c mặ t, khen Sá ch có can đả m hơn đờ i, khô ng
kém gì ngườ i xưa ; thưở ng cho và ng ngọ c, cấ t là m Chưở ng vệ, cho kim bà i có chữ “Anh
dũ ng tướ ng” để nêu rõ . Đến sau, phá i đi Lạ c Hoá , đó ng giữ cho tỉnh Hà Tiên, thườ ng lậ p
đượ c kỳ cô ng, dẹp yên biên giớ i. Đương định mừ ng tiệc khả i hoà n, ghi tên cù ng sô ng nú i
để đá p cô ng lao, thì dạ o trướ c, nghe tin Sá ch bị bệnh, ta vộ i cho đưa thứ nhâ n sâ m ngự
dụ ng để là m thuố c thang, khô ng ngờ vì mệt nhọ c lâ u nă m, dù Biển Thướ c ((1) Biển
Thướ c : nhà danh y thờ i Chiến Quố c bên Trung Quố c, họ Tầ n, tên là Việt Nhâ n, Biển
Thướ c là biệt hiệu.1) cũ ng khô ng chữ a đượ c ! Nghìn và ng dễ kiếm, mộ t tướ ng khó tìm,
lấ y gì tỏ nỗ i thương tiếc để an uỷ ngườ i trung ! Vậ y tặ ng chứ c Tiền phong dinh Đô
thố ng, Anh dũ ng tướ ng quâ n, tấ n phong Diên Hự u bá , ban tên thuỵ là Trung Vũ , cho mộ t
ngườ i con đượ c tậ p ấ m là m Hiệu uý vệ Cẩ m y, đợ i khi hết tang, do 2 bộ Lễ, Binh tâ u xin,
sẽ cho tậ p phong, để nố i thế tướ c lâ u dà i. Ngoà i việc chiếu tặ ng hà m, cấ p tiền tuấ t, cho
thêm gấ m mà u, sa mà u, mỗ i thứ 4 cây, vó c, trừ u, nhiễu cá c mà u 10 tấ m, vải, lụ a mỗ i thứ
10 tấ m, tiền 1.000 quan, lạ i cho tế 1 đà n”. Hơn 1 thá ng sau, vua vẫ n thương tiếc khô ng
dứ t, lạ i là m thơ để viếng.
Có ngườ i nhà Thanh đứ ng ngoà i cử a Hiển Nhâ n, cầ m mộ t tậ p giấ y, mộ t tờ điệp, nó i rằ ng
: nhà Thanh đương bị bọ n Xích Mao nhiễu hạ i, yêu cầ u nướ c ta giả ng giả i giú p. Phủ doã n
Phạ m Quỹ đem việc ấy tâ u lên. Vua nó i : “Đó là việc quan trọ ng. Kẻ thư sinh kia sao dá m
đườ ng độ t như vậ y ! Viên coi phủ nên dỗ bả o, cho về”.

á n sá t tỉnh Hà Tiên Đinh Vă n Huy chết. Truy tặ ng Quang lộ c Tự khanh, cấ p thêm 300
quan. Cho Hoà ng Mẫ n Đạ t thă ng thự á n sá t sứ tỉnh Hà Tiên.

Thự Tuầ n phủ Thuậ n - Khá nh là Tô n Thọ Đứ c vì bị bệnh, xin cá o về. Vua cho rằ ng địa
thế tỉnh Bình Định thì dà i, cô ng việc thì nhiều hơn nơi khá c, bèn cho Bố chính sứ Gia
Định Nguyễn Đă ng Uẩ n quyền giữ ấ n quan phò ng củ a chứ c Tuầ n phủ Thuậ n Khá nh,
kiêm lĩnh cô ng việc Bố chính sứ tỉnh Bình Thuậ n.

Sai Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c tiến đá nh Sá ch Sô . Trướ c đây, Đứ c vớ i Tá n lý An Giang Tô n

Thấ t Tườ ng, cũ ng đem binh thuyền đi sang Hà Tiên, khi tớ i nơi thì giặ c Xiêm đã lui,
Tườ ng lạ i trở về An Giang. Vua thấ y tỉnh Hà Tiên hiện tạ i vô sự , duy ở Sá ch Sô cò n có
nhó m giặ c số ng só t lẩ n lú t, nhâ n dụ Đứ c đi mau tớ i Sá ch Sô bắ t chém bọ n giặ c phạ m và
chỉnh lý cá c mặ t địa phương Nam Thá i, Nam Ninh, Hà Â m, Hà Dương cho đượ c yên tĩnh
cả .

Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c tiến binh đi Thấ t Sơn, cù ng vớ i đạ o quâ n củ a Phạ m Vă n Điển hộ i

hợ p. Điển lưu lạ i đồ n Cấ m Sơn, chặ n giữ đườ ng sau. Đứ c vớ i Vă n Phú , Khắ c Nhượ ng
đem cả Nguyễn Cô ng Nhà n tiến đến đồ n giặ c ở Tượ ng Sơn. Giặ c thấ y uy phong, chạ y
trố n, đến nú i Tà Liệt, chú ng lạ i giữ chỗ hiểm để chố ng cự . Chỗ ấ y châ n nú i nhỏ hẹp, bên
tả gầ n đầ m lớ n, bên hữ u liền vớ i sườ n nú i, giặ c đà o hà o cắ m chô ng để chố ng giữ . Quan
quâ n ra sứ c đá nh khép lạ i, phá tan đồ n giặ c, bắ t số ng 2 tên thổ phỉ, chém đượ c 13 đầ u,
thu lạ i đượ c 1 cỗ sú ng quá sơn bằ ng đồ ng củ a cô ng đã mấ t trướ c. Lậ p tứ c đem 2 tên đã
bắ t đượ c chém đầ u bêu lên cho mọ i ngườ i biết. Vua cho rằ ng : lầ n đầ u ra quâ n đã là m
nổ i bậ t ngay đượ c thanh thế, thưở ng bọ n Lê Vă n Đứ c, Lê Vă n Phú , Nguyễn Cô ng Nhà n
quâ n cô ng, kỷ lụ c và kim tiền có thứ bậ c. Ngay sau đó , Phạ m Vă n Điển bị bệnh, về tỉnh ;
Tá n tương Lê Khắ c Nhượ ng thay giữ chỗ đồ n đó ng quâ n.

Nêu thưở ng nhữ ng ngườ i dâ n thọ 100 tuổ i, gồ m 9 ngườ i (Thừ a Thiên 1 ngườ i, Quả ng
Trị 3 ngườ i, Bình Định 3 ngườ i, Hà Tĩnh, Nghệ An mỗ i tỉnh 1 ngườ i).

Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, lĩnh Tổ ng đố c An - Hà , Tín vũ hầ u Phạ m Vă n Điển, chết.
Điển ở quâ n thứ Thấ t Sơn bị bệnh, trở về An Giang điều dưỡ ng rồ i chết. Vua thương tiếc
nó i : “Điển là ngườ i trung dũ ng, lú c trẻ theo Hoà ng tổ dự ng nghiệp, đi trậ n có nhiều
cô ng, khi thờ Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, đã từ ng coi cấ m quâ n, lạ i ra giữ
cá c trấ n, xô ng pha trậ n mạ c, nêu cô ng biên đình. Sau vì biên thuỳ phía tâ y khô ng yên,
triều đình kén tướ ng chuyên việc đi đá nh, Điển hă ng há i xin đi, để hò ng bá o đền ơn
nướ c. Hoà ng khả o ta thương Điển đã già , nhưng khen vì có chí. Thế nhưng Điển đá nh
giặ c thì rấ t hă ng, mà tà i là m tướ ng thì cò n kém. [Sau khi phụ ng mệnh đi đá nh] rấ t lâ u
khô ng thà nh cô ng, lạ i can phạ m về quâ n chính ; trẫ m nghĩ tớ i mộ t bề tô i kỳ cự u, cho lưu
lạ i giữ việc bắ t giặ c để gắ ng lậ p cô ng sau. Gầ n đâ y, thổ tù nướ c Xiêm giú p bọ n nghịch
dồ n quâ n ở nướ c sang cướ p biên cương, Điển đã đá nh tan quâ n Xiêm, Lạ p, bá o tin
thắ ng bằ ng cờ đỏ , thậ t đã biết cả m kích, cố gắ ng, khô ng phụ vớ i ý trẫ m bắ t là m. Đang
đợ i ghi cô ng, ă n mừ ng, ơn vinh cò n mã i, ngờ đâ u mộ t cơn bệnh nặ ng đã vộ i từ trầ n,
khiến ngườ i thương xó t khô ng nguô i ! Nay, ngoà i việc chiếu phẩ m trậ t, cấ p tiền tuấ t,
cho gia tặ ng Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự ”. Lạ i cấ p cho gấ m mà u, sa
mà u mỗ i thứ 5 câ y, trừ u mà u, nhiễu mà u mỗ i thứ 3 tấ m, vải lụ a, mỗ i thứ 50 tấ m, tiền
2.000 quan để dù ng về việc tang. Lạ i sai cắ t thuyền hộ tố ng và cho con là Phạ m Vă n Huy
đi phù cữ u về chỗ ở trong Kinh, ban tế 2 đà n để tỏ ý thương tiếc ngườ i huâ n cự u".

Bọ n phạ m lẩ n trố n ở Sơn Tâ y : tên Bộ t, tên Hà o, Khiêu, thườ ng ra và o trên địa diện Lâ m
[Thao], Đoan [Hù ng]. Thự Phó vệ uý Lê Cô ng Hộ i, đó ng giữ phủ Đoan Hù ng, đá nh nhau
vớ i giặ c, binh đinh 3 ngườ i bị chết, 2 ngườ i bị thương, khí giớ i cũ ng có bị mấ t. Giặ c lạ i
và o rừ ng lẩ n đi. Lĩnh Tổ ng đố c Trầ n Hữ u Lễ sai Lã nh binh Tô n Thấ t Đà m đem binh tiễu
bắ t. Vua nghe biết việc ấ y, cho rằ ng Hộ i vừ a mớ i gặ p giặ c đã thua thiệt luô n, sai cá ch
chứ c, bắ t về trị tộ i. Lạ i dụ Lễ rằ ng : “Bọ n giặ c trố n lẩ n quấ y nhiễu, tuy là việc củ a viên coi
tỉnh trướ c đây chưa là m xong, nhưng ngườ i phả i nhậ n là trá ch nhiệm củ a mình, tự
chiêu mộ lấ y thủ hạ dâ n phu, nhằ m cơ hộ i dò bắ t, khô ng đượ c đổ cả lỗ i cho ngườ i
trướ c”.

Quan tỉnh Hưng Yên, tâ u : “Trướ c đâ y, đã do đình thầ n bà n xin tạ m đắ p mộ t đoạ n đậ p

ngang ở cử a sô ng Cử u An để hộ vệ việc là m ruộ ng, nay gầ n đến tiết Tiểu mã n, tính là m
khô ng kịp, xin hã y bồ i đắp thêm quã ng đê cũ ở hữ u ngạ n sô ng ấ y để giữ lú a mù a hạ . Vua
cho phép, nhưng dụ phả i gia tâ m đố c là m cô ng việc để khỏ i hạ i đến việc nô ng.

Sai biền binh đạ o quâ n thuỷ chia đi 2 chiếc thuyền hiệu An Hả i, Tĩnh Hả i và 2 chiếc ô
thuyền ra tuầ n hà nh trên cá c mặ t biển Nam, Bắc. Lạ i truyền Chỉ cá c tỉnh từ Thừ a Thiên
và o Nam đến Bình Thuậ n, ra Bắc đến Quả ng Yên, đều phả i nghiêm sứ c cho nhữ ng đồ n
đó ng cá c bến trong hạ t cù ng vớ i nhữ ng thuyền đã phá i đi tuầ n, xét theo phậ n biển, chia
đi tuầ n phò ng để bắ t giặ c cướ p.

Cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Tả phó đô ngự sử viện Đô sá t Lê Đă ng Doanh kiêm lĩnh
việc ấ n bộ Hình.

Lạ i đặ t chứ c Phó lã nh binh ở Hà Nộ i, Bắ c Ninh. Hai tỉnh nà y trướ c đã đặ t Chá nh, Phó
lã nh binh mỗ i chứ c 1 viên, sau bỏ bớ t chứ c Phó lã nh binh ; đến nay thấ y 2 tỉnh nà y là
hạ t lớ n, số binh nhiều hơn tỉnh khá c, lạ i sai đặ t thêm chứ c ấ y. Cho : Phó lã nh binh tỉnh
Nam Định Nguyễn Vă n Đạ c đổ i bổ là m Phó lã nh binh Bắ c Ninh ; Phó vệ uý vệ Trung nhấ t
Tả dự c, dinh Vũ lâ m Nguyễn Vă n Nghĩa điệu bổ là m Phó lã nh binh Hà Nộ i ; Phó vệ uý
Nhấ t vệ Tả dinh, đạ o Kinh kỳ Thuỷ sư Đặ ng Cô ng Thậ p điệu bổ là m Phó lã nh binh Nam
Định ; Phó vệ uý Nhấ t vệ Tả dinh, đạ o Kinh kỳ Thuỷ sư ; Cai độ i Tam vệ Trung dinh, đạ o
Kinh kỳ Thuỷ sư Trầ n Vă n Kích thă ng thự Phó vệ uý Tả thuỷ tỉnh Nghệ An.

Cho : thự Tuầ n phủ Lạ ng - Bình Trầ n Ngọ c Giao là m Hữ u thị lang bộ Binh, gia hà m Tham
tri, sung là m việc Nộ i cá c ; Bố chính Hả i Dương Lê Trườ ng Danh hộ lý ấ n quan phò ng
củ a Tuầ n phủ Lạ ng - Bình ; thự Hữ u thị lang bộ Binh Nguyễn Đứ c Chính điệu bổ Bố
chính tỉnh Hả i Dương : thự á n sá t tỉnh Hà Tĩnh Vũ Đứ c Nhu thă ng thụ Hồ ng lô Tự khanh,
Biện lý cô ng việc bộ Lạ i ; thự Lang trung bộ Hình Nguyễn Khắ c Trạ ch điệu bổ thự á n sá t
sứ tỉnh Hà Tĩnh.

Cho : thự Phó vệ uý Hữ u thuỷ tỉnh Thanh Hoá Trầ n Vă n Vô thă ng thự Phó vệ uý Tam vệ
Tả dinh đạ o Thuỷ sư Kinh kỳ (nguyên thự Phó vệ uý Bù i Di bị can á n, giao tra xét) ; Cai
độ i vệ Long thuyền Lê Vă n Quậ n thă ng thự Phó vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Thanh Hoá .

Triệu Lã nh binh tỉnh Ninh Bình Nguyễn Ngọ c Nghĩa về Kinh để sá t hạ ch tạ i bộ . Cho : thự
Lã nh binh tỉnh Hà Tĩnh Nguyễn Trọ ng Thao là m thự Lã nh binh tỉnh Ninh Bình, Phó lã nh
binh tỉnh Nghệ An Hồ Bình điệu bổ Lã nh binh tỉnh Hà Tĩnh ; Phó lã nh binh tỉnh Thanh
Hoá Phan Tù ng điệu bổ Phó lã nh binh Nghệ An ; Vệ uý Tứ vệ Hữ u dinh, đạ o Thuỷ sư
Kinh kỳ Nguyễn Vă n Cú c điệu bổ Phó lã nh binh Thanh Hoá (theo quan chế thờ i Minh
Mệnh : chứ c Phó lã nh binh ở Thanh, Nghệ, trậ t chá nh tam phẩ m ; nă m Thiệu Trị thứ tư
mớ i đổ i là m tò ng tam phẩ m) ; Cai độ i Long thuyền Phạ m Vă n Trinh thă ng thự Phó vệ uý
Tứ vệ đạ o Thuỷ sư Kinh kỳ. Sau đó , Nguyễn Ngọ c Nghĩa vì già ố m, phả i bắ t về hưu.

Tạ i hạ t Vĩnh Long có 4 chiếc thuyền giặ c Thanh và o đồ n Cô n Lô n quấ y nhiễu. Nhữ ng

viên đó ng giữ ở đấ y : Suấ t độ i, Bang biện phó cơ Trương Vă n Tỵ , thí sai Thủ ngự Nguyễn
Vă n Đă ng đem binh ra đá nh, thuyền giặ c vộ i rú t và o cử a Đạ i Đà m đỗ lạ i. Quan tỉnh là Lê
Khá nh Trinh sai Phó lã nh binh Vũ Đình Đà m đem binh thuyền đi đá nh. Ngay sau đó ,
Đình Đà m bị gió cả n trở , phả i lui thuyền đỗ lạ i. Bọ n giặ c Thanh lên bộ quấ y rố i, lạ i đuổ i
theo bọ n biền binh đi lấ y tổ yến củ a ta. Bọ n Trương Vă n Tỵ đem lính đồ n dâ n thổ chỉ có
80 ngườ i, ra sứ c đá nh giết, chém đượ c 2 đầ u giặ c, bắ n chết 12 tên, bắ t đượ c 1 chiếc
thuyền giặ c. Bọ n giặ c sợ oai, trố n xa. Vua đượ c tin thắ ng trậ n, cho Tỵ thă ng thụ Phó
quả n cơ, Đă ng bổ thụ Thủ ngự ; thưở ng chung cho cả bọ n binh dâ n 100 quan tiền.
Nhữ ng ngườ i chém đượ c đầ u giặ c đều thưở ng tiền 10 quan và thưở ng 1 chiếc ngâ n bà i
có chữ “Thưở ng cô ng” ; bắ n chết đượ c giặ c thì cứ mỗ i tên giặ c chết, đượ c thưở ng 3
quan. Lạ i thấ y đồ n ấ y ở chỗ hả i đả o hẻo lá nh, cấ p thêm cho 2 khẩ u sú ng lớ n quá sơn, 10
khẩ u điểu sang, 20 khẩ u sú ng trườ ng.
Biện lý việc bộ Lạ i Trương Tiến Sĩ bị biếm chứ c. Trướ c đâ y, Tham tri bộ Hộ Doã n Uẩ n về
quê thă m cha mẹ, rồ i gặ p đạ i tang ; quan địa phương đem việc ấy tư lên bộ . Sĩ cù ng vớ i
Vũ Đứ c Khuê bỏ qua, khô ng tâ u lên ; vua nghe biết, quở trá ch. Đứ c Khuê đã can á n khá c,
cò n Sĩ trướ c đã có lỗ i bị cá ch, lưu, nay lạ i là m việc khô ng nhanh, giá ng là m Viên ngoạ i
lang bộ Binh, sau đó Sĩ chết.

Hoã n lễ triều cậ n nă m nay cho thổ ty 9 châ u Cam Lộ . Bọ n thổ ty 9 châ u nà y, theo lệ định,
cứ 2 nă m về chiêm cậ n mộ t lầ n ; nă m nay nhữ ng châ u Mườ ng Vang, Na Bô n, Thượ ng Kế,
Ba Lan, Mườ ng Bổ ng kêu lên rằ ng : nhiều lầ n bị bọ n Man, Là o theo cướ p, hết cả tiền đi
đườ ng, xin triển hạ n cho 1 lầ n. Quan tỉnh tâ u lên xin, vua thuậ n cho.

Sai khở i cô ng đó ng 5 chiếc thuyền đi biển (Nghệ An 2 chiếc, Thanh Hoá 1 chiếc, Quả ng
Bình 2 chiếc).

Định lệ Nộ i vụ phủ chi phá t cá c hạ ng ban thưở ng. Phà m có nhữ ng số mụ c về vậ t hạ ng â n

thưở ng nhiều quá thì Nộ i vụ phủ tuâ n lờ i dụ , ghi liệt thà nh bả n, trình lên, đợ i vua quyết
định. Sau khi đượ c Chỉ, Nộ i các kính lụ c đưa bộ Hộ , bộ Hộ lạ i kính lụ c đưa Nộ i vụ phủ
chiếu theo mà chi phá t ; nhưng [bộ Hộ ] lạ i phả i lấy ấ n quan phò ng nhỏ củ a nha mình
đó ng và o chỗ số mụ c tên ngườ i và vậ t hạ ng để phò ng khi có tra xét đến. Lệ nà y phả i là m
theo mã i.

Cho Thị lang bộ Lễ, sung biện việc Nộ i cá c, Nguyễn Đứ c Hoạ t, thă ng thự Tham tri bộ Lạ i.

Cho : trung quâ n Chưở ng phủ sự Tạ Quang Cự kiêm giữ ấ n triện Hậ u quâ n ; thự Tả quâ n
Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t kiêm giữ ấ n triện dinh Hù ng nhuệ ; thự Hữ u quâ n Đô thố ng Mai
Cô ng Ngô n kiêm giữ ấ n triện dinh Thầ n cơ ; Hổ oai dinh Thố ng chế gia hà m Đô thố ng Vũ
Vă n Giả i đổ i là m thự Đô thố ng đạ o Thuỷ sư Kinh kỳ, vẫ n kiêm giữ cô ng việc thị vệ ;
Chưở ng vệ vệ Cẩ m y Hồ Vă n Lưu quyền giữ ấ n triện dinh Tiền phong ; Hoà ng Vă n Hậ u
quyền giữ ấ n triện dinh Hổ oai ; đều đượ c tham dự hộ i nghị triều đình. Nguyên Vệ uý vệ
Tả nhị dinh Vũ lâ m Nguyễn Vă n Phượ ng, điệu bổ Vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên coi các độ i Tú c
trự c ; thự Vệ uý vệ Tiền nhị Nguyễn Vă n Đứ c, điệu bổ thự Vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên coi
cá c độ i Trườ ng trự c ; Phó vệ uý vệ Cẩ m y Nguyễn Vă n Tình là m việc hơi trễ nả i, giá ng bổ
là m Thà nh thủ uý ; cho Phó vệ uý Trung vệ dinh Hổ oai Đoà n Vă n Họ c thay [chứ c cũ củ a
Tình] ; Phó vệ uý Trung vệ dinh Thầ n cơ, gia hà m Vệ uý Tô n Thấ t Nă ng thă ng thự Vệ uý
vệ Loan giá . Cho : Hồ Vă n Thậ p thă ng thự Chưở ng vệ và sung quả n lĩnh Thị vệ ; Lê Chỉ
Tín thă ng thụ Phó vệ uý ; Vũ Vă n Trí thă ng thụ Nhị đẳ ng thị vệ cù ng vớ i Lê Mậ u Hạ nh,
Vũ Huy Dụ ng đều sung hiệp lĩnh Thị vệ ; Hà n lâ m viện Tu soạ n Bù i Viết Hiển thă ng thụ
thừ a chỉ ; thự Hồ ng lô Tự khanh, chuyên giữ ty Thanh cẩ n, giú p cô ng việc nơi Thị vệ,
phà m cá c giấ y tâ u đều đượ c ký tên, viết chữ “Đề”.

Cho : Đề đố c tỉnh An Giang, Hù ng dũ ng tướ ng Nguyễn Cô ng Nhà n là m Tổ ng đố c An - Hà ;

Chưở ng vệ Nguyễn Lương Nhà n thă ng thự Đề đố c An Giang, Vệ uý lĩnh Phó lã nh binh An
Giang Tô n Thấ t Nghị thă ng thụ Lã nh binh An Giang ; Vệ uý vệ Hữ u, dinh Hổ oai Nguyễn
Vă n Y là m Phó lã nh binh An Giang. Cá c viên nà y đều phả i đem các biền binh theo Tổ ng
thố ng đạ i thầ n đi đá nh dẹp, đợ i khi đã yên, sẽ về cung chứ c. Lạ i dụ bọ n Nguyễn Cô ng
Nhà n, Dương Thai : “Từ nay nhấ t thiết nhữ ng tờ tâ u và vă n thư đưa đâ u, đều chuẩ n cho
đượ c thêm nhữ ng chữ “Hù ng dũ ng tướ ng”, “Kiêu dũ ng tướ ng” viết lên trên họ tên. Lệ
nà y, cho là m theo mã i.

Bỏ bớ t chứ c Đề đố c tỉnh Vĩnh Long. Trướ c đây, vì tỉnh nà y có việc sai phá i, đặ c cá ch đặ t
viên đề đố c chuyên giữ cô ng việc ; đến nay, việc đã yên, nên bỏ bớ t chứ c ấ y.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a hạ , thá ng 5 bắ t đầ u là m lịch Thấ t chính

((1) Thấ t chính : Mặ t trờ i, Mặ t tră ng và 5 sao Kim, Mộ c, Thuỷ, Hoả , Thổ . Lịch Thấ t chính
là lịch xét về độ số 7 ngô i đó .1). Bấ y giờ bọ n Ngũ quan chính Phạ m Vă n Lâ n, Giá m lạ i Lê
Doã n Quyền ở toà Khâ m thiên giá m khả o sá t lịch tượ ng, suy tính thấ t chính, xét theo
ngang dọ c đườ ng sao đi, 5 ngô i sao lú c lặ n, lú c mọ c, là m thà nh sá ch lịch về thấ t chính
nă m ấ y, dâ ng lên. Vua coi, ban khen, sai in thà nh sá ch ban cấ p cho trong, ngoà i, rồ i cho
Lâ n là m Giá m phó , cấ t bổ quyền là m Linh đà i lang, lạ i thưở ng cho bạ c và vó c. Quả n lý
[toà ấ y] là Trương Đă ng Quế đượ c thưở ng kỷ lụ c và kim tiền. Lạ i sai hằ ng nă m suy tính,
sử a soạ n, biên tậ p để ban hà nh cù ng vớ i lịch Hiệp kỷ ((2) Lịch Hiệp kỷ : lịch chép ngà y
thá ng trong mỗ i nă m theo can, chi, có chia cá c tiết, cá c mụ c.2).

Sử a lạ i mặ t tả , hữ u Kinh thà nh và đà i Trấ n Bình, sai thự Hữ u quâ n Đô thố ng Mai Cô ng

Ngô n, thự Thố ng chế dinh Long võ Hoà ng Đă ng Thậ n và Chưở ng vệ Hồ Vă n Lưu coi só c
việc ấ y. Lạ i dụ rằ ng : “Nay mù a hạ nó ng nự c, nên dè dặ t sứ c quâ n sĩ, khô ng đượ c bắ t là m
gấ p hạ n quá ”. Lạ i sai nhữ ng viên Thá i y chia đi đến chỗ là m cô ng kiểm xem ngườ i nà o có
bệnh thì cấ p thuố c cho.

Quan tỉnh Ninh Bình tâ u : “Huyện Lạ c An cá ch tỉnh xa xô i, đườ ng nú i khó đi, trong nă m
Minh Mệnh thứ 20 [1839] đã cho tính nộ p [cá c hạ ng thuế] bằ ng tiền, sau rồ i lạ i trưng
thu nguyên vậ t hạ ng, bấ t tiện cho dâ n tình. Vậ y xin phà m lệ thuế nộ p thó c về đinh, điền,
cho chiếu theo giá chợ tính nộ p ra tiền để đượ c tiện cho dâ n”. Vua y theo.

Vua thườ ng xem tậ p chép việc cũ củ a quố c triều, nhâ n bả o bọ n Sử quá n tổ ng tà i là

Trương Đă ng Quế và Hà Duy Phiên rằ ng : “Trẫ m nghe về triều Hy tô ng Hiếu Vă n hoà ng
đế có bà i “Chu trung ca”, há chẳ ng phả i củ a Đà o Duy Từ là m ra đó ru ? Duy Từ đượ c thụ
chứ c Nộ i tá n, tứ c là chứ c Tể tướ ng. Tên quan chứ c củ a quố c triều buổ i đầ u khá c vớ i bây
giờ . Ngườ i là m sá ch chỉ nên để theo như cũ mớ i là chép đú ng. Nguyễn Hữ u Dậ t, Nguyễn
Hữ u Tiến và Đà o Duy Từ đều gọ i là khai quố c cô ng thầ n, vì cơ nghiệp củ a bả n triều dẫ u
từ Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế gâ y nền ở cõ i Nam, nhưng đến Thá i tô ng Hiếu Triết hoà ng đế
mớ i chố ng cự vớ i dâ n Bắ c, sử a sang nhiều việc, cũ ng là cô ng khai sá ng, cho nên trong
khoả ng đó , cá c bề tô i đều đượ c gọ i là khai quố c cô ng thầ n cả . Lạ i lú c bắ t đầ u dụ ng binh,
đó ng đồ n ở luỹ Trườ ng Dụ c thì nay ở chỗ nà o ?”. Hà Duy Phiên thưa rằ ng : “Bên sô ng
Cẩ m La có tên xã Trườ ng Dụ c, tứ c là chỗ đấ t ấ y”. Vua nó i : “Sử Lê mà chép tên xứ Ai Lao,
là chỗ nà o ?”. Đă ng Quế thưa rằ ng : “Mộ t dả i đấ t ở phía tâ y nam Thanh, Nghệ, gầ n nướ c
Vạ n Tượ ng đều là Ai Lao”. Vua nó i : “Sá ch Đạ i Nam nhấ t thố ng chí chép, phầ n nhiều
cũ ng khô ng đú ng thự c, như nhữ ng chỗ Tô Lịch, Kiếm Hồ ở Bắ c thà nh, hô m nọ trẫ m coi,
chẳ ng qua chỉ là mộ t chỗ ngò i, đầ m nhỏ , sao có thể diễn tậ p thuỷ quâ n, chiến thuyền ở
đấ y đượ c ? Trẫ m biết rằ ng : chí ấ y chép chưa có thể tin đượ c cả !”.

Cho Phó vệ uý vệ Khinh kỵ , viện Thượ ng tứ Nguyễn Hoá điệu bổ Phó vệ uý vệ Hậ u dinh
Hù ng nhuệ, Phó vệ uý Tả vệ nhấ t dinh Vũ lâ m Nguyễn Hù ng điệu bổ Vệ uý Hữ u vệ Bình
Định, Hiệp quả n Tả vệ dinh Long võ Tô n Thấ t Đẩ u thă ng thự Phó vệ uý Trung vệ dinh
Hổ oai ; thự Phó vệ uý Tiền vệ dinh Long võ Nguyễn Hữ u Lợ i điệu là m thự Vệ uý vệ Sơn
Tâ y.

Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Long võ Lê Vă n Dũ ng chết. Dũ ng, trướ c đâ y, ở đồ n Lô Khê, bọ n

Xiêm Thổ kéo ù a lạ i quấy rố i, Dũ ng cố gượ ng bệnh, đố c quâ n đá nh ; đến nay bị bệnh
chết, tặ ng hà m Vệ uý.

Tuầ n phủ An Giang Nguyễn Cô ng Trứ trướ c đâ y vì có bệnh, về tỉnh, xin lưu ở tỉnh là m
việc. Vua bả o rằ ng : “Bọ n giặ c ở vù ng đó đã trố n xa rồ i, cò n nhữ ng chỗ Thấ t Sơn, Sá ch Sô
đã phá i đạ i binh đi đá nh dẹp, khô ng bao lâ u có thể dẹp yên, chuẩ n cho Cô ng Trứ lưu lạ i
tỉnh để bà n việc, lạ i thườ ng thườ ng phá i ngườ i đi thă m dò biên tình xứ Trấ n Tâ y, tuỳ
tiện sắ p đặ t để cho địa phương đượ c yên, khô ng cầ n phả i lạ i đi quâ n thứ nữ a”.

Cho Cao Hữ u Dự c khai phụ c Viên ngoạ i lang bộ Hình, vẫ n lĩnh chứ c á n sá t tỉnh An Giang.
Dự c trướ c giữ chứ c Hiệp tá n Trấ n Tâ y sự vụ , là m việc khô ng tố t, bị giá ng Tư vụ bộ Hình,
quyền lĩnh á n sá t An Giang ; gầ n đây nhâ n bọ n giặ c lan trà n quấ y nhiễu, Dự c cù ng vớ i
Bố chính Phù ng Nghĩa Phương hết sứ c bà n định cô ng việc, sắ p đặ t cho thổ dâ n ở yên và
vậ n cấ p cá c đồ quâ n nhu đều tiếp tế đượ c, cho nên vua mớ i có mệnh nà y. Phù ng Nghĩa
Phương cũ ng đượ c thưở ng gia kỷ lụ c 1 thứ .

Ngà y tiết Đoan dương. Vua dẫ n quầ n thầ n đến cung Từ Thọ là m lễ Khá nh hạ . Lễ xong,
vua về ngự điện Vă n Minh, cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n, quan vă n từ ngũ phẩ m, quan võ từ
tứ phẩ m trở lên đều mặ c đồ mặ c đẹp, đến sâ n điện chiêm bái. Trướ c đây, bộ Lễ tâ u bày
nghi chú về 2 tiết Đoan dương, Vạ n thọ , xin thiết triều để cho cá c quan lạ y mừ ng. Vua dụ
rằ ng : “Việc có cá i khô ng nệ theo lệ thườ ng, lễ cũ ng nên tuỳ tiện rú t bớ t, nay quố c tang
((1) Chỉ tang Minh Mệnh.1) cò n ở trong hạ n 27 thá ng, nếu ra triều, nhậ n sự lạ y mừ ng
thì lò ng trẫ m sao yên ? Vậ y chuẩ n định đến hai ngà y tiết nà y, trẫ m sẽ ngự ra điện
thườ ng, hoà ng thâ n và cá c quan mặ c đồ đẹp, và o tham bái, đủ tỏ lò ng thà nh khẩ n ; trên
kỳ đà i chỉ kéo cờ và ng suố t ngà y. Trướ c mộ t ngà y và chính ngà y tiết, cá c quan chứ c ở
điện đình đều mặ c á o khă n mà u lam, mà u đen để theo hầ u. Cò n lễ triều hạ và bắ n sú ng
mừ ng, treo cờ mừ ng đều bã i cả ”.

Sau đó , vua dụ cá c quan Nộ i cá c : “Đoan ngọ là mộ t tiết tố t giữ a nă m, nay tuy đình việc
triều hạ , cũ ng nên ban thưở ng để đó n tiếp Phướ c là nh. Vậ y thưở ng cho hoà ng tử , hoà ng
thâ n, vă n từ chá nh ngũ , võ từ chá nh tứ phẩ m trở lên cá c thứ quạ t, khă n tay, chè, quả ,
theo như lệ”.

Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c tiến binh đến Sà Tô n. Bọ n giặ c ở Sà Tô n, Tô Sơn đó ng liền hơn

10 sở đồ n, luỹ, trạ i sá ch, địa thế rấ t hiểm, trướ c mặ t có cá i đầ m lớ n ngă n cá ch, cỏ lan, cỏ
ná t nổ i đầ y, nướ c đọ ng, bù n lầ y nhớ p nhá p. Đứ c trướ c hết cắ t đặ t 50 chiếc thuyền nhỏ ,
lự a đặ t sú ng lớ n quá sơn, thầ n cô ng. Vừ a gặ p Tá n lý Tô n Thấ t Tườ ng và nguyên á n sá t
Hoà ng Mẫ n Đạ t đem hơn 800 biền binh ở Hà Tiên đến, mớ i chia là m 5 đạ o, mỗ i đạ o
1.000 quâ n. Đứ c cù ng vớ i Lê Vă n Phú , Nguyễn Cô ng Nhà n, Tô n Thấ t Nghị, Tô n Thấ t
Tườ ng đều đem binh củ a đạ o mình chèo thuyền đi mau mộ t loạ t. Bọ n giặ c dự a chỗ
hiểm, bắ n ra : quâ n quan cũ ng có ngườ i bị thương, bị chết. Khi đã tớ i bờ , quan quâ n
dù ng sú ng lớ n bắ n dữ dộ i, phá luô n 10 sở đồ n, luỹ, bắ t số ng và chém đượ c rấ t nhiều.
Quâ n giặ c đều sợ uy, tan chạ y. Quâ n cá c đạ o đều đuổ i theo giặ c để vâ y bắ t. Duy có đạ o
binh củ a Tô n Thấ t Tườ ng cho rằ ng giặ c đã trố n xa, khô ng chuẩ n bị, bỗ ng có giặ c 30 - 40
tên từ trong rừ ng cầ m đao xô ng ra, trướ c hết chém chết 1 tên binh phá o thủ , Suấ t độ i Lã
Đình Thoá i cũ ng bị giặ c giết chết. Suấ t độ i cơ Trung tỉnh Bình Định là Phan Vă n Thi bỏ
chạ y trướ c, Phó quả n cơ Tố ng Hữ u Hoá , Quả n vệ Trầ n Vă n Diệp, Tố ng Bẩ m và biền binh
hơn 600 ngườ i cũ ng tan chạ y cả . Tô n Thấ t Tườ ng hết sứ c đố c quâ n chố ng cự , bị thương
nặ ng. Binh đinh 3 ngườ i là bọ n Trầ n Đứ c Hoà giú p đỡ cho Tườ ng xuố ng thuyền. Binh
lính giẫ m xéo lẫ n nhau, xô cả và o trong đầ m. Bọ n thổ phỉ thừ a thế đuổ i theo, quâ n quan
bị thương và chết tớ i hơn 40 ngườ i, bỏ mấ t 8 cỗ sú ng quá sơn và sú ng tay, khí giớ i,
thuố c đạ n rấ t nhiều. Lê Vă n Phú , Tô n Thấ t Nghị kéo đến cứ u ứ ng, quâ n giặ c mớ i lui.
Ngay sau đó , Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m, thự Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương đem hơn
1.000 biền binh đến quâ n thứ , nhâ n thấ y sà o huyệt củ a giặ c ở Sà Tô n hiện đã phá vỡ ,
mớ i cù ng tiến binh đến Tô Sơn, bọ n giặ c nghe tin đạ i binh đến bứ c bá ch, đều hoả ng sợ ,
lẩ n trố n và o rừ ng. Cá c đạ o đều tung binh đi tìm sụ c, phà m nhữ ng chỗ nhà ở củ a giặ c, lấ y
cho hết thó c gạ o, cò n thì đố t chá y khô ng để só t vậ t gì ; bắ t đượ c 20 tên thổ phỉ, chém
đầ u bêu luô n cho mọ i ngườ i biết. Lạ i bắ t số ng đượ c hơn 200 ngườ i Thổ vừ a trai, gá i,
già , trẻ, giao cho viên chứ c ở biên trấ n nhậ n coi. Nhữ ng ngườ i Thanh, ngườ i Kinh ra thú
đều sai cho về là m ă n yên nghiệp. Lê Vă n Đứ c cho rằ ng trậ n nà y quâ n quan cá c đạ o đều
có thắ ng lợ i, duy có đạ o binh củ a Tô n Thấ t Tườ ng bị thua thiệt, liền đem Phan Vă n Thi
chém đầ u, đưa đi rao khắ p. Bọ n Phó quả n cơ, Phó vệ ú y và Cai độ i, Suấ t độ i, như Tố ng
Hữ u Hoá , Nguyễn Vă n Ngâ n v.v… hơn 20 ngườ i đều đem giam cấ m, đợ i á n. Nhữ ng
ngườ i ở trậ n tiền chém đượ c đầ u hay bắ n chết, đâ m chết đượ c giặ c, đều chiếu lệ thưở ng
cấ p. Nhữ ng ngườ i bị chết trậ n thì cấ p tiền tuấ t [cho gia quyến] ; ngườ i nà o lui chạ y bị
giặ c giết chết thì khô ng cấ p cho. Bọ n Trầ n Đứ c Hoà 3 ngườ i đượ c tâ u xin cấ t bổ độ i
trưở ng.

Vua [nghe tin], dụ rằ ng : “Bọ n giặ c lẩ n lú t linh tinh, cò n ở Thấ t Sơn bày trạ i, dự a hiểm,
mưu đồ cố giữ , cầ u may tạ m số ng, quâ n ta 5 đạ o tiến cô ng, vượ t nú i lộ i nướ c, khô ng nề
khó nhọ c, thẳ ng đến tậ n nơi, phá hết mọ i chỗ sà o huyệt, tích tụ củ a giặ c, lạ i tìm sụ c đến
kỳ cù ng, bắ t số ng và chém chết đượ c nhiều, thậ t là đá ng khen ! Chỉ lạ là Tô n Thấ t Tườ ng
là viên Tá n lý chứ c to, đem mộ t đạ o binh hơn nghìn ngườ i mà lạ i để bị đá m giặ c cô cù ng
thừ a cơ đá nh cho phả i hã m và o đầ m lớ n, biền binh phầ n nhiều bị thương, bị chết, khí
giớ i phầ n nhiều bị thấ t lạ c. Chố ng giữ khô ng vữ ng như thế, thì khi gặ p giặ c to sẽ như thế
nà o ? Vả , nhữ ng bọ n quả n, suấ t ở đạ o quâ n ấ y vô cớ sợ hã o, mắ t hoa, châ n loạ n, thậ t
uổ ng phí lương nuô i đã bao nă m rồ i ! Coi lờ i tâ u bày, thậ t rấ t tứ c giậ n ! Có cô ng thì
thưở ng, có tộ i thì trị, đó là điển lệ thườ ng củ a Nhà nướ c. Nay cầ n phâ n biệt sự khuyến
khích và sự trừ ng phạ t để tỏ cô ng bằ ng : Nguyễn Cô ng Nhà n, Tô n Thấ t Nghị đều thưở ng
quâ n cô ng, kỷ lụ c 2 thứ . Nhữ ng viên quả n, suấ t ở các đạ o đều thưở ng kỷ lụ c 1 thứ .
Nhữ ng ngườ i ở trậ n tiền chém đượ c đầ u giặ c, thưở ng mỗ i ngườ i 5 quan tiền và 1 chiếc
ngâ n bà i có chữ “Thưở ng cô ng”, đâ m chết hay bắ n chết đượ c giặ c mà khô ng thu đượ c
đầ u nộ p thì cứ chiếu mỗ i tên giặ c chết, thưở ng tiền 1 quan. Nhữ ng binh đinh tìm bắ t
đượ c giặ c trố n mà quâ n thứ đã cấ p trướ c cho mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng nhỏ , nay
cũ ng thưở ng thêm cho tiền 1 quan. Nhữ ng ngườ i bị chết trậ n thì chiếu lệ cấ p tuấ t gấ p
đô i, cò n bị thương thì cấp cho tiền. Tô n Thấ t Tườ ng hà nh binh khô ng biết thậ n trọ ng,
riêng bị sa cơ, khô ng đá ng kể là ngườ i trong họ vua, đá ng lẽ cò n lấ y quâ n phá p xử tộ i,
nhưng nghĩ thâ n hắ n hiện đương bị thương, vậ y sai cá ch chứ c, là m binh, để ra sứ c
chuộ c tộ i. Quả n suấ t Phan Vă n Thi bỏ chạ y trướ c, giết đi là rấ t phả i. Cò n bọ n Tố ng Hữ u
Hoá 20 tên, lưu trả m giam hậ u (sau, 1 tên chết tạ i giam, cò n 19 tên, vua xét danh sá ch,
tha chém, phá t giao đi 2 tỉnh An [Giang], Hà [Tiên] là m khổ sai. Bọ n biền binh hơn 600
tên đã bỏ chạ y, sau nà y gặ p có việc đá nh dẹp, phả i sung là m quâ n đi trướ c, nếu cò n rụ t
rè, sẽ xử tử luô n, rao cho mọ i ngườ i biết. Lê Vă n Đứ c và Lê Vă n Phú đều có trá ch nhiệm
coi só c toà n quâ n, trong việc nà y đạ o quâ n củ a Tô n Thấ t Tườ ng có sự thấ t cơ như vậ y,
Đứ c, Phú cũ ng khô ng thể chố i đượ c lỗ i, nhưng nghĩ : luô n mấ y hô m đố c quâ n, mạ o hiểm
để lù ng bắ t giặ c, cá c đạ o binh đều có thắ ng lợ i, thì cô ng ấ y cũ ng khô ng nên bỏ hết. Vậ y
đình sự ban thưở ng và cho ghi lỗ i 1 thứ . Nay Thấ t Sơn đã phá vỡ , bọ n giặ c lẩ n lú t kia
chắ c cũ ng khô ng cò n chỗ trố n để khỏ i chết. Vậ y tiễu nã và phủ dụ , hai việc phả i cù ng
là m, mớ i là thoả đá ng. Trong bọ n ngườ i Thanh, ngườ i Thổ đã bắ t đượ c, kẻ nà o chố ng cự
mà bị bắ t thì giết đi, kẻ nà o bị giặ c ứ c hiếp phả i theo thì tha cho, để chú ng má ch bả o lẫ n
nhau quay đầ u về sớ m. Cò n Ba Xuyên hiện nay vô sự , Nguyễn Tiến Lâ m đã đến quâ n thứ
hợ p sứ c đá nh dẹp, cho nhậ n chứ c hà m Tham tá n, cù ng vớ i Lê Vă n Đứ c, Lê Vă n Phú bà n
định việc quâ n, xét cô ng việc mà xếp đặ t, chọ n thổ mụ c ngườ i nà o có thể tin đượ c thì
tạ m đặ t chứ c danh, giao cho trá ch nhiệm chiêu tậ p, vỗ về và đặ t thêm quan ở chỗ khá c
đến, lự a lưu số biền binh đặ t đồ n phò ng giữ , sứ c cho chiêu dụ , nhữ ng kẻ nà o ra thú đều
đượ c miễn tộ i và chia chỗ cho ở . Chỗ nà o cò n có bọ n giặ c tà n đến tụ họ p thì chia quâ n đi
tiễu diệt. Lạ i phả i dờ i quâ n đến Sá ch Sô , bắ t giết bọ n nguỵ phạ m đã sợ mấ t vía mà chết
lẩ n, gầ n biên giớ i khô ng cò n giặ c tụ họ p ngầ m nữ a thì chuẩ n cho mộ t mặ t tâ u lên, mộ t
mặ t rú t quâ n khả i hoà n”.

Sau đó , Lê Vă n Đứ c đó ng binh ở Tô Sơn, chia giao Nguyễn Tiến Lâ m, Nguyễn Tri

Phương, Nguyễn Cô ng Nhà n, Tô n Thấ t Nghị phá i binh đi tìm bắ t giặ c. Quan đi đến đâ u,
bọ n giặ c nghe tiếng đều đã chạ y trố n trướ c. Nhữ ng dâ n ngườ i Thanh, ngườ i Thổ ra thú
hơn 1.500 ngườ i đà n ô ng, đà n bà, chia giao cho quan coi phiên trấ n và ngườ i Thanh
quả n lĩnh. Đứ c vớ i các tướ ng quâ n theo lờ i dụ , sai tên Yêm và nhữ ng tên ra thú chiêu dụ
bọ n giặ c tà n. Lạ i đặ t đồ n ở Sà Tô n, đặ t tên là đồ n Hưng Nhượ ng, chọ n viên Phó quả n cơ
Nguyễn Vă n Lương, nguyên Tri phủ bị cá ch mớ i đượ c khở i phụ c, và Bá t phẩ m Nguyễn
Vă n Đứ c cù ng vớ i Phó vệ Trương Vi coi bọ n biền binh hơn 500 ngườ i lưu tạ i đồ n đó ng
giữ , phà m cô ng việc đều do tỉnh An Giang cắ t đặ t. Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Tiến
Lâ m, Tô n Thấ t Nghị vẫ n lưu lạ i để đà n á p, kiêm mọ i việc cắ t đặ t, chiêu dụ . Đứ c vớ i Lê
Vă n Phú , Lê Khắ c Nhượ ng, Nguyễn Cô ng Nhà n đều đem biền binh đi kinh lý tỉnh Hà
Tiên. Vua khen việc sắ p đặ t đượ c vừ a phả i, thưở ng Lê Vă n Đứ c, Lê Vă n Phú mỗ i ngườ i
gia 1 cấ p và 1 đồ ng kim tiền. Lạ i dụ Lê Vă n Đứ c xếp đặ t qua cô ng việc [ở Hà Tiên] rồ i
theo ngay đườ ng sô ng Vĩnh Tế trở về An Giang, phá i ngườ i dò xét tiền thế giặ c ở Sá ch
Sô , rồ i tiện đườ ng theo mặ t thượ ng du đi dẹp. Đứ c thấ y tỉnh Hà Tiên hiện khô ng có việc
gì, mớ i chuyển về An Giang.

Sai Thị lang bộ Cô ng Nguyễn Vă n Điển đem theo bọ n đố c cô ng Hoà ng Vă n Lịch đi sang
tỉnh Quả ng Nam sử a chữ a chiếc thuyền Thanh Loan để phò ng khi sai phá i.

Sắ c cho bộ Hộ đú c thêm ngâ n tiền Phi long.

Hạ t tỉnh An Giang gạ o đắ t. Thuế gạ o nă m ấ y cho tính nộ p bằ ng tiền để đỡ cho dâ n về

lương thự c.

Cho Thủ hộ sứ Tô n Thấ t Cung đổ i thụ Vệ uý, vẫ n quyền giữ chứ c Đề đố c Kinh thà nh.

Vua bả o cá c quan Nộ i cá c : “Nhữ ng đồ thờ ở chỗ thầ n ngự trong cá c tô n miếu, rấ t quan
trọ ng, theo lệ trướ c, mỗ i thá ng 3 lầ n phá i cá c hoà ng thâ n theo lượ t đến kiểm soá t. Trẫ m
khi mớ i nố i ngô i, nghĩ tớ i các thâ n cô ng tuổ i đã hơi cao, mớ i riêng sai các viên chứ c to
trong Tô n thấ t cắ t lượ t đi đến là m thay. Gầ n đâ y, nhữ ng viên ấ y phầ n nhiều sai đi việc
khá c, nên chọ n cá c viên khá c sung và o việc nà y. Vậ y cắ t Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t, thự Vệ
uý Tô n Thấ t Nă ng, Phó vệ uý, bọ n Tô n Thấ t Trự c, Tô n Thấ t Kinh, Tô n Thấ t Trung, Tô n
Thấ t Trí, Tô n Thấ t Đẩ u xét theo lượ t, thay nhau đến cá c miếu để kiểm tra. Lạ i sai nhữ ng
quan tứ , ngũ phẩ m ở lụ c bộ và nhữ ng quan có phẩ m trậ t trong Tô n thấ t, do chứ c Tô n
khanh((1) Tô n khanh : chứ c đứ ng đầ u Tô n nhâ n phủ .1) chia phá i đến coi xét để tỏ sự
thậ n trọ ng. Mở â n khoa thi Hộ i. Theo lệ cũ , thi Hộ i và o thá ng cuố i xuâ n, nă m nay vì có
việc bang giao, vua sai đợ i đến sau khi hồ i loan sẽ mở khoa thi. Tớ i đâ y, sai thự Hiệp
biện đạ i họ c sĩ Hà Duy Phiên là m Chủ khả o, Hữ u tham tri bộ Binh Phan Thanh Giả n là m
Phó chủ khả o, lấ y trú ng cá ch 14 ngườ i : Phan Tam Tỉnh (nguyên đặ t là Nhậ t Tỉnh, [sau
đổ i]), Phan Hữ u Từ , Phan Đình Dương, Trầ n Vă n Chính, Nguyễn Duy Cầ n, Nguyễn Danh
Vọ ng, Nguyễn Kim Hoá n, Nguyễn Vă n Tố , Ngô Khắ c Kiệm, Nguyễn Quý Tâ n, Nguyễn
Tườ ng phổ , Nguyễn Vă n Duy, Hoà ng Đình Tá , Trương Đă ng Trinh ; lấ y phó bả ng 6
ngườ i : Nguyễn Tấ t Tố , Nguyễn Đứ c Lâ n, Dương Phướ c Vịnh, Đỗ Đă ng Đệ, Lê Thế Quá n,
Lê Đứ c. Trong kỳ đệ nhị khoa ấ y, vua ra bà i phú , đầ u đề : “Thi giả thiên địa tâ m((2) Thi
giả thiên địa tâ m : thơ là lò ng tự nhiên củ a ngườ i ta.2) phú ” (lấ y mỗ i chữ đầ u đề là m 1
vầ n), Nguyễn Vă n Tố dù ng chữ “Khuyên” gieo vầ n, đọ c theo tiếng bằ ng. Chủ khả o, bọ n
Hà Duy Phiên cho rằ ng â m nghĩa chữ ấ y phả i theo tiếng trắ c((3) Chữ “Khuyên” (cũ ng
đọ c là “quyển”) theo â m trắ c thì đọ c là “quyển”.3), [dù ng chữ sai], nhưng vă n viết khá ,
vậ y tâ u lên, xin vua định đạ t. Vua nó i : “Chữ ấy có 2 â m vừ a bằ ng vừ a trắ c, theo mỗ i â m,
nghĩa khá c nhau, xưa nay ngườ i ta đọ c theo tiếng bằ ng nhiều, theo tiếng trắ c ít. Nếu cho
rằ ng theo thó i quen dù ng lầ m mà đá nh hỏ ng, thậ t có điều chưa nỡ ! Hã y đợ i sau khi
thô ng suố t 3 kỳ, nếu vă n lý đều khá cả thì cũ ng cho đỗ ”. Tớ i lú c ra bả ng, quả nhiên Tố
đượ c dự và o trú ng cá ch. Vua cườ i nó i rằ ng : “Trong sự mự c thướ c cũ ng có â n điển
khoan rộ ng, thế mớ i biết việc thi tiến sĩ cũ ng có số phậ n, khô ng phả i toà n là quan hệ ở
vă n họ c cả !”.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Về nhữ ng quyển vă n thi Hộ i, nên xét theo phâ n số nhiều hay ít,
định là m mứ c câ n lấ y đỗ hay đá nh hỏ ng. Khoa nà y tính suố t [ba kỳ] có mộ t và i quyển
chưa đủ phâ n số cũ ng đượ c dự trú ng, đó là mộ t sự đặ c â n. Cò n từ sau nên theo đú ng
trườ ng quy : cầ n phả i đủ 10 phâ n hoặ c 9 phâ n trở lên, là chá nh bả ng, 8 phâ n trở xuố ng,
là phó bả ng, thì mớ i phả i. Nộ i cá c nhâ n tâ u : “Trong bọ n trú ng cá ch có Nguyễn Duy Cầ n,
kỳ thi Hương mù a thu nă m ngoá i đã sung là m Sơ khả o, tự ý thêm chữ , đổ i câ u, can
phạ m và o hình tích”. Vua nó i : “Trẫ m vẫ n biết khả o quan hay theo ý riêng, là m bậ y, sẽ
riêng cho xét rõ việc nà y. Nay nếu vì sự hình tích đó mà nhấ t khá i đá nh hỏ ng, chẳ ng là
bỏ só t nhâ n tà i ru ?”. Chưa đượ c mấ y bữ a, bộ Lễ tâ u : Trong số ngườ i thi Hộ i trú ng cá ch
có Nguyễn Kim Hoá n bị bệnh chết. Vua nó i : “Kỳ thi mù a xuâ n cò n phả i đợ i thi Đình,
truyền lô , mớ i là đỗ hẳ n, Nguyễn Kim Hoá n chưa qua kỳ thi Đình, nay nhâ n bị bệnh chết,
chuẩ n cho chiếu theo lệ cấp tuấ t đố i vớ i cử nhâ n (tiền 20 quan, vả i 5 tấ m), cấ p thêm cho
10 quan tiền và 1 tấ m vả i”.

Sắ c cho bộ Binh truyền Chỉ : Phà m cá c cô ng tá c mà khô ng phả i là việc kíp thì bã i bỏ
ngay, hoặ c có việc phả i là m gấ p cũ ng cầ n phả i là m cho chó ng xong, kịp đến thá ng 7 chia
ban, để đỡ sứ c cho binh lính.

Ngà y tiết Vạ n thọ , vua ngự điện Vă n Minh, cá c quan và o tham bá i. Ban cho kim tiền,
ngâ n tiền có thứ bậ c.

Vua thấ y có nhữ ng quan ở ngoà i Kinh thự hà m lâ u ngà y [chưa đượ c thự c thụ ], mớ i sai
là m thà nh danh sá ch tâ u lên. Rồ i cho Trầ n Trứ thự c thụ á n sá t tỉnh Ninh Bình ; Đà o
Quang Bằ ng thự c thụ Vệ uý vệ Hữ u bả o nhấ t ; Lê Trượ ng, Vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Biên
Hoà ; Nguyễn Lỗ i, Phó vệ uý Hữ u thuỷ vệ tỉnh Nghệ An ; Nguyễn Hiếu, Phó vệ uý Thuỷ
vệ tỉnh Phú Yên ; Đặ ng Tín, Quả n cơ cơ Trung tỉnh Bắ c Ninh ; Đoà n Nhậ t, Quả n cơ cơ
Tiền thặ ng, thuộ c Hậ u quâ n ; Thá i Kích, Quả n cơ cơ Hữ u nhuệ thuộ c Tả quâ n ; Nguyễn
Hữ u Thuỵ , Quả n cơ cơ Hữ u tỉnh Ninh Bình ; Trầ n Khả , Quả n cơ cơ Hữ u tỉnh Biên Hoà ,
Nguyễn Nhuậ n, Quả n cơ cơ Ninh hù ng.

Đó ng kín cử a hầ m 7 sở mỏ và ng, bạ c ở hạ t tỉnh Tuyên Quang.

Thưở ng chung tiền, lương cho nhữ ng trạ m đưa tin ở cá c hạ t, có từ ng bậ c (Nhữ ng chỗ
việc cô ng hơi nhiều, là 6 trạ m ở Thừ a Thiên, 4 trạ m ở Quả ng Trị, 7 trạ m ở Quả ng Nam,
mỗ i trạ m thưở ng mỗ i thá ng tiền 40 quan, gạ o 30 phương. Thứ đến nhữ ng chỗ việc cũ ng
hơi nhiều, là 6 trạ m ở Quả ng Bình, 5 trạ m ở Quả ng Ngã i cù ng là chỗ đườ ng chia 2 ngả , là
1 trạ m Ninh Đa ở Ninh Bình và chỗ cá c trạ m đưa đi tấ t phả i chuyển qua là trạ m Hà
Trung ở Hà Nộ i, trạ m Tâ n Gia ở Gia Định, mỗ i trạ m thưở ng mỗ i thá ng tiền 35 quan, gạ o
25 phương. Sá u trạ m ở Hà Tĩnh, 5 trạ m ở Nghệ An, 6 trạ m ở Bình Định, 6 trạ m ở Phú
Yên, mỗ i trạ m thưở ng mỗ i thá ng tiền 30 quan, gạ o 20 phương. Nă m trạ m ở Thanh Hoá ,
1 trạ m ở Ninh Bình, 5 trạ m ở Hà Nộ i, 11 trạ m ở Khá nh Hoà , 16 trạ m ở Bình Thuậ n, 5
trạ m ở Biên Hoà , 2 trạ m ở Gia Định, mỗ i trạ m thưở ng mỗ i thá ng tiền 25 quan, gạ o 15
phương. Nhữ ng trạ m kể trên đều đượ c thưở ng số tiền lương như thế, trong 6 thá ng.

Lạ i, nhữ ng trạ m trên đườ ng bộ từ Quả ng Trị ra Bắ c, đườ ng xe vua ra Bắ c tuầ n qua đó ,
như trạ m Tự Lậ p ở Quả ng Trị, nhữ ng trạ m ở Quả ng Ninh, Quả ng Cao, Quả ng Khê, Quả ng
An ở Quả ng Bình, Tĩnh Thầ n, Tĩnh Sa, Tĩnh Lạ c ở Hà Tĩnh. An Dũ ng, An Kim, An Hương,
An Luỹ, An Quỳnh ở Nghệ An. Thanh Khoa, Thanh Sơn, Thanh Cao ở Thanh Hoá , đều
thưở ng thêm mỗ i trạ m : tiền 10 quan. Khi hồ i loan, 12 trạ m có bắ t thêm đinh phu giú p
việc đưa tin, như : Thanh Khoa, An Quỳnh, An Luỹ, An Hương, An Kim, Tĩnh Lạ c, Tĩnh Sa,
Tĩnh Thầ n, Quả ng Khê, Quả ng An, Quả ng Cao, Quả ng Lộ c, lạ i thưở ng thêm mỗ i trạ m :
tiền 10 quan).

Nhắ c lạ i luậ t cấ m vệ phạ m đườ ng khi vua đi. Ngà y Quý Hợ i, vua đến điện Hiếu Tư là m lễ
 n tiến. Quả ng Trạ ch quậ n cô ng Miên Cư lỡ đi phạ m và o đườ ng xe vua đi, vua sai phạ t
lương 1 nă m, nhâ n dụ rằ ng :

“Xe vua đi tớ i đâ u, trướ c sau có ủ ng hộ , tả hữ u có che đỡ , là m cho nghi vệ đi đườ ng

đượ c nghiêm, phá p lệnh cấ m giớ i đượ c rõ . Sá ch Chu lễ có quan Chưở ng tấ t((1) Chưở ng
tấ t : chứ c quan giữ việc đố c thú c dẹp đườ ng khi vua đi.1), sá ch Há n thư có cấ m phạ m tấ t
((2) Phạ m tấ t : đi phạ m và o đườ ng vua đi.2) và xung độ t và o nghi trượ ng, luậ t vă n cũ ng
có điều cấ m rõ rà ng, đều là để cho mọ i ngườ i biết kính cẩ n mà trá nh. Mớ i đây, mộ t
hoà ng thâ n lỡ phạ m [và o đườ ng vua đi], mà khô ng biết cả n trở , thì vệ sĩ cũ ng có lỗ i
phò ng bị sơ suấ t, há chẳ ng phả i vì lâ u ngà y sinh ra nhã ng việc ru ? Nay khô ng thể khô ng
ra mệnh lệnh nhắ c lạ i để ră n bả o. Từ nay ngự giá đi đâ u, nhữ ng đườ ng xe kiệu đi qua và
chỗ ngự dinh dừ ng đỗ , cá c biền binh đi hộ vệ phả i dạ o xét thậ t nghiêm, dẹp đuổ i nhữ ng
ngườ i vô cớ xô ng đến, cầ n phả i đượ c mườ i phầ n nghiêm chỉnh. Nếu có kẻ nà o dá m xung
độ t thì bấ t luậ n là hoà ng thâ n, quố c thích, vă n, võ , quâ n, dâ n, lậ p tứ c bắ t đem tâ u lên để
xử trị. Nếu tuầ n phò ng khô ng cẩ n mậ t, sẽ bị giao bộ nghị tộ i nghiêm ngặ t”.
Chưa bao lâ u, có mộ t ngườ i con trai đi xô ng và o cử a Đô ng nhấ t Hậ u hồ , viên thá i giá m
bắ t rồ i tâ u lên. Vua giao xuố ng bộ Hình trị tộ i, và thưở ng cho viên thá i giá m giữ cử a ấ y.

Ngà y Giá p Tý, vua rướ c Thá nh từ đến yết lă ng Thiên Thụ . Ngà y ấ t Sử u, vua đến yết Hiếu
lă ng và lă ng Hiếu Đô ng. Trướ c đâ y, ngự giá ra Bắ c, vua thấ y ngà y tiết Thanh minh chưa
về thâ n đi yết lă ng đượ c, tớ i nay hồ i loan, sắ c cho quan bộ Lễ nghĩ soạ n nghi chú , chọ n
ngà y tố t kính đến chiêm bá i. Lễ là m xong, thưở ng tiền, lương nử a thá ng cho cá c viên
dịch coi giữ lă ng và binh đinh. Lạ i thưở ng 200 quan tiền cho nhữ ng cung tầ n triều trướ c
ở phụ ng trự c tạ i Hiếu lă ng cho đến bọ n nữ quan và thá i giá m. Vua bả o quan bộ Lễ Phan
Bá Đạ t rằ ng : “Nhữ ng bà i vă n bia ở cá c tô n lă ng là để truyền lạ i cho đờ i sau biết. Nên
tham khả o điển nhà Thanh, bà n soạ n rồ i tâ u để thi hà nh”.

Dâ n 2 hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị phầ n nhiều bị bệnh sở i truyền nhiễm. Vua sai 2 hạ t
đều lễ cầ u hết sứ c thà nh kính và sai thầ y thuố c cắ t thuố c đem đi khắ p cá c nơi để điều
trị. Ngườ i nà o bị bệnh chết thì chiếu lệ cấ p tiền tuấ t cho. Đượ c mộ t thá ng, bệnh sở i rú t
bớ t, dâ n 2 hạ t đượ c yên là nh, vua mừ ng, nó i : “Nhâ n dâ n yên vui, số ng lâ u, đó là hạ nh
Phướ c củ a nướ c !”.

Điều bộ thự Hữ u thị lang bộ Hình Hoà ng Thu là m thự Hữ u thị lang bộ Binh.

Bố chính tỉnh Vĩnh Long Lê Khá nh Trinh tâ u : “Dâ n Kinh ở hai huyện Tuâ n Nghĩa, Trà
Vinh thuộ c tỉnh hạ t trướ c đâ y bị thổ phỉ cướ p vét, nay vừ a mớ i trở lạ i yên nghiệp,
khô ng cò n gì để kiếm cá ch nuô i số ng, cầ n xin lượ ng phá t thó c cho vay và cấ p phá t cho
thó c giố ng để đượ c trô ng cậ y. Lạ i, nhữ ng dâ n Thổ sở tạ i bị đó i thiếu, có nên chiếu theo
như dâ n Kinh mà cho vay khô ng ?”. Vua nó i : “Dâ n Kinh trướ c đây vì thổ phỉ là m luỵ ,
tình rấ t khố n quẫ n, nên phá t thó c kho ra cấ p cho mỗ i ngườ i 1 hộ c, ai có 1 mẫ u ruộ ng thì
cho vay thó c 5 thưng, để có chỗ nhờ cậ y. Cò n dâ n Thổ tuy khô ng kể đượ c như dâ n Kinh,
nhưng chú ng đã biết quay đầ u về thì cũ ng đều là dâ n ta, há lạ i bỏ khô ng cứ u vớ t ? Vậ y
cho phá t thó c ra 1.000 hộ c, liệu cấ p cho vay ; cò n về thó c giố ng cũ ng cấp cho như dâ n
Kinh”.
Dự ng miếu Thà nh hoà ng phủ Thừ a Thiên (ở gó c tâ y nam ngoà i Kinh thà nh, thuộ c địa
phậ n xã Dương Xuâ n, huyện Hương Thuỷ).

Cho : thự Bố chính Cao Bằ ng Phan Trướ c thă ng thụ Tả thị lang bộ Hình ; á n sá t Thanh
Hoá Phạ m Khắ c Trạ ch thă ng thự Bố chính tỉnh Cao Bằ ng ; thự á n sá t Quả ng Bình Trầ n
Huy Phá c điệu bổ là m thự á n sá t tỉnh Thanh Hoá ; thự Lang trung bộ Lễ Phan Huy Vịnh
điệu bổ thự á n sá t tỉnh Quả ng Bình. Chưa bao lâ u, Phan Trướ c vì thô ng gia vớ i Tham tri
bộ Hình là Bù i Quỹ, xin hồ i tỵ ; cho đổ i bổ là m Tả thị lang bộ Lạ i.

Ban tờ chiếu sai tìm điển tích cũ . Dụ rằ ng :

“Sá ch Đạ i Nam thự c lụ c Tiền biên, Chính biên củ a [quố c triều] ta, đã sai quan biên soạ n
để tỏ rõ bộ sử chép đú ng sự thự c. Trẫ m nghĩ : đứ c Thế tổ Cao hoà ng đế ta khi mớ i dự ng
nghiệp, nơi nhâ n, chuộ ng nghĩa, ban đứ c, dự ng mưu, từ ruộ ng 1 thà nh, quâ n 1 toá n đến
đượ c có cả đấ t nướ c, mưu lượ c nhà vua sâ u rộ ng đã rõ rệt ở tai mắ t mọ i ngườ i, khó kể
ra cho hết. Thế nhưng trong buổ i đá nh dẹp khó khă n, theo nhữ ng lờ i ghi chép, cò n sơ
lượ c nhiều. Đến Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế mở đặ t Sử quá n, chọ n sai Nho thầ n lầ n lượ t
biên tậ p, phá t minh đã nhiều, nhưng đã tinh tườ ng cà ng cầ n cho tinh tườ ng thêm, nên
lạ i cò n tìm nhặ t cho rộ ng về nhữ ng lờ i bà n, chép, kỳ cho đượ c chu đá o, lò ng Thá nh tổ
thậ t vẫ n cò n đợ i ở chỗ đó . Trẫ m mớ i nố i nghiệp, noi theo chí trướ c, sử a sang nền trị
bình, cầ n phả i theo việc cũ , giữ phép xưa để là m gương lâ u dà i. Vả lạ i, nướ c ta vố n có
tiếng là vă n hiến, thế mà xem đến sử thầ n triều trướ c ghi chép từ họ Lê Trung hưng về
sau cho đến lú c Tâ y Sơn gâ y biến, phầ n nhiều chưa phả i là chép đú ng sự thự c. Vậ y cũ ng
nên tham khả o rộ ng thêm để cho đờ i sau tin đượ c. [Nă m xưa, vâ ng lờ i thá nh dụ , hỏ i tìm
nhữ ng sá ch cò n só t, trong khoả ng đó , sĩ dâ n có nhữ ng ngườ i mang sá ch đến dâ ng như
bọ n Phạ m Đình Hổ , Nguyễn Vă n Thá i, Trương Phướ c  n lầ n lượ t đượ c mong ơn khen
thưở ng, ban cho bạ c lụ a có từ ng bậ c. Nă m ngoá i cũ ng có nhữ ng sá ch vở củ a bọ n Tri phủ
Phạ m Đình á i, Ngô Cao Lã ng và Tổ ng mụ c Dương Vă n Thướ c đem dâ ng, tuy rằ ng quê
mù a nhưng đều có mộ t và i chỗ có thể chọ n nhặ t, trẫ m cũ ng hậ u thưở ng cho, thậ t có ý để
khuyến khích ngườ i sau. Nay dụ để nhắ c lạ i trong Kinh, ngoà i tỉnh : Phà m vă n, võ , sĩ,
dâ n, nhà nà o có chứ a nhữ ng bả n biên chép về sự tích dự ng nghiệp trong thờ i Gia Long
về trướ c hay là nhữ ng truyện cũ triều Lê có chép đến bả n triều thì đem nộ p qua cá c
quan địa phương để đưa dâ ng lên. Nếu có thể chọ n dù ng đượ c thì sẽ lượ ng ban thưở ng ;
khô ng dù ng đượ c, cũ ng để đấy. Nhưng chớ nên hiềm vì mộ t và i chữ trong câ u đặ t quê
mù a mà tự ý sử a đổ i, lỡ thà nh chữ nọ lầ m ra chữ kia, khô ng đú ng sự thự c ; cũ ng chớ
nên coi là củ a ở hò m riêng mà buộ c cao, giấ u kín để rồ i đến lâ u ngà y tả n má c, sẽ là đá ng
tiếc ! Cá c địa phương nên đem ý nà y hiểu thị khắ p nơi để mọ i ngườ i đều biết”.

Phó quả n cơ ở cơ Hữ u định thuộ c Hà Nộ i Lê Viết Bích dạ o trướ c nhâ n đố c hà nh cung,

yêu sá ch dâ n hơn 100 quan tiền, bị quan khoa đạ o Nguyễn Cư Sĩ tham hặ c. Vua sai cá ch
chứ c, giao tra xét, Bích bị xử tộ i mã n lưu.

Đó ng thêm 5 chiếc thuyền Lê Bồ ng, cấ p cho cá c hoà ng tử , hoà ng đệ [dù ng để] đi theo
hầ u.

Tỉnh Thanh Hoá chế tạ o đã xong chiếc thuyền, hộ dẫ n về Kinh, việc là m đều ổ n thoả .
Thưở ng cho cá c viên suấ t độ i ngâ n tiền lớ n, nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; biền binh, tiền 30
quan.

Hiệp quả n đạ o Thuỷ sư Lê Điển, độ trướ c, vì hộ dẫ n thuyền ngự , đố c thú c khô ng nhanh
nhẹn, bị cá ch lưu ; đến nay, hộ dẫ n thuyền mớ i đó ng ở tỉnh Quả ng Bình về Kinh, việc
là m thanh thoả . Chuẩ n cho đượ c khai phụ c ; cò n suấ t độ i trở xuố ng, thưở ng cho ngâ n
tiền có thứ bậ c.

Cá c hạ t Hà Nộ i, Ninh Bình, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, Hả i Dương hằ ng ngà y mưa to, nướ c lụ t ứ

đọ ng, lú a ruộ ng phầ n nhiều bị tổ n hạ i. Sai bộ Hộ chiểu lệ, tha, giả m [thuế ruộ ng] có thứ
bậ c.

Đổ i chế 1 chiếc ấ n “Tả đô ngự sử quan phò ng” bằ ng bạ c. (Thể dạ ng đều theo như ấ n
quan phò ng củ a Lụ c bộ . Chiếc ấ n bằ ng ngà đã cấ p trướ c, do Nộ i cá c thu tiêu).

Chế cấ p cho chứ c Kinh kỳ Thuỷ sư Đô thố ng 1 chiếc ấ n quan phò ng bằ ng bạ c.

Sai phá t nhữ ng vả i Tâ y dương ở Nộ i vụ phủ , tính bớ t giá , giao cá c tỉnh bá n đi.

Quan tỉnh Thanh Hoá tâ u xin xây đắ p 1 đồ n canh ở bên đồ n Sơn Châ u (nguyên là đồ n
Mỹ Điền thuộ c tỉnh Thanh Hoá ). Trướ c đây, xa giá đi qua lạ ch Linh Thuỷ (chỗ 2 tỉnh
Thanh, Nghệ giá p nhau) thấ y 2 bên nú i đứ ng dự ng, hình thế có thể nương dự a, mớ i sai
xét địa thế, đặ t chỗ hiểm. Tớ i đâ y, quan tỉnh xin đặ t 1 đồ n canh ở phía nam đồ n Sơn
Châ u để giú p thêm việc phò ng thủ . Vua cho rằ ng sự nghĩ định chữ a đượ c rõ rà ng, sai
hã y hoã n lạ i. Sau rồ i khô ng là m nữ a.

Thấ t Sơn đã dẹp yên. Ngườ i Thanh, ngườ i Thổ ra hà ng, thú kể tớ i hà ng nghìn (tên Yêm
chia giao viên chứ c ở phiên trấ n là Mộ c Tứ c dụ đượ c hơn 2.700 ngườ i và cá c hạ ng sú ng,
khí giớ i, đem nộ p ; Phù ng Nghĩa Phương dụ đượ c hơn 1.300 ngườ i ; Tri phủ Ba Xuyên
Lê Nhượ ng dụ đượ c hơn 4.500 ngườ i). Vua sai Nguyễn Cô ng Trứ và Phù ng Nghĩa
Phương thay nhau đi sắ p đặ t, lự a chia lậ p ấ p, thô n, đặ t ngườ i trô ng coi giú p đỡ sự khai
khẩ n ruộ ng đấ t cho cà y và ở , để việc là m và chỗ ở đượ c yên.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a hạ , thá ng 6, ngà y mồ ng 1, Mậ u Dầ n, có

nhậ t thự c.

Đó ng lâ u thuyền Thanh yến.

Điều bổ thự Thố ng chế dinh Kỳ võ Tô n Thấ t Đườ ng là m thự Tổ ng đố c An - Tĩnh. Vua
bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Nghệ An là nơi trọ ng địa ở Hữ u kỳ ((1) Hữ u kỳ : gồ m Hà
Tĩnh, Nghệ An và Thanh Hoá .1), Mai Cô ng Ngô n đã bổ và o là m quan Kinh, khô ng nên để
chứ c quan to coi địa phương phả i thiếu lâ u ngà y, có thể cho Tô n Thấ t Đườ ng là m đượ c
khô ng ?”. Quế thưa rằ ng : “Đườ ng là ngườ i cẩ n thậ n, tưở ng cũ ng có thể là m đượ c”. Vua
nó i : “Đườ ng chưa từ ng bổ ra là m chứ c quan ngoà i, nay nếu biết hiệp vớ i đồ ng liêu,
cù ng mộ t lò ng là m việc thì lo gì là m khô ng xong. Vả , chứ c Tổ ng đố c tỉnh Thanh Hoá đã
có quan vă n thì hạ t nà y cũ ng nên dù ng quan võ để cho nương giú p lẫ n nhau”. Vậ y nên
mớ i có mệnh lệnh nà y. Đườ ng và o từ biệt vua. Vua dụ rằ ng : “Ngươi vố n tính chấ t phá c,
phà m là m việc gì cũ ng nên bà n bạ c vớ i cá c viên bố , á n, theo cá i phả i củ a ngườ i, nhờ lẫ n
nhau mà là m nên việc, nếu hợ m mình là ngườ i trong họ vua, thiên chấ p ý kiến củ a mình
thì ít khi khỏ i lỡ việc. Lạ i cò n như dâ n ở biên giớ i Trấ n Ninh, ngươi nên khéo vỗ về cho
yên, để chú ng nhớ ơn và sợ oai, chớ nên để cho thuộ c lạ i sinh sự , là m mấ t lò ng dâ n”.

Sai Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m, gia hà m Đô thố ng là Nguyễn Trọ ng Tính kiêm giữ ấ n
triện dinh Kỳ võ .

Cho Lê Châ n là m thự á n sá t sứ tỉnh Quả ng Trị.

Nêu thưở ng nhữ ng ngườ i tiết phụ ở cá c địa phương. (Ngườ i huyện Thanh Trì tỉnh Hà
Nộ i : Nguyễn Thị Quyên, lấy chồ ng nă m 19 tuổ i, mớ i đượ c 1 nă m, chồ ng chết. Nhà chồ ng
thương vì goá trẻ, chưa có con, cho về nhà ở . Thị Quyên tự cắ t tó c, thề giữ chí khô ng lấ y
chồ ng, ở trọ n đờ i. Nguyễn Thị Tư, nă m 21 tuổ i, goá chồ ng, cũ ng chưa có con. Ngườ i cha
muố n ép gả chồ ng khá c, Thị Tư ngầ m uố ng thuố c độ c, cha mẹ chồ ng biết, cứ u khỏ i. Từ
đấ y, khô ng bà n đến việc cả i giá nữ a. Ngườ i huyện Đô ng Sơn, tỉnh Thanh Hoá : Nguyễn
Thị Phá n, nă m 20 tuổ i, ở goá , hà ng xó m có ngườ i cầ u hô n, Thị Phá n liền cắ t tó c, để tỏ
quyết tâ m. Sau có bọ n giặ c nghe biết nà ng đẹp, đến cưỡ ng ép. Nà ng tự thích và o mặ t
mình, rồ i đem con trố n đi, mớ i đượ c thoá t. Tớ i đấ y, quan địa phương đem nhữ ng việc
ấ y tâ u lên, đều nêu thưở ng cho).

Hữ u tham tri bộ Binh Phan Thanh Giả n có tang cha. Cho Giả n theo đườ ng trạ m, về quê
để lo việc tang. Lạ i cho rằ ng cha Giả n khô ng dự a và o điển lễ đượ c phong, ban cho 20
lạ ng bạ c, 1 câ y gấ m Trung Quố c, 2 cuố n sa.
Đổ i huyện Hà Dương tỉnh Hà Tiên thuộ c và o quả n hạ t phủ Tĩnh Biên tỉnh An Giang. Cho
thự viên Quả n cơ lĩnh Phủ uý phủ Hà - Bình là Mộ c Tứ c quyền lĩnh chứ c Phủ uý phủ
Tĩnh Biên (Mộ c Tứ c trướ c ở Trấ n Tây, khô ng chịu theo giặ c, đem gia quyến chạ y về hạ t
lỵ , đã đượ c vua dụ khen thưở ng cấ p cho thẻ bà i có chữ “Hiệu trung” và đồ mặ c, vậ t
dù ng). Tư vụ Bù i Bằ ng hiệp đồ ng vớ i Mộ c Tứ c cù ng viên Quả n cơ coi đồ n Hưng Nhượ ng
là Nguyễn Vă n Lương tạ m quyền việc phủ , chiêu dụ dâ n trong hạ t về hết yên nghiệp là m
ă n. Đó là theo lờ i xin củ a Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c.

Lê Vă n Đứ c, Nguyễn Cô ng Nhà n, Nguyễn Tri Phương, Lê Khắ c Nhượ ng và Tô n Thấ t Nghị

đem 6.000 biền binh, tiến thẳ ng đến Sá ch Sô (thuộ c địa hạ t huyện Nam Thịnh, phủ Nam
Ninh kiêm lý) để đá nh dẹp. Vua nghe biết, nó i rằ ng : “Chỗ ấ y, giặ c mọ n, hà tấ t phả i phá i
nhiều biền binh, há chẳ ng là m mệt sứ c mọ i ngườ i ru?”. Lạ i dụ Lê Vă n Đứ c rằ ng : “Chỗ ấ y
nếu cò n bọ n nguỵ phạ m tụ tậ p thì nên thừ a cá i thế chẻ tre, tiễu diệt cho mau để hết sạ ch
mầ m mố ng cò n só t. Nếu chú ng đã trố n xa, và o tậ n rừ ng cù ng kiệt, thì đem ngay mộ t dả i
đấ t như nhữ ng huyện Nam Ninh, Nam Thá i, lự a tuỳ sự thế, hoặ c nên giao cho ngườ i Thổ
đã quy thuậ n, cho họ chứ c hà m và liệu cấ p lính Thổ cho lưu lạ i để giữ như việc cho Mộ c
Tứ c quyền lĩnh Phủ uý đó . Tạ i Hà Â m, Hà Dương cũ ng đều đặ t quan chứ c ngườ i Kinh,
ngườ i Thổ , khiến cho tự đi chiêu dụ . Nếu sự thế có chỗ chưa tiện thì cũ ng nên mộ t phen
sắ p đặ t thậ t kỹ, chỉnh đố n việc biên cương, khiến cho việc có đầ u mố i, để đợ i toan tính
về sau. Vả , quan quâ n củ a ta bị khó nhọ c ở ngoà i đã lâ u, đến nay 3 nă m, khô ng phả i là
trẫ m khô ng nghĩ tớ i cá i khổ củ a ngườ i đi xa, chỉ vì trong lú c biên thuỳ có việc, khô ng thể
khô ng lạ i phiền dù ng binh lự c. Nay sự cơ đã gầ n đượ c thuậ n tiện, bọ n giặ c đã gầ n dẹp
hết, cá c ngươi nên tuỳ việc liệu là m để cho biên cương vữ ng chắ c, quâ n ta sớ m đượ c
nghỉ ngơi, mớ i khô ng uổ ng cô ng chuyến đi nà y và xứ ng vớ i sự uỷ thá c”.

Bọ n Tổ ng đố c Lê Vă n Đứ c, thự Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương tiến binh đến Sá ch Sô , từ

Thuậ n Cả ng chuyển ra sô ng Tiền Giang, đi ngượ c dò ng lên, qua Tâ n Châ u, An Lạ c và cử a
cả ng Ba Nam. Bọ n giặ c bỏ đồ n, tan chạ y trướ c. Đạ o quan quâ n đi trướ c, đến bến Sá ch
Sô , thấ y và i tră m tên giặ c ẩ n nấ p, liền đem đạ i bác bắ n dữ dộ i, giặ c liền tan chạ y. Quan
quâ n chia đườ ng tìm nã bắ t số ng đượ c 6 tên thổ phỉ ; tra hỏ i, chú ng nó i : Trậ n đá nh ở
Hà Â m bữ a trướ c, quâ n Xiêm Man thua to, bị thương và chết rấ t nhiều. Tên đầ u mụ c
giặ c là Chấ t Tri đã đem tên phạ m nguỵ xưng về Trấ n Tâ y. Bọ n Đứ c bèn theo đườ ng tiến
đến cá c đồ n quâ n Man. Bọ n giặ c đều đã nghe oai, trố n xa, bỏ hết nhà ở , tuyệt khô ng có
củ a chứ a gì cả . Đứ c sai đố t hết nhữ ng chỗ chấ t chứ a, quy tụ củ a giặ c, rồ i ai nấ y đem binh
thuyền trở về An Giang. Nguyễn Cô ng Nhà n, Nguyễn Tri Phương và Tô n Thấ t Nghị đều
về lỵ sở cung chứ c. Bọ n Lê Vă n Đứ c, Lê Vă n Phú và Lê Khắ c Nhượ ng về Gia Định.

Trướ c đâ y, vua sai viện Cơ mậ t viết thư gử i cho Lê Vă n Đứ c rằ ng : “Toà n hạ t Trấ n Tâ y

sự thể rấ t quan trọ ng. Phà m nhữ ng cô ng việc phả i xếp đặ t nên xét kỹ tình hình, lạ i nhậ n
thêm sự thế, nếu có thể thừ a cơ đem quâ n đắ c thắ ng tiến luô n đuổ i đá nh để chỉnh đố n
lạ i bờ cõ i thì nên lậ p tứ c phá i đi cho kịp việc. Đó là thượ ng sá ch. Nếu vì binh sĩ lâ u ngà y
mỏ i mệt và địa thế rộ ng rã i, chưa thể mộ t chố c dẹp yên, muố n tìm cá ch khá c dù ng Man
đá nh Man, thì tên Yêm chính là lú c có thể dù ng đượ c. Nếu hắ n quả mộ t lò ng quy phụ
triều đình, nghĩ mưu bá o đá p thì liệu cấ p cho và i nghìn lính Thổ , giao hắ n quả n lĩnh, lạ i
phá i thêm 2 cơ binh ở Nam Kỳ((1) Nam Kỳ : Thự c lụ c chép là . Ngờ in lầ m. Có lẽ là
mớ i đú ng.1), mộ t cơ ở Tả kỳ((2) Tả kỳ : tứ c Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n, Khá nh
Hoà .2), chọ n 1 viên Lã nh binh hay Quả n vệ đượ c việc, cho đứ ng đầ u, để quả n đố c, sai
hắ n đi cá c địa phương Nam Ninh, Nam Thá i hay Nghi Hoà , Phong Nhương, chiêu tậ p thổ
dâ n ; đợ i đượ c số dâ n về nhiều thì cho hắ n là m trưở ng. Ta sẽ cắ t mộ t khoả ng đấ t cho
là m hà ng rà o che chố ng bên ngoà i mà phụ c tò ng về ta như loạ i phủ , huyện vậ y. Rồ i chia
đồ n, đó ng ngay cá c nơi hiểm yếu, cho quâ n sĩ nghỉ ngơi, dưỡ ng sứ c và i nă m. Nộ i trị đã
vữ ng, sẽ là m mộ t chuyến to, thu lấ y toà n hạ t Trấ n Tâ y, thẳ ng tiến đến bờ cõ i nướ c Xiêm,
đá nh cho thậ t dữ khiến chú ng khô ng bao giờ cò n dá m manh tâ m quấ y rố i. Đó cũ ng là
mộ t kế hay. Mấ y việc kể trên, xét cho kỹ, nếu có thể là m đượ c thì nên là m tậ p tâ u dâ ng
lên”.

Đứ c bèn tâ u rằ ng : “Bọ n Lạ p Man mà dá m rô ng rỡ ((1) Rô ng rỡ : khô ng phụ c tù ng,

khô ng sợ hã i.1) như vậ y, là cậ y có ngườ i Xiêm đó thô i. Qua nhữ ng lầ n bị quan quâ n
đá nh giết, về mặ t thuỷ thì nử a đêm phả i trố n xa, về mặ t bộ thì mộ t trậ n thua vù i dậ p,
bọ n Xiêm, Man chắ c đã phả i mấ t vía, chồ n lò ng. Nay ta nếu thừ a thắ ng, thẳ ng đá nh Trấ n
Tâ y, quâ n giặ c chẳ ng qua như đà n ong, lũ kiến, lạ i thêm hoả ng sợ tiếng gió , tiếng hạ c
((2) Do chữ “Phong thanh hạ c lệ”. Khi xưa, quâ n Tầ n Bồ Kiên bị quâ n Tấ n đá nh, thua to,
lú c chạ y nghe tiếng gió rít, tiếng hạ c kêu, đều hoả ng sợ , tưở ng là tiếng hò reo củ a Tấ n
đuổ i.2), có thể khô ng đá nh cũ ng tự tan, nhưng xét kỹ tình hình, nhậ n đượ c sự thế thì
đá nh đượ c khô ng khó , mà giữ đượ c mớ i khó . Xin đem thế giặ c mà nó i : Toà n hạ t Trấ n
Tâ y vố n là mộ t nướ c Lạ p Man, phầ n nhiều quen thó i ngoan ngạ nh, giả o trá , trá o trở , bấ t
thườ ng. Trướ c kia tuy gọ i là lệ thuộ c bả n đồ nướ c ta, nhưng chỉ là có cá i tiếng suô ng mà
thô i. Chú ng đã quên ơn, cắ n trả , coi ta là thù [ta đố i vớ i chú ng] đã thà nh cá i thế cưỡ i cọ p
dữ rồ i. Nay muố n chiêu dụ , vỗ về cho chú ng ở yên nhưng cá i tính khó dạ y củ a chú ng vẫ n
khô ng thể tin, muố n cầ u như trướ c : đặ t đấ t là m quậ n, huyện, dù ng ngườ i là m binh, dâ n,
quyết khô ng thể đượ c nữ a ! Huố ng chi địa thế xứ ấ y rộ ng gấ p đô i 6 tỉnh Nam Kỳ, nếu
muố n dù ng binh đá nh gấ p thì đá nh bên đô ng chú ng lẩ n sang bên tâ y, lấ p chỗ nà y lạ i hở
chỗ khá c, há có thể mộ t trậ n mà trừ diệt đượ c cả đâ u ? Dù có thể trậ n nà o cũ ng thắ ng cả ,
nhưng há có thể chỗ nà o cũ ng giữ đượ c cả ? Vả , đấ t ấ y rừ ng rú rậ m rạ p mà toà n khô ng
có chỗ nà o hiểm yếu có thể giữ vữ ng, chẳ ng qua lự a đặ t mộ t và i đồ n bả o, lưu binh đó ng
giữ : số binh lưu lạ i nhiều thì sự chuyển vậ n [để tiếp tế] rấ t khó : lưu ít thì thế cô nguy,
khó giữ . Hơn nữ a, quâ n lính đó ng lạ i, chỉ ở trong đồ n bả o, mà bên ngoà i mặ c chú ng kiêu
rô ng ((3) Kiêu rô ng : kiêu ngạ o lă ng loà n.3), thì có ích chi ? Tấ t đến phả i bỏ , rú t về, thì
khó nhọ c, tổ n phí khô ng sao kể hết, sẽ khô ng khá c gì việc là m lầ n trướ c ! Kể ra, mớ i bỏ ,
lạ i vộ i lấ y, đã lấ y, lạ i bỏ đi, thì khô ng bằ ng đợ i lú c nên lấ y hã y lấ y, là hơn. Nay lạ i xin lấ y
binh thế hiện tạ i củ a ta mà nó i : binh cá c đạ o đi đá nh dẹp đã trả i 2 - 3 nă m nay, xô ng
pha, dầ u dã i, khổ sở đã nhiều, cự c nhọ c đã lâ u, kẻ ố m chết, kẻ bỏ trố n kể có hà ng nghìn.
Giá n hoặ c trong 1 vệ, 1 cơ, số lính chỉ cò n mộ t nử a, thậ m chí lạ i có vệ, có cơ khô ng cò n
đượ c mộ t nử a ! Mà nhữ ng ngườ i cò n số ng thì mình khô ng có manh á o là nh, sắ c mặ t
trô ng như đau ố m. Sứ c quâ n sĩ đã mệt nhọ c như thế, há nỡ đem hạ ng ngườ i đá ng yêu
mà để là m cá i việc khô ng đá ng yêu ru ? Huố ng nữ a, hà nh binh sang đấy, khô ng thể
khô ng dù ng thuyền đượ c. Hiện nay cá c thuyền vì luô n mấ y nă m dù ng đi đườ ng thuỷ,
phầ n nhiều bị mụ c ná t, thấ m gỉ mà khô ng có gỗ vá n, dầ u mỡ , để tu bổ ; nay nếu dù ng để
chở binh đi xa, chưa chắ c mườ i phầ n đã ổ n. Phà m nhữ ng điều đó đều là tình hình thự c
tạ i. Lạ i cò n như cá c địa phương Nam Ninh, Nam Thá i, liền tiếp vớ i thượ ng du, bọ n liều
chết liên kết nhau để giữ . Tên Yêm, tuy có thể dù ng đượ c, nhưng ta đố i vớ i hắ n, ơn tín
chưa sâ u, chưa tiện cho đi chiêu tậ p. Sự cắ t đấ t cho hắ n là m phiên thuộ c, tưở ng hã y để
thong thả sẽ là m, mớ i có thà nh hiệu. Thầ n trộ m nghĩ : cá ch dù ng binh, khô ng ngoà i 2
việc đá nh giữ . Quâ n địch nếu chưa nên đá nh, thì ta hã y cứ giữ , mình ở gầ n đợ i kẻ xa
đến, mình nhà n rỗ i đợ i kẻ mệt nhọ c, khi có thể thắ ng thì đá nh, như vậ y, giữ khô ng phả i
là chỉ giữ mà giữ tứ c là cách để đá nh đó . Nếu khiến cho quâ n dâ n ta nghỉ ngơi, cù ng vui
dưỡ ng sứ c, nộ i trị đã vữ ng, lạ i nghiêm cấ m việc mua trộ m muố i, và lương thự c, đợ i mộ t
và i nă m, bọ n Lạ p Man khô ng chịu nổ i sự lấ n bứ c hà ngượ c củ a giặ c Xiêm, tấ t sẽ giết hạ i
lẫ n nhau. Lú c ấ y có thể nhâ n kẽ hở , nắ m cơ hộ i mà hà nh độ ng, thì khô ng phả i đá nh mà
thu đượ c toà n thắ ng.

“Vậ y xin hã y giữ từ tỉnh lỵ Hà Tiên liền cả mộ t dải sô ng Vĩnh Tế và nhữ ng đồ n bả o hiện
có ở cá c địa phậ n Đa Phướ c, Cầ n Thă ng, Tâ n Châ u, An Lạ c, Hù ng Ngự , Thô ng Bình, liệu
để nhữ ng binh mớ i phá i đến đó ng giữ nhữ ng nơi ấ y. Tự u trung chỉ có chỗ cương giớ i
miền biển củ a tỉnh Hà Tiên liền kề vớ i giặ c, và sô ng Vĩnh Tế là đườ ng sau củ a Hà Tiên,
thô ng và o tậ n ruộ t tỉnh An Giang, việc phò ng bị rấ t là quan trọ ng. Nay bọ n Xiêm, Man
trố n trá nh tả n má t khô ng có quâ n giặ c tụ ngầ m ở gầ n biên giớ i. Vả , sắ p đến mù a mưa
lụ t, việc phò ng giữ hơi đượ c rỗ i rã i, xin tuâ n theo lờ i minh dụ : liệu cho nhữ ng binh lính
lầ n lượ t đã đi thú và cá c hạ ng biền binh trong Kinh, ngoà i tỉnh đã đi đá nh dẹp, trở về
quâ n ngũ ở Kinh, ở tỉnh để cho sứ c binh đượ c rỗ i. Tô i lạ i cò n có điều xin nữ a : Giặ c Xiêm
sang chuyến vừ a đâ y, muố n để rử a cá i xấ u hổ lầ n trướ c và khoe khoang vớ i bọ n Man
Lạ p, thế mà lạ i bị thua đau như vậ y, cà ng nhụ c hơn nữ a. Hoặ c giả chú ng chưa cam tâ m,
cò n muố n cầ u may để hò ng bá o phụ c, lạ i đến nộ p mạ ng lầ n nữ a, cũ ng chưa biết chừ ng.
Ta nên chuẩ n bị để nắ m trướ c lấy cơ nghi mà chiến thắ ng địch. Vậ y xin đến thờ i kỳ
phò ng bị mù a đô ng nà y, nhữ ng tỉnh Gia Định, Vĩnh Long, Quả ng Nam, Bình Định mỗ i
tỉnh phá i 1.000 binh, Định Tườ ng, Biên Hoà , Quả ng Ngã i, Phú Yên, Khá nh Hoà , Bình
Thuậ n mỗ i tỉnh phá i 500 binh, đến thá ng 10, thá ng 11 sang tỉnh An Giang đó ng nghỉ.
Cò n binh ở Kinh, xin phá i 5 vệ, đến thá ng 12 và o đó ng giữ Gia Định, Vĩnh Long mỗ i tỉnh
2 vệ, Định Tườ ng 1 vệ. Nhữ ng thuyền bọ c đồ ng, thuyền hả i vậ n cũ ng xin cho chỉnh bị
sẵ n để đợ i sai phá i. Nếu giặ c sợ khô ng dá m độ ng đến ta, thì ta vì đã có phò ng bị, khô ng
phả i lo rồ i, cứ chă m cho quâ n sĩ diễn tậ p để ai nấ y đều thô ng thạ o mưu lượ c về việc
binh, tưở ng cũ ng chẳ ng sao. Đến nă m sau, sẽ liệu cho về. Nếu giặ c ngu, khô ng sợ chết,
cò n dá m đến quấy nhiễu thì ra tay đố i phó dễ dà ng, khô ng phả i lo vì chậ m chạ p, lỡ việc.
Lạ i từ Hậ u Giang đến Tâ n Châ u và An Lạ c ở Tiền Giang tấ t phả i từ Thuậ n Cả ng đi lên,
trả i 3 - 4 ngà y đi quanh co, vừ a chậ m vừ a khó , đi lạ i thậ t thấ y bấ t tiện. Vậ y : mộ t đoạ n từ
An Giang đi ngang qua Tâ n Châ u và An Lạ c, xin cho quan tỉnh thuê vá t((1) Vá t : giố ng
như điều độ ng.1) quâ n, dâ n đà o thà nh đườ ng sô ng để dễ cho sự khố ng chế tiếp ứ ng. Đó
cũ ng là mộ t việc cố t yếu nên là m”.

Vua dụ Lê Vă n Đứ c rằ ng : “Quan quâ n qua nhiều lầ n đá nh giết, giặ c đã tan chạ y. Bọ n giặ c
ở Sá ch Sô cũ ng sợ oai trố n xa trướ c, đến đâ u cũ ng thấ y khô ng cò n gì. Chắ c chú ng đã mấ t
vía bỏ trố n, khô ng dá m dò m nom gì nữ a. Duy toà n hạ t Trấ n Tâ y chưa thu phụ c đượ c
hết, cò n chưa vừ a lò ng, nhưng lự a thế, xét cơ : nếu đá nh đượ c mà khô ng thể giữ đượ c,
sao bằ ng hã y tạ m nghỉ binh, dưỡ ng sứ c, gâ y oai để sẽ mưu đồ về sau, cò n hơn. Nay nhâ n
lú c oai tiếng lừ ng lẫ y, há t khả i hoà n, rú t quâ n về, cũ ng là hợ p lý. Chỉ có điều là ở địa diện
An Giang, Hà Tiên và nhữ ng đườ ng hiểm yếu ở Tiền Giang, Hậ u Giang đều cứ nhâ n cá c
đồ n luỹ cũ , lưu binh đó ng giữ , cò n thì cho về. Và , nhữ ng chỗ địa đầ u giá p tiếp ở Tâ y
Ninh, Quang Hoá cò n chưa bà n tớ i, cũ ng nên đồ ng thờ i cắ t đặ t kỹ lưỡ ng, lự a để số binh
ở giữ , ngoà i ra cũ ng rú t về cả . Ngươi, bấ y lâ u mỏ i mệt ở ngoà i, nay đã 3 nă m, tấ m tình
tô i con há khô ng nhớ mong, trìu mến ? Nay, việc biên giớ i đã hơi thư, cho hã y về tỉnh
nghỉ ngơi, mươi hô m, rồ i theo đườ ng trạ m, về Kinh ngay để chiêm cậ n. Cò n Lê Vă n Phú ,
vẫ n do chứ c Thố ng chế, quyền lĩnh Tổ ng đố c Định - Biên ; Đặ ng Vă n Thiêm cũ ng về Bình
- Phú để cung chứ c. Về số cá c hạ ng biền binh nên cho lưu lạ i hoặ c thả về, đợ i là m tậ p tấ u
đệ lên, sẽ lạ i liệu quyết định. Về việc xin đến kỳ phò ng thủ mù a đô ng, trướ c phá i binh
đến thì đợ i đến gầ n kỳ ấ y, đã do bộ tâ u rồ i là m. Duy cá c thuyền ở Nam Kỳ, cầ n dù ng rấ t
gấ p, giao cho sở tạ i xét xem nhữ ng chiếc thuyền nà o nên tu bổ thì chi cá c khoả n để cho
sử a chữ a, cầ n phả i đều đượ c hoà n hả o để phò ng dù ng đến. Mộ t đoạ n từ thủ sở Châ u
Giang ngang qua Tâ n Châ u và An Lạ c, giao Nguyễn Cô ng Nhà n và Nguyễn Cô ng Trứ trù
tính cô ng là m, rồ i tâ u lên”. Chưa bao lâ u, tỉnh An Giang trù tính : nhâ n cô ng dù ng là m
việc nà y, phả i tớ i 72.522 cô ng, phả i thuê 10.000 dâ n phu ở 3 tỉnh An Giang, Vĩnh Long,
Định Tườ ng và vá t 2.000 biền binh cá c hạ ng đi là m, ướ c tớ i 2 thá ng mớ i xong. Nhưng
hiện nay trờ i nắ ng dữ , nhâ n dâ n phầ n nhiều cả m nhiễm sinh bệnh, xin hã y cho tạ m
hoã n”. Vua y theo.
Tỉnh Thá i Nguyên tâ u : “Châ u Bạ ch Thô ng và huyện Cả m Hoá thuộ c tỉnh hạ t, thó c tô bấy
nay vẫ n đượ c nộ p thay bằ ng tiền, đến nă m ngoá i đổ i thu toà n thó c. Nay xin theo lệ cũ ,
chuẩ n cho dâ n tính theo giá , nộ p mỗ i 1 hộ c thó c là 1 quan 2 tiền để tiện sự chuyên chở
đem nộ p. Vua cho rằ ng hạ t ấ y đườ ng nú i hiểm trở , khô ng có đườ ng thuỷ, nên cho theo
như lệ trướ c, nộ p thay bằ ng tiền để dâ n đượ c tiện.

Bọ n giặ c sổ ng trố n ở Sơn Tây là lũ tên Thạ ch, tên Khó m ngầ m tụ ở xã An Kiện (thuộ c
huyện Phù Ninh). Phó lã nh binh Nguyễn Hữ u Diệu sai Suấ t độ i Trương Phướ c Thuỳ và
Độ i trưở ng Nguyễn Vă n Ngoạ n chia đi vâ y bắ t. Bị bọ n giặ c ngă n chặ n đá nh khép lạ i,
Thuỳ và Ngoạ n đều bị chết vì chiến đấ u. Quan quâ n và thủ hạ chết đến và i chụ c ngườ i,
cò n đều tan vỡ . Hữ u Diệu đượ c tin bá o, liền đem theo thự Phó quả n cơ Nguyễn Vă n Tự ,
Suấ t độ i Nguyễn Vă n Ngọ c và Trầ n Vă n Thiêm đi đến tiếp ứ ng. Bọ n giặ c đã đặ t trướ c
quâ n phụ c ở trong rừ ng, dự a và o rừ ng bắ n ra. Quan quâ n khô ng thể tiến đượ c. Binh
lính giá n hoặ c có ngườ i bị thương bị chết ; sú ng ố ng, thuố c đạ n cũ ng bị giặ c cướ p mấ t.
Nguyên Lã nh binh can á n là Trầ n Vă n Luậ n và thự Phó quả n cơ Tô n Thấ t Đà n sai Suấ t
độ i Phù ng Vă n Chiếu đó ng chặ n ở xã Lê Đà o, ban đêm, cũ ng bị quâ n giặ c lẻn và o lấ y mấ t
2 khẩ u điểu sang. Việc ấ y lên đến vua, Vă n Tự , Vă n Ngọ c, Vă n Thiêm đều bị trả m giam
hậ u, Vă n Chiếu bị phá t đi sung quâ n. Hữ u Diệu và Tô n Thấ t Đà n vì cắ t đặ t sai lầ m, đều bị
giá ng 4 cấ p. Trầ n Vă n Luậ n, bị cá ch chứ c, bắ t phả i ra sứ c đi nã kẻ phạ m để chuộ c tộ i
trướ c.

Sau đó , bọ n giặ c lạ i ra và o trong huyện hạ t Thanh Ba. Lĩnh Tổ ng đố c Trầ n Hữ u Lễ là m tờ

sứ c cho cá c phủ , huyện ai nấ y phả i chiếu theo địa hạ t, ngă n giữ . Có viên Tri huyện
Thanh Ba Phan Thế Trưng cho rằ ng bọ n giặ c lẩ n trố n mà là m rô ng rỡ , đều là bở i bọ n
tổ ng, lý ngà y thườ ng thô ng đồ ng vớ i giặ c và các viên phủ , huyện trướ c đâ y cầ u lấ y yên
thâ n, mặ c cho giặ c số ng, nên mớ i gâ y ra như thế. Cá i kế ngà y nay là : xin cho quâ n quan
đều trở về ngũ , nhữ ng quan viên có lỗ i phả i ở ngoà i nã bắ t giặ c cũ ng đều cho về tỉnh yên
đợ i. Nhữ ng á n về việc giặ c hiện đương tra hỏ i, bấ t tấ t lấ y đủ lờ i cung, cứ trích lấ y mộ t
và i á n nặ ng đem hà nh hình, cò n đều tha ra. Về các phủ , huyện, châ u, chọ n lấ y nhữ ng
ngườ i khô ng ham tiền tà i và tính dễ dãi, thâ n dâ n như Trưng nà y, bổ sung và o, cho
đượ c tiện nghi là m việc. Nếu là m như thế đến 1 nă m mà khô ng có cô ng hiệu thì tô i xin
cả bả n thâ n và gia quyến đều chịu tộ i”. Hữ u Lễ cho nhữ ng lờ i nó i ấ y phầ n nhiều sai và
bậ y, bèn đưa ra tham hặ c. Vua bả o bộ Hình rằ ng : “Bọ n giặ c sổ ng trố n ở Sơn Tâ y, chẳ ng
qua như cá số ng trong đá y hũ , khô ng rõ Phan Thế Trưng có lò ng trung phẫ n thế nà o mà
đến có nhữ ng lờ i nó i kích thiết như thế ? Huố ng nữ a, nhữ ng lờ i nó i ra khô ng mộ t việc
nà o có thể nghe đượ c, hoặ c giả ngườ i nà y riêng có ý kiến mà lờ i nó i khô ng rõ ý, thì cũ ng
nên để cho tự bộ c bạ ch, chưa nên vộ i khép tộ i ngay”. Bèn sai bắ t giả i giao Khâ m sai đạ i
thầ n Vũ Xuâ n Cẩ n xét hỏ i : nếu ngườ i ấ y quả là giữ mình trong sạ ch, vố n có mưu lượ c,
có thể dẹp giặ c yên dâ n thì cho trổ hết nhữ ng điều ấ p ủ , triều đình cũ ng sẽ liệu cấ t nhắ c
cho ; nếu chỉ đặ t lờ i nó i hã o, sẽ xử trị theo đú ng tộ i. Sau bả n á n dâ ng lên, Trưng vì nó i
hã o huyền cả , bị cách chứ c, phá t đi là m binh.

Tỉnh Quả ng Nam tâ u : “Có hơn 200 tên á c Man lẻn xuố ng thủ sở ở nguồ n Chiên Đà n,
phó ng lử a đố t, cướ p, đá nh giết biền binh và cướ p lấ y khí giớ i. Phó lã nh binh Dương
Đình Lâ m do tỉnh phá i đến đá nh bắ t, tầ m nã luô n mấ y hô m, khô ng bắ t đượ c tên nà o”.
Vua nghe biết việc ấ y, nó i rằ ng : “Thủ sở ấ y đã có quan quâ n đó ng giữ , khô ng biết ngà y
thườ ng bọ n chú ng phò ng giữ nhữ ng thế nà o ! Huố ng chi á c Man ở tiếp giá p vớ i bọ n Man
chịu thuế, sao lạ i có thể vượ t đồ n bả o mà gâ y sự đượ c ? Bọ n trú phò ng Vă n Đình Dưỡ ng
và thủ ngự Nguyễn Sĩ, trướ c hã y phả i cá ch chứ c, phá t đi tiền khu để hiệu lự c”. Lạ i sai
thự á n sá t Nguyễn Vă n Chấ n đi gấ p đến tra hỏ i và xếp đặ t, xử trị. Sau đó Chấ n tâ u nó i :
“Bọ n á c Man lú c ra lú c lẩ n khô ng thườ ng, chẳ ng qua vì đó i, đi cướ p lấ y lương thự c thô i.
Xin đợ i khi mù a nắ ng đã lui, sẽ phá i đạ i độ i quan quâ n đi đá nh rá o riết để tuyệt mầ m
á c”. Vua quở rằ ng : “Bọ n Man nà y thừ a lú c hở cơ, lén nổ i đó thô i, hà tấ t hơi mộ t chú t
cũ ng phiền đến đạ i binh đi xô ng pha nơi xa ?”. Rồ i dụ cho Nguyễn Vă n Chấ n và Dương
Đình Lâ m đố c sứ c cá c đồ n bả o và dâ n phu sở tạ i đó ng giữ nhữ ng nơi hiểm yếu phò ng bị
ngă n chặ n quâ n cướ p, trong 1 tuầ n cầ n phả i dẹp cho yên tĩnh, bấ t tấ t ở chỗ lam chướ ng
lâ u ngà y. Lạ i nên kén ngườ i thô ng thạ o, đượ c việc, cho đi đến cá c miền dâ n Man chịu
thuế, vỗ về dụ bả o cho khéo để chú ng sợ oai và nhớ ơn, thì bọ n Man ở nơi hoang dạ i
khô ng đườ ng lẻn xuố ng, dâ n biên giớ i sẽ có thể yên ổ n. ấ y cũ ng là mộ t cá ch vỗ về cho
đượ c yên lặ ng đó . Nên liệu là m cho khéo ! Chấ n bèn để lạ i hơn 100 binh đó ng giữ , rồ i
về.
Quả n vệ Thuỷ vệ Hả i Dương là Lê Cô ng Bã o đi mộ t chiếc thuyền Hả i vậ n, lĩnh vậ t hạ ng ở
Kinh, chở ra giao cho tỉnh Nam Định, mớ i đến hả i phậ n cử a Luộ t tỉnh Hà Tĩnh, gặ p 2
chiếc thuyền giặ c, hai bên đá nh nhau, đến ngoà i khơi Nhã n Sơn (thuộ c tỉnh Hà Tĩnh),
thuyền giặ c đuổ i đá nh, Cô ng Bã o và Suấ t độ i Nguyễn Thiêm Thọ bị giặ c giết, binh lính
trong thuyền phầ n nhiều bị thương và chết. Chiếc thuyền Hả i vậ n cũ ng bị giặ c lấ y đi.
Tỉnh Nghệ An đem việc ấ y tâ u lên. Vua nó i : “Về điều khoả n tuầ n phò ng mặ t biển đã
nhiều lầ n nhắ c bả o cặ n kẽ, nay chính đương lú c giả i cá c vậ t hạ ng đi mọ i nơi, ở Kinh và
cá c hạ t đều phá i binh thuyền chia đi tuầ n tiễu, sao lạ i dườ ng như khô ng nghe, biết điều
gì ! Thế thì cá i trá ch nhiệm tìm bắ t giặ c cướ p để đâ u ?”. Viên quyền Thủ ngự tấ n sở giữ
việc truy bắ t giặ c và nhữ ng viên ở Kinh, ở tỉnh phá i đi tuầ n biển đều phả i phâ n biệt
giá ng chứ c, trá ch phạ t. Bố chính Nghệ An Vũ Tuấ n, á n sá t Hồ Hự u và Lã nh binh Đồ ng Bá
Huyên vì sứ c bả o khô ng nghiêm, đều giá ng 1 cấ p.

Lạ i dụ thự Tổ ng đố c Tô n Thấ t Đườ ng sử a soạ n binh thuyền, sai Phó lã nh binh Phan
Tù ng đem ra biển, truy bắ t giặ c, và phi tư cho trong Kinh phá i cá c binh thuyền tuầ n biển
nhấ t tề đi truy nã giặ c. Lạ i truyền Chỉ từ Thanh Hoá ra Bắ c đều chiếu theo hả i phậ n, đó n
chặ n thuyền giặ c để cho yên sự quấ y rố i mặ t biển.

Cho : Bố chính tỉnh Vĩnh Long Lê Khá nh Trinh là m Bố chính tỉnh Gia Định, nguyên sung
Tá n tương quâ n vụ Lê Khắ c Nhượ ng bổ thụ Lang trung bộ Lạ i, quyền lĩnh ấ n triện Bố
chính Vĩnh Long.

Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Trung bả o là Nguyễn Lâ n chết. Lâ n là m việc bắ t giặ c đã lâ u, có

chú t cô ng lao, nay chuẩ n cho thự c thụ Vệ uý, chiếu theo tặ ng hà m, cấ p cho tiền tuấ t gấ p
đô i.

Quy định lệ hao củ a bạ c và thiếc khi là m thà nh khí. Trướ c đâ y, vua cho rằ ng số cá c hạ ng
thổ ngâ n chứ a trong kho có nhiều, mấ y nă m nay đem đú c chế đều tuỳ việc chi dù ng, khi
thà nh đồ vậ t hao hụ t bao nhiêu, chưa có định lệ, nay dụ sai mộ t viên đườ ng quan bộ Hộ
hộ i đồ ng vớ i bố n nha, chiếu số thổ ngâ n hiện có ở kho, đố c sứ c cá c thợ nấ u qua mộ t lầ n
ở sở thu chi củ a Nộ i vụ phủ , liệu định kỹ cà ng tỉ mỉ về lệ hao hụ t để có mự c hạ n. Lạ i đặ t
riêng lò đú c ở cô ng sở củ a Vũ khố , sai Lang trung hai bộ Hộ , Cô ng và khoa đạ o mỗ i nơi 1
viên cù ng vớ i 4 nha đi đến coi là m, chiếu theo giấ y kê củ a Nộ i vụ phủ về việc đã đú c và
in chữ cá c hạ ng ngâ n tiền, các thẻ bà i thưở ng cô ng, hạ ng nà o, số bao nhiêu, liền đem chỗ
bạ c hiện đã nấ u qua đó đố c sứ c cá c thợ theo đú ng mẫ u mà là m. Sau đó , bộ Hộ tâ u :
“Hạ ng bạ c 8 thà nh hiện đã nấ u qua tạ i cô ng sở là 50 lạ ng, giao thợ theo mẫ u, đú c thẻ bà i
thưở ng cô ng 170 tấ m, mỗ i tấ m nặ ng từ 2 đồ ng câ n 7 phâ n đến 3 phâ n khô ng chừ ng.
Đú c thà nh khí, cộ ng 48 lạ ng 6 đồ ng câ n 9 phâ n ; chỉ cò n lạ i 2 đồ ng câ n 1 phâ n. Hao mấ t
1 lạ ng 1 đồ ng câ n. Rồ i tính đổ đồ ng cứ 10 lạ ng thì hao 2 đồ ng câ n 2 phâ n. Vả , cá c bạ c và
thiếc, khi là m thà nh khí, hao bao nhiêu, chưa có định lệ, nay nên mộ t phen châ m chướ c
quy định để tỏ rõ có sự đồ ng nhấ t. Vậ y xin do hai bộ Hộ , Cô ng, mỗ i bộ 1 viên đườ ng
quan đi tớ i cô ng sở , đố c bọ n phá i viên đem các hạ ng bạ c 8 thà nh, 7 thà nh và hơn 8
thà nh, hơn 7 thà nh, trích ra mỗ i hạ ng 10 lạ ng, đú c và in chữ cá c thứ ngâ n tiền và thẻ bà i
thưở ng cô ng, xét nghiệm xem hạ ng bạ c nà o khi là m thà nh khí, số hao là bao nhiêu thì
cù ng bà n rồ i liệu định là m lệ”. Vua khen lờ i tâ u là phả i, và cho thi hà nh. ( - Hạ ng bạ c hơn
8 thà nh, cứ 10 lạ ng hao 1 đồ ng câ n 8 phâ n. - Hạ ng bạ c 8 thà nh, 10 lạ ng hao 2 đồ ng câ n. -
Hạ ng bạ c hơn 7 thà nh, 10 lạ ng hao 1 đồ ng câ n 8 phâ n. - Hạ ng bạ c 7 thà nh, 10 lạ ng hao 2
đồ ng. Phà m đú c chế cá c hạ ng : [ngâ n tiền] Phi long lớ n, nhỏ , ngâ n bà i thưở ng cô ng, [cá c
ngâ n tiền] Vạ n sự như ý và Nhậ t nguyệt tinh vâ n, theo trên, chuẩ n định là m lệ. - Thiếc
thà nh hạ ng chế tạ o ra cá c đồ vậ t, cứ 100 câ n thì thà nh khí 94 câ n : hao 6 câ n).

Cho Lang trung, Biện lý bộ vụ ở bộ Hộ là Lê Vă n Thu thă ng thự Thị lang ở Nộ i vụ phủ .

Bọ n Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c tấ u khú c khả i hoà n rú t quâ n về. Nhữ ng lính thú mớ i vẫ n để

lạ i đó ng giữ 2 tỉnh An Giang, Hà Tiên ; cò n nhữ ng lính thú cũ và quâ n theo việc đá nh dẹp
lâ u ngà y đều cho về nguyên ngũ .

Dụ bộ Binh rằ ng : “Từ khi cõ i Nam có việc, tướ ng sĩ phả i chịu vấ t vả ở ngoà i đã 3 nă m

nay. Tình hình gian khổ thậ t rấ t đá ng á i ngạ i. Nay phà m nhữ ng ngườ i quê từ Bình
Thuậ n ra Bắ c đều thưở ng cho lương, tiền 1 thá ng ; nhữ ng ngườ i quê ở các tỉnh Nam Kỳ
đều thưở ng lương, tiền nử a thá ng ; nhữ ng ngườ i đau ố m đều cho về quê điều dưỡ ng,
cấ p thêm cho gạ o trắ ng để đỡ cơm chá o. Cá c hạ ng biền binh, khi về tớ i ngũ , sẽ ban tiệc
khao thưở ng mộ t lượ t. Suấ t độ i trở lên vẫ n ở lạ i cung chứ c, cò n biền binh đều cho về
nghỉ ngơi (Nhữ ng binh ở Nam Kỳ, cho nghỉ 15 ngà y, ở từ Bình Định ra Bắ c, cho nghỉ 1
thá ng, sẽ đều trở lạ i hạ ng ngũ ). Nhữ ng biền binh bị chết trậ n đều chuẩ n cho mộ t ngườ i
con đượ c miễn mọ i dao dịch. Nhữ ng thổ ty, thổ mụ c bấy lâ u tò ng quâ n, dự có chú t cô ng
lao, sẽ đều xét rõ cô ng trạ ng, bà n thưở ng để tỏ sự khuyến khích”.

Triệu nguyên Tham tá n, Thố ng chế Nguyễn Tiến Lâ m, nguyên Lã nh binh Trấ n Tâ y
Nguyễn Vă n Hoà , quyền lĩnh Lã nh binh An Giang Đoà n Quang Mậ t, Vệ uý Lê Quang
Quả ng và thự Vệ uý Lê Khoan Mạ nh đều về Kinh, đợ i sẽ chọ n dù ng là m chứ c khá c. Lạ i
cho rằ ng bọ n đầ u mụ c nguỵ phạ m cò n trố n chưa bị giết, bèn dụ 2 tỉnh An Giang, Hà Tiên
treo giả i hậ u thưở ng : bấ t cứ binh dâ n Kinh, Thổ , ai có thể bắ t hay chém đượ c đầ u mụ c
giặ c, đưa đến nộ p quan, sẽ chiếu theo tên đầ u mụ c to hay nhỏ , tộ i nặ ng hay nhẹ, chia
định cá ch thưở ng. Nếu bọ n giặ c có kẻ bắ t đượ c tên đầ u mụ c củ a chú ng đem giả i và thú
tộ i, cũ ng cho tâ u rõ , sẽ tha tộ i và lạ i gia thưở ng. Cầ n phả i là m cho mọ i ngườ i ra sứ c tìm
bắ t để duyệt mầ m á c.

Sau đó , bọ n thổ phỉ Thấ t Sơn sổ ng trố n ra địa phậ n Kiên Giang, bè lũ có đến hơn 3.000
tên. Vệ uý Hà Tiên Nguyễn Vă n Do cù ng vớ i nguyên á n phủ sứ Quả ng - Biên Lê Quang
Nguyên và Phó cơ Nguyễn Vă n Thá i chia đườ ng chặ n bắ t, chém đượ c nhiều tên. Vua
thưở ng cho quâ n cô ng, kỷ lụ c, nhẫ n và ng, ngâ n tiền, có thứ bậ c. Bố chính Trầ n Vă n
Thô ng cho rằ ng chỗ ấ y đườ ng thuỷ có nhiều ngả , xin đi quâ n thứ , chiêu tậ p bọ n thủ hạ ,
tuỳ cơ đá nh dẹp. Vua quở rằ ng : “Trầ n Vă n Thô ng là viên quan to ở địa phương, trong
hạ t có giặ c, ngươi phả i thâ n đem binh đến tậ n nơi để dậ p tắ t đi, đó là phậ n sự . Thế mà
lạ i dù ng dằ ng tâ u xin, há chẳ ng là m cho chậ m mấ t cô ng việc ? Huố ng chi số biền binh
phá i đi chắ c cũ ng khô ng ít, hà tấ t phả i xin chiêu tậ p thủ hạ để sinh lắ m việc ? ý kiến như
thế thậ t là hồ đồ ! Nhưng đã tự xin đi, cũ ng chuẩ n cho đem binh tớ i gấ p địa diện Kiên
Giang, đô n đố c bọ n biền binh đã phá i đến trướ c, tuỳ cơ đá nh dẹp, phủ dụ ”. Sau đó , bọ n
giặ c sổ ng trố n lạ i tụ tậ p ở mấ y xứ Hoả Lự u, Vị Thuỷ, Xà Bà n. Lã nh binh Mai Vă n Tích
cù ng vớ i Vệ uý Nguyễn Vă n Do, á n phủ Lê Quang Nguyên chia đườ ng đá nh bắ t, chém
đượ c 3 tên đầ u mụ c giặ c và 50 tên đồ ng loã giặ c, thu đượ c khí giớ i nhiều khô ng tính
xiết. Bọ n giặ c ra thú gồ m hơn 200 tên. Viên nguyên Nhiếp biện huyện vụ Kiên Giang bị
cá ch dịch là Trầ n Vă n Tậ p (Tậ p, trướ c đâ y, vì là m trở ngạ i lầ m lỡ quâ n cơ, bị cá ch, phả i
tò ng quâ n, hiệu lự c) chém đượ c 1 đầ u giặ c tạ i trậ n, lạ i chiêu dụ đượ c hơn 100 tên thổ
phỉ ra thú . Cá c quâ n giặ c lầ n lượ t đầ u hà ng và ra thú gồ m hơn 1.200 tên. Sai sở tạ i liệu
chia đặ t cho ở . Vua nghe việc ấ y, phê bả o rằ ng : “Từ đây, bụ i sạ ch((1) Bụ i sạ ch : ý nó i
giặ c giã đã yên.1), rấ t đá ng khen ! Vậ y thưở ng cho Mai Vă n Tích, Lê Quang Nguyên mỗ i
ngườ i 1 bà i đeo bằ ng bạ ch ngọ c, kim tiền Song long hạ ng nhỏ có dây đeo, và 1 nhẫ n
và ng tinh quang ; Nguyễn Vă n Do 1 nhẫ n và ng tinh quang, và 1 kim tiền Phú thọ hạ ng
nhỏ có dây đeo. Lạ i cho mỗ i ngườ i đượ c thưở ng gia quâ n cô ng 1 cấ p. Cò n Trầ n Vă n Tậ p,
cho khai phụ c nguyên Giá m sinh, vẫ n là m Nhiếp biện huyện vụ như trướ c, chiêu dụ vỗ
về nhữ ng dâ n lưu tá n để mau đượ c trở lạ i đầ y đủ ”.

Đem việc dẹp giặ c ở Nam Kỳ đã xong bố cá o cho thiên hạ biết. Dụ rằ ng :

“Trướ c đây, Lạ p Man phả n bộ i, thô ng đồ ng vớ i giặ c Xiêm, dồ n quâ n cả nướ c đến cướ p
biên giớ i. Về đườ ng thuỷ thì ở hò n Trà m ((1) Hò n Trà m : Há n vă n chép là “Lam dữ ”,
Trà m là mộ t thứ cây, lá mọ c nghiêng (khuynh diệp) dù ng để sả m thuyền và nấ u dầ u ; có
phâ n biệt vớ i câ y chà m, lá dù ng để nhuộ m. Hò n đả o nà y có nhiều câ y trà m, nên mớ i gọ i
tên như vậ y.1), hò n Tre thuộ c tỉnh Hà Tiên, thuyền giặ c có 80 - 90 chiếc đó ng ngoà i biển
gâ y sự ; về đườ ng bộ thì nhữ ng chỗ Vĩnh Thô ng ở sô ng Vĩnh Tế, Đa Phướ c ở Tiền Giang,
An Lạ c và Tâ n Châ u ở Hậ u Giang, giặ c chia đườ ng ù a đến quấ y nhiễu, quâ n kể có hà ng
vạ n, đó ng đồ n nhiều tớ i hơn 50 - 60 sở , chự c dở nghề mọ n con lừ a, rô ng rỡ là m cà n.
Trướ c đã nhiều lầ n sai nguyên lĩnh Tổ ng đố c An - Hà là Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển,
Tham tá n Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m, thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng là Nguyễn Tri
Phương Đố c đồ ng Anh dũ ng tướ ng Nguyễn Cô ng Nhà n chỉnh đố n quâ n sĩ, chia đi chố ng
đá nh, sau nhâ n ngự giá Bắ c tuầ n, cầ n gâ y tình giao hả o vớ i lâ n bang, nhưng vẫ n bậ n
lò ng đến miền Nam, nên đã dự tính mưu tính kế về biên giớ i, đặ c cá ch phá i quâ n cứ ng
mạ nh 6 vệ Kinh và Tả kỳ đi và o Nam, cho Tổ ng đố c Định - Biên là Â n Quang tử Lê Vă n
Đứ c là m Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ , Thố ng chế dinh Thầ n cơ là Lê Vă n Phú là m Tham
tá n đạ i thầ n, đi đố c suấ t biền binh cá c đạ o, lự a cơ đá nh dẹp. Sau đó , đượ c tin Hà Tiên
bá o thắ ng trậ n : quâ n quan bắ n sú ng đạ i bá c thuyền giặ c tan vỡ , quâ n giặ c mấ t vía,
đương đêm bỏ chạ y. Cá c chi đồ n giặ c ở Tiền Giang và Hậ u Giang lạ i bị nhữ ng toá n nhỏ
trong cá c đạ o quâ n ta chặ n đá nh, đều tan vỡ hết, chỉ cò n mộ t số lớ n quâ n giặ c ở đồ n
Vĩnh Thô ng ngu tố i, khô ng sợ chết, dá m là m ra mặ t chố ng cự lạ i. Quâ n quan liền chia 5
đạ o, ra sứ c đá nh ú p, phá luô n đồ n giặ c hơn 20 sở , chém tạ i trậ n đượ c nhữ ng tên đầ u
mụ c củ a giặ c, củ a Thổ và bè lũ chú ng hà ng hơn tră m, nghìn đầ u. Quâ n Xiêm Man bị
thương, bị chết khô ng sao kể xiết. Ta thu đượ c đạ i bá c 28 cỗ , khí giớ i nhiều khô ng tính
đượ c. Đạ i đầ u mụ c giặ c Xiêm là Chấ t Tri khiếp sợ , chạ y về, khô ng cò n dá m khoe tà i nữ a.
Sau đó , đạ i binh củ a Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c tiếp đến, dẹp đấ t Thấ t Sơn, phá sà o huyệt
giặ c. Ngườ i nhà Thanh, ngườ i Thổ ra thú mỗ i ngà y có đến vài nghìn, ta đều chia đặ t cho
ở yên chỗ để là m ă n. Bọ n Đứ c lạ i theo đườ ng chuyển đi cá c địa đầ u Nam Ninh, Nam Thá i
thuộ c hạ t Trấ n Tâ y. Quan quâ n đến đâ u cũ ng như và o chỗ khô ng có ngườ i giữ . Xiêm
Man đã nín hơi, biên thuỳ đã yên lặ ng, bèn sai há t khả i ca, rú t quâ n về, khao thưở ng ưu
hậ u cho mọ i ngườ i. Cô ng lớ n khi là m xong, đã xuố ng dụ ngay cho quâ n, dâ n nghỉ ngơi,
cù ng yên vui vô sự . Vả , trẫ m buổ i đầ u nố i ngô i, gặ p phả i biên cương có việc, bấ t đắ c dĩ
phả i dấ y binh, độ ng chú ng, sai tướ ng đi đá nh, khô ng ngoà i sự đá nh kẻ phả n nghịch, giữ
yên lương dâ n, để cầ u cho yên ổ n. Nhờ trờ i tự a, đấ t thương, ô ng cha để Phướ c, các
tướ ng đồ ng lò ng, ba quâ n theo mệnh, mà đượ c cờ đỏ bá o thắ ng, hoà n thà nh võ cô ng.
Mặ c dầ u chỗ đấ t Trấ n Tâ y nhỏ mọ n hã y cò n để ra mộ t xó , nhưng cũ ng chẳ ng qua là
khô ng nỡ dù ng quá sứ c binh, chỉ cố t chiêu tậ p cho dâ n yên ổ n. Hiện nay, cá c nơi biên
thuỳ, địa diện đều đượ c yên tĩnh ; quâ n, dâ n mọ i chỗ đều đượ c yên vui, mà tấ m lò ng củ a
trẫ m lo cho dâ n từ trướ c đến nay cũ ng có thể đượ c yên ủ i đô i chú t. Vì vậ y dụ khắ p trong
ngoà i cho mọ i ngườ i đều biết rõ ”.

Bọ n man Nam Chưở ng quấ y nhiễu cướ p bó c cư dâ n ở phủ Điện Biên. Phó quả n cơ đó ng
giữ đấ y là Lê Vă n Long đem quâ n và dâ n chố ng đá nh. Giặ c Man lui chạ y, Long đuổ i đến
thà nh Tam Vạ n, bắ t đượ c lương thự c củ a giặ c, rồ i trở về. Quan tỉnh Hưng Hoá đem việc
ấ y tâ u lên. Thưở ng cho Vă n Long hà m Quả n cơ. Rồ i sai á n sá t Đinh Vă n Minh đến vù ng
ấ y, xem xét nhữ ng chỗ hiểm, chỗ dễ củ a sô ng nú i cù ng là nhữ ng đườ ng ra và o, quan lạ i
củ a bọ n Man, tuỳ tiện xếp đặ t để giữ vữ ng biên cương. Lạ i chọ n đấ t chia cho ở để dâ n cư
đượ c yên.
Thi Đình. Sai Thá i tử Thá i bả o, Trung quâ n Chưở ng phủ sự , Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự
là m Giá m thí đạ i thầ n ; Thượ ng thư bộ Cô ng Nguyễn Trung Mậ u, Hữ u thị lang bộ Lễ, gia
hà m Tham tri, sung biện việc Nộ i cá c Lâ m Duy Thiếp giữ việc đọ c quyển thi, Tả thị lang
bộ Lễ Trương Quố c Dụ ng và Thị độ c họ c sĩ, sung biện việc Nộ i cá c vụ Nguyễn Cử u
Trườ ng giữ việc duyệt quyển thi. Cho : Hoà ng Đình Tá đỗ Đệ nhị giá p Tiến sĩ xuấ t thâ n ;
bọ n Phan Đình Dương, Phan Tam Tỉnh, Phạ m Hữ u Từ , Nguyễn Danh Vọ ng, Ngô Khắ c
Kiệm, Nguyễn Duy Cầ n, Nguyễn Tườ ng Phổ , Trầ n Vă n Chính, Nguyễn Quý Tâ n, Nguyễn
Vă n Duy, Nguyễn Vă n Tố , Trương Đă ng Trinh 12 ngườ i đều đỗ Đệ tam giá p Đồ ng tiến sĩ
xuấ t thâ n.

Vua bả o Trương Đă ng Quế, Hà Duy Phiên rằ ng : “Xưa nay thi đình, lấ y đỗ và o bậ c Tam
khô i((1) Tam khô i : ba bậ c đỗ nhấ t giá p : trạ ng nguyên, bả ng nhã n, thá m hoa.1) thì vă n
lý như thế nà o là đượ c ?”. Bọ n Quế thưa rằ ng : “Vă n cổ , vă n kim đều phả i 10 phầ n ý đủ ,
lờ i đẹp, mớ i xứ ng đá ng và o bậ c ấ y”. Vua nó i : “Vă n lý mà là m đượ c vẹn cả 10 phầ n, thậ t
khô ng phả i dễ. Đứ c Hoà ng khả o ta mở giá p khoa((2) Giá p khoa : khoa thi tiến sĩ.2), để ý
cầ u ngườ i có họ c, nhưng về nhấ t giá p vẫ n cò n để trố ng. Đó cũ ng là để đợ i ngườ i có tà i
cao, lạ , chứ khô ng phả i câ u nệ về mự c thướ c đâ u”.

Vua lạ i bả o Lâ m Duy Thiếp rằ ng : “Về bọ n cố ng cử , nên chọ n lấ y ngườ i có tà i họ c và kiến

thứ c, hà tấ t cứ phả i câ u nệ hạ n tuổ i ! Vả , sứ c họ c tiến ích cố t ở lú c cò n thanh niên, nếu
tuổ i đến ngoà i 40 thì chí ý đã mỏ i mệt, cò n cố gắ ng sao đượ c ! Há chẳ ng thấ y mấ y nă m
nay nhữ ng ngườ i trú ng cá ch về thi Hương, thi Hộ i phầ n nhiều là thiếu niên, cò n 40 tuổ i
trở lên thì ít ? Từ nay về sau, nhữ ng ngườ i sung và o phủ cố ng((1) Phủ cố ng : hạ ng họ c
trò ở phủ , qua đợ t sá t hạ ch, hà ng phủ đề cử để đi thi.1), khô ng câ u nệ hạ n tuổ i. Ra lệnh
cho quan ở bộ ghi lấ y, bà n lạ i rồ i tâ u để thi hà nh”.

Tha, giả m thuế thâ n nă m ấ y cho cá c tỉnh từ Quả ng Nam và o Nam có thứ bậ c khá c nhau.
(Cá c tỉnh từ Quả ng Nam đến Bình Thuậ n, giả m 2 phầ n 10 ; Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh
Long, Định Tườ ng, giả m 3 phầ n 10 ; An Giang, Hà Tiên, 4 phầ n 10). Trướ c đây, vua từ
Bắ c Kỳ hồ i loan, bả o thị thầ n rằ ng : “Nă m nay, Bắ c tuầ n, tớ i đâ u cũ ng là m Phướ c, ra ơn,
cá c tỉnh từ Quả ng Trị ra Bắ c đều đượ c nhờ ; duy cò n từ Kinh và o Nam chưa đượ c ban
ơn, thậ t thấ y chưa vừ a lò ng trẫ m !”. Trương Đă ng Quế tâ u : “Từ Quả ng Trị ra Bắ c, phả i
dự ng hà nh cung, sứ quá n khó nhọ c, thưở ng cho là phả i. Cò n như cá c tỉnh Nam Kỳ đợ i
sau khi cô ng việc đã yên, ra ơn cho cũ ng chưa muộ n”. Vua cho là phả i. Tớ i đây, việc dẹp
giặ c đã xong, mớ i đặ c cá ch cho tha, giả m thuế để đều đượ c hưở ng ơn rộ ng rã i.

Bọ n á c Man ở Quả ng Ngã i lạ i gâ y tai vạ . Phó quả n cơ cơ Nhấ t là Nguyễn Vă n Loan ra sứ c

đá nh, bị chết. Việc ấ y lên đến vua. Bọ n Bố chính Nguyễn Đứ c Hộ , á n sá t Ngô Vă n Địch,
Lã nh binh Nguyễn Vĩnh và Phó quả n cơ ở cơ Tứ đều bị giá ng 2 cấ p. Loan đượ c tặ ng
Quả n cơ, chiếu theo tặ ng hà m, cấp tiền tuấ t. Sau đó , bọ n á c Man lạ i lẻn xuố ng tấ n phậ n
củ a cơ Tứ và cơ Ngũ , chia đi bắ t ngườ i cướ p củ a. Phó quả n cơ Chu Phướ c Minh thâ n
đem quâ n và dâ n mai phụ c, chặ n đườ ng về, rồ i đá nh giết hết. Vua thưở ng : Minh đượ c
quâ n cô ng kỷ lụ c 2 thứ , kim ngâ n tiền mỗ i thứ 4 đồ ng ; độ i trưở ng trở xuố ng, mỗ i ngườ i
đều đượ c ban thưở ng có thứ bậ c khá c nhau.

Tỉnh Gia Định tâ u nó i : "Việc phò ng bị ở cá c mặ t Tâ y Ninh, Quang Hoá đã hơi thư rỗ i, xin
liệu để mộ t số biền binh ở lạ i đó ng giữ , cò n cho rú t về quâ n ngũ ở tỉnh". Vua thuậ n cho.
Lạ i cho rằ ng ở nhữ ng chỗ địa đầ u quan trọ ng, nay dầ u quâ n giặ c đã đi xa, nhưng cũ ng
chưa nên vộ i để sơ suấ t, trễ nả i, bèn sai quan tỉnh chọ n trong nhữ ng viên thuộ c tỉnh,
viên nà o am hiểu tiếng Man thì cho đi đến cá c địa đầ u dò thá m để biết rõ tình thế củ a
giặ c. Lạ i, sau cơn giặ c giã , phà m cá c là ng mạ c có dâ n phả i lưu tá n thì nên tìm nhiều cá ch
chiêu dụ , gia tâ m vỗ về để họ trở lạ i như cũ .

Thưở ng cho cha mẹ cá c quan viên ở trong Kinh và ngoà i tỉnh, vă n từ tam phẩ m, võ từ
nhị phẩ m trở lên. Nă m ngoá i, nhữ ng ngườ i có chiếu gia ơn, đã sai quan địa phương đến
thă m hỏ i từ ng ngườ i. Đến nay, hai bộ Lạ i, Binh là m xong danh sá ch tâ u lên, quan Kinh
thì: Tô n Thấ t Bậ t, Nguyễn Đứ c Hoạ t, Trầ n Ngọ c Lâ m, Nguyễn Trạ ch, Phạ m Thể Hiển,
Trương Quố c Dụ ng, Đỗ Quang, Hoà ng Thu; quan ngoà i thì : Đặ ng Vă n Thiêm, Nguyễn
Tri Phương, Trầ n Vă n Trung, Đặ ng Đứ c Thiệm, Nguyễn Vă n Nhị, Nguyễn Trị, Nguyễn
Đứ c Chính, Bù i Phụ Phong, hiện cò n cha mẹ. Thưở ng cho ngâ n tiền, lĩnh mà u, sa, lụ a,
sâ m, quế, mỗ i ngườ i có thứ bậ c khá c nhau.
Sai Biện lý bộ Lạ i Vũ Đứ c Nhu, thự Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Vũ Danh Trì đi
thanh tra Nộ i vụ phủ .

Vua thấ y mù a hạ đến thá ng rấ t nó ng, bèn ban sâ m nam cho hoà ng tử , hoà ng thâ n và
đình thầ n mỗ i ngườ i có thứ bậ c khá c nhau. Cũ ng truyền Chỉ ban cho cá c đạ i thầ n phá i đi
tra xét cô ng việc là : Vũ Xuâ n Cẩ n và Hoà ng Tế Mỹ cù ng vớ i các thuộ c viên theo đi là m
việc.

Triệu bọ n tiến sĩ, phó bả ng mớ i đỗ đến viện Tả đã i lậ u thi ứ ng chế. Ra đầ u đề là “Tây

chinh tấ u khả i” ((1) Tâ y chinh tấ u khả i : đá nh phía Tâ y, há t mừ ng thắ ng trậ n.1), là m
theo thể khú c “Tầ n vương ((2) Tầ n Vương : Lý Thế Dâ n, tứ c Đườ ng Thá i Tô ng, giú p cha
dẹp yên đấ t nướ c (617 - 622). Đến thờ i Nguyên Hoà (806 - 820), nhà thơ Bạ ch Cư Dị
là m khú c Tầ n Vương phá trậ n để tá n dương cô ng nghiệp.2) phá trậ n” củ a Bạ ch Cư Dị
trong lố i Nhạ c phủ (Nhạ c phủ : Lố i vă n vầ n là m theo thể cá ch cá c khú c nhạ c ở Nộ i
phủ .3) đờ i Đườ ng.

Trướ c đâ y, quâ n thứ Vĩnh Tế đá nh đuổ i giặ c Xiêm, thu đượ c mộ t khẩ u sú ng lớ n kiểu
Tâ y dương, vua sai đem thí nghiệm để xem mứ c độ bắ n đi đượ c xa hay gầ n, rồ i bả o bộ
Binh rằ ng : “Sú ng nà y là sú ng củ a Tâ y dương, ta đá nh dẹp giặ c Xiêm mà bắ t đượ c, nên
đặ t tên cho sú ng là “Bình Xiêm sung tiêu phá o” để ghi việc ấ y. Trướ c đây, hô m mồ ng 1
thá ng giêng, có 1 con hươu từ trong nú i nguồ n Hữ u Trạ ch chạ y ra bến đò hà nh cung An
Bằ ng ; Thủ hộ phó sứ Tô n Thấ t Quý bắ t số ng đượ c, đem dâ ng vua. Qua và i ngà y, lạ i có 1
con dê rừ ng cũ ng từ trong nú i ấ y chạ y ra, Thủ hộ sứ Tô n Thấ t Cung bắ t đượ c, dâ ng lên.
Vua nó i : “Chữ “lộ c” [con hươu] đồ ng â m vớ i chữ “lộ c” [Phướ c lộ c], chữ “dương”
[con dê] đồ ng â m vớ i chữ “ dương” [khí thịnh]. Đó tuy là nhữ ng vậ t tầ m thườ ng,
nhưng nă m mớ i mà bắ t đượ c, khô ng phả i là việc ngẫ u nhiên, chính là điềm tố t”. Tớ i đâ y,
việc bang giao trọ ng đạ i đã khá nh thà nh trong khi Bắ c tuầ n, việc dù ng binh ở Nam Kỳ lạ i
thà nh cô ng lớ n, ngườ i ta cho là ứ ng vớ i điềm tố t “dương, lộ c”.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển xXII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2, mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng 1, là m lễ Thu hưở ng. Vua
thâ n đến Thế miếu là m lễ. Cò n cá c miếu và lễ Â n tiến ở điện Hiếu Tư thì chia sai hoà ng
tử , hoà ng thâ n kính đến là m lễ. Lệ cũ : 2 lễ tế Xuâ n, Thu, vua thâ n đến Thá i miếu ; 2 lễ tế
Hạ , Đô ng, vua thâ n đến Thế miếu. Đến nay, bộ Lễ tâ u xin : ngà y lễ mù a xuâ n nă m nay,
vua đã đến là m lễ tạ i Thá i miếu, thì lễ mù a thu, xin vua đến Thế miếu ; cò n lễ mù a đô ng,
xin vua mặ c lễ phụ c đến là m lễ tạ i điện Hiếu Tư. Đợ i sang nă m là m xong lễ Thă ng phụ
((1) Thă ng phụ : lễ rướ c thầ n chủ và o miếu tổ sau khi hết tang.1), sẽ lạ i tuâ n theo lệ
trướ c. Vua y theo.

Sai : Tả tham tri bộ Hộ Đà o Trí Phú sung là m chủ khả o trườ ng thi Thừ a Thiên, Thá i bộ c
Tự khanh sung Sử quá n Toả n tu Tô Trâ n là m Phó [chủ khả o] ; Bố chính Quả ng Bình
Nguyễn Trị sung là m Chủ khả o trườ ng thi Nghệ An, Lang trung biện lý bộ vụ ở bộ Hộ
Phạ m Thế Trung là m Phó . Lấ y đỗ 56 cử nhâ n (trườ ng Thừ a Thiên 38 ngườ i : Phạ m Phú
Thứ , Lê Khoan Hoà nh, Trà Vă n Tuỵ , Trầ n Vă n Quang, Nguyễn Quang Huy, Trầ n Đình
Tú c, Lê Vă n Phổ , Lê Đình Cô n, Nguyễn Thế Nho, Hồ Tiến Thuỵ , Lê Vă n Giả n, Nguyễn Vă n
Họ c, Lưu Tư Trung, Phan Khắ c Tuâ n, Trầ n Vă n Xướ ng, Nguyễn Hiển Doã n, Vă n Phú Hậ u,
Nguyễn Đứ c Tâ n, Hoà ng Cô ng Thịnh, Phạ m Vă n Tườ ng, Trầ n Vă n Ninh, Trầ n Quang
Quyền, Hoà ng Vă n Khuê, Lê Điều Dương, Ngô Huệ, Ngô Đà m, Trầ n Thế Vinh, Nguyễn
Duy Tâ n, Hoà ng Vă n Sĩ, Hoà ng Cô ng Trứ , Phạ m Cô ng Đề, Đỗ Vă n Lâ n, Lê ý Đứ c, Mai Trú c
Tù ng, Bù i Vă n Đô n, Nguyễn Vă n Trị, Hồ Tính, Cao Vă n Vậ n. - Trườ ng Nghệ An 18 ngườ i :
Lê Kiên, Lý Nguyên Tườ ng, Bù i Thứ , Phan Đình Thự c, Nguyễn Trọ ng Quá t, Hồ Ngọ c Ban,
Phạ m Đình Toá i, Phan Khắ c Kiệm, Lê Cá n, Trầ n Định, Vương Đình Chiểu, Hồ Bỉnh Vi, Lê
Đă ng Trạ c, Trầ n Hậ u Đứ c, Tạ Khắ c Quả n, Hoà ng Tuấ n Thă ng, Nguyễn Bá ch, Lê Vă n
Lưu).

Trong danh sá ch tú tà i trườ ng Thừ a Thiên có ngườ i tên là Nguyễn Phướ c Tườ ng, vua
ghét vì mạ o dù ng họ nhà vua, sai cá ch bỏ tên trong sổ tú tà i, đổ i là m Nguyễn Vă n Tườ ng
và giao cho viện Đô sá t trị tộ i, nhâ n dụ rằ ng : “Từ xưa, thá nh nhâ n đặ t lễ : trên dướ i có
thứ bậ c, dò ng họ có phâ n biệt, đó là để nêu rõ sang, hèn và chia rõ thâ n, sơ. Đứ c Thá i tổ
Gia Dụ hoà ng đế ta gâ y dự ng nướ c nhà , lấ y Nguyễn Phướ c là m họ nhà vua. Khoả ng niên
hiệu Minh Mệnh lạ i có dụ nhắ c lạ i : Phà m ngườ i khô ng phả i họ vua mà dướ i họ củ a
mình [chữ Nguyễn] mạ o đặ t chữ Phướ c thì cho dù ng chữ khá c để thay. Quan, dâ n
trong, ngoà i, ai cũ ng đều biết kính cẩ n kiêng trá nh, Vă n Tườ ng đã đi họ c, đi thi, khô ng
thể nó i là khô ng biết, sao lạ i cò n mạ o độ i họ vua ? Quan tỉnh Quả ng Trị và họ c quan ở
phủ , huyện sở tạ i xét hạ ch, thu quyển, cứ việc sắ p xếp đưa đi, quan Quố c tử giá m và
quan trườ ng lạ i khô ng mộ t ngườ i nà o kiểm điểm nêu ra, sao mà đui điếc cả mộ t lũ đến
thế ! Bộ Lễ trướ c đây thu nhậ n danh sá ch cũ ng bỏ qua khô ng biết. Tấ t cả đều là sơ só t,
giao cả cho [viện Đô sá t] nghị xử ”.

Khi á n xét xong dâ ng lên, vua lạ i giao đình thầ n bà n lạ i. Tườ ng bị tộ i đồ 1 nă m, họ c quan
ở tỉnh, phủ , huyện, quan [Quố c tử ] giá m, quan trườ ng, bộ Lễ và viện Đô sá t đều bị phâ n
biệt giá ng, phạ t.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Họ vua là tô n trọ ng, trẫ m khi coi chính sự ở Thâ n đài ((1) Thâ n đà i :
tứ c là Tô n nhâ n phủ .1), đã đượ c Hoà ng khả o ta cặ n kẽ dụ bả o tậ n mặ t : Họ nhà vua ngà y
cà ng đô ng đú c, về dò ng dõ i Tô n thấ t, cầ n phả i thườ ng thờ i kiểm tra cho minh bạ ch. Thế
mà nay có kẻ khô ng biết gì kia, ngu dạ i lầ m phạ m, khô ng thể khô ng dụ bả o lạ i cho rõ để
ră n đe ngườ i sau. Vậ y chuẩ n định : từ nay, phà m kẻ nà o cố ý lạ m mạ o họ vua, nếu hai
chữ họ hay hai chữ tên mà phạ m và o dò ng dõ i thế hệ thuộ c Tô n thấ t chi gầ n thì chiếu
theo luậ t “Đạ i bấ t kính”, xử tử ; nếu xưng hô phạ m đến Tô n thấ t chi xa thì chiếu theo
luậ t “Con nuô i mạ o tậ p ấ m”, phá t đi sung quâ n ở nơi lam chướ ng ; nếu cố phạ m để cậ y
quyền thế sá ch nhiễu hay mưu toan để thừ a kế tậ p phong sẽ lạ i trị tộ i nặ ng thêm bậ c
nữ a. Nhữ ng ngườ i thuậ n cho và nhữ ng ngườ i biết việc ấ y mà khô ng tố cá o đều giao bộ
nghị xử nghiêm ngặ t. Nhữ ng điều nà y đều đặ t là m lệ lâ u dà i. Vậ y dụ khắ p trong, ngoà i
để mọ i ngườ i biết mà trá nh, khô ng vi phạ m”.

Thá i bả o Tiền quâ n Chưở ng phủ sự , lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Tâ n Phướ c hầ u Phạ m

Hữ u Tâ m chết. Trướ c đâ y, Hữ u Tâ m bị ố m ở Hà Nộ i. Vua nhiều lầ n sai trung sứ ra thă m
hỏ i, ban cho sâ m, quế củ a vua dù ng và phá i Thá i y đến chữ a. Tớ i đâ y, Hữ u Tâ m bệnh
nặ ng, xin về là ng, đi đến Nghệ An thì chết. Y chính Ngô Kiến Trí cho chạ y trạ m về Kinh,
đem việc ấ y tâ u lên trướ c. Vua rớ t nướ c mắ t, nó i : “Phạ m Hữ u Tâ m lú c trẻ theo Hoà ng
tổ ta dự ng nghiệp, đá nh dẹp có nhiều cô ng lao, khi thờ Hoà ng khả o ta, trả i là m quan
trong, quan ngoà i, dự ng nhiều quâ n cô ng đã đượ c ơn trên ưu đã i, cho tướ c đền cô ng, để
lạ i cho ta để giú p đỡ nhữ ng điều cò n thiếu só t. Hữ u Tâ m thậ t là mộ t bề tô i chính trự c.
Nă m ngoá i, tuyên triệu về Kinh, gặ p khi có lễ lớ n về bang giao, nên sai hã y trở về lỵ sở
để giữ việc ở mộ t miền quan trọ ng, nhưng bệnh già dầ n dầ n thêm nặ ng, đã cho điều
dưỡ ng, mong chó ng là nh mạ nh để đó n lấ y â n sủ ng. Khô ng ngờ bệnh thế khó chữ a, giữ a
đườ ng đã vộ i qua đờ i ! Thiệt mấ t ngườ i lương thầ n giú p việc, khiến cho lò ng ta thương
xó t khô ng khuâ y ! Nay ngoà i việc chiếu lệ cấ p tiền tuấ t, chuẩ n cho gia phong Tâ n Phướ c
quậ n cô ng, đặ t tên thuỵ là Trung Tú c. Lạ i thưở ng thêm cho gấ m mà u, nhiễu mà u, sa
mà u mỗ i thứ 10 tấ m, sai Thị vệ do đườ ng trạ m, đem đến ban cho. Lạ i chuẩ n cho vá t phu
trạ m đi hộ tuỳ, nhữ ng biền binh thuộ c quyền thì đưa linh cữ u về quê. Đến ngà y chô n
cấ t, cấ p thêm cho 3.000 quan tiền và ban lễ tế 2 lầ n. Ngườ i con là Phạ m Hữ u Xuâ n đã
đượ c chi lương theo thấ t phẩ m, nay cho ấ m thụ , là m tinh binh Phó vệ uý ; khi hết tang,
sẽ do bộ tra cứ u, theo lệ, xin Chỉ dụ cho tậ p phong, để tỏ rõ cá i ý tha thiết thương nhớ
ngườ i bề tô i huâ n cự u”.

Tâ m chết ở Nghệ An, qua 6 ngà y, quan tỉnh mớ i dâ ng sớ tâ u vua ; về việc trị tang chỉ
cho thâ n nhâ n [củ a Tâ m] vay lĩnh tiền kho để chi dù ng. Vua giậ n, quở rằ ng : “Đạ i thầ n
chết ở bên ngoà i, quan địa phương phả i coi só c việc tang, chi cấ p cá c khoả n, phả i phá i
lính hộ tố ng linh cữ u, cũ ng cầ n phả i dâ ng sớ phi tấ u. Nay quan tỉnh là m việc như thế,
cò n ra sự thể gì nữ a !. Thự Tổ ng đố c Tô n Thấ t Đườ ng ít họ c, khô ng biết thể thố ng đã
đà nh, cò n Bố chính Vũ Tuấ n và á n sá t Hồ Hự u cũ ng là m như thế à ? Vậ y giá ng bọ n
Đườ ng mỗ i ngườ i 1 cấ p, số tiền 300 quan đã lấy kho chi ra, cho miễn truy đò i”.

Lạ i bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Cõ i Tâ y chưa lặ ng, miền Nam chưa yên, từ khi và o
mù a hạ đến nay, mớ i 3 - 4 thá ng, nhữ ng bề tô i có cô ng, nhữ ng tướ ng có tuổ i nố i tiếp
nhau mà chết (Phạ m Vă n Điển, Nguyễn Vă n Trọ ng, Đoà n Vă n Sá ch, Phạ m Hữ u Tâ m). Gió
nổ i, mâ y bay((1) Do câ u “Đạ i phong khở i hề, vâ n phi dương” (gió lớ n nổ i lên, mâ y bay
lượ n lờ ) trong bà i “Đạ i phong ca” củ a Há n Cao Tổ .1), trạ nh niềm tưở ng nhớ , khiến ta
khô ng thể nguô i lò ng!” (Tâ m, ngườ i là ng Cổ Lã o, phủ Thừ a Thiên, thọ 64 tuổ i).

Thă ng Phó lã nh binh An Giang là Tô n Thấ t Nghị là m Lã nh binh An Giang. Điệu bổ Phó
lã nh binh Vĩnh Long là Vũ Đình Đà m là m Phó lã nh binh An Giang. Cho Vệ uý vệ Cẩ m y
Nguyễn Vă n Phượ ng do hà m Vệ uý, là m tá c vi((1) Tá c vi : như thí sai, chưa đượ c thự c
thụ .1) Phó lã nh binh Vĩnh Long.

Bổ thụ : Nguyễn Vă n Lưu là m Vệ uý Tứ vệ, thuộ c Kinh kỳ Thuỷ sư Trung dinh ; Phan
Vă n Mẫ u là m Vệ uý Nhấ t vệ thuộ c Hữ u dinh, Phan Vă n Xích là m Phó vệ uý Ngũ vệ thuộ c
Tả dinh. Bọ n Lưu luyện tậ p ở đườ ng biển, nhiều lầ n phá i đi, đắ c lự c, cho nên vua khen,
dù ng.

Phong toả mỏ và ng An Bả o ở Thá i Nguyên. Vì quan tỉnh tâ u nó i : bọ n trưở ng mỏ , phu

mỏ ((2) Há n vă n là “khoá ng trưở ng” và “khoá ng phu” .2) trố n đi, bỏ thà nh
hoang vu, cho nên sai đó ng lạ i.

Cho Phó vệ uý vệ Hữ u dinh Hù ng nhuệ là Lê Cô ng Đứ c là m Phó lã nh binh Quả ng Ngã i.

Viên Phó lã nh binh Phan Vă n Lă ng trướ c đây vì bọ n á c Man đến quấ y rố i, đá nh dẹp
khô ng xong, tuổ i lạ i suy yếu, bị giá ng là m Cai độ i, bắ t về hưu, cho nên sai Cô ng Đứ c thay
thế.

Truy tặ ng cá c viên giá o đạ o, tá n thiện, bạ n độ c và giả ng tậ p ở nơi phủ cũ khi vua chưa
lên ngô i. Vua dụ rằ ng : “Trong nă m Minh Mệnh, đứ c Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng
đế ta thậ n trọ ng về ngườ i đượ c kén để nố i tiếp cơ nghiệp, dò ng dõ i, nên cầ n phả i chọ n
nhữ ng kẻ tố t ở bên cạ nh để nhắ c bả o, hun đú c, kỳ cho đượ c thà nh tự u, vậ y đặ c cá ch sai
bọ n họ c rộ ng tà i cao như Nguyễn Đă ng Tuâ n, Trương Đă ng Quế sung hầ u giả ng sá ch để
giú p đỡ , chỉ dẫ n. Ta, sau nhữ ng khi Hoà ng khả o dạ y bả o chính sự , lạ i cù ng mọ i ngườ i
giả ng tậ p vă n chương sử sá ch, bà n bạ c về cổ , kim, phầ n nhiều có thà nh hiệu. Nay nố i giữ
nghiệp lớ n, chuộ ng dù ng ngườ i cũ . Nguyễn Đă ng Tuâ n, Trương Đă ng Quế, mộ t ngườ i là
nguyên lã o có danh vọ ng to, mộ t ngườ i là đạ i thầ n từ ng chịu di mệnh, đã đượ c gia
thưở ng ưu hậ u cả rồ i. Nay lầ n lượ t nhớ đến nhữ ng ngườ i sung là m giá o đạ o, tá n thiện,
bạ n độ c và giả ng tậ p ở ban giả ng họ c, họ tuy chứ c có lớ n, nhỏ , ngà y giú p việc có lâ u, ít
khá c nhau, nhưng đều đượ c dự và o cuộ c lự a chọ n trọ ng thể ở bấy giờ . Nay ngườ i thì đã
trả ấ n, treo xe((3) ý nó i đã về hưu trí.3), ngườ i thì nhâ n đượ c bổ ra ngoà i, bị lỗ i ; ai nấ y
đã qua đờ i cả. Thấ y nay, nhớ xưa, thậ t đá ng bù i ngù i ! Vậ y liệu ban ơn để tỏ rõ lò ng nhớ
tha thiết nhữ ng bề tô i khi trướ c, có thêm â n mà khô ng giả m bớ t”. Bèn truy tặ ng : Ngô
Đình Giớ i là m Lễ bộ Thượ ng thư Bù i Tă ng Huy là m Tham tri, Doã n Vă n Xuâ n là m Thị
lang, Tà o Quang Lệ, Mai Thă ng Đườ ng và Nguyễn Vă n Nhượ ng là m Quang lộ c Tự khanh,
Nguyễn Đă ng Sĩ là m Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, Lương Vă n Tuấ n là m Thiêm sự phủ
thiếu thiêm sự , Nguyễn Vă n Kỳ là m Lễ bộ Viên ngoạ i lang. Truy thụ cho Hoà ng Vă n Đả n
là m Lang trung, Bù i Vă n Lý là m Chủ sự . Lạ i phong ấ m cho 1 ngườ i con củ a Đình Giớ i,
hà m thấ t phẩ m ; 1 ngườ i con củ a Tă ng Huy, hà m bá t phẩ m (Đình Giớ i trướ c sung chứ c
giá o đạ o ; Tă ng Huy, Vă n Xuâ n, Quang Lệ, Thă ng Đườ ng, Đă ng Sĩ và Vă n Đả n trướ c đều
sung tá n thiện ; Vă n Nhượ ng, Vă n Kỳ và Vă n Lý trướ c đều sung bạ n độ c ; Vă n Tuấ n
trướ c sung giả ng tậ p. Đă ng Sĩ, Vă n Đả n và Vă n Lý đã đượ c bổ là m quan ngoà i, sau bị lỗ i).
Vua lạ i nghĩ : Lê Đạ i Nghĩa và Vũ Hà m Chương đều sung và o ban giả ng đầ u tiên khi vua
chưa lên ngô i, nên truy tặ ng thêm: Đạ i Nghĩa là m Lễ bộ Thượ ng thư ; Hà m Chương là m
Lang trung.

Quan tỉnh Phú Yên tâ u bày : “Ruộ ng nương trong hạ t nhiều chỗ bị nướ c mặ n trà n và o,
khô ng thể cấ y lú a đượ c, xin hoã n tô ruộ ng nă m ấ y, đợ i đến sang nă m thu cả ”. Vua gia
ơn, tha hẳ n cho.

Sai Biện lý bộ Hình là Lê Nguyên Giá m, thự Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Hình khoa là Mai
Khắ c Mẫ n đi thanh tra Vũ khố .

Vua thấ y kỳ xét á n mù a thu đã tớ i, Khâ m sai đạ i thầ n Vũ Xuâ n Cẩ n hiện cò n phụ ng mệnh
ra ngoà i là m việc cô ng, bèn điều thự Thượ ng thư bộ Lễ Phan Bá Đạ t là m thự Thượ ng
thư bộ Hình, miễn cho Lê Đă ng Doanh kiêm lĩnh chứ c ấ y.
Dờ i lỵ sở huyện Để Định về xã Niêm Sơn. Trướ c đây, huyện lỵ ở xã Mậ u Duệ, lam
chướ ng hơi nặ ng, cho nên dờ i và o xã nà y (huyện Để Định thuộ c tỉnh Tuyên Quang).

Đổ i phong : An Nhâ n quậ n cô ng Miên Cá p là m Tuy An quậ n cô ng ; Tuy Nhâ n quậ n cô ng

Miên Sủ ng là m Tuy Biên quậ n cô ng, vì trá nh [chữ “Nhâ n”] là miếu hiệu((1) Miếu hiệu
củ a Minh Mệnh : Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế.1).

Ngườ i quả phụ tỉnh An Giang là Trương Thị Khá ch quyên thó c đem nộ p quan để giú p
việc quâ n. Vua khen là ngườ i biết chuộ ng nghĩa, thưở ng cho 2 cặ p á o, 10 đồ ng ngâ n
tiền, cho đề biển tạ i chỗ ở rằ ng : “Lạ c quyên nghĩa phụ ”, lạ i tha việc đi lính, việc dao dịch
suố t đờ i cho 1 ngườ i con hay chá u. Ngườ i là ng Minh Hương tỉnh Quả ng Nam tên là
Khâ u Trị tự là m ra thuố c để điều trị nhữ ng lính đau ố m, vua cũ ng thưở ng thụ là m chá nh
cử u phẩ m y sinh, lạ i cho 1 bộ á o có bổ tử để đượ c vinh dự .

Bố chính Định Tườ ng Trương Vă n Uyển, á n sá t Ngô Vă n Thể tự tiện thả tên tù phạ m Lê
Vă n Lâ n. Việc phá t giá c, giao bộ nghiêm nghị, cả hai đều bị giá ng 4 cấ p, lưu, bắ t phả i tìm
bắ t cho đượ c tên Lâ n. Sau, Lâ n ra thú , vua cho tha tộ i, phá t đi là m binh ở An Giang.

Triệu Lã nh binh Gia Định là Ngô Vă n Giai về Kinh để chọ n dù ng là m chứ c khá c. Bổ thụ
Vệ uý vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m là Trương Cầ m là m Lã nh binh Gia Định. Điều : thự Vệ uý
vệ Nhị thuộ c Hậ u bả o là Nguyễn Đứ c Tậ p là m thự Vệ uý vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m ; Vệ uý
vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m là Trầ n Vă n Quả n là m Vệ uý Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o ; thự Vệ
uý Nhấ t vệ thuộ c Hậ u bả o là Lê Khoan Mạ nh bổ thụ Vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m.

Sai cá c trạ m á p tả i bạ c ở cá c tỉnh từ Phú Yên trở và o Nam, đưa về. Lệ trướ c, do nhữ ng
lính thú về Kinh chuyển đệ bạ c ấ y đem nộ p ; tớ i đây vua cho rằ ng biền binh đã là m việc
đá nh dẹp lâ u ngà y, khô ng nỡ bắ t phả i nhọ c sứ c nữ a, nên mớ i sai dù ng phu trạ m thay
là m.
Vua bả o Trương Đă ng Quế ở viện Cơ mậ t rằ ng : “Gầ n đây thổ phỉ họ p nhau ở Hà Â m, Hà
Dương, chưa ra đầ u thú hết. Chỗ ấ y dâ n Kinh, dâ n Thổ ở lẫ n lộ n rấ t nhiều, nên cho đi
hiểu dụ rộ ng khắ p, để chú ng vui theo giá o hoá , ai nấ y yên phậ n là m ă n”. Tiếp đó , lạ i dụ
sai quan tỉnh An Giang, thườ ng phả i dò hỏ i tình hình cho đích xá c, tuỳ nghi là m cho ổ n
thoả , chớ cho rằ ng việc biên cương tạ m yên, đã vộ i tỏ ra sơ suấ t, trễ nả i mớ i đượ c.

Trao chứ c Tổ ng đố c Định - Biên cho Lê Vă n Phú . (Phú trướ c do nguyên hà m Thố ng chế,
quyền lĩnh ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Định - Biên để là m việc). Dụ rằ ng : “Định Biên là nơi
trọ ng địa ở Nam Kỳ, chứ c việc coi giữ rấ t quan trọ ng. Vă n Phú , ngươi đượ c trẫ m đặ c
cá ch kén chọ n, nên gắ ng đem mưu lượ c, chiêu tậ p vỗ về cho yên biên giớ i để xứ ng đá ng
vớ i ý trẫ m đã giao cho là m trọ n. Cò n nguyên Tổ ng đố c Lê Vă n Đứ c, đợ i đến ngà y về tớ i
Kinh, sẽ chọ n dù ng chứ c khá c”.

Vua từ ng đến điện Kim Linh là m lễ. Cá c hoà ng thâ n, vă n, võ đạ i thầ n luâ n phiên tú c trự c.
Ngà y đố t và ng mã dâ ng tiến, lạ i sai thự Đô thố ng Mai Cô ng Ngô n và Vũ Vă n Giả i sung
là m Chỉnh lý nghi trượ ng đạ i thầ n. Sau khi đủ tuầ n tam thấ t ((1) Tam thấ t : ba tuầ n 7
ngà y, tứ c là 21 ngà y.1), đặ t riêng 2 đà n “bạ t độ ” ((2) Bạ t độ : độ cho đượ c siêu sinh.2) : 1
đà n cho nhữ ng ngườ i Tô n thấ t quá cố ; 1 đà n cho cá c tướ ng sĩ chết trậ n ở Nam Kỳ và
nhữ ng ngườ i theo đi Bắc tuầ n bị bệnh chết. Nhữ ng quan lạ i, binh, thợ trô ng coi và là m
cô ng việc, đều thưở ng 1 thá ng lương, tiền. Lạ i thưở ng các quan viên coi việc cho chí cấ p
tă ng cương, cá c sư trụ trì ngâ n tiền lớ n, nhỏ , có thứ bậ c ; cá c lạ i dịch, binh, thợ : tiền
1.000 quan ; cá c sư : 300 quan. Việc nà y nghi tiết, lễ vă n bày ra rấ t nhiều, phí tổ n kể tớ i
hà ng nghìn.

Trao cho Mai Cô ng Ngô n là m Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, lĩnh chứ c Tổ ng đố c Hà -
Ninh. Vua bả o Ngô n rằ ng : “Ngươi tuổ i đã hơi cao, lầ n vừ a rồ i hộ giá [ra Bắ c] khó nhọ c,
trẫ m vố n muố n để ngươi hầ u gầ n bên cạ nh, nhưng nghĩ Hà Nộ i là mộ t tỉnh lớ n ở Bắc Kỳ,
phả i có quan đạ i thầ n đó ng giữ cho yên, vậ y ngươi nên cố gắ ng đi nhậ m chứ c ; và i ba
nă m sau, sẽ chọ n ngườ i thay cho. ở trong hạ t [Hà Nộ i] ấy, tấ t cả cô ng việc đã có quan
vă n là Lê Đạ i Cương cù ng bà n bạ c, là m cho ổ n thoả ; riêng việc binh chính, ngươi nên
thờ i thườ ng cầ n chă m huấ n luyện để cho mộ t tên lính nà o cũ ng dù ng đượ c việc, thế mớ i
khô ng phụ vớ i sự uỷ thá c”. Ngô n lạ y tạ .

Sau đó , cho Vệ uý vệ Kim ngô Lê Viết Chuyên là m Lã nh binh Hà Nộ i. Trướ c đâ y vì có

việc bang giao tạ i Hà Nộ i đặ t thêm 1 đề đố c và 1 tuầ n phủ , để giú p việc bà n bạ c và là m
việc. Tớ i đâ y việc lớ n đã khá nh thà nh, lạ i bỏ bớ t nhữ ng chứ c ấ y đi, bèn cho thự Tuầ n
phủ Hà Nộ i là Nguyễn Đình Tâ n đổ i là m thự Tuầ n phủ tỉnh Hưng Yên ; thự Đề đố c Hà
Nộ i là Nguyễn Cử u Đứ c và hộ lý Tuầ n phủ Hưng Yên là Ngô Kim Lâ n đều về Kinh để
chọ n dù ng và o chứ c khá c.

Sai cá c quan đi duyệt đinh và tuyển lính. Trong các tỉnh Nam Định, Hà Nộ i, Sơn Tâ y, Bắ c
Ninh, Hả i Dương, Hưng Yên, cắ t Hữ u thị lang bộ Lễ, gia hà m Tham tri sung biện việc Nộ i
cá c là Lâ m Duy Thiếp, thự Tả tham tri bộ Cô ng là Lê Bá Tú , Bố chính Nghệ An là Vũ
Tuấ n, nguyên Bố chính Hưng Yên là Ngô Kim Lâ n, Bố chính Thanh Hoá là Vũ Doã n Cung
và Bố chính Thá i Nguyên là Trầ n Vă n Tuâ n sung và o việc nà y.

Sổ đinh điền 6 tỉnh ven biên giớ i ở Bắ c Kỳ đã là m xong. Trong nă m Minh Mệnh thứ 21
[1840], bộ Hộ là m bả n nghị : nhữ ng tỉnh ven biên giớ i duy có tỉnh Quả ng Yên trướ c đã
là m lạ i sổ đinh, tỉnh Hưng Hoá có mộ t huyện Tam Nô ng đã có sổ ruộ ng đấ t, cò n cá c
huyện, cá c châ u ở cá c tỉnh Thá i Nguyên, Tuyên Quang, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng và Hưng Hoá
đều khô ng có sổ sá ch, việc duyệt đinh tuyển lính cũ ng chưa là m cả . Vậ y xin cho đều theo
như lệ ở tỉnh lớ n, mở trườ ng duyệt, tuyển. Nă m đầ u Thiệu Trị [1841], vì có â n điển khi
vua lên ngô i, chuẩ n cho đình việc tuyển 1 lầ n, nhữ ng ngườ i già , ngườ i tà n tậ t đều cho
đượ c để và o hạ ng riêng sổ đinh, điền thì do tỉnh chuyển sứ c cho cá c viên phủ , huyện cứ
thự c ghi sổ , là m thà nh tậ p, đưa lên. Tớ i đây sổ sá ch là m xong, vua cho rằ ng việc là m sổ
sá ch mớ i là buổ i đầ u mà đã hết sứ c là m đượ c, số đinh, điền đều trộ i, cá c viên quan tỉnh,
phủ , huyện, châ u và nhữ ng ngườ i thừ a hà nh đều đượ c thưở ng gia cấ p kỷ lụ c và tiền
lương có thứ bậ c khá c nhau.
Tỉnh Thá i Nguyên tâ u xin : chiếu theo lệ thuế tỉnh Bắ c Ninh, đồ ng niên chia là m 10
thà nh : mù a hạ thu thó c 3 thà nh, tiền 7 thà nh ; mù a đô ng thu thó c 7 thà nh, tiền 3 thà nh ;
bắ t đầ u là m từ nă m nay. Vua y cho.

Tổ ng thố ng Lê Vă n Đứ c, Tham tá n Nguyễn Tiến Lâ m và Lã nh binh Nguyễn Vă n Hoà

thắ ng trậ n, về phụ c mệnh. Vua tuyên triệu lên, vỗ về hỏ i han, nhâ n bả o rằ ng : “Xưa đứ c
Hoà ng khả o ta, uy thầ n vang xa, cõ i ngoà i khiếp phụ c. Nay trẫ m, tà i đứ c khô ng đượ c
bằ ng, khô ng khiến đượ c ngườ i xa mến phụ c, để phiền cá c tướ ng suý phả i nhọ c lâ u ở
ngoà i, giờ đây trô ng thấ y cá c ngươi, khiến ta cả m, thẹn khô ng xiết !”. Nhâ n hỏ i về sự thể
ở Trấ n Tâ y, Vă n Đứ c thưa rằ ng : “Lạ p Man ngu xuẩ n, chỉ trô ng cậ y và o giặ c Xiêm giú p
sứ c ; nay, sau mộ t trậ n chú ng thua, nếu đem binh lự c củ a triều đình đá nh lấ y, cũ ng
chẳ ng khó gì, nhưng đấ t đai củ a chú ng rộ ng lớ n, lấ y đượ c cũ ng khô ng thể giữ đượ c.
Huố ng chi 6 tỉnh Nam Kỳ từ sau cá i loạ n giặ c Khô i, dâ n đau khổ chưa hồ i phụ c. Vậ y, hã y
đợ i vài nă m sau, sứ c dâ n hơi thư, rồ i sẽ xét có cơ hộ i có thể lấy đượ c thì sang lấ y cũ ng
chưa muộ n”.

Vua nó i : “Phả i, trị nướ c, trướ c hết phả i tự trị, ví như thâ n ngườ i ta : nếu nguyên khí đã
giữ vữ ng thì tà khí tự tiêu hết. Trẫ m đố i vớ i việc Trấ n Tâ y, ngà y đêm khô ng quên, nay
hã y cho binh, dâ n nghỉ ngơi, đợ i sau nà y mưu tính dầ n cũ ng đượ c”. Vua lạ i hỏ i : “Kỳ
phò ng giữ mù a đô ng nă m nay, có chắ c giặ c Xiêm khô ng đến nữ a khô ng ?”.

Đứ c thưa rằ ng : “Dạ o nọ , chú ng dố c quâ n cả nướ c kéo đến, qua mộ t phen thua đau, tuy
đã chồ n lò ng, nhưng vị tấ t đã khô ng có chí bá o oá n. Vậ y ở ta, việc phò ng bị chố ng đá nh
cũ ng khô ng thể trễ trà ng đượ c”.

Vua lạ i hỏ i : “Trong cá c tướ ng, về việc đá nh giặ c, ai là ngườ i xuấ t sắ c ?”. Đứ c thưa :
“Nguyễn Cô ng Nhà n có mưu trí lạ i có sứ c khoẻ, ngang nhau vớ i tướ ng quá cố Đoà n Vă n
Sá ch”.

Vua nhâ n cho Vă n Đứ c 3 chi nhâ n sâ m củ a vua dù ng, Tiến Lâ m 2 chi, Nguyễn Vă n Hoà 1
chiếc nhẫ n và ng. Sau đó cho : Vă n Đứ c lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ, sung đạ i thầ n viện Cơ
mậ t, kiêm giữ ấ n triện Thá i thườ ng tự ; Tiến Lâ m thă ng thự Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô
thố ng ; Vă n Hoà thă ng thụ Chưở ng vệ, quyền giữ ấ n triện dinh Kỳ võ .

Khao thưở ng trọ ng thể cá c tướ ng sĩ đã đi Tâ y chinh. Dụ rằ ng : “Trướ c đã dụ xuố ng :

Biên giớ i đã dẹp yên, cho cá c tướ ng sĩ đi Tâ y chinh há t mừ ng thắ ng trậ n trở về. Nhữ ng
ngườ i quê ở Nam trự c trở và o Man, đã dụ cho các quan địa phương khao thưở ng mộ t
lầ n để uỷ lạ o họ , lạ i chuẩ n cho ai nấ y tiện đườ ng đượ c về quê nghỉ ngơi. Cò n nhữ ng
ngườ i quê ở Thừ a Thiên và cá c hạ ng Kinh binh ở Bắ c trự c, cứ bộ Binh tâ u nó i nay họ
hiện đã về đến Kinh. Nghĩ tớ i các tướ ng, biền và binh dõ ng lâ u nay ở ngoà i khó nhọ c, giờ
đâ y võ cô ng đã thà nh, quâ n sĩ trở về tấ p nậ p, chính là lú c nên thưở ng cô ng, cho uố ng
rượ u mừ ng ; nhưng [vì quố c tang] nay cò n ở trong vò ng 27 thá ng, chưa thể vộ i mở tiệc
vui mừ ng đượ c, huố ng nữ a bọ n họ đi đườ ng xa xô i, lặ n lộ i cà ng thêm vấ t vả. Vậ y gia ơn
cho lấ y bạ c lạ ng ban thưở ng để thay tiệc yến, mỗ i ngườ i có thứ bậ c khá c nhau. Trừ
nhữ ng ngườ i đã đượ c dự khao thưở ng ở cá c địa phương ra, cò n thì sai 2 bộ Hộ , Binh
triệu tậ p đến ngoà i cử a Ngọ Mô n, tuyên chỉ uỷ lạ o về cô ng đi trậ n, rồ i ban thưở ng (vệ uý
và thự vệ uý : thưở ng ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 2 đồ ng ; phó vệ uý và thự
phó vệ uý : thưở ng tiền ấ y, hạ ng lớ n 1 đồ ng, hạ ng nhỏ 2 đồ ng ; hiệp quả n, bang biện,
quả n vệ và quả n cơ : thưở ng tiền ấ y, lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; cai độ i, chá nh độ i
chưở ng suấ t độ i và bang biện suấ t độ i : thưở ng tiền ấ y, hạ ng lớ n 1 đồ ng ; thự c thụ độ i
trưở ng : mỗ i ngườ i thưở ng tiền 1 quan 5 tiền ; cấ p bằ ng ngoạ i uỷ độ i trưở ng trở xuố ng
cho chí binh lính mỗ i ngườ i thưở ng tiền 1 quan. Về cá c viên chứ c bên vă n đi tò ng chinh,
trừ ra nhữ ng ngườ i lầ n trướ c đã rú t về hay ở tỉnh là m việc, khô ng dự tò ng chinh cù ng là
nhữ ng ngườ i nhỏ nhặ t khô ng nên cho dự thưở ng, cò n nhữ ng ngườ i nà o hiện có dự
trong cuộ c khả i hoà n lầ n nà y mà xét có cô ng trạ ng tò ng chinh thì : tứ , ngũ phẩ m đều
thưở ng ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng ; lụ c, thấ t phẩ m đều thưở ng tiền ấ y
hạ ng lớ n 1 đồ ng ; bá t, cử u phẩ m đều thưở ng tiền ấy hạ ng nhỏ 1 đồ ng). Tự u trung hoặ c
có nhữ ng ngườ i cò n đi sau, hô m nà o về tớ i, sẽ do bộ chiểu theo phẩ m mà thưở ng cấ p cả
cho, hay có nhữ ng ngườ i bị ố m hiện cò n lưu ở trạ i lính thì bộ sẽ phá i thuộ c viên chia đi
chiếu cấ p để cho ơn huệ đều đượ c thấ m nhuầ n. Cò n các biền binh, bao nă m đi đá nh dẹp
ở ngoà i, cà ng thấ y khó nhọ c. Vậ y từ suấ t độ i trở lên là phả i giữ chứ c việc, cò n biền binh
bao nhiêu, chuẩ n cho đều đượ c chiếu lệ về nghỉ ngơi để tỏ biết cá i ý thiết tha củ a ta thể
tấ t binh sĩ, chỉ có hơn, khô ng kém.”

Tiếp đó , vua lạ i dụ rằ ng : “Chuyến nà y biên giớ i đã yên, đạ i quâ n mừ ng chiến thắ ng. Đố i
vớ i các đạ i thầ n nguyên sung chứ c tổ ng thố ng, tham tá n, cá c viên đố c, phủ , bố , á n và
lã nh binh cá c tỉnh Nam Kỳ hoặ c vâ ng mệnh coi quâ n, hoặ c giữ hạ t chố ng đá nh, đều đã
nhiều lầ n hậ u thưở ng để nêu cô ng lớ n ; nay vì cò n ở trong 27 thá ng quố c tang, vậ y lấ y
và ng ban thưở ng thay và o tiệc rượ u ghi cô ng để đá p cô ng lao, khiến cho ơn đều nhuầ n
thấ m”.

(Nguyên sung chứ c Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ , nay hiện là m thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ,
lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ, Â n Quang tử Lê Vă n Đứ c đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Phú thọ
đa nam hạ ng lớ n ; Tham tá n tiễu bộ quâ n vụ nay hiện là m thự Hậ u quâ n Đô thố ng phủ
Đô thố ng, Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m và Tham tá n quâ n vụ nay bổ thụ Tổ ng đố c
Định - Biên là lê Vă n Phú mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Phú thọ đa nam hạ ng
trung ; Tổ ng đố c An - Hà , Hù ng dũ ng tướ ng Nguyễn Cô ng Nhà n ; thự Tổ ng đố c Long -
Tườ ng là Nguyễn Tri Phương ; thự Đề đố c An Giang là Nguyễn Lương Nhà n : mỗ i ngườ i
đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng nhỏ ; Thị lang bộ Binh, lĩnh Tuầ n phủ An
Giang là Nguyễn Cô ng Trứ ; Chưở ng vệ lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên là Lương Vă n Liễu ;
nguyên Lã nh binh nay hiện là m Chưở ng vệ, quyền lĩnh ấ n triện dinh Kỳ võ Nguyễn Vă n
Hoà và Chưở ng vệ tá c vi Lã nh binh Gia Định, có Chỉ vờ i về Kinh, Ngô Vă n Giai : mỗ i
ngườ i đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Phú thọ đa nam hạ ng nhỏ ; Bố chính Gia Định là Lê
Khá nh Trinh, Bố chính Hà Tiên là Trầ n Vă n Thô ng, thự Bố chính Định Tườ ng là Trương
Vă n Uyển, Lã nh binh Vĩnh Long là Nguyễn Vă n Hoà ng, Lã nh binh An Giang là Tô n Thấ t
Nghị, Lã nh binh Hà Tiên là Mai Vă n Tích và Vệ uý tá c vi phó lã nh binh An Giang, có Chỉ
vờ i về Kinh, Nguyễn Vă n Y : mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền Tam đa hạ ng nhỏ ;
hà m chá nh tam phẩ m, tá c vi Phó lã nh binh Gia Định là Trầ n Nhữ Đoan, Vệ uý tá c vi Phó
lã nh binh Định Tườ ng là Nguyễn Sá ng, Phó lã nh binh An Giang là Vũ Đình Đà m, Phó
lã nh binh An Giang, có Chỉ vờ i về Kinh, Tô n Thấ t Mậ u, quyền lĩnh Bố chính Vĩnh Long là
Lê Khắ c Nhượ ng, á n sá t Gia Định là Lê Quố c Trinh, thự á n sá t Hà Tiên là Hoà ng Mẫ n Đạ t
và thự á n sá t An Giang là Lê Quang Nguyên : mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1 đồ ng kim tiền
Bá t bả o hạ ng nhỏ ).

Vua xem tậ p Đế giá m đồ thuyết, là m 49 bà i thơ (chép rõ ở Thá nh chế thi, sơ tậ p) đưa
cho quầ n thầ n coi và bả o rằ ng : “Tậ p Đồ thuyết nà y là củ a bọ n bề tô i nhà Minh, Trương
Cư Chính và Lã Điều Dương là m ra, trên từ Nghiêu, Thuấ n, dướ i đến cá c đờ i, chọ n nhặ t
nhữ ng điều thiện đá ng là m phép đượ c 81 việc, chia là m phầ n “Thá nh triết phương
quy”((1) Khuô n mẫ u hay củ a bậ c thá nh triết.1), điều á c đá ng để ră n, đượ c 36 việc, chia
là m phầ n “Cuồ ng ngu Phướ c triệt”((2) Vết xe đổ củ a bọ n cuồ ng ngu.2). Thiện, thuộ c
“dương”, là tố t, cho nên dù ng số 9 9, theo số dương ; á c, thuộ c “â m”, là xấ u, cho nên
dù ng số 6 6, theo số â m. Nay xem ra, về phầ n gọ i là “Phương quy”, khô ng khỏ i thiếu só t,
lạ i cũ ng có nhiều việc phiếm lạ m nữ a, vì Nghiêu, Thuấ n, Vũ , Thang, Vă n, Vũ là nhữ ng bậ c
đạ i thá nh ở thiên hạ , việc gì mà chẳ ng đá ng là m phép, chẳ ng đá ng ghi truyền ? Huố ng
nữ a cá c bậ c anh quâ n đờ i sau có chính sự hay, khuô n phép tố t, rấ t nhiều việc đá ng chép,
tỷ như Há n Chương đế khuyến khích việc nô ng tang, thậ n trọ ng về tuyển cử , đều đủ để
là m gương lâ u dà i, nay hạ n định có 99 việc thì cò n thiếu só t nhiều lắ m. Đến như Tư Mã
Viêm đố t á o cừ u để tỏ ra tiết kiệm chẳ ng qua là giả dố i vớ i mọ i ngườ i, có gì là thà nh
thự c mà dá m mạ o muộ i cá i danh thá nh triết ? Bữ a nọ , trẫ m nhâ n lú c rỗ i việc, phó ng bú t
viết luô n thà nh thơ, tình cờ đượ c nhữ ng bà i nà y, treo bên chỗ ngồ i để gắ ng theo mà tu
tỉnh, thậ t muố n bắ t chướ c vua Đườ ng Thá i Tô ng lấ y việc cổ là m gương, chứ khô ng phả i
dá m sá nh vớ i bú t phá p củ a kinh Xuâ n Thu.

Thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai tâ u : “Kỳ tuyển duyệt đã đến, dâ n trong hạ t
điêu tà n, hao hụ t, cá c xã trướ c đâ y đã đượ c nhờ ơn chia hạ ng, triển hoã n cho, đến nay
số đinh vẫ n chưa điền đủ . Vậ y xin cho đem hạ ng bị điêu há o((3) Điêu há o : giả m sú t - đã
có chú thích ở tậ p trướ c.3) nhiều chia là m 3 thà nh, hạ ng bị ít hơn chia là m 2 thà nh, kỳ
tuyển lính nă m nay mỗ i hạ ng điền 1 thà nh, cò n nhữ ng thà nh thiếu thì hoã n cho đến kỳ
tuyển nă m Thiệu Trị thứ 7 sẽ điền đủ ”. Vua cho rằ ng việc nà y có quan hệ đến hộ chính,
bèn giao cho bộ Hộ bà n lạ i. Bộ Hộ cho rằ ng cá i niên hạ n quan tỉnh xin hoã n ấ y lâ u quá ,
vậ y xin đổ i định : Hạ ng điêu há o nhiều, chia là m 3 thà nh, nă m nay điền đủ 1 thà nh, đến
nă m Thiệu Trị thứ 3 và thứ 4 mỗ i nă m điền 1 thà nh ; hạ ng điêu há o ít hơn cũ ng chia là m
2 thà nh, nă m nay điền 1 thà nh, sang nă m điền 1 thà nh nữ a.

Vua nó i : “Hạ t nà y nă m trướ c bị điêu há o, đã cho hoã n bắ t lính và tha thuế, đến nay đã 3
nă m ; sau khi dưỡ ng sứ c, sinh nở , chắ c đã đượ c hoà n phụ c như cũ . Nay kỳ tuyển lính tớ i
nơi, lạ i xin hoã n đến lầ n sau. Triều đình vố n lấ y khoan hậ u đố i đã i vớ i dâ n, bấ t tấ t phả i
xét nét cho kỹ. Bộ Hộ châ m chướ c bà n định thậ t đã hợ p lẽ, nên y lờ i bà n, thi hà nh. Lạ i
truyền Chỉ cho bọ n Nguyễn Đă ng Giai phả i theo đứ c ý nhà vua, gia tâ m vỗ về, nâ ng đỡ ,
khiến cho dâ n ngà y đượ c đô ng đú c, rồ i đú ng hạ n, điền cho đủ số mớ i đượ c”.

Chưa bao lâ u, Giai lạ i tâ u : “Dâ n cá c xã, thô n trong hạ t phầ n nhiều tiếng gọ i là cù ng xã ,
nhưng dâ n cư, đình, chù a, ruộ ng đấ t đều riêng biệt, khô ng có tình thâ n về dò ng giố ng,
họ hà ng ; cũ ng có nhữ ng nơi mộ t xã mà chia là m hai thô n hoặ c ba, bố n, nă m thô n, từ
trướ c đến nay thườ ng vì ruộ ng đấ t nhiều, ít, dâ n đinh đô ng, thưa, phầ n ra lính nặ ng hay
nhẹ, lệ nộ p thuế thêm hay bớ t, tranh kiện lẫ n nhau. Khi xét đến dâ n tụ c thì chia ra từ ng
nhó m, tra đến sổ sá ch lạ i là cù ng mộ t tên xã . Thậ m chí có thô n Giá p trù phú mà thô n ấ t,
thô n Bính điêu há o, hoặ c có thô n ấ t, thô n Bính trù phú mà thô n Giá p xiêu tá n, trong đó
binh lính trố n trá nh, thuế khoá đọ ng thiếu, nếu bắ t đồ ng xã chịu thì ruộ ng đấ t, nhâ n
đinh vố n đã riêng biệt, [thô n nà o] cũ ng dù ng dằ ng khô ng chịu thay [cho thô n khá c]. Nếu
bắ t mộ t thô n chịu thì thấ y rõ cù ng quẫ n khô ng chịu đự ng nổ i, thà nh ra mộ t thô n Giá p
bỏ trố n thì hai thô n ấ t, Bính cũ ng theo đó mà tả n má c đi. Dù quan có muố n châ m chướ c
san sẻ nhữ ng thô n điêu há o vớ i nhữ ng thô n trù mậ t, chia ra để cho phậ n nà o đượ c yên
phậ n nấ y, nhưng sổ sá ch khô ng đủ để xét, khó lò ng là m đượ c. Nhữ ng kẻ khéo tìm cá ch
lẩ n trá nh cũ ng nhâ n đó là m đượ c điều gian dố i. Nay trừ ra nhữ ng là ng cù ng xã khá c
thô n mà đồ ng cư, đồ ng canh, đình chù a khô ng riêng biệt, thì khô ng kể, cò n cù ng xã mà
dâ n cư, đình chù a, ruộ ng đấ t đều chia riêng (như xã Bồ Sơn : 2 thô n Bồ Sơn, Khả Lễ
v.v...), xin đều để theo tên xã cũ , rồ i cho ghi rõ trong sổ nhữ ng chữ ruộ ng đấ t củ a thô n
nà o, binh đinh củ a thô n nà o, để đưa là m bằ ng cứ mà tra xét”.
Vua thấ y việc ấ y quan hệ đến sổ ngạ ch binh dâ n, lạ i giao hai bộ Hộ , Binh bà n cho ổ n
thoả rồ i tâ u lên. Sau đó , hai bộ là m tậ p tâ u : “Nă m Gia Long thứ 4 [1805], là m sổ ruộ ng
đấ t ; nă m thứ 6 [1807], là m sổ đinh, qua tớ i nay, sổ sá ch đã sẵ n. Hằ ng nă m nếu có nhâ n
đinh tă ng lên, ruộ ng đấ t khai khẩ n rộ ng thêm thì đều có chỗ bằ ng cứ . Lạ i cứ 5 nă m hộ i
đồ ng sử a lạ i sổ đinh, điền mộ t lầ n. Về sổ tuyển lính chỉ cầ n kê khai họ tên và tuổ i nhữ ng
ngườ i đinh trá ng, ngườ i già , ngườ i có tậ t, để theo đó , xét lạ i mà thô i. Cò n giớ i hạ n đô ng
tâ y tứ chí củ a cá c ruộ ng đấ t thì đã ghi đủ ở trong địa bạ , nay lạ i xin ghi rõ trong sổ :
"ruộ ng đấ t thô n nà y, thô n kia”, há có lẽ lạ i đem địa bạ đã là m thà nh mà cho chua thêm
và o hay sao ? Vả , dâ n gian thườ ng có mộ t xã mà chia là m hai thô n, hoặ c ba, bố n, nă m
thô n, ở cá c tỉnh trong cả nướ c đều có như thế. Thô n nọ thô n kia có tình gầ n gũ i nhau, kẻ
già u, ngườ i nghèo cò n có thể nhờ cậ y lẫ n nhau. Nếu mộ t xã mà tá ch riêng ra là m 5 - 3
thô n, thì thô n nọ thô n kia kỳ thị nhau, đau ngứ a chẳ ng thiết, chỗ bị điêu há o khô ng thể
nương cậ y và o đâ u, tấ t đến độ ng mộ t tý là xiêu tá n. Nếu bả o “quan muố n châ m chướ c
san sẻ nhữ ng thô n trù mậ t vớ i nhữ ng thô n điêu há o, nhưng sổ sá ch khô ng đủ xét, khó
lò ng là m đượ c” thì : phâ n biệt số dâ n đô ng, thưa, chia đều phầ n thuế, dịch, đó là phậ n sự
củ a quan địa phương. Nếu trong hạ t có mộ t và i dâ n xã thậ t có tình hình quẫ n bách, nên
tìm cá ch cứ u giú p thì phả i thâ n hà nh đến khá m xét, lấ y cô ng tâ m mà là m việc, triều đình
cũ ng sẽ lự a giú p cho việc đó . Khô ng thể nó i rằ ng “khô ng là m đượ c”. Lạ i bả o : “Nếu trong
sổ khô ng ghi rõ , thì nhữ ng kẻ khéo tìm cá ch lẩ n trá nh cũ ng nhâ n đó là m đượ c điều gian
dố i” thì phả i biết : bọ n lý dịch là m cà n, tră m cá ch gian giả o, nếu cho ghi và o trong sổ
tuyển, biết đâ u chú ng chẳ ng thêm bớ t và o trong đó để là m cá ch lẩ n trá nh ? Vả lạ i, ngạ ch
binh ở cá c hạ t Bắ c Kỳ, cứ 7 đinh thì kén lấ y 1, trong đó có nhữ ng là ng 1 xã gồ m 2 thô n,
nguyên theo dâ n hạ ng, 7 đinh chỉ phả i chịu 1 suấ t lính, nay tá ch ra là m 2, mỗ i thô n đều
kêu là khô ng đủ số , thì số binh nguyên phả i chịu chung, bắ t và o xã nà o [cho đủ ] ? Hay
miễn cho cá i số thiếu đượ c chă ng ? Việc nghĩ xin ấ y phầ n nhiều rắ c rố i, thự c khô ng thể
là m đượ c. Xin đừ ng nên bà n đến”. Vua y theo lờ i bộ bà n.

Điệu bổ thự Hữ u tham tri bộ Lễ Trầ n Ngọ c Lâ m là m thự Tả tham tri bộ Hình.
Cho : Vệ uý Nhị vệ thuộ c Tiền bả o Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai thă ng thự Chưở ng vệ sự
vệ Cẩ m y, chuyên coi các độ i Tú c trự c ; Vệ uý Tiền vệ, dinh Hổ oai Đoà n Quang Mậ t
thă ng thự Chưở ng vệ, chuyên coi vệ Kim ngô .

ở Kinh sư mưa to. Trướ c đâ y, lú c hết hạ sang thu, trả i mấ y tuầ n khô ng mưa, vua rấ t lo
về việc là m ruộ ng, thâ n là m bà i thơ, sai Thị lang Nộ i cá c Lâ m Duy Thiếp đem đến miếu
thà nh hoà ng, đố t hương, tuyên đọ c ; lạ i sai Kinh doã n và Thị lang bộ Lễ Trương Quố c
Dụ ng cầ u đả o lầ n nữ a, cũ ng chưa thấ y ứ ng nghiệm. Tớ i đâ y, đổ i sai Thị lang bộ Lạ i Phan
Trứ đến đền Thai Dương phu nhâ n cầ u đả o, đêm ấ y mưa to như trú t. Vua sai là m lễ tạ
để đá p ơn thầ n. Sau đó , cá c địa phương đều bá o tin đượ c mưa. Vua rấ t mừ ng.

Tổ ng đố c Bình - Phú Đặ ng Vă n Thiêm đem việc đượ c mưa tâ u lên, lỡ phạ m chữ đồ ng â m
vớ i chữ huý miếu hiệu (chữ ấy : bên tả , bộ mộ c ; bên hữ u, chữ cao [tứ c là chữ Cả o] ).
Vua quở rằ ng : “Chữ nà y vớ i chữ bên trên chữ cao, bên dướ i chữ mộ c cù ng là mộ t, từ
trướ c đến nay, tô i con trong ngoà i ai cũ ng kính cẩ n kiêng trá nh. Đặ ng Vă n Thiêm là m
việc đã lâ u ngà y, sao lạ i đến thế ?”. Thiêm bị giá ng 4 cấp, lưu. Bộ Lễ nhâ n xin liệt kê
thêm điều cấ m. Vua y cho.

Thự Bố chính Phú Yên Lê Khiêm Quang, tiến 1 con ngự a đự c. Thưở ng cho 10 đồ ng ngâ n
tiền Phi long hạ ng lớ n.

Thự á n sá t Thanh Hoá Trầ n Huy Phá c bị miễn chứ c. Cho Hồ ng lô Tự khanh Bù i Nhậ t
Tiến thay thế. Trướ c đây, phâ n phủ phủ Hà Trung là Vũ Duy Hà n bị can việc kiện, đến
hầ u xét hỏ i, chố ng cã i ở ngay cô ng đườ ng. Huy Phá c quá t lên rằ ng : “Ta vố n biết ngươi
sinh ở Kinh đô (Hà n, ngườ i Thừ a Thiên), mộ t ngà y kia có thể là m đượ c thượ ng thư,
tổ ng đố c, nhưng nay cò n ở trong tay ta, sao dá m chố ng cã i như thế !”. Hà n là chỗ thô ng
gia vớ i Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lương, đến khó c và tố cá o vớ i Lương. Lương đem việc ấ y tâ u
hặ c. Vua giậ n, nó i rằ ng : “Triều đình dù ng ngườ i, cố t có tà i thì cho chứ c, vố n khô ng kỳ
thị Nam, Bắ c. Huy Phá c sao lạ i nó i ra câ u ấ y ? Chẳ ng hoá ra triều đình dù ng ngườ i có chỗ
thiên tư à ?”. Liền sai cấ t chứ c, lạ i giao cho Lương tra xử . á n nghĩ xử phạ t trượ ng và đồ .
Vua cho rằ ng Huy Phá c vì tứ c khí, nó i lỡ lờ i ; đổ i lạ i, cho cá ch chứ c, hiệu lự c dướ i quyền
bộ . Sau đó đi là m việc ở đườ ng biển để chuộ c tộ i.

Hoà n thu số thó c đã cho tỉnh Quả ng Ngã i vay. Nă m ngoá i, tỉnh Quả ng Ngã i, gạ o kém. Vua
cho vay hơn 1 vạ n 4 nghìn hộ c thó c, đợ i nă m sau thu cả . Đến nay, quan tỉnh tâ u nó i dâ n
tình chưa khỏ i quẫ n bá ch, xin cho tính nộ p tiền thay thó c. Vua nó i : “Tỉnh nà y đấ t xấ u,
dâ n nghèo, hiện nay là m ă n chưa đượ c đầ y đủ , há nỡ bắ t phả i tính nộ p bằ ng tiền, vậ y
hã y cho hoã n”.

Nộ i cá c có bà i sớ đã dâ ng vua xem, sau khi giao trả , thuộ c viên ở Nộ i các là Nguyễn Xuâ n
Bả ng và Trầ n Quý Kiệt biết có chỗ lầ m lẫ n, bèn tự tiện tẩ y đổ i. Việc ấy phá t giá c, vua nó i
rằ ng : “Nộ i cá c là chỗ cấ m cậ n, quan hệ đến then chố t. Nay dá m tự tiện tẩ y đổ i, thó i nà y
khô ng để gâ y dầ n lên đượ c. Giao cho bộ Lạ i nghị xử ”. á n nghĩ phạ t trượ ng và cá ch chứ c.
Vua cho rằ ng tậ p sớ ấ y chưa từ ng phê chuẩ n, bèn đổ i là m giá ng 4 cấ p, cho đi là m việc
chỗ khá c. Cá c quan Nộ i cá c khô ng biết xét ra, đều bị phạ t lương 6 thá ng.

Bộ Lễ tâ u : “Mẹ viên nguyên tặ ng Thượ ng thư bộ Lạ i quá cố Hà [Tô ng] Quyền là Trịnh
Thị Niên và mẹ viên nguyên Tuầ n phủ Lạ ng - Bình quá cố Lê Đạ o Quả ng là Nguyễn Thị
Tầ n trong thờ i Minh Mệnh đượ c ban ơn, hằ ng nă m cấ p tiền gạ o để ă n gầ y((1) ă n gầ y :
từ cổ , nghĩa như “dưỡ ng thiệm”, ă n dầ n trong tuổ i già .1), nay đều đã bị bệnh, chết”. Vua
lạ i sai gia ơn cho tiền để là m việc tố ng tá ng (Trịnh Thị Niên, 50 quan tiền ; Nguyễn Thị
Tầ n, 30 quan tiền).

Đặ t đà n chay to ở chù a Thiên Mụ . Sai thự Tả quâ n Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t, Thố ng chế
dinh Vũ lâ m Nguyễn Trọ ng Tính, Tham tri bộ Lễ là Lý Vă n Phứ c và Hà n lâ m Thị giả ng
họ c sĩ Trương Hả o Hợ p coi việc ấ y.

Tỉnh Bắ c Ninh có dâ n xã Phù Ninh ngầ m thờ nguỵ quỷ. Việc bị phá t giá c. Vua sai huỷ bỏ
đền thờ .
(Nguyên ngườ i xã ấ y là Nguyễn Thị Huyền, là m cung nhâ n củ a vua Lê Hiển Tô ng, có
ngườ i con gá i là Ngọ c Hâ n, sau gả cho nguỵ [Nguyễn] Huệ sinh đượ c 1 trai, 1 gá i. Ngọ c
Hâ n chết, trai gá i cũ ng chết non cả. Khoả ng nă m đầ u Gia Long, nguỵ Đô đố c tên là Hà i
ngầ m đem hà i cố t mẹ con Ngọ c Hâ n từ Phú Xuâ n về tá ng trộ m ở địa phậ n xã Phù Ninh.
Thị Huyền ngầ m xây mộ , dự ng đền, khắ c bia giả dố i, đổ i lạ i họ tên để là m mấ t dấ u tích.
Tớ i đâ y, việc ấ y bị phá t giá c, vua sai huỷ đền thờ , đà o bỏ hà i cố t kẻ nguỵ đi).

Quả ng Bình có cá c dâ n xã Tiên Lễ, Uyên Trừ ng, Tò ng Lý, Tang Châ u, An Lộ c, Lệ Sơn kêu
lên rằ ng : chỗ ở xa rừ ng, gặ p khi Nhà nướ c đặ t giá mua gỗ , lạ i phả i chuyển mua chỗ khá c
đem nộ p ! Vua nó i : “Việc đặ t mua vớ i giá thoả thuậ n cố t để cho tiền tà i lưu thô ng và
giú p cho dâ n đượ c dư dụ , phà m mua gì đều liệu đặ t giá ở các nghiệp hộ nơi sả n xuấ t,
khô ng đượ c chia bổ và o dâ n. Nay cứ như bọ n dâ n nà y kêu, tuy là lờ i nó i mộ t chiều,
nhưng đố i vớ i sự lợ i, hạ i về đườ ng sinh số ng củ a dâ n há nên bỏ qua khô ng hỏ i đến ?”.
Bèn giao cho quan tỉnh đi khá m xét, sử a chữ a, để đượ c tiện cho dâ n.

Quyền lĩnh Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Trầ n Hữ u Lễ tâ u nó i : “Lũ tộ i phạ m lẩ n trố n

trong hạ t tên là Nhà n, tên Thạ ch có đến 80 - 90 tên đồ ng đả ng thườ ng ra và o cá c địa
phậ n Thanh Ba, Tâ y Quan và Hạ Hoà , rồ i lạ i đi về phầ n rừ ng Hưng, Tuyên. Nhiều lầ n
thầ n đã sứ c ngay cho bộ biền cá c đạ o lù ng bắ t và phi tư cho 2 tỉnh Tuyên, Hưng đó n
chặ n, nhưng chưa bắ t đượ c”. Vua nó i : Bọ n giặ c khô ng quá 80 - 90 tên, mà hiện tạ i binh
dõ ng có đến hơn 2.000 ngườ i, thế mà từ trướ c đến nay chưa bắ t đượ c 1 tên giặ c, sao lạ i
vô cô ng trạ ng đến thế ! Hay tạ i Hữ u Lễ tự cho chứ c mình cò n là tạ m lĩnh, chưa chịu hết
lò ng và nhữ ng bộ biền phá i đi cũ ng chỉ là bắ t buộ c tạ m thờ i, sai bả o khô ng nhạ y, cho
nên thế chă ng ? Nay truyền dụ cho Hữ u Lễ phả i tự liệu lý ; nếu bọ n Tô n Thấ t Đà m và
Nguyễn Hữ u Diệu có thể bắ t giặ c đượ c thì cho lưu lạ i ở tỉnh để tuỳ tiện điều khiển. Nếu
khô ng thế thì chuẩ n cho Hữ u Lễ phả i đi ngay, thâ n đố c lù ng bắ t giặ c để tuyệt mầ m á c”.
Sau đó , Hữ u Lễ dâ ng biểu, xin đi. Bọ n giặ c lạ i từ tỉnh Hưng Hoá lén đến huyện Cẩ m Khê,
đố t cướ p cá c nhà dâ n. Nguyên Lã nh binh Trầ n Vă n Luậ n phá i ngườ i đi thá m, đến xứ Cầ u
Hồ ng, đương đêm, gặ p giặ c. Hậ u bổ Trầ n Hưng Thá i đâ m trú ng 1 tên giặ c, bắ t đượ c cá c
hạ ng điểu sang, gươm, mộ c. Thá i đượ c cấ t bổ độ i trưở ng, lạ i thưở ng 5 quan tiền, 1 tấ m
ngâ n bà i thưở ng cô ng. Chưa bao lâ u, bè lũ giặ c Đà o, giặ c Khoa lạ i ngầ m tụ tậ p ở xã Cá t
Lâ m (thuộ c huyện Tâ y Quan). Lã nh binh Tô n Thấ t Đà m chia sai vâ y bắ t, chém đượ c 3
đầ u giặ c. Bọ n giặ c lạ i theo đườ ng rừ ng trố n đi.

Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Bọ n giặ c sổ ng ở Sơn Tâ y chẳ ng qua là lũ yêu ma nhỏ mọ n. Bấy
nay tướ ng biền đượ c phá i đi khô ng phả i khô ng nhiều, thế sao đã lâ u vẫ n chưa thà nh
cô ng ?”. Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng : “Trầ n Hữ u Lễ khô ng có tà i vỗ về, chố ng giữ ; cá c bộ
biền đượ c phá i đi lạ i chỉ đều vâ ng, dạ cho xong việc, sở dĩ lâ u khô ng thà nh cô ng là vì cớ
ấ y !”. Vua nó i : “Hữ u Lễ mớ i thâ n xin đi, hã y đợ i cho hết hạ n, sẽ xử trí, cũ ng chưa muộ n”.

Lĩnh á n sá t An Giang là Cao Hữ u Dự c phả i cư tang. Vua cho á n phủ sứ đạ o Quả ng Biên là
Lê Quang Nguyên thă ng thự á n sá t An Giang.

Định lạ i lệ cấ p á o mù a xuâ n cho cá c cô ng tử . Nộ i vụ phủ tâ u : “Nă m Minh Mệnh thứ 17

[1836] chuẩ n định : Cá c cô ng tử mà tuổ i cò n nhỏ thì cấ p cho đồ mặ c ; về sau, hễ đã
trưở ng thà nh và đã đượ c tậ p phong cô ng, hầ u thì khô ng phả i cấ p cho á o mặ c nữ a. Nă m
ngoá i, hoà ng đệ cô ng tướ c và hoà ng đệ mớ i sinh trai, gá i, đầ y thá ng, thưở ng cấ p á o mặ c,
cò n đồ mặ c mù a xuâ n vẫ n theo lệ trướ c chế cấ p. Đó đều là đặ c â n trong mộ t thờ i chứ
vố n khô ng phả i là lệ định. Vậ y đồ mặ c mù a xuâ n nă m nay, xin đều đình cấ p, để cho hợ p
vớ i lệ định”. Vua nó i : “Việc xin ấ y cũ ng hợ p lý. Nhưng đố i vớ i ngườ i thâ n, cầ n phả i tỏ
lò ng đô n hậ u, có hơn khô ng kém. Về đồ mặ c mù a xuâ n nă m nay, hã y gia ơn thưở ng cấ p :
đến sang nă m, sẽ lạ i chiếu theo lệ mà là m”.

Chiếc thuyền Hả i vậ n ở Quả ng Nam bị chá y. Việc lên đến vua. Vua sai đem bọ n ngườ i
quả n giả i((1) Quả n giả i : ngườ i phụ trá ch việc á p tả i thuyền.1) và phâ n toạ ((2) Phâ n
toạ : nhữ ng ngườ i đượ c phâ n cô ng là m việc trong thuyền.2) giao cho bộ Hình xét xử .
Sau đó á n xử xong, dâ ng lên, bọ n quả n giả i và phâ n toạ đều bị giá ng chứ c, đổ i đi là m
việc khá c. Cá c suấ t độ i và binh lính ở gầ n đến cứ u hoả đều đượ c thưở ng kỷ lụ c, ngâ n
tiền, có thứ bậ c khá c nhau.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển xXIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a thu, thá ng 8. Tổ ng đố c Thanh Hoá Tô n

Thấ t Lương bị bệnh. Sai Hữ u tham tri bộ Hộ Doã n Uẩ n quyền lĩnh ấ n quan phò ng Tổ ng
đố c. Sau đó , Lương khỏ i bệnh, Uẩ n lạ i về Kinh cung chứ c.

Trướ c đâ y, cá c tướ ng sĩ đi Tâ y chinh, thắ ng trậ n về, sai hai bộ Lạ i, Binh chiếu tên nhữ ng
viên bang biện, quả n vệ, quả n cơ, suấ t độ i và cá c viên ban vă n lệ thuộ c sai phá i, tấ t cả đã
đi trong trậ n nà y, đều đưa tớ i bộ dẫ n lên yết kiến, sẽ tuỳ tà i bổ dù ng. Tớ i đâ y, danh sá ch
đưa lên, vua đều chuẩ n cho dẫ n đến yết kiến, ban thưở ng và thă ng bổ mỗ i ngườ i có thứ
bậ c khá c nhau. (Thự Chưở ng vệ vệ Cẩ m y, Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai, thưở ng nhẫ n
và ng mặ t thuỷ tinh, kim tiền Song long hạ ng nhỏ , dây thao đeo quạ t có xâ u hạ t ngọ c,
mỗ i thứ 1.

Thự Chưở ng vệ vệ Kim ngô Đoà n Quang Mậ t, thưở ng nhẫ n và ng mặ t thuỷ tinh, kim tiền
Phú thọ đa nam hạ ng nhỏ , dây theo đeo quạ t có xâ u hổ phá ch nạ m và ng, mỗ i thứ 1.

Vệ uý Nguyễn Nghĩa Thịnh, Phó vệ uý Lê Nguy, thự Phó vệ uý Nguyễn Viết Ngô n và Tô n
Thấ t Lậ p, 4 viên nà y, thưở ng mỗ i viên 1 nhẫ n và ng, 1 đồ ng kim tiền Bá t bả o hạ ng nhỏ .

Vệ uý Đà o Quang Minh, Nguyễn Tiến Vạ n, Phó vệ uý Tố ng Vă n Biện, Nguyễn Đình

Phướ c, Trương Phướ c Trườ ng, 5 viên nà y thưở ng mỗ i viên 1 nhẫ n và ng.

Viên ngoạ i lang Tô n Thấ t Hạ p, quyền thự Tri phủ Tố ng Đứ c Hưng, Tri vụ Lê Vă n Nghĩa,
Cai độ i Từ Qua, Cao Vă n Đặ c (đổ i tên là Cao Trì), Hoà ng Đình Độ , Suấ t độ i Trương Lý,
Trầ n Đô n Khâ m, Nguyễn Minh, Nguyễn Vă n Ngữ (đổ i tên là Nguyễn Ngữ ), Trầ n Bả n,
Ngô Nghê, Nguyễn Quỳnh, Vũ Vă n Đà n (đổ i tên là Vũ Đà n), sung trí Suấ t độ i Lê Sĩ, 15
viên nà y mỗ i viên đượ c thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng lớ n có dâ y đeo.
Bang biện Suấ t độ i Hoà ng Vă n Cá p (đổ i tên là Hoà ng Cáp), Nguyễn Kim Lă ng (đổ i tên là
Nguyễn Kim Tă ng), Nguyễn Vă n Nguyên (đổ i tên là Nguyễn Nguyên), Nguyễn Vă n Chấ n
(đổ i tên là Nguyễn Chấ n), sung trí suấ t độ i Lê Cô ng Suý, Nguyễn Hữ u Thuậ n, 6 viên nà y
thưở ng mỗ i viên 1 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng trung có dâ y đeo.

Viên ngoạ i lang Lê Quố c Hương, thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng lớ n.

Viên ngoạ i lang Nguyễn Hữ u Hiệu, Cai độ i Đỗ Kiệt, Tố ng Vă n Châ n (đổ i tên là Tố ng
Châ n), Nguyễn Vinh Tế, Nguyễn Vă n Giai (đổ i tên là Nguyễn Giai), Trầ n Vă n Chấ n (đổ i
tên là Trầ n Chấ n), Ngô Hữ u ứ ng, Nguyễn Điều, Suấ t độ i Nguyễn Vă n Liên (đổ i tên là
Nguyễn Liên), Trầ n Vă n Đá n (đổ i tên là Trầ n Đá n), Đỗ Viết Tườ ng, 11 viên nà y, thưở ng
mỗ i viên 1 đồ ng tiền Song long hạ ng trung.

Cai độ i Tố ng Vă n Chung, Hoà ng Huâ n, Bù i Vă n Uy (đổ i tên là Bù i Uy), Lạ i Tiến Giai, Vă n

Hữ u Đằ ng, Lê Đình Tố , Trương Cô ng Cẩ m, Trầ n Bá Ngoạ n, Vũ Vă n Duệ (đổ i tên là Vũ
Duệ), Vũ Tâ n, Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i Nguyễn Vă n ưng (đổ i tên là Nguyễn Ưng),
Hoà ng Tiến Thanh, Nguyễn Ngọ c Lự u (đổ i tên là Nguyễn Ngọ c Lô ), Đoà n Thế Vâ n, Ngô
Đắ c Trung, Nguyễn Hữ u Diện, Cao Vă n Sĩ (đổ i tên là Cao Sĩ), Vũ Vă n Xuyến (đổ i tên là Vũ
Xuyến), Lê Doã n Cá o, Trầ n Doã n Loá t, Lê Vă n Nữ u (đổ i tên là Lê Nữ u), Hồ Lộ c Trì, Trầ n
Xuâ n Phê, Phan Đoan, Nguyễn Vă n Ngộ t (đổ i tên là Nguyễn Ngộ t), Nguyễn Vă n Tà i (đổ i
tên là Nguyễn Tà i), Thâ n Vă n Ngạ c (đổ i tên là Thâ n Ngạ c), Hoà ng Vă n Trá ng (đổ i tên là
Hoà ng Trá ng), Trương Cô ng Mậ t, Đỗ Tà i, Bang biện Suấ t độ i Nguyễn Tiến Thủ , Phạ m
Đắ c Cú c, Nguyễn Đắ c Mâ n, 33 viên nà y thưở ng mỗ i viên 1 đồ ng ngâ n tiền Song long
hạ ng nhỏ .

Cò n như bọ n : thự Phó vệ Lê Đắ c, Cai độ i Lê Vă n Tế, Lê Vă n Phá c và Trương Hữ u Ngoan,

tuy cũ ng có tên dự và o cô ng trạ ng, nhưng lạ i bị quâ n chính xử phâ n, hoặ c mớ i đượ c
phụ c chứ c, hoặ c bị giá ng lưu : Thế là đủ , lầ n nà y khô ng nghị thưở ng đến.

Trở lên, nhữ ng viên chứ c vă n võ đượ c dự thưở ng, trừ nhữ ng ngườ i mớ i đượ c thă ng bổ
hay sung bổ chưa lâ u, đều cung chứ c theo như cũ , cò n thì nhữ ng viên ban vă n : Viên
ngoạ i lang Tô n Thấ t Hạ p và Lê Quố c Hương đều bổ dụ ng như thự Lang trung ; Nguyễn
Hữ u Hiệu giữ nguyên hà m Viên ngoạ i lang, khi có chỗ khuyết sẽ bổ dụ ng ; quyền thự Tri
phủ Tố ng Đứ c Hưng đượ c dù ng như Viên ngoạ i lang ; Tư vụ Lê Vă n Nghĩa đượ c dù ng
như Chủ sự . Nhữ ng viên ban cũ : Cai độ i Từ Qua, Suấ t độ i Trương Lý, Trầ n Đô n Khâ m,
Nguyễn Minh và Nguyễn Ngữ , 5 viên nà y đều đượ c dù ng như tinh binh thự Phó vệ uý ;
Cai độ i Cao Trì đượ c dù ng ngay như Phó quả n cơ, Cai độ i Hoà ng Đĩnh Độ đượ c dù ng
như Phó quả n cơ ; Cai độ i Đỗ Kiệt, Tố ng Châ n, Nguyễn Vinh Tế, Nguyễn Giai, Tố ng Vă n
Chung và Hoà ng Huâ n, Suấ t độ i Nguyễn Liên, Trầ n Đá n và Đỗ Viết Tườ ng, 9 viên nà y
đều đượ c dù ng như thự Phó quả n cơ ; Chá nh độ i trưở ng Suấ t độ i Trầ n Bả n và Ngô Nghê
đều đượ c dù ng ngay như Cai độ i 2 vệ Cẩ m y, Kim ngô ; Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i
Nguyễn Quỳnh, Vũ Đà n, Nguyễn Ưng, Hoà ng Tiến Thanh, Nguyễn Ngọ c Lô , Đoà n Thế
Vâ n, Lê Nữ u, Hồ Lộ c Trì, Trầ n Xuâ n Phê, Phan Đoan, Nguyễn Ngộ t, Nguyễn Tà i, Thâ n
Ngạ c, 13 viên nà y đều thă ng thụ Cai độ i ở vệ hoặ c độ i mình ; sung trí Suấ t độ i Lê Sĩ đượ c
cấ t bổ Cai độ i ; Bang biện suấ t độ i Hoà ng Cá p, Nguyễn Kim Tă ng, Nguyễn Nguyên và
Nguyễn Chấ n, sung trí suấ t độ i Lê Cô ng Suý, Nguyễn Hữ u Thuậ n, 6 viên nà y đều đượ c
bổ thụ Chá nh độ i trưở ng Suấ t độ i. Cò n như Cai độ i Ngô Hữ u ứ ng tuổ i đã hơi cao thì bổ
ra ngoà i là m thủ ngữ , Cai độ i Vũ Tâ n sứ c lự c suy yếu thì cho về hưu vớ i nguyên chứ c).

Bình Định và Gia Định có bã o. Hơn 10 ngườ i dâ n bị nạ n giạ t sang nhà Thanh. Quan địa
phương sai ngườ i đưa họ về. Vua thương họ bị lênh đênh khổ sở lâ u ngà y, lạ i cấ p cho
quầ n á o và tiền, rồ i cho ai nấ y về quê là m ă n.

Chiếc binh thuyền tuầ n biển củ a tỉnh Quả ng Bình bị bã o. Quan và dâ n ra sứ c cứ u giú p,
may đượ c an toà n. Vua nghe biết, ban khen, sai chi 100 quan tiền kho chia thưở ng cho
nhữ ng binh, dâ n ấ y.

Bổ thụ Nguyễn Nghĩa Thịnh là m Vệ uý Trung vệ dinh Tiền phong. Thịnh đã từ ng là m

việc đá nh dẹp, dự có cô ng trạ ng, cho nên cấ t dù ng là m chứ c ấ y.

Ty Tam phá p tâ u : “Xã Diêm Phố tỉnh Thanh Hoá , đấ t ít, dâ n nhiều, ở sá t gầ n bờ biển kêu
xin di cư đến xã An Giá o”. Vua nó i : “Dâ n xã ấ y đấ t ở chậ t hẹp, mà xã An Giá o cò n nhiều
đấ t thừ a, nên liệu định giú p đỡ để cho ngườ i có chỗ nương nhờ , đấ t khô ng để bỏ phí,
vậ y giao quan tỉnh đến khá m đích xác, tâ u lên để cho là m”. Sau đó , quan tỉnh tâ u xin cho
dâ n ấ y đến ở xã An Giá o. Vua y lờ i xin.

Cho : Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Đặ ng Quố c Lương thă ng thự Lang trung bộ
Lễ ; Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ Trương Hả o Hợ p thă ng thự Lang trung bộ Binh. Sau
đó Hợ p đượ c đổ i bổ là m Đạ i lý tự Thiếu khanh.

Quan bộ Cô ng dâ ng bả n trù tính củ a tỉnh Quả ng Trị về cô ng khơi nạ o sô ng Vĩnh Định lên
vua xem. Vua bả o rằ ng : “Con sô ng nà y nhiều chỗ bị nghẽn tắ c, trẫ m muố n cho khơi nạ o
mộ t phen để đượ c lưu thô ng mộ t loạ t, thự c hiện cá i kế khó nhọ c mộ t lầ n nhưng đượ c
lâ u dà i nhà n rỗ i. Nay tỉnh ấ y tâ u bà y rằ ng nhữ ng đoạ n sô ng nô ng cạ n phầ n nhiều là bù n
cá t, khơi vét xong lạ i nổ i nô ng, khó nhọ c nhiều lắ m, vậ y hằ ng nă m, xin cứ đến mù a hạ ,
tuỳ thế khơi nạ o để đượ c tiện cho dâ n. Vậ y hã y chuẩ n cho đến thá ng hè sang nă m, lạ i
xem xét để là m, cho đượ c tớ i chỗ thoả đá ng”.

Định lệ phá i cá c viên đi kiểm tra cô ng sở ở Vũ khố và ở Nộ i tạ o. Vua dụ rằ ng : “Thợ

thuyền ở sở Đố c cô ng thuộ c Vũ khố kể có hà ng nghìn, thế mà bấ y nay cô ng việc thườ ng
thườ ng chậ m trễ, tứ c như nă m trướ c, vâ ng Chỉ dụ củ a Tiên đế, đú c chế cá c hạ ng sú ng
lớ n “Sung tiêu”, “Chấ n hả i”, nay đã 3 nă m vẫ n chưa là m xong, thì việc khá c khô ng cầ n
phả i họ c cũ ng biết. Bọ n giá m lâ m khô ng chịu thờ i thườ ng kiểm đố c, cứ để cho bọ n thợ
tự do lú c là m, lú c thô i, lạ i cò n che đậ y cho nghỉ, bỏ việc cô ng là m việc tư, nhữ ng tệ ấ y
chắ c khô ng trá nh khỏ i. Nay chuẩ n định : phà m nhấ t thiết các việc là m : sở Đố c cô ng
thuộ c Vũ khố thì do bộ Cô ng và viện Đô sá t đều phá i 1 thuộ c viên ; cô ng sở thuộ c Nộ i
tạ o thì do 1 viên Quả n thị vệ hay Thị vệ trưở ng, cứ 5 ngà y mộ t lầ n, đi đến kiểm xét lạ i
cho kỹ, chiếu cá c việc đang là m, tuỳ nặ ng nhẹ, lâ u chó ng, bắ t theo thứ tự là m cho xong.
Nếu xét có nhữ ng tệ : việc là m khô ng khó khă n, nặ ng nhọ c mà thợ cố ý kéo dà i cù ng là
kẻ quả n mụ c coi thợ cho nghỉ việc cô ng, bắ t là m việc riêng và các vậ t liệu dù ng để chế
tạ o, đố i chiếu vớ i cá c hạ ng đã lĩnh ở kho trướ c quả khô ng đượ c đú ng, hoặ c cố tình lã ng
phí để có sự lạ m chi hay có tình tiết bớ t xén, thì chuẩ n cho cứ thự c nghiêm hặ c để trừ ng
trị”.
Vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Bộ Thự c lụ c Tiền biên và Chính biên về bả n
triều, nay vẫ n chưa là m xong, khô ng biết các bề tô i ở Sử quá n có chă m là m việc ấy
khô ng ?”. Quế thưa rằ ng : “Cá c bề tô i ở Sử quá n ai cũ ng chă m về việc ấ y cả, nhưng [tà i
liệu] sá ch vở bề bộ n, cho nên chưa thể là m xong cả đượ c”. Vua nó i : “Chép sử cố t ở lờ i
gọ n mà ý đủ , nên bắ t chướ c sử nhà Minh mà là m, phả i mau soạ n cho xong, rồ i soạ n đến
sử triều Lê mớ i đượ c. Vả , là m sử , nên lấ y chính thố ng là m trọ ng, như họ Mạ c cướ p ngô i
mà sử Lê lạ i chép là chính thố ng thì khô ng phả i là phép là m sử . Đến thờ i Hậ u Lê thì
phầ n nhiều do tay bầ y tô i họ Trịnh chép ra, về sự khen chê phả i trá i vị tấ t đã cô ng bằ ng
cả , muố n là m tín sử truyền cho đờ i sau, cũ ng khó đấy !”.

Bọ n á c Man ở Quả ng Ngã i lẻn xuố ng địa phậ n ngũ cơ. Lã nh binh Nguyễn Vĩnh đá nh đuổ i
đượ c, đâ m chết 1 tên tù trưở ng củ a bọ n Man ấ y ; thu đượ c khí giớ i vô kể. Tin chiến
thắ ng lên đến vua, vua khen rằ ng : “á c Man bấy nay ẩ n hiện trong rừ ng rú , thung lũ ng,
thừ a lú c hở cơ lan ra quấ y nhiễu, tó m lạ i là do bộ biền khô ng chịu ra sứ c nã bắ t, để đến
nỗ i thế. Như Vĩnh đá nh đượ c lầ n nà y há chẳ ng là do biết xét kỹ sự cơ và dũ ng cả m chiến
đấ u đó ru ?”. Vậ y thưở ng cho Vĩnh gia hà m Chưở ng vệ, 1 chiếc nhẫ n và ng và 1 đồ ng kim
tiền Song long hạ ng nhỏ ; cá c viên vă n, võ có đi trậ n ấ y đều ban thưở ng có thứ bậ c ; dâ n
và quâ n thì thưở ng chung tiền 200 quan.

Viên Giá m lâ m Thương trườ ng((1) Thương trườ ng : khu cá c kho tiền, lương.1) là Trầ n
Đạ i Bả n có tộ i, bị miễn chứ c. [Vì] thuộ c viên ở phủ An Khá nh cô ng là Bù i Vă n Thuỵ mạ o
lĩnh số lương nhà riêng [củ a An Khá nh cô ng], Giá m lâ m Trầ n Đạ i Bả n xét hỏ i vặ n,
[Thuỵ ] nhậ n tộ i, [Đạ i Bả n] cho là tang vậ t chưa và o tay, tha cho. Việc phá t giá c, Thuỵ bị
xử phạ t trượ ng và lưu ; Đạ i Bả n vì tình riêng dong tha, bị tộ i đồ ; đườ ng quan và thuộ c
viên bộ Hộ bị giá ng và bị phạ t có thứ bậ c khá c nhau.

Cho Lang trung, Biện lý bộ vụ bộ Cô ng là Nguyễn Danh Giá p thă ng thự Thị lang ở
Thương trườ ng.
Thự Bố chính Hả i Dương là Nguyễn Đứ c Chính phả i cư tang. Cho : á n sá t Biên Hoà là Hồ
Ngọ c Tà i thă ng thự Bố chính Hả i Dương ; thự á n sá t tỉnh Bình Thuậ n là Tô n Thấ t Tĩnh
bổ thụ á n sá t Biên Hoà ; Lang trung bộ Binh Trầ n Vă n Triện điệu bổ á n sá t Bình Thuậ n.

Nam Định và Quả ng Yên có nạ n giặ c biển, thuyền buô n phầ n nhiều bị trở ngạ i. Quan
quâ n tuầ n biển là bọ n Đặ ng Cô ng Thậ p, Hồ Vă n Đĩnh và nhữ ng viên giữ đồ n là Mai Cô ng
Trì, Hoà ng Vă n An, Nguyễn Vă n Tế đều vì phò ng giữ , đá nh dẹp bấ t lự c, bị quan tỉnh hặ c,
phả i giá ng, phạ t. Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Bọ n giặ c biển là m dữ , nă m nay cà ng tệ hơn. Đó
đều là tộ i bấ t lự c củ a bọ n đi tuầ n biển do Kinh phá i hoặ c tỉnh phá i. Vậ y truyền dụ cá c
thuyền binh từ Kinh và o Nam và từ Kinh ra Bắ c đều phả i gia tâ m lù ng bắ t giặ c để mặ t
biển đượ c yên tĩnh ; nếu chỉ hư ứ ng cho xong việc, sẽ trừ ng trị nặ ng khô ng tha”. Trương
Đă ng Quế nhâ n xin là m quố c thư cho tỉnh Quả ng Đô ng nghiêm nã quâ n giặ c đừ ng để
vượ t cõ i sang quấ y rố i, có lẽ đỡ đượ c đô i chú t. Vua nó i : “Việc nà y trướ c đã có là m rồ i,
nhưng khoả ng nă m Gia Long, có bắ t đượ c nhiều tên giặ c, có thể vin chứ ng cớ ấ y mà nó i ;
nay chưa từ ng bắ t đượ c [tên nà o], khô ng có thự c trạ ng để chỉ rõ , sự thể khá c hẳ n vớ i
trướ c. Việc có quan hệ vớ i ngoạ i quố c, mộ t chữ cũ ng khô ng nên khinh thườ ng hạ bú t.
Nhâ n sai bộ Lễ nghĩ thả o tờ tư, đạ i ý nó i rõ rằ ng bọ n giặ c sau khi bị bộ biền vâ y đá nh,
liền nhằ m phía đô ng chạ y đi ; bên nà y khô ng tiện vượ t cõ i đuổ i riết, vậ y nhờ bên ấy
nghiêm sứ c ngă n giữ để khỏ i gâ y rố i”.

Bọ n Bố chính Nguyễn Thế Tạ o, á n sá t Tô n Thấ t Phiên, Lã nh binh Phan Vă n Hứ a, và Phó

lã nh binh Nguyễn Tiến Phướ c ở Bình Định đều có tộ i, bị miễn chứ c. Trướ c đâ y, bọ n Đạ o
quyền giữ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c, tự tiện khai con sô ng mớ i ở thô n Hà Nghi, bắ t 300
lính và hơn 1.000 dâ n phả i là m việc, rồ i gặ p nướ c lụ t, vỡ đê, lò ng sô ng bị cá t lấ p, lạ i
thà nh đấ t bằ ng. Bấ y giờ , Tổ ng đố c Đặ ng Vă n Thiêm vừ a ở Gia Định về, đem việc hặ c, tâ u.
Vua lấ y là m lạ , nó i : “Cô ng cuộ c trị hà , khai hay lấ p, quan hệ đến sự lợ i, hạ i, nếu cho việc
ấ y là có thể là m đượ c, sao lạ i lặ ng lẽ khô ng bá o ? Việc nà y có quan hệ đến tà i sả n và sứ c
lự c củ a quâ n, dâ n, thế mà tự tiện dá m là m, chẳ ng hoá ra chuyên quyền à ? Vả , lú c nà y
cõ i Tâ y đương có việc, nuô i sứ c binh, nghỉ sứ c dâ n, đó là việc cố t yếu, hà tấ t phả i là m cá i
việc khô ng cầ n kíp ấ y ! Huố ng chi sô ng nà y vừ a khai, đê vỡ luô n ngay, thậ t là chỉ thích
là m theo ý kiến riêng củ a mình, để cho quâ n và dâ n phả i khó nhọ c và phí tổ n nhiều lắ m.
Việc nà y khô ng kể như việc lầ m lỡ tầ m thườ ng đượ c”. Liền cho : Tả thị lang bộ Lạ i Phan
Trứ điệu bổ Bố chính ; thự á n sá t Khá nh Hoà Trương Đă ng Đệ bổ thụ á n sá t ; Vệ uý Nhấ t
vệ thuộ c Hữ u bả o Đà o Quang Bằ ng điệu bổ Lã nh binh quan ; Phó vệ uý vệ Loan giá , Tô n
Thấ t Hà n điệu bổ Phó lã nh binh. Ai nấ y gấ p đến nhậ n chứ c, lĩnh ấ n là m việc ngay. Cò n
bọ n Đạ o đều bị giả i chứ c, giao cho Đặ ng Vă n Thiêm hiệp đồ ng vớ i cá c Bố chính, á n sá t
mớ i bổ cù ng tra xét nghị xử . Khi thà nh á n đưa lên, bọ n Đạ o đều bị tộ i đồ ; sau đổ i phá t
đi theo quâ n thứ Nam Kỳ, ra sứ c là m việc để chuộ c tộ i. Lạ i sai kê số nhâ n cô ng, vậ t liệu
bắ t bồ i thườ ng, trả cho nhữ ng ngườ i đã bị bắ t đi đà o sô ng, để tỏ rõ cá i ý thiết tha củ a
triều đình dè dặ t sứ c quâ n, dâ n.

Cho : Thị vệ trưở ng Đoà n Huy Diệu thă ng thự Phó vệ uý Hữ u vệ, dinh Hổ oai, sung Hiệp
lĩnh thị vệ ; Phó vệ uý vệ Phú Yên là Trương Vi thă ng thự Vệ uý Trung vệ, dinh Hù ng
nhuệ ; Phó vệ uý vệ Trung vũ Phạ m Vă n Đà m thă ng thự Vệ uý Nhị vệ thuộ c Tiền bả o ;
thự Phó vệ uý vệ Quả ng Yên là Trầ n Bả o Thư thă ng thự Phó vệ uý Nhấ t vệ ở Hữ u vệ.

Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Lầ n vừ a rồ i, bọ n Cai độ i Từ Qua 5 viên đượ c dẫ n yết kiến, trẫ m
đã phê cho thă ng thụ thà nh thủ uý, ghi tên, dù ng là m thự phó vệ ở cá c tỉnh ngoà i, thế
mà cá c viên Nộ i cá c nêu trên phiếu nghĩ ((1) Phiếu nghĩ : mả nh phiếu củ a Nộ i cá c biên
lờ i dự nghĩ phê đá p sớ cá c nơi tâ u việc, dâ ng lên để vua định (theo Hộ i điển nhà
Thanh).1) : dù ng là m phó vệ Tinh binh ; về khoả n thă ng thụ bỏ só t khô ng nó i đến. Chứ c
vụ giữ về chiếu, sắ c, sao lạ i sơ suấ t như thế !”. Sai phâ n biệt phạ t lương từ ng ngườ i để tỏ
sự trừ ng trị.

Cho Lang trung bộ Lạ i Tô n Thấ t Cá p (chá u nộ i viên Tiền quâ n Tô n Thấ t Hộ i) điệu bổ thự
á n sá t tỉnh Khá nh Hoà .

Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn Cô ng Nhà n và Tuầ n phủ An Giang Nguyễn Cô ng Trứ tâ u rằ ng :

“Bọ n ngườ i nhà Thanh và ngườ i Thổ ở Thấ t Sơn, Ba Xuyên về thú phầ n nhiều bị chết
đó i, tình hình rấ t bá ch thiết ! Bọ n thầ n đã lấ y 1.000 phương gạ o kho cho vay, đợ i đến
sang nă m chiếu số nộ p trả ”. Vua dụ rằ ng : “Bọ n chú ng đượ c liệt và o dâ n biên giớ i đã lâ u,
trướ c đâ y nhâ n thổ phỉ xui giụ c, cù ng theo là m bậ y, nay đã quay đầ u quy thuậ n, tứ c là
dâ n ta, há nỡ ngồ i nhìn chú ng đang như trẻ con kêu khó c đợ i mớ m sao ? Quan tỉnh gấ p
gá p giú p đỡ để cứ u sự cấ p bá ch, là m thế cũ ng phả i ; nhưng sau cơn binh lử a, tà i sả n hết
sạ ch, chắ c đâ u sang nă m đã nộ p trả đượ c ! Vậ y, phả i xét xem nếu quả khô ng đủ sứ c cày
cấ y thì nên liệu cấ p ngay cho thó c giố ng, khiến chú ng ra sứ c cà y cấy để mù a mà ng đượ c
kịp thờ i. Lạ i nên gia tâ m vỗ về cho chú ng đều chó ng đượ c yên nghiệp, tỏ cá i ý triều đình
thiết tha vỗ yên dâ n chú ng ngoà i biên”.

Dụ bộ Lễ rằ ng : Để tang 3 nă m, là lệ tang thô ng thườ ng củ a thiên hạ . Thá nh nhâ n đặ t ra

lễ, hiền giả khô ng dá m để hơn. Theo lễ mà nó i : Thá ng 3 sang nă m hết lễ quố c tang, nên
theo mặ c thườ ng. Thá ng ấ y gặ p lễ lớ n Nam Giao, thì 2 lễ tế “Đà m”((1) Đà m : lễ tế cá o bỏ
đồ mặ c tang.1), tế “Phụ ”((2) Phụ : lễ rướ c thầ n chủ và o miếu tổ , khi hết tang.2), nên cử
hà nh và o thá ng nà o ? Bộ cá c ngươi có chứ c vụ giữ về điển lễ, nên tra kỹ việc là m trong
nă m Minh Mệnh thứ 3 như thế nà o, lạ i nên trướ c kỳ là m lễ, tham khả o điển chương thờ i
cổ , châ m chướ c bà n là m, cho hợ p ý nghĩa củ a lễ. Huố ng chi lễ lớ n thă ng phụ phả i có yết
cá o các miếu và tâ u Từ cung biết, nghi vă n cũ ng rấ t bộ n bề, phả i tâ u lên trướ c kỳ lễ, mớ i
có thì giờ chỉnh bị”. Cá c quan bộ Lễ là bọ n Lê Vă n Đứ c, Trương Quố c Dụ ng tâ u rằ ng : “Tế
Đà m là m và o thá ng giữ a((3) Thá ng giữ a : thá ng ở và o giữ a 3 thá ng sau lễ Đạ i tườ ng.
Theo lễ cổ , về tang cha mẹ, sau ngà y chết 1 nă m, là m lễ Tiểu đườ ng (giỗ đầ u), 2 nă m là m
lễ Đạ i tườ ng (giỗ hết). Trong 3 thá ng sau Đạ i tườ ng thì là m lễ Đà m. Lễ Đạ i tườ ng ở
thá ng thứ 25, lễ Đà m ở thá ng thứ 27.3). Có 2 thuyết về lễ nà y : hoặ c nó i cá ch 1 thá ng,
hoặ c nó i tiếp sau thá ng lễ Đạ i tườ ng. Nếu tiếp sau Đạ i tườ ng thì tế Đà m sẽ ở và o thá ng
Giêng sang nă m, khô ng hề chi đến kỳ lễ tế Giao. Xin đợ i bà n kỹ, sẽ tiếp tụ c tâ u sau”. Vua
nó i : “Đượ c”.

Vua xem sổ tổ ng kê số tù giam, thấ y nhà ngụ c phủ Thừ a Thiên nhiều đến hơn 150 tên
tù , bèn dụ bộ Hình rằ ng : “ở nơi Kinh đô nhiều tù bị giam, họ p tiếng muỗ i kêu sẽ thà nh
tiếng sấ m, khô ng nên khô ng tìm cá ch xử trí”. Liền sai xét kỹ về tộ i trạ ng, liệu định phâ n
biệt từ ng tộ i, tên nà o tộ i nhẹ thì cho giả m bậ c, phá t vã ng đi để khỏ i đọ ng ở ngụ c”.

Nghệ An có bã o lớ n (bã o nổ i từ canh 2 đêm, đến sá ng rõ mớ i dứ t). Nướ c biển dâ ng lên

quá mứ c thườ ng 13 - 14 thướ c. Có 40.753 hộ nhà cử a bị đổ ná t, 696 chiếc thuyền buô n
và thuyền đá nh cá bị chìm đắ m, 5.240 ngườ i dâ n bị chết bẹp hoặ c chết đuố i. Đặ c biệt là
nhữ ng dâ n ven biển ở các hạ t Đô ng Thà nh, An Thà nh và Châ n Lộ c cà ng bị hạ i nhiều hơn
(hạ t An Thà nh có thô n hơn 300 ngườ i, chỉ cò n số ng hơn 10 ngườ i). Quan tỉnh phi tấ u
lên vua. Vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : “Chưa xem hết tờ tâ u bấ t giá c đã sa nướ c mắ t !”. Lậ p
tứ c sai Binh khoa Cấ p sự trung Lê Vă n Thà nh, Giá m sá t ngự sử đạ o Định - Biên Đặ ng
Kham đi đến tuyên Chỉ cẩ n cấ p cho nạ n dâ n. Sau đó , thự Binh khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự
trung Trầ n Thiện ở Hà Nộ i về, tâ u rằ ng : “Đi đườ ng qua đó , chính mắ t thấ y nhà cử a đổ
ná t nhiều, vá n thuyền trô i giạ t và o trong ruộ ng, xá c ngườ i chết phơi ở bên đườ ng. Tình
hình rấ t thả m hạ i !”. Vua thương xó t hồ i lâ u, lạ i sai Thượ ng thư bộ Lạ i Tô n Thấ t Bạ ch
sung là m Khâ m sai đạ i thầ n, cấ p cho cờ , bà i, mao tiết đi tớ i, cho phép đượ c tiện nghi là m
việc. Dụ rằ ng : “Trẫ m mở xem tậ p tâ u, ă n ngủ khô ng yên, chỉ nghĩ thấ m thía trá ch mình
đứ c bạ c, khô ng đủ cả m thô ng để đó n khí vui hoà củ a trờ i, đến nỗ i dâ n ta chịu hạ i đau
đớ n, thậ t khô ng xiết nỗ i cả nh tình đau thương ! Vả , là m cha mẹ dâ n thì mộ t kẻ đó i, mộ t
kẻ rét, đều là trá ch nhiệm ở ta, cầ n phả i tìm nhiều cá ch giú p chữ a để cứ u vớ t họ . Ngươi
nên cù ng vớ i Hộ đố c Tô n Thấ t Đườ ng lấ y lò ng trẫ m là m lò ng mình, coi việc nướ c như
việc nhà , chiếu theo nhữ ng tổ ng, xã ở cá c huyện trong hạ t chia là m hai hạ ng bị hạ i ít, và
hạ i nhiều, cắ t nhữ ng viên khoa, đạ o đã phá i đi trướ c và á n sá t, lã nh binh cù ng là nhữ ng
viên tá lĩnh ở hai ty Phiên, Niết ((1) Hai ty Phiên, Niết : ty Bố chính và ty á n sá t.1), chi
tiền, gạ o ở kho tỉnh ra, phâ n biệt từ ng hạ ng, chẩ n cấ p ưu hậ u. Tự u trung thô n, xã nà o ở
gầ n phủ Diễn Châ u thì chi ngay tiền, gạ o ở kho phủ , tả i đến cấ p phá t, cố t mau chó ng là m
cho dâ n bớ t đau khổ , khô ng cầ n ấ n định sự cấ p phá t. Lạ i, sau cơn bã o, lụ t nà y, cô ng
trình tu bổ ở trong tỉnh chắ c cũ ng khô ng ít, nhưng nên câ n nhắ c việc nà o nên hoã n, việc
nà o nên gấ p, cầ n là m trướ c nhữ ng việc củ a dâ n, nếu mọ i việc cù ng là m mộ t lú c thì
khô ng khỏ i có hạ i đến sự là m ă n củ a dâ n. Cầ n nên thể theo đứ c ý củ a trẫ m, tuỳ tiện là m
cho thanh thoả , cố t cho ơn đứ c thấ u suố t, nạ n dâ n chó ng dượ c hồ i lạ i, để xứ ng vớ i trá ch
nhiệm đã giao”.

Lạ i truyền dụ cho thự Bố chính Vũ Tuấ n : xong cô ng việc ở trườ ng duyệt tuyển Sơn Tây
thì về ngay lỵ sở là m việc. Bạ ch đã đến tỉnh Nghệ, liền cù ng vớ i Đườ ng xem xét sự bị tai
hạ i củ a dâ n, gồ m có 118 xã thô n, liền chia phá i ngườ i đi đến cá c dâ n xã bị hạ i đó , chiếu
hạ ng chia cấ p, tính chi tiền hơn 72.000 quan, gạ o hơn 400 phương, nếu cấp thó c tính
hơn số gạ o thì hết hơn 1.300 hộ c.

(Nhữ ng dâ n trai, gá i, già , trẻ bị chết cấ p tiền 3 quan. Nhữ ng nhà , thuyền bị hạ i : hạ ng to,
cấ p tiền 3 quan ; hạ ng vừ a, 2 quan ; hạ ng nhỏ , 1 quan. Nhữ ng ngườ i nghèo khổ khô ng có
chỗ nương nhờ : hạ ng bị khổ hạ i nhiều : ngườ i già , ngườ i đinh trá ng, cấp tiền 1 quan,
gạ o 10 uyển, đà n bà, con gá i, trẻ con, tiền 3 quan, gạ o 3 uyển ; hạ ng bị khổ hạ i ít hơn :
ngườ i già , ngườ i đinh trá ng, tiền 5 tiền, gạ o 5 uyển, đà n bà , con gá i, trẻ con, tiền 2 tiền,
gạ o 3 uyển).

Cù ng ngà y ấ y, Hà Tĩnh cũ ng có nạ n bã o : 9.160 hộ nhà bị đổ ná t, 136 chiếc thuyền bị

đắ m, 157 ngườ i bị chết. Vua dụ cho quan tỉnh chiếu từ ng hạ ng, phá t chẩ n, cấp tiền tuấ t
cho mọ i ngườ i. Nhữ ng là ng mà ngạ ch binh cò n thiếu thì hoã n việc gọ i lính, nhữ ng vù ng
ruộ ng lú a bị tổ n hạ i thì tha bớ t thuế. Nguyễn Đồ ng Khoa và Nguyễn Khắ c Trạ ch vì chậ m
chạ p trong việc bá o tin tai hạ i, đều bị giá ng 2 cấ p, lưu.

Chiếc thuyền Thanh tĩnh hiệu nhấ t củ a tỉnh Thanh Hoá lĩnh tả i cá c vậ t hạ ng ở Kinh và
chở tù đi đến phậ n biển Hà Tĩnh, gặ p bã o, bị vỡ đắ m ; hơn 70 ngườ i chết đuố i (1 Suấ t
độ i, 36 lính, 34 tù phạ m). Vua sai chia từ ng hạ ng, cấ p cho tiền tuấ t.

Khâ m sai tra biện đạ i thầ n Vũ Xuâ n Cẩ n ở Hà Nộ i về. Vua triệu lên điện, an uỷ rấ t â n cầ n.
Dụ bộ Lạ i rằ ng : “Lầ n vừ a đâ y giao cho các á n xét, nhiều tớ i hà ng nghìn, thế mà viên đạ i
thầ n ấ y đã hết lò ng xét xử , chó ng đượ c xong xuô i, rấ t vui lò ng trẫ m. Vậ y từ đạ i thầ n nà y
cho đến nhữ ng ngườ i theo là m việc đều giao bộ ghi cô ng nghị thưở ng để tỏ ý khen
thưở ng, khuyến khích”. Mộ t lá t sau, vua lạ i triệu Cẩ n, hỏ i về tình hình tai hạ i ở Nghệ An,
Cẩ n cũ ng tâ u như lờ i củ a Trầ n Thiện trướ c. Vua lạ i hỏ i : “Trong nă m Gia Long, ở Bình
Định cũ ng có nạ n bã o, so vớ i Nghệ An lầ n nà y như thế nà o ?”. Cẩ n thưa : “Tô i từ lú c trẻ
đến giờ chưa thấ y có lầ n bã o nà o quá hạ i như ở Nghệ An ngà y nay. Vả , tô i đi qua Quả ng
Bình, Quả ng Trị, nghe nó i nướ c biển trà n và o trong ruộ ng, sâ u đến 4 - 5 thướ c, lú a bị hạ i
nhiều. Nhữ ng hạ t nà y bị nạ n so vớ i Nghệ An tuy hơi nhẹ hơn, nhưng tình hình khố n đố n
đều đá ng thương xó t !”. Vua rù ng mình, nó i : “Hạ i quá đến như thế à ? Hiện nay cưu giú p
dâ n Nghệ An, ngoà i việc chẩ n cấp ra, cò n có cá ch nà o nên là m nữ a ?”. Cẩ n thưa : “Triều
đình chẩ n tuấ t cho dâ n bị hạ i, tưở ng cũ ng đã chu đá o. Duy có lệ thuế, thu về mù a đô ng,
có lẽ nên hoã n cả để thư nỗ i cấ p bá ch cho dâ n, thế là nên là m thô i !”. Trương Đă ng Quế
tiến lên trướ c, tâ u rằ ng : “Cá ch cứ u chữ a cho đú ng, trướ c hết nên là m nhữ ng sự cầ n kíp,
khiến cho sau khi hết lụ t, có thể có lú a gặ t thì việc thu thuế mù a đô ng tự khắ c đượ c đủ ,
hà tấ t phả i hoã n ?”. Vua nó i : “Ngươi nó i chính hợ p ý trẫ m. Việc nà y hã y cứ từ từ bà n
dầ n, là phả i”.

Dụ nhắ c lạ i cho đườ ng quan cá c nha. Trướ c đây, tỉnh Nghệ An đưa sớ đến, bộ Hộ là m
phiếu dụ ((1) Phiếu dụ : phiếu dự nghĩ về lờ i dụ (xem chú thích chữ Phiếu nghĩ,
tr.395).1) dâ ng lên. Đến đêm, bọ n đườ ng quan Hà Duy Phiên đều lui về. Vua sai quan
tú c trự c phê thay, dù ng ấ n vua đó ng, cho chạ y ngự a phá t đi, rồ i sai truyền Chỉ quở trá ch
bộ Hộ . Nhâ n thô ng sứ c cho nhữ ng ấ n quan ở cá c nha mô n rằ ng : “Lệ trướ c đây, cá c đình
thầ n ban vă n cắ t lượ t và o tú c trự c, nhữ ng viên khô ng phả i lượ t mình thì đến tố i đều về
nha là m việc. Cò n phiếu nghĩ về dụ Chỉ, củ a cá c nha mô n có khi do cá c viên tá lĩnh
chuyên việc thả o trướ c, đườ ng quan duyệt sử a, rồ i mớ i dâ ng trình, điều nà y cũ ng đã
là m qua rồ i. Nhưng đó là chuyên chỉ về việc là m ngà y thườ ng mà nó i, cò n như lâ m thờ i
gặ p có quâ n cơ, dâ n chính thuộ c về nhữ ng việc trọ ng đạ i khẩ n cấ p thì khô ng thể nhấ t
khá i nệ theo lệ ấ y đượ c. Trẫ m mớ i lên nố i ngô i, noi theo gia phá p, gắ ng đem tinh thầ n
mưu việc trị nướ c, khô ng dá m để rỗ i chú t nà o, cò n sợ có mộ t việc gì lỡ chưa chu đá o, có
mộ t ngườ i dâ n lỡ bị đó i rét, vẫ n phả i đêm khuya coi cá c tậ p tâ u, chưa sá ng đã khoá c á o
dậ y, mộ t lò ng chă m lo khô ng lú c nà o dứ t. Cá c quan chứ c trong ngoà i chắ c đã cù ng nghe,
cù ng thấ y cả . Vậ y phà m ai dự có chứ c vụ đều nên đêm ngà y khô ng trễ nả i, cẩ n thậ n,
siêng nă ng, mọ i việc kỳ đượ c xong xuô i mớ i là khô ng phụ vớ i chứ c đã giữ . Thế mà bộ Hộ
gầ n đây thườ ng tỏ ra trễ biếng, ngay như hô m nọ tỉnh Nghệ An tâ u bá o trong hạ t có nạ n
bã o, tình hình rấ t thả m hạ i, qua bộ Hộ trình lên, trẫ m mở coi kỹ cà ng, rấ t lấ y là m thương
xó t, nghĩ cách cứ u chữ a luô n ngay để đỡ sự cấ p bá ch cho dâ n, liền phê bả o bộ ấ y là m
theo phiếu dụ , cho ngự a chạ y phá t đi, gấ p là m việc chẩ n tuấ t, cứ u sự cầ n kíp. Nhưng
đườ ng quan bộ ấ y lạ i coi như sự lệ tầ m thườ ng, khô ng hề quan tâ m : đã khinh thườ ng
uỷ cho thuộ c viên nghĩ dụ , đến nỗ i viết ra nhiều chỗ sai lầ m, sơ suấ t. Trẫ m liền tự tay
phê rõ , cả i chính, sai là m. Hỏ i đến đườ ng quan bộ Hộ thì đã về nha cho rả nh mình rồ i.
Trẫ m phả i sai nhữ ng quan tú c trự c ở bộ và Nộ i cá c phê thay, đó ng ấ n, rồ i cho chạ y ngự a
phá t đi. Thử nghĩ : cứ u vớ t nạ n dâ n là việc thế nà o ? Bộ ấ y giữ chứ c hộ chính mà lạ i coi
thườ ng bỏ nhã ng như thế, thì chứ c trá ch ở đâ u ? Cá i thó i lâ u ngà y sinh trễ nả i, coi đó đủ
biết nếu khô ng phả i đến lượ t ở ban tú c trự c, thì như nhữ ng ngườ i sớ m tố i ở cô ng sở ,
bà n mưu ở nơi mà n trướ ng, viện Đã i lậ u đặ t ra như thế nà o ? Há lạ i khô ng có đuố c Kim
liên ((1) Do chữ “Kim liên chứ c”, thứ đuố c (hoặ c đèn, nến) củ a vua dù ng khi đi đêm.
Trong đờ i nhà Đườ ng, nhà Tố ng có nhữ ng viên quan, vua triệu và o bà n việc, đến đêm,
sai đố t đuố c Kim liên tiễn về.1) để tiễn về hay sao ? Vậ y khô ng thể khô ng dụ nhắ c lạ i để
ră n bả o. Trừ bộ ấ y vì lầ n nà y sơ suấ t, trễ nả i, đã sai bộ Hộ xét hỏ i, sẽ trừ ng phạ t riêng,
nay thô ng dụ cá c nha mô n bộ , viện và Nộ i cá c ở Kinh : ngoà i nhữ ng việc tầ m thườ ng,
chiếu lệ là m ra, phà m nha mô n nà o gặ p có nhữ ng việc trọ ng đạ i, quan khẩ n, phả i là m
ngay phiếu dụ chỉ để ban hà nh, thì đườ ng quan ở nha ấ y nhậ n việc phả i vâ ng theo ngay
lờ i vua, tra kỹ sự lệ, tự tay viết nghĩ dụ dâ ng trình, đợ i trẫ m quyết định, khô ng đượ c
khinh thườ ng giao cho thuộ c viên để có chỗ sai só t ; lỡ có khi đến đêm mà việc là m vẫ n
chưa xong thì viên đườ ng quan ấ y dẫ u khô ng phả i ở ban tú c trự c cũ ng phả i lưu tạ i nhà
tả vu để ứ ng trự c, khô ng đượ c tự tiện lui ra, phả i đợ i trẫ m phê, phá t xong việc mớ i đượ c
về nha. Nếu đêm đã khuya, các cử a cấ m nghiêm ngặ t, thì viên đườ ng quan ấ y hoặ c nên
lưu ở lạ i, hoặ c nên về nha, đều tớ i lú c ấ y đợ i lệnh cho đi hay cho ở lạ i. Việc nà y đã dụ
bả o cặ n kẽ mà cò n có ngườ i là m sai, sẽ chiếu luậ t trá i phép, nghị xử luô n”.

Tạ i Kinh sư, gió mưa dữ dộ i, nướ c lụ t trà n đầ y, trong thà nh, ngoà i thà nh hơn 700 hộ
nhà dâ n bị lậ t đổ , nhâ n dâ n cũ ng có ngườ i bị chết đuố i. Sai Kinh doã n Phạ m Khô i khá m
thự c trạ ng tâ u lên. Lạ i phá t tiền, gạ o, vả i trắ ng, chia sai thuộ c viên ở Cơ mậ t và Thị vệ 12
ngườ i đem đi chẩ n tuấ t cho dâ n. Sau đó , cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam,
Bình Định, Phú Yên nố i tiếp tâ u : cù ng ngà y ấ y đều có nạ n bã o (tỉnh Quả ng Ngã i hô m ấ y
cũ ng có gió mưa, lú a ruộ ng khô ng đến nỗ i bị tổ n hạ i). Vua nó i : “Khô ng ngờ nă m nay gió
mưa quá tệ ! Chỉ may các hạ t ở gầ n Kinh kỳ so vớ i Nghệ An cò n khô ng thiệt hạ i lắ m”. Sai
chia hạ ng từ ng nơi bị hạ i, chẩ n tuấ t cho. Nơi nà o lú a ruộ ng bị thiệt hạ i thì chiếu lệ tha
thuế, có thứ bậ c khá c nhau.
Vua dụ Trương Đă ng Quế, Lê Vă n Đứ c và Nguyễn Trung Mậ u rằ ng : “Bữ a nọ , vì bã o lụ t
ở Nghệ An, trẫ m thườ ng ă n, ngủ khô ng yên. Bỗ ng đến hô m qua, Kinh sư cũ ng có bã o to,
mưa dữ , trẫ m ở cung sâ u, bí mậ t cầ u đả o, mong đượ c yên tĩnh. Tố i đến, gió im, mưa
tạ nh, bụ ng nghĩ mừ ng thầ m, thự c là nhờ sự thiêng liêng củ a Hoà ng khả o ở trên cao đã
ngầ m phù hộ cho, kể sao cho xiết nỗ i kính nhớ , cả m độ ng ! Nhâ n ngồ i trầ m tư, là m
thà nh mấ y bà i thơ, nay cho các ngươi nghe”. Liền sai Nguyễn Trung Mậ u đọ c thơ lên, rồ i
thung dung dụ rằ ng : “Nạ n bã o mù a thu nă m nay, Hoà ng khả o ta đã biết trướ c khi việc
xả y, lo cho con chá u đã từ lâ u rồ i. (Lờ i chua ở bà i thơ trong tậ p Thiệu Trị thá nh chế thi :
“Trẫ m nhớ nă m ấ y hầ u hạ bên cạ nh, thấ y Hoà ng khả o ta rấ t để ý đến lương thự c củ a
dâ n, chiêm nghiệm lú c mưa, lú c tạ nh, biết trướ c sự ẩ n bí xảy ra. Trong khi huấ n chính,
thườ ng đượ c nghe bả o tậ n mặ t rằ ng : “ở phương Nam, qua cá c đờ i trướ c, xét trong sử
sá ch, ít có nạ n độ ng đấ t, nhưng có nhiều nạ n bã o : nă m Tâ n Mù i, Gia Long thứ 10
[1811], nă m Đinh Hợ i, Minh Mệnh thứ 8 [1827] đều có mộ t lầ n bã o. Gầ n đâ y, xem khí
trờ i, thế gió , thậ t sợ vài nă m sau khô ng khỏ i bã o lụ t là m hạ i, tự hồ khí vậ n gâ y nên như
thế. Cầ n phả i cẩ n thậ n tu tỉnh, mớ i có thể cầ u đả o để trá nh hạ i đượ c”. Trẫ m bá i lĩnh lờ i
dạ y dỗ , thậ n trọ ng việc là m, tu tâ m sử a tính, nay quả có bã o lụ t là m hạ i, nghĩ thậ t là
thá nh nhâ n biết trướ c khi có việc xảy mà mưu tính cho con chá u rấ t sâ u xa, cả m khá i kể
sao hết đượ c !”). Nhớ lờ i ngà i dạ y, ghi tạ c trong lò ng. Trẫ m đã bạ c đứ c, khô ng đó n đượ c
sự vui hoà , lạ i khô ng có chính sá ch tố t để cứ u tai nạ n, thậ t lo sợ lắ m !” (Kinh sư bị bã o
lụ t sau Nghệ An 5 ngà y).

Vua bả o Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê Vă n Đứ c rằ ng : “Nay tiết sang thu đã lâ u, sương mó c đã

sa xuố ng, cả m thờ i tiết nà y thậ t đang vấ n vương nõ i lò ng ! Huố ng lạ i gặ p kỳ bã o lụ t,
cà ng thêm cả m độ ng bù i ngù i ! Ngươi nên cù ng vớ i Tô n Thấ t Bậ t và Nguyễn Vă n Điển
thâ n tớ i Hiếu lă ng và Hiếu Đô ng lă ng, kính cẩ n kiểm xem cá c chỗ trong ngoà i tườ ng
thà nh có đổ ná t hay khô ng. Cá c phẩ m quan trong Tô n thấ t cũ ng đều phả i hộ i đồ ng vớ i
cá c viên thuộ c ty ở bộ , viện, chia tớ i cá c Tô n lă ng, kính cẩ n kiểm soá t, xong việc tâ u lên
để yên lò ng tưở ng nhớ củ a trẫ m”. Bọ n Đứ c về tâ u : Cá c sở đều đượ c nguyên vẹn tố t
là nh, giá n hoặ c có chỗ hơi nứ t lở , xin cho bọ n nguyên coi giữ việc lĩnh cá c vậ t hạ ng để
sử a chữ a. Vua y cho.
Cả i bổ : Phó lã nh binh Gia Định Trầ n Nhữ Đoan là m Phó lã nh binh tỉnh Bình Định ; Phó
lã nh binh Bình Định Tô n Thấ t Hà n là m Phó lã nh binh tỉnh Gia Định.

Chưở ng vệ Nhấ t vệ dinh tả Thuỷ sư, kiêm coi cá c vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ là Nguyễn Vă n
Phá p chết. Gia cấ p cho 1 câ y gấ m Trung Quố c, 10 tấ m lụ a, 10 tấ m vả i và 300 quan tiền.

Bọ n quan Nộ i cá c là Trầ n Ngọ c Dao, Nguyễn Bá Nghi và Nguyễn Cử u Trườ ng tâ u rằ ng :

“Trong nhữ ng nă m Minh Mệnh, nhấ t thiết nhữ ng chương sớ , sổ sá ch thườ ng có viết đến
chữ tên ngự huý ((1) Ngự huý : tên vua. Đâ y chỉ nhữ ng chữ tên Thiệu Trị.1), khi kính
cẩ n xem đến, trộ m khô ng đượ c yên lò ng. Vậ y phà m cá c nha mô n tạ i Kinh và cá c quâ n
dinh, vệ, ty, độ i, cá c viện, cá c thự đều do cá c quan đứ ng đầ u, các viên cai quả n sứ c cá c
thuộ c viên kính cẩ n kiểm lạ i từ thá ng 12 nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] trở về trướ c, hễ
cá c vă n thư, sớ sá ch có viết đến nhữ ng chữ ngự huý đều đó ng riêng thà nh tậ p đưa Nộ i
cá c dâ ng nộ p, rồ i xét theo nguyên bả n truy [bỏ chữ ] huý, sẽ sao lụ c lạ i, phá t giao trả
nhữ ng nha đã nộ p ấ y giữ là m tậ p lưu trữ . Cá c trự c, các tỉnh bên ngoà i cũ ng là m như
thế”. Vua dụ rằ ng : “Đờ i xưa chỉ kiêng chữ tên chính, khô ng kiêng chữ tên tự . Hai chữ
tên tự ((2) Tên tự củ a Thiệu Trị là Miên Tô ng, cò n tên chính là Toà n.2) củ a trẫ m là do
Hoà ng khả o đặ t cho, trướ c đâ y bộ Lễ nghị xin cấ m khô ng đượ c viết đến, đã có hiểu dụ
rõ rằ ng : phà m 2 chữ liền nhau thì cấ m dù ng, cò n nếu chỉ dù ng 1 chữ thì cho viết bớ t
nét. Nay nếu nhấ t nhấ t đổ i phép lạ i cả thì rấ t bề bộ n. Vậ y chuẩ n cho nhữ ng vă n thư ở
cá c nha mô n trong Kinh ngoà i tỉnh phà m có chữ huý((3) Huý : tứ c là tên chính (đâ y chỉ
chữ Toà n).3) hay tên tự củ a trẫ m mà 2 chữ liền nhau thì soạ n giao Nộ i các kính cẩ n trữ
lạ i, sẽ sao lụ c để lưu chiểu, cò n nếu có nhữ ng chữ đồ ng â m vớ i chữ huý, đã chép trong lệ
cấ m và chỗ nà o chỉ dù ng 1 trong 2 chữ tên tự đều chuẩ n cho lấ y mả nh giấ y và ng dá n lên
trên, rồ i cứ lưu bả n nha giữ lạ i, bấ t tấ t đổ i sao lụ c bả n khá c nữ a”.

Bộ Hộ tâ u nó i : “Nă m ngoá i, phá t ra 86.000 quan tiền Gia Long, Minh Mệnh hạ ng nhỏ
hiện trữ ở kho Kinh, chia giao cá c tỉnh Bắ c Kỳ nhậ n để nhậ p kho, sau vì bã o lụ t, khô ng
tiện vậ n tả i, cò n thiếu hơn 20.000 quan, vậ y xin đợ i đến sang nă m tiếp tụ c tả i đi”. Vua
bèn sai tỉnh Hà Nộ i theo đú ng cá ch thứ c, truy đú c tiền cá c hiệu, chia cấ p đi cá c tỉnh Bắ c
Kỳ nhậ n trữ để dù ng, cho đỡ vậ n tả i khó nhọ c.
Cho : viên nguyên bị cá ch đã đượ c cấ t bổ Viên ngoạ i lang là Tô n Thấ t Hạ p thă ng thự
Lang trung bộ Lạ i ; nguyên Viên ngoạ i lang ty An Biên là Lê Hữ u Hương (trướ c là Quố c
Hương) thă ng thự Lang trung bộ Binh ; Ngự sử Lê Tư Duệ thă ng thự Lang trung bộ Hộ .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXIV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2, [1842], mù a thu, thá ng 9. Sai : thự Bố chính Khá nh Hoà
Trịnh Ngọ c Lâ m sung là m Chủ khả o trườ ng thi Gia Định ; nguyên á n sá t Quả ng Trị điệu
thự á n sá t Gia Định là Lê Châ n là m Phó [chủ khả o]. Lấ y đỗ 16 cử nhâ n. (Vũ Duy Quang,
Nguyễn Duy Doã n, Bù i Quang Nghi, Trầ n Thiện Chính, Vũ Nghi, Hồ Thư Hương, Tố ng
Viết Cương, Hồ Bá ch Phướ c, Â u Dương Xuâ n, Nguyễn Quang Khuê, Phạ m Vă n Minh,
Phạ m Hoằ ng Đạ t, Nguyễn Vă n Huyên, Đặ ng Tườ ng Thuỵ , Vũ Phạ m Châ u, Hướ ng Chính
Trự c).

Sữ a chữ a bờ đá ở thà nh Trấ n Hả i (trướ c đây, vì bã o lụ t, bị sụ t lở ). Sai thự Thố ng chế

dinh Thầ n cơ, quyền lĩnh Đề đố c Nguyễn Cử u Đứ c coi việc ấ y. Cá c đền miếu có chỗ nà o
hỏ ng ná t cũ ng tu bổ cả . Rồ i thấ y cô ng là m nặ ng nhọ c, phá i thêm 300 biền binh gộ p sứ c
để là m.

Thừ a Thiên giá gạ o đắ t (mỗ i hộ c 2 quan, 4 tiền rưỡ i). Vua triệu Phủ doã n Phạ m Khô i hỏ i
về cớ ấ y. Khô i thưa rằ ng : “Hạ t tô i ít ruộ ng, trô ng nhờ và o gạ o trong Nam. Nă m trướ c,
thuyền gạ o trong Nam và o bến hơn 200 chiếc, nay chỉ có hơn 70 chiếc, vì thế giá gạ o lên
cao”.

Cho : Thượ ng thư bộ Hình Vũ Xuâ n Cẩ n điệu lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i ; Tô n Thấ t Bạ ch
điệu bổ Tả đô ngự sử viện Đô sá t, vẫ n kiêm giữ chứ c Tả tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ ; Lê
Đă ng Doanh vớ i hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ vẫ n sung chứ c sư bả o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ,
kiêm giữ việc ấ n ở Thô ng chính ty và Quang lộ c tự .

Vua triệu Vũ Xuâ n Cẩ n, bả o rằ ng : “Độ trướ c, vì việc đá nh dẹp miền Tâ y mớ i dầ n dầ n

đượ c yên, trẫ m vẫ n chưa đượ c hả lò ng, khô ng ngờ đến mù a thu nà y [lạ i có ] có bã o lụ t
khá c thườ ng, dâ n ta chịu cá i hạ i đau đớ n ấ y, trẫ m nghĩ đi nghĩ lạ i, rấ t sợ vì mình đứ c
bạ c. Vả , trẫ m đương lú c cư tang cà ng phả i tu tỉnh thêm, chưa biết chỗ thiếu só t, lầ m lỗ i
ở đâ u. Cá c ngươi là đạ i thầ n giú p đỡ , chớ tiếc hết lờ i, để giú p trẫ m về nhữ ng sự khô ng
nghĩ tớ i”.

Lạ i bả o Lê Đă ng Doanh rằ ng : “Ngươi là đạ i thầ n kỳ cự u, đã chuyên chứ c sư bả o, lạ i

kiêm việc đài Ngự sử , tuổ i già , việc nhiều, sao có thể trô ng nom đượ c khắ p! Nay khô ng
phiền ngươi về việc ở đài, chỉ nhữ ng khi triều đình hộ i nghị và nhữ ng việc trọ ng đạ i,
ngươi nên cù ng vớ i cá c viên đạ i thầ n bà n bạ c”. Bèn sai chế ấ n bạ c quan phò ng Hiệp biện
Đạ i họ c sĩ, ban cấ p cho.

Vua lưu ý về việc quố c họ c. Đố i vớ i cá c sinh viên tạ i [Quố c tử ] giá m, dụ cho quan coi
giá m định rõ chương trình, xét nhữ ng ngườ i siêng hay lườ i, chia ra từ ng hạ ng ưu liệt,
câ n nhắ c cho lương ă n hơn kém để tỏ ý khích khuyến. Có viên ấ m sinh Trầ n Ngọ c Dư bị
bệnh chết, cấ p cho tiền 20 quan, vả i 2 tấ m ; nhâ n ghi đặ t là m lệ. Viên tô n sinh Tô n Thấ t
Quýnh thi đỗ tú tà i. Vua mừ ng nó i : “Ngươi là ngườ i họ nhà vua mà lạ i chịu cố chí đọ c
sá ch, do đườ ng khoa mụ c tiến thâ n, thậ t đá ng khen”. Đặ c cá ch cấ p cho lương ă n theo
tô n sinh ưu hạ ng, vẫ n lưu tạ i Giá m họ c tậ p để đợ i thi khoa sau.

Cho : nguyên Vệ uý Hữ u vệ dinh Hổ oai, tá c vi Lã nh binh An Giang là Nguyễn Vă n Y điệu

bổ là m Vệ uý Nhị vệ thuộ c Hậ u bả o. Y theo việc đá nh dẹp đã lâ u, có cô ng, nên lạ i thưở ng
cho 1 chiếc nhẫ n và ng và 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ ; Phó lã nh binh An Giang là Tô n Thấ t
Mậ u điệu bổ là m Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Hữ u bả o.

Vua cho rằ ng hai tỉnh An Giang, Hà Tiên là nhữ ng chỗ địa đầ u xung yếu, hiện số binh
phá o thủ hơi ít, bèn sai trích lấy 15 tên vệ binh phá o thủ đắc lự c ở Gia Định, cho 5 tên đi
An Giang, 10 tên đi Hà Tiên, chuyên giữ sú ng ố ng để phò ng khi dù ng đến. Lạ i cho rằ ng
Gia Định là tỉnh lớ n ở Nam Kỳ, phả i sai phá i đi nhiều ngả , bèn truyền chỉ cho Tổ ng đố c
Định - Biên Lê Vă n Phú : Từ nay, khi có việc phả i sai phá i, nếu cầ n ngườ i quả n suấ t thì
chuẩ n tư cho Phó lã nh binh Biên Hoà Trầ n Vă n Tuấ n phá i sang là m việc để cho đắc lự c.

Nộ i vụ phủ tâ u : “Theo lệ trướ c, đêm đến, sau khi phá t tiếng sú ng, nếu có truyền đưa vậ t
hạ ng gì, đều có thẻ bà i và o cử a để nghiệm thự c ; gầ n đây, trong ban đêm, chỉ do lính
canh ngoà i cử a Tả dịch nhà Duyệt thị chuyển truyền soạ n giao, khô ng có biên nhậ n để
là m bằ ng, vậ y xin cho là m theo lệ trướ c để coi trọ ng cá c hạ ng củ a kho”. Vua y cho.

Thưở ng tiền cho các quan viên hưu trí, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, mỗ i
hạ ng có thứ bậ c khá c nhau. Trướ c đâ y, đã chiếu sai quan sở tạ i đi thă m hỏ i nhữ ng viên
ấ y ; tớ i đây, bộ Lễ họ p là m danh sá ch tâ u lên, gồ m có 29 ngườ i, vua sai chia hạ ng, ban
thưở ng cho.

(Chưở ng vệ sung Lã nh binh Đặ ng Hữ u Chấ t, Đoà n Vă n Cả i : mỗ i ngườ i đượ c thưở ng tiền

100 quan ;

Lã nh binh Trầ n Vă n Vâ n, Trầ n Bá Vinh, Phan Vă n Đổ ng, Nguyễn Tiến Tá , Phạ m Vă n

Thư ; Vệ uý Đặ ng Tà i Cù , Nguyễn Vă n Niên, Nguyễn Vă n Tạ o, Nguyễn Vă n Đoà i : mỗ i
ngườ i 80 quan ;

Hiệp trấ n Nguyễn Minh Châ u ; Bố chính Trầ n Thiên Tả i ; Chưở ng vệ Đoà n Vă n Suấ t, Vệ
uý Vịnh Lâ m Uy, Nguyễn Vă n Thu, Nguyễn Vă n Trung, Nguyễn Phương, Lê Vă n Hạ t, Lê
Vă n Tính, Phó vệ uý Trầ n Cô ng Điều, Nguyễn Vă n Nghị, Nguyễn Vă n Dầ n, Phó lã nh binh
Nguyễn Vă n Hộ i, Nguyễn Viết Trung, Bù i Vă n Đạ o : mỗ i ngườ i 70 quan.

Lã nh binh Trầ n Vă n Quầ n, Phó lã nh binh Trầ n Vă n Hự u : mỗ i ngườ i 40 quan.

Lang trung Nguyễn Hả o : 30 quan).

Cho Bố chính Hưng Yên là Ngô Kim Lâ n là m Tả thị lang bộ Hình.

Cá c viên khoa đạ o là bọ n Nguyễn Đứ c Hoan, Ngô Bỉnh Đứ c và Doã n Khuê dâ ng sớ nó i :

“Gầ n đây, cá c hạ t Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên,
Nghệ An, Hà Tĩnh bị bã o lụ t là m hạ i, mà Nghệ An bị hạ i nặ ng hơn cả . Chính sá ch cứ u nạ n
đương kíp phả i cử hà nh, thế mà ở cá c cô ng sở thuộ c Nộ i vụ và Vũ khố vẫ n đang chế tạ o
cá c vậ t hạ ng bề bộ n. Vậ y xin phà m nhữ ng việc khô ng cầ n kíp, nhữ ng đồ dù ng vô ích đều
đình chỉ và giả m bớ t đi hết. Vả các thự Thanh bình và Hoà thanh gầ n đây có diễn tậ p, tuy
là chứ c sự thườ ng, nhưng đương trong hạ n [quố c tang] 3 nă m, cũ ng nên đình chỉ”. Vua
xem sớ , liền phê bả o cá c nha mô n phả i mau giả m bớ t hoặ c đình bã i. Sau đó , nha giữ việc
tâ u rằ ng : “Nhữ ng vậ t hạ ng ở cô ng sở đang là m đều là nhâ n sang xuâ n, hết quố c tang, có
việc trầ n thiết, nên phả i dự chế, ngoà i ra khô ng là m việc gì khá c. Cò n cá c nhạ c thự dù ng
nhạ c để tế thầ n là theo tụ c lệ, nay đã chia ban, khô ng diễn tậ p nữ a”. Vua dụ rằ ng : “Như
thế thì lờ i khoa đạ o nó i đó là chỉ và o nhữ ng việc gì ? Trẫ m vố n bạ c đứ c, canh cá nh lo sợ ,
chỉ mong theo tâ m phá p, trị phá p củ a Hoà ng khả o ta là m tâ m phá p, trị phá p củ a mình,
thậ n trọ ng như cầ m dây cương ná t kìm 6 con ngự a, chă m chỉ lo lắ ng, mỗ i ngà y mộ t cẩ n
thậ n thêm, cò n chưa đủ cả m thô ng để đó n lấ y sự vui hoà củ a trờ i, đến nỗ i dâ n cá c địa
phương riêng chịu tai nạ n như thế ! Đêm khuya xét mình, chỉ tự tu tỉnh. Huố ng chi
đương lú c cư tang, xe kiệu mũ á o đều dù ng theo mộ c mạ c, có từ ng dự ng mộ t điện, xâ y
mộ t đà i mú a ở cung, há t ở nộ i thấ t đâ u ? Chắ c cá c quan chứ c trong ngoà i đã nghe biết
cả , khô ng phả i là trẫ m tự khoe. Và , nhữ ng ngườ i cà i bú t((1) Do chữ “Trâ m bú t” (cà i bú t
ở đầ u). Khi xưa các quan ở bên vua thườ ng cà i bú t ở trên đầ u để phò ng có việc phả i
ghi.1) đứ ng ở bên cạ nh há khô ng nhìn thấ y, nghe thấ y hay sao ? Thế mà [khoa đạ o] nó i
ra lờ i ấ y, coi trẫ m là ô ng vua thế nà o ? Nếu có lò ng trung thà nh yêu vua, giú p triều chính
về chỗ thiếu só t, lẫ m lỡ thì sao chẳ ng chỉ rõ , nó i thẳ ng trướ c khi có việc, để khô ng thẹn
vớ i nhữ ng ngườ i [can vua đến] gã y cộ t((2) Xưa, Chu Vâ n can Há n Thà nh đế, vua giậ n
toan giết, ngự sử lô i Vâ n xuố ng, Vâ n bá m chặ t lấ y cộ t điện, cộ t bị gã y. Sau vua khô ng cho
chữ a cộ t để ghi nhớ mộ t ngườ i bề tô i nó i thẳ ng.2), rá ch á o((3) Mộ t ngườ i trung thầ n
đờ i cổ níu lấ y á o vua để can việc, vua vù ng đi, ố ng á o tay bị rá ch (chưa tra đượ c rõ
tên).3), lạ i tự ý vơ nhặ t xằ ng, đem việc tầ m thườ ng ở cô ng sở ra nó i mà bả o là mộ t chính
sá ch tố t để cứ u tai nạ n ? Hai là sợ vì phả i kiểm kê bậ n bịu ? Nghe nhữ ng lờ i nó i ấ y, cho
là yêu vua mà nó i, hay vì mình mà nó i ? Thế nhưng vua mà thích nghe lỗ i mình thì bề tô i
ai cũ ng dá m nó i ra hết. Vậ y bọ n khoa đạ o cá c ngươi nên đi khắ p cá c cô ng sở , kiểm xét
thậ t kỹ, nếu thấ y có nhữ ng việc khô ng cầ n kíp, nên bỏ bớ t, thì kê từ ng khoả n tâ u lên ;
nếu bọ n đố c cô ng tự là m nhữ ng việc vô ích thì cũ ng nghiêm hặ c ngay để trị tộ i”.

Bọ n Nguyễn Đứ c Hoan đã đến kiểm xét cá c cô ng sở , khô ng thấ y việc gì đá ng nó i đượ c,

bèn dâ ng sớ xin chịu tộ i. Vua cho rằ ng họ nó i sai, nhưng đã biết chịu lỗ i, nên đặ c cá ch
tha cho.

Phó lã nh binh Biên Hoà là Trầ n Vă n Tuấ n bị ố m. Cho : Phó lã nh binh Quả ng Ngã i là Lê
Cô ng Đứ c điệu bổ là m Phó lã nh binh Biên Hoà ; thự Vệ uý Phan Phá i lĩnh chứ c Phó lã nh
binh tỉnh Quả ng Ngã i.

Quan 2 tỉnh Nghệ - Tĩnh tâ u bà y : “Dâ n trong 2 hạ t từ khi đượ c nhờ triều đình cứ u giú p,
lương thự c tạ m đủ , nhữ ng dâ n lưu tá n đều đã trở về là ng mạ c, chợ bú a, đườ ng sá đã
nhiều ngườ i đi lạ i buô n bá n như cũ . Duy sau khi nướ c lụ t đã lui, cá c ruộ ng lạ i có hoà ng
trù ng (thứ sâ u đầ u và ng, có vằ n đen, hình thù như con tằ m), vụ gặ t mù a thu có lẽ chưa
chắ c đượ c tố t”. Vua than rằ ng : “Dâ n địa phương ấ y có tộ i tình gì !”. Sai 2 tỉnh ấ y đều kêu
cầ u ở cá c đền thiêng. Gặ p có mưa xuố ng hoà ng trù ng đỡ bớ t dầ n.

Định lạ i điều lệ tuầ n tra cung thà nh và hoà ng thà nh. Vua cho rằ ng cung thà nh và hoà ng
thà nh là chỗ rấ t quan trọ ng thâ m nghiêm, cầ n phả i nhắ c lạ i mệnh lệnh giao cho bộ Binh
tra lệ, bà n là m cho ổ n đá ng. Bộ thầ n tâ u lên rằ ng : “Nă m Minh Mệnh thứ 1 [1820], lệ
định : mặ t ngoà i cung thà nh do 3 trự c ((4) Ba trự c : Tú c trự c, Thườ ng trự c và Trườ ng
trự c, đều thuộ c vệ Cẩ m y. Tú c trự c gồ m 10 độ i, Thườ ng trự c và Trườ ng trự c đều gồ m 5
độ i (theo Đạ i Nam hộ i điển, quyển 140, tờ 1a).4) vệ Cẩ m y ; mặ t trong hoà ng thà nh do
10 vệ Thị trung ; mặ t ngoà i hoà ng thà nh do 4 dinh Thị nộ i, đều phả i theo tấ n phậ n, chia
nhau tuầ n phò ng ; tự u trung về sự kiểm thú c, ră n cấ m chắ c đã kỹ lưỡ ng chu đá o, có thể
là m thà nh phá p, khô ng thay đổ i đượ c. Duy gầ n đâ y quâ n hiệu về thâ n binh và cấ m binh
có đổ i định lạ i, cũ ng có đặ t thêm. Vả , phép đặ t đã lâ u, khô ng khỏ i sinh tệ. Vậ y xin tham
khả o và châ m chướ c lệ cũ nghị kỹ để là m mộ t quy tắ c nhấ t định.
(Về mặ t ngoà i cung thà nh, hai bên tả , hữ u, việc tuầ n phò ng theo lệ trướ c : do 10 độ i Tú c
trự c củ a vệ Cẩ m y, và Trườ ng trự c, Thườ ng trự c mỗ i trự c 1 độ i. Nay xin nghị : bên tả , do
5 độ i Nhấ t, Tam, Ngũ , Thấ t, Cử u củ a Tú c trự c, Nhị, Tứ , Lụ c, Bá t, Thậ p củ a Tú c trự c. Tuầ n
phò ng ban đêm, chiếu theo lệ cũ : mỗ i canh, mỗ i bên phá i 1 Cai độ i hoặ c Hiệu uý, 1 độ i
trưở ng đem 10 tên lính đều cầ m khí giớ i và đèn lồ ng củ a hiệu quâ n mình, lạ i đem theo 5
tấ m bà i sừ ng ghi canh ấ y. Bên tả , bắ t đầ u từ ngoà i cử a Đạ i Cung do cử a Nhậ t Tinh đi
theo phía tả , qua cử a Hưng Khá nh, cử a Trườ ng Loan, đều giao cho biền binh canh cử a 1
tấ m bà i sừ ng là m tin, đi thẳ ng đến chỗ phâ n giớ i mặ t sau Tườ ng cung, lạ i theo đườ ng
cũ , quay về phía trướ c, đến cử a Đạ i Cung, giao cho biền binh canh cử a 1 tấ m bà i sừ ng
là m tin. Bên hữ u, bắ t đầ u từ ngoà i cử a Đạ i Cung, do cử a Nguyệt Anh đi theo phía hữ u,
qua cử a Gia Tườ ng, cử a Nghi Phượ ng, đều giao cho biền binh canh cử a 1 tấ m bà i sừ ng
là m tin, đi thẳ ng đến chỗ phâ n giớ i mặ t sau Tườ ng Cung, lạ i theo đườ ng cũ , quay về
phía trướ c, tớ i cử a Đạ i cung, giao cho biền binh canh cử a 1 tấ m bà i sừ ng là m tin. Đến
sá ng hô m sau, cá c cử a đều đem tin bà i nộ p viên chưở ng quả n.

Về mặ t trong hoà ng thà nh, hai bên tả , hữ u, theo lệ trướ c : do 10 vệ Thị trung, sau đổ i
Thị trung là m 2 dự c((1) Hai Dự c : Tả dự c và Hữ u dự c thuộ c dinh Vũ lâ m, mỗ i dự c gồ m 5
vệ, mỗ i vệ có 10 độ i (theo Đạ i Nam hộ i điển, quyển 140, tờ 23b).1) dinh Vũ lâ m, bấ y nay
vẫ n theo nguyên lệ phá i cắ t. Nay xin nghị : Bên tả , do 5 độ i Trườ ng trự c củ a vệ Cẩ m y, và
5 độ i Nhấ t, Tam, Ngũ , Thấ t, Cử u củ a vệ Kim ngô ; bên hữ u do 5 độ i Thườ ng trự c củ a vệ
Cẩ m y, và 5 độ i Nhị, Tứ , Lụ c, Bá t, Thậ p củ a vệ Kim ngô . Tuầ n phò ng ban đêm, chiếu theo
lệ cũ : mỗ i canh, mỗ i bên đều phá i 1 Cai độ i hoặ c Hiệu uý, 2 độ i trưở ng, đem binh lính
20 tên cầ m khí giớ i và đèn lồ ng củ a hiệu quâ n mình, lạ i đem theo 3 tấ m bà i sừ ng ghi
canh ấ y, đều do chỗ chính giữ a mặ t trong cử a Ngọ mô n bắ t đầ u đi. Bên tả , theo phía tả ,
đi qua Đô ng đà i ; bên hữ u, theo phía hữ u, đi qua Tâ y đà i ; đều giao cho biền binh trên
đà i 1 tấ m bà i sừ ng, rồ i lạ i đi thẳ ng. Hai bên đi tớ i chỗ chính giữ a mặ t trong Bắ c đà i là
chuẩ n đích. Tả , hữ u 2 bên giá p nhau, đều đưa giao 1 tấ m bà i sừ ng củ a hiệu quâ n mình
là m tin. Đoạ n lạ i đều theo đườ ng cũ , đi về đến chỗ bắ t đầ u đi ở mặ t trong cử a Ngọ mô n,
2 bên gặ p nhau đều đưa tấ m bà i sừ ng giao nhậ n, sá ng hô m sau đem nộ p.
Về mặ t ngoà i hoà ng thà nh, hai bên tả , hữ u, tuầ n phò ng theo lệ trướ c : do 4 dinh Thị nộ i,
sau đổ i Thị nộ i là m các dinh Cấ m binh, bấ y nay vẫ n chiếu lệ sai cắ t. Vả , nay, trạ i binh 2
dự c tả , hữ u dinh Vũ lâ m đều ở vò ng ngoà i thà nh, nên nhâ n tiện sai cắ t. Vậ y xin nghĩ :
bên tả , do Tả dự c dinh Vũ lâ m ; bên hữ u, do Hữ u dự c dinh Vũ lâ m. Tuầ n phò ng ban đêm,
chiếu theo lệ cũ : mỗ i bên mỗ i canh đều phá i 2 độ i trưở ng đem 20 tên lính cầ m khí giớ i
và đèn lồ ng củ a hiệu quâ n mình, đem theo 2 tấ m bài sừ ng ghi canh ấ y, đều do chỗ chính
giữ a mặ t ngoà i cử a Ngọ Mô n bắ t đầ u đi. Bên tả , đi theo phía tả , qua Đô ng đà i ; bên hữ u,
đi theo phía hữ u, qua Tâ y đà i ; đều đi tớ i chỗ chính giữ a mặ t ngoà i Bắc đà i là chuẩ n
đích. Tả , hữ u giá p nhau đều đưa giao tấ m bà i sừ ng củ a hiệu quâ n mình là m tin, tấ t cả
theo như lệ tuầ n phò ng mặ t trong.

- Nhữ ng tín bà i về cá c hiệu củ a quâ n đi tuầ n, nă m trướ c đã do quan cấ p, nay nhữ ng nét
chữ ghi trên mặ t bà i đã mò n, xin theo y thứ c là m lạ i : 1 mặ t khắ c Tuầ n quâ n sở nọ ..., tín
bà i hiệu nọ ..., thí dụ như tín bà i về canh 1 củ a quâ n tuầ n phò ng bên tả mặ t ngoà i cung
thà nh thì mặ t bà i khắ c nhữ ng chữ “Cung thà nh ngoạ i diện tả biên tuầ n quâ n nhấ t hiệu
tín bài”, cò n về canh 2 thì khắ c chữ “Nhị hiệu”, cho đến canh nă m khắ c chữ “Ngũ hiệu”,
mỗ i tín bà i đều theo thứ tự cá c canh khắ c rõ . Nhữ ng tín bà i về cá c canh ở mặ t trong, mặ t
ngoà i hoà ng thà nh cũ ng là m theo như thế ; 1 mặ t khắ c, nhữ ng chữ : “nă m... thá ng...
ngà y..., quan cấ p”, phá t giao nhậ n dù ng.

- Số quâ n, tín bà i và chương trình tuầ n kiểm củ a nhữ ng quâ n tuầ n phò ng củ a cá c sở ,
trong ban đêm, đều có lệ định, nếu bỏ thiếu hay tuầ n phò ng khô ng theo số thứ tự thì do
biền binh cá c cử a, các đà i xét hặ c, cò n nhữ ng binh ở cá c cử a, cá c đà i nến có ai tự tiện dờ i
khỏ i tấ n phậ n hay bỏ thiếu hoặ c canh giữ khô ng cẩ n thậ n thì do quâ n đi tuầ n kiểm soá t,
sẽ trình vớ i viên cai quả n độ i ấ y đem việc tâ u hặ c.

- Mặ t ngoà i cung thà nh, mỗ i đêm sau khi có tiếng sú ng, nhấ t thiết cá c nhâ n viên khô ng
có “Vương mệnh bà i”, hoặ c “Long bà i” mà đi qua ven tườ ng hay ẩ n nấ p châ n tườ ng thì
bấ t cứ là đà n ô ng hay đà n bà cũ ng bị lậ p tứ c bắ t tró i. Và , mặ t trong, mặ t ngoà i hoà ng
thà nh, ban đêm lỡ xả y nhữ ng việc vặ t như cướ p, trộ m hay bọ n cô n đồ cướ p giậ t, đều
phả i ra sứ c đuổ i bắ t cho kỳ đượ c rồ i giả i nộ p viên Thố ng quả n, hô m sau, hỏ i rõ , tâ u lên.
Nếu vì tình riêng buô ng tha hay nhâ n đó nhậ n củ a hố i lộ thì trị tộ i ngay theo quâ n luậ t.
Lạ i như hơi thấ y việc xảy nhỏ mọ n, đã vộ i và ng bắ n sú ng để độ ng đến tai vua thì lậ p tứ c
đem tên biền binh phạ m lỗ i ấ y trị tộ i theo quâ n luậ t.

- Phà m đang đêm, hễ có đá m cướ p to, kẻ gian lớ n, đích xác khô ng phả i là biến cố tầ m
thườ ng thì biền binh tuầ n phò ng mặ t ngoà i hoà ng thà nh phả i bắ n ngay 3 phá t sú ng điểu
sang để bá o độ ng cho trong thà nh biết, rồ i mộ t mặ t bá o luô n cho cá c biền binh trên đà i
và trong cử a để phò ng giữ cho nghiêm, mộ t mặ t ra sứ c cố bắ t, đem việc tâ u lên, sẽ đượ c
hậ u thưở ng. Binh tuầ n phò ng mặ t trong hoà ng thà nh hễ nghe ngoà i thà nh có 3 tiếng
sú ng nổ , liền phả i xếp hà ng để phò ng giữ , cũ ng phả i hỏ i rõ sự trạ ng rồ i chuyển bá o cá c
cử a, cá c đà i trong thà nh để đâ u đấ y chiếu phậ n phò ng giữ ; mộ t mặ t kíp bá o cử a Đạ i
Cung chuyển đạ t và o trong Nộ i, Đạ i viên thố ng quả n đương phiên trự c phả i hỏ i rõ , rồ i
gõ luô n cử a Tả Tương điện Cầ n Chính, truyền tin cho Nộ i giá m phi tấ u lên. Trong cử a
cung mộ t khi tiếp đượ c tin bá o độ ng, liền do Đạ i viên thố ng quả n đương trự c lậ p tứ c
đố c sứ c mọ i ngườ i cầ m khí giớ i, đố t đèn đuố c, đứ ng chờ đợ i. Cò n trong hoà ng thà nh,
nhữ ng biền binh ở các cử a, cá c đà i và cá c vệ Cẩ m y, Kim ngô chia trự c tạ i 2 cử a Nhậ t
Tinh, Nguyệt Anh mộ t khi nghe quâ n đi tuầ n chuyển bá o, liền phả i chỉnh bị khí giớ i,
sú ng ố ng, ai nấ y chiếu theo tấ n phậ n, xếp hà ng, yên lặ ng để chờ lệnh, khô ng đượ c huyên
ná o, hễ thấ y bà i “vương mệnh” hay cờ thêu rồ ng truyền đến, thì cứ đú ng thự c là m theo ;
nếu ai trá i lệnh sẽ chém để nghiêm quâ n luậ t”.

Tậ p nghị dâ ng lên, vua mở xem rấ t kỹ, rồ i bả o rằ ng : “Nhữ ng điều nghị trong tậ p phầ n
nhiều đã rà nh mạ ch, duy lính tuầ n mặ t ngoà i cung thà nh và lính tuầ n mặ t trong hoà ng
thà nh mỗ i canh bà n giao tấ m bà i, khô ng có viên quả n suấ t kiểm xét, thì chưa đượ c chu
đá o, ổ n thoả . Vậ y chuẩ n định : tạ i cử a Đạ i Cung, mỗ i đêm do đạ i thầ n vă n, võ ở ban Tú c
trự c phá i ra 1 quả n vệ, 5 suấ t độ i trong Cấ m binh Vũ lâ m trự c đêm và 2 thị vệ, tú c trự c ở
ngoà i cử a cung, chiếu kiểm nhữ ng biền binh tuầ n phò ng mặ t ngoà i cung thà nh và
nhữ ng biền binh canh giữ 2 cử a Nhậ t Tinh, Nguyệt Anh ; nhữ ng binh đi tuầ n khi giao bà i
thì do viên quả n tú c trự c ngoà i cử a nhậ n thu, tra xét. ở cử a Ngọ Mô n, theo lệ cũ , vẫ n có 1
viên quả n vệ coi giữ , nhữ ng biền binh trong thà nh giao bà i thì do viên quả n vệ Ngọ Mô n
nhậ n thu tra xét. Nếu có kẻ nà o vắ ng thiếu hay trễ nả i thì đem ra hặ c ngay, rồ i do viên
đạ i thầ n ở ban tú c trự c cứ thự c hặ c tâ u, như vậ y để cù ng giữ gìn lẫ n nhau, là m tỏ sự cẩ n
mậ t. Ngoà i ra, y theo nghị trên, thi hà nh.

Cá c địa phương có sô ng ở Bắ c Kỳ tâ u bá o vụ nướ c đượ c yên. Vua xem tờ tâ u, bả o cá c đạ i

thầ n rằ ng : “Việc giữ sô ng có quan hệ đến dâ n sinh, trướ c đây trẫ m ra Bắ c, duyệt coi cá c
đườ ng sô ng, đã dụ bả o các địa phương có sô ng phả i gia tâ m sử a sang cho kỹ ; lạ i ban
cho miếu thờ thầ n sô ng hoà nh biển và câ u đố i, đều là vì dâ n cầ u đượ c Phướ c là nh. Nay,
từ vụ nướ c lớ n mù a hạ đến mù a thu, mự c nướ c có lú c lên mau đến 16 - 17 thướ c, rồ i lạ i
lui xuố ng như thườ ng, khô ng phả i khó nhọ c về sang hộ ((1) Sang hộ : bả o vệ, bồ i đắ p đê
điều.1), phí tổ n về cô ng củ a mà đê điều đượ c vữ ng, khô ng ngờ câ u đề ở hoà ng biển
đượ c thầ n giú p cho như ý mong muố n, cò n gì đá ng mừ ng bằ ng !”.

Tỉnh Hà Tiên và tỉnh An Giang đều tâ u bá o tin tứ c thá m thính ở ngoà i biên (Hà Tiên
thá m, bá o : “Có hơn 500 quâ n Xiêm ngà y đêm đan nhữ ng lá chắ n bằ ng mâ y, hẹn vớ i giặ c
nhà Thanh cù ng sang gâ y việc. Đầ u mụ c củ a Xiêm, tên Chấ t Tri, trướ c bị thua ở Hà Â m ;
tù trưở ng Xiêm bã i chứ c, bắ t về ở phủ Châ n Bô n”. An Giang thá m, bá o : “Tên Chấ t Tri
hiện lưu tạ i thà nh Trấ n Tâ y cũ , đắ p thêm đồ n trạ i, nghe đạ i binh củ a ta sắ p tiến tiễu, hắ n
phá i ngườ i gọ i thêm lính Thổ , Xiêm, Là o, lạ i đó ng chiến thuyền ở bến đồ n Quả ng Biên”.

Vua nó i : “Hai tin khá c nhau hẳ n, khiến cho ngườ i ta khô ng thể hiểu rõ đượ c. Nhữ ng tin
thá m ấy tuy sai hay thự c cho rõ , nhưng sự phò ng giữ nhữ ng nơi địa đầ u xung yếu vẫ n
khô ng nên để sơ hở , vô luậ n giặ c đến hay khô ng đến, ta nên trướ c hết đứ ng và o địa vị
khô ng thể xâ m phạ m đượ c”. Nhâ n đó dụ cho 2 tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng : Phà m chỗ
xung yếu và cá c cử a biển trong hạ t đều nên đề phò ng trướ c, để việc phò ng bị đượ c
nghiêm. Chưa bao lâ u, Tuầ n phủ Hà Tiên Nguyễn Lương Nhà n tâ u : “Cứ theo bọ n thá m
tử về bá o, thì ngườ i Thanh và ngườ i Tâ y dương (Anh Cá t Lợ i) định sắ p đá nh ú p nướ c
Xiêm. Bọ n đầ u mụ c Xiêm là Ô Thiệt và Phi Tà La Oan Sả n đều đem binh thuyền trở về
thà nh Vọ ng Cá c”. Vua đượ c tin, nó i : “Nếu lờ i ấ y đú ng thì bọ n Xiêm kia cứ u mình cò n
khô ng nổ i, sứ c đâ u mà mưu tính đến nướ c ngườ i ! Ô Thiệt đã chạ y về thì khô ng lẽ Chấ t
Tri ở lạ i Trấ n Tâ y mộ t mình đượ c ! Nhưng dịp phò ng thủ mù a đô ng sắ p tớ i, cô ng việc
chố ng giữ khô ng thể nhâ n cớ nà y mà để sơ suấ t chú t nà o. Nên lạ i sai đi thá m thính để rõ
hết tình hình giặ c”.

Vua bả o Đạ i thầ n viện Cơ mậ t Trương Đă ng Quế rằ ng : “Nay nhữ ng viên đố c, phủ An

Giang, Hà Tiên dâ ng tờ tâ u xin xâ y đắ p luỹ dà i và khơi đà o đườ ng sô ng, trẫ m mở xem đồ
bả n, việc nghị là m đều là thoả hợ p. Nhưng mấ y nă m nay có việc đá nh dẹp, quâ n và dâ n
vừ a mớ i đượ c yên nghỉ. Nhữ ng cô ng trình nặ ng nhọ c đá ng nên châ m chướ c, liệu theo
thứ tự mà thi cô ng. Về khoả n đắ p luỹ dà i, chuẩ n cho bọ n đố c, phủ chiếu theo nhữ ng chỗ
xung yếu, dự tính là m trướ c. Về sự khơi đà o đườ ng sô ng, cũ ng là vì việc mưu tính biên
phò ng, nhưng nay sắ p đến dịp phò ng thủ mù a đô ng, địa thế lạ i lắ m bù n lầ y, chưa tiện cử
hà nh mộ t loạ t, vậ y hã y đợ i đến kỳ tạ nh rá o, biên cương yên tĩnh, sẽ là m cũ ng chưa
muộ n”.

Dâ n Man ở tỉnh Thá i Nguyên, theo lệ, khô ng phả i chịu nhữ ng việc tạ p phá i sai dịch.
Quan tỉnh ấ y tâ u xin đò i bắ t dâ n đi ứ ng dịch, lạ i sứ c sai đi mua cá c vậ t hạ ng củ a dâ n Man
mà khô ng trả theo giá . Vua cho rằ ng tỉnh là m việc ấ y khô ng hợ p lệ, bèn sai chi tiền cô ng
truy cấ p trả dâ n Man và bắ t tỉnh phả i bồ i thườ ng.

Định lệ hoà ng tử và hoà ng thâ n và o tế thay vua. Lệ trướ c : sai hoà ng tử thay tế ở Thế
miếu, hoà ng thâ n thay tế ở Thá i miếu. Vua cho rằ ng cá c hoà ng tử phầ n nhiều cò n nhỏ
tuổ i, chưa thể sung và o việc sai thay, bèn dụ Tô n nhâ n phủ và bộ Lễ : từ sau, phà m gặ p
lễ tiết tạ i cá c miếu, về Thế miếu thì chọ n phá i hoà ng tử đã đượ c phong và thâ n cô ng ; về
Thá i miếu thì chọ n phá i thâ n cô ng ; về Triệu miếu và Hưng miếu thì chọ n phá i quố c
cô ng, quậ n cô ng và o tế thay, để hợ p ý nghĩa củ a lễ.

Quyền lĩnh Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Trầ n Hữ u Lễ vì hết hạ n về việc đá nh dẹp mà

khô ng cô ng trạ ng gì, đã bị giá ng cấ p, lạ i cho 1 hạ n 3 thá ng, bắ t phả i ra sứ c thá m bắ t bọ n
giặ c. Sau đó , Lễ lạ i mậ t tâ u : “Cá c thung lũ ng trong rừ ng ở 7 huyện thuộ c 2 phủ Đoan
Hù ng, Lâ m Thao đều có bọ n giặ c tụ tậ p, hễ phá i binh đến vâ y bắ t thì chú ng đã xa lá nh
trướ c. Đó là vì nhâ n dâ n cá c xã , thô n, phườ ng lâ u nay bị giặ c doạ , dỗ , lén lú t chứ a giặ c,
đến nỗ i khi nghe lỏ m đượ c tin quâ n quan đến thì mậ t bá o cho giặ c biết ngay, cho nên
việc dẹp bắ t khó mong xong hẳ n đượ c. Nay nghĩ xin đem bọ n tổ ng, lý, chứ c dịch ở cá c
xã , thô n, phườ ng, bắ t đi theo quâ n thá m, nã , lạ i xin xuố ng dụ bả o cho biết lẽ thuậ n,
nghịch, để chú ng tự biết sử a đổ i. Nếu chú ng bắ t đượ c nhữ ng tên đầ u sỏ bọ n giặ c và đồ
đả ng đưa đến là m á n, sẽ cho hậ u thưở ng ; nếu kẻ nà o chỉ vâ ng dạ hã o, là m khô ng xong,
tâ m tính gian dố i, xả o quyệt thì sẽ chém đầ u bêu cho mọ i ngườ i biết. Lạ i xin cho viên
nguyên Bố chính Lương Quố c Quang dự và o là m việc quâ n”. Vua quở rằ ng : “Hạ t ngươi
có giặ c, cũ ng là do quan địa phương khô ng khéo vỗ về, cai trị, khô ng đủ là m cho dâ n tin,
mà nhữ ng bộ biền phá i đi thá m nã lạ i là hạ ng bấ t lự c, đến nỗ i nhâ n tình ngờ vự c, lò ng
sinh oá n vọ ng, khô ng dá m cá o giá c, để là m cá i kế tạ m đượ c an toà n cho bả n thâ n và nhà
mình, chứ đâ u có lẽ dâ n ở trong hạ t khô ng thích theo quan mà lạ i theo giặ c ? Nay muố n
bắ t hết bọ n tổ ng, lý, chứ c dịch ở 7 huyện trong 2 phủ phả i đi theo quâ n mà tự mình thì
nhở n nhơ về tỉnh là m mộ t ngườ i vô sự , thì có nên khô ng ? Trướ c đâ y chuẩ n định cá ch
ban thưở ng, chắ c đã minh bạ ch, nay khó gì khô ng nhắ c lạ i lờ i dụ trướ c, sao lụ c đưa ra
bố cá o, khiến mọ i ngườ i biết chỗ nên theo, ra sứ c bá o nã bắ t giặ c, hà tấ t lạ i tâ u bày xin
nữ a ! Chẳ ng qua ngươi vì đã lâ u khô ng là m nên cô ng gì lạ i sợ hạ n định nghiêm khắ c, cho
nên muố n đẩy việc cho dâ n để che lỗ i mình, như vậ y há khô ng lạ m tớ i kẻ vô tộ i ru ?
Ngươi phả i tự liệu cho ổ n thoả , cầ n trả lạ i trẫ m bằ ng 2 chữ “thà nh cô ng”, sẽ đượ c tha tộ i
trướ c và cò n đượ c ghi cả cô ng sau. Nếu tự liệu khô ng thể là m đượ c thì cũ ng cứ thự c tâ u
lên, trẫ m sẽ chọ n sai viên khá c là m thay, ngươi sẽ đặ t mình và o địa vị nà o ? Cò n Lương
Quố c Quang bấ y nay chưa tỏ ra có chú t cô ng gì thì há nên cho dự là m việc binh ? Nhưng
trong lú c bắ t giặ c, đương cầ n dù ng ngườ i, vậ y hã y chuẩ n cho Quang đi quâ n thứ để sai
phá i”. Sau đó Quang bị bệnh, chết.

Bấ y giờ , mưa rấ t to. Có tên lính coi giữ vườ n Thườ ng Mậ u bắ t cá ở bờ hà o. Việc phá t
giá c, giao bộ Hình xét hỏ i, định tộ i. Vua bả o bộ rằ ng : “Bọ n ấy ngu muộ i, khô ng biết gì,
vượ t và o chỗ cấ m, vố n nên trị tộ i, nhưng vì bắ t cá là việc nhỏ mọ n mà bắ t tộ i thì so vớ i
[việc xưa] nhữ ng ngườ i cắ t cỏ , kiếm củ i hoặ c să n bắ t trĩ, thỏ đều đượ c [và o vườ n] ((1)
Xưa, vua Chu Vă n Vương có vườ n rộ ng 70 lý, nhữ ng ngườ i cắ t cỏ , kiếm củ i và nhữ ng
ngườ i să n bắ n trĩ, thỏ đều bắ t đượ c đi và o, coi như cù ng dâ n cô ng cộ ng (Mạ nh Tử ).1),
lò ng trẫ m thấ y có chỗ khô ng nỡ . Vậ y hã y theo lỗ i nhẹ xử ngay, đừ ng để dằ ng dai, là
đượ c”.
Nguyễn Đă ng Tuâ n, thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, sung chứ c Sư bả o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ,
xin về hưu. Vua y cho. Đă ng Tuâ n là bề tô i cũ , là m Sư bả o, vua rấ t coi trọ ng, thườ ng sai
Trung sứ đến thă m hỏ i, vẻ lễ độ khô ng lú c nà o kém. Đến đây, Đă ng Tuâ n vì già , ố m, lạ i
cố xin về ; vua cũ ng khô ng muố n trá i ý Tuâ n nữ a, mớ i sai quan Nộ i cá c là Nguyễn Bá
Nghi tuyên Chỉ thă m hỏ i và bả o rằ ng : “Sang nă m, kính gặ p đạ i lễ thă ng phố i((2) Thă ng
phố i : rướ c lên phố i hưở ng ở miếu Tổ , sau khi hết tang. Đâ y chỉ việc thă ng phố i Minh
Mệnh.2), nếu có thể cố gắ ng đợ i sau khi xong lễ sẽ về dưỡ ng lã o thì hay nhấ t, nếu bệnh
chưa bớ t thì trẫ m cũ ng cú i theo lờ i xin”. Đă ng Tuâ n thưa : Vì bệnh thế trầ m trọ ng, tự
liệu khô ng thể hà ng tuầ n mà khỏ i đượ c, vậ y hã y tạ m xin về quê. Vua bèn y cho, rồ i dụ
rằ ng : “Đạ i thầ n Nguyễn Đă ng Tuâ n, trong nă m Minh Mệnh, đứ c Hoà ng khả o, Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế, thậ n trọ ng về việc kén ngườ i chủ tế tự , nố i dò ng dõ i, cầ n đượ c sư phó
xứ ng đá ng nên đặ c cách sai Đă ng Tuâ n do chứ c hà m Tham tri bộ Lễ, sung bồ i và o ghế
ngồ i giả ng họ c. Trẫ m, khi chưa lên ngô i, mỗ i lú c rỗ i, ngoà i giờ Hoà ng khả o dạ y chính sự
liền cù ng [Đă ng Tuâ n] giả ng luyện vă n tịch, bà n bạ c cổ kim, phầ n nhiều có thà nh hiệu rõ
rệt. Cá c hoà ng đệ bấy lâ u đượ c nhờ sự khuyên nhủ giú p đỡ , đứ c cũ ng theo tuổ i tiến lên.
Sau đó [Đă ng Tuâ n] vì già yếu tậ t bệnh, thườ ng dâ ng sớ xin hưu, ngướ c nhờ ơn trên
đoá i thương, khô ng muố n lạ i phiền là m việc chính sự , thuậ n cho nộ p ấ n, treo xe. Sau khi
đã xin đượ c về, thâ n tuy ở điền lý, lò ng vẫ n khô ng quên nhà vua : nă m ngoá i, chố ng gậ y
và o Kinh, kính mừ ng đạ i lễ đă ng quang((3) Đă ng quang : vua lên ngô i.3). Tuổ i ngoạ i bả y
tuầ n mà tinh thầ n vẫ n mạ nh, trẫ m rấ t lấ y là m mừ ng, nhâ n nghĩ : cá c hoà ng tử , hoà ng đệ
phầ n nhiều đã lớ n đứ c, nghiệp muố n tu tiến cầ n phả i nhờ có thầ y giú p ; [nhưng thầ y]
nếu khô ng phả i ngườ i đứ c tố t, tuổ i cao, kén và o việc ấ y sao đượ c. Bèn dụ cho [Đă ng
Tuâ n] lạ i sung là m Sư bả o củ a hoà ng tử , hoà ng đệ, thay sự khó nhọ c cho trẫ m. Bọ n
hoà ng tử , hoà ng đệ từ bấy nay, hằ ng ngà y nhờ sự giả ng dạ y giú p đỡ đượ c ích khá nhiều,
trẫ m đương lấ y là m vui vẻ và đượ c yên ủ i. Nay vì tuổ i già bị bệnh, cố xin hưu trí. Coi lờ i
tâ u về bệnh tình, cà ng thêm mến thương. Vậ y thuậ n theo lờ i xin và chuẩ n cho giữ
nguyên hà m về là ng, lạ i thưở ng 10 chi nhâ n sâ m Cao Ly củ a vua dù ng, 10 thanh quế
Thanh, 100 lạ ng bạ c và sai lấ y thuyền cô ng tiễn về. Ngà y [Đă ng Tuâ n] khở i hà nh sẽ sai
hoà ng tử An Phong hầ u Hồ ng Bả o thâ n tiễn xuố ng thuyền ; lạ i truyền Chỉ tỉnh Quả ng
Bình phá i lính tiếp đó n hộ tố ng về quê, để tỏ ý thiết tha mến chuộ ng hậ u đã i mộ t vị đạ i
thầ n”.

Đó ng bổ sung 13 chiếc thuyền Hả i vậ n (Nă m ấ y cá c thuyền Hả i vậ n vì bị bã o, hư hỏ ng và

trô i đi mấ t 13 chiếc. Ra lệnh cho trong Kinh và cá c tỉnh Thanh Hoá , Quả ng Bình, Quả ng
Nam, Bình Định, Khá nh Hoà và Phú Yên đó ng thêm để bổ sung).

Ngà y Nhâ m Thâ n, vua đem quầ n thầ n đến mừ ng sứ c khoẻ cung Từ Thọ . Trướ c đây,
Thá nh từ hơi mệt, vua hầ u thuố c thang bên cạ nh ; đến đây, thá nh thể đượ c là nh mạ nh,
vua thâ n đến lễ tạ điện Phụ ng Tiên và điện Hiếu Tư.

(Ngà y lễ tạ điện Phụ ng Tiên, vua độ i mũ Cử u long, mặ c hoà ng bà o, thắ t đai ngọ c ; bách
quan đều mặ c triều phụ c, đứ ng hầ u. Ngà y lễ tạ điện Hiếu Tư, vua mặ c đồ lễ phụ c ; bá ch
quan đều mặ c lễ phụ c đứ ng hầ u).

Lạ i lậ p đà n chay ở chù a Giá c Hoà ng. Sang hô m sau, vua mang tờ Kim tiên đến cung Từ
Thọ dâ ng mừ ng sứ c khoẻ, rồ i dâ ng cá c hạ ng đồ mừ ng.

(1 chuỗ i hạ t đeo bằ ng trâ n châ u, san hô trang sứ c bằ ng và ng, có nhữ ng chữ “Thiên địa tề
thọ , ngũ đạ i đồ ng đườ ng”((1) Thọ ngang vớ i trờ i đấ t, 5 đờ i cù ng số ng chung.1) ; 1 bộ
hình cây nhâ n sâ m có chữ “Thọ phẩ m diên linh”((2) Vậ t phẩ m giú p thêm tuổ i thọ .2) ; 1
chiếc như ý bằ ng ngọ c có chữ “Phướ c thọ đồ ng đườ ng”((3) Phướ c và thọ cù ng tụ ở mộ t
nhà .3) ; 1 bộ đồ chơi có hình tră m con nghìn chá u chú c thọ ; 1 bộ 9 ô ng lã o ở Hương
Sơn((4) Tứ c là Bạ ch Cư Dị cù ng vớ i 8 bạ n là Hồ Cả o, Cá t Vă n, Trịnh Cứ , Lưu Châ n, Lư
Trinh, Trương Hồ n, Địch Kiêm Mô và Yên Tậ p (theo Bộ i vă n vậ n phủ , quyển 15 tờ 17a
và q.49 tờ 10b).4) chú c thọ ; 2 hình con phượ ng bằ ng và ng có nhữ ng chữ “Lã m đứ c,
trưng tườ ng”((5) Xem đứ c tố t thấ y điềm là nh.5).

Lễ mừ ng là m xong, thưở ng cho hoà ng thâ n trở xuố ng, nhữ ng ngườ i quê ngoạ i cá c mệnh
phụ , nữ quan, cung giá m, hoạ n quan 10.000 quan tiền ; vă n từ chá nh lụ c phẩ m, võ từ
tò ng ngũ phẩ m trở lên, bấ t luậ n là bị cá ch lưu, giá ng cấ p hay bị giao nghị vì lỗ i thườ ng,
đều thưở ng lương 1 thá ng bằ ng gạ o trắ ng. Nhữ ng hoà ng thâ n tướ c cô ng, hoà ng tử ,
hoà ng đệ, viện Cơ mậ t, Nộ i cá c và thị vệ ai có dự và o việc kiểm các vị thuố c, đều đượ c
thưở ng á o đơn, á o dài, kim tiền và ngâ n tiền có thứ bậ c khá c nhau.

Cho : Vũ Hữ u Quýnh là m Thá i bộ c Tự khanh, vẫ n kiêm quả n viện Thá i y ; Vũ Đứ c Nhu

đượ c gia 1 cấ p hiệp sứ c cù ng nhau coi quả n viện Thá i y ; Trầ n Vă n Cá t là m Ngự y ; Đặ ng
Vă n Chứ c là m thự Phó ngự y. Lạ i thưở ng cho bọ n Quýnh và các y sinh : đồ mặ c và tiền,
có thứ bậ c khá c nhau.

Kỳ thẩ m á n mù a thu nă m ấ y có 434 tên tù bị tử tộ i mà đình thầ n xét nên xử quyết ngay,
thì vua cho đình chỉ hết ; ngoà i ra, cò n giả m tộ i, cho phá t vã ng và tha hẳ n, cộ ng 251 tên
nữ a. Vua dụ rằ ng : “Xá tộ i là việc ơn riêng, khô ng phả i là điển lệ thườ ng. Nă m ngoá i,
trẫ m mớ i lên nố i ngô i, đạ i xá cho thiên hạ , phà m tù phạ m bị tử tộ i đều đã đình lạ i, khô ng
đem xử quyết. Nă m ấ y, xét danh sá ch, phà m nhữ ng tù phạ m thự c sự , đích xác có tộ i,
đá ng nên cho chính phá p ngay ; nhưng nghĩ : gặ p dịp cử hà nh việc vui mừ ng, cho đình
chỉ lầ n nữ a, cũ ng khô ng hề gì. Đó khô ng phả i là mua ơn, khô ng phả i là bỏ phá p luậ t, mà
là cố t để theo lò ng nhâ n hiếu sinh((1) Hiếu sinh : muố n cho số ng, khô ng nỡ để chết.1)
củ a trờ i đấ t và để mở rộ ng cá i ơn nhâ n từ củ a Thá nh tổ mẫ u : “Dù ng hình phạ t để mong
đi đến chỗ khô ng phả i dù ng hình phạ t”, là bả n ý củ a thá nh nhâ n lậ p ra hình phá p đó .
Kinh Thư đã nó i : “Phả i kính cẩ n thay ! phả i thương xó t về việc hình”.

Bắ t đượ c giặ c nhà Thanh ở phậ n biển Thanh Hoá . Giặ c Thanh ở lẩ n ngoà i biển, cướ p bó c
cá c thuyền buô n ; trên cá c mặ t biển từ Hà Tĩnh ra Bắc bị khổ vì chú ng ! Lính tuầ n biển
khô ng thể dẹp bắ t đượ c. Thuyền cô ng chở cá c vậ t hạ ng phầ n nhiều bị chú ng cướ p hạ i.
Đến nay, gió bã o nổ i to, bỗ ng có 3 chiếc thuyền giặ c giạ t và o bờ biển Ngọ c Sơn (tên
huyện, thuộ c phủ Tĩnh Gia). Dâ n sở tạ i là thô n Mai thuộ c giá p bạ n kíp đi bá o. Viên trú
phò ng phủ Tĩnh Gia hiệp vớ i cá c viên thủ ngữ tấ n sở Biện Sơn, tấ n sở Bạ ng và tấ n sở
Hà n đố c suấ t quâ n dâ n ậ p bắ t : bọ n giặ c hơn 100 tên đều bó tay chịu tró i, ta thu đượ c
sú ng ố ng khí giớ i rấ t nhiều. Tổ ng đố c Thanh Hoá Tô n Thấ t Lương đem việc tâ u lên. Vua
phê bả o rằ ng : “Bọ n giặ c nà y tộ i á c đầy rẫ y, lướ i trờ i lồ ng lộ ng, tuy thưa mà khô ng thể
lọ t đượ c ! Nay, từ Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lương cho đến nhữ ng viên bộ biền và nhữ ng viên
thủ ngữ ở cá c tấ n sở , thủ sở liệu cho khai phụ c và ban thưở ng kỷ lụ c, ngâ n tiền có thứ
bậ c khá c nhau ; quâ n dâ n, thưở ng chung tiền, 300 quan. Nhữ ng tên phạ m đã bị bắ t giao
cho Tô n Thấ t Lương tra xử ”. Lạ i tư cho cá c tỉnh từ Hà Tĩnh trở ra Bắ c đến Nam Định :
dâ n cá c xã ven biển và cá c tấ n sở , thủ sở cứ theo địa phậ n, lù ng bắ t, nếu có giặ c Thanh
giạ t và o, liền bắ t giả i xét, đừ ng để cho chú ng đượ c chạ y thoá t. Khô ng bao lâ u, tên đầ u
mụ c giặ c là Mạ c Mậ u Sơn lẩ n trố n ở phậ n biển Quả ng Yên, đó n cướ p sú ng ố ng khí giớ i
củ a thuyền quan. Phó vệ uý đó ng giữ đồ n Chà ng Sơn, Trầ n Bả o Thư, đượ c tin bá o, liền
thâ n đem quâ n, dâ n và 2 bang Hà Cổ , Khai Vĩ hợ p sứ c vâ y đá nh, đố t chá y 2 chiếc thuyền
giặ c, quâ n giặ c phầ n nhiều bị chết. Họ lạ i hợ p sứ c đuổ i đá nh, thu đượ c 1 chiếc thuyền
giặ c, bắ t số ng đượ c Mậ u Sơn và 8 tên tò ng đả ng, lấ y hết sú ng ố ng, khí giớ i, lạ i bắ t đượ c
1 cỗ sú ng kiểu nhà Thanh. Vua khen về việc bắ t giặ c đắ c lự c, thưở ng cho : Bả o Thư gia 1
cấ p, 1 chiếc nhẫ n và ng, 2 bang đi trậ n ấ y, thưở ng mỗ i bang 5 đồ ng ngâ n tiền, lạ i thưở ng
tiền 300 quan nữ a ; cá c quan quâ n thưở ng tiền 200 quan. Nhữ ng viên quan tỉnh : Đặ ng
Huy Thuậ t, Hồ Cô ng Thiện, Phạ m Vă n Phụ ng, đều đượ c thưở ng kỷ lụ c mộ t thứ . Nhữ ng
tên phạ m bị bắ t, giao cả cho tỉnh Thanh Hoá xử á n. á n là m xong, dâ ng lên, tình lý chưa
đượ c rõ rà ng. Vua lạ i sai thự Đạ i lý thiếu khanh Trương Hả o Hợ p đi đến, cù ng vớ i Tô n
Thấ t Lương là m việc xét xử . Tra hỏ i nghiêm khắ c, bọ n Mậ u Sơn nhậ n cả các tộ i : bấ y nay
đó n cướ p thuyền buô n, giết hạ i quan quâ n. Khi á n đưa lên, đều khép và o tộ i nặ ng. Vua
khô ng nỡ giết nhiều, chỉ sai giết bọ n thủ phạ m Mạ c Mậ u Sơn, Tô Lã o Tứ , Phan Tiến Long
gồ m 12 tên, mổ bụ ng Lã o Tứ và Tiến Long, lấ y gan đem tế viên Vệ uý Hả i Dương Lê
Cô ng Bã o đã bị chết để u hồ n đượ c hả că m giậ n. (Thá ng 6 nă m ấy, Lê Cô ng Bã o đáp
thuyền cô ng tả i cá c vậ t hạ ng qua phậ n biển Hà Tĩnh, bị giặ c giết. Tô Lã o Tứ và Phan Tiến
Long đem mổ bụ ng Cô ng Bã o, lấ y bong bó ng, nướ ng, nhắ m rượ u) cò n nhữ ng tên khá c
đều bị giả i ra bã i biển chém đầ u đem bêu. Bọ n tò ng phạ m Giang á Vượ ng gồ m 82 tên thì
đượ c giả m bậ c, phá t đi sung quâ n đồ n Ai Lao (tỉnh Quả ng Trị), tấ n sở Quy Hợ p (tỉnh Hà
Tĩnh), các phủ Tương Dương, Quỳ Châ u, Trấ n Ninh (đều thuộ c tỉnh Nghệ An), châ u
Thuỷ Vĩ (tỉnh Hưng Hoá ), huyện Để Định (tỉnh Tuyên Quang). Đà n bà , con gá i và trẻ con
trong bọ n ấ y, đổ i đi là m nô trong đồ n điền ở nguồ n tả , hữ u trạ ch. Tên đầ u mụ c giặ c là
Kim Nhị Kỷ và bọ n tò ng đả ng là Mai Mậ u Xuâ n gồ m 8 tên nhiều lầ n quấ y rố i ở đấ t nướ c
nhà Thanh thì sai giả i số ng đến Kinh và cỗ sú ng kiểu Thanh đã bắ t đượ c thì để ở tấ n sở
Đà Nẵ ng, đợ i sau sẽ đưa trả nướ c Thanh xử trị.
Tỉnh Quả ng Nam kết á n tên võ biền sâ u mọ t là Trương Phướ c Cô ng, đệ trình lên. Vua
nó i : “Trương Phướ c Cô ng là mộ t tên ngoạ i uỷ độ i trưở ng, dá m khinh thườ ng phá p luậ t,
là m việc riêng tâ y, lấ n ngượ c binh lính trong độ i, mố i tệ khô ng phả i là ít. Bấ y nay binh
lính phầ n nhiều bỏ trố n, vị tấ t khô ng do bọ n nà y gâ y nên. Vậ y phả i trị tộ i nặ ng thêm bậ c
nữ a, phá t đi sung quâ n nơi biên viễn tỉnh Tuyên Quang. Lạ i đem á n nà y lụ c đưa cho các
nha mô n giữ việc xử á n. Và , thô ng dụ cho nhữ ng viên thố ng quả n cá c dinh quâ n ở Kinh,
nhữ ng thượ ng ty ở các tỉnh ngoà i đều phả i nghiêm sứ c bọ n thuộ c viên kính giữ phá p
luậ t, yêu thương vỗ về binh lính. Kẻ nà o là m trá i, sẽ theo luậ t nghiêm trị”.

Cho Vệ uý Ngũ vệ dinh Trung thuộ c Thuỷ sư Kinh kỳ là Đoà n Khá c thă ng thự Chưở ng vệ
Nhấ t vệ dinh Tả kiêm quả n cá c vệ Nhị, Tam, Tứ , lạ i kiêm lĩnh vệ Long thuyền.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXv

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a đô ng, thá ng 10, ngà y mồ ng 1. Lễ Đô ng

hưở ng, sai hoà ng tử , hoà ng thâ n cô ng, hoà ng đệ và o nhiếp tế ((1) Nhiếp tế : và o tế thay
vua (ở ban thờ chính giữ a).1), thừ a tế((2) Thừ a tế : và o tế ở bà n thờ bên tả , hữ u.2) [ở
Thá i miếu]. Hô m ấ y, vua mặ c lễ phụ c, đến điện Hiếu Tư là m lễ.

Khắ c các bà i thơ ngự chế khi Bắ c tuầ n ở cá c địa phương. Quan Nộ i các dâ ng sớ nó i :
“Trộ m nghĩ : nú i cao, sô ng chả y ngang dọ c trình bà y, đó là vă n củ a đấ t. Tiếng và ng tiếng
ngọ c, điều lý trướ c sau ((3) Sá ch Mạ nh Tử nó i đứ c củ a thá nh nhâ n đầ y đủ , như tiếng
chuô ng và ng đá nh trướ c, tiếng khá nh ngọ c đá nh sau, có điều lý sau trướ c, liên hợ p
lạ i.3), đó là vă n củ a thá nh nhâ n. Nướ c ta, bờ cõ i muô n dặ m, nú i sô ng thắ ng tích chỗ nà o
cũ ng có . Nă m nay, ngự giá ra Bắc, thă m mù a mà ng, hỏ i việc nô ng, xem dâ n tình, xét
quan lạ i, là m Phướ c, ban ơn, dạ y chính sự , sử a việc binh, phà m trả i qua chỗ nà o đều có
thơ để ghi việc, tính đượ c gồ m 173 bà i. Thí dụ như nhữ ng bà i “Sô ng Vĩnh Định”, “Sô ng
á i Tử ” thì truy thuậ t cô ng to lú c khai sá ng, [chẳ ng khá c] nà o nghĩ tớ i sô ng Hà , sô ng Lạ c
((4) Hà , Lạ c : sô ng Hoà ng Hà , sô ng Lạ c Thuỷ bên Trung Quố c. Ngườ i xưa trô ng thấ y
sô ng Hà , sô ng Lạ c lạ i nhớ đến cô ng trị thuỷ củ a vua Hạ Vũ .4) khi xưa ; nhữ ng bà i “Định
bắ c trườ ng thà nh”, “Hoà nh Sơn quan”, “Hộ thà nh sơn” thì tính rộ ng mưu hay để giữ
nướ c đượ c yên, [chẳ ng khá c nà o là m cho] nú i Hà o, Hà m ((5) Hà o, Hà m : nú i Hà o Sơn ở
Hà m Cố c (nay thuộ c tỉnh Hà Nam, Trung Quố c), nơi rấ t hiểm củ a nhà Tầ n xưa.5) thêm
hiểm ; nhữ ng bà i “Đề lầ u Tĩnh Bắc”, chù a Hoằ ng Phướ c thì là m tỏ rạ ng cơ nghiệp xâ y
dự ng từ 200 nă m, ban đầ u mớ i có nhữ ng nét sơn chạ m đơn sơ ; nhữ ng bà i “Qua nú i
Tam Điệp”, “Hai nú i Khiêu Thạ ch” thì nêu rõ hình thế đẹp củ a chỗ đấ t và i nghìn dặ m, có
sô ng hồ bao quanh. Xe thừ a dư chở bên sô ng Tră n, Vĩ((1) Xưa Tử Sả n coi việc hà nh
chính ở nướ c Trịnh (Đấ t Hà Nam, Trung Quố c bâ y giờ ) lấ y xe củ a mình chở mọ i ngườ i
qua chỗ lộ i bên sô ng Tră n, sô ng Vĩ. Mạ nh Tử cho rằ ng : biết là m ơn mà khô ng biết là m
chính trị.1), thuậ t bá đạ o [củ a Tử Sả n] là nhỏ nhen, thì bà i “Cầ u Lý Hoà ” đã thấ y rõ đạ i
thể việc trị dâ n. Khú c Thu phong((2) Thu phong từ : khú c ca củ a Há n Vũ đế là m khi đi
trên sô ng Phầ n Hà , đắc chí trô ng về Kinh đô , nhớ đến cá c võ tướ ng. Đâ y có ý cho là tư
tưở ng củ a vua Há n cò n hẹp.2) là m trên sô ng Phầ n Thuỷ, tà i vua Há n cò n là quê, thì bài
“Sô ng Ngọ c Giá p” mớ i tỏ ra lợ i trạ ch rộ ng khắ p. Lạ i như đọ c bà i đề “Đền Châ n Vũ ” [tứ c
Trấ n Võ ] mà tưở ng thấ y câ y bá ch thà nh Cẩ m((3) Thà nh Cẩ m : tứ c là thà nh Cẩ m Quan,
nay ở huyện Thà nh Đô tỉnh Tứ Xuyên, Trung Quố c. Đờ i Hậ u Há n có đền thờ Gia Cá t
Khổ ng Minh. Đỗ Phủ đề thơ ở đền có câ u rằ ng : “Cẩ m Quan thà nh ngoạ i, bá ch sâ m sâ m”,
nghĩa là [Đền ở ] ngoà i thà nh Cẩ m Quan có nhữ ng câ y bá ch um tù m.3) cà ng thêm vẻ um
tù m. Đọ c bà i vịnh “Câ y vả i” mà cả m thấ y câ y cũ hoa mớ i((4) Câ y cũ , hoa mớ i : do chữ
“tích thụ , kim hoa”. Khi xưa vua Đườ ng Thá i Tô ng về quê cũ , có câ u thơ : “Tích thụ phá t
kim hoa”, nghĩa là câ y xưa nay nở hoa mớ i.4) cà ng thêm vẻ tố t đẹp. Hai bà i vịnh “Hồ ng
Lĩnh”, “Thiết Cả ng” thì tả hết tình trạ ng nú i sô ng, cơ trờ i mở đó ng, mà cù ng là hình thế
bà y ra ở đó . Ngướ c thấ y bú t phá p củ a thá nh thượ ng như tà i khéo củ a thợ trờ i, thậ t nên
tiêu biểu, khắ c lờ i cao cả , ghi trên tấ m đá để trấ n mộ t phương, và là m á ng vă n lưu
truyền muô n đờ i. Vậ y xin giao cho các nơi sở tạ i đem khắ c và o bia lớ n, để nú i sô ng cà ng
tươi đẹp, địa hạ t thêm vẻ vang mà á ng đạ i vă n chương củ a thá nh nhâ n sẽ cù ng vớ i nú i
cao sô ng chả y cù ng giữ đượ c đến vô cù ng”.
Vua xem sớ tâ u, phê bả o rằ ng : “Khi trẫ m ra Bắ c, trả i xem cá c địa phương, coi đến nú i
sô ng mà nhớ ơn liệt thá nh, mừ ng tụ c thuầ n mỹ mà mộ sự vẻ vang củ a triều xưa, khô ng
phả i là chỉ ưa thích thơ vă n mà thô i. Nhưng sơ thả o lầ n đầ u, sợ chưa đủ để lạ i cho đờ i
sau. Nay đã có lờ i xin thì giao cho cá c đạ i thầ n duyệt lạ i, tâ u lên. Trương Đă ng Quế, Vũ
Duy Cẩ n lạ i xin cho thi hà nh việc khắ c. Vua bèn y cho. Bấy giờ mớ i chia định : bà i “Sô ng
Vĩnh Định”, bà i “Sô ng á i Tử ” ở Quả ng Trị ; bà i “Định Bắ c trườ ng thà nh”, bà i “Cầ u Lý
Hoà ”, bà i “Hai nú i Khiêu Thạ ch”, bà i “Sô ng Linh Giang”, bà i “Cử a Hoà nh Sơn” ở Quả ng
Bình ; bà i “Nú i Hồ ng Lĩnh” ở Hà Tĩnh; bà i “Thiết cả ng” ở Nghệ An ; bà i “Sô ng Ngọ c Giá p”,
bà i “Nú i Tam Điệp” ở Thanh Hoá ; bà i “Nú i Hộ Thà nh” ở Ninh Bình, gồ m 18 bà i thơ ngự
chế, sai địa phương sở tạ i khắ c thơ và o đá , dự ng bia ở bên đườ ng. Cò n 3 bà i “Chù a
Hoằ ng Phướ c” ở Quả ng Bình, “Lầ u Tĩnh Bắ c” và “Quá n Châ n Vũ ” ở Hà Nộ i đều khắ c và o
hoà nh biển treo lên trên cử a.

Cho : thự Tổ ng đố c Bắ c Ninh là Nguyễn Đă ng Giai sung Chủ khả o trườ ng thi Nam Định,
thự Bố chính Quả ng Yên là Đặ ng Huy Thuậ t sung Phó chủ khả o, Tả thị lang bộ Lễ là
Trương Quố c Dụ ng sung Chủ khả o trườ ng thi Hà Nộ i, thự Bố chính Tuyên Quang là
Vương Hữ u Quang sung Phó chủ khả o. Lấ y đỗ 36 cử nhâ n (Trườ ng Nam Định 20 ngườ i :
Triệu Cô ng Bách, Phạ m Dự , Phan Lịch, Bù i Vă n Thuý, Phan Đình Viên, Phạ m Huy Cậ n,
Nguyễn Duy Thà nh, Phạ m Vă n Phan, Lê Đình á i, Trầ n Lương Tuấ n, Dương Xuâ n, Trầ n
Đứ c Vượ ng, Vũ Đườ ng, Vũ Sâ m, Trầ n Quang Trọ ng, Phạ m Viết Ngạ n, Nguyễn Thứ , Phạ m
Thướ c, Nguyễn Địch Cá t, Phạ m Thế Vĩnh. Trườ ng Hà Nộ i 16 ngườ i : Lê Thú c Dương,
Trầ n Đỗ Tích, Nguyễn Cá t, Vũ Kim Diên, Nguyễn Phẩ m, Nguyễn Mạ i (tên cũ là Nguyễn
Khắ c Cầ n), Nguyễn Khắ c Kham, Đà o Khả i, Đỗ Cô ng Dụ ng, Doã n Huy Kỳ, Phan Huy Châ u,
Nguyễn Viện, Nguyễn Huy Trạ c, Trương ý, Nguyễn Tiến Lụ c, Đỗ Khắ c Du).

Tạ i trườ ng Hà Nộ i, kỳ thi đệ nhấ t, viên giá m khả o Nguyễn Ngọ c phê lấ y 2 quyển và o ưu
hạ ng, lạ i lấ y bú t tẩ m muộ i đèn đổ i thêm 3 chữ [và o quyển thi đó ]. Viên sơ khả o Ngô
Khắ c Cung (hà nh tẩ u cử nhâ n) trong khi đương chấ m 1 quyển thi, mơ ngủ , duỗ i tay để
rơi và o trong lử a đèn. Đến sá ng, hai viên ấy đều đem duyên do tự thú , xin chịu tộ i. Chủ
khả o Trương Quố c Dụ ng đem việc ấ y hặ c tâ u. Hai tên mà Ngọ c đã lấ y và o ưu hạ ng đều
khô ng đượ c thi nữ a ; cò n Ngọ c và Cung đều giao quan tỉnh Hà Nộ i xét xử . Sau khi xét á n
xong, nghĩ xử Ngọ c bị phá t đi sung quâ n, Cung bị giá ng, lưu. Vua nó i : “Nă m ngoá i đã
phá t giá c ra vụ á n quan trườ ng thay đổ i quyển thi, Nguyễn Ngọ c đã từ ng mụ c kích, nay
cò n dá m cố phạ m như thế, nên trị theo tộ i quan trườ ng nă m ngoá i, đổ i là m giả o giam
hậ u. Cò n Cung, cá ch bỏ tên trong sổ cử nhâ n. Ngọ c, rồ i đượ c phá t đi đườ ng biển là m
việc chuộ c tộ i, sau đượ c khai phụ c hà m Hà n lâ m viện Điển bạ .

Chế tạ o 2 chiếc thuyền ngự . Sai Vũ Vă n Giả i và Đoà n Kim coi việc ấ y.

Lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên, Lương Vă n Liễu, bị miễn chứ c, Liễu là ngườ i kiến thứ c tầ m
thườ ng, việc gì cũ ng bố i rố i, hấ p tấ p. Vua cho do hà m Chưở ng vệ, tá c vi chứ c Lã nh binh
tỉnh Quả ng Nam, chuyên giữ phá o đà i các thà nh, lạ i kiêm coi cô ng việc cử a Đà Nẵ ng.
Liễu lạ i xin ở lạ i Hà Tiên để đượ c sai khiến. Vua nó i : “Ngươi tuổ i đã suy yếu, sứ c khô ng
đủ là m theo ý muố n, nên lui về Quả ng Nam, nếu biết nhậ n rõ lẽ phả i mà là m việc, thì
triều đình cũ ng khô ng để mấ t cá i hay củ a ngươi”.

Sai thự Đề đố c An Giang, Nguyễn Lương Nhà n, do hà m thự Thố ng đố c, lĩnh chứ c Tuầ n
phủ tỉnh Hà Tiên. Bổ thụ thự Quả n vệ vệ Kim ngô Đoà n Quang Mậ t là m Chưở ng vệ, hộ lý
chứ c Đề đố c tỉnh An Giang.

Đặ t thêm chứ c đề đố c ở tỉnh Gia Định, chứ c phó lã nh binh ở An Giang và Hà Tiên, chứ c
lã nh binh ở Định Tườ ng. Cho : thự Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ Ngô Vă n Giai điệu thự Đề
đố c Gia Định ; thự Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam Nguyễn Đứ c Chung đổ i là m thự Vệ uý, tá c
vi chứ c Phó lã nh binh An Giang ; Phó vệ uý vệ Kim ngô Tô n Thấ t Trự c điệu bổ Phó lã nh
binh Hà Tiên ; Phó lã nh binh Định Tườ ng Nguyễn Sá ng thă ng bổ Lã nh binh quan Định
Tườ ng ; thự Phó vệ uý vệ Tứ , dinh Kỳ võ Hồ Hậ u điệu thự Phó lã nh binh Định Tườ ng.
Sai chế tạ o ấ n quan phò ng bằ ng đồ ng củ a chứ c Đề đố c Gia Định, chứ c Lã nh binh Định
Tườ ng và chứ c Phó lã nh binh An Giang, Hà Tiên, cấ p cho mọ i ngườ i kể trên (tỉnh Định
Tườ ng trướ c đặ t 1 chá nh lã nh binh và 1 phó lã nh binh, đã cấ p ấ n quan phò ng ; nă m
Minh Mệnh thứ 20 giả m bỏ chứ c lã nh binh, thu tiêu ấ n quan phò ng cũ đã cấ p. Nay lạ i
đặ t thêm, cho nên đú c để cấ p cho). Bọ n Giai và o từ biệt vua, đều đượ c ban thưở ng á o
nhung phụ c và quầ n nhiễu có thứ bậ c khá c nhau.

Cho Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Hữ u bả o Tô n Thấ t Mậ u thă ng thự Vệ uý vệ Kim ngô .

Đổ i cụ c Kính tượ ng((1) Kính và Giá m đều có nghĩa là gương soi.1) là m cụ c Giá m
tượ ng((2) Chú thích ở trên. 2).

Sai : Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m, kiêm coi ấ n
triện dinh Hù ng nhuệ ; thự Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Vũ Khê tử Tô n Thấ t Bậ t,
kiêm coi vệ Kinh tượ ng tam.

Thự á n sá t tỉnh Quả ng Trị Phan Huy Vịnh có tang mẹ. Vua cho thự Lang trung bộ Binh
Phan Vă n Nhã điệu thự á n sá t Quả ng Trị.

Tả đô ngự sử viện Đô sá t là Tô n Thấ t Bạ ch ở Nghệ An về phụ c mệnh, vua vờ i hỏ i rằ ng :

“Tỉnh Nghệ An, sau khi bã o lụ t, lạ i tiếp đến nạ n hoà ng trù ng, khô ng biết dâ n ta hiện nay
đã đượ c khở i sắ c chưa ? Và , đi qua Hà Tĩnh, thấ y việc lương thự c củ a dâ n như thế
nà o ?”. Bạ ch thưa rằ ng : “ở Nghệ An duy có 6 huyện Đô ng Thà nh, Yên Thà nh, Nam
Đườ ng, Thanh Chương, Hưng Nguyên và Châ n Lộ c là bị hạ i nhiều, lú a ruộ ng ướ c chừ ng
tổ n hạ i đến hơn 5 phầ n 10 : cò n cá c huyện về thượ ng du và toà n hạ t Hà Tĩnh khô ng bị
thiệt hạ i cho lắ m, cũ ng có thể mong đượ c thu hoạ ch”. Sau đó , vua cho Bạ ch kiêm coi ấ n
triện Đạ i lý tự rồ i sai truyền dụ 2 tỉnh Nghệ, Tĩnh khá m rõ số ruộ ng bị tổ n hạ i, cứ thự c
tâ u lên, sẽ tha hoặ c giả m thuế cho mỗ i nơi có thứ bậ c khá c nhau.

Sai Vũ lâ m Tả dự c Thố ng chế, gia hà m Đô thố ng, Nguyễn Trọ ng Tính, đem theo mộ t viên
Lang trung bộ Binh, cù ng đi ra giá o trườ ng ngoà i phụ quá ch((3) Phụ quá ch : Chỗ giá p
gầ n hoà ng thà nh ở Kinh đô . Cũ ng như “ngoạ i ô ” ở Hà Nộ i.3) thao diễn trậ n ngự a. Chuẩ n
cho về sau hằ ng nă m cứ lấ y 4 thá ng mạ nh((4) Thá ng mạ nh : thá ng đầ u củ a mộ t mù a, 4
thá ng mạ nh trong 1 nă m là : thá ng giêng, thá ng 4, thá ng 7, thá ng 10.4) là m kỳ diễn tậ p
ngự a. Đặ t là m lệ.
Tỉnh Biên Hoà bị lụ t to, lú a ruộ ng bị tổ n hạ i. Sai quan tỉnh đi khá m rõ , tiếp tụ c tâ u lên để
giả m thuế cho.

Bọ n á c Man tỉnh Quả ng Ngã i lạ i họ p bè lũ đến hơn 400 tên, lẻn xuố ng dâ n biên giớ i,
cướ p bó c quấ y nhiễu, Lã nh binh Nguyễn Vĩnh đượ c tin bá o, thâ n đố c quâ n và dâ n chặ n
bắ t, chém đượ c 1 đầ u tù trưở ng bọ n Man tạ i trậ n, bắ n chết 4 tên quâ n Man, thu đượ c
khí giớ i, lấ y lạ i đượ c nhữ ng củ a nả và đồ vậ t đã bị cướ p. Việc ấ y lên đến vua. Vua
thưở ng Vĩnh kỷ lụ c 2 thứ , 1 đồ ng kim tiền Tam đa hạ ng nhỏ . Viên chứ c vă n võ trở
xuố ng, đều thưở ng kỷ lụ c, ngâ n tiền lớ n, nhỏ và ngâ n bà i có thứ bậ c khá c nhau.

Thư lạ i bộ Hộ Trầ n Đình Hưng là m giả giấ y tờ , mạ o lĩnh tiền cô ng hơn 300 quan, bị thự
Viên ngoạ i lang Nguyễn Hữ u Cơ tố giá c. Giao bộ Hình xét rõ , đượ c đủ tình trạ ng, vua sai
đem chém, bêu đầ u ở cử a kho 3 ngà y. Hữ u Cơ vì đã phá t giá c đượ c việc ấy, đặ c cách cho
thự c thụ đườ ng thuộ c bộ Hộ . Nhữ ng nhâ n viên thương trườ ng và Khoa đạ o tuầ n tra
khô ng biết kiểm xét đều bị giá ng phạ t phâ n biệt. Hai tên thợ khắ c dấ u giả , bị sung việc
khổ sai.

Định lạ i điều cấ m về các nhà trạ m. Trướ c đâ y Viên ngoạ i lang bộ Hình là Lê Ngọ c Chấ n
đi thanh tra việc cô ng Hà Tĩnh trở về, tự tiện lấ y 14 tên phu trạ m và 2 con ngự a trạ m để
vậ n tả i đồ vậ t riêng cho gia quyến. Quan tỉnh lạ i riêng cắ t biền binh đi hộ tố ng. Việc nà y
bị quan Khoa đạ o Vũ Trọ ng Bình hặ c tâ u. Vua ghét bọ n Chấ n khinh nhờ n phá p luậ t, liền
hạ lệnh cá ch chứ c, giao viện Đô sá t xét xử . Chấ n bị xử tộ i mã n đồ ((1) Mã n đồ : niên hạ n
tố i đa trong tộ i đồ .1). Bố chính Nguyễn Đồ ng Khoa và á n sá t Nguyễn Khắ c Trạ ch ở Hà
Tĩnh đều bị giá ng 2 cấ p, lưu. Khô ng bao lâ u, thự Bố chính tỉnh Khá nh Hoà là Trịnh Ngọ c
Lâ m đi coi trườ ng thi Gia Định về, tự tiện điều bá t 17 tên phu trạ m. Việc ấ y phá t giá c,
vua quở rằ ng : “Nhà trạ m đặ t ra, đã có mộ t quy tắ c nhấ t định, thự c vì lính trạ m phả i
chạ y vạ y quanh nă m, chậ t vậ t trên đườ ng, cho nên định rõ chương trình, cố t để đỡ sự
mệt nhọ c mà dưỡ ng sứ c cho họ . Gầ n đâ y xảy ra vụ á n Lê Ngọ c Chấ n : hắ n là mộ t thuộ c
viên trong bộ , khí độ nhỏ nhặ t, dễ kiêu că ng, mắ c và o phá p luậ t cố nhiên khô ng đá ng kể.
Cò n Trịnh Ngọ c Lâ m vố n là mộ t viên tá nhị ở kinh đườ ng, lạ i trả i coi việc ty á n sá t 2
tỉnh, sao đã biết mà cò n cố phạ m ? Rấ t đá ng quá i gở !”. Sai giao bộ nghị xử . Lâ m bị giá ng
4 cấ p, vua nhâ n thô ng dụ cá c quan viên lớ n, nhỏ trong Kinh, ngoà i tỉnh : phà m có ai và o
Kinh, về tỉnh lỵ hay đi cô ng sai mà đá ng đượ c do trạ m đưa, đều phả i y theo lệ đã định.
Cá c dịch thừ a, dịch mụ c cũ ng chiếu theo giấ y tờ là m bằ ng củ a họ đã đượ c cấ p mà cấ p
phu trạ m cho. Nếu ai là m trá i lệ, khô ng theo vă n bằ ng hay đò i bắ t thì chuẩ n cho quan
địa phương sở tạ i cá o giá c, xét đú ng thự c thì hặ c tâ u, để dẹp hết mố i tệ.

Tỉnh Nam Định dâ ng sớ nó i : Đồ n Bình Hả i (ở cử a Liêu) thuộ c trong hạ t từ trướ c đến

nay phá i quâ n phò ng giữ nhưng chưa đặ t sú ng. Nay xin cho đặ t 3 cỗ sú ng quá sơn bằ ng
đồ ng, thuố c đạ n 300 phá t, ố ng phun lử a 30 chiếc, phá o thă ng thiên 50 cá i, để chuẩ n bị
việc tuầ n phò ng. Vua thuậ n cho.

Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Về phép thuỷ chiến, sú ng là đắ c lự c hơn hết. Vậ y truyền Chỉ cho
bọ n Vệ uý vệ Loan giá Tô n Thấ t Tườ ng, Quả n vệ dinh Thầ n cơ Nguyễn Quý kiểm xem
cá c hiệu thuyền Vâ n điêu, Phi hồ ng, Thanh loan, Định dương và Bình dương mỗ i chiếc
thuyền nên đặ t bao nhiêu sú ng và bao nhiêu biền binh phá o thủ , liệu dự trù trướ c cho
đượ c chu tấ t ổ n thoả rồ i tâ u lên”. Bộ Binh xin đem nhữ ng cây sú ng nguyên đặ t ở Kinh và
ở tấ n sở Đà Nẵ ng tỉnh Quả ng Nam, hiệu số chia đặ t, phá i cá c phá o thủ đi theo thuyền coi
giữ . Vua thuậ n cho, bèn sai chọ n lấ y 5 usuấ t độ i hộ vệ trưở ng ở dinh Thầ n cơ chia ngồ i
coi giữ trên cá c thuyền để cho đắ c lự c.

Sai Vệ uý Tiền vệ nhấ t Tả dự c dinh Vũ lâ m là Đoan Hù ng tử Nguyễn Vă n Lượ c cả i bổ là m

Vệ uý vệ Hậ u nhấ t.

Vua thấ y 2 tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i sả n xuấ t nhiều đườ ng và quế, nên lượ ng số
mua thêm để đủ dù ng, lạ i nhâ n ở 2 hạ t ấ y giá gạ o hơi cao, bèn sai tỉnh giả m giá , phá t
thó c kho là m vố n trướ c cho mỗ i hạ t. Về Quả ng Nam, mỗ i 1 hộ c thó c trị giá 2 quan 4 tiền,
[tính số hộ c thó c] thu mua 600.000 câ n đườ ng cá t, 15.000 câ n quế ; về tỉnh Quả ng Ngã i,
mỗ i hộ c thó c trị giá 2 quan 2 tiền, thu mua 800.000 câ n đườ ng cá t, 5.000 câ n quế, đều
cho đến nă m sau y lệ tính nộ p. Riêng tỉnh Quả ng Ngã i nộ p số đườ ng cá t bao nhiêu, tả i
dầ n đến kho Đà Nẵ ng để chứ a.
Nhà dâ n trong mộ t thô n thuộ c huyện Thọ Xương, tỉnh Hà Nộ i bị hoả tai, chá y lan tớ i
hơn 400 hộ . Sai chiếu lệ chẩ n cấ p cho dâ n bị nạ n.

Có ngườ i đem dâ ng vua cá i nghiên mự c cổ . Đo theo thướ c bâ y giờ : nghiên dà i 7 tấ c, 8

phâ n, rộ ng 4 tấ c 7 phâ n, dà y 5 phâ n, chấ t rấ t bền chắ c, và nhuầ n mỵ , cá ch pha chế có vẻ
cổ kính, mộ c mạ c, rõ hệt là mộ t tấ m ngó i â m dương ((1) Ngó i â m dương : nguyên chữ là
“â m dương ngoã ”, tứ c là thứ ngó i viên ngử a (â m) và viên ú p (dương).1), ngườ i ta nhâ n
hình thế nó mà đụ c mà i thà nh chỗ đự ng nướ c, chỗ mà i mự c. Đầ u nghiên có bà i minh
rằ ng :

“Kỳ sắ c ô n nhuậ n,

Kỳ chế cổ phá c.

Hà dĩ trí chi ?

Thạ ch cừ bí cá c.

Cả i phong Tứ c mặ c((1) Tứ c mặ c hầ u : tên cá i nghiên, do cổ nhâ n đặ t cho

(theo sá ch “Vă n phò ng tứ phả ”).1)

Lan đà i((2) Lan đà i : đờ i Há n, gọ i là Bí thư quá n là Lan đà i. Về sau, Ngự

sử đài và Sử quá n cũ ng gọ i là Lan đà i.2) liệt tướ c.

Vĩnh nghi bả o chi,

Thư hương thị thá c”((3) Bà i nà y nghĩa là : Sắ c nghiên nhuầ n mỵ .

Cá ch chế tạ o cổ kính mộ c mạ c
 Đặ t nghiên và o chỗ nà o ?

[Đặ t và o] gá c Thạ ch Cừ kín đá o,

Đổ i phong cho nghiên là Tứ c mặ c hầ u,

Liệt và o quan tướ c ở Lan đà i.

Nên giữ là m củ a bá u mã i mã i,

Dò ng dõ i vă n họ c nhờ ở đó .3)

Sau nhữ ng câ u đó , viết 2 chữ “Tô Thứ c”, khắ c 2 cá i ấ n nhỏ có nhữ ng chữ “Kỳ trâ n” và
“Tà ng bả o”. Lưng nghiên khắ c mộ t ấ n to, có chữ “Thạ ch cừ cá c ngoã ”((4) Viên ngó i ở gá c
Thạ ch Cừ .4) Lạ c khoả n, đề : “Nguyên Phù tam niên, trọ ng thu nhậ t chế”((5) Ngà y thá ng
trọ ng thu (thá ng 8) nă m Nguyên Phù thứ ba [1100] chế.5).

Vua sai đem trình lên chỗ vua ngự , bả o Nộ i cá c rằ ng : “Đâ y là cá i nghiên cổ Thạ ch Cừ ,
gá c Thạ ch Cừ nguyên từ Tiêu Hà [đờ i Há n] dự ng ra để chứ a sử sá ch và bả n đồ . Đến
Tuyên đế nă m Cam Lộ thứ 3 [51 trướ c Cô ng nguyên], họ p cá c nhà Nho giả ng Ngũ kinh,
tứ c là ở chỗ gá c ấ y. Từ nă m Cam Lộ thứ 3 đến nă m Nguyên Phù thứ 3 [1100 sau Cô ng
nguyên], đờ i Tố ng Triết Tô ng, Tô Thứ c đượ c viên ngó i ở gá c ấy, đem mà i thà nh cá i
nghiên, tính ra gồ m 1.149 nă m, trả i đến bây giờ lạ i hơn 740 nă m nữ a. Vậ y thì cá i nghiên
nà y xuấ t hiện từ đờ i Há n, thà nh hình ở đờ i Tố ng mà trình tiến ở ngà y nay. Thậ t là mộ t
vậ t quý bá u củ a là ng vă n ! Đờ i, trướ c vớ i sau hơn 2.000 nă m, mà nghiên nà y cù ng xuấ t
hiện và o lú c vă n minh thịnh trị, há chẳ ng phả i là vậ t quý bá u, đượ c trờ i đấ t trâ n trọ ng
giữ kín, phả i đợ i thờ i rồ i mớ i trình bày, mà do trọ ng đạ o, sù ng vă n, đờ i dẫ u khá c nhưng
củ a bá o chung, tự có cá i cơ duyên cù ng hợ p, hay sao ? Â u Dương Tu ((6) Â u Dương Tu :
mộ t danh Nho thờ i Tố ng Nhâ n Tô ng (1023 - 1063).6) có nó i : “Vậ t thườ ng đến vớ i
ngườ i biết ưa thích”, chính là nghĩa thế”.
Vua lạ i nó i : “Trong Ngoã nghiễn phả ((7) Sá ch chép cá c điển tích nghiên ngó i.7) có chép
rằ ng : “Chỗ di chỉ đà i Đồ ng Tướ c ((8) Đà i Đồ ng Tướ c : đà i củ a Nguỵ vương Tà o Thá o xâ y
dự ng, nhâ n bắ t đượ c con chim sẻ bằ ng đồ ng trong khi dự ng nền, nên đặ t tên thế.8) nhà
Nguỵ , ngườ i ta chứ a đượ c nhiều ngó i cổ , đem mà i thà nh nghiên rấ t khéo, dự ng nướ c
đến và i ngà y khô ng khô . Đờ i truyền rằ ng : khi xưa, dự ng đà i nà y, sai thợ gố m là m bù n
thậ t sạ ch, lấ y vả i thưa lọ c bù n rồ i cho thêm dầ u hồ đà o và o, trộ n để nặ n, cho nên khá c
hẳ n vớ i ngó i thườ ng”. Nay xem cá i nghiên nà y là di tích ở Thạ ch Cừ thì ngó i đà i Đồ ng
Tướ c há có thể sá nh kịp cá i vẻ cổ kính chấ t phá c củ a nó đượ c sao ?”.

Vua ra ngự nhà Lương Đình, câ u cá , bả o thị thầ n rằ ng : “Hoà i Nam tử có nó i : Thá nh
nhâ n lấ y đạ o đứ c là m cầ n câ u, dâ y câ u, lấ y nhâ n nghĩa là m lưỡ i câ u, mồ i nhử , ném tung
ra trong khoả ng trờ i đấ t, thì phà m vạ n vậ t, cá i gì mà chẳ ng có ? Bà y thiên hạ để là m
lồ ng, nhâ n sô ng Giang, sô ng Hoà i để là m lướ i, cò n mấ t cá , mấ t chim sao đượ c ? Cho nên
tên bắ n khô ng bằ ng thứ tên có buộ c dâ y, tên có buộ c dây khô ng bằ ng lướ i, lướ i khô ng
bằ ng vậ t vô hình. ấ y cũ ng là cá i nghĩa đá nh cá , câ u cá đó ”.

Hộ đố c Hả i - Yên Trầ n Vă n Trung có tang cha. Cho thự Tuầ n phủ Trị - Bình Đặ ng Đứ c
Thiệm là m Tuầ n phủ Hả i Dương, hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hả i - Yên. Điệu bổ thự
Hữ u thị lang bộ Binh Hoà ng Thu là m thự Bố chính tỉnh Quả ng Trị, hộ lý ấ n quan phò ng
tuầ n phủ Trị - Bình.

Trung, trong khi là m quan, có tiếng thanh bạ ch. Vua nghe biết Trung nghèo, cho triệu
và o Duyệt thị đườ ng, ban cho 50 lạ ng bạ c để dù ng về việc tang.

Hoã n tô cho nhữ ng ruộ ng bị thuỷ tai ở tỉnh Hưng Yên. Dâ n cá c huyện thuộ c tỉnh Hưng
Yên, ở gầ n hữ u ngạ n sô ng Cử u An bị nướ c trà n ú ng thuỷ, đồ ng ruộ ng phầ n nhiều bị tổ n
hạ i. Quan tỉnh xin cho hoã n tô ruộ ng mù a đô ng nă m nay, đợ i đến vụ chiêm sang nă m sẽ
nộ p. Vua thuậ n cho.

Cấ p thêm lương cho bọ n lạ i dịch tỉnh Cao Bằ ng. Theo lệ cũ , lương thá ng củ a lạ i dịch cá c
tỉnh biên giớ i, cứ mỗ i 1 phương gạ o thì cấ p ra tiền 1 quan. Tớ i đây, quan tỉnh thấ y cá c
thuộ c viên trong tỉnh ở xa quê nhà , xin cấ p thêm cho. Vua nó i : “Cao Bằ ng so vớ i cá c tỉnh
biên giớ i thì xa hơn cả , vậ y gia ơn chuẩ n cấ p cho tiền 1 quan và gạ o 1 phương. Đó là đặ c
cá ch cá c tỉnh, biên giớ i khá c khô ng đượ c viện theo lệ nà y”.

Thự Bố chính Tuyên Quang Vương Hữ u Quang có tộ i, bị miễn chứ c. Quang, khi mớ i đến
tỉnh nhậ m chứ c, lấ y tiền quyên củ a cá c viên vă n, võ và lạ i, dâ n hơn 7.000 quan để xây
dự ng chù a Đô ng Sơn cổ ở bên thà nh gồ m 31 gian nhà ngó i, tự tiện bắ t binh lính là m
việc, hà ng 5 - 6 thá ng trờ i, chù a mớ i hoà n thà nh. Gặ p lú c Quang đi coi trườ ng thi Hà Nộ i,
Phó lã nh binh Nguyễn Đă ng Khá nh đem việc nà y hặ c, tâ u. Vua quở rằ ng : “Hữ u Quang
trướ c đã phạ m lỗ i, rồ i đượ c cấ t nhắ c đến chứ c quan đầ u địa phương, thế mà tự coi chỗ
vua ở như cách xa muô n dặ m, khinh thườ ng phép tắ c, dá m là m cá i việc vô ích nà y, thậ t
có phụ phà ng ơn nướ c nhiều lắ m !”. Liền bắ t Quang giả i chứ c. Cho biện lý bộ Hình là Lê
Nguyên Giá m quyền lĩnh ấ n triện Bố chính. Lạ i sai Ngự sử đạ o Định - Biên là Đặ ng Kham
hiệp vớ i Giá m tra xét việc ấy. Vua dụ Giá m rằ ng : “Việc á n cố t đượ c thự c tình, đừ ng để
dâ y dưa đến nhiều ngườ i. Hạ t ấ y nhiều dâ n Thổ , thậ t thà , quê mù a và dễ sai khiến.
Ngươi có trá ch nhiệm là m quan đầ u mộ t địa phương, nên khéo vỗ về hơn nữ a cho dâ n
đượ c yên”. Khi á n xong, dâ ng lên, Quang bị xử cá ch chứ c, truy thu bạ c hơn 400 lạ ng để
trả cho nhữ ng binh lính và nhâ n cô ng đã bắ t là m việc. á n sá t Nguyễn Đứ c Tâ n vì là đồ ng
sự , khô ng biết can ngă n, cũ ng bị giá ng 2 cấp. Đă ng Khá nh có dự việc thu tiền, sau biết tố
giá c, đượ c giả m tộ i, giá ng 1 cấ p. Thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai cũ ng có
quyên giú p gạ ch, gỗ , sai truyền Chỉ ban quở . Bọ n phủ , huyện, châ u, thô ng phá n, kinh
lịch, quả n cơ, thà nh thủ uý, suấ t độ i, độ i trưở ng và lạ i dịch thuộ c tỉnh quyên tiền giú p
việc đều bở i Quang sai là m, đặ c cách miễn tộ i cho.

Hoã n thuế nộ p cò n thiếu cho 8 châ u Cam Lộ (cả 1 châ u Tầ m Bô n nă m trướ c chạ y trố n
tả n đi, vẫ n chưa trở về), vì cớ bị giặ c Man quấ y nhiễu cướ p bó c, là m ă n chưa yên.

Ban quế Thanh cho hoà ng tử , hoà ng thâ n cô ng, hoà ng đệ và cá c đình thầ n (vă n từ khoa
đạ o, võ từ quả n vệ trở lên) có thứ bậ c khá c nhau.
Tỉnh Quả ng Trị dâ ng mộ t con voi rừ ng. Vua khen rằ ng : “Voi là mộ t loà i vậ t khó dỗ , nay
lạ c xuố ng chỗ dâ n cư, lạ i tìm cá ch nhử đượ c, khô ng để nó là m hạ i ngườ i, vậ y thưở ng
cho quan tỉnh Đặ ng Đứ c Thiệm kỷ lụ c mộ t thứ ; phó vệ, suấ t độ i đi chuyến ấ y đều
thưở ng ngâ n tiền lớ n, nhỏ có thứ bậ c ; tên tượ ng binh bắ t đượ c voi, thưở ng cho tiền 50
quan. Con voi đem nộ p, đặ t tên cho là “ứ ng Trị tượ ng”.

Tỉnh Khá nh Hoà gạ o đắ t. Dâ n trong hạ t có nhữ ng ngườ i quyên tiền để giú p kẻ nghèo
tú ng. Vua sai thưở ng cấ p có phâ n biệt để tỏ ý khuyến khích. (Trướ c đây, tỉnh Khá nh Hoà
gạ o đắ t, quan tỉnh đem việc tâ u lên. Vua sai sứ c cho nhữ ng dâ n già u trong hạ t quyên
tiền để giú p kẻ tú ng thiếu. Có nhữ ng ngườ i dâ n trong hạ t : Nguyễn Vă n Thắ ng, Vũ Vă n
Kỷ, Phan Vă n Như, Nguyễn Vă n Quý, Đỗ Cô ng Hoà , Vũ Vă n Phương và ngườ i đà n bà là
Nguyễn Thị Linh, 7 ngườ i tình nguyện quyên tiền cộ ng 1.600 quan để chu cấ p nhữ ng kẻ
cù ng tú ng. Bộ Hộ tuâ n mệnh bà n thưở ng : Thắ ng là Lý trưở ng, quyên tiền 500 quan,
thưở ng cho ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 5 đồ ng, chuẩ n cho đượ c miễn tiền thuế
thâ n, binh, dịch trong 8 nă m. Vă n Kỷ, tuổ i ngoà i 60, quyên tiền 300 quan, thưở ng ngâ n
tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 3 đồ ng, miễn cho con hoặ c chá u thuế thâ n, binh, dịch
trong 3 nă m. Vă n Như và Vă n Quý là dâ n đinh, mỗ i ngườ i quyên tiền 100 quan, đều
chuẩ n cho miễn thuế thâ n, binh, dịch trong 2 nă m. Hoà và Phương, mỗ i ngườ i quyên
tiền 50 quan. Hoà là lã o nhiêu, thưở ng ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 3 đồ ng ;
Phương là dâ n đinh, miễn cho thuế thâ n và binh, dịch 1 nă m. Nguyễn Thị Linh quyên
tiền 500 quan, thưở ng cho 1 cặ p 2 chiếc á o trừ u nam nhuộ m mà u và á o sa có hoa, lạ i
chuẩ n cho 1 ngườ i con hoặ c chá u đượ c miễn tiền thuế thâ n, binh dịch trong 8 nă m).

Chở tiền ở Kinh 100.000 quan theo đườ ng thuỷ và o Gia Định. Sai 2 tỉnh Vĩnh Long, Định
Tườ ng mỗ i tỉnh cho xay 20.000 phương gạ o và đem 10.000 quan tiền, đến chứ a cả ở An
Giang. Lạ i sai vậ n ở Kinh thuố c sú ng, đá lử a, chì, hoả đinh cầ u, gang vụ n chia cấ p cho cá c
tỉnh Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang, Hà Tiên để phò ng dù ng về
việc binh.

Lạ i cho Tô n Thọ Đứ c là m thự Tuầ n phủ Thuậ n - Khá nh. Đứ c trướ c đâ y vì bị bệnh, cá o về
; tớ i nay, bệnh khỏ i, lạ i đi cung chứ c. Triệu quyền Tuầ n phủ Nguyễn Đă ng Uẩ n về Kinh,
bổ thụ là m Hữ u thị lang bộ Binh. Chưa đượ c bao lâ u, Đứ c lạ i bị bệnh, vua cho á n sá t
Bình Thuậ n Trầ n Vă n Triệu quyền giữ ấ n quan phò ng Tuầ n phủ Thuậ n - Khá nh.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Cô ng Nhà n và lĩnh Tuầ n phủ An Giang là Nguyễn Cô ng Trứ

dâ ng tậ p trù nghĩ tâ u rằ ng : số tiền và gạ o hiện chứ a ở kho tỉnh chưa đượ c đầy đủ , xin
cho nghiêm sứ c trong thuộ c hạ t và tư sang 2 tỉnh Định Tườ ng, Hà Tiên mau đem tả i nộ p
để đủ chi dù ng. Vua bả o bộ Hộ rằ ng : “Hai tỉnh An Giang và Hà Tiên là nhữ ng nơi địa đầ u
xung yếu. Về việc tích trữ ở biên cương cầ n phả i dự bị, huố ng nữ a hiện nay số biền binh
phá i đi theo Kinh lượ c đạ i thầ n khá nhiều, sang nă m sẽ lầ n lượ t tớ i tỉnh, việc quâ n nhu
rấ t tố n. Vậ y sai 3 tỉnh Gia Định, Vĩnh Long, Định Tườ ng mỗ i tỉnh lấ y thó c kho ra xay
thà nh 20.000 phương gạ o và xuấ t tiền kho mỗ i tỉnh 10.000 quan, thuê ngay thuyền dâ n
tả i đi giao tỉnh An Giang thu chứ a, cố t phả i trong nă m nay tả i đến đề phò ng chi dù ng. Lạ i
trướ c đâ y có Chỉ do thuyền Thanh Loan chở 100.000 quan tiền cô ng, chuyển giao cho
tỉnh Gia Định ; đợ i khi thuyền nà y đến thì do tỉnh Gia Định lạ i chuyển giao sang An
Giang thu chứ a, để đượ c giả n tiện”.

Hoã n mộ t kỳ về Kinh thao diễn cho biền binh 2 tỉnh Quả ng Nam, Bình Định. Theo lệ
trướ c, nhữ ng biền binh Quả ng Nam, Bình Định và Quả ng Trị đều thuộ c ban thứ ba, nă m
nay đến kỳ và o Kinh diễn tậ p. Vua thấ y rằ ng biền binh Quả ng Nam và Bình Định đã từ ng
sai phá i, mà hiện số lính ở tỉnh khô ng cò n mấ y, nên tạ m hoã n cho 1 kỳ, cò n nhữ ng biền
binh tỉnh Quả ng Trị thì vẫ n theo lệ trướ c là m cho đú ng.

Vua dụ bọ n Nguyễn Cô ng Nhà n, Nguyễn Cô ng Trứ rằ ng : “Trướ c đâ y, Thấ t Sơn đã dẹp

yên((1) Thấ t Sơn và Ba Xuyên thuộ c vù ng An Giang - Hà Tiên, trướ c đâ y theo thổ phỉ,
chố ng lạ i triều Nguyễn (xem Thự c lụ c, Đệ tam kỷ, quyển 23, tờ 9b - 10a).1), nhữ ng
ngườ i ra thú trướ c sau rấ t nhiều, quả đã mộ t lò ng quy thuậ n yên phậ n là m ă n chưa ?
Bọ n thổ phỉ Hà Â m có ra và o nom dò m, thá m thính hay khô ng ? Tên thổ mụ c Mộ c Tứ c
bấ y nay chiêu dụ có đắc lự c khô ng ? Tên Yêm và Ngọ c Vâ n gầ n đâ y là m nhữ ng việc gì ?
Và thổ dâ n cò n có lò ng yêu kính nữ a khô ng ? Về hạ t Ba Xuyên, trướ c sau chiêu tậ p, dâ n
đã hồ i phụ c như cũ chưa ? Mọ i việc ấ y, đều nên để tâ m xét hỏ i cho đích xác, tâ u lên”. Sau
đó , bọ n Nhà n tâ u : “Bọ n ngườ i Thanh và ngườ i Thổ trướ c sau về thú , tuy chưa đượ c hồ i
phụ c cả như cũ , nhưng đều siêng nă ng cà y cấ y là m ă n, tưở ng cũ ng đã mộ t lò ng quy
thuậ n cả. Tên Yểm và Ngọ c Vâ n tịnh khô ng có chí gì khá c, ngườ i Thổ cũ ng thườ ng đưa
tặ ng cá c đồ ă n. Thổ phỉ Hà Â m từ sau khi vỡ tan cũ ng khô ng thấ y lẻn đến dò m ngó . Cò n
tên thổ mụ c Mộ c Tứ c trướ c sau tuỳ tò ng quâ n quan, xét hắ n là ngườ i thà nh thự c, gặ p
việc biết nhậ n xét đú ng qua cá c lầ n chiêu dụ nhiều ngườ i Thanh và ngườ i Thổ , kể cũ ng
đắ c lự c”. Vua bèn chuẩ n cho Mộ c Tứ c đượ c theo lệ lưu quan chiếu phẩ m hà m, chi lương.
(Lệ định : Thổ quả n cơ, mỗ i thá ng cấ p tiền 3 quan, gạ o 2 phương. Nay chiếu lương chi
theo lệ lưu quan, thì mỗ i thá ng cấ p tiền 6 quan 6 tiền 40 đồ ng, gạ o 5 phương) ; lạ i
thưở ng cho 1 cặ p á o nhung vả i và á o vả i tâ y.

Quan 2 tỉnh Hà Nộ i, Bắc Ninh hộ i đồ ng đến khá m 2 địa phậ n bã i Đạ i Quan và bã i Yên
Mỹ, lậ p rõ ranh giớ i, rồ i tâ u lên. Vua cho rằ ng việc nà y qua 2 quan tỉnh khá m xét nghĩ
bà n, đều đã thoả đá ng, bèn y cho.

Quả n Tà o chính Vũ Vă n Giả i dâ ng sớ nó i : “Viên phó sứ Tà o chính Nguyễn Cô ng Nghĩa

bổ và o chứ c nà y đến nay đã 8 nă m, là m việc nhanh, giỏ i, xin liệu cho thă ng dụ ng”. Vua
sai bộ Lạ i xét hạ ch, thấ y khô ng có sự trạ ng gì đá ng kể. Vua nó i : “Triều đình dù ng ngườ i,
khô ng bỏ só t mộ t chú t tà i nă ng nhỏ củ a ngườ i nà o. Trẫ m đố i vớ i việc dù ng ngườ i cà ng
để ý hơn. Đã từ ng dụ cá c địa phương : phà m có nhữ ng ngườ i ấ p ủ tà i nă ng ẩ n dậ t nơi
rừ ng, nú i, đều cho nêu tên tâ u lên ; lạ i sai đình thầ n đề cử nhữ ng ngườ i mình đã biết tà i.
Cả đến nhữ ng nhâ n viên bị cá ch, bãi cũ ng đều liệu cho khở i phụ c. Dẫ u hạ ng bề tô i ngoà i
xa, kẻ sĩ ở ẩ n cò n muố n thu dù ng ngay huố ng chi đố i vớ i mộ t viên quan Kinh ngũ phẩ m,
há lạ i riêng để chìm ở chứ c dướ i mã i sao ? Vả , phẩ m trậ t triều đình, há có thể đò i bậ y
đượ c ! Nguyễn Cô ng Nghĩa xuấ t thâ n là lạ i điển, lầ n lượ t đượ c nhắ c lên đến phó sứ , đã là
may lắ m rồ i, thế mà nă m trướ c đã xui giụ c nguyên quả n quan là Vũ Vă n Từ cấ t nhắ c cho
mình là m Tà o chính sứ ấ n quan, đã bị nghiêm quở , nay lạ i xui Vũ Vă n Giả i nó i là là m
việc lâ u nă m, nhanh, giỏ i. Rõ thậ t là kẻ dụ ng tâ m khéo léo ! Vậ y Nguyễn Cô ng Nghĩa,
trướ c hết phả i phạ t lương 9 thá ng, đợ i có thuyền cô ng phá i đi ngoạ i dương thì chuẩ n
cho sung là m Phó biện để hắ n đượ c tự trổ tà i là m việc, sẽ lự a bổ dù ng. Cò n Vũ Vă n Giả i
khô ng biết hay dở , mộ t mự c nghe theo, cũ ng phạ t lương 3 thá ng để ră n trị. Lạ i truyền
dụ cá c bề tô i trong, ngoà i : phà m chọ n ngườ i thờ vua đều phả i mộ t niềm chí cô ng, xét
hỏ i nhữ ng kẻ thuộ c hạ , chỉ nên nhậ n xem ngườ i ấ y hay hay dở để định sự thă ng hay
giá ng, khô ng đượ c là m theo ý riêng như việc nà y, để đến nỗ i có kẻ lạ m chứ c như ngườ i
lạ m dự và o bọ n thổ i sá o nướ c Tề khi xưa((1) Xưa Tề Tuyên vương nuô i đến 300 ngườ i
để cù ng thổ i sá o, có Đô ng quá ch Xử Sĩ khô ng biết thổ i sá o cũ ng cứ dự và o số ấ y để ă n
lương. Đến vua sau nố i ngô i, sai riêng từ ng ngườ i ra thổ i sá o, Xử Sĩ liền bỏ trố n. Ngườ i
ta bèn dù ng điển nà y để chỉ nhữ ng kẻ khô ng có tà i mà lạ m dự chứ c tướ c.1). Nhưng cũ ng
chớ lấ y việc Vũ Vă n Giả i bị lỗ i mà rụ t lạ i, khô ng dá m tiến cử , cố t phả i là m cho nhữ ng
ngườ i hiền tà i đều đượ c tỏ rõ , nhữ ng kẻ ươn hèn khô ng đượ c yêu cầ u xằ ng, để thoả cá i
ý thiết tha dù ng ngườ i, cầ u hiền củ a trẫ m”.

Trong Kinh kỳ có hoà ng trù ng. Vua bả o bộ Hộ rằ ng : “Sâ u ă n lú a có nhữ ng thứ sâ u

“minh” (sâ u ă n ruộ t lú a), sâ u “đặ c” (sâ u ă n lá lú a), sâ u “mâ u” (sâ u ă n gố c lú a và
sâ u “tặ c” (sâ u ă n đố t lú a), loạ i nó khô ng giố ng nhau. Xưa nay cá c tỉnh tâ u bá o chỉ kêu
là hoà ng trù ng, khô ng có phâ n biệt. Vậ y, nên truyền dụ cho cá c trự c, các tỉnh : nếu xả y
có sâ u hạ i lú a, phả i xét kỹ thứ sâ u gọ i là sâ u gì, tâ u và o cho rà nh mạ ch”.

Tỉnh Nghệ An dâ ng sớ nó i : “Nhữ ng viên vă n, võ thuộ c tỉnh trướ c có dự ng riêng đền thờ
Quan Cô ng, bấ y nay cầ u đả o thườ ng đượ c linh ứ ng. Vậ y xin cho liệt và o trong điển lễ
thờ tự ”. Vua nó i : “Đền ấ y do tư lậ p, vố n khô ng nên liệt và o trong lệ tự điển, nhưng
ngườ i có cô ng thì đượ c thờ , ở trong lễ cũ ng có nó i thế. Vậ y cũ ng chuẩ n cho cứ mù a
xuâ n, mù a thu thì là m lễ (lợ n, xô i) kính lễ”.

Thự Bố chính sứ Hà Nộ i Lê Đạ i Cương tuổ i già , về hưu trí. Cho : á n sá t sứ Hưng Yên Lê
Nguyên Trung thă ng thự Bố chính sứ Hà Nộ i ; thự Lang trung bộ Lễ Đặ ng Quố c Lương
điệu thự á n sá t sứ Hưng Yên.

Đặ t thêm đồ n bả o Gia Định. Vua cho rằ ng tỉnh Gia Định là nơi trọ ng địa ở Nam kỳ, lạ i kỳ
phò ng thủ mù a đô ng đã tớ i, mậ t dụ Tổ ng đố c Lê Vă n Phú tuỳ theo địa thế, đặ t ra đồ n
bả o. Phú tâ u nó i : “Hai sở đồ n Gia Khẩ u trướ c đã có đặ t sú ng, duy ở cử a Cầ n Giờ và chỗ
ngã ba sô ng ở Phú Mỹ tâ y thô n đều là nhữ ng nơi xung yếu, xin cho đều xâ y đồ n bả o, đặ t
sú ng để nghiêm việc phò ng bị”. Vua thuậ n cho, bèn ở Phú Mỹ tâ y thô n lậ p đồ n Phú Mỹ ;
ở cử a Cầ n Giờ lậ p đồ n Cầ n Giờ ; ở hai sở đồ n Giao Khẩ u : phía đô ng gọ i là phá o đà i Tả
Định, phía tâ y gọ i là phá o đà i Hữ u Bình, đều đặ t sú ng để giữ .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXvI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Nhâ m Dầ n, Thiệu Trị nă m thứ 2 [1842], mù a đô ng, thá ng 11, ngà y Kỷ Dậ u, gặ p tiết
Thá nh đả n (sinh nhậ t Nhâ n hoà ng hậ u, mẹ vua). Vua thâ n đến điện Hiếu Tư là m lễ.
Trướ c ngà y hô m ấ y, tạ i điện Hiếu Tư và chính ngà y hô m ấ y, tạ i điện Sù ng  n, đều phá i
hoà ng tử kính tớ i là m lễ, sau đó đặ t là m lệ mã i.

Giả m bớ t nhữ ng lạ i dịch ở Lụ c bộ và cá c nha mô n. Quan bộ Lạ i, bọ n Vũ Xuâ n Cẩ n, tâ u :

“Số lạ i dịch ở cá c địa phương đều đã tỉnh giả m, cò n số vị nhậ p lưu thư lạ i((1) Vị nhậ p
lưu : thuộ c lạ i chưa đượ c và o chính ngạ ch, dướ i hà ng cử u phẩ m.1) thuộ c cá c nha mô n ở
Kinh, nên chiếu theo cô ng việc nhiều, ít, liệu giả m bớ t”. Việc nà y giao xuố ng cho đình
thầ n bà n. Đình thầ n nó i : “Cô ng việc ở cá c nha nhiều, ít khô ng giố ng nhau, về số vị nhậ p
lưu thư lạ i trong nguyên ngạ ch, nên lự a định giả m bớ t. Cò n cá c bá t, cử u phẩ m thư lạ i
thuộ c cá c nha (bộ Hộ : bá t phẩ m và cử u phẩ m đều có 14 viên, bộ Binh : đều có 12 viên ;
bộ Lạ i : đều có 10 ; 3 bộ Lễ, Hình, Cô ng : đều có 8 viên. Ty Thừ a biện ở Tô n nhâ n phủ ,
Đạ i lý tự , Quang lộ c tự , Thá i thườ ng tự và Khâ m thiên giá m : đều có 4 viên ; cá c ty Chế
tạ o, Sang phá o và Hoả dượ c : đều có 3 viên ; Quố c tử giá m : Điển bạ và Điển tịch đều có
2 viên ; cá c ty Đô sá t, Thô ng chính, Thanh cẩ n, Thiết thậ n, Doanh thiện : bá t phẩ m và
cử u phẩ m đều có 2 viên) đều có trá ch nhiệm giữ việc, tuy số nhiều ít khá c nhau, nhưng
cũ ng khô ng đến nỗ i thừ a lạ m, xin đều để nguyên ngạ ch. Duy 2 ty Tà o chính và Hộ thà nh,
việc cô ng hơi rỗ i, xin để lạ i mỗ i ty, bá t, cử u phẩ m đều 2 viên”. Vua y theo. (Bộ Hộ và bộ
Binh : nguyên ngạ ch vị nhậ p lưu thư lạ i 100 tên, nay để mỗ i bộ 70 tên. Bộ Lạ i, bộ Hình,
bộ Cô ng : nguyên ngạ ch mỗ i bộ 60 tên ; bộ Lễ : nguyên ngạ ch 50 tên, nay đều để 40 tên.
Ty Chế tạ o : nguyên ngạ ch 40 tên, nay để 25 tên. Khâ m thiên giá m : nguyên ngạ ch đều
30 tên, nay để 20 tên. Tà o chính, Bưu chính : nguyên ngạ ch đều 30 tên, nay đều để 15
tên. Ty Thừ a biện ở Tô n nhâ n phủ , cá c ty ở Đô sá t viện, Đạ i lý tự , Thá i thườ ng tự , Quang
lộ c tự , kho Sang phá o, khoa Hoả dượ c : nguyên ngạ ch đều 20 tên, nay đều để 12 tên. Ty
Thô ng chính sứ : nguyên ngạ ch 15 tên, nay để 10 tên. Quố c tử giá m và Hộ thà nh binh
mã ty : nguyên ngạ ch đều 15 tên, nay đều để 6 tên).

Thụ hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ cho Lê Vă n Đứ c, vẫ n lĩnh chứ c Thượ ng thư bộ Lễ. Cho
Hữ u thị lang bộ Lễ, gia hà m Tham tri sung biện việc Nộ i cá c là Lâ m Duy Thiếp là m Hữ u
tham tri bộ Binh.

Đổ i mớ i các hiệu cờ cho cá c tỉnh trong Nam, ngoà i Bắ c. Trướ c đây hiệu cờ củ a vệ, cơ cá c
tỉnh hoặ c do tỉnh tạ m cấ p, hoặ c do bả n vệ, bả n cơ là m riêng : mà u sắ c, hình dạ ng lộ n xộ n
khô ng đều ; tớ i đâ y, vua sai bộ Binh đổ i định hình thứ c cá c hiệu cờ , chế cấ p mộ t loạ t để
thi hà nh.

( - Cờ ngũ hà nh : mỗ i tỉnh đều 1 bộ 5 lá , mỗ i lá nộ i tâ m dà i 2 thướ c, 2 phâ n, ngang 1

thướ c 7 tấ c 1 phâ n dả i cờ , viền cờ , sắ c dạ ng đều là m theo lệ cũ cho đượ c thích hợ p.

- Cờ vô ng : mỗ i vệ, mỗ i cơ đều 1 lá , nộ i tâ m dà i, ngang cũ ng như cá ch thứ c cờ ngũ hà nh.

Trên mặ t lá cờ đính rõ nhữ ng chữ về tên vệ, tên cơ.

- Cờ đuô i nheo : bộ Binh mỗ i vệ, mỗ i cơ đều 20 lá ; Thuỷ quâ n mỗ i vệ, đều 10 lá . Mỗ i lá

nộ i tâ m dài 2 thướ c 7 tấ c, trên ngang 1 thướ c 1 tấ c 7 phâ n. Dả i cờ hoặ c dù ng mà u đỏ
tươi, hoặ c mà u tím, hoặ c mà u quan lụ c.

Về cá c tỉnh ở Nam trự c Tả kỳ, đều lấ y giả i cờ là m dấ u hiệu ghi nhậ n : Quả ng Nam, dả i cờ
mà u đỏ tươi ; Quả ng Ngã i, dả i cờ mà u đỏ gỗ ; Bình Định, dả i cờ mà u thậ t và ng ; Phú Yên
dả i cờ mà u bạ ch tuyết ; Khá nh Hoà , dả i cờ mà u đen ; Bình Thuậ n, dả i cờ mà u quan lụ c.
Về cá c tỉnh ở Nam Kỳ, đều lấ y vò ng trò n ở giữ a lò ng cờ là m dấ u hiệu ghi nhậ n : Gia Định,
vò ng trò n mà u thậ t và ng, Biên Hoà , mà u đỏ tươi ; Vĩnh Long, mà u quan lụ c ; Định
Tườ ng, mà u bạ ch tuyết ; An Giang, mà u tím ; Hà Tiên, mà u đen.

Về cá c tỉnh ở Hữ u kỳ và Bắ c Kỳ, nhữ ng vệ, cơ nà o đã có cờ chế cấ p trong nă m Minh

Mệnh 19 [1838], đều cứ theo là m như cũ . Nhữ ng cơ thổ binh ở cá c tỉnh Ninh Bình,
Quả ng Yên, Hưng Hoá , Tuyên Quang, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng nguyên khô ng
có hiệu cờ chế cấ p, nếu có sai phá i đến, đều cho cầ m cờ cũ cho đủ , khô ng cầ n phả i chế
riêng).

Sai : Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ, sung Cơ mậ t viện đạ i thầ n, Â n Quang
tử Lê Vă n Đứ c sung là m Kinh lượ c đạ i thầ n ở Nam Kỳ ; thự Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô
thố ng kiêm quyền chứ c Tả tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ , Vũ Khê tử Tô n Thấ t Bậ t sung là m
Tham tá n đạ i thầ n ; Hữ u tham tri bộ Binh là Lâ m Duy Thiếp sung là m Tá n lý cơ vụ . Vua
cho rằ ng biền binh ở 6 tỉnh Nam Kỳ đã đến kỳ duyệt 5 nă m 1 lầ n, theo lệ trướ c, dù ng đạ i
thầ n ở Kinh phá i đi duyệt, nay vì cõ i Tâ y mớ i yên, việc phò ng thủ mù a đô ng đương cầ n
dự bị, thấ y Đứ c xin đi, bèn sai sung chứ c ấ y, ban cho mao, tiết và ấ n quan phò ng Khâ m
sai. Dụ bọ n Đứ c rằ ng : “Chuyến đi nà y, mộ t là để xét hạ ch quâ n chính, hai là để chỉnh lý
biên cương, phà m nhữ ng việc gì có liên quan đến quâ n sự đều cho coi só c hết thả y. Nếu
đấ t Man kia khô ng yên, có thể thừ a cơ đượ c thì dồ n sứ c đá nh mạ nh luô n. Từ quan tỉnh
trở xuố ng, đều cho đặ t dướ i quyền điều khiển. Cá c ngươi là bề tô i cũ và là tướ ng quâ n
lã o thà nh, trẫ m đã chọ n dù ng, cầ n phả i gắ ng đem mưu sứ c, liệu theo sự thế, khéo lự a
mà là m cho có thà nh hiệu rõ rệt để xứ ng vớ i ý thiết tha củ a trẫ m giao cho là m xong”.

Rồ i vua đặ c cá ch sai biền binh 5 vệ : Tả vệ dinh Thầ n cơ, vệ Hậ u nhấ t, Tả vệ nhị dinh Vũ
lâ m, Hậ u vệ dinh Tiền phong và Hậ u vệ dinh Hổ oai ; 5 chiếc thuyền lớ n bọ c đồ ng :
Thanh loan, Vâ n điêu, Phi hồ ng, Bình dương, Định dương, đi theo sai phá i. Lạ i phá i binh
đinh ở Cẩ m y, Kim ngô và Thị vệ, cù ng vớ i thuộ c viên ở bộ đi theo là m vă n thư và sự vụ .
Bậ t quả n đố c cá c thuyền ; Đứ c, Thiếp đố c suấ t bộ Binh : chia hai đườ ng thuỷ bộ cù ng
tiến. Đứ c và o từ biệt đi, vua triệu lên điện, bả o rằ ng : “Ngươi trướ c đây đã trả i là m cá c
chứ c trong ngoà i, đượ c độ i ơn sâ u củ a Hoà ng khả o lâ u nă m, nay trẫ m chọ n phá i là m
Kinh lượ c, đi Nam Kỳ kiểm xét binh chính, nhấ t thiết mọ i việc đều giao ngươi cả ”. Bèn
trao cho Đứ c thanh gươm bá u, nó i rằ ng : “Trong quâ n có kẻ nà o khô ng theo mệnh lệnh,
thì cho phép ngươi xử trị bằ ng quâ n phá p”. Lạ i ban cho Đứ c á o củ a vua mặ c. Bọ n Đứ c
lạ y xin vâ ng mệnh. Cá c viên vă n võ trong 5 vệ từ quả n vệ trở lên, cũ ng cấ p cho mỗ i
ngườ i 1 chiếc á o đi trậ n.

Dự ng nhà bia ở bã i Thá t Bá i (tạ i xã Bằ ng Lã ng). Trong nă m Minh Mệnh, Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế nhâ n nhớ việc cũ , thâ n là m bà i thơ (chép rõ trong Thá nh chế thi tậ p, sai dự ng
bia để ghi việc ấ y, nhưng vì chỗ nà y nướ c lụ t xó i mạ nh, chưa dự ng đượ c nhà bia ; tớ i
đâ y, bộ Cô ng xin dự ng nhà bia ở phía đô ng con sô ng để đặ t tấ m bia đã khắ c trướ c, lạ i
riêng chế 1 tấ m bia nhỏ khắ c 3 chữ lớ n “Thá i bá i châ u”

dự ng trên bã i sô ng để dấ u thiêng đượ c lưu truyền. Vua cho lờ i tâ u là phả i.

Sai cá c viên thố ng quả n các quâ n dinh ở Kinh đều cử 1 ngườ i cai độ i, suấ t độ i trong các
dinh, cá c vệ ở Kinh có thể là m đượ c quả n vệ, hiệp quả n. Rồ i sai dẫ n lên yết kiến để tuỳ
tà i từ ng ngườ i, liệu cho bổ dụ ng.

Cho : Nhị đẳ ng thị vệ Vũ Vă n Trí, Viên ngoạ i lang Nộ i vụ phủ Nguyễn Vă n Cô ng sung là m
Phó biện thuyền Kim Loan đi sang địa phương Giang Lưu Ba ; thự Viên ngoạ i lang bộ Hộ
Tô n Thấ t Thườ ng sung là m Phó biện thuyền Linh Phượ ng ; Viên ngoạ i lang Nộ i vụ phủ
Trầ n Tú Dĩnh sung Phó biện thuyền Vâ n Điêu ; Phó sứ ty Tà o chính Nguyễn Cô ng Nghĩa
sung Phó biện thuyền Tườ ng Hạ c, đều đi sang địa phương Tâ n Gia Ba, thao diễn đườ ng
thuỷ. Rồ i chiếu theo đơn kê củ a Nộ i vụ phủ để mua sắ m. Đến thá ng giêng nă m [Thiệu
Trị] thứ 3, chiếc thuyền Tườ ng Hạ c vừ a ra khỏ i cử a biển Thuậ n An, gặ p gió bã o, trô i giạ t
khô ng biết đi đâ u. Duy có Cô ng Nghĩa đi đườ ng bộ , may đượ c thoá t. Vua sai tìm nhiều
cá ch dò hỏ i, lâ u khô ng đượ c tin tứ c, mớ i bả o bộ Cô ng rằ ng : “Só ng gió bấ t trắ c, hẳ n là dữ
nhiều, là nh ít !”. Bèn sai chiếu lệ ngườ i chết trậ n bộ i cấ p cho gia quyến [nhữ ng ngườ i đi
thuyền ấ y]. Lạ i sai quan coi việc lậ p đà n chiêu hồ n ở bờ bể Thuậ n An, sử a lễ tam sinh, tế
mộ t lầ n. Cá c viên vă n võ và biền binh trong thuyền gồ m tấ t cả 66 ngườ i, trong đó có
Trầ n Huy Phá c. Phá c là ngườ i Đô ng Thà nh, tỉnh Nghệ An, đậ u Tiến sĩ đầ u khoa thi Hộ i,
tớ i đâ y khô ng biết số ng hay chết. Ai nghe tin cũ ng lấ y là m thương tiếc (Nă m Tự Đứ c thứ
2 [1849] truy tặ ng hà m Chủ sự , trợ cấ p cho mẹ và vợ con củ a Phá c).

ở Bắ c Kỳ ít mưa. Dụ sai quan sở tạ i là m lễ cầ u đả o. Sau đó , cá c hạ t đều bá o tin đượ c

mưa. Vua sai tế tạ thầ n.

Nam Kỳ Kinh lượ c đạ i thầ n Lê Vă n Đứ c chết. Đứ c vố n đã bị ố m, đi chuyến nà y, gượ ng

bệnh lên đườ ng, khi đến tỉnh Quả ng Nam, bệnh phá t nặ ng. Vua sai Trung sứ đem cho
sâ m, quế và Thá i y đi gấ p đến điều trị. Lạ i chuẩ n cho tạ m nghỉ việc kinh lượ c, yên tâ m
tĩnh dưỡ ng. Sai Bậ t và Thiếp cứ lên đườ ng đi. Sau đó , Đứ c chết. Vua thương Đứ c, nhỏ
nướ c mắ t, dụ rằ ng : “Đứ c đã từ ng thờ Hoà ng khả o ta, trả i là m quan trong ngoà i, việc
đá nh dẹp Vâ n Trung, lậ p đượ c cô ng to, ơn vua hậ u đã i, ban cho tướ c phong và ấ p ă n lộ c.
Gầ n đâ y có việc kinh lượ c Nam Kỳ, Đứ c hă ng há i xin đi, khô ng nề nhọ c mệt. Ngờ đâ u
giữ a đườ ng qua đờ i, thậ t đá ng ngù i thương ! Gia tặ ng hà m Thiếu bả o, ban cho gấ m, sa
mỗ i thứ 5 câ y, trừ u, nhiễu mỗ i thứ 3 tấ m vả i, lụ a mỗ i thứ 50 tấ m, tiền 2.000 quan ; sai
quan là m lễ tế, cấ p trạ m đưa về quê tá ng”. Đứ c là ngườ i sâ u sắ c, trung hậ u, hoà nhã , ung
dung, ra và o là m quan trong triều và ngoà i quậ n gồ m 30 nă m ; Nhữ ng khi nó i vớ i các
liêu thuộ c, khô ng hề có lờ i gắ t gỏ ng, có vẻ dữ dộ i. Đứ c trướ c là con nuô i Nguyễn Vă n
Thà nh, sau Thà nh bị đổ , cử a nhà tan tá c. Đứ c dẫ u đượ c quý hiển, mỗ i lú c tết nhấ t giỗ
chạ p, tấ t đố t hương cú ng bá i. Có kẻ can bả o nên trá nh xa hình tích((1) Vì Nguyễn Vă n
Thà nh trướ c bị Gia Long ngờ vự c, bắ t tộ i.1), Đứ c nó i : “Ta tự đố i vớ i lương tâ m ta thô i ;
há lạ i vì cớ hiềm nghi mà quên ơn ngườ i nuô i sao ?”. (Ngườ i ta khen Đứ c có nhã lượ ng.
Đứ c ngườ i thô n Tiên Thuỷ, tỉnh Vĩnh Long, thọ 49 tuổ i).

Sai : Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Binh, Tuy Thịnh tử Trương Đă ng Quế
kiêm giữ ấ n triện bộ Lễ, Tả tham tri bộ Lễ là Lý Vă n Phứ c kiêm coi việc Thá i thườ ng tự .

Cho Ngô Vă n Địch và Nguyễn Mẫ n thă ng thự Lang trung bộ Binh.

Chưở ng vệ Nhấ t vệ dinh Hữ u Thủ y sư Phạ m Vă n Cụ c chết. Cụ c là m việc đã lâ u nă m. Cấ p

thêm cho 200 quan tiền.
Cho Phó lã nh binh Thuỷ sư tỉnh Nghệ An là Nguyễn Bá Tình thă ng thự Chưở ng vệ vệ
Nhấ t dinh Hữ u Thuỷ sư Kinh kỳ, kiêm coi các vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ . Lạ i cho Vệ uý Tứ vệ
dinh Hữ u, Thuỷ sư Kinh kỳ Phan Vă n Mẫ n là m Phó lã nh binh Thuỷ sư Nghệ An.

á n sá t tỉnh Định Tườ ng Ngô Vă n Thể chết. Cho nguyên lĩnh á n sá t tỉnh An Giang là Cao
Hữ u Dự c thă ng thự á n sá t tỉnh Định Tườ ng (Dự c có tang, hạ n nghỉ phép đã hết).

Bộ Lễ bà n dâ ng bả n nghi tiết về cá c lễ Tườ ng, Đà m và Thă ng phụ sau khi đã bà n định, lạ i

nó i : “Sang xuâ n, rướ c Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế lên phố i hưở ng đà n tế Giao, điển lễ long
trọ ng xin chế thêm mũ á o để chuẩ n bị đến kỳ là m lễ. Vua cho lờ i tâ u là phả i, dụ cá c quan
coi việc đều kính cẩ n theo là m.

Tuyên triệu : Tổ ng đố c Thanh Hoá Tô n Thấ t Lương, Hộ đố c Định - Yên là Hà Thú c

Lương, Tuầ n phủ Nam - Ngã i là Phạ m Duy Trinh, Hộ phủ Ninh Bình là Nguyễn Vă n Nhị,
Hộ phủ Hưng Hoá là Nguỵ Khắ c Tuầ n, thự Bố chính Phú Yên là Lê Quố c Trinh, thự Bố
chính Bắ c Ninh là Đỗ Khắ c Thư, á n sá t Nghệ An là Hồ Hự u, á n sá t Biên Hoà là Tô n Thấ t
Tĩnh, á n sá t Lạ ng Sơn là Phạ m Bạ ch Như, Lã nh binh Bình Thuậ n là Nguyễn Vă n Thai,
thự Lã nh binh Quả ng Trị là Đỗ Đứ c Tấ n, Phó lã nh binh Hả i Dương là Nguyễn Vă n Sự đều
về Kinh họ p và o ban, kính đợ i cá c lễ lớ n Đạ i tườ ng, Đà m tế và Thă ng phụ . Duy cá c hạ t
Gia Định, Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang, Hà Tiên ở Nam Kỳ là nhữ ng nơi chố ng đỡ
biên thuỳ thì cho chọ n sai phủ , huyện về Kinh, theo ban chiêm bá i ; cò n cá c quan trên ở
cá c hạ t ấ y đến kỳ là m lễ thì tuâ n theo lờ i nghị, đặ t hương á n lễ bá i vọ ng để tỏ lò ng thà nh
kính ở xa. Sau đó , Bố chính Gia Định Lê Khá nh Trinh xin về Kinh chiêm cậ n. Vua khô ng
cho.

Bọ n Phạ m Khắ c Trạ ch, quan tỉnh Cao Bằ ng, dâ ng con xạ hương cò n số ng (Vệ uý Trình
Vă n Châ u bắ t số ng đượ c con vậ t ấ y). Vua nó i rằ ng : “Mạ c ha bà già , sao mà đến đây !
(Sá ch nhà Phậ t gọ i xạ hương là Mạ c ha bà già ). Há chỉ mộ t nú i Thương Nhữ có vậ t nà y ?
(Sá ch cổ nó i : giố ng xạ sả n ở nú i Thương Nhữ ). ở Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng cũ ng có nhiều. Xạ
là vậ t tầ m thườ ng thô i, nhưng bắ t số ng đượ c thì cũ ng hiếm, đá ng thưở ng cho”. Nhâ n đó ,
bả o thị thầ n rằ ng : “Chỗ nà o xạ hương ở tụ thì có câ y khô ng mọ c đượ c, ngườ i ta đeo
hương ấ y và o vườ n tượ c, hễ thấ y dưa khô ng đậ u quả đượ c thì nghiệm biết là xạ thự c.
Giố ng xạ vì có hương thơm mà đưa đến ngườ i bắ n, cũ ng như hổ bá o vì có vằ n đẹp mà
đưa đến ngườ i să n, cho nên chữ [Xạ ] ấ y viết theo chữ “Lộ c” , và chữ “xạ ” ((1) Xạ ,
(con Xạ ), theo chữ Nho viết chữ “Lộ c” (con hươu) ở trên, chữ “Xạ ” (bắ n) ở dướ i. Tra
trong Từ nguyên : con Xạ hình giố ng con hươu.1). Trong bà i phú củ a Ngô Quâ n((2) Ngô
Quâ n : mộ t thi sĩ đờ i Lương (502-506) bên Trung Quố c, họ c rộ ng, thơ hay, có soạ n bộ
Thô ng sử , chưa xong thì chết.2) có câ u : “Xạ mang hương mà mua hạ i và o mình, khi
khoe khéo để khiến nên bị bắ n, đá ng thương thay !”.

Vua lạ i nó i : “Hương xạ có 3 thứ : thứ nhấ t là hương lú c cò n số ng, gọ i là “di hương” ((3)
Di hương : hương thơm só t lạ i.3), là thứ hương con xạ tự bó c bỏ ra, nhưng rấ t khó kiếm
đượ c thứ ấ y, giá nó đắ t bằ ng ngọ c minh châ u ; thứ hai là hương ở rố n, là thứ hương khi
ngườ i ta bắ t đượ c con xạ giết đi, rồ i lấ y ; thứ ba là hương kết trong bụ ng, là thứ hương
khi xạ bị con thú lớ n đuổ i bắ t, sợ hã i cuố ng cuồ ng, ngã chết, ngườ i ta tình cờ bắ t đượ c,
mở bụ ng nó thấ y trên lá lá ch có mộ t khố i huyết khô [tứ c là hương ở đó ]. Xưa có ngườ i ở
Kinh Sơn đuổ i bắ t con xạ , xạ vộ i bó c rố n củ a mình, lấ y khố i hương ném và o bụ i cỏ ,
ngườ i đuổ i xạ chạ y xô đến nhặ t, con xạ nhâ n thế, trố n thoá t đượ c. Lệnh doã n Tử Vă n
((4) Lệnh doã n Tử Vă n : ngườ i nướ c Sở , đờ i Xuâ n Thu bên Trung Quố c, họ Đấ u, tên là
Câ u Ô Đồ , là m chứ c Lệnh doã n nướ c Sở , có tiếng là mộ t hiền tướ ng.4) nghe chuyện ấ y
nó i rằ ng : “ấy là con thú đó , mà ngườ i có kẻ khô ng bằ ng nó : vì củ a cả i để đến mấ t cả
thâ n và nhà ; sao trí khô n họ lạ i thua con xạ thế nhỉ !”. Câ u nó i ấ y có thú vị sâ u xa, đá ng
là m cho kẻ khư khư giữ củ a nên mau tỉnh ngộ ”.

Vua ra ngự đình Cá t Vâ n, diễn tậ p sú ng, đặ t tên cho khẩ u sú ng vua dù ng là Toả n vũ
sang. Nhâ n dụ bọ n thị thầ n rằ ng : “Sú ng nà y củ a Hoà ng khả o ta ban cho, ta từ lú c cò n
nhỏ , hầ u bên cạ nh, đọ c sá ch xong, tậ p cưỡ i ngự a, bắ n sú ng, nă m 8 tuổ i hơi biết nghề
nà y. Đến nă m Minh Mệnh thứ 4 [1823], rướ c ngự giá ra Doanh Châ u, ngà i thâ n cầ m
khẩ u sú ng nà y, bắ n phá t nà o cũ ng trú ng. Ta theo hầ u xa giá , ngà i đưa sú ng cho, chỉ bả o
phương phá p, sai ta bắ n, ngẫ u nhiên đượ c trú ng, ngà i hà i lò ng, cho luô n sú ng nà y. Nay
nhâ n lú c rỗ i việc, lạ i diễn võ ở nơi đâ y, nhớ lạ i sú ng nà y thá nh trạ ch cò n như hô i hổ i,
than ô i, đau lò ng thay ! Vậ y kính đặ t tên cho sú ng là “Toả n vũ sang” và cấ t giữ quý bá u
để lưu cho con chá u, khiến cho biết noi giữ phép nhà , khô ng quên việc võ bị”.

Trướ c hô m tiết Thá nh thọ 3 ngà y, vua thâ n đến cung Từ Thọ , mừ ng sứ c khoẻ và hầ u
tiệc yến. Theo lệ trướ c, đến ngà y khá nh tiết, cá c địa phương đem phẩ m vậ t ở địa
phương mình và o dâ ng. Nă m ấ y, bọ n quan tỉnh Phú Yên Lê Quố c Trinh và Nguyễn Vă n
Lý đưa dâ ng quả xoà i. Vua nó i : “Đà o tiên dâ ng tuổ i thọ , là thứ quả ứ ng điềm tố t ! Xưa
nay cá c thứ quả ở Bắ c Kỳ, cho vả i là thứ nhấ t, nhã n là thứ nhì ; đến như xoà i thì hình
trạ ng giố ng quả đà o, vị nó ngọ t và thơm, vả i và nhã n khô ng thể sá nh kịp. Ngà y khá nh
tiết, đượ c thứ quả quý nà y cũ ng là ít có !”. Vua liền thâ n bưng xoà i dâ ng lên. Thá nh từ
khen và bằ ng lò ng.

Thá ng 12, phong ấ m cho chá u họ ngườ i cô ng thầ n [quá cố ] Nguyễn Kim Phẩ m là
Nguyễn Kim Uy để coi giữ việc thờ tự . Tỉnh Nam Định dâ ng sớ nó i : Phẩ m khô ng ngườ i
thờ cú ng, xin lạ i cho mộ t ngườ i chá u họ đượ c nố i ấ m. Vua cho rằ ng Phẩ m là cô ng thầ n
thờ i trung hưng, đã đem hết trung tiết giú p vua, bèn thuậ n cho. (Phẩ m ngườ i là ng Thậ n
Vi, tỉnh Nam Định, cù ng vớ i 2 anh là Nguyễn Kim Trâ n, Nguyễn Kim An đều ứ ng nghĩa ở
thà nh Gia Định, bị chết trậ n nă m ấ t Tỵ . Trong nă m Gia Long, chuẩ n cho ngườ i chá u họ
đượ c nố i ấ m, Trong nă m Minh Mệnh, gia tặ ng cho Phẩ m là Dự c vậ n cô ng thầ n Chưở ng
dinh quậ n cô ng. Trâ n và An đều đượ c truy tặ ng Vệ uý).

Bọ n chủ thủ kho tỉnh Quả ng Ngã i là Đà o Tiến Toà n và Nguyễn Vă n Nghị thô ng đồ ng
nhau lấ y cắ p thó c kho, tính tang vậ t giá đến 1.000 lạ ng bạ c. Việc ấ y phá t giá c, đổ i giao
sang tỉnh Quả ng Nam tra xét nghị xử . Khi xét đượ c thự c trạ ng tâ u lên, vua nó i : “Kẻ giá m
thủ mà tự ă n cắ p, xưa nay thườ ng bị khá m phá , phà m có tai mắ t đều đã nghe thấ y, trô ng
thấ y ; bọ n tên Nghị cò n dá m lấ y cắ p, trướ c mắ t khô ng coi phá p luậ t và o đâ u, tệ đến như
thế, cầ n phả i nghiêm trị để ră n kẻ khá c ! Chuẩ n cho đợ i sau ngà y hết hạ n cấ m xử hình,
sẽ đem xử tử ”.

Cấ m dâ n gian đá nh vậ t. [Vì trướ c đâ y], dâ n huyện Thượ ng Nguyên tỉnh Nam Định đặ t
trườ ng đá nh vậ t là m trò vui, có tên Trầ n Đình Ngạ n lã o luyện về nghề ấ y, ngườ i là ng
đó n về là m thầ y. Ngạ n dạ y tên đồ đệ Nguyễn Vă n Tú , sai tậ p cá i thế “đá nh miếng dướ i”.
Ngạ n đứ ng mộ t chỗ giữ miếng để bả o cá ch tậ p. Tú , tay tả bá lấ y cổ Ngạ n, tay hữ u nắ m
lấ y khố Ngạ n, xô đi kéo lạ i khô ng để yên, xả y chạ m và o tườ ng đấ t, tườ ng đổ xuố ng,
Ngạ n bị chết bẹp. á n sá t Lê Phá c (tên cũ là Trầ n Lê Hoá n) chiếu theo điều luậ t “đù a giết
ngườ i” xử Tú tộ i giả o ; Hộ đố c Hà Thú c Lương đổ i theo điều luậ t “lầ m lỡ giết ngườ i”, cho
chuộ c tộ i. Vua nó i : “Ngạ n chết vì nghề, Tú là m thầ y chết, chơi đù a thà nh sự thự c, tình
nhẹ nhưng mạ ng trọ ng, ty á n sá t định tộ i như thế là phả i. Song vì chơi đù a mà khô ng
phả i cố ý, tình cũ ng đá ng thương. Vậ y chuẩ n cho xử giả o giam hậ u, đợ i đến kỳ xét á n
mù a thu cho liệt và o danh sá ch nhữ ng tộ i đá ng thương, đá ng ngờ . Vả , đá nh vậ t là mộ t
thó i hủ lậ u củ a dâ n gian, gâ y hạ i khô ng phả i là ít, từ nay cấ m chỉ vĩnh viễn, kẻ nà o khô ng
theo, sẽ trị tộ i nặ ng”.

Ngà y Quý Mù i, vua đi yết Hiếu lă ng, nghỉ tạ i ở hà nh cung An Bằ ng, trờ i gầ n sá ng, xa giá
sắ p đi, có Thá i trưở ng cô ng chú a((1) Thá i trưở ng cô ng chú a : cô củ a vua. Đờ i Há n, cô và
chị vua đều gọ i là Trưở ng cô ng chú a, đến đờ i Đườ ng về sau, riêng cô vua gọ i là Thá i
trưở ng cô ng chú a.1) Ngọ c Nguyệt (con gá i thứ 9 củ a vua Thế tổ ) đi võ ng mang theo
ngườ i cầ m đao, thẳ ng và o cử a hữ u võ ng thà nh, qua trướ c tấ m mà n xanh, xuyên sang
cử a tả đi ra. Bọ n Suấ t độ i Trầ n Bả n khô ng ngă n giữ . Quan Hà nh dinh đạ i thầ n Hà Duy
Phiên sai ngườ i đuổ i theo hỏ i kẻ cầ m đao, tên chủ nô [theo cô ng chú a] là Chu Vă n Linh
khô ng chịu ở lạ i. Duy Phiên đem việc ấ y hặ c tâ u. Vua lấy là m quá i lạ , nó i rằ ng : “Chỗ ngự
dinh đó ng, đã có điều luậ t chỉ rõ . Thá i trưở ng cô ng chú a Ngọ c Nguyệt tuy là đà n bà ,
nhưng há lạ i khô ng biết phậ n vua tô i ! Phò mã đô uý Nguyễn Đứ c Hự u (con trưở ng
Tượ ng Chính, quậ n cô ng quá cố Nguyễn Đứ c Xuyên) tuy khô ng cù ng đi, nhưng trong
đạ o vợ chồ ng, sao khô ng dạ y cho biết lễ ? Thậ m chí khô ng biết kiềm thú c đầy tớ , để cho
nó cậ y thế chố ng lạ i mệnh trên ! Cò n quâ n quan tú c vệ vố n đã có huấ n luyện, bữ a nọ đã
từ ng xuố ng dụ : Phà m kẻ nà o xô ng và o chỗ cấ m, bấ t luậ n là hoà ng thâ n hay quố c thích,
chuẩ n cho bắ t ngay, tâ u lên”, thế mà nay lạ i có sự phò ng ngừ a sơ hở như vậ y ! Khô ng
ngờ chú ng như câ y gỗ ná t khó chạ m trổ , tộ i chú ng thự c khó trá nh. Tấ t cả , đều giao cho
Tô n nhâ n phủ và 2 bộ Binh, Hình tra xét nghị tộ i”, Trầ n Bả n đổ cho cung giá m tên là Tà i
để cho đi và o. Tà i chố i cã i khô ng nhậ n. Thá i giá m Chu Phướ c Nă ng lạ i đến trướ c mặ t
đườ ng quan bộ Hình, lớ n tiếng, nó i : “Tà i bị vu oan !”. Thá i giá m Đặ ng Tín cũ ng cố cã i hộ .
Việc nà y bị bọ n khoa đạ o Nguyễn Huy Lịch đem hặ c thêm. Vua nó i : “Bọ n hoạ n quan
dù ng để sai khiến và quét tướ c mà thô i, cô ng việc triều đình, há đượ c dự đến ! Khô ng
ngờ cá i lũ “trờ i bắ t tộ i” nà y lạ i che đỡ lẫ n nhau, dá m cù ng cá c cô ng, khanh cã i bẻ phả i
trá i, khô ng thể để cho bậ y dầ n thêm đượ c. Vậ y Chu Phướ c Nă ng, xử giá ng 4 bậ c ; Tín,
đem đá nh 40 cô n đỏ , cá ch chứ c phá t ra khổ sai ở Cung giá m”.

Khi á n xong, dâ ng lên, Vă n Linh bị xử giả o giam hậ u ; bọ n thủ hộ Trầ n Bả n bị phạ t

trượ ng, cách chứ c, phá t đi quâ n thứ ở Nam Kỳ ra sứ c là m việc để chuộ c tộ i. Bọ n tú c vệ
Dương Thai, Nguyễn Vă n Đứ c, Đoà n Vă n Họ c, bị giá ng, lưu có phâ n biệt. Cô ng chú a Ngọ c
Nguyệt bị phạ t bớ t lương 4 nă m, Nguyễn Đứ c Hự u bị cách, lưu.

Tri huyện Long Xuyên Nguyễn Quýnh trướ c đây vì thổ phỉ quấ y rố i, bắ t dâ n phò ng giữ ,
ngă n chặ n, vay tiền và gạ o củ a dâ n chiếu cấ p cho hương binh chi dù ng, khô ng do tỉnh
tâ u xin cho là m, bị quan tỉnh đem hặ c. Vua sai á n sá t Đinh Vă n Huy xét hỏ i việc là m có tệ
riêng hay khô ng, tâ u lên. Sau đó , Huy tâ u : “Quýnh nguyên khô ng dụ ng tình bắ t ép, nhâ n
vì có việc, dâ n đều tự nguyện quyên tiền giú p quâ n phí đó thô i”. vua khen rằ ng : “Biên
thuỳ có việc, Nguyễn Quýnh đã biết đố c dâ n phò ng giữ , lạ i khiến đượ c dâ n quyên tiền
giú p việc quâ n phí, thì ngà y thườ ng đượ c lò ng dâ n có thể biết rõ . Chỉ có điều là khô ng
bẩ m bá o trướ c, nên bị quan tỉnh hặ c đó thô i ! Vậ y gia ơn đặ c cách miễn xử trị. Rồ i sai bộ
Hộ chiếu nhữ ng hộ đã quyên tiền, nghị thưở ng cho ngâ n tiền và đều miễn cho phầ n chịu
binh, dịch, có thứ bậ c khá c nhau để tỏ khen thưở ng khuyến khích".

Thự Vệ uý vệ Kim ngô Tô n Thấ t Mậ u và Nộ i cá c họ c sĩ Nguyễn Bá Nghi tâ u rằ ng : “2 chữ

tên ngự cù ng phả i tô n kính, nă m ngoá i bộ Lễ là m tậ p nghị tâ u, về tên ngự , 1 chữ trên
(bên tả là chữ Mịch bên hữ u là chữ Bạ ch ((1) Tứ c là chữ Miên . Hai chữ tên tiểu
tự củ a vua Thiệu Trị là Miên Tô ng (Đã dẫ n ở quyển 23).1)khô ng thấ y nó i đến. Xét
về triều Thanh, 2 chữ tên vua đều phả i kiêng trá nh (Thế tổ Hiến hoà ng đế [nhà Thanh]
tên là Dậ n Châ n , 1 chữ dướ i cấ m chỉ khô ng đượ c dù ng, 1 chữ trên đổ i là m chữ
Doã n ; Cao tô ng Thuầ n hoà ng đế tên là Hoằ ng Lịch , chữ dướ i cấ m chỉ, chữ trên
đổ i là m chữ Hoà nh . Anh em cù ng hà ng miễn đổ i tên [chữ trên] nhưng viết bớ t 1 nét).
Vậ y xin sắ c xuố ng cho bộ bà n kỹ lạ i”. Vua phê rằ ng : “Nó i hợ p lý, cho giao bộ Lễ bà n kỹ,
tâ u lên”. Bộ Lễ Phướ c tâ u lờ i nghị : “Tên ngự , 1 chữ trên, gặ p khi đọ c đến thì đọ c là Mâ n,
gặ p khi viết vă n thì tuỳ nghĩa câ u vă n đổ i dù ng chữ khá c (như về nghĩa “lâ u dà i” thì đổ i
dù ng chữ Diên , về nghĩa đồ mặ c thì đổ i dù ng chữ Miên ((2) Chữ Miên (mịch bên)
có mộ t nghĩa là dà i, nên có thể dù ng chữ Diên cũ ng nghĩa ấy ; lạ i có mộ t nghĩa là xơ
bô ng, có thể đổ i ra chữ Miên là câ y bô ng .2). Tên ngườ i, tên đấ t khô ng đượ c mạ o
dù ng chữ ấy. Duy tên cá c hoà ng đệ thì miễn đổ i, nhưng phả i viết bớ t 1 nét (viết chữ
Miên [bỏ nét giữ a] ). Về 1 chữ dướ i, nếu gặ p khi kính viết huy hiệu cá c miếu [Tiên đế]
cù ng là lễ tế Giao, tế Miếu hay sắ c chỉ, sắ c vă n có thể đến miếu củ a đế vương các đờ i đều
theo đú ng chữ viết y nguyên, nếu gặ p khi viết vă n dù ng đến thà nh ngữ hoặ c miếu hiệu
cá c đế vương Nam, Bắ c triều, đều viết bớ t đi mộ t nét (viết chữ [Tô ng, bỏ 1 nét giữ a]).
Tấ m biển đề “Miếu vua Lê Thá nh Tô ng” thì đổ i là “Miếu vua Lê Hồ ng Đứ c” ; Tô ng nhâ n
phủ thì đổ i là Tô n nhâ n phủ , nhữ ng chữ “Tô ng” về Tô ng nhâ n lệnh; tả ,
hữ u Tô ng chá nh ; tả , hữ u Tô ng nhâ n ; tả , hữ u Tô ng khanh và Tô ng thầ n, Tô ng thấ t, Tô ng
sinh, Tô ng bổ ng đều đổ i là chữ “Tô n”

cả . Mặ t thẻ bà i củ a cá c hạ ng thị vệ ở Tô n nhâ n đều cho khắ c lạ i cả . Sau đâ y, nếu có

phụ ng mệnh là m tậ p Ngọ c Điệp, gặ p chữ “Tô ng” đều bỏ bớ t đi mộ t nét . Chữ đã
khắ c ở tấ m biển hay trên cử a Tô ng nhâ n phủ đều đổ i là m chữ Tô n . Chữ trong bà i vị
thầ n ở cá c đền miếu viết từ trướ c đây thì khô ng phả i viết lạ i. Cò n nhữ ng chữ có mộ t
bên. [hay mộ t phầ n giố ng nhữ ng chữ tên ngự ] (như chữ Miên [có chữ mộ c ở bên]
((3) Chữ Miên nà y là câ y đỗ trọ ng, có tơ ở vỏ .3), chữ Sù ng [có chữ Tô ng ở dướ i] thì
kính để thiếu 1 nét [ ] chữ gầ n giố ng tên ngự thì khô ng đượ c viết nét chấ m ở 2 bên
(như chữ Tô ng, , phả i viết đú ng thự c : bên tả nét phẩ y “ ”, bên hữ u nét má c “ ”,
khô ng đượ c viết hai bên cù ng chấ m để thà nh gầ n giố ng chữ tên ngự ). Xin lụ c đưa
đi trong Kinh, ngoà i tỉnh để hết thả y đều tuâ n theo”. Vua mở xem kỹ lưỡ ng, dụ rằ ng :
“Lờ i bà n cò n có mộ t và i chỗ chưa đượ c tườ ng tấ t, thí dụ như cù ng mộ t chữ ấ y mà hoặ c
xin viết y nguyên, hoặ c xin bớ t nét, hoặ c xin tuỳ nghĩa câ u vă n đổ i dù ng, bà n khô ng nhấ t
trí, sợ ngườ i khô ng biết chỗ theo, đó khô ng phả i là cá i ý đặ t phá p lệnh khiến ngườ i dễ
trá nh. Nay chuẩ n định : Phà m dù ng về Giao, Miếu và soạ n Ngọ c điệp, Thự c lụ c về liệt
thá nh mà gặ p huy hiệu cá c miếu, đều viết y nguyên, cò n như miếu hiệu đế vương cá c
đờ i, sắ c thầ n, bà i vị thầ n, trừ ra từ trướ c đã là m và cấ p hay nguyên trướ c đã là m, đều cứ
để như cũ , cò n từ sau nà y cấ p thêm sắ c chỉ, sắ c vă n và sớ sá ch củ a cá c quan chứ c, trong
có viết đến huy hiệu các miếu cù ng là trong Ngọ c điệp, Thự c lụ c gặ p có tên ngườ i phả i
viết rõ , hay khi viết vă n, nếu có gặ p huy hiệu liệt thá nh cũ ng chuẩ n cho đều viết bớ t 1
nét. Đến như viết vă n, nếu dù ng về chữ miếu hiệu đế vương các đờ i trướ c ở nướ c Nam
và Bắ c triều, hay nhấ t thiết nhữ ng chữ trong vă n chương thườ ng dù ng, đều cho tuỳ
nghĩa vă n hoặ c đổ i là m chữ Tô n , hoặ c dù ng chữ khá c, chứ khô ng đượ c viết bớ t nét
như trướ c. Ngoà i nhữ ng điều đó , y theo lờ i bộ nghị, thi hà nh”.

Tha cho bọ n thổ biền Trà Long, Nhâ m Vu, La Kiên ra khỏ i ngụ c, chia giao cho đạ i thầ n
Đô thố ng phủ quả n thú c, tuỳ việc sai phá i chú ng là m để chuộ c tộ i.

Cho : Hữ u thị lang bộ Lễ Hoà ng Tế Mỹ sung là m cô ng việc Nộ i các ; Tả thị lang bộ Hình
Ngô Kim Lâ n điệu bổ là m Hữ u thị lang bộ Lễ, nguyên thự Bố chính tỉnh Hả i Dương
Nguyễn Đứ c Chính điệu bổ thự Tả thị lang bộ Hình.

ở phố Vĩnh Châ u thuộ c phủ Ba Xuyên, tỉnh An Giang có viên Bang trưở ng Triều Châ u
Trầ n Tín tự xin bỏ ra 150 hộ c thó c củ a nhà để chu cấ p cho dâ n Thanh và dâ n thổ bị đó i.
Quan tỉnh tâ u lên. Vua khen, bả o bộ Hộ rằ ng : “Trầ n Tín là thương nhâ n nhà Thanh mà
biết tự bỏ củ a nhà chu cấp cá c hộ nghèo tú ng, tuy số thó c khô ng là mấ y, nhưng lò ng
chuộ ng nghĩa như thế, cũ ng đá ng khen !”. Bèn sai thưở ng ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ
mỗ i hạ ng 3 đồ ng, lạ i chuẩ n miễn thuế thâ n cho Trầ n Tín 6 nă m để tỏ khuyến khích.

Quyền Tổ ng đố c Sơn Tâ y Trầ n Hữ u Lễ đi bắ t bọ n phạ m tộ i, lâ u khô ng có cô ng trạ ng gì.

Vua sai bộ Binh truyền Chỉ xét hỏ i và bắ t Phướ c tấ u. Lễ tâ u, nó i : “Dâ n hạ t 2 phủ Lâ m
Thao, Đoan Hù ng, nhữ ng kẻ trướ c đâ y thô ng vớ i giặ c đã đến quan, bá o bắ t. Hiện đã bắ t
đượ c nhiều tên thâ n thuộ c củ a giặ c. Bọ n giặ c cũ ng đã cù ng quẫ n, chạ y trố n khô ng
thườ ng. Duy cò n dâ n trong tỉnh hạ t thự c có nhiều bọ n giao thô ng vớ i giặ c : nhữ ng kẻ ở
gầ n rừ ng thì ngầ m giú p cho gạ o, lương, nhữ ng kẻ ở bên sô ng thì chở giú p cho giặ c qua
lạ i ; nhưng nhữ ng tình hình ấ y chỉ là nghe nó i, nên chưa tiện bắ t giả i”.
Vua lấ y là m ngờ lạ , nó i : “Bọ n dâ n ở rừ ng rú , thung lũ ng, trướ c đâ y, bị giặ c doạ nạ t, nay
đã quay đầ u, đến quan, bá o bắ t, thì thế giặ c ngà y cà ng cù ng quẫ n, đã có cơ hộ i bắ t giặ c
đượ c rồ i, vậ y mà khô ng chịu cố sứ c lù ng bắ t kỳ cù ng để cho trọ n việc, lạ i là m ra lờ i nó i
khó khă n ấ y để gỡ cho mình, mà khô ng biết lờ i nó i củ a mình lạ i lú ng tú ng trá i nhau !
Chưa rõ hiện nay giặ c trố n ở chỗ nà o ? Bọ n giặ c hiện cò n bao nhiêu, có khá ng cự vớ i các
viên đi đá nh dẹp hay khô ng ? Chuẩ n cho Lễ tâ u lạ i rà nh mạ ch, sẽ xuố ng Chỉ cho thi
hà nh”.

Lễ lạ i tâ u, nó i : “Tụ i giặ c hoặ c 10 đứ a, hoặ c 4 - 5 đứ a khô ng thà nh bọ n lũ , khô ng cò n

đượ c mấ y, hiện chú ng lẩ n lú t, bấ t thườ ng ở cá c rừ ng rú thung lũ ng 2 phủ Lâ m Thao,
Đoan Hù ng, mà bọ n biền binh đi dẹp bắ t khô ng khỏ i nhằ m chỗ nà y, hỏ ng chỗ kia. Bữ a
nọ , thủ hạ củ a Trầ n Vă n Luậ n là bọ n Nguyễn Vă n Thịnh bắ t đượ c 3 tên trong bọ n giặ c,
lạ i nhâ n vì canh phò ng sơ hở , đồ đả ng giặ c Thạ ch lẻn đến đâ m chết bọ n Thịnh 9 tên,
cướ p tù đem đi. Suấ t độ i đạ o binh củ a Lã nh binh Tô n Thấ t Đà m là Phan Vă n Bú a gặ p
giặ c, đâ m chết đượ c 3 tên trong bọ n chú ng. Bú a mạ o hiểm, khinh suấ t tiến đá nh, lạ i bị
giặ c bắ n chết. Đến khi quan quâ n tớ i bắ t thì giặ c đều đã chạ y trố n trướ c rồ i ! Vậ y xin
rộ ng khoan kỳ hạ n, xin ra sứ c lù ng bắ t giặ c để chuộ c tộ i trướ c”.

Vua lạ i quở rằ ng : “Bọ n giặ c tả n nú p ở phầ n rừ ng 2 phủ , cũ ng khô ng phả i là mấ t cả hình

lẫ n bó ng mà khô ng thể tìm đượ c. Bấ y nay Lễ và bọ n Tô n Thấ t Đà m, Nguyễn Hữ u Diệu
cắ t đặ t mưu toan đượ c nhữ ng gì mà việc bắ t đượ c giặ c lạ i do tay bọ n Nguyễn Vă n
Thịnh, Phan Vă n Bú a ? Song mộ t tên thì mê ngủ , khô ng biết đề phò ng, mộ t tên thì quâ n
ít mà xô ng và o chỗ hiểm, thà nh ra lỡ việc ! Nhiều lầ n bắ t đượ c chỉ là đá m giặ c tà n, linh
tinh, trong đó , vị tấ t đã khô ng bắ t oan đến ngườ i dâ n thườ ng ! Việc dẹp giặ c vô cô ng
trạ ng như thế, lẽ ra phả i triệt về trị tộ i, nhưng nghĩ nay đã gầ n hết nă m, chuẩ n thêm
rộ ng cho mộ t hạ n 3 thá ng nữ a, cầ n phả i bắ t cho đượ c nhữ ng tên đầ u sỏ giặ c để xử trị.
Đượ c vậ y, chẳ ng nhữ ng đã tha tộ i trướ c, cò n ghi cô ng mớ i cho. Nếu lạ i cứ là m khô ng
nên cô ng như trướ c tấ t sẽ theo quâ n luậ t trị tộ i, quyết khó nhiều lầ n cầ u đượ c ơn tha
cho nữ a !”. Lễ là ngườ i nhú t nhá t vô tà i, tra xét đá nh dẹp khô ng đắ c lự c, nhữ ng bộ biền
phá i đi đến đâ u cũ ng tạ sự để doạ nạ t, ai cũ ng lấ y là m khổ !
Thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai tâ u lên rằ ng : “Cá c sở chính, sở chi Cầ n dịch
quan trọ ng thuộ c hạ t, khô ng có ngườ i lĩnh trưng, duy có ngườ i ở phố Hà Nộ i xin lĩnh
trưng bằ ng mộ t giá hơi thấ p”. Bộ Hộ Phướ c nghị cho rằ ng : lệ thuế ở cử a ả i và bến đò có
quan hệ cho việc thuế khoá củ a nướ c, há nên khinh suấ t để cho con buô n gian giả o đượ c
riêng chiếm độ c quyền ! Sang nă m, quan thuế nếu khô ng có ngườ i tình nguyện thêm giá
lĩnh trưng thì xin phá i nhữ ng viên thuộ c ở tỉnh ra ngồ i thu, để thuế cô ng đượ c đủ .

Giai lạ i tâ u : “Cá c cử a ả i và bến đò trong hạ t đều là nhữ ng chi phá i sô ng nhỏ linh linh,
khô ng ví như cá c tỉnh lớ n : thuyền buô n dồ n đến họ p. Vậ y xin phá i cá c viên ở Kinh ra
đố c cá c viên tỉnh phá i cù ng thu cho nghiêm tú c”. Lạ i nó i : “Bộ bà n thêm giá trưng, kể về
sự thêm lợ i cho nướ c và dẹp con buô n gian giả o thậ t cũ ng đã tính khô ng só t ; duy cò n
mộ t lẽ : trờ i đấ t đã sinh ra củ a cả i, khô ng ở nhà nướ c thì ở dâ n, nhữ ng kẻ đã bày hà ng
là m dâ n buô n bá n cũ ng nên khiến cho đều đượ c hưở ng lợ i. Nay nếu ghét con buô n gian
giả o tự chiếm độ c quyền mà lạ i giao cho con buô n bình thườ ng lĩnh trưng đượ c bó c lộ t
ngườ i khá c, ở chỗ nà y chịu giá cao thì ở chỗ kia họ lạ i thu lạ m, e khô ng phả i là cá i ý thiết
tha ích nướ c, lợ i dâ n. Huố ng chi chỗ cử a ả i ấ y gồ m 4 sở chính và phụ , nếu phá i viên
chứ c ngồ i thu cả nă m chi phí khô ng kém 2.000 - 3.000 quan tiền, tưở ng cũ ng khô ng
thêm bớ t đượ c gì hơn, lạ i thêm ra mộ t số việc cô ng mà thuế thu vị tấ t đã mộ t loạ t xong
cả ”.

Vua quở rằ ng : “Cử a ả i và bến đò đặ t ra là có ý chuộ ng [nghề nô ng là ] gố c mà ứ c chế

[nghề buô n là ] ngọ n, triều đình khô ng phả i thiếu về tiền tà i, vố n khô ng coi việc ấ y là cầ n
phả i có hay khô ng, duy vì bọ n con buô n gian giả o phầ n nhiều tự ý định giá thấ p cao, há
nên nhấ t khá i theo lờ i cầ u xin củ a chú ng ! Nguyễn Đă ng Giai trướ c đã đem việc nà y tâ u
xin cho con buô n gian giả o, qua quan ở bộ bà n xin do tỉnh phá i thuộ c viên đi trưng thu,
đã chuẩ n y lờ i nghị để thi hà nh rồ i, thế mà [Giai] lạ i cò n xin phá i viên ở Kinh ra đố c thu,
rõ là có lò ng chố i đẩ y, huố ng nữ a lạ i nhặ t nhạ nh nhữ ng câ u bà n sá o đầ u lưỡ i, mượ n cớ
bà y nó i, như bả o : “Ghét con buô n gian giả o mà lạ i cho con buô n bình thườ ng lĩnh trưng
đượ c bó c lộ t…”, thì sao lạ i dá m dù ng câ u nó i thế ? Có thể bả o trẫ m là ngườ i thế nà o ?
Thậ m chí lương chi cho cá c phá i viên là việc nhỏ nhặ t cũ ng đem so tính, kể rườ m ở
trướ c bậ c quâ n phụ , phả i trá i rố i lẫ n như vậ y, há chẳ ng phả i muố n là m thuyết khá ch
cho bọ n con buô n gian giả o ru ?”. Sai giao cho bộ xét. Bộ nghị xử cá ch chứ c. Vua chuẩ n
cho đổ i là m giá ng 2 cấ p. Chưa bao lâ u, có ngườ i khá ch buô n ở Hà Nộ i tình nguyện lĩnh
trưng theo giá bộ định. Giai xin rú t nhữ ng viên tỉnh phá i về, cho ngườ i khá ch buô n lĩnh
trưng. Vua y cho.

An Khá nh cô ng [tên là ] Quang có tên thuộ c viên trong phủ là Đoà n Viết Tâ m lấ y cắ p đồ
vậ t riêng, sai đá nh 50 roi, qua 17 ngà y, tên Tâ m chết. Phủ Thừ a Thiên tâ u việc nà y lên.
Vua sai Tô n nhâ n phủ và Hình bộ hộ i đồ ng tra hỏ i, xét ra do tên lính phủ Nguyễn Đứ c
Thịnh đá nh độ c tay đến chết. á n xử Đứ c Thịnh bị tộ i mã n đồ , An Khá nh cô ng bị phạ t bớ t
lương thâ n cô ng 8 nă m. Vua nó i : “Gia phá p củ a bả n triều rấ t nghiêm, trẫ m là m chủ
thiên hạ , giữ mộ t lò ng chí cô ng, vố n khô ng vì ngườ i thâ n mà bỏ phép nướ c, như việc
thâ n cô ng trị phạ t khô ng đú ng phép để đến chết ngườ i thì phá p luậ t tấ t phả i thi hà nh
trừ ng phạ t, khô ng nhữ ng chỉ phạ t bớ t lương 8 nă m mà thô i đâ u. Nhưng xét ra khô ng
phả i là dụ ng tình là m tà n ngượ c phi phá p, vậ y cũ ng có thể vừ a giữ phép vừ a câ n nhắ c
vớ i tình để cho đượ c vừ a phả i”. Bèn đổ i là m phạ t bớ t lương 4 nă m, bắ t chịu 10 lạ ng bạ c
tiền mai tá ng cấ p cho thâ n nhâ n ngườ i chết.

Viện Đô sá t, bọ n Tô n Thấ t Bạ ch tâ u : “Nă m ngoá i có â n chiếu : các tộ i phạ m từ quâ n, lưu

trở xuố ng bấ t cứ đã kết á n hay chưa kết đều rộ ng tha cho. Từ bấ y đến nay bộ Hình đem
nhữ ng á n chưa kết, hễ đã xét xử trướ c khi có lệnh tha mớ i đượ c viện lệ miễn tộ i, cò n
nhữ ng việc phạ m phá t ra ở trướ c đó mà đến cử a quan cò n bị giam cấ m, hay việc đã phá t
rồ i mà cò n giao xét, cù ng là việc mà bộ cò n bá c tra((1) Bá c tra : khô ng y á n mà cò n tra
xét.1) sau khi có lệnh tha thì nhấ t khá i xin khô ng chuẩ n cho vin và o â n chiếu mà miễn
tha. Việc là m như thế hình như trá i vớ i tờ chiếu â n xá . Nay xin nên rộ ng tha cả cho mộ t
loạ t”. Vua bả o viện Cơ mậ t rằ ng : “Nă m ngoá i, đạ i xá khá c hẳ n việc â n xá thườ ng. Bộ
Hình đã tâ u xin : Các á n chưa kết, đều cho kết xử mau, tư lên bộ và phả i ghi rõ ở trong
bả n á n : nă m, thá ng xử á n và tộ i đã phạ m. Lờ i tâ u ấ y cũ ng là có ý kiến thậ n trọ ng về việc
hình, trẫ m đã phê chuẩ n cho thi hà nh rồ i. Thế mà lạ i vin lệ nhà Thanh, là m việc khô ng
khỏ i quá ư câ u chấ p ! Viện Đô sá t nó i vậ y thậ t là hợ p lý. Nay chuẩ n cho phả i y theo tờ â n
chiếu nă m ngoá i : từ mờ sá ng ngà y 20 thá ng giêng nă m Thiệu Trị nguyên niên trở về
trướ c, nhữ ng tộ i phạ m từ quâ n, lưu trở xuố ng, phà m là việc ở trướ c khi â n xá mà đến
quan cò n bị giam cấ m hay việc đã phá t mà cò n giao xét, bá c xét ở sau ngà y ấ y, trừ ra
nhữ ng á n nặ ng về giặ c cướ p, đạ i nghịch, tham tang, khô ng nên nhấ t khá i viện lệ miễn
tộ i, cò n thì đều miễn cho cả . Nhữ ng kẻ phạ m tộ i xử phá t quâ n, lưu, đồ trướ c đâ y khô ng
cho viện lệ miễn tộ i, thì nay bấ t cứ là đã hay chưa phá t phố i đều tha cho cả. Từ sau [hễ
gặ p đạ i xá ] thì cứ chiếu theo thế mà là m để cho â n điển đượ c rộ ng và tỏ cho dâ n tin. Về
chỗ bộ Hình là m việc khô ng đú ng, cho truyền Chỉ ban quở ”.

Tỉnh Hưng Yên có xã Hạ Bá i ở huyện Diên Hà kêu lên rằ ng : Dâ n cư xã ấ y từ trướ c vẫ n

có mộ t đườ ng sô ng nhỏ , bên trên từ tổ ng Canh Nô ng thuộ c huyện ấ y, bên dướ i đến
huyện Quỳnh Cô i tỉnh Nam Định, chả y thô ng ra sô ng lớ n. Trướ c đây nướ c chả y thô ng
đồ ng, việc nô ng đượ c thuậ n tiện, mấ y nă m nay đoạ n hạ lưu sô ng về huyện Thầ n Khê và
cá c xã thô n thuộ c huyện Quỳnh Cô i tỉnh Nam Định đấ t sa bồ i lấ p, lú a ruộ ng phầ n nhiều
bị nướ c ngậ p. Nay xin cho hợ p sứ c khai thô ng nướ c sô ng để đều đượ c lợ i. Vua cho việc
nà y quan hệ đến lợ i hạ i củ a nô ng dâ n, sai quan tỉnh Nam Định hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh
Hưng Yên đến khá m xét để là m. Rồ i quan hai tỉnh đi khá m thấ y đú ng thự c, tâ u xin khai
nạ o con sô ng để tiện cho dâ n. Vua y cho.

Cho Tri phủ phủ Định Viễn Lê Thiện Trị thă ng thự Tư nghiệp ở Quố c tử giá m.

Phó lã nh binh tỉnh An Giang Vũ Đình Đà m chết.

Có bọ n đạ o trưở ng đạ o Gia tô , tên Lộ , tên Mịch (ngườ i Phú Lã ng Sa), lẩ n lú t ở địa hạ t

tỉnh Phú Yên. Quan sở tạ i bắ t giả i về Kinh. Vua giao bộ Hình nghị tộ i. Bộ nghĩ xử tộ i
nặ ng. Vua sai hã y giam lạ i. Sau đó có thuyền cô ng phá i đi ngoạ i quố c, bèn thả cho bọ n ấ y
về.

Cho : thự Lang trung bộ Cô ng Trầ n Đă ng Chi đổ i là m thự Lang trung Vũ khố ; Viên ngoạ i
lang ty Mộ c thương Nguyễn Thườ ng Trâ n thă ng thự Lang trung Vũ khố ; Chủ sự bộ Lạ i
Phan Tiến Kế thă ng thự Viên ngoạ i lang ty Vũ khố : đều chuẩ n cho hộ i đồ ng vớ i nhau hộ
lý ấ n quan phò ng ty ấ y.

Triệt bỏ kho nhỏ ở huyện Vị Xuyên, tỉnh Tuyên Quang (kho nhỏ nà y nguyên chứ a tiền
và thó c củ a 2 huyện Vị Xuyên, Vĩnh Tuy, nay đổ i đem nộ p ở kho tỉnh) theo lờ i quan tỉnh
ấ y đã xin.

Bắ t đầ u dự ng kho Vă n Giang ở tỉnh Bắ c Ninh. Trướ c đây, thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng

Giai tâ u : “Kho ở tỉnh đã đầy, thu chứ a khô ng hết, xin cho dâ n trong hạ t tính ra tiền bạ c
nộ p thay thó c”. Bộ Hộ Phướ c nghị : Xin sai nhữ ng địa phương tiếp giá p Hà Nộ i, Hưng
Yên sứ c cho dâ n xay lú a ra gạ o, tả i nộ p ở 2 tỉnh. Giai lạ i nó i : “Là m như thế khô ng đượ c
tiện, xin đặ t là m phâ n phủ Thuậ n An ở chỗ hơi gầ n sô ng thuộ c 2 xã Cô ng Luậ n, Đan
Nhiễm trong hạ t huyện Vă n Giang, xây thà nh, đà o hà o, đặ t 2 toà kho chứ a tạ m (mỗ i toà
12 gian), sử a dự ng phủ đườ ng, nhà quan, trạ i lính, trườ ng thu thuế, liệu phá i biền binh,
lạ i dịch đến canh giữ , trích ra số thó c thu củ a cá c huyện giá p gầ n đấy, xay ra gạ o đem
nộ p để tiện vậ n tả i đi”. Vua y theo. Vă n Giang đặ t ra kho bắ t đầ u từ đấy.

Sai tỉnh Bình Định lấ y ra 30.000 hộ c thó c kho, đến thá ng 2, thá ng 3 sang nă m tả i đi giao
cho tỉnh Quả ng Ngã i thu chứ a để phò ng chi dù ng. Đó là theo lờ i bộ Hộ đã tâ u xin.

Ngà y Nhâ m Dầ n, vua tớ i điện Hiếu Tư là m lễ Đạ i tườ ng (trướ c 1 ngà y, bỏ đồ tang phụ c,
ngà y chính nhậ t, mặ c lễ phụ c và o là m lễ ; khi lễ xong, đổ i mặ c thườ ng phụ c, về cung).

Ngà y Quý Mã o, là m lễ Hợ p hưở ng((1) Hợ p hưở ng : lễ hợ p tế cá c tiên tổ .1). Vua mặ c lễ

phụ c đến điện Hiếu Tư là m lễ. Sai hoà ng tử và hoà ng thâ n chia nhau đến cá c miếu tế
thay vua.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXvII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], (Nhà Thanh, Đạ o Quang thứ 23), mù a xuâ n, thá ng
giêng, mồ ng 1, ngà y Giá p Thìn, vua độ i mũ cử u long, mặ c hoà ng bà o, đeo đai ngọ c, đem
quầ n thầ n đến cung Từ Thọ chú c mừ ng. Là m lễ xong, đổ i mặ c thườ ng phụ c, ngự điện
Cầ n Chính. Cá c quan mặ c đẹp, và o lạ y. Vua thưở ng kim, ngâ n tiền Phi long có thứ bậ c
khá c nhau. Nhâ n bả o thị thầ n rằ ng : “Trẫ m từ khi trị vì đến nay, thườ ng lấ y việc dâ n là m
trọ ng. Đêm qua, lú c hết nă m cũ sang nă m mớ i, đêm tĩnh, trờ i êm, gió hoà , mâ y tạ nh,
chắ c là điềm là nh nă m tố t, trẫ m rấ t lấ y là m vui lò ng !”.

Vua ngự điện Vă n Minh, vờ i hoà ng thâ n Kiến An cô ng, Định Viễn cô ng và bọ n đạ i thầ n
Vũ Xuâ n Cẩ n, Trương Đă ng Quế, cho mỗ i ngườ i 1 chữ “Trung” củ a vua đã viết. Lạ i
bả o quan Nộ i cá c rằ ng : Cầ n là cá i đứ c tố t củ a vị vua. Trẫ m thườ ng lấ y chữ đó để ră n
mình. Xuâ n nă m nay, khai bú t, viết 1 chữ “cầ n” lớ n nên treo ở bên chỗ ngồ i trong
điện Vă n Minh để tiện cả nh tỉnh.

Ngà y Tâ n Hợ i, vua thâ n đến điện Hiếu Tư, là m lễ tế. (Lễ xong, bỏ đồ đà m phụ c, mặ c đồ
thườ ng về cung).

Ngà y Nhâ m Tý. Là m lễ Thă ng phụ . Nă m ngoá i, bộ Lễ tâ u : sau lễ Đạ i tườ ng, thá ng giữ a [3
thá ng] là m lễ Đà m, Đà m rồ i là m lễ Phụ , đó là theo lễ. Xin ngay thá ng giêng sang nă m, sau
lễ Đà m, chọ n ngà y tố t, là m lễ Thă ng phụ . Vua cho là phả i. Quan bộ Lễ bà n dâ ng nghi chú
và xin đổ i là m lạ i bà i vị long, phượ ng, đề lạ i kim thư. Vua thấ y điển lễ long trọ ng, lạ i giao
cho đình thầ n duyệt rồ i Phướ c tâ u. Khi tâ u lên, vua mở xem hai, ba lầ n, thâ n tự sử a
định, rồ i dụ rằ ng : “Lễ, tô n trọ ng đố i vớ i miếu mà thâ n đố i vớ i điện ; về miếu thì chuyên
viết miếu hiệu, huy hiệu ((1) Miếu hiệu : cá i hiệu truy tô n cho ô ng vua khi đã chết, để
đem thờ tạ i thá i miếu. Huy hiệu : Danh hiệu tố t đẹp (để tỏ cô ng đứ c ô ng vua). Thí dụ :
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, thì “Thá nh tổ ” là miếu hiệu, “Nhâ n” là huy hiệu ; Hiến tổ
Chương hoà ng đế, thì “Hiến tổ ” là miếu hiệu, “Chương” là huy hiệu v.v…1) để tỏ sự tô n
kính ; về điện thì kiêm viết nhữ ng chữ “Tổ , Khả o” để tỏ sự thâ n. Tô n trọ ng bậ c tô n, thâ n
mến bậ c thâ n, đó là nguyên tắ c củ a lễ. Nay quan bộ Lễ kiến nghị về điện và miếu cũ ng
giố ng nhau, so vớ i tình cả m và nghi vă n chưa đượ c hợ p hẳ n. Cò n đình thầ n bà n về thá nh
vị ở điện Hiếu Tư (kính viết nhữ ng chữ Hoà ng khả o, Hoà ng tỉ, rồ i viết đến miếu hiệu,
huy hiệu), đố i vớ i nghĩa thâ n mến bậ c thâ n, thự c nên như thế ; nhưng về cá c thá nh vị ở
điện Phụ ng Tiên và điện Minh Thà nh (chỉ viết miếu hiệu, huy hiệu) thì theo nguyên nghị
vẫ n cò n chưa đượ c nhấ t trí, lò ng trẫ m thự c chưa đượ c yên ! Vì lễ bở i tình mà đặ t ra,
nhưng lạ i phả i lấ y nghĩa mà là m, nay kính định: nhữ ng thá nh vị ở ban thờ giữ a điện
Phụ ng Tiên và điện Minh Thà nh đều kính viết nhữ ng chữ “Hoà ng tổ khả o, Hoà ng tổ tỉ”,
rồ i viết đến miếu hiệu, huy hiệu ; nhữ ng thá nh vị ở ban thờ bên tả điện Phụ ng Tiên và
điện Hiếu Tư đều kính viết nhữ ng chữ “Hoà ng khả o, Hoà ng tỉ” rồ i viết miếu hiệu, huy
hiệu, châ m chướ c như vậ y mớ i đượ c vừ a phả i, đố i vớ i lý là hợ p. Lạ i như đình thầ n và bộ
thầ n đã bà n : đến hô m ấ y, kiệu rướ c thầ n vị ra ngoà i cử a Khá nh Ninh, trẫ m sẽ lên xe đi
theo sau, đó là do lò ng thầ n tử thương yêu trẫ m mà nó i, nhưng lò ng trẫ m thự c chưa
đượ c yên, nhớ lạ i trướ c đây, trẫ m thâ n nghe hoà ng khả o dạ y về chính sự , quanh bên
cạ nh, hầ u chuyện vui, có lú c đi trướ c dắ t ngự a vua, có lú c đi bộ đỡ xa giá , á o hoa mặ c
mú a, chén rượ u đưa dâ ng, ấy là ngà y nà o ? mà nay cung kiếm khô ng thể vin đượ c ((2)
Xưa, Hoà ng đế (Trung Quố c) cưỡ i rồ ng lên trờ i, cá c quan vin râ u rồ ng để theo, râ u rồ ng
đứ t, cá i cung củ a Hoà ng đế cũ ng rơi xuố ng.2), canh, tườ ng ((3) Canh, tườ ng : bá t canh
và bứ c tườ ng. Xưa vua Thuấ n nhớ vua Nghiêu, khi ă n canh thấ y Nghiêu trong bá t ; khi
trô ng lên tườ ng, thấ y Nghiêu ở tườ ng (đã chú thích ở quyển trướ c). 3) hằ ng nghĩ tớ i
luô n ; ngà y giờ vụ t qua, sau xưa bỗ ng cá ch, cả mộ t lò ng tưở ng mến khô ng thể tự nguô i !
Vậ y đến hô m ấ y, trẫ m sẽ phả i đi châ n theo kiệu suố t đườ ng để tỏ ý kính mến. Cá c ngươi
khô ng đượ c lấ y tình riêng, cố xin [trẫ m lên xe]. Ngoà i ra, y lờ i bộ bà n mà là m”.

Lạ i sai thự Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m, Hiệp biện
Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên, Phó đô ngự sử viện Đô sá t kiêm quyền
chứ c Hữ u tô n khanh Tô n Thấ t Bạ ch, thự Thố ng chế dinh Long võ Hoà ng Đă ng Thậ n
sung là m Đổ ng lý đạ i thầ n ; Lụ c bộ và viện Đô sá t đều chọ n các thuộ c viên đi theo sai
phá i. Phà m nhữ ng việc trầ n thiết, tiến, ngừ ng, đều đự bị kiểm định trướ c để cho đượ c
nghiêm chỉnh, rỗ i rã i. Trướ c hết đem ngà y là m lễ bố cá o cho trong, ngoà i đều biết. Chiếu
rằ ng :
“Đạ o hiếu củ a đế vương khô ng gì bằ ng là m phố i hưở ng đượ c đấ ng thâ n. Lễ Thă ng phụ
là để truy thờ tổ khả o, tô n giữ hương khó i, đó là đạ o hiếu vẹn đủ . Đứ c Hoà ng khả o
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta ngự trị thiên hạ 21 nă m, vă n trị võ cô ng tỏ khắ p trong bố n
biển, nhâ n sâ u ơn hậ u rộ ng khắ p trong đấ t đai, giữ vậ n thủ thà nh mà kiêm cô ng khai
sá ng, sẵ n cá i thô ng minh kế thá nh đố i vớ i Hoà ng tổ ta ((1) Chỉ Gia Long, ô ng nộ i Thiệu
Trị.1) thự c đã là m tỏ rạ ng thêm, đá ng nên thă ng phụ và o miếu và điện, hợ p thờ , cù ng
kính để cho đú ng vớ i điển lễ. Trẫ m từ khi nố i ngô i đến nay, tưở ng nhớ ơn trướ c, đau xó t
trong lò ng, đêm ngà y hằ ng lo nghĩ. Nay hạ n cư tang thấ m thoắ t gầ n hết, đã sai các quan
kê tra điển lễ : sau lễ Đạ i tườ ng, thá ng giữ a là m lễ Đà m, rồ i là m lễ Phụ . Bèn chọ n ngà y
tố t, mồ ng 2 thá ng giêng đầ u xuâ n sang nă m trẫ m thâ n đến kính cá o điện Hiếu Tư và sai
cá c quan chia nhau đến đà n Xã Tắ c ; ngà y mồ ng 5, đem việc nà y tâ u để cung Từ Thọ biết
; ngà y mồ ng 8, kính là m đạ i lễ tế Đà m ; ngà y mồ ng 9, kính rướ c thầ n chủ Hoà ng khả o
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế thă ng phụ và o Thế miếu, thá nh vị thă ng phụ và o điện Phụ ng
Tiên, lạ i rướ c thầ n chủ và thá nh vị Hoà ng tỉ Nhâ n hoà ng hậ u cù ng lên, tuế thờ i cú ng lễ,
lưu mã i muô n đờ i, để tỏ lò ng thà nh hiếu phụ ng củ a ta và yên ủ i ý nghĩ tô n thâ n củ a thầ n
thứ . Về nhữ ng cô ng việc phả i là m trong ngà y lễ, giao cho cá c quan giữ việc ai nấ y kính
cẩ n là m sẵ n”.

Đến ngà y lễ, vua độ i mũ cử u long, mặ c hoà ng bà o, thắ t đai ngọ c, đến điện Hiếu Tư là m lễ
“Nhấ t hiến”, rồ i rướ c thầ n chủ Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế và Nhâ n hoà ng hậ u lên kiệu ra
ngoà i cử a cung Khá nh Ninh, đạ i nhạ c nổ i lên, cá c đồ lỗ bộ , nghi trượ ng, á n và ng, long
đình đều theo thứ tự đi thong thả , từ bên tả hoà ng thà nh qua đườ ng cá i cá c phố lớ n.
Tô n nhâ n phủ , cá c quan trong Kinh, ngoà i Kinh và cá c kỳ mụ c ở quý hương, quý huyện,
Kinh huyện đều đặ t á n đố t hương đó n lễ ở ven đườ ng, gồ m 38 chỗ . Vua đi bộ theo kiệu
(tính tấ t cả 542 trượ ng, thà nh hơn 4 lý), đến ngoà i cử a Hiển Lâ m, thâ n hà nh bưng thầ n
chủ kính đặ t và o bà n thờ bên tả Thế miếu, là m lễ đạ i hưở ng, nổ i nhạ c cử u tấ u, mú a bá t
dậ t theo như nghi lễ ngũ hưở ng((2) Ngũ hưở ng : 5 lễ hưở ng : Xuâ n hưở ng, Hạ hưở ng,
Thu hưở ng, Đô ng hưở ng và Hợ p hưở ng.2), rồ i đặ t thá nh vị và o bà n thờ bên tả điện
Phụ ng Tiên.
Trướ c đâ y, mưa dầ m luô n mấ y hô m, vua sai Thị lang Hoà ng Tế Mỹ đến miếu thà nh
hoà ng cầ u tạ nh, vua ở trong cung cũ ng mậ t cầ u khấ n, đến hô m ấ y trờ i bừ ng tạ nh. Là m lễ
xong, vua mừ ng, bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : Đó là nhờ sự linh thiêng củ a
Hoà ng khả o ở trên cao, khô ng phả i là sứ c ngườ i là m đượ c !”. Thưở ng cho Hoà ng Tế Mỹ
kim tiền 1 đồ ng, kỷ lụ c 1 thứ , lạ i sai sử a lễ đến lễ tạ [miếu thà nh hoà ng]. Ban thưở ng từ
hoà ng tử , hoà ng thâ n, quan chứ c vă n, võ cho đến cá c binh lính, cá c thợ , có thứ bậ c khá c
nhau.

Thưở ng cho cá c đạ i thầ n vâ ng mệnh cung đề thầ n chủ : Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n
và cá c viên dự đề : Lang trung Lê Bá Đĩnh, Thị độ c Nguyễn Huy Chiểu, Chủ sự Phan Bá
Ngạ n kim tiền, ngâ n tiền, tấ m sa và kỷ lụ c có thứ bậ c khá c nhau. (Nhữ ng viên cung đề,
mỗ i viên đượ c thưở ng 20 lạ ng bạ c, 3 tấ m sa, 1 đồ ng kim tiền Phú thọ hạ ng nhỏ , kỷ lụ c 2
thứ ; nhữ ng viên dự đề, đều thưở ng ngâ n tiền Phi long lớ n nhỏ mỗ i hạ ng 1 đồ ng, kỷ lụ c
1 thứ ).

Thưở ng chung cho các nha trong Kinh, ngoà i tỉnh và dâ n trong Kinh kỳ 50 lạ ng bạ c, giao
2 bộ Hộ , Lễ liệu tính chia cấ p. Quan bộ Lễ tâ u : “Dâ n Kinh kỳ bày hương á n đó n lễ, có
viên Tham tri hưu trí Hoà ng Vă n Diễn dự trong số đó ”. Vua nó i : “Diễn là ngườ i lã o thầ n
củ a nướ c, khô ng thể kể như cá c kỳ mụ c đượ c, vậ y đặ c cá ch thưở ng cho 10 lạ ng bạ c”.

Ngà y Mậ u Ngọ , tiết Thá nh đả n ở điện Phụ ng Tiên, vua thâ n đến là m lễ.

Tiết Nguyên tiêu ((1) Tiết nguyên tiêu : rằ m thá ng giêng â m lịch.1) vua rướ c Từ giá ra
điện Cao Minh trung chính ở cung Khô n Thá i, là m lễ thượ ng thọ . Xong đó , vua thâ n đỡ
Thá nh từ lên xe, ra chơi bên hồ Ngọ c Dịch trong vườ n ngự , xem thả đèn trờ i, đố t cây
bô ng. Thá nh từ khen, vui, ngồ i xem hồ i lâ u. (Đèn trờ i, gọ i là “Thừ a vâ n phi đă ng”, trong
thờ i Minh Mệnh bắ t đầ u là m ra, dù ng giấ y mỏ ng dá n khắ p chung quanh đèn, khô ng để
chỗ hở , rồ i lấ y dâ y đồ ng nhỏ là m lò ng đèn, đem cỏ , giấ y tẩ m mỡ dầ u mộ t ít, bỏ thêm
hương long nã o và o, nhặ t lấ y đem phơi khô , chứ a và o lò ng đèn rồ i đố t, hơi lử a bố c lên,
trong lò ng đèn sinh ra gió , tự nhiên bay lên khô ng, á nh sá ng nhấ p nhá nh, rạ ng cả bầ u
trờ i. Ngườ i ta khen là ở Cấ m thà nh đêm cũ ng như ngà y).
Ngà y Kỷ Mù i, vua ngự điện Thá i Hoà , nhậ n cá c quan và o mừ ng. Ban â n chiếu ra trong
Kinh, ngoà i tỉnh. Chiếu rằ ng :

“Trẫ m nghĩ : thá nh nhâ n đặ t lễ, nhâ n tình mà là m tiết vă n ; vương giả tế thâ n, thờ miếu
để tỏ lò ng hiếu kính. Thế cho nên nhà Thương ca tụ ng Liệt tổ ((2) Liệt tổ : tứ c là Thà nh
Thang, vua đầ u nhà Â n Thương (Trung Quố c).2), nó i cá i tố t về nghĩ đượ c thầ n minh
cả m thô ng ; nhà Chu tá n tụ ng Vă n vương, noi theo cá i đứ c tố t đã rõ rệt. Đó đều là để tỏ
đạ o hiếu về sau mà lưu là m điển tố t. Đứ c Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, vậ n
dụ ng cá i đứ c cương kiện củ a trờ i, giữ lâ u đã thà nh đượ c đạ o chính, thuầ n mộ t đứ c về
kính trờ i, theo tổ , chă m chính, yêu dâ n, nghĩ mưu rộ ng, về lậ p trị, giữ nướ c, đặ t phép
bà y mố i. Giao, miếu, triều đình, lễ nhạ c đầy đủ , Đô ng, Tâ y, Nam, Bắ c, thanh giá o rộ ng xa.
Võ cô ng thì thấ y rõ ở sự dẹp yên, uy thanh lừ ng lẫ y như trong thơ Giang Há n((1) Giang
Há n : tên mộ t bà i thơ trong Kinh Thi, khen võ cô ng rự c rỡ củ a Chu Tuyên vương đá nh
dẹp Hoà i Di.1), vă n trị thì đặ t ra nhữ ng mụ c Chính yếu((2) Trong Minh Mệnh chính yếu
có chia ra nhiều tiết mụ c.2), phá p độ rõ rệt như ở sá ch Chu quan((3) Chu quan : bộ sá ch
chép về quan chế, chính trị trong thờ i nhà Chu (Trung Quố c), vì trong Kinh Thư cũ ng có
mộ t thiên tên là “Chu quan” nên sá ch Chu quan mớ i gọ i là Chu lễ.3). Có thà nh cô ng cao,
có vă n chương nhiều, gồ m cá i tố t củ a tră m vua đờ i trướ c, sá ng về kế thuậ t, thá nh về
sá ng tá c, là m khuô n phép cho thiên hạ đờ i sau. Hai mươi mố t nă m, nền thịnh trị tố t
thay, rạ ng thêm cô ng trướ c ! Muô n nghìn nă m sau, nghiệp thá i bình để lạ i, giữ vữ ng
muô n dâ n. Trong sử sá ch cũ ng hiếm nghe, khắ p cõ i đấ t đều trô ng ngó ng. Trẫ m nố i giữ
nghiệp lớ n, lo sợ mộ t niềm. Lên xuố ng như nố i bướ c tiên vương, cả m tớ i ơn sâ u khô n
xiết ; đêm ngà y hằ ng vâ ng theo thiên mệnh, nghĩ phầ n nố i tiếp khô ng quên. Từ cư tang
đến hết tang, kính mến giữ hết lò ng, thà nh kính theo đú ng lễ. Nay xét theo điển thườ ng,
cử hà nh lễ lớ n : đã chọ n ngà y mồ ng 9 thá ng nà y, rướ c thầ n chủ Hoà ng khả o Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế lên hợ p thờ ở Thế miếu, thá nh vị lên hợ p thờ ở điện Phụ ng Tiên ; và
rướ c thầ n chủ và thá nh vị Hoà ng tỉ Nhâ n hoà ng hậ u cù ng lên thờ . Tầ ng trên lên xuố ng
như cả m thô ng, tế tự rõ rà ng và hợ p lễ. Hô m ấy, trờ i xuâ n tươi đẹp, á nh sá ng tưng bừ ng,
trẫ m kính rướ c linh quang đặ t lên phố i miếu. Cá c quan theo là m lễ, ai cũ ng đều nghiêm
kính. Tình, vă n thậ t rấ t đầ y đủ , điển lớ n mừ ng đã là m xong, thự c là nhờ lò ng trờ i mến
thương, thá nh linh ban Phướ c nên đượ c như thế, lò ng trẫ m xiết bao vui mừ ng, kính cả m
! Thá nh đứ c cao dày như trờ i đấ t, lâ u dà i cò n mã i vô cù ng, tế lễ nghiêm chỉnh ở miếu, ở
cung, vẻ vang nố i tiếp khô ng nả n. Cù ng tô n, hợ p kính đã đượ c lò ng ứ c triệu ngườ i vui ;
là m tố t, gia ơn để tỏ Phướ c là nh rộ ng lớ n. Nay có cá c điều ban â n liệt kê ra sau :

(- Hoà ng tử đã phong tướ c và hoà ng thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng, cá c quan vă n, võ
từ tam phẩ m trở lên ở trong Kinh, ngoà i tỉnh mà dướ i tên khô ng ghi bị giá ng, đều
thưở ng gia 1 cấ p.

- Các nha trong Kinh, ngoà i tỉnh cho đến dâ n Kinh kỳ có bà y hương á n đó n, lễ thì bộ Lễ
liệt kê thà nh tậ p, đợ i sẽ ban thưở ng.

- Các quan viên ở trong Kinh, ngoà i tỉnh có lỗ i về việc cô ng, bị cá ch lưu hay bị giá ng 5
cấ p trở lên, đổ i là m giá ng 4 cấ p ; bị giá ng 2 - 3 hay 4 cấ p, đều cho khai phụ c 1 cấ p ; bị
giá ng 1 cấ p thì đều đượ c khai phụ c.

- Từ cuố i thá ng 12 nă m Thiệu Trị thứ 2 trở về trướ c, cá c quan viên trong Kinh, ngoà i
tỉnh có lỗ i về việc cô ng, bị phạ t lương hay bị phâ n xử đều cho đượ c miễn.

- Tạ i Kinh, cá c quan vă n từ tứ phẩ m lên, cho cả cá c con, ngũ phẩ m, cho 1 con ; tạ i cá c
tỉnh, các quan vă n từ tam phẩ m trở lên, cho cả các con, tứ phẩ m, cho 1 con : bấ t cứ
nhữ ng viên quan vă n ấ y cò n hay chết, nếu ngườ i con từ 15 tuổ i trở lên mà tình nguyện
và o [Quố c tử ] giá m đọ c sá ch, thì do bộ đề rõ , quan ở Giá m xét thự c, sẽ chuẩ n bổ là m họ c
sinh, cấ p cho lương ă n để họ c tậ p. Theo đây, đặ t là m lệ mã i.

- Các giả n binh ở cá c tỉnh, lệ cũ , có cấ p tiền thá ng 5 tiền, gạ o 1 phương, nay cho chiếu
thự c số binh tạ i ngũ , từ thá ng giêng đến thá ng 6, đều cấ p đủ tiền 1 quan.

- Trong mù a đô ng nă m Thiệu Trị thứ 2, nhữ ng nơi ruộ ng lú a bị tổ n hạ i, chiếu nghị cũ

củ a bộ Hộ , tha, giả m, thuế có thứ bậ c khá c nhau.
- Các trạ m ở cá c hạ t đều thưở ng tiền lương từ thá ng giêng đến thá ng sá u có thứ bậ c
khá c nhau.

- Về thuế thâ n củ a nhâ n đinh ở cá c địa phương trong nă m Thiệu Trị thứ 3 : tỉnh Thanh
Hoá và phủ Thừ a Thiên miễn bớ t cho 5 phầ n 10 ; tỉnh Nghệ An, miễn bớ t cho 4 phầ n
10 ; cò n cá c tỉnh khá c, 3 phầ n 10.

- Tạ i cá c tỉnh ngoà i, cá c hạ ng biền binh chính ngạ ch hiện tậ p hợ p cả ở ngũ , thưở ng tiền
cho mỗ i ngườ i 1 quan. Cò n theo lệ có cá c hạ ng tạ p binh ứ ng điểm, thưở ng cho mỗ i
ngườ i 5 tiền.

- Kể từ sá ng sớ m ngà y 20 thá ng giêng nă m Thiệu Trị thứ 1 trở về trướ c, phà m nhữ ng tộ i
quâ n, lưu, việc phạ m tộ i ở trướ c ngà y â n xá mà tra á n ở sau ngà y â n xá thì chuẩ n cho
theo lờ i dụ trướ c, đều rộ ng tha cả ). Than ô i ! Hợ p thờ i tạ i miếu, sá ch Chu dịch trọ ng
lò ng thà nh về bá o đá p ơn xưa ; ban Phướ c cho dâ n, thiên “Hoà ng phạ m” rộ ng điều dạ y
về bà y tỏ luâ n lý. Ta, mộ t ngườ i chuộ ng theo hiếu trị, dâ n tră m họ nhờ ơn lâ u dà i. Bố
cá o trong ngoà i, để đều nhậ n biết”.

Thưở ng chung số tiền 3.000 quan cho cá c hoà ng tử , hoà ng đệ chưa đượ c phong tướ c
cù ng vớ i thá i trưở ng cô ng chú a, trưở ng cô ng chú a, hoà ng nữ và hoà ng muộ i.

Ngà y Nhâ m Tuấ t. Vua bắ t đầ u ra ngự điện Cà n Thà nh. Trướ c đâ y, dù ng điện Hoà ng
Phướ c là m chỗ vua ở trong khi cư tang, dù ng điện thườ ng ở để triệu tậ p và đố i mặ t cá c
quan, quyết định mọ i việc. Mỗ i khi gặ p lễ tiết, quan bộ Lễ thườ ng xin vua ra ngự chính
điện, vua đều khô ng nghe. Tớ i nay, mớ i ra ngự ở chính điện Cà n Thà nh, cứ cá ch mộ t
ngà y lạ i ra ngự điện Cầ n Chính, là m việc chính sự . Cá c quan chầ u hầ u, theo như lệ cũ .
Nhâ n dụ trong Kinh, ngoà i tỉnh rằ ng : “Từ xưa, đế vương nố i dõ i, tiếp ngô i, tấ t ở chỗ
giữ a, mưu việc lớ n, để chịu Phướ c trờ i. Xét trong sử sá ch : có vua lên Quâ n đà i((1) Quâ n
đà i : chỗ đà i khi xưa vua Hạ Khả i (2198-2190 trướ c Cô ng nguyên) lên đó tiếp chư hầ u,
cũ ng gọ i là Hạ đà i.1) để tiếp chư hầ u, có vua lên Minh đườ ng((2) Minh đườ ng : toà nhà
khi xưa thiên tử ngự để cá c vua chư hầ u triều yết.2) để cá c chư hầ u triều yết, tứ c là
nghĩa thế. Trẫ m noi theo thá nh mệnh, nố i giữ cơ đồ , 3 nă m ở nhà bên, ngà y nà o cũ ng lo
nghĩ. Nay tang đã hết, trẫ m thâ n ngự ra điện chính để hợ p vớ i nghĩa ở ngô i chính, là m
việc nhâ n và yên lò ng thà nh thự c củ a thầ n dâ n mong mâ y, ngó ng mặ t trờ i”.

Hô m ấ y, là m lễ mừ ng xong, hoà ng tử , hoà ng thâ n cho đến cá c quan viên : vă n từ ngũ

phẩ m, võ từ hiệp quả n trở lên, và ở cá c địa phương về Kinh họ p ban hay mớ i đượ c bổ
đố c, phủ , bố , á n, lã nh binh cá c tỉnh cù ng là mớ i xin tậ p tướ c, cô ng, hầ u, phò mã đều
đượ c ban cho mộ t tiệc yến và thưở ng kim khá nh, ngâ n khá nh, hà bao gấ m có thứ bậ c
khá c nhau.

Ban cấ p tậ p Thá nh chế thi vă n và tậ p thơ Thiên cơ dự triệu. Dụ rằ ng :

“Từ xưa, khú c Ca nhà Ngu, thiên Nhã nhà Chu, đờ i sau giữ là m vă n khuô n phép ; khá nh
ngọ c thiên cầ u, bứ c đồ sô ng Hà , cá c đờ i truyền là m vậ t rấ t bá u. Đó đều là đạ o ở trong
trờ i đấ t mà cò n mã i về lâ u dà i. Đứ c Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, bậ c nhiều
tà i, chí thá nh, thầ n giú p, trờ i cho, ấ p ủ là đạ o đứ c, phá t ra là vă n chương. Nhớ lạ i từ niên
hiệu Minh Mệnh nă m Đinh Hợ i [1827] đến nă m Mậ u Tuấ t [1838], về thơ có tậ p đầ u và
cá c tậ p II, III, IV, V từ nă m Canh Thìn [1820] đến nă m Canh Dầ n [1830], về vă n có tậ p
đầ u, đều đã khắ c in, ban hà nh. Duy từ nă m Kỷ Hợ i [1839] đến nă m Canh Tý [1840], thơ
573 bà i ; từ nă m Tâ n Mã o [1831] đến nă m Canh Tý [1840], vă n 247 bài cù ng là thơ
“Thiên cơ dự triệu” 200 bà i, đều đã mở đượ c cá i huyền vi củ a tạ o hoá , phá t đượ c cá i sâ u
nhiệm củ a thiên hạ . Trẫ m kính mộ mưu mô củ a ngà i, cả m nhớ cô ng ơn do tay ngà i sá ng
tá c, khi mớ i nố i ngô i, trướ c hết kính kiểm cá c sá ng tá c củ a ngà i trình bà y là m thơ Thá nh
chế tậ p thứ VI và vă n Thá nh chế tậ p thứ II, viết bà i Bạ t phụ ở sau tậ p và sai đem khắ c, in
thà nh sá ch để lâ u dà i. Nă m đầ u Thiệu Trị [1841] khắ c in xong, sử a đó ng thà nh bộ , kính
dâ ng lên bà n thờ , lạ i đặ t trên á n, ngà y đêm kính xem. Nay, lễ Thă ng phụ là m xong,
tưở ng đến cô ng đứ c như trờ i cao, hình dung sao hết, ngướ c trô ng vă n chương củ a ngà i
như sô ng Há n ((1) Há n : sô ng Vâ n Há n, tứ c Ngâ n Hà .1) ngờ i sá ng, khuô n phép cò n lưu,
nên cù ng thiên hạ noi giữ , tră m đờ i cù ng truyền, để lạ i lâ u dà i mã i mã i. Từ hoà ng tử ,
hoà ng thâ n đến cá c quan chứ c tạ i triều và cá c quan to về Kinh họ p ban, Quố c tử giá m và
Họ c chính đườ ng ở cá c trự c, cá c tỉnh Nam, Bắc đều thưở ng cấ p cho 1 bộ ”.
Triệu hoà ng tử , hoà ng đệ và o điện Vă n Minh, ra cho đầ u đề là m thơ. Vua thấ y sứ c họ c
củ a họ đều có tiến ích, thưở ng cho bọ n giả ng quan Lê Đă ng Doanh : kỷ lụ c, ngâ n tiền có
thứ bậ c khá c nhau. Lạ i bả o Đă ng Doanh rằ ng : “Ngươi nên khuyên nhắ c, rèn luyện,
khiến cho [hoà ng tử , hoà ng đệ] đứ c vớ i tuổ i cù ng tiến đều, để đượ c yên ủ i cá i tình thiết
tha hữ u á i củ a trẫ m, chớ nên vì đượ c đặ c cá ch gia ơn mà lên mình, tự đắ c, sinh lườ i
biếng, thì khô ng phả i là ý trẫ m thiết tha trá ch vọ ng là m nên việc. Nên kính cẩ n tự xét”.

Ngà y Mậ u Thìn, đạ i duyệt cá c quâ n độ i. Vua ngự lầ u Ngũ Phượ ng, thấ y cá c quâ n tiến,
đá nh thà nh thạ o, kỷ luậ t nghiêm minh, rấ t lấ y là m khen, ban thưở ng mọ i ngườ i có thứ
bậ c khá c nhau. Rồ i bả o thị thầ n rằ ng : “Quâ n luậ t lấ y nghiêm là m đầ u, đạ o vua lấ y khoan
là m gố c. Nhớ mù a xuâ n nă m Mậ u Tuấ t [1838] xưa, đứ c Hoà ng khả o ta ngự lầ u Ngọ Mô n,
đạ i duyệt sá u quâ n((1) Há n vă n là “Lụ c sư”, thà nh ngữ chỉ quâ n độ i củ a thiên tử .1), có
tên Cai độ i viện Thượ ng tứ là Phạ m Vă n Định bưng cá i giá đỡ , đụ ng và o ngự a vua, lậ p
tứ c sai vệ Cẩ m y lô i ra để chém. Tam quâ n ai cũ ng sợ thấ t sắ c. Ta đương hầ u bên, liền
quỳ xuố ng khấ u đầ u kêu xin, may nhờ ơn vua rộ ng thương, Vă n Định đượ c khỏ i chết.
Thế mớ i biết : khoan và thương đều dù ng, sợ và yêu gồ m có , bậ c đạ i thá nh nhâ n là m
việc, cao hơn ngườ i tầ m thườ ng biết mấ y muô n tầ ng ! Nay ta giữ khuô n phép sẵ n, trị
việc binh, giả ng việc võ , nhớ lạ i chuyện ngà y trướ c, khô n ngă n nướ c mắ t đầ m đìa !”.

Ngà y Canh Ngọ , phong hoà ng tử thứ hai là m Phướ c Tuy cô ng. Bà i sá ch vă n phong tướ c
rằ ng : “Từ xưa mở nướ c, nố i ngô i, tấ t trọ ng về ngườ i là m phên giậ u((2) Phên, giậ u : do
chữ “phiên, bính” trong Kinh Thi, ý nó i vương giả đờ i xưa dù ng cô ng, khanh, chư hầ u và
ngườ i quý hiển trong Tô n thấ t là m nhữ ng ngườ i che đỡ như phên, giậ u.2) ; vương giả
chia phong, cho đấ t, cà ng hậ u vớ i trong bả n chi. Cho nên điển chia đấ t chép ở Chu thư
và lệ định tướ c truyền ở Lễ ký, đều là để rộ ng ơn trên và giữ nghĩa lớ n. Trẫ m kính noi
lờ i dạ y trướ c, rộ ng tỏ cô ng ơn xưa, việc lấ y nghĩa để dạ y con đã rõ rà ng, sự yên vui cho
con chá u hằ ng cố gắ ng. Nhà ngươi, hoà ng tử thứ hai, sớ m có tà i thứ c, tính vố n ngay
hiền, vâ ng lờ i dạ y ở gia đình, Thi Thư gắ ng chí ; vớ i anh em chuộ ng hữ u á i, lễ nghĩa sử a
mình. Tu tiến kịp thờ i, vậ t quý vố n mong nên và ng ngọ c ; tướ c mệnh là quý, chiếu thư
bèn ban rõ â n vinh. Vậ y phong ngươi là m Phướ c Tuy cô ng, ban cho sắ c, ấ n. Ngươi nên
kính cẩ n để tự tu, khiêm nhườ ng để chịu ích. Đã là thầ n tử , phả i rộ ng tìm đạ o cổ , giữ
noi ; sẵ n có nướ c, nhà , sẽ nhờ mã i Phướ c là nh khô ng dứ t. Nên kính cẩ n theo !”.

Hô m ấ y, tấ n phong hoà ng tử An Phong đình hầ u Hồ ng Bả o là m An Phong cô ng. Gia

thưở ng cho : kiêm coi chứ c Hữ u tô n chính ở Tô n nhâ n phủ Thọ Xuâ n cô ng Miên Định,
Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi, Phú Bình cô ng Miên An mỗ i ngườ i lương hằ ng nă m 500
quan tiền, 300 phương gạ o.

Phong các hoà ng đệ : Miên Trữ là m Tò ng Hoá quậ n cô ng, Miên Tố ng là m Hà Thanh quậ n
cô ng, Miên Cung là m Sơn Định quậ n cô ng, Miên Liêu là m Quỳ Châ u quậ n cô ng, Miên Gia
là m Quả ng Biên quậ n cô ng, Miên Tuấ n là m Hoà Thịnh quậ n cộ ng, Miên Bử u là m Tâ n An
quậ n cô ng. Miên Bử u tuổ i trẻ đã thô ng minh, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế vố n thương yêu,
vua cũ ng quý mến.

Tấ n phong : Tương Quố c cô ng Miên Bả o là m Tương An cô ng, Ninh Quố c cô ng Miên Mậ t

là m Quả ng Ninh cô ng. Hai cô ng tính ô n hoà , cung kính, họ c vấ n ngà y mộ t tiến thêm.
Nă m ngoá i, ngự giá ra Bắ c, Tương Quố c cô ng theo hầ u bên cạ nh, lú c nà o cũ ng cẩ n thậ n,
vua khen, nên mớ i có mệnh lệnh nà y.

Cấ p thêm lương hằ ng nă m cho thá i trưở ng cô ng chú a. (Bố n Thá i trưở ng cô ng chú a :
Bình Thá i, Bình Hưng, Bả o Lộ c, Bả o Thuậ n, mỗ i ngườ i đượ c thêm lương hằ ng nă m chi
đủ tiền 600 quan, gạ o 300 phương).

Phong cho con đẻ củ a cá c hoà ng thâ n tướ c cô ng, mỗ i cô ng đượ c 1 con là m đình hầ u.
(Con củ a Kiến An cô ng Đà i tên là Lương Viên là m Phướ c Trạ ch đình hầ u, con củ a Định
Viễn cô ng Bính là Tĩnh Cơ là m Bá i Trạ ch đình hầ u, con củ a Diên Khá nh cô ng Tấ n là Diên
Vự c là m Mộ Trạ ch đình hầ u. Cò n con củ a Điện Bà n cô ng Phổ là Tín Kiên có tậ t, con củ a
cá c cô ng Thườ ng Tín, An Khá nh, Từ Sơn vì cò n ít tuổ i, đều chưa đượ c dự phong).

Cấ p thêm lương hằ ng nă m cho hoà ng đệ Miên Phú . Trướ c đây, Miên Phú vì phó ng ngự a
là m chết ngườ i, khô ng đượ c dự và o hà ng hoà ng tử , sau vì biết hố i cả i, đượ c phụ c vị hiệu
hoà ng tử , cấp cho nử a lương. Tớ i đây, chuẩ n cho đượ c dự hà ng triều yết, ban cho 1 bộ
mũ á o thườ ng triều, gia cấ p cho cả lương như các hoà ng đệ chưa đượ c phong.

Dự ng viện Tĩnh quan (ở sau phía tả Cấ m thà nh). Cho bọ n Chưở ng vệ Hồ Vă n Lưu coi
cô ng việc là m.

Dự ng đền thờ Ngô thị, hiền phi triều trướ c. Phi lú c ở triều trướ c, ngô i liệt và o hà ng nhấ t
giai. Vua đượ c tin Phi chết, nghỉ việc triều chính 3 ngà y, sai quan lo liệu việc tang, cấ p
thêm cho 3.000 quan tiền, dự ng đền để thờ . Phú Bình cô ng Miên An là con củ a Phi sinh
ra. Từ bắ t đầ u có tang cho đến khi tố t khố c((1) Tố t khố c : tuầ n 100 ngà y sau khi chết.1),
hễ gặ p có chương sớ củ a Tô n nhâ n phủ dâ ng tâ u, đều cho miễn đứ ng tên đề.

Sai Đạ i lý tự Thiếu khanh Trương Hả o Hợ p, giá m sá t Ngự sử đạ o An - Hà Nguyễn Lâ m

xử cho xong nhữ ng á n tù giam ở Sơn Tâ y. Theo bộ Hình tâ u : lệ trướ c, tạ i cá c tỉnh lớ n,
giam tù khô ng đượ c quá số 150 tên, nay tỉnh Sơn Tâ y tù phá t phố i và tù bắ t giam đợ i á n
nhiều tớ i 300 tên, xin trích ra số tù phá t phố i, giả i giao cho tỉnh Nam Định đợ i sẽ giả i đi,
cò n cá c á n chưa xử , xin phá i quan Kinh hộ i đồ ng tra kết, chiếu theo lý xử định để cá c á n
khỏ i đọ ng lạ i. Vua bèn sai bọ n Hả o Hợ p đi. Khi họ đã đến nơi, tâ u về nó i : “Phà m nhữ ng
á n can về việc giặ c cướ p, bấ t cứ đã kết hay chưa kết tộ i tử hình hã y cứ giam cấ m, bắ t
phả i sai thâ n nhâ n tìm cá ch nã giặ c để chuộ c tộ i, cò n cá c hạ ng tù đã xử quâ n, lưu, đồ và
lưu giam thì cho phá t giao quâ n thứ sai phá i. Nhữ ng tù trố n thì hạ n cho trong 6 thá ng
phả i ra thú tộ i.

Sai 2 bộ Lạ i, Binh hiệp đồ ng là m danh sá ch cá c quan, viên trong Kinh, ngoà i tỉnh vì tộ i
riêng đã bị cá ch, giá ng, để liệu cho khai phụ c.

Truy phụ c cho Trầ n Vă n Đạ o nguyên hà m Quả n cơ. Đạ o là thâ n phụ viên Hộ đố c Hả i -
Yên Trầ n Vă n Trung, trướ c Đạ o là m Quả n cơ, vì có tộ i bị miễn chứ c, nay chết, vua nghĩ
Đạ o theo là m việc đã lâ u ngà y, nên cho truy phụ c hà m cũ .
Thự Thố ng chế dinh Vũ lâ m Lê Vă n Thả o chết. Vua nghĩ Thả o sung coi Tú c vệ lâ u ngà y,
gia ơn cho thự c thụ Thố ng chế, chiếu phẩ m hà m cấ p tiền tuấ t, lạ i cho 300 quan tiền, 2
câ y gấ m Trung Quố c.

Bố chính tỉnh Hà Tĩnh Nguyễn Đồ ng Khoa, bị miễn chứ c. Khoa ở lỵ sở , từ ng bị giá ng

nhiều cấ p, bộ Lạ i đem việc ấ y tâ u rõ . Vua sai cấ t chứ c, hiệu lự c dướ i quyền bộ . Cho thự
Tham tri bộ Hình Trầ n Ngọ c Lâ m điệu bổ thự Tuầ n phủ Hà Tĩnh, kiêm giữ ấ n triện Bố
chính.

Cho Hữ u thị lang bộ Binh Nguyễn Đă ng Uẩ n thă ng thự Tuầ n phủ Thuậ n Khá nh, vì cớ thự
phủ tỉnh ấ y là Tô n Thọ Đứ c bị ố m.

Cho : Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Tiền phong Lê Nguy điệu bổ Phó lã nh binh tỉnh An Giang ;
Phó vệ uý vệ Uy võ dinh Thầ n cơ, Lê Chương bổ thụ Quả n cơ, thă ng thự Phó vệ uý Hữ u
vệ dinh Tiền phong.

Trao cho Nguyễn Đình Tâ n là m Tuầ n phủ tỉnh Hưng Yên, Vũ Doã n Cung là m Bố chính
tỉnh Thanh Hoá , Trương Vă n Uyển là m Bố chính tỉnh Định Tườ ng, Tô n Thấ t Quý là m
Thủ hộ phó sứ , Tô n Thấ t Hạ p là m á n sá t tỉnh Khá nh Hoà , Nguyễn Vă n Đạ t là m á n sá t
tỉnh Quả ng Bình, Phạ m Huy là m á n sá t tỉnh Bắ c Ninh, Đinh Vă n Minh là m á n sá t tỉnh
Hưng Hoá , Nguyễn Thế Tính là m Lang trung bộ Lạ i, Nguyễn Hữ u Tri là m Lang trung bộ
Hộ , Lê Tư Duệ là m Lang trung bộ Lễ, Đặ ng Kim Giá m là m Lang trung bộ Binh, Nguyễn
Trọ ng Nguyên là m Lang trung bộ Hình, Phan Tĩnh là m Lang trung Nộ i vụ phủ , Tô n Thấ t
Đứ c là m Lang trung ty Điển nghi, Vũ Danh Trì là m Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung, Vũ
Trọ ng Bình là m Hộ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung, Trầ n Thiện là m Binh khoa Chưở ng ấ n
Cấ p sự trung, Mai Khắ c Mẫ n là m Hình khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung.

Cho : thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i Phạ m Duy Trinh điệu thự Tả tham tri bộ Hình; Bố chính
Hưng Hoá Nguỵ Khắ c Tuầ n thă ng thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i, Lang trung bộ Hộ , Biện lý
việc bộ Phạ m Thế Trung thă ng thự Bố chính tỉnh Hưng Hoá ; Hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n
phủ , Bố chính Ninh Bình Nguyễn Vă n Nhị thă ng thự Tuầ n phủ Ninh Bình ; Bố chính Lạ ng
Sơn Lê Trườ ng Danh thă ng thự Tuầ n phủ Lạ ng - Bình ; thự Phủ doã n Thừ a Thiên Phạ m
Khô i bổ thụ Hữ u thị lang bộ Binh ; á n sá t Quả ng Ngã i Đỗ Cao Mạ i thă ng thự Phủ doã n,
Thừ a Thiên ; á n sá t Nghệ An Hồ Hự u thă ng thự Tả thị lang bộ Hộ ; thự Cô ng khoa
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Nguyễn Đứ c Hoan bổ thụ Thá i bộ c tự Thiếu khanh, thă ng thự
á n sá t tỉnh Nghệ An ; á n sá t Biên Hoà Tô n Thấ t Tĩnh thă ng thự Hữ u thị lang bộ Lạ i ; Lễ
khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Phan Vă n Xưở ng thă ng thự á n sá t tỉnh Biên Hoà . Nguyên
thự á n sá t tỉnh Quả ng Trị Phan Huy Vịnh hết thờ i hạ n nghỉ phép, điệu bổ á n sá t tỉnh
Quả ng Ngã i. Sau đó Vịnh vì cớ đau mắ t, xin lưu lạ i ở quê để điều dưỡ ng. Vua cho rằ ng
Vịnh hơi tỏ ra lườ i biếng, đổ i bổ là m Thị độ c Hà n lâ m viện, sung Biên tu ở Sử quá n ; cho
Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Mai Khắ c Mẫ n là m á n sá t Quả ng Ngã i.

Cho Hữ u thị lang bộ Binh sung biện việc Nộ i các Trầ n Ngọ c Dao thă ng thự Hữ u tham tri
bộ Lễ ; Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ Nguyễn Bá Nghi thă ng thự Tả thị lang bộ Lạ i, Lang
trung Nộ i vụ phủ Lê Bá Đĩnh đổ i sung Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ ; nhữ ng ngườ i kể trên
đều sung là m cô ng việc Nộ i cá c.

Cho : thự Thố ng chế dinh Long võ Hoà ng Đă ng Thậ n là m Thố ng chế dinh Hữ u dự c dinh
Vũ lâ m ; Chưở ng vệ vệ Cẩ m y quyền giữ ấ n triện dinh Tiền phong, Â n kỵ uý Hồ Vă n Lưu
thă ng thự Thố ng chế dinh Tiền phong ; Chưở ng vệ vệ Cẩ m y quyền giữ ấ n triện dinh Hổ
oai Hoà ng Vă n Hậ u thă ng thự Thố ng chế dinh Hổ oai ; Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai
thự c thụ Chưở ng vệ sự vệ Cẩ m y, chuyên coi cá c độ i Tú c trự c ; Lã nh binh tỉnh An Giang
Tô n Thấ t Nghị thă ng thự Chưở ng vệ và vẫ n lĩnh chứ c Lã nh binh tỉnh ấ y. ấ n triện củ a
dinh Long võ giao cho Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m Nguyễn Trọ ng Tính kiêm giữ .

Điệu bổ Phó vệ uý Hậ u vệ, dinh Hù ng nhuệ Nguyễn Hoá là m Phó vệ uý vệ Khinh kỵ , viện
Thượ ng tứ . Cho thự Vệ uý vệ Hữ u nhấ t Tả dự c, dinh Vũ lâ m, Phạ m Vă n Huy điệu thự Vệ
uý Hậ u vệ dinh Hù ng nhuệ.

Sai thự Thố ng chế dinh Thầ n cơ Nguyễn Cử u Đứ c quyền lĩnh ấ n quan phò ng Tổ ng đố c
Ninh - Thá i.
Bọ n quan tỉnh Sơn Tâ y, Trầ n Hữ u Lễ, Bù i Phụ Phong, Phan Hiển Đạ t và Tô n Thấ t Đà m
có tộ i, bị cấ t chứ c. Cho : thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Đă ng Giai điệu thự Tổ ng đố c
Sơn - Hưng - Tuyên ; thự Tả thị lang bộ Hộ Hồ Hự u là m Bố chính Sơn Tâ y ; á n sá t Tuyên
Quang Nguyễn Đứ c Tâ n là m á n sá t Sơn Tâ y ; Phó lã nh binh Nghệ An Phan Tù ng là m
Lã nh binh ; thự Lã nh binh Ninh Bình Nguyễn Trọ ng Thao là m Phó lã nh binh. Nguyên
trướ c, bọ n giặ c trố n thoá t ở Sơn Tâ y là tên Nhà n, tên Thạ ch là m hạ i dâ n đã lâ u, quan
tỉnh lú c ấ y là bọ n Nguyễn Cô ng Hoá n, Lương Quố c Quang và Vũ Vịnh vì dung kẻ gian,
giấ u giặ c cướ p, bị tộ i. Bọ n Trầ n Hữ u Lễ, Tô n Thấ t Đà m đều quyền lĩnh ấ n triện ; lạ i đặ t
thêm chứ c Phó lã nh binh, cho Nguyễn Hữ u Diệu là m chứ c ấ y. Sau đó , Hữ u Lễ thâ n đi
dẹp giặ c, khô ng nên cô ng trạ ng gì. Nă m ngoá i, 7 chỗ nổ i lên giặ c cướ p. Phụ Phong và
Hiển Đạ t cũ ng khô ng bà y đượ c mộ t chú t mưu kế. Vua cho bọ n Lễ là hèn kém, vô tà i, đều
cá ch chứ c, giao đình thầ n nghị tộ i : Hữ u Lễ, Tô n Thấ t Đà m bị phá t đi An Giang là m việc
để chuộ c tộ i ; Phụ Phong, Hiển Đạ t hiệu lự c dướ i quyền bộ ; Diệu bị theo tỉnh sai phá i.
Lạ i trích số mộ binh ở Nam Định, và Hả i Dương mỗ i tỉnh 1 vệ theo Nguyễn Đă ng Giai đi
đá nh dẹp. Dụ rằ ng : “Nay bọ n giặ c thườ ng lén lú t nổ i lên ở dâ n gian, khô ng như khi
trướ c chỉ ẩ n hiện trong chỗ rừ ng rú , thì đã có thể thừ a cơ lù ng bắ t đượ c, lạ i mớ i đưa
đến số quâ n cứ ng cá p, tướ ng đã mạ nh, binh đã tinh, ai nấ y đều nên gắ ng đem mưu lượ c,
chia đườ ng đá nh diệt bọ n giặ c cho yên địa phương”.

Ngườ i nướ c Phú Lã ng Sa là bọ n Y Lê Viết Ca đáp thuyền đến bến Đà Nẵ ng, nó i : 5 tên
đạ o trưở ng và đạ o đồ nướ c ấ y (Bọ n tên Đoan, tên Vọ ng, tên Nhị, tên Mịch, tên Lộ ) trướ c
đâ y lỡ phạ m điều cấ m, tự mắ c và o tộ i, Quố c trưở ng nướ c họ sai đến xin gia ơn khoan
tha. Thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i Nguỵ Khắ c Tuầ n đem việc ấ y tâ u lên. Vua nó i : “Bọ n
chú ng trướ c đây dá m trà trộ n và o dâ n gian, đem tà đạ o là m mê hoặ c mọ i ngườ i, tộ i
đá ng khô ng nên tha ; nhưng nghĩ chú ng là nhữ ng ngườ i ở ngoà i giá o hoá , chưa biết rõ
lệnh cấ m, nay Quố c trưở ng nướ c ấ y đã sai ngườ i đến kêu xin, xét ra có lò ng kính thuậ n,
thà nh khẩ n, cũ ng nên lượ ng gia ơn rộ ng, tha cho về để tỏ lò ng nhâ n thương ngườ i và
tình nghĩa tử tế vớ i nướ c xa củ a triều đình ta”.

Vua thấ y tỉnh An Giang là đấ t tiếp giá p Lạ p Man, nă m ngoá i đã dụ sai thă m dò đích xá c
tình hình giặ c, lâ u chưa có tin bá o, nay lạ i dụ Tổ ng đố c Nguyễn Cô ng Nhà n, lĩnh Tuầ n
phủ Nguyễn Cô ng Trứ dò hỏ i cho đích xá c rồ i tâ u lên. Bọ n Nhà n tâ u : “Tên đầ u mụ c
Xiêm là Phi Nhã Chấ t Tri đã về Vọ ng Cá c, tên Phi Nhã Sô Phì Phủ Đă ng đổ i sang ở Trấ n
Tâ y, số binh chỉ có hơn và i nghìn. Kể chứ c đầ u mụ c thì Sô Phì Phủ Đă ng khô ng bằ ng Phi
Nhã Chấ t Tri, kể số quâ n thì khô ng bằ ng 1 phầ n 20 khi trướ c. Nếu ta đem đạ i binh thẳ ng
đến Trấ n Tâ y, có thể thừ a đượ c cơ hộ i tố t, chỉ vị đá nh dẹp khô ng khó mà giữ yên thì khó
; nếu giữ yên khô ng đượ c thì đá nh dẹp cũ ng chỉ khó nhọ c mà vô ích. Vì ngườ i Thổ ngu
tố i, đa nghi ; quâ n ta mớ i đến thì chú ng giữ hiểm, chố ng cự , hễ thế cù ng bá ch thì chú ng
bỏ đấ t trố n đi. Ta ở lâ u chiêu dụ , chú ng vị tấ t đã về theo. Nếu lạ i xin triệt binh về thì đi
khô ng lạ i về khô ng, chỉ thương tổ n đến uy vọ ng. Vả , Trấ n Tâ y địa thế bá t ngá t, trong
mù a khô rá o, hà nh quâ n chưa đượ c tiện ; từ thá ng 7 trở đi, nướ c ngậ p trà n đầ y, đườ ng
bộ khô ng thô ng, độ i chu sư((1) Chu sư : quâ n thuỷ dù ng thuyền trong khi chiến đấ u.1)
nhanh nhẹn củ a ta có thể tung hoà nh đi lạ i. Lú c ấ y, chú ng đó ng ở các chỗ nú i, gò , sứ c
kém, thế cù ng, khô ng thể khô ng đem nhau quy phụ c, nhâ n đó , ta chiêu dụ vỗ về, mớ i là
đú ng cơ hộ i. Huố ng chi bọ n Lạ p Man từ ng bị giặ c Xiêm tră m đườ ng sá ch nhiễu, khô ng
sao chịu nổ i, đã chá n cá i bạ o ngượ c củ a Xiêm mà nhớ đến sự khoan rộ ng củ a triều đình
ta, chẳ ng bao lâ u nữ a cũ ng tự cắ n rứ t lẫ n nhau, nhâ n đó ta thừ a cơ tiến sang, thì Hả i
Đô ng, Hả i Tâ y có thể lầ n lượ t thu phụ c đượ c cả ”.

Vua dụ rằ ng : “Cá i chủ yếu là m cho đấ t Man quy phụ c là ở đá nh dẹp và vỗ yên mà thô i.
Đương mù a khô rá o ở xứ ấ y, quâ n ta tiến sang cò n có thể thuỷ lụ c giú p lẫ n cho nhau
đượ c. Nếu đến kỳ ngậ p lụ t, nướ c chả y xiết, ngượ c dò ng đi lên đã thấ y chậ m và khó ;
huố ng nữ a ta có thể dù ng thuyền nhẹ đi lạ i thì chú ng tấ t sẽ đem thuyền nhỏ phụ c ở
trong bụ i lau, đá m cỏ , ta có thể lù ng hết cá c chỗ đầ m vự c mà bắ t cá đượ c khô ng ? Vả ,
việc dù ng binh quý ở biết mình, biết ngườ i, trướ c cơ liệu địch, tơ hà o khô ng sai, mớ i là
tính toá n vẹn toà n. Nếu chú ng quâ n ít, tướ ng yếu, có thể thừ a cơ đá nh đượ c thì nên đem
toá n quâ n mớ i đến củ a ta thẳ ng tiến đến Trấ n Tâ y, đá nh phá sà o huyệt, khiến cho dâ n
Man biết rõ rằ ng giặ c Xiêm khô ng thể nhờ cậ y đượ c, cà ng thêm sợ sệt ta. Nhâ n đó , chọ n
sai bọ n tên Yểm Trà Long và cá c thổ mụ c đã quy thuậ n tuỳ cơ sắ p đặ t, chia đi chiêu dụ ,
vỗ về, chú ng tấ t sợ oai, nhớ đứ c mà quy thuậ n. ấy là kế hay đó . Nếu Lạ p Man quả chá n
cá i bạ o ngượ c củ a Xiêm mà nhờ đứ c khoan rộ ng củ a ta thì ta chỉ nên nghiêm việc biên
phò ng, đó ng quâ n yên lặ ng để xem tình thế, đợ i chú ng oá n giậ n bọ n Xiêm, mong ta cứ u
viện ; ta sẽ đem quâ n “nhâ n nghĩa” thẳ ng sang cõ i đó , chú ng tấ t quy thuậ n, có thể khô ng
đá nh mà tự yên, đó lạ i là kế hay hơn nữ a. Thế nhưng, việc binh, khó ở xa mà lườ ng
đượ c. Phà m việc phả i là m cho đú ng. Nay Tham tá n Tô n Thấ t Bậ t, Tá n lý Lâ m Duy Thiếp
hiện đã đến An Giang, hộ i đồ ng bà n việc, cầ n phả i nghĩ cho kỹ, hỏ i cho đích, là m cho hợ p
cơ nghi. Nếu hiện nay, về việc biên phò ng, bên ngoà i đã khô ng phả i lo, đá nh trướ c là lợ i
thì khô ng nên ngồ i chờ để mấ t cơ hộ i, hoặ c có thể đợ i coi bọ n chú ng biến loạ n thì cũ ng
khô ng nên tham cô ng mà độ ng binh xằ ng. Phả i nên trù liệu thế nà o cho kỹ để thu thà nh
cô ng, rồ i phả i mau đem cô ng việc đã bà n là m, cho chạ y ngự a đưa và o tâ u, đợ i Chỉ. Cò n
như hiện nay, theo tin biên bá o, ở bờ biển đã khô ng có việc gì, thì độ i binh thuyền Ngô
Vă n Giai hã y cho lưu lạ i ở Gia Định, bấ t tấ t phả i đi Hà Tiên để thêm khó nhọ c”.

Sau đó , bọ n Tô n Thấ t Bậ t bà n định cù ng cá c đố c, phủ là m tậ p tâ u : “Dâ n Man bấ y nay

lò ng vẫ n hoà i nghi, tuy giặ c Xiêm sá ch nhiễu tră m đườ ng, cũ ng vẫ n cam tâ m vâ ng theo,
huố ng nữ a đương mù a khô rá o, hà nh binh khô ng tiện ; xin đợ i và o khoả ng thá ng 4,
thá ng 5, mù a mưa xuố ng, sẽ chia đườ ng thuỷ lụ c tiến đá nh, nhâ n đó chiêu dụ , vỗ yên ;
đạ i binh thì cứ đó ng ở Trấ n Tâ y đố c việc đá nh dẹp. Duy ở đấ t ấ y rừ ng rậ m nhiều ngả ,
mà số quâ n ta hiện có ít, xin cho thêm 10.000 biền binh để kịp đú ng lú c thì phâ n phá i”.

Vua quở rằ ng : “Bọ n Man kia quấy rố i, tự cầ u lấ y diệt vong, gầ n đây phà m có nhữ ng kẻ
đầ u hà ng đều đượ c vỗ về, thương xó t, đã từ ng giết mộ t tên nà o đâ u ! Dù bọ n tên Yểm
Trà Long, cũ ng đều cho về chiêu dụ thì triều đình ra ơn rộ ng rã i đến bậ c nà o, chú ng
cũ ng có lương tâ m con ngườ i, há khô ng biết cả m mà lạ i cam tâ m theo giặ c Xiêm tà n
ngượ c sao ? Lạ p Man hèn nhá t, vố n khô ng đợ i nó i cũ ng rõ ; cò n như giặ c Xiêm nhiều lầ n
thua đau, vố n đã sợ sệt binh uy củ a ta. Nă m trướ c, trậ n đá nh ở Sa Tô n và Chi Trinh (2
tên đấ t), bọ n Nguyễn Cô ng Nhà n cò n có thể lấ y số quâ n ít thắ ng số giặ c đô ng. Nay hiện
tạ i số quâ n tinh trá ng có tớ i hơn 2 vạ n, đá nh đâ u chẳ ng đượ c, mà lạ i bả o là “binh hiện
có ít”, nó i ra nhữ ng lờ i nhú t nhá t nhườ ng vậ y ! Vả , bọ n Nguyễn Cô ng Nhà n tâ u lầ n
trướ c, đã nó i : “Hiện tạ i quâ n giặ c ở Trấ n Tâ y khô ng có mấ y, tên đầ u mụ c Xiêm mớ i đến,
lạ i khô ng sá nh kịp tên Chấ t Tri, thì tiến thẳ ng sang, đá nh phá rấ t dễ, khô ng phá i sứ c”.
Nay lạ i hù a theo Tô n Thấ t Bậ t và Lâ m Duy Thiếp, nó i ra nhữ ng lờ i nà y, sao trướ c vớ i
sau lạ i trá i nhau như thế ? Chẳ ng thế, lờ i bề tô i nó i vớ i vua sao lạ i lủ ng củ ng như vậ y ?
Nên biết rằ ng việc hà nh binh, khéo mà chậ m, khô ng bằ ng vụ ng mà nhanh. Gầ n đây, về
việc biên phò ng đã khô ng có cá i lo bên ngoà i, nếu thừ a đượ c cơ hộ i, thì đem ngay đạ o
binh sung sứ c mớ i đến đi đá nh, khó gì mộ t trậ n phá tan quâ n địch. Nay cứ dù ng dằ ng
rấ t lâ u, khô ng là m ra việc gì mà đợ i đến thá ng 4, thá ng 5 mưa xuố ng mớ i có thể tiến
cô ng, lạ i xin thêm binh mớ i có thể tiến đi đượ c, như vậ y khô ng khỏ i mệt nhọ c về đườ ng
sá , lấ y sứ c đâ u mà đá nh giặ c nữ a ! Huố ng chi quâ n đi, tấ t phả i có lương đem theo ; về
mù a hạ , mưa xuố ng, đườ ng thuỷ, đườ ng bộ vậ n lương cà ng thấ y khô ng tiện. Xét ra toà n
là nó i hã o, khô ng mộ t câ u nà o ă n khớ p, khiến cho ngườ i ta phâ n vâ n, khô ng hiểu nó i ra
là m sao, chỉ thêm bự c bộ i khô ng vui mà thô i ! Về việc xin phá i thêm biền binh, khô ng
chuẩ n cho thi hà nh đượ c. Nay biên giớ i đã yên, đó ng lâ u cũ ng khô ng có việc gì. Vậ y
chuẩ n cho Tô n Thấ t Bậ t, Lâ m Duy Thiếp lậ p tứ c kiểm xét khí giớ i binh lương củ a cá c
tỉnh cho chó ng xong, rồ i đều về Kinh cung chứ c ; nhữ ng biền binh đã phá i đi trướ c thì
triệt về binh ngũ cả . Về cô ng việc biên phò ng, chuẩ n cho cá c viên đố c, phủ tuỳ tiện là m
cho ổ n thoả để giữ vữ ng biên cương. Duy có đấ t Tâ y Ninh ở Gia Định giá p liền vớ i đấ t
Nam Ninh ở Trấ n Tâ y cũ , thự c là mộ t chỗ địa đầ u xung yếu, nên đó ng đạ i binh để trấ n
á p, nhâ n đó chiêu dụ bọ n thổ dâ n, là m kế từ đồ ((1) Từ đồ : mưu tính dầ n dà.1) sau nà y,
chuẩ n cho Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Phú liệu cắ t lính thú và lính tỉnh hơn 1.000 tên
do Đề đố c Ngô Vă n Giai đem đi đó ng giữ Tâ y Ninh, dự ng đồ n trạ i, là m đồ n điền để là m
kế ở lâ u. Bọ n Trà Long, Nhâ m Vu và gia quyến họ (tên Yêm La Kiên trướ c đâ y đã bị ố m,
chết), cũ ng chuẩ n cho Vă n Giai đem cả đi theo, chọ n đấ t cho ở , để sai họ chiêu dụ bọ n
thổ dâ n ở Tâ y Ninh cù ng Nam Ninh, và Nam Thá i, đợ i có cô ng trạ ng, tâ u lên, sẽ khen
thưở ng. Bọ n thổ mụ c, thổ dâ n nếu có ra thú thì bấ t luậ n trướ c đâ y có theo giặ c hay
khô ng, đều rộ ng tha cho, để chú ng bá o cá o lẫ n nhau, lầ n lượ t quay đầ u về, rồ i trướ c hết
ở nhữ ng chỗ ấ y, chiêu dâ n lậ p ấ p, mở đấ t thẳ ng tớ i Lư An, thì cô ng hiệu tuy chậ m,
nhưng có thể giữ đượ c vạ n toà n, vô ngạ i. Cò n việc đá nh dẹp, vỗ yên Trấ n Tâ y thế nà o,
đợ i sau bà n dầ n, cũ ng chưa muộ n. Nhữ ng dâ n Kinh, dâ n Thổ ở 2 tỉnh Hà Tiên, An Giang
trướ c đâ y sợ hã i tan tá c vì có thổ phỉ, nay cũ ng cho hạ n 1 nă m, giao quan tỉnh gia tâ m
chiêu dụ , vỗ về để dâ n trở lạ i như cũ ”.

Luỹ dà i ở chi sô ng Thị Vạ n thuộ c tỉnh Hà Tiên đã là m xong. Thưở ng cho cá c đố c biện,
chuyên biện, viên chứ c vă n võ và binh lính có thứ bậ c khá c nhau.
Quan tỉnh Hà Tiên tâ u : “Có 6 chiếc thuyền buô n củ a Xích Mao ((1) Xích Mao : có lẽ tứ c
là Hồ ng Mao mà ngà y trướ c dù ng gọ i ngườ i nướ c Anh.1) chở thuố c phiện đến nướ c
Xiêm, ngườ i Xiêm đố t chá y cả thuyền, tịch thu hà ng hoá . Ngườ i Xích Mao lấy là m xấ u hổ ,
định lạ i sang để rử a hờ n. Ngườ i Xiêm lo sợ , tả i đá lấ p cử a biển Bắ c Nam để chặ n đườ ng
và o”. Vua bả o cá c quan viện Cơ mậ t rằ ng : “Xích Mao là mộ t giố ng hung hă ng, trướ c đâ y
vì cớ thuố c phiện, gâ y việc ở Quả ng Đô ng, trả i qua 3 - 4 nă m, ngườ i Thanh khô ng là m gì
đượ c chú ng. Nay nướ c Xiêm nhỏ mọ n kia gâ y hấ n, chú ng tấ t khô ng để yên. Việc nà y dẫ u
mớ i đượ c nghe đồ n, nhưng lấ y lý mà đoá n, chắ c cũ ng khô ng phả i là chuyện hã o. Nên
truyền dụ cho quan tỉnh gia tâ m xét hỏ i cho đích xác để biết rõ tình hình ngoà i biên”.

Hoã n mộ t kỳ duyệt đinh tuyển lính cho 6 tỉnh Nam Kỳ. Dụ rằ ng : “Cá c hạ t Nam Kỳ là đấ t
nhà vua dự ng nghiệp. Sau khi đạ i định thiên hạ , đấ t nà y đượ c gâ y nuô i, yên rỗ i, đến nay
hơn 40 nă m, nhâ n dâ n là ng mạ c cù ng yên ổ n ngà y mộ t phồ n thịnh đô ng đú c. Gầ n đây,
cõ i Tâ y có việc tuyển mộ , đò i gọ i khô ng khỏ i phiền đến sứ c dâ n. Nay biên giớ i đã yên,
nên để cho dâ n ta cù ng đượ c hưở ng cá i vui nghỉ sứ c. Kỳ tuyển thá ng 6 nă m nay, chuẩ n
cho đình lạ i. Về việc sai quan mở trườ ng duyệt tuyển thì quan tỉnh tự chiếu lệ mà là m,
sứ c đi là m thà nh sổ tuyển (bả n Bính thì để ở tỉnh để lưu chiểu, cò n 2 bả n Giá p, ấ t và sổ
Thô ng quy thì phá t đưa về bộ xét), đợ i đến nă m Mậ u Thâ n, Thiệu Trị thứ 8 [1848] sẽ lạ i
theo là m như lệ cũ ”.

Tờ dụ chưa đưa tớ i, quan 3 tỉnh Gia Định, Biên Hoà , Định Tườ ng là bọ n Lê Vă n Phú , Lê
Vă n Châ n, Phan Vă n Xưở ng, Trương Vă n Uyển và Cao Hữ u Dự c đã tự mở trườ ng duyệt
tuyển trướ c rồ i. Vua sai truyền Chỉ quở trá ch nghiêm ngặ t.

Hoã n việc kiểm duyệt quâ n chính nă m ấy ở Bắ c Kỳ. Theo lệ, cá c tỉnh Bắ c Kỳ, cứ 3 nă m
mộ t lầ n phá i cá c đạ i thầ n vă n, võ ra kiểm duyệt, nay vua cho rằ ng : nă m ngoá i ra Bắ c,
vua đã thâ n đến coi duyệt, nên sai hã y đình mộ t lầ n.

Đổ i định chương trình tú c trự c củ a thâ n binh. Trướ c đây, biền binh 2 vệ Cẩ m y, Kim ngô
ngà y thườ ng tú c trự c 500 ngườ i (vệ Cẩ m y 300 ngườ i, vệ Kim ngô 200 ngườ i), gặ p khi
nà o vua có đi tuầ n du ngoà i 100 lý thì khi ấ y sẽ xin Chỉ vua định ; ngoà i Kinh thà nh mà
vua đó ng nghỉ ở đâ u quá 1 ngà y thì cắ t thêm 800 ngườ i để đủ theo hầ u. Tớ i nay, vua cho
rằ ng : thâ n binh đã chia ban, số cò n lạ i có ít, chuẩ n cho hằ ng ngà y thườ ng trự c 300
ngườ i, theo hầ u khi tuầ n du, 500 ngườ i. Cá c đồ binh trượ ng đều do nhữ ng viên chưở ng
lĩnh, cá c quả n tuỳ theo số binh liệu cấ p.

Hơn 200 ngườ i nhà Thanh đi buô n bị nạ n bã o, thuyền giạ t và o cử a Đạ i á p, tỉnh Quả ng
Nam. Vua sai cấ p gạ o cho (mỗ i ngườ i 1 phương gạ o) và cho tuỳ tiện về nướ c.

Tỉnh Nam Định tâ u : “Từ cử a sô ng Ngô Đồ ng đến cử a biển Hà Lạ n bị bồ i lấ p, xin cho đắ p

đê bao quanh để ngă n nướ c mặ n, giữ mù a mà ng”. Vua y cho.

Lậ p thêm sổ bang ngườ i nhà Thanh ở tỉnh An Giang. Nguyên 2 sá ch Bạ c Liêu và Trà Nhu
(ở huyện Phong Thịnh) tỉnh An Giang ngườ i Thanh đến ở có tớ i hơn 100 hộ , quan tỉnh
tâ u xin lậ p riêng danh hiệu hà ng bang (ở sá ch Bạ c Liêu, gọ i là bang Triều Châ u thứ 15 ;
ở sá ch Trà Nhu, gọ i là bang thứ 16), mỗ i bang đặ t 1 bang trưở ng. Thuế, khoá đến sang
nă m bắ t đầ u thu.

Vua ra chơi sô ng Lợ i Nô ng, luô n hô m ấ y trở về cung. Đổ i hà nh cung Thầ n Phù là m hà nh

cung Lợ i Nô ng.

Đổ i tên phủ Yên Ninh ở tỉnh Tuyên Quang là m phủ Tương Yên. Vua thấ y “Yên Ninh” đã
có tên mộ t xã thuộ c phủ Thừ a Thiên, tứ c là chỗ đấ t phong cho tướ c Yên Ninh bá Nguyễn
Ngọ c Huyên, nên mớ i đổ i tên phủ nà y.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXvIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a xuâ n, thá ng 2, sử a chữ a Triệu miếu và Hưng
miếu.

Thơ ngự chế, tậ p đầ u đã xong. Cá c quan Bộ , Viện và Nộ i cá c xin đem khắ c in. Tờ sớ , lượ c
nó i : “Lẽ củ a trờ i đấ t bà y ra đều là cá ch dạ y, chí củ a thá nh nhâ n phá t lộ vố n theo tự
nhiên. Thế cho nên việc dạ y củ a chứ c giữ nhạ c bắ t đầ u ở thơ, mà cá ch dù ng â m nhạ c có
quan hệ về chính trị. Lờ i â u ca đờ i Đườ ng, Ngu, thiên Nhã , Tụ ng đờ i Thương, Chu đều
ngụ nhữ ng ý kính trờ i, lo dâ n, dù ng trong nhữ ng việc Giao, Miếu, triều đình, tỏ bày ở
việc là m thì là chính trị, ghi chép ở câ u nó i thì là lờ i thơ. Đó là vă n tuyệt vờ i củ a trờ i đấ t,
khô ng phả i thá nh nhâ n khô ng là m nổ i. Từ Há n, Đườ ng trở xuố ng, vua chú a cá c đờ i phầ n
nhiều có thơ ra đờ i, nhưng so vớ i cổ nhâ n, lấ y thơ dạ y ngườ i, có lẽ khá c xa lắ m. Nướ c ta,
Trầ n, Lê về trướ c, trứ tá c củ a cá c vua như Việt â m toà n tậ p, Thiên Nam dư hạ , ghi chép
mớ i thấ y sơ qua mộ t và i bộ , phong hộ i cố nhiên đã mở dầ n, nhưng nhâ n vă n mà đượ c
thịnh thì phả i đợ i ở ngà y nay. Đứ c Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, bậ c thá nh minh trờ i cho,
đứ ng chủ trương đạ o thố ng, ngự trị 21 nă m, thấ y rõ ở nhữ ng sự : kính thờ Giao, Miếu,
vui hầ u Từ cung, sử a trị trong nướ c, dẹp yên giặ c ngoà i, bà n đạ o, noi việc kim cổ , tính
mưa, lườ ng tạ nh, nhâ n việc nên thơ… Vă n chương cao cả củ a thá nh nhâ n, kẻ tầ m
thườ ng khô ng thể bắ t chướ c đượ c mộ t phầ n muô n. Lạ i mang lờ i thá nh khô ng giấ u kín,
đạ o trờ i cho dự nghe. Cú i theo lờ i xin củ a bề tô i, bèn sai khắ c in, lầ n lượ t hợ p thà nh 6
tậ p, truyền bá khắ p trong cõ i, lưu thà nh tớ i phương xa, ai cũ ng tô n là m lờ i kinh, giữ là m
điều dạ y. Thự c bở i Hoà ng thiên rộ ng mở vậ n hộ i vă n minh cho nướ c Đạ i Nam, giá ng
sinh bậ c chí thá nh để gâ y đạ o họ c truyền mã i muô n đờ i. Đứ c Hoà ng đế ngà y nay : hiểu
rõ lò ng tiên đế, nố i tiếp bậ c thá nh minh ; tinh, nhấ t mộ t lò ng, hợ p vớ i đạ o trung củ a vua
Nghiêu đờ i trướ c ; đạ o đứ c thuầ n tuý, sá ng tỏ như lò ng kính củ a vua Vă n đờ i xưa. Ngườ i
thấ y sứ c họ c củ a vua cao sá ng, lò ng đạ o củ a vua trong ngờ i, tinh đến rấ t là thuầ n tuý.
Sau nhữ ng lú c muô n việc đã rỗ i, nhâ n việc ghi ý, cả m vậ t nên thơ, mộ t niềm tuâ n theo
gia phá p, lấ y kính trờ i, noi tổ , chă m chính sự , yêu nhâ n dâ n là m gố c mà suy ra mọ i việc :
dù ng ngườ i, mưu trị, quyết kế chiến thắ ng, tính việc biên cương, xét địa phương, đặ t
giá o hoá , chiêm nghiệm thiên thờ i, cẩ n thậ n việc nhiệm nhặ t, đều đem tả hết nhữ ng nỗ i
chă m lo để tự cố gắ ng. Đến như cư tang nhà bên mà mỗ i lú c tưở ng nhớ thì lò ng hiếu chí
thà nh chứ a chan ở lờ i nó i, lạ i cà ng có quan hệ đến cương thườ ng, gố c lớ n củ a thế đạ o
rấ t nhiều ! Bọ n thầ n lạ m đượ c theo đò i hầ u hạ , trộ m gắ ng ứ ng đố i, tuyên dương, lú c rỗ i
hằ ng vâ ng mệnh đọ c thơ, đượ c nghe dạ y bả o về ý chỉ. Tình vua đô n hậ u, khô ng lấ y vă n
nhiều để tỏ ra hay ; tính vua minh thô ng, cố t để nó i ra đủ là m phép. Tuy nơi gá c kín
chứ a vă n cò n cẩ n thậ n chưa cho thô ng cả m, nhưng á ng vă n vua đú c kết chẳ ng biểu lộ
cũ ng tự rỡ rà ng. Huố ng nữ a, đạ o họ c do tiên đế thâ n truyền, kính thấ y tiếng hay tiếp nố i
; lờ i vua do thượ ng đế đã dạ y, nên cho thiên hạ cù ng nghe. Vậ y [bọ n thầ n] dá m cù ng
dâ ng lờ i bà y tỏ , thà nh khẩ n ngướ c xin thá nh thượ ng chuẩ n cho đem nhữ ng thơ ngự chế
thể cổ , thể kim từ cuố i nă m Thiệu Trị thứ 2 [1842] về trướ c bao nhiêu bà i, đó ng thà nh
bao nhiêu quyển, khắ c ra bả n in để lưu truyền lâ u dà i, gọ i là thơ ngự chế tậ p đầ u. Sau
đâ y, thá nh giá o ngà y mộ t mở rộ ng, thá nh vă n ngà y mộ t già u thêm, sẽ lạ i lầ n lượ t đem
khắ c từ ng nă m thà nh tậ p cho đến muô n muô n nă m khô ng cù ng, để thêm rộ ng đượ c ý
dạ y sâ u xa củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta và cà ng mở đượ c vă n phong rự c rỡ cho nướ c
Đạ i Nam ta. Đó khô ng nhữ ng là điều rấ t mong muố n củ a bọ n thầ n mà cũ ng là điều rấ t
mong muố n củ a thiên hạ muô n đờ i”. Vua thuậ n cho, sai đem khắ c in (thơ 13 quyển, mụ c
lụ c 3 quyển, cộ ng 15 quyển ).

Cho : Thượ ng thư bộ Cô ng Nguyễn Trung Mậ u điệu bổ Thượ ng thư bộ Lễ, vẫ n sung
chứ c Đạ i thầ n viện Cơ mậ t ; Phó đô ngự sử Tô n Thấ t Bạ ch điệu bổ Thượ ng thư bộ Cô ng,
vẫ n kiêm quyền chứ c Hữ u tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ , nguyên Tuầ n phủ hộ lý Tổ ng đố c
Hả i - Yên Trầ n Vă n Trung quyền biện cô ng việc bộ Cô ng (Vă n Trung có tang, về là ng lo
việc ma chay, nay bổ dụ ng) ; thự Hữ u tham tri bộ Lễ Trầ n Ngọ c Dao quyền biện cô ng
việc bộ Binh.

Vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Mù a xuâ n nă m nay, bọ n quan to ở cá c địa

phương dâ ng tậ p thỉnh an((1) Thỉnh an : thă m sứ c khoẻ. Tậ p thỉnh an đây, tứ c là tậ p gử i
mừ ng đầ u nă m.1), trẫ m mở xem kỹ, khô ng hề thấ y nó i thêm mộ t việc gì khá c ! Vậ y cả
mộ t thiên hạ rộ ng lớ n há lạ i khô ng có mộ t việc gì nên nó i hay sao ? Hay có việc mà
khô ng nó i, thì rấ t khô ng đú ng ý triều đình trá ch vọ ng kẻ coi dâ n là m trọ n cô ng việc ?
Nên truyền dụ cho cá c địa phương : từ nay về sau khô ng đượ c ứ ng đố i hã o cho xong
việc như thế !”.
Nêu khen nhữ ng ngườ i dâ n thọ 100 tuổ i (Quả ng Trị 1 ngườ i, Quả ng Bình 1 ngườ i).

Cho : Chưở ng vệ sự vệ Cẩ m y, Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai quyền giữ ấ n triện dinh
Thầ n cơ và chuẩ n cho tham dự hộ i nghị triều đình ; Phó vệ uý vệ Cẩ m y Nguyễn Nghị
thă ng thự Vệ uý vệ Cẩ m y và chuyên coi các độ i Tú c trự c ; Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Trung
bả o Trương Phướ c Trườ ng điệu bổ Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên coi cá c độ i Trườ ng trự c,
Thườ ng trự c ; Vệ uý Nhị vệ thuộ c Hậ u bả o Nguyễn Doã n (tên cũ là Nguyễn Vă n Y, vua
đổ i cho tên nà y) điệu thự Phó lã nh binh tỉnh Nghệ An; Vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m
Lê Khoan Mã nh (tên cũ là Lê Khoan Mạ nh, vua đổ i cho tên nà y), điệu bổ Lã nh binh tỉnh
Ninh Bình ; Vệ uý vệ Trung, dinh Tiền phong Nguyễn Nghĩa Thịnh điệu bổ Lã nh binh
tỉnh Hưng Yên, Phó vệ uý vệ Trung nhấ t Tả dự c dinh Vũ lâ m Nguyễn Nghĩa sung bổ Phó
lã nh binh tỉnh Quả ng Nam.

Cho : thự Phó vệ uý vệ Trung dinh Long võ Lê Đắ c điệu thự Phó vệ uý vệ Trung nhấ t Tả
dự c dinh Vũ lâ m ; thự Vệ uý vệ Thiện võ thuộ c dinh Long võ Ngô Tấ t Khoa điệu thự Phó
vệ uý vệ Trung nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m, Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Quả ng võ
thuộ c dinh Hổ oai Nguyễn Lương Cá t thă ng thự Phó vệ uý Trung vệ, dinh Tiền phong ;
Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Hù ng võ thuộ c dinh Hổ oai Tô n Thấ t Cậ t thă ng thự Phó
vệ uý Nhị vệ thuộ c Trung bả o Trung quâ n ; sung Hiệp quả n Hậ u vệ dinh Long võ Đoà n
Thọ theo chứ c ấy đổ i sung Hiệp quả n Nhị vệ thuộ c Hậ u bả o Hậ u quâ n.

Cho : Phó vệ uý vệ Thủ hộ hữ u Lê Mậ u Hạ nh là m Viện sứ viện Thượ ng trà , sung Hiệp

lĩnh thị vệ, chuyên coi cá c ty, độ i Thượ ng thiện, Phụ ng thiện, Lý thiện ; Cai độ i Hậ u vệ
dinh Thầ n cơ Tô n Thấ t Đa thă ng thự Phó vệ uý vệ Thủ hộ hữ u.

Lã nh binh tỉnh Nghệ An Đồ ng Bá Huyên và Lã nh binh tỉnh Hả i Dương Đặ ng Vă n Đinh,

tuổ i già , về hưu trí. Cho Lã nh binh Bắ c Ninh là Giá p Vă n Tâ n thă ng thự Lã nh binh Nghệ
An ; Lã nh binh Lạ ng Sơn là Đỗ Vă n Sử u điệu bổ Lã nh binh Bắ c Ninh ; Vệ ú y tá c vi Phó
lã nh binh Thá i Nguyên là Bù i Vă n Đứ c điệu bổ Lã nh binh Lạ ng Sơn ; Phó vệ uý Nhấ t vệ
thuộ c Tả bả o Nguyễn Đình Phướ c điệu bổ Phó lã nh binh Thá i Nguyên, Phó lã nh binh
Hả i Dương Nguyễn Vă n Sự là m Lã nh binh Hả i Dương ; Phó vệ uý vệ Tả , dinh Long võ
Phan Cô ng Thà nh là m Phó lã nh binh Hả i Dương.

Đổ i bổ : á n sá t tỉnh Bắ c Ninh là Phạ m Huy là m á n sá t tỉnh Hưng Hoá ; á n sá t Hưng Hoá

Đinh Vă n Minh là m á n sá t Bắ c Ninh. Vì Huy vớ i viên lĩnh Tổ ng đố c Nguyễn Cử u Đứ c là
ngườ i cù ng là ng.

Cho nguyên Lang trung bộ Lễ sung việc cung phụ ng lă ng Thiên Thụ Nguyễn Hữ u Sá ch
á n bổ Lang trung bộ Binh, chuyên coi hai kho Sang phá o và Hoả dượ c.

Bắ t đầ u đặ t chứ c giá o thụ phủ Gia Hưng thuộ c tỉnh Hưng Hoá , dự ng nhà họ c ở ngoà i
tỉnh thà nh.

Bắ t đầ u định lệ tuầ n tra vệ Loan giá . Gầ n đâ y nhâ n vệ Loan giá giữ xe vua, để thấ t lạ c
mộ t cá i ố ng bịt xe bằ ng bạ c, vua bèn chuẩ n cho đạ i thầ n ở ban võ hộ i đồ ng vớ i ấ n quan
ở Nộ i cá c cứ mỗ i 4 thá ng quý((1) Thá ng quý : thá ng cuố i cù ng củ a mỗ i mù a, 4 thá ng quý
là : thá ng 3, thá ng 6, thá ng 9 thá ng 12.1) tuầ n tra mộ t lầ n.

Thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai tâ u : “Nhữ ng dâ n ở rừ ng rú , thung

lũ ng 7 huyện thuộ c 2 phủ Lâ m Thao, Đoan Hù ng tỉnh Sơn Tâ y, lâ u nay bị bọ n tên Nhà n,
tên Thạ ch đe doạ , dụ dỗ , giú p củ a, chứ a chấ p, đã thà nh nhữ ng chỗ tổ giặ c. Nhiều lầ n,
quan tỉnh đem và i nghìn quâ n, trả i lâ u 3 hạ n, tìm nhiều cá ch dẹp bắ t mà chưa nên cô ng !
Mù a đô ng nă m ngoá i, giặ c nổ i lên 7 chỗ ; mù a xuâ n nă m nay, mớ i trong 1 thá ng mà giặ c
cướ p phá 7 nơi, đố t chá y nhà dâ n 196 hộ , trai, gá i, già , trẻ bị chết, bị thương và bị bắ t đi
đến 60 - 70 ngườ i, tình hình lạ i cà ng bá ch thiết tai hạ i ! Hơn nữ a, dâ n cá c huyện trướ c
đâ y bị giặ c ứ c hiếp, chịu cự c đã lâ u, sau nhâ n quâ n quan lù ng bắ t cù ng kiệt rừ ng rú , yêu
sá ch đến dâ n cũ ng nhiều ! Mộ t khi bắ t đượ c chú t ít tò ng phạ m thì đò i gọ i nhữ ng ngườ i
là m chứ ng đi lạ i tớ i tấ p, dâ n khỏ i mấ t chỗ là m ă n đượ c sao ? Nay, dâ n cá c huyện phầ n
nhiều đã bỏ là ng trố n đi, mà nhữ ng ngườ i hiện cò n ở lạ i cũ ng ngơ ngá c khô ng biết xoay
xở thế nà o ! Vậ y xin cấ p cho nhữ ng nhà bị chá y mỗ i hộ tiền 2 quan, thó c 1 hộ c ; mỗ i
ngườ i bị chết thì cấ p tiền tuấ t 3 quan, trẻ nhỏ 2 quan. Đố i vớ i nhữ ng dâ n xã bị phiêu tá n,
sứ c cho chiêu dụ về ở . Nhữ ng kẻ yếu phạ m chính hay thứ , hạ n cho 3 thá ng phả i kẻ nọ
bắ t hoặ c chém kẻ kia, đem nộ p quan, xin thú . Kẻ bị ứ c hiếp theo giặ c cũ ng cho ra thú ,
giao cho dâ n quả n lĩnh, bấ t tấ t bắ t họ phả i theo quan đi thá m nã bắ t giặ c. Cò n nhữ ng bộ
biền đã phá i đi thì cho rú t về thao diễn, nghỉ ngơi, khiến cho nhữ ng kẻ phạ m tự vui lò ng
ra thú , đợ i bọ n giặ c ngà y mộ t cô thế, rồ i sẽ tìm cá ch lù ng bắ t. Lạ i tả i sẵ n đem 10.000
phương gạ o lương đến chứ a tạ m ở 2 phủ lỵ Đoan Hù ng, Lâ m Thao để chuẩ n bị việc cấp
phá t. Nếu quá hạ n mà giặ c khô ng ra thú , sẽ xin đem ngay đạ i độ i biền binh tiến đến, tuỳ
cơ đá nh riết, dẹp yên mộ t loạ t để là m cá i kế khó nhọ c mộ t lầ n nhưng an nhà n đượ c mã i.
Trộ m nghĩ : dâ n bị đau khổ chồ ng chấ t khô ng thể hà ng thá ng mà lạ i sứ c ngay ; giặ c trố n
lẩ n đã lâ u, khô ng thể sớ m tố i mà vộ i bắ t đượ c. Kính xin rộ ng khoan kỳ hạ n để đượ c tuỳ
nghi sắ p đặ t”.

Vua phê bả o rằ ng : “Xem lờ i tâ u, thấ y tình việc rấ t hợ p lẽ”. Rồ i dụ rằ ng : “Trừ kẻ hung

bạ o là để cho yên lương dâ n. Hiện nay nhâ n dâ n sợ chạ y, mấ t chỗ là m ă n như thế, chính
nên trướ c hết lấ y sự chiêu tậ p cho yên là m cố t yếu. Lờ i xin chuẩ n tuấ t rấ t là hợ p lý,
chuẩ n cho chi phá t cá c hạ ng ở kho để dâ n đượ c đỡ đau khổ . Cò n đều cho chuẩ n y, thi
hà nh”. Khô ng bao lâ u, tên giặ c trố n là Nguyễn Chiếm (thườ ng gọ i là Tiền Cấ m) cù ng vớ i
2 tên tò ng đả ng đến đầ u thú trướ c cử a quan củ a 2 viên Suấ t độ i tỉnh phá i là Hoà ng Cô ng
Phú và Nguyễn Đình Trụ , xin theo đi bắ t kẻ phạ m để chuộ c tộ i. Vua nghe tin ấ y, nó i
rằ ng : “Chiếm là tên thứ yếu phạ m trong bọ n giặ c. Trướ c đây đã chuẩ n định cách
thưở ng : kẻ nà o có thể bắ t hay chém giặ c đưa đến là m á n thì thưở ng tiền 100 quan. Nay
Chiếm bó tay dẫ n đồ đả ng ra thú , cũ ng nên liệu rộ ng để bắ t nó lậ p cô ng sau nà y. Vậ y
chuẩ n cho tạ m tha tộ i, quả n thú c, sai ra sứ c dụ bắ t tên Thạ ch, tên Nhà n để chuộ c tộ i
trướ c”. Vua lạ i cho rằ ng : Giai sai khiến đượ c ngườ i là m nên việc, thưở ng cho 1 kim
khá nh, 1 nhẫ n và ng ; Nguyễn Đình Trụ , Hoà ng Cô ng Phú , mỗ i ngườ i đượ c thưở ng 1
đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n, 1 bộ á o quầ n.

Bình Định và Quả ng Ngã i có bệnh dịch. Cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam,
Phú Yên và Thừ a Thiên cũ ng lầ n lượ t bị truyền nhiễm. Vua sai quan cá c địa phương hết
lò ng thà nh kính cầ u cú ng. Nhữ ng ngườ i bị bệnh thì phá t thuố c, nhữ ng ngườ i bị chết thì
cấ p tiền. Trướ c đâ y, vua xem tậ p tâ u củ a cá c địa phương, liền sai bộ Hộ là m phiếu dụ ,
chạ y ngự a, phá t đi. Bọ n Tham tri Doã n Uẩ n, và Thị lang Nguyễn Trạ ch là m phiếu dâ ng
trình, đến đem lui ra. Vua nó i : “Cứ u tai nạ n cho dâ n gấ p hơn lử a chá y, quan bộ Lạ i trễ
nả i khinh thườ ng như thế, chứ c giữ bộ coi việc dâ n, có thể là m thế đượ c ru ?”. Bọ n Uẩ n
sợ hã i, xin chịu tộ i. Vua đều truyền Chỉ ban quở .

Đổ i gọ i tiết Hoa triêu((1) Hoa triêu : ngà y sinh nhậ t củ a cá c thứ hoa. Theo tụ c cổ Trung
Quố c, cho ngà y 12 thá ng 2 â m lịch là ngà y sinh nhậ t tră m hoa, gọ i là “Hoa triêu”.1) là
tiết Phương triêu , đình bỏ cuộ c yến thưở ng trong cung. Dụ bọ n thị thầ n rằ ng :
“Hằ ng nă m, về tiết Phương triêu, trong cung có lệ ă n yến, thưở ng tiết. Nă m nay cá c hạ t
bỗ ng gặ p dịch lệ, trẫ m đương sợ hã i, tu tỉnh để cầ u đợ i Phướ c trờ i, cò n rỗ i đâ u mà
thưở ng tiết ! Vậ y cho đình chỉ !”.

Ngà y Nhâ n Thìn, có luồ ng khí trắ ng vắ t qua trên trờ i (mộ t luồ ng dà i từ tâ y bắ c chỉ chếch
sang đô ng nam). Vua rờ i điện chính, bớ t mó n ă n, bã i â m nhạ c, dụ cầ u lờ i nó i thẳ ng. Dụ
rằ ng :

“Cứ như 2 tỉnh Chiêm, Ngã i lầ n lượ t tâ u bá o : trong hạ t bỗ ng gặ p lệ khí ((1) Lệ khí : khí
độ c, khí có ô n dịch.1), nhâ n dâ n, phầ n nhiều bị nhiễm bệnh, chết ; rồ i thấ y các tỉnh Nam,
Phú , Trị, Bình lạ i nhâ n đó bị truyền nhiễm ; phủ Thừ a Thiên cũ ng có mộ t và i nơi lú c
phá t, lú c đỡ , nghiệm ra hầ u thà nh bệnh dịch. Coi lờ i tâ u, thậ t thấ y đau lò ng, rơi lệ, cả m
thương biết bao ! Đã xuố ng Chỉ dụ chi củ a kho, tìm nhiều cá ch phá t thuố c đi khắ p để
cứ u chữ a. Lạ i sai cá c quan địa phương : bấ t luậ n trai, gá i, già , trẻ, [ai ố m chết] đều cấ p
tuấ t cho, nà o có tiếc gì củ a kho hà ng nghìn hà ng vạ n, chỉ mong cho dâ n ta sớ m đượ c yên
là nh mà thô i. Đêm trướ c, ngướ c xem tượ ng trờ i, sau hà ng sau Khuê, sao Sâ m ở phương
Tâ y, thấ y hiện mộ t luồ ng khí trắ ng. Hỏ i quan Thá i sử , theo lờ i tâ u, chưa biết rõ khí trắ ng
ấ y là điềm gì, nhưng lò ng trẫ m cà ng thấ y lo sợ . Ngườ i là m vua, trị thiên hạ , trá ch nhiệm
ở giữ yên, chỉ vì ta đứ c bạ c, chưa có thể đưa tớ i sự hoà vui củ a trờ i ! Nay địa phương
bỗ ng gặ p lệ khí, lạ i thêm trờ i nêu tượ ng ră n bả o, sợ toá t mồ hô i, lo lắ ng hết sứ c, xét
mình, tự trá ch, há dá m coi là ngẫ u nhiên ! Nhâ n nghĩ : ta từ lên ngô i đến nay, ngà y đêm
kính sợ , khô ng dá m mả ng vui, theo tâ m phá p, trị phá p củ a Hoà ng khả o ta để là m tâ m
phá p, trị phá p, kính sợ đạ o trờ i, nố i theo cô ng tổ , thương nuô i nhâ n dâ n, vỗ yên đấ t
nướ c, chă m lo chính sự , khô ng dá m hưở ng nhà n. Tạ i triều đình cò n có nhiều bề tô i lã o
thà nh, kỳ cự u, phà m việc cù ng bà n là m, hằ ng mong noi đượ c nếp cũ , gìn giữ khô ng sai.
Cư tang tạ i nhà bên 3 nă m, lo nghĩ luô n luô n. Bên trong, cung tầ n hầ u hạ , vẫ n như lú c
chưa lên ngô i ; ă n mặ c, thườ ng dù ng khô ng đượ c xa xỉ phô trương, tổ n phí vô ích, cũ ng
chưa từ ng đặ t cấ p bậ c trong hà ng cung nữ . Bên ngoà i, xe kiệu, nghi trượ ng khô ng từ ng
là m thêm. Hơn nữ a, nhữ ng nơi biệt quá n, hà nh cung cũ ng tuỳ việc giả m bớ t, đâ u có sử a
dự ng cung điện để phiền phí đến vậ t liệu nhâ n cô ng ! Gầ n đâ y như tiết đẹp Phương
triêu, trong cung vố n có lệ yến thưở ng, nay cũ ng đình bã i ngay. Ngà y cà ng cẩ n thậ n, lo
sợ giữ gìn, chắ c cá c bề tô i trong, ngoà i đều đã nghe biết, khô ng phả i là trẫ m chỉ tự khoe
khoang đâ u. Ngay gặ p nạ n tậ t dịch tai vạ như thế nà y, cà ng rấ t lo ngạ i, chỉ sợ triều chính
lầ m só t hoặ c cò n nhiều, tu tỉnh giữ mình hoặ c cò n thiếu gì chă ng ? Bâ y giờ đây, định bắ t
đầ u từ ngà y hô m nay : trẫ m ngự ra điện bên, triệu cá c quan đến bà n là m mọ i việc. Phà m
nhữ ng châ u ngọ c, vậ t quý trong cung cho chí nhữ ng gấ m, vó c, đồ thêu ngự dụ ng đều cho
bỏ đi ; lạ i bớ t mó n ă n, bã i â m nhạ c, thả ra nhữ ng cầ m thú ở vườ n Thượ ng uyển, bã i bỏ
nhữ ng cô ng tá c chưa cầ n là m. Và sai cá c nha mô n xử á n ở trong Kinh, cá c quan lạ i ở cá c
tỉnh đều chiếu theo cá c tộ i hiện tạ i : tộ i nhẹ thì theo cô ng bằ ng xử đoá n, chiếu á n thi
hà nh ngay ; tộ i nặ ng thì hã y khoan việc tra khả o, khô ng đượ c dâ y dưa đến kẻ vô tộ i là m
liên luỵ mọ i ngườ i. Việc hình á n đều là m cho xong, khô ng để đọ ng lạ i. Lạ i chuẩ n cho các
đình thầ n, ngô n quan((2) Ngô n quan : chỉ cá c Ngự sử và Khoa đạ o có nhiệm vụ can ngă n
đà n hặ c.2) và cá c quan địa phương phà m có điều gì nghe biết : hoặ c chính trị hiện thờ i
có chỗ sai só t, hoặ c ẩ n tình củ a dâ n khô ng đượ c vua biết đến, đều cho cứ thự c thẳ ng
bà y, chữ a lỗ i, sử a sai để giú p sự thiếu só t, cầ n cho ơn huệ đượ c thấ m tớ i dâ n gian, đặ ng
có thể lạ i nhờ trờ i giú p, chuyển vạ là m Phướ c, nướ c thịnh dâ n yên, cù ng đượ c hưở ng cá i
cả nh huố ng thă ng bình”.

Hữ u tham tri bộ Binh Phan Thanh Giả n dâ ng sớ nó i rằ ng : “Sự giao cả m giữ a trờ i vớ i
ngườ i rấ t là đá ng sợ . Ngô i củ a thá nh nhâ n ở thì gọ i là ngô i củ a trờ i, dâ n củ a thá nh nhâ n
trị thì gọ i là dâ n củ a trờ i, đạ o củ a thá nh nhâ n là m thì là đạ o trờ i. Đạ o trờ i khô ng ở đâ u
khá c, mà ở lò ng thá nh nhâ n đó thô i. Lò ng ấ y, độ ng tá c ra việc gì cũ ng đều cả m thô ng vớ i
trờ i. Cho nên kiêng cẩ n ở nhữ ng chỗ khô ng trô ng thấ y, lo sợ ở nhữ ng cá i khô ng nghe
thấ y, từ cá i vô hình đến cá i rõ rệt, từ ở bả n thâ n đem thi thố ra cho dâ n, nếu khô ng mộ t
sự gì khô ng hợ p thì dâ n nhờ đượ c số ng mà trờ i ban Phướ c xuố ng cho. Đứ c hoà ng
thượ ng ta từ khi bắ t đầ u nố i ngô i, hiếu thà nh rấ t mự c, kính sợ mộ t lò ng, sử a trị, yên dâ n
đã nắ m đượ c điều chủ chố t, tướ ng hiền, tô i cũ đã có ngườ i giú p đỡ . Đố i vớ i nhữ ng quan
tâ u việc thì có vó c lụ a để nêu khen ; đố i vớ i nhữ ng ngô n quan thì có bó lụ a để khen
thưở ng. Ơn trạ ch rộ ng lớ n đã nhuầ n khắ p đấ t nướ c, cõ i ngoà i, đá ng đượ c hợ p vớ i lò ng
trờ i mà điều tố t chồ ng chấ t đưa đến. Thế mà cò n có khí độ c lưu hà nh, tượ ng trờ i ră n
bả o, thì khô ng biết vì sao ? Có lẽ vì đườ ng bà n nó i tuy đã mở , nhưng tình ý vẫ n khó
thô ng lên ; sự quyên tha tuy đã nhiều, nhưng ơn huệ vẫ n chưa thấ u xuố ng ; các đạ i thầ n
khuyên nhắ c vua cò n có ý lo xa, giữ mình, cá c quan cai trị địa phương khô ng để ý đến
nhữ ng điều lợ i hạ i củ a nhâ n dâ n mà nên thế chă ng ? Tô i nghe : trong khoả ng thá ng 4,
thá ng 5 nă m ngoá i, ở Nam Kỳ đã có dịch lệ mà quan địa phương khô ng đem tâ u lên. Suy
mộ t việc ấ y, việc khá c cũ ng đều như thế, há chẳ ng rấ t đá ng lo ru ? Đấ t Nam Kỳ, mấ y nă m
nay, cõ i Tâ y có việc, bờ cõ i chưa yên, việc quâ n bộ n bề, dâ n ít đượ c thoả thuê. Hơn nữ a,
nhữ ng ngườ i phụ ng mệnh là m việc ; vô sự mà gâ y biến cũ ng có , há m củ a nhiễu dâ n
cũ ng có , khô ng chịu thương nuô i sĩ tố t để đến chết chó c cũ ng có . Dâ n thì lưu tá n mà trở
thà nh gian phi ; lính thì trẻ nhỏ mà cũ ng phả i sung ngũ , hễ chết lạ i điền, điền rồ i lạ i chết,
tình hình khố n đố n mỗ i ngà y mộ t tệ ! Nếu khô ng kíp cứ u chữ a thì e đau khổ cò n thêm
mà việc phò ng giữ biên giớ i cũ ng khô ng tự vữ ng chắ c đượ c ! Vậ y xin [bề trên] sau lú c
muô n việc đã rỗ i, tuyên triệu 5 - 3 ngườ i kỳ cự u, giỏ i giang, hỏ i về việc nướ c, việc ngoà i
biên, khiến phả i cù ng nhau bà n bạ c xác đá ng, mọ i việc đều cho thậ t tố t. Lạ i nhắ c dụ
trong cá c đình thầ n, ngoà i cá c quan địa phương : phà m việc có lợ i, hạ i củ a dâ n gian đều
đượ c nó i hết, rồ i sau chọ n lấ y nhữ ng điều phả i mà là m, thế thì cá i tệ quan lạ i sẽ tẩ y
sạ ch, binh lính đều là thự c dụ ng, việc biên phò ng sẽ chắ c chắ n mà thế nướ c sẽ đượ c
nâ ng cao”.

Sớ nà y dâ ng và o, vua nó i : “Phan Thanh Giả n đã biết rõ nhữ ng cá i tệ ấ y, sao khô ng thẳ ng

thắ n trình bày phương phá p sử a đổ i ! Nếu bả o đem mưu hay và o nó i, thì là nhữ ng việc
gì ?”. Vua lạ i sai quan cá c tỉnh Nam Kỳ đem nhữ ng cá i tệ mà Thanh Giả n đã điều trầ n tâ u
lạ i để vua biết.
Tả tham tri bộ Hộ Doã n Uẩ n dâ ng sớ , cho rằ ng : “Là m chính sự cố t ở đượ c ngườ i giỏ i,
xưa nay nó i đến việc trị dâ n cố t lấ y dù ng đượ c ngườ i là m gố c. Hoà ng thượ ng ta lên ngô i
tớ i nay, mộ t niềm yêu dâ n, sớ m trưa khô ng yên nghỉ, thá nh nhâ n đờ i cổ cũ ng khô ng thể
hơn. Vậ y mà giá gạ o ở cá c địa phương chưa thấ y đượ c rẻ, sự là m ă n củ a dâ n gian chưa
khỏ i khó khă n, hoặ c giả vì bọ n cườ ng hà o bó c lộ t, lũ hoạ t lạ i đụ c khoét, dâ n dụ ng thì xa
phí, gạ o thó c thì khô ng thô ng đồ ng, cách sinh tà i chưa đượ c hợ p lý chă ng ? Nay cá c tỉnh
Bắ c Kỳ duy tỉnh Sơn Tây vì có giặ c lẩ n trố n, dâ n cò n chưa yên, ngoà i ra, mộ t loạ t đều
yên tĩnh. Nếu lự a đượ c mộ t đạ i thầ n có tà i cá n, phẩ m vọ ng ra là m chứ c Tổ ng đố c, khiến
cho chế phụ c đượ c lạ i và dâ n, trấ n á p bọ n phả n độ ng, khuyến khích việc nô ng tang, giú p
cho tră m họ phồ n thịnh thì vĩnh viễn khô ng xả y ra việc gì. Duy cò n cá c tỉnh Nam Kỳ
khố n đố n hơn nữ a ! Tô i trướ c ở Vĩnh Long thườ ng qua cá c hạ t, thấ y cả nh vậ t phồ n
thịnh, ruộ ng đấ t mà u mỡ , thó c gạ o cự c nhiều, cá muố i cự c rẻ, buô n bá n lưu thô ng,
thuyền tà u tụ họ p, đều có tiếng là nhữ ng đấ t già u và vui. Từ khi gặ p việc biến ở Phiên
An, tiếp đến cõ i Tâ y có việc, nhâ n dâ n cá c là ng chỗ nà o cũ ng thưa vắ ng. Nă m ngoá i, tô i
từ Trấ n Tâ y đi việc cô ng về, suố t dọ c đườ ng nhậ n thấ y [số ngườ i] so vớ i nă m trướ c chỉ
cò n độ 3 - 4 phầ n 10 ! Đạ i để, nhâ n đinh ở Nam Kỳ cò n ít, buổ i đầ u nhữ ng dâ n và o sổ
phầ n nhiều khô ng phả i là dâ n có că n bả n thế nghiệp, gặ p việc binh, dịch hơi nặ ng thì rờ i
chỗ nà y đi chỗ kia, chết chó c, lẩ n trố n, tên ghi ở sổ mà thự c ra, ngườ i khô ng ở đấy. Mỗ i
khi có binh lính trố n bỏ , tổ ng, lý khô ng khỏ i điền tên hã o và o, tớ i kỳ gọ i đến thì thuê,
mượ n ngườ i khá c, là m cẩ u thả cho xong việc. Cho nên thay rồ i lạ i trố n, binh khô ng có
thự c dụ ng là vì cớ thế. Bấ y nay dẫ u đượ c nhờ triều đình lự a chiều cứ u chữ a, nà o â n xá ,
nà o phá t thó c, nà o cho vay, đượ c nhờ ơn hậ u hơn hạ t khá c nhiều lắ m ! Nhưng hạ ng dâ n
ố m đã lâ u ngà y, nguyên khí vẫ n chưa lạ i đượ c. Huố ng chi biên giớ i chưa yên, chính là
lú c đương nên lưu tâ m sắ p đặ t, vậ y phả i bồ i dưỡ ng hậ u hơn, trướ c hết gâ y cho dâ n già u
để là m phên giậ u che chố ng vữ ng chắ c. Về việc duyệt tuyển ở cá c tỉnh Nam Kỳ, xin hã y
tạ m đình mộ t lầ n, đợ i sau sẽ thi hà nh. Về ngạ ch thuế cá c cử a ả i và cá c bến đò , cũ ng xin
miễn thu mộ t lầ n để cho lương thự c củ a dâ n đượ c đầ y đủ , may ra dâ n trong 6 tỉnh có
thể trở lạ i như cũ đượ c”. Vua cho rằ ng Uẩ n nó i đượ c minh bạ ch, khen và nghe theo.

Khoa đạ o là bọ n Vũ Trọ ng Bình, Ngô Bỉnh Đứ c, Lê Di và Nguyễn Huy Lịch dâ ng sớ trình

bà y 8 việc :
1. Xin đình việc là m Viện Tĩnh quan((1) Viện Tĩnh quan bắ t đầ u xâ y dự ng từ thá ng giêng
nă m Thiệu Trị thứ 3, ở phía sau bên tả Cấ m thà nh. (Xem Thự c lụ c quyển 27 tờ 16a).1).

2. Xin tha hoặ c giả m thuế cho phủ Thừ a Thiên.

3. Đặ t mua cá c vậ t hạ ng vớ i giá thoả thuậ n (nếu có vậ t gì phả i cầ n dù ng đến, thì 2 bộ Hộ ,

Cô ng sẽ phá i thuộ c viên đi hỏ i rõ cá c địa phương, rồ i vậ n tả i tiền cô ng đến chỗ sả n xuấ t
hay chỗ buô n vậ t ấ y, chiếu giá thị trườ ng mà mua).

4. Về thuế cử a ả i và bến đò (xin lấ y giá vừ a phả i về nă m trướ c đã phá t mạ i là m chuẩ n

định, do địa phương sai ngườ i chia đi ngồ i thu. Bã i khô ng cho phú hộ theo giá lĩnh
trưng).

5. Xin đừ ng cho ngườ i Tâ y dương giao thô ng đi lạ i vì phầ n nhiều họ hay dố i trá .

6. Xin liệu cấ p tiền và gạ o cho nhữ ng lính ở Kinh bị bệnh truyền nhiễm.

7. Xin rộ ng thêm hạ n thá ng để thư sứ c cho nhữ ng ngườ i là m lự c dịch.

8. Xin thương xó t cá c tù giam để hình á n khỏ i đọ ng.

Vua cho rằ ng nhữ ng lờ i nó i trên, nử a đú ng nử a chưa đú ng, chọ n mộ t và i điều có thể

dù ng đượ c, cho thi hà nh. Rồ i lạ i dụ : Phà m nhữ ng cô ng tá c khô ng cầ n kíp đều hoã n lạ i.
Nhữ ng lính bị ố m tạ i nơi trú ngụ thì lượ ng cấ p cho gạ o trắ ng. Cá c nha mô n xử á n ở
trong Kinh, ngoà i tỉnh phả i xét xử và kết á n ngay nhữ ng tù nặ ng đương giam. Đố i vớ i
nhữ ng kẻ đá ng đượ c theo lệ ghi tên đưa ra kỳ thẩ m á n, chuẩ n cho cá c nha mô n phả i giữ
cô ng bằ ng mà xét hỏ i. Trong Kinh, ngoà i tỉnh, nhữ ng tù nặ ng bị á n xử tử hình sau hạ n
thô i cấ m, cũ ng chuẩ n cho hoã n việc thi hà nh, ghi đợ i kỳ thẩ m. Lạ i thấ y hai việc quan
thuế và mua hà ng rấ t quan hệ đến đườ ng lợ i, hạ i củ a dâ n, bèn giao cho đình thầ n suy
trướ c tính sau, châ m chướ c bà n kỹ, đặ t ra chương trình để giữ cho khỏ i tệ.
Thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i Nguỵ Khắ c Tuầ n dâ ng sớ nó i : “Trườ ng họ c cố t để khuyến
khích kẻ sĩ, nhữ ng ngườ i giữ chứ c dạ y họ c chỉ lấ y sự thi hằ ng nă m, khả o hằ ng thá ng là m
tá c trá ch mà xao nhã ng việc rèn luyện. Thi cử cố t để cầ u lấ y ngườ i tà i, nhưng ngườ i
chọ n vă n cho đỗ chỉ lấ y sự theo lề lố i, trá nh tỳ tích là m trườ ng quy mà o ép đườ ng kén
chọ n. Đến như việc duyệt tuyển thì có cá i tệ chia ra từ ng thà nh ; việc mua hà ng thì có cá i
phiền chia ra bổ bắ t. Bọ n quả n suấ t thì khô ng biết thể tấ t, yêu thương mà để binh lính
trố n đi, khô ng chă m việc huấ n luyện mà để tà i nghệ sinh kém. Hình á n thì : khắ c nghiệt
về bẻ bắ t, dầ u biết việc có thể tha thứ cũ ng vẫ n là m chưa đú ng cô ng bằ ng. Chế tạ o thì :
nhâ n cô ng vậ t liệu đều nệ theo lệ trướ c, khô ng xét đú ng sự chi dù ng ; sung điền qua loa
cà ng khó mong giữ đượ c bền chắ c. Lính và thợ bị đố c thú c rấ t ngặ t, khô ng hạ n định giờ
giấ c là m lụ ng, nghỉ ngơi ; sứ c lự c do đấ y thườ ng thườ ng tỏ ra kiệt quệ, bèn phả i theo
nhau trố n đi. Nhữ ng thó i cũ giữ mã i, tệ hạ i dồ n chứ a ngà y cà ng sâ u. Sở dĩ thá i bình chưa
đi tớ i, điềm tố t chưa ứ ng theo, đều là lỗ i ở nhữ ng ngườ i thừ a hà nh khô ng đượ c xứ ng
đá ng. Mà xét đến nguyên nhâ n là do ở triều đình khô ng dù ng ngườ i mà chỉ dù ng phá p
chế nên mớ i đến thế ! Nay chỉ nên thậ n trọ ng chọ n ngườ i hiền tà i, chia là m mọ i chứ c,
giao cho cô ng việc, chuyên bắ t phả i là m trọ n và khô ng nhấ t thiết dự a và o phá p chế nữ a,
khiến cho họ đượ c theo ý châ m chướ c, sử a sai, cứ u tệ. Rồ i đó , theo tiếng tă m, nghiệm sự
thự c, xét lờ i nó i, thử cô ng việc, kỳ cho biết chuộ ng đạ o đứ c, chă m lo cho dâ n mà bỏ hẳ n
cá i thó i khéo thoá i thá c, khéo a dua, bắ t là m có cô ng hiệu, thự c nghiệm mà khô ng cầ u ở
mộ t lờ i nó i, mộ t việc là m. Như thế thì mọ i ngườ i đều tự cố gắ ng, mọ i việc đều đượ c hợ p
nghi, mố i tệ có thể đổ i, nỗ i đau củ a dâ n có thể thư mà nền thịnh trị thá i bình có thể tiến
tớ i ngay đượ c”.

Vua dụ rằ ng : “Nguỵ Khắ c Tuầ n ý nó i hà m hồ , chỉ vạ ch cá i nguyên do lưu tệ mà khô ng có

mộ t lờ i nó i đến cá i cố t yếu sử a tệ ! Vả , đặ t phá p chế để cấ m ngườ i là m trá i, trị thiên hạ
dầ u chẳ ng phả i chỉ cậ y ở phá p chế, nhưng cũ ng đâ u có bỏ phá p chế đượ c ? Huố ng chi
trong tậ p tâ u đã nó i : “Vì nhữ ng ngườ i thừ a hà nh khô ng xứ ng đá ng, tệ hạ i do đó sinh
ra”, thế thì ngườ i là m ra tệ, khô ng phả i là phá p chế là m ra tệ. Vậ y mà lạ i đổ cho “dù ng
phá p chế, khô ng dù ng ngườ i”, thì khô ng hiểu Nguỵ Khắ c Tuầ n coi triều đình như thế
nà o mà đặ t ra câ u nó i ấ y ? Lạ i nó i : “Thậ n trọ ng kén hiền tà i, chia là m mọ i chứ c”, thì
triều đình há lạ i khô ng muố n đượ c nhiều hiền tà i mà dù ng ? Nhưng, biết ngườ i là khó ,
tự cổ vẫ n thế. Bề tô i phả i chọ n ngườ i để thờ vua. Nay ngươi có biết ngườ i nà o, sao
khô ng chỉ rõ tên, bả o cử lên để nhờ giú p rậ p ? Vậ y giao cho hết lò ng mưu tính, là m thế
nà o cho đượ c : thô ng nho liệt và o giá o chứ c mà rèn luyện nên nhâ n tà i, tuyển cử cô ng
bằ ng về sự chọ n vă n mà rộ ng thu đượ c ngườ i họ c giỏ i ? Duyệt tuyển thì biết đượ c thự c
số nhiều, ít, thuộ c lạ i khô ng dá m sá ch nhiễu, vin bá m mà là m gian ? Mua hà ng thì là m
hợ p cá ch giao dịch, nhâ n dâ n có thể lưu thô ng tà i hoá mà khô ng phiền luỵ ? Binh đinh
khô ng trố n thiếu mà tà i nghệ đều tinh ? Hình á n đượ c cô ng bằ ng mà ngườ i khô ng oan
uổ ng ? Chế tạ o thì là m chương trình kỳ hạ n thế nà o để mong giữ đượ c bền vữ ng mà
trong đó khô ng có mố i tệ phù lạ m, giả mạ o ? Cho đến nhữ ng cá ch theo danh, nghiệm
thự c, xét lờ i nó i, thử việc là m, cầ n phả i mọ i việc đều cử hà nh, mố i tệ khô ng sinh ra, nỗ i
dâ n đau khổ có thể đượ c thư, vậ n nướ c thá i bình có thể mau tớ i, cho theo từ ng khoả n
bà y rõ , nó i cho hết, khô ng đượ c giấ u”.

Tuầ n lạ i trình bà y từ ng khoả n mộ t. Vua lạ i đưa xuố ng cho đình thầ n bà n, phầ n nhiều
chê bá c. Đến khi tâ u lên, vua nó i : “Nguỵ Khắ c Tuầ n, tậ p tâ u trướ c đã nó i khô ng phả i lẽ,
tậ p sau cũ ng lạ i phù phiếm ! Nay đình thầ n nghị đưa lên : [trong nhữ ng lờ i Tuầ n tâ u
bà y] chỉ có thể chọ n đượ c là “khoan rộ ng nhậ t kỳ về trườ ng thi”, “trích bổ lạ i dịch ở
Giá m, Viện” mấ y việc nhỏ nhặ t thô i. Cò n về tuyển cử như thế nà o có thể rộ ng thu đượ c
ngườ i họ c giỏ i, duyệt tuyển như thế nà o có thể biết rõ đượ c thự c số nhiều ít, việc mua
hà ng như thế nà o khiến đượ c cô ng, tư đều tiện, binh lính như thế nà o khiến đượ c tà i
nghệ đều tinh, hình ngụ c như thế nà o đều đượ c cô ng bằ ng, cô ng dịch như thế nà o giữ
đượ c bền chắ c, phà m nhữ ng việc trọ ng yếu ấ y đều chưa có kiến nghị rõ rệt gì cả ! Về
hạ ng thô ng nho có thể sung là m họ c chứ c, Tuầ n đã khô ng chỉ rõ ngườ i nà o, thậ t trá i vớ i
nghĩa bề tô i chọ n ngườ i để thờ vua, lạ i muố n “gia thêm phẩ m trậ t, cấ p nhiều binh dịch,
giả m bớ t huấ n, giá o, sử a sang nhà cử a”((1) Nhữ ng điều nà y Nguỵ Khắ c Tuầ n bà y tỏ ở
bả n tâ u sau, ở trên khô ng dẫ n chép, nên chưa rõ là ý muố n thế nà o, có lẽ muố n xin gia
phẩ m trậ t, cấp binh dịch, sử a nhà cử a cho bọ n thô ng nho sung giá o chứ c chă ng ?1), cá ch
bà n tính gó p nhặ t lờ i nó i sá o như thế, lấ y đâ u đượ c thô ng nho mà dù ng ? Thậ t là rấ t
khô ng có kiến thứ c ! Đình thầ n chê bá c là phả i. Vậ y chuẩ n y lờ i đình nghị nà y thi hà nh.
Vả , triều đình rộ ng mở đườ ng bà n nó i, khô ng nỡ vì lờ i nó i mà bắ t tộ i ngườ i, Tuầ n có ý
muố n trổ tà i, cho nên lờ i nó i phầ n nhiều kích thiết, dù chưa trá nh khỏ i cá i bệnh viển
vô ng khô ng thiết thự c, cũ ng miễn sự cứ u xét sâ u kỹ”.

Cấ p lương hằ ng nă m cho em trai, em gá i củ a vua cò n ít tuổ i (em trai vua : Miên Lịch,
chiếu theo lệ lương từ 11 đến 17 tuổ i ; em gá i vua : Trinh Thuỵ , Trang Tườ ng, Phướ c
Tườ ng, chiếu theo lệ lương từ 11 đến 20 tuổ i, cấ p cho).

Đú c “Thiệu Trị chế tiền” loạ i 6 phâ n, gồ m 80.000 quan. Trướ c đây, sai đố c cô ng Vũ khố
đặ t trườ ng đú c “Thiệu Trị chế tiền” bằ ng kẽm, 50.000 quan ; tớ i đây lạ i sai tiếp tụ c đú c
nữ a.

Đó ng 1 chiếc thuyền Thuỵ Hồ ng, 2 chiếc thuyền Long Thấ t và Long Bá t.

Cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ ít mưa. Sai cầ u đả o. Sau đó có tin bá o đượ c mưa.

Chuẩ n cho Nộ i vụ phủ , từ sau, phà m có tờ tâ u xin chế cá c vậ t hạ ng mà dâ ng và o thì do

sở Thị vệ kính lụ c, tuâ n là m ; bả n có chữ son thì lưu giữ ở ty Cẩ n tín.

Có kẻ lấ y trộ m đồ ng ở kho, giấ u ở bên bờ sô ng. Ngườ i thợ đồ ng Nguyễn Vă n Lượ ng chợ t
đi đến đấy, bị biền binh bắ t giả i. Vua ngờ là oan, sai bộ Hình tra hỏ i, thì kẻ lấ y trộ m là
thuộ c lạ i ở kho, tên là Nguyễn Thanh Lộ c ; cò n Lượ ng quả là vô tộ i, đượ c tha. Vua cho
rằ ng bộ Hình xét hỏ i cô ng bằ ng, thưở ng bọ n đườ ng quan Phan Bá Đạ t kỷ lụ c 2 thứ ; bộ
thuộ c Nguyễn Trọ ng Nguyên, Tô n Thấ t Thậ n kỷ lụ c 1 thứ .

Dâ n Kinh thà nh phầ n nhiều bị nạ n trộ m cướ p. Vua triệu Đề đố c Tô n Thấ t Cung và Kinh
doã n Đỗ Cao Mạ i giao cho việc bắ t trộ m, yên dâ n. Lạ i truyền Chỉ cho cá c phủ đệ và cá c
nha đều phả i kiểm xét hơn nữ a nhữ ng binh lính, phu dịch thuộ c cá c phủ , các nha đó ,
khô ng để bọ n cô n đồ lọ t và o trà trộ n. Cá c viên thố ng quả n phả i sai thuộ c hạ tuầ n tiễu
cho nghiêm.
Sai khắ c chữ và o thanh đao tướ c đượ c củ a nướ c Xiêm (thanh đao bắ t đượ c nă m trướ c,
sai khắ c rõ sự tích tiến cô ng và o đó ), chứ a ở kho Vũ khố để ghi chiến cô ng.

Bộ Hộ tâ u : giá bạ c ngà y mộ t cao, về số tiền vố n đặ t mua đồ ng Tụ Long, xin chiếu theo

giá bạ c hiện thờ i để cấp phá t. Vua nghĩ triều đình lấ y khoan hậ u đã i dâ n, muố n cho dâ n
nhờ đó đượ c thừ a thã i, vui lò ng đem nộ p, bèn sai chiểu giá nă m Minh Mệnh 18 [1837]
cấ p cho (cứ 10 lạ ng bạ c trị giá 50 quan tiền).

Sử a chữ a 2 cung Cà n Thanh và Khô n Thá i. Thưở ng ngâ n tiền cho từ Đổ ng lý Vũ Vă n Giả i
trở xuố ng có thứ bậ c khá c nhau.

Đền ở An Tâ n là m xong. Trướ c đâ y, Hả i Đô ng quậ n vương Đồ ng, Thô ng Hoá quậ n vương
Điển (hai vương đều là con Hưng tổ Hiếu khang hoà ng đế) và Thuậ n An cô ng Hy (con
củ a Thế tổ Cao hoà ng đế) hợ p thờ ở đền Triển Thâ n cũ . Nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840]
sắ p sai dự ng đền chuyên thờ [3 vị đó ] ở An Tâ n (tên xã ), gọ i là đền An Tâ n. Nhâ n gặ p
quố c tang, chưa là m trọ n ; đến nay, đền là m xong, bèn sai dờ i ra đấy để thờ . Hằ ng nă m,
cứ mù a xuâ n, mù a thu, là m lễ tế. (Đền 5 gian 2 chá i. Chính giữ a thờ Hả i Đô ng quậ n
vương, bên tả thờ Thô ng Hoá quậ n vương, bên hữ u thờ Thuậ n An cô ng. Nay lạ i đem
Tương Dương quậ n vương Cao, An Biên quậ n vương Mâ n hợ p thờ , đổ i tên là đền Thâ n
Huâ n).

Ngà y Tâ n Sử u, luồ ng khí trắ ng tiêu tan hết. Khâ m thiên giá m tâ u rằ ng : “Mộ t luồ ng khí
trắ ng sau khi bắ t đầ u xuấ t hiện 2 - 3 đêm dầ n dầ n nhạ t, tan, sau 12 ngà y thì mấ t hẳ n
khô ng thấ y nữ a”. Vua nó i : “Ơn cao xanh soi thấ u, tổ khả o ban hà nh, chuyển tai vạ là m
điềm tố t, thự c là Phướ c củ a nhà nướ c, trẫ m có tà i gì ! Kinh Thư có nó i : “Vua phả i vượ t
khó nhọ c về đạ o là m vua, bề tô i phả i vượ t khó nhọ c về đạ o là m tô i”. Vua tô i ta đều nên
cẩ n thậ n, cố gắ ng”.

Thừ a Thiên và cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, sau đó tâ u bá o
về tin dịch lệ đã lui bớ t. Quầ n thầ n nhâ n xin chọ n ngà y tố t, ngự chính điện, nghe triều
chính. Vua thuậ n y.
Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a xuâ n, thá ng 3, mồ ng 1, ngà y Quý Mã o. Vua
ngự chính điện, coi triều chính, trong cung lạ i dù ng cơm như trướ c((1) Dù ng cơm như
trướ c : khi Thiệu Trị đương có tang Minh Mệnh nên ă n cơm thườ ng bớ t đi, đến đâ y hết
tang lạ i dù ng cơm thịnh soạ n như thườ ng.1).

Ngà y ấ t Mậ u, trướ c tiết Thanh minh 1 ngà y, xa giá khở i hà nh đi să n ở đầ u nguồ n Hữ u

Trạ ch((2) Hữ u Trạ ch : ở phía tâ y huyện Hương Trà .2). Ngà y hô m ấ y, dừ ng xa giá ở hà nh
cung An Bằ ng((3) An Bằ ng : nú i An Bằ ng ở huyện Hương Trà .3). Đến ngà y Thanh minh,
vua thâ n đến lễ yết Hiếu lă ng((4) Hiếu lă ng : lă ng Minh Mệnh.4), là m lễ rả i đấ t lên trên
lă ng ; lạ i đi đến lễ yết lă ng Hiếu Đô ng((5) Lă ng Hiếu Đô ng : lă ng vợ Minh Mệnh.5), lễ
xong, xa giá về.

Sai bộ Lễ tra xét điển lễ về việc rướ c thầ n vị tiên đế((6) Tiên đế : Vua đã mấ t, đâ y chỉ
Minh Mệnh.6) phố i hưở ng và o Giao đà n((7) Giao đà n : đà n Nam Giao để tế trờ i đấ t.7).
Trướ c kia, cá c quan vă n võ dâ ng sớ nó i : lễ Giao tế trờ i là lễ lớ n củ a thiên tử ; tô n đấ ng
thâ n là điều hiếu lớ n củ a vương giả . Duy có thờ đấ ng thâ n như thờ trờ i, cho nên mớ i lấ y
việc thờ trờ i mà thờ đấ ng thâ n. Xét trong sá ch Vă n hiến thô ng khả o bà n về việc tế Giao
có nó i rằ ng : Trong lễ phố i hưở ng vớ i trờ i, lấ y vị tổ mớ i gâ y dự ng lên có cô ng là bậ c
thá nh nhâ n phố i hưở ng, lạ i lấ y vị lậ p nên đế nghiệp nố i dõ i dò ng vua có đứ c là bậ c
thá nh nhâ n phố i hưở ng, vì khô ng gì lớ n hơn trờ i, khô ng gì tô n hơn bậ c thá nh, cho nên
có cô ng có đứ c là bậ c thá nh nhâ n mớ i có thể phố i hưở ng vớ i trờ i. “Thế tổ Cao hoà ng đế
ta, sau khi bình định đấ t nướ c, đầ u tiên lậ p đà n Nam Giao, hằ ng nă m cứ đến thá ng xuâ n,
là m lễ Đạ i tế, vua Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế((1) Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế : chỉ Nguyễn
Hoà ng.1) phố i hưở ng, đến nă m Minh Mệnh thứ 3, mớ i rướ c Thế tổ Cao hoà ng đế phố i
hưở ng, đến nay lấ y là m lễ trọ ng. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, nố i dõ i nghiệp lớ n 21 nă m,
lộ ng lẫ y rự c rỡ , to lớ n như trờ i, thự c có rạ ng vẻ hơn 2 tổ [Thá i tổ , Thế tổ ] trướ c ; nă m
nay xin rướ c lên phố i hưở ng và o lễ tế Giao, chép thà nh điển lễ long trọ ng, để mã i muô n
đờ i. Vua phê bả o rằ ng : “Nay quan viên trong Kinh ngoà i trấ n đồ ng thanh tâ u xin thự c là
mộ t dạ tô n sù ng, tình vă n đầy đủ , chẳ ng nhữ ng mộ t mình ta đượ c giã i bày tấ m lò ng
thà nh khẩ n hiếu kính, thự c đủ tỏ rõ việc bà n định cô ng bằ ng ngay thẳ ng ở muô n đờ i.
Vậ y sắ c cho quan bộ Lễ xét tra điển lễ để tâ u lên”. Rồ i bộ Lễ xin theo như lễ Thă ng
phố i((2) Thă ng phố i : rướ c thầ n vị tiên đế phố i hưở ng lên Giao đà n.2) trong nă m Minh
Mệnh thứ 3 [1822]. Vua nghe theo.

Đặ t lễ đạ i triều ở điện Thá i Hoà , tuyên dụ bá cá o cho trong Kinh, ngoà i trấ n.

Dụ rằ ng : “Đạ o hiếu củ a bậ c đế vương phụ ng thờ đấ ng thâ n khô ng gì lớ n hơn là tô n lên

phố i hưở ng vớ i trờ i. Cho nên vă n â n tiến ((3) Â n tiến : chữ ở quẻ Dự , Kinh Dịch : “â n” là
thịnh, “tiến” là tiến tô n.3) cò n để lạ i ở Kinh Dịch, lễ trắ c phố i((4) Trắ c phố i : chữ ở thiên
“Quâ n thích”, Kinh Thư, nó i tiên vương nhà Â n có đứ c sá nh vớ i trờ i, hưở ng Phướ c lâ u
dà i.4) chép ở trong Kinh Thư, kinh điển rấ t lớ n. To lớ n thay Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng
đế ta, lú c mớ i bình định đấ t nướ c, sử a sang lễ nhạ c, bắ t đầ u lậ p đà n tế Giao, rướ c Thá i tổ
Gia dụ hoà ng đế phố i hưở ng ; nă m Minh Mệnh thứ 3, rướ c Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng
đế thă ng phố i ; để nêu rõ cô ng đứ c to tá t củ a thầ n thá nh, để lạ i rự c rỡ cho đờ i sau. Đến
Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta ; nố i nghiệp sau khi khai sá ng, thô ng minh theo
phép cũ là m việc mớ i, sử a sang cho mưu lớ n rộ ng thêm, ở ngô i 21 nă m, chă m nom mọ i
việc chính trị, ngà y là m muô n việc, các việc trị dâ n giữ nướ c đều cử hà nh cả ; kính trờ i,
tô n tiên tổ , Giao miếu đầ y đủ nghi vă n ; thể tấ t cho bề tô i, yêu dâ n như con, xa gầ n thấ m
nhuầ n đứ c hoá , đặ t quan phâ n chứ c, lớ n nhỏ cù ng gìn giữ nhau, chă m việc gố c, trọ ng
nghề nô ng, lấ y mình để xướ ng xuấ t trướ c. Lấ y nhâ n tà i thì đặ t ra cá c khoa thi để cổ vũ
vă n phong, đặ t quâ n lính thì huấ n luyện có phương phá p để nghiêm quâ n luậ t. Võ cô ng
thấ y ở cơ mưu dẹp giặ c, cõ i Bắ c Nam ngà y mở rộ ng phong cương ; vă n trị chép ở Chính
yếu toà n thư, đấ t Phong, Lạ c((5) Phong, Lạ c : 2 đấ t về đờ i nhà Chu, nơi cá c tiên vương
nhà Chu gâ y nên cơ nghiệp.5) rự c rỡ thá i bình chế độ . Bở i thế trờ i cho thịnh trị, điềm
là nh giá ng xuố ng luô n luô n. Trị định cô ng thà nh, đứ c rộ ng hoá khắ p. Nhâ n sâ u, ơn hậ u,
đầ m thấ m đến cả cõ i xa ; cô ng lớ n, danh to, rự c rỡ khắ p khoả ng trờ i đấ t. Thêm sá ng
đượ c cô ng nghiệp hơn 200 nă m, để nền mố i lạ i ứ c muô n nă m lâ u dà i, cô ng đứ c lồ ng
lộ ng to lớ n như trờ i, thự c có rạ ng vẻ hơn 2 vị tổ [Thá i tổ , Thế tổ ] trướ c. Ta từ khi nố i
ngô i đến nay, vẫ n nhớ đến việc là m vẻ vang tổ tô n, chỉ nghĩ phô bà y tô n sù ng to tá t để
nố i dõ i đạ o hiếu về sau. Mớ i đâ y, cá c quan viên trong Kinh ngoà i trấ n, đồ ng thanh tâ u
lên, xin lấ y ngà y lễ tế Giao nă m nay, rướ c Hoà ng khả o ta thă ng phố i. Đó thự c là định
nghị rấ t cô ng, rấ t chính củ a thiên hạ muô n đờ i, khô ng phả i chỉ là tấ m lò ng thà nh khẩ n
củ a mộ t mình ta hiếu kính mà thô i. Vậ y chuẩ n cho chọ n ngà y tố t, lấ y ngà y mồ ng 4 thá ng
nà y ta thâ n đến kính cá o Thế miếu, sai các quan chia nhau đi kính cá o đà n Nam Giao, cá c
miếu, đà n Xã Tắ c và đem việc ấ y tâ u lên cung Từ Thọ ((1) Cung Từ Thọ : mẹ củ a Thiệu
Trị.1) biết : ngà y 15, cử hà nh lễ tế Giao, rướ c Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta
thă ng phố i, chép và o Hộ i điển, truyền mã i khô ng cù ng, để nêu lò ng hiếu nố i theo dò ng
dõ i củ a thầ n dâ n. Vậ y truyền dụ cho trong Kinh ngoà i trấ n đều nghe, biết”.

Ngà y Mậ u Ngọ . Hợ p tự cả trờ i đấ t và o đà n Nam Giao, rướ c Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế

thă ng phố i. Đến sá ng sớ m, lễ là m xong, vua bả o bộ Lễ rằ ng : “Nă m nay là m lễ và o giờ
Dầ n, cá c việc đều đượ c chỉnh đố n cả , sau nên chép để là m định lệ”.

Ngà y Canh Tâ n. Vua ngự điện Thá i Hoà , nhậ n lễ cá c quan chầ u mừ ng, ban â n chiếu cả
trong Kinh ngoà i trấ n. Tờ chiếu rằ ng :

“Ta nghĩ : thá nh nhâ n trầ n thườ ng((2) Trầ n thườ ng : chữ ở thơ “Tư vă n” Kinh Thi, nghĩa
là bà y tỏ việc nên là m, như là tô n Hậ u Tắ c là tổ nhà Chu phố i hưở ng vớ i trờ i.2). Nghĩa
bá o bả n((3) Bá o bả n : đền đá p cô ng ơn tổ tiên.3) trướ c trọ ng việc thă ng phố i vớ i
thượ ng đế ; đế vương có tiếng là hiếu tô n đấ ng thâ n, khô ng gì hơn phố i hưở ng vớ i trờ i.
Tố t đứ c tố t danh thơm, cù ng trờ i cù ng to tá t, nên lễ trọ ng thă ng phố i, thầ n linh sá ng ở
trên trờ i. Cho nên Kinh Lễ chép lễ Thă ng trung((4) Thă ng trung : chữ ở Chu lễ, tế trờ i để
cá o thà nh cô ng. 4), Kinh Thi nó i lễ Hữ u hưở ng((5) Hữ u hưở ng : chữ ở thơ “Ngã tương”,
thiên Chu tụ ng, Kinh Thi, nó i thầ n linh Vă n vương nhà Chu giá ng ở trên nơi bà y lễ
vậ t.5), đều để tỏ bà y lễ lớ n, nêu rõ việc hay.
“Nướ c nhà ta, trờ i cho nghiệp lớ n, bậ c thá nh đờ i sinh. Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế, lậ p
nghiệp phương Nam, mở mang bờ cõ i ; Thế tổ Cao hoà ng đế, lạ i dự ng đồ bả n, thố ng
nhấ t đấ t đai, để cù ng chịu mệnh trờ i, để lạ i cho con chá u. Đứ c cao sá ng sá nh trờ i, lò ng
chí thà nh cù ng soi đến mã i, ở tả hữ u thượ ng đế, tiếng hay cù ng để lạ i khô ng cù ng. Từ
khi đặ t ra lễ đến nay, lầ n lượ t đượ c hưở ng Phướ c”.

“Lớ n thay, Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế : thô ng minh là m khuô n phép, đứ c kính
ngà y tiến lên. Nhờ trờ i cho phép trị dâ n, tiêu chuẩ n ở mộ t đạ o trung, nố i mố i theo noi
phép tắ c, như trờ i vậ n hà nh đi rấ t mạ nh, gồ m đủ cả bố n đứ c ((1) Bố n đứ c : nguyên,
hanh, lợ i, trinh, (quẻ “Kiền”, Kinh Dịch).1), rộ ng cô ng giú p rậ p sử a sang. Kính mệnh trờ i
từ ng việc, tuỳ thờ i, theo tổ huấ n có khuô n, có phép. Nố i nghiệp sau khi khai sá ng, mưu
lớ n sử a sang ; điều hoà phương lượ c dọ c ngang, thi hà nh mọ i việc. Lễ nhạ c cù ng hoà
mộ t tiết, hợ p đạ i thà nh chế tá c củ a tră m vua ; chính hình thu thú c lò ng dâ n, là phép hay
để muô n đờ i noi giữ . Yêu dâ n, thương vậ t, cô ng sinh nuô i đố i vớ i từ ng thờ i ; mưa nắ ng
phả i thờ i, đó n điềm là nh khi đi quan sá t. Trọ ng nô ng tang, lấ y mình là m gương mẫ u ;
cẩ n hình phạ t, nghe đoá n đượ c tinh tườ ng. Vữ ng đề phò ng cho nhâ n dâ n ở yên, nghiêm
vũ bị để biên cương yên ổ n. Đặ t châ u chia tỉnh, cương giớ i phâ n minh ; phâ n chứ c, bổ
quan, thể thố ng rõ rệt. Nuô i dâ n như con, rộ ng â n trạ ch như mâ y đi mưa xuố ng ; nhâ n
tà i cấ t nhắ c, vậ n thầ n cơ như cá nhả y chim bay. Ban bố huấ n điều để thu thú c lò ng
ngườ i ; biểu dương hạ nh nghĩa để chấ n hưng phong tụ c. Vă n đứ c khắ p trong bố n biển,
thó i thuầ n hoá đầ m thấ m đã lâ u ; võ lượ c vang cả hai kỳ, oai mạ nh mẽ khiến ngoà i phả i
sợ . Bờ cõ i ngà y mộ t mở rộ ng, nhâ n dâ n nă m mộ t đô ng thêm. Nướ c sô ng thuậ n dò ng,
só ng gió đượ c yên ; nă m thườ ng đượ c mù a, thó c lú a dư dậ t. Gầ n vui, xa đến, trong yên
ngoà i phụ c, mọ i phương cù ng vui cả nh thă ng bình, nướ c già u, hình phạ t ít, vậ t thịnh,
dâ n yên, mộ t đờ i đều lên cõ i nhâ n thọ . Cù ng đạ o đứ c, cù ng phong tụ c, khí hoà hun đú c
trong bầ u trờ i ; hợ p trên dướ i, hưở ng Phướ c to, thà nh cô ng đem khắ c và o chín vạ c ((2)
Chín vạ c : Đế vương thờ i cổ Trung Quố c có đú c 9 cá i vạ c đặ t ở trướ c sâ n triều đình để
tượ ng trưng cho 9 châ u và khi có cô ng to thì khắ c và o đấ y.2). Nó i để dạ y, nêu ra thơ vă n
cá c tậ p rõ rà ng như trên trờ i sao sá ng, dướ i đấ t sô ng đi. Phép trị dâ n để ở Chính yếu
toà n thư. Thự c là củ a bá u để đờ i, tấ m gương trị nướ c. Cơ trờ i đã bá o sẵ n, bả o ngầ m cho
biết điềm hay, đạ o trờ i đượ c dự nghe, khó trô ng thấ y chỗ mà u nhiệm. Giá o hoá như
khuô n vây uố n nắ n, suố t cả xưa nay ; vă n chương như Nhã , Tụ ng â u ca, vang trong trờ i
đấ t. Trong 21 nă m trị cô ng nhớ lạ i, rõ rà ng kính cẩ n, mong cho hạ nh Phướ c dà i lâ u, để
ứ c muô n nă m vậ n mạ nh vô cù ng, lồ ng lộ ng cô ng to, sá nh vớ i bầ u trờ i rộ ng rã i. Thự c
rạ ng rỡ vẻ hơn đờ i trướ c, để hưở ng đượ c lò ng trờ i.

“Ta, kính nố i nghiệp to, noi theo phép lớ n. Hai buổ i sớ m chiều tĩnh mậ t, chỉ có mộ t lò ng,
đứ c đờ i mong sá nh như xưa, nố i dõ i đạ o hiếu. Cù ng tô n hợ p kính, mộ t lờ i khắ p cả trong
ngoà i, phố i hưở ng rướ c lên, là m việc theo trong điển lễ. Vậ y lấ y ngà y 15 thá ng nà y, tế
trờ i đấ t ở đà n Nam Giao, rướ c Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế thă ng phố i. Bắ t đầ u
từ nă m nay là nă m Quý Mã o, lễ nghi về cá c đồ thờ tự đều theo như chỗ thờ các vị Thá i tổ
Gia Dụ hoà ng đế và Thế tổ Cao hoà ng đế, chép là lễ trọ ng, để mã i khô ng cù ng. Đứ c hay
cả m kích đến trờ i, lâ u dà i hưở ng mạ nh, Phướ c sá ng đố i vớ i tô n tổ , nhớ rõ tư thà nh”((1)
Tư thà nh : chữ ở thơ “Na thiên”, Thượ ng tụ ng, Kinh Thi, nghĩa là mình định tô n mộ t bậ c
nà o lên phố i hưở ng mà việc đã là m xong, thì thầ n linh cả m kích.1). Suy tô n hợ p vớ i tình
vă n, ban thưở ng cho nhờ â n trạ ch. Nay có cá c điều ban ơn kê ra như sau :

- Hoà ng tử , hoà ng thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng, hoà ng đệ và cá c quan ở Kinh, vă n từ
chá nh lụ c phẩ m, võ từ chá nh ngũ phẩ m trở lên, đều đượ c ban yến có thứ bậ c ;

- Các quan các địa phương ở ngoà i như tổ ng đố c, tuầ n phủ , đề đố c, bố chính, á n sá t và
chá nh phó lã nh binh, đều đượ c ban thưở ng có thứ bậ c ;

- ở trong Kinh và ngoà i trấ n : đà n Xã Tắ c, miếu đế vương các đờ i, vă n miếu, võ miếu,

miếu đô thà nh hoà ng, miếu thà nh hoà ng và bá ch thầ n ở trong tự điển, đều tế mộ t tuầ n ;

- Các viên thí sai tri châ u, tri huyện, đều cho đượ c thự c thụ ngay ;

- Doanh độ i cá c quâ n, ai là chá nh độ i trưở ng, suấ t độ i đã mã n 3 nă m trở lên, mà trong

chỗ tên và chứ c biên ở sổ khô ng có chua khoả n nà o nặ ng về bị giá ng, bị phạ t, bị xử
phâ n, chuẩ n cho do bộ Binh là m danh sá ch tâ u lên, đều cho thă ng bổ cai độ i ;
- Tô n sinh, ấ m sinh họ c ở Quố c tử giá m, chuẩ n cho quan ở Giá m xét thự c, ai có họ c thứ c
có thể là m đượ c quan thì là m danh sá ch đề cử nó i rõ , do bộ Lạ i, bộ Lễ hộ i đồ ng sá t hạ ch
lạ i, là m tờ tâ u lên để liệu bổ dụ ng ;

- Con cá c quan vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên mà ở Kinh, ai đã 20 tuổ i trở lên,
vă n do bộ Lạ i, võ do bộ Binh xét thự c là m thà nh danh sá ch, để đợ i Chỉ, ai đã thà nh tà i thì
liệu cho bổ dụ ng, cò n thì đều chuẩ n cho và o họ c trườ ng Quố c tử giá m và biên và o danh
sá ch Anh danh((2) Anh danh : con cá c quan võ , cũ ng như con cá c quan vă n gọ i là ấ m
sinh.2) để đượ c kịp thờ i tiến dụ ng. Nếu tình nguyện ở quê hương cũ ng cho ;

- Về cá c sinh viên thi cố ng cử hằ ng nă m, nă m nay gặ p khoa thi Hương, lệ phả i đình việc
cố ng cử , nay chuẩ n cho gia â n thi cố ng cử ; mỗ i phủ cử mộ t ngườ i, chiếu lệ xét thự c, bổ
và o giá m sinh trườ ng Quố c tử giá m, cấ p cho lương ă n họ c ;

- Các quan vă n võ , trướ c đã bị lỗ i, phả i cá ch bã i, từ lụ c phẩ m trở lên và lụ c, thấ t phẩ m,

tiến sĩ, cử nhâ n xuấ t thâ n, trừ ra nhữ ng ngườ i có thự c trạ ng tham tang và 70 tuổ i trở
lên, khô ng phả i bà n đến, cò n thì giao cho bộ Lạ i, bộ Binh đều là m danh sá ch riêng, để
đợ i sắ c Chỉ, châ m chướ c liệu cho lụ c dụ ng ;

- Nhữ ng nhâ n viên bị lỗ i, đã phá t giao đi cá c xứ , là m việc để chuộ c tộ i, và là m quâ n lính,

chuẩ n cho cá c thượ ng ty và viên cai quả n phả i đem họ tên củ a nhữ ng ngườ i ấ y trình tộ i
can á n trướ c thế nà o, và từ trướ c đến nay có thự c trạ ng gắ ng sứ c là m việc hay khô ng,
là m thà nh danh sá ch, do bộ tâ u lên để đợ i ban ơn ;

- Về nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840], số tiền cá c địa phương cò n đọ ng thiếu lạ i, và số tiền

thó c sả n vậ t cò n triển hạ n lạ i chưa nộ p là bao nhiêu, thì bộ Hộ là m danh sá ch tâ u lên, để
đợ i Chỉ, sẽ liệu tha hoặ c giả m cho ;

- Kể từ nă m Minh Mệnh thứ 21 trở về trướ c, nhữ ng ngườ i Minh hương, ngườ i nhà
Thanh, dâ n Má n, dâ n Thổ , dâ n cũ vẫ n ở đấy, dâ n mớ i đến kiều ngụ , số tiền thuế hiện cò n
đọ ng thiếu là bao nhiêu, chuẩ n cho bộ Hộ là m thà nh danh sá ch tâ u lên, sẽ liệu tha hoặ c
giả m cho ;

- Phà m cá c á n phả i bồ i thườ ng tang vậ t mà chưa bồ i thườ ng xong, trừ nhữ ng thự c trạ ng
hiện có xén bớ t cò n thì ở Kinh do bộ Binh, ở ngoà i trấ n do Thượ ng ty, đem cá c bả n á n
nguyên can và số tang vậ t phả i bồ i thườ ng, là m thanh danh sá ch tâ u lên, đợ i chỉ, sẽ liệu
cho khoan giả m ;

- Nă m nay, nhâ n dâ n phủ Thừ a Thiên và cá c hạ t Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Quả ng Trị,
Quả ng Bình, đô i khi có gặ p chứ ng lệ khí, chuẩ n cho kinh doã n và các tổ ng đố c, tuầ n phủ ,
bố chính, á n sá t khá m xét cá c xã , thô n trong hạ t, nơi nà o có tình hình thiệt hạ i, đá ng
phả i cứ u chữ a, chuẩ n cho chia ra từ ng hạ ng, là m thà nh danh sá ch tâ u lên, đợ i sẽ ban â n
xuố ng.

“Than ô i ! mệnh trờ i thă m thẳ m khô n lườ ng, dà i lâ u như mộ t ; thă ng phố i đến nay thà nh
lễ, Phướ c lộ c rõ rà ng. Noi theo mô liệt khô ng nả n lò ng, mộ t mình ta giã i tỏ mã i tấ c thà nh
cả m cá ch ; Phướ c đứ c â n trạ ch cù ng ban xuố ng, muô n dâ n ngườ i đượ c hưở ng lâ u hạ nh
Phướ c thá i bình.

Sử a nhà Thá i miếu. Sai Đô thố ng Nguyễn Tiến Lâ m, Thượ ng thư Tô n Thấ t Bạ ch trô ng
nom cô ng việc.

Tỉnh Ninh Bình tâ u nó i : “Nay kho chứ a thó c hơi đầy, xin là m thêm mộ t cá i kho tạ m thờ i,
để chứ a thó c thuế thu về mù a đô ng”. Vua cho rằ ng là m thêm mộ t cá i kho tạ m thờ i, lạ i
thêm khó nhọ c phí tổ n, bèn sai trích ra 60.000 hộ c thó c cũ , thuê dâ n xay ra gạ o, đợ i khi
có thuyền chở đến lĩnh : mộ t nử a cho tả i về Kinh, mộ t nử a tả i giao cho tỉnh Nghệ An
chứ a lấ y.

Sử a sang vườ n Thườ ng Mậ u((1) Vườ n Thườ ng Mậ u : ở phườ ng Thừ a Đứ c, phía Nam
ruộ ng tịch điền, trong Kinh thà nh Thừ a Thiên có nhiều lầ u cá c lộ ng lẫ y.1) cho đượ c
thêm rộ ng. Vua cho rằ ng vườ n Thườ ng Mậ u là nơi khi đi cà y ruộ ng tịch điền thì đỗ xa
giá ở đấ y, quy chế hơi hẹp nên sai là m thêm rộ ng ra. Lạ i sai dờ i và o vườ n Vĩnh Trạ ch
(nguyên là m ở bên cung Khá nh Ninh)((1) Cung Khá nh Ninh : ở phía Bắc củ a Kinh thà nh
Thừ a Thiên, là nơi Minh Mệnh ngự cày ruộ ng tịch điền ngà y trướ c.1) đến đằ ng trướ c, để
cho đủ nơi diễn việc cà y ruộ ng tịch điền, nhâ n gọ i tên là vườ n Vĩnh Trạ ch.

Mộ t viên võ chứ c ở phủ Thá i Bình nhà Thanh đi bắ t phạ m nhâ n (đem theo binh mụ c 16
ngườ i) đến phủ Trù ng Khá nh, xin hợ p lự c để bắ t nhữ ng phạ m nhâ n trố n sang. Quan
tỉnh Cao Bằ ng đem việc ấ y tâ u lên. Vua hỏ i, Lễ bộ tâ u nó i : “Nă m Đạ o Quang thứ 9
[1829], phủ Khai Quả ng trấ n ở tỉnh Vâ n Nam là m tờ tư sang hai trấ n Tuyên Quang,
Hưng Hoá xin bắ t cho nhữ ng phạ m nhâ n trố n sang, chứ khô ng có sai ngườ i đi đuổ i bắ t.
Và , nă m Đạ o Quang thứ 11, phủ Thá i Bình [Trung Quố c] sai ngườ i đưa cô ng vă n đến Bắc
thà nh, tư hỏ i việc Điêu Doã n An. Tổ ng trấ n Bắ c thà nh bấy giờ hặ c là trá i lệ, chuyển giao
tỉnh Lạ ng Sơn giả i về. Từ trướ c đến nay đều khô ng có việc sai ngườ i đuổ i bắ t”. Vua nó i
rằ ng : “Việc bang giao, có điển lệ cò n đó , nay phủ Thá i Bình phá i ngườ i vượ t biên giớ i
bắ t phạ m nhâ n là trá i lệ. Vậ y sai trấ n Lạ ng Sơn tư trả lờ i rồ i đưa ngườ i sai ấ y ra khỏ i
biên giớ i”.

Thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Đầ u đả ng và đả ng giặ c

lầ n lượ t ra thú đến hơn 100 tên, duy có tên Thạ ch, tên Nhà n cò n dá m dự a và o chỗ hiểm
để số ng qua ngà y, nay phía tả sô ng Thao đều là nhữ ng đườ ng đả ng giặ c, do đó chú ng
ngầ m trố n đi. Vậ y tấ t phả i có 4.000 - 5.000 binh dũ ng mớ i ngă n chặ n đượ c. Thầ n đã gọ i
600 lính thổ dõ ng bắ n giỏ i ở huyện Mỹ Lương đem theo đi để giú p cho đắ c lự c, cò n số
quâ n Hữ u quâ n thuộ c tỉnh xin lưu ban cả để sai phá i”. Vua y cho. Rồ i quan quâ n kéo
thẳ ng đến sà o huyệt tên Nhà n. Đả ng giặ c bỏ hết lương thự c, khí giớ i, chự c sang ngang,
qua sô ng Lô , chạ y trố n. Quan quâ n ngà y đêm đuổ i theo, chém đượ c 7 đầ u giặ c và bắ t
số ng đượ c 2 tên. Giặ c xuyên đườ ng rừ ng chạ y sang nú i An Thiết, huyện Lậ p Thạ ch, gặ p
ngay quâ n đồ n trú ở đấy đó n đá nh. Ngườ i đi hiệu lự c((2) Hiệu lự c : ngườ i có tộ i bị phá t
vã ng đi mộ t nơi nà o, hết sứ c là m việc để chuộ c tộ i.2) là Trầ n Hưng Biểu, mạ o hiểm đi
trướ c, cù ng vớ i con y ra sứ c đá nh đều chết ở trậ n. Quâ n chết hạ i mấ t 2 ngườ i. Biểu là
ngườ i họ vớ i Thá i hoà ng thá i hậ u. Vua nghe tin nó i rằ ng : Biểu từ khi bị cá ch đến nay
(Biểu trướ c là m Vệ uý Tả vệ trấ n Hà Tĩnh, vì giấ u việc giặ c cướ p, bị mấ t quan, phả i phá t
vã ng đi Sơn Tâ y, theo và o việc bắ t giặ c để hiệu lự c) hơi biết xấ u hổ và gắ ng sứ c. Cha con
đều vì nướ c bỏ mình, tình cà ng nên thương, vậ y sai khai phụ c cho nguyên hà m Vệ uý, lạ i
cho 30 lạ ng bạ c cấ p tuấ t cho gia đình.

Tên giặ c vẫ n trố n só t ở Sơn Tâ y là Nguyễn Thạ ch đã bị diệt, trướ c đây tên Thạ ch, tên
Nhà n và tên Bộ t thườ ng ẩ n hiện ở địa hạ t Sơn - Hưng - Tuyên, cấ t lẻn đi cướ p bó c ; dâ n
gian khổ vớ i chú ng. Thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai, thá m đượ c sà o huyệt củ a bọ n giặ c,
thâ n đem Phó lã nh binh Nguyễn Trọ ng Thao, thự Vệ uý Trầ n Loan đem lính thổ và thú
đinh((1) Thú đinh : kẻ đã ra thú .1) ở huyện Mỹ Lương, chia ra từ ng đạ o để ngă n chặ n,
do đườ ng Hưng Hoá tiến đi, tư hộ i vớ i Hưng Hoá , Tuyên Quang, đều chiếu địa hạ t để
phò ng giữ . Bọ n giặ c vố n khinh thườ ng Hữ u quâ n. Giai sai lính thổ mặ c quâ n phụ c Hữ u
quâ n để dụ giặ c, phao đồ n lên rằ ng tên Đà o và tên Huyến ở trong bọ n giặ c (2 tên nà y
đều là ngườ i trọ ng yếu trong bọ n giặ c) ngầ m là m nộ i ứ ng cho quan quâ n. Thạ ch quả
nhiên ngờ Đà o, Huyến mà giết đi. Quan quâ n kéo đến xã Xuâ n á i, Thạ ch thấ y y phụ c lố i
Hữ u quâ n, bèn do đườ ng rừ ng vọ t ra chự c đá nh ú p, giao chiến vớ i quâ n Trầ n Loan, đạ o
đi trướ c, Suấ t độ i Đinh Cô ng Trọ ng thâ n đem lính thổ bắ n Thạ ch chết ngay tạ i trậ n. Giặ c
vỡ tan chạ y, quan quâ n đuổ i theo, chém tên ấ t là đầ u mụ c giặ c và 16 thủ cấ p củ a bọ n
giặ c. Nghe đượ c tin thắ ng trậ n, vua khen rằ ng : “Nguyễn Đă ng Giai điều độ vừ a phả i,
đá nh giết đượ c bọ n giặ c trố n trá nh đã lâ u nă m, để cho dâ n đượ c yên ở , thự c đá ng khen
thưở ng”. Trướ c hết thưở ng cho Giai mộ t cấ p quâ n cô ng, mộ t đồ ng kim tiền Song long,
mộ t cá i đồ ng hồ ; Trầ n Loan đượ c bổ thự Vệ uý, Đinh Cô ng Trọ ng gia hà m Quả n cơ, cò n
viên chứ c quâ n lính đi trậ n, đợ i danh sá ch ghi cô ng trạ ng dâ ng lên sẽ theo bậ c ưu để
khen thưở ng. Thủ cấ p tên giặ c Thạ ch đem bêu ở Sơn Tâ y trướ c, rồ i lầ n lượ t giao đi Hà
Nộ i, Nam Định, Hả i Dương, Bắ c Ninh, đều rao 3 ngà y rồ i quă ng xuố ng sô ng. Lạ i vì tên
Bộ t, tên Nhà n cò n trố n thoá t chết, nên dụ phả i đặ t phương phá p để lù ng bắ t. Lạ i phá t ra
300 tấ m bà i thưở ng cô ng để cấ p cho. Vua nhâ n bả o thị thầ n ((2) Thị thầ n : cá c quan
chầ u hầ u ở gầ n vua.2) rằ ng: “Bọ n giặ c trố n só t ở Sơn Tâ y là m hạ i cho dâ n đã lâ u, nhiều
phen quan tỉnh khô ng đá nh bắ t đượ c. Nay Nguyễn Đă ng Giai mộ t lầ n đi đá nh, bắ n chết
đượ c tên giặ c Thạ ch ngay, là m vang dộ i thanh thế lên trướ c, bọ n Nhà n, Bộ t, mộ t mình
chạ y trố n, khô ng bao lâ u rồ i cũ ng bị quan quâ n lù ng bắ t đượ c thô i. Thế mớ i biết dù ng
đượ c ngườ i xứ ng đá ng hay khô ng xứ ng đá ng, quan hệ khô ng phả i là nhỏ . Nếu sai bọ n
Trầ n Hữ u Lễ ở đấ y, thì là m thế nà o nên việc !”.

Bộ Lễ tâ u nó i : “Quyển vă n thi Hộ i, theo lệ cũ thì dù ng giấ y kẻ từ ng dò ng đỏ , tờ nà o chỗ

hai trang giá p nhau cũ ng đó ng mộ t dấ u kiềm là m dấ u. Trong khi là m bà i thi trong
trườ ng, nếu có sự bó buộ c, khô ng khỏ i giả m mấ t cả cá i sứ c là m vă n trong mộ t ngà y. Vậ y
xin từ nay trở đi, phà m quyển thi Hộ i viết bằ ng mự c mà giấ y lệnh củ a cô ng cấ p cho [hai
kỳ đệ nhấ t, đệ nhị, mỗ i quyển 6 tờ ; hai kỳ đệ tam, đệ tứ , mỗ i quyển 15 tờ ], chỗ đề tên ở
mặ t quyển và chỗ tờ thứ nhấ t, thứ nhì giá p nhau đều dù ng mộ t dấ u miếng kiềm, mặ t
dấ u có chữ “Hộ i thí chi ấ n” ; duy có quyển viết bằ ng son (lạ i phò ng viết đằ ng tả ra) và
quyển thi Đình, xin theo như lệ cũ dù ng giấ y kẻ dò ng đỏ ”. Vua y cho.

Kỳ thi Hộ i. Sai Hữ u tham tri bộ Lễ, quyền biện cô ng việc bộ Binh là Trầ n Ngọ c Dao là m
Chủ khả o ; Tả thị lang bộ Lễ là Trương Quố c Dụ ng là m phó . Lấ y : Phạ m Phú Thứ , Đỗ
Phá t, Nguyễn Bá Nhạ , Mai Thế Tuấ n, Nguyễn Phiên, Nguyễn Uy và Vũ Vă n Tuấ n 7 ngườ i
trú ng cá ch, Đặ ng Vă n Thá i, Phạ m Thế Hú c 2 ngườ i Phó bả ng. Khoa nà y có Cử nhâ n Vũ
Kim Đĩnh (trướ c là tú tà i) bà i phú có dù ng chữ “cá ch tai Hoà ng khả o”, quan trườ ng cho
là câ u sẵ n ở trong sá ch, khô ng đá nh hỏ ng, để và o hạ ng phó bả ng. Vua cho rằ ng Đĩnh,
vă n lý đã tầ m thườ ng, dù ng chữ lạ i khô ng cẩ n thậ n, bèn hạ lệnh cá ch cả cử nhâ n ở danh
sá ch và tú tà i cũ . Quan trườ ng vì chấ m quyển khô ng tinh đều bị giá ng chữ . Sau Đĩnh lạ i
thi đỗ cử nhâ n.

Quan tỉnh Gia Định là bọ n Lê Vă n Phú tuâ n chỉ dụ tâ u về, đạ i lượ c nó i : Hồ i thá ng 5,
thá ng 6 nă m ngoá i, dâ n trong hạ t đô i khi có mộ t hai bệnh truyền nhiễm, tưở ng cũ ng
khô ng thà nh chứ ng lệ khí, nên khô ng tâ u và o. Cò n thó i tệ củ a kẻ lạ i, tình hình trong đá m
quâ n, mà Phan Thanh Giả n tâ u bà y ở tậ p trướ c, là nghe thấ y ngườ i ta truyền nó i, đều
khô ng phả i là việc xá c thự c. Vua dụ rằ ng : “Cứ cá c ngươi tâ u nó i từ trướ c đến nay, có gọ i
dâ n và o ngạ ch binh, tấ t phả i xét xem thâ n thể có đượ c khoẻ mạ nh thì mớ i cho và o quâ n
ngũ , duy có dâ n tình vấ t vả (phả i đi kiếm ă n), cho nên số quâ n chưa đủ đượ c ; cò n việc
cho nhữ ng ngườ i bé nhỏ và o lính thì khô ng có . Nó i như thế hình như có tâ m về việc
binh, nhưng cá i số binh về hạ t ngươi, trố n hoặ c chết, huyền khuyết có đến hơn 2.000
ngườ i, so sá nh nhiều hơn cá c tỉnh. Nếu mượ n cớ nó i là dâ n tình vấ t vả , thì địa đầ u An
Giang khô ng phả i là khô ng có dâ n lưu tá n, cũ ng khô ng đến trố n đi để thiếu nhiều quá
như trong hạ t ngươi. Huố ng chi, từ xưa đến nay, cá i thó i tệ củ a kẻ lạ i đâ u đâ u cũ ng thế,
dâ n sợ kẻ lạ i hơn là sợ quan, mà nó i là “lạ i dịch chẳ ng qua chỉ để là m giấ y tờ mà thô i,
nếu có thó i sá ch nhiễu, ai đã chịu khó a miệng mà khô ng kêu” ; lạ i nó i rằ ng “nhữ ng tình
tiết nhỏ nhặ t, khô ng thể khô ng có , chỉ vì khô ng ai tố giá c ra, thì khô ng bở i đâ u mà phá t
hiện ra đượ c”. Ngay và i câ u nó i ấ y, đã thấ y trá i ngượ c vớ i nhau, cò n hỏ i gì đến việc
khá c ! Vả lạ i, đã nó i “dâ n gian phầ n nhiều đem việc kiện lặ t vặ t đi kêu”, chỉ ở chỗ thó i tệ
củ a kẻ lạ i, mà lạ i nó i “khô ng ai tố cá o ra”, thế là ý gì ? Há chẳ ng phả i có chỗ thế ư ? Nà y,
phà m việc đờ i, khô ng có việc gì là khô ng do việc nhỏ gó p lạ i mà thà nh việc lớ n, việc nhỏ
mà khô ng nỡ nó i, thì rồ i đến việc lớ n khô ng thể ngă n cả n đượ c. Nay cá c ngươi đã biết
bọ n lạ i dịch trong khi thừ a hà nh, mố i tệ, thế tấ t khô ng thể khô ng có đượ c, thế mà khô ng
xét hỏ i nghiêm trị để trừ đau khổ cho dâ n, lạ i lấ y cớ khô ng có ai tố giá c mà cho là khô ng
có tệ hạ i, phỏ ng có đượ c khô ng ? Dâ n trong hạ t có chứ ng lệ khí, lạ i phó mặ c như là
khô ng nghe thấ y, đến khi xuố ng Chỉ dụ hỏ i, bấy giờ mớ i nó i qua loa ! Cò n kế hoạ ch trù
tính, thì nó i rằ ng : “Ngườ i có chứ c trá ch địa phương chỉ nghĩ cá ch vỗ về, tuyên bố , yên
ủ i, khuyên giú p, từ phủ , huyện trở xuố ng, ai siêng nă ng thì tiến lên, ai ươn hèn thì gạ t
xuố ng, như vậ y kẻ lạ i khô ng bở i đâ u mà là m gian đượ c ; ngườ i có chứ c trá ch thố ng lĩnh
quâ n lính, chỉ nghĩ cách vỗ về, thương yêu, huấ n luyện, chấ n chỉnh ; từ quả n, vệ trở
xuố ng, ai là m đượ c việc thì cấ t nhắ c, ai lườ i biếng thì trừ ng trị, như vậ y quâ n sĩ sẽ vui
là m việc”. Nó i như thế, thì ngà y xưa gọ i là quan hay, tướ ng giỏ i, cũ ng khô ng hơn thế
đượ c. Nhưng khô ng biết các ngươi đã từ ng đem việc mình là m mà so sá nh vớ i lờ i nó i
khô ng ? hay là chỉ nó i suô ng để cho xong chuyện mà thô i ? Từ xưa đến nay, chưa từ ng
nghe thấ y tiến cử mộ t ngườ i hiền, gạ t lui mộ t kẻ chẳ ng hiền nà o, mà cá i tệ trướ c mắ t
vẫ n chưa trừ đi đượ c, thế là lỗ i ở ai. Nay phả i truyền Chỉ dụ , sứ c rõ lạ i cả ”.

Vua lạ i dụ : “Phả i chiếu theo số quâ n hiện khuyết, chọ n lấ y nhữ ng ngườ i thự c có vậ t lự c
và khoẻ mạ nh sung điền và o, đừ ng để cho kẻ nghèo yếu phả i chịu riêng phầ n nặ ng. Đố i
vớ i nhữ ng kẻ lạ i thuộ c dướ i quyền, thườ ng phả i gia tâ m xét hỏ i, cố t sao phá t hiện ra
nhữ ng tệ mà trừ ng phạ t cho nghiêm. Phà m việc quâ n, việc nha lạ i, nên gia tâ m xếp đặ t,
cố t cho quâ n khô ng là m khó cho dâ n. Dâ n khô ng sợ kẻ lạ i, chỉnh lý mộ t phen, bỏ hết
đượ c cá c mố i tệ, thế là đượ c”. Sau đó , cá c tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng, Biên Hoà , An
Giang, Hà Tiên có tậ p tâ u trướ c sau [lầ n lượ t] đến. Vua giao xuố ng cho triều đình hộ i
nghị. Mọ i ngườ i đều cho là bà n phiếm, khô ng thể chọ n dù ng đượ c. Việc để đấ y.

Miễn thuế quan nă m nay cho 6 tỉnh Nam Kỳ. Vua dụ rằ ng : “Cá c tỉnh ở Nam Kỳ, trướ c vì
phía tâ y có nhiều việc, [nhâ n dâ n] mỏ i mệt chưa hồ i lạ i, gầ n đây nghe thấ y nhâ n dâ n bị
chứ ng lệ khí truyền nhiễm, cà ng phả i cứ u tế. Vả lạ i, 6 tỉnh, đườ ng sô ng có nhiều chỗ ngã
ba thuyền buô n đậ u rấ t đô ng, trướ c kia có đặ t ra tuầ n ty để đá nh thuế, thự c để ngụ ý
trọ ng việc gố c, khô ng trọ ng việc ngọ n. Đến như thuyền củ a dâ n đi lạ i, chở thó c gạ o, và
cá c hoá vậ t thườ ng, vố n khô ng ở trong hạ n đá nh thuế. Duy nhữ ng chỗ đườ ng sô ng đi,
thườ ng có sự xét hỏ i, do đấ y nhữ ng kẻ lạ i dịch khô ng tố t, khô ng khỏ i nhâ n đó mà sinh
thêm tệ ! Ô i, triều đình yêu nuô i nhâ n dâ n, phà m việc gì có thể là m đầ y đủ đượ c đườ ng
sinh số ng cho dâ n, tuy việc là m tố n đến nghìn vạ n cũ ng khô ng tiếc, huố ng chi là việc
thuế quan nhỏ mọ n ư ? Vậ y sở thuế quan ở cá c hạ t Định Tườ ng, Biên Hoà , Vĩnh Long,
An Giang kể từ mồ ng 1 thá ng 5 nă m nay cho đến cuố i thá ng 12 đều gia â n cho đình chỉ
việc đá nh thuế, thu thuế ; đợ i sau sẽ thi hà nh như lệ”.

Bộ Lễ tâ u : “Nhữ ng thầ n linh trong nướ c, thầ n hiệu nà o trướ c viết nhữ ng hiệu chữ
“quậ n, cô ng, hầ u, bá ” xin đều đổ i là m chữ “phủ quâ n”, trướ c viết nhữ ng chữ “tá thá nh”
và “á vương” xin đều cho viết bớ t đi”. Vua y lờ i tâ u ấ y.

Cho : Phó lã nh binh Quả ng Yên là Phạ m Vă n Phụ ng bổ đi là m Phó lã nh binh Hà Nộ i ;

quyền Phó vệ uý Nhấ t vệ thuộ c Hữ u bả o Trầ n Bả o Thứ , bổ thụ là m Phó lã nh binh Quả ng
Yên.

Cho : Thà nh thủ uý quyền sung Hiệp quả n Tả vệ dinh Hù ng nhuệ là Tô n Thấ t Tuấ n
quyền Phó vệ uý Tả vệ dinh Long võ ; Thị vệ trưở ng Hoà ng Bá Bằ ng quyền Phó vệ uý
Nhấ t vệ Tả bả o ; Vệ uý Tả quâ n, Cai độ i độ i thứ hai Cẩ m y, Trườ ng trự c là Lê Khá nh
quyền Phó vệ uý Nhấ t vệ Hữ u bả o Hữ u quâ n.
Cho : Bố chính Hà Tiên là Trầ n Vă n Thô ng bổ đi là m Bố chính Phú Yên ; quyền Bố chính
Phú Yên là Lê Quố c Trinh bổ đi là m Bố chính Hà Tiên. Vua cho tỉnh Hà Tiên là chỗ địa
đầ u xung yếu, Thô ng khô ng hiểu thờ i cơ và cô ng việc, khó ở đượ c chỗ trọ ng yếu. Quố c
Trinh trướ c đã ở Hà Tiên, hơi quen việc biên cương, cho nên sai đi. Lạ i bả o Nộ i cá c
rằ ng : “Tỉnh Phú Yên ít việc, Trầ n Vă n Thô ng cò n gắ ng gượ ng là m việc đượ c, nếu khô ng
là m nổ i, thì cá ch bỏ đi cũ ng chưa muộ n gì”.

Cho : Nguyễn Cử u Đứ c tạ m lĩnh Tổ ng đố c Ninh - Thá i, Lê Nguyên Giá m tạ m lĩnh Bố

chính Tuyên Quang ; Lê Khắ c Nhượ ng tạ m lĩnh Bố chính Vĩnh Long. Bọ n Nguyễn Cử u
Đứ c trướ c kia do bả n chứ c, quyền lĩnh (Đứ c nguyên là Thố ng chế dinh Thầ n cơ, quyền
lĩnh Tổ ng đố c Ninh - Thá i. Giá m nguyên là Lang trung bộ Lạ i. Đến đây chuẩ n cho đều
đượ c thă ng thự .

Cho triệu Chưở ng vệ sung Lã nh binh tỉnh Thanh Hoá là Phạ m Phi và thự Chưở ng vệ lĩnh
Lã nh binh tỉnh An Giang là Tô n Thấ t Nghị về Kinh để lưu bổ dụ ng. Rồ i cho Phi quyền
Chưở ng ấ n triện dinh Hù ng nhuệ ; Nghị bổ thụ Chưở ng vệ, quyền Chưở ng ấ n triện dinh
Long võ . Cả hai đều đượ c tham dự đình nghị.

Tha thổ binh, dẫ n ngườ i nhà Thanh trướ c đầ u thú ở tỉnh Hà Tiên, nay cho về. Trướ c kia,
ngườ i Thổ vì giặ c bắ t ép phả i theo đã chuẩ n cho ai đầ u thú thì đượ c khỏ i tộ i ; đến đây,
quan tỉnh tâ u lên rằ ng nhữ ng ngườ i đầ u thú nă m ngoá i mà khoẻ mạ nh có đến 640
ngườ i, bèn chuẩ n cho giao về hà ng ngũ trong quâ n và cá c nơi sở tạ i để yên nghiệp là m
ă n.

Sai bộ Cô ng châ m chướ c định lạ i lệ nhữ ng thuyền bằ ng đồ ng mà hư hỏ ng, thá o ra từ ng

tấ m. Vua cho rằ ng nhữ ng tấ m đồ ng ở thuyền đồ ng thá o ra từ trướ c đến nay, chỗ coi việc
ấ y cầ n để thu lạ i, bỏ và o kho, phầ n nhiều khô ng thự c. Nay sai bộ Cô ng định rõ chương
trình, để phò ng sinh mố i tệ hạ i. Cá c quan ở bộ tâ u xin : “Phà m cá c hạ ng thuyền đồ ng mà
khô ng thể tu bổ đượ c nữ a, thì trướ c khi ấ y quâ n thuỷ sư phả i xét thự c, đề nghị 4 nha
(bộ Cô ng, Đô sá t, Thị vệ, Vũ khố ) theo lệ phá i thuộ c hạ hộ i đồ ng mà thá o ra, chia từ ng
hạ ng, biên ghi cho rõ rà ng, rồ i giao Thuỷ sư đem bỏ và o kho. Nếu để hao hụ t thì phả i xử
tộ i cũ ng như là tộ i trộ m cắ p”. Vua y lờ i tâ u ấ y.

Đặ t đồ n Ngự Man ở tỉnh Quả ng Trị. Chín châ u thuộ c phủ Cam Lộ thườ ng bị bọ n Lạ p
Man sang lấ n cướ p. Nhâ n dâ n phầ n nhiều phả i tả n cư đi cá c nơi, có đến 3 - 4 phầ n 10
củ a cả i hết sạ ch, thậ m chí có nhiều ngườ i phả i đi đây đó mà kiếm ă n, sang cả đến hạ t
Thừ a Thiên. Việc đến tai vua, vua bả o bộ Hộ rằ ng : “Trướ c kia, Hoà ng Thu tự xin đi tuầ n
hà nh biên giớ i, ta đã cho tuỳ tiện xếp đặ t, nay dâ n hạ t ấ y phả i lưu tá n, thậ m chí chuyển
sang cả hạ t khá c. Vậ y gọ i là xếp đặ t thì là m nhữ ng việc gì ?”. Liền sai quan Phủ doã n
Kinh thà nh, chiếu từ ng nhâ n khẩ u dâ n đó i cấ p cho ă n, để đưa về tỉnh Quả ng Trị, bắ t
phả i tuỳ từ ng nơi mà an sá p((1) An sá p : sá p nhậ p và o chỗ nà o đó mà cho ở yên.1), gia
tâ m cứ u chữ a, cố t sao cho họ chó ng đượ c về quê yên nghiệp. Rồ i truyền Chỉ dụ xuố ng
quở trá ch [Hoà ng Thu]. Sau đó , bọ n Thu dâ ng tờ tâ u lên xin nhậ n tộ i ; lạ i xin đặ t mộ t
đồ n nữ a ở cuố i địa giớ i là ng Sen (tên trạ i, thuộ c huyện Hướ ng Hoá ), phá i quâ n đó ng để
canh giữ , gọ i tên đồ n là đồ n Ngự Man, trích lấ y nhữ ng dâ n ở cá c là ng phụ cậ n, quy bổ
và o cơ Định man, phâ n phá i phò ng giữ , cứ mộ t thá ng, mộ t lầ n thay đổ i (trích ra nhữ ng
binh đinh ở cá c thô n phườ ng thuộ c 6 xã : Bích Giang, Cam Đườ ng, Phú Ngạ n, An Khê,
Thanh Khê, Mai Đà m thượ ng, cù ng cá c dâ n khoẻ mạ nh ở trong cá c là ng, quy thu và o là m
5 độ i : 6, 7, 8, 9, 10 trong cơ Định man, hiệp vớ i các độ i trong cơ ấ y từ độ i thứ nhấ t đến
độ i thứ nă m cho đủ 10 độ i, phâ n phá i đó ng đồ n canh giữ ). Rồ i đó , dâ n xã Cam Đườ ng, xã
Bích Giang, lạ i vì địa thế xa cá ch, kêu xin cả i bổ , vua sai Ngự sử là Nguyễn Tấ t Phong và
Nguyễn Chung Phướ c khá m. Bọ n Phong tâ u xin theo như đề nghị củ a tỉnh. Vua y cho.
Đồ n Ngự Man đổ i là m đồ n An Man.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Cô ng Nhà n gặ p tang mẹ, chuẩ n cho do đườ ng quan lộ về

quê 2 thá ng để lo liệu việc tang. Nhà n là ngườ i tỉnh Bình Định. Lạ i hạ lệnh cho quan sở
tạ i trích ra 3.00 quan tiền ở kho để ban cho.

Tỉnh Hà Tiên tâ u nó i : “Hạ t ấ y là địa đầ u xung yếu, có nhiều đồ n trạ i, xin cho 2.300 biền
binh mà tỉnh Vĩnh Long và tỉnh An Giang phá i đến trướ c, lưu lạ i để phò ng thủ ”. Vua nó i
rằ ng : “Lưu quâ n lạ i để tự vệ cho mình, là ý kiến thiên về mộ t bên đó thô i”. Lạ i sai
Nguyễn Tri Phương và Nguyễn Cô ng Trứ bà n việc ấ y. Bọ n Tri Phương lạ i xin bắ t 500
quâ n ở tỉnh Gia Định và 3 tră m quâ n ở tỉnh Định Tườ ng hợ p cù ng vớ i biền binh củ a 2
tỉnh Vĩnh Long, An Giang hiện đó ng ở đấ y đều lưu lạ i để phò ng thủ . Vua cho rằ ng sự đi
lạ i thay đổ i chưa thoả đá ng, chỉ chuẩ n cho 2 tỉnh Vĩnh Long và An Giang đều phá i mộ t cơ
binh đó ng lạ i ở đấ y, cứ 6 thá ng thay đổ i mộ t lầ n.

Cho : Lã nh binh Vĩnh Long là Nguyễn Vă n Hoà ng bổ là m Lã nh binh An Giang ; Vệ uý tá c

vi Phó lã nh binh Vĩnh Long là Nguyễn Vă n Phượ ng bổ thự c thụ Lã nh binh Vĩnh Long ;
Phó lã nh binh Hà Tiên là Tô n Thấ t Trự c bổ là m Phó lã nh binh Vĩnh Long ; Vệ uý Thuỷ vệ
Hà Tiên là Nguyễn Vă n Do bổ thụ Phó lã nh binh Hà Tiên ; Phó lã nh binh Nghệ An là
Nguyễn Doã n thă ng Lã nh binh Thanh Hoá ; thự Lã nh binh Quả ng Trị là Đỗ Đứ c Tuấ n bổ
thụ Lã nh binh Nghệ An ; thự Vệ uý vệ Khá nh Hoà là Hoà ng Đứ c bổ thụ Phó vệ uý vệ Cấ m
binh, lạ i thă ng thự Lã nh binh Quả ng Trị ; thự Phó vệ uý Nhị vệ Tả bả o vẫ n sung Hiệp
quả n là Hoà ng Vă n Lý thă ng thụ Vệ uý vệ Khá nh Hoà ; nguyên Phó vệ uý vệ Tiền thủ hộ
lĩnh Từ tế phó sứ là Tô n Thấ t Đắ c thă ng thụ Vệ uý Trung vệ dinh Long võ .

Định lạ i hoá giá ở cá c sở tuầ n ty. Bộ Hộ tâ u nó i : “Khoả ng nă m Gia Long, chuẩ n định
phương phá p cho cá c tuầ n ty đá nh thuế các hà ng buô n, cứ hà ng hoá 40 phầ n thì thu
thuế mộ t phầ n, hoá giá cá c địa phương đều că n cứ số khai mà so sá nh quy định, biên ra
từ ng hạ ng để thi hà nh, nhưng lấ y cứ 5 nă m là m mộ t kỳ hạ n, ngoà i hạ n ấ y mà hoá giá có
cao quá hay hạ quá , quan sở tạ i đều phả i khai cho rõ , do bộ cả i chính, lụ c tố ng đi để thi
hà nh. Gầ n đây chưa thấ y cá c địa phương đem vậ t giá tư cho bộ để cả i định, thự c sớ lâ u
ngà y sinh tệ, khô ng khỏ i cá i bệnh lạ m thu ! Nay xin từ tỉnh Hà Tĩnh trở ra Bắ c, phà m địa
phương nà o có tuầ n ty hay bến thuyền đều phả i xem hoá giá trên mặ t chợ , so vớ i trướ c,
cao hạ như thế nà o, khai ra do bộ tâ u xin thi hà nh”.

Vua nó i rằ ng : “Nhữ ng nơi tuầ n ty hay bến thuyền sở dĩ đặ t ra, là nguyên vì tiểu dâ n hay
bỏ việc gố c, theo việc ngọ n, cho nên định ra phép thu thuế quan để bả o cho dâ n phả i
hạ n chế việc buô n mà trọ ng việc là m ruộ ng. Duy trong khi thừ a hà nh, tấ t phả i hoá vậ t có
định giá , thuế có ngạ ch thườ ng, thì kẻ tham lợ i khô ng đượ c nâ ng cao giá lên mà thu
thuế quá lạ m, khô ng là m khó cho nhữ ng ngườ i buô n. Điều lệ ngà y trướ c đã rấ t chu đá o
rồ i, trả i đến nay hơn 30 nă m, vậ t giá lẽ nà o khô ng cao lên hay hạ đi ? Thế mà cá c địa
phương khô ng có kiểm soá t, bộ Hộ cũ ng nhấ t vị bỏ qua, có thể khô ng sinh mố i tệ đượ c
khô ng ?”. Nhâ n truyền dụ cho từ tỉnh Hà Tĩnh trở ra Bắ c : phà m địa phương nà o có tuầ n
ty hay bến thuyền, đều phả i kiểm tra số hoá giá đã biên ra từ ng hạ ng do nă m Gia Long
thứ 11 [1812] khâ m tố ng đi, so sá nh vớ i hoá giá hiện thờ i, đố i chiếu từ ng hạ ng, rồ i tư bộ
chuyển tườ ng((1) Chuyển tườ ng : chuyển đạ t cho biết rõ .1) cá c quan trong triều, châ m
chướ c nghĩ định, tâ u xin thi hà nh. Từ nay, tỉnh Hà Tĩnh trở ra Bắ c, cá c tỉnh đều phả i cứ
theo giá chợ , khai ra từ ng thứ , do bộ chuyển tườ ng các quan trong triều xét và nghĩ
định. Nă m tỉnh Nam Định, Hưng Yên, Hả i Dương, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, địa thế ở liền, giá
cả khô ng hơn kém sai khá c cho lắ m, xin theo như cũ hợ p là m mộ t giá . Tá m tỉnh Thanh
Hoá , Nghệ An, Quả ng Yên, Hưng Hoá , Tuyên Quang, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng,
địa thế xa xô i, hoá giá khô ng đều, theo như cũ đều lậ p riêng mộ t giá , lạ i phả i theo như
thể thứ c nă m trướ c đã cô ng đồ ng khâ m định, lấ y hoá giá cá c địa phương hợ p lạ i là m
thà nh mộ t quyển sổ , lạ i viết tinh tườ ng ra mộ t bả n, đó ng ấ n triện cá c quan trong triều,
giao bộ Hộ lưu chiểu. Rồ i chiếu từ Hà Tĩnh trở ra Bắc, phâ n chép cho mỗ i tỉnh mộ t bả n,
đó ng ấ n bộ Hộ , tố ng giao cho cá c địa phương, lạ i sao lụ c cho các nơi tuầ n ty, bến thuyền
và dâ n xã trong các huyện, bắ t đầ u kể từ thá ng giêng nă m Thiệu Trị thứ 4, xin do các địa
phương thườ ng phả i gia tâ m kiểm điểm đố c sứ c, phà m nhữ ng ngườ i đi buô n, khi đi qua
cá c quan sở , đều phả i khai bá o hoá vậ t. Kê ra bả n đơn hà ng, ngườ i ngồ i thu thuế phả i
theo lệ đá nh thuế, nhưng đem cả giá các hoá vậ t, và số tiền thuế phả i thu cù ng ngà y giờ
nà o đến sở quan nộ p thuế, cứ thự c biên giao cho ngườ i buô n chấ p chiểu, rồ i cho đi. Nếu
thu quá lệ và có tình hình là m khó dễ, yêu sá ch hoặ c ngă n giữ lạ i, thì cho ngườ i đi buô n
đến kêu quan sở tạ i xét hỏ i, đem bọ n sinh tệ nghiêm gia nghị xử ; cò n ngườ i buô n thì
tha cho về là m ă n. Nếu phủ , huyện và quan tỉnh khô ng nhậ n việc kiện ấ y, hoặ c nhậ n mà
khô ng xét hỏ i, hoặ c biết có việc ấ y mà khô ng đưa ngay việc ra, mộ t khi phá t giá c, sẽ giao
bộ nghiêm nghĩ. Vua cho lờ i tâ u ấ y là phả i.

Tỉnh Nghệ An tâ u nó i : “Hai tỉnh Thanh, Nghệ khi phá i biền binh đi dẫ n giả i nhữ ng
ngườ i thợ là m đồ và ng bạ c, có lương cấ p cho lương ă n đi đườ ng, khi về, cũ ng xem xét
xem [trở về] hạ t nà o thì cấ p phá t”. Vua chuẩ n cho từ nay, phà m biền binh cá c hạ t nếu có
phá i giả i nhữ ng củ a cô ng, cũ ng cho chiếu lệ ấy mà thi hà nh, đườ ng đi củ a biền binh phả i
đi đó ng thú , đi từ 4 ngà y đườ ng trở lên, khô ng cứ là mớ i điền hay giả i theo, cũ ng chiếu
từ ng ngà y mà cấ p lương.

Kiêm quả n ấ n vụ Quang lộ c tự là Lê Đă ng Doanh suy cử Quang lộ c tự Thiếu khanh là Lê

Quang Thắ ng là m Tự khanh. Vua nó i : “Tự khanh là chứ c đứ ng đầ u mộ t nha, phả i đợ i
Chỉ chọ n bổ mớ i đượ c. Thắ ng là tạ p lưu xuấ t thâ n, ở và o địa vị ấ y sao đượ c ? Lờ i xin ấy
khô ng đượ c chuẩ n y. Vả lạ i, Đă ng Doanh có trá ch nhiệm sung là m sư bả o củ a hoà ng tử ,
hoà ng đệ, thế khó kiêm quả n cả đượ c. Vậ y ấ n triện Quang lộ c tự khanh, đổ i giao cho
Tham tri bộ Hộ Đà o Trí Phú kiêm quả n”.

Đặ t viện Đoan thuậ n ở trong cung thà nh.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a hạ , thá ng 4, ngà y mồ ng 1, là m lễ Hạ hưở ng.

Ngà y Mậ u Dầ n. Ban cho hoà ng tử , hoà ng thâ n và cá c quan vă n võ mộ t tiệc yến lớ n ở

điện Cầ n Chính : vă n từ tứ phẩ m ấ n quan, võ từ thự tam phẩ m trở lên, và quan các địa
phương về Kinh hộ i và ban chầ u, đều đượ c dự yến. Trướ c kia, rướ c Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế thờ lên nhà Thá i miếu, và phố i hưở ng lên Giao đà n, khi là m lễ xong, cá c quan
đều chú c mừ ng. Vua nó i : “Lễ tô n đấ ng thâ n vui vẻ, vua tô i ta cù ng hưở ng Phướ c vớ i
nhau. Ngà y trướ c, đờ i Chu có há t thơ Lộ c minh((1) Lộ c minh : mộ t thơ trong thiên “Tiểu
nhã ”, Kinh Thi. Khi yến cá c bề tô i thì há t thơ ấ y.1), đờ i Đườ ng có tiệc yến và o nă m Lâ n
Đứ c((2) Lâ n Đứ c : niên hiệu Đườ ng Cao tô ng. Khi ấ y có ban yến các bề tô i.2) : vua ban
yến cho bề tô i, bề tô i chú c vua, đườ ng bệ cù ng tin nhau, là lễ rấ t thịnh". Vậ y sai quan
Thá i sử chọ n ngà y tố t để là m lễ, trướ c kỳ là m lễ, bộ Lễ bà n về nghi tiết chú c thọ :
Thứ nhấ t thì hoà ng tử , thứ hai thì hoà ng thâ n, thứ ba thì cá c quan đạ i thầ n. Kiến An
cô ng Đà i sung ban chú c thọ lầ n thứ hai. Vua nó i : “Bảy vị thâ n cô ng đều là chú ta, tuổ i đã
nhiều, để nâ ng chén rượ u mú a nhả y và khú m nú m đi lạ i, thì khô ng phả i là trọ ng đã i, nên
miễn cho”.

Đến ngà y là m lễ, vua ngự điện Cầ n Chính. Cá c quan mặ c triều phụ c hầ u tiệc yến. Hoà ng
tử cô ng, hoà ng thâ n cô ng và vă n võ đạ i thầ n lầ n lượ t chú c thọ (lầ n thứ nhấ t : hoà ng tử
thứ hai là Phướ c Tuy cô ng bưng chén đự ng rượ u, hoà ng tử thứ tư là Hồ ng Y bưng nậ m
đự ng rượ u, An Phong cô ng là Hồ ng Bả o chú c thọ ; lầ n thứ hai : Ninh Thuậ n cô ng là Miên
Nghi bưng chén, Tương An cô ng là Miên Bả o bưng nậ m rượ u, Thọ Xuâ n cô ng là Miên
Định chú c thọ ; lầ n thứ ba : Trung quâ n Chưở ng phủ sự là Tạ Quang Cự bưng chén, Hiệp
biện Đạ i họ c sĩ là Lê Đă ng Doanh bưng nậ m đự ng nướ c, Thá i bả o Đạ i họ c sĩ là Trương
Đă ng Quế chú c thọ ). Mú a bá t dậ t ở trướ c sâ n rồ ng theo nhạ c chương nă m Minh Mệnh
thứ 3 [1822]. Bảy vị thâ n cô ng ngồ i ở bên trên, hoà ng tử hoà ng thâ n chầ u hầ u. Vua thâ n
ró t rượ u, trướ c ban cho cá c vị thâ n cô ng, rồ i đến cá c hoà ng tử , hoà ng đệ, và đạ i thầ n có
dâ ng chén chú c thọ . Lễ xong, ban thưở ng cho và ng, bạ c, lụ a hoa và các thứ đồ vậ t có thứ
bậ c khá c nhau (thưở ng : hoà ng tử cô ng, hoà ng thâ n cô ng mỗ i ngườ i 20 lạ ng bạ c, 1 đồ ng
kim tiền hạ ng lớ n có chữ Phướ c thọ đa nam ; quố c cô ng mỗ i ngườ i 15 lạ ng bạ c, 1 đồ ng
kim tiền có chữ Phướ c thọ đa nam ; quâ n cô ng mỗ i ngườ i 14 lạ ng bạ c và 1 đồ ng kim
tiền hạ ng nhỏ có chữ Phướ c thọ đa nam, hoà ng tử , hoà ng đệ mỗ i ngườ i đều 13 lạ ng bạ c,
1 đồ ng kim tiền Tam đa và thứ đoạ n dệt hình con mã ng xà ở chung quanh, lương the,
nhiễu, bộ đồ uố ng trà và bộ đồ uố ng rượ u củ a Tâ y dương, đĩa, chén cá c hạ ng. Lạ i gia
thưở ng cho hoà ng tử cô ng và hoà ng thâ n cô ng vừ a chú c thọ mỗ i ngườ i đều 3 tấ m lương
the hoa cá c mà u và 1 tấ m nhiễu hoa ; cá c quan đạ i thầ n sa hoa đều 2 tấ m, nhiễu nam
đều 1 tấ m. Lạ i thưở ng chá nh nhấ t phẩ m đều 12 lạ ng bạ c, 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ có
chữ Cá t tườ ng như ý ; tò ng nhấ t, thự tò ng nhấ t và gia tò ng nhấ t, đều 10 lạ ng bạ c, 1 đồ ng
kim tiền Bá t bả o hạ ng nhỏ ; chá nh nhị, thự chá nh nhị phẩ m đều 9 lạ ng bạ c ; tò ng nhị,
thự tò ng nhị phẩ m đều 8 lạ ng bạ c. Vă n : chá nh tam, thự chá nh tam phẩ m đều 6 lạ ng bạ c,
tò ng tam phẩ m đều 5 lạ ng bạ c ; chá nh tứ phẩ m, biện lý Bộ vụ , sung biện Các, Vụ đều 4
lạ ng bạ c. Võ : chá nh, thự tò ng tam, gia tò ng tam phẩ m đều 4 lạ ng bạ c, và nhiễu dệt bằ ng
chỉ xe, lương the, nhiễu, trừ u nam, bộ đồ uố ng trà và bộ đồ uố ng rượ u củ a Tâ y dương,
cù ng đĩa, chén cá c hạ ng).

Chiều hô m ấy, ban yến cho hoà ng tử , hoà ng đệ ở Duyệt thị đườ ng. Đến ngà y hô m sau,
ban yến cho vă n võ tứ phẩ m trở xuố ng ở xưở ng Tả tướ ng quâ n (vă n, võ chá nh tứ phẩ m,
thự chá nh tứ phẩ m, ban cho mỗ i ngườ i 4 lạ ng bạ c, và ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, hạ ng
nhỏ đều 1 đồ ng ; vă n, võ tò ng tứ phẩ m, thự tò ng tứ phẩ m đều 3 lạ ng bạ c và ngâ n tiền
Phi long hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ đều 1 đồ ng ; vă n, võ chá nh ngũ phẩ m, thự chá nh ngũ phẩ m
đều 2 lạ ng bạ c và ngâ n tiền Phi long, hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ đều 1 đồ ng ; vă n tò ng ngũ , thự
tò ng ngũ phẩ m đều 1 lạ ng bạ c, và ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ đều 1 đồ ng ; võ ,
chá nh lụ c, thự chá nh lụ c phẩ m đều 1 lạ ng bạ c và ngâ n tiền Phi long hạ ng nhỏ , đều 1
đồ ng). Tổ ng đố c, đề đố c, tuầ n phủ , bố chính, á n sá t, chá nh phó lã nh binh ở cá c trấ n
ngoà i, cũ ng lượ ng cho thưở ng cấ p.

Vua xuố ng dụ rằ ng : “Nay, cá c phương yên vui, bố n cõ i yên tĩnh, lễ lớ n đã là m xong, rộ ng

ban â n trạ ch nhưng mớ i thết yến và ban thưở ng ở sâ n rồ ng. Nhâ n nghĩ đến cá c quan có
chứ c vụ , chưa đượ c đến sâ n rồ ng, bèn sai thị vệ đi đườ ng trạ m, đem tiền bạ c đi tuyên bố
chỉ dụ để ban cho khắ p, bả o cho biết cá i ý tố t coi ngườ i ở nhà và ngườ i đi cũ ng như mộ t
(tò ng nhấ t phẩ m, lĩnh tổ ng đố c, ban cho 12 lạ ng bạ c và đồ ng kim tiền Tam đa hạ ng nhỏ ;
tổ ng đố c, thự tổ ng đố c, thự thố ng chế, lĩnh tuầ n phủ đều 11 lạ ng bạ c, 1 đồ ng kim tiền
Bá t bả o ; tuầ n phủ , hộ đố c, thự lý đề đố c đều 10 lạ ng bạ c ; thự tuầ n phủ , đều 9 lạ ng bạ c ;
bố chính, thự bố chính, đều 7 lạ ng bạ c ; á n sá t, thự á n sá t đều 5 lạ ng bạ c ; tò ng nhị, thự
tò ng nhị, gia tò ng nhị phẩ m, Lã nh binh, đều 7 lạ ng bạ c ; chá nh tam, thự chá nh tam
phẩ m, lã nh binh, phó lã nh binh, đều 4 lạ ng bạ c và nhiễu dệt bằ ng chỉ xe, lương the,
nhiễu cá c hạ ng.

Ngà y Canh Thìn. Vua ngự điện Thá i Hoà . Cá c quan dâ ng biểu tạ .

Cho Kiến An cô ng Đà i mộ t chiếc thuyền vá n có mui, cộ t buồ m dà i.

Cho cá c hoà ng đệ đã phong cá c tướ c : á o xuâ n nă m nay. Lệ cũ phà m hoà ng đệ cô ng,
quố c cô ng, quậ n cô ng, đã đượ c phong tướ c, thì thô i khô ng cấ p cho á o mặ c về mù a xuâ n,
Nộ i vụ phủ đem việc ấ y tâ u lên, vua nó i : “Lễ mừ ng nă m nay khá c vớ i cá c nă m thườ ng,
gia â n hã y tạ m thưở ng cấ p cho mộ t lầ n, sau sẽ thi hà nh như lệ cũ . Duy có cá c hoà ng đệ
chưa phong tướ c, và cá c em gá i nhà vua chưa gả chồ ng, lương hằ ng nă m cò n hơi ít, vậ y
hằ ng nă m cứ cấ p cho [á o xuâ n]”.

Sắ c cho Tô n nhâ n phủ , lụ c bộ và cá c nha mô n : phà m cá c vă n thư sổ sá ch mà có ngự bú t,

thì phụ ng lĩnh lạ i nộ p ở Nộ i cá c để kính cẩ n tô n trọ ng giữ lấ y.

Bổ : Tuầ n phủ hộ đố c Nam Định là Hà Thú c Lương là m Tả phó đô ngự sử ở viện Đô sá t ;

Tổ ng đố c Bình - Phú là Đặ ng Vă n Thiêm là m Tổ ng đố c Định - Yên. Đổ i bổ nguyên Tuầ n
phủ Hả i Dương quyền biện cô ng việc bộ Cô ng là Trầ n Vă n Trung đi Tuầ n phủ tỉnh Bình
Định, Hộ lý quan phò ng tổ ng đố c Bình - Phú . Vă n Trung và o bá i từ [để đi nhậ m chứ c]
vua dụ rằ ng : “Bình Định là mộ t tỉnh lớ n ở tả trự c kỳ, gầ n đây bị luô n tai hạ i riêng, chính
nên phả i điều bổ cho ngay. Ngươi từ ng đương trá ch nhiệm địa phương, quen biết hết cả
tình dâ n, nên giã i bà y mưu lượ c để xứ ng đá ng vớ i sự uỷ thá c”. Khi Trung đến [Bình
Định], tâ u lên nó i : “Hai huyện Phú Mỹ, Phù Cá t, lú a ruộ ng gặ t đượ c ít : thuế thó c nă m
nay, xin cho nộ p thay bằ ng tiền. Lạ i xin tạ m đình cô ng việc đặ t giá mua vậ t liệu củ a dâ n”.
Vua đều y cho. Hoã n việc duyệt tuyển cho tỉnh Bình Định về nă m ấ y, tha các thứ thuế ở
chỗ nguồ n nướ c, đầ m nướ c, 10 phầ n chỉ thu 1 phầ n.

Khen thưở ng ngườ i con có hiếu là Nguyễn Vă n Thiệu ở tỉnh Phú Yên. Thiệu là con ngườ i
hiếu tử Nguyễn Vă n Tự u (ngườ i thô n Diêm Điền, huyện Đồ ng Xuâ n). Tự u có tiếng là
hiếu. Thiệu nố i đượ c đứ c hiếu củ a cha, đượ c ngườ i châ u quậ n và là ng mạ c đều kính
nhườ ng. Khoả ng nă m Minh Mệnh, cha con đều đượ c thưở ng cấ p ngâ n đoạ n và biển
ngạ ch (biển củ a Tự u : khắ c chữ “Hiếu thuậ n khả phong” ; biển củ a Thiệu : khắ c chữ
“Thiệu thuậ t khả phong”). Đến khi Tự u mấ t, Thiệu là m nhà ở trên mộ cha (ấ p mộ ) 3
nă m, lò ng thương xó t và hình dung ủ rũ theo như tang lễ. á n sá t tỉnh Phú Yên là Nguyễn
Vă n Lý đến tậ n nhà ấ y, lấ y sự trạ ng, tâ u lên. Vua cho là Thiệu nố i đượ c đứ c tố t củ a cha,
lạ i thưở ng cho 10 lạ ng bạ c, 1 tấ m đoạ n trong ngoà i khá c mà u và 1 sú c lụ a.
Quan tỉnh Khá nh Hoà tâ u lên nó i : “Trướ c kia, cá c hạ ng thuyền buô n về hạ t ấ y, nộ p thuế
bằ ng tiền. Nă m Minh Mệnh thứ 17 [1836] định lạ i : chiếu theo giá chợ , bắ t phả i chiết
nộ p bằ ng thó c gạ o. Nay dâ n tình xao xuyến, giá gạ o lên quá cao. Vậ y, xin theo như lệ cũ ,
cho nộ p bằ ng tiền. Vua y cho.

Có hơn 20 chiếc thuyền củ a bọ n giặ c nhà Thanh đến đậ u ở đả o Đạ i Chiêm thuộ c địa
phậ n tỉnh Quả ng Nam. Tỉnh phá i Phó quả n cơ là Lê Vă n Hưu đi tuầ n ngoà i biển, cù ng
[đá m thuyền giặ c] gặ p nhau. Hưu vì giặ c nhiều, mình ít, khô ng địch nổ i, kéo đi. Phó lã nh
binh Nguyễn Nghĩa nghe tin bá o, lậ p tứ c đem thuyền quâ n ra để chặ n đá nh. Vua nghe
biết, lấ y là m lạ , nó i : “Bọ n giặ c Thanh ẩ n hiện ở ngoà i biển, là m ngă n trở cá c thuyền
buô n đi lạ i, nay lạ i dá m vượ t và o đả o Đạ i Chiêm đến và i mươi chiếc thuyền, chẳ ng qua
chỉ thừ a cơ để cướ p lương ă n cho số ng đó thô i. Chỉ là cho Lê Vă n Hưu gặ p chú ng thì lui
ngay, rấ t là hèn nhá t. Vậ y, trướ c hã y cá ch chứ c, giao cho tỉnh tra xét để nghị tộ i”. Lậ p tứ c
sai tỉnh Quả ng Nam sử a soạ n mộ t chiếc thuyền đồ ng để phá i ra biển, thự Vệ uý vệ Loan
giá là Tô n Thấ t Nă ng, thự Lang trung bộ Binh là Lê Quố c Hương phả i đi ngay bắ t [Lê
Vă n Hưu] phá t vã ng sung quâ n để trị tộ i. Lạ i phá i thêm thự Chưở ng vệ Thuỷ sư là Đoà n
Khá c, Phó vệ uý dinh Thầ n cơ là Nguyễn Quý chia nhau đi thuyền hiệu Bình hả i và Tuầ n
hả i. Lạ i tư ngay cho thuyền quâ n tuầ n dương nhấ t tề chở đi mặ t biển Nam - Ngã i, hộ i
đồ ng đá nh giặ c. Rồ i đó , thuyền giặ c qua cử a biển Sa Kỳ, cướ p lấ y binh khí, lạ i đố t chá y
cá c nhà dâ n cư ở Lý Sơn. Quâ n cá c đạ o chưa đến kịp, Tô n Thấ t Nă ng và Lê Quố c Hương
đi thuyền Thanh Loan lớ n đến trướ c, đêm gặ p bọ n giặ c, đem thứ sú ng lớ n bắ n ầ m lên,
đá nh vỡ và đá nh chìm 2 chiếc thuyền giặ c, cò n đả ng giặ c vỡ tan cả . Tin thắ ng trậ n đến
tai vua, vua khen rằ ng : đêm khuya có mộ t chiếc thuyền, mà đá nh chớ p nhoá ng đượ c
thuyền giặ c đều đắ m xuố ng bụ ng cá , thự c khô ng phụ mệnh lệnh ở trướ c mặ t ta. Vậ y
thưở ng cho quan quâ n đi trậ n, quâ n cô ng kỷ lụ c kim tiền, ngâ n tiền có thứ bậ c khá c
nhau. Tô n Thấ t Nă ng, Lê Quố c Hương đều cho thự c thụ .

Lê Vă n Hưu, sau bị tộ i, phả i phá t vã ng đi sung quâ n. Lạ i vì giặ c biển chưa dẹp yên, mà
thuyền vậ n tả i Bắ c kỳ chuyên chở củ a cô ng phầ n nhiều chưa tớ i Kinh. Vậ y sứ c ngay cho
bọ n Quả n vệ Lê Vă n Bả n trướ c đã phá i đi tuầ n ở ngoà i biển phả i cho thuyền tuầ n biển đi
đi lạ i lạ i luô n để hộ vệ.

Hạ t Thừ a Thiên lạ i phá t sinh chứ ng lệ khí. Sai viện Thá i y đem thuố c ở kho chia nhau đi
chữ a bệnh.

Tổ ng đố c tỉnh Quả ng Đô ng nhà Thanh phá i uỷ Đề đố c Thuỷ sư đem quâ n thuyền đi tuầ n
để lù ng bắ t bọ n giặ c biển, có tư cho châ u Vạ n Ninh biết. Việc nà y đến tai vua, vua sai 2
tỉnh Quả ng Yên và Hả i Dương đều phá i quâ n thuyền, hạ t nà o theo địa phậ n hạ t ấ y mà
phò ng thủ . Rồ i đó , ba chiếc thuyền giặ c Thanh bị quâ n Thanh đuổ i gấ p, bỏ thuyền lên
bờ . Tri châ u Vạ n Ninh, Trầ n Quang Giao, khẩ n sứ c dâ n phu lù ng bắ t, chém đượ c 1 đầ u
giặ c, bắ t đượ c 24 tên. Có tin bá o đến Kinh, vua thưở ng cho Quang Giao gia mộ t cấ p và
mộ t đồ ng kim tiền, ghi lấy tên để sẽ bổ và o chỗ khuyết đá ng đượ c thă ng. Nhữ ng ngườ i
đương trườ ng bắ t đượ c giặ c, chém đượ c đầ u giặ c, đều thưở ng cho 3 đồ ng ngâ n tiền
hạ ng lớ n, và 1 tấ m ngâ n bà i. Nhữ ng dâ n phu đi bắ t giặ c, thưở ng tấ t cả cho 100 quan
tiền. Cò n nhữ ng tên giặ c bị bắ t, tố ng giao cho nhà Thanh.

Thự Tuầ n phủ Hưng Yên là Nguyễn Đình Tâ n tâ u nó i : “Nhữ ng quâ n tuyển mộ ở hai phủ
thuộ c hạ t có đến 1.757 tên : quâ n thuộ c phủ Khoá i Châ u thì theo sai phá i ở tỉnh, cò n
quâ n thuộ c phủ Tiên Hưng thì cho đó ng thú ở tỉnh Đô ng. Khi gặ p có chỗ nà o khuyết thì
di chuyển đi, thậ t là vấ t vả , khó nhọ c, phí tổ n. Hằ ng nă m, tỉnh Nam Định lạ i phả i trích ra
1 cơ đến phụ thú [ở đây], cũ ng là phiền phứ c. Vậ y xin nhữ ng quâ n do tỉnh tuyển ra, đều
thuộ c về bả n tỉnh, cò n số quâ n ở tỉnh Nam Định đến đó ng thú thì đình chỉ lạ i”. Vua cho
rằ ng ngạ ch quâ n chia đặ t cho cá c tỉnh hạ t đã xong rồ i, cầ n gì cò n đổ i đi đổ i lạ i cho thêm
việc nữ a. Khô ng chuẩ n cho thi hà nh.

Khở i phụ c : Nguyễn Quố c Hoan là m Viên ngoạ i lang, Nguyên Đồ ng Khoa là m Chủ sự ,
giao bộ xét bổ . Hoan nguyên là Bố chính Nam Định, Khoa nguyên là Bố chính Hà Tĩnh,
trướ c vì phả i giá ng luô n, bị mấ t chứ c, nay Hoan là m việc ở đườ ng đi biển, cô ng việc
đượ c xong xuô i, Khoa theo hiệu lự c ở bộ , cũ ng biết gắ ng sứ c, nên vua có mệnh lệnh nà y.
Thự Phủ doã n Thừ a Thiên là Đỗ Cao Mạ i mấ t. Cho : Hồ ng lô Tự khanh biện lý cô ng việc
bộ Lạ i là Vũ Đứ c Nhu thă ng thự Phủ doã n Thừ a Thiên ; Tả thị lang bộ Lễ Trương Quố c
Dụ ng bổ sang Tả thị lang bộ Lạ i.

Lụ c nhữ ng bề tô i cũ khi chưa lên ngô i. Tặ ng cho : nguyên Vệ uý Lê Quý Đạ t là Thiêm sự

phủ Thiêm sự ; nguyên á n sá t Nguyễn Vĩnh Trinh là Quang lộ c Tự khanh ; nguyên Quả n
cơ Vũ Vă n Đặ ng là Vệ uý cá c quâ n ; nguyên Cai độ i Nguyễn Vă n Cô ng là Phó vệ uý cá c
quâ n ; nguyên Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i Nguyễn Đình Hự u là Phó quả n cơ.

Tỉnh Quả ng Nam tâ u nó i : “Nhữ ng thứ đườ ng cá t do nhà nướ c bỏ vố n và nhữ ng gỗ đặ t

giá mua củ a dâ n ở trong tỉnh, từ trướ c đến nay đều thu chứ a và o kho ở tỉnh, rồ i lạ i vậ n
tả i đến đồ n ở cử a biển Đà Nẵ ng, khi tả i đi tố n nhiều cô ng dịch. Vậ y xin cho dâ n là m
đườ ng nếu ở xa đồ n cử a biển, thì liệu thu nộ p ở tỉnh ; cò n dâ n là m đườ ng ở gầ n đồ n cử a
biển và nhữ ng gỗ đặ t giá mua củ a dâ n, đều thu để và o đồ n ở cử a biển. Vua nó i : “Dâ n cư
có nơi ở xa gầ n khá c nhau, nếu chỉ nộ p ở đồ n cử a biển, thì chưa thể giữ đượ c khô ng
sinh ra mố i tệ khá c. Vậ y chuẩ n định : phà m nhữ ng đườ ng cá t và cá c tấ m gỗ vá n phả i
nộ p, nếu có ai tình nguyện nộ p ở đồ n cử a biển cho gầ n, cũ ng cho ; cò n thì đều phả i nộ p
ở tỉnh như trướ c, khô ng nên bắ t ép phả i tả i đến nộ p ở tấ n sở , sinh ra khó nhọ c, phí tổ n”.

Ra lệnh cho thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giao triệt binh về tỉnh. Vì
mù a hạ nó ng nự c, tướ ng sĩ khó nhọ c đã lâ u, vua sai đem tấ t cả binh dõ ng ở trong hà ng
ngũ triệt về hết ; nhưng trá ch cứ các thú đinh và nhữ ng ngườ i hiệu lự c lù ng bắ t giặ c
Nhà n, giặ c Bậ t để tuyệt cá i mầ m á c. Giai lạ i tâ u nó i : “Mớ i dò thá m đượ c tin tên giặ c
Nhà n thườ ng bị quan quâ n vâ y bắ t, mộ t mình chạ y trố n, lẻn và o nhà tên Cai tổ ng Hoà ng
Vă n Nô ng ở huyện Minh Nghĩa, đượ c Nô ng giú p cho gạ o ă n, rồ i lạ i đưa đi. Vậ y xin xử
Vă n Nô ng và o tộ i tù ng xẻo, bắ t thâ n thuộ c nó sung cô ng và tịch thu gia sả n, để ră n kẻ
khá c. Vua nó i rằ ng : “Nô ng chỉ giú p lương [cho giặ c] mà thô i, so vớ i kẻ theo giặ c rồ i đem
quâ n chố ng cự lạ i có khá c, vậ y sai chém Nô ng đi, cò n thâ n thuộ c và tà i sả n miễn cho
sung cô ng và tịch thu”.
Kinh sư khô ng mưa. Sai Kinh doã n Vũ Đứ c Nhu đến miếu Hộ i đồ ng thà nh kính đả o vũ .
Đến hô m sau, trờ i mưa, sai sắ m sử a lễ vậ t đến lễ tạ , thưở ng cho Nhu kim tiền 1 đồ ng, kỷ
lụ c 1 thứ .

Phườ ng Tuyên Hoá trong Kinh thà nh Thừ a Thiên bị hoả tai chá y lan đến hơn 240 nhà .
Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Trong Kinh thà nh phầ n nhiều khô ng lưu ý đến việc lử a, khô ng
phò ng bị trướ c, đến lú c chá y lạ i khô ng hết sứ c cứ u chữ a, đó đều là trá ch nhiệm củ a Kinh
doã n. Phạ t bọ n Nhu ba thá ng lương, chẩ n cấ p cho dâ n bị hoả tai như lệ định”. Nhâ n sắ c
xuố ng : từ nay, 3 thá ng đến 7 thá ng, bắ t thêm biền binh và o xưở ng Điển hộ tướ ng quâ n,
để khi có hoả tai, ra sứ c cứ u chữ a ; ngoà i cử a Nhậ t Tinh, Nguyệt Anh cũ ng phả i có đủ
nhữ ng đồ cứ u hoả , để cẩ n phò ng khi xả y ra bấ t ngờ .

Thủ hộ phó sứ Tô n Thấ t Quý có tộ i, bị mấ t chứ c. Quý bắ t binh lính là m việc riêng, rồ i lạ i
bá n cho ngườ i khá c để lấ y tiền, bị Thủ hộ sứ Tô n Thấ t Trú c tâ u hặ c. Quý bị cá ch chứ c,
phá t vã ng đi khổ sai ở tỉnh Thanh Hoá để chuộ c tộ i. Sai Lang trung ty Điển nghi Tô n
Thấ t Đứ c do chứ c đang là m hiệp đồ ng vớ i Tô n Thấ t Trú c thương biện mọ i việc, việc gì
đá ng tâ u thì cho liên danh để tâ u.

Vì tiết Tiểu mã n sắ p đến, truyền dụ cho các địa phương Hà Nộ i, Sơn Tâ y, Bắc Ninh, Nam
Định, Hưng Yên đều phả i đem tình hình phò ng bị nướ c sô ng to, là m tờ phi tấ u ngay lên,
nhưng phả i gia tâ m phò ng hộ , để giữ khô ng có sự gì xả y ra.

Tham tá n Tô n Thấ t Bậ t, Tá n lý Lâ m Duy Thiếp từ Nam Kỳ trở về. Vua triệu và o bệ kiến,
hỏ i tình hình quâ n dâ n. Bọ n Bậ t thưa rằ ng : “Lú a ruộ ng ở Lụ c tỉnh cũ ng đượ c mù a và o
hạ ng trung bình. Gầ n đâ y, nhờ đượ c hoã n việc duyệt đinh tuyển lính, tha cho thuế quan,
tà i lự c củ a quâ n dâ n cũ ng đượ c hơi thư thá i”. Lạ i hỏ i đến sự thế ở Trấ n Tâ y. Họ thưa
rằ ng : “Lấ y thì khô ng khó , nhưng giữ đượ c thì khó ”. Vua lặ ng yên, sai đều đi cung chứ c
như cũ . Rồ i bọ n Bậ t đem danh sá ch tra xét về binh trượ ng Lụ c tỉnh và việc xét hỏ i cô ng,
tộ i nhữ ng vă n quan và võ chứ c tâ u lên. Vua giao bộ Binh phâ n biệt thưở ng, phạ t. Duy có
bọ n Tổ ng đố c, Bố chính, á n sá t và Chá nh phó lã nh binh tỉnh Gia Định, vì số quâ n trong
tỉnh trố n đi nhiều (thiếu hơn 1.800 ngườ i), nên đều phạ t 3 thá ng lương.
Vua cho rằ ng phủ Tâ y Ninh là chỗ trọ ng địa xung yếu, trướ c đã sai thự Đề đố c Gia Định
Ngô Vă n Nhai đặ t đồ n trạ i, mở đồ n điền, chiêu dâ n, lậ p ấ p ; đến đâ y, sai Tổ ng đố c Lê Vă n
Phú dò hỏ i tình hình để tâ u lên. Phú tâ u nó i : “Phủ Tâ y Ninh, ruộ ng đấ t mà u mỡ . Khí hậ u
trong là nh, mà địa thế và tình hình dâ n Man, Vă n Nhai vố n đã quen thuộ c, nên để cho
lưu lạ i ở đấy, để giú p việc phò ng thủ ”. Vua y theo. Lạ i dụ cho Vă n Nhai phả i nên vỗ về
quâ n ngũ , yên ủ i phương dâ n, khiến cho ruộ ng đấ t ngà y mộ t mở mang, dâ n vậ t ngà y
mộ t phồ n thịnh để thu lấ y thà nh hiệu.

Sai cá c quan đạ i thầ n bà n rõ sự nghi xứ Trấ n Tâ y. Trướ c đâ y, Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn

Cô ng Nhà n, lĩnh Tuầ n phủ Nguyễn Cô ng Trứ tâ u lên nó i : “Quâ n Xiêm ở lâ u xứ Trấ n Tâ y,
dâ n bả n xứ khổ về việc cung đố n. Phà m có việc phả i bắ t dâ n phu, phầ n nhiều trố n
trá nh ; quâ n Xiêm cũ ng khô ng thích ở lâ u ở đấ y, thườ ng thườ ng lẩ n trố n, số quâ n khô ng
quá 5.000 - 6.000. Bên hữ u ngạ n sô ng Tiền Giang đã khô ng có quâ n Xiêm đó ng đồ n, chỉ
có cá c đồ n trạ i Ba Nam Đà và Lô An, cũ ng giao cho hà o mụ c bả n xứ và dâ n bả n xứ phò ng
thủ mà thô i. Duy đườ ng thuỷ về sô ng Hậ u Giang là có phò ng giữ ; đườ ng bộ thì từ Vĩnh
Long đến Hà Â m khô ng có phò ng bị gì, có thể nhâ n cơ hộ i đó , xin phá i 9.000 quâ n củ a
Kinh thà nh và mỗ i tỉnh 5.000 quâ n, đủ số 30.000, phá i thêm mộ t cơ quâ n có voi ; lạ i
chọ n mộ t viên Tổ ng thố ng chuyên lĩnh cá c quan đạ i thầ n, cố t đến thá ng 11 hộ i đồ ng trù
tính, chia đườ ng để tiến đá nh.

Vua phê giao cho cá c vă n võ đạ i thầ n xét bà n. Bọ n Trương Đă ng Quế, Tạ Quang Cự , Vũ

Xuâ n Cẩ n, Tô n Thấ t Bậ t, Hà Duy Phiên và Nguyễn Trung Mậ u cho rằ ng Lụ c tỉnh ở Nam
Kỳ trướ c vì có việc, gọ i quâ n phá i đi, sau đó mỏ i mệt, nguyên khí chưa hồ i, cá c hạ t từ
tỉnh Quả ng Nam trở và o Nam, chợ t gặ p chứ ng lệ khí, dâ n mệt nhọ c hoà n hồ n. Vả lạ i,
quâ n đi đó ng thú đã lâ u, mớ i đượ c tha về, nay nếu lạ i gọ i ra để phá i đi, khô ng khỏ i đem
cá i việc mình khô ng thích đến cho cá i ngườ i mà mình thích. Hơn nữ a mộ t hạ t Trấ n Tâ y,
lấ y đượ c khô ng phả i là khó . Nếu lấ y đượ c đấ t ấ y, dâ n Man sợ hã i, tả n má t đi cả , khô ng
dá m thò đầ u ra. Nếu ta đó ng quâ n để cố giữ , lâ u ngà y lạ i phí tổ n nhiều, sợ cũ ng chưa
phả i là kế là m đượ c. Vậ y xin đợ i 1 - 2 nă m sau, nướ c Lạ p Man khô ng chịu đượ c sự bạ o
ngượ c củ a nướ c Xiêm, thế tấ t phả i quy phụ c về ta. Nhâ n đó , ta sẽ tuỳ tiện để xử trí, vẫ n
là kế rấ t cao, khô ng phả i đá nh mà khuấ t phụ c đượ c ngườ i. Nếu chú ng chấ p mê khô ng
hiểu, đợ i khi dâ n ta hồ i phụ c lạ i, binh lự c mạ nh lên rồ i sau sẽ dù ng : hễ đá nh là đượ c, chỉ
mộ t trậ n quét sạ ch, mớ i là kế vạ n toà n. Xin hạ lệnh cho cá c tỉnh Nam Kỳ vỗ yên nhâ n
dâ n, huấ n luyện quâ n sĩ, hoặ c là m đồ n điền để tích trữ thó c hoặ c sử a sang thuyền bè,
đợ i gặ p cơ hộ i, sẽ tính đến việc đem đạ i binh mà đá nh. Cò n bọ n Nhà n tâ u nó i : “xin đợ i
sau thong thả sẽ bà n cũ ng đượ c”. Vua cho là phả i.

Rú t bỏ nhữ ng số dâ n chết về bệnh dịch ở cá c tỉnh từ Nghệ An trở và o Nam. Vua dụ

rằ ng : “Dâ n là gố c nướ c, chính trị ở chỗ nuô i dâ n, từ khi ta lên ngô i đến nay, thườ ng nghĩ
đến việc yên ủ i và gia â n cho dâ n, khoan xá nhữ ng khi thiếu thuế, â n trạ ch ban luô n, vố n
muố n khiến cho dâ n ta đều đượ c lạ c lợ i. Nă m nay cá c tỉnh từ Nghệ An đến Nam Kỳ, lệ
khí lan trà n, đã sứ c ngay cho phả i cầ u cú ng và tìm thuố c chữ a, ngườ i chết thì cấ p tuấ t
cho, khô ng chỗ nà o là khô ng chu đá o. Nhờ trờ i giá ng Phướ c, thương đến dâ n ta, chứ ng
lệ khí phầ n nhiều đã đượ c yên, đô i khi cò n 1 - 2 nơi, rồ i cũ ng ngà y ngà y khỏ i dầ n, rấ t là
may cho dâ n ta. Nhâ n nghĩ đến dâ n : chết vẫ n cò n viết tên ở sổ , thế chỉ là phô cá i số
khô ng, dao dịch sưu thuế lạ i cứ chiếu sổ trá ch thu, lò ng ta thự c là khô ng nỡ ! Nay chuẩ n
cho Thượ ng ty cá c trự c tỉnh như : Thừ a Thiên, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú
Yên, Bình Thuậ n, Khá nh Hoà , Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh Long, Định Tườ ng, Hà Tiên,
Quả ng Trị, Quả ng Bình, Nghệ An, Hà Tĩnh, sứ c cho dâ n : ngườ i nà o chết rồ i, cò n tên ở sổ
thì rú t bỏ tên đi, thuế thâ n nă m nay rộ ng tha cho. Cá c xã thô n, nơi nà o có tình hình thiệt
hạ i, chia ra từ ng hạ ng, là m thà nh danh sá ch, để đợ i ban ơn.

Sai Tả dự c Thố ng chế dinh Vũ lâ m là Nguyễn Trọ ng Tính kiêm giữ ấ n triện dinh Kỳ võ ;
cho Phó vệ uý Trung vệ dinh Long võ Tô n Thấ t Đắ c bổ sang Phó vệ uý vệ Hữ u nhị dinh
Vũ lâ m, thự Phó vệ uý vệ Hữ u nhị là Phan Thá i bổ sung Phó vệ uý Trung vệ dinh Long
võ .

Tặ ng tiền tuấ t cho nhữ ng quâ n độ i thuyền Thanh dương khi đi biển bị nạ n. Nă m ngoá i,
thuyền Thanh dương đi đó ng thú ở phương Nam, đến khi trở về, qua phậ n biển tỉnh
Quả ng Ngã i, gặ p 27 chiếc thuyền củ a bọ n giặ c nhà Thanh là Lâ m Chương bao vây. Bọ n
Phó vệ uý Lê Tô muố n bắ n, Suấ t độ i Trầ n Như Thị ngă n lạ i, nó i rằ ng : “Đó là thuyền
đá nh cá đấ y thô i, đừ ng nên khinh thườ ng, phí mấ t thuố c đạ n”. Rồ i đó , thuyền giặ c tiến
sá t gầ n, hộ vệ trưở ng Tô n Thấ t Phù đố i địch vớ i giặ c, ngă n chặ n khô ng đượ c, bọ n giặ c
ù a cả lên thuyền, chém giết lia lịa, ngườ i trong thuyền trở tay khô ng kịp. Tô vá c dao liều
chết chố ng đá nh đố i phương. Lê Vă n Đặ c ra sứ c chiến đấ u, ngườ i lính Lê Vă n Thịnh
chố ng cự khô ng chịu tró i, đã lă n xuố ng nướ c, cò n nắ m lấ y dâ y buộ c thuyền mà đá nh, bị
giặ c giết chết. Quâ n quan hơn 300 ngườ i chết đuố i hết, chỉ cò n 51 ngườ i đều bị giặ c bắ t,
rồ i chú ng cướ p cả thuyền, đi về phía đô ng. Việc nà y, trướ c triều đình khô ng biết, sau
bọ n giặ c trô i giạ t ở phậ n biển Khâ m Châ u, bị quan quâ n nhà Thanh vây đá nh, bắ t đượ c
cả quâ n độ i bị nạ n củ a ta, đưa trả cho tỉnh Quả ng Yên. Giả i đến Kinh, sai bộ Binh xét hỏ i,
mớ i biết đượ c thự c trạ ng. Vua nó i rằ ng : “Chiếc thuyền ấ y quan quâ n khô ng kém 400
ngườ i, khí giớ i kể đến hà ng nghìn, thế mà để lỡ việc như thế, rấ t là đá ng giậ n ! Duy
nghĩ : trong lú c thả ng thố t, cò n có khả ng khá i ra sứ c chiến đấ u, vì nghĩa bỏ mình, cũ ng
nên liệu cho biểu dương, ban thưở ng, để tỏ sự khuyến khích : Lê Tô , Lê Vă n Đặ c, Tô n
Thấ t Phù , Lê Vă n Thịnh đều tặ ng tuấ t, cho con đượ c tậ p ấ m và đượ c miễn binh, dao((1)
Binh, dao : đi lính và tạ p dịch.1), có thứ bậ c khá c nhau (Lê Tô : tặ ng Vệ uý, thưở ng 10
lạ ng bạ c, tậ p ấ m cho mộ t con là m Cẩ m y thiên hộ ; Lê Vă n Đặ c, tặ ng cho Cấ m binh cai
độ i, thưở ng 10 lạ ng bạ c, tậ p ấ m cho mộ t con là m Cẩ m y bá hộ ; Tô n Thấ t Phù : tặ ng Cấ m
binh cai độ i thưở ng 10 lạ ng bạ c ; Lê Vă n Thịnh tặ ng Cấ m binh chá nh độ i trưở ng suấ t
độ i, thưở ng 8 lạ ng bạ c, cho mộ t con đượ c miễn binh dao suố t đờ i). Chuyến đi ấ y từ bọ n
Cai độ i đến Suấ t độ i, y sinh, đều truy tặ ng cho mộ t hà m, chiếu theo hà m đượ c tặ ng mà
cấ p tiền tuấ t ; binh đinh, đều cấ p tuấ t gấ p hai. Lạ i sai bộ Lễ sắ m sử a lễ vậ t tế mộ t tuầ n.
Trầ n Như Thị ngă n trở là m lỡ việc quâ n, tuy đã chết rồ i, cũ ng thu lạ i vă n bằ ng để là m
gương ră n nhữ ng quâ n độ i hèn yếu. Cá c tên số ng mà trở về đều bị phạ t 100 trượ ng,
tố ng và o quâ n ngũ . Khô ng bao lâ u, cử a biển Liêu Lá c ở tỉnh Nam Định, bắ t đượ c giặ c
Thanh là bọ n Lâ m Chương 5 tên, giả i đến dướ i cử a khuyết, sai ngay á p giả i đến chỗ bã i
biển, moi lấ y gan số ng tế cá c quâ n độ i bị nạ n. Thưở ng 100 quan tiền cho quâ n độ i ở cử a
biển Liêu Lá c.

Tham tri bộ Binh Lâ m Duy Thiếp mậ t tâ u về cô ng việc cơ nghi xếp đặ t ở phủ Tâ y Ninh,
rằ ng : “Mộ t phủ Tâ y Ninh, ruộ ng đấ t rộ ng và mà u mỡ , tà i vậ t đầy đủ , nhữ ng sự nhậ t
dụ ng củ a dâ n gian đều ra từ đó . Ttrướ c kia, dâ n Man thích buô n bá n trao đổ i vớ i dâ n
Lụ c tỉnh Nam Kỳ để nhờ đó mà sinh số ng, nếu muố n mở mang xứ Trấ n Tây, tấ t phả i từ
đấ t ấ y trướ c, để là m nướ c bướ c về sau. Khi trướ c đã phá i quan quâ n ra, đặ t đồ n trạ i mở
đồ n điền, chiêu dâ n, lậ p ấ p, và chiêu mộ thổ dâ n xứ Nam Ninh, Nam Thá i tiếp gầ n đấ y,
duy sau khi dâ n Man sợ hã i ngờ vự c, nên do tỉnh ấy mở bả o â n tín, chậ m thì đến hà ng
nă m hà ng thá ng, bấ t tấ t bó buộ c và o kỳ hạ n. Lạ i ở hạ t phủ Tâ y Ninh, nơi nà o thuyền
buô n củ a ngườ i Kinh ngườ i Thổ có thể đi lạ i giao thô ng đượ c, thì xin đặ t mộ t nơi đổ i
chá c hà ng hoá , có quan trô ng coi cô ng việc, cho đượ c cù ng nhau đổ i chá c, khô ng ở trong
hạ n cấ m. Vả lạ i, phủ ấ y là địa đầ u quan hệ, nên xử trí cho đượ c vừ a phả i, mớ i mong yên
ủ i đượ c dâ n Man, trấ n á p đượ c mọ i sự độ ng đạ t khá c. Ngô Vă n Nhai là ngườ i võ , thế khó
là m mộ t mình, xin phá i gấ p mộ t viên vă n thầ n đến ngay đấy để thả o luậ n thi hà nh, mớ i
có thể mong đượ c xong xuô i”.

Vua dụ rằ ng : “Chế phụ c Lạ p Man, trướ c phả i theo đườ ng lố i ấ y mà kinh lý. Nhữ ng lờ i
tâ u bà y trong tậ p nà y khô ng phả i là khô ng có kiến thứ c. Duy việc đặ t ra mộ t sở giao dịch
là mộ t quan đầ u rấ t lợ i hạ i ! Ô i, chỗ nà o có lợ i thì ngườ i ta tấ t phả i xô và o, huố ng chi dâ n
Man nguyên khô ng có đườ ng sinh số ng, từ khi nghiêm cấ m cá c chỗ tuầ n, chỗ chợ , chú ng
đã khố n quẫ n ; nay nếu đượ c thô ng thương, thế tấ t vui lò ng theo về ta, nhâ n đó rồ i tuỳ
phương mà vỗ về, cũ ng là mộ t phương phá p khiến cho ngườ i ta đến vớ i mình. Nhưng
hoặ c có kẻ tiểu dâ n tham lợ i, lén vượ t [biên giớ i] đi buô n bá n lậ n, lạ i là m mộ t cá i lỗ
hổ ng rấ t to để giú p cho giặ c ! Vả lạ i, địa thế, nhâ n tình, quan địa phương tấ t là thuộ c hết.
Vậ y chuẩ n cho Tổ ng đố c Lê Vă n Phú hộ i bà n vớ i bố chính, á n sá t, là m thế nà o cho thổ
dâ n Man vui như về chợ , mà ngă n đượ c cá i tệ buô n bá n gian lậ u củ a ngườ i Kinh, thì bà n
định vớ i nhau, rồ i đem từ ng điều, từ ng khoả n tâ u lên. Bọ n Vă n Phú cho rằ ng : cá i sở
giao dịch mà đặ t ở phủ Tâ y Ninh, thự c là chưa tiện. Nay xin : phà m ở Lụ c tỉnh Nam Kỳ
đều rộ ng cho nhữ ng điều cấ m buô n gian, nhưng theo địa phậ n từ ng hạ t đặ t nhiều trạ m
canh phò ng, cho cá c dâ n buô n thuộ c ngườ i Kinh hoặ c ngườ i Thổ đều đượ c đi lạ i trao
đổ i hà ng hoá . Rồ i sau thong thả sẽ xét tình thế, lấ y Man di đá nh Man di, kéo thẳ ng đến
đấ t Xiêm, ép cho chú ng phả i xin hoà , trả lạ i đấ t cũ Trấ n Tâ y củ a ta. Thế thì thổ dâ n Man
khá c phả i phụ c, dù mình khô ng mong muố n.
Vua quở rằ ng : “Nhữ ng cô ng việc nên là m thì khô ng tính đến, mà đạ i để toà n vă n chỉ
chấ p nhặ t biện bá c, cố ý nó i ra nhữ ng lờ i ngă n trở khó khă n ! Vả lạ i, ở hạ t ấ y thì nó i là
là m khô ng xong, lạ i bả o thi hà nh ra cả Lụ c tỉnh, lạ i mộ t khoả n nó i : theo địa phậ n từ ng
hạ t đặ t ra nhiều nơi phò ng triệt, thì sinh ra biết bao phiền nhiễu ! Sao khô ng nghĩ :
chính phậ n sự mình đã thấ y có vẻ khó khă n, thế mà lạ i đem việc ấ y đù n đi cho ngườ i
khá c, phỏ ng có hợ p lý hay khô ng ? Huố ng chi, đó là việc ở trướ c mắ t, cò n khô ng vì ta mà
trù tính sâ u xa, thế mà bỏ việc gầ n nó i đến việc xa, chỉ bà n suô ng ở trên giấ y tờ , khô ng
biết ý kiến cá c ngươi thế nà o ! Lê Vă n Phú là ngườ i võ , nguyên khô ng có kiến thứ c, chỉ
nghe Lê Khá nh Trinh và Lê Châ n thêu dệt lờ i nó i để cho rố i việc ! Thế mà gọ i là trù tính
đã kỹ, có đượ c khô ng ? Vẫ n biết cá c ngươi là ngườ i tầ m thườ ng, cò n trá ch nặ ng là m gì.
Hiện nay nhữ ng sự cơ xếp đặ t ở phủ Tâ y Ninh, triều đình đã có phương phá p, tấ t thế
nà o cũ ng phả i là m, cá c ngươi ngă n trở sao đượ c ! Duy nghĩ đến việc biên cương, quan
trọ ng rấ t lớ n, mà Ngô Vă n Nhai cũ ng là võ biền, thế khô ng là m việc mộ t mình đượ c ; vậ y
chuẩ n cho thự á n sá t Định Tườ ng Cao Hữ u Dự c là m á n sá t Gia Định, đến ngay Tâ y Ninh
hộ i đồ ng vớ i Ngô Vă n Nhai là m việc, khô ng phả i là m việc ở Niết ty, phà m nhữ ng việc đặ t
đồ n, lậ p đồ n điền, chiêu dâ n lậ p ấ p, vẫ n phả i tuâ n Chỉ dụ trướ c mà thi hà nh”.

Hữ u Dự c khi đã đến [Tâ y Ninh] cù ng vớ i Vă n Nhai trù tính mọ i việc, tậ p tâ u nó i đồ n ở

phủ Tây Ninh, phầ n nhiều là rừ ng rú , nếu chiêu dâ n lậ p ấ p ở chỗ ấ y, có nhiều lẽ khô ng
tiện, chỉ có sô ng Long Hưng về huyện Quang Hoá , rộ ng rã i và mà u mỡ , lạ i có nhiều mố i
lợ i ở nơi nú i, chằ m. Cho dâ n ở đó thì có thể trở thà nh mộ t cả nh thổ vui, nhâ n đấ y rồ i cho
thô ng thương, chiêu dụ cá c thổ dâ n ở hai xứ Nam Ninh, Nam Thá i cũ ng dễ. ở đấy có
khú c đườ ng Soà i My và Đà Cả ng, nếu cho nhổ cỏ và chặ t cây đi, thì có thể thô ng đến cá c
xứ Quang Hoá , Tâ y Ninh thuộ c tỉnh Gia Định, xứ Bô ng Nguyên và Thô ng Bình thuộ c tỉnh
Định Tườ ng, để cù ng là m thanh thế cứ u viện cho nhau. Có điều là đấ t ấ y ở sá t kề cạ nh
thổ giặ c, vậ y xin phá i thêm 500 biền binh, chọ n đấ t, đặ t đồ n, đó ng quâ n phò ng giữ .
Phà m nhữ ng hạ ng quâ n trố n đi và nhữ ng ngườ i đến ký ngụ [chưa và o sổ ] cũ ng cho ở
đấ y mà sinh nhai, rộ ng tha cho sưu thuế và giao dịch, khô ng phả i đặ t ra trườ ng sở , chỉ
cho ở đầ m Trà Ô n xứ Long Giang thuộ c huyện Quang Hoá để có nơi ở nhấ t định. Cũ ng
khô ng bó buộ c và o hạ n cấ m, để tỏ có sự rộ ng rã i. Lạ i chỗ đồ n Thanh Lưu cũ , nhữ ng dâ n
ngườ i Kinh chưa trở về, xin đặ t quâ n ở địa diện Đô n Thuậ n để phò ng thủ .
Vua cho rằ ng Hữ u Dự c mớ i đượ c bổ đến, thế mà biết lò ng trù tính cô ng việc, bèn truyền
Chỉ khen thưở ng, rồ i cho cứ lầ n lượ t thi hà nh.

Dụ sai Lê Vă n Phú lấ y thêm 500 quâ n trong tỉnh, cho đến ngay [Tâ y Ninh] theo Vă n Nhai
và Hữ u Dự c quả n lĩnh. Chọ n đấ t, đặ t đồ n ở xứ Long Giang gọ i là đồ n Định Liêu, chia
quâ n để phò ng thủ . Chiêu tậ p nhữ ng dâ n đinh vì sợ mà lưu tá n và nhữ ng ngườ i ký ngụ
chưa và o sổ , cù ng nhữ ng quâ n trố n đi hoặ c nhữ ng kẻ bị tộ i lỗ i, đều cho ra thú , sẽ tha tộ i
cho, chia thà nh từ ng ấ p, từ ng là ng, cấ p cho trâ u cày và đồ là m ruộ ng, bắ t phả i khai khẩ n
ruộ ng đấ t. Liệu sai quâ n dâ n nhổ cỏ , chặ t cây ở khú c đườ ng cũ , đến thẳ ng xứ Bô ng
Nguyên, để thô ng đườ ng quan bá o. Lạ i chọ n mộ t khu đấ t đặ t trườ ng sở giao dịch để cho
ngườ i Kinh và ngườ i Thổ thô ng thương. Đồ n Thanh Lưu, chuẩ n cho đặ t quâ n canh giữ ở
địa phậ n Đô n Thuậ n. Cá c xứ Bô ng Nguyên, Thô ng Bình, chuẩ n cho tỉnh Định Tườ ng phá i
thêm quâ n để phò ng thủ . Lạ i bắ t binh thuyền hiệp đồ ng nhổ cỏ , chặ t cây ở khú c đườ ng
cũ .

Dự c lạ i nó i : “Trướ c ở An Giang, thấ y hai bên bờ hạ lưu đồ n Đa Phướ c có nhiều địa lợ i, ở

đấ y mà chiêu dâ n lậ p ấ p, thì nhữ ng thổ dâ n ở cá c xứ Bá t Ca, Nghi Hoà phụ cậ n, có thể
nhâ n đó mà gọ i đến đượ c”. Vua nó i : “Nhữ ng đấ t ở suố t dọ c biên giớ i, phầ n nhiều bỏ
khô ng, nếu tuỳ từ ng chỗ để cho dâ n ở , khiến ruộ ng nương ngà y mộ t mở mang, ngườ i ở
ngà y mộ t đô ng đú c, cũ ng là mộ t chướ c hay bền vữ ng cho biên cương. Vậ y chuẩ n cho
quan tỉnh An Giang chiếu theo địa thế suố t dọ c biên giớ i trong hạ t, chỗ nà o có thể chiêu
dâ n lậ p ấ p, hoặ c nên đặ t trườ ng sở giao dịch, thì suy nghĩ mà tâ u lên”. Sau đó , tỉnh An
Giang tâ u nó i : “Hai bên bờ từ đồ n Đa Phướ c trở xuố ng, phầ n nhiều là rừ ng trú c bù n lầ y,
lạ i chứ a nhiều nướ c, ruộ ng cà y cấ y đượ c có ít. Duy các phủ Tĩnh Biên và Ba Xuyên, địa
thế rộ ng rã i, có nhiều đấ t bỏ hoang, hiện đã sứ c mộ dâ n là m đồ n điền rồ i. Nay xin mở
mộ t trườ ng sở giao dịch ở bến trên đồ n Tâ n Châ u, trên trườ ng sở đặ t thêm mộ t đồ n,
phá i thêm 1 viên lã nh binh vớ i 500 biền binh, đến ngay để kiêm quả n 2 đồ n Tâ n Châ u
và An Lạ c, đố c sứ c nghiêm phò ng. Vả lạ i, dâ n Thổ dễ mê hoặ c mà khó thô ng hiểu. Xin
chọ n lấ y mộ t liêu thuộ c ngườ i Phiên thô ng bá o cho dâ n Thổ : nếu muố n giao dịch việc
gì, cứ đến tỉnh mà kêu xin, rồ i sau tỉnh sẽ đem việc ấ y đề đạ t lên, mớ i là đắ c thể”.
Vua nó i : “Đấ t Tĩnh Biên và Ba Xuyên, phầ n nhiều bỏ khô ng, đã xuố ng dụ tha cho nhữ ng
kẻ tù phạ m phá t giao để phâ n sá p cho là m đồ n điền rồ i, lạ i chuẩ n cho tuỳ từ ng chỗ dờ i
ngườ i Man đến ở , cà y cấ y là yên nghiệp. Nên gia tâ m xếp đặ t và chiêu tậ p nhữ ng dâ n
lưu tá n, cho chú ng lậ p ấ p cày ruộ ng, thì khô ng nhữ ng dâ n lưu tá n có thể trở về đượ c, mà
biên cương cũ ng ngà y mộ t mở mang. Cò n việc xin đặ t trườ ng sở để trao đổ i hà ng hoá ,
tuy cũ ng có thể là m đấy, nhưng đấ t đồ n Tâ n Châ u gầ n vớ i tỉnh lỵ , khô ng ví như phủ Tây
Ninh đượ c, cử độ ng mộ t việc gì cà ng khô ng thể khinh thườ ng. Huố ng chi hiện nay đã
đến thờ i kỳ phò ng thủ về mù a đô ng, phả i nên bả o cho chú ng biết là ta vẫ n nhà n hạ đâ y,
khiến cho bọ n giặ c kia khô ng thể dò m thấ y chỗ nô ng chỗ sâ u củ a ta. Nếu đặ t trườ ng sở
và đặ t đồ n ở đấ y, khô ng khỏ i chỉ hư trương [thanh thế] suô ng, mà lạ i thà nh ra khô ng
tố t. Hã y đợ i khi nà o cô ng việc biên phò ng thư thá i chú t ít sẽ bà n đến, chưa lấ y gì là m
muộ n”.

Cho thự á n sá t Gia Định Lê Châ n bổ đi thự á n sá t Định Tườ ng.

Bọ n thự Đề đố c Ngô Vă n Nhai tâ u nó i : “Nhâ m Vu ở Trà Long, quyến thuộ c nhiều ngườ i,
khô ng trô ng tư cấ p và o đâ u đượ c”. Vua cho rằ ng y lú c mớ i phả i dờ i đi nơi khá c, cuộ c
sinh số ng chưa ổ n định, bèn cho 100 quan tiền và 30 phương gạ o.

Tỉnh Quả ng Trị tâ u nó i : “Sô ng Vĩnh Định lâ u ngà y bồ i lấ p, xin thuê dâ n khơi vét”. Vua
thấ y mù a hạ nó ng nự c, cô ng việc khó nhọ c, chuẩ n cấ p tiền cho (mỗ i ngườ i mỗ i ngà y 1
tiền). Cò n nhữ ng vậ t liệu cầ n dù ng, cũ ng chiếu giá cấ p cho. Nếu có chỗ nà o bồ i lấ p nô ng
lên, thì bắ t phả i khơi vét cho đượ c lưu thô ng.

Bọ n thuộ c phủ Sơn Định quậ n cô ng Miên Cung cù ng vớ i bọ n Thương trườ ng Chủ sự
Hoà ng Cô ng Tù ng tranh nhau con dê chạ y rô ng ở đườ ng. Miên Cung tin bọ n thuộ c phủ ,
vu cho Tù ng cướ p dê, đá nh và i mươi roi. Việc đến tai vua, vua cho rằ ng Miên Cung cậ y
uy thế, bắ t nạ t ngườ i, bèn phạ t mộ t nă m lương, bọ n quả n gia, suấ t độ i đều bị cá ch
chứ c ; cò n sư bả o, giá o đạ o, tá n thiện, giả ng tậ p đều phả i giá ng phạ t. Lạ i dụ cho Miên
Cung phả i nên đổ i lỗ i ă n nă n, đừ ng mộ t chiều tin nghe nhữ ng bọ n tiểu nhâ n.
Tỉnh An Giang tâ u nó i : “Nhữ ng biền binh là m đồ n điền ở trong tỉnh, nă m trướ c cày cấ y
đã khai khẩ n đượ c hơn 700 mẫ u, sau vì vỡ đê, thà nh ra ruộ ng bỏ hoang. Thô n dâ n
khô ng muố n cày cấ y, mà quâ n lính củ a tỉnh cà y cấy khô ng xiết. Vậ y xin đợ i sau khi yên
việc sẽ thi hà nh”. Vua nó i : “Khẩ n ruộ ng, chứ a thó c, là để cho việc tích trữ ngoà i biên
đượ c đầy đủ mà dâ n ă n đượ c thừ a thã i. Ruộ ng ấy khai khẩ n đã có thà nh hiệu, nhẽ nà o vì
vỡ đê mà bỏ ruộ ng ư ? Đợ i khi đô ng xuâ n nướ c cạ n, sẽ liệu bắ t quâ n dâ n sử a đắp để
phò ng nướ c trà n, đừ ng nên tính cho rỗ i việc". Sau nhâ n có cô ng việc khai sô ng, việc nà y
khô ng là m đượ c nữ a.

Bộ Hộ tâ u xin chuẩ n cho nhữ ng ngườ i Hoa kiều khi mớ i hợ p lạ i thì đă ng và o sổ hà ng

bang ; con và chá u sinh ra, cứ đến 18 tuổ i thì biên và o sổ đinh Minh hương. Trướ c đây,
ngườ i nà o đã mạ o biên tên thì cho thú ra để biên lạ i.

Rồ i tỉnh Bình Định tâ u nó i : “Con chá u ngườ i Hoa kiều 72 ngườ i, trướ c kia đã mạ o biên
và o sổ hà ng bang. Vậ y xin là m riêng ra mộ t sổ , gọ i là Minh hương mớ i lệ thuộ c ; cò n
Minh hương nguyên ngạ ch hơn 280 ngườ i, gọ i là Minh hương thuộ c và o từ trướ c. Lạ i, 7
bang củ a Hoa kiều, số ngườ i linh tinh, thì cá i sổ lấ y là m bằ ng cứ ấ y là m gộ p và o mộ t bả n
gọ i là bang ngườ i Thanh, đặ t mộ t thuộ c trưở ng, chế cấ p cho cá i triện bằ ng gỗ ".

Tỉnh Nam Định cũ ng nó i : “Nguyên ngườ i Thanh đến kiều ngụ [ở tỉnh ấ y] từ trướ c đến
giờ biên là xã Minh Hương, xin trích ra 14 tên nguyên đến ở từ trướ c, đổ i là m bang
ngườ i Thanh, cò n con chá u sinh ra 9 tên, đặ t là m xã Minh Hương”. Nhà vua cho là số
ngườ i khô ng có bao nhiêu, bấ t tấ t là m riêng ra sổ hà ng bang nữ a, chuẩ n cho để y
nguyên ngạ ch cũ . Sau có ngườ i đến họ p lạ i hoặ c chỉ dă m ba tên, đều biên và o sổ mớ i,
đợ i đượ c 20 tên trở lên mà tình nguyện lậ p sổ hà ng bang, sẽ chiếu nghị thi hà nh.

Bố chính tỉnh Biên Hoà là Đỗ Huy Cả nh tâ u nó i : “Phá i ngườ i đi dụ 20 trạ i dâ n hoang

Man (dâ n Man 90 tên) đều tình nguyện cung nộ p thứ thuế sả n câ y song. Vậ y xin đặ t là m
đồ n Tâ n Thuậ n ; cò n nhữ ng ngườ i đượ c phá i đi dụ thì sung là m cá c chứ c thủ ngự , thủ
thuộ c, để thu số thuế sả n vậ t củ a dâ n Man ấ y". Vua y cho. Thưở ng cho 6 ngườ i phá i đi
dụ kia 30 quan tiền và 6 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng nhỏ ; thưở ng cho Cả nh kỷ lụ c mộ t
thứ .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3, mù a hạ , thá ng 5. Thi Đình. Sai : Trung quâ n Chưở ng phủ
sự Tạ Quang Cự sung Giá m thí đạ i thầ n ; Thá i bả o Trương Đă ng Quế, thự Thượ ng thư bộ
Hình Phan Bá Đạ t đọ c quyển ; Thị lang bộ Binh Phạ m Thế Hiển, sung biện Cá c vụ Hoà ng
Tế Mỹ duyệt quyển. Cho : Mai Anh Tuấ n (nguyên tên là Thế Tuấ n, sau vua cho tên nà y)
đỗ Đệ nhấ t giá p Tiến sĩ cậ p đệ tam danh, Nguyễn Bá Nhạ đỗ Đệ nhị giá p Tiến sĩ xuấ t
thâ n, Phạ m Phú Thứ , Đỗ Phá t, Vũ Vă n Tuấ n, Nguyễn Phiên, Nguyễn Uy đỗ Đệ tam giá p
Đồ ng tiến sĩ xuấ t thâ n.

Trướ c thì quan đọ c quyển đem vă n đình đố i dâ ng lên, vua bả o Trương Đă ng Quế rằ ng :
“Ta xem triều nhà Thanh thi Đình, nhữ ng ngườ i nà o đượ c lấ y đỗ tam khô i cũ ng khô ng
có ngườ i nà o xuấ t sắ c lắ m, chẳ ng qua ngườ i nà y trộ i hơn ngườ i kia thô i. Bả n triều từ khi
mở khoa thi đến nay, chỗ đình giá p((1) Đình giá p : thi Đình 3 ngườ i đỗ nhấ t giá p : trạ ng
nguyên, bả ng nhã n và thá m hoa.1) bỏ khô ng đã lâ u, là vì trọ ng sự lấ y đỗ . Nay vă n đình
đố i củ a Anh Tuấ n có thuộ c chính thể, so vớ i khoa trướ c có phầ n trộ i hơn. Vậ y nên để
và o chỗ giá p đệ, để khuyến khích cá c sĩ tử . Lệ cũ : khi truyền lô thì đem danh sá ch lấ y đỗ
ra tuyên. Khoa nà y đổ i đi : sai đem bả ng và ng ra tuyên (hai viên Nộ i các mang bả ng
và ng, quan truyền lô đứ ng tuyên) ; đến ngà y hô m sau, ban yến ở vườ n Thườ ng Mậ u (lệ
cũ , tiến sĩ mớ i đỗ ban yến ở vườ n Thư Quang), cho ngườ i đỗ nhấ t giá p trâ m hoa mạ
và ng, cho cưỡ i ngự a về vinh quy, sau thà nh chế độ vĩnh viễn.
Tiết Đoan dương. Vua thâ n đem cá c bề tô i đến cung Từ Thọ là m lễ chú c mừ ng. Lễ xong,
vua ngự điện Thá i Hoà nhậ n lễ mừ ng ; ban yến cho hoà ng tử , hoà ng thâ n và cá c quan
vă n võ ở điện Cầ n Chính, thưở ng cho quạ t, khă n tay và trà quả như lệ cũ .

Tiết Vạ n thọ . Vua ngự điện Thá i Hoà , nhậ n lễ chầ u mừ ng trướ c mộ t ngà y, ban yến cho
hoà ng tử , hoà ng thâ n, quan vă n từ tò ng ngũ phẩ m, quan võ từ chá nh tứ phẩ m trở lên, ở
điện Cầ n Chính và tả hữ u vu. Đến buổ i chiều hô m ấ y, mú a bá t dậ t ở phía nam cầ u Kim
Thuỷ (ở tả hữ u cử a khuyết đặ t hai dã y lâ u bằ ng kết hoa, để là m nơi cá c quan xếp hà ng
ngồ i). Đến ngà y ấ y, ở trướ c Phu vă n lâ u có đố t câ y bô ng, mú a đèn hoa ; sai thuyền rồ ng
bơi thi ở sô ng Hương. Vua ngự chiếc thuyền Thanh á n để xem. Từ đâ y là lễ thườ ng hằ ng
nă m.

Dụ cho quan viên ở trong Kinh và ngoà i trấ n : [Phà m nhữ ng ngườ i bị] cá ch lưu, phạ t
bổ ng, xử phâ n, khô ng cứ là tộ i cô ng hay tộ i tư, đều ra lệnh cho hai bộ Lạ i, Binh là m
thà nh danh sá ch, để lượ ng ban â n huệ (phạ t bổ ng mớ i chua và o sổ và thự c phạ t chưa
chiết nạ p, đều cho khoan miễn ; nguyên giá ng 1 cấ p lưu đều cho khai phụ c ; giá ng 2 cấ p
đến 5 cấp lưu đều cho khai phụ c 1 cấ p ; ở dướ i chỗ tên nguyên can tộ i cô ng, tộ i tư, có
ghi giá ng, chuẩ n cho đem tộ i tư khai phụ c cho 1 cấ p ; cò n cách lưu đều đổ i là m giá ng 4
cấ p lưu).

Tha 5 phầ n 10 về thuế thâ n nộ p bằ ng tiền cho hạ t Thừ a Thiên. Dụ rằ ng : “Thừ a Thiên là
nơi Kinh sư đó ng, nhờ cá c tiên đế ta nhâ n sâ u ơn nặ ng, vỗ nuô i yên nghỉ hơn 200 nă m,
đến Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế ta, sau khi bình định, cù ng dâ n nghỉ ngơi, rồ i nhờ
Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, ở ngô i 21 nă m, ban ơn vỗ về, để ý yên ủ i cà ng
hơn, đứ c hoá thấ m nhuầ n rộ ng khắ p, đã sâ u lạ i lâ u ; dâ n ta thự c đã ngà y mộ t đô ng đú c,
cà ng vui thá i bình. Ta nghĩ mở rộ ng â n trạ ch củ a đờ i trướ c, ban bố â n huệ, thườ ng
thườ ng hơn cá c hạ t khá c, là vì theo cá i ý nghĩa lấy Kinh sư là m trướ c tiên, nay gặ p tiết
Vạ n thọ , đã tuỳ việc ra ơn rồ i, lạ i nghĩ : dâ n ở ngay dướ i chỗ bá nh xe nhà vua [ra và o],
khô ng giố ng như các trự c tỉnh, tấ t phả i ra ơn rộ ng rã i, khiến cho dâ n ta hưở ng lạ c lợ i
đượ c lâ u. Vậ y cá c hạ ng nhâ n đinh ở 6 huyện trong hạ t nà y, số thuế thâ n hằ ng nă m phả i
nộ p bằ ng quan tiền, chia là m 10 thà nh, vĩnh viễn tha cho 5 thà nh, bắ t đầ u từ nă m nay.
Nếu nă m nay đã nộ p xong, chuẩ n cho lưu đến nă m sau sẽ chiết trừ đi ; rồ i có ai đượ c â n
xá số thuế thâ n nộ p bằ ng quan tiền, chuẩ n cho đem cá i số phả i nộ p 5 thà nh lạ i chia là m
10 thà nh, tuâ n như â n khoả n mà thi hà nh”. Sau đó , bọ n Kinh doã n Vũ Đứ c Nhu tâ u nó i :
“Trong hạ t, thó c lú a thu hoạ ch kém, thó c thuế chính cung về nă m nay, xin cho nộ p mộ t
nử a bằ ng thó c, mộ t nử a bằ ng tiền”. Vua y cho.

Cho : Hoã n lạ i mộ t nă m kỳ tuyển lính ở cá c tỉnh Phú Yên, Khá nh Hoà và Bình Thuậ n, và
cho hoã n lạ i 6 thá ng việc điền quâ n lính và đặ t giá mua các vậ t liệu ở tỉnh Quả ng Nam ;
vì bệnh dịch lệ vẫ n cò n chưa đượ c yên. Lú a chiêm ở các tỉnh Sơn Tâ y, Bắc Ninh và Hả i
Dương thu gặ t kém, cũ ng hoã n thuế đến vụ đô ng sẽ thu cả .

Cho Tổ ng đố c Định - Yên là Đặ ng Vă n Thiêm lĩnh Thượ ng thư bộ Hình, gia hà m Hiệp
biện đạ i họ c sĩ ; thự Thượ ng thư bộ Hình là Phan Bá Đạ t bổ thự Tổ ng đố c Định - Yên ;
Thị lang bộ Binh lĩnh Tuầ n phủ An Giang là Nguyễn Cô ng Trứ , bổ thụ Tham tri bộ Binh,
vẫ n Tuầ n phủ An Giang. Bá Đạ t và o bệ kiến từ biệt [đi cung chứ c], vua bả o rằ ng : “Tỉnh
Nam Định gầ n đâ y khô ng có việc gì, duy vă n thư bề bộ n, nên phả i là m cho xong đi. Đố i
vớ i tà đạ o Gia tô cũ ng nên hoá đi dầ n dầ n. Vì liêm tiết củ a ngươi, ta đã biết tớ i và lự a
chọ n. Ngươi đã gắ ng sứ c lạ i gắ ng sứ c thêm, để xứ ng đá ng vớ i việc ta uỷ thá c”.

Cho : Hồ Vă n Nghĩa là m Hà n lâ m viện Trự c họ c sĩ ; Nguyễn Hữ u Tố và Nguyễn Hanh là m

Lang trung bộ Lễ ; Ngô Vă n Địch là m Lang trung bộ Binh ; Đoà n Danh Toạ i là m Lang
trung bộ Hình ; Trầ n Đă ng Chí là m Lang trung bộ Cô ng ; Nguyễn Vă n Đứ c là m Vệ uý vệ
Cẩ m y ; Tô n Thấ t Mậ u là m Vệ uý vệ Kim ngô ; Nguyễn Vă n Tình là m Phó vệ uý vệ Tiền
nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m ; Trầ n Vă n Lụ a là m Phó vệ uý vệ Tiền dinh Long võ ; Trầ n Kim
Long là m Phó vệ uý vệ Hữ u võ ; Nguyễn Vă n Cá n là m Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Long võ ;
Tô n Thấ t Đấ u là m Phó vệ uý Trung vệ dinh Hổ oai ; Trầ n Vă n Soạ n là m Vệ uý Tả vệ dinh
Hù ng nhuệ ; Nguyễn Viết Ngô n là m Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Hù ng nhuệ ; Nguyễn Vă n
Đồ ng là m Phó vệ uý Tam vệ thuộ c Kinh tượ ng ; Lê Trọ ng Đạ t là m Phó vệ uý Nhấ t vệ Hậ u
bả o Hậ u quâ n ; Phan Vă n Cẩ n là m Vệ uý Nhị vệ dinh Hữ u thuộ c Thuỷ sư.
Ban tậ p thơ Ngự chế ban đầ u cho trong Kinh, ngoà i trấ n. Khâ m định xếp từ ng vầ n, trích
nhữ ng bà i cố t yếu, in thà nh tậ p, thưở ng cấ p cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, cá c quan vă n cho
đến phủ Thừ a Thiên, nhà Quố c tử giá m và họ c chính đườ ng cá c trự c tỉnh đều 1 tậ p.
Thưở ng cho chứ c viên và thợ là m việc (khắ c in tậ p thơ) nà y 100 lạ ng bạ c.

Khắ c [và in] nhữ ng nhậ t kỳ phả i treo đèn và cá c việc kiêng cấ m, ban phá t cho trong
Kinh, ngoà i trấ n.

Bố chính Khá nh Hoà Trịnh Ngọ c Lâ m và á n sá t Tô n Thấ t Cá p tâ u nó i : “Thuế Man((1)

Thuế Man : hạ ng ngườ i Man đã quy phụ c, đó ng thuế cho triều đình.1) ở chỗ Bình
Nguyên, có tù trưở ng ở trạ i A Nhâ n là Ma Phí, trạ i La Vạ n là Nô Đương hộ i tậ p 7 trạ i lạ i,
đem nộ p cố ng con voi, và nó i : 2 trạ i ấ y gầ n đâ y bị bọ n Nô Và nh là hoang Man((2) Hoang
Man : hạ ng ngườ i Man ở nơi hoang vu, biên viễn.2) ở Kha Quâ n và Hà Đứ c, luô n mấ y lầ n
đến cướ p đố t, khẩ n xin phá i quâ n đến đá nh dẹp, để cho đượ c ở yên”.

Vua nó i : “Dâ n thuế Man vố n kính thuậ n, voi củ a họ đem cố ng, chuẩ n cho chiếu giá , chi
bạ c kho ra cấ p cho. Lạ i thưở ng cho : Ma Phí, á o hẹp tay bằ ng nỉ và quầ n nhiễu trơn đều
1 cá i ; Nô Đương á o hẹp tay bằ ng nỉ mà u lam 1 cá i. Cá c hoang Man ở Kha Quâ n và Hà
Đứ c ở gầ n kề vớ i thuế Man trướ c đây là m nhữ ng việc khô ng yên, bị quan quâ n đá nh
giết, đã sợ khô ng dá m độ ng, nay cò n là m lo cho 2 trạ i ấ y, phả i nên kinh lý mộ t phen, để
cho dâ n đượ c ở yên, sai á n sá t Tô n Thấ t Cáp, Lã nh binh Nguyễn Tiến Tuyên đem đi 300
tinh binh, kéo thẳ ng đến hoang Man, tuyên bố để sử a tộ i chú ng ; hỏ i chú ng cớ sao lạ i
quấ y nhiễu cướ p bó c ; nếu biết ă n nă n tộ i lỗ i, trả hết tấ t cả cá c thuế đã cướ p bó c, thì tha
tộ i cho. Nếu mưu chố ng cự lạ i, tứ c thì đá nh cho mộ t trậ n kịch liệt, để biết ră n chừ a. Lạ i
gọ i về và yên ủ i dâ n thuế Man để họ tụ tậ p cả lạ i mà yên nghiệp là m ă n”. Bọ n Tô n Thấ t
Cá p nhâ n xin bắ t dâ n vậ n lương đến chứ a ở đồ n Bình Nguyên đề phò ng khi cấ p phá t ; lạ i
bắ t thêm voi ở tỉnh và quâ n quen bắ n sú ng quá sơn cù ng nhữ ng lạ i viên là m giấ y tờ và
thầ y thuố c giỏ i đi theo, vua đều y cho.

Cá p và Tuyên tiến đến trạ i An Nhâ n, phá i ngườ i hiểu thị cho Nô Thả i, Nô Viên, Nô Giớ i
đều phả i trả lạ i nhữ ng ngườ i và sú c vậ t mà chú ng cướ p củ a ngườ i Man trướ c. Duy có Nô
Và nh muố n chố ng cự lạ i, chạ y và o trong hang Nô Suy, địa thế quanh co hiểm trở . Quan
quâ n vừ a tiến đến, ngườ i Man cứ hiểm, bắ n khép lạ i, quâ n đi trướ c phả i hơi lù i, Cá p tứ c
thì đố c 18 tên tiêu binh, lên trướ c đó n đá nh. Tuyên quay quâ n lạ i, cù ng đá nh, kéo thẳ ng
đến sà o huyệt Nô Suy. Ngườ i Man cũ ng chố ng cự lạ i. Tuyên sấ n đến đá nh tan, rồ i kéo
quâ n về trạ i La Vạ n, đó ng tạ m.

Vua nghe tin, khen rằ ng : mạ o hiểm vây đá nh, cũ ng là đắc lự c. Thưở ng cấ p cho bọ n
Tuyên kỷ lụ c, kim tiền và ng và nhẫ n và ng có thứ bậ c khá c nhau. Quâ n đi đá nh giặ c có ai
chém đượ c đầ u giặ c đều thưở ng cho ngâ n tiền và ngâ n bà i. Ai bị thương thì cấ p cho tiền
; ai chết thì cấ p cho tuấ t gấ p đô i. Lạ i dụ cho tuỳ cơ mà đá nh dẹp yên, để sớ m đượ c thanh
bình.

Sau đó , bọ n Tô n Thấ t Cá p bắ t đượ c Nô Điếm (tên ngườ i Man) tứ c thì đố t chết để là m

gương ră n kẻ khá c. Bọ n Nô Thả i, Nô Và nh, Nô Suy đều trố n và o rừ ng sâ u. Cá p liền uỷ
ngườ i chiêu dụ . Bọ n Nô Và nh xin đem voi và trâ u (2 con voi đự c, 1 con trâ u đen) ra thú
tộ i. Tù trưở ng 2 trạ i A Sơn và La Vạ n là Ma Phí và Ma Châ n cũ ng đem voi, ngự a (đều 1
con) đến trầ n tạ . Các hoang Man là Hà La Bô n (tên là Nô Châ n) và Lai Bô n (tên Nô Anh,
Nô ú c) đều nộ p ngà voi là m lễ cố ng ; Cá p cho rằ ng các dâ n Man đã tan vỡ , quan quâ n
khô ng thể ở lâ u chỗ lam chướ ng, bèn triệt quâ n về.

Vua nó i : “Bọ n Nô Và nh tuy chặ n đá nh, nhưng uy thanh đã lừ ng lẫ y, chắ c chú ng cũ ng

sờ n lò ng. Dâ n hoang Man cũ ng đến dâ ng lễ cố ng, quy phụ c. Đá nh dẹp thự c là thích hợ p”.
Thưở ng cho Cá p gia quâ n cô ng mộ t cấp, 1 cá i nhẫ n và ng có 3 hạ t liên châ u khả m ngọ c
kim cương và ngọ c hoả tề, 1 đồ ng kim tiền hạ ng lớ n có giâ y tua đeo kiểu “Long vâ n
khá nh hộ i” ; thưở ng cho Tuyên gia quâ n cô ng kỷ lụ c hai thứ , 1 đồ ng kim tiền hạ ng vừ a
có chữ “Phướ c thọ ”. Cò n đố i vớ i tù trưở ng thuế Man((1) Thuế Man : đã chú giả i ở trang
497.1) và ngườ i Man đã dò hỏ i đượ c sự thự c thì chia ra từ ng hạ ng, thưở ng cho á o, quầ n.
Quả n vệ, cơ đi trậ n, đều thưở ng cho kỷ lụ c hai thứ , 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n ;
Suấ t độ i, cho kỷ lụ c 2 thứ , 2 đồ ng thị tiền. Ngoà i ra, nhữ ng viên biền nà o dũ ng cả m đều
cho bổ thụ có khá c nhau. Kẻ nà o nhú t nhá t, thì cá ch chứ c, phá t đi sung quâ n. Thưở ng tấ t
cả cho bọ n biền binh 200 quan tiền. Bọ n Nô Và nh, Nô Suy đã thú phụ c, hã y cho tha tộ i,
nhưng thu nhậ n lễ cố ng để cho yên tâ m. Lạ i lấ y cá c vậ t hạ ng cấ p cho và chuẩ n cho nộ p
lễ cố ng. Cho các dâ n Man và cá c trạ i thuế Man đượ c đến trườ ng sở buô n bá n trao đổ i
hà ng hoá , để giú p đườ ng sinh số ng.

Ngà y Canh Ngọ . Vua thâ n đi cày ruộ ng tịch điền. Hô m trướ c, đến chơi vườ n Thườ ng
Mậ u, ngự Chí Thiện đườ ng, cho triệu cá c quan và o hầ u, đều ban cho mỗ i ngườ i mộ t bộ
vă n phò ng tứ bả o((2) Vă n phò ng tứ bả o : giấ y, bú t, mự c, nghiên.2) sai cá c quan trong
triều, Sử quá n, viện Hà n lâ m và bọ n Mai Anh Tuấ n ứ ng chế((3) ứ ng chế : là m bà i thi do
vua ra đầ u đề, là m xong rồ i vua chấ m.3). Đến ngà y, là m lễ xong, xa giá về vườ n Thườ ng
Mậ u. Nhữ ng ngườ i chấ p sự theo nhà vua đi cà y, thưở ng cho các the mà u có thứ bậ c khá c
nhau. Ban vă n từ thự lang trung, chưở ng ấ n Lụ c khoa, ban võ từ thự phó vệ uý và thà nh
thủ uý, sung hiệp quả n trở lên, đều đượ c ban yến ở phò ng trự c hai bên. Từ sau đặ t là m
lệ vĩnh viễn. Thưở ng cho cá c kỳ lã o mỗ i ngườ i mộ t tấ m vả i nhuộ m cá c mà u, ngâ n tiền
Phi long hạ ng lớ n đều 1 đồ ng ; thuộ c lạ i và nô ng phu 200 quan tiền.

Lụ c thưở ng lạ i cho nhữ ng ngườ i có cô ng đá nh giặ c ở Nam Kỳ khi trướ c. Dụ rằ ng :

thưở ng để khuyến khích ngườ i giỏ i, cho tướ c để đền đá p ngườ i có cô ng, đó là thô ng
nghĩa củ a xưa, nay. Nă m trướ c, Lạ p Man gâ y biến, như gió bụ i độ ng khắ p biên thuỳ, đã
nhờ Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta sai tướ ng ra quâ n, chính là muố n là m cả
đá nh dẹp lẫ n vỗ về, khiến cho chú ng tự đến quy phụ c để biên cả nh đượ c yên. Khố n nỗ i
chú ng cứ mộ t mự c chấ p mê, cam lò ng phả n nghịch, kết liên vớ i giặ c Xiêm, rô ng cà n như
con diều hâ u giương cá nh ! Mộ t trậ n đá nh ở Sa Tô n, từ ng bị quan quâ n ta giết dữ , vẫ n
cò n khô ng biết sợ hã i ; nă m Thiệu Trị thứ 2, chú ng lạ i dá m ở chỗ bờ sô ng Vĩnh Tế, kết
hợ p hơn 20.000 quâ n Xiêm, Man, lậ p lên 8 nơi đồ n trạ i, dự a chỗ hiểm, đó ng quâ n giữ
cử a biển Hà Tiên, kéo hơn 40 chiếc thuyền biển lớ n nhỏ đến xâ m nhiễu. Ngà y thá ng 3
nă m ấ y, ở chỗ đườ ng bộ sô ng Vĩnh Tế, quan đạ i tướ ng ta là Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển
trướ c thố ng lĩnh bọ n Hù ng dũ ng tướ ng Nguyễn Cô ng Nhà n, Lã nh binh Nguyễn Lương
Nhà n, Đoà n Quang Mậ t, Tô n Thấ t Nghị, Quả n vệ Dương Thai, chia quâ n tiến đá nh, ra
quâ n kỳ giữ thế thắ ng, hă ng há i tiến lên trướ c, vớ i 5.000 quâ n, phá tan đượ c 2 vạ n quâ n
giặ c, khô ng đầ y 3 khắ c, hạ đượ c 8 đồ n, chém bêu đầ u 7 tướ ng giặ c, đá nh giết và i nghìn
quâ n giặ c. Mộ t trậ n quét sạ ch, cờ đỏ bá o tin thắ ng trậ n. Cò n ở đườ ng thuỷ tỉnh Hà Tiên,
thì trướ c Diên Hự u nam Đoà n Vă n Sá ch, quan tỉnh Lương Vă n Liễu, Trầ n Vă n Thô ng,
Đinh Vă n Huy, hoặ c đó ng giữ ở phá o đà i Kim Dữ , hoặ c ở tả hữ u Trườ ng Luỹ, đá nh ù a
và o thuyền giặ c. Chú ng khô ng dá m đương đầ u vớ i mũ i nhọ n củ a ta, phả i nhâ n đêm chạ y
trố n. Chuyến ấ y bình đượ c giặ c, thự c là nhờ oai vũ thầ n thá nh củ a Hoà ng khả o ta, tướ ng
sĩ theo mệnh lệnh, cả m ơn phấ n chí, nên lậ p đượ c cô ng to ấ y. Trướ c đấ y ta đã xuố ng dụ ,
tưở ng thưở ng theo ưu hạ ng rồ i ; nay nghĩ : cá c tướ ng sĩ khó nhọ c lâ u ngà y ở ngoà i biên
để lậ p cô ng, khiến cho trong yên đượ c biên dâ n, ngoà i giữ vữ ng đượ c bờ cõ i, đá ng nên
phong thêm cho tướ c đấ t, để ghi chép lâ u dài và o lá cờ thêu. Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển,
Diên Hự u nam Đoà n Vă n Sá ch, trướ c đã ưu tặ ng cho rồ i ; cò n nhữ ng ngườ i dự và o việc
đá nh trậ n ở sô ng Vĩnh Tế là : nguyên thự Đề đố c nay hiện là m Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn
Cô ng Nhà n : cho đấ t, phong tướ c Bao Liệt tử ; nguyên Lã nh binh nay hiệu thự Thố ng chế
lĩnh Hà Tiên, Tuầ n phủ Nguyễn Lương Nhà n : cho đấ t, phong tướ c Bình Thắ ng nam ;
nguyên Lã nh binh, nay hiện thụ Chưở ng vệ, Hộ lý Đề đố c An Giang Đoà n Quang Mậ t :
cho đấ t, phong tướ c Tiến An nam ; nguyên Phó lã nh binh, nay hiện thụ Chưở ng vệ,
quyền lĩnh ấ n triện dinh Long võ Tô n Thấ t Nghị : cho đấ t, phong tướ c Long Bình nam ;
nguyên Phó vệ uý, nay hiện thụ Chưở ng vệ, quyền Chưở ng ấ n triện dinh Thầ n cơ Dương
Thai, khi ấ y là mộ t viên tỳ tướ ng tuy khô ng bì như cá c đạ i viên quả n lĩnh, thế mà ở trậ n
tiền gắ ng sứ c, dũ ng cả m chém đượ c 5 đầ u giặ c, trướ c đã nêu thưở ng cho kim bà i “Kiêu
dũ ng tướ ng”, nay lạ i cho mộ t ngườ i con đượ c ấ m thụ là m Cẩ m y Hiệu uý. Cò n nhữ ng
ngườ i dự và o cuộ c đá nh trậ n ở Hà Tiên như : nguyên lĩnh Tuầ n phủ tỉnh ấ y, nay hiện
thụ Chưở ng vệ tá c vi Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam Lương Vă n Liễu, cũ ng cho mộ t ngườ i
con đượ c ấ m thụ là m Cẩ m y Hiệu uý ; nguyên lĩnh Bố chính tỉnh ấ y, nay hiện thụ Bố
chính tỉnh Phú Yên là Trầ n Vă n Thô ng và nguyên lĩnh á n sá t Đinh Vă n Huy đã mấ t đi,
đều cho mộ t ngườ i con đượ c ấ m thụ tu soạ n Hà n lâ m viện, để nêu rõ rệt cô ng đá nh giặ c
mà đền đá p sự khó nhọ c.

Ngự chế 10 bà i thơ vịnh cả nh ở vườ n Thườ ng Mậ u, sai cá c vă n thầ n ứ ng chế :

1. Cao lâ u thắ ng thưở ng ((1) Cao lâ u thắ ng thưở ng : các thú vui ở lầ u cao.1)

2. Quả ng hạ đà m vă n ((2) Quả ng hạ đá m vă n : bà n vă n chương ở nơi nhà rộ ng.2)

 3. Hiên lan hoa lộ ((3) Hiên lan hoa lộ : nướ c đọ ng bao lơn trắ ng như hoa.3)

4. Trai dũ tịch hà ((4) Trai dũ tịch hà : rá ng chiều chiếu cử a sổ phò ng trai.4)

5. Sơn đình mai vũ ((1) Sơn đình mai vũ : mưa về thá ng đầ u mù a hạ xuố ng cá i đình
ở nú i.1)

6. Thuỷ cá c hà phong ((2) Thuỷ cá c hà phong : gió thoả ng hương sen và o cá i chò i ở
nướ c.2)

7. Thanh trì hương luyện ((3) Thanh trì hương luyện : hoa xoan thơm ở ao
trong.3)

8. Lương tạ tình ba ((4) Lương tạ tình ba : trờ i lạ nh só ng êm quanh nhà hó ng

má t.4)

9. Song kiều giá nguyệt ((5) Song kiều giá nguyệt : tră ng gá c trên hai cá i cầ u.5)

10. Tam phong sá p vâ n ((6) Tam phong sá p vâ n : ba ngọ n nú i xen nhữ ng đá m

mâ y.6)

Vua thườ ng nhâ n khi rỗ i việc, rướ c Từ giá ((7) Từ giá : mẹ củ a vua.7) đến chơi xem.

Định lạ i thứ tự 9 bậ c ở trong cung. Vua dụ Nộ i cá c rằ ng : “Trong chố n buồ ng khuê, chính
hoá nhà vua gâ y nên ở đó . Cho nên Kinh Dịch có tượ ng quẻ “Gia nhâ n”, Kinh Lễ có vă n
thiên "Nộ i tắ c", đều để nghiêm chỉnh nghi lễ trong cung và giú p chính sự chỗ cử a cung.
Khoả ng nă m Minh Mệnh chuẩ n định : ở trong cung, bên dướ i hoà ng quý phi có đặ t 9
bậ c, phà m 6 bậ c phi, 9 bậ c tầ n, cho đến tiệp dư, quý nhâ n, mỹ nhâ n, tà i nhâ n, rấ t có thứ
tự (nă m Minh Mệnh thứ 17 [1836] định lệ cá c bậ c trong cung : bên trên bậ c thứ 1 là
hoà ng quý phi, bậ c thứ 1 là quý phi, hiền phi, thầ n phi ; bậ c thứ 2 là gia phi, thụ c phi,
huệ phi ; bậ c thứ 3 là quý tầ n, hiền tầ n, trang tầ n ; bậ c thứ 4 là đứ c tầ n, thụ c tầ n, huệ tầ n
; bậ c thứ 5 là lệ tầ n, an tầ n, hoà tầ n ; bậ c thứ 6 là tiệp dư ; bậ c thứ 7 là quý nhâ n ; bậ c
thứ 8 là mỹ nhâ n ; bậ c thứ 9 là tà i nhâ n). Lệ lương bổ ng và mầ u sắ c ă n mặ c cũ ng đều có
thứ bậ c khá c nhau. Thự c đủ để tỏ rõ khuô n phép noi theo lâ u dà i. Ta từ khi lên ngô i đến
nay, sử a sang quy mô thá i bình, mở mang trị hó a, cương kỷ trong triều, chính trị trong
nướ c, khô ng việc gì là khô ng lầ n lượ t sử a sang cho rõ rà ng. Nhâ n nghĩ đến chính hoá
củ a nhà vua, tấ t từ nhà mà ra đến nướ c, trậ t tự trong cung cũ ng nên định có khá c nhau.
Nay chuẩ n cho đặ t mộ t hoà ng quý phi, trên giú p hoà ng hậ u, chủ việc ă n uố ng trong
cung, hà ng ở trên bậ c thứ 1 ; thứ đến quý phi, đoan phi, lệnh phi là m bậ c thứ 1 ; thà nh
phi, trinh phi, thụ c phi là bậ c thứ 2 ; quý tầ n, lương tầ n, đứ c tầ n là bậ c thứ 3 ; huy tầ n, ý
tầ n, nhu tầ n là bậ c thứ 4 ; nhà n tầ n, nhã tầ n, thuậ n tầ n là bậ c thứ 5 ; tiệp dư là bậ c thứ
6 ; quý nhâ n là bậ c thứ 7 ; mỹ nhâ n là bậ c thứ 8 ; tà i nhâ n là bậ c thứ 9. Tấ t cả đều để nố i
đứ c tố t như ngọ c cư, ngọ c hoà ng, nổ i tiếng hay ở trong đồ sử , tỏ rõ phong hoá nghiêm
kính hoà mụ c trong chố n cử a cung. Nhữ ng điển lễ phong cho, lệ cấ p lương và mà u sắ c
ă n mặ c củ a cá c bậ c, vẫ n thi hà nh theo như lệ trướ c".

Tấ n phong cung tầ n họ Phạ m (nay là Hoà ng thá i hậ u) ((1) Hoà ng thá i hậ u : đây là cung
tầ n củ a Thiệu Trị và là mẹ củ a Tự Đứ c. Có lẽ sá ch nà y chép dướ i triều Tự Đứ c, nên mớ i
chép là Hoà ng thá i hậ u.1) là Thà nh phi. Có sá ch vă n rằ ng : “Ta nghĩ : Kinh Dịch chép quẻ
“Gia nhâ n”, nêu lên đứ c nhà n trinh đượ c tố t, Kinh Lễ chép thiên “Nộ i tắ c” tỏ ra chỗ trậ t
tự phâ n minh. Chọ n đượ c ngà y là nh, ban ra sắ c mệnh. Mến thay, cung tầ n họ Phạ m :
dò ng dõ i nhà vă n, phong tư tự a ngọ c. Dung nghi nghiêm chỉnh, ta chưa lên ngô i, thườ ng
vẫ n hỏ i han. Con cá i đô ng vui, ở chố n phò ng hương cà ng thêm hoà mụ c. Đoan trang xa
sá nh tiến tố t, kính cẩ n cù ng giữ nết na. Khi ta lên ngự ngô i trờ i, nền đứ c hoá tỏ ra khuô n
mẫ u. Vậ y nên, ngà y nay cấ p bậ c định lạ i, ngườ i đứ c hiền sao cho rạ ng vẻ cổ n hoa. Xét
đến điển thườ ng, rộ ng ban ơn lạ . Nay tấ n phong cho ngườ i là m Thà nh phi. Phi phả i
phương danh nhậ n lấ y, nộ i chính kính vâ ng. Khuô n phép tuâ n theo, nghe lờ i dạ y khô ng
trá i. â n quang lâ u đợ i, hưở ng Phướ c lớ n khô ng cù ng. Phi phả i kính trên !”

Tặ ng phong diễm nhâ n họ Đinh (mẹ củ a Hồ ng Bả o) là m quý tầ n.

Thá ng 6, ngà y Giá p Tuấ t. Dự ng nhà đá ở lă ng Hiếu Đô ng. Sai Đô thố ng Thuỷ sư Vũ Vă n
Giả i, thự Thố ng chế Hồ Vă n Lưu, Thị lang Nguyễn Vă n Điển trô ng coi cô ng việc. Vừ a mộ t
thá ng, thợ là m xong. Vua thâ n đến xem xét và bá i yết. Nhữ ng viên nhâ n, quâ n lính và
thợ là m việc nà y đều đượ c ban thưở ng.

Sai Đạ i lý Thiếu khanh Trương Hả o Hợ p, Thá i lộ c Thiếu khanh Nguyễn Cư Sĩ đá p thuyền

lớ n hiệu Thanh Loan á p giả i giặ c biển ngườ i nhà Thanh là bọ n Kim Nhị Kỷ 8 tên sang
phía đô ng. Bọ n Kỷ là m phiền lò ng ngườ i Thanh đã lâ u, nă m ngoá i, bị quan quâ n ta bắ t
đượ c, giam giữ lạ i ; đến đâ y mớ i sai bọ n Hả o Hợ p tố ng giao cho Tổ ng đố c Lưỡ ng Quả ng
xử trị, lạ i phá i thự Phó vệ uý vệ Tả nhị dinh Vũ lâ m hiệp lĩnh thị vệ là Lê Chỉ Tín cù ng đi,
chiểu giấ y Nộ i vụ phủ kê ra, hộ i bà n vớ i nhau mà là m cho xong việc. Viên bị cách là bọ n
Vương Hữ u Quang cũ ng [đi hiệu lự c] và o việc nà y.

Đổ i trạ m Gia Nhâ n tỉnh Gia Định là m trạ m Gia Cá t. Chuẩ n cho mộ thêm 10 tên phu trạ m,
vì trạ m ấy có đườ ng ngã ba thư từ đi lạ i hơi bề bộ n.

Cho Hồ Huyên là m Vệ ú y vệ Phấ n vũ ; Nguyễn  n là m Phó vệ uý vệ Tuyên vũ ; Nguyễn

Ngoạ n là m Phó vệ uý vệ Tả thuỷ tỉnh Bình Thuậ n.

Nộ i cá c Hoà ng Tế Mỹ, Nguyễn Bá Nghi, Nguyễn Cử u Trườ ng, Lê Bá Đĩnh có tộ i, bị mấ t

chứ c. Sai Tham tri bộ Binh Lâ m Duy Thiếp do nguyên chứ c quyền biện việc Cá c ; thự Thị
lang bộ Hình Nguyễn Đứ c Chính cả i thự Thị lang bộ Lễ ; Lang trung bộ Lễ Lê Tư Duệ cả i
thự Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ, đều sung là m việc Nộ i cá c. Trướ c kia, bộ Lạ i có sá ch
dâ ng lên, dù ng ấ n nhà vua, bị Nộ i cá c bá c đi, rồ i đổ i là m lạ i, có và i chỗ tẩ y chữ nà y đổ i
chữ khá c đều là m trướ c khi chưa đó ng ấ n. Thuộ c viên Nộ i cá c là Nguyễn Ngọ c Hoá n
nhậ n lầ m, chiếu theo bả n đã bị bá c trướ c, cho là tẩ y đổ i và o bả n đã có ấ n vua. Bọ n Mỹ
khô ng xét kỹ, đem ngay việc ấ y tâ u lên tham hặ c. Vua sai bộ Hình xét hỏ i. Bọ n Mỹ mớ i
biết là nhầ m, xin lỗ i. Vua nó i : “Nộ i cá c là nơi cơ yếu, chầ u chự c ngà y đêm, kính vâ ng lờ i
huấ n dụ â n cầ n củ a Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta nghiêm minh biết chừ ng
nà o ! Nay nọ n Mỹ dá m hà m hồ tấ u đố i suýt hã m ngườ i ta và o tộ i nặ ng. Tâ m địa ă n ở như
thế, khô ng thể lạ i để ở gầ n chỗ nghiêm cấ m đượ c”. Tứ c thì sai đuổ i ra khỏ i Nộ i cá c, để
đợ i á n. Khi á n dâ ng lên, Ngọ c Hoá n bị tộ i đồ hết bậ c. Hoà ng Tế Mỹ bị giá ng xuố ng Thị
giả ng họ c sĩ viện Hà n lâ m. Nguyễn Bá Nghi, Nguyễn Cử u Trườ ng giá ng Thị giả ng viện
Hà n lâ m, đều phả i phá t vã ng theo thuyền Thanh Loan sang phía đô ng để hiệu lự c. Lê Bá
Đĩnh giá ng 3 cấ p, bổ thừ a biện theo bộ Lễ đợ i phá i đi đườ ng biển để hiệu lự c. Bộ ty
thuộ c Nộ i các đều bị phâ n biệt nghĩ xử . Cá c quan ở khoa đạ o ứ ng trự c, khô ng kiểm soá t,
cũ ng đều bị phạ t.

Sai Thượ ng thư bộ Hình Đặ ng Vă n Thiêm kiêm quả n ấ n triện Đạ i lý tự ; thự Hữ u tham
tri bộ Lễ Trầ n Ngọ c Dao kiêm quả n ấ n triện Thá i thườ ng tự .

Cho tên thuyền Thiện cù ng gọ i là thuyền Tiềm Long. Chuẩ n cho cù ng vớ i thuyền Phướ c
Hà ng đều khắ c thêm chữ “Tiềm để cự u vậ t”((1) Tiềm để cự u vậ t : đồ dù ng trướ c củ a
nhà vua khi chưa lên ngô i.1) thếp và ng (loạ i thuyền nà y đều là thuyền ngự khi chưa lên
ngô i). Đổ i tên thuyền Thuỵ cù ng mớ i chế tạ o là thuyền Thiệu Vũ , thuyền Long Thấ t là
thuyền Thuỵ Lịch, thuyền Long Bá t là thuyền Trườ ng Phụ .

Sai Đô thố ng Thuỷ sư Vũ Vă n Giả i, Hiệp lý Hà Duy Phiên diễn tậ p quâ n thuỷ ở cử a biển
Thuậ n An.

Ngà y ấ t Dậ u. Vua rướ c Từ giá chơi Vọ ng Hả i lâ u để xem [tậ p trậ n]. Vì kỷ luậ t nghiêm
minh, thuỷ trậ n hợ p phép, thưở ng cho từ quan đạ i thầ n tổ ng duyệt đến quả n vệ binh
lính có thứ bậ c khá c nhau. Vua nhâ n bả o bộ Cô ng rằ ng :

“ở biển đặ t nhà chò i để là m cho mạ nh cá i thế chỗ cương giớ i, tấ t phả i sử a chữ a thêm
luô n”. Lạ i dụ cho bộ Binh rằ ng : “Sú ng đạ i bác là thứ cố t yếu trong việc dù ng binh, bắ n
tin hay khô ng, nên châ m chướ c mà định thưở ng phạ t, để cho quâ n sĩ biết khuyên, ră n”.
Rồ i đó , bộ Binh bà n rằ ng : về phép tậ p bắ n, cứ mỗ i mộ t cỗ sú ng, thì mộ t tên ở độ i Cả nh
tấ t hoặ c độ i Hộ vệ là m ngườ i bắ n chính, 2 tên phá o thủ ở dinh Thầ n cơ là m ngườ i bắ n
phụ . Tấ t cả đều lấ y 3 phá t bắ n là m mộ t hợ p. Nhằ m và o thâ n thuyền bè, hoặ c lá buồ m,
trú ng ba phá t liền là hạ ng ưu, ngườ i bắ n chính đượ c thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n,
ngườ i phá o thủ bắ n phụ và ngườ i cầ m lá i đều đượ c thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng nhỏ ;
trú ng 2 phá t liền là hạ ng bình. Ngườ i bắ n chính đượ c thưở ng 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng
lớ n, ngườ i bắ n phụ đều đượ c thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng nhỏ ; bắ n trú ng 1 phá t là
hạ ng thứ , ngườ i bắ n chính đượ c thưở ng 1 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n, ngườ i bắ n phụ
khô ng thưở ng ; bắ n 3 phá t đều khô ng trú ng là hạ ng liệt, ngườ i bắ n chính bị phạ t đá nh
ngay 40 roi, ngườ i bắ n phụ và ngườ i cầ m lá i, đều phả i đá nh ngay 20 roi. Vua y cho.

Vua lạ i cho thà nh Trấ n Hả i là nơi trọ ng yếu, đặ t số sú ng nhiều, nên định lạ i phép thí
nghiệm cho rõ rà ng. Chuẩ n cho quâ n thuỷ kết thà nh mộ t dã y bè ở ngoà i biển, sai Tả thị
lang bộ Binh Phạ m Thế Hiển, Vệ uý vệ Loan giá Tô n Thấ t Nă ng cù ng mộ t viên Quả n vệ
dinh Thầ n cơ điều độ ng tấ t cả nhữ ng tay bắ n sú ng ở cá c độ i Hộ vệ, độ i Cả nh tấ t và dinh
Thầ n cơ đem thứ sú ng lớ n ra bắ n, nhớ rõ lấ y tầ m sú ng xa gầ n, định là m phép thườ ng.

Tỉnh Quả ng Bình tâ u nó i : “3 huyện Bố Trạ ch, Bình Chính, Minh Chính trong hạ t, lú a
chiêm thu hoạ ch kém, xin cho nộ p thay bằ ng tiền số thó c thuế nă m nay". Vua y cho.

Phủ Thừ a Thiên và tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Nam ít mưa. Vua sai quan Kinh doã n cầ u đả o,
đượ c mưa ngay. Vua dụ cho bộ Lễ rằ ng : “Nay đượ c mưa luô n mấ y đêm, nhữ ng ruộ ng
nương ở các huyện thuộ c Kinh kỳ đều đượ c nướ c ngấ m, chưa biết cá c hạ t ở gầ n Kinh kỳ
có đượ c mưa khô ng, nên truyền dụ cho 2 tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Trị phả i là m tờ tâ u
lên ngay, để ta yên lò ng”. Sau đó , 2 tỉnh đều bá o tin đượ c mưa.

Dâ n xã Kim Ngọ c phủ Thừ a Thiên xin tạ m đắ p mộ t đoạ n đê ngă n nướ c suố t ở bên ngoà i
cấ m địa sơn lă ng, để cho nướ c chả y ró t và o nơi cấy lú a mù a. Cá c Kinh doã n là bọ n Tô n
Thấ t Cung, Vũ Đứ c Nhu và Đinh Doã n Trung đều ưng cho ; thự Thủ hộ sứ là Tô n Thấ t
Trú c đem việc ấ y tâ u lên. Vua sai bộ Lễ cù ng đi vớ i toà Khâ m thiên giá m khá m xét cho
rõ rà ng rồ i vẽ thà nh đồ bả n tiến trình. Vua nó i : “Khe nướ c ấ y từ nú i Nhuệ Sơn đổ lạ i,
theo bên hữ u lă ng Trườ ng Phong ô m vò ng về đằ ng trướ c, lạ i cù ng các đườ ng thuỷ hạ
lưu củ a cá c tô n lă ng, hợ p là m mộ t dò ng, chả y ró t về bên tả , thế nướ c chầ u về rấ t là quý
cá ch. Vả lạ i, đườ ng thuỷ ở sơn lă ng cố t phả i cho lưu thô ng, khô ng đượ c đắp đê chặ n
ngang từ ng chỗ , nă m trướ c đã kính vâ ng lờ i huấ n dụ nghiêm minh rồ i. Nay Kinh doã n
dá m cho dâ n đắ p đê ngă n lạ i, việc quan hệ khô ng phả i là nhỏ ! Bọ n Cung đều phạ t mỗ i
ngườ i 6 thá ng lương". Nhâ n đó sắ c sai : mỗ i khi gặ p mù a cà y cấy hằ ng nă m, phả i do
quan ở phủ xét thự c, có chỗ nà o khô ng tiện, thì là m tờ tâ u lên đợ i Chỉ.

Kiến An cô ng Đà i tâ u nó i : “Nhữ ng bà i thơ về thế hệ, đô i khi có chữ huý và cù ng â m,

cù ng dá ng chữ , sợ ngà y khá c đặ t tên, đố i vớ i danh nghĩa, khô ng đượ c yên”. Vua sai Tô n
nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ xem xét cho rõ rà ng, rồ i bà n luậ n cho thoả đá ng để tâ u lên.

Vua châ u phê [và o bả n đã ] cả i định, sai chiếu sá ch cũ , theo từ ng khoả n mà khắ c đổ i đi :
(Về dò ng Anh Duệ hoà ng thá i tử , chữ thứ 3 ở câ u thứ 3, trên chữ sơn giữ a chữ miên
dướ i chữ thị ((1) Tứ c là chữ “sù ng” .1) đổ i là “lệnh nghi hà m tố n thuậ n”
“về dò ng Kiến An cô ng Đà i , chữ thứ 4 ở câ u thứ 1, bên tả chữ nhâ n đứ ng , bên hữ u
chữ nhị ((2) Tứ c là chữ “nhâ n” .2) đổ i là “lương cẩ n an hoà thuậ t”
; chữ thứ nhấ t ở câ u thứ 3, bên tả chữ cá ch , bên hữ u chữ trù ng ((3) Tứ c là chữ
“dung” .3) đổ i là “dưỡ ng di tương thứ c hả o” . Về dò ng Định Viễn cô ng
Bính ® , chữ thứ 5 câ u thứ 2, trên chữ hoa , dướ i chữ thậ p ((4) Tứ c là chữ “hoa”
.4) đổ i là “cả nh ngưỡ ng mậ u thanh kha” . Về dò ng Điện Bà n cô ng Phổ , chữ
thứ 3 ở câ u thứ 3, trên chữ nhâ n , dướ i chữ vương ((5) Tứ c là chữ “toà n” .5) đổ i
là “tú c cung thừ a hữ u nghị” . Về dò ng Thườ ng Tín cô ng Cự , chữ thứ 5 ở câ u
thứ 2, trên chữ miên , dướ i chữ cố c ((6) Tứ c là chữ “dung” .6) đổ i là “lâ m trang
tuý thịnh cung” . Về dò ng An Khá nh cô ng Quang , chữ thứ 2 ở câ u thứ 1,
trên chữ hoa , dướ i chữ thậ p , đổ i là “khâ m tò ng xưng ý phạ m” .

Sai biên tậ p bộ Đạ i Nam hộ i điển. Vua xuố ng dụ rằ ng : “Nhà nướ c đặ t ra chế độ , tấ t phả i
chép ra thà nh sá ch rõ rà ng, khiến cho có thể truyền mã i lâ u dà i. Phép củ a Nghiêu,
Thuấ n rõ rệt ở thiên “điển”, thiên “mô ” ; chính củ a Vă n, Vũ chép ở phương sá ch, đều là m
nêu mự c cho ngườ i đờ i sau.

Nướ c nhà ta chịu mệnh trờ i cho, mở mang đồ bả n. Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế ta, sau
khi võ cô ng bình định, mở mang trị hoá , để lạ i đến 18 nă m, dự ng đặ t mọ i việc rõ rà ng,
đều có thứ tự nhấ t định. Đến Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, nố i noi mố i lớ n,
xếp đặ t kỷ cương, đặ t ra lễ, nhạ c, phá p lệnh, điển hình, khô ng việc gì khô ng sá ng tỏ , đầy
đủ . Thí dụ như nhữ ng việc chầ u hầ u, yến hưở ng, chứ c cô ng ở cá c địa phương và chế độ
đặ t ra quan lạ i cho đến cá c việc lớ n như cố ng thuế, tiền tệ, chứ c vụ củ a Lụ c bộ và các ty
đều có sở thuộ c, rõ rà ng từ ng điều. Trô ng lên bậ c thá nh nhâ n là m việc đờ i, nghĩ tính
mọ i việc sâ u xa, đã sai Lụ c bộ và cá c nha đều phả i biên tậ p ghi chép nhưng cò n chưa họ p
lạ i thà nh mộ t bộ sá ch.

“Ta nố i ngô i bá u, nghĩ đến việc kế thuậ t nhữ ng đạ o phá p thố ng trị, nhữ ng điều cố t yếu,
nhữ ng kỷ cương rộ ng lớ n, đã là m ngay thà nh bộ chính sử để dạ y cho sau nà y. Đến như
cá c việc thi hà nh về khoả ng nă m Gia Long, Minh Mệnh, phà m việc gì đã có lệ định và đã
là m qua, cũ ng đều thô ng dụ cá c nha mô n sứ c cho thuộ c hạ xét rõ , biên tậ p thà nh bả n tắ c
lệ ; duy có tiết mụ c rấ t nhiều, tấ t phả i sẽ phá i chuyên viên tá lĩnh, hoặ c thủ lĩnh vài
ngườ i quen thuộ c điển lệ củ a bả n nha, và liệu điều độ ng lạ i dịch tuỳ biện, rồ i chuyên và o
việc tra xét cá c sự lệ chứ c chưở ng củ a các ty tà o, kiểm soạ n cho rõ thêm. Lạ i chuẩ n cho
bộ Lạ i chiếu trong cá c nha và nhâ n viên ngoạ i ngạ ch ở cá c bộ cù ng là m cô ng việc ở bộ ,
lạ i chọ n lấ y nhữ ng ngườ i khoa mụ c xuấ t thâ n thuộ c Hà n lâ m viện : ai họ c vấ n sâ u rộ ng,
đều phâ n phá i theo Lụ c bộ , hộ i là m việc nà y, sưu tầ m từ nă m Gia Long thứ nhấ t [1802]
đến nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] : phà m chỉ, dụ , điều lệ, lờ i bà n củ a bộ và sớ tâ u
trong Kinh ngoà i trấ n đã đượ c chỉ chuẩ n, điều gì có quan hệ đến chính thể, thì từ ng điều
mộ t, chia thà nh mô n loạ i, chiếu theo nă m thá ng trướ c sau, sắ p xếp thứ tự , biên chép
thà nh mộ t bộ sá ch, sao cho chia ra từ ng điều, tá ch ra từ ng mụ c, khô ng thiếu só t. Khi
thà nh bả n thả o thì tâ u lên, đợ i ta chọ n phá i mộ t viên đạ i thầ n là m giá m tu tổ ng tà i, lạ i
khả o đính thêm, đặ t tên sá ch là Đạ i Nam sự lệ hộ i điển, cho khắ c thà nh bả n in, tỏ ra hiến
chương mộ t đờ i để lạ i về sau”.

Khắ c đá bà i Ngự chế và dự ng ở bên sô ng Phổ Lợ i. Vua dụ rằ ng : “Trướ c kia, ta đi tuầ n

sang phía đô ng, nơi cương vự c ngoà i biển, đườ ng đi qua sô ng Phổ Lợ i, trô ng thấ y dò ng
nướ c trong sá ng, nhuầ n thấ m cá c đồ ng ruộ ng mà u mỡ , thự c là lợ i cho dâ n ta nghìn
muô n đờ i, nhớ lạ i Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, mưu lượ c rộ ng lớ n, lo tính
sâ u xa, phò ng thủ ngoà i biển, coi trọ ng nghề nô ng, khô ng việc gì là khô ng chu đá o. Khi
mớ i đà o sô ng nà y, bỏ ra mó n tiền to để thuê nhâ n cô ng. Nhâ n dâ n vui điều vui, lợ i điều
lợ i, như con đến là m việc cho cha. Trô ng thấ y sô ng Hà , sô ng Lạ c thì nhớ cô ng Đạ i Vũ ((1)
Nhớ cô ng Đạ i Vũ : thờ i cổ Trung Quố c, Đạ i Vũ đi trị thuỷ khơi sô ng Hà , sô ng Lạ c, nên sau
ngườ i ta trô ng thấ y 2 con sô ng nà y thì nhớ cô ng ô ng.1). Thế là đứ c trạ ch củ a Hoà ng
khả o ta phổ cậ p đến mọ i ngườ i, nó i sao cho xiết ! Ta rấ t cả m mộ , có là m mộ t bà i thơ để
ghi nhớ cô ng việc ấ y. Chuẩ n cho bộ Cô ng khắ c và o đá , dự ng bia, để tỏ dấ u cũ thầ n thá nh
ở chỗ khô ng cù ng và để lạ i cho đờ i sau biết (xem tậ p Nhị, thơ Ngự chế).

Lạ i dụ về việc phò ng ngự nướ c sô ng ở xứ Bắ c Kỳ. Dụ rằ ng : “Việc phò ng nướ c sô ng ở xứ

Bắ c Kỳ thự c quan hệ đến cá i kế cố t yếu để giú p việc nô ng. Ta nghĩ tha thiết đến dâ n, giâ y
phú t khô ng quên đượ c. Trướ c đâ y, khi mớ i đến tiết Tiểu mã n((2) Tiểu mã n : mộ t tiết về
cuố i thá ng 4 â m lịch.2) đã xuố ng dụ hỏ i tấ t cả nhữ ng sứ c lệnh về cuộ c phò ng hộ [thế
nà o] thì thấ y lầ n lượ t tâ u bá o lên rằ ng : nướ c sô ng đã giả m xuố ng, ta rấ t lấ y là m may.
Nay sắ p đến kỳ nướ c lớ n về mù a thu chuẩ n cho cá c quan địa phương ở Bắ c Kỳ, ngay
nhữ ng chỗ đê bố i trong hạ t, phả i đố c sứ c lấ y nhiều vậ t liệu để đủ nghiêm phò ng, cá c
tổ ng đố c, tuầ n phủ , bố chính, á n sá t, lã nh binh phả i thâ n đến [chỗ đê] mà kiểm soá t, đô n
đố c sao cho bền vữ ng, khô ng lo ngạ i gì, để đó n cá i Phướ c só ng nướ c đượ c yên lặ ng”.

Tỉnh Bình Thuậ n tâ u nó i : “Nhữ ng dâ n lưu tá n trong hạ t, nă m nay chính đến lệ tuyển
lính ; nhưng gầ n đây, dâ n đinh chưa về đượ c hết, sinh kế lạ i chưa đượ c thừ a thã i. Vậ y
xin thư niên hạ n lạ i cho”. Vua chuẩ n hoã n cho 2 nă m, sẽ lạ i do quan tỉnh xét rõ , tâ u lên.

Vua dụ bộ Binh rằ ng : “Cá c hạ ng biền binh ở Kinh, nay cô ng việc hơi ít, phà m ngườ i nà o
ở và o hà ng ban thứ 2, quá n thuộ c cá c hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng
Nam, thì lấ y 1 thá ng là m 1 ban ; quá n thuộ c cá c hạ t Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên,
Thanh Hoá , thì lấ y 3 thá ng rưỡ i là m 1 ban ; ngườ i nà o ở và o hà ng ban thứ 3, quá n thuộ c
cá c hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam thì lấ y 1 thá ng là m 1 ban ; quá n
ở Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên, Thanh Hoá , thì lấ y 2 thá ng là m 1 ban, đều nhằ m
mồ ng 1 thá ng 7 phâ n ban, tuâ n y trình hạ n, lầ n lượ t đổ i việc cô ng. Lạ i biền binh ở cơ
Trung nhị, Tiền nhấ t ở dinh Vũ lâ m và 4 vệ ở cơ Tiền long, cơ Vũ tả thuộ c dinh Thầ n cơ,
sang nă m phả i đi đó ng thú ở miền Nam, cũ ng chuẩ n đến 1 thá ng 7 tha cho về nghỉ”. Sau
đó , bộ Binh tâ u nó i : “Hiện nay cá c việc cô ng tá c điển hộ , khô ng đủ ngườ i sai phá i. Xin
lượ ng trích lạ i lưu ban”. Vua nó i : “Binh đinh khó nhọ c đã lâ u, đã chuẩ n y cho lệ phâ n
ban, là muố n cho họ đượ c nghỉ ngơi. Nếu vì việc nhiều mà lạ i lưu lạ i, e khô ng phả i là dè
dặ t sứ c lự c mọ i ngườ i và tỏ cho ngườ i ta thấ y điều tin thự c. Vậ y chuẩ n cho thi hà nh y
như Chỉ dụ trướ c. Cò n cô ng việc điển hộ , việc gì tầ m thườ ng giả n ướ c, thì chướ c lượ ng
mà tỉnh giả m, việc gì tu lý nhỏ nhặ t thì do phủ Thừ a Thiên thuê dâ n là m".

á c man ở Thạ ch Bích đến cử a quâ n thà nh khẩ n cầ u cho giao thô ng buô n bá n. Dâ n á c
Man, từ nă m ngoá i, bị quan quâ n đá nh dữ , sợ khô ng dá m độ ng ; đến đâ y Chưở ng vệ
sung Lã nh binh Nguyễn Vĩnh phá i cá c thuộ c tiêu là Ngô Vă n Thư, Nguyễn Vă n Lâ n và
Nguyễn Vă n Thậ n chia nhau đi gọ i họ đến để yên ủ i, bả o cho biết đứ c ý củ a triều đình,
chuẩ n cho thú tộ i. Cá c Man đều hẹn ngà y thô ng khoả n, trướ c đem việc ấ y bá o lên tỉnh
biết. Bọ n Nguyễn Đứ c Hộ , Mai Khắ c Mẫ n bà n nhau uỷ cho Phó lã nh binh Phan Phá i đem
quâ n đi ngay, hộ i đồ ng đà n á p để mạ nh quâ n oai. Đến ngà y, tù trưở ng 5 bộ Minh Long,
Lỗ i Tử , Thuộ c Vinh, Sa Lung, Đồ ng Lâ m ở sơn Man là bọ n Đinh Lã i, Đinh Sừ , Đinh Lê,
Đinh Xương, Đinh Diên đem 200 dâ n Man, đến cử a quâ n nộ p thà nh khoả n, trả lạ i các
sú c sả n đã bắ t củ a dâ n Kinh, xin thú tộ i trướ c. Các Man đã phụ thuộ c có tù trưở ng 5
đạ o : An Nghĩa, An Nham, Thanh Phong, Quy Chính, Sa Mai là Đinh Khinh, Đinh Câ u,
Đinh Nhĩ, Đinh Đớ i, Đinh Hí, đều liên danh ký kết, xin thô ng thương đổ i chá c hà ng hoá ,
để giú p đườ ng sinh nhai. Rồ i theo tụ c Man, uố ng má u ă n thề, khô ng dá m lạ i phạ m nữ a.
Nguyễn Vĩnh xét ra Man tình đã quy thuậ n, tứ c thì đem trâ u rượ u để khao lạ o, rồ i cho
về. Quan tỉnh đem việc ấ y tâ u lên. Vua dụ rằ ng : “Nơi ở củ a dâ n sơn Man tiếp giá p vớ i
dâ n á c Man thượ ng du, từ trướ c đến nay, lú c ẩ n lú c hiện ở chố n rừ ng rú , cứ lẻn xuố ng
sinh chuyện ; dâ n ở ngoà i biên thườ ng bị khổ vì chú ng. Nă m ngoá i, quan quâ n đá nh dữ ,
chú ng đã sợ hã i. Nay Nguyễn Vĩnh phá i ngườ i đến gọ i ra yên ủ i, lạ i tuyên bố đượ c uy
đứ c củ a triều đình, khiến cho chú ng cù ng đem nhau quy thuậ n, mộ t cõ i dâ n ngoà i biên
đượ c cù ng nhau yên ổ n, khô ng có việc gì. Ta xem tờ tâ u, thự c rấ t mừ ng rỡ và yên lò ng.
Chuẩ n cho đều ban thưở ng có thứ bậ c khá c nhau : thự Bố chính cá ch lưu là Nguyễn Đứ c
Hộ đượ c đổ i giá ng 4 cấ p, thự á n sá t Mai Khắ c Mẫ n cù ng vớ i gia hà m Chưở ng vệ Nguyễn
Vĩnh, chuẩ n đều đượ c thự c thụ và đều thưở ng cho 1 cá i nhẫ n và ng ; Nguyễn Vĩnh từ
trướ c đến sau ở trong việc nà y, sẽ thưở ng cho 1 cá i á o nhung y bằ ng thứ nhung dệt hoa,
mà u quan lụ c ; Phó lã nh binh Phan Phá i thưở ng cho 2 thứ kỷ lụ c, 3 đồ ng tiền Phi long
hạ ng lớ n ; Độ i trưở ng Ngô Vă n Thư thă ng thụ Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i. Dâ n trá ng
đinh và dâ n lệ thuộ c 2 tên đượ c thưở ng thụ Chá nh cử u phẩ m bá hộ ; ba ngườ i thuộ c
quyền lã nh binh sai phá i đều gia thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ ,
á o sa nam hẹp tay, quầ n trừ u nam mà u đỏ đều 1 chiếc ; 5 viên tù trưở ng dâ n Man đều
cấ p cho 1 cá i á o dạ đỏ , để tỏ ý biến đổ i phong tụ c củ a Man di. Dâ n buô n ngườ i Kinh và
ngườ i sai phá i trướ c kia phầ n nhiều lậ p mưu đá nh lừ a nó i dố i ; để cho dâ n Man ở nú i
bá o oá n gâ y việc, nay chú ng đã sợ , hố i lỗ i, quy phụ c, nên nghiêm cấ m nhữ ng khá ch buô n
khô ng đượ c quen thó i cũ hố ng há ch dố i trá . Lạ i phả i gia tâ m gọ i dâ n trạ i Man ra để yên
ủ i, khiến họ quy thuậ n mà thô ng thương. Nếu họ cò n chấ p mê, thì dù ng ngườ i Man đá nh
ngườ i Man, lo gì khô ng đượ c. Đó cũ ng là mộ t kế cố t yếu để yên ngoà i biên, nên khéo thể
tấ t mà là m. Cá c sở đạ o ở 2 đầ u nguồ n Phụ An và An Ba trướ c vì á c Man quấ y nhiễu cướ p
bó c, đến nỗ i sợ hã i tả n má t, thuế khoá ở đầ u nguồ n phầ n nhiều trố n thiếu, cũ ng cho
hoã n lạ i, đợ i sau dâ n về ngà y mộ t đô ng đú c sẽ truy nộ p, bấ t tấ t phả i đò i gấ p là m khó cho
dâ n".

Vua từ ng bả o bề tô i hầ u cậ n rằ ng : “á c Man vẫ n quen ngoan ngạ nh. Đờ i Tiền Lê triều

Thá nh Tô ng, trướ c đã từ ng sai quan đến xem xét chỗ đấ t ấ y. Các tiên đế bả n triều ta đặ t
6 đạ o quâ n để trấ n á t giặ c Man ; nă m Gia Long mớ i sai vă n võ đạ i thầ n đến tậ n nơi để
sắ p xếp, đặ t ra cơ Thậ p kiên, đắ p 100 đồ n trạ i, sau lạ i đắ p thêm thà nh dà i, đổ i là m cơ
Lụ c kiên, lấ y nhữ ng dâ n ở gầ n đây phụ thêm và o để thay nhau đó ng giữ ; khoả ng nă m
Minh Mệnh, Hoà ng khả o ta lạ i chỉnh lý thêm, chỗ cơ nghi canh phò ng để dẹp giặ c rấ t là
chu đá o : (Địa giớ i tỉnh Quả ng Ngã i đầ u giá p địa giớ i tỉnh Quả ng Nam, cuố i giá p tỉnh
Bình Định, về phía tâ y Bắ c mộ t dả i nú i cao đứ ng sữ ng, rõ rà ng như bứ c vá ch đứ ng, tứ c
là sà o huyệt củ a á c Man. Từ trướ c đến nay, chú ng thườ ng là m hạ i dâ n. Lê Thá nh Tô ng
sai Tiền trá ng bộ quâ n Thiếu bả o Trấ n quậ n cô ng Bù i Phụ Hữ u đem quâ n trấ n á t giặ c
Man, đó ng quâ n ở bờ bên nam sô ng Trà Khú c. Các tiên đế bả n triều sai khâ m sai Tuầ n
phủ Vĩnh Thọ hầ u đến đó ng để trấ n phủ , đặ t 6 đạ o quâ n phò ng trú . Khoả ng nă m Gia
Long, Thế tổ Cao hoà ng đế sai vă n võ đạ i thầ n là Lê Vă n Duyệt, Lê Quang Định đến nơi
để xếp đặ t, xin lấ y hết số dâ n đặ t cơ Thậ p kiên là m cơ Bình man, đắ p 100 đồ n trạ i để
ngă n giữ giặ c rồ i lạ i đổ i là m cơ Lụ c kiên, xét theo chỗ đồ n sở , đắ p thêm bứ c thà nh dà i :
nam giá p tỉnh Quả ng Nam, dà i cộ ng 37.497 trượ ng, thà nh 277 dặ m. Ngoà i ra, lạ i phụ
thêm và i nghìn dâ n ở gầ n đấy, thay nhau để đó ng giữ . Đến khoả ng nă m Minh Mệnh,
cô ng việc là m xong. Rồ i vì ngà y ấ y hơi ít việc, quan quâ n cũ ng đủ để chố ng giữ , mớ i bỏ
nhữ ng dâ n ở gầ n đấ y, đổ i cơ Lụ c kiên là m 5 cơ Tĩnh man. Cơ thứ 1 đó ng phò ng giữ cá c
đồ n : Phú Thọ , Tuy An, Thuậ n An, Tuấ n Lĩnh, Dũ ng Thuỷ, Phú Thà nh, An Lạ c, Bả o An,
Phú Sơn, Vĩnh Khá nh, Phú Lâ m, Mỹ Sơn, Kiên Thà nh, Thổ Sơn, Mỹ Thị, Hưng Nhâ n,
Hưng Bình, Phú Xuyên, Phú Nhuậ n, Lâ n Đình, An Đình, Giang Ngạ n, cộ ng 22 đồ n sở . Cơ
thứ 2 đó ng phò ng giữ cá c đồ n : Thanh Bồ ng, An Viên, Thanh Nguyên, Thạ ch Khá nh, Kiên
Giá p, Cao Đô i, Trườ ng Giang, An Sơn, Viên Mô n, Khá nh Thạ ch, Bạ ch Câ u, Tuấ n Mã ,
Phong Lĩnh, Lâ m Hộ i, Vâ n Lê, Thạ ch Nhâ m, Thạ ch Phong, Hù ng Lĩnh, Chỉ Trụ , Thanh
Khê, Linh Chi, cộ ng 21 đồ n sở . Cơ thứ 3 đó ng phò ng giữ ở cá c đồ n : Kiên Thạ ch, An Lĩnh,
Hù ng Thà nh, Cam Lâ m, Trá ng Sĩ, Đạ i Phụ , Phong Nhuệ, Mỹ Lộ c, Thanh Thụ , Giả ng Vũ , Tú
Lĩnh, Thạ ch Lĩnh, Thạ ch Lâ m, Mỹ Sơn, Trung Phu, Bồ ng Lai, Củ ng Cố , Trườ ng Đình,
Trườ ng Hoà , Nhâ n Lý, Tâ n Long, Phướ c Lộ c, cộ ng 22 đồ n sở . Cơ thứ 4 đó ng phò ng giữ ở
cá c đồ n : Phú Lộ c, Ninh Giang, Tà i Cô ng, Vũ Giá p, Long An, Khá nh Giang, Bình Hoà , An
Ninh, Vạ n Niên, Thạ ch Ly, An Thạ ch, Lậ p Thạ ch, Vĩnh An, Bình An, Tâ n An, Tâ n Bình,
Mậ u Lâ m, Bích Khuê, Trú c Lâ m, Hù ng Nghĩa, Xuâ n Linh, An Phong, Bình Định, Thạ ch
Luỹ, Tam Giang, cộ ng 25 đồ n sở . Cơ thứ 5 đó ng phò ng giữ cá c đồ n : Hoà Tườ ng, Lâ m
Tù ng, Nhâ n Hoà , Thạ ch Că n, Thuậ n Lợ i, Thanh Thuỷ, Mỹ Thịnh, Phú Nhâ n, Thanh Lê,
Lương Tà i, An Bà i, Vạ n Phướ c, An Tượ ng, Trạ ch Lâ m, Liệt Sơn, Hương Thanh, Sơn
Quan, An Nhâ n, Thanh Lâ m, Thanh Vâ n, Phướ c Lâ m, Tà i Thọ , An Dũ ng, Thanh Trung,
cộ ng 24 đồ n sở . Lạ i sử a sang thêm và o bứ c thà nh dà i, hiện đắ p 114 đồ n sở .

Ta trô ng nhờ cô ng nghiệp đờ i trướ c, tính bề yên bờ cõ i ta, nghĩ đến kế hay chế ngự
nhung địch, khô ng ngoà i cá ch vừ a đá nh dẹp, vừ a vỗ yên, tứ c thì đã trá ch cứ cá c quan
ngoà i biên phả i là m cho xong việc, tuỳ từ ng việc, lú c nên cứ ng, lú c nên mềm. Trướ c kia,
dâ n á c Man gõ cử a ả i, nộ p thà nh khoả n, dâ n ta đã đượ c ở yên. Đó là trô ng nhờ oai linh
cô ng đứ c củ a Hoà ng tổ , Hoà ng khả o ta để lạ i mà đượ c như thế cả . Nhưng bọ n [á c Man]
kia lò ng dữ tợ n, tính quê mù a, hoả ng hố t khô ng thườ ng. Sự cơ vỗ về chế ngự , thự c
khô ng thể do dự đượ c. Vậ y nên dụ lạ i cho các quan tỉnh và quâ n thứ Tĩnh Man, phả i gia
tâ m ngă n ngừ a, để giữ cho khô ng xảy ra sự lo ngạ i”.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển xXXII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a thu, mồ ng 1 thá ng 7, là m lễ Thu hưở ng.

Sai : thự Tả tham tri bộ Hình Phạ m Duy Trinh là m Chủ khả o trườ ng Thừ a Thiên, Hà n
lâ m viện Trự c họ c sĩ sung Toả n tu Sử quá n Đỗ Quang là m Phó ; Tả tham tri bộ Lễ Lý Vă n
Phứ c là m Chủ khả o trườ ng Nghệ An, á n sá t Hưng Hoá Phạ m Huy là m Phó . Bộ Lễ tâ u lên
nó i : “Trườ ng Thừ a Thiên 2 hiệu dấ u và ng, dấ u đỏ , trườ ng Nghệ An 2 hiệu dấ u đỏ , dấ u
xanh, số sĩ tử có nhiều hơn, xin cho thêm giả i ngạ ch”((1) Giả i ngạ ch : số lấy đỗ cử nhâ n
ở mỗ i trườ ng thi.1).

Vua nó i : “Giả i ngạ ch khoa thi Hương, trườ ng Thừ a Thiên 38, trườ ng Nghệ An 25, lượ ng
chia ra từ ng sắ c, từ ng hiệu, chỉ để cho phâ n biệt mà thô i. Vả lạ i, đặ t ra khoa thi để lấ y
nhâ n tà i, vố n muố n đượ c nhiều nhâ n tà i để cho Nhà nướ c dù ng. Nay trườ ng Thừ a
Thiên, số sĩ tử thêm nhiều, chuẩ n cho 2 hiệu sắ c và ng, sắ c đỏ đều thêm mộ t tên [giả i
ngạ ch], cộ ng vớ i ngạ ch cũ đủ 40 tên. Trườ ng Nghệ An vẫ n y như ngạ ch cũ , duy số sĩ tử
cá c hạ t có thêm lên, giả m xuố ng khá c nhau, mà quyển thi ở trong trườ ng hơn, kém cũ ng
có khá c, nếu hiệu nà o đã đủ giả i ngạ ch, mà vă n lý cò n có thể lấ y đỗ hoặ c chưa đủ như
ngạ ch cũ mà số lấ y đỗ cò n hơi ít, thì cứ lấ y thêm hoặ c bớ t đi mộ t và i tên cũ ng khô ng hề
chi. Cố t cho đủ số giả i ngạ ch, khô ng nên câ u thú c và o chỗ sắ c hiệu vẫ n định, đến nỗ i bỏ
só t nhâ n tà i, thế là đượ c”.

Khoa ấ y lấ y đỗ Cử nhâ n : Trườ ng Thừ a Thiên 39 ngườ i (Lê Vĩnh Khanh, Nguyễn Đă ng
Hà nh, Đặ ng Huy Trứ , Trầ n Nghi Đô ng, Nguyễn Vĩnh Trinh, Nguyễn Cô ng Trấ n, Lê Hữ u
Lễ, Nguyễn Khắ c Khâ m, Phạ m Quế, Phan Vă n Hoá n, Trầ n Khắ c Tuấ n, Nguyễn Vă n Bỉnh,
Trương Vă n Nguyên, Hoà ng Kim Cô n, Nguyễn Vă n Khiêm, Lê Xuâ n Tườ ng, Lê Trọ ng
Huyên, Nguyễn Thế An, Lương Vă n Nhã , Nguyễn Thuậ t, Nguyễn Đứ c Tư, Đoà n Vă n
Hoá n, Lê Khắ c Cầ u, Nguyễn Khắ c Cử u, Trầ n Đình Cô n, Lê Xuâ n Tá , Trầ n Vă n Tả o, Cao
Vă n Họ c, Nguyễn Duy Tự , Trầ n Cô ng Soạ n, Nguyễn Vă n Nho, Lý Thế Khuô ng, Chế Quang
Lâ n, Nguyễn Quang Trạ ch, Nguyễn Xuâ n Vă n, Phạ m Huy Thanh, Phạ m Phú Duy, Nguyễn
Trọ ng Đô n, Nguyễn Thà nh ý). Trườ ng Nghệ An 25 ngườ i (Dương Doã n Chấ p, Nguyễn
Vă n Vĩ, Bù i Vă n Hà i, Đỗ Thiện Khanh, Lê Hữ u Dự , Nguyễn Sĩ ấ n, Lê Đình Thứ c, Phan Tự ,
Vũ Vă n Dậ t, Vă n Đứ c Khuê, Lê Doã n, Phan Huâ n, Nguyễn Thà nh Doã n, Phan Huy Kiêm,
Phan Đình Tuyển, Hà Huy Niếp, Trầ n Vă n Mỹ, Lê Quang Gia, Nguyễn Tế, Đỗ Xuâ n Tườ ng,
Phạ m Huy Bình, Cao Đă ng Ngoạ n, Nguyễn Trọ ng Tự u, Lê Danh Tù ng, Nguyễn Hữ u Tà o).
Đến khi đệ quyển lên, vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Trườ ng Thừ a Thiên lấ y đỗ , phầ n nhiều
ngườ i trẻ tuổ i, trướ c ta vẫ n ngờ là lấ y lạ m, đến khi duyệt quyển thi, thấ y có ngườ i nhiều
lầ n đỗ Tú tà i, có ngườ i đờ i đờ i nhà có khoa hoạ n, có ngườ i tuổ i cò n trẻ mà vă n già dặ n,
mớ i biết gầ n đâ y vă n họ c ngà y mộ t tiến, mà tỉnh Quả ng Nam lạ i cà ng thịnh hơn, ta rấ t
mừ ng và yên lò ng”. Lạ i nó i : “Thậ n Trai tiên sinh ((1) Thậ n Trai tiên sinh tên là Nguyễn
Đă ng Tuâ n, sinh ra Nguyễn Đă ng Giai.1) là thầ y dạ y ta, khi chưa lên ngô i, nay tuổ i già về
nghỉ ; con trưở ng là Nguyễn Đă ng Giai, mình coi 3 hạ t, có tiếng chính trị giỏ i ; chá u Đă ng
Hà nh, khoa nà y lạ i đỗ Cử nhâ n thứ 2, đờ i đượ c vẻ vang, khô ng mấ t tiếng củ a nhà , ta rấ t
khen ngợ i”. Nhâ n đó , vua là m mộ t bà i thơ (xem trong tậ p thơ Ngự chế), sai trung sứ
đem cho Nguyễn Đă ng Giai để đượ c vẻ vang. Trướ c kia, cá c trườ ng thi ở trong Kinh,
ngoà i tỉnh, phà m quyển vă n nà o hơi có dính líu và o hình tích mà bị viên chủ ty loạ i ra,
thì Bộ , Viện trích hạ ch lạ i. Khoa nà y hạ ng Cử nhâ n trườ ng Nghệ An có Bù i Vă n Hà i, và Lê
Doã n, vă n ở bà i phú hai đằ ng có nhiều câ u giố ng nhau, chủ khả o Lý Vă n Phứ c cho rằ ng
hai ngườ i đều là Tú tà i trướ c, khô ng cù ng mộ t là ng (Hà i ngườ i phủ Đứ c Thọ , Doã n
ngườ i phủ Hà Thanh), vă n Phướ c hạ ch đều có thể lấy đượ c. Lạ i có Hà Huy Niếp và
Nguyễn Hữ u Trà o, hô m xướ ng danh đều ố m, khô ng đến ứ ng hạ ch đượ c, đều để và o
hạ ng Cử nhâ n, nhưng tậ p tấ u lên, xin do quan sở tạ i sẽ sá t hạ ch lạ i. Đến khi đệ quyển
lên, Niếp và Trà o, vă n đều khá . Dụ xuố ng cho Bộ , Viện duyệt lạ i, chuẩ n cho cứ để và o
hạ ng Cử nhâ n.

Nêu thưở ng cho ngườ i dâ n thọ 100 tuổ i ở tỉnh Bình Định (Nguyễn Vă n Lịch, ngườ i
huyện Bồ ng Sơn).
Nêu thưở ng cho ngườ i tiết phụ họ Nguyễn ở tỉnh Hả i Dương (Nguyễn Thị Bình, ngườ i
xã Toá n Trì, huyện Hiệp Sơn), hồ i 18 tuổ i, lấ y ngườ i là ng là Mạ c Thế Viêm, đượ c và i
thá ng, vì Viêm ố m rồ i chết. Nà ng thề chết theo chồ ng, kêu gà o đến thổ ra huyết ; khi đã
chô n chồ ng rồ i, về nhà cha, thắ t cổ chết. Việc ấ y đến tai vua, ban cho biển ngạ ch (có 4
chữ “Nguyễn thị tiết phụ ” để nêu tỏ rệt cử a nhà ấ y).

Sai thự Thố ng chế dinh Hổ oai Hoà ng Vă n Hậ u sử a điện Cà n Thà nh, Thố ng chế Hữ u dự c
dinh Vũ lâ m Hoà ng Đă ng Thậ n sử a cung Từ Thọ ; Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t, Thượ ng thư
Nguyễn Trung Mậ u đô n đố c việc sử a điện Hiếu Tư. Trướ c đó , toà Khâ m thiên giá m chọ n
và o giờ sớ m ngà y Canh Thâ n, thá ng 7, kính cá o rướ c thá nh vị đặ t lên điện Phụ ng Tiên.
Nộ i cá c Lâ m Duy Thiếp nhậ n lầ m là giờ Thâ n ngà y hô m ấ y, là m phiếu chỉ thi hà nh. Bộ Lễ
cũ ng vì lầ m, nghĩ soạ n ra nghi tiết. Vua lấ y là m lạ ! Bọ n Thiếp dâ ng sớ xin nhậ n tộ i ngay.
Vua nó i : “Chỗ tô n miếu, điển lễ rấ t trọ ng. Nộ i các là cá i cử a ban ra mệnh lệnh củ a vua,
sao lạ i nhầ m lẫ n như thế ! Nếu khô ng hỏ i đến, há khô ng lỡ việc hay sao ?”. Cá c đườ ng
quan ở cá c bộ đều phả i phâ n biệt giá ng phạ t. Vừ a mộ t thá ng thì cô ng việc là m xong, lạ i
rướ c an thá nh vị ở điện Hiếu Tư. Trên đườ ng rướ c đi, vua đều đi bộ theo. Khi lễ là m
xong, cá c nhâ n viên dự và o cô ng việc đều đượ c ban thưở ng.

Là m thuyền Thanh á n và thuyền Tu Phướ c. Thưở ng cho Đố c biện Vũ Vă n Giả i và binh

đinh cù ng thợ thuyền số tiền để may quầ n á o, có thứ bậ c khá c nhau. Lạ i là m lạ i thuyền
Thuỵ long (theo cá ch thứ c thuyền Kim ưng và thuyền Phấ n bằ ng).

Hạ lệnh cho tỉnh Nghệ An đổ i tên mộ t chiếc thuyền bọ c đồ ng, gọ i là thuyền Điềm dương.

Đổ i tên gọ i tỉnh Thanh Hoa là tỉnh Thanh Hoá . Trướ c kia, vì huý nhà vua, phả i đổ i lạ i cả
ấ n triện. Nay, vua nó i : “Nhữ ng chữ huý ở Thá i miếu rấ t là tô n trọ ng, theo lễ phả i nên
cung kính mà kiêng trá nh. Nhưng đố i vớ i cá i nơi phá t tích nghìn muô n đờ i, cũ ng phả i
nên cò n lạ i sự thự c. Xét cá c sử sá ch củ a nướ c Nam, tỉnh Thanh đờ i cổ là Thanh Hoá . Vậ y
chuẩ n cho lấ y lạ i tên cổ , phà m cá c dấ u quan phò ng và ấ n triện cũ ng đều đổ i lạ i mà ban
cấ p.
Nướ c Thuỷ Xá , nướ c Hoả Xá đến cố ng. Phó sứ Kiệu Mộ c bị bệnh, phả i ở lạ i chỗ đầ u biên
giớ i. Chá nh sứ Sơn Thí đến sứ quá n tỉnh Phú Yên, cũ ng bị bệnh. Quan tỉnh tâ u lên, vua
dụ rằ ng : “Hai nướ c ở cõ i xa, ngướ c mến thanh giá o củ a triều đình, đượ c liệt và o hà ng
chầ u đã lâ u. Tấ m lò ng sợ mệnh trờ i, thờ nướ c lớ n, trướ c sau khô ng thay đổ i, rấ t đá ng
khen thưở ng. Sứ bộ ấ y trướ c kia đã đượ c chầ u hầ u, đến khi về, theo lệ, có ban cho sắ c
thư và cá c phẩ m vậ t. Nay sứ thầ n ở xa đến, tình huố ng cà ng đá ng thương yêu, nên đã
chuẩ n cho đợ i ở tỉnh Phú Yên, tha cho khô ng phả i đến Kinh để bớ t khó nhọ c phiền
phứ c”. Rồ i ban hậ u thưở ng hơn nữ a, sai phá i viên đem đi ban cho, nhưng đình khô ng
ban sắ c thư mà bả o cho về.

Cho Tả thị lang bộ Lạ i Trương Quố c Dụ ng bổ sang Tả thị lang bộ Hình ; Thá i bộ c Tự
khanh biện lý bộ Cô ng Vũ Quýnh thă ng thự Tả thị lang bộ Lạ i, vẫ n kiêm quả n Thá i y viện
; Lang trung bộ Binh Ngô Vă n Địch thă ng thụ Thá i bộ c Tự khanh, biện lý cô ng việc bộ
Cô ng.

Triệu Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn Cô ng Nhà n về Kinh. Nhà n trướ c gặ p tang cha mẹ, về

là ng, vua nghĩ đến Nhà n khó nhọ c ở ngoà i đã lâ u, nên tuyên triệu về Kinh. Khi và o hầ u,
vua cho lên điện, yên ủ i hỏ i han hồ i lâ u, nhâ n hỏ i đến tình hình ở phía tâ y, đến mù a thu,
phỏ ng có giữ đượ c mà khô ng xả y việc gì ? Nhà n thưa rằ ng : “Quâ n ta đã đá nh dữ , sau
chú ng tấ t khô ng dá m kéo cả nướ c đến. Chỉ có bọ n thổ Man nhỏ cấ t lẻn khi ẩ n khi hiện,
tưở ng tấ t cũ ng có ”. Vua lạ i hỏ i việc đá nh dẹp và việc vỗ về, chế ngự , đằ ng nà o khó ?
Nhà n thưa rằ ng : “Đá nh nó cũ ng khô ng khó gì, chỉ sợ sau khi việc bình rồ i, lò ng ngườ i
Man bấ t trắ c, vỗ về nó rấ t khó ”. Ngà y hô m sau, lạ i triệu Nhà n đến hầ u ở điện Vă n Minh,
vua hỏ i rằ ng : “Ngươi cù ng Nguyễn Cô ng Trứ trướ c đâ y xin đem thêm quâ n để tiến
đá nh, có ý kiến gì ?”. Nhà n thưa rằ ng : “Hiện nay giặ c thổ thế ngà y mộ t cù ng cấ p, có thể
nhâ n cơ hộ i nà y, ngườ i bề tô i ở nơi biên thuỳ chỉ biết có việc đá nh giặ c mà thô i”. Vua nó i
: “Quâ n để giữ nướ c, dâ n để nuô i quâ n. Nay từ tỉnh Quả ng Nam trở và o phía Nam, cá c
hạ t chợ t gặ p có chứ ng lệ khí, đườ ng sinh số ng củ a dâ n chưa đượ c phụ c hồ i, chưa thể
là m khó nhọ c cho dâ n và độ ng dụ ng đến quâ n. Việc ở Trấ n Tây hã y đợ i thong thả sẽ bà n
đến cũ ng đượ c”.
Nhà n cú i đầ u tạ . Vua nhâ n ban cho 1 cá i quạ t ngự , 1 khẩ u sú ng điểu sang ngự dụ ng. Lạ i
sai có việc gì nên tâ u, chuẩ n cho cứ thự c tâ u bày. Nhà n tâ u nó i : “Cô ng việc xếp đặ t ở
ngoà i biên cương, đã có phương phá p nhấ t định. Duy có cá c thuyền bè phầ n nhiều mụ c
ná t, mà thợ ở trong hạ t ít, tấ t phả i khẩ n biện, để phò ng có sự xảy ra. Việc khai sô ng, phả i
đợ i khi nướ c xuố ng mớ i có thể khở i cô ng là m đượ c. Tỉnh An Giang, chướ ng khí hơi
nặ ng, trướ c đây quâ n ở Kinh và quâ n ở Tả kỳ đến đó ng thú , thườ ng hay mắ c bệnh. Vậ y
xin cứ và o nơi gầ n, lấ y quâ n ở Nam kỳ thay và o, hai đằ ng sẽ đượ c thuậ n tiện cả. Nhà n lạ i
tâ u bà y tiến cử nhữ ng ngườ i hà ng võ sai phá i đắ c lự c hơn 20 ngườ i. Vua đều cấ t dù ng
cả . Lưu Nhà n lạ i và i ngà y rồ i bả o cho về nơi là m quan, lạ i cho mộ t bà i thơ ngự chế kỷ sự
về việc bình định Xiêm Lạ p, và cho 100 lạ ng bạ c.

á n sá t tỉnh Vĩnh Long Nguyễn Thế Trị, vì có tang cha mẹ, về quê, rồ i mấ t. Lấ y Viên ngoạ i
lang bộ Cô ng Nguyễn Quố c Hoan thă ng thự á n sá t Vĩnh Long.

Phó lã nh binh Cao Bằ ng là Nguyễn Tuyên vì có tang cha mẹ, lấy Phó vệ uý Hậ u vệ dinh
Hổ oai Trầ n Dậ t bổ thụ Phó lã nh binh Cao Bằ ng. Nguyên Phó lã nh binh Biên Hoà Trầ n
Tuấ n (tên trướ c là Trầ n Vă n Tuấ n) thă ng thự Vệ uý Hậ u vệ dinh Hổ oai.

Ngà y Nhâ m Tý. Vua rướ c Từ giá [Hoà ng thá i hậ u] chơi cử a biển Thuậ n An ; lạ i chơi nú i
Thuý Vâ n. Thưở ng tiền cho nhữ ng ngườ i đi theo hộ giá từ quan viên vă n võ cho đến lạ i
dịch, binh đinh có thứ bậ c khá c nhau.

Đặ t đà n chay thuỷ lụ c ((1) Thuỷ lụ c : đà n chay có đủ các khoa giao củ a nhà Phậ t.1) ở
chù a Khá nh Duyên. Sắ c cho tế thầ n nú i Linh Thá i và thầ n linh ấ p Đô ng Am mỗ i nơi mộ t
đà n.

Tế tướ ng sĩ trậ n vong ở cử a biển Tư Hiền. Vua dụ rằ ng : “Cử a biển Tư Hiền là nơi trọ ng
yếu ở bờ cõ i ngoà i biển. Khi mớ i trung hưng, Thế tổ Cao hoà ng đế ta từ Gia Định kéo cờ
về, do nơi đó thẳ ng tiến, lấy lạ i đượ c cơ nghiệp cũ . Tuy uy trờ i đến đâ u, khô ng nơi nà o
khô ng sợ hã i, nhưng dướ i mũ i tên hò n đạ n, tướ ng sĩ hết sứ c xô ng pha khô ng nghĩ đến
thâ n, vù i xác chiến trườ ng, vẫ n cò n khí oanh liệt. Nay cờ thuý anh đến chơi, nghĩ lạ i
nhữ ng việc trướ c, có cả m trong lò ng. Vậ y hạ lệnh cho quan viên có chứ c trá ch, chọ n nơi
đặ t đà n, sắ m sử a đủ sinh lễ, do mộ t viên đạ i thầ n về ban võ , khâ m mạ ng đến tế, để tỏ
hậ u đạ o”.

Thanh tra hai bộ Hình, Hộ là Lê Bá Tú , Phạ m Quỹ tâ u nó i : “Từ trướ c đến nay, nhữ ng
nhâ n viên phạ m lỗ i phả i nghị xử , số lương lĩnh hằ ng thá ng, chỉ do bộ Hộ phê phá t,
khô ng từ ng có trích hạ ch ra, ngườ i lĩnh lương và ngườ i chi lương, cả hai đều đá ng tộ i.
Về số tiền, gạ o lạ m chi, xin đều chiếu sổ , chia phầ n để truy bồ i, chiếu luậ t xử phâ n. Cá c
địa phương ở ngoà i nếu có việc giố ng như thế, cũ ng đều phả i tra nghị. Vua cho rằ ng,
việc nà y thuộ c về sự nhâ n tuầ n, khô ng nỡ truy cứ u. Cò n số lạ m chi đã phá t hiện ra, hơn
28.900 quan tiền và hơn 24.500 phương gạ o, gia â n tha cho, khô ng bắ t truy bồ i ; xử
phâ n. Duy có việc tiền, lương là chứ c phậ n củ a bộ Hộ , Thượ ng thư Hà Duy Phiên vì phá t
nhầ m, phả i giá ng 2 cấ p, cò n ngườ i khá c đều giá ng 1 cấ p lưu. Nhữ ng ngườ i can á n : có
ngườ i phạ m tộ i tư, có ngườ i nhầ m lỗ i vì phạ m tộ i cô ng, có ngườ i bị nghiêm nghị, có
ngườ i bị lỗ i tầ m thườ ng phả i giao nghị, tình lý khô ng giố ng nhau, nếu nhấ t khá i đình
khô ng phá t lương, cò n để đợ i á n, thì bụ ng khô ng dạ trố ng, để đi là m việc, thì có lý nà o
như thế đượ c khô ng ? Phả i là m thế nà o định rõ chương trình, có thể để tuâ n theo vĩnh
viễn. Vậ y chuẩ n giao cho cá c quan trong triều hết lò ng hộ i bà n, rồ i tâ u lên. Sau đó , đình
nghị xin : “Từ nay phà m nhâ n viên can á n, hoặ c phạ m tộ i tư, bị ngườ i tố giá c ra, hoặ c bị
ngườ i tố cá o cá c trọ ng tình như : tham tang, xẻo xén ă n bớ t, khô ng cô ng bằ ng, khô ng
theo phá p luậ t, cù ng nhữ ng ngườ i bị nghiêm nghị, đều nên do nha mô n tuâ n nghị thi
hà nh, tư đình bổ ng. Cò n nhữ ng ngườ i về việc cô ng nhầ m lẫ n, và bị tầ m thườ ng giao
nghị, và cù ng mộ t á n nghiêm nghị mà tự u trung có lệnh cù ng giao nghị xử , hoặ c xét nghị
nguyên khô ng ở trong khoả n nghiêm nghị, xin đều cho chi cấp đến ngà y á n xử xong.
Nếu đượ c miễn nghị ở trong hạ n 6 thá ng thì cho truy cấ p ; ngoà i hạ n thì chiếu lệ, đình
cấ p. Ai bị giá ng phạ t xử phâ n thì cứ chiếu lệ thi hà nh. Duy có tra biện các vụ á n đều có
trình hạ n ; nha mô n xét hỏ i việc hình, đều nên chiểu á n y hạ n là m cho xong, khô ng đượ c
để kéo dà i. Cò n cá c quâ n lính và thợ thuyền, về sự ă n đườ ng khô ng đượ c bao nhiêu, nếu
có liên can đến việc á n tầ m thườ ng, xin đều cấ p cho khẩ u lương để chi dù ng”. Vua ưng
cho.
Ty Tam phá p((1) Tam phá p : bộ Hình, Đạ i lý tự và viện Đô sá t.1) tuâ n Chỉ dụ trướ c, đem
nhữ ng tù phạ m ở Kinh ra tra xét, là m danh sá ch tâ u lên. Vua sai cá c quan trong triều xét
lạ i, tâ u lên, thấ y có nhiều chỗ rộ ng tha.

Vì các địa phương, việc hình ngụ c phầ n nhiều bỏ đình trệ, vua sai bộ Hình truyền Chỉ
nghiêm quở . Thự Tuầ n phủ Quả ng Nam Nguỵ Khắ c Tuầ n, á n sá t Nguyễn Vă n Chấ n và
thự Bố chính Thá i Nguyên Trầ n Vă n Tuâ n vì tra xử xong cá c vụ á n bỏ chồ ng chấ t, đều
đượ c thưở ng gia mộ t cấ p.

Thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Trướ c kia giặ c thổ gâ y
việc, dâ n hạ t hai phủ Đoan Hù ng, Lâ m Thao phầ n nhiều bị giặ c quyến dỗ , hoặ c bị ứ c
hiếp mà theo, mộ t khi việc bị vỡ lở ra, biết rõ là phá p luậ t khô ng thể khoan thứ đượ c, thì
lạ i trố n đi, gâ y thà nh mộ t bọ n giặ c. Từ trướ c đến nay, bọ n giặ c tụ họ p thà nh đả ng đến
hà ng tră m, hà ng nghìn tên, chưa chắ c đã khô ng do đó mà ra. Tuy gia â n xuố ng dụ luô n,
gia hạ n cho ra đầ u thú , nhưng bọ n chú ng quá bướ c lẩ n xa, đem lò ng ngờ vự c sợ hã i !
Nhiều lầ n mớ i ra đầ u thú đượ c hơn 200 tên, cò n thì chưa thể nhấ t luậ n y hạ n đượ c. Vậ y
xin lạ i triển hạ n cho 2 thá ng nữ a, để chú ng tiếp tụ c ra thú ”. Vua cho rằ ng kỳ hạ n xin đó
hơi ngặ t, vậ y cho thêm hạ n 6 thá ng, tỏ cho chú ng biết cá i ý tố t mở rộ ng lướ i củ a Thà nh
Thang ((2) Thà nh Thang là vua nhà Thương thờ i cổ Trung Quố c, khi chă ng lướ i bắ t
chim, mở ra 3 mặ t, để cho con chim nà o muố n thoá t mặ t nà o thì thoá t. Đâ y có ý nó i
Thiệu Trị có lò ng nhâ n từ , cũ ng muố n là m như Thà nh Thang.2). Khi lệnh ban xuố ng,
nhữ ng kẻ trố n đi tranh nhau ra đầ u thú , Đă ng Giai dụ cho biết đứ c ý củ a triều đình, rồ i
yên ủ i cho về ; lạ i bỏ củ a nhà ra tìm mộ dâ n đinh, sai ra sứ c thá m xét bắ t giặ c. Việc nà y
đến tai vua, vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t là Trương Đă ng Quế rằ ng : “Nguyễn Đă ng Giai
trướ c nó i giặ c Nhà n, giặ c Bậ t trố n ẩ n, thế đã cù ng quẫ n, vậ y mà mã i đến ngà y nay cò n
chưa bắ t đượ c, tạ i sao thế ?”. Đă ng Quế thưa rằ ng : “Bọ n giặ c Nhà n, tâ m tích dố i trá , bí
hiểm, khi ẩ n khi hiện bấ t thườ ng. Nghe nó i bọ n chú ng hoặ c giả là m thầ y thuố c, hoạ c
thầ y địa lý, cũ ng có khi giả là m khá ch đi buô n, vì thế cho nên khó lò ng thá m bắ t đượ c”.
Vua nó i : “Bọ n chú ng, thế đã cù ng, sớ m hô m cũ ng chỉ số ng cho qua ngà y. Vậ y dụ cho
Đă ng Giai chuyển sứ c cho nhữ ng tên đã ra thú hết sứ c thá m bắ t, để đó n lấ y hậ u
thưở ng”.
Tỉnh Sơn Tâ y, giặ c cò n só t lạ i là Nguyễn Vă n Nhà n đã bị giết. Nhà n là ngườ i tỉnh Hưng
Hoá , nhậ p bọ n vớ i giặ c Nô ng Vă n Vâ n, nguỵ xưng là Tả quâ n đạ i tướ ng quậ n cô ng. Khi
Vâ n bị thua, Nhà n lạ i cù ng bọ n Thạ ch hợ p đả ng, cấ t lẻn đi cướ p bó c : vù ng Tâ y bắ c
thườ ng bị tai hạ i. Đến khi Thạ ch bị quan quâ n giết chết, Nhà n trố n ẩ n ngay, khô ng có
chỗ ở nhấ t định. Đến đâ y, Nhà n lẻn đến nhà ngườ i quen là Nguyễn Vă n Bà i ở tỉnh Sơn
Tâ y tìm chỗ ă n. Bà i nó i khéo để giữ lạ i, mậ t bá o cho Tổ ng lý và bộ biền chia ra mai phụ c
bố n mặ t, Bà i hạ thủ trướ c, Tò ng cử u phẩ m bá hộ là Nguyễn Đình Lượ ng, ngườ i trong xã
là Nguyễn Vă n Quỳnh và bọ n thú đinh cù ng nhữ ng ngườ i là m việc bắ t giặ c, họ p cả để
bắ t, giả i đến tỉnh. Nguyễn Đă ng Giai chi ra ngay số tiền cô ng 300 quan và bỏ thêm củ a
riêng ra 700 quan để cấ p cả cho, rồ i đem việc tâ u lên. Vua khen lắ m, dụ rằ ng : “Nhà n là
giặ c trố n đã lâ u nă m, thườ ng là m hạ i dâ n, quan tỉnh trướ c hèn yếu khô ng là m gì đượ c,
nuô i cá i nhọ t độ c thà nh bệnh. Ta đổ i phá i viên khá c đã lâ u, cũ ng khô ng là m nên cô ng
hiệu gì ! Nguyễn Đă ng Giai mộ t khi nhậ n việc, vỗ về nhâ n dâ n, tuỳ cơ tiến đá nh, bắ n chết
tên giặ c chính yếu là Thạ ch, lạ i chém giết đượ c nhiều tên đầ u mụ c giặ c và bọ n giặ c, chỉ
cò n có tên giặ c Nhà n mộ t mình trố n trá nh ! Trướ c đã triển hạ n, thế mà chưa hết kỳ,
Đă ng Giai đố c sứ c binh dõ ng, chia đườ ng theo đi lù ng bắ t, lạ i bỏ củ a nhà ra tìm mộ tiểu
dâ n sở tạ i, hết sứ c bắ t giặ c, khiến cho bọ n giặ c trố n đến 20 nă m nay, bị bắ t ngay trong
mộ t buổ i, đặ t dâ n và o nơi yên ở , khô ng xảy ra việc gì. Dẹp giặ c yên dâ n như thế, cô ng
cá n thự c là rõ rệt. Vậ y thưở ng cho Nguyễn Đă ng Giai gia mộ t cấ p trá c dị, mộ t cá i nhẫ n
mặ t kim cương bằ ng hạ t đậ u to, kim tiền Lưỡ ng long rấ t lớ n có dây tua đeo, viên ngọ c
trắ ng có chữ “Cá t tườ ng Phướ c khá nh”, ngọ c san hô đeo có dây tua đều mộ t thứ . Số tiền
bỏ ra 700 quan, cũ ng chuẩ n trích lấ y tiền ở kho, y số thưở ng trả lạ i. Nguyễn Vă n Bà i
đượ c cấ t bổ Chá nh độ i trưở ng cá c quâ n, trậ t Chá nh thấ t phẩ m, thưở ng thêm cho 20 lạ ng
bạ c. Nguyễn Đình Lương thă ng bổ Phó thiên hộ , trậ t Tò ng thấ t phẩ m, thưở ng thêm cho
5 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, quầ n á o và ngâ n bài đều mộ t cá i, rồ i cho theo sai
phá i ở tỉnh. Nguyễn Vă n Quỳnh cũ ng thưở ng 5 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n. Ngoà i ra,
nhữ ng ngườ i là m việc bắ t giặ c và thú đinh hết sứ c, chuẩ n cho phâ n biệt là m danh sá ch
tiếp tụ c tâ u lên, để đợ i ban ơn. Cò n giặ c Nhà n thì đó ng cũ i đưa đến cử a khuyết, xử tử
bằ ng lă ng trì, bêu đầ u ở cá c địa phương mà y đã là m giặ c trướ c, rồ i quă ng xuố ng sô ng”.
Lạ i vì giặ c Bộ t cò n trố n xa, truyền dụ cho các tỉnh Sơn Tâ y, Bắc Ninh, Hả i Dương đều
phá i biền binh đi dò thá m, nếu chém hoặ c bắ t đượ c giả i đến quan, sẽ chiếu theo cá ch
thưở ng đã định trướ c mà ban thưở ng. Ai giấ u ở trong nhà , sẽ bị cù ng tộ i như giặ c.

Thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Việc bắ t giặ c đã hơi

thư, xin triệt biền binh đem về hà ng ngũ ở tỉnh ; 6 đồ n đặ t trướ c (Minh Nô ng, Đoan Hạ ,
Phậ t ả , Trì Long, Hả i Bố i, Nhâ n Lý) đều xin rú t cả ”. Vua y cho.

Vua bả o bộ Cô ng rằ ng : “Tỉnh Hưng Yên, về phía hữ u ngạ n sô ng Cử u An, địa thế trũ ng
thấ p, 3 huyện Kim Độ ng, Phù Cừ , Tiên Lữ , trướ c bị tai hạ i, đã chuẩ n cho đắ p khú c đê
nguy, để ngă n sứ c nướ c ; nay đến kỳ nướ c mù a thu, chưa biết tình hình các hạ t sở tạ i ấ y
ra sao, truyền dụ cho quan tỉnh phả i là m tờ tâ u ngay lên”.

Tuầ n phủ Nguyễn Đình Tâ n tâ u nó i : “Nă m trướ c, kỳ tiểu mã n, nướ c sô ng lên to, 3
huyện ruộ ng chiêm bị ngậ p, ruộ ng mù a khô ng cấ y đượ c, dâ n sinh nay đâ y mai đó khô ng
nhấ t định. Từ khi đắ p chặ n khú c đê ngang đến nay, lú a ruộ ng tố t, dâ n cư khô ng đến nỗ i
đắ m đuố i”. Vua xem tờ tâ u, rấ t vui lò ng.

Tha số thuế cò n đọ ng thiếu cho 8 châ u Cam Lộ .

Chuẩ n định : độ i quâ n có voi ở Kinh, cứ hai thá ng hộ i lạ i thao diễn mộ t lầ n (lệ cũ : mộ t
thá ng mộ t lầ n thao diễn).

Thá ng 7 nhuậ n. Dụ lạ i cho cá c nha mô n xét hỏ i việc hình á n cả trong Kinh và ngoà i tỉnh.
Dụ rằ ng : “Ta xét qua nhữ ng bả n á n cá c nha mô n giữ việc hình tra xét phả i khá m nghiệm
đến xương ngườ i đã chết, nhâ n nghĩ đến ngườ i chết, trướ c đã khô ng may bị hung thủ vô
lý giết hạ i, sau lạ i bị quan lạ i khá m nghiệm là m bộ c lộ cả thâ y xá c, thậ m chí cá c lờ i cung
khô ng phù hợ p, khô ng khỏ i khá m nghiệm đến 2 - 3 lầ n mớ i thô i, khiến cho ngườ i ta rấ t
thương xó t ! Vả lạ i, từ trướ c đến nay, việc á n mạ ng có khi sự lý mai mộ t và hai bên [điều
đình] hoà riêng vớ i nhau, lâ u ngà y sau mớ i phá t giá c ra, nếu khô ng khai quậ t lên mà
khá m nghiệm, thì khó bằ ng cứ và o đâ u mà định á n đượ c, cũ ng là xuấ t ư bấ t đắ c dĩ. Cò n
như khi việc mớ i phá t ra, có cá i thâ y ngườ i chết đó có thể bằ ng cứ , nếu buổ i đầ u mà
khá m đượ c thự c trạ ng, há khô ng bớ t đượ c nhiều việc sinh ra về sau ? Chỉ vì nhữ ng quan
lạ i xét hỏ i buổ i đầ u, hoặ c sơ lượ c cho rồ i việc, khinh thườ ng uỷ cho kẻ lạ i dịch khua mú a
vă n tự sinh tệ thêm ra, xét nghiệm khô ng rõ rà ng để sinh nhiễu sự , ngườ i chết lạ i bị khai
quậ t khá m nghiệm. Bụ ng dạ nà o lạ i như thế đượ c ! Ô i, xét nghiệm thương tích trong cá i
xá c chết, nếu khô ng đượ c thự c trạ ng đã có điều luậ t rõ rà ng, thế mà quan lạ i là m việc
cò n có sự khinh suấ t sơ lượ c như thế, khô ng trô ng lên mà thể nhậ n cá i ý tố t thương việc
hình củ a ta ! Vậ y xuố ng dụ lạ i cho cá c nha mô n xét hỏ i việc hình ở cả trong Kinh, ngoà i
cá c tỉnh, nếu gặ p xả y vụ á n mạ ng, thì phả i thâ n đến tậ n chỗ cá i xá c bị thương, theo như
phép mà biên nghiệm, cố t cho đượ c rõ rà ng xá c thự c mườ i phầ n. Nếu khinh thườ ng
giao cho kẻ lạ i dịch và biên khá m sơ lượ c, có chú t khô ng thự c, để đến phả i khá m nghiệm
lạ i mộ t lầ n nữ a, thì tuy khô ng phả i thiên tư ă n tiền, cũ ng gia bậ c trị tộ i, để tỏ rõ cá i ý tố t
kính cẩ n, thương xó t, rõ rà ng, thậ n trọ ng”.

Định lạ i điều cấ m về thẻ bà i cho mở cử a. Trướ c kia, khi gặ p cá c lễ hưở ng kỵ , ty nha có

chứ c trá ch, trướ c ngà y ấ y, phiến tấ u lên, đều do quan thị vệ nhậ n lĩnh thẻ bà i mở cử a để
truyền bả o ra ngoà i ; ngà y thiết triều, viên cai quả n vệ Cẩ m y, vệ Kim ngô chỉ xin mở
khoá mà khô ng có thẻ bà i mở cử a. Vua cho rằ ng chỗ cử a thà nh khi mở ra, quan hệ
khô ng phả i là thườ ng, thế mà nhữ ng quâ n tú c vệ và kẻ giữ cử a cứ truyền bá o lẫ n nhau,
cá i tệ sinh ra dầ n dầ n, khô ng thể để cho tă ng lên đượ c mã i. Vậ y hạ lệnh : sau đây, phà m
ban đêm có việc gì nếu phả i mở cử a, thì do quan vă n võ đạ i thầ n trự c đêm tâ u lên, xin
thẻ bà i mở cử a, nhậ n giữ lấ y để truyền bá o ; đến sá ng ngà y mai, lạ i tâ u lạ i, để tỏ ra thậ n
trọ ng. Cò n cá c cử a Kinh thà nh, hoà ng thà nh và cung thà nh, đều y theo lệ định.

Phá i viên thanh tra là Lê Bá Tú , Phạ m Quỹ tâ u nó i : “Nhữ ng sổ sá ch củ a bộ Hộ khai ra,

chỉ khai cá c số tiền lương, muố i, đườ ng ; cò n cá c thứ và ng, bạ c, vả i, lụ a, đồ ng, thiếc, chì,
sắ t đều khô ng khai đến ! Vả lạ i, cá c thứ ấy, trong Kinh ngoà i tỉnh, số thâ u nộ p và o bao
nhiêu đều do bộ Hộ tư đưa sang Nộ i vụ và Vũ khố thu nhậ n và o sổ mà thô i, cò n ở bộ Hộ
bằ ng cứ và o sổ sá ch nà o mà tư giao đi, từ trướ c đến nay chưa có tra xét, tưở ng cũ ng
chưa đượ c chu đá o”. Vua cho lờ i tâ u là hợ p lý, giao xuố ng cá c quan trong triều hộ i bà n.
Họ đều cho rằ ng từ trướ c đến nay, tiền, lương, muố i, đườ ng ở kho, tấ t cả cá c số chi thu
đều do bộ Hộ phê tố ng, cò n cá c thứ và ng, bạ c, vải, lụ a, đồ ng, sắ t, chì, thiếc, dầ u, nến, chỉ
do bộ Hộ tư giao cho Nộ i vụ và Vũ khố đă ng thu thô i, đến như số mụ c chi thu đều có
chuyên nha, khô ng ví như tiền, thó c ở Thương trườ ng chuyên do bộ Hộ . Cho nên, nă m
trướ c, nghị định về chương trình thanh tra, bộ Hộ và Thương trườ ng hợ p là m mộ t khoá ,
Vũ khố và Nộ i vụ lạ i là m riêng ra mộ t khoá , thế thì chế độ đặ t ra vố n đã rõ rà ng đầ y đủ
rồ i. Nay muố n đem hết cá c thứ và ng, bạ c, vả i, lụ a, đồ ng, thiếc, dầ u, nến, gồ m cả và o khoá
kỳ thanh tra bộ Hộ để tra xét, há khô ng sinh ra nhiều việc ư ? Xin cứ theo như lệ trướ c
mà thi hà nh, sau đến kỳ thanh tra ở Nộ i vụ và Vũ khố sẽ chiếu các thứ hoá vậ t mà khai
ra, cứ cá c nha mô n tố ng thu, sứ c đem nhữ ng nguyên bả n sớ sá ch và cô ng vă n củ a cá c
tỉnh ra để đố i chiếu. Như thế thì tiết mụ c tinh tườ ng, chặ t chẽ, đã có sổ sá ch để tra xét,
khô ng có cá i tệ ẩ n lậ u, bỏ só t”. Vua nghe theo.

Trù ng tu Vă n miếu. Cô ng việc xong, sai Thượ ng thư Nguyễn Trung Mậ u là m lễ an vị.

Ninh Bình và Nam Định bị bã o : nhà cử a sụ p đổ , nướ c sô ng lên to, lú a ruộ ng bị ngậ p. Hai
tỉnh nà y đem việc tâ u lên. Vua cho rằ ng tỉnh Ninh Bình bị hạ i gió bã o hơi nặ ng (tỉnh
Ninh Bình, nhà cử a đổ ná t đến 3.442 chủ ; tỉnh Nam Định, nhà cử a đổ ná t có hơn 2.000
chủ , thuyền bị đắ m vỡ mấ t 4 chiếc), sai Ngự sử Phan Khắ c Thậ n đến ngay hộ i đồ ng vớ i
Tuầ n phủ Nguyễn Vă n Nhị chia ra từ ng hạ ng mà chẩ n cấ p. (Hạ ng thiệt hạ i nhiều, mỗ i hộ
cấ p cho 3 quan tiền ; thiệt hạ i vừ a, cấ p cho 2 quan ; thiệt hạ i ít, cấ p cho 1 quan). Lạ i hạ
lệnh cho hai tỉnh khai thô ng nhữ ng chỗ ứ , ngậ p để giú p cho việc cấ y lú a kịp thờ i vụ .
Ngà y hô m ấ y, cá c tỉnh Hưng Yên, Hả i Dương, Hà Nộ i và Thanh Hoá , Nghệ An cũ ng đem
việc tai hạ i về gió bã o lụ c tụ c bá o lên, nhưng tình hình khô ng thiệt hạ i lắ m. Vua nó i
rằ ng : “Ta rấ t lấ y là m may cho dâ n cá c địa phương nà y”.

Sử a miếu thờ Trừ ng Quố c cô ng. Sai Thố ng chế Tô n Thấ t Đắ c đến Thanh Hoá trong nom
cô ng việc.

Sử a miếu Thụ c An Dương vương ở Nghệ An. Cấ p cho dâ n sở tạ i 600 quan tiền.

Sai Ngự sử Đặ ng Kham đi khá m lạ i nhữ ng đê tư thuộ c tỉnh Sơn Tâ y và tỉnh Hà Nộ i.

Trướ c kia, dâ n 3 huyện An Sơn, Thạ ch Thấ t, Mỹ Lương thuộ c Sơn Tâ y kêu xin huỷ bỏ
mộ t đoạ n đê tư về địa phậ n 2 xã Do Lễ, Lễ Khê thuộ c Hà Nộ i, để cho tiêu nướ c. Vua thấ y
việc nà y quan hệ đến lợ i hạ i củ a dâ n sinh, bèn sai Tổ ng đố c Hà - Ninh Mai Cô ng Ngô n,
thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai hộ i khá m. Họ là m tờ tâ u lên, cho
rằ ng đấ t 3 huyện ấ y ở hữ u ngạ n sô ng Tích Giang, mỗ i nă m đến kỳ mưa lụ t, lú a ruộ ng bị
ngậ p rấ t hạ i, chỉ vì hạ du 4 tổ ng thuộ c huyện Chương Đứ c đắ p đoạ n đê chặ n ngang, cho
nên nướ c khô ng tiêu đi đượ c ; cò n để cá i đê nà y thì 4 tổ ng hạ du lợ i ít mà 3 huyện thuộ c
Sơn Tâ y hạ i nhiều, nay triệt huỷ đi, thì thô ng đượ c nướ c ở thượ ng lưu mà hạ lưu khô ng
khỏ i ứ lạ i, cứ u cá nh cũ ng chưa đượ c lợ i chung. Nhưng đem số dâ n, số ruộ ng củ a 3
huyện và 4 tổ ng mà so sá nh xem lợ i, hạ i nhiều, ít củ a từ ng phía thế nà o, thì bọ n thầ n
nghĩ xin phá bỏ 1 đoạ n độ 10 hoặ c 20 trượ ng đê tư xã Do Lễ để nướ c có chỗ tiêu tiết ;
rồ i sứ c dâ n khai mộ t đoạ n độ hơn 10 trượ ng ở chỗ Cổ Bồ ng thuộ c huyện Kim Bả ng để
cho thế nướ c chả y thô ng sang sô ng Há t. Như vậ y khô ng để lợ i thiên về bên nà o, hạ i
thiên về bên nà o.

Vua cho rằ ng lờ i lẽ bà n đó phầ n nhiều chưa đượ c rõ rà ng, bèn sai Đă ng Giai lạ i đi hộ i
khá m : hoặ c nên cứ để đê điều như cũ mà đặ t nhiều cố ng thô ng nướ c, hoặ c nên nhâ n địa
thế đà o sô ng mà đắ p nhữ ng đoạ n đê nhỏ khá c. Lạ i, ở chỗ Cổ Bồ ng cô ng trình khai nạ o
khó dễ thế nà o, đều phả i trù tính cả mà là m bả n tâ u lên. Sau đó Đặ ng Kham cù ng Mai
Cô ng Ngô n và Nguyễn Đă ng Giai Phướ c tấ u, xin triệt huỷ mộ t đoạ n đê cũ ở xã Do Lễ, hai
bên đắ p lên đê nhỏ , trên từ Do Lễ dướ i đến Đoan Nữ , do sô ng Tích Giang chả y ró t sang
sô ng Thườ ng Vệ. Lạ i, về hạ lưu xã Dụ c Khê, tuỳ hình thế mà khai nạ o để cho nướ c đượ c
lưu thô ng. Cò n chỗ Cổ Bồ ng, nú i và đá ngă n chặ n kẹp lạ i, khó có thế là m đượ c, xin đừ ng
để khai nạ o.

Vua nó i : “Lờ i bà n nà y tuy chưa đượ c phả i cả mườ i phầ n, nhưng tìm đến chỗ lợ i nhiều,
hạ i ít, thế khô ng như thế cũ ng khô ng đượ c. Vậ y chuẩ n cho y lờ i xin nà y mà thi hà nh”. Lạ i
thưở ng tấ t cả 1.000 quan tiền để phâ n phá t.

Vua dụ bộ Binh rằ ng : “Cá c hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam, Quả ng
Ngã i và Bình Định, sang nă m, đều đến kỳ duyệt đinh, tuyển binh. Nhữ ng quâ n mộ ở cá c
dinh vệ, theo lệ khô ng đượ c về mộ . Nay cá c vệ dinh Kỳ võ khuyết ngạ ch có nhiều, có thể
cho về mộ , bấ t tấ t bó buộ c và o lệ cũ , cũ ng có thể đượ c”.

Định lệ cấ t tuyển biền binh và o vệ Cẩ m y và vệ Kim ngô . Trướ c kia, 3 độ i ứ ng trự c ở vệ

Cẩ m y và biền binh ở vệ Kim ngô , lấy cấ m binh ở dinh Vũ lâ m đều phả i bả o đả m là thâ n
thể khoẻ mạ nh, có sứ c cấ t đượ c quả tạ thì cấ t bổ và o. Đến đây chuẩ n định lấ y 10 độ i tú c
trự c trong vệ Cẩ m y, gồ m 550 tên ; 5 vệ dinh Thầ n cơ ; 4 vệ Trung, Tiền, Tả , Hữ u ở dinh
Tiền phong, mỗ i vệ 28 tên ; 3 vệ Nhấ t, Nhị, Tam ở dinh Dự c vũ ; 1 độ i ở dinh Dự c chấ n,
mỗ i độ i 3 tên, đều bổ và o 5 độ i Trườ ng trự c ; 5 vệ ở dinh Long võ , 4 vệ Trung, Tiền, Tả ,
Hữ u ở dinh Hổ oai, mỗ i vệ 28 tên, 2 độ i Nhấ t, Nhị ở Tả vệ vệ Thủ hộ , 2 độ i Nhấ t, Nhị ở vệ
Giá m thà nh, mỗ i độ i 3 tên, đều bổ và o 5 độ i Thườ ng trự c, gồ m 528 tên ; Hậ u vệ dinh
Tiền phong, Hậ u vệ dinh Hổ oai, 5 vệ dinh Hù ng nhuệ, cá c quâ n ở 2 vệ Khinh kỵ , Phi kỵ
dinh Thượ ng tứ , đều bầ u cử 10 vệ, mỗ i vệ 28 tên, bổ và o 10 độ i ở vệ Kim ngô , gồ m 532
tên, để sung và o quâ n tú c vệ, nếu sau có khuyết ngạ ch sẽ cấ t chọ n bổ và o, định là m lệ
vĩnh viễn.

Triệu : Tuầ n phủ Hưng Yên Nguyễn Đình Tâ n, á n sá t Khá nh Hoà Tô n Thấ t Cá p về Kinh
đợ i Chỉ. Cho : thự Tả tham tri bộ Hình Phạ m Duy Trinh bổ đi thự Tuầ n phủ Hưng Yên ;
thự Lang trung bộ Lạ i Tô n Thấ t Hạ p bổ đi thự á n sá t Khá nh Hoà ; Hà n lâ m viện Thị
giả ng họ c sĩ sung chứ c Tá n thiện cho Hoà ng tử là Trầ n Quang Chung do chứ c đang là m
sung biện sự vụ Nộ i cá c ; Viên ngoạ i lang ở ty Thừ a biện Tô n nhâ n phủ là Tô n Thấ t
Chính thă ng thự Lang trung bộ Lạ i, Viên ngoạ i lang bộ Lạ i sung Hà nh tẩ u viện Cơ mậ t là
Trầ n Mẫ n thă ng thự Lang trung bộ Binh ; Giá m sá t ngự sử đạ o Thuậ n - Khá nh là Ngô
Bỉnh Đứ c thă ng thự Chưở ng ấ n Cấ p sự trung bộ Binh.

Sai Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên do bả n chứ c, sung Phó tổ ng tà i Sử quá n.

Thự Bố chính Quả ng Yên Đặ ng Huy Thuậ t, á n sá t Hồ Thiện phả i tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c
kia, bọ n Thuậ t tự tiện dờ i sở quan thuế Phượ ng Hoà ng [đi nơi khá c], khô ng đem việc
tâ u lên, bị bộ Hộ tâ u hặ c ; đến sau tâ u về Kinh, họ lạ i đặ t lờ i thêu dệt. Vua sứ c xuố ng cho
bộ Lạ i bà n. Bộ nghĩ xin giá ng chứ c, bổ đi nơi khá c. Vua nó i : “Bọ n Thuậ t đã tự tiện cho kẻ
buô n bá n giả o quyệt vơ vét mố i lợ i to, sau lạ i theo mà đặ t lờ i thêu dệt. Là m như thế là
bỏ mấ t chứ c vụ . Vậ y cá ch chứ c cả . Cho : Bố chính Thanh Hoá Vũ Doã n Cung bổ là m Bố
chính tỉnh Quả ng Yên ; Lang trung bộ Binh Đặ ng Kim Giá m bổ là m á n sá t tỉnh Quả ng
Yên, nguyên á n sá t Khá nh Hoà Tô n Thấ t Cá p thă ng thự Bố chính Thanh Hoá .

Thự Bố chính Sơn Tâ y Hồ Hự u về quê vì việc tang cha mẹ. Cho thự Hữ u thị lang bộ Lạ i
Tô n Thấ t Tĩnh bổ thự Bố chính tỉnh Sơn Tâ y.

Quan tỉnh Bình Thuậ n Nguyễn Đă ng Uẩ n, tâ u nó i : “ở tỉnh có đọ ng lạ i mộ t vụ á n mạ ng,

tình ý éo le, 5 nă m khô ng giả i quyết xong !”. Vua sai Ngự sử Trầ n Kinh Vĩ đi hộ i đồ ng tra
xét. á n mớ i quyết định đượ c. Vua ngợ i khen, thưở ng cho Vĩ gia 1 cấ p. Quan tỉnh cá c lớ p
trướ c đều bị phạ t.

Chủ thủ Nộ i vụ có châ n khuyết. Bộ Lễ đổ i bổ Chủ sự Lê Viết Đă ng sang. Đă ng tố giá c Bộ

trưở ng chọ n ngườ i khô ng cô ng bằ ng. Vua sai xét, khô ng có thự c trạ ng. Đă ng lạ i nó i : “Từ
trướ c đến nay, chứ c chủ thủ Nộ i vụ đều lấ y ngườ i phương Nam sung và o. Nay xin : đến
kỳ đổ i phá i, khô ng câ u nệ là ngườ i Nam hay ngườ i Bắ c”. Vua quở rằ ng : “Nhà nướ c có
quy tắ c nhấ t định, tuâ n theo mã i lâ u dà i ; nếu châ m chướ c tuỳ nghi, tự khắ c có cô ng
nghị. Tên kia là mộ t kẻ thấ p hèn, sao lạ i dá m nó i nhả m như thế ! Hã y đá nh cho 40 roi vì
nó là hạ ng tầ m thườ ng cuồ ng dạ i, khô ng nỡ bắ t tộ i nặ ng, nhưng vẫ n cho sung và o chứ c
chủ thủ ”.

Giả m bớ t sở quan thuế thuộ c chi Hà o Châ u. Mộ t dả i sô ng Nhị Hà , từ Cẩ m Cơ đến thà nh

Nam Định, sở quan thuế nguyên đặ t mộ t sở chính (bến Cẩ m Cơ) và ba sở nhá nh (Châ u
Xá , Đằ ng Châ u, Hà o Châ u). Nhữ ng thuế mà hà nh khá ch thuê chở đều do sở quan thuế
Mễ Sở đố i giá lĩnh trưng ; đến đâ y, quan hai tỉnh Nam Định, Hưng Yên tâ u nó i : “Từ Đằ ng
Châ u đến Hà o Châ u, đườ ng thuỷ khô ng đầ y nử a dặ m, nếu lạ i đặ t mộ t chi quan thuế, chỉ
thêm phiền nhiễu. Vậ y xin bớ t đi mộ t chi quan thuế Hà o Châ u, giao cả về chi quan thuế
Đằ ng Châ u, hằ ng nă m đố i giá ”. Vua y cho.
Quả n vệ Thuỷ sư Phạ m Vă n Cẩ n có tộ i, mấ t chứ c. Cẩ n, trướ c đâ y đi tuầ n phò ng dò xét từ
Thừ a Thiên trở và o phía nam, [thế mà ] giặ c Thanh lén phá t ra luô n, Cẩ n điềm nhiên
khô ng có kế sá ch gì ứ ng phó ; đến khi thuyền biển củ a ngườ i Thanh lỡ việc, cũ ng khô ng
biết gì ! Vua bèn giao xuố ng cho bộ bà n, Cẩ n bị khép tộ i khô ng là m trò n chứ c phậ n, bị
mấ t chứ c.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a thu, thá ng 8. Tỉnh Nghệ An gạ o kém, sai phá t
gạ o kho 30.000 phương, bá n giá hạ cho dâ n.

Hà Nộ i và Sơn Tâ y, thứ vả i trắ ng nộ p và o mà khô ng thể dù ng đượ c có đến hơn 1.000

tấ m. Viên giá m lâ m là Lê Vă n Thu đem việc ấ y tâ u lên. Vua sai bộ Hộ kiểm soá t lạ i. Quan
lạ i chuyên biện ở hai tỉnh ấ y đều bị phâ n biệt giá ng chứ c, cá ch chứ c và bắ t phả i bồ i
thườ ng ; 4 nha khô ng xét ra đượ c, cũ ng đều bắ t tộ i.

Lạ i xuố ng dụ : “Sau đâ y ở cá c địa phương, phà m nhữ ng ngạ ch thuế thâ n phả i nộ p và cá c
hoá vậ t đượ c đặ t giá để mua, nếu có nhữ ng việc giố ng như thế, thì nên là m thế nà o phâ n
ra từ ng thà nh mà bắ t phả i bồ i cho hợ p vớ i tộ i ở trong luậ t, và là m thế nà o cho hoá vậ t
đều dù ng đượ c vừ a phả i, mà kẻ lạ i khô ng là m khổ cho dâ n, quố c khoá thườ ng cung mà
ngườ i đi buô n đều đượ c lạ c lợ i, chuẩ n cho bộ Hộ bà n luậ n tườ ng tậ n thoả đá ng”. Sau đó ,
nghị chuẩ n : phà m nhữ ng ngạ ch thuế thâ n phả i nộ p và nhữ ng hoá vậ t đặ t mua, do
Thượ ng ty sở tạ i xét xem nhữ ng hoá vậ t có thể dù ng đượ c, thì sứ c cho thu mua lấ y,
khô ng đượ c khắ c nghiệt quá và là m chậ m trễ nhậ t kỳ, phả i ngà y nà o biên ký ngà y ấ y để
lưu chiểu ; cò n việc bắ t phả i đền cho đá ng tộ i ở trong luậ t, thì cứ cá i số hiện vậ t, chia
là m 100 thà nh, hễ có chú t dấ u vết, hư hỏ ng, ẩ m ướ t, rá ch ná t và hơi có sơ bạ c, khô ng
đượ c quá 5 thà nh, nếu từ 6 thà nh trở lên, thì cứ nhằ m và o nhữ ng lạ i dịch nguyên thu,
nguyên thừ a hà nh mà bắ t phả i bồ i, lạ i để tang vậ t mà luậ n tộ i, chứ khô ng hỏ i đến dâ n
nguyên nộ p. Lạ i như hộ i đồ ng phá i viên củ a bộ Nộ i vụ và Vũ khố dá m có cá i thó i cố ý
khe khắ t, ứ c hiếp là m cho khó khă n, mà dâ n đi nộ p phả i kêu ở bộ , hoặ c có dụ ng tình
thiên tư bênh vự c bao che, là m xá o trộ n việc đă ng thu, thì cho viên giá m thủ tham hặ c.

Thự Bố chính Hà Tiên Lê Quố c Trinh tâ u nó i : “Dâ n trong hạ t, trướ c vì giặ c thổ , khô ng
đượ c yên, nhữ ng ngườ i ở cá c xã , thô n, hà ng bang và phố xá sợ hã i tả n má c có đến hơn
nghìn ngườ i ; gầ n đâ y trở về khô ng đượ c mấ y, ruộ ng đấ t phầ n nhiều bỏ hoang !”. Vua
nó i : “Hạ t ngươi nă m ngoá i, dâ n phầ n nhiều tả n má c, thuế khoá đã cho triển hoã n, lạ i
cho thư hạ n lạ i mộ t nă m nữ a, để gọ i về mà yên ủ i ; đến nay vẫ n cò n vắ ng tanh, thì nên
lạ i cà ng để ý vỗ về hơn nữ a, khô ng nên nó i suô ng cho tắ c trá ch”.

Lĩnh Tuầ n phủ Nguyễn Lương Nhà n lạ i nó i : “Quâ n lính ngườ i Thổ trố n đi tả n má c, chưa
trở về đượ c bao nhiêu. Vậ y khẩ n xin gia hạ n cho 1 - 2 nă m, đợ i sau trở về ngà y mộ t
nhiều, sẽ lạ i chiếu theo như cũ , thu về cả nguyên hà ng ngũ ”. Vua nó i : “Chú ng tuy là
ngườ i Thổ , nhưng đã thuộ c và o sổ đinh, cũ ng là dâ n con triều đình, khô ng nỡ để cho
chú ng lưu tá n khô ng có chỗ ở . Vậ y nhữ ng quâ n Thổ ở cơ Hữ u tỉnh Hà Tiên, nếu yên tâ m
ở trong hà ng ngũ , thì cứ chi lương là m việc cô ng như cũ ; ai đi trố n mớ i về, thì đều thả
cho về [quê hương] để họ cà y ruộ ng, đà o giếng, yên nghiệp là m ă n, tha cho khô ng bó
buộ c phả i thu bổ và o hà ng ngũ , đợ i sau trở về tấ t cả, sẽ bà n”.

Tên đầ u đả ng giặ c là Lê Vă n Bộ t lẻn đến nhà ngườ i dâ n ở tỉnh Bắ c Ninh trọ đêm, bị
ngườ i tố giá c ra cá o phá t, Phó lã nh binh Nguyễn Đạ c đến tạ i chỗ , vây bắ t, Bộ t trố n thoá t
đượ c. Nguyễn Cử u Đứ c lạ i đem ngườ i tố giá c giam cầ m, có viên thị vệ từ Bắ c về, đem
việc ấ y tâ u lên. Vua quở rằ ng : “Giặ c Bộ t có mộ t mình chạ y trố n, thế mà Nguyễn Đạ c là m
việc chậ m chạ p, để cho y trố n thoá t đượ c. Hơn nữ a, đố i vớ i kẻ chứ a chấ p giặ c thì để đó ,
khô ng hỏ i chi đến, lạ i bắ t giam ngườ i tố giá c, thì sau nà y nếu có đạ o tặ c thiết phá t,
ngườ i ta sẽ bó châ n khô ng dá m đi đâ u, cò n dá m đến quan mà cá o giá c ư ?”. Sai lậ p tứ c
tha ngay ngườ i tố giá c ; nghiêm sứ c hai tỉnh Đô ng, Bắc đều phá i thuộ c hạ dò thá m,
khô ng để cho nó trố n xa. Từ đấ y giặ c Bộ t khô ng có chỗ dung thâ n đượ c.
Tha tộ i cho tên đầ u đả ng giặ c là Lê Vă n Bộ t ở tỉnh Sơn Tâ y. Bộ t là mộ t tên cướ p to ở tỉnh
Hưng Hoá , trướ c theo 2 tên đầ u đả ng giặ c là Lý Khai Ba, Nô ng Vă n Vâ n, mưu khở i nguỵ ,
tự xưng là Trung quâ n, về sau cù ng giặ c Nhà n, giặ c Thạ ch kết đả ng, là m hạ i dâ n đã lâ u,
Nhà n, Thạ ch bị thua, Bộ t sợ chưa dá m thò đầ u ra. Thổ hà o tỉnh Bắc Ninh là Lê Huy
Thưở ng xin đi chiêu dụ . Thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai cho đi, lạ i uỷ cho Tri phủ Lâ m
Thao Nguyễn Vă n Mưu, nguyên Phó lã nh binh bị cá ch đi hiệu lự c Nguyễn Hữ u Diệu và
nguyên thự Phó quả n cơ bị cách đi hiệu lự c Nguyễn Vă n Hoà , phâ n phá i bọ n thú đinh và
nhữ ng ngườ i đi hiệu lự c, chia đi yết thị khắ p cá c nơi, dụ cho biết ý triều đình khô ng nỡ
giết. Nguyên á n sá t đã bị cá ch là Vũ Vịnh (bị phá t vã ng đi đả o Phú Quố c là m quâ n,
nhưng cò n chưa đi) cũ ng tự xin nhậ n đi. Đến đây Bộ t cù ng vớ i đồ đả ng là bọ n Nguyễn
Vă n Độ đến tỉnh Sơn Tâ y đầ u thú . Nguyễn Đă ng Giai đem việc đó tâ u lên, và nó i Bộ t gầ n
đâ y đã biết sợ hã i, ă n nă n, lẩ n bó ng trố n xa, khô ng dá m quấ y nhiễu dâ n địa phương, có
khá c vớ i giặ c Nhà n, giặ c Thạ ch dữ dộ i hung tợ n. Vua phê bả o rằ ng : “Xem tờ tâ u, đá ng
khen ! Từ đâ y giặ c đã dẹp, dâ n đượ c yên, thự c là khô ng phụ lò ng ta uỷ thá c”. Nhâ n bả o
Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n rằ ng : “Bộ t là mộ t tên giặ c trố n trá nh đã lâ u nă m, nay đã đem
đầ u ra thú , triều đình nên xử trí thế nà o ?”. Xuâ n Cẩ n thưa rằ ng : “Tộ i củ a giặ c Bộ t đá ng
giết, nhưng mộ t khi nghe thấ y hiểu thị, nó đem đầ u ra thú , cò n có mộ t chú t đá ng nguyên
lượ ng”. Vua y cho, nhưng giao Bộ t cho Đă ng Giai quả n thú c, buộ c phả i đi bắ t giặ c để
chuộ c tộ i trướ c. Thưở ng cho Đă ng Giai gia 1 cấ p, 1 đồ ng kim tiền “Long vâ n khế hộ i” có
dâ y tua đeo ; Nguyễn Vă n Mưu gia 1 cấ p ; Nguyễn Hữ u Diệu đượ c khở i phụ c chứ c Cai
độ i, [cả Mưu và Diệu] đều đượ c thưở ng 4 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n ; Nguyễn Vă n Hoà
đượ c khở i phụ c Chá nh độ i trưở ng và gia thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n ; Vũ Vịnh
đượ c khở i phụ c Bá t phẩ m thư lạ i, giao cho bộ xét bổ ; Lê Huy Thưở ng bổ thụ Chá nh cử u
phẩ m bá hộ , gia thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n và á o quầ n đều 1 cá i. Thưở ng chung
tấ t cả 300 quan tiền, phâ n phố i theo từ ng hạ ng. Lạ i dụ cho Đă ng Giai rằ ng : “Ngươi có
chứ c trá ch coi giữ mộ t địa phương, đã trừ đượ c giặ c để yên dâ n, cà ng nên để ý vỗ về
hơn nữ a, khiến cho dâ n mớ i về sau khi tả n đi vì sợ hã i, đều đượ c cù ng hưở ng Phướ c
yên là nh”. Giai tâ u nó i : “Bọ n Thạ c, Khả i và Tuyên là giặ c cò n só t lạ i ở địa hạ t Tuyên
Quang, cò n đang lẩ n trố n chưa bị tộ i giết ; nay có Độ i trưở ng Hoà ng Đình Chú c, là ngườ i
Thổ trướ c, tình nguyện đi dò thá m bọ n tộ i phạ m ấ y để lậ p cô ng. Vậ y xin cho lưu ở tỉnh
Sơn Tâ y để sai phá i”. Vua y cho.
Tỉnh Hà Tiên có 300 tên giặ c Man ngầ m đến chỗ đồ n Thuyết Nộ t gâ y chuyện. Quả n đồ n
là Suấ t độ i Lê Viết Lâ n phả i trố n trá nh. Ngườ i theo hiệu lự c đồ n là Nguyễn Cô ng Quỳnh,
vá c dao ra ngoà i đồ n, chém đượ c 1 đầ u giặ c. Giặ c chạ y tá n loạ n, khô ng dá m đến gầ n.
Ngườ i đượ c giao trô ng coi ở mặ t ngoà i là Độ i trưở ng Vũ Vă n Bằ ng cũ ng giữ đồ n, đố i
diện bắ n, bị thương, lạ i buộ c vết thương, ra sứ c đá nh ; Cai độ i Ngô Vă n Bẩ m sấ n lạ i tiếp
viện. Giặ c bị tan vỡ . Việc đến tai vua. Vua nó i rằ ng : “Bọ n Man ấ y chẳ ng qua cấ t lẻn để
kiếm ă n, quâ n giữ đồ n đá nh nhau vớ i giặ c, tuy khô ng đá nh dữ gì lắ m, nhưng vớ i số quâ n
ít mà đá nh đượ c giặ c nhiều, cũ ng có chú t cô ng lao. Vậ y Nguyễn Cô ng Quỳnh cho khở i
phụ c Cai độ i, lạ i thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, 1 tấ m ngâ n bà i, vẫ n để cho
ở lạ i giữ đồ n ; Vũ Vă n Bằ ng đượ c bạ t bổ Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, thưở ng thêm 5 lạ ng
bạ c ; Ngô Vă n Bẩ m gia cho chứ c Cấ m binh Cai độ i. Lê Viết Lâ n, trướ c hết, đá nh ngay cho
100 trượ ng, rồ i cắ m cá i tên và o tai, dắ t đi các quâ n dinh, rao khắ p cả trạ i Trườ ng Luỹ,
nếu phạ m tộ i lầ n nữ a sẽ phả i trả m giam hậ u”.

Kinh sư mưa to, trong thà nh nướ c sâ u đến 3 - 4 thướ c. Vua triệu cá c quan doã n trong
Kinh sư đến hỏ i. Phủ thừ a Đinh Doã n Trung thưa rằ ng : “Thó c lú a đương lú c thu hoạ ch,
sợ khô ng khỏ i tổ n hạ i”. Cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Bình và Quả ng Ngã i bá o luô n về tai
hạ i lụ t. Sai đều phả i khá m thự c chia ra từ ng hạ ng để phá t chẩ n hoặ c tha thuế, giả m thuế.

Bộ Lạ i dâ ng bả n danh sá ch cá c quan vă n bị cá ch bã i. Vua mở xem xét rõ rà ng, dụ rằ ng :

“Nhữ ng á n mà bọ n nà y can phạ m, hoặ c tộ i cô ng hoặ c tộ i tư, khô ng giố ng nhau, há lẽ
khô ng chỗ phâ n biệt [đố i xử ] ? Vậ y chuẩ n cho bộ tư đò i bọ n Đinh Viết Thậ n, Vũ Ngọ c
Giá , Lý Trầ n Trinh, Trương Đứ c Bả n, Nguyễn Vă n Giá p, Vũ Huy Quýnh, Trầ n Vă n Đạ o tấ t
cả 7 ngườ i, cò n ngoà i ra, ai khô ng đủ hạ nh kiểm đều cá ch bã i cả”.

Ty Tam phá p dâ ng bả n danh sá ch về việc hình á n cá c tỉnh â n xét trong nă m nay (gồ m
411 ngườ i). Vua sai cá c quan trong triều xét lạ i. Danh sá ch dâ ng lên, cho hoã n xử tử
ngay 46 á n. Vẫ n lưu giam hậ u 84 á n, cò n á n khá c đều giả m ; ai phả i phá t vã ng đi cá c tỉnh
thì đượ c tha.
Vua bả o thị thầ n rằ ng : “Ta nhâ n gặ p việc, tu tỉnh [tâ m thâ n], phà m chính sự gì quan hệ
đến việc quan, việc dâ n, điều dở thì bỏ , điều hay thì là m, mong khô ng có mộ t ngườ i nà o
là khô ng bằ ng lò ng. Đến như mộ t việc hình ngụ c, cà ng nên để ý cẩ n thậ n : tộ i nặ ng thì
đình chỉ việc bắ t bớ , tộ i cò n ngờ thì liệu giả m hoặ c tha. Đó là muố n thể theo cá i đứ c củ a
trờ i mong cho muô n vậ t đượ c sinh số ng, khô ng phả i buô ng lỏ ng phá p luậ t mà là m cá i
nhâ n tạ m thờ i đâ u. Bả n danh sá ch trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh xét á n về mù a thu nă m
nay, cũ ng sai 2, 3 lầ n tra xét lạ i, phầ n nhiều có sự rộ ng rã i”.

Vua ngự điện Vă n Minh, bả o Nộ i cá c rằ ng : “Ta xem Đườ ng Minh Hoà ng khi lễ yết Khổ ng
Tử , có thơ rằ ng : “Phu tử hà vi giả ? Thê thê nhấ t đạ i trung !” (Phu tử là m chi vậ y ? Chu
du suố t mộ t đờ i !) và “Kim khan lưỡ ng doanh điện, Đương dữ mộ ng thờ i đồ ng” (Nay
xem lễ đặ t nơi hai cộ t, Tưở ng như phu tử mộ ng khi xưa ((1) Trong sá ch Gia ngữ . Khi
Khổ ng Tử sắ p mấ t, bả o Tử Cố ng rằ ng : “Ta nằ m mộ ng thấ y đặ t tang lễ ở khoả ng giữ a 2
cộ t nhà , biết là mình chết”.1)). Lờ i duy đẹp đẽ, nhưng ý chưa trang trọ ng. Lạ i Đườ ng
Vă n Hoà ng khi chơi cung Thuý Vi, có thơ rằ ng : “Thu hoà i trầ n tụ c ngoạ i, Cao khiếu bạ ch
vâ n trung” (Ngoà i đá m bụ i trầ n lò ng nhẹ nhõ m ; Trong là n mâ y trắ ng tiếng cao vang).
Như vậ y, dườ ng như có ý lã nh đạ m. Thâ n là m thiên tử sao lạ i nó i nă ng như ngườ i nhà n
tả n vậ y ? Vua lạ i nó i : “Ta xem tậ p thơ củ a Bắ c triều, có chỗ khen là nhã tụ ng về triều
thịnh trị. Vă n vậ t ở nướ c ta khô ng kém gì Trung Quố c. Ta thườ ng sai cá c quan vă n ứ ng
chế, bà i nà o lấy đượ c thì lầ n lượ t cho chép lạ i, đề tên sá ch là Minh lương hỷ khở i tậ p, há
chẳ ng là việc hay ư ?”.

Thưở ng cho hoà ng thâ n và cá c quan trong triều, cù ng nhữ ng ngườ i vă n từ viên ngoạ i
lang, thị độ c, võ từ hiệp quả n trở lên, cá c hạ ng quế Thanh có thứ bậ c khá c nhau.

Ngà y Mậ u Thâ n. Vua đến đà n Xã Tắ c, là m lễ Thu tế. Lễ xong, xa giá quay về, ty Kỳ cổ
khô ng nổ i đạ i nhạ c, Cấ m binh ở dinh Vũ lâ m cũ ng khô ng nổ i quâ n nhạ c. Vua giao xuố ng
cho bộ Binh nghị xử , chiểu luậ t trá i lệnh nghĩ xử phạ t. Vua nó i : “Quâ n lệnh ngự doanh
nghiêm minh biết là chừ ng nà o, sao lạ i xử nhẹ như thế !”. Bèn phạ t : Suấ t độ i ty Kỳ cổ
Nguyễn Như ý 100 trượ ng, cá ch chứ c, đó ng gô ng 1 thá ng, mã n hạ n cho lui về hà ng quâ n
; Quả n vệ Cấ m binh dinh Vũ lâ m Tô n Thấ t Đẩ u và Phạ m Vĩnh, Quả n vệ vệ Loan giá Tô n
Thấ t Nă ng, Phó vệ Tô n Thấ t Chung đều giá ng 1 cấ p ; đườ ng quan bộ Binh đều bị phạ t.

Ngà y Quý Sử u. Vua đến miếu Lịch đạ i đế vương, là m lễ thu tế. Trướ c mộ t ngà y, thuyền
ngự đi đêm, đỗ ở bến sô ng Hương Giang, thấ y cử a Trú c Thà nh khô ng đó ng. Hà nh dinh
đạ i thầ n Phạ m Phi, Đà o Trí Phú , Tú c vệ Tô n Thấ t Mậ u đều phả i giá ng chứ c. Trự c thầ n ở
khoa đạ o khô ng hặ c việc ấ y, đều phả i truyền chỉ quở trá ch rấ t nghiêm. Vua nhâ n bả o bộ
Binh rằ ng : “Nơi ngự dinh trú tấ t, đã có định lệ, khô ng ngờ lạ i trễ biếng như thế ! Vả lạ i,
vệ Cẩ m y, vệ Kim ngô thườ ng ngà y ứ ng trự c, chưa chắ c đã khỏ i thiếu số ngạ ch ! Vậ y sai
bộ ty hộ i đồ ng vớ i thị vệ, xét sổ kiểm tra. Sau đây, cứ 10 ngà y mộ t lầ n điểm, nhắ c nhở
cho khỏ i lườ i biếng”.

Ngà y Đinh Tỵ . Vua đến Vă n miếu, là m lễ Thu tế. Trướ c khi ấ y, vua bả o bộ Lễ rằ ng : “Gầ n
đâ y, hai kỳ Xuâ n Thu tế ở đà n miếu, đều sai quan đến tế thay. Ta, buổ i mớ i lên nố i
nghiệp, trô ng lên việc hay củ a đờ i trướ c, phà m đà n Xã Tắ c, miếu Lịch đạ i đế vương và
Vă n miếu, ta đều thâ n đến là m lễ cho hợ p tình và lễ vă n”.

Vua bả o bộ Binh rằ ng : “ở Kinh, các quan vă n võ trong triều, có ai muố n diễn tậ p sú ng

điểu sang, đã chuẩ n cho chiểu lĩnh sú ng cô ng rồ i. Nay lạ i nên phá t ra 14 khẩ u sú ng
ngoạ i quố c. Phà m thuộ c viên ở cá c bộ , viện, ai diễn tậ p đượ c, cũ ng chuẩ n cấ p cho.

Tiết Trung thu. Vua đến chơi vườ n Thườ ng mậ u, thưở ng cho hoà ng thâ n và quan viên
đi hỗ giá : sa, đạ o, nhung, trừ u và tiền bạ c, có thứ bậ c khá c nhau.

Bố chính tỉnh Phú Yên là Lê Khiêm Quang dâ ng con ngự a. Vua cho gọ i là ngự a Thiện
Lương, sung là m ngự a ngự dụ ng.

Vì chuyến cuố i cù ng nhữ ng thuyền vậ n tả i cá c vậ t hạ ng đến Kinh đượ c yên ổ n, vua

chuẩ n cho quan phầ n việc sắ m đủ lễ phẩ m tam sinh và trích lấ y hương, lụ a củ a kho, sai
quan chia đến hai miếu Phong Bá và Nam Hả i Long vương tế tạ . Lạ i phá t ra 100 quan
tiền cô ng, diễn trò mộ t buổ i để đá p Phướ c thầ n, từ sau đặ t là m lễ thườ ng.
Triệu Chưở ng vệ tá c vi Lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i là Nguyễn Vĩnh đến Kinh. Vĩnh trướ c
đâ y cá o lã o, về ở là ng, vua cho rằ ng Vĩnh thô ng thuộ c tình dâ n Man, bèn khở i phụ c để
dù ng. Gầ n đâ y, Vĩnh có cô ng dẹp giặ c yên dâ n, nên chuẩ n cho đến Kinh bệ kiến. Vua thấ y
Vĩnh sứ c lự c cò n khoẻ, tấ u đố i rõ rà ng, thưở ng cho 1 cá i nhẫ n và ng mặ t ngọ c thuỷ tinh,
1 cá i thẻ ngọ c trắ c có dâ y tua xâ u san hô và trâ n châ u ; lưu lạ i và i ngà y, rồ i cho về.

Tỉnh Biên Hoà tâ u nó i : “Dâ n Man ở huyện Bình An, từ trướ c đến nay, lấ y dao cày đấ t,
lấ y lử a đố t cỏ , vẫ n chưa thà nh ruộ ng, xin hoã n cho hạ n 3 nă m sẽ lạ i là m việc khá m
biện”. Vua y cho.

Lã nh binh tỉnh Quả ng Bình là Bù i Cô ng Huyên có tộ i, bị cá ch chứ c. Khi ở Quả ng Bình, có

thuyền cô ng bị đắ m vỡ , Huyên lặ ng yên khô ng để ý đến, bị Bố chính Nguyễn Tự chỉ trích
tham hặ c. Vua nó i rằ ng : “Huyên trướ c đã can á n nhú t nhá t, ta nghĩ là tô i tớ cũ , khô ng
nỡ bỏ , giá ng bổ chứ c Lã nh binh, để cho tính việc là m tố t về sau, thế mà y khô ng lưu ý
và o việc cô ng, thì cò n dù ng y là m gì nữ a !” Lậ p tứ c sai cá ch chứ c. Cho Phó lã nh binh Hà
Nộ i là Phù ng Hữ u Hoà thă ng thự Lã nh binh tỉnh Quả ng Bình.

Thá ng 9. Sai : Bố chính tỉnh Bình Định là Phan Trứ là m Chủ khả o trườ ng thi Hương Gia
Định, thự á n sá t tỉnh Vĩnh Long là Nguyễn Quố c Hoan là m Phó ; thự Tuầ n phủ tỉnh Hà
Tĩnh là Trầ n Ngọ c Lâ m là m Chủ khả o trườ ng thi Hương Hà Nộ i, thự Bố chính tỉnh Hưng
Hoá là Phạ m Thế Trung là m Phó ; Tả thị lang bộ Hình là Trương Quố c Dụ ng là m Chủ
khả o trườ ng thi Hương Nam Định, á n sá t tỉnh Bắ c Ninh là Đinh Vă n Minh là m Phó . Khoa
nà y lấ y đỗ Cử nhâ n :

Trườ ng Gia Định 15 ngườ i (Phạ m Vă n Trung, Trầ n Xuâ n Quang, Lê Chính Nghị, Lê Hữ u
Nghĩa, Phạ m Duy Thanh, Nguyễn Duy Quang, Đỗ Trình Thuỵ , Trầ n Vă n Họ c, Nguyễn
Doã n Nguyên, Nguyễn Quang Bích, Phan Vă n Phụ ng, Lê Đă ng Đệ, Nguyễn Vă n Tiến,
Nguyễn Vă n Hưng, Lê Hiếu Khiêm).
Trườ ng Hà Nộ i 21 ngườ i (Dương Tri Trạ ch, Bù i Huy Chương, Nguyễn Gia Tuyển, Đỗ
Huy Lương, Nguyễn Tư Giả n, Phạ m Bá Đệ, Đoà n Cô ng Nhẫ m, Đinh Gia Hộ i, Bù i Cung,
Phạ m Bá Phẩ m, Lý Đình Cao, Nguyễn Chính, Nguyễn Bình Di, Nguyễn Thứ , Phạ m Gia Tề,
Phạ m Quang Mã n, Ngô Tố , Nguyễn Kỳ Điển, Trịnh Xuâ n Thưở ng, Vũ Duy ỷ, Khuấ t Thế
Lâ n).

Trườ ng Nam Định 19 ngườ i (Hoà ng Danh Thă ng, Bù i Vă n Phan, Nguyễn Cô ng Bấ n,
Nguyễn Đă ng Lý, Nguyễn Bá Trụ , Phạ m Bá Điển, Vũ Diện, Nguyễn Chiêu, Tố ng Đứ c á i,
Phạ m Kim Giá m, Vũ Duy Thanh, Nguyễn Thế Tình, Phạ m Sĩ á i, Nguyễn Huy Giao, Lê
Khắ c Tuâ n, Nguyễn Danh Am, Lã Nă ng Hoằ ng, Phan Nhã Lượ ng, Bù i Giả n).

Khoa nà y, trườ ng Nam Định có Nguyễn Đứ c Lâ m, Nguyễn Đứ c Khuê ngườ i tỉnh Hả i

Dương, đều đỗ và o hạ ng Cử nhâ n (Lâ m đỗ thứ 7, Khuê đỗ thứ 13). Chủ khả o Trương
Quố c Dụ ng thấ y kỳ đệ nhị, hai ngườ i nà y có chỗ hơi xuấ t nhậ p (giố ng nhau), họ lạ i là
anh em ruộ t, nên lấ y là m ngờ , đều đá nh hỏ ng. Việc ấ y đến tai vua. Vua nó i rằ ng : “Mở
khoa thi, lấy nhâ n tà i, cố t đượ c thự c tà i, nếu vì hình tích mà ngờ thì nhữ ng ngườ i tà i cao
họ c rộ ng là m thế nà o mà tỏ ra đượ c !”. Bèn sai phu trạ m đi lấ y quyển và truyền tư gọ i
hai ngườ i và o Kinh. Sai bộ Lễ và viện Đô sá t ra bà i đủ 3 kỳ, sá t hạ ch rõ rà ng, thì anh em
Lâ m quả có thự c họ c. Trườ ng Gia Định có Nguyễn Vă n Nhuậ n, kỳ đệ nhấ t, đệ nhị đều ở
và o hạ ng trú ng cá ch. Chủ khả o Phan Trừ cho rằ ng kỳ đệ nhị, đà i khoả n ((1) Đà i khoả n :
khi viết quyển thi, hễ gặ p nhữ ng chữ như trờ i, đấ t, tô n miếu, lă ng tẩ m và vua chú a…,
đều phả i viết cao hơn dò ng chữ thườ ng theo thứ bậ c đã phâ n biệt quy định. Nếu khô ng
viết đú ng, gọ i là “phạ m trườ ng quy”.1) khô ng hợ p thứ c, bèn để và o hạ ng Tú tà i. Bộ Lễ
đem việc ấ y tâ u lên. Vua sai viện Cơ mậ t duyệt lạ i, vă n lý đều có thể lấ y đượ c. Cá c quyển
đều dâ ng lên. Vua nó i rằ ng : “Hai anh em Lâ m và Khuê, vă n lý có mộ t hai chỗ giố ng
nhau, cũ ng là mẫ u mự c trong mộ t nhà , vố n khô ng phả i theo và o bả n chữ sẵ n mà viết lạ i.
Vă n Nhuậ n, cá i chỗ đó , chỉ là mộ t vết nhỏ mà thô i, khô ng nên câ u nệ mà câ n nhắ c đắ n đo
quá . Vậ y chuẩ n cho họ đều đượ c dự và o hà ng Cử nhâ n, cấ p cho mũ á o”. Lạ i thô ng dụ
trong Kinh, ngoà i tỉnh rằ ng : “Chấ m vă n câ n nhắ c là mộ t việc cô ng bằ ng, cố t thế nà o cho
đượ c thự c tà i. Nhà Tố ng đặ t khoa thi, khô ng khỏ i tiếng chê có ngườ i trà trộ n và o chỗ
thổ i sá o ((2) Thổ i sá o : thờ i xưa, Đô ng Quá ch tiên sinh khô ng biết thổ i sá o, nhưng vì trà
trộ n và o đá m đô ng để thi, nên khô ng phâ n biệt đượ c hay hèn ; đến khi bị tá ch riêng để
thổ i mộ t mình thì Đô ng Quá ch khô ng thổ i đượ c, phả i bỏ trố n.2), nhà Đườ ng tuyển kẻ sĩ,
có lờ i chê thí sinh bỏ trắ ng quyển thi. Phép trườ ng rấ t nghiêm, khô ng nên phiến lạ m.
Cò n nhữ ng ngườ i có thự c tà i, thự c họ c, khó phâ n biệt đượ c ai là anh, ai là em. Đờ i cổ có
2 ngườ i họ Tố ng cù ng đỗ mộ t khoa, 4 ngườ i họ Tă ng cù ng đỗ mộ t bả ng, từ xưa đến nay
đều cho là việc hay trong là ng Nho, vẫ n trầ m trồ khen ngợ i, có hạ n chế và bó buộ c gì
đâ u. Ngà y nay, vă n trị rấ t thịnh, nhâ n tà i, lũ lượ t ra đờ i, như lô ng chim phượ ng nố i luô n
tiếng tố t, như hoa cây đườ ng lệ nứ c mù i thơm. Nhữ ng ngườ i từ chỗ khoa mụ c mà ra
khô ng phả i là ít. Nếu khô ng nó i đến có tà i họ c hay khô ng,mà chỉ trá nh về sự hiềm nghi,
lấ y mộ t ngọ n bú t mà mạ t sá t, như [trườ ng hợ p] Nguyễn Đứ c Lâ m, Nguyễn Đứ c Khuê
gầ n đây, nếu khô ng có ta cẩ n thậ n kén chọ n lạ i, thì ngườ i có họ c là m thế nà o mà tiến
thâ n đượ c ? Vậ y chuẩ n cho từ nay, nhữ ng kỳ thi khoa Hương, khoa Hộ i, quan trườ ng đã
phê cho đỗ rồ i, nếu xét ra có ai là anh em ruộ t, anh em thú c bá và cha con chú chá u thâ n
cậ n, cá c kỳ thi có cù ng và o mộ t vi((1) Vi : mộ t khoanh cá ch biệt trong khu vự c trườ ng
thi ngà y xưa.1) khô ng vă n lý có xuấ t nhậ p khô ng đều phả i nó i rõ ở trong tậ p tâ u, khô ng
đượ c vì sự hiềm nghi mà tự tiện đá nh hỏ ng. Nếu trá i lẽ ấ y, sẽ xử tộ i”.

Cho Thượ ng thư bộ Hình là Đặ ng Vă n Thiêm sung Đạ i thầ n viện Cơ mậ t.

Vua dụ bộ Binh rằ ng : “Tỉnh An Giang là mộ t nơi địa đầ u quan yếu, đườ ng đi xa xô i,

trướ c lấ y 2 vệ quâ n ở Kinh, 2 vệ cơ ở Quả ng Ngã i và Bình Định cho và o đó ng thú ở đấy,
gọ i lính và thế lính đã phiền, lạ i vì khô ng quen thuỷ thổ , bệnh tậ t có nhiều. Nă m nay đến
kỳ thay lính, chuẩ n cho cứ nơi gầ n như cá c tỉnh Gia Định, Biên Hoà , Vĩnh Long, Định
Tườ ng, trích ra mỗ i tỉnh 1 vệ hoặ c 1 cơ, cho đổ i và o đó ng thú [ở tỉnh An Giang]. Cò n 2 vệ
quâ n Kinh nguyên đó ng thú ở tỉnh An Giang thì đổ i sang đó ng thú ở Gia Định và Định
Tườ ng mỗ i tỉnh đều 1 vệ ; 1 vệ cơ ở tỉnh Quã ng Ngã i đổ i đi đó ng thú ở tỉnh Biên Hoà , 1
vệ cơ ở tỉnh Bình Định đổ i đi đó ng thú ở tỉnh Vĩnh Long, để cho đượ c cậ n tiện”. Đó là
theo lờ i nó i củ a Nguyễn Cô ng Nhà n. Sau đó tỉnh Bình Định tâ u nó i : “Nay đổ i quâ n đó ng
thú , đườ ng đi hơi gầ n, có nên thưở ng cấ p cho gì khô ng ?”. Vua cho rằ ng các tỉnh Nam
trự c và Tả kỳ đi đó ng thú ở Nam kỳ, đườ ng đi lặ n lộ i, cũ ng khó nhọ c, đều thưở ng cho 1
thá ng lương và tiền. Việc nà y đượ c định là m lệ vĩnh viễn.
Bộ Lễ nhà Thanh tư sang nó i từ ng khắ c, từ ng giờ nguyệt thự c trong ngà y 16 thá ng 10
nă m nay.

Vua cho rằ ng Khâ m thiên giá m khô ng là m đượ c tờ tâ u lên trướ c, bèn sai Nộ i cá c sứ c hỏ i.
Nguyễn Danh Giá p, Hoà ng Cô ng Dương mớ i nó i : “Xét ra, cao độ mặ t trờ i ở nướ c ta, suy
tính đến lú c nguyệt thự c, đú ng ở và o 2 khắ c 6 phâ n giữ a giờ Mã o, thì mặ t trờ i đã mọ c
trướ c, thuộ c về phậ n ban ngà y, đá ng bị thự c mà lạ i khô ng, cho nên khô ng dá m tâ u
nhả m”. Vua nó i : “Đặ t chứ c Thá i sử , là để suy tính lịch tượ ng, phà m độ số mặ t trờ i mặ t
tră ng, ngà y khí doanh, ngà y só c hư, từ ng điều, từ ng điều suy xét cho rõ , tuỳ việc tâ u lên,
là đượ c, thế mà phả i đợ i nhà Thanh tư bá o rồ i mớ i noi theo, thự c là bỏ thiếu chứ c vụ !
Truyền Chỉ quở trá ch rấ t nghiêm”.

Tiết Trù ng dương. Xa giá chơi vườ n Thườ ng mậ u. Vua lên lầ u Kỷ Â n, thưở ng thờ i tiết và
là m thơ, Hoà ng tử Phướ c Tuy cô ng chú c thọ , Hoà ng tử Hồ ng Y, Hồ ng Tố dâ ng hồ rượ u
và chén rượ u. Cá c quan đều mặ c á o đẹp lạ y ở Chí Thiện đườ ng. Lễ xong, ban yến có thứ
bậ c.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Ngà y hô m qua, ta ngự ở điện Cầ n Chính, cá c quan ở trườ ng thi

Hà Nộ i, Nam Định và o lạ y, gặ p mưa to, á o mũ ướ t cả , lò ng ta rấ t là khô ng nỡ . Vả lạ i, đấ ng
bậ c trong triều đình vẫ n có lẽ thườ ng nhấ t định, mà lễ cố t phả i theo lẽ phả i, cũ ng nên
tự u trung châ m chướ c. Từ nay trở đi, ta ngự ở chính điện, các quan vă n võ vì có việc và o
lạ y mà gặ p khi có mưa dầ m, thì Chá nh nhấ t phẩ m đến Chá nh nhị phẩ m, chuẩ n cho ở tả
hữ u trên điện Cầ n Chính ; Tò ng nhị phẩ m trở xuố ng, chuẩ n cho ở tả hữ u trên thềm
trong cử a Đạ i Cung, mà xếp hà ng lạ y, mớ i khỏ i thiếu lễ. Cò n ngà y thiết triều, ngà y tạ nh
nắ ng, đều như lệ”.

Tô n nhâ n phủ và bộ Lễ hộ i đồ ng châ m chướ c bà n về việc định ngạ ch số ngườ i ở 2 ty Từ

tế tả hữ u (Tả ty số quâ n 80 ngườ i, lấ y ngườ i huyện Tố ng Sơn sung bổ , Hữ u ty số quâ n
60 ngườ i, lấ y ngườ i Tô n thấ t sung bổ ). Lạ i xin cấ p cho thẻ đeo bằ ng ngà hoặ c sừ ng. Vua
y cho.

Quan tỉnh Quả ng Trị là Hoà ng Thu tâ u nó i : “Ngà y 11 thá ng nà y, gió dữ , mưa to, thà nh
xâ y gạ ch bị đổ , ngó i lợ p nhà bay tung”. Vua lấ y là m lạ , nó i rằ ng : “Ngà y hô m ấ y, ở Kinh,
mưa gió khô ng đến nỗ i khá c thườ ng, tỉnh Quả ng Trị cách Kinh sư ngoà i 100 dặ m, sao lạ i
khá c nhau như thế ?”. Sai Chưở ng ấ n Chu Duy đi ngay đườ ng trạ m đến khá m lạ i, rồ i tâ u
nó i : “Dâ n có ngườ i bị đè chết mà thuyền có cá i bị vỡ đắ m, lú a mù a phầ n nhiều tổ n hạ i,
nhà củ a nhâ n dâ n bị đổ đến hơn 3.300 nó c”. Vua rấ t thương, sai lấy tiền kho ra chia
từ ng hạ ng mà chẩ n cấ p (tấ t cả 7.955 quan tiền). Vì hạ t ấ y đấ t xấ u, dâ n nghèo, lạ i gặ p
thiên tai riêng, bèn hoã n cho số thuế nă m nay phả i thu và số tiền thó c cò n thiếu đã lâ u.

Thổ dâ n huyện Phướ c Bình, tỉnh Biên Hoà thiếu ă n. Sai chuyển ra 300 phương gạ o để
bá n cho dâ n.

Thă ng vệ Võ ng thà nh là m vệ Võ ng thà nh quâ n Cấ m binh (nguyên dâ n cá c xã Phù Bà i,

Thuỷ Ba thượ ng hạ toà n cấ t và o để thu bổ ). Trướ c kia liệt và o quâ n Tinh binh, thuộ c Đề
đố c Kinh thà nh quả n hạ t, hằ ng nă m phâ n phá i đi là m việc cô ng như bắ t giặ c, să n bắ n,
tuầ n phò ng cũ ng là khó nhọ c ; đến đâ y, chuẩ n cho liệt và o Cấ m binh, phà m phẩ m trậ t,
lương, ruộ ng, cũ ng như 5 dinh ở Cấ m binh.

Tỉnh Lạ ng Sơn tâ u nó i : “Quâ n số thuộ c trong hạ t có 423 ngườ i, trướ c thu và o là m cơ

Lạ ng hù ng, nay số đinh thêm nhiều ra, xin chiếu lệ 10 đinh lấ y 1 binh, cù ng vớ i số chọ n
lấ y trướ c thu và o là m 10 độ i trong cơ Lạ ng hù ng Nhấ t, cò n thừ a thu và o là m cơ Lạ ng
hù ng Nhị, rồ i đặ t thêm quả n suấ t để cho có thố ng thuộ c”. Vua y cho, số thừ a đặ t là m cơ
Lạ ng dũ ng.

Cho : Vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Định Tườ ng là Hồ Bích bổ thụ Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Hổ

oai, lạ i thă ng thự Vệ uý vệ ấ y ; thự Phó vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m là Ngô Tấ t Khoa
bổ thụ Phó vệ uý vệ ấ y ; Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n Tiền vệ dinh Hù ng nhuệ là Hoà ng
Đình Khả thă ng thự Phó vệ uý Tiền vệ dinh Tiền phong ; thự Phó vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh
Thanh Hoá là Lê Lang bổ thụ Phó vệ uý, thă ng thự Phó vệ uý vệ thứ ba Hữ u dinh ở Thuỷ
sư Kinh kỳ ; cá c độ i ở độ i thứ sá u, vệ thứ ba, dinh Trung thuộ c Thủ y sư là Phan Vă n Dụ
thă ng thự Phó vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Thanh Hoá ; Phó vệ uý vệ Cẩ m y chuyên quả n cá c
độ i tú c trự c là Đoà n Vă n Họ c thă ng thự Vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m ; thự Vệ uý vệ
Hậ u dinh Hổ oai là Trầ n Tuấ n bổ sung thự Vệ uý vệ Tiền nhấ t dinh Vũ lâ m ; Phó vệ uý vệ
Cẩ m y kiêm quả n cá c độ i Trườ ng trự c là Trương Phướ c Trườ ng thă ng thự Vệ uý Tiền vệ
dinh Thầ n cơ ; thự Phó vệ uý vệ Kim ngô là Đỗ Vă n Phướ c đổ i sang thự Phó vệ uý Tả vệ
dinh Long vũ ; Phó quả n cơ sung Hiệp quả n Nhị vệ thuộ c Tả bả o là Nguyễn Nhâ m do
bả n chứ c đổ i sung Hiệp quả n Tả vệ dinh Long võ ; Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Tiền bả o là
Nguyễn Tuấ n bổ sang Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên quả n cá c độ i Tú c trự c ; Thà nh thủ uý
sung Hiệp quả n vệ thứ nhấ t thuộ c Hậ u bả o là Nguyễn Chính Xuâ n bổ thự Quả n cơ, lạ i
thă ng thự Phó vệ uý vệ thứ hai thuộ c Tiền bả o ; Phó vệ uý Hữ u vệ dinh Long vũ là Trầ n
Kim bổ sung Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên quả n cá c độ i Trườ ng trự c, Thườ ng trự c ;
nguyên thự Phó vệ uý Tả vệ dinh Long vũ là Tô n Thấ t Tuấ n bổ sang thự Phó vệ uý Hữ u
vệ dinh Long võ ; Phó vệ uý Nhị vệ thuộ c Tả bả o là Trương Vă n Tiến (tứ c Trương Tiến),
bổ sang Phó vệ uý vệ Kim ngô ; Nhị đẳ ng thị vệ Vũ Vă n Trí thă ng thự Phó vệ uý Nhị vệ
thuộ c Tả bả o, vẫ n sung Hiệp lĩnh thị vệ ; Phó quả n cơ cơ thứ ba Tĩnh man là Chu Phướ c
Minh bổ thụ Quả n cơ, lạ i thă ng thự Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Hổ oai. Lạ i cho Phó lã nh binh
tỉnh An Giang là Lê Nguy bổ là m Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Tiền phong, vẫ n cai quả n vệ củ a
mình, lưu lạ i để phò ng giữ tỉnh An Giang ; thự Phó vệ uý vệ Trung nhấ t dinh Vũ lâ m là
Lê Đắ c bổ thụ Phó lã nh binh tỉnh An Giang ; Phó vệ uý vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m là Tô n
Thấ t Đắ c bổ là m Phó vệ uý vệ Trung nhấ t.

Sai Tả thị lang bộ Cô ng Nguyễn Vă n Điển kiêm hiệp lý cô ng việc Thuỷ sư ở Kinh kỳ, vì
cô ng việc ở bộ nhiều, Hà Duy Phiên khô ng thể trô ng coi cả đượ c.

Đố c họ c tỉnh Hả i Dương là Vũ Quyền xin về nghỉ để nuô i cha mẹ. Cho Tri huyện Thanh
Miện là Chu Danh Hiển thă ng thự Đố c họ c tỉnh Hả i Dương. Thự Đố c họ c tỉnh An Giang là
Nguyễn Huy Hự u vì bệnh, cá o về nghỉ. Hự u mớ i đượ c thự c thụ , chưa dẫ n yết kiến, bộ
Lạ i xin cho Hự u do hà m thự , đượ c về hưu. Vua chuẩ n y và cho ghi điều nà y là m lệ định.
Cho Tri phủ Kiến An là Phạ m Châ u là m Đố c họ c tỉnh An Giang.
Lĩnh Thượ ng thư bộ Binh Trương Đă ng Quế xin nghỉ giả hạ n 20 ngà y, về quê. Vua y cho,
dụ rằ ng : “Khanh là đạ i thầ n củ a nướ c, khô ng thể rờ i bên cạ nh ta. Khi đi, khi về, đều cho
dù ng ngự a trạ m để đi đườ ng đượ c nhanh chó ng”. Khi Quế đã đến Kinh, vua cho triệu
và o hỏ i tình trạ ng sơn Man ở tỉnh Quả ng Ngã i. Quế thưa rằ ng : “Họ tuy là giố ng Man liêu
nhưng đượ c triều đình vỗ về bằ ng đứ c hoá , nay họ đã thự c lò ng theo ta, cù ng nhau đi lạ i
buô n bá n trao đổ i vớ i dâ n ta ; tưở ng khô ng dá m lấ n cướ p nữ a”.

Thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n tâ u nó i : “Nơi canh giữ đầ u nguồ n Chiên
Đà n chỉ có 3 tên lệ binh, khô ng có ngườ i nà o ứ ng mộ ; nay có tên Lưu Hoà Chương,
ngườ i Minh Hương, là tù phả i phá t lưu, xin chiêu mộ 50 tên dâ n ngoạ i tịch, theo viên
thủ ngự sai phá i, để chuộ c tộ i”. Vua nó i : “Hoà Chương nó vu cho ngườ i ta bỏ thuố c độ c,
phạ m và o tộ i nặ ng, [thế mà ] Tuầ n lạ i coi thườ ng, cầ u xin cho nó . Sao Tuầ n lạ i là m rố i
phá p luậ t như thế. Nghĩ xử giá ng Tuầ n mộ t cấ p. Cò n lệ binh ở đầ u nguồ n Chiên Đà n vẫ n
bắ t viên coi giữ ở đấ y phả i chiêu mộ ”.

Tha cho quâ n ở Nam Kỳ phả i phá t lưu và o chỗ tù phạ m sung quâ n ở đồ n điền.

Vua dụ rằ ng : “Nam Kỳ, đấ t rộ ng, ngườ i thưa, tình hình khô ng giố ng như hạ t khá c. Nay
phủ Tây Ninh và tỉnh An Giang, địa thế rộ ng rã i, việc cà y cấ y cũ ng dễ là m, thế mà quâ n ở
Lụ c tỉnh đem đà y và o chỗ tù phạ m, giam khô ng ở đấ y thì có ích gì ? Vậ y chuẩ n cho chiếu
cá i số hiện tạ i sung và o chỗ phá t phố i và cá i số lưu giam để đợ i sai khiến, đều tha hết cả .
Nhữ ng quâ n ở cá c tỉnh Biên Hoà , Gia Định, Định Tườ ng giả i giao tỉnh An Giang, quâ n ở
cá c tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên giả i giao tỉnh Gia Định, chuyển phá t đến phủ Tây
Ninh đều sung và o là m quâ n đồ n điền. Nhữ ng ngườ i là m nô dịch cũ ng sung đến sở đồ n
điền mà trồ ng cấy, giao cho biền binh đó ng giữ ở đấ y quả n thú c, cấ p cho trâ u cà y và đồ
là m ruộ ng, sứ c bắ t phả i ra sứ c để khai khẩ n ruộ ng hoang. Thượ ng ty sở tạ i phả i nên gia
tâ m hiểu thị, để cho biết cả m, biết sợ , yên tâ m ở đượ c lâ u dà i. Đó cũ ng là mộ t phương
phá p là m đầ y đủ cho ngoà i biên”.
Sau đó , Ngô Vă n Nhai, Cao Hữ u Dự c tâ u tiếp : “Nhữ ng ruộ ng hoang ở địa hạ t Tâ y Ninh,
Quang Hoá , đã sứ c cho khai khẩ n thà nh điền hơn 360 mẫ u”. Vua rấ t vui lò ng.

Thự Tuầ n phủ tỉnh Hưng Yên là Phạ m Duy Trinh tâ u nó i : “Hai phủ Khoá i Châ u và Tiên
Hưng gầ n đâ y đượ c yên ổ n, thế mà quâ n độ i trú phò ng lâ u khô ng thay đổ i, chiếm riêng
đượ c sự tiện nghi, thầ n đã phá i ngườ i đến thay. Vậ y xin từ nay trở đi, cứ 3 thá ng mộ t
lầ n đổ i”. Vua nó i : “Quâ n độ i trú phò ng ở cá c phủ , tấ t phả i ở lâ u chỗ chứ c vụ , mớ i bắ t
buộ c có thà nh hiệu đượ c. Trướ c kia, bớ t chứ c quả n thủ đổ i là trú phò ng, khô ng có
duyên cớ gì thì khô ng thay đổ i, vì rằ ng mộ t khi ngườ i lạ đượ c phá i đến, khô ng bằ ng cá i
xe nhẹ đã đi trên đườ ng quen lạ i đắc lự c hơn. Từ trướ c đến nay, dẹp đượ c trộ m cướ p
mà dâ n đượ c yên, có thự c hiệu rõ rệt. Nay lạ i cho rằ ng trong hạ t đượ c yên, trú phò ng
khô ng có việc gì, muố n cứ ba thá ng mộ t lầ n thay đổ i, mà khô ng nghĩ : ngườ i mớ i phá i
đến cò n xa lạ , chứ c vụ khô ng khỏ i cẩ u thả , cò n mong đắ c lự c và o chỗ nà o ? Xin như thế,
khô ng khỏ i thấ y điều nhỏ , mà bỏ só t điều lớ n, chỉ là m rố i việc ra ! Vả lạ i, khô ng đợ i Chỉ,
mà cứ là m, cà ng là khô ng hợ p phá p. Phạ t Trinh 6 thá ng lương, khô ng chuẩ n cho thi
hà nh việc đổ i trú phò ng”.

Tri huyện huyện Nghĩa An là Ngô Thế Chu mở tiệc há t xướ ng, nhậ n tiền củ a dâ n hơn
300 quan. Tỉnh Biên Hoà hặ c tâ u lên. á n xử phạ t trượ ng và tộ i đồ , truy thu tang tiền
sung cô ng. Vua cho rằ ng tang tiền ấ y là do dâ n thuậ n tình mà đưa, chứ khô ng phả i là
yêu sá ch, nên miễn cho tộ i đồ . Thế Chu bị phá t đi phủ Tâ y Ninh, hết sứ c là m việc để
chuộ c tộ i. Tang tiền ấ y chia cho dâ n nghèo.

Thự á n sá t tỉnh Hưng Yên là Đặ ng Quố c Lang bị mấ t chứ c. Cho Hà n lâ m viện Thị giả ng
họ c sĩ sung biện Nộ i cá c Trầ n Quang Chung thự á n sá t tỉnh Hưng Yên. Trướ c đâ y, Tuầ n
phủ Hưng Yên là Nguyễn Đình Tâ n đượ c tuyên triệu đến Kinh. Lang mậ t tâ u Tâ n bị đau
mắ t đã lâ u, phà m nhữ ng đơn từ ở tỉnh đều mậ t uỷ cho thuộ c ty phê thay. Vua bèn hạ
lệnh cho Tâ n phả i tấ u về Kinh. Tâ n nó i : “Việc ấ y đã từ ng bà n vớ i nguyên á n sá t Lê
Nguyên Trung và Lang cù ng biết, vố n khô ng phả i là mậ t uỷ ; lạ i toan trình bà y bệnh tình
để xin nghỉ giả hạ n, thì Lang vừ a lạ y vừ a nă n nỉ khuyên Tâ n lưu lạ i, thà nh ra khô ng xin
nghỉ nữ a”. Vua hạ lệnh bổ Tâ n và o là m Hữ u tham tri bộ Lạ i, nhưng phả i đổ i giá ng 2 cấ p.
Lang và Trung đều giá ng 1 cấ p. Sau đó , cá c ngô n quan là Chu Duy, Nguyễn Huy Lịch,
Nguyễn Vă n Diễm, Trình Nho chấ p tấ u cho rằ ng nếu quả như lờ i nó i ấ y, thì Quố c Lang
là m ra sự thể thế nà o, nếu khô ng có việc ấ y, thì là tâ u mò , tộ i khô ng thể từ chố i đượ c.
Vậ y khẩ n xin tra xét cho rõ để nghiêm kỷ luậ t trong quan trườ ng. Vua nó i : “Lang và Tâ n
đều là quan to mộ t địa phương, trướ c tuy là thuộ c viên (Đình Tâ n trướ c là m Bố chính
tỉnh Nghệ An, Quố c Lang là m Tri huyện huyện Hưng Nguyên) nay thì là đồ ng sự . Vá i mà
khô ng lạ y, là lễ ; há nên tự đặ t mình và o địa vị thấ p hèn ? Huố ng chi, trướ c thì nó i ngọ t
để cho ngườ i ta nghe, sau lạ i mậ t tâ u để bớ i cá i khô ng hay củ a ngườ i, bụ ng dạ như thế,
cô ng luậ n khô ng thể dung thứ đượ c ! Đình Tâ n tấ u đố i khô ng thự c, cũ ng khô ng phả i là
đạ o ngườ i bề tô i thự c lò ng thờ vua”. Bèn sai thự Tuầ n phủ Phạ m Duy Trinh đò i tấ t cả
nhữ ng ngườ i thuộ c ở tỉnh hỏ i rõ nguyên uỷ ; cũ ng chuẩ n cho Lang phả i tâ u về Kinh.
Lang nó i : “Nă m nay, gặ p tiết Vạ n thọ , Tâ n muố n là m mộ t tiệc há t xướ ng, nhâ n vì cá c
viên phủ huyện tả n má c đi cả , Tâ n giậ n, muố n tâ u tham hặ c. Lang đến cô ng đườ ng
khuyên giả i, chỉ lạ y miệng mà thô i, chứ khô ng có thụ p lạ y”. Nhữ ng thuộ c viên ở tỉnh
cũ ng nó i như thế.

Vua ghét vì hai bên bớ i xấ u lẫ n nhau, hạ lệnh đều phả i giả i chứ c, giao bộ Hình nghị xử .
á n nghĩ : Tâ n bị cá ch chứ c, Lang phả i giá ng 3 cấ p đổ i đi chỗ khá c. Vua nó i rằ ng : “Tâ n
hiềm vì Lang bớ i sự khô ng hay củ a mình, nên thêu dệt cá i thá i độ Lang đê tiện để hả
lò ng tứ c giậ n. Lang tuy khô ng có thự c trạ ng ti tiện, nhưng hơi tý thì nó i lạ y bằ ng miệng,
khô ng cò n ra thể diện gì ! Đổ i tộ i Tâ n xuố ng cá ch lưu, mà Lang thì giá ng 2 cấ p, đổ i đi nơi
khá c. Thô ng phá i tỉnh Hưng Yên là Đà m Quang Tú bị Phạ m Duy Trinh khô ng ưa và Tâ n
cù ng Lang bớ i xấ u lẫ n nhau. Trinh nó i dính cả đến Tú cắ t xén sử a đổ i lờ i khẩ u cung, chỉ
tên nêu ra tham hặ c, đã sai cá ch chứ c, khoá tay giao bộ Hình tra hỏ i, nhưng xét ra khô ng
có thự c trạ ng. Nay phụ c lạ i nguyên hà m cho Tú , và giá ng Trinh 2 cấp”.

Cho : Hữ u thị lang bộ Lễ Ngô Kim Lâ n là m Bố chính tỉnh Hả i Dương, Binh khoa Chưở ng
ấ n Cấ p sự trung Trầ n Thiện thự á n sá t tỉnh Hả i Dương. Trướ c kia, hộ đố c Hả i - An là
Đặ ng Đứ c Thiệm tâ u nó i : “Sở tuầ n nhá nh ở Vă n Trương ít thuyền buô n đậ u, đã từ ng
bà n vớ i bố chính, á n sá t, dờ i [sở tuầ n ấ y] đặ t chỗ phậ n sô ng xã Tranh Xuyên. Thự Bố
chính Hồ Ngọ c Tà i lạ i là m tậ p mậ t tấ u riêng nó i tuầ n nhá nh ở Vă n Trương cù ng xã
Tranh Xuyên tình hình khô ng liên quan nhau, huố ng chi thượ ng lưu sô ng Tranh Xuyên
đã có tuầ n chính Thuầ n Mỹ, ở hạ lưu đã có sở tuầ n Nam Định, nếu lạ i đặ t ra tuầ n sở để
đá nh thuế ở chỗ nà y, thì khô ng khỏ i khổ cho dâ n, đã lấ y lờ i lẽ êm dịu để can ngă n, bị
Đứ c Thiệm mắ ng. á n sá t Đà o Đứ c Cơ cũ ng mộ t mự c thừ a nhậ n”. Vua nó i : “Bến tuầ n đã
có chỗ nhấ t định, sao lạ i tự tiện dờ i đi ? Nếu quả như lờ i nó i củ a Ngọ c Tà i, thì Đặ ng Đứ c
Thiệm khô ng khỏ i có tình thiên tư. Tai mắ t củ a triều đình gử i và o đó mà như thế đượ c ư
? Hạ lệnh cho Thiệm và Cơ đều phả i tâ u về cho minh bạ ch”. Thiệm nó i : “Ngọ c Tà i vì
hiệp hiềm gâ y ra chuyện ; Đà o Đứ c Cơ cũ ng nó i nguyên khô ng có a dua theo ý riêng”.
Vua nó i rằ ng : “Phà m nhữ ng ngườ i có trá ch nhiệm trô ng coi xã dâ n, phả i nên hoà thuậ n
vớ i nhau, cù ng là m nên việc ; thế mà mỗ i đằ ng cứ giữ mộ t lẽ, bớ i mó c lẫ n nhau ! Việc
nhỏ cò n như thế, huố ng chi việc lớ n ? Vậ y đều giao xuố ng cho bộ Lạ i nghị xử ”. Lờ i củ a
Ngọ c Tà i nó i khô ng có sự thự c. Sau đó , Tà i bị bệnh chết. Khi á n tâ u lên, Thiệm phả i cá ch
lưu, Đứ c Cơ bị giá ng 4 cấ p, đổ i đi nơi khá c.

Tỉnh Hà Nộ i có tên Trầ n Vă n Lạ p, lấ y nghề là m phù thuỷ để chữ a bệnh. Lạ p bả o Hoà ng

Huy Triết là m con đồ ng lên đồ ng ở giữ a đà n. Triết giả là m con ma đò i uố ng rượ u, nhả y
nhó t rồ i ngã lă n ra chết. Bộ Hình nghĩ tộ i Lạ p phả i xử tử . Viện Đô sá t cho rằ ng Triết có
chỗ tự là m lấy cá i chết, Lạ p khô ng có bụ ng giết ngườ i, nên tâ u lên xin lượ ng giả m. Vua
cho là phả i. Lạ p đượ c đổ i phá t đi biên thuỳ xa là m quâ n, bị truy thu số tiền mai tá ng cấ p
cho ngườ i nhà Triết.

Phủ Thừ a Thiên có 2 tên lính bị giam, vượ t ngụ c trố n thoá t, bắ t đượ c, đem giết đi. Bộ
Hình nhâ n tâ u lên nó i : “Nhữ ng số tù giam có nhiều, giam lâ u khô ng tiện. Xin tạ m phá t đi
phâ n phố i ở các tỉnh 4 Trự c kỳ và 2 tỉnh Nghệ An, Bình Định”. Vua y cho.

Lang trung kho Mộ c thương là Nguyễn Vă n Chính trong nhà có chứ a thứ gỗ cấ m. Việc bị
phá t giá c. Sau khi điều tra, nghị xử giá ng là m Bá t phẩ m thư lạ i. Cho Viên ngoạ i lang bộ
Hộ Nguyễn Vă n Cô ng thă ng thự Lang trung kho Mộ c thương.
Trấ n Định quậ n cô ng là Miên Cầ u dâ ng sớ xin đem ngườ i bị nhậ p lưu thư lạ i ở Quả ng
Thiện đườ ng là Phạ m Vă n Khâ m thă ng bổ phủ thuộ c Tò ng cử u phẩ m thư lạ i. Vua nó i
rằ ng : “Khâ m là lạ i điển thừ a ngạ ch, phà m việc cấ t nhắ c đã có ngườ i giữ chứ c trá ch,
khô ng có thể cầ u cạ nh để tiến thâ n, thỉnh thá c chỗ quyền thế như thế. Cá i tệ ấy quyết
khô ng thể để sinh dầ n ra mã i”. Bèn phạ t Khâ m 100 trượ ng, phá t là m quâ n vệ Kỳ võ ;
phạ t Miên Cầ u 6 thá ng lương.

Tỉnh Hà Nộ i là m danh sá ch tâ u lên nó i : “Cá c hạ ng đao đã cũ ná t đi đến hơn 280 chiếc.

Xin cho tiêu huỷ”. Vua nó i : “Đao là thứ bằ ng sắ t, há có lẽ đều huỷ ná t hết cả mà khô ng
dù ng đượ c đâ u ?”. Hạ lệnh lạ i chọ n ra từ ng cá i để mà i đi, tu bổ lạ i dù ng và o việc binh.

Ba hiệu thuyền Kim ưng (phá i đi Giang Lưu Ba), Linh phượ ng và Vâ n điêu (phá i đi Hạ
Châ u) khi quay lá i về đượ c yên ổ n, vua sai chướ c lượ ng mà ban thưở ng.

Cho Thiệu Hoá quậ n cô ng Tô n Thấ t Thiện Khuê 1 chiếc thuyền hiệu Lê bồ ng để dự bị
khi đi hộ giá .

Sử a lạ i 17 chiếc thuyền vậ n tả i đườ ng biển ở ngoà i Kinh thà nh. Từ đố c biện đến quâ n
nhâ n và thợ đều đượ c thưở ng có khá c nhau.

Thuyền hiệu lớ n Thanh loan bị chá y ở sô ng Liệp Đứ c tỉnh Quả ng Đô ng. Trướ c đây, phá i
viên là bọ n Trương Hả o Hợ p giả i nhữ ng tù phạ m sang Trung Quố c, đến phậ n biển Thấ t
Châ u, gặ p bã o, thuyền suýt bị lậ t, may khỏ i đượ c tai nạ n. Khi đến thà nh Quả ng Đô ng, đỗ
lạ i ở sô ng Liệp Đứ c. Ngườ i nhà Thanh lấ y là m cả m ơn, đem việc ấ y tâ u lên, vua Thanh
thưở ng cho rấ t hậ u, lưu ở khá ch quá n bên ngoà i tỉnh thà nh. Hả o Hợ p cù ng vớ i Nguyễn
Cư Sỹ, Lê Chí Tín, Hoà ng Tế Mỹ, Nguyễn Bá Nghi, Nguyễn Cử u Trườ ng, Vương Hữ u
Quang và binh lính hơn 50 ngườ i cư trú ở khá ch quá n, tự liệu cung cấ p, uỷ cho Vệ uý
Thuỷ sư Trầ n Vă n Đô n coi giữ quan thuyền, đỗ ở bến sô ng. Mộ t hô m, Đô n dờ i hò m
thuố c sú ng để ở cuố i thuyền, chợ t có tiếng nổ ầ m, lử a khó i bố c rự c trờ i, khoả ng chố c lá t,
hoá vậ t trong thuyền đều chá y ra tro. Đô n cù ng Suấ t độ i Vũ Viết Kiểm, Phan Vă n Thuầ n,
Chủ sự Nguyễn Cô ng Kê và 40 ngườ i lính đều chết cả (ngà y mồ ng 8 thá ng ấ y). Việc đến
tai vua. Vua buồ n rầ u, nó i rằ ng : “Khô ng ngờ bọ n Hả o Hợ p đi chuyến nà y vô ý để lỡ việc
đến như thế ! Khi nà o về, sẽ có sắ c Chỉ”.

Tỉnh Quả ng Trị tâ u nó i : “Thổ dâ n ở châ u Hướ ng Hoá cù ng vớ i nhâ n dâ n cá c châ u Tá

Lang, Là ng Thìn, Na Bô n, Mườ ng Vang đến ngoà i thà nh phủ Cam Lộ giao dịch mua bá n,
phầ n nhiều đó i, thiếu ă n. Vậ y xin chẩ n cấ p cho”. Vua nó i : “Chú ng tuy là dâ n ngoà i biên,
cũ ng là con đỏ củ a triều đình, chuẩ n cho phá t ra 300 phương gạ o và và i mươi phương
muố i mà cấ p cho”. Lạ i vì thấ y dâ n thổ vố n khô ng có dà nh để gì, nên hạ lệnh sứ c cho viên
phủ sở tạ i, gia tâ m khuyên dỗ , yên ủ i, khiến cho chọ n đấ t trồ ng trọ t để giú p đườ ng sinh
số ng.

Tỉnh Quả ng Trị có bọ n Là o Man kéo xuố ng địa hạ t đầ u nguồ n Tầ m Linh châ u Hướ ng
Hoá cướ p bó c ngườ i và sú c vậ t. Thí sai Suấ t độ i ở đồ n An Man là Hồ Cô ng Phá i thâ n đem
quâ n độ i biền binh đi bắ t, đuổ i theo lấ y về nhữ ng dâ n và voi mà chú ng đã cướ p đượ c.
Nguyên thổ mụ c châ u Na Bô n là Suy Da Bồ ng trướ c là m phả n, về Là o, lạ i dụ ngườ i Là o
đến cướ p, ngườ i thổ là Phù Hoà n đó n đá nh, chém đượ c, đuổ i theo lấ y về nhữ ng dâ n
cù ng bọ n. Việc ấy đến tai vua, vua nó i rằ ng : “Hồ Cô ng Phá i tuy chưa có thự c trạ ng bắ t
chém đượ c giặ c, nhưng ra sứ c cự chiến, cũ ng đá ng khen”. Bèn cho ngay thự c thụ , lạ i
thưở ng cho 1 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Nhữ ng quâ n, dâ n đi trậ n ấ y đều đượ c
thưở ng 20 quan tiền. Phù Hoà n đượ c thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n, á o quầ n đều
mộ t cá i. Chưa bao lâ u, 2 tên thổ dâ n là Hạ t Xã Nô và Phù Ưng ngầ m dẫ n hơn 200 ngườ i
Là o Man, mưu toan xâ m lượ c, Phù Hoà n lạ i tậ p hợ p ngườ i trong châ u đó n đá nh, chém
đượ c 2 đầ u giặ c, lạ i đượ c thưở ng ngâ n tiền hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ mỗ i thứ 2 đồ ng, á o bằ ng
nỉ, quầ n bằ ng trừ u nam mỗ i thứ 1 chiếc. Vua lạ i sứ c cho viên coi đồ n gia tâ m tuầ n thá m
để dâ n ngoà i biên đượ c yên.

Binh thuyền củ a nhà Thanh đi đến hả i phậ n Chà ng Sơn, đưa tờ tư nó i : có thuyền giặ c
chia đườ ng trố n ẩ n ở chỗ bến tà u Thậ p Bá t và đả o Cô n Lô n nướ c ta, xin phá i binh vâ y
bắ t giú p. Vua nó i : “Bến tà u Thậ p Bá t là về phầ n biển Biện Sơn nướ c ta (đả o Biện Sơn
ngườ i Thanh gọ i là bến tà u Thậ p Bá t) nên truyền dụ cho cá c tỉnh Thanh Hoá , Nam Định
và Quả ng Yên, chướ c lượ ng phá i binh thuyền hạ t nà o cứ hạ t ấ y chặ n đườ ng mà bắ t, bấ t
tấ t phả i ra xa ngoà i trù ng dương, lấ n sang cả nh thổ nướ c khá c. Nay đã đến tiết cuố i thu,
cũ ng nên xem chiều gió mà tiến đi hay đó ng lạ i, đợ i tuầ n nhậ t đượ c yên tĩnh thì rú t về,
khô ng nên vượ t lâ u só ng gió là m gì”.

Bộ Lễ tâ u nó i : “Cá c đạ o thầ n sắ c, đô i khi có chữ huý, xin vẫ n tỉnh hoạ ch, cá c chữ gầ n
đồ ng â m cũ ng xin rú t bớ t mộ t nét, đều đợ i đó ng ấ n rồ i sẽ bà n hà nh”. Vua quở rằ ng :
“Chữ huý và chữ gầ n đồ ng â m đã chuẩ n cho phả i đổ i trá nh ra chữ khá c, quan dâ n trong
Kinh ngoà i tỉnh đều đã tuâ n biết rồ i, huố ng chi bộ ngươi trướ c đã nghị tâ u. Phà m chữ
chính huý khi dù ng và o vă n tự , thì tuỳ theo nghĩa vă n mà đổ i dù ng chữ khá c ; nhữ ng
chữ có chữ huý ở bên cạ nh đều rú t bớ t mộ t nét. Nay lạ i đem chữ phả i đổ i xin rú t bớ t đi
mộ t nét, thế thì chữ chính huý và chữ có chữ huý ở bên cạ nh có phâ n biệt gì ? Vậ y cá i
nghĩa hợ p kính đồ ng tô n ở chỗ nà o ? Việc xin nà y khô ng đượ c chuẩ n cho thi hà nh”. Bộ
trưở ng Nguyễn Trung Mậ u, Lý Vă n Phứ c, Trầ n Ngọ c Dao, thự Lang trung Dương Danh
Thuỵ đều phả i giá ng 1 cấ p.

Trướ c đâ y, tỉnh Nghệ An khô ng mưa, hạ lệnh cho quan tỉnh hết lò ng thà nh kính để cầ u
đả o. Duy có và i huyện Đô ng Thà nh và Quỳnh Lưu lâ u khô ng đượ c mưa, vua thấ y dâ n địa
phương ấ y luô n bị tai hạ i riêng, bèn sai lạ i tiếp tụ c cầ u đả o và ban tế đà n â m hồ n ; lạ i đặ t
đà n chay tụ ng kinh cầ u Phướ c. Thự Tổ ng đố c Tô n Thấ t Đườ ng và thự á n sá t Nguyễn
Đứ c Hoan, lầ n lượ t chia nhau đến miếu Hộ i đồ ng, miếu An Dương vương thà nh kính cầ u
đả o. Mưa xuố ng ngay. Việc là m ruộ ng trong toà n hạ t đều đượ c thuậ n tiện. Vua nghe biết
nó i rằ ng : “Đả o vũ đượ c ứ ng nghiệm ngay, có hi vọ ng đượ c mù a !”. Sai phá t hương, lụ a
trong kho, phá i thị vệ đưa đến giao cho để là m lễ tạ , đá p lạ i Phướ c củ a thầ n đã ban. Lạ i
thưở ng kỷ lụ c cho Hoan 2 thứ , Đườ ng 1 thứ , mỗ i ngườ i 1 đồ ng kim tiền Song long hạ ng
nhỏ .

Quan tỉnh Nghệ An là Tô n Thấ t Đườ ng tâ u nó i : “Riêng huyện Lương Sơn đượ c mù a, thu
hoạ ch đượ c cả mườ i phầ n. Cò n ngoà i ra 7 huyện như huyện Châ n Lộ c v.v… trướ c vì ít
mưa, lú a mù a tổ n hạ i ; số thó c thuế thu về mù a đô ng xin cho chiết can nộ p thay bằ ng
tiền, cò n thuế thó c nộ p về mù a hạ , xin cho hoã n lạ i đến mù a hạ sau sẽ thu tiếp”. Vua y
cho. Lạ i thấ y huyện Lương Sơn, số thó c thuế khô ng có bao nhiêu, cũ ng chuẩ n cho chiết
nộ p bằ ng tiền. Lạ i vì 3 huyện Đô ng Thà nh, Yên Thà nh và Quỳnh Lưu đó i ă n, nên hạ lệnh
cho dâ n vay : nhữ ng dâ n và o hạ ng thự c nạ p tô thuế, mỗ i ngườ i đượ c 1 hộ c thó c, 1 quan
tiền ; ngườ i già và đà n bà goá đượ c mộ t nử a ; ngườ i cô độ c, khô ng nơi nương tự a sẽ
chướ c lượ ng cấ p cho. Lạ i dụ quan tỉnh phả i liệu lý cho vừ a phả i, đừ ng để nhiều ngườ i
kéo đến đô ng quá hoặ c già y xéo lên nhau ; cũ ng khô ng nên để trình hạ n xa quá , phả i
chờ đợ i lâ u.

Đặ t tên cho con voi ngự là “Như long”.

Cho thự Lang trung bộ Lạ i Tô n Thấ t Chính kiêm nhiếp Tả tá lý Tô n nhâ n phủ . Khở i phụ c
viên bị cá ch là Trịnh Quang Khanh là m Thị giả ng viện Hà n lâ m, Bù i Phụ Phong là m Thừ a
chỉ viện Hà n lâ m, sung Hà nh tẩ u Nộ i cá c ; Phan Hiển Đạ t là m Chủ sự , giao bộ xét bổ .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXIV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a đô ng, thá ng 10, ngà y mồ ng 1, là m lễ Đô ng

hưở ng. Vua đến Thế miếu, là m lễ, lễ xong, xa giá quay về. Ngà y hô m sau, vua ngự điện
Vă n Minh, thung dung bả o thị thầ n rằ ng : “Ngườ i đờ i xưa, khi ở yên tĩnh mộ t nơi, bụ ng
nghĩ tấ t phả i trong sạ ch. Hô m qua, ta yên ở mộ t nơi, cò n xem xét đến muô n việc, phê
duyệt sớ tấ u, thự c là nghĩ đến chính sự trong nướ c và đườ ng sinh hoạ t củ a dâ n, khô ng
dá m để mình nhà n hạ , trong lò ng khô ng pha lẫ n nhữ ng ý nghĩ trầ n tụ c mà thô i. Vả lạ i,
mộ t chữ “cầ n” là gia phá p triều ta. Ta coi chính sự khi nà o nhà n thì nhâ n sự vậ t mà
ngâ m thơ để ngụ ý mình, thế cò n hơn là ham thích cá i khá c. Gầ n đâ y, ở trong vườ n cấ m,
nhữ ng hoa cú c “Kim bố i hồ ng trang” nở nhiều, có thứ hai giò , có thứ liền cà nh, có thứ ba
hoa, có thứ hai hoa. Ta thườ ng nhớ lờ i dạ y củ a Hoà ng khả o ta : “Nhữ ng thứ hoa cỏ tầ m
thườ ng, khô ng đá ng gọ i là điềm là nh. Cá c vua chú a đờ i gầ n đâ y phầ n nhiều ưa thích
điềm nọ điềm kia chẳ ng hạ n như lă ng Cao Tô ng nhà Thanh mọ c câ y thiết thụ (ngườ i
Trung Quố c gọ i là thiết thụ , nướ c ta gọ i là huyết dụ ), mọ i ngườ i cho rằ ng cỏ đỏ sinh ra
[là điềm tố t là nh], tranh nhau là m biểu chú c mừ ng ! Câ y nà y, ở nướ c ta, nơi nà o cũ ng có ,
có gì là điềm hay”. To lớ n thay, lờ i nó i củ a bậ c thá nh nhâ n ! Muô n đờ i khâ m ngưỡ ng.
Trướ c kia, Vă n Hoà ng nhà Đườ ng cò n phá cá i tổ chim bạ ch thướ c để tắ t nhữ ng lờ i nịnh
hó t. Ta chỉ muố n khí trờ i hoà dịu, hằ ng nă m đượ c mù a, nhâ n dâ n no ấ m, thế là điềm hay
củ a nướ c nhà . Nếu có con lâ n ra chơi, con rồ ng xuấ t hiện, có bổ ích gì cho chính trị
đâ u !”. Nhâ n đưa ra : 1 bà i thơ “Cườ i hoa cú c”, 1 bà i thơ “Lễ Đô ng hưở ng”, 6 bà i thơ “ở
nơi yên tĩnh”. (Xem trong hai tậ p thơ Ngự chế), sai thị thầ n tuyên đọ c. Lạ i sai nộ i giá m
bưng ra mộ t chậ u hoa cú c cho xem.

Dỡ nhữ ng nhà cử a ở vườ n Thư Quang, đem dự ng ở vườ n Cơ Hạ . Khoả ng nă m Minh

Mệnh, dự ng vườ n Thư Quang ở sau hoà ng thà nh, lầ u thướ c thợ , hà nh lang chung quanh,
quy mô chế tạ o rấ t khéo (Tiên Phương điện, Truy Phương đườ ng, Hộ i Phương viện,
Thưở ng Thắ ng lâ u, Trừ ng Phương hiên, hà nh lang chung quanh là Tứ Phương ninh
bậ t), phí tổ n kể có hà ng vạ n. Đến đâ y, vua thấ y nơi ấ y gầ n liền vớ i cung Ninh Khá nh, để
đó cũ ng khô ng có việc gì, mớ i sai dỡ đi, đem dự ng ở Cơ Hạ đườ ng (ở bên tả cấ m thà nh,
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế cho gọ i tên là Cơ Hạ đườ ng), tô n lên gọ i là vườ n Cơ Hạ . Sai
Chưở ng vệ Tô n Thấ t Nghi, thự Thố ng chế Hồ Vă n Lưu, Hoà ng Vă n Hậ u, Thị lang Nguyễn
Vă n Điển quả n lĩnh 1.800 biền binh chọ n ngà y tố t, khở i cô ng là m. Bọ n Đô ngự sử viện
Đô sá t Hà Thú c Lương, Khoa đạ o Ngô Bỉnh Đứ c, Lê Di, Hồ Trọ ng Tuấ n, Lê Vă n Thà nh,
Giang Vă n Hiển, Nguyễn Huy Lịch, Nguyễn Vă n Diễm, Nguyễn Lâ m, Trình Nho, Hà Đồ ng
Chính, Phan Trinh, Hoà ng Khuê dâ ng sớ nó i : “Hoà ng thượ ng ta từ khi lên ngô i đến nay,
phà m nhữ ng việc khô ng cầ n kíp đều đình bã i hết, để dè dặ t gâ y nuô i binh lự c, gầ n đây,
tu bổ miếu đền (3 vườ n Vĩnh ấ m, Vĩnh Tú , Vĩnh Lệ, sử a toà thứ ba dinh Kiến Chủ ) và các
cô ng sở , cô ng việc chưa xong, nay lạ i dờ i nhữ ng nhà cử a ở vườ n Thư Quang đi, là m
thong thả thì trong mộ t nă m khô ng xong, là m vộ i thì khô ng khỏ i khó nhọ c phí tổ n. Vậ y
xin : phà m việc tu bổ cá c sở thì cứ để là m, cò n cô ng việc ở vườ n Cơ Hạ , xin hã y tạ m đình
chỉ”.

Vua giậ n nó i : “Nay ngoà i biên thuỳ khô ng có việc, binh lự c đã thư, cho nên liệu lượ ng
bắ t là m việc cho hợ p vớ i nă m nay có nhữ ng việc là nh, chỉ nhâ n quy mô cũ mà sử a sang
lạ i, chứ khô ng phả i nay mớ i tâ n tạ o. Ta lên ngô i từ khi cò n trẻ tuổ i, chưa từ ng vì lờ i nó i
mà bắ t tộ i ai, cho nên họ mớ i dá m thì thà o chê bai ở sau lưng như thế ! Huố ng chi xin
lưu biền binh lạ i để sử a sang nơi phủ đệ nha thự , sao khô ng nghĩ bè đả ng vớ i đá m
quyền thế, bỏ việc cô ng, là m việc riêng, có đương đượ c cá i lỗ i nặ ng ấy khô ng ?”. Bèn
truyền Chỉ nghiêm quở tấ t cả . Lạ i sắ c cho bộ Cô ng : phà m nhữ ng ngườ i là m việc đều ban
thưở ng chu đá o. Vườ n là m xong, đặ t cá c tên : phía nam gọ i là Khâ m Vă n điện, phía bắc
gọ i là Thưở ng Thắ ng lâ u (nhâ n tên cũ ), phía đô ng gọ i là Minh Lý thư trai, phía tâ y gọ i là
Thậ n hiên, khoả ng giữ a gọ i là Quang Biểu cá c, chung quanh gọ i là Tứ Phương ninh bậ t
hồ i lang, hồ gọ i là Minh hồ , cầ u gọ i là Kim Nghê kiều, nú i gọ i là Tĩnh An sơn, đổ i luô n
hoà nh biển ở Thọ An sơn mô n gọ i là vườ n Cơ Hạ , Thượ ng Uyển mô n. Quy mô rộ ng rã i
hơn khi trướ c nhiều.

Vua thườ ng ngự đến chơi vườ n. Có khi gọ i cá c quan đến để giả i quyết mọ i việc. Lạ i ngự
chế cá c bà i thơ về 14 cả nh :

Điện khai vă n yến (mở tiệc vă n ở trên điện).

Lâ u thưở ng Bồ ng châ u (thưở ng cả nh tiên ở trên lầ u).

Cá c minh tứ chiếu (gá c soi sá ng cả bố n mặ t).

Lang tậ p quầ n phương (hà nh lang có đủ cá c thứ hoa).

Hiên sinh thi tứ (hiên nả y trí thơ).

Trai tả thư hoà i (nhà trai toá t ra tâ m hoà i vă n thư).

Trì lưu liên phưở ng (thuyền hoa sen để ở hồ ).

Sơn sự c tuỳ đình (đình cây tù ng đứ ng sữ ng trên nú i).

Thủ y tạ phong quang (gió má t ở thuỷ tạ ).

Nghê kiều tễ nguyệt (mặ t tră ng sá ng chiếu và o chỗ cầ u vò ng).

Vũ giang điếu đĩnh (thuyền câ u ở sô ng Vũ ).

Tiên độ ng phương tung (dấ u thơm ở độ ng tiên).

Hồ tâ n liễu lã ng (só ng như lá liễu ở bên hồ ).

Đả o thụ oanh thanh (tiếng oanh kêu ở câ y trên đả o). Sai cá c quan vă n ứ ng chế.

Trướ c khi ấ y, cá c thợ thuyền là m việc, suố t cả ngà y đêm, có bọ n quâ n và lạ i trong ngạ ch
trố n trà trộ n và o để xem thợ là m, bị ngườ i canh cử a bắ t để hỏ i. Vua nó i rằ ng : “Chỗ
hoà ng thà nh, lệ cấ m rấ t nghiêm, bọ n cô n đồ sao khô ng kiêng sợ như thế !”. Phạ t 100
trượ ng, phá t đi cơ Định man là m binh, ngườ i điển hộ cử a Hiển Nhâ n là Suấ t độ i Nguyễn
Vă n Bình khô ng ngă n cấ m đượ c, phả i tộ i cá ch lưu.

Dờ i miếu Hộ i đồ ng tỉnh Quả ng Trị đến xã An Tiêm, vì miếu cũ là m ở xã Nhan Biền, hình
thế hẹp hò i.

Định lệ tiến lễ ở điện Sù ng  n. Trướ c kia bộ Lễ chướ c nghị, chỉ có tiết Chính đá n ((1)
Chính đá n : ngà y tết đầ u nă m â m lịch.1) và tiết Đoan dương ((2) Đoan dương : như
Đoan ngọ , tết mồ ng 5 thá ng 5.2) là có lễ, cò n cá c tiết Đô ng chí ((3) Đô ng chí : tứ c là ngà y
20 hoặ c 21 thá ng 12 dương lịch hằ ng nă m.3), Tam nguyên ((4) Tam nguyên : tứ c là
Thượ ng nguyên (ngà y rằ m thá ng giêng), Trung nguyên (ngà y rằ m thá ng 7) và Hạ
nguyên.4), Thấ t tịch ((5) Thấ t tịch : mồ ng 7 thá ng 7.5), Trung thu, Trù ng dương ((6)
Trù ng dương : ngà y mồ ng 9 thá ng 9.6) đều khô ng bà n đến. Vua cho điện Sù ng  n là nơi
thiêng liêng hương khó i, miếu điện cù ng tô n, sao lạ i có nơi hơn, nơi kém ? Vả lạ i, lễ, thà
rằ ng trá i lẽ ở chỗ hậ u ! Bèn sai bộ Lễ lạ i chiếu lễ cá c tiết ở điện Phụ ng Tiên mà tuâ n là m.
Cá c quan coi về việc lễ thứ trướ c là Trương Đă ng Quế, Trương Quố c Dụ ng và Ngô Kim
Lâ n đều phả i phạ t lương 6 thá ng.

Mộ t chiếc binh thuyền đi tuầ n ngoà i biển củ a trấ n Quỳnh Châ u nhà Thanh, bị bã o giạ t
và o cử a biển Biện Sơn tỉnh Thanh Hoá : thuyền bị nhiều chỗ sứ t thủ ng. Thuyền trưở ng
là Lý Mậ u Giai xin thuê thợ để sử a sang giú p. Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lang đem việc tâ u lên.
Vua sai chọ n nơi cho đỗ thuyền, chi ra cá c vậ t liệu củ a cô ng để sử a chữ a, lạ i cấ p cho 100
phương gạ o trắ ng, 200 quan tiền, cấ p thêm cho Mậ u Giai 20 lạ ng bạ c. Liền phá i Thị lang
bộ Hộ Nguyễn Trạ ch đi ngay đườ ng trạ m đến yên ủ i và thă m hỏ i, bả o cho biết rằ ng hã y
lưu lạ i, đợ i khi có thuậ n tiện, sẽ phá i qua hộ tố ng về nướ c. Mậ u Giai cả m tạ . Lạ i phá t ra
vó c, đoạ n, vải tâ y là củ a kho để ban cấ p. Mậ u Giai từ chố i, khô ng nhậ n, cố xin về Quỳnh
Châ u, Tô n Thấ t Lang lấ y cớ gió , nướ c chưa tiện, chưa cho về vộ i. Mậ u Giai chờ đợ i lâ u
ngà y, thườ ng khô ng đượ c bằ ng lò ng. Đến thá ng 6 nă m sau, mớ i sai bọ n Thị độ c Nguyễn
Nhượ c Sơn đưa về Quả ng Đô ng.

Sử a dự ng trườ ng thi Thừ a Thiên ở trong Kinh thà nh (ở phườ ng Ninh Bắ c). Trườ ng thi
Hương Thừ a Thiên trướ c đặ t ở xã Nguyệt Bầ u (ở bờ bên nam sô ng Hương), trườ ng thi
Hộ i thì ở trướ c cử a Ngọ Mô n, đều đến kỳ thi, mớ i dù ng tạ m nhà tranh, phên nứ a ; thi
xong thì dỡ đi. Đến đây, sai hai bộ Lễ, Cô ng trù tính quy thứ c, đổ i dự ng ở trong thà nh,
định là m trườ ng thi Hương, thi Hộ i. Thưở ng tấ t cả dâ n phu 600 quan tiền (nhà củ a
chá nh phó chủ khả o, chá nh phó đề điệu, phâ n khả o, và nhà thậ p đạ o gồ m 7 toà , đều 1
gian 2 chá i ; nhà củ a giá m khả o, Phướ c khả o, thể sá t, mậ t sá t và ngoạ i trườ ng lạ i phò ng
gồ m 7 toà , đều 3 gian 2 chá i ; nhà thí viện, cô ng sở củ a đề điệu và nộ i trườ ng lạ i phò ng
gồ m 3 toà , đều 5 gian 2 chá i, nhà sơ khả o 2 toà đều 6 gian 2 chá i. Mỗ i toà mặ t vá ch sau 2
chá i bên tả bên hữ u, liệu chừ ng mở ra 1 chỗ cử a bá n nguyệt, đằ ng sau cử a dự ng thêm 1
cá i bá n má i để là m nơi phò ng bếp. Cá c sở cử a trườ ng đều dự ng 2 cá i cộ t, chu vi trườ ng
và chu vi sở đề điệu nộ i trườ ng, ngoạ i trườ ng và nhà thậ p đạ o giá p 4 vi tả hữ u, giá p ấ t ;
sở giá m khả o chỗ tả hữ u giá p 2 viện sơ Phướ c, đều xây tườ ng gạ ch để ngă n chặ n 4 vi, lạ i
dự ng mộ t dã y nhà dà i, mỗ i dã y đều 7 cá i nhà , mỗ i cá i nhà 17 gian. Thi Hương, mỗ i gian
ngă n ra là m 4 ; thi Hộ i thì 2 - 3 gian ngă n là m mộ t, đều lợ p ngó i).
Lạ i hạ lệnh cho các tỉnh Nghệ An, Nam Định, Hà Nộ i, Gia Định, đều chiếu quy thứ c do bộ
gử i đến, cho là m lạ i trườ ng thi : quy mô rộ ng rã i, sá ng sủ a, ưa nhìn.

Vua bả o bộ Lạ i rằ ng : “Mộ t tỉnh hạ t An Giang, đặ t ra có Tổ ng đố c và Tuầ n phủ . Gầ n đây,

có tậ p tấ u, chỉ dù ng riêng ấ n quan phò ng Tổ ng đố c, cò n Tuầ n phủ chỉ ký tên mà thô i,
như vậ y, rấ t chưa hợ p thể. Từ nay trở đi, phà m tậ p tấ u gì cũ ng chuẩ n cho đều đó ng ấ n
quan phò ng Tổ ng đố c ; việc gì quan hệ đến quâ n chính, cũ ng chuẩ n cho Đề đố c ký tên đề
thẳ ng và o, đó ng thêm ấ n quan phò ng Đề đố c ; nếu việc gì nên nghị riêng rồ i sẽ tấ u, đều
cho chiếu theo chứ c mà đó ng ấ n quan phò ng.

Ban cho từ hoà ng thâ n đến vă n võ bá ch quan : tiền đồ ng lớ n mạ bạ c có mỹ hiệu, thứ bậ c

khá c nhau.

Giá m lâ m Vũ khố Trầ n Đă ng Chí, thấ y thứ đá hoa chứ a ở trong kho, chi dù ng khô ng đủ ,
bèn tư cho phủ Thừ a Thiên để đụ c lấ y đá . Lạ i tư cho sở đố c cô ng đú c cá c đồ dù ng bằ ng
đồ ng, bằ ng thiếc. Vua nghe biết, quở rằ ng : “Đương mù a đô ng, trờ i rét mướ t, bắ t dâ n đi
lấ y đá khó nhọ c, có nên khô ng ? Đồ đạ c bằ ng đồ ng, bằ ng thiếc cũ ng khô ng phả i là thứ
cầ n dù ng, nếu có khi dù ng khô ng đủ , sao khô ng trù liệu trướ c”. Bèn xử phạ t 6 thá ng
lương.

Thá ng 11, mồ ng 1 ngà y Kỷ Tị, có nhậ t thự c.

Tiết Đô ng chí. Vua ngự điện Cầ n Chính. Cá c quan mặ c đủ phẩ m phụ c, triều yết. Ban yến
cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, ở điện Cầ n Chính.

Châ n thà nh đá ở thà nh Trấ n Hả i ((1) Thà nh Trấ n Hả i ở huyện Hương Trà , phía bắ c cử a
biển Thuậ n An.1) bị lở . Sai đắ p vá lạ i. Lạ i phá i Lang trung bộ Cô ng đến cầ u đả o ở miếu
Nam Hả i Long vương. Đến khi nướ c lụ t trú t xuố ng, thấ y chỗ châ n đá có cá t bồ i, lạ i phá t
hương, lụ a là củ a trong kho, sai quan đến miếu lễ tạ .
Bắ t đầ u chế 2 cá i bà i và ng “sắ c mệnh” và “tín bả o” (vuô ng đều 7 tấ c 3 phâ n, chuô i dà i 1
tấ c, 4 phâ n, chung quanh đều chạ m khắ c long vâ n) : mộ t cá i khắ c chữ châ n phương :
“sắ c mệnh” ; mộ t cá i khắ c chữ triện : “ngự tiền tín bả o”. Thô ng dụ cho trong Kinh, ngoà i
tỉnh : phà m nhữ ng khi tuyên triệu các quan, truyền bả o quâ n lệnh, gọ i quâ n lính, thô ng
bá o đi cá c chỗ quan thà nh, hình phạ t nghiêm ră n, khen ngợ i khuyến khích, ban thưở ng,
cho đến cá c việc lớ n nhỏ , hoặ c tiếp thị thầ n, tú c vệ, trung sứ , vâ ng sắ c đưa ra truyền Chỉ,
tấ t cả như lệnh bà i có chữ vương mệnh. Đến như nhữ ng việc trọ ng đạ i, có ấ n dù ng dụ
Chỉ tuyên truyền, tấ t cả như ấ n có chữ ngự tiền, đều phả i biết cả . Việc nà y định là m lệnh
vĩnh viễn.

Đặ t lạ i nhữ ng danh hiệu các hạ ng sú ng đú c bằ ng đồ ng, hoặ c gang (hạ ng nà o bắ n đạ n

chấ n địa lô i, vẫ n theo tên cũ gọ i là sú ng Xung tiêu ; hạ ng nà o bắ n đạ n liên châ u, thâ n
sú ng chu vi 2 thướ c trở lên, gọ i là sú ng Khoá hả i hạ ng lớ n, từ 1 thướ c 3 tấ c đến 9 tấ c, gọ i
là sú ng Khoá hả i hạ ng vừ a, từ 1 thướ c 2 tấ c trở xuố ng, gọ i là sú ng Khoá hả i).

Đổ i tên thuyền Phi hồ ng là thuyền Phi vụ .

Dự ng phủ đệ cho hoà ng tử thứ 2 là Phướ c Tuy cô ng ở phườ ng Vĩnh An trong thà nh (tứ c
là Phướ c Thiện đườ ng bâ y giờ ).

Dờ i 2 phủ lỵ Trườ ng Định và Trườ ng Khá nh (phủ Trườ ng Định trướ c ở xã Vĩnh Trạ i
châ u Thoá t Lã ng, nay dờ i đến xã Đồ ng Đă ng châ u Vă n Uyên ; phủ Trườ ng Khá nh trướ c
ở châ u Ô n nay dờ i đến trạ i Đồ ng Bộ c châ u Lộ c Bình).

Tiết Khá nh thọ . Trướ c 3 ngà y, vua kính cẩ n đến hầ u cơm, thâ n dâ ng quả hồ da. Thá nh
từ ((1) Thá nh từ : mẹ vua.1) vui vẻ ă n thêm đượ c cơm. Hai tỉnh Vĩnh Long và Định
Tườ ng vì dâ ng sả n vậ t địa phương đượ c xứ ng đá ng, Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương, Bố
chính Trương Vă n Uyển và á n sá t Lê Châ n đều đượ c thưở ng kim tiền hạ ng lớ n, hạ ng
nhỏ có khá c nhau. Đến ngà y [Thá nh thọ ], vua thâ n đem cá c quan là m lễ chú c mừ ng.
Trướ c mộ t ngà y, ban cho ă n và ở đầ u cử a treo đèn, như lệ trướ c. Từ đây, cứ hằ ng nă m,
giữ là m lệ thườ ng, phá t củ a trong cung ra 20.000 quan tiền, thưở ng cho hoà ng thâ n và
thích lý ((2) Thích lý : là ng mẹ nhà vua.2) có thứ bậ c khá c nhau. Đó là vâ ng theo ý chỉ
củ a Thá nh từ .

Lạ i xuố ng dụ về thể lệ cá c nha mô n ở Kinh giao nhậ n cá c tờ chương sớ .

Dụ rằ ng : “Chương sớ 4 phương, do ty Thô ng chính tiếp nhậ n, bả n chính củ a cá c nha, lạ i

do Khoa đạ o kiểm giao, để phò ng có sự che lấ p, mong đượ c nhanh chó ng. Điều lệ tưở ng
đã nghiêm ngặ t rõ rà ng. Thế mà , gầ n đây, khi giao nhậ n, thườ ng thườ ng đù n đẩ y cho
nhau, có khi trên cũ ng nghe thấ y. Xét nguyên do là vì : hoặ c tự mình thấ y lý khô ng rõ , để
cho ngườ i khá c nó i lạ i, hoặ c sợ nhậ n biên phiền phứ c, nên mượ n cớ để đù n đẩy đi. Thử
nghĩ xem : việc tầ m thườ ng nhỏ nhặ t, khô ng nó i là m gì ; nếu gặ p việc quan trọ ng, khẩ n
yếu, há khô ng đến chậ m trễ, lỡ là ng hay sao ? Vậ y khô ng giá ng dụ phâ n minh để khuyên
ră n khô ng đượ c. Nay thô ng dụ cá c nha mô n : Từ nay, phà m giao nhậ n chương sớ và bả n
chính, đều phả i tuâ n điều nghị mà thi hà nh, khô ng đượ c hà m hồ giao tố ng, bị ngườ i ta
bẻ lạ i, lạ i giao đến nha khá c ; cò n nha mô n nà o phả i nhậ n cũ ng khô ng đượ c mượ n cớ mà
từ chố i. Nếu chỗ giao đã đú ng rồ i, mà chỗ nhậ n cò n dá m quanh co từ chố i thì chuẩ n cho
đem việc hặ c tâ u ngay. Nếu khô ng biết rõ sự thể, tự ý đem giao đến, cũ ng chuẩ n cho nha
mô n giao đến, cứ thự c nghiêm khắ c tham hặ c, đừ ng có nể mặ t chú t nà o để chậ m việc lạ i.
Tấ t cả đều phả i giữ mộ t lò ng chung, đồ ng tâ m nghĩ đến việc nướ c. Nếu cò n trố n việc, sợ
khó , đem lò ng chia rẽ, mộ t khi ta biết ra hoặ c bị ngườ i hặ c tâ u, thì phép nướ c rấ t
nghiêm, quyết khô ng thể tha gượ ng đượ c. Tấ t cả đều phả i kính cẩ n tuâ n theo !”.

Bố n tỉnh Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng và Tuyên Quang tuyển cử cố ng sinh đều
chưa đến hạ n tuổ i (lệ cố ng sinh định tuổ i, khô ng cứ là họ c trò hay là tú tà i, tuổ i từ 40 trở
lên mớ i đượ c sung cử ). Bộ Lễ Phướ c tâ u lên. Vua nó i rằ ng : “Nă m nay có gia â n, về việc
lấ y cố ng sinh, khô ng theo như lệ thườ ng ; huố ng chi bố n hạ t nà y, số sĩ tử khô ng có bao
nhiêu, thì gia â n lệ ngoạ i cũ ng khô ng hề chi. Vậ y chuẩ n y cho nhữ ng ngườ i đã đượ c cử
tri để khuyến khích nơi biên thuỳ ở xa mà mến họ c. Nếu khô ng phả i là nơi biên thù y,
khô ng đượ c viện lệ nà y”.
Phó lã nh binh tỉnh Tuyên Quang Nguyễn Đă ng Khá nh, tuổ i già , về hưu dưỡ ng. Cho : thự
Vệ uý vệ Sơn Tâ y là Nguyễn Hữ u Lợ i đượ c bổ là m thự Phó lã nh binh tỉnh Tuyên Quang ;
Chá nh độ i trưở ng Suấ t độ i Trầ n Vă n Luậ n thă ng thụ Cai độ i, lạ i thự Phó vệ uý vệ Sơn
Tâ y.

Cho : Lã nh binh Sơn Tâ y Phan Tù ng thă ng thự Cẩ m y vệ Chưở ng vệ sự , chuyên coi cá c

độ i Trườ ng trự c, Thườ ng trự c, Phó lã nh binh tỉnh Sơn Tâ y Nguyễn Trọ ng Thao đổ i là m
thự Lã nh binh tỉnh Sơn Tâ y. Bổ : Phó lã nh binh tỉnh Bắ c Ninh Nguyễn Đụ c là m Phó lã nh
binh tỉnh Sơn Tâ y ; Vệ uý vệ Bắ c Ninh Trầ n Loan là m Phó lã nh binh tỉnh Bắ c Ninh.

Triệu về Kinh : thự Phó vệ uý vệ Thuỷ tỉnh Quả ng Bình là Hồ Cả nh Trị, thự Phó vệ uý vệ
Tả thuỷ tỉnh Thanh Hoá là Nguyễn Vă n Khao, thự Phó vệ uý vệ Trung thuỷ tỉnh Hả i
Dương là Nguyễn Cương, đều bổ thụ Quả n cơ, thă ng thự Phó vệ uý Thuỷ sư ở Kinh kỳ
(Trị ở vệ thứ 2 Hữ u dinh ; Khao ở vệ thứ 4, Cương ở vệ thứ 4 Tả dinh).

Cho : Phó vệ uý Nhấ t vệ dinh Kỳ vũ là Hồ Đứ c Tú bổ thụ Phó vệ uý vệ Hậ u nhị dinh Vũ

lâ m ; Phó vệ uý Tứ vệ dinh Hữ u Thuỷ sư là Trầ n Vă n Điểu bổ Phó vệ uý Nhấ t vệ dinh Kỳ
võ ; nguyên Phó lã nh binh tỉnh Cao Bằ ng Nguyễn Tuyên thă ng thự Vệ uý Tả vệ dinh Tiền
phong ; Thà nh thủ uý tỉnh Bình Định là Phạ m Cô ng Hợ p thă ng thự Phó vệ uý Nhấ t vệ
dinh Kinh tượ ng ; Phó quả n cơ cơ thứ hai Tĩnh man là Nguyễn Như Chương bổ thụ Phó
quả n cơ, lạ i thă ng thự Phó vệ uý Nhị vệ dinh Kinh tượ ng, Phó vệ uý Tứ vệ dinh Tả ở
Thuỷ sư Kinh kỳ là Lê Vă n Sứ c thă ng thự Vệ uý Ngũ vệ ở dinh ấ y. Lạ i cho Nguyễn Huyên
chứ c Vệ uý vệ Cẩ m y chuyên quả n cá c độ i Tú c trự c ; Phạ m Vă n Trinh chứ c Phó vệ uý vệ
Long thuyền.

Nêu thưở ng ngườ i nghĩa phụ họ Hoà ng (Hoà ng Thị Nghĩa) ở tỉnh Khá nh Hoà . Thị Nghĩa
là ngườ i ở thô n Tứ Chính, huyện Quả ng Phướ c, vợ Nguyễn Vă n Nuô i, nhà vố n nghèo.
Mộ t hô m, cù ng vớ i con nhỏ 10 tuổ i đi vớ i chồ ng và o kiếm củ i ở rừ ng, bị hổ xô ng ra vồ
lấ y chồ ng ! Thị cầ m dao chém, hổ rơi mắ t ngã lă n ra đấ t ; con cũ ng sấ n đến, hợ p sứ c
chém luô n : hổ chết ngay. Thị vự c chồ ng về, đượ c và i ngà y, đó i rồ i chết. Thự Tuầ n phủ
Trịnh Ngọ c Lâ m nghe biết chuyện, gọ i đến hỏ i rằ ng : “Sao khô ng sợ hổ ?”. Thị Nghĩa
thưa rằ ng : “Tră m nă m kết tó c số ng chết cù ng nhau, tô i lú c ấ y chỉ biết có chồ ng, khô ng
biết có mình, cò n sợ gì nữ a ?”. Việc ấ y đến tai vua. Vua khen ngợ i, cho 10 lạ ng bạ c, 1 tấ m
sa mà u, cho biển nêu ở cổ ng là ng 4 chữ : “Hoà ng thị, nghĩa phụ ” (Hoà ng thị, ngườ i đà n
bà có nghĩa).

Biểu dương ngườ i trinh phụ họ Nguyễn (tên là Nguyễn Thị Nương) ở tỉnh Hà Tiên. Thị
là ngườ i thô n Tâ n Nghĩa, huyện Long Xuyên, vợ Lý Vă n Phướ c, nă m 23 tuổ i, đá p thuyền
củ a Trầ n Vă n Sung là ngườ i có thâ n thuộ c vớ i chồ ng. Đến nử a đườ ng, Sung cưỡ ng gian,
thị ra sứ c chố ng cự , bị Sung bó p chết. Việc đến tai vua. Vua sai đặ t phườ ng trạ i, cho là m
biển ngạ ch nêu 4 chữ : “Nguyễn thị, trinh phụ ” (Nguyễn thị, ngườ i đà n bà trinh tiết).

Sử a đền thờ sơn thầ n ở nú i Tả n Viên. Đền cũ , do dâ n 2 huyện Minh Nghĩa, Bấ t Bạ t là m

riêng, lâ u nă m, gỗ phầ n nhiều mụ c ná t. Quan tỉnh Sơn Tâ y Nguyễn Đă ng Giai tâ u xin chi
tiền cố ng đặ t giá mua vậ t liệu, điều dâ n phụ cậ n thuê tiền là m. Bộ Cô ng cho là khô ng
phả i lệ, Phướ c bá c đi. Vua nó i rằ ng : “Đền tuy là m riêng, thầ n thự c hiển linh”. Sai chi tiền
cô ng 500 quan, giao cho dâ n phụ ng tự sử a sang.

Tổ ng đố c Gia Định Lê Vă n Phú tâ u nó i : “Nhữ ng danh hiệu cá c xã thô n trong hạ t, phà m

có chữ “nhâ n” ((1) Vă n Phú lấy cớ rằ ng : “Nhâ n” là tên miếu hiệu củ a Minh Mệnh
(Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế).1) xin đều cho đổ i trá nh đi”. Vua quở rằ ng : “Từ cổ đến nay,
nhữ ng chữ miếu hiệu, tô n thuỵ , đều là chữ hay củ a muô n đờ i, há có lý gì mà kiêng
trá nh ? Trướ c kia, cá c tỉnh Hà Nộ i và Hả i Dương đã dâ ng tậ p tâ u xin đổ i lạ i (tỉnh Hà Nộ i
xin đổ i phủ Lý Nhâ n là phủ Lý Mỹ, xã Đồ ng Nhâ n là xã Đồ ng Phong; tỉnh Hả i Dương
cũ ng nó i tên cá c xã thô n gặ p có chữ “Nhâ n” đều xin đổ i lạ i) ta đã chuẩ n cho đều để tên
cũ ; nay lạ i xin nhà m, chỉ thêm nhiều việc, khô ng nên canh cả i là m gì !”.

Bắ t đầ u đặ t cơ Sơn dũ ng ở tỉnh Sơn Tâ y. Trướ c kia, thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai lấ y

thổ dâ n ở huyện Mỹ Lương cho phụ thuộ c và o quâ n thứ , sai phá i có đắc lự c, khi việc đã
yên, chọ n đượ c 305 tên. Thêm và o đó , thổ dõ ng ở 2 huyện Minh Nghĩa, Bấ t Bạ t gồ m 196
tên, thu và o là m 10 độ i cơ Sơn dũ ng. Xin đem thổ hà o và bá hộ 10 tên quyền sung suấ t
độ i, thổ mụ c 40 tên quyền sung cấ p bằ ng độ i trưở ng. Từ quả n cơ đến suấ t độ i, chiếu cấ p
lương bổ ng thườ ng xuyên là m việc. Cò n binh lính khá c cho về yên nghiệp : có việc thì
gọ i ra, ngà y thườ ng thì theo lệ chịu thuế. Đến như mỗ i thá ng luâ n ban, giá n hoặ c có rú t
lấ y 12 tên giả n binh mà dồ n và o, thì lạ i xin chế cấ p cho hiệu cơ. Cò n á o, quầ n và nó n
chiến, quâ n sắ c, đều theo lệ Hữ u quâ n mà cấ p phá t.

Vua nó i rằ ng : “Tính việc như thế cũ ng phả i, chuẩ n cho là m như lờ i xin. Chỉ có điều là
thổ dâ n đã thú và o cơ binh, há có lý gì cả nă m khô ng gọ i đến tậ p hợ p ? Chuẩ n cho hằ ng
nă m cứ đến thá ng hai, gọ i hết cả đến tỉnh, điểm duyệt mộ t lầ n, việc xong lạ i cho về.

Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn Cô ng Nhà n, thự Tổ ng đố c Long Tườ ng Nguyễn Tri Phương,

Tuầ n phủ An Giang Nguyễn Cô ng Trứ cù ng tâ u nó i : “Việc đà o sô ng Tâ n Châ u ở tỉnh An
Giang trướ c đã xin hoã n lạ i, nay đến tiết mù a đô ng khô rá o, xin thuê 5.000 dâ n phu khơi
trướ c mộ t đoạ n (dà i 550 trượ ng), trong mộ t thá ng thì cho về, đợ i sang xuâ n, sẽ là m
tiếp”. Vua y cho.

Tỉnh Nghệ An tâ u nó i : “Thổ dâ n 4 huyện (Tương Dương, Vĩnh Hoà , Kỳ Sơn, Hộ i

Nguyên) thuộ c phủ Tương Dương, đã thấ m dầ n thanh giá o, xin chiếu theo lệ như phủ
Quỳ Châ u, cứ 7 đinh chọ n lấ y 1 lính, gồ m 53 tên, sung là m thuộ c binh phủ Tương
Dương, chia là m 2 ban, định lệ cấ p lương”. Vua y cho.

Thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Tỉnh Sơn Tâ y nay đã

thanh bình, cô ng việc hơi ít, duy có 2 tỉnh kiêm hạ t, địa thế phầ n nhiều hiểm trở , tụ c dâ n
Man ngang ngạ nh, ở tỉnh Tuyên Quang thì có giặ c Thạ c, giặ c Khả i, giặ c Tuyên vẫ n cò n
trố n trá nh ; ở tỉnh Hưng Hoá thì có thổ hà o Điêu Chính Định vố n có tiếng là mộ t tên
hung hã n ; tên thủ phạ m Xa Vă n Chấ n khô ng phả i là ngườ i hiền là nh. Ngườ i Thổ lò ng
thườ ng bấ t trắ c. Phủ Điện Biên, đườ ng sá cá ch trở , lam chướ ng có nhiều, chưa tiện cho
quâ n đến đó ng. Xin cứ lầ n lượ t thâ n đến 2 tỉnh, tuỳ tiện xếp đặ t cô ng việc. Lạ i lấ y viên
biền thuộ c tỉnh là bọ n Nguyễn Hữ u Lợ i, Trầ n Loan, Nguyễn Vă n Mưu, Đỗ Thiếp, Phạ m
Vă n Tuyển, Trầ n Vă n Luậ n và Nguyễn Hữ u Diệu đều là nhữ ng ngườ i đả m đương đượ c,
chỉ từ ng tên mà cử lên”.
Vua dụ rằ ng : “Tỉnh Hưng Hoá gầ n đầy yên ổ n khô ng có việc gì, địa thế lạ i xa xô i, chứ c
vụ mộ t nơi biên cương lớ n khô ng nên để trố ng thiếu lâ u mã i. Duy mộ t dả i Tuyên Quang,
nhữ ng tên phạ m cò n só t, trố n trá nh tộ i chết lâ u ngà y, chuẩ n cho đến tỉnh Tuyên Quang,
tuỳ tiện hiểu thị cho thổ dâ n, và sứ c cho thú đinh thá m bắ t. Nếu việc nên là m, thì hộ i
đồ ng vớ i tỉnh viên, liệu định cho ổ n thoả . Chuyến đi nà y khô ng thể đưa nhiều binh dõ ng
lầ n lữ a lâ u ngà y chỉ thêm phí tổ n, hã y lượ ng đem 400 - 500 tên là đủ . Cò n như phủ Điện
Biên đặ t ra, cố t để phò ng giặ c cướ p, giữ yên dâ n, trướ c đã cho trích phá i quâ n mộ thổ
trướ c, bắ t thêm thổ dõ ng ở gầ n, trú phò ng ở đấ y, chiêu dâ n khẩ n đấ t, từ trướ c đến nay
đã dầ n dầ n có thà nh hiệu. (Khi mớ i đặ t ra phủ Điện Biên, trích phá i quâ n mộ ở vệ Hưng
Hoá 100 tên, mỗ i nă m mộ t lầ n thay đổ i ; lạ i phá i thêm quâ n thổ dõ ng ở cá c châ u Tuầ n
Giá o, Lai Châ u, Thuậ n Châ u trong phủ hạ t 200 tên, trích lấ y nhữ ng ruộ ng chưa cho ai,
cho khai khẩ n để trồ ng cấy, đợ i dâ n trong hạ t tụ họ p lạ i đô ng, có thể phụ giú p và o việc
đồ n thú , sẽ triệt quâ n nguyên phá i về). Nếu cho rằ ng đườ ng xa, khí lam chướ ng nhiều,
khó đó ng quâ n lâ u đượ c, thì nên thô ng tư ngay cho Hưng Hoá , bà n bạ c chướ c định thay
đổ i kỳ đó ng lính thú , và theo như nguyên nghị, sứ c các viên đó ng thú gia tâ m chiêu mộ
ngà y thêm đầy đủ , khiến cho tự giữ lấ y. Cầ n gì phả i thâ n đến chỗ ấ y mớ i có thể xong
việc đượ c. Điêu Chính Định, Xa Vă n Chấ n chỉ là mộ t thổ hà o đã ra thú mà thô i, nếu thự c
là kẻ bấ t lương, thì cứ bí mậ t bắ t lấ y, rồ i trị đú ng cá i tộ i củ a chú ng cũ ng khô ng hề chi. Há
có lý nà o vì lo ngườ i ta chưa chắ c đã thà nh phụ c, mà quá phò ng xa trướ c, là m lộ hơi
tiếng, khiến cho khô ng nhữ ng bọ n kia để lò ng ngờ sợ , mà nhữ ng kẻ thổ ty, thổ mụ c và
thú đinh khá c, có tự yên tâ m đượ c khô ng ? Cò n việc cử ra nhữ ng nhâ n viên có thể đả m
đương đượ c, trướ c đã có Chỉ lụ c dụ ng rồ i”. Sau đó , Giai đến Tuyên Quang, vì trờ i rét,
khô ng tiện đó ng lạ i lâ u, ở và i ngà y lạ i về.

Phủ Thừ a Thiên gạ o kém, giá đắ t. Sai mở kho, bá n giả m giá cho dâ n : nơi nà o gầ n thì đến
mà lĩnh, nơi nà o xa thì vậ n tả i đến cho. Chia sai khoa đạ o hộ i là m việc ấ y. Lạ i vì giá gạ o
chưa thă ng bằ ng, chuẩ n cho ở Kinh, từ nhấ t phẩ m trở xuố ng đến lạ i dịch, quâ n và thợ ,
đều đượ c lĩnh cũ ng trích số tiền nên tiêu trong mộ t thá ng, chiết cấ p bằ ng gạ o. Lạ i hạ
lệnh cho cá c quan doã n trong Kinh thà nh thô ng sứ c trong hạ t hạ : nếu ai tình nguyện
bá n thứ đá nú i, cho quy trữ ở bờ sô ng chung quanh thà nh, cứ mỗ i đố ng đá , chiết cấ p cho
12 hộ c thó c. Giá gạ o từ đó mớ i thă ng bằ ng. Lạ i thô ng dụ cho các hạ t Quả ng Trị, Quả ng
Bình và Nghệ An : phà m cá c hà ng hoá đặ t mua, nếu cá c dâ n là m nghề tình nguyện lĩnh
thó c, cũ ng cho tính chiết can mà cấp thó c, để đủ cho dâ n ă n.

Vua bả o bộ Hộ rằ ng : “Phủ Thừ a Thiên, cá c tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Quả ng Trị và
Quả ng Bình, sang nă m, chính đến kỳ tuyển lính, nhưng nghĩ cá c hạ t mớ i gặ p chứ ng lệ
khí, Quả ng Trị, Quả ng Bình lạ i bị tai hạ i về gió bã o, nếu cứ theo lệ mà là m, thì dâ n ta
khô ng khỏ i phiền tố n khó nhọ c. Vậ y chuẩ n cho hoã n đến nă m Thiệu Trị thứ 5, để thư
nỗ i khổ cho dâ n”.

Hai tỉnh Quả ng Trị, Nghệ An giá gạ o đắ t, dâ n đó i ă n. Sai phá t thó c kho, chiếu theo số dâ n
trong sổ , cho mỗ i ngườ i vay mộ t hộ c thó c, ngườ i già và đà n bà goá thì mộ t nử a hộ c,
ngườ i cô độ c khô ng nơi nương tự a thì cho khô ng. Lạ i sai khoa, đạ o là Lê Di, Lê Luyện
chia đi là m việc. Tỉnh Quả ng Bình, tỉnh Vĩnh Long gạ o đắ t, cũ ng sai giả m giá , bá n ra cho
dâ n.

Bộ Hình là m danh sá ch kê nhữ ng ngườ i sung là m quâ n ở cá c tỉnh ngoà i Kinh thà nh,
gắ ng sứ c là m việc để chuộ c tộ i, khổ sai 147 ngườ i, phâ n biệt tâ u lên xin xét. Vua nó i
rằ ng : “Cá c tên đượ c kê khai trong danh sá ch, đều chưa thấ y nêu ra thự c trạ ng gì. Duy có
â n điển nă m nay khô ng ví như nă m thườ ng, bọ n kia hoặ c dự có chứ c sự , đều gắ ng sứ c
chịu khó , cũ ng có thể lượ ng ra â n cho, khiến cho kịp thờ i mà cố gắ ng”. Viên bị cá ch là
Trầ n Kiếm đượ c khở i phụ c tứ đẳ ng thị vệ, Nguyễn Thế Đạ o, Tô n Thấ t Phan, Vũ Viết Sỹ
đượ c khở i phụ c Bá t phẩ m thư lạ i. Cò n ngườ i khá c khở i phụ c suấ t độ i độ i trưở ng, cử u
phẩ m thư lạ i có khá c nhau, ai tuổ i già suy yếu đều đượ c cho về nguyên quá n.

Bộ Hình là m danh sá ch kê nhữ ng ngườ i bị á n phả i đền tang vậ t dâ ng lên. Vua cho rằ ng
nhữ ng á n nguyên can có nặ ng nhẹ khá c nhau, sai viện Cơ mậ t xét lạ i, để chướ c lượ ng
mà ra â n. Phà m tang vậ t phả i điền kê ở trong danh sá ch, khô ng cứ là vậ t hạ ng vó c, đoạ n,
hay tiền, thó c linh tinh, hễ thà nh giá bạ c từ 30 lạ ng trở xuố ng, mà ngườ i can phạ m đã
quá cố , và nhữ ng thuyền cô ng để lỡ việc thự c khô ng phả i do sứ c ngườ i là m ra, khô ng có
lự c đền bồ i, đã bị giam cấ m đến 3 nă m, khô ng cứ là nhiều hay ít, đều rộ ng miễn cho hết,
khô ng phả i đền, cò n tộ i danh thì khô ng đượ c miễn. Cò n là m việc khô ng khéo và can á n
bớ t xén, nhưng xét ra khô ng phả i thô ng đồ ng để ă n cắ p, cũ ng chiếu như thế, chia từ ng
thà nh mà rộ ng giả m cho. Đến như thuyền bè để lỡ việc, xét ra là buô ng thuyền đi trá i lẽ,
nếu chưa đượ c giả m, thì 10 phầ n miễn cho 7 phầ n, đã giả m rồ i thì lạ i miễn cho 5 thà nh,
để có phâ n biệt.

Giá ng thự Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tô n khanh,
kiêm quả n quâ n Kinh tượ ng là Tô n Thấ t Bậ t xuố ng là m Thố ng chế dinh Kỳ võ . Bậ t tự
tiện bắ t cá c vệ quâ n Kinh tượ ng và quâ n thuộ c dướ i quyền mình (Tả bả o) nghỉ việc sử a
thuyền bè để là m việc riêng, bị thư lạ i Kinh tượ ng chỉ trích, đi kêu. Vua giao xuố ng cho
phá p ty nghị xử cá ch chứ c, bắ t phả i trả cô ng cho đá m quâ n lính kia, thu để nộ p kho.

Vua nó i rằ ng : “Bậ t dự và o hà ng dò ng dõ i nhà vua, mình đượ c phẩ m trậ t cao quý, thế mà
quen tính tá o bạ o là m cà n, ta thườ ng â n cầ n ră n bả o, vẫ n khô ng yên nuô i quâ n sĩ, đến
nỗ i phạ m phép cô ng, phả i nghị xử . Nhưng nghĩ : nă m trướ c, Bậ t có cô ng đi bắ t giặ c, lạ i
hộ giá khi đi Bắc tuầ n, khô ng từ chố i sự khó nhọ c, nên chưa nỡ vộ i ruồ ng bỏ ngay. Vậ y
chuẩ n cho giá ng là m Thố ng chế quâ n Kỳ võ , lạ i giá ng 4 cấ p. Số tiền hơn 200 lạ ng mà Bậ t
phả i trả cô ng cho quâ n lính trong khi nghỉ việc cô ng, là m việc tư cho Bậ t đều cấ p cho
biền binh Tả bả o và Kinh tượ ng”. Nhâ n xuố ng dụ rằ ng : “Ta là chủ thiên hạ , chỉ giữ mộ t
lò ng rấ t cô ng rấ t chính, giữ tin thự c về việc thưở ng ngườ i có cô ng, phả i quả quyết về
việc phạ t kẻ có tộ i ; khô ng bè đả ng, khô ng thiên lệch. Phà m cá c ngươi ngườ i trong tô n
thấ t, đừ ng lấ y nê là dò ng dõ i thơm lâ y mà cậ y cô ng kiêu rô ng, nên giữ cô ng bằ ng, giữ
phá p luậ t, cẩ n thậ n nết na củ a mình để hưở ng Phướ c nướ c lâ u dà i. Đờ i cổ có nó i rằ ng :
Là m gương mẫ u cho ngườ i vợ ít đứ c ở trong nhà , rồ i đến chỗ anh em, ra đến trị nướ c
nhà , phả i khuyên ră n tu tỉnh đó ! Phả i kính cẩ n tuâ n theo đó !”.

Sai : thự Đô thố ng Hữ u quâ n Nguyễn Tiến Lâ m kiêm quả n ấ n triện Tả quâ n ; Thố ng chế
Nguyễn Trọ ng Tính kiêm quả n cá c vệ độ i quâ n Kinh tượ ng.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Quý Mã o, Thiệu Trị nă m thứ 3 [1843], mù a đô ng, thá ng 12. Vua ngự điện Vă n Minh, bả o
đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : “Trướ c kia đã sắ c sai phủ Tây Ninh, tỉnh Gia Định đặ t ra mộ t
sở Giao dịch buô n bá n. Từ trướ c đến nay, bọ n thổ phỉ kia đã từ ng đi lạ i buô n bá n vớ i
dâ n ngườ i Kinh ta, sự thể thế nà o, giao cho bộ tư cô ng vă n đi tỉnh ấ y là m tờ Phướ c tâ u
lên”.

Nộ i cá c là m danh sá ch kê cá c nhâ n viên phả i bồ i thườ ng tang vậ t và nó i : “Đô i khi có

ngườ i khô ng đủ lự c để bồ i thườ ng đượ c thì xin miễn cho ; cò n cá c thuyền bè, hoặ c vì
só ng gió , hoặ c vì buồ m thuyền khô ng thuậ n chiều đến nỗ i lỡ việc, cũ ng xin chia ra từ ng
hạ ng để tha, giả m”. Vua nó i : “Cá c khoả n ấ y, chuẩ n cho đem nguyên á n xét lạ i, phâ n biệt,
để cho cô ng bằ ng và đú ng lễ”.

Sai : nguyên Tả tham tri bộ Hộ Đà o Trí Phú sung chứ c Chá nh biện thuyền Phấ n bằ ng,
Viên ngoạ i lang Nộ i vụ phủ Trầ n Tú Dĩnh, sung chứ c Phó biện, bọ n Tò ng ngũ phẩ m thừ a
biện Lê Bá Đĩnh, Tư vụ Nguyễn Vă n Bâ n, Nguyễn Cô ng Dao, Thị vệ Trầ n Vă n Quý, nhữ ng
ngườ i hiệu lự c là Hà Vă n Trung, Cao Bá Quá t đều lệ thuộ c và o đi Giang Lưu Ba ; Viện sứ
viện Thượ ng trà Lê Mậ u Hạ nh sung chứ c Phó biện thuyền Linh phượ ng (bọ n Chủ sự Lê
Vạ n Hanh, Tư vụ Nguyễn Vă n Hự u, hiệu lự c Nguyễn Hưng đều lệ thuộ c và o) ; Phó sứ
Tà o chính Nguyễn Cô ng Nghĩa sung chứ c Phó biện thuyền Thầ n dao (Chủ sự Hà Vă n
Hanh, Phạ m Vă n Dư, Tư vụ Phan Đắ c Ký, Thị vệ Tố ng Phướ c Tri, hiệu lự c Cung Vă n
Nghị, Phan Nhạ đều lệ thuộ c và o), đều đi Tâ n Gia Ba, đến thá ng giêng sang nă m, ra biển
để thao diễn ở mặ t nướ c, chiếu đơn kê củ a Nộ i vụ phủ , lấ y vậ t liệu mà dù ng. Trí Phú
nă m trướ c phá i đi Giang Lưu Ba, là m việc phầ n nhiều chưa xong, cho nên lạ i sai đi.

Định rõ lạ i lệ bổ quan. Dụ rằ ng : “Cô ng việc ở cá c nha, chỗ nhiều việc, chỗ ít việc khô ng
giố ng nhau, phâ n chứ c đặ t quan, chỉ mong cho xứ ng đá ng vớ i chứ c sự . Gầ n đâ y, nhữ ng
viên thừ a ra hậ u bổ ở cá c bộ và ngoà i ngạ ch thừ a biện ở các bộ , số ngườ i cò n nhiều, thế
mà cá c nha có khuyết, tự cử thuộ c ty và o, bộ Lạ i cũ ng cho là ngườ i ấ y là m việc đã lâ u
nă m, hoặ c hà m ngườ i ấy và chứ c chỗ khuyết ngang nhau, thì là m ngay phiếu cho, chứ
khô ng từ ng tâ u xin điền bổ nhữ ng ngườ i hậ u bổ và ngoà i ngạ ch. Như vậ y là rấ t chưa
chu đá o, thoả đá ng. Nay quy định : sau đâ y, phà m viên dịch ở nha ít việc, nếu có khuyết
mà tự đem thuộ c ty sung cử và o, thì chuẩ n cho trích lấ y dù ng ngườ i hậ u bổ và ngoà i
ngạ ch, châ m chướ c thương lượ ng mà điền bổ . Nếu xá c nhậ n thấ y hà m ngườ i ấ y và chứ c
khuyết đó khô ng ngang nhau lắ m, hoặ c nhữ ng ngườ i hậ u bổ hiện đã hết ngạ ch thì mớ i
cho chiểu theo như trướ c mà thi hà nh. Nếu khô ng quyền nghi chướ c lượ ng đượ c, nhấ t
vị cứ y như thế, chỉ để cho thừ a ngườ i ngồ i ă n khô ng, thì cứ bộ Lạ i trá ch vấ n”.

Định điều lệ coi giữ và tuầ n tra ở trong vườ n ngự . Dụ rằ ng : “Vườ n ngự là nơi quan
trọ ng, cho nên đặ t ra các chứ c Phụ ng thầ n uyển khanh và nhữ ng chứ c sắ c phu để
chuyên giữ chứ c sự . Nay tuy chưa cầ n đến, nên khô ng đặ t chuyên chứ c, nhưng đố i vớ i
nhâ n viên coi giữ , cũ ng nên định rõ chương trình, mớ i mong nghiêm cẩ n đượ c. Nay
chuẩ n cho ở trong thà nh : vườ n Cơ Hạ thì lấ y vệ Cẩ m y và Kim ngô , cung Trườ ng Trinh
và hồ Hậ u thì lấ y vệ Dự c vũ và Dự c chấ n ; ở ngoà i thà nh : hồ Tĩnh Tâ m thì lấ y cá c dinh
Cấ m binh, vườ n Thườ ng mậ u thì lấ y 2 dự c Vũ lâ m coi giữ , mỗ i thá ng mộ t lầ n thay đổ i.
Đạ i viên Chưở ng lĩnh chính mình phả i giao nhậ n, phá i ngườ i thuộ c quyền mình ở đấ y
giú p việc. Lạ i chuẩ n cho viện Cơ mậ t và Nộ i cá c phá i thuộ c viên hộ i đồ ng mà chầ u chự c,
mỗ i thá ng 2 lầ n tuầ n kiểm, ba thá ng mộ t lầ n tra kiểm cá c vậ t kiện, đâ u cứ để nguyên
đấ y, khô ng phả i là m tậ p tâ u lên, nếu có xả y ra mố i tệ gì, thì là m bả n nghiêm hặ c để ră n
chừ a và là m cho hợ p sự thể ; sai bộ Binh nghị lạ i thi hà nh. Lạ i vì cử a vườ n cấ m cá c phố
phườ ng Đô ng Nhấ t, Đô ng Nhị, Tâ y Nhấ t, Tâ y Nhị gầ n vớ i nơi nhà vua ở , sai chế 5 cá i
long bà i, khắ c rõ hiệu cử a phố phườ ng để phò ng có khi truyền đạ t. Lạ i cấ p cho cử a
vườ n cấ m mộ t cá i dấ u kiềm, gặ p việc gì nên tâ u, thì là m như lệ cá c cử a cung thà nh”.

Định rõ tên quan ở nơi Thị vệ và cá c việc nên là m. Dụ rằ ng : “Thị vệ đặ t ra, để hầ u hạ nơi
cung cấ m, chầ u chự c nơi vua ở . Về thờ i thịnh đờ i thượ ng cổ , đã có chế độ : trong sá ch
Chu Lễ, lấ y chứ c Cung chính giữ cấ m lệnh ở cung nhà vua, chứ c Cung bá giữ chứ c việc ở
cung nhà vua. Đờ i sau đặ t ra tên quan mỗ i đờ i mộ t khá c, nhưng hoặ c lấ y nhữ ng dò ng
dõ i ngườ i thâ n thuộ c có cô ng to, hoặ c chọ n nhữ ng ngườ i thô ng hiểu sá ch vở , có hạ nh
kiểm tố t, sung và o, đều để đủ dù ng và o nhữ ng việc tâ m Phướ c. Nướ c ta khi võ cô ng mớ i
bình định chính trị mở mang, trong có quâ n tú c vệ, thay ban mà ứ ng trự c. Khi ra thì ủ ng
hộ xe vua, khi và o thì chầ u chự c cung cấ m. Khoả ng nă m Minh Mệnh đổ i là m cá c hạ ng
ngâ n bà i, nha bà i thị vệ, lấy đạ i thầ n ban võ kiêm quả n. Lạ i có cá c viên hiệp lĩnh phụ và o
thị vệ ở hai bên. Về sự khả o cứ u việc đờ i cổ , đặ t ra phá p luậ t, tuỳ thờ i là m việc, tưở ng đã
đầ y đủ rõ rà ng. Vả lạ i, chứ c chưở ng nơi thị vệ, khô ng chỉ tú c trự c mà thô i, phà m nhữ ng
sớ tậ p hạ p củ a cá c địa phương thỉnh an, và nhữ ng sớ tấ u do trạ m đệ đến, đều do nơi nà y
mà đệ dạ ng cá c hạ ng quan vậ t, cũ ng quan hệ ở đó . Nếu chỉ lấ y ban võ chiếu quả n thừ a
hà nh, chưa chắ c đã chu đá o thoả đá ng. Nay chuẩ n định tên quan ở nơi thị vệ cho rõ
chứ c phậ n (thố ng quả n thị vệ đạ i thầ n 1 ngườ i, lĩnh thị vệ đạ i thầ n 2 ngườ i, đều dù ng
đạ i thầ n ban vă n, ban võ từ chá nh tam phẩ m trở lên, hoặ c nhấ t đẳ ng thị vệ sung chứ c
thố ng quả n, quả n lã nh và hiệp lã nh ; cò n 4 ngườ i và o ban trự c thị vệ, dù ng tò ng tam
phẩ m ban vă n, tò ng tứ phẩ m hoặ c nhị đẳ ng thị vệ sung hiệp lã nh, đều theo cá c viên
thố ng quả n, quả n lã nh thương lượ ng mà là m việc. Nhữ ng viên ấ y lâ m thờ i mớ i chọ n
sung và o quả n lã nh, khô ng đặ t chuyên viên, nhấ t đẳ ng thị vệ lâ m thờ i bổ thụ , khô ng có
định ngạ ch. Cò n thì chuẩ n định : nhị đẳ ng 5 ngườ i, tam đẳ ng 10 ngườ i, tứ đẳ ng 15
ngườ i, ngũ đẳ ng 30 ngườ i là m định ngạ ch. Đến như ngâ n bà i sung bổ tả hữ u tuỳ giá ,
nhấ t đẳ ng đều sung tả hữ u, nhị đẳ ng trở xuố ng, lâ m thờ i do quả n lã nh đạ i thầ n xin Chỉ
dụ chọ n và o. Khô ng nhấ t định viên số ). Lạ i, ty Thanh cẩ n nguyên thuộ c và o Nộ i vụ phủ ,
chuẩ n cho đổ i ty Cẩ n tín thuộ c và o Thị vệ xứ (nă m Gia Long trướ c đặ t ty lệnh sử ở cung
Khô n Nguyên. Nă m đầ u Minh Mệnh [1820] đổ i là ty Nộ i lệnh sử , nă m [Minh Mệnh] thứ
8 [1827] đổ i ty Nộ i lệnh sử là ty Thanh cẩ n Nộ i vụ phủ , đặ t tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i
mỗ i chứ c 2 ngườ i, chuyển trự c ở cử a Hưng Khá nh để là m việc cô ng do thá i giá m quả n
lĩnh ; nă m [Minh Mệnh] thứ 14 [1833] đổ i thuộ c quả n thị vệ kiêm lĩnh. Rồ i chướ c định
viên số (2 viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ mỗ i chứ c 3 ngườ i, vị nhậ p lưu thư lạ i 20 ngườ i).
ở Thị vệ xứ , nên cấ p cho ấ n quan phò ng, dấ u đồ ký và cá c cô ng việc nên là m, giao xuố ng
cho 2 bộ Lạ i, Binh bà n rồ i tâ u lên, bắ t đầ u thi hà nh từ ngà y mồ ng 1 thá ng giêng sang
nă m.

Nghị đệ lên, chế và cấ p cho mộ t ấ n quan phò ng vuô ng bằ ng đồ ng (khắ c 5 chữ châ n
phương “Thị vệ xứ quan phò ng”), 1 dấ u đồ ký vuô ng mà dài bằ ng ngà (khắ c 6 chữ châ n
phương “Thị vệ trự c ban đồ ký”). Quan phò ng vuô ng bằ ng đồ ng thì thố ng quả n, quả n
lã nh giữ , phà m sớ tấ u và tờ tư cho đượ c dù ng, hoặ c có nghị gì khá c, chỉ dù ng mộ t tờ ấ n
quan phò ng ; đồ ký về chứ c củ a mình thì hiệp lã nh và 4 ngườ i trự c ban giữ , để cho đủ
nhậ n dạ ng cá c hạ ng vậ t cô ng. Gặ p tờ sớ tấ u gì thì ban trự c thị vệ đều ký tên liền ngang
nhau. Cò n cá c hạ ng thị vệ khá c chuyên giữ cá c việc chầ u hầ u, ứ ng trự c và truyền bá o ; ty
Cẩ n tín chuyên giữ sớ tấ u, tờ tư, đơn, bằ ng, sổ sá ch, đều theo thố ng quả n, quả n lã nh sai
phá i. Dù ng Duyệt Thị đườ ng là m chỗ tú c trự c là m việc. Hiệp lã nh thị vệ cứ thay ban mà
ứ ng trự c, gặ p có vă n thư do trạ m đệ đến hay là trung sứ truyền bá o, việc nên là m thì
là m, việc nên Phướ c thì Phướ c. Đến như nhữ ng việc quan yếu thì từ thố ng quả n trở
xuố ng, hộ i đồ ng bà n bạ c mà là m. Phà m tờ tư, chỉ đượ c tư hộ i vớ i các nha ở Kinh, khô ng
đượ c tư thẳ ng ra cá c địa phương ở ngoà i ; nếu có chế tạ o ra vậ t gì thì tâ u lên đợ i Chỉ. Tấ t
cả cá c đồ ngự dụ ng, nghi trượ ng, lỗ bộ và và ng bạ c cù ng tiền tích trữ sẵ n, đều phả i nhậ n
mà phụ ng thủ . Nếu có việc truyền đệ và o nộ i cung, hoặ c có ban cho giao nhậ n rõ rà ng,
mỗ i thá ng mộ t lầ n đề tiêu. Phà m truyền đệ nhữ ng hạ ng hoá vậ t củ a kho tà ng, thì thá i
giá m chỉ đến thị vệ xứ chuyển truyền cho thị vệ đương ban, bá o cho sở tư đệ đến,
chuyển giao thá i giá m tiến và o nộ i cung, cũ ng đều đă ng ký rõ rà ng. Cứ 10 ngà y mộ t
phiên, lượ c đem đạ i số tâ u trình phụ ng châ u điểm, sau lụ c giao cho nguyên nha, á n kỳ
là m sổ đề tiêu. Rồ i đem nhữ ng bả n lụ c tâ u, so sá nh rõ rà ng, đó ng đồ ký và o, để là m bằ ng
cứ mà kiểm soá t. Cò n ngà y thườ ng coi chầ u, ngâ n bà i, nha bà i, thị vệ tú c trự c ở nơi nà o,
cù ng lễ lớ n ở giao, miếu và xa giá vua đi tuầ n du, trướ c kỳ trầ n thiết, theo xa giá hộ vệ,
cù ng các đền miếu, kiểm điểm nhữ ng sự ứ ng trự c, lâ u đà i, cá c cử a cô ng đườ ng, chỗ
quan sở , nơi cử a biển, cá c việc tuầ n tra hộ i đồ ng, đều tuâ n lệ cũ mà là m. Duy phá i đi các
địa phương do thố ng quả n đạ i viên xin Chỉ dụ chọ n ngườ i phá i đi ; rồ i cả i định đồ ký củ a
hiệp lĩnh và trự c ban thị vệ, nếu có nghị khá c các việc chuyên biện đều nên tậ p tấ u cũ ng
chuẩ n cho dù ng.

Định lạ i điều lệ thi Hương. Nă m Minh Mệnh thứ 12 [1831] trở về trướ c, cá c kỳ trong
trườ ng thi, lấ y 1 thá ng 10 ngà y hoặ c 1 thá ng là m hạ n, về sau đổ i định vă n thứ c 3 kỳ, kỳ
trong trườ ng đếu lấ y ngà y mồ ng 1 và o kỳ đệ nhấ t, ngà y mồ ng 6 và o kỳ đệ nhị, ngà y 12
và o kỳ đệ tam, ngà y 22 ra bả ng. Nộ i trườ ng giao nhậ n điểm duyệt, đều do giá m khả o
là m lấ y. Nhữ ng quyển viện sơ khả o đá nh hỏ ng, khô ng đưa đến viện Phướ c khả o. Đến
đâ y, thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n tâ u xin rộ ng thêm cho nhậ t kỳ, và
trích bổ lạ i dịch cho viện giá m khả o, nhữ ng quyển đá nh hỏ ng đều giao cho viện Phướ c
khả o. Việc giao xuố ng bộ Lễ bà n. Bộ cho rằ ng sĩ số trườ ng Gia Định ít, nhậ t kỳ xin tạ m
như cũ , cò n các trườ ng Thừ a Thiên, Nghệ An, Nam Định, Hà Nộ i, kỳ thi hoặ c lấ y thá ng 7
(Thừ a Thiên, Nghệ An) hoặ c lấy thá ng 10 (Nam Định, Hà Nộ i) đều chiếu lệ thi hà nh. Đến
như nhậ t kỳ thì đổ i là m ngà y mồ ng 1 và o kỳ đệ nhấ t, ngà y mồ ng 9 và o kỳ đệ nhị, ngà y
18 và o kỳ đệ tam, mồ ng 1 thá ng sau thì ra bả ng, đều lấ y 1 thá ng là m hạ n. Ngà y tiến
trườ ng thì ngoạ i trườ ng trích ra vài tên thư lạ i (Thừ a Thiên, Nghệ An, Nam Định, Hà Nộ i
đều 2 tên, Gia Định 1 tên) theo viện giá m khả o phâ n phá i. Nhữ ng quyển viện sơ khả o
đá nh hỏ ng, đều giao và i viên viện Phướ c khả o chuyên duyệt. (Cá c trườ ng Thừ a Thiên,
Nghệ An, Nam Định, Hà Nộ i, trích ra 2 viên Phướ c khả o chuyên biện, trườ ng Gia Định
trích ra 1 viên) thế thì kỳ hạ n đã rộ ng mà điểm duyệt cũ ng đượ c thêm rõ rà ng. Vua y
theo nghị ấ y.

Bộ Lễ nghị tâ u : “Hằ ng nă m, tiết Nguyên đá n ở điện Hiếu Tư, xin tuâ n chiểu như điển lệ
ở điện Phụ ng Tiên, do Tô n nhâ n phủ nghĩ phá i hoà ng tử , hoà ng thâ n là m lễ (2 ngà y
mồ ng 1 và mồ ng 3 là m lễ dâ ng 3 tuầ n, ngà y mồ ng 2 là m lễ dâ ng 1 tuầ n, đều khô ng có
vă n chú c). Lạ i, hằ ng nă m, 5 lễ hưở ng đều trướ c 2 ngà y tiến cá i bà i hình ngườ i bằ ng
đồ ng, duy ngà y 28 thá ng 12, gặ p ngà y kỵ ở điện Hiếu Tư, xin ngà y hô m ấ y khi là m lễ
xong, xa giá hồ i cung, lạ i tiến bà i, để cho hợ p vớ i lễ ý. Từ sau xin đặ t là m lệ vĩnh viễn”.
Vua y theo.

Bắ t đầ u đặ t chứ c giá o thụ ở tỉnh Tuyên Quang. Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Nhữ ng dâ n

sở tạ i tỉnh thà nh và con em thổ mụ c nhiều ngườ i muố n theo họ c. Vậ y xin đặ t quan giả ng
tậ p cho họ ”. Vua bèn sai dự ng nhà họ c xá, đặ t mộ t viên giá o thụ , mỗ i nă m lấy 2 khoá
mù a hạ , mù a đô ng, đến tỉnh Sơn Tâ y ứ ng hạ ch. Nhưng họ c trò ở tỉnh Tuyên Quang cũ ng
vẫ n ít.

Tỉnh Tuyên Quang tiến quả phẩ m (tuyết lê). Trạ m đệ đến nơi, đã khá c cả mù i đi. Quang
lộ c tự cứ trích đệ lên, lễ phẩ m khô ng xứ ng đá ng. Viện giao xuố ng cho bộ Lễ bà n. Quan
tỉnh là Lê Nguyên Giá m, Vũ Danh Trì đều phả i giá ng 2 cấ p, lưu. Thư lạ i Quang lộ c tự
Trầ n Vă n Kiện bị phạ t 100 trượ ng, sung đương khổ sai ; Viên ngoạ i lang Đặ ng Bá Quýnh
bị cá ch là m Vị nhậ p lưu thư lạ i ; Lang trung Lâ m Viết Hự u bị giá ng 2 cấ p, khô ng cho tra
xét mà kêu lạ i.

Định rõ điều cấ m bá n trộ m nhữ ng hoá vậ t cô ng. Dụ cho bộ Hình rằ ng : “Luậ t phá p quan
trọ ng đượ c đặ t ra để ră n cấ m kẻ gian phi, khiến cho dễ trá nh mà khó phạ m. Kẻ nà o
phạ m tộ i, thì bị chiếu luậ t phạ t nặ ng, khô ng đợ i phả i nó i nữ a. Duy có kẻ dẫ n bá n cù ng
vớ i kẻ thuậ n mua, hoặ c cho là biết tình mà luậ n tộ i, hoặ c cho là khô ng biết tình mà giả m
luậ t, tưở ng cũ ng chưa lấ y gì là m chuẩ n đích, chỉ vì thể chế hoá vậ t củ a cô ng cù ng vớ i hoá
vậ t ở ngoà i khô ng giố ng nhau. Hơn nữ a [củ a cô ng] có khắ c rõ số trọ ng lượ ng và niên
hiệu, ngườ i nọ ngườ i kia khô ng thể nó i là khô ng biết đượ c ; thế mà dá m mua bá n riêng
vớ i nhau, chự c ngầ m tiêu huỷ, khô ng sợ gì phá p luậ t ! Tứ c như gầ n đâ y Thư lạ i Trầ n
Cô ng Kế lấ y trộ m cá i đà i đố t nến (bọ c đồ ng, nặ ng hơn 14 lạ ng, bọ c bạ c 6 lạ ng 4 đồ ng
phâ n), chuyển bá n cho thợ bạ c là Lương Vă n Tư đem tiêu huỷ đi, đã tuỳ việc mà nghiêm
phạ t ngay rồ i (Cô ng Kế phả i tộ i trả m giam hậ u ; Vă n Tư bị đá nh 40 cô n đỏ , thích và o
mặ t 2 chữ “hủ y ngâ n” giao ngâ n tư vĩnh viễn sung đương khổ sai). Nên tra rõ điều luậ t,
định rõ lệ cấ m, phà m tấ t cả hoá vậ t củ a cô ng đã có đú c khắ c niên hiệu, số trọ ng lượ ng và
loạ i hạ ng và ng bạ c, nếu kẻ nà o dá m tự tiện phá huỷ thì nên trị tộ i thế nà o, ngườ i biết kẻ
gian mà phá t giá c ra thì nên thưở ng cấ p thế nà o ; cố t sao để cho kẻ gian biết mà ră n
chừ a, phá p luậ t thi hà nh khô ng sinh tệ. Bộ nên bà n luậ n từ ng khoả n cho thoả đá ng rồ i
tâ u lên”.

Bộ Hình châ m chướ c bà n luậ n : “Hễ kẻ nà o lấ y trộ m nhữ ng thứ và ng, bạ c, đồ ng và thiếc,
nguyên có dấ u khắ c niên hiệu và số trọ ng lượ ng, thự c là củ a cô ng, thì kẻ phạ m ấ y bị
phạ t nặ ng theo phá p luậ t. Cò n ngườ i biết tình hình mà dẫ n bá n và nhậ n gử i, có quả tang
thì cũ ng bị tộ i như kẻ phạ m (tộ i chết thì giả m đi mộ t bậ c), khô ng có tang vậ t thì kém tộ i
phạ m hai bậ c ; biết tình hình mà cố ý mua và tự tiện tiêu huỷ thì kém tộ i kẻ phạ m hai
bậ c. Đến như tang vậ t ă n trộ m đã đem rèn đậ p để cho méo mó , sứ t mẻ, khô ng cò n
nguyên hình thì nhữ ng ngườ i nhậ n gử i, dẫ n bá n hoặ c mua lầ m, xét ra vì khô ng biết tình,
đều đượ c miễn tộ i. Cò n tang vậ t ă n trộ m, cứ nhữ ng tên trộ m mà trá ch thu ((1) Trá ch
thu : bắ t chịu trá ch nhiệm mà thu tiền bồ i thườ ng.1), nếu thu thiếu thì cứ nhữ ng ngườ i
đã biết tình lạ i nhậ n gử i, dẫ n bá n hoặ c cố ý mua mà bắ t chia từ ng phầ n, bồ i thườ ng. Loạ i
như : kim tiền, ngâ n tiền đã đú c ra, ban hà nh, để tỏ danh hiệu trọ ng đạ i, nếu kẻ nà o
ngấ m ngầ m tiêu huỷ hay chặ t ra để mưu lợ i thì thủ phạ m phả i giả o giam hậ u, tò ng
phạ m phả i phá t lưu hết bậ c, tà i sả n bị tịch thu sung cô ng. Tổ ng lý, lâ n bà ng biết tình, lạ i
vì nhậ n tiền củ a đú t ló t mà giấ u giếm, đều bị tộ i kém kẻ phạ m hai bậ c ; chỉ biết tình mà
khô ng cá o giá c thì giả m đi ba bậ c ; chỉ biết tình thì xử và o tộ i khô ng xem xét đến, tộ i chỉ
đến 100 trượ ng. Cò n cá c thứ đĩnh bạ c thoi mỏ ng kiểu mớ i đú c, cũ ng khô ng đượ c tiêu
huỷ. Nếu trá i lệnh thì khô ng cứ số tang vậ t nhiều hay ít, đều phả i xử tộ i trá i phép ;
ngườ i thợ nhậ n là m thuê cũ ng bị cù ng tộ i. Cò n cá c thứ đĩnh bạ c, nguyên chấ t kiểu cũ ,
khô ng ví như kiểu mớ i chế, phà m nhà ai có là m đồ đạ c gì, khô ng cứ đĩnh 1 lạ ng hay đĩnh
10 lạ ng, tuy có niên hiệu cô ng ghi và o, tên tỉnh và nhữ ng chữ “trung, hình, cô ng, giá p”,
đều cho tiêu huỷ, khô ng thuộ c và o lệ cấ m. Cá ch thưở ng : từ trướ c đến nay, đều tuỳ từ ng
việc chướ c lượ ng mà cấ p. Vậ t hạ ng có khinh, trọ ng, tang vậ t, có nhiều ít, chưa thể ấ n
định cả đượ c, đến kỳ sẽ châ m chướ c thả o luậ n”. Vua y cho.

Bố chính Tuyên Quang Lê Nguyên Giá m, á n sá t Vũ Danh Trì tâ u nó i : Cá i bia đá ở nú i Tụ

Long đổ gã y mấ t, xin là m bia mớ i, chiếu theo vă n bia cũ mà khắ c lạ i”. Vua quở rằ ng :
“Bia, để chứ ng nghiệm sự thự c, chính đính cương giớ i, đã lậ p lên rồ i khô ng thể thay đổ i
đượ c. Cá i bia ấ y, nguyên hộ i đồ ng vớ i nướ c nhà Thanh lậ p lên (Lê Bả o Thá i nă m thứ 9
[1728]), ngườ i nhà Thanh (nă m Ung Chính thứ 6) trả lạ i chỗ đấ t lậ p xưở ng đú c đồ ng ở
nú i Tụ Long mà ngườ i Thanh xâ m chiếm trướ c. Vua Lê sai Thị lang Nguyễn Huy Nhuậ n,
Tế tử u Nguyễn Cô ng Thá i hộ i đồ ng vớ i Ngô Sĩ Cô n. Phủ Khai Hoá nhà Thanh lậ p mố c ở
Tuyên Quang, lấy sô ng Đổ Chú là m giớ i hạ n ; việc cương giớ i mớ i định. Bia ở xã Tụ Long
(huyện Vĩnh Tuy ngà y nay). Nếu có đổ gã y, thì tuỳ tiện mà sử a chữ a lạ i, cũ ng khô ng hề
chi. Khoả ng nă m Minh Mệnh đã chuẩ n cho theo như cũ mà trù ng tu lạ i. Nay là m bia mà
khắ c chữ , thì bia mớ i, hiệu cũ , há chẳ ng trở ngạ i khó là m ? Vậ y cho cứ y như cũ mà dự ng
bia, tuỳ thế tu bổ , lượ ng bắ t dâ n phu sở tạ i coi giữ ”.

Di đồ n Tĩnh Tuyên tỉnh Tuyên Quang đến Vâ n Trung (tên mộ t phố thuộ c địa phậ n xã Â n
Quang, huyện Để Định), gọ i là đồ n  n Quang, dù ng thổ Cai độ i Nguyễn Vă n Biểu cai
quả n, mộ quâ n đó ng giữ . Đó là theo lờ i xin củ a Nguyễn Đă ng Giai. Trướ c kia, Giai đến
Tuyên Quang, tha tên tù bị đày ở đó là Ma Doã n Dưỡ ng (nguyên thổ ty đã bị cá ch) ở
ngụ c ra, phá i đi bắ t tộ i phạ m, nhâ n nó i Dưỡ ng trướ c can á n điêu toa và hú t vụ ng thuố c
phiện, tình lý nhiêu khê, xét ra thổ mụ c nó khô ng bằ ng lò ng. Vua giậ n nó i rằ ng : “Dưỡ ng
chỉ là mộ t tên tù thô i, có tà i cá n gì, nếu cho là bắ t phạ m đắc lự c, thì tâ u lên đợ i Chỉ định
đoạ t cũ ng khô ng hề chi, thế mà vộ i tha ngay ra, sao khô ng nghĩ đến phả i nghị xử về tộ i
chuyên quyền ?”. Sai bộ Hình xét lạ i bả n nguyên á n, thì ra, tộ i Dưỡ ng thự c khô ng oan.
Sau đó , giá ng Giai mộ t cấ p. Rồ i lặ c hạ n ((1) Lặ c hạ n : hẹn định kỳ hạ n.1) cho 3 thá ng,
buộ c Dưỡ ng phả i bắ t kẻ phạ m để chuộ c tộ i ; nếu khô ng có cô ng trạ ng gì, hoặ c trố n đi,
thì cứ trá ch cứ và o Giai. Khi Giai mớ i tha Dưỡ ng, bị bộ Hình tâ u hặ c, bắ t phả i tâ u nó i cho
minh bạ ch. Giai nó i : “Nhữ ng đá m giặ c ở Tuyên Quang cò n só t lạ i, phầ n nhiều vẫ n trố n
cá i tộ i giết. Nếu khô ng để cho ngưu tầ m ngưu, mã tầ m mã , chưa dễ đuổ i con thú cù ng cả
khu rừ ng đượ c ! Dưỡ ng là ngườ i Thổ , tha ra, bắ t đi thá m phạ m, ví như thả chim trong
lồ ng để nhử nhữ ng con chim ở ngoà i lướ i. Thự c biết cá i tộ i chuyên quyền khô ng thể
chố i cã i đượ c, nhưng việc dẹp trộ m giặ c để yên dâ n cũ ng khô ng dá m trố n trá ch nhiệm.
Việc lạ i đượ c giao xuố ng cho viện Đô sá t duyệt rồ i tâ u lên. Viện trưở ng Hà Thú c Lương
nó i : “Giai đã tha tên tù bị đà y, lạ i biện bác nó i đi nó i lạ i, lặ ng yên nhậ n lấ y việc dẹp giặ c
yên dâ n là việc củ a mình, chẳ ng qua chỉ để che đậ y nhữ ng chỗ kém và bà o chữ a nhữ ng
việc là m trá i. Vậ y xin cho giá ng 2 cấ p, bổ đi chỗ khá c”. Vua thấ y việc cho Dưỡ ng nã
phạ m chưa hết hạ n, nên để đó khô ng hỏ i đến.

Giai lạ i xin tha nhữ ng bọ n tù phả i đày ở quâ n Tuyên Quang để cho nhậ p và o lính tỉnh
theo đi bắ t phạ m. Vua nó i : “Nhữ ng kẻ phạ m cò n só t ở hạ t Tuyên Quang chẳ ng qua chỉ
sinh số ng qua ngà y ở nơi rừ ng rú mà thô i, khô ng ví như bọ n thổ phỉ có hà ng tră m, hà ng
nghìn ở tỉnh Sơn Tâ y trướ c. Nhữ ng tù phạ m tha ra phầ n nhiều là ngườ i biệt hạ t, địa thế
khô ng quen, khô ng thể nhấ t khá i tha cả đượ c”. Lạ i phạ t Giai 6 thá ng lương.

Giai lạ i tâ u nó i : “Theo lệ trướ c, Lã nh binh tỉnh Sơn Tâ y, chuyên coi 10 cơ Hữ u quâ n ;

Phó lã nh binh chuyên coi vệ Sơn Tâ y, 3 cơ Trung, Tả , Hữ u Sơn Tâ y và cơ Tượ ng Sơn
Tâ y. Nay cá c cơ đã giả m bớ t đi, chỉ cò n để lạ i 1 vệ Sơn Tây, cò n thì linh tinh cá c độ i,
quâ n số khô ng có nhiều. Vậ y xin đều giao cho chá nh phó lã nh binh hiệp đồ ng quả n lĩnh”.
Vua cho rằ ng xin như thế khô ng phả i lệ, bá c lờ i tâ u đi. Nhâ n bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng
Quế rằ ng : “Triều đình đặ t quan phâ n chứ c, danh khí rấ t trọ ng. Nguyễn Đă ng Giai chỉ
hiếu sự nhiều, khô ng khỏ i hiếu sự là m cho luỵ . Giai từ khi đến trọ ng trấ n tỉnh Sơn Tâ y,
uy danh ngà y mộ t thịnh, trướ c sau tâ u việc, phầ n nhiều khô ng quả n đến miệng tiếng
ngườ i đờ i ! Nhà vua cũ ng nghĩ Giai là ngườ i có cô ng nên thườ ng bao dung gượ ng mà
khoan tha cho”.

Đặ t đồ n Định Liêu, ở phủ Tâ y Ninh (đồ n ở huyện Quang Hoá , phủ Tâ y Ninh). Thưở ng
cho quâ n dâ n là m việc 500 quan tiền. Thự Đề đố c Ngô Vă n Giai, á n sá t Cao Hữ u Dự c và
viên biền theo là m việc, giao bộ Cô ng nghị thưở ng tự ((1) Nghị thưở ng tự : bà n việc ban
thưở ng và ghi cô ng.1). Trướ c kia, phủ Tâ y Ninh tâ u nó i : thổ dâ n thô ng thương ngà y
mộ t tụ tậ p. Vua cho là vì Ngô Vă n Giai, Cao Hữ u Dự c vỗ yên dâ n và thu xếp việc đượ c
vừ a phả i, đều thưở ng gia mộ t cấ p. Chưa bao lâ u, bọ n độ i trưở ng Nguyễn Vă n Nhà n, do
đồ n phá i ra, đem quâ n chở muố i và khí giớ i, bị giặ c cướ p mấ t, trườ ng Giao dịch ở ngoà i
đồ n lạ i bị giặ c đố t chá y. Dự c lạ i tâ u nó i : “Thổ dâ n tên là Bô ng đệ nhữ ng tờ thư củ a cá c
đạ i đầ u mụ c cũ ở cá c đấ t Nam Ninh, Nam Thá i và Nam Thịnh lạ i nó i : nay đượ c thô ng
thương, khô ng xiết vui mừ ng, chỉ xin nguyên thuộ c về phủ Tâ y Ninh cho ở gầ n chỗ phủ
lỵ , nguyên thuộ c về huyện Quang Hoá cho ở gầ n chỗ huyện sở để cù ng ngườ i Kinh buô n
bá n. Phà m nhữ ng ngườ i dâ n Thổ đến buô n ở đấ t nà o mà dễ đỗ thuyền, đỗ xe thì tạ m
cho cù ng trao đổ i buô n bá n vớ i nhau”. Vua quở rằ ng : “Đặ t ra đồ n và thô ng thương, là
triều đình mở đườ ng cho chú ng đổ i mớ i, vố n khô ng phả i là cầ n đến chú ng ; huố ng chi
nơi giao dịch đặ t ra có định sở , tự nhiên vô cớ bị chú ng đố t đi, nay lạ i nó i qua loa ở
trong tậ p tâ u, cò n muố n theo như chú ng sở nguyện, hã y tạ m cho tuỳ tiện trao đổ i buô n
bá n thì chú ng cò n sợ gì nữ a ! Nà y, cá i đạ o chế ngự dâ n Man, vẫ n khô ng thể lấ y uy mà
hiếp, cũ ng khô ng thể nhấ t vị theo đườ ng khô ng chính đá ng, tấ t phả i tín nghĩa đều là m,
khoan, nghiêm cũ ng dự a nhau mớ i đượ c. Phả i cấ m nhữ ng kẻ ngoan ngạ nh là m cà n.
Khô ng cho đi lạ i, cà ng phả i yên ủ i vỗ về thêm nữ a nhữ ng kẻ tình nguyện đến buô n bá n,
thì â n uy củ a ta đều rõ rệt, tự chú ng phả i sợ uy và nhớ ơn, mà phương phá p chiêu dâ n
lậ p ấ p tự khắ c có thể thu đượ c thà nh hiệu. Nếu cho rằ ng chỗ trườ ng giao dịch đặ t trướ c,
chỗ cử a sô ng chưa thô ng, có sự bấ t tiện thì chuẩ n cho ở mặ t đấ t phủ Tâ y Ninh, huyện
Quang Hoá , nơi nà o có thể tiện sự đà n á p, đều chọ n mộ t chỗ định là m nơi giao dịch. Lạ i
phả i nó i rõ điều cấ m, khô ng đượ c ở nơi khá c giao dịch riêng vớ i nhau, để sinh việc ra,
thì lỗ i khô ng phả i là nhỏ ”. Bọ n Độ i trưở ng Nguyễn Vă n Nhà n đều phả i cá ch chứ c, lui về
hà ng quâ n ngũ .

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Cô ng Nhà n tâ u nó i : “Quâ n thổ các cơ ở 2 tỉnh An Giang, Hà

Tiên hiện cò n hơn 100 tên, lưu lạ i khô ng có ích gì, xin tha cho về là m ă n, khiến nhữ ng kẻ
lưu tá n đều trở về, cũ ng là mộ t cơ hộ i vỗ về dâ n”. Vua nó i : “Nhữ ng dâ n thổ thu bổ lạ i từ
lâ u nă m đã thà nh ngạ ch tịch, gầ n đâ y vì giặ c giã , phả i trố n tả n má c, hiện cò n hơn 100
ngườ i, chia là m 3 ban, thì trong mộ t nă m ở chỗ quâ n ngũ chỉ có và i thá ng, có tình hình
khổ bứ c gì. Nếu nó i là tha cho về để là m ă n, rồ i sau nhữ ng dâ n lưu tá n mớ i chịu hồ i đầ u,
thế thì quâ n thổ ở phủ Lạ c Hoá , tỉnh Vĩnh Long đến hơn 800 tên, mộ t dạ o vì biến cố , tá n
lạ c đi, nay đã trở về, có ngờ sợ gì đâ u. Huố ng chi việc vỗ yên dâ n, tự có phương phá p
khiến cho vữ ng bụ ng quy thuậ n, nhẽ nà o nhấ t nhấ t cứ theo ý muố n củ a chú ng, mà tha
quâ n hiện tạ i về, có đượ c khô ng ? Nên mở đườ ng bả o ban cho nhữ ng đầ u mụ c củ a
chú ng, khiến cho đều phả i gia tâ m chiêu dụ : khô ng kể là nguyên binh hay nguyên dâ n,
nếu chịu ló đầ u thú tộ i, đều đượ c vẫ n ở nguyên quá n, yên phậ n là m ă n, tha cho sự điền
bổ và o ngạ ch binh. Đợ i sau dâ n số ngà y mộ t nhiều, lạ i do quan tỉnh tâ u lên, sẽ thi hà nh.
Như vậ y, khô ng bỏ phép nướ c đã lậ p, thô ng quyền biến và thuậ n tiện cho dâ n sinh, hai
đằ ng đều tiện lợ i cả”.

Sai cá c quan trong triều bà n lạ i định lệ về tà i sả n củ a bọ n giặ c phạ m. Trướ c kia, quan
tỉnh Sơn Tâ y là Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i từ trướ c đến nay ở tỉnh kết nghĩ cá c á n thô ng
vớ i giặ c, chứ a chấ p giặ c và tư tình mà khô ng thú hoặ c thu hết tà i sả n củ a kẻ thô ng giặ c
và kẻ chứ a giặ c, hoặ c có chỗ đã niêm phong mà lạ i trả về, cũ ng có chỗ lạ i khô ng niêm
phong. Tấ t cả đều chưa có nhấ t định. Xin sắ c cho bộ Hình châ m chướ c nghị định. Khi
nghị dâ ng lên, vua lạ i giao các quan trong triều duyệt lạ i. Họ cho rằ ng theo vă n bả n
trong luậ t, phà m nhữ ng tộ i mưu phả n ((1) Mưu phả n : â m mưu chố ng lạ i Nhà nướ c.1),
đạ i nghịch ((2) Đạ i nghịch : phạ m đến quâ n chủ và mưu phá lă ng miếu v.v…2) và mưu
bạ n ((3) Mưu bạ n : phả n bộ i nướ c đi theo giặ c.3), chỉ có kẻ đồ ng mưu, khô ng phâ n biệt
là thủ phạ m hay tò ng phạ m, thì tà i sả n đều bị tịch thu sung cô ng, cò n ngườ i biết tình mà
cố ý buô ng tha và giấ u giếm, hoặ c biết mà khô ng thú , cù ng thô ng vớ i giặ c, chứ a giặ c, đều
khô ng có minh vă n tịch thu. Duy có lệ xử á n cướ p : phà m kẻ phạ m tộ i ă n cướ p đã đá o á n
xét thự c thì trướ c đem gia sả n cá c tên phạ m mà niêm phong lạ i, đợ i đến ngà y là m á n kết
tộ i, đem gia sả n cá c tên kẻ cướ p biến ra bồ i thườ ng (cho cá c sự chủ bị mấ t cướ p). Cha,
anh, em, chú , bá c củ a kẻ cướ p tư tình mà quâ n tang, và nhà nà o oa trữ khá c, nếu xét rõ
đượ c để trị tộ i thì cũ ng đem kê hết cá c tên ấ y ra, chiếu từ ng tên mà bắ t bồ i thườ ng. Thế
là việc niêm phong nhà oa trữ cũ ng chỉ để phò ng khi bắ t truy bồ i mà thô i, chứ khô ng ở
trong giớ i hạ n tịch thu và o quan. Luậ t lệ đã chướ c định rõ rà ng, từ trướ c đến nay, cá c
địa phương thi hà nh khô ng giố ng nhau, thế là chỉ vì nhậ n sai luậ t phá p. Vả lạ i, kẻ là m
giặ c nguyên là đả ng giặ c trong đả ng giặ c như bọ n tên Nhà n, tên Thạ ch, tứ c là phả n bạ n,
kẻ đồ ng mưu là tò ng phạ m. Cò n ngườ i bị ứ c hiếp bị bắ t [phả i theo] và sợ thế lự c dữ tợ n
củ a giặ c, khô ng dá m tố giá c, đều có phâ n biệt vớ i kẻ đồ ng mưu, nếu nhấ t khá i chỉ cho là
chứ a chấ p giặ c, thô ng đồ ng vớ i giặ c, tra và niêm phong [tà i sả n] thì đã khô ng phả i là ý
nghĩa trong vă n bả n củ a luậ t, mà cũ ng khô ng tỏ ra có sứ c xét xử phâ n biệt. Vậ y phà m
cá c nha mô n xét hỏ i việc hình ở trong Kinh và cá c tỉnh ngoà i, khi tra xét các á n phả n
nghịch, mưu bạ n, luậ t có tịch thu, cố nhiên khô ng phả i đợ i nó i nữ a, cò n nhữ ng [trườ ng
hợ p] kết tậ p thà nh đả ng, có đặ t chứ c phậ n để gọ i, có cầ m khí giớ i chố ng lạ i quan quâ n,
tộ i á c ấ y khô ng khá c gì phả n bạ n thì nhữ ng gia tà i sả n nghiệp củ a kẻ cù ng mưu, cù ng
là m, xin cũ ng tịch thu hết. Đến như tư tình mà cố ý buô ng tha hoặ c giấ u giếm, và biết mà
khô ng thú , hoặ c bị chú ng đò i tố ng tiền mà lấ y củ a nhà lén đưa cho chú ng, hoặ c bị chú ng
hiếp tró c là m nhữ ng việc chú ng sai khiến, hoặ c bị chú ng kéo đến mà khô ng thể khô ng
cho ở lạ i, xét ra khô ng phả i là cù ng mưu, thì xin đều chiếu cá i tộ i đá ng phả i chịu mà là m
tộ i, nhưng tha khô ng tịch thu [gia sả n] để tỏ ra nhấ t luậ t.

Vua phê : “Nghị như thế là thoả hợ p. Cho theo như nghị mà biên và o điều lệ”.

Hạ lệnh cho tỉnh Thanh Hoá đó ng mộ t chiếc thuyền bọ c đồ ng, gọ i tên là thuyền “Thọ
hạ c”.

Tỉnh Sơn Tâ y đệ nhữ ng vả i nộ p thuế, phầ n nhiều thưa và mỏ ng, khô ng hợ p cá ch thứ c, bị
4 nha hặ c bá c và bắ t đền. Thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai lạ i nó i : “Nhữ ng dâ n là m nghề
dệt vả i hơi vụ ng, xin cho chiết nộ p bằ ng tiền”. Vua nó i : “Tá m huyện trong hạ t ấ y (26 xã
dâ n) nguyên có nghề dệt vả i, từ trướ c đến nay thuế sả n vậ t thườ ng đủ , đã tha cho khô ng
phả i đi lính, vẫ n lưu ngạ ch cũ , khô ng ngờ dâ n là m nghề lâ u ngà y sinh dố i trá , mà bọ n
ngườ i chuyên biện cũ ng thu nộ p sơ sà i, nay lạ i mượ n cớ nó i chố ng chế là [vả i dệt] hơi
vụ ng, phỏ ng có đượ c khô ng ? Vậ y phạ t Giai 6 thá ng lương. Điều tâ u xin khô ng đượ c ưng
thuậ n”.

Bắ t đầ u đặ t chứ c Hà n lâ m viện Trướ c tá c, trậ t Chá nh lụ c phẩ m, ở dướ i Chủ sự Lụ c bộ và

trên Chủ sự cá c nha. Bổ Tiến sĩ mớ i đỗ là Mai Anh Tuấ n sung và o chứ c nà y.

Truy tặ ng Nguyễn Cô ng Hoá n hà m Đạ i lý tự Thiếu khanh. Hoá n trướ c kia vì chỉ ở yên
mộ t nơi cho qua ngà y, giấ u nhữ ng việc trộ m cướ p khô ng nó i ra, bị cá ch chứ c, phá t vã ng
đi tỉnh Hà Tiên để hiệu lự c, bị truy đoạ t hết cá c tướ c phong. Đến khi Hoá n chết, vua cho
rằ ng nă m trướ c Hoá n có chú t cô ng khó nhọ c trong việc bắ t giặ c ở Nam Kỳ cho nên truy
tặ ng hà m nà y.

Đố c họ c Bình Định là Phan Cử chết. Dù ng Đồ ng tri phủ phủ Thiên Phướ c là Nguyễn Đô n
(tên cũ là Hanh) thă ng thự .

Ngà y Đinh Mã o, là m lễ Hợ p ((1) Cá p : Lễ hợ p tế và o miếu Thá i tổ tấ t cả các vị tiên tổ đã

dờ i thầ n chủ đi rồ i.1) hưở ng.

Ba tỉnh Quả ng Nam, Bình Định, Phú Yên, sang nă m [biền binh] đến lệ, phả i về Kinh diễn
tậ p. Vua cho rằ ng biền binh các tỉnh ấ y thườ ng phả i đi sai phá i, nên hạ lệnh cho đình
việc đến Kinh diễn tậ p mộ t lầ n.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXvI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844] (Thanh Đạ o Quang, nă m thứ 24), mù a xuâ n,
thá ng giêng, ngà y Mậ u Thìn, mồ ng mộ t, vua đem cá c quan đến chầ u cung Từ Thọ . Khi lễ
xong, ngự điện Thá i Hò a, nhậ n lễ mừ ng, ban yến và thưở ng có thứ bậ c. Quan viên ở
Kinh và ngoà i tỉnh : can á n phả i giá ng hoặ c cá ch, lượ ng cho khai phụ c (giá ng 1 cấ p, cho
khai phụ c cả ; giá ng 2 cấ p, cho khai phụ c 1 cấ p ; cá ch lưu, đổ i là m giá ng 4 cấ p lưu) ; phạ t
lương mà chua và o trong danh sá ch thì rộ ng tha cho cả . Lạ i thưở ng tiền, thó c cho các
phu trạ m (chiếu theo chỗ nhiều việc, chỗ ít việc mà thưở ng cho tiền, thó c 6 thá ng có
khá c nhau). Thêm tiền lương cho cá c giả n binh (nguyên lệ có thá ng cấ p cho 5 tiền và 1
phương gạ o lương, nay chuẩ n cho từ thá ng giêng đến thá ng 6 đều cấ p đủ mộ t thá ng 1
quan tiền).

Bắ t đầ u sai quan đạ i thầ n sung quả n lý Thị vệ xứ . Vua dụ rằ ng : “Đặ t ra Thị vệ xứ là để

hộ vệ xa giá vua, truyền đạ t mệnh lệnh vua. Nă m trướ c đã định rõ chương trình cá c
chứ c chưở ng, bấ t tấ t phả i đặ t chuyên viên, có thể lấ y đạ i thầ n sung và o”.

Sai thự Thủ y sư Đô thố ng Vũ Vă n Giả i do chứ c đang là m, sung Thố ng quả n thị vệ đạ i
thầ n ; Tả tham tri bộ Binh Lâ m Duy Thiếp và thự Chưở ng vệ, chuyên quả n viện Thượ ng
tứ Hồ Vă n Thậ p đều sung quả n lĩnh thị vệ đạ i thầ n. Giả i và Thậ p đều chuẩ n cho thự c thụ
; Thiếp do bả n chứ c sung quả n lĩnh, miễn cho khô ng phả i sung là m sự vụ Nộ i các ; Phó
vệ ú y vệ Dự c bả o là Vũ Huy Dụ ng thă ng thụ Phó vệ ú y vệ Tiền dinh Hù ng nhuệ, Phó vệ
ú y Hữ u vệ dinh Hổ oai là Đoà n Huy Diệu và thự Phó vệ ú y Nhị vệ, Hữ u bả o là Vũ Vă n Trí
đều sung Hiệp lĩnh thị vệ trự c ban, vẫ n kiêm quả n độ i, viện, vệ, thự như cũ . (Giả i chiếu
quả n các hạ ng thá i giá m ở cung, giá m, viện ; Thậ p kiêm quả n các ty Thượ ng trà , Thượ ng
thiện và Phụ ng thiện ; Dụ ng kiêm quả n ty Lý thiện).

Cho Tả thị lang bộ Binh là Phạ m Thế Hiển bổ sang Hữ u thị lang bộ Lễ và Nguyễn Đứ c
Chính thự c thụ Tả thị lang bộ Lễ, đều sung biện sự vụ Nộ i cá c ; gia hà m Hiệp biện là
Đặ ng Vă n Thiêm thă ng thự Hiệp biện đạ i họ c sĩ, vẫ n lĩnh sung Cơ mậ t viện bộ Hình ; Tả
thị lang bộ Cô ng là Nguyễn Vă n Điển thă ng thự Hữ u tham tri bộ Cô ng, vẫ n hiệp lý Thủ y
sư ; Hữ u thị lang bộ Hộ là Nguyễn Trạ ch bổ sang Tả thị lang bộ Hộ ; á n sá t tỉnh Bình
Định là Trương Đă ng Đệ thă ng thự Hữ u thị lang bộ Hộ ; thự Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p
sự trung Phan Khắ c Thậ n thă ng thự á n sá t tỉnh Bình Định ; Giá m ngự sử đạ o Kinh kỳ
Nguyễn Vă n Diễm thă ng thự Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ; á n sá t tỉnh Thanh Hó a
là Bù i Nhậ t Tiến thă ng thự Hữ u thị lang bộ Hình ; á n sá t tỉnh Thá i Nguyên là Phạ m Gia
Kỷ bổ là m á n sá t tỉnh Thanh Hó a ; thự Lang trung bộ Hình là Nguyễn Danh Dương bổ
là m thự á n sá t Thá i Nguyên ; Viên ngoạ i lang bộ Hình là Lê Dụ c Đứ c thă ng thự Lang
trung bộ Hình ; á n sá t tỉnh Quả ng Bình là Nguyễn Vă n Đạ t thă ng thự Tả thị lang bộ
Binh ; Hà n lâ m viện Thị giả ng Trịnh Quang Khanh thă ng thự á n sá t tỉnh Quả ng Bình ;
thự Lang trung bộ Hộ là Lê Vă n Vỹ bổ sang là m Lang trung bộ Binh ; Giá m sá t ngự sử
đạ o Thanh Hó a là Trầ n Kinh Vỹ thă ng thự Lang trung bộ Hộ .

Cho Nguyễn Đứ c Hoạ t là m Tả tham tri bộ Lạ i ; Đỗ Mậ u Thưở ng là m Lang trung bộ

Cô ng ; Đặ ng Kham là m Chưở ng ấ n bộ Lạ i ; Nguyễn Tấ t Phong là m Lễ khoa chưở ng ấ n ;
Chu Duy là m Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Cho Nguyễn Tiến Lâ m là m Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng ; Hồ Vă n Lưu là m Thố ng

chế dinh Tiền phong ; Hoà ng Vă n Hậ u là m Thố ng chế dinh Hổ oai ; Nguyễn Bá Tình là m
Chưở ng vệ Nhấ t vệ dinh Hữ u thuộ c Thủ y sư ; Trầ n Đă ng Phú là m Phó vệ ú y Tứ vệ dinh
Kỳ võ ; Hoà ng Đình Khả là m Phó vệ ú y Tiền vệ dinh Tiền phong.

Lấ y : Chưở ng vệ quyền lĩnh ấ n triện dinh Long võ là Tô n Thấ t Nghị là m thự Thố ng chế
dinh Long võ , kiêm nhiếp Tô n Nhâ n phủ Tả tô n khanh Chưở ng vệ sự quâ n Cẩ m y, quyền
Chưở ng ấ n triện dinh Thầ n cơ Kiên dũ ng tướ ng là Dương Thai là m thự Thố ng chế dinh
Thầ n cơ ; Phó vệ ú y Thượ ng tứ vệ Khinh kỵ là Nguyễn Hó a là m thự Vệ ú y vệ Khinh kỵ .

Vua đến chơi vườ n Cơ Hạ . Mù a đô ng nă m ngoá i sai quan là m lạ i lầ u điện ở vườ n Cơ Hạ ;

đến đâ y, việc là m đã xong, vua sai sử a soạ n xa giá đến chơi. Thưở ng cho nhữ ng ngườ i
đô n đố c việc ấ y là Hồ Vă n Lưu, Hoà ng Vă n Hậ u, Tô n Thấ t Nghị, Nguyễn Vă n Điển đều gia
1 cấ p, á o, quầ n đều 1 chiếc ; quả n vệ trở xuố ng đều thưở ng kỷ lụ c và á o quầ n ; biền binh
là m việc, thưở ng tấ t cả 2.000 quan tiền.
Vua ngự điện Khâ m Vă n. Hoà ng tử , hoà ng thâ n và cá c quan vă n võ chầ u hầ u, lạ y mừ ng.
Thưở ng kim tiền hạ ng lớ n, hạ ng nhỏ có khá c nhau. Nhâ n đó ban yến ở Duyệt Thị đườ ng.

Sai thự Hữ u tham tri bộ Lễ là Trầ n Ngọ c Dao kiêm quả n ấ n triện Quang lộ c tự .

Ngà y Nhâ m Thâ n. Xa giá ra chơi miền đô ng ngoà i Kinh thà nh. Khi vua qua xã Dương
Xuâ n, dừ ng lạ i ở đấy, thă m hỏ i tình trạ ng nô ng dâ n. Họ đều nó i : mưa nắ ng thuậ n hò a,
lú a ruộ ng đều đượ c xanh tố t. Vua vui lò ng. Khi xa giá về, thưở ng 2.000 quan tiền cho cá c
dâ n xã đó n rướ c ở hai bên đườ ng. Nhữ ng nơi đi qua như biệt nghiệp và nhà đọ c sá ch
củ a hoà ng thầ n, viên trạ ch củ a cá c chủ quyền quý, thưở ng tấ t cả 40 đồ ng ngâ n tiền Phi
long hạ ng lớ n.

Sai sứ đưa ngườ i nướ c Miến Điện về nướ c. Trướ c đây, thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên
là Nguyễn Đă ng Giai nghe nó i có dò ng dõ i ngụ y Tâ y Sơn lẩ n trố n ở Điện Biên Phủ , nơi
giá p địa đầ u nướ c Nam Chưở ng, giả xưng danh hiệu, tụ tậ p nhữ ng kẻ phả n bộ i, trố n
trá nh, thì Giai đã phá i thổ hà o tỉnh Hưng Hó a là bọ n Sầ m Nhâ n Trá ng, Đèo Chính Định đi
dò thá m. Khi đến Lai Châ u xứ Bắc Tầ n (giá p châ u Quả ng Tâ y nhà Thanh), bắ t đượ c ngụ y
phạ m là bọ n Phan Hữ u Phú 8 tên, cò n dư đả ng đều trố n thoá t.

Có 28 tên ngườ i nướ c Miến Điện (Chá nh sứ là Mó ng Xuố i Chích Man Xà , Phó sứ là Xuố i
Mít, Hà nh nhâ n là Ma La Vi La Xá và 24 ngườ i theo đi cũ ng theo bọ n Hữ u Phú cù ng đến,
và đưa mộ t tờ thư, khẩ n cầ u xin và o cố ng, bọ n Trá ng giả i cả về tỉnh Hưng Hó a. Nguyễn
Đă ng Giai trướ c đượ c tin bá o, là m tờ tâ u cho chạ y ngự a trạ m tâ u lên, Phạ m Thế Trung ở
Hưng Hó a cũ ng đem việc ấ y tụ c tấ u. Vua nó i rằ ng : “Việc nà y nghe lấ y là m lạ , nướ c Miến
Điện mến uy đứ c triều đình ta đã lâ u, khẩ n cầ u thô ng khoả n cũ ng có nhâ n duyên, sao lạ i
theo ngụ y phạ m là Phan Hữ u Phú mà đến, khiến ngườ i khô ng thể hiểu đượ c !”. Bèn sai
Nguyễn Đă ng Giai đó n tiếp về tỉnh Sơn Tâ y, chọ n nơi cho họ nghỉ và khoả n đã i. Cũ ng
giả i giao Phan Hữ u Phú đến đó để tra xét. Trướ c hã y thưở ng cho Sầ m Nhâ n Trá ng và
Đèo Chính Định 200 quan tiền, quầ n á o mỗ i ngườ i đều mộ t chiếc.
Phá i Viên ngoạ i lang bộ Lạ i là Nguyễn Nhượ c Sơn đi gấ p bằ ng ngự a trạ m đến hộ i thẩ m.
Thì ra Phan Hữ u Phú là con Đô đố c ngụ y Tâ y Phan Vă n Trương (quá n huyện Phù Cá t,
tỉnh Bình Định, ngụ châ u Mai Sơn, tỉnh Hưng Hó a) cù ng vớ i ngườ i cù ng bọ n là Vũ Gia
Hộ i (ngườ i tỉnh Hà Nộ i) xưng bậ y chứ c danh (xưng bậ y là họ ngoạ i nhà vua và danh
hiệu vua Lê). Lú c mớ i đến thà nh An Hò a (thà nh nướ c Miến Điện), ngườ i nướ c Miến thấ y
khô ng có vă n thư gì, bèn cho về. Nă m ngoá i, Hữ u Phú lạ i mưu cầ u viện nướ c Miến để
sinh sự , lạ i là m ra mộ t tờ vă n thư giả , nó i là phụ ng mệnh sai đến để thô ng hiếu. Tù
trưở ng Man di (ngườ i Miến) bèn sai sứ giả , nhờ bọ n Hữ u Phú dẫ n đườ ng, đệ bứ c thư
vấ n an, nhờ quan địa phương đề đạ t cho, nếu đượ c nhậ n lờ i, sẽ về là m quố c thư, và o
cố ng phương vậ t. Đến đâ y tra hỏ i, biết hết đượ c cả tình trạ ng, Giai nhâ n tâ u lên nó i :
“Ngườ i Miến đến chuyến nà y là do tự tấ m lò ng thà nh thự c, xin thưở ng cấ p hậ u hơn so
vớ i lệ thườ ng, rồ i phá i đưa về nướ c. Cò n giố ng ngụ y là Phan Hữ u Phú , tộ i khô ng thể tha
giết đượ c, nên chính tộ i danh để tỏ rõ phá p luậ t củ a Nhà nướ c”. Việc đượ c giao xuố ng
đình thầ n bà n luậ n. Họ cho rằ ng : đấ ng vương giả đố i vớ i di địch ở xa, vẫ n khô ng có ý
gọ i đến, cũ ng khô ng nỡ cự tuyệt hẳ n. ý ngườ i Miến Điện đến đâ y, hơi có lò ng thà nh
thự c, xin giao tỉnh Sơn Tâ y khoả n đãi rồ i phá i ngườ i đưa về nướ c, nhâ n thể để xem xét
tình hình củ a họ , nú i sô ng hiểm trở hay bình thả n, phong tụ c tố t hay xấ u. Rồ i đem ngụ y
nghịch Phan Hữ u Phú trừ ng trị hết phép để cho ngườ i Miến biết triều đình khô ng từ ng
sai đi thô ng hiếu, chỉ là do tù trưở ng Man di củ a chú ng bị bọ n gian nó i dố i đó thô i. Chỉ có
Lê Đă ng Doanh, Tô n Thấ t Bạ ch, Hà Thú c Lương, Phan Thanh Giả n, Lê Bá Tú lạ i nghị
khá c : “Là m việc, tấ t phả i mưu từ lú c trướ c, đề phò ng sự lớ n dầ n lên tấ t phả i từ lú c cò n
nhỏ . Việc nhỏ cò n phả i thế, huố ng chi là việc lớ n ! Ngườ i nướ c Miến cù ng vớ i bọ n giặ c
nướ c Tiêm Xích Mao, đờ i đờ i thù hằ n, nay lạ i theo giố ng ngụ y đá nh lừ a dụ đến, tiếng là
mộ nghĩa, thự c ra thì mượ n uy lấ y thanh thế. Hơn nữ a, họ đến đây, vă n từ khô ng rõ
rà ng, tình sự nhiêu khê, so đến lý phầ n nhiều chưa hợ p. Vậ y xin hậ u gia thưở ng cấ p,
tố ng cho ra khỏ i cương giớ i, bấ t tấ t phả i đến nướ c ấ y xa xô i là m gì”.

Vua nó i : “Lờ i bà n củ a bọ n Đă ng Doanh, khô ng phả i là khô ng có kiến thứ c. Có điều là

ngườ i nướ c Miến lặ n lộ i từ xa đến đâ y, tấ m lò ng thà nh thự c, cũ ng nên nghĩ đến, triều
đình bà n giao cho tỉnh viết thư trả lờ i, tưở ng đã trú ng khớ p. Huố ng chi, phá i ngườ i hộ
tố ng, mộ t là để yên ủ i ngườ i phương xa, hai là để ngă n ngừ a mầ m gian, nhâ n đó xét hỏ i
hình thế nú i sô ng, để biết hết tình hình ngoà i biên, chứ khô ng phả i vì thế mà đi lạ i câ u
kết như bọ n Đă ng Doanh nó i”. Bèn hạ lệnh cho tỉnh Sơn Tâ y lậ p tứ c đem Phan Hữ u Phú
và Vũ Gia Hộ i lă ng trì xử tử , hai tên tò ng phạ m chém rồ i bêu đầ u ; nhữ ng tên phạ m khá c
cò n só t đến và i tră m ngườ i thì tìm cá ch thá m bắ t để tuyệt mầ m á c (sau bắ t tiếp đượ c
tên tò ng đả ng là Cầ m Nhâ n Tư, cũ ng xử cự c hình).

Lạ i sai bộ Lễ thay [Nguyễn Đă ng Giai] là m tờ cô ng vă n :

“Nướ c Đạ i Nam, thự Binh bộ Thượ ng thư, kiêm Đô sá t viện Hữ u đô ngự sử , Tổ ng đố c

cá c địa phương Sơn Tâ y, Hưng Hó a, Tuyên Quang, Đề đố c quâ n vụ , kiêm lý lương hướ ng
là Nguyễn…, là m tờ chiếu hộ i như sau :

“Ngà y thá ng 12 nă m Thiệu Trị thứ 3, că n cứ và o lờ i viên quan ở tỉnh Hưng Hó a thuộ c
hạ t tư nó i : Bộ biền đi tuầ n thá m ở Lai Châ u trong hạ t, chỗ giá p địa đầ u nhà Thanh, bắ t
đượ c bọ n giặ c 8 tên từ quý quố c đến, và quan quâ n củ a quý quố c 28 ngườ i đi theo vớ i
bọ n ấ y, đưa thư khẩ n cầ u thô ng khoả n, vâ n vâ n. Nhâ n nghĩ : Quý quố c phầ n nhiều thô ng
hiểu sự lý, sứ bộ đi cầ u thô ng hiếu sao lạ i đi theo vớ i bọ n giặ c mà đến, khiến cho ngườ i
ta khô n xiết kinh ngạ c mà lấ y là m lạ ! Nhưng đã gọ i là ngườ i quý quố c mà đến, chú ng tô i
cũ ng sứ c bả o tiếp đó n về tỉnh để cho yên ở . Rồ i bắ t nhữ ng tên là bọ n giặ c để nghiêm tra,
thì tên yếu phạ m là Phó Sơn tứ c Phan Hữ u Phú , chính nó bịa đặ t ra tờ thư giả và xưng
danh hiệu ngụ y, nhiều lầ n ngầ m dụ dỗ quý quố c. Cá i chỗ nó nó i thô ng hiếu là chỉ để
mưu tính là m lợ i cho đả ng khở i ngụ y nó thô i ! Tộ i nó khô ng thể tha giết đượ c. Hỏ i đến
nhữ ng ngườ i quý quố c phá i đi là bọ n Mó ng Xuố i Chích thì họ có nó i rằ ng : Khi Phan Hữ u
Phú đến dụ , quý quố c đã có tình nghi, nên chưa là m quố c thư đệ đi. Chỉ vì cá c ngà i
đương sự ủ y thá c cho bọ n chú ng mang thư thỉnh an cá c vị nướ c tô i, lạ i theo bọ n Phan
Hữ u Phú nhờ dẫ n đườ ng để đi qua chỗ quan ả i, nếu đượ c nhậ n lờ i, thì lạ i sai sứ đệ thư
xin dâ ng lễ vậ t, â n cầ n nhờ tô i cố cấ t nhắ c xin cho. Từ đâ y về sau, nếu có thư trá t đi lạ i,
xin nhấ t nhấ t tuâ n theo quố c thể mà thi hà nh. Cá c tình tự là như thế. Vả lạ i, việc thờ
nướ c lớ n, giao hiếu vớ i nướ c bạ n, đã có điển lễ. Triều đình nướ c tô i, vă n đứ c tỏ a khắ p
bố n phương, cương vự c đến hà ng muô n dặ m. Nhữ ng nơi đạ o hó a phổ cậ p, khô ng ai là
khô ng dâ ng phương vậ t và thứ quý bá u. Đố i vớ i ngườ i xa đến [nướ c tô i] khô ng có cự
tuyệt ai. Chuyến nà y quý quố c phá i ngườ i cầ u thô ng hiếu, khô ng rõ lú c ban đầ u có thà nh
thự c khô ng, hay là chỉ vì bọ n giặ c đá nh lừ a dụ dỗ cho đến ; đã khô ng có phương vậ t để
tỏ lò ng thự c, lạ i khô ng có quố c thư để chứ ng minh sự tin. So xét sự thể, có nhiều chỗ
khô ng hợ p ! Đá ng lẽ phả i bá c đi mà cho về, khô ng dá m để sự rờ m rá c lên đến tai vua,
nhưng chỉ nghĩ quý quố c vẫ n kính mến uy đứ c triều nhà vua đã lâ u : khoả ng nă m Minh
Mệnh, đã từ ng sai sứ vượ t biển từ phương xa mà đến [bấ y giờ nướ c tô i] kính vâ ng chỉ
dụ , mà hậ u ban thưở ng, mà cho [sứ giả ] về, chỉ vì nú i sô ng xa cách khô ng muố n giao
hiếu phương xa. Nay lạ i phá i ngườ i lặ n lộ i khe nú i [mà đến]. Xét lờ i nó i củ a bọ n Mó ng
Xuố i Chích, tình ý và lờ i lẽ cà ng thêm â n cầ n. Bả n chứ c, thự đố c nà y, trên thể ý tố t vua
nướ c tô i, vỗ về yên ủ i ngườ i phương xa, khô ng nỡ cự tuyệt, đã đem ngay tình ý ấ y tâ u
lên, cấ t nhắ c cho, thì đượ c ơn nhà vua soi xét rõ rà ng cho rồ i. Chỉ trừ tên ngụ y phạ m là
Phan Hữ u Phú , tộ i á c rấ t nặ ng, bả n chứ c đã xét kỹ nguyên ủ y, đem việc tâ u lên. Thì vâ ng
theo chỉ dụ , đã đem bọ n ấ y lậ p tứ c chính phá p xử tử để tỏ rõ phá p luậ t Nhà nướ c rồ i.
Nghĩ đến bọ n Mó ng Xuố i Chích đều là nhữ ng ngườ i do cá c ngà i phá i đến, bả n chứ c đã
khoả n đã i tử tế và cấ p cho á o mặ c, tiền bạ c có từ ng hạ ng khá c nhau ; lạ i phá i 15 nhâ n
viên thâ n biền thuộ c tỉnh hộ tố ng bọ n ấ y về đến đô thà nh quý quố c, để đi đườ ng đượ c
bình yên. Nhâ n là m mộ t bả n cô ng vă n nhờ phá i nhâ n ấy là bọ n Mó ng Xuố i Chích đưa về,
xin chuyển đạ t lên quý quố c vương. Nếu quả có lò ng thự c hướ ng mộ , thì là m ngay quố c
thư, đó ng quố c ấ n, trong thư nó i : Vua nướ c Miến Điện kính thư dâ ng Hoà ng đế nướ c
Đạ i Nam soi xét, dướ i phả i nó i nhữ ng ý khẩ n cầ u thô ng khoả n, cú i dâ ng lễ cố ng. Vă n từ
phả i kính thuậ n, hợ p thể, khô ng nên nó i xen nhữ ng việc nọ việc kia, rồ i ủ y cho bồ i thầ n
lĩnh thư đệ đi, kèm theo cả lễ nghi phương vậ t nữ a. Tờ thư đệ đến, cố t phả i đủ cả chữ
Phiên và chữ Há n, chung mộ t tậ p. Bả n chứ c sẽ xin chuyển đệ giú p để giả i tỏ lò ng thà nh.
Nếu đượ c đứ c vua chuẩ n nhậ n, thì lệ nă m nà o lễ vậ t gì, đã có bộ Lễ tâ u chuẩ n tuâ n hà nh.
Và , chuyến nà y ủ y cho ngườ i hộ tố ng bọ n phá i nhâ n kia về nướ c, là do bả n chứ c nghĩ
tình mớ i đến lầ n đầ u, cho nên suy rộ ng hơn vua, mong cho đượ c chu đá o. Ngà y khá c, sứ
giả quý quố c đến nướ c tô i, nếu [nướ c tô i] lạ i phá i ngườ i đi đáp lễ, thì đườ ng sá xa xô i,
khô ng khỏ i phiền phứ c. Khoả n nà y có lẽ khô ng cầ n thiết, để cho bớ t khó nhọ c phí tổ n.
Như thế thì quý quố c giữ trọ n đượ c tình nghĩa hò a hiếu mã i mã i. Nếu tình ý, lờ i lẽ, lễ ý
hơi có chỗ nà o khô ng hợ p, thì bả n chứ c quyết khô ng dá m chuyển lên quan bộ Lễ đề đạ t,
sợ phụ lò ng mến đứ c củ a quý quố c từ trướ c đến nay. Quý quố c nên nghĩ kỹ đó ; cò n 15
viên thâ n biền hiện đã phá i đi, sau khi họ đến quý quố c, thì cho nghỉ ngơi độ tuầ n nhậ t,
xin lạ i cấ p giấ y cho họ ra khỏ i bờ cõ i để về, là đượ c. Vậ y nay là m tờ chiếu hộ i nà y”.

Chiếu hộ i trên đâ y gử i cho quan đương sự ở thà nh An Hò a nướ c Miến Điện.

Ngà y, thá ng, nă m Thiệu Trị thứ 4.

[Vua] phá i bọ n Tư vụ Đà o Duy Thanh, Thị vệ Nguyễn Hữ u Vă n, Suấ t độ i Đinh Cô ng Tĩnh

đưa sứ bộ Miến Điện về nướ c. Bọ n Thanh chưa đến thà nh An Hò a, vì lam chướ ng, khô ng
đi đượ c, bèn quay về. Sau nướ c Miến Điện cũ ng khô ng đến nữ a (nướ c Miến Điện sai
ngườ i nó i [phao lên] rằ ng từ thà nh An Hò a đến địa giớ i Lai Châ u nú i cao, khe hiểm, đi
nhanh phả i hai thá ng, đi thong thả phả i bố n thá ng).

Ngà y ấ t Hợ i. Là m lễ Xuâ n hưở ng. Hô m ấ y trờ i mưa. Khi là m lễ xong, thưở ng cho nhữ ng
ngườ i thừ a tế, bồ i tự và chấ p sự kim tiền, ngâ n tiền hạ ng lớ n hạ ng nhỏ có thứ bậ c.

Cho á n sá t tỉnh Bình Thuậ n là Trầ n Vă n Triện đổ i là m á n sá t tỉnh An Giang. Trướ c kia,
vợ thự á n sá t Lê Quang Nguyên ngầ m sai hà nh nhâ n Lê Danh Thừ a dẫ n ngườ i nhà là tên
Bố n đến chỗ khú c sô ng Vĩnh Hậ u mua cá , Quang Nguyên khô ng biết việc nà y. Do đấ y,
Tổ ng đố c Nguyễn Cô ng Nhà n muố n hã m Quang Nguyên và o tộ i ; gặ p khi Đề đố c Đoà n
Quang Mậ t bắ t đượ c đứ a buô n gian, bèn uy bứ c bọ n Vũ Dũ ng chiêu xưng ra Quang
Nguyên nă m trướ c lén lú t phá i ngườ i nhà trao đổ i buô n bá n vớ i giặ c, liền đem việc ấ y
hặ c tâ u. Vua dụ rằ ng : “Nhữ ng kẻ buô n gian giú p giặ c, đã nhiều lầ n nghiêm cấ m, thế mà
bọ n tên Dũ ng dá m nhậ n củ a đú t ló t thả lỏ ng cho kẻ gian ngấ m ngầ m và o đấ t giặ c, Lê
Đặ ng đã bị cá ch xích rồ i, cò n dá m cầ u cạ nh để là m bậ y riêng. Quang Nguyên là quan to
mộ t địa phương, đã khô ng nghiêm cấ m đượ c, lạ i cò n lén cho ngườ i đi buô n lậ u, là m phụ
cả cá i trá ch nhiệm ký thá c ở chỗ biên cương, tự mình là m nhữ ng việc hà ng chợ , rấ t là
đá ng tiếc ! Vậ y chuẩ n cho phả i giả i chứ c, hậ u cứ u. Đến khi bọ n Khâ m sai đạ i thầ n Trầ n
Ngọ c Dao tra xét, khô ng có thự c trạ ng gì, chỉ bắ t Quang Nguyên và o tộ i dung tú ng ngườ i
nhà , giá ng 3 cấp, bổ đi nơi khá c. Sau Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương xin phá i theo tỉnh Hà
Tiên chiêu mộ vỗ về nhữ ng dâ n thổ ở Định Biên, vì Quang Nguyên trướ c ở đấ y, dâ n vố n
tin.

Sai thố ng quả n đạ i viên chọ n ra nhữ ng ngườ i Anh danh, Giá o dưỡ ng, tuổ i đã nhiều mà
có thể là m việc, phâ n phá t đi hậ u bổ ở cá c tỉnh Bắ c Kỳ. Danh sá ch Anh danh thì bổ chứ c
chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, Giá o dưỡ ng binh thì bổ chứ c độ i trưở ng, gặ p có chỗ khuyết
thì bổ ngay.

Đổ i chế bà i và ng cho quan đạ i thầ n [hỗ giá ] ở hà nh dinh. Trướ c đây, cá c vă n võ đạ i thầ n
đượ c sung và o hà nh dinh, đều đeo mộ t thẻ bà i và ng ; đến đâ y, chuẩ n định đều cấ p cho 2
thẻ bà i và ng (1 cá i khắ c chữ “hà nh dinh đạ i thầ n”, 1 cá i khắ c hà m củ a cá c quan vă n võ .
Về ban võ 2 cá i : đều hình bầ u dụ c ; ban vă n 2 cá i : 1 cá i hình bầ u dụ c, 1 cá i hình chữ
nhậ t). Cò n bà i và ng chế ra trướ c thì thu lạ i để mộ t chỗ . Sai Nộ i vụ chế á o nhung y để đều
cấ p cho.

Chuẩ n định cá c quan vă n võ sung chứ c thố ng quả n, quả n lĩnh quả n lý ở ban thị vệ : Từ
nay trở đi, phà m cá c ngà y thườ ng, vua ngự cá c điện xem xét cá c việc chính trị, đều cho
chiểu nguyên hà m củ a cá c quan vă n võ theo và o ban để tâ u việc. Duy gặ p cá c việc về
nghi lễ trong triều và tự điển, thì mộ t viên quả n lý đạ i thầ n kiểm điểm cắ t đặ t cá c hạ ng
thị vệ để hộ giá , cũ ng phả i tề chỉnh uy nghi ; cò n thì chuẩ n cho theo và o từ ng ban, từ ng
hà ng. Sau khi bã i triều, mọ i ngườ i đều ở trong ban ứ ng trự c ở Duyệt Thị đườ ng. Khi xa
giá đi tuầ n du trong ngoà i tră m dặ m thì đều hộ giá đi hầ u. Chiếu cấ p cho viên thố ng
quả n 2 cá i bà i và ng (1 cá i khắ c 6 chữ “thố ng quả n thị vệ đạ i thầ n”, 1 cá i khắ c chứ c củ a
mình) ; 2 viên quả n lĩnh, đều cấ p cho 1 cá i bài và ng (khắ c 6 chữ “quả n lĩnh thị vệ đạ i
thầ n”), 1 cá i tử kim bà i (khắ c chứ c củ a mình), đều cấ p cho á o nhung phụ c. Cò n thuộ c
và o ty Cẩ n tín, từ viên ngoạ i lang đến chá nh cử u phẩ m thư lạ i hà ng thứ ở dướ i Bộ , Viện.
Lạ i cấp cho ngũ , lụ c phẩ m 2 bộ á o chầ u và thẻ bà i bằ ng ngà , bằ ng sừ ng. Lạ i chế thẻ bà i
Nộ i cá c hà nh tẩ u cho cá c thuộ c viên trong cá c đạ o, đi lạ i cử a Đạ i Cung, khô ng cấ p bà i có
khắ c chứ c mình nữ a.
Sai Thị lang bộ Hình Trương Quố c Dụ ng kiểm tra nhữ ng thứ hó a vậ t trong kho Vă n ỷ.
Nă m ngoá i, thấ y thiếu nhữ ng hạ ng tơ, lụ a mà u, giao cho bộ tra xét và bà n định, vì ngườ i
chủ thủ giao nhậ n chưa xong, chưa quy kết đượ c, nên sai Quố c Dụ ng đem chứ c viên
trong khoa đạ o là Trình Nho kiểm lạ i : Cá c hó a vậ t trong kho bị thiếu kể có hà ng nghìn
hà ng vạ n ! Ngườ i chủ thủ mớ i và cũ đều bị cá ch chứ c, khó a tay giao cho ty Tam
phá p((1) Tam phá p : bộ Hình, viện Đô sá t và Đạ i lý tự .1) tra xét để kết á n. Bọ n giá m lâ m
Lê Vă n Thu cũ ng phả i giao nghị xử . Sau, á n xử xong, có đến hơn mườ i ngườ i đã chết. Số
hó a vậ t trong kho thiếu hụ t trị giá tiền đến 10.583 quan, bạ c đến 522 lạ ng. Bắ t cá c chủ
thủ , trướ c và sau, chia nhau đền.

Đặ c cá ch chuẩ n cho quan vă n ở trong kinh và ngoà i cá c tỉnh, từ ngũ phẩ m trở lên mà
thự hà m đã đủ 3 nă m, đều cho đượ c thự c thụ .

Hạ lệnh cho tỉnh Hưng Yên thú c dâ n sử a đắ p đê điều. Đê ở cá c xã Thiết Trụ , Bố i Khê,
Kinh Khê thuộ c huyện Đô ng An ; cá c xã Nho Lâ m, Phụ c Lễ, Đứ c Triêm thuộ c huyện Kim
Độ ng ; xã Thiện Phiến thuộ c huyện Tiên Lữ ; cá c xã thô n ứ ng Lô i, An Xá thuộ c huyện
Hưng Nhâ n và hai bên bờ sô ng Cử u An, lâ u ngà y đê bị lở sụ t, cho nên nhâ n xong mù a
là m ruộ ng, sử a đắ p lạ i.

Kinh sư Thừ a Thiên mưa. Vua triệu Kinh doã n Vũ Đứ c Nhu và o hỏ i rằ ng : “Sá u huyện
thuộ c Kinh thà nh Thừ a Thiên đượ c mưa, ruộ ng nương có đượ c thấ m nhuầ n khô ng ?”.
Nhu thưa rằ ng : “Hiện nay, mưa xuâ n luô n, ruộ ng nương ngấ m khắ p, lú a ruộ ng đều mộ t
loạ t xanh tố t”. Vua rấ t vui lò ng.

Ngà y Kỷ Mã o. Vua chơi sô ng Lợ i Nô ng, thă m lú a. Ngà y hô m ấ y, loan giá trở về. Cá c quan
vă n võ và binh lính đi theo hỗ giá , các dâ n xã bá i vọ ng ở hai bên đườ ng đều đượ c
thưở ng tiền có khá c nhau. Rồ i đổ i tên cá i chò i hó ng má t ở sô ng Lợ i Nô ng là chò i Thanh
Quang.

Quan tỉnh Quả ng Trị tâ u nó i : “Có bọ n Man Là o ướ c hơn 4.000 tên đến lấ n cướ p cá c
châ u Na Bô n, Thượ ng Kế”. Vua nó i : “Dâ n thổ , tính vố n nhá t. Tin bá o tuy thế, chưa chắ c
đã thự c ; chỉ có điều là việc biên phò ng cũ ng khô ng thể sơ sà i đượ c mà thô i”. Sai thự
Lã nh binh Hoà ng Đứ c đi bắ t, đến nơi thì Man Là o đã trố n chạ y tả n má t cả . Đứ c truy lấy
lạ i đượ c hơn 200 thổ dâ n, bèn liệu để lạ i lính cơ phò ng giữ mà về. Thưở ng cho Đứ c kỷ
lụ c 2 thứ . Tù y nơi an sá p cho thổ dâ n ở , lưu binh thì rú t về.

Vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Từ trướ c đến nay, bọ n Man Là o thườ ng hay
thừ a cơ lẻn đến, khi ẩ n, khi hiện. Hễ quâ n ta kéo đến thì chú ng trố n xa ngay. Ta tính
đá nh nó cũ ng khô ng khó gì ? Duy có chỗ đấ t ấ y lam chướ ng nhiều quá , quâ n sĩ khô ng
tiện ở lâ u. Xử trí vớ i châ u dâ n ở đấ y lạ i là khó !”.

Tỉnh Cao Bằ ng đượ c mù a. Quâ n đó ng ở đồ n đà o đượ c 2 câ y sú ng thầ n cô ng bằ ng sắ t.

Ngườ i đá nh cá ở tỉnh Hưng Yên mò đượ c mộ t bộ mỏ neo thuyền và cả dâ y xú c xích là
củ a cô ng. Vua sai sở tạ i thu lấ y, cấ t và o mộ t nơi để có khi dù ng đến. Thưở ng tiền cho
ngườ i bắ t đượ c.

Sai Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t kiêm quả n ấ n triện Quang lộ c tự .

Tỉnh Ninh Bình tâ u nó i : “Kho tỉnh để đầy xin thuê dâ n vậ n tả i gạ o đến để nộ p. Bộ Hộ

bà n xin liệu giả m cho 2 tỉnh Gia Định, Định Tườ ng lệ phả i tả i thó c 30.000 hộ ; bắ t
thuyền vậ n tả i đườ ng biển tả i thêm 30.000 phương gạ o ở tỉnh Ninh Bình”. Vua y cho.

Kính tiến lên cung Từ Thọ 10.000 quan tiền.

Sai bộ Cô ng là m nhà đọ c sá ch cho hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng (ở trong phủ đệ).

Tỉnh An Giang có bọ n Man, ngườ i Châ n Lạ p, hơn nghìn tên, ngầ m đến chỗ bên tả đồ n Đa
Phướ c, đắp lũ y dà n thuyền để là m cá i thế nương dự a nhau. Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn
Cô ng Nhà n ủ y Lã nh binh Nguyễn Vă n Hoà ng đó ng phò ng triệt đồ n Đa Phướ c. Bọ n Tuầ n
phủ An Giang là Nguyễn Cô ng Trứ cũ ng thâ n đem biền binh đến đồ n Cầ n Thă ng, do sô ng
Lô Khu ngượ c dò ng đi lên. Sai ngườ i hỏ i, thì có kẻ nó i rằ ng triều đình đà o sô ng để đá nh
ú p thà nh Trấ n Tâ y, nên đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri và Nặ c Ong Giun ủ y cho đến
phò ng ngự , khô ng dá m bớ i việc ; ngườ i khá c lạ i nó i : đó ng ở đó để tiện cho thổ dâ n đi lạ i
trao đổ i buô n bá n, khô ng có ý gì khá c. Sứ c phả i triệt đi, thì chú ng xin hoã n tuầ n nhậ t.
Cô ng Trứ cho rằ ng chú ng đã cú i mình thuậ n theo, nên khô ng muố n gâ y chuyện, hã y tạ m
cho, nhưng dờ i đồ n Cầ n Thă ng đến chỗ giữ a bã i sô ng Đa Phướ c, để cho tiện sự đi lạ i.
Việc đến tai vua. Vua lấ y là m lạ , nó i rằ ng : “Chỗ ấ y ở và o khoả ng giữ a 2 đồ n Đa Phướ c và
Cầ n Thă ng, cá ch tỉnh thà nh lạ i khô ng xa, cớ sao giặ c Man đắ p lũ y ngầ m mà cá c ngườ i có
trá ch nhiệm canh giữ khô ng từ ng biết đến ! Chứ c vụ ở chỗ nà o ? Phó vệ ú y Vũ Vă n Tô ,
Hiệp quả n Nguyễn Bích đều phả i giá ng mộ t cấ p”.

Lạ i dụ Nguyễn Cô ng Nhà n rằ ng : “Giặ c Man dá m đắ p đồ n ở gầ n, thế phả i nên đuổ i đá nh,

chỉ vì đương có việc đà o sô ng (sô ng Tâ n Châ u) khô ng muố n lạ i là m mệt sứ c dâ n. Các
ngươi nên châ m chướ c, tù y tình thế hoã n cấ p, trù tính cho hợ p sự nghi mà thô i”.

Bọ n Nhà n lạ i nó i : “Nhữ ng đồ n trạ i củ a bọ n Man điên, san bằ ng đi, cũ ng khô ng khó gì ;

duy có gọ i thì chú ng đến, nó i thì chú ng giơ tay lên trá n, xét ra chú ng cũ ng khô ng có ý gì
khá c. Nếu vộ i đá nh đuổ i, mộ t khi tan vỡ , chú ng cà ng sợ hã i ngờ vự c, e tuyệt mấ t đườ ng
chú ng đến quy thuậ n vớ i mình, sao bằ ng cứ để đấ y xem tình hình có biến đổ i thế nà o
khô ng. Vả lạ i, hiện nay ta đương có việc đà o sô ng, nhâ n dâ n tụ họ p đô ng đú c. Vậ y xin
lưu Lã nh binh Nguyễn Vă n Hoà ng lạ i, đem hơn 1.000 biền binh, quả n cơ cá c đồ n Đa
Phướ c, Trung Khoan, rồ i lạ i đi tuầ n quanh cả địa đầ u để kiểm soá t phò ng sự bấ t trắ c xả y
ra”.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Tính tình ngườ i Man hay xả o trá , giặ c Xiêm lạ i chủ mưu cho chú ng,
đem trí thuậ t để nó i dố i ngườ i. Cô ng việc ngă n ngừ a khô ng thể trễ biếng chú t nà o đượ c.
Vậ y nên gia tâ m xét kỹ, khô ng thể vì chú ng chịu quỳ gố i nó i ngọ t mà ta có chú t sơ hở
phò ng bị". Lạ i trích ngay 1 vệ (vệ Long võ hữ u) quâ n Kinh trướ c phả i đi thú ở tỉnh Vĩnh
Long chuyển đến đó ng ở đấ y để phò ng thủ .

Đình chỉ việc đà o đườ ng cử a biển ở khú c sô ng Soà i My. Nă m trướ c, Ngô Vă n Nhai và Cao
Hữ u Dự c xin đà o khú c sô ng ấ y để thô ng đến tỉnh Định Tườ ng và tỉnh Gia Định, đã chuẩ n
cho 2 tỉnh nà y hộ i là m ; đến đây, Nhai lạ i nó i cử a biển ấ y gầ n vớ i đấ t giặ c, nếu nay khơi
đà o, chú ng tấ t ngờ vự c. Hơn nữ a, hiện nay đố i vớ i quâ n dâ n Lụ c tỉnh, chưa nên vộ i
dù ng. Vậ y xin : trong thì yên ủ i chiêu tậ p lấ y dâ n Kinh, ngoà i thì vỗ về lấ y dâ n Thổ , sau 2
- 3 nă m sẽ lạ i trù tính mà tiến hà nh”. Trương Vă n Uyển ở tỉnh Định Tườ ng cũ ng nó i đến
cá i chỗ khô ng tiện. Vua cho rằ ng bọ n Ngô Vă n Nhai khô ng xét kỹ trướ c, khinh suấ t tâ u
lên, truyền Chỉ nghiêm quở . Rồ i chuẩ n cho đình chỉ việc đà o sô ng, để thư sứ c cho dâ n.

Ngà y ấ t Hợ i, có tiếng sấ m. Vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Thá ng tuy mớ i

đến đầ u xuâ n, tiết đã đến thá ng trọ ng xuâ n, có tiếng sấ m, là khí hậ u thườ ng. Gầ n đây đã
lâ u khô ng mưa, nay tiếng sấ m hoà hoã n mà khô ng dồ n dậ p ấ y là điềm mưa đó . Lú a
ruộ ng có thể khô ng tổ n hạ i gì”. Sau và i ngà y quả nhiên mưa xuố ng.

Bố n huyện Nam Đườ ng, Thanh Chương, Hưng Nguyên và Châ u Lộ c thuộ c tỉnh Nghệ An,
dâ n bị đó i ă n. Hạ lệnh cho dâ n vay (mỗ i ngườ i dâ n đều đượ c 1 quan tiền, 1 phương
gạ o).

Ngà y Nhâ m Thìn, duyệt tấ t cả cá c quâ n độ i. Lạ i sai Tổ ng quả n đạ i thầ n thao diễn trậ n
ngự a, trậ n voi và trậ n phá p thuỷ, bộ .

Định rõ điều lệ điển hộ vườ n Cơ Hạ . Vườ n Cơ Hạ gầ n vớ i cung thà nh. Vua thườ ng đến
chơi. Khi xa giá sắ p đến, thá i giá m trướ c cầ m lá cờ và ng tuyên thị cho cử a Cấ m Uyển
khua mộ t hồ i chuô ng, rồ i quâ n canh thủ điển hộ cử a Thá i Giá m đều lui ra cá c cử a Đô ng
nhấ t, Đô ng nhị, Tâ y nhấ t, Tâ y nhị, ở phố phườ ng hai bên tả hữ u cung Trườ ng Ninh và
cử a Địa Bình đều bắ t thêm điền binh phụ giữ cử a Đô ng nhấ t, ngà y đêm như theo lệ mở
cử a đó ng cử a ở cung thà nh ; cò n thì đều đó ng chặ t. Tấ t cả đều do Quả n lĩnh Thị vệ đạ i
thầ n tra kiểm. Khi xa giá về thì lạ i chiếu thườ ng canh giữ . Việc nà y đượ c đặ t là m lệ vĩnh
viễn.

Cử a biển Y Bích có thuyền giặ c đó n cướ p các thuyền buô n. Tỉnh Thanh đem việc nà y tâ u
lên ; hai tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i cũ ng lụ c tụ c tâ u bá o về việc giặ c biển nà y. Hạ lệnh
phá i hai quả n vệ ra ngay, chia nhau đáp hiệu thuyền và ô thuyền tấ t cả 7 chiếc, chạ y đến
khoả ng Thừ a Thiên trở và o Nam đến Bình Thuậ n, trở ra Bắ c đến Quả ng Yên, đi lạ i tuầ n
hà nh thá m thính, cá c địa phương ven biển đều phá i quâ n tuầ n biển để phò ng triệt tiếp
ứ ng.

Cho : viên bị cá ch là Trầ n Hữ u Lê đượ c khở i phụ c là m Cai độ i độ i Cấ m binh ; thự Phó
quả n cơ là Tô n Thấ t Đà m là m Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i cá c quâ n.

Cho : Hà n lâ m viện Thị giả ng là Nguyễn Bá Nghi thă ng thụ Thị độ c họ c sĩ ; sung biện sự
vụ Nộ i cá c là Vương Hữ u Quang khở i phụ c là m Chủ sự bộ Lễ, sung hà nh tẩ u viện Cơ
mậ t. Nă m ngoá i, bọ n Nghi đượ c phá i đi theo thuyền Thanh Loan sang Trung Quố c về
việc cô ng ; thuyền bị chá y, họ do đườ ng bộ về trướ c, lạ i bị giặ c Thanh cướ p đườ ng. Vua
rấ t thương. Vậ y nên có lệnh nà y.

Thự c thụ cho : Hồ Hậ u là m Phó lã nh binh tỉnh Định Tườ ng ; Nguyễn Biểu (trướ c tên là
Vă n Bả o) là m Phó vệ ú y vệ Hoà n vũ dinh Tiền phong ; Phan Dưỡ ng là m Phó vệ ú y vệ
Thắ ng vũ ; Phan Đứ c Khoa là m Phó vệ ú y vệ Định vũ dinh Long võ ; Trịnh Ngọ c Lâ m là m
Bố chá nh sứ tỉnh Khá nh Hoà ; Vũ Duy Tâ n là m Đố c họ c Hà Nộ i ; Dương Bá Cung là m Đố c
họ c tỉnh Biên Hoà . Vì họ thự hà m đã đủ 3 nă m cả .

Cá c tỉnh Ninh Bình, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Phú Yên, Khá nh Hoà và
Biên Hoà từ sang xuâ n đến giờ , chứ ng lệ khí lạ i phá t, hạ t Thừ a Thiên lạ i cà ng nhiều hơn.

Dụ cho quan Kinh doã n và cá c tỉnh đều phả i lậ p đà n cầ u đả o, phá i thầ y thuố c đi điều trị.
Cá c hạ ng biền binh ở Kinh cũ ng có ngườ i bị cả m nhiễm. Chuẩ n cho ngườ i nà o quá n
thuộ c Thừ a Thiên, Quả ng Trị thì tha cho về ; quá n ở Thanh Hoá , Nghệ An, Hà Tĩnh thì về
Kinh thao diễn, lượ ng cấp cho tiền, gạ o (ngườ i cả m nặ ng đều đượ c 5 bá t gạ o trắ ng và 3
tiền ; ngườ i cả m nhẹ đượ c 3 bá t gạ o trắ ng và 2 tiền). Lạ i chuẩ n cho chia ra từ ng hạ ng
mà cấ p tuấ t. Dâ n nộ i tịch rú t tên ở sổ ra khỏ i phả i chịu thuế.

Ngoà i Kinh thà nh bị hoả tai. Ban ra cá i bà i mệnh lệnh củ a vua, phá i quâ n đi cứ u hoả .
Ngà y hô m ấ y, Đạ i thầ n ứ ng trự c là Tô n Thấ t Bậ t và Hà Thú c Lương đều vắ ng mặ t, khô ng
có ở trong ban, bị thị vệ chỉ tên tham hặ c. Bọ n Bậ t đều phả i giá ng mộ t cấ p. Cá c khoa đạ o
vì khô ng đem việc ra hặ c, bị phạ t 3 thá ng lương. Nhâ n đó , vua xuố ng dụ : “Tả hữ u vu ở
điện Cầ n Chính, lệ có vă n võ đạ i thầ n ứ ng trự c, để phò ng bấ t kỳ có truyền mệnh lệnh gì.
Thế mà nay vắ ng như thế, đã theo luậ t nhẹ, xử trị rồ i. Từ nay về sau, ai có quan chứ c
khô ng đượ c trễ biếng như trướ c, ai có trá ch nhiệm phả i tâ u nó i cũ ng khô ng đượ c lặ ng
yên như thế, mớ i đượ c”.

Bộ Hình là m danh sá ch Phướ c tấ u nhữ ng tộ i tình 13 tên tù phả i xử tử . Vua nó i rằ ng :

“Nhữ ng tên tù nà y, chết cũ ng chưa hết tộ i ; chỉ nghĩ : đương tiết xuâ n hoà , muô n vậ t
phá t sinh, ta ngướ c trô ng cá i đứ c hiếu sinh [củ a trờ i] cà ng thêm lò ng kính cẩ n thương
xó t, khô ng nỡ đem giết hết cả mộ t lượ t. Vậ y sai trích ra 5 tên phạ m, thự c tộ i đích sá t,
chiếu á n đem xử tử , cò n thì cho hoã n lạ i”.

Thá ng 2, thu lạ i mũ á o củ a Trấ n Tĩnh quậ n cô ng Miên Dầ n. Miên Dầ n tính thích chơi bờ i,
bị Tô n nhâ n phủ tâ u hặ c. Vua nó i rằ ng : “Miên Dầ n tuổ i đã trưở ng thà nh, trá i nhữ ng lờ i
gia huấ n”. Bèn sai thu bỏ mũ á o đi, phạ t lương hai nă m, khô ng cho dự và o hà ng chầ u.
Ngườ i hầ u trà , tên là Trữ , bắ t giao cho bộ Hình đá nh đau 80 cô n đỏ , phá t đi sung quâ n ở
đạ o Cam Lộ .

Quan ở Quố c tử giá m tâ u nó i : “Lệ trướ c, về lương củ a giá m sinh, ai hai lầ n xuố ng hạ ng
thứ thì cấ p nử a lương ; ba lầ n xuố ng hạ ng thứ thì đình chỉ khô ng cấ p lương ; bố n lầ n
xuố ng hạ ng thứ thì cách bỏ tên ở trong danh sá ch. Nă m ngoá i, ở cá c tỉnh Cao Bằ ng,
Tuyên Quang và Lạ ng Sơn, nhữ ng họ c sinh mớ i và o Giá m đều ở hạ ng thứ . Bọ n nà y họ c
lự c cò n ít, sau đây mỗ i khi có sá t hạ ch, xin sẽ ra bà i, chiếu theo hạ ng thứ cấ p lương,
đừ ng nên bó buộ c và o lệ cũ , để rộ ng niên hạ n, khiến cho họ biết khuyết miễn”. Vua cho
rằ ng cá c tỉnh ngoà i biên mớ i theo vă n họ c, sĩ số cò n ít, chuẩ n y cho lờ i xin, để tỏ cho biết
ý tố t củ a triều đình vẫ n gia tâ m bồ i dưỡ ng. Chưa bao lâ u, tỉnh Cao Bằ ng có Vũ Tuyên là
con cố Quả n cơ Đà m Vũ Kiên kêu xin và o Giá m, phá p ty thấ y khô ng do tỉnh đề cử , nghĩ
bá c đi. Vua cho rằ ng : “Đà m Vũ Tuyên ở nơi biên thù y xa, có chí ngướ c trô ng cả nh tượ ng
thá i bình”, bèn sai giao bộ Lễ sá t hạ ch, chuẩ n cho lấ y lệ ấ m sinh hạ ng 3, và o nhà Giá m
họ c tậ p. Con quan võ đượ c và o Giá m bắ t đầ u từ đấ y.
Dờ i nhà đó ng quâ n củ a ty Trấ n phủ đến phườ ng Hậ u Trạ ch.

Trích 3 chiếc thuyền vậ n tả i ngoà i biển thuộ c 2 tỉnh Bình Thuậ n, Phú Yên chuyển cấ p
cho tỉnh Hà Nộ i là m thuyền định ngạ ch. Tổ ng đố c Mai Cô ng Ngô n thấ y quâ n thủ y vệ
thuộ c tỉnh chưa quen đườ ng biển, tâ u xin đến kỳ vậ n tả i, xin chọ n phá i và i ngườ i lá i
thuyền là nh nghề ở tỉnh Nam Định để diễn tậ p cho đắ c lự c. Vua y cho.

Sơn man ở tỉnh Khá nh Hoà đến cố ng con voi. Sai trả cho số bạ c phả i giá .

Cho Đố c họ c tỉnh An Giang là Phạ m Châ u thự Lễ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Nêu thưở ng cho dâ n ở cá c hạ t (cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Ngã i và Bình Định, mỗ i tỉnh 2
ngườ i ; 2 tỉnh Hà Tĩnh và Thừ a Thiên đều 2 ngườ i).

Tỉnh Quả ng Nam có con mộ t ngườ i nhà Thanh là Dương Quang Tô , tuổ i vị thà nh niên,
trướ c theo quê mẹ thi đỗ tú tà i, rồ i tự thú lỗ i xin cả i chính. Thự Tuầ n phủ Ngụ y Khắ c
Tuầ n tâ u xin cho vẫ n đượ c tú tà i như cũ , đổ i về hộ tịch Minh Hương. Vua cho rằ ng
Quang Tô lú c mớ i tiến thâ n, cầ u cạ nh để trà trộ n, bèn hạ lệnh cá ch tú tà i, phạ t 100
trượ ng, đổ i biên và o hộ tịch Minh Hương. Phạ t Khắ c Tuầ n 3 thá ng lương.

Tổ ng đố c Hà - Ninh là Mai Cô ng Ngô n tâ u nó i : “Cá c thô n phườ ng tổ ng An Thà nh thuộ c

huyện Thọ Xương và huyện Vĩnh Thuậ n trong hạ t, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] đã
lượ ng châ m chướ c giả m cho thuế thổ sả n chiết nạ p bằ ng tiền, đợ i 3 nă m mã n hạ n sẽ tâ u
lạ i. Duy thà nh [Hà Nộ i] nay là lỵ sở cũ củ a trấ n Bắ c Thà nh, dâ n tứ chiếng cù ng tụ hộ i để
sinh nhai. Từ sau khi chia ra tỉnh hạ t, ngà y dầ n điêu há o, lạ i gặ p tậ t dịch, hoả hoạ n ;
buô n bá n là m ă n phầ n nhiều khô ng đượ c như trướ c, thà nh thử phả i lưu tá n đi cá c nơi !
Gầ n đâ y đã trở lạ i ít nhiều nhưng mườ i phầ n mớ i chỉ đượ c độ hai phầ n. Thuế khoá đọ ng
thiếu, tình hình bá ch thiết”. Việc nà y đượ c giao xuố ng cho bộ Hộ bà n cá ch bổ cứ u. Bộ xin
chiếu lệ nă m Thiệu Trị thứ nhấ t châ m trướ c giả m cho (trá ng hạ ng, mỗ i suấ t đinh đồ ng
niên chiết nạ p 8 quan tiền, nay giả m xuố ng cho 6 quan ; ngườ i già và ngườ i ố m, giả m
cho mộ t nử a). Đến 5 nă m sau, lạ i trưng thu như cũ . Vua y cho.
Trong Kinh lâ u ngà y khô ng mưa. Vua đã mậ t đả o ở trong cung cấ m, lạ i là m bà i thơ sai
quan Nộ i cá c là Nguyễn Bá Nghi mang đến miếu Nam Hả i long vương đố t đi ; lạ i sai Đề
đố c Tô n Thấ t Cung đến miếu Vũ Sư (thầ n là m mưa) thà nh kính cầ u đả o. Kinh huyện
chia đi cầ u đả o đền thờ thầ n Phụ ổ ở nú i Ngọ c Trả n. Đến ngà y hô m sau, mưa to, mớ i
phá t hương và lụ a là củ a trong cung, sai hoà ng tử thứ mườ i là Phướ c Tuy cô ng đến
miếu Vũ Sư lễ tạ . Cũ ng sử a lễ tạ cá c đền. Thưở ng cho Tô n Thấ t Cung và Kinh huyện kim
tiền, ngâ n tiền và kỷ lụ c có khá c nhau. Cá c tỉnh gầ n Kinh kỳ cũ ng bá o đượ c mưa. Vua
phê bả o rằ ng : “Mưa ngọ t ngấ m khắ p mọ i nơi, lò ng ta rấ t yên vui”.

Tổ ng đố c Định - Biên là Lê Vă n Phú tâ u nó i : “Quâ n đồ n điền ở đồ n Định Liêu phầ n

nhiều bỏ trố n đi. Vả lạ i, bọ n chú ng đều là kẻ bấ t lương, tụ họ p chỗ đấ t ngoà i biên, sợ lâ u
về sau, hoặ c tả n má t đi mà theo giặ c, hoặ c họ p lạ i mà là m trộ m cướ p, khô ng khỏ i có sự
bấ t trắ c đá ng lo !” Vua nó i : “Buô ng tha nhữ ng kẻ tù phạ m sung là m đồ n điền, vì muố n
cho kẻ có tộ i đượ c đổ i lỗ i cũ mà nhữ ng chỗ đấ t ngoà i biên khô ng khoá ng ngà y thêm mở
mang và đô ng ngườ i cư tụ . Đó cũ ng là mộ t việc trù tính phương sá ch ngoà i biên, há có
thể vì mộ t hai kẻ ngu tố i ngoan ngạ nh manh tâ m trố n đi, rồ i vì nghẹn mà bỏ khô ng ă n ?”.
Bèn truyền dụ cho bọ n Ngô Vă n Nhai, Cao Hữ u Dự c phả i quả n thú c nghiêm ngặ t hơn
nữ a. Kẻ nà o khô ng chịu an phậ n, sinh lò ng trộ m cắ p, thì chuẩ n cho đem việc tâ u ngay
lên ; kẻ nà o trố n đi, cứ theo quê quá n tư mà bắ t để gia bậ c trị tộ i.

Cho á n sá t tỉnh Nam Định là Cao Hữ u Dự c đổ i bổ là m Lang trung bộ Binh, thă ng thự
Tuyên phủ sứ trấ n Tây Ninh, chế ấ n quan phò ng để cấp cho. Dự c trướ c đượ c phá i đi Tâ y
Ninh xếp đặ t cô ng việc, ấ n triện củ a ty á n sá t, giao cho Phiên ty((1) Phiên ty : ty Bố
chính1) Lê Khá nh Trinh kiêm giữ . Đến đây, vì cô ng việc ở phủ Tâ y Ninh phầ n nhiều
chưa là m xong, mà ty á n sá t lạ i việc nhiều, khô ng thể bỏ trố ng lâ u đượ c nên mớ i lấy Thị
độ c họ c sĩ sung biện Nộ i cá c Lê Tư Duệ, bổ là m á n sá t tỉnh Gia Định.

Bố chính Quả ng Bình là Nguyễn Tự tâ u nó i : “ở nguồ n Cẩ m Lý thuộ c hạ t và dâ n Man ở

tổ ng Là ng Sen, phủ Cam Lộ , tỉnh Quả ng Trị bị phiêu tá n hơn 40 suấ t đinh, cứ đến ă n xin
ở nhữ ng hạ t đượ c mù a”. Vua sai liệu cấ p cho gạ o, giao cho về sở tạ i yên nghiệp là m ă n ;
nhưng (quan trên) phả i gia tâ m vỗ về, đừ ng cho lưu tá n đi nơi khá c.

Sai Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế kiêm quả n cô ng việc vậ n tả i.

Bộ Lạ i tâ u nó i : “Nhữ ng nă m Kinh sá t đạ i kế ((1) Kinh sá t đạ i kế : lý lịch quan lạ i trong

toà n quố c, cứ đến niên lệ thì xét tấ t cả ở Kinh.1), các quan trong Kinh và ngoà i tỉnh tự
khai lý lịch, và danh sá ch đủ niên hạ n củ a cá c nha mô n. Nghị trướ c, nguyên vẫ n có trình
hạ n. Gầ n đâ y, các nha là m chậ m, mà ở bộ hộ i đồ ng là m danh sá ch cũ ng khô ng ấ n định
nguyệt kỳ. Vậ y xin : hễ đến kỳ kế sá t, cá c nha mô n là m danh sá ch và o thá ng giêng, đến
thượ ng tuầ n thá ng 2 thì đệ đến, chiếu lệ biên cho đủ , rồ i do bộ Lạ i trướ c đem bả n danh
sá ch các quan viên tự khai lý lịch mình, tra xét rồ i hộ i đồ ng là m bả n danh sá ch tổ ng
cộ ng ; đến thá ng trọ ng hạ thì là m xong, tâ u lên. Duy bả n danh sá ch xét cô ng từ ng khoá
củ a ngườ i đủ niên hạ n và bả n danh sá ch xét việc hình danh hơn hay kém, tra xét rấ t
nhiều khô ng phả i hà ng tuầ n hà ng thá ng là m xong đượ c, xin đến thá ng trọ ng thu xét
xong tâ u lên, nếu kéo dà i hoặ c để quá hạ n, đều xin giao nghị xử ”. Vua y cho.

Ngà y Nhâ m Dầ n, tiết Thanh minh. Vua đến Hiếu lă ng là m lễ rả i đấ t ; lạ i đến Hiếu Đô ng
lă ng là m lễ, lễ xong, loan giá quay về.

á n sá t tỉnh Quả ng Trị là Phan Vă n Nhã có tộ i, bị mấ t chứ c. Cho thự Lang trung bộ Lạ i Lê
Đình Khả n là m thự á n sá t tỉnh Quả ng Trị. Khi Nhã ở tỉnh, riêng ủ y thự Phó vệ Hoà ng
Vă n Lợ i phá i ngườ i đi hỏ i mua gà trạ i. Độ i trưở ng Phù ng Thế Hiền liên hệ và o việc ấ y,
nó i là mua cho quan. Cai tổ ng Phù ng Thế Định nhâ n đó lạ i nó i dố i truyền lờ i chiếu sắ c,
mượ n việc để sá ch nhiễu dâ n. Việc bị phá t giá c. Vua nó i : “Tỉnh Quả ng Trị ở gầ n Kinh kỳ,
Phan Vă n Nhã lạ i là m như cá ch thềm nhà vua đến muô n dặ m, coi thườ ng hiến phá p,
phụ cá i trá ch nhiệm ký thá c nhiều lắ m !”. Lậ p tứ c vua phá i ngự sử Mai Đứ c Thườ ng đem
quâ n Cẩ m y cù ng đi bắ t tró i đem về Kinh, giao ty Tam phá p hộ i đồ ng tra hỏ i. Khi á n
dâ ng lên, Thế Định phả i tộ i trả m giam hậ u, rồ i đượ c giả m xuố ng tộ i phá t vã ng sung
quâ n. Sau đó Thế Hiền phả i tộ i phá t lưu hết bậ c. Lợ i bị cá ch chứ c cho hiệu lự c ở bộ Binh.
Nhã bị phá t vã ng ra đả o Phú Quố c, sung quâ n (sau phá i đi theo quâ n thứ phủ Trấ n Tâ y,
sung là m việc từ hà n, rồ i đượ c khai phụ c). Bố chính Hoà ng Thu vì khô ng tâ u việc ấ y
cũ ng bị phạ t.

Cho : thự Hữ u thị lang bộ Hộ Trương Đă ng Đệ bổ sang Hữ u thị lang bộ Lễ, nguyên thự
Bố chính tỉnh Sơn Tâ y Hồ Hự u (đương cư tang cha mẹ ở nhà , do cô ng nghị cấ t nhắ c lên)
đổ i thự Hữ u thị lang bộ Hộ .

Nguyên Thượ ng thư bộ Lễ Phan Huy Thự c chết. Thự c ở bộ Lễ lâ u đến hơn 30 nă m. Điển
lễ phầ n nhiều đượ c Thự c bà n định. Trướ c vì già yếu về hưu, đến đây mấ t ở nhà . Tỉnh
Sơn Tâ y tâ u lên, vua nghĩ thương đến ngườ i bề tô i cũ , chuẩ n cho chiếu phẩ m hà m mà
cấ p tiền tuấ t, lạ i cho thêm 400 quan tiền.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXvII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a xuâ n, thá ng 3, ngà y Nhâ m Ngọ , tế trờ i đấ t ở
đà n Nam Giao. Trướ c mộ t ngà y, xa giá đến trai cung((1) Trai cung : là m ở gầ n đà n Nam
Giao, khi nhà vua đi tế Giao, trướ c đến cung ấ y để trai giớ i, rồ i sau mớ i là m lễ.1), đêm
đến trờ i mưa. Canh nă m, xa giá xuấ t phá t, tạ nh mưa. Vua lên đà n là m lễ. Lễ xong,
thưở ng cho hoà ng thâ n và cá c quan vă n võ kim tiền, ngâ n tiền có khá c nhau. Lạ i thưở ng
thêm cho Kiến An cô ng Đà i, Định Viễn cô ng Bính, Diên Khá nh cô ng Tấ n, Điện Bà n cô ng
Phổ , Thườ ng Tín cô ng Cự , An Khá nh cô ng Quang, Từ Sơn cô ng Mã o, mỗ i ngườ i mộ t
đồ ng kim tiền lớ n hạ ng nhấ t có chữ “Long vâ n khế hộ i” ; cá c đạ i thầ n là Tạ Quang Cự ,
Trương Đă ng Quế mỗ i ngườ i mộ t đồ ng thị tiền hạ ng nhì ; thưở ng khắ p cho hà ng võ từ
tò ng tứ phẩ m, hà ng vă n từ tò ng ngũ phẩ m trở xuố ng đến quan quâ n 3.000 quan tiền ;
phườ ng nhạ c, ngườ i là m đồ tể, ngườ i là m đầ u bếp 100 quan tiền ; dâ n xã thuộ c Thừ a
Thiên đặ t hương á n bá i vọ ng 2 000 quan tiền.
Kinh thà nh Thừ a Thiên đượ c mưa, quan Kinh doã n đem việc tâ u lên. Vua phê bả o rằ ng :
“Giá gạ o vừ a phả i, â n trạ ch thấ m nhuầ n, rấ t yên lò ng ta”. Nhâ n hỏ i Kinh doã n Đinh Doã n
Trung rằ ng : “Hô m qua đượ c mưa ngọ t xuố ng, nhâ n dâ n trong Kinh kỳ có vui vẻ khoẻ
khô ng ?”. Đinh Doã n Trung thưa rằ ng : “Lú a ruộ ng nả y bô ng tuy đã quá kỳ rồ i, nhưng
khoai đậ u phầ n nhiều đượ c lợ i. Ngườ i già , ngườ i trẻ trong Kinh kỳ, khô ng ai là khô ng
vui vẻ yên lò ng”. Vua bèn sai đạ i thầ n viện Cơ mậ t tuyên đọ c 30 bà i thơ ngự chế sau khi
mưa.

An Phong cô ng Hồ ng Bả o há t xướ ng và o ngà y trai. Vua giậ n, quở rằ ng : “Ngươi họ c vấ n

chậ m và tố i, chỉ thích chơi bờ i, trá i vớ i giá o huấ n trong nhà nhiều lắ m”. Bèn tướ c lương
2 nă m. Lạ i xuố ng dụ quở trá ch nhữ ng ngườ i sư bả o, giá o đạ o, tá n thiện, bạ n độ c và
trưở ng sử .

Thự c lụ c Tiền biên về Liệt thá nh((1) Tứ c là phầ n Thự c lụ c về cá c đờ i chú a Nguyễn : từ
Gia Dụ đến Hiếu Định.1) là m xong. Bọ n Tổ ng tà i là Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n, Hà
Duy Phiên, Nguyễn Trung Mậ u ; Toả n tu là Đỗ Quang, Tô Trâ n, Phạ m Hữ u Nghi, Vũ
Phạ m Khả i tâ u xin khắ c in, dâ ng sớ nó i : “Nướ c mà có sử , để sự việc đờ i nay truyền đến
đờ i sau ; từ xưa các bậ c đế vương lên trị vì, đờ i nà o cũ ng có chế độ , khô ng việc gì khô ng
chép và o sử sá ch, có thể lầ n lượ t khả o cứ u đượ c. Thự c lụ c là m ra, gồ m đủ các phép biên
chép từ ng nă m ghi truyền về sau, mà chính sử cũ ng ra từ đấ y. Lớ n thay nướ c nhà ta
chịu mệnh trờ i cho ! Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế gâ y cơ nghiệp ở cõ i Nam, các bậ c thá nh
đờ i nọ nố i đờ i kia rõ rà ng rộ ng lớ n, trong khoả ng ấ y, lễ nhạ c, đá nh dẹp, chế độ , vă n
phá p, vẫ n khuô n phép thể thố ng dự ng nên mộ t nướ c. Duy cơ nghiệp khi mớ i gâ y nên ở
đấ t Mâ n, đấ t Kỳ((2) Mâ n, Kỳ : nơi dự ng cơ nghiệp củ a nhà Chu.2), sử vă n cò n bỏ só t.
Đến Thế tổ Cao hoà ng đế ta dự ng lạ i dư đồ thố ng nhấ t cả nướ c, sau khi bình định, nhớ
đến cô ng nghiệp đờ i trướ c, tìm hỏ i nhữ ng việc xưa, Sử cụ c đặ t ra vẫ n thườ ng lưu ý mà
chưa có thì giờ là m đượ c. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta vậ n dụ ng vă n chương ngang trờ i
dọ c đấ t, mong sá nh kịp thờ i xưa. Nă m Minh Mệnh thứ nhấ t [1820] xuố ng chiếu tìm
nhữ ng sá ch cũ cò n só t lạ i, đến nă m thứ hai, mở ra Sử quá n, sai các quan biên soạ n bộ
Thự c lụ c. Nă m thứ 14 [1833], lạ i hạ lệnh tiếp tụ c biên tậ p định ra từ ng kỷ trong bộ Thự c
lụ c : Từ Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế đến Duệ Tô ng Hiếu Định hoà ng đế là Tiền biên, sau khi
Thế tổ Cao hoà ng đế trung hưng, là Chính biên. Phà m nghĩa lý ý chỉ đều câ n nhắ c cho
đến chỗ vừ a phả i, lầ n lượ t biên chép dâ ng lên ngự lã m, rồ i sử a định lạ i. Nhưng lạ i nghĩ :
Buổ i đầ u biên chép cò n phả i khả o đính cho kỹ cà ng, để đượ c chu đá o, cho nên [bộ Thự c
lụ c] cò n để chậ m lạ i, chưa là m xong, lò ng Thá nh tổ cò n đợ i về sau. Đến hoà ng thượ ng
ta : thuậ n theo mưu mô ý chí đờ i trướ c, lưu ý trô ng đứ c sá ng và tỏ bày cô ng liệt [củ a
tiên vương]. Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] bắ t đầ u mở Sử cụ c, sai bọ n thầ n sử a lạ i
Tiền biên và Chính biên bộ Thự c lụ c, kế tiếp sử a Thự c lụ c Chính biên về Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế, đã chuẩ n định chương trình cho chuyên trá ch, lạ i thờ i thườ ng khuyên bả o
mong cho chó ng đượ c thà nh cô ng. Bở i vì tín sử để chép rõ việc từ ng đờ i, cà ng nên rõ
rà ng và cẩ n thậ n.

“Bọ n thầ n họ c thứ c nô ng hẹp, từ khi vâ ng mệnh đến nay, ngà y đêm sợ hã i, khuyên bả o
lẫ n nhau : trướ c đem nguyên bả n cá c kỷ trong Tiền biên, kính cẩ n kiểm duyệt lạ i. Lạ i xét
nhữ ng chỗ biên chép ở sá ch cũ trong Sử quá n và nhữ ng vă n thư ở cá c địa phương dâ ng
lên, trích lấ y thêm và o cho rõ . Chỗ nà o nên chép thêm, chỗ nà o nên chép lạ i, chiếu từ ng
khoả n chép và o, là m bả n thả o dâ ng lên. Kính vâ ng ngự lã m sử a định lạ i, tự u trung cá c
sự tích có chỗ nà o chưa đượ c rõ rà ng đầy đủ , thì sắ c sai tìm rộ ng mà bổ sung. Trô ng lên
thấ y tấ m lò ng hoà ng thượ ng rộ ng rã i kín đá o, đã tinh lạ i cầ u cho tinh thêm, chu chí đến
như thế. Bọ n thầ n kính vâ ng lờ i dụ , hết lò ng, hết sứ c, chỗ nà o nên bổ sung thì đã tuâ n
hà nh rồ i. Cú i nghĩ : nướ c nhà từ khi gâ y dự ng hơn 200 nă m, đờ i trướ c là m ra, đờ i sau
noi theo, cô ng đứ c tích lũ y. Nhớ lạ i cơ nghiệp đế vương để lạ i đã lâ u đờ i, tuy từ ng đờ i
từ ng nă m đã lâ u, sử sá ch tả n má t, trong đó khô ng phả i khô ng có chỗ khuyết lượ c. Duy
từ thờ i Minh Mệnh đến nay, lầ n lượ t kế tiếp biên tậ p, nhữ ng chỗ chép lạ i ở trong sử
sá ch, cô ng nghiên cứ u hà ng nă m hà ng thá ng, cá i chỗ đứ c thịnh nghiệp lớ n, chế độ to tá t,
đã rõ rà ng ở trong sá ch vở , cầ n nên khắ c in để lạ i, lưu và o kho sá ch, để nêu rõ cô ng
nghiệp to tá t củ a đờ i trướ c mà hướ ng dẫ n cho đờ i sau. Vậ y nên là m tậ p tâ u lên, xin đem
Thự c lụ c Tiền biên về cá c tiên đế, chọ n ngà y khở i cô ng khắ c in trướ c, rồ i đem Thự c lụ c
Chính biên về Thế tổ Cao hoà ng đế và Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, kế tiếp biên chép xong,
sẽ xin khắ c bả n in sau. Như vậ y mộ t pho sá ch quý bá u đều đượ c hoà n thà nh để nêu tỏ
nướ c Đạ i Nam ta, các bậ c thầ n thá nh truyền nố i, mưu mô rấ t rõ rệt, cô ng liệt phả i vâ ng
theo, mà cà ng tỏ đứ c hiếu củ a hoà ng thượ ng ta nố i chí cù ng noi việc củ a đờ i trướ c
khô ng biết đến đâ u là cù ng”.

Vua khen lờ i tâ u, ban dụ ngay rằ ng : “Tín sử chép rõ việc từ ng đờ i, để lạ i là m gương cho

đờ i sau, là việc rấ t quan trọ ng. Nướ c nhà ta chịu mệnh trờ i cho. Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế
gâ y dự ng cơ nghiệp ở phương Nam, thầ n thá nh truyền nố i, hơn 200 nă m, ơn hậ u nhâ n
sâ u để lạ i cho ngườ i sau. Duy lú c mớ i gâ y dự ng, sự biên chép cò n khuyết lượ c, sá ch vở
tả n má t. Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng đế ta, sau khi bình định đấ t nướ c, trô ng lên cô ng
nghiệp đờ i trướ c, hỏ i tìm sá ch cũ , đặ t ra Sử cụ c, đã có ý mà chưa có thì giờ là m. Hoà ng
khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, nă m Minh Mệnh thứ nhấ t, xuố ng chiếu tìm nhữ ng
sá ch vở cò n só t. Nă m thứ hai mở Sử quá n, soạ n Thự c lụ c về cá c tiên đế, đặ t là m Tiền
biên và Chính biên, sai cá c vă n võ đạ i thầ n là bọ n Nguyễn Vă n Nhâ n, Trịnh Hoà i Đứ c và
Phạ m Đă ng Hưng sung chứ c Tổ ng tà i, biên từ ng nă m, chép từ ng việc, lấ y theo trong sử
cũ , cò n ý chỉ và nghĩa lệ thì do hoà ng thượ ng quyết định : vố n đã điển mô rõ rệt, từ ng
điều từ ng mụ c phâ n minh. Tinh lạ i cầ u cho thêm tinh, rõ lạ i mong cho thêm rõ : điều
nà y, Thá nh tổ có ý cò n để đợ i đó . Ta nố i nghiệp to, noi theo phép lớ n, để lò ng nố i chí noi
việc [củ a đờ i trướ c]. Nă m mớ i lên ngô i, rộ ng tìm nhữ ng sá ch cò n só t, bắ t đầ u mở Sử cụ c,
kén chọ n cá c vă n thầ n là m việc biên soạ n ở Sử quá n, để cho có chuyên trá ch. Lạ i phá i
tổ ng tà i đạ i thầ n đính chính thêm để mong cho chó ng hoà n thà nh. Phà m cá c địa phương
trong Kinh, ngoà i tỉnh, đô i khi có ai đem sá ch vở dâ ng lên, giao cả cho Sử quá n tra xét
lạ i, để giú p về sự tham đính. Sử thầ n lầ n lượ t dâ ng bả n thả o lên. Ta trên tuâ n lờ i dạ y củ a
tiên đế, dướ i lấ y các sá ch, châ m chướ c đính chính, cố t sao cho đượ c thỏ a đá ng. Nay sá ch
đã xong, dâ ng lên. Ta kính cẩ n xét kỹ lạ i : vă n thự c mà việc đú ng, nhắ c đến cương lĩnh
mà tiết mụ c rõ rà ng, tuy trờ i cao đấ t dày vẫ n khó hình dung đượ c, nhưng mặ t trờ i tỏ ,
sao sá ng, đã rự c rỡ thêm ra. Truy nguyên từ nă m Minh Mệnh thứ hai, mở ra Sử cụ c, đến
nay 25 nă m, tiếp tụ c biên chép thà nh sá ch, vậ y nên khắ c in, để tỏ thêm cuộ c thịnh trị
củ a nướ c Đạ i Nam ta, sá ng lạ i sá ng thêm, đờ i đờ i rộ ng khắ p, mà để lạ i chế độ lâ u dài đến
ứ c muô n nă m”. Bèn sai chọ n ngà y tố t, mở cụ c khắ c bả n in ở trong Sử quá n. Trướ c
thưở ng từ tổ ng tà i đến cá c ngườ i thừ a hà nh từ ng cấ p kỷ lụ c và bổ ng, tiền có thứ bậ c.
Trướ c đâ y, sử thầ n đem bả n thả o dâ ng lên, vua bả o Tổ ng tà i Trương Đă ng Quế rằ ng :
“Sử thầ n chép việc, cũ ng có thể cho là đượ c, duy có nhữ ng chỗ dù ng 1, 2 chữ cò n phả i
nên là m thế nà o cho ổ n đá ng, về vă n từ từ lú c buổ i đầ u, ở nướ c ta, lố i cổ chấ t phá c, hoặ c
lẫ n cả quố c â m và o ; đến hoà ng khả o ta mớ i đặ t ra chỉ dụ , thự c là vă n minh mộ t nướ c
bắ t đầ u [rự c rỡ ] từ đấ y. Ngươi nên truyền bả o cho sử thầ n, cứ việc chép thẳ ng, nhưng
sử a lạ i đô i chú t thế nà o cho đượ c trang nhã , xứ ng đá ng vớ i ý ta”.

Đến khi sá ch là m xong, vua độ i mũ mặ c á o, mở sá ch ra xem, dụ bộ Lễ rằ ng : “Ta xem sử

đờ i cổ , đế vương cá c đờ i đượ c thiên hạ , nhà Há n, nhà Minh gầ n đượ c chính đá ng, nhưng
nhà Há n là đình trưở ng nhà Trầ n, nhà Minh là dâ n biên thù y nhà Nguyên, đờ i sau cò n có
chỗ chỉ nghị đượ c. Đến như nhà Đườ ng là m bề tô i nhà Tuỳ, nhà Tố ng là m tướ ng nhà
Chu, thế mà gặ p thờ i cơ tìm ra vậ n hộ i, bề ngoà i cứ dương vi mà bề trong ngấ m ngầ m
bà y mưu kế, đều khô ng đá ng kể. Triều ta dự ng nghiệp trung hưng, vâ ng mệnh trờ i cho,
trướ c thì diệt nhà Mạ c, chố ng vớ i họ Trịnh, sau thì lấ y ở nhà Ngụ y Tâ y : danh nghĩa,
cương thườ ng, quang minh chính đạ i biết là chừ ng nà o ! Coi ra, cá c đờ i trướ c đều khô ng
kịp. Nay sá ch Tiền biên đã là m xong, là mộ t chế độ tố t trong triều thịnh trị, các quan ở
bộ phả i tra cứ u ngay điển lễ nhà Thanh, châ m chướ c bà n bạ c cho rõ rà ng, đợ i ta đính
chính, đến ngà y dâ ng sá ch lên thì thi hà nh”.

Bắ t đầ u dự ng chù a Diệu Đế. Trướ c khi ấ y, Thố ng quả n thị vệ Vũ Vă n Giả i tâ u nó i : “ấ p

đô ng Xuâ n Lộ c ở trong Kinh thà nh, nguyên là viên trạ ch củ a Phướ c quố c cô ng, nay xin
lậ p thêm ngô i chù a ở nơi đấ t quý phá t Phướ c để cầ u Phướ c cho dâ n”. Vua bèn phê giao
cho 2 bộ Lễ, Cô ng bà n luậ n tâ u lên, thì vua đều cho là hợ p lý, mớ i sai bộ Binh phả i điều
độ ng 600 ngườ i biền binh, khở i cô ng là m. Dù ng thự Thố ng chế dinh Long võ là Tô n
Thấ t Nghị đố c cô ng việc nà y. Cô ng việc thợ thuyền xong, vua sai đặ t tên chù a là chù a
Diệu Đế, điện là điện Đạ i Giá c, cá c [gá c] là cá c Đạ o Nguyên, nhà trai bên tả là Cá t Tườ ng
từ thấ t, nhà trai bên hữ u là Trí Tuệ tinh xá , trướ c mặ t dự ng lầ u Hộ Phá p, bên tả bên hữ u
đều dự ng cử a Linh Tinh. Quy chế rấ t rộ ng rã i.

Bắ t đầ u xây thá p 7 tầ ng ở chù a Thiên Mụ , gọ i là thá p Từ Nhâ n, đằ ng trướ c dự ng đình

Hương Nguyện. Lấ y Thố ng chế dinh Hổ oai Hoà ng Vă n Hậ u đố c cô ng việc nà y.
Cho : Viên ngoạ i lang bộ Lạ i Nguyễn Nhượ c Sơn là m Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ ; Viên
ngoạ i lang Thá i thườ ng tự Khang  n là m Thá i bộ c Thiếu khanh.

Cho : Đố c họ c tỉnh Quả ng Nam gia hà m Thị độ c họ c sĩ là Phạ m Vũ Phá c thă ng thụ Lang
trung bộ Lạ i. Phá c có họ c hạ nh, họ c trò phầ n nhiều tin theo ; thự Tuầ n phủ Ngụ y Khắ c
Tuầ n xét thự c tâ u lên, nên mớ i cấ t nhắ c lên. Cho Tri huyện Bù i Quố c Trinh thự Đố c họ c
tỉnh Quả ng Nam.

Suấ t độ i cơ Định man tỉnh Quả ng Trị là Trầ n Di đi tuầ n thá m châ u Thượ ng Kế, chợ t gặ p
quâ n Man Là o, bèn giao chiến : bắ t đượ c 6 tên, 1 thớ t voi và gươm giá o. Tỉnh thầ n tâ u
lên. Thưở ng cho Di gia 1 cấ p, 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n. Nhữ ng ngườ i đương trườ ng
bắ t đượ c giặ c, đều đượ c thưở ng 2 đồ ng thị tiền 1 cá i á o ; nhữ ng binh dõ ng đi chuyến ấ y
đều đượ c thưở ng 100 quan tiền. Sau đó , Trầ n Di đuổ i theo lấ y về đượ c hơn 400 ngườ i
dâ n trong châ u, Di lạ i đượ c thưở ng kỷ lụ c mộ t thứ . Giao dâ n trong châ u cho tỉnh chọ n
đấ t để an sá p.

Cho thự Tả thị lang bộ Binh Nguyễn Vă n Đạ t quyền lĩnh ấ n triện Bố chính tỉnh Quả ng
Bình, vì Bố chính là Nguyễn Tự bị bệnh. Sau đó Tự mấ t. Dù ng Đạ t là m thự Bố chính.

Xâ y đắ p mặ t trướ c, mặ t hữ u và mặ t sau kinh thà nh và mặ t trong Trấ n Bình đà i. 2.000

biền binh là m việc đều đượ c thưở ng tiền 1 thá ng lương. Sai Hậ u quâ n Đô thố ng Nguyễn
Tiến Lâ m và Chưở ng vệ Phạ m Phi đố c cô ng việc nà y. Vua dụ rằ ng : “Đương lú c giá p
xuâ n sang hạ , khí trờ i nó ng nự c, khô ng nên đố c thú c quá để thư sứ c cho quâ n lính”.

Sai bộ Binh điều độ ng 300 biền binh sử a sang sả nh đườ ng nơi tiềm để((1) Tiềm để :
Chỗ ở củ a Hoà ng tử khi chưa lên ngô i.1) để là m chỗ ở cho hoà ng tử cò n nhỏ .

Thi Hộ i. Sai Tả tham tri bộ Binh sung quả n lĩnh Thị vệ đạ i thầ n Lâ m Duy Thiếp là m Chủ
khả o ; Hữ u thị lang bộ Lễ sung biện sự vụ Nộ i các Phạ m Thế Hiển là m Phó chủ khả o ;
Thá i bộ c Tự khanh sung Toả n tu Sử quá n Tô Trâ n là m Tri cố ng cử . Lấ y trú ng cá ch 10
ngườ i : Hoà ng Cô ng Thịnh, Nguyễn Lậ p, Bù i Duy Phan, Nguyễn Tư Giả n, Nguyễn Hữ u
Tạ o, Nguyễn Dương Huy, Vă n Đứ c Khuê, Nguyễn Hữ u Thụ y, Nguyễn Chính, Hồ Sĩ Tuầ n.
Lấ y đỗ Phó bả ng 15 ngườ i : Nguyễn Vă n Cá t, Nguyễn Phẩ m, Lê Vă n Phả , Lê Thiều, Vũ
Diễm, Phan Đình Tuyển, Vũ Duy Thà nh, Nguyễn Duy Tự , Lê Thế Thứ , Lê Vĩnh Khanh, Lê
Đă ng Trạ c, Trầ n Cô ng Soạ n, Hồ Tính, Nguyễn Sĩ ấ n, Phạ m Vă n Trườ ng. Có Giả i nguyên
tỉnh Nam Định là Triệu Cô ng Bách (ngườ i là ng Vụ Nữ , huyện Thiên Bả n) lầ m phạ m chữ
hú y (bên tả chữ phương , bên hữ u chữ hoà n ) bèn cá ch tuộ t cử nhâ n, cho về
nguyên quá n.

Thự Bố chính Tuyên Quang là Lê Nguyên Giá m, thự á n sá t Vũ Danh Trì phả i tộ i, mấ t
chứ c. Giá m khô ng là m đượ c việc gì, bị thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai khinh bỉ. Mù a
đô ng nă m ngoá i, Giai lên Tuyên Quang. Trì nó i có nhiều việc trong tỉnh khô ng lý hộ i đến.
Lạ i có lờ i than thở thương 2 bạ n già đồ ng sự , là chỉ và o Giá m và Lã nh binh Nguyễn Đă ng
Khá nh. Giai tâ u nó i : “Tỉnh Tuyên Quang, thà nh đấ t cao đến 3, 4 thướ c, trên cắ m chô ng
tre, nhà cử a nơi sả nh thự rấ t là tiêu điều ; đườ ng sá phố phườ ng trô ng khô ng thể coi
đượ c. Mỗ i nă m, bắ t dâ n trong hạ t phả i nộ p chô ng tre, mộ t nă m phí tổ n khô ng kém hơn
và i nghìn quan tiền, bọ n mọ t thừ a hà nh lạ i sinh tệ ở đó , rấ t là phiền nhiễu”. Vua nó i :
“Tỉnh Tuyên Quang cũ ng là địa đầ u quan trọ ng. Trướ c kia, Lê Đạ i Cương đã xin xâ y đắ p
thà nh, nhưng rồ i vì việc bắ t giặ c, nử a chừ ng phả i đình chỉ. Bọ n Giá m là m quan ở đó đã
gầ n 2 nă m mà khô ng lưu tâ m chú t nà o, chỉ là m đượ c mộ t cá i kho bằ ng ngó i là rồ i việc,
cò n ngoà i ra chưa hà nh độ ng đượ c việc gì ! Thậ m chí chỗ sả nh thự tiêu điều, bị viên
thố ng hạ t tham hặ c ! Thử nghĩ : là m ngườ i bề tô i giữ mộ t địa phương, chứ c phậ n ở chỗ
nà o ? Vậ y chuẩ n cho phả i tâ u lên rõ rà ng". Bọ n Giá m lạ i cho là quâ n ít, dâ n ít để gỡ tộ i.
Vua ghét là vă n sứ c để chố ng chế. Rồ i đó , bọ n Giá m phả i cá ch chứ c, đi hiệu lự c. Lấ y ngay
thự Thị lang bộ Hộ là Hồ Hự u, bổ thự Bố chính tỉnh Tuyên Quang ; thự Lang trung bộ
Hình Lê Dụ c Đứ c, bổ thụ á n sá t tỉnh Tuyên Quang. Khi và o từ tạ [đi nhậ m chứ c], nhà vua
dụ rằ ng : “Đi chuyến nà y cá c ngươi nên cố gắ ng nghĩ bỏ hết thó i tệ, sử a sang thà nh trì,
đừ ng như Lê Nguyên Giá m và Vũ Danh Trì chỉ là m trò chơi”.

Bọ n phá i viên Trương Hả o Hợ p có việc cô ng, đi Trung Quố c, đã về. Trướ c kia, thuyền
Thanh Loan bị chá y vỡ , Tổ ng đố c Lưỡ ng Quả ng Kỳ Cố ng đem việc tâ u lên, vua nhà
Thanh cấ p cho 2.300 lạ ng bạ c, lạ i cấp cho thuyền để đưa về. Vua [Thiệu Trị] cho là bọ n
Hợ p mộ t khi lầ m lỡ , việc cũ ng là vô tâ m, nhưng chuyến đi ấ y ứ ng đố i thù tạ c đều giữ
đượ c phong thể, nên khô ng nỡ quở trá ch cho lắ m, chỉ giá ng 4 cấp, trừ ng phạ t qua loa,
rồ i đổ i Hợ p sang Hồ ng lô Tự khanh, biện lý cô ng việc bộ Hộ .

Cho : Thá i bộ c tự Thiếu khanh Nguyễn Cư Sỹ thă ng thự Đạ i lý tự Thiếu khanh ; Hà n lâ m

viện Thị giả ng họ c sĩ Hoà ng Tế Mỹ thă ng thự Tả thị lang bộ Lễ ; Hà n lâ m viện Thị giả ng
Nguyễn Cử u Trườ ng thă ng thụ Thị giả ng họ c sĩ, sung biện sự vụ Nộ i các ; Phó vệ ú y vệ
Tả nhị dinh Vũ lâ m, Hiệp lĩnh thị vệ Lê Chỉ Tín thự c thụ Phó vệ ú y vệ Tả nhị dinh Vũ lâ m,
vẫ n sung Hiệp lĩnh thị vệ trự c ban.

Định rõ chương trình trong Thị vệ xứ . Thị vệ xứ lú c mớ i đặ t ra, điều mụ c phiền phứ c, đã
dụ cho cá c viên quả n lý đạ i thầ n tiếp tụ c bà n luậ n, tâ u lên ; đến đây, nghị dâ ng lên,
chuẩ n cho thi hà nh (ty Cẩ n tín thuộ c và o Thị vệ xứ , chia là m 2 phò ng Tuâ n sự và Phụ ng
thả ng, trong chỗ đó , phò ng Tuâ n sự lạ i đặ t ra 2 tà o ấ n chương và Nộ i phụ ng ; phò ng
Phụ ng thả ng lạ i đặ t ra 2 tà o Nghi trượ ng và Quý hó a, đều lấ y nhâ n viên ở ty [Cẩ n tín] ấ y
chia nhau thừ a hà nh. Cò n tà o ấ n chương thì : chuyên là m vă n thư, giữ ấ n quan phò ng,
tiếp nhậ n sớ tấ u ở cá c địa phương đệ lên, nhậ n tờ tư củ a cá c nha đưa đến, cá c việc nên
là m do Trung sứ chuyển đạ t đến, tiếp nhậ n cá c phẩ m vậ t đă ng ký hằ ng ngà y, chiếu từ ng
tà o giao đi thi hà nh. Cả đến nhữ ng quả phẩ m thổ ngơi mà cá c tỉnh dâ ng tiến cũ ng do tà o
[ấ n chương] ấ y kiểm giao cho Thị vệ xứ phụ ng giữ . Khi gặ p có lễ tiết, trướ c phả i hộ i
đồ ng kiểm điểm các lễ vậ t rồ i đự ng và o thứ gì đó , chuyển giao cho Quang lộ c tự dâ ng
lên. Tà o Nộ i phụ ng phả i giữ nhữ ng việc như : các bả n thả o do nộ i đình nghĩ ra là m phiếu
biên và o sổ ; tấ t cả nhữ ng việc ban thưở ng cho cá c hoà ng phá i là m danh sá ch tâ u lên ; và
nhữ ng thứ chi ra như cá c ban ă n lương hằ ng nă m cù ng tiền gạ o cấ p hằ ng thá ng ở trong
nộ i cung ; biên nhữ ng thứ vị ă n ngon ngọ t tâ u lên nhà vua biết để dâ ng lên cung Từ
Thọ ; cho đến tấ t cả cá c lễ trong mộ t nă m, lệ phả i chi tiền cô ng ra là m, đều do tà o [Nộ i
phụ ng] ấ y chuyên biện. Tà o Nghi trượ ng giữ cá c đồ lỗ bộ thuộ c về xa giá trong cung, và
chứ a sẵ n cá c thứ the, là , gấ m, đoạ n, vả i, lụ a, chuyên giữ sổ nhậ t ký củ a phò ng Phụ ng nô ,
chiếu từ ng kỳ tâ u lên vua biết. Tà o Quý hó a chuyên giữ cá c hạ ng và ng, bạ c, tù y việc tiêu
ra hoặ c giữ lạ i, và cung ứ ng cá c lễ theo lệ phả i dù ng cá c hạ ng phẩ m vậ t, chiếu lệ lấ y ở
kho ra để sẵ n cho đủ chi dù ng ; cho đến kiểm soá t hoa quả trong vườ n câ y, cá c hạ ng quế
ở Kim Sơn và sổ biên các chim muô ng. Các việc trên nà y đều chiếu việc trong tà o mà
tuâ n hà nh, cho có chuyên trá ch. Gặ p khi có việc phả i là m cầ n kíp, thì cho hộ i đồ ng bà n
bạ c mà là m khô ng đượ c ngườ i nọ đù n cho ngườ i kia.

(- Lệ cũ : nhữ ng thứ quả phẩ m thanh tịnh, nguyên do Thị vệ xứ trữ lạ i, khi gặ p cá c lễ
tiết, trướ c do Thị vệ thầ n hộ i đồ ng vớ i Quang lộ c tự sứ c là m. Kính cẩ n tìm thứ để [lễ
vậ t], rồ i do nhâ n viên Quang lộ c tự phụ ng đệ để đợ i dâ ng lên. Từ nay, phà m cá c lễ tiết
hằ ng nă m theo lệ có đự ng cá c quả phẩ m thanh tịnh dâ ng lên, thì đến kỳ trướ c 2 ngà y, do
bộ Lễ phá i mộ t ngườ i thuộ c ty, lang trung hoặ c viên ngoạ i lang, cù ng vớ i nhâ n viên
Quang lộ c tự , thâ n đến Duyệt Thị đườ ng hộ i đồ ng vớ i Thị vệ xứ kiểm điểm rồ i liệu
lượ ng đự ng và o thứ gì mà dâ ng lên, khô ng đượ c chỉ do Quang lộ c tự chuyên biện như
trướ c. Nếu bấ t kỳ có quả phẩ m tươi phả i dâ ng lên, cũ ng do Thị vệ xứ bá o cho bộ Lễ phá i
ngườ i đến kiểm điểm, liệu lượ ng nhiều ít mà đự ng và o thứ gì để dâ ng lên. Khi xong việc,
đều giao Quang lộ c tự phụ ng đệ, để đợ i kính dâ ng.

( - Từ trướ c đến giờ , mỗ i thá ng và o nhữ ng ngà y mồ ng 1, mồ ng 10 và 20, cá c hoà ng tử ,

cô ng chú a trong nộ i đình có phụ ng Chỉ dụ , kính đệ lễ phẩ m dâ ng lên cung Từ Thọ , thì do
Thá i giá m đệ giao cá c vậ t hạ ng. Thị vệ xứ kính cẩ n kiểm điểm, rồ i là m cá i thiếp đỏ ,
chuyển giao Thá i giá m kính đệ. Từ nay, phà m đến kỳ, trướ c 1 - 2 ngà y, do Thá i giá m gử i
tâ u lên, trự c phụ ng giao ra phả i tiến nhữ ng lễ phẩ m gì và ngô i thứ [lầ n lượ t] củ a hoà ng
tử , cô ng chú a, đến ngà y, lạ i do Thị vệ xứ chuyển sứ c cho vệ Loan giá phả i chỉnh bị long
đình, tá n, lọ ng chự c sẵ n ở Duyệt Thị đườ ng, 1 viên Thá i giá m vậ n đủ mũ á o kính đệ
phụ ng trự c tâ u dâ ng lên.

( - Lệ cũ : phà m Chỉ dụ ở trong nộ i đình, đều do nguyên ty Thanh cẩ n phụ ng thả o tiến
trình, kính phụ ng nhà vua điểm son, tứ c do Thá i giá m phê phụ ng, bả n son và phiếu thả o
ra đều do Thá i giá m phụ ng thủ . Từ nay trở đi, phà m dụ Chỉ ở trong nộ i đình, cử Thá i
giá m chuyển truyền Thị vệ xứ tuâ n hà nh, nhưng ở cuố i tờ giấ y phả i biên rõ : thị vệ tô i
tên họ là gì phụ ng duyệt, thuộ c ty tô i họ tên là gì phụ ng thả o, tiến trình. Kính phụ ng nhà
vua điểm son, rồ i do viên Thá i giá m chiểu lệ phê phụ ng, đó ng ấ n có 2 chữ “tề gia” ; bả n
son vẫ n do Thá i giá m phụ ng thủ , kính lụ c tuâ n biết ; nguyên phiếu thả o ra, do Thị vệ xứ
phụ ng thủ , để đủ đố i chiếu. Đến như tấ t cả cá c tờ phiếu lụ c củ a Thị vệ xứ có điểm son và
phê son, cũ ng do Thị vệ xứ phụ ng thủ ; nếu có việc quan hệ vớ i nha nà o, thì theo lệ cung
lụ c, bấ t tấ t chỉ giao viên Nộ i cá c lụ c biện như trướ c, để cho khỏ i bề bộ n. Duy nhữ ng tờ
tấ u có quan hệ đến chữ phê thì chiểu lệ thi hà nh.

( - Kính xét : khoả ng nă m Minh Mệnh, nguyên có 1 gian để sẽ cấ p là m cô ng sở ở Thị vệ

xứ , liền vớ i sở Lỗ bộ , vệ Loan giá , từ trướ c đến nay, các tờ sớ tấ u củ a cá c địa phương,
giá n hoặ c có việc phả i do Thị vệ xứ đệ lên và đệ nộ p các phẩ m vậ t thổ ngơi, đều tiếp
nhậ n ở đó rồ i sau mớ i chuyển đệ Duyệt Thị đườ ng. Nay đã phụ ng nghị định : phà m
nhâ n viên Thị vệ xứ lấ y Duyệt Thị đườ ng là m nơi tú c trự c là m việc, nếu tấ t cả cá c vă n
thư và vậ t hạ ng vẫ n tiếp nhậ n ở sở cũ , khô ng khỏ i trở đi trở lạ i cho lâ u việc ra, cá i chỗ
cô ng sở trướ c giao cho ty Thanh cẩ n hiện cò n bỏ khô ng ; nay lấ y cô ng sở ty ấ y để là m
phò ng trự c Thị vệ xứ . Phà m ấ n quan phò ng và đồ ký mớ i cấ p đều để ở đấy. Mỗ i thá ng
cắ t lượ t 13 tên quâ n ở vệ Cẩ m y hoặ c vệ Kim ngô canh giữ . Lạ i, về gó c tâ y nam ở trườ ng
đố c cô ng trong Nộ i vụ phủ dự ng lên 5 gian nhà ngó i để là m Thị vệ xứ . Từ nay, trong
Kinh ngoà i tỉnh có vă n thư phả i đi lạ i và phẩ m vậ t đệ tiến, trướ c đến chỗ ấ y bá o cho biết
và chự c hầ u Thị vệ xứ chuyển bá o cho quả n lý đạ i thầ n kiểm nhậ n. Nếu việc quan hệ và o
vă n thư thì đệ đến phò ng trự c Thị vệ xứ . Nếu việc quan hệ đến cá c phẩ m vậ t thì đệ đến
Duyệt Thị đườ ng. Đến như mộ t gian trướ c cấ p là m cô ng sở Thị vệ xứ đều giao cả cho sở
Lỗ bộ . Lạ i nữ a, nguyên Dưỡ ng Chính đườ ng quy mô rộ ng rã i, đã chuẩ n cho lấ y 5 gian
mặ t sau giữ a nhà ấ y là m nơi cho nhâ n viên ty Cẩ n tín là m việc cô ng. Cò n nhữ ng tiền
nong cá c hạ ng mà ty ấ y phả i giữ vẫ n để ở mộ t gian bên tả về mặ t sau, hiên bên hữ u nhà
là m kho Tiên trượ ng, hiên bên tả nhà là m sở Ngự y.

(- Từ trướ c đến nay, nhữ ng giờ sinh hoà ng tử , cô ng chú a ở trong nộ i đình, đợ i đượ c đầy
thá ng mớ i đặ t tên, sau mớ i tiếp Thá i giá m truyền bá ra nguyên ty Thanh cẩ n biên và o
danh sá ch hoà ng phá i, tứ c thì do Thá i giá m cung giá m bá o ngay lú c bấ y giờ , để cho đượ c
xá c thự c.
(- Từ trướ c đến nay, Thị vệ xứ cung ứ ng cá c lễ tiết, và tấ t cả cá c thứ cầ n dù ng như giấ y
và ng, giấ y bạ c, giấ y tiền, hương, đèn, rượ u, chè, đều do Thị vệ xứ liệu lượ ng lấ y cá c vậ t
hạ ng ở kho, giao cho ty Cẩ n tín trữ sẵ n, để đến kỳ thì chi phá t. Nha nguyên đệ cá c vậ t
hạ ng ấ y là m ra sổ chi tiêu do ngay quả n Thị vệ đạ i thầ n ký nhậ n là m bằ ng. Nay nếu để
cù ng vớ i nhữ ng khoả n do trung sứ truyền đệ, cứ 10 ngà y mộ t kỳ phiến tấ u lên ngự lã m,
chưa khỏ i phiền phứ c. Từ nay, phà m mỗ i thá ng, mộ t kỳ phiến tấ u lên ngự lã m, để hầ u
nhà vua chấ m son, lụ c giao cho nguyên nha tuâ n hà nh.

(- Lệ cũ : Phà m trung sứ chuyển đệ tiến và o nộ i cung, có ban thưở ng cho ai từ 15 quan

tiền hoặ c 10 lạ ng bạ c trở lên mớ i phả i tâ u lên ngự lã m, nếu khô ng đến số ấ y, thì cứ việc
tuâ n hà nh, sau biên và o sổ chi tiêu, từ sau khô ng bó buộ c và o số ấ y, cho đượ c tù y việc
tâ u lên để tỏ ý thậ n trọ ng.

(- Lệ cũ : Chù a Thá nh Duyên và quá n Linh Hự u, theo lệ, các lễ dâ ng cú ng trong nhữ ng
ngà y khá nh đả n chư Phậ t, ngà y tiết tam nguyên và cá c ngà y thườ ng trong hằ ng nă m,
đều do Thị vệ xứ chiếu phá t. Duy có lệ cá c lễ ở chù a Thiên Mụ , chù a Giá c Hoà ng, lạ i do
bộ Hộ chiếu phá t, thà nh ra khô ng nhấ t trí. Sau đâ y, lệ cá c lễ phả i chi và o chù a Thá nh
Duyên, chù a Linh Hự u, đều do bộ Hộ chiếu phá t. Lạ i nữ a, hằ ng nă m 2 tiết lớ n Vạ n thọ và
Thá nh thọ , nhữ ng chù a nhà nướ c lậ p ra và chù a cá c sơn mô n lậ p ra, lệ có tụ ng kinh cầ u
Phướ c, các lễ phẩ m cầ n nhữ ng gì, do Thị vệ xứ chiếu phá t. Duy có chù a Giá c Hoà ng lạ i
do bộ Hộ chiếu phá t. Xin đều do Thị vệ xứ chiếu phá t, để cho cá c ty có chuyên trá ch mà
nhấ t luậ t rõ rà ng).

Thổ dâ n huyện Long Khá nh, tỉnh Biên Hò a, đó i. Hạ lệnh giả m giá thó c để bá n cho dâ n
(mỗ i hộ c giả m thà nh tiền 1 quan 8 tiền).

Sai chế dấ u đồ ký và dấ u kiềm để cấ p cho cơ Lạ ng dũ ng mớ i đặ t ở tỉnh Lạ ng Sơn.

Dâ n hạ t Thừ a Thiên có việc rướ c thầ n, đá nh trố ng 3 tiếng hoặ c 6 tiếng. Vua nghe thấ y,
nó i rằ ng : “Đó là hiệu củ a trong quâ n, dâ n gian sao đượ c lạ m dụ ng ! Sứ c cho phủ doã n
Thừ a Thiên hiểu thị rõ rà ng cho dâ n biết ; sau cò n phạ m cấ m nữ a thì bắ t tộ i. Đến như
nhà dâ n gặ p việc vui mừ ng, việc thờ thầ n chèo há t xưng tụ ng thá i bình, như trố ng, kèn,
thanh la, nạ o bạ t thì khô ng và o lệ cấ m”. Bắ t đầ u quy định ngạ ch thuế mỏ đồ ng Trình Lạ n
ở châ u Thủ y Vĩ (mỗ i nă m phả i nộ p 600 câ n đồ ng).

Hậ u bổ tỉnh Quả ng Nam là Tô n Thấ t Lộ c, vì nă m ngoá i quyền biện huyện vụ , trong hạ t

có xả y tai nạ n mà khô ng trình bá o. Bộ Lạ i nghĩ phạ t cách lưu, đợ i đến ngà y bổ quan sẽ
thi hà nh ; đến đâ y, thự Tuầ n phủ Ngụ y Khắ c Tuầ n cho rằ ng Lộ c có thể cấ t nhắ c lên Tri
huyện. Bộ Lạ i tâ u xin chuẩ n cho bổ thụ nhưng chiếu á n cá ch lưu. Vua nó i : “Lộ c chưa có
chứ c hà m gì, sao lạ i gọ i là cá ch lưu ?. Lờ i nó i ngang phè, chưa hợ p sự lý ! Tô n Thấ t Lộ c
can á n trướ c khi có á n chiếu thì đổ i ra là m đình khô ng cấp lương 1 nă m. Quan tỉnh đã
bả o cử , chuẩ n cho bổ thụ Tri huyện Hà Đô ng. Sau, hễ có nhâ n viên hậ u bổ mà quyền
nhiếp ở đâ u, nếu can á n phả i xử phâ n, phả i chiếu luậ t, định tộ i danh rõ rà ng thỏ a đá ng,
khô ng đượ c hà m hỗ n như thế”.

Sai tỉnh Quả ng Ngã i tế tử tuấ t nhữ ng biền binh bị nạ n só ng gió . Mù a đô ng nă m ngoá i,
tỉnh Quả ng Ngã i phá i 3 chiếc thuyền hiệu lĩnh đườ ng cá t tả i đi, gặ p nạ n gió , trô i đi mấ t,
79 ngườ i biền binh bị trô i giạ t khô ng biết và o chỗ nà o ; đã cho dò hỏ i, khô ng có tă m hơi
gì. Đến đâ y, sai chiếu lệ chết trậ n, cấ p tuấ t cho gấ p đô i, lạ i đặ t đà n chiêu hồ n để tế.

Phó lã nh binh Nghệ An là Phan Vă n Mẫ n mấ t. Mẫ n có chú t cô ng về việc bắ t giặ c, gia cấ p

cho 100 quan tiền. Lấ y Phó vệ ú y Tam vệ dinh Hữ u quâ n Thủ y sư là Nguyễn Tô bổ thay
và o. Cho Cai độ i vệ Long thuyền là Nguyễn Tấ t Huy thă ng thự Phó vệ ú y Tam vệ dinh
Hữ u.

Cho : thự Bố chính tỉnh Quả ng Trị là Hoà ng Thu là m Hữ u thị lang bộ Binh ; thự Tuầ n
phủ Lạ ng - Bình là Lê Trườ ng Danh bổ đi thự Tuầ n phủ Trị - Bình ; thự Tuầ n phủ Hà
Tĩnh là Trầ n Ngọ c Lâ m bổ đi thự Tuầ n phủ Lạ ng - Bình ; thự Bố chính Thá i Nguyên là
Trầ n Vă n Tuâ n bổ thụ Thị lang bộ Binh, Tuầ n phủ Hà Tĩnh ; á n sá t tỉnh Ninh Bình là
Trầ n Trứ thă ng thự Bố chính tỉnh Thá i Nguyên ; Tế tử u Phạ m Bá Thiều bổ đi á n sá t tỉnh
Ninh Bình ; Lang trung bộ Lạ i là Phạ m Vũ Phá c cả i bổ Quố c tử giá m Tế tử u ; Viên ngoạ i
lang bộ Hình là Kiều Nă ng Thâ n thă ng thự Lang trung bộ Hình.

Thuyền vậ n tả i ngoà i biển ở hả i phậ n Nghệ An bị gió lậ t ú p. Có 1 tên lưu tù bị đà y may

đượ c số ng só t. Ngườ i coi giữ cử a biển Thuậ n An đem việc tâ u lên. Vua sai tha cho tộ i
lưu, giao về bả n tỉnh sung là m quâ n. Nhâ n thể, sắ c cho bộ Hình : sau có việc giố ng như
thế, phả i tra rõ nguyên á n tâ u lên, sẽ liệu châ m chướ c cho giả m.

Dờ i nhà ở củ a Quậ n chú a Ngọ c Vâ n đem là m ở bên hữ u thà nh tỉnh An Giang. Trướ c kia,
Lạ p man quậ n chú a là Ngọ c Vâ n, Huyện quâ n là Ngọ c Thu, Ngọ c Nguyên, theo quan
quâ n ta chuyển về tỉnh An Giang, ngụ tạ m ở chỗ đồ n đấ t thô n Chu Phú ; đến đây, quan
tỉnh cho rằ ng đấ t ấy ẩ m thấ p, xin chi củ a kho giao cho thổ dâ n là m lạ i nhà ở tạ i chỗ điếm
Giang Phướ c gầ n tỉnh. Vua y cho.

Thự Tuầ n phủ Thuậ n - Khá nh là Nguyễn Đă ng Uẩ n tâ u nó i : “Thự Phó vệ ú y Hậ u vệ dinh

Thầ n cơ là Tô n Thấ t Trí do Kinh phá i đi tuầ n ngoà i biển, đêm gặ p thuyền giặ c, cho sú ng
bắ n chìm đượ c mộ t chiếc thuyền. Vua sai thưở ng trướ c cho ba đồ ng ngâ n tiền Phi Long
hạ ng lớ n. Lạ i sai Uẩ n điều tra lạ i cho đượ c chính xác, thì Uẩ n tâ u tiến : “Trí quả là mạ o
nhậ n cô ng để cầ u thưở ng”. Trí bèn phả i tộ i phạ t trượ ng, phá t lưu, bị gô ng, hết hạ n, phá t
giao là m quâ n ở độ i Hộ vệ .

Cho Phó quả n cơ Tả cơ tỉnh Bắ c Ninh là Nguyễn Kim Tú thă ng thự Phó vệ ú y vệ Bắ c
Ninh. Tú vì có cô ng về việc bắ t giặ c, quan tỉnh cho là mẫ n cá n, cấ t nhắ c lên, nên mớ i bổ
dụ ng.

Tỉnh Nghệ An tâ u nó i : “Lệ cũ : quâ n đồ n trú ở phủ Trấ n Ninh lấ y tiền phá t thay cho
lương (mỗ i mộ t phương gạ o chiết thà nh tiền 1 quan 4 tiền), vậ n cấ p khó nhọ c phí tổ n.
Vậ y xin cứ và o nơi gầ n, trích lấ y số tiền thuế củ a dâ n bố n huyện Tương Dương, Kỳ Sơn,
Hộ i Nguyên, Vĩnh Hoà phả i nộ p và ng, vả i, sá p ong về thuế thổ sả n, nă m ngoá i chiết cho
phầ n cắ t lính, đổ i nộ p cướ c gạ o về thuế thâ n, nộ p thuế thay bằ ng tiền, đồ ng niên tiền
thuế hơn 500 quan, do nha huyện Kỳ Sơn trữ lấ y, để cho đủ khi cấ p phá t, thì cô ng tư hai
đằ ng cà ng tiện lợ i cả ”. Vua y cho.

Cho : Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n Tiền vệ dinh Long võ là Trương Phướ c Lý thă ng thự
Phó vệ ú y Nhị vệ thuộ c Trung quâ n, Trung bả o ; Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n Tả vệ
dinh Hổ oai là Nguyễn Ngữ cả i bổ Phó quả n cơ Hữ u cơ tỉnh Quả ng Nam ; Thà nh thủ ú y
sung Hiệp quả n Tiền vệ dinh Hổ oai Hồ Lộ c Trì cả i thự Phó quả n cơ Ngũ cơ cơ Tĩnh man
; thự Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n Hậ u vệ dinh Hù ng nhuệ là Hồ Lụ c đổ i đi thự Phó
quả n cơ Tả cơ tỉnh Bình Định ; Phò ng thủ ú y sung Hiệp quả n vệ Quả ng Nam là Dương
Tuy do bả n chứ c, sung Hiệp quả n Tiền vệ dinh Hù ng nhuệ. Vì bọ n Lý đều đi đó ng thú
mã n hạ n về. Thự vệ ú y Tiền vệ dinh Hù ng nhuệ là Nguyễn Thanh giá ng bổ Vệ ú y vệ
Quả ng Trị ; thự Phó vệ ú y Nhị vệ thuộ c Trung bả o là Tô n Thấ t Cá t giá ng bổ thự Phó vệ
ú y Hữ u vệ tỉnh Hà Tĩnh ; Cai độ i Trườ ng trự c ở vệ Cẩ m y gia hà m Phò ng thủ ú y là Vũ
Đà n bổ thụ Phó quả n cơ thă ng thự thuộ c dinh Thầ n cơ ; Phó vệ ú y vệ Minh võ , Cai độ i
thườ ng trự c, gia hà m Phò ng thủ ú y là Tô n Thấ t Cầ u bổ thụ Phó quả n cơ thă ng thụ thuộ c
dinh Hổ oai ; Phó vệ ú y vệ Nghĩa võ , Cai độ i tú c trự c, gia hà m Phò ng thủ ú y là Ngô Nghê
bổ thụ Phó quả n cơ, thă ng thự thuộ c dinh Hù ng nhuệ ; Phó vệ ú y vệ Trá ng võ , Cai độ i
Dự c chấ n là Phan Vă n Bá ch thă ng thự Phó quả n cơ Hậ u thắ ng thuộ c Hậ u quâ n ; Cai độ i
Dự c chấ n là Nguyễn Sơn thă ng thụ Phó quả n cơ cơ Tiền kiêu thuộ c Tả quâ n.

Cho Chưở ng vệ Nhấ t vệ dinh Trung là Đoà n Kim thă ng thự Đề đố c quâ n Thủ y sư. Vua dụ
rằ ng : quâ n Thủ y sư ở Kinh kỳ hiện đặ t 3 dinh, cô ng việc rấ t nhiều, mà Đô thố ng Vũ Vă n
Giả i lạ i quả n lý Thị vệ, phả i có mộ t ngườ i quen tay để giú p cô ng việc. Đoà n Kim từ nă m
Gia Long thứ 1 [1802] đến nay, đã từ ng ở quâ n Thủ y sư, quen thuộ c cô ng việc , là mộ t
ngườ i bề tô i cũ ngà y trướ c, nên hiệp đồ ng vớ i Vũ Vă n Giả i chiếu quan thương lượ ng mà
là m việc”. Lấ y Vệ ú y Tứ vệ dinh Trung là Nguyễn Vă n Lưu thă ng thự Chưở ng vệ Nhấ t vệ,
kiêm quả n cá c vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ .

Sai Đề đố c Đoà n Kim và Giá m đố c Đinh Vă n Quý tu tạ o thuyền Thá i loan bọ c đồ ng, là m
theo kiểu thuyền Thụ y Long (dà i 9 trượ ng 9 thướ c, ngang 2 trượ ng 3 thướ c, sâ u 1
trượ ng 7 thướ c 1 tấ c).
Phó lã nh binh tỉnh An Giang là Lê Đắ c Hộ i chết. Đắ c Hộ i thườ ng đi bắ t giặ c có cô ng. Sai
gia cấp 100 quan tiền. Lấ y Hồ Đứ c Tú là m Phó lã nh binh tỉnh An Giang.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXvIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844] mù a hạ , thá ng 4, ngà y mồ ng 3, là m lễ Hạ hưở ng.

Sét đá nh chỗ lầ u cử a chính đô ng, quâ n điển hộ chết 1 ngườ i, bị thương 2 ngườ i (bị
thương, cấ p tiền mỗ i ngườ i 2 quan ; chết, cấp tiền tử tuấ t gấ p đô i).

Sô ng Ngự Hà , sô ng Hộ Thà nh và bờ hà o ở ngoà i thà nh, nhiều chỗ bị cá t bồ i. Quan Kinh

doã n khô ng đem việc tâ u lên, cứ bắ t dâ n khơi đà o cá t đi, có hơn mộ t nghìn ngườ i là m
việc. Nhà vua nghe thấ y, nó i rằ ng : “Phủ Thừ a Thiên, từ sang xuâ n đến nay, nhiều ngườ i
cả m nhiễm, lậ p đà n cầ u đả o, cho thuố c để chữ a, đến nay cò n chưa đượ c yên là nh. Ta
đương nghĩ trá ch mình, tu đứ c, để cầ u đó n hò a khí củ a trờ i, sao nỡ đem cá i việc khô ng
cầ n là m tổ n hạ i sứ c củ a dâ n ! Bọ n Kinh doã n khô ng lĩnh đượ c ý ta, thế là bụ ng dạ ra
sao !”. Lậ p tứ c sai Tả phó đô ngự sử Hà Thú c Lương đi truyền lờ i Chỉ dụ ú y lạ o mọ i
ngườ i rồ i tha cả cho về. Ngườ i nà o tró t là m việc, tính từ ng cô ng, cấ p trả tiền thuê. Kinh
doã n đều phả i giá ng 3 cấ p.

Hạ t Thừ a Thiên có hoà ng trù ng. Vua bả o thị thầ n rằ ng : “Ta mộ t lò ng lo cho dâ n, khô ng
lú c nà o nhà n rỗ i. Chính nơi gầ n chỗ vua ở lạ i cà ng để ý hơn. Phủ , huyện có trá ch nhiệm
trô ng coi dâ n, đâ u cũ ng có bụ ng như bụ ng ta, thì đá ng lo gì đạ i hạ n hay hoà ng trù ng !”.
Và i ngà y sau, triệu Phủ doã n Vũ Đứ c Nhu và o hỏ i rằ ng : “Hoà ng trù ng đã hết chưa ?”.
Nhu tâ u : “Mưa xuố ng, hoà ng trù ng hết, tưở ng khô ng đến nỗ i tai hạ i. Vả lạ i, hỏ i nhữ ng
dâ n là m ruộ ng thì họ nó i ruộ ng mà có hoà ng trù ng, nă m ấ y tấ t đượ c mù a”. Vua cườ i, nó i
rằ ng : “Nếu như dâ n là m ruộ ng nó i, thì hoà ng trù ng lạ i là hay rồ i !”. Nhâ n lạ i bà n đến
việc Vă n Hoà ng nhà Đườ ng nuố t hoà ng trù ng, vua nó i : “Vă n Hoà ng yêu dâ n chă ng ?
hiếu danh chă ng ? Ta nghe nó i ô ng vua tu đứ c để ngừ ng thiên tai, khô ng nghe thấ y nó i
nuố t hoà ng trù ng để ngừ ng thiên tai. Hoà ng trù ng, có thể nuố t đượ c ; thứ độ c khá c, có
thể nuố t đượ c chă ng ? Cho nên nó i rằ ng khô ng nên đặ t điều lạ ra để là m cao, khô ng nên
trá i vớ i thườ ng tình để cầ u tiếng khen”.

Thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng là Nguyễn Tri Phương tâ u nó i : “Nhữ ng cá o bằ ng củ a cô ng

thầ n trung hưng trong thuộ c hạ t, đó ng ấ n và ng, trong có chữ ngự hú y (bên tả chữ hò a
bên hữ u chữ trọ ng )((1) Tứ c là chữ “chủ ng” , mộ t tên củ a Nguyễn Phướ c á nh.1)
triều trướ c, và chữ họ củ a cô ng thầ n như Nguyễn Phướ c Quậ n, Nguyễn Phướ c Liệu cũ ng
có trù ng vớ i chữ họ nhà vua. Vậ y, đố i vớ i nhữ ng đạ o cá o bằ ng ấy xin cho đem nộ p ở bộ ,
đổ i cấ p cho cá o bằ ng củ a bộ để chấ p chiếu”. Vua lấ y là m lạ , sai đem nguyên bả n [cá o
bằ ng] dâ ng lên để xem, bả o Nộ i cá c rằ ng : “ấ n nà y là ấ n và ng củ a triều trướ c truyền ngô i
(Hiếu Minh hoà ng đế chế ra, có khắ c nhữ ng chữ triện : “Đạ i Việt quố c Nguyễn chú a Vĩnh
trấ n chi bả o”

. Thế tổ Cao hoà ng đế ta khi mớ i lên ngô i, phà m cấ t bổ quan chứ c

cho đến ban bố hiệu lệnh, đều đó ng ấ n nà y. Vă n ấ n rự c rỡ , chữ triện rõ rà ng, nguyên
khô ng có chữ hú y. Hiện nay kính cẩ n bả o thủ đã chắ c chắ n rồ i, sao lạ i nhậ n lầ m đến thế !
Lạ i, từ đờ i xưa, thá nh nhâ n đặ t ra lễ, trên dướ i có cấ p bậ c, họ hà ng có phâ n biệt. Quố c
triều ta đặ t 2 chữ “Nguyễn Phướ c” là họ nhà vua, quan dâ n khô ng đượ c mạ o dụ ng,
là để tô n họ nhà vua, nhiều phen đã dụ rõ đến 2 - 3 lầ n, quyết khô ng có lý lạ i cò n có
ngườ i mạ o đặ t lẫ n lộ n. Duy trướ c khi chưa có lệnh cấ m, hoặ c cá o bằ ng đã đượ c trướ c
viết chữ [Nguyễn] liền chữ “Phướ c” thì cũ ng khô ng hề chi. Huố ng chi sắ c ban ra, là â n
mệnh củ a triều trướ c, khô ng thể thu lạ i mà tiêu hủ y. Lờ i Tri Phương tâ u xin cũ ng câ u nệ
quá ! Nguyễn Phướ c Quậ n, Nguyễn Phướ c Liệu đều thờ trong miếu Trung hưng cô ng
thầ n, bà i vị viết là Nguyễn Quý cô ng. Cá c đạ o sắ c tặ ng phong và cá c bằ ng đượ c trướ c có
chữ nà o đồ ng â m vớ i chữ tô n hú y khô ng ở và o lệ phả i đổ i, cũ ng trả lạ i cả , bấ t tấ t truy
cứ u là m gì”. Rồ i sắ c cho bộ Lễ thô ng sứ c cho quan dâ n trong Kinh, ngoà i tỉnh : phà m
mạ o viết chữ tên họ nhà vua, đều theo lệ cấ m, phả i cả i chính. Cá o bằ ng nà o mà trướ c khi
cấ m có viết đến chữ họ nhà vua, cũ ng cho cứ phụ ng thư như trướ c. Tri Phương nhậ n
lầ m, thô i khô ng thâ m cứ u nữ a.

Bắ t đầ u đặ t trườ ng sở giao dịch ở tỉnh An Giang. Nă m ngoá i, bọ n Nguyễn Cô ng Nhà n xin

đặ t trườ ng sở thô ng thương ở đồ n Tâ n Châ u, dụ đợ i sau thong thả sẽ bà n đến. Đến đâ y,
mớ i đặ t trườ ng sở ở thượ ng du đồ n Đa Phướ c, định rõ nhậ t kỳ (mỗ i thá ng 6 kỳ, mỗ i kỳ
2 ngà y). Ngườ i Kinh, ngườ i Thổ , ngườ i Thanh, ngườ i Chà m (nguyên ngườ i Thuậ n
Thà nh tụ c gọ i là ngườ i Chà m) đều đượ c đi lạ i trao đổ i buô n bá n. Dù ng Lã nh binh
Nguyễn Vă n Hoà ng, thự Phó quả n cơ Trầ n Hữ u Lễ, Thà nh thủ ú y Tô n Thấ t Quỳ chuyên
biện việc nà y. Chia ra nhiều mặ t, ủ y các thổ mụ c hiểu thị cho dâ n. Rồ i đó , khi nhâ n dâ n
Thổ đến buô n bá n, Lỗ mụ c là Chấ t Tri giữ hà ng hó a lạ i mà đá nh thuế nặ ng. Dâ n ta oá n
nhiều. Quan tỉnh lạ i nó i : “Nhâ n dâ n ngườ i Kinh, ngườ i Thổ , nơi ở xa xô i, nếu bấ t kỳ có
đem hà ng hó a đến buô n bá n, thì khô ng bó buộ c và o nhậ t hạ n để tiện cho dâ n”. Sau đó ,
dâ n Thổ đến buô n bá n ngà y mộ t đô ng. Nhà vua khen là mở bả o cho dâ n có phương
phá p, thưở ng cho Hoà ng gia 1 cấ p, thự c thụ cho Lễ, Phó quả n cơ, Cai độ i quyền sung
Quả n cơ Sô Tiếp thă ng thự c thụ Phó quả n cơ ; lạ i thưở ng cho á o nỉ đỏ và sa trơn nam
đều 1 cá i và 1 cá i quầ n bằ ng nhiễu trơn mà u đỏ . Cai độ i Nhâ m Vu và Trà Long đều thă ng
thụ Phó quả n cơ, lạ i gia hà m Quả n cơ ; Quả n cơ Hu Khiêm và Mộ c Tứ c đều gia hà m Vệ
ú y. Cò n cai độ i, độ i trưở ng và chủ sự đều thưở ng kỷ lụ c và ngâ n tiền Phi long có thứ bậ c.
Tô n Thấ t Quỳ đã mấ t, truy tặ ng Phó quả n cơ, chiếu hà m đượ c tặ ng mà cấ p tiền tuấ t.

Cho thự Phó vệ ú y vệ Hữ u thủ y tỉnh Quả ng Nam là Lê Vă n Phá p thă ng thự Phó vệ ú y
Tam vệ ở dinh Hữ u thuộ c Thủ y sư Kinh kỳ ; Cai độ i Ngũ vệ dinh Hữ u là Nguyễn Tĩnh
thă ng thự Phó vệ ú y vệ Hữ u thủ y Quả ng Nam.

Cho Thà nh thủ ú y tỉnh Nghệ An là Nguyễn Quang thự Phó vệ ú y vệ Tiệp vũ .

Quâ n Cẩ m y là Trương Đứ c Phổ canh giữ phò ng ở Nộ i cá c, đương ban ngà y, giấ u mộ t
quyển thơ Ngự chế mà đi ra, bị thuộ c hạ trong Nộ i cá c khá m bắ t đượ c, giao xuố ng cho
bộ Hình trị tộ i. Phổ có con đi họ c muố n đượ c quyển thơ ấ y là m gia bả o. Bộ Hình xét lệ
mớ i định, nghĩ xử đến tộ i tử hình. Vua thương tình, sai đá nh 100 trượ ng, đuổ i ra khỏ i
chỗ tú c vệ. Lạ i dụ bộ Hình rằ ng : “Đấ y là ta câ n nhắ c vừ a tình vừ a lý, do tự đặ c â n, đừ ng
có vin và o đó là m lệ”.

Bọ n á c Man ở tỉnh Quả ng Nam lén xuố ng chỗ đầ u nguồ n Chiên Đà n cướ p bó c. Dâ n chỗ
đầ u nguồ n có ngườ i bị chú ng sá t hạ i. Viên coi giữ ở đó là Trương Vă n Lý đem dâ n đuổ i
bắ t giặ c. Bọ n Man trố n thoá t. Thự Tuầ n phủ Ngụ y Khắ c Tuầ n nghe tin bá o, tứ c thì phá i
Quả n cơ Tả cơ Nguyễn Vă n Tự đem quâ n phò ng triệt, lạ i phá i thêm Phó lã nh binh
Nguyễn Nghĩa đố c đồ ng tra xét. Việc đến tai vua, trướ c giá ng Lý 4 cấ p. Chưa bao lâ u, á c
Man lạ i ngầ m đến. Bọ n Lý chia quâ n ra nhiều đạ o, mai phụ c đó n đá nh : đuổ i đâ m 2 tên
giặ c và chém đượ c 1 đầ u giặ c, thu đượ c dao và nỏ . Chuẩ n cho Lý khai phụ c 2 cấ p, ban
cho 1 tấ m ngâ n bà i thưở ng cô ng. Nhữ ng ngườ i đi và o chuyến ấ y, tấ t cả đượ c thưở ng
tiền có khá c nhau. Nguyễn Nghĩa đuổ i bắ t giặ c khô ng có cô ng trạ ng gì, giá ng 1 cấ p, và i
thá ng lạ i triệt về.

Lạ i đặ t chứ c Huấ n đạ o huyện Long Xuyên. Trướ c kia, 3 huyện thuộ c tỉnh Hà Tiên đều
đặ t huấ n đạ o. Gầ n đâ y, vì ít họ c trò , nên bớ t đi ; đến nay, họ c trò ở huyện Long Xuyên
ngà y mộ t nhiều lên, quan tỉnh tâ u xin lạ i đặ t giá o chứ c. Vua y cho.

Sô ng Tâ n Châ u ở tỉnh An Giang đã đà o xong. Mù a đô ng nă m ngoá i, bắ t đầ u đà o đườ ng

sô ng từ cử a sô ng Chu Giang ngang qua sô ng Tiền Giang, đồ n Tâ n Châ u (dà i 3.695
trượ ng), cuố i nă m thì nghỉ việc ; mù a xuâ n nă m nay lạ i là m. Thuê nhâ n cô ng là m việc
nà y, cấ p cho tiền và gạ o. Vừ a mộ t thá ng thì sô ng đà o xong (trên rộ ng 6 trượ ng, dướ i
rộ ng 3 trượ ng, sâ u trên dướ i 9 thướ c. Dù ng cọ c tre : 33.300 đoạ n ; tiền thuê : 63.021
quan ; gạ o : 21.021 phương). Thưở ng tấ t cả cho nhâ n viên chuyên biện, thừ a biện có
khá c nhau. Trướ c đặ t tên là sô ng Long An ; đến đâ y, đổ i gọ i là sô ng Tâ n Châ u. Tuầ n phủ
Nguyễn Cô ng Trứ tâ u nó i : “Cử a sô ng Chu Giang cù ng đồ n Tâ n Châ u cách nhau hơi xa, có
mộ t khu đấ t cao gọ i là Giồ ng Tượ ng, giặ c Thổ thườ ng đến ẩ n nấ p ở đâ y. Vậ y xin đặ t mộ t
đồ n ở đấ t ấ y, trích lấ y 50 biền binh ở 2 đồ n Tâ n Châ u và An Lạ c đó ng giữ . Lạ i nên dờ i
đồ n Chu Giang đặ t lên phía trên sô ng Tâ n Châ u, để tiện việc tuầ n sá t”. Vua y cho.
Cho thự Hữ u tham tri bộ Lễ là Trầ n Ngọ c Dao đổ i thự Tuầ n phủ tỉnh Định Tườ ng. Dao ở
tỉnh Gia Định chuẩ n cho tiện đườ ng đi đến nơi là m quan. Lấ y : Hữ u thị lang bộ Lễ sung
biện sự vụ Nộ i các là Phạ m Thế Hiển thă ng thự Hữ u tham tri bộ Lễ, Viên ngoạ i lang bộ
Lễ sung Hà nh tẩ u viện Cơ mậ t là Nguyễn Đồ ng Khoa thă ng thự á n sá t tỉnh Bắ c Ninh ;
thự Bố chính tỉnh Vĩnh Long là Lê Khắ c Nhượ ng bổ thự Bố chính tỉnh Giang Định ; á n sá t
tỉnh Vĩnh Long là Nguyễn Quố c Hoan thă ng thự Bố chính tỉnh Vĩnh Long ; thự á n sá t
tỉnh Bình Định là Phan Khắ c Thậ n bổ thự á n sá t tỉnh Vĩnh Long ; thự á n sá t tỉnh Khá nh
Hò a là Tô n Thấ t Hạ p bổ á n sá t tỉnh Bình Định ; Viên ngoạ i lang bộ Lạ i sung Hà nh tẩ u
viện Cơ mậ t là Hoà ng Đạ o (trướ c tên là Hoà ng Hạ o sau mớ i đổ i ra tên nà y) thă ng thự á n
sá t tỉnh Khá nh Hò a.

Cho thự Đề đố c tỉnh Gia Định là Ngô Vă n Giai thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng. Vua thấ y tỉnh
Gia Định khô ng có việc, bớ t chứ c đề đố c đi, nên mớ i có mệnh lệnh nà y. Lạ i, về phủ Tâ y
Ninh cô ng việc rấ t nhiều, sai Lã nh binh tỉnh Gia Định là Tô n Thấ t Hà n đi ngay đến trú
phò ng hiệp đồ ng vớ i Cao Hữ u Dự c thương lượ ng là m việc.

Cho : Lã nh binh An Giang Nguyễn Vă n Hoà ng là m Chưở ng vệ, hộ lý quan phò ng đề đố c

tỉnh An Giang ; Phó lã nh binh Hồ Đứ c Tú thự Lã nh binh tỉnh An Giang ; Phó vệ ú y vệ
Trung bả o Nhấ t Tô n Thấ t Khương là m Phó lã nh binh tỉnh An Giang.

Tuầ n phủ tỉnh Hà Tĩnh là Trầ n Vă n Tuâ n nó i : “ở 2 đồ n cử a sô ng Hà Tâ n và Quy Hợ p,

đó ng quâ n có ít, xin mộ thêm dâ n ngoạ i tịch thổ trướ c, mỗ i đồ n 50 tên quâ n, để đủ sai
phá i”. Vua ưng cho.

Tướ ng giặ c tỉnh Thanh Hó a tiếm xưng Đố c lĩnh Hà Trung đạ o tướ ng quâ n là Quá ch Cô ng
Quế (tứ c Lang Cá p) bị xử tử . Quế cù ng vớ i bọ n ngụ y đố c vậ n Trương Vă n Tri, ngụ y Cai
độ i Bù i Vă n Thế, tiếm xưng danh hiệu, cướ p bó c và giết nhiều mạ ng ngườ i, bị thá m tử là
bọ n Quá ch Cô ng Lộ c, Trương Thế Hiển tố giá c để bắ t. Tổ ng đố c Tô n Thấ t Lương sai vâ y
bắ t đượ c hơn mườ i tên phạ m trong bọ n giặ c ! Việc đến tai vua. Thưở ng cho : Lương gia
1 cấ p, 1 đồ ng kim tiền “nhị nghi” ; Phó lã nh binh Nguyễn Doã n kỷ lụ c 1 thứ , 1 đồ ng kim
tiền “bá t bả o ; hiệp quả n, phó vệ ú y, chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, miếu thừ a, nhữ ng ngườ i
dự có cô ng trạ ng đều đượ c thưở ng kỷ lụ c và kim tiền, ngâ n tiền có khá c nhau. Thưở ng
cho : Lộ c, chá nh cử u phẩ m bá hộ và 100 quan tiền. Trương Thế Hiển tò ng cử u phẩ m bá
hộ và 50 quan tiền ; biền binh thủ hạ đi về việc nà y 200 quan tiền. Rồ i sai Tô n Thấ t
Lương đố c đồ ng vớ i bố chính, á n sá t, đem tên phạ m giặ c ra dù ng hết hình phá p tra tấ n,
cầ n là m cho xong, tâ u lên. Quan tỉnh nhâ n đó , xin gọ i binh lính hạ ban đi lù ng bắ t đả ng
giặ c cò n trố n só t. Vua dụ rằ ng : “Dâ n hạ t Thanh Hó a từ trướ c đến nay vẫ n đượ c yên ổ n,
chỉ có 1 - 2 tên giặ c phạ m lẩ n trố n qua ngà y đó thô i. Nay tướ ng giặ c đã bị bắ t, đả ng giặ c
tả n tá c, khô ng cò n bao nhiêu, cũ ng khô ng giở trò gì khá c đượ c ; huố ng chi tiết trờ i
đương mù a nó ng nự c, đuổ i thú đến cù ng rừ ng, là m cho nhọ c mệt sứ c ngườ i, lò ng ta
thự c khô ng nỡ . Nghiệm như việc bắ t giặ c đượ c tên tướ ng giặ c đều do thá m tử tố bá o, có
thể biết dâ n ta muố n là m việc nghĩa, biết lẽ phả i, tấ t nhiên khô ng chịu giấ u giếm nhữ ng
tên giặ c cò n trố n để mắ c và o phá p luậ t. Hiện nay cô ng việc bắ t giặ c khô ng khó gì, cầ n chi
phả i gọ i quâ n hạ ban là m gì !”. Bèn sai quan tỉnh treo giả i hậ u thưở ng cho nhữ ng ngườ i
dò thá m lù ng bắ t đượ c giặ c. Lạ i truyền dụ cho Tuầ n phủ Ninh Bình là Nguyễn Vă n Nhị
chiếu từ ng địa hạ t để phò ng triệt. Sau, á n nghĩ xử xong, bọ n Quá ch Cô ng Quế đều bị xử
tử .

Khở i phụ c cho Tô n Thấ t Tườ ng chứ c Cai độ i dinh Thầ n cơ. Tườ ng trướ c bị tộ i, mấ t
chứ c, vua giao bộ sá t hạ ch, thấ y cò n có thể sai khiến là m đượ c việc, cho nên mớ i có lệnh
nà y.

Bố chính tỉnh Gia Định là Lê Khá nh Trinh, Bố chính tỉnh Định Tườ ng là Trương Vă n
Uyển, á n sá t tỉnh Bắ c Ninh là Đinh Vă n Minh, thự á n sá t tỉnh Hà Tiên là Hoà ng Mẫ n Đạ t,
đều vì tạ i chứ c đã 3 nă m, xin về Kinh chầ u hầ u. Vua ưng cho. Khi đã đến, đổ i bổ : Trinh
là m Hữ u thị lang bộ Lễ, sung biện cô ng việc Nộ i các ; Uyển là m Thô ng chính biện lý bộ
Hình ; Minh là m Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ biện lý bộ Cô ng. Đạ t, cho về nơi là m quan,
rồ i cho thự c thụ .

Bọ n Giang Vă n Hiển, Hà Đồ ng Chính trong Khoa đạ o tâ u nó i : “Chứ c họ c chính ở cá c địa

phương, giá n hoặ c có ngườ i chưa là m thỏ a mã n đượ c lò ng trô ng ngó ng củ a sĩ phu. Chứ c
giá o thụ , huấ n đạ o là châ n tú tà i 40 tuổ i, để cho họ c trò phầ n nhiều khô ng tin theo, đều
truyền tậ p riêng vớ i nhau. Vậ y xin đổ i định lạ i : chứ c họ c chính trậ t tò ng tứ phẩ m, chứ c
giá o thụ trậ t tò ng ngũ phẩ m, đều lấ y chá nh phó bả ng, cử nhâ n xuấ t thâ n bổ và o ; chứ c
huấ n đạ o trậ t tò ng lụ c phẩ m, cũ ng lấ y cử nhâ n sung bổ . Cò n tú tà i sung chứ c giá o thụ thì
bổ đi chứ c khá c. Họ c quan cá c tỉnh đều theo như lệ mà giả ng tậ p. Nếu xét ngườ i nà o
khô ng là m đủ chứ c phậ n, do quan sở tạ i nghiêm nghị tâ u hặ c để nghĩ xử ; ngườ i nà o là m
đủ chứ c phậ n, đợ i 3 nă m cho thă ng. Lạ i, điều lệ thi Hương, quyển bà i kỳ đệ tam hơi
nặ ng hơn kỳ đệ nhấ t, đệ nhị ; nay xin : phà m thi Hộ i, kỳ đệ tam phả i đượ c 3, 4 phâ n trở
lên, mớ i lấ y chá nh bả ng ; thi Hương : kỳ đệ tam phả i và o hạ ng ưu, bình mớ i đượ c lấ y đỗ
cử nhâ n”.

Vua nó i : “Việc họ c, có bậ c đạ i họ c, có bậ c tiểu họ c. Đờ i cổ : trong là ng có nhà họ c gọ i là

tườ ng, châ u quậ n có nhà họ c gọ i là tự , trong nướ c có nhà họ c gọ i là họ c, dạ y cho dầ n
dầ n mà tiến lên có thứ tự . Triều đình lú c mớ i đặ t ra họ c quan, cũ ng theo ý củ a đờ i cổ để
lạ i. Huố ng chi, tú tà i 40 tuổ i, phầ n nhiều là ngườ i họ c đã lâ u, cho dạ y nhữ ng họ c trò mớ i
tiến, cũ ng đủ giú p đượ c mở mang tâ m trí rồ i. Nếu có 1 - 2 ngườ i chưa là m thỏ a mã n
đượ c lò ng trô ng ngó ng củ a sĩ phu, thì quan khoa đạ o vẫ n có trá ch nhiệm đà n hặ c, sao
khô ng chỉ ra mà tâ u hặ c, lạ i cứ nhấ t khá i nó i suô ng để mạ t sá t, phỏ ng có nên khô ng ?
Cò n việc định lạ i phẩ m trậ t củ a họ c quan, nă m ngoá i, thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i là Ngụ y
Khắ c Tuầ n, cũ ng xin như thế, ta giao xuố ng cho đình nghị, họ đã bác đi ; nay lạ i đem nó i,
sao kiến thứ c hẹp hò i như vậ y. Vả lạ i, tà i nghề củ a con ngườ i ta, hoặ c giỏ i về chính sự ,
hoặ c giỏ i về vă n họ c ; cá i đạ o dù ng ngườ i cũ ng đều phả i tù y tà i mà thô i. Nếu giá o chứ c
chỉ lấ y chá nh phó bả ng, cử nhâ n bổ và o, mà tú tà i khô ng bổ , thì tú tà i cá c khoa, giá n
hoặ c có ngườ i lã o nho họ c nhiều mà khổ về thi cử , là m thế nà o tỏ mặ t ra đượ c ? Phương
chi giá o chứ c hiện tạ i có đến và i tră m ngườ i tú tà i, nay vô cớ , đổ i bổ đi chứ c khá c, chẳ ng
hó a ra phiền phứ c mà vướ ng mắ c khó là m ư ? Lạ i nữ a, họ c quan có xứ ng chứ c hay
khô ng, chỉ xét nghiệm ở chỗ họ c trò có tin theo hay khô ng và thi đỗ đượ c nhiều hay ít.
Thế thì cứ 3 nă m đến kỳ thi Hương, nêu rõ ngườ i hay, ngườ i dở để phâ n biệt thưở ng
phạ t, chế độ khuyên ră n vố n đã rõ rà ng. Nay lạ i đem việc là m đủ hay khô ng đủ chứ c
phậ n mà bà n nhà m, chung quy khô ng có ích gì ! Lạ i, phép thi Hộ i, thi Hương, kỳ đệ nhấ t,
kinh nghĩa, nếu khô ng rõ nghĩa lý thì khô ng thể lấ y ý khô n khéo mà là m đượ c bà i ; kỳ đệ
nhị, thơ phú , nếu khô ng già u về vă n chương thì khô ng tù y từ ng sự vậ t mà bà n nó i
đượ c ; chỉ có so sá nh vớ i kỳ đệ tam trả lờ i lạ i bà i vă n sá ch hỏ i rộ ng suố t đờ i xưa đờ i nay,
giã i bà y sự lý thì cô ng phu có hơi kém. Lú c trướ c định lệ, khi và o thô ng cả mấ y kỳ, lạ i
câ n nhắ c mà lấ y đỗ , cũ ng lấ y kỳ đệ tam là m hơi trọ ng hơn. Khô ng phả i là khô ng có phâ n
biệt. Nếu cứ nhấ t khá i că n cứ và o kỳ đệ tam mà lấy hay bỏ , cò n kỳ đệ nhấ t, đệ nhị, vă n lý
có giỏ i cũ ng để chỗ thấ p, thì chẳ ng qua chỉ là thấ y đượ c mộ t bên, chưa phả i là lờ i bà n
cô ng bằ ng. Lờ i tâ u củ a bọ n Hiển, xem ra, chỉ là lờ i nó i chắ p nhặ t, khô ng có ích gì cho
thự c dụ ng, thế mà lạ i muố n biến đổ i chế độ cũ , có đượ c chă ng ? Tậ p tâ u nà y, đều khô ng
nên bà n đến”. Lạ i truyền dụ cho các ngô n quan : từ nay về sau, có tâ u bà y việc gì, cố t
phả i đắ n đo cô ng việc là m thế nà o cho thự c hiện đượ c, khô ng nên khinh xuấ t tâ u bày, tự
mắ c và o tộ i ; cũ ng khô ng nên vì nó i khô ng đắ t lờ i mà rồ i im lặ ng, khô ng nó i gì, để phụ cả
chứ c trá ch củ a mình, mớ i phả i.

Vua ngự điện Vă n Minh. Thự Định - Yên đạ o ngự sử Nguyễn Tố n sung chứ c Khở i cư chú ,
gặ p lú c có việc đượ c sai phá i đi, vua trô ng thấ y, hỏ i họ tên cá c viên khoa đạ o đứ ng chầ u
hầ u. Tố n sợ hã i, khô ng thưa đượ c. Vua quở rằ ng : “Trên nhà và dướ i thềm gầ n gũ i độ
gang tấ c, ta đã có vẻ ô n hò a, nên mớ i hỏ i đến, muố n để cho ra đi là m việc đó thô i, y lạ i
đứ ng ngâ y ra ! Nhữ ng viên khoa đạ o như thế, lẩ n quẩ n tiến lui, là m thế nà o mà trên giú p
đượ c đứ c củ a vua, dướ i chính đính đượ c kỷ luậ t cho cá c quan ? Ngự sử bù nhìn, để có
ích gì ! Tứ c thì sai đuổ i Tố n ra khỏ i viện, giao cho bộ liệu bổ [chứ c khá c].

Hạ lệnh cho xứ Bắ c Kỳ : phà m nhữ ng địa phương có sô ng, đều phả i theo từ ng địa hạ t,
phò ng hộ đê điều.

Dự ng lầ u sá ch Thanh Hạ ở trong cung Cà n Thà nh, đằ ng trướ c lầ u là m cá i nhà Dự c Lang

dù ng là m nơi xem sá ch ngoà i thì giờ là m việc, nhâ n lấ y chữ “thanh hạ ” đặ t lên lầ u, bắ t
600 biền binh là m việc. Sai Chưở ng vệ sung Thị vệ đạ i thầ n Hồ Vă n Thậ p và thự Chưở ng
vệ vệ Cẩ m y Phan Tù ng đô n đố c việc nà y, đều thưở ng cho 1 thá ng lương bằ ng tiền.

Định lệ các lạ i dịch phả i hồ i tị((1) Hồ i tị : nghĩa là trá nh đi.1). Trướ c kia, thự Tổ ng đố c
Định - Yên là Phan Bá Đạ t xét ra lạ i dịch 2 ty Phiên, Niết ở tỉnh Nam Định, có nhữ ng
ngườ i có cha con, anh em, thâ n thuộ c cù ng thuộ c mộ t tỉnh bèn xin đổ i bổ đi tỉnh khá c,
để cho trong sạ ch cá c mố i tệ hạ i trong đá m lạ i dịch. Đạ t lạ i xin : trong mộ t tỉnh, phà m
cha con, anh em và anh em chú bác cho đến thâ n thuộ c xa mà cò n có để tang nhau, và
nhữ ng chỗ thô ng gia, đều bắ t phả i đi hồ i tị. Vua đã chuẩ n y, nhâ n dụ cho cá c nha mô n ở
cá c tỉnh ngoà i : phà m gặ p sự tình giố ng như thế, đều phả i nêu ra, sứ c cho hồ i tị. Sau đó
thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Lạ i dịch các phủ , huyện,
nha trong thuộ c tỉnh, có ngườ i anh ở nha nà y, em là m việc ở nha khá c, lạ i có ngườ i lạ i
dịch cù ng mộ t tỉnh có quan hệ đến thâ n thích cò n để tang nhau, tuy đổ i đi nha khá c,
cũ ng là cù ng ở mộ t tỉnh ; cù ng cơ độ i cá c nha thuộ c tỉnh ; cũ ng có trườ ng hợ p là anh em,
là thô ng gia, mà cù ng thuộ c và o mộ t quâ n, hoặ c mộ t vệ, hoặ c mộ t cơ, nên nhấ t luậ t phả i
chỉnh đố n lạ i để bỏ mố i tệ, thì số ngườ i phứ c tạ p, khó là m cho xong việc đượ c. Huố ng
chi, nhà Há n ngà y trướ c, ngườ i là m lạ i có con chá u lớ n lên thì kế châ n và o, ngườ i là m
quan thì lấ y tên quan là m tên họ . Cá i đạ o trị quố c cố t ở đượ c ngườ i thì thô i”. Sau đó ,
việc đượ c giao xuố ng đình thầ n bà n cho ổ n thỏ a. Cá c đạ i thầ n cho rằ ng quan lạ i hồ i tị, từ
trướ c đến nay chưa có điều lệ rõ rà ng ; duy có điều trong luậ t xử kiện, cũ ng chuyên chỉ
và o việc xử kiện mà thô i. Vả lạ i, từ trướ c đến nay, các nha mô n ở trong Kinh, ngoà i tỉnh,
trong chỗ cha con, hoặ c bố vợ , chà ng rể, cù ng thuộ c mộ t nha, hoặ c thô ng gia, hoặ c họ
nộ i họ ngoạ i cù ng là m quan mộ t tỉnh mà hồ i tị cũ ng có ; cũ ng có ngườ i vì tình cậ u chá u
mà khô ng dá m giấ u giếm, hoặ c là con cô con cậ u mà đem sự thự c trình bà y ; lạ i có anh
em chá u chú chá u bá c mà nêu ra để di chuyển ; cũ ng có ngườ i cù ng ở sổ đinh mộ t là ng,
cù ng ký ngụ mộ t nhà mà tâ u xin cả i bổ . Đó vì cho rằ ng là m việc cù ng mộ t nha là đá ng
ngạ i mà thô i. Nay muố n bỏ cá i tệ ấ y, mà nhấ t khá i trích ra để đổ i đi, sợ khô ng phả i là thể
nhậ n đượ c ý tố t khoan giả n củ a hoà ng thượ ng ta. Huố ng chi, lạ i viên trong mộ t hạ t, có
ngườ i ở tỉnh, có ngườ i ở phủ huyện, số ngườ i rấ t nhiều, nha sở thuộ c đã có quan trưở ng
để xem xét, có tá lĩnh để xướ ng xuấ t, bọ n lạ i dịch chẳ ng qua chỉ như cá nh tay và ngó n
tay để sai khiến mà thô i, nếu khô ng xét xem thâ n thuộ c xa gầ n, có cù ng mộ t nha mô n
hay khô ng, mà cứ nhấ t khá i cho là thâ n cố , vộ i ngờ rằ ng hù a đả ng là m bậ y, rồ i trích bổ
tấ t cả , thì thay đổ i phiền phứ c, sẽ khô ng biết đến thế nà o là cù ng, như lờ i củ a Nguyễn
Đă ng Giai khô ng khỏ i quá khích ! Vả lạ i, tuyển quâ n lính, lấ y ngườ i cù ng huyện, cù ng
tổ ng, cù ng xã và o mộ t độ i ngũ để cho liên lạ c thâ n cậ n vớ i nhau, khô ng ví như lạ i dịch
nên phả i hồ i tị, sao có thể mượ n cớ ấ y mà muố n chính đính tấ t cả mộ t loạ i như đố i vớ i
việc tệ hạ i trong lạ i dịch đượ c ? Vậ y xin : phà m cá c nha mô n lớ n nhỏ ở trong Kinh, ngoà i
tỉnh, nếu trong mộ t nha có nhữ ng ngườ i là thâ n thích vớ i nhau phả i để tang nhau từ ba
thá ng trở lên, hoặ c là chỗ thô ng gia, như bố chồ ng ngườ i đà n bà , bố vợ ngườ i đà n ô ng,
hoặ c là anh em thâ n củ a ngườ i vợ , anh rể em rể củ a vợ , cho đến thầ y họ c củ a mình, đều
bắ t phả i hồ i tị. Ngoà i ra, họ xa khô ng phả i để tang, họ vợ khô ng phả i thâ n thiết, và
quyến thuộ c nhà thô ng gia, anh em nhà vợ lẽ hay là cù ng mộ t sinh quá n, cù ng mộ t trú
quá n, tuy thuộ c mộ t nha, cũ ng xin miễn việc hồ i tị ; cò n như nha dịch ở phủ huyện và vệ,
cơ, độ i cá c quâ n đều khô ng ở trong lệ phả i hồ i tị. Như thế thì việc giả n tiện, ngườ i đều
đượ c yên thâ n, có thể là m mà khô ng sinh tệ. Nghị dâ ng lên, vua chuẩ n y như nghị mà thi
hà nh.

Cho : Tô n Thấ t Trú c là m Thủ hộ ; Đỗ Tiệm là m Phó vệ ú y vệ Hữ u nhấ t, Tả dự c dinh Vũ

lâ m ; Tô n Thấ t Tuấ n là m Phó vệ ú y Hữ u vệ dinh Long võ ; Tô n Thấ t Lậ p là m Phó vệ ú y
Nhị vệ thuộ c Hậ u bả o ; Dương Sưng là m Vệ phó vệ ú y Nhấ t vệ dinh Trung quâ n Thủ y
sư ; Lê Vă n Bả n là m Phó vệ ú y Ngũ vệ dinh Trung ; Lê Diễn là m Phó vệ ú y Nhị vệ dinh Tả
; Tô n Thấ t Huy là m Phó vệ ú y Thủ hộ vệ Trung ; Nguyễn Trọ ng là m Phó vệ ú y vệ Dương
vũ dinh Thầ n cơ ; Hồ Bả o là m Phó vệ ú y vệ Tú c vũ dinh Hổ oai ; Trầ n Quang Tú là m Phó
vệ ú y vệ Nhuệ vũ dinh Hù ng nhuệ.

Cho Vệ ú y vệ Tiền nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m là Nguyễn Vă n Tình là m thự Vệ ú y.

Giặ c nhà Thanh trố n sang phậ n biển tỉnh Quả ng Yên. Tri châ u Vạ n Ninh là Nguyễn Đă ng
Tiếp đem quâ n dâ n đó n đá nh, bắ t đượ c 3 tên giặ c, chém đượ c 2 đầ u giặ c. Việc đến tai
vua. Thưở ng cho Tiếp kỷ lụ c mộ t thứ , dâ n phu 50 quan tiền. Giao nhữ ng tên phạ m vị bắ t
cho Khâ m Châ u xử trị.

Đố c họ c Quả ng Bình là Trầ n Vă n Tự vì có bệnh, bắ t phả i về hưu. Lấ y Tri huyện Hù ng

Quan là Đỗ Biều là m thự Đố c họ c tỉnh Quả ng Bình.

Lĩnh Thượ ng thư bộ Hình là Đặ ng Vă n Thiêm có tang mẹ. Chuẩ n cho về trị tang, xong
việc thì đến cung chứ c, khô ng hạ n là mấ y thá ng ; gia cấ p cho 300 quan tiền. Lấ y Đô ng
cá c Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i là Vũ Xuâ n Cẩ n kiêm quả n ấ n triện bộ Hình.
Lấ y nguyên thự Đố c họ c tỉnh Vĩnh Long là Lê Vă n Thạ c là m Đố c họ c tỉnh Nam Định.
Thạ c là ngườ i huyện Thụ y Nguyên tỉnh Thanh Hó a, trướ c vì có bệnh, cá o về ; đến đâ y,
đượ c cả i bổ .

Dụ lạ i cho cá c địa phương phả i tra kết nhữ ng á n cò n đọ ng lạ i. Trướ c kia, có Tri huyện
Bấ t Bạ t là Nguyễn Hương đượ c thă ng bổ Tri phủ Quả ng Oai, vì có á n mạ ng để lạ i chưa
tra kết đượ c, thự Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai nó i : “Tình hình về vụ á n rấ t khó khă n, xin
cho [Hương] hã y y chứ c [Tri phủ , ở lạ i, xét xử cho xong]”. Vua nó i : “á n ấ y đến hơn 10
nă m chưa xét xong, khô ng thể cho bỏ việc, cũ ng khô ng thể để cho là m mộ t mình. Vậ y
đổ i giao về tỉnh xét. Cò n Hương phả i triệt lưu lạ i để theo mà thừ a hà nh”. Nhâ n đó thô ng
dụ rằ ng : “Việc hình ngụ c quan hệ đến mạ ng ngườ i, từ trướ c đến nay, phà m tra xét việc
hình vẫ n có kỳ hạ n. Nhiều lầ n, ta đã sứ c phả i xét xử cho xong, lờ i ta tha thiết chu đá o
biết là chừ ng nà o ! Thế mà tỉnh Sơn Tâ y cò n có trọ ng á n để đọ ng lạ i, mà cá c địa phương
khá c cũ ng có nhữ ng việc để chậ m như thế ! Chuẩ n cho từ nay, các tỉnh đều phả i nghiêm
sứ c cho cá c thuộ c hạ t : chiểu từ ng á n mà xét, khô ng đượ c mượ n cớ khó khă n mà nó i, rồ i
nhấ t vị bỏ qua. Cá c viên phủ huyện kết á n xong mớ i đượ c thă ng bổ đi nơi khá c. Viên tiếp
đến nhậ n cũ ng khô ng đượ c nể mặ t, vì tình riêng mà xuấ t lượ c tiếp nhậ n, đều phả i kính
cẩ n tuâ n theo, để xứ ng vớ i ý tố t củ a ta kính cẩ n thương xó t trong việc hình ngụ c !”.

Lậ p cá i bia ở mộ con voi Ô Long. Ô Long là voi củ a nhà vua, có cô ng đá nh giặ c. Khoả ng
nă m Minh Mệnh đã cho sắ c lậ p bia ; đến đây, viên cai quả n voi ở Kinh là Nguyễn Trọ ng
Tính đem việc ấ y ra nó i. Vua sai quan có chứ c trá ch là m cá i bia, khắ c chữ “Mộ voi Ô
Long”. Vua bả o thị thầ n rằ ng : “Voi là mộ t vậ t sinh ở nú i rừ ng, cá c nướ c cũ ng có , nhưng
chỉ dù ng để đủ vậ n tả i mà thô i. Chỉ có triều ta dù ng voi và o việc quâ n, lấ y oai đà n á p
phương xa rấ t là đắ c lự c, ngườ i xưa, về quâ n chính, lấ y ngự a là m trọ ng ; nướ c ta nhiều
đấ t rừ ng nú i, cà ng lấ y voi là m trọ ng. Cho nên Tượ ng quâ n và Thủ y sư hợ p vớ i 5 quâ n,
thà nh 7 quâ n. Đố i vớ i cá i ý ban đầ u đặ t ra tượ ng quâ n, khô ng thể khô ng biết đượ c”.
(Đầ u nă m Gia Long, tượ ng quâ n có đền Châ u Sơn, hằ ng nă m có tế về mù a xuâ n và mù a
thu, cấ p tiền cô ng 100 quan). Vua lạ i nó i rằ ng : “Giố ng voi gồ m đủ chấ t thịt bách thú , hổ ,
bá o, sà i, lang giố ng nà o cũ ng sợ phụ c, nhưng ngườ i thổ dù ng kế để dụ , lấ y đạ o mà sai
khiến, tiến hay lui, sang bên tả hay sang bên hữ u, chỗ nà o cũ ng đượ c như ý. Chế ngự
phả i đạ o thì mộ t ngườ i quả n thú c cũ ng thừ a sứ c ; nếu chế ngự khô ng phả i đạ o thì nghìn
ngườ i cũ ng khô ng đủ . Ngườ i cai trị dâ n nên rú t lấ y bà i họ c từ đó !”.

Tha lệ chiêm cậ n((1) Chiêm cậ n : và o chầ u ở trướ c mặ t vua.1) về nă m nay cho cá c châ u
Cam Lộ , Mườ ng Vang. Quan tỉnh Quả ng Trị tâ u nó i : “Cá c châ u Mườ ng Vang, Na Bô n,
Thượ ng Kế, Ba Lan, Mườ ng Bổ ng, Lang Thìn và Tá Bà ng, nă m nay, chính đến niên lệ
chiêm cậ n, nhưng vì mớ i tả n cư trở về, cò n chưa lạ i sứ c. Vậ y xin hoã n cho 1 lầ n”. Vua y
cho.

Tỉnh Quả ng Trị có tên đầ u mụ c Man Lạ o là Phù Tương Quậ t, họ p đả ng cướ p bó c, là m hạ i

dâ n ngoà i biên, lạ i xui ngầ m con chá u là bọ n Tâ n Di Yểm Na 6 tên lẻn đến thá m thính, bị
quan quâ n bắ t đượ c. Quan tỉnh xin cho và o việc cự c hình. Vua nó i rằ ng : chú ng tuy là
giố ng Man Lạ o, cũ ng có tâ m địa con ngườ i. Triều đình, ngoà i phá p luậ t, lạ i cò n ban bố
nhâ n đứ c ơn huệ, có thể chỉ dẫ n cho con đườ ng đổ i lỗ i. Nay hã y tạ m giam cấ m lạ i,
đương đườ ng hiểu dụ ; nếu chú ng biết sợ hã i, ă n nă n điều lỗ i, chính tay viết thư về bá o
cho Phù Trương Hiệp, trả lạ i nhữ ng nhâ n dâ n đã cướ p trướ c, sẽ lượ ng ban â n điển
khoan hồ ng. Nếu chú ng mộ t mự c chấ p mê, sẽ xử trị, cũ ng chưa muộ n. Sau hơn 10 ngà y,
bọ n Man Lạ o lạ i ngầ m xuố ng 9 châ u, cướ p bó c dâ n cư ở cá c châ u. Thí sai Suấ t độ i trú
phò ng ở đồ n Ai Lao là Trầ n Hò a đố c suấ t quâ n dâ n đuổ i theo, chém đượ c 5 đầ u giặ c, lấ y
lạ i nhữ ng dâ n cá c châ u và thớ t voi. Việc đến tai vua. Hò a đượ c bổ thụ Suấ t độ i. Lạ i
thưở ng cho 4 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Cò n độ i trưở ng, binh đinh và thổ mụ c ai
có cô ng trạ ng, đệ danh sá ch lên, đều đượ c bạ t bổ . Quâ n và dâ n đi và o việc nà y đều đượ c
thưở ng 100 quan tiền. Bọ n Tâ n Di Yểm Na viết thư về, khô ng thấ y có cô ng trạ ng gì, rồ i
bị xử tử .
Lang trung Vũ khố là Trầ n Đă ng Chí, Viên ngoạ i lang là Nguyễn Thườ ng Trâ n và Phan
Tiến Kế phả i tộ i, mấ t chứ c. Bổ : Lang trung bộ Hộ là Trầ n Vă n Nguyện là m Lang trung
Vũ khố ; Viên ngoạ i lang bộ Lạ i là Mai Đứ c Lệ là m Viên ngoạ i lang Vũ khố ; thự Ngự sử
Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Cô ng Điển là m thự Viên ngoạ i lang Vũ khố , đều hiệp đồ ng
hộ lý ấ n quan phò ng. Trướ c kia, lạ i dịch ở Vũ khố cù ng vớ i ty Cô ng tượ ng thô ng đồ ng
nhau lấ y trộ m nhữ ng thoi đồ ng, đem tang vậ t ra ngoà i, bị Chủ sự Ngô Đình Khuê (dò ng
dõ i Thượ ng thư Ngô Đình Giớ i) bắ t đượ c. Bọ n Chí vì khô ng xem xét đến, bị mấ t chứ c.
Vua giao bộ Hình nghiêm trị. Thưở ng cho Khuê 5 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n. Lạ i phá i Thị
lang Trương Đă ng Đệ đem từ ng thứ c câ n lạ i, đều giao cả để là m á n. Đến khi á n đệ lên,
chủ thủ cô ng tượ ng và nhữ ng kẻ lấ y trộ m phả i tử tộ i. Chí bị giá ng bổ Viên ngoạ i lang bộ
Cô ng, sung biện cô ng việc sở Đố c cô ng Mộ c thương ; Thườ ng Trâ n và Tiến Kế bị giá ng
bổ đi nơi khá c.

Vua bả o bộ Binh rằ ng : “Ta xem quan tịch về ban võ , phầ n nhiều là m việc lâ u nă m mà
chưa đượ c thă ng thụ , chẳ ng hầ u như gìm hã m mã i ư ?”. Bèn sai ngay bộ Binh kê ra tâ u
lên. Khi tâ u lên rồ i vua cho Phó vệ ú y Hậ u vệ dinh Tiền phong là Lê Nguy bổ sang Phó vệ
ú y Nhị vệ dinh Vũ lâ m ; Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n Trung vệ dinh Hù ng nhuệ là Trầ n
Đô n Khâ m thă ng thự Phó vệ ú y vệ Hữ u thủ y tỉnh Bình Thuậ n. Ngoà i ra cấ t nhắ c thă ng
lên hơn 20 ngườ i. Dụ cho các quan ở bộ rằ ng : “Lú c thanh bình, tuy khô ng có cô ng đá nh
dẹp, nhưng cũ ng nên tù y tư cách mà lụ c dụ ng, để khuyến khích trong chỗ hà ng quâ n,
khô ng thể để gìm hã m lâ u, khiến ngườ i dầ n dà sinh ra trễ trà ng hờ hữ ng”.

Phó vệ ú y vệ Long thuyền là Phan Vă n Trinh có tộ i, bị mấ t chứ c. Lấ y thự Phó vệ ú y Tam

vệ dinh Tả , Thủ y sư là Lê Lang bổ thự Phó vệ ú y vệ Long thuyền ; Thà nh thủ y ú y sung
Hiệp quả n Nhị vệ dinh Tả là Dương Quý đổ i sung Hiệp quả n Tam vệ.

Triệu á n sá t tỉnh Cao Bằ ng là Lê Vă n Du về Kinh để lự a dù ng. Cho Lang trung bộ Hộ là

Nguyễn Hữ u Trì là m á n sá t tỉnh Cao Bằ ng ; rồ i cả i bổ Du là m Thiêm sự phủ Thiếu thiêm
sự , biện lý cô ng việc bộ Cô ng.

Sai Bố chính tỉnh Tuyên Quang là Hồ Hự u tiến quâ n đến đồ n  n Quang. Đá m giặ c cò n
trố n só t ở tỉnh Tuyên Quang là Nguyễn Quả ng Khả i và Nô ng Hù ng Thạ c trố n lâ u về vù ng
cá c huyện Vĩnh Điện, Để Định (nguyên là châ u Bả o Lạ c). Chú ng tự di quâ n đặ t đồ n  n
Quang, nhà cử a ở chung quanh đồ n, đêm bị giặ c đố t, thổ dâ n vì thế, sợ hã i tả n má t ;
khá ch buô n bá n bị nghẽn đườ ng đi lạ i. Tri phủ Tương An là Nguyễn Đình Thanh xin
phá i quâ n đến phủ trú phò ng. Hự u ủ y Phó lã nh binh Nguyễn Hữ u Lợ i đến ngay để trấ n
á p. Việc đến tai vua. Vua sai Hự u đem biền binh đố c đồ ng vớ i Nguyễn Hữ u Lợ i nã bắ t
nhữ ng tên phạ m cò n trố n só t, chiêu tậ p thổ dâ n về. Lạ i dụ cho Nguyễn Đă ng Giai trích ra
1 vệ quâ n ở Sơn Tâ y, cho theo tỉnh Tuyên Quang sai phá i. Khi Hự u đã đến, do thá m bắ t
đượ c 2 tên trong bọ n giặ c, chém đi ; nghe nó i bọ n Quả ng Khả i trố n sang đấ t nhà Thanh,
bèn là m tờ tư cho phủ Trấ n An hợ p sứ c bắ t giú p. Và i thá ng sau, vì ở lâ u chỗ lam chướ ng,
triệt quâ n kéo về.

Bọ n hà ng Man((1) Hà ng Man : nhữ ng ngườ i Man đã hà ng phụ c triều đình.1) ở đạ o

Thanh Phong cù ng vớ i hơn 300 giặ c Man ngầ m xuố ng chỗ Nhấ t cơ ở Quả ng Ngã i, cướ p
ngườ i và sú c vậ t. Lã nh binh Nguyễn Vĩnh cù ng vớ i Phó quả n cơ Nhấ t cơ là Cao Trì chia
đườ ng đuổ i đá nh để lấ y lạ i ngườ i và sú c vậ t bị chú ng cướ p bắ t. Đến buổ i chiều, bọ n giặ c
Man trố n và o rừ ng sâ u. Quâ n và dâ n cũ ng có chết hạ i. Quan tỉnh là Nguyễn Đứ c Hộ và
Mai Khắ c Mẫ n đem việc tâ u lên, nhâ n nó i : “Chỗ đấ t 2 cơ thứ nhấ t và thứ tư, ruộ ng
nương hơi rộ ng, sú c sả n rấ t nhiều, đi qua hà ng lũ y dà i thì là đấ t rừ ng, cho nên giặ c Man
ở nú i thườ ng hay dò m dỏ , rồ i sinh lò ng tham. Nếu khô ng đá nh riết cho mộ t phen, thì dữ
tợ n cà ng thêm, ngă n ngừ a cũ ng khó ! Nhưng nú i cao, rừ ng sâ u, tấ t phả i họ p nhiều binh
lự c mớ i đượ c. Xin lấ y hơn 800 lính hạ ban ở tỉnh và 500 quâ n cá c là ng cù ng dâ n lá ng
giềng, do Lã nh binh Nguyễn Vĩnh tuỳ cơ tiến đá nh ; Phó lã nh binh Phan Phá i cũ ng đi
cù ng, để cho đằ ng trướ c đằ ng sau cù ng tiếp ứ ng vớ i nhau”. Vua phê bả o rằ ng : “Giố ng á c
Man, lò ng chim dạ thú . Trướ c kia, Nguyễn Vĩnh và o chầ u, ta đã 2 - 3 lầ n dụ bả o tậ n mặ t ;
nay quả nhiên khô ng khỏ i như lờ i ta nó i. Thự c vì bọ n ngươi khô ng vỗ về đượ c, nên mớ i
đến như thế ! Cao Trì, Nguyễn Vĩnh, Nguyễn Đứ c Hộ , Mai Khắ c Mẫ n đều phả i giá ng, phạ t
có khá c nhau”. Nhâ n dụ rằ ng : “Việc quâ n, hễ độ ng đến thì có quan hệ đến lợ i hạ i. Cũ ng
nên xét kỹ cơ nghi, mớ i mong nêu việc đượ c. Rấ t khô ng nên khinh thườ ng, cử độ ng
xằ ng, chỉ khó nhọ c mà khô ng có cô ng hiệu !”.

Có ngườ i đầ y tớ gá i ở ban Phủ mị (tên là Nguyễn Thị Lự u, nghe bọ n đầ y tớ gá i khá c là

Hồ Thị An và Nguyễn Thị Hợ p xui khiến), lấ y trộ m đồ và ng ở ty Thượ ng diên (ngầ m đi
ra cử a thà nh, giao cho chồ ng Thị An là Ngô Vă n Lý thuê thợ bạ c là Lê Vă n Trượ ng tiêu
hủ y đi, đem bá n chia tang vậ t vớ i nhau), bị nữ quan phá t giá c tố cá o. Trướ c sai thá i
giá m, thị vệ nghiêm nghị tra tấ n, chú ng khô ng chịu thừ a nhậ n, bèn phá i thêm thự Tham
tri bộ Hình Bù i Quỹ hiệp đồ ng vớ i quả n lý thị vệ đạ i thầ n, đem tra hỏ i ở ngoà i cử a Hưng
Khá nh biết hết đượ c tình trạ ng. á n nghĩ xong, 3 tên chính phạ m phả i chém bêu đầ u, 2
tên tò ng phạ m đều bị chặ t 1 bà n tay ; kẻ mua nhầ m thì đượ c tha. Thá i giá m và suấ t độ i
điển hộ cử a Gia Tườ ng, đều bị phạ t trượ ng, cá ch chứ c. Nhâ n đó , vua dụ bộ Hình rằ ng :
“á n nà y, ta xét tình, định tộ i : kẻ chính phạ m thì luậ t phá p tấ t phả i trừ ng phạ t ; cò n kẻ
lầ m mà phạ m tộ i thì theo luậ t nhẹ mà phạ t qua loa. Thế là đặ c â n trong nhấ t thờ i, sau
khô ng đượ c vin và o đấ y là m lệ”.

Trú phò ng ở phủ Tâ y Ninh là Ngô Vă n Giai, Cao Hữ u Dự c tâ u nó i : “Thổ mụ c Lạ p Man

(bọ n tên Bò ng, tên Miệt, tên Om) đem hơn 4.800 thổ dâ n và hơn 2.300 trâ u xe đến buô n
bá n. Bọ n Suấ t độ i Nguyễn Viên và Thư lạ i Nguyễn Bá Hự u chiêu tậ p đượ c hơn 100 dâ n
ngườ i Kinh”. Vua dụ rằ ng : “Xem tờ tâ u, thì tình trạ ng gầ n đâ y có chiều hướ ng tố t, rấ t
đá ng mừ ng. Vả lạ i, việc thô ng thương lậ p ấ p cò n là lú c buổ i đầ u, bọ n phá i nhâ n Nguyễn
Viên, Nguyễn Bá Hự u khéo hiểu dụ , khiến cho thổ dâ n đều biết đứ c ý triều đình, vui như
về chợ ; lạ i chiêu tậ p đượ c nhiều dâ n Kinh ; thế thì sự cơ chiêu tậ p vỗ về hiện nay đã
dầ n dầ n có đườ ng rồ i. Thưở ng cho bọ n Viên cá c hạ ng ngâ n tiền lớ n, nhỏ có khá c nhau.
Đố i vớ i nhữ ng dâ n ngườ i Kinh mớ i trở về, sứ c phả i chia lậ p thà nh từ ng là ng, từ ng ấ p, để
họ yên nghiệp là m ă n”.

Khô i phụ c bọ n Trà Long, Nhâ m Vu là m suấ t độ i dướ i quyền điều khiển củ a tỉnh. Bọ n Trà
Long trướ c đượ c tha, theo sai phá i ở phủ Tâ y Ninh, thự c lò ng hết sứ c quy thuậ n ; đến
đâ y vì dâ n thổ tụ tậ p lạ i nhiều, cho nên khở i phụ c cho Trà Long vẫ n ở Tâ y Ninh, Nhâ m
Vu về An Giang để sai phá i. Đó là theo lờ i xin củ a Ngọ c Vâ n, Quậ n chú a Lạ p Man.

Bọ n Man Là o ở tỉnh Quả ng Bình thườ ng cấ t lẻn đi cướ p bó c, dâ n chỗ đầ u nguồ n khổ vớ i
chú ng. Quan tỉnh đem việc ấ y tâ u lên. Vua sai Phó vệ ú y Nguyễn Vă n Tính, thự Quả n cơ
Tố ng Hữ u Cá t đem quâ n đi đá nh bắ t : lú c đến thì bọ n Man Là o đã trố n trướ c. Triệt quâ n
về.

Vua đến thă m chù a Thiên Mụ , sai hoà ng tử và hoà ng đệ dâ ng hương hà nh lễ, thung
dung bả o thị thầ n rằ ng : “Chù a nà y là m lên, là để ghi nhớ dấ u tích củ a cá c vua đờ i trướ c,
khô ng ví như nơi cử a chù a khá c. Đạ o Nho ta lấ y điều thiện là m bá u, nhà Phậ t cũ ng lấ y
điều thiện để khuyên đờ i. Nhà Phậ t nó i : “Khô ng, sắ c ba duyên cũ ng giố ng như đạ o Nho
ta nó i : “tinh, nhấ t”. Tiên cho rằ ng họ c thuyết củ a nhà Phậ t rấ t tinh vi, cả m độ ng đượ c
ngườ i ta, đạ i loạ i là thế đó ”. Nhâ n đưa ra cá c bà i thơ cho cá c quan xem. Ngay ngà y hô m
ấ y, ngự giá hồ i loan.

Vua đến chơi vườ n Cơ Hạ , ngự chế các bà i thơ vịnh 14 cả nh :

1. Điện khai vă n yến [Trên điện mở yến tiệc để bà n vă n] ;

2. Lâ u thưở ng Bồ ng Châ u [Trên lầ u thưở ng cả nh Bồ ng Châ u] ;

3. Cá c minh tứ chiếu [Gá c sá ng cả bố n mặ t] ;

4. Lang tậ p quầ n phương [Hà nh lang tậ p hợ p cá c hoa] ;

5. Hiên sinh thi tứ [Hiên nả y tứ thơ] ;

6. Trai tả thư hoà i [Nhà thanh tĩnh giã i tỏ lò ng] ;

7. Trì lưu liên phưở ng [Hồ thả thuyền sen] ;

8. Sơn tủ y tù ng đình [Đình cây tù ng đứ ng sừ ng trên nú i] ;

9. Nghê kiều tễ nguyệt [Tră ng sá ng cầ u vồ ng] ;

10. Thủ y tạ quang phong [Nhà thủ y tạ có gió má t] ;

11. Vũ Giang thắ ng tích [Cả nh đẹp ở Vũ Giang] ;

12. Tiên độ ng phương tung [Dấ u thơm độ ng tiên] ;

13. Hồ tâ n liễu lã ng [Só ng liễu bên hồ ] ;

14. Đả o thụ oanh thanh [Tiếng oanh trong câ y trên đả o].

Xem Ngự chế thi tậ p.

Vua sai các nho thầ n ở Bộ , Viện, Quá n và Cá c đều ứ ng chế((1) ứ ng chế : đầ u bà i do vua
ra cho để nhữ ng ngườ i dự cuộ c đều là m.1). Nhâ n bả o thị thầ n rằ ng : “Bú t, nghiên, giấ y,
mự c là 4 thứ quý ở vă n phò ng. Ngườ i đờ i xưa nó i Mô ng Điềm là m ra bú t”, nhưng bú t
khô ng phả i trướ c từ Mô ng Điềm. Vì sá ch Vậ t nguyên nó i : “Ngu Thuấ n là m ra bú t, lấ y
sơn viết và o sá ch”. Sá ch Thượ ng thư trung hậ u nó i rằ ng : “Con rù a xanh độ i hà đồ hiện
ra, Chu Cô ng cầ m bú t chép lấ y”. Sá ch Khú c lễ cũ ng nó i : “Quan sử chép bằ ng bú t, quan sĩ
nó i bằ ng lờ i. Thế thì, trướ c nhà Tầ n, đã có bú t rồ i. Bú t, khô ng phả i từ Mô ng Điềm là m
trướ c, chỉ có dù ng lô ng thỏ là m bú t thì từ Điềm trướ c đó thô i. Nghiễn là nghiền, có
thể nghiền mự c là để cho thấ m đều. Hoà ng đế có cá i nghiên đế Hồ ng Thị. Thá i cô ng có
cá i nghiên Kim Quỹ. Nghiên đã có lâ u đờ i rồ i. Đờ i cổ chưa có giấ y, sá ch vở thườ ng biên
và o thẻ trú c, hoặ c lụ a là . Lụ a đắ t mà thẻ nặ ng, ngườ i ta khô ng tiện dù ng. Đến thờ i Hậ u
Há n, Thá i Luâ n mớ i nghĩ cá ch dù ng vỏ câ y, đầ u câ y gai, vả i ná t và lướ i đá nh cá cũ để là m
giấ y, từ đó thiên hạ mớ i dù ng, gọ i là giấ y “Thá i hầ u”. Đờ i thượ ng cổ khô ng có mự c, lấ y
cá i que bằ ng tre dú ng và o sơn mà viết. Cò n là m mự c bằ ng khó i câ y sơn, than gỗ thô ng
thì từ đờ i Tầ n và đờ i Ngụ y trướ c".

Vua lạ i bả o các quan ở Nộ i các rằ ng : Vườ n Cơ Hạ tứ c là Cơ Hạ đườ ng mà Hoà ng khả o ta

dự ng lên từ nă m Minh Mệnh. Nhữ ng gỗ là m điện đà i là gỗ dỡ từ vườ n Thư Quang
xuố ng. Vậ t liệu đều là thứ cũ , dờ i chỗ kia đến chỗ nà y. Khô ng phả i có thêm vậ t liệu ra.
Vườ n, ở tườ ng bên đô ng tử cấ m thà nh trong hoà ng thà nh, lạ i khô ng phả i như nhà Minh,
nhà Thanh xem hình thế non nướ c ở ngoà i tră m dặ m, dự ng lên cung quá n khá c để là m
chỗ vui chơi. Ta mộ t lò ng cung kính, cẩ n giữ quy chế đã có sẵ n : nà o chính trị trong
nướ c, nà o lò ng nham hiểm củ a ngườ i đờ i, đâ u dá m nhà n rỗ i. Chỉ sợ cho con chá u, nhâ n
lú c thanh bình đã lâ u, kiêu rô ng thích thú , mượ n cớ mà nó i, dự ng đặ t nhà cử a, chơi bờ i
nướ c non, thì khô ng phả i là bả n ý củ a ta nố i chí, noi việc, lo trướ c, vui sau. Mớ i rồ i, nhâ n
khi việc nhà n, giã i tỏ ý mình, là m ra thơ và bà i tự a, có thể để bả o đờ i sau, giữ mã i lấ y gia
phá p, chă m lo thì đượ c”. Nhâ n đem tậ p thơ là m ở vườ n Cơ Hạ , sai thị thầ n tuyên đọ c.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển xXXIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a hạ , thá ng 5, thi Đình. Sai : Thủ y sư Đô thố ng
Vũ Vă n Giả i sung Giá m thí đạ i thầ n ; Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế,
Thượ ng thư Hà Duy Phiên độ c quyển [đọ c quyển thi] ; Thị lang bộ Binh Hoà ng Thu, Thị
độ c họ c sĩ tham biện sự vụ Nộ i cá c Nguyễn Bá Nghi duyệt quyển. Cho Nguyễn Lậ p
(trướ c tên là Chương), Nguyễn Tư Giả n (trướ c tên là Vă n Phú ) đỗ Đệ nhị giá p tiến sĩ
xuấ t thâ n ; Nguyễn Huy Dương, Hồ Sĩ Tuầ n, Hoà ng Cô ng Thịnh, Bù i Duy Phiên, Trầ n
Hữ u Thụ y, Nguyễn Hữ u Tạ o, Vă n Đứ c Khuê (trướ c tên là Nhai), Nguyễn Chính, 8 ngườ i
đỗ Đệ tam giá p đồ ng tiến sĩ xuấ t thâ n. Khi trướ c, thi Hộ i trú ng cá ch, có quyển vă n củ a
Nguyễn Hữ u Tạ o, nộ i trườ ng phê “bấ t cậ p nhấ t phâ n”, ngoà i trườ ng cho 6 phâ n. Sau khi
truyền lô , bộ Lễ thấ y nộ i trườ ng và ngoạ i trườ ng điểm duyệt khá c nhau nhiều quá , bèn
tâ u lên. Vua sai viện Đô sá t giữ lẽ cô ng bằ ng duyệt lạ i : Tạ o cả 3 kỳ, vă n lý đều đượ c 9
phâ n, có thể lấ y đỗ đượ c. Đồ ng khả o Bạ ch Đô ng Ô n và Nguyễn Xuâ n Bả ng vì điểm duyệt
khô ng tinh, đều bị phạ t lương mộ t nă m. Tạ o vẫ n đượ c đỗ Đồ ng tiến sĩ.

Vua lạ i bả o bộ Lễ rằ ng : “Khoa mụ c khô ng lấ y hà nh xích((1) Hà nh xích : câ n để lườ ng,

thướ c để đo.1) là m hạ n, thì mớ i lấ y đượ c ngườ i tà i. Ta xem nhữ ng họ c trò là m bà i,
ngườ i nà o họ c thô ng suố t thì lờ i vă n trá c luyện((2) Trá c luyện : gọ t giũ a từ ng chữ .2) ;
ngườ i nà o họ c lỗ mã ng thì lờ i vă n quê mù a, cũ ng có thể lấ y đó mà xét ngườ i đượ c. Vả lạ i
bà i thi củ a ngườ i nhà Thanh, đem Bá ch gia, Chư tử ra hỏ i cũ ng chỉ sơ lượ c nó i qua,
khô ng có hỏ i đến binh, tà i, lễ, nhạ c, vă n, võ , hình, chính, như chế độ triều ta thi lấ y họ c
trò ”. Nguyễn Trung Mậ u thưa rằ ng : “Thể vă n về đờ i nhà Thanh hơi biến đi, khô ng bằ ng
đờ i nhà Minh. Đờ i nhà Minh trướ c, nhữ ng sá ch hỏ i trong kỳ thi Trạ ng nguyên, phầ n
nhiều là đề mụ c chính đạ i, cũ ng giố ng như nướ c ta”.

Tậ p thơ ngự chế có vẽ đồ hoạ biên tậ p đã xong. Quan Nộ i cá c là bọ n Phạ m Thế Hiển
dâ ng sớ xin đem khắ c in, sớ đạ i lượ c nó i :

“Trên dướ i rõ rà ng, đều là bứ c tranh vẽ tự nhiên củ a trờ i đấ t. Muô n loà i gồ m đủ , đều là
á ng vă n hay tỏ rõ củ a thá nh nhâ n. Vịnh ca vố n ở tính tình, lờ i nó i việc là m nên khuô n
nên phép. Đạ o đứ c suy ra sự nghiệp, vă n chương cô ng nghiệp vừ a sá ng vừ a cao. Phép
hay theo dõ i củ a tiền vương, điềm là nh bà y ra trong sá ch cũ . Kinh Thi nó i trờ i dự ng
nướ c, dự ng chủ , rõ rà ng hình thắ ng((1) Hình thắ ng : địa hình có thắ ng cả nh.1) đá ng tự a
nương. Thiên Nhã há t câ u là m mố i là m giềng, trô ng thấ y điển hình đều đầ y đủ . Vinh
quang thịnh trị, nên có câ u há t như mâ y bay đẹp vẻ, sao mọ c thà nh hà ng. Nhâ n vậ t thá i
bình, hiện ra câ u thơ có nhâ n tà i sinh nhiều, con chá u đô ng đú c. Đó đều là thi ca bày
nhữ ng việc thịnh, chính trị truyền ra tiếng hay. Ghi chép có sử sá ch lưu truyền, tưở ng
thấ y â u ca nhã tụ ng. Phô bà y ra vă n chương ngự chế, khô n lườ ng đứ c nghiệp trị cô ng.
Vậ y nên khắ c và o đá và ng, vẽ thà nh đồ họ a, để cho tiếng hay nổ i bậ t, cả nh đẹp phô bà y.

“Lớ n thay thá nh triều ta : mệnh từ trờ i cao, nghiệp nhâ n vậ n mở . Â n trạ ch ngấ m khắ p,
đứ c sá ng chồ ng thêm. Rõ rệt mưu mô , noi theo cô ng liệt. Kinh Phú Xuâ n chiếm non sô ng
thắ ng cả nh, hình thế như nhà Chu có Lạ c ấ p, nhà Há n có Quan Trung((2) Lạ c ấ p, Quan
Trung : hai nơi dấy nghiệp đế vương củ a nhà Chu và nhà Há n.2). Sử bả o lụ c để mô huấ n
về sau, dấ u đẹp hơn “bà n minh”((3) Bà n minh : Thà nh Thang nhà Thương có khắ c bà i
minh và o cá i chậ u tắ m gộ i.3) củ a Thương Thang, “Khang cá o”((4) Khang cá o : bà i cá o
củ a Chu Vũ Vương khuyên bả o Khang Thú c.4) củ a Chu Vũ . Bờ cõ i nhằ m phậ n sao Dự c,
Chẩ n((5) Dự c, Chẩ n : giớ i phậ n Việt Nam nhằ m và o phậ n dã 2 sao Dự c, Chẩ n.5), tiết tự
rõ rà ng. Khí tượ ng dấ y ở đấ t Kỳ, Phong((6) Kỳ phong : nơi dự ng nên cơ đồ nhà Chu.6),
nhâ n vậ t phồ n thịnh. Thế tổ Cao hoà ng đế vũ cô ng bình định ; Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế
vă n đứ c thá i bình, chín cõ i và o hết bả n đồ , tá m phương đến cả vương hộ i((7) Vương hộ i
: bứ c đồ vẽ cá c chư hầ u đến chầ u thiên tử .7). Trờ i mở cả nh sắ c, vua chế thi chương.
Trướ c đã cù ng thiên hạ ngó ng trô ng, sau lạ i để muô n nă m cò n mã i.
Nay đượ c gặ p hoà ng đế bệ hạ : Trị đạ o trộ i hơn kỷ cương Hoà ng đế, vă n tứ như vă n
chương Đườ ng Nghiêu. Gố c ở đạ o tinh nhấ t chấ p trung((1) Tinh nhấ t chấ p trung : thuầ n
nhấ t khô ng lẫ n tà , trung bình khô ng thiên lệch : đạ o củ a Đườ ng Nghiêu truyền lạ i.1),
suy ra là m kinh luâ n phu bá ((2) Kinh luâ n phu bá : xếp đặ t sử a sang mọ i việc.2). Xem
vă n vậ t danh đô thịnh đẹp, điểm tô cầ n đượ c vinh hoa ; tìm quy mô đờ i cổ trị bình, đồ
sử để là m khuô n mẫ u. Sử a nă m việc((3) Nă m việc : chữ ô thiên “Hồ ng phạ m” Kinh Thư.
Nă m việc là nét mặ t, lờ i nó i, mắ t coi, tai nghe, bụ ng nghĩ.3) mà mọ i điều cù ng hiệp ứ ng,
thờ i thuậ n, khí hò a ; hợ p thá i hò a mà muô n vậ t đều hanh thô ng((4) Hanh thô ng : phồ n
thịnh, thịnh vượ ng.4), ngườ i ưa, vậ t thỏ a. Khi ấ y, Đườ ng Khang Cù ((5) Khang Cù : vua
Đườ ng Nghiêu đi chơi Khang Cù nghe đượ c câ u há t củ a ngườ i dâ n ca tụ ng thá i bình.5)
nổ i tiếng há t, quan Phong Nhâ n((6) Phong Nhâ n : mộ t quan đờ i Đườ ng Nghiêu có chú c
“tam đa” cho vua Nghiêu : đa phú , đa nam, đa thọ .6) chú c tam đa. Dâ ng thơ hoạ củ a
Võ ng Xuyên((7) Võ ng Xuyên : biệt hiệu củ a Vương Duy, mộ t nhà vừ a thơ hay vừ a vẽ
khéo.7) bà y đồ thư củ a Đạ i Mễ((8) Đạ i Mễ : ngườ i đờ i Tố ng, vă n hay và vẽ đẹp.8). Số ng
lâ u khắ p cả bố n cõ i, thá i hò a giữ lạ i nghìn nă m.

“Kính vâ ng : ngô i bá u thanh nhà n, á ng vă n rự c rỡ . Thưở ng lã m ngoà i giờ là m việc, thiên

chương ngà y mộ t già u thêm. Vịnh cả nh đẹp thì tỏ hết tinh linh mặ t đấ t, vữ ng và ng Bà n,
Thá i((9) Bà n, Thá i : tấ m bà n thạ ch và nú i Thá i Sơn. ý nó i cơ nghiệp giang sơn đượ c
vữ ng bề lâ u dài.9) muô n đờ i ; để cổ tích thì phô bày trị hó a củ a tiên vương, rự c rỡ
gương và ng nghìn thuở . Sinh, trưở ng, thu, thà nh : rõ từ ng thờ i tiết, vậ n hà nh nhiếp lý
điều hò a ; độ ng, đứ ng, bay, lặ n : đủ cả các loà i, ngụ ý phá t sinh dưỡ ng dụ c. Cơ mầ u
nhiệm củ a thợ trờ i, thấ y ở chỗ phú cho muô n vậ t ; đạ o thô ng thườ ng củ a hoà ng phạ m,
thấ y ở chỗ lờ i nó i phá t ra.

“Bọ n thầ n : Bí cá c đượ c hầ u, khuê vă n trô ng ngó ng, kính xét tậ p đầ u, tậ p thứ hai, cá c bà i
thơ ngự chế ; tù y từ ng việc mà hạ bú t, gặ p sự vậ t mà nên lờ i. Gồ m muô n loạ i thu và o,
suố t ba tà i đều đủ . Đã chiểu theo hằ ng nă m biên tậ p ra, rồ i khắ c bả n in, như viên ngọ c
rự c rỡ , đô i vừ ng sá ng soi đứ c sá ng ngử a trô ng, nơi nà o cũ ng thấ y sự rõ rệt ; vă n thầ n
mầ u nhiệm, khô n lườ ng mà hiểu đượ c că n nguyên. Huố ng chi, tượ ng hiện ra vậ t, nó i
hiện ra thơ, nó i khô ng tượ ng thì khô ng rõ ; hình cao là đạ o, hình thấ p là vậ t, đạ o khô ng
vậ t thì khô ng minh. Cho nên thơ phả i : biên ra từ ng loạ i thì đầ u mố i mớ i phâ n minh ; vẽ
ra từ ng đồ thì vă n thá i cà ng rõ rệt. Đó là chỗ lò ng bọ n thầ n mong muố n. Vậ y nên quên
cả mình kiến thứ c nô ng hẹp, xin đem cá c bà i thơ trong tậ p cung đề nhữ ng nơi danh
thắ ng cổ tích, thờ i tiết nhâ n vậ t, chia ra từ ng loạ i để biên soạ n, đều vẽ đồ phụ và o ; rồ i
lạ i chiếu bà i vịnh trong cá c loạ i, tuỳ loạ i biên chép, tuâ n theo bú t phá p ngự viết ra, cẩ n
thậ n đằ ng tả . Nay sá ch đã xong, cộ ng đượ c 14 quyển và 2 quyển mụ c lụ c, đề nhan sá ch
là Ngự đề đồ hộ i thi tậ p, Kính dâ ng ngự là m, đợ i lệnh cho khắ c thà nh bả n in, để nêu tỏ
sự mầ u nhiệm củ a trờ i đấ t, để thiên hạ đượ c thấ y nghe chung, cà ng tỏ rõ cá i hay củ a
cô ng hó a thá nh thầ n củ a nướ c Đạ i Nam ta và kính vâ ng đứ c nghiệp củ a hoà ng thượ ng ta
thịnh lớ n ngà y mộ t thêm mớ i, vă n chương thá nh minh theo cũ là m mớ i, sá ng tỏ về sau
mã i mã i khô ng cù ng”.

Bà i tấ u nà y vua cho là đượ c, bèn là m bà i tự a [và o tậ p thơ] rằ ng : “Cổ giả trị thiên hạ ,
ngướ c xem thiên vă n, cú i xét địa lý, xem vẻ củ a chim muô ng và thổ ngơi củ a đấ t, gầ n lấ y
thí dụ ở mình, xa lấ y thí dụ ở mọ i vậ t, nét phấ n rả i rá c là m tră m dò ng sô ng, nét xanh tụ
lạ i thà nh các ngọ n nú i ; nguyên khí chia ra, thà nh ở chỗ ngò i bú t ; đó là cá i nghĩa đồ họ a.
Lớ n thay ! Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế ta : chịu mệnh trờ i cho, gâ y dự ng nên nướ c nhà , đấ t
Thuậ n Hó a mở nền, kinh Phú Xuâ n định nghiệp. Cá c bậ c thá nh nố i dõ i, lo nghĩ khô ng lú c
nà o ngơi, nhâ n sâ u ơn hậ u, nhuầ n thấ m mã i mã i, sá ng tỏ luô n luô n. Đến hoà ng tổ , Thế tổ
Cao hoà ng đế ta : chịu mệnh trờ i để trị nướ c, có cả bố n biển, mở nướ c Đạ i Nam. Cô ng
chấ t chứ a rạ ng vẻ đờ i trướ c, nghiệp nhấ t thố ng để lạ i đờ i sau. Hoà ng khả o Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế ta : hưở ng đượ c lò ng trờ i, thô ng minh thá nh triết, giã i tỏ vă n đứ c, họ p
lạ i là m bậ c đạ i thà nh. Trờ i che đấ t chở đến đâ u, đều có cả nh thă ng bình ; Mặ t Trờ i, Mặ t
Tră ng chiếu đến đâ u, đều lên cõ i nhâ n thọ . Thố ng nhấ t dự đồ muô n nướ c, nghiệp vương
truyền mã i khô ng cù ng. Kinh Phú Xuâ n thêm vữ ng và ng, hiểm trở khô ng chỗ nà o hơn,
có cá i cử a rấ t mạ nh thứ nhấ t trong thiên hạ : thà nh dà i định ở phương Bắ c, nú i Hoà ng
Sơn, sô ng Linh Giang, nú i Bình Sơn, sô ng Hương Thủ y, là chỗ hình thắ ng ứ c muô n nă m,
ở trong chế ngự bên ngoà i, nhậ n lễ chầ u hầ u củ a bố n phương. Đó là chỗ non sô ng mườ i
ngườ i chố ng đượ c tră m ngườ i, để đố i phó vớ i thiên hạ .
“Ta kính vâ ng ngô i bá u, nố i nghiệp lớ n dà i lâ u, nghĩ đến cô ng khai sá ng khó nhọ c, lạ i
cà ng sợ việc thủ thà nh khô ng phả i dễ. Phà m nhữ ng nơi đi chơi xem xét, trô ng thấ y cả nh
đẹp củ a non sô ng, cà ng để lò ng là m tỏ cô ng liệt, đứ c sá ng [củ a đờ i trướ c]. Mỗ i khi nhâ n
nhớ đến cả nh thắ ng nà o đó thì chép ra thà nh thiên. Huố ng chi, khi nhà n hạ mở sá ch ra
xem thì nắ m đượ c trị cô ng ở sá ch cổ . Nghiệm thờ i tiết, khuyên dâ n chă m việc thì cả m
xú c sự vậ t mà ngâ m thơ. Ngà y thá ng tiến lên, biên chép thà nh tậ p. Nay cá c viên trong
Nộ i cá c là bọ n Phạ m Thế Hiển, trích đem các bà i trong tậ p thơ, bà i nà o có thể miêu tả
thà nh bả n vẽ thì, xét theo muô n loạ i, biên và o thà nh sá ch, đều là m bứ c vẽ phụ thêm và o,
dâ ng lên trình lã m. Vả lạ i, trờ i đấ t tạ o ra muô n vậ t, sá ch vở khô n xiết vẻ hình dung ; non
biển ở trong dư đồ , tô điểm khó thu và o gang tấ c. Nhưng mà có chỗ nó i rằ ng : Đồ là
dọ c, thư là ngang, mộ t dọ c mộ t ngang, cù ng xen nhau thà nh vẻ đẹp, đồ là thự c vậ t,
thư là độ ng vậ t, mộ t độ ng mộ t thự c, cù ng dự a nhau thà nh bứ c tranh. Đồ rấ t giả n ướ c,
thư rấ t rộ ng rã i, tìm ở đồ thì dễ, tìm ở thư thì khó . Đờ i cổ họ c có cố t yếu, để đồ ở bên tả ,
để thư ở bên hữ u. Tìm tượ ng ở đồ , tìm lý ở thư. Đồ thư dù ng đã lâ u đờ i rồ i. Vậ y chuẩ n y
lờ i tâ u xin là m Ngự đề đồ hộ i thi tậ p. Khắ c in để mã i lâ u dà i, gia ơn cho đá m sĩ phu, cũ ng
là để xem cho rộ ng, chép thà nh việc, viết và o đầ u tậ p thư nà y. Vậ y là m bà i tự a”.

Đến khi sá ch xong, thưở ng kỷ lụ c có khá c nhau cho ấ n quan ở Nộ i cá c và ngườ i biên
chép, ngườ i viết tinh tả . Lạ i thưở ng thêm cho 300 quan tiền.

Tấ n phong thầ n hiệu sú ng Bả o sang, đặ t và o tự điển để thờ . Dụ rằ ng : “Hoà ng tổ , Thế tổ

Cao hoà ng đế ta, vớ i đấ t 1 thà nh, quâ n 1 lữ , bình định thiên hạ . Khi đi thâ n chinh, ngự
dù ng sú ng Bả o sang, gọ i là “Vũ cô ng lương khí”, nghĩa là mộ t vậ t bá u dù ng trong việc võ ,
truyền là m vậ t bá u trên đờ i. Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, mù a xuâ n đi să n,
giết đượ c con hổ , để cứ u ngườ i trong lú c nguy khố n, nhâ n đặ t tên sú ng ấ y là sú ng “sá t
hổ ”. Ta, lú c cò n nhỏ , theo đi hầ u, khi giả ng võ ở đình Cá t Vâ n, hoà ng khả o ta chỉ bả o cho
phương phá p dù ng sú ng, trao cho sú ng Bả o sang ngự dụ ng, liền ra lệnh cho ra trườ ng
vâ y tậ p võ , để khuyên ră n cho đến ngà y nay, bèn đặ t tên sú ng ấ y là sú ng “Toả n vũ ”. Vả
lạ i, ngườ i đờ i cổ , như nhà Há n thì vì thanh kiếm mà lạ i lậ p đền, nhà Đườ ng thì để cá i
cung lớ n, mũ i tên dà i và o Vũ khố , mỗ i khi gặ p lễ trọ ng thể ở ngoà i kinh thà nh thì thể
nà o cũ ng bà y ở đầ u hà ng lễ vậ t, để ghi nhớ võ cô ng. Sú ng bả n triều dù ng, vẫ n lậ p đượ c
quâ n cô ng. Vậ t ấy đã có thầ n. Nay tấ n phong sú ng “Vũ cô ng lương khí” là m vị thầ n, hiệu
là Vũ cô ng lương khí bả o sang tướ ng quâ n quang linh, sú ng sá t hổ là m vị thầ n Sá t hổ
bả o sang tướ ng quâ n vũ linh ; sú ng Toả n vũ là m vị thầ n Toả n vũ bả o sang tướ ng quâ n
châ n linh, cấp cho sắ c, là m thầ n bà i, bà y và o miếu thầ n Sang phá o”.

Tiết Đoan dương. Ban thưở ng cho cá c quan. Chứ c đình hầ u((1) Đình hầ u : mộ t chứ c
tướ c về ban võ dà nh cho cá c ngườ i họ nhà vua.1) cũ ng đượ c dự . Ai có tang mà chưa hết
cũ ng thưở ng cấ p cho quạ t, khă n mặ t và trà , quà các thứ có khá c nhau.

Tiết Vạ n thọ . Vua ngự điện Thá i Hò a, nhậ n lễ mừ ng.

Tậ p thơ Ngự chế Bắ c tuầ n khắ c xong, ban cấ p cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, cá c quan vă n
võ và cá c quan ở cá c tỉnh về chầ u, cù ng phủ Thừ a Thiên, trườ ng Quố c tử giá m, họ c
chính cá c tỉnh đều 1 tậ p.

 n thưở ng tiền, gạ o cho phu trạ m ở cá c hạ t từ phủ Thừ a Thiên trở và o Nam đến tỉnh Hà
Tiên, trở ra Bắ c đến Cao Bằ ng ; giả n binh đương tạ i ngũ , từ mồ ng 1 thá ng 7 đến cuố i
thá ng 12, mỗ i thá ng cấ p tiền đủ 1 quan.

Bắ t đầ u chế bà i ngà tuầ n tra ở vườ n Cơ Hạ . Viện Cơ mậ t, Nộ i các, Thị vệ xứ , theo lệ mỗ i

thá ng phả i phá i thuộ c hạ đi tuầ n tra 2 lầ n, bèn sai cấ p 3 cá i bà i ngà (1 cá i khắ c thuộ c
viện [Cơ mậ t] phụ ng phá i tuầ n tra ; 1 cá i khắ c thuộ c Nộ i cá c phụ ng phá i tuầ n tra ; 1 cá i
khắ c Thị vệ xứ phụ ng phá i tuầ n tra) để cấ p cho.

Sai bộ Binh hộ i đồ ng vớ i Thố ng quả n quâ n Thủ y sư sá t hạ ch suấ t độ i cá c vệ ở quâ n

Thủ y sư. Có 2 ngườ i cai độ i hạ ng giỏ i là Nguyễn Tình và Dương Đứ c Suy đều là thủ y sư
ở ngoà i đượ c bổ thự và o chứ c Phó vệ ú y.

Lấ y Phó vệ ú y Nhị vệ dinh Vũ lâ m sung Hiệp lĩnh trự c ban ở Thị vệ xứ là Lê Chỉ Tín kiêm
quả n các độ i Chấ n dự c, Kim sang ; Thượ ng trà viện sứ sung Hiệp lĩnh Thị vệ là Lê Mậ u
Hạ nh do bả n chứ c sung Hiệp lĩnh thị vệ trự c ban, vẫ n kiêm quả n cá c ty độ i Thượ ng
thiện, Phụ ng thiện và Lý thiện. Sau đó , Hạ nh vì việc đi chọ n cá c hó a vậ t khô ng hợ p thứ c,
phả i giá ng 4 cấ p, bổ đi nơi khá c. Lạ i phá i đi đườ ng biển để hiệu lự c.

Đắ p đê Quy Lai (huyện Phú Vinh) thuộ c phủ Thừ a Thiên.

Định lạ i thể lệ về nhữ ng ngườ i theo hầ u hoà ng thâ n, cô ng chú a có số hạ n. Trướ c kia, vua
rướ c Từ giá [Hoà ng thá i hậ u] đến chơi vườ n Cơ Hạ , hoà ng thâ n tướ c cô ng và các cô ng
chú a đều ở chỗ chầ u hầ u. Thá i hậ u vui mừ ng, thung dung ban yến rấ t vui vẻ, đến nử a
đêm mớ i thô i. Ngà y hô m ấ y, nhữ ng ngườ i đi theo hầ u cá c phủ đều chự c ở ngoà i cử a
ná ch ; chiều đến, tiếng nó i ồ n à o, ngườ i canh cử a khô ng ngă n cấ m đượ c. Thị vệ đem việc
ấ y ra nó i. Bọ n Phan Tù ng ở vệ Cẩ m y cũ ng tâ u nó i : “Từ trướ c đến nay, hoà ng tử cá c
tướ c cô ng và cá c cô ng chú a, khi ra và o trong hoà ng thà nh, số ngườ i theo hầ u chưa có
hạ n định. Vậ y xin châ m chướ c định ra chương trình”. Vua bèn sai Tô n nhâ n phủ hộ i
đồ ng vớ i bộ Lễ bà n luậ n rồ i tâ u lên, chuẩ n định là m lệ (phà m cá c hoà ng thâ n thườ ng
ngà y chầ u hầ u, khi đến ngoà i cá c cử a hoà ng thà nh, thì xe cộ và ngườ i khiêng xe kiệu
đứ ng lạ i đấ y, 1 ngườ i cầ m lọ ng và 2 ngườ i hầ u theo và o. Khi có mang triều phụ c thì cho
đem thêm 2 ngườ i hầ u nữ a theo và o ; đến chỗ gó c tườ ng Đã i lậ u viện ở 2 bên thì ngườ i
cầ m lọ ng dừ ng lạ i, đến ngoà i cá c cử a Nhậ t Tinh, Nguyệt Anh và Duyệt Thị thì ngườ i theo
hầ u đứ ng lạ i đấ y.

Cá c cô ng chú a đi chầ u hầ u. Khi đến ngoà i cá c cử a Hiển Nhâ n, Chương Đứ c ở hoà ng

thà nh, thì ngườ i cầ m lọ ng dừ ng lạ i đấy, 2 ngườ i khiêng xe kiệu và đầy tớ gá i theo và o ;
đến cá c cử a cấ m ở cung thà nh, thì ngườ i khiêng xe kiệu và ngườ i hầ u gá i đứ ng đấy, do
đầ y tớ trong cung tiếp nhậ n xe kiệu đưa và o để mộ t chỗ , rồ i chầ u hầ u theo như lễ.

(Khi ngự giá đi tuầ n du cá c cung, quá n khá c và nhữ ng chỗ hà nh dinh đó ng xa giá , các
hoà ng thâ n có đến chầ u hầ u, thì bọ n ngườ i khiêng xe kiệu đến ngoà i cá c cử a cấ m đều
đứ ng cá ch 15 trượ ng, 1 ngườ i cầ m lọ ng, 2 ngườ i theo hầ u đều đứ ng cá ch 5 trượ ng.

(Cá c cô ng chú a có đến chầ u hầ u, ngườ i khiêng xe kiệu, đầ y tớ gá i và lọ ng đều đến ngoà i
cử a cấ m đứ ng lạ i, do đầy tớ trong cung tiếp hộ theo và o chầ u hầ u đú ng như lễ.
(Khi có đến chầ u hầ u ở cung Từ Thọ [hoà ng thá i hậ u] thì xe kiệu và ngườ i khiêng củ a
cá c hoà ng thâ n, cũ ng đều đứ ng cả ở ngoà i hoà ng thà nh, chỉ cho đem theo 1 ngườ i cầ m
lọ ng và 2 ngườ i đi hầ u ; nếu có đem triều phụ c, cũ ng cho đem thêm 2 ngườ i, đều đến
ngoà i cử a Thiên Thọ đứ ng lạ i. Cá c cô ng chú a thì : xe, kiệu, ngườ i khiêng và lọ ng khi đến
ngoà i cử a Diễn Trạ ch đều đứ ng lạ i, khô ng đượ c theo và o. Chỗ cá c ngườ i theo hầ u đều
phả i im lặ ng, đứ ng chự c, khô ng đượ c là m ồ n à o. Cò n hoà ng thâ n, cô ng chú a nếu có cung
tiến phẩ m vậ t gì, thì phu khiêng đồ lễ đến ngoà i cử a Hiển Nhâ n, Chương Đứ c, đều đứ ng
lạ i ; hoà ng thâ n, cô ng chú a đem việc [dâ ng lễ] tâ u lên, nếu đượ c thu nhậ n, thì do Thị vệ
xứ liệu sai quâ n Cẩ m y khiêng thay, đem đến Duyệt thị đườ ng, do thá i giá m chuyển
tiến ; phu khiêng lễ vậ t khô ng đượ c theo và o).

Dự ng 5 tò a phủ đệ ở phườ ng Lý Cá t trong thà nh. Cá c biền binh là m việc đều đượ c
thưở ng 1 thá ng tiền lương.

Ngà y Nhâ m Thâ n. Vua thâ n đi cà y ruộ ng tịch điền. Nhữ ng ngườ i chấ p sự theo đi cà y đều
đượ c thưở ng cấ p có khá c nhau.

Cho : Nguyễn Vă n Nhị là m Tuầ n phủ tỉnh Ninh Bình ; Phạ m Duy Trinh là m Tuầ n phủ
tỉnh Hưng Yên ; Lê Nguyên Trung là m Bố chính tỉnh Hà Nộ i ; Nguyễn Vă n Chấ n (tên cũ
là Hiếu) là m á n sá t tỉnh Quả ng Nam ; Nguyễn Quố c Hoan là m á n sá t tỉnh Vĩnh Long ; Tô n
Thấ t Chính là m Lang trung bộ Lạ i, kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tá lý ; Trầ n Mẫ n (Cử
nhâ n tỉnh Quả ng Bình), Trầ n Tiễn Thà nh (Tiến sĩ phủ Thừ a Thiên) đều là m Lang trung
bộ Binh ; Nguyễn Khoa Dụ c là m Lang trung bộ Cô ng. Cho Viên ngoạ i lang bộ Hộ Tô n
Thấ t Thườ ng và Bạ ch Đô ng Ô n là m Lang trung bộ Hộ .

Bố chính tỉnh Tuyên Quang là Hồ Hự u tâ u lên nó i : Tuyên Quang là đấ t lam chướ ng,
quâ n ở tỉnh Sơn Tâ y đều đó ng thú , khô ng phả i là ngườ i thổ trướ c, phầ n nhiều bị bệnh ở
giữ a đườ ng, xin chi tiền trong kho, tìm thuố c chữ a cho. Vua y lờ i tâ u.
Cho Đố c họ c tỉnh Nam Định là Vũ Mẫ n thă ng thự Lang trung bộ Lạ i. Mẫ n mớ i đến Kinh,
chưa quen trong nhữ ng khi tiến lui : mộ t hô m đi hầ u lễ ngà y kỵ ở điện Hiếu Tư. Khi lễ
xong, về bộ , nghe thấ y ngự giá đến, Mẫ n hoang mang vộ i và ng, lầ m đi qua trong đá m
nghi trượ ng, bị quâ n tú c vệ bắ t giữ lạ i, giao xuố ng cho bộ Hình, nghĩ phạ t trượ ng, cá ch
chứ c. Vua cho rằ ng Mẫ n, lú c buổ i mớ i, hoang mang vộ i và ng, khô ng ví như ngườ i ở
ngoà i xô ng đến mà phạ t tấ t, nên chỉ giá ng bổ là m Viên ngoạ i lang.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Cô ng Nhà n, Tuầ n phủ Nguyễn Cô ng Trứ , Bố chính Phù ng

Nghĩa Phương, Hộ lý đề đố c Đoà n Quang Mậ t và thự Bố chính Hà Tiên là Lê Quố c Trinh
có tộ i, đều bị mấ t chứ c. Cho thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng là Nguyễn Tri Phương bổ thụ
Tổ ng đố c An - Hà , Hữ u tham tri bộ Hộ là Doã n Uẩ n bổ Tuầ n phủ An Giang ; Hà n lâ m viện
Thị độ c họ c sĩ, tham biện sự vụ Nộ i cá c là Nguyễn Bá Nghi thă ng thự Bố chính tỉnh An
Giang. Doã n Uẩ n, Bá Nghi và o bá i từ [để đi cung chứ c], vua dụ rằ ng : “Tỉnh An Giang là
nơi trọ ng yếu ở biên thù y, lạ i giá p giớ i nướ c Xiêm La, cô ng việc điều độ quan hệ khô ng
phả i là nhỏ . Cá c ngươi đều do ta kén dù ng, tuổ i và sứ c cò n mạ nh, gặ p việc gì cũ ng nên
cù ng vớ i Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương mộ t lò ng bà n luậ n vớ i nhau mà là m, để xứ ng
đá ng vớ i cá i trá ch nhiệm ta đã ủ y thá c. Ngà y trướ c, Gia Cá t Vũ Hầ u chưa từ ng thâ n ra tấ t
cả cá c mặ t trậ n, thế mà tính khô ng só t kế nà o, đi đến đâ u cũ ng khô ng ai chố ng nổ i. Cá c
ngươi là ngườ i trong đá m họ c vấ n, đều phả i cố gắ ng lên !”. Bọ n Uẩ n cú i đầ u, vâ ng mệnh
lệnh, lui ra.

Trướ c kia, ngườ i thô n Tâ n Hự u tỉnh An Giang là bọ n Đoà n Vă n Quậ n đến Kinh kêu về
việc thô n ấy đấ t rộ ng, ngườ i đô ng, đã xin chia ra cho tiện việc cô ng, nguyên quyền lĩnh
Bố chính là Lê Quố c Trinh cù ng vớ i Nghĩa Phương, Cô ng Trứ và Cô ng Nhà n đều đò i tiền
bạ c đú t ló t (hoặ c 50 lạ ng, hoặ c 70 lạ ng, hoặ c 100 lạ ng) do lạ i dịch trong tỉnh là Nguyễn
Vă n Uy, Nguyễn Vă n Giao và Độ i trưở ng Nguyễn Vă n Phá p dẫ n nộ p, lâ u khô ng xử đoá n
ra sao. Vua dụ rằ ng : “Việc chia đặ t thô n ấ p, cũ ng khô ng phả i là tình hình bá ch thiết gì,
sao lạ i đem nhiều củ a đú t mà cầ u cạ nh như thế, rấ t khô ng hợ p lẽ ! Nhưng đã chỉ rõ
ngườ i và việc ra, chưa chắ c đã phả i là bịa đặ t nó i mò . Vậ y chuẩ n cho đều phả i tâ u lên nó i
cho rõ rà ng, khô ng đượ c tự ý bênh vự c chố ng đỡ cho sự trá i lẽ. Nếu do cá c viên huyện
và lạ i dịch ở tỉnh nhâ n việc mà sá ch nhiễu cũ ng cho nêu ra mà tâ u hặ c. Bọ n Nhà n đều
dâ ng sớ , tự biện bạ ch. Duy có Nguyễn Vă n Phá p thú nhậ n là có nộ p 70 lạ ng bạ c, mớ i
giao xuố ng cho phá p ty xét hỏ i, thì cá i số bạ c ấ y là Cô ng Nhà n trả lạ i mà giao cho Vă n
Phá p. Trướ c hết, giá ng Cô ng Nhà n xuố ng 4 cấ p, cấ t lương 1 nă m. Lạ i chuẩ n cho bọ n
Cô ng Trứ đều phả i tâ u riêng mà trầ n thú , sẽ chướ c lượ ng xử theo luậ t nhẹ”. Sau đó [bọ n
Cô ng Trứ ] cũ ng khô ng chịu nhậ n. Cô ng Trứ trướ c là chứ c Tham tá n cầ m quâ n, Cô ng
Nhà n xuấ t thâ n là tỳ tướ ng, nay lạ i ở địa vị trên, Cô ng Trứ vì thế bấ t bình. Cô ng Nhà n
nhò m thấ y tâ m trạ ng ấ y, có ý chứ c hạ i ngầ m Trứ . Đến đâ y, Cô ng Trứ đi xem xét cô ng
việc khoi sô ng, Quang Mậ t bắ t đượ c Độ i trưở ng đồ n Chu Giang là Mai Vă n Thạ ch tự tiện
hộ tố ng 4 chiếc thuyền buô n lậ u. Cô ng Nhà n và Nghĩa Phương hộ i đồ ng tra hỏ i, nêu ra
cá c tình lệ Cô ng Trứ phá i ngườ i đi dò thă m ở xứ Trấ n Tâ y, mua riêng tê giá c và đậ u
khấ u, bèn tham hặ c tâ u lên. Vua sai Tham tri bộ Lễ Trầ n Ngọ c Dao sung khâ m sai đạ i
thầ n đem cả Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Đặ ng Kham đi đến ngay để tra xét. Khi
Ngọ c Dao đã đến, biết hết đượ c tình trạ ng Cô ng Nhà n vu cá o để buộ c tộ i. Khi á n dâ ng
lên, Nghĩa Phương và Cô ng Nhà n vì tộ i vu cá o bị xử phạ t trượ ng, phá t lưu ; Cô ng Trứ
là m việc phầ n nhiều xuấ t lượ c, Quang Mậ t nghe Cô ng Nhà n và Nghĩa Phương xui khiến,
đều bị phạ t trượ ng cá ch chứ c.

Vua dụ rằ ng : “Cô ng Nhà n xuấ t thâ n từ lú c là m tỳ tướ ng, lên đến chứ c trọ ng trấ n mộ t địa
phương, chưa từ ng là m đượ c mộ t việc gì ! Trướ c kia, vụ á n tham tang ở thô n Tâ n Hự u
phá t ra, ta đã châ m chướ c xử theo luậ t nhẹ ; nay cò n khô ng nghĩ đồ ng mộ t lò ng vớ i
nhau mà giú p nướ c, để che cá i lỗ i trướ c, thế mà cố ý bắ t kẻ phạ m tộ i vu cho ngườ i khá c,
gâ y nên mộ t vụ á n to, đá ng lẽ theo như á n đã nghĩ xử , phạ t tộ i phá t lưu để ră n nhữ ng kẻ
theo ý riêng mà bỏ việc cô ng. Nhưng nghĩ : Cô ng Nhà n nă m trướ c đá nh lui đượ c giặ c ở
đấ t Sa Tô n, lậ p cô ng ở sô ng Vĩnh Tế. Theo điều “nghị cô ng” trong luậ t, đố i vớ i ngườ i có
cô ng cũ ng có thể lượ ng giả m. Vậ y gia â n cho cá ch chứ c, đi hiệu lự c. Nguyễn Cô ng Trứ
trướ c phá i đi biên giớ i phía Tâ y, giao cho việc quâ n rấ t quan trọ ng để phí cả ngà y giờ ,
khô ng là m nên cô ng cá n gì, ta cũ ng bỏ qua cá i lỗ i trướ c, bổ cho là m tuầ n phủ ; gầ n đâ y
cứ ô m gố c câ y để đợ i thỏ đến, mơ hồ mọ i việc khô ng chịu để tâ m. Việc buô n gian chở
hà ng hó a tuy là việc vu cá o nó i khô ng, nhưng xét đến chỗ sở hà nh, đạ i để là mượ n việc
cô ng để là m việc riêng, tộ i tình khô ng thể che giấ u đượ c. Nghĩa Phương, Quang Mậ t a
dua vớ i quan trên, đá ng lẽ xử tộ i cù ng mộ t tộ i, nhưng vì Quang Mậ t vạ ch ra đượ c kẻ
buô n gian, nên chỉ đổ i phạ t : giá ng xuố ng chứ c suấ t độ i, cho theo sai phá i ở tỉnh Hà Tiên.
Cô ng Trứ , Nghĩa Phương đều bị cá ch chứ c cù ng vớ i Lê Quố c Trinh cù ng can và o việc
tham tang, phả i giả i chứ c, giao cho Ngọ c Dao xét nghĩ”. Sau đó Ngọ c Dao đượ c đổ i đi là m
Tuầ n phủ tỉnh Định Tườ ng. Vụ á n nà y, đổ i giao cho Nguyễn Tri Phương hộ i đồ ng vớ i
tuầ n phủ , bố chính, á n sá t tra xét, nghĩ xử cá i á n củ a Cô ng Trứ , Nghĩa Phương và Quố c
Trinh. Vì nhâ n chứ ng rõ rà ng, đều kể cá i số tham tang giả m đi mộ t nử a nên xử phạ t
trượ ng và đồ . Khi á n dâ ng lên, vua chuẩ n cho đều sung quâ n : Cô ng Trứ phá t đi biên
thù y tỉnh Quả ng Ngã i ; Nghĩa Phương, Quố c Trinh phá t đi đả o Cô n Lô n, truy thu số tiền
tham tang trả lạ i cho nhữ ng ngườ i đã đem lễ. Thô n Tâ n Hự u cũ ng khô ng cho chia ra.

Cho Nguyễn Đă ng Tuâ n hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, chuẩ n cho cứ ở nhà mà đượ c cấ p nử a
lương. Vua dụ rằ ng : “Khi ta mớ i ở cung ra đi họ c, hoà ng khả o ta chú ý đến việc “chịu
chén” thừ a tự nhà tô n miếu, cẩ n thậ n kén thầ y để dạ y họ c, sai Thậ n Trai tiên sinh sung
chứ c phụ đạ o. Cá i cô ng rèn đú c dạ y bả o đã sâ u, tiên sinh ở chỗ vă n thư ra, giữ chứ c
xuâ n quan [bộ Lễ]. Khi hoà ng khả o ta chưa lên ngô i, ngà y ngà y chầ u chự c ở Đô ng cung.
Khoả ng nă m Minh Mệnh, là m cả quan trong, quan ngoà i, là m lạ i thầ y dạ y họ c, rồ i vì già
yếu, về nghỉ, chưa bao lâ u, lạ i đượ c triệu về, gia hà m thượ ng thư, sung chứ c sư bả o là
thầ y dạ y hoà ng tử , lạ i giả i ấ n về hưu. Khi ta lên ngô i, tiên sinh chố ng gậ y đến bệ kiến, ta
lạ i hậ u lễ, triệu ra là m thượ ng thư bộ Lễ, giao cho dạ y hoà ng tử , hoà ng đệ. Khi ta Bắ c
tuầ n, sung là m đạ i thầ n lưu thủ ở Kinh, phà m việc quâ n quố c trọ ng đạ i đều nhanh nhẹn
xong xuô i. Khi ta hồ i loan, thă ng thự hiệp biện đạ i họ c sĩ, vẫ n sung chứ c sư bả o. Sau lạ i
xin về hưu, ta bèn hậ u lễ để cho về. Nay nhâ n gặ p khá nh tiết Vạ n thọ , ta nhớ lạ i ngà y
trướ c, vẫ n ngay ngá y trong lò ng, đặ c â n chuẩ n cho thự c thụ hiệp biện đạ i họ c sĩ, vẫ n cho
cá o hưu, đượ c ở quê quá n, nă m chi nử a lương. Lạ i ấ m thụ cho mộ t ngườ i con thứ là m tư
vụ , khô ng phả i ra là m việc, cứ ở nhà để phụ ng dưỡ ng cho trọ n đạ o ; chá u đích tô n là cử
nhâ n Nguyễn Đă ng Hà nh cũ ng chuẩ n cho ở quê nhà để hầ u hạ nuô i nấ ng. Nay phá i Thừ a
chỉ Nộ i cá c Nguyễn Ba mang á n dụ sắ c thư, đi đườ ng trạ m đến ban cấ p và tuyên đọ c Chỉ
dụ hỏ i thă m sứ c khoẻ cậ n trạ ng củ a tiên sinh. Lạ i sai bộ Lễ đem dụ chỉ nà y lụ c cấ p cho
Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai để cho biết việc hầ u hạ nuô i nấ ng đã có
ngườ i, cứ yên tâ m mà cung chứ c”. Rồ i đó Nguyễn Đă ng Tuâ n đến cử a khuyết dâ ng sớ tư
rằ ng : “Quan tướ c để khuyến khích ngườ i hiền tà i, bổ ng lộ c để nuô i dưỡ ng ngườ i liêm
khiết. Thầ n là kẻ thư sinh, lậ p nên nghiệp nhà , quan đến thự tò ng nhấ t phẩ m, vinh quý
biết là chừ ng nà o ! Đã khô ng là m đượ c cô ng việc gì, chố ng gậ y ở chỗ quê hương, vui
mừ ng trô ng thấ y cả nh tượ ng thá i bình, tự biết đã đượ c may mắ n quá phậ n ! Mình ở nơi
điền dã , đượ c thă ng lên bậ c cao, khô ng có thự c trạ ng cô ng lao mà nhậ n thự c phong
khoá ng cá ch((1) Thự c phong khoá ng cách : đặ c cá ch hiếm có đượ c phong hà m thự c
sự .1) bụ ng thầ n khô ng đượ c yên. Thế là mộ t. Thầ n trả i thờ ba triều, bấ y lâ u nhờ về
lương là m quan, cộ ng vớ i hơn 10 mẫ u ruộ ng củ a tiền nhâ n để lạ i, khô ng đến nỗ i thiếu
ă n, lạ i đượ c ơn cho nhiều tiền bạ c, cũ ng đủ ă n gầ y((2) Ă n gầ y (đã chú giả i ở tậ p
trướ c).2) lú c tuổ i già . Con thầ n là Nguyễn Đă ng Khả i hiện đượ c cấ p lương tò ng nhị
phẩ m : chỗ lương bổ ng cò n thừ a ra, thườ ng đưa về mộ t nử a để cung dưỡ ng thầ n, thì
thầ n tiêu về gạ o, củ i và ă n uố ng, khô ng lo khô ng đủ . Nay đượ c nhậ n lộ c quá lượ ng thầ n
khô ng an tâ m đượ c. Thế là hai. Vả , thầ n nghe cổ nhâ n có nó i : phà m việc, nên để đấ t có
thừ a khô ng hết ; là m quan, nên lấ y thanh bạ ch để lạ i cho con chá u. Tấ m lò ng thầ n trong
sinh bình, tưở ng bậ c thá nh minh đã xét rõ cho. Nếu đượ c rủ lò ng thương đến, thì số
lương cho mộ t nă m mộ t nử a, thầ n tô i xin lĩnh mộ t kỳ để tỏ vẻ vang đượ c ơn vua cho.
Cò n như thưở ng cho quan hà m và lương cho từ sang nă m trở đi, xin đượ c theo như chí
củ a thầ n chuẩ n cho định miễn. Thế thì khô ng tổ n hạ i đến danh khí cô ng củ a triều đình,
mà con chá u đờ i đờ i củ a thầ n cũ ng đượ c độ i Phướ c cù ng nướ c cù ng vui, để Phướ c nhà
dà i mã i đến đờ i sau, tứ c là thầ n đượ c độ i ơn nướ c khô ng biết gấ p mấ y nghìn mấ y vạ n
vậ y”.

Nhà vua phê và o tậ p sớ , lạ i dụ rằ ng : “Tiên sinh thâ n tuy ở nơi điền dã , lò ng vẫ n để ở nơi
cử a vua, há chẳ ng thấ y chế độ nhà Há n “Khô ng có quâ n cô ng khô ng đượ c phong hầ u”,
thế mà Hoà n Vinh, Khổ ng Bá đều đượ c tướ c Quan nộ i hầ u, đờ i cổ nó i khô ng â m đứ c nà o
là khô ng bá o, khô ng lờ i nó i nà o là khô ng đều”. Lễ phả i là vậ y, hà tấ t phả i từ chố i ?”.
Nhâ n đó chính nhà vua là m bài thơ để tặ ng cho. Tuâ n cá o từ ở trướ c mặ t vua, cả m kích
đến chả y nướ c mắ t, khuyên vua giữ trị cô ng, yêu đứ c nghĩa. Vua cũ ng vì đó mà cả m
độ ng, thâ n tặ ng thứ nhâ n sâ m diên linh thọ phẩ m((1) Diên linh thọ phẩ m : phẩ m vậ t
dù ng để khoẻ mạ nh, số ng lâ u.1) và tậ p đầ u thơ Ngự chế, tậ p thơ Bắc tuầ n đều mộ t bộ ,
cù ng vớ i mộ t bộ á o chầ u ; sai quan ở bộ chỉnh bị binh thuyền hộ tố ng về quê. Lạ i sai
hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng tiễn lên thuyền, yên ủ i, hỏ i han, rồ i về tâ u lạ i.
Cho Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n ở vệ Nhị thuộ c Hậ u bả o là Đoà n Thọ là m thự Phó vệ
ú y Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o.

Tuầ n phủ tỉnh Hà Tiên là Nguyễn Lương Nhà n tâ u nó i : Trong tỉnh hạ t, khí lam chướ ng
hơi nặ ng, lính thợ phầ n nhiều bị cả m nhiễm, dâ n trong hạ t khô ng ai là m nghề chữ a
thuố c. Xin sắ c sai Thá i y viện chọ n ngườ i đến ngay để điều trị cho. Vua bèn hạ lệnh cho
3 tỉnh Gia Định, Vĩnh Long và Định Tườ ng đều chọ n mộ t ngườ i y sinh để sung là m ty
lương y tỉnh Hà Tiên, cứ 3 nă m mộ t lầ n thay đổ i.

Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam, Hả i Dương và Bình Định đều bị hạ n.
Vua hạ lệnh cho cá c tỉnh ấy phả i đến cá c đền thiêng ở sở tạ i mà cầ u đả o. Lạ i sai Thị lang
bộ Lễ Hoà ng Tế Mỹ cầ u đả o ở miếu Thầ n mưa. Vua cũ ng mậ t đả o ở trong cung. Trờ i
mưa to. Sai sắ m đủ lễ vậ t để lễ tạ . Thưở ng cho Hoà ng Tế Mỹ 1 đồ ng kim tiền “nhị nghi”
và kỷ lụ c mộ t thứ . Trướ c kia, bọ n khoa đạ o Nguyễn Tiến Hộ i tâ u nó i : “Đã lâ u nă m, việc
thầ n sắ c chưa là m xong, nhữ ng ngườ i phạ m tộ i bị giam để tra xét cò n để chậ m lạ i nhiều,
mà cô ng việc trong Kinh thà nh cứ kế tiếp là m mã i. Ba việc ấ y đều đủ khiến cho đạ i hạ n.
Vua sai bộ Lễ phả i là m gấ p ngay việc phong sắ c bách thầ n ; nha giữ việc phá p luậ t phả i
xét xử cá c việc hình ngụ c cò n để đọ ng lạ i, bộ Cô ng phả i đình hoã n lạ i nhữ ng việc khô ng
khẩ n cấ p ở trong Kinh thà nh. Ngà y hô m ấ y ở phủ Thừ a Thiên đượ c mưa, cá c tỉnh cũ ng
đem việc đượ c mưa tâ u lên. Vua rấ t mừ ng.

Thá ng 6, cá c tỉnh Hà Nộ i, Nam Định, Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, Khá nh Hò a và Hà Tiên đượ c

mù a to. Các hạ t Thừ a Thiên, Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n, Gia Định, Biên Hò a, Vĩnh
Long, Định Tườ ng, An Giang, gầ n đâ y, vì ít mưa, thó c lú a hơi bị tổ n hạ i. Sai chiểu lệ, tha
hoặ c giả m thuế cho dâ n ; nơi nà o phả i thu thuế, chuẩ n cho giả m giá chiết nạ p bằ ng tiền.
Số thó c tỉnh Nghệ An và tỉnh Quả ng Ngã i vay nă m trướ c, cũ ng cho nộ p thay bằ ng tiền.
Sau đó , cá c tỉnh Nam Kỳ đều nó i giá gạ o ngà y mộ t hạ đi. Vua nó i : “Đó là hiệu quả củ a sự
thó c gạ o đượ c lưu thô ng”. Nhâ n bả o bộ Hộ rằ ng : “Từ trướ c đến nay, số thu hoạ ch và giá
gạ o ở cá c tỉnh đều chưa có bả n danh sá ch kê tổ ng cộ ng. Ta để tâ m yêu dâ n, quý thó c, đố i
vớ i hạ t gạ o ă n củ a dâ n gian ta thườ ng muố n nắ m vữ ng hết cả ở trong lò ng. Từ sau,
phà m thà nh số thu hoạ ch mỗ i nă m cứ lấ y giá gạ o cao hạ về mù a hạ , mù a thu, chia là m 4
thá ng quý, đều là m thà nh quyển sổ tiến trình. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ mã i mã i”.

Thự Bố chính tỉnh Thá i Nguyên là Trầ n Trứ tâ u nó i : “Trong tỉnh hạ t, 2 châ u Định Châ u
và Vũ Nhai cá ch tỉnh lỵ hơi xa, sự đà i tả i khó nhọ c. Xin đem số thó c thuế 2 châ u ấ y cho
chiết nạ p bằ ng tiền”. Việc nà y đượ c giao xuố ng cho bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng hạ t ấy chỉ có
2 huyện châ u Bạ ch Thô ng và Cả m Hó a, đấ t ở thượ ng du, rấ t xa xô i, nên mớ i chuẩ n cho
chiết nạ p tiền để tiện cho dâ n ; cò n như 2 châ u Định Châ u và Vũ Nhai, cá ch tỉnh khô ng
quá 3 - 4 ngà y, từ trướ c đến nay thâ u nạ p bằ ng thó c chưa nghe thấ y nó i là bấ t tiện.
Huố ng chi có ruộ ng thì có thuế, đó là lẽ thườ ng, nếu cứ gượ ng gạ o chiều ý từ ng việc mộ t
rồ i nơi khá c cũ ng bắ t chướ c, trá nh sự đi xa, thì biết thế nà o cho cù ng ! Vậ y xin cho 2
châ u ấ y cứ theo như cũ thự c nộ p bằ ng thó c. Vua y cho. Chưa bao lâ u, thự Tổ ng đố c Ninh
- Thá i là Nguyễn Cử u Đứ c cũ ng nó i tỉnh Bắc kho chứ a thó c đã đầy. Thó c thuế thu về mù a
hạ , xin cho dâ n chiết nạ p bằ ng tiền. Bộ trả lờ i khô ng chuẩ n cho, nhâ n tâ u lên nó i : “Cá c
tỉnh Bắc Kỳ, ruộ ng đấ t rộ ng mà mà u mỡ , nếu thườ ng nă m đượ c mù a, thì thó c lú a ngà y
mộ t thêm nhiều, mà lệ vậ n tả i đến Kinh cũ ng để ở tỉnh mộ t nă m, lương bổ ng nên chi thế
nà o đã có định ngạ ch. Xin do các thượ ng ty phả i trù nghĩ sẵ n trướ c, cố t sao cho sự chứ a
để đượ c vừ a phả i, khô ng thể ngồ i đợ i cho đến khi chứ a đầy kho rồ i mớ i xin vậ n tả i đi ;
cũ ng khô ng đượ c để đến kỳ thu thuế, rồ i mớ i xin chiết nạ p”. Vua khen lờ i tâ u, thô ng
dụ ng cho các tỉnh Bắc Kỳ biết.

Thự Tổ ng đố c Định - An Phan Bá Đạ t tâ u nó i : “Huyện Tiền Hả i trong thuộ c hạ t, hằ ng

nă m chỉ có mộ t vụ mù a, chia là m hai vụ nộ p thuế khô ng tiện ! Vậ y xin : thuế tiền, quy về
mù a hạ ; thuế thó c, quy về mù a đô ng”. Vua y cho.

Duyệt tuyển số dâ n 4 tỉnh : Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n, Khá nh Hò a. Lấ y thự Tuầ n
phủ Thuậ n - Khá nh Nguyễn Đă ng Uẩ n, á n sá t Quả ng Nam Nguyễn Vă n Chấ n, thự Bố
chính Quả ng Ngã i Nguyễn Đứ c Hộ , Biện lý bộ Hình Đinh Vă n Minh sung phá i bộ . Khi sổ
sá ch là m xong dâ ng lên, ban thưở ng có khá c nhau.
Cho : Hồ ng lô Tự khanh sung Sử quá n Toả n tu Vũ Phạ m Khả i đổ i bổ Hà n lâ m viện Thị
độ c họ c sĩ, tham biện cô ng việc Nộ i cá c ; Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ, sung Sử quá n
Toả n tu Nguyễn Tườ ng Vĩnh thă ng bổ Hồ ng lô Tự khanh, sung Sử quá n Toả n tu.

Cho Phó quả n cơ thự Phó vệ ú y vệ Minh vũ là Vũ Đà n là m Quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Tả
nhấ t dinh Vũ lâ m ; Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n vệ Tả nhị dinh Vũ lâ m là Tô n Thấ t Chu
đổ i sung Hiệp quả n vệ Tả dinh Thầ n cơ (Phó vệ ú y vệ nà y là Phạ m vă n Đà m bị giá ng
chứ c) ; Phó quả n cơ thự Phó vệ ú y vệ Trá ng vũ là Ngô Nghê là m Quả n cơ sung Hiệp
quả n vệ Tả nhị dinh Vũ lâ m.

Cho : Phó vệ ú y vệ Dương vũ dinh Thầ n cơ là Nguyễn Trọ ng thă ng thự Phó vệ ú y Trung
vệ dinh Thầ n cơ ; Cai độ i ở Cử u độ i thuộ c Tiền vệ dinh Hù ng nhuệ là Nguyễn An bổ thụ
Phó quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Dương vũ dinh Thầ n cơ.

Trướ c đâ y việc biến ở Trấ n Tây, tên Giun giặ c Miên, đem quâ n Xiêm đến giữ lấy đấ t ấ y.
Thổ dâ n phầ n nhiều chá n về sự tà n ngượ c củ a ngườ i Xiêm. 3 đấ t Trung Lạ p, An Phủ ,
Danh Bang khô ng chịu theo ngườ i Xiêm, đem dâ n và o rừ ng ở , cho thổ mụ c đem hà ng
hó a đến buô n bá n tỏ ý muố n về nướ c cũ . Cao Hữ u Dự c đem việc tâ u lên. Vua dụ cho
Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương và Tuầ n phủ Doã n Uẩ n rằ ng : “Dâ n thổ khổ về sự tà n
ngượ c củ a ngườ i Xiêm đã lâ u, giậ n mà khô ng dá m nó i, nay đấ t Danh Bang đã khô ng chịu
khuấ t mà theo về thì giặ c Xiêm ngă n ngừ a cà ng cẩ n mậ t, thổ dâ n ngờ vự c sợ hã i cà ng
sâ u sắ c. Bây giờ dâ n Man đến buô n bá n mớ i độ mộ t thá ng mà thuyền có đến hơn 1.000
chiếc, nhâ n số hơn 4.800 ngườ i, nhâ n đấ y mà vỗ về, chính là lú c gặ p thờ i đấ y. Vậ y nên
hiểu thị cho biết cá i lẽ bỏ đườ ng nghịch, theo đườ ng thuậ n, để chú ng giết hạ i lẫ n nhau,
thì ta nhâ n cá i thế ấ y mà vỗ về thu phụ c lấ y chú ng, nướ c nhỏ Lạ p - Man kia, sẽ có thể
khô ng phả i dù ng đến quâ n sự mà phụ c đượ c”.

Lấ y : á n sá t tỉnh Hà Tiên là Hoà ng Mẫ n Đạ t thă ng thự Bố chính tỉnh Hà Tiên ; Lễ khoa

Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Nguyễn Tấ t Phong thă ng thự á n sá t tỉnh Bình Thuậ n. Rồ i đó
Phong chuyển sang thự á n sá t tỉnh Hà Tiên. Khở i phụ c Lê Bá Đĩnh, hà m Viên ngoạ i lang
bộ Hình đượ c thă ng thự á n sá t tỉnh Bình Thuậ n.
Tổ ng tà i Sử quá n Trương Đă ng Quế tâ u nó i : “Cá c bả n phiếu nghĩ củ a cá c nha mô n về
khoả ng nă m Minh Mệnh đã đượ c ngự bú t châ u điểm rồ i, xin kiêm giao cho Sử quá n, để
dù ng là m tà i liệu nghiên cứ u”. Vua chuẩ n y.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XL

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng 1, là m lễ Thu
hưở ng. Ngà y hô m ấ y, mưa, lễ xong, thưở ng cho cá c quan bồ i tế và chấ p sự : bạ c và tiền
có khá c nhau. Ngà y hô m sau, vua ngự điện Vă n Minh, tuyên triệu hoà ng tử , hoà ng thâ n
và cá c quan vă n võ đạ i thầ n và o yên ủ i hỏ i han, đều cho thoi thuố c “tử kim đĩnh” và nó i :
“Dù ng thứ thuố c nà y, có thể trá nh đượ c phong hà n”.

Bắ t đầ u chế ấ n “Đạ i Nam hoà ng đế” và ấ n “Thầ n hà n” là m bằ ng thứ

ngọ c biếc (ấ n “Hoà ng đế”, vuô ng 2 tấ c 4 phâ n, dày 1 tấ c, cao 2 tấ c ; ấ n “Thầ n hà n”, vuô ng
1 tấ c 8 phâ n, dà y 8 phâ n, cao 1 tấ c 6 phâ n). Chuẩ n định : Từ nay, phà m đi tuầ n thú quan
sá t cá c địa phương, và ban cá c sắ c thư ra nướ c ngoà i, cù ng cá c việc lớ n, thì đó ng ấ n “Đạ i
Nam hoà ng đế”, cũ ng như ấ n “Đạ i Nam thiên tử ” . ấ n chế xong, dụ cá o khắ p
trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh ; thưở ng cho bộ Lễ, bộ Cô ng và đườ ng thuộ c Nộ i cá c, cho
đến thợ là m có khá c nhau.

Đặ t đà n chay trọ ng thể ở chù a Diệu Đế, sai Thố ng chế Tô n Thấ t Nghị, Tham tri Lý Vă n
Phứ c đố c cô ng việc nà y. Vua dụ rằ ng : “Ta lậ p lên ngô i chù a, vì dâ n cầ u Phướ c, nay thợ
xâ y dự ng đã xong, gặ p ngà y tiết “Vu lan”((1) Vu lan : tuầ n chay và o ngà y 15 thá ng 7.1),
nên mở mộ t đà n chay to, trên cầ u cho Thá nh tổ mẫ u((2) Thá nh tổ mẫ u : chỉ bà nộ i củ a
Thiệu Trị.2) Nhâ n tuyên Từ Khá nh Thá i hoà ng hậ u ta, số ng lâ u thêm tuổ i, hưở ng mã i
Phướ c là nh, mạ nh trờ i ban cho, tuổ i thọ nhiều Phướ c ; phổ nguyện cho nă m đượ c mù a,
nướ c sô ng thuậ n, nướ c thịnh, dâ n yên, cù ng hưở ng Phướ c thá i bình ; tụ ng kinh mộ t
tuầ n 7 ngà y. Lạ i đặ t đà n phổ độ [cho vong nhâ n] để rộ ng thiện duyên. Có mộ t nhà sư họ
Hứ a, phá p hiệu là Liễu Tính, và o cử a thiền từ khi lên 5 tuổ i ở hang nú i Trườ ng Lịch,
hiểu đạ o Phậ t đượ c sâ u ; đến đâ y, cầ m gậ y tích trượ ng sang phương Nam, trụ trì ở chù a
nà y. Vua khen ngợ i, cho hiệu là Tịch cố c tă ng((1) Tịch cố c tă ng : nhà sư đi tu khô ng ă n
cá c thứ ngũ cố c.1).

Đổ i : xã Chi Lan ở châ u Ô n tỉnh Lạ ng Sơn thuộ c về tổ ng Thố c Sơn huyện Hữ u Lũ ng tỉnh
Bắ c Ninh ; 3 xã Xa Lý, Giá o Liêm, Quế Sơn ở huyện Lụ c Ngạ n tỉnh Bắ c Ninh thuộ c tổ ng
An Châ u, huyện An Bá c, tỉnh Lạ ng Sơn.

Cá c tỉnh Thừ a Thiên, Hả i Dương, Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n ít mưa. Tỉnh Gia Định
có thứ sâ u mớ i nở . Sai đều phả i lậ p đà n cầ u đả o để tố ng đi. Rồ i đó , cá c tỉnh bá o đượ c
mưa, hết sâ u.

Sai tuyển thổ binh ở tỉnh Thanh Hó a, 6 huyện châ u Thạ ch Thà nh, Quả ng Địa, Cẩ m Thủ y,
Lang Chá nh, Thườ ng Xuâ n, Quan Hó a. Tỉnh nà y, về nă m Minh Mệnh thứ 19 [1838], bộ
Binh bà n xin tuyển lấ y thổ binh nhưng rồ i lạ i đình hoã n. Đến đâ y, vì số dâ n thêm nhiều
ra, bèn sai chiếu lệ, cứ 7 đinh lấ y 1 lính, thu thà nh 6 độ i (cộ ng 319 tên) tổ chứ c là m cơ
Thanh hù ng, đặ t quả n suấ t để cai quả n, chia là m 3 ban, phá i đến trú phò ng ở 2 phủ
Quả ng Hó a và Thọ Xuâ n, đầ u nă m diễn tậ p cũ ng như quâ n lính cá c vệ.

Lấ y Tham tri bộ Binh Phan Thanh Giả n sung Đạ i thầ n viện Cơ mậ t, vì Hà Duy Phiên bị
bệnh, cá o nghỉ giả hạ n.

Là m thêm kho ở tỉnh Bắ c Ninh. Kho chứ a thó c ở tỉnh Bắc Ninh hơi đầy, thu thó c và o,
khô ng đủ chỗ chứ a, bèn sai là m thêm 2 kho ở tỉnh lỵ , 2 kho ở phâ n phủ Thuậ n An (đều
15 gian). Rồ i Tổ ng đố c Nguyễn Cử u Đứ c tâ u nó i : “9 huyện thuộ c tỉnh : Vă n Giang, Gia
Lâ m, Siêu Loạ i, Đô ng Ngà n, Tiên Du, Yên Phong, Quế Dương, Lang Tà i, Gia Bình, thó c
thuế vụ hạ nă m nay phả i nộ p hơn 49.000 hộ c, xin thu về vụ đô ng, cho xay ra gạ o tấ t cả,
đem tả i nộ p và o kho phâ n phủ Thuậ n An, để cho đủ sang nă m vậ n tả i đến Kinh, rồ i cứ
đệ niên trưng thu xin cũ ng chiếu lệ ấ y tuâ n hà nh”. Việc giao xuố ng cho bộ Hộ bà n. Bộ
cho rằ ng 9 huyện, đồ ng niên, số thó c thuế phả i nộ p đến hơn 164.400 hộ c, từ trướ c đến
nay, vẫ n chia ra từ ng thà nh để thu thuế (vụ hạ , thu 3 thà nh ; vụ đô ng, thu 7 thà nh), thự c
là muố n cho dâ n dễ dà ng vậ n tả i để đem nộ p. Nay quy cả và o vụ đô ng, thì số thó c nhiều
gấ p hai, chưa chắ c khô ng có cá i tệ trì trệ và thiếu só t. Tâ u xin như thế rấ t là chưa hợ p.
Vậ y xin cho 9 huyện cứ theo như cá c huyện Vă n Giang, Gia Lâ m, cũ ng phả i nộ p thó c
thuế về vụ hạ . Duy đến kỳ thu thuế về vụ đô ng, mớ i cho xay ra gạ o, đem nộ p ở kho phâ n
phủ Thuậ n An. Cứ đến cuố i nă m, ở bộ sẽ trù tính cá i số sang nă m phả i tả i [đến Kinh],
nếu cá i số gạ o nộ p thuế về vụ đô ng hiện chứ a ở kho ấ y mà phá t tả i [đến Kinh] thì xin
trích đem cá i số thó c thuế nộ p về vụ hạ xay ra gạ o, để cho đủ tả i đi, cò n thừ a ra vẫ n
chứ a ở kho ấ y sẽ dù ng đến, mớ i là ổ n thỏ a thuậ n tiện. Vua chuẩ n y như lờ i bà n củ a bộ .

Xứ Nam Kỳ gạ o đắ t. Vua sai cá c tỉnh xét hỏ i tình cả nh củ a dâ n và tâ u lên.

Dụ rằ ng : “Tỉnh Bình Thuậ n thuộ c Tả trự c kỳ, cá c tỉnh Gia Định, Biên Hò a, Vĩnh Long,
Định Tườ ng, An Giang, mù a đô ng nă m ngoá i vì ít mưa, lú a ruộ ng có chỗ tổ n hạ i, đã
chướ c lượ ng cho tha hoặ c giả m thuế. Cò n số thuế phả i nộ p về nă m nay lạ i chuẩ n cho
chiết nạ p [bằ ng tiền]. Triều đình gia ơn cho dâ n, khô ng chỗ nà o là khô ng chu đá o. Gầ n
đâ y giá gạ o hơi đắ t, chưa biết hiện nay dâ n ta sinh kế có đượ c dư dậ t khô ng ? Ta để tâ m
chă m nghĩ đến dâ n, phà m việc, tấ t phả i lo cho dâ n trướ c. Vậ y truyền dụ cho các đố c phủ ,
bố , á n, đều phả i gia tâ m xét hỏ i nhâ n dâ n trong hạ t : hiện nay ă n dù ng có thể tiếp tế
đượ c mà khô ng đến nỗ i nhă n nhó thiếu thố n, rồ i tâ u ngay lên, để yên lò ng ta. Nếu có
tình hình điêu đứ ng vấ t vả , cũ ng phả i mộ t mặ t tâ u lên, mộ t mặ t phả i điều tễ thế nà o, trù
tính cho kỹ, tiếp tụ c tâ u lên, đợ i ban chỉ dụ thi hà nh. Các ngươi đều có chứ c trá ch chă m
nom cho dâ n, nên lấ y lò ng ta là m lò ng mình, lấ y việc dâ n là m việc nhà , tườ ng tậ n xem
xét, thế nà o cho ngườ i trên đượ c biết tình trạ ng củ a dâ n, mớ i là khô ng phụ trá ch nhiệm
ta đã ủ y thá c. Các ngươi đều phả i kính cẩ n tuâ n theo”.

Bộ Hộ tâ u nó i : “Nhữ ng tên đấ t, khi xưng hô , thườ ng nó i đến, giả n hoặ c gặ p chữ tô n hiệu
cá c tiên đế, hoặ c 2 chữ cù ng nó i đến, xin cho đổ i đi, để tỏ ý kính cẩ n. Duy có phủ Thừ a
Thiên là nơi kinh đô nhà vua, tỉnh Tuyên Quang, đứ ng và o hà ng địa phương đã lâ u, xin
cứ để yên như cũ ; cò n thì xin chiếu tù y từ ng chữ , từ ng nghĩa, đổ i dù ng chữ khá c”. Vua
khen lờ i tâ u là phả i, bèn cho xét tên các phủ , huyện, tổ ng, xã và thô n, ấ p, hễ trù ng vớ i
nhữ ng tô n hiệu nhà tô n miếu thì đổ i theo tên mớ i (phủ Hoằ ng Đạ o đổ i là phủ Hoằ ng Trị,
xã Hoằ ng Đạ o thuộ c huyện Hoằ ng Hó a đổ i là xã Hoằ ng Nghĩa, ấ p Minh Đứ c thuộ c huyện
Phú Vinh đổ i là ấ p Mộ c Đứ c, thô n Minh Đứ c thuộ c huyện Phướ c Lộ c đổ i là thô n Quy
Đứ c, tổ ng Minh Đứ c thuộ c huyện Tâ n Minh đổ i là tổ ng Minh Thiện, thô n Minh Đứ c
thuộ c huyện Kiến Hò a đổ i là thô n Thừ a Đứ c, thô n Hiếu Vă n thuộ c huyện Tuy Viễn đổ i là
thô n Hữ u Đứ c, thô n Thượ ng xã Quang Liệt thuộ c huyện Tố ng Sơn đổ i là thô n Thượ ng
xã Vĩ Liệt, xã Quang Liệt tổ ng Quang Liệt thuộ c huyện Thanh Trì đổ i là tổ ng Thanh Liệt
xã Thanh Liệt, xã Quang Liệt tổ ng Quang Liệt thuộ c huyện Phù Cừ đổ i là xã Viên Quang
tổ ng Viên Quang, thô n Trinh Thuậ n thuộ c huyện Duy Xuyên đổ i là thô n Vĩnh Trinh, xã
Từ Tườ ng thuộ c huyện Tuy Phong đổ i là xã Trinh Tườ ng, thô n Khoan Hồ ng xã Đa Tố n
thuộ c huyện Gia Lâ m đổ i là thô n Khoan Tế xã Đa Tố n, thô n An Trinh thuộ c huyện Vĩnh
Thuậ n đổ i là thô n An Trạ ch, trạ i An Trinh thuộ c huyện Tiền Hả i đổ i là trạ i An Cư, xã An
Trinh thuộ c huyện Cẩ m Già ng đổ i là xã An Điềm, xã Vũ Vĩ thuộ c huyện Vũ Già ng đổ i là
xã Phương Vĩ, thô n Hậ u Đứ c thuộ c huyện Cử u An đổ i là thô n Chiêm Đứ c, thô n Từ Nhâ n
thuộ c huyện Tuy Phong đổ i là thô n Từ Thiện, xã Từ Nhâ n thuộ c huyện Tuy Phong đổ i là
thô n Từ Thiện, xã Từ Nhâ n thuộ c huyện Thượ ng Phướ c đổ i là xã Từ Vâ n, thô n Đạ i
Thà nh thuộ c huyện Minh Linh đổ i là thô n Mỹ Thà nh, xã Đạ i Thà nh thuộ c huyện Diên
Phướ c đổ i là xã Lạ c Thà nh, phườ ng Đồ ng Mỗ thuộ c huyện Đồ ng Hỷ đổ i là phườ ng Đồ ng
Hò a, trang An Ninh thuộ c huyện Vă n Lã ng đổ i là trang An Cư ; xã An Ninh tổ ng An Ninh
thuộ c huyện Đạ i Từ đổ i là xã An Đổ tổ ng An Đổ , tổ ng Thơm Linh xã Thơm Linh đổ i là
tổ ng Phương Linh xã Phương Linh, tổ ng An Ninh xã An Ninh thuộ c Định Châ u đổ i là
tổ ng An Trạ ch xã An Trạ ch, thô n Hương Trà thuộ c huyện Hà Đô ng đổ i là thô n Thanh
Trà , xã Hiệp Lễ thuộ c huyện An Lạ c đổ i là xã Hiệp Thuậ n, thô n Thọ Chiền xã Hương
Chiền thuộ c huyện Đô ng Ngà n đổ i là thô n Vĩnh Thọ xã Hương Mặ c, xã Thụ Chiền tổ ng
Thụ Chiền thuộ c huyện Tiên Du đổ i là tổ ng Thụ Phướ c xã Thụ Phướ c, 2 thô n Thượ ng,
Trung xã Phú Lậ p và thô n Chiền xã Thụ Chiền đổ i là thô n Phướ c xã Thụ Phướ c, thô n
Lũ ng Chiền xã Thanh Tương thuộ c huyện Siêu Loạ i đổ i là thô n Lũ ng Khê xã Thanh
Tương, xã Châ u Chiền tổ ng Bả o Lộ c đổ i là xã Châ u Xuyên ; xã Thọ Chiền thuộ c huyện
Yên Phong đổ i là xã Thọ Đứ c.
Cho : Tả thị lang bộ Hình Trương Quố c Dụ ng bổ sang Tả thị lang bộ Cô ng ; Thô ng chính
sứ biện lý bộ Hình Trương Vă n Uyển đổ i bổ Tả thị lang bộ Hình ; Biện lý bộ Cô ng Đinh
Vă n Minh đổ i bổ Biện lý bộ Hình ; Viên ngoạ i lang bộ Lễ Vũ Đình thă ng thụ Lang trung
bộ Lạ i ; thự Quố c tử giá m Tư nghiệp Lê Thiệu Trị thă ng thự Lang trung bộ Lễ ; thự Đố c
họ c tỉnh Gia Định Lê Vă n Hy thă ng thự Quố c tử giá m Tư nghiệp ; Đố c họ c Thanh Hó a Vũ
Cô ng Độ , thă ng thự Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ sung Biên tu Sử quá n ; thự Đố c họ c
Sơn Tâ y Lê Duy Chí bổ đi Đố c họ c Thanh Hó a ; thự Lang trung bộ Lễ Dương Thanh Thụ y
vì là m việc tầ m thườ ng, giá ng là m Viên ngoạ i lang, bổ đi Đố c họ c tỉnh Sơn Tâ y ; Hộ khoa
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Vũ Trọ ng Bình thă ng thự Lang trung bộ Lễ.

Tỉnh Thanh Hó a có tên Vũ Duy Tư mạ o xưng là thị vệ, đi dọ a nạ t lấ y tiền bạ c củ a dâ n

ngườ i Man. Việc phá t giá c, Tư bị xử tử . Tri huyện huyện Thạ ch Thà nh là Tô n Thấ t Bá vì
bắ t đú ng phạ m nhâ n đượ c thưở ng gia mộ t cấ p.

Chuẩ n định lệ sung cô ng tà i sả n củ a tuyệt hộ ((1) Tuyệt hộ : ngườ i chết đi có tà i sả n để

lạ i mà khô ng có con.1). Phà m tà i sả n củ a tuyệt hộ , chia là m 10 thà nh, thì 7 thà nh sung
cô ng, dà nh riêng để chẩ n cấ p cho nhữ ng ngườ i nghèo tú ng và sử a sang đườ ng sá , cầ u
đậ p. Nếu ruộ ng khô ng đầ y 30 mẫ u, tiền khô ng đến 3.000 quan thì khô ng sung cô ng, giao
cho dâ n trô ng nom giữ lấ y, bá o cho quan biết để là m bằ ng.

á n sá t Nam Định là Bù i Phá c có tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c đây, nguyên Bố chính Trầ n

Quang Tiến khá m xét việc dâ n trong hạ t tranh nhau trưng bã i sa bồ i, cò n [Tiến] nhậ n
củ a ló t củ a ngườ i ta nhờ cậ y. Việc phá t giá c. Vua giao cho tỉnh hộ i đồ ng tra xét. Phá c
nghĩ xử và kết á n mộ t cá ch hà m hồ , có ý gỡ tộ i cho [Tiến]. Nguyên Hộ đố c Hà Thú c
Lương cũ ng hù a theo, dự a ý và dung tú ng. Đến đây, thự Tổ ng đố c Phan Bá Đạ t tra ra.
Khi á n đệ lên, Tiến phả i xử phạ t trượ ng và tộ i đồ . Thú c Lương bị cách lưu, Phá c phả i
phá t đi sung quâ n ở đồ n cử a biển Đà Nẵ ng. Vua cho rằ ng vụ á n nà y, tình lý khó khă n, đã
để lâ u ngà y, thêu dệt thêm ra, thế mà Bá Đạ t tra ra đượ c thự c tình để xét xử rõ rà ng, rấ t
đá ng khen. Rồ i đó , lấ y : thự á n sá t Thá i Nguyên là Nguyễn Danh Phương bổ đi thự á n sá t
tỉnh Nam Định ; thự á n sá t Hả i Dương là Trầ n Thiên bổ đi thự á n sá t tỉnh Thá i Nguyên ;
Lang trung bộ Lạ i là Lê Danh Đề bổ đi á n sá t tỉnh Hả i Dương.

Trong tậ p thỉnh an, Tuầ n phủ tỉnh Hà Tĩnh là Trầ n Vă n Tuâ n có nó i cả đến nhữ ng việc
tỉnh thà nh đặ t ở chỗ ẩ m thấ p, nướ c sô ng đều là nướ c mặ n, đườ ng lấ y nướ c ngọ t khô ng
tiện, xin theo đườ ng sô ng mớ i khai, khơi sâ u thêm xuố ng, để có thể dẫ n đượ c nướ c
[ngọ t] thì thổ dâ n mớ i có chỗ nhờ . Thự á n sá t Nguyễn Khắ c Trạ ch cũ ng nó i thà nh tuy
hơi thấ p, mà cơ chỉ đã là m nên, cô ng trình quá nử a, tình thế cũ ng khó dờ i đi nơi khá c,
xin đắ p thà nh để phò ng giữ cho vữ ng chắ c. Vua xuố ng dụ rằ ng : “Tỉnh thà nh Hà Tĩnh
mớ i đặ t ra, chưa là thiên địa. Khoả ng nă m Minh Mệnh, hoà ng khả o ta đã lưu ý đến,
nhưng mộ t khi canh cả i, khô ng khỏ i khó nhọ c phí tổ n rấ t lớ n, nên cò n chưa là m. Nă m
Thiệu Trị thứ 2 [1842], ta Bắc tuầ n, qua đấ t ấ y, đã rõ hết cả hình thế, chỉ nghĩ có điều
sứ c dâ n chưa đượ c thư thả , mà cô ng việc đắp thà nh nặ ng nề rấ t lớ n, chưa thể coi
thườ ng mà là m ngay đượ c, hã y đợ i sau khi mở đượ c đườ ng lấ y nướ c, sẽ là m. Do đấy,
mớ i sai thự Tổ ng đố c An – Tĩnh Tô n Thấ t Đườ ng và thự Bố chính Nghệ An Vũ Tuấ n hộ i
đồ ng đến tậ n nơi khá m, từ thượ ng lưu sô ng Đạ i Nạ i đến trướ c mặ t thà nh Hà Tĩnh, cá i
việc khai ngò i dẫ n nướ c, có thể mườ i phầ n tiện lợ i cả mườ i khô ng ? Trù tính tâ u lên.
Bọ n Đườ ng lạ i nó i : sô ng mớ i đà o đều là nướ c mặ n, nếu khai rộ ng, khơi sâ u xuố ng cho
lưu thô ng, thì nướ c mặ n ứ lên, lạ i là khô ng tiện, xin khai cá i hồ chứ a nướ c ở bên ngoà i
tỉnh thà nh là hơi tiện đó thô i. Vua y cho.

Đổ i gọ i tà o Diễn luâ n trong Nộ i cá c là tà o Ty luâ n.

Tỉnh Nam Định có nạ n hoà ng trù ng. Sai khá m từ ng phâ n số nhữ ng chỗ đã bị tai hạ i, liệu
cho khoan giả m [thuế].

Thượ ng thư bộ Lễ Nguyễn Trung Mậ u suy cử Tri huyện Địa Linh là Dương Đă ng Hiển
lên là m Ngự sử đạ o Sơn - Hưng - Tuyên. Khoa đạ o là Trình Nho và Mai Đứ c Thườ ng nó i :
“Hiển do tú tà i xuấ t thâ n, mớ i ở huyện ít ngà y, mà Mậ u đã vộ i suy cử , chưa đượ c thỏ a
đá ng đố i vớ i dư luậ n”. Vua nó i rằ ng : “Dù ng ngườ i, chỉ có ai có tà i là cho ; Dương Đă ng
Hiển là m việc chưa có gì là xuấ t sắ c. Khô ng biết Nguyễn Trung Mậ u đích kiến thế nà o,
mà dá m chắ c ngườ i ấ y khô ng phụ lò ng mình suy cử ? Huố ng chi, là ngườ i cù ng trong
mộ t phủ , mà khô ng trá nh sự hiềm nghi về ruộ ng trồ ng dưa và dướ i gố c câ y mậ n((1)
Ruộ ng dưa, câ y mậ n : do điển trong truyện Liễu Cô ng Quyền đờ i Đườ ng, ngườ i quâ n tử
khi đi qua ruộ ng dưa, đừ ng sử a lạ i già y, khi đi qua dướ i cây mậ n, đừ ng độ i lạ i mũ , e
ngườ i ta ngờ rằ ng lấy dưa hoặ c mậ n giấ u và o già y, mũ .1), vộ i bả o cử ngay, thì quả là
bụ ng cô ng hay là bụ ng tư”. Sau đó , khô ng cho Hiển thă ng.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Tri Phương tâ u nó i : “Hai độ i phá o thủ Nhấ t, Nhị ở tỉnh An

Giang, trướ c vẫ n lấ y mộ binh ở cá c vệ cơ sung và o, phầ n nhiều có ngườ i trố n đi hoặ c
chết đi. Nay xin trích lấy giả n binh ở cá c vệ các cơ trong tỉnh sung điền”. Tri Phương lạ i
xin chiêu mộ nhữ ng dâ n trong hạ t lậ p thà nh quâ n độ i hướ ng đạ o. Vua nó i : “Đều là dâ n
trong hạ t, nếu có sai phá i việc gì, đò i gọ i cũ ng khô ng khó , cầ n gì phả i lậ p ra danh hiệu
khá c”.

Tha thuế ruộ ng bỏ khô ng cà y cấ y đượ c ở tỉnh Vĩnh Long. Dâ n ngườ i Kinh ở tỉnh Vĩnh
Long, có nhữ ng nơi gầ n liền vớ i dâ n ngườ i thổ và ruộ ng ở 3 huyện Tuâ n Nghĩa, Trà
Vinh, Vĩnh Trị phầ n nhiều bỏ hoang ; quan tỉnh thườ ng thườ ng xin cho hoã n thuế. Vua
nó i ; “Ruộ ng đã bỏ khô ng cà y cấ y đượ c, thì lấ y gì mà nộ p thuế ? Hạ lệnh tha cho”.

Chở gạ o 3 tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng và Gia Định đến chứ a ở tỉnh An Giang vì trướ c
đâ y chưa đượ c đầy đủ .

Thị lang Nộ i vụ phủ Lê Vă n Thu, Lang trung Phan Tĩnh và Nguyễn Xuâ n Tự phả i tộ i, bị
mấ t chứ c. Cho : Thiêm sự phủ thiếu Thiêm sự biện lý bộ Cô ng Lê Vă n Thu quả n lý cô ng
việc Nộ i vụ phủ ; nguyên Tà o chính Phó sứ thừ a biện bộ Cô ng Nguyễn Cô ng Nghĩa thự
Lang trung Nộ i vụ phủ ; thự Viên ngoạ i lang Vũ khố Nguyễn Cô ng Điền bổ thụ Viên
ngoạ i lang Nộ i vụ phủ . Trướ c đâ y, nha Nộ i vụ phủ là m hỏ ng thứ đoạ n vũ “phương
kiến”((2) Thứ hà ng dệt bằ ng tơ ngà y trướ c.2), bắ t phả i đền nhưng chưa đền xong, đến
đâ y, phụ ng sắ c chỉ là m thứ á o giá p dệt, nhâ n xin đem thứ là m hỏ ng kia chắ p vá và o,
mong đượ c xó a cá i á n phả i đền. Vua giậ n, nó i rằ ng : “Nộ i vụ phủ trướ c đâ y phá t ra các
bả n á n để thiếu nhữ ng hó a vậ t trong kho, đã giao tra nghị. Bọ n kia nếu cả nh tỉnh hơn
lên mà giữ phép nướ c, theo lẽ cô ng, cũ ng cò n chưa đủ chuộ c đượ c tộ i trướ c, thế mà
nhâ n có việc chế tạ o [thứ khá c], dá m đem thứ đã [là m hỏ ng] bắ t phả i đền ở nhà , lờ mờ
mạ o xin ! Nếu ta khô ng vỡ lẽ, chẳ ng hó a ra bị chú ng lừ a dố i ư ? Ô i, ngườ i bề tô i thờ vua,
cố t lấy thà nh tín là m gố c. Bọ n kia lạ i xả o quyệt như thế, thì lò ng chú ng như quỷ, như
cá o, khô ng thể nó i đượ c ! Bọ n Lê Vă n Thu, Phan Tĩnh, Nguyễn Xuâ n Tự đều phả i cá ch
chứ c, bắ t khó a tay, giao bộ Hình, bị nghiêm nghị kèm theo á n trướ c”. Sau đó , vì phả i
giam cầ m lâ u, bọ n Thu lạ i đượ c tha ra, phá t giao đi quâ n thứ tỉnh Quả ng Ngã i, cho hết
sứ c là m việc để chuộ c tộ i.

Bổ Viên ngoạ i lang Quang lộ c tự Lâ m Nhậ t Hự u là m Viên ngoạ i lang Vũ khố , hộ i đồ ng

vớ i Trầ n Vă n Nguyện hộ lý ấ n quan phò ng Vũ khố .

Sai bộ Hộ bà n luậ n về phép Thườ ng bình((1) Thườ ng bình : Nhà nướ c là m ra cá i kho
chứ a thó c, khi thó c cao thì giả m giá , bá n ra cho dâ n ; khi thó c hạ thì tă ng giá lên, đong
và o.1). Trướ c đâ y, bọ n thự Tuầ n phủ Hưng Yên là Phạ m Duy Trinh dâ ng sớ nó i :
“Thườ ng bình là phép hay củ a đờ i cổ . Xin chiếu từ ng hạ t, nhâ n số nhiều ít phá t cho tiền
sẵ n, nă m đượ c mù a thì thêm giá mà mua thó c và o, nă m mấ t mù a thì giả m giá mà bá n
thó c ra. Như thế nă m đượ c mù a khô ng lo thó c bừ a bã i, nă m mấ t mù a dâ n cũ ng khỏ i khổ
về sự phả i đi tha phương”. Việc đượ c giao xuố ng cho bộ Hộ duyệt bà n. Bộ cho rằ ng phép
Thườ ng bình trướ c từ nhà Há n, mà rõ rà ng ở nhà Tấ n, nhà Đườ ng, nhà Tố ng trở xuố ng
đều theo đó mà là m. Vì điển chương đã đủ , phá p độ cù ng noi, có thể dễ theo đượ c. Nướ c
Nam ta từ Đinh, Lý, Trầ n, Lê trở về trướ c, chưa là m đượ c. Đạ i phà m việc gì lú c mớ i đặ t
ra, trù tính rấ t khó , cũ ng là cá i thế đó thô i. Nă m Minh Mệnh thứ 8 [1827] phá t thó c cô ng
ra 30.000 hộ c, giao cho phủ Thừ a Thiên, chia đi cá c huyện ở Kinh thà nh, đặ t là m kho
Thườ ng bình ; đến nă m thứ 15, vì quan Kinh doã n là m việc khô ng tố t, rồ i lạ i đình bã i.
Nay tậ p tâ u củ a tỉnh Hưng Yên dâ ng lên, cũ ng chỉ nó i đạ i khá i, chứ khô ng vạ ch ra điều
khoả n phò ng ngừ a nhữ ng sự gian dố i. Rồ i ra, nhữ ng khi đong và o, bá n ra, kẻ lạ i dịch,
ngườ i giữ kho, tổ ng lý và ngườ i buô n bá n, nhâ n đó là m khó khă n, kìm hã m lạ i, xẻo xén
để chia tay nhau. Khô ng khỏ i là m hạ i cho dâ n ! Vả lạ i, gầ n đâ y cá c tỉnh nhỡ ra gặ p phả i
thiếu thó c ă n, đã giả m giá châ m chướ c mà bá n ra, tuy khô ng phù hợ p hết phép thườ ng
bình thờ i cổ , nhưng cá i ý thườ ng bình đã ngụ ở trong đó rồ i, bấ t tấ t phả i đặ t ra là m gì
nữ a". Nhà vua khen lờ i tâ u ấ y là đượ c.

Bọ n dâ n Man ở tỉnh Quả ng Ngã i đã đầ u hà ng lạ i tụ họ p đồ đả ng hơn nghìn ngườ i kéo

xuố ng cá c đồ n thứ 1, thứ 4 và thứ 5, đá nh phá cá c đồ n trạ i, cướ p bó c nhâ n dâ n và sú c
vậ t. Lã nh binh Nguyễn Vă n Vĩnh tự xin thêm quâ n. Bố chính Nguyễn Đứ c Hộ , á n sá t Mai
Khắ c Mẫ n tâ u lên nó i : “Quâ n Man ngà y mộ t nhiều. Xin điều độ ng 2 tỉnh Bình Định và
Quả ng Nam, mỗ i tỉnh hơn 1.000 biền binh, 1 viên lã nh binh cù ng vớ i quâ n tỉnh [chú ng
tô i] hợ p sứ c đá nh bắ t”. Lạ i xin chọ n 1 thố ng lã nh đạ i viên để cho quâ n lệnh có chỗ thố ng
nhấ t, đợ i ngà y tiến đá nh, sẽ gọ i cả quâ n các là ng và dâ n lá ng giềng để cho binh lự c đượ c
đầ y đủ . Vua xuố ng dụ rằ ng : “Cá c ngươi trướ c nó i bọ n á c Man đều đã uố ng má u ă n thề,
xin thự c lò ng quy thuậ n thế mà chưa đượ c hơn mộ t nă m, chú ng đã dá m hung tợ n như
thế ! Vậ y lờ i [cá c ngươi] nó i trướ c chẳ ng hó a ra nó i hã o huyền ư ? Nay lạ i xin điều độ ng
tỉnh lá ng giềng, chọ n đạ i viên, thì chứ c sự địa phương ở chỗ nà o ? Nếu [cá c ngươi] trong
bụ ng khô ng biết xấ u hổ , sao lạ i khô ng sợ phá p luậ t ư ? Ô i, giố ng Man ở nú i, chẳ ng qua là
mộ t huyện nhỏ thô i. Chú ng chỉ như con chuộ t thì thụ t, con chó cắ n trộ m, khô ng dở đượ c
trò gì khá c, mà quâ n dâ n ở tỉnh đã đến 3.000 ; Nguyễn Vă n Vĩnh ở lâ u chỗ địa đầ u, tình
hình ngườ i Man, vố n đã biết hết, đủ để đá nh bắ t, thế mà độ ng đến việc thì xin đạ i binh
tiến đá nh, nó i cho huênh hoang, sao lạ i gặ p việc bố i rố i mơ hồ khô ng nắ m vữ ng đượ c
như thế ! Vậ y phả i gọ i hết các vệ, cá c cơ trong tỉnh, và bắ t thêm quâ n cá c xã lá ng giềng,
giao cho Nguyễn Vĩnh lĩnh đem đi đá nh. á n sá t Mai Khắ c Mẫ n phả i đến ngay quâ n thứ ,
hộ i đồ ng, xem xét sự cơ mà đá nh bắ t hoặ c nhâ n lú c chú ng khô ng phò ng bị gì, kéo thẳ ng
đến sà o huyệt, đố t cho cháy hết thó c lú a củ a chú ng, để chú ng khô ng có chỗ nương tự a ;
hoặ c tù y cơ đặ t quâ n mai phụ c, dụ chú ng đến rồ i chặ n đườ ng về, khiến cho chú ng sợ và
phụ c mã i mã i. Biên cương đượ c yên tĩnh, khô ng nhữ ng rử a đượ c tộ i trướ c, lạ i cò n đượ c
hậ u thưở ng nữ a. Nếu khô ng là m đượ c xong việc, chỉ khó nhọ c mà khô ng cô ng, cá c
ngươi tấ t sẽ bị bắ t tró i mà trị tộ i, rồ i sẽ phá i viên khá c đến là m thay, sợ cá c ngươi khó từ
chố i đượ c cá i lỗ i nặ ng”.

Lạ i phá i thêm thự Phó vệ ú y Hậ u dinh Hổ oai là Tố ng Phướ c Minh và Hiệp quả n là
Dương Trung đem biền vệ binh Hậ u dinh Hổ oai đến ngay, theo Nguyễn Vĩnh sai phá i.
Rồ i lạ i tha ngay nhữ ng tên hiện giam ở nhà ngụ c Thừ a Thiên và nhữ ng quâ n phá t lưu tù
đồ từ tỉnh Quả ng Bình trở và o Nam đến tỉnh Bình Thuậ n, phá t giao quâ n thứ cho đi tiền
khu, đều cấ p lương cho mỗ i thá ng 1 phương gạ o. Trướ c kia, tin tỉnh Quả ng Ngã i bá o
đến, vua hỏ i trong số quâ n vệ ở Kinh, có thể sai ai đi đượ c. Trương Đă ng Quế tâ u lấ y
Phướ c Minh, cho nên nay mớ i sai đi. Khi quâ n Kinh chưa đến, bọ n á c Man lạ i xuố ng địa
điện đồ n thứ 1 và thứ 4 cướ p bó c, Nguyễn Vĩnh đi đi lạ i lạ i đố i phó , đuổ i lấ y về đượ c
nhữ ng ngườ i và sú c sả n bị chú ng bắ t ; Phó quả n cơ cơ thứ 4 là Ngô Siết bắ n trú ng 2 tên
giặ c Man, lạ i hă ng há i tiến lên trướ c, trú ng phả i mũ i tên tẩ m thuố c độ c, bị chết tạ i trậ n.
Việc đến tai vua. Vua cho Vĩnh đượ c khai phụ c 1 cấ p ; truy tặ ng cho Siết là quả n cơ,
chiếu hà m đượ c tặ ng, cấp cho tiền tuấ t gấ p đô i, và cho 1 con [Siết] đượ c ấ m : Cẩ m y cử u
phẩ m bá hộ .

Ban kiểu nhữ ng thoi bạ c mớ i chế tá c cho cá c địa phương ở trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh.
Kiểu cũ , hơi dà y ; kẻ là m gian dễ trà trộ n. Đến đây, đổ i định kiểu mớ i : hơi mỏ ng so vớ i
kiểu cũ ; bèn hạ lệnh ban hà nh. (Phủ Thừ a Thiên, do Nộ i vụ phủ đổ i cá i dấ u in ; tỉnh
Quả ng Bình, tỉnh Hà Tĩnh, tỉnh Ninh Bình thuế bạ c khô ng có bao nhiêu khô ng chế cấ p
[cá i dấ u in]. Cò n ngoà i ra 27 tỉnh, mỗ i tỉnh cấ p cho 2 cá i khuô n bằ ng sắ t để chế thứ đĩnh
bạ c 10 lạ ng và đĩnh bạ c 1 lạ ng ; dấ u đó ng bằ ng sắ t đều 2 cá i ; mộ t mặ t in chữ 10 lạ ng
bạ c, hai bên tả hữ u in chữ “nộ i thả ng” và tên tỉnh 2 chữ nhỏ ; mộ t mặ t in chữ “Thiệu Trị
niên tạ o”, dướ i đó ng hai chữ can chi [như Giá p Tý, ấ t Sử u, vâ n vâ n] ; thứ đĩnh bạ c 1 lạ ng
cũ ng theo kiểu ấ y. Cò n thứ cũ đã có dấ u in niên hiệu và tên tỉnh, miễn khô ng phả i in lạ i
nữ a). Nhưng sự gian dố i, ngà y mộ t thêm ra, cá i hố tệ hạ i cũ ng khô ng thể lấ p hết đượ c.
Rồ i đó , bộ Hộ bà n tiếp [thứ bạ c đĩnh] do Cụ c tạ o tá c ở Bắ c thà nh trướ c đú c ra, có chữ
“cô ng giá p” đã có thự c nghiệm, đều cho thô ng hà nh ; cò n ngoà i ra nhữ ng kiểu cũ mà dâ n
gian đú c ra, khô ng có in nhữ ng dấ u tên tỉnh, niên hiệu và chữ “cô ng giá p”, hạ n từ nă m
nay đến cuố i thá ng 12 nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845] cò n tạ m cho tiêu dù ng, đến thá ng
giêng nă m Thiệu Trị thứ 6 thì thô i ; đều phả i theo đú ng trong hạ n, lụ c tụ c do nhà nướ c
đú c lạ i. Vậ y xin ở phủ Thừ a Thiên và cá c tỉnh Gia Định, Hà Nộ i, Bình Định, Nghệ An đều
đặ t mộ t sở đú c, quan sở tạ i chọ n thợ cho là m, phá i thuộ c quả n trô ng nom cô ng việc.
Phà m nhâ n dâ n nhữ ng ngườ i buô n bá n, khô ng cứ ngườ i trong hạ t hay ngoà i hạ t khá c,
có đem nhữ ng bạ c riêng tình nguyện xin đú c lạ i, thì bẩ m lên thượ ng ty sứ c thợ đến đú c
lạ i cho. (Kiểu thoi bạ c, đạ i khá i theo như kiểu đĩnh bạ c cô ng 10 lạ ng ; bề dà i, bề rộ ng,
dà y hay mỏ ng, từ ng phâ n, từ ng tấ c, bấ t tấ t nhấ t khá i theo dù ng như kiểu mẫ u khắ c chữ
và đó ng dấ u, mộ t mặ t in 4 chữ lớ n niên hiệu và can chi, mộ t mặ t in 2 chữ lớ n tên hạ t sở
tạ i và 2 chữ nhỏ tên ngườ i mà quan phá i trô ng nom việc đú c ấ y, để đủ xét nghiệm. Mỗ i
mộ t đĩnh bạ c 10 lạ ng, thì trả cô ng thợ đú c là 2 tiền ; nếu có xin theo kiểu mớ i đú c lạ i,
cũ ng như thế). Dâ n gian nếu cò n có kẻ đú c lậ u thì thủ phạ m phả i tộ i giả o giam hậ u((1)
Giả o giam hậ u : Thắ t cổ cho chết, nhưng cò n giam đợ i lệnh.1), tò ng phạ m và kẻ biết
tình((2) Nguyên vă n là “tri tình giả ” (danh từ phá p luậ t ngà y trướ c).2) mà cứ mua để sử
dụ ng đều giả m xuố ng mộ t bậ c ; thợ nếu có đú c trà trộ n và o cũ ng phả i tộ i giả o giam hậ u ;
ngườ i trô ng nom việc đú c ấ y phả i tộ i đồ hết bậ c ; ngườ i nà o tố cá o đượ c sự thự c đều
đượ c thưở ng 50 lạ ng bạ c, nếu lạ i dịch mượ n cớ đi dò bắ t, đe dọ a hạ ch sá ch để lấ y tiền,
sẽ chiếu luậ t “lạ i mọ t, tham tang”, mà xử tộ i. Nghị tâ u lên, vua chuẩ n cho y như nghị thi
hà nh. Sau lạ i vì việc mớ i buổ i đầ u, nhữ ng đĩnh bạ c kiểu cũ , hã y hoã n lạ i đến thá ng giêng
nă m Thiệu Trị thứ 7, sẽ đình chỉ.

Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Phú tâ u nó i : “Từ trướ c đến nay, nhữ ng bạ c nộ p thuế phầ n
nhiều có bạ c giả . Vậ y xin : phà m nhữ ng bạ c thuế thu và o, nên sứ c cho thợ ghi họ tên
ngườ i nộ p thuế và o bên hữ u đình bạ c, để cho tuyệt tự sự giả mạ o”. Vua nó i : “Họ tên
ngườ i nộ p thuế rấ t nhiều, nếu nhấ t nhấ t ghi tên cả , thì kẻ thừ a lệnh là m việc, khô ng
khỏ i do đó mà thêm việc ra, có khi lạ i khổ cho dâ n. Nên theo như kiểu đĩnh bạ c mớ i đú c
lạ i, bấ t tấ t phả i ghi tên họ ngườ i nộ p thuế là m gì”.

Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế vì có bệnh, cá o nghỉ giả hạ n. Quế vố n là ngườ i lắ m bệnh.

Vua thườ ng sai trung sứ đến hỏ i thă m, ban cho cá c vị thuố c củ a vua. Khi khỏ i bệnh, Quế
và o tạ , vua yên ủ i hỏ i han hồ i lâ u, dụ rằ ng : “Khanh tuổ i đã cao, ta khô ng muố n đem việc
nhỏ nhặ t phiền đến khanh. Nếu có sự thể trọ ng đạ i, khanh sẽ cù ng ta diện thương ; cò n
việc tầ m thườ ng ở bộ đã có ngườ i đồ ng liêu là m thay, miễn cho thườ ng ngà y đi lạ i chầ u
hầ u cũ ng đượ c”. Quế lạ y tạ khô ng dá m đương.

Cho : Phó vệ ú y vệ Phấ n vũ thuộ c dinh Tiền phong là Lê Đạ i thă ng thự Phó vệ ú y vệ Tả
dinh Hổ oai ; Phó vệ ú y vệ Thiện vũ dinh Long vũ là Nguyễn Đườ ng đổ i bổ Quả n cơ, vẫ n
sung Hiệp quả n Nhị vệ thuộ c Tả bả o ; Cai độ i thứ 10, vệ thứ 4 thuộ c dinh Tả quâ n Thủ y
sư là Dương Đứ c Suy thă ng thự Phó vệ ú y Thủ y vệ tỉnh Quả ng Ngã i.

Sai thự Thố ng chế dinh Long vũ là Tô n Thấ t Nghị kiêm quả n ấ n triện dinh Kỳ võ .

Dờ i đặ t 2 đồ n Bình Hả i và Ba Lạ t ở tỉnh Nam Định (đồ n Bình Hả i nguyên đặ t ở cử a biển

Liêu Lá c xã Quầ n Liêu ; đồ n Ba Lạ t, nguyên đặ t ở cử a biển Ba Lạ t, thô n Hạ , xã An Tứ ).
Tổ ng đố c Phan Bá Đạ t tâ u nó i : “Hai đồ n cá ch cử a biển hơi xa, xin dờ i đặ t đến chỗ gầ n
cho tiện việc phò ng thủ ”. Vua cho rằ ng việc khó tính cá ch bứ c đượ c, nên lạ i sai khoa đạ o
đến khá m lạ i, rồ i giao hai bộ Binh, Cô ng hộ i nghị. Hai bộ đều xin y như lờ i Đạ t nó i, bấ y
giờ mớ i sai dờ i đồ n Bình Hả i đến chỗ gầ n cử a sô ng thuộ c xã Quầ n Liêu, bên đô ng bên
tâ y đặ t thêm 2 đồ n nhỏ ; đồ n Ba Lạ t dờ i đến thô n Thượ ng xã An Tứ . Phá i quâ n ở tỉnh
đến đó ng giữ (đồ n Bình Hả i 200 biền binh ; đồ n Ba Lạ t 300 biền binh), lạ i sứ c cho vă n
võ trong tỉnh hoặ c viên quả n đồ n mộ lính sung và o.

Đặ t thêm chứ c tả hữ u chấ p Kim ngô ở ty Trượ ng, vệ Kim ngô . Đổ i độ i Kim sang là m viện
Vũ bị. Dụ rằ ng : “Đờ i cổ đặ t chứ c chấ p Kim ngô , để đứ ng sắ p hà ng trong cấ m thà nh giữ
cho xe kiệu và nghi vệ đượ c nghiêm chỉnh. Triều ta châ m chướ c chế độ thờ i cổ , đặ t ra
quâ n hiệu, vệ Kim ngô hiện đặ t 2 viên vệ ú y và phó vệ ú y. Nay đặ t thêm chứ c tả hữ u
chấ p Kim ngô ở ty Trượ ng vệ Kim ngô , đều 1 viên, trậ t chá nh tam phẩ m, chứ c chưở ng
cũ ng như vệ ú y vệ Kim ngô . Đổ i độ i Kim sang là m viện Vũ bị, đặ t 1 viên khanh, trậ t tò ng
tam phẩ m, lấ y mộ t viên về ban võ sung bổ và o. Phà m nhữ ng đồ vũ bị ngự dụ ng đều phả i
giữ cả . Lạ i chế cấ p cho viện Vũ bị dấ u kiềm cá i bằ ng ngà , dấ u đồ ký bằ ng đồ ng mỗ i thứ 1
cá i (chế kiểu mẫ u củ a viện Thượ ng trà ).

á n sá t tỉnh Sơn Tâ y là Nguyễn Đứ c Tâ n chết, dù ng á n sá t tỉnh Hưng Hó a là Phạ m Huy bổ

sang ; lấ y Hình khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung là Chu Duy thự á n sá t tỉnh Hưng Hó a, hộ i
đồ ng vớ i Bố chính, Hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ .
Tỉnh Ninh Bình tâ u nó i : “Huyện An Lạ c cá ch xa tỉnh lỵ đườ ng rừ ng dà i và hiểm trở , thuế
nộ p bằ ng thự c sắ c [sả n vậ t] đà i đệ hơi khó khă n. Về số thuế thó c gạ o phả i thu về nă m
nay, xin cho dâ n chiết nộ p [bằ ng tiền]”. Vua y cho.

Chuẩ n cho Viên ngoạ i lang ở Lụ c bộ bấ t cứ thự c hà m hay thự hà m, đều đượ c theo và o
hà ng chầ u để tâ u việc. Cò n Vũ khố và Nộ i vụ khô ng đượ c xếp và o lệ nà y.

Định lạ i lệ đặ t giá mua cá c hạ ng hó a vậ t ở Nam Kỳ. Trướ c đâ y, vua thấ y giá gạ o ở Nam
Kỳ cao vọ t lên, bèn dụ cá c thượ ng ty đều chiếu theo nhữ ng sả n vậ t trong hạ t, nâ ng giá
lên mà mua, cố t cho tiền và hó a vậ t đượ c lưu thô ng, để giú p cho dâ n tiêu dù ng. Đến đâ y,
bộ Hộ tâ u nó i nhữ ng vậ t hạ ng thổ sả n ở cá c tỉnh đều có thổ ngơi, mà số xuấ t nhậ n hó a
vậ t chứ a ở trong kho phả i có hạ n tiết, nếu cứ phó ng đi khô ng có hạ n định, hoặ c vậ t hạ ng
nhiều mà thu mua ít, hoặ c thu mua quá nhiều thì lạ i thà nh ra vô dụ ng ! Xin cứ số tiền
hiện chứ a ở kho, châ m chướ c định nhữ ng vậ t hạ ng nên mua ở từ ng tỉnh, thô ng sứ c
nhữ ng dâ n là m nghề buô n bá n ở trong hạ t, đều đem nhữ ng thứ mà mình có đến quan
mà bà n, chướ c lượ ng nâ ng cao hơn giá chợ 1, 2 thà nh, cấ p tiền ngay ở trướ c mặ t, để cho
hó a vậ t dù ng đượ c vừ a phả i, dâ n có chỗ nhờ . Cô ng tư hai đằ ng đều đượ c việc”. Vua y
cho.

Kiến An cô ng, tên là Đà i, lên thọ 50 tuổ i. Vua tự là m bà i thơ, sai Hoà ng tử Hồ ng Bả o, Thị
vệ Vũ Vă n Giả i và Nộ i cá c là Lê Khá nh Trinh mang đi cù ng vớ i và ng, ngọ c, vó c, lụ a ở
trong kho đến ban cho. Trướ c đâ y, vua dụ bộ Lễ rằ ng : “Kiến An cô ng là bậ c rấ t tô n thâ n
củ a nướ c, nă m nay lên thọ 50, lò ng ta rấ t vui mừ ng, chuẩ n định trướ c hã y thưở ng 2.000
quan tiền ; đến ngà y khá nh đả n, cá c quan ở bộ trướ c tâ u lên, đợ i ta ban vậ t hạ ng để là m
lễ mừ ng thọ ”. Ngà y hô m ấy, Kiến An cô ng lạ y tạ ơn ban, đến hô m sau, dâ ng biểu trầ n tạ .
Vua cho ngồ i, lạ i chính tay ró t rượ u thọ , sai hoà ng tử cung kính bưng đến ban cho. Lạ i
tuyên triệu đến trướ c giườ ng ngự , thâ n ban 1 cá i như ý((1) Như ý : mộ t dụ ng cụ là m
bằ ng ngọ c hoặ c ngà , hay gỗ , hình bà n tay hay hình trá i cây, có cá n dà i để cầ m, dù ng gã i
lưng khi ngứ a.1) bằ ng bạ ch ngọ c. Kiến An cô ng do Nhâ n tuyên Thá i hoà ng thá i hậ u sinh
ra, đượ c hưở ng â n lễ tô n hậ u, cá c thâ n cô ng khô ng ai sá nh đượ c.
Phá i viên thuyền Phấ n bằ ng là Tham tri Đà o Trí Phú từ nướ c phương Tâ y trở về, tiến 1
cá i thuyền có má y đố t lử a, trị giá hơn 280.000 quan tiền. Trướ c kia, khoả ng nă m Minh
Mệnh, Trí Phú đượ c phá i sang Tây, mua 1 chiếc thuyền nhỏ có má y đố t lử a đem về, có
nhữ ng hiệu thuyền Yên phi, Vụ phi và Hương phi. Đến đây, lạ i tiến thuyền lớ n, gọ i là
thuyền lớ n có má y đố t lử a, hiệu là Điện phi (thâ n thuyền dà i 9 trượ ng 5 thướ c 7 tấ c, bề
ngang 2 trượ ng 1 thướ c 5 tấ c, bề sâ u 9 thướ c, khuô n khổ hơi to, chạ y ở trên mặ t nướ c
toà n bằ ng má y mó c chuyển vậ n. Cò n cá c thứ trong thuyền thì : đặ t 1 cá i thù ng chứ a
nướ c dà i 1 trượ ng 4 thướ c 9 tấ c, ngang 1 trượ ng 1 thướ c 7 tấ c, ở giữ a cao lên 5 thướ c 3
tấ c, 2 bên đều cao 4 thướ c 6 tấ c, tầ ng trên trò n, tầ ng dướ i vuô ng ; ở bên trên cá i thù ng
chứ a nướ c có 1 cá i ố ng thô ng hơi, để cho khó i lử a thoá t ra, bên dướ i cá i thù ng có 6 cá i
lò đố t lử a bằ ng sắ t, cử a đố t lử a ở đằ ng trướ c thù ng có 6 cá i hò m chứ a hơi nướ c hình
vuô ng, có mộ t bộ phậ n má y mó c để chuyển vậ n toà n bằ ng đồ ng hoặ c sắ t, để tiếp dẫ n
hơi nướ c. Lạ i có cá i thù ng chứ a nướ c và 3 ổ khó a để mở khó a ra thì lấ y nướ c và o ở hai
bên thuyền, đằ ng trướ c buồ ng má y vậ n độ ng mó c liền cá i trụ c ngang, cắ m và o 2 cá i trụ c
bá nh xe to bỏ thõ ng xuố ng, ở bên ngoà i chiếc thuyền lớ n nà y ă n ngậ p xuố ng nướ c độ
và i thướ c. Khi cho thuyền chạ y đi, thì trướ c hết vặ n cá i khó a ở cá i thù ng dẫ n nướ c, để
hú t nướ c và o cá i thù ng sắ t chứ a nướ c để chứ a sẵ n đấy, để lưu khô ng độ 5, 6 tấ c, rồ i mở
cử a cá i lò đố t lử a ở bên dướ i thù ng ra, đem than đá và củ i bỏ đầy và o, đố t chá y lên, rồ i
đó ng ngay cử a lò lạ i, lử a chá y rự c lên, nướ c ở trong thù ng sắ t sô i đều, tiếng kêu như
sấ m, hơi nướ c chuyển đi đầ y rẫ y khắ p cá c ố ng thô ng hơi, tứ c thì nhổ neo lên, mở má y
ra, hơi nướ c bố c đi khắ p các ố ng củ a bộ má y, vậ n độ ng cả hai bên tả hữ u, chuyển vậ n
đến bá nh xe, rẽ nướ c cuố n só ng, thuyền đi như bay. Nếu gặ p chỗ ngượ c nướ c, khi trá i
gió thì quay thuyền lạ i, bỏ neo, lấ y chỗ lá i thuyền là m đằ ng trướ c, lấ y chỗ lò đố t lử a là m
đằ ng sau : thuyền vẫ n đi nhanh như thườ ng. Vì thuyền chạ y nhanh hơn ngự a phi, cho
nên vâ ng mệnh vua cho đặ t tên là thuyền lớ n có má y đố t lử a, hiệu là Điện phi).

Vua sai bọ n Đô thố ng quâ n Thủ y sư Vũ Vă n Giả i, thự Đề đố c Hoà ng Kim và Hiệp lý quâ n
Thủ y sư Nguyễn Vă n Điển đến ngay cử a biển Thuậ n An, thử cho thuyền chạ y, chự c hầ u
ngự giá đến duyệt quâ n Thủ y sư tậ p trậ n. Vũ Vă n Giả i nhâ n tâ u nó i : “Trướ c kia, là m lạ i
2 thuyền Vâ n phi (nguyên trướ c là thuyền Huy phi) Yên phi, vừ a gặ p lú c thợ đã là m
xong, xin hạ lệnh cho bọ n Giá m đố c Hoà ng Vă n Lịch, Chá nh độ i trưở ng Hoà ng Ngọ c
Toá n, phả i chạ y thuyền đến cả chỗ cử a bể, bà y hà ng sắ p sẵ n trướ c, nghiêm chỉnh hà ng
ngũ đợ i đó . Rồ i cho bọ n Vũ Vă n Giả i cho chiếc thuyền lớ n hiệu Điện phi chạ y thử lầ n đầ u
và o chỗ bãi cá t ngầ m, thuyền mắ c và o chỗ nô ng cạ n, mấ y ngà y lô i kéo khô ng ra đượ c.
Viên trung sứ đem việc ấy chạ y về tâ u lên. Vua lậ p tứ c sai bọ n Nộ i cá c Nguyễn Đứ c
Chính, khoa đạ o Nguyễn Hữ u Độ đến xem xét rồ i lạ i phê bả o cho phương phá p, lậ p tứ c
sai thị vệ chạ y đến chỉ bả o mệnh lệnh hộ dẫ n cho thuyền thoá t ra. Bọ n Vũ Vă n Giả i vì
là m việc ấ y khô ng khéo, đều phả i giá ng 4 cấ p.

Ngà y Canh Tuấ t. Vua ngự ra biển Thuậ n An, điểm duyệt thủ y trậ n, thấ y thuyền Điện phi
má y mó c linh độ ng, đi lạ i như bay ; mà 2 chiếc thuyền Vâ n phi, Yên phi luâ n chuyển
cũ ng đú ng phép, vua rấ t khen ngợ i, bèn tha tộ i trướ c cho bọ n Vũ Vă n Giả i, gia thưở ng
cho biền binh Thủ y sư hộ dẫ n 200 quan tiền ; bọ n Hoà ng Vă n Lịch trướ c vì là m việc
khô ng khéo bị giá ng, nay cũ ng đều cho khai phụ c, gia thưở ng cho á o, quầ n, và kim tiền,
ngâ n tiền có khá c nhau. Đề đố c Hoà ng Kim, Giá m đố c Đinh Vă n Quý cũ ng đều đượ c gia
kỷ lụ c 2 thứ ; nhữ ng quâ n và thợ là m việc đều thưở ng 300 quan tiền.

Nhâ n nó i đến chuyện cũ : khi ngự giá đến cử a biển Thuậ n An, ban lễ tế cho miếu Nam
Hả i Long vương, miếu thầ n gió và đền Thai dương phu nhâ n, chỉ dù ng hương, lụ a. Ngà y
hô m ấ y, sắ c cho bộ Lễ sắ m đủ xô i, thịt, hương, lụ a, do đườ ng quan ở Kinh đi tù y giá và
quan Kinh doã n đến tế. Việc nà y đượ c ghi thà nh lệ. Đến ngà y hô m sau hồ i loan, vua bả o
thị thầ n rằ ng : “Đờ i cổ nó i Hoà ng đế là m ra thuyền, cũ ng có ngườ i nó i Bá ích là m ra ;
ngườ i nó i thế nà y ngườ i nó i thế khá c, khô ng giố ng nhau. Lạ i, trong sá ch Tâ y tuầ n kỷ có
nó i : Hiếu Vũ nhà Tố ng buô ng thuyền Long châ u, Phượ ng tườ ng trở xuố ng 3.045 chiếc
đi khắ p cả 6 cõ i. Thuyền bè đầ y đủ [như thế], đờ i tam đạ i((1) Tam đạ i : ba triều đạ i Hạ ,
Thương, Chu.1) và hai kinh((2) Hai kinh : Đô ng kinh và Tâ y kinh đờ i nhà Há n (Trung
Quố c).2) cũ ng khô ng sá nh đượ c. Lạ i cho thuyền Lương lệ, thuyền Ngô điêu đi rấ t nhanh
ở mặ t nướ c, là thứ thuyền xưa nay vẫ n thườ ng khen ngợ i. Nay xem chiếc thuyền có má y
đố t lử a, mộ t bộ má y mó c tinh xả o tuyệt trầ n, khô ng phả i mượ n sứ c gió đưa buồ m, mà
ngự a chạ y cũ ng khô ng bằ ng ! Tinh xả o như ngườ i đờ i cổ cũ ng khô ng kịp đượ c”. (Từ
trướ c đến nay, cá c thuyền bằ ng đồ ng từ ngoà i biển quay lá i về, vẫ n đến hà ng thá ng, thế
mà thuyền Điện phi từ ngoà i biển về khô ng đầy và i ngà y, đã đến cử a biển Cầ n Thơ tỉnh
Gia Định lấ y củ i và nướ c, rồ i lạ i nhổ neo chạ y đến Kinh. Quan tỉnh nhằ m ngay ngà y ấ y,
cho ngự a chạ y và o Kinh tâ u. Khi tờ tâ u đến, thì chiếc thuyền ấ y đã do cử a biển Thuậ n
An đến Kinh trướ c rồ i. Kể từ cử a biển Cầ n Thơ đến Kinh, lệ thườ ng đi ngự a phả i 4 ngà y
6 giờ 5 khắ c, thuyền Điện phi đi chỉ 3 ngà y 6 giờ , thế là nhanh hơn ngự a đi đườ ng bộ 1
ngà y 5 khắ c).

Lấ y Phó vệ ú y Ngũ vệ dinh Tả quâ n Thủ y sư ở kinh kỳ là Phạ m Xích thă ng thụ Vệ ú y Nhị
vệ dinh Tả quâ n Thủ y sư ở Kinh kỳ. Bổ thụ thự Vệ ú y vệ Trung thủ y tỉnh Nam Định là Lê
Hữ u Ngẫ u là m Phó vệ ú y Ngũ vệ Tả dinh.

Sai Binh bộ phá i 3 chiếc thuyền (Điện phi, Yên phi, Vâ n phi) có má y chạ y bằ ng hơi nướ c,
và 5 chiếc thuyền nhiều dây (Bình dương, Định dương, Định hả i, Tĩnh hả i, Thanh hả i)
đến ngoà i cử a biển Thuậ n An thao diễn, tậ p bắ n sú ng lớ n, tù y theo sự bắ n trú ng nhiều
hay ít mà định thưở ng, phạ t (bắ n trú ng luô n 3 phá t là hạ ng ưu : chính ngườ i bắ n đượ c
thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n, ngườ i phụ biện 1 đồ ng, ngườ i cầ m lá i thuyền 1
đồ ng ; bắ n trú ng luô n 2 phá t là hạ ng bình : chính ngườ i bắ n đượ c thưở ng 2 đồ ng tiền
lớ n, ngườ i phụ biện và ngườ i cầ m lá i thuyền đều 1 đồ ng tiền nhỏ , bắ n trú ng 1 phá t là
hạ ng thứ : chính ngườ i bắ n đượ c thưở ng 1 đồ ng tiền lớ n, ngườ i phụ biện và ngườ i cầ m
lá i thuyền đều khô ng đượ c thưở ng. Cò n bắ n 3 phá t đều khô ng trú ng là hạ ng liệt : chính
ngườ i bắ n phả i bị phạ t 40 roi, ngườ i phụ biện và ngườ i cầ m lá i thuyền đều 20 roi).

Vua bả o quan bộ Cô ng rằ ng : “Thuyền có má y đố t lử a, do ngoạ i quố c chế. Ngườ i ngoạ i

quố c chuyên dù ng để tả i hà ng hó a buô n bá n, thu lấ y nhiều lợ i ; nướ c ta dù ng để là m
việc vũ bị đượ c nghiêm. Đờ i cổ nó i “Thủ y hổ tiệp” cũ ng khô ng hơn thế. Duy muố n chế
tạ o thuyền đó , thì trong bụ ng phả i duy nghĩ sẵ n xếp như có sẵ n mộ t bộ má y rồ i. Việc là
việc má y mó c, phỏ ng kiểu mẫ u mà là m cũ ng rấ t là khó . Trướ c đây, bọ n Hoà ng Vă n Lịch,
Đinh Vă n Quý đã nhiều lầ n là m mà chưa thà nh hiệu gì. Nay phỏ ng theo đó mà là m, cũ ng
có chú t phương phá p. Nếu khô ng gia tâ m bả o quả n, cứ đem bỏ hoà i ở bã i sô ng, để cho
gió lay mưa dậ p, có khi đến má y mó c long cả ra, rồ i đến hà rỉ hư hỏ ng, lạ i hó a ra vô
dụ ng, thế thì cá i lỗ i khô ng phả i là nhỏ !”.
á n sá t tỉnh Phú Yên là Nguyễn Vă n Lý có tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c đây, có ngườ i dâ n trong
hạ t là Hoà ng Vă n Lộ c, ngầ m đi ra ngoạ i quố c, buô n lậ u, tích trữ thứ tơ số ng và mua lậ u
thuố c phiện, bị ngườ i cá o giá c. Quan tỉnh lú c mớ i xét hỏ i, nghe biết Lộ c là đứ a quỷ quá i,
tìm đườ ng trá nh tộ i, nên tha ra. Sau khi việc đã xong, Lộ c đem tiền đến tạ , Bố chính là
Trầ n Vă n Thô ng khướ c từ ; Lý nhậ n riêng 50 lạ ng bạ c, 2 lạ ng kỳ nam. Cá c lạ i dịch trong
tỉnh lạ i nhâ n việc đó , đò i ă n tiền củ a Lộ c. Lộ c đã khỏ i tộ i rồ i, đem việc kêu lên trên. Vua,
trướ c hết sai Biện lý bộ Cô ng Ngô Vă n Địch, Ngự sử Chu Duy đến tra xét. Lý nghe biết
việc đã vỡ lở , bèn đem số bạ c tham tang giả lạ i trướ c. Khi Địch đến nơi biết hết đượ c
tình trạ ng, đem việc Lý biết ă n nă n điều lỗ i, giả lạ i số bạ c tham tang và 2 lạ ng kỳ nam đã
nhậ n, trị giá hơn 70 quan tiền, thố ng kê cả ra, chiếu luậ t xử tộ i : Lý phả i tộ i phá t lưu.
Cò n Trầ n Vă n Thô ng theo ý che chở , bị xử giá ng 3 cấ p, bổ đi nơi khá c. Rồ i đó vua cho
Ngô Vă n Địch thự Bố chính tỉnh Phú Yên ; bổ Lang trung bộ Lễ Nguyễn Hanh là m thự á n
sá t, Nguyễn Vă n Lý lạ i đi kêu để biện bạ ch tình oan. Phá p ty đem việc tâ u lên. Vua nó i
rằ ng : “Lý, sau khi xong việc rồ i, mớ i nhậ n củ a ló t, khi việc phá t ra thì trả lạ i lạ ng bạ c,
tuy luậ t có chuẩ n giả m, nhưng lẽ nà o lạ i khô ng có tộ i ? Chỉ có Vă n Lộ c là tên lá i buô n
gian dố i, bụ ng rấ t xả o quyệt, á n trướ c để cho miễn nghị, chẳ ng là khinh thườ ng mà tha
kẻ có tộ i ư ?”. Bèn hạ lệnh giao lạ i cho thự Tổ ng đố c Bình - Phú là Trầ n Vă n Trung Phướ c
tra lạ i. Trung biết hết đượ c tình trạ ng gian dố i củ a Hoà ng Vă n Lộ c, nghĩ xử đến tộ i tử
hình ; Nguyễn Vă n Lý đượ c giả m bậ c, chỉ bị phạ t trượ ng và tộ i đồ . Khi á n tâ u lên, vua
giao đình thầ n duyệt lạ i : Lộ c bị phạ t trượ ng, phá t lưu ; Lý bị xử theo á n sau ; Địch vì
chiếu luậ t định tộ i danh khô ng đích đá ng, phả i giá ng 2 cấp. Sau đó , Lý gặ p ơn đạ i xá ,
đượ c khỏ i tộ i. Khai phụ c chứ c Điển bạ .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a thu, thá ng 8, đạ i kế((1) Đạ i kế : thể lệ khả o
sá t quan viên 3 nă m mộ t lầ n.1) tấ t cả quan viên ở trong Kinh, ngoà i tỉnh. Chỉ dụ châ u
phê bắ t đầ u dù ng ấ n “Đạ i Nam hoà ng đế”.

Dụ rằ ng :

“Kỳ đạ i kế nă m nay, bộ Lạ i, bộ Binh là m danh sá ch tâ u lên, ta duyệt định thêm kỹ cà ng,

thấ y trong đó , ngườ i vì nướ c tỏ tà i nă ng mưu mô cũ ng có , ngườ i kêu kém khô ng là m
đượ c việc gì cũ ng có . Tấ t phả i là m cho trong sạ ch kỷ luậ t trong quan trườ ng để tỏ rõ chế
độ cô ng trạ ng. Thá i bả o Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ, Tuy Thịnh tử Trương Đă ng Quế trổ
sứ c ở ngoà i biên và trong triều, trù tính cơ mưu nơi mà n trướ ng mộ t dạ ngay là nh, hết
lò ng ưu á i, cả m sâ u ơn nặ ng đoá i mến củ a Hoà ng khả o ta, thườ ng cù ng ta bà n bạ c đến
chính trị, cả m độ ng có khi chả y nướ c mắ t, khô ng việc gì biết mà khô ng nó i, khô ng việc gì
nó i mà khô ng hết ; vậ y ấ m thụ cho con là Trương Đă ng Trụ là m Hà n lâ m viện Thừ a chỉ.
Trung quâ n Chưở ng phủ sự Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự là ngườ i kỳ cự u, kính cẩ n thự c thà
có tà i nă ng và cô ng lao, vậ y ấ m thụ cho con là Tạ Quang  n là m tinh binh cai độ i. Đă ng
Trụ , Quang  n tuổ i cò n trẻ, khô ng phả i ra là m việc, chuyển cho đều đượ c chiếu phẩ m
mà cấ p lương ở nhà họ c tậ p. Đô ng cá c đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n, Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Lê
Đă ng Doanh sá ng suố t tin thự c, có tiết thá o ngay là nh, là m quan đã lâ u nă m, hết lò ng
trung thà nh, vậ y gia hà m cho Vũ Xuâ n Cẩ n là thá i tử thá i bả o ; cho Lê Đă ng Doanh đượ c
ấ m 1 con hà m chá nh thấ t phẩ m. Hữ u quâ n Đô thố ng lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh Tâ n Lộ c
nam Mai Cô ng Ngô n, quâ n cô ng rõ rệt, vỗ yên nơi biên cương quan trọ ng ; Tổ ng đố c
Thanh Hó a Tô n Thấ t Lương giữ tiết thanh cầ n, xếp đặ t có phương phá p ; đều gia hà m
Thá i tử Thiếu bả o ; thự Thố ng chế lĩnh Hà Tiên tuầ n phủ Bình Thắ ng nam Nguyễn
Lương Nhà n gắ ng sứ c mạ nh ở cương trườ ng, lậ p cô ng nơi biên thù y, thự Thố ng chế
dinh Thầ n cơ Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai hết sứ c chố n sa trườ ng giết giặ c lậ p cô ng ;
thự Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai, biết cơ vỗ về, chố ng chọ i, dẹp giặ c,
yên dâ n ; thự Tổ ng đố c Định - Yên là Phan Bá Đạ t, cẩ n thậ n, chă m chỉ, liêm chính sử a
sang nhữ ng cô ng việc phiền phứ c gấ p gá p, đều chuẩ n cho thự c thụ Hậ u quâ n Đô thố ng.
Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m ; Đô thố ng Thủ y sư Vũ Vă n Giả i ; Thượ ng thư bộ Cô ng
Tô n Thấ t Bạ ch, Thố ng chế dinh Hổ oai Hoà ng Vă n Hậ u, thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i
Nguyễn Cử u Đứ c, Tuầ n phủ An Giang Doã n Uẩ n, Tham tri bộ Binh Phan Thanh Giả n và
Lâ m Duy Thiếp ; Tham tri bộ Lễ Lý Vă n Phứ c, Tuầ n phủ Ninh Bình Nguyễn Vă n Nhị, thự
Tuầ n phủ Định Tườ ng Trầ n Ngọ c Giao, Thị lang bộ Hộ Nguyễn Trạ ch ; Thị lang bộ Cô ng
Trương Quố c Dụ ng ; thự Tuyên phủ sứ Tây Ninh Cao Hữ u Dự c, gặ p việc đều cố gắ ng, giữ
đượ c chứ c phậ n ; Thị lang Nộ i các Lê Khá nh Trinh từ khi và o cá c đến nay ngà y đêm
khô ng lú c nà o trễ nả i : đều thưở ng gia cho mộ t cấ p. Cò n Bố chính Biên Hò a Đỗ Huy
Cả nh, trù tính việc đạ c điền khô ng phả i lẽ, tấ u đố i lạ i mơ hồ , phả i giả i chứ c ngay về Kinh
để chự c hầ u ; Tả phó đô ngự sử Hà Thú c Lương tra xét mộ t vụ á n, che chở cho ngườ i
đồ ng liêu, khô ng nên để ở chứ c hiến đà i, phả i giá ng bổ Bố chính tỉnh Biên Hò a, nhưng
cho cá ch lưu. Tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đình Tâ n chỉ ô m cá i thâ n tậ t bệnh, khô ng thi thố
đượ c việc gì, phả i giá ng Hữ u thị lang bộ Lạ i, đổ i là m giá ng 4 cấ p ; thự Tham tri bộ Cô ng
Lê Bá Tú là ngườ i điêu toa hay nó i thêu dệt, hiện giao tra cứ u để nghị xử , lậ p tứ c phả i
giả i chứ c, đợ i á n, để tỏ rõ sự thă ng giá ng. Cò n các bề tô i khá c tù y việc có cô ng thì
thưở ng, có tộ i thì phạ t, đợ i chỉ đến 3 nă m, đều chiếu theo chứ c phậ n, là m việc như cũ ”.

Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế dâ ng sớ nó i : “Thầ n, gặ p thờ i ra là m quan, lạ m lên ngô i cao,

đứ c bạ c, quan to, đã vượ t quá phậ n. Trương Đă ng Trụ cò n trẻ tuổ i, chưa họ c mà có
quan, khô ng là m việc gì mà ă n lộ c, nghĩ thấ y trà n trề quá , lấ y là m sợ hã i. Khẩ n xin đình
ấ m thụ và chi lương”. Vua nó i : “Ngườ i bề tô i có cô ng đượ c hưở ng tướ c lộ c đờ i đờ i là
điển lệ hay củ a nhà nướ c ; khanh cứ an tâ m”.

Thự Tham tri bộ Cô ng Lê Bá Tú có tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c đây, ngườ i phủ Thừ a Thiên là
Trương Vă n Tù ng hú t vụ ng thuố c phiện, bị phủ doã n Thừ a Thiên phá t giá c. Tù ng là em
vợ Tú , nhà già u có củ a, Tú dạ y cho Tù ng tìm cá ch thoá t khỏ i nơi giam cầ m, đá nh trố ng
lên mà kêu, Tú cũ ng lấ y việc lặ t vặ t trong khoả n gia tà i để tâ u bà y. Vua sai phá p ty xét
hỏ i, đều là vu vơ. Tú lạ i bớ i chuyện, vu cho quan lạ i phá p ty tra ứ c. Vua lạ i đổ i giao cho
cá c quan trong triều đình duyệt lạ i. Khi Tù ng bị bắ t giam, Tú sai ngườ i đưa cho thứ c ă n,
mộ t lá t sau Tù ng nô n thổ gầ n chết, ngườ i ta đều nghi cho là Tú đầ u độ c [Tù ng] để bít
miệng lạ i mà nhằ m lợ i và o chỗ gia tà i. Vua bèn hạ lệnh cắ t chứ c Tú để giao tra xét. Sau,
á n thà nh, các quan trong triều khép Tú và o tộ i xử tử , nhưng Tú đã bị bệnh chết rồ i.
Cho Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t quyền Chưở ng ấ n triện viện Đô sá t. Trướ c đâ y,
Hà Thú c Lương vì phả i giá ng chứ c trong khó a đạ i kế, bổ đi nơi khá c ; vua phê giao cho
Lý Vă n Phứ c kiêm giữ . Phứ c tâ u nó i : “Đà i ngự sử là nơi quan hệ đến hiến phá p kỷ
cương, tấ t phả i tự xét mình khô ng có vết xấ u gì mớ i đương đượ c. Thầ n nă m trướ c vì
việc thuế quan chịu bỏ só t lạ i, tự mình mắ c và o tộ i nặ ng, khô ng chính đính đượ c mình
thì chính đính ngườ i sao đượ c ? Vậ y xin khẩ n thu lạ i mệnh lệnh đã ban bố , để thầ n đượ c
chiếu thườ ng đi lạ i là m việc, là may rồ i”. Vua bèn sai Nguyễn Đứ c Hoạ t thay thế.

Tha cho nhữ ng dâ n ở tỉnh Hà Tiên vì thiếu thuế, bỏ trố n đi nơi khá c.

Lạ i xét các chứ c chưở ng vệ, lã nh binh ở trong Kinh và ngoà i tỉnh. Lã nh binh Bình Thuậ n
Nguyễn Vă n Thá i đượ c thưở ng gia 1 cấ p ; Lã nh binh Nam Định Nguyễn Vă n Tiến, Lã nh
binh Lạ ng Sơn Bù i Vă n Đã i, Phó lã nh binh Phú Yên Dương Thiều đều đượ c thưở ng kỷ
lụ c mộ t thứ . Quyền Chưở ng ấ n đề đố c Kinh thà nh Tô n Thấ t Cung, Lã nh binh Quả ng Nam
Lương Vă n Liêu, thự Lã nh binh Quả ng Bình Phù ng Hữ u Hò a, Phó lã nh binh Bình Định
Trầ n Nhữ Đoan đều giá ng mộ t cấp, đình thă ng trong 3 nă m. Duy có Phó lã nh binh tỉnh
Quả ng Nam là Nguyễn Nghĩa giá ng bổ Phó quả n cơ, cò n ngoà i ra đều là m việc theo chứ c
cũ .

Ty Tam phá p dâ ng bả n danh sá ch nhữ ng vụ á n xét về mù a thu gồ m 463 tên tộ i phạ m,

giao đình thầ n xét lạ i. Đến khi tâ u lên, vua mở ra xét lạ i cho kỹ thêm, thì nhữ ng tên
phạ m cò n phả i bắ t chỉ có 4 ngườ i, giả m tộ i mà phá t đi hơn 230 ngườ i, cò n thì giam giữ
lạ i.

Đổ i huyện Hà Â m tỉnh Hà Tiên cho lệ thuộ c phủ Tĩnh Biên tỉnh An Giang, huyện Hà
Dương và huyện Hà Â m nguyên thuộ c tỉnh Hà Tiên (2 huyện vố n là đấ t Châ n Thà nh,
nă m Minh Mệnh thứ 20 [1839] tá ch ra để thuộ c về phủ An Biên tỉnh Hà Tiên), nă m
Thiệu Trị thứ 2 [1842] trích huyện Hà Dương đổ i thuộ c về tỉnh An Giang, huyện Hà Â m
vẫ n thuộ c về phủ An Biên ; đến đây, lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên là Nguyễn Lương Nhà n nó i
địa thế huyện Hà Â m liền vớ i phủ Tĩnh Biên, xin theo nơi gầ n, đổ i sá t nhậ p tỉnh An
Giang, để liệu cho dâ n. Vua ưng cho.
Có kẻ lấ y trộ m thanh kiếm và ng hiệu là Linh Long. Kiếm và ng là vậ t cũ củ a tiên triều, để
ở hữ u vu điện Cầ n Chính, ty hộ vệ cắ t lượ t nhau coi giữ . Mộ t đêm kia, các quan vă n võ
trự c đêm đều ở đấ y, đến tang tả ng sá ng, chợ t biết đằ ng sau hữ u vu có dấ u tích mấ t
kiếm, kẻ lấ y trộ m đã trèo thà nh ra rồ i. Phó vệ quâ n Cẩ m y là Vũ Tuấ n đem việc tâ u lên.
Vua lấ y là m lạ , nó i rằ ng : “Nơi cử a cấ m cẩ n thậ n nghiêm mậ t. Khô ng ngờ lâ u ngà y sinh
ra trễ trà ng xao nhã ng đến như thế !”. Lậ p tứ c sai Cơ mậ t thị vệ đạ i thầ n và Nộ i cá c ấ n
quan tra xét, nhữ ng ngườ i coi giữ đều khô ng thú nhậ n. Hộ vệ trưở ng Tô n Thấ t Nhượ ng
trự c ban, Tô n Thấ t Cương và Tô n Thấ t Duyệt đều bị cách chứ c trướ c, khó a tay, giao ty
Tam phá p tra hỏ i. Bọ n quả n vệ ty Hộ vệ là Tô n Thấ t Nă ng và Tô n Thấ t Cô ng, đạ i thầ n
và o trự c ở đấ y là Hữ u dự c Thố ng chế dinh Vũ lâ m Hoà ng Đă ng Thậ n, thự Thị lang bộ Lễ
là Trương Đă ng Đệ, đều phả i giả i chứ c, lặ c hạ n bắ t phả i lù ng bắ t [kẻ lấ y trộ m]. Vua
nghiêm dụ cho phá p ty tra hỏ i khắ p bố n mặ t để theo dõ i kẻ lấ y trộ m, chung quy việc
vẫ n khô ng phá t giá c ra đượ c. Tô n Thấ t Nă ng, Tô n Thấ t Cô ng đều bị cá ch chứ c, sung
quâ n ; Hoà ng Đă ng Thậ n bị giá ng bổ Phó vệ ú y cá c quâ n ; Trương Đă ng Đệ bị giá ng bổ
Viên ngoạ i lang bộ Cô ng. Chưa bao lâ u, lạ i tìm đượ c thâ n thanh kiếm, chỉ mấ t cá i vỏ bọ c
và ng ở ngoà i mà thô i ; phá p ty hết phép tra hỏ i, đã lâ u nă m khô ng quyết định đượ c.
Nhữ ng ngườ i liên can, về sau, cũ ng đượ c tha.

Đà o Trí Phú dâ ng cá i lồ ng và ng trong có con chim giả nuô i con chim non, và khẩ u sú ng
nhỏ có má y cắ p và o ná ch. Vua nó i rằ ng : “Má y mó c củ a ngườ i phương Tâ y khéo thì khéo
thự c, nhưng khéo nhiều lạ i khó nhọ c nhiều, chả qua là mộ t đồ chơi đó thô i. Nà y nhữ ng
đồ chơi là m mấ t chí ngườ i, dâ m sả o là m đã ng lò ng ngườ i, ngườ i đờ i xưa vẫ n ră n ở chỗ
đó . Có lấ y là m gì !”. Tứ c thì sai trả về. Nhâ n đó ngự chế mộ t bà i thơ để mỉm cườ i (cá i
lồ ng và ng có con chim giả nuô i con chim non, hình nó rấ t nhỏ , mà lô ng cá nh có đủ ngũ
sắ c ; đầ u, cổ và mắ t y như con chim thự c. Hễ vặ n cá i má y thì nó dương mỏ ra kêu rấ t lâ u,
vỗ cá nh và mú a vớ i nhau, coi có ý hoạ t độ ng, y như là chim bay. Lạ i, cá i sú ng điểu sang,
chừ ng độ 3, 4 tấ c, đem cá i má y tự nhiên kéo lên đá nh tá ch mộ t cá i, thì tự nhiên có con
chim con ở trong nò ng sú ng nhả y ra, hình nó nhỏ khô ng hơn cá i mó ng tay, mà lô ng cá nh
đủ cả ngũ sắ c, nó vừ a kêu vừ a mú a ở chỗ cử a nò ng sú ng bịt và ng, trô ng chỗ nọ chỗ kia
có ý tự đắ c, sinh ý hoạ t độ ng, giố ng như chim yến mú a ở lù m hoa, chim oanh kêu ở
ngoà i ngà n liễu, kêu mú a mộ t lú c lạ i trở về mả nh sắ t che ở cử a nò ng sú ng đậ y ngay lạ i, ở
nò ng sú ng khi ra khi và o mờ đi khô ng ai trô ng thấ y, cá ch chế tạ o rấ t là khéo lạ , thợ quỷ
thầ n cũ ng khô ng kịp).

Thự á n sá t Bình Thuậ n là Lê Bá Đĩnh bị mấ t chứ c. Lấ y Trầ n Vă n Thô ng (Nguyên Bố

chính tỉnh Phú Yên, can á n, giá ng bổ đi nơi khá c) là m á n sá t tỉnh Bình Thuậ n. Trướ c đây,
có ngườ i nặ c danh cá o giá c Trầ n Tú Dĩnh là m Phó biện thuyền Phấ n bằ ng sang Tâ y,
nhâ n việc cô ng mà kiếm lợ i riêng. Thị vệ xứ nhặ t đượ c (cá i thư nặ c danh ấ y) dâ ng lên.
Vua sai bộ Hình tra hỏ i thì cá i thư ấ y do Lê Bá Sĩ là chá u Lê Bá Đĩnh là m ra. Vua cho rằ ng
Sĩ phá t giá c đượ c việc gian, khô ng bắ t tộ i, bèn cấ t chứ c Trầ n Tú Dĩnh, sai giao bộ Hình
tra hỏ i, Đĩnh vì việc mượ n riêng đồ vậ t cô ng cũ ng phả i triệt về, giao tra xét. Bọ n Viện
trưở ng Viện Đô sá t Nguyễn Đứ c Hoạ t, khoa đạ o Đặ ng Kham, Ngô Bỉnh Đứ c, Lê Di, Đặ ng
Minh Trâ n tâ u nó i : “Â n là ban ra trong mộ t thờ i, mà phép thì để mã i đến muô n đờ i, nếu
khô ng mộ t phen định rõ lạ i điều cấ m, e nhữ ng bọ n xấ u khô ng biết ră n chừ a, hoặ c ấ p ủ
hiềm riêng để chự c bá o thù lạ i, hoặ c nhâ n mua chuộ c gử i gắ m để lấ y ơn riêng, do đấ y
cá i thó i tố cá o sinh ra, vă n á n phiền nhiễu ! Thự c khô ng nên để cho [thó i ấ y] lớ n mã i lên
đượ c. Vậ y xin : phà m có nặ c danh tố cá o, tuy thự c, cũ ng chiếu luậ t nghị xử , khô ng đượ c
viện đó là m lệ”. Vua nó i rằ ng : “Việc củ a Bá Sĩ là ta bình tình chuẩ n lý do ở đặ c â n. Cò n
theo trong luậ t, nặ c danh cá o giá c, đã có phép rồ i. Phá p luậ t rõ rà ng, vữ ng bền như và ng
đá , việc gì phả i xin định lạ i nữ a ! Sau, á n là m xong, Trầ n Tú Dĩnh bị tộ i phá t lưu”. Lê Bá
Đĩnh bị cá ch chứ c, phá t đi là m quâ n ở dinh Kỳ võ ; chá nh biện là Đà o Trí Phú cũ ng vì
là m hao hụ t củ a cô ng, tang vậ t kể đến hà ng nghìn, bị tộ i phạ t trườ ng phá t lưu, nhâ n việc
phá t đi đườ ng biển cò n để đấ y, đến khi về, giá ng 3 cấ p lưu. Đà o Trí Phú có tâ m kế thô ng
hiểu tiếng nướ c ngoà i, trướ c sau nhiều lầ n đượ c phá i sang Tâ y, là m nên gia tà i có đến
hà ng vạ n ; bọ n ngườ i cù ng đượ c phá i đi khô ng ai dò m thấ y chỗ bờ bến.

Định lạ i các địa phương phá t vã ng nhữ ng quâ n nhâ n phạ m tộ i. Trướ c đâ y, hạ t Thừ a
Thiên vì quâ n nhâ n phạ m tộ i phá t vã ng đi cơ Định man tỉnh Quả ng Trị cứ thườ ng nhâ n
cơ hộ i mà trố n đi. Quan kinh doã n đem việc ấ y ra nó i, vua bèn sai bộ Hình châ m trướ c
định lạ i : 3 hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị và Quả ng Bình, phà m là quâ n nhâ n phạ m tộ i, đổ i
phá t vã ng đi là m quâ n ở cơ Tĩnh man tỉnh Quả ng Ngã i, từ Quả ng Nam đến Phú Yên đều
như lệ trướ c, phá t đi là m quâ n ở cơ Định man. Vua y cho.

Gia cấ p tiền tuấ t cho Thị độ c Nộ i cá c là Nguyễn Đình Chiểu. Chiểu trướ c vì có tộ i bị bỏ
để đã lâ u, nay vua nghĩ đến ngườ i bề tô i cũ , dầ n dà khai phụ c cho, chuẩ n cho lấ y hà m thị
độ c suy Nộ i cá c hà nh tẩ u ; đến khi Chiểu mấ t, cho thêm tiền tử tuấ t 50 quan.

Đó ng cá c thuyền hiệu : Điềm dương (bọ c đồ ng, do tỉnh Nghệ An chế tạ o), Thanh hả i (do
tỉnh Quả ng Bình chế tạ o), Định hả i (do Kinh chế tạ o), thưở ng cho cá c viên đố c biện ở
trong Kinh và ngoà i tỉnh (thuyền hiệu chữ “dương”, cô ng việc hơi nặ ng, thứ đến thuyền
hiệu chữ “hả i” có khá c nhau).

Đổ i tên chiếc thuyền nhỏ đượ c đặ t má y chạ y bằ ng hơi nướ c, đổ i tên gọ i là thuyền
“Hương phi”. Nguyên thuyền Hương phi trướ c đổ i gọ i là thuyền Huâ n phi.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Tri Phương, Tuầ n phủ Doã n Uẩ n tâ u nó i : “3 đồ n Tâ n Châ u,

An Lạ c và Vĩnh Thà nh (nguyên là đồ n Cầ n Thơ) trong thuộ c hạ t, chỗ đặ t ra trướ c, hình
thế khô ng tiện coi giữ , xin liệu tìm chỗ đấ t khá c mà dờ i đi”. Lạ i nó i : “Hai cử a sô ng Hầ u
Diện thượ ng, hạ , lạ c và o trong địa hạ t tỉnh Định Tườ ng, xin đổ i sá p nhậ p và o nơi gầ n”.
Vua đều ưng thuậ n.

Cá c tỉnh Bình Định, Bình Thuậ n, Biên Hò a, Gia Định, Vĩnh Long giá gạ o đắ t. Vua sai đều
đem thó c bá n ra cho cả ; lạ i vì dâ n tỉnh Biên Hò a nghèo tú ng, sai chia ra từ ng hạ ng mà
chẩ n cấ p. (Ngườ i rấ t nghèo cấ p cho 5 bá t gạ o và 3 tiền ; nghèo vừ a gạ o 3 bá t và 2 tiền ;
trẻ con chỉ có 1 bá t gạ o).

Bắ t đầ u đặ t cơ Cao dũ ng ở tỉnh Cao Bằ ng. Tỉnh Cao Bằ ng, trướ c kia đặ t 1 cơ gọ i là Cao
hù ng ; đến đây tuyển thêm dâ n đinh, cộ ng vớ i số quâ n thừ a ra ở Cao hù ng, đặ t là m cơ
Cao dũ ng ; cho đầ u mụ c 3 cơ nguyên hương dõ ng chia nhau cai quả n (khoả ng nă m Minh
Mệnh, thổ phỉ tỉnh Cao Bằ ng gâ y việc thổ hà o thổ mụ c đem quâ n thổ dũ ng theo quan
quâ n đi đá nh bắ t. Khi việc đã bình định, dồ n là m 3 cơ hương dõ ng ; có việc thì gọ i ra,
khô ng việc thì cho về yên nghiệp là m ă n).

Lã nh binh tỉnh Hà Tiên là Mai Vă n Tích chết. Tích thườ ng theo đi là m việc bắ t giặ c, dự
có cô ng trạ ng, bèn cho thêm tiền tử tuấ t 300 quan.

Cho : Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long là Tô n Thấ t Trự c thă ng thự Lã nh binh tỉnh Hà Tiên,
thự Vệ ú y Tả thủ y tỉnh Biên Hò a là Lê Đình Lý bổ thự Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long ; Phó
vệ ú y Tả vệ dinh Hổ oai là Tố ng Vă n Biên bổ Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Nam.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai mậ t trầ n về việc hai tỉnh Hưng Hó a,
Tuyên Quang đổ i đặ t quan bổ đến : “Từ trướ c đến nay, quan ở cá c phủ huyện, thườ ng
thườ ng lấ y ngườ i ngoà i biên lự a bổ và o, coi như an trí ; hoặ c vì đố i vớ i thổ dâ n, dễ nó i
dố i, nên coi thườ ng phá p luậ t, cầ u lợ i riêng, đó là do ngườ i mà sinh tệ ; hoặ c về thủ y thổ
khô ng quen mà bỏ chứ c vụ , về tỉnh, trong mộ t nă m, ở chỗ lỵ sở , chẳ ng qua độ mộ t hai
thá ng, mà ở tỉnh đến hơn 10 thá ng, nhữ ng việc kiện cá o, việc binh, việc dâ n đều giao cả
cho lạ i dịch ngườ i thổ , đó là vì tình thế mà sinh tệ, nếu bắ t phả i ở luô n chỗ lỵ sở , thì vì
khí lam chướ ng độ c địa, có khi chưa đến lỵ sở , có khi đến đượ c và i thá ng rồ i chết, đó là
thủ y thổ mà sinh tệ. Ô i, đẩy sĩ phu vô tộ i đến chỗ lam chướ ng cù ng cự c ngoà i biên, là nơi
muô n phầ n chết mộ t phầ n số ng, từ trướ c đến nay quan tỉnh vớ i lò ng bấ t nhẫ n, cũ ng
khô ng thể khô ng cho tự tiện, đó là vì tình cả m mà sinh tệ ! Huyện quan ă n mặ c trô ng
và o tiền thuế, dầ u mỡ đều lấ y ở dâ n ; nay triều đình đặ t quan bổ đến, mà cô ng việc
khô ng khỏ i giao cho lạ i dịch ngườ i thổ , thì cá i phí tổ n cung ứ ng bọ n thổ tù khô ng đượ c
giả m nhiều hơn trướ c, mà cá i nhậ t dụ ng hằ ng nă m củ a quan bổ đến, là m phiền lụ y cho
dâ n rấ t nhiều, đó lạ i là vì sự việc mà sinh tệ. Huố ng chi quan bổ đến đượ c đặ t ra thườ ng
thườ ng cứ về tỉnh tụ hộ i vớ i nhau, cò n nhữ ng việc hay, việc dở , việc lợ i, việc hạ i củ a dâ n
gian, và việc dị mưu sinh biến củ a kẻ khá c đều coi như khô ng nghe thấ y, thế thì lấ y mộ t
viên quan tỉnh xa lĩnh mà kiêm cố và o đó , sao lạ i khô ng đủ , cò n dù ng bọ n kia là m gì,
nghiệm ngay như giặ c Thạ c ở Vâ n Trung thuộ c tỉnh Tuyên Quang : rô ng cà n đố t nhà ,
giết ngườ i, mà Tri phủ Nguyễn Đình Thanh coi như việc ở ngoà i ý nghĩ, bọ n Nguyễn
Hữ u Phú ở Lai Châ u thuộ c tỉnh Hưng Hó a : mưu ngầ m khở i ngụ y, mà Tri châ u Trịnh
Đình Thanh là m như khô ng nghe thấ y gì. Thó i tệ đã lâ u, đạ i để như thế cả . Triều Châ u
khô ng thể ai cũ ng là Hà n Dũ ((1) Hà n Dũ : ngườ i đờ i Đườ ng, khi là m thứ sử Triều Châ u,
nổ i tiếng là thanh liêm.1), Lô i Châ u khô ng thể ai cũ ng là Khấ u Chuẩ n((2) Khấ u Chuẩ n :
ngườ i đờ i Tố ng, khi là m quan ở Lô i Châ u rấ t đượ c dâ n yêu mến.2) ai dá m chắ c rằ ng
trung tín có thể thi hà nh đến mọ i rợ , chính khí có thể trá nh đượ c lam chướ ng ? Sợ chỉ có
cá i tiếng đặ t ra quan mà khô ng có sự thự c, cá i tệ lưu hà nh khô ng chỉ như ngà y trướ c mà
thô i. Vậ y xin xuố ng đặ c chỉ tà i định, lậ p rõ chương trình”.

Vua dụ rằ ng : “Cá c tỉnh thượ ng du, nú i rừ ng rậ m rạ p, hiểm trở , thổ tụ c ngoan ngạ nh,
khô ng nhữ ng 2 tỉnh Hưng, Tuyên mà thô i. Về đờ i Tiền Lê, đấ t xa, lam chướ ng nhiều
[triều đình đương thờ i] vẫ n để ra ngoà i ý nghĩ, chỉ cho thổ ty thổ mụ c đứ ng lên coi quả n
lẫ n nhau. Rồ i đó , đến khi thổ tù tậ p chứ c dấy lên, là m ngang ngượ c dâ n chú ng, khô ng
biết có phá p luậ t triều đình. Khoả ng nă m Minh Mệnh, tướ ng giặ c ở Sơn  m và Vâ n
Trung là giặ c Lương, giặ c Vâ n phiến hoặ c bọ n thổ dâ n, nổ i lên sinh việc, Hoà ng khả o ta,
sai tướ ng ra quâ n, rẫ y cỏ nơi rừ ng rậ m, san bằ ng chỗ đấ t hiểm, mớ i đặ t quan bố đến để
cai trị. Thế là phép hay củ a bậ c đạ i thá nh nhâ n chủ tể chế ngự có thể để lạ i về sau lâ u dà i
mã i mã i. Lâ u nay đứ c hó a đã thấ m khắ p, dâ n Thổ Man đã đổ i dầ n đượ c cá i thó i ngoan
ngạ nh, mà quan bổ đến tạ i chứ c cũ ng lâ u, nhưng Tri huyện Để Định là Nguyễn Doã n Vũ ,
Tri phủ Trấ n Ninh là Đỗ Kim Tuấ n, ở chỗ lỵ sở đều nă m sá u nă m, dâ n tình thiếp
phụ c((3) Thiếp phụ c : yên ổ n và mến phụ c.3) cũ ng khô ng có sự gì khá c đá ng lo. Xem đó ,
nhấ t khá i đổ cho thủ y thổ sinh tệ, tình thế sinh tệ, tình cả m sinh tệ, liệu có nên khô ng ?
Nguyễn Đă ng Giai muố n lấ y điều nhỏ trô ng thấ y ở trướ c mắ t mà xin canh cả i. Chẳ ng hầ u
như vì nghẹn mà bỏ khô ng ă n ư ? Việc đó , quyết khô ng thể là m cà n mà khinh thườ ng
bà n đượ c. Duy đã lấ y nhiều tình tệ mắ t thấ y tai nghe mà nó i, triều đình cũ ng khô ng nỡ
bỏ qua, chuẩ n cho đình thầ n xét xem cá c tỉnh hạ t duyên biên, chỗ nà o nên đặ t quan bổ
đến, chỗ nà o nên dù ng ngườ i thổ trướ c, châ m trướ c định ra chương trình, tâ u lên”.

Đình thầ n tâ u nó i : “Cá c châ u huyện thượ ng du cá c tỉnh Thanh Hó a, Ninh Bình, Nghệ An,
thổ tụ c và lam chướ ng, cù ng vớ i cá c tỉnh duyên biên như Tuyên Quang, Hưng Hó a, Cao
Bằ ng, Lạ ng Sơn, Thá i Nguyên, Quả ng Yên, sự thể cũ ng giố ng nhau. Duy địa thế có xa gầ n,
lam chướ ng có nặ ng nhẹ, xin tính theo chỗ trung bình mà chướ c định phụ ng nghĩ.
[Nhữ ng nơi] địa thế hơi gầ n, lam chướ ng hơi nhẹ, có 13 phủ , 30 huyện, châ u (tỉnh Nghệ
An : phủ Tương Dương (kiêm lý huyện Tương Dương), huyện Vĩnh Hò a (phủ nha kiêm
biện), huyện Nghĩa Đườ ng (thuộ c phủ Quỳ Châ u) ; tỉnh Thanh Hó a : huyện Cẩ m Thủ y,
huyện Thạ ch Thà nh, huyện Quả ng Địa (đều thuộ c phủ Quả ng Hó a), châ u Thườ ng Xuâ n
(thuộ c phủ Thọ Xuâ n) ; tỉnh Ninh Bình : phủ Thiên Quan (kiêm lý huyện Phụ ng Hó a),
huyện Lạ c An, huyện An Hó a (đều thuộ c phủ Thiên Quan) ; tỉnh Hưng Hó a : huyện Tam
Nô ng, huyện Thanh Sơn, huyện Thanh Thủ y (đều thuộ c phủ Gia Hưng) ; huyện Vă n
Chấ n, huyện Yên Lậ p, huyện Trấ n Yên, châ u Thủ y Vĩ, châ u Vă n Bà n (đều thuộ c phủ Quy
Hó a) ; châ u Đà Bắc, châ u Phù Yên, châ u Mai (đều thuộ c phủ Điện Biên) ; tỉnh Tuyên
Quang : phủ Yên Bình (kiêm lý châ u Mụ c, châ u Lụ c Yên (thuộ c phủ Yên Bình) ; huyện
Hà m Yên (thuộ c phủ Yên Bình) ; Tương An phủ (kiêm lý huyện Vĩnh Điện) ; tỉnh Thá i
Nguyên : phủ Thô ng Hó a (kiêm lý huyện Cả m Hó a), phủ Phú Bình (kiêm lý huyện Tư
Nô ng), huyện Bình Xuyên và huyện Độ ng Hỷ (đều thuộ c phủ Phú Bình), phủ Tù ng Hó a
(kiêm lý Định Châ u), huyện Phú Lương (thuộ c phủ Tù ng Hó a) ; tỉnh Lạ ng Sơn : phủ
Trườ ng Khá nh (kiêm lý châ u Lộ c Bình), châ u Ô n (thuộ c phủ Trườ ng Khá nh), phủ
Trườ ng Định (kiêm lý châ u Vă n Uyên), huyện Thấ t Khê (thuộ c phủ Trườ ng Định) ; tỉnh
Cao Bằ ng : phủ Trù ng Khá nh (kiêm lý huyện Hạ Lang), phủ Hò a An (kiêm lý huyện
Thạ ch Lâ m), huyện Thạ ch An (thuộ c phủ Hò a An) ; tỉnh Quả ng Yên : phủ Hả i Ninh (kiêm
lý huyện Nghiêu Phong), phủ Sơn Định (kiêm lý huyện Hoà nh Bồ ), châ u Vạ n Ninh, châ u
Tiên Yên, huyện Yên Hưng (đều thuộ c phủ Sơn Định). Xin lấ y hậ u bổ , cử nhâ n, giá m
sinh, tú tà i, xét chỗ nà o khuyết thì đề nghị bổ .

[Cò n nhữ ng nơi] địa thế xa xô i và lam chướ ng nặ ng nề, có 3 phủ , 26 huyện châ u : tỉnh
Nghệ An : phủ Quỳ Châ u (kiêm lý huyện Thú y Vâ n), huyện Quế Phong (do phủ kiêm lý),
huyện Kỳ Sơn (thuộ c phủ Tương Dương), huyện Hộ i Nguyên (do huyện Kỳ Sơn quả n
nhiếp), phủ Trấ n Ninh ; tỉnh Thanh Hó a : châ u Lang Chá nh, châ u Quan Hó a (đều thuộ c
phủ Thọ Xuâ n) ; tỉnh Hưng Hó a : châ u Tuầ n Giá o, châ u Mai Sơn (đều thuộ c phủ Gia
Hưng), châ u Chiêu Tấ n, châ u Luâ n, châ u Lai, châ u Quỳnh Nhai (đều thuộ c phủ An Tâ y),
phủ Điện Biên (kiêm lý châ u Ninh Biên), châ u Mộ c (thuộ c phủ Điện Biên) ; tỉnh Tuyên
Quang : huyện Vĩnh Tuy (thuộ c phủ Yên Bình), châ u Chiêm Hó a, châ u Vị Xuyên, huyện
Để Định (đều thuộ c phủ Tương An) ; tỉnh Thá i Nguyên : châ u Bạ ch Thô ng (thuộ c phủ
Thô ng Hó a), huyện Vũ Nhai, huyện Phổ Yên (đều thuộ c phủ Phú Bình), huyện Vă n Lã ng,
huyện Đạ i Từ (đều thuộ c phủ Tù ng Hó a) ; tỉnh Lạ ng Sơn : huyện An Bác (thuộ c phủ
Trườ ng Khá nh), huyện Vă n Quan, châ u Thoá t Lã ng (đều thuộ c phủ Trườ ng Định) ; tỉnh
Cao Bằ ng : huyện Thượ ng Lang, huyện Quả ng Uyên (đều thuộ c phủ Trù ng Khá nh). Cá c
châ u huyện nà y do phủ sở tạ i kiêm quả n hạ t, đố c, phủ , hộ i đồ ng vớ i cá c viên trong tỉnh,
nếu khô ng có kiêm hạ t, thì do tỉnh viên giữ lẽ cô ng, chọ n cử nhữ ng tá lĩnh, hậ u bổ trong
tỉnh, hoặ c ngườ i thổ trướ c, khô ng cứ là có hay khô ng có khoa mụ c xuấ t thâ n, ai giữ lễ
cô ng, trong sạ ch cẩ n thậ n, là m việc thanh liêm, mẫ n cá n, có thể kham đượ c việc coi dâ n
xã , thì tâ u xin cho thă ng bổ .

[Nhữ ng nơi] nguyên đặ t thổ quan, có 1 phủ , 18 huyện châ u : tỉnh Nghệ An : huyện Liêu,
huyện Khâ m, huyện Khang, huyện Cá t, huyện Quả ng, huyện Mễ, huyện Mộ c, huyện
Liêm, huyện Xa Hổ (thuộ c phủ Trấ n Biên trở xuố ng), huyện Sầ m Tộ , huyện Man Soạ n,
huyện Mườ ng Lan ; tỉnh Thanh Hó a : phủ Trấ n Man, huyện Trườ ng Cố , huyện Sầ m Nưa,
huyện Man Duy (đều thuộ c phủ Trấ n Man) ; tỉnh Hưng Hó a : châ u Sơn La, châ u Thuậ n,
châ u Yên (đều thuộ c phủ Gia Hưng) xin đều cứ để như cũ . Ô i như thế thì kỷ luậ t chỗ
quan trườ ng trong sạ ch, thẳ ng thắ n, mà nhữ ng ngườ i tạ i chứ c khô ng kẻ ă n khô ng ngồ i
thừ a, ngườ i ưa đấ t, đấ t ưa ngườ i, mà dâ n khô ng có sự gì phiền nhiễu, có thể là m mà
khô ng sinh ra tệ”. Nghị dâ ng lên, vua chuẩ n y nghị, thi hà nh.

Định lạ i lệ quan viên ngũ phẩ m trở xuố ng gặ p tang đích mẫ u. Tri huyện Thạ ch Thà nh
tỉnh Thanh Hó a là Nguyễn Thế Trạ ch gặ p tang đích mẫ u, quan tỉnh tâ u xin cho đượ c giả
hạ n 1 thá ng về quê trị tang. Bộ Lạ i nhâ n việc đó , tâ u nó i : “Chiếu nghị định nă m Minh
Mệnh thứ 19 [1838], chỉ nó i đến thể lệ, quan viên từ tứ phẩ m trở lên khi gặ p tang đích
mẫ u, cò n từ ngũ phẩ m trở xuố ng khô ng nó i đến. Đố i vớ i tình ngườ i là m con, e có chỗ
chưa đượ c ổ n. Huố ng chi đố c họ c, phủ , huyện, giá o huấ n ở cá c tỉnh ngoà i, quan hệ đến
phong hó a, đố i vớ i cha mẹ đẻ, lệ đượ c trị tang 12 thá ng, mà gặ p tang đích mẫ u lạ i khô ng
đượ c về quê trị tang ; như vậ y so đến lẽ chưa đượ c thỏ a đá ng. Nhưng việc tang, quan hệ
ở ngườ i chủ tang : đích mẫ u nếu có con, thì chủ tang tự khắ c đã có ngườ i, cò n nếu khô ng
có con, thì việc tang, mình phả i là m chủ . Vậ y cố t phả i châ m chướ c quyền nghi mớ i hợ p
tình hợ p lý, đi đến chỗ phả i. Nay xin phà m quan viên từ nhấ t phẩ m đến tứ phẩ m gặ p
tang đích mẫ u đều tuâ n theo lệ cũ , cò n ở trong Kinh quan ngũ phẩ m, ở ngoà i cá c tỉnh
như đố c họ c, phủ , huyện, giá o huấ n, nếu đích mẫ u có con thì cho giả hạ n 1 thá ng, nếu
khô ng có con thì cho giả hạ n 2 thá ng ; quan lụ c, thấ t, bá t, cử u phẩ m, khô ng cứ đích mẫ u
có con hay khô ng có con, đều cho giả hạ n 1 thá ng, ngõ hầ u về phậ n ngườ i vợ cả , vợ thứ
và lò ng ngườ i con có chỗ đượ c yên, đều đi đến lẽ phả i cả”. Vua chuẩ n y lờ i tâ u.

Cho Phó vệ ú y vệ Nhị ở Hậ u bả o Hậ u quâ n là Tô n Thấ t Lậ p bổ đi Phó vệ ú y vệ Loan giá .

Bắ t đầ u đặ t tên tổ ng cá c châ u ở tỉnh Hưng Hó a, thiết lậ p cá c tổ ng mụ c. Quan tỉnh Hưng

Hó a tâ u nó i : “Cá c châ u Thủ y Vĩ, Vă n Bà n, Mai Châ u, Phù Yên và Lai Châ u đã hơi tậ p
quen phong hó a ngườ i Kinh, xin chiếu theo dặ m đườ ng xa hay gầ n, số đinh số điền
nhiều hay ít, đặ t ra tổ ng, mà đặ t tổ ng mụ c”. (Châ u Thủ y Vĩ đặ t 3 tổ ng, châ u Vă n Bà n,
châ u Phù Yên và Mai Châ u đều đặ t 2 tổ ng, Lai Châ u đặ t 1 tổ ng).

Bả y chiếc thuyền tuầ n dương củ a trấ n Quỳnh Châ u nhà Thanh gặ p bã o trô i giạ t và o cử a
biển Y Bích. Chủ thuyền là Quả ng Miễn xin cấ p cho lương ă n và các vậ t hạ ng để sử a
chữ a thuyền. Tổ ng đố c Thanh Hó a Tô n Thấ t Lương đem việc tâ u lên. Vua sai chọ n nơi
đỗ thuyền và khoả n đã i cấ p thêm cho 100 lạ ng bạ c, 200 phương gạ o, 300 quan tiền.
Nhữ ng đồ dù ng trong thuyền bị tổ n hạ i, đều do Nhà nướ c tu lý cho. Lạ i phá i Thị lang bộ
Lễ Hoà ng Tế Mỹ đến ngay yên ủ i, thă m hỏ i. Khi thuyền quay về, vua sai ngườ i hộ vệ cho
ra khỏ i cử a biển. Ngườ i Thanh lấ y là m cả m ơn, đem ngay cá c củ a quý bá u đến đá p tạ
(cá c phẩ m vậ t như lọ bằ ng và ng, cá i như ý((1) Như ý : đã chú thích ở trang 625.1) bằ ng
ngọ c đoạ n cá c mà u có thêu con mã ng xà bó ng nhoá ng và trừ u Chiết Giang).

Cho Tư Qua là m Phó vệ ú y vệ Phú Yên, Nguyễn Giá o là m Phó quả n cơ cơ Hữ u tỉnh Vĩnh
Long, sung Hiệp biện Thừ a â n ú y là Phạ m Phướ c Minh là m Phó quả n cơ cơ Hữ u tỉnh
Định Tườ ng.

Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn Tri Phương, Tuầ n phủ Doã n Uẩ n, Đề đố c Nguyễn Vă n Hoà ng

tâ u nó i : “Về tình hình Trấ n Tâ y, trướ c kia, cá c quan tỉnh cũ cù ng vớ i tham, tá n, tá n lý
hộ i đồ ng vớ i đạ i viên các tỉnh Nam Kỳ, xin cấ t đạ i quâ n đến để thị oai, đã đượ c nhà vua
xuố ng dụ bá o phả i đợ i sau thong thả sẽ bà n. Nay nghe nó i tên đầ u sỏ giặ c là Chấ t Tri
đó ng lâ u ở thà nh Nam Vang, dâ n Miên khô n xiết khố n quẫ n ! Gầ n đây, Trà Tri Mê xin
đem đồ n Sa An hưở ng ứ ng theo để ra sứ c là m việc. Cao La Hâ m Mộ c xin đem thổ dâ n
Nam Ninh quy phụ và o xứ Trấ n Tâ y ; Phủ Phủ Lịch Độ t lạ i xin đem thổ dâ n 4 phủ (Lư
An, Bình Tiêm, Kỳ Tô và Mỹ Lâ m theo quan quâ n để hiệu dụ ng. Lấ y lý mà xét, đó khô ng
phả i là nhữ ng lờ i bịa đặ t, nó i vu vơ. Duy có đườ ng sau xứ Hả i Tâ y là con đườ ng giặ c
Xiêm tấ t do đấ y [đi lạ i], nhữ ng dâ n Miên ở nơi ấ y đều hướ ng thuậ n tấ t cả , mớ i có thể
tiến hà nh. Nếu thố t nhiên ngườ i Miên cù ng ngườ i Xiêm sinh mố i hiềm khích, thế tấ t
phả i phi bá o quan quâ n ta để cầ u viện tiếp ứ ng ngay. Khi ấ y, việc đến chỗ khẩ n cấ p
khô ng đượ c để chậ m, lâ m kỳ sẽ xin là m tờ tâ u lên, đợ i phá i cho mộ t đạ i viên đến ngay,
lạ i tư ngay cho 4 tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng, Gia Định, Biên Hò a cấ p tố c tậ p hợ p binh
dõ ng đủ 2 vạ n ngườ i chia đườ ng tiến đá nh, để cho kịp việc”. Việc nà y đượ c giao xuố ng
cho cá c quan vă n võ đạ i thầ n duyệt nghị, ý kiến đều giố ng nhau, vua bèn xuố ng dụ rằ ng :
“Dụ ng binh là việc lớ n, khô ng thể ngồ i nhìn để lỡ cơ hộ i, mà trong khi tiến hay ngừ ng
phả i nên xét kỹ mớ i là mưu kế vạ n toà n. Bọ n Lạ p man phả i khổ lâ u vì sự tà n ngượ c củ a
ngườ i Xiêm, thế tấ t mộ t phen quyết liệt ! Gầ n đây, cá c thổ mụ c ủ y ngườ i đến thô ng
khoả n [vớ i ta], thự c hay dố i, cò n chưa thể biết. Nếu quả có thể nhâ n cơ hộ i, thì mậ t định
nhậ t kỳ ngay, rồ i phi tấ u lên, đợ i ta chọ n phá i mộ t đạ i viên đến ngay để là m việc tiễu
phỉ, thế là xuấ t quâ n đườ ng đườ ng chính chính, rấ t là thượ ng sá ch. Nếu bọ n Lạ p man
khô ng nhẫ n nạ i chịu đượ c, kíp đến xin cứ u viện ngay thì cũ ng nên cẩ n thậ n thă m dò hỏ i
xá c thự c, chớ có là m liều, tiến vộ i, hoặ c bị bọ n Mên nó i dố i, phả i trù tính cho khéo”. Lạ i
dụ cho cá c tỉnh Vĩnh Long, Định Tườ ng, Gia Định, Biên Hò a : “Phà m thuyền bè, khí giớ i,
nhấ t nhấ t phả i tu chỉnh hết, cho đến biền binh trong tỉnh cũ ng phả i huấ n luyện sẵ n
trướ c, nhưng khô ng nên lộ ra tiếng nó i và nét mặ t để là m lạ tai mắ t ngườ i ta, đợ i có
quâ n bá o do tỉnh An Giang đưa đến thì lậ p tứ c phá i Lã nh binh đố c xuấ t đến ngay”. Lạ i
trích 2 vệ quâ n Kinh trướ c đó ng ở 2 tỉnh Gia Định và Định Tườ ng (vệ Hữ u dinh Hù ng
nhuệ và vệ Nhị thuộ c Trung bả o) đến tỉnh An Giang đà n á p để cho mạ nh thanh thế việc
biên phò ng.

Xứ Bắ c Kỳ, luô n mấ y ngà y mưa dữ , nướ c sô ng Nhị Hà dẫy lên đến hơn 10 thướ c. Đồ ng
ruộ ng cá c tỉnh Hà Nộ i, Hưng Yên, Nam Định và Hả i Dương phầ n nhiều bị ngậ p. Tỉnh
Quả ng Yên lạ i có gió bã o. Cá c huyện Giao Thủ y, Tiền Hả i thuộ c tỉnh Nam Định, nướ c
biển dâ ng lên, dâ n có nhiều ngườ i bị chết đuố i. Việc đến tai vua. Vua sai các quan tỉnh đi
khá m xét rõ rà ng từ ng phâ n, từ ng số bị tai hạ i, đợ i lượ ng cho tha thuế, giả m thuế.
Nhữ ng dâ n bị chết và nhà cử a bị đổ ná t đều đượ c cấ p cho tiền.

Cá c địa phương có sô ng to ở xứ Bắc Kỳ tâ u nó i só ng nướ c đã yên. Trướ c đâ y, vua nghe

nó i các tỉnh bị gió bã o, bị nướ c lụ t, tứ c thì đem việc đắ p đê, phò ng nướ c sô ng ra hỏ i
[quầ n thầ n]. Đến đâ y, các hạ t hộ i là m tờ tấ u lên bá o việc só ng nướ c đã yên, vua nó i
rằ ng : “Bã o lụ t, đá ng lo ; só ng nướ c yên, đá ng mừ ng. Đó là thầ n linh giú p cho. Vì dâ n, ta
lấ y là m may mắ n !”. Bèn sai sắ m sử a lễ vậ t để lễ tạ . Thưở ng cho cá c quan lạ i địa
phương : kỷ lụ c, lương bổ ng và tiền. Duy có Hộ đố c tỉnh Hả i Dương là Đặ ng Đứ c Thiệm
vì chậ m bá o, bị phạ t.

Cử a biển mớ i ở cử a Lâ n Hả i tỉnh Nam Định đượ c mở rộ ng ra (cử a Lâ m Hả i nguyên có

mộ t ngọ n sô ng nhỏ từ sô ng lớ n Ba Lạ t ró t xuố ng, đấ t cá t ngà y bồ i nô ng lên. Mù a thu
nà y, nhâ n có gió dữ mưa to, về phía nam chỗ cử a biển cũ , khoét ra mộ t cử a biển mớ i,
rộ ng 21 trượ ng. Khi nướ c thủ y triều lên, sâ u 8 thướ c, 5 tấ c ; khi thủ y triều xuố ng, sâ u 2
thướ c 2 tấ c. Thuyền bè ra và o rấ t tiện).

Lấ y : thự Lang trung bộ Lễ là Vũ Trọ ng Bình kiêm nhiếp hữ u Tá lý Tô n nhâ n phủ ; đạ o

Ngự sử Long - Tườ ng là Trình Nho thự Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ; Lạ i khoa
Cấ p sự trung Lê Di thự Chưở ng ấ n Cấ p sự trung bộ Hộ . Bổ Đố c họ c tỉnh Định Tườ ng gia
hà m Thị giả ng họ c sĩ viện Hà n lâ m là Lê Hiếu Hữ u là m Thị độ c Hà n lâ m viện sung Biên
tu Sử quá n.

Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị Hoà ng Đứ c có tộ i bị mấ t chứ c. Nă m ngoá i, Đứ c kiểm nhữ ng gỗ

lạ t mua cho Nhà nướ c để nướ c lụ t trô i mấ t. á n sá t Phan Vă n Nhã muố n đem việc hặ c tâ u
lên. Đứ c sợ tộ i, đú t tiền cho kinh phá i Thị vệ Phan Bá Đỉnh để Đỉnh hư nhậ n cho đủ số .
Việc bị phá t lộ , Đứ c và Đỉnh đều bị cá ch, khó a tay, giao cho Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Ngô
Bỉnh Đứ c xét hỏ i. Vua lạ i phá i Biện lý bộ Hình Đinh Vă n Minh đi tra tấ n. Trướ c kia, Đỉnh
cù ng vớ i bọ n cù ng phá i đi là Lạ i dịch ty Cẩ n tín Phan Đình Hộ i, Lạ i dịch bộ Cô ng Lê
Quang Tạ , đi đặ t giá mua gỗ , nhâ n đó ă n bớ t củ a cô ng, tang tiền kể hà ng tră m nghìn. Đến
đâ y tra ra, biết hết đượ c tình trạ ng. Khi á n xong, Đỉnh và Tạ đều bị xử trả m. Hộ i bị giam
để cho đó i mà chết. Hoà ng Đứ c bị phá t là m quâ n ở vệ Kỳ võ . Nhâ n đó vua chuẩ n định :
phà m phá i viên đi đặ t giá mua gỗ lạ t, nhữ ng dâ n là m gỗ , nếu có tình nguyện xin lĩnh
trướ c tiền cô ng, quan tỉnh xét thự c chi phá t, phá i thuộ c hạ hộ i đồ ng ổ n thỏ a mà là m
việc, cứ 3 thá ng mộ t lầ n tư bộ , để phò ng mố i tệ.

Bổ thự Vệ ú y vệ Tả dinh Tiền phong là Nguyễn Tuyên là m thự Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị.
Đổ i Phó vệ ú y vệ Nhuệ vũ là Trầ n Quang Tú là m Quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Tả dinh
Tiền phong.

Bọ n Lã nh binh Nguyễn Vĩnh ở quâ n thứ Tĩnh Man phá i ngườ i đi dụ cá c bộ lạ c á c Man, La
Tru và Thuộ c Vinh (tên 3 trạ i Man), nhâ n đó chia đườ ng đi đặ t quâ n mai phụ c, giết đượ c
bọ n giặ c 33 tên, thu đượ c khí giớ i. Quâ n Man phầ n nhiều bị thương trố n chạ y. Việc đến
tai vua. Vua khen rằ ng : “Là m nổ i đượ c uy thanh, rấ t đá ng khen mừ ng. Chuẩ n thưở ng
cho Vĩnh gia mộ t cấ p, kim tiền “tam thọ ” 1 đồ ng, khá nh và ng “kỷ cô ng” và nhẫ n và ng
đều 1 chiếc ; Phó lã nh binh Phan Phá i gia 1 cấ p, kim tiền “nhị nghi” 1 đồ ng ; Mai Khắ c
Mẫ n cũ ng vì thương biện đượ c đú ng, thưở ng cho kỷ lụ c 2 thứ . Viên biền đi chuyến ấ y
mà có cô ng trạ ng thưở ng cho kỷ lụ c và bạ c tiền có khá c nhau. Quâ n và dâ n, thưở ng tấ t
cả cho 500 quan tiền”. Vĩnh nhâ n tâ u xin gọ i bắ t dâ n xã thay thế và o việc canh phò ng cá c
đồ n, rồ i đem theo nhữ ng quâ n đồ n về để đi đá nh giặ c. Vua ưng cho. Lạ i dụ cho Vĩnh
rằ ng : “Ngươi ở lâ u chỗ biên thù y, thuộ c hết tình hình dâ n Man, xem xét cơ nghi, bà y
mưu lạ , giữ thế thắ ng. Nơi nà o thự c lò ng hà ng phụ c thì vỗ về “yên ủ i”, nếu ngoan ngạ nh
thì đá nh dẹp đi”. Bọ n Vĩnh lạ i tâ u nó i (địa điện 4 cơ nguyên đặ t 14 đồ n, địa thế kéo dà i ;
xin bớ t đi 6 đồ n, cò n dâ n ở trạ i Bình An thườ ng bị bọ n Man ở nú i quấ y nhiễu, đã dờ i đi
nơi khá c để cho dâ n đượ c ở yên. Vua cho là kiến thứ c thấ p hèn, xuố ng dụ quở nặ ng, bắ t
phả i mạ nh dạ n tiến lên để yên dâ n ngoà i biên. Khi Chỉ dụ đã đến, Nguyễn Vĩnh, Mai
Khắ c Mẫ n và Phan Phá i chia đườ ng tiến đá nh, đi qua cá c trạ i Minh Long, Suố i Tía, đố t
nhữ ng chỗ tích tụ [củ a giặ c]. Bọ n Man cũ ng dự a và o chỗ hiểm mà bắ n ra. Khoả ng độ và i
ngà y, bọ n Man thừ a hư đá nh ú p, phá cá c đồ n trong 4 cơ. Vĩnh lo vì khô ng có gì để phò ng
thủ , đêm rú t quâ n về ; Vĩnh đi trướ c, Mẫ n cũ ng đi tiếp theo ; Phan Phá i quả n lính quâ n
đạ o sau ủ y cho Hiệp quả n Dương Tuy, thự Quả n cơ Nguyễn Đặ ng và Phó quả n cơ Bù i Uy
đi sau rố t. Chợ t nghe tiếng giặ c Man reo hò , tiêu binh củ a Bù i Uy chạ y trướ c. Đạ o quâ n
củ a Phan Phá i cũ ng tan vỡ , quâ n lính và khí giớ i bị thấ t lạ c nhiều. Tin bá o đến, vua phê
bả o rằ ng : “Nghe tiếng gió thổ i, hạ c kêu((1) Tiếng gió , tiếng hạ c : Trung Quố c về thờ i cổ
quâ n Tầ n Bồ Kiên có hà ng tră m vạ n, mà Tấ n Tạ Huyện chỉ lấ y 8 nghìn quâ n tinh nhuệ
đá nh cho tan. Quâ n Tầ n sợ , chạ y nghe thấ y tiếng gió thổ i, tiếng hạ c kêu, cho là quâ n Tấ n
đuổ i.1) mà sợ là tiếng quâ n giặ c, khiến ngườ i rợ n cả tó c lên. Nguyễn Vĩnh, Mai Khắ c
Mẫ n đều phả i giá ng 4 cấ p, Phó lã nh binh Phan Phá i và cá c bộ biền ở đạ o sau đều phả i
giá ng chứ c, bắ t khó a tay lạ i để đợ i chỉ dụ ”. Bèn sai Thố ng chế dinh Kỳ võ là Tô n Thấ t Bậ t
là m Đề đố c Quả ng Ngã i tiễu bộ quâ n vụ ; thự Tuầ n phủ Nam - Ngã i Ngụ y Khắ c Tuầ n
sung là m Tá n lý đem quâ n Kỳ võ dướ i quyền và quâ n tỉnh Quả ng Nam cù ng vớ i biền
binh vệ Hậ u dinh Hổ oai gấ p tiến đến thay lĩnh quâ n ấ y. Cho từ Nguyễn Vă n Vĩnh trở
xuố ng đều đi theo để sai phá i. Nhữ ng viên phạ m phép cô ng như bọ n Nguyễn Nhà n,
Nguyễn Nghĩa đều phá t đi quâ n thứ hết sứ c là m việc để chuộ c tộ i.

Khi Bậ t và o cá o từ , vua dụ rằ ng : “Bọ n Man ấ y, và i mươi nă m nay, khô ng dá m chố ng lạ i

chính hoá , nay lạ i sinh sự là do quan tỉnh vỗ về hay chế ngự khô ng hợ p cơ nghi, nên mớ i
đến thế. [Cá c ngươi] đi chuyến nà y, vừ a vỗ về, vừ a đá nh dẹp, hai mặ t đều phả i tiến
hà nh. Nếu kẻ nà o sợ tộ i, đến hà ng thì phả i vỗ về yên ủ i cho khéo, khô ng nên đá nh cho
tiêu diệt. Đố i vớ i duyên do là m lỡ việc do đạ o quâ n Phan Phá i gâ y nên cũ ng phả i tra xét
cho rõ rà ng cả để nghị xử ”. Bọ n Bậ t đến quâ n thứ , xem xét hình thế cá c cơ, trù tính việc
tiến quâ n ; Ngụ y Khắ c Tuầ n lưu 5 cơ lạ i để tù y theo địa thế, phò ng ngừ a quâ n giặ c. Bậ t
chia đườ ng, kéo đạ i binh thẳ ng đến các trạ i Thuộ c Vinh : đi đến đâ u cũ ng đố t nhà và phá
hủ y thó c lú a củ a giặ c, quâ n Man đều tan vỡ hết. Rồ i đó vì mưa lụ t, nên rú t quâ n về ; ủ y
cho dâ n buô n và nhữ ng ngườ i Man đã đầ u hà ng chia đi khắ p nơi để chiêu dụ , bả o cho
chú ng biết ý tố t củ a triều đình khô ng muố n giết. Sau đó , cá c tù trưở ng Man theo nhau
đầ u hà ng đến 14 trạ i (Minh Long, Suố i Tía, Là ng Xanh, La Lưu, Thuộ c Vinh, Ba Tê, Nướ c
Tà , Là ng Y, Nướ c Đương, Đồ ng Lầ m, Nướ c Khâ m, Lang Huy, Cô n Nhụ c, Đình Hé gồ m 14
trạ i). Bậ t đều yên ủ i, vỗ về, thưở ng cấ p cho á o mặ c, rồ i tha cho về. Duy có mộ t trạ i Tru
Khê hã y cò n ngờ vự c, sợ hã i, chưa đầ u hà ng. Bọ n Bậ t đem tâ u luô n bả n á n Phan Phá i
là m lỡ việc. Phá i bị xử trả m giam hậ u. Bọ n biền binh dự việc bắ t giặ c, kẻ nà o nhú t nhá t
mà lù i bướ c phả i cách chứ c, phá i đi sung quâ n đến hơn 10 ngườ i. Lấ y Vệ ú y vệ Nhị
thuộ c Tả bả o là Nguyễn Vă n Đứ c là m Tá c vi lĩnh binh tỉnh Quả ng Ngã i.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a thu, thá ng 9. Hạ t Thừ a Thiên đượ c mù a to.
Quan Kinh doã n đem việc tâ u lên. Vua phê bả o rằ ng : “Tấ t cả cá c thứ lú a thu hoạ ch đượ c
đều xưng tụ ng là đượ c mù a bậ c thượ ng. Thự c là do trờ i giá ng Phướ c, và nhờ trị cô ng
cù ng ơn trạ ch củ a hoà ng khả o ta để lạ i, nên mớ i đượ c thế. Ta thà nh kính cả m tạ , khô ng
xiết yên ủ i vui mừ ng, nên cù ng dâ n ta cù ng vui, hợ p vớ i bà i thơ vịnh “Nă m đượ c mù a, có
hà ng nghìn kho, hà ng vạ n đụ n”. Ngươi là Kinh doã n, nên thể theo tấ m lò ng ta, chă m việc
khuyên dâ n bả o dâ n là m ruộ ng, mong cho nă m nà o cũ ng đượ c mù a, nhà nà o cũ ng no
ấ m, cù ng hưở ng cả nh vui thá i bình. Nă m nà y qua nă m khá c đượ c ghi chép mã i mã i là
đượ c mù a. Đừ ng cho là đã đầ y đủ mà sơ sà i việc khuyên dạ y dâ n. Phả i cẩ n thậ n đó !”.

Ban cá c thứ quế cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, đình thầ n, vă n từ viên ngoạ i lang, khoa đạ o,
thị độ c ; võ từ hiệp quả n trở lên, có thứ bậ c khá c nhau.

Định lạ i lệ bổ thụ tiến sĩ, phó bả ng. Trướ c kia, tiến sĩ đệ nhị giá p, đệ tam giá p cá c khoa :
sơ thụ hà n lâ m viện tu soạ n, biên tu ; phó bả ng : sơ thụ kiểm thả o. Bổ ra ngoà i thì : tiến
sĩ thă ng thụ tri phủ hoặ c thự tri phủ , phó bả ng thă ng thụ đồ ng tri phủ hoặ c thự đồ ng tri
phủ . Đến đây, vua cho rằ ng giá p đệ đã có thứ bậ c, thì sự cấ t bổ phả i nên phâ n biệt rõ
rà ng, bèn chuẩ n định : đệ nhấ t danh, đệ nhị danh và đệ tam danh ở nhấ t giá p đều là đình
nguyên((1) Tứ c là trạ ng nguyên, bả ng nhã n và thá m hoa.1), đến kỳ sẽ đợ i chọ n dù ng.
Đệ nhị giá p, đệ tam giá p xuấ t thâ n : sơ thụ hà n lâ m, viên nà o bổ đi là m việc ở cá c nha
mô n đượ c mộ t nă m, nếu hơi quen việc chính trị, có tà i giỏ i, là m việc mẫ n cá n, thự c xuấ t
sắ c thì đến kỳ đợ i Chỉ. Cò n đệ nhị giá p tiến sĩ bổ ngay tri phủ ; đệ tam giá p tiến sĩ : thă ng
bổ chủ sự , bổ đi thự tri phủ ; phó bả ng : thă ng bổ tri huyện, coi như thự đồ ng tri phủ bổ
ngay tri huyện hạ ng đầ u, nhưng đều xét hễ có khuyết thì nghị bổ . Cò n nhữ ng viên đượ c
thự hà m mà là m việc thự c mẫ n cá n thì khô ng bó buộ c niên hạ n, thượ ng ty cá c địa
phương cứ xét thự c, tâ u lên, đợ i Chỉ bổ thụ .

Cho : thự Vệ ú y vệ Tiền nhị dinh Vũ lâ m là Nguyễn Vă n Tình bổ thự Vệ ú y Trung vệ dinh
Hổ oai ; Quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Tả nhị là Ngô Nghê bổ sung Hiệp quả n vệ Tiền nhị ;
thự Vệ ú y vệ Khinh kỵ là Nguyễn Hoá bổ sang Vệ ú y vệ Trung bả o nhị ; thự Vệ ú y Hữ u vệ
dinh Hổ oai là Hồ Bích bổ thự Vệ ú y vệ Tả bả o nhấ t ; Phó vệ ú y vệ Uy vũ thuộ c dinh
Thầ n cơ, Phụ ng â n ú y Nguyễn Yên thă ng thự Phó vệ ú y Nhị vệ thuộ c Hậ u bả o ; Cai độ i
độ i Lụ c Nhị vệ Trung bả o là Trầ n Xuâ n Phê thă ng bổ Thà nh thủ ú y, thự Phó vệ ú y vệ Uy
vũ thuộ c dinh Thầ n cơ.

Đố c họ c tỉnh Nghệ An là Vũ Đình Uyên chết. Lấ y Tri phủ Đỗ Doanh Quan thă ng bổ Đố c
họ c tỉnh Nghệ An.

Bổ Tả thị lang bộ Binh Hoà ng Thu là m Bố chính tỉnh Định Tườ ng, hộ i đồ ng vớ i thự á n
sá t Lê Châ n, bộ lý ấ n quan phò ng tuầ n phủ .

Nhữ ng cử nhâ n, giá m sinh, ấ m sinh phâ n phá i đi hậ u bổ cá c tỉnh đều đượ c thưở ng 10
quan tiền.

Tiết Trù ng dương((1) Mồ ng 9 thá ng 9 â m lịch.1). Ban yến cho hoà ng thâ n và vă n võ ấ n
quan ở điện Cầ n Chính.

Ngà y Quý Dậ u. ở Kinh sư mưa to, gió dữ . Cá i cá n cờ trên chò i cử a bị gã y. Chỗ đấ t bằ ng,
nướ c sâ u đến hơn 10 thướ c. Cá c nhà cử a, thuyền bè cô ng sở tư gia phầ n nhiều bị đổ ná t,
chìm đắ m. Dâ n hạ t Thừ a Thiên bị chết đuố i đến hơn nghìn ngườ i.

Ngà y hô m sau, vua ngự lên chò i ở trên thà nh, trô ng ra bố n mặ t, ngậ m ngù i than rằ ng :
“Khô ng ngờ bã o lụ t đến như thế ! Dâ n ta bị hạ i khô ng phả i ít ! Lậ p tứ c phá i khoa đạ o, bộ
ty hộ i đồ ng vớ i quan kinh doã n, phá t ra tiền, gạ o, tả i đi, chia từ ng hạ ng mà chuẩ n cấp
(ngườ i nghèo tú ng mỗ i ngườ i đều 1 quan tiền, 10 bá t gạ o ; ngườ i chết đuố i mỗ i ngườ i 3
quan tiền. Nhà cử a đổ ná t đến hơn 1.900 hộ : hộ lớ n, 3 quan tiền ; thứ đến 2 quan : lạ i
thứ nữ a, 1 quan ; thuyền bè cũ ng thế).

Cũ ng ngà y ấ y, tỉnh Quả ng Trị bị lụ t khá c thườ ng, ngậ p sâ u đến 16 thướ c. Dâ n bị chết
đuố i nhiều (chết đuố i 79 ngườ i. Nhà cử a đổ ná t hơn 3.000 hộ ). Tin bá o đến vua, sai
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Lê Di đi ngay đườ ng trạ m, hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh, đi khắ p nơi
để chuẩ n cấ p cho ; duy có 3 tỉnh Quả ng Bình, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i sứ c gió hơi nhẹ,
khô ng thiệt hạ i mấ y. Vua nó i rằ ng : “Ta cũ ng lấ y là m may cho dâ n cá c địa phương ấ y !”.

Sai Trung quâ n Chưở ng phủ Tạ Quang Cự , Thương thư Hà Duy Phiên tu bổ Hiếu
lă ng((1) Hiếu lă ng : lă ng Minh Mệnh (Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế).1), Hiếu Đô ng lă ng((2)
Hiếu Đô ng lă ng : lă ng vợ Minh Mệnh (Nhâ n hoà ng hậ u).2) và Bả o thà nh((3) Bả o thà nh :
lă ng vợ Gia Long (Cao hoà ng hậ u).3). Lạ i sai Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i 2 bộ Lễ, Cô ng
xem xét các miếu cù ng vớ i 2 điện Phụ ng Tiên((4) Phụ ng Tiên : thờ Gia Long.4), Hiếu
Tư((5) Điện Hiếu Tư : thờ Minh Mệnh.5), và nhữ ng nơi miếu vũ , kho tà ng, phủ đệ, bộ ,
viện, sả nh, thự , nhà cử a trong thà nh có vì bã o lụ t là m tổ n hạ i, thì chi củ a kho để tu bổ .

Cho dâ n 6 huyện thuộ c hạ t Thừ a Thiên vay, dụ rằ ng : “Hạ t Thừ a Thiên ở gầ n ngay chỗ
nhà vua đó ng, nă m nay may đượ c thu hoạ ch mườ i phầ n, khô ng ngờ chẹt gặ p nạ n bã o
lụ t : trong nhà dâ n, dà nh để đượ c ít nhiều đều bị nướ c ngậ p cả. Đố i vớ i nạ n nhâ n kêu
gà o đợ i cơm ă n ấ y, ta rấ t thương xó t, vậ y sai lấ y thó c kho ra 23.000 phương để cho vay :
gầ n thì đến kho ở Kinh [mà lĩnh], xa thì do thuyền chở đến cho. Ngườ i chết đuố i cho trừ
ngạ ch tha thuế”. Lạ i dụ cho quan Kinh doã n rằ ng : “Thấ y nướ c lụ t, ta sinh buồ n, ngắ m
tră ng khô ng vui, bă n khoă n về đườ ng sinh số ng củ a dâ n, ngủ khô ng yên giấ c ! Cá c ngườ i
nên thể theo ý ta, tù y nghi chẩ n cấ p, khiến cho nhữ ng tiểu dâ n cù ng khố n chó ng đượ c
khở i sắ c, nhà cử a đổ ná t tu bổ lạ i dầ n dầ n. Cò n nhữ ng ngườ i vô tộ i mà bị chết đuố i, cà ng
đá ng thương xó t, cũ ng nên liệu cấ p tiền tuấ t để cù ng đượ c độ i ơn. Phà m nhữ ng dâ n đó i
đến ă n, đều là con đỏ củ a triều đình, khô ng cứ hạ t nà o, có thể chẩ n cấ p cho cả mộ t loạ t”.
Thự Tuầ n phủ tỉnh Quả ng Ngã i Lê Trườ ng Danh tâ u nó i : “Huyện Hướ ng Hoá và thổ dâ n
cá c châ u, nhà và sà n bị đổ mấ t nhiều ; lú a thó c tổ n hạ i, tình hình cù ng quẫ n !”.Vua sai
phá t ra muố i, gạ o, tả i đến cấ p cho.

Bộ Cô ng tâ u nó i : “Cá c thuyền hiệu Phướ c hà ng, Bình dương, Tĩnh dương, An hả i, Tuầ n
hả i rả i rá c đậ u ở lò ng sô ng, nhâ n nướ c lụ t, bị lậ t ú p, đắ m chìm !”. Vua quở rằ ng : “Phướ c
hà ng là thuyền cũ củ a ta khi chưa lên ngô i ; cá c hiệu thuyền Dương, Hả i đều là chiến
hạ m bọ c đồ ng, sai phá i rấ t đắc lự c. Nếu có gió bã o to, thì cả mộ t bang thuyền và i mươi
chiếc đều đượ c bả o quả n, khô ng lo ngạ i gì, là m sao chỉ mộ t số thuyền nà y để lỡ bị đắ m ?
Đó đều do quâ n thuỷ sư khinh thườ ng, khô ng có ngườ i coi giữ , đổ cho bã o lụ t, phỏ ng có
đượ c khô ng ? Bọ n Đô thố ng Vũ Vă n Giả i, Hiệp lý Nguyễn Vă n Điển, thự Đề đố c Đoà n
Kim, Chưở ng vệ Nguyễn Bá Tình và Nguyễn Vă n Lưu, Quả n vệ Lê Điển, Phó vệ ú y Lê
Lang, Lê Viết và Trương Hợ i, đều bị phâ n biệt giá ng cấ p, cá ch lưu bắ t phả i tìm phương
phá p để sang hộ [cá c thuyền bị đắ m ấ y] và o chỗ vũ ng thuyền đỗ . Chuẩ n cho quyền lĩnh
nhữ ng vậ t liệu cô ng ra để tu bổ . Thuyền Điện phi cũ ng bị dò ng nướ c chả y xiết đứ t ra
đưa đi nơi khá c ! Chá nh độ i chưở ng Đoà n Vă n Dư liều chết giữ thuyền, khô ng để cho
chìm xuố ng nướ c, lạ i đưa đượ c thuyền về. Vua rấ t khen ngợ i, bạ t bổ lên chứ c cai độ i. ở
cá c hiệu thuyền khá c, nhữ ng ngườ i coi giữ đắc lự c đều đượ c theo ưu hạ ng, nghị cô ng,
nghị thưở ng có thứ bậ c khá c nhau.

Vua nhâ n bã o lụ t, tự xét và trá ch mình, cầ u lờ i nó i thẳ ng. Xuố ng dụ rằ ng : “Trướ c tiết
Trù ng dương nă m nay, bộ Lễ xin xa giá đi thưở ng giai tiết, ý ta dù ng dằ ng mấ y ngà y mà
chưa ưng thuậ n, ngay ngá y trong lò ng như có chỗ phả i nghĩ, bèn chỉ xuố ng dụ chiếu lệ
ban yến ở đạ i đình. Đến ngà y giai tiết, nhữ ng việc lên chỗ cao, thưở ng cả nh đẹp và là m
lễ thượ ng thọ đều đình miễn ; sự yến thưở ng ở trong cung cũ ng bã i đi. Lạ i că n cứ và o
tậ p tâ u củ a viên phủ Thừ a Thiên, thì lú a ruộ ng vụ thu [nă m nay] cá c nhà là m ruộ ng ai
cũ ng khen là ít khi đượ c như thế, ta phê bả o chớ nên tự nghĩ rằ ng đã đầ y đủ , đừ ng nhâ n
giai tiết mà chơi bờ i, đừ ng vì nă m đượ c mù a mà rỗ i rã i. Các quan viên trong triều chắ c
cũ ng đều tin mà nghe thấ y, trô ng thấ y. Quả nhiên đến ngà y trù ng cử u, buổ i sá ng lá c đá c
mưa, đến đêm, cuố i giờ Dậ u, gió nổ i từ phương tâ y bắ c kéo luô n đến giờ Tý. Đến ngà y
mồ ng 10, gió thêm lên như sá o thổ i, mưa đổ xuố ng đầ y chậ u, giờ Dầ n, chuyển gió đô ng
bắ c rấ t dữ dộ i, bay cả ngó i, nhổ cả cây, mưa lụ t đầ y rẫy ! Quá nử a đêm, ta vẫ n trằ n trọ c,
suố t đêm khô ng ngủ ! Ngà y hô m sau thâ n đi xem xét nướ c lụ t, xa trô ng là ng mạ c tự
nhiên sinh buồ n ! Cứ tình hình ấ y, dâ n ta tấ t bị tai hạ i. Đó đều do ta đứ c bạ c, khô ng đô n
đượ c hò a khí củ a trờ i, nên mớ i đến thế ! Tứ c thì xuố ng dụ phá t củ a kho ra, sai viện Đô
sá t hộ i đồ ng vớ i Lụ c bộ , chia đi cá c huyện trong kinh thà nh để chuẩ n cấ p. Rồ i thấ y quan
tỉnh Quả ng Trị tâ u bá o bã o lụ t cù ng ngà y hô m ấ y, ta tứ c thì phá i cá c khoa đạ o chạ y
đườ ng trạ m, đi hộ i bà n để chẩ n cấ p, mong sao cho tai nạ n củ a dâ n chó ng đượ c hoà n lạ i.
Nhớ lạ i nă m trướ c, ta chầ u hầ u dướ i gố i, thấ y Hoà ng khả o ta chú trọ ng đến vậ n mạ ng
củ a dâ n, xem mưa nghiệm nắ ng, sá ng suố t hết ẩ n tình trướ c khi việc xảy ra. Trong khi
dạ y bả o về chính trị, dụ tậ n mặ t cho ta biết rằ ng : “Về phương Nam, xét đến sử sá ch cá c
đờ i để lạ i, ít độ ng đấ t mà nhiều gió to. Nă m Gia Long thứ 10 [1811] là nă m Tâ n Mù i,
nă m Minh Mệnh thứ 8 [1827] là nă m Đinh Hợ i, đều có mộ t lầ n [bã o]. Gầ n đây, xem khí
trờ i và sắ c gió , rấ t sợ và i nă m sau, khô ng khỏ i có tai hạ i về bã o lụ t, hình như khí vậ n xui
nên thế ! Phả i nên cẩ n thậ n tu tỉnh lấ y mình mớ i có thể cầ u đả o mà trá nh đi đượ c”. Ta
bá i lĩnh lờ i minh huấ n, cẩ n thậ n lưu tâ m, chưa đầy 4 nă m, quả nhiên có bã o lụ t. Thự c là
bậ c thá nh nhâ n biết trướ c cơ trờ i, mưu cho con chá u. Nó i đến đây ta rấ t đau lò ng, cả m
độ ng đến chả y nướ c mắ t ! Chỉ vì ta tuổ i trẻ, khô ng tu đượ c đứ c đế trừ bỏ thiên tai, đi sâ u
và o chỗ trá ch mình, chỉ nghĩ thế nà o cho về sau đượ c tố t. Ô i đạ o là m vua quý ở chỗ biết
nghe lờ i nó i ; cò n nhữ ng sự trá nh đi ở chỗ khá c và bớ t mó n ă n chỉ là vă n sứ c mà thô i, có
ích gì cho dâ n ta đâ u ? Vậ y cho quan viên trong triều và quan to ở cá c địa phương đượ c
xét rõ điều lỗ i củ a ta, chính sự có thiếu só t thì nêu lên mà bày tỏ , hoặ c ẩ n tình củ a dâ n
khô ng đạ t đượ c lên trên, hoặ c phá p lệnh có chỗ hà khắ c, hoặ c hình ngụ c có chỗ là m mấ t
lẽ phả i, hạ i lâ y đến kẻ khô ng tộ i, hoặ c tố i tă m, trì trệ, trá i phép, lạ m hình để đến xảy ra
tai nạ n khô ng may. Chuẩ n cho đều phả i điều trầ n, để ta xem xét mà chọ n dù ng”. Lạ i dụ
Nộ i cá c rằ ng : “Trướ c việc gặ p bã o lụ t, ta xét mình, nghĩ đến điều lỗ i, chưa biết có bở i
đâ u, tứ c thì đã trá ch mình, cầ u lờ i nó i, mong chính đính cho cá i chỗ ta khô ng kịp. Nhâ n
cả m xú c là m ra mấ y bà i thơ, có thể lụ c ra ban cấ p cho quan viên trong Kinh ngoà i tỉnh
để đều biết ý tố t củ a ta kính trờ i, lo dâ n”.

Ban quyền Chưở ng ấ n triện viện Đô sá t là Nguyễn Đứ c Hoạ t, Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là

Nguyễn Vă n Diễm và Trình Nho đáp ứ ng tờ chiếu, dâ ng lờ i nó i : “Yên dâ n, là đứ c thịnh
củ a vua chú a ; mà là m cho dâ n đượ c dư dụ , cà ng là chính sự phả i là m trướ c củ a nhà vua.
Hai hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị, sau khi khổ sở đã lâ u, lạ i bị tai nạ n riêng ấ y, thì dâ n trù
mậ t rồ i cũ ng dầ n thà nh điêu há o, mà điêu há o lạ i rấ t vấ t vả hơn. Hạ t phủ Thừ a Thiên
nă m nay đá ng phả i đến kỳ tuyển lính, đã đượ c hoã n đến nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845],
nay xin hoã n đến nă m thứ 6, để thư sự cấ p bách cho dâ n. Nhữ ng lính củ a hạ t ấy tuyển
ra, số trố n và thiếu có nhiều, cũ ng xin quyền hoã n 1 nă m. Lú a 2 hạ t hiện đượ c gặ t đã bị
trô i hết ; mạ cấy sớ m lạ i bị mấ t cả ! Nếu chiếu lệ thu thuế, thự c sợ khó nộ p. Nă m nay và
sang nă m, số thó c thuế cù ng thuế thâ n phả i thu và số các nă m trướ c cò n thiếu, xin hoã n
cho 1 nă m, để thư đườ ng sinh số ng cho dâ n”.

Vua nó i rằ ng : “Hiện nay cô ng việc cứ u chữ a, khô ng phả i chỉ và i việc ấ y, mà ban đầ u để
đá p ứ ng lờ i chiếu, điều trầ n ngà y trướ c, tưở ng cũ ng khô ng phụ vớ i chứ c trá ch. Vậ y
chuẩ n thưở ng cho Đứ c Hoạ t sa 3 cuố n, lụ a 1 sú c ; Nguyễn Diễm và Trình Nho đều 1
cuố n sa và 1 sú c lụ a.

Bọ n Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Tri Phương và Tuầ n phủ An Giang là Doã n Uẩ n tâ u nó i :

“Lò ng trờ i vì yêu dâ n chú ng, tấ t trướ c việc mà bá o điềm. Đấ ng thiên tử thể theo đứ c
nguyên củ a trờ i, thườ ng gặ p tai biến mà biết sợ . Thế cho nên thấ y mặ t trờ i hoặ c ngô i
sao cả nh cá o, cò n phả i nhậ n là lỗ i mình, huố ng chi nay bã o lụ t khá c thườ ng, há lạ i cho
rằ ng tuyền do khí vậ n ? Nhâ n xin điều trầ n 3 việc : 1 - Xin liệu giả m bớ t khó a lệ thanh
tra ; 2 - Xin rú t bỏ hư ngạ ch ở sổ cá c dâ n ; 3 - Xin tha cho thuế lệ cò n đọ ng thiếu”. Lạ i nó i
: “Lụ c tỉnh ở Nam Kỳ nă m ngoá i dịch lệ lưu hà nh, thó c lú a kém thu hoạ ch, xin đều cho
tha thuế 1 nă m, để dâ n đượ c hồ i phụ c nhữ ng nỗ i khổ , thì că n bả n củ a nướ c đượ c vữ ng
và ng trướ c, mà tuyệt đượ c sự dò m dỏ củ a giặ c ngoà i. Đó cũ ng là mộ t đườ ng ngă n chặ n
tai vạ mà đi đến trị bình”. Vua nó i rằ ng : “Các hạ t ở Nam Kỳ, đã từ ng tuỳ việc mà ra â n
rồ i, sang nă m sắ p đến khá nh tiết, sẽ lạ i ban xuố ng â n trạ ch. Lờ i tâ u đó sau sẽ thi hà nh”.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên, Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Kho chứ a thó c ở tỉnh Sơn
khô ng đủ chỗ tích trữ , xin chiếu xem trong hạ t, huyện nà o đườ ng sá hơi xa thì sứ c phả i
nộ p gạ o để đủ chi phá t”. Sau khi bộ Hộ nghị tấ u bộ xin y lệ đều nộ p thự c thó c. Vua chuẩ n
y lờ i nghị củ a Bộ . Khi chỉ dụ chưa xuố ng, Giai đã trướ c sứ c cho dâ n ở huyện Sơn Vi, An
Lạ c và An Lã ng xay ra gạ o đem nộ p ; đến khi có chỉ dụ quở , Giai trình bày hết cả duyên
do và nhậ n lỗ i, lạ i nó i : “Nhâ n thấ y bộ Hộ trù nghĩ cho tỉnh Bắ c Ninh xay gạ o, tưở ng cá c
tỉnh khá c cũ ng có thể thi hà nh ; huố ng chi hiện nay số tích trữ nă m mộ t thêm lên, trong
thà nh khô ng có chỗ nà o bỏ khô ng mà có thể đặ t kho đượ c, xin bắ t dâ n nộ p gạ o, đem
chứ a sang cô ng sả nh ở trạ i lính để tiện cho sự vậ n tả i ra và o, có thể bớ t đượ c cô ng việc
phí tổ n”. Vua ghét là cố chấ p câ u nệ, quở rằ ng : “Thuế khó a và kho tích trữ đã có định lệ.
Nguyễn Đă ng Giai nếu có ý kiến gì khá c phả i đem việc và o tâ u và đợ i chỉ dụ mớ i đượ c,
thế mà lạ i tự tiện chuyên quyền ! Thử nghĩ chỉ dụ củ a vua chưa ban xuố ng mà cá i lệnh
cho xay gạ o đã thi hà nh, thì dâ n mộ t địa phương ấ y cho là â n củ a triều đình ban ra
chă ng ? Hay là Nguyễn Đă ng Giai cho riêng chă ng ? Vả lạ i tỉnh Bắc Ninh xay ra gạ o là chỉ
và o thuế vụ hạ nă m nay mà nó i, sao đượ c viện và o đấy mà dự a dẫ m ? Nếu cho rằ ng tỉnh
thà nh khô ng có chỗ đặ t kho, thì chọ n đấ t ở cá c phủ huyện trong tỉnh đặ t riêng ra, cho
dâ n cứ nơi gầ n mà nộ p [thó c thuế], há chẳ ng rấ t tiện việc gì phả i bắ t dâ n xay gạ o, đem
đến chỗ trạ i quâ n cho rơi rắ c bừ a bã i ? Huố ng chi, tỉnh ấ y đồ ng niên chi phá t chẳ ng qua
50.000 phương, mà hằ ng nă m số thó c thuế thu và o hơn 848.000 hộ c, đến ngà y khá c,
kho chứ a đầy chậ t cả , nếu khô ng đặ t thêm kho khá c, thì là m thế nà o mà vậ n tả i ra và o
bớ t đượ c cô ng việc phí tổ n ? Lờ i nó i và việc là m đều sai trá i cả , huố ng chi ở trướ c mặ t
vua cha, đã hồ i hộ rồ i, lạ i thay đổ i lờ i, nó i đi nó i lạ i, đưa ngầ m nhữ ng giọ ng xích bá c thì
phỏ ng cậ y và o chỗ nà o mà dá m như thế. Vậ y Nguyễn Đă ng Giai phả i giá ng 3 cấ p, phiên
ty Tô n Thấ t Tĩnh giá ng 2 cấ p”. Tứ c thì sai ở ngay chỗ kho cũ , là m lạ i 2 cá i kho lợ p ngó i
để cho đủ tích trữ .

Triệu Lã nh binh Nghệ An Giá p Vă n Tâ n về Kinh, đổ i là m thự Chưở ng vệ, quyền Chưở ng
ấ n triện dinh Kỳ võ , cho đượ c dự đình nghị. Bổ Lã nh binh tỉnh Hưng Yên là Nguyễn
Nghĩa Phong là m Lã nh binh tỉnh Nghệ An. Tỉnh Hưng Yên hiện khô ng có bao nhiêu viên
quan, cho nên hạ lệnh rú t bớ t chứ c lã nh binh ở tỉnh ấ y, đổ i đặ t 1 viên phó lã nh binh.
Thă ng Quả n cơ cơ Tiền hù ng ở Hữ u quâ n là Trầ n Hà i lên thự Phó lã nh binh Hưng Yên.

Định lạ i phẩ m trậ t củ a chá nh phó lã nh binh ở 2 tỉnh Thanh Hó a, Nghệ An. Trướ c kia, 2
tỉnh Thanh - Nghệ, các vệ binh vố n thuộ c quâ n ngũ ở Kinh : chứ c vệ ú y, trậ t chá nh tam
phẩ m ; lã nh binh, trậ t tò ng nhị phẩ m ; phó lã nh binh, trậ t chá nh tam phẩ m. Đến đây,
nghị định : Vệ ú y các vệ ở 2 tỉnh đổ i tò ng tam phẩ m, lã nh binh cũ ng đổ i là m trậ t chá nh
tam phẩ m, phó lã nh binh trậ t tò ng tam phẩ m, cũ ng như cá c tỉnh khá c. Lấ y : thự Lã nh
binh Thanh Hó a Nguyễn Doã n đổ i thự Chưở ng vệ, tá c vi Lã nh binh tỉnh ấ y ; Phó lã nh
binh Nguyễn Vă n Cú c, đổ i thụ Vệ ú y vệ Cẩ m binh, tá c vi Phó lã nh binh tỉnh ấ y ; Phó lã nh
binh Nghệ An Đỗ Đứ c Tấ n, đổ i thụ Vệ ú y vệ Cấ m binh, tá c vi Phó lã nh binh tỉnh ấ y. Vă n
Cú c lạ i đượ c thă ng luô n Chưở ng vệ Nhấ t vệ Tả dinh ở Thủ y sư Kinh kỳ, kiêm quả n cá c
vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ . Lạ i bổ Phó vệ ú y Tả vệ dinh Hù ng Nhuệ là Trầ n Soạ n là m Phó lã nh
binh tỉnh Thanh Hó a.

Thự Tuầ n phủ Định Tườ ng Trầ n Ngọ c Giao chết. Chuẩ n cho đượ c thự c thụ , chiếu phẩ m
cấ p tiền tuấ t, lạ i cấp thêm 300 quan tiền.

Thự Chưở ng vệ vệ Nhấ t dinh Tả ở Thủ y sư Kinh kỳ là Đoà n Khá c chết. Chuẩ n cho thự c
thụ Chưở ng vệ, cấ p thêm cho 100 quan tiền.

Cho : Viên ngoạ i lang bộ Cô ng Đỗ Tuấ n Đạ i và Viên ngoạ i lang Thá i thườ ng tự Nguyễn
Trung Nghĩa đều thă ng thự Lang trung bộ Lạ i ; Viên ngoạ i lang bộ Binh Phan Đă ng Đệ
thă ng thự Lang trung bộ Lễ.

Triệu Bố chính Nam Định Lê Khiêm Quang về Kinh để lự a bổ , lấ y á n sá t Hà Nộ i là Phan

Tĩnh thă ng thự Bố chính Nam Định. Bổ thự á n sá t Hưng Yên là Trầ n Quang Chung là m
thự á n sá t Hà Nộ i, Lang trung bộ Lễ Nguyễn Hữ u Tố là m á n sá t Hưng Yên.

Cho : Vệ ú y vệ Kim ngô là Tô n Thấ t Mậ u, đổ i là m Kim ngô vệ Kim ngô Trượ ng ty Tả chấ p
Kim ngô ; Phó vệ ú y vệ ấ y là Trương Tiến thă ng thự Kim ngô vệ Kim ngô Trượ ng ty Hữ u
chấ p Kim ngô ; Phó vệ ú y vệ Cẩ m y là Nguyễn Tuấ n thă ng thự Đô chỉ huy sứ vệ Cẩ m y
chuyển quả n cá c độ i tú c trự c. Thă ng Phó vệ ú y vệ Trung nhấ t dinh Vũ lâ m là Tô n Thấ t
Đắ c lên thự Vệ ú y vệ Loan giá . Bổ thự Phó vệ ú y Trung vệ dinh Long võ là Phan Thai là m
Phó vệ ú y vệ Trung nhấ t ; cho : thự Quả n cơ cơ Trung tỉnh Bình Định là Nguyễn Lâ u
thự c thụ Quả n cơ, thă ng thự Phó vệ ú y Trung vệ dinh Long võ , Phó lã nh binh tỉnh Nam
Định là Đặ ng Cô ng Thậ p thă ng thự vệ Nhị, Vệ ú y dinh Trung quâ n Thủ y sư ở Kinh kỳ. Bổ
: Phó vệ ú y Hữ u vệ dinh Thầ n cơ là Tô n Thấ t Tuệ là m Phó lã nh binh tỉnh Nam Định ;
Phó vệ ú y Hữ u vệ dinh Long võ là Tô n Thấ t Thuậ n là m Phó vệ ú y Hữ u vệ dinh Thầ n cơ.
Thă ng : Thà nh thủ ú y tỉnh Bắc Ninh là Lê Tố lên thự Phó vệ ú y Hữ u vệ dinh Long võ ;
Phó vệ ú y vệ Quả ng Bình là Nguyễn Tính lên thự Phó vệ ú y Tả vệ dinh Hù ng nhuệ, cho
thự Phó quả n cơ cơ Hữ u dũ ng thuộ c Hữ u quâ n là Tô n Thấ t Đà n thự c thụ Phó quả n cơ,
do bả n chứ c sung Hiệp quả n Hậ u vệ dinh Thầ n cơ.

Định lạ i điều lệ đó ng ấ n. Lệ cũ : Khi đó ng ấ n do đạ i thầ n ban vă n, ấ n quan Nộ i các và

khoa đạ o đương trự c hộ i đồ ng kiểm duyệt ; về sau, lạ i dịch ở viện Đô sá t dầ n dà cũ ng dự
và o việc đó , giao nhậ n vă n á n có khi tranh biện vớ i cá c nha. Việc đượ c giao xuố ng cho
bộ Lạ i nghị xử : Khoa đạ o đương trự c và Viện lạ i đều bị lỗ i. Vua nhâ n đó xuố ng dụ rằ ng :
“Bả o ấ n là rấ t trọ ng, từ trướ c đến nay, khoa đạ o đượ c dự kiểm duyệt. Thế là triều đình
hậ u đã i nhữ ng quan viên có chứ c trá ch về việc nó i nă ng, muố n cho trên giú p chính trị
củ a nướ c, dướ i nghiêm kỷ luậ t cho quan trườ ng, là m như Bao Long đồ , Hoà n thô ng
mã ((1) Bao Long đồ , Hoà n thô ng mã : Bao là Bao Chử ng là m quan Long đồ cá c về triều
nhà Tố ng, xét xử cá c á n rấ t nghiêm minh.

Hoà n là Hoà n Điển về đờ i Hậ u Há n, là m ngự sử . Khi Hoà n cưỡ i con thô ng mã đi ra

đườ ng, ai cũ ng kinh sợ .1) để xứ ng đá ng vớ i sự kén chọ n. Cò n lạ i dịch Viện ấ y chẳ ng qua
chỉ để đủ sai khiến mà thô i, nếu để cho dự a và o chỗ thầ n thế mà xét hạ ch, thì bọ n kia
đều là hạ ng nhỏ nhặ t, bở i vì nó mà sinh thó i ngô ng nghênh, tự nghĩ mình là ngườ i trong
viện Đô sá t, mạ o xưng danh sắ c, hố ng há ch nhiều chuyện. Cá o mượ n oai hù m, ruồ i bá m
đuô i ngự a, tệ hạ i kể đâ u cho hết. Vậ y xin phả i nên tỏ lờ i ră n bả o để ngă n cấ m dầ n đi : Từ
nay về sau khi dù ng đến bả o ấ n, đều chiếu lệ trướ c thi hà nh. Chuẩ n cho Khoa đạ o vẫ n
dự và o việc kiểm duyệt, nếu xét có sự sai trá i, hoặ c có tình trạ ng thô ng đồ ng gì khá c, thì
cho cứ thự c hặ c tâ u. Nếu kiểm duyệt khô ng đượ c chu đá o, thì cứ nhằ m trự c thầ n khoa
đạ o và Bộ , Cá c mà hỏ i tộ i. Cò n lạ i dịch trong Viện khô ng đượ c lạ m dự ”.

Cử a biển Tư Hiền bị cá t bồ i lấ p. Vua bả o thị thầ n rằ ng : cử a biển Tư Hiền, khoả ng nă m

Minh Mệnh [1820-1840] đã bị bồ i lấ p, lạ i khai ra ; nay lạ i bị cá t bồ i. Tuy bở i só ng gió
xung kích, cũ ng do đấ t cá t dễ chuyển đi. Nên đợ i khi tạ nh nắ ng, sẽ chướ c lượ ng khai đà o
để cho lưu thô ng.

Tên phạ m cò n trố n thoá t ở tỉnh Cao Bằ ng là Bế Vă n Cá n bị xử tử . Cá n là đả ng mụ c củ a

giặ c Vâ n. Khi Vâ n bị thua, Cá n cạ o đầ u, trố n sang đấ t nhà Thanh ; đến đây, lén về, bị
quan quâ n bắ t đượ c, phả i tộ i cự c hình. Tri phủ Trù ng Khá nh là Nguyễn Đứ c Tuấ n và cá c
bộ biền đều đượ c thưở ng kỷ lụ c và tiền bạ c có thứ bậ c khá c nhau.

Rú t bớ t ngạ ch thợ ở “Ngọ c diện tượ ng cụ c”. Khoả ng nă m Gia Long [1802-1819], dâ n xã
Nhị Khê (Thượ ng Đình 3 thô n), thuộ c huyện Thượ ng Phướ c sung Ngọ c điện tượ ng cụ c ;
gầ n đây, trố n thiếu đi nhiều. Quan tỉnh xét thự c, tâ u lên ; vua bèn chuẩ n cho rú t bớ t
ngạ ch thợ , theo sổ , chọ n sung là m quâ n.

Tỉnh Quả ng Trị có nạ n cọ p. Sai Quả n vệ Phan Ngọ c Lương đem quâ n, dâ n đi bắ t. Thưở ng
cho 100 quan tiền.

Trạ i A Nhâ n tỉnh Khá nh Hò a đem cố ng con voi. Sai lấ y ở kho ra, nỉ và lụ a hoa lam,
thưở ng cho.

Cho Phó lã nh binh quâ n Thủ y sư tỉnh Nghệ An là Nguyễn Tô thă ng thự Vệ ú y vệ Long
thuyền (Lê Lang giữ thuyền Phướ c Hà ng, trướ c đâ y, vì gặ p nướ c lụ t, để thuyền chìm ụ p
mấ t, bị cá ch chứ c, đó ng gô ng ngắ n ; phá t giao và o thuyền nà y để hiệu lự c ; cho nên lấ y
Tô thay và o). Sau, thuyền Phướ c Hà ng đượ c sử a lạ i xong, Lê Lang đượ c khở i phụ c
nguyên hà m.

Bố chính tỉnh Tuyên Quang là Hồ Hự u lạ i xin là m việc ở ngoà i biên cương. Vua y cho.
Trướ c đâ y, Hự u từ đồ n  n Quang rú t quâ n về, lưu Nguyễn Vă n Biểu ở lạ i để dò xét,
khô ng có cô ng trạ ng gì. Đến đâ y, lạ i tâ u lên nó i : “Hai huyện Vĩnh Điện và Để Định giá p
giớ i vớ i cá c tỉnh Cao Bằ ng, Thá i Nguyên và Lạ ng Sơn, liền đấ t nhà Thanh, địa thế hiểm
trở kéo dọ c dà i. Bọ n giặ c phạ m cứ khi ẩ n khi hiện ở rừ ng rậ m, hễ nghe thấ y quan quâ n
thá m bắ t, thì lạ i trố n sang đấ t nhà Thanh ; quan quâ n rú t về, chú ng lạ i nương ná u ở sà o
huyệt cũ . Binh dõ ng ở đồ n  n Quang chỉ có 100 tên, đã từ ng nhiều phương kế đá nh bắ t,
nhưng chưa đượ c thà nh cô ng. Nay, lú a đã chín, lam chướ ng hơi nhẹ, thầ n xin lĩnh đem
biền binh đến ngay để chặ n bắ t. Lạ i xin khoan rộ ng cho mộ t hạ n 5 thá ng, để chiêu tậ p
thổ hà o, khiến cho tự dụ giặ c đến mà bắ t. Và thô ng tư cả sang tỉnh Quả ng Tâ y cù ng Cao
Bằ ng, Thá i Nguyên và Lạ ng Sơn đều theo địa phậ n mình mà canh phò ng. Vệ binh tỉnh
Bắ c Ninh và cơ lính Sơn dũ ng tỉnh Sơn Tâ y, nă m trướ c, là m việc bắ t giặ c hơi đắ c lự c, xin
phá i điều khiển, cho 1.000 quâ n đến giú p mộ t tay. Cò n như quâ n lương xin đem theo
300 lạ ng bạ c ở kho đến đó để tiện mua bá n, trao đổ i”. Vua dụ rằ ng : “Cá i đạ o dù ng quâ n,
khéo mà chậ m khô ng bằ ng vụ ng mà chó ng. Nay ở chỗ địa đầ u lam chướ ng, đó ng lâ u đến
hà ng nghìn quâ n, cũ ng khô ng phả i là đắ c sá ch, tấ t phả i phá i đi do thá m xem có đích
thự c khô ng, rồ i mớ i đem quâ n tiến đến vây bắ t, thì 1, 2 thá ng mớ i có thể thà nh cô ng.
Nếu vộ i đem quâ n đến ngay, khiến chú ng nghe tin mà trố n xa, tự mình ngồ i đấy để đợ i
kỳ hạ n, há chẳ ng mỏ i mệt quâ n phả i đó ng lâ u mà tố n phí lương thự c ? Cò n như quâ n đi
hà ng nghìn dặ m, khô ng lẽ chỉ tay khô ng mà nhờ ở ngườ i ! Chuẩ n cho đem theo nhữ ng
lạ ng bạ c và chướ c lượ ng chuyển vậ n cho đủ dù ng, sao cho quâ n nhu đượ c tiếp tế, thế là
đượ c. Cò n các việc khá c đều chuẩ n y như lờ i xin mà thi hà nh”. Rồ i vua truyền dụ cho
Tổ ng đố c Ninh - Thá i là Nguyễn Cử u Đứ c phá i ra 1 vệ biền binh ở tỉnh Bắ c Ninh ; Tổ ng
đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai trích phá i 200 quâ n ở cơ Sơn dũ ng, đều lệ
thuộ c tỉnh Tuyên Quang phâ n phá i ; 3 tỉnh Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng và Thá i Nguyên lượ ng
phá i binh dõ ng đều phả i theo địa phậ n mà phò ng thủ .

Trướ c kia, Hồ Hự u trong tậ p tấ u thỉnh an về thá ng mạ nh thu, có nó i cả đến việc trong

hạ t cò n có 2 tên tướ ng giặ c lẩ n trố n đã lâ u, chỉ số ng cho qua ngà y ; [Hồ Hự u] hiện
đương hết lò ng trù tính về sự cơ thá m bắ t. Vua phê bả o rằ ng : “Nă m ngoá i, khi ngươi
cá o từ ở trướ c mặ t ta để đi cung chứ c, ta đã diện dụ â n cầ n, thế mà vừ a mớ i đến tỉnh lỵ
đã coi như xa cá ch trướ c thềm nhà vua đến muô n dặ m. Khô ng thỉnh mệnh mà kéo quâ n
về, thì ra sợ lam chướ ng, khô ng sợ phép nướ c ! Sao khô ng nhớ lạ i lỗ i trướ c mà ră n chừ a
ư ? Ngươi nên tìm phương phá p mà bắ t tên giặ c trố n đó , để trả lạ i 2 chữ “xong việc” cho
ta. Khô ng đượ c chầ n chừ , để cho chú ng trố n xa ! Phép nướ c rấ t nghiêm, đừ ng nó i là
khô ng ră n bả o trướ c”.
Lệ trướ c : Khi nhữ ng tậ p hạ p tâ u lên, nếu có chữ châ u phê bả o ban gì phá t xuố ng, thì sau
khi tuâ n lĩnh, sẽ phả i tâ u lên và đem cả tậ p trướ c nộ p trả lạ i. Hự u khô ng theo lệ, bị bộ
thầ n tham hặ c ; đến khi tâ u về, lạ i lấ y cớ là tuổ i già quên đi mà thuộ c ty khô ng tra đượ c
lệ bẩ m biện để tự gỡ lỗ i.

Vua quở rằ ng : “Hự u là mộ t chứ c quan to ở chố n biên cương ; nếu từ ng việc, cứ phả i đợ i
thuộ c ty nhắ c đến mớ i là m đượ c, thì đố i vớ i cá c chứ c phậ n ra sao ? Huố ng chi nhữ ng tậ p
châ u phê phong lạ i phá t đi, tấ t phả i kính cẩ n xem ở chỗ nhà kín, sao để thuộ c lạ i biết
đến đượ c ! Thế mà khô ng biết ră n chừ a, lạ i rấ t cà n bậ y, đổ lỗ i cho ngườ i ! Vậ y hã y tạ m
theo luậ t lệ, xử giá ng 1 cấ p. Nếu tìm phương phá p bắ t đượ c giặ c, cò n có thể hò ng mong
â n điển khoan hồ ng ; nếu hết hạ n mà khô ng lậ p đượ c cô ng trạ ng gì, thì tộ i lạ i tộ i thêm,
phả i nghiêm trị khô ng tha đượ c”.

Định lạ i lệ chá nh phó lã nh binh chuyên trá ch để trô ng coi cá c hạ ng quâ n. Trướ c đây, cá c
tỉnh Nam Bắc đặ t thêm phó lã nh binh. Vua cho rằ ng, về việc trô ng coi biền binh ở cá c
tỉnh có chỗ nên chuyên trá ch trô ng coi như cũ , có chỗ phả i tù y nhiều việc hay ít việc mà
thêm ra hay bớ t đi, để chia nhau trô ng coi cho có chuyên trá ch. Việc giao xuố ng bộ Binh
bà n bạ c cho đượ c ổ n thỏ a. Đến đây, bộ cho rằ ng, về cá c hạ ng quâ n và chá nh phó lã nh
binh cá c trự c, các tỉnh trô ng coi, trướ c đã có nghị định tuâ n hà nh ; đến sau Nam Bắ c đều
đặ t mỗ i hạ t 1 phó lã nh binh, các vệ cơ thuộ c cá c tỉnh lạ i có số quâ n mớ i thêm ra hay mớ i
rú t đi, là m cho số quâ n đượ c chia ra để trô ng coi nhiều ít khô ng đều. Nay xin theo chỗ
thích trung châ m chướ c liệu định : tỉnh nà o 1 viên lã nh binh, thì biền binh thuộ c hạ t
tổ ng gọ i là quâ n bả n tiêu, chuyên do [viên lã nh binh] thố ng quả n ; tỉnh nà o chá nh phó
lã nh binh 2 viên hoặ c 3 viên, thì cá c hạ ng biền binh chia là m chá nh tiêu, phó tiêu và tả
hữ u phó tiêu binh. Chá nh tiêu binh do lã nh binh thố ng quả n ; phó tiêu binh và tả hữ u
phó tiêu binh do phó lã nh binh thố ng quả n, đều có chuyên trá ch. Lạ i nữ a, tỉnh Nghệ An
nguyên có 1 viên Phó lã nh binh về quâ n Thủ y sư, nay giả m bớ t đi, cò n 4 vệ quâ n Thủ y
sư đổ i giao Lã nh binh thố ng quả n. Các độ i tuầ n hà nh, phá o thủ ở tỉnh Thanh Hó a và
Nghệ An trướ c do Phó lã nh binh kiêm quả n, nay đổ i giao Thà nh thủ ú y kiêm quả n, để
cho cũ ng như cá c tỉnh. Phà m các Thủ y vệ đều do Lã nh binh thố ng quả n. Duy Lã nh binh
tỉnh Quả ng Ngã i đương ở và o địa đầ u phả i chố ng giữ , sự thể hơi khá c thì Thủ y vệ trong
hạ t ấ y do Phó lã nh binh quả n nhiếp :

(Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam cai quả n cá c chá nh tiêu binh toà n hạ t, 2 vệ tả hữ u quâ n
Thủ y sư tỉnh Quả ng Nam và trú phò ng đà i tấ n 5 thà nh như thà nh Điện Hả i, thà nh An
Hả i, chò i sú ng Phò ng Hả i, chò i sú ng Định Hả i, đồ n cử a biển Đà Nẵ ng ; Phó lã nh binh cai
quả n Phó tiêu binh, vệ Quả ng Nam 3 cơ Trung, Tả , Hữ u Quả ng Nam, cơ Nam tượ ng, độ i
Nam trá ng, cộ ng 5 vệ, cơ, 1 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Nhấ t, Nhị, Tam, Tứ , Ngũ cơ
Tĩnh Man ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, vệ Quả ng Ngã i, 2 độ i Nhấ t, Nhị, Nghĩa
tượ ng, thủ y vệ Quả ng Ngã i, cộ ng 2 vệ, 2 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Bình Định cai quả n chá nh tiêu binh, 3 cơ Trung, Tả , Hữ u Bình Định,
thủ y vệ Bình Định, cộ ng 4 vệ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 2 vệ Bình Định Tả ,
Hữ u, 3 độ i Bình Định Nhấ t, Nhị, Tam, 3 độ i Định tượ ng Nhấ t, Nhị, Tam, cộ ng 2 vệ, 6 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Phú Yên cai quả n quâ n bả n tiêu củ a mình, vệ Phú Yên, cơ Phú Yên
và độ i Phú tượ ng, vệ Thủ y Phú Yên, cộ ng 3 vệ, có 1 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Khá nh Hò a cai quả n quâ n bả n tiêu củ a mình, vệ Khá nh Hò a, cơ
Khá nh Hò a, độ i Hoà tượ ng, vệ Thủ y Khá nh Hò a, cộ ng 3 vệ, cơ, 1 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Bình Thuậ n cai quả n quâ n bả n tiêu củ a mình, vệ Bình Thuậ n, 2 cơ
Bình Thuậ n tả , hữ u, độ i Thuậ n tượ ng, 2 vệ Bình Thuậ n Tả , Hữ u thủ y, cộ ng 5 vệ, cơ, 1
độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Biên Hò a cai quả n quâ n bả n tiêu củ a mình, 2 cơ Biên Hò a Tả , Hữ u,
độ i Biên tượ ng 2 vệ Biên Hò a Tả , Hữ u thủ y, cộ ng 4 vệ, cơ, 1 độ i.
(Lã nh binh tỉnh Gia Định cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ : Gia trung, Gia tiền, Gia tả , Gia
hữ u, Gia hậ u, 2 vệ Gia Định, Tả hữ u Thủ y sư, cộ ng 7 vệ, cơ ; Phó lã nh binh Điện tiền,
Định tả , Định hữ u, Định hậ u, độ i Gia tượ ng, cộ ng 5 cơ, 1 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long cai quả n chá nh tiêu binh, 4 cơ Vĩnh tiền, Vĩnh tả , Vĩnh hữ u,
Vĩnh hậ u, cơ Vũ Cự , 2 vệ Vĩnh Long Tả , Hữ u thủ y, cộ ng 7 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n
Phó tiêu binh, 4 cơ Long tiền, Long tả , Long hữ u, Long hậ u, 2 cơ Long nhuệ tả , hữ u, cộ ng
6 cơ.

(Lã nh binh tỉnh Định Tườ ng cai quả n chá nh tiêu binh, 2 cơ Định Tườ ng Trung, Tiền, 2
vệ Định Tườ ng Tả , Hữ u thủ y, cộ ng 4 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 3 cơ
Định Tườ ng tả , hữ u, hậ u, độ i Trườ ng trá ng, cộ ng 3 cơ, 1 độ i.

(Lã nh binh tỉnh An Giang cai quả n chá nh tiêu binh, cơ Trung An Giang, vệ Thủ y An
Giang, cộ ng 2 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n Tả phó tiêu binh, 2 cơ An Giang Tả , Hữ u ;
Phó lã nh binh quả n nữ a cai quả n Hữ u phó tiêu binh, 2 cơ An Giang Tiền, Hậ u.

(Lã nh binh tỉnh Hà Tiên cai quả n chá nh tiêu binh, cơ Hữ u, Hà Tiên vệ Thủ y, Hà Tiên
cộ ng 2 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, cơ tả Hà Tiên.

(Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị cai quả n quâ n bả n tiêu, vệ Quả ng Trị, cơ Định man và 2 độ i
Trị trá ng nhấ t, nhị, độ i Trị tượ ng, vệ Thủ y Quả ng Trị, cộ ng 3 vệ, cơ, 3 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Quả ng Bình cai quả n quâ n bả n tiêu, vệ Quả ng Bình, cơ Quả ng Bình và 4
độ i Bình trá ng nhấ t, nhị, tam, tứ , 2 độ i Quả ng tượ ng nhấ t, nhị, vệ Thủ y Quả ng Bình, cộ ng
3 vệ, cơ, 6 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Hà Tĩnh cai quả n quâ n bả n tiêu, 5 vệ Uy vũ , Dương vũ , Minh vũ , Tiệp vũ ,
Chấ n vũ thuộ c dinh Thầ n cơ, 2 vệ Hà Tĩnh Tả , Hữ u và độ i Tĩnh tượ ng, cộ ng 7 vệ, 1 độ i.
(Lã nh binh tỉnh Nghệ An cai quả n chá nh tiêu binh, 5 vệ Hoà n vũ , Phấ n vũ , Trung vũ ,
Trá ng vũ , Thắ ng vũ thuộ c dinh Tiền phong và 4 vệ Trung, Tiền, Tả , Hữ u quâ n Thủ y sư,
cộ ng 9 vệ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 vệ Nghị vũ , Diệu vũ , Định vũ , Nghiêm
vũ , Thiện vũ thuộ c dinh Long võ , và 3 độ i Nghệ An vệ, An trá ng, An tượ ng thuộ c tỉnh,
cộ ng 6 vệ, 3 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Thanh Hó a cai quả n chá nh tiêu binh, 5 vệ Tuyên vũ , Tú c vũ , Cung vũ ,
Nghĩa vũ , Hù ng vũ thuộ c dinh Hổ oai, 2 vệ Thủ y sư Tả , Hữ u, cộ ng 7 vệ ; Phó lã nh binh
cai quả n Phó tiêu binh, 5 vệ Kiện vũ , Quả ng vũ , Cườ ng vũ , Trá ng vũ , Nhuệ vũ thuộ c dinh
Hù ng nhuệ, và cơ Thanh hù ng, 2 độ i Thanh Hó a Nhấ t, Nhị, độ i Thanh tượ ng, cộ ng 6 vệ,
cơ, 3 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Ninh Bình cai quả n quâ n bả n tiêu, 5 cơ Ninh Bình Trung, Tiền, Tả , hữ u,
Hậ u, cơ Ninh hù ng và 3 độ i Ninh Bình Nhấ t, Nhị, Tam, độ i Ninh tượ ng, cộ ng 6 cơ, 4 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Hà Nộ i cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Trung chấ n, Tiền chấ n, Tả chấ n,
Hữ u chấ n, Hậ u chấ n ở Trung quâ n, và vệ Hà Nộ i, vệ Thủ y Hà Nộ i, cộ ng 7 vệ, cơ ; Phó
lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 cơ Trung định, Tiền định, Tả định, Hữ u định ở Trung
quâ n, độ i Hà tượ ng, 2 độ i Hà thanh nhấ t, nhị, cộ ng 5 cơ, 7 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Nam Định cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Trung cườ ng, Tiền cườ ng, Tả
cườ ng, Hữ u cườ ng, Hậ u cườ ng ở Tiền quâ n, và vệ Nam Định, 3 vệ Nam Định Thủ y sư,
Trung Tả , Hữ u, cộ ng 9 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 cơ Trung tiệp,
Tiền tiệp, Tả tiệp, Hữ u tiệp, Hậ u tiệp ở Tiền quâ n, và 2 cơ Nam Định tả , hữ u, độ i Định
tượ ng, 2 độ i Định nghĩa nhấ t, nhị, độ i Định uy, cộ ng 7 cơ, 4 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Hưng Yên cai quả n quâ n bả n tiêu, vệ Hưng Yên, 2 độ i Hưng Yên nhấ t,
nhị, độ i Thủ y sư, cộ ng 1 vệ, 3 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Hả i Dương cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Trung kiên, Tiền kiên, Tả
kiên, Hữ u kiên, Hậ u kiên ở Tả quâ n, 3 vệ Trung, Tả , Hữ u quâ n Thủ y sư Hả i Dương, cộ ng
8 vệ, cơ ; Phó lã nh binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 cơ Trung nhuệ, Tiền nhuệ, Tả nhuệ,
Hữ u nhuệ, Hậ u nhuệ ở Tả quâ n và vệ Hả i Dương, độ i Hả i tượ ng, 2 độ i Hả i Dương nhấ t,
nhị, cộ ng 6 vệ, cơ, 3 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Yên cai quả n quâ n bả n tiêu binh vệ Quả ng Yên, 4 vệ cơ
Quả ng hù ng, và độ i Tuầ n hả i, cộ ng 2 vệ, cơ, 1 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Sơn Tâ y cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Trung hù ng, Tiền hù ng, Tả hù ng,
Hữ u hù ng, Hậ u hù ng ở Hữ u quâ n, và vệ Sơn Tâ y, cơ Sơn dũ ng, cộ ng 7 vệ, cơ ; Phó lã nh
binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 cơ Trung dũ ng, Tiền dù ng, Tả dũ ng, Hữ u dũ ng, Hậ u dũ ng
ở Hữ u quâ n và 3 độ i Sơn Tâ y nhấ t, nhị, tam, độ i Sơn tượ ng, cộ ng 5 cơ, 4 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Bắc Ninh cai quả n chá nh tiêu binh, 5 cơ Trung uy, Tiền uy, Tả uy, Hữ u
uy, Hậ u uy ở Hậ u quâ n và vệ Bắ c Ninh, 2 cơ Bắc Ninh trung, tả , cộ ng 8 vệ, cơ ; Phó lã nh
binh cai quả n Phó tiêu binh, 5 cơ Trung thắ ng, Tiền thắ ng, Tả thắ ng, Hữ u thắ ng, Hậ u
thắ ng ở Hậ u quâ n, và 7 độ i Bắ c hù ng, độ i Bắ c tượ ng, cộ ng 5 cơ, 8 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Hưng Hó a cai quả n quâ n bả n tiêu, vệ Hưng Hó a, cơ Hưng hù ng, và
độ i Hưng Hó a, cộ ng 2 vệ, cơ, 1 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Tuyên Quang cai quả n quâ n bả n tiêu, cơ Hù ng tuyên, và 2 độ i Tuyên
Quang nhấ t, nhị cộ ng 1 cơ, 2 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Thá i Nguyên cai quả n quâ n bả n tiêu, 3 độ i, cơ Thá i hưng, cơ Thá i
dũ ng, độ i Thá i Nguyên, cộ ng 2 cơ, 1 độ i.

(Lã nh binh tỉnh Lạ ng Sơn cai quả n quâ n bả n tiêu, 3 độ i, cơ Lạ ng hù ng, cơ Lạ ng dũ ng, độ i
Lạ ng Sơn, cộ ng 2 cơ, 1 độ i.

(Phó lã nh binh tỉnh Cao Bằ ng cai quả n quâ n bả n tiêu, cơ Cao hù ng).
Vua chuẩ n cho y nghị thi hà nh.

Chuẩ n định : Phà m chá nh giai mớ i thă ng, từ chá nh ngũ phẩ m trở lên, cứ 2 thá ng mộ t kỳ
hộ i là m danh sá ch, đợ i đượ c vua khuyên son, theo và o ban là m việc. Nếu số khuyết viên
nhiều, có Chỉ dụ bổ ngay thì là m danh sá ch và o ngà y bổ quan, khô ng câ u nệ và o hạ n 2
thá ng. Nếu ai đượ c dự đình thầ n ấ n quan, Viên ngoạ i lang viện Cơ mậ t và nhâ n viên cho
và o Nộ i cá c, thì theo lệ đượ c tù y ban, khô ng phả i xếp thứ tự danh sá ch lạ i. Chuẩ n cho
định nà y đượ c đặ t là m lệ vĩnh viễn.

Định lạ i điển lệ tù y bái trong lễ hưở ng tự . Trướ c kia, và o nhậ t kỳ lễ miếu hưở ng, nhữ ng
ngườ i thừ a tế, bồ i tế đều chiếu từ ng ban, tù y bá i ở trướ c miếu đình ; đến đây, vua thấ y
mù a thu, mù a đô ng nhiều nướ c, sợ đến kỳ mưa ẩ m ướ t hoặ c lố i và o chỗ nghi tiết, mớ i
sai bộ Lễ châ m chướ c định lạ i : Phà m lễ hưở ng tự về mù a thu, mù a đô ng, nếu gặ p mưa
dữ thì nhữ ng ngườ i thừ a tế : hoà ng tử , hoà ng thâ n đứ ng ở trên thềm miếu ; nhữ ng
ngườ i bồ i tự : hoà ng tử , hoà ng thâ n, vă n tứ phẩ m ấ n quan, võ tam phẩ m trở lên, đứ ng
trên thềm, cá c vă n tứ , ngũ phẩ m, võ tứ phẩ m đều ở trướ c sâ n cá c, chiếu từ ng ban tù y
bá i. Cò n ngà y tạ nh và mưa nhỏ thì theo như lệ thườ ng.

Bắ t đầ u đặ t chiêm hậ u sinh((1) Chiêm hậ u sinh ( ) chứ c viên xem thiên vă n

thờ i tiết để là m lịch.1) ở cá c tỉnh. Trướ c kia, ty chiêm hậ u ở cá c tỉnh có đặ t 1 viên linh
đà i lang, trậ t tò ng thấ t phẩ m ; nếu có khuyết điểm thì hoặ c lấ y chá nh cử u phẩ m thư lạ i ở
ty ấ y thă ng bổ , hoặ c lấ y ngườ i có phẩ m hà m ở phiên ty((2) Phiên ty : ty Bố chính.2) gá
bổ sang, chưa có thể lệ nhấ t định. Đến đâ y, mớ i đặ t thêm 1 chiêm hậ u sinh ở ty chiêm
hậ u cá c tỉnh, trậ t chá nh cử u phẩ m. Tỉnh nà o khuyết chứ c linh đà i lang, do quan địa
phương sá t hạ ch nhữ ng lạ i dịch ở ty ấ y quen việc là m, đượ c tâ u xin bổ thí sai chiêm hậ u
sinh ở ty ấ y, đợ i 3 nă m mã n hạ n, khô ng có lỗ i gì sẽ lạ i tâ u xin bổ thụ ; tỉnh nà o hiện đã
đặ t chứ c linh đà i lang thì thô i. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ vĩnh viễn. Từ trướ c đến nay, nếu
chứ c ấ y hiện giao cho thư lạ i ty ấy và mượ n hà m sung sang là m việc thì đều chiếu theo
lệ mớ i mà bổ lạ i.
Định lạ i lệ tú c trự c tuầ n kiểm. Khoả ng nă m Minh Mệnh [1820-1840], Tả hữ u vu ở điện
Cầ n Chính và trong ngoà i cử a Đạ i Cung, vă n võ viên biền, theo lệ phả i lầ n lượ t chiếu
từ ng ban, và o ứ ng trự c. Gầ n đâ y xả y việc mấ t thanh kiếm Linh long, mớ i sai 2 bộ Lạ i,
Binh, tham khả o lệ trướ c, châ m trướ c bà n định, tâ u chuẩ n thi hà nh.

Về ban ngà y - Chỉ huy sứ ở vệ Cẩ m y, hoặ c quả n vệ 2 ngườ i, tả hữ u chấ p Kim ngô ở vệ
Kim ngô hoặ c quả n vệ 1 ngườ i, quả n vệ ở vệ Loan giá 1 ngườ i, đều trự c ở điện Cầ n
Chính ; quả n vệ ở vệ Vũ lâ m 2 ngườ i, quả n vệ ở cá c bả o 1 ngườ i, hoặ c quả n vệ vệ Vũ lâ m
1 ngườ i, quả n vệ các bả o 2 ngườ i, suấ t độ i 4 ngườ i ; về quâ n Kỳ võ , quả n vệ 1 ngườ i,
suấ t độ i 2 ngườ i ; về độ i Long thuyền : quả n vệ, suấ t độ i đều 1 ngườ i ; về quâ n Thủ y sư
quả n vệ 1 ngườ i, suấ t độ i 2 ngườ i : đều trự c ở tả vu. 5 dinh Cấ m binh 4 quả n vệ, 10 suấ t
độ i, vệ quâ n Kinh tượ ng quâ n Thượ ng tứ đều 1 quả n vệ, 2 suấ t độ i : đều trự c ở hữ u vu.

Về ban đêm - Quả n vệ quâ n Kinh tượ ng, quâ n Thượ ng tứ , theo như lệ trướ c, lui ra viện
Tả đã i lậ u ; cá c viên suấ t độ i lui ra chỗ xưở ng, chỗ viện ; quả n vệ suấ t độ i độ i Long
thuyền và Thủ y sư cũ ng lui về bả n vệ ; chỉ lưu lạ i 1 ngườ i hoặ c chỉ huy sứ hoặ c chấ p
Kim ngô hoặ c quả n vệ ở vệ Cẩ m y, Kim ngô , Loan giá , trự c ở điện Cầ n Chính. Các bả o
quâ n Vũ lâ m, quả n vệ quâ n Kỳ võ 2 ngườ i, suấ t độ i cá c bả o quâ n Vũ lâ m đều 4 ngườ i,
suấ t độ i quâ n Kỳ võ 2 ngườ i, trự c tạ i tả vu. Hai quả n vệ, 10 suấ t độ i ở 5 dinh Cấ m binh,
trự c ở hữ u vu. Cò n thì đều lui về bả n vệ.

Thị vệ xứ mỗ i đêm phá i ra 2 thị vệ ngâ n bà i và nha bà i để trự c ở tả vu ; quan đạ i thầ n về

phiên trự c mỗ i đêm trích ra 1 quả n vệ, 5 suấ t độ i trự c tú c ở ngoà i cử a Đạ i Cung ; cò n 4
quả n vệ, 15 suấ t độ i mỗ i canh lượ ng phá i ra 3, 4 viên đi lạ i tuầ n kiểm từ trong cử a Đạ i
cung đến tả hữ u vu.

(Ban ngà y, xa giá có đi chơi trong ngoà i hoà ng thà nh, thì chỉ huy sứ , chấ p Kim ngô hoặ c
hạ ban quả n vệ, vệ Cẩ m y, vệ Kim ngô , vệ Loan giá đều phả i theo hầ u, hộ giá .

(Nhữ ng ngườ i đương ban ứ ng trự c như : lang trung, viên ngoạ i lang ở Lụ c bộ và viện Đô
sá t, thuộ c viên ở cá c Khoa đạ o và viện Cơ mậ t, Khâ m thiên giá m Nộ i cá c, ty Thô ng chính,
Vũ khố và các Bả o vệ Cẩ m y, Kim ngô , Loan giá , Vũ lâ m, Cấ m binh, Kỳ võ , cá c quả n vệ,
suấ t độ i ở cá c quâ n Kinh tượ ng, Thượ ng tứ , Long thuyền, Hộ vệ, Loan nghi, Thượ ng trà ,
Vũ bị, cho đến bọ n suấ t độ i biền binh coi giữ ở cá c điện Cầ n Chính, Vă n Minh, Võ Hiển,
Đô ng Cá c, cử a Đạ i cung, và tả hữ u vu, viện Cơ mậ t phò ng trự c củ a Nộ i cá c, mỗ i ngà y mộ t
lầ n, đều do viên cai quả n kê khai cả tên và hà m, giao quan đạ i thầ n phiên trự c chấ p
chiếu, đến đêm, và o khoả ng canh mộ t, sau khi bắ n sú ng, quan đạ i thầ n phiên trự c và ấ n
quan Nộ i cá c sứ c cho Khoa đạ o phiên trự c, hộ i đồ ng tra điểm, đến sá ng ngà y theo như
lệ, kiểm điểm rồ i cho lui ra ; nếu có duyên cớ gì, cũ ng cho ngườ i thay.

(Phà m nhữ ng vậ t hạ ng ngự dụ ng, do viện Võ bị, ty Hộ vệ, sở Thượ ng trà kính giữ , cá c
quan đạ i thầ n về ban võ trong phiên trự c, nhấ t nhấ t phả i thâ n kiểm điểm sứ c bả o để
yên đâ u và o đấ y cho đú ng phép.

(Từ ngoà i cử a Đạ i Cung cho đến mặ t sau cung tườ ng, vệ Cẩ m y phá i viên biền và binh
lính phả i đi tuầ n phò ng về ban đêm, mỗ i ngườ i phả i cá ch nhau hơn 10 trượ ng, phả i gia
tâ m tuầ n sá t, khô ng đượ c đi chụ m và o mộ t chỗ như trướ c. Nếu có bắ t đượ c kẻ gian, sẽ
có khen thưở ng.

á n sá t tỉnh Biên Hò a là Phan Vă n Xưở ng có tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c đâ y, có dâ n thô n Tâ n

Mỹ về việc tranh chiếm tà i sả n, cầ n đượ c lậ p là m ngườ i thừ a tự , đú t ló t cho Xưở ng 80
lạ ng bạ c. Việc phi lý, Xưở ng cũ ng cho, lạ i dung tú ng ngườ i nhà và lạ i dịch sá ch nhiễu.
Dâ n đem việc ấ y đến kêu ở tỉnh Gia Định, Xưở ng thâ n đến tỉnh Gia Định kêu van, cầ u
giao về cho Bố chính Đỗ Huy Cả nh tra xét. Dâ n lạ i đến Kinh kêu. Vua nó i rằ ng : “Phan
Vă n Xưở ng là ngườ i trong khoa đạ o, từ khi tớ i lỵ sở đến nay, mọ i việc để đọ ng lạ i, đến
khi bị dâ n đi kiện là tham tang, lạ i vượ t cõ i (sang Gia Định) yết kiến riêng, chẳ ng khá c gì
con vậ t ngoe ngoả y đuô i để cầ u ngườ i thương ! Vậ y khô ng thể để cho hạ ng đen tố i thấ p
hèn tạ i chứ c đượ c”. Sai giả i chứ c ngay.

Phá i Ngự sử đạ o Định - Biên là Nguyễn Hữ u Độ đến ngay, hộ i đồ ng tra xét : Nguyên Bố
chính Đỗ Huy Cả nh trướ c đã có Chỉ giả i chứ c, về Kinh chự c hầ u, nhưng triệt lưu lạ i để
đợ i á n. Lạ i lấ y thự Lang trung bộ Lạ i là Vũ Đĩnh bổ đi thự á n sá t tỉnh Biên Hò a, hộ i đồ ng
vớ i Hà Thú c Lương và Nguyễn Hữ u Độ tiếp tụ c tra xét.

Trướ c kia, trong tậ p sớ thỉnh an củ a Phan Vă n Xưở ng có nó i cả đến việc Tri huyện
huyện Bình An là Nguyễn Khắ c Điều trong thuộ c hạ t, siêng nă ng, liêm chính, lạ i và dâ n
tín phụ c. Điều lạ i bỏ tiền củ a riêng để giú p kẻ nghèo cù ng tâ u xin tưở ng lụ c. Vua cho là
Điều hết lò ng về việc dâ n, thưở ng cho 20 lạ ng bạ c, 1 sú c lụ a hoa, rồ i bổ ngay Tri phủ . Lạ i
thô ng dụ cho trong Kinh ngoà i tỉnh rằ ng : “Phủ huyện đượ c đặ t ra chứ c vụ cố t phả i gầ n
gũ i vớ i dâ n. Dướ i chỗ thừ a hà nh, nếu biết tuyên dương đứ c ý [củ a triều đình], yêu nuô i
dâ n chú ng thì dù điều thiện nhỏ , tà i nă ng mọ n, triều đình tấ t cũ ng phả i lụ c đến. Nguyễn
Khắ c Điều có cô ng trạ ng tố t như thế, mộ t khi tâ u lên, ta theo ưu hạ ng mà khen thưở ng
ngay cho. Thự c muố n thưở ng mộ t ngườ i để khuyến khích tră m ngườ i và khuyên nhữ ng
ngườ i có trá ch nhiệm trô ng nom dâ n ở cá c địa phương nên thô ng sứ c cá c phủ , huyện
trong hạ t gia ý vỗ yên, như Nguyễn Khắ c Điều có thự c trạ ng, cứ thự c tâ u lên sẽ liệu nêu
thưở ng ; nếu khô ng quan tâ m về việc dâ n, thì cá ch xích ngay. Triều đình mộ t thưở ng
mộ t phạ t, vố n là nghiêm minh. Ai nấ y đều phả i kính cẩ n tuâ n theo, chớ có khinh
thườ ng”.

Chưa bao lâ u, bọ n Hà Thú c Lương, Nguyễn Hữ u Độ lạ i tham hặ c luô n cá i tang bạ c, mà

Phan Vă n Xưở ng nhậ n là do Nguyễn Khắ c Điều lo việc mình, lạ i lấy riêng hơn 100 quan
tiền ; có ngườ i là m chứ ng đích xá c. Vua lấy là m lạ , nó i : “Số củ a đú t mà Phan Vă n Xưở ng
nhậ n đó là do tay Nguyễn Khắ c Điều đưa ra, mà chính tích củ a Khắ c Điều lạ i ở miệng
Phan Vă n Xưở ng nó i ra, biết đâ u khô ng phả i là cù ng mộ t bọ n tham ô , tâ ng bố c nhau ?
Nguyễn Khắ c Điều trướ c đã hậ u thưở ng, lậ p tứ c tiêu hủ y ngay, lạ i cách chứ c, giao tra xét
lạ i”. Sau, á n nghĩ xong, Xưở ng phả i tộ i trả m giam hậ u, Điều phả i tộ i phạ t trượ ng hết bậ c
và tộ i đồ , Đỗ Huy Cả nh có dính dá ng và o việc nà y, cũ ng bị phạ t 100 trượ ng, đồ 3 nă m.
Cả nh và Xưở ng vì tấ u đố i hà m hồ , giao bộ nghị xử , cả hai lạ i bị xử phạ t tộ i đồ 2 nă m rưỡ i
nữ a, nhưng theo luậ t nặ ng mà kết á n. Tổ ng đố c Định - Biên là Lê Vă n Phú cũ ng vì che
chở cho bọ n ấ y, bị giá ng 1 cấ p.
Vệ ú y vệ Thủ y tỉnh Quả ng Trị đã hưu trí là Nguyễn Vă n Tứ mấ t. Tứ có cô ng ở Vọ ng Cá c,
vua sai chiếu phẩ m cấ p tiền tuấ t.

Lang trung bộ Lạ i Nguyễn Khắ c Tịnh bị giá ng chứ c. Tịnh là m việc hay lầ m lẫ n, lạ i nó i
cà n bậ y, bị quan khoa đạ o tham hặ c, giao xuố ng cho bộ Hình bà n, giá ng bổ Tịnh là m Chủ
sự bộ Lễ.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a đô ng, thá ng 10, ngà y mồ ng 1, là m lễ Đô ng
hưở ng.

Triển hoã n ngạ ch binh và ngạ ch thuế phủ Thừ a Thiên và tỉnh Quả ng Trị cò n để đọ ng
thiếu.

Dụ rằ ng : “Hai hạ t gầ n Kinh kỳ gặ p phả i bã o lụ t, tình hình khô ng khỏ i vấ t vả , nên tìm

nhiều phương phá p cứ u giú p để đủ đườ ng sinh số ng cho dâ n. Chuẩ n cho đem số ngạ ch
quâ n, ngạ ch thuế mà nă m nay hiện cò n thiếu, cho quan địa phương trướ c xét xem bị tai
hạ i nặ ng nhẹ như thế nà o rồ i chướ c lượ ng cho hoã n thêm nguyệt hạ n, là m danh sá ch
tâ u lên, đợ i Chỉ, sẽ lượ ng mà triển hoã n cho. Và , nă m trướ c có thiếu binh, trố n thuế,
cũ ng tụ c nghị rộ ng cho triển hoã n”.

Định lạ i lệ tạ biểu củ a cá c địa phương. Trướ c kia, cá c địa phương đệ biểu vă n đến,
thườ ng bị quâ n ở bộ bá c đi, bắ t sử a đổ i đến hai ba lầ n. Vua cũ ng chá n, nhâ n xuố ng dụ
rằ ng : “Tạ biểu là để tỏ lò ng tô i con cả m ơn độ i đứ c, khô ng quan thiết đến lợ i hạ i củ a
dâ n sinh ; ta chỉ xét tấ m lò ng thà nh mà thô i. Nếu vộ i vì hình thứ c về vă n tự mà bác, đổ i
đi, đổ i lạ i, chỉ là m cho trạ m chạ y giấ y vấ t vả . Vậ y chuẩ n cho phà m biểu vă n trầ n tạ củ a
cá c tỉnh ngoà i, nếu có chỗ chưa hợ p do bộ tâ u xin tư sứ c, nhưng chiếu lệ phê cho phụ ng
thủ ; nếu lờ i lẽ quê kệch quá , khô ng đá ng trình tiến thì trích ra mà tâ u rõ lên. Cò n
nguyên biểu vă n lưu tồ n á n ở bộ , bấ t tấ t phả i bác đi đổ i lạ i để bớ t phiền phứ c. Cò n biểu
vă n củ a cá c địa phương, nên tả sự thự c, đừ ng chuộ ng phù phiếm hã o huyền. Ta tuy
khô ng khe khắ t về vă n tự , nhưng tờ biểu đã dâ ng đến trướ c vua, cũ ng nên kiểm điểm
tinh tườ ng, khô ng trá i thể chế mớ i đượ c”.

Thuyền ngự , thuyền bọ c đồ ng và cá c hạ ng thuyền, trướ c vì bã o lụ t, có cá i thà nh ngấ n

vết, có cá i vậ t liệu hư hỏ ng. Cá c viên cai quả n Thủ y sư và tuầ n tra đem việc tâ u lên, vua
dụ rằ ng : “Thuyền cô ng rấ t hệ trọ ng, cá c ngườ i viên biền ở quâ n Thủ y sư có trá ch nhiệm
coi giữ , gặ p thờ i tiết gió mưa như thế sao khô ng đề phò ng sẵ n trướ c, để đến nỗ i quan
ngạ i ? Hoặ c đến kỳ dù ng thuyền khô ng chịu hết sứ c sang hộ , hoặ c ngà y thườ ng khô ng
chịu cẩ n thủ , đến nay, nhâ n việc, hỗ n loạ n nhậ n nhầ m ! Mà các viên tuầ n tra cũ ng khô ng
kiểm xét kỹ cà ng tỉ mỉ, đổ cho bã o lụ t ! Phả i nên kiểm xét lạ i, phâ n biệt cứ u nghị”. Bèn
sai 2 bộ Binh, Cô ng phá i thuộ c viên khá m xét cho đích xá c, hộ i đồ ng chia ra từ ng hạ ng,
châ m chướ c bà n bạ c và nghị xử , tâ u lên. Lạ i sai bộ Hộ khá m rõ cá c sở , chỗ xưở ng, chỗ
nhà , chiếu tù y sự hư hỏ ng nặ ng nhẹ, chia ra từ ng hạ ng mà tu bổ . Sau, á n nghị khá m
xong, bọ n nhâ n viên Thủ y sư và tuầ n tra đều phả i giá ng phạ t có khá c nhau.

Tỉnh Hả i Dương, 9 huyện Tiên Minh, Vĩnh Bả o, Nghi Dương, An Lã o, Kim Thà nh, An
Dương, Cẩ m Già ng, Vĩnh Lạ i, Tứ Kỳ 175 thô n ; tỉnh Sơn Tâ y 9 huyện An Sơn, Bấ t Bạ t,
Lậ p Thạ ch, An Lạ c, Sơn Vi, Phù Ninh, Cẩ m Khê, Phướ c Thọ , Hạ Hò a 102 xã thô n, có nơi
khô ng cấ y đượ c, có nơi cấ y muộ n, có nơi bị tổ n hạ i. Quan tỉnh đem việc ấ y tâ u lên.
Chuẩ n cho khá m xét đích xá c từ ng phâ n số hiện bị tai hạ i, cứ thự c tâ u lên, sẽ liệu lượ ng
tha, giả m [cá c thuế].

Tuầ n phủ tỉnh Biên Hò a là Hà Thú c Lương tâ u nó i : “Tuâ n lệnh truyền dụ cá c tỉnh (Gia
Định, Biên Hò a, Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang, Hà Tiên, đều chiếu theo sả n vậ t trong
hạ t, thườ ng nă m đã đặ t giá mua, đều chướ c lượ ng nâ ng giá , thu mua rộ ng rã i, và cấ p trả
tiền. Ngướ c thấ y lò ng vua yêu dâ n thự c chỉ có thêm lên mà khô ng bao giờ hết ; mà cá i
đạ o khiến cho củ a đượ c lưu thô ng, dâ n đượ c dư dụ , khô ng chỗ nà o là khô ng chu đá o.
Trộ m nghĩ : sự ưa muố n củ a dâ n gian khô ng giố ng nhau, thì giá vậ t cao hạ cũ ng tù y từ ng
kỳ mà mỗ i thứ mỗ i khá c, khô ng thể nhấ t khá i hạ n định đượ c. Nay chiếu theo giá chợ ,
liệu tă ng thêm lên mà thu mua thì nhâ n tình ai khô ng vui đem nộ p đến quan ? Nhưng
nhữ ng vậ t hạ ng củ a ngườ i là m nghề, ngườ i đi buô n bá n ra, thứ kỹ thứ dố i, khô ng giố ng
nhau, đườ ng sá xa gầ n cũ ng khá c, tưở ng nên chướ c lượ ng chia ra từ ng thà nh mà thêm
giá lên, để tỏ ra có sự phâ n biệt ; sau đây, phà m có vậ t hạ ng gì đem nộ p bá n tấ t phả i xét
xem quả là thứ tố t, cầ n dù ng, mà đườ ng đi có xa, thì chướ c lượ ng thêm lên 2 thà nh để
khuyến khích cho ngườ i ở xa đem đến, thứ nà o là vậ t hạ ng tầ m thườ ng, cũ ng có thể
dù ng, nhưng đườ ng đi lạ i đượ c cậ n tiện, thì liệu thêm lên 1 thà nh, để xa gầ n có phâ n
biệt. Hoặ c hơi có chú t dấ u vết cũ ng chẳ ng sao, cứ cho tù y tiện thu mua, để tiện cho dâ n,
phà m có ngườ i đem nộ p bá n, tứ c thì do quan tỉnh thâ n tự xem xét, trả giá ngay ở trướ c
mặ t. Như thế thì dâ n vui lò ng đem nộ p bá n, mà tà i hó a lưu thô ng, vậ t giá cũ ng đượ c
quâ n bình, dâ n gian có chỗ trô ng cậ y”. Vua phê bả o rằ ng : “Về việc đặ t giá , mua hó a vậ t,
vố n để cho tiền củ a đượ c lưu thô ng mà dâ n đượ c dư dụ . Cá c khoả n tấ u nghĩ, chắ c đã tù y
nghi châ m chướ c mà là m, chuẩ n cho y lờ i xin mà thi hà nh, nhưng phả i là m thế nà o cho
đượ c ổ n thỏ a, sao cho vậ t hạ ng thườ ng dù ng khô ng thiếu, dâ n gian tiêu dù ng có chỗ
nhờ , cố t cho cô ng tư đều lợ i là đượ c”.

Tỉnh Gia Định và Biên Hò a lạ i tâ u nó i : “Nhữ ng hó a giá đã mua, so vớ i giá chợ hiện nay
thì giá chợ cao lên hai ba lầ n, hoặ c lạ i có khi nhiều đến gấ p 10. Nếu chiếu theo như giá
chợ , thì giá trị quá cao, sợ khô ng phả i là cá i ý thậ n trọ ng cá c vậ t hạ ng trong kho. Vua lạ i
giao xuố ng cho bộ bà n. Bộ xin lấ y giá đã mua nă m ngoá i mà liệu định : nếu hơn lên mộ t,
hai, ba thà nh thì chiếu giá đã mua mà thêm mộ t hai thà nh ; nếu hơn lên đến 8 thà nh thì
thêm 4 thà nh”. Vua chuẩ n cho y nghị.

Định lạ i lệ các địa phương tâ u bá o về giá gạ o. Vua thấ y cá c tỉnh bá o giá gạ o, hoặ c 2
thá ng, 3 thá ng mộ t kỳ, có sự hơi khô ng đều. Vả lạ i, An Giang ở Nam Kỳ cù ng vớ i Tuyên
Quang, Cao Bằ ng, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Hưng Hó a và Quả ng Yên ở Bắ c Kỳ, 7 tỉnh (lệ
trướ c : cứ 2 thá ng tâ u bá o mộ t kỳ) đấ t ở xa, chuẩ n cho theo như lệ tỉnh Hà Tiên (3 thá ng
tâ u bá o mộ t kỳ) ; nếu giá gạ o cao vọ t lên (ngoà i 3 tiền) thì đều chuẩ n cho tâ u và o mộ t
cá ch bấ t kỳ khô ng phả i câ u nệ theo nguyệt hạ n. Nếu dâ n gian hơi thấ y đó i ă n, nên điều
tễ thêm ; hoặ c chưa đến tình hình vấ t vả , cũ ng chuẩ n cho nó i rõ và o trong tậ p tâ u. Cò n
khi cao khi hạ tầ m thườ ng thì cứ theo đú ng kỳ mà đệ tâ u. Lạ i, từ trướ c đến nay, cá c địa
phương tấ u bá o, chỉ nó i giá gạ o cao hay hạ , đến như tình hình hiện tạ i chưa từ ng nó i
tớ i ! Nếu giá gạ o có cao vọ t lên, chuẩ n cho bấ t kỳ phả i tâ u, chiếu như lệ 7 tỉnh đã nó i rõ
mà tâ u và o.

Bộ Thự c lụ c Tiền biên đã khắ c xong. Cá c quan Sử quá n là bọ n Trương Đă ng Quế đem
sá ch dâ ng lên (chá nh, phó đều 3 bộ ). Trướ c kia, bộ Lễ lấ y nghi chú tâ u lên, ngà y Giá p
Thìn, vua thâ n nhậ n, kính duyệt, sai để và o nhữ ng nơi tô n nghiêm (1 đằ ng để ở điện Cà n
Thà nh, 1 đằ ng để ở thượ ng tầ ng Đô ng Cá c, 1 đằ ng để ở Sử quá n). Đến ngà y Đinh Mù i,
vua ngự điện Thá i Hò a, nhậ n lễ chầ u mừ ng, ban yến cho hoà ng tử , hoà ng thâ n và ban
vă n từ tò ng ngũ phẩ m trở lên ở điện Cầ n Chính. Ngà y hô m sau, ban yến cho sử thầ n, dụ
rằ ng : “Sử chính đá ng, chép rõ từ ng đờ i, truyền bá về sau, rấ t quan hệ đến thịnh điển
nướ c nhà . Nguyên từ nă m Minh Mệnh thứ hai [1821] đặ t ra Sử cụ c, nhiều lầ n biên tậ p,
mà tiết mụ c trong đó cò n phả i đợ i cho tinh tườ ng. Ta khi mớ i lên nố i ngô i, bắ t đầ u sai
nho thầ n ngồ i ở Sử quá n chép sử cho có chuyên trá ch ; lạ i sai các quan đạ i thầ n là m
tổ ng tà i ; hộ i đồ ng tham đính để mong cho chó ng xong, mớ i hay hết lò ng tra xét, hợ p lự c
biên chép, bả n thả o lầ n lượ t dâ ng lên ; ta kính cẩ n tườ ng duyệt. Đến nay 4 nă m, xong
đượ c bộ sá ch ấ y, tườ ng tấ t đầy đủ . Khi đem khắ c in, lạ i kính cẩ n là m việc, sớ m đượ c
xong xuô i, rấ t đá ng khen. Trướ c kia, khi bộ sá ch xong, đã phâ n biệt tự thưở ng cho trướ c
rồ i, nay ban thêm cho tổ ng tà i, toả n tu, biên tu và nhữ ng ngườ i khả o hiệu, đằ ng cụ c, thu
giữ ă n yến mộ t lầ n, lạ i cho bạ c và lụ a có thứ bậ c khá c nhau”.

Vua từ ng bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Thế tổ Cao hoà ng đế ở ngô i vương 22 nă m, ở

ngô i đế 18 nă m. Cô ng đứ c như trờ i, khô ng thể thuậ t ra hết đượ c. Từ nă m sau khi quay
cờ về Gia Định, phà m sự tích trung hưng, sử sá ch có đủ ; đến khi thu phụ c Kinh đô [Phú
Xuâ n], 1 chiếc thuyền cô ng bị gió đá nh trô i giạ t đi, nhữ ng vă n thư ở nơi đó đều phó cho
dò ng nướ c cuố n ra Biển Đô ng, nay cũ ng khó tra xét và o đâ u đượ c ! Sự biên chép khô ng
khỏ i bỏ só t, rấ t là đá ng tiếc !”.
Vì thượ ng tầ ng Đô ng Cá c (để ở trong hò m và ng) kính để bộ Thự c lụ c cù ng nhữ ng ngự
dụ , ngự chế, châ u bú t và châ u dụ , vua bèn sắ c cho đạ i thầ n viện Cơ mậ t, ấ n quan Nộ i các
và thuộ c viên trong Cá c, nếu khô ng có việc gì phả i khả o cứ u đến thì khô ng đượ c lên
thẳ ng ngay (thượ ng tầ ng Các) ; lạ i phà m cá c bả n thả o về bộ Thự c lụ c Tiền biên, có ngự
bú t đính chính, đều sai Nộ i cá c kính dâ ng lên để đố t đi, cho đượ c tỏ ra thậ n trọ ng. Lạ i sai
Lụ c bộ , Nộ i cá c và sử thầ n chú giả i nhữ ng bà i : “Ngự chế lịch đạ i sử tổ ng luậ n”.

Cho Thố ng chế Hồ Vă n Lưu và Chưở ng vệ Hồ Vă n Thậ p do nguyên hà m đượ c và o chỗ

triều thỉnh. Dụ rằ ng : “Nhữ ng thâ n thuộ c họ ngoạ i về các đờ i trướ c, nhú n nhườ ng, nhu
hò a, kính sợ , cẩ n thậ n, để khéo giữ lấ y tính châ n, như họ Phà n((1) Phà n : Phà n Khoá i,
anh em rể vớ i Há n Cao tổ .1), họ Mã ((2) Mã : Mã Viện sinh ra vợ Đô ng Há n Minh đế.2)
rấ t ít, mà 3 đờ i cầ m chính quyền, 5 tướ ng giữ chính sự , như họ Vương((3) Vương :
Vương Phương họ ngoạ i Há n Thà nh đế, họ Vương chuyên quyền, 5 anh em đều phong
hầ u mộ t ngà y.3), họ Đậ u((4) Đậ u : Đậ u Hiến là chắ t Đậ u Dung, anh Đậ u thá i hậ u củ a Há n
Hò a đế, chuyên nắ m chính quyền, họ hà ng đầ y cả triều đình.4), rấ t nhiều. Có thể khô ng
lấ y đó là m ră n đượ c chă ng ? Hoà ng khả o ta đã thậ n trọ ng trong việc đó mà khéo xử trí,
thự c đủ là m phép hay cho con chá u muô n đờ i. Nay, con củ a họ ngoạ i Phướ c quố c cô ng
ta là bọ n Hồ Vă n Lưu, Hồ Vă n Thậ p, khoả ng nă m Minh Mệnh, đượ c độ i ơn vua, nghĩ đến
Phướ c quố c cô ng ở thờ i trung hưng, theo vua mộ t lò ng nâ ng đỡ cô ng lao khó nhọ c ; sau
khi tră m trậ n đá nh, đạ i định rồ i, chén rượ u mừ ng thắ ng trậ n ở Nam cung chưa xong tiệc
vui thì Quố c cô ng đã để lạ i nghiệp nhà cho con cò n trẻ tuổ i cô đơn mà nghèo, tình rấ t
đá ng cứ u giú p, nên cho tậ p phong hà m ấ m tử , đượ c lâ u dà i ở đờ i ; lạ i gia cho hà m quả n
vệ, để cho đủ lui tớ i là m việc. Đến ta nố i nghiệp lớ n, theo chí đờ i trướ c, nhâ n ngà y ta Bắ c
tuầ n, phá i sung tuầ n hộ Kinh thà nh và truy tù y chỗ hà ng tấ t, mớ i đượ c cù ng vớ i mọ i
ngườ i theo thứ bậ c mà cấ t nhắ c lên, hiện dự nhị phẩ m. Biết là ơn hậ u, bọ n ấ y vâ ng lẽ
cô ng, giữ phá p luậ t, là m sá ng tỏ thanh danh củ a nhà . Hơn nữ a, ta giữ lẽ rấ t cô ng, rấ t
chính, phép nướ c khô ng riêng ai, bọ n ấ y quyết khô ng dá m rô ng cà n mả y may gì trong
ngà y nay. Nhưng, cá i cơ mầ u nghiêm phò ng từ lú c chưa nả y mầ m, và lờ i dạ y để lạ i bả o
cho đờ i sau, có thể khô ng cẩ n thậ n đượ c chă ng ? Để tỏ rõ hậ u đạ o, nay chuẩ n cho Hồ
Vă n Lưu, do nguyên hà m Thố ng chế, Hồ Vă n Thậ p do nguyên hà m Chưở ng vệ, đều đượ c
và o chỗ triều thỉnh, cũ ng đủ để cho cả hai giã i bà y lò ng thự c trong phậ n là m tô i. Tứ c thì
giả i ấ n triện dinh Tiền phong và chứ c Chưở ng quả n thị vệ đạ i thầ n, viện Thượ ng tứ ,
khô ng cầ n phả i là m việc quan và trô ng coi quâ n lính nữ a. Cá c ngươi, lương tâ m cũ ng
chưa mấ t, phả i nên nghĩ bả o toà n lấy gia thanh, trung thà nh vớ i cô ng liệt củ a quố c cô ng
cá c ngươi, đừ ng cho là khô ng có tộ i mà phả i lui, phả i giá ng, cá i chỗ nên lậ p phá p để dạ y
con chá u tră m đờ i : khô ng phả i vì ơn riêng mà để cho ở chỗ nhà n rỗ i. Đó là nghĩ về
trướ c, tính về sau, phò ng ngừ a từ khi mớ i chớ m, ngă n chặ n nhữ ng tệ lớ n dầ n. Con chá u
tră m đờ i củ a ta noi theo phép nhà , khô ng dự a và o ơn riêng, cố t phả i coi trọ ng danh khí.
Phà m nhữ ng họ ngoạ i quyền thầ n, hậ u cung và hoạ n quan, nếu có mộ t ngườ i nà o khô ng
chịu xét kỹ, khéo xử trí và o chỗ nà y, tấ t là sinh chuyện khô ng hay, nên nghĩ nố i noi đờ i
trướ c để là m tấ m gương soi ; nếu ngà y sau vua nố i ngô i có phiếm dệt chơi bờ i, thì ngườ i
là m tô i con nên dẫ n lờ i nó i củ a ta để can giá n, mong giú p và o nhữ ng chỗ khô ng kịp, cẩ n
thậ n giữ gìn phá p độ để sẵ n, để đó n lấ y điều là nh lâ u dà i, hưở ng vậ n hộ i thá i bình đến
muô n đờ i. Ô i tố t đẹp lắ m thay ! Chuẩ n cho đem lờ i dụ nà y lụ c giao cho Sử quá n giữ để
cẩ n thậ n và đưa đến nhà Thá i họ c khắ c và o bia đá, để tỏ rõ về lâ u xa. Lạ i sao lụ c cấ p cho
trong Kinh ngoà i tỉnh, khiến cho biết ta dù ng ngườ i, là m chính sự , cẩ n thậ n cô ng việc,
giữ gìn phép cô ng, là cá i kế lo sâ u, tính xa đó ”.

Tỉnh Bình Thuậ n ít mưa. Quan tỉnh cầ u đả o ở cá c đền thiêng. Mưa to, nướ c đầy trong
thà nh đến hơn thướ c, bờ hà o lở cả, ruộ ng ngậ p hết. Vua than rằ ng : “Khô ng ngờ cầ u
mưa lạ i khổ về nướ c ! Sai xét sự thự c để tha giả m thuế cho dâ n”.

Trong nhà ngụ c ở phủ Thừ a Thiên có đề lao Lê Trưở ng Lộ c thờ ngầ m cá i ma về bên
giặ c. Việc phá t lộ , Lộ c bị cá ch chứ c phá t là m lính ở vệ Kỳ võ . Vua bả o bộ Hình rằ ng :
“Giặ c Tâ y Sơn tộ i á c đầy rẫ y, thâ n nhâ n đều giậ n. Thế tổ Cao hoà ng đế ta thu phụ c Kinh
thà nh, xa thư nhấ t thố ng. Con trai, con gá i và cá c chá u ngụ y Nhạ c, ngụ y Huệ lầ n lượ t bị
giết. Nă m Gia Long Nhâ m Tuấ t [1802] là m lễ cá o nhà tô n miếu, dâ ng nhữ ng tướ ng giặ c
bị bắ t, ngụ y Toả n và nhữ ng kẻ yếu phạ m chá nh thứ củ a giặ c đều bị cự c hình. Lạ i đà o lấ y
hà i cố t củ a ngụ y Nhạ c, ngụ y Huệ đậ p tan ra, vứ t đi, đầ u sọ củ a ngụ y Nhạ c, ngụ y Huệ để
là m đồ đự ng nướ c tiểu ; lạ i khó a mộ c chủ củ a vợ chồ ng ngụ y Huệ đem giam ở Vũ khố .
Nă m Minh Mệnh thứ 2 [1821], kính vâ ng Chỉ dụ , chuẩ n y lờ i nghị củ a Bộ đem mộ c chủ
củ a giặ c tậ p hợ p lạ i đó ng đanh và khó a cù ng vớ i đầ u lâ u và hà i cố t ngụ y Huệ, ngụ y Nhạ c,
ngụ y Toả n, bỏ lộ n và o mộ t cá i hò m gỗ , đổ i giam ở nhà ngụ c phủ Thừ a Thiên. Đến nay,
đã hơn và i mươi nă m rồ i, tuy luậ t phá p giết kẻ có tộ i đã giã i tỏ ra khắ p thiên hạ , mà kẻ
loạ n thầ n tặ c tử lướ i trờ i khó trố n, thự c là mộ t cá i á n chung nghìn muô n đờ i khô ng thay
đổ i đượ c nên phả i giam cấ m lâ u dà i để tỏ rõ tộ i á c củ a chú ng. Vậ y phả i chuyển sứ c cho
bọ n ngụ c tố t ở đề lao phủ Thừ a Thiên vẫ n cứ giam kín như trướ c. Phà m tô i con bả n
triều khô ng đượ c cho là việc đã lâ u ngà y và nó i là đố ng xương giặ c bừ a bã i nhơ bẩ n, mà
tâ u nhả m xin vứ t đi. Nếu kẻ nà o phạ m và o điều cấ m nà y, chuẩ n cho bộ tâ u hặ c, theo luậ t
nặ ng trị tộ i”.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Kính sư là că n bả n cá c thiên

hạ , từ sau khi trả i qua ngụ y Tâ y gâ y biến, ví như ngườ i có bệnh to gầ y cò m, nguyên khí
chưa hồ i phụ c lạ i đượ c, xin điều tễ dâ n sinh, bồ i dưỡ ng nguyên khí, cù ng nhữ ng thuế lệ
ở nơi bến thuyền, xin chiếu giá bạ c ở mặ t chợ mà thu thuế, nhữ ng chù a chiền, chuô ng,
tượ ng, xin sắ c sai dâ n gian, tù y lự c mà tu tạ o ; nhữ ng chù a chiền cổ mà nguyên trướ c
vẫ n có đã bị ngụ y Tâ y đố t phá đi, xin phá t củ a kho giao cho cá c địa phương sử a chữ a”.
Tờ sớ nà y đượ c giao xuố ng cho viện Cơ mậ t duyệt lạ i. Viện tâ u lên nó i : “Cá c việc Giai
điều trầ n phầ n nhiều đã thi hà nh, duy có việc là m chù a thờ Phậ t cà ng là sai lầ m cà n,
bậ y !”. Ngự sử đạ o Hà - Ninh là Mai Đứ c Thườ ng cũ ng tham hặ c về điều xin là m chú a.
Vua nó i rằ ng : “Về tậ p tấ u điều trầ n củ a Nguyễn Đă ng Giai, ta xem rõ , có nhiều chỗ
khô ng phả i ! Vả lạ i, 2 hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Trị, ngẫ u nhiên bị bã o lụ t, quâ n trố n, thuế
thiếu, đã chướ c lượ ng cho triển hạ n, nay lạ i xin hoã n lâ u đến 6 nă m, 3 nă m ! Mà 2 tỉnh
Quả ng Bình, Quả ng Nam hiện tạ i khô ng có việc gì, cũ ng xin hoã n đến 3 nă m ! Tỉnh
Quả ng Ngã i trở và o Nam, là ng mạ c cá c hạ t đều yên ổ n, cũ ng xin điều tễ luô n cả . Thế là
nó i đã khô ng phâ n biệt gì nổ i ! Lạ i nó i : Cá c hạ t gầ n Kinh kỳ, từ sau khi trả i qua phía bắ c
bị lấ n, phía tâ y bị nhiễu, nguyên khí chưa hồ i lạ i, thì sao khô ng nghĩ : Cá c hạ t Thừ a
Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Nam, Quả ng Bình, đấ t ở nơi gầ n Kinh kỳ, từ Hoà ng tổ Thế tổ
Cao hoà ng đế ta sau khi bình định, lấ y chính sá ch khoan nhâ n thay cho chính sá ch tà n
ngượ c, đặ t dâ n và o chỗ chiếu chă n êm ấ m ; Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta nuô i
nấ ng dâ n cho nghỉ ngơi đến 40 nă m, dâ n chú ng sinh và o khoả ng ấ y, chắ c đã nhờ đượ c
lợ i lạ c nhiều, ta từ buổ i nố i ngô i đến nay, cà ng vun bó n thêm và o, tù y việc mà gia â n ;
ngẫ u nhiên gặ p phả i bã o lụ t, cũ ng do đứ c ta kém nên mớ i đến thế ; can gì phả i viện dẫ n
việc trướ c, mà nó i hoang đườ ng quá ! Nhữ ng nơi đá nh thuế, chỗ bến thuyền, đã có điều
lệ, việc châ m chướ c định thà nh giá , cũ ng giao đình thầ n bà n rõ rồ i. Cò n như giá trị lạ ng
bạ c do quan chi phá t và dâ n thầ n nộ p và o, đã chuẩ n cho thô ng hà nh mộ t giá . Duy có việc
buô n bá n củ a dâ n gian, giá có cao hạ khá c nhau. Nay nếu chỉ ở chỗ thuế quan chiếu giá
chợ mà chiết toá n, thì cá c việc khá c có chỗ là m khô ng chạ y ! Phương chi giá cô ng đã có
nhấ t định, mà giá tư cò n cao vọ t lên, nếu giá cô ng lạ i chướ c lượ ng tă ng lên, há chẳ ng
phả i tranh lợ i vớ i dâ n ư ? Nó i lợ i như thế, có bổ ích gì cho việc ? Thậ m chí điều xin sử a
sang chù a thờ Phậ t cà ng là lầ m lẫ n ! Ô i, chính đạ o vớ i dị đoan, cá c thá nh hiền đờ i cổ
biện thuyết đã rõ rồ i. Nướ c nhà ta, các bậ c thá nh đờ i đờ i nố i lên, ban Phướ c cho dâ n,
chính đạ o thịnh hà nh, giá o hó a rộ ng khắ p. Cá i đườ ng vì dâ n cầ u Phướ c, khuyên dâ n là m
là nh vẫ n đã có rồ i. Đô i khi có dự ng chù a quá n, hoặ c là di tích thầ n thá nh để lạ i, hoặ c
chung đú c phá t ra điềm là nh, nơi sở tạ i nhâ n đó tù y đấ t mà dự ng lên, để ghi nhớ lấ y
Phướ c tố t, chứ khô ng phả i là sù ng thượ ng tả đạ o. Ta nên theo tâ m phá p, trị phép cũ ng
chỉ thu dâ n và o chỗ khuô n phép, để mong cho đạ o thườ ng đượ c chính đính, dâ n chú ng
phấ n khở i là m là nh, để cù ng hưở ng Phướ c thá i bình. Nguyễn Đă ng Giai đã tự mình đắ m
đuố i và o chỗ đạ o giá o hư vô , lạ i dá m dố i trướ c mặ t vua cha, nó i ra nhữ ng lờ i tìm lẽ ẩ n
vi, là m việc quá i lạ thế thì chự c muố n cho triều đình đem dị đoan mà xướ ng xuấ t thiên
hạ hay sao ? Huố ng chi, trong tậ p tâ u đã xin đình bã i tấ t cả mọ i cô ng việc, mà chỗ chù a
chiền thì xin mỗ i tỉnh đều phả i là m. Cô ng việc cò n gì to hơn thế : đem tà i lự c cho hạ n lấ p
và o chỗ lã ng phí khô ng biết thế nà o là cù ng, gọ i là điều tễ bồ i dưỡ ng lạ i như thế ư ?
Khô ng biết ngươi đọ c sá ch gì mà cố chấ p mê hoặ c đến thế ! Triều đình mở rộ ng con
đườ ng cho nó i, muố n cho trên giú p chính trị trong nướ c, dướ i giú p lợ i ích cho dâ n sinh,
nếu có mưu mô gì hay, ta cũ ng sẵ n lò ng thâ u thá i, chỉ vì chỗ nơi phầ n nhiều khô ng đú ng
lẽ phả i, mà việc xin là m chù a lạ i bị đạ i thầ n vạ ch rõ mà bác đi, ngô n quan nêu ra mà
tham hặ c ! Đá ng lẽ phả i giao bộ nghiêm nghị, nhưng nghĩ đến hiện nay chính là lú c cầ n
lờ i nó i thẳ ng khô ng nỡ bắ t tộ i ngay. Vậ y đố i vớ i Nguyễn Đă ng Giai, hã y truyền Chỉ dụ
nghiêm quở , sai viện Đô sá t chọ n phá i mộ t viên khoa đạ o, mang tờ dụ đi đườ ng trạ m
đến tuyên Chỉ nghiêm sứ c !”.

Chỉ dụ chưa giao xuố ng, thì Ngự sử Hoà ng Khuê, Hồ Xuâ n Huyên đều đến gặ p riêng Viện
trưở ng Nguyễn Đứ c Hoạ t, kêu van cầ u xin đượ c sai đi, Nguyễn Đứ c Hoạ t quá t lên và
ngă n lạ i. Bọ n Khuê bị khoa đạ o đồ ng viên là bọ n Đặ ng Kham, Nguyễn Vă n Diễn và Lê Di
nêu ra tham hặ c. Vua quở rằ ng : “Đà i ngự sử đặ t ra, có quan hệ đến phong hiến. Bọ n
Hoà ng Khuê và Hồ Xuâ n Huyên là ngườ i trong đá m khoa mụ c, nên giữ lò ng cẩ n thậ n thì
mình ngay thẳ ng trong sá ng, mớ i khô ng phụ chứ c phậ n củ a mình. Vả lạ i, ngô n quan lĩnh
mệnh đi sai phá i, mặ t vâ ng uy củ a vua, miệng truyền lờ i củ a vua, sự thể long trọ ng biết
chừ ng nà o. Theo lễ trướ c thì hoặ c đến kỳ sẽ chọ n phá i đi, hoặ c do viện trưở ng giữ lễ
cô ng bằ ng mà kén chọ n. Bọ n kia dá m đến thỉnh thá c ở nhà riêng, kêu van trong xó tố i,
đến nỗ i bị viện trưở ng quá t đuổ i ra, ngườ i cù ng hà ng chỉ ra mà tham hặ c, thậ t đá ng
khinh bỉ quá ! Ô i, “tình thâ n ngự sử , thứ c diện đà i lang”((1) Tình thâ n ngự sử , thứ c diện
đà i lang : Tô n Biện đờ i Tố ng, lên Ngự sử Trung thừ a, có tiến cử Đườ ng Giớ i và Ngô
Trung Phụ c là m Ngự sử , có ngườ i hỏ i ô ng chưa từ ng “biết tiếng hai ngườ i ấ y, sao đã vộ i
tiến cử ”. Tô n Biện nó i : “Ngự sử tự đem tiến mình, ngườ i đờ i xưa lấ y là m xấ u hổ , nay
khô ng cầ n gì ngự sử đã biết mặ t”.1) ngườ i đờ i xưa cò n lấ y là m xấ u hổ . Khô ng biết
Hoà ng Khuê và Hồ Xuâ n Huyên bụ ng dạ thế nà o mà chịu đem bộ mặ t dà y là m cá i việc
quỳ gố i khom lưng như thế ! Hoặ c giả cho rằ ng việc đi ấy có thể tìm kiếm bớ i việc, kết
bọ n để tính đườ ng lợ i riêng, cho nên thấ y có mố i lợ i mà tranh nhau thỉnh thá c đó
chă ng ? Nhữ ng ngườ i như thế là m phụ cá i ý triều đình hậ u đãi ngô n quan nhiều lắ m !
Xem ngay về cuố i đờ i Tố ng, đờ i Minh : đô i khi có bọ n xấ u xa, vừ a đượ c mộ t chuyến sai
đã vênh vá o lên, tự đắc mình là ngự sử ở Kinh phá i đi, xe cộ đi đến quậ n huyện nà o cũ ng
chạ y rố i rít, mượ n cớ hố ng há ch, kết bè kéo đả ng ! Nay khô ng thể để cho [cá i thó i xấ u]
lớ n dầ n lên mã i đượ c. Vậ y, nên xét rõ mà trừ ng trị, để ngă n ngừ a mố i tệ. Hoà ng Khuê,
Hồ Xuâ n Huyên đều phả i giả i chứ c, giao xuố ng cho bộ Hình nghiêm nghị”. Khi á n tâ u lên,
bọ n Khuê đều phả i giá ng bổ .

Xâ y đắ p thà nh tỉnh Tuyên Quang. Trướ c kia, Lê Nguyên Giá m và Vũ Danh Từ , vì khô ng
tu sử a thà nh trì, bị tộ i. Vua cho rằ ng Nguyễn Đă ng Giai có trá ch nhiệm kiêm hạ t, bèn hạ
dụ bắ t phả i trù tính để tu bổ . Đến đâ y, phá i 2.000 biền binh ở tỉnh Sơn Tâ y đến ứ ng
dịch, Lã nh binh Nguyễn Trọ ng Thao đô n đố c cô ng việc. Giai cũ ng đi lạ i trô ng nom.
Thà nh tỉnh Tuyên Quang nguyên đặ t ở bên châ n nú i đấ t, dướ i có đá chằ ng chịt, thợ là m
rấ t khó , trả i 3 thá ng thà nh mớ i xâ y xong. Quan quâ n là m việc đều đượ c hưở ng theo ưu
hạ ng (đằ ng trướ c, đằ ng sau, bên tả , bên hữ u thà nh đều dà i 65 trượ ng, cao 7 thướ c 2
tấ c, xâ y bằ ng đá ong ; đằ ng trướ c và hai bên tả hữ u đều xâ y 1 cử a).

Phá hủ y đền thờ bọ n giặ c Nguyễn Sĩ Phú và Phạ m Đứ c Cổ n. Sĩ Phú và Đứ c Cổ n, khi cò n

số ng, nương mình họ Trịnh, chố ng cự lạ i quâ n ta, sau khi chết, đều đượ c [họ Trịnh]
phong là m Phướ c thầ n. Hai tỉnh Hà Tĩnh và Quả ng Bình khai lẫ n và o danh sá ch bá ch
thầ n, bộ Lễ tham hặ c tâ u lên. Vua quở rằ ng : “Nguyễn Sĩ Phú và Phạ m Đứ c Cổ n là con ma
giặ c, dâ n gian thờ nhả m đã lâ u, khô ng lấ y là m trá i lễ (xã Phù Việt huyện Thạ ch Hà thờ
Nguyễn Sĩ Phú , xã Phù Lưu huyện Bình Chính thờ Phạ m Đứ c Cổ n), thế mà quan tỉnh lạ i
để chú ng là m mờ mắ t, cứ khai và o danh sá ch [bá ch thầ n] ! Nếu bả o rằ ng việc đã lâ u, khó
phá t giá c ra, thì nguyên ủ y khai ở trong danh sá ch, mắ t trô ng thấ y việc, nên nhổ mắ ng
đến tậ n ngườ i, đâ u có thể vì chú ng mà tâ u xin mong ơn đượ c ?”. Bèn sai phá đền đi,
quan lạ i đương thứ đều bị tộ i.

Tỉnh Vĩnh Long có đạ o trưở ng ngườ i Tâ y dương gọ i là Phó giá m mụ c Đô -ni-my-cô , ẩ n

nấ p ở huyện Tâ n Minh (địa hạ t tỉnh Vĩnh Long) bị quan quâ n bắ t đượ c, sai giả i giao bộ
Hình trị tộ i. Lã nh binh Nguyễn Vă n Phương, Tri huyện Trà Vinh Bù i Hữ u Nghĩa, vì có
cô ng bắ t đượ c, đều đượ c thưở ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n ; biền binh dự và o việc nà y
đượ c thưở ng chung 100 quan tiền. Khi là m á n xong, bộ Hình nghị xử và o tộ i nặ ng, sai
giam giữ lạ i ; sau rồ i tha.

Đổ i cơ Vũ cự ở tỉnh Vĩnh Long là m độ i phá o thủ . Hai thô n An Hò a, Tâ y Bả o Hoa khi mớ i

trung hưng đá nh giặ c Tâ y Sơn, có cô ng ; khi đã bình định đượ c, bổ và o độ i thứ 4 cơ Vĩnh
bả o. Đến nă m Minh Mệnh thứ 4 [1823] thu và o là m mộ t chi trong cơ Vũ cự ; có việc thì
theo và o quâ n, khô ng có việc thì về là m ruộ ng. Nă m thứ 15 [1834], đổ i là m cơ Vũ cự ,
theo sai phá i ở tỉnh. Gầ n đây, vì giặ c thổ quấ y nhiễu, sự gọ i bắ t phiền phí khó nhọ c.
Quâ n lính phầ n nhiều trố n đi, đến đâ y sai chiếu lệ, cứ 5 đinh lấ y 1 đinh, thu và o 2 độ i
phá o thủ củ a bả n tỉnh rú t bỏ cá i tên “Vũ cự ” đi. Đó là theo lờ i nghị củ a bộ Binh.

Thự Tổ ng đố c An - Tĩnh là Tô n Thấ t Đườ ng tâ u nó i : “Sá u huyện Nam Đườ ng, Thanh
Chương, Hưng Nguyên, Châ n Lộ c, Đô ng Thà nh, Yên Thà nh, thó c thuế thu về vụ hạ nă m
ngoá i, chuẩ n cho đến vụ đô ng nă m nay nộ p tiếp, nhưng vì dâ n gian ă n dù ng chưa đượ c
đầ y đủ . Vậ y xin chiết nộ p bằ ng tiền. Lạ i nữ a, nhữ ng dâ n là m đồ sắ t bị chiết dịch, bỏ thuế
đọ ng thiếu xin bớ t trừ cả cho, để tình cả nh dâ n đượ c thư thá i”. Vua y cho.

Lạ i lấy lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t. Bổ Hữ u tham tri
bộ Binh Phan Thanh Giả n là m Tả phó đô ngự sử viện Đô sá t vẫ n sung đạ i thầ n viện Cơ
mậ t. Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t khô ng phả i quyền Chưở ng viện ấ n. Thự Tả thị
lang bộ Lễ Hoà ng Tế Mỹ đượ c bổ thự Tả thị lang bộ Binh, vẫ n kiêm quả n Quang lộ c tự
ấ n triện ; thự Bố chính Nam Định là Lê Khiêm Quang đượ c bổ thự Tả thị lang bộ Lễ.

Sai thự Chưở ng vệ vệ Cẩ m y Phan Tù ng do bả n chứ c quyền Chưở ng ấ n triện dinh Tiền
phong. Bổ : Vệ ú y vệ Cẩ m y Nguyễn Nghị là m quả n lĩnh cá c độ i trườ ng trự c, thườ ng
trự c, vẫ n kiêm quả n trấ n phủ ty ; Phó vệ ú y vệ Tiền dinh Long võ Trầ n Lụ c là m Phó vệ
ú y vệ Cẩ m y, chuyên quả n cá c độ i Tú c trự c. Thă ng : Phó vệ ú y vệ Hù ng võ dinh Hổ oai,
Vũ Than lên Phó vệ ú y vệ Tiền dinh Long võ ; Trượ ng ty ty Kim ngô hữ u chấ p Kim ngô
vệ Kim ngô Tô n Thấ t Mậ u lên thự Chưở ng vệ, chuyển quả n viện Thượ ng tứ , lạ i sung
quả n lĩnh thị vệ đạ i thầ n. Phan Tù ng và Tô n Thấ t Mậ u đều chuẩ n cho đượ c dự đình
nghị. Bổ Phó vệ ú y vệ Tiền dinh Hổ oai Nguyễn Hỷ là m Phó vệ ú y vệ Kim ngô . Cho thự
Phó vệ ú y vệ Quả ng Nam là Nguyễn Đô ng thự c thụ Phó vệ ú y cá c quâ n, lạ i thă ng thự Phó
vệ ú y vệ Tiền dinh Hổ oai.

Cho : Cai độ i độ i thứ 6 vệ Nhấ t thuộ c Trung bả o là Trầ n Bá Nghiễm thă ng thự Phó vệ ú y
vệ Quả ng Bình, Cai độ i độ i thứ 1 vệ Nhị thuộ c Hữ u bả o là Cao Sĩ thă ng thự Phó vệ ú y vệ
Trá ng vũ dinh Hù ng nhuệ, Cai độ i độ i thứ 5 vệ Kim ngô là Đặ ng Bá Bả n thă ng thự Phó vệ
ú y vệ Quả ng Nam.

Tư Nghĩa quậ n cô ng Miên Tể chết. Cô ng, tính thuầ n lương, giữ lễ độ . Vua đượ c tin
thương tiếc mã i, ban cho 1.000 quan tiền, tặ ng Nghĩa quố c cô ng, thụ y là Cô ng Đạ t, sai
Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi khâ m mạ ng cho tế mộ t tuầ n rượ u. Con trưở ng và con thứ
củ a Cô ng tuy cò n trẻ tuổ i, cũ ng chuẩ n cho theo lệ hằ ng nă m, cấ p lương cô ng tử có thứ
bậ c khá c nhau.
Dâ n tỉnh Quả ng Nam có ngườ i bắ t đượ c mộ t cỗ sú ng quá sơn bằ ng đồ ng ở châ n nú i Trà
Sơn (nặ ng 74 câ n, đườ ng kính nò ng sú ng 1 tấ c, thô ng trườ ng 1 thướ c 9 tấ c 7 phâ n).
Thưở ng cho ngườ i bắ t đượ c 10 quan tiền (nă m sau đưa đến Kinh nộ p).

Bộ Hộ tâ u nó i : “Vụ mù a nă m nay, cá c tỉnh Hưng Yên, Tuyên Quang, Lạ ng Sơn, Hưng

Hó a, Thá i Nguyên, Bình Định đượ c mù a to. Cò n cá c hạ t khá c (thu gặ t đều đượ c 7, 8
phầ n) đượ c mù a cũ ng trung bình. Duy các tỉnh Hà Nộ i, Sơn Tâ y, Hả i Dương ngẫ u nhiên
gặ p mưa lâ u, lú a ruộ ng hơi có tổ n hạ i !”. Vua nó i : “Đượ c mù a, ta mừ ng cho dâ n, tổ n hạ i
ta lo cho dâ n ! Hạ lệnh cho cá c quan địa phương khá m rõ từ ng phâ n số tổ n hạ i để tha,
giả m thuế có thứ bậ c.

Mộ t chiếc thuyền củ a nướ c A Nặ c Nhĩ (nướ c A Nặ c Nhĩ ở phía tâ y nướ c A Uyển, tiếp
giá p vớ i nướ c Nha Nhị Lạ p) bị nạ n bã o, trô i giạ t đến cử a biển Đà Nù ng thuộ c tỉnh Phú
Yên. Hơn 70 ngườ i trong thuyền, lên bờ để tìm đườ ng sinh số ng. Lạ i có thuyền Xích
mao, 11 ngườ i bị nạ n giạ t và o cử a biển Ma Vă n tỉnh Bình Thuậ n. Vua sai đều chọ n tìm
chỗ cho thuyền đỗ , rồ i cấ p cho tiền gạ o và á o quầ n, đợ i khi có thuyền cô ng phá i đi ngoạ i
quố c sẽ cho đáp về nướ c.

Sai vă n võ đạ i thầ n duyệt bà n tình hình biên thù y xứ Trấ n Tâ y. Trướ c đâ y, thổ mụ c Cao
Miên là Cao La Hâ m Mộ c xin lấ y thổ dâ n xứ Nam Ninh mưu tính liệu lý việc xứ Trấ n Tâ y,
lạ i ủ y ngườ i đến xin quan cấ p cho đạ o vă n bằ ng tha tộ i. Khi phá i nhâ n cù ng đến, Nguyễn
Tri Phương và Doã n Uẩ n bà n vớ i nhau rằ ng : “Đó là Chấ t Tri nó xui khiến, nay nếu cự
tuyệt, sợ chú ng cho ta là độ lượ ng khô ng rộ ng”. Bà n cấ p cho đạ o trá t, dụ cho biết đạ i ý
nếu quả là quy thuậ n thì khô ng nhữ ng khô ng có tộ i, lạ i cò n có cô ng mớ i, khô ng nên
chậ m chạ p, thà nh ra để hố i hậ n về sau. Rồ i khiến cho về. Lạ i ủ y cho mấ y viên bị cá ch là
Nguyễn Song Thanh (nguyên Tuyên phủ sứ trấ n Hả i Tâ y), Lê Quang Khiêm (nguyên á n
phủ sứ xứ Ba Xuyên) và vài ngườ i thổ mụ c cù ng đi vớ i thổ mụ c đem thuyền đó n tiếp ở
Ba Lô (chỗ nà y cá ch đồ n Tâ n Châ u chừ ng 1 dặ m). Chợ t gặ p đầ u mụ c nướ c Xiêm là An
Phủ Danh Gia (Danh Gia là ngườ i rấ t thâ n tín củ a Chấ t Tri) đến nó i Lạ p man trướ c kia
đắ c tộ i vớ i nướ c lớ n, đến nương tự a nướ c Xiêm, vua Xiêm bấ t đắ c dĩ để cho Chấ t Tri đến
trướ c, sớ tâ u vố n vì xin hò a, để yên nướ c nhỏ mà thô i. Nếu đượ c khoan tha cho tộ i củ a
Nặ c Ong Giun, lạ i bả o hộ như trướ c, thì quâ n Xiêm sẽ rú t về ngay Bắ c Tầ m Bô n. Đó là ý
củ a Chấ t Tri. Xin đem ý ấ y đạ t lên quan tỉnh. Song Thanh trả lờ i rằ ng : “ý ấ y vẫ n hay,
nhưng phả i có thư củ a Chấ t Tri và Nặ c Ong Giun đến mớ i đượ c”.

Độ hơn 1 thá ng Cao La Hâ m Mộ c lạ i ủ y ngườ i đến nó i việc biên cương là việc lớ n, nếu
đượ c đạ i viên ở tỉnh đến hộ i, mớ i có thể chắ c bằ ng. Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n lạ i
bà n ủ y cho Bố chính Nguyễn Bá Nghi đi. Giặ c Miên nghiêm cẩ n chỉnh bị để đợ i. Khi Bá
Nghi đến, ngồ i yên rồ i, đầ u mụ c ngườ i Xiêm là Phi Nhã Đầ u Long và phiên thuộ c đều nó i
: “Nặ c Ong Giun ngà y đêm nhớ mẹ, nếu đượ c tha cho về, thì hắ n xin là m tô i tớ , rồ i từ
đấ y, nướ c Xiêm sẽ cù ng nướ c lớ n, cứ 3 nă m lạ i sai sứ hò a hiếu như trướ c, há chẳ ng phả i
là mộ t việc to tá t tố t đẹp đó sao ? Vậ y nướ c lớ n có y cho hay khô ng ?”. Bá Nghi nó i : “Nay
triều nhà vua lấy uy tín trị thiên hạ . Nếu Ong Giun lấ y trung hiếu là m lò ng, thì [triều
đình] quyết khô ng có lý gì khô ng chuẩ n y, chỉ vì khô ng có gì là m bằ ng chứ ng để đề đạ t
lên. Ong Giun nếu có thư đến mớ i có thể trù tính giú p cho đượ c”. Bọ n giặ c Man đều giơ
tay lên trá n xin vâ ng. Bá Nghi tự Ba Lô về, Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n bí mậ t là m
tậ p tấ u lên, nhâ n nó i : “Từ khi xứ Trấ n Tâ y khô ng đượ c yên, đã 3, 4 nă m nay, 6 tỉnh Nam
Kỳ phả i chịu sự trưng bá t tầ n phiền ! Nhữ ng quâ n cá c tỉnh từ tả kỳ trở và o Nam vấ t vả
về việc phả i đi đó ng thú ! Nay bọ n giặ c Man đã sợ tộ i, giã i bà y tình thự c ; nếu tha tộ i cho
y, cho gia quyến ngườ i Man về nướ c, khô ng nhữ ng y đượ c mộ t nhà đoà n tụ , thầ n phụ c
lâ u dà i, mà dâ n ta cũ ng vui đượ c nghỉ vai mộ t chú t”.

Trú phò ng Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c và Tô n Thấ t Hà n cũ ng nó i xin tha tộ i cho tên Giun,
để y tự trị lấ y nướ c mà bả o hộ cho thì đầ u mụ c lớ n nhỏ đều phả i tự an. Nếu đem quâ n
mà đá nh lấ y, tấ t phả i có nhiều biện phá p để giữ lấ y, nă m nà y kế nă m khá c, khó nhọ c phí
tổ n khô ng biết thế nà o là cù ng.

Vua giao cả tờ tâ u xuố ng cho cá c quan đạ i thầ n xét duyệt tườ ng tấ t. Họ đều nó i : “Hò a
vớ i di địch để cho dâ n đượ c yên nghỉ, vẫ n là mộ t kế hay để yên tĩnh biên cương. Nhưng
việc quan hệ đến quố c thể, phả i nên xét kỹ mớ i có thể là m. Chú ng đã biết hố i tộ i, bày tỏ
lò ng thự c thì ta bỏ qua nhữ ng việc đã rồ i, cũ ng khô ng hề chi. Duy khô ng có vă n thư là m
bằ ng đã vộ i phá i ngay viên bố chính đi : cũ ng là khô ng phả i. Huố ng chi ngườ i Xiêm chỉ
xin riêng cho Lạ p man, mà ý củ a tù trưở ng ngườ i Xiêm thế nà o khô ng có nó i đến. Nếu
theo như lờ i xin, thì chú ng riêng chiếm đượ c sự tiện nghi, nếu khướ c từ đi mà khô ng
nghe, thì ngườ i Man sẽ oá n ta, ngườ i Xiêm lọ t đượ c cá i mưu gian dố i. Vả lạ i, mẹ con
quyến thuộ c tên Giun, từ trướ c đến nay, triều đình xử trí cũ ng đượ c yên chỗ . Nếu chú ng
thự c lò ng quy thuậ n, thì ngà y nay quy thuậ n, ngà y mai cho đượ c đoà n tụ ngay, khô ng
phả i đợ i ngườ i Xiêm cầ u xin là m gì. Có điều là ta cù ng vớ i nướ c Xiêm trướ c vẫ n hò a
hiếu, thế mà lạ i bỏ hò a hiếu sinh ra cừ u địch, hiềm khích tự chú ng gâ y ra trướ c. Nay
muố n giữ lạ i để hò a hiếu như cũ thì chú ng phả i thô ng khoả n trướ c, mớ i có thể nghe
theo ; nếu chỉ nó i để cầ u xin cho tên Giun thì chưa thể vộ i nghe đượ c. Xin đợ i Chấ t Tri và
tên Giun có vă n thư đến, nếu quả là kính thuậ n mà việc cầ u hò a lạ i từ lò ng thà nh thự c
củ a tù trưở ng ngườ i Xiêm do tỉnh tâ u lên nó i rõ , triều đình khắ c có xử trí. Như vậ y mớ i
là đắ c thế”.

Vua phê bả o rằ ng : “Nghị như thế là đắ c thế. Chuẩ n cho theo như nghị thi hà nh. Duy
cô ng việc tỉnh An Giang là m khô ng đượ c thỏ a mã n ý chí ngườ i ta ! Nguyễn Tri Phương,
Doã n Uẩ n, Nguyễn Bá Nghi hã y truyền Chỉ ghi lấ y cá i lỗ i ; Cao Hữ u Dự c chỉ nó i suô ng ở
trên tờ giấ y, khô ng phả i bà n đến. Lạ i dụ luô n cho 6 tỉnh Nam Kỳ : Nhữ ng lính thú ở Kinh
và cá c tỉnh phá i đến đó , sang nă m cứ để quâ n nguyên thú đấ y và i thá ng, sau sẽ giá ng Chỉ
tiến hà nh”.

Sau bọ n giặ c Miên cũ ng khô ng có vă n thư gì đến, Nguyễn Tri Phương ủ y ngườ i hỏ i. Phi
Nhã Đầ u Long trả lờ i rằ ng : “Phả i có vă n thư củ a đố c phủ đến, rồ i y cũ ng sẽ viết thư trả
lờ i lạ i”.

Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n tâ u nó i : “Bọ n giặ c Xiêm đến đấy, đã trả i nhiều nă m,
đuổ i ngườ i Lạ p như đuổ i chó dê để bắ t là m nô lệ, hú t má u mủ ngườ i Lạ p để cho no béo.
Lò ng chú ng quyết khô ng chịu cắ t đứ t, bỏ đấy mà đi, cho nên bà y ra cá i việc điều đình
kéo dà i như thế, cố t cầ u cho đượ c yên. Nếu để chậ m nă m, chầ y thá ng, thì chú ng cà ng
đượ c sử a sang đầ y đủ cá c đồ phò ng giữ . Tấ t phả i mộ t phen phấ n phá t quâ n oai mớ i có
thể khiến chú ng sợ hã i mã i đượ c. Vậ y xin đợ i đến cuố i hạ , đầ u thu, nướ c lụ t trướ ng dầ n
lên, tứ c thì đem đạ i quâ n tiến đá nh, để thu thà nh hiệu”. Vua cho là phả i.

Triển hoã n việc gọ i lính, thu thuế cho cá c xã dâ n bị chết dịch. Trướ c đây, cá c tỉnh Thừ a
Thiên, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n, Khá nh Hò a, Gia Định,
Biên Hò a, Vĩnh Long, Định Tườ ng, Hà Tiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Nghệ An và Hà Tĩnh,
bệnh dịch phá t ra, nhữ ng ngườ i bị chết đã đượ c cấ p tiền tuấ t và miễn thuế. Lạ i dụ sai
cá c địa phương phả i xét nghiệm cá c xã thô n có chứ ng lệ khí, nơi nà o bị hạ i nặ ng chia ra
từ ng hạ ng, là m thà nh danh sá ch. Cá c tỉnh lầ n lượ t là m tậ p tâ u lên. Vua giao xuố ng cho
bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng đợ t ấ y [cá c nơi] bị tai hạ i nặ ng nhẹ khô ng giố ng nhau, xin nghĩ
chia ra từ ng hạ ng, chướ c lượ ng cứ u giú p.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLIV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a đô ng, thá ng 11. Vua đi chơi sô ng Lợ i Nô ng,
ngự chiếc thuyền nhỏ , bắ n chim, gặ p mưa, trở về hà nh cung : Loan giá , kiệu, lọ ng đó n
chự c khô ng kịp, vua giấ n mưa đi bộ , chiều mớ i quay bá nh lá i về : nướ c chả y xiết, gió
thổ i mạ nh. Lá i thuyền khiến bá nh lá i khô ng đượ c nhanh nhẹn, thuyền ngự loanh quanh
đi rấ t lâ u. Khi về đến cung, vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Chuyến đi nà y ngẫ u nhiên gặ p gió
mưa, mà bọ n tú c vệ khô ng chịu ra sứ c là m việc, thì gọ i là trung á i ở chỗ nà o ? Chứ c phậ n
ở chỗ nà o ?”. Từ quả n vệ trở xuố ng, lậ p tứ c khó a tay giam lạ i, rồ i lạ i tha. Đề đố c Đoà n
Kim, Hiệp lý Nguyễn Vă n Điển đều bị phạ t bổ ng, khô ng chuẩ n cho tra xét lạ i để đượ c
miễn. Đô thố ng Vũ Vă n Giả i dấ n mình trong lú c mưa gió , khô ng trá nh khó nhọ c, đượ c
thưở ng hoà n 2 cấ p, thự Vệ ú y Lê Chỉ Tín lộ i qua sô ng, giữ dây [buộ c thuyền], chuẩ n cho
thự c thụ ; Quả n lĩnh thị vệ Lâ m Duy Thiếp, Tô n Thấ t Luậ n, chấ p Kim ngô Trương Tiến,
Phó vệ ú y Nguyễn Hỷ đều chạ y vạ y từ trướ c đến sau, đều đượ c thưở ng kỷ lụ c mộ t thứ ;
viên biền binh lính theo đi hộ giá đượ c chiếu từ ng hạ ng ban thưở ng, duy có 2 vệ Loan
giá và Long thuyền khô ng đượ c dự .

Xa giá đi chơi, thă m ruộ ng tịch điền, xem gặ t lú a. Sai quan Kinh doã n dâ ng [cá i há i] đồ
dù ng để gặ t lú a, vua thâ n gặ t và i nắ m lú a. Lạ i sai hoà ng tử gặ t, nó i rằ ng : “Muố n cho cá c
ngươi biết qua việc cấ y gặ t khó nhọ c đó thô i !” Rồ i sai nô ng phu cứ lầ n lượ t mà gặ t, cho
theo thủ tụ c dâ n hò há t lên để là m vui. Ngà y hô m ấ y, đó ng hà nh tấ t((1) Hà nh tấ t : xa giá
nhà vua khi đi tuầ n du.1) ở vườ n Thườ ng mậ u, ban cho cá c quan ă n, thưở ng cho nô ng
phu mỗ i ngườ i mộ t quan tiền. Sai bộ Hộ tra xét phâ n số thu hoạ ch đượ c hằ ng nă m.
Chưa bao giờ đượ c mù a như nă m nay, vua rấ t mừ ng, dụ rằ ng : “Lú a ruộ ng cá c địa
phương nă m nay đều thu hoạ ch đượ c nhiều, ta rấ t mừ ng cho muô n dâ n, nay ruộ ng tịch
điền củ a nhà vua đã thu hoạ ch đượ c, kính dù ng và o việc tế tự , có thể giã i tỏ đượ c tấ m
lò ng thà nh hiếu”. Ngà y [nhà vua] đi cung canh ấ y, hoà ng tử thứ sá u là Hồ ng Hưu theo xa
giá đi rắ c thó c, thưở ng cho cá i khá nh ngọ c cá t tườ ng, ngọ c đeo, chén và ng đều 1 chiếc ;
Thị lang Nguyễn Trạ ch, thự Phủ thừ a Đinh Doã n Trung bưng cá i hò m đự ng thó c đi rắ c,
đều thưở ng mỗ i ngườ i 2 tấ m ngũ ti đoạ n. Lạ i thưở ng cho nô ng phu 20 lạ ng bạ c.

Tiết Đô ng chí, vua ngự điện Cầ n Chính, cá c quan chầ u hầ u. Cho vă n từ tứ phẩ m, võ từ
tam phẩ m trở lên yến tiệc mộ t lầ n. Sai hoà ng tử Hồ ng Hưu đưa dâ ng 10.000 quan tiền
kẽm lên cung Từ Thọ ((2) Từ Thọ : mẹ Thiệu Trị.2). Lạ i tha thuế ruộ ng đấ t 5 nă m cho
thô n Tâ y, là ng Linh Chiểu bắ t đầ u kể từ nă m Thiệu Trị thứ 5.

Tiết Thá nh thọ ((3) Thá nh thọ : lễ mừ ng thọ mẹ Thiệu Trị.3), vua đem các quan là m lễ
chú c mừ ng, vâ ng theo ý chỉ củ a thá nh từ , cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, vă n tứ phẩ m, võ
tam phẩ m trở lên cù ng vớ i cá c tên trướ c, và các ủ y viên củ a cá c địa phương ă n yến ở tả
hữ u vu trong cử a Tiên Thọ . Từ sau việc nà y đượ c đặ t là m lệ vĩnh viễn.

Nướ c Nam Chưở ng đến lấ n cướ p xứ Trấ n Biên, giết thổ Tri huyện Man Soạ n((4) Man
Soạ n : thuộ c Nghệ An.4) là Phìa Chinh, thổ dâ n sợ hã i, chạ y tả n má t cả . Thự Tổ ng đố c An
- Tĩnh là Tô n Thấ t Đườ ng phá i Tri phủ Trấ n Ninh là Cao Đứ c Hoà nh đem biền binh
thuộ c phủ đến 2 huyện Liêm, Mễ((5) Liêm, Mễ : tên 2 huyện thuộ c phủ Trấ n Ninh.5)
phò ng thủ . Phó vệ ú y vệ Diệu vũ là Nguyễn Vă n ứ ng đem 200 vệ binh đến phủ Trấ n
Ninh trấ n á p : giặ c Man thá o lui. Sai Nguyễn Vă n ứ ng thu tậ p yên ủ i thổ dâ n mà về.

Cho : thự Phó vệ ú y vệ Quả ng Yên là Trầ n Tá n thă ng Phó vệ ú y ở vệ Nhị thuộ c Hữ u bả o
Hữ u quâ n ; Quả n cơ cơ Định trung là Nguyễn My thă ng Phó vệ ú y vệ Quả ng Yên.

Sai Tham tri bộ Hộ là Đà o Trí Phú sung Phó biện thuyền Phấ n bằ ng đi Giang Lưu Ba ;
thự Lang trung ở Mộ c thương là Nguyễn Vă n Cô ng sung Phó biện thuyền Linh phượ ng,
Viên ngoạ i lang bộ Lễ là Tô n Thấ t Cậ n sung Phó biện thuyền Thầ n giao đều đi Tâ n Gia
Ba để thao diễn đườ ng thủ y và nhâ n tiện tìm mua các vậ t hạ ng.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Tri Phương, Tuầ n phủ An Giang là Doã n Uẩ n tâ u nó i :

“Nhữ ng viên bị cá ch là bọ n Lê Quang Khiêm, Lê Vă n Trung hơi quen tình hình ngoà i
biên, xin tạ m lưu ở tỉnh để đủ sai phá i”. Vua ưng cho.

Lạ i đặ t trạ m Giang Nô ng. Trướ c đây, chỗ trung đạ o sô ng Vĩnh Tế thuộ c tỉnh An Giang có
đặ t trạ m Giang Nô ng, lấ y thổ dâ n phủ Tĩnh Biên sung là m phu trạ m ; sau sá p nhậ p và o
tỉnh Hà Tiên, đổ i là m trạ m Tiên Nô ng. Rồ i vì giặ c thổ quấ y nhiễu, phu trạ m trố n đi hầ u
hết. Sau khi việc yên, lạ i giao về tỉnh An Giang : phà m nhữ ng cô ng vă n chạ y trạ m đều do
trạ m Giang Phướ c nhậ n là m. Đến đâ y, quan tỉnh lạ i tâ u xin đặ t mộ t trạ m ở địa giớ i
huyện Hà Dương, vẫ n để tên cũ là trạ m Giang Nô ng, trích lấ y nhữ ng dâ n ngườ i Kinh ở
phủ Tĩnh Biên mớ i về sung là m phu trạ m. Vua y theo lờ i xin ấ y.

Sai chế tạ o mộ t ấ n quan phò ng bằ ng bạ c cho viên thố ng quả n thị vệ (khắ c chữ triện :
“Thố ng quả n thị vệ quan phò ng”, theo như kiểu ấ n quan phò ng thượ ng thư, thố ng chế)
và mộ t ấ n quan phò ng bằ ng ngà cho viên quả n lĩnh thị vệ. (Khắ c chữ triện “Quả n lĩnh thị
vệ quan phò ng”, theo kiểu quan phò ng củ a Tham tri Lụ c bộ ).

Hai bộ Lạ i, Binh tâ u bả n danh sá ch kê khai cá c quan viên ở trong Kinh và ngoà i tỉnh đã
đủ niên hạ n 3 nă m, chướ c định thưở ng phạ t có khá c nhau.
Bộ Hộ dâ ng bả n danh sá ch kê khai cá c thuế lệ, số tiền, thó c, sả n vậ t và bạ c tiền để đọ ng
thiếu củ a xã thô n cá c địa phương bị tai nạ n lưu tá n và ngườ i Minh hương, ngườ i Thanh,
ngườ i Mên, thổ dâ n, cả hộ vẫ n ở đâ y hay là hộ đến kiều, ngụ , chia ra từ ng hạ ng, là m
thà nh danh sá ch. Vua sai Nộ i cá c chia từ ng hạ ng liệt kê mà phiến tấ u, tai nạ n quá lắ m thì
miễn cho cả , vừ a vừ a thì miễn cho 5 thà nh.

Định lạ i lệ hao củ a các bạ c nấ u (cứ 10 lạ ng bạ c thì hao mấ t 1 đồ ng câ n 4 phâ n).

Sai Thố ng chế Hậ u quâ n Nguyễn Tiến Lâ m quả n đố c 4.000 biền binh kéo thuyền hiệu
Thụ y Long lớ n tiến ra sô ng. Từ đô thố ng đến quả n vệ đều đượ c thưở ng ngâ n tiền Phi
long hạ ng lớ n có thứ bậ c khá c nhau ; binh lính đượ c thưở ng tấ t cả 400 quan tiền. Lạ i vì
sử a sang chỗ vũ ng đó ng thuyền đượ c bình ổ n cả mộ t lượ t, nên thưở ng thêm 300 quan
tiền.

Lấ y Giá m sá t ngự sử đạ o Hà - Ninh là Mai Đứ c Thườ ng thự Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự

trung.

Cá c viên đố c cô ng sở Vũ khố và sở Nộ i tạ o tâ u nó i : “Từ trướ c đến nay, phà m chế tạ o các

vậ t hạ ng phả i dù ng nhữ ng thứ và ng bạ c và thiếc mỏ ng để thếp, để vẽ, chuyên do thuộ c
ty, vệ nà o đó và ngườ i thợ lĩnh tạ m ra để chế tạ o, khi xong việc thì khai tiêu hết là bao
nhiêu, nay xin phà m chế tạ o ở sở thợ , sở Vũ khố thì do 4 nha ở sở Vũ khố ; ở sở thợ , sở
Nộ i tạ o thì do 4 nha Nộ i vụ phủ đều đến chỗ sở thợ , hộ i đồ ng xét biện, để tỏ ý coi trọ ng
nhữ ng thứ củ a kho. Vua ưng cho.

Cho phủ Thừ a Thiên và các tỉnh trự c kỳ â n tế((1) Â n tế : tế trậ n vong tướ ng sĩ.1) 1 lầ n.
Trướ c đâ y, Tuầ n phủ Hà Tĩnh là Trầ n Vă n Tuâ n tậ p tâ u xin sắ c sai cá c địa phương :
Nhữ ng chỗ chiến trườ ng đều tế mộ t tuầ n, chuẩ n cho trướ c hết ở tỉnh Nghệ An và tỉnh
Hà Tĩnh : chọ n nơi đặ t tế, để rộ ng â m Phướ c. Đến đâ y vì đã đến tiết Dương sinh((2)
Dương sinh : thờ i tiết đã đến lú c gầ n ấ m á p. Thí dụ : ngà y thá ng chạ p là “Nhị dương
sinh”, ngà y tiết đầ u nă m là “Tam dương sinh”.2) dụ rằ ng : “Cá c địa phương ở trong Kinh
và ngoà i tỉnh, lệ tế â m hồ n đã định, mỗ i nă m cứ và o thá ng cuố i mù a đô ng, cuố i mù a
xuâ n thì tế ; cò n cá c địa phương, đô i khi có chỗ chiến trườ ng cũ , vù i xương dậ p xá c chắ c
cũ ng khô ng ít, hoặ c gặ p nạ n bã o chết dịch, â m khí chưa tan ? Chuẩ n cho nộ i trong thá ng
chạ p nă m nay, quan Kinh doã n và cá c tỉnh Trự c kỳ đều phả i chọ n đấ t đặ t đà n, hợ p tế
mộ t tuầ n, khô ng phả i câ u nệ và o lệ tế hằ ng nă m, sao cho đượ c khí dương hoà lưu thô ng,
khí â m uấ t tiêu tan, để cù ng hưở ng Phướ c thanh bình”.

Định lạ i lệ cầ m cố hay cho thuê cô ng điền, cô ng thổ . Trướ c đâ y Bố chính tỉnh Nam Định
là Lê Khiêm Quang tậ p tâ u lên nó i : “Cô ng điền, cô ng thổ là lợ i chung củ a mộ t là ng. Gầ n
đâ y, bọ n cườ ng hà o lý dịch phầ n nhiều mượ n cớ chi tiêu việc cô ng, thô ng đồ ng đem cầ m
cố đi, thuế lệ lạ i chia bổ cho dâ n xã phả i nộ p. Vậ y xin : phà m nhữ ng vă n tự cầ m cố đều
phả i trình quan là m bằ ng, để từ bỏ mố i tệ”. Việc đượ c giao xuố ng bộ Hộ bà n. Bộ xin theo
lệ định về nă m Gia Long (1802-1819), phà m cô ng điền cô ng thổ khô ng đượ c cầ m cố
hoặ c bá n đứ t. Nếu quả thự c có việc cô ng khẩ n trọ ng mà phả i cầ m cố hay là cho thuê, thì
bọ n hương mụ c dâ n đinh trong xã tề hộ i ký điểm, trong vă n tự phả i nó i rõ sự do và niên
hạ n (cho thuê). Cò n thuế lệ thì do ngườ i thuê ruộ ng cà y cấ y phả i nộ p, bấ t tấ t phả i quan
phê là m bằ ng, để cho bớ t việc đi. Kẻ nà o trá i lệ, sẽ bị gia bậ c trị tộ i. Vua ưng cho.

Tha thuế thâ n 3 nă m cho thổ dâ n ngườ i Thanh trong phủ Điện Biên, đấ t giá p nhà Thanh
và nướ c Nam Chưở ng, là m phên che cho 10 châ u xứ Đà Bắ c, trướ c kia chiêu mộ thổ dâ n
ngườ i Thanh, đặ t ra phố xá, cấ p cho nhữ ng ruộ ng đấ t bỏ khô ng ; đến đây, quan tỉnh
Hưng Hoá tâ u lên nó i : “Bọ n ấ y ban đầ u mớ i đến trú ngụ , đườ ng sinh hoạ t chưa đượ c
đầ y đủ , xin tha cho thuế thâ n 3 nă m”. Vua ưng cho.

Hai huyện Mỹ Lộ c, Thư Trì thuộ c tỉnh Nam Định, huyện Thanh Chương thuộ c tỉnh Nghệ
An lạ i phá t bệnh dịch. Sai lậ p đà n cầ u đả o và tìm thuố c để điều trị.

Lạ i phá i mộ t nử a vệ binh tỉnh Hà Tĩnh đi đó ng thú ở tỉnh Hưng Yên. Trướ c đâ y vì Hưng
Yên là tỉnh trung bình, định phá i quâ n đến đó ng thú . Đến đâ y quan tỉnh lạ i xin phá i
quâ n đó ng thú , để giú p việc phò ng thủ . Vua ưng cho.
Bộ Lạ i tâ u nó i : “Chứ c chủ thủ ở Nộ i vụ phủ , lệ trướ c, lấ y 4 bộ Lạ i, Binh, Lễ, Hình và các
nha ở Viện, Tự sung bổ và o ; duy thuộ c ty 2 bộ Hộ , Cô ng biệt bổ sang cá c ty Tiết thậ n,
Chế tạ o, Doanh thiện trong Thương trườ ng((1) Thương trườ ng : kho cô ng để cá c vậ t
hạ ng.1) đều miễn sự chọ n bổ . Vả lạ i, Thương trườ ng có chứ c trá ch chủ thủ vẫ n phả i để
nguyên như cũ . Đến như cá c ty Tiết thậ n, Chế tạ o và Doanh thiện chuyên giữ việc thợ
thuyền, khô ng ví như chứ c chủ thủ ở Thương trườ ng. Lạ i như thừ a biện và vị nhậ p lưu
thư lạ i ở Tô n Nhâ n phủ có 12 ngườ i, và cá c nha viện Đô sá t, cá c tự Đạ i lý, Thá i thườ ng,
Quang lộ c cũ ng như nhau, há có lẽ đượ c miễn sự sung bổ ? Vậ y ty bộ Cô ng và cá c ty
Thừ a biện xin cũ ng như cá c nha, sau bổ và o chứ c chủ thủ ở Nộ i vụ phủ , cho đượ c quâ n
bình”. Vua ưng cho.

Khoa đạ o Ngô Bỉnh Đứ c và Lê Di dâ ng tờ tâ u phong kín lên nó i : “Bả o Thuậ n thá i

Trưở ng cô ng chú a thườ ng ra và o cung cấ m, đêm khuya mớ i về, nhiều ngườ i chầ u chự c
ở cử a đem việc thỉnh thá c. Vậ y xin đề phò ng trướ c khi dầ n dà sinh chuyện để dứ t mọ i
mố i nghi ngờ ". Vua cho rằ ng đó cũ ng vì ngă n ngừ a từ lú c chưa sinh dầ n chuyện và đề
phò ng từ chỗ cò n kín đá o mà nó i ra, nên đã khen thưở ng. Rồ i đó Nộ i cá c vin lấ y mà tâ u
nó i : “Khoa đạ o nó i như thế chắ c là có ngườ i và có việc mà trong tậ p tâ u lạ i giấ u việc đi,
khô ng chỉ rõ thự c sự , xin sắ c sai điều tra cho rõ ". Vua bèn sai đạ i thầ n viện Cơ mậ t đò i
đến hỏ i. Bọ n Ngô Bỉnh Đứ c nó i : “Nghe đượ c phong vă n, xin cam nhậ n tộ i”. Vua sai
truyền Chỉ nghiêm quở : “Ta kính tuâ n gia phá p, nộ i chính trong nơi khuê khổ n rấ t
nghiêm, cá c quan ở bên cạ nh ta chắ c đã nghe biết. Bả o Thuậ n cô ng chú a, sứ c vó c đà n bà,
đã nhiều tuổ i, hoặ c giả có khi và o cung hầ u rồ i gặ p mưa, khô ng khỏ i đi về chậ m, cũ ng
như Bộ , Cá c khi là m việc cô ng đến canh khuya mớ i về đó thô i, đâ u dá m có sự lưu luyến
mà thỉnh thá c. Thế mà bọ n Ngô Bỉnh Đứ c khinh thườ ng tâ u lên, đá ng phả i trị tộ i ; nhưng
nghĩ y là ngô n quan, mộ t tấ m lò ng ngay thự c, cò n có thể lượ ng đượ c. Sau nà y có nó i gì,
phả i nên thẩ m thậ n, đừ ng có khinh thườ ng nó i như thế !”

Chà ng Sơn((2) Chà ng Sơn : thuộ c địa phậ n Quả ng Yên.2) có giặ c Thanh. Ngườ i đá nh
lướ i tô m là Bang trưở ng Lư Cấ p Hỷ gặ p thuyền giặ c, họ p bang lạ i, vâ y bắ t, chém đượ c 2
đầ u giặ c. Giặ c chạ y lên bờ . Viên quả n đồ n là thí sai Phó quả n cơ Trầ n Dụ ng Tâ n đố c
quâ n ngă n chặ n, lạ i bắ t đượ c 5 tên giặ c nữ a, tỉnh Quả ng Yên đem việc tâ u lên. Thưở ng
cho Tâ n kỷ lụ c mộ t thứ , Bang trưở ng đượ c thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n ;
tấ t cả bang 50 quan tiền. Nhữ ng tên phạ m bị bắ t tố ng sang Khâ m Châ u xử trị.

Tổ ng đố c An - Hà là Nguyễn Tri Phương gặ p tang mẹ, tâ u xin về quê. Vua cho rằ ng nơi
biên cương quan trọ ng, khó có ngườ i thay, chuẩ n cho em ruộ t là Nguyễn Duy, thuộ c
viên ở Nộ i cá c nghỉ giả hạ n về quê, gia cấ p cho 300 quan tiền. Lạ i truyền dụ cho Nguyễn
Tri Phương cứ yên tâ m là m việc, đợ i sau biên phò ng hơi ít việc, sẽ có Chỉ dụ khá c.

Khai mỏ và ng Phướ c Vượ ng ở huyện Vă n Quan thuộ c tỉnh Lạ ng Sơn (đồ ng niên phả i
nộ p thuế : 6 lạ ng và ng cá t).

Xã Cổ Ly (thuộ c huyện Phong Điền, phủ Thừ a Thiên) có nạ n cọ p. Sai Quả n vệ vệ Võ ng

thà nh là Phan Ngọ c Lương tìm phương phá p để bắ t hổ .

Tìm quả n vệ Nhấ t vệ dinh Vũ lâ m có khuyết, vệ ấ y đi đó ng thú ở tỉnh Định Tườ ng. Thự
á n sá t Lê Châ n, Lã nh binh Nguyễn Sá ng, Phó lã nh binh Hồ Hậ u nhâ n dâ ng sớ xin cử thự
Phó vệ ú y vệ ấ y là Nguyễn Tiến Song bổ thụ Phó vệ ú y thă ng thự Vệ ú y. Vua nó i rằ ng :
“Quả n vệ dinh Vũ lâ m là quan Kinh, nếu có khuyết, phả i xin Chỉ dụ chọ n bổ , quan tỉnh cử
bậ y khô ng khỏ i kéo bè kéo đả ng mà theo ý riêng”. Khô ng chuẩ n y lờ i xin ấ y. Lê Châ n,
Nguyễn Sá ng, Hồ Hậ u và Tiến Song đều phả i giá ng 1 cấ p, để là m gương ră n nhữ ng kẻ
hay nể mặ t. Rồ i đó lấ y Vệ ú y vệ Hữ u thủ y tỉnh Định Tườ ng là Thừ a â n ú y Trầ n Tri do
hà m Vệ ú y các quâ n quả n lính cá c biền binh vệ Tiền nhấ t hiện đó ng thú , đợ i khi đi thú
về sẽ do bộ dẫ n lên bệ kiến. Hậ u cơ Quả n cơ Phi kỵ ú y tỉnh Định Tườ ng gia hà m Phó vệ
ú y vệ Cấ m binh là Nguyễn Đứ c đượ c bổ sang Vệ ú y vệ Hữ u thủ y tỉnh ấ y.

Thự Tuầ n phủ Trị - Bình, Lê Trườ ng Danh tâ u nó i : “Chín châ u Cam Lộ trướ c cù ng ngườ i
Man Là o đi lạ i trao đổ i buô n bá n, từ khi có lệnh cấ m ngườ i Là o khô ng đượ c và o trong
cõ i, chú ng mớ i đưa ngườ i Xiêm đến lấ n cướ p. Thổ dâ n vì thế, lưu tá n dầ n đi. Vậ y xin bỏ
lệnh cấ m tha cả thuế cho 3 nă m khiến ngườ i Là o đượ c thô ng thương, thì dâ n ta tự khắ c
quay về yên nghiệp”. Việc đượ c giao xuố ng cho bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng 9 châ u, nguyên
lệ, 3 nă m mộ t lầ n cố ng. Nă m Minh Mệnh thứ 13 [1832] đổ i lễ cố ng ra là m nộ p thuế, thuế
nộ p bằ ng bạ c. Nă m thứ 19, đổ i nộ p bạ c ra nộ p tiền. Đến nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841],
Man Là o thườ ng lấ n cướ p, dâ n trong châ u phả i lưu tá n, ký ngụ ở huyện Hướ ng Hó a.
Đến nă m thứ 2, châ u Tầ m Bồ n dắ t dâ n trố n đi. Nay thuế lệ cá c châ u phầ n nhiều trố n
thiếu ! Đố i vớ i nhữ ng ngườ i hiện ở nhà , xin miễn cho 1 nă m ; nhữ ng ngườ i lưu tá n, xin
miễn cho 3 nă m. Khi thấ y ngườ i Là o và ngườ i thổ dâ n đi lạ i, lạ i dịch và biền binh khô ng
đượ c ngă n giữ bắ t bớ , cho việc thô ng thương đượ c như cũ ”.

Vua dụ rằ ng : “Chín châ u thuộ c về đồ bả n triều đình đã hơn và i tră m nă m nay. Ta từ khi
nố i ngô i đến giờ , thương yêu, vỗ về, khô ng chỗ nà o là khô ng chu đá o. Nhưng đấ t ấ y ở
và o chỗ xơ xá c, sinh số ng hơi khó , thêm và o đó , ngườ i Man Là o thườ ng thườ ng lấ n hiếp,
khô ng khỏ i có tình hình gieo neo. Vậ y số thuế phả i nộ p về nă m nay và thuế đọ ng thiếu
cũ đều rộ ng miễn cho ; thuế sang nă m cũ ng triển hoã n cho 1 nă m. Mộ t châ u Tầ m Bồ n
tró t đã lưu tá n, thì lạ i triển hoã n cho 3 nă m. Phả i nên chiêu tậ p mọ i mặ t, khiến cho dâ n
chú ng chó ng về đượ c hết. Lạ i triệu tậ p bọ n thổ ty, thổ mụ c, tậ p họ p cả lạ i và hiểu thị,
khiến cho họ biết nhữ ng điều cấ m trướ c đâ y chỉ nhằ m nó i về nhữ ng ngườ i Là o vượ t cõ i
sang ở và về thư trá t đi lạ i ; cò n việc trao đổ i thườ ng thườ ng là ở chỗ sở an củ a lò ng
ngườ i, vố n khô ng có hạ n cấ m, khiến họ cù ng má ch bả o lẫ n nhau để khỏ i sợ hã i ngờ
vự c”.

Lã nh binh Nguyễn Vĩnh, á n sá t Mai Khắ c Mẫ n tỉnh Quả ng Ngã i có tộ i, bị mấ t chứ c. Lấ y

Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Đặ ng Kham thă ng thự á n sá t tỉnh Quả ng Ngã i ; Vệ
ú y tá c vi Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i là Nguyễn Vă n Đứ c bổ thụ Lã nh binh tỉnh ấy ;
Phó vệ ú y vệ Nhị thuộ c Hữ u bả o là Đặ ng Thá i là m Phó lã nh binh. Vĩnh trướ c ở quâ n thứ ,
lừ a dố i dụ ngườ i Man đến buô n, rồ i đá nh giết bừ a đi, lạ i dỡ nhà cử a củ a dâ n, dọ a nạ t lấ y
củ a. Mai Khắ c Mẫ n tô điểm cho là cô ng trạ ng, mậ p mờ giả dố i để cầ u â n thưở ng, bị thị vệ
cô ng phá i và Đề đố c Tô n Thấ t Bậ t thá m xét ra, nêu việc tham hặ c. Vua cho rằ ng Vĩnh có
lò ng dố i giả , mà Mai Khắ c Mẫ n cũ ng hà m hồ tâ u lên, bèn hạ lệnh đều cách chứ c, giao bộ
Hình xét để trị tộ i. Nhữ ng gia cấ p kỷ lụ c đượ c thưở ng trướ c đều truy thu lạ i. Sau á n
thà nh, Vĩnh bị phá t vã ng đi biên thù y xa, Mẫ n bị phá t vã ng đi biên thù y gầ n, đều sung
quâ n, rồ i đều đổ i phá t vã ng đi quâ n thứ An Giang để hiệu lự c. Bố chính Nguyễn Đứ c Hộ
vì che chở cho bọ n đồ ng liêu, cũ ng bị giá ng 4 cấ p.
Đề đố c quâ n vụ Tô n Thấ t Bậ t thu quâ n kéo về. Trướ c đâ y, Bậ t thấ y chưa hạ đượ c trạ i
Nướ c Tru, bèn ra lệnh cắ m trạ i đó ng quâ n, bắc liền cầ u, san phẳ ng đườ ng, tỏ ý cho biết
sự tinh tấ t phả i đá nh. Lạ i sai ngườ i đến chiêu dụ . Man Nướ c Tru ă n nă n sợ hã i, bèn đến
cử a quâ n đầ u hà ng. Bậ t vâ ng lờ i chế, ban thưở ng rồ i yên ủ i cho về. Từ đó , cá c trạ i Man
đều quy phụ . Vua đượ c tâ u, khen rằ ng : “Giố ng Man ở nú i, tuy bình định ngay đượ c mộ t
lượ t, nhưng đố i vớ i cá i bụ ng xấ u củ a giố ng só i, khô ng thể khô ng đề phò ng. Vậ y, nên hộ i
đồ ng trù tính kế về sau”. Rồ i đó , Bậ t cù ng bọ n Ngụ y Khắ c Tuầ n, Nguyễn Đứ c Hộ tâ u nó i :
“Mộ t dải Trườ ng Lũ y (hơn 36.500 trượ ng) nguyên trướ c đặ t 6 đạ o, sau đổ i là m cơ Lụ c
Kiên, lạ i đổ i là m 5 cơ, số quâ n tạ i ngũ chẳ ng qua hơn 1.000 (chia là m 2 ban) mà hiện đặ t
đồ n trạ i đến hơn 100 sở để giữ , thế phâ n tá n, lự c lượ ng sẽ yếu đi, canh phò ng sơ sà i,
là m thế nà o mà khiến phả i bắ t giặ c đượ c ? Sai khá m rõ cá c cơ sung yếu có 43 đồ n :

(Cơ thứ 1 : cá c đồ n Tuầ n Lĩnh, Phú Thà nh, Vĩnh Khá nh, Mỹ Sơn, Thổ Sơn, Hưng Nhâ n,
Phú Xuâ n, Lâ n Đình, Giang Ngạ n tấ t cả 9 đồ n.

(Cơ thứ 2 : cá c đồ n Thanh Bồ ng, Thanh Bà n, Kiên Giá p, Trườ ng Giang, Bà n Thạ ch, Tuấ n
Mã , Thanh Pham, Thạ ch Phong, Linh Chi, tấ t cả 9 đồ n.

(Cơ thứ 3 : cá c đồ n Hù ng Thà nh, Trá ng Sĩ, Mỹ Lộ c, Tú Lĩnh, Giả ng Vũ , Trung Phu,
Trườ ng Đình, Phướ c Lộ c, tấ t cả 8 đồ n.

(Cơ thứ 4 : cá c đồ n Ninh Giang, Khá nh Giang, Thạ ch Bà i, Bình An, Mậ u Tà i, Trú c Lâ m,
Xuâ n Chi, Bình Định, Tam Giang, tấ t cả 9 đồ n.

(Cơ thứ 5 : cá c đồ n Thanh Lâ m, Sơn Quan, Liệt Sơn, Vạ n Phướ c, An Bà i, Phú Nhâ n, Nhâ n
Hò a, Hò a Tườ ng, tấ t cả 8 đồ n).

Xin lưu quâ n đó ng giữ như trướ c. Cò n nhữ ng nơi khô ng phả i là quan trọ ng xung yếu có
71 đồ n :
(Cơ thứ 1 : cá c đồ n Phú Thọ , Tuy An, Thuậ n An, Dũ ng Thủ y, Bả o An, An Lạ c, Phú Sơn,
Phú Lâ m, Kiên Thanh, Mỹ Thị, Hưng Bình, Phú Thuậ n, An Đình ;

(Cơ thứ 2 : cá c đồ n Yên Viên, Thanh Nguyên, Cao Đô i, Yên Sơn, Viên Mô n, Bạ ch Câ u, Lam
Lĩnh, Lâ m Hộ i, Vâ n Lê, Hù ng Lĩnh, Chỉ Trụ , Thanh Khê ;

(Cơ thứ 3 : cá c đồ n Kiên Thạ ch, An Lĩnh, Cam Lâ m, Đạ i Phụ , Phong Nhuệ, Thanh Thụ ,
Thạ ch Lĩnh, Thạ ch Lâ m, Bồ ng Lai, Cũ ng Cố , Trườ ng Hò a, Nhâ n Lý, Tâ n Long ;

(Cơ thứ 4 : cá c đồ n Phú Lạ c, Tà i Cô ng, Vũ Giá p, Long An, Bình Hò a, An Ninh, Vạ n Niên,
An Thạ ch, Lậ p Thạ ch, Vĩnh An, Tâ n An, Tâ n Bình, Bích Khuê, Hù ng Nghĩa, An Phong,
Thạ ch Điệp.

(Cơ thứ 5 : cá c đồ n Thanh Vâ n, Thanh Trung, An Giang, Hương Thanh, Trạ ch Lâ m, An

Tượ ng, An Dũ ng, Tà i Thọ , Lương Tà i, Thanh Lê, Vũ Mỹ, Thanh Thủ y, Thuậ n Lợ i, Thạ ch
Că n, Tù ng Lâ m…

“Đều nên giả m bớ t đi, chướ c lượ ng phá i bắ t quâ n đồ n ngà y đêm đi lạ i tuầ n tiễu, tă m hơi
cù ng thô ng nhau. Mộ t khi có việc cá o cấ p, hoặ c đuổ i theo đằ ng sau, hoặ c chặ n đó n đằ ng
trướ c, để vây bắ t, mớ i là đắ c lự c. Cô ng sở lã nh binh xa cá ch, xin dờ i dự ng đến chỗ gầ n,
để cho dễ hộ ứ ng. Đình quâ n thứ Nam Kỳ. Miễn nhữ ng dâ n lá ng giềng phá i đi việc vặ t.
Dâ n ở trạ i lưu tá n đi thì tìm gọ i về. Quâ n và thuế cò n thiếu thì tha giả m cho, để dâ n khỏ i
đau khổ , đượ c tỉnh lạ i”.

Sớ dâ ng lên. Vua đều ưng thuậ n, chuẩ n cho Tô n Thấ t Bậ t đem biền binh về Kinh, rồ i cấ t
bổ là m Hữ u dự c Thố ng chế dinh Vũ Lâ m (nguyên Thố ng chế Hoà ng Đă ng Thậ n can và o
vụ á n trự c phò ng để mấ t trộ m, phả i giả i chứ c, giao phá p ty nghị xử ) ; Ngụ y Khắ c Tuầ n
cũ ng về tỉnh Nam cung chứ c, thưở ng kim tiền, nhẫ n và ng đều 1 chiếc. Quâ n dâ n đều
đượ c thưở ng mộ t thá ng lương tiền. Viên bị cá ch là Nguyễn Cô ng Nhà n đượ c khở i phụ c
chứ c Thà nh thủ ú y, sung Hiệp quả n vệ Hữ u dinh Hổ oai. Nguyên Phó lã nh binh tỉnh
Quả ng Nam bị giá ng chứ c đổ i đi nơi khá c là Nguyễn Nghĩa đượ c bổ là m Phó quả n cơ cơ
thứ 5 quâ n Tĩnh Man. Chuẩ n cho thự Phó vệ ú y vệ Hậ u quâ n Hổ oai là Tố ng Phướ c Minh
đượ c thự c thụ . Cò n ngoà i ra, ai dự có cô ng trạ ng đều đượ c bạ t bổ có thứ bậ c khá c nhau.
Tha cá c phạ m nhâ n bị giam, đều phâ n sá p đi cá c đồ n, sai khai khẩ n cá c ruộ ng bỏ hoang.

Lạ i dụ bọ n Nguyễn Đứ c Hộ rằ ng : “Khai khẩ n ruộ ng hoang cà ng là chính sá ch cố t yếu

là m cho biên cương đượ c đầ y đủ , nên gia tâ m chiêu dâ n nhậ n để khai khẩ n, hoặ c sứ c
cho biền binh đó ng giữ , lú c có việc thì nghiêm cẩ n phò ng bị hơn nữ a, lú c khô ng việc thì
ra sứ c cà y cấ y, sao cho ruộ ng nương ngà y mộ t mở mang, thó c chứ a nă m mộ t thêm lên,
cũ ng là giú p cho địa phương biên cương đượ c vữ ng bền đó ”.

Chia định nhữ ng tà o, cụ c trong cá c cơ quan. Trướ c kia, số chứ c viên trong cá c nha đều
có định ngạ ch. Vua thấ y Lụ c bộ và Nộ i cá c cô ng việc có chỗ nhiều việc, chỗ ít việc, số
chứ c viên có nơi nhiều ngườ i, nơi ít ngườ i, nên tù y nghi chướ c định, để cho có chuyên
trá ch. Dụ rằ ng : “Triều đình đặ t quan, chia chứ c để là m việc. Khoả ng nă m Minh Mệnh
[1820-1840], Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta chấ n chỉnh mọ i việc, chính đính
quan viên, ngoà i thì Lụ c bộ chia giữ cá c việc, trong thì Nộ i các truyền ra hay thu nhậ n
nhữ ng mệnh lệnh củ a nhà vua, dướ i đặ t ra cá c tá lĩnh, cá c lạ i dịch, có ấ n quan thố ng
suấ t. Dườ ng mố i cấ t đặ t, nhấ t nhấ t đều chu đá o cả . Ta từ khi thâ n cầ m quyền chính đến
nay, noi theo chế độ có sẵ n củ a tiên triều, trừ ng thanh nhữ ng kỷ luậ t về quan lạ i, chỉ
nghĩ cẩ n thậ n phép tắ c, xem xét mọ i sự đã là m, cố t sao cho từ ng việc đều đượ c thỏ a
đá ng, nhâ n nghĩ đến ban nọ ban kia cù ng thố ng nhấ t, nên nhâ n cũ để tỏ bầ y, từ ng tà o
từ ng cụ c chia ra, phả i tù y nghi mà chướ c ứ ng, chính nên mộ t phen chỉnh đố n để rõ thể
yếu mà đi đến chỗ tườ ng tấ t. Nhữ ng cô ng việc củ a Lụ c bộ và Nộ i các phả i là m, hiện đặ t
tá nhị, thủ lĩnh cho đến bọ n ngườ i lạ i dịch, nên chia tà o định cụ c thế nà o, để việc có
chuyên trá ch, quan khô ng bỏ thiếu chứ c vụ , có thể theo noi đượ c lâ u dà i mà khô ng sinh
tệ, nên hết lò ng bà n bạ c cho đượ c thỏ a đá ng. Lạ i nữ a, nhữ ng nơi chứ a để vậ t hạ ng cò n ở
trong Nộ i vụ phủ , trướ c kia Ngự sử Trình Nho đã có tậ p tấ u xin chướ c định số quan
viên, bèn đổ i giao cho đình thầ n cù ng bà n để thi hà nh ; đến đây, nghị dâ ng lên, chuẩ n
định :
Bộ Lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang đều 4 viên, chủ sự 6 viên (thêm 2), tư vụ 6 viên
(thêm 2), bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 10 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 50 viên (thêm 10).

Xứ Lai trự c : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên (phà m cá c ty chuyển giao
nhữ ng phiếu thả o dụ chỉ và sớ sá ch phả i đem tiến trình, chiếu lệ viết bà i và viết chép lờ i
sắ c chỉ, hầ u đó ng ấ n, cá c việc ấ y đều phả i giữ ). Trự c xứ ở cá c bộ cũ ng thế.

Ty Lạ i ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên ; vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên

(phụ ng thư ấ n triện, tiếp nhậ n sớ tấ u củ a cá c địa phương, tư vă n trình đườ ng chuyển
giao cá c ty chiếu biện, trong hà ng thá ng hà ng tuầ n phả i là m cho xong, và giữ cá c việc hộ
ty cầ n dù ng. ấ n ty cá c bộ cũ ng thế).

Ty Kiểm biện thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u phẩ m
thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 14 viên (phà m lệ tra xét sớ tấ u trình đườ ng là m
phiếu nghĩ. Khi xong việc, phả i xét xem việc quan hệ đến ty nà o, chia giao cho mà là m,
lạ i bả n ty có là m sớ sá ch và vă n thư phả i tư lụ c, cù ng khi nhà vua đi tuầ n du phả i là m
danh sá ch kê nhữ ng ngườ i theo đi hộ giá mà tâ u lên, đều phả i giữ cả ).

Ty Vă n tuyển thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m quan chứ c phẩ m trậ t về vă n
giai cấ t nhắ c tuyển bổ và ban yến, cù ng danh sá ch các quan từ tam phẩ m trở lên mà bậ c
lương đã mã n, tấ t cả sớ sá ch tư lụ c trong bả n ty, và việc kiểm xét cá c thâ n sĩ, đều phả i
giữ cả .

Ty Trừ ng trị thanh lạ i : : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i 3 viên, cử u phẩ m thư lạ i 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m thưở ng
gia cấp kỷ lụ c giá ng phạ t nghị xử , nghị tự , nghị tuấ t, cấ p giả hạ n hằ ng nă m và khó a xét
cô ng từ tứ phẩ m trở xuố ng, và tấ t cả sớ sá ch tư lụ c củ a bả n ty đều phả i giữ cả ).

Ty Phong điển thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i 1 viên, cử u phẩ m thư lạ i 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m nhữ ng
việc thiện cấ p sắ c vă n, phong tướ c, tậ p ấ n, tấ t cả sớ sá ch và tờ tư, tờ lụ c củ a bả n ty đều
giữ cả ; lạ i phả i là m cả việc xét cô ng từ ng khó a).

Bộ Hộ : lang trung 6 viên (đặ t thêm thưở ng lộ c, thuế hạ ng đều 1) ; viên ngoạ i lang 6
viên, chủ sự 8 viên (thêm 2), tư vụ 8 viên (thêm 2), chá nh bá t phẩ m thư lạ i 14 viên,
chá nh cử u phẩ m thư lạ i 14 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 70 viên.

Xứ Hộ trự c : chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 2 viên.

Ty Hộ ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên.

Ty Kinh trự c thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 14 viên (phà m cá c việc sớ tấ u sổ sá ch và tờ
tư ở Kinh và phủ Thừ a Thiên cù ng 4 tỉnh trự c kỳ đều phá i giữ ).

Ty Lưỡ ng kỳ thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m cá c việc sớ tấ u sổ sá ch và tờ
tư củ a tả hữ u trự c kỳ đều phả i giữ cả ).

Ty Nam Kỳ thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, tư vụ , chủ sự đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m cá c việc sớ tấ u, sổ sá ch và tờ
tư củ a Nam Kỳ đều phả i giữ cả ).

Ty Bắc Kỳ thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u phẩ m
thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 14 viên (phà m các việc sớ tấ u sổ sá ch và tờ tư củ a
Bắ c Kỳ đều phả i giữ cả ).

Ty Thưở ng lộ c thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m cá c việc tiền lương ban cho
và tiền lương phả i chi về lương bổ ng đều phả i giữ cả ).
Ty Thuế hạ ng thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên (phà m thuế thổ sả n ở cá c địa phương
và cá c vậ t hạ ng mua bá n đều phả i giữ cả ).

Bộ Lễ : lang trung, viên ngoạ i lang đều 4 viên, chủ sự 6 viên (thêm 2), tư vụ 6 viên (thêm
2), bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 8 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 50 viên (thêm 10).

Xứ Lễ trự c : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên.

Ty Lễ ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên.

Ty Nghi vă n thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m quan hệ đến gia lễ, quâ n lễ
đều phả i giữ cả ).

Ty Nhâ n tự thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m việc quan hệ đến gia lễ đều
phả i giữ cả ).

Ty Tâ n hưng thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m nhữ ng việc phong tướ c,
phong sắ c bá ch thầ n, cấ t dù ng nhâ n tà i, lậ p nhà họ c, nêu thưở ng cho nhữ ng ngườ i con
hiếu, vợ trinh có quan hệ đến phong hó a đều phả i giữ cả ).

Ty Thù ứ ng thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m cá c việc bang giao, triều cố ng
và cá c nghệ thuậ t cù ng nghi vă n giao tiếp đều phả i giữ cả ).

Bộ Binh : lang trung 5 viên (thêm 1 viên và o ty kiểm duyệt), viên ngoạ i lang 5 viên
(giả m nguyên ngạ ch 1 viên), chủ sự 8 viên (thêm 2), tư vụ 8 viên (thêm 2), bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 12 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 70 viên.
Xứ Binh trự c : chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 2 viên.

Ty Binh ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên.

Ty Võ tuyển thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang đều 1 viên, chủ sự , tư vụ đều 2 viên,
bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 15 viên (phà m cá c việc sớ tấ u tờ tư
ở trong Kinh và ngoà i tỉnh có quan hệ đến quan chứ c phẩ m trậ t về ban võ , và thă ng cấ t,
thuyên bổ , phong thụ , ban yến, cù ng cấp phá t sắ c vă n, kiểm soá t quan tịch, xét cô ng
nhữ ng viên đến khó a đủ lệ, đều phả i giữ cả ).

Ty Nam Kỳ thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 15 viên (phà m cá c việc sớ tấ u, tư vă n ở Kinh
khô ng có quan hệ đến việc cấ t bổ quan chứ c, cũ ng khi có rướ c xa giá đi tuầ n du điểm
duyệt, thao diễn, thú thủ , tuầ n phò ng và phá i bắ t biền binh đi việc cô ng, đều phả i giữ
cả ).

Ty Trự c tỉnh thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 13 viên (phà m cá c việc sớ tấ u và tư vă n ở
ngoà i khô ng có quan hệ đến việc cấ t bổ quan chứ c và giả n duyệt, thao diễn, sai phá i biền
binh đều phả i giữ cả ).

Ty Khả o cô ng thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 13 viên (phà m cá c việc thưở ng gia cấp kỷ,
giá ng phạ t nghị xử , nghị tư, nghị tuấ t, kiểm xét ố ng bỏ thư trạ m ở cá c nha, và lệ xét khó a
cô ng củ a độ i trưở ng, đều phả i giữ cả ).

Ty Kiểm duyệt thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i
đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 8 viên (phà m nhữ ng việc trướ c trừ đò i thuế các đơn
bằ ng, tra xét nhữ ng lính trố n, thú c giụ c thuế khó a, kiểm điểm voi ngự a, đều phả i giữ cả ).
Bộ Hình : lang trung, viên ngoạ i lang đều 4 viên, chủ sự 6 viên (thêm 2), tư vụ 7 viên
(thêm 3), bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 8 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 50 viên (thêm 10).

Xứ Hình trự c : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên.

Ty Hình ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 4 viên.

Ty Kinh chương thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang đều 1 viên, chủ sự , tư vụ đều 2
viên, bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên (phà m cá c việc sớ tấ u,
á n kiện, cô ng vă n ở Kinh và phủ Thừ a Thiên, đều phả i giữ cả ).

Ty Trự c kỳ thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang đều 1 viên, chủ sự , tư vụ , bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m cá c việc sớ tấ u, á n kiện và tư
vă n ở cá c tỉnh Nam, Bắ c trự c Tả , Hữ u kỳ đều phả i giữ cả ).

Ty Nam hiến thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i
đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên (phà m cá c việc sớ tấ u, á n kiện, tư vă n thuộ c về
Nam Kỳ đều phả i giữ cả ).

Ty Bắc hiến thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m cá c việc sớ tấ u, á n kiện, tư
vă n thuộ c về Bắc Kỳ đều phả i giữ cả ).

Bộ Cô ng : lang trung, viên ngoạ i lang đều 4 viên, chủ sự 6 viên (thêm 2), chá nh bá t
phẩ m thư lạ i 10 viên (thêm 2), cử u phẩ m thư lạ i 10 viên (thêm 2), vị nhậ p lưu thư lạ i 50
viên (thêm 10).

Xứ Cô ng trự c : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên.

Ty Cô ng ấ n : chủ sự , tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 6 viên.

Ty Quy chế thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m cá c việc sử a sang lă ng tẩ m,
thà nh trì, chò i canh, đồ n canh, đê điều, cầ u đậ p, đườ ng sá , đều phả i giữ cả ).

Ty Doanh kiến thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang đều 1 viên, chủ sự , tư vụ đều 2
viên, bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m cá c việc sử a
sang cung điện, nhà cử a, kho tà ng đều phả i giữ cả ).

Ty Tu tạ o thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, tư vụ đều 1 viên, tư vụ , bá t cử u phẩ m

thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 12 viên (phà m các việc sử a sang thuyền bè đều
phả i giữ cả ).

Ty Khá m biện thanh lạ i : lang trung, viên ngoạ i lang, chủ sự , tư vụ đều 1 viên, bá t cử u
phẩ m thư lạ i đều 2 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 10 viên (phà m nhữ ng việc phá i cá c hạ ng
thợ , và chi lĩnh đơn bằ ng nung gạ ch, ngó i, cung cấ p than củ i, đều phả i đố c sứ c mà xem
xét).

Nộ i cá c : thị độ c, thừ a chỉ, trướ c tá c đều 2 viên, tu soạ n, biên tu, kiểm thả o đều 4 viên,
điển bạ , đã i chiếu đều 8 viên.

Sở Thượ ng bả o : thừ a chỉ, tu soạ n, biên tu, kiểm thả o, điển bạ , đã i chiếu đều 1 viên
(thừ a lệnh viết nhữ ng bả n chỉ dụ chữ son, hầ u ấ n, lụ c phá t nhữ ng bả n phụ bả n tâ u lên,
cứ đến cuố i thá ng, xét xem tà o nà o nên giao thì phá t giao cho thu giữ lấ y, nhưng phả i
là m mộ t bả n lưu á n để phò ng tra xét. Lạ i giữ cá c đạ o â n chiếu bằ ng chữ son, ố ng Kim
phượ ng, hộ p son để đó ng ấ n và ấ n quan phò ng dấ u kiềm ký, ấ n triện, các bà i đeo bằ ng
và ng, bạ c, ngà , sừ ng củ a các nha mô n ở trong Kinh ngoà i tỉnh, nếu có phả i giao nộ p, thì
biên và o sổ mà phụ ng chỉ).

Ty Luâ n sở : thị độ c, trướ c tá c, tu soạ n, biên tu, kiểm thả o đều 1 viên, điển bạ , đã i chiếu
đều 2 viên (thừ a lệnh viết nhữ ng phiếu nghĩ, lờ i chỉ dụ , thu bà i, phá t bà i, và tấ t cả cá c
việc ở Nộ i cá c, tù y đá o tù y biện. Mỗ i ngà y, cù ng vớ i sở Thượ ng bả o giao nhậ n số sá ch
phiếu thả o, biên và o sổ để lưu á n ; lạ i phả i giữ nhữ ng phiếu thả o sớ tấ u ở Nộ i cá c và
phiếu thả o củ a Lụ c bộ : lạ i về khoả n nghĩ, khô ng cứ là sở nà o, phà m đượ c â n cho và o
Nộ i cá c, đều đượ c dự biện).

Đồ thư sở : thị độ c, trướ c tá c, tu soạ n, biên tu, kiểm thả o đều 1 viên, điển bạ , đã i chiếu
đều 2 viên (vâ ng lệnh là m cá c việc kính cẩ n sao lụ c nhữ ng bả n vă n thơ ngự chế để cho
khắ c in, và ở Cá c phả i để các bứ c đồ thư cho đượ c kính cẩ n, bà y đặ t cá c hạ ng vă n bả o và
quan vă n thư, cứ từ ng kỳ đem ra phơi rồ i sử a sang lạ i, chia ra để phâ n biệt từ ng thứ .
Lạ i, nhữ ng cô ng vă n củ a nhà Thanh và biên ký nhữ ng việc ngoạ i quố c, đều phả i phụ ng
thủ ).

Bả n chương sở : thừ a chỉ, tu soạ n, biên tu, kiểm thả o đều 1 viên, chia là m 3 chương (Lạ i,
Hộ chương, Lễ, Binh chương, Hình, Cô ng chương). Mỗ i chương chuyên biện có điển bạ ,
đã i chiếu đều 1 viên.

1. Lạ i, Hộ chương : giữ sớ sá ch củ a 2 bộ ấy cả bả n phê, bả n sao ra, bả n tâ u lên, và cá c

bả n sớ sá ch củ a địa phương ngoà i phả i giao cho 2 bộ ấ y nhậ n thi hà nh. Lạ i, Cơ mậ t viện,
Thị vệ xứ , viện Đô sá t, ty Thô ng chính, kho thuố c sú ng và sú ng ố ng, bưu chính, cá c dinh
vệ ở Kinh, phà m có sớ sá ch đều quy và o chương nà y phả i giữ .

2. Lễ, Binh chương : phả i giữ sớ sá ch củ a 2 bộ ấ y cả bả n phê, bả n sao ra và bả n tâ u lên,

cá c bả n sớ sá ch ở cá c địa phương ngoà i phả i giao cho 2 bộ ấ y nhậ n biên. Lạ i nữ a, Tô n
nhâ n phủ , Nộ i vụ phủ , Thương trườ ng, viện Hà n lâ m, Khâ m thiên giá m, Quố c tử giá m,
Thủ hộ xứ , ty Điển nghi, Thá i thườ ng tự , Quang lộ c tự , Tà o chính, cá c phủ đệ, phủ Thừ a
Thiên, phá i viên đi đườ ng biển, phà m có sớ sá ch gì đều quy về chương ấ y phả i giữ .

3. Hình, Cô ng chương : phả i giữ sớ sá ch củ a 2 bộ ấ y cả bả n phê, bả n sao ra và bả n tâ u

lên, cá c bả n sớ sá ch ở cá c địa phương ngoà i phả i giao cho 2 bộ ấ y nhậ n biên. Lạ i nữ a, Vũ
khố đố c cô ng ở sở Vũ khố , Nộ i tạ o đố c cô ng ở sở Nộ i tạ o, Mộ c thương đố c cô ng ở sở
Mộ c thương, Đạ i lý tự ở ty Tam phá p, phà m có sớ sá ch gì đều quy và o chương nà y phả i
giữ , 3 chương nó i trên, mỗ i chương có 2 ngườ i điển bạ và đã i chiếu chuyên trá ch, cứ
đến cuố i thá ng, tiếp nhậ n 2 sở Thượ ng bả o, Ty luâ n phá t giao nhữ ng sớ sá ch phiếu nghĩ,
phiếu lụ c, thì chiếu thứ phâ n biệt đó ng thà nh tậ p lưu trữ và o mộ t nơi, giữ lấ y, nhưng
phả i tó m tắ t duyên do cá c bả n, soạ n thà nh hồ sơ, do thủ lĩnh chuyên sở kiểm xét, ký chữ
và o, để lưu chiểu.

Nộ i vụ phủ : viên ngoạ i lang 5 viên (thêm 2), chủ sự 5 viên (thêm 1), tư vụ 6 viên, bá t
cử u phẩ m thư lạ i đều 10 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 45 viên.

Ty Quan phò ng : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 3 viên (kính
giữ ấ n quan phò ng củ a nha ấ y, theo cá c viên giá m lâ m thừ a hà nh các việc sớ sá ch và tư
vă n).

Kim ngọ c khố : viên ngoạ i lang 1 viên, chuyên quả n 2 kho kim ngâ n và châ u ngọ c, trong
đó : A. Kim ngâ n khố : chủ sự , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 3 viên
(phụ ng thủ nhữ ng thứ và ng bạ c từ ng phiến, từ ng đĩnh và đồ bạ c). B. Châ u ngọ c khố
(nguyên là pha lê khố : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 3 viên
(kính giữ cá c thứ đồ đạ c bằ ng pha lê, ngọ c liệu).

Cẩ m ngoạ n khố : viên ngoạ i lang 1 viên, chuyên quả n 2 kho Cẩ m tú và Trâ n ngoạ n, trong
đó : A. Cẩ m tú khố (nguyên là Cẩ m đoạ n khố ) : chủ sự , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên,
vị nhậ p lưu thư lạ i 5 viên (kính giữ nhữ ng thứ gấ m hoa, nhiễu đoạ n). B. Trâ n ngoạ n khố
(nguyên là kho chứ a đồ sứ vẽ) : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư
lạ i 3 viên (kính giữ các hạ ng đồ sứ vẽ và các đồ bằ ng ngà , sừ ng, da, xương).

Sa hạ ng khố : viên ngoạ i lang 1 viên, chuyên quả n 2 kho sa lă ng, vậ t hạ ng, trong đó : A.
Sa lă ng khố : chủ sự , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 5 viên (kính
giữ cá c hạ ng sa, là , trừ u, lụ a hà ng Trung Quố c) ; B. Vậ t hạ ng khố (nguyên là kho chứ a
dầ u, nến) : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 5 viên (kính giữ
cá c thứ dầ u, nến, rượ u, chiếu, thuố c nhuộ m).
Vă n nhạ c khố : viên ngoạ i lang 1 viên, chuyên quả n 2 kho Vă n ỷ, Nhạ c khí, trong đó : A.
Vă n ỷ khố (nguyên là Nam thá i khố ) : chủ sự , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p
lưu thư lạ i 6 viên (kính giữ cá c hạ ng the, là , trừ u, lụ a có hoa) ; B. Nhạ c khí khố (nguyên
là Diễu hí khố ) : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 3 viên (kính
giữ cá c đồ vậ t mà 2 kho Nhạ c khí và Vă n ỷ chế ra).

Thá i phẩ m khố : viên ngoạ i lang 1 viên, chuyên quả n 2 kho Thá i phụ c và Dượ c phẩ m,
trong đó : A. Thá i phụ c khố (nguyên là Bà o thườ ng khố ) : chủ sự , bá t cử u phẩ m thư lạ i
đều 1 viên, vị nhậ p lưu thư lạ i 5 viên (kính giữ cá c thứ á o, xiêm, bô ng, vả i) ; B. Dượ c
phẩ m khố (nguyên là dượ c tà i khố ) : tư vụ , bá t cử u phẩ m thư lạ i đều 1 viên, vị nhậ p lưu
thư lạ i 4 viên (kính giữ cá c vị thuố c và cá c hương liệu) đều bắ t đầ u thi hà nh từ ngà y
mồ ng 1 thá ng giêng sang nă m. Rồ i lạ i chuẩ n định : nay đã có chuyên ty phà m phâ n bổ đi
ty nà o đều điền ty ấ y và o để danh phậ n đượ c đú ng.

Quả n bộ Lễ tấ u nghị : “Sau đâ y đến kỳ có lễ hằ ng nă m tuyển cố ng sĩ, trừ cá c tỉnh ở biên

thù y xa và cá c phủ hạ t duyên biên chưa có ngườ i họ c nhiều có thể sung cố ng, và họ c trò
cá c tỉnh có ngườ i tình nguyện đợ i đến khoa thi cũ ng khô ng nên tuyển gượ ng, cò n thì xét
xem các phủ hạ t trong tỉnh, cứ chiếu lệ sung cố ng ; mỗ i phủ 1 ngườ i, khô ng cứ là tú tà i
hay họ c trò , cũ ng khô ng bó buộ c và o lệ niên hạ n 40 tuổ i, ai vă n họ c giỏ i, phẩ m hạ nh
đoan chính, mà trong phủ vố n đã khen ngợ i, có thể ứ ng cử đượ c, đều nêu theo lệ sá t
hạ ch mà tuyển cử lên. Rồ i do các quan bộ hộ i đồ ng là m danh sá ch, đợ i Chỉ dụ , giao cho
quan Quố c tử giá m sá t hạ ch lạ i, để sung bổ và o châ n giá m sinh, thu lấ y cô ng dụ ng kén
đượ c nhâ n tà i”. Lờ i nghị nà y đượ c Chỉ dụ chuẩ n y.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Giá p Thìn, Thiệu Trị nă m thứ 4 [1844], mù a đô ng, thá ng 12, ban lịch cho 2 nướ c Thủ y
Xá , Hỏ a Xá . Vua xuố ng dụ rằ ng : "Nướ c Đạ i Nam ta, đứ c hó a thấ m khắ p, thanh giá o rộ ng
ban. Khoả ng nă m Minh Mệnh, vua nướ c Thủ y Xá là Vĩnh Liệt đã phụ thuộ c và o [nướ c
Nam]. Khi trẫ m mớ i lên nố i ngô i, vua nướ c Hỏ a Xá là Cử u Lạ i cù ng nướ c Thủ y Xá cho sứ
sang tỏ lò ng thà nh, dâ ng lễ cố ng. Trẫ m khen lò ng hướ ng mộ ấ y, đã cho sử a đổ i quố c
hiệu, cho tên hay, ban mũ á o, châ m chướ c định lệ cố ng. Nay 2 nướ c đã theo lễ chư hầ u,
đờ i là m phiên thầ n, lịch củ a triều đình đã ban cho, nên coi như dâ n mộ t nướ c. Chuẩ n
cho từ nay trở đi, hằ ng nă m phá t cho mộ t bả n quan lịch, 50 bả n dâ n lịch, giao cho tỉnh
Phú Yên chuyển cấ p, bắ t đầ u từ nă m Thiệu Trị thứ 5".

Quan tỉnh Bình Thuậ n đặ t giá mua gỗ củ a dâ n, bị bộ Hộ xét ra đặ t giá quá cao, tâ u xin
bắ t phả i bồ i tấ t cả số tiền đặ t giá quá cao ấ y. Vua bả o : "Việc đặ t giá mua gỗ , trướ c kia
chuẩ n cho chướ c lượ ng nhắ c giá lên, đó là â n riêng củ a lú c bấy giờ , khô ng có thể vin và o
đó là m lệ đượ c. Vậ y gia ơn chỉ bắ t bồ i nử a số tiền ấy".

Đặ t thêm chứ c Chưở ng ấ n Giá m sá t ngự sử thuộ c đạ o ở Kinh kỳ. Trướ c kia, đạ o ở Kinh
kỳ đặ t 2 viên giá m sá t ngự sử ; đến đâ y bớ t đi 1 viên, đặ t thêm 1 viên Chưở ng ấ n ở đạ o
ấ y, nhưng đượ c kiêm xét sự việc ở Tô n nhâ n phủ , phẩ m trậ t cũ ng như chứ c Lụ c khoa
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung. Cho Đố c họ c Hà Tĩnh gia hà m Thị giả ng họ c sĩ viện Hà n lâ m là
Nguyễn Cô ng Hợ p là m chứ c Chưở ng ấ n Giá m sá t ngự sử thuộ c đạ o ở Kinh kỳ ; viên
Giá m sá t ngự sử thuộ c đạ o Kinh kỳ cũ là Hà Đồ ng Chính thì đổ i sang Binh khoa Cấ p sự
trung.

Đổ i định niên khó a thanh tra kho Mộ c thương, kho Vũ khố . Lệ cũ : kho Mộ c thương, lấ y
nă m Tỵ , nă m Hợ i ; kho Vũ khố , lấ y nă m Dầ n, nă m Thâ n, đều lấ y 6 nă m là m 1 khó a. Vua
cho rằ ng cá c nă m ấ y lạ i gặ p và o khó a kỳ thanh tra Nộ i vụ phủ , thay đổ i phiền nhiễu ;
mớ i đổ i định khó a kỳ : kho Mộ c thương thì lấ y nă m Tý, nă m Ngọ ; kho Vũ khố thì lấ y
nă m Sử u, nă m Mù i. Giữ là m lệ thườ ng.

Đổ i định : chứ c viên, lạ i dịch 2 ty Chế tạ o, Tiết thậ n khô ng đượ c thay đổ i. Nguyên 2 ty,
thuộ c bộ Cô ng, lệ cũ , 6 nă m đổ i bổ mộ t lầ n (ty Chế tạ o thuộ c sở Đố c cô ng Vũ khố , ty Tiết
thậ n thuộ c sở Đố c cô ng Nộ i vụ , lệ định : chiểu khó a kỳ thanh tra củ a Nộ i vụ và Vũ khố
đều do bộ Cô ng đổ i bổ ). Đến đâ y, vua cho rằ ng 2 ty có nhiệm vụ đố c xuấ t thợ thuyền,
khô ng ví như Nộ i vụ và Vũ khố có chủ thủ đượ c ; nay chuẩ n cho định lạ i : từ chủ sự đến
cử u phẩ m thư lạ i từ nay về sau khô ng cầ n thay đổ i để giú p cho quen việc.

Cho thự Chưở ng vệ quả n viện Thượ ng tứ sung quả n lĩnh Thị vệ đạ i thầ n là Tô n Thấ t
Mậ u cai quả n cá c viện, độ i Thượ ng trà , Thượ ng thiện, Phụ ng thiện, Lý thiện ; vì cớ viên
quả n trướ c là Lê Mậ u Hạ nh can á n, phả i giá ng, phá i đi là m việc ở đườ ng biển.

Trú phò ng Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c, Tô n Thấ t Hà n tâ u rằ ng : "Nghe có quâ n Xiêm độ

5.000 tên lẻn xuố ng nguyên hạ t Trấ n Tâ y, khô ng biết là m trò trố ng gì ?". Vua cho lờ i nó i
tuy chưa xá c thự c, nhưng tiết hậ u phò ng ngừ a về mù a đô ng, cũ ng khô ng nên sơ sà i ; bèn
truyền dụ cho bọ n Tổ ng đố c An - Hà Nguyễn Tri Phương, Tuầ n phủ Doã n Uẩ n phả i
phò ng ngừ a nghiêm ngặ t hơn ; lạ i lấy 2 vệ lính Kinh đó ng ở Gia Định và Định Tườ ng đi
đến An Giang để đà n á p, giú p cho sự phò ng giữ ngoà i biên đượ c vữ ng và ng.

Vua sai Lang trung Vũ khố là Trầ n Vă n Nguyện, Viên ngoạ i lang bộ Hộ là Dương Vạ n
Sá ch ra Hà Nộ i đú c thử tiền. Nă m Minh Mệnh xưa, đú c các thứ tiền đồ ng, tiền kẽm, đã có
khuô n phép sẵ n ; nă m thứ 21, định lạ i lệ trừ hao, trướ c phá i Quả n cơ Trầ n Dậ t trô ng
nom, là m trong 1 nă m, cũ ng đượ c thà nh hiệu. Về sau, bọ n Kiều Đứ c Trườ ng, Nguyễn
Vă n Hó a tiếp tụ c trô ng coi, để lạ i dịch và thợ thuyền dụ ng ý phung phí, hao thiếu nhiều
đến hà ng vạ n. Tổ ng đố c Mai Cô ng Ngô n, Bố chính Lê Nguyên Trung nó i là việc đú c tiền
gay go, khó là m, ngừ ng việc 1 nă m khô ng đú c, bị bộ Hộ hặ c tâ u lên. Vua bèn sai lấ y đồ ng,
kẽm ở kho trong Kinh, thử đú c thử tiền lẫ n cả 2 chấ t [đồ ng, kẽm] thì tiền sá ng đẹp.
Quan ở Bộ đem việc đú c lố i hỗ n hợ p ấ y tâ u lên. Vua cho việc đú c tiền là để cho tà i
nguyên trong nướ c đượ c dồ i dà o, có quan hệ đến chính trị Nhà nướ c, nếu để cho Hà Nộ i
là m mộ t mình, sẽ khô ng thà nh cô ng, mớ i sai bọ n Trầ n Vă n Nguyện và Dương Vạ n Sá ch
mang thợ trong Kinh ra, hộ i đồ ng vớ i viên quan tỉnh, chi đồ ng, kẽm ở kho tỉnh, theo
đú ng như thế, đú c thử 2 thứ tiền "Thiệu Trị" 9 phâ n và 6 phâ n, nhưng phả i xét nghiệm
số nguyên liệu cầ n dù ng thà nh tiền hay hao hụ t thế nà o, là m tờ tâ u xin để định lệ : bắ t
đầ u đú c từ thá ng giêng, sau ngà y khai ấ n, để bọ n Vă n Nguyện ở lạ i trô ng coi.
Quan ở khoa, đạ o là bọ n Mai Đứ c Thườ ng, Lê Di tâ u lên : "Lệ cũ , chứ c Chủ thủ ở Nộ i vụ
phủ đều lấ y ngườ i có ghi tên trong sổ đinh thuộ c tỉnh Quả ng Bình trở và o Nam, trích bổ
hơi chưa đượ c nhiều, hiện nay số nhữ ng ngườ i có tên ghi trong sổ đinh thuộ c xứ Bắ c
Kỳ, hiện sung là m thuộ c viên, lạ i dịch ở cá c nha mô n Lụ c bộ rấ t nhiều, tưở ng cũ ng có thể
sung bổ . Nay xin : phà m có trích bổ viên dịch Nộ i vụ phủ , khô ng cứ tên trong sổ đinh
thuộ c phía Nam hay phía Bắ c, có ai là m việc lâ u nă m, mẫ n cá n, thô ng thạ o, thá o vá t,
quen việc là m lạ i, nhưng cho do cá c nha mô n và cá c địa phương đều đượ c chọ n bổ ; cò n
cá c nha mô n Vũ khố , Mộ c thương xin cũ ng chiểu theo như thế mà là m". Vua cho rằ ng
chứ c Chủ thủ Nộ i vụ phủ , từ trướ c đến giờ , đều lấ y ngườ i ghi tên trong sổ đinh thuộ c
tỉnh Quả ng Bình trở và o Nam để sung bổ , việc đã là m qua, khô ng nên thay đổ i. Ngoà i ra,
như chứ c Chủ thủ , cá c nha Vũ khố , Mộ c thương thuộ c kho trong Kinh, từ nay về sau, đến
kỳ thay đổ i khô ng cứ ghi tên trong sổ đinh thuộ c Nam hay Bắc, có ai thô ng thạ o, thá o
vá t, cầ n mẫ n đều chuẩ n cho tâ u xin sung bổ .

Tỉnh Quả ng Trị có má n Là o lẻn xuố ng huyện Hướ ng hó a cướ p bó c. Tri phủ Cam Lộ là Lê
Vă n Dự mang theo biền binh đi dò bắ t ; khi đến nơi thì má n Là o đã trố n về trướ c. Nhâ n
đó , Lê Vă n Dự chiêu dụ thổ dâ n ở Thượ ng Kế, Na Bô n, Mườ ng Bổ ng hơn 500 ngườ i trở
về là m ă n sinh số ng. Vua thấ y Dự chiêu phủ đượ c việc, thưở ng cho 3 đồ ng ngâ n tiền Phi
long hạ ng lớ n bậ c nhấ t.

Hiệp biện Đạ i họ c sĩ hưu trí là Nguyễn Đă ng Tuâ n chết. Đă ng Tuâ n trả i thờ 3 triều, kiêm
sung chứ c thầ y dạ y họ c trong cung vua, trướ c vì già yếu xin về hưu, vua lú c nà o cũ ng
mến nhớ , thườ ng sai trung sứ thă m hỏ i, gọ i là Thậ n Trai tiên sinh mà khô ng gọ i tên ;
đến đâ y ô ng ố m, chết ở nhà , thọ 72 tuổ i, đượ c truy tặ ng Thiếu sư, cho tên thụ y là Vă n
Chính, gia cấ p cho gấ m hoa 3 câ y, sa hoa 5 câ y, vả i lụ a mỗ i thứ 50 tấ m, 1.000 quan tiền,
chuẩ n cho con trưở ng là Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai về quê lo liệu
việc tang ; sai Bố chính Quả ng Bình là Nguyễn Vă n Đạ t đến tế mộ t tuầ n.

Cho : Tuầ n phủ Hưng Yên Phạ m Duy Trinh quyền giữ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Sơn -
Hưng - Tuyên ; Bố chính Hả i Dương là Ngô Kim Lâ n quyền giữ ấ n quan phò ng Tuầ n phủ
Hưng Yên ; Thị độ c họ c sĩ, Biện lý sự vụ bộ Hình là Đinh Vă n Minh quyền giữ ấ n triện Bố
chính Hả i Dương.

Thự Hữ u thị lang bộ Hình là Bù i Nhậ t Tiến chết. Cho thự Thị lang Thương trườ ng là
Nguyễn Danh Giá p là m thự Hữ u thị lang bộ Hình, vẫ n kiêm biện cô ng việc Khâ m thiên
giá m ; Lang trung bộ Binh chuyên coi cô ng việc sú ng ố ng và thuố c sú ng là Nguyễn Hữ u
Sá ch (tên cũ là Tố ) đượ c điệu bổ là m Lang trung Thương trườ ng, Hộ lý quan phò ng ;
Viên ngoạ i lang bộ Binh là Phạ m Bá Tù ng là m thự Lang trung bộ Binh, chuyên coi 2 kho
sú ng và thuố c sú ng.

Lạ i cấ m lấ y binh lính là m việc riêng. Trướ c kia, biền binh vệ Trá ng vũ tỉnh Thanh Hó a về
Kinh luyện tậ p, Điện Bà n cô ng Phổ thuê riêng là m việc, Quả n vệ Lê Đoà n chiều ý nghe
theo. Việc phá t giá c. Vua dụ rằ ng : "Triều đình ta lậ p ra phá p luậ t, cố t để ngă n ngừ a sự
ẩ n khuấ t. Khoả ng nă m Gia Long, cá c cô ng hầ u nếu khô ng đượ c đặ c Chỉ thì khô ng đượ c
phép sai khiến quan quâ n là m việc riêng. Nă m Minh Mệnh thứ 9, lạ i dụ cho hoà ng thâ n,
quố c thích : nếu nhờ cậ y quyền quý, mượ n ngườ i là m việc riêng, thì ngườ i cho và ngườ i
mượ n đều phả i nghị xử nghiêm ngặ t. Từ trướ c đến giờ , noi theo đã lâ u. Vả lạ i, vệ Trá ng
vũ ấ y là quâ n ngoà i Kinh kỳ, [Điện Bà n cô ng] lạ i dá m nhờ sự thuê mướ n để là m việc
riêng, cấ p cho tiền gâ y ơn riêng, việc là m có tính cá ch như thế, thậ t trá i luậ t lệ. Phá p
luậ t, là chung cho cả thiên hạ , trẫ m cũ ng khô ng đượ c vì thâ n cô ng mà tư vị, nếu hơi cò n
có ý khoan tha, thì đố i vớ i phá p luậ t ra sao ? Huố ng chi thá nh dụ rà nh rà nh cò n kia, lờ i
lẽ nghiêm sá ng, rấ t sá t sự lý ; về sau vâ ng theo, lâ u ngà y sinh nhá c. Cá i tệ dầ n sinh ra ấ y
thự c khô ng thể để cho lớ n thêm đượ c. Vậ y nên trẫ m lạ i phả i ban mệnh lệnh hợ p lý nà y,
để ră n từ nay ai là hoà ng thâ n, quố c thích, nên theo giữ phá p độ , để nhậ n sự yêu mến
lâ u dà i ; ai là quan chứ c, nên theo phép cô ng, đi đườ ng thẳ ng, để giữ thâ n danh mã i
mã i ; ai là m chứ c võ , chớ nhâ n việc cô ng mưu việc tư, chớ xu phụ quyền thế, tự chuố c
lấ y tộ i lỗ i. Qua lờ i dạ y bả o phen nà y, nếu kẻ nà o cò n dá m lấ y thâ n mình thử phá p luậ t trị
tộ i nặ ng hơn, khô ng tha. Ai nấ y đều phả i nghiêm chỉnh tuâ n theo, chớ có coi thườ ng.
Điện Bà n cô ng, phả i giao cho Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ nghị xử ; Lê Đoà n cũ ng
phả i cá ch, xích tay, giao cho quan tỉnh Thanh là Tô n Thấ t Lã ng nghiêm nghị rồ i tâ u lên
sau". Điện Bà n cô ng Phổ phả i phạ t bổ ng 5 nă m ; Lê Đoà n phả i phá t đi là m lính ở đồ n
Chà ng Sơn.

Phá i thêm bọ n : quyền Thố ng chế dinh Long vũ là Tô n Thấ t Nghị, quyền Vệ ú y vệ Loan
giá là Tô n Thấ t Đắ c, Phó vệ ú y là Tô n Thấ t Lậ p, Phó vệ ú y vệ Tả là Tô n Thấ t Chu, Hiệp
quả n vệ Hậ u là Tô n Thấ t Đà n cù ng vớ i Tô n thấ t, phẩ m quan phá i trướ c, theo lệ, kính
đến xem xét các miếu.

Ngà y Tâ n Hợ i, ngà y kỵ ở điện Phụ ng Tiên, vua thâ n đến là m lễ.

Lạ i định kỳ hạ n lĩnh và nộ p vậ t liệu củ a các hạ ng thuyền vậ n tả i. Quan ở Nộ i cá c tâ u rằ ng

: "Cá c hạ ng thuyền vậ n tả i vậ t liệu, mỗ i chiếc, theo lệ, phá i binh 30 ngườ i ; gầ n đâ y,
ngườ i quả n thuyền tự ý cho nghỉ, đến kỳ phả i đi, đã là chậ m trễ, mà cá c nha phả i là m
việc ấ y khô ng chịu là m ngay, để đến nỗ i bỏ phí thì giờ hoặ c bị gió mưa chậ m trễ. Vậ y cầ u
xin định lạ i chương trình để nghiêm việc chuyển vậ n". Vua giao xuố ng cho bộ Hộ , bộ
Cô ng bà n. Hai bộ cho rằ ng đoà n thuyền có chỗ nhiều, chỗ ít ; sự thu, chi có thuyền nhiều,
thuyền ít ; nay xin : phà m đoà n thuyền thuộ c hạ ng vậ n tả i vậ t liệu ở trong Kinh và ngoà i
cá c trấ n thì bắ t đầ u tính từ ngà y hiện và o cử a biển Thuậ n An ; đoà n thuyền chở nộ p
thó c gạ o hiện đến cử a biển Thuậ n An, từ 30 chiếc trở lên thì lệ thu nộ p 20 ngà y, 30
chiếc trở xuố ng thì 15 ngà y ; các đoà n thuyển chở nộ p gỗ và hó a vậ t khá c thì khô ng cứ
đã hiện đến hay chưa, số thuyền nhiều hay ít, lệ thu nộ p ; thuyền Hả i vậ n, 20 ngà y ;
thuyền Điện hả i, 15 ngà y ; Ô thuyền, Lê thuyền, Chu thuyền, 10 ngà y ; nếu có lĩnh hạ ng
hó a vậ t gì chở về, thì cứ ngà y nộ p xong, lạ i hạ n 10 ngà y nữ a. Cò n kỳ lĩnh nộ p, về Nộ i vụ ,
Vũ khố , do quan tuầ n tra đạ i thầ n đi lạ i đố c thú c ; về Kinh thương, do bộ Hộ , về Mộ c
thương, do bộ Cô ng, đều phá i thuộ c viên đố c thú c. Viện Đô sá t cũ ng theo kỳ ấ y xem xét,
nếu có ngă n trở và sai hẹn, thì hặ c tâ u để trị tộ i. Binh lính trên thuyền : thuyền Hả i vậ n,
mỗ i chiếc 38 ngườ i ; thuyền Điện hả i, mỗ i chiếc 30 ngườ i ; Ô thuyền, Lê thuyền, Chu
thuyền, mỗ i chiếc 25 ngườ i. ở Kinh, do quan thủ y sư đô đố c ; ở ngoà i cá c trấ n, do lĩnh
chứ c quan binh hạ t ấ y, phả i thâ n đến chỗ thuyền đó ng để kiểm điểm. Nếu có tình tệ gì,
chỉ trá ch cứ và o quan đề đố c hay lã nh binh, để nghiêm cô ng lệnh. Nghị ấ y tâ u lên, vua
phê bả o rằ ng : "Viện Đô sá t nên theo kỳ hạ n mà xem xét : hoặ c ngườ i coi kho giữ lạ i,
ngă n trở ; hoặ c nhâ n viên vậ n tả i cũ ng giữ lạ i, mưu việc riêng, để đến nỗ i bị bã o lụ t lỗ i
hẹn, thì nghiêm hặ c để trừ ng trị. Bộ Hộ , bộ Cô ng cũ ng kê cứ u tố cá o, để bỏ tệ cũ . Ngoà i
ra đều theo nghị thi hà nh".

Đình việc phá i viên đi duyệt đinh tuyển lính ở Nam Kỳ mộ t lầ n. Lụ c tỉnh Nam Kỳ, sang
đầ u nă m, theo lệ, đến kỳ kiểm duyệt. Vua nghỉ ở Kinh, cá c bề tô i đương theo hầ u bên
cạ nh, chưa tiện sai đi, nên cho thượ ng ty cá c tỉnh tự là m việc kiểm duyệt, rồ i cứ thự c tâ u
lên.

Lạ i định lệ thu thuế quan tâ n((1) Quan : cử a ả i ; tâ n : bến đò .1). Nă m trướ c, quan ở khoa
đạ o là bọ n Vũ Trọ ng Bình, Nguyễn Cư Sĩ điều trầ n tâ u lên : "Từ Hà Tĩnh trở ra Bắ c, thuế
cử a quan ở cá c địa phương, hằ ng nă m đấ u giá , ai đặ t giá cao thì đượ c trưng, đến nỗ i
tranh nhau, lạ i vì củ a cả i, lạ m thu ngoà i phá p luậ t, rấ t là hạ i dâ n ! Xin sắ c sai bộ Hộ ,
chiếu các nă m trướ c, giá nà o vừ a phả i, nghị là m cá i giá nhấ t định. Hằ ng nă m, cá c địa
phương phá i thuộ c viên theo lệ ngồ i thu ; cò n việc hằ ng nă m đấ u giá thì xin cho đình
bã i". Việc nà y giao xuố ng đình thầ n bà n. Họ cho rằ ng cử a quan có đá nh thuế, cố t để ngụ
ý trọ ng nghề gố c, khinh nghề ngọ n, chỉ vì mố i lợ i ở đấ y, nên gian tệ dễ sinh. Nă m trướ c
cho thương nhâ n đấ u giá , là muố n để cho hết cá i tệ riêng mà khô ng cò n mố i tranh nhau
nữ a. Nhưng, từ trướ c đến giờ , nhữ ng nhà buô n già u, ngườ i buô n bá n to, phầ n nhiều vì
củ a vì lợ i, lạ i cà ng tranh nhau ! Mỗ i khi đến kỳ đấ u giá , tranh nhau trả giá cao, cầ u cho
tấ t đượ c, là m cho hằ ng nă m thuế quan tă ng lên rấ t nhiều ! Bọ n ấ y đã đượ c lĩnh trưng,
thì hơi mộ t tý là nó i đến thuế Nhà nướ c quá cao, rồ i lạ m thu lấ y bừ a, ngườ i đi buô n sợ
mà khô ng dá m thưa kiện, dầ n dầ n đến nỗ i nguồ n lợ i ủ ng trệ, cá c thứ cao vọ t, mà ngườ i
là m ruộ ng, ngườ i đi buô n khô ng khỏ i chịu tai hạ i ấ y ! Quan ở khoa đạ o xin châ m chướ c
là m giá nhấ t định, để ngă n mố i tệ, tưở ng cũ ng khô ng phả i là khô ng thấ y rõ . Duy có điều
là từ trướ c đến giờ , thuế quan giá hằ ng nă m khi cao khi hạ khô ng đều nhau, thự c khó
lấ y gì là m phép nhấ t định ; mà cá c sở cử a quan, hoặ c nên phá i ngườ i ngồ i thu, hoặ c nên
cho dâ n lĩnh trưng, đều có sự thuậ n tiện. Nếu do tỉnh chuyên phá i ngườ i về thu, thì chưa
chắ c ngườ i nà o cũ ng cô ng chính, việc ấ y thự c là chưa tiện. Nay tườ ng tra lệ thu thuế
hằ ng nă m từ nă m Minh Mệnh thứ 19 đến nă m Thiệu Trị thứ 4 củ a cá c sở cử a quan, ở
cá c địa phương thuộ c tỉnh Hà Tĩnh trở ra Bắ c, lấ y mứ c trung bình, thích hợ p châ m
chướ c định ra giá nhấ t định :

(Tỉnh Hà Tĩnh, 3 sở quan tâ n, lệ nộ p bằ ng tiền đen. Cử a Khu Độ c : nă m Minh Mệnh thứ

19, tiền thuế 5.720 quan, nă m thứ 20 : 6.800 quan, nă m thứ 21 : 8.500 quan, nă m Thiệu
Trị thứ nhấ t : 9.600 quan, nă m thứ 2 : 12.800 quan, nă m thứ 3 : 17.320 quan, nă m thứ 4
: 18.340 quan ; nay xin nghĩ định 14.000. Cử a Tam Xoa : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền
thuế 4.700 quan, nă m thứ 20 : 5.800 quan, nă m thứ 21 : 7.400 quan, nă m Thiệu Trị thứ
nhấ t : 8.500 quan, nă m thứ 2 : 11.030 quan, nă m thứ 3 : 15.040 quan, nă m thứ 4 :
17.580 quan ; nay xin nghĩ định 13.000 quan. Cử a Hà Hoà ng : nă m Minh Mệnh thứ 19,
tiền thuế 2.145 quan, nă m thứ 20 : 2.265 quan, nă m thứ 21 : 3.765 quan, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t : 4.565 quan, nă m thứ 2 : 6.670 quan, nă m thứ 3 : 8.020 quan, nă m thứ 4 :
8.070 quan ; nay xin nghĩ định 6.000 quan.

(Tỉnh Nghệ An, 3 sở quan tâ n, lệ nộ p bằ ng tiền đen. Cử a Khả Lưu : nă m Minh Mệnh thứ
19, tiền thuế 9.300 quan, nă m thứ 20 : 12.570 quan, nă m thứ 21 : 16.500 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t, thứ 2, thứ 3, thứ 4, đều 20.110 quan, nay xin nghĩ định 20.000 quan.
Cử a Lương Trườ ng : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 7.000 quan, nă m thứ 20 : 8.200
quan, nă m thứ 21 : 9.550 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, nă m thứ 2, nă m thứ 3, đều
12.000 quan, nă m thứ 4 : 12.010 quan, nay xin nghĩ định 12.000 quan. Cử a Phù Điệp :
nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 1.440 quan, nă m thứ 20 : 2.020 quan, nă m thứ 21 :
2.500 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, thứ 2, thứ 3 đều 2.600 quan, nă m thứ 4 : 2.614
quan, nay xin nghĩ định 2.500 quan.

(Tỉnh Thanh Hó a, 7 sở quan tâ n, lệ nộ p bằ ng tiền đen. Cử a Hà Trườ ng : nă m Minh Mệnh

thứ 19, tiền thuế 7.015 quan ; nă m thứ 20 : 8.500 quan, nă m thứ 21 : 8.740 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t : 7.840 quan, nă m thứ 2 : 8.820 quan, nă m thứ 3 : 9.555 quan, nă m
thứ 4 : 9.015 quan ; nay xin nghĩ định 8.500 quan. Cử a An Phá i : nă m Minh Mệnh thứ 19,
tiền thuế 8.250 quan, nă m thứ 20 : 9.500 quan, nă m thứ 21 : 8.000 quan, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t : 8.565 quan, nă m thứ 2 : 9.655 quan, nă m thứ 3 : 10.465 quan, nă m thứ 4 :
11.750 quan ; nay xin nghĩ định 10.000 quan. Cử a Mỹ ả nh : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền
thuế 1.010 quan, nă m thứ 20 : 1.302 quan, nă m thứ 21 : 1.500 quan, nă m Thiệu Trị thứ
nhấ t : 1.505 quan, nă m thứ 2 : 1.436 quan, nă m thứ 3 : 1.555 quan, nă m thứ 4 : 1.500
quan ; nay xin nghĩ định 1.500 quan. Cử a Tam Lư : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế
3.026 quan, nă m thứ 20 : 3.633 quan, nă m thứ 21 : 3.450 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t,
nă m thứ 2, đều 4.000 quan, nă m thứ 3 : 4.333 quan, nă m thứ 4 : 4.400 quan ; nay xin
nghĩ định 4.000 quan. Cử a Nga Sơn : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 7.115 quan, nă m
thứ 20 : 8.200 quan, nă m thứ 21 : 9.770 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 9.124 quan, nă m
thứ 2 : 5.357 quan, nă m thứ 3 : 4.500 quan, nă m thứ 4, do sá ch chưa đệ và o ; nay xin
nghĩ định 6.000 quan. Cử a Thanh Đá n : nă m Minh Mệnh thứ 19 : 4.615 quan, nă m thứ
20 : 4.700 quan, nă m thứ 21 : 7.155 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 6.847 quan, nă m thứ
2 : 4.915 quan, nă m thứ 3 : 3.314 quan, nă m thứ 4, do sá ch chưa đệ và o ; nay xin nghĩ
định 5.000 quan. Cử a Vă n Phá i : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 2.315 quan, nă m thứ
20, nă m thứ 21 đều 3.027 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 2.767 quan, nă m thứ 2 : 3.100
quan, nă m thứ 3 : 1.638 quan, nă m thứ 4, do sá ch chưa đệ và o ; nay xin nghĩ định 2.500
quan.

(Tỉnh Nam Định, 2 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Vạ n Ninh : cá c nă m Minh

Mệnh thứ 19, thứ 20, thứ 21, tiền thuế đều 1.300 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 1.350
quan, nă m thứ 2 : 1.300 quan, nă m thứ 3 : 1.530 quan, nă m thứ 4 : 1.440 quan ; nay xin
nghĩ định 1.300 quan. Cử a Vị Hoà ng : từ thá ng 3 nă m Minh Mệnh thứ 20 đến thá ng 3
nă m thứ 21 : 38.899 quan, từ thá ng 4 nă m thứ 21 đến cuố i nă m : 30.000 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t : 43.400 quan, nă m thứ 2 : 41.581 quan, nă m thứ 3 : 47.000 quan,
nă m thứ 4 : 48.300 quan ; nay xin nghĩ định 43.000 quan.

(Tỉnh Hưng Yên, 2 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Mễ Sở và bến Cẩ m Cơ :

nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 87.720 quan, nă m thứ 20 : 96.300 quan, nă m thứ 21 :
101.600 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 108.330 quan, nă m thứ hai : 108.400 quan ; nay
xin nghĩ định 105.000 quan.

(Tỉnh Sơn Tâ y, 2 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Trình Xá và cử a Đinh Hương

: nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 90.220 quan, nă m thứ 20 : 91.700 quan, nă m thứ
21 : 96.800 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 105.000 quan, nă m thứ 2 : 106.300 quan,
nă m thứ 3 : 115.158 quan, nă m thứ 4 : 115.320 quan ; nay xin nghĩ định 110.000 quan.

(Tỉnh Hưng Hó a, 2 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Quá n Ty : nă m Minh Mệnh

thứ 19, tiền thuế 44.285 quan, nă m thứ 20, nă m thứ 21 đều 40.800 quan, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t, nă m thứ 2 đều 43.500 quan, nă m thứ 3 : 47.125 quan, nă m thứ 4 : 43.500
quan ; nay xin nghĩ định 40.020 quan. Cử a Bả o Thắ ng : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền
thuế 33.230 quan, nă m thứ 20, nă m thứ 21 đều 30.600 quan ; nă m Thiệu Trị thứ nhấ t :
32.515 quan, nă m thứ 2, nă m thứ 4 đều 30.600 quan ; nă m thứ 3 : 33.150 quan ; nay xin
nghĩ định 30.000 quan.

(Tỉnh Tuyên Quang, 1 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Tam Kỳ và chi nhá nh

Phù Hiên : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 24.220 quan, nă m thứ 20 : 24.850 quan,
nă m thứ 21 : 27.585 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 29.900 quan, nă m thứ 2 : 28.650
quan, nă m thứ 3 : 32.910 quan, nă m thứ 4 : 28.650 quan ; nay xin nghĩ định 26.000
quan.

(Tỉnh Hả i Dương, 2 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Thuầ n Mỹ : nă m Minh

Mệnh thứ 10, tiền thuế 18.600 quan, nă m thứ 20, nă m thứ 21, đều 22.125 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t ; 22.125 quan, nă m thứ 2 : 24.585 quan, nă m thứ 3 ; 27.370 quan,
nă m thứ 4 : 25.720 quan ; nay xin nghĩ định 23.000 quan. Bến Lụ c Đầ u : nă m Minh
Mệnh thứ 19, tiền thuế 550 quan, nă m thứ 20 : 570 quan, nă m thứ 21 : 710 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t : 840 quan, nă m thứ 2 : 1.240 quan, nă m thứ 3 : 1.703 quan, nă m thứ
4 : 1.880 quan ; nay xin nghĩ định 1.000 quan.

(Tỉnh Quả ng Yên, 3 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Suấ t Ty : nă m Minh Mệnh

thứ 19, tiền thuế 2.145 quan, nă m thứ 20 : 2.760 quan, nă m thứ 21 ; 3.020 quan, nă m
Thiệu Trị thứ nhấ t : 5.480 quan, nă m thứ 2 : 7.115 quan, nă m thứ 3 : 8.152 quan, nă m
thứ 4 : 7.115 quan ; nay xin nghĩ định 6.000 quan. Cử a Lâ m Mô n : nă m Minh Mệnh thứ
19, tiền thuế 2.265 quan, nă m thứ 20 : 2.850 quan, nă m thứ 21 : 3.250 quan, nă m Thiệu
Trị thứ nhấ t : 5.020 quan, nă m thứ 2 : 5.200 quan ; nay xin nghĩ định 5.000 quan. Cử a
An Lương : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 1.000 quan, nă m thứ 20 : 2.260 quan, nă m
thứ 21 : 3.000 quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 3.915 quan, nă m thứ 2 : 9.120 quan, nă m
thứ 3 : 9.880 quan, nă m thứ 4 : 9.120 quan ; nay xin nghĩ định 8.000 quan.

(Tỉnh Bắ c Ninh, 1 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Cầ n Dịch : nă m Minh Mệnh

thứ 19, tiền thuế 14.550 quan, nă m thứ 20, nă m thứ 21 đều 16.160 quan, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t : 16.500 quan, nă m thứ 2 : 18.246 quan, nă m thứ 3, nă m thứ 4 đều 19.766
quan ; nay xin nghĩ định 17.000 quan.

(Tỉnh Thá i Nguyên, 4 sở quan tâ n, 2 sở lệ nộ p toà n bằ ng bạ c, 2 sở lệ nộ p nử a bạ c, nử a

tiền. Cử a Đồ ng Mỗ và chi nhá nh Mã o : nă m Minh Mệnh thứ 19, tiền thuế 4.750 quan,
nă m thứ 20 : 5.400 quan, nă m thứ 21 : 6.000 quan ; nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 7.160
quan, nă m thứ 2 : 7.856 quan ; nay xin nghĩ định 7.000 quan. Cử a Bắ c Kạ n : nă m Minh
Mệnh thứ 19, tiền thuế 1.200 quan, nă m thứ 20 : 1.400 quan, nă m thứ 21 : 1.550 quan,
nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 2.150 quan, nă m thứ 2 : 2.956 quan, nă m thứ 3 : 2.203 quan,
nă m thứ 4 : 3.000 quan ; nay xin nghĩ định 2.500 quan. Cử a Lương Hạ : nă m Minh Mệnh
thứ 19, bạ c thuế 155 lạ ng, nă m thứ 20 : 163 lạ ng, nă m thứ 21 : 170 lạ ng, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t : 194 lạ ng, nă m thứ 2 : 240 lạ ng, nă m thứ 3, nă m thứ 4 đều 260 lạ ng ; nay xin
nghĩ định 200 lạ ng. Cử a Cẩ m Giang : nă m Minh Mệnh thứ 19, bạ c thuế 105 lạ ng, nă m
thứ 20 : 110 lạ ng, nă m thứ 21 : 115 lạ ng, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 125 lạ ng, nă m thứ 2 :
180 lạ ng, nă m thứ 3 : 195 lạ ng, nă m thứ 4 : 185 lạ ng ; nay xin nghĩ định 150 lạ ng.

(Tỉnh Lạ ng Sơn, 1 sở quan tâ n, lệ nộ p nử a bạ c, nử a tiền. Cử a Lạ ng Thà nh : nă m Minh

Mệnh thứ 19, tiền thuế 12.500 quan, nă m thứ 20 : 12.500 quan, nă m thứ 21 : 12.171
quan, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t : 15.060 quan, nă m thứ 2 : 14.751 quan, nă m thứ 3 :
15.060 quan, nă m thứ 4 : 14.220 quan ; nay xin nghĩ định 13.000 quan.

(Tỉnh Cao Bằ ng, 5 sở quan tâ n, lệ nộ p toà n bằ ng bạ c. Cử a Na Thô ng : nă m Minh Mệnh

thứ 19, bạ c thuế : 970 lạ ng, nă m thứ 20 : 1.071 lạ ng, nă m thứ 21 : 1.340 lạ ng, nă m Thiệu
Trị thứ nhấ t : 1.439 lạ ng, nă m thứ 2 ; 1.500 lạ ng, nă m thứ 3 : 1.600 lạ ng, nă m thứ 4,
sá ch chưa đệ và o ; nay xin nghĩ định 1.300 lạ ng. Cử a Lương Mã : nă m Minh Mệnh thứ
19, bạ c thuế 810 lạ ng, nă m thứ 20 : 1.109 lạ ng, nă m thứ 21 : 1.002 lạ ng, nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t : 1.100 lạ ng, nă m thứ 2 : 1.185 lạ ng, nă m thứ 3 : 1.250 lạ ng, nă m thứ 4, sá ch
chưa đệ và o ; nay xin nghĩ định 1.100 lạ ng. Cử a Na Lan : nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, bạ c
thuế 100 lạ ng, nă m thứ 2 : 260 lạ ng, nă m thứ 3 : 355 lạ ng, nă m thứ 4, sá ch chưa đệ và o ;
nay xin nghĩ định 250 lạ ng. Cử a Trung Thả ng : nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, bạ c thuế 80
lạ ng, nă m thứ 2, nă m thứ 3, đều 325 lạ ng, nă m thứ 4, sá ch chưa đệ và o ; nay xin nghĩ
định 250 lạ ng. Cử a Lệnh Cấ m : nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, bạ c thuế 70 lạ ng, nă m thứ 2 : 80
lạ ng, nă m thứ 3 : 100 lạ ng, nă m thứ 4, sá ch chưa đệ và o ; nay xin nghĩ định 80 lạ ng. Duy
4 sở quan tâ n tỉnh Tuyên Quang là cử a Bình Kinh, chi nhá nh Bình Kinh, cử a Bắ c Tử , cử a
Đà i Vạ n, hằ ng nă m lĩnh trưng nộ p thuế bằ ng đồ ng đỏ , thì khô ng có thêm bớ t, nhưng cho
theo như ngạ ch cũ , lệ thuế sang nă m đã có nhà buô n lĩnh trưng, đều chiếu giá cũ trưng
thu). Từ nă m Thiệu Trị thứ 6 trở đi, phà m lệ thuế quan tâ n cứ theo giá đã định nà y,
khô ng đượ c thêm bớ t. Hằ ng nă m đến kỳ thá ng 11, theo lệ yết thị, nhâ n dâ n trong hạ t
theo giá lĩnh trưng thì cho, khô ng có ngườ i trưng thì do tỉnh phá i thuộ c viên ngồ i thu !
Cò n tấ t cả cá c điều cấ m, đều theo lệ trướ c đã lầ n lượ t quy định. Như thế thì mố i tệ mớ i
có thể trừ bỏ đượ c. Nghị nà y tâ u lên, vua chuẩ n y cho thi hà nh.

Chuẩ n định quan chế nha mô n Thương trườ ng, thứ bậ c ở dướ i Vũ khố .

Thủ y sư Đô thố ng Vũ Vă n Giả i tâ u : "Cá c thuyền hiệu bọ c đồ ng, đã chọ n thủ y sư trích bổ .
Khi phá i ra biển, theo lệ, có chia từ ng hạ ng, cấ p thêm tiền (ưu hạ ng : mỗ i ngườ i 3 quan
tiền ; hạ ng nhấ t : 2 quan ; hạ ng nhì : 1 quan 5 tiền ; hạ ng ba : 1 quan) ; duy đi việc cô ng
về và ngà y ở ngũ giữ thuyền, tâ u xin thô i cấ p. Vua chuẩ n cho chiếu lệ cấp thêm cho mộ t
nử a ; từ nay, phà m phá i đi đườ ng biển, khô ng cứ xa gầ n, khi về, cho quả n thuyền là m
danh sá ch phá i viên tâ u lên ; duy phá i đi đườ ng gầ n trong nướ c, thì tư bộ xét định,
khô ng để quá lạ m.

Chuẩ n định từ cá c hoà ng tử , hoà ng thâ n cho đến cá c quan vă n võ và ủ y viên cá c địa
phương, theo lệ, đượ c dự yến ngà y Nguyên đá n ; trướ c kỳ ấ y, do Tô n nhâ n phủ và bộ
Lạ i, bộ Lễ, bộ Binh là m danh sá ch tiến trình. Việc nà y đượ c là m lệ.
Bộ Lạ i tâ u danh sá ch sau cù ng về việc xét hình á n ở trong Kinh và ngoà i tỉnh. Châ m
chướ c định thưở ng phạ t có thứ bậ c.

Lạ i định lệ đặ t tiền mua và tuyển lính. Nă m trướ c, quan ở khoa đạ o là bọ n Vũ Trọ ng

Bình, Nguyễn Cư Sỹ tâ u : "Gầ n đây, đặ t tiền mua cá c vậ t hạ ng, bộ Hộ lấ y giá bà n qua là m
chuẩ n, dâ n cá c xã khô ng khỏ i chia nhau thu đền gấ p đô i ! Vậ y xin : phà m cá c thứ cầ n
là m đồ dù ng củ a Nhà nướ c, do bộ Hộ , bộ Cô ng phá i thuộ c viên đi đến cá c nơi sẵ n có sả n
vậ t hay buô n cá c vậ t hạ ng ấ y đặ t tiền mua rồ i chiếu giá để trả ; ngoà i ra mua sẵ n để
phò ng đưa đi nướ c ngoà i thì thô i". Nguyên Tham tá n Tô n Thấ t Bậ t, Tá n lý Lâ m Duy
Thiếp cũ ng nó i : "Xứ Nam Kỳ đặ t tiền mua cá c vậ t hạ ng, phầ n nhiều chia bổ cho cá c xã ,
cá c thô n, thà nh ra khố n khó cho dâ n". Thượ ng ty ở Lụ c tỉnh đều nó i : "Giá cá c vậ t hạ ng
lên vọ t, xin chướ c lượ ng trả giá hơn lên". Nguyên thự Tổ ng đố c Vĩnh Long, Định Tườ ng
là Nguyễn Tri Phương lạ i nó i : "Dâ n sinh cá c tỉnh ở Nam Kỳ, chợ t khi có việc đò i bắ t đến,
ngườ i thì chết, ngườ i thì trố n ; mỗ i khi đến kỳ tuyển lính, hoặ c viết hã o họ tên mà khô ng
có ngườ i, hoặ c khô ng có ngườ i mà có tên trong sổ , khô ng tiện cho việc đem hạ ng nà o
và o hạ ng ấ y ! Nay xin : đến kỳ tuyển lính, ngườ i nà o đến tuổ i thì biên và o sổ , ngườ i nà o
trố n hay chết thì cho và o hạ ng ấ y ; quan ở tuyển trườ ng khô ng nên rá o riết để cầ u đượ c
thưở ng ; quan ở Bộ cũ ng khô ng lấ y số thêm bớ t chia từ ng thà nh, định là m thưở ng
phạ t". Thự phủ Quả ng Nam, Quả ng Ngã i là Ngụ y Khắ c Tuầ n cũ ng nó i : "Trong phép
tuyển lính, số ngườ i hao hụ t thì đượ c giả m, số ngườ i nhiều lên thì phả i thêm, nhưng số
hao hụ t thì thườ ng nhiều, mà số nhiều lên thì khô ng mấ y ! Mộ t khi nghị định chia từ ng
thà nh khô ng đủ số , đều phạ m và o nghị củ a quan lạ i, mà thêm lên lạ i đượ c để kể cô ng ;
trong khoả ng nhiều thì tă ng, ít thì giả m, chưa hẳ n lạ i tính đến nên hay khô ng nên. Nay
xin : đến kỳ tuyển lính, quan địa phương sứ c xuố ng chiếu số dâ n trong hạ t, thự c số
ngườ i trố n, ngườ i chết, ngườ i già , ngườ i tà n tậ t và ngườ i đến tuổ i dự tuyển, đều cho că n
cứ và o sổ ấy điền tiếp và o ; nếu đinh số đô i khi có hụ t giả m, chỉ hỏ i quan địa phương,
cò n quan ở tuyển trườ ng thì xin miễn nghị".

Vua giao tấ t cả các tờ tâ u xuố ng đình thầ n bà n. Khi nghị dâ ng lên, lạ i giao cho bà n kỹ lạ i.
Đến đây, đình thầ n tâ u lên : "Việc đặ t tiền mua cá c vậ t hạ ng, là để cho tiền tà i đượ c lưu
thô ng mà đồ dù ng củ a Nhà nướ c đượ c đầ y đủ , vì nhâ n cá i lợ i củ a dâ n mà là m cho dâ n
đượ c lợ i. Nă m Minh Mệnh thứ 16, chuẩ n định : phà m đặ t tiền mua cá c vậ t hạ ng, tấ t cả
phả i do cá c nơi có thổ sả n hay ngườ i là m nghề buô n cá c hạ ng ấ y, khô ng đượ c chia cho
dâ n cá c xã . Các điều cấ m lú c trướ c thậ t là đầy đủ kỹ lưỡ ng, nhưng sau khi thừ a hà nh, lâ u
ngà y sinh tệ ; đó là cá i tệ do ngườ i là m ra, mà khô ng phả i chế độ khô ng tố t. Cò n giá cả
đặ t tiền mua thì giá các vậ t thứ cao thứ hạ khô ng đều nhau, thự c khó ấ n định. Nếu chỉ
cứ theo giá cá c địa phương khai ra, hết thả y nghe giá khai để tiêu thụ , thì trong đó xô
nhau lạ i khai bá o bậ y, chưa hẳ n giữ đượ c khô ng có tệ hạ i ! Nhưng, nếu như lờ i xin củ a
quan các khoa đạ o, khi có đặ t tiền mua cá c hạ ng, hết thả y đều phá i bộ ty đi trướ c thu
mua, thự c là phiền nhiễu. Nay xin : phà m các sả n vậ t và gỗ hằ ng nă m cầ n dù ng, do bộ
lượ ng tính thi hà nh, chia ra giao cho cá c địa phương, đều cứ dâ n là m nghề buô n ấ y và
nơi có sả n vậ t ấ y, sứ c cho phả i dự thu, soạ n trướ c, định kỳ đem nộ p ; nhưng chiếu hiện
giá thu mua : hạ ng nà o cao vừ a thì chiếu mua vớ i giá cao hơn lượ ng gia 2 - 3 thà nh ;
hạ ng nà o cao lắ m thì lượ ng gia 4,5 thà nh, đều trả tiền trướ c mặ t, rồ i là m danh sá ch bá o
số tiền thụ . Quan ở bộ cũ ng chớ thấ y mua quá giá , đem ra hạ ch bác ; ngoà i ra theo điều
lệ như mọ i lầ n. Cò n như hằ ng nă m, vậ t hạ ng mua chở bằ ng thuyền cô ng, nếu khô ng phả i
cầ n dù ng thì xin thô i. "Phép tuyển lính, lấ y 5 nă m là m mộ t khó a, ngườ i già thì thả i về,
ngườ i trẻ thì khai tiếp, nơi nhiều thì phả i thêm, nơi hao hụ t thì đượ c giả m, nhưng cố t
phú dịch đượ c đều mà khô ng có nạ n nơi quá nặ ng, nơi quá nhẹ. Ngà y nay dâ n đượ c
nghỉ ngơi đã lâ u, số nhà số ngườ i hằ ng nă m tă ng lên, đâ u có cá i lý giả m ít ? Cố t ở ngườ i
thừ a hà nh có lò ng cô ng bằ ng thích đá ng mà thô i. Cò n việc thưở ng phạ t để tỏ khuyên
ră n, thự c khô ng nên bỏ ; duy có quan địa phương cù ng vớ i quan đi cô ng phá i, sự thể so
sá nh có khá c. Về kỳ tuyển, số ngườ i nhiều lên hay ít đi, xin chuyên cứ quan thượ ng ty ở
địa phương và cá c viên phủ huyện định sự thưở ng phạ t ; quan ở tuyển trườ ng khô ng
nên bà n chung. Lạ i như quan khâ m sai ở tuyển trườ ng, xin Chỉ phá i quan vă n. Cò n tuyển
bạ , bả n thứ nhấ t do quan vă n đượ c khâ m sai viết bằ ng chữ đỏ ; bả n thứ hai do quan tỉnh
viết bằ ng chữ đỏ ; bả n thứ ba phá i cho thô ng phá n hoặ c kinh lịch sao chép bằ ng mự c.
Cò n trướ c phá i quan võ , xin thô i hoặ c bớ t đi. Lạ i như tuyển trườ ng, xin do quan tỉnh xét
tù y dinh thự củ a tỉnh, hoặ c lấ y trườ ng trưng thu rộ ng rã i có thể tuyển đượ c là m chính
đườ ng, ngoà i ra cá c sở để cho quâ n ở bằ ng nhà gianh thì theo lệ là m ra ; cò n trướ c kia
là m tuyển trườ ng ở cá c hà nh cung, nay xin thô i hẳ n. Kỳ hạ n ở tuyển trườ ng, xin chiếu
tù y số ngườ i nhiều hay ít mà định (từ 6 vạ n trở lên hạ n 1 thá ng 15 ngà y ; 5 vạ n trở lên
hạ n 1 thá ng ; 2 vạ n trở lên hạ n 15 ngà y ; 1 vạ n trở lên hạ n 10 ngà y ; khô ng đến 1 vạ n
hạ n 6 ngà y). Ngoà i ra đều xin theo như lệ trướ c". Nghị ấ y dâ ng lên, vua ban dụ rằ ng :
"Việc đặ t tiền mua hà ng, để cho tà i hó a lưu thô ng, dâ n đượ c dồ i dà o, trá ch cứ và o nhà
buô n, nhà là m nghề ấ y thì đượ c ; nếu khô ng phả i là nơi sinh sả n ra hay là m nghề buô n
cá c vậ t hạ ng ấ y thì khô ng đượ c dự a và o lệnh mua để khố n cho dâ n. Việc duyệt tuyển,
dâ n số nơi nà o nhiều thêm, nơi nà o hao hụ t, tuy do quan địa phương, nhưng có thể đến
kỳ duyệt tuyển, xem xét phâ n biệt nơi nhiều nơi hụ t cũ ng do quan ở tuyển trườ ng đượ c
khâ m phá i ra là m chứ c vụ mớ i biết đượ c, khô ng nên cho là vì ngườ i mớ i là m đượ c việc ;
nên theo lờ i bà n trướ c, đều lấ y số hơn từ ng thà nh, châ m chướ c mà bà n để tỏ sự khuyên
ră n. Ngoà i ra đều theo nghị thi hà nh".

Đổ i định lạ i khó a lệ thanh tra. Trướ c đây Tổ ng đố c An Giang, Hà Tiên là Nguyễn Tri
Phương, Tuầ n phủ An Giang là Doã n Uẩ n tâ u bày từ ng điều : "Từ trướ c đến giờ , khó a lệ
thanh tra kho tà ng các địa phương cứ 3 nă m thì kiểm điểm, 6 nă m thì so sá nh lượ ng
tính, nay xin dồ n là m 1 khó a so sá nh lượ ng tính, để bớ t phiền phứ c". Việc nà y giao
xuố ng bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng kho tà ng các địa phương lệ cũ 3 nă m mộ t lầ n phá i chứ c
viên thanh tra, khó a trướ c thì kiểm điểm, khó a sau thì so sá nh lượ ng tính. Duy ở địa
phương, trong mộ t nă m, binh lính đinh điền nếu có thêm bớ t, trừ đi hay biên và o, đến
cuố i nă m là m sá ch tâ u lên mộ t lầ n. Tiền, thó c, sả n vậ t thu cò n thiếu chú t ít, hằ ng nă m
thá ng 6 và thá ng 12 là m danh sá ch tư lên 2 lầ n, đã có hồ sơ có thể xét đượ c. Ba nă m là m
mộ t lầ n kiểm điểm, chẳ ng qua là tra xét trên giấ y tờ , đô i khi có nêu ra mộ t vài sai thù lặ t
vặ t, chỉ thêm nhiều sổ sá ch mà thô i. Việc ba nă m mộ t lầ n kiểm điểm, xin theo nghị trướ c
thô i bớ t đi, đổ i là m mỗ i khó a là 6 nă m. (Từ Quả ng Ngã i đến Ninh Bình thì nă m Tỵ , nă m
Hợ i ; từ Bình Định đến Hà Tiên thì nă m Sử u, nă m Mù i ; từ Hà Nộ i đến Cao Bằ ng thì nă m
Mã o, nă m Dậ u). Phà m sắ p đến nă m thanh tra, thì bộ Hộ phả i trướ c kỳ thá ng 12 nă m
trướ c tâ u xin phá i viên, đến ngà y khai ấ n thá ng giêng nă m sau thì kiểm tra, theo lệ là m
việc. Vả lạ i, 6 nă m mộ t khó a, cô ng việc hơi nhiều, quan nà o trô ng coi hạ t nà o, nên dù ng
quan phẩ m nà o, xin theo lệ trướ c (tỉnh lớ n thì dù ng lang trung hoặ c chưở ng ấ n ; tỉnh
vừ a thì viên ngoạ i lang hoặ c khoa đạ o). Ngoà i ra nhâ n viên theo đi là m việc, xin chướ c
lượ ng phá i thêm (tỉnh Hà Nộ i 4 ngườ i, ngoà i ra cá c tỉnh lớ n như Gia Định, Vĩnh Long,
Bình Định, Quả ng Nam, Nghệ An, Thanh Hó a, Sơn Tâ y, Nam Định, Bắc Ninh, Hả i Dương
mỗ i hạ t đều 3 ngườ i ; cá c tỉnh vừ a như Thừ a Thiên, Quả ng Ngã i, Phú Yên, Khá nh Hò a,
Bình Thuậ n, Biên Hò a, Định Tườ ng, An Giang, Hà Tiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Hà Tĩnh,
Ninh Bình, Hưng Yên, Quả ng Yên, Tuyên Quang, Hưng Hó a, Thá i Nguyên, Lạ ng Sơn, Cao
Bằ ng mỗ i hạ t đều 2 ngườ i) để sung là m việc. Nghị dâ ng lên, vua chuẩ n y cho thi hà nh.

Lạ i định chương trình thi Hộ i. Trướ c đâ y, quan ở khoa đạ o là bọ n Lê Di, Hồ Trọ ng Tuấ n,
Nguyễn Hữ u Độ tâ u rằ ng : "Điều lệ thi Hộ i, ba kỳ vă n lý thô ng, đượ c mườ i phâ n trở lên
là trú ng cá ch ; từ chín phâ n đến bố n phâ n và hai kỳ tính thô ng đượ c mườ i phầ n trở lên
là Phó bả ng. Duy quan trườ ng chấ m quyển khô ng phả i là do tay mộ t ngườ i, ý kiến
khô ng giố ng nhau, tứ c như khoa nà y quyển thi củ a Nguyễn Hữ u Tạ o, trườ ng trong,
trườ ng ngoà i cho phâ n số khá c nhau, đó là kinh nghiệm. Nay xin : chiếu theo điều lệ thi
Hương, định ra hạ ng ưu, bình, thứ , liệt để cho dễ phâ n biệt. Lạ i như lệ cũ , phà m cử nhâ n
đã đượ c bổ thụ từ mộ t chứ c trở lên, đều khô ng đượ c dự và o thi Hộ i ; nếu có ngườ i vă n
họ c rộ ng suố t, mộ t khi đã đượ c bổ thụ , dù lò ng muố n thi kỳ "Xuâ n thí"((1) Xuâ n thí : tứ c
thi Hộ i.1) cũ ng khô ng thể đượ c ! Nay xin : khô ng cứ quan trong, quan ngoà i, từ ngũ
phẩ m trở xuố ng, có châ n "cử nhâ n xuấ t thâ n" tình nguyện thì đi thi Hộ i, thì đượ c giao
việc ấ y cho bộ Lễ bà n rồ i tâ u lên". Đến đây, quan ở bộ tâ u rằ ng : "Thi Hộ i thự c là thịnh
điển kén chọ n ngườ i tà i, điều lệ nă m Minh Mệnh thứ 6, điểm duyệt vă n lý chia là m 4
hạ ng ưu, bình, thứ , liệt ; đến nă m thứ 10, đổ i nghị, định ra phâ n số (phà m vă n lý nên ở
hạ ng ưu thì cho 10 phâ n hoặ c 9 phâ n ; nếu ở dướ i hạ ng ưu thì cho 8 phâ n hoặ c 7 phâ n ;
ở hạ ng bình là 6 phâ n hoặ c 5 phâ n ; hạ ng bình thứ là 4 phâ n hoặ c 3 phâ n ; hạ ng thứ là 3
phâ n hoặ c 1 phâ n ; hạ ng liệt là khô ng đượ c 1 phâ n). Thi Hộ i so vớ i thi Hương, thự c là
trọ ng hơn. Huố ng chi điều lệ thi Hương chỉ chia là m 4 hạ ng ưu, bình, thứ , liệt, mà thi Hộ i
định ra phâ n số thì từ 7 phâ n đến 10 phâ n là hạ ng ưu cả , từ 3 phâ n đến 6 phâ n là hạ ng
bình cả , 1 phâ n 2 phâ n là hạ ng thứ cả , tính số chẳ ng là lạ i rộ ng ư ? Quan khoa đạ o chỉ lấ y
khoa nă m nay, trườ ng trong, trườ ng ngoà i cho điểm khá c hẳ n nhau, rồ i bả o cho phâ n
khô ng bằ ng định hạ ng, thì như nă m trướ c, trườ ng thi Hương Nam Định : hạ ng Cử nhâ n
là Doã n Uẩ n, quyển thi kỳ đệ nhấ t, quan trườ ng trong phê liệt mà quan trườ ng ngoà i đổ i
là m hạ ng ưu, cá ch nhau xa lắ m ! Đó cũ ng vì chấ m bà i thi, ý kiến khô ng giố ng nhau thô i,
vẫ n chưa thấ y định hạ ng là hơn hẳ n cho phâ n, thì sao phả i bỏ cá i nà y mà lấ y cá i kia ?
Xin từ nay : phà m chấ m bà i thi Hộ i, nên theo như lệ nă m Minh Mệnh, trong đó , quyền
thi nếu trườ ng trong, trườ ng ngoà i cho điểm khá c nhau, phả i tâ u lên đợ i Chỉ định đoạ t.
Cò n như lệ cũ , các cử nhâ n, giá m sinh ở quê nhà và chờ bổ , đều đượ c thi Hộ i : ngườ i nà o
đã bổ thụ quan chứ c thì khô ng đượ c thi, thự c là lấ y sự thi đỗ để là m bậ c thang ra là m
quan ; cá c nhâ n viên khoa mụ c, đã đượ c triều đình bổ dụ ng, là m quan đến ngũ phẩ m, há
nên lạ i và o thi Hộ i ? Trong đó , lụ c phẩ m trở xuố ng, như cá c viên nha thuộ c ở Kinh, cá c
viên phủ huyện, ở ngoà i cá c trấ n, đều có chứ c vụ ; nếu đều cho thi Hộ i thì sự là m việc ở
cá c bộ , viện thà nh ra thiếu ngườ i chuyên trá ch, mà cá c viên tạ m là m việc ở cá c phủ
huyện, hơi mộ t tý đã viết giấ y lên xin, như thế thì rấ t là phiền. Duy chứ c giá o thụ , huấ n
đạ o, quan thì thấ p kém, chứ c thì ít việc. Tra xét điển lệ nhà Thanh, cử nhâ n bổ giá o chứ c,
đượ c dự thi Hộ i. Vậ y xin : từ nay đến khoa thi Hộ i, cá c giá o thụ , huấ n đạ o do cử nhâ n,
giá m sinh xuấ t thâ n, có tình nguyện đi thi đều do quan địa phương cấp bằ ng về Kinh :
nếu dự hạ ng trú ng, cho ở lạ i thi điện ; khô ng trú ng, đều về nhậ n chứ c cũ ". Nghị nà y dâ ng
lên, vua cho giá o chứ c cũ ng có ngườ i tú tà i xuấ t thâ n, nếu biết nhâ n dạ y họ c mà họ c
thêm, tình nguyện quyết đỗ khoa nà y, đều chuẩ n cho đi thi Hộ i để rộ ng đườ ng khoa cử .
Ngoà i ra theo nghị mà thi hà nh.

Chuẩ n định phâ n số lấy đỗ kỳ thi Hộ i. Trướ c đây vua bả o bộ Lễ rằ ng : "Về thi Hộ i, lệ định
vă n lý 10 phâ n trở lên là trú ng cá ch, đô i khi có quyển thi đượ c 8, 9 phâ n mà vă n lý trộ i
hơn, chuẩ n cho tâ u lên đợ i Chỉ. Nhữ ng ngườ i đỗ Phó bả ng, vă n lý phả i đượ c 4, 5 phâ n
trở lên mớ i đượ c dự ; thế mà trướ c có ngườ i vă n lý chỉ 3 phâ n mà cũ ng đượ c dự ! Như
vậ y lấ y đỗ cò n quá rộ ng, nên châ m chướ c bà n rồ i tâ u lên". Đến đâ y, bộ Lễ tâ u rằ ng :
"Khoa thi Hộ i, là thịnh điển chọ n ngườ i tà i, tấ t phả i câ n nhắ c kỹ lưỡ ng xứ ng đá ng, cố t
đượ c ngườ i thự c tà i mớ i đượ c biên là m phép nhấ t định. Nă m Minh Mệnh thứ 13, nghị
định vă n thể ba kỳ ; nă m thứ 16, chướ c định bà i thi kỳ thi Hộ i, vă n lý ba kỳ tính suố t
đượ c 30 phâ n trở xuố ng, 10 phâ n trở lên, đem và o hạ ng trú ng cá ch ; 1 kỳ khô ng đượ c
phâ n nà o mà 2 kỳ tính suố t đượ c 10 phâ n trở lên và 3 kỳ tính suố t khô ng đủ 10 phâ n
mà vă n thể đầy đủ , tính suố t đượ c 3, 4 phâ n trở lên đến 9 phâ n thì lấy là m Phó bả ng ;
sau nà y cũ ng có vă n thể 3 kỳ tính suố t đượ c 5 phâ n trở lên mà đượ c dự trú ng cá ch, là
đến khi ấ y đặ c â n ban ra, khô ng thể vin để là m lệ đượ c. Cò n như Phó bả ng cũ ng có 3
phâ n mà đượ c dự , thự c là phép lớ n buổ i đầ u, mở ra con đườ ng rộ ng rã i, để ngụ ý hay về
khuyến khích nâ ng đỡ nhâ n tà i. Nhờ nay đạ o hó a sẵ n có từ lâ u, nhâ n vă n rấ t thịnh, họ c
giả bố n phương tranh nhau tự trau giồ i giù i mà i, các trườ ng thi, vă n lý có thể đượ c 4 - 5
phâ n trở lên, tin rằ ng khô ng ít. Vả lạ i, nă m Minh Mệnh thứ 19, vâ ng dụ vua, kỳ thi Hộ i,
theo từ ng kỳ chấ m bài, quyển nà o vă n lý tuy tầ m thườ ng mà chưa đến nỗ i tỳ tích hoặ c
nhầ m thì phê cho 1 phâ n cũ ng khô ng hạ i gì, hò ng để dà nh bướ c về sau, đợ i sau khi tính
suố t tấ t cả đều khô ng đá ng lấ y, lạ i đá nh hỏ ng cũ ng chưa muộ n ; suy thế thì ba kỳ tính
suố t đượ c 3 phâ n, phầ n nhiều là quan trườ ng câ n nhắ c hơi rộ ng, tạ m để từ ng bướ c, cho
đượ c dự có phâ n số thô i, chưa hẳ n là ngườ i họ c rộ ng ; nếu cứ lấ y rộ ng, sợ chưa thỏ a
đá ng. Nay xin : phà m vă n lý ba kỳ, tính suố t đượ c 10 phâ n trở lên, để và o hạ ng trú ng
cá ch ; ba kỳ tính suố t đượ c 8 - 9 phâ n mà vă n lý trộ i hơn, sẽ do quan trườ ng đến khi ấ y
tâ u lên đợ i Chỉ. Ngoà i ra vă n lý ba kỳ phả i tính suố t đượ c 4 phâ n trở lên đến 9 phâ n và
mộ t kỳ khô ng đượ c 1 phâ n mà hai kỳ tính suố t đượ c 10 phâ n trở lên, mớ i đượ c lấ y là m
Phó bả ng ; nếu 3 kỳ tính suố t đượ c 3 phâ n và 1 kỳ đã khô ng đượ c 1 phâ n mà 2 kỳ chỉ
đượ c 9 phâ n trở xuố ng đều khô ng đượ c qua loa lấ y rộ ng. Như thế thì câ n nhắ c thích
đá ng, thi đỗ đượ c ngườ i, mà ngườ i khô ng có tà i khô ng đượ c lạ m tiến". Nghị nà y đượ c
vua nghe theo.

Phủ thuộ c củ a Sơn Định quậ n cô ng Miên Cung cù ng vớ i phủ thuộ c củ a Hò a Quố c cô ng
Miên Quầ n đá nh nhau. Việc ấ y đến tai vua. Vua giao cho Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i bộ
Lễ xét hỏ i. Miên Cung phả i phạ t bổ ng 1 nă m, Miên Quầ n phả i phạ t bổ ng 3 thá ng ; sư bả o
Lê Đă ng Doanh, giá o đạ o Hồ Vă n Nghĩa đều phả i giá ng cấ p ; kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ
Thọ Xuâ n cô ng Miên Định, Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi, Phú Bình cô ng Miên An, Tả hữ u
tô n khanh Tô n Thấ t Nghị, Tô n Thấ t Bạ ch đều truyền Chỉ ban quở .

Ngà y Canh Thâ n, ngà y kỵ ở điện Hiếu Tư, vua thâ n đến là m lễ. Ngà y hô m ấy, gặ p tiết lậ p
xuâ n, đổ i định lấ y ngà y hô m sau là m lễ nghinh xuâ n, tiến xuâ n. Nhâ n dụ cho bộ Lễ :
"Nếu ngà y lậ p xuâ n gặ p và o ngà y kỵ , thì trướ c nhậ t kỳ ấ y, phả i tâ u lên xin chỉ, chớ nên
ấ n định".

Định rõ lệ xướ ng tế củ a cá c viên ở Bộ , ở Tự . Trướ c đâ y, đến ngà y hưở ng tự , bộ Lễ phá i

thuộ c viên và lang trung, viên ngoạ i lang ở Thá i thườ ng tự sung là m xướ ng tế khô ng đủ ,
sẽ tư cá c nha, lấ y quan tứ , ngũ phẩ m để thay. Đến đâ y, vua dụ rằ ng : "Bộ , Tự giữ việc
xướ ng tế, đó là chứ c vụ ; cò n thuộ c viên cá c nha ngà y thườ ng khô ng phả i chứ c vụ , sao
có thể quen việc cả đượ c ?". Bèn định lạ i : Phà m ngà y hưở ng tự ở cá c miếu, vua đến là m
lễ, thì nộ i tá n, ngoạ i tá n 4 ngườ i, lấ y ở Thá i thườ ng tự thuộ c bộ Lễ, quan tứ , ngũ phẩ m 2
ngườ i, quan lụ c phẩ m 2 ngườ i, sung chứ c xướ ng tế. Ngoà i ra, xướ ng tấ u nhạ c chương và
xướ ng truyền thì lấ y quan thấ t phẩ m trở xuố ng ở Tự ấ y, Bộ ấ y sung và o, khô ng phả i tư
lấ y thuộ c viên các nha là m gì".

 n chuẩ n cho Đoà n Vă n Thu đượ c nố i phong tướ c Diên Hự u nam. Ô ng nộ i Vă n Thu là
Đoà n Vă n Trườ ng trướ c đượ c phong tướ c tử ; cha Vă n Thu là Đoà n Vă n Sá ch đượ c nố i
phong tướ c nam, sau khi chết đượ c tặ ng phong tướ c bá . Chiếu lệ â n ấ m cho con chá u
cô ng thầ n, thì Vă n Thu chỉ đượ c ấ m thụ chứ c Hiệu ú y vệ Cẩ m y, khô ng đượ c nố i phong
tướ c. Nhưng vua nghĩ : đó là mộ t nhà nố i đờ i tố t, có cô ng lao ở đờ i, cô ng củ a Đoà n Vă n
Sá ch so vớ i ngườ i khá c đượ c phong tướ c có khá c, nên mớ i ra â n chuẩ n cho Vă n Thu
đượ c nố i phong tướ c nam, vẫ n ấ m thụ chứ c Hiệu ú y vệ Cẩ m y, để tỏ â n cá ch.

Đổ i cá c ty Bưu chính, Hỏ a dượ c, Thương bá c phá o đều thuộ c bộ Binh (Binh bộ Bưu
chính ty, Binh bộ Hỏ a dượ c ty, Binh bộ Thương phá o ty, đều đứ ng đầ u bằ ng tên bộ ).
Việc nà y đượ c định là m lệ.

Bộ Cô ng tâ u rằ ng : "Ty Tiết thậ n ở Nộ i vụ , ty Chế tạ o ở Vũ khố , ty Doanh thiện ở Mộ c

thương, cá c chứ c viên như lang trung, viên ngoạ i lang cho đến cá c viên thuộ c, đượ c thự
quan hà m, xin nêu trên đầ u bằ ng tên ty thuộ c bộ Cô ng". Vua đã chuẩ n y lờ i xin ấ y, rồ i lạ i
dụ rằ ng : "Chứ c viên lạ i dịch ba nha Tiết thậ n, Chế tạ o, Doanh thiện tự có ty chuyên
trá ch, trướ c đã cấ p ấ n riêng, lậ p chương trình rõ rà ng, từ trướ c đến giờ , bổ thụ chứ c
hà m đều lấ y lang trung, viên ngoạ i lang bộ Cô ng sung là m đố c cô ng, đó là mượ n hà m
sung bổ . Quan chế về ba nha, đặ t chứ c hà m giá m đố c, phó giá m đố c, rõ là khô ng thuộ c
bộ nà o, so vớ i ty Hỏ a phá o thuộ c bộ Binh, sự thể khô ng giố ng nhau ; huố ng chi giấ y tờ
lĩnh nộ p củ a ba nha, theo lệ, do bộ Cô ng xét nhậ n. Nếu nhấ t khá i cho đứ ng đầ u bằ ng tên
ty củ a Bộ thì khô ng phả i là cá i ý cù ng rà ng buộ c, cù ng giữ gìn. Chuẩ n cho các viên dịch
ba nha đều theo như cũ ".
Ngà y Nhâ m Tuấ t, là m lễ Hợ p hưở ng.

Định rõ cách thưở ng về việc bắ t kẻ phạ m. Nă m Minh Mệnh thứ 21, nguyên á n sá t An
Giang Nguyễn Nhậ t Thạ nh dâ ng tậ p tâ u" : về thưở ng cá ch bắ t kẻ phạ m, theo lệ nă m Gia
Long, có từ 20 quan đến 100 quan ; nă m Minh Mệnh thứ 21 lạ i định có từ 5 lạ ng đến
100 lạ ng. Gầ n đây bà n qua, lạ i có 6 quan hay 10 quan, khô ng theo hạ ng nà o ; sau khi thi
hà nh, khô ng giữ theo đượ c. Nay xin : giao bộ Hình châ m chướ c lệ cũ , phâ n tích bà n định
cho rõ thố ng nhấ t. Đến đây, bộ Hình tâ u rằ ng : "Kẻ phạ m, có kẻ thủ phạ m, kẻ tò ng
phạ m ; ngườ i bắ t có khi khó , có khi dễ, thự c khó ấ n định từ ng điều, xin tạ m đến khi ấ y
tù y á n chướ c định". Vua bèn sai đình thầ n xét định lạ i. Họ đều cho rằ ng bắ t kẻ phạ m có
thườ ng, vì muố n để cho ngườ i biết đó là khuyến khích. Tham chiếu cá c điều luậ t về
mưu phả n, mưu bạ n, tự thú và lệ định nhiều lầ n dướ i thờ i Gia Long, Minh Mệnh, thự c
tin đã rõ rà ng. Duy kẻ phạ m bị bắ t và ngườ i đi bắ t, sự trạ ng đều khá c, khô ng phả i điều
luậ t có thể chép đượ c cả . Nếu nhấ t khá i ấ n định, thì lấ y lệ nhấ t định mà đố i vớ i việc vô
cù ng, sau khi thừ a hà nh, có thể ngă n trở . Vì thế, từ trướ c đến giờ , bà n qua các á n, đều
tù y việc chướ c định để đượ c thích đá ng. Nay xin : phà m bắ t đượ c kẻ phạ m, nếu có
thưở ng cá ch định rõ , thì theo Chỉ thưở ng cho. Ngoà i ra, nếu giặ c phạ m tộ i ă n cướ p, đà o
mả , bắ t ngườ i đò i chuộ c, mà ngườ i bắ t cá c kẻ phạ m ấ y là ngườ i thườ ng thì nên đượ c
thưở ng cá ch. Và , kẻ tò ng đả ng đà o á n, bắ t đượ c chá nh thứ yếu phạ m là đầ u đả ng cù ng
vớ i đồ ng bọ n mà giả i lên quan thì đượ c chia đô i thưở ng mộ t nử a, thự c hợ p điều luậ t và
lệ định nă m Gia Long, Minh Mệnh thì theo như luậ t lệ thi hà nh. Cò n như kẻ phạ m, có tộ i
nhẹ, có tộ i nặ ng và ngườ i đi bắ t, hoặ c quâ n đi bắ t hay tổ ng lý là m việc bổ n phậ n, hoặ c
ngườ i ngoà i biết sự tình tố cá o để bắ t, xin theo nghị cũ củ a bộ Hình, đến khi ấ y do quan
địa phương xét rõ sự trạ ng tâ u lên, đợ i Chỉ khen thưở ng. Nghị nà y đượ c vua chuẩ n y.

Quyền á n sá t tỉnh Quả ng Bình Trịnh Quang Khanh chết ; truy tặ ng hà m Thị lang, gia cấ p
200 quan tiền. Lấ y : Lang trung bộ Lạ i kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tá lý Tô n Thấ t Chính
điệu bổ là m á n sá t tỉnh Quả ng Bình ; quyền Lang trung bộ Cô ng là Tô n Thấ t Bồ i điệu bổ
quyền Lang trung bộ Lạ i kiêm Tô n nhâ n phủ Tả tá lý ; Viên ngoạ i lang bộ Cô ng là Tô n
Thấ t Vỵ quyền Lang trung bộ ấ y.
Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLVI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845] (ngang vớ i nă m Đạ o Quang thứ 25 nhà Thanh), mù a

xuâ n, thá ng giêng, mồ ng mộ t, ngà y Quý Hợ i.

Vua đem các quan đến chầ u cung Từ Thọ . Là m lễ xong, vua ngự điện Thá i Hò a, nhậ n lễ
mừ ng, cho cá c quan ă n yến có thứ bậ c.

Vua ngự điện Đô ng Cá c, triệu đình thầ n và o hầ u, cho ngồ i, ban cho nướ c trà , đưa cho
xem bố n chữ "Trung, cầ n, Phướ c, thọ " do vua viết. Rồ i hạ lệnh giao khắ c in để ban cấ p.
Nhâ n đó sai Thượ ng thư bộ Lễ Nguyễn Trung Mậ u đọ c bà i thơ vua là m kỷ niệm ngà y vui
tết Nguyên đá n, trong bà i thơ có câ u : Lộ bấ t thậ p di, y thự c tú c ; Gia vô bế hộ quả n
huyền doanh((1) Nghĩa là : Ai nấ y đủ ă n đủ mặ c, đi đườ ng khô ng nhặ t củ a rơi. Nhà nà o
cũ ng vang tiếng quả n huyền, cổ ng ngõ [đêm đến] khô ng phả i đó ng.1).

Vua bả o rằ ng : "Nay, trong ngoà i yên ổ n, gầ n đâ y Kinh kỳ và ngoà i Kinh kỳ, vă n phong
rấ t thịnh, con em cá c nhà khô ng ai là khô ng đi họ c, tiếng đà n tiếng há t khắ p cả thô n quê,
thự c là vă n chấ t đầ y đủ , vă n họ c ngà y cà ng tiến". Bèn sai Nộ i cá c và viện Hà n lâ m biên
tậ p bộ Vậ n thư.

Vua thườ ng bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : "Đọ c sá ch có ích rấ t nhiều. Trẫ m gầ n

đâ y xem sá ch Vậ n phủ , xét trong Tự điển, sá ch ấ y cò n thiếu só t nhiều. Nay nhà nướ c
nhà n rỗ i, phong nhã rấ t thịnh, trẫ m muố n sai quan khả o cứ u so sá nh là m thà nh bộ sá ch
đầ y đủ củ a nướ c Nam ta, để giú p nhữ ng ngườ i hậ u họ c". Nhâ n xuố ng dụ rằ ng : "Trẫ m
nhữ ng khi rỗ i việc vẫ n để ý đến điển phầ n((1) Điển phầ n : sử sá ch cổ .1), ban đêm xem
sá ch, sá ch nà o cũ ng nghiên cứ u kỹ lưỡ ng. Có lú c xem đến nhữ ng sá ch, vă n chương cũ ng
dò tớ i gố c nguồ n để tìm tò i chí ý. Kể ra, ba tră m bà i thơ ở Quố c phong và Nhã tụ ng trong
Kinh Thi và thơ thấ t ngô n củ a thể Bá ch lương((2) Thể Bá ch lương : mộ t thể thơ đượ c đề
xướ ng từ đờ i Há n Vũ đế ; thơ thấ t ngô n, mỗ i câ u đều có vầ n.2) ; ấ p ủ trong lò ng thì là
chí, phá t ra lờ i nó i thì là thơ, đều có â m vậ n mớ i đượ c. Trướ c đờ i nhà Há n, loạ i sá ch â m
vậ n vẫ n chưa có . Sá ch Vậ n thư bắ t đầ u có từ đờ i nhà Ngụ y ; đến Đườ ng, Tố ng mớ i sá ng
tỏ , đờ i Minh, Thanh mớ i rộ ng thêm, đều gọ i là "Bộ i vă n vậ n phủ ". Nhưng trẫ m từ ng xem
cá c sá ch, khả o cứ u ở Tự điển, thì biết sá ch Bộ i phủ cò n thiếu ; trướ c nhâ n là m thơ, cũ ng
đã biết rõ việc nà y. Nay giao cho Nộ i cá c và viện Hà n lâ m đều phá i thuộ c viên đem sá ch
Vậ n thư cá c đờ i, tham khả o vớ i Tự điển, phà m nhữ ng chỗ sai lầ m, thiếu só t trong Vậ n
phủ , chưa rõ trên giấ y, thì sử a lạ i chỗ lầ m, bổ thêm chỗ thiếu, cố t cho từ ng chữ , từ ng
nghĩa, từ ng â m, từ ng vầ n đều đượ c tụ hộ i rõ rà ng. Giú p các vă n nhâ n tầ m thườ ng đượ c
dễ hiểu. Nhưng khô ng cầ n chú dẫ n nhiều đến nỗ i xếp đầ y xe để trâ u phả i đổ mồ hô i vì
kéo mệt. Nếu nhữ ng chữ ít khi dù ng thì quy theo â m vậ n, nên dẫ n chú thích cổ , â m và
nghĩa rõ rà ng, gọ i là "Thiệu Trị vă n quy tự vậ n hộ i tậ p", để ban ơn tố t cho họ c trò , là m
cho vă n trị đượ c rự c rỡ ".

Cấ t bổ bọ n Đô thố ng ở Hậ u quâ n Đô thố ng phủ là Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m là m

Đô thố ng ở Tả quâ n Đô thố ng phủ ; Đô thố ng Thủ y sư ở Kinh kỳ là Vũ Vă n Giả i là m Đô
thố ng ở Hậ u quâ n Đô thố ng phủ , vẫ n sung thố ng quả n Thị vệ đạ i thầ n cai quả n các thá i
giá m ở cung, cá c giá m và cá c viện ; Thố ng chế dinh Vũ lâ m Hữ u dự c là Vũ Khê tử Tô n
Thấ t Bậ t thă ng quyền chứ c Đô thố ng ở Tiền quâ n Đô thố ng phủ ; Thố ng chế dinh Hổ oai
là Hoà ng Vă n Hậ u đượ c điệu bổ là m Thố ng chế dinh Vũ lâ m Hữ u dự c vẫ n kiêm quả n ấ n
triện dinh Hổ oai.

Định lạ i lệ đi đứ ng khi và o chầ u hầ u củ a hoà ng thâ n. Lệ cũ , cá c hoà ng thâ n và nhữ ng

ngườ i họ ngoạ i củ a vua, khi và o trong hoà ng thà nh, đều khô ng đượ c đi kiệu và mang
nhiều thuộ c viên trong phủ ; đến đâ y, vua dụ Nộ i cá c rằ ng : các thâ n cô ng như Kiến An,
Định Viễn, Diên Khá nh, Điện Bà n, Thườ ng Tín, An Khá nh, Từ Sơn đều là chú củ a trẫ m, là
bậ c tuổ i nhiều, đứ c thịnh, phiên thầ n củ a nhà vua, đều cho đi kiệu ở trong hoà ng thà nh,
đến cử a Nhậ t tinh, Nguyệt anh và cá c cử a tả dịch ở viện Đã i lậ u bên tả , bên hữ u thô i.
Trong đó , lạ i cho các ô ng Kiến An, Định Viễn, Diên Khá nh, Điện Bà n đều là nhữ ng bậ c
tuổ i ngà y cà ng nhiều, đượ c mang 2 - 3 ngườ i thuộ c viên trong phủ theo hầ u, để phò ng
sai gọ i, tỏ ra có sự biệt đã i khá c ngườ i.

Lạ i dụ : Thá i trưở ng cô ng chú a đã đượ c phong, và o cử a hoà ng thà nh đượ c mang thêm
ba phu kiệu, và o cử a cung thà nh đượ c mang thêm hai ngườ i lã o tỳ ; Thá i trưở ng cô ng
chú a chưa đượ c phong, và o cử a hoà ng thà nh đượ c mang thêm hai phu kiệu, và o cử a
cung thà nh đượ c mang thêm mộ t ngườ i lã o tỳ.

Sai Thị lang bộ Lễ Lê Khiêm Quang thanh tra Nộ i vụ phủ ; quyền Lang trung bộ Cô ng
Tô n Thấ t Vỵ thanh tra kho Tiên Thọ mô n. Lạ i định khố lạ i cứ 3 nă m mộ t lầ n đổ i. Việc
nà y đượ c đặ t là m lệ mã i.

Cho thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i Nguyễn Cử u Đứ c là m Đề đố c tiễu bộ quâ n vụ . Trướ c đâ y,

Bố chính sứ Tuyên Quang Hồ Hự u đi trướ c đến châ u Chiêm Hó a, giặ c Khả i trố n chạ y
sang địa hạ t nhà Thanh ; đượ c và i thá ng có bọ n giặ c khá c đố t chá y đồ n  n Quang, tà n
sá t ngườ i coi đồ n là Nguyễn Vă n Biểu, và Lạ i mụ c ở đồ n là Nô ng Đình Đạ i. Hự u sợ hã i,
tâ u xin nhậ n tộ i và xin thêm quâ n. Vua bả o rằ ng : "Bọ n Hự u lĩnh binh mã đến hơn 800,
khô ng biết xem cơ hộ i để bắ t giặ c, để cho ngọ n lử a tà n củ a giặ c lạ i bù ng chá y, thế là hèn
kém quá lắ m ! Vả lạ i, bọ n giặ c khô ng có tà i giỏ i gì khá c, nên sớ m dậ p tắ t, khô ng để kéo
dà i". Bèn sai Nguyễn Cử u Đứ c mang theo 1.200 biền binh tỉnh Bắ c, đi gấ p đến Tuyên
Quang, đố c thú c việc quâ n. Lạ i phá i thêm Lã nh binh Nam Định Nguyễn Vă n Tiến đem
nử a vệ lính thú , mộ t cơ lính tỉnh ; Phó quả n cơ Đinh Cô ng Trọ ng đem 300 quâ n cơ Sơn
dũ ng (ngườ i ở Mỹ Lương) đều phụ thuộ c và o ; cho từ Hồ Hự u trở xuố ng đều theo sai
phá i. á n sá t Lê Dụ c Đứ c điều vậ n đồ quâ n nhu. Khi Đề đố c Nguyễn Cử u Đứ c đã đến, hiệu
lệnh nghiêm minh, có mộ t tên lính, ban ngà y, cướ p củ a nhà dâ n, bèn chém ngay, đem
rao khắ p trong quâ n. Từ đấ y, ba quâ n nghiêm chỉnh. Ngườ i ở địa phương ấ y đều nó i :
"Biểu và Đạ i trướ c lấ y nê đi bắ t giặ c, nhưng cướ p bó c, dâ m cà n, kết đả ng vớ i cô n đồ nhà
Thanh là m loạ n ; dâ n địa phương khô ng thể chịu đượ c !". Cử u Đứ c đem việc ấ y tâ u lên.

Vua bả o rằ ng : "Biểu và Đạ i, chết khô ng hết tộ i ! Đá ng lạ là Hồ Hự u đã lâ u khô ng cô ng

trạ ng gì, nên tạ m giá ng trướ c bố n cấ p, để cho đớ i tộ i lậ p cô ng ; nếu vẫ n hèn kém như
trướ c, thì bắ t để trị tộ i cũ ng chưa muộ n". Cử u Đứ c bỗ ng gặ p tang mẹ, vua dụ cho ở lạ i,
đợ i khi việc xong, cho về là m ma, há chẳ ng là đượ c cả trung lẫ n hiếu ?

Tha và hoã n cho thuế trố n thiếu củ a tỉnh Thừ a Thiên và tỉnh Quả ng Trị. Vua cho rằ ng
hai hạ t nà y, mù a thu nă m trướ c bỗ ng gặ p bã o lụ t, đờ i số ng chưa đầy đủ , nên chuẩ n cho
số tiền và thó c chính cung thiếu đã lâ u, từ nă m Minh Mệnh thứ 21 trở về trướ c, đều
đượ c tha cả . Số thuế thiếu đã lâ u, từ nă m Thiệu Trị thứ 2 trở đi, cho triển hạ n đến sang
nă m đem nộ p. Dâ n hạ t Thừ a Thiên, số thó c gạ o lĩnh vay nă m ngoá i, đều đượ c tha cho cả.
Hai hạ t đều thô i mộ t lầ n, khô ng phả i tuyển lính.

Ngà y Canh Ngọ , tế Xuâ n hưở ng.

Bắ t đầ u là m "sắ c mệnh ngọ c bài" (ngọ c bà i 4 chiếc, thâ n bà i đều dà i 1 tấ c 9 phâ n, bề

ngang 1 tấ c 3 phâ n 6 ly, dà y 2 phâ n ; cá n bà i đều dà i 1 tấ c 8 phâ n, chung quanh trạ m trổ
rồ ng mâ y, 2 mặ t khắ c 4 chữ châ n phương "ngự tiền sắ c mệnh"). Phà m cá c việc lớ n nhỏ
như bấ t kỳ tuyên triệu cá c quan, truyền thị quâ n lệnh, trưng điệu quâ n độ i, bá o đạ t
quan thà nh, hình phạ t nghiêm ră n, khen thưở ng khuyến khích, tiếp quan hầ u tú c vệ,
trung sứ mang ra truyền Chỉ, đều coi như "Vương mệnh bài".

Ngà y ấ t Hợ i, là m cung Bả o Định ở phía nam vườ n Thườ ng Mậ u ; chính điện gọ i là Long
An ; đằ ng sau điện là m thêm cá c Minh Trưng ; phía trướ c cá c là m đà i Trừ ng Phương ;
phía sau là m cá c hiên nhỏ gọ i là hiên Đạ o Tâ m ; (trướ c gọ i là hiên Đạ o Thố ng), phía tả
cá c gọ i là viện Chiêm â n ; phía hữ u gọ i là viện Nhuậ n đứ c ; đằ ng trướ c điện có đô ng vu,
tâ y vu ; phía nam điện gọ i là cử a cung Bả o Định ; phía bắc gọ i là cử a Mỹ Thà nh. Cá c
tườ ng, cử a viện vũ bên tả bên hữ u đều đặ t bằ ng chữ hay. Sai Trung quâ n chưở ng phủ
Tạ Quang Cự , Hậ u quâ n Đô thố ng Vũ Vă n Giả i, Thượ ng thư Hà Duy Phiên trô ng coi việc
nà y. Viện Đô sá t, Lụ c bộ phá i thuộ c viên theo đi là m việc ; bộ Binh chọ n nhữ ng quả n vệ,
suấ t độ i, thâ n, cấ m binh đượ c việc, lượ ng phá i đi để sung là m việc.

Vua bả o Hà Duy Phiên rằ ng : "Cung nà y là kế hay muô n nă m, để là m cả chỗ nghỉ châ n

hằ ng nă m đi cà y ruộ ng tịch điền, khô ng nhữ ng chỉ để là m chỗ vui chơi mà thô i". Sau lạ i
phá i thêm Tả quâ n Đô thố ng Nguyễn Tiến Lâ m, thự Chưở ng vệ Nguyễn Phượ ng hộ i
đồ ng đố c thú c cô ng việc. Lạ i dụ nên cố t phả i chấ t phá c, khô ng cầ n lộ ng lẫ y xa xỉ. Vua lạ i
thườ ng đến xem xét, thưở ng cho : từ quan trô ng coi đến cá c nhâ n viên theo đi là m việc,
ngâ n tiền 134 đồ ng ; lính và thợ 3.000 quan tiền. Dụ cho cá c quan trô ng coi phả i định kỳ
hạ n rộ ng rã i, khô ng nên ngặ t quá .

Tết Nguyên tiêu. Thị vệ bộ Lễ theo lệ cũ , tâ u lên xin Chỉ. Vua bả o rằ ng : "Tết Nguyên tiêu,
đờ i xưa gọ i là tết tố t ; ngà y nay nhà nướ c nhà n rỗ i, khô ng ngạ i gì việc thưở ng vui theo
tụ c xưa, nhưng lò ng ta lấ y sự chă m lo là m chính, khô ng lấ y sự ă n chơi là m vui. Từ nay
trở đi cá c tết lớ n như Vạ n thọ , Chính đá n, Đoan dương, Đô ng chí, đều theo lệ là m việc ;
ngoà i ra cá c tiết vui cá c mù a hằ ng nă m, đều trướ c ngà y ấ y 5 ngà y, tâ u lên đợ i chỉ, khô ng
đượ c nhấ t khá i câ u nệ lệ cũ , vì lệ cũ khô ng phả i là ý củ a ta".

Phá t tiền ở kho dự chứ a ở phủ nha Thừ a Thiên. Từ trướ c đến nay, đặ t tiền mua các vậ t
hạ ng, sau khi đem nộ p hà ng mớ i lĩnh tiền ở kho chuyển cấ p cho. Vua nghĩ : dâ n thườ ng,
tiền vố n khô ng nhiều, vậ t hạ ng đã nộ p nhà nướ c, mà chưa đượ c trả tiền ngay, khô ng
khỏ i tình hình quẫ n bá ch ; bèn sai xuấ t tiền kho mộ t vạ n quan dự trữ ở phủ , phà m có
đặ t tiền mua thì trả tiền ngay trướ c mặ t ngườ i ấy. Việc nà y đượ c đặ t thà nh lệ mã i.

Vua bả o thị thầ n rằ ng : "Chính sự nhà Thanh, gầ n đâ y, thự c khô ng đá ng kể ! Trẫ m vừ a

rồ i xem bá o, thấ y nhà Thanh phả i chi số tiền trả cho nướ c Anh Cá t Lợ i, tiền trong kho
hầ u hết, sao tồ i tà n thế. Thậ m chí bá n quan, buô n ngụ c, khô ng việc gì khô ng là m ! Giặ c
cướ p, mưa đá, tai dị luô n luô n xả y ra... ý hẳ n đó là đờ i mạ t vậ n chă ng ?".

Cho Thiêm sự phủ Thiếu thiêm sự , quả n lý Nộ i vụ phủ là Lê Vă n Du thă ng quyền Thị
lang Nộ i vụ phủ .

Cho : Phó vệ ú y vệ Cẩ m y là Trầ n Kim thă ng quyền Chỉ huy sứ ty Đô chỉ huy sứ ở vệ ấ y,
chuyên coi cá c độ i Trườ ng trự c, Thườ ng trự c ; Cai độ i thứ chín, vệ Khinh kỵ là Dương
Đứ c Hương thă ng Thà nh thủ ú y sung Hiệp quả n vệ Khinh kỵ .
Khuyên ră n rõ cá c quan đạ i thầ n và o tú c trự c. Lệ cũ , đườ ng quan Lụ c bộ và viện Cơ mậ t
đều chiếu phiên lầ n lượ t và o tú c trự c ; gầ n đâ y cá c quan thượ ng thư và đạ i thầ n trong
viện thườ ng thườ ng vắ ng mặ t.. Vua bả o rằ ng : "Đạ i thầ n và o tú c trự c là để hầ u vua,
phò ng khi hỏ i han, nên sớ m hô m khô ng biếng nhá c, để dẫ n đầ u cá c quan ; khô ng ngờ
lâ u ngà y sinh nhá c, thườ ng lộ sự vắ ng thiếu ! Thượ ng thư Đặ ng Vă n Thiêm, Tô n Thấ t
Bạ ch ; Đạ i thầ n viện Cơ mậ t Hà Duy Phiên, Nguyễn Trung Mậ u, Phan Thanh Giả n, đều
truyền Chỉ nghiêm quở ".

Ngà y Nhâ m Ngọ , ngà y duyệt binh trọ ng thể. Lạ i sai cho diễn tậ p trậ n voi, trậ n ngự a và
trậ n phá p thủ y bộ . Vua cho rằ ng quâ n lính có thể nghìn ngà y khô ng dù ng, khô ng thể
mộ t ngà y khô ng tậ p luyện. Ngà y nay, nướ c nhà nhà n rỗ i, cá c hạ ng biền binh hiện ở độ i
ngũ trong Kinh, phả i nên để thì giờ mà diễn tậ p cho tinh thụ c. Bộ binh thì chuẩ n cho
viên thố ng quả n thao diễn ở giá o trườ ng : phép bắ n, phép bày trậ n ; thủ y sư cũ ng do
viên thố ng quả n ấ y chiếu lệ thao diễn binh thuyền ở bờ phía nam sô ng Hương, dạ y cho
bắ n sú ng trườ ng, sú ng đạ i bác, và khi ngồ i, khi dậ y, khi đi, khi đứ ng để cho biết phép
đá nh bộ , đá nh thủ y, cố t cho kỹ thuậ t và võ nghệ đều tinh để phò ng khi cầ n dù ng đến.

Bố chính tỉnh Quả ng Yên là Vũ Doã n Cung, á n sá t Đặ ng Kim Giá m có tộ i, phả i mấ t chứ c.
Ghềnh Chá Mang, châ u Vạ n Ninh tiếp giá p vớ i địa giớ i nhà Thanh, từ trướ c chỉ đặ t mộ t
điếm canh, bắ t dâ n canh giữ . Ngườ i ở châ u ấ y là Cao Uẩ n Phá c ló t tiền cho ngườ i anh vợ
bé Doã n Cung là Trầ n Thịnh Trạ ch để cầ u cạ nh giữ điếm canh ấy, rồ i tự tiện thu thuế
muố i, sá ch nhiễu dâ n ; lạ i vượ t sang địa giớ i nhà Thanh quấ y rố i, bị quan ở châ u Khâ m
bắ t đượ c, tư sang để tra xét. Đặ ng Kim Giá m cho là đưa tờ tư khô ng hợ p lệ, bá c đi khô ng
xét xử . Việc ấ y vỡ lở . Vua sai Thị lang bộ Hình là Trương Vă n Uyển, Lễ khoa Cấp sự
trung là Hồ Trọ ng Tuấ n đến trướ c tra xét. Khi xử á n xong, Uẩ n Phá c bị xử chém bêu đầ u,
Thịnh Trạ ch bị xử chém nhưng giam để chờ lệnh, Doã n Cung phả i phạ t trượ ng tộ t bậ c
và tộ i đồ , Kim Giá m phả i cách chứ c nhưng cho "hiệu lự c"((1) Hiệu lự c : cố hết sứ c là m
việc để chuộ c tộ i.1) để chuộ c tộ i. Vua cho á n sá t Sơn Tâ y Phạ m Huy thă ng thự Bố chính
tỉnh Quả ng Yên ; Hồ Trọ ng Tuấ n thă ng thự á n sá t tỉnh Quả ng Yên ; quyền Cô ng khoa
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Nguyễn Vă n Diễm bổ thụ Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ thă ng
thự á n sá t tỉnh Sơn Tâ y.
Bắ t đầ u cấp tiền cô ng nhu cho đồ n thuế quan Vạ n Ninh tỉnh Nam Định. (Cả nă m 20
quan, vì cớ nă m nay tỉnh phá i ngườ i đến đấy ngồ i thu).

ở Kinh sư ít mưa. Sai Tả tham tri bộ Lạ i là Nguyễn Đứ c Hoạ t cầ u đả o ở miếu Vũ Sư, chỉ
đượ c mưa nhỏ ; lạ i sai Thị lang Hoà ng Tế Mỹ đến miếu Đô thà nh hoà ng cầ u đả o, và i
ngà y thì đượ c mưa ; đều sai phá t hương, lụ a trong kho đến lễ tạ .

Đổ i gọ i con voi "Lâ n tượ ng" là "Thá i bình tượ ng", sung là m voi để vua ngự .

Cho Hữ u tham tri bộ Hộ là Phạ m Thế Hiển do bả n chứ c kiêm quả n cô ng việc ở Vũ khố
(vì cớ ngườ i trô ng coi là Trầ n Vă n Nguyện đi cô ng xuấ t).

Thư lạ i Đạ i lý tự Trầ n Hữ u Nhâ m thô ng đồ ng vớ i thư lạ i vệ Dự c bả o Nguyễn á i Quyền

lừ a gạ t lấ y tiền củ a tù , nó i dố i là đem ló t quan Phó đô ngự sử trướ c Hà Thú c Lương. Việc
vỡ lở , á i Quyền bị tra hỏ i, lạ i đổ vu cho Lang trung bộ Hình Nguyễn Trọ ng Nguyên đò i ă n
củ a ló t.

Vua bả o quan Nộ i cá c rằ ng : "Phá p ty là nơi tụ hộ i việc hình á n ; gầ n đây, nhâ n dâ n

thườ ng thườ ng kiện lạ i, tuy thó i điêu ngoa đá ng ghét, nhưng ở Kinh sư, là nơi quan lạ i
có danh tiếng nà y, trẫ m cũ ng khô ng thích nghe nó i đến nhữ ng việc như thế !". Bèn sai
giao cho bộ Lạ i, bộ Binh tra xét. Việc gian bị phá t lộ hết. Trầ n Hữ u Nhâ m bị giết, Nguyễn
á i Quyền cũ ng phả i tộ i chết. Việc củ a Hà Thú c Lương và Nguyễn Trọ ng Nguyên mớ i
đượ c rõ rà ng.

Tỉnh Hà Nộ i có ngườ i tên là Nguyễn Quý Minh, vô nghề nghiệp, khô ng nơi nương tự a, bị
ngườ i đi "hiệu lự c" tỉnh ấ y là Lê Đứ c Tuấ n lừ a dố i, dụ mưu là m giặ c, dắ t díu là m giấ y tờ
ngụ y, suy tô n ngườ i cù ng tỉnh là Bù i Viết Đứ c là m Thủ tướ ng, đưa giấ y đi chiêu dụ
ngườ i và o đả ng. Đứ c Tuấ n lạ i lừ a dố i ngườ i cù ng bọ n, ngầ m đưa cho chiếc ấ n ngụ y, rồ i
mậ t đi tố cá o vớ i Tổ ng đố c Hà - Ninh là Mai Cô ng Ngô n thâ n đi bắ t đượ c. Việc ấ y vỡ lở .
Giao cho quan tỉnh ấ y tra xét phâ n xử . Rồ i quan ở khoa đạ o là Lê Dầ n và Phạ m Châ n tâ u
rằ ng : "Nghe nó i việc ấ y là m lụ y đến ngườ i khô ng tộ i, xin phá i quan ở Kinh cù ng hộ i tra".
Vua bèn sai quyền Lang trung bộ Hộ là Trầ n Kinh Vỹ, Viên ngoạ i lang viện Cơ mậ t là
Nguyễn Vă n Mưu cù ng đi ; rồ i sai trích giả i kẻ yếu phạ m giao ty Tam phá p xét lạ i. Quý
Minh, Viết Đứ c và Đứ c Tuấ n đều phả i kết á n trọ ng hình, cho tạ m giam, sau lạ i tha.

Phá i viên thuyền Kim Ưng trướ c là Nguyễn Nhượ c Sơn, Khang An, Đoà n Huy Diêu đi
việc cô ng về. Bọ n Nhượ c Sơn nă m ngoá i đưa quâ n bị nạ n về Trung Quố c, là m việc phầ n
nhiều khô ng đú ng, lạ i mang hà ng hó a về cho các tư gia. Vua giậ n về nỗ i bỏ việc cô ng,
mưu việc riêng, sai phạ t trượ ng ngay ; lạ i khó a tay giao bộ Hình trị tộ i. Quan khoa đạ o là
Mai Đứ c Thườ ng, Nguyễn Hữ u Hò a tâ u nó i : "Tộ i củ a bọ n Nhượ c Sơn, giao cho quan tư
phá p xét xử là đủ rồ i ; chỉ sợ oai lô i đình củ a vua đá nh xuố ng, thì cá c quan ai cũ ng sợ hã i
thấ t thố . Cú i xin nhà vua cẩ n thậ n việc nhỏ khi mừ ng khi giậ n, để nuô i đượ c Phướ c hò a
bình. Lạ i xin định rõ thêm cá c điều cấ m : phà m phá i đi đườ ng biển, khô ng đượ c mang
nhiều hà ng hó a riêng. Các hoà ng thâ n, họ ngoạ i nhà vua cũ ng khô ng đượ c gử i mua hà ng
tố t đẹp".

Vua bả o rằ ng : "Từ trướ c đến giờ quan khoa đạ o tâ u bày cá c điều, điều nà o đá ng lấy thì
đượ c xét, điều nà o khô ng đá ng lấy thì bỏ đi, chưa ai từ ng vì lờ i nó i mà phả i tộ i. Nay bọ n
Đứ c Thườ ng trướ c thì bênh vự c cho phá i viên, sau lạ i nó i đến mố i lợ i, đều phả i giá ng
mộ t cấ p". Khi bộ Hình dâ ng bả n á n lên, bọ n Nhượ c Sơn đều phả i chuẩ n cho tộ i đồ 5
nă m.

Khâ m thiên giá m dâ ng "Lịch hiệp kỷ" nă m ấ t Tỵ , giao bộ Lạ i phâ n biệt nghị thưở ng.

Vua xem chỗ suy tính phương vị 9 cung, so vớ i lịch nhà Thanh có sai khá c (sắ c và ng nên
ở cung cấ n mà để và o cung khả m, sắ c đỏ nên ở cung khả m mà để và o cung cấ n) truyền
Chỉ sứ c hỏ i, quan ở giá m tâ u là viết lầ m. Khi nghị ấ y dâ ng lên, bèn định lệ thưở ng cho
quan trô ng coi việc ấ y.

Tổ ng đố c Gia Định Lê Vă n Phú tâ u rằ ng : "Thuyền chở đườ ng biển ở Nam Kỳ phá i đi lĩnh
chở ở Bắc Kỳ, đến cuố i thu mớ i về, nhiều khi lỡ việc ; nay xin sắ c cho quan ở bộ tra xét
bà n định, từ nay trở đi hai kỳ đều cứ hạ t nà o chở nộ p hạ t ấ y, sẽ khô ng thêm lo". Việc
nà y đượ c giao cho bộ Binh và bộ Cô ng bà n. Hai bộ cho rằ ng : "Binh thuyền cá c tỉnh
thườ ng có tỉnh nhiều, tỉnh ít, mà để chở vậ t hạ ng củ a kho cô ng cũ ng khô ng đều nhau.
Đạ i khá i số giả i nộ p ở Bắ c Kỳ thì nhiều mà ở Nam Kỳ thì ít, hằ ng nă m Bắ c chở 2 lầ n, Nam
chở 1 lầ n ; thuyền Nam đến Kinh cò n sớ m, nếu cứ cho về, cũ ng khô ng phả i là m gì, mà
vậ t hạ ng củ a kho cô ng ở Bắ c Kỳ, thà nh để chấ t đố ng, cho nên lấ y thuyền trong Nam chở
[vậ t hạ ng cô ng] ngoà i Bắ c, cũ ng là việc phá i bá t bấ t thườ ng, chứ khô ng ấ n định. Nay nếu
ở hạ t nà o lĩnh chở hạ t ấ y, thự c e trở ngạ i khó là m. Hơn nữ a, lờ i tâ u củ a Lê Vă n Phú chưa
khỏ i có ý trá nh cho thuyền ở Nam Kỳ khỏ i phả i đi là m. Xin khô ng chuẩ n cho". Nghị nà y
đượ c vua chuẩ n y.

Thá ng 2. Vì ở Quả ng Bình (huyện Phong Lộ c và huyện Bố Trạ ch), Nghệ An (huyện Hưng
Yên), Quả ng Trị (huyện Minh Linh), bệnh dịch lạ i phá t. Vua sai lậ p đà n tế cầ u yên và
phá t thuố c để chữ a.

Vua bả o bộ Lễ rằ ng : "Đà n Nam Giao, đà n trò n, mà u xanh, nay đổ i gọ i là nhà đứ c Hoà ng

khung, hai mặ t bằ ng vả i xanh, rườ ng cộ t là m bằ ng gỗ tố t".

Là m tậ p Ngọ c điệp. Lấ y : Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i là Vũ Xuâ n Cẩ n

sung là m Tổ ng tà i ; Thượ ng thư bộ Lễ là Nguyễn Trung Mậ u là m Phó tổ ng tà i ; Hà n lâ m
viện Trự c họ c sĩ là Đỗ Quang và Thị giả ng họ c sĩ tham biện sự vụ Nộ i cá c là Nguyễn Cử u
Trườ ng sung chứ c Toả n tu. (Lệ cũ , chép đằ ng tả , lấ y 4 ngườ i thuộ c viên ở trong Nộ i cá c.
Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, lấ y thuộ c viên trong Nộ i cá c 2 ngườ i, viện Cơ mậ t 1 ngườ i, viện
Hà n lâ m 1 ngườ i ; nă m nay lấ y thuộ c viên trong Nộ i cá c 3 ngườ i, viện Cơ mậ t 1 ngườ i).
Trướ c kia, tậ p tâ u củ a đình thầ n xin lấ y Tô n Thấ t Bạ ch, Nguyễn Đứ c Hoạ t và Vương Hữ u
Quang sung cử và o cá c chứ c trên. Vua bả o rằ ng : "Ngọ c điệp củ a hoà ng triều, điển lễ to
tá t, phả i đượ c quan đạ i thầ n già cả và có họ c thứ c để là m". Lạ i sai cử lạ i. Danh sá ch dâ ng
lên, vua cho là đượ c. Bọ n Cẩ n am tườ ng điển cũ , tù y việc sử a đổ i bổ sung. Mỗ i bả n dâ ng
lên, vua lạ i phê bả o, rấ t khen. Khi là m xong tậ p Ngọ c điệp, vua thưở ng cho cá c thứ sa,
trừ u và bạ c lạ ng có từ ng bậ c. (Cẩ n đượ c 3 sú c sa mà u, 2 cuộ n trừ u mà u, 20 lạ ng bạ c ;
Mậ u đượ c 2 tấ m sa mà u, 1 cuộ n trừ u, 15 lạ ng bạ c ; Quang đượ c 2 tấ m sa mà u, 10 lạ ng
bạ c ; duy Cử u Trườ ng bị can cứ u, phả i giao đình thầ n bà n, khô ng đượ c dự thưở ng ; viết
đằ ng tả , thuộ c viên ở Viện, ở Nộ i các là Bù i Vă n Trung, Nguyễn Kim Giá m mỗ i ngườ i đều
đượ c thưở ng sa hoa nam 2 cuộ n, bạ c 7 lạ ng).

Sai quan là m tậ p Tô n phả , lấ y Lê Thiện Trị, Tô n Thấ t Cẩ m sung chứ c Toả n tu trong phủ ,
nhiều chỗ sai lầ m, bọ n Trị đều phả i phạ t.

Cho Tham tri bộ Lạ i là Nguyễn Đứ c Hoạ t, do bả n chứ c, hiệp lý cô ng việc Thủ y sư ở Kinh
kỳ. Hiệp lý trướ c là Nguyễn Vă n Điển, gầ n đâ y là m việc lườ i biếng, cho nên lấ y Hoạ t để
thay.

Cho : Hồ ng lô Tự khanh biện lý cô ng việc bộ Hộ là Trương Hả o Hợ p bổ thụ Tả thị lang

bộ Lễ sung chứ c Chá nh sứ sang nhà Thanh ; Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ sung Biên tu ở
Sử quá n là Phạ m Chi Hương đổ i là m Hồ ng lô Tự khanh, và Nộ i cá c Thị độ c là Vương
Hữ u Quang thă ng thụ Thị giả ng họ c sĩ sung là m Phó sứ nhấ t và nhì.

Phủ doã n Thừ a Thiên là Vũ Đứ c Nhu phả i tộ i, bị mấ t chứ c. Vì Nhu khô ng soi xét, để cho
đầ y tớ nhậ n củ a ló t, tha kẻ tù phạ m. Rồ i đó , Nhu lạ i đượ c gọ i ra là m Chủ sự bộ Binh.

Cho : quyền Bố chính Thanh Hó a là Tô n Thấ t Hạ p là m Hữ u thị lang bộ Hộ ; á n sá t Phạ m

Gia Kỷ, quyền Bố chính Thanh Hó a ; Lang trung ty Võ tuyển bộ Binh Trầ n Tiễn Thà nh
điệu bổ á n sá t Thanh Hó a ; Bố chính Khá nh Hò a là Trịnh Ngọ c Lâ m điệu bổ Phủ doã n
Thừ a Thiên ; quyền Bố chính Phú Yên là Ngô Vă n Địch bổ thụ Bố chính Khá nh Hò a ; á n
sá t Phú Yên là Nguyễn Hanh thă ng quyền Bố chính tỉnh ấ y ; quyền Lang trung ty Kinh
trự c bộ Hộ là Nguyễn Hữ u Cơ điệu bổ quyền á n sá t sứ Phú Yên ; Thị độ c Hà n lâ m viện
Nguyễn Tiến Hộ i thă ng quyền Lang trung ty Võ tuyển bộ Binh ; Giá m sá t ngự sử đạ o
Định - Biên là Nguyễn Hữ u Độ thă ng quyền Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Sai Thủ y sư Kinh kỳ quyền Chưở ng vệ Nguyễn Vă n Cú c đến Thanh Hó a, quả n nhậ n và
đá p chiếc thuyền Thọ Hạ c đem về Kinh (do trướ c đâ y tỉnh Thanh chế tạ o).
Đổ i sở Đồ thư ở Nộ i cá c là m sở Bí thư.

Sá ch cô ng, sớ sá ch ở Nộ i cá c phầ n nhiều bị mố i mọ t. Việc nà y đượ c giao đình thầ n nghị

xử , Đườ ng quan và thuộ c viên phả i giá ng, phạ t có thứ bậ c. Sá ch cô ng thì phả i đền.

Bộ Lễ đem ngà y giờ an tá ng Thiếu sư Nguyễn Đă ng Tuâ n chuyển tâ u lên. Vua sai Từ tế
sứ Tô n Thấ t Trậ t khâ m mệnh đi đến, cho tế mộ t tuầ n rượ u ; lạ i cho mộ t bà i thơ vua là m
để viếng và mộ t đạ o sắ c để là m lễ phầ n hoà ng, khi cho tuầ n rượ u tế thì tuyên đọ c lên ;
cò n mộ t đạ o giấ y rồ ng, phá t giao cho con chá u nhậ n giữ để là m gia bả o mã i mã i. Lạ i dụ
rằ ng : "Tiên sinh là bậ c kỳ cự u ba triều, tuổ i và đứ c đều hơn cả ; ngà y trướ c, khi trẫ m
cò n nuô i chính đạ o ở Đô ng cung, phầ n nhiều nhờ tiên sinh trình bà y đạ o phả i ; khô ng
ngờ tiên sinh ra đi lầ n nà y, trở thà nh vĩnh biệt ! Vă n thơ nà y đều do trẫ m sá ng tá c để
là m vinh điển về việc trọ ng đạ o, tô n hiền ; mà hà nh trạ ng trướ c sau, mộ t lò ng trung hiếu
củ a tiên sinh đủ cả ở đấy, nên khắ c và o đá , để mã i về sau". Bèn giao cho bộ Lễ, bộ Cô ng
bà n kỹ việc khắ c bia, lầ n lượ t chép bà i thơ, lờ i dụ giao cho quan tỉnh khắ c và o bia đá
dự ng ở quê hương tiên sinh, để đền đá p cá i cô ng là thầ y họ c ngà y trướ c.

Cho Vệ ú y vệ Khá nh Hò a là Hoà ng Lý đượ c điệu bổ Phó lã nh binh Bình Định ; Phó quả n
cơ Khá nh Hò a là Vũ Lâ u thă ng thự Phó vệ ú y vệ Tả nhị dinh Vũ Lâ m.

Định rõ phẩ m phụ c quan vă n, quan võ . Lệ cũ , quan viên vă n võ bổ thụ tam phẩ m trở lên
thì mũ , đai, á o, xiêm cũ ng như quan ở trong Kinh ; quan ngoà i, duy chứ c tổ ng đố c, tuầ n
phủ , đề đố c, bố chính, á n sá t thì khô ng cứ thự hà m hay quyền nhiếp, đều chiếu phẩ m,
chế phẩ m phụ c cấ p cho, so vớ i thự hà m ở Kinh có khá c. Đến đâ y, vua dụ bộ Lễ rằ ng :
"Đặ t mũ á o, để tỏ là có đứ c, nhữ ng vẻ lạ như thêu rau tả o, hình lạ như thêu lưỡ i bú a, để
tỏ là có vă n vậ t ; thế mà hoặ c phẩ m hà m hơi kém mà sắ c phụ c giố ng nhau, hoặ c phẩ m
hà m tương đương mà ở trong Kinh, ngoà i tỉnh có khá c ! Vậ y nên phâ n biệt định rõ , để tỏ
thứ bậ c". Quan bộ Lễ châ m chướ c bà n định, cho là mũ , đai thì trang sứ c bằ ng và ng, bạ c
và bô ng hoa lớ n bé là m thứ bậ c (thí dụ , cá c mũ : nhấ t phẩ m thêm cá i cầ u mũ bằ ng và ng,
bô ng hoa hơi lớ n ; nhị phẩ m bỏ cá i cầ u bằ ng và ng, bô ng hoa hơi kém ; đai thì nhị phẩ m
trở lên, trang sứ c xen lẫ n cả và ng bạ c, tam phẩ m toà n bằ ng bạ c, tứ ngũ phẩ m xen lẫ n
vừ a bạ c vừ a đồ ng). á o, xiêm thì bằ ng đoạ n, vó c hoa, thêu tứ linh hoặ c con giao long, và
mà u sắ c thì lấ y sắ c đỏ sắ c tía là m thứ bậ c (thí dụ cá c hạ ng á o : tam phẩ m trở lên bằ ng
đoạ n thêu tứ linh ; tứ phẩ m bằ ng vó c thêu con giao long ; ngũ phẩ m bằ ng vó c hoa ; lụ c
phẩ m bằ ng vó c trơn. Các hạ ng xiêm : nhấ t, nhị phẩ m bằ ng lương sa mà u mộ c hồ ng, 5
sắ c thêm và ng ; tam phẩ m bằ ng lương sa mà u mộ c hồ ng, 5 sắ c thêm và ng ; tứ phẩ m
bằ ng lương sa mà u lam sẫ m, 5 sắ c thêm và ng). Tam phẩ m trở lên, hố t bằ ng ngà ; tứ
phẩ m trở xuố ng hố t bằ ng gỗ thếp bạ c. Cò n thự hà m đều chiếu phẩ m cũ mà mặ c. Nghị ấ y
dâ ng lên, vua phê bả o rằ ng : "Cá c viên quan thă ng thự thì chiếu phẩ m, đượ c thự cấ p cho
quan phụ c ; đượ c gia hà m thì chiếu theo trậ t củ a mình, để tỏ ra có phâ n biệt. Ngoà i ra
theo nghị thi hà nh". Rồ i lạ i chuẩ n cho thứ bậ c thự hà m ở dướ i hạ ng thự c thụ , gia hà m
thì chiếu trậ t củ a mình mà đứ ng. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ mã i. Lạ i sai bộ Hộ , bộ Lễ cù ng
Nộ i vụ phủ hộ i đồ ng châ m chướ c bà n định ; đố i vớ i đố c, phủ , bố , á n, đề đố c, tuyên phủ
và chá nh phó lã nh binh, nên cấ p mũ á o cũ ng theo như lệ trên.

Triệu Lã nh binh Vĩnh Long là Nguyễn Vă n Phượ ng về Kinh đợ i Chỉ. Cho : Phó lã nh binh
An Giang là Nguyễn Đứ c Chung thă ng thụ Lã nh binh Vĩnh Long ; Phó quả n cơ ở cơ Hữ u
An Giang là Trầ n Hữ u Lễ thă ng thụ Phó lã nh binh An Giang ; thí sai Phó quả n cơ ở cơ Tả
An Giang là Nguyễn Lương Điều sung chứ c thí sai Phó quả n cơ ở cơ Hữ u ; Cai độ i Đoà n
Quang Mậ t thă ng thụ Quả n cơ cơ Tả ; Bá t độ i Suấ t độ i ở cơ Tả là Tô n Thấ t Đà m thă ng
thụ Cai độ i ở độ i Trung vệ nhấ t dinh Tiền phong ; viên bị cách là Hoà ng Đứ c (Lã nh binh
Quả ng Trị trướ c, vì can á n, phả i phá t là m binh ở dinh Kỳ võ ) lạ i đượ c triệu ra là m Cai
độ i Tả , vệ Nhị, dinh Hổ oai.

Tậ p thỉnh an củ a Bố chính Biên Hò a là Hà Thú c Lương tâ u nó i : "ở Gia Định, có nhiều

ngườ i nhà Thanh trố n sang ngụ ở Trấ n Tâ y, thườ ng đến nơi giao dịch, lưu thô ng hà ng
hó a giữ a hai bên, nhưng là m cho nhữ ng cử độ ng củ a địa phương phầ n nhiều bị tiết lậ u.
Vậ y xin cho cấ m hẳ n". Vua bả o rằ ng : "Triều đình chú ý xếp đặ t việc ngoà i biên, là ở chỗ
cao xa to tá t, đâ u có kể đến cô ng hằ ng ngà y và lợ i bé nhỏ . Nếu khô ng cho giao dịch thì
gian thương cà ng nhiều, tệ ấ y cũ ng ngang nhau. Huố ng chi ngườ i nhà Thanh đến trú
ngụ , chỗ nà o cũ ng có , chú ng muố n nhờ đó để nom dò m ta, cũ ng có khó gì ! Nhâ n đó mà
dò hỏ i tình hình địch, cố t ở xử trí cho khéo. Vậ y sai hai hạ t An Giang, Tâ y Ninh chuyển
sứ c cho cá c ngườ i chuyên biện nên bí mậ t phò ng ngừ a hơn nữ a, chớ để tình hình ngoà i
biên tiết lậ u".

Bắ t đầ u lậ p độ i Hướ ng Nghĩa ở tỉnh Quả ng Ngã i. Trướ c đâ y, quâ n các tỉnh phả i tộ i lưu,
đồ , tù đượ c tha, phá t giao cho quâ n thứ Quả ng Ngã i gồ m hơn 200 ngườ i ; sau khi việc
yên, chia ra sắ p đặ t đồ n là m 6 độ i Nhấ t, Nhị, Tam, Tứ , Ngũ , Lụ c, chọ n ngườ i mạ nh giỏ i
cho là m quả n suấ t, rồ i trích số "ruộ ng chưa cho ai" cấ p cho để là m ă n.

Ngà y Canh Thâ n, gặ p tiết Thanh minh. Vua đến Hiếu lă ng là m lễ rả i đấ t. Lạ i yết lă ng Cơ
Thá nh, lă ng Hiếu Đô ng ; lễ xong, vua về cung.

Vua bả o Tô n Thấ t Bạ ch rằ ng : "Quan là Tô n thấ t từ tam phẩ m trở lên, thì con củ a ngườ i
ấ y nên đượ c ấ m thụ . Từ trướ c đến giờ chưa có định lệ, phả i nên phâ n biệt ban ơn". Bèn
truyền dụ cho Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ tra xét bà n định, con quan phẩ m nà o
nên bổ thụ chứ c gì, tâ u lên rõ rà ng". Về sau, Tô n nhâ n phủ và quan bộ Lễ bà n xin : Từ
nay, phà m quan vă n võ họ Tô n thấ t từ tứ phẩ m trở lên khô ng kể có hay khô ng phong
tướ c, đều cho mộ t ngườ i con đượ c ấ m thụ , nhưng chiểu theo quan chứ c phẩ m hà m là m
thứ bậ c : chá nh nhấ t phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m chá nh ngũ phẩ m ; tò ng nhấ t
phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m tò ng ngũ phẩ m ; chá nh nhị phẩ m thì mộ t con đượ c
ấ m bổ hà m chá nh lụ c phẩ m ; tò ng nhị phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m tò ng lụ c phẩ m
; chá nh tam phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m chá nh thấ t phẩ m ; tò ng tam phẩ m thì
mộ t con đượ c ấ m bổ hà m tò ng thấ t phẩ m ; chá nh tứ phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m
chá nh bá t phẩ m ; tò ng tứ phẩ m thì mộ t con đượ c ấ m bổ hà m tò ng bá t phẩ m. Cá c hạ ng
trên đây đều lấ y mộ t ngườ i con trưở ng củ a vợ cả đượ c thừ a ấ m ; nếu con trưở ng có cớ ,
thì lấ y mộ t ngườ i con thứ củ a vợ cả đượ c thừ a ấ m ; nếu vợ cả khô ng có con, thì đượ c lấ y
con trưở ng củ a vợ thứ ; nếu khô ng có thì cho lấ y con thứ củ a vợ thứ đượ c thừ a ấ m. Nếu
đều đã chết thì cho 1 ngườ i chá u đượ c thừ a ấ m, nhưng kém đi mộ t bậ c để cho phâ n
biệt. Phà m nhữ ng ngườ i đá ng đượ c ấ m bổ , đều phả i từ 20 tuổ i trở lên, do Tô n nhâ n phủ
sá t hạ ch, thự c đá ng lụ c dụ ng, là m danh sá ch tâ u rõ , chờ Chỉ. Nghị nà y tâ u lên, đượ c vua
y cho.
Đắ p con đê tư mớ i ở Nam Định, Hưng Yên. Đê cũ ở cá c xã Bỉnh Trung, Ngô Xá thuộ c
Nam Định và ứ ng Lô i, Thiện Phiến thuộ c Hưng Yên đều lở . Sai đắ p đê tư mớ i để giữ (đê
tỉnh Nam Định dà i 160 trượ ng ; đê tỉnh Hưng Yên dà i 486 trượ ng).

Lạ i sai sử a sang đoạ n đê đã bỏ ở Thanh Trì. Đê nà y vố n là nhà nướ c đắ p, khoả ng nă m

Minh Mệnh bỏ là m đê tư, địa phương bồ i đắp khô ng đượ c đầy đủ ; quan tỉnh Hà Nộ i lạ i
xin đem là m đê cô ng, chi tiền kho nhà nướ c để sử a sang. Vua chuẩ n y.

Sai quan trong Kinh khá m lạ i cá c mỏ ở Thá i Nguyên. Trướ c đâ y, Bố chính Thá i Nguyên
là Trầ n Trứ tâ u rằ ng : "Cá c mỏ và ng, mỏ bạ c, khí mạ ch chưa đủ , hiện nay trưng khai 9
nơi, xin theo như ngạ ch cũ ; ngoà i ra đều đắ p lấ p lạ i như cũ ". Vua bả o rằ ng : "Cá c mỏ ở
Thá i Nguyên, so sá nh cò n hơn hạ t khá c, mà quan tỉnh thườ ng nó i là khí mạ ch chưa đủ ,
hiện số trưng khai khô ng thấ y nhiều hơn chỗ đắ p lấ p sẽ khai để lấ y, tạ i sao thế ?". Bèn
sai Ngự sử Nguyễn Cô ng Dự , Phan Trinh, Viên ngoạ i lang bộ Hộ Nguyễn Trung Ngạ n
(con Nguyễn Trung Mậ u), Trầ n Ngọ c Diễm đến hộ i khá m. Rồ i đó Cô ng Dự can á n, phả i
triệt về ; Phan Trinh, Trung Ngạ n đều bị ố m chết (Trinh đượ c tặ ng chứ c Chưở ng ấ n,
Ngạ n đượ c tặ ng chứ c Lang trung) ; Diễm và Trầ n Trứ cù ng ký tên và o mộ t tậ p tâ u lên.
Lạ i giao bộ Hộ bà n lạ i : Ba sở phả i tính tă ng thuế (mỏ và ng Thuầ n Mang, lệ cũ nộ p thuế
bằ ng và ng 11 lạ ng, nay thêm 1 lạ ng ; mỏ và ng Tố ng Tinh, lệ cũ nộ p thuế bằ ng bạ c 130
lạ ng, nay thêm 70 lạ ng ; mỏ bạ c Ngâ n Sơn, lệ cũ nộ p thuế bằ ng bạ c 400 lạ ng, nay thêm
50 lạ ng. Bố n sở vẫ n theo ngạ ch thuế cũ (mỏ và ng Kim Hỉ, nộ p thuế bằ ng và ng 20 lạ ng ;
mỏ và ng Bằ ng Thà nh, nộ p thuế bằ ng và ng 15 lạ ng ; mỏ chì Cả m Lạ c, nộ p thuế bằ ng bạ c
100 lạ ng ; mỏ bạ c Bô ng Ngâ n, nộ p thuế bằ ng bạ c 180 lạ ng). Ba sở trướ c đắ p kín, nay lạ i
cho khai (mỏ và ng Bả o Nang, lệ cũ nộ p thuế bằ ng và ng 6 lạ ng ; mỏ và ng Sả ng Mộ c, lệ cũ
nộ p thuế bằ ng và ng 7 lạ ng ; mỏ bạ c Phướ c Sơn, lệ cũ nộ p thuế bằ ng bạ c 100 lạ ng).
Ngoà i ra nhữ ng mỏ nà o khí mạ ch chưa thịnh thì cho đắ p kín lạ i. Quan tỉnh và cá c viên
phủ , huyện, châ u khá m lạ i, khô ng đú ng sự thự c, đều phả i giá ng, phạ t.

Quan khoa đạ o Nguyễn Kim Chung tâ u rằ ng : "Việc tích trữ là chính sá ch lớ n củ a nhà
nướ c, mà việc thu thuế, nộ p thuế thì nên tính đườ ng đấ t xa hay gầ n, từ Quả ng Bình trở
và o Nam đến Biên Hò a, trong mộ t tỉnh, đườ ng sô ng cá ch trở , thu nộ p rấ t khó . Xin thô ng
dụ cho cá c tỉnh, như huyện Quả ng Trạ ch ở Quả ng Bình, huyện Ninh Hò a ở Khá nh Hò a,
huyện Phướ c Tuy ở Biên Hò a, huyện Bồ ng Sơn ở Bình Định đều lậ p kho riêng để cho
đến chỗ gầ n mà nộ p ; gặ p khi phả i bá n ra, đong và o và lương bổ ng quan quâ n đều chỉ
lĩnh ở đấ y, để đượ c giả n tiện". Vua bả o rằ ng : "Trướ c kia cá c phủ , huyện cho đặ t kho
riêng, để nơi nà o ở xa cá ch, đượ c đến chỗ gầ n mà nộ p, phò ng khi bấ t kỳ bá n ra, đong
và o ; nay nếu các huyện đều đặ t kho, chẳ ng là phiền lắ m ư ?". Lạ i sai bộ Hộ xét kỹ, cũ ng
cho là là m thế khô ng tiện, bá c đi.

Vua bả o quan Nộ i cá c rằ ng : "Trướ c đã sai soạ n bộ Vậ n phủ ((1) Tứ c Vậ n thư nó i trên.1),

nay nên đem trướ c mộ t vầ n chữ đô ng tra kỹ cá c chữ ở trên ấ y hay dướ i ấ y như "sơn
đô ng, tồ đô ng, đô ng bích, đô ng tá c", xem cá c chỗ xuấ t xứ và â n nghĩa, chữ nà o chữ ấ y
chú thích rõ rà ng, viết ra tiến lên trẫ m xem". Lạ i bả o quan Nộ i cá c Lê Khá nh Trinh rằ ng :
Lầ n nà y là m thêm quyển "Vă n quy tự vậ n" cố t để bổ sung và o chỗ chưa đủ củ a cá c sá ch
Vậ n phủ , phả i nên tham khả o cá c tự điển, tìm xét rộ ng rã i, đừ ng để bỏ só t là đượ c rồ i ;
cò n chú thích như vầ n "nhấ t đô ng" thì có chữ "tồ đô ng" chữ ở Kinh Thi, chữ "mã thủ
đô ng" chữ ở Tả truyện, hoặ c "Hà n thi", "Đỗ thi" nên chua bằ ng hai chữ , để ngườ i xem
biết có xuấ t xứ mà thô i, khô ng cầ n dẫ n nhiều cả câ u là m gì ; đô i khi gặ p chữ tên hú y cá c
miếu và tên hú y nhà vua, ở chính vă n thì viết cá c chữ bên tả thế nà y bên hữ u thế nà y,
cò n như chữ chua nhỏ thì nên khoanh mộ t vò ng trò n và o chữ ấ y để cho phâ n biệt ; cá c
ngươi nên sứ c thuộ c viên viết vầ n "nhấ t đô ng" tiến trình, chờ xin phê chuẩ n".

Di chuyển, là m lạ i lầ u Nhậ t Thà nh sang bờ phía bắ c hồ sau. Sai quyền Thố ng chế Tô n
Thấ t Nghị trô ng nom việc ấ y. Lầ u Nhậ t Thà nh ở bên hữ u cung Khá nh Ninh, trướ c kia sai
truyền phiếu dụ cho bộ Cô ng di chuyển đi và là m lạ i, lâ u khô ng thấ y trình lên, hỏ i đến
thì lạ i nó i là gỗ chưa đủ ; đến khi kiểm lạ i gỗ ở kho gỗ , thì hiện vẫ n cò n nhiều. Vua giậ n
lắ m, quở rằ ng : "Di chuyển đi, là m lạ i lầ n nà y, chẳ ng qua là việc sử a chữ a bé nhỏ ; quan
ở bộ nếu cho việc ấ y là khô ng nên thì có ngạ i gì mà khô ng giã i bà y can ngă n ? Trẫ m
đương sẵ n lò ng để tiếp nhậ n. Như vậ y há chẳ ng là bề tô i tố t ư ? Thế mà đã khô ng theo
Chỉ truyền, lạ i nhâ n đó mà đặ t điều ra, hầ u như muố n chố ng mệnh lệnh ?". Liền sai đó ng
gô ng Trương Quố c Dụ ng ở viện Thị lậ u bên tả , rồ i truyền Chỉ sứ c hỏ i. Quố c Dụ ng xin
nhậ n tộ i, bỗ ng lạ i đượ c tha. Bộ Lạ i bà n định : Trương Quố c Dụ ng, Tô n Thấ t Bạ ch và
Nguyễn Vă n Điểu đều phả i giá ng hai cấ p.

Cho : Tri phủ phủ Tiên Hưng là Trương Hò a Sắ t (trướ c là Trương Cầ m) thă ng bổ Đố c
họ c tỉnh Bình Định ; Tri phủ phủ Trườ ng Định là Nguyễn Xuâ n Đườ ng thă ng bổ Đố c họ c
tỉnh Định Tườ ng.

Sai cá c địa phương tra kỹ sắ c thầ n thờ từ trướ c trong hạ t mình. Trướ c kia dâ n hạ t Hà
Tĩnh, Quả ng Bình có thờ ngụ y quỷ (Nguyễn Sĩ Phú , Phạ m Đứ c Cổ n), đượ c bộ Lễ tra xét
ra. Vua cho rằ ng thầ n hiệu cá c địa phương, hoặ c do nhà Mạ c và Tây Sơn tiếm phong
danh hiệu, vă n tự cũ ng có nhiều chữ bộ i nghịch, bèn sai quan ở bộ chọ n kỹ cá c sắ c thầ n,
đá nh hủ y đi 300 đạ o. Vua dụ rằ ng : "Đấ y cũ ng là chính thầ n, nhưng sắ c vă n do bọ n tiếm
ngụ y phong cho. Trong khoả ng u minh, chắ c thầ n cũ ng chẳ ng nhậ n sự cà n bậ y ấ y. Duy
có sự tích đã khai từ trướ c, sao lạ i có nhiều sự phứ c tạ p ! Việc khá c giố ng thế, chắ c cũ ng
khô ng ít. Vậ y nên thô ng dụ cho cá c địa phương : tra xét kỹ sắ c cũ từ nă m Thịnh Đứ c đờ i
cố Lê trở đi, phà m vă n tự quê kịch và gặ p chữ hú y mà việc đã qua rồ i thì khô ng cầ n xét
kỹ ; nếu có việc nà o thuộ c về bả n triều mà dù ng chữ nhầ m bậ y và có tiếm hiệu củ a nhà
Mạ c, nhà Tâ y Sơn, hoặ c việc nà o hơi giố ng như thế đều hủ y bỏ đi".

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLVII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a xuâ n, thá ng 3. Chuẩ n định : Từ nay, phà m ngự
giá đi tuầ n du, các viên tuầ n tra cá c đườ ng thủ y bộ , cho quan đạ i thầ n nơi hà nh dinh
là m danh sá ch tâ u lên để thưở ng.

Sai hỏ i tìm con chá u họ Mạ c. Trướ c đâ y, Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng : "Lú c bắ t

đầ u mở đấ t ở Hà Tiên, Mạ c Thiên Tứ có cô ng tố t, nên xét đến con chá u ngườ i ấ y". Bèn
sai hỏ i đến con chá u Mạ c Thiên Tứ , ngườ i nà o có tà i có thể dù ng đượ c, cứ thự c tâ u lên.
Sau đó , Lĩnh phủ Hà Tiên Nguyễn Lương Nhà n chọ n đượ c dò ng dõ i chính là Mạ c Vă n
Phong, đượ c chuẩ n cho ấ m thụ chá nh thấ t phẩ m chá nh độ i trưở ng, theo sai phá i ở tỉnh
ấ y.

Dụ cho ở Kinh, từ chưở ng vệ trở lên, đều xét xem cai độ i, suấ t độ i cá c dinh, vệ có ai tà i
nghệ giỏ i, sai phá i đượ c việc và đi bắ t giặ c thự c có cô ng trạ ng, có thể là m quả n vệ, quả n
cơ đượ c, thì cho cử ngườ i mình biết. Mỗ i viên đượ c cử mộ t ngườ i.

Cho Phó quả n cơ cơ Hậ u thắ ng ở Hậ u quâ n là Phan Bá ch là m Phó vệ ú y vệ Chấ n vũ

thuộ c dinh Thầ n cơ.

Cá c viên đó ng giữ Tâ y Ninh là quyền Tuyên phủ sứ Cao Hữ u Dự c và Phó lã nh binh Tô n

Thấ t Hà n tâ u rằ ng : "Đạ i đầ u mụ c ở Nam Thá i, tên là Bang, ủ y thổ mụ c đến đồ n cù ng vớ i
ngườ i chuyên là m việc ở nơi giao dịch là Nguyễn á ng, Nguyễn Bá Hự u cù ng hẹn gặ p ở
khu rừ ng thuộ c đồ n gầ n, bẩ m rõ việc xin tiếp viện. Bọ n thầ n liền phá i ủ y Cai độ i Nguyễn
Nhà n đem 15 tên lính đi cù ng. Sau đó , cứ tên ấ y về bá o thì khi đi đến chỗ khô ng khoá ng
bên ngoà i rừ ng, gặ p tên Bang cù ng nó i chuyện ; đến khi về, nghe thấ y tên Bang thổ i cò i,
ở trong rừ ng tiếng hô to cù ng nổ i lên, sú ng bắ n tứ tung, bắ n trú ng và o ngự a củ a Nguyễn
Bá Hự u đang cưỡ i, Bá Hự u ngã ngự a, bị chú ng mang đi. Đã tư cho tỉnh An Giang, tỉnh
Định Tườ ng và các đồ n trạ i Đô n Thuậ n huyện Quang Hó a, Quang Phong, phủ Tâ y Ninh
phò ng giữ và điều thêm biền binh để sai phá i". Vua dụ rằ ng : Tên thổ mụ c Bang, nhiều
lầ n, cứ tờ tâ u, hình như có lò ng quy thuậ n, thế mà lầ n nà y vô cớ lạ i nó i là xin tiếp viện,
hẹn vớ i Nguyễn á ng, Nguyễn Bá Hự u cù ng nó i chuyện, rồ i đến lú c về lạ i chụ p bắ t Bá
Hự u, là m ra việc khô ng tố t. Nếu bả o chú ng muố n gâ y hấ n trướ c thì bắ t Bá Hự u mang đi
phỏ ng có lợ i gì mà là m việc gian dố i ấ y để mang tiếng á c khiến ai cũ ng biết hay sao ?
Huố ng chi trong tờ tâ u có nó i cá c lờ i : "Sau khi đều đã từ biệt ra về, nghe tiếng cò i thổ i,
trong rừ ng chợ t có tiếng hô , bắ n ra tứ tung". Khô ng hiểu tên Bang là m việc cà n bậ y như
thế có quả là cá i kế bắ t Bá Hự u để cầ u lợ i khô ng ? Hay là bọ n ngườ i Xiêm dò biết tên
Bang có lò ng hướ ng thuậ n, bí mậ t nấ p ngầ m, chụ p bắ t bọ n Bá Hự u để phá mưu ấ y ?
Hoặ c là Bá Hự u có gâ y hờ n oá n gì vớ i ngườ i thổ , đến nỗ i xảy ra sự tình như thế ? Đều
chưa thể biết mà tình hình trình bà y trong tậ p tâ u đều chưa đượ c mườ i phầ n rõ rệt !
Nay giao cho bọ n Cao Hữ u Dự c đem ngay duyên do sinh sự lầ n nà y là tự tên nà o ? Bọ n
Man Thổ kia là m trò trố ng gì ? Và , tiếp tụ c phá i biền binh ứ ng tiếp, tiếp đến chỗ nà o, có
cù ng bọ n kia chố ng cự hay khô ng ? Nơi giao dịch, cá c Man Thổ hiện ở đấ y đều đã sợ hã i
chạ y tan hay hã y cò n giao dịch như trướ c, tình hình thế nà o ? Lạ i phá i ngườ i mậ t đi
thă m dò giặ c Man, có độ ng tĩnh gì, cố t cho xá c thự c, theo từ ng khoả n tâ u tiếp lên ngay,
để biết rõ tình hình ngoà i biên. Cò n Cao Hữ u Dự c, Tô n Thấ t Hà n lầ n nà y là m việc hồ đồ ,
tấ u đố i lạ i hấ p tấ p sợ hã i, tạ m cho ghi lỗ i mộ t lầ n, nhưng truyền Chỉ ban quở . Cò n việc
xin điều quâ n tỉnh Gia Định đến nơi để đà n á p thì giao cho Đố c thầ n Lê Vă n Phú phá i
ngay cơ biền binh mộ t vệ đi ngay đến đó ng giữ ở Tâ y Ninh để phò ng sai phá i".

Cấ m hẳ n nơi giao dịch ở phủ Tâ y Ninh. Trướ c kia, đặ t nơi giao dịch, thuộ c lạ i ở tỉnh là
Nguyễn Bá Hự u chiêu mộ ngườ i khá giả đến buô n bá n ngà y cà ng nhiều, các bang thổ
mụ c Nam Thá i cũ ng đến hà ng phụ c ; Cao Hữ u Dự c đem việc ấy tâ u lên. Vua ră n bả o rằ ng
: "Lò ng giặ c khô n lườ ng, chớ nên nhẹ dạ tin ngay, phả i khéo vỗ về và để ý gìn giữ ". Khi
nghe việc Bá Hự u bị ngườ i Man bắ t mang đi, bèn sai quan ở phủ Tâ y Ninh lạ i phá i ngườ i
đi dò thá m, rồ i cứ lờ i tâ u : "Phan Vă n Dũ ng nă m trướ c bị giặ c bắ t đượ c, từ Nam Vang
trố n thoá t về, có nó i : đầ u mụ c củ a giặ c đã phá i ngườ i tên là Na Lă ng và ngườ i mạ o xưng
là con chá u nhà Lê tên là Nghệ đều đem 1.000 quâ n chia đườ ng đến huyện Quang Hó a,
phủ Tây Ninh để mưu bắ t ngườ i Kinh, khô ng thấ y có cử độ ng gì. Cò n Bá Hự u bị bắ t hiện
đã giả i về Nam Vang. Khi đủ chứ ng cớ xin sẽ lạ i tiếp tụ c tâ u lên". Vua dụ rằ ng : "Trá o trở
thấ t thườ ng, là thó i cũ củ a ngườ i Man. Huố ng chi, trong đó có ngườ i khổ về sự tà n
ngượ c củ a nướ c Xiêm, muố n đá nh nướ c Xiêm để về vớ i ta ; có ngườ i nghi sợ mà bị
ngườ i nướ c Xiêm dụ dỗ ; cũ ng có ngườ i bồ i hồ i trô ng ngó ng, khô ng biết theo đằ ng nà o :
tình thế hơi khô ng giố ng nhau. Gầ n đây, nhiều lầ n tậ p tâ u nó i : Ngườ i Man phầ n nhiều
muố n tình nguyện theo ta. Trẫ m từ ng đinh ninh dụ bả o, phả i xem xét đích thự c cho kỹ,
đừ ng để chú ng đá nh lừ a ! Thế mà bọ n Cao Hữ u Dự c, Tô n Thấ t Hà n khô ng biết liệu trướ c
giữ gìn, nhẹ dạ tin tên Bang, cho là thự c lò ng quy thuậ n, cho ngườ i đi xa chiêu dụ , để lầ n
nà y Nguyễn Bá Hự u bị bắ t mang đi ! Cá i tộ i sơ ý lầ m lỗ i, thự c khô ng thể chố i đượ c. Cao
Hữ u Dự c, Tô n Thấ t Hà n đều phả i giá ng mộ t cấ p, đượ c ở chứ c cũ , để xem hiệu quả sau
nà y. Cò n như đồ n ở chỗ ấ y và cá c sở giao dịch Quang Hó a, nay đã sinh ra mố i tệ thì cấ m
chỉ khô ng đượ c đi lạ i giao dịch. Lạ i xét cá c nơi giá p giớ i trọ ng yếu, phá i ngườ i canh giữ ,
nghiêm cấ m ngườ i Kinh khô ng đượ c tham lợ i lẻn và o địa phậ n xứ Man để sinh bấ t tiện.
Nếu lạ i canh phò ng sơ hở như trướ c, để bọ n giặ c lạ i đượ c lén lú t cướ p bó c, thì chỉ trá ch
cứ và o Cao Hữ u Dự c và Tô n Thấ t Hà n. Lạ i phả i tìm cá ch dò hỏ i tin tứ c bọ n Nguyễn Bá
Hự u, và thổ mụ c, thổ dâ n hiện nay theo hay phả n, độ ng tĩnh thế nà o, cố t phả i tỏ thự c tâ u
để biết tấ t cả tình trạ ng".

Rồ i lạ i dụ cho đố c, phủ tỉnh An Giang, tỉnh Hà Tiên rằ ng : "Tỉnh An Giang là nơi địa giớ i
tiếp giá p xem ra gầ n vớ i Tâ y Ninh, phà m tin tứ c cử độ ng củ a giặ c, chắ c biết trướ c đượ c.
Huố ng chi, trướ c kia, đầ u mụ c củ a giặ c là Chấ t Tri từ ng ủ y cho bọ n đạ i thầ n đầ u mụ c
ngườ i Xiêm đến nó i về việc cầ u hò a cũ ng đã hai ba lầ n, mà ngườ i thổ đến buô n bá n cũ ng
nhiều ngườ i nó i xin về hà ng phụ c ; nay vô cớ đá nh lừ a bắ t ngườ i củ a ta sai phá i, khô ng
biết chú ng định là m trò trố ng gì. Vậ y phả i xét rõ việc ấ y để biết tình hình củ a giặ c. Giao
cho bọ n Nguyễn Tri Phương phả i tính liệu kỹ lưỡ ng, viết thư hỏ i rõ trướ c muố n cầ u
hò a, nay lạ i vô cớ sinh sự , là duyên cớ gì ? Hay là do ngườ i nà o tự gâ y hấ n trướ c ? Đạ i ý
là như thế. Hoặ c chọ n phá i nhữ ng ngườ i xứ ng đá ng đượ c việc, hoặ c ủ y giao thổ biền,
thổ mụ c mang thư đến Nam Vang trá ch hỏ i, xem chú ng trả lờ i thế nà o. Rồ i chiếu cá c nơi
trọ ng yếu, đó ng đồ n ở nơi tiếp giá p, canh phò ng nghiêm ngặ t, chờ xem sự thể thế nà o.
Về cô ng việc dẹp yên, phả i nắ m đượ c mưu kế tấ t thà nh cô ng, phả i mưu tính cẩ n thậ n".
Sau đó Bá Hự u ủ y ngườ i về nó i : "Giặ c Man yêu cầ u đượ c thư cho hò a, mớ i đượ c tha về".
Cao Hữ u Dự c viết thư đá p lạ i, chuyển tư cho quan tỉnh An Giang gử i đi. Nguyễn Tri
Phương và Doã n Uẩ n cho rằ ng việc là m ấ y khô ng hợ p, bác đi, giao trả , rồ i đem việc tâ u
lên.

Vua thoạ t xem đến tậ p tâ u về Tâ y Ninh, đã bả o quan viện Cơ mậ t rằ ng : "Đưa thư đến
đấ t giặ c, sự thể khô ng coi thườ ng đượ c. Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n quyết khô ng
chịu gử i đi đâ u". Vừ a lú c tờ biểu củ a tỉnh An Giang đến, vua bả o rằ ng : "Quả khô ng ngoà i
sự liệu tính củ a ta ! Giặ c Man tự gâ y hấ n trướ c, thì ta kể tộ i đến đá nh, quâ n ta đã nổ i
tiếng, việc gì phả i đưa thư hứ a hẹn, há chẳ ng phá đượ c kế gian dố i củ a chú ng hay sao ?
Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n biết rõ lẽ phả i, thự c là đá ng khen. Cao Hữ u Dự c và Tô n
Thấ t Hà n là m việc hấ p tấ p sợ sệt, truyền Chỉ quở phạ t".
Hộ phủ Định Tườ ng Hoà ng Thu tâ u bà y : "Cứ viên coi đồ n Thô ng Bình nhiều lầ n lên
bá o : Thổ mụ c xứ Sai Lai, Ba Nam là bọ n tên Sô , tên Mẫ n đem gia quyến đến đồ n quy
phụ c, bị quâ n giặ c đó n đườ ng cướ p bó c, xin thêm quâ n để ngă n trừ , bọ n thầ n đã phá i
thêm biền binh đến trướ c đồ n ấ y để đà n á p". Vua dụ rằ ng : "Bọ n tên thổ mụ c Sô , khổ về
sự tà n ngượ c củ a nướ c Xiêm, đem gia quyến đến, muố n cầ u quâ n tiếp viện, hình như ra
từ lò ng thà nh. Nhưng đều là việc là m củ a đầ u mụ c bé nhỏ , mà cả hạ t Lạ p Man có hẳ n là
đâ u đâ u cũ ng tự độ ng cù ng thù hằ n nướ c Xiêm hay khô ng ? Điều nà y cũ ng khô ng thấ y
bá o đích xá c. Tỉnh ngươi hiện đã phá i thêm biền binh đi đến để giú p sự trấ n á p, cũ ng là
hợ p lý. Duy dù ng quâ n là việc lớ n, triều đình có xử trí riêng, chưa nên vộ i và ng là m bậ y.
Nay giao cho quan viên tỉnh ngươi chuyển sứ c cho lã nh binh hiện đó ng ở đồ n Thô ng
Bình là Nguyễn Sá ng cầ n nên chiếu theo địa hạ t mình, canh phò ng nghiêm ngặ t. Phà m
thổ mụ c, thổ dâ n, ngườ i nà o theo về vớ i ta, thì vỗ về khắ p cả , để thu nhâ n tâ m. Nếu có
bọ n giặ c nà o mon men đến gầ n đồ n, thì phả i lậ p tứ c bắ t giết hết sạ ch, quyết khô ng đượ c
tự tiện đi đườ ng độ c đạ o và o sâ u địa giớ i củ a chú ng để xả y sự khô ng hay. Đợ i khi nà o có
quan đạ i thầ n khâ m phá i đi đến chỉ huy điều khiển, mớ i đượ c theo đi sai phá i để giữ lấ y
vạ n toà n".

Vua dụ cho đố c, phủ An Giang, Hà Tiên rằ ng : "Mộ t khi đem đạ i binh đi, sự thể rấ t quan
trọ ng. Tỉnh An Giang ở và o nơi tiếp giá p, lạ i khô ng biết dò xét thế giặ c hư hay thự c, lò ng
ngườ i theo hay là m phả n, chỉ dự a và o tờ tư bá o củ a Định Tườ ng, tư giụ c cá c tỉnh phá i
quâ n đi ngay, hoặ c tư cho khô ng nên phá i đi ngay, cử độ ng hấ p tấ p, thự c khô ng có định
kiến, trẫ m đã phê bả o ngay rồ i. Nay cứ tờ tâ u tiếp phi đệ lên : tên thổ mụ c Mẫ n hiện nay
đến nhờ đồ n Thô ng Bình để xin việc binh, tỉnh ấ y đã có phá i binh đi lên vù ng ngượ c,
là m cho có thanh thế, việc ấ y gầ n như hợ p lý. Cò n bọ n tên Độ t, tên Mộ c, tên Hồ ng cù ng
mưu gâ y việc đá nh nướ c Xiêm, cò n hơn 10 ngườ i, hiện nay có tự độ ng tấ t cả khô ng ?
Nếu quả là có thể nhâ n đượ c cơ hộ i, giao cho Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n hộ i đồ ng
vớ i quan phủ Tâ y Ninh là bọ n Cao Hữ u Dự c, Nguyễn Cô ng Nhà n phả i dò xét ngay đượ c
sự thự c, là m sớ phi tâ u lên, đợ i Chỉ thi hà nh, khô ng đượ c chợ t là m chợ t thô i, là m mấ t cá i
mưu đã hoà n toà n, cô phụ lò ng ủ y dụ ng, phạ m lỗ i khô ng phả i là nhỏ !".
Lã nh Tuầ n phủ Hà Tiên là Nguyễn Lương Nhà n đem tậ p dò bá o tình hình giặ c củ a bọ n
Thá i Vă n Bá tâ u lên. Vua cho rằ ng bọ n ấ y lầ n nà y lặ n lộ i khó nhọ c, đi sâ u và o đấ t giặ c,
tuy đô i khi nghe đồ n mà biết, nhưng dò thá m tình hình phầ n nhiều đượ c sự thự c, chuẩ n
cho chi 50 quan tiền kho thưở ng cấp cho bọ n Bá để khuyến khích.

An Giang, Hà Tiên, Tổ ng đố c Nguyễn Tri Phương, Tuầ n phủ Doã n Uẩ n và Đề đố c Nguyễn

Vă n Hoà ng liên danh ký tên, mậ t tâ u về trù nghĩ việc ngoà i biên. Vua dụ rằ ng : "Mưu
đá nh nướ c khá c, là việc quan trọ ng, tấ t phả i nhiều sá ng kiến mớ i mong chu đá o là m nên
việc to". Bèn sai đem tậ p ấy giao cá c quan đạ i thầ n vă n võ hộ i đồ ng bà n xét, nên tính
mưu kế thế nà o, để đá nh thì tấ t thắ ng, tấ t lấ y đượ c nướ c ấ y, hoặ c là thong thả chờ cơ
hộ i. Cầ n phả i hết lò ng bà n kỹ, trình bày từ ng điều khoả n, tâ u lên rõ rà ng, chờ trẫ m
quyết định. Vả lạ i, hiện nay Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai về Kinh tạ
ơn, trẫ m nghĩ viên ấ y là đạ i thầ n giữ mộ t địa phương, cũ ng cho dự bà n. Trong đó ngườ i
nà o có ý kiến riêng, tính nghĩ sâ u xa, hơn hẳ n ý mọ i ngườ i, cũ ng cho là m sớ tiến trình".

Quyền giữ ấ n triện dinh Hù ng nhuệ là La Phong nam Phạ m Phi bị bã i chứ c. Phi tự tiện
đem ấ n quan phò ng bằ ng bạ c củ a Nhà nướ c về nhà riêng, bị kẻ trộ m lấ y trộ m mấ t, gia
hạ n cho tìm bắ t khô ng đượ c, giao bộ Binh xét xử , giá ng là m chư quâ n Phó vệ ú y. Quyền
Phó lã nh binh Nghệ An đá nh mấ t ấ n quan phò ng, sai quan phầ n việc cấ p ấ n khá c, chữ
viết hơi khá c để là m dấ u riêng.

Quan tỉnh Nghệ An tâ u rằ ng : "Man binh Nam Chưở ng đó ng ở Bạ n Bô i, Na Lũ ng, lạ i đưa

lá thư nạ t dụ thổ dâ n, muố n tính sinh sự ; quan phủ Trấ n Ninh nghe bá o, phá i quâ n
ngă n chặ n. Vua bả o rằ ng : "Nam Chưở ng và Trấ n Ninh tiếp giá p nhau, thườ ng thườ ng
nhâ n khi sơ hở , đến cướ p bó c. Thổ dâ n tính vố n nhá t, thấ y tiếng gió , tiếng chim cũ ng sợ
hã o ; nếu quả chú ng là đến sinh sự , thì phả i giết đi, khô ng để cho kéo dà i". Sau đó khi
quan quâ n chưa đến, bỗ ng gió to nổ i lên, sấ m và mưa tố i tă m mù mịt, quâ n Man tự già y
xéo lên nhau mà chết, cò n nhữ ng đứ a khá c đều trố n cả. Việc ấy tâ u lên. Vua bả o rằ ng :
"Đó là oai linh củ a quỷ thầ n". Lạ i dụ cho viên phủ sở tạ i phả i phò ng bị trướ c, cho trong
hạ t đượ c yên ; địa phương có đền thiêng thì sử a lễ tạ .
Định lạ i lệ đó n và tiễn khi vua đi tuầ n. Từ trướ c đến giờ , rướ c vua đi tuầ n, ngà y ra đi và
ngà y về cung, thì hoà ng tử và quan đạ i thầ n vă n võ ở Kinh đều đó n, tiễn ở ngoà i cử a Ngọ
Mô n, đến đâ y vua cho rằ ng việc giữ then khó a ở 3 thà nh (cung thà nh, hoà ng thà nh, Kinh
thà nh) là việc rấ t trọ ng, đặ c biệt là việc đó ng giữ ở cung thà nh. Nay định lạ i : Phà m khi
vua đi tuầ n, trong tră m dặ m và ngoà i tră m dặ m, cá c hoà ng tử và quan đạ i thầ n vă n võ ở
Kinh đều tiễn, đó n ở ngoà i cử a Đạ i Cung.

Quyền Tuyên phủ sứ ở Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c tâ u rằ ng : "Chiêu mộ đượ c dâ n trong

hạ t, chia ra lậ p thà nh xó m là ng (chia là m cá c nhó m : Tiên Thuậ n, Phướ c Hưng, Phướ c
Bình, Vĩnh Tuy, Phướ c Mỹ, Long Thịnh, Long An, Long Thá i, Long Khá nh, An Thịnh,
Khang Ninh, Vĩnh An, An Hò a, Gia Bình, Long Bình, Hò a Bình, Long Định, Phú Thịnh,
Thá i Định, Hò a Thuậ n, An Thườ ng, Thuậ n Lý, Thiên Thiện, Hướ ng Hó a, Định Thá i, Định
Bình, cộ ng 26 thô n), cấ p cho trâ u cày, đồ là m ruộ ng, khiến cho hết sứ c khai phá , để nơi
biên cương đượ c vữ ng". Vua chuẩ n y.

Ngoạ i Man trạ i Lụ c Vâ n, ngườ i đồ ng hương thuộ c tỉnh Khá nh Hò a là Nô Tiễu, Nô Kết,
giao cho bộ lạ c đem cố ng mộ t con voi khỏ e, xin cho nộ p thuế củ a ngườ i Man, đến chợ
buô n bá n ; từ nă m sau trở đi, xin nộ p sá p và ng, quy định là m thuế củ a ngườ i Man. Quan
tỉnh ấ y tâ u lên. Vua sai chi tiền trong kho 200 quan, 30 phương muố i trắ ng để thưở ng
cho. Lạ i dụ bả o quan tỉnh thườ ng phả i để tâ m vỗ về, khiến chú ng đượ c yên phậ n là m ă n,
là m dâ n ngoà i biên mã i mã i.

Quan bộ Hình tâ u lạ i về việc xử chém 38 tù phạ m. Vua bả o rằ ng : "Bọ n chú ng tình tộ i

khô ng oan, nhưng nghĩ xử á n khoan cho tộ i chết, nhâ n chính cầ n trướ c tiên. Nay đương
mù a xuâ n hò a, cá c vậ t nả y nở , mà đố i vớ i tù phạ m, mộ t loạ t giết cả , lò ng trẫ m khô ng
nỡ ! Nên chọ n ra nhữ ng tù phạ m rấ t xác đá ng, 18 tên phả i chém ; cò n kẻ khá c đều cho
hoã n tộ i chém, đợ i đến mù a thu, xét lạ i".

Ngà y Bính Tý, tế trờ i đấ t ở đà n Nam Giao. Khi là m lễ xong, vua trở về cung, thấ y cá nh
đồ ng phía nam nhiều mộ bỏ hoang. Vua dụ cho quan Nộ i cá c rằ ng : "Đấ y là chỗ vù i ngọ c
bích, chứ a chấ t lâ n tinh củ a cá c tướ ng sĩ chết trậ n ngà y xưa, hương khó i lạ nh lẽo, rấ t
đá ng thương xó t". Nên sai quan phủ Thừ a Thiên là m đà n đến tế mộ t tuầ n, cho thỏ a cá c
â m hồ n.

Lạ i đặ t đồ n An Khoá i, tỉnh Quả ng Yên. Trướ c kia, Tổ ng đố c Hả i - An Nguyễn Cô ng Trứ

xin đặ t đồ n Ninh Hả i ở Xuâ n á ng, rú t quâ n ở đồ n An Khoá i và trả về đó ng giữ ở Ninh
Hả i. Sau đó và i nă m, á n sá t Đặ ng Kim Giá m tâ u rằ ng : "Huyện sở Nghiêu Phong gầ n biển,
cá ch xa đồ n ở cử a biển, xin lượ ng trích thú binh đến đó ng ở huyện sở , để canh phò ng
nghiêm ngặ t". Bố chính Vũ Doã n Cung khá m xét lạ i, lạ i tâ u rằ ng : "Đồ n Ninh Hả i ở xa
ngoà i hả i đả o, khô ng bằ ng cử a biển Nghiêu Phong là hiểm yếu đá ng giữ . Xin dờ i đồ n
Ninh Hả i về An Khoá i". Vua cho rằ ng chỗ kia chỗ nà y, mỗ i ngườ i giữ mộ t ý kiến, bèn sai
Lễ khoa Cấ p sự trung Hồ Trọ ng Tuấ n đến nơi hộ i khá m. Sau đó Doã n Cung và Kim Giá m
can á n khá c bị giả i chứ c. Vua lạ i sai Khâ m sai đạ i thầ n Tả thị lang bộ Hình Trương Vă n
Uyển hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh là bọ n Phạ m Huy khá m bà n ; đến đây tâ u rằ ng : "Đồ n Ninh
Hả i : nhâ n thế nú i, có thể giữ đượ c hiểm ; lên cao, có thể trô ng đượ c xa. Đó cũ ng là chỗ
trọ ng yếu phả i phò ng giữ . Trướ c kia Nguyễn Cô ng Trứ xin bỏ đồ n An Khoá i, Vũ Doã n
Cung lạ i xin bỏ đồ n Ninh Hả i, đều chưa phả i là kế hay về sau. Cò n 2 nơi Xuâ n á ng, An
Khoá i, xin đều đặ t đồ n canh giữ ". Từ đấ y, đồ n Ninh Hả i lạ i đó ng giữ như cũ . Lạ i đắp
thà nh bằ ng đấ t ở An Khoá i (cao 5 thướ c, dày 3 thướ c, rộ ng 8 trượ ng 2 thướ c), sai viên
Tri phủ Hả i Ninh kiêm lĩnh cả .

Là m lạ i cá nh cử a bằ ng đồ ng cho cử a Bả o Thà nh, lă ng Thiên Thụ .

á n sá t Hà Tiên Nguyễn Tấ t Phong chết. Cho Lang trung bộ Binh là Lê Hữ u Hương điệu
bổ là m á n sá t Hà Tiên.

Cho triệu Lã nh binh Quả ng Ngã i là Nguyễn Vă n Đứ c về Kinh chờ Chỉ. Cho : Phó lã nh
binh Đặ ng Thá i thă ng thự Lã nh binh. Phó lã nh binh Bình Định trướ c là Hoà ng Lý đượ c
điệu bổ Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i ; quyền Vệ ú y vệ Sơn Tâ y Trầ n Vă n Luậ n bổ thụ
Phó vệ ú y các quâ n, lạ i thă ng quyền Phó lã nh binh tỉnh Tuyên Quang ; Cai độ i Nhị cơ Tả
dũ ng Nguyễn Hữ u Diệu thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Sơn Tâ y.
Cho : quyền Bố chính Vĩnh Long Nguyễn Quố c Hoan đượ c điệu bổ quyền Bố chính Định
Tườ ng ; Bố chính Định Tườ ng là Hoà ng Du đượ c điệu bổ Bố chính Vĩnh Long.

Ngà y Nhâ m Ngọ . Vua đi thă m yết lă ng Thiên Thụ , là m lễ xong, đến chiêm bá i lă ng Thụ y
Thá nh ; ngà y hô m đó , vua về cung. Trướ c đây, tiết Thanh minh, đã cho hoà ng thâ n chia
đến cá c lă ng là m lễ. Đến nay vua nghĩ nă m ngoá i bỗ ng gặ p bã o lụ t, vẫ n chưa vui lò ng,
cho nên lạ i thâ n đi bá i yết.

Đặ t thêm bố n độ i ở vệ thuyền rồ ng. Vệ thuyền rồ ng nguyên trướ c đặ t 6 độ i (từ Nhấ t

đến Lụ c), lấ y biền binh cá c vệ thủ y sư, quê ở Thừ a Thiên đượ c tuyển bổ và o ; đến đây
lạ i đặ t thêm 4 độ i (từ Thấ t đến Thậ p). Từ trướ c đến giờ , thuyền vua ngự , đều do Thủ y
sư phụ ng mệnh coi giữ , nay lạ i sai bộ Cô ng trích mộ t nử a, cấp cho cá c độ i thuyền rồ ng,
để cho có chuyên trá ch (thuyền rồ ng 67 chiếc, thủ y sư 55 chiếc).

Bỏ bớ t chứ c Phó lã nh binh tỉnh Bình Định. Vua cho rằ ng Bình Định chỉ có 6 vệ lính cơ,
bèn sai giao cả cho lã nh binh trô ng coi, bỏ bớ t chứ c phó .

Sai quan phủ Thừ a Thiên thuê dâ n khơi vét 2 sô ng Phả Lợ i, Lợ i Nô ng.

Tỉnh Nam Định, tỉnh Hà Tĩnh lạ i phá t bệnh dịch (xã Bình Cách, huyện Đô ng Quan, tỉnh
Nam Định chết dịch 68 ngườ i ; 5 phủ huyện Nghi Xuâ n, Hương Sơn, Cẩ m Xuyên, Hà
Thanh, Thạ ch Hà tỉnh Hà Tĩnh chết dịch hơn 550 ngườ i) đều sai quan tỉnh phá t thuố c
điều trị, đặ t đà n lễ cầ u yên.

Mù a hạ , thá ng 4, mồ ng 1, là m lễ Hạ hưở ng.

Sai quan đi tuyển lính 3 tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Quả ng Bình. Lấ y Thị lang bộ Hộ
Tô n Thấ t Hợ p, Bố chính Bình Định Phan Trướ c và Bố chính Nghệ An Vũ Tuấ n sung và o
việc phá i đi.
Cho Hiệp quả n vệ Hữ u vệ dinh Hổ oai Nguyễn Cô ng Nhà n bổ thụ Phó vệ ú y cá c quâ n
thă ng thự Phó lã nh binh phủ Tâ y Ninh.

Vua cho rằ ng bình phong che chắ n ngoà i phiên là nơi trọ ng địa. Về việc đặ t thêm chứ c
Phó lã nh binh, có tỉnh nà o nên tâ u thì cho Tuyên phủ sứ cù ng ký tên là m sớ tâ u lên. Phá i
Phó lã nh binh tỉnh Gia Định là Tô n Thấ t Hà n lạ i đượ c về tỉnh cung chứ c.

Cho Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai về nơi là m việc quan nhậ n chứ c.
Trướ c kia, Giai có tang, xin về quê nhà ; đến đây về Kinh, và o tạ . Vua triệu và o hầ u hỏ i
han yên ủ i rấ t lâ u. Giai nhâ n tâ u rằ ng : "Hạ thầ n ở lâ u ngoà i biên quậ n, lò ng vẫ n quyến
luyến chố n khuyết đình ; đượ c hầ u bên cạ nh, là lò ng mong muố n củ a kẻ hạ thầ n". Vua
bả o : "Sơn - Hưng - Tuyên là trọ ng trấ n ở Bắ c Kỳ, việc bắ t giặ c ở Tuyên Quang, cũ ng là
việc chưa là m xong củ a ngươi. Huố ng chi giặ c trố n ở tỉnh Sơn ra thú , chắ c đâ u đã đổ i
lò ng tấ t cả. Ngươi hã y vì trẫ m trấ n á p đi, đợ i sau nà y về triều, chưa muộ n". Giai ở Kinh
và i hô m, rồ i đượ c cho về. Vua cho mộ t bộ thi tậ p ngự chế có vẽ tranh, bọ c gấ m và ng, để
là m gia bả o. Khi Giai đã đến [lỵ sở ], Phạ m Duy Trinh lạ i về Tuầ n phủ Hưng Yên ; Bố
chính Hả i Dương trướ c quyền giữ chứ c Tuầ n phủ Hưng Yên là Ngô Kim Lâ n điệu bổ Bố
chính Tuyên Quang ; Thị độ c họ c sĩ viện Hà n lâ m quyền lĩnh Bố chính Hả i Dương là
Đinh Vă n Minh thă ng quyền Bố chính Hả i Dương ; á n sá t Hả i Dương là Lê Danh Đề đổ i
bổ á n sá t Lạ ng Sơn ; á n sá t Lạ ng Sơn là Phạ m Bạ ch Như đổ i bổ á n sá t Hả i Dương.

Cho viên quyền giữ ấ n triện dinh Kỳ võ là Giá p Vă n Tâ n bổ thụ Chưở ng vệ, hộ lý ấ n quan
phò ng củ a Tổ ng đố c Ninh - Thá i. Tâ n và o bệ từ , vua bả o rằ ng : "Ngươi xuấ t thâ n là quan
võ ; mọ i việc chớ nên tự ý cho là phả i, mà nên cù ng bố chính, á n sá t bà n tính. Ngươi nên
lấ y đó tự ră n mình".

Cho Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long Nguyễn Phượ ng thă ng thự Chưở ng vệ, quyền giữ ấ n triện
dinh Hổ oai ; thự Chưở ng vệ vệ Cẩ m y Phan Tù ng bổ thụ Chưở ng vệ quyền giữ ấ n triện
dinh Tiền phong ; Lã nh binh Quả ng Bình Phù ng Hữ u Hò a thă ng thụ Chưở ng vệ, quyền
giữ ấ n triện dinh Hù ng nhuệ ; đều dự bà n triều chính. Nguyên Lã nh binh Quả ng Ngã i
Nguyễn Vă n Đứ c đượ c gia hà m Chưở ng vệ đổ i bổ Kim ngô trượ ng ty tả chấ p Kim ngô ở
vệ Kim ngô ; Phó vệ ú y vệ Kim ngô Nguyễn Hỷ thă ng thự Nhấ t đẳ ng thị vệ, lĩnh chứ c Vệ
ú y vệ Hậ u dinh Tiền phong ; dù ng Hiệp lĩnh thị vệ trự c ban, thự Phó vệ ú y vệ Nhị, thuộ c
Tiền bả o Nguyễn Chính Xuâ n bổ thụ Phó vệ ú y vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m ; Cai độ i độ i
Thậ p vệ Hữ u nhị Tô n Thấ t Thạ ch thă ng thụ Phó quả n cơ quyền Phó vệ ú y vệ Tả nhị Hữ u
dự c ở dinh ấ y ; Cai độ i độ i Nhấ t vệ Kim ngô Hoà ng Dương thă ng thụ Phó quả n cơ quyền
Phó vệ ú y vệ Hậ u nhị Hữ u dự c ở dinh ấ y ; Cai độ i Lụ c vệ Hữ u dinh Long võ Vũ Thườ ng
thă ng thự Phó vệ ú y vệ Tiền nhị ở Tiền quâ n ; Phó vệ ú y vệ Hưng Yên Nguyễn Xanh
thă ng thự Phó vệ ú y vệ Tứ dinh Kỳ võ ; Cai độ i độ i Thậ p vệ Kim ngô Phan Ngữ thă ng thự
Phó vệ ú y vệ Hưng Yên ; tú c trự c Cai độ i độ i Lụ c vệ Cẩ m y Trương Cơ thă ng thự Phó vệ
ú y vệ Thiện vũ dinh Long võ .

Cho Phó lã nh binh Nghệ An Đỗ Đứ c Tấ n điệu bổ Lã nh binh tỉnh Quả ng Bình.

Định rõ lạ i điều cấ m về sú ng điểu sang. Vua dụ rằ ng : "Sú ng điểu sang là đồ binh khí,
khô ng phả i nhà ai cũ ng có đượ c. Khoả ng nă m Minh Mệnh chuẩ n cho theo nghị củ a bộ ,
từ hoà ng thâ n cho chí quan có phẩ m hà m ban vă n ban võ đều có lệ định, ngoà i ra phả i
nộ p nhà nướ c, theo giá trả tiền cho. Thế mà có nhữ ng bọ n hư hỏ ng mượ n cớ là củ a ô ng
cha đã đượ c từ trướ c, để mã i về sau, cũ ng khô ng đem nộ p, khô ng khỏ i sinh ra sự việc
khô ng hay. Thí dụ như việc gầ n đâ y Trầ n Vă n Thịnh con Trầ n Vă n Nguyệt là quả n cơ đã
chết, đem sú ng điểu sang củ a cha để lạ i, tụ đả ng đi ă n cướ p. Việc vỡ lở , đã chém đầ u
phạ m nhâ n đem bêu rồ i. Nhâ n nghĩ : triều đình đặ t ra phá p luậ t, quý ở chỗ trừ tuyệt tộ i
á c khi chưa nả y mầ m, khô ng dạ y mà giết, lò ng ngườ i nhâ n đứ c cũ ng khô ng nỡ thế, vậ y
nên định rõ lạ i điều cấ m khiến cho dễ hiểu mà khó phạ m. Nếu có ngườ i nà o can á n, tộ i
đến cá ch chứ c, bã i chứ c trở lên, có thì đem nộ p ngay ; hoặ c ngườ i đã chết, con chá u phả i
đem tấ t cả bá o lên quan. ở trong Kinh, nộ p tạ i Vũ khố ; ở cá c tỉnh nộ p tạ i các quan đố c,
phủ , bố , á n. Như vậ y thì cá c tộ i tà ng trữ từ trướ c đều đượ c tha cả . Lạ i chiếu theo nhữ ng
chỗ có hư hỏ ng to hay nhỏ , chia từ ng hạ ng, định giá trả tiền cho.

"Lạ i như thổ mụ c, thổ dâ n, có thó i quen sử dụ ng điểu sang, trướ c tuy có nghiêm cấ m,
nhưng chưa chắ c đã thú nộ p hết. Dạ o nọ lạ i xả y ra mộ t vụ á n ngườ i châ u Quan Hó a lén
giấ u sú ng điểu sang, ban ngà y đi ă n cướ p, thì ngườ i khá c cũ ng chưa thể biết đượ c. Vậ y
hiểu thị lầ n nữ a : nếu ai cò n giấ u riêng hạ n trong mộ t thá ng phả i nộ p lên quan, đều
đượ c tha tộ i, chiếu lệ trả tiền cho. Mộ t khi đã dụ rõ rồ i, nếu cò n dá m trá i điều cấ m, có
ngườ i tố giá c, sẽ trị tộ i nặ ng hơn khô ng tha".

Cho Giá m sá t ngự sử đạ o Hả i An là Nguyễn Cô ng Dự thă ng thự Chưở ng ấ n Cấ p sự trung

ở Lạ i khoa.

Cho : quyền Phó vệ ú y vệ Quả ng Yên là Nguyễn Uy thă ng thụ Phó vệ ú y vệ Tả nhấ t thuộ c
Tả dự c dinh Vũ lâ m, Cai độ i cơ Hậ u tiệp ở Tiền quâ n Trầ n Tú thă ng thự Phó vệ ú y vệ
Quả ng Yên ; Cai độ i vệ Hữ u thủ y ở Gia Định Tố ng Phướ c Trung thă ng thự Phó vệ ú y vệ
Tả thủ y ở Gia Định ; Hiệp quả n vệ Tả thủ y ở Vĩnh Long Đà o Trí thă ng thự Phó vệ ú y ở vệ
ấ y ; Quả n cơ cơ Hữ u ở Biên Hò a Trầ n Khả thă ng thự Vệ ú y vệ Hữ u thủ y ở Vĩnh Long ;
Phó vệ ú y vệ Hữ u thủ y ở Định Tườ ng Nguyễn Đứ c thă ng thự Vệ ú y ở vệ ấ y ; Cai độ i vệ
Thủ y ở Hà Tiên Nguyễn Nguyên thă ng thụ Thà nh thủ ú y quyền Phó vệ ú y ở vệ ấ y ; Quả n
cơ cơ Phú Yên Nguyễn Tá n thă ng quyền Vệ ú y vệ Thủ y ở Khá nh Hò a ; Cai độ i vệ Cẩ m y
Nguyễn Chấ n bổ thụ Phó quả n cơ thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Nhấ t dinh Trung ở thủ y sư
Kinh kỳ.

Định rõ lệ thă ng bổ , ở lạ i củ a quan ngoà i. Trướ c đây, viện Đô sá t tâ u rằ ng : "Từ trướ c

đến giờ , quan ngoà i đượ c thă ng bổ chứ c quan trong Kinh, thườ ng lấ y việc xét kiện chưa
xong, xin ở lạ i ; thườ ng thườ ng kéo dà i giả hạ n, đến nỗ i bỏ thiếu chứ c sự !". Vua bèn sai
quan bộ Lạ i châ m chướ c định lạ i : phà m cá c viên đá ng đượ c thă ng, nếu ngoà i hạ n 6
thá ng mà cô ng việc trướ c chưa xong thì thô i khô ng đượ c thă ng, nơi khuyết trướ c sẽ
chọ n ngườ i khá c sung bổ ; hạ n 3 thá ng thì do Bộ ghi lạ i, đợ i đến 6 thá ng cô ng việc chưa
xong cũ ng thô i khô ng đượ c thă ng, nhưng định rõ kỳ hạ n châ m chướ c bà n định. Khi bộ
Lạ i tâ u lên, vua lạ i giao cho đình thầ n bà n lạ i : cá c viên phủ huyện là m việc chưa xong,
nếu đượ c bổ thụ chứ c quan trong Kinh và có Chỉ vua cho triệu về Kinh để bổ dụ ng, đều
do quan địa phương tâ u lên xin cho ở lạ i. Vua bả o rằ ng : "Nghị nà y cũ ng vì việc chỉnh
đố n quan lạ i mà bà n ra, duy trong khi thă ng bổ , hoặ c hoã n hoặ c cấ p khô ng giố ng nhau,
há nên nhấ t khá i câ u nệ ? Từ nay về sau, phà m bổ thụ chứ c quan trong Kinh, hoặ c triệu
về Kinh, hoặ c đượ c thă ng điệu bổ đi nơi khá c, viên nà o đã có Chỉ chuẩ n cho, phả i lên
đườ ng về Kinh ngay và đến ngay chỗ là m việc quan mớ i, đó là việc quan trọ ng cầ n cấ p.
Quan tỉnh sở tạ i khi tiếp đượ c dụ Chỉ, thì phá i ngườ i cấ p giấ y ngay cho lên đườ ng,
khô ng đượ c vì cô ng việc chưa xong, quanh co nấ n ná để chậ m trễ lỡ việc. Ngoà i ra, việc
đổ i bổ tầ m thườ ng, nếu có cô ng việc chưa xong, xin ở lạ i, thì gia hạ n cho là m việc xong
mớ i đượ c dờ i khỏ i chứ c vụ . Lạ i như ủ y viên các tỉnh về Kinh, cũ ng xem xét trướ c mọ i
việc binh lương, á n kiện có xong xuô i hay khô ng, nhưng cho trình bà y và o tậ p tâ u, nếu
đượ c dẫ n và o hầ u vua, bộ Lạ i cũ ng là m đơn trình bà y rõ , chờ Chỉ".

Bộ Binh tâ u : "Con nhữ ng viên đi kinh lý Nam Kỳ nă m trướ c, Chá nh sứ Trương Minh
Giả ng đã chết, Phó sứ Tô n Thấ t Bạ ch, Nguyễn Đắ c Trí nên đượ c ấ m thụ Hiệu ú y vệ Cẩ m
y, nghĩ xin phâ n biệt". Vua bả o rằ ng : "Â n ấ m củ a triều đình, kéo dà i đến con chá u, là để
khen nêu ngườ i có cô ng ; tấ t phả i cô ng trạ ng rõ rệt, trướ c sau khô ng thiếu, mớ i đá ng để
nố i tiếng tă m củ a nhà mà nhờ nhiều ơn huệ củ a nướ c. Nay con Tô n Thấ t Bạ ch là Tô n
Thấ t Lương trướ c đã có Chỉ đượ c ấ m thụ , giả hạ n cho họ c tậ p ; nay tuổ i đã trưở ng
thà nh, từ ng xét lờ i nó i, dá ng ngườ i cũ ng khá , chuẩ n cho bổ thụ Hiệu ú y vệ Cẩ m y.
Trương Minh Giả ng trướ c là m Tướ ng quâ n Trấ n Tâ y, thâ n mang trọ ng trá ch ở chố n
biên cương, thế mà cai trị thiếu phương phá p, dầ n dầ n đến nỗ i thổ dâ n vù ng lên biến
độ ng, là m phiền triều đình phả i mộ t phen xếp đặ t ; đến khi phả i triệt về An Giang, lạ i
khô ng thi thố đượ c mả y may, có phụ ơn củ a Nhà nướ c nhiều lắ m, đá ng phả i trị theo tộ i
nặ ng. Nhưng tạ m nghĩ viên ấ y lú c cò n số ng, có cô ng dẹp đượ c giặ c Xiêm, nên chỉ cách
chứ c Tướ ng quâ n Trấ n Tâ y và chưa nỡ truy đoạ t lạ i tướ c bá đã phong trướ c. Rồ i đó , lạ i
phá t giá c ra vụ á n Ngọ c Biện bỗ ng dưng gâ y hấ n, tộ i lạ i nặ ng thêm. Ví phỏ ng chính
Giả ng cò n số ng, phá p luậ t cũ ng khó tha, huố ng chi con lạ i cầ u â n ấ m ư ? Vậ y đình chỉ cả
việc con củ a Trương Minh Giả ng đượ c ấ m thụ hiệu ú y và con chá u củ a Giả ng đượ c tậ p
tướ c. Nguyễn Đắ c Trí trướ c kia theo đi là m việc, tuy có khó nhọ c đô i chú t, nhưng đã can
trọ ng á n, phả i cá ch ; đến khi đượ c triệu ra là m tư vụ , rồ i bị bệnh chết ; cô ng khô ng trộ i
hơn. Vậ y con cũ ng khô ng đượ c ấ m thụ .

Ngà y ấ t Tỵ . Vua ngự chơi cử a biển Thuậ n An, duyệt trậ n bày trên nướ c, gặ p mưa rồ i về.
Trướ c đâ y, sai thự Tiền quâ n Tô n Thấ t Bậ t, Thị lang bộ Binh Hoà ng Tế Mỹ là m Chá nh
phó tổ ng duyệt hộ i đồ ng vớ i Thố ng quả n Thủ y sư Đoà n Kim, Nguyễn Đứ c Hoạ t chiểu
theo trậ n đồ , sử a soạ n đầy đủ để chờ . Ngà y hô m ấy, vừ a gặ p tiết tiểu mã n, bọ n Bậ t sai
tấ t cả cá c thuyền hiệu, trướ c khi ấ y, ra biển, bà y thà nh hà ng. Khi ngự giá đến, lên lầ u
quan hả i ; mưa gió nổ i lên, vua bèn sai bã i đi ngay, cho cá c thuyền hiệu đượ c tù y tiện đi
đứ ng. Đến chiều, thế gió cà ng dữ , ba thuyền hiệu Bình Hả i, Định Hả i, An Hả i thu về đó ng
ở cử a biển Đà Nẵ ng ; thuyền hiệu Bình Dương, Định Dương và thuyền Hả i Vâ n ở Gia
Định tù y tiện đi đỗ để ẩ n. Duy hai thuyền hiệu Thụ y Long, An Dương bị trô i giạ t và o bã i
cá t, mắ c cạ n ; ngườ i trong thuyền tranh nhau lộ i lên bờ , thuyền bị hỏ ng vỡ .

Vua đổ i nét mặ t, khô ng vui. Ngà y hô m sau, ngự giá về cung, dụ quan Nộ i cá c rằ ng : "Tô n
Thấ t Bậ t, Hoà ng Tế Mỹ thâ n là m chứ c Tổ ng duyệt ; Đoà n Kim, Nguyễn Đứ c Hoạ t là Thủ y
sư, Đạ i viên đã khô ng biết xem rõ chiều gió , lạ i khô ng dự tính liệu trướ c, tộ i khô ng thể
chố i đượ c, giao cho bộ Hình nghị xử . Quả n vệ Lê Viết, Lê Vă n Nao ; Suấ t độ i Nguyễn
Điền, Nguyễn Thoạ i, hèn kém khô ng có tà i, đều phả i cá ch, xích tay giao bộ Hình nghiêm
nghị. Nhữ ng ngườ i tranh bơi lộ i lên trướ c, đều phả i đó ng gô ng, bêu riếu ở cử a biển
Thuậ n An. Lạ i xét cô ng nhữ ng ngườ i trô ng coi cá c thuyền hiệu : quyền Vệ ú y vệ Ngũ
dinh Tả quâ n thủ y sư Lê Vă n Sứ c (trô ng coi hiệu thuyền Định Tườ ng), chuẩ n cho thự c
thụ ; Phó vệ ú y vệ Nhấ t dinh Hữ u Nguyễn Vă n Ký (trô ng coi thuyền hiệu Bình Dương),
thă ng thụ Vệ ú y vệ ấ y, lạ i thưở ng cho mỗ i ngườ i 8 lạ ng bạ c ; quyền Phó vệ ú y vệ Tứ dinh
Tả Nguyễn Cương (trô ng coi thuyền hiệu Bình Hả i), quyền Phó vệ ú y vệ Nhấ t dinh
Trung Nguyễn Chấ n (trô ng coi thuyền hiệu An Hả i) đều cho thự c thụ ; Hiệp quả n vệ Tứ
dinh Hữ u Đặ ng Tư (cù ng trô ng coi thuyền hiệu Định Hả i), thă ng thụ Quả n cơ, quyền
Phó vệ ú y vệ ấ y, lạ i thưở ng cho mỗ i ngườ i 6 lạ ng bạ c ; cá c thí sai suấ t độ i, ngoạ i ủ y độ i
trưở ng cho đến ngườ i cầ m lá i đều đượ c cấ t nhắ c bổ dụ ng, ban thưở ng có thứ bậ c khá c
nhau.

Lạ i dụ cho bộ Hộ rằ ng : "Thuyền bọ c đồ ng dù ng là m chiến hạ m, có quan hệ đến việc

binh ; từ trướ c đến giờ , quâ n thủ y sư đã chia hạ ng cấ p thêm cho. Thế mà bọ n chú ng
khô ng nghĩ tự mình hă ng há i, mớ i xảy gặ p gió só ng, đã vộ i lậ t đậ t bố i rố i, huố ng chi đến
lú c có việc, cò n có thể mong cho đượ c việc khô ng ? Bọ n chú ng là hạ ng hèn mọ n, khô ng
bõ trị tộ i nặ ng, nhưng chiếu lệ thưở ng cấ p cho lính thì khô ng đượ c theo hạ ng cấ p tiền ;
sau có phá i đi đườ ng biển thì phả i sung phá i và o hạ ng hết sứ c khó nhọ c, để xem kết quả
sau nà y". Khi bộ Hình dâ ng bả n á n lên, Lê Viết, Lê Vă n Nao, Nguyễn Điền, Nguyễn Thoạ i
đều phả i tộ i trả m giam hậ u, chia nhau phả i đền ; Tô n Thấ t Bậ t, Hoà ng Tế Mỹ, Đoà n Kim,
Nguyễn Đứ c Hoạ t đều phả i giá ng hai cấ p. Trướ c đâ y, hô m rướ c vua về cung, trờ i cò n
chưa tạ nh, quan quâ n theo hầ u cố sứ c che kín rướ c đi đượ c ổ n thỏ a. Vua khen lắ m,
thưở ng cho cá c quan đạ i thầ n nơi hà nh dinh : quyền Thố ng chế Tô n Thấ t Nghị, Tham tri
Lý Vă n Phứ c, Quả n lĩnh thị vệ đạ i thầ n Tham tri Lâ m Duy Thiếp, quyền Chưở ng vệ Tô n
Thấ t Mậ u đều đượ c gia mộ t cấ p và thưở ng cho mộ t đồ ng kim tiền "nhị nghi" ; quyền
Phó vệ ú y vệ Long thuyền Lê Lang, quyền Phó vệ ú y vệ Nhị dinh Hữ u thuộ c Thủ y sư
Kinh kỳ Hồ Trị đều cho thự c thụ và thưở ng cho mộ t đồ ng kim tiền. Suấ t độ i, độ i trưở ng
cho đến binh lính cầ m lá i đều có ban thưở ng.

Đặ t thêm chứ c Thà nh thủ ú y ở phá o đà i Phò ng Hả i tỉnh Quả ng Nam. Trướ c kia, phá o đà i
Phò ng Hả i do tỉnh Quả ng Nam lầ n lượ t phá i mộ t độ i biền binh đó ng giữ ; đến đây, vua
cho rằ ng bờ biển là nơi quan trọ ng, đặ c cá ch đặ t thêm chứ c thà nh thủ ú y, lấ y Cai độ i độ i
Thấ t, vệ Nhấ t, dinh Vũ lâ m là Tô n Thấ t Tườ ng sung và o chứ c ấ y.

Bắ t đầ u đú c ấ n "Từ thọ cung bả o" (ấ n bằ ng và ng, khắ c bố n chữ "Từ thọ cung bả o", nét
chữ chặ t chẽ, hình dạ ng ; ấ n vuô ng 6 phâ n 7 ly, dà y 3 phâ n 1 ly ; nú m đú c hình con rồ ng
nhỏ , cao 5 phâ n 9 ly, tính suố t từ trên xuố ng dướ i cao 9 phâ n, nặ ng 7 lạ ng 8 đồ ng 7
phâ n). ấ n đú c xong, chọ n ngà y là nh, cung tiến lên. Phà m việc trong cung, dù ng ấ n ấ y ban
hà nh.

Dờ i đi, là m lạ i hai đền thờ Quan cô ng và Thiên phi. Trướ c kia là m ở bên tả bên hữ u chù a
Thiên Mụ , quy chế hẹp hò i, gỗ nhiều chỗ hỏ ng ná t ; mớ i sai bộ Cô ng chọ n nơi là m chỗ
khá c (đền Quan cô ng ở ngoà i cử a đô ng Kinh thà nh ; đền Thiên phi ở Sa Cương cử a biển
Thuậ n An).

Lã nh binh Bình Định là Đà o Quang Bằ ng, tuổ i già , phả i về hưu. Cho Phó lã nh binh Khá nh
Hò a là Nguyễn Tiến Tuyên thă ng quyền Lã nh binh Bình Định ; Phó vệ ú y vệ Hậ u nhị hữ u
dinh Vũ Lâ m Lê Nguy đượ c điệu bổ Phó lã nh binh Khá nh Hò a. Lã nh binh Quả ng Nam là
Lương Vă n Liễu can á n, phả i giả i chứ c. Cho quyền Vệ ú y vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m Nguyễn
Đứ c Tậ p đượ c điệu bổ Lã nh binh Quả ng Nam, đó ng giữ đà i Ngũ Thà nh, kiêm trô ng coi
việc cử a biển Đà Nẵ ng. Lã nh binh Quả ng Bình là Đỗ Đứ c Tấ n đượ c điệu bổ Lã nh binh
Lạ ng Sơn. Phó lã nh binh Hà Nộ i là Phạ m Vă n Phụ ng đượ c thă ng quyền Lã nh binh Quả ng
Bình ; Phó lã nh binh Cao Bằ ng là Trầ n Dậ t đượ c điệu bổ Phó lã nh binh Hà Nộ i ; Phó lã nh
binh Bắ c Ninh là Trầ n Loan đượ c điệu bổ Phó lã nh binh Cao Bằ ng ; Phó vệ ú y vệ Kỳ võ
Trầ n Đă ng Phó đượ c điệu bổ Phó lã nh binh Bắ c Ninh.

Đề đố c quâ n thứ Tuyên Quang Nguyễn Cử u Đứ c rú t quâ n về. Đứ c đó ng quâ n ở đồ n  n

Quang, vì nó ng quá , chướ ng khí nhiều, quâ n lính nhiều ngườ i ố m chết, Đứ c mớ i rú t
quâ n về. Sau khi xong việc, tâ u lên ; vua bả o rằ ng : "Nguyễn Cử u Đứ c mình coi đạ i binh,
lâ u khô ng bắ t đượ c mộ t tên giặ c, đó ng quâ n ă n hạ i, đến nay khô ng cô ng trạ ng gì, lạ i
khô ng đợ i Chỉ, cho quâ n về trướ c, cà ng là khô ng đú ng ! Trướ c kia, Hồ Hự u đã đi, nhưng
khô ng cô ng trạ ng gì ; đến khi nhặ t đượ c tờ giao ướ c củ a giặ c (dâ n cá c xã Vâ n Trung giấ u
giếm tờ giao ướ c củ a bọ n Quả ng Khả i) lạ i khô ng tra xét ngay ! Vậ y đều giao cho bộ Hình
nghị xử . Biền binh cá c tỉnh phá i đi, đều cho về quê nghỉ ngơi 1 thá ng, cấ p thêm cho tiền
lương nử a thá ng, ngườ i nà o ố m thì cấ p thuố c cho, ngườ i nà o chết, đượ c tiền tuấ t nhiều
hơn. Cho Nguyễn Cử u Đứ c về quê lo liệu việc tang". Đứ c về đến Bắ c Ninh, bị ố m chết,
sau đượ c truy thụ hà m Thố ng chế. Khi á n dâ ng lên, Hự u bị cá ch chứ c, phá t đi là m lính ở
Tâ n Cương thuộ c Trấ n Tâ y.

Định thứ bậ c tướ c tô n và triều phụ c. Vua dụ bộ Lễ rằ ng : "Từ xưa cá c bậ c đế vương hậ u

đã i ngườ i chí thâ n, lấ y tướ c trậ t là m thứ bậ c, lấ y á o mặ c để phâ n biệt, để tỏ có khá c
nhau mà rõ lễ chế. Nhà nướ c ta hưở ng Phướ c to lớ n, chi phá i họ nhà vua, trướ c đã
chuẩ n định tướ c tô n, từ thâ n vương, quậ n vương, thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng,
huyện cô ng, hương cô ng, huyện hầ u, hương hầ u, kỳ nộ i ngoạ i hầ u, đình hầ u, trợ quố c
khanh, tá quố c khanh, phụ ng quố c khanh, trợ quố c ú y, tá quố c ú y, phụ ng quố c ú y, trợ
quố c lang, tá quố c lang, phụ ng quố c lang, phẩ m trậ t có bậ c, giai ngạ ch đã rõ , đố i vớ i cá i
nghĩa thâ n ngườ i thâ n, quý ngườ i quý, đã là đủ lắ m. Cò n á o mặ c cũ ng nên phâ n biệt
định rõ ". Sau đó bộ Lễ châ m chướ c bà n định : phà m là hoà ng tử và đã là hoà ng tử đượ c
phong tướ c vương, tướ c cô ng cho đến huyện cô ng, hương cô ng, cù ng vớ i hoà ng tử ,
hoà ng đệ chưa đượ c phong thì mũ và ng, bình đính ; á o mà u đạ i hồ ng, hoa hồ ng ; đai,
trang sứ c bằ ng và ng và cẩ n mặ t kính. Nếu là họ Tô n thấ t mà đượ c ban phong sắ c mệnh
và tậ p tướ c từ vương cô ng trở xuố ng đến phụ ng quố c lang thì mũ phố c đầ u vuô ng, á o
mà u châ n lan, tử đà n, đai bọ c lẫ n cả và ng, bạ c và đồ ng. Các hạ ng mũ , đai, chiếu ban thứ
tướ c trậ t, chướ c lượ ng thêm bớ t trang sứ c bằ ng và ng, để rõ thứ bậ c. Ngoà i ra như hố t,
võ ng, mũ , hia đều theo thứ bậ c phẩ m phụ c quan viên vă n võ , chiếu phẩ m mà ban cấ p
cho.

Vua bả o rằ ng : "Lờ i bà n đó đều đã thỏ a đá ng, chuẩ n cho theo nghị thi hà nh ; duy ngườ i
họ Tô n thấ t, nếu có thă ng thự tạ i chứ c, thì chiếu phẩ m đượ c thự , ban cho mũ á o, để cho
cù ng bằ ng vớ i ngườ i thự hà m ở triều ban".

Định rõ dinh vệ cá c quâ n nên cấ p mũ á o khi theo hầ u đi hỗ giá . Trướ c đâ y cá c vệ quâ n,

quan thố ng quả n, cai quả n đượ c Nhà nướ c cấ p cho mũ hổ đầ u, á o mã ng lạ n, để phò ng
khi theo đi hỗ giá , có ngườ i đã chế cấ p cho, cũ ng có ngườ i vẫ n chưa đượ c. Đến đâ y, bộ
Lễ tâ u rằ ng : "Từ trướ c, nguyên cấ p á o mũ , đều chế cấ p giố ng nhau, hỗ n độ n khô ng
phâ n biệt ; nay triều phụ c cá c quan vă n võ đã bà n định thứ bậ c, thì hạ ng á o mũ [củ a
quâ n nhâ n] nà y cũ ng nên châ m chướ c nghĩ định để cho có thứ bậ c (mẫ u cũ : trang sứ c
bằ ng và ng, 1 cá i bá c sơn hổ kỳ, đằ ng trướ c hoa, rồ ng đều hai, đằ ng sau 1 hoa ; trên
chỏ m mũ , bao đồ bá t cổ có 2 đườ ng rủ xuố ng, viền chung quanh 4 đườ ng ; nay cứ mẫ u
cũ chướ c lượ ng thêm bớ t : mũ , chưở ng phủ đô thố ng, thêm hai hình lử a chá y bằ ng và ng
ở đằ ng trướ c ; thố ng chế và chưở ng vệ sung quả n lĩnh thị vệ đạ i thầ n, trang sứ c bằ ng
và ng như cũ ; vệ ú y, bớ t 2 rồ ng và ng đằ ng trướ c ; phó vệ ú y, bớ t 2 rồ ng và ng đằ ng
trướ c, có 1 hoa bằ ng và ng ; á o, chưở ng phủ đô thố ng, dù ng sắ c tử đà n ; thố ng chế
chưở ng vệ, sắ c mộ c hồ ng ; vệ ú y, sắ c thâ m tương ; phó vệ ú y, sắ c bả o lam và thiên
thanh). Vua chuẩ n y.

Vua dụ quan Nộ i cá c rằ ng : "Lầ n nà y là m sá ch vầ n trướ c đã có Chỉ gọ i là Thiệu Trị vă n

quy tự vậ n hộ i tậ p ; vả lạ i, 2 chữ "vă n quy" nghĩa củ a chữ ấ y rấ t bao quá t, họ c chữ , họ c
vầ n ở cả trong ấ y ; nay viết ra gọ i là Thiệu Trị vă n quy, khô ng nên viết thêm bố n chữ "tự
vậ n hộ i tậ p" là m gì".
Lạ i dụ rằ ng : "Quyển Thiệu Trị vă n quy, đã sai quan ở Các và Viện mở quá n biên chép,
để gia ơn cho họ c trò tỏ rõ việc vă n trị ; vả lạ i sá ch nà y là m ra, tậ p hợ p cả cá c sá ch, có p
nhặ t bổ sung nhữ ng vă n cò n thiếu só t, tậ p đạ i thà nh củ a cá c nhà , là m ra hộ i tậ p vầ n
chữ ; trong khi biên chép khả o cứ u, mớ i biết bậ n nhiều ; nên giao cho giá m thầ n ở Quố c
tử giá m chọ n lấ y 10 ngườ i cử nhâ n, giá m sinh ở Giá m, ngườ i nà o vă n họ c giỏ i, nhiều lầ n
khó a kỳ dự và o hạ ng ưu hạ ng bình, cù ng vớ i cá c viên thuộ c đã phá i trướ c ở cá c, ở viện
hộ i lạ i là m việc. Về 10 ngườ i ấ y, ngườ i nà o khó a kỳ nguyên ở hạ ng ưu, đã có tiền gạ o
lương thá ng, thì gia â n chuẩ n cho kế tiếp cấ p theo hạ ng ưu ; nguyên ở hạ ng bình, chuẩ n
cho theo hạ ng bình chiếu cấ p, đợ i khi cô ng việc xong lạ i về Giá m, sẽ đều chiếu khó a lệ cũ
là m việc. Lạ i như bọ n Nguyễn Ngọ c, Trầ n Thà nh Chương đương phả i hiệu lự c ở bộ , hiện
nay chỗ bộ mà họ theo là m ấ y khô ng có việc. Vậ y Nguyễn Ngọ c, Trầ n Thà nh Chương
phả i đổ i phá i sang theo viện Hà n lâ m là m việc, theo bọ n đã phá i trướ c chia nhau kê cứ u,
để chuộ c tộ i trướ c ; nhưng gia â n cấ p cho lương thá ng mỗ i ngườ i đều 2 quan tiền, 1
phương gạ o, để tỏ lò ng thể tấ t".

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLVIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a hạ , thá ng 5, là m điện Minh Thậ n ở phía đô ng

điện Cà n Thà nh, để là m chỗ phê duyệt sớ tấ u, theo cá i nghĩa chính sự sá ng tỏ , cẩ n thậ n.

Tiết Đoan dương. Là m lễ xong, ban yến có từ ng bậ c. Trướ c đấ y, hữ u ty theo lệ là m danh

sá ch, đình hầ u vì phẩ m kém khô ng đượ c dự . Vua bả o rằ ng : "Đình hầ u là ngườ i thâ n củ a
dò ng dõ i nướ c Phiên, chuẩ n cho đượ c dự để đều đượ c thấ m nhuầ n ơn huệ".

Viện Cơ mậ t, tò a Nộ i cá c dâ ng tậ p Chỉ thiện đườ ng thi vă n hộ i tậ p, là tậ p thơ nhà vua

là m khi cò n ở cung riêng chưa lên ngô i. Trướ c kia, sai quan ở Viện, Cá c hộ i lạ i kiểm
điểm ; đến đâ y đem bả n chính dâ ng lên, vua khen là hết lò ng kê cứ u, thưở ng cho gia cấ p,
kỷ lụ c, và ng, bạ c, vó c lụ a và tiền có từ ng bậ c.

Mộ t hô m, vua bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : "Là m thơ, khó ; bình thơ, cũ ng

khó , là vì tà i họ c củ a ngườ i, ít khi đủ cả. Trẫ m xem Hà [Tô ng] Quyền tuy khô ng có tà i
là m thơ, nhưng tư chấ t thô ng minh, thườ ng họ c là m thơ, nhữ ng bà i là m ra trong khi
tuổ i già , hơi biết phép là m thơ, đá ng tiếc là khô ng đượ c số ng lâ u ; cò n như Hoà ng
Quýnh, lẫ n cả khô i hà i, sao đá ng cù ng nó i đến thơ đượ c !".

Cho : Hữ u thị lang bộ Lễ, sung là m việc Nộ i cá c, Lê Khá nh Trinh thă ng quyền Hữ u tham
tri, vẫ n quyền là m việc ở Nộ i cá c ; Hà n lâ m viện Thị độ c họ c sĩ Vũ Phạ m Khả i thă ng thụ
Phó sứ Thô ng chính ; Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ Nguyễn Cử u Trườ ng thă ng thụ Thá i
bộ c Tự khanh ; đều cho sung là m việc ở Nộ i cá c.

Tiết Vạ n thọ . Vua ngự điện Thá i Hò a nhậ n lễ chầ u mừ ng.

Cho : Vũ Quýnh là m Hữ u thị lang bộ Lạ i ; Nguyễn Danh Hạ p là m Hữ u thị lang bộ Hình ;

Phạ m Thế Trung là m Bố chính Hưng Hó a ; Đỗ Khắ c Thư là m Bố chính Bắ c Ninh ; Phan
Khắ c Thậ n là m á n sá t Vĩnh Long ; Tô n Thấ t Hợ p là m á n sá t Bình Định ; Đặ ng Kham là m
á n sá t Quả ng Ngã i ; Nguyễn Đứ c Hoan là m á n sá t Nghệ An ; Nguyễn Danh Dương là m á n
sá t Nam Định ; Nguyễn Trung Nghĩa là m Lang trung ty Vă n tuyển bộ Lạ i ; Tô n Thấ t
Thườ ng là m Lang trung ty Thưở ng lộ c bộ Hộ ; Tô n Thấ t Vị là m Lang trung ty Thuế
hạ ng ; Hồ Đình Hi là m Lang trung bộ Cô ng sung là m cô ng việc sở Đố c cô ng Nộ i vụ phủ ;
Ngô Bỉnh Đứ c là m Binh khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Cho : Tuầ n phủ giú p việc Tổ ng đố c Bình - Phú là Trầ n Vă n Trung thă ng quyền Tổ ng đố c
Bình - Phú ; Hữ u thị lang bộ Lạ i là Nguyễn Đình Tâ n thă ng quyền Hữ u tham tri bộ Lạ i ;
Tả thị lang bộ Hình là Trương Vă n Uyển thă ng quyền Tả tham tri bộ Hình, vẫ n quyền
giữ ấ n triện Đạ i lý tự ; Viên ngoạ i lang ty Khả o cô ng bộ Binh là Cung Vă n Đạ t thă ng
quyền Lang trung ty ấ y ; Viên ngoạ i lang ty Bắ c hiến bộ Hình là Đặ ng Quố c Lang thă ng
quyền Lang trung ty ấ y ; Viên ngoạ i lang bộ Cô ng sung là m Đố c cô ng Trầ n Đang Chí
thă ng quyền Lang trung, vẫ n sung là m cô ng việc sở Đố c cô ng kho Mộ c thương ; Thá i y
viện Ngự y Trầ n Viết Cá t thă ng quyền Viện sứ .

Lạ i dụ cho các quan viên trong Kinh và ngoà i tỉnh đượ c thự hà m đã đủ 3 nă m, vì việc
quan phả i giá ng, cá ch, vẫ n đượ c tạ i chứ c, đều do bộ là m danh sá ch tâ u lên để bổ thụ và
cho khai phụ c có tầ ng bậ c.

Cho : Vệ ú y vệ Kinh tượ ng nhấ t Lê Tấ t ứ ng thă ng quyền Chưở ng vệ, coi các vệ Kinh
tượ ng ; Phó vệ ú y Tam vệ dinh Kỳ võ Nguyễn Đứ c Long thă ng quyền Vệ ú y vệ ấ y ; Hiệp
quả n Tả vệ dinh Thầ n cơ Tô n Thấ t Chu thă ng quyền Phó vệ ú y vệ ấ y ; Hiệp quả n Hậ u vệ
dinh Tiền phong Lê Vũ thă ng quyền Phó vệ ú y vệ ấ y ; Phó quả n cơ cơ Tả tỉnh Vĩnh Long
Lê Vĩnh Thứ c thă ng quyền Phó vệ ú y Hữ u vệ tỉnh Bình Định ; quyền Vệ ú y vệ Loan giá
Tô n Thấ t Đắ c, quyền Vệ ú y Tiền vệ dinh Tiền phong Lê Chương, quyền Phó vệ ú y Nhấ t
vệ thuộ c Hữ u bả o ở Hữ u quâ n Lê Khá nh, quyền Vệ ú y vệ Thủ y hữ u ở Gia Định Phạ m
Quý Quả ng, quyền Phó vệ ú y vệ Thủ y ở Quả ng Trị là Mai Cô ng Nghiêm, quyền Phó vệ ú y
vệ Thủ y trung ở Nghệ An là Nguyễn Vă n Nhượ c, quyền Phó vệ ú y vệ Thủ y tả Trầ n Vă n
Kích đều cho thự c thụ .

Tậ p thơ vua là m có vẽ tranh đã in xong, ban cho trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh.

Ngà y Mậ u Dầ n. Vua thâ n đi cà y ruộ ng tịch điền. Khi lễ xong, vua ngự nhà Chỉ thiện ; bộ
Lễ dẫ n ngườ i con hiếu ở Phú An là Nguyễn Vă n Thiệu đến chiêm bá i. Vua khen rằ ng :
"Cha Thiệu là Vă n Tự u trướ c có tiếng là ngườ i con hiếu, nay con lạ i noi theo đạ o hiếu,
trở thà nh nhà tố t, thậ t là việc mà ngườ i khá c khó là m đượ c. Triều đình dạ y điều hiếu,
trung, để là m kế hay cho lò ng ngườ i và phong tụ c. Vậ y há nên cho Thiệu là dâ n hèn mà
khinh hay sao ?". Bèn thưở ng cho Thiệu ngâ n tiền, á o sa, rồ i cho về.

An Khá nh cô ng Quang bị bệnh rồ i mấ t. Vua nghỉ coi triều 3 ngà y, cho tên thụ y là Trang
Mẫ n, cấp cho 2.000 quan tiền ; lạ i phá i Thọ Xuâ n cô ng Miên Định khâ m mệnh tế mộ t
tuầ n rượ u.
Cho Phó vệ ú y vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m Nguyễn Xuâ n Chính đượ c điệu bổ Phó vệ ú y vệ
Kim ngô ; Hiệp quả n vệ Hậ u dinh Thầ n cơ Tô n Thấ t Đà n thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Nhấ t
thuộ c Trung bả o.

Quyền Phủ thừ a phủ Thừ a Thiên là Đinh Doã n Trung có tộ i, phả i cách chứ c. Doã n Trung
xét xử việc điền thổ , sau lén nhậ n củ a ló t. Việc phá t giá c, Doã n Trung phả i cá ch chứ c,
khô ng đượ c bổ dụ ng. Cho Lang trung bộ Lạ i Nguyễn Trung Nghĩa đượ c điệu bổ Phủ
thừ a phủ Thừ a Thiên.

Giả i tù ngườ i nhà Thanh đưa sang Quả ng Đô ng. Trướ c đâ y, tỉnh Thanh Hó a bắ t đượ c 2
tên giặ c Thanh, bắ t số ng đưa đến cử a khuyết. Vua mớ i sai quan quâ n đá p thuyền Linh
phượ ng, giả i giao sang Quả ng Đô ng. Cho : Lang trung bộ Lạ i là Đỗ Tuấ n Đạ i bổ thụ Hồ ng
lô Tự khanh, quyền Lạ i khoa Chưở ng ấ n Mai Đứ c Thườ ng bổ thụ Hà n lâ m viện Thị độ c
họ c sĩ sung Chá nh phó sứ ; Vệ ú y sung Hiệp trấ n thị vệ Lê Chỉ Tín, Quả n cơ Hồ Đă ng
Tuâ n sung Chá nh phó biện.

Cho : Nguyễn Vă n Cô ng là m Lang trung kho Mộ c thương ; Nguyễn Vă n Xao là m Phó vệ

ú y vệ Tứ , dinh Hữ u Thủ y sư ; Hiệp quả n vệ Tam, dinh Tả Thủ y sư Dương Quỳ thă ng thụ
Quả n cơ, lạ i quyền Phó vệ ú y dinh vệ ấ y ; Viện sứ viện Thượ ng trà cũ là Lê Mậ u Hạ nh
đượ c trả lạ i hà m trướ c, vẫ n sung Hiệp lĩnh thị vệ Trự c ban, kiêm quả n cá c độ i Thượ ng
thiện, Phụ ng thiện, Lý thiện (Mậ u Hạ nh trướ c can á n, phả i giá ng, điệu phá i đi là m việc ở
thuyền Linh phượ ng). Vì bọ n Cô ng phả i đi đườ ng biển là m việc cô ng về đượ c thanh
thỏ a, cho nên có mệnh lệnh nà y.

Định rõ lệ thu nộ p gỗ ở kho Mộ c thương. Vua dụ rằ ng : "Câ y gỗ là vậ t nặ ng, vậ n chuyển

khó nhọ c, chọ n lọ c khắ t khe, là m khổ cho dâ n, điều đó khô ng phả i ý củ a trẫ m. Gầ n đây
nghe nó i tỉnh Bình Định giả i gỗ lên kho có nhiều câ y khô ng tố t, bị ngườ i coi việc ấ y chê
bá c đi, trẫ m đã sai quan ở Bộ , Viện xét lạ i, khô ng đượ c khắ t khe quá . Từ nay, câ y nà o có
dấ u vết nhỏ , cò n có thể dù ng đượ c, thì khô ng hạ i gì đến việc tính chiết mà thu và o ; duy
có vết mụ c ná t khô ng thể dù ng đượ c, mớ i đượ c thả i ra. Như thế gỗ mớ i có thể khô ng
đến nỗ i mụ c ná t mấ t khô ng, lạ i thuộ c cũ ng khô ng sinh thêm tệ đượ c. Nhâ n sai bộ Cô ng
định rõ chương trình, cứ số cũ chia là m 10 thà nh, nếu vết mụ c khô ng đến mộ t thà nh, thì
miễn cho việc phâ n xử ; từ mộ t thà nh trở lên thì phâ n biệt xét từ ng loạ i". Lạ i sai viện Đô
sá t hằ ng thá ng phá i mộ t viên ở khoa đạ o hộ i đồ ng xét việc chi thu ; giữ lò ng cô ng bằ ng
xem xét theo như lệ kho ở Kinh.

Cho Phó lã nh binh Hà Nộ i Trầ n Dậ t, do bả n chứ c, kiêm quả n cụ c Thô ng bả o, hiệp đồ ng

vớ i Viên ngoạ i lang bộ Hộ là Dương Vă n Sá ch theo cá ch thứ c đú c tiền ; Lang trung Trầ n
Vă n Nguyện phả i về cung chứ c cũ .

Xét dù ng con chá u cá c cô ng thầ n và ngườ i tiết nghĩa đờ i trung hưng. Trướ c đây quan
khoa đạ o là bọ n Đặ ng Quố c Lang tâ u xin xét hỏ i con chá u cá c trung thầ n củ a bả n triều.
Vua bả o rằ ng : "Con chá u cá c cô ng thầ n trung hưng dự c vậ n đều đã nố i tiếp phong tướ c,
bổ quan. Lạ i như ngà y trướ c, nhâ n hai phen có việc, nhữ ng ngườ i chết ở nơi biên cương,
cũ ng đã gia tặ ng ấ m thụ ; đô i khi có mộ t và i ngườ i tuổ i trẻ, vẫ n chưa đượ c dự , thì hoặ c
cũ ng có . Nay mớ i sắ c sai thô ng tư điều tra, thì đượ c 36 ngườ i nên cho tiếp tụ c lụ c dụ ng.
Lạ i sai bộ Lạ i, bộ Lễ, bộ Binh hộ i đồ ng xem xét, thì ba bộ bà n xin tham khả o lệ cũ , cho
cá c ngườ i đượ c ấ m thụ đều đượ c sai phá i ở tỉnh. Vua nghe theo. (Cá c viên chết trậ n :
nguyên tò ng tam phẩ m, nay tặ ng chá nh tam phẩ m, con đượ c ấ m thụ Cẩ m y thiên hộ ;
nguyên chá nh tứ phẩ m nay tặ ng tò ng tam phẩ m và tò ng tứ phẩ m nay tặ ng chá nh tứ
phẩ m, con đượ c ấ m thụ chá nh bá t phẩ m bá hộ ; chá nh lụ c phẩ m nay tặ ng tò ng ngũ
phẩ m, con đượ c ấ m thụ chá nh cử u phẩ m bá hộ . Chá nh lụ c phẩ m đượ c gia tặ ng mộ t hà m
và tò ng lụ c phẩ m đượ c gia tặ ng mộ t hà m thì con đượ c ấ m thụ Cẩ m y bá hộ ).

Có tên giặ c trố n ở Nam Định, Trương Đình Quang là dư đả ng củ a giặ c Và nh. (Quang
ngườ i huyện Phong Doanh, tỉnh Nam Định, có tên nữ a là Tiền Nam, xưng là Thượ ng đạ o
quậ n cô ng củ a giặ c). Tổ ng đố c Phan Bá Đạ t phá i ngườ i theo dõ i lên Sơn Tâ y, đến huyện
Thanh Ba, hiệp sứ c cù ng viên tri huyện bắ t đượ c. Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn
Đă ng Giai đem việc ấ y tâ u lên, nhâ n nó i : "Đình Quang tự nó i cù ng đi lạ i vớ i Nô ng Hù ng
Thạ c và xưng là Hồ ng Trú c vương củ a giặ c (ngườ i nướ c ta trố n sang Vâ n Nam, kêu gọ i
tụ họ p cá c ngườ i ở Hồ ng ban trong rừ ng Đô Trú c, gọ i là Hồ ng Trú c vương) và Trạ ng
Siêu củ a giặ c (ngườ i xã Cổ Liêu, huyện Kim Độ ng, tỉnh Hưng Yên, lú c 7 tuổ i có ngườ i ra
câ u đố i rằ ng : Thầ n đồ ng thấ t tuế, tự cổ liêu vă n, nghĩa là : Thầ n đồ ng 7 tuổ i, từ xưa
khô ng nghe tiếng ; hắ n ứ ng khẩ u đố i rằ ng : Thá nh chú a vạ n niên, vua kim đồ ng kiến,
nghĩa là : Thá nh chú a muô n nă m, hiện nay thấ y rõ cả . Mọ i ngườ i khen là lạ , gọ i là trạ ng
Siêu. Dướ i thờ i "ngụ y Tâ y", khở i sự khô ng xong, chú ng trố n sang ở địa hạ t nhà Thanh
vỡ ruộ ng, chiêu mộ ngườ i tụ đả ng, ngầ m có chí khá c) xin tạ m tha cho tộ i chết, cho hắ n
bắ t kẻ phạ m để chuộ c tộ i".

Vua bả o rằ ng : "Quang là giặ c trố n lâ u ngà y, đá ng phả i chết chém, nhưng đã tình nguyện
đi dò bắ t giặ c, thì việc ấ y khô ng hạ i gì. Tạ m giao cho tỉnh Sơn quả n thú c, cho đi dò bắ t
giặ c trố n. Phan Bá Đạ t vì phá i ủ y đượ c ngườ i và Tri huyện Thanh Ba Nguyễn Huy Tuấ n
đều đượ c thưở ng gia mộ t cấ p. Nhữ ng ngườ i đi về việc ấ y, thưở ng tấ t cả 200 quan tiền".
Bá Đạ t bỗ ng lạ i tâ u : "Quang bị can á n, xin giả i giao cho tra xét". Giai lạ i xin gia hạ n 1
thá ng. Đến khi hết hạ n, khô ng đượ c cô ng trạ ng gì, lạ i xin triển hạ n nữ a.

Vua bả o rằ ng : "Giai trướ c đã xin tha chết cho hắ n, nay lạ i mở đườ ng thoá t nà y, khô ng
nghĩ đến hổ hủ y ra khỏ i cũ i, là lỗ i củ a ai ?". Bèn sai đó ng cũ i ngay đưa về Nam Định, trả
để xử về việc á n. Giai vì khinh xuấ t xin đỡ , phả i giá ng mộ t cấp. Sau đó Quang kiên quyết
khô ng chịu thú nhậ n, lạ i bị giả i về giam cấ m ở tỉnh Sơn.

Nướ c Phú -lã ng-sa sai sứ sang tạ . Trướ c kia ngườ i nướ c ấ y là bọ n tên Đoan, tên Vọ ng lẻn
đến, lừ a dố i dụ dỗ nhâ n dâ n, bị bắ t, phả i giam cấ m. Vua cho là khô ng biết mà lầ m phạ m,
đều tha cho ; đến đâ y Quố c trưở ng nướ c ấ y ủ y Đầ u mụ c là Đô -rắ p-lă ng đến cử a biển Đà
Nẵ ng dâ ng thơ trình tạ ; lạ i nà i xin thả m thiết cho ngườ i nướ c ấ y là Đô -ni-my-cô hiện
đương phả i giam. Thự phủ Quả ng Nam, Quả ng Ngã i là Ngụ y Khắ c Tuầ n nó i rằ ng trong
thư đưa đến có ý cung kính hò a thuậ n. Vua cũ ng sai tha cả .

Có ngườ i Kinh là bọ n Nguyễn Vă n Thấ t, theo tả đạ o, ngầ m thô ng tin tứ c vớ i thuyền

nướ c ngoà i, bị bắ t, chém bêu đầ u rêu rao khắ p nơi.

Chưa bao lâ u, thuyền Man củ a nướ c Hoa-câ n cũ ng đến cử a biển, trong Kinh phá i Viên
ngoạ i lang Nguyễn Long, cù ng thuộ c viên ở tỉnh là Kinh lịch Nguyễn Dụ ng Giai đi đến
thă m hỏ i, bị ngườ i Man dọ a nạ t, mang xuố ng thuyền. Bọ n Long khô ng biết cự lạ i. Ngườ i
Man bỗ ng nhổ neo đi. Khi bọ n Long về, đều phả i cá ch lưu.

Thá ng 6. Sai các đạ i thầ n là bọ n Vũ Vă n Giả i đi kinh lý Nam Kỳ. Trướ c đâ y, Đố c phủ An
Giang - Hà Tiên là Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n tâ u rằ ng : "Việc ngoà i biên ở Trấ n Tây,
xin trướ c kỳ hạ n thu thuế, chọ n phá i đạ i thầ n đến trướ c để xử trí". Đến đâ y, thổ mụ c
Lạ p man hoặ c đến xin tiếp viện, hoặ c đem gia quyến đến nương nhờ .

Vua cho là có thể nhâ n cơ hộ i đượ c, mớ i sai Đô thố ng phủ Đô thố ng Hậ u quâ n kiêm
quả n dinh Kỳ võ là Vũ Vă n Giả i, do bả n chứ c, quyền lĩnh Tổ ng đố c Gia Định - Biên Hò a ;
Thượ ng thư bộ Cô ng là Tô n Thấ t Bạ ch đổ i bổ là m Thượ ng thư bộ Binh quyền lĩnh Tuầ n
phủ Gia Định ; Tổ ng đố c Gia Định - Biên Hò a trướ c là Lê Vă n Phú đượ c điệu bổ là m Đề
đố c Gia Định, hộ i đồ ng vớ i Vũ Vă n Giả i và Tô n Thấ t Bạ ch bà n tính việc ở tỉnh ấ y. Vua dụ
rằ ng : "Tỉnh ấ y là nơi trọ ng địa ở Nam Kỳ, đặ c phá i đạ i thầ n trấ n giữ , sự thể quan trọ ng,
từ nay phà m cá c tỉnh An Giang, Hà Tiên, Vĩnh Long, Định Tườ ng cho đến phủ Tây Ninh,
nếu có việc ở ngoà i biên, thì tư cho quan hộ i đồ ng đạ i thầ n xử trí, cố t mong đượ c thỏ a
đá ng, nên họ p mặ t bà n tính. Cũ ng cho các quan đạ i thầ n cù ng vớ i bọ n đố c, phủ đi lạ i hộ i
bà n. Nếu có thể thừ a cơ xếp đặ t đượ c Lạ p man thì mộ t mặ t phi sớ về tâ u, mộ t mặ t cho
tù y tiện là m việc. Đố c, phủ , bố , á n ở tỉnh cho đến quan quâ n đều phả i nghe theo xử trí.
Cầ n nên cù ng lò ng vì nướ c, hă ng há i là m việc, mong sao hoà n thà nh đượ c cô ng to vạ n
toà n". Lạ i phá i Hữ u chấ p Kim ngô Trương Tiến Trung, Phó vệ ú y Bả o nhấ t Đoà n Thọ đi
theo, gặ p khi có chá nh phó lã nh binh hoặ c quả n vệ có khuyết thì tâ u xin bổ thụ . Rồ i cho
Thố ng chế dinh Long võ là Tô n Thấ t Nghị đượ c điệu bộ quyền Đề đố c tỉnh Vĩnh Long.

Bọ n Giả i và o bệ từ . Vua bả o rằ ng : "Gia Định và Biên Hò a là nơi phiên trấ n hù ng mạ nh ở

Nam Kỳ, chố ng giữ nướ c Xiêm, nướ c Lạ p, chính là chỗ quan yếu. Phà m có khu xử cắ t
đặ t, nên cù ng lò ng bà n tính, rồ i sau hã y là m, cố t có yên bên trong mớ i có thể phụ c đượ c
bên ngoà i, phả i lấ y việc trị yên là m đầ u". Lạ i sai bộ Binh vá t quâ n đi hộ tố ng và chuyển
tư cho nhữ ng chỗ chưa đi đến cũ ng phả i như thế.
Cho : quyền Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ là Hà Duy Phiên kiêm coi cô ng
việc bộ Cô ng ; quyền Hữ u tham tri bộ Lễ tạ m là m việc trong Nộ i cá c là Lê Khá nh Trinh
đượ c điều là m quyền Tả tham tri bộ Cô ng ; Đô thố ng Tả quâ n là Nguyễn Tiến Lâ m kiêm
coi dinh Long võ ; Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m là Nguyễn Trọ ng Tính kiêm coi dinh
Kỳ võ .

Tuầ n phủ An Giang Doã n Uẩ n, Đề đố c Nguyễn Vă n Hoà ng chia đườ ng tiến đá nh Lạ p

Man. Trướ c đâ y, thổ mụ c Trấ n Tâ y nhiều ngườ i tình nguyện xin là m nộ i ứ ng. Tổ ng đố c
Nguyễn Tri Phương xin đến tiếp giá p thá ng tư, thá ng nă m nà y phá i quâ n tiếp viện tiễu
trừ .

Vua dụ rằ ng : "Đá nh nướ c khá c, là việc to. Từ trướ c đến giờ , nghị đá nh, nghị hò a, vẫ n
khô ng nhấ t trí. Bọ n ngươi ở nơi biên thù y đã lâ u, quan võ chố ng cự vớ i giặ c, đó là phậ n
sự ; duy có độ ng đến đạ i binh thì quan hệ chẳ ng vừ a. Thà trì trọ ng mà cầ m quâ n, khô ng
nên khinh thườ ng mà tiến bạ o. Nên xét xem : nướ c giặ c quả thậ t có biến (khi ấ y nghe
nó i tù trưở ng nướ c Xiêm đã chết, em là Ô Thiệt Vương lên thay), ngườ i thổ đều đã thự c
lò ng quy thuậ n, chỗ nà o cũ ng trỗ i dậ y, chém giết lẫ n nhau, thự c có thể thừ a cơ đượ c, thì
phi sớ về tâ u ngay". Đến đây, quyền Tuyên phủ sứ Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c tâ u rằ ng :
"Thổ mụ c Liêm Độ t đến đồ n xin quâ n tiếp viện, đã phá i ngườ i đưa giao cho tỉnh An
Giang". Rồ i đó , tiếp đượ c tậ p tấ u củ a quan tỉnh An Giang là bọ n Nguyễn Tri Phương,
Doã n Uẩ n, Nguyễn Vă n Hoà ng : "Cứ thổ mụ c xứ ấ y là Liêm Độ t nó i ra, Man đả ng xứ ấ y là
Trà Tri Mê ở Nam Vang mưu đố t cá c kho thuố c sú ng, gạ o, thó c ở Ba Nam, việc tiết lộ , bị
bắ t, y trở về Kỳ Tô , mậ t bá o vớ i cá c ngườ i cù ng mưu đem quâ n chố ng giữ , rồ i lẻn đến
Tâ y Ninh xin quâ n tiếp viện để tiễu trừ . Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n cù ng bà n tính,
nó i là , nay mộ t dả i Ba Nam, Kỳ Tô , nhiều ngườ i đã xin theo về ; nếu im lặ ng khô ng đá p
ứ ng, sợ ngă n chặ n mấ t con đườ ng xin theo về củ a man thổ sau nà y. Bèn nghĩ định lậ p
tứ c chia quâ n là m hai đạ o, mộ t đạ o theo sô ng Tiền Giang ngă n chặ n đườ ng sô ng ở Ba
Nam, do Nguyễn Tri Phương đem quâ n đi ; mộ t đạ o từ đồ n Thô ng Bình đi đườ ng sô ng
và o suố t trong lò ng Nam Ninh, hợ p vớ i đạ o quâ n ở Tiền Giang, do Doã n Uẩ n quả n lã nh,
nhưng cho để Nguyễn Vă n Hoà ng ở tỉnh để phò ng giữ ".
Vua bả o rằ ng : "Việc nà y hơi hợ p sự cơ. Duy có Nguyễn Tri Phương là quan to, chưa tiện
vộ i đi, nên lấy Nguyễn Vă n Hoà ng thay thế. Lạ i phá i Lã nh binh Tâ y Ninh Nguyễn Cô ng
Nhà n đem 1.000 biền binh tiến đi, liên lạ c vớ i quâ n hai đạ o kia. Phó lã nh binh Gia Định
Tô n Thấ t Hà n thay giữ Tâ y Ninh, Gia Định, Biên Hò a, Vĩnh Long, Định Tườ ng, Hà Tiên,
đố c thú c biền binh hạ ban, đến tỉnh thao diễn để phò ng sai phá i".

Lạ i dụ Doã n Uẩ n, Nguyễn Vă n Hoà ng, Nguyễn Cô ng Nhà n : "Đi chuyến nà y, nên xét kỹ sự
cơ, hẹn ngà y cù ng tiến, rồ i hiểu thị cho thổ mụ c, thổ dâ n : khi gặ p quan quâ n, hễ ngườ i
nà o hạ ngay binh khí, đến thú thì khỏ i chết ; ngườ i nà o chố ng cự lạ i thì giết chết, khô ng
tha. Tha cho tù phạ m từ tộ i quâ n lưu trở xuố ng ở Lụ c tỉnh, dù ng là m quâ n tiền khu". Sau
đó Doã n Uẩ n cù ng vớ i Lã nh binh Định Tườ ng là Nguyễn Sá ng đem quâ n từ đồ n Thô ng
Bình tiến ra, gặ p giặ c đá nh nhau ồ ạ t, liền hạ đượ c hai đồ n Thị Đam, Vịnh Bích. Ngà y
hô m ấ y đạ o quâ n Nguyễn Vă n Hoà ng từ Tâ n Châ u tiến kịp đến Tầ m Bô n, giặ c theo dò ng
sô ng bắ n ra, Hoà ng sai quyền Lã nh binh An Giang là Hồ Đứ c Tú đem quâ n tiền đạ o,
quyền Phó lã nh binh Vĩnh Long là Lê Đình Lý đem quâ n hậ u đạ o, cò n mình tự cai quả n
quâ n trung đạ o, thú c quâ n đến giá p tậ n nơi bắ n ra, giết đượ c quâ n giặ c và i chụ c tên.
Giặ c đều bỏ đồ n chạ y. Thu đượ c thuyền bè khí giớ i rấ t nhiều.

Tin thắ ng trậ n tâ u lên, vua dụ rằ ng : "Hai đạ o nà y mớ i bắ t đầ u tiến quâ n, đạ o quâ n Doã n
Uẩ n tuy khô ng đá nh dẹp nhiều, nhưng đi đến đâ u, Man Thổ theo gió mà lướ t, liền lấ y
đượ c 2 đồ n ; Nguyễn Vă n Hoà ng giá p đá nh vớ i giặ c, tiến quâ n hạ đượ c đồ n trạ i, hiện có
bắ n chết, đâ m chết, thu đượ c thuyền bè khí giớ i rấ t nhiều, đều là m lừ ng lẫ y đượ c tiếng
quâ n, thự c đá ng khen ngợ i. Tuầ n phủ Doã n Uẩ n, Đề đố c Nguyễn Vă n Hoà ng đượ c
thưở ng gia quâ n cô ng đều mộ t cấ p, kim tiền "Long vâ n khế hộ i" có dâ y rủ xuố ng mỗ i
ngườ i mộ t đồ ng, nhẫ n và ng mặ t thủ y tinh mỗ i ngườ i mộ t chiếc. Ngoà i ra chiếu theo
cô ng việc, phâ n biệt khen thưở ng : quyền Lã nh binh Hồ Đứ c Tú theo đạ o quâ n Nguyễn
Vă n Hoà ng, thưở ng gia quâ n cô ng mộ t cấ p, đượ c ghi cô ng, 1 chiếc khá nh và ng, 1 chiếc
nhẫ n và ng ; quyền Phó lã nh binh Lê Đình Lý, thưở ng gia quâ n cô ng mộ t cấ p, đượ c ghi
cô ng, 1 chiếc khá nh và ng ; cá c viên quả n vệ, quả n cơ, đều thưở ng gia quâ n cô ng, kỷ lụ c
mộ t thứ ; cá c viên suấ t độ i, đều thưở ng tiền lương mộ t thá ng ; Lã nh binh Nguyễn Sá ng
theo đạ o quâ n Doã n Uẩ n, thưở ng quâ n cô ng kỷ lụ c mộ t thứ , 1 đồ ng kim tiền "bá t bả o" ;
cá c viên quả n vệ, quả n cơ và suấ t độ i, đều thưở ng tiền lương 1 thá ng ; Lê Quang Nguyên
có dự khó nhọ c trong chuyến đi nà y, đượ c thă ng thụ Chủ sự ; Suấ t độ i Trầ n Đình Giả ng
đượ c bổ thụ Chá nh độ i trưở ng Suấ t độ i ; Lê Vă n Trung đượ c khở i phụ c Tư vụ ; Phan
Vă n Nhã đượ c khở i phụ c Chá nh bá t phẩ m, chuẩ n cho đều theo là m việc ở nơi quâ n thứ ;
quả n suấ t An Man theo đi đá nh trậ n và cá c tên thổ mụ c sai phá i đượ c việc đều đượ c
thưở ng 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n. Cá c thổ mụ c theo về hà ng phụ c như tên
Mẫ n, tên Độ t, ngườ i nà o đã hết sứ c chiêu dụ , cũ ng đều thưở ng cho 3 đồ ng tiền ấ y, để tỏ
khen lao và khuyến khích. Hiện nay, quan quâ n hai đạ o, đi đến đâ u cũ ng đượ c, thì
Nguyễn Cô ng Nhà n ở đạ o Tâ y Ninh phả i sớ m tiến quâ n trướ c, để đượ c thô ng tin tứ c vớ i
nhau".

Lạ i truyền dụ cho bọ n Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch, Tô n Thấ t Nghị : "Quan quâ n tiến đi
đá nh dẹp lầ n nà y, uy thanh vang dậ y khắ p nơi, chính là lú c nên nhâ n cơ hộ i, kíp đi hộ i
đồ ng vớ i quan tỉnh An Giang Nguyễn Tri Phương tù y cơ bà n tính, vừ a dẹp yên, vừ a vỗ
về, khô ng để cho chú ng phò ng bị trướ c, chuyển thà nh thế mạ nh, cố t đượ c muô n phầ n
tấ t thắ ng, sớ m bá o thà nh cô ng, để cầ u hậ u thưở ng".

Đổ i bổ : Lã nh binh tỉnh Nghệ An là Nguyễn Nghĩa Thịnh là m Lã nh binh tỉnh Thanh Hó a ;

Lã nh binh tỉnh Thanh Hó a là Nguyễn Doã n Tá c là m Lã nh binh tỉnh Nghệ An, vì cớ ô ng
nộ i Nghĩa Thịnh quê ở Nghệ An.

Đổ i chù a Từ Quang ở tỉnh Quả ng Nam là m chù a Trang Nghiêm.

Ngà y Giá p Thìn. Vua đi chơi miền hả i cương ; sá ng sớ m bắ t đầ u đi, lên thuyền "Thanh
yến" sang qua ngay bến ở eo biển Hà Trung (cá c đờ i truyền lạ i rằ ng : trướ c đây 110
nă m, bến eo biển nà y có 3 thầ n só ng thà nh yêu, phà m thuyền bè qua đấ y thườ ng có cá i
lo só ng dữ đắ m thuyền. Thá i tô ng Hiếu triết hoà ng đế đi chơi xem xét, sai thủ y sư đem
đạ i bá c đến đá nh, giết đượ c 2 con yêu, má u chả y đỏ sô ng, cò n 1 con chạ y ra ngoà i bể, từ
đấ y khô ng là m hạ i ngườ i nữ a).
Vua đi chơi nú i Linh Thá i (tên cũ là nú i Hò a Vinh, lạ i gọ i nú i Quy Sơn, lạ i gọ i nú i Hã n
Mô n ; trên nú i có chù a, lú c mớ i khai quố c, Cai bạ Trầ n Đình  n là m ra, ở trướ c chù a có
thá p cổ , tương truyền do vua Chiêm Thà nh trướ c xây nên). Vua dụ cá c quan theo hầ u
rằ ng : "Miền hả i cương nà y là mộ t nơi hình thắ ng lớ n. Lú c quố c sơ, ở trên nú i là m cá i
đà i hỏ a phong. Cá c liệt thá nh ta, hằ ng nă m, cứ đến thá ng 6 thì đến đấ y chơi, hoặ c để
phò ng ngoà i biển, hoặ c để xem thuyền vậ n tả i, thuyền vậ n tả i đến thì đố t lử a là m hiệu,
cho nên có khi cũ ng gọ i là nú i Lệnh Sơn. Lệ ấ y đầ u nă m Gia Long hã y cò n, khoả ng nă m
Minh Mệnh mớ i thô i. Đến Hoà ng khả o ta, thườ ng đến đấ y thưở ng lã m. Ta cò n nhỏ , phù
giá lên hầ u, đượ c ơn yêu đặ c biệt, cho cá i gậ y "bồ tá t" vua dù ng, ta khô ng dá m lạ m dụ ng,
kính bưng mà đi ; truy nghĩ thá nh â n cò n mã i, khô n xiết mố i cả m thấ y nay nhớ xưa".

Vua đi xem xét cử a biển Tư Hiền (cá ch huyện Phú Lộ c 41 dặ m về phía đô ng nam. Nướ c
ta, triều Lý gọ i là cử a biển Ô Long, triều Trầ n đổ i là cử a biển Tư Dung, ngụ y Mạ c đổ i là
cử a Tư Khá ch, nhà Lê lạ i đổ i là Tư Dung, lạ i có tên nữ a là Ô ng Hả i, hoặ c Biện Hả i, Thá i
Tô ng, Thá nh Tô ng nhà Lý, Anh Tô ng, Duệ Tô ng nhà Trầ n đi đá nh nướ c Chiêm đều nghỉ
châ n ở đấ y. Thá nh Tô ng nhà Lê đi đá nh Chiêm Thà nh, đi qua đấ y, thở dà i than rằ ng :
Non sô ng đẹp đẽ thay ! Đờ i sau tấ t có anh hù ng giữ chỗ nà y. Bả n triều nă m Thiệu Trị
thứ 1, đổ i lạ i tên như ngà y nay [Tư Hiền]. Cử a biển rộ ng 8 trượ ng, nướ c triều lên thì sâ u
3 thướ c, nướ c triều xuố ng thì sâ u 2 thướ c. Nướ c nô ng, thuyền to khô ng và o đượ c, cho
nên khô ng là m thà nh, đà i, chỉ đặ t trạ m canh giữ , đó ng quâ n tuầ n phò ng ngoà i biển.
Hà nh cung Thủ y Vậ n ở phía tâ y cử a biển ấ y. Nă m Minh Mệnh thứ 6, là m đền thờ thầ n
cử a biển). Vua khoan thai bả o các quan rằ ng : "Cử a biển nà y từ trướ c rấ t sâ u rộ ng ; nă m
Cả nh Thố ng nhà Lê trở về trướ c, cử a Thuậ n An chưa thà nh cử a biển, phà m nướ c cá c
sô ng đều tụ hộ i ở eo biển Hà Trung rồ i chảy ra đâ y. Thuyền bè ra và o, đây trở thà nh nơi
danh thắ ng ở Thuậ n Hó a. Biến cố nă m Giá p Ngọ , ngự giá đi tuầ n phương Nam, do cử a
biển nà y ra đi ; nă m Tâ n Dậ u, quâ n nhà vua lấ y lạ i Kinh thà nh, cũ ng từ cử a biển nà y và o.
Từ đầ u nă m Gia Long, ngà y cà ng nô ng hẹp, phía trong cử a biển có mộ t giả i bã i cá t, nă m
thứ 10, trậ n lụ t mù a thu, cá t bị khơi đi, rồ i lạ i bồ i, thà nh cạ n ; khoả ng nă m Minh Mệnh,
nhiều lầ n khai đà o, rồ i lạ i nô ng cạ n ủ ng tắ c, như cũ ".
Vua thườ ng ngự giá đến chơi chỗ cử a biển ấ y. Mù a thu nă m ngoá i, bã o lụ t khá c thườ ng,
vì cá t lấ p, nướ c ở thượ ng lưu ứ đọ ng đến và i ngà y, liền cho khai thô ng chỗ cử a nướ c
chả y rộ ng 90 trượ ng, dà i hơn 30 trượ ng, nướ c sâ u 9 thướ c ; khi nướ c lụ t lui, chỗ hà n
khẩ u lạ i nô ng cạ n như cũ . Nay nướ c thủ y triều ở cử a nướ c chả y, bề ngang rộ ng chỉ 14
thướ c, sâ u 2 thướ c 5 tấ c ; nướ c biển lên buổ i tố i, chỉ rộ ng 7 thướ c, sâ u 1 thướ c, ngườ i đi
đườ ng lộ i khô ng đến đù i, thuyền bè khô ng thể ra và o đượ c. Việc đó đều do ý trờ i mầ u
nhiệm, tù y việc mà là m, khi lụ t thì lưu thô ng để tiêu ứ đọ ng, khi hết lụ t thì bồ i lấ p để giữ
Kinh sư. Non sô ng hiểm cố , hai ngườ i chố ng đượ c tră m ngườ i. Miền hả i cương ngà y
cà ng đẹp đẽ, các nướ c ngoà i đâ u dá m hỏ i đến nô ng, sâ u !

Vua ngự chơi nú i Thú y Vâ n, hà nh hương chù a Thá nh Duyên, sai hoà ng tử dâ ng lễ ở cá c
Đạ i từ . Ngà y hô m ấ y, nghỉ châ n ở hà nh cung Thú y Vâ n, ngà y ấ t Tỵ , về cung.

Cho Tả thị lang bộ Hộ là Tô n Thấ t Hợ p kiêm quyền Hữ u tô n khanh Tô n nhâ n phủ .

Cho : Vệ ú y quyền Đề đố c Kinh thà nh kiêm coi cô ng việc phủ Thừ a Thiên là Tô n Thấ t
Cung thă ng quyền Chưở ng vệ tạ m giữ ấ n triện dinh Kỳ võ , đượ c dự bà n ở triều đình ; Tả
chấ p Kim ngô vệ Kim ngô là Nguyễn Vă n Đứ c đượ c đổ i bổ Vệ ú y gia hà m Chưở ng vệ,
quyền Đề đố c ở Kinh thà nh kiêm coi cô ng việc phủ Thừ a Thiên ; Vệ ú y vệ Cẩ m y kiêm
quả n ty Trấ n phủ là Nguyễn Nghị đượ c điệu bổ Tả chấ p Kim ngô vệ Kim ngô ; Phó vệ ú y
vệ Hậ u, dinh Hổ oai là Chu Phướ c Minh đượ c điệu bổ Phó vệ ú y vệ Cẩ m y, coi các độ i
Trườ ng trự c ; quyền Chỉ huy sứ vệ Cẩ m y là Trầ n Kim kiêm trô ng coi ty Trấ n phủ .

Cho chá u trưở ng Trầ n Vă n Nă ng đã chết, là Trầ n Vă n Chính, đượ c nố i phong tướ c
Lương Tà i tử (vì Nă ng là cô ng thầ n đờ i trung hưng).

Trong Kinh kỳ ít mưa. Sai Phủ thừ a phủ Thừ a Thiên là Nguyễn Trung Nghĩa cầ u đả o ở
miếu Hộ i đồ ng, đượ c mưa nhỏ . Sai đả o lầ n nữ a.

Lạ i sai đình thầ n vă n võ chia đi tuầ n tra. Lệ cũ , cá c sở Nộ i vụ , Vũ khố và thuyền bè hằ ng

thá ng phá i ngườ i đi tuầ n tra ; gầ n đây có nhiều ngườ i điệu bổ nơi khá c và mớ i thă ng
chưa đượ c dự . Đến đây, lạ i sai phâ n phá i để cho có chuyên trá ch. Duy quan giữ việc
trong phủ là Tạ Quang Cự , Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n, Lê Đă ng Doanh là
bề tô i kỳ cự u, đều đặ c cá ch đượ c miễn. Lạ i phá i thêm phẩ m quan trong họ Tô n thấ t mỗ i
thá ng ba lầ n kiểm soá t đồ thờ các miếu. Lạ i dụ cho bộ Lạ i, bộ Binh : phà m có ngườ i mớ i
đượ c thă ng, chưa dự phá i đi tuầ n tra, kê danh sá ch tâ u lên chờ Chỉ. Việc nà y đượ c định
là m lệ mã i.

Tỉnh Quả ng Nam có bọ n á c Man hơn tră m tên, lẻn xuố ng nguồ n Chiên Đà n giết ngườ i
cướ p củ a củ a nhữ ng ngườ i Kinh đi buô n. Suấ t độ i Nguyễn Mã nh, Độ i trưở ng Nguyễn
Vă n Nguyên đố c thú c quâ n dâ n đuổ i bắ t, chém đượ c mộ t tên giặ c, đâ m trú ng 2 tên. Thự
phủ Ngụ y Khắ c Tuầ n nghe bá o, cầ m quâ n đi dẹp và đem việc ấ y tâ u lên. Vua thưở ng cho
Nguyễn Mã nh đượ c kỷ lụ c 1 thứ , ngâ n tiền Phi long 2 đồ ng ; Vă n Nguyên, 5 quan tiền, 1
tấ m ngâ n bà i, quâ n dâ n dự việc nà y đượ c 30 quan tiền. Quả n cơ Nguyễn Ngữ , Thủ ngự
Trương Vă n Lý vì tra bắ t khô ng đượ c việc đều phả i tộ i. Lạ i dụ cho Ngụ y Khắ c Tuầ n để
tâ m liệu tính cô ng việc chố ng giữ . Sau đó Khắ c Tuầ n tâ u rằ ng : "Đồ n cũ ở thượ ng
nguyên, lam chướ ng rấ t nặ ng, khô ng tiện đó ng giữ lâ u. Xin hằ ng nă m cá c thá ng 5, thá ng
6, thá ng 7, phá i 30 biền binh thuộ c tỉnh ấy đi trấ n á p, từ thá ng 8 trở đi thì triệt về,
nhưng cho lượ ng trích thuế tiền, gạ o các xã thô n phụ cậ n, lụ c tụ c cung nộ p, quyền trữ
để sung cấ p, cố t đủ chi dù ng ba bố n thá ng thô i ; cò n đồ n Chiên Đà n đặ t trướ c, xin bã i bỏ
đi. Lạ i cá o thị cho cá c ngườ i Man đi buô n nếu biết đổ i lỗ i thì cho thô ng thương vớ i
ngườ i Kinh ; nếu tộ i cũ khô ng chừ a, thì cấ m khô ng đượ c buô n bá n vớ i ngườ i Kinh, để
khô ng trô ng nhờ và o đâ u đượ c, dầ n đến đó i quẫ n, sau mộ t và i nă m, đem nhau ra hà ng
thú ; bấy giờ sẽ tù y tiện xử trí".

Vua bả o rằ ng : "Khắ c Tuầ n chính mình đi đến chỗ ấ y, đã khô ng hay bắ t đượ c mộ t tên
giặ c, phí cả cô ng đi lầ n nà y. Mưu tính phầ n nhiều khô ng đú ng, chỉ nó i suô ng. Đồ n cũ nếu
khô ng tiện đó ng quâ n thì chuẩ n cho bãi đi, đổ i là m đồ n Chiên Đà n. Mỗ i khi đến mù a hạ ,
mù a thu, phá i hơn tră m quâ n, lượ ng tính lấ y thuế tiền, gạ o phụ cậ n sung là m quâ n
lương là đủ rồ i, khô ng phả i phá i nhiều biền binh và dự trữ nhiều là m gì. Ngườ i Kinh và
ngườ i Man, quen buô n bá n vớ i nhau, nếu nhấ t khá i cấ m chỉ, thì khô ng nhữ ng sinh ra cá i
hố gian, mà cũ ng khô ng tỏ đượ c cá i ý thương dâ n như mộ t củ a triều đình. Nên mở bả o
rộ ng rã i, là m cho thỏ a đá ng và tố t, thế là đượ c rồ i".

Lang trung Mộ c thương Nguyễn Vă n Cô ng, Viên ngoạ i lang Trầ n Duy Đĩnh có tộ i, phả i
bã i chứ c. Trướ c đâ y, tỉnh Quả ng Bình chở nộ p cá c hạ ng gỗ , Đĩnh dọ a nạ t nó i dố i để lấ y
tiền, Vă n Cô ng cũ ng thô ng đồ ng phụ họ a, sau lạ i ngầ m trả tang vậ t. Việc phá t giá c. Vua
giao xuố ng tra xét. Đĩnh phả i tộ i đi đày, Cô ng phả i cá ch chứ c, phá t là m quâ n ở cử a biển
Đà Nẵ ng. Cho : Lang trung Vũ khố Trầ n Vă n Nguyện đượ c điệu bổ Lang trung ty Mộ c
thương ; quyền Giá m sá t ngự sử đạ o Thuậ n - Khá nh là Hoà ng Cô ng Doã n đượ c bổ thụ
Viên ngoạ i lang Mộ c thương ; Lang trung bộ Hộ là Tô n Thấ t Thườ ng đượ c thă ng thụ
Quang lộ c Tự khanh, quả n lý cô ng việc ở Vũ khố .

Nguyễn Vă n Hoà ng tiến quâ n đến Ba Nam, ủ y ngườ i đi chiêu dụ vỗ về bọ n Man Thổ , dò
biết đồ n Thiết Thằ ng ở Thượ ng Lưu, đầ u sỏ giặ c là Cao La Hâ m, Mộ c Xá Na Lă ng họ p
đả ng cố giữ , bèn đố c thú c ngay Hồ Đứ c Tú đá nh hạ đồ n ngoà i ; Doã n Uẩ n tiến quâ n đó ng
ở Gò Bắc. Đầ u sỏ giặ c là bọ n tên Bang, tên Mạ t ở xứ Kha Đố c trên thượ ng lưu, theo dò ng
sô ng, đến giá p gầ n bắ n ra ; quâ n ta nhiều ngườ i bị thương và chết. Vệ ú y Trầ n Tri cũ ng
bị thương nhẹ. Uẩ n và Nguyễn Sá ng lạ i thú c quâ n đá nh ồ ạ t, quan quâ n hă ng há i hướ ng
về phía trướ c ; giặ c bỏ đồ n chạ y. Quan quâ n đều đặ t đồ n đó ng giữ .

Vua dụ rằ ng : "Hiện nay Kha Đố c ở thượ ng lưu Gò Bắc, Thiết Thằ ng ở thượ ng lưu Tiền
Giang, giặ c gọ i nhau tụ tậ p, mưu tính chố ng lạ i, khô ng theo ; mà đạ i binh củ a ta đi đến
đâ u, thổ dâ n hã y cò n ít ngườ i hà ng phụ c theo về lắ m. Vả lạ i, Lạ p Man, địa thế rộ ng rã i,
phả i nên chiêu dụ cho rộ ng, lấ y ngườ i Man đá nh ngườ i Man, mớ i là cầ n thiết. Cá c ngươi,
Doã n Uẩ n, Nguyễn Vă n Hoà ng nên xem cơ hộ i, đá nh dẹp vỗ về, cố t khiến cho ngườ i Man
hà ng phụ c theo về, vui lò ng là m việc cho ta, mớ i là kế hay vạ n toà n. Khô ng nên chỉ đặ t
nhiều đồ n trạ i, chia giữ linh tinh, thế chia, sứ c yếu, thà nh ra khô ng phả i là kế hay". Lạ i
giao Cao Hữ u Dự c ở Tâ y Ninh chuyển sứ c cho đạ o quâ n Nguyễn Cô ng Nhà n tù y cơ tiến
lên, để cho chó ng thô ng tin tứ c vớ i cá c đạ o. Vả lạ i, hiện nay gió , nướ c khô ng thuậ n tiện,
thuyền giặ c đâ u có thể từ phương xa lộ i qua mấ y trù ng biển khơi đượ c. Cò n khoả n phá i
quâ n đi đườ ng thủ y và đườ ng bộ đến tiếp viện, việc ấ y cũ ng là hư trương thanh thế,
hò ng trấ n á p tình thế ngườ i Man. Giao cho Nguyễn Tri Phương phá i ngườ i đi dò xét, cố t
biết đượ c tình hình hư thự c củ a giặ c. Hiện nay các quan đạ i thầ n do Kinh phá i đến đâ y
để cù ng nhau xét kỹ sự cơ, dự là m kế hoạ ch, cù ng ký tên tâ u lên, chờ Chỉ dạ y bả o
phương lượ c, mộ t lầ n đem quâ n đi là thà nh cô ng, để cầ u hậ u thưở ng".

Doã n Uẩ n đạ i phá Lạ p man ở chi lưu sô ng Sá ch Sô bèn đến Bang Chích, đắ p đồ n đó ng

giữ . Giặ c Man ở chi lưu sô ng Sá ch Sô là m nhiều dâ y thừ ng, bè mả ng, hầ m hố để chố ng
giữ . Uẩ n liền ủ y cho quyền Phó cơ Nguyễn Khoa, Nguyễn Hữ u Mỹ đem 400 quâ n hợ p
vớ i đạ o quâ n ở Tiền Giang. Giặ c lạ i tụ đả ng quấy rố i cá c đồ n Vịnh Bích, Kha Đố c. Uẩ n
đượ c tin bá o, phá i Quả n vệ Trầ n Tri, quyền Phó vệ Trương Lý đem quâ n đến tiếp viện,
đưa thư đến Nguyễn Tri Phương cho thêm quâ n phụ giữ . Uẩ n tiến quâ n đến ngã ba sô ng
Trà Mạ t, cho đi bá o Nguyễn Vă n Hoà ng đến diện hộ i. Hoà ng đến, để Hồ Đứ c Tú , Lê Đình
Lý và 1.000 biền binh theo Uẩ n xử trí, rồ i lạ i về chố ng giữ ở Ba Nam. Ngà y hô m sau, Uẩ n
chia quâ n là m hai đạ o tiến đến Sá ch Sô : giặ c giữ thà nh, quâ n đô ng như kiến bắ n ra. Uẩ n
cù ng vớ i Nguyễn Sá ng đá nh phía bên hữ u ; Hồ Đứ c Tú , Lê Đình Lý đá nh phía bên tả , hơn
khắ c canh, giặ c phả i lui dầ n. Hồ Đứ c Tú thú c quâ n lên bờ đá nh phá thà nh giặ c, Uẩ n thú c
quâ n lộ i qua sô ng lên trướ c phá cử a thà nh, bắ n giết đượ c mộ t tên đầ u sỏ củ a Xiêm và
bọ n giặ c hơn tră m ngườ i. Mộ t lá t, giặ c lạ i từ trong bụ i rậ m kéo ra, chia là m 2 cá nh,
chố ng cự bắ n ra. Lê Đình Lý bắ n chết 1 tên đầ u sỏ củ a giặ c và 2 tên trong bọ n giặ c. Toá n
quâ n nhá nh bên hữ u là Nguyễn Sá ng đá nh ồ ạ t và o, bắ n trú ng 10 tên thổ mụ c và hơn 20
ngườ i trong bọ n giặ c, giặ c mớ i tan vỡ . Tin thắ ng trậ n tâ u lên, vua thưở ng : Uẩ n quâ n
cô ng 1 cấ p, nhẫ n và ng mặ t liên châ u kim cương, kim tiền có chữ "ngũ Phướ c" và dâ y rủ
xuố ng, mỗ i thứ mộ t chiếc ; Hồ Đứ c Tú , đượ c gia quâ n cô ng 1 cấ p ; Lê Đình Lý, đượ c bổ
thụ Phó lã nh binh, gia thưở ng cho nhẫ n và ng mặ t thủ y tinh mỗ i ngườ i mộ t chiếc.
Thưở ng riêng cho cô ng củ a Lê Đình Lý mộ t chiếc kim bà i. Quả n suấ t trở xuố ng, đều
đượ c thưở ng cấ p quâ n cô ng, kỷ lụ c, ngâ n tiền Phi long có từ ng bậ c.

Khi Uẩ n mớ i phá đượ c Sá ch Sô , đắ p đồ n đó ng giữ , sai Hồ Đứ c Tú đem quâ n lạ i về Ba

Nam để ngă n chặ n, đưa thư cho Nguyễn Tri Phương định đem quâ n đó ng giữ ở 5 đồ n là
Thị Đam, Vịnh Bích, Gò Bắ c, Kha Đố t và Bang Chích đem về đó ng ở nơi quâ n thứ , để cho
binh lự c đượ c hù ng hậ u. Tri Phương đưa thư đá p lạ i, cho là nên tạ m để ở lạ i canh
phò ng.

Vua biết tin, bả o rằ ng : Nay đạ i binh đã đến Sá ch Sô , phà m việc quan bá o, vậ n lương, do
Tiền Giang thô ng vớ i Ba Nam, Doã n Uẩ n nó i khô ng phả i khô ng có định kiến : duy thổ
dâ n xứ nà y vẫ n chưa ra thú ; nếu đem bỏ bớ t cá c đồ n, thì ngườ i hà ng phụ c theo về
khô ng chỗ nương tự a, mà bọ n ẩ n nấ p có thể lạ i mưu toan gọ i nhau tụ tậ p ; chi bằ ng theo
ý định củ a Nguyễn Tri Phương là tiện hơn. Nay cá c đạ i thầ n do Kinh phá i bấ t kỳ ngà y
nà o đến tỉnh, hộ i đồ ng bà n tính, nên tù y tiện xử trí mớ i đượ c". Sau đó bọ n Vũ Vă n Giả i,
Tô n Thấ t Bạ ch đến An Giang, phâ n ủ y Nguyễn Tri Phương, Tô n Thấ t Nghị đều đem
thuyền chở quâ n đi đến quâ n thứ Ba Nam, bà n tính vớ i Doã n Uẩ n và Nguyễn Vă n
Hoà ng, tù y cơ xử trí. Khi đó Nguyễn Tri Phương chưa đến, đạ o quâ n củ a Doã n Uẩ n ở
đồ n Sá ch Sô , bọ n giặ c hơn 5.000 quâ n sấ n đến vây thà nh quấ y rố i, mưu tính đá nh nhau
chố ng lạ i. Uẩ n chia quâ n mai phụ c các nơi, sai quyền Quả n cơ Lê Viên thú c quâ n đi
trướ c, hô quâ n giao chiến vớ i giặ c, bắ n giết bọ n giặ c rấ t nhiều. Phụ c binh kế tiếp nổ i dậ y
: Hồ Đứ c Tú đố c thú c nhá nh quâ n bên hữ u, Nguyễn Sá ng đố c thú c nhá nh quâ n bên tả ,
giết đượ c đầ u sỏ củ a giặ c và bọ n giặ c và i chụ c ngườ i, lạ i bắ n ngã đượ c tên đạ i đầ u sỏ
củ a giặ c Man. Giặ c tan vỡ . Bọ n Vũ Vă n Giả i ở quâ n thứ cù ng ký và o sớ , tâ u lên.

Vua khen rằ ng : "Đố c quâ n đạ o ấ y là Doã n Uẩ n xử trí thích hợ p, từ lú c đem quâ n đi đến
nay ; ba lầ n tâ u tin thắ ng trậ n, thự c đá ng khen thưở ng : Doã n Uẩ n đượ c thưở ng gia
quâ n cô ng mộ t cấ p và mộ t đồ ng kim tiền "tứ mỹ" có dây rủ xuố ng ; quyền Lã nh binh Hồ
Đứ c Tú thâ n đố c phía bên hữ u, xô ng lên giết giặ c, bắ n trú ng tên đầ u sỏ giặ c ngồ i kiệu
che lọ ng ngã ngay, giặ c liền tan vỡ : thự c là dũ ng lượ c đá ng khen ! Hồ Đứ c Tú đượ c
thưở ng thụ lã nh binh, và thưở ng thêm mộ t tấ m "thưở ng cô ng kim bà i" ; lạ i sai tra rõ
ngườ i bị bắ n chết ấ y đích là đạ i đầ u sỏ giặ c Xiêm, thì sẽ đượ c hậ u thưở ng nữ a. Lã nh
binh Nguyễn Sá ng đố c thú c đạ o quâ n tả hậ u, liền bắ n đạ i bá c ngã ngay tên đầ u sỏ giặ c đi
hai lọ ng, đượ c thưở ng gia quâ n cô ng mộ t cấ p và gia thưở ng mộ t nhẫ n và ng mặ t thủ y
tinh ; lạ i giao tra rõ đích danh ngườ i bắ n trú ng tên đạ i đầ u sỏ giặ c, thì cấ p trướ c cho mộ t
tấ m "thưở ng cô ng ngâ n bà i". Độ i trưở ng chém đượ c đầ u giặ c ngay tạ i trậ n là Nguyễn
Kim Đườ ng, Nguyễn Khá nh Viên, Lê Vă n Khương đều đượ c nhắ c bổ chá nh độ i trưở ng ;
Phó vệ ú y vệ Thủ y ở An Giang theo Hồ Đứ c Tú đi đá nh giặ c là Nguyễn Thiều, quyền Vệ
ú y vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m theo Nguyễn Sá ng đi đá nh giặ c là Đoà n Vă n Họ c, quyền
Quả n cơ cơ Hữ u ở An Giang là Nguyễn Khoa, 3 viên ấ y đượ c thưở ng gia quâ n cô ng đều
mộ t cấ p, ngâ n tiền hạ ng to mỗ i ngườ i đượ c 2 đồ ng ; quyền Vệ ú y vệ Nhị thuộ c Trung
bả o đem biền binh củ a mình đi mai phụ c là Nguyễn Hoa, quyền Phó vệ ú y là Trương Lý,
sung Quả n vệ vệ Tiền nhấ t dinh Vũ lâ m là Trầ n Tri, quyền Phó vệ ú y là Nguyễn Tiến
Song, thí sai Phó quả n cơ cơ Hữ u ở Định Tườ ng là Hoà ng Chiến, 5 viên nà y đượ c thưở ng
quâ n cô ng kỷ lụ c đều mộ t thứ ngâ n tiền hạ ng to đều 1 đồ ng. Cò n biền binh cơ Định tả
theo Lê Viên đi trướ c hô quâ n, hă ng há i đá nh dữ dộ i, đượ c thưở ng 100 quan tiền.

Lạ i dụ bọ n Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch rằ ng : "Nay bọ n giặ c thườ ng bị thua vỡ , nên xét

kỹ sự cơ, đố c thú c quâ n 2 đạ o tù y phương đá nh dẹp cho chó ng đượ c yên ổ n. Lạ i chia
đườ ng đem quâ n đi, tiến lên hạ đượ c Nam Vang, để dự ng cô ng to. Cò n Cao Hữ u Dự c ở
đạ o Tâ y Ninh, nhiều lầ n tâ u bá o thổ mụ c hà ng phụ c theo về, xin quâ n tiếp viện, lờ i nó i
phầ n nhiều hấ p tấ p ; nay quan quâ n cá c đạ o thanh thế nổ i khắ p, mà chỉ khoanh tay
đứ ng nhìn, là m ngườ i nhà n rỗ i, ở ngoà i cuộ c ; Nguyễn Cô ng Nhà n chuyên giữ mộ t đạ o,
cũ ng mượ n cớ nó i là hiểm trở đó ng quâ n khô ng tiến, thự c là đá ng khinh ! Nay nhâ n cơ
hộ i nà y, nếu biết kết hợ p sứ c tiến đá nh, cò n có thể tha khỏ i lỗ i trướ c. Nếu bồ i hồ i trô ng
ngó ng, nhấ t định khô ng tha".

Dụ rõ bộ Binh, bộ Cô ng rằ ng : "Nghe nó i : gầ n đâ y phá i quâ n đi là m cá c dinh thự , có khi

là m xong cô ng việc, hơn mộ t nă m khô ng thấ y cho về, việc ấ y khô ng khá c gì cho binh
đinh về nghỉ. Hai bộ khô ng soi xét, thì lỗ i cũ ng như nhau ! Từ nay, phà m có phá i quâ n đi
là m việc, đều theo cô ng việc nhiều hay ít, châ m chướ c định kỳ hạ n. Ngườ i đượ c phá i
trô ng coi việc là m, theo hạ n là m việc. Bộ Cô ng thờ i xem xét, xong cô ng việc thì cho về ;
nếu để chậ m kỳ hạ n, nghỉ việc, đều tâ u lên để trị tộ i".

Bắ t đầ u đặ t độ i quâ n Bình Hả i, Định Hả i ở tỉnh Nam Định. Tổ ng đố c Phan Bá Đạ t tâ u

rằ ng : "Viên coi giữ ở cử a biển Liêu Lá c là Lê Nghĩa mộ dâ n lậ u [chưa ghi tên trong sổ
đinh] 100 ngườ i, xin quy là m 2 độ i Nhấ t, Nhị ở Bình Hả i ; viên coi giữ đồ n Ba Lạ t là
Nguyễn Vă n Liêm mộ đượ c 50 ngườ i, xin quy là m độ i Định Hả i, đượ c vỡ các ruộ ng đấ t
lậ u cò n bỏ khô ng". Vua chuẩ n y cho. Đạ t lạ i tâ u : "Bã i biển hạ t tỉnh ấy nhiều đấ t bỏ
khô ng, chỉ bọ n hà o cườ ng xâ m chiếm, mà dâ n hèn thì nghèo khô ng mộ t tấ c đấ t ; Lê
Nghĩa đã tiếp tụ c mộ dâ n lậ u đượ c hơn 400 ngườ i ; xin hợ p vớ i 2 độ i trướ c, là m thà nh
mộ t cơ ở Bình Hả i, cho trưng thêm ruộ ng lậ u để là m cho sinh lợ i, có củ a".

Vua bả o rằ ng : Đồ n Bình Hả i đã có quâ n đó ng (150) lạ i có 2 độ i mớ i mộ , đủ giú p cho sự

canh giữ ; tiếp tụ c mộ dâ n đinh, nên chọ n chỗ đặ t thà nh là ng, để cho khai khẩ n là m ă n,
khô ng cầ n biên và o ngạ ch quâ n là m gì".

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai dâ ng sớ xin đến tỉnh Tuyên Quang để
xếp đặ t việc phò ng giữ ngoà i biển. Vua chuẩ n y cho. Trướ c đâ y Nguyễn Cử u Đứ c tâ u
lên : "Đồ n  n Quang vố n khô ng phả i là chỗ tố t, xin nên bỏ bớ t và về đó ng ở phủ nha
Trườ ng An ; lạ i ở cá c nơi Đầ u Đả ng (thuộ c địa phậ n châ u Bạ ch Thô ng tỉnh Thá i
Nguyên), Khiếu Ca (thuộ c châ u Bạ ch Thô ng), Na Tình (thuộ c địa phậ n huyện Thạ ch
Lâ m, tỉnh Cao Bằ ng) đặ t ra đồ n trạ i, đều chọ n thổ mụ c trô ng coi". Đứ c liền triệt quâ n về.

Vua cho rằ ng Giai có trá ch nhiệm kiêm hạ t, nên dụ cho hộ i đồ ng vớ i Bố chính Ngô Kim
Lâ n hết lò ng bà n tính. Đến đâ y Giai và Kim Lâ n tâ u rằ ng : "Vâ n Trung tiếp giá p vớ i tỉnh
Cao, tỉnh Thá i, địa giớ i chạ y dà i và hiểm á c, cô ng việc đá nh bắ t giặ c, chưa thể bỗ ng chố c
xong việc, nên đó ng quâ n cho dâ n đượ c nghỉ ngơi, tính dầ n cá i kế dụ bắ t, mớ i là kế hoà n
toà n. Duy đem quâ n đi, cầ n phả i đủ lương thự c trướ c. Xin do quan tỉnh Tuyên đặ t tiền
mua mộ t vạ n phương gạ o lương, dự trữ ở phủ lỵ Tương An ; nhắ c bổ cho thổ hà o Ma
Doã n Chẩ n chứ c bá hộ , theo đó ng giữ ở phủ ; chợ t khi có việc, lương thự c có thể tiếp tế
đượ c. Vả lạ i, mồ i thơm tấ t có cá mắ c mồ i, thưở ng to tấ t có ngườ i dấ n thâ n. Xin lạ i treo
giả i thưở ng thậ t hậ u, thì mọ i ngườ i tranh nhau cố sứ c, có thể khô ng phiền đến việc
quâ n mà bắ t đượ c ngườ i có tộ i ; nếu chậ m đến mộ t nă m khô ng có hiệu quả , thì xin đến
tiết mù a đô ng tạ nh nắ ng đem biền binh tỉnh Sơn Tâ y đố c thú c thổ dõ ng cá c tỉnh Tuyên
Quang, Cao Bằ ng, Thá i Nguyên mộ t vạ n ngườ i, tiến đi đá nh bắ t, trong mộ t hai thá ng là
dẹp xong đượ c".
Vua bả o rằ ng : "Giặ c Thạ c là cá trong nồ i, việc gì phả i lo quá , chứ a nhiều lương thự c là m
gì ; cò n như đố c thú c quâ n rầ m rộ , chú ng sẽ nghe bó ng gió , trố n xa, nhấ t định cũ ng
khô ng phả i là đắ c sá ch. Nên phả i rộ ng ban ơn huệ, cho chú ng biết sử a đổ i, hạ n sau 6
thá ng, giặ c Thạ c nếu biết quay đầ u quy thuậ n thì tha cho tộ i chết. Lạ i thô ng sứ c cho
nhâ n dâ n ngườ i Kinh, ngườ i Thổ , ai có thể đem sứ c mình bắ t số ng hay chém đượ c đích
thâ n giặ c Thạ c, sẽ chiếu lệ thưở ng nă m trướ c mà thưở ng cho (bắ t số ng đượ c, thưở ng
800 lạ ng bạ c ; chém chết mớ i bắ t đượ c, thưở ng 500 lạ ng bạ c), khô ng cầ n phả i tă ng
thêm nữ a. Ma Doã n Chẩ n chưa có cô ng trạ ng đá ng kể, nay hã y chuẩ n cho cấ p bằ ng ngoạ i
ủ y bá hộ , coi quả n 100 thổ dõ ng, theo phủ sai phá i, là m việc trú phò ng, đợ i khi có cô ng
trạ ng rõ rệt, sẽ lạ i cho bổ thụ ".

Phủ Thừ a Thiên và tỉnh Quả ng Bình, lú a chiêm thu hoạ ch đượ c ít. Hai hạ t ấ y, thó c thuế
đượ c giả m giá , nộ p mộ t nử a.

Có tên Hoà ng Vă n Lợ i, là thuộ c binh ở phủ An Phong cô ng, cậ y thế bắ t ngườ i giam khả o.
Việc phá t giá c, Lợ i phả i chém đầ u, rêu rao khắ p nơi : phó trưở ng sử và tư vụ đều phả i
cá ch ; An Phong cô ng Hồ ng Bả o khô ng biết kiềm thú c ngườ i thuộ c hạ củ a mình, phả i
phạ t lương 6 thá ng. Nhâ n thế dụ rằ ng : "Từ trướ c đến giờ , cá i tệ riêng củ a thuộ c hạ
trong phủ , đều đã tù y việc nghiêm trị, lờ i dạ y bả o trong gia đình, đã từ ng khô mô i rá o
lưỡ i, thế mà cò n có việc nà y ! Ngươi nên cả nh tỉnh nhiều hơn, vui vẻ, thà nh thự c, nhớ
lấ y lờ i dạ y thườ ng, để hưở ng ơn huệ lâ u dà i. Nếu phó ng tú ng thuộ c hạ củ a mình như
trướ c, thì phép nhà rấ t nghiêm, phép nướ c rấ t quan trọ ng ; chú ng là bọ n tiểu nhâ n, tự
phạ m lướ i phá p luậ t, cố nhiên khô ng đá ng nó i, nhưng tiếng tố t danh thơm củ a ngươi,
rấ t nên quý trọ ng. Ngọ c châ u đá ng giá mườ i cỗ xe, mà phả i nhọ c lò ng về con sẻ ở bờ
giậ u ; cá i chuô ng nặ ng đến muô n câ n, mà phả i lụ y ở cá i tiếng lấ y cỏ để đá nh : xem thế
thì há khô ng đá ng tiếc lắ m hay sao ? Ngươi phả i nghĩ lắ m ! Lờ i trẫ m khô ng nó i đến lầ n
thứ hai". Sai đem dụ nà y cấp cho Tô n nhâ n phủ và Thừ a Thiên phủ mỗ i nơi mộ t đạ o, để
cho biết cá i ý thi hà nh phá p luậ t nghiêm minh củ a triều đình.

Mộ t hô m, vua ngự ở điện Đô ng Cá c, bả o Nộ i cá c, bọ n Nguyễn Đứ c Chính rằ ng : "Cao

Tô ng nhà Thanh thọ 89 tuổ i, truyền ngô i cho Gia Khá nh đế, là con thứ 15. Cầ n ngườ i
hiền, chứ khô ng cầ n thứ bậ c : thế là hợ p đượ c đạ o Nghiêu, Thuấ n, mà kiêm đượ c cả sự
truyền nố i củ a Vũ , Khả i((1) Nghiêu khô ng cho con kế vị mà truyền ngô i cho Thuấ n là
ngườ i hiền ; Hạ Vũ thì truyền ngô i cho Khả i là con.1). Trẫ m xem lú c bấy giờ lờ i vă n cá o
miếu, â n chiếu và chỉ dụ đều chính Cao Tô ng tự là m, chính đạ i đườ ng hoà ng, rự c rỡ
đá ng khen. Đến khi Gia Khá nh đế nố i ngô i, cũ ng ở cung Dụ c Khá nh. Quyền sinh hay sá t,
quyền ban cho hay lấ y lạ i đều do Thá i thượ ng hoà ng định đoạ t. Gia phá p há chẳ ng
nghiêm lắ m ư ?".

Cho : Hồ ng lô Tự khanh sung Toả n tu Sử quá n Nguyễn Tườ ng Vĩnh đượ c đổ i bổ Thị độ c
họ c sĩ viện Hà n lâ m ; Tham biện cô ng việc Nộ i cá c Phan Huy Vịnh thă ng thự Thị giả ng
họ c sĩ viện Hà n lâ m vẫ n sung Biên tu ở Sử quá n. Chứ c Toả n tu cò n khuyết, giao cho đình
thầ n tâ u cử để bổ .

Dụ rõ cho quan quâ n tuầ n tiễu ở Kinh thà nh. Vua dụ rằ ng : "Kinh sư là chỗ nhâ n dâ n tụ
tậ p, trong thì có quâ n cấ m binh Vũ lâ m, ngoà i thì có giá m thà nh, vò ng thà nh và quâ n
phủ Thừ a Thiên, đều theo phậ n đi tuầ n tiễu. Gầ n đây cò n có kẻ trộ m lén lú t, là do nhà
chứ a chấ p hoặ c cù ng đi, hoặ c ngồ i mộ t chỗ đượ c chia củ a ; mà việc tuầ n tiễu lườ i biếng
sơ hở , nên mớ i đến nỗ i thế ! Đề đố c Kinh thà nh và thố ng quả n cá c quâ n dinh nên
nghiêm sứ c cho thuộ c biền hết sứ c dò thá m. Lạ i truyền thị cho cá c nhà ở bên trong bên
ngoà i Kinh thà nh, khô ng đượ c đem hạ ng du cô n, đã ng tử đến ở , nếu dá m chứ a chấ p kẻ
tiểu nhâ n gian tà , bắ t đượ c thì phả i tộ i nặ ng.

Quyền á n sá t Hưng Hó a Chu Duy chết. Cho Lang trung bộ Cô ng Nguyễn Khoa Dụ c đượ c
điệu bổ á n sá t Hưng Hó a.

Cho Họ c chính ở Quố c tử giá m Lê Khắ c Vă n đượ c thă ng quyền Đố c họ c tỉnh Biên Hò a
(Đố c họ c trướ c là Dương Bá Cung vì ố m xin nghỉ).

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển XLIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng mộ t, là m lễ Thu hưở ng.

Cá c địa phương ở Bắ c Kỳ tâ u : nướ c sô ng khô ng lên to lắ m, đê điều vữ ng chắ c. Vua bả o

rằ ng : "Nay mớ i đến tiết "mạ t phụ c", cò n phả i bậ n lò ng ; nên hết sứ c canh giữ , để phò ng
sự xảy ra". Chưa bao lâ u, đê đã bỏ ở Tri Khê bị vỡ (thuộ c huyện Thượ ng Phướ c, tỉnh Hà
Nộ i), nướ c lụ t lan trà n đến cá c huyện Sơn Minh, Thanh Trì. Chỗ ấ y bị ứ đọ ng. Vua liền
xuố ng dụ khẩ n sứ c lấ p chỗ vỡ , tìm cá ch khơi cho thô ng [chỗ bị ú ng]. Tuầ n phủ Hưng
Yên Phạ m Duy Trinh cũ ng tâ u đê điều trong hạ t nhiều chỗ nguy hiểm, may khô ng việc
gì. Vua bả o rằ ng : "Trẫ m rấ t lấ y là m may cho dâ n phương ấy, nhưng cũ ng nên để ý
chố ng giữ , chớ cho là nướ c sô ng bớ t dầ n, hơi tỏ ra lườ i biếng thì mớ i đượ c".

Tha nhữ ng nhâ n viên có lỗ i.

Vua dụ bộ Hình rằ ng : "Tha ngườ i có tộ i lỗ i, là việc đầ u tiên củ a nhâ n chính ; nay ở Nam
Kỳ có việc, cá c nhâ n viên có lỗ i ở trong Kinh và ngoà i cá c tỉnh, khô ng ngạ i gì sự cho đi
nhâ n việc ấ y mà lậ p cô ng, để mở cho con đườ ng tự sử a đổ i ; gỗ ngô đồ ng cháy tà n ở
trong bếp, khô ng nỡ cho là vậ t bỏ đi ; con cá ở dướ i giếng cạ n, cũ ng muố n đượ c có là n
só ng trong má t, đó là chỉ ý thương xó t tù y tiện củ a triều đình ; nên đem nhữ ng tộ i nhâ n
từ "quâ n lưu" trở xuố ng, là m danh sá ch tâ u lên. Khi danh sá ch tâ u lên, vua xem xét kỹ
lưỡ ng, phâ n biệt tình tộ i. Nhữ ng ngườ i vì việc cô ng mà mắ c lỗ i đượ c tha và i chụ c ngườ i,
đều cấ p cho tiền, gạ o, phá t đi là m việc ở quâ n thứ tỉnh An Giang.

Bổ Nguyễn Cư Sĩ là m Đạ i lý tự Thiếu khanh. Thă ng : Cô ng khoa Cấ p sự trung là Nguyễn

Huy Lịch lên quyền Lang trung ty Kiểm biện bộ Lạ i ; Viên ngoạ i lang ty Vă n tuyển bộ Lạ i
là Chu Hữ u Đứ c lên quyền Lang trung ty ấ y ; Hà n lâ m viện Thị độ c sung chứ c Biên tu ở
Sử quá n là Hoà ng Trọ ng Từ lên quyền Lang trung ty Kinh trự c bộ Hộ ; Lạ i khoa Cấ p sự
trung là Tạ Vự c lên quyền Lang trung ty Thưở ng lộ c bộ Hộ ; Hộ khoa Cấ p sự trung là
Nguyễn Thuậ n lên quyền Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.
Nguyễn Tri Phương, Tô n Thấ t Nghị đến nơi quâ n thứ ở Ba Nam, phá i ngườ i đi chiêu dụ
ngườ i Man Thổ ; nhưng phầ n nhiều bị bọ n đầ u mụ c kiềm chế, họ khô ng chịu ra. ở
thượ ng lưu dò ng sô ng thuộ c Ba Nam, giặ c lạ i là m đồ n, đắ p lũ y, chạ y ngang suố t đến
Thiết Thằ ng để là m bình phong cho thà nh Nam Vang. Tri Phương, Doã n Uẩ n và Nguyễn
Vă n Hoà ng muố n chia đườ ng đá nh gấ p, cho hết sự trô ng ngó ng củ a dâ n Thổ , mớ i đưa
thư cho quan đạ i thầ n do Kinh phá i đi để bà n tính. Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch cho rằ ng
dâ n Thổ chưa hà ng phụ c theo về, quâ n cò n chưa tậ p hợ p đượ c nhiều, tiến lên đá nh lấ y
vẫ n khó ; là m sớ tâ u lên.

Vua dụ rằ ng : "Gầ n đâ y quan quâ n tiến đá nh, đượ c luô n ba lầ n thắ ng trậ n, uy danh nổ i
khắ p, có thể nhâ n cơ hộ i đượ c. Nay Nguyễn Tri Phương, Tô n Thấ t Nghị đã đến quâ n
thứ , mưu tính việc đá nh lấ y, mà cá c tướ ng tá theo đi đá nh trậ n đều muố n hă ng há i đi
trướ c. Chính là lú c nên nhâ n khí thế đương mạ nh ấ y, chia đườ ng tiến đá nh Thiết Thằ ng,
cho chú ng mấ t nương tự a chỗ hiểm, mớ i là đắ c sá ch. Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch thậ n
trọ ng quá , chỉ thấ y thổ mụ c về hà ng cò n ít, khô ng khỏ i trù trừ , rồ i tự loanh quanh là m
sớ tâ u lên xin chỉ dụ , kéo dà i hà ng tuầ n để cho giặ c có thì giờ [chuẩ n bị] ! Sau nà y dò ng
sô ng chả y xiết, thuyền đi khô ng tiện, thì là m thế nà o ? Việc binh cố t cho nhanh chó ng,
chầ n chừ như thế, thự c là khô ng theo ý ngườ i. Nay cho Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n
đem ngay quâ n đắ c thắ ng ấy, chia đườ ng tiến đá nh Thiết Thằ ng : hoặ c giả cá ch đá nh
phía trướ c, rồ i ngầ m đá nh ú p phía sau, hoặ c chia hai đườ ng thủ y lụ c, tù y thế giá p đá nh,
để chú ng trướ c sau khô ng thể trô ng cậ y nhau đượ c, thì dễ thắ ng lắ m. Trướ c để quâ n
đó ng ở 5 đồ n, nay nên chướ c lượ ng đem về, để sứ c quâ n đượ c hù ng hậ u ; đạ o quâ n ở
Tâ y Ninh, Nguyễn Cô ng Nhà n phả i gấ p đườ ng đi ngay mà đá nh trậ n. Số quâ n hiện đó ng
ở cá c tỉnh cũ ng đều điều đi An Giang để phò ng sai phá i". Sau đó giặ c Thổ gọ i nhau tụ
họ p ở thượ ng lưu Sá ch Sô , đắp đồ n cố giữ . Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n tự đem 1.000
biền binh đi trướ c đá nh dẹp, bắ n giết bọ n giặ c 10 ngườ i. Giặ c thua chạ y, bọ n Phương
triệt đượ c đồ n ấ y, giao cho Lã nh binh Nguyễn Sá ng đó ng giữ . Sá ng bỗ ng bị ố m ; cho Phó
lã nh binh Định Tườ ng là Hồ Hậ u thay thế.
Lã nh phủ Hà Tiên là Nguyễn Lương Nhà n tâ u rằ ng : "Dò đượ c Man mụ c là Nặ c Ong Giun
kết đả ng quấ y rố i khoả ng đồ n Vĩnh Điều, đồ n Tiên Mỹ (tên 2 đồ n)". Vua dụ rằ ng :
"Chú ng thấ y quan quâ n chia đườ ng tiến đá nh, nên cho thổ phỉ linh tinh quấ y rố i là m ra
dá ng khả nghi để phâ n tá n thế lự c củ a quan quâ n. Vậ y nên đem số quâ n hiện có để
giương oai, lạ i nhâ n lú c nó khô ng để ý ậ p đến đá nh giết bấ t ngờ , khô ng nên tỏ ra mình
yếu. Sau đó hơn mộ t tră m giặ c Man đến quấ y rố i Trườ ng Lũ y, ngườ i trô ng coi đồ n Vĩnh
Điều là Lê Vĩnh Thứ c đượ c tin bá o, liền đem 14 ngườ i quâ n đi dò thá m, bị giặ c đá nh bị
thương. Độ i trưở ng Lê Vă n Dương xô ng ra đâ m giết bọ n giặ c Man, vự c Vĩnh Thứ c ra
ngoà i trậ n, bó vết thương rồ i lạ i đá nh. Quâ n ở đồ n tiếp đến, giặ c chạ y trố n và o rừ ng.
Vua biết việc ấ y, thưở ng cho Vĩnh Thứ c quâ n cô ng kỷ lụ c mộ t thứ và 5 lạ ng bạ c ; Vă n
Dương đượ c nhắ c bổ suấ t độ i, và cho mộ t tấ m thưở ng cô ng ngâ n bà i.

Thá p Từ Nhâ n đã là m xong, đổ i tên là "Phướ c Duyên bả o thá p"((1) Thá p bá u Phướ c
Duyên.1). Ngườ i trô ng coi cô ng việc là Hoà ng Vă n Hậ u đượ c thưở ng gia hai cấp và 15
lạ ng bạ c ; cá c nhâ n viên, biền binh và thợ đều đượ c thưở ng có từ ng bậ c. Lạ i là m đà n
chay trọ ng thể ở chù a Thiên Mụ . Cho quyền Chưở ng vệ Tô n Thấ t Cung, Thị lang Tô n
Thấ t Hợ p trô ng coi việc ấ y. Trướ c khi là m xong Bả o thá p, ngự giá thườ ng đến chơi, là m
vă n thơ để ghi cá c việc (chép rõ ở tậ p vă n thơ vua là m). Bộ Cô ng xin khắ c và o bia, vua
gạ t đi, bả o rằ ng : "Trẫ m bậ n nhiều việc, khi đượ c rỗ i, thườ ng là m thơ, khô ng tiếc bú t
mự c, đó chỉ là ghi chép đạ i khá i ; nếu theo lờ i xin củ a bọ n ngươi, chẳ ng hó a ra mở sự mê
hoặ c cho ngườ i sau ư ?".

Ngũ đẳ ng thị vệ Nguyễn Hoá n đượ c phá i đi đến Hoà ng Sa thuộ c tỉnh Quả ng Ngã i, tự tiện
quấ y rố i cá c là ng. Ngườ i cù ng phá i đi nêu ra để hặ c. Hoá n phả i tộ i lưu đến hết bậ c.

Bộ Hộ tậ p hợ p cá c bả n â n dụ , lầ m đem mù a xuâ n nă m trướ c là m mù a xuâ n nă m nay, khi

biết, là m tờ tâ u xin là m lạ i. Vua quở rằ ng : "Cá c thuộ c viên củ a đườ ng quan trong mộ t
bộ , có rấ t nhiều ngườ i, sao lạ i có sự sơ khoá ng lầ m lẫ n như thế, lạ i khô ng đệ cả tậ p lên
để nhậ n tộ i, chỉ nó i qua loa bằ ng mộ t tờ giấ y, mong muố n để tiêu á n, có phả i khô ng ?".
Cá c thuộ c viên củ a đườ ng quan đều phả i phạ t cả .
Giặ c tỉnh Tuyên Quang là Bế Vă n Chiêu phả i giết. Chiêu là thâ n thuộ c củ a giặ c Khô i,
trướ c nhậ n danh mụ c củ a giặ c, sinh sự , lạ i ngầ m theo đả ng Nô ng Nhị ; đến đâ y bị phá i
viên củ a tỉnh là Lê Vă n Bà n, ngườ i phả i tộ i lưu là Ma Doã n Dưỡ ng bắ t đượ c, Chiêu phả i
tộ i cự c hình ; thưở ng cho Bà n 3 đồ ng ngâ n tiền, Dưỡ ng đượ c tha tộ i lưu ; quyền Phó
lã nh binh là Nguyễn Vă n Luậ n ủ y ngườ i đi dò thá m đượ c việc, đượ c thưở ng kỷ lụ c 2
thứ , Nguyễn Quả ng Khả i cũ ng từ địa giớ i nướ c nhà Thanh lẻn về, bị ố m chết.

Vua sai bă m vằ m thâ y Khả i.

Cá c tỉnh Quả ng Bình, Bình Định, Vĩnh Long và Nghệ An lâ u khô ng mưa. Vua sai cầ u đả o,
đượ c mưa ngay.

Cho : nguyên Tri phủ Nguyễn Vă n Quyền thă ng bổ Đố c họ c tỉnh Gia Định, nguyên Tri
châ u Vũ Khắ c Tuấ n bổ thụ Chủ sự , thă ng quyền Đố c họ c tỉnh Quả ng Bình ; Tri huyện
Đặ ng Tiến thă ng quyền Đố c họ c tỉnh Bắ c Ninh.

á n sá t Ninh Bình là Phạ m Bá Thiều dâ ng sớ hỏ i thă m sứ c khỏ e, tâ u rằ ng : "Huyện Lạ c An

thuộ c trong tỉnh trướ c khô ng có lệ thuế. Từ nă m Minh Mệnh thứ 19 trở đi, thó c thuế
phả i thu, đều cho chiết nộ p bằ ng tiền. Nay thu thó c như trướ c, chuyển vậ n đườ ng bộ
khó nhọ c, khô ng tiện cho dâ n". Sau đó bộ Hộ tâ u rằ ng : "Cá c huyện, châ u trong cả nướ c,
như miền thượ ng du tỉnh Thanh Hó a và cá c hạ t Hưng Hó a, Thá i Nguyên, Quả ng Yên, ở
xa khô ng tiện, đem nộ p cũ ng nhiều, khô ng nhữ ng mộ t hạ t Lạ c An. Vậ y xin cho các quan
tỉnh đi khá m, chọ n nơi cao rá o sá ng sủ a đặ t là m kho riêng". Vua dụ rằ ng : Lờ i bà n củ a
bộ , là cũ ng theo cá i phép thườ ng bình, để đủ chỗ chứ a mà tiện việc cung nộ p ; nhưng
khô ng nghĩ phép thườ ng bình chỉ đặ t ở trung châ u, như cá c phủ Tĩnh Gia ở Thanh Hó a,
Lý Nhâ n ở Hà Nộ i, xa cá ch tỉnh thà nh, tù y tiện đặ t kho, cho dâ n đến chỗ gầ n mà nộ p, đô i
khi có xuấ t thó c cho vay, cũ ng ở đấy chi ra. Đố i vớ i Nhà nướ c thì có kho chứ a sẵ n sà ng ;
đố i vớ i dâ n thì khô ng phả i chuyển vậ n vấ t vả ; thu và o phó ng ra đượ c thích hợ p, mà tiện
việc cho cả cô ng, tư. Cò n như 6 huyện, châ u : Thạ ch Thà nh, Cẩ m Thủ y, Quả ng Địa, Lang
Chá nh, Quan Hó a, Thườ ng Xuâ n và 7 tổ ng thượ ng du ở tỉnh Thanh Hó a ; 16 châ u : Sơn
La, Thuậ n Châ u, Mai Sơn, An Châ u, Mộ c Châ u, Đà Bắ c, Phù Yên, Mai Châ u, Thủ y Vĩ, Vă n
Bà n, Chiêu Tấ n, Luâ n Châ u, Quỳnh Nhai, Tuầ n Giá o, Ninh Viễn, Lai Châ u thuộ c tỉnh
Hưng Hó a ; châ u Bạ ch Thô ng, Cả m Hó a ở Thá i Nguyên ; châ u Vạ n Ninh, Tiên Yên và
tổ ng Vâ n Hả i huyện Nghiêu Phong thuộ c tỉnh Quả ng Yên ; và cá c huyện Lạ c An tỉnh
Ninh Bình ; đều là dâ n thổ xa cá ch, từ trướ c đến giờ , thu thuế cho chiết nộ p bằ ng tiền,
vố n là để tiện cho dâ n. Nay nếu nhấ t khá i đặ t kho riêng, trưng thu thó c thuế, thì khô ng
khỏ i phả i phá i quâ n canh giữ , đã là phiền nhiễu, lạ i ủ y riêng lạ i dịch ngồ i tạ i chỗ để thu,
lạ i thêm mộ t hố tệ hạ i lắ m. Thự c khô ng phả i là ý để vỗ về dâ n mọ n ở nơi biên trấ n xa
xô i. Vậ y cá c huyện, châ u ở nơi biên quậ n, hằ ng nă m thó c thuế phả i thu, chuẩ n cho đều
đượ c theo như cũ , chiết nộ p bằ ng tiền, do tỉnh ấ y cung thu, để cho giả n tiện. Duy từ
trướ c đến giờ , trị giá vẫ n khô ng nhấ t định (hoặ c 1 quan, hoặ c 1 quan 2 tiền, hoặ c 1 quan
5 tiền, 8 tiền, khô ng nhấ t định). Kể ra, giá gạ o nơi cao nơi hạ , nguyên khô ng giố ng nhau ;
nếu ấ n định đồ ng đều nhau, tấ t có chỗ kia thì hạ , chỗ nà y thì cao. Nay chuẩ n định : thu
thuế mù a hạ về ngà y mồ ng mộ t thá ng 5, thu thuế mù a đô ng về ngà y mồ ng mộ t thá ng
11, đều do quan địa phương chiểu theo giá thị trườ ng, cứ thự c tâ u xin chuẩ n cho, để tỏ
lệ định".

Cho cô ng thầ n quố c sơ là Nguyễn Ư Dĩ đượ c phụ thờ ở nhà Thá i miếu. Trướ c kia, Đạ i
họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n tâ u rằ ng : bề tô i triều trướ c là Nguyễn Ư Dĩ, lú c quố c sơ, có cô ng to,
xin cho tuyên dương, để tỏ hậ u đạ o. Vua hỏ i tình hình, Cẩ n thưa rằ ng : "Tô i già cả quên
mấ t ; nghe nó i sử thầ n là bọ n Đỗ Quang, Vũ Phạ m Khả i nó i việc ấ y rấ t đầy đủ ". Vua liền
sai Sử quá n biên ra giấ y trình lên vua xem. Vua dụ bộ Lễ rằ ng : "Lú c mớ i khai sá ng cơ
nghiệp, cô ng thầ n Nguyễn Ư Dĩ, hết lò ng giú p đỡ ; sau khi [Thế Tổ ] lên ngô i, Ư Dĩ hợ p
sứ c khuô ng phù ((1) Khuô ng phù : phò tá , giú p rậ p.1). Về sau, con chá u lạ i hay đờ i đờ i
nố i nghiệp ô ng cha, sự nghiệp rự c rỡ . (Nguyễn Ư Dĩ, tên tự là Vô Sự , ngườ i huyện Tứ Kỳ,
tỉnh Hả i Dương, là con Nguyễn Minh Biện, cô ng thầ n nhà cố Lê, và là anh Tĩnh hoà ng
hậ u (anh, có chỗ chép là em). Khi Tĩnh hoà ng đế((2) Nguyễn Kim (Triệu tổ Tĩnh hoà ng
đế).2) cò n lá nh sang Ai Lao, Thá i Tổ ((3) Nguyễn Hoà ng (Thá i tổ Gia Dụ hoà ng đế).3)
mớ i lên 2 tuổ i, Dĩ mang về nhà nuô i, hết lò ng trô ng nom ; khi lớ n, cô ng danh ngà y cà ng
thịnh, phả i tướ ng nhà Lê là Trịnh Kiểm đem lò ng ghen ghét. Ư Dĩ khuyên nên kín đá o
giữ mình, bí mậ t bà n kế xin và o phía nam, trấ n giữ Thuậ n Hó a. Nă m Mậ u Ngọ , Thá i Tổ
trấ n giữ Thuậ n Hó a. Ư Dĩ đem con em đi theo ; lú c trướ c, đó ng ở châ u á i Tử thuộ c Vũ
Xương, cù ng vớ i Tố ng Phướ c Trị, Mạ c Cả nh Huố ng mưu tính nhiều việc. Ư Dĩ là m quan
đến Thá i phó , tướ c Uy quố c cô ng. Con là Đình Dũ ng, chá u là Đình Hù ng đều có cô ng,
đượ c phong tướ c quậ n cô ng. Hồ i quố c sơ, Ư Dĩ đượ c thờ phụ và o miếu cũ trong quý
hương ở Thanh Hó a. Nă m Gia Long thứ 2 là m lạ i miếu cũ , quan bộ Lễ cho rằ ng Ư Dĩ là
cô ng thầ n là ng họ ngoạ i, tạ m xin bã i đi, đợ i sau nà y bà n lạ i). So vớ i Phụ c Ba nhà Há n,
Trưở ng Tô n nhà Đườ ng, Ư Dĩ cà ng trộ i hơn, thự c là khai quố c cô ng thầ n bậ c nhấ t.
Trướ c kia quan bộ Lễ thiếu xem xét, tự điển cò n sơ só t lắ m. Trẫ m cung kính xem trong
Thự c lụ c, truy nghĩ đến bậ c hiền tà i có cô ng, nên định tuyên dương để thỏ a tiềm linh
ngườ i quá cố ". Vì thế, quan bộ Lễ tâ u xin chép và o tự điển, đượ c thờ phụ ở hữ u vu nhà
Thá i miếu, bà y hà ng và o á n thứ nhấ t.

Vua xuố ng tờ chế, y lờ i tâ u ấ y. Tặ ng phong thêm là Khai quố c cô ng thầ n, đặ c tiến Trá ng
vũ tướ ng quâ n, Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự Thá i sư, cho tên
thụ y là Trung Trinh, vẫ n phong Uy quố c cô ng. Lạ i cho tư hỏ i con chá u rồ i tâ u lên. (Con
chá u Ư Dĩ, nay khô ng biết rõ hiện trạ ng ra sao. Cha là Minh Biện, nhà Lê phong là Phướ c
thầ n ; nay theo tự điển và o bậ c trung đẳ ng, dâ n là ng ấ y phụ ng thờ ).

Bắ t đầ u xây đắ p thà nh phủ Đoan Hù ng (thuộ c tỉnh Sơn Tâ y, ở địa phậ n xã Quả Cả m,
theo cá ch thứ c thà nh phủ Quả ng Oai).

Đó ng thuyền Bả o long bọ c đồ ng (dà i 9 trượ ng 9 thướ c, ngang 2 trượ ng 3 thướ c, sâ u 1

trượ ng 7 thướ c, theo cá ch thứ c thuyền Thá i loan). Cho Đề đố c Đoà n Kim trô ng coi việc
nà y.

Bắ t đầ u đặ t độ i Đầ u thà nh ở tỉnh Sơn Tâ y. Nhữ ng kẻ ra thú ở tỉnh Sơn tấ t cả hơn 50

ngườ i. Tổ ng đố c Nguyễn Đă ng Giai xin quy là m độ i Hiệu thiện, cho tên đầ u bọ n ra thú là
Lê Vă n Bộ t cai quả n độ i ấ y. Vua bả o rằ ng : "Bộ t là giặ c trố n lâ u ngà y, ra thú đượ c khỏ i
chết là may rồ i ; chưa có cô ng trạ ng đá ng ghi, chưa nên lạ m cho danh sắ c. Vậ y nên chọ n
độ i trưở ng nà o chă m chỉ, cho là m quả n suấ t, và gọ i độ i ấ y là Đầ u thà nh, â n cấ p cho mỗ i
tên mỗ i thá ng 1 phương gạ o".
Dờ i đi và là m lạ i huyện lỵ Hà Đô ng ; lỵ sở trướ c ở Chiên Đà n (tên xã ), đến đâ y dờ i đến
Dưỡ ng An và Tam Kỳ (tên 2 xã ), là m kho bằ ng ngó i để chứ a tiền, thó c, cho tiện đem nộ p.
Đó là theo lờ i xin củ a quan tỉnh ấ y.

Lạ i ră n cá c quan về việc kết bè đả ng. Trướ c đây, trự c phò ng phá t giá c ra mộ t vụ á n ă n
trộ m, Phá p ty để quá hạ n khô ng kết á n, Nộ i cá c bỏ qua, Hình khoa cũ ng khô ng đem việc
ấ y ra hặ c. Vua biết, lấ y là m lạ ; ấ n quan ở Phá p ty, Nộ i cá c và Hình khoa đều phả i phạ t.
Nhâ n đó vua dụ rằ ng : "Triều đình chia đặ t cá c chứ c quan, cố t để rà ng buộ c giữ gìn lẫ n
nhau, ngă n ngừ a bè đả ng và sự che giấ u. Ai nấ y phả i lấ y việc cô ng là m trọ ng, kiểm soá t
lẫ n nhau, khô ng nên hù a nhau chiều ý, gử i gắ m nhau ; nếu xét ra có tình lệ bỏ câ u dầ m,
việc thuộ c về Nộ i các thì cho Bộ , Viện đem hặ c, việc thuộ c về Bộ , Viện thì cho Nộ i cá c xét
tâ u lên, cố t để cá c quan khô ng thiếu bổ n phậ n, mọ i việc đượ c cô ng chính, để xứ ng vớ i
cá i ý trá ch thà nh((1) Trá ch thà nh : bả o ngườ i là m nên cô ng trạ ng.1) củ a trẫ m".

Thá ng 8, là m vườ n Phong Trạ ch. Trướ c kia, khoả ng nă m Minh Mệnh, đầ u nă m khai
ruộ ng tịch điền, tậ p cà y ở vườ n Vĩnh Trạ ch. Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, mở ở viện phụ
cung Khá nh Ninh ; đến đây vua sai là m vườ n Phong Trạ ch ở phườ ng Nhuậ n Trạ ch, bờ
phía nam trướ c cung Bả o Định, ở giữ a là m mộ t cá i nhà gọ i là nhà Vụ Bả n, để là m chỗ tậ p
cà y.

Thổ tri huyện Man Soạ n tỉnh Nghệ An là Phìa Chinh đố c thú c thuế bằ ng bạ c, bị ngườ i
Man là m phả n là bọ n Phìa Xâ y mang lò ng oá n giậ n, đem giặ c Man đến vây, Phìa Chinh
khô ng chịu theo giặ c, bị chú ng giết chết ; con là Phìa Xí cũ ng bị bắ t mang đi. Việc ấ y
đượ c tâ u lên, vua bả o rằ ng Phìa Chinh mộ t lò ng theo về, đượ c truy tặ ng Thổ tri phủ , lạ i
thưở ng 20 lạ ng bạ c, cấ p cho ngườ i nhà .

Vua bả o Trự c thầ n Phạ m Thế Hiển rằ ng : "Nhữ ng chữ tên hú y vua, đã có nghị ở Bộ cho
thi hà nh, duy vă n thơ ngự chế, là trẫ m tự là m. Từ trướ c đến giờ , quan ở Các chép ra, viết
đằ ng tả , mộ t mự c viết đổ i đi để trá nh, rấ t là câ u nệ. Lạ i như nhữ ng chữ cù ng mộ t â m, có
khi bớ t mộ t nét, có khi viết đú ng, là m việc khô ng giố ng nhau. Từ nay trở đi, phà m cá c
lờ i dụ , thơ vă n vua là m, viết và o giấ y vẽ rồ ng, chép và o sá ch, về 2 chữ bộ nhậ t, thì chiếu
lệ viết đổ i đi để trá nh (như chữ : bên tả chữ nhậ t, giữ a chữ phương, bên hữ u chữ
toà n((1) Tứ c chữ Toà n .1) nay đổ i dù ng chữ minh ; và chữ : trên chữ nhậ t, bên tả
chữ cá ch, bên hữ u chữ trù ng((2) Tứ c chữ Dung , hai chữ nà y đều là tên Thiệu Trị.2),
nay đổ i thà nh chữ chính). Ngoà i ra, hai chữ tên đi đô i thì đều bớ t đi mộ t nét ; nhữ ng chữ
cù ng mộ t â m thì đượ c viết đú ng, để tỏ ý trẫ m nhú n nhườ ng kính theo, khô ng tự kiêng
hú y củ a mình. Cò n như lụ c tố ng, sao cấ p, vẫ n cứ thi hà nh theo nghị củ a Bộ , khô ng đượ c
vin và o đấy là m lệ".

Quyền Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Trình Nho có tộ i, phả i hạ ngụ c. Nho trướ c
đâ y đượ c phá i đi thanh tra tỉnh Nghệ, nhậ n bừ a đơn kiện củ a dâ n hạ t Hà Tĩnh, trỏ hặ c
Tri huyện Hương Sơn là Hồ Mậ u Đứ c nhậ n củ a ló t. Vua giao cho quan tỉnh Hà Tĩnh xét,
thì khô ng có sự thự c. Hồ Mậ u Đứ c lạ i nêu ra sự tình Nho ngầ m nhậ n củ a ló t. Việc nà y do
phủ Hà Tĩnh là Trầ n Vă n Tuâ n tâ u lên. Vua bả o rằ ng : "Đà i ngự sử , quan hệ đến phong
hó a và phá p độ , tấ t phả i tự mình giữ cho thanh bạ ch, mớ i có thể trị đượ c tộ i lỗ i củ a
ngườ i ; nếu bề ngoà i là m ra cá i tiếng bắ t đá nh, bên trong thi hà nh cá i thuậ t nhậ n lễ đú t
ló t, thâ n mình khô ng chính đính thì giú p cho ngườ i khá c chính đính thế nà o đượ c !
Trẫ m thườ ng xem sử cũ , nhữ ng ngườ i trong đà i Ngự sử đờ i Tố ng, đờ i Minh, phầ n nhiều
cứ nhâ n việc cô ng để mưu việc riêng, chia bè kéo cá nh, thuậ n ý mình thì khen ngợ i luô n
mồ m, trá i ý mình thì bớ i lô ng tìm vết ; thậ m chí mượ n cớ sai đi việc cô ng để mưu lợ i cho
mình, nhờ thanh thế để tạ o nên ơn riêng ! Ngự a vằ n((3) Há n vă n là "thô ng mã ". Đờ i Hậ u
Há n, Hoà n Điển là m Ngự sử , tính rấ t thẳ ng, khô ng e sợ gì, thườ ng cưỡ i con ngự a vằ n,
ngườ i thờ i ấ y gọ i là "Thô ng mã ngự sử ".3) đi đến đâ u, cá c châ u, huyện tranh nhau đến
hầ u. Nhữ ng mố i tệ hạ i ấ y, trẫ m đã biết trướ c. Nay Nho tham tiền củ a ngườ i nà y, nêu tộ i
lỗ i củ a ngườ i khá c, đú ng như lờ i ấy, thì khô ng cò n gì là lương tâ m nữ a !". Liền sai giả i
giao ty Tam phá p hộ i tra. Khi biết sự thự c, Nho phả i tộ i thắ t cổ cho chết, nhưng cò n
giam để đợ i Chỉ.

Cho : Quả n cơ cơ Hậ u cườ ng ở Tiền quâ n là Trầ n Quang Cương thă ng quyền Phó vệ ú y
vệ Hậ u, dinh Hổ oai ; Quả n cơ cơ Trung dũ ng Hữ u quâ n là Phạ m Viết Nghĩa thă ng quyền
Phó vệ ú y vệ Trung, dinh Tiền phong ; Phó quả n cơ cơ Tả uy thuộ c Hậ u quâ n là Nguyễn
Vă n Nghi thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Tam dinh Kỳ võ ; Hiệp quả n vệ Tả tỉnh Hà Tĩnh là Vũ
Thà nh thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Khá nh Hò a ; Phó quả n cơ cơ Định hậ u là Nguyễn
Hương thă ng thụ Phó vệ ú y vệ Quả ng Nghĩa.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : "Lệ cũ , hoà ng tô n từ ba tuổ i trở lên, mớ i đượ c chi lương ; nay
hoà ng trưở ng tô n Ưng Phướ c sinh ra vừ a gặ p lú c đà i tiên dâ ng Phướ c, 5 đờ i cù ng mộ t
nhà ; nhà vua đượ c Phướ c tố t như thế, từ xưa ít có , nên ban ơn to, để tỏ điều hay củ a
nướ c. Vậ y ơn cho hoà ng trưở ng tô n Ưng Phướ c đượ c chiếu lệ cấ p lương".

Quy định chỗ ngồ i khi cho ă n yến ở triều đình. Phà m hoà ng tử tướ c cô ng, hoà ng tử , thâ n
cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng, hoà ng đệ chưa đượ c phong mà tuổ i đã trưở ng thà nh, đượ c
cấ p á o triều và cá c quan vă n từ ấ n quan thự chá nh tứ phẩ m, võ từ chá nh tam phẩ m trở
lên, đều đượ c ngồ i ở hai bên tả hữ u điện Cầ n Chính ; hoà ng tử , hoà ng đệ hã y cò n tuổ i
trẻ, đượ c ngồ i ở nhà Duyệt thị. Ngoà i ra, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tò ng tam phẩ m trở
xuố ng, đượ c ngồ i ở hai bên tả hữ u vu. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ mã i.

Ngà y ấ t Tỵ . Vua ngự điện Thá i Hò a, tuyên bố kim sá ch, ban bứ c thư có đó ng ấ n ngọ c tỉ.
Trướ c đâ y, vua ra chơi nhà Chỉ thiện, triệu hoà ng thâ n, đình thầ n và o hầ u, dụ rằ ng :
"Dò ng dõ i quý bá u củ a nhà vua, cà ng ngà y cà ng nhiều, mà chữ đặ t tên có hạ n ; trẫ m kính
theo bà i thơ ngự chế và dò ng dõ i nhà vua, chia từ ng ngà nh, cho từ ng bộ , để tiện đặ t tên ;
đã tự là m bà i dụ , chép và o kim sá ch, để mã i muô n nă m, nên cho bộ Lễ bà n kỹ tâ u lên".
Sau đó quan bộ Lễ xin tham chiếu nghi tiết nă m Minh Mệnh thứ 4, trướ c khi ấy, đem
việc ấ y kính cá o cá c miếu, chọ n ngà y tố t, lấ y ngà y 16 thá ng 8 đặ t lễ triều, tuyên bố ban
cho. Vua chuẩ n y.

Sá ch vă n rằ ng : "Lớ n lao thay ! Nướ c nhà ta, nhậ n mệnh lớ n trờ i cho, Phướ c đứ c to tá t ;
đấ ng hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế ta nhấ t thố ng non sô ng, vă n tự vết xe cù ng lố i, sai
là m sá ch ngọ c, để Phướ c lâ u dà i cho dò ng họ nhà vua. Đấ ng Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế ta, sá ng suố t theo là m, trờ i thương điềm tố t ; truyền ngô i hưở ng lộ c, tô n xã
vữ ng và ng, định phả , định dò ng, ngà nh ngọ c phồ n thịnh. Cô ng to tích lũ y hơn trướ c,
ngô i bá u truyền mã i về sau ; vì thế, phâ n biệt thâ n sơ, rõ rà ng thế thứ . Trẫ m kính nố i
nghiệp lớ n, noi theo chí xưa ; hậ u vớ i ngườ i thâ n, cà ng ngà y cà ng thịnh, rườ m rà cà nh
lá , cà ng ngà y cà ng nhiều. Nay cứ Nộ i các dâ ng sớ tâ u xin đặ t tên cho hoà ng tử và ban tên
cho cá c con hoà ng đệ thuộ c hà ng chữ "Hồ ng" [ ] đều dù ng bộ chữ nhâ n ( ). Vả lạ i, số
chữ có hạ n, mà nhà vua cà ng ngà y cà ng nhiều ; xin tra đem bộ chữ nhâ n biên ra tâ u lên
xin Chỉ. Trẫ m đã xét cá c chữ nên dù ng thì ít dầ n đi, mà hiện đã ban tên như cá c chữ : giai
, giai , đã n , đã n , tuy chữ viết có phâ n biệt, nhưng â m thì giố ng nhau, lú c xưng
hô mớ i thấ y trù ng điệp. Phướ c lớ n củ a nướ c nhà , dò ng dõ i nhà vua cà ng ngà y cà ng
nhiều thêm, đều nhờ cả và o đấ ng hoà ng khả o ta, Phướ c lớ n cao cả, thêm nhiều Phướ c
là nh hoà n toà n, có trai có gá i 142 ngườ i ; từ lú c có trờ i đấ t đến nay, cá c vua có tiếng tố t,
có đứ c hiền, chép trong sá ch thự c là ít thấ y. Tuy đờ i xưa có nó i đẻ tră m con trai, đó là
trong Kinh Thi khen đứ c tố t củ a Vă n Vương, tra cứ u ở sá ch, khô ng đượ c rõ rà ng ; cò n
như Lạ c long trong Nam sử , việc ấ y cũ ng là ngoa truyền, khô ng đủ chứ ng cớ . Chỉ có
đấ ng hoà ng khả o ta mớ i đượ c hưở ng Phướ c tam đa((1) Tam đa : Phướ c, Thọ , Đa
nam.1), vẻ vang đượ c tứ đắ c((2) Tứ đắc : đắ c lộ c, đắ c vị, đắ c danh, đắ c thọ .2), đã nhậ n
Phướ c trờ i, ban cho con chá u, đầ y đà n đầ y lũ , như lờ i chú c tụ ng trong thơ "Lâ n chỉ", thơ
"Chung tư" ở Kinh Thi, thó i thườ ng nhâ n hậ u, tố t thịnh lắ m thay ! Trẫ m kính xét 20 chữ
mỹ tự trong bà i thơ vua là m để đặ t tên cho dò ng dõ i nhà vua, chính là để phâ n biệt thế
thứ , mà liên hệ bằ ng bộ chữ ; ban tên cho thì lấ y ở cá c bộ chữ "nhâ n" ( ), "ngọ c" ( ),
"ngô n" ( ), "tà i" ( ), "hò a" ( ), tâ m ( ), có khi phả i dù ng cả hai, thự c có ý đợ i ngà y
khá c cà ng nhiều thêm ra, cũ ng khô ng ngạ i gì ; trong đó châ m chướ c bà n định để tỏ rõ
dò ng dõ i nhà vua, mà phâ n biệt ngườ i thâ n ngườ i sơ, tră m con nghìn chá u, mộ t gố c
muô n lá , cà ng tỏ việc hay củ a thịnh triều. Nay chuẩ n định về việc mệnh danh cho hoà ng
tử , hoà ng tô n, đượ c theo lệ cũ mà là m mã i mã i. Cò n ban tên cho cá c con hoà ng đệ, mộ t
chữ trên đượ c theo trong bà i thơ về dò ng nhà vua, để nêu cá i Phướ c tự trờ i cho ; mộ t
chữ dướ i thì chia ngà nh, cho bộ , để phâ n biệt con chá u các thâ n phiên. Về ngà nh Thọ
Xuâ n cô ng Miên Định, cho bộ "thủ y" , như đặ t tên cho con là Hồ ng Tuấ n, cá c chá u là
Ưng Thanh, Bả o Hả i, Vĩnh Trừ ng, Bả o Y, Quý Hoà i, Định Cư, Long Giang, Trườ ng Tế,
Hiền Hiếu, Nă ng Nhu, Kham Thiếp, Kế Vinh, Thuậ t Diễm, Thế Long, Thụ y Vịnh, Quố c Tư,
Gia Chương, Xương Phá i ; cò n cá c ngà nh thì chiểu bộ chữ củ a mình, chia theo thế thứ ,
lấ y đấ y mà suy ra. Ngà nh Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi, cho bộ "khẩ u" ( ) ; ngà nh Vĩnh
Tườ ng quậ n vương Miên Hoà nh đã chết, cho bộ "mịch" ( ) ; ngà nh Phú Bình cô ng
Miên An, cho bộ "mộ c" ; ngà nh Nghi Hò a quậ n cô ng Miên Thầ n, cho bộ "hiệt" ( );
ngà nh Tù ng Quố c cô ng Miên Thẩ m, cho bộ "nhụ c" ( ) ; ngà nh Tuy Quố c cô ng Miên
Trinh, cho bộ "thả o" ( ) ; ngà nh Tương An cô ng Miên Bả o, cho bộ "y" ( ) ; ngà nh Tò ng
Hó a quậ n cô ng Miên Trữ , cho bộ "trú c" ( ) ; ngà nh Lạ c Hó a quậ n cô ng Miên Vũ , cho bộ
"hỏ a" ( ) ; ngà nh Hà Thanh quậ n cô ng Miên Tố ng, cho bộ "câ n" ( ) ; ngà nh Nghĩa
quố c cô ng Miên Tể, cho bộ "thù " ( ) ; ngà nh Trấ n Man quậ n cô ng Miên Thự c, cho bộ
"xa" ( ) ; ngà nh Sơn Định quậ n cô ng Miên Cung cho bộ "dậ u" ( ); ngà nh Tâ n Bình
quậ n cô ng Miên Phong, cho bộ "cá ch" ( ) ; ngà nh Quý Châ u quậ n cô ng Miên Miêu, cho
bộ "ấ p" ( ) ; ngà nh Quả ng Ninh quậ n cô ng Miên Mậ t, cho bộ "xướ c" ( ) ; ngà nh Sơn
Tĩnh quậ n cô ng Miên Lương, cho bộ "vũ " ( ) ; ngà nh Quả ng Biên quậ n cô ng Miên Gia
cho bộ "chí" ( ) ; ngà nh Lạ c Biên quậ n cô ng Miên Khoan, cho bộ "bưu" ( ) ; ngà nh Ba
Xuyên quậ n cô ng Miên Tú c, cho bộ "mễ" ( ) ; ngà nh Kiến Tườ ng quậ n cô ng Miên Quan,
cho bộ "mụ c" ( ) ; ngà nh Hò a Thịnh quậ n cô ng Miên Tuấ n, cho bộ "nữ " ( ) ; ngà nh
Hò a Quố c cô ng Miên Quầ n, cho bộ "giai" ( ) ; ngà nh Tuy An quậ n cô ng Miên Hợ p, cho
bộ "phương" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên tranh cho bộ "khiếm" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ
Miên Thẩ m, cho bộ "mao" ( ) ; ngà nh Trấ n Tĩnh quậ n cô ng Miên Dầ n, cho bộ "vũ "
( ) ; ngà nh Quả ng Trạ ch quậ n cô ng Miên Cư, cho bộ "mô n" ( ) ; ngà nh An Bình quậ n
cô ng Miên Ngung, cho bộ "xích" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Xạ , cho bộ "nghiễm" ( );
ngà nh Trấ n Biên quậ n cô ng Miên Thanh, cho bộ "chu" ( ) ; ngà nh Điện quố c cô ng Miên
Tỉnh, cho bộ "điền" ( ) ; ngà nh Tuy Biên quậ n cô ng Miên Sủ ng, cho bộ "phong" ( );
ngà nh Hoà ng đệ Miên Ngộ , cho bộ "hắ c" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Kiền, cho bộ "nhĩ"
( ) ; ngà nh Trấ n Định quậ n cô ng Miên Cầ u, cho bộ "ngõ a" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên
Lâ m, cho bộ "cung" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Tiệp cho bộ "kiến" ( ) ; ngà nh hoà ng
đệ Miên Vã n, cho bộ "xỉ" ( ) ; ngà nh Quả ng Hó a quậ n cô ng Miên Uyển, cho bộ "tẩ u"
( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên ổ n, cho bộ "giá c" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Ngụ , cho bộ
"trã i" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Tả , cho bộ "mạ ch" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Triện,
cho bộ "há n" ( ) ; ngà nh Tâ n An quậ n cô ng Miên Thá i, cho bộ "khẩ u" ( )((1) Trù ng
vớ i ngà nh Ninh thuậ n cô ng Miên Nghi cũ ng bộ "khẩ u".1) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Khá ch,
cho bộ "mã nh" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Thích, cho bộ "hô " ( ) ; ngà nh hoà ng đệ
Miên Điện cho bộ "qua" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Hoả ng cho bộ "bạ ch" ( ) ; ngà nh
hoà ng đệ Miên Trí, cho bộ "lậ p" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Thấ n, cho bộ "vi" ( );
ngà nh hoà ng đệ Miên Ký, cho bộ "thâ n" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Bà ng, cho bộ "bì" (
) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Sá ch cho bộ "hự u" ( ) ; ngà nh hoà ng đệ Miên Lịch, cho bộ
"kim" ( ). Thế là cá c ngà nh rõ rà ng, hưở ng thụ Phướ c nhiều, lạ i đượ c vẻ vang. Nếu
như ngà y sau các phiên đượ c nhờ Phướ c ấ m củ a nhà , củ a nướ c, có nhiều con chá u, mà
bộ chữ củ a ngà nh mình có khi dù ng khô ng đủ , phả i do Đà i thầ n, Nộ i cá c tâ u xin, sẽ chọ n
bộ chữ hay cho thêm, để đượ c nhờ mã i sự trờ i đấ t thầ n kỳ giú p đỡ , ô ng cha yêu thương,
đờ i đờ i thêm lớ n, ngà nh gố c tră m đờ i. Thậ t là đá ng khen thay Phướ c tố t. Lạ i viết tỷ
thư((2) Bứ c thư có đó ng ấ n ngọ c tỷ.2) (58 đạ o) ban cấ p cho các hoà ng đệ, giữ mã i là m
gia bả o, cù ng vớ i nướ c cù ng hưở ng Phướ c, nhờ ơn khô ng bao giờ hết. Là m lễ xong, cho
hoà ng tử tướ c cô ng, hoà ng tử , thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng, hoà ng đệ và vă n từ
chá nh ngũ phẩ m, võ từ chá nh tứ phẩ m trở lên dự yến ở điện Cầ n Chính và tả hữ u vu.
Ngà y khá c hoà ng đệ cô ng, hoà ng đệ cù ng ký tên là m biểu dâ ng tạ .

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : "Tậ p vă n và bà i bạ t trẫ m là m, nên chia từ ng loạ i, xét kỹ đầ u bà i

lầ n lượ t, chép và o quyển sá ch, để cho sự trừ tá c đượ c nghiêm chỉnh đô i chú t. Cò n như
nhữ ng vă n linh tinh, tạ m hoã n việc khắ c in, đợ i cuố i nă m xét xong sẽ là m".

Triệu quyền Bố chính Sơn Tây Tô n Thấ t Tĩnh đến Kinh đợ i Chỉ. Cho á n sá t Hà Nộ i Trầ n
Quang Chung thă ng quyền Bố chính Sơn Tâ y. á n sá t Quả ng Bình Tô n Thấ t Chính có tang,
cho Lang trung bộ Lễ Lê Thiện Trị thay thế, rồ i đổ i bổ là m á n sá t Hà Nộ i. Lang trung ty
Thuế hạ ng bộ Hộ Phan Thà nh đượ c điệu bổ á n sá t Quả ng Bình ; Viên ngoạ i lang ty Nam
hiến bộ Hình Tô n Thấ t Thậ n thă ng quyền Lang trung ty Thuế hạ ng bộ Hộ ; Viên ngoạ i
lang ty Quy chế bộ Cô ng Tô n Thấ t Cẩ n thă ng quyền Lang trung ty Thù ứ ng bộ Lễ ; Thị
độ c Hà n lâ m viện sung Hà nh tẩ u ở Nộ i cá c Nguyễn Ba thă ng quyền Lang trung ty Doanh
kiến bộ Cô ng.

Từ tế sứ ty Hữ u từ thế Tô n Thấ t Đạ o, tuổ i ngoạ i 70, cho đượ c nguyên hà m trướ c về hưu,
vẫ n đượ c chiếu phẩ m cấ p lương.

Vua nhâ n xem sổ biên cá c quan, thấ y chứ c từ tế phó sứ cò n khuyết, bèn phê : cho
trưở ng sử nhà Quả ng họ c Tô n Thấ t Đoà n đượ c điệu bổ và o chứ c ấ y ; để lâ u khô ng thấ y
xét bổ , hỏ i ra thì đương trự c Lạ i ty bỏ quên. Vua quở rằ ng : "Việc nhắ c bổ quan lạ i, là
việc quan hệ, khô ng phả i việc thườ ng ; huố ng chi bú t son phê rà nh rà nh, sao lạ i có sơ
khoả ng bỏ quên như thế !". Sai ngay vệ Cẩ m y đem cá c viên đương trự c Lạ i ty phạ t đá nh
80 trượ ng, đườ ng quan đều phạ t lương 6 thá ng. Nhâ n dụ rằ ng : "Chia chứ c, đặ t quan, là
để là m việc. Lụ c bộ ở Kinh và cá c nha mô n, lấ y ấ n quan để cai quả n, lấ y viên thuộ c để
phụ và o, kỷ cương tiết mụ c đầ y đủ , tầ ng bậ c hệ thố ng rõ rà ng. Phá p chế đặ t ra, kỹ và đủ
lắ m. Trẫ m nhờ theo phá p luậ t định trướ c, chấ n chỉnh mọ i việc, trướ c đã chia ra tà o,
định ra cụ c, đặ t thêm viên thuộ c, có trự c xứ , chuyên ty, lạ i có trự c ban, tá lĩnh. Thự c
muố n tră m quan, cù ng lò ng gó p sứ c, theo là m đượ c việc, cầ n cấ p nên cô ng, để mưu mô
phá p độ nhà vua đượ c huy hoà ng rự c rỡ . Thế mà gầ n đâ y cá c nha hình như lườ i biếng,
tứ c như bộ Hộ nhầ m đem số bạ c tiền hiện trữ ở An Giang đem tâ u tậ n nơi, đườ ng thuộ c
bộ Lạ i tiếp lĩnh chữ son vua phê mà im lìm bỏ qua. Xét cá c việc ấ y, thì các nha khá c cô ng
việc bỏ chồ ng chấ t cũ ng có , thiếu só t cũ ng có , sự biến đổ i dầ n vì ham chơi, bỏ thiếu chứ c
vụ , đã có thể tưở ng tượ ng thấ y đượ c. Đương lú c nướ c nhà nhà n rỗ i nà y, chính là lú c vua
tô i cù ng lò ng hợ p đứ c là m nên trị bình. Trẫ m, lú c mặ t trờ i xế bó ng vẫ n coi chầ u, đêm
đến phê tậ p tâ u, khô ng dá m tự mình nhà n rỗ i ; cá c quan trong triều, sớ m hô m gầ n gũ i,
đã đượ c tai nghe mắ t thấ y. Vậ y ai nấ y đều phả i thể theo ý ấ y, là m cho có cô ng rõ rà ng,
để khô ng phụ vớ i chứ c phậ n củ a mình mớ i đượ c. Nếu mộ t mự c theo ngườ i, vừ a tiến,
vừ a thoá i, chỉ cố t yên thâ n ; ví phỏ ng trẫ m cò n bao dung khô ng nỡ bắ t tộ i, nhưng xét
đến nghĩa ngườ i bề tô i đem mình thờ vua, cá c ngươi tự hỏ i trong lò ng có yên tâ m khô ng
? Huố ng chi phâ n biệt ngườ i tố t, kẻ xấ u, phép nướ c nghiêm minh. Sự ham chơi như
trướ c, ngà y nay quyết khô ng nên có . Trẫ m đố i vớ i cá c quan lớ n hay nhỏ , thườ ng thương
yêu mà gâ y dự ng cho. Vậ y khô ng thể khô ng ban thêm mệnh lệnh, để tỏ ý cấ t nhắ c, nên
thô ng dụ cho cá c nha mô n lớ n nhỏ cá c bộ , viện, phủ , tự , từ nay nên kính giữ chứ c vụ , thi
thố mưu kế ; ấ n quan thì lấ y mình là m gương cho thuộ c viên, kính cẩ n vớ i chứ c vụ ; viên
thuộ c thì ră n ngườ i lườ i, khuyên ngườ i chă m, khô ng bỏ thiếu chứ c vụ ; cá c viên thuộ c
"đương ban nhậ p trự c", phà m tấ t cả cá c cô ng việc ở nha, cá c đườ ng quan phả i sứ c rõ
trướ c, kê cứ u biên chép rõ rà ng, để phò ng khi hỏ i đến ; khô ng đượ c cho việc ấy có
ngườ i chuyên trá ch, coi là việc ngoà i bụ ng nghĩ, độ ng có hỏ i đến, khô ng biết chú t nà o,
thì và o chầ u là m gì ? Chứ c sự ở đâ u ? Đườ ng quan cá c bộ phả i có kỳ sá t hạ ch thuộ c viên
củ a mình, ngườ i nà o là m việc chă m chỉ, cứ thự c tâ u lên chờ Chỉ khen thưở ng ; ngườ i
nà o lườ i biếng ươn hèn, chỉ rõ tên nghiêm hặ c, cho cá ch đuổ i ngay, để biết có sự khuyên
ră n, cố t cho nha khô ng có việc để đọ ng lạ i, ty, tà o khô ng có ngườ i cầ u cạ nh, để kỷ luậ t
là m quan đượ c nghiêm, mà việc lạ i trị đượ c trong sạ ch. Nếu phen nà y đã đượ c ră n dạ y,
mà vẫ n lườ i biếng ham chơi như trướ c, mố i tệ tậ t xấ u hã y cò n nả y ra thì khô ng nhữ ng
cá c viên thuộ c "đương ban" đều phả i tộ i nặ ng, mà cá c đườ ng quan vì khô ng nghiêm
trong việc ră n bả o tỏ tườ ng, và có lò ng chiều theo ý muố n, thì cũ ng khó chố i lỗ i nặ ng".

Sai hữ u ty là m biển đề tên cho thuyền đồ ng và thuyền Hỏ a Cơ, phâ n biệt từ ng hạ ng rõ

rà ng, biển đề tên hiệu thuyền xếp theo hạ ng để là m tin (Bả o Long, Thá i Loan, Kim Ưng,
Linh Phượ ng, Phấ n Bằ ng, là hạ ng đạ i ; Vị Phi, Vâ n Điêu, Thầ n Giao, Tiên Ty, Thọ Hạ c là
hạ ng nhấ t ; Tĩnh Dương, Bình Dương, Định Dương, Điềm Dương là hạ ng nhì ; Thanh Hả i,
Tĩnh Hả i, Bình Hả i, Định Hả i, An Hả i là hạ ng ba ; Hỏ a Cơ : Điện Phi là thuyền to, Yên Phi
là thuyền vừ a, Vâ n Phi là thuyền nhỏ ). Sau có là m thêm, cũ ng theo như thế.

Cho Nguyễn Huy là chá u trưở ng Chưở ng phủ Hoằ ng Trung hầ u Nguyễn Vă n Trọ ng đã
chết (con Phó vệ ú y Nguyễn Vă n Tuấ n) đượ c tậ p tướ c phong Hoà ng Trung nam, ấ m thụ
hà m Phó quả n cơ, vì cớ cha là Nguyễn Vă n Tuấ n đã tuẫ n tiết ở nơi biên giớ i.

Ngườ i dâ n hạ t An Giang là Phan Vă n Đậ u tình nguyện xuấ t củ a nhà (1.500 quan tiền,
200 phương gạ o) để cung và o lương quâ n. Giao cho bộ Hộ nghị thưở ng.

Triệu á n sá t Định Tườ ng là Lê Châ n (trướ c là Lê Vă n Châ n) về Kinh, đượ c thă ng bổ Hà n

lâ m viện thị độ c họ c sĩ, tham biện cô ng việc Nộ i các ; tham biện việc Nộ i cá c là Nguyễn
Tườ ng Vĩnh đổ i bổ là m Đạ i lý tự Thiếu khanh ; Đạ i lý Thiếu khanh trướ c là Nguyễn Cư
Sĩ đượ c đổ i bổ á n sá t Định Tườ ng.

Thuyền "Thá i loan" đã là m xong. Cho chạ y thử ở vụ ng biển Trà Sơn, đi lạ i đượ c yên ổ n
và nhanh. Vua khen rằ ng : "Cá ch thứ c thuyền nà y, so vớ i cá c thuyền đồ ng, chưa có
thuyền nà o bằ ng ; từ trướ c đến giờ , các ngươi là m việc, cũ ng là đá ng khen". Thưở ng
viên Đố c biện Đoà n Kim đượ c gia hai cấ p ; Đinh Vă n Quý đượ c bổ thụ Phó vệ ú y Thủ y sư
; Đố c cô ng kho Mộ c thương, cá c viên biền, giá m đố c và thợ dự là m việc đều đượ c hậ u
thưở ng.
Bộ Cô ng tâ u rằ ng : "Nă m ngoá i ở Kinh sử a chữ a lạ i 30 chiếc thuyền vậ n tả i đườ ng biển,
cô ng việc là m xong, đều hợ p lệ vậ n tả i (đều đượ c 20 vạ n câ n trở lên). Vậ y cho chiếu lệ
cũ , ban thưở ng có từ ng bậ c".

Nă m ấ y, phá i cho thuyền vậ n tả i đườ ng biển ở trong Kinh và ngoà i tỉnh nhậ n chở vậ t
hạ ng củ a kho là 136 chiếc, có 5 chiếc gặ p bã o bị hư hỏ ng, giạ t đến hả i phậ n tỉnh Việt
Đô ng nhà Thanh, đượ c quan sở tạ i cấ p lương ă n, do đườ ng bộ cho về nướ c. Có 12 tên
lính khô ng biết đi đằ ng nà o. Quan tỉnh Quả ng Yên tâ u lên.

Vua cho hiệu thuyền ấ y vì bã o, lỡ việc, tình hình là thự c. Ngườ i nà o bị chết, cấp cho tiền
tuấ t gấ p đô i, ngườ i nà o cò n số ng về đượ c, miễn cho sự xét kỹ.

Quâ n thứ ở Ba Nam là Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n đá nh đồ n Thiết Thằ ng, hạ đượ c ;
nhâ n thế thắ ng lạ i lấ y đượ c Trấ n Tâ y. Trướ c kia, đồ n Sá ch Sô đã hạ đượ c, giặ c chỉ cố
chết, bá m giữ lấ y đồ n Thiết Thằ ng. Cá c quan ở quâ n thứ bà n đá nh gấ p ngay ; khi đã
đượ c, xin vớ i Nguyễn Tri Phương và Tô n Thấ t Nghị đem 3.000 quâ n do sô ng Tiền Giang
tiến lên, Doã n Uẩ n và Nguyễn Vă n Hoà ng đem 2.000 quâ n do sô ng Tiền Giang tiến lên,
đều đem theo thổ mụ c chia đườ ng cù ng tiến. Giặ c đó n chặ n, bắ n ra ; quan quâ n đó ng
quâ n, khô ng độ ng ; khi hai đạ o quâ n hợ p lạ i, trướ c sau giá p đá nh, Phó vệ ú y Trương Lý
chết ở trậ n. Chá nh phó lã nh binh Hồ Đứ c Tú , Lê Đình Lý, Hồ Hậ u đều hă ng há i tranh lên
trướ c. Phó lã nh binh Nguyễn Cô ng Nhà n cũ ng đem quâ n đến, mớ i đá nh hạ đượ c đồ n
Thiết Thằ ng. Chém, bắ t tạ i trậ n đượ c 3 tên, giết 1 tên đạ i đầ u mụ c nướ c Xiêm ; ngườ i
thổ nướ c Xiêm, nướ c Là o, nướ c Thanh bị chết đến 500 - 600 tên. Quan quâ n thu đượ c
thuyền bè, sú ng ố ng, khí giớ i khô ng biết bao nhiêu mà kể. Nhâ n thế thắ ng, tiến luô n,
thẳ ng đến thà nh Nam Vang. Giặ c đều bỏ thà nh, đêm trố n đi. Vũ Vă n Giả i đệ ngay cờ đỏ
bá o tin thắ ng trậ n.

Vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : "Quan quâ n hẹn ngà y lấ y đượ c Trấ n Tâ y, cờ đỏ bá o tin thắ ng
trậ n, đó là đều nhờ oai võ và cô ng đứ c cò n để lạ i củ a hoà ng khả o ta, nên mớ i đượ c thế.
Tướ ng sĩ củ a ta theo mệnh lệnh, phá tan sà o huyệt củ a giặ c, trẫ m nên đặ c cách ban ơn
để đền cô ng khó nhọ c". Lạ i bả o quan đạ i thầ n rằ ng : "Trẫ m từ khi lên ngô i đến nay, về
việc khô i phụ c Trấ n Tâ y, chưa từ ng khô ng nghĩ đến ; duy nghĩ rằ ng dâ n Lụ c tỉnh chưa
đượ c nghỉ ngơi, nên từ trướ c đến giờ chưa nỡ khinh dù ng sứ c quâ n ; nay có tin thắ ng
trậ n nà y, có thể yên lò ng trẫ m. Nhưng lấ y đượ c, khô ng phả i là khó ; giữ đượ c, mớ i là
khó . Cá c ngươi nên nghĩ kế an toà n về sau". Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế thưa rằ ng :
"Nay bờ cõ i cũ vẫ n chưa thu lạ i đượ c hết, tạ m đợ i xong việc, mớ i nên tính đến". Vua bả o
phả i.

Xét cô ng thu phụ c Trấ n Tâ y, thưở ng : Nguyễn Tri Phương gia hà m Hiệp biện Đạ i họ c sĩ,
quâ n cô ng mộ t cấ p, kỷ lụ c ba thứ , thẻ bà i đeo bằ ng ngọ c đẹp có chữ "Cá t tườ ng Phướ c
thọ ", dây rủ xuố ng có xâ u san hô , nhẫ n trâ n châ u, cẩ n và ng mặ t kim cương, kim tiền
hạ ng to có chữ "Vạ n tuế vĩnh lạ i" có dây rủ xuố ng, khá nh và ng ghi cô ng, mỗ i thứ mộ t
chiếc ; Doã n Uẩ n gia hà m Thượ ng thư, quâ n cô ng mộ t cấ p, kỷ lụ c hai thứ , thẻ bài đeo
bằ ng ngọ c đẹp có chữ "Phướ c thọ ", dâ y rủ xuố ng có xâ u san hô , nhẫ n trâ n châ u, cẩ n
và ng mặ t kim cương, kim tiền và ng có dâ y rủ xuố ng có chữ "Long vâ n khế hộ i", khá nh
và ng ghi cô ng, mỗ i thứ mộ t chiếc ; Tô n Thấ t Nghị thă ng thụ Đề đố c An Giang, gia thưở ng
quâ n cô ng mộ t cấ p, kỷ lụ c hai thứ , mộ t thẻ bà i đeo bằ ng ngọ c đẹp có chữ "Phướ c thọ ",
dâ y rủ xuố ng có xâ u san hô ; Nguyễn Vă n Hoà ng thă ng quyền Đề đố c, lạ i gia quâ n cô ng
mộ t cấ p, kỷ lụ c hai thứ , nhẫ n trâ n châ u, cẩ n và ng mặ t kim cương, thẻ bà i đeo bằ ng ngọ c
đẹp, dây rủ xuố ng có xâ u san hô , kim tiền có chữ "Long vâ n khế hộ i" có dâ y rủ xuố ng,
khá nh và ng ghi cô ng, mỗ i thứ mộ t chiếc ; Hồ Đứ c Tú gia hà m Chưở ng vệ, thưở ng thêm
quâ n cô ng mộ t cấ p, kỷ lụ c mộ t thứ , nhẫ n và ng mặ t kim cương nhỏ , cẩ n ngọ c châ u hỏ a
trai, kim tiền có chữ "ngũ Phướ c" có dâ y rủ xuố ng, khá nh và ng ghi cô ng, mỗ i thứ mộ t
chiếc ; Hồ Hậ u, Lê Đình Lý đều đượ c gia hà m Lã nh binh, thưở ng thêm quâ n cô ng mộ t
cấ p, kỷ lụ c mộ t thứ , nhẫ n và ng mặ t kim cương nhỏ , cẩ n ngọ c châ u hỏ a trai, kim tiền có
chữ "tứ mỹ", mỗ i thứ mộ t chiếc ; Nguyễn Cô ng Nhà n gia quâ n cô ng mộ t cấ p, thưở ng
thêm mộ t đồ ng kim tiền có chữ "tam thọ " có dâ y rủ xuố ng. Quả n vệ cơ đi trậ n ấy đều
đượ c gia quâ n cô ng mộ t cấ p ; suấ t độ i đều đượ c gia quâ n cô ng kỷ lụ c mộ t thứ . Vũ Vă n
Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch tuy khô ng ra trậ n, nhưng cô ng việc xử lý cũ ng có dự bà n, đều đượ c
gia mộ t cấp, thưở ng thêm khá nh và ng có chữ "thanh, cầ n, thậ n" mỗ i ngườ i mộ t chiếc.
Thổ mụ c ố c Nha Sô Phì, Lịch Bồ n Nha Trắ c đều đượ c thưở ng thụ chá nh độ i trưở ng, theo
sai phá i ở trong quâ n, gia thưở ng á o quầ n bằ ng vũ đoạ n và ngâ n tiền mỗ i ngườ i ba đồ ng
(hai ngườ i nà y đầ u tiên đem ngườ i Xiêm, ngườ i Là o và sú ng trườ ng giả i nộ p ở trạ i
quâ n). Lạ i phá t 1.000 lạ ng bạ c và 6.000 quan tiền trong kho giao cho Vũ Vă n Giả i, Tô n
Thấ t Bạ ch thâ n đi đến quâ n thứ Trấ n Tâ y, tuyên Chỉ yên ủ i, chia từ ng hạ ng mà ban
thưở ng. Lạ i sai sắ m đủ trâ u, lợ n, rượ u, thứ c ă n để là m tiệc. Lạ i chuẩ n cho kê khai danh
sá ch cô ng trạ ng tướ ng sĩ, giao cho bộ Binh phâ n biệt nghị thưở ng. Truy tặ ng cho
Trương Lý hà m Vệ ú y, mộ t con đượ c ấ m thụ Cẩ m y thiên hộ và cấ p cho 30 lạ ng bạ c.

Vua cho rằ ng giặ c Man bị thua đã trố n hết, dụ cho Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n,
thâ n đem đạ i binh đi gấ p đến Vĩnh Long đuổ i theo, bá m riết giặ c, tù y cơ mà bắ t, cố t sao
chiếm hết địa giớ i Lạ p Man. Lạ i sai Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch và Nguyễn Vă n Hoà ng đi
khắ p, truyền hịch bả o thổ mụ c, thổ dâ n cá c xứ đều nên đem nhau thú tộ i, phà m thấ y
ngườ i Xiêm trố n trá nh chỗ nà o thì bắ t ngay giả i lên quan lĩnh thưở ng, đều cho khỏ i tộ i.
Cò n như cô ng việc xếp đặ t, chuẩ n cho hộ i đồ ng bà n tính, tâ u lên. Sau đó bọ n Giả i xin lậ p
Nặ c Ong Bướ m (con tên Yêm) là m Tù trưở ng Cao Miên, phá i quâ n canh giữ , nhưng lấ y
Vĩnh Long là m nơi sở tạ i, để quâ n đó ng giữ ở đấ y. Sớ giao xuố ng đình thầ n bà n. Họ đều
nó i Trấ n Tâ y mớ i định, cũ ng nên xếp đặ t ngay ; duy có Lạ p Man, lú c thì hà ng phụ c, lú c
thì là m phả n, bậ p bỗ ng bấ t thườ ng. Tên Bướ m là đứ a trẻ con, sao có thể trô ng coi cai trị
đượ c ? Huố ng chi Man tù là tên Giun, Xiêm mụ c là Chấ t Tri, cò n trố n trá nh ở trên đấ t
Vĩnh Long, mà từ ngoà i Vĩnh Long ra, thổ dâ n chưa theo về hết. Nay nếu hạ n định Vĩnh
Long là nơi sở tạ i, lậ p tên Bướ m là m Tù trưở ng, phả i để nhiều quâ n đặ t đồ n canh giữ ,
khô ng khỏ i nhọ c quâ n, tố n lương, phí nhiều mà vô ích. Vậ y xin xét kỹ thổ mụ c như Trà
Long, Nhâ m Vu, chọ n ngườ i xứ ng đá ng chă m chỉ, vố n đượ c dâ n thổ tin, trướ c hã y cấ p
bằ ng là m phủ ú y, huyện ú y, nếu biết tự dẹp đượ c dâ n, theo về vớ i ta, thì sau nà y sẽ tù y
tiện xử trí. Đó chính là việc cầ n ngà y nay, can gì phả i hấ p tấ p xin lậ p tên Bướ m là m gì !
Lờ i nghị nà y đượ c vua y theo.

Cho thự đố c Vĩnh Long, Định Tườ ng là Ngô Vă n Giai đà n á p việc quâ n ở An Giang. Phà m
việc đò i gọ i và cắ t cử đều hiệp đồ ng vớ i Bố chính Nguyễn Bá Nghi và á n sá t Trầ n Vă n
Triện bà n tính mà là m.
Vua cho rằ ng số quâ n hiện có ở Trấ n Tâ y cò n ít, lạ i phá i bố n vệ quâ n ở Kinh (vệ Trung
nhấ t, vệ Tả dinh Hù ng nhuệ, vệ Hữ u dinh Tiền phong, vệ Nhị thuộ c Tiền bả o dinh Vũ
lâ m) chia đó ng các tỉnh Gia Định, Vĩnh Long, Định Tườ ng. Mỗ i vệ đặ t thêm 2 viên quả n
suấ t để phò ng sai phá i. Lạ i sai cá c tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Bình Thuậ n
đều phá i mộ t vệ cơ ; cá c tỉnh Phú Yên, Khá nh Hò a đều 300 quâ n, đi đến đổ i đó ng ở Nam
Kỳ. Cò n biền binh đó ng trướ c thì tạ m ở lạ i chờ Chỉ. Lạ i chọ n cai độ i ở vệ Cẩ m y, vệ Kim
ngô bố n ngườ i đượ c thă ng thụ phò ng thủ ú y sung hiệp quả n bố n vệ cơ Quả ng Nam,
Quả ng Ngã i, Bình Định, Bình Thuậ n, đều gia â n thưở ng tiền mộ t thá ng lương. Nhâ n đó
sắ c sai từ nay về sau, phà m phá i quâ n ở tỉnh sung đi đó ng đồ n, nếu có chọ n phá i nhâ n
viên ở Kinh nhậ n lĩnh cai quả n thì cấ p phá t cũ ng như thế. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ mã i.

Cá c đạ i thầ n ở Kinh đượ c phá i đi là Vũ Vă n Giả i và Tô n Thấ t Bạ ch đã đến Trấ n Tâ y, bà n

định ủ y Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n mang theo Hồ Đứ c Tú và Nguyễn Cô ng Nhà n tiến
quâ n đến Vĩnh Long. Giả i và Nguyễn Vă n Hoà ng vẫ n lưu lạ i Trấ n Tâ y truyền hịch hiểu
thị để chiêu dụ vỗ về dâ n địa phương. Sau đó thổ mụ c, thổ dâ n đem nhau ra thú đến hơn
hai vạ n ba nghìn ngườ i. Họ đều nó i bị giặ c Xiêm ứ c hiếp á p chế. Bọ n Giả i tiến đến trạ i
quâ n, nhậ n ngườ i đến hà ng. Việc nà y đượ c tâ u lên.

Vua bả o rằ ng : "Triều đình cấ t quâ n, chính là là m việc trừ kẻ tà n bạ o, giú p yên dâ n là nh,
cứ u dâ n, đá nh kẻ có tộ i. Nay ngườ i Châ n Lạ p đã tự nguyện chịu phạ t trượ ng, tỏ ý tạ tộ i,
đều nó i giặ c Xiêm lấ n hiếp, tự gâ y mố i thù . Vậ y tấ t phả i giết đứ a đầ u sỏ , khô ng trị tộ i kẻ
bị hiếp theo. Cò n thổ mụ c, thổ dâ n đến hà ng thú thì đều gia â n tha tộ i cho số ng, nhưng
phả i xếp đặ t để cho yên phậ n là m ă n". Nhâ n đó bả o Thọ Xuâ n cô ng Miên Định rằ ng :
"Ngườ i Châ n Lạ p lú c trướ c thì cầ m khí giớ i chố ng lạ i Nhà nướ c, nay thì đến xin hà ng kể
có nghìn vạ n, thậ t là trá o trở bấ t thườ ng, chưa dễ bắ t chú ng phụ c tù ng đâ u. Nă m trướ c,
quan quâ n bỏ Trấ n Tâ y về, chú ng lạ i giữ là m củ a mình, trẫ m tưở ng tấ t có kho chứ a để
phò ng bị, nay thì chỉ có thà nh khô ng mà thô i ! Đó chẳ ng qua là quâ n ô hợ p, mưu tính
từ ng ngà y ; giặ c Xiêm hết nghề, khô ng lâ u rồ i cũ ng đi đêm trố n thô i". Lạ i bả o đạ i thầ n
ban võ rằ ng : "Lệnh củ a ba quâ n, quan hệ ở viên tướ ng. Tướ ng khô ng phả i là ngườ i
dũ ng cả m, có trí thứ c, thì khô ng là m đượ c. Gầ n đây có viên trung sứ từ quâ n thứ về nó i :
Nguyễn Tri Phương đố i trậ n đá nh nhau vớ i giặ c, đạ n rơi xuố ng như mưa ; tỳ tướ ng bẩ m
xin bỏ lọ ng đi để cho địch khỏ i biết. Tri Phương quá t lên, sai giương thêm 2 lọ ng nữ a.
Từ đấ y, khí thế quâ n sĩ hă ng há i gấ p tră m lầ n, sẽ thu đượ c thà nh cô ng. Ví phỏ ng ngườ i
nhú t nhá t đương và o việc ấy, liệu có khỏ i mấ t tinh thầ n khô ng ?".

Vua bả o quan bộ Hình rằ ng : "Từ trướ c đến giờ , ở trong Kinh xử chém ngay tù tộ i nặ ng,
sau khi đượ c Chỉ, viện Đô sá t là m bả n Phướ c tấ u lên. Ngoà i ra nhữ ng tộ i trả m giam hậ u,
giả o giam hậ u thì chỉ biên giao Nộ i cá c chiếu theo, đã có lệ định thi hà nh. Duy có bả n á n
hoặ c nên xử ngay, hoặ c nên giam chờ Chỉ, viện Đô sá t xét xử khô ng nhấ t định. Vậ y nên
chuẩ n cho từ nay, phà m á n xử tử tù tộ i nặ ng, thì viện ấ y theo lệ mà là m ; nếu á n xử giam
chờ Chỉ, xét đã thích đá ng, thì khô ng đượ c để tấ u lẫ n và o, cho hợ p sự thể. Việc nà y đặ t
là m lệ mã i".

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển L

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a thu, thá ng 9. Cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ Trấ n Tây
là bọ n Vũ Vă n Giả i, Tô n Thấ t Bạ ch phi tấ u về tình hình Lạ p Man, việc ngoà i biên, và nó i
Man tù là tên Giun, đầ u sỏ giặ c là Chấ t Tri hiện ẩ n ở đấ t Vĩnh Long, đã bà n ủ y cho
Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n và Tô n Thấ t Nghị đem biền binh chia đườ ng đuổ i bắ t.

Vua dụ rằ ng : "Cô ng việc trù tính ở Trấ n Tâ y, là việc xếp đặ t lớ n, sẽ phê giao cho đình
thầ n bà n định thỏ a đá ng ; duy lầ n nà y giặ c Man đã bị quan quâ n đá nh phá , sứ c kiệt, thế
cù ng, ô m đầ u trố n như chuộ t, thế mà cò n dá m trố n nú p ở Vĩnh Long ! Cắ t cỏ phả i trừ
tậ n gố c, ta cầ n theo châ n bắ t ngay để là m á n, cho hết mầ m á c. Hiện nay ở Trấ n Tâ y đã có
Tô n Thấ t Bạ ch, Nguyễn Vă n Hoà ng ở đấ y chiêu dụ vỗ về, cũ ng đủ đượ c việc. Vậ y giao
cho Vũ Vă n Giả i phả i gấ p rú t đến Vĩnh Long, đố c thú c quan quâ n cá c đạ o hết sứ c đuổ i
bắ t. Nhâ n lú c giặ c Man sau khi bị thua tan ná t nà y, cầ n nên lù ng tìm tậ n rừ ng sâ u, bắ t
chém khô ng bỏ só t tên nà o, chiếm hết địa giớ i Lạ p Man, để cho nó sợ uy thanh mã i.
Nhưng chuẩ n cho theo cá ch thưở ng định trướ c (khô ng cứ quâ n hay dâ n, ngườ i Kinh
hay ngườ i Thổ , ai bắ t chém đượ c Chấ t Tri, trừ số trướ c định thưở ng là 100 lạ ng bạ c,
1.000 quan tiền, lạ i thưở ng thêm 100 lạ ng bạ c, 500 quan tiền, và cho quan hà m ngũ
phẩ m ; bắ t chém đượ c Nặ c Ong Giun cù ng là bắ t chém đượ c đạ i đầ u mụ c Xiêm như bọ n
Đầ u Rồ ng, Sá Na Lă ng, đều thưở ng 300 quan tiền). Cố t phả i trừ hết gố c rễ, để biên giớ i
đượ c yên ổ n mã i. Cò n cô ng việc xếp đặ t, hã y chớ đem cá i việc tên Bướ m và Ngọ c Vâ n ra,
nhưng trướ c hết chọ n ngườ i chă m chỉ trong thổ mụ c chia bổ là m cá c phủ ú y, huyện ú y
để cai quả n dâ n chú ng cho có thố ng thuộ c ; đợ i đình thầ n bà n định dâ ng tậ p tâ u lên, sẽ
ban dụ thi hà nh".

Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n tiến quâ n đến Vĩnh Long. Giặ c ở hai bên bờ sô ng, dự a
và o rừ ng bắ n ra, quan quâ n khô ng thể tiến đượ c.

Vua biết việc ấ y, giụ c ngay Vũ Vă n Giả i đố c thú c quâ n đuổ i bắ t. Giả i chưa đến nơi, Tri
Phương sứ c cho quan quâ n cá c đạ o bỏ thuyền lên bộ , ủ y cho Hồ Đứ c Tú đem quâ n tiền
đạ o, Nguyễn Cô ng Nhà n đem quâ n tả đạ o, rồ i để Uẩ n ở lạ i đó ng giữ hậ u đồ n, tự mình
đem quâ n hữ u đạ o. Khi quâ n đến Liên Kiên (tên đấ t ở Châ n Lạ p) giặ c lù a quâ n, voi đến
nhiều. Cô ng Nhà n tung quâ n đá nh à o ạ t ; voi đều sợ , ngã , giặ c bỏ lương thự c tan chạ y.
Sau đó giặ c lạ i từ bụ i rậ m trong rừ ng ra chặ n ngang đườ ng phía trướ c. Bọ n quyền Quả n
vệ Nguyễn Khoa, Nguyễn Thiều, Suấ t độ i Phạ m Tứ , Nguyễn Vinh chố ng nhau vớ i giặ c
khô ng đượ c, quâ n phả i lù i, Hồ Đứ c Tú lao mình xô ng ra đá nh, đi lầ m và o chỗ phụ c binh,
bị voi hú c ngã . Thổ mụ c là tên Giao, binh đinh là Nguyễn Vă n Lợ i vự c Đứ c Tú ra ngoà i
trậ n, rồ i lạ i cầ m giá o để đá nh. Quả n cơ Dương Đứ c Quả ng bị chết trậ n, Phó quả n cơ Lê
Biểu, Nguyễn Hiên, Vũ Duệ, Nguyễn Do hă ng há i tiến lên trướ c, quâ n thế lạ i hă ng lên ;
quâ n củ a Tri Phương tiếp đến, đuổ i theo đến hơn mộ t dặ m ; giặ c cả vỡ , lui giữ thà nh Ô
Đô ng. Việc ấ y tâ u lên, Nguyễn Cô ng Nhà n đượ c thự c thụ Phó lã nh binh ; Hồ Đứ c Tú phả i
giá ng là m Phó vệ ú y vệ Cấ m binh, lạ i bị cá ch, lưu, cho cố là m việc để chuộ c tộ i. Thổ mụ c
là tên Giao đượ c nhắ c bổ là m Cai độ i, gia thưở ng mộ t chiếc kim bà i có chữ "mộ nghĩa" ;
Nguyễn Vă n Lợ i đượ c nhắ c bổ Độ i trưở ng, gia thưở ng mộ t chiếc ngâ n bà i có chữ "nghĩa
dũ ng" ; Lê Biểu, Nguyễn Hiên, Vũ Duệ, Nguyễn Do đều đượ c thưở ng quâ n cô ng, kỷ lụ c
mộ t thứ , mộ t đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n và hạ ng nhỏ . Bọ n Nguyễn Khoa, Nguyễn Thiều,
Nguyễn Vinh, Phạ m Tứ đều bị phạ t trượ ng cách chứ c, phá t là m quâ n tiền khu cho cố
sứ c chuộ c tộ i. Dương Đứ c Quả ng đượ c tặ ng hà m Vệ ú y, cấ p cho tiền tuấ t 20 lạ ng bạ c,
mộ t con đượ c ấ m thụ Cẩ m y bá hộ .

Nhâ n đó vua dụ cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ rằ ng : "Nay, tên đầ u sỏ giặ c và tù trưở ng ngườ i
Man, thế đã cù ng quẫ n, cố giữ cô thà nh, chắ c rằ ng cũ ng khô ng phò ng bị lương thự c gì
khá c. Quan quâ n hiện đã chia đặ t đồ n trạ i vây chặ n, chính hợ p cơ hộ i. Cầ n nên xem xét
cơ nghi, thiết lậ p đồ n trạ i, bao vâ y thà nh củ a giặ c Man ấ y, khô ng hở chỗ nà o ; vậ n tả i
sú ng đạ i bác bắ n thẳ ng và o trong thà nh củ a giặ c để đá nh phá . Lạ i nên xem xét bố n phía
thà nh củ a giặ c, từ cá c ngả đườ ng ở thượ ng du đến chỗ thuyền quâ n đó ng, cho suố t cá c
xứ ở hai bên tả hữ u Vĩnh Long, cắ t phạ t rừ ng rậ m, phó ng lử a đố t phá , để đượ c rộ ng rã i
có thể trô ng đượ c đồ n giặ c, khiến chú ng khô ng có chỗ ẩ n ná u. Lạ i tuâ n dụ trướ c, đem
cá ch treo thưở ng hậ u tuyên bố khắ p trong quâ n và cá c thổ mụ c, thổ dâ n hễ ai có thể bắ t
chém đượ c Chấ t Tri và tên Giun giả i nộ p đến trạ i quâ n, thì lậ p tứ c theo thể cá ch ấ y mà
hậ u thưở ng đã i. Lạ i như mộ t dả i thượ ng du ở Hả i Tâ y, là con đườ ng bọ n giặ c ấ y trố n về,
cầ n phả i chẹn chỗ hiểm yếu, đặ t đồ n chặ n giữ , khô ng cho chạ y lọ t, thì sự ngoạ i viện củ a
chú ng bị trở ngạ i hết, khô ng có lương thự c, chú ng như cá trong nồ i, tấ t chết đó i, khô ng
cò n con đườ ng trố n về cá i thà nh trơ trọ i đượ c. Vả lạ i, theo như binh phá p, tà i giỏ i
nhưng chậ m khô ng bằ ng vụ ng về mà nhanh. Trướ c kia, quan quâ n định xong Trấ n Tâ y,
đến thẳ ng Vĩnh Long, cá i thế dễ như chẻ tre, khô ng ai dá m đương đượ c sứ c mạ nh ; cô ng
đến lú c chỉ cò n mộ t chú t là xong, thì là m xong cá i việc chưa xong, cò n có khó gì. Nay,
tướ ng quâ n trấ n trị ngoà i biên là Vũ Vă n Giả i chắ c đã đến trướ c nơi quâ n thứ , cá c đạ i
thầ n đều nên hết lò ng cố sứ c, kíp đi vây bắ t, cầ n đem lướ i bắ t hết bọ n đầ u mụ c giặ c là
Chấ t Tri, tù trưở ng Man là tên Giun ấ y, bắ t đượ c chém ngay là m á n, chớ để cho trố n
chạ y đến Bắ c Tầ m Bô n, để thu cô ng vạ n toà n, nhậ n nhiều hậ u thưở ng. Lạ i như Tô n Thấ t
Bạ ch trướ c đã có Chỉ bổ thụ Tổ ng đố c An Giang, nay việc bắ t giặ c ở Vĩnh Long chưa
xong, cho ở lạ i Trấ n Tâ y để xử trí. Vả lạ i, việc quâ n quan trọ ng, khẩ n cấ p, phà m gặ p sự
việc nên tâ u, thì cho do cá c đạ i thầ n nơi quâ n thứ cù ng ký tên và o tậ p tâ u đệ thẳ ng tâ u
lên, khô ng nên theo như trướ c tư về Trấ n Tâ y là m tậ p tâ u cho thêm chậ m trễ. Cá c ngươi
nên thể theo ý hay ấ y mà thi hà nh". Lạ i truyền dụ cho cá c tỉnh Định Tườ ng, An Giang,
Gia Định, Biên Hò a phả i đò i bắ t hương dũ ng, tỉnh lớ n 500 ngườ i, tỉnh nhỏ 300 ngườ i, lạ i
mộ nghĩa dũ ng mỗ i tỉnh 500 ngườ i, đi ngay đến quâ n thứ để phò ng sai phá i. Tỉnh Hà
Tiên cũ ng phá i biền binh đà n á p khắ p hạ t Quả ng Biên, chiêu dụ vỗ về dâ n Man, để chặ n
lố i về củ a giặ c.

Lạ i dụ cho các đạ i thầ n ở nơi quâ n thứ rằ ng : "Cá c tướ ng sĩ đi đá nh phía tâ y, đồ ng lò ng

theo mệnh lệnh, quyết chí giết quâ n thù , mộ t tiếng trố ng san phẳ ng lũ y sắ t, mộ t buổ i
sớ m liền hạ thà nh đô ng, bình định ngay đượ c Trấ n Tâ y, thu đượ c cả bờ cõ i, dẹp đượ c
nướ c Xiêm, nướ c Lạ p, lậ p đượ c vũ cô ng. Nay cứ như lờ i tâ u tiếp củ a cá c đạ i thầ n : thổ
mụ c, thổ dâ n đem nhau đến hà ng phụ c thú tộ i có đến hơn hai vạ n ba nghìn và i tră m
ngườ i, cá c quan đạ i thầ n đến trạ i quâ n nhậ n ngườ i đến hà ng, là m sớ tâ u lên, cầ u xin chờ
Chỉ, trẫ m mở xem, đã biết tấ t cả. Vả lạ i, hiện nay, trong mọ i việc thiện hậ u toà n hạ t Trấ n
Tâ y, thì việc dẹp yên bờ cõ i ngoà i biên, là việc rấ t cầ n, nên chọ n phá i ngườ i sung bổ , cho
có chuyên trá ch. Vậ y cho Đô thố ng Hậ u quâ n lĩnh Tổ ng đố c Gia Định, Biên Hò a, hiện
phả i đi xử trí việc quâ n, là Vũ Vă n Giả i, đượ c điệu bổ ngay là m Tiền quâ n Đô thố ng phủ
Đô thố ng, đặ c thụ Phủ biên tướ ng quâ n, tiết chế tổ ng hạ t Trấ n Tâ y ; lạ i cho Tổ ng đố c An
Giang - Hà Tiên là Nguyễn Tri Phương thă ng thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, bổ là m Khâ m sai
đạ i thầ n trù tính trị yên việc ngoà i biên ở Trấ n Tâ y ; Tuầ n phủ An Giang là Doã n Uẩ n
thă ng thự Thượ ng thư bộ Binh, bổ là m Tham tá n đạ i thầ n, hộ i bà n cô ng việc dẹp yên
Trấ n Tây ; Đề đố c Vĩnh Long là Long Bình nam Tô n Thấ t Nghị vẫ n do hà m cũ , đó ng giữ
Trấ n Tây, giú p coi cô ng việc ; Đề đố c An Giang là Nguyễn Vă n Hoà ng vẫ n do hà m cũ ,
đó ng giữ Trấ n Tâ y, giú p bà n việc quâ n. Tấ t cả đều là danh thầ n, tú c tướ ng, trẫ m đã biết
rõ , nên mớ i lự a chọ n đặ c phá i. Ai nấ y đều nên đem hết mưu kế, mộ t lò ng nghĩ đến nướ c,
vỗ về quâ n dâ n, hết lò ng liệu tính việc hay về sau, cố t mong bờ cõ i ngoà i biên đượ c yên
ổ n, dẹp yên cá c Man bên ngoà i, bờ cõ i bền vữ ng, phiên phụ c yên vui ; đợ i và i thá ng nữ a,
sẽ chia từ ng địa hạ t. Việc xếp đặ t xong, trẫ m sẽ giá ng dụ , tuyên triệu về Kinh, cho và o bệ
kiến". Rồ i sai quyền Lang trung bộ Cô ng là Nguyễn Ba đi ban cấ p, tuyên Chỉ để yên ủ i.
Lạ i chuẩ n cho phà m cá c tậ p tâ u có chuyên trá ch, đều chiếu quan hà m viết rõ ; cò n tậ p
tâ u cù ng ký tên thì cho viết hai hà ng (vế bên hữ u : Phủ biên tướ ng quâ n tiết chế Trấ n
Tâ y Vũ Vă n Giả i, Tham tá n đạ i thầ n Doã n Uẩ n, Bang biện quâ n vụ Nguyễn Vă n Hoà ng ;
vế bên tả : Khâ m sai đạ i thầ n trù biện tuy phủ Trấ n Tâ y Nguyễn Tri Phương, Đề đố c tá n
lý cơ vụ Long Bình nam Tô n Thấ t Nghị) để khỏ i rườ m rà . Ngoà i ra, cá c cô ng vă n, trá t
cấ p đều theo quan hà m, chứ c sự viết thẳ ng. Chưa bao lâ u, Tô n Thấ t Nghị đượ c đổ i bổ
Thố ng chế vẫ n sung Tá n lý đạ i thầ n, đó ng giữ Trấ n Tâ y, tham bà n cô ng việc trong quâ n ;
Tô n Thấ t Bạ ch, theo chỉ trướ c, chuyển về An Giang, cung chứ c.

Giả m bớ t chứ c hà m Tuầ n phủ Gia Định, tỉnh An Giang. Lạ i lấ y Lê Vă n Phú là m Tổ ng đố c

Gia Định - Biên Hò a.

Cho quyền Tiền quâ n Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t đượ c điệu bổ quyền Đô thố ng ở Hậ u quâ n
Đô thố ng phủ .

Vua là m bố n bà i châ m "kính thiên, phá p tổ , cầ n chính, á i dâ n"((1) Kính thiên : kính trờ i.
Phá p tổ : bắ t chướ c ô ng cha. Cầ n chính : chă m lo chính sự . á i dâ n : thương yêu dâ n.1).
Triệu các quan đạ i thầ n và o hầ u, cho ngồ i, sai Lâ m Duy Thiếp tuyên đọ c. Dụ rằ ng : "Đó
là bố n đầ u mố i lớ n củ a đạ o là m vua : trẫ m ngà y đêm chă m chỉ, sớ m chiều lo sợ , cũ ng chỉ
là bố n việc ấ y".

Tiết Trù ng dương. Vua ra chơi "Hả i tĩnh niên phong" cá c. Cho Hoà ng tử là m lễ thượ ng
thọ . Tuyên triệu các đạ i thầ n mà là hoà ng thâ n, ban cho uố ng rượ u : Kiến An cô ng Đà i,
Định Viễn cô ng Bính, Diên Khá nh cô ng Tấ n, Điện Bà n cô ng Phổ , Thườ ng Tín cô ng Cự , Từ
Sơn cô ng Mã o, đều là hà ng trên rấ t thâ n, đượ c miễn lạ y, xuố ng dâ ng lễ thọ . Ngà y hô m
ấ y, cho ă n yến ở nhà Duyệt Thị.

Dụ rõ cho cá c quan chứ c trong họ Tô n thấ t. Khi ấy, nhà Thị lang bộ Hộ Tô n Thấ t Hợ p
mấ t trộ m. Hợ p cho là chứ c Kinh doã n và cá c đồ n tuầ n phò ng khô ng chă m chỉ, bèn là m
sớ tâ u bà y. Vua quở rằ ng : "Trẫ m, trướ c kia là m việc ở chố n thâ n đà i, bả o tậ n mặ t cá c
nhâ n viên Tô n thấ t khô ng đượ c kiêu ngạ o là m cà n. Tô n Thấ t Hợ p là ngườ i trong ngà nh
chữ "Phướ c", là m đến đườ ng quan ở Kinh, lạ i quyền giữ chứ c tô n khanh, thì noi theo
khuô n phép, giữ mình sử a nết mớ i phả i, thế mà lạ i cậ y thế dò ng dõ i nhà vua, tự nhà
mình sơ hở dạ y cho kẻ trộ m, rồ i dá m đổ tộ i cho ngườ i. Cá i tệ ấ y thậ t khô ng nên để cho
lớ n dầ n ! Hiện nay đang chấ n chỉnh quan lạ i, giữ lò ng vô tư để trị thiên hạ , há lạ i theo lờ i
nó i củ a Hợ p mà bắ t tộ i ngườ i ư ?". Bèn giá ng Hợ p 2 cấ p, rồ i ném tờ sớ đi. Lạ i truyền Chỉ
cho ngườ i trong Tô n thấ t nên coi việc nà y là m ră n ; mộ t chữ "kiêu", khô ng nhữ ng khô ng
đượ c lộ ra cử a miệng, mà cũ ng khô ng đượ c nả y mọ c ở trong lò ng, phả i khiêm cung để
nuô i đứ c tính, kính cẩ n để giữ chứ c quan. Nếu ai có vi phạ m mộ t chú t, trẫ m tấ t khô ng vì
nể mà khoan tha.

Quyền Chưở ng vệ chuyên cai quả n viện Thượ ng tứ , sung quả n lĩnh Thị vệ đạ i thầ n là
Tô n Thấ t Mậ u, vì say rượ u hạ i việc cô ng, giá ng là m Phó vệ ú y vệ Nhị thuộ c Tiền bả o,
sung đi đó ng ở Nam Kỳ. Giao viện Thượ ng tứ cho Thố ng chế Nguyễn Trọ ng Tính kiêm
quả n.

Có ngườ i dâ ng con ngự a tâ y to, sứ c đi nghìn dặ m, cho gọ i là Đạ i uyển Long tuấ n.

Quan đạ o Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c và Tô n Thấ t Hà n tâ u rằ ng : "Từ trướ c đến giờ , chiêu

dụ Man Thổ , chưa thấ y chú ng ra thú . Vậ y xin gọ i thêm 4.000 binh dõ ng, mộ t mặ t do Tâ y
Ninh, mộ t mặ t do Sá ch Sô , hai đườ ng giá p đá nh ; kẻ ra hà ng thì vỗ về, kẻ nà o chố ng cự
thì chém giết". Vua quở rằ ng : "Quan quâ n định xong Trấ n Tâ y, Man Thổ hà ng phụ c theo
về đến hơn nă m, sá u vạ n. Bọ n ngươi khư khư giữ mộ t phương, khô ng bà y mưu kế gì !
Nay mộ t đạ o An Giang, đã dẹp yên xong, lạ i xin cho Sá ch Sô tiến đá nh, sao lờ i nó i khô ng
thích hợ p thế ! Nên tìm cá ch chiêu dụ vỗ về, treo giả i thưở ng thậ t hậ u, để cho lấ y ngườ i
Man đá nh ngườ i Man, mớ i là thượ ng sá ch. Nếu chú ng cò n mê khô ng tỉnh biết, sẽ đem
quâ n hiện có ở đồ n, tù y cơ đá nh dẹp, việc gì phả i vá t thêm nhiều binh dõ ng để nhà m
việc quâ n, hạ i việc nô ng ! Nếu bọ n ngươi khô ng là m xong việc nà y, chẳ ng bao lâ u ở Vĩnh
Long bình định xong, đưa mộ t đạ o quâ n nhỏ đến, sợ bọ n ngươi lạ i khó lò ng chịu đượ c
lỗ i to ấ y !".

Sắ c sai bộ Binh truyền dụ cho quan tỉnh Hà Tiên rằ ng : Lầ n nà y đạ i binh tiến đá nh, bình
định xong Trấ n Tây : đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri, tù trưở ng ngườ i Man tên là Giun
từ xa đã chạ y trố n trướ c. Nay cò n dá m tụ đả ng ở Vĩnh Long, chiếm giữ cô thà nh ; mộ t
khi quan quâ n tiến đá nh, thế tấ t lẻn theo đườ ng sau Hả i Tâ y, trố n về đấ t giặ c. Hiện nay
việc phò ng giữ lũ y dà i ở Hà Tiên đã hơi thư, nên liệu giả m biền binh cho về tỉnh để sai
phá i. Cho Nguyễn Lương Nhà n kiểm điểm biền binh ở tỉnh, lượ ng tính để lạ i 1.000 quâ n
đủ dù ng phá i đi canh giữ , giao cho bọ n Bố chính Hoà ng Mẫ n Đạ t, á n sá t Lê Hữ u Hương,
Phó lã nh binh Nguyễn Vă n Do ở lạ i tỉnh là m việc ; rồ i chọ n lấ y 1.000 quâ n lính trá ng
mang theo sú ng thầ n cô ng quá sơn để phò ng bắ n giết giặ c và voi củ a giặ c. Bọ n Đố c đồ ng
quyền Lã nh binh Tô n Thấ t Trự c, Quả n vệ Phạ m Sĩ, Cai độ i Triệu Tá n quả n lĩnh quan
quâ n đến thẳ ng huyện Khai Biên, phủ Quả ng Biên, tù y đườ ng tiến trướ c. Mộ t mặ t chiêu
dụ ngườ i Man ra hà ng, vỗ về thổ mụ c ; mộ t mặ t mộ nhiều ngườ i Thổ am hiểu, đến ngay
đà ng sau Vĩnh Long ở Hả i Tâ y, đó n chặ n đườ ng về củ a bọ n giặ c, khô ng cho trố n về đấ t
Xiêm, rồ i tư cho quâ n củ a Phủ biên tướ ng quâ n biết, là m vang thanh thế, cố t bao vây
Chấ t Tri và tên Giun, bắ t chém cho hết mầ m á c, để nhâ n hậ u thưở ng. Các ngươi nên cố
lo toan !".

Nướ c Anh Cá t Lợ i cho sứ đến tạ ơn. Vua xuố ng chiếu đặ c biệt để đáp lạ i. Nă m trướ c
thuyền củ a ngườ i nướ c Anh bị bã o, trô i giạ t và o bờ biển Bình Thuậ n ; vua phá i thuyền
cô ng đưa về. Đến đâ y, Quố c trưở ng Anh là Bích-tô -ri sai bề tô i là Cấ p-tă ng-sô dâ ng biểu
tạ ơn, kính dâ ng lễ phẩ m (mộ t đô i câ y đèn hạ ng to, mộ t lồ ng chim má y mạ và ng, mộ t
chiếc đồ ng hồ ). Quan tỉnh Khá nh Hò a là Ngô Vă n Địch, Hoà ng Đạ o tâ u lên. Vua sai
Quang lộ c Tự khanh Tô n Thấ t Thườ ng đi đến thă m hỏ i. Thườ ng tâ u rằ ng : "Xét ý đến tạ ,
là do lò ng thà nh khẩ n". Vua dụ bộ Lễ rằ ng : "Anh Cá t Lợ i là nướ c phương Tâ y, thế mà
biết cả m mộ phong hó a nhà vua, đem ngọ c dâ ng cố ng, lò ng thà nh đá ng xét ; nên định
khen thưở ng hậ u để yên ủ i ngườ i từ phương xa đến". Khi nghị dâ ng lên, ban sắ c thư cho
về (thưở ng quố c vương đồ chơi : sư tử bằ ng và ng, ngự a bằ ng ngọ c trắ ng, mỗ i thứ mộ t
bộ ; 2 đồ ng kim tiền hạ ng to kết dây rủ xuố ng có xâ u trâ n châ u và san hô ; 2 chậ u câ y có
hoa bằ ng ngọ c cá c mà u, 2 chiếc sừ ng tê bịt và ng, 2 chiếc ngà voi, 12 đồ ng kim tiền, 50
đồ ng ngâ n tiền, 10 sú c đoạ n hoa mà u, 50 sú c sa nam mà u. Thưở ng cho bọ n bề tô i : kim
tiền có chữ "tam thọ , nhị nghi" có dây rủ xuố ng, mỗ i thứ mộ t đồ ng ; 30 đồ ng các hạ ng
ngâ n tiền, 2 tấ m đoạ n mầ u, 10 tấ m sa nam mầ u. Cá c ngườ i theo hầ u thưở ng tấ t cả : 200
đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, 300 quan tiền đồ ng lớ n, 200 phương gạ o trắ ng ; lạ i
ban thêm tiệc yến mộ t lầ n).

Thưở ng bọ n Tô n Thấ t Thườ ng, dụ rằ ng : "Nướ c Anh từ trướ c vố n gọ i là rợ xả o trá , chưa

giao thiệp vớ i nướ c ta, nay bỗ ng ngưỡ ng mộ phong hó a nhà vua, đem ngọ c dâ ng cố ng.
Vố n là cá i thó i rợ mọ i dữ tợ n, bây giờ theo thó i á o mũ lễ nhạ c. Trèo non, vượ t biển đến
dâ ng lễ vậ t, tuy do tấ m lò ng thà nh khẩ n củ a nướ c kia, nhưng việc yên ủ i tuyên dương
cũ ng là chứ c sự củ a quan ngoà i biên và quan đượ c phá i đi. Vậ y phá i viên Tô n Thấ t
Thườ ng, tỉnh thầ n Ngô Vă n Địch, Hoà ng Đạ o đều đượ c thưở ng gia mộ t cấ p ; Vũ Dung
trong ty Hà nh nhâ n bị cách lưu đượ c gia â n khai phụ c hai cấ p để khuyến khích". Nướ c
Anh Cá t Lợ i lạ i có ngườ i ở thuyền bị nạ n bã o trô i giạ t và o cử a biển Đà Nẵ ng. Cho ở lạ i
nhà cô ng quá n, rồ i ban cấ p 200 quan tiền, 100 phương gạ o, cho đá p theo thuyền cô ng
về nướ c.

Sai Sử quá n tườ ng tra sự tích về nguyên ủ y Lạ p Man.

Cho viên bị cách là Nguyễn Cô ng Trứ khở i phụ c là m Chủ sự bộ Hình, quyền Viên ngoạ i
lang ; rồ i lạ i đổ i quyền Viên ngoạ i lang Đạ i lý tự .

Là m điện Kiến Thá i ở cử a Tiên Thọ . Sai quyền Hậ u quâ n đô thố ng là Tô n Thấ t Bậ t, Tham
tri bộ Hộ là Đà o Trí Phú trô ng coi việc nà y, vì sắ p là m đạ i lễ tiến tô n.

Quan tỉnh Quả ng Trị tâ u rằ ng : "Bố chính Vĩnh Long là Trầ n Tuyên đã chết, cò n mẹ là
Nguyễn Thị tuổ i già , nhà nghèo". Vua cho rằ ng Tuyên chết về việc nướ c, nhà có mẹ già ,
tình cũ ng đá ng thương, bèn sai hằ ng nă m cấ p cho 20 quan tiền, 12 phương gạ o.

Cho : quyền Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị là Nguyễn Tuyên thă ng bổ Vệ ú y Trung vệ dinh
Long võ ; nguyên Thố ng chế giá ng bổ Phó vệ ú y các quâ n là Hoà ng Đă ng Thậ n đượ c
quyền Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị ; Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Nam là Tố ng Vă n Biện đượ c
thă ng quyền Vệ ú y Trung vệ dinh Hù ng nhuệ ; Phó vệ ú y vệ Hậ u, dinh Long võ là
Nguyễn Cá n đượ c điệu bổ Phó lã nh binh quan tỉnh Quả ng Nam ; Phó lã nh binh tỉnh Hả i
Dương là Phan Cô ng Thà nh, tuổ i già , đượ c về quê hưu dưỡ ng ; Phó lã nh binh tỉnh Hưng
Yên là Trầ n Hà i đượ c điệu bổ là m quyền Phó lã nh binh tỉnh Hả i Dương ; quyền Vệ ú y vệ
Nam Định là Nguyễn Huy đượ c điệu bổ Phó lã nh binh tỉnh Hưng Yên ; Quả n cơ cơ Tả
nhuệ là Thá i Kích đượ c thă ng quyền Vệ ú y vệ Nam Định ; Phó vệ ú y vệ Hữ u, dinh Thầ n
cơ là Tô n Thấ t Tuấ n đượ c điệu bổ Phó vệ ú y vệ Kim ngô ; Phó quả n cơ là Tô n Thấ t Bả o
đượ c điệu bổ Hiệp quả n Hữ u vệ dinh Thầ n cơ ; Phó vệ ú y vệ Cườ ng vũ là Nguyễn Xuâ n
Thườ ng đượ c thă ng quyền Phó vệ ú y vệ Hữ u nhị dinh Vũ lâ m ; Cai độ i vệ Cẩ m y là
Nguyễn Tiến Quyền đượ c thă ng quyền Phó vệ ú y thuộ c vệ Hù ng nhuệ vệ Cườ ng vũ ;
quyền Phó vệ ú y Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o là Tô n Thấ t Đà n đượ c điệu bổ quyền Phó vệ
ú y Hữ u vệ dinh Thầ n cơ ; Thà nh thủ ú y tỉnh Quả ng Trị là Bù i Cô ng Huyên đượ c thă ng
thụ Phó vệ ú y Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o Trung quâ n.

Hà m Thuậ n quậ n cô ng Miên Thủ nuô i chứ a phườ ng chèo trong nhà ; Tô n nhâ n phủ hặ c
tâ u. Vua quở rằ ng : "Nă m trướ c, Tù ng quố c cô ng Miên Thẩ m nuô i bọ n trộ m cướ p, diễn
trò chơi há t xướ ng, đã đượ c lờ i vua dạ y bả o â n cầ n, nghiêm sá ng, tha thiết đến chừ ng
nà o ! Trẫ m là m việc ở thâ n đà i, cũ ng đã â n cầ n dạ y bả o. Miên Thủ lú c ấ y cũ ng tỉnh biết,
thế mà nay lạ i nuô i bọ n vô lạ i ấ y, là m trò chơi vô ích như thế, trên thì có lỗ i vớ i lờ i dạ y
củ a cha, dướ i thì để cho ngườ i ta nó i đến. Vậ y tạ m hã y nghiêm quở mộ t lầ n, giả i ngay
ngườ i phạ m để tra. Nếu [phạ m nhâ n] biết mang gậ y, xin nhậ n tộ i, cò n là hơi biết thẹn,
biết hố i, thì gia â n tạ m theo tộ i nhẹ phạ t lương mộ t nă m. Bọ n con há t đều phạ t 100
trượ ng, phá t là m binh ở hả i đả o Phú Quố c thuộ c tỉnh Hà Tiên mã i mã i, gặ p nă m có â n
xá , cũ ng khô ng đượ c ghi và o danh sá ch. Lạ i truyền Chỉ cho Tô n nhâ n phủ từ nay nên
xem xét, sứ c cho các thâ n phiên : nghiêm theo lễ phép, khô ng gầ n kẻ ngu, khô ng quá vui
há t mú a, lấ y điều thiện và vă n họ c là m vui, cố t mong đứ c nghiệp tu tiến, giữ đượ c tiếng
tố t mã i, để hưở ng ơn huệ lâ u dà i, phả i nên nghiêm chỉnh cố gắ ng !

Đố c họ c tỉnh An Giang là Nguyễn Huy Triêm chết. Cho Tri phủ phủ Phướ c Tuy là Hồ Vă n
Quang thă ng quyền Đố c họ c tỉnh An Giang.

Thưở ng cho hoà ng thâ n và đình thầ n : vă n từ viên ngoạ i lang, khoa đạ o, thị độ c ; võ từ
hiệp quả n, đình hầ u trở lên : cá c hạ ng quế Thanh, Nghệ có từ ng bậ c.

Phó lã nh binh tỉnh Hà Tiên là Nguyễn Vă n Do chia đườ ng đi chiêu dụ , vỗ về thổ dâ n. Tri
phủ An Biên Trương Cô ng Bình và Cai độ i Triệu Tá n, Suấ t độ i Lê Lương đi đến rừ ng
rậ m, gặ p giặ c, giao chiến hỗ n loạ n : Bình, Tá n đều bị chết, Lương rú t lui chạ y. Việc nà y
tâ u lên, truy tặ ng Bình là Viên ngoạ i lang, Tâ n là Phó quả n cơ ; Do vì xử trí hỏ ng việc,
phả i giá ng bố n cấ p ; Lương phả i tộ i trả m giam hậ u.

Bắ c Kỳ tâ u về tình hình sô ng nướ c đượ c yên ổ n. Sai bộ Cô ng phâ n biệt nghị thưở ng có
từ ng bậ c.

Sai bộ Cô ng chướ c định kỳ hạ n là m lạ i nhà cô ng. Vua cho rằ ng nhà cô ng ở cá c doanh

trạ i, nă m trướ c đều lĩnh vậ t hạ ng trong kho ra là m, duy nên sử a chữ a hay là m lạ i và vậ t
hạ ng nên chi phá t đều chưa có kỳ hạ n định rõ , mớ i sai bộ Cô ng chướ c định niên hạ n.
Đến đây, bộ bà n định, cho rằ ng từ trướ c đến giờ , là m nhà cô ng đều cấ p phá t tiền kho
mua gỗ , cò n gạ ch ngó i lĩnh củ a kho ra là m ; duy gian giá rộ ng hay hẹp, vậ t liệu nhiều hay
ít và nă m thá ng sử a chữ a hay là m lạ i, chưa có lệ nhấ t định, xin nên theo chỗ vừ a phả i
mà chướ c định. (Nhà chưở ng lĩnh nă m quâ n và nhà bếp, nhà mớ i là m thì định là đượ c
dù ng ngó i phẳ ng 80.000 viên, gạ ch và ngó i má ng đều 600 viên ; nhà thố ng chế cá c dinh
và nhà bếp thì đượ c dù ng ngó i thẳ ng 65.000viên, gạ ch và ngó i má ng 450 viên ; nhà
quả n vệ thì đượ c dù ng ngó i phẳ ng 35.000 viên, gạ ch và ngó i má ng đều 300 viên). Kỳ
hạ n đều bắ t đầ u từ nă m là m nhà , đượ c 15 nă m tu bổ mộ t lầ n, về sau mỗ i 10 nă m tu bổ
mộ t lầ n, cò n gỗ , đinh sắ t, vô i, mậ t do biền binh tự biện. Ngoà i ra, gạ ch ngó i chiếu lệ mớ i
định, đều cấ p cho ba phầ n mườ i. Là m lạ i hay chuyển là m nơi khá c cũ ng theo như thế.
Chưa đến hạ n mà nhà hư ná t, thì trá ch cứ viên thố ng quả n là m đền, khô ng đượ c trá ch ở
biền binh. Vua chuẩ n nghị nà y.

Ngự sử Nguyễn Cô ng Đứ c, đượ c phá i sung chứ c củ nghi ở nhà Hưng miếu, tự tiện bỏ sơ
khoá ng, bị Lạ c Hó a quậ n cô ng Miên Vũ và bộ , viện đem việc ấ y ra hặ c. Đứ c lạ i dâ ng sớ ,
tự trình bà y là bị ố m. Vua quở rằ ng : "Đứ c, tuổ i trẻ, tâ n tiến, đượ c thă ng đến chứ c oai
nghiêm, chính mình lạ i tự thấ t lễ, sao hặ c ngườ i đượ c ! Hạ ng vô lễ như thế, há nên để
giữ chứ c vụ ?". Sai bã i quan ngay.

Chuẩ n định cá c hạ ng hiệu thuyền, hằ ng nă m, phá i đi đườ ng biển thao diễn, tuầ n tiễu và
giả i cá c vậ t hạ ng đi việc cô ng về, do bộ chia loạ i kê danh sá ch tiến lên vua xem, định là m
lệ mã i.
Biểu dương ngườ i trinh nữ ở tỉnh Vĩnh Long là Nguyễn Thị Liệu. Thị Liệu, tuổ i trẻ, đi
mộ t mình, bị quâ n cườ ng bạ o ứ c hiếp, cố sứ c chố ng cự , bị hạ i. Việc đến tai vua. Vua sai
biểu dương là ng ở củ a Thị Liệu.

Quyền Phó vệ ú y Nhị vệ thuộ c Tiền bả o là Vũ Thườ ng đượ c phá i đi đó ng ở Định Tườ ng,
vì hèn kém, bị mấ t chứ c. Cho Phó vệ ú y Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o là Đoà n Thọ thay thế.
Lạ i cho Tả chấ p Kim ngô là Trương Tiến sung Lã nh binh ở Gia Định. Đó là theo lờ i xin
củ a quâ n thứ đạ i thầ n Vũ Vă n Giả i.

Chuyên chở 60.000 hộ c gạ o ở Gia Định, Định Tườ ng đến An Giang. Sai Bố chính Nguyễn
Bá Nghi, Trầ n Vă n Triện chuyển giả i đến quâ n thứ Vĩnh Long ở Trấ n Tâ y.

Bổ Nặ c Ong Bướ m là m Tuyên phủ sứ . Bướ m theo là m việc trong quâ n, chiêu dụ đượ c
việc ; do đạ i thầ n quâ n thứ tâ u lên, nên có mệnh nà y.

Quâ n ta vây Ô Đô ng rấ t gấ p. Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri hai ba lầ n sai ngườ i mang
thư đến trạ i quâ n xin hò a. Thư đạ i khá i nó i : "Hai nướ c từ trướ c vẫ n hò a hiếu, gầ n đâ y vì
Cao Miên sinh sự , thà nh ra mấ t hò a. Việc đã qua, khô ng dá m lạ i nó i đến. Cao Miên là mộ t
nướ c nhỏ , tố i tă m lầ m lẫ n, cũ ng khô ng đá ng trá ch. Xin đem việc ấ y để tấ u lên, chấ n
chỉnh lạ i tình hò a hiếu cũ . Thâ n quyến Xá Ong Giun cũ ng xin đượ c ở sum họ p, để đượ c
là m tô i thờ hai nướ c". Quan ở quâ n thứ là bọ n Vũ Vă n Giả i vẫ n chưa tin, hã y tạ m đình
việc quâ n để xem ý tứ , rồ i đem việc ấ y tâ u lên.

Vua phê và o tậ p tâ u rằ ng : "Giặ c Xiêm thế cù ng, sứ c kiệt, ngoe nguẩ y xin thương, khô ng
khi nà o khô ng dù ng kế hoã n binh ; mà đá nh thì tấ t đượ c, nhưng giữ đượ c là khó . Nên
xếp đặ t thế nà o cho đắc thể. Vậ y chuẩ n cho các đạ i thầ n bà n ngay, tâ u lên". Họ đều nó i :
"Bậ c vương giả đố i vớ i man di, khi nó là m phả n thì ra oai cho sợ , khi nó hà ng phụ c thì
cưu mang. Nướ c Xiêm thô ng hiếu vớ i ta, đã trả i lâ u nă m, giữ a chừ ng bỏ tình hiếu, gâ y
mố i thù , đem quâ n đến xâ m lấ n, thườ ng bị quan quâ n ta đá nh giết đã tan. Bỗ ng nhâ n
Lạ p Man khô ng đượ c yên, Chấ t Tri lạ i đến giú p hắ n là m cà n. Quâ n ta đá nh dẹp, chú ng đã
nhiều lầ n bị thua, cò n thì lui giữ cô thà nh, mưu tính chố ng lạ i, khô ng theo. Đến khi quan
quâ n vâ y chặ n, tự biết thế cù ng, sứ c kiệt, mớ i đến cầ u hò a. Nay nhờ cá i oai đượ c thắ ng
luô n ấ y, lượ c định nướ c Châ n Lạ p dễ như bẻ cà nh khô , củ i mụ c. Duy có việc để cho dâ n
và quâ n đượ c nghỉ ngơi, triều đình vố n lấ y là m kế trị trong nướ c, yên ngoà i biên. Tră m
trậ n đá nh tră m lầ n đượ c, khô ng bằ ng khô ng đá nh mà khuấ t phụ c đượ c quâ n củ a ngườ i.
Huố ng chi nướ c Châ n Lạ p, đấ t thì rộ ng, rừ ng thì nhiều ngả , gầ n đâ y phâ n phá i ngườ i đi
chiêu dụ vỗ về, thổ mụ c, thổ dâ n chưa theo về hết. Nếu đá nh mà lấ y đượ c, chưa khỏ i
thêm nhọ c đến việc binh đao, sao bằ ng nhâ n chú ng hai ba lầ n cú i đầ u đến xin, tạ m cho
hò a để quâ n dâ n ta đượ c thỏ a cá i vui yên nghỉ, cũ ng là thượ ng sá ch. Nhưng Lạ p Man
ngà y nay đã khô ng phả i là Lạ p Man ngà y trướ c. Nếu hết thả y đều theo ý muố n, sau khi
nghị thà nh rồ i, Nặ c Ong Giun có hết cả đấ t, thì Nặ c Ong Bướ m và nữ chú a Ngọ c Vâ n sẽ
lạ i để và o chỗ nà o ? Đó chính là việc cầ n thiết về cách khu xử ngườ i Man, xin do cá c
quan ở quâ n thứ phả i cù ng liệu tính. Phà m các đồ dù ng để đá nh giữ , phả i sử a soạ n đầy
đủ , cho sự phò ng bị đượ c nghiêm. Rồ i ướ c hẹn vớ i chú ng, nếu quả muố n giả ng hò a, phả i
theo điều ướ c ở quâ n thứ : đem cả các ngườ i bị lừ a bắ t và cá c tộ i phạ m củ a giặ c đến nộ p
ở trạ i quâ n, rồ i viết thư về cho tù trưở ng nướ c Xiêm sai sứ mang quố c thư đến nó i về
việc chấ n chỉnh tình giao hiếu. Nặ c Ong Giun phả i dẫ n thâ n thú tộ i, thì triều đình cũ ng
cho đượ c đoà n tụ , liệu đấ t cho ở , là m tô i con mã i. Nếu chú ng sinh sự , thì phả i đá nh thự c
dữ dộ i, lấy hết đấ t rồ i về, khô ng nên bỏ lỡ cơ hộ i nà y, rồ i sau dẹp yên dâ n Man, tính kế
thiện hậ u. Ô i ! như thế thì chố ng đá nh đượ c việc, mà bờ cõ i ngoà i biên mớ i giữ đượ c yên
mã i". Vua theo lờ i bà n ấ y.

Sau đó , quyền Lễ khoa Chưở ng ấ n là Phạ m Châ n dâ ng sớ cho là nghị hò a khô ng nên, xin
sứ c cho bọ n Nguyễn Cô ng Nhà n chia đườ ng tiến đá nh ; lạ i chọ n cá c đạ i thầ n như Tạ
Quang Cự , Tô n Thấ t Bậ t đi đến thú c đá nh, để khuyến khích tinh thầ n quâ n sĩ. Vua quở
rằ ng : "Việc Trấ n Tâ y, trẫ m đêm ngà y bậ n lò ng, đã 5 nă m nay. Mỗ i khi có thư ngoà i biên
về, liền phê giao các quan đạ i thầ n vă n võ hộ i đồ ng bà n kỹ, có bao giờ lấ y hai chữ "cho
hò a" là m xong việc đâ u ? Huố ng chi sai tướ ng cấ t quâ n là quyền lớ n củ a thiên tử , chứ c
nguyên sú y đượ c trao cho cá i việt((1) Cá i bú a.1) do vua tự chọ n riêng, tuy quan đạ i thầ n
dự bà n triều chính, cũ ng khô ng dá m đườ ng độ t chỉ tên mà xin. Y là kẻ tiểu thầ n cà i bú t,
khinh bà n đến việc đạ i tướ ng đă ng đà n, sao lạ i cà n bậ y đến thế ! Vả lạ i, triều đình đặ t ra
ngô n quan, là muố n trên thì giú p cho quố c chính, dướ i thì mưu ích cho dâ n sinh. Nếu có
bà n thẳ ng nó i ngay, trẫ m tấ t sẵ n lò ng tiếp nhậ n. Ví phỏ ng lờ i nó i khô ng thể dù ng đượ c,
cũ ng khô ng nỡ vộ i bắ t tộ i. Nay y dá m cố sứ c gièm pha lờ i bà n cô ng cộ ng, nó i khéo là m
lẫ n lộ n phả i trá i, nếu khô ng nghiêm trị, thì bọ n lắ p bắ p nó i nhiều, theo nhau bắ t chướ c
dạ i, cá i tệ ấ y thự c khô ng nên để lớ n dầ n !". Bèn sai bộ Lạ i bắ t hỏ i, nghị xử . Châ n phả i
giá ng hai cấ p, đổ i đi nơi khá c. Rồ i dụ sai bộ Binh đem ngay đình thầ n bà n lạ i, xếp đặ t
cô ng việc Trấ n Tâ y, đưa đến các quan đạ i thầ n ở quâ n thứ Trấ n Tâ y theo đó thi hà nh.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a đô ng, thá ng 10, ngà y mồ ng mộ t, là m lễ Đô ng

hưở ng.

Cấ p thêm ngự a chạ y trạ m ở Nam Kỳ (trừ đườ ng sô ng, cò n cá c trạ m như : Thuậ n Biên,
Biên Thịnh, Gia Lộ c, Gia Tú , Định Hò a, Định Tâ n, Định An, Vĩnh Phướ c, Vĩnh Giai, Giang
Đô ng, Giang Mỹ, Giang Tú , Giang Phướ c, tấ t cả 13 trạ m, nguyên trướ c ngự a cô ng mỗ i
trạ m 4 con, nay lạ i cấ p thêm 2 con và cấ p cho mỗ i con 10 quan tiền về đồ ngự a, chuồ ng
ngự a).

Sai quan phầ n việc là m lạ i ấ n quan phò ng củ a Khâ m sai đạ i thầ n. (Nă m Thiệu Trị thứ 2,
bắ t đầ u là m ấ n quan phò ng củ a Khâ m sai đạ i thầ n, cá ch thứ c hơi nhỏ ; đến đây, là m lạ i,
cho to hơn). Lạ i là m thêm mộ t quả ấ n quan phò ng và kiềm cá i, đều bằ ng ngà , cho quan
Khâ m sai về việc tra biện á n kiện.

Cho quyền Bố chính Sơn Tâ y là Tô n Thấ t Tĩnh đượ c bổ thụ Hữ u thị lang bộ Lễ. Nguyên
á n sá t Quả ng Bình Tô n Thấ t Chính đượ c á n bổ Thá i thườ ng tự Thiếu khanh là m việc
cô ng ở bộ Lạ i.
Lã nh binh tỉnh Hà Tĩnh là Hồ Bình bị mấ t chứ c. (Vì can á n chi phá t tiền lương, phả i giả i
chứ c, giao tra xét). Cho : Phó lã nh binh Sơn Tâ y là Nguyễn Đạ o thă ng quyền Lã nh binh
tỉnh Hà Tĩnh ; Phó vệ ú y vệ Nhấ t thuộ c Tiền bả o Tiền quâ n là Lê Thuậ n Chiếu đượ c điệu
bổ Phó lã nh binh tỉnh Sơn Tâ y.

Lụ c dụ ng Phạ m Đình Nghị là con Phạ m Đình Trạ c, á n sá t Cao Bằ ng đã chết. Vua bả o rằ ng
: "Trạ c, nă m trướ c tử tiết vớ i cô thà nh, đã đượ c điển lệ cấ p tiền tuấ t (việc nă m Minh
Mệnh thứ 14). Tiếng thơm tiết nghĩa như thế, nên lụ c đến con chá u, để khuyến khích về
sau", bèn cho Nghị đượ c ấ m thụ Tư vụ , giao bộ xét bổ .

Sai Giá m đố c Đinh Vă n Quý là m lạ i thuyền to "Thọ hạ c". Thuyền Thọ hạ c, trướ c do
quyền Chưở ng vệ Nguyễn Vă n Cú c trô ng nom là m phầ n nhiều khô ng đú ng mẫ u mự c,
nay sai Quý là m lạ i. Thí nghiệm đượ c bình ổ n. Thưở ng Quý 1 cấ p, cò n Cú c thì phả i tộ i
giá ng.

Triệu quyền Bố chính Thá i Nguyên là Trầ n Trứ về Kinh, điệu bổ Hữ u thị lang bộ Hình.
Cho : á n sá t Hả i Dương là Phạ m Bạ ch Như thă ng quyền Bố chính Thá i Nguyên ; quyền
á n sá t Hà Tĩnh là Nguyễn Khắ c Trạ ch điệu bổ quyền á n sá t Hả i Dương ; Viên ngoạ i lang
bộ Cô ng là Trương Đă ng Đệ thă ng quyền á n sá t tỉnh Hà Tĩnh.

Có bọ n giặ c Thanh lén lú t ẩ n hiện ở hả i phậ n Chà ng Sơn. Ngườ i giữ đồ n là quyền Phó vệ
ú y Trầ n Tú đượ c tin bá o, đem quâ n dâ n chặ n đá nh, chém đượ c 11 tên, thu đượ c thuyền,
giá o má c, sú ng ố ng củ a giặ c, bắ t số ng đượ c 1 tên, giả i tỉnh để tra xét. Vua khen là bắ t
giặ c đượ c việc, chuẩ n cho Tú thự c thụ Phó vệ ú y ; thưở ng chung cho quâ n, dâ n 100
quan tiền.

Phủ biên tướ ng quâ n Vũ Vă n Giả i và Tá n lý đạ i thầ n Tô n Thấ t Nghị bị ố m. Ban cho thuố c
củ a vua dù ng, cho đều về An Giang điều dưỡ ng ; sai mộ t ngườ i con và mộ t ngườ i thị vệ
đi đườ ng trạ m đến hỏ i thă m ; chợ t có phá i viên do Kinh phá i đi là Nguyễn Ba về tâ u :
Tướ ng sĩ ở quâ n thứ nhiều ngườ i bị cả m nhiễm. Vua cho phá t thuố c trong kho, phá i 5
thuộ c viên viện Thá i y đến chữ a. Lạ i sai 6 tỉnh ở Nam Kỳ mua thuố c, chọ n ngườ i là m
thuố c mỗ i tỉnh 3 ngườ i để phâ n phá i đi chữ a bệnh ở quâ n thứ .

Bổ Tổ ng đố c Gia Định, Biên Hò a là Lê Vă n Phú là m Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ . Cho

mang theo quâ n, thuyền đắ c lự c đến tỉnh An Giang. Chọ n lấ y biền binh ở Bình Thuậ n
đến thẳ ng quâ n thứ Vĩnh Long tù y cơ bà n việc đá nh dẹp. Đó là theo lờ i xin củ a Nguyễn
Tri Phương và Doã n Uẩ n.

Cho : quyền Tổ ng đố c Bình Định, Phú Yên là Trầ n Vă n Trung quyền là m việc Tổ ng đố c
Gia Định, Biên Hò a ; Chưở ng vệ tạ m giữ ấ n triện dinh Tiền phong là Phan Tù ng đượ c
tạ m giữ ấ n quan phò ng củ a Tổ ng đố c Gia Định.

Phó vệ ú y Nhị vệ thuộ c Tiền bả o là Tô n Thấ t Mậ u đượ c quyền Lã nh binh và Quả n cơ cơ

Tả tỉnh An Giang là Đoà n Quang Mậ t đượ c quyền Phó lã nh binh, đều theo sai phá i dướ i
quyền cá c quan đạ i thầ n quâ n thứ Vĩnh Long ở Trấ n Tâ y.

Cho Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ sung chứ c Biên tu ở Sử quá n là Nguyễn Thu đượ c
thă ng thự Hồ ng lô Tự khanh sung chứ c Toả n tu ở Sử quá n ; cho Tri phủ phủ Ninh Thuậ n
là Lạ i Thế Mỹ đượ c thă ng bổ Đố c họ c tỉnh Vĩnh Long.

Cho : Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long là Lê Đình Lý thă ng thụ Lã nh binh quan tỉnh An
Giang ; Vệ ú y Trầ n Tri là m Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long. Lạ i cho Quả n cơ Lê Viên, từ
trướ c đến giờ sai phá i đượ c việc, thă ng quyền Phó lã nh binh ; đều ở lạ i quâ n thứ đi bắ t
giặ c.

Phá p ty dâ ng danh sá ch thu thẩ m (hơn 450 tộ i phạ m). Vua xem xét hai, ba lầ n, thấ y tộ i
phả i chết, thương lắ m, bả o Nộ i các rằ ng : "Nay sắ p là m lễ lớ n "tiến tô n", Phướ c ơn ban
khắ p, trẫ m thể theo lò ng nhâ n hiếu sinh, để mở rộ ng Phướ c củ a Từ cung, phà m tộ i phả i
chết, đều đình lạ i mộ t lầ n. Nhữ ng ngườ i tình có đá ng thương, đượ c giả m, phá t đi 197
ngườ i".
Có tên cô n đồ lọ t lướ i phá p luậ t là Tô n Thọ Tồ n, em họ Tuầ n phủ đã chết Tô n Thọ Đứ c,
say rượ u, đá nh ngườ i, chử i quan tỉnh Bình Thuậ n. Quan Tuầ n phủ là Nguyễn Đă ng Uẩ n
tâ u lên. Vua sai Ngự sử Nguyễn Kim Chung đi tra xét việc ấ y. Tồ n cuố i cù ng bị xử tử ở
chợ .

Cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ là Nguyễn Tri Phương và Doã n Uẩ n tâ u rằ ng : "Thổ dâ n ở Trấ n

Tâ y vừ a mớ i theo về. Chọ n trong thổ biền, thổ mụ c, đượ c 20 ngườ i xứ ng đá ng, đắ c lự c,
xin cấ p bằ ng cho là m phủ ú y, hiệu ú y (phủ ú y 6 ngườ i, hiệu ú y 14 ngườ i) sứ c cho chiêu
dụ vỗ về dâ n ấy". Vua chuẩ n y.

Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n đá nh bạ i Lạ p Man ở ngoà i thà nh Ô Đô ng. Trướ c đâ y,

Chấ t Tri cho ngườ i đến ướ c hẹn cầ u hò a, bọ n Tri Phương đó ng quâ n khô ng tiến, cho kỳ
hạ n định ướ c hẹn. Chú ng lạ i sai hẹn, khô ng đến, cố giữ thà nh Ô Đô ng. Bố n bên thà nh
đều rừ ng rậ m um tù m, ba bề cá ch sô ng, bên trong là m hai lầ n thà nh, hai lầ n lũ y, thế rấ t
bền vữ ng. Cá c đạ i thầ n quâ n thứ bà n định : Trướ c hết theo đườ ng gầ n là m đồ n để bứ c
giặ c, rồ i chia quâ n ra hai đạ o thủ y, bộ , hẹn ngà y cù ng tiến. Đến hô m đã ấ n định, Nguyễn
Tri Phương do chi lưu sô ng Tầ m Nạ p tiến và o, Doã n Uẩ n do chi lưu sô ng Vĩnh Long tiến
và o, liền là m 5 đồ n. Giặ c dự a và o rừ ng bắ n ra. Quâ n ta tả i nhiều đạ i bá c đá nh phá ; giặ c
bị chết hơn tră m tên, mộ t nử a là ngườ i Xiêm ; chiều đến, giặ c mớ i lù i. Quâ n ta bị chết 4
ngườ i, bị thương vài chụ c ngườ i. Hồ Đứ c Tú , Hoà ng Chiến cũ ng mang vết thương. Việc
nà y đến tai vua. Vua dụ rằ ng : "Chấ t Tri vố n là đứ a dố i trá , trướ c kia, thế yếu, xin hò a ;
trẫ m đã rõ cá i kế hoã n binh củ a chú ng, chỉ vì cá c đạ i thầ n cố tình cầ u xin, nên chưa nỡ
đố c thú c tiến quâ n, tạ m dụ cho phả i phò ng bị nghiêm ngặ t hơn, chớ để chú ng đá nh lừ a
đượ c, nay quả khô ng ngoà i ý định củ a trẫ m. Quan quâ n ta đã biết chia đườ ng tiến đá nh,
cả ngà y hă ng há i đá nh nhau dữ dộ i vớ i giặ c, hết sứ c khó nhọ c, thự c đá ng khen thưở ng".
Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n đều đượ c thưở ng gia quâ n cô ng, kỷ lụ c hai thứ ; Lã nh
binh Hồ Hậ u, Trương Tiến, Nguyễn Cô ng Nhà n và Quả n vệ cơ bọ n Trầ n Kim, Nguyễn
Hó a, Đoà n Vă n Họ c, Đoà n Thọ , Nguyễn Tiến Song, Đà o Trí, Lê Biểu, Lê Thú , Ngô Tấ t
Khoa, Hoà ng Bá Bằ ng, Tô n Thấ t Sự , Lê Vĩnh Thứ c, Hoà ng Chiến, Nguyễn Hữ u Mỹ, Lê
Viên, Nguyễn Do, Nguyễn Cườ ng, Nguyễn Hiên, Vũ Di Thá i, Vũ Duệ, Bù i Đứ c, Nguyễn
Như Thă ng, Hồ Lụ c, Lê Thi, Lê Tiến Chí, Nguyễn Lạ i, Nguyễn Tâ m, Hoà ng Vă n Thư và
Tố ng Hữ u Hó a đều đượ c thưở ng gia kỷ lụ c mộ t thứ ; Hồ Đứ c Tú lạ i đượ c chứ c Phó lã nh
binh, và cấ p cho Đứ c Tú 10 lạ ng bạ c, Hoà ng Chiến 5 lạ ng bạ c. Biền binh dự trậ n ấ y đều
đượ c thưở ng chung 2.000 quan tiền.

Sau đó , quâ n ta lạ i đặ t nhiều đồ n lũ y ở nơi yếu hạ i trên cá c đườ ng thủ y, bộ ; đố t rừ ng,

chặ t cây, dầ n bứ c đồ n giặ c mà bắ n, đá nh. Chú ng cũ ng chố ng cự vớ i ta : số bị thương và
chết cũ ng gầ n ngang nhau. Bọ n Tri Phương nhâ n thấ y tướ ng sĩ gầ n đây nhiều ngườ i ố m
đau mà binh dõ ng cá c tỉnh vẫ n chưa tụ tậ p đượ c nhiều, bèn là m sớ tâ u xin thêm quâ n.
Vua quở rằ ng : "Trướ c kia, quan quâ n 4.000 - 5.000 ngườ i, mà mộ t trậ n đá nh Thiết
Thằ ng, tiến lên hạ đượ c Trấ n Tâ y, sao nhanh nhẹn sắ c bén thế ! Gầ n đây, mê hoặ c cá i kế
cầ u hò a củ a chú ng, kéo dà i ngà y ra ! Nay lạ i xin thêm quâ n, há khô ng phả i là tính việc
quâ n chưa kỹ, là m hỏ ng sự cơ ư ? Trẫ m liệu tính biết trướ c đã phá i biền binh cá c tỉnh
thuộ c Trự c kỳ củ a Kinh đi xuố ng phía Nam ; lạ i bổ Lê Vă n Phú tổ ng thố ng việc quâ n, nay
mai đều đến quâ n thứ cả . Vả lạ i, trong phép dụ ng binh khéo mà chậ m khô ng bằ ng vụ ng
mà nhanh, bỏ chỗ bền chặ t mà đá nh chỗ nứ t rạ n, cũ ng là việc đầ u củ a kế đá nh tấ t thắ ng.
Nay thế giặ c ngà y mộ t cù ng quẫ n, nên nhâ n lú c quâ n ta đương khỏ e mạ nh, đô ng đả o
nà y, tính nghĩ cá i kế đá nh và o thà nh giặ c, hoặ c đương đêm đá nh ú p, hoặ c là m đườ ng
nà y ngầ m đi đườ ng khá c, tù y tiện đặ t ra thế thắ ng, liệu tính thế giặ c định ra kế lạ , cầ n
phả i đá nh nhanh, cho chú ng khô ng đườ ng chạ y khá c. Chấ t Tri dù gian trá đến đâ u,
tưở ng cũ ng khô ng chịu vì tên Giun mà cố giữ cá i cô thà nh, tấ t phả i tự trố n lui trướ c. Cầ n
khô ng nên bồ i hồ i trô ng ngó ng, cho giặ c đượ c rỗ i, bỏ phí ngà y giờ cù ng giữ , thì thổ dâ n
khô ng khỏ i trô ng thấ y thế mà sinh lò ng khá c, hoặ c đến nỗ i tro tà n lạ i bố c chá y, thà nh ra
khô ng hay. Cá c ngươi nên tính kỹ !".

Sai trung sứ đi đườ ng trạ m ban á o rét cho tướ ng sĩ đi đá nh ở phía tâ y có từ ng bậ c, Lạ i

dụ cho Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n rằ ng : "Cá c ngươi từ trướ c đến giờ , hết sứ c vì
nướ c, khó nhọ c ở ngoà i, đó là chứ c phậ n phả i là m. Trẫ m nhìn về phía tâ y, bậ n lò ng
khô ng thể dừ ng đượ c. Nhâ n gặ p tiết mù a đô ng, khí lạ nh dữ dộ i, trẫ m đã sai may á o để
ban cấ p cho cá c tướ ng hiệu lớ n nhỏ rồ i. Bọ n ngươi hai ngườ i từ lú c đem quâ n đi đá nh
dẹp đến giờ , chẳ ng quả n gian khổ , vẫ n thườ ng tỏ rõ cô ng lao. Khâ m sai đạ i thầ n Nguyễn
Tri Phương, đượ c gia thưở ng mộ t chiếc á o nhung vua dù ng thêu "đoà n long bá t bả o",
mà u thiên thanh ; Tham tá n đạ i thầ n Doã n Uẩ n, đượ c gia thưở ng mộ t chiếc á o nhung
vua dù ng, thêu "đoà n long bá t bả o", mà u quan lụ c, để tỏ ý tố t là cho á o cừ u và cở i á o
mặ c cho. Vả lạ i, trẫ m tuy khô ng đi đến tậ n chỗ , nhưng đố i vớ i cá c tướ ng sĩ đi đá nh trậ n,
trẫ m vẫ n mộ t lò ng thương là vấ t vả, nên khô ng ngườ i nà o khô ng đượ c thể tấ t hết. Chỉ
mong chó ng yên mộ t ngà y, tứ c là thư đượ c cá i lo mộ t ngà y, để cù ng vớ i quâ n dâ n cá c
ngươi cù ng hưở ng cá i vui yên nghỉ. Nay thấ y tâ u bọ n giặ c lui giữ cô thà nh, bè lũ đến
hơn và i nghìn, ngà y cà ng cù ng quẫ n ; mà quâ n ta đắ p đồ n để bứ c, cá ch lũ y giặ c chỉ hơn
20 trượ ng, khí thế giặ c thườ ng kém, khô ng dá m ra chố ng cự , chính là lú c nên nhâ n cơ
hộ i. Hiện nay Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ mớ i bổ là Lê Vă n Phú chắ c đã đến quâ n thứ ,
lầ n lượ t đố c điệu binh dõ ng lụ c tụ c đều họ p. Lạ i đã tư lấ y biền binh mớ i đến đó ng ở
Nam Hạ , cho đi trướ c, và phá i thêm tướ ng hiệu để đủ sung và o việc sai phá i dẹp giặ c.
Mạ nh mẽ, đô ng đú c, thế như gió cuố n, sấ m ran. Cá i cô thà nh nhỏ mọ n ấ y, hắ t cho đổ đi
cò n có khó gì ! Huố ng chi bọ n ngươi đều là bề tô i châ n tay ruộ t thịt đã đượ c chú ý ; nhâ n
cơ hộ i nà y, để đượ c thà nh cô ng, cầ n phả i cổ vũ khuyến khích khí phá ch củ a quâ n lính,
hă ng há i tiến lên trướ c ; hoặ c là m ra mưu lạ quyết thắ ng, hoặ c định ra kế mở đườ ng nà y
ngầ m đi đườ ng khá c, cố t mong vạ n toà n tấ t thắ ng, mộ t trậ n đá nh thà nh cô ng, sớ m già y
xéo, dẹp yên dải đấ t Ô Đô ng, bắ t chém giặ c Man là m á n. Chú ng dù có quâ n tiếp viện, từ
phương xa đến mỏ i mệt, cũ ng khô ng thể là m gì đượ c". Tri Phương bỗ ng mắ c bệnh. Vua
ban cho vị thuố c vua dù ng. Lạ i nghĩ Doã n Uẩ n hết sứ c khó nhọ c đã lâ u, cũ ng cho nhâ n
sâ m.

Nhâ n thế, vua phê bả o rằ ng : "Ngà y xưa, đạ i tướ ng hai nướ c hẹn nhau gặ p để đính ướ c,
thì phả i bã i việc binh. Vả lạ i, trướ c kia bả o hắ n theo ướ c giả ng hò a thì lui về Bắ c Tầ m
Bô n, hắ n đã chẳ ng chịu về, trong ấ y thự c hay dố i, thậ t có thể biết đượ c đạ i khá i, đó là
mộ t. Huố ng chi trướ c đã cầ u hò a, sau lạ i sinh sự đến hai ba lầ n, ngà y nay cá c nguyên do
ấ y, toà n khô ng nhắ c đến, lạ i có thể biết đượ c đạ i khá i, đó là hai. Xét ra, mộ t tiếng vâ ng
dạ cò n phả i trả lờ i, mà hò a thư củ a nướ c địch khô ng Phướ c đáp lạ i, thế thì lạ i có thể biết
đượ c đạ i khá i, đó là ba. Việc đã như thế, cầ n khô ng thấ t cơ mà đượ c quố c thể, để bờ cõ i
ngoà i biên đượ c yên ổ n mã i, oai nhà vua nổ i khắ p phương xa, rợ ngoà i sợ phụ c, khô ng
để hố i về sau thì mớ i đượ c".
Phó lã nh binh Cao Bằ ng là Trầ n Loan chết. Điệu bổ : Vệ ú y vệ Quả ng Trị là Nguyễn
Thanh đượ c là m Phó lã nh binh Cao Bằ ng ; Phó vệ ú y cai quả n cơ Định man là Nguyễn
Vâ n là m Vệ ú y vệ Quả ng Trị.

Ngà y Giá p Dầ n. Vua ra chơi cung Bả o Định. Cù ng ngà y ấ y, về cung. Trướ c đây, cung mớ i
sắ p là m xong, cá c quan xin là m lễ thượ ng thọ . Vua dụ rằ ng : "Ngà y xưa, đà i nhà Chu
dâ ng lờ i chú c, cung nướ c Lỗ dâ ng lờ i ca, nêu Phướ c tố t chú c mừ ng, lễ phả i nên thế. Duy
trẫ m chă m lo chính thể, trọ ng cầ n kiệm, bỏ xa xỉ, trong khoả ng vua tô i cha con, cầ n lấ y
lò ng thà nh thự c thô ng cả m, khô ng muố n tô điểm vă n hoa quá ". Đến ngà y hô m ấ y, cho
đặ t thườ ng triều ở cung mớ i, vua ngự đến, cá c quan và o chầ u, miễn cho dâ ng biểu. Là m
lễ thượ ng thọ xong, cho quan vă n từ ngũ phẩ m, võ từ tứ phẩ m trở lên và quan ở trự c
tỉnh, ủ y viên cá c địa phương dự mộ t tiệc yến và cho hà bao bằ ng gấ m. Sẽ thưở ng cho
quan quâ n đi là m việc : gia cấ p, kỷ lụ c, vó c, nhiễu, vả i, lụ a có từ ng bậ c. Lạ i thưở ng cho
tấ t cả 2.000 quan tiền, giao cho quan đổ ng lý là bọ n Tạ Quang Cự , Hà Duy Phiên phâ n
hạ ng chia cấ p. Đườ ng quan bộ Cô ng đi lạ i xem xét, cũ ng đượ c gia thưở ng mộ t cấ p.
Ngườ i tuổ i già họ Tô n thấ t và nhữ ng ngườ i dâ n thọ tră m tuổ i ở Thừ a Thiên đến cử a
khuyết chiêm bá i, đều đượ c hậ u thưở ng cả . Ngà y hô m ấ y, sớ tâ u về lú a vụ mù a đượ c
mù a củ a tỉnh Thá i Nguyên, Quả ng Yên vừ a đến, vua vui mừ ng, nó i rằ ng : "Ngà y khá nh
thà nh cung mớ i, tiếp đượ c tin tố t là nh, chính hợ p đô i câ u đố i vua là m ở trướ c cử a (Cung
khuyết nguy nga, ỷ thiên đố i nam sơn chi thọ ; Điền trù khuyến khó a, biến địa kỳ bắ c lý
chi hoà . Nghĩa là : Cung điện nguy nga, cao sá nh nú i non bền vữ ng ; Khuyên dâ n là m
ruộ ng, khắ p nơi vui há t đượ c mù a). Trẫ m xiết bao mừ ng rỡ , cà ng cố tiến tu, để hưở ng
nhiều Phướ c lớ n, cù ng vớ i dâ n cù ng vui".

Sai bộ Binh phá i các bả o Tiền phong, Long vũ , Hổ oai, Thị vệ, Hộ vệ, Thượ ng trà , Vũ bị,
Cả nh tấ t chia nhau trô ng coi cung Bả o Định, ba thá ng mộ t lầ n thay đổ i.

Cung mớ i mớ i là m xong, vua thườ ng rướ c Từ cung ra chơi.

Triệu thự phủ Quả ng Nam, Quả ng Ngã i là Ngụ y Khắ c Tuầ n, thự phủ Quả ng Trị, Quả ng
Bình là Lê Trườ ng Danh, quyền Lã nh binh Quả ng Bình là Phạ m Vă n Phụ ng, Phó lã nh
binh Quả ng Ngã i là Hoà ng Lý về Kinh, theo ban thứ chú c mừ ng, vì sắ p là m lễ lớ n về việc
tiến tô n.

Định rõ chương trình chi lĩnh và hộ i đồ ng đi tuầ n kiểm, thanh tra củ a Nộ i vụ , Vũ khố và
cá c sở Đố c cô ng. Vua dụ rằ ng : "Nộ i vụ , Vũ khố là nơi tụ hộ i củ a cả i, Đố c cô ng ở Nộ i vụ ,
Nộ i tạ o, Đố c cô ng ở Vũ khố , cũ ng là chỗ là m ra vậ t hạ ng, chứ c vụ tuy khá c, nhưng sự thể
cũ ng liên quan. Trướ c đã nghị định : Nộ i vụ , Vũ khố và Nộ i vụ Đố c cô ng đều có bố n nha
hộ i đồ ng thu chi (Nă m Minh Mệnh thứ 13, chuẩ n định : phà m cá c đồ vậ t vua dù ng, cho
Nộ i cá c, Thị vệ hộ i đồ ng vớ i Nộ i vụ phủ xét xem ; ngoà i ra cá c vậ t hạ ng thu chi, chuẩ n
cho bộ Hộ , bộ Cô ng và viện Đô sá t đều phá i thuộ c viên hộ i đồ ng vớ i Nộ i vụ phủ đến nơi
xem xét. Đến nă m thứ 18, định lạ i, lấ y bộ Hộ , bộ Cô ng, viện Đô sá t, viện Cơ mậ t là m 4
nha, phà m cá c đồ vậ t may, thêu ở cô ng sở Nộ i vụ chi ra, đều do phá i viên 4 nha hộ i đồ ng
biên và o sổ , Vũ khố cũ ng theo như thế). Đố c cô ng Vũ khố thì có bộ Cô ng, viện Đô sá t
(Nă m Thiệu Trị thứ hai, chuẩ n định : sở Đố c cô ng Vũ khố , do bộ Cô ng, viện Đô sá t phá i
ngườ i 5 ngà y 1 lầ n đến trướ c xem xét, nếu để chậ m, chi quá , ă n bớ t thì hặ c). Nộ i tạ o,
Đố c cô ng thì có Thị vệ (Nă m Thiệu Trị thứ hai, chuẩ n định : sở Đố c cô ng Nộ i tạ o, do
quả n thị vệ hoặ c thị vệ trưở ng mỗ i vệ 1 ngườ i đến trướ c xem xét, nếu có cá c tình tệ để
chậ m, bỏ việc, chi quá và ă n bớ t thì cứ thự c nghiệm hặ c) đều phá i thuộ c viên cắ t lượ t đi
tuầ n kiểm. Về việc đặ t ra quy chế, kể đã kỹ và đủ lắ m. Duy lâ u ngà y sinh lườ i nhá c, bỏ bễ
cũ ng có , thiếu só t cũ ng có , ngay như việc Nộ i tạ o là m kim bà i đã nă m sá u nă m, vẫ n cứ
bỏ qua ; đến khi sứ c hỏ i, thì tạ i bọ n thợ đều đã bỏ quên, mà Nộ i vụ và nhâ n viên hộ i
đồ ng tuầ n kiểm cũ ng lờ mờ khô ng biết ! Suy mộ t việc ấ y, thì việc khá c khô ng hỏ i cũ ng
biết. Xét đến duyên cớ , chỉ vì bố n nha phá i ngườ i đi thay đổ i luô n luô n, nhâ n thế tự nghĩ
cho là cẩ u thả , khô ng quan tâ m đến củ a cô ng trong kho, vừ a và o cử a kho, tỏ ngay cá i ý
chí cò n nhậ m chứ c "5 ngà y"((1) Do điển "ngũ nhậ t kinh triệu" ở đờ i Há n. ý nó i là m quan
kinh triệu chỉ cò n 5 ngà y nữ a thì có thì giờ đâ u mà xử á n hay xét việc ?1), cá i việc đã là m
thì bả o là do ngườ i phá i trướ c, khô ng cầ n xét đến trướ c sau ; cá i việc chưa xong thì bả o
hã y đợ i ngườ i phá i sau, khô ng cầ n xét đến gố c ngọ n. Cò n cá c ngườ i đi tuầ n tra (Nộ i vụ ,
Vũ khố theo lệ có phá i đình thầ n vă n võ tra xét) hoặ c cho là việc ấ y có nha chuyên trá ch,
khô ng chịu hết lò ng xem xét ; hoặ c cho là sung là m phá i viên nhấ t thờ i, khô ng chịu truy
tra ngoà i hạ n). Cho nên đồ vậ t có hẳ n là m xong hay khô ng ? Củ a kho có thiếu thố n hay
khô ng ? đều khô ng nêu ra ! Thế là chỉ có cá i tên hộ i đồ ng kiểm hạ ch mà khô ng có sự
thự c. Lạ i như ở Nộ i vụ thì đố c cô ng là m đơn lĩnh và ng bạ c kể đến nghìn tră m, chưa có sổ
đã tiêu, ở Vũ khố thì thợ tạ m lĩnh lá và ng đến và i chụ c vạ n, chưa có đơn thự c, mà phá i
viên thanh tra khô ng từ ng hạ ch đến. Nếu bả o chưa có sổ đã tiêu, phả i là cò n thự c, thì số
gọ i là cò n thự c ấ y để ở đâ u ? Vậ y phả i nên định rõ chương trình, để lấ p lỗ hổ ng tệ hạ i !".
Bèn giao xuố ng bộ Hộ , bộ Cô ng hộ i đồ ng bà n định. Hai bộ nà y đều nó i : "Nộ i vụ , Vũ khố
và cá c sở Đố c cô ng đã có hộ i đồ ng tuầ n kiểm để xét sự thự c, lạ i có quan thanh tra để xét
hạ ch ra ; duy lâ u ngà y sinh nhá c, trong ấ y khô ng thể khô ng có tệ. Vậ y xin tham khả o lệ
trướ c, định rõ chương trình :

Mộ t là kỳ hạ n là m đơn chi lĩnh đồ vậ t trong kho. (Phà m là m việc sử a sang, cô ng tá c cá c

sở , bộ Cô ng cứ ngà y xong cô ng việc, tư sang cho Nộ i vụ , Vũ khố biết, nhưng kỳ hạ n, kể
bắ t đầ u ngay từ ngà y bá o xong cô ng việc. Cô ng việc tầ m thườ ng thì hạ n 3 thá ng, cô ng
trình to tá t thì hạ n 6 thá ng, phà m tạ m lĩnh, vậ t hạ ng đều là m đơn thự c lĩnh. Cò n cá c sở
Đố c cô ng, cũ ng tính hạ n trong 3 thá ng, bắ t đầ u từ ngà y lĩnh vậ t hạ ng, là m đơn thự c lĩnh
kê và o sổ để khấ u trừ . Nếu khi có cô ng việc phả i là m, mà việc thự c là phiền phứ c, chưa
thể trong 3 thá ng là m xong thì đến ngà y hết hạ n, đem cả số tạ m lĩnh trướ c, đã là m và
chưa là m là bao nhiêu, ghi khai rõ rà ng, do viên giá m lâ m phê là m bằ ng, trình vớ i hộ i
đồ ng tuầ n kiểm phá i ngườ i xem xét cứ thự c và o sổ . Đến hạ n sau, nếu vẫ n chưa xong,
cũ ng theo như thế, tiếp tụ c viết đơn, nhưng khô ng đượ c quá đến 3 hạ n. Nếu quá 3 hạ n
chưa là m thự c đơn, khi xét ra tình tệ thiếu thố n hay mạ o lĩnh, do viên giữ kho chuyển
tườ ng viên giá m lâ m cứ thự c hặ c tâ u, chờ Chỉ trị tộ i).

Hai là chương trình hộ i đồ ng tuầ n kiểm. (Cá c viên đượ c phá i là hộ i đồ ng tuầ n kiểm, xin
cho đủ 3 thá ng mớ i đượ c thay đổ i. ở phủ khố thì do viên hộ i đồ ng hằ ng ngà y đều chiếu
vậ t hạ ng chi thu và vậ t hạ ng lĩnh ra để là m, lầ n lượ t và o sổ . Cò n Vũ khố , Nộ i tạ o, Đố c
cô ng thì do viên tuầ n kiểm cứ 5 ngà y mộ t lầ n, theo vậ t hạ ng lĩnh để là m, cá i gì đã là m
xong và cá i gì chưa là m xong cũ ng lầ n lượ t và o sổ . Đến ngà y thay đổ i, thì đem cá i khoả n
chưa là m xong, sẽ là m biên bả n, cù ng vớ i số ghi ngà y lầ n lượ t để lạ i, giao cho ngườ i lượ t
sau để phò ng tra xét ; phá i viên lượ t sau cũ ng là m như thế. Nếu có quá hạ n và cá c tình
trạ ng thiếu thố n, mạ o lĩnh, che giấ u, thì do phá i viên lượ t ấ y nêu ra hặ c tâ u.

Ba là chương trình thanh tra. (Hễ đến kỳ thanh tra, phà m việc đã có sổ tiêu, so sá nh thấ y
hợ p, đem và o vậ t hạ ng chi tiêu ; hiện cò n chứ a trong kho, đem và o vậ t hạ ng hiện cò n.
Duy đã chi ra, có đủ đơn lĩnh, mà vẫ n chưa bá o là xong việc, chưa có sổ tiêu, đem và o
hạ ng chi tiêu chưa xong. Cò n như cá c sở Đố c cô ng lĩnh vậ t hạ ng để là m đồ vậ t, hoặ c
chưa quá mộ t hạ n khai tiêu, hoặ c cô ng trình khó khă n, đã quá mộ t hạ n, chưa thể khai
tiêu, nhưng chưa đến ba hạ n, đều cứ đơn tạ m lĩnh, xét xem xá c thự c, cũ ng đượ c đem
và o hạ ng chi tiêu chưa xong, khô ng đượ c theo như trướ c biên và o sổ hiện cò n. Lạ i như
hồ sơ để lưu củ a phá i viên hộ i đồ ng tuầ n kiểm, thì do phá i viên thanh tra phả i tra xét
phầ n việc hằ ng thá ng. Viên nà o phầ n việc hằ ng thá ng ghi khai vậ t hạ ng thu chi khô ng
thiếu só t, khi xét khô ng thiếu thố n, phù mạ o, và giấ y tờ quá hạ n mà biết xét ra tâ u hặ c,
thì cho là hạ ng chă m chỉ. Viên nà o trong phầ n thá ng ghi khai thiếu só t chỉ mộ t và i
khoả n, mà xét khô ng quá hạ n, thiếu thố n, hoặ c có quá hạ n thiếu thố n mà biết phá t hiện
ra, thì cho là hạ ng vừ a. Viên nà o trong phầ n thá ng ghi khai thiếu só t từ ba khoả n trở lên,
và tuy chỉ mộ t hai khoả n mà xét ra có cá c tệ thiếu thố n, phù mạ o, giấ y tờ quá hạ n, khô ng
hề xét đượ c, thì cho là hạ ng lườ i. Hạ ng chă m chỉ : đượ c thưở ng kỷ lụ c mộ t thứ ; hạ ng
vừ a : khô ng nên thưở ng phạ t ; hạ ng kém : so sá nh chiếu luậ t soá t vă n bài mà nghị tộ i,
tấ t cả đều phâ n biệt là m danh sá ch tâ u lên, chờ chỉ định việc thưở ng phạ t). Như thế thì
cò n liên quan rà ng buộ c lẫ n nhau, mớ i giữ đượ c khô ng sinh tệ".

Vua chuẩ n cho theo nghị thi hà nh, đặ t là m lệ mã i.

Phó lã nh binh An Giang là Tô n Thấ t Khương bị ố m. Chuẩ n cho ở ngoà i để điều trị. Cho
Phó lã nh binh Khá nh Hò a là Lê Nguy tạ m sung Phó lã nh binh ở An Giang, Phó vệ ú y vệ
Hữ u nhấ t dinh Vũ lâ m là Đỗ Tiệm đượ c điệu bổ Phó lã nh binh ở Khá nh Hò a ; quyền Phó
vệ ú y Trung vệ dinh Hù ng nhuệ là Trương Vi đượ c điệu bổ quyền Phó vệ ú y vệ Hữ u
nhấ t dinh Vũ lâ m.
Cho : thự đố c Vĩnh Long - Định Tườ ng là Ngô Vă n Giai đến Trấ n Tâ y, hộ i đồ ng vớ i Tô n
Thấ t Bạ ch, tham biện cô ng việc ; quyền Đề đố c Nguyễn Vă n Hoà ng chuyển đi Vĩnh Long,
hợ p cù ng Lê Vă n Phú và Doã n Uẩ n, đố c quâ n đá nh dẹp ; Lã nh binh Lê Đình Lý cũ ng đi
gấ p đến quâ n thứ để phò ng sai phá i.

Bố chính Phú Yên là Nguyễn Hanh dâ ng sớ thă m sứ c khỏ e, tâ u rằ ng : "Binh lính trong
hạ t phá i đi đó ng đồ n hay trố n trá nh, phầ n nhiều vì xa quê nhà , ă n mặ c khô ng đủ , nên
mớ i đến thế ! Từ nay, phá i lính đi đó ng đồ n và đi bắ t giặ c, xin liệu thêm cho tiền lương".
Việc nà y đượ c giao xuố ng bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng binh lính cá c hạ t hằ ng thá ng, đượ c
cấ p tiền 5 tiền, gạ o 1 phương. Khi có chia ban, thì theo lệ, mỗ i thá ng cấ p gạ o 1 phương ;
khi có phá i đi đó ng đồ n và sai phá i việc quâ n thì hằ ng thá ng cấ p tiền gạ o như nhau, đã
có lệ định. Nếu biền binh ở tỉnh Phú Yên đượ c cấ p thêm ngoà i lệ, thì lính đó ng đồ n hạ t
khá c sẽ ra sao ? Xin theo như lệ trướ c mà là m. Vua theo.

Vua để ý đến việc dạ y thơ, bả o Nộ i cá c rằ ng : "Hai sá ch Vậ n phủ và Tự điển cù ng là m ra

về đờ i Khang Hy, mà trong đó [có tà i liệu], sá ch nà y bỏ , sá ch kia lấ y, khô ng giố ng nhau,
â m nghĩa cũ ng khá c nhau, là tạ i sao thế ?". Vũ Phạ m Khả i thưa rằ ng : "Hai sá ch ấ y là m
ra, có sá ch là m xong trướ c, có sá ch là m xong sau, mà là m ra khô ng phả i tự tay mộ t
ngườ i, cho nên có sự khô ng ă n khớ p ấ y". Vua cho là phả i, nhâ n hỏ i : "Trong tậ p thơ ngự
chế có là m chơi hai bà i đề ở Vậ n phủ và Tự điển, chỗ chua khá rõ rà ng, cá c ngươi đã
từ ng xem xét chưa ?". Vũ Phạ m Khả i thưa rằ ng : "Chỗ chua ở hai bà i thơ, phà m xưa nay
họ c vầ n, họ c chữ , gố c ngọ n kĩ hay dố i, hết thả y chua rõ ; bọ n tô i hai ba lầ n kê cứ u, đều
đã phù hợ p". (Xem tậ p Vă n thư vua là m). Lạ i sắ c cho cá c nhâ n viên đang hộ i là m tậ p Vă n
quy nên hết lò ng xem xét và chó ng xong sá ch, để là m bờ bến cho kẻ hậ u họ c thì bổ ích
nhiều lắ m.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a đô ng, thá ng 11, ngà y Kỷ Mù i, là m lễ tiến tô n.
Trướ c đâ y, con trưở ng vợ thứ hoà ng tử An Phong cô ng Hồ ng Bả o sinh con, cho đặ t tên
là Ưng Phướ c, ẵ m và o hầ u trong cung Từ Thọ , cho nuô i nấ ng ở trong cung, thưở ng cho
rấ t nhiều. Khi ấ y Tô n nhâ n phủ và đình thầ n vă n võ đồ ng thanh chú c mừ ng, mớ i sai bộ
Lễ nghĩ soạ n nghi thứ c, trướ c kính cá o cá c miếu, đến ngà y hô m ấ y, vua thâ n đem cá c
quan kính dâ ng sá ch và ng, là m lễ tiến tô n. (Ngà y hô m ấ y, trên kỳ đài treo cờ và ng và cờ
khá nh hỷ cá c mà u).

Vua tự là m sá ch vă n rằ ng : "Tô i nghe : có đứ c sá ng là nh, chắ c hưở ng nhiều Phướ c ;

mệnh tố t từ trờ i ban cho, mình đượ c khỏ e mạ nh, con chá u gặ p là nh. Duy có trô ng thấ y
chắ t chú t mộ t nhà , từ xưa ít có ; nên khắ c sá ch và ng nêu bậ t, tỏ hiếu tô n thâ n ; chính là ở
ngà y nay đấ y. Kính nghĩ : ngà i Thá nh tổ mẫ u((1), (2) Đều là chỉ bà củ a Thiệu Trị.1)
Nhâ n tuyên Từ khá nh Thá i hoà ng thá i hậ u(2), ngang hà ng vớ i bậ c sá ng suố t trướ c, mở
mang cho kẻ hiền minh sau. Giú p non sô ng nhấ t thố ng trị bình, mở nền phong hó a ; nhờ
vă n vậ t ba triều rộ ng rã i, vậ n mệnh dà i lâ u. Dạ y bả o hằ ng ngà y, đem điều kế thuậ t
khuyên ngườ i tuổ i trẻ ; trờ i ban Phướ c tố t, có điềm hay để mở nướ c nhà . Thư sô ng Lạ c
mở nă m Phướ c là nh, thềm cỏ lạ tiến muô n tuổ i thọ . Tuổ i gầ n tá m chụ c, mừ ng nay đô ng
đủ nă m đờ i ; đạ o trờ i rấ t cô ng, nên đượ c chia châ u phụ ng dưỡ ng, muô n phương chú c
tụ ng, tá m cõ i vui mừ ng. Đặ t ra lễ lớ n tưng bừ ng, để tỏ ơn huệ ; tô n hiệu theo như cổ
điển, để rõ cô ng to. Xin đem cá c quan dâ ng sá ch và ng tấ n tô n là : Thá nh tổ mẫ u Nhâ n
tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i hậ u. Cú i nghĩ : Soi sá ng hợ p lẽ
trờ i, thuậ n trờ i sá nh đạ o đấ t. Cao sá ng lâ u dà i mã i mã i, bao hà m dà y rộ ng khô ng cù ng ;
đứ c tố t tỏ khắ p trong ngoà i, muô n nướ c đã i lò ng vui vẻ. Mớ m nuô i đến cả chắ t chiu, đều
dâ ng lờ i chú c cử u như ((1) Cử u như : lờ i chú c tụ ng ở thơ "Thiên bả o định nhĩ". Kinh Thi
có 9 chữ như : như sơn, như phụ , như cương, như lă ng, như xuyên chi phương chí, như
nguyệt chi hằ ng, như nhậ t chi thă ng, như Nam sơn chi thọ , như tù ng bá ch chi mậ u.1)".

Ngà y hô m ấ y, có tờ biểu dâ ng mừ ng củ a ngườ i tuổ i thọ tră m tuổ i, dâ n hạ t Hà Tĩnh, vừ a

đến, vua rấ t khen, bả o rằ ng : "Ngà y hô m nay là m lễ tấ n tô n xong, bỗ ng có điềm ngườ i
số ng lâ u, thự c là điềm là nh !". Sai bộ Lễ theo bậ c hậ u nêu thưở ng, để tỏ điềm "nhâ n
thụ y". Ngà y hô m sau, đặ t nghi lễ đạ i triều ở điện Thá i Hò a, vua ngự triều nhậ n lễ mừ ng,
ban â n chiếu cho trong Kinh ngoà i cá c trấ n.

Chiếu rằ ng : "Trẫ m nghĩ : gó p là nh tấ t hưở ng Phướ c, đứ c dà y như đấ t giú p cho muô n

vậ t sinh thà nh ; tích Phướ c ban cho dâ n, khuô n phép nhà vua tỏ rõ đạ o thườ ng thứ bậ c.
Vì biểu dương Phướ c tố t, dạ y điều hiếu thì phả i tô n bậ c thâ n ; mà mộ t dạ thương dâ n,
ban Phướ c là nh để rộ ng lò ng ơn huệ. Kính nghĩ : ngà i Thá nh tổ mẫ u Nhâ n tuyên Từ
khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i hậ u, soi sá ng hợ p lẽ trờ i, thuậ n trờ i sá nh
đạ o đấ t. Giú p vua dự ng nghiệp, phong hó a trướ c từ vợ chồ ng ; mở vậ n trị bình, mưu xa
để cho con chá u. Nghi biểu là m gương cho thiên hạ , Phướ c trạ ch ban khắ p cả nướ c nhà .
Trẫ m, hưở ng nghiệp lớ n củ a ô ng, vâ ng lờ i bà dạ y, từ khi lên ngô i đến giờ , đã là m nhữ ng
việc như cho phụ c chứ c, tha thuế, hoã n việc binh, cô ng bằ ng xét kiện, rộ ng ban ơn huệ
cho khắ p muô n dâ n. Đó đều là để lò ng nhâ n đượ c rộ ng, tích Phướ c đượ c nhiều. Nhờ
trờ i lạ i đoá i thương, ban cho nhiều Phướ c ; tuổ i tiên gầ n tá m chụ c, dướ i có chá u nă m
đờ i ; ngũ đạ i đồ ng đườ ng, cõ i đờ i hợ p Phướ c. Điều nà y ít thấ y chép ở sử sá ch. Khắ p nơi
đều nứ c lò ng vui. Thự c là nướ c nhà ta Phướ c trạ ch rấ t nhiều mà phá t nhanh đến nay.
Kính nhờ Thá nh tổ mẫ u ta : Phướ c đứ c rấ t to, để con chá u cà ng thịnh vượ ng. Số ng lâ u
tá m nghìn tuổ i như câ y đạ i xuâ n, đượ c nhờ Phướ c ấ m rấ t nhiều ; ngô i bá u trong chín
trù , chứ ng tỏ là ngô i cao quý. Nay xét điển lễ, là m theo phép thườ ng, định ngà y mồ ng 1
thá ng nà y, kính cá o cá c miếu, đến ngà y mồ ng hai, thâ n đem cá c quan kính dâ ng sá ch
và ng gia tô n huy hiệu, là để tỏ cô ng to từ đờ i trướ c, là để vui sum họ p củ a nhà vua. Nhờ
bó ng rự c rỡ mà vui mừ ng, để sử sá ch tă ng thêm vẻ đẹp ; vâ ng mệnh Từ cung để ban
Phướ c, cho cả nướ c đều đượ c nhớ ơn. Vậ y có ban ơn tấ t cả 21 điều :

(- "Cá c hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n, Tô n nhâ n phủ , họ Tô n thấ t xa gầ n đều đượ c gia
ơn.

- "Thá i trưở ng cô ng chú a, trưở ng cô ng chú a, con gá i vua, em gá i vua đều đượ c gia ơn.
- "Cá c quan vă n võ ở Kinh từ chá nh nhấ t phẩ m đến tò ng cử u phẩ m, cù ng là quyền tuầ n
phủ , quyền chá nh phó lã nh binh ở ngoà i về Kinh chầ u mừ ng khá nh điển và cá c viên phủ
huyện đều đượ c gia ơn.

- "Hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n, cù ng là cá c quan ở Kinh, vă n từ chá nh lụ c phẩ m trở

lên, võ từ chá nh ngũ phẩ m trở lên, và quyền tuầ n phủ , quyền chá nh phó lã nh binh ở
ngoà i về Kinh chầ u mừ ng khá nh điển và cá c viên phủ huyện, chuẩ n cho đều đượ c ban
yến mộ t lầ n.

- "Hoà ng tử đã phong tướ c, cá c thâ n cô ng, quố c cô ng, quâ n cô ng và ngườ i đượ c phong
tướ c, trong họ Tô n thấ t, quan ở ngoà i Kinh vă n từ ngũ phẩ m trở lên, võ từ tứ phẩ m trở
lên, dướ i tên hiệu khô ng ghi bị giá ng, đều đượ c thưở ng gia mộ t cấ p.

- "Cá c quan viên ở ngoà i Kinh, trừ ngườ i đã đượ c gia cấ p và ngườ i nà o là phá i viên về
Kinh đã đượ c ban ơn, vă n ngũ , lụ c, thấ t phẩ m và huấ n đạ o, võ từ ngũ lụ c phẩ m, ngườ i
nà o đượ c là suấ t độ i, chuẩ n cho đều đượ c thưở ng tiền mộ t thá ng lương, ngoà i ra như
thổ tri phủ , thổ tri châ u, tri huyện, huyện thừ a, chuẩ n cho đều đượ c thưở ng ngâ n tiền
"Phi long" có từ ng bậ c.

- "Cá c cử nhâ n, giá m sinh, tô n sinh, ấ m sinh, họ c sinh và hà nh tẩ u cử nhâ n, sĩ nhâ n đều
thưở ng tiền trong kho mộ t thá ng lương.

- "Vị nhậ p lưu thư lạ i cá c nha mô n ở Kinh và bọ n binh đinh thợ thuyền, cho cứ thự c số
hiện tạ i đều thưở ng tiền nử a thá ng lương.

- "Quan viên lớ n nhỏ ở trong Kinh và ngoà i tỉnh, khô ng cứ tộ i cô ng hay tư và khô ng phả i
tra bắ t tộ i, phà m phả i giá ng 5 cấ p cho đến cá ch lưu, đượ c đổ i là m giá ng 4 cấp ; giá ng 2,
3, 4 cấ p, đượ c khai phụ c 1 cấ p ; giá ng 1 cấ p, đều đượ c khai phụ c.

- "ở trong Kinh và ngoà i tỉnh : từ tò ng cử u phẩ m trở lên, đã phả i phâ n xử phạ t lương,
khô ng cứ tộ i cô ng hay tư và khô ng phả i tra bắ t tộ i, đều cho đượ c miễn cả.
- "Quan viên tam phẩ m trở lên, ở trong Kinh và ngoà i tỉnh, trừ cha mẹ ngườ i ấ y đô i khi
có phạ m và o 10 điều á c và các tộ i, khô ng đượ c phong tặ ng ra, cò n thì đều chiếu phẩ m,
cho phong tặ ng có từ ng bậ c.

- "Cá c địa phương, xét ra có nhà nà o đượ c "ngũ đạ i đồ ng đườ ng", đem việc ấ y tâ u lên
chờ Chỉ, sẽ biểu dương để tỏ điềm nhâ n thụ y.

- "Cá c địa phương, thó c thuế nă m Thiệu Trị thứ 6 đượ c giả m bớ t hai phầ n mườ i.

- "Cá c thuế tiền, thó c, sả n vậ t cá c địa phương cò n thiếu và hoã n giả m về nă m Thiệu Trị
thứ 3 trở về trướ c, và vay mượ n tiền, thó c hiện chưa trả xong, cá c số bao nhiêu, cho bộ
Hộ là m danh sá ch tâ u lên để lượ ng cho tha, giả m.

- "Họ Trầ n ở là ng Vă n Xá là là ng họ ngoạ i, đều đượ c gia ơn.

- "Thuế ruộ ng đấ t xã Vă n Xá là là ng họ ngoạ i, trướ c đã tha miễn 5 nă m, vẫ n chưa hết

hạ n ; nay cho lạ i đượ c miễn 5 nă m nhưng bắ t đầ u từ nă m Thiệu Trị thứ 7.

- "Cá c địa phương có ngườ i con hiếu, chá u hiền, nghĩa phu, tiết phụ , phủ huyện sở tạ i
phả i xét hỏ i kỹ cà ng xá c thự c, do quan tỉnh đem việc ấ y tâ u lên, sẽ giao bộ xét định, đợ i
Chỉ để nêu khen.

- "Sở Tế dưỡ ng cá c địa phương có nhữ ng ngườ i quan, quả cô độ c và tà n tậ t khô ng

nương tự a và o đâ u đượ c, quan có trá ch nhiệm phả i lưu tâ m hằ ng ngà y nuô i cho đầy đủ ,
chớ để chơ vơ.

- "Cá c hạ ng tù phạ m phả i đà y là m binh, là m đày tớ ở trong quâ n, cho bộ Hình kê khai
tên, quê quá n, sự việc và phá t đi địa phương nà o, nă m thá ng lâ u chó ng thế nà o, chờ Chỉ
định đoạ t.
- "Cá c tù phạ m phả i tộ i xử tử , đô i khi có ngườ i đến tuổ i 70 trở lên, cho bộ Hình khai rõ
tộ i trạ ng, là m danh sá ch tâ u lên để lượ ng cho ban ơn).

Than ô i ! nhiều Phướ c đượ c nhiều thọ , nêu đứ c tố t Từ cung ; đứ c nhâ n lạ i lò ng nhâ n,
muô n họ thấ m nhuầ n ơn huệ".

Ngà y Tâ n Dậ u. Ban yến cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, vă n từ ấ n quan tứ phẩ m, võ từ tam
phẩ m trở lên ở điện Cầ n Chính ; vă n từ tứ , ngũ phẩ m, võ từ tò ng tam phẩ m và quyền
phó vệ ú y trở lên ở 2 bên tả hữ u vu. Ngà y hô m sau, lạ i cho vă n chá nh lụ c phẩ m, võ tứ
phẩ m dự yến ở dinh Tướ ng quâ n.

Cho : hoà ng tử , hoà ng tô n, thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng, hoà ng đệ, thá i trưở ng cô ng
chú a, trưở ng cô ng chú a, con gá i vua, em gá i vua cho đến họ Tô n thấ t xa gầ n mộ t vạ n
quan tiền trong cung ; quan viên vă n võ ở Kinh từ chá nh nhấ t phẩ m đến tò ng cử u phẩ m
và quan viên ở ngoà i về Kinh chầ u mừ ng, và mệnh phụ củ a quan vă n từ ấ n quan tứ
phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, mộ t vạ n quan tiền trong cung ; họ Trầ n ở xã Vă n Xá
1.300 quan tiền trong cung. Đó là vâ ng theo Chỉ củ a Thá i hoà ng thá i hậ u.

Thưở ng cho cá c đạ i thầ n và hoà ng thâ n có dự và o việc nà y : kim tiền, ngâ n tiền, kỷ lụ c
và gia cấ p có từ ng bậ c. (Kiến An cô ng Đà i, Diên Khá nh cô ng Tấ n sung việc bưng kim
sá ch, ; Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế sung việc tuyên sá ch ; Thị vệ đạ i thầ n Lâ m Duy
Thiếp sung việc hộ sá ch ; Thượ ng thư bộ Lễ Nguyễn Trung Mậ u sung việc tuyên chiếu).

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai tâ u rằ ng : "Tri huyện huyện Yên Lạ c là

Nguyễn Hữ u Bình là m việc xuấ t sắ c (tra ra á n mạ ng)". Vua khen thưở ng, cho gia mộ t
cấ p, 20 lạ ng bạ c, 1 sú c lụ a, thă ng bổ tri phủ ngay.

Nă m ấ y, cá c hạ t Bắ c Kỳ đều đượ c mù a, duy tỉnh Hà Nộ i bỗ ng gặ p nạ n lụ t, tỉnh Nghệ An

thu hoạ ch khô ng đượ c mấ y, đều cho dâ n chiết nộ p bằ ng tiền.
Sai bộ Lễ thô ng dụ cho cá c quan lạ i binh dâ n cá c địa phương : Phà m vă n thư có chữ
châ u phê củ a tiên triều, bả n chính do bộ nộ p lên, giao Nộ i cá c cấ t đi ; bộ Lễ theo thế, là m
ra lờ i vă n củ a bộ , chép giao đương sự giữ để lưu chiểu. Ngườ i nà o cố ý giấ u là m củ a
riêng thì phả i tộ i.

Đổ i tiết mang hiện là m tiết mang thự c. Vua bả o rằ ng : "Khâ m thiên giá m từ trướ c nhâ n
cớ tên hú y nhà vua, đổ i là m mang hiện, vì lấ y sao mã o hiện ra mà mượ n để dù ng ;
nhưng "mang" là thó c, mã o là sao thườ ng, hai đằ ng khô ng ă n khớ p vớ i nhau. Trẫ m nhâ n
lú c rỗ i, mở xem về ba lễ, tiết mang thự c thá ng 5, là nó i lú c ấ y nên trồ ng thó c có mầ m.
Lã n Châ n Tử lạ i nó i : Có mầ m là lú a mạ ch, thì mang là lú a mạ ch, sá ng như sừ ng con tê ;
từ trướ c đến giờ , noi theo thó i hủ , khô ng nên khô ng sử a lạ i". Bèn sai đổ i tiết mang hiện
là m tiết mang thự c, bắ t đầ u từ nă m Thiệu Trị thứ 7.

Có thương nhâ n, ngườ i nhà Thanh, tên là Đặ ng Trinh Cá t, nhờ cậ y quyền thế, là m đơn
xin đặ t giá cao hơn lĩnh trưng thuế quan tâ n ở Tam Kỳ tỉnh Tuyên ; vì thế bộ Hộ cầ u xin.
Vua chuẩ n y cho. Quan khoa đạ o là Nguyễn Cô ng Hợ p, Ngô Bỉnh Đứ c dâ ng sớ tâ u : "Thuế
quan ở Tam Kỳ, đã có đình thầ n bà n định thi hà nh ; Đặ ng Trinh Cá t là mộ t con buô n xả o
trá , dá m đem cá i lợ i nhỏ mọ n, muố n là m rố i cả phép nhấ t định. Thế mà bộ Hộ khô ng
biết lấ y lẽ phả i bá c đi, lạ i vì hắ n mà cầ u xin ! Do đấ y, chẳ ng nhữ ng mộ t mình Trinh Cá t,
lạ i sợ hạ ng buô n xả o trá khắ p mọ i nơi theo nhau bắ t chướ c dạ i, lấ y chỗ quan tâ n là m
mố i lợ i riêng, tranh nhau nhắ c giá , thà nh thêm khố n cho dâ n ! Huố ng chi nghị vừ a mớ i
ban xuố ng, liền lạ i thay đổ i, cũ ng khô ng phả i là điều ban bố sự đạ i tín cho thiên hạ . Thuế
lệ quan tâ n ấ y, xin do quan tỉnh Tuyên chiếu lệ là m việc, khô ng cho hắ n lĩnh trưng, để
ră n nhữ ng con buô n xả o trá ganh đua trụ c lợ i". Vua bả o rằ ng : "Đơn nà y, bộ Hộ cũ ng cứ
tình tâ u thay, việc ấ y có cớ , khô ng cầ n xét kỹ đến thuế lệ nơi quan tâ n ấ y. Cho hắ n lĩnh
trưng, là chiểu theo giá nhấ t định củ a đình thầ n bà n, khô ng cầ n so sá nh là m gì !".

Ban á o quầ n cho biền binh đi đó ng phía nam. Biền binh cá c trự c tỉnh ở Kinh kỳ đó ng ở
đấ y hết nă m ấ y đến nă m khá c, vua sai cấ p cho mỗ i ngườ i mộ t á o đơn, vả i thâ m, xẻ ở
giữ a, và mộ t quầ n đỏ trơn. Sau đó bộ Hộ là m hỏ ng, việc là m để cấ p bị chậ m trễ. Vua
xuố ng Chỉ quở trá ch.
Bộ Hình kính theo â n chiếu, đem nhữ ng ngườ i phả i đày khổ sai, là m việc sai phá i và lưu
ở trong quâ n, tha bổ và o cá c cơ, ghi và o quâ n đồ n điền, rồ i là m danh sá ch tâ u xin. Vua
sai tra xét â n chiếu cá c nă m Minh Mệnh thứ 11, thứ 21, cũ ng khô ng nó i đến, mớ i quở
rằ ng : "Việc nà y đã có thà nh á n, sao đượ c phá cá ch cầ u ơn !". Các đườ ng quan bộ Hình là
Đặ ng Vă n Thiêm, Bù i Quỹ, Nguyễn Danh Giá p, Trầ n Trứ , bọ n thuộ c ty là Đoà n Danh
Toạ i, Kiều Nă ng Thâ n, Đặ ng Quố c Lương, Vũ Vă n Hoà ng đều phả i giá ng mộ t cấ p, khô ng
phả i tra bắ t tộ i ; Nộ i các lờ mờ tâ u lạ i, cũ ng bị quở trá ch giá ng phạ t.

Chuẩ n định thể vă n tờ biểu. Vua bả o rằ ng : "Gầ n đâ y phà m gặ p thịnh điển, bộ Lễ, viện
Hà n lâ m nghĩ soạ n, cá c quan dâ ng biểu mừ ng, đều viết hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n,
Tô n nhâ n phủ , cá c quan vă n võ ... Đó là lấy ngườ i nố i ngô i chủ tế, lễ thuộ c về con trưở ng,
so sá nh tình lý, cố nhiên phả i thế. Nhưng nghĩ : lễ bở i tình sinh ra, khô ng ngạ i nhâ n việc
mà châ m chướ c, để tỏ cá i ý hò a thuậ n trong họ , hậ u vớ i ngườ i thâ n. Từ nay, phà m cá c
biểu mừ ng, cho viết 2 hà ng : hà ng bên hữ u thì hoà ng tử , hoà ng tô n ; hà ng bên tả thì
hoà ng thâ n, Tô n nhâ n phủ , khoả ng cách như nhau. Cò n thì theo lệ mà viết. Đợ i ngà y
khá c, ngườ i có đứ c sang "tam thiện, tứ trù ng"((1) Tam thiện : Vua tô i, cha con, lớ n bé
đều giữ phả i đạ o.

Tứ trù ng : nhậ t trù ng quang, nguyệt trù ng luâ n, tinh trù ng huy, hả i trù ng nhuậ n ; ý
nó i nố i ngô i cha và cả nh tượ ng thá i bình.1) là m vua, muô n nướ c đượ c yên, sẽ do bộ Lễ
bà n kỹ, tâ u lên để thi hà nh".

Cho dờ i chỗ ở củ a quậ n chú a Ngọ c Vâ n và mẹ tên Giun đến thà nh Nam Vang. (Ngọ c Vâ n
và mẹ tên Giun và ngườ i nhà , nguyên trướ c ở thà nh An Giang).

Quan ở quâ n thứ Vĩnh Long là Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n cù ng vớ i đầ u mụ c nướ c
Xiêm là Chấ t Tri ướ c hò a ở hộ i quá n. Quâ n ta vâ y bứ c thà nh Ô Đô ng, bọ n giặ c ở trong
thà nh cũ ng cố giữ , cầ m cự rấ t lâ u. Chấ t Tri lạ i sai ngườ i hai ba lầ n đến xin hoã n việc
quâ n. Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n cù ng bà n tính, cho rằ ng Ô Đô ng, tuy là cá i cô thà nh,
nhưng địa thế rấ t hiểm, lũ y sá ch cò n nhiều, Chấ t Tri và tên Giun là loà i muô ng thú cù ng
dự a lẫ n nhau, tấ t khô ng chịu bỏ nhau, thì vỗ về và đá nh dẹp khô ng biết bao giờ xong
việc ! Vả lạ i, đá nh để lấ y thà nh, khô ng bằ ng đá nh bằ ng cá ch thu phụ c lò ng ngườ i, mà
xong việc quâ n là để xong việc nướ c. Chi bằ ng tạ m cho xin hò a, để có thể thư sứ c củ a
quâ n dâ n. Bọ n Phương bèn đó ng quâ n khô ng nhú c nhích, đem việc ấ y tâ u lên.

Vua xem tờ tâ u, khô ng đượ c vui, bả o rằ ng : "Chấ t Tri thườ ng bị bạ i trậ n, sợ phả i tộ i vớ i
nướ c Xiêm, cho nên thiết tha xin cầ u hò a, để là m cá i kế tự giữ , loà i muô ng thú cò n biết
sợ tộ i, cá c quan đạ i thầ n lạ i thườ ng thườ ng bị chú ng lừ a dố i đượ c, ngà y nay nó i đá nh,
ngà y mai nó i hò a, rố t cuộ c khô ng thà nh kiến gì ! Thử nghĩ xem : việc giao phó cầ m quâ n
ở ngoà i biên, quan trọ ng khô ng nhỏ , thế mà cho giặ c đượ c rỗ i, lạ i cù ng thô ng nhau. Nếu
thế thì riêng khô ng sợ phá p luậ t nhà nướ c ư ? Hiện nay Lê Vă n Phú cũ ng đã đến quâ n
thứ , nên hộ i đồ ng tính kỹ : nếu chú ng quả thự c lò ng, thì theo như lờ i xin củ a chú ng cũ ng
khô ng ngạ i, để cho quâ n và dâ n đều vui nghỉ ngơi, bờ cõ i ngoà i biên yên mã i, cũ ng là cá i
kế khô ng đá nh mà khuấ t phụ c đượ c ngườ i ; nếu khô ng phả i thế, thì nên thừ a cơ tiến
đá nh, cho chó ng xong việc, chớ lạ i nhẹ dạ nghe lờ i ngọ t, kéo dà i ngà y ra, để hỏ ng cô ng
việc. Cá c ngươi nên mưu tính cẩ n thậ n". Sau đó Chấ t Tri lạ i cho ngườ i đến xin ướ c hộ i.
Đến giờ Tỵ ngà y hô m ấ y, Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n chỉnh đố n nghi vệ quâ n độ i ra
đi. Khi sắ p đến hộ i quá n, (Ngườ i Xiêm đã là m nhà lợ p tranh trướ c ở giữ a đườ ng), đã
thấ y Chấ t Tri xuố ng voi, đi châ n khô ng, bỏ hết nhạ c Man. Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n
do cử a tả đi và o, là m lễ vá i chà o. Tri Phương, Doã n Uẩ n lên ngồ i trên nhà chính. Chấ t Tri
ngồ i ở bên hữ u, tướ ng hiệu lớ n nhỏ đều yên lặ ng nghiêm trang. Khi đã an tọ a, Nguyễn
Tri Phương trướ c hết hỏ i đến cá i cớ từ trướ c đến giờ sao khô ng có thư đến. Chấ t Tri nó i
: "Vì ngô n ngữ bấ t đồ ng, vă n tự khô ng giố ng nhau, sợ ngườ i dịch là m sai sự thự c, có khi
đến hỏ ng việc, nên chưa dá m viết thư". Nhâ n đó lấ y ra mộ t tờ thư giấ y đen chữ trắ ng
trình lên, đạ i ý nó i : đến đây chỉ vì xin cho gâ y lạ i tình hiếu cũ , cho Nặ c Ong Giun đượ c
là m bề tô i thờ hai nướ c, nhờ ngà i đề đạ t lên cho. Lạ i trỏ và o mộ t ngườ i quỳ ở bên, nó i :
"Đâ y là Nặ c Ong Giun, xin ủ y thá c cho là m việc ở nướ c ngà i, nhờ ngà i thương cho".
Nguyễn Tri Phương đá p rằ ng : "Đã biết tộ i lỗ i phả i dâ ng thư xin nhậ n tộ i, mớ i có thể đề
đạ t giú p đượ c". Tên Giun cú i đầ u, giơ tay ngang trá n, vá i tạ . Tri Phương, Doã n Uẩ n lạ i
hỏ i Chấ t Tri : "Nay việc nghị hò a đã xong, Chá u Phi Nhã bao giờ thì lui về Bắc Tầ m
Bô n ?". Chấ t Tri nó i : "Hắ n đã thua ở Thiết Thằ ng, bỏ Nam Vang lui về Ô Đô ng, tự mang
cá i tộ i thua trậ n, khô ng thể chố i đượ c ; nếu vộ i bỏ Ô Đô ng mà về, thì khô ng khỏ i phả i tộ i
vớ i nướ c Xiêm, xin tạ m cho ở đấ y, đợ i có thư củ a nướ c Xiêm đến, rồ i hẵ ng lui quâ n,
chưa lấ y gì là m muộ n. Lạ i, sau khi giả ng hò a, phà m thư từ đi lạ i, xin bỏ cá i việc đã qua,
mà cho bằ ng lờ i có độ lượ ng rộ ng lớ n ; nếu lạ i kể đến tộ i, thì hắ n đã là m nhụ c cho nướ c
Xiêm, lạ i để tiếng xấ u về sau, dù chết cũ ng khô ng dá m nhậ n. Xin ngà i xét và tin cho". Mặ t
trờ i đú ng trưa, đều từ biệt.

Ngà y hô m sau, tên Giun cho ngườ i mang thư đến cử a quâ n xin nhậ n tộ i, quan đạ i thầ n ở
quâ n thứ nhậ n cho ; duy thư củ a Chấ t Tri khô ng thấ y đưa đến.

Vua biết đến, bả o rằ ng : "Chấ t Tri giú p cho Lạ p Man là m cà n, thườ ng bị quan quâ n đá nh
giết, sứ c kiệt, kế cù ng, việc xin hò a khô ng thể dừ ng đượ c ; hiện nay đi bộ , ngồ i nhà bên,
đã chịu khuấ t tấ t kêu nà i tha thiết. Quan đạ i thầ n củ a ta, trong khi ngồ i nó i chuyện ở hộ i
quá n, tiết ấ y tiết khá c đều chiếm phong độ ngườ i trên, cũ ng là đắ c thế. Khô ng đá nh mà
khuấ t phụ c đượ c quâ n ngườ i, cũ ng là đắ c sá ch. Tên Giun nay đã tự tró i mình xin thú tộ i,
nên khoan tha cho để là m tô i tớ mã i. Cò n Chấ t Tri có thư đến hay khô ng, cũ ng khô ng
cầ n kể đến".

Lạ i sai cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ hộ i bà n. Bọ n Nguyễn Tri Phương, Tô n Thấ t Bạ ch, Lê Vă n

Phú , Doã n Uẩ n, Nguyễn Vă n Hoà ng đều nó i : "Từ nă m gầ n đâ y đến giờ , vì có giặ c Man,
cá c tỉnh ở Nam Kỳ phả i điều độ ng quâ n luô n, quâ n đó ng đồ n củ a cá c trự c tỉnh ở Kinh kỳ,
ba nă m chưa về ; nay Chấ t Tri ủ y ngườ i đến xin hò a. Nặ c Ong Giun dâ ng thư xin nhậ n
tộ i, ta đã trướ c chiếm phong độ ngườ i trên, tạ m cho đượ c hò a, cũ ng khô ng thấ t thể. Nay
biền binh tậ p hợ p đô ng nhiều để đá nh thà nh Ô Đô ng, có lẽ có thể phá nhừ sà o huyệt
giặ c, lấ y hết bờ cõ i Man. Điều nà y ta lấ y là m vinh, nhưng chú ng lấ y là m nhụ c. Ngà y nay
dù yên, ngà y khá c chưa chắ c khô ng có việc, e khô ng có kỳ hạ n đượ c nghỉ việc quâ n !
Huố ng chi thờ i tiết đã đến mù a khô , quâ n khô ng đườ ng lấ y nướ c, lạ i thêm gió nó ng
nung nấ u, nhiều ngườ i ố m đau, nếu để cho quâ n độ i mỏ i mệt lâ u thì khô ng nhữ ng
khô ng có ích, chỉ uổ ng tố n lương, nhọ c ngườ i, cũ ng khô ng phả i kế hay. Vả lạ i, cá i phép
trị kẻ nhung địch, nó là m phả n thì đá nh cho sợ , nó hà ng phụ c thì lạ i vỗ về. Ngườ i Châ n
Lạ p nay đã đến thú , xin cho tên Giun cù ng vớ i quậ n chú a Ngọ c Vâ n đượ c chiểu theo cai
quả n dâ n Man, nếu tự biết hò a thuậ n vớ i nhau, thì ta khô ng phả i khó nhọ c giữ giú p, nếu
khô ng hò a thuậ n vớ i nhau, thì tự chú ng phả i trá i loạ n luâ n thườ ng, phả i chó ng đi đến
nguy vong. Bấ y giờ ta mớ i từ từ xem cơ chiêu dụ , đến tậ n nơi vỗ về, tự khắ c khô ng
phiền phả i sử a sang, mà có thể khiến cho dầ n dầ n là m dâ n ta, đấ t ta".

Vua bả o rằ ng : "Lạ p Man ngà y nay, khô ng ví vớ i ngà y xưa đượ c. Nay tên Giun đã tró i
mình theo về hà ng phụ c, thì bắ t hay tha là ở ta, việc gì phả i chiều theo quá thế ! Huố ng
chi đã xin cho cù ng ở vớ i nhau, lạ i lo cù ng hạ i lẫ n nhau, phương phá p xử trí lú c đầ u nếu
đã như thế, thì việc kinh lý sau nà y sao nắ m mệnh chú ng đượ c ? Lờ i xin phầ n nhiều
chưa thỏ a ý ngườ i. Duy triều đình nghĩ quâ n dâ n là trọ ng, thự c khô ng nỡ vì ngườ i mình
ghét mà là m lụ y đến ngườ i mình yêu. Về tên Giun và cá c thổ mụ c, chuẩ n cho theo dụ
trướ c, đều đượ c tha tộ i, cò n Ngọ c Vâ n, tên Bướ m, đợ i khi hò a nghị đã xong, sẽ ban hà nh
xử trí".

Quan ở quâ n thứ Vĩnh Long là Nguyễn Tri Phương, Lê Vă n Phú , Doã n Uẩ n tâ u rằ ng :
"Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri bỏ thà nh, chuyển quâ n đi, đều đã đó ng quâ n nghỉ
ngơi". Quan ở quâ n thứ Trấ n Tâ y là Tô n Thấ t Bạ ch, Nguyễn Vă n Hoà ng tâ u tiếp : "Có
bọ n thổ phỉ ướ c hơn hai nghìn, đến vâ y quấy rố i đồ n Ba My, ngườ i giữ đồ n là Trầ n Doã n
Loá t cố đá nh, bị chết ; biền binh nhiều ngườ i bị thương". Vua lấy là m lạ , bả o rằ ng : "Chấ t
Tri chỉ có mộ t nghề đã cù ng, sao có thổ phỉ lạ i đến sinh sự !". Sai trá ch hỏ i thì Lạ p Man
bà o chữ a rằ ng vì chưa kịp biến bá o. Triều đình cũ ng im khô ng hỏ i nữ a. Truy tặ ng cho
Loá t hà m Quả n cơ, cấ p thêm tiền tuấ t 20 lạ ng bạ c, mộ t con đượ c ấ m thụ Cẩ m y bá hộ .
Cho quâ n ở đồ n ấ y 100 quan tiền. Rồ i cho rằ ng quâ n thứ ở Vĩnh Long đều khô ng có việc,
sai bọ n Nguyễn Tri Phương triệu quâ n về đó ng ở Trấ n Tâ y để xem độ ng tĩnh, Ngô Vă n
Giai về An Giang, Tô n Thấ t Bạ ch về Gia Định ; hương dõ ng cá c tỉnh cũ ng chướ c lượ ng
cho về yên nghiệp. Lạ i dụ cho bọ n Nguyễn Tri Phương tính kỹ cô ng việc xử trí rồ i tâ u
lên.

Bộ Lạ i tâ u : "Gầ n đây, đình thầ n hộ i bà n, nhiều ngườ i bỏ thiếu !". Vua sai điều tra chứ c
vụ và tên ngườ i, đều phả i tướ c lương 6 thá ng. Nhâ n thế, dụ rằ ng : "Về việc đình nghị,
nă m trướ c đã vâ ng theo thá nh dụ để thi hà nh, lờ i bả o huấ n rà nh rà nh, chu đá o, chặ t chẽ
biết dườ ng nà o ! Chương trình rấ t nghiêm, khoa đạ o xem xét, đố i vớ i cá i ý để cù ng rà ng
buộ c, cù ng giữ gìn, ngă n mầ m tệ, đề phò ng từ chỗ kín nhiệm, đượ c đầy đủ cả . Trẫ m từ
khi lên ngô i đến giờ , nhờ theo gia phá p, lo sợ , cố gắ ng, siêng nă ng, khô ng dá m tự cho là
nhà n rỗ i. May nhờ hiện nay Nhà nướ c rỗ i việc, chính là lú c vua tô i phả i cù ng mộ t lò ng,
mộ t đứ c, là m cho nướ c trở nên trị bình. Trẫ m, lú c mặ t trờ i xế chiều vẫ n coi chầ u, đêm
đến cò n phê tậ p tâ u, vẫ n sợ thô ng minh củ a mình có hạ n, cô ng việc muô n và n đưa đến
khó lò ng xét hết ! Cho nên phà m nhữ ng sự thể quan trọ ng, á n tình khó khă n đều giao
xuố ng bà n chung, là để mong ở cá c quan trong triều rấ t cầ n đó ng gó p và o việc là m cho
nướ c đượ c thịnh trị. Khô ng ngờ nhiều ngườ i lâ u ngà y sinh lườ i biếng, lầ n lữ a ham chơi !
Tứ c như cá i á n Trương Vă n Tù ng, mấ y lầ n đã cho triển hạ n, là m việc qua nă m qua
thá ng, mà hộ i nghị bấ y giờ chỉ có bọ n đạ i thầ n Trương Đă ng Quế, Hà Duy Phiên 4 ngườ i,
cò n ngoà i ra đều mượ n cớ khô ng đến. Suy việc ấ y ra thì gầ n đâ y cô ng việc phầ n nhiều
bê trễ là do bỏ thiếu chứ c vụ xui nên. Kìa, đờ i trị bình : vă n rự c rỡ , võ mở mang, cô ng
việc tiến hà nh tấ p nậ p. Đến cá c đờ i nố i sau, mọ i việc bỏ thiếu, sinh nhiều hố tệ. Đó là
điều vua tô i ta ngà y nay phả i nên coi đó là m ră n. Triều đình là gố c cả nướ c. Triều đình
gương mẫ u thì cá c quan phả i chính đính, cá c quan chính đính thì khô ng ai lạ i dá m
khô ng chính đính. Nếu gầ n mà cá c đạ i thầ n ở Kinh đườ ng cò n như thế, huố ng chi, xa thì
cá c châ u huyện, nhỏ thì các liêu thuộ c sẽ ra sao ? Thâ n mình đã khô ng chính đính, trá ch
ngườ i phả i chính đính thế nà o đượ c ! Nên trẫ m khô ng bắ t tộ i, cá c ngươi tự hỏ i trong
lò ng có yên khô ng ? Vả lạ i, đặ t ra đà i ngự sử , quan hệ đến phong hiến ; ngườ i đượ c dự
và o chứ c ấ y, phả i nên cầ m ngay cá i hố t, đứ ng ở trong triều mà đà n hặ c, dữ dộ i như chim
ưng, chim chiên đố i vớ i loà i chim, nghiêm nghị như con giả i trã i đố i vớ i ngườ i khô ng
ngay thẳ ng. Hoà n Điển nhà Há n khô ng kiêng quyền thế, ngườ i bấ y giờ gọ i là ngự sử
cưỡ i ngự a thô ng ; Bả o Thú c nhà Há n có phong độ tô n nghiêm ngườ i bấ y giờ gọ i là ngọ a
hổ . Như vậ y mớ i khô ng thẹn vớ i chứ c vụ . Thế mà gầ n đây đình nghị có sự lườ i biếng bỏ
bễ như thế, viện ấ y((1) Chỉ Ngự sử đà i.1) có trá ch nhiệm đà n hặ c, mà khô ng từ ng nó i
đến mộ t lờ i ! Sợ mà khô ng nó i, là hèn kém ; chiều ý mà khô ng nó i, là bè đả ng. Có mộ t
trong nhữ ng điều ấ y, tệ ấ y đều khô ng nên để cho lớ n dầ n. Trẫ m đã phâ n biệt giá ng phạ t,
tạ m tỏ cho biết là mớ i phạ t nhẹ, nên lạ i phả i ban mệnh lệnh nà y để cho cố gắ ng phấ n
chấ n. Từ nay ai nấ y phả i nên xét mình, bà y nhiều mưu kế, kính theo phá p tắ c là m quan,
nghiêm tuâ n thá nh dụ . Ai là đình thầ n, phả i cung kính mộ t lò ng, để giú p việc nướ c,
khuyên ngườ i chă m chỉ, ră n ngườ i lườ i biếng, để dẫ n đạ o thuộ c ty. Ai là khoa đạ o, phả i
mộ t lò ng cô ng bằ ng ngay thự c, cẩ n thậ n giữ quy chế củ a Ngự sử đà i. Nếu có nhữ ng kẻ
khô ng cô ng bằ ng, khô ng theo phá p luậ t, để đến phá t sinh cá c tệ lườ i biếng, vắ ng mặ t, bỏ
bễ cô ng việc, thì phả i hặ c tâ u ngay. Là m vậ y cố t để nha khô ng có việc thiếu só t, quan
khô ng có ngườ i nhũ ng lạ m, phả i trong sạ ch hă ng há i là m cho đượ c việc, triều chính
đượ c trang nghiêm. Trẫ m thự c mong lắ m. Nếu lạ i cứ như trướ c, lườ i biếng ham chơi,
mưu cho thâ n mình tạ m đượ c nhà n rỗ i, lấ y sự im lặ ng và o hù a là m đắ c sá ch ; việc phá t
xuấ t ra, trẫ m tấ t nghiêm trị : khô ng nhữ ng lụ y đến thâ n danh cá c ngươi, mà cò n cô phụ
ơn huệ củ a nướ c ; thự c khó che giấ u đượ c cô ng luậ n. Ră n bả o lầ n nà y, là trẫ m yêu
thương cá c ngươi, muố n cho cá c ngươi trở thà nh ngườ i hoà n toà n, nên khô ng ngạ i nó i
nhiều. Kinh Thư có nó i : "Xem xét phá p tắ c trướ c, mớ i khô ng có lỗ i. Kinh Thi có nó i :
Sớ m hô m khô ng nhá c, để thờ mộ t ngườ i. Cá c ngươi nên kính theo đó !".

Vua ngự điện Vă n Minh, bả o quan Nộ i cá c, bọ n Nguyễn Đứ c Chính, rằ ng : "Trẫ m xem

bả n sao về Kinh đô nhà Đạ i Thanh, Đạ o Quang hoà ng đế có khi 15 ngà y mộ t lầ n nghe
chính sự trong nướ c ; hữ u ty dâ ng sớ , mỗ i ngà y khô ng đượ c quá 10 bả n. Kể ra, đã là m
thiên tử , kính theo mệnh trờ i từ ng giờ từ ng việc, thế mà tự đặ t ra kỳ hạ n, thì việc cả
thiên hạ , ngà y đưa đến hà ng vạ n việc, chẳ ng hó a ra hầ u như chưa thà nh đố ng hay sao ?
Trẫ m thì khô ng thế, tù y việc mà là m, khô ng dá m tự hưở ng nhà n rỗ i !". Lạ i nó i : "Trẫ m
xem bài Giớ i ký củ a Cao Tô ng nhà Thanh, thấ y nó i đạ i khá i : Sai Tô n Sĩ Nghị đem quâ n đi
đá nh, việc nghĩa cố t ở yên dâ n, nguyên khô ng phả i lợ i về đấ t đai, tiếc rằ ng Sĩ Nghị lầ n
lữ a khô ng tiến, khô ng biết thừ a thắ ng, tiến thẳ ng đến lấ y Quả ng Nam, để tự chuố c lấ y
thấ t bạ i ! Rấ t hố i về việc Tô n Sĩ Nghị dù ng quâ n thấ t sá ch. Nay, nếu đã nó i là nguyên
khô ng phả i lợ i về đấ t đai, sao lạ i nó i khô ng thừ a thắ ng tiến thẳ ng đến lấ y Quả ng Nam !
Lờ i nó i và ý định trá i nhau ấ y đã lộ rõ lò ng nham hiểm ! Chuyến đi ấ y củ a Sĩ Nghị nếu
khô ng bị giặ c Tâ y Sơn đá nh thua, sẽ tấ t quậ n huyện nướ c ta. Vậ y nó i là việc nghĩa cố t ở
yên dâ n, há có thự c chă ng ?".

Sai bộ Lạ i, bộ Binh xét kỹ quan viên chờ bổ . Trướ c đâ y bộ Lạ i tâ u rằ ng : "Tri huyện

huyện Duy Tiên trướ c là Nguyễn Khoa Quyền đã khỏ i bệnh đang chờ bổ ; xin theo như
cũ , bổ là m Tri huyện Hà Đô ng". Vua bả o rằ ng : "Quyền là con em nhà quý tộ c (là con
Nguyễn Khoa Minh) trướ c kia thá c bệnh, về thă m nhà , cầ u may đượ c bổ chỗ khá c, tỏ ra
có ý tìm cá ch trá nh khéo, há nên lạ i đượ c nhậ n trá ch nhiệm về xã dâ n ? Nên giá ng bổ
là m bá t phẩ m thư lạ i, phá t đi là m việc ở đườ ng biển". Lạ i ra lệnh cho bộ Lạ i, bộ Binh :
"Phà m nhữ ng nhâ n viên ố m đã khỏ i, do bộ cho chờ bổ , nên xét kỹ bệnh tình, nếu thự c
thì đượ c theo lệ nghị bổ ; nếu khô ng chịu đi, cứ thự c hặ c tâ u trừ ng trị để phép là m quan
đượ c nghiêm".

Cấ p tiền tiêu việc cô ng cho đồ n ở cử a Đà Nẵ ng 30 quan, vì cớ việc cô ng nhiều.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

ấ t Tỵ , Thiệu Trị nă m thứ 5 [1845], mù a đô ng, thá ng 12, định rõ điều lệ bắ t kẻ phạ m tộ i.

Từ trướ c đến giờ , việc bắ t kẻ phạ m tộ i ở cá c địa phương, hết hạ n khô ng bắ t đượ c, đều
giao bộ Lạ i nghị xử . Quan ở bộ chỉ că n cứ và o nă m thá ng ở lỵ sở lâ u hay chó ng mà phâ n
biệt nghĩ xử theo như luậ t. Vua bả o bộ Hình rằ ng : "Từ trướ c đến giờ là m việc vẫ n chưa
chu đá o ! Về việc tra bắ t kẻ phạ m tộ i trố n trá nh, nguyên tính hạ n bắ t đầ u từ ngà y việc ấy
phá t sinh, thì viên quan ở lỵ sở lú c bấ y giờ là ngườ i chính tay mình tra xét, tình hình
mắ t thấ y, tìm cá ch bắ t nã cò n dễ đượ c việc ; cò n như viên quan tiếp là m việc ấ y, chỉ cứ
bà n giao trên giấ y mà thô i, kẻ phạ m tộ i hoặ c đã trố n xa, hoặ c vì chết mấ t, nă m thá ng đã
lâ u, lờ mờ như bắ t gió , khó có chỗ ra tay là m đượ c. Nếu chỉ vì nă m thá ng ở lỵ sở hơi lâ u,
thà nh ra can tộ i nặ ng, thì sao đủ để tỏ cô ng bằ ng xứ ng đá ng ? Lạ i như cá i á n nà o là bọ n
giặ c, ngườ i nà o hoặ c bắ t đượ c mộ t và i đứ a đầ u sỏ , hoặ c bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i đến mộ t
nử a trở lên, thì so vớ i ngườ i khô ng bắ t đượ c tên nà o cũ ng phả i có khá c. Và như cá i á n
nà o tuy khô ng lù ng bắ t đượ c đích kẻ phạ m tộ i, nhưng kẻ phạ m tộ i ấ y sau khi trố n,
khô ng tá i phạ m lầ n khá c nữ a, thì so vớ i ngườ i tra bắ t bấ t lự c mà kẻ phạ m tộ i đương
trố n ấ y cò n dá m sinh sự ở địa phương mình, khô ng giố ng nhau đượ c. Cá c khoả n giố ng
như thế, cũ ng nên tù y theo mà phâ n biệt, để tỏ ra xét xử cô ng bằ ng". Bèn giao bộ Hình
bà n rồ i tâ u lên ; lạ i giao cho đình thầ n xét lạ i. Đến đây, chuẩ n định tấ t cả 20 điều :

(- Về các châ u, huyện, cá c xã , thô n phá t sinh việc cướ p tầ m thườ ng ở mặ t thủ y hay trên
cạ n, bọ n chú ng khô ng đầy 10 ngườ i, khô ng bắ t đượ c kẻ nà o trong bọ n ấ y, thì khi hết
hạ n "sơ phò ng" hai thá ng, thượ ng ty tra xét tâ u lên, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c
thì phả i phạ t 6 thá ng. Hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i giá ng 1 cấp lưu, vẫ n phả i chiếu
á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Nếu khi ấ y bắ t đượ c tên đầ u sỏ bọ n cướ p hoặ c mộ t và i đứ a trong
bọ n ấ y, cũ ng đượ c miễn phâ n xử lặ c hạ n. Cò n trong bọ n chú ng có từ 10 tên trở lên mà
khô ng bắ t đượ c tên nà o, thượ ng ty cứ theo ngà y bá o về việc phá t sinh, tra xét tâ u lên, sẽ
đem việc ấ y lặ c hạ n cho viên ấ n quan ở châ u huyện ấ y : hai thá ng nã bắ t khô ng đượ c,
phả i phạ t lương 1 nă m. Hạ n thứ hai, khô ng bắ t đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu. Hạ n thứ ba
cũ ng khô ng bắ t đượ c, lạ i giá ng 1 cấ p, lưu, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i đợ i khi
bắ t đượ c sẽ xét. Hạ t kiêm lý ở các phủ nha phá t sinh việc cướ p cũ ng theo như thế. Cù ng
hạ t có chứ c đó ng quâ n canh giữ , cũ ng xử theo luậ t như cá c viên phủ huyện. Nếu viên
quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n sơ tham phả i huyền chứ c, thì viên quan kế tiếp
việc bắ t cứ tính bắ t đầ u từ ngà y đến lỵ sở , 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, cũ ng phả i phạ t
lương 6 thá ng. Hạ n thứ hai lạ i khô ng bắ t đượ c, phả i phạ t lương 1 nă m, vẫ n phả i chiếu
á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Viên quan có trá ch nhiệm về việc bắ t, trong hạ n tá i tham phả i
huyền chứ c, thì viên quan kế tiếp việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t
lương 6 thá ng, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Viên quan có trá ch nhiệm về việc
bắ t, trong hạ n tam tham phả i huyền chứ c, thì viên quan kế tiếp việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng
bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 3 thá ng, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Duy
đố i vớ i bọ n cướ p tầ m thườ ng khô ng đầ y 10 tên, viên quan kế tiếp việc bắ t đượ c miễn
phâ n xử ặ c hạ n ; kẻ phạ m tộ i thì chiếu á n xét xử .

(- Khi xả y vụ cướ p có đủ tộ i tình nặ ng như đố t nhà , giết ngườ i, khô ng bắ t đượ c tên nà o
trong bọ n ấ y, rú t hạ n sơ phò ng 1 thá ng, bắ t nã khô ng đượ c, thượ ng ty tra xét tâ u lên, thì
viên ấ n quan ở châ u huyện ấ y thoạ t tiên bị giá ng 1 cấ p, lưu, lặ c hạ n 6 thá ng phả i bắ t
đượ c. Hạ n thứ hai, hạ n thứ ba cũ ng khô ng bắ t đượ c thì bị giá ng luô n ba cấp, lưu, vẫ n
phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i, đợ i khi bắ t đượ c sẽ xét. Nếu viên quan có trá ch nhiệm
nã bắ t, trong hạ n sơ tham phả i huyền chứ c, viên quan kế tiếp việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng
bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 1 nă m. Hạ n thứ hai cũ ng khô ng bắ t đượ c, phả i
giá ng 1 cấ p, lưu, vẫ n phả i chiếu á n nã bắ t kẻ phạ m tộ i. Viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t,
trong hạ n tá i tham phả i huyền chứ c, viên quan kế tiếp việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã
khô ng đượ c, phả i phạ t lương 9 thá ng, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Viên quan
có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n tam tham phả i huyền chứ c, viên quan kế tiếp bắ t lặ c
hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 6 thá ng, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ
phạ m tộ i.

(- Khi xả y vụ cướ p đá nh phá nha thự , cướ p bó c củ a cô ng trong kho, và cướ p tù , khô ng
bắ t đượ c tên nà o trong bọ n ấ y, thì khô ng rú t hạ n về tộ i canh phò ng sơ suấ t, việc phá t ra
phả i xét tâ u ngay. Hạ t nà o hiện có quan đó ng đồ n trong thà nh, thì viên ấ n bộ quan ấ y bị
cá ch chứ c, giao cho viên quan ở lỵ sở gầ n đấ y tiếp tụ c đi bắ t nhữ ng kẻ phạ m tộ i ă n
cướ p. Cò n viên quan ở lỵ sở cũ thì cho ở địa phương ấ y để hợ p sứ c đi bắ t. Hạ n cho 6
thá ng khô ng bắ t đượ c, hạ n thứ hai, hạ n thứ ba cũ ng khô ng bắ t đượ c, thì bắ t buộ c phả i
triệt về quê quá n. Hạ t nà o chưa có quâ n đó ng đồ n trong thà nh, thì viên ấ n bộ quan ấ y
phả i cá ch lưu, lặ c hạ n cho 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, hạ n thứ hai cũ ng khô ng bắ t đượ c,
thì phả i huyền chứ c, lặ c hạ n cho 6 thá ng, cho ở địa phương ấ y hợ p sứ c đi bắ t. Hết hạ n
khô ng bắ t đượ c, cũ ng bắ t buộ c phả i triệt về quê quá n. Nếu củ a cô ng trong kho khô ng
thiệt hạ i và tù khô ng suy chuyển gì thì nên chiếu theo bả n lệ đố t nhà giết ngườ i để xét
xử . Nếu viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t nã phả i cá ch chứ c, viên quan tiếp tụ c đi bắ t
phả i lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c thì giá ng mộ t cấ p, lưu. Hạ n thứ hai, hạ n thứ ba
cũ ng khô ng bắ t đượ c, lạ i đều giá ng mộ t cấ p, lưu, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i.
Viên quan ở lỵ sở cũ trong hạ n sơ tham vì việc ấ y bị huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c đi
bắ t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i giá ng mộ t cấ p, lưu. Viên quan ở lỵ sở cũ
trong hạ n nhị tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c đi bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã
khô ng đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu. Viên quan ở lỵ sở cũ đã 2 hạ n bị huyền chứ c, viên
quan tiếp tụ c đi bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 1 nă m, vẫ n phả i
chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i.
(- Kẻ phạ m tộ i về cá c á n chưa bị bắ t, lạ i dá m sinh sự ở địa phương, tra ra có chứ ng cớ
đích thự c, thì viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t khô ng cứ trong hay ngoà i ba hạ n, cò n ở lỵ
sở ấ y, đều phả i chiếu bả n lệ phâ n xử , gia tộ i thêm mộ t bậ c, đá nh 100 trượ ng, cá ch chứ c.

(- Khi xả y vụ cướ p tầ m thườ ng, bọ n cướ p khô ng đầ y 10 tên, viên quan có trá ch nhiệm
đi bắ t, trong hạ n sơ phò ng bắ t đượ c hết, đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ ; trong hạ n sơ tham bắ t
đượ c hết, gia kỷ lụ c 1 thứ ; nếu trong cá c hạ n đã bắ t đượ c đứ a đầ u sỏ hoặ c mộ t và i đứ a
trong bọ n, cũ ng đượ c miễn cho phâ n xử lặ c hạ n. Cò n bọ n cướ p từ 10 tên trở lên, viên
quan có trá ch nhiệm đi bắ t, trong hạ n sơ phò ng, bắ t đượ c hết, thì đượ c gia kỷ lụ c 3 thứ ;
trong hạ n sơ tham bắ t đượ c hết, thì đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ ; trong hạ n tá i tham bắ t đượ c
hết, thì đượ c miễn phâ n xử , lạ i gia kỷ lụ c 1 thứ ; trong hạ n tam tham bắ t đượ c hết, thì
trướ c bị giá ng 1 cấ p, cho đượ c khai phụ c, nếu chỉ bắ t đượ c tên đầ u sỏ , thì chiếu tộ i
trướ c đượ c giả m 2 bậ c, chỉ bắ t đượ c mộ t và i tên trong bọ n thì chiếu tộ i trướ c đượ c
giả m 1 bậ c. Bắ t chưa đượ c mộ t nử a mà đã bắ t đượ c tên đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a
mà tên đầ u sỏ đã chết, có bằ ng cứ xá c thự c, trong hạ n tam tham đều đượ c miễn phâ n xử
lặ c hạ n, hạ n trướ c phả i giá ng cấ p thì cho đượ c khai phụ c.

(- Khi xả y ra vụ cướ p phạ m tộ i nặ ng, đố t nhà , giết ngườ i, quan có trá ch nhiệm đi bắ t, có
thể trong hạ n sơ phò ng bắ t đượ c hết, thì đượ c gia 1 cấ p ; trong hạ n sơ tham bắ t đượ c
hết, đượ c gia kỷ lụ c 3 thứ ; trong hạ n tá i tham bắ t đượ c hết, thì trướ c giá ng 1 cấ p, cho
đượ c khai phụ c, lạ i gia kỷ lụ c 2 thứ ; trong hạ n tam tham bắ t đượ c hết, thì trướ c giá ng 2
cấ p, cho khai phụ c cả , lạ i gia kỷ lụ c 1 thứ . Nếu chỉ bắ t đượ c tên đầ u sỏ thì chiếu tộ i trướ c
đượ c giả m 2 bậ c, chỉ bắ t đượ c mộ t và i đứ a trong bọ n, thì chiếu tộ i trướ c đượ c giả m 1
bậ c ; bắ t chưa đượ c mộ t nử a mà đã bắ t đượ c tên đầ u sỏ , bắ t đượ c quá nử a mà chưa bắ t
đượ c tên đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a mà tên đầ u sỏ đã chết có bằ ng cứ xá c thự c thì
trong hạ n tam tham đều đượ c miễn phâ n xử lặ c hạ n, hạ n trướ c phả i giá ng cấ p, đượ c
khai phụ c tấ t cả .

(- Khi xả y vụ cướ p đã cướ p bó c, phá nha thự , viên nà o phả i cá ch chứ c, hợ p sứ c đi bắ t,

trong 3 hạ n bắ t đượ c tấ t cả thì cho khai phụ c hà m trướ c, đợ i bổ ở bộ ; trong hạ n tam
tham, bắ t đượ c quá nử a mà chưa bắ t đượ c đầ u sỏ , bắ t chưa đượ c mộ t nử a mà đã bắ t
đượ c đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a mà tên đầ u sỏ đã chết, có bằ ng cứ xá c thự c, cũ ng
cho khai phụ c hà m trướ c, đợ i khi bổ là m quan thì giá ng 2 cấ p, lưu. Viên nà o phả i cá ch,
lưu, trong hạ n đầ u, hạ n thứ hai, bắ t đượ c tấ t cả , đã phả i cá ch chứ c cũ ng cho khai phụ c,
chờ bổ ở bộ ; bắ t đượ c quá nử a mà chưa bắ t đượ c đầ u sỏ , bắ t chưa đượ c mộ t nử a mà đã
bắ t đượ c đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a mà đầ u sỏ đã chết, có bằ ng cứ xá c thự c, thì
trong hạ n sơ tham, tá i tham cho đượ c khai phụ c, phả i chua châ n giá ng 1 cấ p, lưu ; trong
hạ n tam tham, cũ ng cho khai phụ c, đợ i khi bổ là m quan, chua châ n giá ng 2 cấ p, lưu.
Ngoà i ra số ngườ i hiện bắ t đượ c nhiều hay ít, đều ghi cô ng ở ngà y bắ t đượ c, đợ i khi hết
hạ n, do bộ chướ c nghị tâ u xin lượ ng cho khai phụ c. Cò n viên quan tiếp tụ c đi bắ t, về á n
cướ p tầ m thườ ng, ở trong cá c hạ n, bắ t đượ c tấ t cả , đượ c gia 1 cấ p, nã bắ t đượ c mộ t nử a
mà kiêm bắ t đượ c đầ u sỏ thì đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ , nã bắ t đượ c quá nử a mà chưa bắ t
đượ c đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a mà đã bắ t đượ c đầ u sỏ , đều đượ c gia kỷ lụ c 1 thứ .
Về á n đố t nhà , giết ngườ i, ở trong cá c hạ n bắ t đượ c tấ t cả , đượ c gia 1 cấ p, lạ i gia kỷ lụ c 2
thứ ; nã bắ t đượ c mộ t nử a mà kiêm bắ t đượ c đầ u sỏ , đều đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ . Về á n
phá nha, cướ p tù , trong hạ n đầ u bắ t đượ c tấ t cả, thì đượ c thă ng bổ và o chỗ khuyết nên
thă ng, ở và o trong hạ n thứ hai, thứ ba, thì trướ c phả i giá ng cấ p, đều cho khai phụ c, lạ i
thưở ng gia 1 cấ p, kỷ lụ c 2 thứ ; bắ t đượ c mộ t nử a mà kiêm bắ t đượ c đầ u sỏ ở trong hạ n
đầ u, thì đượ c thưở ng gia 1 cấ p, kỷ lụ c 2 thứ ; ở trong hạ n thứ hai, hạ n thứ ba, thì trướ c
phả i giá ng cấ p, đều cho đượ c khai phụ c, lạ i thưở ng gia kỷ lụ c 3 thứ ; bắ t đượ c quá nử a
mà chưa bắ t đượ c đầ u sỏ , bắ t đượ c gầ n mộ t nử a mà đã bắ t đượ c đầ u sỏ , ở và o trong
hạ n đầ u thì đượ c gia kỷ lụ c 3 thứ , ở và o trong hạ n thứ hai, hạ n thứ ba thì trướ c phả i
giá ng cấ p, đều cho khai phụ c, lạ i thưở ng gia kỷ lụ c 2 thứ . Cá c á n trên đâ y, bắ t khô ng đến
mộ t nử a, đều đượ c miễn phâ n xử .

(- Về vụ á n mạ ng tầ m thườ ng, khô ng biết tên hung phạ m, thì rú t bớ t hạ n sơ phò ng 3

thá ng, tra xét tên tâ u lên, lặ c hạ n cho quan có trá ch nhiệm bắ t 6 thá ng bắ t nã khô ng
đượ c, phả i phạ t lương 6 thá ng ; hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c phả i phạ t lương 9 thá ng ;
hạ n thứ ba cũ ng khô ng bắ t đượ c, phạ t lương 1 nă m. Nếu có biết tên hung phạ m, thì rú t
hạ n sơ phò ng 1 thá ng, tra xét tâ u lên, lặ c hạ n cho quan có trá ch nhiệm bắ t, 6 thá ng bắ t
nã khô ng đượ c, phạ t lương 9 thá ng ; hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i phạ t lương 1
nă m ; hạ n thứ ba cũ ng khô ng bắ t đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu, vẫ n phả i chiếu á n bắ t nã
kẻ hung phạ m. Cò n tộ i phạ m về á n mạ ng, theo luậ t, phả i xử tộ i lă ng trì và chém ngay
khô ng đợ i giờ , thì khô ng cứ có biết tên hay khô ng biết tên, khô ng rú t hạ n sơ phò ng, hạ n
sơ tham, lặ c hạ n cho quan có trá ch nhiệm bắ t, 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t
lương 1 nă m, hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu ; hạ n thứ ba khô ng bắ t
đượ c, lạ i giá ng 1 cấ p, lưu, vẫ n phả i chiếu á n nã bắ t kẻ tộ i phạ m. Nếu là á n mạ ng khô ng
biết tên, kẻ chính hung chưa bắ t đượ c, viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t, trong hạ n sơ
tham bị huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c đi bắ t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i
phạ t lương 6 thá ng ; viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t trong hạ n thứ hai, hạ n thứ ba bị
huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t
lương 3 thá ng. á n mạ ng có biết tên, kẻ chính hung chưa bắ t đượ c, viên quan có trá ch
nhiệm nã bắ t, trong hạ n sơ tham bị huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc đi bắ t, lặ c hạ n 6
thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 6 thá ng, đều phả i chiếu á n bắ t nã hung phạ m.
Cò n tộ i phạ m về á n mạ ng, theo luậ t, phả i tộ i lă ng trì và chém ngay khô ng đợ i giờ , thì
khô ng cứ có biết tên hay khô ng biết tên, viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t, ở ngoà i hạ n sơ
tham (trong hạ n nhị tham, tam tham cũ ng thế) phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc
đi bắ t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 9 thá ng. Viên quan có trá ch
nhiệm đi bắ t, trong hạ n sơ tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c đi bắ t lặ c hạ n 6
thá ng bắ t nã khô ng đượ c phả i phạ t lương 9 thá ng ; hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i
phạ t lương 1 nă m, đều phả i chiếu á n bắ t nã hung phạ m.

(- Về vụ á n mạ ng, khô ng biết tên kẻ chính hung, viên quan có trá ch nhiệm đi bắ t, trong
cá c hạ n có thể nã bắ t đượ c, đều miễn cho phâ n xử , nhưng nã bắ t đượ c kẻ tộ i phạ m mà
theo luậ t, nó phả i tộ i lă ng trì và chém ngay khô ng đợ i giờ , thì đượ c gia kỷ lụ c 3 thứ ; kẻ
phạ m á n mạ ng tầ m thườ ng thì đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ ; kẻ chính hung có biết tên, khô ng
cứ kẻ phạ m tộ i nhẹ hay nặ ng, có thể trong cá c hạ n nã bắ t đượ c, cũ ng đượ c miễn phâ n
xử , hạ n trướ c đã phả i giá ng cấ p, cho đượ c khai phụ c. Cò n viên quan tiếp tụ c việc đi bắ t,
về chính hung khô ng biết tên, có thể trong hạ n nã bắ t đượ c kẻ phạ m theo luậ t phả i tộ i
lă ng trì và chém ngay khô ng đợ i giờ , thì đượ c gia 1 cấ p, kẻ phạ m á n mạ ng tầ m thườ ng,
thì gia kỷ lụ c 3 thứ ; về chính hung có biết tên, trong hạ n, nã bắ t đượ c kẻ phạ m theo luậ t
phả i tộ i lă ng trì và chém ngay khô ng đợ i giờ , thì gia kỷ lụ c 3 thứ ; nã bắ t đượ c kẻ phạ m
á n mạ ng tầ m thườ ng, thì gia kỷ lụ c 2 thứ , cho có phâ n biệt.
(- Về kẻ phạ m tộ i nặ ng phả i xử chém hay xử giả o, có mộ t và i tên trố n thoá t, thì trừ
nhữ ng ngườ i lính coi ngụ c ở đề lao phả i theo luậ t, lặ c tra, ấ n quan cá c phủ , châ u, huyện,
hạ n sơ tham trướ c tiên giá ng 1 cấ p, lưu, lặ c hạ n 6 thá ng, hạ n thứ hai, hạ n thứ ba cũ ng
khô ng bắ t đượ c, lạ i đều phả i giá ng 1 cấ p, lưu ; 4 tên trố n thoá t thì hạ n sơ tham phả i
giá ng 2 cấ p, lưu, hạ n thứ hai, hạ n thứ ba cũ ng khô ng bắ t đượ c, lạ i giá ng 2 cấ p, nhưng
chiếu cấ p phả i giá ng, điệu đi là m việc chỗ khá c, cũ ng phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i.
Nhữ ng tù phạ m đày ở trong quâ n, mộ t và i tên trố n thoá t, trừ lính coi ngụ c ở đề lao phả i
lặ c tra, cò n cá c quan phủ , châ u, huyện lặ c hạ n 6 thá ng nã bắ t khô ng đượ c phả i phạ t
lương 6 thá ng, hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i phạ t lương 1 nă m ; ba bố n tên trố n
thoá t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 9 thá ng, hạ n thứ hai khô ng
bắ t đươc, phả i giá ng 1 cấ p, lưu, đều phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i. Nếu phâ n phố i về
cá c đồ n trạ i, đô i khi có kẻ trố n thoá t thì tộ i do ai là m ngườ i ấ y phả i chịu, cá c quan phủ ,
châ u, huyện khô ng cù ng đó ng ở chỗ ấ y đượ c miễn phâ n xử ; cò n viên quan tỉnh đương
tạ i chứ c và quan lã nh binh cù ng ở tỉnh ấ y, đá ng phả i lặ c hạ n phâ n xử , đều chiếu bả n lệ
chịu trá ch nhiệm về việc bắ t củ a cá c phủ , châ u, huyện để nghị xử ; đố c phủ thì giả m mộ t
bậ c, hạ t nà o khô ng đặ t chứ c đố c, phủ thì bố chính giả m hơn á n sá t, lã nh binh 1 bậ c. Viên
quan ở tỉnh thứ sau, khi 3 hạ n chưa hết, mà đến lỵ sở , cũ ng chiếu bả n lệ củ a quan tiếp
tụ c việc bắ t ở cá c phủ , huyện để nghị xử . Cò n chưa đượ c nghị định là tộ i gì, phạ m nhâ n
trố n thoá t, thì hạ n 1 thá ng, tra xét tâ u lên, quan địa phương phả i hạ n sơ phò ng, đem sự
việc phạ m tộ i và nên xử tộ i gì, xét hỏ i đến cù ng thậ t kỹ. Nếu thú cung đã rõ rà ng, cá c
chứ ng có bằ ng cứ , tộ i khô ng có gì đá ng nghi ngờ , thì phả i nó i rõ trong tờ tâ u về sơ
phò ng, kẻ phạ m tộ i ấ y đá ng phả i tộ i chém, thắ t cổ , hay đày và o trong quâ n, là tộ i hạ ng
nà o, để că n cứ và o đó chiếu lệ lặ c nã phâ n xử . Nếu quả cò n giam để đợ i xét hỏ i, cung
chứ ng chưa xá c thự c, tộ i khó nghĩ sẵ n, cũ ng cứ thự c nó i rõ trong tờ tâ u về sơ phò ng, đợ i
khi bắ t đượ c, xét rõ sẽ bà n. Nếu là á n phả i chém hay phả i thắ t cổ , có mộ t hai tên trố n
thoá t, viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n sơ tham phả i huyền chứ c, viên quan
tiếp tụ c việc nã bắ t, lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, thì phả i phạ t lương 1 nă m, hạ n
thứ hai khô ng bắ t đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong
hạ n tá i tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng
đượ c, phả i phạ t lương 1 nă m ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n tam tham
phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i
phạ t lương 1 nă m ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, ngoà i hạ n tam tham phả i huyền
chứ c, viên quan tiếp tụ c việc đi bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương
6 thá ng.

Về vụ á n ba bố n tên trố n thoá t, viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n sơ tham phả i
huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i giá ng 1
cấ p, lưu ; hạ n thứ hai khô ng bắ t đượ c lạ i giá ng 1 cấ p, lưu ; viên quan có trá ch nhiệm nã
bắ t, trong hạ n tá i tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t
nã khô ng đượ c, phả i giá ng 1 cấ p, lưu ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n tam
tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c,
phả i phạ t lương 1 nă m, đều phả i chiếu á n bắ t nã kẻ phạ m tộ i.

Về á n phả i đà y và o trong quâ n, có mộ t hai tên trố n thoá t, viên quan có trá ch nhiệm nã
bắ t, trong hạ n sơ tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t
nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 9 thá ng ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n tá i
tham phả i huyền chứ c, viên quan tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 3 thá ng bắ t nã khô ng đượ c,
phả i phạ t lương 6 thá ng.

Cá i á n ba bố n tên trố n thoá t, viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n sơ tham phả i
huyền chứ c, viên quan có tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t
lương ; viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n tá i tham phả i huyền chứ c, viên quan
tiếp tụ c việc bắ t lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, phả i phạ t lương 6 thá ng.

(- Về á n phả i tộ i chém, hay phả i tộ i thắ t cổ , có mộ t hai tên trố n thoá t, viên quan có trá ch
nhiệm nã bắ t, trong cá c hạ n có thể bắ t đượ c hết, cho đượ c khai phụ c. Nguyên trố n 2 tên,
hạ n đầ u chỉ bắ t đượ c 1 tên, thì cá i cấ p phả i giá ng, khô ng nên cho khai phụ c, nhưng
chiếu lệ lặ c hạ n cho nã , ba hạ n khô ng tiếp tụ c bắ t đượ c tên nà o, phả i phạ t lương 6
thá ng, miễn cho tộ i giá ng lầ n thứ hai. Có ba bố n tên trố n thoá t, trong cá c hạ n bắ t đượ c
hết, cho đượ c khai phụ c ; hết hạ n, bắ t đượ c 1 tên, đượ c đổ i là m phả i giá ng 4 cấ p, lưu ;
bắ t đượ c 2 tên, đượ c đổ i là m phả i giá ng 2 cấ p, lưu ; bắ t đượ c 3 tên, đượ c đổ i là m phả i
giá ng 1 cấ p, lưu. Về tộ i phả i đà y ở trong quâ n, có mộ t hai tên trố n thoá t, viên quan có
trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n bắ t đượ c hết, đượ c miễn phâ n xử ; bắ t đượ c 1 tên ở hạ n
đầ u, đượ c miễn phạ t lương, vẫ n chiếu lệ lặ c hạ n cho nã , hết hạ n, khô ng bắ t đượ c tiếp
tụ c, thì đổ i là m phạ t lương 6 thá ng ; bắ t đượ c ở hạ n thứ hai, đượ c miễn phạ t lầ n thứ hai.
Có ba bố n tên trố n thoá t, trong cá c hạ n bắ t đượ c hết, đượ c miễn phâ n xử , hạ n đầ u bắ t
đượ c 1 tên, đượ c miễn phạ t lương, vẫ n chiểu lệ lặ c hạ n cho nã , hết hạ n, khô ng bắ t đượ c
tiếp tụ c thì đổ i là m phạ t lương 1 nă m, hạ n đầ u bắ t đượ c hai ba tên, cũ ng đượ c miễn
phạ t lương, hết hạ n, khô ng bắ t đượ c tiếp tụ c, đổ i là m phạ t lương 6 thá ng. Nếu là quan
tiếp tụ c việc bắ t, về tộ i phả i chém, phả i thắ t cổ , có mộ t hai tên trố n thoá t, có thể trong
hạ n bắ t đượ c hết, xét ra trong á n chỉ có 1 tên, đượ c gia kỷ lụ c 1 thứ , trong á n có 2 tên,
đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ ; 2 tên bắ t đượ c 1 tên, đượ c miễn phạ t lương ; ba bố n tên trố n
thoá t, bắ t đượ c hết ở trong hạ n đầ u, đượ c thưở ng gia 1 cấ p, kỷ lụ c 2 thứ , ở trong hạ n
thứ hai, trướ c phả i giá ng 1 cấ p, cho đượ c khai phụ c, lạ i thưở ng gia 1 cấ p ; 3 tên bắ t
đượ c 2 tên, 4 tên bắ t đượ c 3 tên ở trong hạ n đầ u, đượ c thưở ng gia 1 cấ p ; ở trong hạ n
thứ hai, trướ c phả i giá ng 1 cấ p, cho đượ c khai phụ c, lạ i thưở ng gia kỷ lụ c 2 thứ ; 4 tên
bắ t đượ c 2 tên ở trong hạ n đầ u, đượ c gia kỷ lụ c 2 thứ , ở trong hạ n thứ hai, trướ c phả i
giá ng 1 cấ p, cho đượ c khai phụ c, lạ i thưở ng gia kỷ lụ c 2 thứ ; 4 tên bắ t đượ c 1 tên, 3 tên
bắ t đượ c 1 tên ở trong hạ n đầ u, đều đượ c miễn phâ n xử , ở trong hạ n thứ hai, cũ ng đượ c
miễn phâ n xử , hạ n trướ c phả i giá ng cấ p, đều cho khai phụ c.

Về tù phạ m phả i đà y ở trong quâ n, có mộ t hai tên trố n thoá t, trong hạ n bắ t đượ c hết,
trong á n chỉ có 1 tên, khô ng nên ghi cô ng ; có 2 tên, đượ c gia kỷ lụ c 1 thứ ; 2 tên bắ t
đượ c 1 tên, thì đượ c miễn nghị ; có ba bố n tên trố n thoá t, trong hạ n bắ t đượ c hết, cho
gia 1 cấ p ; 3 tên bắ t đượ c 2 tên, 4 tên bắ t đượ c 3 tên đều đượ c gia kỷ lụ c 1 thứ ; 4 tên
bắ t đượ c 2 tên, thì đượ c miễn nghị ; ba bố n tên chỉ bắ t đượ c 1 tên, cũ ng đượ c miễn
nghị.

(- Cá c á n mấ t cướ p, cướ p tù và vượ t ngụ c ở cá c châ u, huyện, phủ viên thuộ c hạ t cai
quả n đều chiếu theo cá c châ u, huyện đá ng đượ c theo bả n lệ giả m 3 bậ c. Nếu châ u,
huyện đá ng phả i cá ch, lưu, hay phả i cá ch tuộ t thì phủ viên phả i giá ng 2 cấp, lưu ; phâ n
phủ thuộ c hạ t cai quả n cũ ng theo như thế. Cá c quan tỉnh bấy giờ như á n sá t, lã nh binh,
kém phủ viên 1 bậ c ; đố c, phủ lạ i kém 1 bậ c. Hạ t nà o khô ng đặ t chứ c đố c, phủ thì á n sá t,
lã nh binh kém phủ viên 1 bậ c ; bố chính lạ i kém 1 bậ c. Nếu biết tìm cá ch trong hạ n bắ t
đượ c hết, thì đều chiếu lệ bắ t đượ c tộ i phạ m củ a cá c châ u, huyện để ghi cô ng, chỉ bắ t
đượ c mộ t và i tên đầ u sỏ , cũ ng đượ c miễn phâ n xử .

(- Về tỉnh, phủ , châ u, huyện cù ng can 1 á n bắ t kẻ phạ m tộ i, 1 ngườ i bắ t đượ c đều đượ c
giả m miễn. Nếu viên châ u, huyện trướ c phả i giá ng 4 cấ p, đã từ ng bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i,
thì đượ c giả m 2 bậ c, đổ i là m giá ng 2 cấ p ; cò n viên ở tỉnh phủ cũ ng đều chiếu tộ i trướ c
giả m 2 bậ c ; nếu viên phủ huyện trướ c phả i giá ng 1 cấ p thì đổ i là m phạ t lương 9 thá ng,
viên quan tỉnh trướ c phả i phạ t lương 1 nă m thì đổ i là m phạ t lương 6 thá ng. Ngoà i ra
theo thế mà suy tính. Thượ ng ty cá c tỉnh phủ bắ t đượ c mộ t và i tên đầ u sỏ , đã đượ c khỏ i
tộ i, cá c quan châ u, huyện cũ ng đượ c đem số hiện bắ t đượ c nhiều hay ít kê và o trong số
bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i, sẽ chiếu bả n lệ bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i, đượ c nghị giả m ở khoả n
trướ c mà thi hà nh.

(- Về các á n mạ ng, ă n cướ p, vượ t ngụ c và cướ p tù ở cá c địa phương, viên quan tiếp tụ c
việc bắ t chưa hết hạ n thứ hai, hạ n thứ ba, rồ i vì việc ấ y phả i huyền chứ c, thì viên quan
tiếp tụ c việc bắ t ấ y lặ c hạ n 6 thá ng bắ t nã khô ng đượ c, sẽ chiếu bả n lệ về quan tiếp tụ c
việc bắ t phâ n xử đượ c giả m 1 bậ c, nếu có thể bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i, cũ ng chiếu bả n lệ về
việc quan tiếp tụ c việc bắ t đượ c nghị cô ng mà thi hà nh.

(- Về thượ ng ty thố ng hạ t đố i vớ i cá c á n bắ t kẻ phạ m tộ i khô ng đượ c củ a châ u, huyện

thuộ c hạ t, trừ viên nà o ở lỵ sở chưa đủ 1 hạ n khô ng nên nghị xử , cò n thì đều theo lệ xét
nghị. Viên kế tiếp là m việc thì đượ c miễn nghị.

(- Về các địa phương, nếu có bọ n giặ c tụ đả ng từ 100 tên trở lên, dầ n thà nh bọ n to, cà n
giỡ cướ p bó c, và nú i rừ ng rậ m rạ p, bờ cõ i rộ ng xa đô i khi có Má n rừ ng cướ p bó c, cù ng là
chính thứ yếu phạ m củ a giặ c và kẻ phạ m tộ i chém, tộ i thắ t cổ , tộ i giam đà y ở trong
quâ n, có từ nă m sá u tên trở lên trố n thoá t, khi ấ y đều do quan địa phương cứ thự c tâ u
lên, chờ Chỉ.
(- Về tộ i phạ m phả i bắ t, trong hạ n bị địa phương bên cạ nh bắ t đượ c, thì viên quan có
trá ch nhiệm bắ t và viên quan tiếp tụ c việc bắ t, do quan thượ ng ty sở tạ i cứ số ngườ i
hiện bắ t đượ c nhiều hay ít, đem cả ra để chướ c nghị, đều tù y theo tộ i trướ c, đượ c giả m
1 bậ c ; nếu nên phạ t lương 1 nă m thì cho 9 thá ng, nên giá ng 2 cấ p thì cho giá ng 1 cấ p,
nên cá ch chứ c thì cho đổ i là cá ch, lưu ; ngoà i ra theo thế mà tính.

(- Về quan địa phương bắ t đượ c tên đầ u sỏ bọ n cướ p và tù tộ i nặ ng như phả i chém, phả i
thắ t cổ mà vượ t ngụ c củ a hạ t khá c, thì mỗ i tên đượ c gia 1 cấ p, bắ t đượ c cá c tộ i phạ m ă n
cướ p, á n mạ ng và bị đà y ở trong quâ n mà vượ t ngụ c, thì mỗ i tên đượ c gia kỷ lụ c 1 thứ ,
tính kế tiếp đến 4 tên thì đượ c gia 1 cấ p.

(- Về quan có trá ch nhiệm nã bắ t ở cá c phủ , châ u, huyện, cá c hạ n đã hết, đã phả i phâ n

xử , gặ p khi có lệ đượ c thă ng, thì trừ khi có đặ c Chỉ và lù ng bắ t đượ c mộ t và i tên đầ u sỏ ,
cù ng là kẻ chính hung trong á n mạ ng đã chết, có bằ ng cứ xá c thự c, đượ c cho thă ng ; cò n
á n can về việc bắ t kẻ tộ i phạ m trướ c, chưa từ ng bắ t đượ c mộ t tên thì do quan địa
phương xét thự c về quan thanh chính tích ở nơi là m việc có thậ t đá ng khen, mớ i đượ c
thă ng chuyển ; nếu tầ m thườ ng khô ng đá ng khen thì là m sớ tâ u rõ , giữ lạ i là m việc nã
bắ t. Cò n như thượ ng ty thố ng hạ t (tỉnh, phủ cũ ng giố ng nhau) và viên quan tiếp tụ c việc
bắ t thì khô ng theo lệ nà y.

(- Về viên quyền ấ n quan ở cá c phủ , châ u, huyện gặ p khi có cá c á n phả i chịu trá ch
nhiệm nã bắ t như á n mạ ng ă n cướ p, vượ t ngụ c, cướ p tù , đều chiếu lệ quan hiện ở lỵ sở
mà nghị xử ; nếu là cá i á n viên quan thứ trướ c giao lạ i cho viên quan tiếp tụ c việc bắ t,
mà viên quyền ấ n quan chưa đủ mộ t hạ n thì đượ c miễn nghị.

(- Khi cá c viên châ u, huyện mang ấ n đi việc quan, gặ p có cá c á n cướ p tộ i phạ m mà bọ n

phạ m tộ i nặ ng có ba bố n tên trố n thoá t, hạ n sơ tham đá ng phả i cá ch, lưu, thì đổ i là m
giá ng 4 cấ p, lưu ; đá ng phả i giá ng 2 cấ p, lưu, thì đổ i là m cách, lưu ; đá ng phả i giá ng 2
cấ p, lưu, thì đổ i là m giá ng 1 cấ p, lưu. Ngoà i ra theo thế mà tính. Mộ t hạ n khô ng bắ t đượ c
đều chiếu bả n lệ đá ng phả i phâ n xử mà thi hà nh. Nếu là cá c á n tầ m thườ ng, thì khi về lỵ
sở , chiếu lệ viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t mà nghị xử ; nếu là giao ấ n đi là m việc quan
thì khi về lỵ sở , chiếu lệ viên quan tiếp tụ c việc bắ t mà nghị xử .

(- Phà m cá c á n từ ă n cướ p, á n mạ ng ở dâ n gian và tộ i quâ n lưu((1) Quâ n lưu : tộ i bị đày

ở trong quâ n.1) trở xuố ng, tù phạ m hiện đang trố n trong hạ n bắ t chưa bắ t đượ c, viên
quan có trá ch nhiệm nã bắ t, trong hạ n chưa bắ t đượ c mà có tang cha mẹ, đượ c về nhà
trị tang, nếu viên quan tiếp tụ c việc bắ t, khô ng tiếp tụ c bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i, thì viên
quan có trá ch nhiệm bắ t ấ y đều chiếu cá i hạ n ở lỵ sở trướ c, hạ n tuy chưa hết, cũ ng phâ n
xử theo hạ n đã hết, cò n hoà n kết thì vẫ n đợ i đến ngà y tớ i chỗ là m quan sẽ biện lý. Nếu
là vụ á n đố t nhà , cướ p bó c, viên quan có trá ch nhiệm nã bắ t, hết hạ n sơ tham, bắ t nã
khô ng đượ c, thì phả i giá ng mộ t cấ p, lưu ; hạ n sơ tham chưa hết mà có tang cha mẹ phả i
nghỉ việc, viên quan tiếp tụ c việc bắ t khô ng bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i, thì viên quan có trá ch
nhiệm nã bắ t ấ y đá ng phả i phâ n xử , cũ ng phả i giá ng 1 cấ p, lưu, và phả i hoà n kết. Ngoà i
ra theo thế mà tính. Duy cá c á n phá nha mô n cướ p bó c, kẻ phạ m tộ i nặ ng vượ t ngụ c, thì
cho nghỉ tră m ngà y về nhà trị tang, hết hạ n phả i đến địa phương chỗ là m việc trướ c,
hợ p sứ c để bắ t, tiếp tụ c khấ u trừ và o hạ n trướ c, khi đủ hạ n sẽ theo lệ xét xử . Trong thờ i
kỳ về trị tang, viên quan tiếp tụ c việc bắ t nã nếu bắ t đượ c kẻ phạ m tộ i đá ng phả i bắ t, thì
chiếu theo lệ địa hạ t bên bắ t đượ c kẻ cướ p mà liệu nghĩ nghị kết).

Tă ng thêm ngạ ch thủ y thủ cho Bắc tà o. Lệ cũ , thuyền Bắ c tà o chở việc cô ng : thuyền
hạ ng to thì 10 ngườ i thủ y thủ , thuyền hạ ng vừ a thì 8 ngườ i, thuyền hạ ng nhỏ thì 6
ngườ i, đều lấ y dâ n trong sổ đinh sung bổ . Đến đây, bọ n phó quả n lã nh tà o ấ y có đơn kêu
về số thủ y thủ ít ỏ i, khô ng khỏ i phả i thuê ngườ i bằ ng giá đắ t. Nay chuẩ n cho tă ng thêm
thủ y thủ mỗ i chiếc đều 2 ngườ i, cho lấ y dâ n ngoạ i tịch sung và o.

Bộ Lễ tâ u : “Viên tò ng cử u phẩ m ty tượ ng((2) Ty tượ ng : ngườ i thợ là m việc cô ng trong

ty.2) tỉnh Hà Tĩnh là Nguyễn Vă n Duệ thọ đến tră m tuổ i, xin cho nêu thưở ng”. Vua gia
ơn thưở ng thụ chá nh bá t phẩ m bá hộ , chuẩ n cho về hưu ; lạ i thưở ng cho 60 lạ ng bạ c, 1
bó lụ a, cho tấ m biển để biểu dương ; quan địa phương phả i thờ i thườ ng thă m hỏ i, để tỏ
điềm “nhâ n thụ y”.
Thô i thú c tậ p hợ p biền binh ở Bắc Kỳ về Kinh thao diễn. Đình việc sai quan kiểm duyệt
1 lầ n.

Đố i vớ i biền binh cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ, theo lệ, cứ 3 nă m mộ t lầ n chọ n phá i quan đạ i thầ n
vă n võ chia đi kiểm duyệt. Sang nă m, chính là đến kỳ sai quan đi kiểm duyệt. Vua dụ bộ
Binh rằ ng : “Hà Nộ i, Nam Định, Sơn Tâ y, Hả i Dương, Bắ c Ninh là 5 tỉnh lớ n, số quâ n có
nhiều, nên triệu về Kinh để cho tậ p biết kỷ luậ t. Vậ y truyền dụ cho mỗ i tỉnh chọ n phá i 1
quả n cơ, 300 binh đinh, khí giớ i nghiêm chỉnh, để thá ng hai sang nă m đến Kinh thao
diễn. Cá c biền binh ở chuyến đi nà y đều đượ c thưở ng trướ c tiền lương 1 thá ng ; cò n số
ở lạ i hà ng ngũ cá c tỉnh ấy và biền binh 2 tỉnh Ninh Bình, Hưng Yên đều giao cho đố c,
phủ , bố , á n, lã nh binh sở tạ i hộ i đồ ng giữ phép cô ng mà kiểm duyệt, chia hạ ng là m danh
sá ch tâ u lên, khô ng cầ n phả i chọ n phá i quan đạ i thầ n đi đến là m gì. Lạ i dụ cho cá c tỉnh
Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định : sang nă m chính gặ p kỳ thao diễn ở Kinh, duy biền
binh cá c tỉnh đã từ ng phá i đi đó ng đồ n ở Nam Kỳ, số hiện cò n khô ng nhiều, vậ y cho đình
hoã n 1 lầ n, đợ i lầ n sau lạ i chiếu lệ thi hà nh”.

Thự phủ Quả ng Nam - Quả ng Ngã i là Ngụ y Khắ c Tuầ n lầ n lượ t tâ u bà y cô ng việc phò ng
giữ ở cử a biển Đà Nẵ ng. Vua giao xuố ng bộ Binh bà n kỹ. Bộ xin : Phà m biền binh cá c
thà nh đà i đó ng giữ ở cử a biển ấ y, theo kỳ diễn tậ p cá c phép đi, đứ ng, đá nh, đâ m, và
cô ng việc khi chèo chở , khi phó ng nhanh, để cho đều quen thạ o. Hằ ng ngà y đem thiên lý
kính lên cao, trô ng ra xa, nếu có thuyền ngoạ i quố c đến, hễ thấ y mộ t hai chiếc thì treo
cờ trắ ng có sắ c đỏ để là m hiệu, thấ y ba bố n chiếc thì treo cờ trắ ng có sắ c xanh lam để
là m hiệu. Thuyền ngoạ i quố c đến cử a biển, thì khô ng cứ họ bắ n sú ng to mấ y phá t, ở trên
thà nh chỉ đá p lạ i 3 phá t thô i. Rồ i chọ n lấ y điều giả n yếu trong các điểu khoả n đã nghiêm
cấ m khi thuyền đỗ và lú c thuyền đi, là m thà nh vă n bả n củ a tỉnh, sai thô ng ngô n dịch ra
tiếng ngoạ i quố c, để cho họ biết. Nếu họ có yêu cầ u đi đến nú i Ngũ Hà nh và cá c thà nh
đà i, cù ng là xem đo phầ n biển, hình nú i, thì nên lấ y lẽ phả i mà ngă n cấ m, để ngừ a sự
nom dò m”.

Vua bả o rằ ng : “Nú i Ngũ Hà nh là nơi rấ t danh thắ ng, ngườ i ở thuyền ngoạ i quố c nếu có
muố n đến, khô ng phả i mộ t mự c cấ m hẳ n, nhưng nên phá i ngườ i đưa bọ n dẫ n đầ u độ
nă m sá u ngườ i đến chỗ ấ y xem thô i, khô ng cho họ đượ c tự tiện và o cá c xó m là ng, hoặ c
sinh tệ khá c. Ngoà i ra, cho theo nghị thi hà nh”.

Đề đố c Vĩnh Long, Tá n lý cơ vụ ở Trấ n Tâ y là Long Bình nam Tô n Thấ t Nghị chết, đượ c
tặ ng Đô thố ng dinh Long vũ , truy phong là Long Bình tử , cho tên thụ y là Vũ Dũ ng. Lạ i
cho gấ m mà u, sa mà u mỗ i thứ 4 câ y, là , trừ u, nhiễu 10 tấ m, vả i lụ a đều 40 tấ m, 1.000
quan tiền, và ban tế 1 tuầ n. Cho 1 ngườ i con đượ c theo đườ ng trạ m đi về để phù quan
tà i.

Định rõ điều cấ m mua trộ m gạ o. Tỉnh Quả ng Yên, gạ o khan. Nă m trướ c, lệ định (nă m
Minh Mệnh thứ 17, do nghị bộ Hộ đượ c chuẩ n y) : 4 huyện, châ u Yên Hưng, Nghiêu
Phong, Tiên Yên, Hoà nh Bồ , số gạ o cầ n dù ng, đượ c theo lệ thườ ng, đi đến tỉnh lâ n cậ n để
mua. Duy châ u Vạ n Ninh và châ u Vâ n Đồ n (sau đổ i thuộ c tổ ng Vâ n Hả i, huyện Nghiêu
Phong) ở hả i đả o xa, khô ng có ruộ ng để cà y cấ y đượ c, hằ ng nă m cứ thá ng giêng, thá ng
bả y, đến tỉnh Hả i Dương theo số ngườ i để lĩnh mua. Đến đây quan tỉnh Quả ng Yên dâ ng
sớ tâ u rằ ng : “Cá c châ u, huyện thuộ c hạ t đều là ven biển, phầ n nhiều có nhữ ng thuyền
nhỏ đi đến tỉnh lâ n cậ n mua gạ o để buô n lậ u. Gầ n đâ y có nhiều thuyền ngườ i nhà Thanh
đi đến, nó i thá c là đi bắ t giặ c, nhưng chưa chắ c khô ng phả i kiếm cớ để lù ng mua gạ o.
Vậ y xin định rõ điều cấ m, để cho có hạ n độ ”. Việc giao xuố ng bộ Hộ nghị lạ i. Bộ cho rằ ng
lệ định nă m trướ c là cũ ng châ m chướ c tù y tiện cho dâ n, duy bọ n tiểu dâ n vụ lợ i, coi
thườ ng phá p luậ t, là m việc tư tú i, cũ ng nên định rõ thêm lệ trướ c. Duy 4 châ u huyện
Yên Hưng, Tiên Yên, Nghiêu Phong và Hoà nh Bồ đi mua gạ o, chỉ đượ c đi lạ i trên sô ng ;
nếu có ra biển là m ă n, thì cứ đầ u ngườ i nhiều hay ít, lượ ng tính mà cho mang gạ o, tù y
từ ng thuyền tính đầ u ngườ i mà thô i. Nếu chở trộ m để bá n, tra ra quả thự c, thì chiểu lệ
buô n lậ u, phạ t tộ i trượ ng, phá t đi đà y ; thuyền, hà ng hó a và gia sả n đều bị tịch ký tấ t cả
để sung thưở ng. Lạ i nghiêm sứ c cho ngườ i coi giữ đồ n ở cử a biển phả i gia tâ m xét hỏ i
kỹ, nếu nhậ n củ a ló t mà buô ng tha, sẽ bị trị tộ i nặ ng hơn, cò n thì đều theo lệ trướ c. Vua
chuẩ n y.

Định rõ lệ biền binh ở Thanh Hó a, Nghệ An và Hà Tĩnh chia đó ng cá c nơi. Thanh Hó a,

Nghệ An, Hà Tĩnh, hằ ng nă m, theo lệ, có phá i quâ n ra đó ng ở Bắc Kỳ ; đến đâ y, chuẩ n
định 2 vệ ở Nghệ An chia đó ng ở Hà Nộ i, Sơn Tâ y ; 2 vệ ở Thanh Hó a chia đó ng ở Bắ c
Ninh, Hả i Dương ; 1 vệ rưỡ i ở Hà Tĩnh chia đó ng ở Nam Định, Ninh Bình, Hưng Yên đều
đượ c phá i đi kể từ sau ngà y khai ấ n sang nă m. Cò n biền binh đồ n trú cũ thì đợ i biền
binh đồ n trú mớ i đến nơi, đều triệt về độ i ngũ trướ c.

Định rõ điều lệ về thă m cha mẹ và cư tang cha mẹ củ a quan viên. Lệ cũ , ô ng bà , cha mẹ

củ a quan viên hiện cò n số ng, 70 tuổ i trở lên, nhà khô ng có con trai thứ , hoặ c có anh em
nhưng có tậ t khô ng thể nuô i nấ ng hầ u hạ đượ c, và cha mẹ từ 80 tuổ i trở lên, nhà tuy có
con trai thứ , nhưng tình nguyện về nuô i cha mẹ, đều cho về quê để nuô i cha mẹ. Quan
viên đi là m quá xa, vă n tứ phẩ m, võ tam phẩ m trở lên, nhà có cha mẹ già , quan thượ ng
ty ở trong hạ t phả i cho ngườ i đến thă m hỏ i, có bệnh tậ t thì phá i thầ y thuố c đến điều trị,
khi chết cũ ng tư bá o giú p cho. Cò n có ngườ i quê nhà thì xa, tiếp đượ c tin buồ n củ a nhà
đến nơi, có khi chậ m đến và i thá ng, quan nhấ t phẩ m về quê trị việc tang thì 12 thá ng,
nhị phẩ m thì 9 thá ng, tam phẩ m thì 6 thá ng, tứ phẩ m thì 3 thá ng, ngũ phẩ m thì 2 thá ng,
lụ c, thấ t phẩ m thì 1 thá ng, chứ c giá o thụ , huấ n đạ o ở cá c phủ , huyện thì 12 thá ng. Nếu
gặ p tang mẹ đích, mẹ đích khô ng có con, thì quan nhấ t phẩ m đượ c nghỉ giả hạ n về trị
tang 9 thá ng, nhị phẩ m 6 thá ng, tam phẩ m 3 thá ng, tứ phẩ m 2 thá ng ; mẹ đích có con thì
quan nhấ t phẩ m đượ c nghỉ giả hạ n 6 thá ng, nhị phẩ m 3 thá ng, tam phẩ m 2 thá ng, tứ
phẩ m 1 thá ng, ngũ phẩ m trở xuố ng, kỳ hạ n đã ít, khô ng đượ c ở hạ n nà y.

Vă n từ bá t phẩ m, võ từ lụ c phẩ m trở xuố ng, nếu gặ p có tang cha mẹ, thượ ng ty cai quả n
hoặ c cho hạ n 1 thá ng, hoặ c vì việc quan cầ n ngườ i, hoặ c vì đườ ng sa xa cá ch, khô ng
đượ c viện lệ cho nghỉ. Về việc nà y, trướ c kia quan khoa đạ o là Nguyễn Cư Sĩ có đem tâ u
lên. Vua giao xuố ng cho bộ Lễ bà n, lạ i giao cho đình thầ n xét lạ i. Đến đâ y, chuẩ n định :
từ cá c viên theo lệ đượ c về nuô i cha mẹ, viên nà o có ô ng bà cha mẹ chưa đến 70 tuổ i mà
đã từ 60 trở lên, thự c là ố m yếu, khô ng đượ c hầ u hạ nuô i nấ ng, nay viên ấ y tình nguyện
về nuô i cha mẹ thì đượ c ; mẹ đích khô ng có con, tuổ i đến 70 trở lên, ở nhà khô ng anh
em nà o khá c có thể hầ u hạ nuô i nấ ng đượ c, cũ ng đượ c chiếu lệ như mẹ đẻ, chuẩ n cho về
quê phụ ng dưỡ ng. Nếu đi là m quan lâ u đã đến 6 nă m trở lên chưa từ ng về quê, nay tình
nguyện về thă m cha mẹ hoặ c dờ i mộ , tả o mộ , mà trong khi là m quan hiện khô ng để
thiếu tiền, lương, can liên á n kiện, và hiện theo việc sai phá i ở trạ i quâ n, thì ấ n quan
đượ c tự mình tâ u bày, vă n võ từ ngũ phẩ m trở lên và ban vă n như các viên giá o thụ ,
huấ n đạ o cá c phủ , huyện phả i do quan thượ ng ty cai quả n đề tâ u thay cho, vă n võ từ lụ c
phẩ m trở xuố ng, đều do quan thượ ng ty xét thự c, chiếu lệ cấ p giấ y, tư bộ để lưu chiểu.
Viên nà o nhâ n có việc quan, đườ ng đi qua quê mình, cũ ng đượ c về quê thă m cha mẹ, tạ
mộ , tả o mộ , nhưng ở lạ i quê nhà khô ng đượ c quá 5 ngà y. Viên nà o đương tạ i chứ c, chợ t
nghe tin cha mẹ ố m nguy kịch, cầ n cấ p về thă m, trừ viên nà o theo lệ đượ c “tự tâ u lấ y”,
cò n thì phả i có giấ y chứ ng thự c củ a quan địa phương hoặ c quan cù ng là m việc mộ t chỗ ,
chuyển tườ ng lên thượ ng ty cho phép nghỉ 1 thá ng, khi hết hạ n lạ i đi cung chứ c. Quan
ngũ , lụ c, thấ t phẩ m nếu gặ p tang mẹ đích cũ ng chiểu theo lệ quan tứ phẩ m. Vă n bá t
phẩ m, võ lụ c phẩ m trở xuố ng đến các thư lạ i, thô ng lạ i, vị nhậ p lưu gặ p tang cha mẹ, đều
đượ c nghỉ 1 thá ng ; cá c viên phủ , châ u, huyện nếu có để thiếu củ a kho nhà nướ c, đá nh
sổ ng tù phạ m, theo lệ dứ t khoá t phả i ở lạ i ; nếu thú c giả i binh lương, nã bắ t tộ i phạ m là
nhữ ng việc thuộ c về việc cô ng, nếu là m chưa xong cũ ng đều cho nghỉ về quê, lo việc
tang. Ngườ i đượ c cử là m thay việc cô ng ấ y sẽ do bộ bổ . Nếu quan viên đi là m quan xa,
gặ p tang cha mẹ, thì khô ng cứ ở quê hay ở ngụ sở , cho thâ n thuộ c hay lý dịch chuyển
bá o quan phủ huyện sở tạ i bẩ m lên quan thượ ng ty, phâ n biệt lỵ sở để đề tư hay chiếu
hộ i. Chứ c hà nh tẩ u ở Lụ c bộ và nhâ n viên chờ bổ ở cá c tỉnh gặ p tang cha mẹ, đều cho
hạ n 3 thá ng ; cò n về nuô i hoặ c về thă m cha mẹ cũ ng theo lệ cá c chứ c quan.

Tổ ng đố c Nam Định - Hưng Yên là Phan Bá Đạ t phả i miễn chứ c. Cho Tuầ n phủ Hưng Yên
là Phạ m Duy Trinh đượ c điệu bổ Tuầ n phủ Nam Định, hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c
Nam Định - Hưng Yên.

Bá Đạ t khi mớ i đến Nam Định, sử a sang mố i tệ củ a quan lạ i, mộ t phương nhờ đó đượ c

yên. Dâ n trong hạ t có Vũ Danh Thiện và Trịnh Thế Dụ là cô n đồ dữ tợ n ; bọ n tố giá c là
Bù i Vă n Thạ c và Trầ n Đạ i Cư vì việc ấy đượ c ra và o ở cử a đố c hộ , bí mậ t tố cá o là bọ n
tên Thiện mưu việc phả n nghịch. Bá Đạ t tin ngay, liền phá i đi nã , bắ t đượ c gươm giá o ở
trong nhà , thì ra bọ n Thạ c ngầ m bỏ tang vậ t và o, mà Bá Đạ t khô ng biết. Tỉnh lạ i là bọ n
Nguyễn Vă n Quyền nhâ n thế, cố ý khép tộ i, bắ t buộ c phả i cung liên can, giam cầ m đến
hơn 200 ngườ i. Có nhà già u là bọ n Nguyễn Hổ và i ngườ i nộ p 700 quan tiền, tình nguyện
giú p và o phí tổ n, Bá Đạ t nhậ n lấ y, đem tấ t cả chia cấ p cho lạ i dịch và tù ở ngụ c mà khô ng
đầ y đủ . Sau đó tên Thiện và tên Dụ đều cho ngườ i kiện vượ t bậ c để biện oan, lạ i nêu rõ
tình tiết quan lạ i nhậ n củ a ló t riêng. Vua bèn sai Ngự sử Trầ n Kinh Vĩ tra hỏ i, rồ i phá i
quyền Tả tham tri bộ Hình Trương Vă n Uyển đi đến hộ i tra, thì kẻ phạ m tộ i đổ i hết lờ i
cung trướ c, kẻ tố cá o và tỉnh lạ i cũ ng đều thú tộ i. Bọ n Uyển trướ c hết đem đạ i khá i việc
ấ y tâ u lên. Vua mớ i sai Bá Đạ t và quyền Bố chính Phan Tĩnh, á n sá t Nguyễn Danh
Phương đều tâ u bà y cho rõ rà ng. Bá Đạ t tâ u rằ ng phà m cá c việc đều cù ng bố chính, á n
sá t hộ i đồ ng tra xét ; Tĩnh và Dương thì tâ u rằ ng chỉ do tổ ng đố c tự ý là m, hai ty miễn
cưỡ ng phả i theo mà thô i. Khi ấ y Bá Đạ t và Danh Phương đều phả i giá ng chứ c giao cho
bộ Lạ i và viện Đô sá t phâ n biệt nghị xử ; số tiền do nhà già u quyên ra, lạ i trá ch cứ Bá Đạ t
phả i nghiêm truy trả cho kẻ chủ cấ p. Cò n á n là m giặ c thì vẫ n giao cho bọ n Vă n Uyển hộ i
đồ ng vớ i viên Tuầ n phủ mớ i là Phạ m Duy Trinh tra xét kết nghĩ. Đến khi Bá Đạ t giả i
chứ c về Kinh, lạ i nêu ra việc Vă n Uyển bỏ bớ t á n tình, nghĩ xử lơ lử ng lờ mờ ; Trầ n Kinh
Vĩ thì mang con há t đi chơi đêm, sợ ngườ i phá t giá c trướ c, mớ i mưu tính vụ cho để hã m
hạ i. Ngườ i kia ngườ i nà y gièm pha lẫ n nhau, á n ấ y đã lâ u nă m, khô ng thể giả i quyết. Sau
vua lạ i giao cho đình thầ n hộ i bà n. Khi tâ u lên, kẻ tố giá c và tỉnh lạ i đều phả i tộ i : tên
Thiện và tên Thế Dụ cũ ng vì việc khá c, phả i tộ i đồ , lưu ; Kinh Vĩ vì hạ nh kiểm có khuyết,
phạ t đá nh 100 hồ ng trượ ng, phá t là m binh ở Hà Tiên ; Danh Phương phả i cá ch chứ c,
theo là m việc ở bộ ; Trương Vă n Uyển, Phạ m Duy Trinh xét xử khô ng đú ng, đều phả i
giá ng 2 cấ p, lưu. Bá Đạ t tuy khô ng có tình trạ ng rõ rệt về nhậ n củ a ló t riêng, nhưng đã
là m lụ y nhiều ngườ i, chiếu lệ phả i cá ch chứ c. á n chưa tâ u lên, Bá Đạ t đã bị ố m chết. Bá
Đạ t là ngườ i cương quyết, trong sạ ch, có khí tiết, nhưng tự cưỡ ng, dễ lầ m, nên vấ p phả i
việc hỏ ng nà y, sau đượ c truy phụ c Viên ngoạ i lang.

Cho : quyền á n sá t Bắ c Ninh Nguyễn Đồ ng Khoa bổ thụ Lang trung bộ Lạ i, thă ng quyền
Bố chính Hưng Yên, hộ i đồ ng vớ i á n sá t Nguyễn Hữ u Tố , hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ
tỉnh Hưng Yên ; Lang trung bộ Binh Trầ n Mẫ n đượ c điệu bổ á n sá t sứ Bắ c Ninh.

Cho : quyền Bố chính Nam Định Phan Tĩnh đượ c điệu bổ Bố chính sứ Hà Nộ i ; Bố chính
Hà Nộ i Lê Nguyên Trung điệu bổ Bố chính sứ Nam Định. Vì cớ Hộ đố c Nam Định - Hưng
Yên là Phạ m Duy Trinh vớ i Tĩnh là ngườ i cù ng là ng, nên dâ ng sớ xin trá nh.
Bắ t đầ u đặ t chứ c giá o thụ phủ Diên Khá nh, bỏ bớ t chứ c huấ n đạ o hai huyện Tâ n Định,
Vĩnh Xương, theo lờ i xin củ a quan tỉnh Khá nh Hò a.

Có hơn 100 quâ n Man ở Nam Chưở ng lẻn xuố ng cướ p bó c ở huyện Khâ m thuộ c phủ
Trấ n Ninh. Cai tổ ng mớ i tạ m đặ t là Phìa Kiệu thâ n đố c lính thổ đó n đá nh, chém đượ c
mộ t tên giặ c tạ i chỗ ; bọ n Man tan vỡ , chạ y mấ t. Việc ấ y tâ u lên, vua thưở ng cho Kiệu về
cô ng chém đượ c giặ c : 5 quan tiền, 1 chiếc ngâ n bà i, và cho là m cai tổ ng.

Bộ Lễ tâ u xin truy cấ p ruộ ng thờ cho liệt phụ Hoà ng Thị Hâ n ở Bắ c Ninh. Trướ c kia, khi
Thế tổ ở Gia Định, chồ ng thị là Chiêu thả o sứ Nghệ An là Trầ n Nguyên Lượ ng bị giặ c Tâ y
Sơn giết chết, thị vượ t biển, và o kêu thiết tha, xin tậ p hợ p hà o mụ c lạ i để bá o thù cho
chồ ng. Thế tổ khen là có chí khí, và ưng cho. Sau bị Thù y bắ t đượ c, thị tự đâ m cổ chết.
Đến khi đạ i định, cấ p cho Lượ ng 20 mẫ u ruộ ng thờ tự ; lạ i thương thị khô ng có con, cấ p
riêng cho 10 mẫ u ruộ ng ở quê nhà (xã Mai Đình, huyện Hiệp Hò a), cho chá u là m chủ tự .
Về sau chủ tự phả i tộ i, ruộ ng về nhà nướ c. Đến đâ y, quan ở bộ tâ u rằ ng thị lú c cò n số ng
là ngườ i trinh liệt, há nên để cho khô ng chỗ nương nhờ ? Xin cấ p riêng cho 10 mẫ u
ruộ ng ở Nghệ An, cù ng hợ p tự vớ i chồ ng. Vua y theo lờ i xin.

Tỉnh Bình Thuậ n ít mưa. Quan tỉnh thấ y 3 lầ n cầ u đả o khô ng ứ ng nghiệm, lạ i nhâ n hết
nă m, xin thô i việc đả o kế tiếp. Vua bả o rằ ng : “Việc là m ruộ ng khô ng thể hoã n đượ c, há
nên vì cớ tiết nă m sắ p hết, ngồ i nhìn lú a chết khô ư ?”. Bèn sai hết lò ng thà nh cầ u đả o kế
tiếp, để thỏ a lò ng mong củ a nhà là m ruộ ng.

Cho Phó vệ ú y Phạ m Vă n Huy đượ c tậ p phong tướ c Tín Vũ tử . Huy là con trưở ng vợ thứ
củ a Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển ; vợ cả củ a Điển khô ng có con. Huy do vợ thứ sinh ra,
cho nên tướ c tậ p phong hơi kém.

Cho Thị vệ đạ i thầ n hộ i đồ ng vớ i Cơ mậ t, Nộ i cá c cung kính xem xét thuố c vua dù ng. Lệ
cũ , khi viện Thá i y cung tiến thuố c vua dù ng, chỉ do đườ ng quan ở Viện và Cá c xem xét ;
đến đâ y, mớ i cho thị vệ, thố ng quả n, quả n lĩnh đượ c dự .
Bộ Lễ tâ u : Nă m nay, có 8 ngườ i thọ đến tră m tuổ i (tỉnh Quả ng Nam 4 ngườ i, tỉnh Hà
Tĩnh 2 ngườ i, tỉnh Khá nh Hò a, tỉnh Quả ng Ngã i mỗ i tỉnh 1 ngườ i). Xin cho nêu thưở ng
theo như lệ.

Định lạ i ngà y tế Hợ p hưở ng ở cá c miếu. Dụ rằ ng : “Bả n triều lấ y ngà y 30 thá ng chạ p,

kính là m lễ Hợ p hưở ng. Vả lạ i, ngà y 28 thá ng ấ y, kính gặ p ngà y lễ lớ n là ngà y kỵ Hoà ng
khả o ta, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, thì hô m trướ c phả i trai khiết và trẫ m mặ c cá t phụ c
thâ n điền tên và o vă n tế, cá c quan diễn tậ p nghi thứ c ; nếu là nă m thá ng ấ y thiếu, thì
chính gặ p và o ngà y kỵ , thự c là tình lễ khó cả hai. Đã sai bộ Lễ tra kỹ điển lễ cá c đờ i, đều
là m lễ hợ p tế về thá ng chạ p để bá o cô ng nă m ấ y, nhưng cá c đờ i đều tù y tiện, khô ng có
ngà y giờ ấ n định. Vả lạ i, lễ bở i nghĩa mà sinh ra nên khô ng ngạ i châ m chướ c bà n định
thỏ a đá ng cho hợ p sự nghi. Nay định : lấy trướ c ngà y 30 thá ng ấ y 8 ngà y, tứ c là ngà y 22,
kính là m lễ hợ p hưở ng ở cá c miếu, tứ c như hằ ng nă m, sau ngà y Nguyên đá n 8 ngà y, là m
lễ Xuâ n hưở ng. Đầ u nă m đó n điềm là nh, cuố i nă m bá o gố c, cá c quan là m việc, hầ u hợ p
tình và vă n. Vậ y chuẩ n định : Bắ t đầ u từ nă m nay, theo thế mà là m mã i ; duy chỉ đổ i
ngà y, cò n tấ t cả nghi thứ c tiết vă n đều là m theo lệ từ trướ c. Lạ i giao bộ Lễ chiếu theo
nă m Minh Mệnh thứ nhấ t, lạ i là m lễ dâ ng tiến ngà y 30 thá ng chạ p, theo như nghi lệ 3
ngà y tết Nguyên đá n, cà ng tỏ lò ng rấ t hậ u. Có các nghi chú để thi hà nh, giao cho quan ở
bộ bà n kỹ tâ u lên”. Khi nghị củ a bộ dâ ng lên, đều đượ c thi hà nh như lờ i xin. (Hằ ng nă m,
thá ng chạ p là m lễ “tuế trừ ” (thá ng đủ , và o ngà y 30 ; thá ng thiếu và o ngà y 29) ; trướ c khi
ấ y, Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ dâ ng sớ xin cho hoà ng tử , hoà ng thâ n đượ c sung
kiêm việc tế, cứ theo lệ tư sang ; đến ngà y là m lễ, trố ng canh nă m, sau khi bắ n sú ng, hữ u
ty bà y đặ t cỗ bà n, và ng bạ c, hương đèn, cá c hạ ng lễ phẩ m ở cá c miếu đều đủ cả , biền
binh thì bà y hà ng lỗ bộ , nghi trượ ng, nhã nhạ c ở hai bên tả hữ u trướ c sâ n miếu, hoà ng
tử , hoà ng thâ n đều mặ c á o thêu con mã ng xà, chia đến cá c miếu đứ ng chờ là m lễ “tuế
trừ ” (tế mộ t tuầ n rượ u, khô ng có vă n khấ n) ; lễ xong, hữ u ty chiếu lệ, dự ng nêu, hoà ng
tử , hoà ng thâ n và lỗ bộ , nghi trượ ng, nhã nhạ c, đều lui ra, đến chiều hô m ấ y, vẫ n theo lệ
là m lễ “trừ tịch”.

- Từ trướ c, hằ ng nă m, kính gặ p lễ tuế trừ ((1) Tuế trừ : ngà y trừ tịch, tứ c ngà y 30 tết
hằ ng nă m.1) và ngà y mồ ng hai tết Nguyên đá n ở cá c miếu, nghi tiết : là m lễ mộ t tuầ n
rượ u ; cá c ngà y mồ ng mộ t, mồ ng ba, nghi tiết : là m lễ ba tuầ n rượ u, đều khô ng vă n khấ n
; nay là m lễ tuế trừ , xin là m theo lễ tiết ngà y tuế trừ và ngà y mồ ng hai tết Nguyên đá n
như nă m trướ c.

- Từ trướ c, hằ ng nă m, kính gặ p lễ tuế trừ và cá c ngà y mồ ng mộ t, mồ ng hai, mồ ng ba tết

Nguyên đá n ở cá c miếu, về lễ phẩ m dù ng chung : ở Triệu miếu, Thá i miếu, Hưng miếu,
mỗ i á n 1 mâ m cỗ hạ ng nhấ t ; ở Thế miếu, chính á n, 3 mâ m cỗ hạ ng nhấ t ; từ nay đượ c
đổ i đến ngà y tuế trừ , là m lễ Hợ p hưở ng, cò n lễ tuế trừ đã đượ c bỏ bớ t ; chỉ có 3 lễ về tết
Nguyên đá n ; và á n bên tả ở Thế miếu, từ trướ c đến giờ chưa là m lễ tuế trừ , về ngà y
mồ ng 3 tết Nguyên đá n đều đượ c tiến dâ ng 3 mâ m cỗ hạ ng nhấ t. Cá c lễ trên đâ y đều có
và ng bạ c, hương đèn, trầ u rượ u, cá c hạ ng đều đủ ; nay lạ i là m lễ tuế trừ , lễ phẩ m dung
chung : á n chính ở Triệu miếu, Thá i miếu, Hưng miếu, Thế miếu, đều là m theo như lệ
cũ ; á n bên tả ở Thế miếu có dâ ng tiến lễ phẩ m, nhưng chiếu theo lễ phẩ m á n chính mà
là m.

- Từ trướ c, hằ ng nă m, kính gặ p lễ tuế trừ và cá c ngà y mồ ng mộ t, mồ ng hai, mồ ng ba tết

Nguyên đá n ở cá c miếu, cá c á n cô ng thầ n đượ c phố i hưở ng và á n thổ cô ng đều có dù ng
cả lễ phẩ m cỗ bà n, nay lạ i là m lễ tuế trừ , đều xin là m theo như lệ cũ ).

Chuẩ n định á o mũ cho lễ sinh hiệu ở Vă n Miếu, cứ 5 nă m mộ t lầ n đổ i.

Định rõ lệ thưở ng phạ t về khai khẩ n ruộ ng Nam Kỳ (Quan tỉnh khai khẩ n thêm khô ng
đến 300 mẫ u, cá c viên phủ huyện khô ng đến 100 mẫ u, cai phó tổ ng khô ng đến 50 mẫ u,
xã thô n trưở ng khô ng đến 20 mẫ u, đều khô ng nên bà n. Cò n quan tỉnh khai khẩ n thêm
từ 300 mẫ u trở lên, đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ , 500 mẫ u trở lên đượ c thưở ng kỷ lụ c 2
thứ , 700 mẫ u trở lên đượ c thưở ng kỷ lụ c 3 thứ , 900 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1 cấ p,
1.100 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1 cấ p và kỷ lụ c 1 thứ , 1.300 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng gia 1 cấ p và kỷ lụ c 2 thứ , 1.500 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1 cấp và kỷ lụ c 3
thứ , 1.700 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 2 cấ p ; sau nà y cứ mỗ i 100 mẫ u đượ c gia kỷ lụ c
2 thứ . Cá c viên phủ huyện khai khẩ n thêm từ 100 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 3 thá ng tiền
lương, 200 mẫ u trở lên đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ , 400 mẫ u trở lên đượ c thưở ng kỷ lụ c
2 thứ , 600 mẫ u trở lên đượ c thưở ng kỷ lụ c 3 thứ , 800 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1
cấ p, 1.000 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1 cấp và kỷ lụ c 1 thứ , 1.200 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng gia 1 cấ p và kỷ lụ c 2 thứ , 1.400 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 1 cấp và kỷ lụ c 3
thứ , 1.600 mẫ u trở lên đượ c thưở ng gia 2 cấ p ; sau nà y cứ mỗ i 200 mẫ u đượ c gia kỷ lụ c
1 thứ . Cá c phó tổ ng từ 50 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 5 quan tiền, 100 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng 10 quan tiền, 200 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 15 quan tiền, 300 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng 20 quan tiền, 400 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 25 quan tiền, 500 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng 30 quan tiền, 600 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 35 quan tiền, 700 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng 40 quan tiền, 800 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 45 quan tiền, 900 mẫ u trở lên đượ c
thưở ng 50 quan tiền, 1.000 mẫ u trở lên cai tổ ng đượ c thưở ng thụ chá nh cử u phẩ m bá
hộ ; là cai tổ ng thí sai thì đượ c thự c thụ , là phó tổ ng ngoạ i ủ y thì đượ c là m cai tổ ng ; xã
thô n trưở ng từ 20 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 5 quan tiền, 50 mẫ u trở lên đượ c thưở ng
10 quan tiền, 100 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 15 quan tiền, 200 mẫ u trở lên đượ c thưở ng
20 quan tiền, 300 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 25 quan tiền, 400 mẫ u trở lên đượ c thưở ng
30 quan tiền, 500 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 55 quan tiền, 600 mẫ u trở lên đượ c thưở ng
40 quan tiền, 700 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 45 quan tiền, 800 mẫ u trở lên đượ c thưở ng
50 quan tiền, 900 mẫ u trở lên đượ c thưở ng 55 quan tiền, 1.000 mẫ u trở lên ghi tên cho
là m cai tổ ng thí sai. Nếu hạ t nà o vì bỏ hoang, giả m sú t ruộ ng thuộ c, thêm ra số bỏ
hoang, thì quan tỉnh và cá c viên phủ huyện đều cứ số thự c trưng trướ c trong hạ t mình
là bao nhiêu chia là m 100 thà nh, đem số bỏ hoang ấ y chiết tính, rồ i kê bỏ hoang là bao
nhiều thà nh, phâ n biệt nghị phạ t. Về tộ i quan tỉnh : bỏ hoang khô ng đến 1 thà nh thì
phạ t lương 6 thá ng, 3 thà nh trở lên phạ t lương 9 thá ng, 5 thà nh trở lên phạ t lương 1
nă m, 7 thà nh trở lên phả i giá ng 1 cấ p, lưu, 9 thà nh trở lên phả i giá ng 2 cấ p, lưu, 11
thà nh trở lên phả i giá ng 3 cấ p, lưu, 13 thà nh trở lên chỉ giá ng 4 cấ p, nhưng phả i điều đi
nơi khá c ; tộ i cá c viên phủ huyện : bỏ hoang khô ng đến 1 phầ n tră m thà nh thì phạ t
lương 6 thá ng, 1 thà nh trở lên phạ t lương 9 thá ng, 3 thà nh trở lên phạ t lương 1 nă m, 5
thà nh trở lên phả i giá ng 1 cấ p, lưu, 7 thà nh trở lên phả i giá ng 2 cấ p, lưu, 9 thà nh trở lên
phả i giá ng 3 cấ p, lưu, 11 thà nh trở lên chỉ giá ng 4 cấ p nhưng điều đi nơi khá c ; cai phó
tổ ng bỏ hoang từ 1 mẫ u đến 19 mẫ u phả i đá nh 50 roi, 20 mẫ u trở lên phạ t 60 trượ ng,
40 mẫ u trở lên phạ t 70 trượ ng, 60 mẫ u trở lên phạ t 80 trượ ng, 80 mẫ u trở lên phạ t 90
trượ ng, đều đượ c lưu là m việc, 100 mẫ u trở lên phạ t trượ ng và cá ch chứ c ; xã thô n
trưở ng bỏ hoang từ 1 mẫ u đến 9 mẫ u phả i đá nh 50 roi, 10 mẫ u trở lên phả i phạ t 60
trượ ng, 20 mẫ u trở lên phả i phạ t 70 trượ ng, 30 mẫ u trở lên phạ t 80 trượ ng, 40 mẫ u trở
lên phạ t 90 trượ ng, đều đượ c lưu là m việc, 50 mẫ u trở lên phả i phạ t trượ ng và bã i dịch.
Từ nay về sau, mỗ i khi đến cuố i nă m, ở Nam Kỳ đều cứ số ruộ ng đấ t thự c trưng trướ c ở
cá c huyện trong hạ t và các số khai khẩ n hoặ c bỏ hoang bao nhiêu, là m thà nh danh sá ch,
do bộ theo lệ thi hà nh.

Vua nghĩ rằ ng An Khá nh cô ng Quang, Nghĩa quố c cô ng Miên Tể trướ c kia chết đi, hoặ c
chủ việc thờ cú ng thiếu ngườ i, hoặ c con cò n trẻ thơ, rấ t lấ y là m thương, lạ i sai Tô n nhâ n
phủ hộ i đồ ng vớ i bộ Lễ, phà m tấ t cả việc thờ cú ng, cầ n đượ c hậ u hơn.

Định rõ lệ cấ p miếu phu ở miếu thờ đế vương cá c đờ i. Trướ c kia, Khâ m sai đạ i thầ n là
bọ n Vũ Xuâ n Cẩ n, Hoà ng Tế Mỹ tâ u rằ ng : "Dâ n cá c xã ở Bắ c Kỳ kêu xin chiếu cấ p miếu
phu và sá i phu((1) Miếu phu : ngườ i giữ việc trô ng nom miếu thờ . Sá i phu : ngườ i giữ
việc quét tướ c đền miếu.1) ở miếu thờ đế vương cá c đờ i, xin giao bộ Lễ tư tra chướ c
nghị". Đến đây, bộ Lễ tâ u rằ ng : "Nướ c ta suy ơn đờ i trướ c, đã sử a mồ mả , dự ng mộ chí,
lạ i cấ p cho miếu phu, để giữ việc thờ cú ng ; duy số ngạ ch nhiều hay ít khô ng đều, cũ ng
có chỗ chưa đượ c cấ p cho, huố ng chi miếu đế vương cá c đờ i ở Kinh đượ c cấ p miếu phu
chỉ 20 ngườ i, mà ở cá c địa phương hoặ c đến 50 ngườ i, cũ ng chưa thỏ a đá ng, trong đó
Kinh Dương Vương (là ng á Lữ , huyện Siêu Loạ i, tỉnh Bắ c Ninh thờ ), Hù ng Vương (là ng
Nghĩa Cương, huyện Sơn Vi, tỉnh Sơn Tây thờ ), Thụ c An Dương Vương (mộ t đền ở xã Cổ
Loa, huyện Đô ng Ngạ n, tỉnh Bắc Ninh ; mộ t đền ở 3 xã Hương á i, Tậ p Phướ c, Hương
Quan, huyện Đô ng Thà nh, tỉnh Nghệ An cù ng thờ ), Đinh Tiên Hoà ng đế (xã Trườ ng An
thượ ng, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình thờ ), Lê Đạ i Hà nh hoà ng đế (xã Trườ ng An hạ ,
huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình thờ ), tá m vua triều nhà Lý (xã Đình Bả ng, huyện Đô ng
Ngạ n, tỉnh Bắ c Ninh thờ ), 12 vua triều nhà Trầ n (xã Tứ c Mặ c, huyện Mỹ Lộ c, tỉnh Nam
Định thờ ), cá c vua triều nhà Lê (xã Bố Vệ, huyện Đô ng Sơn, tỉnh Thanh Hó a thờ ), Mai
Hắ c Đế (4 thô n thuộ c xã Hương Lã m, huyện Nam Đườ ng, tỉnh Nghệ An thờ ), Tiền Ngô
Vương (xã Cam Lâ m, huyện Phướ c Thọ , tỉnh Sơn Tâ y thờ ). Các đền, hoặ c là nơi phá t
tích, hoặ c là lă ng tẩ m ở đấ y, xin đều cấ p miếu phu, lấ y 20 ngườ i là m chuẩ n. Thá i thú
Giao Châ u là Sĩ Nhiếp, tuy khô ng phả i là chính thố ng, nhưng vă n tự nướ c Nam thự c do
ô ng xướ ng lên đầ u tiên, xin cũ ng nhấ t luậ t cấ p cho. Đô i khi có mộ t chỗ 2 đền, cũ ng lấy số
ấ y chia cấ p, nhiều thì bớ t đi, thiếu thì mộ thêm. Ngoà i ra như xã Vi Cương ở Sơn Tâ y
(thờ Hù ng Vương), xã Xuâ n Quan ở Bắ c Ninh (thờ Triệu Vũ đế), phườ ng Na Lữ ở Cao
Bằ ng (thờ Thá i tổ nhà Lê), xã Đạ m Thủ y ở Hả i Dương (thờ Thuậ n Tô ng nhà Trầ n), xã
Phù Chẩ n ở Bắ c Ninh (thờ Uy Mụ c đế nhà Lê), xã Mỹ Xá ở Hưng Yên (thờ Tương Dự c đế,
Cung hoà ng đế, Kiến hoà ng đế, Triết hoà ng đế nhà Lê), xã Bạ ch Hà ở Nghệ An (thờ
Trang Tô ng nhà Lê), xã Đồ ng Nhâ n châ u ở Hà Nộ i (thờ Trưng nữ vương) ; cá c xã Cam
Giá Thịnh, Đô ng Sà ng, Mô ng Phụ , Cam Lâ m ở Sơn Tâ y (cù ng thờ Bố Cá i đạ i vương), hai
xã Thượ ng Xá , Hạ Xá ở Nghệ An (thờ Thụ c An Dương Vương), xã Thườ ng Vệ ở Ninh
Bình (thờ Đinh Tiên Hoà ng đế), xã Trung Lậ p ở Thanh Hó a, xã Ninh Thá t ở Hà Nộ i (cù ng
thờ Lê Đạ i Hà nh hoà ng đế), xã Thá i Đườ ng ở Hưng Yên (thờ Thá i Tổ , Thá i Tô ng, Thá nh
Tô ng, Nhâ n Tô ng nhà Trầ n), thô n Bỉnh Trưng ở Nghệ An (thờ Trang Tô ng nhà Lê), xã
Trinh Hà ở Thanh Hó a, xã Đô ng Câ u ở Nghệ An (cù ng thờ Triệu Việt Vương), xã Lộ c
Điền ở Nghệ An (thờ Thá i Tổ , Thá i Tô ng, Thá nh Tô ng nhà Lê), xã Tử Đườ ng ở Nam Định
(thờ Lý Nam Đế) ; hoặ c là truy nhớ cô ng đứ c, hoặ c đó ng quâ n để giữ , đều khô ng phả i là
nơi phá t tích, đều thô i khô ng cấ p miếu phu để có phâ n biệt.

Vua chuẩ n y nghị ấ y, rồ i Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai lạ i tâ u : miếu

Hù ng Vương nguyên là m ở đỉnh nú i, tấ t cả có 3 sở , xin cứ để ngạ ch cũ là 50 ngườ i. Vua y
cho.

Quan tỉnh Phú Yên tâ u rằ ng : "Sang nă m, kính gặ p tiết tứ tuầ n đạ i khá nh, hai nướ c Thủ y
Xá , Hỏ a Xá cầ u xin dâ ng cả 2 lễ chú c mừ ng và tuế cố ng, chọ n ủ y bồ i thầ n đến Kinh, để
kịp ngà y đạ i khá nh và o chiêm yết". Vua dụ rằ ng : "Hai nướ c ấ y đượ c liệt và o hà ng phong
là m phiên quố c, kính theo lễ độ chư hầ u, sang nă m là kỳ dâ ng cố ng củ a hai nướ c chính
gặ p và o tiết đạ i khá nh. Quố c vương 2 nướ c ấ y ngưỡ ng mộ phong hó a nhà vua, vui xem
thịnh điển, tình nguyện dâ ng lễ chú c mừ ng, là xuấ t từ lò ng thà nh, thự c đá ng khen. Nên
gia ơn cho sứ thầ n kia đượ c đến kỳ về Kinh, theo ban và o chú c mừ ng, để yên lò ng kẻ ở
phương xa. Lễ phẩ m chú c mừ ng đệ lên, chuẩ n cho thu lấ y. Lạ i gia ơn để là m cố ng phẩ m
nă m sau. Kỳ cố ng lầ n sau, miễn cho lạ i đem trình đệ, để tỏ ý vỗ về đố i vớ i ngườ i xa, yên
ủ i cá c nướ c chư hầ u".
Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LIV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846] (ngang vớ i nă m Đạ o Quang thứ 26 nhà Thanh)
mù a xuâ n, thá ng giêng, ngà y mồ ng mộ t, Đinh Tỵ .

Vua đem các quan và o chầ u cung Từ Thọ . Là m lễ xong, vua ngự điện Thá i Hoà . Cá c quan
dâ ng biểu mừ ng, đều hô vạ n tuế. Vua ban â n chiếu ở cử a Ngọ Mô n. Chiếu rằ ng :

“Trẫ m nghĩ : trờ i đấ t sinh vậ t về mù a xuâ n, hợ p thá i hoà cho muô n loạ i ; Vương giả
thuậ n thờ i ra mệnh lệnh, ban Phướ c là nh cho triệu dâ n, là theo trờ i để trị ngườ i, mà
hưở ng thọ ở đượ c Phướ c. Trẫ m nố i theo lịch số , noi giữ phép xưa. Theo đứ c tố t, nố i lờ i
hay, dố c lò ng cung kính ; ră n việc là m, xét phá p độ , cố gắ ng khô ng ngừ ng. Phà m mộ t
chính lệnh ban ra, rấ t mong kính thuậ n đạ o trờ i, kính thuậ n mưu trướ c, để giữ đượ c
dâ n nà y, giữ đượ c mệnh nà y mã i mã i. Nhờ trờ i đấ t thầ n kỳ hết lò ng giú p, tô n miếu xã
tắ c thêm Phướ c là nh. Thờ i tiết thuậ n, nă m đượ c mù a. Trong nướ c yên, phương ngoà i
phụ c. Khí hoà khắ p cả trong nướ c, Phướ c lớ n họ p và o nhà vua.

“Nhờ Thá nh tổ mẫ u ta, Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i
hậ u : cử u như ((1) Cử u như : 9 chữ “như” đã chú thích ở trên.1) chú c Phướ c, ngũ đạ i
đồ ng đườ ng. Nét mặ t hoà vui, thoả dạ chín châ u phụ ng dưỡ ng ; cử a từ rộ ng mở , khắ p cả
thiên hạ đều nhờ . Nă m nay trẫ m tớ i tứ tuầ n, đượ c Hoà ng tổ ban Phướ c cho, kính đứ c
nhữ ng mong lâ u mã i. Đó n Phướ c lớ n củ a nhà nướ c, chú c Phướ c tin hợ p lò ng dâ n, sẽ lấ y
ngà y sinh nhậ t thá ng 5 là m khá nh điển. Nay là đầ u tam dương khai thá i, ơn mớ i dồ i
dà o ; để chính sự đượ c tố t ở hợ p thờ i, để điềm là nh đượ c hợ p vớ i nă m mớ i, nên có ban
ơn tấ t cả 21 điều :
(- Hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n và cá c quan viên đều đượ c ban thưở ng, cho tiệc yến
1 lầ n và gia thưở ng kim tiền, ngâ n tiền có từ ng bậ c.

- Đà n Xã Tắ c, miếu Đế vương, Vă n miếu, Võ miếu, miếu Đô thà nh hoà ng và thầ n kỳ có

trong tự điển trong Kinh ngoà i trấ n đều đượ c tế 1 tuầ n.

- Thầ n cá c nú i có danh tiếng, thầ n các sô ng lớ n ở các địa phương đều đượ c tế 1 tuầ n.

- Lă ng tẩ m đế vương cá c đờ i, do quan địa phương khá m xét, nếu có hư hỏ ng, phả i sử a

sang chỉnh đố n.

- Tiền thuế thâ n, tiền đầ u lõ i, tiền tạ p dịch ở cá c địa phương về nă m Thiệu Trị thứ 6, đều
đượ c tạ m hoã n 5 phầ n 10.

- Nă m nay là nă m Bính Ngọ , có khoa thi Hương, sang nă m là nă m Đinh Mù i có khoa thi
Hộ i, chuẩ n cho mù a thu nă m nay thi Hương, mù a xuâ n sang nă m thi Hộ i, để là m â n khoa
; cò n khoa chính nă m Bính Ngọ , lui đến sang nă m ; mù a thu nă m Đinh Mù i, thi Hương ;
nă m sau, mù a xuâ n nă m Mậ u Thâ n, thi Hộ i.

- Quan viên lớ n hay nhỏ ở trong Kinh, ngoà i tỉnh đô i khi vì việc cô ng phạ m lỗ i, đã phả i
phâ n xử phạ t lương, đều cho tha cả .

- Độ i trưở ng đượ c bằ ng cấ p ngoạ i uỷ, khoá đủ 6 nă m trở lên, đều cho thự c thụ .

- Biền binh đượ c đến điểm duyệt ở Kinh, chiếu theo thự c số , đều đượ c thưở ng 1 quan
tiền.

- Giả n binh ở cá c hạ t, đượ c chiếu hiện số tạ i ngũ , từ thá ng giêng đến thá ng 6, đều cấ p đủ
1 quan tiền.

- Các lính trạ m, cấ p cho tiền lương từ thá ng giêng đến thá ng 6 có từ ng bậ c.
- Lụ c tỉnh ở Nam Kỳ điêu há o, cá c xã thô n nhiều nă m thiếu lính, thiếu thuế, cho lù i niên
hạ n có từ ng bậ c.

- Thuế lệ phả i nộ p về nă m Thiệu Trị thứ 5 ở 9 châ u Cam Lộ , đã lù i đến nă m thứ 6, số cò n

phả i nộ p, lượ ng cho tha, giả m.

- Các địa phương nếu có ngườ i tà i nghệ giỏ i giang, xét cử lên để lụ c dụ ng.

- ở trong Kinh và ngoà i tỉnh nếu có ngườ i vẫ n đọ c binh thư, dũ ng cả m, biết binh phá p,
đều xét cử lên để lụ c dụ ng.

- Thuế mỏ ở địa phương, số thiếu đã lâ u là bao nhiêu, lượ ng cho tha, giả m.

- Việc gố c củ a thiên hạ là nghề nô ng. Nếu có ngườ i nà o chă m việc gố c, quan địa phương
đề đạ t lên để khen thưở ng.

- Từ cuố i thá ng 12 nă m Thiệu Trị thứ 5 trở về trướ c, có nhữ ng nhâ n viên phả i tộ i cá ch
bã i, do bộ chia từ ng hạ ng là m danh sá ch tâ u lên để lượ ng cho lụ c dụ ng.

- Từ cuố i thá ng 12 nă m Thiệu Trị thứ 5 trở về trướ c, nhữ ng phạ m nhâ n đã phả i kết á n
tử hình về tạ p phạ m, nhưng tình có chỗ nên tha, do bộ khai rõ , là m danh sá ch tâ u lên để
lượ ng cho giả m bậ c.

- Các tỉnh Quả ng Bình, Nghệ An, Hà Nộ i, Nam Định, và Sơn Tâ y, Hưng Yên, nă m ngoá i,
lú a có thiệt hạ i, đều đượ c tha hay giả m có từ ng bậ c.

- Các hạ ng tù phạ m phả i đà y ở trong quâ n là m binh, là m đày tớ , khô ng cứ đã đến chỗ
đà y hay chưa đến chỗ đà y, đều đượ c khai tha, lượ ng cho khu xử để đều ở yên).
“Than ô i ! nă m mớ i ban ơn, cho tră m họ thấ m nhuầ n lợ i tố t ; cõ i thọ dà i hưở ng, đượ c
muô n nă m nhờ Phướ c thă ng bình. Bá cá o trong ngoà i, cho đều biết cả ”.

Ban yến cho cá c quan vă n võ có từ ng bậ c. Lệ cũ , đầ u xuâ n ban ơn, vă n từ chá nh lụ c

phẩ m, võ từ chá nh ngũ phẩ m trở lên mớ i đượ c dự ; nă m nay gặ p tiết từ tuầ n đạ i khá nh,
â n điển đặ c biệt nhiều hơn. Trướ c khi ấ y, sai quyền Đô thố ng Tô n Thấ t Bậ t, Tham tri Lý
Vă n Phứ c, Phạ m Thế Hiển sung là m đạ i thầ n chiếu liệu việc ban yến Lang trung Hoà ng
Trọ ng Từ , Tô n Thấ t Cẩ n, Chưở ng ấ n Cấ p sự trung Ngô Bỉnh Đứ c, Lê Di sung tuỳ biện.
Phà m phẩ m hạ ng ban yến đều kiểm duyệt trướ c. Đến ngà y, ban yến cho vă n từ ngũ
phẩ m, võ từ tứ phẩ m trở lên ở điện Cầ n chính và 5 bên hà nh lang. Ngà y hô m sau, thì
ban vă n, về chính giai Tô n nhâ n phủ , Lụ c bộ , viện Cơ mậ t, Nộ i cá c, viện Đô sá t, ty Thô ng
chính, Đạ i lý tự ; về tả n giai (Thá i thườ ng tự , Quang lộ c tự , viện Hà n lâ m, Quố c tử giá m,
Nộ i vụ phủ , Vũ khố , Thương trườ ng, Mộ c thương, Tà o chính, Khâ m thiên giá m, ty Từ tế,
ty Điền nghi, Viện Thá i y, ty Cầ n tín, ty Hộ thà nh binh mã ), đều từ chá nh thấ t phẩ m trở
lên ; ban võ , về chính ngạ ch (cá c quâ n, cá c bả o, Cẩ m y, Kim ngô , Loan giá , Tứ ngũ đẳ ng
thị vệ, Vũ lâ m, ngũ dinh Kỳ võ , Kinh tượ ng, Thượ ng tứ ; cá c dinh, vệ, ty, viện, độ i Long
thuyền, Thủ y sư, ty Từ tế, ty Hoả phá o, viện Vũ bị, viện Thượ ng trà , Thượ ng thiện,
Phụ ng thiện, Tà i thụ , Anh danh, Giá o dưỡ ng, Võ ng thà nh, Giá m thà nh, Thủ hộ ), từ suấ t
độ i thự c thụ trở lên, cho ă n yến ở xưở ng Tướ ng quâ n 2 bên tả hữ u. Lạ i đến ngà y hô m
sau, ban yến cho Tô n thấ t ngà nh gầ n, con chá u thâ n phiên ở nhà Duyệt Thị. Phà m
nhữ ng ngườ i dự yến đều đượ c thưở ng thêm kim tiền và ngâ n tiền.

Cho : Tả tham tri bộ Binh Lâ m Duy Thiếp thă ng quyền Thượ ng thư bộ Cô ng, vẫ n sung
quả n lĩnh Thị vệ đạ i thầ n ; quyền Tả tham tri bộ Cô ng Lê Khá nh Trinh điệu bổ quyền Tả
tham tri bộ Binh ; Tả thị lang bộ Binh Hoà ng Tế Mỹ thă ng quyền Hữ u tham tri bộ ấ y ;
Lang trung bộ Cô ng sung biện cô ng việc cá c Thương trườ ng Trầ n Đang Chí thă ng quyền
Thị lang ở Thương trườ ng ; Lang trung ty Điển nghi Tô n Thấ t Đứ c thă ng quyền Thủ hộ
phó sứ ; Lang trung ty Mộ c thương Trầ n Vă n Nguyện thă ng quyền Thá i bộ c Tự khanh
quả n lý cô ng việc Nộ i vụ phủ ; Hồ ng lô Tự khanh Đỗ Tuấ n Đạ i thă ng quyền Hữ u thị lang
bộ Cô ng ; Lang trung Thương trườ ng Nguyễn Hữ u Sá ch điệu bổ Lang trung Mộ c
thương ; quyền Lang trung bộ Cô ng Nguyễn Ba bổ thụ Lang trung bộ Lạ i ; Viên ngoạ i
lang bộ Binh Vũ Duy Ninh thă ng thụ Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Hộ khoa.

Bổ Bù i Quỹ là m Hữ u tham tri bộ Hình ; Nguyễn Vă n Điển là m Hữ u tham tri bộ Cô ng ;

Tô n Thấ t Bồ i là m Lang trung bộ Lạ i kiêm quyền Tả tá lý ở Tô n nhâ n phủ ; Tô n Thấ t
Thậ n là m Lang trung bộ Hộ ; Vũ Trọ ng Bình, Lê Kinh Tế là m Lang trung bộ Lễ ; Đặ ng Bá
Vă n là m Lang trung bộ Binh ; Đặ ng Quố c Lang là m Lang trung bộ Hình ; Trầ n Viết Cậ t
là m Viện sứ Thá i y ; Nguyễn Kim Thuậ n là m Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ở Lạ i khoa.

Cho : Tuầ n phủ Hả i Dương hộ lý Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên là Đặ ng Đứ c Thiệm

thă ng quyền Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên ; Chưở ng vệ hộ lý Tổ ng đố c Bắc Ninh -
Thá i Nguyên là Giá p Vă n Tâ n thă ng quyền Tổ ng đố c Bắ c Ninh - Thá i Nguyên. Bổ : Lê
Trườ ng Danh là m Tuầ n phủ Quả ng Trị - Quả ng Bình ; Nguyễn Đứ c Hộ là m Bố chính
Quả ng Ngã i ; Vũ Đĩnh là m á n sá t Biên Hoà ; Nguyễn Khắ c Trạ ch là m á n sá t Hả i Dương ;
Lê Duy Trung là m Đố c họ c Thanh Hoá .

Bổ : Nguyễn Phượ ng là m Chưở ng vệ, vẫ n tạ m giữ ấ n triện dinh Hổ oai ; Tô n Thấ t Cung
là m Chưở ng vệ vẫ n tạ m giữ ấ n triện dinh Kỳ võ ; Nguyễn Tuấ n là m Chỉ huy sứ vệ Cẩ m y,
chuyên cai quả n các độ i Tú c trự c ; Trầ n Kim là m Chỉ huy sứ vệ Cẩ m y, chuyên giữ các
độ i Trườ ng trự c, Thườ ng trự c ; Nguyễn Như Chương là m Phó vệ uý Nhị vệ Kinh tượ ng.

Cho : Vệ uý vệ Tả nhị dinh Vũ lâ m là Lê Chỉ Tín thă ng quyền Chưở ng vệ, vẫ n cai quả n cá c
độ i Dự c vũ , Dự c chấ n, sung hiệp lĩnh Thị vệ trự c ban ; Phó vệ uý vệ Tiền, dinh Hù ng
nhuệ là Vũ Huy Dụ ng thă ng quyền Vệ uý vệ ấ y, vẫ n sung hiệp lĩnh Thị vệ trự c ban, kiêm
cai quả n cá c độ i Dự c hù ng, Thượ ng thiện ; Viện sứ viện Thượ ng trà là Lê Mậ u Hạ nh
thă ng quyền nhấ t đẳ ng Thị vệ vẫ n sung hiệp lĩnh Thị vệ trự c ban, kiêm cai quả n cá c độ i
Phụ ng thiện, Lý thiện, Thanh bình, quyền Nhị đẳ ng Thị vệ là Hồ Đă ng Tuâ n thă ng quyền
Viện sứ viện Thượ ng trà ; Tam đẳ ng thị vệ Tô n Thấ t Hoà , Nguyễn Đình Hỉ, Nguyễn Đứ c
Tề đều thă ng bổ Nhị đẳ ng Thị vệ ; Tứ đẳ ng Thị vệ Phan Long, Dương Đứ c Thô ng, Ngũ
đẳ ng Thị vệ là Hà Đắ c Thuỵ đều thă ng bổ Tam đẳ ng Thị vệ ; quả n vệ Tiền nhị dinh Vũ
lâ m ; Quả n cơ Trầ n Quang Tú thă ng quyền Phó vệ uý vẫ n sung Hữ u vệ dinh Hổ oai.
Vua bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Nă m nay gặ p lễ tứ tuầ n vạ n thọ đạ i khá nh củ a trẫ m, nên
nhâ n dịp, gia ơn hậ u để yêu nuô i ngườ i già . Chuẩ n cho bộ tra xét việc cho dâ n uố ng
rượ u ă n yến về nă m Minh Mệnh thứ 11, chỉ ở Kinh sư thô i, hay là có khắ p cả các địa
phương ; lạ i như nă m thứ 21, ở Kinh sư và cá c địa phương có cho dâ n uố ng rượ u ă n
yến. Sự thể thế nà o, là m sớ trình lên vua xem”. Quan ở bộ dâ ng sớ tâ u rằ ng : “Nă m trướ c
có cả việc ngườ i già và o chiêm bái rồ i cho ă n yến”. Vua bả o rằ ng : “Đến ngà y ấ y, cá c
ngườ i già ở Kinh, thì do lễ thầ n dẫ n và o chiêm bá i ở trướ c lầ u kết hoa ; các ngườ i già ở
ngoà i tỉnh đều đến hà nh cung ở tỉnh chiêm bá i, ngà y hô m sau, cho ă n yến, ban ơn hoặ c 3
ngà y hay 1 ngà y cũ ng đượ c”.

Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế bị ố m. Vua bả o Hoà ng Tế Mỹ rằ ng : “Kẻ

trung thầ n tấ t phả i yêu vua, mà yêu vua phả i trướ c giữ thâ n minh, Đă ng Quế là ngườ i
sớ m khuya khô ng lườ i, trẫ m vẫ n biết lắ m. Nên tỏ ý trẫ m để cho Đă ng Quế yên lò ng điều
dưỡ ng, chó ng đượ c bình phụ c, chớ vộ i tự miễn cưỡ ng là m gì”. Đến khi khỏ i bệnh, Đă ng
Quế và o hầ u, vua bả o rằ ng : “Hiện nay nhà nướ c cô ng việc nhà n rỗ i, ngươi nên giữ gìn, 3
hay 5 ngà y mộ t lầ n và o chầ u, để đượ c là nh mạ nh như thườ ng, nếu có việc gì quan trọ ng
to tá t, tứ c khắ c cho triệu và o cù ng bà n cũ ng đượ c”.

Quan tỉnh Ninh Bình tâ u rằ ng : Quyền Tri phủ phủ Quả ng Oai là Nguyễn Quý Tâ n đến
nhậ n chứ c, lấ y phu trạ m chạ y trạ m riêng về quê. Quan bộ Binh nghị phả i phạ t trượ ng và
tộ i đồ .

Vua cho Quý Tâ n là khoa giá p xuấ t thâ n, sơ họ c tâ n tiến ; chuẩ n cho cá ch chứ c, theo là m
việc ở bộ .

Tư nghiệp Quố c tử giá m là Phạ m Gia Chuyên bị ố m, lấ y Chưở ng ấ n Giá m sá t ngự sử đạ o

Kinh kỳ là Nguyễn Cô ng Hợ p điệu bổ là m Tư nghiệp Quố c tử giá m.

Vua cho chỗ đạ i họ c là để gâ y dự ng nhâ n tà i, mà kỳ thi gầ n đến, khô ng thể để thiếu chứ c
ấ y ; Hợ p trướ c là m Đố c họ c Hà Tĩnh, vố n có tiếng là danh sĩ, nên có mệnh nà y.
Ngà y Giá p Tý, tế Xuâ n hưở ng.

Thượ ng thư bộ Lễ sung Cơ mậ t viện đạ i thầ n kiêm quả n Hà n lâ m viện là Nguyễn Trung
Mậ u bị ố m. Cho quyền Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Hình là Đặ ng Vă n Thiêm
sung là m Cơ mậ t viện đạ i thầ n ; Tả tham tri bộ Lễ là Lý Vă n Phứ c kiêm giữ ấ n triện Hà n
lâ m viện. Phứ c từ chố i vì việc ở bộ rấ t nhiều, mớ i đổ i giao cho Hoà ng Tế Mỹ kiêm giữ
chứ c ấ y.

Vua dụ cho quan ở Nộ i cá c chọ n ngà y tố t sai thợ khắ c mộ t bộ ấ n và ng đồ thư (3 quả
lớ n : 1 quả khắ c chữ “Kinh diên chi tỷ”, lạ i khắ c nổ i chữ “Cử u đạ o hoá thà nh”, khắ c chìm
chữ “Vâ n há n chương thiên”, mỗ i thứ 1 quả ; 2 quả nhỏ : 1 quả khắ c nổ i chữ “Họ c cổ ”, 1
quả khắ c chìm chữ “Hộ i tâ m”, cò n lố i chữ và nét khắ c cố t phả i thưa, ít, châ n thậ t.

Vua dụ rằ ng : “Ngà y trướ c bề tô i nhà Thanh có ngườ i tự đặ t hiệu là “Nhị hi”, Cao Tô ng
nhà Thanh nghĩ là ngườ i bạ n họ c cũ khi chưa là m vua, lạ i đặ t thêm cho là “Tam hi” vì lấ y
nghĩa rằ ng “hi thiên”, “hi thá nh”, “hi hiền”((1) Hi thiên : mong là m trờ i ; Hi thá nh : mong
là m thá nh ; Hi hiền : mong là m hiền triết.1). Xưng hiệu đạ i loạ i như thế, thự c chưa nhũ n,
chưa nhã . Trẫ m nay lấy cá c chữ “Họ c cổ , Hộ i tâ m” để xưng hiệu, khô ng biết ngườ i xưa
từ ng đã đặ t chữ ấ y chưa ? Nên phả i xét kỹ”.

Quyền Bố chính Quả ng Bình là Nguyễn Vă n Đạ t phả i cá ch chứ c. Đạ t trướ c kia khai lộ n cả
quỷ giặ c (bề tô i họ Trịnh là Phạ m Đứ c Cổ n) và o sá ch phong, đình thầ n nghị phạ t trượ ng
tộ i đồ . Vì Đạ t cò n can á n về việc gỗ , nên mớ i đổ i phả i cá ch, lưu. Đến đâ y, dâ ng sớ cử
quan, lạ i có lỗ i.

Vua bả o quan Nộ i cá c là bọ n Nguyễn Đứ c Chính rằ ng : Đạ t khô ng để tâ m và o củ a kho

nhà nướ c, hù a nghe thuộ c lạ i ở tỉnh là bọ n Lê Nã i, Nguyễn Đă ng Hoá , Vũ Đă ng Khoa
riêng tự bó c lộ t hú t dầ u mỡ dâ n cho đầ y tú i riêng ; nă m trướ c tả i nộ p gỗ , bị viên giữ kho
kiểm tra có nhiều gỗ mụ c ná t, đem khoả n ấ y ra nghiêm hặ c, ngườ i chuyên biện là bọ n
Lê Nã i, theo nghị củ a bộ , đã bị mấ t việc. Chỉ vua sá ng rự c rỡ , nghiêm ngặ t đến bậ c nà o,
Đạ t sao khô ng nghĩ bọ n ấ y là do mình giao việc cho, tộ i củ a bọ n ấ y khô ng phả i là tộ i củ a
mình ư ? Đã khô ng biết lỗ i ấ y, cò n dá m cố ý trá i Chỉ, lạ i tâ u nhà m xin cho bọ n chú ng
đượ c cứ tạ i chứ c để là m việc, thậ t sao khô ng biết phá p luậ t đến thế ! Rồ i Đạ t phả i tộ i
cá ch, giam cấ m, chờ á n. Cho quyền á n sá t Hà Tĩnh là Trương Đă ng Đệ bổ thụ Lang trung
bộ Lễ là Vũ Trọ ng Bình điệu bổ á n sá t Hà Tĩnh. Trướ c đâ y, gỗ ở Quả ng Bình để thiếu đã
lâ u, kể có hà ng nghìn hà ng vạ n, bị phá i viên thanh tra là Chu Hữ u Đứ c xét ra, xét xử
chưa xong, lạ i sai quan khoa đạ o là Hà Đồ ng Chính đi đến, hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh để xét
lạ i.

Đem quyền Phó vệ uý Tiền vệ dinh Thầ n cơ là Tô n Thấ t Sự điệu bổ quyền Phó vệ uý vệ
Nhấ t thuộ c Tiền bả o Tiền quâ n.

Vua bả o quan bộ Binh rằ ng : “Tiết đạ i khá nh nă m Minh Mệnh thứ 11, ngà y hô m ấ y, nha
phủ huyện cá c trự c tỉnh đều có bắ n sú ng mừ ng. Vả lạ i, nha phủ huyện cũ ng có chỗ địa
thế chậ t hẹp, hoặ c dâ n cư ở liền sau, lạ i thêm ngườ i bắ n khô ng quen, nên phả i giữ gìn
cẩ n thậ n. Nă m nay tiết tứ tuầ n đạ i khá nh củ a trẫ m, ngà y hô m ấ y, cá c trự c tỉnh và cá c sở
Hả i đà i ở trong Kinh và ngoà i tỉnh nên chiếu lệ bắ n sú ng mừ ng ; cò n nha phủ huyện đều
cho thô i cả ”.

Bộ Hình kính tuâ n chiếu ban ơn, dâ ng sớ xin tha hai ngườ i tù tuổ i già là Trầ n Vă n ổ n và
Nguyễn Vă n Đạ m. Vua y cho, sai giao cho dâ n bả o quả n.

Tuyên triệu hoà ng tử , hoà ng đệ chưa đượ c phong 10 ngườ i cho là m thơ ứ ng chế ở Đô ng
Cá c. Hoà ng tử : Hồ ng Phó , Hồ ng Y, Hồ ng Tố , Hồ ng Hưu ; hoà ng đệ : Miên Kiền, Miên
Tranh, Miên Lâ m đều trú ng cách. Hồ ng Hưu, tuổ i rấ t trẻ, bà i thơ có câ u : “Quố c khá nh tứ
tuầ n trưng vạ n thọ , chiếu thư trấ p nhấ t huệ thiên phương"((1) Tuổ i bố n tuầ n vui mừ ng
cả nướ c, chứ ng tỏ điềm số ng lâ u muô n tuổ i ; 21 điều trong tờ chiếu, ban ơn cho cả
nghìn phương.1). Vua rấ t khen, bả o rằ ng : “Đâ y là là m theo thơ vua là m, cũ ng có ý ;
nhưng trẻ con mớ i họ c, há nên cầ u toà n ? Cò n chữ “quố c khá nh” nên đổ i là “hiệu
quyển”, [lò ng trờ i yêu], chữ “chiếu thư” nên đổ i là “quố c â n” [ơn củ a nướ c]”.
Vua dụ quan Nộ i cá c rằ ng : “Nă m nay trẫ m đến tứ tuầ n, là m tiệc mừ ng, ban ơn khắ p cả
trong nướ c. Giá o hoá trướ c từ trong nhà , ơn huệ ban ra đến nướ c. Hô m nọ , triệu hoà ng
tử , hoà ng đệ chưa đượ c phong và o sá t hạ ch 10 ngườ i, mà có 7 ngườ i có thể ứ ng chế
đượ c. Thế mớ i biết đứ c theo ngà y thá ng cà ng mớ i ra, họ c theo tuổ i ngà y mộ t hơn lên.
Chuẩ n cho đều đượ c tấ n phong. Khi đã có mệnh trướ c, thì hằ ng nă m theo lệ chi lương,
và bấ t thầ n ban yến gia â n, đều chiếu tướ c mớ i, theo lệ thưở ng cấ p ; trên giấ y tờ cũ ng
theo thế mà xưng hô . Cò n Lê Đă ng Doanh và Hồ Vă n Nghĩa là thầ y dạ y họ c củ a hoà ng tử
đệ, dạ y bả o rèn cặ p 7 ngườ i đượ c trú ng cá ch, 3 ngườ i khô ng thể thi đượ c : cô ng, quá
ngang nhau, khô ng nên nghị thưở ng. Cá c viên tá n thiện, bạ n độ c củ a hoà ng tử và
chuyên giữ việc giả ng tậ p củ a hoà ng đệ, kể cũ ng là m hết bổ n phậ n, đều cho đượ c
thưở ng gia 1 cấ p. Duy Miên Sạ , Miên Ngộ khô ng thể dự thi đượ c, truyền Chỉ sứ c quở .
Miên Thẩ m, tuổ i đã lớ n, chỉ thích chơi bờ i, dù ng chữ khô ng xong, lạ i thêm phạ m huý,
phả i phạ t lương 2 nă m. Đố i vớ i viên quan chuyên giữ giả ng tậ p việc họ c củ a Miên Thẩ m
khô ng đượ c tiến ích phả i tra rõ đích danh, giá ng 2 cấ p, lưu, để tỏ rõ khuyên ră n”.

Nhâ n thế, vua bả o thị thầ n rằ ng : “Trẫ m nhờ theo gia phá p, dạ y con lấ y Thi, Lễ là m đầ u.
Cá c con tuy hã y cò n tuổ i trẻ, cũ ng cho họ c tậ p thơ vă n, để khỏ i sinh chơi bờ i, vì con em
đế vương, họ c phả i cầ n hơn, khô ng nên cho ở nhà n rỗ i”. Lạ i bả o quan bộ Lễ rằ ng :
“Trẫ m xem phép thi nhà Thanh : Tô n thấ t ngà nh xa cũ ng giố ng như sĩ tử ; con chá u
hoà ng tử và hoà ng tằ ng tô n, phép thi đều khá c. Nên tìm khắ p điển cũ , chờ trẫ m quyết
định mớ i đượ c”.

Phá i viên thuyền Linh phượ ng là bọ n Đỗ Tuấ n Đạ i sang Trung Quố c cô ng cá n về, dâ ng
tậ p “Nhậ t trình nhà Thanh”, kính gặ p chữ huý, đều khô ng dá n hay thay chữ khá c. Vua
quở rằ ng : “Đỗ Tuấ n Đạ i cho đến cá c ngườ i theo là m việc, nhiều ngườ i vă n họ c xuấ t
thâ n, há khô ng có chú t hiểu biết, sao lạ i để im thế. Theo nghĩa tô i con thờ vua, trong
lò ng có yên khô ng ? Cá c chá nh biện, phó biện đều phạ t lương mộ t nă m ; cá c ngườ i theo
là m việc, đều phạ t lương 9 thá ng”.

Tiết Nguyên tiêu ((1) Nguyên tiêu : đêm rằ m thá ng giêng â m lịch.1). Vua đi chơi vườ n
Cơ Hạ . Trướ c đâ y, hoà ng tử dâ ng biểu xin vua ngự giá đi chơi thưở ng tiết ấ y, để là m lễ
thượ ng thọ . Vua bả o rằ ng : “Trẫ m tuổ i đã nhiều, chính đương lú c đêm ngà y chă m lo,
chưa có lú c rỗ i việc mà ă n, há nên bắ t chướ c cá i việc treo đèn trên nú i thậ t nhiều, là m
câ y hoa sá ng rự c như nhà Đườ ng, nhà Tố ng hay sao ? Nhưng nghĩ : ngườ i con hiếu
muố n cha mẹ đượ c di dưỡ ng vui vẻ, hiện nay trong ngoà i yên ổ n, chính sự hơi nhà n rỗ i
nên khô ng ngạ i nghe theo lờ i xin củ a con”. Đến hô m ấ y, vua đi chơi vườ n Cơ Hạ , triệu
bọ n hoà ng thâ n Kiến An cô ng Đà i, đạ i thầ n Trương Đă ng Quế hơn 10 ngườ i bồ i hầ u ngự
yến ở điện Khâ m Vă n, đều đượ c ban cho vó c lụ a.

Thuế Man((2) Thuế Man : ngườ i Man đã quy phụ c, nộ p thuế cho nhà vua.2) ở Quả ng
Bình có ngườ i đã thà nh đinh, đi theo nướ c Xiêm là m đầ y tớ . Chú ng bị giả i giao phá p ty
nghĩ xử . Phá p ty xin phép chú ng và o tộ i thắ t cổ cho chết ngay. Vua nghĩ chú ng là mọ i rợ
khô ng biết gì, cho đổ i là m giả o giam hậ u. Tò ng phạ m 5 ngườ i, đều phạ t đá nh 100
trượ ng, đuổ i về.

Cho tỉnh Thanh Hoá , Nghệ An đó ng thêm 2 chiếc thuyền bọ c đồ ng : 1 chiếc gọ i là Thuỵ
hồ ng, 1 chiếc gọ i là Tườ ng nhạ n. Phá i thuỷ sư Hiệp quả n Trầ n Khoa, Phó vệ uý Lê Cô ng
Tự chia nhau trô ng coi việc nà y.

Tỉnh Quang Nam khô ng mưa. Sai lậ p đà n cầ u đả o. Gặ p lú c ở Kinh sư mưa liên tiếp hằ ng
ngà y, mớ i sai quan bộ Lễ đưa cô ng vă n hỏ i. Quan tỉnh ấ y liền bá o là đã đượ c mưa.

Ngà y Bính Tý, tấ n phong Thà nh phi họ Phạ m là m Quý phi. Sai đạ i thầ n là bọ n Vũ Xuâ n
Cẩ n, Tạ Quang Cự sung là m Khâ m sứ tuyên phong. Sá ch vă n rằ ng : “Nố i trờ i mở vậ n,
hoà ng đế phá n rằ ng : vương hoá gố c từ cử a buồ ng, nhà nghiêm thì nướ c mớ i trị ; triều
đình ban ra â n cách, từ trong rồ i mớ i đến ngoà i. Tin hợ p ngà y là nh, sắ c thư rự c rỡ . Đoá i
nghĩ : Thà nh phi họ Phạ m, lễ phép danh gia, nghiêm trang nết tố t. Khuô n phép dịu dà ng
tiếng ngọ c, hiền là nh ở trên chín bậ c cung tầ n ; con chá u đầ y dẫ y tiếng hoà , phong hoá
đứ ng đầ u hai thiên Chu, Thiệu ((3) Chu, Thiệu : thiên “Chu Nam”, thiên “Thiệu Nam”
trong Kinh Thi.3). Giữ đạ o hết lò ng phụ ng dưỡ ng, vui vầ y yên dạ Từ cung. Hiện nay
điềm tố t tứ tuầ n, nhờ đượ c nhiều Phướ c. Khen ngươi sá u cung tỏ đứ c, thự c đá ng vinh
phong ; xem xét phép thườ ng, ban cho danh tố t, nay đặ c cá ch tấ n phong ngươi là m Quý
phi. Phi nên kính vâ ng â n mệnh, khuê nghi thêm đượ c nghiêm trang ; cung kính theo lờ i
bả o ban, bắ t chướ c đượ c như thó i tố t. Hưở ng Phướ c lâ u dà i mã i mã i, cà ng thêm tô n quý
vẻ vang. Phi phả i tuâ n theo !”.

Ngà y hô m ấ y, tấ n phong cá c phi, tầ n, tiệp dư, quý nhâ n, đều có từ ng bậ c, theo bậ c chiếu
cấ p sá ch phong, chuẩ n định bậ c nhấ t, bậ c nhì... Thứ bậ c cao thì khi mớ i phong, đượ c
sá ch và ng, sá ch bạ c đượ c theo như cũ giữ lấ y, bậ c ba trở xuố ng thì đổ i cấ p sá ch bằ ng
vó c. Có sá ch bạ c phong trướ c, thì giao quan Thá i giá m cấ t để mộ t chỗ . Trướ c đây vua
theo Từ chỉ củ a Thá i hoà ng thá i hậ u : “Khá nh điển ban ra, từ trong đến ngoà i. Từ trướ c
đến giờ , về chính sự trong cung, phi tầ n giữ đượ c nghiêm trang hoà nhã , nên tấ n phong
theo thứ bậ c để tỏ â n cá ch”. Cho nên mớ i có mệnh nà y.

Phủ doã n phủ Thừ a Thiên là Trịnh Ngọ c Lâ m vì can tộ i, bị xử phâ n nhiều lầ n, phả i giá ng
là m Chủ sự bộ Hộ . Cho : quyền Hữ u thị lang bộ Cô ng là Đỗ Tuấ n Đạ i đượ c điệu bổ quyền
Phủ doã n Thừ a Thiên ; Tả thị lang bộ Lễ là Lê Quang Khiêm đượ c điệu bổ Hữ u thị lang
bộ Cô ng ; quyền Bố chính Phú Yên là Nguyễn Hanh đượ c điệu bổ quyền Tả thị lang bộ
Lễ ; á n sá t Quả ng Nam là Nguyễn Vă n Chấ n đượ c thă ng quyền Bố chính Phú Yên, hộ lý
ấ n quan phò ng Tuầ n phủ tỉnh Phú Yên ; quyền á n sá t Khá nh Hoà là Hoà ng Đạ o đượ c bổ
thụ á n sá t Quả ng Nam ; Đạ i lý tự Thiếu khanh là Nguyễn Tườ ng Vĩnh đượ c điệu bổ á n
sá t Khá nh Hoà ; Binh khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Ngô Bỉnh Đứ c đượ c thă ng quyền
Đạ i lý tự Thiếu khanh ; Tả tham tri bộ Lễ là Lý Vă n Phứ c kiêm giữ ấ n triện Thá i thườ ng
tự . Tuấ n Đạ i lấ y cớ quê vợ lẽ ở Thừ a Thiên, dâ ng sớ để trá nh ; mớ i cho quyền Tả thị
lang bộ Hình là Trầ n Trứ đượ c điệu bổ quyền Phủ doã n Thừ a Thiên ; Đỗ Tuấ n Đạ i đượ c
điệu bổ quyền Tả thị lang bộ Hình. Tườ ng Vĩnh xin ở lạ i Kinh chú c thọ . Vua y cho.

Vua dụ quan Nộ i cá c rằ ng : “Nă m nay trẫ m tớ i tứ tuầ n, ơn vui ban khắ p, thầ n và ngườ i
mừ ng cả . Thầ n kỳ cả nướ c đều có đượ c tế. Cò n nhữ ng viên tẩ m và nhà thờ củ a ngườ i
thâ n cậ n trong họ Tô n thấ t, cũ ng nên ban ơn tấ t cả , để tỏ đạ o trung hậ u”. Bèn giao bộ Lễ
kê khai, sử a soạ n lễ phẩ m, đều cho tế 1 tuầ n : ai có ngườ i chủ tự thì do chủ tự là m lễ,
cò n thì sai quan có chứ c vụ trong họ Tô n thấ t đến tế.
Là m nhà ở ba vườ n Vĩnh ấ m, Vĩnh Tú , Vĩnh Lệ để cho các cô ng chú a Tĩnh Hả o, Nhà n
Yên, Huy Nhu ở .

Triệt biền binh cá c đồ n trạ i ở bờ sô ng Vĩnh Long võ quâ n thứ Trấ n Tâ y. Trướ c đâ y, đầ u
mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri cầ u hoà , là m giấ y xin về nướ c Xiêm ; đến đâ y nướ c Xiêm gử i
thư cho Chấ t Tri bả o phả i liệu tính cho Sá Ong Giun, để cho mẹ, con, vợ , chá u củ a y đượ c
sum họ p mộ t nhà , và Chấ t Tri thì về nướ c Xiêm ngay. Chấ t Tri cho ngườ i đến quâ n thứ
Vĩnh Long bá o rằ ng : y đã tiếp đượ c thư củ a nướ c y đưa đến, và nó i : đượ c nhờ nhà vua
cho giả ng hoà , thự c là việc tố t, rấ t mừ ng và yên tâ m ; y cũ ng vui mừ ng khô n xiết, và xin
lưu lạ i ở thà nh Ô Đô ng, liệu tính xong việc, sẽ sử a soạ n hà nh lý lên đườ ng ngay. Sá Ong
Giun dâ ng từ tạ tộ i, đã đượ c nhà vua rộ ng tha cho, xin đem mẹ và vợ con Ong Giun giao
trả cho, để khỏ i mang lò ng ngờ sợ . Bọ n Vũ Vă n Giả i cho rằ ng trậ n thua ở Thiết Thằ ng,
chú ng đã thế cù ng, sứ c kiệt, tha thiết xin cầ u hoà , nhiều lầ n đi lạ i giao thiệp chuyện trò ,
xem xét tình ý và lờ i lẽ thì cung kính hoà thuậ n, tin là cũ ng xuấ t tự lò ng thự c. Nay lạ i
thá c lờ i hoã n lạ i, chẳ ng qua tham cá i hậ u lợ i củ a Man thổ đưa cho để đầy tú i riêng,
tưở ng cũ ng khô ng có trò trố ng gì khá c. Quâ n ta đó ng ở bờ sô ng ấ y, cũ ng khô ng phả i là
chỗ đó ng lâ u ; đã đượ c Chỉ dụ chuẩ n cho triệt quâ n thứ ở Vĩnh Long võ đó ng ở Trấ n Tâ y,
để xem sự thế. Đến đâ y, triệt về, để Lã nh binh An Giang là Lê Đình Lý, quyền Phó lã nh
binh là Lê Viên ở lạ i, quả n đố c 400 biền binh kíp là m lạ i ngay liền vớ i 2 đồ n đó ng giữ
trướ c ở trạ i ấ y, cố t cao rộ ng hơn. Lê Viên đượ c lưu ở đấ y để trấ n á p. Đem việc ấ y tâ u
lên, xin cho mẹ tên Giun về trướ c, để mẹ con y cù ng nhau thô ng suố t đứ c ý củ a triều
đình ; cò n vợ và chá u củ a y, để khi Chấ t Tri về nướ c Xiêm, rồ i sẽ cho về, để cho Chấ t Tri
khô ng đượ c hợ m là ơn huệ củ a mình. Y khổ về sự bạ o ngượ c củ a Xiêm, vui về lượ ng
khoan hồ ng củ a ta, nên mớ i lìa bỏ Xiêm. Nướ c Xiêm thù hằ n y lắ m. Rồ i sau chỉ ta sai
khiến đượ c y. Tưở ng cũ ng là cá i kế có thể yên ổ n lâ u dà i.

Vua phê và o tậ p tâ u : “Sẽ có Chỉ”. Sau đó Man tù là Sá Ong Giun cho bọ n phiên mụ c 5
ngườ i đến trạ i quâ n lạ y tạ thay, tự nghĩ đượ c nhờ triều đình rộ ng tha tộ i trướ c, độ i ơn
khô ng bờ bến ; xin cho mẹ và bọ n con trai con gá i đượ c về, để mộ t nhà sum họ p, khỏ i
phả i lìa xa nhau. Bọ n Vũ Vă n Giả i cho rằ ng, y đã tỏ tình thiết tha như thế, nếu cứ mộ t
mự c để chú ng xa cá ch nhau thì khô ng khỏ i cô phụ lò ng mong mỏ i củ a y, khiến y cà ng
thêm ngờ sợ , lạ i chậ m mấ t sự cơ, chi bằ ng nghe theo lờ i xin, tự cho về trướ c, để cho
thô ng suố t đứ c ý củ a triều đình, mớ i đem mẹ Sá Ong Giun là Thị Độ t cho về, rồ i dâ ng sớ
nhậ n tộ i.

Vua dụ rằ ng : “Cứ như tờ tâ u, tên Giun tự nghĩ chưa đượ c cho mẹ hắ n về, khô n xiết sợ
hã i, hiện sai thổ mụ c đến trạ i quâ n hết lò ng kêu cầ u thiết tha, cá c quan đạ i thầ n cù ng
bà n tâ u và o, thự c đã hẹn ngà y cho đem mẹ hắ n về trướ c cũ ng là câ n nhắ c vừ a phả i,
khô ng ngạ i gì. Chuẩ n cho theo thế mà là m, xem ý hắ n thế nà o. Duy tình ngườ i Man
khô ng thể lườ ng đượ c, các đạ i thầ n có trá ch nhiệm nhiều ở cử a ngoà i biên, cầ n nên
thườ ng phò ng bị hơn. Ví phỏ ng sau nà y chú ng có phá t sinh sự việc thế nà o, cũ ng chố ng
giữ đượ c trướ c khi việc xảy ra. Cứ thự c tâ u lên, triều đình tự có cá ch xử trí, khô ng đượ c
giấ u giếm hay nó i thá c, là m cho việc lớ n về bờ cõ i ngoà i biên có khi lỡ hỏ ng, thì phạ m lỗ i
khô ng nhỏ . Phả i nên kính theo”.

Tha thuế bỏ thiếu cho dâ n bang Triều Châ u ở tỉnh Vĩnh Long trong cả nh lưu tá n.

Bọ n Man là m phả n ở Nghệ An có tên Châ n Thả Bô ng, viện dẫ n quâ n Man nướ c Nam
Chưở ng cù ng mưu quấ y rố i 2 huyện Man Soạ n và Xa Hổ . Quan tỉnh ấ y đượ c tin bá o, sai
Phó vệ uý Phan Đứ c Liệu mang 4 suấ t độ i, 200 biền binh đi gấ p đến phủ Trấ n Ninh, rồ i
đố c vá t quâ n cá c thổ huyện, hộ i đồ ng vớ i Suấ t độ i đượ c phá i đi trướ c là Đinh Cô ng Tĩnh,
tuỳ cơ đá nh dẹp. Khi Đứ c Liệu chưa đến, Cô ng Tĩnh đem quâ n dâ n ngườ i Kinh, ngườ i
Thổ , đá nh giặ c Man ở huyện Man Soạ n, chém đượ c giặ c Man tạ i trậ n, bắ t số ng đượ c dâ n
Man ; dư đả ng liền tan rã . Quan tỉnh tâ u việc ấ y lên. Vua cho Cô ng Tĩnh là m Cai độ i, gia
thưở ng cho 2 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n ; quâ n và dâ n đượ c 400 quan tiền. Sau
đó , Cô ng Tĩnh lạ i cù ng viên quyền phủ Nguyễn Quả n Thượ c chia cắ t Thổ mụ c đem quâ n
đi tuầ n tiễu, gặ p giặ c Man ở Tố c Khê (thuộ c huyện Mễ) đá nh cho bọ n chú ng bị thua. Vua
thưở ng cho bọ n Cô ng Tĩnh kỷ lụ c đều 1 thứ ; Thổ quan, Thổ mụ c dự có cô ng trạ ng đều
đượ c thưở ng ngâ n tiền Phi long và bổ thụ chứ c hà m có từ ng bậ c ; biền binh do tỉnh phá i
đi, đều đượ c thưở ng tiền, gạ o, 1 thá ng lương. Sai chiêu tậ p dâ n Thổ rồ i về.

Ngà y Nhâ m Ngọ , duyệt binh.

Sai bộ Lễ châ m chướ c nghĩ định là m 2 đền Hiền Lương và Trung Nghĩa. Vua dụ rằ ng :
“Phá p điển triều đình, khô ng gì lớ n hơn việc khuyến khích lò ng trung ; bá o đáp cô ng
thầ n, khô ng gì trướ c hơn việc thờ có thứ bậ c. Tế đạ i chưng trong sá ch Chu lễ, lễ nguyên
tự trong kinh Thượ ng thư, đều để cho thoả vong linh mà tỏ đạ o hậ u. Nhà nướ c ta, đượ c
trờ i yêu mến, thu đấ t, lên ngô i, cá c bậ c thá nh đế, mở mang nghiệp vương. Thế tổ Cao
hoà ng : gâ y dự ng nghiệp đế, thá nh nhâ n ra đờ i mà muô n vậ t đượ c thấ y thá i bình, vương
giả nổ i lên mà đờ i đượ c thịnh trị. Trong khi ấ y, duyên may gió mâ y gặ p gỡ , xô ng pha tên
đạ n đi theo, cô ng lớ n, mưu hay, trướ c sau rự c rỡ . Sau khi đạ i định, kính nhờ â n điển,
nhiều lầ n nêu khen. Phà m cá c cô ng thầ n rấ t to ở thờ i khai quố c và trung hưng cố nhiên
đã đượ c phụ thờ ở Thá i miếu. Cò n cá c cô ng thầ n trung tiết ở thờ i trung hưng, lạ i đượ c
lậ p đền thờ riêng, đờ i đờ i bá o đá p xứ ng đá ng. Đố i vớ i việc để tỏ đứ c, bá o cô ng, khuyến
khích ngườ i là m tô i sau nà y, khô ng cá i gì là khô ng chu đá o.

“Đấ ng Hoà ng khả o, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế : thá nh minh noi theo, mưu mô cô ng liệt
nố i sá ng, trong khoả ng 21 nă m, việc vă n trị, việc võ cô ng, nổ i bậ t trên đờ i. Khi ấ y, nhữ ng
bậ c danh thầ n, kỳ đứ c, khanh sĩ lớ n nhỏ , cho đến ngà y nay hoặ c bày mưu ở trong, khéo
tô điểm cho đờ i thă ng bình, hoặ c hết sứ c ở ngoà i, là m can thà nh ở nơi trọ ng trấ n. Đến
lú c 2 kỳ có việc, khi đạ i binh đi đá nh dẹp, tuy quâ n nhà vua đến đâ u dẹp yên đến đấy,
nhưng cá c bề tô i giữ bờ cõ i, cũ ng có ngườ i hă ng há i khô ng nghĩ đến mình, liều mình để
đền nợ nướ c, coi cá i chết nhẹ như lô ng hồ ng, để tiếng nghìn thu, tinh trung chó i lọ i, lưu
tiếng thơm ở sử sá ch. Ngoà i ra như nhậ n mệnh lệnh sai đi, cũ ng biết lú c yên lú c nguy,
mộ t lò ng mộ t dạ , hết tiết nghĩa củ a kẻ là m tô i. Nhữ ng bậ c hiền lương trung nghĩa như
thế, khô ng thiếu gì ngườ i, trẫ m rấ t khen lắ m. Sá ch Lễ ký có nó i : “Đem tà i nă ng để yên
nướ c thì đượ c thờ , đem cá i chết để chă m việc thì đượ c thờ ”. Đó đều là phép tế phả i coi
trọ ng, phả i nên nú i sô ng ghi tạ c, nghi ngú t khó i hương, để cho các cô ng thầ n đã đượ c ở
trong tự điển, đờ i ấ y đờ i khá c đượ c cú ng tế mã i mã i. Nà y, khen thưở ng ngườ i hiền tà i có
cô ng, khuyến khích ngườ i có danh tiết, thự c là mộ t kế lớ n về phong tụ c và nhâ n tâ m,
trẫ m thườ ng lưu ý đã lâ u, nhữ ng muố n gặ p dịp thì là m. Nay giao cho bộ Lễ tra xét điển
lệ, bà n bạ c kỹ cà ng : lậ p đền Hiền Lương để thờ cá c bề tô i giú p việc trị nướ c, lậ p đền
Trung Nghĩa để thờ các bề tô i chết về việc nướ c. Tấ t cả cá c cô ng việc phả i là m như quy
chế là m đền và tự điển hằ ng nă m, cũ ng phả i cù ng bà n tâ u lên, đợ i trẫ m quyết định. Cò n
nhữ ng ngườ i nà y đá ng đượ c thờ trong đền, đợ i tâ u, sẽ giá ng Chỉ cho thi hà nh”

Gọ i : độ i phá o thủ thứ hai ở Quả ng Bình là độ i Dự c khả i, độ i quâ n thứ hai ở phủ Thừ a
Thiên là độ i Dự c đễ, độ i thứ nhấ t vệ Giá m thà nh là độ i Dự c trung, độ i phá o thủ thứ nhấ t
ở Quả ng Nam là độ i Dự c cẩ n, ban cấ p cho phủ hoà ng tử , hoà ng nữ để sai khiến. Nhưng
đổ i độ i thứ hai vệ Giá m Thà nh là m độ i thứ nhấ t, chia 2 độ i thứ ba, thứ tư là m 3 độ i thứ
hai, thứ ba, thứ tư ; độ i quâ n thứ tư ở phủ Thừ a Thiên là m độ i thứ hai, độ i Bình trá ng
thứ tư ở Quả ng Bình là m độ i phá o thủ thứ hai ở Quả ng Bình, độ i phá o thủ thứ hai ở
Quả ng Nam là m độ i thứ nhấ t, độ i Nam trá ng là m độ i phá o thủ thứ hai.

Đố c cô ng Nộ i vụ phủ là Hồ Đình Hi tâ u rằ ng : “Cụ c thợ thêu ngạ ch cũ có ít, là m việc

khô ng đủ , chiêu mộ vẫ n khô ng đượ c. Nay xin chiếu theo lệ thợ may : cá c con em ngườ i
thợ ở cụ c ấ y, trừ nhữ ng ngườ i đượ c chọ n sung và o ngạ ch quâ n và theo họ c đi thi, cò n
thì khô ng cứ đã ghi tên trong sổ đinh hay cò n lậ u ở ngoà i, đều chia đưa đến phủ thự cá c
nha, nhắ c bổ và o ngạ ch thợ , để sung là m việc”. Vua chuẩ n y.

Sai : vệ Hậ u dinh Thầ n Cơ chia đó ng ở Thanh, Nghệ, vệ Nhấ t dinh Kỳ võ đó ng ở Nam

Định, vệ Tam đó ng ở Hà Nộ i.

Thưở ng quan quâ n bắ t giặ c ở Tuyên Quang. Có tên Nô ng Hù ng Thạ c, là bọ n giặ c to ở

tỉnh Tuyên, trố n tộ i phả i giết đã lâ u ; đến đâ y, Thạ c và 5 - 6 tên cù ng bọ n, từ nhà Thanh
về, gầ n đến xứ Cố c Thố c (tên đấ t hay xứ ), Suấ t độ i thuộ c tỉnh ấ y là Nguyễn Thụ , thổ mụ c
là Long Vă n Viễn từ trong bụ i rậ m xô ng ra giết đượ c và 1 tên cù ng bọ n. Việc ấ y tâ u lên,
vua ngờ là giả dố i, mớ i sai xét lạ i. Quan tỉnh ấ y lạ i tâ u : “Thạ c chết có chứ ng cớ , tổ ng lý
đều cù ng chứ ng nhậ n rõ rà ng”. Vua bả o rằ ng : “Vă n thư việc quâ n phầ n nhiều khô ng tin
đượ c, từ xưa vẫ n thế. Nhưng đố i vớ i giặ c ấ y, đã có hạ n ngặ t, treo thưở ng hậ u thưở ng,
nay cũ ng khô ng cầ n xét lắ m, chỉ nên bà n thưở ng cho [nhữ ng ngườ i đã giết đượ c]”. Thụ
đượ c thă ng bổ Cai độ i, Viễn đượ c nhắ c bổ Tò ng bá t phẩ m bá hộ , vẫ n lĩnh cô ng việc Cai
tổ ng ; binh dõ ng dự việc đi ấ y đượ c thưở ng tấ t cả là 500 lạ ng bạ c thổ . Bố chính Ngô Kim
Lâ n, á n sá t Lê Dụ c Đứ c, Tổ ng đố c thố ng hạ t Nguyễn Đă ng Giai đều đượ c gia 1 cấ p ;
quyền Tri phủ Nguyễn Thế Thườ ng có dự và o việc ấ y, chuẩ n cho thự c thụ và gia kỷ lụ c 2
thứ .

Định lệ ban cấp mũ á o. Vua dụ rằ ng : “Triều đình hậ u đã i cá c quan, đều cấ p cho cá c mũ

á o chầ u có từ ng bậ c, để phâ n biệt thứ bậ c mà nêu rệt ngườ i có đứ c. Nhưng nghĩ trong
đó cò n có chỗ khó xử là mộ t khi việc đến mơi mớ i xin Chỉ, thà nh thêm phiền nhà m. Vậ y
chuẩ n định : từ nay phà m nhữ ng ngườ i đượ c dự phong tô n trướ c từ đình hầ u trở lên,
ngườ i đượ c dự hà ng đình thầ n vă n võ từ là m việc ở bộ trở lên, cù ng là ban vă n thì quan
tam phẩ m, đườ ng quan, Nộ i cá c tứ phẩ m và đề đố c ở Kinh thà nh, phủ doã n phủ Thừ a
Thiên mà khô ng dự hà ng đình thầ n, đã có dụ chỉ cho phong và đượ c thă ng thụ , thă ng
thự c, đều cứ xét cấ p ngay, khô ng nên hết thả y tâ u lên xin Chỉ. Duy phò mã , đô uý và cá c
viên tò ng tứ phẩ m ban võ đượ c dự ban triều sả nh cũ ng đượ c dự cấ p mũ á o, nhưng do
bộ tâ u lên đợ i Chỉ để cho phâ n biệt. Cò n thì tò ng nhị phẩ m ban võ , tứ phẩ m ban vă n trở
xuố ng mà khô ng dự hà ng đình thầ n, nên chiếu theo nha, thự , dinh, vệ, châ m chướ c ban
cấ p, nhưng theo lờ i bà n nhiều lầ n củ a bộ mà là m”. Lạ i sai bộ Lễ nghị định cá c điều cấ m
để thi hà nh. (Phà m cá c dinh, vệ, mũ á o cấ p trướ c là phẩ m cao, mà chứ c quan hiện tạ i là
phẩ m thấ p, thì đượ c đem nộ p và o kho, đổ i lĩnh á o mũ theo phẩ m củ a mình, bà i để đeo
cũ ng thế. Duy bấ t thầ n đi theo hầ u ngự giá , đô i khi có cá c viên hiệp quả n, suấ t độ i đượ c
sung cầ m đồ nghi trượ ng, thì đượ c độ i mũ đầ u hổ , mặ c á o liền xiêm thêu con mã ng xà,
đều đượ c giố ng như phó vệ uý. Cò n thứ bậ c hà ng chầ u, quan viên vă n võ đều chiếu
phẩ m hà m mà mặ c, khô ng đượ c có sự trá i vượ t. Lạ i mũ , đai, á o, xiêm, bổ tử , dự đượ c
Nhà nướ c cấ p cho, khô ng đượ c tự tiện là m hơn lên, trá i kiểu mẫ u ; nếu có tự là m cũ ng
đượ c nhưng phả i chiếu theo mầ u sắ c, hình thứ c đã nghị định trướ c, khô ng đượ c tự là m
đẹp hơn. Quan viên và cá c điển lạ i, thủ dịch nếu dá m cầ m cố mũ á o, thì ngườ i cầ m cố và
ngườ i nhậ n cầ m cố , đều phạ m tộ i như nhau, ngườ i phạ m tộ i đều theo luậ t trị tộ i nặ ng
hơn).

Tha tù giam ở Kinh. Trướ c đâ y, đêm trừ tịch [tố i 30 tết], vua dụ bộ Hình rằ ng : “Đương
buổ i xuâ n hoà , cỏ câ y và cá c loà i vậ t đều nhờ đó nả y nở . Huố ng chi, nă m mớ i tiến
Phướ c, trẫ m tuổ i tớ i tứ tuầ n, là m tiệc mừ ng ban ơn, thự c nên khiến cho ngườ i ta biết tự
sử a đổ i. Cá c tù phạ m bị đày ở trong quâ n, bị tộ i đồ là m nô , bị tộ i khổ sai, hiện đang phả i
giam ở Kinh là 115 ngườ i, nên hộ i đồ ng cá c quan ở Kinh, hiểu thị rõ rà ng, tha cho về
thă m nhà , hạ n cho 15 ngà y lạ i phả i đến”. Khi đến kỳ hạ n, khô ng ai phả i thú c giụ c, bọ n
chú ng đều đến ứ ng điểm. Vua cho rằ ng bọ n chú ng đều biết cả m kích phấ n khở i, nên tha
cho cả . Nhữ ng phạ m nhâ n chưa trả xong số tiền phả i bồ i thườ ng, cũ ng đượ c rộ ng tha.

Thuộ c binh ở phủ Thọ Xuâ n cô ng đâ m chết ngự a cô ng ở ngoà i thà nh đà i Trấ n Bình. Sai
ty Tam phá p xét xử trị tộ i : kẻ phạ m phả i tộ i đi đà y ; Thọ Xuâ n cô ng Miên Định vì dạ y
bả o khô ng nghiêm, phả i phạ t lương 3 thá ng.

Ngự giá đi chơi vườ n Cơ Hạ , triệu hoà ng thâ n và vă n thầ n và o hầ u, trên tiệc thưở ng hoa
mẫ u đơn là m thơ. Vua bả o rằ ng : “Nay từ thầ n((1) Từ thầ n : vă n thầ n sở trườ ng về thơ,
từ .1) ứ ng chế 18 ngườ i, cù ng hợ p vớ i số lên tiên củ a đờ i Đườ ng. (Đạ i họ c sĩ Trương
Đă ng Quế, Đặ ng Vă n Thiêm, Thượ ng thư Lâ m Duy Thiếp, Tả phó đô ngự sử Phan Thanh
Giả n, Tham tri Nguyễn Đứ c Hoạ t, Đà o Trí Phú , Lý Vă n Phứ c, Bù i Quỹ, Nguyễn Vă n Điển,
Phạ m Thế Hiển, Hoà ng Tế Mỹ, Thị lang Nguyễn Trạ ch, Phạ m Khô i, Trương Quố c Dụ ng,
Nộ i cá c Nguyễn Đứ c Chính, Vũ Phạ m Khả i, Nguyễn Cử u Trườ ng, Lê Châ n, tấ t cả là 18
ngườ i). Lạ i nhâ n vui mừ ng là m chơi mộ t bà i, có câ u : “Tá n trị thầ n lâ n xâ m hộ i thượ ng,
nă ng thi tử đệ bá n diên trung” ((2) Bề tô i giú p sự nghiệp thịnh trị sum vầy trong cuộ c
hộ i họ p. Con em là m đượ c thơ chiếm nử a số ngườ i trong tiệc.2). Đều ban cho vă n phò ng
tứ bả o ((3) Vă n phò ng tứ bả o : bố n thứ đồ dù ng ở vă n phò ng : giấ y, bú t, mự c, nghiên.3).

Gả : hoà ng trưở ng nữ Tĩnh Hả o cho con cố ((4) Cố : đã chết.4) Hậ u quâ n Nguyễn Vă n

Trọ ng là Nguyễn Ninh, hoà ng nhị nữ Nhà n Yên cho con Trung quâ n Tạ Quang Cự là
Quang  n, hoà ng tứ nữ Huy Nhu cho con Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế là Đă ng Trụ là m
vợ . Vua dụ rằ ng : “Ngà y xưa cho xuố ng sô ng Vỉ, sô ng Nhuế ((5) Vỉ, Nhuế : tên 2 sô ng
thờ i cổ ở Trung Quố c, là nơi vua Nghiêu gả 2 con gá i cho Ngu Thuấ n.5), khô ng nghe nó i
lễ nghi phả i nhiều. Huố ng chi lấ y da hươu là m lễ, đờ i xưa vẫ n thườ ng nó i đến. Cá c quan
đạ i thầ n có đứ c thanh, thậ n, trung, cầ n, trẫ m vẫ n đã biết, vậ y tuỳ từ ng nhà nên nhiều
nên ít, khô ng cầ n quá xa xỉ là đượ c”.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển LV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a xuâ n, thá ng 2. Cho Thượ ng thư bộ Cô ng là
Lâ m Duy Thiếp kiêm giữ ấ n và cô ng việc ty Tà o chính sứ .

Quyền Bố chính Quả ng Bình Trương Đă ng Đệ, á n sá t Phan Thà nh, phá i viên là bọ n Hà
Đồ ng Chính dâ ng sớ tâ u bày về việc xét thấ y số gỗ có nhiều tì vết, và ở tỉnh thu quá lạ m,
viên đi kiểm tra là m việc sơ suấ t. Vua xem tờ tâ u, nó i rằ ng : “Tỉnh ấy trướ c tâ u phá t tiền
cô ng cho là m vố n nhiều đến và i chụ c vạ n, thế mà mua gỗ khô ng đượ c mấ y, nă m thá ng
kéo dà i, bỏ bễ lâ u ngà y khô ng xong, nhiều lầ n đã gia hạ n giụ c thu, cũ ng chưa nộ p đủ .
Nă m trướ c, Chu Hữ u Đứ c đi đến tra xét, sau về Kinh, bị viên coi kho nhặ t chọ n ra nhiều
gỗ có tì vết. Nay vừ a mớ i kiểm tra mà gỗ cũ hiện chứ a trong kho cò n ít, thì khi chưa
kiểm tra, sẽ ra thế nà o ? Cá i tộ i lờ mờ củ a quan tỉnh Nguyễn Vă n Đạ t chắ c đã khô ng chố i
đượ c, mà phá i viên Chu Hữ u Đứ c mộ t mự c hù a theo, hình như bù nhìn bằ ng gỗ , khô ng
quan tâ m đến củ a kho cô ng Nhà nướ c ! Vậ y kiểm tra ở chỗ nà o ?". Bèn sai ngay bộ Cô ng
nghiêm ngặ t sứ c hỏ i. Lạ i tự tra xét xem có tình tiết thô ng đồ ng che giấ u cho nhau hay
khô ng, rồ i tâ u cả lên, chờ Chỉ.

Lạ i sai Lụ c bộ , mỗ i bộ phá i mộ t thuộ c viên, theo Hà Đồ ng Chính chia đi tra xét. Viên ở
tỉnh cũ ng thay đổ i, hộ i đồ ng vớ i nhau là m việc. Cò n hạ ng gỗ có tì vết đã từ ng xét ra, cũ ng
nên tuỳ việc mà dù ng, khô ng nên bỏ cả là m phế phẩ m : Cho đượ c chướ c lượ c thu dù ng,
là m riêng mộ t danh sá ch, nhưng tính rú t giá đi ; cò n hạ ng gỗ tố t là m riêng mộ t danh
sá ch, phá i tả i về nộ p, để kịp dù ng. Sau nà y số nộ p tiếp là bao nhiêu, cũ ng hộ i đồ ng tra
xét, tuỳ tiện là m việc, khô ng nên chê nhiều, lấ y nghiệt, thà nh ra khổ dâ n. Số tiền cô ng
lĩnh ra, đều phả i chiết tính, đã thanh khoả n hay chưa thanh khoả n, sự thể thế nà o, tâ u
bà y cho rõ rà ng để đượ c biết cả.
Sau đó Phan Thà nh, Hà Đồ ng Chính cù ng nhau thườ ng tra, quan tỉnh Trương Đă ng Đệ,
phá i viên Nguyễn Quýnh xét ra Bố chính trướ c đã chết là là Nguyễn Tự nhậ n củ a ló t đến
hơn 900 quan và quan lạ i thuộ c tỉnh nhậ n tiền là m củ a riêng, phá i viên Chu Hữ u Đứ c
thô ng đồ ng che chở . Tấ t cả đều phả i truy cứ u, niêm phong gia sả n và cá ch, bã i.

Định rõ điều lệ đặ t việc binh.

Dụ rằ ng : “Việc binh là chính sá ch lớ n củ a Nhà nướ c, để nghiêm chỉnh vũ bị mà bả o vệ

dâ n sinh. Kinh Thư có lờ i dạ y về trị việc quâ n, trong truyện có lờ i nó i “tú c binh”, thự c là
việc quâ n khô ng thể thiếu đượ c. Quy chế việc quâ n củ a Nhà nướ c, định ra có lệ thườ ng,
trong đó kỳ hạ n gọ i lính, dẫ n đến, phâ n xử về tộ i trố n thiếu, nhiều lầ n nghị định thi hà nh
rồ i. Duy lâ u ngà y sinh tệ, trễ nhá c, quâ n ở ngũ thì trố n đi nhiều, quâ n dẫ n đi nộ p thì
đượ c kéo dài. Nă m nay số quâ n phả i nộ p ở Kinh tấ t cả lạ i thiếu đến hà ng nghìn hà ng
tră m. Xét ra tệ đó , chỉ vì ngườ i thố ng suấ t khô ng biết trô ng nom kiềm chế, mà yêu sá ch
ngoà i lệ, tuỳ ý nó i dố i, ă n hiếp, tổ ng lý thì ứ c thế kẻ cô đơn, nghèo hèn, cho kẻ già u có
đượ c trá nh ; thậ m chí có ngườ i cố ý để chậ m, hò ng mong tạ m khỏ i việc mộ quâ n, tự cho
là đắ c sá ch. Sở dĩ tên Giá p phả i gọ i, tên ấ t đượ c thiếu, sớ m thay thế, chiều đã trố n, ngạ ch
quâ n số thiếu tă ng nhiều, thự c do ở đấ y ! Vậ y mà viên thố ng quả n và cá c viên phủ huyện
lạ i mượ n cớ rằ ng xét số thiếu chưa đến phả i tộ i, xét cô ng thì cò n chờ niên hạ n, nên mớ i
bỏ mặ c cho thiếu, khô ng lấy việc đó là m quan tâ m. Cho đến quan chưở ng lĩnh, thượ ng ty
cá c địa phương cũ ng đạ i khá i cho là ngẫ u nhiên, khô ng lú c nà o ră n bả o. Nó i theo tệ cũ ,
do đấ y mà ra ! Vả lạ i, triều đình vỗ về quâ n sĩ, yêu nuô i nhâ n dâ n. Phà m cá i kế để nuô i
quâ n giữ dâ n, khô ng cá i gì là khô ng chu đá o, há nên để cho bọ n bấ t chính đượ c lọ t và o
tham nhũ ng mà nhậ n tà i ư ? Huố ng chi, đố i vớ i lò ng ngườ i, hễ rộ ng quá thì sinh cà n rỡ .
Phả i nên thườ ng thườ ng ră n bả o hơn nữ a để ngă n chặ n sự lườ i. Nên lậ p rõ điều lệ thế
nà o để có thể ngă n đượ c mố i tệ mà ngạ ch quâ n đượ c đầ y đủ . Giao cho đình thầ n đem
cá c điều lệ từ trướ c đến giờ xét bà n tâ u lên”. Sau đó đình thầ n bà n xin chia là m 6 điều :

(- Kỳ hạ n gọ i lính, dẫ n đến và phâ n xử đều là m theo như lệ trướ c.

- Lệ xử binh lính bỏ trố n, châ m chướ c bà n qua, bổ sung thêm và o nghị : Từ nay, phà m
binh trố n đi 2 lầ n, đều có tư ngay. Lầ n trướ c, cò n trong hạ n mà đến thú , lầ n sau bị bắ t
đượ c, thì phả i đó ng gô ng 2 thá ng, đá nh ngay 100 trượ ng, cho sung và o độ i ngũ ; lầ n
trướ c, ngoà i hạ n mớ i đến thú , lầ n sau bị bắ t đượ c, thì đó ng gô ng 3 thá ng, đá nh ngay 100
trượ ng, tố ng sang độ i ngũ khá c. Nếu lầ n trướ c bị bắ t đượ c, lầ n sau mớ i đến thú , thì
khô ng cứ trong hạ n hay ngoà i hạ n, đều tha cho đó ng gô ng, đá nh ngay 100 trượ ng, cho
sung và o độ i ngũ . Hai lầ n cù ng tư ngay, bị bắ t đượ c, thì phá t đi sung quâ n ở biên trấ n
gầ n. Binh trố n đi 3 lầ n, hai lầ n trướ c ngoà i hạ n mớ i đến thú , mộ t lầ n sau bị bắ t đượ c, thì
đó ng gô ng 3 thá ng đá nh ngay 100 trượ ng, cho sung và o độ i ngũ ; nếu mộ t lầ n sau đến
thú , thì đượ c giả m đẳ ng, đó ng gô ng 2 thá ng, đá nh ngay 100 trượ ng, cho sung và o độ i
ngũ ; mộ t lầ n trướ c, khô ng cứ trong hạ n hay ngoà i hạ n đến thú , hai lầ n sau bị bắ t đượ c,
thì phá t đi sung quâ n ở biên trấ n xa ; nếu lầ n sau cù ng đến thú , thì đượ c giả m đẳ ng,
đó ng gô ng 3 thá ng, đá nh ngay 100 trượ ng, cho sung và o độ i ngũ ; nếu ba lầ n đều bị
ngườ i bắ t đượ c, thì theo lệ, phả i giả o giam hậ u. Binh trố n đi 4 lầ n, đều đến thú , thì
khô ng cứ trong hạ n hay ngoà i hạ n, phả i đó ng gô ng 2 thá ng, đá nh ngay 100 trượ ng, tố ng
đi độ i ngũ khá c. Nếu lầ n trướ c đều đến thú , mà mộ t lầ n sau cù ng bị bắ t đượ c, thì đều xử
giả o giam hậ u ; trướ c có mộ t lầ n bị bắ t đượ c mà lầ n sau cù ng đến thú , thì khô ng cứ
trong hạ n hay ngoà i hạ n đều đượ c giả m đẳ ng, phả i gô ng 3 thá ng, đá nh ngay 100
trượ ng, cho sung và o độ i ngũ ; cò n như binh trố n đến 5 lầ n trở lên thì khô ng cứ bắ t
đượ c trướ c hay sau, đến thú trong hạ n hay ngoà i hạ n, đều xử giả o giam hậ u.

- Về nghiêm cấ m cá c ngườ i xướ ng xuấ t, yêu sá ch, nó i dố i, ă n hiếp, theo lệ do quan to

chưở ng lĩnh và thượ ng ty địa phương đem các điều ră n cấ m ră n bả o rõ rà ng, nếu cò n
quen thó i cũ khô ng chừ a, việc phá t giá c, thì bắ t ngay nghiêm trị.

- Về việc cấ m tổ ng lý chọ n thế, gian dố i, thì theo như lệ trướ c. Lạ i sứ c cho cá c địa
phương chiếu cá c xã thô n trong hạ t cò n thiếu binh lính đã tuyển, thì nghiêm sứ c cho các
phủ huyện chiểu theo kỳ hạ n, bắ t để thay thế cho đủ ngạ ch. Nếu cò n dá m theo như
trướ c, cố ý để thiếu, do quan địa phương xét ra quả là đích tình trố n trá nh thì đem ngay
lý dịch đá nh ngay 80 trượ ng, bắ t phả i điền thế sung ngạ ch.
- Từ độ i trưở ng cho đến quan chưở ng lĩnh, xét số thiếu bắ t tộ i, trừ binh mộ thì xét số
thiếu bắ t tộ i theo như lệ trướ c. Từ nay, phà m binh lính đã tuyển điểm, trong 1 nă m mỗ i
độ i trố n đến 4 tên, thì độ i trưở ng và ngoạ i uỷ độ i trưở ng đều phả i đá nh 20 roi ; suấ t độ i
đượ c giả m 1 bậ c, cứ 2 tên phả i gia 1 bậ c ; mỗ i vệ cơ để trố n đến 40 tên thì viên quả n
phả i đá nh 20 roi, cứ 40 tên phả i gia 1 bậ c, các tộ i trên đâ y chỉ phạ t đến 80 trượ ng. Cá c
độ i trưở ng, ngoạ i uỷ độ i trưở ng đều phả i đá nh ngay. Suấ t độ i trở lên thì xử phâ n theo lệ
tộ i cô ng. Cá c biền binh đến tạ i ngũ chưa chi lương thá ng mà trố n 2 tên thì ngang vớ i tạ i
ngũ đã chi lương thá ng mà trố n 1 tên, đến cuố i nă m chiết tính xử tộ i. Nếu trố n khô ng
đến 2 tên thì đượ c miễn nghị. Cò n thưở ng cách chưa có lệ cũ , xin châ m chướ c nghị tiếp,
phà m quâ n chính ngạ ch tuyển và o và triệu mộ , cá c vệ, cơ trong 1 nă m, độ i nà o quâ n
khô ng trố n thiếu thì độ i trưở ng, ngoạ i uỷ độ i trưở ng đều đượ c thưở ng tiền lương 3
thá ng, suấ t độ i đều đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ ; vệ cơ nà o đều khô ng ai trố n thiếu thì
viên quả n vệ, quả n cơ đều đượ c thưở ng kỷ lụ c 2 thứ . Cá c vệ cơ thuộ c quan chưở ng lĩnh
cai quả n, trong 1 nă m đều khô ng có ai trố n thiếu, cai quả n từ 2 vệ cơ trở xuố ng, đều
đượ c thưở ng kỷ lụ c 3 thứ , cai quả n từ 4 vệ cơ trở lên, đều đượ c thưở ng gia 1 cấ p, hằ ng
nă m đến cuố i nă m ở Kinh do quan chưở ng lĩnh, ở ngoà i do thượ ng ty đố c, phủ , bố , á n
chiếu theo nghị trướ c, cứ số đủ hay thiếu củ a cá c vệ, cơ, độ i thuộ c hạ t mình, chia từ ng
hạ ng là m thà nh bả n tâ u do bộ Binh chiếu lệ tâ u lên ; về số đủ hay thiếu củ a bả n phầ n
quan chưở ng lĩnh, trình bà y cả trong tờ tâ u để chờ Chỉ.

- Về lệ bắ t tộ i xét cô ng từ cai tổ ng đến thượ ng ty địa phương, xin châ m chướ c nghị định
thưở ng phạ t, nhấ t luậ t thi hà nh. Từ nay, phà m cá c tỉnh và phủ huyện bắ t lính, đều lấ y 1
nă m là m hạ n, cứ số hiệu cò n trố n thiếu, phả i bắ t để giả i nộ p, chia là m 10 thà nh, hạ t nà o
bắ t để giả i nộ p thiếu đến 2 thà nh trở xuố ng thì đượ c miễn xử phâ n, nhưng bắ t phả i bắ t
để sung điền ; nếu từ lẻ 2 thà nh trở lên, phả i đá nh 40 roi, mỗ i thà nh gia 1 bậ c, tộ i chỉ
đến 80 trượ ng, đều cho theo lệ tộ i cô ng phả i giá ng hay phạ t ; phủ huyện nà o thiếu từ 10
tên trở lên đến 50 tên, mà sung điền đượ c, đều đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ ; thiếu từ 50
tên trở lên, mà sung điền đượ c thưở ng kỷ lụ c 2 thứ ; tỉnh nà o thiếu từ 100 tên trở lên
mà sung điền đượ c, thì đố c, phủ và viên giữ chứ c Bố chính hay quyền giữ chứ c Bố chính
đều đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ ; từ 200 tên trở lên mà sung điền đượ c ; đều thưở ng kỷ
lụ c 2 thứ . Hằ ng nă m đến cuố i nă m do thượ ng ty địa phương cứ dự a và o phâ n số về bắ t
lính đủ hay thiếu củ a cá c viên phủ huyện hiện tạ i chứ c trong nă m ấ y, chiếu lệ nên đượ c
thưở ng phạ t hay miễn nghị tâ u lên rõ rà ng. Cò n số đủ hay thiếu thuộ c hạ t củ a viên đố c
phủ và ty Bố chính, trình bà y và o tờ tâ u tấ t cả , đợ i Chỉ, do bộ Binh xét lạ i, tâ u lên. Sau
khi đượ c Chỉ, bả n phê chữ son, do bộ Lạ i đem cả sự trạ ng cô ng, quá về việc bắ t lính
trong 3 nă m và 2 việc thu lương thuế, xét hình á n, chiếu lệ xét cô ng mà chướ c nghị, chia
ra cá c hạ ng ưu, bình, thứ , liệt để nghị thưở ng, phạ t, thă ng, giá ng. Ngoà i ra đều chiếu
theo lệ trướ c thi hà nh. Cò n cai, phó tổ ng, xin châ m chướ c lệ cũ định lạ i. Về lệ cai, phó
tổ ng bắ t lính đượ c đủ hay thiếu, nên phả i xử phâ n và thô i khô ng cấ p lương, thì vẫ n theo
lệ định nă m Minh Mệnh thứ 17. Duy cá c tên phó tổ ng khô ng có lương thì nên thô i, xin
cũ ng chiếu lệ cai tổ ng thí sai để xử phâ n. Cò n như thưở ng cá ch, tổ ng nà o thiếu 10 đến
20 tên mà trong nă m ấ y sung điền đượ c, và phầ n lính phả i chịu từ 50 tên trở lên, trong
nă m ấ y thườ ng đầy đủ khô ng bỏ thiếu, thì cai tổ ng, phó tổ ng chuyên là m việc ấ y đượ c
thưở ng mộ t đồ ng Phi Long đạ i ngâ n tiền ; thiếu từ 20 đến 40 tên mà trong nă m ấ y sung
điền đượ c, và phầ n lính phả i chịu từ 100 đến 150 tên trở lên, mà trong nă m ấ y thườ ng
đầ y đủ khô ng bỏ thiếu, thì đượ c thưở ng hai đồ ng Phi Long đạ i ngâ n tiền. Cò n như lý
trưở ng, danh phậ n nhỏ mọ n ; hằ ng nă m tra xét thưở ng phạ t đều thô i cả ). Vua y cho nghị
ấ y, cho ghi là m lệ mã i.

Viện Đô sá t vâ ng mệnh điều tra cá i á n bộ Lễ đá nh mấ t ấ n quan phò ng, đã đượ c triển

hạ n, nhưng cũ ng khô ng tra ra đượ c, nay tâ u lên nhậ n tộ i. Vua bả o quan Nộ i cá c rằ ng :
“ấ n quan phò ng ấ y, là bộ , ty tiếp nhậ n để cấ t, lạ i có chữ ký củ a đườ ng quan, có thể bằ ng
cứ đượ c, thế rồ i là m thế nà o lạ i đá nh mấ t ! Đến khi sứ c sai tìm xét, vẫ n khô ng đượ c, thì
ra đườ ng thuộ c bộ Lễ trướ c đã khinh thườ ng, gâ y nuô i kẻ gian, sau lạ i thả o cho xong
việc. Đá ng phả i là m hết phép, tra rõ đến nơi đến chố n cho đú ng tộ i, nhưng nghĩ việc đã
lâ u ngà y, nếu bắ t phả i tìm cho đến cù ng, cũ ng vẫ n khô ng ra đượ c manh mố i đích xá c.
Vậ y tạ m giao tộ i cho bộ Lạ i tra rõ phâ n biệt nghị xử . Cò n viện Đô sá t, có nhiệm vụ là đà i
ngự sử , kinh tra việc á n, việc kiện, đã lâ u vẫ n khô ng tìm ra sự thự c, cũ ng là bấ t lự c ! Giao
cả cho bộ Lạ i nghị xử . Vả lạ i, ấ n tín là việc quan trọ ng, nếu bị mấ t trộ m, xả y ra có sự gian
dố i, chắ c phả i nghiêm ngặ t trị tộ i, sao đượ c gọ i là khô ng phả i chấ t bạ c mà vộ i tha ? Duy
phả i bình tình, theo lý, tạ m cho đợ i xem việc có sá ng tỏ ra để sử a lạ i á n lý. Sau nà y có tra
xét, cầ n phả i hết lò ng nghiên cứ u, phá t hiện sự gian dố i, khô ng đượ c vin lệ nà y mà cầ u
xin”. Sau đó ấ n quan phò ng quả khô ng tìm thấ y. Nghị củ a bộ Lạ i tâ u lên, đều phả i giá ng
phạ t.

Vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : “Hộ p sớ tâ u nă m nay củ a cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ đều

khô ng tâ u liền khoả n nà o, đủ biết đờ i thá i bình khô ng có việc gì, là ng mạ c cù ng đượ c
yên ổ n. Duy ở Hà Nộ i, thá ng chạ p nă m ngoá i, đô i khi có mộ t và i xã , tình hình dâ n gian
hơi gieo neo, trẫ m đã cứ u vớ t trướ c rồ i”.

Vua triệu hỏ i Thị lang bộ Lễ là Nguyễn Hanh rằ ng : “Khi ngươi ở tỉnh Phú Yên, có từ ng
xem xét sự tình nướ c Hoả Xá thế nà o khô ng ?”. Hanh thưa rằ ng : “Nă m ngoá i, vì đượ c
ban cấ p quan lịch, nướ c ấ y đến tỉnh bá i lĩnh, khô n xiết vui mừ ng ; lạ i nó i rõ nhâ n dâ n ở
nướ c ấ y đượ c yên vui tấ t cả , thự c là nhờ uy đứ c nhà vua ; nă m nay kính gặ p tiết tứ tuầ n
đạ i khá nh, xin cứ tình đề đạ t tâ u lên, cho nướ c ấ y đượ c về Kinh chú c mừ ng, để tỏ lò ng
thà nh”.

Vua bả o quan bộ Binh rằ ng : “Nă m nay, biền binh cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ về Kinh thao diễn,
cho ở cá c quâ n xá ((1) Quâ n xá : nhà quâ n lính ở .1) cò n rộ ng ở trong thà nh, để cho đượ c
tiện, duy phía trong Kinh thà nh, điều cấ m rấ t nghiêm, nên truyền Chỉ cho cá c viên quả n
suấ t phả i gia tâ m kiềm thú c, quâ n sĩ khô ng đượ c phó ng tú ng. Đợ i khi đều tậ p hợ p, do bộ
dẫ n và o chiêm bá i. Cá c viên quả n suấ t đều mặ c á o có bổ tử , suấ t độ i đều mặ c nhung
phụ c, để cho giả n tiện”.

Lú c nà y, nhạ c cô ng thự Thanh bình phầ n nhiều thiếu, khô ng đủ số . Vua bả o quan bộ Lễ
rằ ng : “Nên mộ thêm nhạ c cô ng ở Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Quả ng Trị cho đủ
số để là m lễ, nhưng chướ c lượ ng nghị định hằ ng nă m kính gặ p 5 lễ hưở ng, thì trướ c 10
ngà y phả i đến bộ diễn tậ p, để chuẩ n bị đến ngà y là m lễ. Phà m khi gặ p lễ Hợ p hưở ng thì
cá c nhạ c cô ng đượ c ở lạ i để chờ là m lễ Xuâ n hưở ng. Cò n nhạ c cô ng Quả ng Nam, Quả ng
Ngã i thì chờ là m lễ Hạ hưở ng ; lễ Thu hưở ng thì nhạ c cô ng Bình Định, Quả ng Trị phả i
chờ ; lễ Đô ng hưở ng, Hợ p hưở ng, Xuâ n hưở ng xong việc thì cho về”.
Vua ngự điện Vă n Minh, triệu cá c thâ n cô ng cho ngồ i, khoả n đãi chè thạ ch nhũ . Vua bả o
rằ ng : “Chè gọ i là thạ ch nhũ , cá i tên cũ ng lạ . Đạ i khá i chè thì đâ u đâ u cũ ng có , nhưng
cũ ng tuỳ thổ ngơi mà chế ra phẩ m chấ t, đặ t tên là do ngườ i cả ; tứ c như vị thuố c gọ i là
sâ m, sinh sả n ở chỗ ấ y thì tố t, đem trồ ng ở chỗ khá c thì vị đổ i khá c. Trẫ m dù ng thuố c
hằ ng ngà y, về thổ ngơi hơi thấ y có khá c, huố ng chi là phẩ m chấ t chè ! Phà m ngườ i ta
là m việc gì cũ ng như thế cả”. Rồ i tuyên triệu hoà ng tử , thâ n cô ng và cá c quan đạ i thầ n
vă n võ , ban cho chè “thạ ch nhũ ” có từ ng bậ c.

Vua bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Tấ n phong cá c bậ c trong cung, chỉ là m lễ 3 lầ n quỳ, 6 lầ n lạ y,

khô ng như lệ tấ n phong hoà ng tử . Theo lễ, có con thì con bá i mạ ng thay cho sinh mẫ u.
Tiếp sứ giả nhậ n cờ tiết, ngườ i đà n bà khô ng ra khỏ i cử a. Vậ y nên bà n kỹ nghi thứ c để
là m lệ thườ ng mớ i đượ c. Cò n như khá nh tiết nă m nay, nên tra ở lệ đình hầ u để phò ng
tấ n phong cho con cá c hoà ng thâ n, hoà ng đệ. Đừ ng đợ i đến nơi mớ i tra cứ u có khi sai
lầ m”.

Bộ Lễ tâ u khú c nhạ c về nghi thứ c chầ u mừ ng lễ khá nh tiết nă m nay. Vua bả o rằ ng : “Thứ
bậ c bồ i thầ n các thuộ c quố c và các thổ ty, nên ở ngoà i sâ n Kim Lâ n, đợ i cá c quan là m lễ
chầ u mừ ng xong, chia đứ ng theo hà ng, do bộ Lễ kính dẫ n lên thềm, dâ ng biểu lạ y mừ ng.
Cò n thì theo lệ nă m Minh Mệnh thứ 21”.
Là m thêm kho bằ ng ngó i ở Hưng Yên, Hả i Dương, Thá i Nguyên, Thanh Hoá , Nam Định,
Hà Nộ i (Hưng Yên 1 toà 31 gian 2 chá i ; kho riêng củ a Hả i Dương ở tỉnh Hưng Yên 1 toà
27 gian 2 chá i ; Thá i Nguyên 1 toà 20 gian 2 chá i ; Thanh Hoá 1 toà 27 gian 2 chá i ; Nam
Định 2 toà mỗ i toà 25 gian 2 chá i ; Hà Nộ i 1 toà 55 gian 2 chá i ; lạ i kho cũ 1 toà 48 gian 2
chá i, là m thêm 7 gian).

Là m lạ i 2 viện Đoan tườ ng, Đoan trang. Sai Đô thố ng Nguyễn Tiến Lâ m, Chưở ng vệ
Nguyễn Phượ ng trô ng nom việc nà y.

Tỉnh Quả ng Yên lù ng bắ t đượ c giặ c Thanh là Lưu Đô ng Bả o. Cho giao sang châ u Khâ m
tra xét, trị tộ i.
Sai tỉnh Quả ng Nam sử a sang đồ thờ ở 2 lă ng Vĩnh Diễn, Vĩnh Diên.

Phong cho con Thọ Xuâ n cô ng Miên Định là Hồ ng Tuấ n là m Mô ng  n đình hầ u, con Ninh
Thuậ n cô ng Miên Nghi là Hồ ng Tự là m Cả m  n đình hầ u. Vua cho rằ ng nă m nay chú c
thọ tứ tuầ n, vui mừ ng khắ p cả nướ c, ban Phướ c phả i ban trướ c từ dò ng dõ i nhà vua, mà
2 cô ng là bậ c rấ t thâ n củ a nướ c, cá c con đều tuổ i đã trưở ng thà nh, nên có mệnh lệnh
nà y.

ấ m thụ cho Trầ n Hưng Lý là con Trầ n Hưng Biểu, Phó vệ uý đã chết, là m Chá nh độ i
trưở ng viện Thượ ng trà . Hưng Biểu trướ c vì hă ng há i đi bắ t giặ c, bị thiệt mạ ng ; vua
thương lắ m, cho nên lụ c dụ ng đến con.

Vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : “ở Trấ n Tâ y, sau khi việc yên, cầ n phả i khéo xếp đặ t
hơn, để bờ cõ i ngoà i biên đượ c vữ ng ; cá c chỗ địa đầ u quan yếu ở An Giang, Hà Tiên,
nên đặ t đồ n có quan to để cai trị, mớ i có thể giữ đượ c cá i lo bấ t trắ c.

Tỉnh Hà Tĩnh giá gạ o đắ t, dâ n trong hạ t tình nguyện mua thó c trong kho Nhà nướ c.
Quan tỉnh đem việc ấy tâ u lên. Vua giá ng dụ rằ ng : “Hạ t ấ y lú a vụ chiêm nă m ngoá i có
chỗ tổ n thương, vụ mù a thu hoạ ch chỉ đượ c 7 - 8 phầ n 10, đến nỗ i giá gạ o lên cao, dâ n
tình gieo neo nên phả i tính cá ch cứ u vớ t, để lương thự c đượ c dồ i dà o”. Bèn sai quan
tỉnh Trầ n Vă n Tuâ n phá t ngay thó c trong kho, giả m giá bá n ra. Số tiền mua gạ o cho lù i
hạ n đến vụ chiêm nă m sau đem nộ p, để dâ n đượ c thấ m nhuầ n ơn thự c. Rồ i cho hỏ i
khắ p trong hạ t, xem đã đượ c đong thó c, thó c gạ o đã lưu thô ng, giá gạ o đã giả m xuố ng
chưa, lương thự c củ a dâ n đã gầ n thư chưa, và nắ ng mưa có hoà thuậ n như thườ ng
khô ng, lú a có xanh tố t khô ng, lú a sớ m lú a muộ n chừ ng đến thá ng nà o đượ c gặ t… Tấ t cả
đều phả i tâ u lên. Sau đó [Trầ n Vă n Tuâ n] tâ u rằ ng giá gạ o đã giả m xuố ng dầ n, hiện nay
nắ ng mưa hoà thuậ n như thườ ng, lú a ruộ ng đều đượ c tố t, độ đến khoả ng thá ng 4, thá ng
5 mớ i có thể lầ n lượ t đượ c gặ t.

Vua cho rằ ng ngà y đượ c gặ t cò n lâ u, dâ n gian vẫ n có vẻ đó i, bèn sai quan khoa đạ o là

bọ n Nguyễn Thuậ n, Đỗ Danh Thiếp mang cờ lệnh đi, hộ i đồ ng vớ i quan tỉnh tuỳ tiện
xuấ t thó c cho vay. Bọ n Thuậ n tâ u rằ ng : “Dâ n trong hạ t đến tỉnh xin ă n, kể có hà ng tră m,
hà ng nghìn”. Vua lạ i sai phá t thêm tiền, gạ o chẩ n cấ p cho dâ n. (Số thó c bá n ra cho dâ n là
56.470 hộ c ; gạ o phá t chẩ n là 7.484 phương ; tiền là 5.123 quan có lẻ).

Bộ Hình tâ u rằ ng : Sau khi lệnh cấ m tạ m bãi, có 14 tên phả i xử tử ”. Vua bả o quan Nộ i cá c

rằ ng : “Nă m nay trẫ m đượ c tứ tuầ n chính thọ , mở tiệc ban ơn khắ p cả trong nướ c. Vừ a
lú c khí trờ i hoà ấ m, gầ n đến ngà y lễ lớ n, trẫ m theo đứ c hiếu sinh, đố i vớ i việc hình phá p,
cà ng để ý hơn. Nă m nay, tù tộ i phả i xử tử , tạ m hã y hoã n chém, đều đượ c đến mù a thu
xét lạ i, để tỏ ý chí, kính cẩ n, thương dâ n”.

Vua bả o quan Nộ i cá c rằ ng : “Nay, trẫ m tuổ i đượ c tứ tuầ n mà lạ i gặ p thá ng tố t, trong khi
rỗ i việc, chợ t có câ u đố i rằ ng : Thuỵ ứ ng giai niên, trù ng ngũ nhậ t tă ng trù ng ngũ nguyệt
; Tườ ng trưng thọ đả n, bá t thiên xuâ n hự u bá t thiên thu ((1) Nghĩa là : Điềm ứ ng nă m
tố t, hai lầ n mồ ng nă m thêm hai lầ n thá ng nă m ; Trưng triệu số ng lâ u, tá m nghìn mù a
xuâ n lạ i tá m nghìn mù a thu.1). Lạ i có câ u rằ ng : Kết thá i trương đă ng, phi tạ i nhấ t nhâ n
chi dậ t lạ c ; Hà nh khá nh thi huệ, phổ chiêm vạ n tính chi thừ a hưu ((2) Nghĩa là : Kết hoa
treo đèn, khô ng phả i mộ t ngườ i hưở ng thú ; Mở tiệc ban Phướ c, khắ p cả muô n họ nhờ
ơn.2). Ta muố n để là m câ u đố i mừ ng, nên chép ra cho các thị thầ n đọ c, hoặ c nên sử a lạ i
gì chă ng ?”. Đến khi tuyên đọ c, các đình thầ n đều lạ y mừ ng.

Quyền á n sá t Phú Yên là Nguyễn Hữ u Cơ dâ ng sớ chú c sứ c khoẻ, kèm tâ u về việc họ c trò

hạ t tỉnh ấy hợ p thi ở trườ ng Thừ a Thiên, đườ ng sá xa cá ch ; xin cho 4 hạ t Quả ng Nam,
Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên đặ t riêng mộ t trườ ng ở tỉnh Bình Định. Vua bả o rằ ng :
“Việc là m củ a triều đình, quan hệ đến tai mắ t mọ i ngườ i, nay lậ p thêm mộ t trườ ng, nếu
số họ c trò khô ng có mấ y, hoặ c có nhiều mà khô ng khỏ i sự trà trộ n, há chẳ ng phả i là có
danh mà khô ng có thự c ư ?”. Sau đó bộ Lễ tâ u rằ ng : “Số họ c trò cá c hạ t ấ y khô ng có
mấ y, xin theo như cũ , hợ p thi ở trườ ng Thừ a Thiên; đợ i sau số họ c trò thêm nhiều, sẽ lạ i
định”. Vua chuẩ n y.

Bộ Binh tâ u rằ ng : “Quan tỉnh An Giang tâ u bà y, thá ng 8, thá ng 9 nă m ngoá i, quan quâ n

cá c đạ o đá nh ở Tầ m Bô n, Thiết Thằ ng đều bình định ngay đượ c Trấ n Tâ y, thu đượ c cá c
thứ cỗ sú ng lớ n, thuố c đạ n, cờ , sú ng trườ ng. Lạ i ở quâ n thứ Trấ n Tâ y đệ về sú ng trườ ng,
sú ng lớ n, số binh khí khá nhiều, trong đó có thứ cò n dù ng đượ c : sú ng chu y 5 cỗ , sú ng
phá ch sơn 40 cỗ , sú ng quá sơn 102 cỗ , sú ng rộ ng miệng 3 cỗ , sú ng điểu sang có cò má y
113 khẩ u, xin cho sử a chữ a. Cá c hạ ng mụ c đạ n bằ ng gang, bằ ng chì hơn 21500 viên,
chấ n địa lô i 25 quả , đạ n bươm bướ m 3 gó i, đạ n chì như hạ t đậ u hơn 520 câ n, sú ng
trườ ng 100 khẩ u, xin cho cấ t đi, phò ng khi dù ng đến. Cò n thứ khô ng thể dù ng đượ c cho
phá huỷ, câ n lấ y đồ ng sắ t cấ t và o kho.

Vua dụ rằ ng : “Cá c thứ thu đượ c ấ y, nên tạ m để lạ i, đợ i cò n bà n định, khô ng cầ n sử a

chữ a vộ i là m gì”.

Quâ n thứ Trấ n Tâ y, bọ n Vũ Vă n Giả i, dâ ng sớ tâ u bày : “ở Trấ n Tâ y hiện nay khô ng có

việc gì, duy 2 tỉnh An Giang, Hà Tiên bá o có hơn và i tră m thổ phỉ sấ n đến luỹ dà i sô ng
Vĩnh Tế ; quan quâ n theo luỹ chố ng giữ , giặ c liền rú t lui. Vả lạ i, lò ng giặ c khô ng thể
lườ ng đượ c. Hiện đã cho đem 4 vệ thú binh về An Giang để cứ u viện”.

Vua dụ rằ ng : “Việc ở biên thuỳ phía tâ y, nhiều lầ n quâ n thứ tâ u lên nó i : đầ u mụ c nướ c
Xiêm đã đem mình đến xin hoà , Man tù đã đến thú tộ i, từ nay toà n hạ t Trấ n Tây chỗ nà o
cũ ng yên ổ n, sao ở luỹ dà i Vĩnh Tế lạ i có giặ c Man, lú c hiện, lú c ẩ n, khiến cho ngườ i ta
khô ng thể hiểu đượ c ! Thế là quâ n thứ khô ng chịu tra xét, sớ m tính trướ c việc, để ngă n
từ lú c chưa xả y ra, lạ i đổ cho lò ng giặ c khô ng thể lườ ng, như thế có đượ c hay khô ng ?
Nay chuẩ n cho bọ n Ngô Vă n Giai ở An Giang, Nguyễn Lương Nhà n ở Hà Tiên khéo xử trí
hơn, phâ n phá i ngă n chặ n, cố t đượ c yên ổ n an nhà n, khô ng nên vộ i gâ y hấ n trướ c, thà nh
ra khô ng hay. Cò n cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ , trướ c đem tấ t cả cô ng việc Xiêm, Thổ xin
hoà , thú tộ i mà tâ u bà y, trẫ m cũ ng lấ y sự khô ng đá nh, lấ y đứ c để khuấ t phụ c ngườ i xa,
đã nghe theo lờ i xin. Đến nay tính đố t tay đã hơn và i thá ng, về cô ng việc xếp đặ t, thô i
khô ng nó i đến ; cò n đầ u mụ c củ a giặ c là Chấ t Tri tạ i sao chưa chịu về ? Man tù là Ong
Giun gầ n đây đã thự c lò ng hà ng phụ c, hay cò n có lò ng dố i trá gì khá c, lạ i mượ n cớ kéo
dà i lâ u đến như thế ? Nà y, mưu thì nên dự định, trí thì quý ở trướ c việc. Khô ng xét thấ u
lò ng chú ng, sao có thể chó ng xong đượ c việc ngoà i biên ? Khô ng biết cá c quan có từ ng
nghĩ kỹ lo đến việc ấ y khô ng ? Mộ t khi phả i sử a soạ n hà nh quâ n thì tố n lương, khiến cho
quâ n sĩ phả i gố i giá o nằ m má c, chưa đượ c nghỉ ngơi. Trẫ m nhìn về phía tâ y, luố ng
nhữ ng bậ n lò ng, sao có thể nằ m yên đượ c ! Chuẩ n cho cá c quan đạ i thầ n tâ u ngay tình
hình hiện nay lên, để biết hết tình trạ ng. Cầ m quâ n khô ng đượ c chỉ chú trọ ng riêng
mình, là m hỏ ng cô ng việc. Nên cố gắ ng lo toan !”.

Quan ở quâ n thứ lạ i xin 10 ngà y mộ t kỳ đệ tậ p tâ u, để bớ t chạ y trạ m. Vua bả o rằ ng :

cô ng việc đá nh dẹp ở Trấ n Tâ y, trướ c đã chuẩ n định 5 ngà y mộ t lầ n tâ u, để đượ c biết
ngay tình hình ngoà i biên, nay xin như thế, chẳ ng là chậ m trễ ngà y giờ ư ? Vả lạ i, cá c
quan đạ i thầ n có trá ch nhiệm nặ ng ở biên thuỳ, cầ n phả i gia tâ m xếp đặ t, mong chó ng
xong việc, há nên say đắ m đó ng mã i ở đấ y ? Cò n việc nà o là quan trọ ng khẩ n cấ p, phả i
phi ngự a đệ tâ u. Ngoà i ra, theo lệ tố i khẩ n, phá t trạ m đệ đi, cũ ng đủ để bớ t chạ y trạ m”.
Lờ i xin ấ y khô ng đượ c chuẩ n y.

Vua bả o quan bộ Binh rằ ng : “ở Trấ n Tâ y, từ khi đã đặ t phủ uý, huyện uý đến giờ , khô ng
biết có kiềm chế đượ c dâ n và o khuô n phép và dâ n Thổ kia có tin theo khô ng ? Lạ i như
Ong Giun đi lầ n nà y mở rộ ng đườ ng ngoà i biên, thu lương hỏ i thuế, dâ n có nộ p hay
khô ng ? Sự thể thế nà o ? Việc ấ y đều là việc cầ n để khu xử ở ngoà i biên. Vả lạ i, Chấ t Tri
thì tham mến ở Ô Đô ng, Ong Giun thì mở rộ ng đườ ng ngoà i biên, trong đó khô ng thể
khô ng đá ng ngờ ! Thế mà từ trướ c đến giờ , quan đạ i thầ n ở quâ n thứ khô ng hề tự hỏ i,
để chú ng kéo dà i ngà y ra, há chẳ ng phả i là thấ y việc nghị hoà đã tâ u lên, cho nên khô ng
dá m trá ch hỏ i đến chú ng, sợ hoặ c có chỗ trở ngạ i ? Xét trong tậ p tâ u, có nhiều lờ i hồ i hộ
((1) Hồ i hộ : bà o chữ a, bao che.1) như nó i ở ta nghiễm nhiên có cá i thế khô ng nên
phạ m, là cũ ng chỉ nó i cho tắ c trá ch. Vậ y nên tự hỏ i : hiện nay ngă n giữ thế nà o và đã
đượ c Chỉ dụ lụ c giao mà chưa tâ u bày. Tấ t cả đều tư bộ để phò ng xét hỏ i. Xét xem chú ng
có tình trạ ng gì, cũ ng cứ thự c tư rõ , khô ng nên che giấ u mộ t ly. Vả lạ i, việc là m củ a
ngườ i Xiêm khô ng chính đạ i quang minh đượ c như triều đình, quố c vương củ a chú ng
cũ ng chỉ mưu lợ i mà thô i, Chấ t Tri dù ng quâ n lâ u nă m, đà nh khô ng thà nh hiệu, nay
hò ng đượ c lợ i nhiều để cầ u khỏ i tộ i. Ong Giun thì bị bứ c, sá ch nhiễu lấ y củ a dâ n để đầ y
tú i Chấ t Tri, cho nên việc ấy kéo dà i đến như thế. ý hắ n quan đạ i thầ n ở quâ n thứ ngồ i
đợ i cho chú ng chém giết lẫ n nhau mà chưa dá m nó i rõ chă ng ? Sao lạ i dâ ng sớ xin lù i
hạ n lạ i, thà nh ra để lò ng ta ngờ !”.
Chưở ng vệ Nhấ t vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư là Nguyễn Bá Tình chết. Cấ p thêm cho 200
quan tiền.

Là m viện Đoan hoà ở trong cử a Gia Tườ ng, sai Thố ng chế Hoà ng Vă n Hậ u trô ng nom
việc nà y.

Tuyên triệu : bọ n Lĩnh đố c Hà Nộ i - Ninh Bình là Tâ n Lộ c nam Mai Cô ng Ngô n, Tổ ng đố c

Thanh Hoá là Tô n Thấ t Lương, thự đố c Nghệ An - Hà Tĩnh là Tô n Thấ t Đườ ng, thự đố c
Hả i Dương - Quả ng Yên là Đặ ng Đứ c Thiệm, lĩnh phủ Hà Tiên là Bình Thắ ng nam
Nguyễn Lương Nhà n, Tuầ n phủ Quả ng Trị - Quả ng Bình là Lê Trườ ng Danh, Bố chính
Quả ng Ngã i là Nguyễn Đứ c Hộ , Bố chính Hưng Hoá là Phạ m Thế Trung, Bố chính Tuyên
Quang là Ngô Kim Lâ n, quyền Bố chính Định Tườ ng là Nguyễn Quố c Hoan, quyền Bố
chính An Giang là Nguyễn Bá Nghi, quyền Bố chính Quả ng Yên là Phạ m Huy, á n sá t Cao
Bằ ng là Nguyễn Hữ u Trì, á n sá t Quả ng Nam là Hoà ng Đạ o, á n sá t Bình Thuậ n là Trầ n
Vă n Thô ng, á n sá t Biên Hoà là Vũ Đĩnh, á n sá t Ninh Bình là Phạ m Bá Thiều, á n sá t Hưng
Yên là Nguyễn Hữ u Cố , quyền á n sá t Phú Yên là Nguyễn Hữ u Cơ, quyền á n sá t Thá i
Nguyên là Trầ n Thiện, Lã nh binh Nam Định là Nguyễn Vă n Tiến, Lã nh binh Bắ c Ninh là
Đỗ Vă n Sử u, Lã nh binh Lạ ng Sơn là Đỗ Đứ c Tấ n, Lã nh binh Vĩnh Long là Trầ n Tri, quyền
Đố c họ c Bình Định là Hồ Quang, Đố c họ c Hà Tĩnh là Trầ n Vă n Vi, Phó lã nh binh Gia Định
là Tô n Thấ t Hà n, Phó lã nh binh Sơn Tâ y là Lê Thuậ n : tấ t cả đều về Kinh là m lễ khá nh
tiết. Lạ i cho rằ ng Hà Nộ i là trọ ng địa ở Bắc Kỳ, nên lấ y Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là
Nguyễn Đă ng Giai quyền giữ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hà Nộ i - Ninh Bình, Chưở ng vệ
quyền Đề đố c Gia Định là Phan Tù ng quyền giữ ấ n quan phò ng Tuầ n phủ Hà Tiên ; á n
sá t Gia Định là Lê Trung Duệ quyền giữ ấ n triện Bố chính An Giang. Lạ i dụ cho cá c viên
ở tỉnh nên nghĩ rằ ng ngườ i ở ngườ i đi khô ng khá c nhau, trong ngoà i cũ ng thế, chớ lấ y
chưa đượ c dự triệu, hoặ c sinh lò ng bấ t mã n, phả i hết lò ng vớ i cô ng việc. Đó là các ngườ i
trung vua, yêu nướ c. Lạ i truyền dụ cho quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i nên đem
hết mưu mô , chó ng tâ u xong việc, sẽ đượ c ghi cô ng, uố ng rượ u ở nhà Tô n miếu tuyên
triệu cũ ng chưa muộ n, cá c ngườ i đều phả i cố gắ ng !
Triệu Lã nh binh Bình Thuậ n là Nguyễn Vă n Dinh về Kinh. Cho : Phó lã nh binh Khá nh
Hoà quyền sung Phó lã nh binh ở An Giang ; Lê Nguy quyền giữ ấ n quan phò ng Lã nh
binh ở Bình Thuậ n. Phó lã nh binh An Giang trướ c là Tô n Thấ t Khương đã khỏ i bệnh,
cho cung chứ c như cũ .

Cho : quyền Lang trung Nộ i vụ phủ là Lê Vă n Thà nh điệu bổ quyền á n sá t Gia Định ;
quyền Chưở ng vệ sung Lã nh binh Nghệ An là Nguyễn Doã n đượ c bổ thụ chứ c Chưở ng
vệ Nhấ t vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư ở Kinh kỳ, kiêm quả n cá c vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ ; Vệ
uý Trung vệ dinh Thầ n cơ là Nguyễn Tuyên đượ c bổ thụ Lã nh binh ở Nghệ An ; quyền
Vệ uý Tiền vệ dinh Thầ n cơ là Trương Phướ c Trườ ng, đượ c bổ thụ Vệ uý Trung vệ dinh
Long võ ; Phó vệ uý Trung vệ dinh Hổ oai là Tô n Thấ t Đẩ u đượ c bổ thụ Phó vệ uý Tiền
vệ dinh Thầ n cơ.

Là m nhà cô ng phó lã nh binh tỉnh Hả i Dương ở ngoà i thà nh tỉnh ấ y.

Vua bả o quan Nộ i cá c rằ ng : “Nay các nhâ n viên đượ c là m sá ch Thiệu Trị vă n quy đều do
khoa cử xuấ t thâ n, đô i khi có dù ng cả phủ , huyện. Vả lạ i, họ c để thi thố ra việc là m,
trướ c đọ c sá ch, sau là m quan. Vậ y sứ c rõ cho ai nấ y phả i gia tâ m kê cứ u, việc cô ng đã
xong, hiểu biết cũ ng rộ ng, chớ nên lạ o thả o tắ c trá ch mớ i đượ c”.

Ngà y Nhâ m Dầ n. Vua đi chơi sô ng Lợ i Nô ng để thă m lú a. Khi đi qua sô ng An Cự u,

thuyền ngự bị cạ n. Phó vệ uý thuyền rồ ng là bọ n Lê Lang, Trương Hợ i đều phả i giá ng 3
cấ p, điệu đi nơi khá c. Duy biền binh theo hầ u và 2 bên bờ bày á n chiêm bá i đều đượ c
thưở ng tiền.

Cho : Vệ uý Nhị vệ Tả dinh quâ n Thuỷ sư Kinh kỳ là Phạ m Xích đượ c điệu bổ là m Vệ uý
vệ Long thuyền ; quyền Phó vệ uý Tam vệ Hữ u dinh là Nguyễn Tấ t Huy đượ c bổ thụ Phó
vệ uý vệ Long thuyền ; Phó vệ uý Nhấ t vệ Tả dinh là Lê Chư do bả n chứ c, kiêm là m việc
ở vệ Long thuyền.
Ngà y Giá p Thìn. Vua đi chơi cung Bả o Định. Bộ Lễ tâ u rằ ng : “Dâ n tuổ i thọ ở Nghệ An là
Kim Thế Hợ p, tuổ i Đinh Mã o, thọ 108 tuổ i, cầ n xin nêu thưở ng”. Vua bả o rằ ng : “Ngườ i
nà y lễ tuổ i ((1) Lễ tuổ i : cù ng nă m sinh theo can chi.1) vớ i ta, số ng lâ u tră m tuổ i, thự c là
việc tố t”. Sai quan ở bộ nêu thưở ng nhiều hơn. Ban cho tấ m biển có 4 chữ to “Kỳ di
trưng thọ ” ((2) Số ng lâ u tră m tuổ i.2) để tỏ điềm ngườ i đờ i thá i bình. Dâ n tuổ i thọ cá c
tỉnh và ngườ i đượ c ngũ đạ i đồ ng đườ ng đều đượ c nêu thưở ng cả. Khi ấ y quan bộ Lễ
điều tra về số ngườ i đượ c ngũ đạ i đồ ng đườ ng, thì chỉ có 2 ngườ i đà n bà dâ n hạ t Hà Nộ i
(mộ t ngườ i quê ở là ng Thổ ố c, huyện Nam Xương, tên là Nguyễn Thị Thụ c, 101 tuổ i ;
mộ t ngườ i quê ở là ng Yên Đổ , huyện Bình Lụ c, tên là Phan Thị Chụ c, 84 tuổ i, đều có con
chá u, chá u bố n đờ i, chá u nă m đờ i cù ng ở vớ i nhau), chiểu lệ ngườ i đà n ô ng số ng lâ u thì
khô ng hợ p lệ. Vua sai đều thưở ng cho bạ c, đoạ n, vả i, lụ a và cho tấ m biển có 4 chữ to
“Dịch diệp diễn tườ ng” ((3) Đờ i đờ i nhiều Phướ c.3) theo như lệ ngườ i đà n bà số ng lâ u
nă m Minh Mệnh thứ nhấ t.

Bộ Lễ tâ u Thổ ty, Thổ mụ c cá c tỉnh cầ u xin về Kinh chú c mừ ng. Vua bả o rằ ng : “Thổ ty,
Thổ mụ c cũ ng là chứ c quan củ a triều đình, đều có ý tô n kính gầ n gũ i, nhưng đườ ng sá
xa cá ch, khô ng tiện về việc đi”. Bèn sai quan địa phương xét tỉnh nà o ít việc mà tình
nguyện, mỗ i tỉnh độ mộ t và i ngườ i, tỉnh nà o việc nhiều thì đượ c miễn ; đến hô m ấ y đều
đến hà nh cung cá c tỉnh chiêm bá i.

Dụ cho quan Thị vệ đạ i thầ n rằ ng : “Nay gặ p tiết Tứ tuầ n đạ i khá nh củ a trẫ m, lễ số

phụ ng dưỡ ng ở chố n cung tiên, phả i tă ng thêm nhiều. Trẫ m định đến mồ ng 9 thá ng nà y,
thâ n đến cung Từ Thọ , chú c sứ c khoẻ, là m lễ thượ ng thọ . Nhưng, vớ i lò ng kính dâ ng
ngon ngọ t, trẫ m muố n nhiều hơn nữ a, nên định trướ c lễ Vạ n thọ 5 ngà y, đặ t yến ngũ đạ i
đồ ng đườ ng 3 ngà y ở cung tiên : Cá c phẩ m nghi, lễ số , khú c nhạ c đều hơn gấ p đô i, đượ c
hầ u vẻ mặ t hoà vui, mớ i yên lò ng chín châ u vinh dưỡ ng củ a trẫ m. Mong rằ ng trờ i đấ t
ghi tuổ i thọ , thêm nhiều Phướ c là nh, Nhà nướ c đượ c an nhà n, nhờ ơn mã i mã i. Cá c cô ng
việc nên là m, cho các nha đều kính cẩ n theo thế mà là m”.

Cá c tỉnh Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên khô ng mưa, sai đều lậ p đà n cầ u đả o.
Thượ ng thư bộ Lễ là Nguyễn Trung Mậ u chết. Mậ u là m quan đến 40 nă m, giữ mình
trong sạ ch khá c ngườ i, quen việc cú ng tế ; khi chết, đượ c tặ ng Hiệp biện Đạ i họ c sĩ. Vua
cho 2 cây gấ m Trung Quố c, 3 câ y sa mà u, vả i lụ a mỗ i thứ 15 tấ m, 400 quan tiền, 1 bộ
triều phụ c, lạ i cho tế 1 tuầ n. (Trung Mậ u ngườ i tỉnh Nghệ An, thọ 60 tuổ i).

Cho Lễ bộ Tả tham tri Lý Vă n Phứ c, Hữ u thị lang Tô n Thấ t Tĩnh, quyền Tả thị lang
Nguyễn Hanh hộ i đồ ng quyền giữ ấ n triện bộ Lễ.

Bộ Lễ tâ u xin : “Từ nay, phà m các tiết lễ chầ u mừ ng, yến hộ i, thứ bậ c củ a hoà ng tử ,
hoà ng tô n ở phía tả , thứ bậ c củ a hoà ng thâ n ở phía hữ u, ngườ i đã đượ c phong tướ c ở
phía trướ c, ngườ i chưa đượ c phong tướ c thì ở sau”. Vua dụ rằ ng : “Lễ củ a triều đình, tô n
ngườ i đượ c tô n, quý ngườ i đượ c quý. Trẫ m nhờ theo gia phá p, việc đầ u tiên là phả i hậ u
vớ i ngườ i thâ n, hoà vớ i trong họ . Từ trướ c đến giờ , thứ bậ c củ a cá c hoà ng tử ở dướ i
hoà ng thâ n, đã có phép đặ t từ trướ c. Thự c là Thi Lễ thó i nhà , trướ c phả i nhườ ng nhú n,
nên mớ i đượ c thế. Cò n như ngọ c đồ ng khuê ((1) Đồ ng khuê : ngà y xưa Thà nh Vương
đù a lấ y lá câ y đồ ng là m ngọ c khuê phong cho Thú c Ngu, nên gọ i là đồ ng khuê.1) ban
phong thì lạ i xem về đứ c nghiệp đượ c tư tiến, riêng để khuyên cho tu tỉnh mà tỏ ra
khuyến khích, há nên lấ y tướ c trậ t cao thấ p mà đổ i cả thứ bậ c lớ n nhỏ trướ c sau ư ? Kìa,
nhà quố c họ c kể ngườ i con trưở ng, để dạ y cho thiên hạ biết kính trọ ng ngườ i anh ; lễ
yến mao ((2) Lễ yến ẩ m sau khi cú ng tế, ngồ i theo thứ tự già , trẻ, bằ ng cá ch phâ n biệt
đầ u tó c cò n xanh hay đã bạ c.2) kể tuổ i, để trong tình thâ n theo tính trờ i. Trẫ m đố i vớ i
ngườ i rấ t thâ n, gặ p việc gì cũ ng châ m chướ c, cầ u cho tình lễ vừ a phả i. Vậ y chuẩ n định :
từ nay, phà m cá c lễ tiết chầ u mừ ng, yến hộ i, về thứ bậ c hoà ng thâ n cô ng, hoà ng đệ,
hoà ng tử , hoà ng tô n, đều cho đượ c lấ y vai trên dướ i, hà ng lớ n bé là m thứ bậ c, khô ng
phả i nhấ t khá i chia ra bên tả , bên hữ u, cũ ng khô ng phả i nệ và o tướ c bậ c cao thấ p và đã
phong hay chưa phong. Đó là để hậ u đạ o thườ ng và tỏ chí ý đứ c sá ng trờ i ban cho”.

Cá c tỉnh : Hà Nộ i, Nam Định, Nghệ An có bệnh dịch. Sai quan tỉnh phá i thầ y thuố c điều
trị. Ngườ i chết đều đượ c cấ p tiền.
Cho : quyền Phó vệ uý vệ Tiền thuỷ ở Nghệ An là Lê Cô ng Tịch, bổ thụ Phó vệ uý cá c
quâ n, đượ c thă ng quyền Phó vệ uý Tam vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư ở Kinh kỳ ; Phó vệ
uý Nhấ t vệ Trung dinh quâ n Thuỷ sư ở Kinh kỳ là Nguyễn Chấ n đượ c điệu bổ Phó vệ uý
Nhị vệ dinh ấ y ; Cai độ i Thuỷ sư ở Kinh kỳ là Đỗ Quy đượ c thă ng quyền Phó vệ uý vệ
Tiền thuỷ ở Nghệ An.

Quyền Lã nh binh Quả ng Bình là Phạ m Vă n Phụ ng chết ; cho Lã nh binh Bình Thuậ n là
Nguyễn Vă n Thai đượ c điệu bổ Lã nh binh Quả ng Bình. Thai về Kinh sá t hạ ch thấ y cò n có
thể sai khiến đượ c cho nên có mệnh lệnh nà y, nhưng chuẩ n cho hã y lưu lạ i ở Kinh để dự
lễ chú c mừ ng.

Thó c lú a ở Gia Định, Biên Hoà đượ c mù a.

Cấ p lạ i dấ u kiềm ký cá c cử a thà nh ở Kinh sư (kiềm ký cấ p cho trướ c khắ c hai chữ “thủ
hộ ”, nay đổ i là m “điển hộ ”).

Đặ t thêm nhâ n viên và biền binh ở ty Cả nh tấ t. (Ngạ ch cũ , biền binh 50 ngườ i, có đặ t độ i

trưở ng và ngoạ i uỷ độ i trưở ng mỗ i chứ c 2 ngườ i ; đến đâ y mộ thêm 32 ngườ i, đặ t thêm
2 độ i trưở ng, 1 ngoạ i ủ y độ i trưở ng để cai quả n).

Sắ c sai Nộ i cá c cho thợ in sá ch dạ y võ , cầ n đượ c 40 - 50 bộ , để đủ ban cấ p cho quan

quâ n các dinh vệ, cơ, độ i ở trong Kinh và ngoà i trấ n họ c tậ p. Vì bấy giờ nghị định thi võ ,
nên mớ i có việc nà y.

Vua hỏ i quan bộ Binh là Hoà ng Tế Mỹ rằ ng : “Thi võ thì thi về thá ng nà o ?”. Mỹ thưa
rằ ng : Theo nghị trướ c, cứ sau kỳ thi vă n mộ t thá ng thì thi võ ”. Vua bả o rằ ng : “Phép thi
võ khá c vớ i thi vă n. Họ c trò là m vă n cả ngà y, và cò n sợ có tệ mượ n ngườ i là m thay. Cò n
thi võ thì đổ i ngườ i ấ y ra thay ngườ i khá c và o, khô ng phả i khó nhọ c chă m chỉ cố gắ ng cả
ngà y ; trong khi thi, ngườ i ấ y có tà i hay khô ng thì biết ngay, khô ng thể mượ n ngườ i thay
đượ c. Nhưng việc thuộ c buổ i đầ u, cầ n phả i kỹ lưỡ ng mớ i đượ c”.
Vua ngự điện Cầ n Chính. Các quan đạ i thầ n dâ ng sớ xin khắ c tậ p đầ u củ a vă n vua là m.
Vua chuẩ n y.

Tỉnh Quả ng Bình lâ u khô ng mưa, gạ o đắ t. Dâ n kiếm ă n khó . Vua sai phá t gạ o giả m giá
bá n cho dâ n ; lạ i mộ dâ n vậ n tả i gỗ là m xưở ng, lấ y cô ng là m thay cho phá t chẩ n. Quan
tỉnh nhâ n thế, tâ u rằ ng : “Luỹ dà i thuộ c hạ t tỉnh ấ y gầ n cử a biển Nhậ t Lệ có nhiều cá t
bồ i, xin vá t dâ n xú c dọ n, hằ ng ngà y cấ p cho tiền, gạ o, để lương ă n củ a dâ n đượ c đủ ”. Sớ
tâ u và o, vua sai giá m thà nh Suấ t độ i là Phạ m Vă n Chương hộ i khá m. Chợ t thấ y phá i viên
Hà Đồ ng Chính dâ ng sớ tâ u bà y : “Ba huyện Bố Trạ ch, Minh Chính, Bình Chính lú a thó c
khan hiếm, nay thuyền buô n khô ng đến, dâ n rấ t gieo neo ! Hiện đã tư cho tỉnh ấ y chở
gạ o để cấ p phá t”. Vua bả o rằ ng : “Việc phá t gạ o bá n ra, rấ t quan hệ đến lương thự c củ a
dâ n, sớ m mộ t ngà y thì dâ n ta đượ c ơn mộ t ngà y. Nay Hà Đồ ng Chính xét thấ y tình dâ n
gieo neo, tư tỉnh chở gạ o cấ p phá t, cũ ng là coi việc cô ng là cầ n. Chuẩ n cho thưở ng gia 1
cấ p để khuyến khích”. Lạ i sai quan tỉnh chở thêm gạ o ở kho đến chỗ bến đò ba huyện
ấ y, tuỳ tiện bá n ra bằ ng cách cho vay, ngườ i nà o ngặ t nghèo thì chẩ n cấ p cho. Cò n luỹ
dà i cũ ng khở i cô ng là m.

Đú c tiền đồ ng lớ n, mỹ hiệu “Thiệu Trị”, tấ t cả 40 thứ là 10.000 đồ ng. Mỗ i thứ tiền có cá c

chữ sau đâ y :

- Thâ n thâ n, trưở ng trưở ng, lã o lã o, ấ u ấ u [Thâ n vớ i ngườ i thâ n, kính ngườ i tô n trưở ng,
trọ ng ngườ i già , yêu trẻ bé].

- Chí cô ng, chí chính, vô đả ng, vô thiên [Rấ t cô ng bằ ng, rấ t ngay thẳ ng, khô ng bè đả ng,
khô ng thiên vị].

- Quố c phú , binh cườ ng, nộ i an, ngoạ i tĩnh [Nướ c già u, quâ n mạ nh, trong ngoà i yên ổ n].

- Ngũ thờ i thuậ n phủ , thử tích kỳ ngưng [Nă m mù a hoà thuậ n, mọ i việc đều nên].

- Vạ n tuế, vạ n tuế, vạ n vạ n tuế thọ [Số ng lâ u, muô n nă m, muô n muô n nă m].

- Phướ c như Đô ng hả i, thọ tỷ Nam sơn [Phướ c như biển Đô ng, thọ sá nh nú i Nam].

- Hà lưu thuậ n quỹ, niên cố c phong đă ng [Dò ng sô ng thuậ n lố i, hằ ng nă m đượ c mù a].

- Vạ n thọ du tạ c, vạ n Phướ c du đồ ng [Số ng lâ u muô n tuổ i, muô n Phướ c cù ng chung].

- Như sơn, như xuyên, như cương, như phụ [Số ng lâ u như nú i sô ng, như gò đố ng].

- Đắ c vị, đắc lộ c, đắ c danh, đắ c thọ [Đượ c ngô i, đượ c lộ c, đượ c danh, đượ c thọ ].

- Quố c thá i, dâ n an, phong điều, vũ thuậ n [Nướ c thịnh, dâ n yên, gió hoà , mưa thuậ n].

- Thâ n thâ n, hiền hiền, lợ i lợ i, lạ c lạ c [Thâ n vớ i ngườ i thâ n, yêu quý ngườ i hiền, lợ i điều
đá ng lợ i, vui điều đá ng vui].

- Nhấ t nhâ n hữ u khá nh, vạ n thọ vô cương [Mộ t ngườ i có Phướ c, muô n tuổ i khô ng
cù ng].

- Quâ n quâ n, thầ n thầ n, phụ phụ , tử tử [Vua tô i, cha con đều giữ đạ o phả i].

- Lụ c phủ khổ ng tu, tam sự doã n trị [Sá u phủ sử a sang, ba việc chỉnh đố n].

- Truy trá c kỳ chương, kim ngọ c kỳ tương [Mà i giũ a cho đẹp, và ng ngọ c nạ m và o].

- Mụ c mụ c, hoà ng hoà ng, tể tể, thương thương [Tô n nghiêm rự c rỡ , đi lạ i tưng bừ ng].

- Vương đạ o đã ng đã ng, thá nh mô dương dương [Con đườ ng vương giả phẳ ng rộ ng,
mưu thá nh đầ y rẫ y].
- Tứ hả i cộ ng chi, bá ch thế truyền chi [Bố n biển cù ng hưở ng Phướ c, truyền đến tră m
đờ i].

- Tự thiên hự u chi, cá t vô bấ t lợ i [Từ trờ i giú p cho, khô ng việc gì khô ng lợ i].

- Nhấ t nhâ n hữ u khá nh, triệu dâ n lạ i chi [Mộ t ngườ i có Phướ c, triệu dâ n đượ c nhờ ].

- Trạ ch cậ p đương thờ i, â n thuỳ vạ n thế [Â n huệ thấ m nhuầ n thờ i bấ y giờ , ơn đứ c để
mã i muô n đờ i].

- Thiên bấ t á i đạ o, địa bấ t á i bả o [Trờ i chẳ ng tiếc lẽ phả i, đấ t chẳ ng tiếc củ a bá u].

- Thọ khả o vạ n niên [Số ng lâ u muô n tuổ i].

- Tứ phương vi tắ c [Là m khuô n phép cho bố n phương].

- Nguyên hanh lợ i trinh [Gồ m bố n đứ c củ a quẻ Cà n trong Kinh Dịch].

- Cương kiện trung chính [Cứ ng, mạ nh, trung chính – chỉ đứ c củ a nhà vua].

- Trung hoà vị dụ c [Giữ đượ c trung hoà , ngô i vị trờ i đấ t đượ c thuậ n, muô n vậ t đượ c nả y
nở ].

- Liễm Phướ c tích dâ n [Thu Phướ c, ban cho dâ n].

- Gia cấ p, nhâ n tú c [Mọ i nhà , mọ i ngườ i đượ c đầy đủ ].

- Lợ i dụ ng, hậ u sinh [Củ a dù ng đượ c thuậ n lợ i, đờ i số ng đượ c phong hậ u].

- Phướ c lý tuy tương [Phướ c lộ c dồ i dà o].

- Đế đứ c quả ng vậ n [Đứ c nhà vua mở rộ ng khắ p].

- Xuyên chí, sơn tă ng [Sô ng chả y dà i, nú i thêm cao].

- Thiên hạ đạ i đồ ng [Thiên hạ là củ a chung, đượ c thá i bình].

- Du cử u vô cương [Dà i lâ u khô ng cù ng].

- Vạ n vậ t tư sinh [Muô n vậ t nhờ đượ c sinh số ng].

- Vạ n thế vĩnh lạ i [Muô n đờ i đượ c nhờ mã i].

- Dụ quố c, lợ i dâ n [Nướ c đượ c già u, dâ n đượ c lợ i].

- Giả i uấ n, phụ tà i [Giả i đượ c lo, tă ng nhiều củ a].

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LVI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a xuâ n, thá ng 3, ngà y mồ ng mộ t. Vua ngự
điện Vă n Minh, bả o quan Nộ i cá c rằ ng : “Nay cá c thuộ c quố c Hoả Xá , Thuỷ Xá từ phương
xa đến chầ u mừ ng, nên cho cung đố n nhiều hơn, khiến họ biết cá i ý triều đình đố i đã i
tố t vớ i ngườ i phương xa”.

Cho : Thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ, Tả phó đô Ngự sử viện Đô sá t là
Phan Thanh Giả n đượ c thă ng quyền Thượ ng thư bộ Hình, đều đượ c sung là m đạ i thầ n ở
viện Cơ mậ t. Quyền Hữ u tham tri bộ Hộ là Phạ m Thế Hiển đượ c bổ thụ Tả phó đô Ngự
sử ở viện Đô sá t.
Chuẩ n định lệ đố c cô ng là m ở Nộ i vụ phủ và Vũ khố . Từ nay, có tờ tâ u là m cá c đồ vậ t, đã
đượ c phê son chấ p son, phà m việc thuộ c ở nộ i đình thì do ty Cẩ n tín xứ Thị vệ xét là m ;
việc thuộ c về chính thể thì giao cho Nộ i cá c chiếu cá c nha có trá ch nhiệm lụ c phá t cho
là m. Nếu giao nhậ n khô ng đú ng và đù n đẩy nhau khô ng là m, để đến chậ m trễ, đều phả i
tộ i ; ngườ i nà o là m thì phả i chịu [trá ch nhiệm].

Là m thêm má i củ ng đằ ng trướ c và đằ ng sau điện Hiếu Tư. Sai Thố ng chế dinh Thầ n cơ
là Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai trô ng nom việc nà y. Vua dụ rằ ng : “Chỗ tô n nghiêm,
phả i kính cẩ n hơn. Ră n bả o lính và thợ phả i nghiêm trang chỉnh đố n, để đá p đượ c ý Chỉ
củ a trẫ m cung kính noi theo [phép nhà ].

Xâ y thêm thà nh Triệu Tườ ng ở Thanh Hoá .

Duyệt biền binh 5 tỉnh lớ n ở Bắ c Kỳ. Trướ c kia, biền binh 5 tỉnh, đò i triệu về Kinh, sai
Thố ng chế Dương Thai, Thị lang Phạ m Khô i thao diễn ; đến đâ y, vua ngự cử a Ngọ Mô n
điểm duyệt, thấ y hà ng ngũ tề chỉnh, ban cho quầ n á o và tiền. Tổ ng đố c, chá nh phó lã nh
binh 5 tỉnh và cá c quan giữ việc quâ n ở Kinh đều đượ c thưở ng kỷ lụ c 1 thứ .

Quan khoa đạ o là Nguyễn Hữ u Độ , Lê Đứ c, Đặ ng Minh Trâ n, Diệp Xuâ n Huyên dâ ng sớ

tâ u : “Triều đình nuô i quâ n, nên [chú trọ ng] ở lú c ngà y thườ ng, mà cá i phép nuô i quâ n
là cố t ở chỗ tiếc sứ c củ a dâ n. Nay là m việc đến hơn mườ i nơi, ngườ i trô ng coi cô ng việc
thì thú c giụ c nghiêm ngặ t, đến nỗ i có khi đến đêm khô ng đượ c nghỉ, thườ ng tỏ vẻ kiệt
quệ ! Vậ y xin sắ c cho bộ Cô ng xem nơi nà o nên đình hoã n thì xét lạ i tâ u lên, chờ Chỉ, để
sứ c lự c củ a quâ n đượ c thư”. Vua cho rằ ng tờ tâ u ấy phầ n nhiều chưa đượ c rõ rà ng, bèn
sai quan Nộ i cá c xét hỏ i. Bọ n Hữ u Độ chỉ ra cá c việc xẻ gỗ , đá nh vô i. Vua dụ rằ ng : “Biền
binh là m việc, ban ngà y khi là m, khi nghỉ, cò n có hạ n độ , huố ng chi canh khuya, đêm
khuya sao nỡ thú c giụ c để cho nhọ c mệt thế ư ? Bọ n khoa đạ o tâ u lên, nếu quả có việc
ấ y, nhấ t định phả i xử phạ t nghiêm ngặ t để ngă n mố i tệ ; nhưng chỉ nó i biền binh là m
việc, đến đêm khô ng đượ c nghỉ, mà đã là m việc gì, đã là m ở sở nà o, khô ng hề nó i ra ! Đã
cho hỏ i lạ i thì chỉ nó i là đá nh vô i, xẻ gỗ ! Lý đuố i, lờ i cù ng, đã có thể thấ y sơ qua rồ i.
Hoặ c giả có khi ban ngà y chưa là m, đến đêm là m tiếp, cũ ng là việc thườ ng, có khó nhọ c
gì, mà lạ i vin cớ để nó i. Chẳ ng qua chỉ là mua tiếng ! Duy việc tiếc nuô i sứ c quâ n, là bả n
tâ m củ a trẫ m. Từ nay, cho cá c bộ , viện nên kiểm xét từ ng kỳ : phà m các sở là m việc, nếu
có khinh thườ ng, sai quâ n lính là m việc suố t đêm nhọ c mệt quá , phả i chiếu luậ t, nghiêm
hặ c, trị tộ i”.

Tổ ng đố c An Giang - Hà Tiên giú p cô ng việc ở Trấ n Tâ y là Tô n Thấ t Bạ ch bị ố m, đượ c

chuyển về An Giang để điều trị. Cho Tổ ng đố c Vĩnh Long - Định Tườ ng là Ngô Vă n Giai
tạ m ở tỉnh An Giang để đà n á p. Sau đó Bạ ch bệnh bớ t dầ n ; Giai lạ i về Vĩnh Long.

Tỉnh Nghệ An giá gạ o đắ t. Vua sai phá t thó c trong kho ra cho dâ n vay.

Ngà y ấ t Sử u, tiết Thanh minh. Vua đến Hiếu lă ng là m lễ rả i đấ t. Lễ xong, vua kính cẩ n đi
xem điện cá c, thấ y hồ , nú i mườ i phầ n trang nghiêm, câ y cố i hoa cỏ xanh tố t cả , thưở ng
cho thủ hộ sứ , phó sứ , gia cấ p, kỷ lụ c và tiền có từ ng bậ c. Lạ i yết lă ng Cơ Thá nh và lă ng
Hiếu Đô ng, đườ ng đi phả i qua đá m ruộ ng, sai thị vệ ngắ t và i bô ng lú a, xem thấ y chắ c tố t,
vua bả o thị thầ n rằ ng : “Lú a ở ruộ ng cao mà như thế, thì lú a ở ruộ ng thấ p có thể biết
lắ m”.

Dâ n hạ t Phú Yên có ngườ i con hiếu là Nguyễn Vă n Thiệu tình nguyện về Kinh chiêm bái,
quan tỉnh tâ u lên. Vua cho rằ ng Vă n Thiệu, cha con mộ t nhà hiếu thuậ n đá ng là m gương,
đã đượ c nêu thưở ng để khuyến khích phong hoá ; nay gặ p khá nh tiết, lạ i biết giã i tỏ
lò ng là nh, tình cũ ng đá ng lượ ng thứ , bèn chuẩ n y cho.

Quả n vệ Kinh tượ ng là Phạ m Cô ng Hợ p có tộ i, phả i cá ch chứ c. Cô ng Hợ p lấ y voi củ a vua

đi là m việc riêng. Việc phá t giá c, bộ Binh nghị kết tộ i đồ . Vua bả o rằ ng : “Vậ t củ a vua
dù ng, khô ng đượ c mượ n riêng, luậ t đã có điều cấ m. Ngườ i đờ i xưa khô ng dá m kể tuổ i
ngự a củ a vua, thự c vì sợ phạ m tộ i bấ t kính rấ t lớ n ! Nay Cô ng Hợ p là m cà n như thế ; tộ i
ấ y khô ng phả i là nhỏ . Nhưng nghĩ : hắ n ngu dố t khô ng biết gì, tự mắ c và o lướ i phá p luậ t,
trẫ m bình tình theo lý, khô ng nỡ coi loà i vậ t hơn ngườ i, cho đổ i là m cá ch chứ c, phả i
đó ng gô ng, phạ t trượ ng tộ t bậ c, phá t đi là m binh, tha tộ i phả i đi đà y”.
Đổ i cấ p mũ á o cho quan to cá c tỉnh đượ c chấ m triệu về Kinh. Vua bả o quan bộ Hộ rằ ng :
“Nă m trướ c, mớ i chế á o triều, đã cho nghị định đổ i cấ p cho các quan ở Kinh. Kể ra, quan
trong quan ngoà i cù ng như nhau cả . Đố i vớ i thượ ng ty cá c tỉnh ở ngoà i, cũ ng nên lượ ng
cho đổ i cấ p. Nay gầ n đến ngà y khá nh điển, nên chiểu cá c đố c, phủ , bố , á n và chá nh phó
lã nh binh đượ c khâ m điểm về Kinh, cũ ng chiếu phẩ m chế cấ p để đượ c kịp kỳ chầ u
mừ ng. Cò n thì cũ ng chế cấ p dầ n. Cá c mũ á o cũ thì nộ p trả , thứ nà o cò n dù ng đượ c thì
cho sử a lạ i để phò ng ban cấ p cho chá nh phó lã nh binh các tỉnh cũ ng đượ c”.

Bố chính Quả ng Ngã i là Nguyễn Đứ c Hộ và o hầ u. Vua cho triệu và o hỏ i về tình trạ ng á c

Man. Hộ thưa rằ ng : “Gầ n đâ y có mộ t và i tên Man lẻn xuố ng, liền bị quan quâ n ngă n
chặ n, phả i trố n đi ngay”. Nhâ n thế, vua bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Tính tình ngườ i
Man hoang hố t khô ng thườ ng, duy quan địa phương biết cá ch dẹp yên cai trị thì chú ng
tự khắ c thiếp phụ c”.

Định ngạ ch ngự a viện Thượ ng tứ . Bộ Binh tâ u rằ ng : “Ngự a để dù ng cho việc binh, tấ t
phả i vừ a nuô i vừ a tậ p, thế nên tấ t phả i biết rõ vì việc đờ i xưa dù ng ngự a, mà tậ p cho
ngự a quen cũ ng có cá ch thứ c. Từ trướ c đến giờ , số ngự a cô ng đượ c nuô i ở viện Thượ ng
tứ chưa có nghị định. Nay xin định ra số ngạ ch, ngự a thì 200 con, nhưng chia cấ p cho 2
vệ khinh, phi chă n nuô i theo đú ng phép. Cò n thừ a 51 con, cấ p thêm cho cá c trạ m từ
Thừ a Thiên trở ra Bắ c đến Hà Nộ i và chia cấ p cho cá c dinh vệ Thầ n cơ, Tiền phong, Kỳ
võ . Từ nay hễ ngạ ch có thiếu, thì kén lấ y ngự a đã dạ y quen và khoẻ mạ nh ở cá c tỉnh
sung điền và o”. Vua chuẩ n y.

Ngà y Canh Ngọ . Tế trờ i đấ t ở đà n Nam Giao. Khi thuyền vua đi qua sô ng Hương, thấ y
chỗ bến đò , quâ n dâ n tranh nhau sang đò , có nhiều tiếng ồ n à o. Đến khi về cung, sắ c cho
bộ Cô ng sang nă m đến kỳ tế, tư trướ c cho thuỷ sư vá t đem thuyền gỗ kết là m cầ u nổ i, để
tiện cho quâ n dâ n đi lạ i. Việc nà y đặ t là m lệ mã i.

ở Thừ a Thiên, mưa. Trướ c đâ y, ở Thừ a Thiên ít mưa. Vua sai quan cầ u đả o, chưa đượ c
ứ ng nghiệm. Huyện doã n huyện Hương Trà là Nguyễn Vă n Sĩ vì khô ng thâ n đến đả o ở
đền quố c tế, phả i cá ch chứ c ; Kinh doã n là Trầ n Trứ phả i phạ t bổ ng 3 thá ng. Vua nhâ n đi
thă m lă ng, tế trờ i, đều mậ t đả o việc ấ y, liền đượ c mưa. Chưa bao lâ u, ở Thừ a Thiên lạ i
tâ u rằ ng : “Trong hạ t gầ n đây đượ c mưa nhỏ , bỗ ng nhâ n gió bắ c rét lạ nh, lú a cũ ng có tổ n
thương”. Vua lạ i cho quan khoa đạ o chia nhau đi khá m, nơi nà o bị hạ i thì lượ ng tha thuế
cho.

Dờ i là m nhà cô ng lã nh binh Quả ng Ngã i đến trạ i Bà n Thạ ch (Bà n Thạ ch là tên mộ t trạ i
thuộ c huyện Mộ Đứ c, trướ c ở xã An Chi huyện Chương Nghĩa).

Quyền Tả tham tri bộ Binh là Lê Khá nh Trinh chết. Chuẩ n cho thự c thụ , cấ p thêm cho
200 quan tiền.

Sai quan có trá ch nhiệm sử a cung Trườ ng Ninh. Khoả ng nă m Minh Mệnh, là m cung nà y
để là m nơi du ngoạ i củ a Thá nh từ ; đến đâ y, sai quan sử a sang lạ i, rướ c từ giá đến chơi.
Vua bưng chén rượ u chú c thọ , nhâ n đặ t tên đằ ng trướ c gọ i là Ngũ Đạ i đườ ng, ở giữ a gọ i
là Thọ Khang điện, đằ ng sau gọ i là Vạ n Phướ c lâ u. Vua dụ rằ ng : Cung bá u, cử a son, nhà
ngọ c ở chố n chi viên ((1) Chi viên : khu vườ n dự ng nhà tinh khiết1) đều nhờ đứ c trướ c,
mẫ u mự c rộ ng rã i, phong cả nh thiên nhiên, khô ng mượ n đến sứ c ngườ i, tuy lầ n nà y sử a
sang khô ng nhiều lắ m, mà cá c quan đi đến là m việc chă m chỉ, cũ ng là đá ng khen, trẫ m
thâ n rướ c Từ giá ((2) , (3) Từ giá và Thá nh từ : đều chỉ bà củ a Thiệu Trị.2) đến chơi,
Thá nh từ (3) vui vẻ bằ ng lò ng, đoá i thương ô n tồ n, thự c yên lò ng phụ ng dưỡ ng củ a
trẫ m. Vậ y nên thưở ng cho quan viên, quâ n, thợ là m việc đượ c kim tiền, ngâ n tiền, gia
cấ p và kỷ lụ c có tầ ng bậ c.

Sử a sang điện Sù ng  n, (cộ t trướ c, má i củ ng và cử a quá ch bình ở tầ ng trên cử a hiển

đứ c). Sai Chưở ng vệ Tô n Thấ t Cung trô ng nom việc nà y. Cung sau đượ c bổ ra ngoà i. Vua
sai Thố ng chế Tô n Thấ t Đườ ng thay thế. Vua dụ rằ ng : “ở nơi tô n nghiêm, cầ n phả i để
tâ m là m việc. Nghiêm cấ m quâ n và thợ khô ng đượ c ồ n à o, phả i mườ i phầ n nghiêm tĩnh.
Sau khi là m việc, mọ i khoả n chỉnh tề, để đá p Chỉ ý cung kính noi theo củ a trẫ m”.
Tha cá c tù phạ m địa phương. Bộ Hình đem danh sá ch dâ ng lên, là tuâ n theo â n chiếu.
Vua bả o Đạ i họ c sĩ Vũ Xuâ n Cẩ n rằ ng : “Khá nh tiết nă m nay, â n điển ban khắ p. Cá c tù can
phạ m, tộ i tình khô ng giố ng nhau, phả i nên chướ c lượ ng ban ơn cho rõ xứ ng đá ng. Cá c
tộ i phạ t trượ ng, đó ng gô ng, phá t là m binh, là m đầy tớ và tộ i đồ , là tộ i hơi nhẹ, đều cho
xét tha ngay, giao cho dâ n xã nhậ n lấ y và quả n thú c, trong đó hoặ c giả có kẻ quen là m
điều khô ng là nh, dâ n khô ng muố n nhậ n, thì do quan sở tạ i sắ p xếp. Quâ n cá c cơ độ i
triệu mộ trong hạ t, là ngườ i nhà Thanh mà khô ng muố n ở lẫ n vớ i dâ n ngườ i Kinh, thì do
bang trưở ng nhậ n về quả n thú c, cho có chỗ ở . Cò n cá c tộ i phả i đà y và o trong quâ n, hoặ c
can á n tộ i nặ ng, hoặ c du cô n hung á c, nên do sở tạ i quy lạ i ; bổ là m binh, chọ n chỗ cho ở
thì khô ng nhữ ng bọ n chú ng đượ c nhờ đó để số ng mà tộ i á c khô ng đượ c tă ng thêm, khỏ i
là m hạ i dâ n là nh”. Chưa bao lâ u, tỉnh Nghệ An quy bổ là m 2 độ i Lương thiện nhấ t,
Lương thiện nhị, chia thuộ c 2 phủ Tương Dương và Trấ n Ninh ; tỉnh Thanh Hoá quy bổ
là m 2 độ i Thiên thiện nhấ t, Thiên thiện nhị. Vua đều y cho.

Tỉnh Thanh lạ i xin chế cấ p á o quầ n. Vua bả o rằ ng : “Tù có tộ i, đượ c là m binh, đã là may
lắ m, sao đượ c cấ p á o cho mọ i ngườ i. Đó là khô ng phả i lệ”. Bèn khô ng chuẩ n y. Đố c phủ
Tô n Thấ t Lương phả i phạ t bổ ng 3 thá ng. Tỉnh Quả ng Yên lầ m vẫ n giam giữ ngườ i tù
đá ng đượ c tha. Việc ấ y phá t giá c, vua giao cho bộ Lạ i nghị xử : á n sá t Hồ Trọ ng Tuấ n
phả i giá ng 3 cấ p, Bố chính trướ c là Phạ m Huy phả i giá ng 1 cấ p, thuộ c lạ i ở tỉnh chuyên
trá ch là m việc nà y phả i phạ t trượ ng, cá ch chứ c, phá t là m binh ở Chà ng Sơn.

Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Giang Vă n Hiển tâ u : “Từ thá ng quý xuâ n [thá ng
ba] đến nay, cả tuầ n ít mưa, ý hẳ n việc hình á n cò n bỏ đọ ng nhiều ! Xin sắ c hỏ i việc hình
á n, cá c nha mô n phả i xử ngay nhữ ng á n chưa kết, khiến cho hình á n để đọ ng đượ c
xong”. Vua dụ rằ ng : “Là m điều nhâ n đứ c, cẩ n thậ n hình á n, là lẽ đương nhiên củ a đạ o
là m vua. Trẫ m từ khi lên ngô i đến giờ , hằ ng ngà y lo muô n việc, khô ng dá m nhà n rỗ i. Đố i
vớ i việc hình á n, lạ i cà ng kính cẩ n và xó t thương. Nay Giang Vă n Hiển bỗ ng vì ít mưa, lạ i
lấ y việc ấ y tâ u lên ! Kìa, cuố i mù a xuâ n đầ u mù a hạ , tuy là tiết hậ u thườ ng nắ ng ấ m,
nhưng lò ng lo cho dâ n củ a trẫ m chưa dá m cho là ngẫ u nhiên. Khô ng phả i ghét nghe
nhữ ng sự tai hạ i mà thích là m ra lờ i vui tai. Huố ng chi trong tậ p tâ u, cá c á n dẫ n ra đều là
tộ i nặ ng giặ c cướ p, á n mạ ng, há nên vộ i cho là cẩ u thả ? Nếu muố n xử xong ngay thì
nhữ ng á n ấ y, tấ t phả i bỏ mặ c, khô ng xét hỏ i, khiến cho quâ n tham củ a đượ c để nó i dố i,
loà i cầ m thú đượ c để khỏ i tộ i, liệu có nên khô ng ? Duy nghĩ : thiên hạ thì rộ ng, cá i chậ u
ú p khó khắ p, chắ c đâ u khô ng có mộ t hai á n cò n chồ ng chấ t đọ ng lạ i. Nay giao cho phá p
ty chiểu cá c á n chưa xong, phả i gấ p kết đệ, khô ng đượ c chậ m trễ. Ngươi, Giang Vă n
Hiển, là ngườ i trong phá p ty, lạ i có trá ch nhiệm ở Hình khoa, phả i chính mình dự xét,
là m thế nà o phá t hiện đượ c việc gian, nêu đượ c việc ẩ n khuấ t, chó ng xong á n cũ , cho
xứ ng đá ng vớ i lờ i tâ u, chứ khô ng phả i chỉ nó i suô ng để tắ c trá ch, mớ i đượ c”.

Cho : Viên ngoạ i lang ty Cẩ n tín là Nguyễn Xuâ n Bả ng thă ng quyền Lang trung bộ Lạ i ;
Phò mã đô uý trướ c phả i giá ng mộ t trậ t là Hoà ng Kế Viêm đượ c đổ i bổ Lang trung Nộ i
vụ phủ .

Lấ y lạ i lương bổ ng củ a Điện Bà n cô ng Phổ 8 nă m. Phổ đá nh mấ t ấ n, tấ u đố i lạ i khô ng

thự c. Vua sai Tô n nhâ n phủ và bộ Lạ i hộ i đồ ng nghị xử . Họ cho rằ ng Phổ là thâ n cô ng,
đượ c chiếu cố theo “bá t nghị”, nên xin giá ng 10 cấ p, chiết can là m phạ t bổ ng 20 nă m.
Vua nghĩ : Phổ vì nhỡ nghe bọ n bấ t chính dỗ dà nh, đến khi giao nghị, liền nhậ n tộ i ngay,
khô ng dá m chố i giấ u, tình cũ ng nên tha, nên cho đổ i là m giá ng 4 cấ p, chiết là m phạ t
bổ ng 8 nă m.

Tấ n phong hoà ng tử thứ tư Hồ ng Y là m Kiến Thuỵ cô ng ; hoà ng tử thứ tá m Hồ ng Hưu

là m Gia Hưng cô ng ; hoà ng tử thứ ba Hồ ng Phó là m Thá i Quố c cô ng, hoà ng tử thứ sá u
Hồ ng Tố là m Hoằ ng Trị quậ n cô ng ; hoà ng đệ : Miên Kiền là m Phong Quố c cô ng, Miên
Tranh là m Hả i Ninh quậ n cô ng, Miên Lâ m là m Hoà i Đứ c quậ n cô ng. Sai bọ n Phan Thanh
Giả n, Lý Vă n Phứ c và Nguyễn Vă n Điển đều sung Khấ m sứ tuyên phong. Trướ c đây
tuyên triệu hoà ng tử , hoà ng đệ 10 ngườ i chưa đượ c phong và o ứ ng chế ở điện Đô ng các,
7 ngườ i đượ c trú ng cá ch, cho nên có mệnh lệnh nà y.

Ngà y Bính Tý. Vua đi chơi vườ n Cơ Hạ , triệu quâ n tú c vệ diễn tậ p hà ng ngũ . Cá c hoà ng
đệ là Miên Định, Miên Thẩ m, Miên Trinh, Miên Tố ng, Miên Thanh bỗ ng và o hầ u. Vua
giậ n, nó i rằ ng : “Đâ y khô ng phả i là nơi thườ ng chầ u hầ u, khô ng tuyên triệu thì khô ng
đượ c và o, nếu đườ ng độ t thì phả i tộ i, và khô ng biết ngă n lạ i cũ ng phả i tộ i, đem ngay
quả n vệ là bọ n Nguyễn Huyên, Nguyễn Tuấ n phạ t trượ ng, cá c hoà ng đệ và biền binh giữ
cử a đều bị giao cho bộ Hình hộ i đồ ng vớ i viện Đô sá t nghị xử . Cá c cô ng đều phả i phạ t
bổ ng 5 nă m ; ba ngườ i canh cử a phả i tộ i giả o giam hậ u. Cá c quan khoa đạ o là bọ n Vũ
Duy Ninh, Nguyễn Hữ u Độ 10 ngườ i, cho là xử tộ i rấ t nặ ng, tâ u xin xét lạ i. Vua quở
rằ ng : “Tự tiện và o chỗ vua ngự , thì phả i tộ i thắ t cổ ; quan canh cử a cố ý cho và o, cũ ng
phả i tộ i như thế, có điều luậ t rõ rà ng. Khô ng biết bọ n khoa đạ o có ý kiến gì dá m bá c lờ i
bà n củ a nhiều ngườ i mà bênh vự c kẻ canh cử a ?”. Bèn sai bộ Lạ i đò i tấ t cả đến ngoà i cử a
Đạ i Cung xét hỏ i. Bọ n Duy Ninh đều cú i đầ u, nhậ n tộ i.

Mỹ Lâ m quậ n chú a Ngọ c Vâ n ở Trấ n Tâ y xin cho quan nướ c Phiên đến cử a cung chú c
mừ ng. Quan đạ i thầ n ở quâ n thứ tâ u lên, vua chuẩ n y cho.

Mù a hạ , thá ng 4, mồ ng mộ t, là m lễ Hạ hưở ng.

Hoà ng đệ Hả i Ninh quậ n cô ng Miên Tranh, nhâ n có mệnh mớ i, đặ t tiệc, bà y trò chơi ở
nhà Quả ng họ c, mờ i cá c cô ng đến dự tiệc, ngườ i xem đứ ng như bứ c tườ ng, đuổ i đi
khô ng đượ c. Hoằ ng Hoá quậ n cô ng Miên Ninh nhâ n nó i đù a doạ ngườ i, để ngã dẫ m lên
nhau : có ngườ i bị thương. Quan khoa đạ o là bọ n Vũ Duy Ninh đem việc ấ y tâ u hặ c. Vua
bả o rằ ng : “Là m nhà Quả ng họ c, để là m nơi đọ c sá ch, thế mà tự ý riêng bà y trò chơi,
thự c là khô ng phả i. Miên Ninh phả i phạ t bổ ng 1 nă m, Miên Tranh phả i phạ t bổ ng 6
thá ng, và thu 10 lạ ng bạ c cấp cho thâ n nhâ n ngườ i bị thương nhậ n để bả o dưỡ ng. Bọ n
quả n gia ở phủ Hoằ ng Hoá quậ n cô ng là Đoà n Vă n Đà o, Tư vụ ở nhà Quả ng họ c là
Nguyễn Hữ u Thiệm đều phả i giá ng, lưu ; giá o đạ o Hồ Vă n Nghĩa cũ ng phả i giá ng 1 cấ p.
Duy có sư bả o Lê Đă ng Doanh vì cá o ố m, đượ c miễn.

Nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá sai sứ đến cố ng, lạ i dâ ng lễ phẩ m là m lễ chú c mừ ng, đã đến Kinh.
Cho và o yết kiến, ban cấ p cho sứ thầ n là Sơn Thí, Kiệu Mộ c : ngũ phẩ m, lụ c phẩ m ban võ ,
á o triều mỗ i ngườ i 1 bộ . Thổ ty, thổ mụ c cá c hạ t, cũ ng chiếu phẩ m cấ p cho mũ á o.

Phủ Thừ a Thiên tiến thó c mớ i. Trướ c đây bộ Lễ tâ u rằ ng dâ n hạ t Thừ a Thiên xin là m
rạ p dà i ở trướ c lầ u Phu Vă n để chú c mừ ng. Vua dụ rằ ng : “Vương chính phả i lấ y việc yêu
dâ n là m đầ u, đứ c củ a vua khô ng gì quý hơn là thậ t tiết kiệm. Trẫ m cẩ n thậ n hằ ng ngà y,
cà ng lo tu tỉnh, đâ u dá m lấ y việc ấ y tự là m nhà n rỗ i. Nă m nay là m lễ khá nh điển, nguyên
là để ban ơn cho thầ n dâ n, khô ng phả i mộ t mình thích sự chơi vui. Duy có Thừ a Thiên là
nơi hơn nhấ t, nhờ ơn đầ u tiên : hằ ng nă m đạ i lễ tế trờ i đấ t và nhâ n việc đi tuầ n, dâ n cá c
huyện đều bày á n bên đườ ng để nghênh giá ; từ trướ c đến giờ đượ c ban ơn rấ t hậ u.
Phà m tấ t cả cá c việc thiệt cho kẻ dướ i, ích cho ngườ i trên, đều phả i cấ m chỉ, vì muố n để
cho dâ n đượ c nghỉ ngơi số ng thoả i má i, cù ng vui trong cả nh già u thịnh. Nay nếu cho là m
rạ p dà i, nhâ n cô ng vậ t liệu khô ng phả i khô ng tố n, mà hơn 400 xã thô n trong 6 huyện
chầ u chự c lạ i kéo dài hà ng tuầ n hà ng thá ng, hương hà o tổ ng lý có khi bắ t dâ n đó ng gó p
để là m việc riêng, quan lạ i bấ t chính có khi mượ n cớ doạ nạ t nhiễu dâ n, khô ng lợ i cho
việc mà chỉ thêm hạ i dâ n, trẫ m khô ng thích nghe đến, nên phả i thô i ngay”. Đến đâ y,
quan phủ Thừ a Thiên dẫ n dâ n nhiều tuổ i trong 6 huyện đến ngoà i cử a Đạ i cung, đem
thó c mớ i lên tiến. Vua ban thưở ng cho các viên phủ huyện ngâ n tiền, sa mà u và cho dâ n
nhiều tuổ i đượ c tiền vả i, đều có từ ng bậ c.

Vua bả o Hà Duy Phiên, Phạ m Thế Hiển rằ ng : “Bọ n ngươi đượ c sung là m đạ i thầ n xét
liệu lầ n nà y, việc ban yến cho cá c quan đã có lệ thưở ng. Duy ban yến cho ngườ i trong họ
Tô n thấ t thì chi gầ n từ 13 tuổ i trở lên, chi xa từ 18 tuổ i trở lên mớ i đượ c dự yến, cho có
phâ n biệt thứ bậ c. Lạ i như quan chứ c, họ c sinh nhà n tả n, ngạ ch quâ n, đều khô ng giố ng
nhau, nên kê số dự định trướ c. Và , từ vương cô ng trở xuố ng đến cá c ngườ i trong Tô n
thấ t, trong khi tiệc rượ u kể tuổ i, hậ u theo thứ tự đạ o thườ ng, cố nhiên nên chia hà ng ra
ngồ i, nhưng nên ban cấ p cù ng ngà y, cũ ng để tỏ ý gố c ngà nh phồ n thịnh. Cò n nhữ ng
ngườ i họ Tô n thấ t là m quan ở ngoà i, các con chá u đã ở lệ kể tuổ i, thì lấ y bạ c thay yến,
để tỏ ơn huệ thấ m nhuầ n”.

Cho : Quả n cơ Tả cơ ở Bắ c Ninh là Bù i Thuộ c thă ng quyền Vệ uý vệ Nam Định ; bổ

Nguyễn Quang là m Phó vệ uý vệ Tiệp vũ .

Lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên là Nguyễn Lương Nhà n và o yết kiến. Vua triệu hỏ i rằ ng : “Chấ t
Tri cò n ở lạ i Ô Đô ng, là tạ i sao thế”. Nhà n thưa rằ ng : “Chấ t Tri vì Lạ p man mà đến,
thườ ng bị quan quâ n đá nh thua, khí giớ i hết cả , cho nên lầ n lữ a khô ng đi, muố n cầ u
ngườ i Lạ p truy đền phí tổ n quâ n nhu, nên từ trướ c đến giờ nghị hoà chưa xong, chỉ vì
cớ đó ”. Vua bả o rằ ng : “Lờ i ngươi khô ng ngoà i ý định củ a trẫ m”. Nhâ n vì Lương Nhà già
yếu, chuẩ n cho hô m rỗ i việc thì và o hầ u. Nhà n có mưu lượ c là m tướ ng ; vua quý trọ ng
lắ m, nhâ n bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Hiện nay tướ ng suý chỉ có Nguyễn Lương Nhà n,
Nguyễn Cô ng Nhà n mà thô i, nếu đượ c và i ngườ i như thế, cò n việc gì phả i lo ở Trấ n Tâ y
nữ a, chỉ tiếc rằ ng tuổ i và sứ c đã suy !”.

Ngà y Nhâ m Thìn. Vua yết lă ng Thiên Thụ và lă ng Thuỵ Thá nh. Trướ c khi thuyền ngự
tiến đến bến đò nơi hà nh cung, nghe tin Thá i hoà ng thá i hậ u trong ngườ i khó ở , vua
suố t đêm khô ng ngủ . Ngà y hô m sau, là m lễ xong, sai rướ c về cung ngay. Thâ n đến thă m
sứ c khoẻ, thấ y thá nh thể đượ c khoan hoà , vua mừ ng lắ m. Quan chầ u chự c ở Y viện đều
đượ c thưở ng cả.

Định lệ cho cá c hạ t về việc đượ c và o chầ u hầ u. Phà m khi vua ngự điện nghe triều chính
và ngự giá đi chơi cung Bả o Định, cá c viên đố c, phủ , đề đố c, tuyên phủ , bố chính, á n sá t,
lã nh binh đượ c điểm, đều cho và o chầ u. Duy ngà y thườ ng, vua ngự điện Đô ng Các và
ngự giá đi chơi cá c sở ở Cấ m uyển, nếu có tuyên triệu đình thầ n, cá c viên á n sá t, lã nh
binh chờ lệnh tuyên triệu. Cò n cá c đố c họ c thì cho cù ng vớ i lang trung Lụ c bộ theo ban
và o hầ u ở điện Cầ n Chính. Việc nà y đượ c đặ t là m lễ mã i.

Vua dụ Nộ i các rằ ng : “Nay sắ p là m lễ khá nh điển, ban yến ở sâ n rồ ng, quan bộ Lễ tâ u

cá c thâ n cô ng sung và o dâ ng chén chú c thọ lầ n thứ hai, xét về tình lý, thự c cũ ng nên thế,
nhưng nghĩ cá c thâ n cô ng đều là ngườ i rấ t thâ n củ a nướ c, tuổ i thì nhiều, trẫ m dố c lò ng
thâ n yêu ngườ i thâ n, khô ng nỡ nệ về lễ số . Nay dụ rõ cho sá u thâ n cô ng (Kiến An cô ng
Đà i, Định Viễn cô ng Bính, Diên Khá nh cô ng Tấ n, Điện Bà n cô ng Phổ , Thườ ng Tín cô ng
Cự , Từ Sơn cô ng Mã o) : đều miễn cho lạ y mú a dâ ng chén chú c thọ , cho đều đượ c ngồ i ở
trên hà ng hoà ng tử , hoà ng thâ n, bồ i hầ u yến củ a vua, chờ đượ c ban rượ u, để tỏ chí ý
hậ u đã i ngườ i thâ n”.
Vua bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Sứ thầ n 2 nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá , từ phương xa đến dâ ng
cố ng, ở lâ u khô ng quen khí hậ u, nên dự định đồ thưở ng, đợ i xong lễ cà y ruộ ng Tịch điền
thì cho về, bấ y giờ sẽ ban thưở ng”.

Tô n nhâ n phủ và bộ Lễ theo nghị xin đổ i bá n dinh thự An Khá nh cô ng Quang đã chết để
nộ p và o kho. Vua bả o rằ ng : “Việc thờ thâ n cô ng và đền sở thờ sinh mẫ u cô ng, đã đượ c
Nhà nướ c là m cho, dinh thự ấ y cũ ng giao cho Tô n nhâ n phủ đổ i bá n giữ lạ i, để chi về
hương đèn hằ ng nă m và tụ ng kinh, tạ mộ t, khô ng nên nộ p kho là m gì. Lạ i vì cô ng và
Nghĩa Quố c cô ng Miên Tể đã chết đều là phiên vương bậ c thâ n, tấ t cả cá c việc thờ tự đều
giao cho Tô n nhâ n phủ thờ i thườ ng xem xét, cho đượ c chu đá o”.

Bộ Lễ tâ u rằ ng : “Bá Quỹ là con thứ Phạ m Đình Trạ c, á n sá t Cao Bằ ng đã chết, tình
nguyện xin và o Giá m họ c tậ p ; con trưở ng Trạ c là Nghị đã đượ c ấ m thụ , Quỹ khô ng
đượ c và o Giá m”. Vua nghĩ : Trạ c là bề tô i giữ bờ cõ i, tử tiết cù ng vớ i quan cù ng tỉnh,
tiếng thơm tiết nghĩa như thế, nên tưở ng lụ c đến con, bèn chuẩ n y cho.

Cho : quyền Vệ uý Trung vệ dinh Hù ng nhuệ là Tố ng Biện điệu bổ quyền Vệ uý Trung vệ

dinh Tiền phong ; quyền Phó vệ uý vệ Khinh kỵ là Tạ Quang Tri điệu bổ quyền Phó vệ uý
Trung vệ dinh Hù ng nhuệ.

Đổ i cấ p mũ á o cho con các thâ n cô ng. (Con trưở ng thâ n phiên, mũ xuâ n thu trang sứ c
bằ ng 2 hoa hình con giao long bằ ng và ng tố t, bổ tử và á o thì như tam phẩ m ban võ ; cò n
con thứ thì khô ng cứ đã đượ c phong hay chưa đượ c phong, đều cho theo cách thứ c mũ ,
bổ tử và á o củ a tứ phẩ m).

Có lá i buô n ngườ i nhà Thanh, thuyền trưở ng Ngô Hộ i Hưng, thuyền hộ Vương Phụ c
Hưng đem dâ ng lễ phẩ m, do phủ Thừ a Thiên tiến lên, vua sai chọ n lấ y mộ t và i thứ đồ
cổ , rồ i cấ p cho 500 quan tiền ; ngoà i ra, châ u, ngọ c, gấ m, vó c đều trả lạ i tấ t cả . Cò n thuế
thuyền đều đượ c miễn.
Định giá bạ c bồ i thườ ng tang vậ t. Trướ c đâ y, á n sá t Hà Tiên là Lê Hữ u Hương dâ ng sớ
chú c sứ c khoẻ, tâ u bày : “Giá bạ c hạ t tỉnh ấ y, mộ t lạ ng bạ c trị giá 9 quan tiền, mà tiền
theo luậ t định thì 3 quan tiền trị giá 1 lạ ng bạ c. Phà m kể tang vậ t mà bắ t tộ i, hiện bạ c 1
lạ ng thì lấ y 1 lạ ng bắ t tộ i, hiện tiền 9 quan thì lấ y 3 lạ ng bạ c bắ t tộ i, tộ i nặ ng hơn thì đền
gấ p đô i. Vả , tiền hay bạ c cù ng là tang cả , mà bắ t tộ i có nhẹ nặ ng khá c nhau, sợ chưa hợ p
lẽ phả i”. Việc nà y đượ c giao xuố ng bộ Hình bà n. Bộ cho rằ ng luậ t có 6 thứ tang, đều bắ t
tộ i bằ ng bạ c lạ ng. Theo luậ t “đền tang vậ t bị mấ t” trong danh thể lệ tộ i danh, về hỗ tang
đều că n cứ giá vừ a phả i ở nơi phạ m [địa phương] hỗ kê ra ; duy cá c địa phương giá bạ c
cao hạ khô ng đều, nếu theo giá địa phương tấ t cả , tưở ng cũ ng khô ng đượ c đến nơi đến
chố n. Vậ y xin : phà m tra xét á n kiện, đô i khi có việc kể tang bắ t tộ i, định là m 6 quan tiền
chiết can là 1 lạ ng bạ c ; về bạ c lẻ trá ch bồ i và tà i sả n đổ i chá c chiết bồ i, cũ ng theo như
thế. Cò n như thó c gạ o, đồ ng, sắ t, chì, thiếc, vả i, lụ a, trừ u, và thuyền bè, câ y gỗ , sú ng ố ng,
khí giớ i cho đến tấ t cả đồ vậ t trong kho, xin sắ c cho quan có trá ch nhiệm đều châ m
chướ c định giá phả i chă ng cho đượ c thố ng nhấ t. Vua theo nghị ấ y, duy cá c hạ ng thó c,
gạ o, vả i, lụ a thì chuẩ n cho khi cầ n dù ng đến, sẽ tra kỹ giá cả để ngă n mố i tệ.

Sai Ngự sử Hoà ng Nho Nhã thanh tra độ i Tà i thụ . Bắ t đầ u định 5 nă m 1 lầ n [thanh tra],
đặ t thà nh lệ mã i.

Di chuyển 50.000 quan tiền cô ng chứ a ở Sơn Tâ y đến Tuyên Quang.

Tỉnh Quả ng Bình có Là o Man lẻn xuố ng nguồ n Cẩ m Lý cướ p bó c. Thuộ c lạ i tỉnh ấ y là Vũ
Vă n Cầ n bắ t gặ p, đem dâ n phu đi đá nh dẹp, bắ t số ng đượ c 2 tên, sai chém đầ u để rao
khắ p nơi. Cầ n đượ c nhắ c bổ bá t phẩ m thư lạ i : dâ n phu đượ c thưở ng tấ t cả 50 quan tiền.

Lĩnh Tổ ng đố c Hà Nộ i - Bắc Ninh là Mai Cô ng Ngô n và o yết kiến. Vua triệu hỏ i về nhữ ng
điều thấ y trong khi đi đườ ng. Ngô n thưa rằ ng : “Bề tô i qua tỉnh Hà Tĩnh thấ y dâ n
thườ ng dắ t díu nhau đi lĩnh chẩ n kể có hà ng nghìn, hà ng tră m, thự c là đá ng thương !”.
Vua bả o rằ ng : “Hạ t ấ y giá gạ o hơi cao, trướ c đã giả m giá phá t thó c bá n ra, lạ i phá i 2
viên khoa đạ o hộ i bà n, vừ a phá t chẩ n vừ a cho vay, dâ n ta tưở ng đã khở i sắ c ; nay nghe
ngươi nó i trẫ m cà ng thấ y số t ruộ t lắ m !”. Bèn truyền dụ cho Tuầ n phủ Trầ n Vă n Tuâ n và
bọ n Nguyễn Thuậ n do Kinh phá i ra phả i sai nhiều thuộ c viên ở tỉnh vá t thêm tiền, gạ o
vậ n đến cá c là ng xó m, phá t chẩ n cho khắ p, để dâ n đến chỗ gầ n mà lĩnh, khỏ i phả i dắ t
díu ngoà i đườ ng, khô ng tiện !

Lạ i dụ cho Thự đố c Nghệ An - Hà Tĩnh là Tô n Thấ t Đườ ng rằ ng : “Ngươi, trướ c có Chỉ

tuyên triệu về Kinh hộ i họ p, nay hã y tạ m đi đến tỉnh Hà Tĩnh cù ng bà n việc, đợ i trong
hà ng tuầ n, lương thự c củ a dâ n đượ c thư dầ n, lạ i về Kinh, chưa muộ n”.

Lạ i bả o quan bộ Hộ là Hà Duy Phiên rằ ng : “2 hạ t Quả ng Bình, Hà Tĩnh, lương thự c củ a

dâ n hơi khó , trẫ m lo cho dâ n lắ m ! Vả lạ i, vù ng ấ y đều là nơi sẵ n có sả n vậ t, nếu cho dâ n
đi lấ y để nộ p, rồ i chiết cấ p thó c gạ o, cũ ng là việc cầ n về cứ u nạ n mấ t mù a. Thượ ng ty hạ t
ấ y đều nên thô ng sứ c cho dâ n trong hạ t : phà m ai đi lấ y sả n vậ t đem nộ p, tình nguyện
lĩnh thó c hay kê giá chiết cấ p lĩnh tiền cũ ng đượ c. Sau đó Tô n Thấ t Đườ ng, Trầ n Vă n
Tuâ n tâ u xin đà o thêm đườ ng hà o ngoà i thà nh tỉnh Hà Tĩnh, lấ y cô ng là m thay phá t
chẩ n ; cò n như cô ng xâ y đắp thà nh, xin tạ m hoã n lạ i. Chưa bao lâ u, lú a chín, giá gạ o hơi
giả m. Tô n Thấ t Đườ ng và bọ n phá i viên Nguyễn Thuậ n để về Kinh.

Định lệ khai danh sá ch đề tiêu ở cô ng sở và đề quâ n canh giữ ở binh xá . (Phà m tà i liệu
đượ c chi ở cô ng sở , do viên chuyên biện là m giấ y tờ thự c lĩnh, giao cho nha phá t trướ c
khai danh sá ch đề tiêu. Viên chuyên biện trướ c hoặ c phả i đổ i đi nơi khá c và có việc khá c
thì do viên tiếp biện phả i là m. Nếu viên chuyên biện trướ c và cá c thư lạ i gặ p khi đượ c
phá i đi là m việc cô ng thì giữ lạ i ; cò n tri bạ hoặ c cá c thư lạ i thì do viên thố ng quả n phả i
là m. Nếu thự c là nhiều việc, khô ng thể theo đú ng hạ n, thì theo lệ xin lù i hạ n lạ i, nhưng
do bộ Cô ng chiếu hạ n sứ c giụ c, nếu có chậ m trễ thì đem hặ c trừ ng trị ngay. Cò n như 25
vệ trong 5 dinh Tả Hữ u lưỡ ng dự c Vũ lâ m, Thầ n cơ, Tiền phong, Long võ , Hổ oai, Hù ng
nhuệ, 4 vệ dinh Kỳ võ , 3 vệ Kinh tượ ng, 2 vệ viện Thượ ng tứ , 10 vệ cá c quâ n cá c bả o, 15
vệ trong 3 dinh Thuỷ sư ở Kinh kỳ, từ nay có phâ n phá t đi là m việc, liệu trừ mỗ i vệ 4
binh đinh đượ c ở lạ i canh giữ . Duy cá c độ i linh tinh hoặ c 1 độ i, 2 độ i, 3 độ i thì liệu lưu
lạ i 1 ngườ i, hoặ c 4 - 5 độ i thì liệu lưu lạ i 2 ngườ i, 6 - 7 độ i đến 9 độ i thì liệu lưu lạ i 3
ngườ i).
Đố c họ c Bình Định trướ c là Trương Hoà Sắ t phả i cá ch chứ c. Hoà Sắ t vì cá o ố m về, đã
quá 2 hạ n lạ i xin ở quê nhà điều dưỡ ng. Vua ghét lắ m, sai cách chứ c, cho về quê.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LVII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6, [1846], mù a hạ , thá ng 5, ngà y ấ t Mã o, mồ ng mộ t. Sai

hoà ng nhị tử Phướ c Tuy cô ng, hoà ng thứ trưở ng tử An Phong cô ng Hồ ng Bả o, hoà ng
tam tử Thá i Quố c cô ng Hồ ng Phó , hoà ng tứ tử Kiến Thuỵ cô ng Hồ ng Y, hoà ng lụ c tử
Hoằ ng Trị quậ n cô ng Hồ ng Tố , hoà ng thấ t tử Hồ ng Phi, hoà ng bá t tử Gia Hưng cô ng
Hồ ng Hưu, hoà ng cử u tử Hồ ng Cung, hoà ng thậ p nhị tử Hồ ng Truyền, chia nhau đến đà n
Nam Giao, cá c miếu, tẩ m điện, đà n Xã Tắ c, cá o lễ khá nh tiết.

Là m đà n chay lớ n chú c Phướ c ở cá c chù a trong Kinh (chù a Giá c Hoà ng, chù a Diệu Đế,
chù a Thiên Mụ đều tụ ng kinh chú c mừ ng 7 ngà y đêm) ; sai Chưở ng vệ Tô n Thấ t Cung,
Thị lang Tô n Thấ t Tĩnh, Chưở ng vệ Phù ng Hữ u Hoà , Thị lang Tô n Thấ t Hợ p chia nhau
trô ng coi việc ấ y. Đến hô m là m lễ, hoà ng tử , hoà ng thâ n, quan chứ c trong họ Tô n thấ t
lầ n lượ t đến dâ ng lễ ; nhà sư ở chù a dâ n hạ t ấ y tụ ng kinh chú c mừ ng, đều cấp cho tiền,
(phườ ng Thuậ n Trạ ch ở Quả ng Bình 200 quan tiền; ấ p Trá ng Tiệp 100 quan ; sư cá c
chù a ở Quả ng Trị 100 quan ; tă ng cương Nguyễn Vă n Thườ ng 500 quan).

Đặ t yến “ngũ đạ i đồ ng đườ ng” ở cung Từ Thọ , tấ t cả 3 ngà y ; ban yến cho hoà ng thâ n và
cá c quan vă n võ có từ ng bậ c.

Ngà y kỷ Mù i, tiết Đoan dương. Vua đem cá c quan đến chầ u ở cung Từ Thọ . Khi là m lễ
xong, vua ngự điện Thá i Hoà , nhậ n lễ mừ ng, ban cho hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n,
vă n từ chá nh ngũ phẩ m, võ từ chá nh tứ phẩ m trở lên, ă n yến ở điện Cầ n Chính và hà nh
lang 2 bên tả hữ u ; ban cho quạ t, khă n tay, chè, hoa quả có từ ng bậ c. Con cá c thâ n phiên
cô ng đã phong đình hầ u cù ng là vă n tò ng ngũ phẩ m, võ tò ng tứ phẩ m, cù ng cá c viên
đượ c điểm và o chầ u và cá c viên giả i nộ p vậ t hạ ng ; hoặ c diễn tậ p ở Kinh đều đượ c dự .
Sứ thầ n nướ c ngoà i, thổ ty các hạ t cũ ng cho ă n yến ở viện Đã i lậ u bên tả . Gia thưở ng cho
sứ thầ n 2 nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá là Sơn Thí, Kiệu Mộ c, và thổ ty Trấ n Tâ y là bọ n Mộ c Tứ c
: cá c thứ chè, hoa quả , quạ t, khă n tay.

Cấ p thêm mũ á o cho thuộ c viên bộ Lễ và Thá i thườ ng tự (ty bộ Lễ 11 bộ , Thá i thườ ng tự

5 bộ ).

Ngà y Canh Thâ n, yết Thá i miếu, Triệu miếu ; ngà y Tâ n Dậ u, yết Thế miếu, Hưng miếu ;
ngà y Nhâ m Tuấ t, yết điện Hiếu Tư : vua đều thâ n hà nh thắ p hương, ró t rượ u. Ngà y Quý
Hợ i, đến cung Từ Thọ , chú c sứ c khoẻ, là m lễ thượ ng thọ ; khi lễ xong, đượ c Thá nh từ
ban cho ngọ c châ u vạ n thọ và á o cử u long hoà ng bà o, vua chắ p tay giơ ngang trá n bá i tạ .

Ngà y Giá p Tý, rướ c Thá i hoà ng thá i hậ u ngự giá đi chơi lầ u kết hoa. Trướ c ngà y ấ y, bộ
Lễ bà n nghi tiết dâ ng lên xin chiếu lệ nă m Minh Mệnh, là m lễ khá nh điển. Đạ i thầ n
Trương Đă ng Quế tâ u xin cho các quan theo như trướ c, đều là m rạ p để nêu việc vui củ a
nhà vua. Vua đều khô ng chuẩ n cho. Nhâ n đó , vua dụ rằ ng : “Thá nh nhâ n có nó i : 40 tuổ i
mớ i khô ng lầ m, thì lú c nhiều tuổ i chính là lú c phả i nên đêm ngà y chă m lo, há nên vộ i
là m lễ chú c mừ ng ? Trẫ m đượ c nhờ trờ i đấ t thầ n kỳ ban Phướ c, ô ng cha để đứ c lạ i, từ
trướ c đến giờ , dò ng sô ng nướ c thuậ n, hằ ng nă m đượ c mù a, dâ n đượ c yên vui, giặ c cướ p
dẹp tắ t, nướ c nhà thanh bình, trong ngoà i yên ổ n. Trẫ m lên ngô i đến nay 6 nă m, 9 lầ n
ban â n chiếu, tấ t cả 132 điều, thầ n dâ n xa gầ n đều biết tấ t cả . Nay gặ p khá nh tiết, lò ng
dâ n mong ơn. Huố ng chi, việc đã sẵ n nếp, ngườ i đều trô ng mong, nếu cứ nhú n nhườ ng
suô ng, há chẳ ng là giả dố i mà phụ lò ng dâ n ? Ngườ i xưa có nó i : “có lò ng nhâ n như
Nghiêu, Thuấ n, thì có tuổ i thọ như Kiều, Tù ng” ((1) Kiều, Tù ng : tên ngườ i tiên : Vương
Tử Kiều, Xích Tù ng Tử .1). Kinh Thư có nó i : “Mộ t ngườ i có Phướ c, triệu dâ n đượ c nhờ ”.
Do đấ y trẫ m mớ i nghe theo lờ i xin, là m lễ trọ ng thể để yên lò ng tô n kính, thâ n cậ n củ a
thầ n dâ n trong nướ c. Nhưng lò ng trẫ m cố t ở nuô i dâ n, chính nên ră n sự xa xỉ, nuô i đứ c
tiết kiệm. Vậ y phả i giã i tỏ ý mình, nghiêm truyền dụ bả o : ở cử a Ngọ Mô n đượ c là m mộ t
toà lầ u kết hoa. Đến hô m ấ y, trẫ m rướ c Từ giá đến chơi, rồ i tấ u â m nhạ c, họ p nghìn
phương muô n nướ c để mừ ng vui, đem bố n biển chín châ u mà phụ ng dưỡ ng. Hai bên tả
hữ u trướ c cử a đều là m rạ p dà i, để là m chỗ cá c quan chầ u hầ u, nhưng giao cho quan có
trá ch nhiệm chướ c lượ ng tiết kiệm, khô ng đượ c quá xa xỉ. Ngoà i ra, như kết hoa ở điện
Cầ n Chính và cá c chỗ rạ p, cá c nghi mô n đều thô i cả . Và , từ điện, cá c ở nộ i đình cho đến
nhà riêng ở cung phương Nam, vườ n cấ m thượ ng uyển đều miễn kết hoa bà i trí. Việc
nà y chỉ cố t ban ơn cho cả nướ c, ban Phướ c cho mọ i nơi, để tră m họ cù ng thấ m nhuầ n
mưa mó c, khô ng phả i mộ t ngườ i cầ n thích chơi vui. Thầ n dâ n trong ngoà i, do lò ng
thà nh kính, dâ ng lễ mọ n, triều đình xét biết đã lâ u, đâ u nỡ từ chố i. Cò n như nhâ n việc
đó , yêu cầ u rá o riết, ở trong có sự đó ng gó p để tranh khô n nịnh nọ t, khô ng phả i do lò ng
thà nh, lạ i sinh nhiều mố i tệ. Việc ấ y phá t ra, tấ t khó đượ c tha. Vậ y nên thô ng dụ cho cả
trong ngoà i, để cho đều biết chí ý yêu dâ n, cẩ n thậ n từ ng việc củ a trẫ m”. Rồ i sai quyền
Đô thố ng Hậ u quâ n là Tô n Thấ t Bậ t và quyền Thượ ng thư bộ Hình là Phan Thanh Giả n
trô ng nom việc nà y.

Vua dụ rằ ng : “Là m lầ u kết hoa, tấ u đủ â m nhạ c, đứ ng xem chung quanh có hà ng bể

ngườ i rừ ng ngườ i, lễ dẫ n trướ c, nhạ c hoà sau, phả i có phâ n biệt : nên hộ i đồ ng bộ Lễ,
chia đặ t thứ bậ c, cố t mong đườ ng ngõ há t mú a, cù ng mừ ng thá i bình, để thoả cá i ý cù ng
vui”. Đến đây, cô ng việc đã xong, vua cà i giắ t ngọ c, bỏ cá i tú i đự ng tên trên mình ngự a,
cưỡ i ngự a dẫ n đầ u rướ c Từ giá đến chơi, bà y đủ â m nhạ c. Hoà ng tử , hoà ng thâ n, cá c
quan vă n võ chia đứ ng hầ u 2 bên tả hữ u. Ngườ i xem đứ ng như bứ c tườ ng, đều nó i:
“Thậ t là việc vui củ a nhà vua”. Hoà ng thâ n, đình thầ n vă n võ , thượ ng ty cá c tỉnh và thổ
ty, thổ mụ c đều đem lễ phẩ m tiến lên. (Duy thổ ty 2 tỉnh Hưng Hoá , Tuyên Quang, là
nhữ ng địa phương dâ n số khô ng có mấ y, nên chỉ lượ ng thu mộ t và i thứ sả n vậ t , cò n
và ng bạ c đều trả lạ i).

Ngà y ấ t Sử u, vua ngự điện Thá i Hoà . Hoà ng tử , hoà ng thâ n, quan viên ở trong Kinh
ngoà i tỉnh, thổ ty cá c hạ t, sứ thầ n cá c thuộ c quố c, quê nhà vua, quê họ ngoạ i, dâ ng biểu
chú c mừ ng dướ i điện, đều hô “muô n nă m”. Là m lễ xong, tuyên ban â n chiếu ở cử a Ngọ
Mô n.
Chiếu rằ ng : “Trẫ m nghĩ : vương giả theo mệnh trờ i, đem đạ o mà dạ y thiên hạ . Nhà vua
đặ t phép tắ c, tích Phướ c để ban cho dâ n. Vì đạ o trờ i gố c ở lò ng thà nh, mà lò ng tin cố t ở
nhâ n đứ c. Trẫ m noi theo nghiệp lớ n, kính vâ ng đứ c xưa. Từ khi lên ngô i đến giờ , phà m
mộ t chính lệnh ban ra, rấ t để tâ m đến kính trờ i, theo ô ng cha, chă m lo chính sự , thương
dâ n chú ng. Nhờ trờ i đấ t thầ n kỳ giá ng Phướ c, tô n miếu, xã tắ c ban ơn, khí hậ u điều hoà ,
bố n mù a vui vẻ, dò ng sô ng chả y thuậ n, hằ ng nă m đượ c mù a, số ngườ i sinh tụ ngà y cà ng
nhiều, nhâ n dâ n là m ă n cù ng yên ổ n. Gầ n thì Xiêm La, Châ n Lạ p lầ n lượ t dâ ng lò ng
thà nh, xa thì Diến Điện, Anh Di hiến lễ cố ng. Việc võ thà nh cô ng, việc vă n thịnh trị. Bên
ngoà i phụ c, bên trong yên. Nay sở dĩ đượ c tố t đẹp là nhờ trờ i đấ t ô ng cha ban cho. Vả
lạ i, giữ đứ c khiêm, ră n tự mã n, cầ n đoan chính lú c coi chầ u. Lấ y lò ng muô n dâ n là m lò ng
mình họ p Phướ c thiên hạ là m Phướ c riêng. Nhiều lầ n rộ ng ban â n điển, để yên lò ng dâ n.
Mớ i đâ y, mù a đô ng ấ t Tỵ , nă m Thiệu Trị thứ 5, Thá nh tổ mẫ u ta là Nhâ n tuyên Từ khá nh
Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i hậ u, muô n nă m tuổ i thọ , ngũ đạ i đồ ng đườ ng,
trẫ m thâ n đem cá c thâ n cô ng và cá c quan, kính là m lễ lớ n rấ n tô n, lạ y mừ ng chú c
Phướ c, họ p cả nướ c để chầ u hầ u, xá tộ i, gia â n, nhờ Phướ c là nh đượ c ban khắ p, để tỏ
Phướ c lớ n lạ lù ng ít có , mà họ p lò ng vui củ a ứ c triệu nhâ n dâ n. Nă m nay trẫ m mớ i đến
tuổ i thọ tứ tuầ n, cả quan và dâ n khô ng ai là khô ng hết lò ng vui mừ ng chú c tụ ng. Trẫ m
nghĩ : Là m vua cai trị muô n dâ n, mộ t ngà y hai ngà y muô n việc, chỉ sớ m hô m chă m lo,
khiêm cung kính sợ để cầ u ơn củ a trờ i đấ t ô ng cha đượ c ứ c muô n nă m lâ u mã i. Lạ i cà ng
nghĩ : “Kính đứ c hoà lò ng dâ n, mong mệnh trờ i dà i hưở ng, thự c khô ng phả i lấ y việc ấy
để tự khen mà khoe sự chơi vui củ a mộ t mình. Nhưng khá nh tiết ban ơn, là thầ n dâ n
mong muố n, muô n nghìn ngườ i mộ t lò ng. Gặ p đượ c lú c nà y Nhà nướ c thanh nhà n,
trong nướ c yên ổ n, thự c nên nhâ n khá nh tiết mà gia ơn hậ u, để cù ng thầ n dâ n trong
ngoà i cù ng mừ ng. Do đấy, mớ i sai chọ n ngà y tố t, kính cá o đà n thờ Trờ i, Đấ t, nhà Thá i
miếu, đà n thờ thầ n Xã Tắ c, đến ngà y 11 thá ng nà y là ngà y đặ t lễ triều, nhậ n lễ mừ ng đầ u
tiên. Nghi lễ tô n nghiêm, Phướ c ấ m to tá t; đứ c ơn rộ ng rã i, tuổ i thọ lâ u dà i. Theo ngà y
xuâ n mà ban khen, để tỏ thầ n, ngườ i mừ ng rỡ ; thuậ n tiết hạ để họ p Phướ c, nhờ ơn nhà
nướ c vô cù ng. Vậ y có ban ơn tấ t cả 30 điều :

1. Hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n và quan viên đá ng đượ c dự yến, ban yến ở sâ n rồ ng
1 lầ n, thưở ng cho vó c, lụ a, bạ c, tiền có từ ng bậ c.
2. Họ Tô n thấ t xa gầ n, đều cho tiệc yến họ p mặ t trong họ mộ t lầ n và gia â n thưở ng có
từ ng bậ c.

3. Cá c quan đạ i thầ n tướ ng quâ n, khâ m sai, tổ ng thố ng, tham tá n, đố c phủ , đề đố c, tuyên
phủ , bố chính, á n sá t, lã nh binh ở cá c địa phương ngoà i, đều thưở ng vó c, lụ a có từ ng
bậ c.

4. Hoà ng tử đã phong, thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng và tô n tướ c, cù ng là quan ở

trong Kinh ngoà i tỉnh, vă n từ ngũ phẩ m, võ từ tứ phẩ m trở lên và đồ ng tri phủ , tri châ u,
tri huyện, huyện thừ a, mà dướ i tên khô ng mang chữ phả i giá ng, đều đượ c thưở ng gia 1
cấ p ; cò n thổ tri châ u, tri huyện, huyện thừ a đượ c thự c thụ , cũ ng đượ c thưở ng gia 1
cấ p ; cò n thí sai, thí thự , thì đượ c thưở ng cho ngâ n tiền có từ ng bậ c.

5. Cá c tiền thuế thâ n, tiền đầ u lõ i, tiền tạ p dịch ở cá c địa phương về nă m Thiệu Trị thứ 6,
đã đượ c tạ m hoã n 5 phầ n 10, nay đều cho miễn cả 5 thà nh ấ y.

6. Cá c hộ biệt nạ p ở cá c địa phương, theo lệ, khô ng phả i chịu nộ p thuế thâ n, đều thưở ng
cho tiền có từ ng bậ c.

7. Cá c thứ thuế lệ để thiếu lâ u ngà y và tiền, thó c, sả n vậ t đã cho triển hạ n, cù ng là tiền,

thó c vay mượ n ở các địa phương, từ nă m Thiệu Trị thứ 4 trở về trướ c, hiện vẫ n chưa
trả , giao bộ Hộ là m danh sá ch tâ u lên, lượ ng tha, giả m cho.

8. Cá c ngườ i Minh Hương nhà Thanh, dâ n Man, dâ n Thổ , thuộ c hộ , khá ch hộ ở các địa
phương, bỏ thiếu thuế từ nă m Thiệu Trị thứ 4 trở về trướ c, số bạ c, tiền là bao nhiêu,
giao bộ Hộ chia loạ i là m danh sá ch tâ u lên, chờ Chỉ, để lượ ng tha, cho giả m.

9. Ruộ ng lú a 4 hạ t Bình Thuậ n, Vĩnh Long, Định Tườ ng, An Giang thỉnh thoả ng có bị tổ n
hạ i, đã đượ c quan địa phương khá m bá o, giao bộ bà n định tâ u lên; nay cho bộ bà n số
phầ n, tha giả m có từ ng bậ c.
10. Quan ở trong Kinh, ngoà i tỉnh, vă n từ lụ c phẩ m đến cử u phẩ m chưa dự ban yến, đều
thưở ng tiền, lương 1 thá ng.

11. Quan viên ở trong Kinh, ngoà i tỉnh vă n từ lụ c phẩ m, võ từ ngũ phẩ m trở xuố ng đến
cử u phẩ m đã có chứ c hà m, đượ c sai là m việc ở tỉnh, và tri phủ , tri huyện chờ bổ , cù ng là
cá c suấ t độ i chờ bổ , chưa đượ c gia cấ p, ban yến, đều thưở ng gạ o, tiền lương 1 thá ng.

12. Cử nhâ n, giá m sinh, tô n sinh, ấ m sinh, họ c sinh ở Giá m và cử nhâ n, tú tà i, sĩ nhâ n
là m hà nh tẩ u ở bộ đều thưở ng tiền gạ o 1 thá ng.

13. Vị nhậ p lưu thư lạ i cá c nha mô n ở Kinh, đều thưở ng tiền lương 1 thá ng.

14. Cá c hạ ng biền binh chính ngạ ch ở Kinh, đều thưở ng tiền lương 1 thá ng.

15. Cá c hạ ng biền binh tạ p ngạ ch ở Kinh và các thợ thuyền, cù ng là biền binh cá c tỉnh về
Kinh thao diễn, đều thưở ng tiền lương nử a thá ng.

16. Giả n binh ở cá c hạ t, có hạ ng tiền lương thá ng 5 tiền, có hạ ng chỉ 1 phương gạ o, đều
chiếu hiện số tạ i ngũ từ thá ng 7 đến thá ng 12 đều cấ p đủ 1 quan tiền.

17. Cá c lính trạ m đều cấ p cho tiền lương từ thá ng 7 đến thá ng 12 có từ ng bậ c.

18. Ngườ i dâ n nhiều tuổ i từ 70 tuổ i trở lên, ở Kinh cho ă n cỗ 3 ngà y, ở ngoà i cho ă n cỗ 1
ngà y.

19. Ngườ i dâ n nhiều tuổ i từ 80 tuổ i trở lên, đều cấ p cho 1 quan tiền, 1 phương gạ o ; 90
tuổ i trở lên, 1 tấ m vả i, 2 phương gạ o; 100 tuổ i trở lên, 1 tấ m lụ a, 3 phương gạ o.
20. Ban vă n thì tri phủ , đồ ng tri phủ , tri huyện, tri châ u, ban võ thì quả n vệ, quả n cơ,
suấ t độ i hiện ở hà m “thự ” đã 2 nă m có cô ng trạ ng, và 3 nă m khô ng phạ m lỗ i đều cho
thự c thụ ngay.

21. Cử nhâ n, tú tà i là m hà nh tẩ u ở bộ , đều giao đình thầ n nhắ c bổ .

22. Cử nhâ n, giá m sinh, tô n sinh, ấ m sinh ở Giá m đã đủ 3 nă m trở lên, cho quan ở Giá m
sá t hạ ch là m danh sá ch, do đình thầ n sá t hạ ch lạ i, nhắ c bổ ; trong đó có ngườ i mớ i đượ c
và o Giá m mà đã nhiều tuổ i, cũ ng cho nhắ c bổ ; giá o chứ c xin ở lạ i để thi Hộ i cũ ng đượ c.

23. Anh danh, giá o dưỡ ng đã lâ u nă m và mớ i bổ mà có tà i nghệ, đều cho bộ Binh sá t

hạ ch tâ u lên xin Chỉ, phâ n phá i chờ bổ .

24. Tú tà i cá c khoa, tuổ i từ 40 tuổ i trở lên, cho địa phương cấ p lộ phí về Kinh, do bộ Lạ i
là m danh sá ch tâ u lên chờ Chỉ sá t hạ ch, lượ ng bổ giá o chứ c.

25. Nhâ n viên chờ bổ ở ngoà i, đã đượ c 3 nă m, mà địa phương sở tạ i khô ng chỗ khuyết
có thể bổ đượ c, cho quan thượ ng ty tâ u xin đổ i bổ đến tỉnh khá c.

26. Quan viên to hay nhỏ ở trong Kinh, ngoà i tỉnh khô ng kể tộ i cô ng hay tư, và khô ng cứ
bị tra để bắ t tộ i, phà m ngườ i nà o phả i giá ng 5 cấ p cho đến phả i cá ch, lưu, thì cho đượ c
đổ i là m giá ng 4 cấ p ; phả i giá ng 2, 3, 4 cấ p thì cho khai phụ c 1 cấ p ; phả i giá ng 1 cấ p thì
đều cho khai phụ c.

27. Quan viên to hay nhỏ ở trong Kinh, ngoà i tỉnh, đã phả i xử phâ n, phạ t bổ ng, khô ng cứ
phạ m tộ i cô ng hay tư, và khô ng cứ bị tra để bắ t tộ i, đều đượ c tha cả .

28. Nhâ n viên phạ m lỗ i, đã giao cho cá c xứ sai phá i đi cố sứ c là m việc để chuộ c tộ i, và
là m binh hay sung là m khổ sai, cá c thượ ng ty và viên cai quả n đem cả họ , tên, tuổ i, quê
quá n, tộ i trạ ng, là m danh sá ch, do bộ duyệt nghĩ tâ u lên, chờ ban ơn xuố ng.
29. Phà m cá c á n bồ i tang chưa xong, trừ việc rõ thự c có ă n bớ t, cò n thì ở Kinh do bộ
Hình, ở ngoà i do quan thượ ng ty, đều đem á n trướ c đã cạ n, cù ng số tang phả i bồ i và
nă m thá ng giam đò i lâ u hay chó ng, là m danh sá ch tâ u lên, lượ ng khoan giả m cho.

30. Tù phạ m đày đi là m việc, khô ng cứ nă m thá ng lâ u hay chó ng đều do bộ Hình kể cả
họ tên, quê quá n, tộ i trạ ng để lượ ng giả m tha cho.

“Than ô i ! Lấ y nhâ n là m đầ u, cố t ban ơn cho dâ n chú ng, đượ c nhiều tuổ i thọ , phả i nố i
sá ng ở Phướ c là nh. Trờ i ban mệnh cho, mình trẫ m đượ c ơn yêu quyến ; dâ n giữ đượ c
mã i, tră m họ nhờ Phướ c hoà bình”.

Ngà y Bính Dầ n. Đặ t đạ i yến ở điện Cầ n Chính. Vua ngự trên điện ; hoà ng thâ n, ban vă n
thì ấ n quan tứ phẩ m, ban võ thì tò ng tam phẩ m và các viên đượ c khâ m điểm ở các tỉnh,
đều theo ban chầ u hầ u. Là m lễ thượ ng thọ : Hoà ng thứ trưở ng tử An Phong cô ng Hồ ng
Bả o sung và o chú c thọ lầ n thứ nhấ t, hoà ng nhị tử Phướ c Tuy cô ng thì bưng chén, Gia
Hưng cô ng Hồ ng Hưu thì bưng nậ m. Hoà ng đệ Thọ Xuâ n cô ng Miên Định sung và o chú c
thọ lầ n thứ hai, Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi thì bưng chén, Phú Bình cô ng Miên An thì
bưng nậ m. Đạ i thầ n Trương Đă ng Quế sung và o chú c thọ lầ n thứ ba, Tạ Quang Cự thì
bưng chén, Vũ Xuâ n Cẩ n thì bưng nậ m, hoà ng tử Kiến Thuỵ cô ng Hồ ng Y, Hoằ ng Trị
quậ n cô ng Hồ ng Tố thì dâ ng đũ a ; hầ u yến thì quyền Thượ ng thư Lâ m Duy Thiếp xem
xét yến vua. Thố ng chế Hoà ng Vă n Hậ u, Dương Thai sung và o tú c vệ hai bên tả hữ u chấ p
kim ngô , chỉ huy sứ , chá nh phó vệ 8 viên sung là m thị vệ ở trướ c xe vua ; quyền chưở ng
vệ, quyền nhấ t đẳ ng thị vệ, vệ uý 4 viên sung và o ban rượ u ; phó vệ uý, quyền phó vệ uý
4 viên sung và o cầ m giá o ở trướ c điện ; 2 viên ở Nộ i cá c sung là m chầ u chự c ; 4 viên giữ
việc chiếu chỉ và khoa đạ o sung và o khở i cư chú ; mú a bá t dậ t ở trướ c sâ n. Là m lễ xong,
ban cho vó c, lụ a, bạ c, tiền có từ ng bậ c. Ngà y hô m ấ y ban yến cho cá c hoà ng tử , hoà ng đệ
cò n nhỏ ở nhà Duyệt Thị.

Diễn trò chơi ở nhà Duyệt Thị 3 ngà y. Vă n chá nh ngũ phẩ m, võ tứ phẩ m và cá c viên
đượ c khâ m điểm ở ngoà i đều và o hầ u. Sứ thầ n 2 nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá , thổ ty ở Trấ n
Tâ y đều đượ c dự . Khi mã n tiệc, đố t câ y bô ng, mú a đèn hoa ở đà i nam. Ngườ i xem kể
đến hà ng tră m, hà ng nghìn.

Ngà y Đinh Mã o. Ban yến cho quan chá nh tò ng ngũ phẩ m ban vă n, chá nh tò ng tứ phẩ m
và chá nh ngũ phẩ m ban võ ở hai bên tả hữ u rạ p kết hoa (cá c đố c họ c tình nguyện ở
Kinh chú c mừ ng và cá c viên đem nộ p vậ t hạ ng, hoặ c thao diễn ở Kinh đều đượ c dự ).

Ngà y Mậ u Thìn. Ban yến cho tò ng ngũ phẩ m, chá nh lụ c phẩ m, chá nh độ i trưở ng, suấ t
độ i thự c thụ và thị vệ hạ ng bố n, hạ ng nă m ban võ ; chá nh tò ng lụ c phẩ m, chá nh thấ t
phẩ m ban vă n ở 2 bên tả hữ u lầ u kết hoa.

Ngà y Nhâ n Thâ n. Ban yến cho quan viên từ ngũ phẩ m trở lên đã hưu trí, cù ng là tậ p ấ m
từ chá nh tò ng tứ phẩ m, chá nh ngũ phẩ m và tam phẩ m trở lên chưa có phụ c phẩ m, và sứ
thầ n nướ c ngoà i, thổ ty, thổ mụ c cá c hạ t ở hai bên tả hữ u lầ u kết hoa, họ nhà quan ở quê
vua, họ Hồ , họ Trầ n ở quê ngoạ i thuộ c huyện nhà vua, hương thâ n xã Linh Chiểu, Tâ y
Thô n, Vă n Xá : ở Thị vệ xứ .

Ngà y Quý Dậ u. Ban yến cho các bề tô i cũ khi chưa lên ngô i ở Thị vệ xứ . Trướ c khi ấ y,
phá i quan đạ i thầ n ra chiếu liệu phẩ m vậ t yến. Phà m ngườ i đượ c dự yến, đều thưở ng
cho vó c, lụ a, đồ vậ t, bạ c, tiền có từ ng bậ c.

Ban cho hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng đệ và cá c nhà chú a, đình thầ n vă n võ 3.000 lạ ng bạ c
; đà n ô ng, đà n bà , ngườ i trong họ 3.000 quan tiền ; 32 địa phương trong Nam ngoà i Bắ c
cho đến thổ ty, thổ mụ c 3 vạ n quan tiền. Họ nhà quan ở quê vua, quê ngoạ i ở huyện nhà
vua có phụ ng tiến lễ phẩ m, cũ ng chi ra bạ c lạ ng chướ c lượ ng thưở ng cấ p. Các quan đạ i
thầ n tướ ng quâ n, khâ m sai, tổ ng thố ng, tham tá n và đố c phủ , đề đố c, tuyên phủ , bố
chính, á n sá t, lã nh binh ở ngoà i, quố c vương 2 nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá , quậ n chú a Ngọ c
Vâ n, huyện quâ n Ngọ c Nguyên, Ngọ c Thu, thổ ty, thổ mụ c cá c phủ Cam Lộ , Trấ n Ninh,
Trấ n Biên, Trấ n Man và các tỉnh Hưng Hoá , Tuyên Quang, Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng phà m
ngườ i dự biện lễ phẩ m mà khô ng đượ c theo ban dự chú c, đều thưở ng cho và ng bạ c, Phi
long ngâ n tiền, vó c, lụ a, quầ n á o, đĩa bá t, đồ vậ t có từ ng bậ c.
Thưở ng cho Đổ ng lý đạ i thầ n là bọ n Tô n Thấ t Bậ t, Phan Thanh Giả n và nhâ n viên tuỳ
biện, thừ a biện : Gia cấ p, kỷ lụ c, và ng, bạ c, tiền có từ ng bậ c ; chứ c viên, dịch lạ i các nha
100 quan tiền ; lính thợ 100 quan tiền ; ca sinh, nhạ c sinh, cá c ngườ i trò chơi tạ p nghệ
400 quan tiền ; ngườ i coi sú ng, ngườ i là m thứ c ă n 100 quan tiền; ngườ i bắ n sú ng mừ ng
ở phá o đà i 100 quan tiền.

Ngà y Mậ u Dầ n. Ngự chơi cung Bả o Định, đặ t yến họ p mặ t trong hoà ng tộ c. Vua dụ rằ ng :

“Từ xưa cá c bậ c đế vương, thâ n yêu kính mến ngườ i trong họ , có lễ triều hộ i để tỏ lò ng
tô n kính ngườ i đá ng tô n, có lễ yến hưở ng để tỏ lò ng thâ n yêu ngườ i thâ n cậ n như lờ i ca
vịnh xử hậ u vớ i ngườ i thâ n ở thơ Trạ m Lộ , tiệc yến họ p cả họ trong thiên Chu Quan,
phép xưa thự c đá ng là m gương. Trẫ m nhờ trờ i đấ t thầ n kỳ cù ng yêu, miếu xã ban
Phướ c, nă m nay lên đượ c tuổ i thọ tứ tuầ n, là m lễ trọ ng thể, các hoà ng tử , hoà ng thâ n,
cho đến cá c quan vă n võ và quan cá c địa phương đượ c khâ m điểm, đều đã cho ă n yến,
ban ơn khắ p. Nhâ n nghĩ : Dò ng dõ i họ nhà vua cho đến ngườ i trong họ , từ trướ c đến giờ ,
kính vâ ng lờ i dạ y, mình đượ c mến yêu, nguồ n thịnh vượ ng thêm nhiều, Phướ c củ a nướ c
ngà y cà ng dày, đặ c cá ch cho lạ i đặ t tiệc yến, gọ i là tiệc yến họ p mặ t hoà ng tộ c: Về nghĩa
thì theo ở kinh Thượ ng thư, về việc thì từ nay đặ t ra trướ c, là để hậ u ơn rấ t thâ n, dạ y
thiên hạ hoà thuậ n”. Đến hô m ấ y, vua ngự chơi cung Bả o Định, từ hoà ng tử , hoà ng tô n,
hoà ng thâ n cho đến họ Tô n thấ t xa gầ n tấ t cả 931 ngườ i, đều ban yến 1 lầ n, thưở ng cho
bạ c lạ ng có từ ng bậ c. Thưở ng thêm cho ngườ i nhiều tuổ i trong họ Tô n thấ t : 80 tuổ i trở
lên đượ c 3 sú c vó c lụ a, 70 tuổ i trở lên đượ c 2 sú c vó c lụ a, các quan theo hầ u ngà y hô m
ấ y cũ ng cho ă n cỗ 1 lầ n.

Vua bả o Thọ Xuâ n cô ng Miên Định rằ ng : “Khoả ng nă m Minh Mệnh, Hoà ng khả o là m
nhà Hoà Cả m ở vườ n Thườ ng Thanh, để là m chỗ cũ ng vui sử sá ch cho anh em ta, mỗ i
khi hứ ng bú t liền ngâ m, đượ c ngự giá ra chơi, ban thơ khen ngợ i. Ta dâ ng thơ trình tạ ,
đượ c thưở ng đồ vă n phò ng bằ ng ngọ c, đã khắ c bài thơ ấ y ở nhà nà y để ghi nhớ việc
mừ ng vui. Tiệc yến ngà y nay thự c do giá o hoá gố c từ trong nhà , anh em ta há khô ng nên
khuyên nhủ nhau để cù ng nố i theo chí trướ c hay sao ? Nhâ n nghĩ Phướ c đứ c củ a Hoà ng
khả o to lớ n, từ lú c có trờ i đấ t đến giờ , chưa từ ng thấ y có , rồ i nghĩ đến tình “câ y muố n
lặ ng mà gió chẳ ng đừ ng”, ta xiết bao cả m độ ng ! Đờ i xưa có nó i “vui lắ m sinh thương”,
chắ c là thế đấ y”.

Ban yến cho quê hương vua. Vua bả o rằ ng : “Quê hương vua là nơi phá t Phướ c củ a Nhà
nướ c, hương thâ n, kỳ mụ c về Kinh chú c Phướ c, đã thưở ng ban cấ p ưu hậ u rồ i. Lò ng tô n
thâ n củ a bọ n họ , dù kẻ ở hay ngườ i đi, cũ ng vẫ n mộ t lò ng ; Phướ c ơn nên ban cho
khắ p”. Bèn sai quan tỉnh Thanh Hoá sắ m đủ rượ u và thứ c ă n để ban cho, gọ i là yến quê
hương ; và lạ i thưở ng chung cả 500 quan tiền, 50 tấ m lụ a, 100 tấ m vả i mà u.

Cho dâ n ngườ i nhiều tuổ i ở huyện trong Kinh, ă n cỗ uố ng rượ u 3 ngà y. Vua ngự lầ u kết
hoa để xem, có ngườ i dâ n số ng lâ u 100 tuổ i là Lê Hiến Thọ dẫ n đầ u ngườ i già nhiều tuổ i
(tấ t cả là 773 ngườ i) là m lễ hiến thọ . Là m lễ xong, vua thưở ng cho dâ n nhiều tuổ i từ 70
tuổ i trở lên, ngâ n tiền có từ ng bậ c ; thưở ng thêm cho Lê Hiến Thọ 1 đồ ng kim tiền, 1 chi
sâ m Cao Ly, 1 bó đoạ n, 3 bó lụ a dày, 1 á o sa đỏ , và tha dao dịch cho 1 ngườ i con củ a
Hiến Thọ . Nhâ n đấy, vua dụ rằ ng : “Dâ n nhiều tuổ i ở Thừ a Thiên có Lê Hiến Thọ , thọ
hơn tră m tuổ i, nă m trướ c trẫ m là m cung Bả o Định, từ ng đến chỉ bả o ; hô m là m xong, lạ i
chố ng gậ y đến chú c mừ ng ; nay lạ i chú c Phướ c ở bệ sơn son, thự c là điềm là nh về ngườ i
củ a đờ i thă ng bình. Trẫ m nghe nó i đờ i Cà n Long nhà Thanh có ban yến cho 1.000 ô ng
già , ngườ i đờ i cho là việc hay. Nay gặ p khá nh tiết, cá c dâ n số ng lâ u ở trong và ngoà i
Kinh kỳ đều đượ c uố ng rượ u, ă n yến, khắ p nơi đều thấ m nhuầ n ơn huệ, khô ng biết hà ng
mấ y nghìn vạ n ngườ i già , há chỉ nghìn ô ng già (như nhà Thanh) thô i ư ?”

Tham tri bộ Lạ i trướ c, sung chứ c sư bả o củ a hoà ng tử , về hưu trí, là Hoà ng Vă n Diễn đến
cử a cấ m, theo ban lạ y mừ ng. Vua sai quan Nộ i cá c tuyên Chỉ vỗ về thă m hỏ i, ban cho 2
cuộ n sa mà u, 1 cuộ n đoạ n, rồ i cho về. Ngườ i con hiếu ở tỉnh Phú Yên là Nguyễn Vă n
Thiệu về Kinh chiêm bá i, cũ ng cho ngâ n tiền, á o sa, rồ i cho về.

Tấ n phong cô ng chú a thứ nhấ t là Tĩnh Hả o là m Duyên Phướ c cô ng chú a.

Cho : Thá i bả o, Vă n minh điện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Binh, sung đạ i thầ n viện
Cơ mậ t Trương Đă ng Quế chiếc bà i ngọ c có 4 chữ “Cố mệnh lương thầ n”, tấ n phong Tuy
Thịnh bá ; Thá i tử Thá i bả o, Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự Vũ Lao
hầ u Tạ Quang Cự ; Thá i bả o, Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i Vũ Xuâ n Cẩ n
chiếc bà i ngọ c có 4 chữ “Ngự tiền đạ i thầ n” ; Thá i tử Thiếu bả o, Hữ u quâ n Đô thố ng phủ
Đô thố ng kiêm giữ ấ n triện dinh Kỳ võ , Tâ n Lộ c nam Mai Cô ng Ngô n tấ n phong Tâ n Lộ c
tử ; Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Ninh Lạ c nam Nguyễn Tiến Lâ m tấ n phong Ninh
Lạ c tử . Cho : Hà Duy Phiên, Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, vẫ n lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ , sung đạ i
thầ n viện Cơ mậ t ; Đặ ng Vă n Thiêm, Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, vẫ n lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ,
sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t ; Lâ m Duy Thiếp, Thượ ng thư bộ Cô ng, sung đạ i thầ n quả n
lĩnh thị vệ.

Cho : Tả thị lang bộ Cô ng là Trương Quố c Dụ ng thă ng quyền Tả tham tri bộ Cô ng, Hữ u
thị lang bộ Cô ng là Lê Khiêm Quang điệu bổ Hữ u thị lang bộ Lạ i, Hữ u thị lang bộ Hộ là
Tô n Thấ t Hợ p điệu bổ Hữ u thị lang bộ Cô ng kiêm quyền Hữ u tô n khanh ở Tô n nhâ n phủ
; Hữ u thị lang bộ Hình là Nguyễn Danh Giá p điệu bổ Thị lang ở Vũ khố vẫ n kiêm cô ng
việc ở Khâ m thiên giá m ; Quang lộ c Tự khanh quả n lý cô ng việc Vũ khố là Tô n Thấ t
Thườ ng bổ phụ Hữ u thị lang bộ Hộ ; Thá i bộ c Tự khanh là Tô Trâ n thă ng quyền Chưở ng
viện họ c sĩ viện Hà n lâ m ; Quang lộ c Tự khanh là Phạ m Hữ u Nghi thă ng quyền Thiêm
sự , phủ Thiêm sự . Trâ n, Nghi đều vẫ n sung chứ c Toả n tu ở Sử quá n. Cho quyền Lang
trung Vũ khố là Nguyễn Cô ng Nghĩa bổ thụ Lang trung bộ Hộ ; Thá i bộ c tự Thiếu khanh
là Hoà ng Cô ng Dương thă ng thụ Thị độ c họ c sĩ viện Hà n lâ m vẫ n lĩnh chứ c Giá m chính ở
Khâ m thiên giá m ; Viên ngoạ i lang ty Cẩ n tín là Nguyễn Hà m Ninh thă ng quyền Lang
trung bộ Lạ i.

Cho Tả thị lang bộ Lễ sung là m việc ở Nộ i cá c là Nguyễn Đứ c Chính thă ng quyền Tả

tham tri bộ Binh ; quyền Bố chính An Giang là Nguyễn Bá Nghi bổ thụ Tả thị lang bộ Lễ
sung là m cô ng việc ở Nộ i cá c ; Phó sứ ty Thô ng chính sung là m việc Nộ i cá c là Vũ Phạ m
Khả i thă ng quyền Trự c họ c sĩ viện Hà m lâ m ; Thá i bộ c Tự khanh sung là m việc Nộ i các
là Nguyễn Cử u Trườ ng thă ng quyền Tả thị lang bộ Lạ i. Thị độ c họ c sĩ viện Hà n lâ m tham
biện việc Nộ i cá c là Lê Châ n thă ng thụ Phó sứ ty Thô ng chính, đều vẫ n sung là m cô ng
việc ở Nộ i cá c.
Cho : Thá i tử Thá i bả o lĩnh Tổ ng đố c Thanh Hoá là Tô n Thấ t Lương thă ng thự Hiệp biện
Đạ i họ c sĩ lĩnh Tổ ng đố c Hà Nộ i - Ninh Bình ; Chưở ng vệ quyền giữ ấ n triện dinh Kỳ võ
là Tô n Thấ t Cung thă ng quyền Tổ ng đố c Thanh Hoá ; quyền Tổ ng đố c Nghệ An - Hà Tĩnh
là Tô n Thấ t Đườ ng bổ thụ Thố ng chế dinh Long võ , sung Đạ i thầ n quả n lĩnh Thị vệ ;
quyền Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên là Đặ ng Đứ c Thiêm điệu bổ quyền Tổ ng đố c
Nghệ An - Hà Tĩnh ; Tuầ n phủ Ninh Bình là Nguyễn Vă n Nhị điệu bổ Tuầ n phủ Hả i
Dương, Hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên ; Bố chính Tuyên Quang
là Ngô Kim Lâ n thă ng quyền Tuầ n phủ Ninh Bình, kiêm lĩnh ấ n triện Bố chính ; á n sá t
Nghệ An là Nguyễn Đứ c Hoan thă ng quyền Bố chính Tuyên Quang ; á n sá t Hà Tĩnh là Vũ
Trọ ng Bình điệu bổ á n sá t Nghệ An ; quyền Lang trung bộ Hộ là Hoà ng Trọ ng Từ bổ thụ
á n sá t Hà Tĩnh ; Thố ng chế, lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên, Bình Thắ ng nam Nguyễn Lương
Nhà n bổ thụ Thố ng chế dinh Tiền phong ; Chưở ng vệ, quyền Tuầ n phủ Hà Tiên là Phan
Tù ng do chứ c Chưở ng vệ, đượ c lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên ; Bố chính Hưng Hoá là Phạ m
Thế Trung thă ng quyền Hữ u tham tri bộ Hộ ; Tả thị lang bộ Hộ là Nguyễn Trạ ch thă ng
quyền Tuầ n phủ Hưng Hoá , kiêm nhậ n ấ n triện Bố chính ; quyền Bố chính Định Tườ ng
là Nguyễn Quố c Hoan bổ thụ Hữ u thị lang bộ Hình, á n sá t Bình Thuậ n là Trầ n Vă n
Thô ng thă ng quyền Bố chính Định Tườ ng, hiệp đồ ng á n sá t Nguyễn Cư Sĩ, hộ lý ấ n quan
phò ng Tuầ n phủ tỉnh Định Tườ ng. Lang trung bộ Lạ i là Nguyễn Ba điệu bổ á n sá t Bình
Thuậ n.

Bổ : Nguỵ Khắ c Tuầ n là m Tuầ n phủ Quả ng Nam - Quả ng Ngã i, Phạ m Huy là m Bố chính
Quả ng Yên ; Vũ Tuấ n là m Bố chính Nghệ An ; Lê Khắ c Nhượ ng là m Bố chính Gia Định ;
Lê Đình Khả n là m á n sá t Quả ng Trị ; Nguyễn Hữ u Cơ là m á n sá t Phú yên ; Nguyễn Vă n
Diễm là m á n sá t Sơn Tâ y ; Trầ n Thiện là m á n sá t Thá i Nguyên ; Bù i Quố c Trinh là m Đố c
họ c Quả ng Nam.

Bổ : Nguyễn Hanh là m Tả thị lang bộ Lễ ; Trầ n Vă n Nguyện là m Thá i bộ c Tự khanh coi

việc Nộ i vụ phủ ; Nguyễn Thu là m Hồ ng lô Tự khanh, sung Toả n tu Sử quá n ; Ngô Bỉnh
Đứ c là m Đạ i lý tự Thiếu khanh ; Phan Đă ng Đệ, Tô n Thấ t Cẩ n là m Lang trung bộ Lễ ;
Cung Vă n Đạ t, Lê Vă n Vĩ là m Lang trung bộ Binh ; Kiều Nă ng Thâ n là m Lang trung bộ
Cô ng ; Tô n Thấ t Dương là m Từ tế ty Từ tế ; Phan Huy Vịnh là m Thị giả ng họ c sĩ viện
Hà n lâ m, vẫ n sung Biên tu ở Sử quá n.

Biền binh ở Kinh phá i đi đó ng ở phía nam là m việc cô ng về, vua nghĩ rấ t thương biền
binh 4 vệ (dinh Vũ lâ m : vệ Tiền nhấ t Tả dự c, vệ Trung nhị Hữ u dự c, vệ Tả dinh Long võ ,
vệ Tiền dinh Thầ n cơ) đi đá nh dẹp, đó ng đồ n lâ u đã trả i 3 nă m, cho từ quả n vệ đến binh
đinh đều ă n yến 1 lầ n ; độ i trưở ng trở xuố ng đều thưở ng tiền lương 1 thá ng rưỡ i và
chướ c định kỳ hạ n cho về quê cũ nghỉ ngơi. Rồ i cho Phó vệ uý vệ Tả dinh Long võ là Đỗ
Phó thă ng quyền Vệ uý vệ ấ y ; Hiệp quả n vệ ấ y là Nguyễn Nhâ m thă ng quyền Phó vệ uý ;
quyền Phó vệ uý vệ Tiền nhấ t dinh Vũ lâ m là Nguyễn Tiến Song đượ c thự c thụ ngay ;
cò n thì nhắ c bổ thă ng thụ có từ ng bậ c. Đố i vớ i nhữ ng biền binh thuộ c trự c tỉnh phía
Nam ((1) Trự c tỉnh phía Nam : Quả ng Nam, Quả ng Ngã i.1)và các tỉnh Tả Kỳ ((2) Cá c
tỉnh Tả kỳ : Bình Định, Phú Yên, Bình Thuậ n, Khá nh Hoà .2), thì sai quan sở tạ i sắ m sử a
trâ u, rượ u để khao và yên ủ i, và cho thưở ng tiền, lương 1 thá ng.

Quan tỉnh Thanh Hoá tâ u xin đem cá c xã, thô n, phườ ng, vạ n chưa đượ c tuyển là m lính
trong tỉnh thì chiểu lệ, tuyển lấy số quâ n, cộ ng 69 ngườ i, quy thà nh 1 độ i, gọ i là 1 độ i
thuộ c tỉnh. Vua y cho.

Bổ : Đoà n Kim là m Đề đố c Thuỷ sư ở Kinh kỳ ; Lê Tấ t ứ ng là m Chưở ng vệ coi các độ i

Kinh tượ ng ; Nguyễn Vă n Lưu là m Chưở ng vệ vệ Nhấ t, dinh Trung, quâ n Thuỷ sư, kiêm
quả n các vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ ; Lê Mậ u Hạ nh là m Thị vệ hạ ng nhấ t, sung Hiệp lĩnh thị
vệ Trự c ban, kiêm quả n các độ i, thự Phụ ng thiện, Lý thiện, Thanh bình ; Nguyễn Hỉ là m
Thị vệ hạ ng nhấ t, lĩnh Vệ uý vệ Hậ u, dinh Tiền phong, sung Hiệp lĩnh thị vệ Trự c ban,
kiêm quả n cá c độ i, thự Vũ bị, Tự sú ng, Tà i thụ , Ngư hộ , Hoà thanh ; Vũ Huy Dụ ng là m Vệ
uý vệ Tiền, dinh Hù ng nhuệ, sung Hiệp lĩnh thị vệ Trự c ban kiêm quả n cá c độ i Thượ ng
Thiện, Dự c hù ng ; Nguyễn Tô là m Vệ uý vệ Ngũ , dinh Trung, quâ n Thuỷ sư ; Lê Vũ là m
Phó vệ uý vệ Hậ u, dinh Tiền phong Nguyễn Đô ng là m Phó vệ uý vệ Tiền, dinh Hổ oai ;
Lưu Đạ t là m Phó vệ uý vệ Tả , dinh Tiền phong ; Ngô Khá nh là m Phó vệ uý vệ Nhị, dinh
Kỳ võ ; Đoà n Thọ là m Phó vệ uý vệ Nhị thuộ c Trung bả o ; Tô n Thấ t Sự là m Phó vệ uý vệ
Nhấ t thuộ c Tiền bả o ; Phụ ng â n uý Nguyễn Yến là m Phó vệ uý vệ Nhị thuộ c Hậ u bả o ;
Tô n Thấ t Trị là m Vệ uý vệ Thủ hộ Tả ; Tô n Thấ t Hy là m Phó vệ uý vệ Thủ hộ Tiền ; Tô n
Thấ t Đa là m Phó vệ uý vệ Thủ hộ Hữ u ; Nguyễn Tiến Tuyên là m Lã nh binh tỉnh Bình
Định ; Đặ ng Bá Bả n là m Phó vệ uý vệ Quả ng Nam ; Nguyễn Vă n Tam là m Vệ uý vệ Kiện
vũ lệ thuộ c dinh Hù ng nhuệ ; Trầ n Xuâ n Phê là m Phó vệ uý vệ Uy vũ lệ thuộ c dinh Thầ n
cơ ; Trương Cơ là m Phó vệ uý vệ Thiện vũ lệ thuộ c dinh Long võ ; Nguyễn Tiến Quyền
là m Phó vệ uý vệ Cườ ng vũ lệ thuộ c dinh Hù ng nhuệ ; Cao Sĩ là m Phó vệ uý vệ Trá ng vũ
lệ thuộ c dinh ấ y.

Cho : Quyền Chưở ng vệ Lê Chỉ Tín trong coi viện Thượ ng tứ , sung Quả n biện thị vệ ;
quyền Vệ uý Tả vệ dinh Long võ là Đỗ Phó điệu bổ quyền Vệ uý vệ Hữ u nhấ t, dinh Vũ
lâ m, kiêm lĩnh Viện khanh viện Vũ bị ; Phó vệ uý Tiền vệ dinh Thầ n cơ là Tô n Thấ t Đẩ u
thă ng quyền Vệ uý vệ ấ y; Phó vệ uý Nhấ t vệ Tả dinh quâ n Thuỷ sư là Lê Thư thă ng
quyền Vệ uý vệ ấ y kiêm là m cô ng việc vệ Long thuyền ; Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n
Tam vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư là Vũ Phẩ m, thă ng thụ Phó vệ uý Tam vệ Trung dinh
quâ n Thuỷ sư ; Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n Ngũ vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư là Hồ
Viêm thă ng quyền Phó vệ uý vệ ấ y ; Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Khinh kỵ là Dương
Đứ c Hương thă ng quyền Phó vệ uý vệ ấ y ; quyền Viện sứ viện Thượ ng trà sung Ngâ n bà i
thị vệ xứ Hà nh tẩ u là Hồ Đă ng Tuâ n điệu bổ quyền Phó vệ uý vệ Phi kỵ ; Thị vệ hạ ng nhì
kiêm lĩnh viện Thượ ng trà là Lê Vă n Xa thă ng quyền Viện sứ viện ấ y, sung Thị vệ xứ
Hà nh tẩ u ; Vệ uý vệ Loan giá là Tô n Thấ t Đắ c là m Phó lã nh binh tỉnh Thanh Hoá . Phó
lã nh binh Gia Định là Tô n Thấ t Hà n thă ng thụ Vệ uý vệ Loan giá ; quyền Vệ uý Trung vệ
dinh Tiền phong là Tố ng Biện là m Phó lã nh binh tỉnh Gia Định ; quyền Vệ uý quâ n Cấ m
binh là m Phó lã nh binh tỉnh Vĩnh Long là Thừ a â n uý Trầ n Tri bổ thụ Vệ uý Trung vệ
dinh Tiền phong ; Phó lã nh binh Bình Thuậ n là Lê Nguy điệu bổ Phó lã nh binh Vĩnh
Long ; Lã nh binh Lạ ng Sơn là Đỗ Đứ c Tấ n điệu bổ Lã nh binh Bình Thuậ n ; quyền Lã nh
binh Hà Tĩnh là Nguyễn Đạ c điệu bổ quyền Lã nh binh Lạ ng Sơn ; quyền Phó lã nh binh
Nghệ An là La Phong nam Phạ m Phi bổ thụ Phó vệ uý quâ n Cấ m binh thă ng quyền Lã nh
binh Hà Tĩnh, Phó vệ uý Nhấ t vệ thuộ c Trung bả o là Bù i Cô ng Huyên điệu bổ Phó lã nh
binh Nghệ An ; quyền Tá c vi lã nh binh là Tô n Thấ t Mậ u bổ thụ Vệ uý Nhấ t vệ thuộ c
Trung bả o Trung quâ n. Đố i vớ i các tô i tớ có chú t cô ng khó nhọ c khi nhà vua chưa lên
ngô i, cũ ng gia â n thă ng thụ có từ ng bậ c.
Tha thuế trố n thiếu cho 9 châ u ở phủ Cam Lộ .

Thá i trưở ng cô ng chú a Ngọ c Nguyệt chết. Truy tặ ng là Nghĩa Hoà thá i trưở ng cô ng chú a,
cho tên thuỵ là Cung Khiết, gia cấ p 1.000 quan tiền.

Tỉnh Gia Định lù ng bắ t đượ c 2 đạ o trưở ng ngườ i Tâ y dương, là Pha-ba-ly-e và Di-nê-ô ,

cho giả i về Kinh, giao Phá p ty trị tộ i, xử tử hình. Vua cho rằ ng họ là ngườ i ngoà i vò ng
giá o hoá , tạ m giam cấ m lạ i, rồ i nhâ n có thuyền Nhà nướ c đi việc quan ở nướ c ngoà i, lạ i
tha cho về nướ c.

Ngà y Canh Thìn. Ngự chơi cung Bả o Định, ở lạ i, nhâ n đặ t tên hà nh lang bên đô ng là
Đô ng Minh vu, hà nh lang bên tâ y là Tâ y Thà nh xương, phò ng Tả trự c là dinh Vă n trự c,
phò ng Hữ u trự c là nha Vũ vệ.

Ngà y Tâ n Tỵ . Là m lễ cà y ruộ ng tịch điền. Cho Hoà ng tử Gia Hưng cô ng Hồ ng Hưu theo
hầ u rắ c thó c, Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế dẫ n đườ ng, Thị lang Nguyễn Bá Nghi giú p
việc, Tham tri Đà o Trí Phú dâ ng cá i cà y, quyền Tham tri Phạ m Thế Trung rắ c thó c,
quyền Phủ doã n Trầ n Trứ dâ ng roi, quyền chưở ng Đề đố c Nguyễn Vă n Đứ c bưng hò m,
Vệ uý Tô n Thấ t Hà n và lĩnh Vệ uý Nguyễn Hỉ mang cá i cày, An Phong cô ng Hồ ng Bả o,
Thườ ng Tín cô ng Cự , Tương An cô ng Miên Bả o, Đô thố ng Mai Cô ng Ngô n, Đạ i họ c sĩ Hà
Duy Phiên, Thố ng chế Tô n Thấ t Đườ ng, Tham tri Lý Vă n Phứ c, Khâ m điểm viên Tô n
Thấ t Lương, Đặ ng Đứ c Thiệm, Tô n Thấ t Cung, Lê Trườ ng Danh và Ngô Kim Lâ n đều
theo đi cày. Trướ c khi ấ y, vua dụ cho các viên đượ c khâ m điểm rằ ng : “Nhà Ngu nó i đến
lụ c phủ , rấ t quý là thó c, nhà Chu bà y ra bá t chính, việc là m ruộ ng ở đầ u tiên. Vua cày
ruộ ng tịch điền để khuyên bề tô i chú trọ ng việc là m ruộ ng, dẫ n đầ u cả thiên hạ trong
việc là m ruộ ng. Chứ c phậ n cá c quan địa phương là biết thể theo ý ấ y, chă m lo cho dâ n
ta. Vậ y cho bọ n ngườ i đượ c ở lạ i chầ u hầ u, để trô ng thấ y thịnh điển. Sau khi về tỉnh đều
nên cà ng chă m khuyên bả o, phả i là m xong ngay việc canh nô ng, lấy lò ng trẫ m là m lò ng
mình, lấ y việc dâ n là m việc mình, cố t để đấ t khô ng bỏ só t địa lợ i, thô n dã khô ng có dâ n
chơi khô ng. Cá c ngườ i mà chă m lo đến cô ng việc, là m cỏ lú a thì lờ i ngâ m vịnh củ a ta cầ u
cho thó c lú a đầ y kho cũ ng đượ c thự c hiện. Lò ng ta thự c mong lắ m !”.

Ngà y hô m ấ y là m lễ xong ; vua về cung Bả o Định, cho cá c vă n võ theo hầ u, từ tứ phẩ m

trở lên ă n yến 1 lầ n. Thưở ng cho : Hoà ng tử , hoà ng thâ n, cá c quan dự và o việc, sa mà u
có từ ng bậ c ; 8 ngườ i già nhiều tuổ i mỗ i ngườ i 1 đồ ng Phi long đạ i ngâ n tiền, 1 tấ m vả i
mà u.

Cho sứ thầ n các nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá về nướ c.

Cho hoà ng thâ n và đình thầ n ban vă n, phủ doã n, phủ thừ a, đố c, phủ , bố chính, á n sá t ở
lạ i Kinh, Quố c Tử giá m, họ c đườ ng cá c tỉnh và cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ Trấ n Tâ y, mỗ i
ngườ i 1 bộ 2 tậ p thơ vua là m.

Quan tỉnh Nghệ An dâ ng sớ tâ u : “Huyện Liêm phía bắ c giá p nướ c Nam Chưở ng, thườ ng
bị ngườ i Man cướ p bó c. Quan quâ n nghe đượ c tin bá o, đi dẹp, đến nơi thì chú ng đã đi
rồ i ! Vậ y xin dờ i thổ dâ n 9 bạ n thuộ c huyện hạ t ấ y về ở phía nam giá p huyện Khâ m để
đượ c ở yên”. Vua y cho.

Khở i phụ c chứ c Tư vụ cho viên bị cá ch là Đặ ng Huy Thuậ t. Nguyên Phủ doã n Thừ a
Thiên phả i giá ng bổ Chủ sự là Trịnh Ngọ c Lâ m, nguyên Lễ khoa chưở ng ấ n phả i giá ng
bổ Tư vụ là Phạ m Châ n, đều cho là m việc Đố c họ c, gặ p khuyết thì đượ c bổ .

Tậ p đầ u “Vă n vua là m” khắ c đã xong. Thưở ng cho nhữ ng ngườ i là m việc [khắ c in sá ch]
500 quan tiền.

Định rõ điển lệ miếu Hộ i đồ ng ở cá c địa phương. Nă m Gia Long thứ nhấ t, các dinh, trấ n
đều là m miếu Hộ i đồ ng, cá ch thứ c rộ ng hẹp khô ng đều nhau, thầ n vị hoặ c viết và o
tườ ng vô i, hoặ c là m tượ ng đồ ng, tượ ng đấ t ; đồ thờ , cách thờ , đều khô ng giố ng nhau.
Đến đây, chuẩ n định cá ch là m miếu : 3 gian 2 chá i và tiền đườ ng, hợ p là m 1 toà , gian
chính giữ a đặ t 1 bà i vị (viết cá c vị dương thầ n thượ ng đẳ ng) ; gian bên tả 2 bà i bị (1 bà i
vị viết các â m thầ n trung đẳ ng, 1 bà i vị viết cá c â m thầ n hạ đẳ ng) ; gian bên hữ u lấ y mà n
che cá ch, đặ t 3 bài vị (1 bà i vị viết cá c vị â m thầ n thượ ng đẳ ng, 1 bà i vị viết cá c dương
thầ n trung đẳ ng, 1 bà i vị viết cá c dương thầ n hạ đẳ ng), chá i bên đô ng 1 bà i vị (viết cá c
vị thầ n : Thổ địa, bả n cả nh, long thầ n, thầ n ngũ phương, hà bá , thuỷ quan), chá i bên tâ y
1 bà i vị (viết cá c vị thầ n : Tiên sư, thổ cô ng, tá o quâ n trụ trạ ch). Tượ ng đồ ng, tượ ng đấ t,
đều đem chô n ở chỗ đấ t sạ ch. Đồ thờ , theo cá ch thứ c chi biện. Hằ ng nă m 2 lầ n tế, lễ
phẩ m bằ ng trâ u, dê, lợ n mỗ i thứ 1 con.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LVIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a hạ , thá ng 5 nhuậ n. Bộ Hộ tâ u : “Nă m nay ở
Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Thanh Hoá , Ninh Bình, Bắ c Ninh, Nam Định, Hả i Dương, Quả ng
Yên, Thá i Nguyên và Hưng Hoá , lú a chiêm đượ c mù a 10 phầ n ; ở Quả ng Bình, Sơn Tâ y,
Hưng Yên, Nghệ An, Hà Tĩnh, Hà Nộ i, Bình Định, Phú Yên và Khá nh Hoà , đều đượ c 8 - 9
phầ n”. Vua xem tờ tâ u, lấ y là m mừ ng và yên tâ m, là m thơ để ghi sự việc, có câ u : “Cử a
quậ n giai trung nẫ m, Thậ p châ u cá nh thượ ng phong”((1) Chín quậ n đều đượ c mù a vừ a,
mườ i châ u lạ i đượ c mù a to.1).

Cho : Lang trung bộ Lễ là Phan Đă ng Đệ điệu bổ Lang trung bộ Lạ i ; quyền Lang trung bộ
Lạ i là Nguyễn Hà m Ninh điệu bổ quyền Lang trung bộ Lễ.

Sai Viên ngoạ i lang ty Cẩ n tín là bọ n Ngô Kim Thanh 6 ngườ i, chiểu lĩnh củ a kho nhà
nướ c, đá p thuyền buô n nhà Thanh đi đến Quả ng Đô ng mua hà ng hoá Trung Quố c.

Vua triệu hỏ i quan bộ Lễ rằ ng : “Sứ bộ sang nhà Thanh, thá ng 7 nă m ngoá i mở cử a ả i,

nă m nay trên đườ ng về, độ đến thá ng nà o thì đến cử a ả i ? Về sự hẹn ngà y mở cử a ả i, lệ
cũ có thư bá o trướ c khô ng ?”. Lý Vă n Phứ c thưa rằ ng : “Sứ bộ phỏ ng đến thá ng 6 sẽ có
thể đến cử a ả i. Cò n hẹn ngà y mở cử a do quan tỉnh Lạ ng Sơn khi tiếp thư nhà Thanh đưa
đến, mộ t mặ t bả o bộ tâ u lên, mộ t mặ t đến cử a ả i chờ tiếp, đã có lệnh cũ ”.

Tha đi lính, dao dịch, thuế thâ n suố t đờ i cho con cá c binh dũ ng chết trậ n ở Gia Định là
bọ n Nguyễn Vă n Chấ p, Trầ n Vă n Nghi, Nguyễn Sứ c Hanh, Nguyễn Vă n Bà i, Trầ n Hữ u Vỹ,
Nguyễn Vă n Tạ o, Nguyễn Vă n Nhâ m, Ngô Viết Dũ ng, Nguyễn Vă n Sử u, 9 ngườ i. Đó là
tuâ n theo Chỉ dụ . Trướ c kia, khoả ng nă m Minh Mệnh, ở thà nh Phiên An, từ cá c tướ ng sĩ
đến binh dũ ng phà m ai dự cuộ c đá nh dẹp nà y mà chết trậ n, thì con đượ c miễn đi lính,
dao dịch, thuế thâ n suố t đờ i. Nă m ấ y bọ n Chấ p đều cò n là trẻ nhỏ , đến bâ y giờ tuổ i đã
cậ p cá ch, do quan cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Nam, Bình Định, tâ u lên, đượ c miễn.

Cá c tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, mưa gió to, nhà cử a sụ p đổ , hư ná t, thuyền bè chìm đắ m,
nhâ n dâ n bị chết rấ t nhiều. Quan tỉnh đem tai nạ n ấ y tâ u lên. (ở Nghệ An, nhà dâ n bị đổ
22.908 nó c, thuyền củ a dâ n bị đắ m 296 chiếc ; đền, chù a và đình bị đổ ná t 722 sở , nhâ n
dâ n bị chết 120 ngườ i ; ở Hà Tĩnh, nhà dâ n bị đổ 1.913 nó c, đền, chù a bị đổ ná t 38 sở ,
thuyền củ a dâ n đắ m 9 chiếc, nhâ n dâ n bị chết 34 ngườ i).

Vua phà n nà n rằ ng : “Ngà y mù a hạ gió má t, khô ng ngờ thà nh ra hạ i dâ n !”. Bèn sai ngay
quan Khoa đạ o là bọ n Nguyễn Hữ u Thà nh, Đặ ng Minh Trâ n đi đến hộ i đồ ng vớ i quan
tỉnh, xuấ t tiền, gạ o chẩ n cấ p cho dâ n (ở Nghệ An chi ra 32.282 quan tiền ; ở Hà Tĩnh chi
ra 2.117 quan tiền, 32 phương gạ o). Vua dụ rằ ng : “Hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh tâ u bá o
tai nạ n gió bã o, trẫ m đã giá ng dụ cho quan tỉnh khá m thự c, cứ u chữ a ngay rồ i. Nay cho
bọ n ngườ i hộ i khá m, nên là m thế nà o đượ c chu đá o, cho dâ n hai hạ t đượ c ở yên và
chó ng khở i sắ c, để đá p lò ng trẫ m ngay ngá y chă m lo cho dâ n mớ i đượ c”.

Quan tỉnh Nghệ An lạ i tâ u : “Lầ n nà y thuyền to chở đườ ng biển, thuyền tuầ n dương,
thuyền hả i vậ n, mỗ i thứ thuyền hai chiếc, đều bị va và o bờ , vỡ đắ m, đồ vậ t cũ ng đều
đắ m mấ t !”. Vua sai Thự c đố c mớ i là Đặ ng Đứ c Thiệm điều tra, tâ u rõ . Rồ i Thiệm đem cả
tình hình tâ u lên. Vua cho rằ ng về thuyền hả i vậ n khô ng có tình tiết gì là bỏ mặ c khô ng
bả o quả n ; cò n thuyền tuầ n dương thì ở đườ ng sô ng, só ng cồ n khô ng ví như ngoà i biển
đượ c, thế mà bị đắ m, là thự c do quả n thuyền, lá i thuyền và biền binh, chố ng giữ khô ng
đượ c việc, mớ i đến nỗ i thế ! Vậ y quả n thuyền và các ngườ i phụ đều phả i cá ch, giao về
cô ng sở , là m việc để chuộ c tộ i, ngườ i lá i thuyền cho về binh ngũ ; binh đinh đều phạ t
100 trượ ng. [Quan tỉnh Nghệ An] lạ i đem số ngườ i có tên trong sổ bị chết, tấ t cả là 53
ngườ i, tâ u xin trừ ngạ ch, miễn thuế. Vua y cho.

Phó lã nh binh An Giang là Tô n Thấ t Khương chết. Cho Phó lã nh binh đã đượ c khở i phụ c
là Hồ Đứ c Tú bổ thụ Phó lã nh binh ở An Giang, nhưng ở lạ i quâ n thứ Trấ n Tâ y.

Vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t là bọ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Xem tậ p tâ u củ a quâ n thứ

Trấ n Tây, trẫ m cho hỏ i tình hình Chấ t Tri, thì thấ y nó i, chẳ ng hạ n như tha cho vợ lẽ, con
gá i Ong Giun về, rồ i sau giả ng hoà . Đó chỉ là do Sá Xâ m Điên thuậ t lạ i, chứ chưa từ ng
tiếp đượ c thư củ a Chấ t Tri, sau nà y sẽ că n cứ và o đâ u ? Vả lạ i, hiện nay chú ng đắ p luỹ
dà i, là m già y cho voi (già y sắ t bọ c ngoà i da, để cho voi đi), ngườ i Xiêm lạ i mớ i đem quâ n
đến hà ng hơn 200 tên, ý muố n là m gì ? Tình hình như thế, chưa đủ tin đượ c ! Vậ y mà
trong quâ n chưa từ ng khá m phá ! Nếu chú ng quả có lò ng thự c, triều đình cũ ng chuẩ n y
cho lờ i xin. Nay xin tha vợ lẽ, con gá i củ a hắ n về, bọ n ngươi cho ra sao ?”. Trương Đă ng
Quế thưa rằ ng : “Mẹ củ a Ong Giun đã cho về, thì vợ lẽ, con gá i củ a hắ n đâ u có đá ng kể”.
Vua bả o rằ ng phả i, bèn sai giả i bọ n Thị Lâ u, Thị Mai, tên Giao, tên Lụ c ra đồ n Cô n Lô n
trướ c, giao cho quan tỉnh An Giang chuyển về Trấ n Tâ y cho đoà n tụ vớ i Ngọ c Vâ n. Quan
tỉnh Thanh Hoá là bọ n Tô n Thấ t Cung tâ u rằ ng : “Thuyền ở Nghệ An ra Bắc 2 chiếc, và
thuyền ở Thanh Hoá , Nam Định, Hà Nộ i, mỗ i tỉnh 1 chiếc, bỗ ng gặ p gió bã o dữ dộ i, biền
binh có chết đuố i ít nhiều !”. Vua xem tờ tâ u, thương lắ m, sai đều chiếu số cấ p tiền tuấ t
gấ p đô i.

Cho Quả n cơ cơ Tiền ở Gia Định là Trầ n Hoằ ng thă ng quyền Vệ uý vệ Hữ u thuỷ ở Gia
Định (Vệ uý vệ ấ y là Phạ m Quý bị ố m chết).

Ngà y ấ t Mù i. Tiết Trù ng khá nh. Vua ngự điện Cầ n Chính nhậ n lễ mừ ng. Trướ c khi ấ y, cá c
quan đồ ng thanh kêu xin lấ y ngà y ấ y đặ t nghi lễ đạ i triều ở điện Thá i Hoà , dâ ng biểu
chú c mừ ng. Vua bả o rằ ng : “Trẫ m đượ c 40 tuổ i, chính là cá i tuổ i khoẻ mạ nh, nay lạ i đến
thá ng 5, là việc ngẫ u nhiên, há nên tự là m lễ chú c mừ ng ? Nhưng cá c khanh đã đồ ng
thanh ra từ lò ng thà nh, nà i xin tha thiết thì cũ ng khô ng sao ! Có điều là phả i châ m chướ c
cho hợ p tình hợ p lễ, khô ng cầ n vă n hoa quá . (Sá ch Nhĩ nhã nó i : thá ng giêng là Tu
nguyệt, cũ ng có tên gọ i là Đoan nguyệt, thá ng hai là Như nguyệt, cũ ng có tên gọ i là Lệnh
nguyệt ; thá ng 3 là Bính nguyệt, cũ ng có tên gọ i là Lệnh nguyệt ; thá ng 4 là Dư nguyệt,
cũ ng có tên là Chính dương nguyệt ; thá ng 5 là Cao nguyệt, cũ ng có tên là Thự nguyệt ;
thá ng 6 là Thả nguyệt, cũ ng có tên là Quý nguyệt ; thá ng 7 là Tương nguyệt cũ ng có tên
là Lương nguyệt ; thá ng 8 là Trá ng nguyệt, cũ ng có tên là Quế nguyệt ; thá ng 9 là Huyền
nguyệt, cũ ng có tên là Cú c nguyệt ; thá ng 10 là Dương nguyệt, cũ ng có tên là Lương
nguyệt ; thá ng 11 là Cô nguyệt, cũ ng có tên là Sướ ng nguyệt ; thá ng 12 là Trừ nguyệt,
cũ ng có tên là Đồ nguyệt ; đều là tên riêng từ ng thá ng).

Lạ i bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Tiết Trù ng khá nh, ban yến mộ t lầ n, phà m cá c chá nh phó
quả n cơ về Kinh thao diễn đều cho đượ c dự để thấ m nhuầ n ơn huệ”. Đến ngà y hô m ấy,
vua ngự điện Cầ n Chính, gọ i là tiết Trù ng khá nh, cá c quan chầ u hầ u ; là m lễ xong, ban
yến mộ t lầ n, ban thưở ng như lệ tiết Đoan dương.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u : “Tri châ u Lai Châ u là Lê Huy Tự
(ngườ i tỉnh Sơn Tâ y, xuấ t thâ n là tú tà i) trướ c đâ y thá c bệnh về quê, đò i mượ n tiền củ a
dâ n, bị á n phạ t trượ ng và tộ i đồ . Hết hạ n, Huy Tự chiêu dụ quâ n giặ c, đượ c việc. Vậ y xin
lạ i cho cù ng vớ i họ c trò nộ p quyển đi thi”. Vua bả o rằ ng : “Huy Tự can phạ m tộ i riêng,
đã phả i phạ t trượ ng và tộ i đồ , há nên lạ i cho dự hà ng sĩ tử ? Sau nà y, phà m ngườ i giố ng
như thế khô ng cho”.

Lĩnh Tuầ n phủ Hưng Yên là Nguyễn Đồ ng Khoa tâ u : “Lố i nướ c chả y cũ củ a sô ng Cử u
An, bị cá t bồ i lấ p đến 380 trượ ng : ruộ ng bị ú ng khô ng lố i tiêu thoá t, việc là m ruộ ng
khô ng thuậ n tiện, lò ng dâ n đều muố n khơi nạ o. Vậ y xin theo lò ng dâ n, cho thá o nướ c,
thế có thể đượ c, tuỳ chỗ khơi nạ o cho lợ i việc là m ruộ ng”. Vua y cho.

Lĩnh Tuầ n phủ Hà Tiên là Phan Tù ng tâ u rằ ng : “Phậ n sô ng ba thô n Vĩnh Thịnh, Hoà
Thịnh, Phướ c Thịnh thuộ c trong hạ t, trướ c có 8 chỗ lạ ch cá , 4 lạ ch trong để là m chỗ lấy
nướ c uố ng đều khô ng ai nhậ n mua, cò n 4 lạ ch thì nă m trướ c 3 thô n nhậ n mua để đá nh
cá , hằ ng nă m nộ p 500 quan tiền. Về sau, dâ n thô n ấ y điêu há o khô ng ngườ i nhậ n mua.
Cò n lạ ch Cá i Cao, nử a lạ ch Cá i Hươu do dâ n 2 thô n Hoà Thịnh, Tâ n Xuyên lĩnh trưng,
nhậ n nộ p cá khô , tô m khô , xin miễn tiền thuế. Ngoà i ra, nay xin chiếu phậ n sô ng thuộ c
thô n nà o, thì cho thô n ấ y lĩnh trưng, theo như trướ c chịu thuế mỗ i nă m 500 quan tiền,
bắ t đầ u từ nă m nay. Đó là nghe theo lò ng dâ n”. Vua y cho.

Quan tỉnh Định Tườ ng là bọ n Nguyễn Cư Sĩ tâ u rằ ng : Nguyên trướ c, tỉnh An Giang đem
mố i lợ i về thuỷ sả n giao lạ i cho tấ t cả là 6 sở : có 4 sở lò cá ở Hầ u Diện thượ ng, Thả o Đà ,
Bích Đổ ng, Tầ m Lý, khô ng ai lĩnh trưng. Ngoà i ra như sở ở Hầ u Diện hạ , nguyên trướ c
dâ n xin nhậ n mua hằ ng nă m là 17.540 quan tiền, nay lạ i thêm lên 150 quan, xin nộ p
trướ c 4.690 quan, cò n 13.000 quan xin nộ p là m 2 kỳ ; sở ở Như Cương hằ ng nă m nhậ n
mua 8.590 quan, xin nộ p trướ c 2.000 quan, cò n 6.590 cũ ng xin nộ p là m 2 kỳ (thá ng 12
nă m nay và thá ng 2 sang nă m, là 2 kỳ). Vua cho rằ ng tiền thuế 2 sở tuy nhiều mà sự xin
cũ ng ở trong hạ n lĩnh trưng, đều y cho ; cò n 4 sở khô ng ai lĩnh phả i cấ m hẳ n khô ng cho
đá nh cá.

Vua bả o quan bộ Cô ng rằ ng : “Nă m nay, biền binh cá c tỉnh về Kinh thao diễn, trướ c đã
phâ n phá i là m việc ở các cô ng sở trong phủ thự , nên chướ c lượ ng cô ng việc, phả i trong
1 thá ng là m xong cô ng việc, cho về nghỉ ngơi, để sứ c lự c quâ n đượ c thư thá i”.

Vua bả o Tô n Thấ t Bậ t rằ ng : “Nay việc Khá nh tiết đã xong, lầ u kết hoa nên dỡ xuố ng để
mộ t chỗ , cá c đồ trang trí giao cho trong kho, phả i giữ , để đợ i sang nă m, bá t tuầ n Khá nh
tiết ở cung ngọ c, lạ i đem bà y biện. Đồ vậ t củ a cô ng ấ y là quan trọ ng, bọ n ngươi phả i xem
xét kỹ hơn, khô ng nên coi thườ ng mớ i đượ c”.

Dụ rõ cho cá c nha mô n cá c bộ , viện. Trướ c đây, tỉnh Bắ c Ninh đệ sổ chi tiêu đến, bộ Hộ
tiếp nhậ n, hơn mộ t nă m mớ i xong. Vua ghét là lườ i biếng : đườ ng quan và thuộ c lạ i đều
phả i giá ng phạ t ; Hộ khoa vì khô ng biết đem việc ấ y ra hặ c, cũ ng bị truyền Chỉ quở phạ t.
Nhâ n thế, thô ng dụ cho Lụ c bộ và viện Đô sá t rằ ng : “ở Kinh tiếp nhậ n tờ tâ u, từ ng đã
phâ n biệt việc khó , việc dễ, định có kỳ hạ n, thế mà bộ Hộ vẫ n cò n chậ m trễ, tạ m phả i
phạ t nhẹ. Từ nay trở đi, cá c nha mô n đều phả i chiếu theo kỳ hạ n định trướ c, kịp thờ i
là m xong. Nếu trả i qua phen nà y ră n bả o, lạ i cò n chậ m trễ vi phạ m, tấ t giao đình nghị trị
tộ i nặ ng, khô ng tha !”.

Cho hoà ng thâ n, đình thầ n ban vă n, sử thầ n và đố c phủ , bố , á n ở Kinh, cho đến cá c trự c
tỉnh hai phía nam, bắ c phủ Thừ a Thiên, mỗ i ngườ i mộ t bộ Tậ p đầ u vă n vua là m và 4 bà i
thơ ghi chép “Thịnh điển cung Bả o Định”, 3 bà i thơ ghi chép “Cô ng việc” (xem Tậ p thơ
vua là m). Vua dụ rằ ng : “Cá c bà i thơ đều do trẫ m nhâ n bụ ng nghĩ đến thì tả ra sự việc,
cầ m đến bú t là xong thơ, trong đó đều là nhữ ng lờ i nhắ c nhở khuyên ră n, cung kính cố
gắ ng, thự c muố n từ nhà rồ i đến nướ c, cả quan và dâ n, vừ a dạ y vừ a là m, mong cho nướ c
đượ c thịnh trị”.

Ngà y Đinh Dậ u. Ngự giá ra chơi cung Bả o Định. Quan cá c địa phương khi và o bệ từ , vua
dụ rằ ng : “Bề tô i thờ vua, ở đâ u cũ ng là theo mệnh vua, đều phả i chă m lo chứ c phậ n.
Bọ n ngươi có trá ch nhiệm giữ bờ cõ i. Ngà y nay là m lễ khá nh điển, có ngườ i về Kinh
chú c mừ ng, có ngườ i ở ngoà i là m việc, dù ở dù đi, khô ng có khá c gì. Sau khi về tỉnh, bọ n
ngươi nên chuyển bả o lẫ n nhau : cù ng lò ng nghĩ đến nướ c, để đền đáp sự dạ y bả o đượ c
thà nh cô ng. Kìa, việc binh, việc dâ n mộ t tỉnh, quan hệ đến chính sự khô ng phả i là nhỏ .
Phả i nên xem xét lợ i hạ i, kính giữ phép thườ ng. Nếu muố n đặ t lạ , khoe cao, chự c là m
cô ng việc phi thườ ng vượ t qua đờ i trướ c, sứ c khô ng đủ mà gượ ng là m, mong cho đượ c
việc thì khó lắ m ! Vả lạ i, quan địa phương là m gương mẫ u cho dâ n, gầ n đây phong hoá
trong dâ n, điêu toa gian giả o, đơn kiện rấ t nhiều, toà n do quan lạ i mượ n cớ sinh sự ,
khích cho dâ n phả i là m. Vậ y phả i đừ ng sinh sự nhiễu dâ n, dâ n yêu thì bổ n phậ n mớ i
trọ n”.

Cho cá c đạ i thầ n đều đượ c cử ngườ i mình biết. Vua dụ rằ ng : “Cá i đạ o là m vua, cố t phả i
đượ c ngườ i, mà tiến cử ngườ i thờ vua, là chứ c phậ n củ a bề tô i. Nă m nay, trẫ m tuổ i thọ
tứ tuầ n, là m lễ khá nh điển, ban cho ơn huệ, khắ p cả cá c quan, dướ i đến nhâ n viên phả i
cá ch chứ c, phả i hiệu lự c cũ ng đều cho đượ c đổ i mớ i. Nghĩ đến việc biết ngườ i, dù bậ c
thá nh như Nghiêu, Thuấ n cũ ng cò n cho là khó . ở ngô i tô n nghiêm, đâ u có thể đi khắ p
đượ c tấ t cả, nên phả i xét hỏ i rộ ng rã i. Nhổ cỏ đá nh cả vừ ng, cố t mong đượ c nhâ n tà i
khắ p nơi, để đủ dù ng là m rườ ng cộ t, rui, nó c. Cá c ngươi từ quan khanh tể cho đến quan
cá c địa phương ngoà i, giữ chứ c rấ t trọ ng. Triều đình giao phó cho các ngươi ngà y
thườ ng mắ t thấ y, tai nghe, xét biết liêu thuộ c, cả ngườ i hiển đạ t lẫ n ngườ i hà n vi, thì
nên tiến cử tâ u lên tin rằ ng tấ t có nhâ n tà i. Nay chuẩ n định : chá nh tò ng nhấ t phẩ m,
quan vă n cử ngườ i là m đượ c bố chính ; quan võ cử ngườ i là m đượ c chá nh phó lã nh
binh ; chá nh tò ng nhị phẩ m, quan vă n cử ngườ i là m đượ c á n sá t, lang trung ; quan võ cử
ngườ i là m đượ c quả n vệ ; chá nh tò ng tam phẩ m, quan vă n cử ngườ i là m đượ c khoa đạ o,
viên ngoạ i lang, tri phủ , đồ ng tri phủ ; quan võ cử ngườ i là m đượ c quả n cơ, thà nh thủ
uý, hiệp quả n. Và , phủ thừ a, á n sá t, cũ ng cho cử ngườ i là m đượ c tri huyện hoặ c tri châ u
mỗ i hạ ng mộ t ngườ i. Khô ng cứ là ngườ i hạ t mình hay hạ t khá c, phà m ngườ i có nhâ n
phẩ m hơn ngườ i, cấ p bậ c ngang nhau, đều cho đượ c chỉ tên bả o cử ,giao bộ dẫ n và o yết
kiến để tuỳ tà i bổ dụ ng. Ngoà i ra có ngườ i kinh luâ n thao lượ c, họ c rộ ng biện bá c tà i,
nên là m chứ c gì, thì khô ng cứ phẩ m cấ p đều cho nên tên tâ u lên ; trẫ m cũ ng khô ng theo
thứ bậ c mà cho thă ng, để đượ c kịp thờ i là m việc. Nà y, tiến cử đượ c ngườ i giỏ i, là tà i củ a
ngươi, cử ngườ i khô ng xứ ng đá ng là ngươi khô ng hết bổ n phậ n, khô ng cẩ n thậ n. Bọ n
ngươi đều nên để tâ m nghĩ đến nướ c, mộ t lò ng cô ng bằ ng trung trự c, nên nghĩ tiến cử
đượ c ngườ i, để yên lò ng cầ u hiền củ a trẫ m”.

Thổ phỉ ở Gia Định hơn 100 tên lẻn xuố ng thô n Mỹ Thịnh Đô ng (thuộ c huyện Cử u An)
cướ p bó c, rồ i lạ i kéo đi. Thổ phỉ ở Hà Tiên cũ ng họ p bè lũ quấ y rố i ở 2 đồ n Giang Thà nh,
Chiết Hạ m. Lã nh binh Nguyễn Vă n Do đá nh cho chú ng phả i chạ y, Do đượ c thưở ng gia
mộ t cấ p.

Vua dụ cho quan ở quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i rằ ng : “Đầ u sỏ củ a giặ c là Chấ t
Tri, trướ c kia thấ y Man thổ có nhiều ngườ i đến buô n bá n, sợ ta thu phụ c đượ c lò ng dâ n,
mớ i đến xú i giụ c bắ t bớ là m ồ n à o cả đồ n, thậ m thụ t nom dò m, để là m cho ta giậ n. Đó là
mưu kế gian dố i củ a Chấ t Tri, phả i nghĩ cẩ n thậ n.”

Vua bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Ngà y về củ a sứ bộ sang nhà Thanh, gầ n đến cử a ả i, nên tư

cho quan tỉnh Lạ ng Sơn, hễ tiếp đượ c ngà y về, thì cá c tậ p tâ u và sổ nhậ t ký, cho phi
ngự a đệ về trướ c, sứ bộ đi riêng về sau”.
Vua bả o quan bộ Binh : “Trướ c đâ y, quan tỉnh Gia Định là bọ n Trầ n Vă n Trung tâ u rằ ng :
Cứ lờ i thuậ t lạ i củ a ngườ i nhà Thanh, thì Anh di sử a soạ n 20 chiếc thuyền, hẹn ngà y tiến
đá nh nướ c Xiêm ; kể ra việc binh cố t phả i thậ n mậ t, đâ u có định đá nh nướ c ngườ i mà lạ i
hẹn rõ ngà y để bả o ngườ i biết thế a ? Lờ i đó hình như vô lý ! Duy có việc nà y có quan hệ
đến tình hình nướ c khá c, nên hỏ i xem, khô ng hề gì : nên tư cho quan tỉnh ấ y hỏ i rõ
ngườ i lá i buô n nhà Thanh nghe thấ y ở đâ u mà nó i như vậ y, và hình thế đườ ng sá củ a
nướ c Xiêm như thế nà o, cũ ng hỏ i rõ cả , rồ i trả lờ i bộ biết rõ , để phò ng khi hỏ i đến”.

Chuẩ n định lệ lễ cá c thầ n Thiên Phi, Thuý Vâ n, Lĩnh Thá i, Đô ng Am. Từ nay phà m khi
vua ngự giá đi chơi cử a biển Thuậ n An, Tư Hiền, quan có trá ch nhiệm dự biện lễ phẩ m
(cá c thầ n đền Thiên Phi, nú i Thuý Vâ n, Đô ng Am, lễ phẩ m bằ ng trâ u bò , hương, lụ a ;
thầ n nú i Linh Thá i, lễ phẩ m bằ ng xô i, lợ n) đợ i khi vua đến, phá i cho kinh đườ ng, phủ
doã n theo hầ u chia nhau đi tế.

Ngà y Kỷ Hợ i. Ngự chơi cử a biển Thuậ n An, vua lên đà i Trấ n Hả i, duyệt quâ n thuỷ sư. Lạ i
ngự chơi nú i Thú y Vâ n, lên thá p Điều Ngự , ban ngọ c để đeo cho hoà ng tử , hoà ng thâ n đi
tuỳ giá , kim tiền có dâ y buô ng xuố ng cho quan vă n võ theo hầ u ; khi về cung, dừ ng
thuyền ở đầ m Hà Trung xem đá nh cá . Thưở ng tiền cho dâ n phu sở tạ i, và dâ n xã ven
sô ng có từ ng bậ c (quan quâ n 700 quan tiền, dâ n xã 200 quan tiền). Duy có thuyền dẫ n
đi trướ c khô ng nghiêm chỉnh, quả n vệ, suấ t độ i phả i giá ng phạ t hơn 30 ngườ i.

Quan ở quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i, dâ ng sớ tâ u : “Thuộ c hạ t hiện nay đều

đượ c yên ổ n, duy mộ t dả i Hậ u Giang, dò thá m có bọ n Man thổ lén lú t”. Quan tỉnh An
Giang tâ u tiếp : “Phá i ngườ i đi dò thá m : Chấ t Tri và Ong Giun tụ tậ p thổ binh nướ c
Xiêm, mưu đá nh đồ n cá c phủ Bá t Ca, Ba Nam”. Vua dụ rằ ng : “Quâ n giặ c vố n mang lò ng
gian dố i, trướ c đã giá ng dụ nhắ c nhở cho tỉnh ngộ . Nay cứ như quâ n thứ và tỉnh An
Giang đã lâ u, thì giặ c kia đem lò ng giá o giở , ban ngà y thuậ n theo, ban đêm trá i khá c, đã
vỡ toạ c rồ i, cò n gọ i là yên ổ n đượ c khô ng ? Chậ m trễ nử a nă m, quâ n phả i đó ng lâ u, tố n
lương ! Việc vỗ yên nên như thế chă ng ? Trướ c kia, đá nh Sá ch Sô , phá Thiết Luỹ, định
ngay Trấ n Tâ y, sao lạ i khoẻ thế ? Ngà y nay, thâ n cầ m trọ ng binh, ngồ i kéo dà i hà ng nă m
hà ng thá ng, vạ ch đấ t cố giữ , khô ng thi thố chú t mưu kế gì, chỉ để cho giặ c nó i dố i, coi
thườ ng, thì nó i gì nữ a ! Cá c đạ i thầ n đượ c giao phó trọ ng trá ch cho việc ngoà i biên, đã
khô ng biết phâ n biệt sự dố i trá ở lú c chưa xả y ra, lạ i khô ng biết xét sự cơ ở lú c đã lộ , thì
sau nà y gâ y hấ n, lấ y gì để ứ ng phó vớ i chú ng ? Nay chuẩ n cho chiếu số biền binh hiện
đó ng tạ i đấy, khô ng cứ trạ i quâ n hay ở đồ n, đều nên sứ c rõ cho viên quả n để ý luyện tậ p
hơn, chớ nên sai việc tạ p dịch, cố t phả i tiềm tà ng uy võ , nuô i nhuệ khí cho quâ n, để
phò ng khi cầ n dù ng đến”.

Thá i trưở ng cô ng chú a Ngọ c Cử u chết. Vua nghe nó i, thương lắ m, nghỉ triều 2 ngà y. Sai
Định Viễn cô ng lo liệu việc tang, tấ t cả cô ng việc là m ma, đều chuẩ n cho lấ y tiền cô ng
chiểu cấ p. Lạ i sai Quỳ Châ u quậ n cô ng Miên Liêu khâ m mạ ng đến tế. Rồ i dụ cho quan bộ
Lễ rằ ng : “Thá i trưở ng cô ng chú a lú c ngà y thườ ng, hạ nh kiểm đá ng khen, theo lệ nên
phong tặ ng, chỉ vì ngườ i chồ ng là Lê Hậ u (con Lê Chấ t) trướ c can á n tộ i nặ ng, cô ng chú a
tuy là bậ c nghị thâ n, nghị quý, đượ c tha tộ i, nhưng phong tặ ng trọ ng điển củ a triều đình,
hà nên quá lạ m ? Vậ y cho tên thuỵ là Uyển Thụ c, gia cấ p 1.000 quan tiền, 100 câ n sá p,
300 câ n dầ u”.

Tuầ n phủ Hả i Dương, hộ lý Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên là Nguyễn Vă n Nhị có tang

mẹ. Cho : Tuầ n phủ Quả ng Trị - Quả ng Bình là Lê Trườ ng Danh quyền giữ ấ n quan
phò ng Tổ ng đố c Hả i Dương - Quả ng Yên, Hữ u thị lang bộ Binh là Phạ m Khô i quyền giữ
ấ n quan phò ng Tuầ n phủ Quả ng Trị - Quả ng Bình, kiêm lĩnh ấ n triện Bố chính ; Hữ u thị
lang bộ Hình là Nguyễn Quố c Hoan điệu bổ Tả thị lang bộ Binh.

Cho quyền Lang trung bộ Cô ng là Lê Thú c Đô n bổ thụ Tà o chính sứ ty Tà o chính, vẫ n

sung hiệp trấ n trự c ban Thị vệ xứ ; Phó sứ ty Tà o chính là Vũ Đình ý thă ng quyền Lang
trung bộ Cô ng.

Thă ng bổ Trịnh Ngọ c Lâ m là m Đố c họ c tỉnh Định Tườ ng. Lâ m lú c trướ c là Phủ doã n
Thừ a Thiên, có lỗ i, phả i giá ng là m Chủ sự bộ Hộ , sau có Chỉ cho là m Đố c họ c đợ i khuyết,
đến đâ y đượ c thă ng bổ .
Đú c chuô ng to ở chù a Diệu Đế (chuô ng cao 4 thướ c, 4 tấ c, nặ ng hơn 3 900 câ n). Phó
giá m đố c Hoà ng Vă n Lịch và Vũ Huy Trinh vì chuyên là m từ trướ c đến sau, đều đượ c bổ
thụ Giá m đố c ; Đố c cô ng Trầ n Hữ u Đạ o, Giá m đố c Trầ n Kiếm đều đượ c gia mộ t cấ p.
Thượ ng thư Hà Duy Phiên, Đặ ng Vă n Thiêm, Lâ m Duy Thiếp, Tham tri Lý Vă n Phứ c,
Nguyễn Vă n Điển, Trương Quố c Dụ ng, Thị lang Nguyễn Hanh, Tô n Thấ t Tĩnh, Tô n Thấ t
Hợ p dự có xem xét cô ng việc, đều cho kim tiền ; lính, thợ đượ c thưở ng chung cả 400
quan tiền. Sai là m gá c chuô ng, nhà bia ở trướ c chù a. Lạ i vì chuô ng mớ i đú c xong, là m
đà n chay lớ n 7 ngà y đêm, tiến độ nhữ ng ngườ i quá cố họ gầ n, họ xa.

Quan Khoa đạ o là bọ n Giang Vă n Hiển, Đặ ng Minh Trâ n dâ ng thư niêm phong tâ u rằ ng :

“Thá nh kinh Hiền truyện là vă n chép đạ o lý, mà là m tỏ đạ o để dạ y ngườ i, thá nh nhâ n
chủ trương ở đó . Thế cho nên truyền cho sá ch vở , đều để rộ ng cho việc dạ y, giú p cho
việc họ c. Khoả ng nă m Minh Mệnh, Quố c tử giá m đượ c ban Tứ thư Ngũ kinh đạ i toà n
mỗ i thứ 5 bộ , cá c nhà tỉnh họ c, phủ họ c ở ngoà i mỗ i nơi mộ t bộ , chỉ đủ cho họ c quan
dù ng để dạ y họ c mà thô i. Họ c trò nếu muố n sao chép thì quyển pho rấ t nhiều, hết ngà y
ấ y sang ngà y khá c, hết nă m thự c khó lò ng xong, kiếm mua khô ng đượ c, rồ i khô ng khỏ i
ngắ t từ ng chương nhặ t từ ng câ u, đạ i khá i qua loa, muố n cầ u nghĩa lý rộ ng rã i, có thể
đượ c khô ng ? Đó là cá i tệ chung củ a ngườ i họ c. Nay xin : ở Kinh, do quan giá m thầ n ở
Quố c tử giá m kiểm xét kỹ bả n cũ Tứ thư Ngũ kinh đạ i toà n có chỗ sai lầ m, lượ ng cho
khắ c thêm ; ở ngoà i Tả trự c kỳ do tỉnh Bình Định, Hữ u trự c kỳ do tỉnh Nghệ An, ở Nam
Kỳ do tỉnh Gia Định, ở Bắ c Kỳ do tỉnh Hà Nộ i - Nam Định đều khắ c bả n in Tứ thư Ngũ
kinh đạ i toà n mỗ i tỉnh mộ t bả n, rồ i để ở Họ c đườ ng sở tạ i. Phà m cá c phủ tỉnh sở tạ i và
cá c hạ t gầ n đấ y khô ng cứ quan, dâ n, họ c trò ngườ i nà o tình nguyện in đều đượ c. Có như
thế, sá ch vở mớ i ban bố khắ p thiên hạ , truyền đến muô n đờ i, mọ i ngườ i nhờ ơn dạ y bả o
vô cù ng”.

Sớ tâ u và o, vua bả o rằ ng : “Trướ c, cấp kinh sá ch, giú p cho việc dạ y họ c. Nếu có hạ t nà o

vẫ n chưa đượ c ban cấ p, thì chuẩ n cho bộ Lễ hộ i đồ ng vớ i quan Quố c tử giá m đem bả n in
Tứ thư Ngũ kinh đạ i toà n hiện cấ t ở Giá m, xét sử a kỹ hơn, in tiếp cấ p thêm. Họ c trò có
muố n in cũ ng cho đến Quố c tử giá m mà in”. Cò n xin cho cá c tỉnh ở ngoà i mở nơi để
khắ c, thì có nhiều chỗ là m khô ng đượ c, nên khô ng cho là m.
Định lệ chia quâ n ban cho lính ở Kinh (thuộ c lệ chia là m 2 ban : nhữ ng quâ n quê ở Thừ a
Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam thì lấ y mộ t thá ng là m mộ t ban ; quê ở Quả ng
Ngã i, Bình Định, Phú Yên, Thanh Hoá thì lấ y 3 thá ng rưỡ i là m mộ t ban. Thuộ c lệ chia
là m 3 ban : nhữ ng quâ n quê ở Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam thì lấ y
mộ t thá ng là m mộ t ban, quê ở Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên, Thanh Hoá thì lấ y 2
thá ng là m mộ t ban. Tấ t cả đều chia ban nhằ m ngà y mồ ng 1 thá ng 6, theo hạ n lầ n lượ t
thay đổ i).

Vua nghĩ sang nă m kính gặ p tiết bá t tuầ n đạ i khá nh củ a Thá i hoà ng thá i hậ u, sai cá c đạ i
thầ n Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n hộ i đồ ng kính nghĩ 4 chữ “huy hiệu”, đợ i đến mồ ng
mộ t thá ng giêng sang nă m là m lễ tấ n tô n ; lạ i sai bộ Lễ tra nghi tiết tấ n tô n nă m trướ c,
rồ i chiếu khá nh tiết nă m Minh Mệnh thứ 18, và Hộ i điển nhà Đạ i Thanh, châ m chướ c
bà n định thoả đá ng, tiến trình, chờ chỉ, theo thế mà là m. Lạ i nhằ m thá ng 12 nă m nay,
là m trướ c lầ u kết hoa, điện kết hoa, đợ i đến cá c tiết Nguyên đá n, Đoan dương sang nă m
lầ n lượ t là m lễ khá nh điển, cho đượ c chỉnh đố n. Cá c quan ở trong Kinh và ngoà i tỉnh
cũ ng đượ c chướ c định là m rạ p chú c Phướ c (hoà ng thâ n, đình thầ n 1 cá i, cá c trự c tỉnh từ
Quả ng Nam trở và o Nam 1 cá i, các trự c tỉnh từ Quả ng Trị trở ra Bắ c mộ t cá i, đều là m ở
hai bên tả hữ u trướ c lầ u kết hoa) để là m chỗ lạ y mừ ng.

Bọ n á c Man ở Quả ng Nam tụ họ p hơn 300 tên cướ p bó c thô n Thanh Trú c. Phó vệ uý
Đặ ng Bá Bả n đem quâ n đuổ i kịp đến nú i Nang Sơn, đá nh cho chú ng phả i chạ y. Chưa bao
lâ u, giặ c Man lạ i lẻn xuố ng Hú c Hạ m (tên đấ t). Suấ t độ i Bù i Toá n thú c quâ n chặ n bắ t,
bắ n giết rấ t nhiều. Việc ấ y tâ u lên, Bá Bả n đượ c thưở ng kỷ lụ c 2 thứ , Toá n đượ c bổ là m
Cai độ i, gia thưở ng Phi long đạ i ngâ n tiền.

Giặ c Thanh là bọ n Quá ch Hữ u Bứ c đến trố n ở hả i phậ n Quả ng Yên. Quan tỉnh ấ y nghe
bá o, sai bang trưở ng Hà Khổ là Lư Cấ p Hỷ ra biển chặ n bắ t. Chợ t gặ p giặ c ở cử a biển
Vâ n Đồ n, Cấ p Hỷ bắ n sú ng đá nh dữ , bắ t đượ c Hữ u Bứ c và bọ n chú ng 5 ngườ i, cò n thì
đều gieo mình xuố ng sô ng mà chết. Quan tỉnh tâ u việc ấ y lên, Cấ p Hỷ đượ c thưở ng 3
đồ ng Phi long đạ i ngâ n tiền, đinh phu thủ hạ đi chuyến ấ y đượ c thưở ng 30 quan tiền.
Giặ c Thanh bị bắ t, đưa giao châ u Khâ m xử trị.

Quyền Tổ ng đố c Bắ c Ninh, Thá i Nguyên là Giá p Vă n Tâ n tâ u rằ ng : “Thó c thuế 9 huyện

Vă n Giang, Gia Lâ m, Siêu Loạ i, Lang Tà i, Gia Bình, Đô ng Ngà n, Yên Phong, Tiên Du, Quế
Dương, nă m trướ c đem nộ p ở kho riêng phâ n phủ Thuậ n An, ngà y cà ng đầ y nhiều ; nay
xin trích lấ y 4 huyện Đô ng Ngà n, Tiên Du, Yên Phong, Quế Dương nộ p và o kho tỉnh tấ t
cả . ở sau kho củ a tỉnh là m thêm 2 toà nhà , mỗ i toà 15 gian 2 chá i, cho đủ chỗ chứ a”. Vua
y cho.

Vua bả o Trương Đă ng Quế rằ ng : “Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri cò n nghi ngờ , mang
hai lò ng, việc hoà chưa chắ c xong đượ c. Huố ng chi địa hạ t Trấ n Tâ y, lạ i có mố i lợ i bạ ch
đậ u khấ u. Giặ c kia lò ng tham khô ng chá n, tấ t ở lâ u tạ i đấy, mong tính chiếm lợ i. Hã y
thong thả xem sau nà y thế nà o rồ i sẽ tính liệu mớ i đượ c”

Quan ở quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i tâ u rằ ng : “Có thá m tử bá o rằ ng đầ u mụ c

nướ c Xiêm là Chấ t Tri cho 1.000 quâ n Xiêm đến Giang Thà nh. Sá Ong Giun đem 1.500
quâ n đi đến Lô Viên (tên đấ t củ a Châ n Lạ p), Chấ t Tri đem 2.000 quâ n đi đến Hoá Di, Bá t
Ca ; lạ i đem 2 đồ n ở hai bên tả hữ u Thuyết Nộ t. Quan ở quâ n thứ đã bà n tính sai Lã nh
binh An Giang là Lê Đứ c, Đề đố c là Nguyễn Vă n Hoà ng đều đem binh thuyền chia đến
Tiền Giang Hậ u Giang liệu bề ngă n chặ n”. Vua dụ rằ ng : “Giặ c Xiêm trướ c vì thua đau, cú i
đầ u xin hoà , rồ i trì hoã n lạ i lâ u, ngầ m là m kế giữ lâ u, đó ng quâ n lâ u ; nhiều lầ n ngầ m xui
bọ n Man thì thọ t ă n cướ p. Thế là hắ n mang lò ng phả n trắ c hầ u muố n trá i lờ i thề, tấ t
chưa chịu bỏ đấ t Lạ p mà đi, khô ng cò n phả i ngờ nữ a. Nhưng chưa dá m hà nh độ ng
trướ c, cũ ng là để xem ngườ i Man theo hay phả n thế nà o thô i. Cá c đạ i thầ n nên liệu việc
ở lú c chưa xả y ra, biết cơ hộ i ở chỗ định trướ c. Phà m cá c việc, cà ng nên thậ n trọ ng hơn,
bình tĩnh để trị. Nếu chú ng thêm quâ n cà ng nhiều thì cà ng khố n đố n về việc cung cấ p
lương thự c, khô ng đá ng phả i lo. Cố t phả i là m cho uy tín rộ ng khắ p, để thu phụ c đượ c
lò ng Lạ p Man. Nếu chú ng tự gâ y hấ n trướ c, sinh ra việc quâ n, cũ ng nên truyền hịch
khuyên bả o ngườ i Thổ , để cho họ biết đườ ng lố i đi theo, thì quan quâ n đi đến đâ u
khô ng chỗ nà o là khô ng theo như gió , mà giặ c mấ t cả cứ u viện, ta tự khắ c rấ t dễ dẹp
yên”.

Mớ i đâ y, quan tỉnh Hả i Dương Nguyễn Vă n Nhị tâ u rằ ng : “Nă m nay kính gặ p tiết Vạ n

thọ tứ tuầ n đạ i khá nh, dâ n nhiều tuổ i trong hạ t có 20 ngườ i 90 tuổ i, 80 tuổ i trở lên, vì
suy yếu khô ng thể đến lạ y mừ ng”. Vua dụ rằ ng : “Trướ c đâ y, là m lễ khá nh điển, ngườ i
già các tỉnh từ 70, 80, 90 tuổ i trở lên, đều cho uố ng rượ u ă n yến, cho chiếu hạ ng cấ p
tiền, gạ o, vả i, lụ a có tầ ng bậ c, để đượ c đều thấ m nhuầ n ơn huệ”.

Diễn tậ p thuỷ sư ở ngoà i biển, tậ p bắ n sú ng lớ n. Thưở ng cho Tô n Thấ t Điền ty Hộ vệ

bắ n trú ng luô n 3 phá t : 3 đồ ng Phi long đạ i ngâ n tiền ; cò n trú ng 2 phá t, 1 phá t, và cá c
lính sú ng dinh Thầ n cơ đều đượ c thưở ng ngâ n tiền lớ n nhỏ có từ ng bậ c. Ngườ i khô ng
trú ng đều phả i phạ t roi ngay để ră n.

Vua bả o quan thị thầ n rằ ng : “Trong khoả ng hằ ng ngà y thườ ng dù ng củ a đờ i ngườ i ta,
khô ng ngoà i mộ t chữ “thiện”. Cho nên thá nh nhâ n dạ y ngườ i, lấ y điều thiện là m chủ .
Đạ o giá o nhà Phậ t cũ ng khô ng ngoà i điều ấ y ; nhưng nhà Phậ t chuyên chủ 2 chữ sắ c,
khô ng, so vớ i Nho giá o, hơi có chỗ khô ng giố ng, tứ c như mở quyển tụ ng đọ c, tấ t phả i
thắ p hương cú i lạ y, lạ i là m cho rấ t tín cẩ n”.

Định rõ việc thờ tự các cô ng thầ n ở 3 miếu : Trung Hưng, Trung Tiết, Hiển Trung.
Khoả ng nă m Minh Mệnh, sai bộ Lễ bà n kỹ danh vị cô ng thầ n. Bộ đã bà n : cô ng thầ n ở
miếu Trung Hưng có 227 ngườ i, miếu Trung Tiết có 114 ngườ i, miếu Hiển trung có
1.015 ngườ i. Nay tham khả o sổ sá ch, tra đượ c ngườ i có họ tên rõ thự c, thì miếu Trung
Hưng có 115 ngườ i, trong đó vă n võ trậ t to như chưở ng phủ , đô thố ng, tham chính,
chưở ng dinh, thượ ng thư có 46 ngườ i, xin đều đặ t bà i vị thờ ở gian chính giữ a và cá c
gian thứ nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên hữ u ; cò n dướ i như tham tá n, chưở ng cơ, quả n vệ, cai
cơ, cai bạ , ký lụ c 56 ngườ i, xin là m biển đề tên 4 hà ng, thờ ở cá c gian thứ hai bên tả , thứ
hai bên hữ u. Nguyễn Tiến Huyên ở đạ o ứ ng Nghĩa, trướ c thờ riêng mộ t á n, nay xin đượ c
cù ng hà ng vớ i cô ng thầ n. Cò n như tham tri, chưở ng cơ trở lên, tên cũ khô ng rõ mà họ có
thể xét đượ c, xin đặ t bà i vị và kê và o biển đề tên, theo thứ tự thờ ở cá c gian thứ nhấ t,
thứ nhì bên tả , thứ nhấ t, thứ nhì bên hữ u. Ngoà i ra vă n võ trậ t to và quả n vệ, cai cơ trở
xuố ng, họ tên khô ng đủ minh chứ ng có 143 ngườ i, xin cù ng vớ i quả n độ i, cai độ i, tham
mưu có họ tên 11 ngườ i, cô ng 154 ngườ i, là m cả 8 hà ng bà i vị thờ ở cá c gian thứ 3 bên
tả , thứ ba bên hữ u và thứ nhấ t, thứ nhì hà nh lang bên đô ng, hà nh lang bên tâ y.

Miếu Trung Tiết 45 ngườ i, trong đó vă n võ trậ t to 9 ngườ i, đều là m bà i vị thờ ở gian
chính giữ a ; cò n dướ i như tham tá n, lưu thủ , đố c chiến, cai cơ 35 ngườ i, xin là m 2 hà ng
biển đề tên thờ ở các gian thứ nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên hữ u. Cò n như chưở ng phủ ,
chưở ng dinh 4 ngườ i, tên cũ khô ng rõ mà họ có thể xét đượ c, xin đều đặ t bà i vị ở á n
chính giữ a. Ngoà i ra vă n võ trậ t to và cai cơ trở xuố ng, họ tên khô ng đủ chứ ng minh có
65 ngườ i và cai độ i có họ tên 1 ngườ i, cộ ng 66 ngườ i, đặ t cả hai hà ng bà i vị thờ ở hai á n
thư thứ nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên hữ u ở dướ i hà ng biển đề tên.

Miếu Hiển Trung có 163 ngườ i, trong đó vă n võ trậ t to như chưở ng phủ , đô thố ng, tham
chính, chưở ng dinh, thượ ng thư 34 ngườ i, xin đều đặ t bà i vị thờ ở các gian chính giữ a
và thứ nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên hữ u, cò n dướ i như tham tá n, chưở ng cơ, lưu thủ , cai
bạ , quả n vệ, cai cơ 96 ngườ i, xin đặ t 8 biển đề tên chia thờ ở cá c gian thứ nhì bên tả , thứ
nhì bên hữ u và 2 chá i hai bên tả hữ u. Cò n như chưở ng phủ , chưở ng dinh, tham chính 7
ngườ i, tên cũ khô ng rõ mà họ có thể xét đượ c, xin đều đặ t bà i vị chia thờ ở cá c gian thứ
nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên hữ u. Ngoà i ra vă n võ trậ t to và quả n vệ, cai cơ trở xuố ng họ
tên khô ng đủ minh chứ ng có 845 ngườ i và cai độ i, tham mưu, tham luậ n có họ tên 33
ngườ i cộ ng 878 ngườ i, xin hằ ng nă m mù a xuâ n, mù a thu do quan tỉnh chọ n chỗ là m
đà n, là m 7 bà i vị bằ ng giấ y, chia đặ t ở mộ t á n chính giữ a và 2 bên tả hữ u mỗ i bên 3 á n,
lễ xong thì đố t đi.

Nghị ấ y dâ ng lên, vua sai đình thầ n bà n lạ i. Đến đây, đình thầ n bà n xin : cô ng thầ n ở 2
miếu Trung Hưng, Trung Tiết, vẫ n cứ trướ c hà m biên cũ , chiếu theo quâ n chế nă m Gia
Long, phà m quan vă n võ trậ t to, nguyên hà m từ chá nh nhị phẩ m trở lên, đều sẽ đặ t bà i
vị ; từ tò ng nhị phẩ m trở xuố ng đến tò ng tứ phẩ m, đều kê và o biển đề tên, đô i khi có
ngườ i phẩ m hà m chiếu trong quan chế tuy khô ng tỏ tườ ng, mà giữ trọ ng chứ c, cũ ng
tham chiếu biên cũ kê và o hà ng bà i hay biển. Cò n như ngũ phẩ m trở xuố ng, nguyên là
viên giú p việc nhỏ mọ n nên là m cung bà i vị, phà m có họ tên, đề cả chứ c hà m họ tên, nếu
họ tên khô ng xét đượ c, hoặ c có họ mà tên khô ng rõ , đều lấ y tướ c hà m cũ biên trướ c đề
và o. Miếu Hiển Trung, hà ng trong 4 ngườ i, chỉ cò n 1.011 ngườ i, cá c quan vă n võ nguyên
là phó tướ ng, chưở ng cơ, tham chính, đượ c tặ ng hà m chưở ng dinh, thượ ng thư trở lên,
tấ t cả 55 ngườ i, xin đều sẽ đặ t bà i vị, bày á n ở chính giữ a miếu và các gian thứ nhấ t 2
bên tả hữ u ; nguyên hà m võ thì vệ uý, cai cơ, vă n thì tham tá n, tham mưu, cai bạ , ký lụ c,
tặ ng hà m võ thì chưở ng vệ, chưở ng cơ, vă n thì tham mưu, tham khá m, tấ t cả 302 ngườ i,
xin đặ t biển đề tên, đề hà m và o, bà y á n ở cá c gian thứ 2 bên tả bên hữ u. Ngoà i ra, võ thì
cai độ i, vă n thì tri bạ , tham luậ n trở xuố ng, tấ t cả 658 ngườ i, đều là viên giú p việc nhỏ
mọ n, xin là m 4 biển đề tên, đề hà m và o, bày á n ở 2 chá i bên tả bên hữ u.

Trương Đă ng Quế và Hà Duy Phiên bà n khá c thế. Họ cho rằ ng miếu Hiển Trung nguyên
là nơi dự ng lên từ khi mớ i xưng vương ở Gia Định. Bấy giờ Kinh ấ p chưa lấ y lạ i đượ c,
cho nên là m miếu thờ riêng ở đấy, để bá o đền cô ng đứ c. Nay 2 miếu Trung Hưng, Trung
Tiết ở Kinh, phà m ngườ i có chiến cô ng và tiết nghĩa đều đượ c dự ng thờ . Cá c bề tô i ở
miếu Hiển Trung đượ c dự thờ ở 2 miếu ấ y gầ n 200 ngườ i, ngườ i khô ng đượ c dự chỉ là
viên phó giú p việc. Nay nếu cho biên tên thì trong đó có ngườ i họ tên khô ng đủ minh
chứ ng, chỉ đề chứ c hà m khô ng để thờ thì khô ng khỏ i có sự lẫ n lộ n ; bà i biển rấ t nhiều
thì trong khi là m việc, sao có thể nghiêm chỉnh tấ t cả đượ c. Nay xin hằ ng nă m hai lầ n tế,
đổ i là m 5 bà i vị đề chung, bà y thờ ở 3 gian : chính giữ a, thứ nhấ t bên tả , thứ nhấ t bên
hữ u, cho bớ t phiền nhà m.

Quan Nộ i cá c tâ u rằ ng : “Chiếu việc, truy thờ cá c cô ng thầ n, là phép lớ n bá o cô ng củ a

nhà nướ c. Lú c bấy giờ là m, khô ng phả i mộ t hai nơi, thờ đến hơn 1.000 ngườ i. Về miếu
Hiển Trung ở Gia Định thì đem cả cá c bề tô i hết sứ c khó nhọ c, hết lò ng tiết nghĩa từ nă m
Giá p Ngọ trở về sau, khô i phụ c Gia Định trở về trướ c, khô ng cứ chứ c hà m cao hay thấ p,
đều đượ c thờ cả . Cò n miếu Trung Hưng ở Kinh là truy thờ cá c bề tô i hết sứ c khó nhọ c,
hết lò ng tiết nghĩa từ khi lấ y lạ i đượ c Gia Định trở về sau và khi đạ i định trở về trướ c.
Miếu Trung Tiết là truy thờ cá c bề tô i hết lò ng tiết nghĩa từ nă m Giá p Ngọ trở về sau,
mớ i khô i phụ c Gia Định trở về nướ c, vì 2 miếu nà y là chọ n trong cá c bề tô i thờ ở miếu
Hiển Trung tạ i Gia Định lấ y ngườ i nà o cô ng nghiệp rấ t rõ rệt, chia và o 2 miếu để thờ .
Cò n cá c miếu như Hà La ở Khá nh Hoà , Cù Mô ng ở Phú Yên, Thi Nạ i, Bá t Giá c ở Bình
Định thì đều do tuỳ chỗ đá nh nhau mà là m ra đền riêng để thờ nhữ ng tướ ng sĩ đi đá nh
giặ c, chết tạ i trậ n. Khoả ng nă m Gia Long, đã đượ c nhiều lầ n bà n định, có cả bả n bà n xét
cũ củ a bộ Lễ ; duy trong đó danh vị cá c bề tô i phầ n nhiều chưa rõ rà ng. Đến khoả ng nă m
Minh Mệnh, kính vâ ng dụ vua, giao cho bộ Lễ xét bà n, thế mà bộ thầ n bấ y giờ khô ng
chịu xem xét, bà n về việc ấ y, thiếu só t cũ ng có , sai lầ m cũ ng có , lạ i đem các bề tô i hiện
đương thờ , xin cho sử a sang lạ i. Kính nhờ ơn vua thương nghĩ đến bề tô i có cô ng, lạ i
giao cho đình thầ n nghị lạ i. Đã 7 - 8 nă m, bộ thầ n chủ thả o, khô ng xét rõ đượ c về chứ c
danh các bề tô i, vẫ n thiếu lầ m như trướ c ; cho đến đình nghị đô i khi có chỗ khá c, có chỗ
giố ng, chưa đượ c nhấ t định. Nà y, đạ i tế cô ng thầ n phả i xét ở cô ng trướ c, nếu khô ng rõ
họ tên ngườ i ấy, khô ng xét đượ c sự trạ ng ngườ i ấ y, thì trong đó phẩ m trậ t cao hay thấ p,
cô ng nghiệp lớ n hay nhỏ , cù ng là ngườ i nà o nên để, ngườ i nà o nên bớ t, theo và o đâ u mà
phâ n biệt đượ c ? Nếu chỉ nhìn và o chứ c trậ t cao thấ p, phâ n biệt đạ i khá i, thì cá c bề tô i
hiện thờ ở 2 miếu Trung Hưng, Trung Tiết, cũ ng có chứ c hà m cai cơ, cai độ i, sao có thể
cho là viên chứ c giú p việc nhỏ mọ n mà che lấ p điều hay đá ng ghi chép lú c sinh bình củ a
ngườ i ta ? Hơn nữ a, cá c bề tô i hiện thờ ở miếu Hiển Trung ở Gia Định, chưa đượ c dự
và o 2 miếu Trung Hưng, Trung Tiết, hã y cò n nhiều ngườ i, nếu nhấ t khá i đề chung cả , thì
bà i biển cá c bề tô i ở cá c miếu Thi Nạ i, Cù Mô ng, hiện cò n để thờ , mà cá c bề tô i ở miếu
Hiển Trung, riêng đượ c vì cớ bà i biển chấ t đố ng, vộ i cho là m lạ i, như vậ y dườ ng như có
ngạ i ? Bọ n thầ n ngu tố i thiết nghĩ : từ trung hưng đến nay, nă m và đờ i cò n là hơi gầ n,
cá c bề tô i hiện đã đượ c thờ , ngườ i nà o là viên giú p việc nhỏ mọ n mà họ tên khô ng biết,
tuy chưa chắ c có thể xét đượ c tấ t cả, cò n nhữ ng ngườ i chứ c nghiệp khá cao, cô ng nghiệp
rõ rệt, thì cá o sắ c bấ y giờ vẫ n cò n, ngạ ch sổ vẫ n cò n, cù ng là quê quá n con chá u, ngườ i
già cả truyền lạ i, nếu biết tìm rộ ng xét kỹ, lấ y chỗ nà y so chỗ kia, khi ấ y tấ t chứ ng tỏ
đượ c, chưa đến nỗ i mấ t hết. Việc nà y quan hệ đến điển lễ, tưở ng nên mộ t phen xét thự c
và sử a lạ i ngay, nếu chỉ theo tậ p cũ củ a bộ Lễ, tạ m nó i là đợ i sau tra xét là m tiếp, thự c sợ
nă m thá ng cà ng xa, tra xét cà ng khó , tậ p cũ thiếu và nhầ m, theo và o đâ u mà sử a đượ c ?
Mà phép thờ nên để hay nên bớ t, nên là m thế nà o để là m lờ i bà n nhấ t định đượ c ?”.

Vua cho rằ ng cá c quan đều giữ sự hiểu biết củ a mình, cò n lờ i tâ u củ a Nộ i cá c rấ t là hợ p

lý. Dụ rằ ng : “Cô ng thầ n có miếu thờ , là để biểu dương ngườ i đã qua, khuyến khích
ngườ i sau nà y, là phép rấ t lớ n củ a Nhà nướ c. Kính nghĩ : Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế
ta, vă n thầ n, võ thá nh, dự ng lạ i nghiệp lớ n, trong khoả ng 20 - 30 nă m, từ chỗ ruộ ng mộ t
thà nh ((1) Thà nh : 10 dặ m.1) quâ n mộ t lữ ((2) Lữ : 500 quâ n.2), là m nên sự nghiệp có
cả thiên hạ , từ xưa các bậ c đế vương dự ng nghiệp trung hưng, chưa có ai khó nhọ c và
lâ u như thế ! Trong đó cá c bề tô i giú p rậ p, gió mâ y gặ p gỡ , ngườ i xa đượ c gầ n hoặ c sau
hoặ c trướ c, thự c khó kể xiết : hoặ c có ngườ i hết sứ c khó nhọ c ở chỗ cầ m cương ngự a đi
theo, hoặ c có ngườ i hết lò ng tiết nghĩa ở chố n sa trườ ng, hoặ c bà y mưu ở trạ i quâ n,
hoặ c chia ấ n ở dinh tướ ng, tiếng tă m tiết liệt, đều đá ng để tiếng thơm muô n đờ i. Cho
nên, trướ c khi lấ y lạ i đượ c Gia Định, lậ p miếu Hiển Trung ngay ở nơi ấ y ; đến sau khi
Thầ n kinh ((1) Chỉ Phú Xuâ n tứ c Huế.1) đạ i định, lậ p hai miếu Trung Hưng, Trung Tiết.
Phà m cá c bề tô i có cô ng khó nhọ c, tiết liệt, đều theo thứ tự đượ c thờ . Khoả ng nă m Gia
Long, nhiều lầ n đã nghị định về tên cá c bề tô i thứ bậ c trướ c sau và tấ t cả điển lễ đá ng
nên nhớ , đều do bộ Lễ biên chép là m nên giá p lệnh ((2) Giá p lệnh : phá p lệnh do nhà
vua quy định ban hà nh.2).

“Hoà ng khả o ta, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, truy nghĩ cô ng lao, thườ ng nhớ điển lễ, mớ i
sai bộ Lễ xét bà n kỹ hơn, lạ i sai đình thầ n hộ i đồ ng bà n lạ i. Thự c vì cho rằ ng phép thờ
rấ t quan hệ, phả i nên rấ t thậ n trọ ng. Trẫ m đượ c nhờ đứ c xưa, xa nhớ dấ u trướ c, nghĩ
rằ ng cô ng thầ n ở 3 miếu, đã từ ng có nghị nhấ t định ; lú c bấy giờ quan bộ Lễ biên chép,
lạ i đều là bậ c ngườ i cũ , lã o thà nh, có cô ng lao, chính mình thấ y việc lú c bấ y giờ thì trong
đó tên bậ c cá c đạ i thầ n ở trướ c hay ở sau, cố t cũ ng xem ở cô ng lao lớ n hay nhỏ , tự có ý
nghĩa ở đó . Vinh phong mộ t chữ , là m gương nghìn đờ i, chắ c khô ng phả i ngườ i sau có
thể coi thườ ng nghị ấ y đượ c. Về miếu Trung Hưng, cá c bề tô i đượ c thờ trướ c, đã có bà i
biển ; nay cho đượ c thờ theo như cũ . Duy có miếu Trung Tiết, là m bà i vị để chung, chưa
kê rõ tên hà m, cũ ng cho chiếu theo tên, bậ c biên cũ từ nă m Gia Long, rồ i dù ng đá hoa
Quả ng Nam là m bia khắ c tên để thờ . Ngoà i ra, về việc xin cho Nguyễn Tiến Huyên ở đạ o
ứ ng Nghĩa đượ c thờ cù ng vớ i cô ng thầ n, thì cho theo nghị thi hà nh. Cò n các bề tô i thờ
trướ c ở miếu Hiển Trung đến hơn 1.000 ngườ i, bà i biển chồ ng chấ t, trô ng thự c chưa
nhã . Nhưng Gia Định là nơi lên ngô i vương, lú c bấy giờ là m đền riêng, thự c muố n nú i
sô ng lâ u dà i, khó i hương nghi ngú t để đền đá p ngườ i có cô ng, lưu truyền mã i mã i. Đến
nay, 50 - 60 nă m, linh hồ n trung nghĩa đượ c nương nhờ , phong tụ c nhâ n tâ m đượ c
khuyến khích, đều ở cả đấ y. Trong Lễ có nó i : “Đã là m khô ng bỏ ”, đó là nghĩa thế. Nay
nếu vì cớ bà i biển chồ ng chấ t, vộ i là m lạ i, giả m bớ t, mà đề chung, thiếu cả chứ c hà m,
mấ t cả họ tên, thì lấ y gì để yên vong linh cá c bề tô i ở nơi chín suố i ! Nghĩ rồ i lạ i nghĩ,
lò ng trẫ m thự c khô ng nỡ thế. Phả i nên chướ c định vừ a phả i, cho thoả vong linh ngườ i
đã khuấ t. Cá c bề tô i thờ trướ c ở miếu ấ y, đã có bà i biển, nay giao cho quan địa phương
sở tạ i là m lạ i bằ ng gỗ tố t hoặ c bằ ng đá hoa, là m thà nh cá i bia dà i, chiếu theo tên, bậ c kê
trướ c khắ c và o để thờ , để tỏ cá i nghĩa ghi tên và o thẻ, lụ a. Vả lạ i, phép thờ cô ng thầ n,
việc thuộ c bộ Lễ, thế mà nhiều lầ n tra cứ u, cò n có sơ suấ t ! Nay chuẩ n cho đem [danh
sá ch] các bề tô i thờ trướ c ở 3 miếu, theo tậ p biên cũ nă m Gia Long, hộ i đồ ng vớ i cá c
viên toả n tu ở Sử quá n, kê cứ u kỹ hơn ; ngườ i nà o thiếu và sai lầ m mà xét đượ c rõ thự c,
thì cho chữ a lạ i ngay. Ngoà i ra, chưa xét thự c đượ c, tạ m cho theo như cũ viết và o, rồ i
phâ n biệt chia loạ i là m 3 bả n tâ u lên. Phà m tên, bậ c trướ c sau và trướ c gọ i là cô ng, hầ u
cù ng là tướ c hà m thuỵ hiệu, theo tậ p biên cũ nă m Gia Long tấ t cả , khô ng đượ c có chỗ
thay đổ i hay bớ t đi”.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Buổ i đầ u trung hưng, cá c bề tô i giú p rậ p, mưu hay, cô ng to, thườ ng

chẳ ng thiếu ngườ i ; duy lú c bấ y giờ bà n định phép thờ cô ng thầ n, chỉ tớ i cá c bề tô i đã
đượ c tặ ng hà m cao từ nă m Gia Long thứ 9 trở về trướ c, đượ c biên kê tên, bậ c, cò n từ
nă m ấ y trở về sau, đô i khi có ngườ i nên cho thờ thêm, mà quan bộ Lễ chưa từ ng bà n
tiếp, tin rằ ng cũ ng có . Vả lạ i, theo thứ bậ c mà thờ ngườ i hiền có cô ng, là phép lớ n bá o
cô ng củ a Nhà nướ c. Vậ y nên truy lụ c tấ t cả, chung dự khó i hương, để đượ c vớ i cá c bề tô i
hiện đương thờ , cù ng đượ c lâ u dà i. Nay chuẩ n cho : chiếu cá c cô ng thầ n đờ i trung hưng
đã đượ c thờ mà chứ c, tên cò n có thiếu só t, và chưa đượ c thờ mà là bề tô i vă n võ cũ , hiền
là nh giú p việc chính sự , cô ng trạ ng tỏ rõ , như Thượ ng thư bộ Lễ trướ c là Đặ ng Đứ c Siêu,
Thượ ng thư bộ Hộ trướ c là Lê Quang Định, thự c đã trướ c sau giữ tiết trọ n vẹn ; phả i tra
rõ sự trạ ng ngay, kê khai tên và hà m, nghị định thoả đá ng, tâ u lên chờ trẫ m quyết định,
cho đượ c thờ thêm, để tỏ đạ o hậ u”.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a hạ , thá ng 6. Vua sai bộ Binh, Nộ i cá c, Khoa
đạ o, hộ i đồ ng vớ i cá c đạ i thầ n ban võ sá t hạ ch vệ sĩ đi thi, thứ bậ c hơn kém, rồ i định
thưở ng phạ t, giao viện Cơ mậ t câ n nhắ c, tiến lên vua xem, vì cớ gầ n kỳ thi võ .

Vua bả o quan bộ Binh rằ ng : “Phép thi trườ ng võ là việc lú c đầ u, tà i nghệ đi thi, đều
khô ng giố ng nhau, cố t phả i tuỳ tiện mà lấ y hay bỏ . Lạ i xem ở nơi địa thế hơi rộ ng, là m
trườ ng thi võ , và đem quâ n thi ở Kinh diễn tậ p ở trườ ng Đô ng Gia, cho quâ n nhâ n đi thi
cá c tỉnh đượ c xem luyện tậ p để thi. Về thi Hương, dù ng cô n sắ t nặ ng 30 câ n, thi Hộ i
dù ng hạ ng 50 câ n ; miếng sắ t ở giữ a bụ ng bồ nhìn bằ ng cỏ thì rộ ng 3 tấ c, nên theo cách
thứ c sử a soạ n trướ c. Đến hô m thi, lạ i thi mang nặ ng : thi Hương thì theo như cũ , nặ ng
100 câ n ; thi Hộ i nặ ng 120 câ n mớ i đượ c. Và truyền Chỉ cho cá c quả n suấ t : từ nay nên
thườ ng xuyên huấ n luyện, cố t để sĩ dõ ng thạ o nghề, kịp kỳ đi thi, giú p việc Nhà nướ c”.

Hoà ng đệ Thanh Hà quậ n cô ng Miên Tố ng xin đổ i lĩnh tiền kho là m nhà riêng. Vua ghét
là tranh khô n, truyền Chỉ nghiêm quở . Nhâ n đó chuẩ n định : từ nay, phà m đã cấ p cho
phủ thự thì giữ lấ y ở yên mã i, khô ng đượ c đổ i lĩnh tiền kho cô ng.

Là m 2 sở nhà cô ng vệ Long thuyền.

Tỉnh Ninh Bình lù ng bắ t đạ o trưở ng Gia tô là Nguyễn Cẩ m và 2 ngườ i đồ đệ. Họ khô ng

chịu bỏ đạ o, đều phả i tộ i xử tử . Thưở ng cho ngườ i tố giá c và cá c ngườ i đi bắ t 50 quan
tiền.

Thổ phỉ tỉnh An Giang lẩ n lú t ở Hậ u Giang, đó n cướ p các thuyền buô n. Việc ấ y tâ u lên,
quả n đồ n là Trầ n Hoà ng và Nguyễn Vă n Lẫ m đều phả i giá ng. Nhâ n đó vua cho An Giang
và Trấ n Tâ y đều chọ n phá i mộ t lã nh binh đố c sứ c các đồ n phò ng bị nghiêm ngặ t.
Quan phủ Thừ a Thiên tâ u lên : mấ y viên hưu trí là nguyên Tham tri Hoà ng vă n Diễn, Thị
lang Trầ n Thiên Tả i đều thọ 80 tuổ i. Vua ban cho Vă n Diễn 30 lạ ng bạ c, Thiên Tả i 15
lạ ng bạ c.

Quan tỉnh Hà Nộ i tâ u : mộ t trườ ng đú c bạ c đĩnh cô ng tư, cá ch thứ c là m chậ t hẹp, xin là m

thêm mộ t sở ở ngoà i thà nh, chuyên đú c bạ c tư, nhưng do Nhà nướ c chủ trương việc ấ y.
Vua chuẩ n y.

Chế 8 khố i chì, 4 cô n sắ t cấ p cho dinh vệ cá c quâ n để tậ p võ nghệ.

Sai Thá i bả o Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Binh, sung đạ i thầ n viện Cơ
mậ t, Tuy Thịnh bá Trương Đă ng Quế, sung Tổ ng tà i bộ Vă n quy ; Hiệp biện đạ i họ c sĩ
lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên, Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ Đặ ng
Vă n Thiêm, Thượ ng thư bộ Cô ng Lâ m Duy Thiếp, quyền Thượ ng thư bộ Hình Phan
Thanh Giả n, đều sung chứ c duyệt lạ i ; Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t, Tả tham tri
bộ Lễ Lý Vă n Phứ c, Hữ u tham tri bộ Hình Bù i Quỹ, Tả phó đô ngự sử viện Đô sá t Phạ m
Thế Hiển, quyền Hữ u tham tri bộ Hộ Phạ m Thế Trung, quyền Tả tham tri bộ Binh
Nguyễn Đứ c Chính, quyền Tả tham tri bộ Cô ng Trương Quố c Dụ ng, đều sung chứ c là m
phụ ; quyền Tả tham tri bộ Binh Hoà ng Tế Mỹ, sung là m việc ở Nộ i cá c, Nguyễn Bá Nghi,
Nguyễn Cử u Trườ ng, Vũ Phạ m Khả i, Lê Châ n, đều sung chứ c là m sá ch. Lạ i chọ n lấ y
thuộ c viên ở Nộ i cá c, Hà n lâ m viện và cử nhâ n hà nh tẩ u ở Lụ c bộ 34 ngườ i, đều cho là m
Hà n lâ m, sung chứ c biên chép. (Lấ y viện Tả Đã i lậ u là m chỗ là m sá ch).

Vua dụ rằ ng : “Nă m ngoá i, đã sai Nộ i cá c, Hà n lâ m viện đem sá ch Vậ n thư cá c đờ i, tham

khả o Tự điển, xét định kỹ hơn, bổ thêm biên chép, gọ i là “Thiệu trị vă n quy”, từ ng đã
giá ng dụ cho là m. Vả lạ i, sá ch vầ n thì có đã lâ u ; từ Vậ n tậ p nhà Nguỵ , Ngọ c thiên tứ
thanh phả nhà Lương, Vậ n toả n quế uyển châ u tù ng, Thiết vậ n, Vậ n anh nhà Tuỳ, Vậ n
hả i kinh nguyên, Vậ n phả bác nhã nhà Đườ ng, Quả ng vậ n, Vậ n loạ i thiên nhà Tố ng, Cổ
kim vậ n lượ c, Vậ n phủ quầ n ngọ c nhà Nguyên, Chính vậ n, Ngũ xa vậ n thuỵ nhà Minh,
nố i nhau ra đờ i. Mà tó m lạ i, chỉ sá ch Bộ i vă n vậ n phủ nhà Thanh, là sá ch là m sau cù ng,
cô ng dụ ng nhiều hơn cả. Lú c bấ y giờ gọ i là thu cả xưa nay và o tú i, vét cả lớ n bé và o lướ i,
họ c vầ n đượ c thịnh, chưa sá ch nà o hơn đượ c. Nhưng nay xét cá c sá ch tự điển thì sá ch
ấ y cò n nhiều chỗ thiếu só t, thí dụ đem ngay vầ n “nhấ t đô ng” ra xem, thấ y nên thêm
nhiều đến hơn 200 chữ , thì chỗ khá c có thể biết đượ c. Đó là biên tậ p chưa kỹ, khô ng
phả i là khô ng có chỗ đá ng bà n, thự c vì thế đấ y. Nay sá ch Vă n quy là m ra, chính là muố n
vă n, chữ , â m, vậ n đều đượ c hộ i hợ p cả lạ i, nhữ ng chỗ chưa đủ chưa rõ thì là m cho đượ c
đủ , đượ c rõ hơn, để ban ơn cho họ c trò , là m vẻ vang việc vă n trị. Đó là phép rấ t lớ n. Cá c
đạ i thầ n nên thờ i thườ ng xem xét, để giú p sự sử a chữ a. Cá c viên phâ n toả n, toả n tu, đều
nên lầ n lượ t ở nhà là m sá ch, đố c thú c các ngườ i là m sá ch, xét định sổ sá ch, cố t đượ c chu
đá o”.

Cho Tuầ n phủ Hà Tĩnh Trầ n Vă n Tuâ n điệu bổ Tuầ n phủ Quả ng Yên, vì Tuâ n là thô ng gia
vớ i quyền Tổ ng đố c Nghệ An - Hà Tĩnh là Đặ ng Đứ c Thiệm. Cho Bố chính Quả ng Yên
Phạ m Huy điệu bổ Bố chính Hà Tĩnh, hộ i đồ ng vớ i á n sá t Hoà ng Trọ ng Từ giú p việc giữ
ấ n quan phò ng Tuầ n phủ tỉnh Hà Tĩnh.

Tuầ n phủ Biên Hoà là Hà Thú c Lương tâ u : “Khoả ng nă m Minh Mệnh, dâ n Man thuộ c
hạ t, đinh số 66 trạ i gồ m 519 ngườ i, đều xin lệ thuộ c và o hộ biên trong sổ . Nguyên trướ c
quan tỉnh đã phụ ng mệnh chia đặ t, hiện đượ c 4 tổ ng, 48 xã thô n, xin đặ t ra huyện
Phướ c Bình, lạ i đem 16 xã thô n ở tổ ng Chính Mỹ Hạ , huyện Phướ c Chính phụ thuộ c
và o ; cò n tiền thuế thâ n củ a dâ n Man 4 tổ ng, xin bắ t đầ u từ sang nă m trưng thu theo
như lệ dâ n ngườ i Kinh, ngạ ch thuế nộ p trướ c, xin cho miễn. Thuế ruộ ng đấ t đợ i đủ 6
nă m khá m đo mớ i bắ t đầ u thu. Binh đinh cho hoã n 10 nă m, chiếu lệ tuyển bớ t đi. Nay
đến kỳ khá m đo, số ruộ ng khai khẩ n thự c đượ c 140 mẫ u có lẻ, xin chiếu thự c số bắ t đầ u
thu thuế ; đợ i sau nà y sinh nở ngà y thêm nhiều, ruộ ng đấ t ngà y cà ng mở mang, sẽ theo
sự thự c và o sổ ”. Vua y cho.

Vua bả o quan bộ Binh rằ ng : “Trườ ng thi vă n, theo lệ, lấ y ngà y mồ ng 1 thá ng 7 và o kỳ đệ

nhấ t. Nă m nay thi võ ở Kinh cũ ng cho lấ y trung tuầ n thá ng 7 và o kỳ đệ nhấ t, để kịp lú c
tạ nh rá o. Về phâ n khả o ((1) Phâ n khả o : viên quan chấ m thi, thay quyền chá nh phó chủ
khả o.1), nên dù ng chứ c quả n vệ 4 ngườ i, lang trung hoặ c viên ngoạ i 4 ngườ i, củ sá t,
khoa đạ o 3 ngườ i, cò n chá nh phó chủ khả o, đề điệu, theo lệ trườ ng vă n”.
Lã nh Tuầ n phủ Hà Tiên là Phan Tù ng tâ u : “Thá m tử về bá o : đầ u mụ c củ a giặ c là Chấ t
Tri, đầ u mụ c ngườ i Man là Sá Ong Giun phá i bắ t Man thổ Xiêm, Là o chia đến cá c xứ
Châ n Rơm, Mo Xâ m, O Cố c đắ p đồ n là m trạ i và lẻn đến sô ng Vĩnh Tế, nhâ n lú c sơ hở
quấ y rố i. Bọ n thầ n đã đố c sứ c Lã nh binh Tô n Thấ t Trự c, Phó lã nh binh Nguyễn Vă n Do
đi đến các trạ i đó ng đồ n nghiêm giữ ”. Cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n
Giả i, Nguyễn Tri Phương tâ u tiếp : “Dò thá m đượ c biết Chấ t Tri đem quâ n và voi đến
phủ Hoá Di, mưu quấ y rố i cá c trạ i ở Vĩnh Tế, tuy tình hình giặ c vố n khó biết, khô ng thể
lườ ng đượ c, nhưng tự ta nên trướ c lậ p cá i thế khô ng thể xâ m phạ m đượ c. Bọ n thầ n đã
chia đặ t 3 đồ n ở ngoà i thà nh Trấ n Tâ y, đắ p nú i đấ t, đặ t sú ng lớ n và ở cá c xứ Cầ n Đa,
Vĩnh Thô ng, tính đấ t đặ t đồ n, vá t quâ n đó ng giữ ”.

Vua quở rằ ng : “Chấ t Tri trướ c vì thua đau, cú i đầ u xin hoà , cá c đạ i thầ n khô ng ngay lú c
ấ y, nhâ n cơ liệu tính, cho chó ng xong việc, cứ mộ t vệt kéo dà i, để cho chú ng lâ u ngà y
sinh lò ng khá c, nhiều lầ n ná o độ ng cả đồ n, bắ t ngườ i, ngầ m mang lò ng bấ t trắ c, nay
chú ng lạ i thú c quâ n là m đồ n, mưu tính quấ y rố i, lò ng gian dố i củ a chú ng đã lộ , nhưng
đều do lờ i thá m tử dò bá o mà ra. Từ trướ c đến giờ , ta chỉ nên an nhà n trấ n tĩnh, để chờ
xem hấ n, chứ khô ng muố n thanh sắ c hiện về bề ngoà i. Trướ c kia ta đã sứ c bả o nên dự
tính liệu trướ c về cô ng việc đá nh giữ , là vì muố n cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ tính kỹ, lo xa
như Phụ c Ba tụ gạ o ((1) Phụ c ba : Tướ c củ a Mã Viện, viên tướ ng đờ i Há n, lấ y gạ o là m sa
bà n trậ n thế cho vua xem.1), Nhượ c Thuỷ qua sô ng, việc nà o cũ ng tính sẵ n từ trướ c, thì
lâ m cơ ứ ng biến, đố i phó dễ dà ng. Nay, trong lờ i tâ u, phà m cá i thế là chủ , là khá ch, tình
hình củ a chú ng, củ a mình, khô ng tính qua đến mả y may, rồ i chỉ đắp thêm luỹ, lậ p thêm
đồ n ở cá c xứ , để là m cá i kế tự vệ ! Việc gì phả i hoả ng hố t đến thế ! Kìa, Trấ n Tâ y là nơi
đạ i độ i quan quâ n đó ng ở đấ y, đặ t đồ n chia giữ , vẫ n là việc thườ ng, khô ng đến nỗ i là m
cho ngườ i ta kinh nghi. Cò n mộ t dả i sô ng Vĩnh Tế, là ở trong đấ t ta, nguyên trướ c có luỹ,
có đồ n, đủ giú p để chố ng giữ rồ i. Quan quâ n thắ ng trậ n ở Hà Â m, việc trướ c đã thế. Nay
vô cố thêm quâ n đắ p đồ n, đã nhọ c sứ c quâ n, lạ i là m cho ngườ i ngờ , chẳ ng hoá ra để cho
bọ n giặ c nhò m đượ c nô ng sâ u ư ? Nay chuẩ n cho bọ n Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Tri Phương,
Lê Vă n Phú và Nguyễn Vă n Hoà ng nên hã y luyện tậ p quâ n sĩ cho quen, nên gâ y nuô i
nhuệ khí, tiềm tà ng uy vũ . Nếu chú ng quả trá i lờ i ướ c, bã i việc hoà , dá m gâ y hấ n trướ c,
thì lỗ i lậ t lọ ng tạ i chú ng, ta sẽ kể tộ i đến đá nh, nghĩa chính, lờ i nghiêm lo gì khô ng
đượ c ? Nếu cầ n là m thêm đồ n luỹ, thì cho ở quâ n thứ tuỳ tiện xếp đặ t, để giữ vạ n toà n,
khô ng nên tự nả n lò ng trướ c, vộ i lo là m kế cố giữ ! Về việc định là m đồ n ở Trấ n Tâ y và
châ u Cầ n Đa, tró t đã là m thì thô i, cò n việc là m thêm đồ n luỹ ở sô ng Vĩnh Tế thì đợ i sau
nà y tính dầ n, khô ng cầ n là m nhiều là m gì”.

Tuầ n phủ Quả ng Nam, Quả ng Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n vì việc nhà xin nghỉ giả hạ n.
Chuẩ n cho về quê mộ t thá ng.

Triệu Thị lang bộ Binh, quyền giữ ấ n quan phò ng Tuầ n phủ Quả ng Trị - Quả ng Bình là
Phạ m Khô i về bộ . Cho quyền Hữ u thị lang bộ Lạ i là Nguyễn Đình Tâ n điệu bổ quyền
Tuầ n phủ kiêm lĩnh Bố chính Quả ng Trị - Quả ng Bình.

á n sá t Quả ng Bình Phan Thà nh có tộ i, phả i cách chứ c. Thà nh nghiện rượ u, việc quan
khô ng là m, lạ i bắ t ứ c ngườ i là m nghề buô n ở lạ i kéo gỗ , lâ u khô ng cho về. Đến khi ở
Kinh phá i Hà Đồ ng Chính hiệp đồ ng phá t tiền, gạ o thuê ngườ i là m ; Thà nh đem lò ng
ghét Đồ ng Chính, hỏ i ra biết Đồ ng Chính đã thiên tư cho chủ trọ bá n gạ o Nhà nướ c để
lấ y lợ i, Thà nh đem việc ấ y hặ c tâ u lên. Đồ ng Chính cũ ng đem dấ u vết kém củ a Thà nh tố
giá c ra. Sớ tâ u và o, vua sai Hữ u tham tri bộ Cô ng là Nguyễn Vă n Điển điều tra, biết rõ sự
thự c : Thà nh phả i cá ch, theo là m việc ở bộ ; Đồ ng Chính phả i tộ i đồ .

Vua bả o viện Cơ mậ t và Nộ i cá c rằ ng : “Chính sự triều đình, nên có phép nhấ t định ; nay
là m Hộ i điển kê cứ u xét định, cũ ng thấ y bề bộ n, nhưng biên chép đã xong, thì giềng mố i
lớ n nhỏ khô ng việc gì là khô ng rà nh mạ ch có từ ng điều. Phà m các việc đem ra thi thố ,
giú p ích cho chính sự Nhà nướ c to lắ m. Cho đem tấ t cả cá c chính lệnh đã đượ c thi hà nh
từ nă m Gia Long thứ 1 trở đi, hết thả y chia từ ng loạ i, biên tậ p thà nh sá ch. Lạ i nên định
thờ i hạ n, thưở ng phạ t, cho biết có phâ n biệt”.

Cho Lang trung bộ Hình là Nguyễn Trọ ng Nguyên điệu bổ á n sá t Quả ng Bình.
Sét đá nh xưở ng thuyền Thuỷ vệ tỉnh Quả ng Nam, lử a bố c chá y lan cả thuyền cô ng. Quan
tỉnh tâ u lên. Vua bả o rằ ng : “Lử a ở tiếng sét chá y lan, thấ y rấ t vô lý, nếu quả thự c có ,
cũ ng khô ng đến nỗ i chá y thế. Chỉ vì do khô ng biết đề phò ng trướ c, khi việc xả y ra lạ i
khô ng biết hết sứ c cứ u chữ a, mớ i đến nỗ i thế. Cá c binh đinh coi giữ và quả n suấ t, lã nh
binh vì khô ng cứ u chữ a ngay, đều phả i tộ i và bắ t phả i là m đền”.

Vua bả o quan bộ Hộ là Hà Duy Phiên rằ ng : “Tích chứ a thó c gạ o là việc rấ t cầ n về chi

dù ng củ a nướ c, lương thự c củ a dâ n. Gầ n đâ y, ở Bắ c Kỳ đượ c mù a, hằ ng nă m giả i vậ n về
Kinh và chia chứ a ở các tỉnh, hơi thấ y thừ a thã i, trẫ m vẫ n khô ng dá m chi dù ng khinh
thườ ng, duy khá nh tiết nă m nay liền nă m khá c, thưở ng cho khô ng nhữ ng nghìn vạ n, bộ
ngươi nên hộ i khai số chi ra và hiện chứ a ở trong Kinh ngoà i tỉnh, tâ u lên”.

Đặ t thêm độ i Định uy nhị, Định uy tam ở Nam Định. Tỉnh Nam Định, nă m trướ c đã đặ t
độ i Định uy nhấ t. Đến đây, quan tỉnh là Phạ m Duy Trinh dâ ng sớ tâ u : Các là ng ấ p, trạ i
giá p cá c huyện phụ thuộ c trong hạ t, ruộ ng đã khai khẩ n, dâ n trở về gầ n đủ ; xin chiếu lệ
7 đinh lấ y 1, tuyển lính chia đặ t là m 2 độ i Định uy nhị, Định uy tam. Vua y cho.

Đặ t thêm chủ sự 1 ngườ i, tư vụ 2 ngườ i, bá t, cử u phẩ m thư lạ i đều 3 ngườ i ở ty Cẩ n tín

thuộ c Thị vệ xứ (nguyên trướ c đặ t chủ sự , tư vụ 1 ngườ i, bá t, cử u phẩ m thư lạ i đều 3
ngườ i).

Ngà y Giá p Tuấ t. Ngự chơi hồ Tĩnh Tâ m. Vệ sĩ theo hầ u độ hơn 10 ngườ i. Sai bộ Binh
chiếu tên điểm xét, ngườ i nà o tự tiện bỏ chứ c vụ , đều đá nh 60 cô n đỏ , phá t đi là m việc ở
Trấ n Tây ; cò n thì đều phả i phạ t trượ ng hay giá ng có từ ng bậ c. Nhâ n thế, sai viên quả n
cá c ty, viện Hộ vệ, Cả nh tấ t, Vũ bị, Thượ ng trà đều chọ n phá i 1 hộ vệ trưở ng, 1 độ i
trưở ng, 5 binh đinh, ứ ng trự c ở nhà Duyệt thị, lệ thuộ c cá c viên quả n lĩnh, hiệp lĩnh sai
phá i, mỗ i thá ng mộ t lầ n thay đổ i. Phà m có cô ng việc sai đi thì cho cắ t cử “Thị vệ bà i ngà ”
sung phá i, cò n khi nà o nên phá i “Thị vệ bà i bạ c” đi thì khi ấ y sẽ xin chỉ. Lạ i sai các viên
quả n lĩnh, quả n biện, hiệp lĩnh định rõ điều lệ cho thi hà nh.
- (Thị vệ hạ ng nhì 5 ngườ i, hạ ng ba 10 ngườ i, hạ ng tư 15 ngườ i, hạ ng nă m 30 ngườ i,
hằ ng ngà y sá ng sớ m và o chầ u. 5 ngườ i, hạ ng nhì chiếu điểm từ hạ ng ba trở xuố ng, nếu
có ngườ i nà o vô cố bỏ thiếu, thì bá o ngay cá c viên quả n lĩnh, quả n biện, hiệp lĩnh chiếu
xét ; buổ i sớ m, 12 giờ thì mộ t nử a về ă n cơm, mộ t nử a ở lạ i là m việc quan ; buổ i chiều,
lạ i đều đến chầ u đủ cả . Cò n việc tú c trự c ban đêm, đều chiếu hiện số chia là m 4 ban :
Trố ng canh mộ t 5 khắ c thì mộ t ban ở lạ i tú c trự c, ba ban về ă n cơm ; trong đó cá c viên
tú c trự c ban đêm, cho để 2 viên ở nhà bên tả điện Cầ n Chính, 2 viên ở cử a Đạ i cung, cò n
thì lui cả về nhà Duyệt thị, theo cá c viên quả n lĩnh, quả n biện, hiệp lĩnh chiếu là m việc
quan. Nếu bấ t thầ n vua ngự giá đi chơi cá c sở , nghỉ châ n ở ngoà i hoà ng thà nh, Kinh
thà nh, thì các hạ ng thị vệ phả i chầ u chự c tấ t cả , khô ng đượ c chia ban : ban ngà y từ hạ ng
nă m trở xuố ng hoặ c vô cố vắ ng thiếu, thì trá ch cứ cá c viên hạ ng nhì ; ban đêm vắ ng
thiếu thì trá ch cứ mộ t viên hạ ng nhì ở ban đầ u. Nếu cá c viên hạ ng nhì vắ ng thiếu, thì
nghiêm hặ c trừ ng trị ở cá c viên quả n lĩnh, quả n biện, hiệp lĩnh. Và hằ ng ngà y chọ n phá i
2 viên là m việc ở nhà Duyệt thị, 2 viên canh giữ ở sở Thị vệ, mỗ i thá ng 1 lầ n thay đổ i.

- Về cung Bả o Định, theo lệ, có phá i ra mộ t ngườ i thị vệ hộ i đồ ng vớ i viên quả n vệ và cá c

ngườ i ở Hộ vệ, Thượ ng trà , Vũ bị, Cả nh tấ t, giữ gìn phẩ m vậ t, thì theo như trướ c phá i ra.

- Về kỳ đà i ở cử a phía nam, theo lệ, có lầ n lượ t phá i thị vệ mỗ i lầ n 2 ngườ i ngà y đêm
ứ ng trự c, để nhò m xem thuyền bè, dò xét nướ c lử a, đều theo như trướ c phá i ra.

- Đề đố c kinh thà nh hoặ c quả n vệ Võ ng thà nh mang theo biền binh să n bắ t thú rừ ng,
theo lệ có phá i ra mộ t hoặ c hai ngườ i thị vệ, để phò ng phi bá o đệ nộ p thì theo như trướ c
phá i ra.

- Hằ ng nă m, duyệt binh, theo lệ, có thị vệ hộ i đồ ng vớ i cá c viên, ty ở bộ Binh và Nộ i cá c,

chia nhau đi để chiếu điểm ; từ nay trở đi, đá ng cầ n 40 ngườ i thì chọ n phá i ở Thị vệ và
Cẩ n tín mỗ i ty 20 ngườ i, đá ng cầ n 30 ngườ i thì chọ n phá i ở Thị vệ và Cẩ n tín mỗ i ty 15
ngườ i cù ng đi để hộ i điểm.
- Theo lệ trướ c, Thị vệ và Cẩ n tín mỗ i ty 2 ngườ i hộ i đồ ng vớ i bộ ty, chia đến Thừ a
Thiên, Quả ng Trị đặ t giá mua gỗ ; từ nay trở đi, chuyên phá i tư vụ hoặ c bá t cử u phẩ m
thư lạ i ở ty Cẩ n tín, mỗ i hạ t mộ t ngườ i, cò n Thị vệ thì thô i khô ng phá i.

- Theo lệ trướ c, 4 nha hộ i đồ ng đú c ra cá c hạ ng tiền và ng, đô i khi có phá i ra mộ t viên thị

vệ đi đến xem xét ; từ nay trở đi, đổ i phá i mộ t viên ở ty Cẩ n tín, cò n Thị vệ thì thô i
khô ng phá i.

- Hằ ng nă m, trườ ng thuố c (sú ng) bắ t đầ u tá n thuố c, theo lệ, có phá i mộ t ngườ i thị vệ hộ i
đồ ng vớ i nhâ n viên kho thuố c sú ng viện Vũ bị để xem xét. Từ nay trở đi, đổ i phá i 1
ngườ i ở ty Cẩ n tín, cò n Thị vệ thì thô i khô ng phá i.

- Từ trướ c đến giờ , cá c thuyền bè bị thá o vá n ở Kinh, thì bộ Cô ng tư phá i mộ t ngườ i thị
vệ hộ i đồ ng xem xét ; từ nay trở đi thì thô i khô ng phá i.

- Từ trướ c đến giờ , về việc đem đi chiếu thư ban ơn, cá o sắ c cho cha mẹ quan ngoà i
đượ c phong tặ ng, hương lụ a lễ tạ Hà bá , đồ vậ t thưở ng cho quan ngoà i và thă m hỏ i sự
độ ng tĩnh ở cá c địa phương, tình hình ở quâ n thứ , thì quan ở bộ tâ u xin phá i nhâ n viên
thị vệ đi, hay là hộ i đồ ng vớ i bộ , ty hoặ c tự cù ng đi. Từ nay trở đi, việc mang â n chiếu thì
theo như trướ c phá i ra, cò n cá c sắ c phong tặ ng cù ng là hương lụ a lễ tạ và đồ vậ t ban
thưở ng thì đổ i phá i nhâ n viên ty Cẩ n tín. Và , thă m hỏ i tình hình ở quâ n thứ hoặ c việc
độ ng tĩnh cá c địa phương, đến kỳ do bộ tuỳ việc tâ u xin, hoặ c phá i nhâ n viên ty Cẩ n tín,
khô ng nên theo như trướ c hết thả y đều xin phá i Thị vệ.

- Hằ ng nă m, phá i giả i cá c đoà n thuyền chở gạ o ở Bắ c Kỳ và o cử a Thuậ n An, theo lệ có

phá i ra 2 ngườ i thị vệ hợ p cù ng vớ i 2 ngườ i ở khoa đạ o chia đến cá c phậ n sô ng sứ c cho
viên đượ c cắ t cử ngồ i ở đấy và cá c chủ thuyền đến lú c nà o nộ p lú c bấ y giờ , để kịp lầ n
sau nhậ n chở , và khô ng cứ lú c nà o phả i đi lạ i ở chỗ khó để tuầ n xét cá c tệ là m cho khó
khă n, nhù ng nhằ ng ; từ nay trở đi, phá i 2 ngườ i ở ty Cẩ n tín hộ i đồ ng vớ i khoa đạ o phả i
nhậ n là m việc nà y.
- Hằ ng nă m, đến kỳ thá ng 8, cá c quan lầ n lượ t đến trườ ng bắ n ở cá nh đồ ng phía nam
tậ p bắ n sú ng nhỏ , sú ng lớ n ; bộ Binh tư phá i mộ t ngườ i thị vệ mang tiền để phò ng
thưở ng cấ p ; từ nay trở đi đổ i phá i mộ t thư lạ i ở ty Cẩ n tín nhậ n là m việc nà y.

- Nhà để cho quâ n ở , ở hai bên tả hữ u điện Hiếu Tư và cử a cá c phườ ng, đô i khi có phá i
ra mộ t ngườ i thị vệ cù ng vớ i cá c quả n vệ, suấ t độ i đương ban đố c thú c biền binh tuầ n
xét trong ngoà i chung quanh tườ ng : từ nay trở đi thô i khô ng phá i nữ a).

Sai đình thầ n chọ n tuyển cá c cử nhâ n, giá m sinh, ấ m sinh là m việc ở bộ phâ n phá i chờ
bổ ở cá c tỉnh.

Quyền Hữ u thị lang bộ Hình là Đỗ Tuấ n Đạ i phả i cách chứ c. Con Tuấ n Đạ i ngầ m nhậ n
củ a ngườ i, viết hộ đơn đi kiện. Việc phá t giá c. Vì Tuấ n Đạ i ră n dạ y khô ng nghiêm, phả i
giá ng bổ viên ngoạ i, phá t đi là m việc ở đườ ng biển để chuộ c tộ i.

Cho quyền Trự c họ c sĩ viện Hà n lâ m sung là m việc ở Nộ i cá c là Vũ Phạ m Khả i điệu bổ

quyền Hữ u thị lang bộ Hình.

Bộ Binh dâ ng điều lệ trườ ng thi võ ở Kinh :

(Khoa thi võ ở Kinh, về trong thá ng 7, sau khi cá c vi thi vă n và o trườ ng, theo thứ tự thi
hà nh.

(Phà m cá c dinh, vệ, độ i ở Kinh và cá c võ sinh ngạ ch binh, ngạ ch dâ n ở Thừ a Thiên và
cá c tỉnh, cù ng thi là m mộ t.

(Trườ ng sở ở chỗ đấ t rộ ng trong đà i Trấ n Bình, đo chiều dà i 45 trượ ng, chiều ngang 30
trượ ng, chung quanh che phên kín, bên ngoà i thả chô ng bằ ng tre ; mặ t trướ c chính giữ a
mộ t cử a và 4 bên mỗ i bên 1 cử a, tấ t cả là 5 cử a.
Trườ ng trong dà i 13 trượ ng, đằ ng trướ c là m mộ t dã y viện thi cô ng đồ ng 5 gian 2 chá i, 3
gian giữ a là m viện thi, 2 bên tả hữ u mỗ i bên 1 gian 1 chá i để quan chá nh phó chủ khả o
ở ; đằ ng sau là m nhà cô ng quan đề điệu, 1 dã y 5 gian 2 chá i, 3 gian giữ a là m nhà cô ng, 2
bên tả hữ u mỗ i bên 1 gian 1 chá i, là chỗ ở củ a quan chá nh phó đề điệu ; nhà bên tả 1 dã y
3 gian chá i, gian giữ a quan giá m sá t bên trong ở , hai bên tả hữ u mỗ i bên 1 gian 1 chá i
thì lạ i điển ở ; nhà bên hữ u 1 dãy 3 gian 2 chá i, gian giữ a quan tuầ n kiểm bên trong ở ,
hai bên tả hữ u mỗ i bên mộ t gian thì biền binh ở .

Trườ ng ngoà i dà i 32 trượ ng, trừ con đườ ng bỏ khô ng ở giữ a ra, cò n thì chia thẳ ng là m 4
vi, ngă n bằ ng phên thưa ; vi thứ nhấ t là vi “Trí”, vi thứ hai là vi “Dũ ng”, vi thứ ba là vi
“Tà i”, vi thứ tư là vi “Lự c”, mỗ i vi đều là m viện phâ n khả o 1 dã y 5 gian 2 chá i , 3 gian
giữ a là m khả o viện, 2 bên tả hữ u mỗ i bên 1 gian 1 chá i thì quan phâ n khả o và cá c viên
quả n sá t, kiểm ký, quả n biện, tuầ n kiểm bên ngoà i ở ; đằ ng trướ c đều là m nhà tranh liền
nhau, hai bên tả hữ u trườ ng thi là m nhà cho lạ i viên, binh lính ở , mỗ i bên 1 cá i. Và mỗ i
vi ở trướ c viện phâ n khả o, cá ch 22 trượ ng 5 thướ c, là m 2 chò i sú ng, mặ t chò i rộ ng 5
thướ c 4 tấ c, cao 7 thướ c 2 tấ c, ở bên là m 2 chỗ chò i đứ ng trô ng, lạ i đều dự ng nhà tranh
để là m chỗ thi củ a võ sinh. Trườ ng trong, trườ ng ngoà i ngă n bằ ng phên kín, ở giữ a là m
1 cử a, các cử a bên trong bên ngoà i trườ ng và 4 gó c đều là m điếm canh, 2 gó c ở hai bên
tả hữ u đằ ng trướ c cắ m cá n cờ mỗ i bên 1 cá i. Đặ t ra quan trườ ng : 2 quan chủ khả o và
phó chủ khả o, ban vă n ban võ mỗ i ban 1 viên, quan vă n thì nhị tam phẩ m, quan võ thì
nhị phẩ m, cù ng coi việc trườ ng thi. Quan phâ n khả o 8 viên : ban vă n, ban võ mỗ i ban 4
viên, vă n thì dù ng lang trung, viên ngoạ i lang, võ thì dù ng quả n vệ, hiệp quả n. Mỗ i vi 2
viên : 1 viên quan vă n, 1 viên quan võ , đều theo vi xem xét và chuyên coi cá c viên kiểm
ký, quả n biện cù ng lạ i điển ở vi mình là m việc xem xét, 1 quan đề điệu, 1 quan phó đề
điệu, đều dù ng quan vă n, lang trung hoặ c viên ngoạ i lang, đem cá c lạ i điển ở cô ng sở
là m cá c việc đề quyển, đó ng quyển, viết biển, viết danh sá ch. Mộ t quan coi xét việc
trườ ng bên trong, 2 quan coi xét bên ngoà i, đều dù ng quan khoa đạ o, chuyên giữ xem
xét việc trườ ng, nếu thấ y có việc đích thự c là gian, cứ thự c hặ c tâ u ngay. Bố n quan kiểm
ký, đều dù ng quan vă n lụ c thấ t phẩ m, mỗ i vi 1 viên đều chiếu vi theo quan phâ n khả o
là m việc xét ghi. Quan quả n biện, đều dù ng suấ t độ i, mỗ i vi mộ t viên, đều đem biền binh
chiếu vi là m việc, phà m khố i chì, cô n, má c, sú ng điểu sang, tấ t cả đồ để thi phả i coi giữ
xem xét trướ c đều phả i đú ng phép, cù ng là cá c việc dự ng bia bắ n, là m chò i đứ ng trô ng,
tính trượ ng, đá nh hiệu, phả i là m tấ t cả . Mộ t quan tuầ n kiểm bên trong, 2 quan tuầ n
kiểm bên ngoà i, 2 quan giữ cử a, đều dù ng suấ t độ i ; 1 viên tuầ n kiểm bên trong, 2 viên
tuầ n kiểm bên ngoà i là m việc xem xét trong trườ ng và chuyên giữ khoá cử a trườ ng bên
trong bên ngoà i, phâ n phá i binh lính canh giữ , 2 viên giữ cử a chiếu theo cá c điếm bên
ngoà i trườ ng, chia đem biền binh ngà y đêm tuầ n phò ng, đều phả i mườ i phầ n nghiêm
ngặ t.

(Về ngà y thi : ngà y 12 thá ng 7, tiến trườ ng ; cá c ngà y 15, 16, 17, thi kỳ thứ nhấ t ; cá c
ngà y 19, 20, 21, thi kỳ thứ hai ; cá c ngà y 23, 24, 25, thi kỳ thứ ba. Duy có kỳ thứ ba thi
bắ n sú ng điểu sang, nếu gặ p ngà y cấ m giớ i, sẽ liệu chuyển ngà y khá c. Mỗ i kỳ đều cá ch 1
ngà y để tiện việc chia viết giấ y ghi tên, biển niêm yết ngoà i cử a. Ngà y 27 thì xướ ng danh
và o sá t hạ ch lạ i, tấ t cả là 3 ngà y ; lạ i cá ch 1 ngà y, đến ngà y mồ ng 2 thá ng 8 thì treo bả ng,
chiếu cấ p mũ á o cử võ ; cá ch sau 1 ngà y thì đượ c ban yến.

(Về phép thi ba kỳ : nghị trướ c, kỳ thứ nhấ t thi mang nặ ng (xá ch quả tạ ) ; kỳ thứ hai thi
cô n, quyền, đao, mộ c, kỳ thứ ba thi bắ n sú ng điểu sang ; nay đổ i nghị : kỳ thứ hai thi cá c
tà i cô n, giá o ; về cô n thì dù ng cô n sắ t nặ ng 30 câ n, chia là m 3 mà cầ m, vừ a mú a vừ a đi,
là m ra cá i thế lú c ngồ i, lú c dậ y, lú c đá nh, lú c đâ m, đi đượ c ngoà i 60 trượ ng là hạ ng ưu,
đi đượ c ngoà i 50 trượ ng là hạ ng bình, đi đượ c ngoà i 40 trượ ng là hạ ng thứ , khô ng đượ c
số ấ y là hạ ng liệt. Đô i khi có võ sinh nà o hoặ c đương đi, hoặ c sắ p đến, chưa kịp buô ng
cô n mà đã vộ i rơi khỏ i tay, thì số trượ ng dù nhiều cũ ng khô ng trú ng cá ch. Về phép thi
giá o, dù ng thứ giá o 7 thướ c 7 tấ c, 1 tay cầ m cá n giá o, 1 tay cầ m gố c giá o, cách bù nhìn
rơm 3 trượ ng, mú a nhanh, nhả y luô n 3 - 4 bướ c, cố t phả i sá ng mắ t nhanh tay hướ ng
thẳ ng và o miếng kính giữ a bụ ng bổ nhìn rơm đâ m ngay : đâ m trú ng mà mũ i giá o suố t
qua là hạ ng ưu, đâ m trú ng mà mũ i giá o chớ m và o là hạ ng bình, đâ m và o kịp trú ng là
hạ ng thứ , đâ m khô ng trú ng là hạ ng liệt. Và , kỳ thứ nhấ t thi mang nặ ng, nay định : mang
cả hai tay đi đượ c ngoà i 18 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 36 trượ ng là hạ ng ưu ;
mang hai tay đi đượ c ngoà i 14 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 28 trượ ng là hạ ng bình
; mang hai tay đi đượ c ngoà i 10 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 20 trượ ng là hạ ng thứ
; khô ng đủ số ấ y là hạ ng liệt. Lạ i như kỳ thứ nhấ t thi 2 tao mang hai tay, mang 1 tay ; kỳ
thứ hai thi 2 tà i mú a cô n, mú a giá o, trong đó định hạ ng cũ ng nên có châ m chướ c ; nếu
kỳ thứ nhấ t mang 2 tay, mang 1 tay đều đượ c là hạ ng ưu, 1 ưu 1 bình, hoạ c 1 ưu 1 thứ ,
hoặ c đều đượ c bình cả là hạ ng bình, 1 bình 1 thứ hoặ c đều thứ cả là hạ ng thứ , vừ a có
mộ t liệt là hạ ng liệt. Kỳ thứ 2, thi 2 nghề mú a cô n mú a giá o cũ ng theo như thế. Cò n kỳ
thứ ba, thi bắ n sú ng điểu sang, xin theo nghị trướ c mà là m.

- Nghị trướ c, thi sá t hạ ch lạ i, hỏ i về cá c sá ch Vũ kinh ((1) Tứ c là Vũ kinh thấ t thư gồ m có

bả y sá ch : Tô n tử , Ngô tử , Lụ c thao, Tư mã phá p, Hoà ng thạ ch cô ng tam lượ c, Uấ t liễu tử
và Ly Vệ cô ng vấ n đố i.1), nay xin sau khi xướ ng danh, quan chá nh phó chủ khả o đem võ
sinh thi trú ng 3 kỳ, chính mình tự xét lạ i 1 tao về tà i nghệ, sứ c khoẻ để phép thi đượ c
nghiêm. Đô i khi có võ sinh nà o từ ng đọ c các sá ch Vũ kinh, hoặ c trong 18 loạ i binh khí có
tà i giỏ i riêng, tình nguyện thi, thì quan chá nh phó chủ khả o lạ i sá t hạ ch thêm để phâ n
biệt đượ c kỹ.

- Trướ c kỳ thi 1 thá ng, các võ sinh ngạ ch quâ n ở Kinh thì do viên quả n lấ y đủ quê quá n,
tuổ i, diện mạ o, điểm chỉ và suấ t độ i cam kết bả o đả m, là m danh sá ch đệ giao quan
chưở ng lĩnh ; võ sinh ngạ ch quâ n phủ Thừ a Thiên và cá c trự c tỉnh ở ngoà i, thì do viên
quả n lấy đủ quê quá n, tuổ i, diện mạ o, điểm chỉ và suấ t độ i cam kết bả o đả m ; võ sinh
ngạ ch dâ n thì do viên phủ huyện lấ y đủ quê quá n, tuổ i, diện mạ o, điểm chỉ và lý dịch
cam kết bả o đả m. Tấ t cả đều là m danh sá ch đệ giao thượ ng ty sở tạ i, thượ ng ty chưở ng
lĩnh đều phả i xét thự c, hộ i lạ i là m danh sá ch thi, là m thà nh 3 bả n “Giá p”, “ấ t”, “Bính”,
trong đó kê khai họ tên, quê quá n, tuổ i, diện mạ o, điểm chỉ, cố t phả i rõ rà ng xác thự c.
Phả i trong thá ng ấ y hiện đã đệ đến bộ , để đến kỳ thi chuyển giao cho quan trườ ng 2 bả n
“ấ t”, “Bính”, trong đó bả n “Bính” thì giao cho quan chá nh phó đề diệu để theo và o đấy đề
quyển, bả ng “ấ t” thì giao cho quan chá nh phó chủ khả o đủ đố i chiếu so sá nh, bả n “Giá p”
bộ giữ để lưu chiểu. Nếu võ sinh đến hô m và o thi, so chiếu họ tên, quê quá n, điểm chỉ có
chỗ khô ng hợ p, liền phả i giao bộ xét rõ ; nếu là độ i tên đi thi hộ , thì đem kẻ phạ m ấ y xử
tộ i xứ ng đá ng ; nếu xét ra danh sá ch trướ c sai lầ m, hoặ c dụ ng tình thô ng đồ ng, hoặ c là m
việc sơ suấ t, thì chiếu theo nhẹ nặ ng xử tộ i.
- Các võ sinh đi thi, trừ ngạ ch quâ n ở Kinh và ngạ ch dâ n ở Thừ a Thiên ra, cò n thì cho do
thượ ng ty sở tạ i dự tính kỳ hạ n trướ c, cấ p giấ y đi đườ ng, cố t phả i trướ c 1 thá ng đầ y đủ
cả , để đến kỳ và o thi.

- Trướ c kỳ thi 1 thá ng, quan phủ Thừ a Thiên đượ c chi tiền cô ng mua tre gỗ để là m
trườ ng, hạ n trong 1 thá ng phả i là m xong.

- Trướ c kỳ thi 1 thá ng, bộ Binh tư cho cá c sở , ty : chiếu theo cá ch thứ c thi vă n là m 1 ấ n
khắ c chữ “Vũ kinh thí”, 1 triện bằ ng ngà khắ c chữ “Vũ cử xứ ng hà nh”, 4 ấ n bằ ng ngà
khắ c chữ “Phâ n khả o Trí vi”, “Phâ n khả o Dũ ng vi”, “Phâ n khả o Tà i vi”, “Phâ n khả o Lự c
vi” ; khắ c dấ u bằ ng gỗ nhữ ng chữ “Đệ nhấ t trườ ng”, “Đệ nhị trườ ng”, “Đệ tam trườ ng”
mỗ i thứ 4 cá i, 4 cá i ấ n bà i ở chò i thi bắ n, khắ c bà i gỗ có số trượ ng 160 cá i, và là m 32
khố i chì đen, 32 cá i cô n sắ t, 32 cá i giá o dà i, 16 hình ngườ i bù nhìn bằ ng rơm, 160 miếng
kính ở giữ a bụ ng bù nhìn, 32 giá gỗ sú ng điểu sang, 8 vò ng sắ t, 300 cá i đích bằ ng sà nh,
cá c đồ vậ t thuố c đạ n, đá lử a theo vớ i sú ng, do viện Vũ bị chọ n lấ y đồ vậ t trong kho cho
đủ cả , sử a sang cò má y cố t đượ c nhanh nhạ y. Đến kỳ thi, đệ giao quan trườ ng chiếu
nhậ n để phâ n cấ p cho thi.

- Trướ c kỳ thi 1 thá ng, nha phủ Thừ a Thiên tư sang Nộ i vụ phủ là m sẵ n 40 bộ mũ á o cử
võ , mỗ i bộ 1 mũ chỏ m trò n bằ ng lụ a nam trơn, đen, mặ t trướ c chỏ m có hoa bằ ng bạ c,
trên chỏ m có cá i bầ u bằ ng bạ c, mỗ i thứ 1 chiếc ; khă n bịt tó c 1 chiếc, á o mó ng ngự a
bằ ng trừ u nam hoa to mà u bả o lam 1 chiếc, trong ló t bằ ng vả i đỏ ; bổ tử trò n bằ ng đoạ n
vũ đỏ , trong đính 2 chữ “Vũ cử ”, đằ ng trướ c đằ ng sau mỗ i đằ ng 1 bổ tử ; quầ n bằ ng da 2
tấ m, dả i đeo 1 chiếc, hia già y tuỳ dù ng. Quan trườ ng ấ y tư sang lấ y để giao cấp.

(- Về việc chọ n phá i quan trườ ng, từ chá nh phó chủ khả o trở xuố ng, đều do triều đình
tuyển bổ , trong số phâ n khả o ban vă n 4 viên, chá nh phó đề điệu 2 viên, kiểm ký 4 viên,
đều do bộ Lạ i kê khai các viên lang trung, chủ sự , tư vụ xứ ng đá ng chă m chỉ ở Lụ c bộ ;
trong số phâ n khả o ban võ 4 viên, tuầ n kiểm 3 viên, giữ cử a 2 viên đều do chưở ng lĩnh
kê khai các viên quả n vệ, hiệp quả n, suấ t độ i am tườ ng nghề võ ; giá m sá t việc trườ ng 3
viên, do viện Đô sá t kê khai cá c viên khoa đạ o ; trong đó ai có quan hệ vớ i võ sinh, theo
lệ phả i nên hồ i tị thì cho hồ i tị, đều phả i trướ c khi ấ y do đình thầ n nghị tuyển, tâ u lên
chờ Chỉ.

- Lạ i điển 14 ngườ i, lấy ở cá c hạ t Thừ a Thiên, Quả ng Nam, Quả ng Trị, Quả ng Bình, đều
dù ng thư lạ i 2 ty cá c hạ t ấ y, ngườ i chữ viết tố t, là m việc chă m chỉ sung và o là m việc.
Thừ a Thiên, Quả ng Nam, mỗ i tỉnh 4 ngườ i ; Quả ng Trị, Quả ng Bình mỗ i tỉnh 3 ngườ i.
Ngườ i nà o khô ng có thâ n nhâ n đi thi mớ i đượ c sung bổ , do quan hạ t ấy kê trình cấ p lộ
phí cho đi, theo hầ u quan trườ ng thi là m việc quan. Viện thi cô ng đồ ng 4 ngườ i, dinh đề
điệu 6 ngườ i, phâ n khả o 4 vi mỗ i vi 1 ngườ i.

- Các viên phụ thuộ c theo là m việc : biền binh chia đi là m việc 40 ngườ i ; biền binh
thuộ c và o tuầ n kiểm bên trong canh trự c trườ ng trong 10 ngườ i ; biền binh thuộ c và o
tuầ n kiểm bên ngoà i canh trự c trườ ng ngoà i 20 ngườ i ; biền binh thuộ c và o giữ cử a
canh trự c cá c điếm bên ngoà i trườ ng 30 ngườ i ; đều do phủ Thừ a Thiên tư bộ cấ p cho.

- Trướ c kỳ thi, phủ nha Thừ a Thiên, ở gầ n trườ ng sở , là m sẵ n nhà cô ng quá n ; đến kỳ
thi, cấ p phá t quâ n nhâ n, phu khiêng võ ng, phu khuâ n vá c, đi giú p việc quan trườ ng cù ng
đến quá n sở . Cá c quâ n nhâ n thì ở lạ i theo hầ u.

- Xem xét trườ ng thi, cung ứ ng đồ vậ t, thì dù ng viên phủ thừ a ở Thừ a Thiên.

- Tiền, lương cung đố n : quan chá nh chủ khả o 40 quan tiền, 8 phương gạ o trắ ng ; quan
phó chủ khả o 35 quan tiền, 7 phương gạ o trắ ng ; quan phâ n khả o, quan đề điệu mỗ i
ngườ i 25 quan tiền, 5 phương gạ o trắ ng ; quan phó đề điệu, quan giá m sá t, mỗ i ngườ i
20 quan tiền, 4 phương gạ o trắ ng ; quan kiểm ký, quan quả n biện, quan tuầ n kiểm, quan
bả mô n, mỗ i ngườ i 15 tiền, 3 phương gạ o trắ ng ; lạ i điển mỗ i ngườ i 5 quan tiền, 2
phương gạ o lương ; đều do phủ nha Thừ a Thiên theo đơn, lĩnh trong kho để chiếu cấ p.

- Số ngườ i theo hầ u quan trườ ng : quan chá nh phó chủ khả o mỗ i quan 5 ngườ i ; quan
phâ n khả o, đề điệu mỗ i quan 3 ngườ i ; quan phó đề điệu, giá m sá t mỗ i quan 2 ngườ i ;
quan kiểm ký, quả n biện, tuầ n kiểm, bả mô n mỗ i quan 1 ngườ i.
- Ngà y quan trườ ng bá i mạ ng, quan bộ Binh phụ ng lĩnh cờ , bà i, ấ n “Vũ kinh thí trườ ng”,
triện “Vũ cử xứ ng hà nh”, “Phâ n khả o đồ ký”, cù ng là hộ p son, hộ p mự c bằ ng thiếc, chữ
trườ ng khắ c bằ ng gỗ , ấ n bà i chò i bắ n, bà i gỗ khắ c số trượ ng và tấ t cả đồ dù ng để thi,
theo số chuyển giao cho quan chá nh phó chủ khả o phụ ng lĩnh đến trườ ng là m việc.

- Ngà y quan trườ ng tiến trườ ng, bộ Binh phá i quan quâ n đủ cả khí giớ i ra hộ tiếp ; quan
trườ ng đều chỉnh tề mũ á o nghi vệ tiến trườ ng, và cá c điển lạ i đều yên nghỉ ở phò ng trọ .
Ngà y hô m ấ y, bộ Binh uỷ thuộ c viên đem danh sá ch thi và 1 bộ Tự điển, các tậ p Chướ c
định thí phá p ((1) Châ m chướ c bà n định phép thi.1), cá c sá ch Vũ kinh và o theo, chuyển
giao cho quan trườ ng nhậ n lấ y là m việc. Viên phủ Thừ a Thiên cũ ng và o theo, kiểm xét
cá c thứ cầ n dù ng, cung ứ ng đồ vậ t, đầ y đủ vừ a phả i tấ t cả , rồ i liệu để lạ i viên xứ ng đá ng
ngà y đêm tú c trự c ở nhà cô ng quá n để phò ng đến kỳ thi là m việc.

- Các ngà y và o trườ ng và xướ ng danh, ra bả ng, biền binh theo hầ u quan chá nh phó chủ
khả o, mỗ i quan 20 ngườ i ; phâ n khả o, đề điệu, mỗ i quan 10 ngườ i, đều do bộ Binh phá i
cấ p.

- Võ sinh và o trườ ng, cá c ngạ ch quâ n ở Kinh, cho mặ c quầ n á o hiệu quâ n ; cò n võ sinh
ngạ ch quâ n, ngạ ch dâ n cá c địa phương, khă n á o đều cho tuỳ tiện dù ng mà u lam hoặ c
mà u đen.

- Phà m cá c ngà y thi, bộ Binh phá i quan và liệu cho biền binh chia hà ng đi tuầ n sá t để giữ
tệ gian lậ u.

- Sau khi tiến trườ ng, quan chá nh phó chủ khả o sứ c ngay cho dinh đề điệu đem danh
sá ch thi theo tên đề quyển, dù ng giấ y vừ a, trên mặ t quyển, hà ng thứ nhấ t đều in cá c chữ
“đệ nhấ t, đệ nhị, đệ tam trườ ng”, hà ng thứ 5 đều đề họ tên ; dướ i tên, bên hữ u chua rõ
tỉnh, phủ , huyện, tổ ng, xã , thô n nà o, bên tả chua tuổ i và hình dá ng nét mặ t, bên dướ i là m
chỗ điểm chỉ. Cá c võ sinh ngạ ch quâ n, đều chiếu họ tên chua hiệu quâ n vắ t vai ; võ sinh
ngạ ch dâ n có danh hạ ng riêng, như quan viên tử chẳ ng hạ n, cũ ng chiếu tên chua vắ t vai.
Cá c quyển kỳ đệ tam, trong quyển đều dù ng đó ng ấ n bà i chò i thi bắ n. Đề quyển xong, đệ
giao quan chá nh phó chủ khả o sứ c đó ng ấ n triện, theo ngay chia giao cho cá c viên phâ n
khả o cá c vi chiếu nhậ n để đến hô m sau, đố i chiếu vớ i chỗ ghi chua.

- Phà m trướ c kỳ thi mộ t ngà y, quan chá nh phó chủ khả o sứ c cho dinh đề điệu cử số
ngườ i đi thi trong danh sá ch thi, chia là m 3 phầ n, mỗ i ngà y 1 phầ n ; lạ i chiếu mỗ i mộ t
phầ n đều chia là m 4 vi, tên nà o ngà y nà o theo vi nà o và o trườ ng, chiếu tên viết lên biển,
mỗ i vi 3 biển, trên biển viết chữ son to là vi nà o, mặ t trướ c biển đều chiếu viết ngà y nà o
và o trườ ng, rồ i yết thị ở 4 vi “Trí”, “Dũ ng”, “Tà i”, “Lự c”, để đều nhậ n nhớ ngà y, đứ ng chờ
gọ i tên và o trườ ng. Hễ chia vi, như mộ t tên võ sinh kỳ đệ nhấ t đã và o vi “Trí”, thì kỳ thứ
hai đổ i và o vi “Dũ ng”, kỳ thứ 3 đổ i và o vi “Tà i” hoặ c vi “Lự c”, khô ng đượ c lẫ n lộ n đem
mộ t tên ba kỳ hoặ c 2 kỳ và o trù ng mộ t vi, để giữ tệ gian lậ u.

- Sau khi tiến trườ ng, quan chá nh phó chủ khả o sứ c cho dinh đề điệu đề quyển xong, lạ i
sứ c cứ theo họ tên võ sinh, là m 1 tậ p sổ biên tên, đến sớ m hô m thi củ a mỗ i kỳ, chiếu số
quyển chia cho cá c vi. Khi chiếu nhậ n quyển thi ở trườ ng ngoà i giao đến, phả i niêm
phong ngay lạ i, soạ n số hiệu, tiếp tụ c đưa sang cô ng đồ ng thí viện, đem cá c mả nh giấ y
biên tên so sá nh cá c thứ xong, tấ t cả số quyển đượ c hay hỏ ng tiếp tụ c chuyển giao cho
quan đề điệu thu nhậ n, dinh đề điệu đều theo ngà y chiếu cứ chỗ tên chua rõ là hiệu
nà o ; đến kỳ thi thứ 3 chiếu nhậ n xong, rồ i đem cả 3 quyển xem xét kỹ hiệu trướ c, như
tên nà o kỳ thứ nhấ t là “Kiền nhấ t hiệu”, kỳ thứ hai lạ i là “Khô n lụ c hiệu”, kỳ thứ ba là
“Tố n ngũ hiệu”, biết đượ c 3 hiệu ấ y tứ c là mộ t tên, rồ i đem đó ng cả 3 hiệu là m mộ t đệ
giao lên quan chủ khả o, cò n giấ y biên tên thì cấ t giữ cẩ n thậ n, đợ i quan chủ khả o hộ i
đồ ng vớ i quan phâ n khả o chướ c lượ ng số lấ y trú ng cử võ là bao nhiêu, số dự trú ng 2 kỳ
là bao nhiêu, đều đệ giao sang dinh đề điệu nhậ n lấy, đem cá c quyển dự trú ng cử võ dá n
giấ y biên tên và o, giao sang quan chủ khả o, để phò ng gọ i tên ; rồ i lạ i chiểu số lấ y trú ng
cử võ là bao nhiêu ; chiếu theo mẫ u quyển 3 kỳ, lạ i mỗ i tên đều đề 3 quyển, để phò ng
ghi chép lú c và o Phướ c hạ ch. Cò n cá c quyển dự trú ng 2 kỳ tiếp tụ c đem giấ y biên tên
dá n và o, để phò ng tra xét.
- Phà m ngà y và o trườ ng, khắ c thứ 5, canh 5, quan trườ ng đều mặ c phẩ m phụ c, chia ra
cử a 4 vi, lạ i điển cầ m sổ gọ i tên, cho võ sinh và o trườ ng, đều đến nhà tranh ở vi củ a
mình chờ để thi, khô ng đượ c ồ n à o, để trườ ng quy đượ c nghiêm.

- Các ngà y thi trong 3 kỳ, phâ n khả o mỗ i vi 1 quan, đều theo vi xét thi ; 1 viên kiểm ký
là m việc kiểm ký, 1 ngườ i lạ i điển theo hầ u ; 1 viên quả n biện là m việc ở vi. Hằ ng ngà y,
buổ i sớ m từ giờ Mã o đến giờ Tỵ thì thi, giờ Ngọ tạ m nghỉ ; buổ i chiều từ giờ Mù i đến giờ
Dậ u thì thi, gầ n đến chiều thì thô i, 3 kỳ theo thế cả .

- Các ngà y thi trong 3 kỳ, cá c viên quả n biện đều sẵ n sà ng chia xếp cá c bà i khắ c số
trượ ng để là m dấ u, rồ i ở nhà tranh trướ c viện phâ n khả o chia đặ t mỗ i vi 8 khố i chì đen,
đến ngà y thi, 2 quan phâ n khả o hộ i lạ i cù ng ngồ i liệu lấ y bao nhiêu võ sinh, rồ i sứ c cho
kiểm ký và điển lạ i đều đem quyển thi xét nghiệm tấ t cả họ tên, quê quá n, tuổ i, diện
mạ o, điểm chỉ cho hợ p. Cá c võ sinh đều chiếu nhậ n chì đen mỗ i ngườ i 2 khố i, hai tay
mang đi. Viên kiểm ký và quả n biện đều xét nghiệm kỹ lưỡ ng ngườ i nà o đi đượ c bao
nhiêu trượ ng, trình rõ ngay, quan phâ n khả o xét thự c, viên kiểm ký cứ thự c biên ngay
và o quyển xong, viên quả n biện bả o biền binh đem khố i chì chia để như trướ c, các võ
sinh lạ i chiếu nhậ n chì đen mỗ i ngườ i 1 khố i, mộ t tay mang đi, viên kiểm ký và quả n
biện xét nghiệm kỹ lưỡ ng, ngườ i nà o đi đượ c bao nhiêu trượ ng trình rõ ngay. Quan
phâ n khả o xét thự c, viên kiểm ký lạ i cứ thự c biên ngay và o sổ , rồ i đều ghi rõ họ tên và o
trong quyển, đó ng ngay ấ n củ a vi mình và o, cho ngay cá c võ sinh đã thi rồ i đượ c ra ; rồ i
lạ i đổ i lượ t, liệu lấy võ sinh khá c và o thi, đều là m theo như trướ c. Thi buổ i sớ m xong,
quan phâ n khả o đếm ngay số quyển đã thi là bao nhiêu, chính mình tự viết chữ niêm
phong ở ngoà i hò m, viết rõ vi nà o bao nhiêu quyển, sứ c cho viên tuầ n kiểm trườ ng
ngoà i đệ giao cho dinh đề điệu. Quan đề điệu chiếu nhậ n, rồ i ở mặ t quyển dướ i chữ
trườ ng khắ c bằ ng gỗ đề chữ son là vi nà o liền niêm phong ngay, soạ n số hiệu, tiếp tụ c
đệ giao sang cô ng đồ ng thí viện. Quan chá nh phó chủ khả o xét duyệt, chiếu lệ chướ c
định cá c hạ ng ưu, bình, thứ , liệt, đá ng đượ c hạ ng nà o, đề chữ son ngay ở trong quyển,
lạ i ở dướ i chữ đề hạ ng, đều dù ng triện ngà , xong, đưa giao ngay sang dinh đề điệu thu
lấ y cấ t đi. Thi buổ i chiều theo như buổ i sá ng là m việc, hai ngà y sau cũ ng theo như thế.
- Các ngà y thi kỳ thứ hai, cá c viên quả n biện đều theo vi, sẵ n sà ng bà y hà ng cô n, giá o ở
nhà tranh trướ c viện phâ n khả o, và dự ng bù nhìn rơm ở hai bên tả hữ u trướ c sâ n, đủ
cả ; đến giờ , quan phâ n khả o hộ i lạ i cù ng ngồ i, theo như trướ c, liệu lấ y võ sinh bao
nhiêu ngườ i, so nghiệm cho đú ng. Các võ sinh đều đến lĩnh cô n sắ t, đứ ng đấ y, vừ a đi
vừ a mú a theo như phép. Kiểm ký và quả n biện đều xem xét kỹ lưỡ ng, ngườ i nà o đi
đượ c bao nhiêu trượ ng, trình rõ ngay. Quan phâ n khả o xét thự c, viên kiểm ký cứ thự c
ghi và o trong sổ ngay. Xong, cá c võ sinh lạ i lĩnh giá o, đứ ng xếp hà ng, đều mú a đâ m theo
như phép. Kiểm ký và quả n biện đều xem xét kỹ lưỡ ng, ngườ i nà o đâ m trú ng mũ i giá o
mà suố t qua, hoặ c đâ m trú ng mũ i giá o và o vừ a thô i, hoặ c chợ t đâ m trú ng, hoặ c đâ m
khô ng trú ng, trình rõ ngay, quan phâ n khả o xét thự c, kiểm ký lạ i cứ thự c ghi và o trong
quyển, rồ i đều theo lệ ghi rõ họ tên và o trong quyển, đó ng ấ n. Xong, cho võ sinh đã thi
rồ i đượ c ra. Lạ i đến lượ t liệu lấ y võ sinh khá c và o thi, đều là m theo như trướ c. Thi buổ i
sớ m xong, quan phâ n khả o theo lệ niêm phong cá c quyển thi, sứ c giao sang cô ng đồ ng
thí viện, quan chá nh phó chủ khả o xét thự c đề hạ ng, lạ i giao sang dinh đề điệu nhậ n lấ y
cấ t đi. Thi buổ i chiều là m việc theo như buổ i sớ m, lạ i ngà y sau cũ ng theo như thế.

- Các ngà y thi kỳ thứ ba, cá c viên quả n biện đều theo vị, sẵ n sà ng bày hà ng sú ng điểu
sang và giá để đồ vậ t thuố c, đạ n, đá lử a ở nhà tranh trướ c viện phâ n khả o, đều đủ cả ,
thô ng bá o ngay cho viên bả mô n ở trườ ng ngoà i dự ng cờ đỏ ở trên giá cờ , biền binh
canh trự c ở mặ t trướ c trườ ng trong, trườ ng ngoà i, đều cho lui trá nh cả . ở cử a Trấ n Bình
khô ng cho ngườ i khô ng có chứ c việc dắ t nhau và o xem. Phủ nha Thừ a Thiên lạ i cấ m
ngườ i đi lạ i ở ngoà i thà nh lố i hướ ng thẳ ng trướ c mặ t trườ ng thi đề phò ng trở ngạ i khá c.
Viên quả n biện ở cá c chò i trô ng đố c thú c cá c biền binh chờ trô ng đá nh hiệu; đến giờ ,
quan phâ n khả o hộ i lạ i cù ng ngồ i theo như trướ c liệu lấ y võ sinh là bao nhiêu ngườ i so
nghiệm cho đú ng. Cá c võ sinh đều nhậ n sú ng sử a soạ n thuố c đạ n theo như phép, đều
hướ ng và o chò i bia đứ ng chờ , viên quả n biện đá nh kẻng là m hiệu. Ngườ i đứ ng đầ u bắ n
trướ c, bắ n trú ng đích, biền binh ở chò i trô ng xét thự c thì đá nh mộ t hồ i trố ng, trú ng
vò ng trò n thì đá nh 3 tiếng trố ng, bắ n và o chò i bia thì đá nh 3 tiếng sênh, bắ n ra ngoà i
chò i bia thì đá nh ba tiếng thanh la. Viên kiểm ký chiếu theo vết ở chò i bia chấ m và o
trong quyển và thẻ ở chò i bia. Bắ n xong mộ t lượ t, viên kiểm ký và quả n biện đều xét kỹ
xem ngườ i nà o bắ n trú ng đích, bắ n trú ng vò ng trò n, hoặ c và o chò i bia, hay là ra ngoà i
chò i bia, trình rõ ngay. Quan phâ n khả o xét thự c, viên kiểm ký đem ngay quyển thi, cứ
thự c ghi và o. Xong, cá c ngườ i thi theo như trướ c bắ n tiếp, bắ n xong 3 phá t, đá nh mộ t
hồ i kẻng, biền binh ở chò i trô ng đều đến xoa khắ p mặ t chò i bia như cũ , rồ i lui về chỗ
củ a mình, bắ n xong 6 phá t thì kiểm ký theo thứ tự chiếu các quyển thi ghi và o ; xong,
theo như lệ trướ c, ghi rõ họ tên và o trong quyển, đó ng ấ n và o. Cho cá c võ sinh đã thi
đượ c ở tạ m sau viện phâ n khả o, đợ i thi buổ i sớ m xong đều cho ra theo cử a vi củ a mình.
Quan phâ n khả o chiếu theo lệ, niêm phong quyển thi, sứ c giao sang dinh đề điệu đề vi
và niêm phong lạ i, soạ n số đệ giao sang cô ng đồ ng thí viện. Quan chá nh phó chủ khả o
định hạ ng, đưa sang cho thu lấ y cấ t đi. Thi buổ i chiều theo như buổ i sá ng là m việc, hai
ngà y sau cũ ng theo như thế.

- Ba kỳ thi xong, quan đề điệu theo lệ đó ng quyển đệ giao quan chá nh phó chủ khả o xem
xét, chiểu lệ chướ c định ngườ i nà o trú ng cả 3 kỳ, trướ c hết giao sang dinh đề điệu dá n
giấ y biên tên và o, để phò ng gọ i tên. Cò n cá c quyển dự trú ng hai kỳ thì tiếp tụ c giao sang
dinh đề điệu, tiếp tụ c dá n giấ y biên tên, chiếu là m danh sá ch tư bộ , nhưng do quan
chá nh phó chủ khả o xét thự c, để phò ng đưa bộ xét bà n.

- Ngà y gọ i tên, quan chá nh phó chủ khả o đều mặ c phẩ m phụ c ra ngoà i cử a lớ n trườ ng
thi, lạ i điển chiếu theo tên đem võ sinh đượ c trú ng và o vi “Dũ ng”, chờ đợ i Phướ c hạ ch.

- Các ngà y Phướ c hạ ch, cá c viên quả n biện chiếu lệ, theo ngà y, sẵ n sà ng đem đồ để thi
bà y hà ng ở nhà tranh vi thứ hai là vi “Dũ ng”. Hằ ng ngà y buổ i sớ m, buổ i chiều hai lầ n
quan chá nh phó chủ khả o đến vi “Dũ ng”, hộ i đồ ng vớ i cá c quan phâ n khả o, theo thứ tự
cù ng ngồ i, chiểu theo phép thi liệu lấ y võ sinh đượ c trú ng là bao nhiêu ngườ i, lầ n lượ t
xem xét, rồ i chiểu đem phép thi 3 kỳ theo ngà y và o Phướ c hạ ch, sứ c cho cá c viên kiểm
ký đều cứ thự c biên và o trong quyển, ghi họ tên, rồ i viết cá c chữ “y, khá n” đó ng triện
ngà và o. Hằ ng ngà y buổ i sớ m, buổ i chiều hai lầ n đều đem cá c quyển Phướ c hạ ch đệ giao
sang dinh đề điệu thu lấ y cấ t đi, đô i khi có ngườ i nà o từ ng đọ c cá c sá ch Vũ kinh hoặ c
binh khí 18 bậ c, có tà i giỏ i riêng, tình nguyện trình xin thi, quan chá nh phó chủ khả o
cho đều đượ c tuỳ tà i, lạ i sá t hạ ch thêm, và biên chép đó ng triện và o trong quyển. Dinh
đề điệu theo lệ đem tấ t cả 3 quyển Phướ c hạ ch củ a từ ng ngườ i đó ng chung là m mộ t, đệ
giao sang quan chá nh phó chủ khả o đem cá c quyển đó ng chung về thi Phướ c hạ ch, câ n
nhắ c tấ t cả , đề hạ ng, rồ i hộ i đồ ng vớ i cá c quan phâ n khả o bà n tính kỹ lưỡ ng cho xá c
thự c ; trong đó quyển thi Phướ c hạ ch so vớ i quyển thi lầ n đầ u hoặ c có cách nhau xa quá ,
thì liệu cho truấ t bớ t, cò n như khô ng sai khá c lắ m, thự c nên lấy đỗ , thì đem quyển thi
trướ c, dự a và o đó mà câ n nhắ c, như 3 kỳ đượ c ưu cả là cao nhấ t ; hai kỳ ưu, mộ t kỳ bình
là hạ ng trên ; mộ t kỳ ưu, hai kỳ bình là hạ ng dướ i ; mộ t kỳ ưu, mộ t kỳ bình, mộ t kỳ thứ
hoặ c 1 kỳ ưu, hai kỳ thứ lạ i dướ i nữ a ; ba kỳ bình hoặ c hai kỳ bình, mộ t kỳ thứ , mộ t kỳ
bình hai kỳ thứ và 3 quyển đều thứ lạ i dướ i nữ a. Theo đạ i khá i như thế để suy ra quyển
khá c. Trong đó ưu, bình, thứ kỳ thứ ba so sá nh nặ ng hơn kỳ thứ hai, ưu, bình, thứ kỳ thứ
hai so sá nh nặ ng hơn kỳ thứ nhấ t, lạ i đem tấ t cả quyển thi Phướ c hạ ch điều hoà tính trừ ,
để định thứ bậ c, sứ c cho dinh đề điệu đều theo tên bậ c chiếu cho viết bả ng, rồ i đem
bả ng cử võ yết thị, là m bả n tâ u lên.

- Các ngà y thi ba kỳ, giá n hoặ c gặ p mưa lầ y lộ i, tạ m cho đình lạ i, đợ i khi tạ nh rá o, lạ i cho
thi, rồ i đem duyên cớ triển hạ n là m bả n tâ u lên.

- Các võ sinh, hoặ c có ngườ i nà o, kỳ thứ nhấ t khô ng trú ng cách, cho và o kỳ thứ hai, kỳ
thứ hai khô ng hợ p cá ch, cho và o kỳ thứ ba, đợ i sau khi thi xong ba kỳ, tính suố t, liệu cho
bỏ hay lấ y).

- Bao nhiêu quyển lấ y đỗ cử võ để riêng 1 hò m, bao nhiêu quyển dự trú ng 2 kỳ để riêng

mộ t hò m, bao nhiêu quyển loạ i hỏ ng để riêng 1 hò m, đều giao cho viện thí thu lấ y cấ t đi.

- Các võ sinh có tang cha mẹ, ô ng bà và là m con nuô i ngườ i, phả i để tang ngườ i nuô i ba
nă m, khô ng đượ c ẩ n tang đi thi ; trá i lệnh nà y, chiểu luậ t trị tộ i.

- Mượ n ngườ i đi thi và đi thi hộ ngườ i, đều sung là m quâ n ; quan trườ ng và võ sinh
thô ng đồ ng gử i gắ m và lạ i điển có tình tiết riêng, đều tuỳ nhẹ nặ ng phâ n biệt trị tộ i.

- Hạ ng cô n đồ vô lạ i hoặ c đá nh lừ a dỗ dà nh võ sinh, nó i dố i là đú t ló t, mưu lấy tiền củ a,

đều theo nhẹ nặ ng trị tộ i. Số tang vậ t đá nh lừ a sẽ đem thưở ng cho ngườ i phá t giá c.
Ngà y ra bả ng, thí viện đườ ng đá nh ba hồ i trố ng, quan trườ ng đều mặ c phẩ m phụ c, dà n
nghi trượ ng, đệ bả ng ra ngoà i cử a lớ n trườ ng thi, treo yết lên.

- Ngà y ra bả ng kỳ thi, quan trườ ng chiếu bao nhiêu ngườ i dự trú ng cử võ , tư cho phủ
nha Thừ a Thiên đưa giao mũ á o cử võ , ban cấ p ngay hô m ấ y. Cá c cử võ kính lĩnh đi ra ;
sau đó mộ t ngà y, đều đến chỗ ban yến. Quan phủ Thừ a Thiên là m sẵ n dã y nhà tranh ở
phủ nha, để là m chỗ ban yến. Đến sá ng sớ m ngà y ban yến, quan trườ ng dẫ n cử võ mớ i
đến sâ n, quan trườ ng và quan ở hạ t ấ y là m lễ bá i vọ ng 5 lạ y trướ c, xong chia ban đứ ng
hầ u ; cử võ mớ i là m lễ tạ ơn 5 lạ y và là m lễ tạ đượ c ban mũ á o 5 lạ y. Xong, quan trườ ng
và quan ở hạ t ấ y lạ i xếp hà ng cù ng vớ i cử võ mớ i cù ng là m lễ lĩnh yến 5 lạ y. Cá c phẩ m
vậ t thết yến, chi tiền cô ng ra, do quan hạ t ấ y sử a soạ n đầ y đủ , quan chá nh phó chủ khả o
cù ng mộ t mâ m, quan đề điệu, quan phâ n khả o mỗ i 3 ngườ i cù ng mộ t mâ m, quan ở hạ t
ấ y cù ng 1 mâ m, mỗ i mâ m giá 3 quan tiền ; giá m sá t, phó đề điệu, kiểm ký, quả n biện,
tuầ n kiểm, bả mô n 4 ngườ i cù ng 1 mâ m, mỗ i mâ m giá 2 quan 5 tiền ; cử võ mớ i mỗ i 4
ngườ i cù ng 1 mâ m, mỗ i mâ m giá 2 quan tiền ; lạ i điển mỗ i 6 ngườ i cù ng 1 mâ m, mỗ i
mâ m giá 2 quan tiền. Ă n yến xong, quan trườ ng và quan ở hạ t ấ y lạ i xếp hà ng cù ng cử
võ mớ i, là m lễ tạ yến 5 lạ y.

- Lễ ban yến xong, các quan chá nh phó chủ khả o, phâ n khả o, chá nh phó đề điệu, giá m
sá t, kính chờ tâ u lạ i. Cò n kiểm ký trở xuố ng đều về là m việc. Quan chá nh phó chủ khả o
đem đệ bả n tâ u cử võ , giá p, ấ t mỗ i thứ mộ t bả n, do bộ Binh đề tâ u.

- Việc kỳ thi xong, quan trườ ng chiếu trong số quyển đi thi, lấ y cử võ bao nhiêu quyển,
cù ng là dự trú ng 2 kỳ bao nhiêu quyển và danh sá ch 2kỳ đượ c trú ng, đệ giao bộ Binh tra
xét, rồ i do bộ Binh hộ i đồ ng vớ i viện Đô sá t đem cá c số quyển lấ y trú ng cù ng xét kỹ tâ u
lên. Sau khi đượ c Chỉ do bộ Binh sẽ khâ m mạ ng tố ng giao cho nhậ n lấ y. Cò n số quyển
hỏ ng kỳ thi ấ y là bao nhiêu, giao cho quan hạ t ấy thu lấ y cấ t đi.

- Phà m nhữ ng ngườ i đã trú ng cử võ ngạ ch quâ n hay ngạ ch dâ n, đều đượ c liệt và o hạ ng
chứ c sắ c, rồ i cho đều về ngũ gia tâ m luyện tậ p để đợ i thi Hộ i. Giá n hoặ c có ngườ i nà o
quê quá n ở tỉnh, tình nguyện ở lạ i Kinh để tiện diễn tậ p cũ ng đượ c. Cò n nhữ ng ngườ i dự
trú ng 2 kỳ, trướ c định xếp là m hạ ng tú tà i ; nay nghị lạ i : phà m ngườ i dự trú ng 2 kỳ, do
bộ tư cho chưở ng lĩnh và thượ ng ty sở tạ i, liệu giả m tạ p dịch sai phá i cho họ để họ họ c
tậ p đợ i khoa, chớ nên vin là danh sắ c tú tà i, chưở ng lĩnh, thượ ng ty cũ ng nên bấ t kỳ sá t
hạ ch, cho họ biết đượ c khích khuyến.

- Việc thi xong, quan hạ t ấ y hộ i chiếu tiền cô ng, đồ vậ t cô ng chi về việc thi, là m bả n tâ u
lên. Là m ra giá p, ấ t 2 bả n, do bộ Hộ xét lạ i, đợ i sau khi đượ c Chỉ, rồ i chép mộ t bả n giao
đến bộ Binh giữ lưu chiểu.

(- Cá c đồ vậ t cung ứ ng về kỳ thi : 4 bộ ghế chéo, 10 chiếc hò m đự ng quyển thi, đự ng

sá ch, 6 thù ng lớ n đự ng nướ c, 300 quả n bú t, 100 thoi mự c, 5 lạ ng phẩ m đỏ và 2 nghiên
son, 20 chiếc đĩa sà nh là m nghiên mự c, 10 hò n son, 10 tờ giấ y và ng, 50 tờ giấ y lệnh hộ i,
2.000 tờ giấ y rộ ng, 3.000 tờ giấ y vừ a. ở cô ng đồ ng thí viện : 4 chiếc phả n gỗ , 10 chiếc
phên nứ a, 6 chiếc kỷ để sá ch, 2 đô i chiếu cạ p, 3 đô i chiếu dà i, 6 giá đèn, đọ i đèn, dầ u, bấ c
đèn đủ cả . Phò ng quan chá nh phó chủ khả o : mỗ i phò ng 1 chiếc gườ ng, 1 chiếc phả n gỗ ,
1 đô i chiếu cạ p, 1 đô i chiếu vuô ng, 2 giá đèn. Cô ng đườ ng đề điệu : 4 chiếc phả n gỗ , 10
chiếc phên nứ a, 10 chiếc kỷ sá ch, 2 đô i chiếu cạ p, 3 đô i chiếu dài, 6 giá đèn. Phò ng quan
chá nh phó đề điệu : mỗ i phò ng 1 chiếc gườ ng, 1 chiếc phả n gỗ , 1 đô i chiếu cạ p, 1 đô i
chiếu dà i, 1 giá đèn. Phò ng quan nộ i giá m sá t ở nhà bên tả : 1 chiếc gườ ng,1 chiếc phả n,
1 đô i chiếu vuô ng, 1 đô i chiếu dà i, 1 giá đèn. Phò ng cá c lạ i viên 2 bên tả hữ u : mỗ i phò ng
2 chiếc gỗ , 1 đô i chiếu dà i, 1 giá đèn. Phò ng quan nộ i tuầ n sá t ở nhà bên hữ u : 1 chiếc
giườ ng, 1 chiếc phả n gỗ , 1 đô i chiếu vuô ng, 1 đô i chiếu dà i, 1 giá đèn. Binh xá hai bên tả
hữ u : mỗ i bên 4 chiếc phên nứ a, 1 đô i chiếu dà i, 1 giá đèn. Viện phâ n khả o 4 vi : mỗ i
viện 4 chiếc phả n gỗ , 4 chiếc phên nứ a, 4 chiếc kỷ sá ch, 1 đô i chiếu cạ p, 1 đô i chiếu
vuô ng, 2 đô i chiếu dà i, 4 giá đèn. Các phò ng quan phâ n khả o, quan giá m sá t hai bên tả
hữ u : mỗ i phò ng 1 chiếc giườ ng, 1 đô i chiếu cạ p, 1 đô i chiếu dà i, 1 giá đèn. Hai nhà lạ i,
binh : mỗ i nhà 2 chiếc phả n gỗ , 4 chiếc phên nứ a, 3 đô i chiếu dà i, 3 giá đèn. Lạ i 2 cá i
bả ng, 12 cá i biển ở cử a, 1 chiêng, 1 trố ng, 4 cá i kẻng. Trố ng nhỡ , thanh la, sênh gỗ mỗ i
thứ 8 chiếc, 2 bứ c cờ vuô ng bằ ng vả i đỏ , hằ ng ngà y củ i, nướ c, than, gỗ đều cứ binh đinh
hạ t ấ y chuyển vậ n giao nộ p tạ i viện, chia cấ p cho các phò ng đủ dù ng).
Vua theo nghị ấ y, duy quan chủ khả o ban võ đượ c lấ y quan nhấ t, nhị phẩ m. Rồ i lạ i dụ
rằ ng : “Kỳ thứ ba thi bắ n sú ng là việc quan trọ ng, huố ng chi đến lú c bắ n, trú ng hay
khô ng, thự c do tà i nghệ củ a võ sinh thế nà o, chắ c khô ng phả i quan trườ ng tư tình đượ c.
Nay chuẩ n cho quan chủ khả o, phó chủ khả o đến cá c kỳ thi thứ ba, phả i thâ n tự đi lạ i
xem xét, cho đượ c chu đá o. Cá c quyển thi đều do cá c quan phâ n khả o tự phả i xem xét
là m việc, cá c viên chủ khả o khô ng đượ c kiểm duyệt trướ c, cò n thì đều theo như nghị mà
là m”.

Tổ ng đố c An Giang - Hà Tiên là Tô n Thấ t Bạ ch tâ u : “ở tỉnh ấ y, nă m trướ c (nă m Minh

Mệnh thứ 20), đắp đê giú p sự là m ruộ ng, biền binh thuộ c tỉnh ấy khai phá cà y cấy đượ c
hơn 700 mẫ u ruộ ng ; rồ i vì biền binh đi đá nh giặ c, việc cà y cấy khô ng đượ c đầy đủ , mà
dâ n Kinh, dâ n Thổ ở đấ y đều khô ng lĩnh canh”. Vua bả o rằ ng : “Ruộ ng ấ y nă m trướ c
khai khẩ n, đã có hiệu quả , khô ng nên bỏ là m ruộ ng hoang, nhưng nay biền binh sai phá i
đi nhiều ngả , mà dâ n xã sở tạ i đều khô ng muố n lĩnh canh, tạ m đợ i khi việc ít, lạ i bà n
cũ ng đượ c”.

Quyền Tổ ng đố c Nghệ An - Hà Tĩnh là Đặ ng Đứ c Thiệm tâ u : “Lú a chiêm tỉnh Nghệ An

chỉ đượ c mù a vừ a, và sau khi bị nạ n bã o, lương thự c củ a dâ n chưa đượ c đầy đủ . Vậ y xin
cho số lĩnh vay trướ c củ a các huyện đượ c lù i hạ n đến vụ mù a bằ ng tiền”. Chưa bao lâ u,
tỉnh Hà Tĩnh cũ ng xin cho dâ n chiết nộ p bằ ng tiền. Vua đều chuẩ n y cho.

Đổ i gọ i độ i Tuầ n thà nh ở Bình Định là độ i Dự c thuậ n, cấ p thêm cho cô ng chú a thứ hai là
Nhâ n Yên, cô ng chú a thứ tư là Huy Nhu mỗ i ngườ i nử a độ i. (Trướ c cấ p thuộ c binh mỗ i
ngườ i 1 độ i).

Quyền Tổ ng đố c Thanh Hoá là Tô n Thấ t Cung tâ u : “Hai kho ở thà nh Triệu Tườ ng, thà nh
phủ Tĩnh Gia trướ c là m chậ t hẹp, nay xin là m thêm mỗ i nơi 7 gian, để phò ng hai huyện
Tố ng Sơn, Ngọ c Sơn đem nộ p tiền thó c”. Vua nghe theo (trướ c là m 3 gian, nay là m thêm
4 gian).
Cho Viên ngoạ i lang bộ Hộ là Trầ n Ngọ c Diễm, thă ng quyền Lang trung ty Kinh chương
bộ Hình.

ở Kinh sư khô ng mưa, lầ n đầ u sai Phủ thừ a Nguyễn Trung Nghĩa cầ u đả o, chưa ứ ng
nghiệm ; lạ i sai Thị lang Nguyễn Hanh và quyền Tham tri Nguyễn Đứ c Chính đả o tiếp,
đượ c mưa ngay. Quả ng Bình, Bình Định, Phú Yên cũ ng đem việc ít mưa bá o lên, đều sai
quan tỉnh cầ u đả o.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng 1, tế Thu hưở ng.

Sai thâ n phiên đạ i thầ n sung là m Hộ i điển. Trướ c đâ y, sai Tô n nhâ n phủ , cá c nha Lụ c bộ ,
đều phá i thuộ c viên tìm tấ t cả dụ , Chỉ, điều lệ và nghị củ a bộ , tờ tâ u trong Kinh ngoà i
trấ n, việc thuộ c về chính thể từ nă m Gia Long thứ nhấ t đến nă m Minh Mệnh thứ 21,
chiếu theo nă m, thá ng, chia định từ ng mô n, từ ng loạ i, là m thà nh sá ch ; đợ i bả n thả o
xong, sẽ chọ n phá i ngườ i sử a chữ a, gọ i là Đạ i Nam sự lệ hộ i điển. Đến đâ y, sai Tô n nhâ n
phủ Hữ u tô n chính Thọ Xuâ n cô ng Miên Định, Tả tô n nhâ n Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi,
Hữ u tô n nhâ n Phú Bình cô ng Miên An sung chứ c Tổ ng lý giá m tu ; Ngự tiền đạ i thầ n Vũ
Xuâ n Cẩ n, cố mệnh lương thầ n Trương Đă ng Quế, Thượ ng thư Hà Duy Phiên, Đặ ng Vă n
Thiêm, Lâ m Duy Thiếp, Phan Thanh Giả n sung chứ c Tổ ng vự ng ; Tham tri Lụ c bộ , Phó
đô ngự sử viện Đô sá t, Thị lang Lụ c bộ , ấ n quan Nộ i cá c sung chứ c Phâ n vự ng ; viên
ngoạ i lang Tô n nhâ n phủ , lang trung, viên ngoạ i lang ở Nộ i bộ , thị độ c, thừ a chỉ ở Nộ i
cá c sung chứ c tu tậ p. Và 76 ngườ i theo là m cô ng việc biên chép đều bổ thụ Hà n lâ m viện
Kiểm thả o.
Vua dụ rằ ng : “Bậ c đế vương trị nướ c, cố t ở đạ o ; mà đạ o ẩ n ở việc là m. Đờ i xưa đặ t
quan là m việc, tấ t có phép tắ c để lạ i, để tỏ bả o ngườ i ở ngô i vua biết tin dù ng và giá ngự
cá c quan, mọ i việc đều đượ c rộ ng. Đấ ng Hoà ng tổ ta, Thế tổ Cao hoà ng đế, mở mang bờ
cõ i, thố ng nhấ t non sô ng ; Hoà ng khả o ta, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, vă n minh điềm mở ,
vă n vũ thá nh thầ n, giữ nghiệp dự ng trướ c, là m theo tiền nhâ n. Nhữ ng việc để Phướ c
cho con chá u đã tỏ và đủ lắ m. Trẫ m đượ c hưở ng thịnh vượ ng, lo toan noi theo, rấ t mong
nố i đượ c ý nghĩ, việc là m. Đã kính là m sá ch Thự c lụ c, nêu rõ kỷ cương lớ n, phá p độ lớ n,
rạ ch rò i từ ng điều từ ng mụ c. Cò n tiết chế việc là m, ngă n ngừ a điều trá i thì sai là m sá ch
Hộ i điển nà y, cố t mong phâ n chia cương, mụ c, đầ u mố i rõ rà ng, đặ t ra thể lệ, để bả o cá c
ty, ngõ hầ u nhữ ng ngườ i thừ a hà nh đều có thể theo giữ để là m khuô n phép. Đó là phá p
điển rấ t lớ n. Vậ y phả i kén phá i ngườ i là m, để có chuyên trá ch, và cố t cho đượ c thà nh
tự u. Từ tổ ng lý, giá m tu cho đến cá c viên phâ n toả n, đều chiếu chứ c củ a mình theo lệ
là m việc, rồ i xét bả o thuộ c viên ở nha mình đều theo sự lệ riêng từ ng cụ c mà là m. Phâ n
toả n thì chia rõ từ ng mụ c, tổ ng vự ng thì tổ ng hợ p về cương. Cò n tổ ng lý, giá m tu thì sử a
sang, chỉnh lý, là m cho thà nh cô ng. Cô ng tá c thì có việc chính, việc kiêm, trá ch nhiệm thì
có là m riêng, là m chung, khô ng đượ c vì việc là m sá ch mà đến bỏ bễ việc chính, cũ ng
khô ng đượ c vin cớ việc chính mà sao lã ng, giá n đoạ n cô ng việc là m sá ch. Cố t mong việc
đượ c chu đá o, mà sá ch đượ c hoà n bị đủ kỹ, để tậ p đạ i thà nh cá c điển chương lớ n và lưu
truyền mã i mã i phá p chế củ a đờ i thịnh trị. Đó là điều trẫ m mong lắ m !”.

Cho : quyền Thượ ng thư bộ Hình Phan Thanh Giả n sung là m Chủ khả o trườ ng thi Thừ a
Thiên ; Hữ u thị lang bộ Binh là Phạ m Khô i là m Phó ; quyền Hữ u tham tri bộ Lạ i là Phạ m
Thế Trung sung là m Chủ khả o trườ ng thi Nghệ An, quyền Bố chính Sơn Tâ y Trầ n Quang
Chung là m Phó . Ngạ ch cũ : cử nhâ n trườ ng Thừ a Thiên 38 ngườ i, trườ ng Nghệ An 25
ngườ i, khoa nà y số sĩ tử nhiều hơn, chuẩ n cho trườ ng Thừ a Thiên lấ y thêm 12 ngườ i,
trườ ng Nghệ An lấ y thêm 3 ngườ i. Quan trườ ng theo đú ng số ngạ ch lấ y đỗ tấ t cả 78
ngườ i. (Cử nhâ n trườ ng Thừ a Thiên 50 ngườ i : Đoà n Vă n Bình, Trầ n Chương, Ngô Vĩnh
Tuy, Nguyễn Chương, Đặ ng Trâ n, Trương Khá nh Thuỵ , Nguyễn Gia Tú , Trầ n Nhượ ng,
Vũ Đă ng Xuâ n, Nguyễn Vă n Hiển, Nguyễn Phù ng Dự c, Trầ n Vă n Gia, Nguyễn Quang Huy,
Đinh Kỳ Diên, Đỗ Như Chương, Nguyễn Mậ u Đạ o, Nguyễn Vă n Thuỵ , Lê Trọ ng Khiết,
Trầ n Đình Ngữ , Cao Vă n Thấ n, Phan Vă n Khả , Lê Tâ n Soạ n, Lê Quố c Sỹ, Nguyễn Quố c
Uyển, Phan Doã n Đứ c, Trầ n Kim Giá m, Phạ m Nhữ Khuê, Nguyễn Kim Giá m, Nguyễn Đứ c
Hợ p, Phạ m Thanh Nhã , Hoà ng Thiện Trườ ng (tên cũ là Trọ ng Nguyên), Lê Bá Thậ n (tên
cũ là Tâ n Hồ ng), Nguyễn Vă n Hanh, Phạ m Vă n Ruậ t, Nguyễn Tuyển, Trang Thanh Viên,
Nguyễn Vă n Bằ ng, Đoà n Duy Trinh, Hoà ng Tịnh (tên cũ là Cô ng Ngạ n), Hoà ng Vă n Họ c,
Nguyễn Tiến Thá i, Vũ Vă n Hiệu, Nguyễn Hoà i Lý, Đoà n Khắ c Nhượ ng, Trương Đứ c Lâ n,
Lê Vă n Nhượ ng, Ngô Tò ng Nho, Trầ n Vă n Thiều, Trương Vă n Thuậ n, Lê Đườ ng Lâ m.
Trườ ng Nghệ An 28 ngườ i : Mai Thế Quý, Đinh Xuâ n Tú , Đặ ng Vă n Khả i, Ngô Trự c
Nghĩa, Trầ n Vă n Thịnh, Nguyễn Toả n, Trương Tuấ n Khả i, Lê Quan Quang, Trầ n Mậ u,
Biên Vă n Hoá n, Hồ Sĩ Đính, Nguyễn Đình Thiều, Phan Như Thứ c, Nguyễn Đình Khuê,
Hoà ng Vă n Thự , Nguyễn Đình Sĩ, Hạ Duy Trinh, Nguyễn Hữ u Củ ng, Phan Sĩ Thụ c, Lê
Đinh Tranh, Đỗ Đình Hiệu, Nguyễn Thế Vĩnh, Dương Bá Nghi, Hồ Sĩ Diễn, Hoà ng Vă n
Nghị, Đỗ Huy Tế, Phạ m Thanh, Lê Duy Thanh. Danh sá ch dâ ng lên, 3 nha hộ i đồ ng xét
duyệt, xét ra : Trườ ng Thừ a Thiên, cá c cử nhâ n là bọ n Trầ n Đình Ngữ , Nguyễn Vă n
Thuỵ , Lê Trọ ng Khiết, Cao Vă n Tuấ n ; trườ ng Nghệ An cá c cử nhâ n là bọ n Đinh Xuâ n Tú ,
Đỗ Huy Tế, Phạ m Thanh (sau đỗ phó bả ng), Lê Duy Thanh, quyển vă n đều có mộ t liệt,
đều giá ng là m hạ ng tú tà i ; trườ ng Nghệ An, hạ ng tú tà i Hoà ng Nghĩa Phiên quyển vă n
thô ng đủ 3 kỳ đượ c đổ i là m hạ ng cử nhâ n. Quan trườ ng vì lấ y đỗ khô ng tinh, đều phả i
giá ng phạ t. Trướ c đó trườ ng Nghệ An treo bả ng, cử nhâ n Mai Thế Quý thú rằ ng : Ô ng
nộ i là Mai Thế Đĩnh trướ c can á n là m giặ c, cha là Thế Chuẩ n đỗ tú tà i, mạ o khai là hiệu
sinh đờ i cố Lê, Thế Quý cũ ng theo khai như thế. Quan tỉnh tâ u lên. Giao tỉnh xét xử :
chiếu luậ t, phả i tộ i lâ y, đều phả i xử tộ i tử hình. Vua cho việc ấ y đã nguô i, gia â n cho Thế
Chuẩ n đượ c đổ i là tộ i phạ t trượ ng, đi đà y, vì phế tậ t đượ c nộ p tiền chuộ c tộ i ; Thế Quý
đượ c đổ i là tộ i trượ ng đồ tộ t bự c. (Thế Quý sau kêu xin và o thi, lạ i đỗ tiến sĩ).

Cho Thị lang Vũ khố Nguyễn Danh Giá p đượ c đổ i bổ Hữ u thị lang bộ Hình ; Vũ Phạ m
Khả i vẫ n quyền Trự c họ c sĩ viện Hà n lâ m sung là m việc Nộ i cá c. Giao ấ n quan phò ng Vũ
khố cho bọ n Lang trung Tô n Thấ t Chính, Viên ngoạ i lang Lâ m Nhậ t Hự u và Mai Đứ c Lệ
hộ i đồ ng trô ng giữ là m việc.
Tuầ n phủ Biên Hoà là Hà Thú c Lương tâ u rằ ng : “Tổ ng Bình Thổ huyện Bình An thuộ c
tỉnh hạ t có 24 xã , thô n, ấ p, số ngườ i và ruộ ng thì nhiều, địa thế rộ ng rã i, xin đem chia
là m hai tổ ng Bình Lâ m và Bình Thổ ”. Vua y cho.

Lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ là Hà Duy Phiên vì việc bộ bỏ đọ ng, dâ ng sớ xin chịu tộ i và xin ở
lạ i nha là m việc. Vua quở rằ ng : “Ngà y chẵ n là m việc, đã có phép trướ c, việc gì phả i xin
nghỉ ? Huố ng chi việc ở bộ có chồ ng chấ t nhiều, sao khô ng cố gắ ng trướ c, rồ i phả i nhắ c
nhở nghiêm sứ c thuộ c ty là m ngay, hầ u mong khô ng phụ vớ i chứ c vụ mớ i đượ c. Nếu
ham chơi như trướ c, thì phép nướ c rấ t nghiêm, tự có cô ng nghị”.

Lậ p hai “bạ n” ((1) Bạ n : Há n vă n viết là ; nay ta gọ i là “bả n”, mộ t đơn vị hà nh chính,

tương đương vớ i “thô n” ở miền xuô i ngà y nay.1) Yên Sơn và Mộ ng Sơn ở tỉnh Hà Tĩnh.
Độ i trưở ng đượ c cấ p bằ ng ở đồ n Quy Hợ p là Nguyễn Nhạ chiêu dụ dâ n lưu tá n 2 huyện
Yên Sơn, Mộ ng Sơn trở về phậ n nú i huyện Hương Sơn, lậ p ra hai bạ n Yên Sơn và Mộ ng
Sơn, đều thuộ c về đồ n Quy Hợ p, hằ ng nă m nộ p tiền thuế mỗ i ngườ i 2 tiền. Thưở ng thụ
Nguyễn Nhạ là m Độ i trưở ng, theo cá c viên ở đồ n là m việc quan.

Bắ c đầ u khai mỏ và ng Hộ i Hoan ở Lạ ng Sơn (hằ ng nă m nộ p 3 lạ ng và ng cá t).

Sai quan có trá ch nhiệm là m ấ n quan phò ng “Khâ m phá i”, ấ n quan phò ng “khâ m phá i
tra biện”, ấ n quan phò ng “Kinh phá i hộ i biện” bằ ng ngà , mỗ i thứ mộ t quả (chiều dà i 1
tấ c 5 phâ n, chiều ngang 1 tấ c 5 ly), phà m nhâ n viên sai đi, gặ p các việc phả i tâ u, phả i tư,
đều đượ c đem dù ng.

Di chuyển xưở ng thuyền Quả ng Ngã i đến thô n Phú Thọ . (Thuộ c huyện Chương Nghĩa,
trướ c ở hai xã , thô n Xuâ n Quang, Phú Nhâ n) mở và o ruộ ng củ a dâ n, thì trả theo giá .

Quan tỉnh Sơn Tâ y là Nguyễn Đă ng Giai dâ ng sớ tâ u nó i : “ở bả n tỉnh, theo lệ có phá i hơn

300 biền binh chia đi đó ng giữ ở hai tỉnh Hưng Hoá , Tuyên Quang, đều cứ 6 thá ng mộ t
lầ n đổ i. Nă m Thiệu Trị thứ 3, biền binh đó ng giữ ở tỉnh Tuyên, mộ t nă m mộ t lầ n đổ i ; vả
lạ i hai tỉnh sự thể giố ng nhau, xin đều mộ t nă m mộ t lầ n đổ i”. Vua y cho.
Đổ i sô ng Bả o Định ở Định Tườ ng là m sô ng An Định (trá nh tên cung).

Bắ t đầ u mở trườ ng thi võ ở Kinh đô . Cho : Thá i tử Thiếu bả o Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô

thố ng, Tâ n Lộ c tử Mai Cô ng Ngô n sung là m Chủ khả o quyền Hữ u tham tri bộ Binh
Hoà ng Tế Mỹ là m phó . Võ sinh các tỉnh về Kinh đi thi, khô ng cứ là quâ n hay dâ n, đều
liệu cấ p cho tiền, gạ o đi đườ ng hằ ng ngà y (đi đườ ng 1 ngà y, cho 2 tiền, 1 bá t gạ o, đi
đườ ng nử a ngà y, cho 1 tiền, 1 bá t gạ o). Khoa nà y dự trú ng 3 kỳ đượ c 64 ngườ i ; đến khi
và o Phướ c hạ ch, bắ n sú ng điểu sang, phầ n nhiều khô ng trú ng cá ch. Quan trườ ng đem
việc ấ y tâ u lên. Vua bả o rằ ng : “Phép thi cử võ , mang nặ ng, cầ m cô n, mú a giá o, đâ m bù
nhìn, cò n dễ cố sứ c ; duy bắ n sú ng đượ c trú ng đích mớ i thự c khó . Kể ra, quâ n độ i đượ c
huấ n luyện sẵ n, thi kỳ đầ u, thi Phướ c hạ ch, hai đằ ng khá c nhau xa, truấ t đi là phả i lắ m.
Duy ngạ ch dâ n dự trú ng khô ng mấ y, nếu lạ i vì phép bắ n chưa tinh mà mộ t mự c bỏ đi thì
thự c chưa phâ n biệt ! Vả lạ i, sú ng điểu sang nghiêm cấ m, là ng xó m đấ t hẹp, là m thế nà o
mà họ c tậ p đượ c ? Vậ y nên chướ c lượ ng lấ y thêm để khuyến khích sĩ khí”. Bèn cho lấ y
đỗ 51 ngườ i (Phạ m Đứ c Sá ng, Lê Uy,Trương Tín, Nguyễn Đà o, Lê Kỳ, Nguyễn Mỹ, Trầ n
Đô , Nguyễn Nghi, Nguyễn Hữ u Lâ n, Trầ n Đình Điều, Trầ n Tuấ n Tuyển, Hoà ng Toả n,
Nguyễn Khuê, Đỗ Ngọ c, Nguyễn Diễm, Hồ Cườ ng, Đỗ Lai, Đinh Hộ i, Trầ n Hạ nh, Hồ Thậ n,
Nguyễn Đoan, Hà Phướ c Cẩ m, Lê Tấ t Tự , Dương Cầ n, Phạ m Lợ i, Nguyễn Bá Thuậ n,
Hoà ng Lộ c, Trầ n Đình Cẩ m, Lê Nho, Phan Đình Đích, Dương Đình Du, Trầ n Đứ c Sĩ,
Nguyễn Do, Phạ m Nghiệm, Khuấ t Phú Hả i, Trầ n Mai, Trầ n Xuâ n Khá nh, Nguyễn Thạ ch,
Nguyễn Thư, Trầ n Đình Trá ng, Lê Vă n, Vũ ý, Trầ n Lự c, Hoà ng Vă n Ninh, Thạ ch Cả nh Uy,
Phan Hữ u Liễm).

Huỷ bỏ đền thờ loạ n thầ n nhà Lý là Trầ n Thủ Độ , quyền thầ n là Đỗ Anh Vũ .

Định thêm lệ dù ng ấ n và ng. Khoả ng nă m Minh Mệnh, lệ định : phà m lậ p nhà họ c, đặ t

khoa thi, triệu kẻ sĩ, cầ u lờ i nó i thẳ ng đều dù ng ấ n “Khâ m vă n chi tỉ” ; chấ n chỉnh việc
quâ n, mở kỳ thi võ , nghiêm việc vũ bị đều dù ng ấ n “Duệ vũ chi tỉ” ; đến đây định thêm :
phà m chọ n phá i hoà ng thâ n đạ i thầ n coi việc là m sử sá ch cũ ng dù ng ấ n “Khâ m vă n chi
tỉ”. Việc nà y đượ c đặ t thà nh lệ mã i.
Định Viễn cô ng Bính đượ c 50 tuổ i thọ . Vua sai trung sứ mang phẩ m vậ t thưở ng cho
(mộ t hình ngườ i tiên số ng lâ u bằ ng trú c, mộ t bộ đồ chơi bằ ng và ng ngọ c, mộ t bộ đồ
chơi bằ ng hoa quả , mộ t đô i bá t đĩa trang sứ c bằ ng và ng, nắ p bằ ng pha lê, 50 lạ ng bạ c, 15
sú c đoạ n thêu, mộ t bộ đồ chè vẽ và ng củ a nướ c ngoà i, mộ t bộ đồ uố ng rượ u bằ ng pha lê
củ a nướ c ngoà i, mộ t hò m chè tà u, mộ t hò m rượ u tâ y).

Cho : Phó vệ uý vệ Cẩ m y là Trầ n Lụ c thă ng quyền Vệ uý vệ Tả nhấ t dinh Vũ lâ m ; Phó vệ

uý vệ Tiền nhấ t dinh Vũ Lâ m là Nguyễn Tiến Song điệu bổ Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên
coi cá c độ i Tú c trự c; Quả n cơ cơ Quả ng Nam là Tố ng Đề thă ng quyền Phó vệ uý vệ Tiền
nhị dinh Vũ lâ m ; Phó vệ uý vệ Loan giá là Tô n Thấ t Lậ p thă ng quyền Vệ uý vệ Hậ u dinh
Long võ ; Phó vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ lâ m là Tô n Thấ t Nă ng điệu bổ Phó vệ uý vệ
Loan giá ; Quả n cơ cơ Khá nh Hoà là Vũ Lâ u thă ng quyền Phó vệ uý vệ Trung nhị dinh Vũ
lâ m ; Phó vệ uý vệ Nhị thuộ c Hậ u bả o là Phụ ng â n uý Nguyễn Yến thă ng quyền Vệ uý vệ
Hữ u dinh Hổ oai ; quyền Phó vệ uý vệ Phi kỵ viện Thượ ng tứ là Hồ Đă ng Tuâ n điệu
quyền Phó vệ uý vệ Nhị thuộ c Hậ u bả o Hậ u quâ n.

á n sá t Quả ng Ngã i là Đặ ng Kham, quyền Lã nh binh Đặ ng Thá i có tộ i, phả i cá ch chứ c.

Man Quả ng Ngã i cướ p bắ t dâ n Kinh, Đặ ng Thá i khô ng đến cứ u viện, lạ i đò i trâ u, vả i củ a
dâ n để chuộ c ; dâ n trong hạ t đến tỉnh tố cá o. Đặ ng Kham dà n xếp cho Thá i. Thá i nhâ n
thế là m cà n, đá nh phạ t dâ n. Dâ n trong hạ t đem việc ấ y vượ t bậ c kêu lên. Vua mớ i sai
Hình khoa Cấ p sự trung Giang Vă n Hiển, Đạ i lý tự Viên ngoạ i lang Nguyễn Cô ng Trứ đến
tra xét, biết hết sự thự c, đem việc ấ y tâ u lên. Vua quở rằ ng : “Hạ t ấ y là nơi quan yếu ở
thượ ng du, có mộ t dả i luỹ dà i để ngă n ngừ a, 27 lâ n binh trong 5 cơ để giữ , lạ i cho lã nh
binh đó ng luô n ở đấy để trô ng coi. Về cá ch phò ng giữ ngoà i biên, thự c nghiêm ngặ t và
đã là m sớ m lắ m. Nà y, đặ t ra quâ n đó ng đồ n, là để giữ cho dâ n. Trá ch nhiệm quan địa
phương là đượ c giao phó đờ i số ng củ a dâ n [sở tạ i] ngà y thườ ng, việc ngă n ngừ a đã
khô ng nghiêm, để cho á c Man đượ c nhâ n lú c sơ hở lẻn và o, đến khi chú ng quấ y rố i cướ p
bó c dâ n ngoà i biên, lạ i bắ t dâ n đem trâ u, vả i xin chuộ c. Thế là lấ y củ a dâ n chuộ c mạ ng
cho dâ n ! Vậ y mà quan quâ n hiện ở đấy vẫ n là m thinh, ngồ i nhìn, lạ i thô ng đồ ng kiêng
nể, để cầ u cá i tiếng là yên ổ n ! Cứ như việc là m ấ y, thì cò n dù ng quâ n hèn kém và quan
to như thế là m gì nữ a ?”. Thá i và Kham đều phả i cá ch chứ c, giao cho Phá p ty nghị xử .
Sau á n đã thà nh, Thá i phả i tộ i đồ , Kham phả i cá ch chứ c, theo bộ là m việc để chuộ c tộ i.
Bố chính Nguyễn Đứ c Hộ i vì ẩ n giấ u hù a theo cũ ng phả i giá ng, lưu.

Cho : Đạ i lý tự Viên ngoạ i lang Nguyễn Cô ng Trứ tạ m quyền á n sá t Quả ng Ngã i ; Vệ uý

gia hà m Chưở ng vệ tạ m giữ chứ c Đề đố c ở Kinh thà nh là Nguyễn Vă n Đứ c là m Lã nh
binh ở Quả ng Ngã i.

Sứ bộ sang nhà Thanh : Tả thị lang bộ Lễ là Trương Hả o Hợ p, Hồ ng lô Tự khanh Phạ m

Chi Hương, Hà n lâ m viện Thị giả ng họ c sĩ Vương Hữ u Quang đi việc cô ng về. Khi Hả o
Hợ p và Chi Hương đến Yên Kinh, vua Thanh ba lầ n cho triệu và o hầ u, ban rượ u cho
uố ng, mọ i ngườ i đều lấ y là m vinh dự . Đến khi về, họ bắ t nhiều dâ n phu ven đườ ng
khiêng mang đồ riêng. Việc phá t giá c. Vua giao bộ Hình nghị xử : Hả o Hợ p và Chi Hương
đều phả i cách, lưu, Hữ u Quang phả i giá ng, lưu. Rồ i điệu bổ Hả o Hợ p là m Tả thị lang bộ
Hộ , Chi Hương là m Lang trung bộ Hình, Hữ u Quang là m Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự
trung.

Đặ t đồ n Tắ c Suấ t ở An Giang, theo lờ i xin củ a quan tỉnh ấ y. Nêu thưở ng nhữ ng ngườ i
dâ n số ng lâ u 100 tuổ i (Hà Tĩnh, Phú Yên, Định Tườ ng, Quả ng Nam, mỗ i tỉnh 1 ngườ i).

Bố chính Quả ng Bình là Trương Đă ng Đệ tâ u rằ ng : “Hai huyện Bình Chính, Minh Chính
và mộ t tổ ng Cao Lao (thuộ c huyện Bố Trạ ch) trong hạ t, cá ch tỉnh hơi xa, xin đặ t kho
riêng ở phủ Quả ng Trạ ch để phò ng thu chi”. Vua giao bộ Hộ bà n. Bộ cho rằ ng huyện và
mộ t tổ ng ấ y cá ch tỉnh chẳ ng qua 1 - 2 ngà y đườ ng, nếu đặ t thêm kho để chứ a, thì khô ng
khỏ i phả i phá i lạ i dịch, biền binh coi giữ , thà nh thêm nhiều việc, xin theo như cũ , do tỉnh
thu nộ p. Vua nghe theo.

Quyền Binh khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung Nguyễn Hữ u Thà nh tâ u : “Đặ t ra Hà n lâ m

viện, chứ c quan khô ng phả i là nhẹ. Cổ giả có đờ i gọ i là “Ngọ c đườ ng”, có đờ i gọ i là
“Phượ ng trì”, thự c là danh giá quý trọ ng, khô ng phả i quan khá c có thể ví đượ c. Từ trướ c
đến giờ , ngườ i thi Hộ i dự trú ng chá nh bả ng ((1) Chá nh bả ng : tứ c là đỗ đạ i khoa, từ tiến
sĩ trở lên.1) hay phó bả ng, mớ i cho viện hà m ; mọ i ngườ i khô ng ai là khô ng lấ y là m vinh.
Nếu nhữ ng ngườ i viết chữ cũ ng yên nhiên đượ c xưng quan hà m Hà n uyển, phà m ngườ i
thi sá t hạ ch viết chữ ngay ngắ n cũ ng đượ c bổ thụ cung phụ ng Hà n lâ m viện, thì danh và
thự c thậ t chưa đượ c xứ ng ! Vậ y xin theo lệ ty Thừ a biện ở Tô n nhâ n phủ , lậ p ra mộ t ty,
đặ t chứ c danh riêng, phà m ngườ i xuấ t thâ n là viết chữ đều bổ sung và o ty ấy, theo viện
chưở ng là m việc quan. Cò n từ đã i chiếu trở lên xin lấ y ngườ i xuấ t thâ n khoa mụ c và giỏ i
vă n họ c để sung bổ , ngõ hầ u danh vớ i thự c cù ng xứ ng mà đườ ng ra là m quan mớ i đượ c
chỉnh đố n”.

Vua quở rằ ng : “Đặ t chứ c Hà n lâ m đã có phép chế từ trướ c. Nay lạ i khinh suấ t xin đặ t
thêm, đặ t quan hà m riêng, thự c là vô lý, việc đó khô ng nên bà n. Duy thuộ c viện từ điển
bạ trở xuố ng, trướ c đặ t để sung là m việc, cũ ng nên phâ n biệt thiện á c. Nên đem bọ n
chú ng sá t hạ ch kỹ hơn : ngườ i là m đượ c việc thì để lạ i, ngườ i hèn kém thì cá ch đuổ i,
khô ng để phiếm lạ m lẫ n lộ n mớ i đượ c.

Thá ng 8. Cho quyền Lang trung bộ Hộ Tạ Kim Vự c điệu bổ quyền á n sá t Nam Định.
Nguyên á n sá t Nam Định là Nguyễn Danh Dương trướ c cù ng là m việc vớ i Phan Bá Đạ t,
mộ t mự c hù a theo, bị phá i viên Trương Vă n Uyển hặ c, Dương phả i giả i chứ c, giao để tra
xét, nên nay mớ i cho Vự c thay thê. Cho : quyền Lang trung Nộ i vụ Lê Di điệu bổ quyền
Lang trung bộ Hộ , Viên ngoạ i lang Mộ c thương Hoà ng Cô ng Doã n thă ng quyền Lang
trung Nộ i vụ .

Bắ t đầ u đặ t kiểm hiệu vệ Cẩ m y, trậ t chá nh lụ c phẩ m. Tuỳ tà i bổ thụ , khô ng cứ số ngườ i.

Cho : cá c cử võ , ngườ i đỗ đầ u là Phạ m Đứ c Sá ng đượ c bổ là m Kiểm hiệu vệ Cẩ m y ; Lê

Uy đượ c bổ Thị vệ hạ ng 5 ; Trương Tín, Nguyễn Đà o, Lê Kỳ đượ c bổ là m Thiên hộ vệ
Cẩ m y ; Tú c vệ binh 20 ngườ i đượ c sung là m hà nh tẩ u xứ Thị vệ ; Thâ n cấ m binh và
binh dâ n cá c tỉnh 26 ngườ i đượ c sung là m hà nh tẩ u tú c vệ. Tấ t cả đều đượ c cấ p bà i
sừ ng, á o nhung phụ c, để hoặ c theo hầ u ngự giá . Ngườ i đượ c sung là m hà nh tẩ u xứ thị vệ
thì bậ c ở dướ i thị vệ bậ c 5 ; ngườ i đượ c sung là m hà nh tẩ u tú c vệ thì bậ c ở dướ i độ i
trưở ng tú c vệ, lạ i sai bọ n thố ng quả n thườ ng huấ n luyện thêm. Phà m ngườ i đã bổ chứ c
quan đều đượ c theo phẩ m, chi lương. Cò n cá c hà nh tẩ u hằ ng thá ng cấ p cho mỗ i ngườ i 2
quan tiền, 2 phương gạ o. Võ sinh khô ng trú ng cá ch, cũ ng liệu cấ p tiền, gạ o đi đườ ng
hằ ng ngà y cho về.

Vua dụ bộ Binh rằ ng : “Phép thi võ , nướ c ta từ trướ c vẫ n chưa cử hà nh. Khoả ng nă m

Minh Mệnh, chuẩ n định chương trình đưa cho quâ n dâ n trong Kinh ngoà i trâ n, cho biết
mà họ c tậ p. Nă m ngoá i đã đượ c trẫ m sắ c sai bộ châ m chướ c nghị lạ i. Nay gặ p nă m
khá nh điển, đặ c cá ch mở khoa thi võ ở kinh, đó là lầ n đầ u tiên. Tờ chiếu ban xuố ng,
nhâ n tà i họ p tậ p cả lạ i, phấ n khở i nứ c lò ng, thự c đá ng khen ngợ i. Có nhữ ng ngườ i đỗ
tâ n khoa đã đượ c giá ng dụ cấ p bổ chứ c quan và sung chứ c hà nh tẩ u thị vệ, tú c vệ, cho
đượ c kịp kỳ là m việc. Nhâ n nghĩ : việc cầ n trị nướ c, cố t có vă n võ , nay trong nướ c đượ c
thá i bình, vă n phong sô i nổ i. Về phép thi vă n, có thi Hương để cầ u tìm đượ c rộ ng, có thi
Hộ i, thi Đình để kén chọ n đượ c kỹ. Trong khi giữ đượ c nghiệp trướ c, cố nhiên phả i thế.
Cò n như đặ t ra thi võ , thự c muố n vă n võ cù ng tiến hà nh cố t cho câ n xứ ng, khô ng nên
là m mộ t đằ ng, bỏ mộ t đằ ng, tiến lệch về mộ t mặ t. Huố ng chi, thi võ , là việc lú c đầ u,
ngườ i tậ p cò n ít. Nă m nay cho mở khoa thi võ ở Kinh, thi võ sinh, thì võ sinh 31 trự c
tỉnh đều tụ hộ i cả ở Kinh sư, cũ ng như đi thi Hộ i. Nếu chiểu theo thi vă n, cũ ng đặ t các
hạ ng thi Hương, thi Hộ i, thi Đình, thì sự sắ p đặ t ấ y, hình như chưa đượ c hợ p. Nay chuẩ n
định : thi võ , 3 nă m mộ t kỳ, đều theo lệ thi nă m nay, phà m võ sinh cá c trự c tỉnh đều đến
Kinh đi thi, gọ i là khoa thi võ ở Kinh ; cò n thi Hương, thi Hộ i, thi Đình về võ tạ m đợ i sau
nà y nhâ n tà i ngà y cà ng thịnh, số đi thi có nhiều, sẽ đem bà n dầ n cũ ng đượ c. Lạ i, nay thi
võ đã định là m khoa thi võ ở Kinh so vớ i nghị củ a bộ , sự thể kỳ thi Hương về võ hơi
khá c. Các ngườ i đượ c đỗ khoa nà y, trẫ m theo đó châ m chướ c liệu cho cấ t bổ , để sự
khích lệ, tá c thà nh đượ c rõ rà ng rộ ng rã i, chưa nên vin để là m lệ. Từ nay đến khoa sau,
phà m cá c điều lệ nhấ t thiết phả i là m, chuẩ n cho tham chiếu phép thi Hương, thi Hộ i, lạ i
đem bà n rồ i tâ u lên, để là m phép nhấ t định. Trong số đượ c đỗ , nếu thự c có ngườ i trộ i
hơn cả bọ n, đượ c đỗ đầ u, nên cho chuẩ n chứ c gì, đến khi đó sẽ xin Chỉ là m theo. Cò n
ngườ i khô ng xuấ t sắ c lắ m, chỉ là chung bả ng liền tên, giá n hoặ c có ngườ i đã là độ i
trưở ng, có ngườ i là cấ p bằ ng ngoạ i uỷ, cũ ng có ngườ i là binh dâ n, nên chướ c lượ ng thế
nà o để bổ quan ? Phâ n phá i là m chứ c hà nh tẩ u, định lấ y niên hạ n chọ n bổ , hơi có phâ n
biệt. Nhữ ng ngườ i đã trú ng 3 kỳ mà Phướ c hạ ch khô ng trú ng cách và nhữ ng ngườ i hai
kỳ cù ng trú ng, có nên chướ c miễn tạ p phá i để giú p cho họ c tậ p đợ i khoa thi ? Và đố i vớ i
quâ n dâ n đã từ ng và o thi, cá c viên quả n và quan địa phương nên là m thế nà o để hò ng
chọ n duyệt kiểm thú c, khiến cho họ khô ng dá m phó ng tú ng, đượ c thà nh tà i cả , để phò ng
khi cầ n đến ? Tấ t cả đều bà n kỹ tâ u lên, đợ i trẫ m quyết định, sẽ theo là m mã i”.

Sau đó , cá c quan ở bộ hộ i bà n, cho rằ ng khoa cử để chọ n nhâ n tà i, cố t đượ c dù ng ngườ i

giỏ i ; triều đình đặ t ra phép, phả i xét đến việc thi hà nh. Nhà vua sử a sang quy mô trị
bình, giả ng minh việc võ . Về phép thi võ , đã sắ c cho bộ tô i châ m chướ c bà n định điều lệ
thi Hương, thi Hộ i, thi Đình chuẩ n định thi hà nh ; lạ i nhâ n gặ p nă m khá nh điển, đặ c cá ch
chuẩ n cho mở khoa thi võ ở Kinh, tiến cử ngườ i hiền lương, thự c là thịnh điển đà o tạ o
nhâ n tà i củ a đờ i thịnh trị. Duy việc thuộ c lú c bắ t đầ u, luyện tậ p cò n ít. Các kỳ thi Hương,
thi Hộ i, thi Đình về võ , chưa nên mở ra vộ i. Nay chuẩ n định 3 nă m mộ t lầ n thi, gọ i là
khoa thi võ ở Kinh, hộ i võ sinh 31 tỉnh mà thi ở Kinh sư, xem ra cù ng vớ i nghị trướ c củ a
bộ tô i về thi Hương võ , sự thể hơi khá c ; trong đó khô ng phả i khô ng có chỗ , nên cho
định lạ i. Và như tuyển bổ chứ c quan, trướ c miễn niên hạ n, cù ng là cá i phép ngà y thườ ng
chọ n duyệt kiểm thú c, chưa đượ c bà n đến, nên lạ i đem chướ c nghị, để là m phép noi
theo lâ u dà i. Nay bọ n thầ n tham khả o phép thi trườ ng vă n và điều lệ thi võ củ a điển lệ
nhà Thanh, phà m nghị trướ c đã thoả đá ng, xin chiếu theo như thế mà là m. Cò n các điều
nên đem định lạ i, xin kê cẩ n thậ n tâ u lên. Vua y theo nghị ấ y.

(- Nghị trướ c, phép thi 3 kỳ, kỳ thứ nhấ t thi mang nặ ng (cử tạ ), nay nghị định thêm
mang cả 2 tay đi đượ c ngoà i 30 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 60 trượ ng là hạ ng
ưu ; mang cả 2 tay đi đượ c ngoà i 20 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 40 trượ ng là
hạ ng bình ; mang cả 2 tay đi đượ c ngoà i 15 trượ ng, mang 1 tay đi đượ c ngoà i 30 trượ ng
là hạ ng thứ , khô ng đượ c như thế là hạ ng liệt. Kỳ thứ 2, thi cô n, giá o ; nay định thi cô n,
cố t lấy phép bà i hơn kém là m thứ bậ c. Về phép bà i, do cá c viên chưở ng lĩnh hộ i đồ ng
vớ i các viên quả n quâ n tú c vệ am hiểu nghề cô n, chọ n ra các bà i từ trướ c đến giờ cù ng
truyền tậ p chung, do bộ duyệt kỹ định là m phép thi ; đến kỳ thi, chiếu theo nghị trướ c,
dù ng cô n sắ t nặ ng 30 câ n, cố t phả i mú a luô n nhanh nhẹn, đú ng phép cả 10 phầ n, khô ng
cứ số trượ ng nhiều hay ít, mú a đượ c 3 bà i là hạ ng ưu, hai bài là hạ ng bình, 1 bà i là hạ ng
thứ , khô ng đượ c như thế là hạ ng liệt. Phép thi giá o, vẫ n theo nghị trướ c, nhưng đâ m bù
nhìn chỉ lấ y mắ t sá ng, tay nhanh là hơn, cố t lú c hướ ng và o bù nhìn phả i đâ m ngay, đượ c
trú ng mớ i là trú ng cá ch, nếu hoặ c nhìn kỹ quá mà đâ m hơi chậ m, tuy trú ng cũ ng là hạ ng
liệt ; kỳ thứ 3 thi bắ n sú ng, chỉ lấ y số trú ng hay lạ c, tính trừ chướ c định, chưa đượ c chu
đá o lắ m ; nay định bắ n 6 phá t sú ng, 4 hay 5 phá t trú ng vò ng trò n là hạ ng ưu, 2 hay 3
phá t trú ng vò ng trò n là hạ ng bình, 1 phá t trú ng vò ng trò n là hạ ng thứ . Mỗ i mộ t phá t
trú ng đích, tính chiết là m 2 phá t trú ng vò ng trò n, tính chiết định hạ ng, cò n thì cũ ng phả i
đều và o chò i bắ n (bia), giá n hoặ c có 1 phá t lạ c ra ngoà i chò i bắ n, phả i nên tính chiết
suố t cả , đem 1 phá t trú ng đích hoặ c 2 phá t trú ng vò ng trò n, tính trừ 1 phá t lạ c ra ngoà i
chò i bắ n, cò n thừ a số trú ng đượ c 5 phá t trú ng vò ng trò n, mớ i đượ c dự và o hạ ng thứ ;
nếu tính trừ chỉ thừ a 3 phá t trú ng vò ng trò n, cù ng là ra ngoà i chò i bắ n đến 2 phá t, thì
cù ng trú ng đích trú ng vò ng trò n 3 - 4 phá t cũ ng theo hạ ng liệt.

- Nghị trướ c, phép thi Phướ c hạ ch, chiếu đem phép thi 3 kỳ theo ngà y và o thi Phướ c
hạ ch, hình như là quá nặ ng. Nay định : từ nay, phà m thi Phướ c hạ ch, chỉ phả i mộ t ngà y,
thi bắ n sú ng 3 phá t, trừ ngườ i nà o đã khô ng trú ng đích, trú ng vò ng trò n mà ra ngoà i
chò i bắ n 1 phá t trở lên, phả i nên đá nh hỏ ng ra, cò n thì phà m ngườ i dự có 1 - 2 phá t
hoặ c trú ng đích, hoặ c trú ng vò ng trò n, cù ng là tuy khô ng trú ng đích, trú ng vò ng trò n mà
3 phá t cù ng và o chò i bắ n, và giá n hoặ c có ngườ i 1 phá t ra ngoà i chò i bắ n mà trú ng đích
hoặ c trú ng vò ng trò n đủ để khấ u trừ , đều cho dự và o trú ng cá ch ; trong đó ngườ i nà o
giá n hoặ c có từ ng đọ c cá c sá ch Vũ kinh, hoặ c 18 ban binh khí, có tà i giỏ i riêng, tình
nguyện trình thi, quan chá nh phó chủ khả o xét thự c, đượ c kể rõ trong danh sá ch thi tâ u
lên chờ Chỉ hậ u thưở ng.

- Về phép tuyển bổ , từ nay phà m dự trú ng kỳ thi võ , trừ nhữ ng ngườ i đứ ng đầ u bả ng,
tên ở thứ nhấ t, thứ nhì, thứ ba, nếu thự c có tà i vượ t hẳ n trong bọ n, nên cho phẩ m chứ c,
đến khi ấ y xin Chỉ mà là m theo, cò n thì phà m ngườ i nguyên trướ c là biền binh tú c vệ
đượ c trú ng cá ch, thì sung là m hà nh tẩ u xứ Thị vệ ; ngườ i nguyên trướ c là thâ n cấ m binh
và binh dâ n cá c trự c tỉnh đượ c trú ng cá ch, thì sung là m hà nh tẩ u tú c vệ, nhưng đều
chiếu cấ p lương bổ ng, do cá c viên thố ng quả n thườ ng cho diễn tậ p thêm 1 nă m, đủ hạ n
đều do bộ Binh là m bả n tâ u lên, xin giao đình thầ n tuyển bổ . Về phép tuyển, lấ y mú a cô n
gỗ , bắ n sú ng để so sá nh mộ t tao, chướ c định thứ bậ c tâ u lên, ngườ i trú ng tuyển thì do
bộ Binh chiếu bổ . Ngườ i nà o đã là độ i trưở ng thì nhắ c bổ thự c thụ độ i trưở ng suấ t độ i,
ngườ i nà o là cấ p bằ ng ngoạ i uỷ thì nhắ c bổ độ i trưở ng, quyền chá nh độ i trưở ng suấ t
độ i, là binh dâ n thì nhắ c bổ độ i trưở ng, thí sai chá nh độ i trưở ng suấ t độ i ; cò n nhữ ng
ngườ i nà o kỹ thuậ t cũ ng rấ t am hiểu, khô ng dự trú ng tuyển thì cho đình lạ i 1 nă m, vẫ n
chứ c hà nh tẩ u ở chỗ cũ ; đợ i đủ hạ n nếu số hà nh tẩ u hiện tạ i có nhiều, vẫ n do đình thầ n
chiếu lệ chọ n tuyển, nếu hiện số chỉ 10 ngườ i trở xuố ng thì do bộ Binh sá t hạ ch tâ u lên,
xin chiếu chỗ khuyết liệu bổ để đượ c giả n tiện.

- Việc thi võ xong, bộ Binh chiếu theo danh sá ch, chuyển giao cho cá c thượ ng ty chướ c
miễn tạ p phá i sai dịch. Khô ng cứ ngạ ch quâ n, ngạ ch dâ n, phà m ngườ i dự trú ng 3 kỳ mà
Phướ c hạ ch khô ng trú ng cá ch, đượ c miễn 3 nă m ; ngườ i trú ng 2 kỳ đượ c miễn 2 nă m,
tấ t cả cô ng việc tạ p phá i đượ c miễn trừ để giú p cho sự họ c tậ p. Nhữ ng ngườ i ở ngạ ch
quâ n trong Kinh hay ngoà i trấ n, khi có bà y hà ng chầ u hầ u hoặ c bấ t kỳ sai phá i đi bắ t
giặ c, vẫ n đều chiếu lệ thườ ng phá i ra, khô ng đượ c chướ c miễn.

- Phà m võ sinh ngườ i nà o kỳ thứ nhấ t mà bị xếp hạ ng liệt thì khô ng đượ c và o kỳ thứ
hai, hoặ c kỳ thứ hai mà bị xếp hạ ng thì khô ng đượ c và o kỳ thứ ba, để trườ ng quy đượ c
nghiêm.

- Các ngườ i dự trú ng kỳ thi võ , khô ng cứ quê nhà xa hay gầ n, đều do bộ Binh cấ p giấ y
cho nghỉ 1 thá ng, ở quê nhà nghỉ ngơi ; hết hạ n đều do quan địa phương sở tạ i cấ p dẫ n
đến kinh, lạ i ứ ng chự c ở bộ Binh, lượ ng chiếu phâ n phá i là m hà nh tẩ u.

- Võ sinh đã đượ c và o thi, thuộ c về ngạ ch quâ n thì do viên quả n mỗ i thá ng 1 lầ n, thuộ c
về ngạ ch dâ n thì do thượ ng ty 2 thá ng mộ t lầ n, đều cho đò i đến trườ ng diễn tậ p, chiếu
theo phép thi 3 kỳ sá t hạ ch để xem họ c nghiệp tiến hay khô ng : ngườ i tiến thì ghi tên để
khuyến khích, ngườ i khô ng tiến thì phạ t roi để ră n chừ a ; lạ i nhâ n đó mà hiểu bả o nghĩa
lý, để cho biết yên phậ n, giữ phép, đều tự dố c lò ng cố gắ ng để đợ i khoa thi. Nếu có tên
nà o lườ i biếng bỏ hạ ch và nết cũ bấ t chính, phó ng tú ng là m cà n, thì cho quả n suấ t và
tổ ng lý sở tạ i tuỳ việc mà hặ c, quan thượ ng ty chiểu theo nhẹ nặ ng quở phạ t. Nếu khô ng
biết đến, hoặ c theo ý mình tha cho, khi bị ngườ i khá c phá t giá c, thì ngoà i phạ m nhâ n bị
trị tộ i theo luậ t rồ i, quả n suấ t, tổ ng lý cũ ng đều bị chiếu theo nhẹ nặ ng xử tộ i để ngă n
ngừ a đượ c nghiêm).

Vua thâ n hà nh là m thơ cầ m kỳ thư hoạ , ban bả o quầ n thầ n rằ ng : đá nh đà n, đá nh cờ ,

viết và vẽ, đều là tà i nghệ, trẫ m cho là bố n tà i ; thó i đờ i gọ i là “cầ m, kỳ, thi, hoạ ” là khô ng
đú ng.

Sai Quả n vệ vệ Loan giá là Tô n Thấ t Hà n chọ n tuyển 2 vệ Nhấ t, Nhị dinh Kỳ võ bổ và o 2
độ i Nhấ t, Nhị ty Loan nghi.

Vua bả o quan đạ i thầ n viện Cơ mậ t là bọ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Trướ c đây, Tổ ng

đố c Sơn Tâ y là Nguyễn Đă ng Giai nố i vầ n hoạ đầ u bà i kỳ thứ hai trườ ng Hương ở Thừ a
Thiên, lờ i vă n xem ra cũ ng khá , trẫ m đã phê và cho kim tiền, đồ dù ng vă n phò ng, mỗ i
thứ mộ t chú t ; nên đem thơ là m để hoạ cho các quan đạ i thầ n tuyên đọ c cù ng nghe.

Phó lã nh binh Bắc Ninh là Trầ n Đă ng Phó chết.

Cho : Chưở ng vệ Nhấ t vệ Hữ u dinh quâ n Thuỷ sư ở Kinh kỳ là Nguyễn Doã n thă ng
quyền Đề đố c ở Kinh thà nh kiêm là m cô ng việc phủ Thừ a Thiên; Lã nh binh Thanh Hoá
là Nguyễn Nghĩa Thịnh thă ng quyền Chưở ng vệ vệ Nhấ t dinh Hữ u quan Thuỷ sư ở Kinh
kỳ, kiêm trô ng coi cá c vệ Nhấ t, Nhị, Tam, Tứ , Ngũ ; Vệ uý, Phó Lã nh binh Thanh Hoá là
Tô n Thấ t Đắ c bổ thụ Lã nh binh Thanh Hoá , Phó lã nh binh Thá i Nguyên là Nguyễn Đình
Phướ c điệu bổ Phó lã nh binh ở Thanh Hoá ; Phó vệ uý vệ Tú c vũ dinh Hổ oai là Hổ Biểu
thă ng quyền Phó lã nh binh Thá i Nguyên ; Quả n cơ cơ Tiền chấ n là Hoà ng Tuấ n thă ng
quyền Vệ uý vệ Tú c vũ , dinh Hổ oai ; Vệ uý vệ Kiện vũ , dinh Hù ng nhuệ là Nguyễn Tam
điệu bổ Phó lã nh binh quan Bắc Ninh ; Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Minh vũ là
Nguyễn Họ c thă ng thụ Phó vệ uý vệ Minh vũ .

Ngà y Mậ u Ngọ . Vua đến đà n Xã Tắ c là m lễ Thu tế. Trướ c đây, tiết đạ i khá nh, là m lễ xong,
vua dụ rằ ng : “Nă m nay trẫ m đượ c tứ tuầ n chính thọ , Phướ c đứ c to lớ n lâ u dà i, truy
nghĩ đứ c trướ c, đượ c nhờ xiết bao ! Đến kỳ Thu tế, trẫ m thâ n đến đà n Xã Tắ c, miếu đế
vương cá c đờ i và Vă n miếu là m lễ, có cá c việc phả i là m, quan bộ Lễ chiếu ngà y nghĩ soạ n
nghi tiết, tâ u lên chờ Chỉ”. Rồ i bộ tâ u lên, chiếu theo lệ nă m Thiệu Trị thứ 3. Vua theo
nghị ấ y. Đến đâ y thi hà nh.

Quyền Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Tổ ng đố c Hà Nộ i - Ninh Bình là Tô n Thấ t Lương chết,

vua tiếc lắ m, dụ rằ ng : “Lương kịp thờ Hoà ng khả o ta, Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế đã lâ u
nă m, trị dâ n, là m việc, giữ mự c thanh cầ n ; gầ n đâ y nhậ n chứ c trọ ng trấ n, là m hết tâ m
lự c, rấ t có cô ng lao. Chuẩ n cho thự c thụ Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, chiếu phẩ m cấ p tuấ t, cho
thêm 5 cây gấ m Trung Quố c, 10 tấ m lụ a, 30 tấ m vả i, 1.000 quan tiền, sai quyền Bố chính
Phan Tĩnh đến tế 1 tuầ n, rồ i cắ t 50 ngườ i phu trạ m lầ n lượ t đi đườ ng đưa về nhà ở Kinh
; đến ngà y an tá ng, sai quan đến tế 1 tuầ n đợ i sau theo hà ng thờ ở đền Hiền Lương, ghi
và o tự điển.

Cho Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lễ là Đặ ng Vă n Thiêm gia hà m Thá i tử

Thiếu bả o, lĩnh Tổ ng đố c Hà Nộ i - Ninh Bình ; Tham tri bộ Lễ là Lý Vă n Phứ c, Thị lang là
bọ n Tô n Thấ t Tĩnh, Nguyễn Hưở ng hộ i đồ ng tạ m giữ ấ n triện bộ Lễ.

Quan tỉnh An Giang nghĩ rằ ng số quâ n tỉnh ấ y có ít, xin cho 500 biền binh đó ng trướ c
đượ c ở lạ i, đó ng như cũ , đợ i nă m sau, theo lệ, thay đổ i. Vua y cho.

Quan tỉnh Gia Định cũ ng vì thấ y số quâ n có ít, xin cho 1.024 biền binh đó ng ở An Giang
trướ c đượ c ở lạ i chỗ đó ng, đợ i đến kỳ đổ i, sẽ lạ i cho thay đổ i. Vua khô ng chuẩ n y, sai
liệu trích 500 ngườ i cho phá i đổ i trướ c, cò n thì lầ n lượ t phá i đi đổ i dầ n, để sự khó nhọ c
nhà n rỗ i đượ c đều.

Vua thấ y rằ ng thờ i tiết đã sang mù a thu, cá c hả i phậ n đều đượ c yên ổ n, cho cá c hạ ng
quâ n thuyền ở Kinh đã đi lạ i tuầ n tiễu phậ n biển từ Thừ a Thiên trở và o đến Bình Thuậ n,
trở ra Bắ c đến Quả ng Yên đều triệt về cả, rồ i do quâ n đó ng đồ n cá c hạ t sở tạ i theo phậ n
biển đi lạ i tra xét, đá nh dẹp để giặ c biển đượ c yên. Lạ i thưở ng cho các quan quâ n kỷ lụ c
2 tiền có từ ng bậ c.
Ngà y Quý Hợ i. Vua đến miếu đế vương cá c đờ i là m lễ Thu tế.

Cá c tỉnh Thá i Nguyên, Bắ c Ninh, Nam Định, Hả i Dương, Hà Nộ i, Hưng Yên khô ng mưa ;
tỉnh Cao Bằ ng có sâ u cắ n lú a. Vua cho là m lễ đả o vũ và trừ sâ u.

Thêm điều cấ m về là m bạ c giả . Dụ rằ ng : “Và ng bạ c là củ a quý thô ng dụ ng, quan hệ đến

tiêu dù ng củ a dâ n. Từ trướ c đến giờ , bọ n cà n bậ y theo đó là m giả mạ o : hoặ c có thứ
trong là m bằ ng đồ ng mà ngoà i mạ bạ c, hoặ c có thứ ngoà i bằ ng bạ c mà trong dù i lỗ ró t
chì và o, đủ cá c mố i tệ ! Nă m ngoá i đã chuẩ n y nghị củ a bộ , định lạ i phép mớ i về bạ c, lạ i
thêm nghiêm điều cấ m, vì muố n ngă n sự gian, trừ mố i tệ và là m cho củ a dâ n đượ c
nhiều. Gầ n đây tên thợ bạ c ở Hà Tiên là Lê Vă n Cơ đú c lạ i bạ c cô ng, dá m đem chấ t đồ ng
pha lẫ n, đã có Chỉ xử tộ i phả i thắ t cổ , nhưng giam chờ Chỉ. Nhâ n đó nghĩ rằ ng phá p luậ t
để ră n sự gian, cố nhiên là phép thườ ng củ a Nhà nướ c nhưng khô ng dạ y mà giết, đâ u
phả i là bả n tâ m ngườ i nhâ n. Vả lạ i, nay đú c lạ i bạ c giả , là việc lầ n đầ u, hiện nay cá c tỉnh
đương bắ t đầ u là m, khô ng thể khô ng dụ lạ i cho rõ rà ng. Nay sai sứ c khắ p cho nhâ n dâ n
và bọ n thợ trong hạ t : Từ nay, phà m đú c ra bạ c đĩnh, bạ c nén, nếu kẻ nà o dá m đem
đồ ng, chì pha lẫ n thì khô ng cứ tang số nhiều hay ít, tấ t đem ngay kẻ phạ m xử tộ i tử hình.
Lờ i dụ ban ra, phá p luậ t theo đấy, chớ bả o là khô ng ră n bả o trướ c”.

Ngà y Đinh Mã o. Vua đến Vă n miếu là m lễ Thu tế.

Bỏ bớ t quâ n canh giữ đồ n An Lạ c tỉnh An Giang.

Quyền Tả tham tri bộ Binh là Nguyễn Đứ c Chính đượ c điệu bổ Hữ u tham tri bộ Lạ i. Hữ u
tham tri bộ Cô ng là Nguyễn Vă n Điển do bả n chứ c là m cô ng việc Thuỷ sư ở Kinh kỳ, vì
cớ Tả tham tri bộ Lạ i là m cô ng việc Thuỷ sư ở Kinh kỳ là Nguyễn Đứ c Hoạ t có tang phả i
về quê.

Dụ rõ về việc bắ n sú ng. Vua dụ rằ ng : “Gầ n đâ y, ở Quả ng Trị, Gia Định diễn tậ p voi trậ n,
quâ n phá o thủ đều nhỡ bắ n chết ngườ i, đều đã lượ ng tình định tộ i. Nhâ n nghĩ : việc
dù ng sú ng rấ t là quan trọ ng, khi có sơ nhỡ , dễ đến chết ngườ i ! Từ nay, hễ đến kỳ diễn
tậ p voi trậ n, quan thượ ng ty sở tạ i cầ n chuyển sứ c cho cá c quả n suấ t, phả i thâ n tự kiểm
điểm cố t cho đú ng phép, khô ng đượ c chuyên uỷ quâ n phá o thủ tuỳ ý bắ n ra. Nếu có lỗ i
lầ m như thế, trừ kẻ phạ m phả i trị tộ i nặ ng, quả n suấ t phả i chiếu lệ xử phâ n ra, cá c
thượ ng ty khô ng biết sứ c rõ , cũ ng khó chố i tộ i lỗ i. Vậ y thô ng dụ cho biết”.

Hoã n kỳ tuyển duyệt ((1) Tuyển duyệt : duyệt binh và tuyển lính.1) ở Nghệ An và Hà
Tĩnh. Vua dụ rằ ng : “Hai hạ t nà y nă m ngoá i, chính đến kỳ tuyển duyệt, nhưng vì vừ a sau
nạ n bã o lụ t, nhâ n dâ n lạ i cò n bị nhiễm lệ khí, nguồ n số ng chưa đượ c đầ y đủ , nên nhiều
lầ n đã cho triển hạ n lạ i. Cuố i mù a xuâ n nă m nay, nhâ n gặ p lú c giá p hạ t, giá gạ o hơi cao
(Nhà nướ c đã lấ y thó c), vừ a bá n ra, vừ a cho vay ; lạ i gặ p khi gió mưa quá độ , thì đã chẩ n
cấ p cho nhiều. Về thó c thuế phả i nộ p, lạ i cho đượ c chiết nạ p ; số lĩnh vay trướ c cũ ng cho
lù i hạ n đem nộ p. Phà m nhữ ng kế để giú p cho dâ n địa phương ấ y, khô ng cá i gì là khô ng
chu đá o. Nhiều lầ n ban ơn, tưở ng đã đều đượ c nghỉ ngơi sinh số ng. Lạ i nghe nó i hiện
nay tình hình vẫ n cò n quẫ n bá ch, nếu theo kỳ tuyển duyệt thì đi lạ i chờ chự c, khô ng
khỏ i phiền nhọ c. Vậ y nên phả i liệu chữ a ngay, cho để cứ u số ng dâ n. Nay gia ơn lạ i cho
lù i hạ n đến nă m sau, tuyển chung là m mộ t, để cho đều đượ c lợ i lạ c. Đó là do lò ng trẫ m
yêu dâ n, khô ng biết thế nà o cho cù ng. Cá c ngươi là quan 2 tỉnh ấ y đều có trá ch nhiệm
địa phương, cầ n phả i thể theo ý tố t, vỗ về dâ n địa phương, cố t cho mọ i nhà cù ng yên,
ngà y đượ c đô ng đú c ; đến kỳ tuyển duyệt, theo sự thự c đã cung, điền và o, mớ i là khô ng
phụ lò ng giao phó củ a trẫ m. Nên kính cẩ n tuâ n theo !”.

ấ m thụ Tô n Thấ t Lộ c là m Chủ sự . Lộ c trướ c là m Tri huyện Hà Đô ng, có tộ i phả i giá ng,
điều đi nơi khá c. Vua nghĩ cha Lộ c là Nghị có nhiều cô ng lao, cho nên đặ c cá ch gia ơn.

Đặ t chứ c huấ n đạ o huyện Tuy Hoà tỉnh Phú Yên. Huyện Tuy Hoà trướ c thuộ c phủ Tuy
Yên kiêm lĩnh, đặ t riêng 1 viên giá o thụ ; nă m Minh Mệnh thứ 18, lậ p riêng huyện lỵ Tuy
Hoà , đặ t viên tri huyện. Đến đâ y quan tỉnh ấ y dâ ng sớ , tâ u rằ ng : “Họ c trò hạ t huyện ấ y,
theo họ c khá nhiều, xin đặ t mộ t viên huấ n đạ o”. Vua y cho.

Sai dinh Vũ lâ m, dinh Long võ mỗ i dinh mộ t vệ đó ng ở Gia Định ; vệ Hữ u dinh Hổ oai

đó ng ở Vĩnh Long ; vệ Hữ u bả o nhấ t đó ng ở Định Tườ ng.
Sai quan có trá ch nhiệm là m 7 sở dinh thự ở trong Kinh thà nh (ở 2 phườ ng Vinh An,
Thậ n Cầ n) để ban cho hoà ng tử , hoà ng đệ cá c tướ c cô ng và cá c trưở ng cô ng chú a.

Bộ Hộ kính tuâ n â n chiếu, kê khai số tiền thó c đọ ng thiếu và cho vay ở cá c địa phương ;
và số bạ c tiền cò n thiếu về thuộ c hộ , khá ch hộ củ a ngườ i Thanh Minh Hương, củ a dâ n
Man, và củ a dâ n Thổ . Phà m trướ c từ ng điêu há o và ngườ i chợ t bị tai nạ n thì tha cho cả ;
cò n thì đều đượ c khoan miễn 5 thà nh, phả i nộ p 5 thà nh.

Dồ n biền binh 6 độ i Thườ ng trự c vệ Cẩ m y là m 6 độ i Trườ ng trự c.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a thu, thá ng 9. Lú a ở Quả ng Nam đượ c mù a
to.

Cho Thà nh thủ phá o đà i Hả i Phò ng là Tô n Thấ t Tườ ng thă ng quyền Phó vệ uý vệ Hữ u
dinh Thầ n cơ.

Ngà y Tâ n Tỵ , ở Kinh sư gió to, mưa lớ n, nướ c lụ t dâ ng cao. Vua đêm mậ t đả o ở trong
cung, thâ n là m dụ vă n, sai Tả phó đô ngự sử viện Đô sá t là Phạ m Thế Hiển mang đến
miếu Đô thà nh hoà ng tuyên đọ c kính đả o. Mộ t lá t sau, gió mưa tạ nh cả . Phá t ngay
hương, lụ a củ a kho, tạ lễ. Thưở ng cho Thế Hiển đượ c gia 1 cấ p và 1 đồ ng kim tiền. Lạ i
cho rằ ng miếu Đô thà nh hoà ng linh ứ ng đã lâ u, bèn sai bộ Lễ, bộ Cô ng hộ i kiểm miếu sở ,
sử a sang thêm, để đền đá p Phướ c thầ n. Ngà y hô m ấ y, ở Quả ng Trị cũ ng vì mưa gió to
quá , nhà củ a dâ n bị đổ . Tin bá o lên, vua sai khá m rõ và chẩ n cấ p cho dâ n.
Cho Quang lộ c Tự khanh sung Toả n tu Sử quá n Phạ m Hữ u Nghi là m Chủ khả o trườ ng
thi Gia Định ; á n sá t Phú Yên Nguyễn Hữ u cơ là m Phó chủ khả o. Theo ngạ ch cũ , lấ y đỗ
cử nhâ n 16 ngườ i ; khoa nà y số sĩ tử nhiều hơn, cho lấ y thêm 4 ngườ i. Quan trườ ng
theo như số , lấ y đỗ 20 ngườ i (Nguyễn Xuâ n ý, Lê Vă n Loan, Nguyễn Nho Lâ m, Phan Vă n
Uyển, Phù ng Tườ ng Vâ n, Phạ m Đă ng Xuâ n, Hoà ng Hữ u Quang, Trầ n Vă n Chấ t, Nguyễn
Vă n Chính, Nguyễn Lương Ngạ n, Phạ m Hữ u Chính, Lâ m Tự , Nguyễn Thế Bính, Nguyễn
Tố ng Minh, Phan Vă n Nghi, Đặ ng Vă n Chương, Lê Vă n Chấ t, Nguyễn Vă n Khá nh, Hồ
Quang Cơ, Nguyễn Thà nh Hiến). Danh sá ch dâ ng lên, 3 nha hộ i đồ ng kiểm duyệt, xét ra
Phan Vă n Nghi viết sai đầ u bà i thơ, giá ng xuố ng hạ ng tú tà i. Quan trườ ng vì chọ n lấ y
khô ng tinh, phả i phạ t. Lạ i có Lê Vă n Chấ t ẩ n việc cha hắ n can á n là m giặ c, khô ng đem
khai thự c, việc phá t giá c phả i tộ i đồ , suố t đờ i khô ng đượ c đi thi.

Cho : Lang trung ty Tâ n hưng bộ Lễ là Lê Kinh Tế điệu bổ Lang trung ty Điển nghi ; Thị
giả ng họ c sĩ Hà n lâ m viện sung Biên tu Sử quá n là Phan Huy Vịnh thă ng bổ Lang trung
ty Tâ n hưng.

Cho : quyền Tả tham tri bộ Cô ng là Trương Quố c Dụ ng, Hữ u thị lang bộ Binh là Nguyễn
Quố c Hoan sá t hạ ch tú tà i cá c khoa từ 40 tuổ i trở lên ở trườ ng thi Thừ a Thiên, lấ y 3
ngườ i hạ ng ưu, 32 ngườ i hạ ng bình, phá i là m hà nh tẩ u ở Lụ c bộ , hằ ng thá ng cấ p 2 quan
tiền,1 phương gạ o.

Sai cá c cử võ là bọ n Nguyễn Toá n, Trầ n Đô 10 ngườ i đến quâ n thứ Trấ n Tâ y, lệ thuộ c
cá c quan đạ i thầ n tuỳ tiện sai phá i, cấ p cho lộ phí mỗ i ngườ i 10 quan tiền ; ngà y đến
quâ n thứ , mỗ i ngườ i hằ ng thá ng đượ c cấ p 3 quan tiền, 3 phương gạ o.

Tiết Trù ng cử u. Ban yến cho hoà ng thâ n, đình thầ n vă n võ , ấ n quan tứ phẩ m trở lên ở
điện Cầ n Chính và hai bên hà nh lang. Trướ c đâ y, quan có trá ch nhiệm chiếu lệ là m cờ
nhỏ viết chữ “cá t tườ ng” và ng, có thuộ c viên viện Hà n lâ m là Lưu Đình Tă ng viết ngượ c
hai chữ “cá t tườ ng”. Vua ghét, phạ t Tă ng 80 trượ ng.
Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri sai ngườ i đến quâ n thứ Trấ n Tây hỏ i về việc khu xử vớ i
phiên liêu. Bọ n Vũ Vă n Giả i đáp lạ i rằ ng : “Chị em Ngọ c Vâ n là con phiên vương Chă n đã
chết, nhờ ơn triều đình vun trồ ng đã lâ u, cha con Nặ c Ong Bướ m dâ ng lò ng thà nh theo
về, kể đã lâ u nă m, nay Nặ c Ong Giun nếu biết dâ ng biểu nhậ n tộ i, dâ ng lễ cố ng, may nhờ
Thiên hoà ng đế ban ơn cho đượ c chiếu lệ quả n trị dâ n Man, thì Ngọ c Vâ n, Nặ c Ong
Bướ m cũ ng đều liệu đấ t cho ở . Cò n như thuộ c quan, phiên liêu và các thổ mụ c ở Ô Đô ng
vố n là mộ t bọ n, khô ng phả i vộ i hỏ i là m gì”. Sứ giả về, các đạ i thầ n ở quâ n thứ lạ i cho
ngườ i hỏ i lạ i, Chấ t Tri mớ i lạ i cho ngườ i đến quâ n thứ xin lù i hạ n đến thá ng 11, giao
nộ p ngườ i Kinh bị bắ t, và sai ngườ i đến Kinh dâ ng biểu xưng là m tô i, nộ p lễ cố ng ; lạ i
xin cho cá c chá u Nặ c Ong Giun đượ c mộ t nhà đoà n tụ , phiên thổ đượ c theo là m việc mộ t
cử a. Bọ n Giả i cho rằ ng tình và lờ i kính thuậ n, dâ ng sớ tâ u lên xin chiếu Chỉ.

Vua xem tậ p tâ u, dụ rằ ng : “Xem mộ t tậ p tâ u, đã đượ c biết cả . Vả lạ i, ở quâ n thứ từ trướ c

thá ng 5, phá i ngườ i đến Ô Đô ng trá ch hỏ i đầ u mụ c củ a giặ c là Chấ t Tri về khoả n bắ t
ngườ i, nhiều lầ n cứ chú ng cho ngườ i sang nó i, tình và lờ i tuy là kính thuậ n, nhưng mộ t
chữ “hoà ” chưa thấ y thà nh nghị kéo dà i đến nay, đã hơn 3 thá ng ! Nay lạ i hẹn 3 thá ng
mớ i đưa trả dâ n Kinh bị bắ t gầ n đâ y, tính đố t ngó n tay, theo kỳ hẹn thì đã đến thá ng 11
thuộ c tiết mù a đô ng, quanh co kéo dà i ngà y như thế, chú ng thự c hay dố i, vẫ n chưa thể
biết ! Vả lạ i, vợ con tên Giun, khô ng đá ng cho là khinh trọ ng, trướ c đã sắ c cho bộ tư đi
quâ n thứ tuỳ tiện liệu xử , nếu đến thờ i tiết ấ y, chú ng nếu sinh lò ng giá o giở , có yêu cầ u
khá c, thì cá ch đố i xử củ a quâ n thứ đã có kế định sẵ n chưa ? Vả lạ i, ứ ng biến tuy là tuỳ
cơ, nhưng tính việc cầ n phả i chu đá o, khô ng nên để chú ng đá nh lừ a, kéo dà i nă m thá ng,
để quâ n ta phả i đó ng lâ u. Nên cẩ n thậ n bà n tính cho đượ c việc, phả i xứ ng đá ng vớ i
trọ ng trá ch ở ngoà i biên mớ i đượ c”.

Vua lạ i dụ rằ ng : “Kỳ thá ng 11, về phía chú ng, thì chiều gió và dò ng nướ c đều thuậ n lợ i,
nhưng về phía ta thì tiến lấ y hơi khó . Ví phỏ ng chú ng cố ý chậ m trễ để là m cá i chỗ lú c
khá c trá i ướ c sinh sự , bọ n ngươi có vộ i cho là kính thuậ n đượ c khô ng ? Huố ng chi chú ng
trướ c đã xin cho mẹ Nặ c Ong Giun, gầ n đâ y lạ i xin cho vợ con hắ n, đều đượ c như ý
muố n cả ; nay lạ i nó i xin cho cá c chá u đượ c đoà n tụ . Biết đâ u đến thá ng 11, chú ng
khô ng lấ y cớ đó lạ i yêu cầ u ta chă ng ? Kìa liệu đấ t chia phong, hiện nay chính là việc
quan trọ ng lắ m. Nếu cá c việc đều nghe theo lờ i xin, thì phà m cô ng việc xếp đặ t đều là do
Chấ t Tri là m cả , cá c quan đạ i thầ n chỉ là ngườ i đứ ng xem ở ngoà i cuộ c, tuỳ ngườ i sai
khiến, há chẳ ng uổ ng phí cô ng sứ c từ trướ c đến giờ ư ? Vả lạ i, Ngọ c Vâ n, Nặ c Ong Bướ m
đã nhậ n chứ c quan củ a triều đình, và cá c thổ mụ c cũ ng nhiều ngườ i hướ ng nghĩa, hà ng
phụ c, nay khô ng sớ m để ý đến, sau nà y bọ n chú ng tự cù ng nghi kỵ , sinh sự ra thì khô ng
khỏ i khô ng phiền mộ t phen xử trí, biết bao giờ cho xong việc đượ c ! Cầ n phả i ngă n ngừ a
trướ c khi xảy việc, cố t nén đượ c lò ng chú ng, nắ m đượ c mạ ng chú ng, cuộ c hoà lâ u bền,
cuộ c đá nh tấ t đượ c, mớ i là kế hoà n toà n. Chớ nên chỉ nghe lờ i ngọ t củ a chú ng, mờ á m
mưu xa củ a ta. Nên tính toá n cẩ n thậ n !”.

Sai cá c tỉnh An Giang, Vĩnh Long, Định Tườ ng, Gia Định và Biên Hoà sử a chữ a cá c
thuyền đi sô ng biển và thuyền đã tướ c đượ c củ a giặ c, để phò ng cầ n đến. Cá c đạ i thầ n ở
quâ n thứ là bọ n Vũ Vă n Giả i cho rằ ng thuyền bè rấ t quan hệ đến đồ dù ng việc quâ n. Việc
dẹp giặ c lâ u nă m phầ n nhiều bắ t thuyền cá c tỉnh, đô i khi có thuyền bị thủ ng khô ng thể
cho chạ y đượ c, nhiều lầ n đã tư giao cho tiếp tụ c chữ a lạ i, nhưng xét ra hoặ c có thuyền
thì thủ ng phả i đem về, hoặ c có thuyền nhậ n ngồ i chưa đượ c bao lâ u, liền bị nướ c chả y
và o. Đó cũ ng do lú c bấ y giờ là m gấ p, vậ t liệu có khi khô ng đủ , mà cô ng trình chữ a
thuyền cũ ng là qua loa nên mớ i đến nỗ i thế ! Việc ấy đượ c đem tâ u lên.

Vua dụ rằ ng : “Việc quan hệ đến đồ dù ng củ a quâ n, há nên qua loa như thế !” Bèn sai
quan các tỉnh ấ y phả i sử a chữ a gấ p, cố t phả i bền kỹ cả 10 phầ n. Nếu quâ n thứ bấ t thầ n
trưng dụ ng, phả i giả i giao ngay cho đủ , nếu sơ suấ t như trướ c, hoặ c đến hỏ ng việc thì cứ
bắ t tộ i quan ở tỉnh ấ y. Cò n cá c thuyền đã thu đượ c củ a giặ c, thuyền nà o nên sử a chữ a,
do bộ Cô ng chiếu đó là m việc.

Quâ n thứ lạ i cho rằ ng hiện nay chính là thờ i tiết mù a đô ng, mà mộ t dả i sô ng Vĩnh Tế
cũ ng là chỗ quan yếu, việc ngă n giữ cố nhiên khô ng thể sơ hở đượ c. Xin chọ n để Phó
lã nh binh Nguyễn Cô ng Nhà n ở lạ i đồ n sở sô ng ấ y, để nhờ tay thạ o đà n á p nghiêm trị.
Vua y cho.

Bắ c Kỳ tâ u bá o đê sô ng yên ổ n.
Cho Hồ Vă n Yểm, con Tâ n Thá i tử Hồ Vă n Khuê đã chết, đượ c nố i phong Tâ n Thá i nam.
Vă n Khuê, khi Nam Kỳ có việc, nhiều lầ n đã lậ p chiến cô ng, bỏ mình vì nướ c, nên có
mệnh lệnh nà y.

Cho : quyền Đề đố c Kinh thà nh kiêm là m cô ng việc phủ Thừ a Thiên là Nguyễn Doã n
điệu bổ quyền Thố ng chế dinh Kỳ võ ; Chưở ng vệ vệ Hữ u dinh Nhấ t, quâ n Thuỷ sư ở
Kinh kỳ là Nguyễn Nghĩa Thịnh vẫ n quyền Chưở ng vệ, tạ m giữ chứ c Đề đố c ở Kinh
thà nh, kiêm là m cô ng việc phủ Thừ a Thiên ; Vệ uý vệ Long thuyền là Phạ m Xích thă ng
quyền Chưở ng vệ vệ Hữ u dinh Nhấ t quâ n Thuỷ sư, kiêm trô ng coi cá c vệ Nhị Tam, Tứ ,
Ngũ và vệ Long thuyền ; quyền Vệ uý vệ Tả , dinh Nhấ t là Lê Chư điệu bổ quyền Vệ uý vệ
Long thuyền.

Đồ ng tri phủ phâ n phủ Hà Trung là Vũ Duy Hà n dâ ng cá i nghiên cổ , đượ c thưở ng 5 lạ ng

bạ c, 1 đồ ng kim tiền. Cá i nghiên là củ a nhà dâ n trong hạ t là Lương Huy Kiên đã chết,
Hà n mượ n lấ y đem dâ ng, quan Ngự sử Nguyễn Hữ u Độ tâ u là giả trá . Giao quan tỉnh
Thanh điều tra rõ , biết đượ c sự thự c. Vua cho là Hà n lò ng tham đen tố i, cướ p điều tố t
củ a ngườ i, cầ u riêng ơn huệ, bèn sai cách chứ c ngay, nghiêm truy đồ thưở ng chuyển cấ p
cho Kiên và thưở ng thêm cho Kiên 5 lạ ng bạ c.

Bắ t đầ u đặ t hai tấ n thủ Đạ i Giang (thuộ c huyện Kiên Giang trướ c gọ i là Cá i Lớ n), Hợ p

Phố (thuộ c huyện Long Xuyên, trướ c gọ i Bã i Thá p) ở Hà Tiên, bỏ bớ t thủ sở Giang
Thà nh. ở Hà Tiên có 5 cử a biển, 2 cử a thuộ c huyện Kiến Giang (tụ c gọ i là Cá i Lớ n, Cá i
Bé), 3 cử a thuộ c huyện Long Xuyên (Thô ng Đà m, Cự Mô n và tụ c gọ i là Bã i Thá p), ngườ i
có thuyền phầ n nhiều ra và o phả i qua đấy. Theo như trướ c, nguyên đặ t 3 tấ n sở Nghi
Giang, Trấ n Di, Giang Thà nh ; đến đây, quan tỉnh ấ y là Phan Tù ng xin đặ t tấ n thủ ở hai
cử a biển thuộ c huyện Kiên Giang và Long Xuyên. Đồ n Đạ i Giang kiêm trô ng cả cử a biển
Tiểu Giang (trướ c gọ i Cá i Bé), đồ n Hợ p Phố kiêm trô ng cả cử a biển Cự Mô n ; đồ n Nghi
Giang đặ t trướ c kiêm trô ng cả cử a biển Thô ng Đà m. Cò n thủ sở Giang Thà nh, đã có đồ n
Trấ n Di có thể xét hỏ i, nay xin bỏ bớ t. Vua y cho.
Ngà y Canh Tý. Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i hậ u mấ t.
Trướ c đâ y, Thá i hoà ng thá i hậ u bị bệnh, khô ng đượ c vui, vua ngà y đêm hầ u thuố c thang
; viện Thá i y vì dâ ng thuố c có chú t cô ng hiệu, nên Quả n viện là Vũ Quýnh, Viện sứ là
Trầ n Viết Cậ t đều đượ c thưở ng gia 1 cấ p chua ở dướ i tên, 3 cuố n sa, 10 lạ ng bạ c ; Y
chính Hoà ng Đứ c Hạ đượ c 1 đồ ng kim tiền, 30 lạ ng bạ c, 10 tấ m đoạ n, 2 cuố n sô sa. Sai
bộ Lễ đến tế ở miếu Tiên Y, Hoà ng tử Kiến Thuỵ cô ng Hồ ng Y đến tế ở đền Thọ Quố c
cô ng, Hữ u tham tri bộ Lễ là Tô n Thấ t Tĩnh đến tế ở đền họ Trầ n.

Ngà y mồ ng mộ t thá ng ấ y, vua đến lễ tạ ở điện Phụ ng Tiên, lạ i sai Hoà ng tử An Phong
cô ng Hồ ng Bả o đến lễ tạ ở điện Hiếu Tư, sẽ dụ cho quan bộ Lễ soạ n định nghi tiết là m lễ
khá nh thọ . Sau đó thá i hoà ng thá i hậ u bệnh lạ i nguy kịch, ngà y hô m ấ y mấ t ở cung Từ
Thọ , thọ 79 tuổ i.Vua thương xó t mã i. Cá i nghị khá nh hạ mớ i khô ng thà nh. Bọ n Vũ
Quýnh, Hoà ng Đứ c Hạ cũ ng vì hầ u thuố c khô ng cô ng hiệu, đều cá ch chứ c, phá t đi là m
việc ở Y viện để chuộ c tộ i.

Cho : quyền Thượ ng thư bộ Hình là Phan Thanh Giả n điệu bổ quyền Thượ ng thư bộ Lễ,
vẫ n sung là m đạ i thầ n viện Cơ mậ t ; Tham tri bộ Hình Bù i Quỹ, quyền Tham tri Trương
Vă n Uyển, Thị lang Nguyễn Danh Giá p hộ i đồ ng tạ m giữ ấ n triện bộ Hình.

Định phép để tang cho trong Kinh., ngoà i cá c tỉnh.

Vua ở trong cung mặ c á o tư thô i ((1) Tư thô i : á o để tang bằ ng vả i trắ ng, khô ng sổ
gấ u.1) 3 nă m ; hoà ng thâ n cô ng mặ c á o tư thô i 3 nă m, hoà ng tử , hoà ng đệ, thá i trưở ng
cô ng chú a, trưở ng cô ng chú a, hoà ng muộ i mặ c á o tư thô i 1 nă m ; cá c cung tầ n triều
trướ c, phi tầ n trong cung nhà vua, mặ c á o tư thô i 1 nă m, hoà ng trưở ng tô n mặ c á o tư
thô i 1 nă m ; hoà ng tô n mặ c á o tư thô i 5 thá ng ; tô n tướ c và cô ng tử , cô ng nữ do hoà ng
thâ n cô ng sinh ra, mặ c á o tư thô i 1 nă m ; tô n tướ c và cô ng tử , cô ng nữ do hoà ng đệ sinh
ra, mặ c á o tư thô i 5 thá ng ; cá c hoà ng tử , thiếp ở phủ hoà ng thâ n, mặ c á o tư thô i 5 thá ng
; quan vă n võ từ tam phẩ m trở lên đượ c dự là đình thầ n và ấ n quan ở Nộ i cá c, mặ c á o tư
thô i 3 thá ng ; cá c quan tam phẩ m và tứ phẩ m trở xuố ng khô ng dự là đình thầ n, trong 3
thá ng có đến chờ ở tang thứ thì độ i khă n vả i trắ ng, mặ c á o thâ m hay trắ ng, 3 thá ng thì
thô i ; cá c mệnh phụ đều để tang theo như chồ ng ; đề đố c, phủ doã n, phủ thừ a ở Thừ a
Thiên và đố c, phủ , bố , á n, tuyên phủ , lã nh binh ở cá c địa phương đượ c miễn may á o để
tang, trong 3 thá ng có đượ c đến tang thứ chầ u hầ u, đượ c theo quan ở Kinh may á o để
tang, khi về lỵ sở thì miễn á o tang, nhưng dù ng khă n vả i trắ ng, đủ 3 thá ng thì thô i ; các
tự nhâ n đà n bà hầ u trự c ở cử a Tiên Thọ thì mặ c á o tư thô i 1 nă m ; cá c ngườ i họ Tô n
thấ t phả i để tang thì đều cho phép để tang củ a mình may á o để tang, ngườ i khô ng phả i
để tang thì để tang theo phẩ m củ a mình ; Họ Trầ n là ng Vă n Xá , ngườ i phả i để tang thì để
tang theo như lễ ; chứ c quan vă n võ ngà y thườ ng chầ u hầ u, đều dù ng khă n thâ m, á o thì
mà u chà m hay mà u thâ m đượ c tuỳ tiện. Cấ m mặ c á o mà u đỏ , mà u tía, â m nhạ c há t
xướ ng 6 thá ng, cấ m gả chồ ng lấ y vợ , tam phẩ m trở lên thì 3 thá ng, tam phẩ m trở xuố ng
thì 1 thá ng, cá c quâ n và dâ n thì 15 ngà y. Cá c quan vă n võ trong ngoà i, gặ p khi có cá c
việc như việc quâ n, việc tế lễ và sai ra trườ ng thi trườ ng tuyển thì đượ c mặ t cá t phụ c
là m việc. Cá c địa phương, trong 3 thá ng, lễ vọ ng bá i ở hà nh cung đều đượ c miễn, và
hằ ng nă m uỷ viên và o Kinh chờ chiêm bá i đều đượ c thô i cả .

Bá cá o khắ p trong ngoà i về quố c tang : “Thá nh tổ mẫ u ta, Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c
thọ Khang ninh Thá i hoà ng thá i hậ u, ngà y 13 thá ng 8, ngà i khó ở , khô ng đượ c vui ; trẫ m
thâ n đến hầ u hạ , sớ m chiều thă m hỏ i, ă n nằ m khô ng yên, khi đó hết lò ng cầ u khấ n, đến
ngà y 29 thá ng ấ y thì ngà i gầ n khỏ i. Ngà y mồ ng 1 thá ng 9, trẫ m thâ n đem các quan đến
là m lễ mậ t cá o ở điện Phụ ng Tiên, bộ Hộ , bộ Hình châ m chướ c bà n định â n điển, đợ i đến
ngà y 22 thá ng ấ y là m lễ khá nh an, giá ng dụ ban ơn khắ p cả , để yên lò ng tô n kính thâ n
mến củ a thầ n dâ n thiên hạ . Ngờ đâ u đến giờ Dầ n ngà y 18 thá ng ấ y, bệnh ngà i lạ i nguy
kịch, đến giờ Dậ u thì ngà i mấ t. Than ô i ! Đau đớ n thay ! Truy nghĩ Hoà ng tổ tỉ ta, Đạ i
hà nh Thá i hoà ng thá i hậ u, ngũ đạ i đồ ng đườ ng, mù a xuâ n sang nă m thọ đến bá t tuầ n,
sắ p là m lễ lớ n, rộ ng ban â n huệ; bỗ ng chố c chuyển thà nh trá i vớ i lò ng mong muố n, kêu
gà o khô ng kịp, đau đớ n khó c ló c, dậ m đấ t kêu trờ i ! Trẫ m kính theo điển lễ nhà nướ c, ở
trong cung để tang 3 nă m, thứ bậ c để tang từ hoà ng tử , hoà ng thâ n cho đến quan dâ n
trong ngoà i, đã dụ sai bộ Lễ bà n định tâ u lên, đều theo như thế, tố ng giao thi hà nh”.
Sai Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Vũ Khê tử Tô n Thấ t Bậ t, Tả tham tri bộ Hộ Đà o Trí
Phú trô ng coi nghi lễ việc tang ; lạ i phá i thuộ c viên cá c nha ở cá c bộ , viện và quan quâ n
thị vệ, hộ vệ, vệ Cẩ m y phụ thuộ c để tuỳ sai phá i.

Thố ng chế Hữ u dự c dinh Vũ lâ m là Hoà ng Vă n Hậ u chết. Hậ u từ ng theo việc đá nh giặ c,

rấ t có cô ng lao. Truy tặ ng Đô thố ng dinh Tiền phong, gia cấ p cho 500 quan tiền, 2 cây
gấ m Trung Quố c, 3 câ y sa, đoạ n, vả i lụ a mỗ i thứ 20 tấ m.

Cho Thố ng chế dinh Tiền phong là Bình Thắ ng nam Nguyễn Lương Nhà n điệu bổ Thố ng
chế Hữ u dự c dinh Vũ lâ m, kiêm giữ ấ n triện dinh Tiền phong.

Ngà y Tâ n Sử u. Đặ t ban thờ ở cung Từ Thọ , hằ ng ngà y ba lầ n cú ng. Ngà y hô m ấ y, cú ng

buổ i sớ m, vua thâ n đến là m lễ ; từ trưa trở đi, sai hoà ng tử hoà ng thâ n cắ t lượ t là m lễ.
Mỗ i ngà y đêm, 1 quan đạ i thầ n vă n võ , 2 quả n vệ, 1 quan khoa đạ o cắ t lượ t tú c trự c ;
quan ngũ lụ c phẩ m ở Hà n lâ m viện, Nộ i vụ phủ , Vũ khố , Khâ m thiên giá m mỗ i sở 1
ngườ i tú c trự c theo, xem xét cá c việc tang lễ.

Ngà y Đinh Tỵ . Là m lễ chịu tang. Vua để tang ở điện Dưỡ ng Tâ m. Phà m cá c đồ chơi bằ ng
châ u ngọ c, bỏ đi tấ t cả . Các thuyền vua ngự , đổ i là m thếp bạ c quang dầ u. Ngà y thườ ng
ngự điện Vă n Minh nghe việc chính sự ; cá c quan chầ u hầ u theo như lệ ở chính điện.
Phà m cá c quan viên và o yết kiến tạ ơn, phụ c mệnh, đến lỵ sở , hoặ c đượ c sai đi, đều
nhằ m ngà y lẻ đến sâ n bá i yết. Duy sai phá i bấ t kỳ và ban thưở ng ngay đấ y mà lạ y tạ thì
khô ng theo lệ nà y.

Ngà y Canh Tuấ t. Là m nhà lă ng ở Thuậ n Sơn. Khoả ng nă m Minh Mệnh, Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế đã sai đạ i thầ n vă n võ cù ng đi vớ i thá i sử đến bên hữ u lă ng Thiên Thụ chọ n
sẵ n đấ t là nh muô n nă m, gọ i nú i ấ y là nú i Thuậ n Sơn. Phà m huyền cung, bả o thà nh, lă ng
tẩ m, nhà cử a, cầ n đượ c sử a sang, đã có phép trướ c cả . Đến đây, vua sai Đô thố ng phủ Đô
thố ng Tả quâ n là Ninh Lạ c tử Nguyễn Tiến Lâ m, Thố ng chế dinh Thầ n cơ là Kiêu dũ ng
tướ ng Dương Thai, quyền Thố ng chế dinh Kỳ võ là Nguyễn Doã n, quyền Hữ u tham tri
bộ Binh là Hoà ng Tế Mỹ sung là m Đổ ng lý đạ i thầ n, 8 quả n vệ, 50 suấ t độ i, 2.500 biền
binh và thuộ c viên cá c nha mô n ở bộ , viện phụ để tuỳ sai phá i. Cô ng việc là m xong, dâ ng
tên hiệu : lă ng gọ i là lă ng Thiên Thụ hữ u, điện gọ i là điện Gia Thà nh, cử a gọ i là cử a Minh
ý. Thưở ng cho từ đổ ng lý đến quan quâ n, lạ i dịch, lính thợ : gia cấ p kỷ lụ c lương bổ ng và
tiền có từ ng bậ c.

Thự Đề đố c Kinh thà nh là Nguyễn Nghĩa Thịnh, quyền Phủ doã n là Trầ n Trứ , Phủ thừ a
là Nguyễn Trung Nghĩa có tộ i, phả i cách chứ c. Bắ t đầ u khở i cô ng là m ở Thuậ n Sơn, bộ
Lễ trướ c khi ấ y tư lụ c cho phủ nha Thừ a Thiên, sử a lễ để kính cá o ; đến ngà y ấ y, bọ n
Nghĩa, Thịnh khô ng đi, chỉ cho hai tên lạ i dịch mang đệ lễ phẩ m, gặ p mưa khô ng thể đến
đượ c, đến nỗ i phả i hoã n khô ng kịp việc. Việc nà y bị Đổ ng lý là bọ n Nguyễn Tiến Lâ m
hặ c tâ u. Vua giậ n lắ m, sai ngay quâ n tú c vệ đem bọ n Nghĩa Thịnh đều đó ng gô ng nặ ng,
giao bộ Hình trị tộ i. Nghĩa Thịnh, Trứ và Trung Nghĩa đều phả i cá ch chứ c, phá t đi cô ng
sở sung tộ i khổ sai ; sau đó , khở i phụ c cho Nghĩa Thịnh là m Thà nh thủ uý, Trứ là m Viên
ngoạ i lang, Trung Nghĩa là m Chủ sự .

Cho quyền Hữ u tham tri bộ Lạ i là Nguyễn Đứ c Chính tạ m giữ ấ n triện Hà n lâ m viện, vì

cớ Hoà ng Tế Mỹ đi việc quan vắ ng.

Cho : Vệ uý vệ Trung bả o Nhấ t là Tô n Thấ t Mậ u là m thự Đề đố c Kinh thà nh, kiêm là m

cô ng việc phủ Thừ a Thiên ; Hữ u thị lang bộ Lạ i là Lê Khiêm Quang điệu bổ Phủ doã n
phủ Thừ a Thiên ; quyền á n sá t Quả ng Ngã i là Nguyễn Cô ng Trứ bổ thụ Phủ thừ a phủ
Thừ a Thiên ; Trự c họ c sĩ Hà n lâ m viện là Đỗ Quang điệu bổ Hữ u thị lang bộ Lạ i, vẫ n
sung chứ c Toả n tu ở Sử quá n ; quyền Lang trung bộ Binh là Mai Đứ c Thườ ng điệu bổ á n
sá t Quả ng Ngã i ; Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Vương Hữ u Quang bổ thụ Thiêm
sự phủ Thiếu thiêm sự là m cô ng việc bộ Cô ng ; Hình khoa Cấ p sự trung là Giang Vă n
Hiển thă ng quyền Hình khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Sai quan có trá ch nhiệm lễ tạ miếu Phong Bá , miếu Nam Hả i Long vương và đền Thiên
Yêu, vì cớ đoà n thuyền giả i nộ p vậ t hạ ng đượ c thanh thoả .
Tượ ng dịch phủ Thừ a Thiên là Lê Quang nó i dố i rằ ng thuộ c binh phủ cô ng doạ nạ t lấy
tiền củ a ngườ i. Việc phá t giá c. Bộ xử tộ i chém, bêu đầ u. Vua cho là tang dố i khô ng có
mấ y, sai tạ m giam lạ i chờ Chỉ. Dâ n hạ t Nam Định là Nguyễn Vă n Thư, nó i nă ng cuồ ng
loạ n, bị á n trướ c xử tộ i tử hình. Vua bả o rằ ng : “Nó lò ng tuy đá ng ghét, nhưng việc chưa
lộ , khô ng nỡ để và o trọ ng hình ; giả m cho tộ i chết, đầy và o trong quâ n”.

Quan tỉnh Hả i Dương là bọ n Đặ ng Đứ c Thiệm tự tiện tha kẻ buô n gian. Việc giao xuố ng
bộ Lạ i nghị xử : Thiệm phả i phạ t trượ ng, cá ch chứ c. Vua bả o rằ ng : “Bọ n Thiệm chuyên
quyền, tự tiện, tộ i khô ng thể chố i đượ c ; nhưng nghĩ : chỉ là là m việc sai lầ m trong nhấ t
thờ i. Bọ n họ lạ i bắ t đượ c giặ c trố n, nên lượ ng cho tộ i nhẹ”. Thiệm và Bố , á n là Đinh Vă n
Minh, Phạ m Bạ ch Như đều phả i giá ng 2 cấ p.

Cho Lạ i khoa Chưở ng ấ n Cấp sự trung Nguyễn Thuậ n thă ng quyền Lang trung ty Vă n
tuyển bộ Lạ i ; Lạ i khoa Cấ p sự trung Nguyễn Quýnh thă ng quyền Lạ i khoa Chưở ng ấ n
Cấ p sự trung ; Hộ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung là Vũ Duy Ninh thă ng quyền Lang trung
ty Trự c tỉnh bộ Binh, Giá m sá t ngự sử đạ o Kinh kỳ là Tạ Hữ u Khuê thă ng quyền Hộ khoa
Chưở ng ấ n Cấ p sự trung.

Tuầ n phủ Quả ng Nam - Quả ng Ngã i là Nguyễn Khắ c Tuầ n dâ ng sớ cử Đố c họ c Quả ng
Nam là Bù i Quố c Trinh có thể là m đượ c Lang trung. Vua bả o rằ ng : “Quố c Trinh đã phả i
tộ i vì việc tư, đượ c khai phụ c là m đố c họ c là may lắ m rồ i, có tà i gì mà vộ i bả o cử thế ?”.
Lờ i xin đó khô ng đượ c chuẩ n y, mà Tuầ n phả i phạ t bổ ng 6 thá ng.

Bố chính Bắ c Ninh là Đỗ Khắ c Thư tiến cử Tri huyện Vũ Xuâ n  n (chá u Thượ ng thư Vũ
Xuâ n Cẩ n). Vua quở rằ ng : “Xuâ n  n là con em nhà phú quý, sự trạ ng tầ m thườ ng, khô ng
hiểu Khắ c Thư khen ở chỗ nà o ? Cá i nghĩa ngườ i bề tô i đem ngườ i để thờ vua, có nên
như thế khô ng ?”. Thư phả i phạ t bổ ng 3 thá ng, Xuâ n  n cũ ng khô ng đượ c và o yết kiến.

Thự Bố chính An Giang là Lê Tư Duệ phả i cá ch chứ c. Duệ trướ c ở Gia Định, xét lạ i á n
cướ p ở phủ nha, kẻ phạ m tộ i bỗ ng đổ i lờ i cung trướ c, phá i nã tiếp tụ c bắ t đượ c bọ n
khá c, tang việc rõ rà ng. á n chưa dâ ng lên, chợ t có á n mạ ng ở An Giang, sự chủ đem việc
ấ y vượ t bậ c kêu lên. Vua sai Ngự sử Trương Đình Hộ i hợ p cù ng Tổ ng đố c Trầ n Vă n
Trung xét lạ i, rồ i giao cho Bố , á n Biên Hoà là Hà Thú c Lương, Vũ Đĩnh hộ i lạ i tra xét. Bọ n
Thú c Lương nhẹ dạ tin lờ i ngườ i nó i vu, bả o Duệ nhậ n củ a ló t rồ i tha, [do đấ y Duệ] cá ch
chứ c, giao để tra xét. Đến khi Đình Hộ i bị ố m chết, vua lạ i phá i Chưở ng ấ n Cấ p sự trung
Giang Vă n Hiển, Nguyễn Đứ c Tuấ n xét thay, Duệ biện bạ ch chố ng á n khô ng phụ c, á n đã
mấ y nă m khô ng giả i quyết đượ c ; sau lạ i đổ i cho Tuầ n phủ An Giang Doã n Uẩ n và Ngự
sử Nguyễn Cư Sĩ hộ i lạ i tra xét, biết hết sự thự c, á n mớ i quyết định. Vua cho Duệ đượ c
khai phụ c chứ c cũ . Rồ i, vì ố m, Duệ xin cá o về quê.

Cho : Bố chính Vĩnh Long là Hoà ng Thu điệu bổ Bố chính An Giang ; á n sá t Khá nh Hoà là
Nguyễn Tườ ng Vĩnh thă ng quyền Bố chính Vĩnh Long; quyền Lang trung bộ Lạ i là
Nguyễn Xuâ n Bả ng điệu bổ quyền á n sá t Khá nh Hoà (vẫ n lưu lạ i Kinh, sung là m Khâ m
điển viên).

Bộ Lễ tâ u rằ ng : “Kính xét trong Ngũ lễ thô ng khả o, có tang thì 3 nă m khô ng tế, là bả o
khô ng gầ n vớ i sự việc ; đã là m lễ Tố t khố c, thì sai ngườ i trưở ng tô n nhâ n tế thay là để tỏ
lò ng kính. Tham khả o cá c sử sá ch, thì lú c mớ i có tang, việc tế tự vẫ n phả i tạ m đình,
nhưng điển lễ ở nhà Tô n miếu thì khô ng nên bỏ thiếu quá tuầ n. Vậ y cũ ng nên theo đó
châ m chướ c để tình và lễ đượ c hợ p lẽ phả i. Truy chiếu : thá ng 9 nă m Gia Long thứ 10,
kính gặ p nghi lễ đạ i tang Hiếu khang hoà ng hậ u, lễ Đô ng hưở ng nă m ấ y tạ m đình. Thá ng
12 nă m Minh Mệnh thứ 21, kính gặ p nghi lễ đạ i tang Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế, lễ Hợ p
hưở ng nă m ấ y và lễ Xuâ n hưở ng nă m sau đều tạ m đình, đến lễ hạ , thu, đô ng hưở ng đều
sai quan tế thay ; sau khi tiểu tườ ng ((1) Tiểu tườ ng : giỗ đầ u.1), hễ gặ p ngà y lễ ở tô n
miếu, đều xin hoà ng thượ ng thâ n đến là m lễ. Thiết nghĩ : điển lễ quố c triều thự c đã hợ p
lễ chính đá ng. Lễ Đô ng hưở ng nă m nay, xin hã y tạ m đình ; đến ngà y mồ ng mộ t, dâ ng
tiến như lễ thườ ng. Cò n lễ Hợ p hưở ng và Xuâ n, Hạ , Thu hưở ng sang nă m, đều phả i tế
thay ; sau khi tiểu tườ ng, kính gặ p hưở ng lễ, đều xin hoà ng thượ ng thâ n đến là m lễ. Duy
trong 3 nă m, nhã nhạ c chỉ bày mà khô ng tấ u nhạ c”. Nghị nà y dâ ng lên, vua sai đình thầ n
bà n lạ i. Họ đều nó i : “Bộ Lễ đã bà n thự c đã thoả đá ng”. Vua nghe theo.
Mù a đô ng, thá ng 10, mồ ng mộ t, ngà y Quý Sử u. Vua đến cung Từ Thọ là m lễ â n tiến. Từ
lễ Tố t khố c trở về trướ c, ngà y mồ ng mộ t và ngà y rằ m cũ ng đều như thế.

Cho : quyền Tả tham tri bộ Cô ng là Trương Quố c Dụ ng sung là m Chủ khả o trườ ng thi Hà
Nộ i ; Bố chính Nghệ An là Vũ Tuấ n là m Phó ; quyền Tuầ n phủ Hưng Hoá là Nguyễn
Trạ ch sung là m Chủ khả o trườ ng thi Nam Định ; Bố chính Tuyên Quang là Nguyễn Đứ c
Hoan là m Phó . Theo ngạ ch cũ , trườ ng Hà Nộ i lấ y cử nhâ n 23 ngườ i, trườ ng Nam Định
21 ngườ i ; khoa nà y số sĩ tử nhiều hơn, vua cho lấ y thêm mỗ i trườ ng 3 cử nhâ n nữ a.
Quan trườ ng lấ y đỗ cử nhâ n tấ t cả là 47 ngườ i. (Trườ ng Hà Nộ i, cử nhâ n 23 ngườ i :
Nguyễn Chinh, Trịnh Lý Hanh (tên cũ là Đình Thá i) ; Phạ m Tuyển, Hà Chuẩ n, Nguyễn
Thanh, Đặ ng Cao Phong, Nguyễn Đạ o, Nguyễn Vă n Khanh, Nguyễn Huy Nguyên, Nguyễn
Cô ng Lã ng, Ngô Quang Diệu, Đặ ng Vă n Khuê, Nguyễn Đứ c Thâ n, Lê Vă n Thụ c, Vương
Vă n Minh, Đặ ng Hả i, Trịnh Xuâ n Thưở ng, Trầ n Duy Hoà , Đinh Vă n Bâ n, Trầ n Đứ c
Hoà nh, Nguyễn Bá Đô n, Phạ m Ngọ c Nhuậ n, Đặ ng Huy Quỳnh. Trườ ng Nam Định cử
nhâ n 24 ngườ i : Phạ m Vỹ, Trầ n Vă n Thứ c, Nguyễn Huy Phan, Trầ n Huy Cô n, Nguyễn
Đình Đạ o, Tô Vă n Thưở ng, Đặ ng Huy Thanh, Ngô Huy Trá c, Nguyễn Vă n Đứ c, Đặ ng Vă n
Lang, Vũ Tự , Vũ Xuâ n Dương, Nguyễn Đă ng Khoa, Lê Huy Thá i, Nguyễn Danh Bả ng, Đà o
Thế Trinh, Bù i Vă n Hanh, Lê Đắ c Tín, Nguyễn Đứ c Họ c, Tô Khả i, Lạ i Hợ p Ngoạ n, Quá ch
Khắ c Hợ p, Đặ ng Quang Hiển, Tạ Quố c Trinh). Danh sá ch dâ ng lên, 3 nha hộ i đồ ng kiểm
duyệt, xét ra trườ ng Nam Định, cử nhâ n Quá ch Khắ c Hợ p, Đặ ng Quang Hiển, Tạ Quố c
Trinh, quyển vă n 3 kỳ đều thứ , giá ng xuố ng hạ ng tú tà i ; quan trườ ng vì chọ n lọ c khô ng
tinh phả i phạ t bổ ng.

Triệu : Tuầ n phủ Quả ng Nam - Quả ng Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n, quyền Bố chính Phú Yên
là Nguyễn Vă n Chấ n, quyền á n sá t Khá nh Hoà là Nguyễn Xuâ n Bả ng, á n sá t Quả ng Trị là
Lê Đình Khả n, Bố chính Nghệ An là Vũ Tuấ n, quyền Phó lã nh binh Thanh Hoá là Nguyễn
Đình Phướ c, quyền Bố chính Hà Nộ i là Phan Tĩnh, quyền Tổ ng đố c Bắ c Ninh - Thá i
Nguyên là Giá p Vă n Tâ n, Bố chính Nam Định là Lê Nguyên Trung, á n sá t Hả i Dương là
Nguyễn Khắ c Trạ ch, á n sá t Sơn Tâ y là Nguyễn Vă n Diễm, á n sá t Lạ ng Sơn là Lê Danh Đề,
sung là m Khâ m điểm viên các đạ o, về Kinh, tiến hương. Duy 6 tỉnh Nam Kỳ đương gặ p
lú c phò ng giữ về mù a đô ng, nên chỉ cho mộ t mình Lã nh binh Vĩnh Long là Nguyễn Đứ c
Chung đượ c sung và o.

Tướ ng cướ p là Trương Trịnh bị giết. Trịnh xưng liều là quả n ấ p, nhiều lầ n chố ng cự
quâ n lính, giết hạ i nhiều mạ ng. Trướ c bị viên giữ đồ n An Giang bắ t đượ c, giả i tra, dọ c
đườ ng, Trịnh trố n thoá t. Vua đã truyền dụ cho 6 tỉnh Nam Kỳ đều phả i gia tâ m dò bắ t.
Trướ c kia bị quan quâ n tỉnh Định Tườ ng đuổ i bắ t, Trịnh trố n sang tỉnh Vĩnh Long.
Quyền tri phủ Hoằ ng Trị là Trương Cô ng Đạ o đem quâ n dâ n bắ t đượ c và cả đồ đả ng 8 -
9 tên. Quyền Tổ ng đố c Vĩnh Long - Định Tườ ng là Ngô Vă n Giai đem việc ấ y tâ u lên. Vua
sai đều giết cả . Thưở ng Cô ng Đạ o đượ c thự c thụ Tri phủ và gia kỷ lụ c hai thứ ; Tri phủ
phủ Định Viễn là Hoà ng Cô ng Tính cũ ng có hợ p lự c đi bắ t, đượ c thưở ng kỷ lụ c 2 thứ ;
phá i viên củ a tỉnh và tổ ng mụ c đều đượ c chứ c hà m có tầ ng bậ c. Cá c ngườ i đi bắ t đượ c
thưở ng chung 300 quan tiền ; thưở ng thêm cho chính ngườ i bắ t đượ c yếu phạ m 3 đồ ng
Phi long đạ i ngâ n tiền. Quan tỉnh ấ y là Ngô Vă n Giai và Phan Khắ c Thậ n vì phá i uỷ đượ c
ngườ i, đượ c thưở ng gia cấ p và kỷ lụ c.

ở Kinh sư mưa rét cả tuầ n. Vua nghĩ : cô ng trình là m ở Thuậ n Sơn quan trọ ng to tá t,
quan quâ n đi đến là m việc khó nhọ c, thương lắ m, sai Hữ u thị lang bộ Lễ là Tô n Thấ t
Tĩnh đến miếu Đô thà nh hoà ng cầ u tạ nh, vua ở trong cung cũ ng ă n chay mậ t đả o. Ngà y
hô m sau, tạ nh nắ ng, vua sai đem hương, lụ a lễ tạ ; thưở ng cho Tô n Thấ t Tĩnh kỷ lụ c mộ t
thứ và 1 đồ ng bá t bả o kim tiền. Lạ i sai hoà ng tử thứ hai Phướ c Tuy cô ng, đi cù ng vớ i Thị
vệ đạ i thầ n là Nguyễn Trọ ng Tính, quyền Tham tri bộ Hộ là Phạ m Thế Trung, mang bạ c
tiền kho Tiên Thọ đến cô ng sở , thưở ng từ quan đổ ng lý cho đến lính và thợ có tầ ng bậ c.

Lã nh binh Hả i Dương là Nguyễn Vă n Sự chết. Cho : Phó lã nh binh Nam Định là Tô n Thấ t
Tuệ thă ng quyền Lã nh binh Hả i Dương ; Phó lã nh binh Hưng Hoá là Lê Vă n Sinh điệu bổ
Phó lã nh binh Nam Định ; Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Tiền phong là Lê Vũ điệu bổ Phó lã nh
binh Hưng Hoá .

Quyền Đố c họ c Hả i Dương là Chu Danh Hiển có đạ i tang. Cho quyền Tri phủ phủ Trù ng
Khá nh là Nguyễn Danh Vọ ng thă ng quyền Đố c họ c Hả i Dương.
Tuầ n phủ Quả ng Nam - Quả ng Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n tâ u rằ ng : “Thuế tô cá c hạ ng
ruộ ng đấ t cả nă m phả i nộ p củ a tỉnh hạ t ấ y, trong đó ruộ ng cô ng, ruộ ng tư, và ruộ ng
quan lệ nộ p thó c tô mỗ i mẫ u hạ ng nhấ t 40 thưng, hạ ng nhì 30 thưng, hạ ng ba 20 thưng,
ruộ ng mù a 10 thưng, tiền thậ p vậ t đều 3 tiền, lạ i có hạ ng mỗ i mẫ u 35 thưng ; nộ p thay
ruộ ng cô ng và ruộ ng tư trồ ng có i, lệ nộ p mỗ i mẫ u hạ ng nhấ t thì tiền cô ng 4 quan, tiền
gạ o canh giữ 4 tiền ; hạ ng nhì thì tiền cô ng 3 quan, tiền gạ o canh 3 tiền ; hạ ng ba thì tiền
cô ng 2 quan, tiền gạ o canh 2 tiền ; ruộ ng cô ng trồ ng có i và vườ n đấ t cô ng, lệ nộ p mỗ i
mẫ u tiền cô ng 2 quan, tiền gạ o canh 2 tiền ; ruộ ng mù a tư, ruộ ng tư trồ ng dừ a và đấ t
cô ng, đấ t tư trồ ng dâ u, đấ t cô ng, đấ t tư trạ i củ a quan đều theo lệ nộ p mỗ i mẫ u tiền cô ng
1 quan, tiền gạ o canh 1 tiền ; đấ t thuê để là m, theo lệ nộ p mỗ i sà o 1 quan 4 tiền ; đấ t
vườ n, nhà ở củ a quan mỗ i sà o hơn 4 tiền. Cò n ruộ ng cô ng, ruộ ng tư là m trạ i củ a quan,
theo lệ nộ p thó c tô , có hạ ng mỗ i mẫ u 245 thưng, có hạ ng 98 thưng, có hạ ng 73 thưng, có
hạ ng 56 thưng, cho đến 40 thưng, 30 thưng, 20 thưng, 10 thưng, thự c khô ng giố ng
nhau. Lệ nộ p tô như thế, chưa khỏ i có chỗ quá nhẹ hay quá nặ ng ! Xin nên mộ t phen
chướ c lượ ng định lạ i, đặ t ra phép nhấ t định, cho đượ c quâ n bình”. Việc nà y đượ c giao
xuố ng bộ Hộ bà n rồ i tâ u lên. Bộ cho rằ ng, ruộ ng có thứ bậ c, thì thuế có cao thấ p. Khoả ng
nă m Gia Long, lệ định tiền thó c phả i nộ p, đều đã châ m chướ c tuỳ theo đấ t đai tố t xấ u để
là m thứ bậ c, từ trướ c đến giờ , cá c hạ t nhấ t luậ t tuâ n theo, sao từ ng có chỗ khô ng tiện !
Nay nếu cho là thứ bậ c thì lắ m, số mụ c lụ c thì nhiều, mà nhấ t khá i đem cả 2 thứ cô ng, tư
hợ p lạ i, tấ t khô ng khỏ i cá i lệ hoặ c nhẹ hoặ c nặ ng ! Xin theo như lệ cũ , khô ng cầ n định lạ i
là m gì. Cuố i cù ng vua theo nghị củ a bộ .

Cho : Bố chính Nam Định là Lê Nguyên Trung điệu bổ Bố chính Hưng Hoá , hộ i đồ ng vớ i
á n sá t Nguyễn Khoa Dụ c giữ ấ n quan phò ng tuầ n phủ ; quyền Tuầ n phủ Hưng Hoá trướ c
là Nguyễn Trạ ch, đợ i xong việc trườ ng thi Nam Định, về Kinh chờ Chỉ tuyển dụ ng ; á n
sá t Thá i Nguyên là Trầ n Thiện thă ng quyền Bố chính Nam Định ; á n sá t Hà Tĩnh là
Hoà ng Trọ ng Từ điệu bổ á n sá t Thá i Nguyên, Lang trung bộ Cô ng là Đỗ Mậ u Thưở ng
điệu bổ á n sá t Hà Tĩnh, hộ i đồ ng vớ i Bố chính Phạ m Huy giữ ấ n quan phò ng tuầ n phủ .
Lê Nguyên Trung trướ c có chiếu Chỉ cho sung là m Khâ m điểm viên, nên mớ i lấ y Phó
lã nh binh Nam Định là Lê Vă n Sinh thay thế.
Sắ c rõ về nhiệm vụ củ a thuộ c viên ở bộ , viện, phủ , tự . Dụ rằ ng : “Cá c nha ở Lụ c bộ , trướ c
kia chia ra tà o và cụ c, đặ t thêm nhâ n viên, thiết lậ p trự c xứ chuyên ty, lạ i có trự c ban tá
lĩnh. Nhiều lầ n đã dụ rõ : phà m cá c viên đương ban ứ ng trự c, tấ t cả việc củ a bộ , phả i gia
tâ m kê cứ u, biên chép rõ rà ng, để phò ng khi cầ n hỏ i đến, khô ng đượ c cho là việc ấ y có ty
chuyên trá ch, khô ng để ý đến. Hai ba lầ n dạ y bả o, nghiêm tú c rõ rà ng đến chừ ng mự c
nà o ! Thế mà gầ n đâ y, nhâ n viên ứ ng trự c, lâ u ngà y sinh lườ i, mỗ i khi hỏ i đến, khô ng
biết gì cả . Vả lạ i, bọ n chú ng là thuộ c viên giú p việc ở bộ mà nhữ ng điều hỏ i đến lạ i là
việc hiện là m trướ c mắ t, có số mụ c nà o phiền phứ c, tấ t phả i kê cứ u, việc đó mà khô ng
biết, việc khá c cò n biết sao đượ c ! Chỉ vì bọ n chú ng ngà y thườ ng cẩ u thả giả n lượ c, an
nhà n, khô ng để tâ m đến việc củ a bộ , cò n trự c ban chỉ là đi đi về về cho xong trá ch nhiệm
mộ t ngà y, vì thế mỗ i khi hỏ i đến thì lờ mờ , lạ i nó i là đợ i xét. Thế là hình như ngồ i khô ng
ă n lương, thì đến chầ u là m gì ? Chứ c sự ở chỗ nà o ? Chuẩ n cho truyền dụ cho thuộ c viên
cá c nha ở bộ , viện, phủ , tự : phà m cô ng việc trong nha khô ng cứ là ty nà o, cụ c nà o đều
phả i là m sẵ n kiêm kê, khô ng đượ c chia giớ i hạ n ty nà o. Cò n đương ban ứ ng trự c, gặ p
khi có trung sứ truyền mệnh hỏ i han, nếu việc thuộ c về nă m thá ng đã lâ u, số mụ c phiền
phứ c, thì cho mộ t mặ t trả lờ i Chỉ vua, xin xét, mộ t mặ t bá o bộ tra kỹ rồ i tâ u tiếp. Nếu là
việc hiện là m trướ c mắ t, phả i trả lờ i ngay ; nếu cò n mơ hồ như trướ c, vin cớ là việc có
phâ n ty hết thả y cá i gì cũ ng đợ i xét, thì trị ngay là tộ i hèn kém. Và nếu khi cầ n, phá i đi
là m việc gì, thì viên đượ c phá i đi, phả i chính mình xem xét, khô ng đượ c mượ n tay ngườ i
khá c, lạ o thả o cho xong việc. Nếu dá m hơi tỏ ra là lườ i biếng, thì viên cai quả n đem ra
nghiêm hặ c ngay, chờ chiếu Chỉ trừ ng phạ t, khô ng đượ c che chở chú t nà o. Vả lạ i, nêu rõ
thiện á c, phá p luậ t củ a nướ c rấ t nghiêm, đố c thú c thuộ c ty, là trá ch nhiệm củ a trưở ng
quan. Trưở ng quan chă m hay lườ i, quan hệ đến thuộ c viên giỏ i hay khô ng giỏ i. Phả i nên
tự mình cố gắ ng cho thuộ c viên theo. Cố t mong nha khô ng có việc để đọ ng, quan khô ng
có ngườ i cầ u may, để phép là m quan đượ c nghiêm, sự là m việc củ a lạ i dịch đượ c tố t.
Nếu đã qua dạ y bả o phen nà y, cò n dá m lườ i biếng như trướ c, trừ thuộ c viên phả i trị tộ i
nặ ng ra, đườ ng qua cũ ng nhấ t định phả i giao đình thầ n nghị xử , khô ng tha. Lờ i dụ ban
ra, phá p luậ t đi theo, chớ bả o là ră n dạ y khô ng sớ m”.
Nêu thưở ng tiết phụ cá c tỉnh. (Đạ t Thị Tính, 61 tuổ i, ngườ i huyện Vĩnh Bình, tỉnh Vĩnh
Long, lú c bé gả cho ngườ i họ c trò là ng khá c, chưa cướ i, ngườ i họ c trò ố m chết, Thị Tính
thâ n đến chịu tang, sau khô ng đi lấ y chồ ng. Nguyễn Thị Mạ o, 56 tuổ i, ngườ i huyện Tiên
Du, tỉnh Bắ c Ninh, chồ ng chết sớ m, khô ng có con, Thị Mạ o mỗ i sá ng sớ m, ra khó c ở mả
chồ ng ; phụ ng dưỡ ng bố mẹ chồ ng, giữ tiết nghĩa khô ng đi lấ y chồ ng. Lê Thị Nhuậ n, 79
tuổ i, ngườ i Thiên Thi, tỉnh Hưng Yên, lú c trẻ có nhan sắ c, quan bình chương nhà Lê là
Phạ m Cô ng Dữ mua là m nà ng hầ u, sinh đượ c mộ t con gá i ; khi loạ n Tâ y Sơn, theo chồ ng
đi ẩ n, ô ng Dữ chết, về ở vớ i vợ cả , cha mẹ muố n cho đi lấ y chồ ng, ngườ i vợ cả cũ ng
khuyên nhủ ; Thị Nhuậ n đến đền thờ ô ng Dữ khó c lạ y, thề xin chết theo, sau ngườ i ta
khô ng thể cưỡ ng ép đượ c. Phạ m Thị Thườ ng, 56 tuổ i, ngườ i huyện Gia Lộ c, tỉnh Hả i
Dương, sinh đượ c 1 trai, chồ ng chết, cha mẹ định gả chồ ng ; đến hô m cướ i, Thị Thườ ng
lẻn thắ t cổ ở trong buồ ng, đượ c ngườ i cứ u khỏ i, cha mẹ thương về chí ấ y, mớ i thô i. Mấ y
ngườ i trên đâ y đều đượ c thưở ng 20 lạ ng bạ c, 3 tấ m sa mà u, 1 bứ c biển. Trương Thị
Cậ n, 49 tuổ i, ngườ i huyện Địa Linh, tỉnh Quả ng Trị, lấy chồ ng từ lú c cò n nhỏ , sau sinh
đượ c 1 trai, chồ ng chết, cắ t tó c tự thề, cuố i cù ng khô ng lấ y chồ ng khá c, đượ c thưở ng 20
lạ ng bạ c).

Quyền Tổ ng đố c Nghệ An - Hà Tĩnh là Đặ ng Đứ c Thiệm tâ u rằ ng : “Hai địa giớ i phía tâ y

bắ c hạ t phủ Trấ n Ninh đều giá p giớ i nướ c Nam Chưở ng. Xin đem sú ng dâ n thổ nộ p lưu
ở phủ , khi có sai phá i, sẽ cho lĩnh về dù ng. Vua y cho.

Tuầ n phủ Hả i Dương trướ c là Nguyễn Vă n Nhị đượ c cô ng cử về Kinh, cho tạ m là m bộ

Hình.

Bổ Nguyễn Hữ u Diệu là m Vệ uý vệ Sơn Tâ y.

á n sá t Sơn Tâ y là Nguyễn Vă n Diễm chết. Cho : quyền á n sá t Khá nh Hoà là Nguyễn Xuâ n
Bả ng điệu bổ quyền á n sá t Sơn Tâ y ; quyền Lang trung bộ Lễ là Nguyễn Hà m Ninh điệu
bổ quyền á n sá t Khá nh Hoà ; Hà m Ninh, Xuâ n Bả ng đều ở lạ i Kinh, sung là m Khâ m điểm
viên củ a bả n đạ o.
Tổ ng đố c An Giang - Hà Tiên là Tô n Thấ t Bạ ch tâ u rằ ng : dâ n hạ t ấ y là Nguyễn Vă n
Dưỡ ng xin xuấ t củ a nhà để cung lương cho quâ n. (1.300 quan tiền, 100 phương gạ o).
Vua bả o rằ ng : “Ngà y trướ c dâ n cõ i Tâ y có việc, hoặ c lương thự c củ a dâ n hơi khó , dâ n
cá c hạ t bỏ ra giú p cho sự chi phí, chướ c lượ ng nghị thưở ng, đó là việc tạ m nhấ t thờ i.
Nay ở biên thuỳ khô ng có việc gì, kho chứ a củ a quâ n đầ y đủ , khô ng phả i cầ n đến quyên
nộ p, chuẩ n cho trả lạ i”.

Bã i cụ c Tạ o tá c ở Hà Nộ i. Lĩnh Tổ ng đố c Hà Nộ i - Ninh Bình là Đặ ng Vă n Thiêm tâ u

rằ ng : “Hà Nộ i nguyên là lỵ sở cũ ở Bắ c thà nh ; nă m trướ c đặ t mộ t sở đồ gia, 6 toà nhà
kho, phà m thuế thổ sả n và vậ t cô ng củ a cá c hạ t thuộ c thà nh ấ y, đều do sở ấ y thu cấ t, chế
tạ o. Lạ i đặ t cai cơ, cai bạ , tri bạ , cai hợ p, thủ hạ p, thư lạ i coi là m việc ấ y, tượ ng cụ c bá ch
cô ng cũ ng phụ thuộ c và o. Nă m Minh Mệnh thứ hai, đổ i là m cụ c Tạ o tá c, đặ t lang trung,
chủ sự mỗ i chứ c mộ t ngườ i và lạ i dịch là m việc, là m thà nh mộ t nha. Nă m thứ 12, chia
đặ t tỉnh hạ t, phà m cá c thuế thổ sả n và thợ thuyền đều do hạ t ấ y chiếu xét. Cò n sả n vậ t
hiện chứ a, có thứ đệ nộ p và o Kinh, có thứ chia giao cho cá c tỉnh, nhà kho là m trướ c, đã
từ ng bỏ bớ t. Duy kho giữ a và kho hai bên tả hữ u, hằ ng nă m phá i suấ t độ i, thư lạ i, binh
đinh sung là m giá m thủ , phò ng bạ , khổ tử , mỗ i khi đến kỳ thanh tra xét cô ng, cho kiểm
tra riêng. Nay thuế thổ sả n củ a tỉnh chỉ có lụ a, vả i, lụ a thổ và cá c hạ ng giấ y, tuỳ lú c thu
nộ p. Hai kho ở hai bên tả hữ u, hiện nhiều lú c bỏ khô ng, xin di chuyển toà kho giữ a đến
khu kho thó c để phò ng chứ a cấ t. Đồ vậ t cấ t trướ c, hằ ng nă m thu chi, do giá m thủ kho ấ y
trô ng nom tấ t cả . Cò n hai kho hai bên tả hữ u, xin đều triệt bỏ . Sú ng, đạ n, diêm tiêu, lưu
hoà ng, mang đến cấ t chung ở kho thuố c lử a, do biền binh độ i phá o thủ coi giữ . Cò n giá m
thủ , chủ thủ , phò ng bạ , binh đinh đặ t trướ c đều cho về là m việc quan, để đượ c giả n tiện.
Vua chuẩ n y cho.

Cho quyền Phó vệ uý vệ Hữ u ở Hà Tĩnh là Tô n Thấ t Cá t thă ng quyền Phó vệ uý vệ Trung

dinh Tiền phong ; Cai độ i vệ Kim ngô là Tô n Thấ t Cá t thă ng quyền Phó vệ uý vệ Trung
dinh Tiền phong ; Cai độ i vệ Kim ngô là Tô n Thấ t Cú c thă ng quyền Phó vệ uý Hữ u vệ ở
Hà Tĩnh.
Đố c họ c Quả ng Trị là Nguyễn Duy chết. Cho Tri phủ Lạ ng Giang là Đà o Danh Vă n thă ng
Đố c họ c Quả ng Trị.

Cho Lê Quang Dao đượ c khở i phụ c là m Chủ sự ty Cẩ n tín xứ Thị vệ. Dao là bề tô i cũ lú c
nhà vua chưa lên ngô i. Quang Dao là con Thượ ng thư bộ Hộ Lê Quang Định đã chết, theo
hầ u khi chưa là m vua, sai phá i đượ c việc, rồ i nhâ n can á n phả i cách chứ c, đến cử a cung
xin sai phá i để hò ng cố sứ c là m việc chuộ c tộ i, cho nên có mệnh nà y.

Là m thuyền Đằ ng Long.

Huỷ bỏ bia đá Thiền sư ở Hả i Dương. Xã Vă n Thai, (thuộ c huyện Cẩ m Già ng, tỉnh Hả i
Dương gầ n đây đượ c cá i bia đá cổ , ngoa truyền là Tuệ Tĩnh thiền sư giá ng thế, (thiền sư
ngườ i là ng Nghĩa Phú , huyện Cẩ m Già ng) lấ y thuố c nam chữ a khỏ i bệnh, gầ n xa tranh
nhau đến cầ u đả o, hằ ng ngà y kể đến hà ng nghìn, hà ng tră m, quan tỉnh ấ y khô ng thể
ngă n cấ m đượ c, đem việc ấ y tâ u lên. Vua bả o rằ ng : “Việc ấ y thuộ c về hoang đườ ng, nên
phá bỏ ngay đi, để bỏ sự mê hoặ c cho ngườ i đờ i”. Bèn sai đạ p đổ bia. Đến đâ y, á n sá t
Nguyễn Khắ c Trạ ch và o hầ u, vua triệu và o hỏ i đến việc ấ y. Trạ ch tâ u : “Bọ n hạ thầ n kính
theo Chỉ vua, mà i bỏ bia đá , từ đó , đi lạ i cầ u đả o mớ i hết”. Vua bả o rằ ng : “Dâ n hèn
khô ng biết gì, để cho lờ i ngoa truyền lừ a dố i đượ c, cố t ở ngườ i trên phả i ră n cấ m hiểu
dụ ”.

Giữ chứ c Tuầ n phủ Hưng Yên là Nguyễn Đồ ng Khoa dâ ng sớ tâ u xin đặ t thêm miếu Hà
thầ n ((1) Tứ c là thầ n sô ng.1), việc giao xuố ng bộ Lễ bà n rồ i tâ u lên. Bộ cho rằ ng nă m
Minh Mệnh thứ 9, cho đặ t miếu Hà thầ n ở chỗ sô ng Lô , sô ng Thao giá p nhau thuộ c tỉnh
Sơn Tâ y, và o kỳ là n só ng yên ổ n, mang lễ phẩ m tạ , đã có nếp sẵ n ; nă m thứ 18, tỉnh Bắc
Ninh xin đặ t thêm miếu ở xã Toà n Quan thuộ c hạ t ấy, cũ ng khô ng cho là m. Nay nếu theo
ý tâ u xin, thì thự c là khô ng hợ p ! Vua sai truyền Chỉ ban quở .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị thứ 6 [1846], mù a đô ng, thá ng 11, đình thầ n dâ ng bả n danh sá ch
củ a Phá p ty xét á n về mù a thu trong nă m ấ y (gồ m 435 tên phạ m). Vua gia tâ m mở xem,
phà m nhữ ng tộ i đá ng xử tử đều đình lạ i, sai hã y tạ m chiếu á n giam cấ m ; cò n thì tộ i phá t
đi cá c tỉnh, tha cho 196 ngườ i.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Nhữ ng vă n ta là m ra, có mộ t thiên tổ ng luậ n, xét tấ t cả cá c triều

đạ i bên Trung Quố c, từ ngoạ i kỷ đến nhà Thanh, thế thứ , quố c hiệu, và trị loạ n hưng
suy, khô ng việc nà o là khô ng chép, cho kẻ mớ i họ c đọ c đến, cũ ng biết đượ c đạ i lượ c, nên
in ra nhiều, cấ p cho cá c nhà họ c củ a đố c họ c, giá o huấ n, để giú p cho sự họ c tậ p”. Bèn sai
đem khắ c in.

Ngà y Bính Tuấ t, tiết Đô ng chí. Sai hoà ng thâ n đến cá c miếu điện thay vua và o tế, có bày
nhạ c khí mà khô ng tấ u nhạ c. Cò n lệ ban yến ở nộ i đình và chú c thọ ở ngự tiền đều đình
miễn ; duy có việc ban cho “lử a mớ i” ((1) Lử a mớ i : Há n vă n là “tâ n hoả ”. Theo lố i cổ ,
giù i câ y lấ y lử a, mỗ i mù a, lấ y lử a ở mộ t thứ cây khá c nhau. Đờ i Đườ ng, Tố ng, ngà y
Thanh minh ban “lử a mớ i” cho bách quan. Đây, Thiệu Trị ban “lử a mớ i” và o ngà y Đô ng
chí.1), chuẩ n như lệ thi hà nh.

Quan tỉnh Phú Yên phá i thuộ c viên kính đệ lễ phẩ m đến Kinh, thay 2 nướ c Thuỷ Xá , Hoả
Xá là m lễ tiến hương, vì có sứ thầ n 2 nướ c đến chú c khá nh mớ i về.

Ban quế Thanh, Nghệ cho hoà ng thâ n, đình thầ n và vă n từ viên ngoạ i, các khoa đạ o, thị
độ c, võ từ hiệp quả n, đình hầ u, thứ bậ c khá c nhau. Lạ i cho vă n võ đạ i thầ n thứ kính đeo
mắ t củ a Tây dương.

Bấ y giờ trong Kinh thà nh có xảy nhiều vụ mấ t trộ m. Vua nghe thấ y, triệu quan phủ
Thừ a Thiên là bọ n Lê Khiêm Quang và Nguyễn Cô ng Trứ đến hỏ i rằ ng : “Gầ n đâ y nghe
nó i trong Kinh thà nh có nhiều vụ trộ m cắ p lén lú t phá t sinh, tuy nơi phủ đệ cũ ng khô ng
kiêng sợ gì, dướ i chỗ vua ở cò n như thế, huố ng chi nhà dâ n ở ngoà i xa ! Vả lạ i về việc xét
hỏ i nhữ ng kẻ gian tế, phậ n sự cá c ngươi là phả i nên nghiêm sứ c cho thuộ c hạ tìm đườ ng
mà lù ng bắ t, để cho dứ t cá i thó i gian. Nếu cứ ngồ i yên mà nhìn thì trá ch nhiệm ở đâ u ?”.
Bọ n Cô ng Trứ thưa rằ ng : “Nhữ ng nhà dâ n ở trong thà nh phầ n nhiều là ngườ i ký ngụ ,
cũ ng đã xét hỏ i, nhưng kiểm tra thì khó !”. Vua nó i : “Nhữ ng chỗ dâ n ở linh tinh, vẫ n có
cá c trưở ng mụ c coi quả n, nên buộ c phả i khá m xét để bắ t mà chú ng cò n dá m theo ý
riêng mà tha, thì bắ t tộ i nhữ ng kẻ oa trữ , và sẽ thưở ng cho nhữ ng ngườ i bắ t đượ c phạ m
nhâ n, thế thì ai khô ng dá m hết lò ng ? Chú ng đã khô ng dung, cò n ai dá m trộ m cắ p ? Như
vậ y có khó gì đâ u !”. Lạ i dụ cho Thố ng quả n dinh Vũ lâ m là Mai Cô ng Ngô n rằ ng : “Trong
Kinh thà nh, cấ m binh dinh Vũ lâ m phả i theo phậ n sự tuầ n phò ng. Gầ n đây, bọ n cô n đồ
ngấ m ngầ m là m việc trộ m cắ p, thó i ấ y khô ng thể để lớ n dầ n ra mã i đượ c. Ngươi phả i gia
tâ m dố c sứ c lù ng bắ t cho kỳ đượ c, để dứ t mầ m á c”.

Trong hạ t Thừ a Thiên có xả y vụ cướ p, việc đến tai vua. Quyền chưở ng Kinh thà nh Đề
đố c Tô n Thấ t Mậ u, Phủ doã n Lê Khiêm Quang, Phủ thừ a Nguyễn Cô ng Trứ trướ c đều
phả i giá ng cấ p lặ c hạ n cho nã bắ t. Sau đó Khiêm Quang cù ng vớ i viên huyện là Lê Đă ng
Trạ c đem quâ n dâ n lù ng bắ t đượ c bọ n cướ p 8 tên. Thưở ng cho Khiêm Quang 10 đồ ng
ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, Đă ng Trạ c 3 đồ ng ; khai phụ c nhữ ng cấ p cho bọ n Tô n Thấ t
Mậ u đã bị giá ng. Thưở ng cho quâ n dâ n tấ t cả 100 quan tiền.

Tu bổ đồ thờ ở cá c miếu.

Bộ Lễ tâ u nó i : “Sang nă m, 3 tiết lớ n là Chính đá n, Đoan dương và Vạ n thọ , xin theo lệ

thiết triều ở điện Thá i Hoà , cá c quan đều mặ c triều phụ c chự c chầ u, do bộ gử i tờ tâ u lên,
đợ i Chỉ, đến nă m sau sẽ theo lễ cá t như lễ hằ ng nă m”. Vua dụ rằ ng : “Lễ chầ u hầ u ở nhà
Minh đườ ng, dâ ng ngọ c cung, ngọ c cầ u trong đồ vương hộ i((1) Đồ vương hộ i : bả n đồ
vẽ cá c chư hầ u đến chầ u thiên tử .1), là điển lễ lớ n củ a triều đình phô trương vă n vậ t, mà
là chí tình củ a tô i con trô ng ngó ng trờ i mâ y, điển lễ khô ng thể để tạ m vắ ng đượ c. Huố ng
chi, nă m nay gặ p lễ quố c tang, ta ở trong cung là m lễ để tang 3 nă m ; các quan trong
triều chỉ theo để tang mà thô i. Quan ở bộ tham chướ c nghĩ xin cũ ng là có lý. Duy có bậ c
thá nh nhâ n đặ t ra lễ, mộ t nă m, hai nă m cứ dầ n dầ n chuyển sang lễ cá t, nhữ ng mộ t lò ng
ngay ngá y nhớ mến xó t thương, tự ta coi ra 3 nă m cũ ng như mộ t ngà y vậ y. Đương khi
tang phụ c chưa hết, đã vộ i ngự điện nhậ n lễ mừ ng, trong lò ng có đượ c yên khô ng ?
Khoả ng nă m Gia Long, Minh Mệnh đã có khuô n phép nhấ t định. Ta trô ng lên, tuâ n phép
nhà , cú i xuố ng, theo tình dâ n ; nên theo chỗ thích trung mà châ m chướ c cho hợ p tình lễ
chính đá ng. Nay chuẩ n định : 2 nă m Thiệu Trị thứ 7, thứ 8, phà m 3 tiết lớ n Đoan dương,
Chính đá n và Vạ n thọ , các quan có chứ c trá ch theo lệ, đặ t nghi tượ ng đạ i triều ở điện
Thá i Hoà , nhưng miễn khô ng phả i chầ u mừ ng. Ngà y hô m ấ y, ta ngự điện Vă n Minh
chuẩ n cho hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n, vă n võ bá ch quan và ủ y viên các địa
phương, đều mặ c á o đẹp, đứ ng và o từ ng ban tham bá i, để bả o cho biết cá i ý vua tô i cù ng
vui, đố i vớ i bên lễ bên tình cũ ng khô ng hề chi, ví vớ i nă m thườ ng tuy khô ng giố ng nhau,
mà coi vớ i ngà y thườ ng thì đã hơi khá c. Thế cũ ng đủ tỏ Phướ c là nh mà thư bụ ng ngườ i
dướ i. Cò n cá c địa phương ngoà i, lễ triều bá i ở hà nh cung và uỷ viên [về Kinh] chú c hỗ ,
đều chuẩ n y lệ thi hà nh.

Bá cá o nhậ t kỳ là m lễ ninh lă ng ((1) Ninh lă ng : lễ an tá ng vua chú a, hoặ c hậ u, phi.1) cho

trong Kinh, ngoà i tỉnh đều biết. Dụ rằ ng : Ngà y 18 thá ng 9 nă m nay, Hoà ng tổ tỷ đạ i
hà nh Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng Thá i hậ u ta, tiên giá lên
phương xa, kêu gà o khô ng kịp, ta nhớ lạ i đứ c tố t, ngử a trô ng Phướ c là nh, nghĩ đến cô ng
cao thì bá o lớ n, ơn xa thì lễ trọ ng, mớ i xét định tang lễ, phà m việc đều theo lễ chế, đã dụ
cho Tô n nhâ n phủ hộ i đồ ng vớ i các thâ n cô ng, đình thầ n, tra xét điển thườ ng, soạ n ra
tô n hiệu, chọ n lấ y giờ tố t ngà y 20 thá ng nà y, ta thâ n bưng sá ch và ng, ấ n và ng, kính dâ ng
tô n hiệu. Sau khi lễ xong, sẽ ban chiếu bá cá o thiên hạ , để tỏ lò ng thà nh hiếu phụ ng củ a
mộ t mình ta, để yên tấ m lò ng tô n thâ n củ a muô n họ cá c ngươi. Mớ i đâ y, ngướ c theo
thá nh mệnh củ a Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, chọ n sẵ n chỗ đấ t đạ i cá t muô n nă m ở nú i
Thuậ n Sơn, họ p khí tố t củ a non sô ng, gầ n tinh linh lên xuố ng, rồ i sai cá c quan có chứ c
trá ch xây dự ng bả o trạ ch ((2) Bả o trạ ch : tiếng tô n xưng về mả củ a vương, hậ u.2), cá c
thợ đều là m, kính chọ n ngà y tố t, cá o cá c miếu, lấ y ngà y mồ ng 2 thá ng 12 mù a đô ng nă m
nay, kính đến nơi bà n thờ dự cá o kỳ phá t dẫ n : ngà y mồ ng 6 là m lễ Khả i điện, ngà y
mồ ng 7 rướ c linh giá tiến phá t, ngà y mồ ng 9, phụ ng an tá ng ở lă ng Thiên Thụ hữ u, theo
dù ng 9 lễ tế ngu, ngà y 23 là m lễ Tố t khố c. Trong lò ng ngay ngá y nhớ mến, khô n xiết
thương đau ! Thầ n thứ cá c ngươi từ lâ u đã nhờ nhâ n â n củ a nướ c nhà ban ơn đến ngườ i
thâ n cậ n, cù ng độ i Phướ c đứ c củ a hoà ng tổ tỷ ta ban cho, tấ m lò ng thà nh kính mến đứ c
hiền, hợ p nghìn muô n ngườ i như mộ t, dù xa nhưng đã có kỳ hẹn, chắ c ứ c triệu dâ n cũ ng
cù ng cả m độ ng cả . Nên tuâ n lờ i dụ nà y !”

Thu lạ i cá o bằ ng củ a Nguyễn Đă ng Khá nh, Phó lã nh binh tỉnh Tuyên Quang. Cha Đă ng
Khá nh là Đă ng Vĩnh trướ c nhậ n chứ c trung uý củ a bên giặ c, nă m trướ c mạ o khai cầ u
cạ nh, đượ c dự phong điển. Đến đâ y, việc phá t giá c. Đă ng Khá nh đã chết. Thu lạ i cá o
bằ ng và sắ c tặ ng phong cho cha mẹ.

Hộ đố c Định - Yên là Phạ m Duy Trinh xin sử a đổ i là m lạ i sổ ruộ ng tỉnh Nam Định. Vua
nó i : “Sổ ngạ ch đã xong rồ i, nay nếu mộ t phen thay đổ i, thì nhữ ng kẻ lạ i dịch nhâ n đó
là m gian, lạ i sinh nhiều việc, ví như thả con hổ đó i để bắ t đà n dê thự c khô ng có lợ i cho
dâ n ta !”. Bèn sai bộ Hộ bà n. Chuẩ n cho phà m cá c hạ ng điền thổ đều để nguyên ngạ ch cũ ,
duy có chỗ đấ t bã i mớ i thà nh điền, khô ng cứ ruộ ng cấ y mù a hay cấ y chiêm, đều cho tuỳ
từ ng nơi mà biên cho rõ rà ng.

Quậ n cô ng Ba Xuyên Miên Tú c, đêm ra ngoà i thà nh chơi bờ i, bị ngườ i quả n gia đem việc
ấ y ra tố giá c. Vua sai bộ Hình xét hỏ i, thì đều do Phó Trượ ng ty là Trầ n Vă n Bằ ng tìm
đườ ng cầ u cạ nh, đem con gá i quyến rũ là m cà n. Vua giậ n, đò i lạ i lương 2 nă m củ a Miên
Tú c, lạ i sai vệ Cẩ m y bắ t Vă n Bằ ng khoá tay á p giả i đến đầ u cử a nhà cá c hoà ng thâ n,
đó ng gô ng 3 thá ng, hết hạ n, đá nh cho 80 cô n đỏ , cá ch chứ c, phá t đi khổ sai ở sở thợ là m.
Lạ i dụ thâ n đà i chuyển sứ c cho hoà ng tử , hoà ng thâ n, khiến cho đều phả i nghiêm ră n
cá c quyến thuộ c, đừ ng nghe kẻ phi nhâ n loạ i để đến tộ i lỗ i. Chỉ là m luỵ đến thịnh đứ c.

Thổ mụ c phủ Hả i Tây mộ t tên gọ i Mâ n Tri (tên là Bèn), mộ t tên gọ i Tiệp Bà Đê (tên là
Biện) đến phá o đà i quâ n thứ thà nh Trấ n Tâ y, tình nguyện xin quy thuậ n, và nó i : bọ n
chú ng đều là ngườ i phủ Hả i Tâ y, cứ hằ ng nă m giặ c Xiêm đò i thu củ a ngườ i Thổ trong
phủ ấy mỗ i suấ t đinh phả i nộ p 8 câ n đậ u khấ u, kỳ nà y đệ nộ p thiếu số , đầ u mụ c Xiêm đã
bắ t 8 tên thổ mụ c giam thu, để thổ mụ c, thổ dâ n củ a chú ng phả i sợ hã i, cù ng nhau đem
gia quyến chạ y trố n, bọ n chú ng xuyên qua rừ ng, tìm đườ ng, ngầ m đến quâ n thứ quy
thuậ n, để nhờ giú p đườ ng sinh số ng. Đạ i thầ n quâ n thứ ở thà nh Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n
Giả i đem việc tâ u lên. Vua dụ rằ ng : cá c đạ i thầ n xét xem thổ mụ c quả có thự c lò ng
hướ ng thuậ n thì nên lượ ng cấ p cho quầ n á o để khuyến khích chú ng, nhưng phả i tra hỏ i
kỹ, sao cho biết đượ c tình hình hư thự c ở trong đá m giặ c, việc nên tâ u thì nó i thêm và o
trong tờ tâ u, việc nên tư thì đem việc tư về bộ , để tình hình ngoà i biên đượ c thô ng đạ t
hết. Bọ n Vũ Vă n Giả i lạ i đem việc phá i ngườ i đến ngay đấ t Ô Đô ng ((1) Ô Đô ng : là địa
điểm thuộ c về nướ c Xiêm.1) đem việc chia đặ t [cá c hạ t] bả o cho Sá Ong Giun và Chấ t Tri
biết. Chấ t Tri kêu van xin cho cá c chá u củ a Sá Ong Giun đượ c đoà n tụ mộ t nhà . Việc ấ y
tâ u lên. Vua dụ rằ ng : Chấ t Tri cò n có lò ng gian giả o bấ t trắ c. Cá i việc xin hoà đã mộ t
nă m nay, thườ ng thườ ng yêu cầ u, quâ n thứ đem việc tâ u lên. Triều đình nghĩ đến quâ n
dâ n, đều đã gượ ng theo lờ i xin. Nay lạ i đem việc đoà n tụ nó i ngọ t kêu xin đi lạ i phâ n
biện, kéo dà i nhậ t kỳ, để đợ i cho tiện chiều gió và dò ng nướ c thì thự c hay dố i, cò n chưa
có thể biết. Huố ng chi, cá i việc lượ ng đấ t mà chia đặ t các hạ t, chú ng nếu có mượ n lờ i cầ u
xin, quyết khô ng thể miễn cưỡ ng mà theo chú ng đượ c, nếu theo lờ i xin ấ y, thì rồ i ra
hoặ c chiến hoặ c hoà khô ng phả i mấ t mộ t phen trù tính. Vả lạ i, từ trướ c đến giờ , dụ bả o
cá c đạ i thầ n ta đã có nó i : tấ t cả việc đá nh hay giữ cũ ng phả i trù biện trướ c. Lạ i nó i :
phương phá p nắ m chắ c phầ n đượ c, cà ng nên gia ý tính kỹ. Lạ i phê bả o hai chữ “chiến,
hoà ” cố t phả i hợ p cơ nghi, dặ n dò đến 3 - 4 lầ n, khô ng phả i mộ t lầ n mà thô i. Thế mà
nhiều lầ n tậ p tâ u dâ ng lên, chỉ thấ y nó i có đắ p thêm đồ n luỹ, là m kế tự vệ lấy mình. Đến
như mộ t chữ “chiến” thì ta thấ y hoặ c nó i : nếu chú ng dá m manh tâ m giá o giở , đến bấ y
giờ sẽ lạ i tính kỹ tấ u biện ; hoặ c nó i : khô ng dù ng đạ i binh lự c khô ng xong, thế mà khô ng
có mộ t lờ i nà o đề cậ p đến tình hình bên mình và bên địch, phương lượ c nắ m lấ y phầ n
thắ ng. Thế là ý gì ? Nà y, nếu chú ng thuậ n điều khoả n củ a ta chia đặ t cá c hạ t, thì cuộ c hoà
có thể xong, cũ ng là việc hay, nếu đá nh thì lấ y gì mà ứ ng phó ? Nay, nhữ ng quâ n tinh
binh ở 6 tỉnh Nam Kỳ và nhữ ng quâ n rấ t mạ nh từ Bình Định trở ra Bắ c ba lầ n phá i đi
đó ng thú , dù ng binh lự c ấ y, đều có thể nắ m đượ c tính mạ ng củ a chú ng. Cá c đạ i thầ n có
trọ ng trá ch đượ c phó thá c việc biên khổ n, phả i thử trù tính xem, đừ ng để lâ m sự lầ m
lẫ n thì ở việc khô ng phả i là nhỏ . Phả i nên tiên cơ, tính từ ng chi tiết, giữ cho vạ n toà n tấ t
thắ ng là đượ c.

Lạ i dụ luô n rằ ng : Chấ t Tri từ sau khi bị thua kéo về Ô Đô ng, cá i việc cầ u hoà do hắ n đề
khở i ra, thế mà lầ n lữ a kéo dà i, khẩ n khoả n xin hoã n kỳ hạ n : mộ t là để dò xem tình hình
hư thự c củ a ta, mộ t là để xem tình ngườ i Mên theo hay khô ng theo, để nó ở giữ a chỉ tìm
lấ y thế thuậ n tiện. Nếu thế ta mạ nh mà dâ n Mên lạ i khô ng chịu để chú ng ta khu xử , thì
nó khô ng khỏ i như con thú vẫy đuô i, kêu van ngườ i ta thương cho, mà tìm đến chỗ hoà
hiếu như cũ . Ta tuỳ cơ đá nh và giữ , mà lò ng thổ dâ n Mên đã oá n sự tà n ngượ c củ a ngườ i
Xiêm, lạ i khinh nướ c Xiêm khô ng đủ tin cậ y, nếu có đạ i quâ n tiến đá nh, tự khắ c đem
nhau mà quy thuậ n. Như thế thì, tình hình chú ng vớ i mình, cá i thế mạ nh hay yếu, và
tình dâ n Mên theo hay khô ng, chắ c đã rõ ra ở trướ c mắ t, thế thì cá i cuộ c chiến hay hoà
quyền ở tay ta, sao lạ i mỗ i việc cứ phả i nhâ n nhượ ng nhau, để cho chú ng dò m thấ y chỗ
nô ng, chỗ sâ u ! Huố ng chi, khô ng phả i đá nh mà khuấ t phụ c đượ c quâ n củ a ngườ i, sẽ
khiến cho ngườ i khuấ t phụ c ta, chứ lẽ nà o ta chịu khuấ t vớ i ngườ i ? Cá c đạ i thầ n có
trá ch trọ ng đượ c uỷ thá c việc biên khổ n, phà m việc phả i giữ lấ y quố c thể, nhưng trướ c
phả i nắ m lấ y cá i thế bấ t khả phạ m, để ngă n tuyệt cá i lò ng bên giặ c dò m ngó , đợ i đến kỳ
hết thá ng 11, nếu chú ng có lộ vẻ thua mà phả i cầ u hoà về mặ t chính tấ t phả i tuỳ phương
mà đá nh, mộ t mặ t phả i phi tấ u lên ngay, để tiện chỉ bả o cho hợ p cơ nghi, thế mớ i khô ng
phụ cá i trá ch nhiệm nhậ n sự uỷ thá c.

Dụ chuẩ n cho phá i quâ n ở Kinh và quâ n ở cá c tỉnh đến ngay cá c tỉnh Nam Kỳ để thay
phiên đó ng thú . Ngà y đến tỉnh, cho ở lạ i 20 ngà y để nghỉ ngơi. Quan tỉnh sở tạ i đều phả i
xem xét vệ nà o cơ nà o nên phả i đi Trấ n Tâ y, An Giang, thì cấ p giấ y tờ cho đi trướ c. Cò n
biền binh cá c cơ vệ đi đó ng thú từ nă m Thiệu Trị thứ 4 đều chuẩ n cho về chỗ đó ng thú
cũ , do tỉnh cấ p giấ y tờ cho về hà ng ngũ trướ c, để cho sự lao, dậ t đượ c điều hoà . Rồ i sau
đó , quâ n thứ Trấ n Tâ y tâ u nó i : tỉnh Gia Định chính là hù ng phiên, cũ ng nên thêm quâ n
để trấ n á p, bọ n thầ n đã trích ra 220 biền binh thuộ c vệ Trung quâ n Hổ oai, đó ng thú từ
nă m [Thiệu Trị] thứ 4 trướ c, cho về chỗ đó ng thú cũ ở tỉnh ấ y để cho nghỉ ngơi, đợ i
thá ng giêng sang nă m do tỉnh ấ y cấ p giấ y tờ cho về ngũ nghỉ. Vua y cho.

Dụ quở quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i rằ ng : “Ta mở xem kỹ tậ p mậ t tấ u trù tính

việc ngoà i biên, thấ y trong tậ p đó nó i đến nghìn muô n lờ i chẳ ng qua muố n bưng bọ n
Ngọ c Vâ n và phiên mụ c mà giao cho chú ng thô i, ngoà i ra khô ng trù tính đượ c việc gì
khá c ! Trướ c kia nó i chú ng nhờ cậ y việc các chá u tên Giun, đã liệu định việc củ a bọ n
ngườ i là m toá n muố n vin lấ y cớ Man Là o đoà n tụ , phâ n đặ t cá c hạ t là khó , chỉ mong cho
rồ i việc, trích ra phê bả o [cho biết] việc ở ngoà i nghìn dặ m sá ng như ở trướ c mặ t, nay
quả nhiên thế. Lạ i cò n trù tính nhiều việc cho khó nhọ c là m gì ? Vả lạ i trá ch trọ ng ở
ngoà i biên thuỳ, phả i nên mưu sâ u nghĩ xa, nếu là m như thế, sao khô ng nó i rõ mộ t thể
trướ c khi bà n đến việc hoà , tấ t phả i đợ i sau khi xin đượ c mẹ tên Giun lạ i xin đượ c vợ lẽ,
con gá i tên Giun, mớ i đề cậ p đến, độ ng là m việc gì bị chú ng nó i dố i, cà ng và o cà ng sâ u,
thế thì đó ng quâ n đã lâ u để xếp đặ t mọ i việc, thế là việc gì ! Ô i, Chấ t Tri là kẻ giả o quyệt,
nhiều lầ n đã từ ng nó i đến rồ i, cá c đạ i thầ n lẽ nà o khô ng biết ? Việc cầ u xin mẹ và vợ lẽ
cù ng con gá i cho tên Giun, thì thằ ng giặ c kia ra mặ t nó i, hoặ c uỷ đầ u mụ c nướ c Xiêm đi
lạ i nó i, khi đã đượ c thoả nguyện rồ i thì việc dâ ng biểu phụ ng cố ng và việc khẩ n xin đoà n
tụ chỉ uỷ cho và i tên Man mụ c đến nó i, y hã y là m mộ t việc bà ng quan ngoà i cuộ c, dò xem
ta có thuậ n nghe hay khô ng, để là m cá i kế dụ cho ngườ i Man phả i sợ . Y nghĩ trong bụ ng
như thế rấ t là giả o quyệt ! Cá c đạ i thầ n khô ng lấ y việc ấ y là m quan tâ m, cò n khen y là
tình ý và lờ i lẽ kính thuậ n ! Sao khô ng nghĩ : việc dắ t dâ y đến mộ t nă m đã nhậ n đượ c
bao nhiêu sự kính thuậ n mà vộ i tin như thế ư ? Ô i, cá i việc cầ u hoà , tự y đề khở i ra
trướ c, mà y đượ c việc đã nhiều. Duy có mộ t việc phâ n cư, quan hệ đến quố c thể là ta cò n
đượ c đô i chú t danh nghĩa, nay lạ i đem nộ p hết cho chú ng ! Rồ i ra chú ng lạ i yêu cầ u ta
tấ t phả i phong cho tên Giun, giao cho tổ ng hạ t xứ Trấ n Tâ y, dầ n đến cả 2 phủ Khai,
Quả ng ((1) Khai Quả ng : Khai Biên, Quả ng Biên, 2 phủ thuộ c tỉnh Hà Tiên.1) và dã y nú i
Thấ t Sơn ((2) Thấ t Sơn : 7 ngọ n nú i : 1. Trượ ng Sơn, 2. Tô Sơn, 3. Cấ m Sơn, 4. ố c Nhầ m
Sơn, 5. Nam Vi Sơn, 6. Nhâ n Hoà Sơn, 7. Trà Biệt Sơn, đều thuộ c tỉnh An Giang.2) thì
quâ n thứ chự c muố n cho triều đình cứ miễn cưỡ ng mà theo, có đượ c khô ng ? Huố ng
chi, sự thế ở Lạ p Mên do Chấ t Tri là m chủ sử , tên Giun khô ng đượ c tự do, thế mà cá c đạ i
thầ n khô ng từ ng hỏ i Chấ t Tri rằ ng ngà y nà o lui về nướ c Xiêm, để tiện cho quan quâ n rú t
về, mớ i là hoà nghị xong. Nếu Chấ t Tri tấ t phả i muố n cho tên Giun mộ t nhà đoà n tụ ,
cù ng cai quả n dâ n Mên, thì tên Giun và Ngọ c Vâ n cù ng là m Mên trưở ng sẽ xưng hô thế
nà o ? Cho là mộ t danh hiệu cù ng cai quả n dâ n Mên, thì bọ n tên Cao, tên Tiên là m phả n
nướ c Xiêm, ngườ i Xiêm có cò n dá m theo hay khô ng ? Tên Bướ m quy thuậ n về ta, tù
trưở ng ngườ i Mên có thể khô ng hiềm nghi cá i chỗ đoà n tụ ? Nên cho tên Giun ở đấ t Ô
Đô ng, Ngọ c Vâ n ở tạ i thà nh Nam Vang cù ng đi lạ i vớ i nhau, hay là cù ng ở mộ t chỗ ? Và
sau khi cù ng đượ c đoà n tụ , có thể giữ đượ c khô ng ngờ vự c mà sinh hiềm khích ra khô ng
? Và i việc ấ y, nếu khô ng có giao ướ c minh bạ ch, mà chỉ chă m chă m xin cho đoà n tụ , chỉ
sợ trá i cá i lò ng giặ c Mên kia, thì kiến thứ c cũ ng thấ p ! Biết đâ u sau khi cho chú ng đượ c
đoà n tụ , lạ i chẳ ng mượ n việc kia khá c mà cầ u xin ư ? Ta chắ c là cá i việc phâ n cư, tên
Giun khô ng phả i khô ng thuậ n theo, duy có Chấ t Tri dò m thấ y quâ n thứ thườ ng hay
nhũ n nhặ n mà nghe theo chú ng, nên muố n đem hết việc xử trí vớ i Lạ p Mên là m ra ơn
đều ở mình, rồ i lạ i mượ n ngườ i Mên đem việc ấy mà nó i đó thô i. Thế mà cá c đạ i thầ n
khô ng nghĩ đến chỗ ấ y, lạ i muố n nó i hồ i hộ , cho là nếu tự ta cứ mộ t mự c cho phâ n cư,
tấ t chú ng để bụ ng trô ng ngó ng, chưa chắ c việc đã xong xuô i ngay. Thế thì từ trướ c đến
giờ , việc gì cũ ng theo chú ng, có quả đượ c xong xuô i ngay hay khô ng ? Huố ng chi, nay
mớ i gặ p cá i oai thanh thắ ng luô n [củ a ta], chú ng cò n có ý kiến như thế, nếu sau nà y
chú ng lạ i sinh lò ng giá o giở , đến lú c ấ y mớ i kể tộ i chú ng ra mà đá nh, há chẳ ng lạ i phả i
độ ng đến binh cá ch ư ? Nay nên đem ngay việc ấ y vặ n hỏ i rõ rà ng ngay trướ c mặ t Chấ t
Tri, đò i lấ y tờ chữ là m bằ ng, nếu y thuậ n nghe thì cuộ c hoà xong đượ c, nếu khô ng thì là
trá i lờ i ướ c mà sinh sự tranh già nh, là lỗ i trá i ở y. Thế thì ta phả i chỉnh bị quâ n lính, sắ m
sử a giá o má c, chỉnh đố n việc biên phò ng, dầ n dà tính đườ ng tiến đá nh, khiến cho y
khô ng dá m yêu cầ u gì nữ a, tự nhiên phả i nhụ t đi”.

Quâ n thứ xứ Trấ n Tâ y là bọ n Vũ Vă n Giả i và Nguyễn Tri Phương vì lờ i ướ c củ a ngườ i

Xiêm đã đến hạ n, sai ngườ i đến phủ Hả i Tâ y hỏ i rõ để xem ý tứ thế nà o. Chấ t Tri nó i y
đã gử i thư về Xiêm, chừ ng trong mộ t thá ng có thể y ướ c đượ c, bọ n Giả i cò n chưa tin,
nhâ n tâ u lên nó i : “Nếu y quả trá i lờ i ướ c thì xin đến thá ng sau, chia đườ ng cắ t đạ i binh,
kéo thẳ ng đến Ô Đô ng, để dẹp bọ n nhiễu loạ n ở biên giớ i”.

Vua khen lờ i xin ấ y, dụ rằ ng : “Cá c đạ i thầ n trướ c sự cơ mà trù tính, tuỳ sự cơ mà tiến
thủ , thậ t là mộ t nướ c cờ hay để nắ m lấ y phầ n thắ ng. Duy cá i đạ o hà nh binh, tấ t phả i
trướ c xem thờ i tiết củ a trờ i, hình thế về sô ng nú i ở mặ t đấ t và sự hoà vui củ a lò ng
ngườ i, mớ i có thể dễ là m đượ c. Nà y, nếu y quả giữ lờ i nó i trướ c, trả lạ i dâ n, dâ ng cố ng
khoả n, thì cuộ c hoà có thể xong, vẫ n là hay. Nếu khô ng thế, thế tấ t phả i dù ng binh.
Trướ c phả i nhằ m mộ t dả i địa phương từ sô ng cá i trở xuố ng Nam, vỗ về lấ y ngườ i Thổ ,
dứ t đườ ng vậ n lương củ a y. Ngườ i Thổ tuy ngu, nhưng chá n sự tà n ngượ c củ a ngườ i
Xiêm đã lâ u, nếu ta bả o rõ cho hai đườ ng hoạ Phướ c, thế tấ t ngườ i thổ đem nhau mà
quy thuậ n. Nhâ n đó mà ta thừ a cơ, cũ ng là mộ t cơ hộ i tố t. Nhưng phả i dù ng ngườ i Mên
đá nh ngườ i Mên, mớ i là kế hay. Vậ y nên chọ n lấy nhữ ng ngườ i theo ở trong quâ n có thể
sai phá i đượ c, như bọ n Mộ c Tứ c, Liêm Độ t, đem ít nhiều thổ dâ n đến trướ c mà chiêu dụ ,
rồ i quâ n ta là m thanh ứ ng theo sau, xem có thể tiến đượ c thì tiến, tự khắ c dễ thà nh
cô ng. Duy về binh cơ, dờ i bướ c đi hay thay đổ i tình hình, chưa tiện ấ n định ngay đượ c,
cố t phả i xét rõ sự thế, độ ng tĩnh cho vừ a phả i, lấ y cá i thế nhà n hạ củ a ta đổ i lạ i vớ i cá i
thế nhọ c mệt củ a kẻ kia : cá i thế nhọ c mệt, nhà n hạ khá c nhau, thì cá i cơ đượ c, thua mớ i
quyết định đượ c”.

Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri tự cho là nguyệt hạ n đã gầ n hết, mà thư củ a nướ c Xiêm
và cá c dâ n ngườ i Kinh chưa thấ y giao đến, rấ t sợ là thấ t tín, mớ i uỷ 1 tên đầ u mụ c ngườ i
Xiêm, 3 tên đầ u mụ c ngườ i Mên, đến quâ n thứ khẩ n xin trướ c cho tên Giun uỷ ngườ i
kính đệ lễ phẩ m đến quâ n thứ xét duyệt, và chọ n uỷ thổ mụ c đến Kinh xưng là m tô i,
dâ ng lễ cố ng, hô m nà o tù trưở ng Xiêm giao dâ n Kinh đến, sẽ xin nộ p sau. Đạ i thầ n quâ n
thứ là bọ n Vũ Vă n Giả i cho rằ ng y đã khẩ n xin giả hạ n nguyệt kỳ, lạ i đến uỷ ngườ i nó i
hoặ c giả i việc đó tù trưở ng nướ c Xiêm trở ngạ i. Duy có điều là y đã xin trướ c là m việc
dâ ng lễ cố ng, rồ i sau mớ i giao dâ n, cứ nghe lờ i xin ấ y cũ ng khô ng sao, bèn đem việc tâ u
lên. Vua cho lờ i tâ u là phả i.

Cho : Hữ u viện phá n viện Thá i y là Nguyễn ý thă ng thụ Phó ngự y ; Y chá nh là Đoà n
Cô ng Loan thă ng thự Hữ u viện phá n.

Dâ n Man ở đầ u nguồ n Tả Trạ ch phủ Thừ a Thiên nghe thấ y quố c tang, chọ n dâ ng thứ gỗ
dổ i nhờ quan ở phủ tiến lên. Vua khen là biết quý mến việc nghĩa, thưở ng cho 10 ngườ i
dâ n Man á o vả i hoa, quầ n vả i hoa ngoạ i quố c đều 20 ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n 20
đồ ng, hạ ng nhỏ 30 đồ ng, sai quan kinh doã n chọ n ngườ i đượ c việc đem đi ban cho, để
tuyên dương đứ c ý củ a triều đình.

Trong tậ p tâ u thỉnh an củ a á n sá t tỉnh An Giang là Trầ n Vă n Triệu có nó i : “Hai phủ Ba

Xuyên, Tĩnh Biên có nhiều đấ t bỏ khô ng. Vậ y xin : phà m nhữ ng ngườ i cá c tỉnh từ Quả ng
Bình trở và o Nam phả i á n phá t đi sung quâ n, và bọ n tù phạ m bị tộ i phạ t trượ ng, tộ i đồ ,
tộ i khổ sai ở tỉnh An Giang, đều chia giao cho viên ở 2 đồ n quả n thú c, để khai khẩ n
nhữ ng ruộ ng bỏ khô ng ấ y”. Việc giao xuố ng cho 2 bộ Hộ , Hình bà n. Hai bộ tâ u lên đều
nó i : “Bọ n ngườ i phá t đi sung quâ n vố n khô ng că n cướ c, huố ng chi tù đồ khổ sai đều có
niên hạ n, cù ng vớ i ngườ i phá t đi là m quâ n khô ng giố ng nhau, nếu nhấ t khá i phá t đi là m
quâ n, chưa chắ c đã khô ng có cá i tệ bỏ trố n ! Lạ i, từ tỉnh Phú Yên trở ra Bắ c đến tỉnh
Quả ng Trị, từ tỉnh Khá nh Hoà trở và o Nam đến 6 tỉnh Nam Kỳ, nhữ ng á n phá t đi sung
quâ n, nguyên đã chướ c lượ ng tuỳ từ ng nơi xa nơi gầ n, đã có lệ định, há có thể nhấ t khá i
chia giao cho 2 đồ n ? Nay xin : từ tỉnh Khá nh Hoà trở và o Nam, nhữ ng ngườ i bị á n xử
phá t đi sung quâ n, và binh đinh lậ u ngụ ở 6 tỉnh Nam Kỳ, cù ng nhữ ng ngườ i can á n trố n
đi lạ i ra thú , nếu là quan mà phạ m tộ i, thì vẫ n cho lưu ở tỉnh An Giang để tuỳ việc sai
phá i ; cò n thì do tỉnh chia giao viên coi đồ n ở phủ Ba Xuyên và Tĩnh Biên chiếu lĩnh. Ai
tình nguyện ra sứ c khẩ n ruộ ng thì lượ ng cấ p cho trâ u cà y và đồ là m ruộ ng, để cho khai
khẩ n, nhưng phả i gia tâ m quả n thú c, nếu có kẻ nà o trố n đi, thì nhữ ng viên quả n suấ t, cứ
đến cuố i nă m, cũ ng bị chiếu lệ xử phâ n ; nhữ ng quâ n phá t đi mà trố n cũ ng bị nghị xử .
Cò n nhữ ng tù đồ và khổ sai, xin đều chiếu á n sung đi phá t phố i, từ tỉnh Phú Yên trở ra
Bắ c đến cá c tỉnh Quả ng Bình ; nhữ ng á n xử phá t đi sung quâ n, đều chiếu lệ y trướ c thi
hà nh, để cho có phâ n biệt”. Vua ưng cho.

Ngà y Tâ n Sử u, dâ ng tô n thuỵ cho Đạ i hà nh Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh
Thá i hoà ng thá i hậ u là Thuậ n thiên Hưng thá nh Quang dụ Hoá cơ Nhâ n tuyên Từ khá nh
Đứ c trạ ch Nguyên cô ng Cao hoà ng hậ u. Trướ c kia vua dụ cho Tô n nhâ n phủ , các tướ c
cô ng và vă n võ đình thầ n rằ ng : từ cổ , cá c bậ c đế vương hiếu phụ ng, đố i vớ i lễ tô n đấ ng
thâ n, tấ t có huy hiệu đẹp đẽ to tá t, để bả o rõ cho muô n đờ i, là điển lễ rấ t to. Kính nhớ :
Hoà ng tổ Đạ i hà nh Thá i hoà ng thá i hậ u ta, như mặ t trờ i đượ c khí sá ng củ a trờ i, thuậ n
trờ i sá nh vớ i đấ t, rộ ng giú p nhữ ng lú c gian nan, cô ng rấ t là cao, Phướ c thừ a để thịnh về
sau, đứ c rấ t là hậ u, mặ c á o vi y ((1) Vi y : á o lễ củ a hoà ng hậ u.1) để dâ ng lễ tế. Đứ c hiếu
rấ t long trọ ng, khuô n phá p đoan chính như ngọ c cư, ngọ c vũ , cung kính dố c mộ t lò ng :
gà gá y dậ y sớ m, tỏ đứ c cầ n cù ; thâ n là m việc nuô i tằ m, ươm tơ, tỏ đứ c tiết kiệm, rộ ng
yêu mọ i vậ t, tỏ đứ c hiền là nh. Ban ra sá u cõ i, mở rộ ng â n trạ ch : cao như trờ i, muố n đền
ơn mà khô ng biết đâ u là cù ng : dà y như đấ t, nên thuậ t đứ c lâ u mã i khô ng cù ng ! [Cá c
ngươi] nên tra xét điển lệ, bà n việc đặ t tên thuỵ , rồ i tâ u lên. Đến khi nghị dâ ng lên, vua
nghe theo, sai quan cá o cá c miếu điện và đền Thọ quố c cô ng ((2) Đền Thọ quố c cô ng : ở
xã Phú Xuâ n, bên tâ y Kinh thà nh.2), đền họ Trầ n ((3) Đền họ Trầ n : ở là ng Vă n Xá , có
tên là đền Dụ Khanh (theo Cự u nhấ t thố ng chí).3). Ngà y hô m ấ y, vua thâ n đem cá c quan
đến chỗ ban thờ , dâ ng sá ch và ấ n. Sá ch rằ ng : “Có đứ c lớ n trong thiên hạ , tấ t đượ c tiếng
to trong thiên hạ . Cho nên lễ tô n huy hiệu chép ở kinh mà vă n thuậ t đứ c để trong sá ch.
Kính nhớ Hoà ng tổ tỷ Đạ i hà nh Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh Thá i hoà ng
thá i hậ u : nêu đứ c tố t bao hà m rộ ng rã i, nố i tiếng tố t chay kính thâ n yêu. Đứ c hiệp đấ t
dà y, giú p cô ng thà nh thịnh cho nhà Hạ ((4) Hạ : vợ Hạ Vũ là con gá i họ Đồ Sơn, giú p
cô ng nghiệp cho Hạ Vũ .4), ấ n thầ n điềm tố t, chịu mệnh trờ i sinh ra nhà Thương ((5)
Thương : Giả n Địch sinh ra Tiết, tổ nhà Thương.5). Đứ c sá ng lâ u dà i để ở Xã tắ c ; giá o
hoá gâ y dự ng, là m phép cho nướ c nhà . Lò ng nhâ n rộ ng yêu ngườ i mà tiếng thá nh thiện
nghe khắ p ; đứ c hiền họ p hoà khí mà hưở ng Phướ c thọ đượ c tô n vinh. Họ p Phướ c 3
triều, đồ ng đườ ng ngũ đạ i. Đứ c ban ra khắ p tá m phương xa cách ; cô ng giú p rậ p ngang
đấ t chở trờ i che. Suy nguyên điềm là nh Phướ c tố t từ đâ u, vô cù ng cả m mộ ; ngử a trô ng
đạ i đứ c chí nhâ n khó nó i, khô n xứ ng bá o đền ! Tra xét điển thườ ng, hợ p lò ng cô ng luậ n ;
thỉnh mệnh cá c miếu, thâ n đem Tô n nhâ n phủ và các quan vă n võ , kính tiến sá ch và ng,
ấ n và ng, dâ ng tô n thuỵ là : Thuậ n thiên Hưng thá nh Quang dụ Hoá cơ Nhâ n tuyên Từ
khá nh Đứ c trạ ch Nguyên cô ng Cao hoà ng hậ u. Cú i xin sá ng tỏ tô n hiệu to, nêu ra Phướ c
là nh tố t. Sá nh trờ i cao sá ng, cù ng dà i lâ u đến chỗ vô ngầ n ; hưở ng tế cả m thô ng, mong
nố i dõ i về sau cò n mã i”.

Đến ngà y mai, ban chiếu cho trong Kinh, ngoà i tỉnh. Lờ i chiếu rằ ng :

“Ta nghĩ : đấ ng thá nh nhâ n trọ ng điển lễ hậ u, hiếu khô ng gì bằ ng tô n đấ ng thâ n ; bậ c

vương giả suy lò ng là m con, ơn phả i rộ ng lên đến bậ c khá c. Cho nên, lễ tô n tên thuỵ , đạ i
hà nh thì đượ c đạ i danh ; ơn ra cho dâ n, huệ tâ m hợ p vớ i huệ đứ c : đều để tỏ Phướ c là nh
mà nêu đứ c lớ n”.

“Lớ n thay ! Hoà ng tổ tỷ Đạ i hà nh Nhâ n tuyên Từ khá nh Phướ c thọ Khang ninh thá i
hoà ng thá i hậ u : an tĩnh để đứ c hay, đoan trang là m khuô n mẫ u. Giú p nên nghiệp lớ n,
thuậ n trờ i tỏ đạ o khô n trinh ; điềm bá o ấ n thầ n, sô ng trong ứ ng điềm sinh thá nh. Bắ t
nguồ n xa như thơ “Trườ ng phá t” ((1) Trườ ng phá t : mộ t thơ trong thiên “Thương tụ ng”
Kinh Thi.1), bậ c vua hiền nhà Thương sinh ra mở điềm. Gây đứ c tố t như thơ “Quan thư”
((2) Quan thư : mộ t thơ trong thiên “Chu nam” Kinh Thi.2), thiên Quố c phong đờ i Chu
chính từ lú c trướ c. Thá nh tính trờ i sinh, toà n là nhâ n hậ u ; trả lờ i vua hỏ i, tỏ rõ tuyên
chiêu. Ơn là nh để cho con chá u dướ i đến nhâ n dâ n ; Phướ c khá nh hậ u cho nướ c nhà , về
sau thịnh vượ ng. Tự trờ i cho tră m Phướ c tră m lộ c, tính tuổ i thọ sá u mươi, bả y mươi.
Cù ng ở nă m đờ i, suố t muô n thuở tră m vua ít thấ y ; nhà vua hợ p Phướ c, khắ p chín châ u
bố n biển cù ng vui. Sá ng cả rộ ng dung, đứ c trạ ch để lâ u muô n thuở ; cao dà y vĩnh viễn,
cô ng to ngang vớ i hai nghi ((3) Chỉ Trờ i, Đấ t.3). Trong sử sá ch để lạ i tiếng hay, như viên
ngọ c tỏ ra đứ c tố t.

Ta, kính noi chí trướ c, hầ u trướ c mặ t vui. Nhờ lờ i dạ y thườ ng mỗ i ngà y mộ t long trọ ng
thêm ; độ i đứ c từ á i, từ trờ i đã như cho sẵ n. Tuổ i tiên gồ m tá m chụ c, nhữ ng mong
Phướ c chỉ đương thêm lên ; linh giá bổ ng lên trờ i, khô ng ngờ xe tiên khô n kéo lạ i !
Đương lú c vui mừ ng tuổ i thọ , bỗ ng chẳ ng thấ y đâ u ! Từ đâ y, xa thẳ m xe mâ y, kêu gà o
khô ng kịp. Truy nguyên lai tích luỹ từ đâ u đến, nhờ Phướ c ấ m để noi theo ; ngử a trô ng
lên nhâ n đứ c khó nó i ra, xét điển lễ mà soạ n thuậ t.

Ngà y 17 thá ng nà y, đã thỉnh mệnh liệt miếu, ngà y 20, thâ n đem Tô n nhâ n phủ và các
quan vă n võ đến chỗ bà n thờ , kính cẩ n dâ ng sá ch và ng, ấ n và ng, tuyên dâ ng tô n thuỵ
rằ ng “Thuậ n thiên Hưng thá nh Quang dụ Hoá cơ Nhâ n tuyên Từ khá nh Đứ c trạ ch
Nguyên cô ng Cao hoà ng hậ u. Hiệu to nên tỏ , tô n danh hợ p vớ i điển thườ ng, hiếu trị
xương long : ban Phướ c đều cho đầ m thấ m. Có ban ơn 10 điều như sau :

- Các hoà ng tử đã đượ c phong, cá c thâ n cô ng, quố c cô ng, quậ n cô ng cù ng các tô n tướ c,
cho đến [cá c quan] ở trong Kinh ngoà i trấ n, vă n từ tứ phẩ m, võ từ tam phẩ m trở lên, mà
dướ c chỗ biên tên khô ng có đeo chữ “bị giá ng”, đều đượ c thưở ng gia 1 cấ p.

- Quan viên lớ n nhỏ ở trong Kinh, ngoà i trấ n, vì việc cô ng lầ m lẫ n, ai bị giá ng 5 cấ p đến
bị cá ch lưu, cho đổ i là m giá ng 4 cấ p lưu ; ai bị giá ng 2, 3, 4 cấ p thì khai phụ c cho 1 cấ p ;
ai bị giá ng 1 cấ p đều cho khai phụ c.
- Quan viên lớ n nhỏ ở trong Kinh ngoà i trấ n, nhâ n việc cô ng lầ m lẫ n, đã bị xử phâ n, đều
rộ ng cho miễn.

- Các hạ ng biền binh chính ngạ ch ở Kinh, khô ng kể lưu ban hay hạ ban, cứ thự c số ở
trong quâ n ngũ , đều đượ c thưở ng cho nử a thá ng tiền lương.

- Các hạ ng ngạ ch thợ ở Kinh, cứ thự c số hiện tạ i, đều thưở ng cho nử a thá ng lương.

- Từ nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845] trở về trướ c, nhữ ng thuế về tiền, thó c mà cá c địa
phương cò n đọ ng thiếu hoặ c triển hoã n lạ i, chuẩ n cho bộ Hộ là m danh sá ch tâ u lên, đợ i
Chỉ, sẽ lượ ng cho tha hay giả m.

- Các quan vă n từ tam phẩ m, võ từ nhị phẩ m trở lên, ở trong Kinh và ngoà i tỉnh, nếu có
cha mẹ 70 tuổ i trở lên, thì quan địa phương sở tạ i thă m hỏ i, lạ i là m thà nh danh sá ch tâ u
lên, đều gia ban â n điển.

- Các tỉnh : Quả ng Trị, Phú Yên, Khá nh Hoà , Nghệ An, Hà Nộ i, Bắ c Ninh, mù a thu nă m
nay và vụ bị hạ n trướ c, lú a ruộ ng giá n hoặ c có tổ n hạ i, chuẩ n cho bộ Hộ xét từ ng phâ n
số đã bị tai hạ i, bà n để tha thuế hoặ c giả m thuế cho có thứ bậ c.

- Các địa phương nếu có hiếu tử , thuậ n tô n, nghĩa phu, tiết phụ , cá c viên phủ huyện xét
hỏ i cho rõ , quan tỉnh là m tờ tâ u lên, giá p bộ xét bà n, đợ i Chỉ sẽ nêu thưở ng.

- Sở dưỡ ng tế ở cá c địa phương, quan hữ u ty phả i lưu tâ m bồ i dưỡ ng cho đượ c đầ y đủ .

Than ô i, trô ng tố t mà xưng thuậ t, mộ t mình ta đượ c giã i bụ ng kính thà nh ; rộ ng â n trạ ch
để ban ra, muô n dâ n ngườ i cũ ng yên lò ng độ i Phướ c”.

Vì lễ kính dâ ng tô n thuỵ đã xong, thưở ng kim tiền và ngâ n tiền cho cá c hạ ng quan viên
dự việc có thứ bậ c khá c nhau ; cò n từ suấ t độ i, tư vụ , kiểm thả o, điển hạ , cung phụ ng
cho đến cá c lạ i điển và thợ , thưở ng tấ t cả 100 quan tiền.
Vua bả o Tổ ng hộ thầ n là bọ n Hà Duy Phiên rằ ng : “Ninh lă ng là điển lễ rấ t long trọ ng.
Nhữ ng việc khi tiến lên, khi dừ ng lạ i và treo các hiệu cờ phả i nên nghiêm chỉnh cà ng
hơn thì mớ i khỏ i thấ t lễ. Lạ i, chỗ thượ ng lưu sô ng Hương có hơi hẹp, phà m nhữ ng
thuyền đi hộ tù ng, tấ t phả i tuỳ theo khú c sô ng cứ thứ tự mà đi, để cho đượ c tề chỉnh và
thư thả .

Dờ i cô ng sả nh dinh Kỳ võ đến dự ng ở phườ ng Trừ ng Tĩnh (trướ c ở phườ ng Nhâ n Cơ).

Tỉnh Hà Tĩnh bị lụ t. Lú a mù a 10 phầ n tổ n hạ i mấ t 5 phầ n, phủ huyện khô ng đem việc

thiên tai ấ y bá o lên. Đượ c hơn mộ t thá ng gạ o đắ t. Dâ n phả i khó khă n về lương thự c ă n.
Việc đến tai vua. Phủ , huyện là bọ n Hồ Mậ u Đứ c 8 ngườ i, vì giấ u việc thiên tai, bị cách
bắ t trị, Bố chính Phạ m Huy, á n sá t Hoà ng Trọ ng Từ đều bị giá ng chứ c, duy có á n sá t Đỗ
Mậ u Thưở ng vì tiếp là m việc về lú c sau, đượ c miễn. Tỉnh Nghệ An cũ ng nướ c mưa lụ t
là m hạ i lú a mù a. Cả hai hạ t [Nghệ – Tĩnh] số thuế tiền, thó c phả i nộ p đều tạ m cho hoã n.

Lấ y Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t.

Cấ p 6 cá i bà i ngà cho các độ i, ty vệ Loan giá (mộ t mặ t khắ c 3 chữ “Loan giá vệ”, mộ t mặ t
khắ c 5 chữ suấ t độ i ở ty nà o).

Sai bọ n Hữ u thị lang bộ Hộ Tô n Thấ t Thườ ng, Lang trung Nguyễn Cô ng Nghĩa đá p
thuyền to hiệu Bả o Long chạ y sang Giang Lưu Ba ; thự Lang trung bộ Cô ng Vũ Đình ý,
Viên ngoạ i lang Đỗ Tuấ n Đạ i đá p thuyền to hiệu Thá i Loan chạ y sang Tâ n Gia Ba diễn
tậ p về đườ ng thuỷ, nhâ n tiện tìm mua cá c thứ hà ng hoá .

Định lệ nghỉ giả hạ n cho nhữ ng quan viên đã là m nghĩa tử khi có tang cha mẹ nuô i. Dụ
rằ ng : “Dạ y cho hiếu để là m trung, là chính sá ch trọ ng yếu củ a triều đình. Từ trướ c đến
nay, cá c vă n võ quan viên đượ c nghỉ giả hạ n về để tang cha mẹ, đã nhiều lầ n có nghị
định thi hà nh. Cá i chỗ thể tấ t tình ngườ i dướ i, trọ ng đạ o hiếu, vẫ n đã chu tấ t lắ m rồ i.
Nhưng tự u trung cá c quan hiện tạ i chứ c, giá n hoặ c có ngườ i đi là m con nuô i ngườ i ta,
[đố i vớ i] cha mẹ sinh trướ c và cha mẹ nuô i sau, việc để tang nguyên vẫ n khá c nhau, thì
chỗ giả hạ n cũ ng nên có phâ n biệt. Nếu đi là m con nuô i mà cha mẹ đẻ hã y cò n, đã vộ i
cấ p giả hạ n theo mộ t lệ, thì con nuô i và con đẻ phâ n biệt thế nà o đượ c ? Huố ng chi, để
tang cha mẹ nuô i và cha mẹ đẻ cù ng mộ t lệ cấ p giả hạ n, thì để tang có hiềm về hai trọ ng
tang. Vậ y nên phâ n biệt châ m chướ c bà n nó i, để tỏ nhấ t trí. Việc giao xuố ng cho bộ Lạ i
bà n. Bộ cho rằ ng : cha mẹ nuô i và cha mẹ đẻ hơi có phâ n biệt. Khi nghị dâ ng lên, vua nó i
rằ ng : “Là m con nuô i ngườ i ta, lấ y cha mẹ nuô i là trọ ng, đố i vớ i nghĩa vẫ n phả i ; nhưng
hậ u vớ i cha mẹ đẻ, cũ ng là tình ngườ i tấ t thế. Cha mẹ nuô i và cha mẹ đẻ, hạ n thá ng cù ng
cho nghỉ như nhau, mớ i hết cả hai đườ ng tình nghĩa. Đó cũ ng là mộ t việc triều đình dạ y
cho đạ o hiếu. Chuẩ n giao bộ Lạ i bà n lạ i”. Rồ i bộ Lạ i nghị xin : phà m cá c quan viên giá n
hoặ c có là m con nuô i ngườ i ta, khi gặ p tang cha mẹ nuô i và tang cha mẹ đẻ thì nhấ t
phẩ m cho giả hạ n về quê trô ng nom đều 3 thá ng ; tứ , ngũ phẩ m cho đến vă n thầ n lụ c,
thấ t phẩ m và hà nh tẩ u, hậ u bổ đều 2 thá ng ; đố c họ c, phủ , huyện và giá o huấ n đều 6
thá ng. Cò n vă n từ bá t phẩ m, võ từ lụ c phẩ m trở xuố ng, đều cho giả hạ n 1 thá ng. Vua y
cho.

Sai : Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự Vũ lao hầ u Tạ Quang Cự sung
chứ c Tổ ng hộ sứ ; Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Tâ n lộ c tử Mai Cô ng Ngô n, Hiệp
biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên sung phó Tổ ng hộ sứ , Thố ng chế
Hữ u dự c dinh Vũ lâ m Nguyễn Lương Nhà n, Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t sung
đạ i thầ n hà nh dinh ; Đề đố c Thuỷ sư Đoà n Kim sung Đề đố c dinh Tiền, Thuỷ đạ o ;
Chưở ng vệ Quyền chưở ng ấ n triện dinh Hổ oai Nguyễn Phượ ng sung Đề đố c dinh Hậ u,
Thuỷ đạ o ; Chưở ng vệ Quyền chưở ng ấ n triện dinh Hù ng nhuệ Phù ng Hữ u Hoà sung Đề
đố c dinh Tả , Lụ c bộ ; Chưở ng vệ quả n các vệ Kinh tượ ng Lê Tấ t ứ ng sung Đề đố c dinh
Hữ u, Lụ c lộ .

Sai Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i Vũ Xuâ n Cẩ n, Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô

thố ng Tô n Thấ t Bậ t sung đạ i thầ n lưu Kinh ; bọ n thự Hữ u tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c
Chính, Hữ u thị lang bộ Lễ Tô n Thấ t Tĩnh, Trượ ng ty Kim ngô chấ p Kim ngô Nguyễn
Nghị, Vệ uý vệ Trung dinh Long võ Trương Phướ c Trườ ng, Hiệp lĩnh thị vệ Vũ Vă n Trí
và Cấ p sự trung Lễ khoa Tô n Thấ t Nghĩ đều lưu trự c Lụ c bộ ; cò n tá nhị 4 viên, quả n vệ
cá c dinh 4 viên, tú c vệ suấ t độ i 4 viên, khoa đạ o viện Đô sá t 2 viên đều theo đi sai phá i.

Ngà y Canh Tuấ t. Sai quan kính cá o cá c miếu, cá c điện và đền Thọ quố c cô ng, đền họ
Trầ n. Lạ i sắ c cho cá c quan và quâ n nhâ n về lễ Ninh lă ng : trướ c 3 ngà y ngà y chính lễ và
sau 1 ngà y, cầ m hà nh hình cá c tộ i phạ m và giết sinh vậ t, trướ c 5 ngà y ngà y chính lễ và
sau 4 ngà y, cấ m sự yến lạ c, há t xướ ng, mặ c á o đỏ , tía và cướ i gả .

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Bính Ngọ , Thiệu Trị nă m thứ 6 [1846], mù a đô ng, thá ng 12, mồ ng 1, ngà y Nhâ m Tý.
Hoà ng thâ n và cá c quan đều mặ c triều phụ c là m lễ ban lịch ở trướ c cử a Ngọ Mô n, có đặ t
nhã nhạ c mà khô ng tấ u nhạ c.

Ngà y Quý Sử u. Vua thâ n đến chỗ bà n thờ , là m lễ â n tiến (vì ngà y mồ ng 1 là m lễ ban lịch,
nên hoã n đến hô m sau). Vì lễ cá o kỳ phá t dẫ n đã là m rồ i, các địa phương và nướ c phụ
thuộ c là Thuỷ Xá , Hoả Xá cung kính là m lễ tiến hương. Vua bả o Tô n Thấ t Bậ t rằ ng : “Lầ n
nà y, ngươi khâ m mạ ng lưu ở Kinh. Về bên hữ u hoà ng thà nh, mớ i mở ra mộ t chỗ cử a
khuyết, ngươi phả i dự biện vô i gạ ch trữ sẵ n ở ngoà i cử a Chương Đứ c, đợ i đến ngà y
mồ ng 7, khi rướ c linh giá tiến ra rồ i, thì đố c sứ c sử a sang lạ i ngay, sao cho xong sớ m
mớ i đượ c. Lạ i, ở trướ c cung Từ Thọ , trầ n thiết sẵ n trướ c, sao cho đượ c nhấ t luậ t tề
chỉnh, đợ i đến ngà y mồ ng 9, rướ c thầ n chủ về cung, để khỏ i vộ i và ng khi việc xả y đến”.

Vua bả o Hà Duy Phiên rằ ng : “Ngà y là m lễ Ninh lă ng, phụ ng yên linh cữ u, ta lú c ấ y

khô ng xiết thương đau, khô ng thể kiểm điểm rõ rà ng chỗ phâ n kim lậ p hướ ng đượ c,
phà m nhữ ng ngườ i dự và o việc phả i mườ i phầ n kính cẩ n cả mườ i để cho khỏ i sai lầ m”.
Lạ i nó i rằ ng : “Lễ Ninh lă ng, là kế vạ n niên, phả i nên từ ng khoả n từ ng khoả n chu đá o rõ
rà ng. Ngươi nên bà n vớ i dinh kiến đạ i thầ n, gia tâ m trù biện, cố t cho đượ c mườ i phầ n
chắ c chắ n mớ i đượ c”.

Ngà y Đinh Tỵ , là m lễ cá o từ để rướ c linh cữ u đi. Ngà y Canh Thâ n, trướ c lễ Ninh lă ng 2
ngà y, rướ c linh giá ở cung Từ Thọ ra, vua đi bộ theo sau, đến bến sô ng trướ c Kinh
thà nh, rướ c xuố ng thuyền, do đườ ng thuỷ rướ c đi, đến ngà y rướ c lên đi đườ ng bộ , giờ
Tỵ hạ huyệt, là m lễ đề thầ n chủ ở điện Gia Thanh (hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng,
hoà ng thâ n là Diên Khá nh cô ng Tấ n, Thọ Xuâ n cô ng Miên Định đều và o việc bưng thầ n
chủ ; Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế cung đề). Lễ đề chủ xong, rướ c an vị ở cung Từ Thọ
(ngà y Canh Thâ n, là m lễ Sơ ngu ; ngà y Quý Hợ i là m lễ Tá i ngu ; ngà y Giá p Tý, là m lễ Tam
ngu ; ngà y ấ t Sử u, là m lễ Tứ ngu ; ngà y Bính Dầ n, là m lễ Ngũ ngu ; ngà y Đinh Mã o, là m lễ
Lụ c ngu ; ngà y Mậ u Thìn, là m lễ Thấ t ngu ; ngà y Tâ n Mù i, là m lễ Bá t ngu ; ngà y Nhâ m
Thâ n, là m lễ Cử u ngu. Từ lễ cá o từ rướ c linh cữ u cho đến lễ đà n tế, hoà ng thâ n, quố c
thích, cá c quan trong Kinh ngoà i tỉnh và quý hương quý huyện đều tuỳ tình dâ ng lễ
phẩ m). Từ khi phá t dẫ n đến khi lễ xong, luô n mấ y ngà y tạ nh nắ ng. Vua bả o thị thầ n rằ ng
: ấ y đều là tinh linh củ a Hoà ng tổ tỷ ta ở trên trờ i đó . Bá cá o trong Kinh ngoà i tỉnh để
cho đều biết”.

Ngà y hô m sau, vì đạ i lễ đã xong, bá cá o cho trong Kinh ngoà i tỉnh, thưở ng cho quan
quâ n các gia cấ p, kỷ lụ c bạ c lạ ng và có thứ bậ c khá c nhau (thưở ng cho quan Đề chủ là
Trương Đă ng Quế 2 thứ kỷ lụ c, 3 cây sa, 20 lạ ng bạ c) ; quan dự việc Đề chủ là Lê Bá
Đĩnh 1 thứ kỷ lụ c, 1 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng lớ n, 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng vừ a và 2
đồ ng hạ ng nhỏ ; Tổ ng hộ sứ Tạ Quang Cự 1 cấ p kỷ lụ c, 1 đồ ng kim tiền, 9 lạ ng bạ c ; Phó
tổ ng hộ Mai Cô ng Ngô n, Hà Duy Phiên, Đổ ng lý tang lễ là Tô n Thấ t Bạ ch, Đà o Trí Phú , đề
đố c dinh Tiền là Đoà n Kim, đều 1 cấ p kỷ lụ c, 1 đồ ng kim tiền hạ ng nhỏ , 7 lạ ng bạ c, đề
đố c cá c dinh là Nguyễn Phượ ng, Phù ng Hữ u Hoà , Lê Tấ t ứ ng đều 2 thứ kỷ lụ c, 5 lạ ng
bạ c, viên quả n suấ t nhữ ng ngườ i khiêng linh cữ u là Phạ m Xích 1 cấ p, kỷ lụ c, 1 đồ ng kim
tiền Nhị nghi ; phó vệ uý, thự phó vệ uý và hiệp quả n 4 viên đều 2 thứ kỷ lụ c, 1 đồ ng
ngâ n tiền Ngũ Phướ c ; suấ t độ i 8 viên đều 1 thứ kỷ lụ c, 1 đồ ng ngâ n tiền Tam đa ; cá c
ngườ i sung và o việc khiêng linh cữ u và quâ n lính thuỷ sư 300 quan tiền ; nhữ ng ngườ i
tuỳ biện tang lễ và chèo chở thuyền rồ ng, quan lạ i, quâ n lính, thợ thuyền 2.000 quan
tiền ; hoà ng thâ n 14 ngườ i, theo đi hộ giá , đều thưở ng 1 đồ ng kim tiền, 8 lạ ng bạ c, từ
hoà ng tử trở xuố ng đều gia kỷ lụ c 2 thứ . Cò n thì quan viên trong ngoà i, ai dự có chầ u
hầ u hoặ c đi theo hầ u, cù ng lưu giữ Kinh thà nh, và tổ ng lý tang lễ, 2 sở thuyền rồ ng, vă n
từ thấ t phẩ m, võ từ lụ c phẩ m trở lên, mà chưa đượ c dự thưở ng cấ p, thì thưở ng tấ t cả
cho 10.000 quan tiền, giao cho bộ nghị thưở ng, nghị tự . Dâ n hạ t Thừ a Thiên và nhữ ng
chỗ chù a có đặ t hương á n chiêm bá i, thưở ng cho 2.000 quan tiền. Quý hương, quý
huyện, họ Trầ n, xã Vă n Xá , họ Lê Xuâ n, xã Ba Nguyệt, thưở ng 300 quan tiền. Dâ n hạ t
Thừ a Thiên sử a sang nhữ ng chỗ cầ u, đậ p, đườ ng sá , thưở ng cho 300 quan tiền).

Vì lễ Ninh lă ng đã là m xong, thưở ng cho đổ ng lý Đạ i thầ n Nguyễn Tiến Lâ m, Dương

Thai, Nguyễn Doã n, Hoà ng Tế Mỹ đều gia tuỳ đớ i 1 cấ p. Chuẩ n cho Tế Mỹ thự c thụ Hữ u
tham tri bộ Binh. Nhữ ng ngườ i quả n vệ khoa đạ o, bộ và tự là m tuỳ biện, đều đượ c
thưở ng gia cấ p, kỷ lụ c và tiền có thứ bậ c khá c nhau. Đườ ng quan bộ Lễ là Phan Thanh
Giả n, Lý Vă n Phứ c, Tô n Thấ t Tĩnh và Nguyễn Hanh đều đượ c thưở ng gia 1 cấ p. Cá c
ngườ i tá nhị, thủ lĩnh chuyên biện đều đượ c thưở ng 2 thứ kỷ lụ c ; lạ i dịch đều 3 thá ng
tiền lương.

Sai Tô n nhâ n phủ cứ hằ ng thá ng hai lầ n chọ n phá i 1 viên phẩ m quan ngườ i họ Tô n thấ t,
hộ i đồ ng vớ i khoa đạ o và ty viên bộ Lễ đều 1 ngườ i, đến Thiên Thụ hữ u lă ng xem xét :
từ nhữ ng nơi đặ t bày đồ tế đến nhữ ng chỗ đườ ng sá trồ ng câ y tù ng, câ y thụ , có chỗ nà o
khô ng hợ p thì tham tấ u lên.

Vua bả o quan bộ Lễ rằ ng : “Số đồ thờ bà y ở điện Gia Thà nh có rấ t nhiều, nên giao cho
thủ hộ sứ gia tâ m kiểm soá t, khô ng đượ c chuyên giao cho cung nhâ n và đầy tớ gá i già
coi quả n. Nếu hơi có chú t khô ng chu đá o, thì trá ch cứ và o thủ hộ sứ và ty Điển nghi mà
hỏ i tộ i”.

Vua bả o Vă n Minh điện Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Chuyến nà y đạ i lễ Ninh lă ng,

trô ng nhờ từ Phướ c sâ u dày, quan quâ n dâ n thứ đượ c yên là nh tấ t cả . Vả lạ i, may gặ p
thờ i tiết tạ nh nắ ng, các việc đều đượ c chỉnh bị. Chỉ nghĩ : luô n mấ y ngà y tạ nh nắ ng ấ y
là m cho việc canh nô ng có khi kém thuậ n tiện mà thô i”. Lậ p tứ c sắ c sai quan phủ Thừ a
Thiên hỏ i khắ p cả trong hạ t xem ruộ ng nương có chỗ nà o bị khô rá o như thế nà o. Lê
Khiêm Quang tâ u rằ ng : “Gầ n đây, tuy hơi có tạ nh nắ ng, nhưng nương cày cấ y, việc là m
ruộ ng cũ ng đượ c thuậ n tiện”. Vua rấ t vui lò ng.

Tha số thó c vay ở kho Tô n nhâ n phủ . Trướ c đâ y, Tô n nhâ n phủ vay lĩnh bạ c kho để sắ m
sử a lễ vậ t mừ ng thọ : đến đâ y chia phầ n ra thu lạ i để nộ p trả và o kho. Nộ i vụ phủ kiểm
tra, thấ y có bạ c giả , đem bạ c ra thanh minh, Tô n nhâ n phủ dâ ng sớ xin nhậ n tộ i. Vua nó i
rằ ng : “Khá nh tiết nă m nay, đã dụ bắ t phả i sử a chữ a nhữ ng thó i xa hoa, theo lẽ tiết kiệm,
chướ c lượ ng mà tỉnh giả m. Duy có sự là m vui và ban â n thì khắ p cả ngườ i Kinh, ngườ i
mọ i, huố ng chi là chỗ họ thâ n lạ i cà ng hậ u hơn. Khô ng ngờ có sự chia nhau đó ng gó p
như thế, để cho mang tiếng, ta thự c khô ng muố n nghe”. Nhữ ng số bạ c tiếp tụ c nộ p và o
kho đều mang trả lạ i.

Lấ y thự Tuầ n phủ tỉnh Hưng Hoá là Nguyễn Trạ ch biện lý cô ng việc bộ Hộ . Trạ ch trướ c
có Chỉ tuyên triệu, đến đây từ trườ ng thi Nam Định về, sai do bả n chứ c, biện lý cô ng việc
bộ Hộ .

Thụ Đố c họ c tỉnh Bắ c Ninh là Đặ ng Tiến chết.

Là m thêm kho bằ ng ngó i ở cá c tỉnh Quả ng Yên, Hả i Dương và Ninh Bình (tỉnh Quả ng
Yên 1 toà 5 gian 2 chá i, tỉnh Hả i Dương 2 toà đều 35 gian 2 chá i, tỉnh Ninh Bình 1 toà 19
gian 2 chá i).

Đắ p đê cô ng ở xã Phụ c Lễ và xã Thiết Trụ thuộ c tỉnh Hưng Yên (xã Phụ c Lễ thuộ c huyện
Kim Độ ng, đê dà i hơn 221 trượ ng ; xã Thiết Trụ thuộ c huyện Đô ng Yên, đê dà i 40
trượ ng).

Thố ng chế dinh Long võ là Tô n Thấ t Đườ ng chết. Cho thêm 300 quan tiền, 2 cây gấ m
Trung Quố c, 3 cây sa, vả i lụ a đều 15 tấ m. Lấ y thự Thố ng chế dinh Kỳ võ là Nguyễn Doã n
bổ sung thự Thố ng chế dinh Long võ ; Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m gia hà m Đô thố ng
là Nguyễn Trọ ng Tính kiêm quả n ấ n triện dinh Kỳ võ .

Lấ y : thự Tuyên phủ sứ trấ n Tâ y Ninh là Cao Hữ u Dự c bổ thụ hà m Thị lang bộ Binh,
thă ng thự Tuầ n phủ tỉnh An Giang ; á n sá t tỉnh Vĩnh Long là Phan Khắ c Thậ n thă ng thự
Tuyên phủ sứ trấ n Tây Ninh ; á n sá t Bình Thuậ n là Nguyễn Ba bổ đi á n sá t Bình Thuậ n.

Thự Hậ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tô n khanh, Vũ Khê
tử Tô n Thấ t Bậ t cư tang cha mẹ. Lấ y Thá i tử Thiếu bả o, Hữ u quâ n Đô thố ng phủ đô
thố ng, Tâ n Lộ c tử Mai Cô ng Ngô n kiêm quả n ấ n triện Hậ u quâ n ; Vệ uý vệ Loan giá Tô n
Thấ t Hà n quyền nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tô n khanh.

Lấ y Hữ u thị lang bộ Hình Nguyễn Danh Giá p bổ sang Thị lang Vũ khố , vẫ n kiêm biện
cô ng việc Khâ m thiên giá m ; Thiêm sự phủ Thiếu thiêm sự , biện lý bộ Cô ng Vương Hữ u
Quang biện lý cô ng việc bộ Hình.

Đình mộ t lầ n duyệt đinh tuyển lính ở cá c tỉnh biên thuỳ Bắ c Kỳ. Dụ rằ ng : “Sá u tỉnh Lạ ng
Sơn, Cao Bằ ng, Tuyên Quang, Thá i Nguyên, Hưng Hoá , Quả ng Yên thuộ c xứ Bắ c Kỳ, từ
trướ c chưa là m sổ đinh điền, cũ ng như chưa duyệt tuyển gì. Nă m Minh Mệnh thứ 21
[1840] chuẩ n y lờ i bộ bà n, sá u tỉnh đều phả i là m lạ i sổ sá ch. Đến nă m sau, là nă m Tâ n
Sử u, sai quan duyệt tuyển, thự c để bả o cho biết cá i nghĩa đồ ng điều cộ ng quan. Đến nă m
Thiệu Trị thứ 1 [1841], mở xem sổ toá t yếu đệ lên, thấ y khô ng có bao nhiêu, bèn giá ng
Chỉ xuố ng ngay hã y đình duyệt tuyển, rồ i do các tỉnh viên biện lý. Đến nă m Thiệu Trị
thứ 7 [1847] là nă m Đinh Mù i, sẽ theo như lệ thi hà nh. Sang nă m chính đến kỳ duyệt
tuyển, nhâ n nghĩ đến các tỉnh biên thuỳ, số đinh hiện tạ i chưa thêm nhiều cho lắ m, nếu
nhấ t khá i theo như lệ, sai quan duyệt, tuyển thì dâ n trong hạ t đến tỉnh chầ u chự c, chưa
khỏ i lạ i khó nhọ c phí tổ n thêm. Vậ y nay hã y tạ m đình mộ t lầ n, đợ i đến nă m Thiệu Trị
thứ 12 [1852] là nă m Nhâ m Tý sẽ lạ i y lệ thi hà nh. Lạ i, phủ Điện Biên thuộ c tỉnh Hưng
Hoá giá n hữ u 7 xã Mã nh Gia, Ba Man, Bình Đô n, Nô ng Hiệt, Bá Cao, Lai Sâ m, Tấ u Cư, là
nhữ ng dâ n xã mớ i lậ p, chưa có sổ đinh, sổ điền ; nếu vộ i bắ t phả i là m sổ ngay, khô ng
khỏ i đi lạ i vấ t vả, cũ ng cho tạ m hoã n 1 khoá , đợ i đến khoá sau, cũ ng phả i thi hà nh ngay
như dâ n cá c châ u huyện.

Kiến Tườ ng quậ n cô ng Miên Quan chết. Cho đặ t tên thuỵ là Cung Lượ ng. Sai chi ra vó c
lụ a trong kho để trị tang, cấ p thêm 1.000 quan tiền. Hai con cò n nhỏ , cho con trưở ng là
Hồ ng Mụ c theo lệ cô ng tử 20 tuổ i trở lên, con thứ là Hồ ng Hâ n theo lệ cô ng tử 11 tuổ i
trở lên mà cấ p lương.

Tù trưở ng nướ c Cao Miên là Sá Ong Giun sai bề tô i là bọ n ố c Nha Lịch, Y Giá Non, ố c Nha
Bô , Na Đố c Cô i, ố c Nha Thô n, Na Tiếp Bà Đê Độ t đem tờ biểu và lễ phẩ m đến quâ n thứ
Trấ n Tây xin dâ ng biểu đến Kinh, xưng là m tô i, nộ p lễ cố ng. Bọ n Phủ biên Tướ ng quâ n
tiết chế Trấ n Tâ y tổ ng hạ t Vũ Vă n Giả i, Khâ m sai đạ i thầ n tuy phủ Trấ n Tâ y Nguyễn Tri
Phương ; Tổ ng thố ng tiếu phủ quâ n vụ Lê Vă n Phú , Tham tá n đạ i thầ n Doã n Uẩ n, thự Đề
đố c quâ n vụ Nguyễn Vă n Hoà ng dịch tờ biểu ra, dâ ng lên, tờ biểu đạ i lượ c rằ ng :

“Tù trưở ng Cao Miên là Sá Ong Giun rậ p đầ u cú i đầ u cẩ n tấ u, xin mong Thiên hoà ng đế
chiếu giá m : Từ trướ c, ô ng cha y cho đến anh y, đờ i là m tô i tớ , từ khi y lưu lạ c, nương
tự a và o nướ c Xiêm, cũ ng đã lâ u nă m. Từ khi liêu thuộ c Mên phiên [đến nướ c Xiêm] xin
y trở về cai quả n lấ y dâ n Mên đến khi quan quâ n tiến đến đấ t Ô Đô ng, y tứ c thì dẫ n
mình đem bộ lạ c thú tộ i, xin quâ n thứ đem việc đề tâ u lên. Quâ n thứ đã tâ u Chỉ dụ
truyền bả o, trên độ i ơn Thiên hoà ng đế cho Phướ c ra â n, và rộ ng tha cho, mẹ y cù ng vợ
lẽ y, con gá i y trướ c đã đượ c nhờ giữ gìn nuô i nấ ng, lạ i cho về đoà n tụ . Y và phiên thuộ c
y trô ng lên độ i â n đứ c Thiên hoà ng đế như trờ i như đấ t, từ y cho đến dâ n Mên, ngườ i
lớ n ngườ i nhỏ , từ đó đượ c nhờ bình yên mã i mã i. Tấ t cả đều cả m khích khô ng biết thế
nà o là cù ng, khô ng biết lấ y gì bá o đá p đượ c ! Vậ y xin ở ngoà i biên xa cú i lạ y, xin giữ mộ t
lò ng trung thà nh là m thầ n thuộ c mã i mã i. Nay kính uỷ liêu thuộ c Mên phiên là : thậ p
phẩ m ố c Nha Lịch, Y Giá Non, bá t phẩ m ố c Nha Bô , Na Đố c Cô i, ố c Nha Thô n, Na Tiếp Bà
Đê Độ t sung là m Chá nh phó bồ i sứ và 10 ngườ i tuỳ hà nh, thay y kính dâ ng biểu vă n và
lễ phẩ m, 2 thớ t voi đự c, 2 cá i ngà voi, 2 bộ sừ ng tê, 50 câ n hạ t sa nhâ n, 50 câ n đậ u khấ u,
50 câ n cá nh kiến, 50 câ n trầ n hoà ng, 50 câ n sá p ong, 20 nồ i sơn số ng, đến Kinh, do Lễ
bộ đườ ng khấ n bẩ m, nay đượ c chiêm bá i. Mong cú i xét cho chú t lò ng thà nh, để y đượ c
nghìn muô n phầ n xưng là m tô i ; dâ ng lễ cố ng, lâ u nhờ Thiên hoà ng đế thọ khả o muô n
muô n nă m, như trờ i như đấ t. Cẩ n tấ u”.

Giao xuố ng cho đình thầ n và nhữ ng viên khâ m điểm ở cá c địa phương hộ i bà n. Họ đều
nó i : “Nướ c Cao Miên đờ i cổ gọ i là nướ c Châ n Lạ p, tiếp giớ i vớ i phía nam [nướ c ta], từ
trướ c là m tô i thờ bả n triều, đã trả i đờ i nọ đờ i kia. Khoả ng nă m Gia Long [1802-1819] bị
nướ c Xiêm lă ng bứ c. Thế tổ Cao hoà ng đế ta sai quan đến bả o hộ , trấ n trị cõ i đấ t, yên
định nhâ n dâ n. Ngườ i Xiêm sợ khô ng dá m cử độ ng gì. Khoả ng nă m Minh Mệnh [1820-
1840], ngườ i Xiêm ngầ m mưu đá nh ú p, Phiên [Mên] vương là Chă n, mộ t mình chạ y lạ c
lõ ng, đến nương ná u ở tỉnh Vĩnh Long. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta sai quâ n đưa về, lạ i
định ngườ i nố i nghiệp cho nướ c ấ y. Phiên vương là Chă n khô ng có con trai nố i nghiệp,
chỉ sinh đượ c mấ y con gá i, chuẩ n cho phong tướ c để là m chủ việc tô ng tự , lạ i đặ t quan
để vỗ về dâ n chú ng. Thự c là cá i ơn dự ng lạ i nướ c đã mấ t, nố i lạ i tô ng tự đã hết, có thể
gọ i là rấ t nhâ n, rấ t nghĩa. Vừ a đâ y, quan ngoà i biên vỗ về chế ngự thấ t sá ch, thổ dâ n sinh
ra sự , khô ng yên, để dò ng dõ i Miên là Sá Ong Giun, vì có giặ c Xiêm xui khiến là m bậ y,
nhiều lầ n xâ m nhiễu biên phương, bị quan quâ n đá nh phá , trậ n đá nh ở đấ t Châ n Niêm,
đạ p bằ ng cả 8 trạ i, quâ n Mên và i vạ n thua hết, khô ng cò n só t mộ t mố ng nà o ! Kẻ kia đã
khô ng dá m trô ng thẳ ng đến nướ c ta rồ i. Tiếp đấy, vì ngườ i Thổ khá t mong vua ta đến
cứ u số ng cho, cù ng đem nhau quy thuậ n. Quan ở biên cương tâ u xin cấ t quâ n tiến đá nh.
Hoà ng thượ ng ta nghĩ đến kế sâ u, muố n đượ c yên tĩnh lâ u, thì phả i ra oai cương quyết,
sai tướ ng ra quâ n, tuyên bố tộ i trạ ng mà đá nh, đá nh mộ t trậ n mà cá c đấ t như Dả o Sá ch,
Lô Đả n, Ba Nam, Đạ p Phá , Thiết Thằ ng đều bình định ngay đượ c. Đầ u mụ c thà nh Trấ n
Tâ y là Chấ t Tri ô m đầ u chạ y trố n. Đạ i binh đuổ i vâ y sá t thà nh Ô Đô ng : ngườ i Thổ ra
hà ng, ngà y kể đến hà ng vạ n, ta đều tha tộ i khiến cho đều về yên nghiệp. Đương lú c ấ y,
đem tấ t cả binh oai thắ ng trậ n luô n, thừ a thế trườ ng khu, dễ như là chẻ tre đó thô i.
Nhưng mà ngườ i Xiêm tự đã biết là sứ c kém, ngoe ngoả y cầ u thương, nhiều lầ n uỷ
ngườ i đến kêu van xin đợ i mệnh lệnh. Tù trưở ng nướ c Mên là Sá Ong Giun cũ ng bó
mình thú tộ i. Quan ở biên cương đã đem việc tâ u xin. Lạ i độ i ơn hoà ng thượ ng mở 3
mặ t lướ i, cho con đườ ng tự đổ i mớ i, biết ă n nă n tộ i thì chuẩ n cho đầ u thú ; muố n trao
đổ i buô n bá n thì cho đượ c thô ng thương. Mẹ con quyến thuộ c Ong Giun cũ ng đều cho
đượ c đoà n tụ . Rồ i lưu quan quâ n đó ng giữ để yên ủ i chiêu tậ p lấ y dâ n Mên. Tưở ng huệ
trạ ch đã thấ m nhuầ n và â n uy gồ m đã sá ng tỏ rồ i. Vả lạ i, đấ ng vương giả đố i vớ i di địch,
là m phả n thì ra oai, quy phụ c thì yên ủ i, đó là cá i đạ o thườ ng chế ngự nhung địch từ xưa
đến giờ . Nay dò ng dõ i ngườ i Mên là Sá Ong Giun, đã biết cả m khích ă n nă n tộ i, quy
thà nh, dâ ng biểu, nộ p lễ cố ng, cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ đã vì y mà tâ u xin, chỉ nên theo
lờ i xin ấy”.

Vua ưng cho, dụ rằ ng : “Trướ c đây đem việc tù trưở ng nướ c Mên là Sá Ong Giun khẩ n
xin sai sứ đến Kinh xin là m tô i, dâ ng lễ cố ng tâ u lên, đã phê giao cho đình thầ n và các địa
phương khâ m điểm về Kinh hộ i đồ ng thoả nghị, tiếp cứ tâ u lên, cho là tù trưở ng nướ c
Mên đã ă n nă n tộ i, đầ u thà nh, sai sứ phụ ng cố ng, tình ý và lờ i lẽ kính thuậ n, do ở tấ m
lò ng thà nh thự c khẩ n xin, chuẩ n cho đến sâ n rồ ng chiêm bá i, để yên tấ m lò ng chiêm
ngưỡ ng, đã phê chuẩ n y nghị thi hà nh rồ i ; nay chuẩ n cho cá c tướ ng quâ n truyền bả o
cho tù trưở ng Mên biết để yên vui. Nhâ n nghĩ đến quâ n thứ ở Trấ n Tâ y, quan quâ n đó ng
lâ u khó nhọ c, nay đã chuẩ n cho tù trưở ng Mên nộ i phụ , là m tô i tớ lâ u dà i, thì cá i việc
phò ng biên đã hơi thư đượ c mà phà m cá c việc khu xử xếp đặ t cho đượ c hay mã i về sau
nên lấ y từ ng thờ i kỳ mà chỉnh đố n, thế nà o cho đượ c thư thá i yên tĩnh lâ u dà i, biên
cương đượ c yên ổ n, thì phả i hết lò ng trù tính mà tâ u lên đợ i Chỉ, lầ n lượ t thi hà nh, để
đượ c chó ng rú t quâ n về, cù ng hưở ng cá i vui yên nghỉ, là đượ c”.

Đú c ấ n Cao Miên quố c vương (ấ n bằ ng chấ t bạ c, cá i nú m ấ n hình con lạ c đà bịt và ng,

đườ ng kính bề mặ t và cao, dà y, phâ n tấ c đều y như ấ n cũ ).

Ngà y Quý Dậ u, là m lễ Hợ p hưở ng. Sai hoà ng tử , hoà ng thâ n đi tế thay vua.

Quố c tử giá m Tế tử u Phạ m Vũ Phá c chết. Lấ y tư nghiệp Nguyễn Cô ng Hợ p thă ng thự Tế

tử u.

Ngà y Giá p Tuấ t. Vua đến cung Từ Thọ , là m lễ Tố t khố c. Ngà y 22 thá ng ấ y, gặ p lễ Hợ p
hưở ng ở các miếu, bộ Lễ nghị xin ngà y ấ y sai quan là m lễ ở cung Từ Thọ , mà tiếp đến
ngà y 23 là m lễ Tố t khố c. Vua nó i rằ ng : Lễ Hợ p hưở ng ở trướ c ngà y Tố t khố c, so tình
vớ i lễ, đã là khô ng hợ p ! Huố ng chi, cù ng kế tiếp là m lễ, thì mầ u á o mặ c cũ ng là khô ng
phả i. Vả lạ i, lễ Tố t khố c xong, mà là m lễ Hợ p hưở ng, mớ i hợ p nghi vă n, rồ i lấ y ngà y 25 là
ngà y Bính Tý, sai Hoà ng tử là Kiến Thuỵ cô ng Hồ ng Y đến cung Từ Thọ , thay vua là m lễ
Hợ p hưở ng ; lạ i sai Hoà ng tử là Hoằ ng Trị cô ng Hồ ng Tố đến điện Gia Thà nh kính cẩ n
là m lễ.

Vua bả o cá c quan bộ Lễ rằ ng : “lễ phả i châ m chướ c tình và vă n, mớ i là thoả hợ p. Vả lạ i,

ta ở trong cung, để tang 3 nă m, nếu gặ p các đạ i lễ cá c tô n lă ng và các miếu, há lẽ đợ i đến
sau khi 3 nă m hết tang mớ i thâ n đến là m lễ ? Sang nă m tiết Thanh minh, ta đến Thiên
Thụ hữ u lă ng ((1) Thiên Thụ hữ u lă ng : lă ng Thế Tổ Cao hoà ng hậ u (vợ Gia Long).1) là m
lễ ; cò n Thiên Thụ lă ng ((2) Thiên Thụ lă ng : lă ng Thế tổ (Gia Long).2), Hiếu lă ng ((3)
Hiếu lă ng : lă ng Thá nh tổ (Minh Mạ ng).3) và Hiếu Đô ng lă ng ((4) Hiếu Đô ng lă ng : lă ng
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng hậ u (vợ Minh Mạ ng).4) thì sai quan là m lễ. Đợ i ngoà i 1 nă m, gặ p
có lễ Tỉnh yết, sẽ sai quan là m lễ Thiên Thụ hữ u lă ng, ta thâ n đến Hiếu lă ng là m lễ. Sắ c
cho quan ở bộ soạ n sẵ n nghi tiết tiến trình, đợ i ta tà i định”.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Về lễ khá nh hạ tiết Nguyên đá n, chuẩ n cho đình chỉ đú ng việc
ban thưở ng cứ chiếu lệ trướ c thi hà nh. Đố i vớ i cá c quan địa phương đượ c khâ m điểm
đến Kinh, cũ ng cho chiếu phẩ m cấ p phá t, để tỏ ra rằ ng việc ban Phướ c lú c đầ u nă m,
phả i nhuầ n thấ m khắ p cả mộ t lượ t, mớ i đượ c”.

Vua lạ i triệu đạ i thầ n Trương Đă ng Quế, Vũ Xuâ n Cẩ n bả o rằ ng : “Sang nă m, tiết Nguyên

đá n, quan ở bộ đã tâ u xin, ta ngự điện nhậ n lễ mừ ng, ta vì đương có quố c tang, trong
bụ ng có chỗ khô ng đượ c yên, đã phê bả o đình chỉ rồ i, nhưng vì đầ u nă m đó n điềm là nh,
cá c quan mừ ng thọ , chắ c cũ ng do tấ m lò ng thà nh thự c, châ m chướ c trong chỗ đó để cho
hợ p tình và vă n, cũ ng khô ng hề chi. Ngà y hô m ấ y, quan viên lớ n nhỏ đều mặ c triều
phụ c, đặ t đủ triều nghi ở trướ c sâ n điện Thá i Hoà . Quan bộ Lễ gử i tờ tâ u, quan Nộ i cá c
truyền sắ c Chỉ, miễn lễ chầ u mừ ng, nhưng đều thay mặ c á o đẹp, đến tả hữ u vu điện Cầ n
Chính đứ ng chự c đá p, đợ i ta ngự điện Cầ n Chính hoặ c điện Vă n Minh, cho ban vă n từ
khoa đạ o, viên ngoạ i lang và uỷ viên các tỉnh, ban võ từ quả n vệ trở lên, đượ c dự chiêm
bá i. Đình chỉ yến tiệc, có ban thưở ng bạ c tiền theo thứ bậ c khá c nhau. Đến như đố t ố ng
lệnh và đặ t triều nghi ở sâ n điện Cầ n Chính đều đình chỉ. Đó cũ ng đủ thấ y trên dướ i
cù ng tin nhau, cù ng mừ ng thờ i tiết tố t, bấ t tấ t là m phiền vă n quá , hoặ c có điều chưa hợ p
lễ ý”.

Đình việc kiểm duyệt biền binh 2 tỉnh Bình Thuậ n, Khá nh Hoà mộ t lầ n. Theo lệ, tỉnh
Bình Thuậ n và Khá nh Hoà cứ sang nă m mớ i thì sai quan kiểm duyệt biền binh ; đến đây
vì biền binh 2 tỉnh đã phá i và o đó ng thú ở phương Nam, cò n ở chỗ hà ng ngũ khô ng
đượ c mấ y, ra lệnh tạ m đình việc kiểm duyệt. Biền binh ở 2 tỉnh Quả ng Nam và Bình
Định, cũ ng cho đình mộ t lầ n việc đến kinh diễn tậ p, vì cớ khô ng có nhiều ở chỗ quâ n
ngũ .

Hộ đố c Nam Định Phạ m Duy Trinh dâ ng sớ nó i : Cử a biển Ba Lạ t thế nướ c đầ y dẫy, cá t

bù n bồ i ứ lên thà nh nô ng ; thuyền buô n khó ra và o. Có lá i buô n Trung Quố c là Đặ ng
Trinh Bá t xin xuấ t củ a riêng để đắ p đê ngă n nướ c ở hai bên cử a biển, khai khuẩ n ruộ ng
bỏ khô ng, sẽ nộ p thuế theo như lệ”. Vua y cho.

Định lạ i lệ quan viên đượ c tậ p ấ m. Tuầ n phủ Quả ng Nam là Nguỵ Khắ c Tuầ n dâ ng sớ nó i
: “Trong thuộ c hạ t, có nguyên Quố c tử giá m Tế tử u tặ ng Quang lộ c Tự khanh là Nguyễn
Vă n Nhượ ng đã chết, khô ng có con, xin cho chá u là Nguyễn Vă n Tuấ n là m hạ ng quan
viên tử , để trô ng nom việc thờ cú ng”. Việc giao xuố ng cho 2 bộ Lạ i, Lễ bà n kỹ. Hai bộ
đều nó i : “Xét trong luậ t chép : ô ng cha có cô ng vớ i nướ c thì con và em mớ i đượ c thừ a
ấ m, mà chiếu lệ định, phầ n quan vă n võ đến phẩ m trậ t nà o đó mớ i đá ng dự hà ng đượ c
có quan viên tử , mà chỉ nhằ m ngườ i có con mà nó i. Nă m trướ c, Ngô Tò ng Hoà (chá u họ
Ninh Hoà quậ n cô ng Ngô Tò ng Chu), Tố ng Hồ Thanh (chá u họ Tuâ n Nghĩa hầ u Tố ng
Phướ c Đạ m) đượ c ơn ấ m thụ , là do gặ p khi ra đặ c â n, đâ u dá m viện và o đó để là m lệ ?
Cò n Nguyễn Vă n Nhượ ng hà nh trạ ng khô ng có cô ng lao gì, thì chá u là Nguyễn Vă n Tuấ n
khô ng thể đặ c cá ch hã nh cầ u hưở ng ấ m đượ c”. Vua y lờ i tâ u và đặ t là m lệ.

Cho thự Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Hổ oai là Trầ n Quang Cương bổ sung thự Phó vệ uý Tứ
vệ dinh Kỳ võ ; gia thự Quả n cơ Hữ u cơ là Nguyễn Minh bổ thụ Phó vệ uý Hậ u vệ dinh
Hổ oai ; Phó vệ uý vệ Thuỷ hữ u tỉnh Vĩnh Long là Đà o Trí bổ thụ Phó vệ uý Tiền vệ dinh
Hù ng nhuệ ; Cai độ i Thuỷ sư là Lê Thuậ n thă ng thụ Phó vệ uý vệ Thuỷ tiền tỉnh Nghệ
An ; Quả n cơ Hữ u cơ tỉnh Định Tườ ng là Hoà ng Chiến thă ng thự Vệ uý vệ Thuỷ tả tỉnh
ấ y.

Phủ Thừ a Thiên tâ u nó i : “Nhữ ng miếu, đền, dinh thự , cầ u, đậ p ở trong hạ t gồ m 42 sở ,

và trườ ng thi Hương thi Hộ i, trướ c vì mưa lụ t là m hư hỏ ng, xin đợ i đến sang xuâ n, khở i
cô ng tu bổ ”. Vua chuẩ n y.

Dờ i cô ng sả nh quả n vệ Tả bả o đến chỗ đấ t rộ ng ở đà i Bắ c Thuậ n (trướ c ở phườ ng Hà m

Thanh).

(Định lạ i phẩ m trậ t củ a tri bạ các vệ ở các tỉnh Thanh Hoá , Nghệ An, Hà Tĩnh là chá nh
bá t phẩ m (trướ c là chá nh thấ t phẩ m). Bộ Lạ i tâ u nó i : “Lệ định tri bạ ở cá c vệ Thâ n binh,
Cấ m binh, trậ t chá nh thấ t phẩ m, tri bạ ở Tinh binh trậ t chá nh bá t phẩ m, cá c vệ ở cá c
tỉnh Hà Tĩnh và Thanh, Nghệ tuy lệ thuộ c 5 dinh mà quâ n thì do tỉnh sai phá i, phẩ m trậ t
quả n suấ t các vệ đã cả i định, thì phẩ m hà m củ a tri bạ nên theo lệ vệ binh cá c tỉnh, xin
đổ i là m chá nh bá t phẩ m”. Vua ưng cho.

Định lạ i trình hạ n phiếu nghĩ củ a các nha mô n. Dụ rằ ng : “Đườ ng lố i chính trị vẫ n có thứ
tự cho thích nghi, mà cô ng việc phả i là m tấ t có trình hạ n. Nă m trướ c, kính vâ ng thá nh
dụ : phà m các bộ tiếp nhậ n nhữ ng sớ tấ u sổ sá ch, việc thuộ c khẩ n yếu và tầ m thườ ng dễ
là m phả i trong 1 ngà y là m phiếu tiến trình. Ngoà i ra, việc khô ng khó là m, nhưng cầ n
phả i kê cứ u, chuẩ n cho hạ n 3 ngà y ; cò n số mụ c hơi nhiều và phả i tư để tra xét, đều
chuẩ n cho hạ n 10 ngà y. Nếu sự lý khó khă n, số mụ c quá nhiều, khô ng thể y hạ n là m
ngay đượ c, tứ c thì đem duyên do xin hoã n kỳ hạ n lạ i. Đến như cá c việc giao cho Nộ i các
duyệt nghĩ, cũ ng chiếu lệ ý thi hà nh, lạ i chuẩ n cho định lạ i trình hạ n tuâ n phụ ng mà là m.
Nghĩ đến bậ c đạ i thá nh nhâ n lậ p ra phá p độ , cá i chỗ cô ng việc là m ra và xét nhữ ng cô ng
việc đã là m, khuô n mẫ u then chố t thự c đã rõ rà ng và đầy đủ cả rồ i. Ta từ khi thâ n chính
đến nay, tuâ n theo phá p độ đã sẵ n có , mọ i việc chă m lo, ban ngà y coi chầ u đến quá trưa,
mã i đến đêm cò n phê tậ p tâ u, khô ng dá m tự mình nhà n rỗ i. Phà m cá c quan viên, dướ i
chỗ thừ a hà nh, phả i hết lò ng để cho xong việc mớ i đượ c. Thế mà gầ n đây, nhữ ng sớ tấ u
củ a các nha tiếp đến, có chỗ khô ng từ ng khẩ n xét, mà để chậ m đến 3 - 4 ngà y, có chỗ chỉ
nó i là khẩ n xét mà khô ng nó i rõ hạ n ngà y, kéo dà i ngà y đến hà ng tuầ n ; đến khi phiếu
nghĩ Phướ c tâ u lên, cá i chỗ ngà y thá ng để lâ u xa cũ ng khô ng kiểm xét đến ! Lâ u ngà y
sinh lườ i là như thế đó . Phả i mộ t phen chỉnh đố n lạ i, để bỏ cá i thó i lườ i biếng mà mong
cho đượ c việc. Nay chuẩ n định : từ giờ về sau, phà m Lụ c bộ tiếp nhậ n nhữ ng sớ tấ u sổ
sá ch ở trong Kinh ngoà i tỉnh và cá c nha mô n bà n giao cho Nộ i các là m phiếu nghĩ, trừ ra
việc gì khẩ n cấp, phả i bấ t kỳ dâ ng vua xem, hoặ c đợ i trả lờ i ngay trướ c mặ t, hoặ c tâ u
bà y theo phiếu nghĩ cầ n phả i kê cứ u, thì chướ c lượ ng việc phiền hay giả n, việc khó hay
dễ, chuẩ n cho chiếu lệ khẩ n cứ u, trong tờ tâ u bày đều phả i nó i rõ ngà y thá ng nà o tiếp
đượ c và cầ u xin hoã n cho bao nhiêu ngà y, xét xong, là m phiếu tâ u trả lờ i lên. Đến khi
phiếu dâ ng lên mà đượ c Chỉ rồ i, sẽ đó ng ấ n ; cò n bả n phiếu củ a Lụ c bộ do quan đương
trự c và Nộ i các, khoa đạ o, bả n phiếu củ a Nộ i cá c do quan đương trự c và khoa đạ o, đều
phả i tra lấ y bả n nguyên tâ u xem nó i thế nà o, cứ u ngay số ngà y đố i chiếu xem có thự c
đú ng hạ n khô ng. Nếu để quá hạ n thì phả i nêu ngay tâ u hặ c, để phò ng cá i tệ chậ m trễ ứ
đọ ng. Lạ i như khoa đạ o, chứ c giữ việc phong hoá kỷ cương, lạ i kiêm cả chứ c trá ch xét
hạ ch cá c nha, cù ng nhữ ng nha có quan hệ đến, cũ ng phả i kiểm hạ ch luô n luô n, nếu xét
cố tình bỏ giâ y và việc khẩ n cứ u để quá hạ n, đều phả i giữ phá p luậ t mà tham tấ u để
trừ ng trị ngay. Nếu đã dạ y bả o rồ i, mà cò n dá m nể mặ t mà che giấ u, khô ng nhữ ng trự c
thầ n đương ở ban, Nộ i cá c, khoa đạ o, phả i giao bộ nghị xử . Cò n khoa đạ o chuyên giữ
việc xét hạ ch cũ ng phả i nghiêm nghị. Chuẩ n cho đến mồ ng 1 thá ng giêng, sang nă m, bắ t
đầ u thi hà nh.

Ngà y Kỷ Mã o, là ngà y kỵ ở điện Hiếu Tư. Vua thâ n đến là m lễ.

Lĩnh Tổ ng đố c Hà Ninh Đặ ng Vă n Thiêm tâ u nó i : “Cá c huyện Phú Xuyên, Thượ ng

Phướ c, Duy Tiên, Kim Bả ng, Sơn Minh, Chương Đứ c, Hoà i An trong hạ t, địa thế trũ ng
thấ p, các đê điều trướ c đã bỏ đi (khoả ng nă m Minh Mệnh [1820 – 1840] cá c quan coi
việc đê tâ u xin cá c hạ t Từ Liêm, Vĩnh Thuậ n, Thọ Xương ở thượ ng du, cá c huyện Nam
Sang, Thanh Liêm, Bình Lụ c ở hạ du, vẫ n để đê cô ng ; cò n cá c huyện Duy Tiên, Kim
Bả ng, Thượ ng Phướ c, Thanh Oai, Chương Đứ c, Hoà i An, Sơn Minh, Phú Xuyên, Thanh
Trì đặ t và o hà ng bỏ đê đi) để cho nướ c lụ t trà n và o, ruộ ng mù a cũ ng bị ngậ p cả , hoặ c
khô ng cấ y đượ c, mộ t đoạ n đườ ng cá i quan từ sô ng Châ n Cầ u đến trạ m Hà Hồ i, só ng
nướ c chả y xó i, đườ ng đều sụ t lở , hằ ng nă m bồ i đắ p, rồ i lạ i sụ t lở ngay. Vả lạ i, đê nên bỏ
hay nên đắ p chưa có định nghị, xin hã y tuỳ nghi tu bổ lạ i”. Việc giao xuố ng cho đình
thầ n hộ i bà n. Họ đều nó i : “Xin như thế cũ ng là nhâ n lò ng ngườ i ta muố n ; duy có cô ng
việc là m khô ng thể khô ng theo thứ tự hoã n cấ p trướ c sau, xin do quan tỉnh thâ n hà nh
đến tậ n nơi khá m, chỗ nà o khô ng quan yếu lắ m, hã y tạ m quyền hoã n lạ i, chỗ nà o nên
sử a thì bắ t dâ n là m”. Vua nghe theo.

Thuộ c ty bộ Hộ có Hồ Vă n Dung mạ o lĩnh tiền lương, bị ngườ i bắ t đượ c. Giao bộ Hình trị
tộ i, nghĩ cho phá t đi sung quâ n. Vua nó i rằ ng : “Tiền lương ở kho là quan trọ ng. Trướ c
kia phá t sinh cá i á n Trầ n Đình Hưng, đã lậ p tứ c trừ ng phạ t nặ ng ; nay Vă n Dung cò n cố
phạ m như thế, tang vậ t khô ng bao nhiêu, nhưng tộ i tình thì nặ ng, khô ng thể phạ t như
phá t đi sung quâ n !. Bèn hạ lệnh đổ i là m giả o giam hậ u.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Về bả n á n Trịnh Nho trướ c đâ y, là că n cứ và o sự tra nghĩ củ a ty

Tam phá p. Ô i, đặ t đà i Ngự sử để đà n hặ c, giá n hoặ c có khi nhâ n việc cô ng ra đi, thá m
đượ c dâ n tình tậ t khổ tai thương, khô ng ngạ i gì đem việc tâ u lên để lượ ng là m cá c việc
cứ u chữ a, thế mớ i là xứ ng chứ c. Trình Nho là ngườ i trong khoa đạ o, thế mà nhâ n việc
cô ng, giương thanh thế để chế á p ngườ i, chự c là m cá i kẻ vơ đầy tú i tham, trong bụ ng
đầ y nhữ ng đen tố i như thế, rấ t là đá ng ghét ! Sau khi tra xét, tuy chỉ nhậ n tang có 2 hố t
bạ c, nhưng việc nhậ n 10 hố t bạ c củ a Trầ n Kim Đĩnh đú t ló t, có đủ lờ i cung củ a nhâ n
chứ ng minh bạ ch, chiếu luậ t kể tang mà đoá n tộ i, thì tộ i quá vớ i luậ t. Vậ y về tộ i Trịnh
Nho, chuẩ n cho đổ i là m giả o giam hậ u, để nghiêm quy chế trong chỗ đà i Ngự sử ”.

Quan tỉnh An Giang là Tô n Thấ t Bạ ch tâ u nó i : “Trong hạ t có nhiều đồ n trạ i, cầ n phả i sai

phá i nhiều đườ ng. Vậ y xin lưu lạ i nhữ ng lính thú ở tỉnh và nhữ ng lính thú tỉnh Gia Định
để đủ sai phá i”.
Vua quở rằ ng : “Hạ t ngươi tuy là hạ t đầ u quan yếu, nhưng đã có đạ i độ i binh mã ở thà nh
Trấ n Tây có thể nhờ để trấ n á p đượ c. Cò n lính thú củ a cá c tỉnh, phả i thả cho về hà ng
ngũ cũ để đượ c nghỉ ngơi, khô ng đượ c tạ sự xin lưu nhiều quâ n lạ i để tự vệ là m gì !”.

Lạ i sai Phó vệ uý Thuỷ sư Kinh kỳ lĩnh Giá m đố c Mộ c thương Đinh Vă n Quý, Lang trung
bộ Cô ng Tô n Thấ t Tỵ đến 2 tỉnh Thanh, Nghệ trô ng coi đó ng 2 chiếc thuyền lớ n bọ c
đồ ng 2 hiệu Thuỵ Hồ ng, Tườ ng Nhạ n. Trướ c đó đã sai bọ n Quả n vệ Thuỷ sư Kinh kỳ Lê
Cô ng Tịch đi đến chỉ bả o kiểu mẫ u. Vả lạ i, thuyền ấ y rấ t quan hệ cho khi dù ng và o việc
binh, sợ cô ng việc là m chưa đượ c mườ i phầ n chu đá o, cho nên lạ i có mệnh lệnh nà y.

Ngườ i coi giữ ở Lý Sơn bắ t đượ c 1 cỗ sú ng đồ ng phá ch sơn (thâ n dà i 3 thướ c 1 tấ c, lò ng

dà i 2 thướ c 6 tấ c 8 phâ n, đườ ng kính trong lò ng 1 tấ c 3 phâ n). Sai thưở ng cho 15 quan
tiền.

Ngự sử Đặ ng Minh Trâ n, Diệp Xuâ n Huyên tâ u nó i : “Triều đình đặ t khoa thi, lấ y nhâ n
tà i, vẫ n phả i cho tinh, nhưng phả i lấ y chỗ hơn bù chỗ kém, mộ t ngườ i khô ng thể cầ u cho
đủ cả đượ c thế thì nhâ n tà i chỉ có mộ t mặ t cũ ng đượ c. Nă m trướ c điều lệ thi Hương : 3
kỳ đều ưu là hơn cả , thứ đến 2 ưu 1 liệt, lạ i thứ đến 2 bình 1 liệt và 3 kỳ đều thứ , cũ ng
lấ y 2 kỳ ưu bình bổ cho 1 kỳ liệt ; gầ n đâ y, 2 trườ ng Thừ a Thiên, Nghệ An, nhữ ng cử
nhâ n lấ y đỗ , giá n hoặ c có ngườ i 3 kỳ đều có liệt, mà 2 kỳ khá c vă n lý cũ ng tầ m thườ ng,
đã đá nh xuố ng hạ ng tú tà i, thự c là trong chỗ rộ ng rã i mà ngụ ý tinh sá t. Duy có tà i nă ng
củ a ngườ i ta, ít ngườ i đượ c gồ m đủ , tự u trung 3 kỳ tuy có 1 liệt mà 2 kỳ khá c vă n lý xuấ t
sắ c so vớ i 3 kỳ đều thứ cũ ng khô ng kém mấ y, nếu nhấ t khá i vì 1 liệt mà để xuố ng hạ ng
tú tà i, sợ khô ng đá p lạ i cá i ý hay [củ a triều đình] về việc cấ t nhắ c nhâ n tà i. Vậ y xin sắ c
cho bộ Lễ bà n rõ , để hợ p vớ i lệ định”. Vua nó i rằ ng : “Vă n hà nh cô ng khí ((1) Vă n hà nh
cô ng khí : chấ m quyển thì câ n nhắ c, quyển nà o hay thì phê lấy đỗ , quyển nà o kém thì
đá nh hỏ ng, theo lẽ cô ng bằ ng.1), đã có nhiều lệ. Bọ n kia nó i, kiến thứ c cò n thấ p, khô ng
chuẩ n cho thi hà nh”.

Bộ Hộ tâ u nó i : “Nhữ ng nơi quan tâ n ((1) Quan tâ n ; nhữ ng nơi thuyền bè đậ u đô ng,

buô n bá n sầ m uấ t, có đặ t ra sở tuầ n ty để đá nh thuế hà ng hoá .1) đượ c đặ t ra, có quan hệ
đến thuế khoá . Quan tâ n ở Bắc Kỳ thì lấ y hoá giá mà định, quan tâ n ở Nam Kỳ thì lấy
thuyền bè là m chuẩ n đích. Duy từ Thừ a Thiên trở và o Nam đến tỉnh Biên Hoà , trở ra
Bắ c đến tỉnh Quả ng Bình, nguyên đặ t ra cá c sở tuầ n ty ở nhữ ng chỗ đầ u nguồ n để thu
thuế cá c hà ng buô n, từ trướ c đến nay chưa có lệ định ; nay phụ ng nghĩ 5 tỉnh Quả ng
Bình, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Khá nh Hoà , cá c chỗ đầ u nguồ n, hoặ c do
nhữ ng tên lĩnh mua tự biện hoá vậ t trao đổ i nộ p thuế, hoặ c do dâ n Miên cứ thuế lệ vẫ n
phả i nộ p đệ nộ p chiếu thu, vẫ n khô ng có đá nh thuế thu thuế, xin y lệ trướ c thi hà nh.
Ngoà i ra, cá c hạ t như Thừ a Thiên, Quả ng Trị, Bình Thuậ n, Phú Yên, Biên Hoà , cá c sở
tuầ n đều ở nơi đầ u nguồ n, phà m dâ n đi buô n hà ng hoá chở từ đầ u nguồ n xuố ng đi qua
cá c sở tuầ n, có đem gạ o và cá c vậ t tầ m thườ ng, thì tha khô ng đá nh thuế, cò n mua cá c
hoá hạ ng củ a ngườ i Mên hoặ c sả n vậ t ở rừ ng, đều cứ từ ng thứ hà ng mườ i phầ n thu mộ t,
nếu có tình nguyện nộ p tiền cũ ng cho ; hà ng hoá từ hạ lưu chở lên đầ u nguồ n, xin khô ng
đá nh thuế cho rõ chế độ nhấ t định”. Vua ưng cho.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Cá c tậ p thơ ngự chế [ trong có nhữ ng bà i] lễ tế Giao, lễ Ning

lă ng, cung, đền, vườ n, nương, cho đến cá c loà i chim, muô ng, sâ u, cá, nên phâ n biệt từ ng
mô n, từ ng loạ i, để tiện khi mở xem, cho khỏ i chồ ng chậ p”.

Vua bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Đến sang nă m thi Hộ i, cũ ng cho giá o, huấ n
đượ c dự thi, số sĩ tử tă ng gấ p đô i khoá trướ c. Vả lạ i, là m ngườ i họ c trò , cũ ng có ngườ i
vậ n mệnh khô ng may thi mã i khô ng đỗ đượ c cử nhâ n ! Thịnh điển củ a triều đình là cố t
cấ t nhắ c nhâ n tà i, phả i nên lấ y cả nhữ ng ngườ i thườ ng tà i nữ a.

Huố ng chi, giá o, huấ n là ngườ i đã có chứ c vụ , lạ i đượ c thi Hộ i, vì đấy mà họ c, lạ i vì đấ y

mà dạ y ngườ i, há chẳ ng nên khuyến khích vă n phong cho sĩ phu hay sao ?. Lạ i nó i rằ ng :
“Phép thi củ a nhà Thanh, khoa nà o cũ ng lấ y đỗ cả trạ ng nguyên, bả ng nhã n, thá m hoa,
cho thế là thườ ng. Đạ i khá i, quá n trườ ng ((2) Quá n trườ ng : như “quá n quâ n”. Đâ y có
nghĩa là trộ i nhấ t trườ ng thi.2) là trạ ng nguyên đó thô i. Ta thườ ng xem vă n trạ ng
nguyên nhà Thanh cũ ng rấ t hoạ t bá t, đá ng lấ y đỗ ”. Đă ng Quế thưa rằ ng : “Hạ thầ n cũ ng
thiết tưở ng đỗ đầ u là trạ ng, chỉ vì về đờ i cố Lê cứ tâ ng bố c lẫ n nhau, mớ i cho là khó
đượ c đấy thô i”.
Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXIV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847] (nă m thứ 27 Đạ o Quang nhà Thanh) mù a xuâ n,
thá ng giêng, ngà y mồ ng 1. Vua ngự điện Vă n Minh, cá c quan mặ c cá t phụ c, xếp hà ng lạ y.
Lễ xong, ban thưở ng đều có thứ bậ c. Quan ở cá c địa phương khâ m điểm về Kinh đều
đượ c dự . Ngà y hô m ấ y, phủ Thừ a Thiên tâ u lú a má đượ c xanh tố t ; 2 tỉnh Quả ng Trị,
Quả ng Bình tâ u dâ n gian đượ c yên ổ n. Vua nó i rằ ng : “Thó c là củ a bá u số ng lâ u, dâ n là
că n bả n củ a nướ c, đầ u nă m cầ u Phướ c, điểm tố t nà o lớ n hơn thế đượ c !”. Chố c lá t, tậ p
tâ u củ a tỉnh Gia Định đến nó i : “Nă m ngoá i, 4 phủ , 9 huyện đượ c mù a to tấ t cả , so vớ i
nă m thườ ng hơn gấ p đô i, từ trướ c đến nay chưa có nă m nà o đượ c mù a tố t như thế”.
Vua xem tờ tâ u đượ c yên ủ i và vui mừ ng, bả o hộ Hộ rằ ng : “Nam Kỳ khổ vì việc chinh
chiến đã lâ u, 4 - 5 nă m nay, giá gạ o quá cao, nay đượ c tin hay, mộ t hạ t như thế, hạ t khá c
có thể biết đượ c, ta rấ t mừ ng cho dâ n địa phương ấ y”.

Cấ p thêm lương hằ ng nă m cho Duyên Phướ c cô ng chú a Tĩnh Hả o. Lương hằ ng nă m củ a

cô ng chú a, lệ định 300 quan tiền, 240 phương gạ o, Tĩnh Hả o là con gá i trưở ng nhà vua,
cho nên đặ c cá ch cấ p lương nă m 600 quan tiền, 300 phương gạ o, ngang vớ i 4 ngườ i thá i
trưở ng cô ng chú a((1) Thá i trưở ng cô ng chú a : cô vua.1), lệ trướ c cô ng chú a, trưở ng
cô ng chú a((2) Trưở ng cô ng chú a : em gá i vua.2) lương đồ ng niên 300 quan tiền, 240
phương gạ o, trong đó 24 phương gạ o trắ ng. Duy có : Bình Thá i, Bình Hù ng, Bả o Lộ c, Bả o
Thuầ n 4 ngườ i thá i trưở ng cô ng chú a, nă m Minh Mệnh thứ 11 [ 1830] cấp thêm 100
quan tiền lương, đến nă m Thiệu Trị thứ 3 [ 1843] lạ i cấ p thêm lương nă m 600 quan
tiền, 300 phương gạ o, đó là đặ c cá ch.

Xa giá đến chơi hồ Tĩnh Tâ m giả ng võ , lên lầ u Trừ ng Luyện nghỉ mộ t chú t, sai hoà ng tử ,
hoà ng đệ đi tuỳ giá là m 4 bà i thơ.
Bổ : thự Hữ u tham tri bộ Lạ i là Nguyễn Đứ c Chính là m thự Tả tham tri bộ Binh ; thự
Hữ u tham tri bộ Hộ là Phạ m Thế Trung là m thự Hữ u tham tri bộ Lạ i ; nguyên thự Tuầ n
phủ Hưng Hoá , biện lý bộ Hộ là Nguyễn Trạ ch là m Hữ u tham tri Hộ bộ ; Bố chính Nghệ
An là Vũ Tuấ n là m Tả thị lang bộ Hình.

Thự Tổ ng đố c Ninh - Thá i là Giá p Vă n Tâ n bị giá ng chứ c. Tâ n do võ biền xuấ t thâ n, gặ p

việc cứ nó ng nả y là m liều, trướ c ở tỉnh lỵ dâ ng sớ cử lạ i dịch là Nguyễn Xuâ n Duyên có
thể là m đượ c kinh lịch, khô ng chuẩ n cho ; đến sau đượ c khâ m điểm về Kinh, Tâ n lạ i bầ u
cử Duyên là m đượ c việc, bị bộ Lạ i tham hặ c. Vua giao viện Đô sá t nghị xử , Tâ n bị giá ng
bổ Vệ uý vệ Tiền nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m.

Lấ y Tuầ n phủ Nam - Ngã i là Nguỵ Khắ c Tuầ n bổ đi Tuầ n phủ Bắ c Ninh, hộ lý ấ n quan
phò ng Tổ ng đố c Ninh - Thá i ; thự Tuầ n phủ Trị - Bình là Nguyễn Đình Tâ n bổ thụ Tuầ n
phủ Nam - Ngã i ; quyền hộ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hả i - An là Lê Trườ ng Danh lạ i là m
Tuầ n phủ Trị - Bình ; quyền biện cô ng việc bộ Hình là Nguyễn Vă n Nhị lạ i là m Tuầ n phủ
Hả i Dương, hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hả i - An.

Dụ Nguỵ Khắ c Tuầ n rằ ng : “Việc hà phò ng ở xứ Bắc Kỳ, là việc lợ i hạ i lớ n, quan hệ đến
dâ n sinh. Sô ng Thiên Đứ c lạ i thuộ c địa phậ n tỉnh Bắ c Ninh, gầ n đâ y bà n khai sâ u xuố ng,
chưa biết có hẳ n đượ c thuậ n tiện khô ng ? Mộ t phen dở cô ng việc ra, khó nhọ c phí tổ n
rấ t nhiều. Ngươi nên gia tâ m xét hỏ i, đem nhữ ng phâ n số lợ i hạ i nhiều hay ít, là m tậ p
tâ u lên, đợ i Kinh sẽ có phá i viên đến hộ i đồ ng khá m biện”.

Dụ Nguyễn Đình Tâ n rằ ng : “Ngươi bị đau mắ t, bệnh tình gầ n đâ y thế nà o ? Ta nghĩ đến

ngươi vừ a đứ ng tuổ i, thế mà có bệnh ấy, ở Kinh khi lui khi tớ i có điều hơi nhọ c mệt, cho
nên để ở địa phương ấ y ((1) Địa phương ấ y : chỉ Quả ng Nam, Quả ng Ngã i nó i trên.1) để
giú p về sự điều dưỡ ng, địa phương ấ y phong tụ c thuầ n hậ u, nằ m đấ y mà cai trị cũ ng
khô ng khó gì ; duy có cử a biển Đà Nẵ ng là nơi quan yếu biên cương ở mặ t biển, phả i cẩ n
thậ n đó , để cho xứ ng đá ng vớ i lò ng ta, mà ngươi cũ ng có thể khô ng thẹn vớ i thanh danh
nhà ”.
Dụ Nguyễn Vă n Nhị rằ ng : “Ngươi chấ t phá c thà nh thự c, trong sạ ch, chă m chỉ, ta đã biết
nên mớ i lự a chọ n, duy gầ n đâ y trả i qua nhiều cô ng việc, ngươi chưa kiến minh đượ c
việc gì. Nay giao cho trọ ng trấ n ((1) Trọ ng trấ n : chỉ Tuầ n phủ Hả i Dương nó i trên.1) ấ y,
cố t phả i giã i tỏ mưu lượ c là m mọ i việc, để cho có thà nh tích”.

Cho Chưở ng vệ Nguyễn Phượ ng thă ng thự Thố ng chế dinh Hổ oai, Chưở ng vệ Phù ng
Hữ u Hoà thă ng thự Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ ; Vệ uý Tô n Thấ t Mậ u thă ng thự Chưở ng
vệ, vẫ n quyền lĩnh Đề đố c Kinh thà nh, kiêm lý cô ng việc phủ Thừ a Thiên ; Lã nh binh
tỉnh Vĩnh Long là Nguyễn Đứ c Chung bổ là m Vệ uý vệ Tả dinh Hổ oai ; Phó lã nh binh
tỉnh Định Tườ ng là Hồ Hậ u bổ thụ Lã nh binh Vĩnh Long ; thự Phó lã nh binh Định Tườ ng
Lê Viên thă ng thụ Phó lã nh binh tỉnh ấ y.

Thự Bố chính Hà Nộ i Phan Tĩnh bị mấ t chứ c. Tĩnh trướ c ở Nam Định, hộ i tra cá i á n giặ c,
khô ng biết thế nà o là phả i trá i, bị giá ng chứ c. Lấ y thự Tả thị lang bộ Lạ i sung biện việc
Nộ i cá c là Nguyễn Cử u Trườ ng là m Bố chính Hà Nộ i. Lấ y : Hữ u thị lang bộ Cô ng kiêm
quyền Hữ u tô n khanh Tô n nhâ n phủ là Tô n Thấ t Cá p sung là m Sự vụ Nộ i cá c ; Hữ u thị
lang bộ Lễ Tô n Thấ t Tĩnh kiêm nhiếp Hữ u tô n khanh Tô n nhâ n phủ .

Dụ Nguyễn Cử u Trườ ng rằ ng : “Ngươi ra là m quan đã nhiều nă m, chưa từ ng bổ ra các

tỉnh ngoà i, nay là m quan ở địa phương ấ y ((2) Địa phương ấ y : chỉ tỉnh Hà Nộ i, nơi bổ
Nguyễn Cử u Trườ ng đi là m Bố chính nó i trên.2), tà i hoá tụ cả ở đấy, bố n phương để mắ t
và o. Ngươi danh gia là khoa giá p, do quan Nộ i cá c đi là m quan mộ t tỉnh to, phả i cố gắ ng
lên, khô ng nhữ ng khô ng phụ vớ i chứ c mà ta uỷ dụ ng, mà lạ i khô ng thẹn vớ i khoa danh,
chẳ ng cũ ng quý ư !”

Thự Tổ ng đố c An - Tĩnh là Đặ ng Đứ c Thiệm tâ u nó i : “Số gỗ lim bộ Cô ng tư mua nhiều,

mà 3 phủ huyện Quỳ Châ u, Tương Dương, Nghĩa Đườ ng là nơi sả n ra, đã phả i chịu thuế
quế và gỗ lim, lạ i có nhữ ng thứ như sá p ong và vả i to, mà phầ n phả i gọ i lính và đó ng
thuế thâ n cũ ng như huyện khá c. Vả lạ i, số đinh ít, số gỗ nhiều, nhữ ng nơi gầ n nú i rừ ng
chặ t đi gầ n hết, ở nơi xa thì khó vậ n tả i. Xin do 3 huyện Lương Sơn, Thanh Chương,
Quỳnh Châ u ở gầ n sơn cướ c và 2 huyện Hương Sơn, La Sơn, chiếu số san bổ , để cho khỏ i
riêng gá nh lệch, rồ i bắ t cá c dâ n sở tạ i ở vạ n ((3) Vạ n : đơn vị hà nh chính cá c dâ n chà i ở
trên sô ng, như thô n, xã trên bộ .3) dướ i sô ng, mỗ i vạ n 1 - 2 ngườ i hướ ng dẫ n đườ ng
thuỷ, ngà y cấ p cho tiền thuế”.

Vua nó i rằ ng : “Nhữ ng gỗ lim đặ t mua, do quan cho giá , vố n khô ng phả i bắ t ứ c gì dâ n.

Nếu như lờ i tâ u, thì 3 phủ , huyện ấ y có các hạ ng thuế khoá khá c ; vả lạ i đặ t giá mua là
tuỳ chỗ thổ sả n, khô ng có liên quan gì vớ i binh thuế chính cung, khô ng thể lấ y thứ nọ
mà trừ cho thứ kia. Từ trướ c đến nay, từ đi mua, khô ng có chuyên chỉ hạ n định và o phủ ,
huyện, xã , thô n nà o. Thế thì phà m nhữ ng nơi có sả n gỗ lạ t, phả i chướ c lượ ng chia ra cho
mua, là chứ c sự củ a quan tỉnh ấ y. Nay lạ i cho là chỗ nà y nặ ng chỗ kia nhẹ, coi là thườ ng
mà nó i ra cá i thuyết san bổ , muố n đem cá i số về phầ n mình phả i cho mua, chia nhờ hạ t
khá c là m thay, gặ p việc cứ đù n cho ngườ i, có đượ c khô ng ? Lờ i xin ấ y đều khô ng chuẩ n
cho thi hà nh. Duy đã nó i đến 2 huyện Hương Sơn, La Sơn cũ ng có thứ sả n vậ t ấ y, thì
chuẩ n cho do bộ Cô ng tư mua để đủ dù ng”.

Lấ y : á n sá t Bình Định Tô n Thấ t Hợ p là m Hồ ng lô Tự khanh, biện lý cô ng việc bộ Cô ng ;

Lang trung bộ Hộ là Tô n Thấ t Phan là m á n sá t tỉnh Bình Định, hộ i đồ ng vớ i Bố chính
Phan Trứ và Lã nh binh Trầ n Trí hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Bình - Phú .

Phủ doã n phủ Thừ a Thiên là Lê Khiêm Quang chết. Cấ p thêm cho 200 quan tiền.

Lấ y : Bố chính tỉnh Phú Yên là Nguyễn Vă n Chấ n (nguyên tên là Hiến) bổ đi Phủ doã n
phủ Thừ a Thiên ; á n sá t tỉnh Định Tườ ng là Nguyễn Cư Sĩ thă ng thự Bố chính tỉnh Phú
Yên, hộ i đồ ng vớ i á n sá t Nguyễn Hữ u Cơ, hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ ; Lang trung bộ
Lạ i là Tô n Thấ t Bồ i bổ đi á n sá t tỉnh Định Tườ ng, hộ i đồ ng vớ i Bố chính Trầ n Vă n Thô ng
hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ .

Sai Tả thị lang bộ Binh Nguyễn Quố c Hoan đổ ng lý cô ng việc thanh tra Vũ khố .
Ngự chế bộ Lịch đạ i sử tổ ng luậ n in xong. Ban cho cá c quan đạ i thầ n và họ c đườ ng các
tỉnh đều 1 bộ .

Dụ rằ ng : “Ta, trướ c nhâ n lú c rỗ i việc, mở sá ch ra tìm tò i nhữ ng trị đạ o [củ a cá c đờ i],

chợ t nhớ lạ i nhữ ng ngà y ta họ c trong khi chưa lên ngô i, giả ng đọ c sử sá ch, nhớ qua loa
đượ c đạ i khá i, trích lấ y nhữ ng đạ i cương, viết chạ y bú t thà nh cá c bà i luậ n, nhan sá ch đề
là Ngự chế lịch đạ i tổ ng luậ n. Quan Nộ i cá c xin giá ng Chỉ cho khắ c in. Nay đã xong, chuẩ n
ban cho hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng thâ n nhữ ng ngườ i cò n đến nghe giả ng sá ch ở toà
Kinh Diên cù ng nhữ ng ngườ i chính họ c ở trườ ng Quố c họ c và cá c họ c đườ ng cá c phủ ,
huyện ở trự c tỉnh, mỗ i nơi 1 bộ , để giú p ích cho có sá ch xem”.

Định lệ từ quan lạ i đến tù phạ m đượ c về quê chung dưỡ ng((1) Chung dưỡ ng : về quê để
nuô i cho trọ n đạ o khi có cha mẹ già yếu.1).

(- Quan viên về chung dưỡ ng đã có lệ định, bá t cử u phẩ m có cha mẹ già chỉ có mộ t mình,
cũ ng chiếu lệ trướ c cho về quê chung dưỡ ng ; cử nhâ n, tú tà i, giá m sinh, ấ m sinh tò ng sự
ở bộ hoặ c ở tỉnh, mà đá ng đượ c chung dưỡ ng, cũ ng như quan chứ c).

(- Vị nhậ p lưu thư lạ i ở trong Kinh, ngoà i tỉnh, ngườ i nà o có ô ng, bà , cha mẹ, hay đích
mẫ u, tuổ i đã quá 70 mà khô ng có con thứ , đều do chỗ thượ ng ty sở thuộ c trình bày, xét
ra là sự thự c, thì cho về quê thă m nuô i cho đượ c trọ n đạ o, xong thì cho ở lạ i quê hương
để chịu sai dịch).

(- Nhữ ng tù phạ m phả i phá t lưu trong quâ n và phá t phố i đi lậ p dịch, sau đâ y phà m cá c
nha mô n xét hỏ i về việc hình, kết nhữ ng á n phá t lưu trong quâ n, phá t phố i đi lậ p dịch và
sung là m quâ n, nếu cha mẹ già mà chỉ có mộ t mình, lệ đượ c ở lạ i để nuô i cha mẹ, xét có
sự thự c, thì phá t giao về bả n hạ t phố i dịch. Lạ i, phà m cá c nha ở trong Kinh, ngoà i tỉnh
tra kết nhữ ng tử tộ i, nếu á n khô ng phả i là phạ m tộ i to trong mườ i điều á c, mà cha mẹ
già chỉ có mộ t mình, lệ đá ng đượ c ở nhà nuô i, thì trong á n phả i nó i cả rằ ng sẽ tâ u lên xin
Chỉ định đoạ t. Hằ ng nă m phá t tư tra hỏ i việc á n, nếu có nhữ ng loạ i ấ y, thì là m và o bả n
danh sá ch có tình đá ng thương đá ng ngờ . Duy có hạ ng giả m binh khi tạ i ngũ có lệ đượ c
về quê, và hạ ng mộ binh có nhiều kẻ chỉ liều quê quá n, đều khô ng nên bà n đến).

Ngà y Mậ u Tý, là m lễ Xuâ n hưở ng. Sai hoà ng tử , hoà ng thâ n thay vua là m chủ tế và thừ a
tế.

Cù ng các quan bà n đến cô ng nghiệp trung hưng, vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Chính biên, đệ

nhấ t kỷ, đượ c bao nhiêu quyển ?”. Vũ Phạ m Khả i tâ u rằ ng : “Gia Long nă m thứ nhấ t
[1802] trở về sau, trong khoả ng 18 nă m, xướ ng minh chế tá c, nhữ ng chỗ kỷ cương lớ n,
phá p độ lớ n, đều có vă n tự có thể xét đượ c. Duy từ nă m Tâ n Dậ u [1801] trở về trướ c,
lú c buổ i mớ i kinh dinh, vă n tự cò n thiếu só t, đã nhiều lầ n biên soạ n, hiện thà nh bả n
thả o 60 quyển, từ quyển thứ 1 đến quyển thứ 17, đã dâ ng lên ngự lã m, sau đó đã lầ n
lượ t đượ c giá m định, nhưng cò n muố n tìm kiếm cho rộ ng ra, để đượ c rõ rà ng chu đá o
thêm, thế cho nên đã chậ m lạ i chậ m, vì cò n có chỗ phả i đợ i khả o”.

Vua nó i : “Sá ch sử và phép là m sử , cố t ở chỗ tườ ng tấ t, rõ rà ng, rộ ng mà có yếu ướ c. Vả

lạ i, sử thầ n có tên ở trong sá ch, thự c là tiếng hay nghìn đờ i. Vậ y nên truyền Chỉ cho cá c
quan ở Sử quá n : phả i hết lò ng biên chép, khô ng thể cho rằ ng vì bạ c đầ u vẫ n cò n phả i
họ c mà ngà y sinh lườ i biếng !”.

Bổ : Phó vệ uý vệ Cẩ m y là Nguyễn Tiến Song là m Phó lã nh binh tỉnh Nam Định ; Phó vệ
uý vệ Tả dinh Hổ oai là Lưu Đạ t là m Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên quả n cá c độ i Tú c trự c ;
Phó lã nh binh tỉnh Nam Định là Lê Vă n Sinh là m Phó vệ uý vệ Tả dinh Hổ oai.

Cho Thị độ c Hà n lâ m viện Lê Bá Đĩnh thă ng thự Lang trung Thương trườ ng, quyền giữ
ấ n quan phò ng Thương trườ ng.

Giá ng bổ Bố chính tỉnh Hà Tĩnh là Phạ m Huy là m Lang trung ty Lưỡ ng kỳ ở bộ Hộ . Lấ y

thự Tả tham tri bộ Binh là Nguyễn Đứ c Chính bổ đi thự Tuầ n phủ tỉnh Hà Tĩnh, lĩnh sự
vụ Bố chính. Khi Huy ở lỵ sở , cô ng sả nh bị chá y, dâ ng sớ xin củ a kho ra để tu bổ , tự mình
khô ng xin lỗ i. Vua bả o bộ Lạ i rằ ng : “Tuầ n phủ là quan to mộ t địa phương ; về thà nh trì,
kho tà ng, chứ c trá ch rấ t quan hệ. Huy khô ng biết phò ng hoả , để lử a phá t ra từ nhà mình
chá y lan đến nhà cô ng. Hoả hoạ n do ngườ i nhà gâ y ra, đổ cho sao Hồ i Lộ c ((1) Hồ i lộ c :
sao Hoả .1), có thể đượ c khô ng ! Trướ c kia, tỉnh Quả ng Bình bị hoả tai chỉ là vì bếp riêng
nhà Bố chính, Nguyễn Tự do đấ y phả i giá ng lưu”. Huy phả i giá ng đổ i đi chỗ khá c. Lấ y
Đứ c Chính bổ thay và o. Khi Đứ c Chính và o bệ từ ((2) Bệ từ : và o trướ c mặ t vua, cá o từ ,
xin đi nhậ n chứ c.2), vua dụ rằ ng : “Tỉnh Hà Tĩnh gầ n đâ y, dâ n khổ về lương thự c lạ i bị
tai hạ i luô n ! Quan tỉnh tấ u bá o, lạ i mấ t sự thự c. Ta thườ ng ngà y đêm bậ n lò ng về dâ n
con ! Ngươi chầ u chự c bên cạ nh, há lẽ khô ng biết ? Nay đến nhậ n chứ c, nên xét nhữ ng
đau khổ củ a dâ n gian, gia tâ m điều tễ, nếu có việc gì nên tâ u, thì tuỳ việc mà tâ u lên,
đừ ng có giấ u giếm mà nó i vă n vẻ ra chú t nà o !”.

Cho : Tô n Thấ t Cung là m Tổ ng đố c tỉnh Thanh Hoá ; Ngô Vă n Nha là m Tổ ng đố c Long -

Tườ ng ; Trương Đă ng Đệ là m Bố chính tỉnh Hà Tĩnh ; Phạ m Gia Kỷ là m Bố chính tỉnh
Thanh Hoá ; Đinh Vă n Minh là m Bố chính tỉnh Hả i Dương ; Tạ Vự c là m Bố chính tỉnh
Nam Định ; Lê Vă n Thà nh là m á n sá t tỉnh Gia Định ; Vũ Mẫ n là m Lang trung ty Nghi vă n
bộ Lễ ; Nguyễn Tiến Hộ i là m Lang trung ty Vũ tuyển bộ Binh.

Cho : Bố chính tỉnh Hưng Hoá là Lê Nguyên Trung thă ng thự Tuầ n phủ tỉnh ấ y, kiêm lĩnh
Bố chính ; á n sá t tỉnh Quả ng Nam là Hoà ng Đạ o thă ng thự Bố chính tỉnh Nghệ An ;
nguyên thự Bố chính tỉnh Hà Nộ i là Phan Tĩnh giá ng bổ á n sá t tỉnh Quả ng Nam ; Lê
Thiện Trị thă ng thự Quang lộ c tự khanh, biện lý cô ng việc bộ Hộ ; Lang trung ty Thù ứ ng
ở bộ Lễ là Tô n Thấ t Đả ng bổ đi á n sá t tỉnh Hà Nộ i ; Lễ khoa Cấ p sự trung là Tô n Thấ t
Nghĩ thă ng thự Lang trung ty Thù ứ ng bộ Lễ, kiêm nhiếp Hữ u tá lý Tô n nhâ n phủ .

Cho : Ngô Nghê là m Phó vệ uý vệ Tiền nhị dinh Vũ lâ m ; Hoà ng Dương là m Phó vệ ú y vệ
Hậ u nhị dinh Vũ lâ m ; Phó vệ uý vệ Kim ngô là Tô n Thấ t Tuấ n thă ng thự Vệ uý vệ Hậ u
nhị dinh Vũ lâ m ; Vệ uý vệ Trung dinh Long võ là Trương Phướ c Trườ ng bổ sung Tả
chấ p Kim ngô vệ Kim ngô ; Cai độ i vệ Kim ngô là Nguyễn Lương Cá t thă ng thự Phó vệ uý
Trung vệ dinh Long võ ; Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Hù ng nhuệ tướ c Tín Vũ tử là Phạ m Vă n
Huy thă ng thự Vệ uý Trung vệ dinh Tiền phong. Cho : Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n
Nguyễn Nghĩa Thịnh đượ c khở i phụ c, thă ng thự Phó vệ uý Hậ u vệ dinh Hù ng nhuệ ; Phó
quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Phấ n vũ là Mai Cô ng Cẩ n thă ng thụ Vệ ú y vệ Phấ n vũ thuộ c
dinh Tiền phong ; Phó quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Trung vũ là Lê Vă n Lý thă ng thụ Phó
vệ uý vệ Trung vũ thuộ c dinh Tiền phong ; Quả n cơ sung Hiệp quả n Thừ a â n uý vệ
Quả ng vũ là Tố ng Phướ c Hạ nh đổ i bổ Phó vệ uý vệ Quả ng vũ thuộ c dinh Hù ng nhuệ.

Sai Thố ng chế Hữ u dự c dinh Vũ lâ m kiêm giữ ấ n triện dinh Tiền phong, tướ c Bình thắ ng
nam là Nguyễn Lương Nhà n đến ngay 3 tỉnh Thanh Hoá , Nghệ An, Hà Tĩnh để kiểm
duyệt biền binh, xem ai là m đượ c việc thì thưở ng cho, ai yếu đuố i thì bã i bỏ .

Sai : Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Nguyễn Tiến Lâ m kiêm quả n ấ n triện dinh Tiền
phong ; Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m Nguyễn Trọ ng Tính kiêm quả n ấ n triện Hữ u dự c
dinh Vũ lâ m ; Thố ng chế dinh Thầ n cơ Kiêu dũ ng tướ ng là Dương Thai kiêm quả n ấ n
triện dinh Kỳ võ (ấ n triện dinh Kỳ võ trướ c Nguyễn Trọ ng Tính kiêm quả n) ; đợ i
Nguyễn Lương Nhà n đi việc cô ng về sẽ đều cung chứ c cũ .

Ngà y Giá p Ngọ , duyệt binh. Sai Thố ng chế Hữ u quâ n Mai Cô ng Ngô n, Thố ng chế dinh
Thầ n cơ Dương Thai sung Chá nh phó tổ ng duyệt ; Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế truyền
Chỉ ra lệnh. Thưở ng từ độ i trưở ng đến binh đinh chính ngạ ch mỗ i ngườ i 1 quan tiền,
nhữ ng ngườ i tạ p ngạ ch thì mộ t nử a. Lạ i sai cá c thố ng quả n đạ i viên ở Kinh đều phả i
thao diễn biền binh thuộ c dướ i cờ mình.

Đú c ấ n quan phò ng bằ ng bạ c cho đạ i họ c sĩ 4 điện : Cầ n Chính, Vă n Minh, Vũ Hiển, Đô ng

Cá c, mỗ i điện mộ t quả (kiểu mẫ u đều theo như ấ n quan phò ng củ a đô thố ng phủ các
quâ n).

Triệu Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam là Nguyễn Đứ c Tậ p về Kinh. Lấ y Vệ uý vệ Tả dinh Hổ

oai là Nguyễn Đứ c Chung là m Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam, trú phò ng 4 đà i thà nh là Điện,
An, Định, Phò ng, kiêm quả n cô ng việc cử a biển Đà Nẵ ng. Vì Đứ c Tậ p vớ i Nguyễn Đình
Tâ n là thô ng gia, cho nên đem Đứ c Chung thay và o.
Cho Hoà ng đệ Lạ c Biên quậ n cô ng Miên Khoan, An Bình Miên Ngung là m phủ đệ ở
phườ ng Tuyên Hoá trong thà nh.

Sai quan duyệt binh tuyển lính ở cá c tỉnh Hà Nộ i, Nam Định, Hả i Dương, Sơn Tâ y, Bắ c
Ninh, Hưng Yên. Lấ y Tả thị lang bộ Lễ là Nguyễn Hanh, Tả thị lang bộ Hộ Trương Hả o
Hợ p, Tuầ n phủ Lạ ng Sơn là Trầ n Ngọ c Lã m, Tuầ n phủ Ninh Bình là Ngô Kim Lâ n, Bố
chính Thá i Nguyên là Phạ m Bạ ch Như, thự Bố chính Nghệ An là Hoà ng Đạ o sung và o
việc nà y.

Cho : Viện sứ viện Thá i y Trầ n Viết Cá t thă ng thự Thá i bộ c Tự khanh, vẫ n lĩnh Viện sứ
viện Thá i y ; Phó ngự y Đặ ng Vă n Chứ c thă ng thự Ngự y ; Nguyễn ý là m Phó ngự y. Khô i
phụ c Vũ Quýnh là m Thị độ c Hà n lâ m viện, lĩnh Tả viện phá n viện Thá i y. Cho Hoà ng Đứ c
Hệ là m Chá nh y.

Có bọ n Man Là o ngầ m xuố ng trạ i Thanh Lang thuộ c tỉnh Quả ng Bình, đố t nhà , bắ t
ngườ i. Thổ hà o Trương Vă n Thuỵ đố c suấ t quâ n dâ n đuổ i theo, chém đượ c 6 đầ u quâ n
Man, cướ p đượ c khí giớ i củ a chú ng, đuổ i theo lấ y lạ i đượ c dâ n [bị bắ t] đem về. Việc đến
tai vua. Thưở ng cho Thuỵ 3 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n, á o quầ n đều 1 chiếc ;
nhữ ng quâ n dâ n đi đá nh chuyến ấ y, thưở ng tấ t cả 30 quan tiền.

Tỉnh Nam Định (2 huyện Châ n Định, Thư Trì), tỉnh Hà Tĩnh (huyện Thạ ch Hà ) và tỉnh
Biên Hoà có bệnh dịch. Đều sai đem thuố c đến điều trị ; ngườ i chết thì đượ c cấ p tiền
tuấ t.

Tỉnh Hà Tĩnh, giá gạ o đắ t. Sai lấ y thó c kho ra bá n cho dâ n.

Lấ y bá t phẩ m hà nh nhâ n ở ty Hà nh nhâ n là Lý Thá i thă ng bổ Chủ sự ngoạ i ngạ ch ty Cẩ n

tín, vẫ n lĩnh ty Hà nh nhâ n. Thá i là ngườ i lá i buô n Trung Quố c ở tỉnh Quả ng Nam,
thườ ng đượ c phá i sang Trung Quố c chọ n mua cá c hoá vậ t, đắ c lự c, nên mớ i có lệnh nà y.
Quâ n thứ Trấ n Tâ y là Vũ Vă n Giả i tâ u nó i : “Nhữ ng ngườ i phạ m tộ i về việc cô ng và cá c
tù phạ m trướ c bị phá t vã ng đến quâ n thứ để hết sứ c là m việc chuộ c tộ i, nay việc ở quâ n
thứ đã yên, xin thu nhữ ng ngườ i tinh nhanh khoẻ mạ nh và o độ i Hướ ng dũ ng, ai già yếu
tha cho về nguyên quá n”. Vua y cho.

Định kiểu mẫ u lá cờ vuô ng ở cá c nơi trong Kinh ngoà i tỉnh (trong lò ng lá cờ trên đính
ngang 2 chữ quâ n hiệu, dướ i đính thẳ ng 2 chữ tên vệ hoặ c tên cơ).

Thố ng quả n quâ n Thuỷ sư là Đoà n Kim, Hiệp lý là Nguyễn Vă n Điển tâ u xin định lệ cấ p
thêm lương cho vệ binh ở vệ Long thuyền. Vua quở rằ ng : “Binh đinh ở vệ nà y chỉ để sai
phá i nhữ ng việc tầ m thườ ng, khô ng ví như vệ Kim Ngô , vệ Cẩ m y ngà y đêm ứ ng trự c,
sao lạ i đượ c viện lệ mà mong ơn ?” Bọ n Kim đều bị truyền Chỉ nghiêm quở .

Đồ n Hưng Bình ở phủ Thừ a Thiên, có dâ n thuế Man ((1) Thuế Man : dâ n Man đã nộ p
thuế về ta.1) tên là Lưu Di, vì biện lạ i tên là Quý lă ng ngượ c, khô ng chịu đượ c, thừ a cơ
ban đêm đâ m chết tên Quý và giết 4 tên quâ n ở đồ n. Quả n đồ n là Đà o Vă n Nộ i nghe tin
bá o, đem quâ n đồ n đá nh bắ t đượ c tên Lưu Di, đem giết đi. Việc đến tai vua. Vua sai Phủ
thừ a Nguyễn Cô ng Trứ đem biền binh dinh Kỳ võ , đến tậ n nơi, xét hỏ i cho ra duyên cớ ,
biết hết đượ c tình trạ ng, sai đem tên Lưu Di phanh thâ y bêu đầ u. Đà o Vă n Nộ i, lú c bình
nhậ t, cai quả n khô ng nghiêm, giá ng bổ độ i trưở ng. Lạ i sai truyền bả o cho biết uy đứ c
củ a triều đình, rồ i kéo quâ n về.

Bộ Hình tâ u : “Sau khi đã bã i cấ m, có 7 tên tù phạ m phả i giết”. Sai trích ra [nhữ ng tên
nà o] tình tộ i hơi nặ ng thì giết đi, cò n thì hoã n lạ i chưa giết, đợ i đến kỳ thu thẩ m ((2)
Thu thẩ m : cá c việc á n đợ i đến mù a thu xét lạ i.2), sẽ biên và o danh sá ch thự c tình.

Ngà y Đinh Tỵ , hạ t huyện Phong Điền (2 tổ ng Phù Ninh và Hiền Lương) thuộ c phủ Thừ a
Thiên, lú c giờ Dậ u, có mộ t luồ ng gió mạ nh nổ i lên, mưa như trú t nướ c xuố ng. Nhà củ a
nhâ n dâ n bị đổ hạ i đến 21 hộ , 1 ngườ i bị đè chết. Sai quan sở tạ i xét hỏ i và cấ p cho tiền
tuấ t.
Dâ n á c Man ở tỉnh Quả ng Ngã i lén xuố ng địa diện 5 cơ, cướ p ngườ i và sú c vậ t. Suấ t độ i
Hoà ng Vă n Tuyển bỏ đồ n về quê. Độ i trưở ng [mớ i có ] bằ ng cấ p là Đoà n Vă n Long đuổ i
đá nh, bắ n chết đượ c 1 tên Man, lấ y lạ i ngườ i và sú c vậ t mà chú ng đã cướ p bắ t. Việc đến
tai vua. Tuyển bị cá ch chứ c, phả i hết sứ c là m việc để chuộ c tộ i, Long đượ c bổ thụ Độ i
trưở ng thí sai Chá nh độ i trưở ng suấ t độ i, gia thưở ng 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n. Lạ i dụ
cho á n sá t Mai Đứ c Thườ ng phả i đến ngay mà dẹp yên dâ n ngoà i biên.

Thự Thị lang Thương trườ ng Trầ n Đă ng Chí chết. Chí là bề tô i cũ khi nhà vua chưa lên
ngô i. Đặ c cá ch chuẩ n cho thự c thụ , gia cấ p cho 300 quan tiền, 1 bộ triều phụ c.

Bố chính tỉnh Khá nh Hoà là Ngô Vă n Định tâ u nó i : “Có ngườ i dâ n hoang Man, tên là
Chấ n, xa mến uy đứ c, đem 1 thớ t voi đự c, 2 chiếc ngà voi đến cố ng”. Vua cho là khô ng
phả i lệ, sai khướ c đi ; lạ i sai lấ y lờ i nó i khéo vỗ về cho yên lò ng.

Thự Lang trung bộ Lễ Bạ ch Đô ng Ô n bị bệnh, khẩ n xin về quê. Giá ng xuố ng Chủ sự , bắ t
về hưu.

Truy tặ ng Lang trung bộ Binh Cung Vă n Đạ t hà m Thá i bộ c Tự khanh, gia cấp 200 quan
tiền, 1 bộ triều phụ c. Đạ t là bề tô i cũ khi nhà vua chưa lên ngô i, nên â n điển cấ p tuấ t có
khá c.

Sai thự Thố ng chế dinh Hù ng nhuệ Phù ng Hữ u Hoà , Tả thị lang bộ Binh Phạ m Quỹ diễn
tậ p biền binh tỉnh Quả ng Trị ở ngoà i thà nh. Thưở ng cho Quả n vệ là Nguyễn Nhuậ n kỷ
lụ c mộ t thứ , á o quầ n đều mộ t chiếc ; từ suấ t độ i đến binh đinh đều 1 thá ng lương bằ ng
tiền.

Sai thự Thượ ng thư bộ Lễ Phan Thanh Giả n kiêm quả n ấ n vụ ty Tà o chính.
Sai Tô n nhâ n phủ phâ n phá i hoà ng đệ có tướ c cô ng và hoà ng đệ tuổ i đã trưở ng thà nh,
mỗ i ban 2 ngườ i, cù ng vớ i khoa, đạ o, bộ mỗ i ty 1 ngườ i, cứ mỗ i thá ng 3 lầ n chia nhau
đến cung Từ Thọ , cẩ n thậ n kiểm điểm cá c đồ thờ . Có chế ra bà i ngà “tuầ n tra” để cấ p
cho.

Thự á n sá t tỉnh Khá nh Hoà là Nguyễn Hà m Ninh có tộ i bị mấ t chứ c. Ninh, lú c mớ i đến

nhậ n chứ c, có đi lễ [cá c nơi] chù a cổ , đền thiêng, nghe nó i có mộ t chiếc thuyền củ a
ngườ i Tây dương đến đỗ ở ngoà i bể, trong thuyền chỉ có độ 16 ngườ i, Ninh bả o thuộ c
hạ rằ ng : “Ta nghe nó i ngườ i Tâ y dương rấ t có lò ng tố t, khô ng ngạ i gì, nhâ n tiện đến để
yên ủ i”. Ninh mớ i uỷ ngườ i tìm chú ng lên bờ , tặ ng cho mộ t thanh đoả n kiếm, rồ i cho
thuyền về trướ c. Kế đó Ninh cù ng vớ i thự Phó vệ uý Vũ Thà nh, Tri huyện huyện Vĩnh
Xương Hoà ng Minh và hơn 20 ngườ i viên biền, cù ng xuố ng thuyền. Vừ a ngồ i yên, ngườ i
Tâ y dương thố t nhiên cầ m dao sú ng sấ n đến tró i cả lạ i, tra khả o đò i tiền bạ c, là m đủ mọ i
thứ khổ nhụ c. Ninh thế khô ng là m sao đượ c, đâ m đầ u xuố ng biển tự tậ n. Ngườ i Tâ y
dương lạ i cứ u số ng lạ i, giữ hơn 10 ngà y, yêu sá ch khô ng đượ c, mớ i tha cho về. [Thuyền
Tâ y dương] lạ i giương buồ m mà đi. Việc đến tai vua. Vua than rằ ng : “Ngườ i Tây dương
đến đó , chỉ là kiếm củ i lấ y nướ c mà thô i. Nguyễn Hà m Ninh là mộ t viên quan to ở tỉnh,
khô ng có duyên cớ gì mà khinh thườ ng đến, để mắ c mưu chú ng ! Thâ n danh củ a Ninh
vẫ n khô ng đá ng kể, nhưng cò n quố c thể thì sao ?”. Lậ p tứ c sai bắ t Ninh khoá tay, giả i về,
giao cho bộ Hình trị tộ i. Đến khi á n dâ ng lên, Ninh và Vũ Thà nh, Hoà ng Minh đều bị cá ch
chứ c, phá t vã ng đến 2 thà nh Điện Hả i, An Hả i sung là m quâ n. Bố chính Ngô Vă n Địch,
Lã nh binh Đỗ Tiệm khô ng ngă n ngừ a trướ c khi xảy việc, đều phả i giá ng 1 cấ p. Bổ Lang
trung bộ Binh Đặ ng Bá Vă n là m á n sá t tỉnh Khá nh Hoà .

Tỉnh Nghệ An giá gạ o đắ t. Sai phá t thó c kho 37.000 hộ c vừ a bá n vừ a cho dâ n vay. Lạ i
phá i Ngự sử Diệp Xuâ n Huyên đến ngay hộ i đồ ng là m việc ấ y.

Là m thêm hà ng cộ t ở trướ c điện Vă n Minh. Sai thự Thố ng chế dinh Hổ oai Nguyễn
Phượ ng đố c cô ng là m việc nà y.
Thự Tổ ng đố c An - Tĩnh là Đặ ng Đứ c Thiệm gặ p tang mẹ, chuẩ n cho về quê trong nom
việc tang 3 thá ng. Mẹ Đứ c Thiệm là Nguyễn Thị Ngữ , khoả ng nă m Minh Mệnh [1820-
1840], vì trinh tiết, đượ c gia â n nêu thưở ng (hoà nh biển ở cử a đề 4 chữ “Đồ ng quả n
phương tiêu”((1) Đồ ng quả n phương tiêu : “Đồ ng quả n” là cá i quả n đỏ , ví vớ i đứ c ngườ i
đà n bà đem tấ m lò ng son để nêu gương mẫ u chính đính cho mọ i ngườ i. “Phương tiêu” là
nêu tỏ đứ c tố t.1). Đến đâ y gia cấ p 200 quan tiền, 1 câ y gấ m Trung Quố c, 5 tấ m sa nam,
vả i lụ a đều 10 tấ m.

Cho Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hạ nh quyền hộ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c An - Tĩnh.

Sai cá c quan trong triều bà n rõ về đườ ng đấ t cá c sô ng ở xứ Bắc Kỳ. Trướ c đâ y quyền

lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh Nguyễn Đă ng Giai tâ u nó i : “Đê điều cá c huyện Sơn Minh, Hoà i
An, Thanh Oai, Chương Đứ c, Thanh Trì, Thượ ng Phướ c, Phú Xuyên, Duy Tiên, Kim Bả ng
thuộ c tỉnh Hà Nộ i, nên bỏ đi hay nên đắ p, gầ n đâ y chưa có nghị định, để lú a ruộ ng
thườ ng bị ngậ p mấ t, nhâ n dâ n sinh ra vấ t vả . Nay nhữ ng dâ n trong hạ t xin lạ i đắp đê
cô ng, có chỗ nà o mớ i đắ p hay bồ i đắp thêm lên, lạ i chuẩ n cho tiền cô ng”.

Vua nó i rằ ng : “Hà Nộ i là mộ t tỉnh to trong xứ Bắc Kỳ, địa hình đã rộ ng, đườ ng đấ t sô ng
lạ i dà i, nhữ ng hạ t ở gầ n sô ng to như 3 huyện Thanh Trì, Thượ ng Phướ c, Phú Xuyên,
nhữ ng hạ t ở gầ n sô ng, vừ a như 6 huyện Thanh Oai, Sơn Minh, Thượ ng Đứ c, Hoà i An,
Kim Bả ng, Duy Tiên, đê điều quanh quắ t, lạ i nhiều chỗ sụ t thấ p xuố ng, hoặ c khi gặ p kỳ
nướ c lũ to, giá n hoặ c có 1 - 2 chỗ thẩ m lậ u, cũ ng là cá i khô ng thể trá nh khỏ i đượ c. Nay
lạ i sử a đắ p như cũ , nếu có thể đượ c lâ u dà i, việc là m ruộ ng đượ c yên hà n vữ ng chắ c, tuy
tiêu củ a kho đến hà ng vạ n, hà ng nghìn, triều đình cũ ng khô ng tiếc gì. Duy có điều là ,
cù ng mộ t đê điều ấ y, cù ng mộ t nhâ n dâ n ấ y, trướ c thì cù ng mộ t lờ i xin bỏ đê, nay lạ i xin
bồ i đắ p lạ i như cũ , trướ c sau trá i ngượ c, khiến cho ngườ i ta khô ng thể hiểu đượ c là như
thế nà o ! Việc quan hệ đến lợ i hạ i dâ n sinh, chuẩ n cho lạ i thâ n đến tậ n nơi mà khá m xét,
rồ i sẽ trù nghĩ, tâ u lên”.

Đă ng Giai lạ i dâ ng sớ nó i : “Đầ u nguồ n sô ng Nhị Hà , ở tỉnh Tuyên Quả ng thì có sô ng Lô ,

sô ng Trô i ((1) Tứ c là sô ng Chả y.1), ở tỉnh Hưng Hoá thì có sô ng Thao, sô ng Đà , ở tỉnh
Thá i Nguyên thì có sô ng Đá y ((2) Há n vă n chép là Để giang.2) ; gồ m 5 ngọ n sô ng, chả y
ró t xuố ng khoả ng giữ a tỉnh Sơn Tâ y, hợ p và o sô ng Nhị Hà , đi qua cá c tỉnh Hà Nộ i, Bắ c
Ninh, Hưng Yên, Nam Định mà đổ ra biển. Từ trướ c, bên hữ u sô ng Nhị Hà thì có 2 con
sô ng hơi nhỏ là sô ng Há t Mô n và sô ng Tô Lịch chả y qua cá c huyện Từ Liêm, Thanh Oai,
Chương Đứ c, Sơn Minh, Hoà i An, Kim Bả ng, Duy Tiên, Thanh Liêm, mà chia dò ng đổ ra 6
cử a biển thuộ c tỉnh Ninh Bình và Nam Định ; bên tả sô ng Nhị Hà thì có sô ng Thiên Đứ c,
sô ng Nguyệt Đứ c, sô ng Hà m Long, sô ng Nghĩa Trụ , sô ng Vă n Giang, cá c ngọ n nhỏ vừ a
vừ a nà y đi qua cá c tỉnh Bắ c Ninh, Hưng Yên, Hả i Dương mà đổ ra 5 cử a biển thuộ c tỉnh
Hả i Dương. Trả i từ đờ i Lạ c Long đến đờ i nhà Lý trở về trướ c, có đến hà ng tră m nghìn
nă m, chưa có đê điều, mà xét trong quố c sử truyền lạ i, chưa thấ y có nạ n sô ng là m lụ t !
Ngườ i nhà Trầ n chỉ lấ y ý riêng xuyên tạ c, mớ i đắ p đê Đỉnh Nhĩ, có đê là bắ t đầ u từ đấ y.
Nhưng, xét ra, đờ i bấ y giờ chỉ vì mộ t việc vệ nô ng đê, khô ng cao rộ ng gì mấ y. Kế đó , nhà
Lê 300 nă m, cứ nhâ n theo đó mà là m, cũ ng khô ng bỏ đê đượ c. Mã i đến Nguỵ Tây : là m
việc phầ n nhiều là bạ o nghịch, chỉ biết có đê mà khô ng biết có sô ng, đắ p tấ t cả cá c đê
điều suố t mộ t dả i sô ng Nhị Hà ; tấ t cả cá c cử a cố ng ở sô ng nhỏ đem lấ p đi hết. Cho nên
nướ c sô ng ngà y mộ t đầ y lên, đê cà ng cao thì nướ c lạ i cà ng lên to, mớ i thà nh ra xung
khích. Từ đấy, thế nướ c khô ng đổ sang phía đô ng đượ c, chỉ do sô ng Nhị Hà và sô ng Há t
Mô n đổ cả về phía nam. Cá c huyện Thanh Trì, Thượ ng Phướ c, Phú Xuyên, Duy Tiên, Kim
Bả ng, Thanh Liêm, Chương Đứ c, Sơn Minh, Hoà i An thuộ c tỉnh Hà Nộ i, dướ i bố n bên
đều bị xung khích, là m cá i chỗ chứ a nướ c cho cá c sô ng ! Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta, biết
cá i trá i lẽ củ a ngườ i đờ i trướ c tranh khí vớ i sô ng, thương nhâ n dâ n đắ p đê là khổ , đã dụ
cho cá c địa phương phả i bà n rõ chỗ nà o nên bỏ đê, chỗ nà o nên đắ p đê. ở tỉnh Hà Nộ i thì
thử bỏ đê về cá c huyện Thanh Oai, ở tỉnh Hưng Yên thì thử khai đườ ng sô ng Cử u An,
định bỏ cá i việc là m trá i lẽ đã và i tră m nghìn nă m, mà gâ y nên cá i lợ i tră m nghìn nă m
khô ng cù ng.

Duy có điều như : nơi mong mưa, nơi mong gió , nguyện vọ ng khô ng giố ng nhau ; lạ i như
: chim ở nú i, cá ở sô ng, “tri thứ c” mỗ i đằ ng mỗ i khá c. Trong chỗ nghị luậ n, hai đằ ng
khô ng hợ p vớ i nhau, cho nên việc ấ y chưa thi hà nh đượ c. Nă m trướ c, cá c tỉnh thầ n, có
ngườ i bà n bỏ đê, cũ ng là chá n sự đắ p đê khó nhọ c ; có ngườ i bà n đắ p đê, cũ ng chỉ phò ng
cá i tai nạ n nướ c lụ t ứ lên. Cả hai đều khô ng phả i là khô ng có kiến thứ c. Nhưng xem ngay
trong hạ t tô i, cá c huyện Thanh Trì, Thượ ng Phướ c, Phú Xuyên, Duy Tiên, Kim Bả ng,
Thanh Oai, Sơn Minh, Hoà i An, chỗ ở phầ n nhiều là trũ ng thấ p. Nếu bà n bỏ đê, thì nhữ ng
nướ c ở thượ ng lưu cá c tỉnh tấ t lấ y cá c huyện ấ y là m cá i vự c chứ a nướ c ; nếu cho là nên
đắ p đê, thì đườ ng sô ng cá c huyện chảy đi nhiều ngả , chỉ và i tră m trượ ng đều đắ p mộ t
con đê, sứ c dâ n đã khô ng kham đượ c, mà nướ c mưa ở thượ ng lưu cũ ng khô ng đườ ng
tiêu thoá t, đều là chưa tiện cả . Muố n tính mưu kế cho cá c huyện nếu khô ng khai cá c
sô ng ở tả ngạ n Nhị Hà để cho nướ c đổ về phía đô ng, thì cũ ng khô ng có cách gì hơn nữ a.
Trộ m xét : nguyên sô ng Nhị Hà : nhữ ng sô ng về bên hữ u ngạ n thì chia dò ng đổ xuố ng
nam ; nhữ ng sô ng bên tả ngạ n thì chia dò ng đổ sang đô ng. Sô ng Nhị Hà chẳ ng qua là ở
khoả ng giữ a chứ a nướ c rồ i chia dò ng đi mà thô i. Thế mà ngă n đườ ng cũ trung giang ở
hạ lưu, lạ i đắ p đê để ngă n thượ ng lưu đạ i hà , thì thế tấ t khô ng thể đượ c. Nhâ n tâ u bày
việc đắp đê có 12 điều khô ng tiện, nếu đê ấy khô ng bỏ đi, thì nhữ ng dâ n có phầ n đê ở xứ
Bắ c Kỳ, hằ ng nă m khó nhọ c, mong cho đượ c lú a tố t, dâ n già u, nướ c yên, só ng lặ ng, ô i
cũ ng khó lắ m ! Nay lấ y mộ t dò ng sô ng nướ c Nhị Hà chia đổ đi cá c tỉnh Sơn Tâ y, Bắ c
Ninh, Hà Nộ i, Hả i Dương, Hưng Yên, Nam Định là nhữ ng đấ t vuô ng đến nghìn dặ m, cũ ng
ví như lấ y 1 chén nướ c đổ lên 1 cá i mâ m, thì ở chén sâ u mà ở mâ m nô ng, cá i thế là như
vậ y. Huố ng chi nướ c ở thượ ng lưu đổ xuố ng hạ lưu, đổ xuố ng đến đâ u, tiêu ngay đến
đấ y, tấ t khô ng như chén nướ c đổ ra mặ t mâ m, trà n khắ p cả đi. Lẽ ấy, rõ rà ng lắ m : thơ
cổ có câ u : “Có đê, khô ng bằ ng khô ng đê thì lợ i ; đã có đê rồ i, khô ng thể bỏ ”. Ô i, đã nó i
rằ ng khô ng đê lợ i sao lạ i nó i khô ng thể khô ng đê ? Thự c cũ ng chưa xét đến cá i nguồ n lợ i
hạ i, mà nó i ra cá i thuyết cứ để lầ n lữ a mà theo nguyên như thế mà thô i !

Tô i trộ m nghĩ : ngườ i khéo trị nướ c, khô ng tranh đườ ng vớ i nướ c, mà là m và o cá i chỗ
như là khô ng có việc gì, thì cô ng dễ thà nh. Vậ y nghĩ : nên trướ c đem sô ng Nguyệt Đứ c,
sô ng Thiên Đứ c và cá c sô ng nhỏ như sô ng Hà m Long, sô ng Nghĩa Trụ , sô ng Vă n Giang,
đều theo đườ ng sô ng cũ , khở i cô ng từ hạ lưu, chỗ nà o nô ng hẹp thì khai cho sâ u rộ ng ra,
chỗ nà o bồ i lấ p thì nạ o vét đi, đem tấ t cả cô ng việc đắp đê, để là m và o việc khơi sô ng cũ ,
khô ng cầ n phả i thêm cô ng củ a gì to tá t, nhữ ng đấ t cá t khơi đà o lên, đều đổ rả i ra hai bên
bờ sô ng ngoà i và i mươi trượ ng, để là m cá i đườ ng vệ nô ng, hạ n trong 2 nă m, đoạ n nà o
đã là m đườ ng vệ nô ng xong, thì đem nhữ ng đê điều cũ về cá c phầ n sô ng, tuỳ từ ng cử a
sô ng mà khai phá đi, đến kỳ nướ c lũ , nướ c sô ng từ đấ y dầ n dầ n chả y ró t về các cử a biển
phía đô ng và phía nam, nếu nướ c lụ t có hơi to trà n ngậ p cả nhữ ng đê vệ nô ng, chẳ ng
qua chỉ 1 - 2 ngà y rồ i cũ ng tự rú t xuố ng như cá c hạ t từ tỉnh Ninh Bình trở xuố ng nam
mà thô i. Trong khoả ng và i nă m, nướ c phù sa trà n khắ p đi, chỗ nà o cao thì đượ c mà u
mỡ , chỗ nà o sâ u thì bồ i lên, có thể thà nh ruộ ng, mà cử a biển ngà y mộ t sâ u rộ ng ra dầ n
dầ n. Như thế đê khô ng phả i đắ p mà là m ruộ ng đượ c tiện lợ i, nướ c khô ng phả i phò ng hộ
mà dâ n đượ c yên ở , bớ t tố n củ a kho nhà nướ c, mà thừ a củ a cho dâ n, cá i lợ i đó nó i
khô ng thể hết đượ c”.

Vua nó i : “Đờ i cổ trị thuỷ, là m và o cá i chỗ như khô ng có việc gì, từ ngườ i nhà Trầ n đắ p
đê ngă n sô ng tranh lợ i vớ i nướ c, đã là thấ t sá ch. Duy thuỷ thế xứ Bắ c Kỳ, đầ u nguồ n có
sô ng Lô , sô ng Chả y thuộ c tỉnh Tuyên Quang, sô ng Thao, sô ng Đà thuộ c tỉnh Hưng Hoá ,
sô ng Đá y thuộ c tỉnh Thá i Nguyên, cá c sô ng chia từ ng dò ng chả y cả và o sô ng Nhị Hà ở
khoả ng giữ a, mà đổ tấ t cả về cử a Liêu là chỗ cuố i cù ng cá c ngọ n sô ng tụ cả và o ở tỉnh
Nam Định, đườ ng sô ng đi quanh co, cử a biển xa ra, tiêu thoá t hơi chậ m, khô ng khỏ i vì
đó mà nướ c ứ đầy lên. Đương lú c trướ c chưa có đê, vẫ n có thể khô ng đê, từ sau khi đã
có đê, nhâ n đó mà tu bổ lên, là cá i thế khô ng thể khô ng đượ c. Việc ấ y thi hà nh đã gầ n
tră m nghìn nă m nay, cho là chính sá ch cố t yếu về việc hà phò ng. Dâ n sinh ở trong
khoả ng ấ y, chỗ cao chỗ thấ p khô ng đều nhau, đều phả i tự vệ lấ y cả . Mộ t khi bỏ đê, phó
mặ c cho nướ c lớ n trà n khắ p : chỗ cao thì đi thuyền, ở sà n, chỗ thấ p thì đến nỗ i là m cá i
hang chứ a nướ c. Khô ng biết cá i thuyết đổ chén nướ c ra mâ m đã hẳ n là lờ i bà n xá c đá ng
chưa ? Cò n việc nó i về khơi vét lò ng sô ng ; nếu quả có lợ i cho dâ n mà khô ng có tệ, mộ t
lầ n khó nhọ c mà yên nghỉ đượ c lâ u ; phí tổ n qua loa mà yên ổ n mã i mã i, thì chấ t đến
hà ng vạ n hà ng nghìn, triều đình cũ ng khô ng tiếc. Chỉ có điều là thế nướ c sô ng Nhị Hà
vẫ n chả y về phía nam, nay muố n ứ c á t cá i tính nướ c, bắ t phả i chả y về phía đô ng, thì cá i
nướ c đổ về phía nam chưa chắ c đã rú t bớ t, mà cá i nướ c đổ về phía đô ng, sô ng nhỏ
khô ng chả y mạ nh đượ c, nhâ n đó là m trà n đầ y dẫy, đê vỡ tứ tung, tệ lạ i cà ng quá , há
chẳ ng đá ng lo xa ư ? Vả lạ i, việc hà phò ng, đã phụ ng Thá nh dụ ((1) Thá nh dụ : chỉ lờ i dụ
củ a Minh Mệnh trướ c.1) rộ ng tìm cá c lờ i nó i, nhữ ng đê điều nà o nên bỏ , nên đắ p, nhữ ng
đườ ng sô ng nà o nên khai, nên lấ p, đã giả ng thuyết chu tấ t cả rồ i. Ta tuâ n theo phá p độ
đã sẵ n có , lo đườ ng sinh hoạ t củ a dâ n, thườ ng nghĩ : về phép tố t trị hà , khô ng nhữ ng
ngà y nay cho là khó , mà từ trướ c cũ ng đã khó rồ i. Trướ c kia, nhâ n khi Bắ c tuầ n, ta đã dụ
cho cá c quan hỗ giá và cá c quan địa phương, đi khắ p cả mà khá m xét hình thế sô ng Cử u
An, xét kỹ lưỡ ng, nghĩ rõ rà ng ; gầ n đâ y nướ c sô ng yên só ng, nă m chép đượ c mù a, thự c
nhờ trờ i giú p, giữ đượ c khô ng lo ngạ i gì. Nay Tổ ng đố c Hà - Ninh trình bày như thế,
muố n là m việc quả quyết, khô ng biết có thể là m đượ c khô ng. Việc quan hệ đến tà i, lự c
củ a dâ n, nhấ t cử nhấ t độ ng phả i rấ t thậ n trọ ng. Tấ t phả i có chung trí hợ p lạ i mớ i là m
đượ c mà mớ i mong đượ c chu đá o. Chuẩ n cho đình thầ n hộ i đồ ng duyệt lạ i. Họ đều nó i :
“Cá i thuyết Đă ng Giai tâ u bà y về việc bỏ đê, đều là ý kiến riêng củ a mộ t mình, quyết
khô ng thể là m đượ c. Huố ng chi các sô ng Hà m Long, Nghĩa Trụ , Vă n Giang, thuộ c tỉnh
Bắ c Ninh, đã gầ n vớ i hai bên bờ hạ lưu đạ i hà , lạ i khô ng có đê điều cũ , nay nếu khai cá c
sô ng ấ y, thì khai thêm ra mộ t đườ ng sô ng, lạ i đắ p thêm ra mộ t con đê, khô ng nhữ ng
khô ng ích gì mà lạ i có hạ i. Xin bấ t tấ t phả i khai. Duy có sô ng Thiên Đứ c hoặ c nên tuỳ thế
mà khai, xin phá i quan Kinh hộ i đồ ng vớ i quan địa phương, khá m cho đích xác tâ u lên
để thi hà nh”.

Chưa có lệnh xuố ng, thì Đố c phủ mớ i tỉnh Bắ c Ninh là Nguỵ Khắ c Tuầ n lạ i tâ u nó i :
“Sô ng Thiên Đứ c tuy cù ng tiếp giá p vớ i sô ng Nhị Hà , nhưng lâ u ngà y cá t bồ i, lò ng sô ng
đã nhiều chỗ nô ng hẹp, cho nên trong khoả ng nă m Gia Long, Minh Mệnh, hễ khai ra rồ i
lạ i bị lấ p, nên việc ấ y phả i đình chỉ. Nay nếu lạ i khai ra, nướ c sô ng cá i do đó sung khích,
mở 1 đườ ng sô ng, lạ i đắ p thêm 1 con đê, dò ng sô ng Cá i tuy có hơi rú t bớ t, nhưng cá i
nạ n sô ng con lạ i thêm ra, chung quy cũ ng chưa phả i đã ổ n thoả và tố t. Lạ i, mộ t dả i đấ t ở
cử a sô ng con, nếu có khơi cho lưu thô ng ngay đi bâ y giờ , cũ ng khó giữ đượ c sau khô ng
bồ i lấ p”. Vua cho là phả i, mớ i chuẩ n đình việc phá i khá m.

Dờ i đặ t cử a tuầ n ((1) Cử a tuầ n : mộ t sở tuầ n ty đượ c đặ t ở nhữ ng nơi thuyền bè đậ u

nhiều, buô n bá n đô ng đú c sầ m uấ t, để đá nh thuế hà ng hoá .1) Mỹ Cả nh tỉnh Thanh Hoá
đến xã Thiên Linh, đổ i gọ i là cử a tuầ n Thiên Linh.

Cá c tỉnh Quả ng Bình, Quả ng Nam, Bình Định, Khá nh Hoà , Phú Yên, Bắ c Ninh khô ng mưa.
Sai đều phả i tậ n thà nh cầ u đả o. Sau đó đượ c tin bá o mưa luô n.
Sắ c cho quan tỉnh Quả ng Nam : phà m cá c hiệu thuyền đồ ng đỗ ở vụ ng tà u Trà Sơn phả i
lậ p tứ c tuỳ tiện dờ i đi nơi khá c. Lạ i sứ c cho biền binh chia nhau coi giữ thuyền : phả i
sử a sang khí giớ i, sắ m đủ buồ m, dây, nếu gió im, tạ nh nắ ng, thì mỗ i thá ng 1 - 2 lầ n ra
biển thao diễn, cố t cho rèn luyện đượ c thà nh thụ c. Khi nướ c lũ dâ ng lên, thì thu về, đỗ ở
vụ ng, phả i che đậ y thế nà o cho đượ c cẩ n mậ t.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXV

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a xuâ n, thá ng 2, ngà y Bính Thìn. Vua ngự điện
Cầ n Chính. Sứ Cao Miên là m lễ triều cố ng. Trướ c đâ y, dụ cho bộ Lễ rằ ng : “Nướ c Cao
Miên từ khi lậ p quố c, đã truyền 12 đờ i, thầ n phụ c triều ta. Từ Thá i tô ng Hiếu triết hoà ng
đế ta, mớ i ban cho tướ c và ấ n phiên vương. Từ Hoà ng tổ , Thế tổ Cao hoà ng đế ta, mớ i
là m cho nướ c đang nguy lạ i đượ c yên, nướ c đã mấ t lạ i đượ c cò n. Triều ta thự c có cô ng
to xây dự ng cho Mên Lạ p. Đồ n Trấ n Tâ y đặ t ra, xếp đặ t lâ u nă m, biến cố gầ n đâ y là cá i
tộ i củ a biên thầ n Dương Vă n Phong và Trương Minh Giả ng đó . Từ khi sinh ra việc binh,
đến nay đã 7 - 8 nă m, là m ná o độ ng dâ n ngoà i biên ta, nhọ c mệt tướ ng sĩ ta, ă n gió nằ m
sương, á o giá p mũ trụ chấ y rậ n sinh ra, lò ng ta rấ t thương. Nay tù trưở ng Cao Miên đã
biết ă n nă n tộ i, quy thuậ t vớ i triều đình, nhâ n chú ng đến mà tiếp nhậ n chú ng, để cho
quâ n dâ n đượ c nghỉ ngơi, cá i lo ở ngoà i biên có thể hơi thư đượ c. Ô i, khi có việc thì
trô ng và o viên tướ ng, khi khô ng việc thì trô ng và o sứ thầ n. Sứ thầ n đến đây, mắ t trô ng
tai nghe củ a ngườ i xa quan hệ ở chỗ đó . Từ chỗ quâ n thứ đến Kinh, sự khoả n cấ p ở dọ c
đườ ng đều phả i nên hậ u đã i, để trọ ng quố c thể mà yên lò ng ngườ i phương xa, đến như
lễ nghi triều cố ng, cũ ng phả i tham khả o điển lệ, nghĩ soạ n ra nghi tiết dâ ng lên. Khi sứ
đến, tớ i sâ n rồ ng, dâ ng lễ cố ng, chầ u mừ ng đú ng như nghi tiết.

Lễ xong, vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : “Đả o đả o, điên điên, là thó i thườ ng củ a

ngườ i Mên Lạ p ; hư hư, thự c thự c, là quyền thuậ t củ a nhà dụ ng binh. Cho nên ở xa
nghìn dặ m, khi mà lườ ng đoá n. Mộ t lầ n mắ t thấ y hơn hẳ n tră m lầ n tai nghe. Mưu việc gì
khô ng thể khô ng chu đá o, hỏ i điều gì khô ng thể khô ng hỏ i cho rõ rà ng. Tình hình nướ c
Xiêm, nướ c Lạ p, nhâ n có sứ Cao Miên ở đó , nên hỏ i từ ng việc cho biết hết tình trạ ng. Thí
dụ như : Sá Ong Giun phả n anh, bỏ nướ c, chạ y trố n sang Xiêm, mộ t khi trở về thì ngườ i
trong nướ c quy phụ ngay, có quả là thự c tình khô ng ? Hay là sợ cá i oai dữ củ a ngườ i
Xiêm ? Nướ c Xiêm viện trợ cho nướ c Lạ p, tấ t mong đượ c hậ u lợ i ; nướ c Lạ p nương tự a
và o nướ c Xiêm, tấ t có hậ u bá o. Cá i nú i đậ u khấ u là địa sả n củ a nướ c Lạ p, phía tâ y bắ c
nú i ấy giá p vớ i nướ c Xiêm, phía đô ng nam nú i ấ y giá p vớ i ta, ngườ i nướ c Xiêm thèm
thuồ ng đã lâ u rồ i, nay nú i ấ y vẫ n cò n là củ a nướ c Lạ p hay là đã về nướ c Xiêm rồ i ? Giun
đã vì ngườ i trong nướ c quy thuậ n, đượ c tô n là m quâ n trưở ng, cò n Ngọ c Vâ n, con phiên
vương trướ c, tuy là đà n bà nhưng đã từ ng là m quậ n chú a, giữ a mộ t ngườ i kia và mộ t
ngườ i nà y, dâ n theo ai ? Nếu ngà y nay phong tướ c, chuẩ n cho cù ng trô ng coi việc nướ c,
thì chú ng sẽ chia đấ t ra mà ở , mộ t đằ ng ở Ô Đô ng, mộ t đằ ng ở Ba Nam, hay là cũ ng hộ i
đồ ng chiếu quả n như việc củ a cá c Phậ t vương đờ i trướ c ? Nặ c Ong Yếm là anh Giun đó ,
con Yếm là Bướ m, tứ c là chá u Giun đó . Mộ t khi Giun đã đượ c lậ p lên, thì đố i vớ i cha con
tên Yếm, có quả là cù ng giữ gìn cho nhau, cù ng yêu thương nhau đượ c mà khô ng có sự
ghen ghét gì khô ng ? Đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri vố n lấ y việc lậ p Giun lên là m danh
nghĩa ; Giun đã đượ c lậ p thì Chấ t Tri có sẽ về Xiêm khô ng ? Hay là cũ ng cứ ở lạ i Lạ p mà
nó i thá c là bả o hộ ? Đạ i ý như thế, truyền Chỉ ngay cho bộ Lễ, phá i thuộ c viên ra, ai khéo
lờ i lẽ hỏ i han, nếu hỏ i đượ c thự c tình, thì kẻ kia có lò ng thế nà o, ta cũ ng dò biết đượ c,
nếu nó i dố i thì lờ i lẽ sẽ đi đến chỗ bí tắ c.

Sau đó , hỏ i đến đâ u, sứ Cao Miên nó i đến đấ y. Khô ng ngầ n ngạ i chú t nà o, đạ i khá i nó i :
chuyến nà y đã độ i ơn triều đình xâ y dự ng lạ i cho, lậ p nướ c như cũ , thì cá i ơn che chở
sinh thà nh đầ m thấ m đến câ y cỏ , gó c rừ ng, bã i biển đều ngử a trô ng đứ c hoá , khô ng
nhữ ng may cho Sá Ong Giun, mà cũ ng là Phướ c trạ ch khô ng cù ng củ a thầ n dâ n cả nướ c.

Lễ bộ dịch để tâ u lên. Vua nó i rằ ng : “Xét lờ i lẽ củ a chú ng, do tấ m lò ng châ n thà nh, ngườ i
Mên đã thả n nhiên khô ng ngờ gì nữ a rồ i. Qua hơn 10 ngà y, xa giá chơi cung Bả o Định.
Lễ bộ dẫ n bồ i thầ n [nướ c Mên] cú i lạ y ở bên đườ ng, thỉnh an, và xin về nướ c. Vua sai bộ
Lễ truyền Chỉ nó i rằ ng : “Thiên hoà ng đế bình yên khoẻ mạ nh, về bả o dò ng dõ i nướ c
Cao Miên nhà ngươi là Sá Ong Giun biết : phả i gắ ng sứ c nghĩ để trị an nướ c nhà ngươi,
ta sẽ cho mệnh lệnh mớ i khá c, ngươi đờ i đờ i đượ c phong như cũ , kính tuâ n lễ độ chư
hầ u, vĩnh viễn là m phên giậ u cho nướ c Đạ i Nam ta !”.

Xa giá đi qua, sắ c sai thưở ng cho quố c trưở ng [Cao Miên] và bồ i thầ n cù ng bọ n ngườ i đi
theo cá c phẩ m vậ t có khá c nhau. Duy có quan phụ c ban cho Quậ n chú a Ngọ c Vâ n thì do
thị vệ mang đến ban cấ p.

(- Thưở ng cho 1 viên chá nh sứ : nhiễu nam mà u đen 1 cuố n, á o dà i rộ ng tay bằ ng thứ
lương sa toà n tuyến 3 hoa cú c mà u quan lụ c và mà u tuyết bạ ch đều 1 ; chiếc á o ngắ n
hẹp tay bằ ng thứ sa mình bă ng dệt hoa mẫ u đơn cả cà nh toà n tơ mà u lam nhạ t và bằ ng
vả i Tâ y dương hạ ng ba, trắ ng như tuyết, đều 1 chiếc ; quầ n bằ ng nhiễu nam thậ t tơ hoa
đỏ 1 chiếc ; quầ n bằ ng trừ u hoa nam hà ng Châ u Lan 1 chiếc. Hai viên phó bồ i sứ : nhiễu
nam thậ t tơ mà u đen 1 cuố n, á o dà i rộ ng tay bằ ng thứ sa dệt dày phiếu trá ch nhuộ m
mà u lam sẫ m dệt dây dưa con bướ m sợ i chìm sợ i nổ i 1 chiếc, á o ngắ n hẹp tay bằ ng thứ
sa thoá ng 3 hoa cú c toà n tơ nhuộ m mà u lam nhạ t và thứ vả i Tâ y dương hạ ng ba trắ ng
như tuyết đều 1 chiếc, quầ n nhiễu nam thậ t tơ mà u cá nh kiến 1 chiếc, quầ n trừ u hoa
nam mà u cá nh kiến 1 chiếc.

- Â n thưở ng cho Sá Ong Giun : 1 đạ o sắ c dụ ; gấ m đoạ n Trung Quố c mà u đỏ , mà u quan

lụ c, chen hoa mẫ u đơn và ng, đều 1 cây ; nhiễu hoa nam, mà u hoa đỏ , mà u ngọ c lam, đều
1 cuố n ; sa hoa nam cá c mà u, hạ ng tố t, 10 tấ m ; sa hoa nam cá c mà u, 10 tấ m ; trừ u nam,
hoa chù m đỏ , chù m trắ ng, đều 5 tấ m ; lụ a Cao Bộ 20 tấ m ; vả i hoa cá c mà u củ a Tâ y
dương 10 tấ m, vả i hoa Tâ y dương mà u đỏ 5 tấ m.

- Thưở ng thêm : đoạ n nă m đườ ng tơ, cá c mà u, 2 tấ m ; vải bô ng hoa in củ a Tâ y dương 2

tấ m, nỉ cá c mà u 2 tấ m ; vả i bô ng mà u quan lụ c, hiệu Da lang, 1 tấ m ; sa lụ a nam, hoa đỏ ,
5 tấ m ; trừ u hoa sen, mà u tuyết bạ ch, 5 tấ m.

- Â n thưở ng, 1 viên chá nh sứ : bạ c kiểu mớ i 1 lạ ng, bạ c đĩnh 10 đĩnh ; nhiễu nam thậ t tơ,
hoa đỏ , 1 cuố n ; sa nam tố t, đủ cá c mà u, 2 tấ m ; trừ u hoa, chù m đỏ , chù m trắ ng, đều 1
tấ m ; trừ u nam, hoa sen đỏ và trắ ng, đều 1 tấ m ; sa lụ a nam, đủ cá c mà u, 10 tấ m ; vả i
hoa Tâ y dương mà u lam 1 tấ m, vả i Tâ y dương hoa đỏ 1 tấ m ; gia thưở ng : vả i bô ng, mà u
quan lụ c, 1 tấ m ; 2 đồ ng ngâ n tiền hạ ng lớ n hiệu Thiệu Trị hai con rồ ng, ngâ n tiền Thiệu
Trị hạ ng lớ n hạ ng nhỏ hiệu Phi long đều 2 đồ ng. Hai viên phó bồ i sứ ; bạ c kiểu mớ i 1
lạ ng, bạ c đĩnh 8 đĩnh ; sa nam thậ t tơ, mà u ngọ c lam, 1 cuố n ; sa hoa nam, cá c mà u, 2
tấ m ; trừ u hoa nam, mà u đỏ mà u trắ ng, đều 1 tấ m, trừ u nam, hoa sen trắ ng như tuyết, 2
tấ m ; sa lụ a nam đủ các mà u 10 tấ m ; vả i Tâ y dương hoa đỏ 2 tấ m ; gia thưở ng : vả i
bô ng mà u lam 1 tấ m, ngâ n tiền Thiệu Trị hạ ng lớ n hai con rồ ng 1 đồ ng, ngâ n tiền Thiệu
Trị lớ n nhỏ hiệu Phi long đều 2 đồ ng.

- Â n thưở ng cho 10 tên quâ n đi theo : mỗ i tên vả i đỏ 1 tấ m, á o ngắ n hẹp tay bằ ng nỉ,
mà u lam, trong vả i đỏ , 1 chiếc ; quầ n bằ ng sạ i nam, mà u cá nh kiến, 1 chiếc ; ngâ n tiền
Thiệu Trị hạ ng lớ n hạ ng nhỏ hiệu Phi long đều 1 đồ ng.

- Â n thưở ng cho 2 tên thô ng dịch : mỗ i tên 1 cá i á o ngắ n hẹp tay, bằ ng thứ toà n tơ, dệt
dâ y dưa con bướ m, mà u lam nhạ t, và thứ sa thoá ng, hoa chìm, hoa nổ i ; 1 cá i á o hẹp tay
bằ ng thứ vả i nhỏ củ a Tâ y dương, mà u tuyết bạ ch, hạ ng 6 ; quầ n bằ ng trừ u hoa nam,
mà u cá nh kiến, 1 chiếc ; tiền 20 quan. Cò n thổ mụ c, thổ binh lưu ở Gia Định : thưở ng
mỗ i tên thổ mụ c đều 2 đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n hạ ng nhỏ ; á o vải, ngoà i nỉ đỏ ,
trong mà u lam, đều 1 chiếc ; vả i đỏ đều 2 tấ m. Thổ binh mỗ i tên đều 2 đồ ng ngâ n tiền
Phi long hạ ng nhỏ ; vả i đỏ đều 1 tấ m. Lạ i hậ u ban cho mộ t tiệc rượ u thịt ă n uố ng).

Phong tù trưở ng nướ c Cao Miên là Sá Ong Giun là m vua nướ c Cao Miên, Mỹ Lâ m quậ n
chú a là Ngọ c Vâ n là m Cao Miên quậ n chú a. Dụ rằ ng : “Nướ c Mên ở xa nơi biên thuỳ
nướ c Châ n Lạ p, ô ng cha cá c ngươi là m tô i con triều đình ta đã lâ u, đờ i đờ i dâ ng lễ cố ng,
triều đình xây dự ng cho, vỗ yên cho, khô ng phả i là mộ t ngà y. Từ khi Nặ c Ong Chă n
khô ng có con trai, để con gá i nố i ngô i, trong nướ c vì đó sinh ra nhiều việc. Trướ c kia,
dò ng dõ i ngườ i Mên cò n để bụ ng ngờ vự c sợ hã i, sinh ra nhiều việc. Ta nghĩ đến dâ n
mộ t phương ấ y. Khô ng nỡ coi thườ ng như mộ t cõ i đấ t bỏ hoang, cho nên sai tướ ng đem
quâ n, tuỳ cơ đá nh dẹp, để tỏ ra là ta vâ ng mệnh trờ i mà đá nh, vỗ yên biên dâ n củ a
ngườ i, khô ng phả i là há m lợ i vì đấ t đai. Nay dò ng dõ i ngườ i Mên đã biết ă n nă n tộ i, quy
thuậ n, đến cử a quan dâ ng lễ cố ng, chính nên rộ ng tha cho nhữ ng điều cũ đã qua để cho
tự tìm đườ ng đổ i mớ i. Ô i, dự ng lạ i cho nướ c đã mấ t, nố i lạ i cho dò ng đã tuyệt, là điều
chí nhâ n củ a bậ c đế vương yêu nướ c nhỏ . Cho đấ t là m lễ phong, tấ t phả i lấ y chính danh
vị là m việc trướ c nhấ t. Dò ng dõ i Mên đã là hệ thuộ c dâ n Mên, vả lạ i nướ c mớ i định, nên
nhâ n cơ hộ i đó mà trao nướ c cho, chính danh hiệu để cho cai quả n lấ y dâ n, yên cá i lò ng
mong muố n quy phụ vớ i mình. Sá Ong Giun chuẩ n phong là Quố c vương Cao Miên, ban
cho sắ c và ấ n. Lạ i, con gá i Phiên vương Chă n trướ c là Ngọ c Vâ n, trướ c đã phong cho là m
Cao Miên quậ n chú a, rồ i vì trong nướ c có cuộ c, cho nên đổ i phong là m Mỹ Lâ m quậ n
chú a. Nay triều đình dẹp yên nướ c cho, chuẩ n cho lạ i phong Ngọ c Vâ n là m Cao Miên
quậ n chú a, hiệp đồ ng vớ i Sá Ong Giun cai quả n thổ dâ n, là m chư hầ u ngoà i phiên lâ u
dà i, để giữ lấ y cơ nghiệp củ a Phiên vương Chă n trướ c.

Sau đó , sai Bố chính tỉnh Gia Định là Lê Khắ c Nhượ ng, Lang trung bộ Binh là Nguyễn
Tiến Hộ i sung là m Chá nh, phó sứ ; Bố chính tỉnh An Giang là Hoà ng Thu sung là m Khâ m
sứ , là m hiệu cờ “tích phong”. Sứ bộ đi thì giương cờ lên. Từ chá nh phó sứ đến viên biền,
binh đinh đều cấ p cho tiền. (Chá nh sứ 1 viên, khâ m sứ 1 viên đều 200 quan tiền ; phó sứ
1 viên, 100 quan tiền ; 1 viên thị vệ sắ c ấ n và cờ hiệu, 30 quan tiền ; tuyên độ c, hộ phủ ng
6 viên, phá i quan tri phủ , tò ng ngũ phẩ m 25 quan tiền, phá i quan tri huyện, thô ng phá n
tò ng lụ c phẩ m 15 quan tiền ; kinh lịch, 10 quan tiền ; chỉ thị trầ n thiết viên biền 2 ngườ i,
đều 6 quan tiền ; thô ng ngô n 3 viên, đều 4 quan tiền ; nhữ ng viên biền quả n vệ ở Gia
Định đi hộ tố ng, 2 suấ t độ i, 4 biền binh, 100 quan tiền ; nhữ ng quả n vệ, cơ ở tỉnh An
Giang chọ n phá i đi tuỳ hậ u, 3 suấ t độ i, 6 biền binh, 300 quan tiền ; lạ i quả n vệ, cơ phâ n
phá i đi hộ tố ng, 3 suấ t độ i, 14 biền binh, 700 quan tiền ; quả n vệ đều 20 quan, quả n cơ
đều 10 quan ; suấ t độ i đều 8 quan, biền binh đều 1 quan).

Đến thà nh Ô Đô ng, là m lễ tuyên phong, lạ i thưở ng cấ p các thứ vậ t hạ ng, sắ c phong cho
Sá Ong Giun rằ ng :

“Ta nghĩ : phương xa giữ lễ chầ u hầ u, giã i bày lò ng đỏ ; vương giả suy â n dưỡ ng dụ c,
khô ng nệ cá ch thườ ng. Phép nướ c vẫ n cò n đây, dự ng nướ c cho là m phên giậ u ; lò ng trờ i
có gì lạ , sợ trờ i giữ đượ c giang sơn. Kính thuậ n đá ng khen, â n quang nên rộ ng. Hỏ i
ngườ i, Sá Ong Giun, dò ng dõ i nướ c Cao Miên : phương trờ i mộ t gó c, đấ t Man ở xa, ô ng
cha ngươi 200 nă m dâ ng cố ng kính thà nh ; dâ n đấ t ấ y ngoà i nghìn dặ m lâ u dà i độ i đứ c.
Đấ t kiêm thuỷ lụ c, đi chầ u cố ng sẵ n có thuyền xe ; biên giá p tâ y nam, đờ i thá i bình vui
trô ng câ y cỏ . Trướ c vì anh ngươi phạ m tự ((1) Phạ m tự : thiếu ngườ i nố i dõ i, ý nó i
khô ng có con trai kế tự .1), con gá i nố i ngô i. Đến nỗ i, đấ t Lạ p gặ p phả i loạ n ly, biên
cương như bị nọ c độ c. Nghĩ đến mộ t phương loạ n lạ c, tìm kế dẹp yên, ra oai chín trậ n
xô ng pha, chú c cho khỏ i nạ n. Từ khi Ô Đô ng theo mệnh, cử a bắ c quy thà nh, gang tấ c
như gầ n sâ n vua. Cố ng hiến như đồ vương hộ i. Xét cho lò ng thự c, thờ nướ c lớ n đã tỏ
kính thà nh ; trướ c phả i chính danh, lễ tích phong là m cho trọ ng thể. Như trờ i đấ t sinh
thà nh muô n vậ t, vun trồ ng che chở vố n là vô tâ m ; mà triều đình khuyên nhủ phương
xa, cử độ ng quanh mình vẫ n cò n nghĩa lớ n. Nay đặ c cá ch phong cho ngươi là m Cao Miên
quố c vương, ban cho chế ấ n, hiệp đồ ng vớ i Cao Miên quậ n chú a là Ngọ c Vâ n, cai quả n
thổ dâ n. Vương phả i đền đá p mệnh lớ n, nhờ cậ y uy linh. Theo lễ độ chư hầ u, mong yên
hà n cho nướ c. Cỏ tranh, nă m đấ t, cơ nghiệp giữ mã i đến lâ u dà i ; non nướ c vữ ng bền,
con chá u muô n đờ i khô ng thay đổ i ; kính cẩ n đừ ng bỏ mệnh ta !”

(- Â n thưở ng : gấ m đoạ n Trung Quố c hoa mẫ u đơn chen và ng 1 câ y, trừ u nam cá c mà u

10 tấ m, sa lụ a cá c mà u 10 tấ m, lụ a Cao Bộ giã như tuyết trắ ng 10 tấ m, vả i Tâ y dương in
hoa đủ cá c mà u 3 tấ m, vải tâ y hoa đỏ 3 tấ m.

- Gia thưở ng : đoạ n nă m đườ ng tơ 1 tấ m, vả i bô ng Tâ y dương in hoa 1 tấ m, vả i bô ng

mà u quan lụ c 1 tấ m, trừ u nam hoa đỏ 2 tấ m).

Phong cho Ngọ c Vâ n, sắ c dụ rằ ng :

“Mỹ Lâ m quậ n chú a Ngọ c Vâ n, là con gá i Phiên vương Nặ c Ong Chă n trướ c. Tiền nhâ n là
ngườ i là m thầ n thuộ c thiên triều đã lâ u, và o hà ng địa phương giữ chứ c cố ng. Cha ngươi
khô ng may phạ m tự , ngươi là đà n bà , hiểu đượ c nghĩa lớ n, lú c sinh bình, cha ngươi rấ t
quý yêu. Triều đình ta yêu nướ c nhỏ , thương kẻ mồ cô i, đoá i nghĩ đến nhiều lắ m. Trướ c
đã sắ c phong cho ngươi là m Cao Miên quậ n chú a, rồ i vì nướ c ngươi nhiều việc, sinh ra
mố i hiềm, vậ y đổ i phong cho ngươi là m Mỹ Lâ m quậ n chú a. Nay quâ n nhà vua kéo sang
phương Tâ y, nướ c ngươi lạ i đượ c yên. Chú ngươi là Sá Ong Giun đã ă n nă n tộ i ; quy
thà nh đến cử a quan dâ ng lễ cố ng. Ta xét tấ m lò ng thà nh, đặ c mệnh phong là m Cao Miên
quố c vương, để tỏ cho biết tấ m lò ng nhâ n đứ c [củ a triều đình ta] xâ y dự ng cho nướ c đã
mấ t, nố i cho dò ng dõ i đã tuyệt, mở rộ ng cá i nghĩa vỗ về yêu mến đó . Nhâ n nghĩ đến 2
chữ “ Cao Miên” là hiệu cũ củ a tiên tổ nhà ngươi trướ c đượ c thụ phong. Cũ ng là cá i tên
hay ngươi mớ i đượ c phong, nướ c hầ u phiên đã để cò n lạ i từ xưa, tướ c từ ng đờ i cũ ng
nên để lạ i từ lú c trướ c. Đặ c mệnh cho địa phương cá c xứ tỉnh An Giang, Thừ a tuyên Bố
chính ty Bố chính Hoà ng Thu sung Khâ m sứ mang chế cá o lạ i phong cho ngươi là m Cao
Miên quậ n chú a, nhưng chuẩ n cho hiệp đồ ng vớ i Cao Miên quố c vương là Sá Ong Giun,
cai quả n thổ dâ n, để giữ lấ y cơ nghiệp củ a cha ngươi. Vậ y gia sắ c giá ng dụ và â n thưở ng
cá c thứ , phả i nên nhậ n ơn mớ i nà y, giữ lấ y dâ n yêu mến ấ y, hoà nướ c nhà ngươi là m
vữ ng bền cho phên giậ u nướ c ta, giữ mã i lò ng cung kính khô ng dá m trá i mệnh, vâ ng nố i
cá i Phướ c khô ng cù ng. Phả i kính cẩ n đó !”.

(- Â n thưở ng cá c thứ toà n tơ : sa mình bă ng hoa nhỏ 30 hoa chéo 3 câ y, lĩnh hoa cú c dệt
con bướ m cà nh mẫ u đơn mà u quan lụ c 1 tấ m, lĩnh hoa rậ m 4 hoa chéo mà u ngọ c lam 1
tấ m, là lụ a nam đủ cá c mà u 15 tấ m, sa nam dệt dày hoa nhỏ đủ cá c mà u 15 tấ m).

Sắ c cho bộ Lễ, phà m nhữ ng cá o trụ c tích phong, tướ c cô ng, tướ c hầ u dù ng đoạ n 8
đườ ng tơ, tướ c bá , tướ c tử , tướ c nam dù ng thứ lĩnh nam thự c tơ đều có hoa ngũ sắ c,
duy có mà u đen thì lấ y mà u lam, mà u lụ c thay và o.

Thưở ng cho cá c quan đạ i thầ n ở quâ n thứ Trấ n Tây. Dụ rằ ng : “Việc biên phò ng ở quâ n
thứ Trấ n Tâ y, đã uỷ cho cá c quan đạ i viên ở các hạ t An Giang, Hà Tiên hộ i bà n vớ i nhau
để trù tính, đã trả i nhiều ngườ i, đều khô ng là m xong, phiền đến triều đình phả i xếp đặ t,
trô ng về phương Nam là m cho bậ n lò ng ! Rồ i đó lự a sai Vũ Vă n Giả i đặ c thụ Phủ biên
Tướ ng quâ n, thố ng quyền cá c việc điều độ . Khâ m sai đạ i thầ n Nguyễn Tri Phương,
Tham tá n đạ i thầ n Doã n Uẩ n, thự Đề đố c Nguyễn Vă n Hoà ng, mộ t trậ n đá nh ở sô ng Tiền
Giang, phá luô n đấ t Thiết Thằ ng, bình định ngay đượ c thà nh Trấ n Tâ y, vâ y sá t đến
thà nh Ô Đô ng : Xiêm và Lạ p đều sợ hã i, đầ u mụ c giặ c phả i vâ ng lờ i hoà ướ c, tù trưở ng
Mên phả i đầ u hà ng. Liền phá i Lê Vă n Phú tổ ng thố ng việc đá nh dẹp, thương hiệp vớ i cá c
quan đạ i thầ n, mộ t lò ng mộ t đứ c, vỗ về, yên ủ i, khô ng phả i đá nh mà khuấ t phụ c đượ c
ngườ i. Man di thầ n phụ c, đến cử a quan dâ ng lễ cố ng, phụ ng tờ biểu đến sâ n vua. Rấ t là
có cô ng đặ c biệt, đá ng nên ban thưở ng.

“Nay trướ c thưở ng cho Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Tri Phương, Doã n Uẩ n, Lê Vă n Phú : 1 cấ p
trá c dị ; Nguyễn Vă n Hoà ng : 1 cấ p tuỳ đớ i. Lạ i gia thưở ng cho Vũ Vă n Giả i 1 chiếc nhẫ n
bằ ng ngọ c kim cương to, chung quanh khả m ngọ c trâ n châ u bịt và ng củ a nhà vua vẫ n
dù ng, 1 chiếc bà i đeo có dâ y tua xâ u ngọ c trâ n châ u, san hô thứ tố t, có chữ “Phướ c thọ
trù ng viên”, 1 đồ ng kim tiền hạ ng lớ n có dâ y tua đeo có chữ “Vạ n thế vĩnh lạ i” ; Nguyễn
Tri Phương 1 chiếc nhẫ n ngọ c kim cương hạ ng lớ n, chung quanh khả m ngọ c trâ n châ u
bịt và ng củ a nhà vua thườ ng dù ng, 1 cá i bà i đeo có dây tua xâ u ngọ c san hô tố t, có chữ
“Cá t tườ ng Phướ c trạ ch”, 1 đồ ng kim tiền hạ ng lớ n có dâ y tua có chữ “Vạ n thế vĩnh lạ i”,
1 đồ ng kim tiền hạ ng vừ a, có dâ y tua có chữ “Long vâ n khế hộ i” ; Lê Vă n Phú 1 chiếc
nhẫ n ngọ c kim cương hạ ng lớ n bịp và ng, 1 cá i bà i đeo có dây tua xâ u ngọ c san hô tố t có
chữ “Phướ c khá nh”, 1 đồ ng kim tiền hạ ng vừ a có dâ y tua có chữ “Vạ n thế vĩnh lạ i”, 1
đồ ng kim tiền “Tam thọ ” có dâ y tua ; Doã n Uẩ n 1 chiếc nhẫ n ngọ c kim cương hạ ng lớ n
bịt và ng, 1 cá i bà i đeo có dây tua xâ u ngọ c san hô tố t, có chữ “Bình an”, 1 đồ ng kim tiền
hạ ng vừ a có dâ y tua có chữ “Vạ n thế vĩnh lạ i”, 1 đồ ng kim tiền “Nhị nghi” có dây tua ;
Nguyễn Vă n Hoà ng 1 chiếc nhẫ n ngọ c kim cương hạ ng vừ a bịt và ng, 1 cá i bà i đeo bằ ng
ngọ c san hô tố t có dâ y tua, có chữ “Ưng dương”, 1 đồ ng kim tiền có dâ y tua, có chữ “Tứ
mĩ”. Lạ i nữ a, Vũ Vă n Giả i : nguyên là ngườ i đượ c tậ n tai nghe lờ i vua truyền dạ y ngay ở
trướ c mặ t, quyền trọ ng riêng mộ t quâ n dinh, nhâ n có bị bệnh, tuy khô ng xô ng ra trậ n
tiền, nhưng gượ ng đau đến chỗ quâ n dinh, hết lò ng điều khiển, hợ p vớ i cơ nghi, tiến
đó ng Vịnh Long. Vâ y sá t Ô Đô ng, khiến cho giặ c Mên thế cù ng, lự c khuấ t, kêu van xin
hoà , như ngồ i trên trướ ng, nhậ n giặ c đầ u hà ng, khuấ t phụ c đượ c quâ n thù mà khô ng
phả i đá nh ; gặ p sự cơ dù ng quyền biến, đặ t yên cho biên cả nh đến chỗ khô ng lo, thự c là
mộ t viên tướ ng trung hậ u võ lượ c. Sắ c cho 1 cá i bà i bằ ng ngọ c tố t, có khắ c chữ “An tâ y
trung võ tướ ng”. Nguyễn Tri Phương : trong trù tính quâ n cơ, ngoà i đố c sứ c quâ n lính,
trậ n đá nh ở Thiết Thằ ng, do mưu đầ u, thừ a thế thắ ng, bình định ngay thà nh Trấ n Tâ y,
tiến sá t đến Ô Đô ng. Mình ở nơi hà ng ngũ , đi đá nh đâ u đượ c đấ y, có thể gọ i là trí dũ ng
gồ m đủ . Sắ c cho 1 cá i bà i và ng có khắ c chữ “An tâ y trí dũ ng tướ ng”. Doã n Uẩ n : nhiều
lầ n nhữ ng trậ n đá nh ở Thô ng Bình, Sá ch Sô , trướ c lậ p đượ c cô ng đầ u, cho đến đá nh
Thiết Thằ ng, định Trấ n Tâ y, tiến đến Vịnh Long, sá t đến Ô Đô ng, đều bầy mưu chướ c lạ ,
nắ m phầ n thắ ng. Sắ c cho 1 cá i bà i và ng có khắ c chữ “An tâ y mưu lượ c tướ ng”. Nguyễn
Vă n Hoà ng : đi đá nh nhiều trậ n, mình đi trướ c quâ n lính, xô ng pha mũ i tên hò n đạ n, giết
giặ c lậ p cô ng, vẫ n có tiếng là thô ng minh khoẻ mạ nh. Sắ c cho 1 cá i bà i và ng có khắ c chữ
“An tâ y tuấ n kiện tướ ng”, cho đeo và o mình để nêu quâ n cô ng.

Cá c tướ ng nhậ n phầ n thưở ng rồ i, vua lạ i nhớ đến Đô thố ng dinh Long võ , tướ c Long
Bình tử Tô n Thấ t Nghị, là m thơ để viếng. Dụ rằ ng : Nghị là bề tô i thâ n thuộ c, trong việc
sang đá nh phương Tâ y, khả ng khá i xin đi. Từ khi bình đấ t Lạ c Hoá , định đấ t Ba Xuyên
cho đến phá thà nh đồ ng, mở luỹ sắ t, cô ng lao rấ t nhiều, khô ng may gặ p nơi quan ả i lam
chướ ng, bị phong sương là m hạ i đến thâ n, ngà y nay thưở ng cô ng, duy có Nghị khô ng
cò n, bồ i hồ i tưở ng nhớ , khiến cho ngườ i ta đem lò ng nhớ đến tướ ng mạ nh.

Có 2 chiếc quâ n thuyền củ a nướ c Phậ t Lan Tâ y đậ u ở cử a biền Đà Nẵ ng, có 5 - 6 ngườ i

đạ o trưở ng cô ng nhiên đeo chữ “thậ p”, đi lạ i ở nơi cử a biển. Quan tỉnh Quả ng Nam xét
ra, chú ng đến đó có ý kiêu ngạ o, đem việc phi tấ u lên. Vua sai Tả tham tri bộ Lễ là Lý
Vă n Phứ c đi đến ngay, là m Tá c vi đạ i viên tỉnh Quả ng Nam, hộ i đồ ng vớ i Tuầ n phủ
Nguyễn Đình Tâ n, Lã nh binh Nguyễn Đứ c Chung tuỳ biện đố i đá p. Nguyễn Đứ c Tậ p
trướ c đã có Chỉ gọ i về Kinh, cũ ng chuẩ n cho tạ m lưu lạ i để bà n vớ i nhau mà là m việc.
Khi Phứ c đã đến cử a biển, bọ n Tâ y dương đính ngà y cù ng hộ i vớ i nhau. Đến ngà y, đầ u
mụ c Tâ y dương là Lạ p Biệt Nhĩ đem và i mươi tên đồ đả ng, đeo gươm, đeo sú ng, đến
thẳ ng ngay cô ng quá n ; ngă n lạ i khô ng đượ c. Chú ng đưa ra mộ t lá thư củ a nướ c chú ng
bằ ng chữ Há n, lờ i lẽ phầ n nhiều ngô ng cà n. Phứ c khô ng chịu tiếp nhậ n, đầ u mụ c Tâ y
dương quá t to để doạ nạ t, đặ t lá thư lên trên ghế rồ i đi. Phứ c và Đình Tâ n bà n vớ i nhau
rằ ng : “Nhậ n lấ y thư là có tộ i, mà đố t thư đi cũ ng có tộ i, khô ng gì bằ ng cho chạ y trạ m về
đệ tâ u lên”. Phứ c cũ ng về Kinh để đợ i tộ i. Vua giậ n là là m mấ t quố c thể, sai vệ Cẩ m y
đó ng gô ng đem giam ở Tả đã i lậ u, bắ t giả i chứ c, giao cho đình thầ n bà n.

Khi Phứ c đã đi [khỏ i cử a biển], bọ n Tâ y dương lạ i cà ng rô ng cà n, ngà y thườ ng lên bờ , đi

lạ i chỗ là ng xó m. Nhữ ng ngườ i nướ c ta vẫ n theo tả đạ o, phầ n nhiều đi lạ i nom dò m,
thô ng tin tứ c kín. Nhữ ng thuyền quâ n đi tuầ n biển bị chú ng bắ t giữ lạ i ở cử a biển. Có 5
chiếc thuyền bọ c đồ ng ở Kinh phá i đi Nam (Kim Ưng, Phấ n Bằ ng, Linh Phượ ng, Thọ Hạ c,
Vâ n Bằ ng) chưa ra biển, cò n đậ u lạ i ở vụ ng Trà Sơn cù ng đố i diện vớ i thuyền Tâ y
dương, cũ ng bị chú ng sấ n đến cướ p lấ y buồ m thuyền và dâ y buộ c thuyền. Nhữ ng ngườ i
trô ng coi cá c hiệu thuyền là thự Phó vệ uý Lê Vă n Phá p, Suấ t độ i Nguyễn Tri, Nguyễn
Quyến, Nguyễn Hy, Lê Tầ n, đều bỏ neo giữ chặ t, bá o đến Kinh.

Vua ngự điện Vũ Hiển, sai ngay Đô thố ng Hữ u quâ n Mai Cô ng Ngô n, Tham tri bộ Hộ Đà o
Trí Phú đem biền binh 3 vệ Vũ lâ m, Hổ oai, Hù ng nhuệ đều đến ngay chỗ cử a biển, từ
tuầ n phủ trở xuố ng đều phả i nghe lệnh điều khiển củ a Mai Cô ng Ngô n. Lạ i vì quan tỉnh
phả i ở cử a biển thương biện, thế khó quả n cố đượ c cả việc ở tỉnh, sai Tả thị lang bộ Lễ
sung biện việc Nộ i các, Nguyễn Bá Nghi quyền lĩnh Bố chính tỉnh Quả ng Nam, Phó vệ uý
vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ Nguyễn Nghĩa Thịnh quyền lĩnh Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Nam,
Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Tiền phong Mai Điền bổ thụ Phó vệ uý vệ Nhị Hữ u bả o ở Hữ u
quâ n, Cai độ i vệ Cẩ m y Phạ m Dũ ng thă ng thụ Thà nh thủ uý, sung Hiệp quả n vệ Nhị Hữ u
bả o ở Hữ u quâ n, theo Mai Cô ng Ngô n đến đó ng ở cử a biển Đà Nẵ ng để phò ng thủ , Cai
độ i vệ Cẩ m y Vũ Khoa thă ng thụ Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Cẩ m y, Phó vệ uý Ngô
Khá nh, theo Nguyễn Bá Nghi đến ngay tỉnh Quả ng Nam đó ng để phò ng thủ . Nguyễn
Đình Tâ n, Nguyễn Đứ c Tậ p đều phả i cá ch lưu, theo Mai Cô ng Ngô n, Đà o Trí Phú ra sứ c
là m việc để chuộ c tộ i. Lạ i sai thự Chưở ng vệ Thuỷ sư Phạ m Xích, thự Lang trung bộ Binh
Vũ Duy Ninh quả n lĩnh 4 chiếc thuyền đồ ng chạ y đến ngay phậ n bể Trà Sơn, để xa là m
thanh ứ ng.

Nhâ n truyền Chỉ cho Mai Cô ng Ngô n và Đà o Trí Phú rằ ng : “Ngườ i Tâ y dương nếu đã sợ
uy, thu hình, thì ta khô ng nên tự độ ng thủ trướ c ; nếu chú ng sinh chuyện trướ c, thì đố c
sứ c thà nh đà i cù ng biền binh cá c hiệu thuyền và thuyền đồ ng do Kinh phá i đi, ngoà i
hợ p, trong ứ ng, lậ p tứ c đá nh giết khô ng để só t mố ng nà o. Nhữ ng nơi ven vụ ng thuyền,
phả i nghiêm gia phò ng thủ , khô ng cho tự tiện và o cá c thô n xã ; lạ i nghiêm cấ m nhữ ng
ngườ i theo đạ o Gia tô ở hạ t sở tạ i, khô ng đượ c đi lạ i dò m ngó để tuyệt tă m hơi”.
Lạ i bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : “Thuyền Tâ y dương đến đâ y có ý gì ? Bọ n Mai Cô ng
Ngô n đi chuyến nà y, cá c ngươi liệu xem ra thế nà o ?”. Trương Đă ng Quế thưa rằ ng :
“Ngườ i Tâ y dương sở cầ u, chẳ ng qua chỉ đượ c thô ng thương mà bỏ điều cấ m mà thô i,
khô ng có lẽ chỉ có 2 cá i thuyền mà dá m từ xa đến gâ y việc, Đà o Trí Phú quen biết Man
tình, cù ng chú ng đố i đá p, tưở ng cũ ng khô ng phả i dù ng đến quâ n. Nếu chú ng sinh
chuyện ra trướ c, thì chú ng trá i, ta phả i tiêu diệt cũ ng khô ng khó gì”. Hà Duy Phiên thưa
rằ ng : “Thuyền củ a Tâ y di khô ng đá ng lo, duy có thuyền đồ ng củ a ta đó ng chặ t ở nơi
vụ ng thuyền, chỗ ấ y là phả i để tâ m lo nghĩ !” Vua nó i rằ ng : “Nguyễn Đình Tâ n khô ng
nắ m vữ ng đượ c tình hình, trong bụ ng vẫ n run sợ , tuy lờ i tâ u khô ng khỏ i hoang mang,
nhưng khô ng thể khô ng phò ng bị đượ c”.

Ngà y Canh Ngọ , gặ p tiết Thanh minh. Trướ c ngà y ấ y, xa giá do đườ ng thuyền khở i hà nh,
đỗ ở hà nh cung Định Mô n. Thuậ n đườ ng, đến să n ở nguồ n Tả Trạ ch, dù ng sú ng thầ n tậ p
bắ n, đượ c 1 con dím, 2 con nai. Khi đã thô i să n rồ i, có con nai chạ y rô ng tự đâ m mình
và o lướ i ; dâ n theo đi să n bắ t đượ c đem dâ ng. Vua mỉm cườ i nó i rằ ng : “Lướ i mở ra 3
mặ t, là cho để cù ng số ng ; chạ y đến đâ m đầ u và o lướ i, là tự mình đến chỗ chết đó . Ví
như nhữ ng bọ n giặ c cướ p tuy ẩ n nấ p ở nơi hang hố , cũ ng khó trố n đượ c lướ i tộ i. Lướ i
trờ i thưa mà khô ng lọ t, việc gì phả i đuổ i con thú đến cù ng rừ ng !”.

Đến ngà y [Thanh minh], vua đến Thiên Thụ hữ u lă ng ((1) Thiên Thụ hữ u lă ng : lă ng Thế
tổ Cao hoà ng hậ u (vợ Gia Long).1) là m lễ ; lạ i đến điện Minh thà nh ((2) Điện Minh
Thà nh : điện ở trong lă ng Thiên Thụ là lă ng Thế tổ Cao hoà ng đế (Gia Long).2), điện
Sù ng  n ((3) Điện Sù ng  n : điện ở trong Hiếu lă ng là lă ng Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế
(Minh Mệnh).3), lă ng Hiếu Đô ng ((4) Lă ng Hiếu Đô ng : lă ng Thá nh tổ Nhâ n hoà ng hậ u
(vợ Minh Mệnh).4) chiêm bá i. Lễ xong, xa giá quay về. Thưở ng tiền cho quan quâ n đi hỗ
giá và cung nhâ n thủ hộ củ a tiên triều cù ng viên biền binh đinh có thứ bậ c khá c nhau.

Đề thơ 12 cả nh ở cung Bả o Định. Sai vă n thầ n ứ ng chế.

1. Cung khai phiên ý (Trong cung mở tiệc phiên yến).

2. Điện hộ i từ thầ n (Trong điện hộ i họ p cá c vă n thầ n).

3. Cá c thưở ng hồ sơn (Trên cá c thưở ng cả nh non nướ c)

4. Tạ lâ m thiên thuỷ (Đứ ng ở chò i, trô ng thấ y trờ i, nướ c).

5. Hiên đà m kinh sử (Ngồ i trong hiên, bà n kinh sử ).

6. Lang nạ p yên hà (Khó i và rá ng lọ t và o hà nh lang).

7. Nam y cung khuyết (Phía nam tự a và o cung khuyết).

8. Bắ c tiếp viên trì (Phía bắ c gầ n vớ i vườ n, hồ ).

9. Đô ng quan vạ n tỉnh (Phía đô ng xem muô n cá i giếng).

10. Tâ y lã m thiên phong (Phía tâ y vơ lấ y nghìn ngọ n nú i).

11. Hạ m tĩnh khá n hoa (Đứ ng ở bao lơn yên tĩnh để xem hoa).

12. Song thanh toạ nguyệt (Ngồ i cử a sổ thưở ng tră ng trong).

Nhâ n đó vua bả o cá c đạ i thầ n là bọ n Trương Đă ng Quế, Phan Thanh Giả n, rằ ng : “Nhà

là m thơ có thể “thuyền liên”, cá c ngườ i xem ra thế nà o ?”. Họ đều thưa rằ ng : “Phép là m
thơ củ a nhà thơ phầ n nhiều khô ng giố ng nhau, chú ng tô i chưa phâ n biệt đượ c”. Vua
nó i : “Thể thơ ấy tương truyền đã lâ u rồ i, nhưng tìm đến nguồ n chưa rõ tự đâ u ra. Ta
nhâ n cá i tín mà tìm đến cá i nghĩa, tra Truyện Chủ nhạ trong Tề thư nó i : đứ c củ a hậ u
phi rà ng rịt cả trờ i đấ t, thô ng minh củ a vua chú a như mặ t trờ i mặ t tră ng đi liền”. Thơ
củ a Thẩ m Đô ng Mỹ nó i : “Ngọ c kha á nh sá ng ra vỏ , phấ t đỏ bó ng đẹp kéo liền”. Dư Phụ c
Chi đờ i Há n nó i : “Mũ và ng củ a trung thườ ng thị thêu thêm con ve và o để là m vă n hoa,
cắ m cá i đuô i con điêu và o để trang sứ c”. Truyện Dương Hù ng nó i : “Nhà Hữ u Chu như
con ve phô vẻ đẹp”. Thơ củ a Mộ ng Đắ c nó i : “Muố n biết con chim sẻ nhả y là bụ ng nó
thích, chính nên yêu con ve như nó i mã i khô ng thô i”. Như vậ y thì chữ “thuyền liên”
hay “thuyền liên” đều có nghĩa là cù ng nố i tiếp đó . Ta xem ra, thể thơ “thuyền liên”,
nên đem nhữ ng chữ có vầ n ở bộ Vậ n phủ trướ c, tuỳ thứ tự mà vậ n và o thơ (như vầ n
thấ t dương, chữ dương , chữ dương , chữ hương , chữ hương , 5 vầ n cù ng
đi liền vớ i nhau), khô ng đượ c chọ n khó dễ, đổ i chá c đả o lên đả o xuố ng. Tìm đến cá i
nghĩa “thuyền liên”, có lẽ gầ n đú ng. Chưa rõ nhữ ng bậ c quâ n tử sá ng suố t cho là thế nà o.
Lạ i như thể thơ ở đả o ngượ c câ u dướ i lên trên, câ u trên xuố ng dướ i, cũ ng chưa rõ xuấ t
hiện tự bao giờ . Đờ i gầ n đâ y, tậ p thơ triều Cà n Long nhà Thanh, có 2 bà i “Ngọ c Lan
đườ ng”, dù ng thể thơ vầ n “thuyền liên” ; tậ p thơ triều Gia Khá nh có 2 bài thơ “Thiên
trì”, dù ng theo đả o ngượ c cả vầ n cả câ u. Nay xem thơ củ a hai vua ấ y là m ra, dù ng vầ n thì
cù ng mộ t phép, mà về thể cá ch lạ i khô ng giố ng nhau, hoặ c giả đều có sở kiến ở chỗ nà o,
rấ t chưa thể hiểu đượ c !

Lạ i bả o Nộ i cá c rằ ng : “Nhữ ng thơ 3 chữ , 4 chữ , 5 chữ , 6 chữ , 7 chữ , 8 chữ , 9 chữ và thể
cá ch củ a cá c nhà thơ, cá c ngươi đã từ ng xét rõ chưa ?”. Nguyễn Bá Nghi, Vũ Phạ m Khả i
thưa rằ ng : “Chú ng tô i chưa họ c thơ. Trướ c đâ y sắ c sai chú ng tô i xét rõ thể cá ch củ a cá c
nhà thơ ở cá c đờ i, chú ng tô i hơi biết đượ c mộ t, hai điều, chứ chưa biết hết đượ c”. Vua
ung dung bả o rằ ng : “Có tình thì có nó i ra, có nó i ra thì có thơ. Thơ, khô ng phả i bắ t đầ u
từ 300 thiên [trong Kinh Thi], nhưng cứ trong 300 thiên mà nó i, thì câ u “châ n châ n lộ ”,
thơ 3 chữ trướ c từ đấ y ; câ u “quan quan thư cưu”, thơ 4 chữ trướ c từ đấ y ; câ u “thuỳ vị
tướ c vô giá c”, thơ 5 chữ trướ c từ đấy ; câ u “ngư lệ vu lự u phườ ng lý”, thơ 6 chữ trướ c từ
đấ y ; câ u “giao giao hoà ng điểu chỉ vu cú c”, thơ 7 chữ trướ c từ đấ y ; câ u “ngã bấ t cả m
hiệu ngã hữ u tự dậ t”, thơ 8 chữ trướ c từ đấ y ; câ u “quýnh chứ c bỉ hà nh lạ o ấ p bỉ chú
tư”, thơ 9 chữ trướ c từ đấ y. Nhằ m và o chỗ trướ c chưa có thơ và sau khi thơ đã mấ t mà
nó i, thì từ bà i “Hoà ng nga ca” củ a mẹ Thiếu Hiệu đến bà i “Ngư phủ từ ” củ a Trầ n Kế nhà
Minh, thơ “thuyền liên” gồ m 57 thể, khô ng phả i là thơ ư ? Khô ng phả i là thể cách thơ ư ?
(bà i “Hoà ng nga ca” củ a mẹ Thiếu Hiệu, “Binh phá p tứ ngô n thể” củ a Hoà ng đế, “Khá nh
vâ n ca” củ a Đườ ng Nghiêu ră n bả o Ngu Thuấ n, “Chú đỉnh do thương minh” củ a Hạ Vũ ,
“Quá n bà n minh” củ a Chu Vũ vương, “Thuỷ tiên thả o” củ a Bá Nha, “Việt nhâ n ca”, thể
“tam ngô n” củ a Lỗ Liêu Tử . “Đạ i phong ca” củ a Há n Cao đế, “Bách lương” thể củ a Vũ đế,
“Lâ m hà ca” củ a Chiêu đế, “Ngũ ngô n cổ thể” củ a Tô Vũ , “Tử u bà n minh” củ a  u Trọ ng
Khâ m nhà Tấ n, “Tạ p số ” thể, “Mê tự ” thể củ a Bà o Minh Viễn nhà Tố ng, “Tứ khí” thể củ a
Vương Vi, điệu khú c và “Cử u ngô n” thể củ a Dữ u Ngô n Thương nhà Bắ c Chu, “Hồ i vă n”
thể, “Tứ sắ c” thể củ a Vương Sinh nhà Tề, “Quá i danh” thể củ a Giả n Vă n đế nhà Lương,
“Cú cú dụ ng tử ” thể, “Cung điện danh” thể, “Thụ danh” thể, “Điểu danh” thể củ a Nguyên
đế, “Kiến trù ” thể củ a Tuyên đế, “Quậ n huyện danh” thể củ a Phạ m Vâ n, “Khẩ u tự ” thể,
“Bá t â m” thể, “Lụ c phủ ” thể củ a Trầ n Thẩ m Quýnh, “Tam ngũ , thấ t ngô n” thể, “Hổ lô
vậ n” thể củ a Lý Bạ ch nhà Đườ ng, “Cô nhạ n nhậ p quầ n”, “Cô nhạ n xuấ t quầ n” thể củ a Đỗ
Phủ , “Chiết tự ” thể, “Trà ng đoả n cú ” thể củ a Bạ ch Lạ c Thiên ; “Lụ c ngô n” thể củ a Cố
Huố ng ; “Điệp vậ n” thể củ a Bì Nhậ t Hưu ; “Toà n bình” thể củ a Lụ c Quy Mô ng ; “Dượ c
danh ly hợ p” thể, “Chương kiệt song vậ n” thể củ a Trương Tịch, “Thủ vĩ ngâ m” củ a Thiệu
Nghiêu Phu nhà Tố ng, “Phiến đố i cá ch” củ a Tô Đô ng Pha, “Trà ng tự hồ i vă n” thể củ a Tầ n
Quan, “Toà n trắ c” thể củ a Mai Nghiêu Thầ n, “Diệp tự ” thể, “Sư trung tiến thoá i” cá ch củ a
Vương Thậ p Bằ ng, “Trù ng điệp tự ” thể, “Vă n đồ ng nhấ t tự chí thậ p tự ” thể, “Hoả diệm”
thể, “Phi nhạ n” thể, “Phậ t ấ n diệp vậ n”, “Trà ng ca” thể củ a Triệu Cá t Sĩ, “Ngư phủ từ ” củ a
Trầ n Kế nhà Minh, thể đả o cú và thể thuyền liên, 57 thể).

“Ngoà i ra, lạ i có 46 thể cá ch, nhưng khô ng ngoà i thơ 4 chữ , 5 chữ , 7 chữ , mà trù ng phứ c
khiên cưỡ ng, khô ng đủ lấ y đượ c, chưa có nhưng khô ng thể thiếu, cứ ghi chép để đó
cũ ng đượ c (“Nhị cú ca” thể củ a Kinh Kha, “Nhấ t cú ca” thể củ a Há n thư, “Hậ u chương tự
tiếp tiền chương” củ a Tà o Tử Kiến, “Tă ng tự ” thể củ a Dữ u Tín nhà Bắ c Chu, “Diên đả o
vậ n” thể củ a Giả n Vă n đế nhà Lương, “Tướ ng quâ n quan” thể, “Sa danh” thể, “Thuyền
danh” thể, “Thả o danh” thể, “Thú danh” thể củ a Nguyên đế ; “Danh” thể củ a Phạ m Vâ n
Châ u, “Lụ c giá p” thể củ a Trầ n Thẩ m Quýnh, “Giả m tự ” thể củ a Vương Duy, “Đoạ n cú ” thể
củ a Lý Bạ ch ; “Thủ vĩ đố i” thể, “Tự u cú đố i” thể, “Lộ c lư” thể, “Trà ng xuâ n” thể, “Phâ n
triệt” thể, “Dao đính” thể, “Hư thự c tương giá n” thể, “Xong khở i đan kết” thể, “Đan khở i
xong kết” thể củ a Đỗ Phủ ; “Tam vậ n thi” thể củ a Lý ích ; “Thủ vĩ bấ t đố i” thể, “Tá đố i”
thể củ a Mạ nh Hiệu Nhiên ; “Thượ ng toà n bình, hạ toà n trắ c” thể củ a Lụ c Quy Mô ng” ;
“Tứ thanh thi” thể, “Tính danh” thể củ a Khổ ng Bình Trọ ng nhà Tố ng ; “Dượ c danh thi”
thể củ a Dớ i Bính ; “Lưỡ ng đầ u tiêm tiêm” thể, “Cổ ngũ tạ p tổ thi” thể, “Tố ng thi giao cổ
đố i” thể, “Bồ i giai” thể, “Sú c cú ” thể, “Cấ m hoá n” thể, “Trắ c khở i” thể, “Phong yêu” thể,
“Đoạ n huyền” thể, “Song thanh điệp vậ n” thể củ a Trương Thuấ n Dâ n, “Dao đố i” thể củ a
Trịnh Đô Quan ; “Bà n trung” thể củ a vợ Tô Bá Ngọ c ; “Thậ p nhị thờ i thầ n” thể, “Nhấ t tự
chí thấ t tự ” thể, “Nhấ t tự chí cử u tự ” thể, “Thậ p tự ” thể củ a Hồ Nghiễm nhà Minh, gồ m
46 thể).

Cá c quan đều đứ ng ra lạ y tạ . Vua lạ i dụ rằ ng : “Nà y, thơ : ở trong bụ ng là chí, nó i ra là

thơ, thơ để tả tính tình, chính giá o hoá , là lò ng củ a trờ i đấ t đó . Thá nh nhâ n nó i khô ng
họ c Thi khô ng thể nó i đượ c”. Vậ y, thơ, khô ng thể khô ng họ c, là rõ rà ng lắ m. Nhưng thi ở
trong thi, tuy gố c ở tính tình, mà thể cá ch thi cũ ng khô ng thể khô ng biết rõ , nếu thể cá ch
khô ng biết rõ , thì giỏ i đến 8 lầ n xoa tay là m thà nh bà i phú ((1) Tá m lầ n xoa tay là m
xong bà i phú : Ô n Đình Quâ n mỗ i khi và o thi cứ 8 lầ n xoa tay thì là m đượ c 1 bà i phú
(theo Vậ n phủ , bộ xoa).1), tà i rộ ng đến 7 bướ c là m đượ c bà i thơ ((2) Bảy bướ c là m xong
bà i thơ : Tà o Thự c con Tà o Thá o, đờ i Tam quố c, có tà i mẫ n tiệp, thấ t bộ thà nh thi.2),
cũ ng khó thố trí đượ c, từ đờ i xưa cá c bậ c đế vương, cá c bà i thơ to tá t khô ng phả i là
khô ng có nhiều, cá c nhà thi hà o là m ra thơ cũ ng khô ng ít, mộ t đờ i có thể cá ch mộ t đờ i,
mộ t nhà có thể cá ch mộ t nhà , mà thấ y ở thơ Cổ tuyển ((3) Cổ tuyển : về Chiêu Minh thá i
tử mà có tên là Cổ tuyển (theo Từ nguyên).3) sá ch Ngọ c hả i ((4) Ngọ c hả i : là bộ sá ch
quý củ a Vương ứ ng Lâ n nhà Tố ng là m ra, tra ở bộ hả i : trong Từ nguyên.4) độ châ m
cũ ng ít. Ta lú c rỗ i việc, đọ c sá ch xong lạ i là m thơ kỷ sự , khô ng ngờ ngà y thá ng kế tiếp
mã i, tích thà nh mộ t pho sá ch, nhữ ng nghĩa mầ u nhiệm củ a thơ, ngà y hiểu đượ c cà ng
sâ u, suy nguyên đến chỗ gố c nguồ n, thự c là xem đến biển thì nướ c khô ng kể và o đâ u cả ,
nhưng xem nướ c, tấ t phả i xem đến só ng nướ c. Hã y mong bướ c lên đượ c thềm nhà mớ i
và o trong nhà đượ c”.

Thườ ng tuâ n phụ ng mộ t bà i thơ thá nh chế nó i về tính thị, suy cho rộ ng ra, theo nguồ n
dò ng từ đờ i xưa đến đờ i nay, xét đến chỗ giố ng nhau chỗ khá c nhau củ a cá c nhà , tìm hết
cả chương phá p, phâ n biệt thể tà i, có bài theo thể cổ , có bài mớ i là m ra, đều đã biên và o
cá c tậ p thơ ngự chế rồ i. Lạ i nghĩ : nhà là m thơ có thể cá ch cũ ng như nhà dụ ng binh có
trậ n chính, trậ n kỳ, tham khả o cả đi mà cù ng nhìn cả hai đằ ng, khô ng bằ ng hợ p cả là m
mộ t mà tổ ng quá t lạ i để tiện xem xét để rõ là là m mớ i hay là thuậ t cũ . Cá c ngươi nên xét
rõ ngay trong cá c tậ p thơ ngự chế, phà m nhữ ng chỗ có quan hệ đến thể cách đờ i xưa và
đờ i nay, đều nên theo trướ c sau mà lầ n lượ t biên và o, ta sẽ gia â n ban và o chỗ vă n thư
củ a sĩ phu, cũ ng để giú p cho việc muố n xem cho rộ ng. Đến khi tậ p thơ biên xong tiến lên
ngự lã m, nhan sá ch đề là Ngự chế cổ kim thể cá ch thi phá p tậ p (gồ m hơn 70 thể đượ c
157 bà i thơ) : quầ n thầ n xin cho khắ c in. Vua ưng cho.

Vua thườ ng bả o cá c đạ i thầ n rằ ng : “Phép là m thơ củ a đờ i xưa, đờ i nay, nhiều đến 120
thể, thể nà o là dễ, thể nà o là khó ?”. Trương Đă ng Quế thưa rằ ng : “Tự chú ng tô i xem ra,
đều là khó cả !”. Vua nó i rằ ng : “Cổ thể, khô ng dễ họ c. Đạ i để, từ đờ i Tam đạ i trở về
trướ c, thể cá ch đều khó ; từ đờ i Tam đạ i trở về sau, xem ra hơi dễ. Đờ i cà ng về sau, thể
cá ch thơ cà ng yếu đi ! Nhà Đườ ng khô ng bằ ng nhà Há n, nhà Tố ng khô ng bằ ng nhà
Đườ ng”. Lạ i hỏ i : “Thơ có thể cấ m, bắ t đầ u từ bao giờ ?”. Vũ Phạ m Khả i thưa rằ ng : “Â u
Dương Tu xướ ng ra, Tô Đô ng Pha hoạ theo. Vua Cà n Long nhà Thanh phầ n nhiều dù ng
thể ấ y”.

Khâ m mệnh điểm duyệt biền binh 3 hạ t Thanh Hoá , Nghệ An và Hà Tĩnh. Nguyễn Lương
Nhà n về Kinh phụ c mệnh. Vua hỏ i : “Biền binh 3 tỉnh, so sá nh ra, hạ t nà o hơn ?”. Lương
Nhà n thưa rằ ng : “Tỉnh Thanh Hoá nhiều lính mớ i tuyển chưa đượ c thà nh thạ o. Nghệ
An, Hà Tĩnh hơi hơn”. Vua sai bộ Binh tra lệ phâ n ra từ ng hạ ng để thưở ng phạ t. Lương
Nhà n là ngườ i võ biền, tiến lui có khi mấ t thứ tự , vua bả o Trương Đằ ng Quế rằ ng :
“Lương Nhà n cũ ng là ngườ i là m đượ c việc, nhưng tính vẫ n khinh nhờ n, là vì khô ng có
họ c. Vả lạ i, dù ng ngườ i như dù ng cây gỗ , bỏ chỗ kém mà lấ y chỗ hơn ; nếu tấ t phả i cầ u
tà i đứ c đều giỏ i cả thì chưa dễ có đượ c nhiều ngườ i. Lấ y từ ng tiết mộ t, là đượ c”.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Â m vậ n là quả n hạ t củ a bà i thơ, tậ p vậ n là vă n sứ c củ a bà i thơ.

Bộ sá ch Vă n quy sẽ để bổ sung nhữ ng chỗ khuyết lượ c củ a bộ Vậ n phủ . Sá ch Vă n quy
là m xong thì họ c giả có chỗ bằ ng cứ mà tra xét, bấ t tấ t tìm ở cá c sá ch Tự điển và Vậ n
phủ , mà â m vậ n chữ nghĩa cũ ng biết đượ c rõ rà ng, là bờ bến cho hậ u họ c, giú p ích đượ c
nhiều lắ m. Cá c ngươi phả i nên gia tâ m dố c sứ c, ngườ i chă m thì khen, ngườ i lườ i thì thú c
đẩ y, để cho có sự khuyên ră n”. Rồ i sai đem bả n thả o mộ t vầ n “nhấ t đô ng” tiến trình. Dụ
rằ ng : “ấ y là đạ i lượ c đó , tự u trung có chỗ nà o cò n thiếu só t thì phả i bổ thêm, nếu phiền
nhũ ng thì bỏ bớ t đi”.
Sắ c cho bộ Hộ , Nộ i cá c và sở Thị vệ hộ i đồ ng vớ i Nộ i vụ phủ kê khai và tâ u lên nhữ ng
thứ bạ c đĩnh về cá c nă m Gia Long, Minh Mệnh và Thiệu Trị, phả i cho đủ 100 vạ n lạ ng để
và o cá i quỹ đự ng và ng cho cẩ n thậ n (nă m Gia Long khâ m định số bạ c đĩnh 5 vạ n đĩnh
nặ ng 40 000 lạ ng, đĩnh 1 lạ ng 3 vạ n đĩnh nặ ng 30.000 lạ ng, đĩnh 5 đồ ng câ n 2 vạ n đĩnh,
nặ ng 10.000 lạ ng. Nă m Minh Mệnh khâ m định : bạ c đĩnh 2.915 dậ t đĩnh, nặ ng 6.000
lạ ng 92 ; bạ c kiểu cũ ở cá c tỉnh : thứ đĩnh khâ m định : đĩnh bạ c 29.360 dậ t đĩnh, nặ ng
200.000 lạ ng ; bạ c cá c tỉnh ; thứ đĩnh 10 lạ ng 6 vạ n dậ t, nặ ng 600.000 lạ ng, kiểu bạ c mớ i
3 vạ n dậ t, nặ ng 300.000 lạ ng, hợ p cộ ng 1.000.000 lạ ng 9 đồ ng 2 phâ n. Lạ i lấ y 40 đĩnh
(nặ ng 400 lạ ng) tiến và o nộ i cung.

Phó lã nh binh tỉnh Bắ c Ninh là Nguyễn Tam tuổ i già , về hưu trí. Lấ y Phó vệ uý vệ Tiền
dinh Hổ oai là Nguyễn Đô ng thay và o.

Tỉnh Quả ng Yên có giặ c biển thườ ng ở ngoà i biển cấ t lẻn đó n cướ p nhữ ng ngườ i đá nh
lướ i tô m. Bang trưở ng Lư Cấ p Hỉ đố c suấ t thủ hạ dâ n phu vâ y bắ t đượ c 5 tên giặ c
Thanh, và thuyền bè khí giớ i. Việc đến tai vua. Thưở ng cho Cấ p Hỉ 3 đồ ng ngâ n tiền Phi
long hạ ng lớ n ; thủ hạ , dâ n phu 30 quan tiền. Nhữ ng tên phạ m bị bắ t giả i giao cho Khâ m
châ u nhậ n xét.

Bình Thá i thá i trưở ng cô ng chú a Ngọ c Châ u, Bả o Thậ un thá i trưở ng cô ng chú a Ngọ c
Xuyến tâ u : “Có đền thờ mẹ đẻ ở là ng Phù Trạ ch, phủ Thừ a Thiên, xin trích 10 tên dâ n
phu sở tạ i miễn trừ cho binh dao, để sung và o việc coi giữ đền”. Vua bả o bộ Lễ rằ ng :
“Việc xin đây cũ ng khô ng phả i lệ, nhưng vì 2 cô ng chú a đều khô ng có con, nên tạ m
chuẩ n y cho lờ i xin. Sau nà y khô ng đượ c viện để là m lệ”.

Phó vệ uý vệ Tả dinh Hổ oai là Lê Vă n Sinh vì mỏ i mệt, giá ng bổ Cai độ i ; thự Phó vệ uý

vệ Hữ u dinh Thầ n cơ là Tô n Thấ t Tườ ng bị bệnh, chuẩ n cho ở chỗ trọ dưỡ ng bệnh. Cho
Phó vệ uý vệ Phấ n vũ dinh Tiền phong là Mai Cô ng Cẩ n thă ng thự Phó vệ uý vệ Tả dinh
Hổ oai ; Cai độ i cơ Trung tỉnh Quả ng Nam là Nguyễn Nhà n bổ thụ Thà nh thủ uý, thă ng
thự Phó vệ uý vệ Phấ n vũ dinh Tiền phong ; Cai độ i vệ Tả dinh Hổ oai là Hoà ng Đứ c
thă ng thự Phó vệ uý vệ Hữ u dinh Thầ n cơ. Sai cá c bả o cấ m binh quâ n Vũ lâ m và thố ng
quả n đạ i viên cá c quâ n dinh Kỳ võ , Thượ ng tứ , chọ n cử cai độ i và suấ t độ i ở dướ i cờ : ai
thâ n thể khoẻ mạ nh, sai phá i đắ c lự c có thể là m đượ c tú c vệ đều phả i cử ra 1 ngườ i.

Quan ở Quố c tử giá m là bọ n Nguyễn Cô ng Hợ p theo lệ sá t hạ ch cá c giá m sinh họ c ở

Giá m, là m danh sá ch tâ u lên. Lạ i sai Thiêm sự phủ Thiêm sự sung Toả n tu Sử quá n
Phạ m Hữ u Nghi, Hồ ng lô Tự khanh sung Toả n tu Sử quá n Nguyễn Du((1) Nguyễn Du
nà y khá c vớ i Nguyễn Du (1765 – 1820), tá c giả Truyện Kiều.1) sung chá nh phó chủ
khả o, Lang trung Phạ m Chi Hương, Nguyễn Hữ u Độ , Thị giả ng họ c sĩ Vũ Cô ng Độ , Viên
ngoạ i lang Nguyễn Xuâ n Thọ sung phâ n khả o, đến Quố c tử giá m chiếu y như phép thi,
duyệt lạ i 3 ngà y : ai trú ng thì chuẩ n cho đượ c dự thi Hộ i.

Hai ngườ i con chá u nhà Lê bị an sá p ở tỉnh Quả ng Nam, vì nghèo, trố n về nguyên quá n,
bị bắ t, đều phả i tộ i trượ ng đồ . Hết hạ n, lạ i sai an sá p như cũ . Quan tỉnh và phủ huyện sở
tạ i cù ng ngườ i coi giữ đèo Hả i Vâ n và cử a biển Quả ng Bình vì khô ng kiểm điểm chặ t chẽ,
đều phả i tra hỏ i, ghi chứ c vụ và tên, phâ n biệt giá ng và phạ t.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXVI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a xuâ n, thá ng 3. á c Man ở tỉnh Quả ng Ngã i
cướ p đồ n Bình Bả o. Thự á n sá t Mai Đứ c Thườ ng đi ngay đến tậ n chỗ ấ y, đố c quâ n để
bắ t. Hơn 10 tên Man đều chạ y trố n. Bắ t đượ c 1 tên đầ u mụ c là Duy. Việc đến tai vua.
Thưở ng cho Đứ c Thườ ng kỷ lụ c mộ t thứ . Nhữ ng quâ n dâ n đi chuyến ấ y đượ c 30 quan
tiền. Tên Duy phả i giam cấ m lạ i, bắ t phả i dẫ n dụ nhữ ng ngườ i cù ng bọ n ra thú . Sau đó
Duy cấ t lẻn trố n thoá t. Ngườ i chủ thư và ngườ i coi ngụ c đều phả i tộ i.
Quâ n thuyền củ a ngườ i Tâ y dương sinh sự ở cử a biển Đà Nẵ ng. Từ khi Mai Cô ng Ngô n
đến cử a biển, bố trí quâ n thuỷ, quâ n lụ c để là m cá i thế dự a nhau. Quâ n dung rấ t lộ ng
lẫ y. Ngườ i Tâ y dương chự c muố n lên bờ , bị biền binh ở thuyền Phấ n Bằ ng ngă n lạ i ;
ngườ i Tây dương biết là khô ng có thể xâ m phạ m đượ c, lạ i về chỗ đỗ thuyền trướ c.

Vua khen là biết là m cơ ứ ng biến, thưở ng cho viên quả n đố c ở thuyền 1 đồ ng kim tiền
Tam thọ , cá c suấ t độ i mỗ i ngườ i 1 đồ ng ngâ n tiền Song long hạ ng lớ n, biền binh 100
quan tiền. Bọ n Cô ng Ngô n mặ t ngoà i thâ n thiện vớ i ngườ i Tâ y dương [nhưng bề trong]
mậ t lệnh cho cá c quâ n đính ngà y hộ i đá nh. Có 1 tên tiểu biền Vũ Vă n Điểm bị bọ n Tâ y
dương bắ t đượ c. Chú ng tìm đượ c bả n ướ c thú c củ a quâ n cơ, vì thế hiểu ngầ m tình trạ ng
trong quâ n thứ . Gặ p ngay thuyền ở Kinh chạ y đến ngoà i biển, ngườ i Tâ y dương đến
ngay chỗ quâ n Đà o Trí Phú , giả cá ch xin hoà , Trí Phú cũ ng tin, đó ng quâ n khô ng hà nh
độ ng gì. Đến ngà y hô m sau, giờ Ngọ , bọ n Tâ y dương tự nhiên nổ sú ng ầ m ỹ, dồ n bắ n cả
và o thuyền quan. Quan quâ n giở tay khô ng kịp, 5 chiếc thuyền đồ ng chố c lá t đều bị đắ m
mà vỡ cả . Lã nh binh Nguyễn Đứ c Chung, Hiệp quả n Lý Điển đều chết ở trậ n, biền binh
chết hơn 40 ngườ i, bị thương hơn 90 ngườ i, cò n 104 ngườ i khô ng biết trô i giạ t đi đâ u ;
sú ng và khí giớ i chìm mấ t rấ t nhiều (10 cỗ sú ng Chu y bằ ng gang, 3 cỗ sú ng Chấ n hả i
bằ ng gang, 15 cỗ sú ng quá sơn bằ ng đồ ng, các khí giớ i chìm mấ t rấ t nhiều). Hô m sau
thuyền Tâ y dương giương buồ m chạ y đi. Khô ng có mộ t ngườ i nà o đuổ i theo !

Việc đến tai vua. Vua than thở rằ ng : “5 chiếc thuyền đồ ng lạ i bị giặ c Tâ y dương bắ n,
khô ng ngờ quan quâ n hèn yếu đến như thế, đá ng tiếc lắ m, bọ n Cô ng Ngô n khô ng
nghiêm quâ n luậ t để đến tiết lộ quâ n cơ, là mộ t tộ i ; sau khi đã lỡ việc, khô ng đố c thú c
quan quâ n hết sứ c mà đá nh, dù ng cá c sú ng to ở thà nh đà i, đá nh dữ giết giặ c để giã i lò ng
cô ng phẫ n, thế là hai tộ i ; thuyền giặ c trố n đi rồ i mà hai phá o đà i Phò ng Hả i, Định Hả i
lặ ng yên, khô ng bắ n mộ t phá t nà o để chặ n đườ ng đi củ a giặ c, thế là ba tộ i !”. Lậ p tứ c sai
Biện lý bộ Cô ng là Vương Hữ u Quang, Cấ p sự trung là Trầ n Gia đi ngay thuyền đến để
tra hỏ i, biết hết nhữ ng tình trạ ng điều khiển thấ t sá ch và biền binh nhú t nhá t. Vũ Vă n
Điểm phả i chém bêu đầ u, Lê Vă n Phá p, Nguyễn Tri, Nguyễn Quyến, Nguyễn Hi, Lê Tầ n
đều phả i trả m giam hậ u, thự Lã nh binh Nguyễn Đứ c Tậ p phả i phá t vã ng đi nơi thà nh
tấ n để ra sứ c là m việc chuộ c tộ i, Phó vệ uý Tô n Thấ t Nă ng, Thà nh thủ uý Vũ Lự c,
Nguyễn Liêu bị cá ch chứ c, phá t về ty Hộ vệ, ra sứ c là m việc. Mai Cô ng Ngô n giá ng xuố ng
chứ c Chưở ng vệ ; Đà o Trí Phú giá ng xuố ng chứ c Lang trung ; Lý Vă n Phứ c, Nguyễn Đình
tâ n đều cá ch chứ c, phá t đi là m quâ n ở dinh Kỳ võ . Nguyễn Đứ c Chung, tặ ng Chưở ng vệ,
cấ p tuấ t 30 lạ ng bạ c, lạ i cho ấ m mộ t ngườ i con là m Cẩ m y thiên hộ ; Lý Điển đượ c truy
tặ ng Phó vệ uý thuộ c Thuỷ sư, cấ p cho 20 lạ ng bạ c, lạ i cho ấ m mộ t con là m Cẩ m y bá
hộ ; 5 ngườ i suấ t độ i, độ i trưở ng, đều truy tặ ng và cấ p bạ c cho có khá c nhau ; binh đinh
thì chiểu lệ cấ p tuấ t, lạ i tha cho mộ t ngườ i con hoặ c mộ t ngườ i chá u khô ng phả i bắ t lính
; đến ban tế mộ t đà n ở bã i biển. Ngườ i bị thương thì cấp cho tiền. Tả vệ uý dinh Thầ n cơ
là Tô n Thấ t Chu rồ i chết vì bị thương, tặ ng cho hà m Vệ uý.

Từ sau khi cử a biển Đà Nẵ ng bị lỡ việc, vua rấ t tứ c giậ n, bụ ng thườ ng khô ng vui. Mộ t

đêm, đến chơi Duyệt Thị đườ ng. Quả n lĩnh thị vệ Nguyễn Trọ ng Tính, Hiệp lĩnh Vũ Vă n
Trí đều mả i ngủ quên mấ t ; phạ t Trí 80 trượ ng, giá ng Tính mộ t cấ p. Lạ i hỏ i việc tu bổ
thuyền bè, Viên ngoạ i lang bộ Cô ng đương trự c là Dương Vă n Trinh khô ng thưa lạ i
đượ c, sai đá nh đau 100 trượ ng. Cá c bề tô i là Vũ Phạ m Khả i phiếu nghĩ khô ng hợ p ý Chỉ,
sai Hình bộ Tham tri Bù i Quỹ truyền Chỉ đá nh 40 roi, mộ t lá t lạ i tha. Dụ rằ ng : “Tạ m để
gọ i tỉnh đó thô i !” Thuộ c viên Nộ i cá c là Nguyễn Vă n Siêu vì là m phiếu lầ m lờ i nó i trong
Chỉ dụ , phạ t 80 trượ ng.

Thườ ng khi rỗ i việc, xa giá đến đình Doã n Vũ , diễn tậ p bắ n sú ng. Sai cá c quâ n bó cỏ và o
là m hình ngườ i Tâ y dương, ai bắ n trú ng thì thưở ng cho kim tiền, ngâ n tiền.

Vua đương triều, hỏ i đạ i thầ n viện Cơ mậ t ở trướ c mặ t rằ ng : “Thuyền Tâ y dương đến

đâ y, chỉ cầ n có hai việc là bỏ cấ m [đạ o Gia tô ] và thô ng thương mà thô i. Thô ng thương
thì đượ c, cấ m [đạ o], có thể bỏ đượ c khô ng ?”. Trương Đă ng Quế thưa rằ ng : “Chú ng đã
sinh chuyện ra trướ c, khô ng thể lạ i mong khoan điển !”. Vua nó i : ngườ i Tâ y dương lò ng
vố n giả o trá , nếu cấ m [đạ o] thì Anh Cá t Lợ i nghe thấ y, cũ ng sẽ cầ u xin bỏ cấ m thuố c
phiện. Nhung Địch là giố ng sà i lang, khô ng thể thoả mã n nó đượ c ! Là m thế nà o mà việc
gì cũ ng theo gượ ng như chú ng sở cầ u ? Vả lạ i, đạ o Gia tô là tà giá o, cá i hạ i rồ i đến bớ i
chuyện ngoà i biên, mở đườ ng chinh chiến. Thuố c phiện là thứ thuố c mê, cá i hạ i rồ i đến
khuynh gia bạ i sả n, hạ i tính mệnh ngườ i. Hai việc ấ y đều là điều nghiêm cấ m ở trong
nướ c, ta sẽ giá ng dụ để và o quố c sử truyền lạ i đờ i sau, để nghiêm tuyệt xa đi mà ngă n
chặ n mố i lo ở ngoà i”. Lạ i bả o các đạ i thầ n rằ ng : “Tâ y dương vố n khô ng phả i mộ t nướ c.
Thí dụ như nướ c Phậ t Lan Tâ y, từ trướ c đến nay cũ ng chưa nghe thấ y có cá i tên Tâ y
dương ấ y, xem thư củ a chú ng đưa đến, đã khô ng phả i tự quố c vương ra, mà hiệu cờ
cũ ng là cờ mớ i chế, hay là chú ng tự lậ p ra bộ lạ c, cũ ng chưa thể biết đượ c. Vả lạ i, ngườ i
nướ c Phú Lã ng Sa từ trướ c đến nay có phạ m cấ m, nhiều lầ n đã đượ c tha cho về, y đá ng
ơn ta, có thấ t vọ ng gì mà sinh ra ý khá c. Việc đó hã y đợ i thuyền quan phá i ra biển về, để
hỏ i xem tình ý củ a chú ng thế nà o. Nếu bọ n Nhung Địch quả sinh bụ ng dạ gì, thì tỉnh Gia
Định và Hả i Phò ng cũ ng là chỗ quan yếu, khô ng riêng Đà Nẵ ng mà thô i !”

Chiếu truyền cá c tướ ng ở Trấ n Tâ y : xong việc binh rồ i, kéo quâ n chuyển về tỉnh An
Giang để nghỉ ngơi. Vũ Vă n Giả i và Nguyễn Tri Phương tâ u nó i : “Quâ n ta từ sau khi bình
định đượ c Trấ n Tâ y, nhâ n cá i đấ t ấ y đó ng đạ i binh, để trấ n á p và vỗ yên [nhâ n dâ n],
nhưng đều tuỳ thế đặ t ra đồ n trạ i. Nhữ ng nhà cô ng ở chỗ nú i đấ t có nhiều, cò n cá i thà nh
xâ y bằ ng gạ ch mà hạ đượ c cũ ng tu bổ thêm và o để chứ a quâ n nhu. Chỗ Tiền Giang, Hậ u
Giang, từ Tầ m Vu, sá ch Cầ n Đa trở xuố ng, cũ ng liên lạ c đặ t đồ n, lưu quâ n để phò ng giữ .
Nay chú ng đã xin là m tô i, dâ ng lễ cố ng, thì quâ n ta kéo về. Cò n ở bên ngoà i đồ n trấ n,
nguyên trướ c đặ t ra 3 đồ n, triệt huỷ đi mộ t sở phá o đà i xâ y bằ ng gạ ch đá , xin giao cho
phiên thầ n Sá Ong Giun đi lạ i đó ng ở đấy ; đến như cá c đồ n trạ i : Tiền Giang từ Sá ch Cầ n
cho đến Việt Giang, Hậ u Giang từ Tầ m Vu cho đến Long Sơn, rồ i lầ n lượ t cũ ng triệt huỷ
đi. Duy có tỉnh An Giang tiếp liền vớ i cả nh thổ Châ n Lạ p, chỗ Hậ u Giang xin lấ y đồ n Bình
Di là m địa đầ u, chỗ Tiền Giang lấ y bã i sô ng thô n Tiến An là m địa đầ u, cù ng vớ i đồ n trạ i
nguyên đặ t ở duyên biên cá c tỉnh An Giang, Định Tườ ng, Định Biên, nên sử a sang cho
thêm rộ ng ra để lưu quâ n phò ng thủ . Cò n các vệ cơ củ a quâ n Kinh và cá c tỉnh đi đó ng
thú thì cho về để nghỉ ngơi”.

Vua ưng cho lờ i xin, sai hộ i đồ ng vớ i tỉnh An Giang thương lượ ng để thi hà nh. Sau đó
quan tỉnh An Giang tâ u nó i : “Trong hạ t có 8 đồ n như Tâ n Châ u, An Lạ c, Vĩnh Thà nh, Cầ u
Thă ng, Trung Khoan, Tá i Xuấ t, Hưng Nhượ ng và Ba Xuyên, hoặ c bứ c gầ n vớ i đấ t giặ c,
hoặ c xa cách tỉnh thà nh, đều là chỗ quan yếu, nhữ ng biền binh trướ c phá i đến, nghĩ nên
cứ ở nguyên đấ y để phò ng thủ . Cò n 3 đồ n Bình Thiên, Long Sơn và Thả o Tham, khô ng
quan yếu gì lắ m, cù ng vớ i cá c đồ n ở mộ t giả i sô ng Vĩnh Tế hiện đã có đạ o quâ n trấ n á p,
biền binh trướ c phá i đến xin liệu cho rú t bớ t đi. Lạ i, nhữ ng biền binh trướ c phá i đi tuầ n
tiễu ở đườ ng sô ng và trú phò ng ở đồ n Đa Phướ c, xin cho triệt về”. Vua ưng cho.

Quâ n thứ Trấ n Tâ y là bọ n Tướ ng quâ n Vũ Vă n Giả i, Tổ ng đố c Lê Vă n Phú , Khâ m sai đạ i

thầ n Nguyễn Tri Phương ; Tham tá n Doã n Uẩ n, Đề dố c Nguyễn Vă n Hoà ng vì việc quâ n
ở biên cương đã xong, là m tậ p tâ u lên, đạ i lượ c rằ ng :

“Thá nh nhâ n bình định hoạ loạ n, đá nh dẹp có cô ng tố t để chính định nướ c nhà ; Vương
giả chế ngự Man di, kẻ phả n đã quy thà nh, thì vỗ về â n đứ c. Bả y đứ c vũ nó i đến yên hoà
dâ n chú ng, thô i cả việc binh đao ; chín đạ o thườ ng nó i đến yên ủ i phương xa, chính ở
trong phương sá ch. Nướ c Cao Miên kia ở phía tâ y nướ c ta. Ngoà i thanh giá o mà là m tô i,
lặ n suố i non để đến cố ng. Đã giữ chứ c phậ n, lạ i là m phiên thầ n. Tuy phả n Phướ c vô
thườ ng, vẫ n thó i cũ củ a bọ n Di Địch, mà sinh thà nh khô ng só t, là chí nhâ n củ a đấ ng cao
dà y.

“Kính vâ ng Thế tổ Cao hoà ng đế ta : xét bụ ng thự c quy thà nh rộ ng ra ơn yên ủ i. Trừ giặ c
Xiêm để yên cho nướ c. Lậ p phiên vương để giữ cho cò n. Cấ p thó c kho cho đủ dù ng, đặ t
quan quâ n để bả o hộ , xây dự ng cho nướ c phiên kia đã đầ y đủ lắ m. Nhưng mà , giặ c Xiêm
lạ i kéo sang, nướ c Mên khô ng giữ nổ i. Khi phiên vương là Chă n chạ y đến tỉnh Vĩnh
Long, nướ c ấ y đã khô ng phả i là nướ c rồ i.

“Kính vâ ng Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta : Nhâ n â n rộ ng khắ p, giá o hoá thầ n minh. Nghĩ
đến phiên thuộ c vẫ n đờ i đờ i là m tô i, ngă n kẻ ngoạ i xâ m mà đưa về nướ c. Lạ i phá i quan
quâ n đến tổ ng nhiếp đấ t ấ y. Bờ cõ i chấ n chỉnh lạ i, nhâ n dâ n vỗ về cho. Đến khi Phiên
vương là Chă n chết đi, cò n và i con gá i cũ ng đượ c â n phong, cả đến Man thầ n cũ ng gia
quan tướ c. Lạ i cho bổ ng lộ c để cứ u nạ n đó i, cho tên họ đổ i chính sự phiền hà . Dâ n Thổ
Man nhờ đó đượ c yên, tô n tự Man nhờ đó khô ng tuyệt. Trô ng đến chỗ xâ y dự ng củ a
triều ta, lò ng hậ u biết là chừ ng nà o !
Mớ i đâ y, dò ng dõ i nướ c kia là Sá Ong Giun : lưu lạ c từ thuở nhỏ , nương mình ở cõ i xa. Vì
bọ n Man xuẩ n ngu, vô cố mở cử a cho giặ c, bị giặ c Xiêm cà n rỡ , dự a chỗ bụ i rậ m nấ p
quâ n, khiến cho đầ u mụ c nướ c Xiêm là Phi Nhã Chấ t Tri nhâ n lú c rố i ren, là m cho bừ a
bã i ! Lén chiếm đấ t Man, cướ p bó c dâ n chú ng !

“Hoà ng thượ ng ta : khi mớ i nố i ngô i, cò n bậ n bụ ng việc quâ n dâ n, mưu xa chưa kịp nghĩ
tớ i, cũ ng là quyền nghi mộ t thờ i, để châ m chướ c việc trướ c, việc sau, việc gố c việc ngọ n.
Cho nên, cấ t quâ n đá nh dẹp, là m trọ n cô ng việc chưa xong, nghỉ quâ n yên dâ n, mong
hưở ng thá i bình thịnh hộ i ; là cò n để đợ i về sau đó .

“Kính nghĩ hoà ng đế bệ hạ : giữ a trờ i cầ m vậ n, thượ ng thá nh thô ng tà i. Mưu trướ c kính
vâ ng, đứ c đờ i mong kịp. Vậ n dụ ng gồ m hai vă n võ , có cương, có nhu ; kinh luâ n tri cả
trong ngoà i, có uy, có tín. Bờ cõ i thanh minh gặ p hộ i, muô n dâ n vui vẻ phụ thà nh ; biên
trù xếp đặ t sự nghi, chí hiếu phả i cầ n kế thuậ t.

“Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t, thứ hai [1841-1842], bọ n cuồ ng Hồ khô ng lượ ng lự c, kéo cả
nướ c đến xâ m lă ng, xui giụ c thổ dâ n, nổ i lên nhiễu loạ n, thườ ng bị quâ n ta đá nh riết :
Lầ n trướ c đá nh phá ở tỉnh Hà Tiên, lầ n sau đá nh phá ở sô ng Vĩnh Tế. Hai hò n đả o, bảy
ngọ n nú i ((1) Bảy ngọ n nú i : thuộ c tỉnh An Giang, đã chua ở trên.1) bị đá nh tơi bờ i, đấ t
Lạ c Hoá , đấ t Ba Xuyên, dẹp yên lầ n lượ t. Nếu đương lú c quâ n uy lừ ng lẫ y, có thể lậ p
đượ c cô ng đã ng bình. Duy lò ng vua ngạ i phiền dâ n lự c, chỉ muố n đượ c yên, nên quâ n
trờ i khô ng phả i đuổ i cù ng, lui cho 3 xá ((2) Ba xá : hai bên đó ng quâ n đố i diện đá nh
nhau, sau khi điều đình, mộ t bên bằ ng lò ng rú t quâ n lui xa mộ t khoả ng cự ly nhấ t
định.2). Nhưng mà dâ n Man kia khổ vớ i ngườ i Xiêm tà n ngượ c, thích chính sá ch ta
khoan hồ ng, khô ng chịu đượ c bọ n giặ c trưng cầ u, ngà y mong cho quâ n vua đến cứ u.
Thổ mụ c thì cù ng đến xin cứ u viện, thổ dâ n thì đem gia quyến quy thà nh. Vua đến, đem
lạ i cuộ c số ng cho dâ n, như đạ i hạ n mong mưa rà o xuố ng ; trờ i đá nh kẻ có tộ i, quâ n nhâ n
nghĩa kéo đến kịp thờ i.

“Mớ i từ nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845], thắ ng toá n ban tự cử u trù ng, hù ng binh tiến đi ba
lộ . Có oai quyền, có â n trạ ch, vừ a đá nh dẹp, vừ a vỗ yên. Hạ trạ i giặ c ở Tầ m Bô n, Ba Nam,
quâ n thanh lừ ng lẫ y trướ c, đá nh đồ n giặ c ở Chi Đam, Vịnh Bích, thế thắ ng khô ng ai
đương. Thuyền tà u như ngự a chạ y ở đầ m sô ng, sú ng ố ng như sấ m vang ở hang nú i. Mộ t
quâ n thẳ ng trỏ , đồ n Đà m Luỹ đuổ i hết tổ chim ; hai đạ o giá p cô ng, đồ n Sá ch Sô sá t đến
lỗ kiến. Luô n mấ y tuầ n, ta đã đá nh đượ c ; dự a chỗ hiểm, chú ng cò n kéo dài. Đồ n luỹ
thuyền bè kéo liền và i dặ m ; Lao, Cô i, Xiêm, Lạ p tụ họ p như rừ ng ! Khoá sắ t ngang sô ng,
tự nghĩ Thạ ch Đầ u ((3) Thạ ch Đầ u : chỗ Ngô Tô n Quyền đó ng đô trướ c. Đến đờ i Tô n
Hiệu, Vương Tuấ n nhà Tấ n đem quâ n đến đá nh, Tô n Hiệu sai đặ t khoá sắ t ở lò ng sô ng,
tưở ng là vữ ng chắ c, nhưng Vương Tuấ n cũ ng đá nh tan.3) đã vữ ng chắ c ; Tầ m Tò ng ((4)
Tầ m Tò ng : tên mộ t vua nướ c Thụ c về thờ i cổ , vua ở đâ u thì chia đấ t cho dâ n ở xú m xít
xung quanh và đườ ng và o Thụ c như đườ ng chim, ít ngườ i và o đượ c.4) chia đấ t, lạ i khoe
đườ ng Thụ c khó đá nh và o.

“Phụ ng mệnh hoà ng thượ ng ta, chỉ bả o cơ nghi, đô n đố c tướ ng sĩ. Thế rồ i, ba quâ n gắ ng
sứ c, bá ch thầ n hiển linh. Nướ c thu đầ y, chiến thuyền tiến nhanh ; gió đô ng thuậ n, buồ m
thuyền đi chó ng. Chú ng đương khô ng đườ ng tiến thoá i, ta đã đá nh giá p trướ c sau. Sú ng
lớ n vang đến trờ i, só ng to sô i cả đấ t. Mộ t trậ n đá nh đạ p bằ ng luỹ sắ t, thế như đố t nắ m
lô ng ; mộ t buổ i sá ng hạ luô n thà nh đố ng, binh khí khô ng giâ y má u. Thu đượ c khí giớ i,
chấ t như nú i cao Hù ng Nhĩ ; bắ t đượ c thuyền quâ n, chứ a ở sô ng Giang Lă ng chậ t. Bọ n
giặ c nộ p đầ u hơn 600 đứ a, xá c chết chô n đầ y nấ m, đầ y mồ ; Man thổ quy thà nh hơn hai
vạ n dâ n, tranh nhau đó n dâ ng cơm, dâ ng rượ u. Kể từ khi ra quâ n chưa qua mộ t thờ i, lấ y
5.000 quâ n thú ngoà i biên, phá đượ c vạ n quâ n Xiêm, Lạ p. Khô ng phả i gọ i quâ n, đã bình
đượ c giặ c. Võ cô ng như thế khô ng phả i sứ c ngườ i. Thự c nhờ oai liệt Thá nh tổ Nhâ n
hoà ng đế ta để lạ i vẫ n hiển linh ở trên trờ i, mà hoà ng thượ ng ta trí đoá n mưu sâ u cũ ng
hợ p vớ i đờ i cổ , nên mớ i đượ c như vậ y.

“Đến khi tiến đuổ i đến đấ t Sà Nă ng, đấ t Lư Việt, vâ y sá t đến đấ t Vịnh Long, đấ t Ô Đô ng.
Giặ c như con cọ p bị đó i, ve vả y đuô i để chự c kêu van ; chú ng tự a con thỏ gian ngoan,
muố n lá nh mình mà khô ng có đấ t ! Ngườ i Man sợ hã i, đưa thư xin hoã n chiến cho ; quâ n
ta tiếng tă m vang lừ ng, từ trướ c đã nhậ n cho giặ c xin hà ng. Thế là thiên hạ khô ng ai
địch đượ c, nổ i tiếng chín lầ n đá nh củ a Vương Lư. Khô ng đá nh mà phụ c đượ c ngườ i,
thự c diệu kế vạ n toà n củ a bậ c thá nh võ . Thế cho nên ngườ i Xiêm La xin cầ u hoà trướ c,
cú i đầ u sợ uy ; tù trưở ng Man nhậ n tộ i đưa thư, kêu trờ i cả m đứ c.

Trong thá ng 12 nă m ngoá i, Sá Ong Giun kính uỷ sứ thầ n mang tờ biểu và lễ phẩ m đến
Kinh xin là m tô i và dâ ng cố ng, xin vua ban â n cho đượ c dâ ng ngọ c cung, ngọ c cầ u, đờ i
là m thầ n thuộ c. Hoà ng thượ ng nghĩ đến nghĩa thờ i trướ c là thuộ c phiên, suy lò ng nhâ n
củ a đế vương thương nướ c nhỏ , đã chuẩ n cho sứ thầ n tiến Kinh chiêm bá i. Lạ i ban luô n
â n dụ , phong Sá Ong Giun là m Cao Miên quố c vương, ban cho sắ c ấ n ; con gá i Phiên
vương Chă n trướ c là Ngọ c Vâ n, phong cho là m Quậ n chú a, hiệp đồ ng vớ i nhau để trô ng
nom cai quả n thổ dâ n, giữ lấ y nghiệp củ a Phiên vương Chă n, mà đờ i đờ i là m hầ u phụ c ở
ngoà i phiên.

“Ngà y 30 thá ng nà y, bọ n khâ m sứ chú ng tô i phụ ng mệnh nhà vua đi đến tuyên phong,
khâ m ban sắ c ấ n và thưở ng cho cá c thứ . Chú ng tô i thấ y sắ c mệnh vừ a ban ra, biên thuỳ
đều vui vẻ, từ tù trưở ng đến dâ n Miên đều giơ tay lên trá n xưng tụ ng, đều nó i : rấ t lớ n
thay thiên hoà ng đế, â n đứ c như trờ i như đấ t ! Thự c đủ thấ y oai vua lừ ng lẫ y, thế nướ c
tô n nghiêm, nghĩa lớ n rõ rà ng, biên dâ n yên ổ n. Từ đâ y, đồ thêu dệt, á o bằ ng cỏ , đồ bằ ng
da theo như trong thiên “Vũ cố ng”((1) Vũ cố ng : mộ t thiên trong Kinh Thư.1) ; ngọ c
minh châ u, cá nh chim phí, cá nh chim thuý, đờ i đờ i vâ ng phụ c chế độ quâ n đà i. Lạ i độ i
ơn hoà ng đế bệ hạ : thầ n võ khô ng giết, đứ c trờ i hiếu sinh. Đá nh dẹp bố n phương, ra oai
cho kẻ khô ng đến chầ u, cố t để hoà n định an tậ p ; nố i đờ i đã tuyệt, nhắ c lạ i điển lễ đã bỏ ,
khô ng tham thổ địa nhâ n dâ n. Khu xử thuộ c phiên, thự c hết lò ng nhâ n nghĩa ; chế phụ c
ngoạ i lỗ , đều có cả â n uy. Cho nên, đứ c vua ban ra mà Hữ u miêu ((1) Hữ u miêu : mộ t tộ c
ở thờ i cổ Trung Quố c, trướ c chố ng lạ i Ngu Thuấ n, sau vì cả m đứ c hoá củ a Vua Thuấ n
mà thầ n phụ c.1) xa đến ; mưu vua tin thự c mà Từ phương ((2) Từ phương : mộ t hầ u
quố c về đờ i Chu.2) lạ i chầ u. Sẽ thấ y tiếng nghĩa truyền ra, nướ c ngoà i nghe khắ p ;
phương xa triều cố ng, tậ p họ p minh đườ ng. Rồ i thì, ngử a trô ng đứ c sá ng, nêu tỏ cô ng to,
thêm rự c rỡ trong sá ch Tiễu bình phương lượ c ; mà nghĩa cả , nhâ n to, cô ng lớ n, đứ c
thịnh, khắ c và o và ng đá, ghi ở Sử thư, để tỏ bả o đến ứ c muô n nă m lâ u dà i. Thô i ô i, tố t
lắ m thay !
“Chú ng tô i, chế khổ n khô ng tà i, chuyên chính có mệnh. Vâ ng lờ i phạ t tộ i, uy trờ i chuyển
đến phương xa ; thu quâ n kéo về, Phướ c đứ c toà n nhờ triều thá nh. Xe nguyên nhung
mườ i cỗ , thơ “Thụ chỉ” ((3) Thụ chỉ : mộ t thơ ở trong Kinh Thi.3) há t theo - tuổ i thiên tử
muô n nă m, tụ ng cá o thà nh kính chú c”. Vua phê và o tậ p tấ u và khen thưở ng.

Thị độ c họ c sĩ viện Hà n lâ m lĩnh Khâ m thiên giá m là Hoà ng Cô ng Dương chết (cấ p cho
100 quan tiền).

Mở rộ ng 2 viên trạ ch Dưỡ ng Thiện, Cẩ n Thiện (ở phía đô ng Kinh thà nh, ấ p Xuâ n Lộ c, An
Hộ i), xây dự ng phủ đệ. Nơi nà o mở và o nhà cử a củ a nhâ n dâ n đều cấ p cho tiền.

Dờ i đặ t đồ n Định An ở tỉnh Vĩnh Long. Đồ n cũ trướ c gầ n sá t sô ng to, bị nướ c chả y xó i.

Quan tỉnh là Ngô Vă n Nhai xin di sang chỗ bên hữ u, liệu mở thêm cho rộ ng. Vua y cho.
(Đồ n cũ 4 mặ t đều dà i 7 trượ ng 2 thướ c, cao 4 thướ c 5 tấ c, châ n rộ ng 6 thướ c ; đến đây
gia thêm ra đằ ng trướ c đằ ng sau hai mặ t đều dà i 12 trượ ng, bên tả bên hữ u hai mặ t đều
dà i 10 trượ ng).

Bắ t đầ u đặ t chứ c tổ ng đố c Nam - Ngã i và bố chính Quả ng Nam. Trướ c kia, Nam - Ngã i
đặ t mộ t viên tuầ n phủ , kiêm lĩnh bố chính ; đến đâ y vua thấ y hạ t ấy, trên tiếp vớ i dâ n
Man ở nơi nú i rừ ng, dướ i liền vớ i đồ n cử a biển, cô ng việc rấ t nhiều, mớ i bớ t chứ c danh
tuầ n phủ , đổ i đặ t chứ c tổ ng đố c Nam - Ngã i, chứ c bố chính Quả ng Nam đều mộ t viên.
Phà m nhữ ng cô ng việc về biên cương và mặ t biển, thì tổ ng đố c hộ i đồ ng vớ i bố chính,
lã nh binh, hết lò ng trù tính mà là m ; cò n tậ p tấ u thì chuyển dù ng ấ n quan phò ng tổ ng
đố c, các viên bố chính, lã nh binh đều ký tên ở bên dướ c tổ ng đố c. Cò n tấ t cả cá c việc
trong tỉnh đều chiếu theo lễ cũ thi hà nh.

Lấ y : Chưở ng vệ Tâ n Lộ c tử Mai Cô ng Ngô n thự Tổ ng đố c Nam - Ngã i, Lang trung Đà o

Trí Phú thự Bố chính Quả ng Nam ; Phó vệ uý vệ Nhị Hữ u bả o Mai Điền đổ i bổ Phó vệ uý
vệ Cấ m binh, gia hà m Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam, quả n chiếu thà nh đà i quâ n Thuỷ sư và
cô ng việc đồ n cử a Đà Nẵ ng. Nhâ n sai bọ n Mai Cô ng Ngô n đố c đồ ng vớ i Phó vệ uý vệ
Trung dinh Thầ n cơ là Nguyễn Quý, thự Lang trung bộ Binh là Vũ Duy Ninh xem xét chỗ
vụ ng Trà Sơn, chỗ nà o nên dự ng phá o đà i, luỹ đà i đặ t cỗ sú ng, mà có thể chế ngự đượ c
bọ n Tâ y dương, thì nhấ t nhấ t vẽ thà nh bả n đồ , nó i cho minh bạ ch, dá n kín lạ i. Đến khi
bả n đồ dâ ng lên, vua bả o bộ Binh rằ ng : “Cử a biển Đà Nẵ ng là nơi thuyền Tâ y dương ra
và o, việc phò ng bị rấ t phả i nghiêm mậ t. Nếu đắp mộ t cá i luỹ dà i ở vụ ng Trà Sơn, chỉ tố n
cô ng khô ng, khô ng gì bằ ng đặ t nhiều nú i đấ t để tiện việc bắ n sú ng là đắ c sá ch. Vả lạ i,
như trướ c kia, thuyền Tâ y dương trố n đi, phá o đà i phò ng mặ t biển cá ch nhau khô ng xa
gì, nếu cho thêm thuố c sú ng và o mà bắ n, há khô ng bắ n trú ng đượ c mộ t phá t ? thế mà
bọ n Mai Cô ng Ngô n mậ t trá t cho các phá o đà i, chô n giấ u thuố c sú ng, đến nỗ i lâ m thờ i
khô ng kịp bắ n đượ c mộ t phá t nà o, để lỡ mấ t cơ hộ i ấ y, rấ t đá ng tiếc !”

Triệu Tả Thị lang bộ Lễ sung biện cô ng việc Nộ i cá c quyền lĩnh Bố chính tỉnh Quả ng
Nam là Nguyễn Bá Nghi, Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ quyền lĩnh Phó lã nh binh
tỉnh Quả ng Nam là Nguyễn Nghĩa Thịnh, thự Chưở ng vệ quâ n Thuỷ sư là Phạ m Xích về
Kinh cung chứ c. Vệ binh dinh Kỳ võ đượ c triệt về hà ng ngũ cũ .

Bố chính tỉnh Quả ng Ngã i là Nguyễn Đứ c Hộ đã 70 tuổ i, dâ ng sớ xin về hưu. Vua nó i

rằ ng : “70 tuổ i về hưu là hậ u đã i nhữ ng bề tô i tuổ i già . Hộ tuy đã đến niên lệ, nhưng sứ c
chưa yếu, cò n gắ ng gượ ng là m việc đượ c, có thể lưu lạ i ở chứ c, việc gì phả i viện và o
lệ ?”.

Lấ y : thự Thượ ng thư bộ Lễ sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t Phan Thanh Giả n kiêm quả n ấ n
vụ Thá i thườ ng ; Lang trung ty Tâ n hưng ở bộ Lễ là Phan Huy Vịnh thă ng thự Quang lộ c
tự khanh, biện lý cô ng việc bộ Lễ.

Sai Trung quâ n Đô thố ng Chưở ng phủ sự Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự kiêm quả n ấ n triện
Hữ u quâ n ; Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Ninh Lạ c tử Nguyễn Tiến Lâ m kiêm quả n ấ n
triện Hậ u quâ n, đợ i Tô n Thấ t Bậ t hết hạ n, lạ i cung chứ c như cũ . Lạ i chuẩ n định cho đình
thầ n về ban võ : phà m có viên cử võ nà o thì đó ng ấ n đình thầ n như ban vă n.

Sai Chưở ng vệ quâ n Thuỷ sư Kinh kỳ là Nguyễn Vă n Lưu, Vệ uý là Nguyễn Tô , Nguyễn

Vă n Ký đố c suấ t thuyền quan và thuyền vậ n tả i, chở các hoá hạ ng ở Bắ c Kỳ và o Kinh,
chợ t có thuyền củ a ngườ i nhà Thanh ở ngoà i biển sinh sự . Lạ i thô ng sứ c cho nhữ ng
quâ n thuyền đi tuầ n ngoà i biển do Kinh phá i đi, đều phả i gia tâ m phò ng vệ, để giữ cho
khô ng xả y việc gì.

Lã nh binh tỉnh Nam Định là Nguyễn Vă n Tiến có tộ i, bị mấ t chứ c. Lấ y : Phó lã nh binh

tỉnh ấ y là Nguyễn Tiến Song, thă ng thự Lã nh binh quan ; Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Hổ oai
là Nguyễn Minh bổ đi Phó lã nh binh quan tỉnh Nam Định. Tiến vì ngà y khá nh tiết, sai
ngườ i nhà là Nguyễn Vă n Chướ c đố t ố ng lệnh, nhầ m để phá ra, là m chết ngườ i. Tiến sợ
tộ i, đến tỉnh bá o man. Quan tỉnh cũ ng dự a theo. Khi á n đưa lên bị bác. Giao bộ Binh xét
lạ i, biết đượ c hết cả tình trạ ng. Tiến bị cá ch, phá t đi là m quâ n ở đồ n Đà Nẵ ng. Chướ c bị
phá t lưu hết bậ c, bắ t phả i đền tiền mai tá ng cho ngườ i chết là 10 lạ ng bạ c. Quan tỉnh là
Phạ m Duy Trinh, Tạ Kim Vự c đều bị cá ch, lưu.

Hoã n việc duyệt tuyển sổ đinh cho tỉnh Nghệ An và tỉnh Hà Tĩnh. Nhâ n dâ n hai hạ t bị
đau khổ mã i chưa tỉnh lạ i, quan tỉnh xin hoã n đến khoá sau. Vua y cho.

Định lệ quan viên đem mũ á o triều phụ c theo vớ i ngườ i. Dụ rằ ng chế độ quan phụ c, để
nêu tỏ ngườ i có đứ c, số ng thì đượ c vẻ vang, chết thì đượ c yên, để cho đủ cả lú c vui lú c
thương mà tỏ ra cá i đạ o ưu đã i. Nếu khô ng lậ p rõ điều lệ thì quan viên ở Kinh, đến ký
tấ u sớ hay là m việc gì, cò n có thể kịp việc ; cò n như quan ở địa phương ngoà i, đườ ng sá
hơi xa, nếu đợ i tấ u bá o trở đi trở lạ i, kéo dà i ngà y thá ng, thì đố i vớ i cá i tình thương
ngườ i chết thậ t là chưa đá ng. Duy quan phẩ m có cao thấ p, nhâ n phẩ m có hơn kém, bộ
triều phụ c mà cấp cho đó , lạ i có cô ng cấ p và biệt cấ p khá c nhau, khô ng thể nhấ t luậ t coi
như nhau đượ c. Nếu viên nà o triều phụ c đã là cấ p cho riêng, mà khi là m quan, coi việc
chính trị, giữ mình thanh bạ ch, vì nướ c lậ p cô ng, ghi cô ng và o lá cờ , tiếng tă m cô ng
trạ ng hơn mọ i ngườ i, cù ng nhữ ng ngườ i theo thườ ng giữ phậ n, tuy khô ng có việc là m
đặ c biệt lỗ i lạ c, mà cũ ng giữ đượ c khô ng có lỗ i, thế thì cho đem theo triều phụ c vẫ n là
phả i rồ i. Cò n nhữ ng ngườ i khi tiến khi lui, khô ng có tiếng tố t, nếu nhấ t khá i cho đem
theo triều phụ c, chẳ ng hoá ra khô ng tỏ rõ đượ c sự phâ n biệt ư ? Đó là mộ t điển lệ lớ n
củ a triều đình, tự u trung tiết mụ c cò n nhiều, chuẩ n cho bộ Lễ bà n cho rõ . Đến khi nghị
dâ ng lên, chuẩ n theo như nghị thi hà nh (đình thầ n vă n võ ở Kinh và vă n từ tứ phẩ m ấ n
quan, biện lý việc Bộ , Viện, Cá c và vă n từ chá nh tam phẩ m, võ từ tò ng nhị phẩ m trở lên
cù ng đề đố c, phủ doã n, phủ thừ a ở phủ Thừ a Thiên ; ở cá c tỉnh ngoà i thì cá c viên tổ ng
đố c, tuầ n phủ , đề đố c, tuyên phủ , bố chính, á n sá t, chá nh phó lã nh binh, giá n hoặ c có
khuyết xuấ t, mà dướ i chỗ tên bị giá ng luô n từ 5 bậ c cho đến cách lưu, và bị kiện có tình
tiết tham tang, thì triều phụ c nguyên cấ p cho trướ c đều khô ng đượ c đem theo ngườ i ;
cò n viên nà i dướ i chỗ tên có đớ i giá ng từ 1 cấ p đến 3 - 4 cấ p mà vẫ n đượ c lưu chứ c và
giao nghị tầ m thườ ng, thì triều phụ c cấ p cho trướ c đượ c đem theo ngườ i. Từ đâ y trở
lên thự hà m và chính hà m cũ ng như nhau ; đến như vă n tò ng tứ phẩ m, võ chá nh tam
phẩ m trở xuố ng, khô ng dự và o đình nghị và quan viên tậ p ấ m, giá n hoặ c có quan phụ c
cấ p cho riêng, vẫ n cho đem theo ngườ i, ngoà i ra đều khô ng đượ c đem theo. Lạ i như
quan viên về hưu trí hữ u dưỡ ng, thì triều phụ c nguyên cấ p khô ng phả i là cấ p riêng,
hoặ c đem nộ p và o kho, hoặ c lưu ở cô ng sở , khô ng đượ c đem về).

Triệu : Phủ biên Tướ ng quâ n tiết chế tổ ng hạ t, Tiền quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, An tâ y
trung vũ tướ ng là Vũ Vă n Giả i, Khâ m sai đạ i thầ n trù biện trong phủ Trấ n Tâ y ; thự Hiệp
biện đạ i họ c sĩ An tâ y trí dũ ng tướ ng là Nguyễn Tri Phương ; Tổ ng thố ng tiễu quâ n vụ
Tổ ng đố c Định - Biên là Lê Vă n Phú ; An Giang Đề dố c, Bang biện Trấ n Tâ y quâ n vụ , An
tâ y tuấ n kiện tướ ng là Nguyễn Vă n Hoà ng ; nguyên Lã nh binh quâ n thứ là Trương Tiến ;
Lã nh binh Vĩnh Long là Hồ Hậ u ; Phó lã nh binh Định Tườ ng là Lê Viên, đều phả i do
đườ ng trạ m về Kinh chầ u hầ u.

Vua thấ y biên thuỳ mớ i định ; cô ng việc đặ t phả i có ngườ i trọ ng thầ n để trấ n tĩnh, mớ i
lấ y tham tá n đạ i thầ n hộ i là m cô ng việc ninh tậ p Trấ n Tâ y, thự Thượ ng thư bộ Binh, An
tâ y mưu lượ c tướ ng Doã n Uẩ n bổ đi Tổ ng đố c An - Hà ; Lã nh binh An Giang Lê Đình Lý
quyền chưở ng ấ n quan phò ng Đề đố c An Giang, vẫ n thự Tổ ng đố c Bình - Phú ; thự lý
Tổ ng đố c Định - Biên Trầ n Vă n Trung bổ đi thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng ; Tổ ng đố c Long
- Tườ ng Ngô Vă n Nhai bổ đi Tổ ng đố c Định - Biên ; Bố chính Gia Định Lê Khắ c Nhượ ng
đợ i việc sá ch phong Cao Miên xong, về Kinh phụ c mệnh ; Bố chính tỉnh Biên Hoà Hà
Thú c Lương bổ đi Bố chính tỉnh Gia Định ; á n sá t Biên Hoà Vũ Đĩnh thă ng thự Bố chính
tỉnh Biên Hoà ; Lang trung bộ Lạ i Nguyễn Thuậ n bổ đi á n sá t tỉnh Biên Hoà ; thự Vệ uý
tá c vi Phó lã nh binh tỉnh Gia Định là Tố ng Biện bổ là m Lã nh binh tỉnh Vĩnh Long, lấy thự
Phó lã nh binh bổ dụ ng Đoà n Quang Mậ t thă ng thự Phó lã nh binh tỉnh Gia Định ; Phó
lã nh binh tỉnh An Giang là Hồ Đứ c Tú , Phó lã nh binh Tâ y Ninh là Nguyễn Cô ng Nhà n đều
trở về nơi cũ cung chứ c. Quâ n ở Kinh và biền binh cá c tỉnh trướ c phá i đi, lượ ng lưu lạ i
để đó ng giữ , cò n thì đều cho về nghỉ ngơi.

Nhâ n đó , dụ các tướ ng tâ y chinh rằ ng : “Nướ c Cao Miên đờ i là m phiên phụ , mộ t thờ i
gian vì biên thầ n vỗ về khô ng khéo, dâ n Miên tự là m nhữ ng việc nhiễu loạ n khô ng yên,
độ ng phiền đến triều đình phả i sai tướ ng, ra quâ n, kể tộ i mà đá nh, trướ c hạ đồ n Sá ch
Sô , rồ i phá đồ n Thiết Thằ ng, định ngay thà nh Trấ n Tâ y, tiến sá t đến đấ t Ô Đô ng. Quâ n
vua đến đâ u, thế như chẻ tre, đầ u mụ c Xiêm là Chấ t Tri cú i đầ u để cầ u hoà , tù trưở ng
Mên là Sá Ong Giun đến cử a quâ n mà thú phụ c. Ô i ! quâ n nhâ n nghĩa củ a đế vương
đườ ng đườ ng chính chính, là m phả n thì đá nh để ra oai cho kẻ khô ng đến chầ u, phụ c thì
tha cho, khô ng truy lạ i nhữ ng việc đã qua, đem lò ng nhâ n mở ba mặ t lướ i ((1) Ba mặ t
lướ i : xưa Thà nh Thang đi đá nh lướ i chim, vì có lò ng nhâ n đứ c, nên mở ra ba mặ t lướ i
để con nà o muố n bay chạ y đi đằ ng nà o thì đi.1) để rộ ng cho đườ ng cả i quá tự tâ u. Nay
từ Sá Ong Giun cho đến bọ n thổ mụ c, thổ dâ n đều đã sợ uy mến đứ c, kính thuậ n mộ t
lò ng, sai sứ tỏ lò ng thà nh, xin là m tô i, dâ ng lễ cố ng, trèo non vượ t biển đến cử a ả i, đưa
lễ cố ng đến sâ n vua. Nhâ n xét đến lò ng thà nh, ngử a trô ng trờ i cao và mặ t trờ i sá ng, là m
việc nghĩa, dự ng lạ i nướ c đã mấ t, nố i lạ i dò ng dõ i đã tuyệt, mớ i sai khâ m sứ đem chế
cá o, tướ c ấ n, sắ c dụ , đến ngay tuyên phong cho Sá Ong Giun là m Cao Miên quố c vương,
lạ i phong cho Ngọ c Vâ n là m Cao Miên quậ n chú a, chuẩ n cho đoà n tụ , hiệp đồ ng vớ i nhau
mà chiếu quả n dâ n Miên, kính vâ ng chứ c cố ng, là m phên giậ u đờ i đờ i. Từ đó biên cả nh
đượ c yên ổ n, khô ng có việc. Nhâ n nghĩ đến cá c đạ i thầ n cầ m quâ n đi đá nh dẹp, khó nhọ c
ở ngoà i ; đến nay đã ba nă m cho đến tướ ng biền binh dõ ng, hết sứ c là m việc ở ngoà i
biên cương, khô ng để thừ a sứ c ; trướ c đã giá ng dụ sắ c cho cá c tướ ng an tâ y cá i bà i đeo
bằ ng và ng bằ ng ngọ c và thưở ng nhữ ng phẩ m vậ t quý bá u củ a vua dù ng, gia đẳ ng cấ p
đặ c biệt, phá i thị vệ mang đi ban cấ p ; lạ i phả i là m bả n danh sá ch kê nhữ ng cô ng trạ ng
từ lã nh binh trở xuố ng, để đợ i ban â n, triều đình nên thưở ng cho nhữ ng ngườ i có cô ng
nă ng, vố n khô ng có cô ng nă ng nà o nhỏ mà khô ng ghi đến. Nay mừ ng biên phương đã
theo chính hoá , cô ng lớ n đã cá o thà nh, chuẩ n truyền dụ cho cá c đạ i thầ n An tâ y là bọ n
Vũ Vă n Giả i, hễ tiếp khâ m sứ đến tuyên phong, sau khi là m lễ xong, truyền Chỉ hiểu thị
ngay cho Phiên vương, quậ n chú a và bọ n phiên mụ c, đạ i lượ c rằ ng : “Quố c vương nay
đã thự c lò ng quy phụ , lạ i độ i ơn triều đình hậ u gia phong điển, đờ i là m tô i con triều
đình, nhữ ng cả nh thổ nhâ n dâ n đều thưở ng ban cho mà giao trả lạ i, khiến cho hiệp đồ ng
vớ i nhau mà coi quả n, ngườ i lớ n ngườ i nhỏ mộ t lò ng, đừ ng có nghi ngờ nhau, kính tuâ n
chế độ , phụ ng cố ng lâ u dà i, để nhờ mã i ơn Phướ c. Bả n quâ n mô n sẽ đính ngà y kéo quâ n
về chầ u hầ u”.

Đạ i ý nó i như thế, để cho biết triều đình là m việc chính đạ i quang minh, phiên phụ thầ n
dâ n đều nhớ cả m â n độ i đứ c. Rồ i lậ p tứ c chọ n ngà y tố t, đem đạ i độ i quan quâ n há t bà i
thắ ng trậ n, kéo quâ n về tỉnh An Giang yên nghỉ ; đợ i phụ ng Chỉ tuyên triệu về Kinh, mở
tiệc ă n mừ ng ghi chép cô ng trạ ng, để đền cô ng lao, rồ i thì đạ i quâ n kéo về tỉnh An Giang.

Lạ i dụ cho thự Tổ ng đố c tỉnh An Giang là Doã n Uẩ n rằ ng : “Trướ c kia, phương tâ y có

việc, tình giặ c hư, thự c, thay bướ c đổ i hình, đã chuẩ n cho quâ n thứ cứ 5 ngà y mộ t lầ n
tâ u bá o ; nay Xiêm La, Cao Miên đã theo phụ c, việc ngoà i biên hơi thư. Duy có dâ n Lạ p
mớ i quy phụ , tù trưở ng Mên mớ i lậ p lên, buổ i đầ u hoà n định an tậ p, nên phả i cẩ n thậ n
việc phò ng giữ mà soi xét cả đến nhữ ng việc ẩ n vi, đừ ng cho là khô ng có việc gì mà để
ngoà i ý nghĩ mớ i đượ c. Gia tâ m phò ng sá t từ Chấ t Tri, Sá Ong Giun cho đến quậ n chú a
và bọ n phiên liêu hiện nay là m nhữ ng việc gì và tình trạ ng ngườ i Thổ theo hay phả n,
ngườ i Xiêm, ngườ i Là o đi lạ i thế nà o, cố t cho đượ c rõ rà ng, mỗ i thá ng hai lầ n tâ u lên, để
biết hết tình hình ngoà i biên”.

Trướ c đâ y, xứ Trấ n Tâ y nhiễu loạ n khô ng yên, có 4 ngườ i liêu thuộ c phiên, theo quan
quâ n đi đá nh dẹp, đến khi quan quâ n kéo về An Giang, đều xin theo về để sai phá i. Vua
khen là trướ c sau hướ ng thuậ n, đều cho quan chứ c, gia thưở ng cho á o quầ n tiền bạ c.
Nhữ ng thổ dâ n nướ c Xiêm, nướ c Lạ p vẫ n an sá p ở đồ n Cô n Lô n trướ c, cũ ng sứ c cho
quan tỉnh Vĩnh Long giả i về tỉnh hạ t tuỳ nơi cho ở , khô ng để cho bơ vơ.

Dụ : chuẩ n cho Tô n Thấ t Bạ ch bổ đi Tổ ng đố c Bình - Phú . Lấ y : Phó vệ uý vệ Nhấ t Tả bả o

Tả quâ n là Hoà ng Đắ c Bằ ng bổ là m Phó vệ uý vệ Trung dinh Hù ng nhuệ ; Phó vệ uý vệ
Nhị Trung bả o Trung quâ n là Đoà n Thọ bổ là m Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ, thự
Vệ uý vệ Nhấ t Tả bả o Tả quâ n là Hồ Bích bổ là m thự Vệ uý vệ Trung dinh Hù ng nhuệ.

Vua bà n đến cô ng việc ở Nam Kỳ, bả o cá c đạ i thầ n rằ ng : “Nướ c Cao Miên đã hà ng phụ c,
hơi thư đượ c sự lo nghĩ ở ngoà i biên. Nhưng hã y để đó rồ i sẽ tính về sau thì đượ c, chứ
gạ t ra ngoà i ý nghĩ thì khô ng nên. Có điều là muố n trị ngoà i tấ t phả i trị trong nướ c. Nay
Nam Kỳ sau khi trả i qua cuộ c binh, nhữ ng vết đau thương cò n chưa hồ i phụ c, ví như
ngườ i có bệnh liên miên đau đến tậ n xương, thuố c tấ t phả i cho uố ng đến trọ ng tễ. Nuô i
dâ n để mạ nh quâ n, yên trong để chế ngự ngoà i ; đó là việc đá ng cầ n kíp. Cá c ngươi đều
nên để ý lo xa, từ ng việc tâ u là m. Trương Đă ng Quế thưa rằ ng : “Triều đình xử trí đã có
sẵ n cơ nghi, hoã n cấ p trướ c sau. Xin đợ i sứ đi tuyên phong về, xem tình ý bọ n kia thế
nà o, sẽ tuỳ cơ xếp đặ t”.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng -Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai tâ u cử : Tri phủ phủ Quố c Oai là
Nguyễn Hữ u Bình tra xét ra mộ t vụ á n, chính tích đá ng khen ; đồ ng Tri phủ Vĩnh Tườ ng
là Ngô Lượ ng là m việc mẫ n cá n. Sai đều đưa đến bộ , dẫ n lên yết kiến. Bình đượ c bạ t bổ
Thị giả ng họ c sĩ Hà n lâ m viện, thă ng thự Đạ i lý tự Thiếu khanh, rồ i đổ i sang thự Lang
trung ty Kinh chương bộ Hình. Lượ ng đượ c bạ t bổ cấ p sự trung Hình khoa. Đă ng Giai vì
bả o cử đượ c ngườ i, thưở ng cho 3 tấ m đoạ n mà u. Nguyên Lang trung ty Kinh chương là
Phạ m Chi Hương đượ c cả i bổ Lang trung ty Kiểm duyệt ở bộ Binh.

Thưở ng cho Tri châ u Vạ n Ninh là Bù i Huy Phan 1 tấ m lụ a, 20 lạ ng bạ c, gia hà m Tri phủ ,
vẫ n lĩnh việc ở châ u. Phan là m việc thanh liêm, cô ng bằ ng, là m cho dâ n tin yêu. Tuầ n
phủ Quả ng Yên là Trầ n Vă n Tuâ n nó i về tà i nă ng củ a Phan, nên mớ i có mệnh lệnh nà y.

á n sá t Thá i Nguyên Hoà ng Trọ ng Từ cư tang cha mẹ. Lấ y á n sá t Nghệ An Vũ Trọ ng Bình
bổ đi á n sá t tỉnh Thá i Nguyên ; Đạ i lý tự Thiếu khanh Ngô Bỉnh Đứ c bổ đi á n sá t tỉnh
Nghệ An, rồ i vì cá c bả n á n ở Phá p ty giao cho tra xét phầ n nhiều chưa xong, lạ i giữ lạ i
cung chứ c chỗ cũ .
Cho Dương Đứ c Sung là m Phó vệ uý vệ Thuỷ tỉnh Quả ng Ngã i ; Nguyễn Thể là m Phó vệ
uý vệ Thuỷ tỉnh Quả ng Bình ; Mai Viết là m Phó vệ uý vệ Thuỷ tả tỉnh Hả i Dương ; Đoà n
Cơ là m Phó vệ uý vệ Thuỷ hữ u tỉnh Gia Định.

Ngà y Giá p Ngọ , tế trờ i đấ t ở đà n Nam Giao.

Trướ c mộ t ngà y, xa giá đến trai cung, phù liễn đạ i thầ n là Thố ng chế Nguyễn Doã n,
Nguyễn Phượ ng khô ng kiểm sứ c sắ p đặ t sẵ n trướ c, quên mấ t khô ng tấ u “trung nghiêm”
((1) Trung nghiêm : khi ngự giá sắ p đi đâ u, thì ngườ i ta tâ u rằ ng “trung nghiêm, ngoạ i
biện”, nghĩa là trong phả i nghiêm chỉnh, ngoà i phả i sử a soạ n.1) thự Phó vệ uý Tạ Quang
Tri (con Trung quâ n Tạ Quang Cự ) cố ý là m dù ng dằ ng để chậ m việc, Cai độ i Đặ ng Sở
trượ t châ n ở trướ c mặ t vua, bị khoa đạ o tham hặ c. Bèn đổ i phá i Đô thố ng Nguyễn Tiến
Lâ m, Thố ng chế Phù ng Hữ u Hoà sung bồ i liễn đạ i thầ n. Doã n và Phượ ng đều phả i giá ng
2 cấ p ; Quang Tri phả i giá ng 3 cấ p, đổ i đi nơi khá c ; Sở phả i giá ng 4 cấ p, bắ t về hưu. Lệ
cũ nhữ ng ngườ i chấ p sự đi theo hỗ giá và cá c dâ n xã đặ t hương á n bá i vọ ng ở bên
đườ ng đều có thưở ng ; nă m nay, vì việc Đà Nẵ ng, cho nên â n điển đều khô ng có .

Chuẩ n định lệ tiến tấ u “trung nghiêm”. Từ trướ c đến nay khi ngự giá khở i hà nh, trướ c
kỳ ấ y cá c nhà chứ c trá ch sử a soạ n nghi trượ ng, cò n việc tiến tấ u “trung nghiêm”, hoặ c
do phù liễn đạ i thầ n, hoặ c do cá c viên về ban võ , chưa có quy tắ c nhấ t định ; đến đâ y,
chuẩ n định : sau nà y phà m có cá c lễ to như tế Giao, tế Xã , cà y ruộ ng tịch điền, sai chuẩ n
bị xa giá cử hà nh, thì có Chỉ dụ rõ rà ng, đạ i thầ n đượ c chọ n phá i và o châ n phù liễn, phả i
chiếu lệ tấ u lên. Cò n khi xa giá đến cá c miếu, thâ n là m cá c lễ tiết hưở ng tự và ngự điện
chầ u mừ ng, cá c sự nghi nên đặ t đạ i triều hay thườ ng triều, đều do đương trự c đạ i thầ n
ban võ 2 viên thượ ng ban tiếp ban tá c vi, phù liễn đạ i thầ n phả i kiểm điểm nghi trượ ng
trướ c, tiến tấ u trung nghiêm, để có chuyên trá ch.

Đặ t thêm nơi giao dịch ở phủ Tâ y Ninh. Quan ở phủ dâ ng sớ lên nó i, thổ dâ n phầ n nhiều
muố n đến chỗ đồ n trao đổ i mua bá n, xin đặ t thêm mộ t sở Giao dịch ở chỗ đấ t thô n Vĩnh
Cứ . Vua y cho.
Lấ y : Bố chính Ninh Bình Đỗ Khắ c Thư quyền chưở ng Bố chính Hưng Yên ; Hộ đố c Ninh
- Thá i là Nguỵ Khắ c Tuầ n quyền chưở ng ấ n triện Bố chính tỉnh Bắ c Ninh.

Thi Hộ i : Sai : thự Thượ ng thư bộ Lễ Phan Thanh Giả n sung chứ c Chủ khả o ; thự Tả
tham tri bộ Cô ng Trương Quố c Dụ ng là m Phó chủ khả o ; Sung biện sự vụ Nộ i các là Lê
Châ n là m Tri cố ng sử . Cò n ấ n triện bộ Lễ thì lấ y Thá i bả o Trương Đă ng Quế kiêm quả n,
đợ i Phan Thanh Giả n đi việc cô ng về, sẽ đều chiếu cung chứ c cũ . Khoa ấ y trú ng cá ch 8
ngườ i : Nguyễn Vă n Hiển, Trịnh Lý Hanh, Phan Thú c Trự c, Vũ Vă n Hiệu, Trịnh Xuâ n
Thưở ng, Hoà ng Thiệu Trườ ng, Đặ ng Huy Trứ , Nguyễn Đứ c Tư ; Phó bả ng 4 ngườ i ;
Trương ý, Nguyễn Huy Dao, Hoà ng Họ c, Trầ n Mậ u ; Trứ là chá u Tổ ng đố c Đặ ng Vă n
Thiêm, kỳ đệ nhấ t kiêm trị [ kinh nghĩa] cả 5 kinh, vă n lý đá ng lấ y ; kỳ đệ nhị, đệ tam
dù ng chữ khiếm nhã , bị quan trườ ng đá nh hỏ ng. Vua sai dâ ng nguyên quyển lên xem,
khô ng nỡ vì mộ t chú t tì vết mà bỏ , đặ c cá ch chuẩ n cho dự trú ng, và o đình thí để trổ hết
tà i. Trướ c đâ y, có cử nhâ n toạ Giá m là Trầ n Xuâ n Thự c, Vũ Duy Quang, đã á n bổ Kiểm
thả o viện Hà n lâ m, sung việc biên tậ p Thiệu Trị vă n quy, đến kỳ thi cũ ng kêu xin và o thi.
Phá p ty cứ tình đề cử thay cho. Nhà vua hỏ i chứ c quan và o thi có lệ khô ng ? Nộ i cá c Lê
Châ n gượ ng vì trầ n thỉnh biện bạ ch. Vua giậ n quở rằ ng : “Chứ c quan và o thi khô ng phả i
là lệ. Bọ n Thự c nếu quả thự c quyết chí họ c để chiếm đạ i khoa, sao khô ng nó i ở trướ c khi
chưa bổ , nay đã đến nhậ n chứ c, thế mà nhâ n cớ để trá nh việc, khô ng khỏ i có bụ ng là m
xả o trá ! Có điều là ta mộ t bụ ng yêu quý nhâ n tà i, mở rộ ng đườ ng khoa cử , triều đình có
tiếc gì !”. Lậ p tứ c sai bỏ chứ c hà m kiểm thả o, lui về nguyên ngạ ch toạ Giá m, chuẩ n cho
nộ p quyển và o thi. [Vua lạ i nó i tiếp] : “Vả lạ i, việc khô ng phả i lệ, Phá p ty đã khô ng chiếu
lý mà hạ ch bá c đi ; cò n Nộ i cá c chứ c vụ giữ mệnh lệnh nhà vua, đến khi ta hỏ i đến, Lê
Châ n lạ i dá m gượ ng gạ o chiết biện ở trướ c mặ t ta, chẳ ng hoá ra lờ mờ mà che chở cho ư
? Phá p quan là Bù i Quỹ, Phạ m Thế Hiển, Trương Vă n Uyển, Vũ Tuấ n, Vương Hữ u Quang,
Ngô Bỉnh Đứ c đều phả i truyền Chỉ ban quở . Lê Châ n phả i giá ng 2 cấ p, khô ng chuẩ n cho
ta xét để chố ng cã i lạ i. Vũ Phạ m Khả i ở trong ban, khô ng giữ lẽ để Phướ c thẳ ng, cũ ng
phạ t lương mộ t nă m”. Đến khi yết bả ng, Thự c và Quang đều khô ng đỗ . Sai cá ch cả cử
nhâ n, á n bổ vị nhậ p lưu thư lạ i ở các nha mô n.
Sai cá c trự c tỉnh thự c bá o nhữ ng số thó c lú a đượ c mù a hay mấ t mù a. Dụ rằ ng : “Dâ n là
gố c nướ c, ă n là việc sinh số ng củ a dâ n. ta từ khi lên ngô i đến nay, đi xem phong tụ c, xét
tình trạ ng hằ ng nă m, hoặ c cho giả m thuế, hoặ c tha cho nhữ ng chỗ thiếu, thườ ng để tâ m
và o việc dâ n. Khi các hạ t đem thó c đi nộ p thuế, tiếp đến tậ p tấ u cá c địa phương nó i về
phâ n số thó c khi thu thà nh ở trong hạ t, ta tấ t phả i hai ba lầ n mở xem, thự c cho rằ ng dâ n
sinh quý nhấ t là thó c, để mà nuô i số ng dâ n đó . Thế mà gầ n đâ y cá c hạ t tấ u bá o, giá n
hoặ c có hạ t nó i chưa đượ c rõ rà ng, thự c khô ng thể hiểu đượ c ! Vả lạ i, thườ ng nă m đượ c
mù a hay mấ t mù a, nhâ n dâ n ă n dù ng đầ y đủ hay thiếu thố n, đều quan hệ ở đó . Tấ u bá o
phả i rõ rà ng mườ i phầ n, để nghiệm xét cô ng việc trong từ ng nă m. Nay chuẩ n cho bộ Hộ
phả i truyền dụ cho bọ n đố c, phủ , bố , á n cá c trự c tỉnh : sau đây hễ đến kỳ tấ u bá o về việc
lú a thu gặ t đượ c, đều phả i xét nghiệm rõ rà ng, nếu các dâ n xã ở cá c phủ huyện trong
toà n hạ t đều đượ c phong thu, thì gọ i là mườ i phầ n đượ c mù a ; nếu chỉ đượ c 8 - 9 phầ n
thì gọ i là 8 - 9 phầ n ; nếu cù ng mộ t tỉnh hạ t mà mấ y phủ huyện đượ c 10 phầ n phong
thu, mấ y phủ huyện đượ c 8 - 9 phầ n phong thu ((1) Đượ c mù a.1), cù ng phủ huyện nà o
có bao nhiêu xã thô n thự c có tổ n hạ i đến 4 - 5 phầ n, phả i đến tậ n nơi mà khá m, cũ ng cứ
sự thự c nó i rõ từ ng nơi ở trong tậ p tấ u, khô ng đượ c nó i hà m hỗ n, là m thế nà o cho
ngườ i trên biết hết tình trạ ng nô ng dâ n, để yên tấ m lò ng ta yên dâ n và trọ ng việc là m
ruộ ng”.

Khoa đạ o là bọ n Đặ ng Minh Trâ n, Phạ m Xuâ n Quế, Vũ Vă n Trị tâ u xin cấ m chỉ đạ o Gia tô ,
nếu kẻ nà o thự c bụ ng bỏ đạ o thì gia cá ch thưở ng. Vua nó i : “Bọ n ấ y nếu mộ t mự c chấ p
mê, luậ t phá p nên để và o tộ i nặ ng, nếu bỏ đạ o thì tha tộ i chấ t cho, đã là may lắ m rồ i, há
lạ i mong đượ c thưở ng ?”

Nhâ n xuố ng dụ rằ ng : Gia tô là tả đạ o, từ Tâ y dương đến. Cá i đạ o củ a chú ng khô ng thờ

cha mẹ, khô ng kính quỷ thầ n, thá c ra cá i thuyết Giê-su vớ i thậ p tự giá để mê hoặ c lò ng
ngườ i, đặ t ra thuyết thiên đườ ng và nướ c phép, để ngườ i ta nghe đến thì mê. Tả đạ o ấ y
rấ t hạ i cho phong hoá ! Khoả ng nă m Minh Mệnh [1820-1840] nghiêm cấ m, phà m nhữ ng
điều nên cấ m, lạ i do qua đà i ngự sử bà n rõ lụ c tố ng thi hà nh, để cho rõ chính đạ o mà
tuyệt dị đoan, phá đườ ng tố i mà bỏ tụ c chướ ng, phò ng việc lớ n, chế việc nhỏ , tá ch từ ng
mố i, chia từ ng điều, đều đã nhấ t nhấ t chu đá o, rõ rệt, khô ng só t mộ t chú t nà o. Chỉ nghĩ :
tả đạ o ấ y đắ m đuố i và o đã sâ u, tiểu dâ n ngu muộ i, dễ mê hoặ c mà khó hiểu biết. Kẻ theo
đạ o ấ y hoặ c u mê khô ng tỉnh, cam chịu hình phạ t, hoặ c ngoà i theo mà trong khô ng theo,
chưa thự c lò ng hố i cả i. Vả lạ i, lậ p giá o hoá , tấ t phả i mong đượ c lâ u mớ i nên ; trừ mầ m á c
phả i mong cho hết sạ ch. Nay hoà ng phong truyền khắ p, thá nh giá o tuyên minh, đó
chính là cá i buổ i nướ c nhà hoá dâ n thà nh tụ c, mà là cá i ngà y dâ n ta hướ ng đạ o hồ i tâ m.
Phả i nên ra hiệu lệnh luô n, để mà ră n bả o. Nay thô ng dụ cá c nha mô n lớ n nhỏ ở cá c địa
phương, trong Kinh ngoà i tỉnh, đều phả i kính tuâ n điều cấ m. Ngườ i là m quan phả i dù ng
nhiều phương phá p hiểu thị mà kiểm soá t luô n luô n, khô ng thể nhâ n việc bớ i nhiễu, để
sinh ra sự đoan. Kẻ là m dâ n phả i tẩ y trừ nhữ ng thó i cũ , biến á c, trở lạ i là m lương dâ n,
khô ng thể cứ mộ t mự c ngu tố i ngoan ngạ nh để phạ m và o phá p luậ t. Nếu có đạ o trưở ng
Gia tô cò n ngấ m ngầ m ẩ n giấ u ở địa hạ t nà o, thì quan sở tạ i phả i thườ ng gia kiểm sá t ;
nơi nà o gầ n bên cạ nh, biết thì phả i phá t giá c ngay, để cho thi hà nh phá p luậ t, lậ p nên
giá o hoá , mộ t nền đạ o đứ c, mộ t lố i phong tụ c, kéo lạ i thó i thuầ n mỹ, cù ng hưở ng Phướ c
thá i bình, há chẳ ng tố t lắ m thay ! Nếu cò n kẻ nà o phạ m phá p, tấ t bắ t tộ i khô ng tha
đượ c”.

Phâ n phủ Quả ng Oai là Trầ n Ngọ c Dao ngầ m theo tả đạ o, khô ng lo liệu việc tang mẹ, bị
ngườ i ta cá o giá c. Vua giao việc để tra xét. Tổ ng đố c Sơn tâ y là Nguyễn Đă ng Giai nghị
phạ t trượ ng cá ch chứ c. Vua nó i : “Ngọ c Dao khô ng lo liệu đến việc tang mẹ, rõ là đã mấ t
hết lương tâ m. Khô ng nên xử tộ i nhẹ, phả i đổ i phạ t trượ ng cá ch chứ c là m phạ t đồ 1
nă m. Đă ng Giai tra nghị khô ng hợ p lẽ, truyền Chỉ ban quở ”.

Cho Phó quả n cơ sung Hiệp quả n vệ Hậ u dinh Thầ n cơ là Phạ m Đà m thă ng thự Phó vệ
uý vệ Tả dinh ấ y.

Tổ ng đố c Bình - Phú mớ i bổ là Tô n Thấ t Bạ ch chết. Trướ c Bạ ch ở tỉnh An Giang, bị

bệnh, dâ ng sớ xin về Kinh. Dụ lưu lạ i, lấ y sâ m quế trong kho ban cho ; sai con Bạ ch là
Viên ngoạ i lang lượ ng đi đườ ng trạ m [đem đi] ban cấp. Đến khi Bạ ch chết, lạ i ban cho 3
câ y gấ m Trung Quố c, 1 tấ m lụ a trơn, 10 tấ m lụ a, 200 quan tiền. Cô ng việc thâ n hậ u do
tỉnh An Giang trô ng nom. Hô m thuyền [đưa đá m] về, cho tế mộ t lầ n ; khi đến nhà trọ ở
Kinh, gia cấp 300 quan tiền ; đến ngà y an tá ng, lạ i sai quan cho tế mộ t tuầ n.
Triệu Lã nh binh tỉnh Thanh Hoá là Tô n Thấ t Đắ c về Kinh. Lấ y Phó vệ uý vệ Hậ u dinh
Hù ng nhuệ là Nguyễn Nghĩa Thịnh thă ng thự Lã nh binh tỉnh Thanh Hoá .

Thự Vệ uý vệ Tả nhấ t dinh Vũ lâ m là Trầ n Lụ c đi đó ng thú ở miền Tâ y về, chết dọ c

đườ ng. Truy tặ ng cho thự c hà m.

Đặ t thêm chứ c lã nh binh Thuỷ sư tỉnh Quả ng Nam. Lệ cũ : tỉnh Quả ng Nam đặ t lã nh
binh và phó lã nh binh đều mộ t viên, phó lã nh binh trú phò ng ở tỉnh thà nh, lã nh binh trú
phò ng ở cử a biển Đà Nẵ ng. Đến đây, vì việc ở cử a biển rấ t nhiều, nên đặ t thêm mộ t lã nh
binh Thuỷ sư, cò n lã nh binh thì chuyên coi cô ng việc ở thà nh Điện Hả i, phá o đà i Định
Hả i và cử a biển Đà Nẵ ng ; Lã nh binh Thuỷ sư thì chuyên coi cô ng việc ở thà nh An Hả i,
và phá o đà i Phò ng Hả i. Lấ y Vệ uý vệ Tiền nhị Hữ u dự c dinh Vũ lâ m là Giá p Vă n Tâ n bổ
đi Lã nh binh tỉnh Quả ng nam ; Phó vệ uý gia hà m Lã nh binh là Mai Điền là m Thuỷ sư
Lã nh binh tỉnh Quả ng Nam.

Có tên đầy tớ cô ng ở Giá m viện lấ y trộ m và ng là củ a trong cung cấ m, đem bá n đi, chia
củ a vớ i nhau. Hạ lệnh đều chém bêu đầ u. Cai độ i, suấ t độ i trô ng coi ở cử a Tả Dịch cử a
Hiển Nhâ n, vì sự khá m xét sơ hở , đều phạ t trượ ng, cá ch chứ c, cho lui về hà ng ngũ trướ c
là m quâ n. Quả n vệ Tô n Thấ t Hà n khô ng cấ m trấ p đượ c ngườ i dướ i quyền, bị giá ng 1
cấ p.

Lạ i hạ lệnh ră n bả o cá c quâ n dinh về việc cầ m cố nhữ ng vậ t hạ ng củ a quan. Có Độ i

trưở ng Hoà ng Trọ ng Nghiệm đem cầ m cố chiếc á o quâ n phụ c củ a Nhà nướ c cấ p cho.
Việc phá t giá c. Vua nó i : “Cầ m cố nhữ ng vậ t hạ ng củ a Nhà nướ c, từ trướ c đến nay đã tuỳ
từ ng việc mà ră n bả o rồ i. Khô ng ngờ bọ n tham lợ i cò n dá m khinh thườ ng phạ m phá p,
rấ t là đá ng ghét ! Nghiệm phả i tộ i đồ hết bậ c. Nhâ n truyền dụ cho dinh thự cá c quâ n,
đều phả i nghiêm sứ c cho thuộ c hạ khô ng đượ c cầ m cố nhữ ng vậ t hạ ng củ a Nhà nướ c.
Nếu kẻ nà o dá m cố phạ m, thì ngườ i cầ m cố hoặ c lấ y đi đều bị gia bậ c trị tộ i ; viên thố ng
quả n cũ ng phả i giao nghị, khô ng tha”.
Bắ t đầ u định lệ về việc quan viên thừ a trọ ng ((1) Thừ a trọ ng : nó i ngườ i chá u phả i thay
cha đã chết trướ c để là m tang chủ trong việc tang ô ng hay bà nộ i.1) mà đinh gian ((2)
Đinh gian như đinh ưu : Gặ p sự đau buồ n vì có tang cha, mẹ hoặ c ô ng bà mà mình phả i
thừ a trọ ng, tứ c là có đạ i tang.2). Bố chính tỉnh Hưng Yên là Nguyễn Đồ ng Khoa gặ p tang
bà nộ i ! Sớ tâ u xin cấ p hạ n về quê lo liệu việc tang. Bộ Lạ i đem việc tâ u lên. Vua nó i :
“Triều đình lấ y hiếu trị thiên hạ , khô ng kiệt tình, khô ng cướ p tang củ a ngườ i ta, là để
dạ y ngườ i về đạ o hiếu đó . Việc nà y tuy chưa có quy tắ c nhấ t định, nhưng đã nó i là thừ a
trọ ng, thì nên theo tình chế lễ, để thuậ n tấ m lò ng con thả o chá u hiền. Vậ y cấp cho
[Khoa] nghỉ hạ n 3 thá ng. Điều nà y đượ c ghi là m lệ (phà m quan viên có thừ a trọ ng gặ p
tang ô ng bà, quan nhấ t phẩ m cho hạ n 6 thá ng, nhị phẩ m cho hạ n 5 thá ng, tam phẩ m cho
hạ n 3 thá ng, tứ ngũ phẩ m trở xuố ng cho đến vă n thâ n lụ c thấ t phẩ m và hà nh tẩ u, hậ u bổ
nhâ n viên đều cho hạ n 2 thá ng, đố c họ c phủ , huyện, giá o huấ n nhâ n viên cho hạ n 6
thá ng, vă n bá t phẩ m, võ lụ c phẩ m trở xuố ng cho hạ n 1 thá ng).

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXVII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847] mù a hạ , thá ng 4, ngà y mồ ng mộ t. Là m lễ Hạ

hưở ng. Sai hoà ng tử , hoà ng thâ n chia đi tế thay vua.

Lấ y : Tuầ n phủ Bắ c Ninh hộ lý Tổ ng đố c Ninh - Thá i là Nguỵ Khắ c Tuầ n thă ng thự Tổ ng
đố c Bình - Phú ; Tuầ n phủ Nam Định hộ lý Tổ ng đố c Định - Yên là Phạ m Duy Trinh bổ đi
Tuầ n phủ Bắ c Ninh, hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Ninh - Thá i ; Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh
Tổ ng dố c Hà - Ninh là Đặ ng Vă n Thiêm bổ đi lĩnh Tổ ng đố c Định - An ; tướ c Vũ Khê tử là
Tô n Thấ t Bậ t thự c thụ Đô thố ng Hậ u quâ n, lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh.
Triệu Đố c họ c An Giang Bù i Trẩ n Đà n về Kinh hậ u bổ . Lấ y thự Đố c họ c Bình Định Hồ
Quang bổ đi thự Đố c họ c An Giang ; vì đồ ng Tri phủ Quố c Oai có Chỉ bổ đi Đố c họ c, Hồ
Chính Lý á n bổ Đố c họ c Bình Định.

Bắ t đầ u đặ t chứ c đố c họ c tỉnh Phú Yên và giá o thụ , huấ n đạ o cá c phủ huyện ở nhữ ng
tỉnh duyên biên như Cao Bằ ng, Lạ ng Sơn và Thá i Nguyên. Trướ c đâ y, vua dụ cho 2 bộ
Lễ, Lạ i rằ ng : “Việc dạ y họ c là chính sự trọ ng đạ i củ a triều đình, cho nên cá c tỉnh đều đặ t
chứ c đố c họ c, khiến cho dạ y dỗ họ c trò để là m cá i kế hay về việc tá c thà nh nhâ n tà i. Duy
có cá c tỉnh Phú Yên, Bình Thuậ n, Khá nh Hoà ở tả kỳ và cá c tỉnh duyên biên ở Bắ c Kỳ,
chưa từ ng đặ t chứ c ấ y, thế là cò n để tuỳ theo thờ i cơ mà xếp đặ t cho vừ a phả i. Nay vă n
phong ngà y mộ t chấ n khở i, nên mở rộ ng việc tá c thà nh nhâ n tà i, hạ t nà o nên đặ t hoặ c
chưa nên đặ t, đều chiếu theo số họ c trò nhiều ít thoả nghị tâ u lên. Đến khi nghị dâ ng lên,
bèn bắ t đầ u đặ t thêm chứ c đố c họ c tỉnh Phú Yên (rồ i đổ i là m đạ o Phú Yên, đặ t 1 giá o
thụ , nhưng bớ t chứ c đố c họ c) ; cò n 2 phủ Hoà An, Trườ ng Khá nh ở hai tỉnh Cao Bằ ng,
Lạ ng Sơn đều đặ t mỗ i phủ mộ t chứ c giá o thụ ; hai huyện Bình Xuyên, Phổ Yên thuộ c
tỉnh Thá i Nguyên đều đặ t mỗ i huyện mộ t chứ c huấ n đạ o.

Vua bả o đạ i thầ n viện Cơ mậ t rằ ng : nướ c Cao Miên đã xin phong, thì việc ở miền Tâ y
đượ c yên rồ i, vì cớ gì quâ n thứ chưa xin kéo quâ n về, hay là có việc gì cò n phả i chờ đợ i ?
Trương Đă ng Quế thưa rằ ng : “Tô i nghe có Chỉ dụ tuyên phong đến, thì cả vua và dâ n
nướ c kia đều vui mừ ng nhả y nhó t. Tuy đầ u mụ c nướ c Xiêm là Chấ t Tri cũ ng ngầ m đến
mà xem, nhâ n tình như thế, ngườ i Xiêm xui khiến chú ng sao đượ c ? Hoặ c giả tướ ng
quâ n và tham tá n muố n đợ i sau khi xong lễ tích phong, Sá Ong Giun thâ n đến quâ n thứ
mà nhậ n sự điều khiển để cho trọ ng sự thể đó thô i”.

Lấ y : Vệ uý vệ Tiền dinh Hù ng nhuệ là Vũ Huy Dụ ng cả i thụ Nhấ t đẳ ng thị vệ, vẫ n sung

Hiệp lĩnh Thị vệ trự c ban, kiêm quả n cá c vệ độ i Dự c vũ , Hù ng vũ và Thượ ng thiện.

Kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ là bọ n Hữ u tô n chính Thọ Xuâ n cô ng Miên Định, Tả tô n nhâ n
Ninh Thuậ n cô ng Miên Nghi và Hữ u tô n nhâ n Phú Bình cô ng Miên An tâ u nó i : “Nă m
trướ c, kính vâ ng thá nh dụ đặ t ra thâ n đà i((1) Thâ n đà i : tứ c Tô n nhâ n phủ .1) để trô ng
coi hoà ng tộ c, nay xin chọ n hoà ng tử để kiêm nhiếp việc phủ , cò n thì xin lui về ở nơi
phiên phụ c để chự c hầ u chầ u”.

Vua thâ n dụ rằ ng : “Hoà ng tử kiêm nhiếp chính sự , thự c là thá nh tâ m nghĩ đến mưu mô
để lạ i cho con chá u. Khi ấ y anh em chú ng ta 4 ngườ i đượ c nghe lờ i dạ y bả o, phà m việc
đều nhờ chỉ giá o, kính cẩ n thừ a hà nh ; đến nhữ ng việc nhỏ nhặ t tầ m thườ ng, cũ ng đều
bà n bạ c vớ i nhau mà là m, khô ng phả i mộ t mình ta tự độ c chuyên. Duy có nhữ ng bả n á n
củ a đình thầ n xét về mù a thu tâ u lên, Hoà ng khả o sai ta và ba thâ n cô ng duyệt và thẩ m
lạ i, đem nhữ ng sở kiến dâ ng lên. Ba thâ n cô ng cho ta là đầ u hà ng anh em, nên đều
khiêm nhượ ng. Ta vâ ng ngọ c dụ , khô ng dá m khô ng giã i bày hết sở kiến, bình tĩnh chuẩ n
lý, đem việc đệ lên. Hoà ng khả o ta diện dụ xét nghĩ y hay bá c đi đã hợ p lý, ngươi nên lấ y
ngự bú t phê thay để cho xong cá c bả n á n. Ta sợ toá t mồ hô i, lạ y xin lấy bú t đỏ phê và o,
đâ u có dá m nhờ n vớ i ơn cậ y là yêu. Các thâ n cô ng đã từ ng dự thấ y mà biết, cả cá c quan
trong triều ai cũ ng thấ y Hoà ng khả o quyến chú đến ta, yêu mến có khá c hơn cá c con. Vả
lạ i ý thá nh nhâ n lậ p giá o, quố c chính thì có chỗ sở do, mà gia huấ n cũ ng có chỗ sở tạ i.
Cá c cá ch Hiệu hà n, Uyên hà n và Trắ c lã i khô ng thể nhò m đượ c mộ t phầ n trong muô n
phầ n. Huố ng chi, Hoà ng khả o ta, thô ng minh như trờ i, Phướ c là nh hơn đờ i cổ , tră m con
trai có tiếng, chú c tụ ng, hợ p Phướ c tam đa, sinh ra ta và cá c em trai, em gá i 142 ngườ i,
tấ t phả i có ngườ i tiêu biểu, để dạ y dỗ anh em trong chỗ tô n nhâ n. Ta noi theo phép lớ n
lên nố i ngô i cao, kính vâ ng Hoà ng khả o ta, lấ y tâ m phá p là m lò ng, lấ y trị phá p là m trị,
yêu từ ngườ i thâ n trướ c, kính từ ngườ i trưở ng trướ c, tề gia trị quố c, mở tiệc vui trong
gia đình. Ba thâ n cô ng có chứ c vụ trô ng nom hoà ng tộ c, dạ y bả o con em, nên cẩ n thậ n,
nên chă m chỉ, hoà vớ i anh em, chỉ dẫ n điều là nh, ră n điều trá i, để tuâ n giữ lấ y gia phá p,
ta rấ t mong mỏ i lắ m ! Thế mà khô ng nghĩ đến sự khích khuyến, lạ i thá c cớ lui về nơi an
nhà n. Lờ i nó i ấ y, ta thự c khô ng muố n nghe. Cò n cá i việc xin cho hoà ng tử kiêm nhiếp
việc thâ n đài, hã y đợ i hoà ng tử họ c thứ c ngà y mộ t tiến thêm lên, tự khắ c có mệnh lệnh
triều đình. Bọ n hoà ng tử cũ ng khô ng đượ c nắ m phầ n sẵ n. Chuẩ n cho cá c thâ n cô ng đều
cung chứ c như cũ , cà ng thêm cố gắ ng để xướ ng suấ t con em, ngõ hầ u mong đượ c khô ng
phụ ơn củ a Hoà ng khả o, mà đượ c hưở ng â n vinh củ a nướ c lâ u dà i, đừ ng để ta phả i nó i
nhiều”.
Đặ t 7 đồ n Trấ n Dương ở ven biển tỉnh Quả ng Nam. Từ khi ngườ i Tâ y dương gâ y
chuyện, vua chú ý đến việc phò ng thủ mặ t biển, sai quan tỉnh Quả ng Nam là bọ n Mai
Cô ng Ngô n xem xét hình thế chỗ vụ ng Trà Sơn, đặ t thêm nữ tườ ng ở đà i thà nh, khen
bắ n sú ng ở phá o đà i ; lạ i ở tả hữ u nơi Diên Chuỷ và Trà Sơn, xâ y dự ng 7 đồ n, sai bọ n
Lã nh binh Giá p Vă n Tâ n và Mai Điền chuyên đố c việc ấ y, Cấ p sự trung Nguyễn Thướ c
đến ngay để kiểm biện. Từ lã nh binh, quả n vệ, quả n cơ đến phủ huyện và biền binh, ai
phả i đó ng lâ u để là m việc, đều thưở ng trướ c mộ t thá ng lương bằ ng tiền. Đồ n xây dự ng
xong từ đồ n thứ 1 đến đồ n thứ 7 kéo liền đặ t tên là đồ n Trấ n Dương.

Thườ ng bả o cá c đạ i thầ n rằ ng : “Trờ i sinh ra 5 hà nh, binh đặ t ra đã lâ u. Nă m thứ binh

khí đờ i cổ chưa dù ng đến sú ng. Từ khi là m ra sú ng, thì 5 thứ binh khí mà thêm ra mộ t
thứ nữ a, 5 hà nh mà dù ng có 3 hà nh, đá nh nhau khô ng cò n có trậ n nà o mạ nh đượ c, đá nh
thà nh khô ng cò n có thà nh nà o giữ vữ ng đượ c, vậ t mà có thầ n, tỏ uy danh ở thiên hạ lâ u
rồ i. Nướ c nhà ta bờ cõ i rấ t rộ ng, cá c hạ t trở và o Nam, đấ t liền vớ i biển lớ n. Cá c cử a biển
lớ n như Đà Nẵ ng, Thi Nạ i, Cầ n Giờ đều là nơi trọ ng địa quan yếu. Nay số đồ ng và gang
cò n chứ a nhiều ở kho, ta muố n đú c thêm thứ sú ng hạ ng lớ n : 9 khẩ u bằ ng đồ ng, 9 khẩ u
bằ ng gang. Lạ i sẽ đú c 3 khẩ u sú ng đồ ng thượ ng hạ ng, chia ra để ở cá c đồ n ở mặ t biển,
truyền để lâ u dà i, để vữ ng và ng việc phò ng thủ ở mặ t biển mà nghiên cứ u võ bị. Tứ c thì
sai mộ t viên đườ ng quan bộ Hộ và Tả đô ngự sử viện Đô sá t là Phạ m Thế Hiển, đến ngay
Vũ khố , hộ i đồ ng vớ i bọ n Khâ m phá i thanh tra đương thứ là Nguyễn Quố c Hoan, Lê Đứ c,
Giá m lâ m Nguyễn Danh Giá p, khai quậ t cá i hầ m để đồ ng, để gang, câ n lấ y ba hạ ng đồ ng
đỏ đã là m giả như hình cá i lều bằ ng đồ ng 14 vạ n câ n, cá c tấ m gang 177.000 câ n, giao
cho kho chứ a riêng mộ t chỗ để cho đủ vậ t liệu mà đú c. Cò n thứ hiện cò n ở dướ i hầ m,
cũ ng hộ i đồ ng câ n để kiểm lạ i, rồ i lấ p đi như cũ , để yên đú ng phép. Lạ i sai 2 bộ Binh,
Cô ng trướ c đem đo nhữ ng chiều dà i chiều ngang và đườ ng kính trung tâ m khẩ u sú ng
lớ n, vẽ thà nh đồ hình, tiến lên ngự lã m. (Trướ c đem sú ng bằ ng gang đú c thử khô ng
thà nh, đổ i đú c đạ n gang thứ “chấ n địa lô i” 150 viên, giao cho cá c đồ n chò i ở tỉnh Quả ng
Nam dự bị để dù ng).

Lạ i thô ng dụ cho các địa phương rằ ng : “Nướ c Phậ t Lan Tâ y mọ i rợ , ngô ng cuồ ng, tộ i
khô ng đá ng khoan xá , nếu chú ng lạ i đến, khô ng cứ là thuyền buô n hay thuyền quâ n, cá c
phậ n cử a biển nơi sở tạ i lậ p tứ c phả i đuổ i đi, khô ng đượ c cho chú ng bỏ neo. Tự u trung
tỉnh Gia Định là mộ t trấ n lớ n ở Nam Kỳ, xa tiếp vớ i cương giớ i nướ c Mên, gầ n tớ i biển
lớ n ; cá c cử a biển nơi ngã ba như Cầ n Giờ , Phú Mỹ, cà ng là quan yếu. Quan tỉnh phả i nên
xét rõ hình thế, đặ t thêm đà i thà nh, chia đặ t các thứ sú ng lớ n, để nghiên cứ u dự bị”.

Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên Nguyễn Đă ng Giai dâ ng sớ nó i : “Ngườ i Tâ y dương phầ n

nhiều gian giả o, đem tà giá o mê hoặ c ngườ i ta. Nay việc Đà Nẵ ng đã như thế, xin từ nay,
nhữ ng thuyền cô ng phá i ra ngoà i biển đều nên đình chỉ. Đạ o trưở ng Gia tô nếu bị bắ t để
xét xử thì nhấ t thiết theo phá p luậ t xử trí, khô ng thể khoan tú ng cho chú t nà o”. Vua nó i
rằ ng : “Nó i như thế cũ ng có lý, chỉ có về việc Đà Nẵ ng mà vộ i đình chỉ ngay đườ ng ra
biển thì chưa khỏ i tỏ ra là yếu thế. Huố ng chi Gia tô là tà đạ o, là m mê hoặ c [lò ng ngườ i]
đã sâ u, cố t phả i nhiều phương diện mở bả o, cứ từ từ để mặ c kệ chú ng, để cho là m điều
là nh, đổ i điều lỗ i. Nếu nhấ t khá i vộ i gia ngay hình phá p, chẳ ng hầ u như thêm việc ra
ư ?”.

Bộ Hộ dâ ng nhâ n số về nă m nay : 1.024.388 ngườ i.

Vua là m bà i ký rằ ng : “Ô i, kiểm duyệt hộ khẩ u, sai lượ ng sưu thuế, là mố i trị củ a nướ c,
cương kỷ lớ n củ a dâ n, cho nên vua chú a thờ i cổ , cung kiệm có tiết độ thì hộ khẩ u sinh
sô i ra, thuế khoá khô ng có chừ ng, thì sổ hộ khẩ u sú t kém. Nó i như thế là phả i đó . Phép
duyệt tuyển [hộ khẩ u] bả n triều, xét cá i chỗ phồ n thịnh, chia đều chỗ nhiều, chỗ ít, thự c
khô ng phả i là để ý và o việc đá nh thuế. Xem Thự c lụ c tiền biên về thờ i cá c tiên đế, từ
tỉnh Quả ng Bình trở và o Nam, đều nhờ đượ c thịnh vượ ng luô n luô n. Thế tổ Cao hoà ng
đế ta : trung hưng nghiệp lớ n, mở mang dư đồ , non sô ng nhấ t thố ng, vă n quỹ ((1) Vă n
quỹ : vă n là vă n tự , quỹ là vết bá nh xe đi.1) cù ng như nhau. Nă m Gia Long thứ nhấ t
[1802] là nă m Nhâ m Tuấ t, mớ i là m sổ đinh biên kê hộ khẩ u, phà m 722.590 ngườ i ; đến
nă m thứ 18 [1819] là nă m Kỷ Mã o, 613.912 ngườ i. Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng
đế ta : noi là m thô ng sá ng, trị giá o mở mang, đặ t ra quan chấ n chỉnh mọ i việc, chia tỉnh
hạ t là m 31 địa phương, yên ủ i phương xa, thương yêu dâ n chú ng, dâ n Trấ n Ninh phụ
thuộ c, ngườ i và đấ t ngà y mộ t thêm ra, nă m Minh Mệnh thứ nhấ t [1820] là nă m Canh
Thìn, số hộ khẩ u đã biên và o sổ : 620.246 ngườ i. Đến nă m thứ 21 [1840] là nă m Canh
Tý, 970.516 ngườ i. Ta đứ c bạ c lên nố i ngô i, nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] là nă m Tâ n
Sử u, sổ đinh chỉ có 925.184 ngườ i. Đó vì cuố i mù a thu nă m Canh Tý, đấ t Trấ n Tâ y
khô ng yên, đến nă m Tâ n Sử u, cũ ng chưa bình định đượ c. Trừ số ngườ i ở Trấ n Tâ y
49.165 ngườ i, điêu há o như thế là lỗ i củ a ta. Vả lạ i, mộ t ngườ i dâ n, mộ t tấ c đấ t đều do
Hoà ng tổ , Hoà ng khả o ta để lạ i cho. Ta lú c mớ i nố i ngô i, đứ c hoá chưa ban, â n uy chưa
khắ p, sợ toá t mồ hô i, ngượ ng mặ t hổ thẹn khô n xiết ! Ta lên ngô i đến nay đã 7 nă m, chỉ
nghĩ nố i nghiệp gia đình, lò ng hiếu thả o khô ng bao giờ hết, cà ng gắ ng chă m lo, từ ng
cù ng vớ i nguyên lã o đạ i thầ n, trù tính việc biên đình, chă m lo đến chính thể. Rồ i đến
mù a thu, ấ t tị, nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845], sai tướ ng vỗ yên biên cương, đá nh lấ y lạ i đấ t
Châ n Lạ p ở Trấ n Tâ y. Dò ng dõ i Cao Miên, em Phiên vương Nặ c Chă n là Sá Ong Giun,
trướ c vì trong nhà khô ng hoà , chạ y sang nướ c khá c, rồ i lạ i vì Nặ c Chă n khô ng có con
trai, ngườ i trong nướ c đó n về, dự a dẫ m vớ i ngườ i Xiêm La, sinh sự ra từ nă m Canh Tý.
Nă m ngoá i là nă m Bính Ngọ , quan quâ n đến cõ i, lượ c định đấ t đai, giết ngườ i trong
thà nh. Đầ u mụ c Xiêm cầ u cố ng, tù trưở ng Mên thú tộ i, dâ ng tờ biểu, nộ p lễ cố ng, thầ n
phụ c chầ u hầ u. Tuy khô ng phả i là đặ t quậ n huyện ở đấ t ấ y, đem nhâ n dâ n biên và o hộ
tịch củ a ta, nhưng chú ng đem cả nướ c để dâ ng, sung và o hà ng địa phương, giữ chứ c
cố ng, cũ ng khô ng khỏ i là phiên trấ n ở ngoà i biên. Thự c có thể tuâ n chế độ cũ , bèn cử
hà nh lạ i cá i lệ phiên phong cho Cao Miên, chuẩ n cho liệt và o hà ng chư hầ u. Vả lạ i nhữ ng
tỉnh biên thuỳ Bắ c Kỳ như cá c hạ t Lạ ng Sơn, Cao Bằ ng, Tuyên Quang, Thá i Nguyên,
Hưng Hoá , Quả ng Yên, trướ c kia thổ ty chen lẫ n và o, là m đến nỗ i ngườ i sinh ra khô ng
kể, ngườ i chết đi khô ng trừ , cứ theo như thườ ng mà là m sổ ! Đến nă m Minh Mệnh thứ
21 [1840], nă m Canh Tý, bộ thầ n tấ u nghị, xin là m lạ i sổ đinh điền, để tỏ ra quâ n bình.
Bắ t đầ u kể từ nă m Tâ n sử u, liệt và o ngạ ch thu thuế, gầ n xa nhấ t trí đều tuâ n. Nă m Thiệu
Trị thứ 1 [1841], nă m Tâ n Sử u, ta chuẩ n cho tự tu lấy sổ đinh, bấ t tấ t sai quan duyệt
tuyển để tiện cho dâ n. Nă m nay đến khoá , cũ ng lạ i chuẩ n cho như trướ c, hã y khoan giả
cho. Nay lạ i gặ p lệ tuyển duyệt [sổ đinh], ở cá c tỉnh lớ n Bắ c Kỳ đã xong, số hộ khẩ u thêm
nhiều lên đều do ở đó , tra ở cuố i nă m Bính Ngọ là nă m ngoá i, đã đượ c 986.231 ngườ i ;
nă m nay thêm lên 38.157 ngườ i. Kể ra cá c tỉnh :

Thừ a Thiên 42.751 ngườ i Quả ng Nam 65.468 ngườ i

Quả ng Ngã i 25.766 ngườ i Bình Định 52.110 ngườ i

Phú Yên 9.596 ngườ i Khá nh Hoà 10.426 ngườ i

Bình Thuậ n 17.570 ngườ i Biên Hoà 16.949 ngườ i

Gia Định 51.788 ngườ i Định Tườ ng 26.799 ngườ i

Vĩnh Long 41.336 ngườ i An Giang 22.998 ngườ i

Hà Tiên 5.728 ngườ i Quả ng Trị 33.169 ngườ i

Quả ng Bình 22.438 ngườ i Hà Tĩnh 45.678 ngườ i

Nghệ An 56.870 ngườ i Thanh Hoá 63.353 ngườ i

Ninh Bình 30.350 ngườ i Hà Nộ i 64.201 ngườ i

Hả i Dương 49.475 ngườ i Sơn Tâ y 51.304 ngườ i

Bắ c Ninh 63.774 ngườ i Nam Định 78.268 ngườ i

Hưng Yên 20.584 ngườ i Tuyên Quang 6.734 ngườ i

Hưng Hoá 11.219 ngườ i Quả ng Yên 3.639 ngườ i

Lạ ng Sơn 11.224 ngườ i Cao Bằ ng 11.013 ngườ i

Thá i Nguyên 11.710 ngườ i

Tổ ng số nă m nay sổ đinh hộ khẩ u hiện đang 100 vạ n linh 24.388 ngườ i, thì nă m thứ 1,
trừ xứ Trấ n Tâ y 49.165 ngườ i, nay cũ ng đem đấ t dâ ng nộ p đến chầ u, khô ng cầ n trích ra,
mà đã hơn nă m trướ c rồ i. Như vậ y chắ c có thể hơi chuộ c đượ c lỗ i trướ c, cà ng nên lưu ý
tính đến việc hay về sau. Đó đều là nhờ trờ i ban Phướ c cho nướ c nhà , nhâ n dâ n sinh sô i
nả y nở , thờ i tiết thuậ n, nă m đượ c mù a, đượ c no ấ m, dâ n yên, nướ c thịnh, cù ng hưở ng
hoà vui. Cũ ng là nhờ uy liệt củ a tổ khả o ta để lạ i, nhâ n sâ u, â n hậ u, biên cả nh yên ổ n, hộ
khẩ u sinh sô i, bồ i dưỡ ng nghỉ ngơi, yên vui thư thá i. Cô ng đó là do thá nh nhâ n trị đạ o
lâ u mà giá o hoá thà nh, nên mớ i đượ c như thế. Ta có tà i nă ng gì đâ u, chỉ duy đã cố gắ ng
lạ i cà ng cố gắ ng hơn, đã yên lạ i cầ u yên thêm ; lo trướ c việc lo củ a thiên hạ , vui sau việc
vui củ a thiên hạ ; để đó n mã i điềm là nh, cù ng dâ n ta vui hưở ng thă ng bình hạ nh Phướ c”.

Lã nh binh Quả ng Trị Hoà ng Đă ng Thuậ n, á n sá t Lê Đình Khả n bị mấ t chứ c. Trướ c đây,
có tên tù phả i giam là Phan Vă n Phượ ng, già mà nhà già u, ngườ i coi ngụ c để lỏ ng khoá
cho đượ c ra và o ; Lê Đình Khả n khô ng nỡ phá t. Hoà ng Đă ng Thậ n thườ ng có ý muố n ă n
tiền củ a Phượ ng khô ng đượ c, để bụ ng, tứ c thì đem việc ấ y phá t giá c ra. Vua sai khoa
đạ o Nguyễn Cư hộ i đồ ng tra hỏ i. Khả n vớ i Thậ n cù ng gièm chê lẫ n nhau. Khả n trướ c có
Chỉ bổ đi á n sá t tỉnh Nghệ An, chưa đi nhậ n chứ c, phả i triệt lưu lạ i, cù ng vớ i Thậ n đều
phả i giả i chứ c, đổ i giao ty Tam phá p hộ i đồ ng tra xét. Khi á n xong, Thậ n bị giá ng 3 cấ p,
bắ t về hưu ; Khả n bị cách chứ c, theo và o bộ ra sứ c là m việc để chuộ c tộ i. Tuầ n phủ Lê
Danh Trườ ng vì khô ng xét ra việc ấ y bị giá ng 1 cấ p.

Bổ Lang trung bộ Binh Lê Vă n Vỹ là m á n sá t tỉnh Quả ng Trị.

Hoà ng đệ Quả ng Ninh cô ng Miên Bậ t chết. Miên Bậ t thô ng minh sớ m. Vua rấ t tiếc, cho
tên thuỵ là Đô n Hoà , sai hữ u tư ((1) Hữ u tư : quan viên nà o chịu trá ch nhiệm là m việc
gì.1) chi củ a cô ng ra để lo việc tang, lạ i cho thêm 3.000 quan tiền, ngà y an tá ng tế mộ t
tuầ n.

Đó ng mộ t chiếc quâ n thuyền lớ n hiệu Bằ ng Đoà n (từ mũ i thuyền đằ ng trướ c đến chỗ
bá nh lá i đằ ng sau dà i 8 trượ ng 1 thướ c, ngang 1 trượ ng 2 thướ c 3 tấ c, sâ u 1 trượ ng 5
thướ c 3 tấ c, đặ t 32 cỗ sú ng các loạ i : sú ng đồ ng hiệu Phấ n uy tướ ng quâ n 9 khẩ u, sú ng
đồ ng hiệu Chấ n hả i 2 khẩ u, sú ng đồ ng hiệu Kích viễn 2 khẩ u, sú ng đồ ng hiệu Oanh sơn
19 khẩ u. Thuyền vá n nhỏ bằ ng gỗ sam 2 chiếc.

Đó ng lạ i thuyền Phi Vụ , đổ i là m quâ n thuyền Chuẩ n Kích (từ mũ i thuyền đằ ng trướ c đến
bá nh lá i đằ ng sau dà i 6 trượ ng 7 thướ c, ngang 1 trượ ng 5 thướ c, sâ u 1 trượ ng 1 thướ c 1
tấ c, đặ t 22 cỗ sú ng cá c loạ i : sú ng gang hiệu Oanh sơn 8 khẩ u, sú ng đồ ng hiệu Kích viễn
2 khẩ u, sú ng đồ ng hiệu Khoá hả i 2 khẩ u, sú ng đồ ng hiệu Quá sơn 10 khẩ u. Thuyền vá n
nhỏ bằ ng gỗ sam 2 chiếc). Sai Đề đố c Thuỷ sư Đoà n Kim trô ng coi cô ng việc nà y. Phà m
từ Kinh trở và o Nam hay trở ra Bắ c, khi nà o đi tuầ n để do thá m thì dù ng thuyền ấ y. Lạ i
đó ng mộ t chiếc quâ n thuyền hiệu Điêu Phi bọ c đồ ng.

Quan ở trong Kinh ngoà i tỉnh về ban vă n từ tam phẩ m trở lên, ai có cha mẹ đã đến 70
tuổ i trở lên, đượ c ban cho sâ m, quế, bạ c và lụ a gồ m 12 ngườ i.

Dụ rằ ng : “Dạ y cho điều hiếu để là m điều trung, là điển lệ lớ n củ a triều đình. Cha mẹ cò n
kịp nuô i, ngườ i là m con ai cũ ng lấ y là m vinh hạ nh. Nă m ngoá i nhâ n gặ p lễ suy tô n là lễ
lớ n, khô ng ví như lễ thườ ng, nên phả i vượ t cá ch suy â n, để trọ ng việc hiếu trị. Thự Hiệp
biện Đạ i họ c sĩ Nguyễn Tri Phương, cha là Nguyễn Vă n Đả ng ; thự Tham tri bộ Cô ng
Trương Quố c Dụ ng, cha là Trương Quố c Hiền ; Tả thị lang bộ Binh Nguyễn Quố c Hoan,
cha là Nguyễn Danh á n ; Bố chính Bắ c Ninh quyền chưở ng Bố chính Hưng Yên Đỗ Khắ c
Thư, cha là Đỗ Đình Thữ ; Trự c họ c sĩ sung biện Cá c vụ Vũ Phạ m Khả i , cha là Vũ Phạ m
Đà m ; thự Phủ doã n Thừ a Thiên Nguyễn Vă n Chấ n, cha là Nguyễn Đình  n ; thự Hữ u
tham tri bộ Hộ Nguyễn Trạ ch, mẹ là Nguyễn Thị Độ ; thự Tuầ n phủ Lạ ng Sơn Trầ n Ngọ c
Lâ m, mẹ là Lê Thị Thiểm ; Bố chính An Giang Hoà ng Thu, mẹ là Phạ m Thị Bẩ m ; Bố
chính Quả ng Bình Trương Đă ng Đệ, mẹ là Nguyễn Thị Thụ c ; sung biện Cá c vụ Vũ Phạ m
Khả i, mẹ là Phạ m Thị Nữ u ; đều đượ c ban cho 3 phiến quế Thanh, 8 lạ ng sâ m nam, 3
đồ ng ngâ n tiền Phi long hạ ng lớ n hạ ng nhỏ , 2 tấ m sa mà u, để tỏ ý tố t quý mến ngườ i
tuổ i già ”.

á n sá t tỉnh Quả ng Bình là Nguyễn Trọ ng Nguyên, bị mấ t chứ c. Nguyên lú c mớ i đến tỉnh,
cù ng vớ i Nguyễn Quýnh là Ngự sử ở Kinh phá i đi hộ i đồ ng tra cá i á n về việc gỗ lạ t. Có 2
ngườ i suấ t độ i tự tiện tha tên tù bị giam ; Nguyên ghét là chuyên quyền, bèn khoá tay để
quở trá ch, rồ i lạ i thả . Lạ i nhâ n có tang vợ , Nguyên thuê mượ n cá c đồ binh trượ ng để
đưa đá m ma ra khỏ i cả nh giớ i, thâ n biền trong tỉnh hoặ c đưa lễ vậ t phú ng viếng hoặ c đi
đưa đá m. Quýnh cũ ng dự và o đá m ấy. Sau bấ t bình vớ i Nguyên, Quýnh mớ i bí mậ t tham
hặ c về việc đó . Vua sai Thị lang bộ Hình Vũ Tuấ n tra hỏ i. Khi á n đệ lên, vua nó i :
“Nguyễn Trọ ng Nguyên thâ n là m á n sá t, khô ng thể nó i là khô ng biết phá p luậ t, thế mà
dá m tự tiện lấy đồ binh trượ ng để đưa đá m ma vợ , đã là m cà n bậ y ; huố ng chi suấ t độ i
cũ ng là mộ t chứ c quan, muố n giam thì giam, muố n thả thì thả , chả hoá ra tự tiện là m uy
Phướ c ư ?”. Rồ i Nguyên phả i xử trả m giam hậ u. Bố chính Trương Đă ng Đệ, Lã nh binh
Nguyễn Vă n Thai và thâ n biền trong tỉnh, vì chỉ ngồ i nhìn mà gượ ng theo ý Nguyên, bị
giá ng phạ t hơn 10 ngườ i. Nguyên là m quan hơi nghiêm khắ c, cho nên bị gièm chê nhiều
để đến hạ i việc. Sau đó Nguyên vì lo bự c mà chết. Bổ Lang trung bộ Binh Phạ m Huy là m
á n sá t tỉnh Quả ng Bình.

Lậ p điếm tuầ n An Lương ở tỉnh Quả ng Yên. Xã An Lương giá p vớ i nhà Thanh, nă m ấ y
châ u Khâ m, châ u Liêm bị đó i, có nhiều bọ n cô n đồ đó n đườ ng ă n cướ p. Quan tỉnh xin
chọ n mộ t ngườ i thổ hà o đố c suấ t dâ n phu 50 ngườ i, lậ p điếm để tuầ n phò ng. Vua ưng
cho (xã An Lương thuộ c châ u Vạ n Ninh).

Đặ t thêm chứ c Loan giá khanh, trậ t chá nh tam phẩ m. Lấ y thự Vệ uý vệ Hậ u dinh Long
võ là Tô n Thấ t Lậ p bổ sang thự Loan giá khanh, hiệp đồ ng vớ i Quả n vệ vệ ấ y đố c suấ t
cá c ty Hộ vệ, Cả nh tấ t, Loan giá và Kỳ cổ trong vệ mình.

Sá Ong Giun nướ c Cao Miên đã nhậ n phong, uỷ cá c phiên mụ c (thậ p phẩ m 1 ngườ i, bá t
phẩ m 1 ngườ i) đến chỗ quâ n thứ dâ ng biểu xin và o Kinh để tạ â n. Quậ n chú a Ngọ c Vâ n
cũ ng sẽ dâ ng biểu trầ n tạ . Cá c đạ i thầ n ở quâ n thứ đem việc tâ u lên. Dụ rằ ng : “Nướ c
Cao Miên mớ i định, quố c vương mớ i thụ phong, mọ i việc cò n thuộ c về buổ i đầ u sá ng
lậ p. Tuy trô ng đá m mâ y hướ ng về mặ t trờ i, là tấ m lò ng cá c nướ c nhỏ phụ ng thờ nướ c
lớ n, nhưng suy tấ c thà nh, thương cho cả nh khó , là cá i nghĩa đấ ng vương giả yêu mến
phương xa. Về điều xin sai sứ tạ â n đã xét tấ m lò ng thà nh rồ i, chuẩ n y như lờ i xin mà
là m. Duy có kỳ hạ n cố ng và lễ cố ng, giao bộ Lễ bà n rồ i tâ u lên. Khi nghị đệ lên, định 3
nă m mộ t lầ n cố ng, bắ t đầ u từ nă m Mậ u Thâ n (tạ â n và lễ phẩ m đều do sứ cố ng cù ng tiến
mộ t thể). Lạ i cấ p cho quan lịch và dâ n lịch 100 nă m, do tỉnh An Giang chuyển giao.

(- Lễ cố ng, lễ phẩ m có : 2 thớ t voi đự c, 2 chiếc ngà voi, 2 bộ tê giá c, sa nhâ n, đậ u khấ u,
trầ n hoà ng, cá nh kiến, sá p ong đều 50 câ n, sơn đen 20 vò .

- Lễ phẩ m tạ â n có : 2 chiếc ngà voi, 2 bộ tê giá c, đậ u khấ u, sa nhâ n, trầ n hoà ng, cá nh
kiến và sá p ong đều 50 câ n, sơn đen 20 vò .

- Số ngườ i trong sứ bộ : chá nh sứ , phó sứ đều mộ t viên, thô ng ngô n 2 viên, thầ y thuố c 2
viên, quâ n đi theo 9 tên, rồ i do quan tỉnh An Giang trướ c bá o nhậ t kỳ lên đườ ng ; đến
trung tuầ n thá ng hai đến An Giang, quan tỉnh xét thự c lễ phẩ m, rồ i trích ra ngà voi, tê
giá c và đậ u khấ u 3 hạ ng, cho theo đi cù ng sứ bộ , do đườ ng bộ phá t đệ ; cò n cá c hạ ng
khá c cho tuỳ tiện vậ n tả i : thớ t voi giao cho tỉnh Gia Định chă n nuô i. Lượ ng cho 2 viên
chá nh phó sứ , 1 viên thô ng ngô n, 1 viên thà y thuố c, 3 tên quâ n theo đi, cù ng vớ i tỉnh
phá i thô ng phá n hoặ c kinh lịch 1 viên sung chứ c trưở ng tố ng ((1) Trưở ng tố ng : trưở ng
đoà n dẫ n cố ng bộ Cao Miên và o Kinh.1) và 1 viên thô ng ngô n, đều cù ng vớ i sứ bộ nhấ t
tề khở i hà nh, do đườ ng bộ lên đườ ng : trung tuầ n thá ng tư đến Kinh, hạ tuầ n là m lễ
triều cố ng. Rồ i lưu lạ i đợ i hai khá nh tiết Đoan dương và Vạ n thọ , tuỳ ban chiêm bá i. Khi
lễ xong, sẽ do bộ tâ u xin cho về).

Vua y lờ i tâ u, chuẩ n cho quan đố c phủ An - Hà truyền dụ cho quố c vương [Cao Miên]
biết.

Thi Đình. Sai : Thố ng chế Tả dự c dinh Vũ lâ m là Nguyễn Trọ ng Tính sung là m giá m thí ;
Hiệp biện Đạ i họ c sĩ Hà Duy Phiên, Hữ u tham tri bộ Binh là Hoà ng Tế Mỹ, sung việc đọ c
quyển ; Thượ ng thư bộ Cô ng Lâ m Duy Thiếp sung việc truyền lô ; Hữ u thị lang bộ Lạ i
là Đỗ Quang, biện lý bộ Hình Vương Hữ u Quang sung duyệt quyển. Vua trự c tiếp ra đầ u
bà i vă n sá ch. Chế sá ch rằ ng :
“Ta nghe : tiên vương xem đến dâ n mà đặ t ra giá o hoá , dù ng nhữ ng ngườ i tà i trí thiên
hạ , giú p đỡ , vỗ yên, lạ i chấ n khở i đạ o đứ c, phong hoá để cổ độ ng, dạ y dỗ để hoá đi. Sinh
nuô i thoả mã n thì giá o hoá mớ i thi hà nh, mà phong tụ c tố t. Cá i đạ o trị dâ n quý ở chỗ đó .
Nghiêu, Thuấ n quý đạ o đứ c, nhà Hạ quý cô ng, nhà Thương quý ngườ i già , nhà Chu quý
cù ng họ , nhà Tấ n quý kẻ lạ i giữ phép, nhà Tâ y Há n quý tà i mưu, nhà Đô ng Há n quý kinh
thuậ t, nhà Nguỵ quý vă n chương, nhà Tấ n quý danh lý, nhà Chu, nhà Tuỳ quý họ hà ng.
Xem chỗ quý thì biết trị thể hơn hay là kém. Nhưng đi sâ u đến chỗ việc là m, có thể chỉ ra
từ ng việc mà nó i đượ c khô ng ? Thế thì trị đạ o củ a đờ i Tam đạ i, thự c tỏ rõ như đố t sừ ng
con tê mà soi thấ u vậ y. Lớ n thay, Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế, Hoà ng khả o Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế ta ; nên đạ o củ a trờ i lấ y tà i củ a đấ t, dù ng ngườ i hiền khô ng câ u nệ và o lề
lố i nà o, hoà dâ n thì thờ i thườ ng thu nă m Phướ c để ban cho bố n phương, hỗ n hợ p cả dư
đồ thố ng nhấ t, mở mang vậ n hộ i thịnh vượ ng cho nướ c Đạ i Nam. Ta kính vâ ng nghiệp
lớ n, noi đượ c mưu mô , chỉ nghĩ mộ t lò ng chă m lo, dù ng nhâ n tà i là m chính sự , cẩ n thậ n
như cầ m dâ y cương đã mụ c mà dong sá u ngự a, lậ p giá o hoá nuô i dạ y dâ n, sớ m chiều sợ
hã i, gắ ng tinh thầ n để lo toan chính trị, có thể mong cho chính sự mở mang, mà thêm
rạ ng vẻ cho đờ i trướ c. Ô i, Nghiêu hỏ i quan tứ nhạ c, Thuấ n cấ t nhắ c 8 ngườ i hiền, để
truyền bá nă m giá o cho bố n phương. Vũ Lễ ngườ i hiền, mộ t lầ n gộ i đầ u ba lầ n vẩ y tó c,
mộ t bữ a ă n ba lầ n đứ ng dậ y, Thà nh Thang gắ ng sá ng đứ c ớ n, lậ p đạ o trung cho dâ n, lấ y
nghĩa xử việc, lấ y lễ cầ m lò ng ; Vă n Vương kính ngườ i già , yêu ngườ i trẻ, coi chầ u đến
muộ n mà khô ng ă n, để tìm nhâ n tà i bố n phương ; Vũ Vương đặ t ra 5 tướ c, chia ra 3 đấ t,
đặ t quan phả i ngườ i hiền, dù ng và o việc phả i ngườ i có tà i, trọ ng 5 điều dạ y cho dâ n. Đó
đều là dù ng ngườ i hiền dạ y dâ n, mở mọ i vậ t là m nên mọ i việc. Thế mà cò n có Hứ a Do,
Sà o Phủ , Trù ng Quang, Di, Tề, đó là ngườ i nà o ? Cá c rợ mọ i như Hữ u Miêu, Phong
Phong, Cô n Ngô , Hiểm Doã n, đó biết là dâ n nà o ? Từ đờ i Tam đạ i trở xuố ng, cá c nhà
Há n, Tố ng, Nguyên, Minh, Thanh, vua chú a hiền, tướ ng vă n tướ ng võ giỏ i, đờ i nà o mà
khô ng có , há khô ng trọ ng ngườ i hiền, đặ t giá o hoá để đưa chính sự đến chỗ thịnh trị ?
Thế mà nhữ ng ngườ i hiền tà i cò n bỏ só t, kẻ khô ng hướ ng hoá , dâ n cò n ngu si, các đờ i
trở xuố ng đây khô ng thể nó i hết đượ c : nà o bên đô ng tườ ng, bên bắ c bếp, ngườ i đi câ u,
ngườ i uố ng rượ u say, ngườ i mặ c á o bằ ng bô ng lau, ngườ i ă n bằ ng quả câ y tù ng, ngườ i
ẩ n ở chợ phía nam thà nh, chí sĩ khô ng thiếu gì, mà chung quy khô ng có tiếng gì ở đờ i,
thự c đá ng tiếc lắ m !
“Nằ m mộ ng thấ y ngườ i và ng mà đạ o Phậ t và o Trung Quố c ; cho phá p hiệu là Ngộ sứ mà
Đạ o giá o bả o đượ c muô n ngườ i ; đạ o Dương, Mặ c đã nổ i lên trướ c, đạ o Phậ t, lạ i nố i theo
về sau. Thậ m chí đến đả ng giặ c Hoà ng Câ n, phương thuậ t củ a xã ((1) Xã : mộ t đả ng bí
mậ t hoạ t độ ng chính trị.1) Bạ ch Liên, lẫ n lộ n và o trong khoả ng ấ y, như là lú a mà có cỏ
nă n, đều bở i để lỡ việc ra, khô ng ngă n ngừ a đi trướ c, lạ i khô ng lo liệu sớ m để trừ cá i hạ i
về sau. Đương nhữ ng lú c ấ y thì lấy gì mà trừ bỏ tà thuyết để mở cử a cho chính đạ o, phá
chỗ ngu muộ i mà quy về đạ i đạ o đượ c ? Bả n triều sù ng Nho, trọ ng đạ o , hậ u đã i sĩ phu,
thâ n cậ n ngườ i hiền, lậ p giá o để hoá dâ n, mở khoa thi để lấ y nhâ n tà i, dự ng trườ ng họ c
ở trong Kinh ngoà i tỉnh. Khoa thi mở ra có chính khoa, â n khoa ; xuố ng chiếu cấ t nhắ c
nhữ ng ngườ i hiền tà i, giá ng dụ cầ u tìm nhữ ng ngườ i ẩ n dậ t. Thế mà từ khi mở ra khoa
thi Hộ i, thi Đình đến nay, cá i ngô i đình nguyên ((2) Đình nguyên : ngườ i đỗ đầ u thi
Đình, tứ c trạ ng nguyên.2) cò n đặ t khô ng để đợ i! Thự c là sợ ngườ i hiền cò n só t ở chỗ
thô n quê, nhâ n tà i chưa đượ c tiến đạ t, thì là m thế nà o mà thu nhặ t đượ c mọ i hạ ng
ngườ i, hiền tà i họ p cả lạ i, ngườ i thô ng minh ở chỗ quan trườ ng để cho nướ c nhà dù ng ?.

“Gầ n đây, cá c nướ c bên phương Tâ y, tà giá o Gia tô ngấ m ngầ m lấ n lướ t, vì đâ u mà đến
nỗ i mê hoặ c, có thể nó i cho nghe đượ c khô ng ? Tuy phá p lệnh rấ t nghiêm, để dẫ n ngườ i
ta và o con đườ ng là m là nh, đổ i lỗ i, nhưng mà như cá i chén để rỉ nướ c, đáy hồ cò n só t
cặ n, bề ngoà i thì thuậ n, bề trong thì khô ng theo, chưa khỏ i có mộ t hai nơi thô n quê, kẻ
tiểu dâ n ngu mê ngoan cố , đặ t mình ra ngoà i đứ c hoá sinh thà nh, cò n mê mà khô ng
tỉnh ! Vậ y thế nà o để mặ t đổ i, lò ng theo , đặ t và o nơi chă n chiếu, trở lạ i thuầ n phá c, vui ở
cả nh xuâ n đà i, đều là m lương dâ n đờ i thá i bình, cù ng lên cõ i hoà vui ?

“Bọ n sĩ phu cá c ngươi, có sẵ n tà i họ c, thì bày tỏ các mưu mô , điều trầ n tà i kinh tế, ta lưu
ý xét chọ n để dù ng”.

Buổ i hô m chiều hô m ấ y, gặ p mưa dầ m, đặ c â n cho đố t đèn đuố c, ă n cơm đêm, để cho

đều đượ c giã i bà y tà i họ c mà thưa lạ i. Có ngườ i ở mã i đến nử a đêm mớ i ra, ban cho cá i
bà i “ra cử a”, mở khoá đưa về. Việc nà y đượ c truyền tụ ng là mộ t chuyện hay. Đến khi
quyển thi đệ lên, vua mở xem 2 - 3 lầ n, bả o cá c quan đạ i thầ n rằ ng : “Cá c sĩ tử đố i sá ch,
đều chưa hợ p vớ i ý đầ u bà i ; nhưng ở trong chỗ kém mà tìm lấ y chỗ hơn, thì có nhữ ng
tiếng kêu xoang xoả ng ở trong đá m sắ t khô ng ? Đặ c â n cho Phan Thú c Trự c đệ nhấ t giá p
Tiến sĩ cậ p đệ đệ tam danh ; Nguyễn Vă n Hiển, Trịnh Lý Hanh đệ nhị giá p Tiến sĩ xuấ t
thâ n ; Hoà ng Thiện Lương, Trịnh Xuâ n Thưở ng, Nguyễn Đứ c Tư, Vũ Vă n Hiệu đệ tam
giá p Đồ ng tiến sĩ xuấ t thâ n. Du có Đặ ng Huy Trứ lờ i nó i có phó ng đã ng, là m vă n lạ i
phạ m trườ ng quy (kim vă n có câ u “hữ u hạ i gia miêu” nghĩa là “cỏ nă n là m hạ i cho lú a
tố t”. Gia miêu là là ng vua). Vua đem bả o cá c quan đạ i thầ n. Trương Đă ng Quế tâ u rằ ng :
“Trứ ở Hộ i thí đã bị truấ t, thi Đình lạ i như thế ! Quyển thi câ n nhắ c mà lấ y, là cá i lẽ cô ng
bằ ng, lẽ đâ u phiếm lạ m như thế !”. Bèn đá nh hỏ ng tuộ t, lạ i cá ch luô n cả danh tịch ((1)
Danh tịch : tên ghi trong sổ thi đỗ . Ngà y trướ c, cử nhâ n hay tiến sĩ, ngoà i danh sá ch
đượ c nêu trên bả ng treo tạ m thờ i sau khi đỗ , chỉ đượ c ghi tên trong sổ khoa thi, chứ
khô ng phá t vă n bằ ng.1) cử nhâ n củ a Trứ , đuổ i về họ c lạ i. Thi Đình bị đá nh hỏ ng là bắ t
đầ u từ Trứ (nă m sau Trứ lạ i thi đỗ Giả i nguyên).

Định lạ i lệ tiến sĩ mớ i đỗ là m biểu tạ . Lệ cũ , hộ i tậ p tấ u củ a tiến sĩ mớ i tạ â n, do bộ trình

tiến ; khoa nà y chuẩ n cho đều phả i là m biểu dâ ng lên. Dụ rằ ng : “Cá c tiến sĩ lú c bình
nhậ t, sở họ c khô ng giố ng nhau ; đến khi đỗ , cũ ng đều khá c. Huố ng chi, lú c bắ t đầ u bỏ cá i
á o vả i, đượ c dâ ng biểu trầ n tạ ngay, thế là cá i ý tố t củ a triều đình hậ u đã i khoa giá p, nên
đều phả i trầ n tình, để xem họ c thuậ t thế nà o. Từ nay, phà m khi việc thi Đình xong,
nhữ ng ngườ i đỗ tiến sĩ cậ p đệ, tiến sĩ xuấ t thâ n và đồ ng tiến sĩ xuấ t thâ n, đều là m bà i
biểu tạ â n, do bộ phủ ng tiến, nhưng phả i dẫ n đến sâ n rồ ng chiêm bá i. Việc nà y đượ c đặ t
là m lệ.
Lạ i, từ trướ c đến nay, thi Đình, chuẩ n cho ở hai dã y hà nh lang bên đô ng, bên tâ y đạ i
đình Cầ n Chính điện. Ta nghĩ điện đình là nơi ngà y thườ ng thính chính, cá c quan ra và o
chầ u hầ u dự vệ phụ ng thừ a chiếu sắ c ; gặ p ngà y thi đình, khô ng khỏ i có trình hạ n cấ m
chỉ. Nay cung mớ i Bả o Định đã là m xong, chỉnh tú c đoan nghiêm, hơi đượ c rộ ng rã i
chỉnh đố n, sang nă m gặ p kỳ thi Hộ i khoa Mậ u Thâ n, chuẩ n cho bộ ghi nhớ lấ y : nhữ ng
tên trú ng cách, chuẩ n cho thi ở 2 dãy hà nh lang bên đô ng bên tâ y cung ấ y”.
Định lạ i ngay kiểu mẫ u bổ tử cho 3 giá p [tiến sĩ] (nhấ t giá p : thêu con hạ c và đá m mâ y ;
nhị giá p : thêu con chim ở nướ c, mà u trắ ng ; tam giá p : thêu con cò hoặ c con chim ở
nướ c).

Vua xem quyển thi củ a cá c tiến sĩ mớ i đỗ . Dụ cho bộ Lễ rằ ng : “Từ đờ i Tam đạ i trở

xuố ng, lấy nhâ n tà i tấ t phả i do khoa mụ c, nhưng khoa mụ c cũ ng chưa đủ lấy hết đượ c
nhâ n tà i. Vả lạ i như phép thi, thô ng quá n cả 4 kỳ, đượ c 10 phâ n trở lên là chá nh bả ng ; 8
- 9 phâ n trở xuố ng, là phó bả ng. Từ trướ c đến nay, các chá nh bả ng đều trú ng cả 4 kỳ mà
đượ c đủ phâ n số như thế, chẳ ng qua chỉ mộ t hai ngườ i, ngoà i ra hoặ c chỉ đượ c 4, 5
phâ n. Cò n như phó bả ng sở trú ng, tuy chỉ 2 - 3 kỳ, mà xét phâ n số ra, cũ ng có đến 8 - 9 -
10 phâ n trở lên. Ngay trong mộ t việc ấ y đã khó chuẩ n định, mớ i biết khoa cử vă n tự
cũ ng có vậ n mệnh, tuy quâ n tướ ng cũ ng khô ng xoay lạ i số mệnh cho đượ c”.

Tỉnh Bình Thuậ n và tỉnh Khá nh Hoà có giặ c biển cướ p nhữ ng thuyền buô n. Vua bả o bộ
Binh rằ ng : “Nướ c ta ở liền vớ i nhà Thanh. Gầ n đây có nhiều giặ c Thanh vượ t bờ cõ i
sang sinh việc : về đườ ng bộ thì dâ n đó i ở Khâ m Châ u họ p đả ng đến 600 - 700 ngườ i ;
về đườ ng thuỷ thì thuyền giặ c đi lạ i đến 15 - 16 chiếc. Trướ c kia cá c thuyền buô n ở hả i
phậ n cá c tỉnh Thanh Hoá , Nghệ An, Quả ng Ngã i vẫ n lấ y là m khổ ; nay tỉnh Bình Thuậ n,
tỉnh Khá nh Hoà lạ i thấ y kêu lên ! Thế thì nhữ ng ngườ i coi giữ cử a biển đã khô ng là m
việc gì, mà nhữ ng thuyền quâ n đi tuầ n ngoà i biển do tỉnh phá i ; Kinh phá i đi cũ ng chỉ hư
ứ ng đó thô i !”. Tứ c thì truyền dụ cho cá c địa phương theo mặ t biển, phà m cá c thuyền
quâ n do Kinh phá i đi và cá c tỉnh đi tuầ n ngoà i biển, nếu gặ p thuyền giặ c thì tứ c khắ c
phả i đá nh dẹp ngay, để cho hết nhữ ng giặ c biển ; nếu khô ng có cô ng trạ ng gì, thì sẽ bị
tra xét chứ c vụ và tên ngườ i, phâ n biệt nghiêm nghị để cho quâ n chính đượ c nghiêm.

Sai ty Tam phá p duyệt lạ i điều lệ bả n triều. Trướ c kia, khoả ng nă m Minh Mệnh, sai quan
hiệu chính mộ t bộ sá ch luậ t lệ, viết thà nh bả n thả o tiến trình, lạ i giao Bộ và Nộ i cá c chia
nhau ra mà duyệt, đã lâ u mã i chưa xong ; đến đây bộ Hình lạ i tâ u, xin vẫ n do Bộ , Cá c
duyệt lạ i.
Vua nó i : “Hình là mộ t thứ giú p về chính trị, để mà cấ m kẻ gian bạ o, yên ủ i lương dâ n.
Nhữ ng chỗ hoặ c thêm ra hoặ c bớ t đi, tấ t phả i tham khả o đến cô ng luậ n. Thế mà từ
trướ c đến nay, cá c quan ở Bộ , Cá c cứ nhấ t vị bỏ bễ cô ng việc, thì như là m cá i nhà ở bên
đườ ng, khô ng bao giờ là m xong ! Phả i đem mộ t bộ bả n thả o luậ t lệ ấ y, đổ i giao cho ty
Tam phá p hộ i đồ ng kiểm xét cho rõ rà ng, thế nà o cho đượ c xá c đá ng ; cò n ngoà i ra có
chỗ nà o nên thêm, cũ ng chuẩ n cho biên cả và o, để cho khỏ i thiếu só t, hạ n 3 thá ng là m
xong, tâ u lên”. Sau, Phá p ty vì đầ u mố i phiền phứ c, thườ ng thườ ng xin hoã n lạ i. Bộ luậ t
rồ i cũ ng chưa định đượ c.

Bắ t đầ u đặ t ty Quả ng Minh. Trướ c đây 3 đườ ng ( ) Quả ng Họ c, Quả ng Thiện và Minh

Thiện, đều đặ t viên dịch ; đến đây hợ p đặ t là m ty Quả ng Minh (tư vụ 1 ngườ i ; bá t cử u
phẩ m đều 1 ngườ i, vị nhậ p lưu thư lạ i 15 ngườ i) trích số ngườ i ở 3 đườ ng ( ) sung
và o, thừ a số thì triệt về, do bộ á n bổ , liệu lưu 30 tên biền binh, chia ban ứ ng trự c cho đủ
sai phá i.

Nêu thưở ng nhữ ng ngườ i dâ n thọ 100 tuổ i ở các tỉnh (Thừ a Thiên 1 ngườ i, Hà Tĩnh 3
ngườ i, Bình Định 5 ngườ i, Sơn Tâ y 1 ngườ i).

Là ng Hương Cầ n ((1) Hương Cầ n : ở là ng nà y (thuộ c huyện Quỳnh Lưu) có đền Cầ n Hả i

thờ Tố ng hậ u và cô ng chú a.1) thuộ c tỉnh Nghệ An bị hoả tai, chá y lan đến 856 hộ , nhâ n
dâ n có ngườ i bị chết chá y ! Sai quan tỉnh chi tiền để cấ p cho.

Cho nguyên Lã nh binh tỉnh Thanh Hoá là Tô n Thấ t Đắ c thă ng thự Chưở ng vệ, vẫ n
chuyên quả n vệ Trung dinh Thầ n cơ.

Chuẩ n định : từ nay về sau, vua ngự điện Vă n Minh coi chính sự , chưở ng vệ và thâ n
binh, cấ m binh, nhữ ng quả n vệ đương ban ứ ng trự c, chiếu như lệ tú c vệ quả n vệ theo
và o ban chầ u hầ u.

Chính biên
đệ tam kỷ - quyển LXVIII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a hạ , thá ng 5. Bọ n Vũ Vă n Giả i là tướ ng suý đi

đá nh miền Tâ y, kiểm điểm quâ n sĩ kéo về Kinh. Bọ n Vă n Giả i khó nhọ c lâ u ở ngoà i, khi
sắ p đến Kinh, vua sai Nộ i cá c và Thị vệ đều mộ t viên, chự c sẵ n ở Nam Trườ ng đình để
đó n tiếp, truyền Chỉ uý lạ o. Khi đến Kinh, triệu ngay và o chỗ điện thườ ng, trướ c thưở ng
cho á o dà i mặ c má t và quạ t ngự , đề bà i thơ “Tâ y chinh sự bình” ((1) Tâ y chinh sự bình :
việc đá nh giặ c ở miền Tâ y đã yên.1) để ban thưở ng cho khá c vớ i mọ i ngườ i.

Vua nhâ n bả o thị thầ n rằ ng : “Khi quâ n đi đá nh giặ c về, cá o nhà tô n miếu, là m tiệc uố ng
rượ u để ghi cô ng, đó là lễ đờ i cổ . Khoả ng nă m Minh Mệnh [1820-1840], sai tướ ng ra
quâ n, đá nh giặ c xong kéo quâ n về, như Tâ n Long hầ u Nguyễn Xuâ n, Tâ n Phướ c hầ u
Phạ m Hữ u Tâ m, Tín Vũ hầ u Phạ m Vă n Điển, Vũ Lao hầ u Tạ Quang Cự , Â n Quang tử Lê
Vă n Đứ c, đều đượ c Hoà ng khả o ngự ra cử a, cho là m lễ ô m châ n, â n lễ hậ u gia ; nay nên
là m lễ trọ ng thể để đá p lạ i tướ ng giỏ i có cô ng, nhưng vì ta cò n ở trong 27 thá ng((2) 27
thá ng : ý nó i cò n có đạ i tang, đang để trở bà nộ i.2), chưa tiện đó ng mũ á o, ra ngự ở cử a,
châ m chướ c nghi vă n mà là m cũ ng khô ng hề chi, có thể hợ p đượ c tình lễ là đượ c.

Đến ngà y hô m sau, vua ngự điện Cầ n Chính, bọ n Vũ Vă n Giả i đến sâ n rồ ng, phụ c mệnh,
nộ p lạ i tướ ng ấ n. Vua sai bộ Lễ và Thị vệ tuyên triệu Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Tri Phương,
Lê Vă n Phú đến ngự tiền, thâ n ró t rượ u ban cho để uý lạ o. Hồ i lâ u, lạ i triệu thự Đề đố c
Nguyễn Vă n Hoà ng, Lã nh binh Trương Tiến, Hồ Hậ u, Phó lã nh binh Lê Viên đến chỗ tấ u
sự , sai hoà ng tử là Gia Hưng cô ng Hồ ng Hự u, Hoằ ng Trị quậ n cô ng Hồ ng Tố ró t rượ u
ban cho. Rồ i đều gia thưở ng cho các thứ và ng và ngọ c tố t. Dụ rằ ng : “Tướ ng quâ n Vũ
Vă n Giả i, mình nhậ n mao việt ((1) Mao : cờ lệnh. Việt : cá i bú a lớ n.1), vâ ng mệnh chuyên
chính, thự c là tú c tướ ng can thà nh ((2) Can : cá i mộ c. Thà nh : thà nh luỹ. ý nó i lự c lượ ng
bả o vệ hù ng mạ nh.2), hổ thầ n ((3) Hổ thầ n : ngườ i bề tô i mạ nh như con hổ 3) dự c vệ,
ban cho 1 cá i chén bằ ng ngọ c tố t, 1 con hổ dữ bằ ng và ng, tỏ ra uy thanh mạ nh như hổ
gầ m. Khâ m sai đạ i thầ n Nguyễn Tri Phương, trâ n trọ ng vâ ng mệnh, đi giữ biên khổ n, lấ y
trí mưu mà định đấ t Trấ n Tâ y, thự c là có tà i gá nh vá c việc nặ ng, khuấ t phụ c đượ c ngườ i
phương xa, ban cho mộ t cá i chén bằ ng ngọ c tố t, 1 con lạ c đà bằ ng và ng, tỏ ra trí lự c
phụ c đượ c ngườ i Ba Đà (Phong tụ c ký củ a nướ c Châ n Lạ p gọ i ngườ i Thổ là Ba Đà ).
Tổ ng thố ng Lê Vă n Phú , gọ i quâ n kế tiếp, ngự a đến thì thà nh cô ng, ban cho 1 cá i chén
bằ ng ngọ c tố t, mộ t con ngự a khoẻ bằ ng và ng, tỏ ra cá i cô ng cưỡ i ngự a đá ng ghi chép. Đề
đố c Nguyễn Vă n Hoà ng, mộ t trậ n đá nh dữ dộ i ở Tiền Giang, là m nổ i bậ t quâ n thanh,
thự c là hă ng há i đi trướ c, hết sứ c là m việc, cả m â n mà cố gắ ng, ban cho mộ t cá i nhẫ n
và ng mặ t đá quý, 1 con gấ u mạ nh bằ ng và ng, tỏ ra như con gấ u mạ nh đi như bay đá ng
khen. Trương Tiến, Hồ Hậ u, Lê Viên đều ban cho 1 cá i bà i “Thưở ng cô ng” bằ ng và ng,
mộ t cá i nhẫ n và ng mặ t thuỷ tinh, tỏ ra là tỳ tướ ng mà đua chen sứ c mạ nh để biên cả nh
đượ c thanh bình.

Lạ i sai trung sứ đi đườ ng trạ m đến ban thưở ng cho thự Đố c An - Hà là Doã n Uẩ n : 1 cá i
quạ t ngự , 1 chuỗ i ngọ c san hô , 1 bà i thơ đầ u đề là “Bình định Xiêm Lạ p”, 1 tậ p giấ y rồ ng
ngự chế “Tâ y chinh kỷ tiệp” ((4) Tâ y chinh kỷ tiệp : đi đá nh giặ c ở miền Tâ y, ghi cô ng
thắ ng trậ n.4), 1 chén đự ng rượ u bằ ng thứ ngọ c tố t, tỏ ra quang nhuậ n cứ ng rắ n ô n hoà
như hò n ngọ c, 1 con bá o có vằ n bằ ng và ng, để nêu ra là ngườ i có bả n lĩnh, có cô ng trạ ng,
biết cả vă n lẫ n võ . Lạ i cho 3 bà i thơ ngự chế, chuẩ n cho theo vầ n hoạ lạ i. Lạ i thưở ng cho
quyền lĩnh đề đố c tỉnh An Giang là Lê Đình Lý 1 cá i bài “Thưở ng cô ng” bằ ng và ng, 1 cá i
nhẫ n và ng mặ t ngọ c kim cương liên châ u, 1 đồ ng kim tiền hạ ng hai có chữ “Vạ n thế vĩnh
lạ i” có dây thao đeo. Lạ i cấ p trả lạ i cho Phó lã nh binh Tâ y Ninh là Nguyễn Cô ng Nhà n 1
cá i bà i bằ ng và ng có chữ “Hù ng dũ ng tướ ng”, gia ban cho 1 cá i nhẫ n và ng mặ t thuỷ
tinh ; cấp trả lạ i cho Phó lã nh binh tỉnh An Giang là Hồ Đứ c Tú 1 cá i bài bằ ng và ng.
(Cô ng Nhà n và Đứ c Tú trướ c có chiến cô ng đượ c thưở ng bà i và ng, sau bị tộ i, đều phả i
truy thu lạ i, đến đây lạ i cấ p trả cho). Tướ ng hiệu và binh dõ ng đều đượ c thưở ng có thứ
bậ c khá c nhau. Nguyễn Vă n Hoà ng trướ c là m Quả n cơ cơ Tiền chấ n, Chưở ng phủ Tạ
Quang Cự cho là ngườ i đượ c việc, mớ i đề cử lên. Đến đây, vua cho Quang Cự là ngườ i
biết ngườ i, bả o Nộ i cá c rằ ng : “Tiến cử ngườ i để thờ vua là chứ c trá ch củ a quan đạ i thầ n.
Tiến ngườ i hiền mà đượ c thưở ng, là lẽ thườ ng củ a chế độ trong nướ c. Khoả ng nă m
Minh Mệnh [1820-1840], Quang Cự đượ c cố Hậ u quâ n Phạ m Vă n Thuý cử lên, đến khi
Quang Cự thườ ng lậ p đượ c quâ n cô ng, Vă n Thuý cũ ng vì tiến ngườ i hiền mà đượ c
thưở ng. Nay Quang Cự cử Vă n Hoà ng, chính gọ i là cấ t nhắ c đượ c ngườ i là m quan xứ ng
đá ng là cá i hay củ a ngươi, có thể theo lệ thưở ng Vă n Thuý mà thưở ng cho [Quang Cự ]”.
Rồ i ban cho Quang Cự the và đoạ n mỗ i thứ 3 tấ m.

Hoà ng tử , thâ n phiên, Tô n nhâ n phủ và cá c quan vă n võ thấ y võ cô ng đã cá o thà nh, xin
thiết triều nhậ n mừ ng. Vua thâ n dụ rằ ng : “Cõ i xa ở phía tâ y nam, đờ i cổ gọ i là Thuỷ
Châ n Lạ p, Lụ c Châ n Lạ p, sau hợ p là m mộ t nướ c Cao Miên, truyền đến 12 đờ i, đều là m
tô i thờ bả n triều. [Bả n triều] hậ u gia vun trồ ng cho, khô ng việc gì là khô ng chu đá o.
Huố ng chi, khi nướ c Xiêm La ă n hiếp, thì [quan quâ n] đuổ i đi cho ; khi nướ c Đồ Bà lạ i
xâ m lấ n, và nhữ ng khi cá c tù trưở ng ngườ i Mên đến Nam Kỳ nương tự a, thì cá c tiên đế
ta rộ ng ra ơn huệ, xây dự ng lạ i cho và tỏ đượ c cá i đứ c vỗ yên cá c nướ c nhỏ . Rồ i đến Nặ c
Ong Chă n mộ t lò ng kính thuậ n, nghìn dặ m lặ n suố i trèo non, Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng
đế ta phong cho là m Cao Miên quố c vương, đờ i giữ chứ c cố ng. Nă m Gia Long Tâ n Mù i
[1811], nướ c Xiêm La lạ i cậ y mạ nh hiếp yếu, Ong Chă n sợ chạ y, đến nương ná u ở tỉnh
Gia Định, mang cá i roi đến xin chịu tộ i, ngậ m cỏ cầ u ơn. Hoà ng tổ ta sai Thượ ng tư bộ
Binh Ngô Nhâ n Tĩnh đem vạ n quâ n đến sá t cõ i, truyền hịch đẩy lù i đượ c ngườ i Xiêm ;
Ong Chă n lạ i trở về nướ c cũ . Nă m Minh Mệnh Quý Tỵ [1833], ngườ i Xiêm La 3 lầ n lạ i
xua đuổ i ; Ong Chă n bô n ba đến tỉnh Vĩnh Long, chiếc thâ n nương tự a. Hoà ng khả o
Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta sai bọ n Bình khấ u tướ ng quâ n Lương Tà i hầ u Trầ n Vă n
Nă ng đá nh tan ngườ i Xiêm La, đó n phiên vương về nướ c. Chưa bao lâ u, Ong Chă n chết,
chỉ có con gá i là Ngọ c Vâ n lên nố i ngô i nhưng khô ng thể trô ng coi đượ c việc nướ c. Liêu
thuộ c phiên xin mệnh lệnh ở triều đình, đượ c độ i ơn vua phong Ngọ c Vâ n là m Cao Miên
quậ n chú a để giữ lấ y cơ nghiệp. Rồ i [Hoà ng khả o ta] sai Trương Minh Giả ng lưu trấ n đấ t
ấ y, để vỗ về dâ n Mên. Cá c con gá i phiên vương cũ ng đều đượ c phong là m huyện quâ n ;
cá c ngườ i Phiên mụ c cũ ng đều đượ c bổ cho quan chứ c. Liêu thuộ c Phiên lạ i xin đổ i thổ
quan mà bổ lưu quan đến. Nhâ n đó đặ t tên là thà nh Trấ n Tâ y. Khi ấ y đã khô ng có nướ c
Cao Miên rồ i, mớ i đổ i phong Ngọ c Vâ n là Mỹ Lâ m quậ n chú a. Â n trạ ch củ a triều đình
chu chuâ n biết là chừ ng nà o ! Thế mà quan ngoà i biên là Trương Minh Giả ng và Dương
Vă n Phong lạ i chấ p nhặ t nhữ ng việc nhỏ trong tờ thư để lạ i, gâ y ra mố i hiềm khích.
Khô ng ngờ cá i tính cầ m thú khó dạ y, cá i thó i rợ mọ i hung tợ n, cắ n trả lạ i, đưa đến chỗ
mở cử a rướ c giặ c, cù ng bọ n giặ c Xiêm dự a dẫ m nhau ! Nă m Canh Tý [1840], sinh sự ở
chố n biên thuỳ, giở giá o can phạ m mệnh lệnh, chợ t lạ i xả y ra việc to ! Vừ a lú c ta mớ i lên
ngô i, đứ c hoá chưa ban, â n uy chưa khắ p, ngoà i thì ngườ i Châ n Lạ p chưa bị tộ i cứ nấ p
quâ n nơi bụ i rậ m, trong thì phủ Ba Xuyên, phủ Lạ c Hoá , bắ t chướ c mà để quâ n trong
rừ ng ? Sợ hã i khô n xiết, ta tự xét mình để trù tính cô ng việc, kíp lo toan cô ng việc ngoà i
biên. Bọ n Minh Giả ng giữ khô ng mộ t chỗ đấ t hoang, khô ng biết là m thế nà o, dâ ng sớ tự
kể tộ i mình, xin rú t quâ n về. Việc giao xuố ng cho đình thầ n bà n. Họ đều nó i : hã y tạ m
cho yên, xin triệt quâ n về để nghỉ ngơi. Ta nghĩ : là m việc khó , trướ c phả i tính việc dễ,
yên mình rồ i mớ i lo đến ngườ i. Hai phủ Ba Xuyên, Lạ c Hoá thứ đệ dẹp yên, nướ c Châ n
Lạ p, thà nh Trấ n Tâ y lạ i mở mang ra cũ ng chưa lấ y gì là m muộ n. Hã y tạ m y lờ i xin, triệt
quâ n ở An Giang về, rồ i lạ i trù tính sẽ bà n. Nă m Thiệu Trị Nhâ m Dầ n [1842], giặ c Xiêm
dá m bằ ng đườ ng thuỷ và o cướ p tỉnh Hà Tiên, bằ ng đườ ng bộ lạ i lấ n khu vự c sô ng Vĩnh
Tế ! Ta sai Anh dũ ng tướ ng Đoà n Vă n Sá ch bắ n lui đượ c đườ ng thuỷ, tỉnh Hà Tiên đượ c
thanh bình ; sai Hù ng dũ ng tướ ng Nguyễn Cô ng Nhà đá nh giết ở đườ ng bộ , nơi Vĩnh Tế
đượ c yên ổ n. Nă m thứ 5 [1845] nă m ấ t Tỵ , đấ t Tâ y Ninh đợ i nhà vua đến, đem lò ng thự c
hướ ng theo đứ c hoá . Nhâ n cơ hộ i nà y, ta mớ i cấ t quâ n đá nh nướ c địch, bèn cho Đô
thố ng phủ Đô thố ng Hậ u quâ n là Vũ Vă n Giả i lĩnh Tổ ng đố c Định - Biên điều khiển quâ n
cơ, phá t ngay lính thú tỉnh An Giang ; sai Tuầ n phủ Doã n Uẩ n và Chưở ng đề tiêu Nguyễn
Vă n Hoà ng, Lã nh binh Nguyễn Cô ng Nhà n chia là m ba đườ ng, cấ t quâ n đá nh dẹp. Ba
trậ n đượ c luô n, cá c đồ n Ba Nam, Vịnh Bích, Đà m Luỹ, Sá ch Sô , quâ n uy lừ ng lẫ y. Nhưng
địa thế rấ t rộ ng rã i, đồ n Thiết Thằ ng là nơi á ch yếu, quan quâ n đá nh dẹp loanh quanh !
Thiên thờ i thự c khô ng thể để lỡ , nắ m đượ c thắ ng toá n((1) Thắ ng toá n : sự mưu tính tà i
giỏ i củ a cấ p trên.1) ; triều đình cương quyết định đoạ t, chỗ sa mạ c đã chiếm đượ c địa
lợ i, đó n đưa cơm rượ u, lạ i đượ c lò ng ngườ i hoà , tứ c thì phi dụ giụ c Tổ ng đố c An - Hà
Nguyễn Tri Phương, lạ i truyền Chỉ phá i Đề đố c Vĩnh Long Tô n Thấ t Nghị, hợ p vớ i cá c
đạ o quâ n để tiến cô ng, quyết khô ng trậ n nà o là khô ng đượ c. Mộ t dả i đồ n Trườ ng Luỹ,
Lạ p Mên đà o hà o sâ u để giữ vữ ng ngang sô ng đồ n Thiết Thằ ng, giặ c Xiêm dự a nơi hiểm
để đó ng quâ n. Quan quâ n ra sứ c mạ nh, tướ ng sĩ cù ng că m thù . Thuyền bè như xâ u cá
đà n chim, sú ng ố ng sấ m vang muô n dặ m ; quâ n ngũ như đà n ve hà ng nhạ n, tinh kỳ mâ y
phủ nghìn non. Mộ t trậ n đạ p tan, ruổ i sang phương Bắ c ; ba quâ n đá nh phá , bình ngay
Trấ n Tây. Lậ p tứ c cho Vũ Vă n Giả i là m Phủ biên tướ ng quâ n, đổ i thă ng Đô thố ng phủ Đô
thố ng Tiền quâ n, tiết chế cả toà n hạ t Trấ n Tâ y ; lạ i cho Nguyễn Tri Phương là m Khâ m
sai đạ i thầ n, thự Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, tuy phủ Trấ n Tâ y biên vụ ; lạ i cho Doã n Uẩ n là m
Tham tá n đạ i thầ n, thự Thượ ng thư bộ Binh, hộ i bà n để dẹp yên cô ng việc Trấ n Tâ y ; lạ i
cho Nguyễn Vă n Hoà ng thự Đề đố c An Giang, trú phò ng bang biện quâ n vụ ở Trấ n Tâ y ;
lạ i cho thêm Tổ ng đố c Định – Biên là Lê Vă n Phú là m Tổ ng thố ng tiễu phủ quâ n vụ : đến
ngay hộ i bà n, tuỳ cơ tiễu phủ . Đạ o quâ n lớ n như mâ y kéo đến, tiến đó ng Vĩnh Long ;
đá nh bố n mặ t như sao từ ng hà ng, thọ c và o sà o huyệt. Đến gầ n đấ t Ô Đô ng là nơi thà nh
giặ c tụ họ p, ngườ i Xiêm, Lạ p phả i sợ , nên giặ c Hồ rã tan. Hà ng muô n sĩ tố t đều đầ u
hà ng ; mở lướ i ba mặ t, khô ng trị nhữ ng ngườ i bị ép theo. Đạ i đầ u mụ c giặ c Xiêm là Phi
Nhã Chấ t Tri sợ lướ i trờ i khó trố n, đến cử a quâ n kêu van xin lỗ i. Tù trưở ng Mên là Sá
Ong Giun, em ruộ t Nặ c Chă n, đó n quâ n nhà vua mà phủ phụ c, dẫ n liêu thuộ c thú tộ i về
hà ng, đang tờ biểu xin là m tô i, sai sứ nộ p lễ cố ng. Tướ ng quâ n lên trướ ng, thu nhậ n
nhữ ng thư xin hà ng. Tờ lộ bố , trạ m truyền đi, thỉnh cầ u thay cho để xin sắ c Chỉ. Thương
anh em ngươi và nhữ ng ngườ i thâ n cậ n về dò ng dõ i Mên, triều đình khô ng há m lợ i vì
thổ địa, nhâ n dâ n ; đá nh dẹp để yên lương dâ n mà trừ kẻ tà n bạ o, cấ t quâ n nhâ n nghĩa,
yêu mến ngườ i xa. Nhà Há n lên đà i Thuyền Vu ((1) Thuyền vu : chú a Hung nô thườ ng
và o quấ y nhiễu nhà Há n.1), vố n khô ng phả i tính đườ ng bá o phụ c. Nhà Đườ ng lượ c định
đấ t Cao Ly, nguyên khô ng phả i ở chỗ có hay khô ng. [Mên đã ] sợ uy mến đứ c mà lạ i chầ u
đổ i lỗ i sử a mình mà hướ ng hoá , [ta bèn] kéo quâ n về để cho dâ n yên chă n chiếu, khô ng
đá nh mà khuấ t phụ c đượ c ngườ i. Chuẩ n cho sứ bộ tiến Kinh, xét lò ng thà nh thự c có thể
cho tậ p phong, mớ i theo lễ chế cũ , sai tuyên phong Ong Giun là m Cao Miên quố c vương,
truy niệm nghiệp nhà ; lạ i nguyên phong Ngọ c Vâ n là m Cao Miên quậ n chú a. Nướ c
ngườ i dự ng lạ i, trả cả thổ địa, nhâ n dâ n. Phiên thuộ c phong cho và o hà ng Yên, Hoang,
Hậ u, Diện ((2) Yên, Hoang, Hậ u, Diện : cá c cõ i chư hầ u ở nơi xa.2). Là m việc nghĩa, dự ng
lạ i mộ t nướ c đã mấ t ; ra cá i ơn, nố i lạ i tô n ti khô ng cò n. [Cho Cao Miên] lâ u giữ cõ i xa,
kính dâ ng lễ cố ng. Mớ i xuố ng chiếu kéo quâ n về tâ u khú c nhạ c khả i hoà n, mở tiệc rượ u
mừ ng để ghi chép cô ng trạ ng. Ban tướ c vinh phong, uý lạ o quâ n tướ ng : sắ c cho An tâ y
Trung vũ tướ ng Vũ Vă n Giả i, An tâ y Trí dũ ng tướ ng Nguyễn Tri Phương, An tâ y Mưu
lượ c tướ ng Doã n Uẩ n, An tâ y Tuấ n kiện tướ ng Nguyễn Vă n Hoà ng, cho đến Tổ ng thố ng
tiễu bộ quâ n vụ Lê Vă n Phú và lã nh binh, tì tướ ng, sĩ tố t, tấ t cả đều hậ u thưở ng lạ o. Đó là
toà n nhờ trờ i đấ t cho Phướ c, nướ c nhà đượ c ơn, bờ cõ i thanh bình, nhâ n dâ n yên nghỉ.
Nhờ Tổ khả o để cho uy liệt, muô n nướ c đứ c thá nh vũ tuyên ra ; gộ i nhâ n â n ngấ m đến
thịt xương, nghìn thuở cô ng thá nh thầ n cò n mã i. Cho nên, yên dâ n, hoà chú ng, giữ
nghiệp lớ n, định cô ng to, vì thế mà đượ c ; dướ i thì tướ ng suý tà i mưu, quâ n lữ dũ ng
cả m, đá nh đâ u đượ c đấ y, rự c rỡ oai linh, đến đâ u cũ ng tấ n cô ng, yên biên cả nh, phụ c
phương xa, vì thế mà đượ c. Ta có tà i nă ng gì đâ u, nhâ n nhữ ng việc chưa xong, mộ t ngà y
khêu ngơi bụ ng nghĩ ; nhớ đến cô ng chưa trọ n, 3 nă m may đượ c cá o thà nh. Ta chỉ trô ng
lên đứ c sá ng, nêu tỏ cô ng to, chă m lo hơn nữ a, ngõ hầ u mưu tính việc sau, chuộ c lạ i lỗ i
trướ c, trưa sớ m cà ng chă m, sợ khô ng có đứ c để cả m cá ch đượ c tiền nhâ n, chưa đủ thì
giờ chă m lo cố gắ ng, đâ u dá m tự khoe khoang mà là m nhữ ng điều rỗ i rã i vui mừ ng. Về
việc xin thiết triều khá nh hạ , chuẩ n cho đình miễn đi.

Cá c ngươi là cô ng hầ u khanh tể, tư mụ c tuầ n lương, đều nên giã i tỏ tà i mưu, lo việc dâ n,
giú p chính sự , đã yên lạ i cầ u yên hơn, cố gắ ng lạ i cố gắ ng thêm, khiến cho bố n biển
thă ng bình, muô n phương vui vẻ, để đều lên cõ i nhâ n thọ , cù ng vui cả nh hoà bình,mong
cho muô n dâ n đượ c yên, khô ng phả i vui lấ y mộ t mình. Chuẩ n cho đem lờ i dụ nà y bá cá o
cho trong Kinh ngoà i tỉnh đều nghe biết”.

Tiết Đoan dương. Vì có quố c tang, miễn lễ chầ u mừ ng. Cho cá c quan : quạ t, khă n tay,
chè, hoa quả , như lệ thườ ng. Dụ rằ ng : “Rộ ng ban bố nhâ n phong, là việc cũ củ a Vă n
hoà ng nhà Đườ ng đó ”.

Đầ u sỏ giặ c là bọ n Nguyễn Hữ u Chính họ p đả ng ở địa phương Bắ c Ninh, Thá i Nguyên,

xưng riêng nguỵ chứ c, rèn luyện khí giớ i, tố ng lương thự c, bắ t dâ n phu. Tỉnh Thá i
Nguyên đem quâ n đi dẹp, bắ t đượ c cờ và ấ n củ a giặ c. Việc đến tai vua. Vua nó i : “Hạ t ấ y
từ trướ c đến nay vẫ n đượ c yên ổ n, nay mớ i có bọ n rô ng cà n, mưu là m việc phi phá p,
khô ng ngờ dướ i bó ng sá ng mặ t trờ i, bọ n ma quỷ cò n dá m lẩ n hình, rấ t lấ y là m lạ !”. Bố
chính Phạ m Bạ ch Như, á n sá t Vũ Trọ ng Bình đó n trướ c sự cơ mà thá m bắ t đượ c, đều
thưở ng cho gia cấ p kỷ lụ c ; ngườ i đi tố giá c và nhữ ng quâ n đi bắ t, thưở ng cho 100 quan
tiền. Sai biện lý sự vụ bộ Hình là Vương Hữ u Quang cù ng đi vớ i khoa đạ o, bộ , ty, hộ i
đồ ng tra hỏ i để trị tộ i, đến khi Vương Hữ u Quang đượ c bổ đi nơi khá c thì đổ i phá i Bố
chính Sơn Tâ y là Trầ n Quang Chung thay thế. Lú c á n đã thà nh, tộ i phạ m rấ t trọ ng yếu là
bọ n Nguyễn Hữ u Chính 10 tên đều phả i tộ i lă ng trì ; bọ n yếu phạ m 7 tên đều phả i tộ i
trả m giam hậ u. Quan tỉnh Bắ c Ninh vì khô ng đến bắ t giặ c ngay, đều bị giá ng chứ c.

Bổ : Bố chính tỉnh Gia Định là Lê Khắ c Nhượ ng là m Hữ u thị lang bộ Lạ i ; nguyên Hữ u thị
lang Đỗ Quang chuyển sang Tả thị lang, vẫ n sung Toả n tu Sử quá n. Nhượ ng sau khi đi
là m tuyên phong sứ trở về, đượ c viện Cơ mậ t vâ ng mệnh vua hỏ i về tình hình Xiêm,
Lạ p ; Nhượ ng là m tờ tâ u lên trình lã m.

Kỳ đạ i kế((1) Đạ i kế : Kỳ xét thà nh tích quan viên trong Kinh ngoà i tỉnh để thă ng
thưở ng sau mộ t hạ n là m việc đượ c mộ t nă m hay và i nă m.1) quan viên trong Kinh ngoà i
tỉnh. Dụ rằ ng : “Ba nă m mộ t kỳ đạ i kế, xét cô ng trạ ng cho cá c quan là mộ t chính sự lớ n
củ a nướ c nhà . Kỳ đạ i kế nă m nay, bộ Lạ i, bộ Binh là m danh sá ch tiến lã m ; ta đã duyệt
lạ i kỹ cà ng : Trung quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự Tạ Quang Cự , Đô ng cá c
Đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i Vũ Xuâ n Cẩ n, mộ t ngườ i là huâ n cự u lao nă ng, mộ t
ngườ i là thuầ n thà nh luyện đạ t, đều tuổ i đã 70 - 80, lui tớ i chă m việc, đều thưở ng mỗ i
ngườ i mộ t quả bà n đà o bằ ng và ng, để tỏ điềm có ngườ i hay ở triều thịnh trị. Vă n minh
điện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Binh Trương Đă ng Quế, ra sứ c trù tính cơ mưu ; hết
lò ng phụ chính, thưở ng cho con linh thú sừ ng thẳ ng bằ ng và ng để nêu lên là ngườ i hiền
lương ngay thẳ ng. Tiền quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Vũ Vă n Giả i, cho là m Phủ biên
tướ ng quâ n, điều độ quâ n cơ, có cô ng khó nhọ c ở ngoà i bờ cõ i, chuyên đi đá nh dẹp yên
đượ c phương xa. Thự Hiệp biện đạ i họ c sĩ Nguyễn Tri Phương, trướ c giao cho chuyên
mộ t địa phương, yên định đượ c 2 phủ Lạ c Hoá và Ba Xuyên, lạ i cho là m Khâ m sai đạ i
thầ n, giữ yên ngoà i biên, phụ c đượ c ngườ i xa. Nguyên Tổ ng đố c Định - Biên Lê Vă n Phú ,
triệu cho là m Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ , tuy việc đến lú c gầ n xong, mà cò n trù tính
mọ i việc để cho bọ n mọ i rợ đến chầ u, quâ n dâ n đượ c nghỉ ngơi. Thự Tổ ng đố c An - Hà
Doã n Uẩ n, trong việc đá nh Trấ n Tâ y, cho là m Tham tá n đạ i thầ n, cấ t ngay quâ n đi, là m
vang dậ y tiếng tă m quâ n sĩ, hết giặ c thì về, chiêu hà ng đượ c nướ c ngoà i. Thự đề đố c An -
Hà Nguyễn Vă n Hoà ng, thâ n trả i nơi hà ng trậ n, buộ c vết thương để giết giặ c, cấ t nhắ c
cho nhữ ng ngườ i thuộ c quyền, đi đầ u quâ n sĩ, ra sứ c đá nh khoẻ. Cả 5 ngườ i nà y vâ ng
mệnh đi đá nh giặ c ở miền tâ y, thế mà tuyên y phủ ngự , đặ t biên cả nh và o chỗ khô ng lo,
ghi cô ng to và o lá cờ . Vậ y thưở ng thụ : Vũ Vă n Giả i là m Tiền quâ n Đô thố ng phủ Đô
thố ng Chưở ng phủ sự , sung Thố ng chưở ng thị vệ đạ i thầ n ; Nguyễn Tri Phương là m
Hiệp biện Đạ i họ c sĩ, lĩnh Thượ ng thư bộ Cô ng, sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t ; Lê Vă n Phú
là m Đô thố ng Thuỷ sư Kinh kỳ sung quả n lĩnh Thị vệ đạ i thầ n ; Doã n Uẩ n là m Tổ ng dố c
An - Hà ; Nguyễn Vă n Hoà ng là m Đề đố c An Giang. Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư
bộ Hộ Hà Duy Phiên, Thượ ng thư bộ Cô ng sung quả n lĩnh đạ i thầ n thị vệ Lâ m Duy
Thiếp, thự Thượ ng thư bộ Lễ Phan Thanh Giả n : thừ a phụ ng nhữ ng việc cơ yếu, bà n bạ c
trù tính việc ngoà i biên, hộ vệ nơi cấ m đình, xong xuô i cá c việc cô ng cá n. Vậ y thưở ng Hà
Duy Phiên, gia hà m Thá i tử Thiếu bả o, vẫ n sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t ; Lâ m Duy Thiếp,
gia 1 cấ p, đổ i bổ Thượ ng thư bộ Lễ, vẫ n sung quả n lĩnh đạ i thầ n thị vệ ; Phan Thanh
Giả n, thă ng thụ Thượ ng thư bộ Hình, vẫ n sung đạ i thầ n viện Cơ mậ t. Hữ u dự c Thố ng
chế dinh Vũ lâ m Nguyễn Lương Nhà n, lậ p cô ng ở nơi biên thuỳ, mình giữ thâ n binh, cho
thă ng thự Đô thố ng dinh Tiền phong. Hiệp biện đạ i họ c sĩ, lĩnh Tổ ng đố c Định - Biên là
Đặ ng Vă n Thiêm, Tổ ng đố c Sơn - Hưng - Tuyên là Nguyễn Đă ng Giai, nhậ n chứ c ở biên
phiên ((1) Biên phiên : địa phương ở biên cương, là m bình phong che đỡ cho nộ i địa.1),
chính thanh rõ rệt đã lâ u ; Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Nguyễn Tiến Lâ m, Tổ ng đố c
Định - Biên là Ngô Vă n Giai, là m Tả tham tri bộ Lạ i, quyền hộ ấ n quan phò ng Tổ ng đố c
An - Tĩnh là Nguyễn Đứ c Hoạ t, Tuầ n phủ Hả i Dương hộ lý ấ n quan phò ng Tổ ng đố c Hả i
Dương là Nguyễn Vă n Nhị, Hữ u tham tri bộ Binh Hoà ng Tế Mỹ, Tả tham tri bộ Cô ng
Nguyễn Vă n Điển, Hữ u thị lang bộ Cô ng sung biện sự vụ Nộ i cá c Tô n Thấ t Cá p : đều cả m
khích cố gắ ng là m nhữ ng việc nên là m, chă m chỉ chứ c phậ n ; vậ y đều giao bộ bà n để xét
cô ng. Tả thị lang bộ Lễ sung biện sự vụ Nộ i cá c Nguyễn Bá Nghi, trướ c là m Bố chính tỉnh
An Giang, ngà y dự bà n việc quâ n, vậ n tả i quâ n lương, tiếp tế đượ c đủ , đến khi và o Nộ i
cá c, vâ ng lờ i sắ c dụ , đượ c tườ ng tấ t cẩ n thậ n : thưở ng cho lương theo tò ng nhị phẩ m.
Thự Bố chính Thá i Nguyên Phạ m Bạ ch Như, phá t giá c kẻ gian, trích ra nhữ ng kẻ cò n ẩ n
nấ p đá o á n để nghiêm trị, chuẩ n cho đượ c thự c thụ . Cò n thự Thố ng chế dinh Long võ
Nguyễn Doã n, ngườ i lỗ độ n, khô ng có tà i nă ng, là m việc ươn hèn, giá ng xuố ng là m Vệ
uý, giao bộ á n bổ . Tuầ n phủ Quả ng Yên Trầ n Vă n Tuâ n, già yếu suy đồ i, là m việc hay
lầ m, dướ i chỗ tên đeo giá ng 7 cấ p, chuẩ n cho chiếu nhữ ng cấp phả i giá ng, bắ t phả i về
hưu trí. á n sá t Định Tườ ng Tô n Thấ t Bồ i, bệnh cũ chưa chữ a đượ c, khô ng thể kham
đượ c chứ c đề hình, triệt ngay về bộ , sẽ xét bổ cho chứ c tá nhị ở cá c nha mô n. Cò n cá c
quan trong quan ngoà i tuỳ việc mà thưở ng phạ t, việc gì phả i đợ i đến 3 nă m, đều chiếu
theo như cũ để cung chứ c”.

Dụ đã ban ra, lạ i sai Nộ i các đem bà i thơ ngự chế “Chí sự ” để tuyên đọ c, bả o cá c quan
rằ ng : “Kỳ đạ i kế nă m nay, từ cá c đạ i thầ n trong Kinh cho đến cá c quan giữ chứ c cá c địa
phương, đượ c dự thưở ng 23 ngườ i. Cò n ở Tô n Thấ t Bậ t, Tô n Thấ t Cung, Trầ n Vă n
Trung, Nguỵ Khắ c Tuầ n, Nguyễn Đứ c Chính 5 ngườ i, hoặ c lậ p cô ng ở chố n cương
trườ ng, hoặ c thanh cầ n chính tích, xét nhữ ng cô ng việc là m, tiếng hay cũ ng nên ghi
chép, để hợ p và o sổ “4 lầ n 7” ((1) 4 x 7 : 4 lầ n 7 là 28. Vua chú a đờ i cổ lấ y cá c quan vă n
thầ n hoặ c cô ng thầ n 28 ngườ i liệt và o Tao đà n hoặ c vẽ hình và o các, gọ i là 4 lầ n 7 là 28
vì sao.1). Đố i vớ i cá c quan mớ i đượ c thă ng bổ thă ng thụ , đâ y ta giữ mộ t lò ng chí cô ng,
khô ng phả i vì ơn riêng mà thưở ng cho luô n. Đá ng tiếc rằ ng có kẻ trà trộ n và o đá m thổ i
kèn ở cử a vua Tề ((2) Thổ i kèn : ngà y trướ c vua Tề cho thi thổ i kèn, có mộ t ngườ i khô ng
biết thổ i cũ ng trà trộ n và o trong đá m ấ y, sau bắ t ai nấ y phả i thổ i riêng,thì ngườ i khô ng
biết thổ i trố n mấ t.2), cò n có Nguyễn Doã n, Trầ n Vă n Tuâ n, Tô n Thấ t Bồ i 3 ngườ i bề tô i
kia. Cho nên đờ i cổ có câ u nó i : “Mộ t việc biết ngườ i, Nghiêu, Thuấ n cò n lấ y là m khó ”,
chính là thế. (Trong bà i thơ [ngự chế] có câ u rằ ng : “Thử thứ trấ p tam giai mậ u thưở ng,
Bả n ưng tứ thấ t tịnh phương danh”, nghĩa là Chuyến nà y hă m ba â n thưở ng khắ p : Đá ng
nên bố n bảy tiếng thơm đều).

Lạ i vì cá c quan chưở ng vệ, lã nh binh ở trong Kinh ngoà i tỉnh, hoặ c tạ i chứ c 3 nă m, hoặ c
1 - 2 nă m khô ng giố ng nhau, sai bộ Binh đem các tậ p trầ n bà y, chia ra từ ng hạ ng, châ m
chướ c định sự thưở ng phạ t, hạ ng ưu thưở ng gia mộ t cấ p, hạ ng bình kỷ lụ c 2 thứ , hạ ng
thứ chiếu chỗ cũ cung chứ c. Duy có Chưở ng vệ cai quả n độ i Kinh tượ ng Lê Tấ t ứ ng, thự
Chưở ng vệ sung quả n biện thị vệ Lê Chỉ Tín, thự chá nh Phó lã nh binh là bọ n Phạ m Phi,
Đỗ Tiệm, Nguyễn Vă n Do đều ở hạ ng liệt, phả i giá ng 1 cấ p, lưu lạ i 3 nă m, đình việc
thă ng chứ c.

Xa giá chơi cử a bể Thuậ n An, lên lầ u Lưỡ ng Kiêm, để xem nhữ ng thuyền bọ c đồ ng có
má y đố t lử a xếp thà nh từ ng độ i chạ y thi ; đến ngà y hô m sau, xa giá trở về.
Mớ i định lễ chế cho cô ng chú a để tang bố mẹ chồ ng. Dụ bộ Lễ rằ ng : “Phò mã Đô uý
Nguyễn Ninh lấ y Duyên Phướ c cô ng chú a Tĩnh Hả o, nay Ninh gặ p tang mẹ, cô ng chú a
phả i vì mẹ Ninh để tang, tuy thâ n khô ng địch đượ c quý, nhưng lễ bở i ở tình, ta là m chủ
thiên hạ , dạ y ngườ i đem điều hiếu là m điều trung, để cho hậ u phong hoá , nên tra kỹ
điển lễ, tâ u lên”. Bộ Lễ tâ u lên nó i : “ở trong lễ, cô ng chú a đi lấy chồ ng, vì bố mẹ chồ ng,
để tang theo 1 nă m, để tang theo là chồ ng để tang cha mẹ 3 nă m, mà theo chồ ng để tang
thì là 1 nă m. Mẹ sinh ra Nguyễn Ninh là vợ thứ Hoà ng Ninh hầ u Nguyễn Vă n Trọ ng,
phậ n kém vợ cả . Duyên Phướ c cô ng chú a là con gá i trưở ng nhà vua, có phâ n biệt vớ i
con gá i thứ nhà vua ; xin nên vì mẹ sinh ra Phò mã Nguyễn Ninh mà để tang tư thô i 5
thá ng (khi chầ u chự c trong nộ i đình, dù ng cá t phụ c ; lễ tiết, khá nh hạ đều đượ c dự ban.
Duy lú c ở nhà riêng thì dù ng thườ ng phụ c, khô ng mặ c á o đỏ , á o tía, hết 5 thá ng lạ i chiểu
như thườ ng).

Là ng Bình Ngô tỉnh Bắ c Ninh bị chá y, lan 113 nhà . Sai quan tỉnh chi tiền cô ng cấp cho
(là ng Bình Ngô thuộ c huyện Gia Bình).

Khai mỏ sắ t Bá Sơn thuộ c tỉnh Bắ c Ninh.

Chuẩ n định tích phong ấ p ă n lộ c cho cá c cô ng thầ n. Từ trướ c đến nay, cá c cô ng thầ n
đượ c tích phong, hoặ c lấ y tên phủ huyện, hoặ c lấ y tên tổ ng, xã , thô n, chưa từ ng chép ra
quy tắ c nhấ t định. Đến đây vua dụ rằ ng : “Triều đình đặ t ra 5 tướ c, đã có cô ng, hầ u, bá ,
tử , nam khá c nhau, thì ở trong đó lấ y tên đấ t là m đầ u, cũ ng nên có tên phủ , huyện, tổ ng,
xã , thô n để phâ n biệt. Chuẩ n định : Từ nay về sau, tính phong cho cá c cô ng thầ n, tướ c
quố c cô ng, quậ n cô ng thì lấ y tên phủ , tướ c hầ u lấ y tên huyện, tướ c bá lấy tên tổ ng, tướ c
tử lấ y tên xã , tướ c nam lấy tên thô n, để cho có thứ bậ c khá c nhau. Nếu có tiến phong lên,
cũ ng vẫ n dù ng tên đấ t lú c mớ i phong, khô ng đượ c viện cớ xin đổ i phong lạ i”

Đặ t thêm chứ c lã nh binh Thuỷ sư tỉnh Gia Định. Tỉnh Gia Định trướ c đặ t chứ c lã nh binh
và phó lã nh binh đều 1 viên ; đến đây, vì số quâ n Thuỷ sư hơi nhiều, cho nên đặ t thêm
chứ c lã nh binh để chia nhau cai quả n (lã nh binh cai quả n 5 cơ Gia trung, Gia tiền, Gia tả ,
Gia hữ u, Gia hậ u trong quâ n chính tiêu cả toà n hạ t ; lã nh binh quan Thuỷ sư cai quả n 2
vệ Thuỷ tả , Thuỷ hữ u trong Thuỷ sư tiêu binh toà n hạ t và 2 cơ Định trung, Định tiền ;
phó lã nh binh quan cai quả n 3 cơ Định tả , Định hữ u, Định hậ u trong phó tiêu binh toà n
hạ t và độ i Gia tượ ng). Lấ y Lã nh binh Gia Định là Trương Cầ m bổ đi Lã nh binh quan
Thuỷ sư tỉnh Gia Định ; Phó lã nh binh tỉnh Định Tườ ng là Lê Viên thă ng thụ Lã nh binh
quan tỉnh Gia Định.

Chế thêm các ấ n : “Khâ m phá i tra nghị á n kiện quan phò ng”, “Kinh phá i quan phò ng”, và
“Khâ m phá i hộ i đồ ng tra nghị quan phò ng”, đều bằ ng ngà (kiểu mẫ u đề theo như Khâ m
phá i quan phò ng : dà i 1 tấ c 5 phâ n, ngang 1 tấ c 5 li). Phà m nhâ n viên đượ c đi sai phá i,
gặ p có việc phả i tâ u, phả i tư, đều chuẩ n cho đượ c dù ng.

Cho : Thố ng chế dinh Thầ n cơ Kiêu dũ ng tướ ng Dương Thai bổ đi Thố ng chế Hữ u dự c
dinh Vũ lâ m ; thự Chưở ng vệ Tô n Thấ t Đắ c thự c thụ Chưở ng vệ, quyền lĩnh ấ n vụ dinh
Thầ n cơ, kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ Tả tô n khanh ; nguyên quâ n thứ Lã nh binh Trương
Tiến thă ng thự Chưở ng vệ quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Long võ ; nguyên Lã nh binh Vĩnh
Long Hồ Hậ u, thă ng thự Chưở ng vệ, quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Kỳ võ , đều đượ c dự đình
nghị ; lấ y Tiền quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng chưở ng phủ sự sung Thố ng chưở ng thị vệ
đạ i thầ n Vũ Vă n Giả i cai quả n cá c bọ n thá i giá m ở viện, cung, giá m. Cho : Phó lã nh binh
tỉnh Quả ng Ngã i Hoà ng Lý thă ng thụ Lã nh binh tỉnh Quả ng Trị ; Phó vệ uý vệ Cẩ m y
Tố ng Phướ c Minh bổ đi Phó lã nh binh tỉnh Quả ng Ngã i ; Phó vệ uý vệ Tiền nhị dinh Vũ
lâ m Ngô Nghê bổ sang Phó vệ uý vệ Cẩ m y, chuyên quả n cá c độ i Trườ ng trự c, thự Vệ uý
vệ Thuỷ tả tỉnh Định Tườ ng Hoà ng Chiến bổ thụ Phó vệ uý vệ Tiền nhị dinh Vũ lâ m ;
Thà nh thủ uý sung Hiệp quả n vệ Nhấ t, Hậ u bả o Nguyễn Thà nh thă ng thụ Phó vệ uý vệ
Tiền doan Thầ n cơ. Giá ng bổ nguyên thự Thố ng chế dinh Long võ Nguyễn Doã n là m Vệ
uý vệ Nhấ t, Hậ u bả o.

Tiết Vạ n thọ . Quả ấ n bằ ng ngọ c khắ c xong. Nă m Thiệu Trị thứ 6 [1846], gặ p tiết Vạ n thọ
đạ i khá nh, có ngườ i trình dâ ng mộ t viên ngọ c quý rấ t to, sai thợ ngọ c giũ a khắ c thà nh
quả ấ n. Nă m nay, ngà y lễ tế Giao, vua đem việc ấ y mậ t cá o, lấ y ngay ngà y ấ y bắ t đầ u là m,
khắ c mấ y chữ “Đạ i Nam thụ thiên vĩnh mệnh truyền quố c tỷ” ((1) Quả ấ n truyền quố c
củ a nướ c Đạ i Nam chịu mệnh trờ i ban cho lâ u dà i.1). Qua thá ng sau thì quả ấ n khắ c
xong, Nộ i các tâ u lên nó i : “Viên ngọ c tố t hiện ra, ứ ng và o nă m tố t, quả ấ n thầ n khắ c
xong, lạ i gặ p khá nh điển, là m tậ p tấ u bưng lên tiến trình”. Vua khen và hà i lò ng, bả o Nộ i
cá c rằ ng : “Quả ấ n nà y, nă m vẻ rự c rỡ , chín triệu thà nh vă n, nay khắ c xong, gặ p ngà y vạ n
thọ khá nh tiết củ a ta, mà việc đi đá nh miền Tâ y đã tâ u thắ ng trậ n, kéo quâ n về, lạ i chính
gặ p thờ i, đã hợ p vớ i lờ i chú c 3 lầ n tung hô ((2) Tung hô : khi có việc chú c mừ ng nhà
vua, thì quan dâ n đều chú c muô n tuổ i 3 lầ n, tiếng hoan hô vang và o đến nú i.2), lạ i bày
đủ cả 7 đứ c ((3) Bả y đứ c : nhạ c Vũ có 7 đứ c tố t là cấ m bạ o, trấ p binh, bả o đạ i, định cô ng,
an dâ n, hoà chú ng, phong tà i, chép trong Tả truyện đờ i Lỗ Tuyên cô ng nă m thứ 12.3)
củ a Nhạ c Vũ . Nhờ trờ i, nhờ Tổ khả o, giú p cho nướ c nhà ta, cá i Phướ c thiêng liêng lâ u
dà i bá o điềm ở đấ y. Vả lạ i, bá u lớ n củ a nướ c rấ t là tô n trọ ng, lú c bắ t đầ u khở i cô ng là m,
ta đã mậ t cá o vớ i trờ i ; đến khi là m xong, lạ i phả i kính cá o nhà Tô n miếu, là lẽ đó . Vậ y
sai quan thá i sử chọ n ngà y tố t, bộ Lễ tra xét điển lệ để tâ u lên”. Ngà y hô m ấy, miễn lễ
chầ u mừ ng, vì có quố c tang. Trướ c khi ấ y, bộ Lễ tấ u nghị : trướ c mộ t ngà y, xa giá đến
điện Hiếu Tư, kính cá o ; cá c quan mặ c thườ ng phụ c, đứ ng chự c. Chính ngà y hô m ấ y, việc
ban yến xin đình. Vua nó i rằ ng : “Sự thể nă m nay tuy cù ng vớ i nă m thườ ng có hơi khá c,
duy có tiết lệnh đả n ngà y sinh, lễ trọ ng kính cá o, ta nhớ đến đứ c lớ n, cả m cách kính cẩ n,
nên theo lễ thườ ng hằ ng nă m ; huố ng chi thườ ng phụ c vớ i đạ i triều cũ ng đều là cá t
phụ c, chỗ kia chỗ ấ y có gì khá c đâ u. Đến ngà y (tứ c là trướ c mộ t ngà y), ta thâ n ngự đến
là m lễ, cá c quan đều mũ á o đạ i triều, chự c sẵ n, như là lễ cá c nă m thườ ng. Cò n việc ban
yến ở đạ i đình, tuy khô ng mở tiệc, nhưng chuẩ n cho đều ban tiền bạ c thay cho ban yến
để tỏ Phướ c là nh. Quan viên trong Kinh ngoà i tỉnh, ai bị giá ng 5 cấ p cho đến cách lưu,
đổ i là m giá ng 4 cấ p ; ai bị giá ng 2, 3, 4 cấ p thì cho khai phụ c mộ t cấ p ; ai bị giá ng 1 cấ p
và phạ t bổ ng thì khoan miễn cho. Quâ n ở cá c trự c tỉnh và cá c nhà trạ m cũ ng đều cấ p
thêm cho lương thá ng, lạ i thưở ng thêm cho lương và tiền, để cù ng vui khắ p cả”.

Lạ i dụ cá c đạ i thầ n rằ ng : “Khoả ng nă m Minh Mệnh, gặ p ngà y sinh nhậ t củ a ta, độ i ơn

Hoà ng khả o, chuẩ n cho ở trong nộ i đình, bà y tiệc ngự yến, mặ c á o đẹp mú a để mua vui,
cấ t chén rượ u chú c mừ ng, thườ ng lấy là m lệ. Đến khi ta đượ c độ i ơn phong cho nhiếp
chính ở Tô n nhâ n phủ , thì chỉnh tề mũ á o, đến cử a Kim Mô n lạ y tâ u, đượ c [Hoà ng khả o]
thương yêu vẻ vang, ban cho cá c vậ t hạ ng, dạ y bả o â n cầ n. Trong khoả ng vua tô i, cha
con, tình lễ chu đá o, thương yêu khá c hẳ n. Bó ng mặ t trờ i qua trướ c mắ t, đã chia ra đờ i
xưa đờ i nay, nó i đến phả i rơi nướ c mắ t, kể sao cho xiết đượ c ! Duy có điều là gặ p nă m
tố t nà y, lạ i gặ p khá nh tiết, nếu ban ơn rộ ng khắ p, cũ ng là để nêu tỏ ơn trên, khô ng phả i
lấ y cá i ngà y cha, mẹ khó nhọ c mà bà y ra sự yến lạ c”.

Hồ đằ ng sau, sen 3 hoa nở đầy cả . Vua bả o thị thầ n rằ ng : “Khoả ng nă m Minh Mệnh, ở
chỗ hồ sau lầ u Vô Hạ n ý có 3 hoa sen cù ng mộ t giò , ta theo hầ u giá , đi chơi. Cá c ngườ i ở
bên cạ nh đều cho rằ ng khí hoà sinh ra điềm hay là điềm trù ng hoa. Hoà ng khả o ta diện
dụ rằ ng : “Nă m đượ c mù a muô n dâ n đượ c say no â n trạ ch, thế mớ i là cá i điềm hay củ a
ta. Cỏ linh chi và cỏ đỏ có ích gì đến việc mà cho là điềm là nh ! Đó là lờ i nịnh hó t khô ng
đá ng kể !”. Trô ng lên đứ c khiêm quang củ a Hoà ng khả o, 72 vị vua hiền ở cá c đờ i cũ ng
chưa thấ y nó i điềm ấ y là điềm hay. Nhưng cá i điềm hoa sen như thế cũ ng ít khi thấ y,
cũ ng sai đem phơi khô cá i chù m sen đi, để xem rộ ng về địa lý. Hiện nay cò n để ở điện
Cao Minh trung chính. Ta thườ ng xem đến, cà ng nghĩ đến sự nố i dõ i tiền nhâ n, há có
phả i lấ y ba cá i hoa, nghìn cá i lá , hình thá i xinh đẹp là m điềm là nh mà khô ng khuyên ră n
cho kẻ hiếu sự đâ u ?”.

Cho : Tả thị lang bộ Lạ i Đỗ Quang thă ng thự Hữ u tham tri bộ Lễ, vẫ n sung Toả n tu Sử
quá n ; Hữ u thị lang bộ Lễ Tô n Thấ t Tĩnh bổ Tả thị lang bộ Lạ i, kiêm nhiếp Tô n nhâ n phủ
Hữ u tô n khanh ; Hồ ng lô Tự khanh biện lý sự vụ bộ Cô ng Tô n Thấ t Hợ p thă ng thự Tả thị
lang bộ Cô ng.

Cho : thự Phủ doã n Thừ a Thiên Nguyễn Vă n Chấ n bổ thự Bố chính tỉnh Quả ng Yên, hộ i
đồ ng vớ i á n sá t Hồ Trọ ng Tuâ n hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ Quả ng Yên ; Phủ thừ a
phủ Thừ a Thiên là Nguyễn Cô ng Trứ thă ng thự Phủ doã n Thừ a Thiên ; thự Lang trung
Trương trườ ng Lê Bá Đĩnh thă ng thụ Phủ thừ a Thừ a Thiên ; Bố chính tỉnh Bắ c Ninh
quyền Chưở ng ấ n triện Bố chính tỉnh Hưng Yên Đỗ Khắ c Thư bổ Bố chính tỉnh Hưng
Yên ; á n sá t tỉnh Hà Nộ i là Tô n Thấ t Cậ n thă ng thự Bố chính tỉnh Bắc Ninh ; thự á n sá t
tỉnh Sơn Tâ y là Nguyễn Xuâ n Bả ng bổ thụ á n sá t tỉnh Hà Nộ i ; á n sá t tỉnh Hưng Yên là
Nguyên Hữ u Tố bổ á n sá t Sơn Tâ y ; thự Lang trung bộ Binh là Vũ Duy Ninh bổ á n sá t
tỉnh Hưng Yên, hộ i đồ ng vớ i Đỗ Khắ c Thư hộ lý ấ n quan phò ng tuầ n phủ ; á n sá t tỉnh Gia
Định là Lê Vă n Thà nh bổ á n sá t tỉnh Định Tườ ng, hộ i đồ ng vớ i Bố chính Trầ n Vă n Thô ng
hộ lý ấ n quan phò ng Tuầ n phủ ; Lễ khoa Cấ p sự trung Lê Quang Nguyên thă ng thự á n
sá t tỉnh Gia Định.

Cho Vũ Đình ý là m Lang trung bộ Cô ng, Đỗ Danh Thiếp là m Lễ khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự

trung ; Lê Đứ c là m Cô ng khoa Chưở ng ấ n Cấ p sự trung ; thự Lang trung bộ Hộ Phan Bá
Ngạ n bổ thụ Lang trung Thương trườ ng ; Viên ngoạ i lang Đỗ Tuấ n Đạ i thă ng thự Lang
trung bộ Lễ ; Thị độ c Hà n lâ m viện Mai Anh Tuấ n thă ng thụ Thị giả ng họ c sĩ, vẫ n sung
Hà nh tẩ u sở bí thư toà Nộ i cá c.

Cho : Đô chỉ huy sứ vệ Cẩ m y là Nguyễn Tuấ n thă ng thự Chưở ng vệ, vẫ n chuyên quả n
Tú c trự c cá c độ i ; Chỉ huy sứ vệ Cẩ m y là Trầ n Kim thă ng thự Đô chỉ huy sứ , vẫ n chuyên
quả n Trườ ng trự c cá c độ i, kiêm quả n ty Trấ n phủ ; Kim ngô trượ ng ty Hữ u chấ p kim
ngô vệ Kim ngô là Trương Phướ c Trườ ng thă ng thự Chưở ng vệ, vẫ n lĩnh Kim ngô
trượ ng ty Hữ u chấ p kim ngô ; Phó vệ uý vệ Trung dinh Thầ n cơ là Nguyễn Quý, Phó vệ
uý vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ là Đoà n Thọ , Phó vệ uý vệ Tả bả o là Hoà ng Bá Bằ ng đều
thă ng thự Vệ uý.

Cho : Đỗ Phó là m Vệ uý vệ Hữ u nhấ t dinh Vũ lâ m, vẫ n kiêm lĩnh viện khanh viện Vũ bị,
Nguyễn Vă n Tình là m Vệ uý vệ Trung dinh Hổ oai ; Hồ Bích là m Vệ uý vệ Trung dinh
Hù ng nhuệ ; Nguyễn Nhâ m là m Phó vệ uý vệ Tả dinh Long võ .

Lấ y : Phó lã nh binh tỉnh Biên Hoà là Lê Cô ng Đứ c thă ng thự Lã nh binh tỉnh Bình Thuậ n ;
Phó vệ uý vệ Tả dinh Hù ng nhuệ là Trầ n Ô bổ là m Phó lã nh binh tỉnh Biên Hoà , ngay sau
đó Ô chết. Lấ y Phó vệ uý vệ Hữ u dinh Hù ng nhuệ là Nguyễn Viết Ngô n thay và o.

Ngà y Giá p Ngọ . Vua chơi cử a biển Thuậ n An, lên lầ u Lưỡ ng Kiêm, xem duyệt thuỷ trậ n,
xa giá về ngay hô m ấ y. Đến ngà y hô m sau, ra 8 bà i thơ 8 cả nh ở cử a biển Thuậ n An, để
bả o cho các bề tô i :

1. Viên thà nh trấ n hả i (Bứ c thà nh trò n trấ n ngoà i biển).

2. Kiều cá c quan lan (Trên gá c cao xem só ng nướ c).

3. Cao lâ u lưỡ ng đắ c (Lầ u cao thưở ng ngoạ n cả nướ c và tră ng)

4. Hà nh điện song thanh (Hai bên hà nh điện trong má t)

5. Cá p châ u biểu tấ n (Bã i nướ c có giố ng sò tỏ ra là cử a biển).

6. Giả i chử nhà n dâ n (Dâ n nhà n rỗ i ra bến nướ c bắ t cua)

7. Sa cương bả o chướ ng (Cồ n cá t như cá i đồ n chắ n ngang)

8. Da thụ thanh â m. (Nhữ ng câ y dừ a xanh um).

Ngà y Bính Thâ n. Sai quan Kinh doã n là m lễ cày ruộ ng tịch điền.

Sai thự Lang trung bộ Hộ Nguyễn Hữ u Hà m, Hộ khoa Cấ p sự trung Tô n Thấ t Quá n thanh
tra cá c thứ củ a kho ở cử a Tiên Thọ mô n.

Có ngườ i dâ ng con ngự a hạ ng lớ n ngà y chạ y nghìn dặ m củ a Tâ y dương, cho đặ t tên là

“Đạ i uyển Long mô i” (hai chữ “Long mô i” thấ y ở bà i “Thiên mã ca” trong sá ch Há n chí).

Cá c tỉnh Sơn Tâ y, Bắ c Ninh, Hà Nộ i, Nam Định, đều tâ u lên nó i : “Thuế chính cung vụ hạ
nă m nay và thuế thó c nă m trướ c cò n thiếu, đều xin cho chiết nộ p bằ ng tiền để tiện cho
dâ n”. Vua y cho.

Lạ i dụ bộ Hộ rằ ng : “Vụ hạ nă m nay cá c tỉnh ở Bắ c Kỳ có nơi 10 phầ n đượ c mù a, có nơi 8

- 9 phầ n, hơn kém tuy có khá c nhau, nhưng đều có thể gọ i là nă m đượ c mù a. Gầ n đâ y, cứ
4 tỉnh Nam Định, Bắ c Ninh, Hà Nộ i và Sơn Tây tâ u xin cho dâ n chiết nộ p bằ ng tiền, đều
đã cho như lờ i xin, khiến dâ n đều đượ c lạ c lợ i, chứ khô ng kể đến phâ n số thu gặ t đượ c
nhiều hay ít. Nhâ n nghĩ : tiền dâ n khô ng biết gì, đều cù ng trô ng ngó ng về tương lai, hoặ c
có kẻ giấ u giếm phâ n số đi, để mong â n cá ch khô ng thể khô ng huấ n sứ c trướ c. Vậ y
truyền dụ cho thượ ng ty cá c tỉnh đều chuyển sứ c cho dâ n trong hạ t : từ nay hễ đến mù a
gặ t thó c lú a về, phả i că n cứ và o phâ n số hiện thu gặ t đượ c, cứ thự c khai bá o, phủ huyện
sở tạ i theo lệ đi khá m, cá c quan tỉnh lạ i xét nghiệm cho đượ c minh xá c, là m tậ p tấ u đệ
lên, để cho bề trên biết đượ c tình trạ ng nhà nô ng, đền đá p lò ng tố t yêu dâ n trọ ng nô ng
củ a ta”.

Thự Thá i bộ c Tự khanh lĩnh Viện sứ viện Thá i y Trầ n Viết Cậ t chết. Truy tặ ng thự c hà m,
cho thêm 200 quan tiền.

Lạ i cho Đặ ng Đứ c Thiệm thự Tổ ng đố c An - Tĩnh. Thiệm trướ c đinh gian((1) Đinh gian :
như “đinh ưu”, nghĩa là gặ p tang cha mẹ.1), về quê. Sai Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c
Hoạ t thay. Đến đây Thiệm hết hạ n nghỉ phép, phả i đến chỗ chứ c cũ ; Hoạ t lạ i về bộ cung
chứ c.

Triệu Bố chính Quả ng Bình là Phan Trứ về Kinh để đợ i lự a bổ . Lấ y thự Bố chính Định
Tườ ng Trầ n Vă n Thô ng bổ là m Bố chính tỉnh Bình Định ; Bố chính tỉnh An Giang Hoà ng
Thu thă ng thự Tuầ n phủ tỉnh Định Tườ ng, kiêm lĩnh ấ n triện Bố chính ; á n sá t tỉnh An
Giang Trầ n Vă n Triện thă ng thự Bố chính tỉnh ấy ; thự Lang trung bộ Lễ Tô n Thấ t Nghị
bổ thự á n sá t tỉnh An Giang.

Lấ y : thự Đô thố ng dinh Tiền Phong, tướ c Bình Thắ ng nam Nguyễn Lương Nhà n bổ thự
Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng ; An tâ y Tuấ n kiện tướ ng Nguyễn Vă n Hoà ng (đổ i là
Nguyễn Hoà ng) bổ thụ Thố ng chế dinh Tiền phong ; Lã nh binh tỉnh An Giang là Lê Đình
Lý thă ng thự Chưở ng vệ, hộ lý ấ n quan phò ng Đề đố c tỉnh ấy ; Lã nh binh tỉnh Gia Định là
Lê Viên bổ thự Lã nh binh tỉnh An Giang ; Phó lã nh binh phủ Tâ y Ninh Hù ng dũ ng tướ ng
Nguyễn Cô ng Nhà n thă ng thự Lã nh binh Gia Định ; thự Vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Gia Định
Trầ n Hoằ ng bổ thự Phó lã nh binh phủ Tây Ninh ; Phó vệ uý vệ Trung nhấ t dinh Vũ lâ m
Phan Thai bổ Phó lã nh binh tỉnh Định Tườ ng; thự Vệ uý vệ Hữ u thuỷ tỉnh Định Tườ ng,
Phi kỵ uý Nguyễn Đứ c bổ thụ Phó vệ uý vệ Trung nhấ t dinh Vũ lâ m ; thự Chưở ng vệ vệ
Cẩ m y Nguyễn Tuấ n quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Hù ng nhuệ ; thự Chưở ng vệ lĩnh Hữ u
chấ p kim ngô vệ Kim ngô Trương Phướ c Trườ ng bổ thự Chưở ng vệ sự vệ Cẩ m y, chuyên
quả n Tú c trự c các độ i ; thự Vệ uý vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ Đoà n Vă n Thọ (đổ i là Đoà n
Thọ ) bổ thự Hữ u chấ p kim ngô vệ Kim ngô ; thự Vệ uý vệ Thuỷ hữ u Vĩnh Long Trầ n Khả
bổ thự Phó vệ uý vệ Hậ u dinh Hù ng nhuệ.

Sai bọ n Viên ngoạ i lang Đỗ Vă n Hả i và Nhị đẳ ng thị vệ Hồ Đắ c Tuyên chiếu lĩnh củ a

cô ng, đá p thuyền buô n Trung Quố c đi sang Trung Quố c để tìm mua cá c hà ng hoá .

Tỉnh Quả ng Yên có và i mươi tên giặ c Thanh cướ p bó c phố An Lương (thuộ c châ u Vạ n
Ninh). Tri châ u Vạ n Ninh là Bù i Huy Phan đá nh lù i đượ c. Giặ c Thanh lạ i tụ họ p ở ả i Long
Lâ m (thuộ c địa giớ i Khâ m Châ u) và i tră m tên toan cướ p phố Cha Mang (thuộ c châ u Vạ n
Ninh). Việc đến tai vua. Vua hạ lệnh cho cá c địa phương theo địa hạ t mà phò ng triệt ; lạ i
tư cho Khâ m Châ u hiệp lự c bắ t giặ c để cho yên nơi ngoà i biên.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXIX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a hạ , thá ng 6, mồ ng 1 ngà y Mậ u Thâ n. Vua

đến Thế miếu là m lễ cá o về việc ấ n ngọ c đã chế xong. Lạ i sai hoà ng tử , hà ng thâ n chia
nhau đến cá c miếu, kính cá o về việc ấ y. Lễ xong, thưở ng cho cá c quan khá nh và ng và
kim tiền, ngâ n tiền có khá c nhau. Nhâ n đó cá c quan xin thiết lễ đạ i triều, dâ ng biểu chú c
mừ ng. Vua thâ n là m bài vă n dụ rằ ng : “Đờ i Hoà ng đế có rồ ng và ng độ i đồ , trong có dấ u
như cá i ấ n, có chữ “Thiên vương phù tỷ”. Tỷ là ấ n củ a thiên vương đó . Cho nên chế độ
đờ i cổ , ấ n lớ n củ a đế vương có 6 thứ , ấ n thườ ng có 8 thứ , Lễ nhà Há n, thiên tử có ấ n lớ n
truyền quố c và 8 thứ ấ n thườ ng, đều là m bằ ng ngọ c. ấ n thầ n để trấ n truy quố c, để đó
mà khô ng dù ng đến. Nhà Đườ ng khắ c ngọ c tỷ rằ ng : “Hoà ng thiên cả nh mệnh, hữ u đứ c
giả xương” ((1) Trờ i cho mệnh lớ n, ngườ i có đứ c thì đượ c hưng thịnh.1) ; lạ i có ấ n
thườ ng viết rằ ng : “Thừ a thiên đạ i bả o” ((2) Ngô i bá u vâ ng chịu từ trờ i.2). Nhà Tố ng chế
quả ấ n có chữ “Hoà ng đế cung ưng thiên mệnh” ((3) Vua chịu mệnh trờ i.3) ; lạ i có bả o
triện có chữ “Phạ m vi thiên địa, u tá n quỷ thầ n, bả o hợ p thá i hoà , vạ n thọ vô cương” ((4)
Phạ m vi bao gồ m cả trờ i đấ t, giú p ngầ m quỷ thầ n, giữ lấ y thá i hoà , số ng lâ u muô n tuổ i
khô ng ngầ n.4). Nhà Minh là m 24 thứ , nhà Thanh là m 25 thứ , bả o tỷ truyền nố i nhau, đờ i
nà o có chế độ đờ i ấ y, nhưng đều là bả o, tỉ cù ng dù ng, truyền mã i đến lâ u đờ i. Lớ n thay
nướ c nhà ta ! Trên trờ i giá ng Phướ c, phá t ra điềm là nh, lầ n lượ t hưở ng Phướ c. Thá i tổ
Gia Dụ hoà ng đế ta : vâ ng chịu mệnh trờ i, để vỗ yên trong nướ c, đứ c sá nh vớ i trờ i đấ t,
có cô ng gâ y dự ng nên nướ c nhà . Cá c thá nh nố i nhau, như trờ i vậ n hà nh đi mạ nh. Hiển
tô ng Hiếu Minh hoà ng đế ta : chế ra ấ n và ng có chữ “Quố c triều vĩnh trấ n”, ban cho thiên
hạ , là m tin cho quan dâ n, rộ ng ban nhâ n huệ, dự ng nên đạ o đứ c, mở nên luỹ hợ p để lạ i
nghiệp trù ng hi. Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế ta : từ trờ i ban mệnh, có cả bố n biển, mở
nghiệp trung hưng, trả i nhiều cô ng to, lên đượ c ngô i bá u, mệnh trờ i hướ ng về, chín
châ u theo phụ c, ngô i bá u quy về, muô n phương bình định. Nam, bắc cù ng mộ t vă n tự và
lố i bá nh xe ; đô ng, tâ y đều thuộ c và o hà ng hầ u uý. Cứ u vớ t dâ n sinh, có nhiều ích lợ i ;
dự ng nên đấ t nướ c, có lắ m cô ng to. Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta : hưở ng
đượ c lò ng trờ i, chịu mệnh sá ng củ a trờ i, sử a sang lễ nhạ c, là m cả việc trờ i, việc ngườ i ;
chế trị giữ nướ c, đặ t quan coi chính sự ; thườ ng lấy mộ t đứ c, thi thố mọ i việc là m. Vũ uy
lừ ng lẫ y, định phương lượ c 2 kỳ, điển chương vă n vậ t, là m nên trị phá p cho muô n đờ i.
Chín vạ c khắ c cô ng, muô n nướ c thà nh tích. Giữ gìn ấ n và ng, đặ t lâ u cơ nghiệp. Phướ c
trờ i độ i lâ u, truyền lạ i quố c bả o. Chính hợ p như lờ i cổ ngữ đã nó i : thá nh nhâ n ra đờ i,
muô n vậ t trô ng và o, thầ n linh thêm Phướ c, tră m thứ bá u đều dù ng, thế là cô ng hiệu.
Vậ n nướ c Đạ i Nam ta, thịnh lớ n hoà vui, ứ c muô n nă m rộ ng lớ n. Ta vâ ng thuậ n mệnh
trờ i, vỗ yên bố n phương, mô liệt và ng noi Tổ khả o để lạ i ; nố i nghiệp khô ng dá m để
thiếu chứ c phậ n, giữ mã i lò ng hiếu. May sao ! Mọ i cô ng việc đều sá ng tỏ , toà n nhờ hiến
phá p để lạ i cho tuâ n theo. Nă m Thiệu Trị thứ 6 [1846], Bính Ngọ , ta đượ c tứ tuầ n, bớ t
sự xa xỉ, giữ đứ c tiết kiệm, đọ c đi đọ c lạ i nhữ ng điển thườ ng ; thiên hạ thầ n dâ n, cá c
nướ c phiên thuộ c ở ngoà i đều thấ y nghe mà cũ ng biết cả . Nhưng vẫ n giữ tính thườ ng,
tô n thâ n mộ t dạ , trèo non vượ t biển đến chầ u, lễ vậ t giữ chứ c cố ng. Nay có viên ngọ c tố t
rấ t to mà đẹp, chắ c là sả n vậ t ở nú i ngọ c thuộ c huyện Hoà Điền, mớ i sai quan hữ u tư
giũ a là m thà nh quả ấ n, nă m nay thợ là m xong, đo đượ c vuô ng 3 tấ c 1 phâ n. Thế là để
chiều bằ ng, cò n bề cao từ tầ ng thứ hai liền lên đến cá i nú m có con rồ ng uố n khú c, thô ng
đượ c 3 tấ c, 2 phâ n, kể cả bề vuô ng và bề cao là kiểu mẫ u nhấ t định. Thế là cá i tượ ng
thiên thà nh địa bình. Xem kỹ quả ấ n, cứ ng rắ n, đẹp đẽ, ô n nhuậ n sá ng sủ a. Thự c là thứ
ngọ c tố t, là vậ t ít khi thấ y, mà là củ a quý trong nướ c, nhâ n nghĩ khắ c và ng là m bả o, khắ c
ngọ c là m tỷ, ban mệnh cho chư hầ u, ban bố cho thiên hạ , đều dù ng truyền mã i lâ u dà i,
là m điều hay trên đờ i. Bèn chọ n ngà y tố t, lấ y mù a xuâ n thá ng 3 ngà y 15, ta thâ n là m lễ
đạ i tự , thỉnh mệnh trờ i đấ t, giú p nền nướ c đến chỗ vô cù ng, kính yết Tổ khả o, giú p vậ n
nướ c đến chỗ lâ u dà i, xin khắ c chữ và o quả ấ n lớ n rằ ng : “Đạ i Nam thụ thiên vĩnh mệnh
truyền quố c tỷ” ((1) Quả ấ n truyền quố c củ a nướ c Đạ i Nam chịu mệnh trờ i lâ u dà i.1) để
tỏ sự giú p đỡ rạ ng vẻ ở đờ i trướ c, để bả o cho cô ng nghiệp để lạ i lâ u dài về sau. Nay gặ p
tiết Vạ n thọ , ấ n ngọ c chế xong, quẻ Kiền hợ p điềm là nh, cử a Kim Mô n hiệp khá nh ; quẻ
Chấ n họ p nhiều Phướ c, chính bá o đến việc bình định phương Tây, nướ c Xiêm, nướ c Lạ p
sợ uy mến đứ c, điềm ứ ng nă m đượ c mù a, nhâ n dâ n là m ruộ ng, nhờ â n trạ ch đượ c no
nê. Khá nh tiết đến mà lễ Vạ n thọ là m xong ; võ cô ng định mà vă n đứ c đượ c thà nh tự u,
cà ng thấ y rõ hoà ng thiên giú p mệnh, liệt thá nh để Phướ c cho. Kính cẩ n lấ y ngà y mồ ng 1
thá ng nà y, sai chỉnh bị lễ vă n, ta thâ n bưng ngọ c tỉ, kính cá o miếu liệt thá nh, để cẩ n thậ n
ở cung Cà n Thà nh, cù ng coi trọ ng như truyền quố c bả o, để mong ngự trị lâ u dà i mã i
mã i. Con chá u tră m đờ i ta, nên nghĩ sá ng nghiệp rấ t khó , cà ng sợ thủ thà nh khô ng phả i
là dễ. Lo toan tá c thuậ n, cố gắ ng kế thừ a. Cẩ n thậ n lú c trướ c để trọ n vẹn lú c sau, gìn giữ
lú c đầ y cho đượ c yên định. Như vậ y mớ i có thể giữ mã i cơ nghiệp lớ n mà truyền lâ u về
muô n đờ i. Than ô i ! Tố t lắ m thay ! Nay lễ lớ n khá nh thà nh, tình dâ n hoan hợ p, hoà ng tử ,
thâ n phiên, cá c cô ng hầ u và tră m quan đồ ng thanh cù ng tâ u, liên danh hợ p hà m ((1)
Cù ng ký tên và o mộ t bả n tâ u và để chung trong mộ t hộ p.1), khẩ n xin thiết triều, dâ ng
biểu chú c mừ ng, để tỏ đứ c tố t ở triều thịnh trị và nêu lễ thịnh ở đờ i nay. Ta rấ t muố n
nêu tỏ Phướ c nướ c, cù ng yên ủ i nhâ n tình, lễ phả i nên là m, việc đều thoả thiện, nhưng
ta chính ở lú c chă m lo, nhữ ng mong đờ i bình nướ c trị, nghĩ đến trong khi ră n sợ , cầ u
cho nướ c thịnh, dâ n yên. Lầ n nà y cá c quan viên xin thiết triều dâ ng biểu chú c mừ ng, ta
đã xét tấ m lò ng thà nh thự c rồ i. Cá c khoả n đặ t lễ đạ i triều, ngự điện Thá i Hoà để cá c
quan dâ ng biểu chú c mừ ng, đều miễn cho cả để bớ t phiền vă n. Chuẩ n cho đem lờ i dụ
nà y chia viết ra 3 bả n, cẩ n thậ n để ở nơi bả o tỷ trong điện Cà n thà nh và Nộ i các cù ng Sử
quá n. Lạ i sao lụ c ra ban cấ p cho đạ i viên các nha trong Kinh ngoà i tỉnh giữ cẩ n thậ n lấ y,
để cho biết Phướ c to củ a nướ c nhà đến tră m nghìn nă m, Phướ c to củ a xã tắ c đến muô n
đờ i”.

Ban 10 bà i thơ thậ p thà nh cho cá c địa phương. Trướ c đâ y việc chế ngọ c tỷ xong, việc
đá nh dẹp phương Tây đã thắ ng trậ n kéo quâ n về, nhâ n gặ p lú c cá c tỉnh Bắ c Kỳ tâ u lên
bá o lú a chiêm thu hoạ ch đượ c nhiều, vua nhâ n là m 10 bà i thơ để ký sự :

1. Phú đắ c ((2) Phú đắ c : mộ t lố i thơ Há n vă n. Bắ t đầ u bằ ng 2 chữ “Phú đắc”, rồ i lấ y câ u

thơ có sẵ n hoặ c tự đặ t để là m đầ u đề bà i thơ mớ i ra.2) : “Ngọ c tỷ thậ p thà nh trưng cá t
thuỵ . Dao đồ vạ n thế ứ ng gia tườ ng”. Nghĩa là : ấ n ngọ c mườ i thà nh bá o cho điềm tố t.
Dao đồ muô n đờ i ứ ng vớ i điềm là nh.

2. Phú đắ c : “Thiên hoà thờ i nhượ c phồ n vinh toạ i”. Nghĩa là : Thờ i trờ i hoà thuậ n, phồ n
vinh thoả mã n.

3. Phú đắ c : “Địa lợ i niên phong phú thứ chương”. Nghĩa là : Lợ i đấ t đượ c mù a : rõ là

già u và nhiều ngườ i.

4. Phú đắ c : “Hà thuậ n hương thô n hâ n á n đổ ”. Nghĩa là : Nướ c sô ng thuậ n dò ng, chố n
hương thô n đượ c yên ổ n.

5. Phú đắ c : “Hả i điềm chu tiếp lạ c thương dương”. Nghĩa là : Biển yên, thuyền bè đượ c
vui vẻ nhở n nhơ.

6. Phú đắ c : “Luâ n tà i khả o tích xâ m hiền phụ ”. Nghĩa là : Kén chọ n nhâ n tà i và xét cô ng
quan chứ c thì nhiều ngườ i hiền phụ .

7. Phú đắ c : “Cả m hoá lạ i tâ n phủ Lạ p Khương”. Nghĩa là : Cả m hoá lạ i chầ u, vỗ yên đượ c
Mên Lạ p.
8. Phú đắ c : “Bả o định võ cô ng thanh viễn duệ”. Nghĩa là : Bả o định võ cô ng quét sạ ch
đượ c phương xa.

9. Phú đắ c : “Chấ n hưng vă n trị ngự quâ n phương”. Nghĩa là : Chấ n hưng vă n trị, chế ngự
đượ c muô n phương.

10. Phú đắ c : “Dâ n khang hộ tịch tă ng phồ n thịnh ; quố c thá i bang cơ vĩnh cử u trườ ng”.
Nghĩa là : Dâ n yên, hộ khẩ u thêm phồ n thịnh, nướ c trị cơ nghiệp đượ c lâ u dà i.

Lạ i tổ ng đề mộ t bà i thơ (chép rõ ở 4 tậ p thơ ngự chế) sai lụ c tố ng cá c địa phương để cho

đều biết cả .

Phó sứ toà Thô ng chính sung biện việc Nộ i cá c là Lê Châ n có tộ i, bị mấ t chứ c. Trướ c đây,
vua ngự chế cá c bài thơ 8 cả nh đẹp, lầ n lượ t đề vịnh. Châ n tự tiện đem ý riêng thay đổ i
thứ tự chương nọ câ u kia. Việc phá t giá c, vua ghét cá i thó i chuyên quyền, khinh nhờ n,
sai đá nh đau 100 trượ ng, cách chứ c, phá t giao và o trườ ng đú c sú ng, ra sứ c là m việc để
chuộ c tộ i.

Ghi cô ng cá c tướ ng về việc Trấ n Tâ y, phong tướ c cho có thứ bậ c. Dụ rằ ng : “Nay nướ c
Cao Miên lạ i chầ u, võ cô ng cá o thà nh, cá c tướ ng sĩ đi đá nh miền Tâ y, thắ ng trậ n, kéo
quâ n về, đều đã hậ u gia ban thưở ng. Nhâ n nghĩ : việc biên viễn ở Trấ n Tâ y, triều đình
xếp đặ t, đã đến nhiều nă m, tướ ng sĩ đi đá nh đến nay đã 3 nă m, có cô ng to thì đượ c
thưở ng lớ n, tấ t phả i ghi cô ng và o lá cờ , ban ơn cho lâ u dà i như sô ng nú i, mớ i tỏ đượ c
đặ c â n. Chế độ củ a tiên vương đặ t tướ c có 5 bậ c((1) Tướ c 5 bậ c : cô ng, hầ u, bá , tử , nam.
Đấ t ba hạ ng : tướ c cô ng, tướ c hầ u thì phong cho 100 dặ m tướ c bá thì phong cho 70
dặ m ; tướ c tử , tướ c nam thì phong cho 50 dặ m (Thiên “Vương chế” Kinh Lễ).1), chia đấ t
ra 3 hạ ng, tướ c cao hay thấ p là tuỳ theo cô ng to hay nhỏ mà chia bậ c khá c nhau. An tâ y
Trung vũ tướ ng Vũ Vă n Giả i : mình nhậ n trá ch nhiệm trọ ng đạ i, gượ ng bệnh để coi
quâ n, đặ t biên cả nh và o chỗ khô ng phả i lo, khô ng đá nh mà khuấ t phụ c đượ c quâ n
ngườ i, chuyên chinh, bình định phương xa, chấ n phụ c cả nướ c Xiêm, nướ c Lạ p, thự c có
cô ng to, tấ n phong tướ c An Viễn bá . An tâ y Trí dũ ng tướ ng Nguyễn Tri Phương : mớ i
nhậ n trá ch nhiệm ký thá c biên khổ n, lịch duyệt nơi cương trườ ng, mộ t lầ n cấ t quâ n mà
bình đượ c đồ n Thiết Luỹ. Vâ y 2 lầ n, tiến sá t đến đấ t Ô Đô ng, khiến cho tù trưở ng Man
mấ t vía, cõ i xa quy thà nh. Thự c là vă n thầ n, mạ nh thay cô ng võ ! Đá ng phong cho tướ c
Trá ng Liệt tử . An tâ y Mưu lượ c tướ ng Doã n Uẩ n : mình ở độ i trướ c, lậ p đượ c cô ng đầ u,
phá đồ n Thô ng Bình, hạ đồ n Sá ch Sô , tiến đến đấ t Vịnh Long, vây sá t đấ t Ô Đô ng, đều ra
mưu lạ , nắ m phầ n thắ ng, vỗ về biên cả nh, bình định nơi xa, ra sứ c rấ t nhiều. Đá ng
phong cho tướ c Tuy Tĩnh tử . An tâ y Tuấ n kiện tướ ng Nguyễn Hoà ng : xuấ t thâ n từ chỗ
quâ n ngũ , thườ ng đi đá nh dẹp, trậ n đá nh gian khổ ở Tiền Giang, trổ sứ c mạ nh như gấ u,
tiến đá nh đấ t Lạ p, mình đi trướ c quâ n hù m, lậ p cô ng bình nhung. Đá ng khen là tướ ng
mạ nh, nên phong tướ c Vũ Xá tử . Tổ ng thố ng tiễu phủ quâ n vụ Lê Vă n Phú : giữ lâ u trá ch
nhiệm ở địa phương, nhiều lầ n gọ i quâ n, gọ i lương đều tiếp tế đượ c ; tuy lên ngự a đi Ô
Đô ng, việc đã gầ n xong, nhưng hộ i biện dẹp yên đượ c, là m việc đú ng khớ p, hết lò ng
trung, ra sứ c [vì nướ c], cũ ng đá ng khen. Đá ng phong tướ c Vĩnh Trung nam. Nguyên
Lã nh binh, nay thă ng Chưở ng vệ quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Long võ là Trương Tiến,
Chưở ng vệ quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Kỳ võ là Hồ Hậ u, Chưở ng vệ hộ lý ấ n quan phò ng
Đề đố c An Giang là Lê Đình Lý, Lã nh binh Thừ a â n uý là Trầ n Tri, Lã nh binh An Giang là
Lê Viên, Lã nh binh Gia Định Hù ng dũ ng tướ ng là Nguyễn Cô ng Nhà n : hoặ c trướ c sau
theo đi đá nh dẹp, hoặ c lầ n lượ t đượ c tiếp tụ c phá i đi, đều đi đầ u quâ n sĩ, ra sứ c mạ nh
tiến lên trướ c, là m vang quâ n thanh như sấ m sét, biên tá i đượ c yên ; là m mạ nh sĩ khí
như hù ng bi, cõ i xa sợ mã i. Cô ng lao cũ ng ngang nhau, nên phong : Trương Tiến tướ c Vũ
Dũ ng nam, Hồ Hậ u tướ c Bình Điện nam, Lê Đình Lý tướ c Thắ ng Cô ng nam, Trầ n Tri
tướ c An Khương nam, Lê Viên tướ c Kiêu Dũ ng nam, Nguyễn Cô ng Nhà n tướ c Trí Thắ ng
nam. Lã nh binh tỉnh Định Tườ ng là Nguyễn Sá ng, nhữ ng trậ n đá nh ở cá c đồ n Thô ng
Bình, Vịnh Bích cho đến Sá ch Sô , đều dự có quâ n cô ng, nên cho 1 con đượ c ấ m Cẩ m y
thiên hộ . Thự Chưở ng vệ quyền Chưở ng Kinh thà nh Đề đố c Tô n Thấ t Mậ u, thự Phó lã nh
binh Gia Định Đoà n Quang Mậ t : tuy khô ng thuỷ chung trong việc, nhưng đều dự theo
quâ n thứ , có chú t cô ng lao, đều cho thự c thụ .

Ngà y mồ ng 10, xa giá chơi cung Bả o Định, khao thưở ng cho tấ t cả tướ ng sĩ đi đá nh miền
Tâ y, dụ rằ ng : “Vũ cô ng cá o thà nh, nhâ n â n ban ra, tuy sự thể nă m nay có khá c vớ i nă m
thườ ng, nhưng nghĩ đến tướ ng sĩ khó nhọ c lâ u nă m ở ngoà i, cũ ng nên đặ t mộ t tiệc to để
cho cù ng vui, từ tướ ng quâ n, tham tá n, mộ t tướ c bá , 3 tướ c tử , 7 tướ c nam cho đến suấ t
độ i đều đượ c ban ă n mộ t lầ n ở nhà Vũ Vệ trướ c cung. Gia thưở ng khá nh và ng, kim tiền,
nhẫ n và ng, và ngâ n tiền hạ ng lớ n đều có thứ bậ c. Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Hoà ng, Hồ Hậ u
đều vì bị bệnh, khô ng đến dự đượ c. Sai cho bạ c tiền thay và o tiệc yến, lạ i thưở ng thêm
kim tiền, ngâ n tiền có dâ y tua đeo và cá c hạ ng sâ m, quế, phá i viện Thá i y chia đi chữ a
cho. Nguyễn Tri Phương, nhà có cha mẹ già , chuẩ n cho nghỉ giả hạ n 10 ngà y để về quê
thă m hỏ i ; lạ i cho thêm 3 chi nhâ n sâ m hiệu Khá nh trự c củ a nhà vua dù ng. Ngà y hô m ấ y,
nhữ ng hoà ng tử , hoà ng thâ n, cá c quan vă n võ đi tuỳ giá , và cá c viên nhâ n tá nhị ở tú c vệ,
bộ , cá c, viện, tự đều đượ c thưở ng hà bao bằ ng gấ m đoạ n, ở sả nh Vă n Trự c.

Đến ngà y hô m sau, sai đạ i thầ n 3 bộ Hộ , Lễ, Binh truyền Chỉ cho cá c quâ n ở Kinh đi đá nh
miền Tâ y thắ ng trậ n về, đều họ p cả ở xưở ng Tướ ng quâ n, ban mộ t tiệc to và thưở ng cho
cá c tiền bạ c củ a kho. Cá c quâ n luô n mấ y ngà y bá i â n, vui vẻ nhả y mú a, đều hô muô n
tuổ i, lạ i truyền dụ cho cá c tỉnh Quả ng Trị, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, Bình Định, Phú Yên,
Khá nh Hoà , Bình Thuậ n, Biên Hoà , Gia Định, Định Tườ ng, Vĩnh Long, Hà Tiên, An Giang,
gồ m 13 tỉnh, cá c biền binh đã đi dự trậ n, đều tề tậ p cả ở tỉnh thà nh, ban cho ă n tiệc mộ t
lầ n. Lạ i sắ c cho 2 bộ Lạ i, Binh : từ nay, quan hà m củ a cá c tướ ng đi đá nh miền Tâ y bớ t đi
2 chữ “An tâ y”.

Tha thuế thâ n cho dâ n dõ ng ở cá c tỉnh Nam Kỳ có khá c nhau. Dụ rằ ng : “Trướ c vì thổ
dâ n xứ Trấ n Tâ y tự là m nhiễu loạ n, quan quâ n chia đườ ng tiến đá nh, cá c tỉnh Vĩnh
Long, Định Tườ ng, An Giang, Gia Định, Biên Hoà phả i đò i gọ i hương dõ ng, hoặ c phá i đi
quâ n thứ cho dà y quâ n lự c, hoặ c vẫ n lưu ở tỉnh để cho đủ nhữ ng khi gọ i đến, đó là việc
quyền nghi khô ng thể đừ ng đượ c ; gầ n đâ y, đầ u mụ c Xiêm La xin hoà , tù trưở ng Cao
Miên nhậ n tộ i, cô ng việc bắ t giặ c ở quâ n thứ hơi thư, đã cho [hương dõ ng] về yên
nghiệp là m ă n ngay. Hiện nay nướ c Cao Miên lạ i chầ u, ngoà i biên cương yên tĩnh ;
tướ ng suý đi đá nh miền Tâ y, đã trướ c có tiệc rượ u ghi cô ng, cá c hạ ng biền binh cũ ng đã
hậ u gia yến lạ o. Sử a đồ binh khí ở sô ng, chính là cá i ngà y mà quâ n và dâ n cù ng vui nghỉ
ngơi. Bọ n hương dõ ng cá c ngươi, bỏ cà y bừ a mà đến nơi giá o má c, là ngườ i dâ n khoẻ
mạ nh ở trong là ng, chuyến ấ y đượ c đò i gọ i, nhậ t kỳ tuy khô ng bao nhiêu, nhưng đườ ng
sá đi lạ i cũ ng hơi khó nhọ c. Vậ y nên lượ ng gia â n cá ch để cho đều đượ c nhớ ơn. Thuế
thâ n nă m nay chia là m 10 thà nh : ai có đi quâ n thứ thì 10 phầ n miễn cho 7 phầ n, ai lưu
ở tỉnh thì 10 phầ n miễn cho 5 phầ n. Cá c đố c, phủ , bố , á n, đều phả i khéo thể tấ t mà là m,
cố t sao cho danh và thự c đượ c phù hợ p vớ i nhau để mong cho â n trạ ch xuố ng đến
ngườ i dướ i”.

Mớ i đú c 9 cỗ sú ng bằ ng đồ ng, đặ t hiệu là “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n” ((1) Thầ n

uy phụ c viễn Đạ i tướ ng quâ n : Viên đạ i tướ ng có oai thầ n phụ c đượ c phương xa.1).

(1. Cỗ thứ nhấ t nặ ng 10.312 câ n 8 lạ ng.

2. Cỗ thứ hai, nặ ng 10.222 câ n 12 lạ ng.

3. Cỗ thứ ba, nặ ng 10.389 câ n 6 lạ ng.

4. Cỗ thứ tư, nặ ng 10.380 câ n 10 lạ ng.

5. Cỗ thứ nă m, nặ ng 10.495 câ n

6. Cỗ thứ sá u, nặ ng 10.509 câ n.

7. Cỗ thứ bả y, nặ ng 10.706 câ n linh.

8. Cỗ thứ tá m, nặ ng 10.510 câ n.

9. Cỗ thứ chín, nặ ng hơn 10.504 câ n.

Cộ ng tấ t cả nặ ng 93.829 câ n 4 lạ ng, cỗ sú ng dà i 8 thướ c 6 tấ c, bề trò n mà to ở ngoà i 5

thướ c 2 tấ c 1 phâ n, lò ng sú ng dà i 7 thướ c 2 tấ c, miệng sú ng rộ ng 4 tấ c 2 phâ n).
Ba cỗ sú ng hiệu “Bả o đạ i định cô ng an dâ n hoà chú ng thượ ng tướ ng quâ n” ((1) Bả o đạ i
định cô ng an dâ n hoà chú ng thượ ng tướ ng quâ n : viên thượ ng tướ ng giữ nghiệp lớ n,
định cô ng nghiệp, yên dâ n, hoà vui mọ i ngườ i.1).

(1. Cỗ thứ nhấ t nặ ng 14.560 câ n.

2. Cỗ thứ hai nặ ng 14.540 câ n.

3. Cỗ thứ ba nặ ng 14.520 câ n.

Cộ ng tấ t cả nặ ng 43.620 câ n, thâ n sú ng đều dài 10 thướ c 4 tấ c, lò ng sú ng dà i 8 thướ c 9

tấ c 4 phâ n, miệng sú ng đườ ng kính 4 tấ c 7 phâ n).

Dụ rằ ng : “Việc ngoà i biên ở xứ Trấ n Tâ y, triều đình đã từ ng xếp đặ t, đá nh dẹp và vỗ về

đều là m cả hai đườ ng. Quâ n nhà vua đi đến đâ u, oai thanh lừ ng lẫ y, đầ u mụ c nướ c Xiêm
là Chấ t Tri sứ c yếu phả i cầ u hoà ; dò ng dõ i Cao Miên là Sá Ong Giun bó mình xin giữ
phụ c, xưng là m tô i, dâ ng lễ cố ng, đứ ng và o hà ng chứ c cố ng địa phương lâ u dà i. Từ đâ y,
biên cả nh thanh bình, cù ng yên vớ i nhau khô ng có việc gì. Thự c nhờ Tô n miếu xã tắ c
thiêng liêng, oai vua rộ ng khắ p, nên mớ i đượ c thế. Ta đã hạ chiếu cho cá c tướ ng sĩ đi
đá nh ở miền Tâ y, thắ ng trậ n, kéo quâ n về, là m tiệc rượ u mừ ng, ghi cô ng trạ ng, vũ cô ng
cá o thà nh rồ i. Nhâ n nghĩ : đờ i cổ khi đã đá nh đượ c giặ c, tấ t đặ t tên cho cá c vũ khí, để
bả o cho đờ i sau khô ng quên đượ c võ cô ng. Thí dụ như : cờ tiết mao nhà Thương, phủ
việt nhà Chu, gươm nhà Há n, cung nhà Đườ ng, cá c thứ tuy khô ng giố ng nhau mà cá i ý
bả o cho khô ng quên thì là mộ t. Trướ c kia Hoà ng tổ Thế tổ Cao hoà ng đế ta tỏ rõ đứ c
thà nh võ cô ng, gâ y dự ng nên nghiệp lớ n, sau nă m Gia Long đạ i định [1802], đã sai đú c 9
cỗ sú ng đồ ng hiệu “Thầ n uy vô địch thượ ng tướ ng quâ n”. Đến khoả ng nă m Minh Mệnh,
Hoà ng khả o Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta sai đú c 3 cỗ sú ng hiệu “Bả o quố c an dâ n đạ i
tướ ng quâ n”, đều để và o trong nhà lớ n, để ghi nhớ lâ u dà i oai linh củ a nhà vua. Nay ta
noi uy liệt đờ i trướ c, nố i đượ c võ cô ng, phả i nên bắ t chướ c đờ i trướ c mà là m để lưu lạ i
cho đờ i sau. Chuẩ n cho quan thá i sử chọ n ngà y tố t, quan hữ u tư tìm thợ khở i cô ng là m,
chọ n chỗ rộ ng rã i ở đấ t nú i Dương Xuâ n là m trườ ng đú c sú ng, trướ c đú c 9 cỗ sú ng đồ ng
hạ ng lớ n, sắ c cho tên là “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”, rồ i đú c thêm 3 cỗ sú ng
đồ ng thượ ng hạ ng, sắ c cho tên là “Bả o đạ i định cô ng an dâ n hoà chú ng thượ ng tướ ng
quâ n”. Buổ i đầ u khở i cô ng đú c, cô ng trình rấ t nặ ng, chuẩ n cho thự Chưở ng vệ quyền ấ n
vụ dinh Hù ng nhuệ Nguyễn Tuấ n, Hữ u thị lang bộ Cô ng Tô n Thấ t Hợ p đô n đố c việc ấ y, 3
bộ Hộ , Binh, Cô ng và viện Đô sá t đều phá i sở thuộ c lang trung khoa đạ o lấ y mộ t ngườ i
giỏ i việc, hộ i đồ ng vớ i bọ n giá m cô ng, giá m đố c, đú c đú ng như kiểu mẫ u. Cá c đạ i thầ n 3
bộ cũ ng phả i thờ i thườ ng đi lạ i xem xét quả n đố c thợ thuyền chỗ là m việc, chuẩ n cho
thêm giá mà thuê mượ n ngườ i, cho kịp là m việc. Bên ngoà i trườ ng đú c sú ng, đặ t mộ t cá i
vọ ng lâ u, đợ i khi rỗ i việc, ta sẽ sai sử a soạ n xa giá đến xem.

Lĩnh Tổ ng đố c Định - Yên là Đặ ng Vă n Thiêm tâ u nó i : “Cá c phủ thuộ c hạ t, mỗ i phủ

nguyên phá i 1 quả n cơ, 3 suấ t độ i, 20 giả n binh, 100 mộ binh theo phủ đó ng đồ n coi giữ .
Hiện nay địa phương yên ổ n, đều khô ng có việc gì, đổ i phá i 1 suấ t độ i giả n binh, 50 tên
binh đinh, do viên tri phủ ở cá c phủ cai quả n, cò n cá c viên quả n cơ nguyên phá i, cho
triệt về quâ n ngũ ở tỉnh. Lạ i thuộ c hạ t nguyên đặ t 6 đồ n, phá i binh đi đó ng đồ n coi giữ ,
chi phí quâ n lương, lạ i là m ngă n trở cho ngườ i đi lạ i. Vậ y 2 đồ n Biền Hà n, Sơn Phá n đều
tiếp giá p nhữ ng nơi á ch yếu, xin cứ để phò ng thủ như cũ , cò n 4 đồ n Độ c Bộ , Liêu Đô ng,
Vị Lạ i và Ninh Cá ch, nhữ ng biền binh nguyên phá i đi trướ c đều cho triệt về hà ng ngũ ở
tỉnh”. Vua y cho.

Xâ y dự ng trườ ng thi Gia Định.

Cá c tỉnh Quả ng Nam, Quả ng Bình, Hà Tĩnh khô ng mưa, thó c lú a thu hoạ ch đượ c ít. Sai
đều phả i khá m thự c tâ u bá o. Đến khi tấ u lên, tỉnh Quả ng Nam, tỉnh Quả ng Bình thuế
chính cung nă m nay và thuế thó c thiếu nă m ngoá i, đều cho chiết nộ p bằ ng tiền ; duy có
hạ t Hà Tĩnh, đau khổ đã lâ u, chưa tỉnh lạ i, số thuế phả i nộ p về nă m nay, cho triển hoã n
lạ i 2 nă m và nhữ ng số đọ ng thiếu từ nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845] trở về trướ c, đều tha
cho về.
Tỉnh Hà Nộ i, đê vỡ ( đê cô ng 2 huyện Thanh Liên, Thanh Oai, đê tư 2 huyện Phú Xuyên,
Duy Tiên) : ngườ i và sú c vậ t bị chết đuố i nhiều. Sai chi thó c gạ o ra để phá t chẩ n và bá n
cho dâ n. Lạ i sai Cấ p sự trung Phạ m Xuâ n Quế đến ngay để hộ i đồ ng mà là m việc.

Tỉnh Bắ c Ninh cũ ng vỡ mộ t đoạ n đê tư. Tỉnh Ninh Bình cũ ng bị nướ c lên to, lú a ruộ ng bị
ngậ p mấ t cả ! Sai tuỳ thế mà khơi cho nướ c tiêu đi. Lú c trướ c đê vỡ , quan sở tạ i đều bị
phâ n biệt giá ng chứ c hoặ c cách chứ c. Khi đã hạ p long đượ c, đều khai phụ c cho, lạ i gia
thưở ng cho quâ n dâ n ứ ng dịch.

Đặ t thêm đạ i thầ n xứ Thị vệ. Xứ Thị vệ nguyên đặ t 1 thố ng quả n thị vệ đạ i thầ n, 2 quả n
lĩnh thị vệ đạ i thầ n ; đến đây, vì cô ng việc rấ t nhiều, đặ t thêm 1 thố ng chưở ng thị vệ đạ i
thầ n. Lấ y : Trung vũ tướ ng An Viễn bá Vũ Vă n Giả i vẫ n sung Thố ng chưở ng thị vệ đạ i
thầ n ; Thượ ng thư bộ Lễ Lâ m Duy Thiếp vẫ n sung quả n lĩnh thị vệ đạ i thầ n. Lạ i lấ y : Đô
thố ng Thuỷ sư Kinh kỳ Vĩnh Trung nam Lê Vă n Phú sung Thố ng quả n thị vệ đạ i thầ n ;
Tả tham tri bộ Lạ i Nguyễn Đứ c Hoạ t thă ng thự Thượ ng thư bộ Lạ i sung quả n lĩnh thị vệ
đạ i thầ n ; nguyên lĩnh Thượ ng thư bộ Lạ i Vũ Xuâ n Cẩ n hà m Thá i tử Thiếu bả o, Đô ng cá c
Đạ i họ c sĩ, quả n lý cô ng việc bộ Lạ i, vẫ n sung Tổ ng tà i Sử quá n, kiêm quả n Quố c tử giá m,
sẽ chế ấ n quan phò ng Đô ng cá c Đạ i họ c sĩ và bà i đeo cấ p cho.

Lấ y : Hữ u thị lang bộ Hộ Tô n Thấ t Thườ ng thă ng thự Tả tham tri bộ Hộ ; Quang lộ c Tự

khanh Lê Thiện Trị cả i thụ Phó sứ ty Thô ng chính, vẫ n biện lý sự vụ bộ Hộ , Phan Huy
Vịnh thự c thụ Quang lộ c Tự khanh, vẫ n biện lý sự vụ bộ Lễ ; á n sá t Ninh Bình Phạ m Bá
Thiều bổ á n sá t tỉnh Nghệ An ; Lang trung bộ Lễ Vũ Mẫ n bổ á n sá t tỉnh Ninh Bình ; thự
Lang trung bộ Hộ Trầ n Ngọ c Diễm bổ thụ Lang trung bộ Lễ ; Thị giả ng họ c sĩ Hà n lâ m
viện sung Biên tu Sử quá n Vũ Cô ng Độ thă ng thự Lang trung bộ Hộ .

Hữ u thị Lang bộ Lạ i Lê Khắ c Nhượ ng bị mấ t chứ c. Lấ y nguyên Bố chính Bình Định Phan
Trứ bổ và o Hữ u thị lang bộ Lạ i. Nhượ ng trướ c ở tỉnh Gia Định, riêng uỷ cho thuộ c lạ i
chuyên đi thu thuế thuỷ lợ i, tiêu mấ t 1.000 quan tiền thuế, Nhượ ng mậ t sai đem đền
và o, đến đâ y, việc phá t giá c, Nhượ ng bị cá ch chứ c giao đình nghị. Sau, á n tâ u lên,
Nhượ ng khô ng có tình tiết quan thô ng gì, đượ c khở i phụ c chứ c Chủ sự .
Cho : Bố chính tỉnh Hà Nộ i Nguyễn Cử u Trườ ng bổ Hữ u thị lang bộ Hộ sung biện Sự vụ
Nộ i cá c ; Thiếu thiêm sự phủ Thiêm sự biện lý sự vụ bộ Hình Vương Hữ u Quang thă ng
thự Bố chính Hà Nộ i.

Bổ á n sá t Gia Định Lê Quang Nguyên là m á n sá t Bình Định ; á n sá t Vĩnh Long Nguyễn Ba

bổ là m á n sá t Gia Định ; á n sá t Bình Thuậ n Tô n Thấ t Chính là m á n sá t Vĩnh Long. Quang
Nguyên về Gia Định là quê hương vợ , dâ ng sớ xin hồ i tị, nên có mệnh nà y.

Cho : Vũ Trí là m Phó vệ uý vệ Nhị Tả bả o vẫ n sung Hiệp lĩnh thị vệ trự c ban ; Phó vệ uý
vệ Chấ n vũ dinh Thầ n cơ là Phan Bá ch thă ng thự Phó vệ uý vệ Hữ u nhấ t dinh Vũ lâ m.

Định điều lệ thô ng thương cho dâ n Châ n Lạ p. Dụ rằ ng : “Nướ c Cao Miên đờ i là m tô i con
triều đình, nhờ ơn vun trồ ng cho đã lâ u, trướ c kia nhữ ng thuyền riêng củ a nướ c Cao
Miên đều đượ c cù ng dâ n Kinh đi lạ i thô ng thương, duy có muố i và gạ o là thứ cầ n dù ng
củ a dâ n, cho nên đặ t ra lệnh cấ m. Khoả ng nă m Minh Mệnh, nướ c Cao Miên chợ t bị
ngườ i Xiêm La xâ m nhiễu, ă n dù ng khô ng nhờ và o đâ u đượ c ! Hoà ng khả o Thá nh tổ
Nhâ n hoà ng đế ta suy rộ ng lò ng nhâ n, coi vớ i [dâ n ta] như mộ t, khô ng nỡ để dâ n mộ t
phương ấ y quay và o xó tố i mộ t mình, chuẩ n cho rộ ng bỏ điều cấ m trướ c, thuyền buô n
ngườ i Kinh, ngườ i Thổ đều đượ c chở gạ o muố i đi trao đổ i, để cho nhâ n dâ n nướ c Miên
đều có chỗ nương nhờ . Mớ i đây, giặ c Xiêm phiến dụ thổ dâ n, tự là m nhữ ng việc rố i loạ n,
đã giá ng dụ cho 6 tỉnh ở Nam Kỳ nghiêm cấ m nhữ ng dâ n buô n trong hạ t, khô ng đượ c
chở riêng gạ o muố i đi trao đổ i vớ i nhau, rồ i chuẩ n cho ở địa đầ u phủ Tâ y Ninh thuộ c
tỉnh An Giang đều đặ t trườ ng giao dịch, cho thổ dâ n đi lạ i thô ng thương, để thu lấ y lò ng
mà vỗ về dâ n. Đó là việc quyền nghi mộ t thờ i, khô ng đừ ng đượ c mà phả i là m. Rồ i dâ n
nướ c Miên khổ về sự bạ o ngượ c củ a ngườ i Xiêm, mến nhâ n đứ c â n trạ ch củ a ta, thổ mụ c
thì đem lò ng thà nh để cầ u viện, thổ dâ n thì đem gia quyến để quy thà nh. Ta bèn sai
tướ ng đem quâ n tuỳ cơ đá nh dẹp và vỗ yên, để tỏ ra là đá nh kẻ có tộ i, vỗ yên dâ n ngoà i
biên củ a nướ c kia, chứ khô ng phả i nhò m lợ i về đấ t đai. Nay Sá Ong Giun đã sai sứ đem
lò ng thà nh, xưng là m tô i, dâ ng lễ cố ng. Mộ t phen khu xử , chắ c ngườ i nướ c kia khô ng ai
là khô ng đượ c yên nghiệp. Duy nghĩ đến dâ n Mên mớ i sum họ p lạ i, sinh kế chưa đượ c
dồ i dà o, nay chuẩ n cho đượ c cù ng dâ n Kinh thô ng thương như trướ c, cũ ng là cá i đạ o
là m cho tà i hoá lưu thô ng, nhâ n dâ n dư dậ t.Duy có nướ c Cao Miên, địa thế rộ ng rã i,
ngườ i Kinh ngầ m đến buô n bá n, hoặ c có kẻ sinh xằ ng bậ y ra trong ấ y, mà nhữ ng bọ n du
thủ du thự c, nhò m thấ y nướ c Miên rừ ng rú thung lũ ng nhiều lố i ngang tắ t, dễ cho sự
trố n trá nh, khô ng khỏ i đến tụ ngụ ở đấ y, để mong cho khỏ i chịu binh dao. Phả i nên nêu
rõ ướ c cấ m để phò ng kẻ gian. Bèn sai bọ n Tổ ng đố c An - Hà là Doã n Uẩ n, Tuầ n phủ An
Giang là Cao Hữ u Dự c, nghị định điều lệ để thi hà nh. Từ đó ngườ i Kinh, ngườ i Thổ lạ i
thô ng thương như cũ (phà m bọ n dâ n Mên, cho đượ c cù ng dâ n Kinh thô ng thương như
cũ . Cò n ngườ i Kinh đến buô n bá n ở thà nh Nam Vang, phả i lĩnh tờ bằ ng chứ ng do quan
tỉnh sở tạ i cấ p cho, hết hạ n phả i đem nộ p ; nếu ngườ i nà o cố ý yêm lưu thì á n quá n trị
tộ i. Nếu dâ n Kinh cò n có ngườ i lưu lạ i liên kết, thì quan tỉnh An Giang chiếu hộ i vớ i quố c
vương Cao Miên, sẽ bắ t giao để trừ ng trị. Đợ i 1 - 2 nă m sau, lạ i định rõ điều lệ cấ m và
châ m chướ c quy định thuế lệ cho ngườ i đi buô n).

Có thổ mụ c là bọ n tên Cao, tên Kế 6 ngườ i đem gia quyến đến tỉnh An Giang. Quan tỉnh
xin cấ p cho lương thá ng. Vua nó i rằ ng : “Lấ y lương ở kho cấ p cho, là để xứ ng đá ng vớ i
việc là m. Khô ng là m việc gì mà có ă n, có thể đượ c khô ng ? Bọ n kia đã đến vớ i ta thì để
cho ở chỗ đấ t khô ng khoá ng, khiến cho hết sứ c là m ă n, là m lấ y mà số ng. Ngườ i sinh tụ
đô ng mà đấ t mở rộ ng, há chẳ ng thuậ n tiện cả hai đườ ng ? Nếu trô ng và o củ a cô ng mà
ă n, thì hư phí mà khô ng thể đượ c, vì khó kế tiếp đượ c mã i. Nhưng quan ở bên tỉnh đã vì
chú ng mà xin, thì hã y lượ ng cho 200 phương gạ o”.

Đê tư ở 2 huyện Mỹ Lộ c và Thư Trì thuộ c tỉnh Nam Định bị vỡ . Và i ngà y hạ p long đượ c.
Tổ ng đố c Đặ ng Vă n Thiêm mớ i đem việc tâ u lên, bị bộ Cô ng tham hặ c. Vua nó i : “Bộ
tham hặ c là phả i rồ i. Việc hà phò ng quan hệ đến lợ i hạ i về dâ n sinh, tuy đê tư, cũ ng là
mộ t kế sá ch vệ nô ng. Nă m nay nướ c sô ng to hơn cá c nă m thườ ng, ta đã lo trướ c cho cá c
địa phương có sô ng to, đã â n cầ n huấ n sứ c ngay, muố n hết sứ c giữ cho vữ ng chắ c.
Khô ng ngờ quan sở tạ i coi là thườ ng, bỏ trễ biếng : Đương khi đê chưa vỡ , khô ng đề
phò ng sẵ n trướ c, đến khi đê đã vỡ , lạ i khô ng phi tấ u lên ngay, trướ c sau lầ m lỗ i, đó là tộ i
củ a phủ huyện, lỗ i củ a quan tỉnh địa phương. Tuy ngay bấy giờ đã ra sứ c sang hộ hạ p
long đượ c sớ m, nhữ ng dâ n bị lụ t, nhà cử a, sú c sả n khô ng đến nỗ i bị thiệt hạ i như Hà
Nộ i, nhưng trả i qua cả nh lụ t, nhữ ng dâ n đinh bầ n cù ng khô ng khỏ i có tình hình gieo neo
vấ t vả ! Quan tỉnh phả i thâ n đến, xem xét tậ n nơi, phâ n biệt bị hạ i nhiều hay bị hạ i vừ a,
rồ i đem tiền gạ o để chẩ n cấ p cho. Về nhữ ng việc là m khô ng hợ p phép trướ c, ta gia â n
miễn cho khô ng phả i xử phâ n”. Dụ đã phá t đi, gặ p tậ p tâ u củ a tỉnh Bắ c Ninh đến nó i
nướ c sô ng đã rú t đượ c 2 - 3 thướ c rồ i. Vua rấ t mừ ng nó i : “Bắ c Ninh như thế thì cá c tỉnh
Hà Nộ i, Nam Định và Ninh Bình có thể biết đượ c. Rấ t lấ y là m may cho dâ n ta !”.

Vua lưu ý và o vă n chương sá ch vở , xem rộ ng các sá ch cổ kim, tuy ở trong chố n cung
cấ m, tay cũ ng chưa từ ng bỏ quyển sá ch. Mỗ i ngà y ra coi chầ u tâ u việc xong, lạ i cù ng cá c
Nho thầ n giả ng bà n nghĩa sá ch, bả o Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế rằ ng : “Sá ch ngoà i có
nó i Thầ n nô ng có thi ca, ngươi có tìm thấ y khô ng ?”. Đă ng Quế thưa rằ ng : “Chưa !”. Vua
nó i : “Câ u ấ y ta cũ ng thườ ng lấy là m ngờ . Nà y, Thuấ n và Cao Dao canh ca là khuô n mẫ u
trướ c cho 300 thiên [củ a Kinh Thi]. Về vă n chương củ a Đế Nghiêu, cũ ng chỉ nghe thấ y
có mộ t thiên “Nghiêm giớ i” ; huố ng chi lạ i ở trướ c đờ i Đườ ng đờ i Ngu ? Đó chắ c là do
ngườ i đờ i sau hiếu sự là m ra, cũ ng như loạ i sá ch thuố c nó i lờ i củ a Hoà ng đế, Hứ a Hà nh
đặ t ra lờ i nó i củ a Thầ n Nô ng đó thô i”. Lạ i bả o Nộ i cá c rằ ng : “Về nướ c sô ng Hoà ng Hà
trong”, có hai thuyết : sá ch Thậ p di ký nó i “nghìn nă m mộ t lầ n trong” ; Khá nh Thuỵ Đồ
nó i : “500 nă m mộ t lầ n trong”. Thuyết nà o là phả i ? Ngườ i đờ i cổ chép ngà y, tấ t phố i
hợ p vớ i can chi, hay là dù ng lẻ mộ t can hoặ c mộ t chi, có minh vă n khô ng ? 12 trự c((1)
12 trự c : trong â m lịch, ngà y nà o cũ ng có nó i đến trự c như trự c khai, trự c bế, trự c bình,
trự c thà nh…1) ở trong lịch, khở i đầ u tự đờ i nà o ?”. Vũ Phạ m Khả i thưa rằ ng : “Sá ch củ a
cá c nhà nó i, có chỗ khá c nhau, có chỗ giố ng nhau ; chú ng tô i là hạ ng tụ c họ c, khô ng đủ
biết đến nhữ ng chỗ ấ y. Lấ y Kinh sá ch mà xét, Mạ nh Tử nó i “500 nă m có vương giả ra
đờ i” ; cá i chỗ lịch thuậ t đạ o thố ng củ a đế vương, từ Nghiêu đến Thang, từ Thang đến
Vă n vương, đều 500 nă m ! Thiết nghĩ Khá nh Thuỵ Đồ nó i, chừ ng bắ t gố c ở đó . Cò n nă m
và ngà y chép cả can chi, thì Trương Thư và Xuâ n Thu đều thế, chỉ có nhữ ng loạ i như
thiên Nguyệt lệnh trong Lễ ký nó i “ngà y ấ y là ngà y Giá p, ấ t”, thiên Tiểu nhã trong Kinh
Thi nó i “ngà y tố t là ngà y Mậ u”, thì lấ y riêng mộ t can mà nó i. Cá i thuyết 12 trự c chưa rõ
bắ t đầ u từ đâ u, nhưng Truyện Triệu Sung quố c và truyện Vương Mã ng trong Há n thư có
nó i trự c thà nh, trự c bình, chú ng tô i ngờ rằ ng, phép ấ y chính ở và o cuố i đờ i Đô ng Chu và
khoả ng Tầ n, Há n”.
Vua nó i : “Nướ c sô ng Hoà ng Hà trong, thá nh nhâ n ra đờ i”, là nó i cá i lý đó thô i, mộ t
nghìn, nử a nghìn, cũ ng cử ra đạ i số như thế. Cò n vua tô i như Nghiêu, Thuấ n, Vũ , cha con
như Vă n, Vũ , Chu, cù ng mộ t nhà , cù ng mộ t đờ i, có câ u nệ gì và o số nă m đâ u. Danh nghĩa
can chi, trong sá ch Há n thư phầ n “Luậ t lịch chí” và sá ch Hoà i Nam tử nó i rõ rồ i, can là
gố c, chi là cà nh, trờ i lấ y số 5 là m hạ n định, đấ t lấ y số 6 là m tiết độ , 5 và 6 là chỗ trờ i đấ t
hợ p lạ i ; cù ng lấ y cả can chi là chính, chỉ lấy có mộ t bên là lấ y nghĩa tương giao đó thô i.
Đờ i gầ n đâ y, Trầ n Thẩ m Quýnh có đặ t ra thể “Lụ c giá p”, toà n dù ng thiên can mà khô ng
dù ng địa chi. Phép xem bó i Dã Hạ c lạ i trọ ng ở địa chi. Xem ra có chỗ nghiệm, có chỗ
khô ng nghiệm, đều khô ng phả i là lẽ chính trong kinh sử . 12 trự c ở trong quyển lịch cò n
có thuyết khá c như : Hồ Nghiễm nhà Minh đặ t ra thể 12 giờ , lấ y con chuộ t là m giờ Tý,
con trâ u là m giờ Sử u, con hổ là m giờ Dầ n, con thỏ là m giờ Mã o, con rồ ng là m giờ Thìn,
con rắ n là m giờ Tỵ , con ngự a là m giờ Ngọ , con dê là m giờ Mù i, con khỉ là m giờ Thâ n,
con gà là m giờ Dậ u, con chó là m giờ Tuấ t, con lợ n là m giờ Hợ i. Thế là lý gì ? Tự cổ đến
giờ thơ vă n ít nó i đến, khô ng nên dù ng. Cá i thuyết 12 cầ m tinh củ a nhà địa lý chính cũ ng
như thế. Sá ch Luậ n ngữ nó i : “Tuy cá i đạ o nhỏ cũ ng có thể quan sá t đượ c. Tuy xét mã i
đến nghĩa xa, sợ thà nh ra câ u nệ. Mạ nh Tử cũ ng nó i : “Sá ch nà o cũ ng tin, khô ng bằ ng
khô ng có sá ch”, là nó i về nhữ ng loạ i sá ch ấ y. Nà y, họ c cố t phả i rộ ng rã i, mà đọ c sá ch
trọ ng ở chỗ biết lẽ, đọ c đến vă n mà rõ đượ c nghĩa thì là đượ c. Ta muô n việc ở mình, dù
lú c mặ t trờ i đã xế bó ng, hay ban đêm, chưa lú c nà o đượ c nhà n rỗ i, cò n ở nhữ ng lú c
chính sự thư thả , khô ng lú c nà o bỏ việc họ c, huố ng chi các ngươi ? Ngườ i đờ i xưa họ c
sá ch cổ rồ i ra là m quan, nghiên cứ u kinh điển đến cù ng để sẽ dù ng và o việc đờ i. Cá c
ngươi phả i nên gắ ng sứ c, để phò ng khi ta có hỏ i đến”. Cá c quan bá i tạ , rồ i lui về.

Quan tỉnh Gia Định - Định Tườ ng tâ u nó i : “Trướ c kia, thổ phỉ xuẩ n độ ng, cá c đồ n trạ i
trong hạ t đều có phá i binh phò ng triệt ; nay phủ Trấ n Tâ y khô ng có việc gì, việc ngoà i
biên hơi thư, nhữ ng biền binh nguyên phá i đi trướ c, xin lượ ng cho lưu lạ i để phò ng thủ ,
cò n thì đều triệt về hà ng ngũ ở tỉnh”. Vua ưng cho (tỉnh Gia Định : 2 trạ i Tây Ninh và Đạ i
Liêu, 2 đồ n Quang Phong và Đô n Thuậ n ; tỉnh Định Tườ ng : 5 đồ n Thô ng Bình, Cử u Yên,
Hù ng Ngự , Trấ n Nguyên, và Tuyên Oai).
Dồ n 2 cơ Định tả , Định hữ u tỉnh Nam Định lạ i là m cơ Nam Định ; thu nhữ ng binh đinh
mớ i tuyển là m 3 độ i Định oai Tứ , Ngũ , Lụ c. Lĩnh Tổ ng đố c Định - Yên là Đặ ng Vă n Thiêm
tâ u nó i : cá c phủ huyện trong tỉnh có 36 ấ p, lý, trạ i, giá p (thuộ c huyện Giao Thuỷ 15,
thuộ c huyện Tiền Hả i 21) trướ c đã cho hoã n niên hạ n, chưa phả i tuyển lính, nay hết
hạ n, xin chiểu số dâ n trong sổ đinh, cứ 7 suấ t đinh lấy 1 lính, chiết và o số binh đinh
tuyển ra là 175 tên, thu và o là m 3 độ i rồ i theo như lệ tuyển lính 10 cơ chia là m 3 ban,
thá ng cấ p cho tiền, gạ o, để sung và o sổ quâ n. Lạ i dồ n 2 độ i Nhấ t, độ i Nhị tỉnh Thanh Hoá
lạ i là m cơ Thanh Hoá .

Tô n nhâ n phủ tâ u hặ c hoà ng đệ là Trấ n Tĩnh quậ n cô ng Miên Dầ n chơi bờ i cờ bạ c, lạ i

cù ng vớ i Hả i Ninh quậ n cô ng Miên Tă ng cù ng ở mà bấ t hoà vớ i nhau. Vua quở rằ ng :
“Miên Dầ n nă m trướ c chỉ chơi bờ i phó ng đã ng, đã bị lộ t cả mũ á o ; nhưng nghĩ khi ấ y
cò n là tuổ i trẻ, hoặ c giả đến khi trưở ng thà nh, có hố i cả i đượ c chă ng. Nă m ngoá i đã cấ p
trả lạ i mũ á o, cho đượ c dự ban triều tham. Thế là ta nghiêm lấ y phép mà rộ ng lấy ơn, bỏ
nhữ ng việc đã qua mà khuyến miễn cho về sau. Khô ng ngờ như câ y gỗ mụ c khó chạ m
trổ đượ c, hắ n khô ng nghĩ xét mình để ră n chừ a, cam tâ m cù ng bọ n vô lạ i tụ họ p cờ bạ c
chơi bờ i, lạ i khô ng hoà thuậ n vớ i anh em. Hạ nh kiểm thiếu só t, rấ t là trá i vớ i phép nhà .
Vậ y cách bỏ ngay tướ c Quậ n cô ng, giá ng là m Kỳ nộ i hầ u, khô ng cho theo và o ban chầ u,
để đó ng cử a ở nhà mà xét lạ i nhữ ng điều lỗ i. Nhữ ng kẻ thuộ c hạ trong phủ dụ dỗ ra
ngoà i là m sự phi phá p và khô ng că n ngă n, đều phả i tộ i. Ngâ n sá ch vẫ n cấ p cho trướ c và
mũ á o đều thu lạ i giao cho hữ u tư giữ lấ y, cấ t đi”.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXX

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a thu, thá ng 7, ngà y mồ ng mộ t, là m lễ Thu

hưở ng.
12 cỗ sú ng quý đã đú c xong. Đạ i thầ n 3 bộ Hộ , Binh, Cô ng là bọ n Trương Đă ng Quế dâ ng
biểu tâ u lên. Vua phê và o tậ p tâ u, lạ i dụ rằ ng : “Khoả ng nă m Gia Long, đú c 9 cỗ sú ng
đồ ng, là nghĩa cử u hữ ((1) Cử u hữ u : nhà vua có 9 châ u.1) ; khoả ng nă m Minh Mệnh,
đú c 3 cỗ sú ng đồ ng, là nghĩa tam đồ ng ((2) Tam đồ ng : chữ ở sá ch Trung Dung : “Xa
đồ ng quỹ”, nghĩa là bá nh xe cù ng lố i đi, “Thư đồ ng vă n”, nghĩa là viết cù ng mộ t lố i chữ ,
“Hạ nh đồ ng luâ n”, nghĩa là đứ c hạ nh cù ng giữ thứ bậ c như nhau.2). Nay gồ m cả nghĩa 9
và 3 rồ i. Đờ i cổ ghi chép và o cờ , vẽ đồ và o cá c, để nêu tỏ ngườ i bề tô i có cô ng, khắ c và o
thiết khoả n ((3) Thiết khoả n : khoả n ướ c bằ ng sắ t.3), viết và o đan thư ((4) Đan thư :
quyển sá ch đỏ để ghi chép cô ng trạ ng.4), để nêu tỏ võ cô ng, có đã từ lâ u rồ i. Mườ i hai cỗ
sú ng quý nà y đều phả i có bà i ngự minh ghi chép và o để là m kỷ niệm.

(- Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ nhấ t là “Bả o đạ i định cô ng an dâ n hoà chú ng

thượ ng tướ ng quâ n”, sắ c rằ ng : Ta chịu mệnh trờ i đấ t Tổ khả o, cai trị nướ c Đạ i Nam.
Nă m trướ c, đấ t miền Tâ y chưa mở mang ra, thườ ng lấ y là m thẹn. Nă m Thiệu Trị, ấ t Tỵ
[1845], cấ t quâ n đá nh nướ c Châ n Lạ p, dẹp đượ c ; nă m Bính Ngọ , ta lên thọ 40 tuổ i, đến
30 lầ n â n dụ ban ra, nă m ấ y nướ c Xiêm phụ c, nướ c Miên hà ng, nộ p lễ cố ng, chầ u hầ u.
Nă m nay tướ ng quâ n kéo quâ n về, tâ u thắ ng trậ n, thô i khô ng đi đá nh, võ cô ng cá o
thà nh. Bả y đứ c ((1) Bảy đứ c : Chữ trong Tả truyện : vũ có 7 đứ c là : cấ m bạ o, trấ p binh,
bả o đạ i, định cô ng, an dâ n, hoà chú ng. Phong tà i nghĩa là cấ m sự bạ o ngượ c, nghỉ việc
binh đao, giữ cơ nghiệp lớ n, định vũ cô ng, yên dâ n hoà vớ i mọ i ngườ i, là m cho già u
củ a.1) võ có thể đi đến chỗ yên thịnh, hạ con tính, nắ m phầ n thắ ng, sai cô ng thầ n trô ng
nom chế ra 3 cỗ sú ng đồ ng thượ ng tướ ng quâ n, truyền đến con chá u, giữ thứ bả o khí ấ y
lâ u dà i, khô ng say mê tử u sắ c, nghĩ là m việc mớ i, noi việc cũ , theo noi mưu mô cô ng liệt,
trọ ng vă n, tạ p vũ , ứ c muô n nă m là m mạ nh nướ c Đạ i Nam ta. Vả lạ i, ngự ban cho cố
mệnh lương thầ n, Thá i bả o, Tuy Thịnh bá Trương Đă ng Quế, trướ c kia vâ ng cố mệnh
củ a tiên đế khi gầ n thă ng hà để lạ i, cù ng ta trù tính việc biên cương, rồ i thà nh tự u đượ c
vũ cô ng, giú p rậ p đứ c tố t, thự c khô ng phụ ơn to tri ngộ . Vậ y cho khắ c và o và ng.

(- Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ hai là “Bả o đạ i định cô ng an dâ n hoà chú ng

thượ ng tướ ng quâ n”. Sắ c rằ ng : Rự c rỡ rõ rà ng, mạ nh cho mọ i ngườ i truy vũ . Nướ c Cao
Miên bấ t kính, ngươi phả i đi đá nh, mang phủ việt, cầ m tiết mao, cấ t quâ n nhâ n nghĩa,
thương dâ n, đá nh kẻ có tộ i, linh thanh lừ ng lẫy, điều khiển quâ n cơ, lậ p định Tâ y thà nh,
tiến đến sà o huyệt, nướ c Xiêm, nướ c Lạ p cầ u đườ ng số ng, bèn lên quâ n trướ ng, nhậ n
cho ra hà ng, khiến cho lạ i chầ u, sợ uy mến đứ c, thầ n phụ c dâ ng nộ p lò ng thà nh, khô ng
phụ chứ c trá ch phủ biên tướ ng quâ n, phong cho tướ c An Viễn bá vẻ vang, trọ ng ngườ i
khắ c và o đồ vậ t, đan thư, thiết khoả n, tiếng thơm truyền đến muô n đờ i, muô n nă m
nướ c nhà lâ u hưở ng thă ng bình. Sắ c cho An tâ y Trung vũ tướ ng, An Viễn bá Vũ Vă n Giả i.

(- Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 3 là “Bả o đạ i định cô ng an dâ n hoà chú ng

thượ ng tướ ng quâ n”. Sắ c rằ ng : “Nướ c Lạ p Mên quên ơn, tự đặ t mình ra ngoà i đứ c hoá ,
cô ng trướ c chưa là m trọ n, thứ c ngủ khô ng yên, chọ n sai biên thầ n, nhữ ng ngườ i có trí
có dũ ng, đương mộ t địa phương đi đá nh giặ c, mộ t lầ n phá đượ c đồ n Thiết Thằ ng, định
luô n đượ c đấ t Trấ n Tâ y, lừ ng lẫ y uy thanh, tiến bứ c đấ t Ô Đô ng. Man mạ ch tan hồ n, đem
quâ n tră m vạ n đầ u hà ng, thầ n vũ khô ng giết, cố ng hiến sâ n vua, thự c là vă n thầ n vũ liệt,
cho ấ p ă n lộ c, cho tướ c, khô ng bỏ â n vinh. Vậ y đú c khẩ u sú ng lớ n để ghi cô ng vũ thà nh,
tỏ ra trô ng lên đứ c sá ng, nêu rõ cô ng liệt, giữ lâ u đượ c thá i hoà thịnh mã n. Sắ c ban cho
An tâ y Trí dũ ng tướ ng, Trá ng Liệt tử Nguyễn Tri Phương.

(1 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ nhấ t là “Thầ n uy phụ c viễn ((2) Thầ n uy phụ c
viễn : có oai thiêng liêng phụ c đượ c phương xa.2) Đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c rằ ng : Dâ n mong
vua đến, chính là lú c nên cấ t quâ n, trổ sứ c mạ nh để đá nh trướ c. Ba lầ n thắ ng trậ n, đượ c
cô ng đầ u, mưu lượ c củ a vă n thầ n, tấ n cô ng to sớ m, đem uy trờ i để vỗ yên, phụ c phương
xa, khắ c cô ng và o bả o vậ t, truyền ứ c muô n nă m rấ t trọ ng. Sắ c cho An tâ y Mưu lượ c
tướ ng, Tuy Tĩnh tử Doã n Uẩ n.

2 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ hai là “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Là m khuô n phép cho bố n phương, từ cõ i đấ t ta, nên ra quâ n trướ c, mạ nh mẽ dẹp
giặ c, rồ i yên đượ c biên cương, quét sạ ch giặ c ngoà i, cô ng củ a Vũ Xá , nên biên thuỳ đượ c
yên tĩnh. Sắ c cho An tâ y Tuấ n kiện tướ ng Vũ Xá tử Nguyễn Hoà ng.

3 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ ba là : “Thầ n uý phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Tiến đến bến sô ng Hoà i, nơi quâ n vua đến, dẹp trừ nhữ ng kẻ khô ng theo chính
hoá , đem can qua đi, họ p mọ i trí mưu lạ i, là m thà nh đượ c cuộ c bình Man. Vĩnh Truy gó p
mưu mô , chín cô ng ((1) Chín cô ng : chữ ở thiên “Cao Dao mô ” trong Kinh Thư : 6 phủ và
3 huyện là 9 cô ng, đều thuậ n lẽ và có thứ tự , 6 phủ là kim, mộ c, thuỷ, hoả , thổ , cố c ; ba
việc là chính dâ n đứ c, lợ i dâ n dụ ng và hậ u dâ n sinh.1) có thứ tự . [Sắ c cho] Vĩnh Truy
nam Lê Vă n Phú .

4 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ tư là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Mộ t viên tướ ng hù ng dũ ng, toà n là trí thắ ng, dẹp phụ c đượ c Man di, cho thiên hạ
đượ c yên : Hù ng dũ ng tướ ng, Trí Thắ ng nam Nguyễn Cô ng Nhà n.

5 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 5 là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Trướ c sau khô ng biến tiết, là nếp trong nhà củ a Thắ ng Cô ng. Cấ m kẻ tà n bạ o,
quả n trị binh nhung, yên định đượ c thiên hạ . [Sắ c cho] Thắ ng Cô ng nam Lê Đình Lý.

6 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 6 là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Quâ n uy quét cả sang bên tả , chỉ có An Khương ngươi ; dồ n cả mọ i nướ c đều và o
hà ng xưng thầ n, dâ ng cố ng : An Khương nam Trầ n Tri.

7 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 7 là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Võ phu mạ nh mẽ, vũ dũ ng hơn ngườ i, chế ngự giặ c mà bình định đượ c, thiên hạ
đạ i trị : [Sắ c cho] Vũ Dũ ng tướ ng Trương Tiến.

8 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 8 là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Chiến xe đã sử a soạ n, đem quâ n đi đá nh dẹp, yên đượ c bờ cõ i, bình đượ c Man di,
để cho vữ ng bền cương vự c : Bình Điện nam Hồ Hậ u.

9 - Sắ c ban lờ i ngự minh và o cỗ sú ng thứ 9 là : “Thầ n uy phụ c viễn đạ i tướ ng quâ n”. Sắ c
rằ ng : Võ phu đầ y đủ , cứ ng bền, mạ nh mẽ, định đượ c Man di, quâ n có thể tră m nă m
khô ng dù ng, khô ng thể mộ t ngà y khô ng có quâ n. Đú c sú ng để tỏ vũ liệt, luyện quâ n để
dẹp giặ c. Khắ c bà i minh để mã i lâ u dà i cho con chá u ta : yên việc võ , trù tính cô ng việc,
chớ quên việc võ bị, để yên thiên hạ , ứ c muô n nă m giữ mã i đượ c cơ đồ lớ n. [Sắ c cho]
Kiêu Dũ ng nam Lê Viên).

Trướ c kỳ [vua đến], sai Thố ng chế dinh Thầ n cơ là Tô n Thấ t Đắ c thí nghiệm đú ng phép.
Xa giá đến chơi xem, thưở ng cho bọ n Nguyễn Tuấ n, Tô n Thấ t Hợ p đượ c thự c thụ , lạ i gia
thưở ng cho kim tiền “Bá t bả o” mỗ i ngườ i 1 đồ ng, ngâ n tiền chạ m rồ ng mâ y mỗ i ngườ i 5
đồ ng. Đạ i họ c sĩ Trương Đă ng Quế, Hà Duy Phiên, Nguyễn Tri Phương, Tham tri Hoà ng
Tế Mỹ, Nguyễn Vă n Điển, Tô n Thấ t Thườ ng, Nguyễn Trạ ch, Trương Quố c Dụ ng, Thị lang
Phạ m Quỹ, đều đượ c thưở ng gia 1 cấ p và kim tiền, ngâ n tiền hạ ng lớ n hạ ng nhỏ . Từ
giá m đố c Hoà ng Vă n Lịch, Vũ Duy Trinh đến cá c viên biền binh lính và thợ , đều đượ c
phâ n biệt ban thưở ng.

Thự tổ ng đố c Bình - Phú là Nguỵ Khắ c Tuầ n mậ t dâ ng sớ nó i : “Đố i vớ i nhữ ng kẻ buô n

gian xuố ng biển, phép nướ c rấ t nghiêm. Gầ n đây, cá c tỉnh thuộ c Nam Kỳ, thườ ng
thườ ng phá t giá c nhữ ng vụ á n ấ y. Quan lạ i xét hỏ i, buộ c và o phá p luậ t, sợ phạ m nhâ n sợ
tộ i lạ i trố n đi xa, đem thâ n là m nô lệ cho bọ n man di Tâ y dương. Vậ y xin hã y nớ i tay, bã i
bỏ điều cấ m ấy”.

Vua nó i : “Cấ m kẻ buô n gian, đã có điều luậ t rấ t nghiêm. Triều đình lậ p ra phá p luậ t, có ý
sâ u xa là phò ng từ chỗ ẩ n nhiệm, ngă n chặ n dầ n dầ n. Nếu lo về Tâ y dương mà bỏ điều
cấ m ấ y đi, chẳ ng hoá ra vì nghẹn mà bỏ ă n ư ? Vả lạ i, khiến cho gian dâ n đượ c lén vượ t
cử a biển, chở trộ m ra khơi, hoặ c đem thuố c phiện, hoặ c dắ t ngườ i Tâ y dương đến,
khô ng nhữ ng thả cho nó theo ngườ i Tâ y dương, mà cá i tệ cò n đến gọ i ngườ i Tâ y dương
đến nữ a, hạ i khô ng phả i là nhỏ ! Xin như thế quyết khô ng thể thi hà nh đượ c”. Nhâ n phê
và o tậ p tâ u, sắ c cho viện Cơ mậ t lụ c tố ng đi.

Bố chính tỉnh Bình Định là Trầ n Vă n Thô ng dâ ng sớ nó i về việc biên cương ở Nam Kỳ.
Vua xem tậ p tấ u, bả o đạ i thầ n Trương Đă ng Quế rằ ng : “Trầ nVă n Thô ng là ngườ i thế
nà o, xem tậ p tấ u củ a y, đạ i lượ c nó i tỉnh Định Tườ ng, dâ n lưu tá n đi, chỉ cò n độ hơn 20
xã thô n ; ở tỉnh chưa từ ng khá m biện, chỉ cứ nguyên số dâ n mà trưng thu. Thế mà vă n lý
chi li, khô ng kém tră m nghìn lờ i, luẩ n quẩ n, khô ng thể nà o hiểu đượ c ! Vả lạ i, Thô ng
trướ c ở tỉnh Định Tườ ng nếu có tình hình như thế sao khô ng tâ u ngay khi đương là m
quan ở đấ y ; nay đã đổ i bổ đi nơi khá c, lạ i nó i vớ i lạ i, cà ng biết là khô ng ra là m sao !
Thô ng thậ t là ngườ i đá ng bỉ ! Nhưng việc dâ n khô ng thể hoã n đượ c, khoả n nà y chuẩ n
giao cho Tuầ n phủ Định Tườ ng mớ i đến là Hoà ng Thu khá m cho xác thự c, rồ i nghị tâ u
lên, sẽ lượ ng mà điều tễ cho. Tậ p sớ nà y vứ t trả lạ i, khô ng nên phê gì, cũ ng khô ng nên
lấ y vă n tự mà bắ t tộ i ngườ i. Hã y truyền Chỉ sứ c lạ i”.

Sai : Thị lang bộ Lạ i Đỗ Quang sung Chủ khả o trườ ng thi Thừ a Thiên, thự Thị lang bộ Hộ
Trương Hả o Hợ p là m Phó ; thự Chưở ng viện Hà n lâ m viện Tô Trâ n sung Chủ khả o
trườ ng thi Nghệ An ; Bố chính Quả ng Yên Nguyễn Vă n Chấ n là m Phó .

Tă ng số ngạ ch lấ y đỗ ở Trườ ng Thừ a Thiên. Trướ c kỳ thi, sai bộ Lễ đem số giả i ngạ ch
cá c khoa ở trườ ng Thừ a Thiên và sĩ số đi thi khoa nà y là m tờ phiến tấ u tiến trình. Vua
nó i : “Triều đình đặ t khoa thi, kén nhâ n tà i, chính muố n đượ c nhiều nhâ n tà i để cho Nhà
nướ c dù ng. Kinh sư là đấ t đứ ng đầ u tấ t cả , gầ n đâ y vă n phong ngà y mộ t chấ n khở i, sĩ số
thêm nhiều lên, đã chuẩ n cho giả i ngạ ch lấy 38 tên, nay thêm 12 tên, cho đủ số 50. Vả
lạ i, khoa thi về mù a thu, là mộ t thịnh điển nhà nướ c. Khoả ng nă m Minh Mệnh, thá nh giá
đã đến chơi xem ; đến nay truyền là m vậ n sự . Vậ y sai quan hữ u tư xem ngay bên ngoà i
trườ ng, chỗ nà o cao rá o rộ ng rã i, dự ng vọ ng lâ u, đến kỳ đệ nhị, ta sẽ thâ n đến coi. Đến
khi quan trườ ng ra bà i thơ “Cú c thuỷ, nguyệt tạ i thử ” ((1) Cú c thủ y, nguyệt tạ i thử :
nghĩa là vố c nướ c, trô ng thấ y mặ t tră ng ở lò ng bà n tay.1). Vua nó i rằ ng : “Đó là cá i cả nh
hư huyễn, rấ t khó là m ra bà i, khô ng biết sĩ tử cấ u tứ thế nà o cho hay”. Trương Đă ng Quế
tâ u rằ ng : “Đầ u bà i ấ y, dù sĩ tử ở ngoà i đến 2 - 3 ngà y là m cũ ng khô ng đủ khả quan
đượ c”. Vua nó i: “Chủ khả o Đỗ Quang cũ ng khô ng biết là m thơ, dù cho chính tay y là m,
chưa chắ c đã hay, huố ng chi là sĩ tử ! Truyền Chỉ cho quan trườ ng : đợ i sau khi chấ m
quyển xong, chọ n nhữ ng quyển vă n có thể xem đượ c, lấ y dă m ba quyển, phong kín tiến
lã m”. Khoa ấ y trườ ng Thừ a Thiên lấy đỗ 46 ngườ i (Đặ ng Huy Trứ , Lê Hữ u Lệ, Phan Hiển
Đạ o, Nguyễn Vă n Điều, Nguyễn Mẫ n, Nguyễn Đình Chiểu, Trầ n Ngọ c Riêu, Trầ n Thườ ng
Cử u, Nguyễn Chính, Lê Đứ c Mậ u, Nguyễn Vă n Nhuậ n, Nguyễn Tuyển, Ô ng ích Khiêm, Hà
Thế Khiêm, Lê Thanh Bạ ch, Đỗ Vă n Đạ o, Nguyễn Vă n Phan, Phạ m Mẫ n, Trầ n Doã n
Thă ng, Vũ Thà nh Doã n, Nguyễn Vă n Nhã , Trươn Vă n Ngô n, Phạ m Bá Bích, Hoà ng Vă n
Giả ng, Nguyễn Vă n Cơ, Phá p Danh, Nguyễn Tă ng Doã n, Lê Vă n Nguyên, Nguyễn Vă n Lý,
Đỗ Hữ u Tiến, Vũ Xuâ n Sai, Phạ m Ngọ c Huâ n, Hoà ng Luyện, Nguyễn Châ n Kiệt, Trầ n
Minh Hướ ng, Lê Huy Tuâ n, Biện Vĩnh, Dương Thế Tuyển, Trầ n Vă n Kinh, Phan Thế
Khoa, Nguyễn Lậ p, Mai Vă n Phá i, Trương Vă n Phá c, Phan Trinh, Nguyễn Lâ m, (tên cũ là
Thế Trâ m). Có cử nhâ n Ô ng ích Khiêm, ngườ i tỉnh Quả ng Nam, mớ i 15 tuổ i, vua xem
danh sá ch, bả o Thị vệ đạ i thầ n là Nguyễn Đứ c Hoạ t rằ ng : “Tú tà i cá c khoá , đều có ngườ i
già về trườ ng ố c ! Mộ t chà ng tuổ i trẻ kia sao dễ như vậ y ?” Sai đò i ngay [ích Khiêm] đến
xứ Thị vệ, ngự ra bà i thi, đầ u đề mộ t bà i thơ luậ t là : “Thiếu niên đă ng cao khoả ” (tuổ i
trẻ đỗ cao). Đến khi quyển dâ ng lên, vua nó i : Tuổ i trẻ hơi có tà i, tuy ý thơ chưa thô ng
hoạ t cho lắ m. Có thể lấy đượ c. Chỉ có điều là tuổ i cò n ít, chưa thể cho ra là m quan, là m
hạ i cả tư chấ t tố t. Hã y chuẩ n cho về quê họ c tậ p, đợ i sau trưở ng thà nh tiến lên cũ ng
chưa lấ y gì là m muộ n”.

Trườ ng Nghệ An lấ y đỗ 24 ngườ i (Vũ Nhưng, Đỗ Quýnh, Trầ n Vă n Tiến, Phạ m Tự

Cườ ng, Phan Trọ ng Du, Phạ m Hữ u Tú c, Hoà ng Khắ c Nhượ ng, Phạ m Quang Địch, Nguyễn
Thá i, Đỗ Vă n Hương, Nguyễn Lương Quý, Trầ n Vă n Kiệm, Đinh Vă n Yên, Phạ m Huy
Thiệu, Nguyễn Đứ c Đạ t, Đỗ Huy Tế, Phan Vă n Siểm, Cao Trọ ng Dĩnh, Lê Vă n Nghi,
Nguyễn Vă n Bỉnh, Hồ Trọ ng Đĩnh, Lương Như Đỉnh, Nguyễn Vă n Thườ ng, Lê Khá nh).

Có cử nhâ n Lương Như Đỉnh, ngườ i tỉnh Thanh Hoá , quyển là m vă n phạ m trườ ng quy,
bị 3 nha hạ ch ra. Vua nó i : “Vă n hà nh cô ng khí((1) Vă n hà nh cô ng khí : chấ m vă n, ai cũ ng
phả i cô ng bằ ng khô ng có ý kiến thiên lệch.1), phép trong trườ ng rấ t nghiêm, khô ng thể
khe khắ t quá , cũ ng khô ng thể để cho lỏ ng lẻo bừ a bã i”. Bèn hạ lệnh xoá danh tịch [cử
nhâ n] củ a Đỉnh (sau, đến nă m Tự Đứ c thứ 5 [1852] Đỉnh lạ i thi đỗ Giả i nguyên trườ ng
Thanh Hoá ). Quan nộ i trườ ng và ngoạ i trườ ng đều phả i phạ t.

Sắ c cho bộ Lễ : từ nay về sau, cử nhâ n các trườ ng thi, phà m nhữ ng con các quan, khô ng
cứ là quan lớ n hay nhỏ , cò n hay mấ t, đều do bộ là m thà nh danh sá ch chua rõ để ngự
lã m.
Sắ c cho bộ Lạ i : phà m cá c viên về ban vă n, nhiều lầ n theo đi là m việc bắ t giặ c ở Trấ n
Tâ y, khô ng cứ đã bổ thụ chứ c hà m hay chưa, đều kê tên tâ u lên, đợ i lụ c bổ có thứ bậ c.

Tỉnh Quả ng Nam dâ ng sớ xin dự ng thêm kho thuố c sú ng và nhà cho quâ n ở tạ i cá c đồ n
Trấ n Dương. Vua nó i : “Nhữ ng nơi ấ y, nên xét kỹ hình thế, dự a và o nú i mà là m, để
phò ng nhữ ng sự quan ngạ i khá c”. Lạ i chuẩ n cho vá t 4.000 câ n thuố c sú ng ở Kinh, tả i
đến giao cho cá c đồ n ấ y chứ a sẵ n. Trướ c kia, cử a biển Đà Nẵ ng xả y việc lỡ là ng, cá c thứ
sú ng phầ n nhiều bị chìm mấ t, lặ n mò để tìm cũ ng khô ng đượ c mấ y ! Quan tỉnh đổ cho là
thuyền ngoạ i quố c đã lấ y trộ m đem đi. Vua nó i : “Mai Cô ng Ngô n sau khi lạ c phá ch, sao
đủ bằ ng cứ mà tin đượ c ! Nhưng cũ ng khô ng lặ n mò là m gì. 7 đồ n hiện đã đặ t ra, nên để
31 cỗ sú ng ; nơi sở tạ i nếu khô ng đủ sú ng thì đem ở Kinh đến sung và o”.

Lạ i cho lĩnh trưng 2 sở thu thuế thuỷ lợ i ở lạ ch sô ng Châ u Đố c thượ ng và Tâ n ỷ, trướ c vì

lạ c và o đấ t giặ c, đến đâ y ngoà i biên đượ c yên ổ n, lạ i cho dâ n lĩnh trưng.

Đổ i định nhữ ng thuộ c viên trong Nộ i cá c. Dụ rằ ng : “Nộ i cá c đặ t ra, đi lạ i chự c hầ u gầ n

cung cấ m. Vâ ng nhậ n chiếu sắ c ngay ở trướ c mặ t, tấ t phả i ngườ i trong đá m khoa mụ c,
vố n có vă n họ c, mớ i có thể sung và o đượ c. Trướ c đã chia đặ t ra từ ng sở từ ng chương,
vẫ n đã tuỳ chỗ nhiều việc hay ít mà chướ c định số nhâ n viên. Duy cá c hà m điển bạ , đã i
chiếu, phẩ m trậ t hơi thấ p. Gầ n đâ y gặ p khuyết, khô ng khỏ i lấ y nhữ ng lạ i dịch viết thạ o
mà điền bổ chỗ khuyết. Bọ n ấ y đều do lạ i điển xuấ t thâ n, họ c thứ c nô ng hẹp, dù ng và o
việc thư toá n, mỗ i sở 1 - 2 ngườ i đủ rồ i, cầ n gì phả i đặ t nhiều ra ? Phả i nên châ m chướ c
định lạ i, bổ khoa mụ c và o mà bớ t lạ i điển, để phâ n biệt ra đườ ng vă n họ c. Trừ ra từ cá c
hà m thị độ c, thừ a chỉ trướ c tá c, tu soạ n cho đến sở Thượ ng bả o nguyên đặ t biên tu,
kiểm thả o, điển bạ , đã i chiếu đều 1 chứ c, thì cứ theo đặ t như trướ c, cò n thì 2 sở Tỷ luâ n
và Bí thư, mỗ i sở nguyên đặ t biên tu, kiểm thả o đều 1 chứ c, điển bạ , đã i chiếu đều 2
chứ c, nay đặ t thêm 1 biên tu, 1 kiểm thả o, bớ t đi 1 điển bạ , 1 đã i chiếu ; sở Bả n chuyên
nguyên đặ t 1 biên tu, 1 kiểm thả o, và 3 chương coi về việc 6 bộ Lạ i, Hộ , Lễ, Binh, Hình,
Cô ng, mỗ i chương 1 điển bạ , 1 đã i chiếu, nay đặ t thêm 1 biên tu, 3 kiểm thả o, bớ t đi 2
điển bạ , 2 đã i chiếu. Việc nà y đượ c đặ t là m lệ lâ u dà i”.
Sau đó , bộ Lạ i tâ u xin bổ 7 ngườ i. Vua sai đò i đến sở Tả đã i lậ u, thi mộ t đầ u bà i thơ luậ t,
lấ y chữ “chù a ở trên nú i tiếng chuô ng nhà thuyền”, dù ng thể thấ t chính. Lạ i chuẩ n cho
cả đườ ng quan và thuộ c viên ở Nộ i cá c ứ ng chế ((1) ứ ng chế : vua ra bà i cho là m thi, rồ i
nhà vua lạ i chấ m.1). Đến đêm thơ mớ i xong, vua mở quyển ra xem, cườ i bả o Đạ i họ c sĩ
Trương Đă ng Quế rằ ng : “Thơ nay, có Vũ Phạ m Khả i và Vũ Vă n Lý hơi khá , cò n thì hoặ c
tả chù a ở nú i mà khô ng có chuô ng nhà thuyền, hoặ c tả chuô ng nhà thuyền mà khô ng có
chù a ở nú i, vì cớ đều bó buộ c và o cấ m thể, cho nên khó mà hạ bú t đượ c”.

Đặ t mộ t đà n chay to ở chù a Thiên Mụ . Trướ c lễ sơn lă ng Thuậ n Thiên Cao hoà ng hậ u đã

xong, vua nhớ mến mã i khô ng nguô i lò ng ; đến đây, gặ p tiết Trung nguyên, chuẩ n cho
đặ t mộ t đà n chay to ở chù a Thiên Mụ để tụ ng kinh. Sai : Thố ng chế dinh Vũ lâ m Nguyễn
Trọ ng Tính, Hữ u thị lang bộ Lễ Tô n Thấ t Tĩnh trô ng coi cô ng việc nà y ; nhà vua xa giá
đến xem. Ngà y khai sinh, sai hoà ng tử , hoà ng thâ n và tô n thấ t, cá c chứ c quan lầ n lượ t
và o là m lễ. Đã đến tuầ n ba bảy 21 ngà y, lạ i sai đặ t thêm 1 đà n 7 ngà y nữ a để siêu độ cho
tướ ng sĩ trậ n vong ở thà nh Trấ n Tâ y. Dụ rằ ng : “Từ khi miền Tâ y có việc, tướ ng sĩ khó
nhọ c ở ngoà i, đến nay đã 6 - 7 nă m, nay võ cô ng đã cá o thà nh, tâ u thắ ng trậ n, kéo quâ n
về, nhữ ng ngườ i số ng ở trong đấ t nướ c, đã đều đượ c nhờ ơn trạ ch. Chỉ nghĩ nhữ ng
ngườ i ở nơi quan ả i lâ u nă m, khi đi khi về, hoặ c chết vì phong sương, hoặ c chết vì giá o
má c, là m ma trơi ở nơi chiến trườ ng, vù i nắ m xương ở nơi bã i cá t. Ngườ i chết im tiếng,
khô ng đượ c ngậ m mộ t giọ t rượ u nà o, thương đến trung hồ n, rấ t là đau xó t ! Từ nă m
Minh Mệnh thứ 21 [1840] đến nay, phà m nhữ ng ngườ i từ ng theo đi đá nh miền Tâ y, các
tướ ng sĩ ố m chết và cá c quan quâ n lỡ việc ở cử a biển Đà Nẵ ng gầ n đâ y, đều đặ t bà n thờ
ở nơi trai đà n (quan từ tam phẩ m trở lên viết rõ chứ c tên từ ng ngườ i, cò n ngoà i ra viết
bà i vị chung. Thâ n thuộ c cá c quan viên ấ y có tình nguyện đến đà n trai là m lễ cũ ng cho)
họ p các nhà sư tụ ng kinh cầ u siêu độ , để yên ủ i linh hồ n ở mườ i phương đấ t, siêu thă ng
lên cõ i vui vẻ chín phương trờ i. Ngà y khai sinh, sai hoà ng tử cù ng Thị vệ đạ i thầ n là Lê
Vă n Phú đến ngay ban 1 tuầ n rượ u. Ngà y tụ ng kinh xong, sai Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh
Thượ ng thư bộ Cô ng là Nguyễn Tri Phương đem hương, rượ u và phẩ m vậ t trong kho,
ban tế mộ t tuầ n ; lạ i thâ n chế mộ t bài trườ ng thiên than viếng, sai bề tô i Nộ i cá c là
Nguyễn Cử u Trườ ng kính vâ ng phủ ng độ c rồ i đố t đi.
Trướ c đâ y, nhữ ng sớ điệp do viện Hà n lâ m nghĩ soạ n, 2 - 3 lầ n dâ ng lên đều khô ng vừ a
ý vua. Vua giậ n quở rằ ng : “Viện Hà n lâ m là nơi chọ n nhữ ng ngườ i vă n họ c, từ trướ c đến
nay tấ t phả i lấ y vă n họ c khoa mụ c sung và o. Ta có ý rấ t trọ ng vă n ngà y mộ t bồ i dưỡ ng
thêm và o, thự c muố n cho họ có chỗ mà i gọ t, rự c rỡ thà nh vă n chương, để ngõ hầ u
khô ng phụ vớ i chứ c phậ n. Khô ng ngờ , gầ n đâ y, nhữ ng vă n từ nghĩ ra, khô ng thể lấ y
đượ c mộ t bà i nà o, là m phiền cho ta phả i nhấ t nhấ t phê mà chữ a đi, thậ m chí nghĩ soạ n
nhữ ng sớ điệp ở đà n chay để cầ u siêu độ cho trậ n vong tướ ng sĩ, vă n lý chi ly, đặ t lờ i lạ i
nhiều chỗ khô ng nhã , mớ i giao cho bộ Lễ duyệt và sử a lạ i, thì bộ Lễ cũ ng chỉ theo
nguyên như thế . Vậ y là viện Hà n lâ m đã có phụ cá i tiếng hã o, bộ Lễ cũ ng lạ o thả o cho
rồ i việc, đều là là m việc suấ t lượ c ! Bọ n Đinh Viết Thậ n đều phả i giá ng 1 cấ p, bọ n viện
trưở ng là Hoà ng Tế Mỹ, đườ ng quan bộ Lễ là Phan Huy Vịnh đều phả i phạ t 6 thá ng
lương”.

Sai đình thầ n bà n định cô ng trạ ng An tâ y, khắ c và o đá , dự ng bia. Dụ rằ ng : “Từ đờ i cổ , đế

vương dự ng cô ng to, lậ p nghiệp lớ n, đố i vớ i nhữ ng ngườ i bề tô i có cô ng, chép và o sá ch
đỏ , truyền và o bứ c vẽ, để tỏ ra bấ t hủ . Khoả ng nă m Minh Mệnh, bình định 2 kỳ, quét
sạ ch quâ n Xiêm, quâ n Lạ p, phà m nhữ ng ngườ i khó nhọ c vì nướ c, lậ p cô ng ở chố n biên
thuỳ, thì có bia ở Vũ miếu cò n có . Nay miền Tâ y, việc đã định, võ cô ng cá o thà nh, nhữ ng
tướ ng suý An tâ y như nguyên Phủ biên tướ ng quâ n, Tiết chế tổ ng hạ t Trấ n Tâ y, nay
thă ng Tiền quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Chưở ng phủ sự , sung Thố ng chưở ng thị vệ đạ i
thầ n, Trung vũ tướ ng, An Viễn bá Vũ Vă n Giả i, nguyên Khâ m phá i đạ i thầ n, trù biện tuy
phủ Trấ n Tâ y, nay thă ng Hiệp biện Đạ i họ c sĩ lĩnh Cô ng bộ Thượ ng thư, sung Cơ mậ t
viện đạ i thầ n, Trí dũ ng tướ ng, Trá ng Liệt tử Nguyễn Tri Phương, nguyên Tham tá n đạ i
thầ n, Hộ i biện ninh tậ p Trấ n Tâ y, nay thă ng An - Hà Tổ ng đố c Mưu lượ c tướ ng, Tuy
Tĩnh tử Doã n Uẩ n, nguyên thự An Giang Đề đố c, Bang biện Trấ n Tâ y quâ n vụ , nay thă ng
Tiền phong dinh Thố ng chế, Tuấ n kiện tướ ng, Vũ Xá tử Nguyễn Hoà ng, nguyên Định -
Biên Tổ ng đố c, Tổ ng thố ng tiễu bộ quâ n vụ , nay thă ng Knh kỳ Thuỷ sư Đô thố ng, sung
Thố ng quả n thị vệ đạ i thầ n ;Vĩnh Trung nam Lê Vă n Phú , cho đến các viên : nguyên lã nh
binh nay đượ c ban tướ c vinh phong, việc binh ở vù ng sô ng Vĩnh Tế, đá nh tan giặ c Xiêm
ở đườ ng bộ , rõ có cô ng lao, nay thă ng thự Hữ u quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng, Bình
Thắ ng nam Nguyễn Lương Nhà n, Vũ lâ m dinh Hữ u dự c Thố ng chế, Kiêu dũ ng tướ ng
Dương Thai. Và việc Hà Tiên, đá nh lui đượ c giặ c Xiêm ở đườ ng thuỷ, nguyên Vĩnh Long
Đề đố c, tặ ng Tiền phong dinh Đô thố ng, Anh dũ ng tướ ng, Duyên Hự u bá Đoà n Vă n Sá ch.
Lạ i nguyên Thố ng chế trú phò ng Trấ n Tâ y, sung Tá n lý cơ vụ đạ i thầ n, tặ ng Long võ
dinh Đô thố ng, Long Bình tử Tô n Thấ t Nghị. Tấ t cả đều chuẩ n giao đình thầ n xét sự
trạ ng và cô ng lao, ai đá ng đượ c khắ c và o đá, dự ng bia ở Võ miếu, và lâ u nă m có việc ở
biên thuỳ, ngoà i ra cò n có ngườ i nà o có cô ng lao đá ng ghi, cũ ng chuẩ n cho tra cứ u tấ t cả
cô ng trạ ng, bà n định từ ng thứ bậ c, đem quan hà m và họ tên kê và o danh sá ch tâ u lên,
đợ i ta định đoạ t thi hà nh, để là m thịnh điển nêu tỏ ngườ i trung, thoả mã n ngườ i giỏ i,
ghi chép ngườ i có cô ng, biểu dương ngườ i có đứ c (đến nă m Tự Đứ c thứ 4 [1851] nghị
định mớ i dự ng bia).

Thuyền Bả o long phá i đi ra ngoà i biển đã trở về. Thưở ng cho phá i viên là bọ n Tô n Thấ t
Thườ ng cấ p bậ c có khá c nhau. Viên biền tuỳ phá i, cũ ng giao bộ xét hạ ch, chia từ ng hạ ng
nghị thưở ng. Trướ c kia, Thườ ng sang miền đô ng, có cấ p riêng cho ngườ i buô n nhà
Thanh ở hiệu thuyền Dụ hưng mộ t tờ giớ i thiệu đến buô n ở tỉnh Gia Định. Quan tỉnh
hạ ch là trá i lệ. Vua nó i : “Thườ ng phụ ng mệnh phá i đi ngoạ i dương, chỉ chiểu chứ c vụ
là m xong việc thì thô i, sao đượ c tự tiện cấ p giấ y giớ i thiệu cho ngườ i buô n khá c, mà tậ p
tấ u nhậ t ký khô ng có nó i đến ! Phạ t Thườ ng 3 thá ng lương”.

Tu bổ thuyền Bả o long. Dụ bộ Cô ng rằ ng : “Thuyền Bả o long mớ i đó ng nă m ngoá i, mớ i

mộ t lầ n vượ t biển là m sao đã có nhiều chỗ sứ t vỏ thẩ m lậ u, đều do lú c mớ i chế tạ o lạ o
thả o suấ t lượ c nên mớ i đến thế. Bâ y giờ tu bổ lạ i, nên là m phương phá p thế nà o cho
đượ c mườ i phầ n chắ c chắ n ; nếu khô ng thế, đã tộ i lạ i tộ i thêm, chỉ cứ và o nhữ ng ngườ i
chế tạ o trướ c để hỏ i tộ i”.

Bình Thá i thá i trưở ng cô ng chú a ((1) Thá i trưở ng cô ng chú a : bà cô nhà vua.1) Ngọ c
Châ u chết. Sai chi vậ t liệu củ a cô ng ra để lo liệu việc tang, lạ i cho thêm 3.000 quan tiền,
50 câ n sá p ong, 200 câ n dầ u.

Dờ i Vă n miếu tỉnh Sơn Tâ y dự ng ở nơi khá c (trướ c dự ng ở xã Cam Giá thịnh, nay dờ i
đến xã Mô ng Phụ ).
Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Hộ Hà Duy Phiên vì có tang con, cá o xin giả hạ n
về quê. Sai Hiệp biện đạ i họ c sĩ lĩnh Thượ ng thư bộ Cô ng Nguyễn Tri Phương kiêm quả n
cả cô ng việc bộ Hộ .

Định lạ i điều cấ m trên đườ ng xe kiệu vua đi. Trướ c đây, xa giá đến chơi vườ n Thườ ng
Mậ u. Biền binh đi dà n đườ ng đằ ng trướ c khô ng đượ c chỉnh tề, và đến khi xa giá đến
thă m chù a Thiên Mụ , có kẻ ở ngoà i đến phạ m tấ t ((2) Phạ m tấ t : khi xa giá nhà vua ra đi,
thì tấ t cả mọ i hạ ng ngườ i phả i trá nh, khô ng đượ c đi qua đi lạ i ở đằ ng trướ c ; nếu trá i
lệnh là “phạ m tấ t”.2), quâ n tú c vệ khô ng bắ t chặ n lạ i đượ c. Vua nhâ n dụ cho Nộ i cá c
rằ ng : “Đặ t ra tú c vệ ở trướ c xa giá , để phụ ng loan dư mà nghiêm sự hộ vệ. Từ trướ c đến
nay, phà m nhữ ng lễ trọ ng như tế Nam Giao, cà y ruộ ng tịch điền, thă m yết cá c sơn lă ng
và đi chơi để xem xét nơi bờ cõ i ngoà i bể, đều có xuố ng dụ rõ rà ng, chọ n phá i quan đạ i
thầ n phù giá hà nh dinh, gặ p việc đã có chuyên trá ch. Duy có bấ t kỳ mệnh giá đến chơi
cá c sở , nhữ ng xe kiệu và đồ nghi trượ ng ở trướ c loan giá , chỉ do cá c viên quả n suấ t tự
hà nh kiểm biện, nên trong khi đi ở đườ ng, lú c tiến, lú c dừ ng, so le khô ng đều. Vả lạ i,
loan giá đi chơi ; xét xem sự thể rấ t nghiêm, phả i có quan đạ i thầ n kiểm soá t trô ng coi.
Sau đâ y, nếu bấ t kỳ có đến chơi cung quá n nà o khá c hoặ c đến coi xem cá c sở có việc
cô ng trình, chuẩ n cho 2 viên vă n võ đạ i thầ n đương ở ban trự c sung là m tá c vi phù liễn
đạ i thầ n, phà m biền binh theo hầ u trong khi đi ấ y, cho đến tấ t cả cá c việc tiến lên hay
dừ ng lạ i, đều phả i thâ n tự kiểm điểm đố c sứ c ; hai viên vă n võ tiếp trự c ở ban dướ i, thì
lưu trự c ở tả hữ u vu điện Cầ n Chính. Nếu có trú tấ t ở nơi hà nh tạ i, hoạ c đó ng lạ i đến
mộ t đêm, thì các việc phâ n ra phò ng tuầ n hộ vệ ở dinh hà nh tạ i, đều do 2 viên phù liễn
đạ i thầ n kiểm điểm thi hà nh ; cò n then khoá ở cử a thà nh khi đó ng khi mở và cá c việc
điển hộ thì do 2 viên lưu trự c theo như lệ phụ ng hà nh. Lạ i, mộ t việc phạ m tấ t, có điều
luậ t rấ t nghiêm, thế mà gầ n đâ y biền binh tú c vệ đã sơ phò ng, quan có trá ch nhiệm nó i
ở đà i Ngự sử cũ ng khô ng đem việc ra đà n hặ c, đều coi là thườ ng ! Từ nay hễ đườ ng loan
giá đi qua đâ u, khô ng cứ là đườ ng thuỷ hay đườ ng bộ , cố t phả i mườ i phầ n tĩnh tú c. Bộ
binh có chứ c vụ giữ về quâ n chính, phả i trướ c kỳ thô ng sứ c cho cá c quâ n dinh, nghiêm
minh kỷ luậ t, khô ng đượ c buô ng thả cho ngườ i ngoà i xung độ t phạ m tấ t. Kẻ nà o dá m
trá i lệnh, thì chính phạ m bị xử trị theo luậ t nặ ng ; các viên quả n suấ t thấ t sá t, cũ ng bị
giao nghiêm nghị. Bộ Hình có chứ c vụ giữ về hình danh, phà m gặ p nhữ ng á n như thế,
cũ ng phả i giữ phá p luậ t gia đẳ ng trọ ng phạ t, khô ng đượ c theo luậ t nhẹ luậ t tộ i. Đà i ngự
sử , khoa đạ o có trá ch nhiệm chép từ ng việc, biên từ ng lờ i, khô ng đượ c tự tiện vắ ng mặ t
ở trong ban. Nếu trong khi đi tuỳ giá , thấ y có chỗ nà o khô ng hợ p thì chi ra từ ng việc mà
tham hặ c ngay, khô ng đượ c trô ng ngó ng, thiên vị, che chở . Sau đây ai cò n dá m cứ khinh
thườ ng trá i phạ m như thế, chuẩ n do 2 viên vă n võ đương ban tuỳ giá , tự phả i kiểm
điểm mà nêu ra, đợ i Chỉ xử phâ n”.

Cho : Chưở ng vệ vệ Nhấ t dinh Hữ u, quâ n Thuỷ sư Kinh kỳ là Phạ m Xích bổ sung Chưở ng
vệ vệ Nhấ t dinh Trung, kiêm quả n vệ Long thuyền và cá c vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ dinh
Trung ; Vệ uý vệ Tứ dinh Hữ u Nguyễn Ký thă ng thự Chưở ng vệ vệ Nhấ t dinh Hữ u kiêm
quả n các vệ Nhị, Tam, Tứ , Ngũ ; Phó vệ uý vệ Thuỷ Quả ng Ngã i Dương Đứ c Lung thă ng
thự Phó vệ uý vệ Nhị dinh Tả ; thự Phó vệ uý vệ Nhấ t dinh Trung Nguyễn Thể bổ sang
Phó vệ uý vệ Ngũ ; Vệ uý vệ Thuỷ Hà Tiên Phạ m Sĩ dinh Tả bổ là m Phó vệ uý vệ Hữ u
dinh Hù ng nhuệ ; Quả n cơ cơ Tả Ninh Bình Dương Đứ c Thạ c thă ng thự Phó vệ uý vệ Tả
dinh Hổ oai ; Thà nh thủ uý Lê Nguyên thă ng thự Phó vệ uý Trung dinh Hù ng nhuệ ;
Quả n cơ cơ Tiềm kiên Nguyễn Sơn thă ng thự Phó vệ uý vệ Nhị Trung bả o Trung quâ n.

Lấ y : Phó sứ ty Thô ng chính biện lý bộ Hộ , Lê Thiện Trị biện lý sự vụ bộ Hình ; Bố chính

tỉnh Khá nh Hoà là Ngô Vă n Địch bổ là m Hữ u thị lang bộ Hộ ; á n sá t tỉnh Quả ng Nam là
Phan Tĩnh thă ng thự Bố chính tỉnh Khá nh Hoà ; nguyên á n sá t tỉnh Thá i Nguyên là
Hoà ng Trọ ng Từ bổ là m á n sá t tỉnh Quả ng Nam ; nguyên á n sá t tỉnh Định Tườ ng triệt
hồ i là Tô n Thấ t Bồ i á n bổ là m Lang trung ty Thưở ng lộ c bộ Hộ .

Cho : Y chính Hoà ng Đứ c Hạ thă ng thụ Tả viện phá n ; Y chính Ngô Đình Trí thă ng thự
Hữ u viện phá n, phà m việc chuẩ n cho hộ i đồ ng vớ i Ngự y Nguyễn ý thi hà nh ; Thị độ c
viện Hà n lâ m lĩnh Tả viện phá n viện Thá i y Vũ Quýnh lạ i về viện Hà n lâ m cung chứ c.

Tha thuế ruộ ng bị tai hạ i về vụ hạ cho các tỉnh Thanh Hoá , Hà Tĩnh và Hà Nộ i. Về tỉnh
Nghệ An, nhữ ng tiền, thó c đã lĩnh hoặ c đượ c bá n, hoặ c đượ c vay, cũ ng đều cho hoã n
đến nă m sau sẽ truy thu.
Bộ Hộ là m danh sá ch kê nhữ ng thuế về tiền hoặ c thó c cò n đọ ng thiếu và đượ c triển hạ n
từ nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845] trở về trướ c củ a các địa phương. Khi danh sá ch đệ lên,
nhữ ng nơi nà o điêu há o quá thì khoan miễn cho, điêu há o vừ a thì miễn cho 5 thà nh.

Vua bả o Nộ i cá c rằ ng : “Gầ n đâ y, biên tậ p bộ Vă n quy, sá ch có thể là m xong sớ m đượ c

khô ng ?”. Vũ Phạ m Khả i thưa rằ ng : “Vậ n họ c rấ t nhiều, mà bộ Vậ n phủ là đầy đủ , đã có
bả n cũ , bả n thêm và o, lạ i có bả n thêm ở trong bả n thêm ở ngoà i, cộ ng 106 quyển, hơn
18.000 tờ . Nay sá ch nà y là m ra, lạ i để bổ sung nhữ ng chỗ khô ng đủ củ a Vậ n phủ , nếu
khô ng cho khoan hạ n đến hằ ng nă m, để tìm tò i mà thêm và o, thì chưa dễ đã xong
đượ c !”

Vua nó i rằ ng : “Mộ t bộ sá ch lớ n ấ y có quan hệ đến cá ch dạ y là m thơ rấ t lớ n. Ta trong khi

rỗ i việc chính sự , mộ t tiếng, mộ t nghĩa, dạ y bả o cho cá c ngươi, khô ng tiếc khó nhọ c
hằ ng ngà y. Nà y, là m sá ch tuy cố t phả i rộ ng, nhưng lấ y chữ nà o, bỏ chữ nà o, cà ng phả i
tinh tế. Ngườ i đờ i xưa đố i vớ i sá ch, sứ c rấ t chă m mà ý rấ t chuyên, cho nên có quyển
sá ch đến 3 - 4 lầ n đổ i bả n thả o, hoặ c đến và i mươi nă m, thí dụ như : bộ Khang Hy vậ n
phủ , cũ ng trả i đến 8 nă m mớ i là m xong. Ta khô ng phả i cầ n lấ y chó ng, chỉ lo cá c bề tô i
cầ m bú t viết lâ u ngà y, sinh trễ nả i, bỏ phí cả ngà y giờ , thì khô ng có ích gì cho việc !”.
Khả i nhâ n tâ u nó i : “Nơi là m sá ch, nguyên phá i sung và o hơn 30 ngườ i, gầ n đây hoặ c
thă ng bổ hoặ c cả i bổ đi nơi khá c, chỉ cò n lạ i hơn 10 ngườ i. Vậ y xin lấ y thêm nhữ ng vă n
viên bị giá ng hoặ c bị cá ch mà có châ n khoa mụ c để sung và o là m việc”. Vua ưng cho.

Khở i phụ c nhữ ng viên bị cá ch. Cho : Hà n lâ m viện Thị độ c Lý Vă n Phứ c, Nguyễn Đình
Tâ n ; Hà n lâ m viện Thừ a chỉ Lê Châ n ; Hà n lâ m viện Trướ c tá c Nguyễn Hà m Ninh, đều
sung và o biên tậ p trong sở Tu thư. Nguyên kiểm thả o Trầ n Xuâ n Thự c, Vũ Duy Quang
trướ c vì thi Hộ i khô ng đỗ , giá ng bổ Thư lạ i, nay cũ ng phá t và o sở Tu thư để ra sứ c là m
việc ; cấ p thêm cho mỗ i thá ng 2 quan tiền và 1 phương gạ o.

Đờ i gầ n đâ y, có ngườ i là m cá c bà i thơ để xem bó i rú t thẻ, thườ ng ở trướ c chỗ thờ thầ n,

xó c ố ng thẻ, thấ y đầ u thẻ thò lên thì rú t ra. Vua trô ng thấ y, mỉm cườ i rằ ng : “Bó i toá n có
thầ n, là vì khô ng nghĩ ngợ i gì, khô ng là m gì. Xó c ố ng thẻ mà thẻ vọ t ra, là có sứ c ngườ i ở
đó rồ i. Đã có sứ c ngườ i thì khô ng thiêng liêng, là m sao cho thô ng suố t nhữ ng cơ vi mầ u
nhiệm đượ c ?”. Bèn chế ra 2 quả thiên cầ u, chữ đỏ , chữ trắ ng đều mộ t quả , trên quả cầ u
khắ c 10 can 5 thườ ng((1) Tứ c ngũ thườ ng : nhâ n, nghĩa, lễ, trí, tín.1) và 5 phương, cộ ng
20 chữ , để yên trong cá i hộ p. Nhâ n ngoà i giờ coi việc, đêm ngự điện Đô ng Các, lầ n lượ t
cố gắ ng là m các bà i thơ. Sai quan ở Nộ i cá c là bọ n Nguyễn Cử u Trườ ng, Vũ Phạ m Khả i
viết ra, đượ c 200 bà i thơ, chia là m 2 quyển, gọ i là Tiên thiên, Hậ u thiên, đều 100
chương, định là m phép xem bó i : có việc thì đặ t hương á n, bưng cá i hộ p để quả thiên
cầ u, mậ t đả o 3 lầ n, rồ i mở hộ p ra xem, nhữ ng chữ đỏ chữ trắ ng ứ ng thế nà o, thì lấ y cá i
chỗ thuộ c và o thiên nà o chương nà o mà xem ; suy can chi là m quẻ biến đi, lạ i thà nh 400
quẻ để mà châ m chướ c. Bả o cá c quan Nộ i cá c rằ ng : “Ta là m các bà i thơ nà y, xuấ t ư tự
nhiên, chưa từ ng có tìm ý tứ , cá c ngươi đã thâ n thấ y đó . Nếu tấ t phả i cầ u kỳ mộ t câ u
khéo, mộ t chữ lạ , thì đều do ngườ i là m ra, khô ng gọ i là thầ n đượ c. Ngườ i xem bó i nếu
sẵ n có lò ng thà nh để cầ u, có thà nh thì có thầ n, muô n lầ n cầ u thì muô n lầ n ứ ng, đừ ng cho
là thơ nó i phiếm, chỉ sợ đoá n khô ng rõ mà thô i”. Sá ch chép thơ ấ y là m xong, nhan đề là
“Ngự chế Tà i thà nh Phụ tướ ng, Tiên thiên, Hậ u thiên thi tậ p”.

Thự Phủ doã n phủ Thừ a Thiên là Nguyễn Cô ng Trứ lấ y niên lệ xin về quê hưu trí. Vua
quở rằ ng : Trứ , trướ c kia khô ng có cô ng trạ ng gì về việc ngoà i biên, đến khi lui về tỉnh
An Giang, khô ng thi thố đượ c mộ t kế sá ch gì, lạ i can về khoả n nặ ng tham tang riêng, á n
nghĩ phạ t trượ ng và tộ i đồ , gia â n cho đổ i cả i là m sung quâ n. Nhâ n nghĩ là bề tô i cũ , nên
bỏ vết xấ u đi mà thu dụ ng, nhắ c lên đến chứ c hà m bâ y giờ , thế mà khô ng biết cả m
khích, cam tự bỏ mình đi ! Hã y chuẩ n cho cung chứ c như cũ ”.

Tỉnh thầ n tỉnh Quả ng Yên là Hồ Trọ ng Tuấ n dâ ng sớ nó i : “Đồ n Chà ng Sơn thuộ c tỉnh,
nguyên phá i 2 độ i Nhấ t, Nhị đi tuầ n ngoà i biển đó ng ở đấ y để phò ng thủ . Hằ ng nă m phá i
ra mộ t viên quả n vệ, cơ thay đổ i nhau để quả n biện. Vả lạ i, đồ n Chà ng Sơn ở xa mã i
ngoà i biển lớ n, 2 độ i biền binh phụ c tậ p lâ u ngà y, xin cho cai độ i Trầ n Tri cứ lưu ở đồ n
ấ y để chuyên trá ch cai quả n 2 độ i ấy, cò n quả n vệ, cơ hằ ng nă m thay nhau phá i ra thì
xin nên đình bớ t đi”. Vua ưng cho.
Lã nh binh tỉnh Quả ng Yên là Trầ n Bả o Thu ra ngoà i biển tuầ n phò ng do thá m chia việc,
uỷ cho tò ng cử u phẩ m bá hộ Đỗ Tấ n Thâ n bắ t phu để đi tuầ n thá m. Bỗ ng gặ p 2 chiếc
thuyền củ a giặ c, [Tấ n Thâ n] đá nh nhau gian giá , chém đượ c 3 đầ u giặ c, bắ t đượ c thuyền
và khí giớ i củ a giặ c. Việc đến tai vua. Thưở ng cho Tấ n Thâ n 3 đồ ng ngâ n tiền, dâ n phu
30 quan tiền. Chưa bao lâ u, có 3 chiếc thuyền nhỏ nhà Thanh bị thuyền quâ n Khâ m
Châ u đuổ i riết, trố n lạ c và o địa phậ n châ u Vạ n Ninh. Dâ n sở tạ i hợ p sứ c lạ i để bắ t, chém
đượ c 3 đầ u giặ c, bắ t số ng đượ c 1 tên. Thưở ng cho dâ n phu 30 quan tiền. Tên phạ m bị
bắ t, giao cho Khâ m Châ u xử trị.

Chế tạ o cá c ấ n “Khâ m sai quan phò ng”, “Khâ m sai cô ng cá n quan phò ng”, (đều dà i 1 tấ c
8 phâ n, ngang 1 tấ c 3 phâ n), “Kinh phá i tra biện quan phò ng”, “Kinh phá i tra nghị quan
phò ng”, “Khâ m phá i biện sự quan phò ng”, “Kinh phá i khâ m biện quan phò ng”, “Khâ m
phá i hộ i biện quan phò ng” (đều dài 1 tấ c 5 phâ n, ngang 1 tấ c 3 ly), đều là m bằ ng ngà .

Định lạ i lệ chiết nạ p bằ ng thổ ngâ n((1) Thứ bạ c do dâ n gian đú c lấ y.1) cho tỉnh Cao
Bằ ng. Quan tỉnh dâ ng sớ nó i : “Thứ thổ ngâ n ở trong hạ t, nguyên khô ng phả i do trong
hạ t sả n xuấ t, mà chỉ că n cứ và o ngườ i buô n nhà Thanh đem đến mua bá n. Dâ n trong hạ t
đổ i mua để nộ p thuế, nhiều lầ n xét nghiệm rõ rà ng, chỉ đượ c có hơn 7 thà nh. Nếu cứ thu
thuế như cũ , thì bọ n ngườ i chuyên biện khô ng khỏ i phả i đền. Sau đây, phà m dâ n trong
hạ t đem thổ ngâ n đến nộ p, xin định là 7 thà nh. Mỗ i mộ t lạ ng bạ c tố t, chuẩ n cho nộ p thứ
thổ ngâ n là 1 lạ ng 4 đồ ng 3 phâ n mớ i có thể đượ c thoả tiện”. Việc giao xuố ng cho bộ Hộ
bà n lạ i. [Bộ cho rằ ng] thứ thổ ngâ n mà tỉnh Cao Bằ ng phả i nộ p từ nă m Thiệu Trị thứ 4
[1844] trở về trướ c, đều đượ c 8 thà nh, duy từ nă m thứ 5 đến nay, chỉ có 7 thà nh, thế thì
chấ t bạ c ngà y mộ t giả m đi, do ở cá i xả o quyệt củ a con buô n ngườ i Thanh, chứ khô ng
phả i dâ n trong hạ t lấ y đượ c ở đâ u hay là m ra đượ c. Nay nếu chỉ bắ t phả i đượ c thứ bạ c 8
thà nh, thì nhữ ng kỳ nộ p thuế, nhâ n dâ n khô ng khỏ i có vẻ gieo neo ! Vậ y thứ thổ ngâ n
mà tỉnh Cao Bằ ng nộ p, xin theo như nguyên lờ i định là thứ bạ c 8 thà nh, cứ 10 lạ ng thì
ngang vớ i 8 lạ ng bạ c tố t. Nếu có thứ bạ c 7 thà nh, xin cũ ng cho nộ p, nhưng cứ 1 lạ ng bạ c
tố t thì ă n thứ thổ ngâ n là 1 lạ ng 4 đồ ng linh 2 phâ n, chiết trừ và o ngạ ch thuế”. Vua ưng
cho.
Dâ n hạ t phủ Hà m Thuậ n là Trầ n Long có mướ n ngườ i là m thuê, rồ i nó trố n đi, mẹ ngườ i
là m thuê doạ bắ t đền khô ng xong, đi kiện vu là bị Long đá nh chết. Tri phủ Nguyễn Bá
Nhạ tra tấ n dữ , Long nhậ n liều á n nghĩ giả o giam hậ u. Đến sau, ngườ i là m thuê ấ y lạ i về.
Thự Tuầ n phủ Nguyễn Đă ng Uẩ n đem việc tâ u lên. Vua lấ y là m lạ nó i : “Mạ ng ngườ i rấ t
trọ ng, số ng chết quan hệ ở đó . Từ trướ c đến nay, đố i vớ i việc hình ngụ c, ta thườ ng lấ y
tấ m lò ng khô ng nỡ mà là m chính sự khô ng nỡ . Cá c nha mô n xét hỏ i về việc hình, phả i
gia tâ m thẩ m thậ n mớ i đượ c. Khô ng ngờ ở dướ i á nh sá ng mặ t trờ i, bọ n ma quỷ cò n dá m
trá hình như thế ! Nếu bấy giờ mà đem xử tử ngay Trầ n Long, thì kẻ vô tộ i há chẳ ng
ngậ m oan ở dướ i đấ t ?” Lạ i sai Đă ng Uẩ n xét lạ i : tên Long đượ c tha, kẻ vu cá o phả i phả n
toạ ; Bá Nhạ bị cá ch.

Sai Tả quâ n Đô thố ng phủ Đô thố ng Ninh Lạ c tử Nguyễn Tiến Lâ m kiêm quả n ấ n triện
dinh Long võ .

Triệu thự Lã nh binh Quả ng Trị Hoà ng Lý, Lã nh binh Bình Định Trầ n Tri, á n sá t Thanh
Hoá Trầ n Tiễn Thà nh, thự Bố chính An Giang Trầ n Vă n Truyện, thự Bố chính Sơn Tâ y
Trầ n Quang Chung về Kinh, sung là m Khâ m điểm viên cho cá c tỉnh Nam Bắc trự c, Tả
Hữ u kỳ và Nam, Bắ c kỳ để cung hậ u lễ Tiểu tườ ng cung Từ Thọ . Truyện liền triệt lưu lạ i.
Lấ y Lã nh binh tỉnh Định Tườ ng là Nguyễn Nhâ m thay và o.

Thự Tổ ng đố c Long - Tườ ng là Trầ n Vă n Trung tâ u xin về kinh chiêm cậ n. Vua nó i :

“Tấ m lò ng thà nh củ a ngươi, ta đã soi xét đến rồ i. Có điều là á n sá t Tô n Thấ t Chính là mộ t
ngườ i lạ việc mớ i đến, ngươi hã y tạ m lưu lạ i là m việc, đợ i sau sẽ tuyên triệu về, cũ ng
chưa muộ n gì !”

Quan tỉnh Bình Định tâ u nó i : “Huyện Bồ ng Sơn trong tỉnh, số đinh, số điền gấ p bộ i
(nhâ n đinh hơn 11.200 ngườ i, điền thổ hơn 20.900 mẫ u). Xin chiếu theo tình hình
thuậ n tiện, chia là m 2 huyện Bồ ng Sơn và Bồ ng Đả o”. Việc giao xuố ng cho bộ Hộ bà n lạ i.
Bộ nó i đinh số huyện ấ y so vớ i cá c huyện ở Nam Bắ c 2 kỳ cũ ng khô ng hơn mấ y, mà số
điền khô ng bằ ng, cũ ng khô ng thể đổ cho là đấ t rộ ng mà tình thế khó khă n đượ c. Từ
trướ c đến nay, tấ t cả các việc cô ng, các xã , cá c thô n đều chiếu thườ ng cung ứ ng, chưa
từ ng có lo đến nặ ng đằ ng nọ nhẹ đằ ng kia ; huố ng chi ngạ ch tịch đã định rồ i, bấ t tấ t phả i
chia tá ch ra là m gì. Rồ i vua theo như lờ i bộ bà n.

Cho cấ p thêm giá cướ c thuyền vậ n tả i và o Nam. Trướ c đây, sở vậ n tả i đườ ng thuỷ tâ u
lên nó i : “Nhữ ng đoà n thuyền vậ n tả i và o Nam, nguyên ngạ ch có 300 chiếc, khoả ng nă m
Gia Long [1802-1819] chia là m 2 ban : mộ t ban vậ n tả i về việc cô ng, mộ t ban đi buô n.
Đến nă m Minh Mệnh thứ 17 [1836], bộ Hộ tậ p tấ u bà n, vẫ n y lệ trướ c mà chia ban,
chiếu cho giá cướ c, hiện nay đoà n thuyền chỉ có hơn 20 chiếc, nă m nà o cũ ng vậ n tả i hết
sứ c, mà giá cướ c so vớ i giá cướ c vậ n tả i ra Bắ c, lạ i kém đi 2/3, hoặ c kém đi quá nử a, lá i
thuyền và châ n sà o chi dù ng khô ng đủ ”. Việc giao xuố ng cho bộ Hộ . Bộ châ m chướ c bà n
định : Hằ ng nă m kỳ vậ n tả i và o Nam, hiện tạ i có bao nhiêu đều bắ t phả i ứ ng tả i, nhưng
chiếu theo đườ ng xa hay gầ n cấ p thêm cho giá cướ c :

Từ tỉnh Quả ng Nam đến Kinh, nguyên cấ p 100 phương gạ o, 1 quan tiền, xin nên cấ p cho
2 quan 5 tiền.

Từ tỉnh Quả ng Ngã i đến, nguyên cấ p 1 quan 7 tiền, xin nên cấ p 3 quan 5 tiền.

Từ tỉnh Bình Định đi, nguyên cấ p 2 quan 4 tiền, xin nên cấ p 4 quan 5 tiền.

Từ tỉnh Phú Yên đi, nguyên cấp 3 quan 1 tiền, xin nên cấ p 5 quan 5 tiền.

Từ Khá nh Hoà đi, nguyên cấp 3 quan 8 tiền, xin nên cấ p 6 quan 5 tiền.

Từ tỉnh Bình Thuậ n đi, nguyên cấ p 4 quan 5 tiền, xin nên cấ p 7 quan 5 tiền.

Từ 6 tỉnh Nam Kỳ đi, nguyên cấ p 5 quan 2 tiền, xin nên cấ p 8 quan 5 tiền.

Bắ t đầ u kể từ sang nă m, đợ i sau thuyền vậ n tả i có nhiều lên, hoặ c giả nên chiếu lệ trướ c
mà phâ n ban. Đến kỳ do nha mô n vậ n tả i đườ ng thuỷ tâ u để thi hà nh. Vua ưng cho.
Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXXI

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị nă m thứ 7 [1847], mù a thu, thá ng 8. Ngọ c điệp là m xong. Thưở ng
cho Chá nh phó tổ ng tà i là Lâ m Duy Thiếp, Tô n Thấ t Cá p và bọ n toả n tu, đằ ng lụ c : sa,
trừ u, bạ c lạ ng có thứ bậ c khá c nhau.

Sai Thô ng chính phó sứ , biện lý bộ Hình Lê Thiện Trị sung Chủ khả o trườ ng thi Gia Định
; Quố c tử giá m Tế tử u Nguyễn Cô ng Hợ p là m Phó . Trườ ng Gia Định nguyên ngạ ch lấ y đỗ
16 cử nhâ n ; khoa nà y vì sĩ số hơn lên nhiều, chuẩ n cho lấ y thêm 4 tên nữ a. Quan
trườ ng lấ y đỗ 20 cử nhâ n (Nguyễn Cô ng Hà i, Cồ Khắ c Kiệm, Lê Duy Ninh, Lưu Tiến
Thiện, Trương Hoà i Cậ n, Bù i Hiếu Thuậ n, Tô n Thậ n Đứ c, Lê Quang Thậ n, Nguyễn Tiến
ích, Cồ Khắ c Cầ n, Nguyễn Vă n Tiến, Nguyễn Vă n Thư, Nguyễn Gia Hộ i, Đỗ Hữ u Tâ m,
Trầ n Hữ u Quang, Phạ m Cử , Mai Đình Thự c, Hồ Vă n Phong, Lý Duy Phan, Lê Cô ng Đạ o).

Vua bả o bộ Lễ rằ ng : “Từ khi ta lên ngô i đến nay, chấ n hưng vă n trị, mở rộ ng khoa thi,
trong khoả ng 7 nă m mở luô n 11 khoa thi Hộ i, thi Hương.

(- Nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] là nă m Canh Tý, có â n chiếu, lấ y lệ khoa thi Hương,
nă m Canh Tý là m â n khoa ; lạ i lấ y lệ khoa thi Hộ i nă m Tâ n Sử u là m â n khoa, hoã n lệ
khoa thi Hộ i nă m Tâ n Sử u đến nă m Nhâ m Dầ n mớ i mở .

- Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841], có â n chiếu, lấ y nguyên lệ khoa thi hương nă m Canh
Tý là m â n khoa, lạ i hoã n nguyên lệ khoa thi Hương nă m Canh Tý đến nă m thứ hai là
nă m Nhâ m Dầ n mớ i mở ; lạ i lấ y nă m thứ hai là nă m Nhâ m Dầ n nguyên lệ khoa thi Hộ i
Tâ n Sử u là m â n khoa ; lạ i hoã n nguyên lệ khoa thi Hộ i Tâ n Sử u đến nă m thứ ba là nă m
Quý Mã o mớ i mở . Nă m thứ ba là nă m Quý Mã o chính gặ p lệ khoa thi Hương, nă m thứ tư
là nă m Giá p Thìn chính gặ p lệ khoa thi Hộ i, duy có nă m thứ nă m là nă m ấ t Tỵ khô ng có
đặ t khoa, â n chiếu nă m thứ sá u là nă m Bính Ngọ lạ i lấ y lệ khoa thi Hương Bính Ngọ là m
â n khoa, hoã n lệ khoa thi Hương nă m Bính Ngọ đến mù a thu nă m Đinh Mù i mớ i mở , lệ
khoa thi Hộ i nă m Đinh Mù i là â n khoa, hoã n lệ khoa đến mù a xuâ n nă m Mậ u Thâ n là
nă m thứ tá m mớ i mở . Hợ p cả â n khoa và lệ khoa gồ m 11 khoa).

Cá c đờ i cũ ng ít thấ y có , Lâ m Duy Thiếp thưa rằ ng : “Từ đờ i cổ , đặ t chế độ mở khoa thi

lấ y nhâ n tà i, khô ng đờ i nà o thịnh bằ ng đờ i nay, cho nên đờ i nay, nhữ ng ngườ i là m họ c
trò đều muố n quyết thi cho đỗ , mà khô ng muố n là m lạ i viên, 6 bộ và cá c nha phả i cầ n
đến ngườ i là m việc. Có thể biết đượ c vă n phong đờ i nay là thịnh”.

Nă m Tâ n Mã o, Kinh sư mưa gió to. Nướ c lụ t hơn mự c thườ ng đến 8 thướ c. Nhà cử a,
thuyền bè đổ ná t chìm đắ m khá nhiều. Dâ n cũ ng có ngườ i chết đuố i ! Cá c tỉnh Quả ng
Trị, Quả ng Bình, Quả ng Nam, Quả ng Ngã i, tâ u bá o lên cũ ng thế. Vua sai đều phả i khá m
thự c trạ ng, chiếu lệ chẩ n cấ p. Ngà y hô m trướ c, tỉnh Bắ c Ninh cũ ng bị gió bã o to, nhà cử a
phầ n nhiều bị đổ hoặ c hư hạ i. Tỉnh thầ n là Phạ m Duy Trinh đem việc tâ u lên. Vua nó i :
“Tỉnh Bắ c Ninh có gió bã o, cá c tỉnh khá c ở Bắc Kỳ, sao khô ng đượ c tin bá o ? Truyền sắ c
dụ đi hỏ i”. Đến khi bá o lên, cá c hạ t đều có , duy có tỉnh Hà Nộ i thì to hơn. Đặ c sai chia ra
từ ng hạ ng để chẩ n cấ p cũ ng như cá c nơi ở gầ n Kinh.

Khoa đạ o Đỗ Danh Thiếp tâ u : “Nghe nó i tỉnh hạ t Bắ c Ninh từ mù a đô ng nă m ngoá i đến

mù a hạ nă m nay chết dịch đến hơn 300 ngườ i mà tỉnh thầ n khô ng tâ u lên !”. Vua hạ
lệnh cho thự Tổ ng đố c Phạ m Duy Trinh phả i tâ u ngay về. Duy Trinh tâ u nó i : “Ngẫ u
nhiên có 1 - 2 ngườ i vì ố m mà chết, đều khô ng phả i là bệnh dịch khí truyền nhiễm, nay
đã yên rồ i”. Vua nó i rằ ng : “Có 1 - 2 ngườ i cả m nhiễm bị bệnh, chỗ nà o là chỗ khô ng có ,
huố ng chi đã khỏ i, đã yên rồ i. Thậ t may cho dâ n địa phương ấ y ! Tỉnh thầ n cũ ng khỏ i
phả i thẩ m cứ u”.

Bộ Cô ng tâ u nó i : “Nă m nay nhữ ng bọ n thuyền chở hoá vậ t đến cá c tỉnh ngoà i Kinh, số
rấ t nhiều nhưng hỏ ng việc chỉ có 3 chiếc, cò n thì đều đượ c thanh thoả cả (nă m ấ y phà m
cá c thuyền vậ n tả i ra Bắ c mà tích ở tỉnh Quả ng Bình, đến thứ sau tả i đi, cho đến chỗ gầ n
chứ a và o kho ở tỉnh Quả ng Bình). Vua nó i rằ ng : “Đó là nhờ thầ n lự c !”. Bèn phá t hương
lụ a trong nộ i cung, sắ m đủ lễ phẩ m, sai quan chia nhau đến miếu thầ n Gió , miếu Nam
Hả i Long vương và đền Thiên phi để lễ tạ .

Tha nhữ ng tù bị giam ở Kinh. Dụ rằ ng : “Thương xó t cẩ n thậ n việc hình ngụ c, nhâ n
chính đặ t việc đó lên hà ng đầ u. Thiên “Nguyệt lệnh” nó i thả nhữ ng tù nhẹ, sá ch Tả
truyện nó i tha nhữ ng tù bị tró i, đều là thuậ n thờ i ra lệnh, tuỳ việc ban â n. Nay ba thá ng
thu đến nơi, ta trô ng lên thể đứ c hiếu sinh củ a trờ i, đã sai bộ Hình đem nhữ ng tù hiện
giam ở Kinh kê và o tấ u tậ p tiến trình, ta gia tâ m mở xem rõ rà ng : nhữ ng tình tộ i củ a
bọ n kia đã có nặ ng nhẹ khá c nhau, nă m thá ng ở chỗ giam lạ i có lâ u chó ng khá c nhau,
nên lượ ng tha ra, để rộ ng nhâ n chính”. Rồ i chiếu á n tha ra hơn 10 ngườ i. Cò n nhữ ng á n
tình chưa kết mà tộ i có hơi nhẹ cũ ng chiếu xử lý qua cho hết cả nhữ ng việc hình ngụ c
đình trệ.

Sai bộ Binh bà n rõ việc binh chính tỉnh Hà Nộ i. Tỉnh Hà Nộ i theo như lệ cũ thì : 4 phủ Lý
Nhâ n, Thườ ng Tín, ứ ng Hoà , Hoà i Đứ c, đều phá i 1 quả n vệ, cơ, 2 suấ t độ i, 100 biền binh
đó ng để phò ng thủ ; 4 đồ n Đoan Vĩ, Khả Phong, Do Lễ, Hạ Mỗ đều phá i đi 1 suấ t độ i, 50
biền binh để phò ng thủ ; cụ c Thô ng bả o ((1) Cụ c Thô ng bả o : xưở ng đú c tiền.1), phá i đi
1 quả n cơ, 2 suấ t độ i, 100 biền binh để canh giữ ; Trung quâ n 10 cơ Chấ n, Định, và Hà
Thanh 2 độ i Nhấ t, Nhị, cù ng độ i thứ 2 quâ n phá o thủ , hằ ng nă m chia là m 3 ban, cứ 2 ban
nghỉ ngơi thì 1 ban là m việc. Trướ c kia lĩnh Tổ ng đố c Đặ ng Vă n Thiêm tâ u xin mỗ i phủ ,
liệu lưu 1 suấ t độ i, 50 biền binh ; 2 đồ n Đoan Vĩ và Hạ Mỗ cù ng cụ c Thô ng bả o đều lưu 1
suấ t độ i, 30 binh đinh ; cò n 2 đồ n Khả Phong, Do Lễ hơi gầ n vớ i phủ thà nh, xin triệt đi ;
nguyêy phá i quả n vệ, cơ và biền binh mà thừ a ra thì triệt về quâ n ngũ ở tỉnh. Từ thá ng
giêng đến thá ng 6 chia là m 3 ban như cũ ; từ thá ng 7 đến thá ng 12 đổ i chia là m 4 ban : 3
ban nghỉ, mộ t ban là m việc, đã có Chỉ chuẩ n cho thi hà nh. Đến khi Tô n Thấ t Bậ t tiếp
biện lạ i nó i : “Hà Nộ i là trọ ng địa củ a xứ Bắ c Kỳ, nên đó ng trọ ng binh để trấ n á p. Nhữ ng
chỗ đồ n trạ i ở các phủ đó ng để phò ng thủ và trô ng coi cụ c Thô ng bả o, cù ng việc phâ n
ban hằ ng nă m, đều xin theo lệ cũ ”.

Vua thấ y mỗ i ngườ i giữ mộ t thuyết, bèn giao xuố ng bộ Binh bà n cho rõ . Nhâ n đó , bộ
nó i : “Quâ n trú phò ng đặ t ra chuyên việc dẹp giặ c cướ p, quả n vệ, cơ cù ng suấ t độ i, phẩ m
trậ t tuy có khá c nhau, mà đều có trá ch nhiệm tuầ n phò ng. Vả lạ i, đắ c lự c hay khô ng đắc
lự c, cố t ở như ngườ i, chứ khô ng vì là quả n vệ, cơ hay suấ t độ i mà có chỗ hơn kém. Đặ ng
Vă n Thiêm thì chủ ở đổ i phá i suấ t độ i, Tô n Thấ t Bậ t thì chủ ở vẫ n phá i quả n vệ, cơ : đều
là chưa khỏ i chỉ trô ng lệch về mộ t chiều. Phả i nên tò ng trung châ m chướ c mớ i có thể
là m đến nơi đến chố n đượ c. Hai phủ Hoà i Đứ c và Thườ ng Tín gầ n tiếp vớ i tỉnh thà nh,
xin đều phá i 2 suấ t độ i, 70 - 80 biền binh. Hai phủ Lý Nhâ n, ứ ng Hoà xa cá ch tỉnh thà nh,
lạ i là địa đầ u quan yếu, xin theo như cũ , đều phá i 1 quả n vệ, cơ, 2 suấ t độ i, 100 binh
đinh đó ng giữ . Cụ c Thô ng bả o là chỗ củ a cô ng quan hệ ở đó , xin phá i 2 suấ t độ i, 100
biền binh coi giữ lấ y hoá vậ t cô ng. Cò n biền binh phâ n ban, xin y như nguyên nghĩ củ a
Đặ ng Vă n Thiêm. Lạ i, Bắ c Kỳ từ trướ c đến giờ , đều đượ c yên ổ n tấ t cả, sự thể cá c tỉnh
cũ ng hơi giố ng nhau, nếu theo như cũ chia là m 3 ban, thì cá i số ở ngũ nhiều, tưở ng cũ ng
khô ng có việc gì, xin do cá c tỉnh thầ n chướ c lượ ng tiếp tụ c tâ u lên”. Sau đó Hả i Dương
và Nam Định, có ngườ i nó i việc cô ng ngang ngử a nhiều, xin theo như cũ , phâ n ra 3 ban.
Tỉnh Bắ c Ninh thì xin từ thá ng giêng đến cuố i nă m, chia là m 4 ban (1 ban là m việc, 3 ban
nghỉ).

Vua thấ y việc cô ng ở cá c tỉnh, nơi có nhiều việc, nơi có ít việc, khô ng đều nhau, đều
chuẩ n y cho thi hà nh. Duy có Tổ ng đố c Sơn – Hưng – Tuyên Nguyễn Đă ng Giai dâ ng sớ
nó i : “Quâ n là nanh vuố t củ a nướ c để trấ n á p mọ i nơi có độ ng, mà ra oai cho nhữ ng kẻ
khô ng phụ c tò ng ; nhưng phả i quý là ở chỗ tinh nhuệ, khô ng quý ở chỗ nhiều, cho nên
khô ng thể chỉ phô trương hư số ra đượ c. Triều đình đặ t ra quâ n, khi có việc thì gọ i ra,
khi khô ng việc thì chia về ban, thế cũ ng là cá i ý củ a cổ nhâ n ngụ quâ n ở trong chỗ là m
ruộ ng. Duy có cá c tỉnh thuộ c Bắ c Kỳ từ đờ i Lê trở về trướ c, thườ ng tình ngườ i ta cứ sợ
ra là m quâ n, mộ t khi đã tuyển điểm rồ i, thườ ng hay suy tị vớ i nhau, cho nên đặ t ra
khoá n ở là ng, lấ y 3 nă m hoặ c 5 nă m là m hạ n, thì trướ c khi chưa thà nh ngạ ch quâ n mà
khoá n ở là ng đã khô ng thay đổ i đượ c rồ i, đến sau, tên Giá p ở quâ n về thì tên ấ t thế và o,
thó i quen cho thế là thườ ng, ai chịu là m quâ n suố t đờ i, nếu có ngườ i vui lò ng ở chỗ
quâ n, cũ ng nhấ t khá i lấ y lệ là ng đò i về mà cấ p cho ngườ i khá c. Thế là khoá n củ a là ng
khô ng thể đổ i đượ c. Đó là mộ t điều tệ. ở dâ n, cô ng điền khô ng có mấ y, khô ng đủ để cấ p
lương điền, khô ng thể khô ng đặ t ra cá i lệ nuô i thêm, để cho ngườ i đi lính vui lò ng mà
theo việc quâ n, khỏ i phả i trố n trá nh, tuy trọ ng cấ m ở trướ c mắ t, cũ ng khó ngă n cả n. ấ y
là cá i lệ nuô i thêm khô ng thể đổ i đi đượ c. Đó là 2 điều tệ. Ngườ i là m quâ n chỉ lấ y niên
hạ n, chỉ số ng cẩ u thả , nếu có thâ n thể khoẻ mạ nh, cũ ng khô ng chịu chă m thao diễn ;
quả n suấ t cũ ng khô ng đố c thú c đượ c, vả lạ i, sợ bọ n kia sau khi trố n đi, cậ y tà i là m việc
trá i phép. Kỹ thuậ t [quâ n sự ] vì thế mà khô ng tinh. Đó là 3 điều tệ. Cá i lệ nuô i thêm đã
khô ng bỏ đi đượ c, khô ng cứ ngườ i đương ban hay ngườ i hạ ban đều có phụ cấ p tiền :
mỗ i thá ng 2 - 3 quan hoặ c 4 - 5 quan khá c nhau. Kẻ nà y thế và o, kẻ kia trố n về, cá i phí
tổ n về sự đò i gọ i điền cấ p lạ i gấ p hai thế ! Như vậ y, dâ n đã phả i thế quâ n ra, lạ i phả i
nuô i thêm, ngà y thá ng chứ a gó p lạ i, khô ng phả i là mộ t mó n nhỏ . Cá i tệ ấ y khô ng thể đổ i
bỏ đượ c. Đó là 4 điều tệ. Quâ n đã theo khoá n củ a là ng, tuỳ hạ n mà trố n về, quả n suấ t
thườ ng phạ m và o cá i lệ phả i xử phâ n, lương bổ ng khô ng đủ ă n, vợ con đó i rét, khô ng
thể khô ng cho nghỉ để giú p và o sự chi tiêu, thà nh thử cá i tệ quả n suấ t nhiễu riêng,
khô ng ngă n cấ m đượ c. Đó là 5 điều tệ. Nhâ n dâ n xứ Bắ c Kỳ, nghề nghiệp nà o chuyên
nghề nghiệp ấ y : ngườ i đi họ c, ngườ i là m ruộ ng khô ng thể là m thợ hay đi buô n, khô ng
như ngườ i trong Nam chịu khó tậ p luyện cho quen. Cho nên ngườ i là m quâ n, mộ t khi có
việc cô ng tá c gì, tấ t bỏ tiền ra thuê ngườ i. Lú c ngà y thườ ng thì cẩ u thả , thuê ngườ i là m
để tìm đườ ng sinh nhai ; lú c có việc thì bỏ khí giớ i trố n về , để cầ u tự tiện. Tiếng là có
quâ n mà thự c thì khô ng ích gì. Đó là 6 điều tệ. Nay nướ c nhà gặ p lú c nhà n hạ , trong đấ t
nướ c đượ c thanh bình, đá ng nên mộ t phen sử a chữ a nhữ ng mố i tệ hạ i để nghiêm quâ n
chính. Thiết nghĩ : tỉnh tô i, xin phá i ra quâ n Kinh 1 vệ, quâ n Thanh, Nghệ 1 vệ hoặ c nử a
vệ, như lệ tỉnh Hà Nộ i và Nam Định, và cá c vệ độ i quâ n mộ ở tỉnh chỉ để giữ tỉnh thà nh
và trú phò ng cá c phủ mà thô i. Nhữ ng quâ n tuyển ra, trừ phá i đi đó ng thú ở tỉnh Hưng,
tỉnh Tuyên để coi giữ kho tà ng, vẫ n phá i bắ t như trướ c ; cò n thì tha cho về để là m ă n
sinh số ng. Hằ ng nă m, cứ đến kỳ thá ng 2 đò i cả ra thao diễn 1 thá ng, xong lạ i cho về, bấ t
tấ t phả i phâ n ban, cũ ng bấ t tấ t phả i gọ i, phả i thế luô n luô n. Nhưng cứ lấ y 6 nă m là m
hạ n, mỗ i khi đến kỳ kiểm duyệt, nhữ ng ngườ i già yếu hoặ c chết thì chiếu lệ bù và o ; có
việc gọ i ra, thì chọ n nhữ ng ngườ i đắ c lự c, cấ p cho á o quầ n, tiền lương, khí giớ i, xong
việc lạ i cho về là m ruộ ng như cũ , khô ng đượ c viện lệ là quâ n mà yêu sá ch đến dâ n. Cứ
là m như thế độ và i mươi nă m, quâ n khô ng phiền phả i đến hà ng ngũ , dâ n khô ng khổ về
nuô i quâ n. Khoá n ở là ng khô ng cấ m mà tự phả i bỏ , việc nuô i thêm khô ng bớ t đi mà tự
phả i thô i, nhữ ng ngườ i lạ i dịch và quả n suấ t cũ ng khô ng đượ c tò ng truy, mà nhũ ng tệ,
cá i lợ i cho cả cô ng và tư to lắ m. Nếu cá i tệ cũ chưa bỏ đi đượ c, thì đặ t ra quâ n chỉ có
tiếng hã o, mà chia là m 2 - 3 hay 4 ban chẳ ng qua chỉ cung ứ ng cá c việc tạ p phá i tầ m
thườ ng, có quan hệ gì đến binh chính ! Huố ng chi triều đình lậ p ra phá p luậ t vẫ n có
thườ ng, sao đượ c ngườ i nà o cũ ng lấ y ý kiến riêng mà bà n cà n sự thay đổ i ! Xin để bộ
thầ n chướ c nghị, nhấ t luậ t tuâ n hà nh”.

Vua nó i rằ ng : “Quâ n để phò ng thủ cho dâ n, là mộ t chính sự lớ n trong nướ c. Cá c tỉnh

Bắ c Kỳ, đã định ra lệ tuyển quâ n, đầ u xuâ n thì hộ i duyệt, cuố i nă m thì phâ n ban, lạ i định
mệnh lệnh nghiêm bắ t tộ i nhữ ng lính đà o ngũ để cho rõ quâ n chính ; cấ m sự nuô i thêm
để cho hậ u dâ n sinh. Cá i kế mưu tính cho quâ n và dâ n đã rõ rà ng và đầy đủ rồ i. Từ
trướ c đến nay nhữ ng quâ n tuyển ra gặ p việc sai phá i, đều là m nên cô ng nên việc, rõ
rà ng có thự c hiệu. Hiện nay dâ n yên, giặ c cướ p im bặ t, tấ t cả đều đượ c yên hà n. Thế là
có cá i lợ i về quâ n tuyển ra mà chưa nghe thấ y có cá i hạ i về quâ n tuyển ra. Duy có mộ t
tỉnh Hà Nộ i, đố c thầ n trướ c sau ý kiến khô ng giố ng nhau, mớ i giao cho bộ Binh bà n, tâ u
lên. Đến khi tờ tấ u dâ ng lên, đã chuẩ n y như nghị củ a bộ để thi hà nh, lạ i chuẩ n cho cá c
tỉnh Nam Định, Bắc Ninh, Hả i Dương, Sơn Tâ y, chiếu theo tình hình hiện tạ i trù nghĩ tâ u
lên thi hà nh, cũ ng là châ m chướ c và o chỗ sự thế vừ a phả i thế nà o cho quâ n và dâ n đều
đượ c tiện lợ i. Nay lạ i sinh ra nghị luậ n khá c, chỉ ra việc tuyển quâ n ở xứ Bắ c Kỳ có 6
điều tệ, cứ đem quâ n tuyển ở trong hạ t xin đều tha cho về, khô ng phả i chia ban, khô ng
phả i gọ i quâ n hay bù thế, mà lạ i khô ng hợ p vớ i lẽ phả i ư ? Huố ng chi muố n đem quâ n
nơi khá c đến để phò ng thủ cho mình, mà quâ n ở tỉnh đều cho về là ng hết, sao chỉ biết
nhà n hạ cho mình mà để cá i khó nhọ c cho ngườ i, phép trị binh củ a đờ i xưa nay có như
thế chă ng ! Đạ i khá i Đă ng Giai chỉ muố n tìm cách nó i khoan hồ ng để mua ơn vớ i ngườ i
ta đó thô i. Thử nghĩ xem : quâ n khô ng ở trong hà ng ngũ thì dễ rô ng cà n, khô ng huấ n
luyện nhiều thì cà ng sinh sơ hở , mộ t chỗ khuyết mà khô ng điền, rồ i đến nhiều chỗ
khuyết thì dâ n khô ng thể điền đượ c. Thế là giả là m sử a đổ i thó i tệ mà thó i tệ lạ i cà ng
quá . Xin như thế, đều là kiến thứ c thấ p ! Chuẩ n cho truyền Chỉ sứ c rõ lạ i. Vả lạ i, Đă ng
Giai là mộ t viên quan to ở địa phương, lạ i có chuyên trá ch về đề đố c quâ n vụ , nay đã nêu
ra nhữ ng hố tệ về việc tuyển binh, thì phả i là m thế nà o sứ c rõ điều cấ m, sử a đổ i nhữ ng
mố i tệ hạ i, sao cho bỏ đượ c cá i khoá n củ a cá c là ng, trừ đượ c cá i tụ c nuô i thêm cho quâ n,
quâ n thườ ng đủ ngạ ch, có mạ nh mà biết đườ ng biết lố i. Đó là việc trong chứ c phậ n,
đừ ng nên bà n phiếm là m gì !”
Sau đó Giai dâ ng sớ xin lỗ i, nhâ n nó i : “Ngườ i bề tô i thờ vua, biết đượ c đến đâ u phả i nó i
đến đấ y, đã nó i khô ng thể khô ng nó i hết lờ i, tô i đương chứ c mộ t phương đã lâ u, trô ng
thấ y tình quâ n việc dâ n, cho nên nhâ n có nghị nà y, đá nh bạ o giã i bà y để tình hình lợ i hạ i
ở ngoà i may đạ t đượ c đến chỗ cao minh soi xét, khô ng ngờ cầ u lo và o chỗ ấ y lạ i sinh tệ
ra chỗ khá c ! Thế là tô i, kiến thứ c sai, đâ u dá m có mộ t chú t lò ng riêng để mua ơn vớ i
ngườ i. Duy có đấ t trong hạ t tô i, phầ n nhiều là rừ ng rậ m, khi giá p mù a thu mù a đô ng,
ruộ ng nương khổ cả ; nhữ ng bọ n cà n bậ y thườ ng thườ ng lén lú t nổ i lên vì đó . Huố ng chi
nhữ ng đê điều ở hai bên bờ chỗ sô ng Lô sô ng Đà hợ p lưu, sang hộ rấ t khó khă n, sự thế
so vớ i hai tỉnh Hà Nộ i, Nam Định cũ ng hơi có khá c. Nhữ ng quâ n tuyển ra ở trong tỉnh,
xin hằ ng nă m cứ và o kỳ thá ng 2 thì thao diễn, từ thá ng ấ y đến cuố i thá ng 6, phâ n là m 4
ban (3 ban cho về, 1 ban ở hà ng ngũ ), từ mồ ng 1 thá ng 7 đến cuố i thá ng giêng nă m sau,
phâ n là m 3 ban như trướ c”. Triều đình cho rằ ng tình hình sở tạ i, quan địa phương đã
hiểu hết, bèn cho thi hà nh như lờ i xin.

Bộ Lạ i là m bả n danh sá ch kê nhữ ng ngườ i mã n lệ 3 nă m củ a vă n thầ n trong Kinh, ngoà i

tỉnh, có Lang trung Nguyễn Tiến Hộ i, Nguyễn Huy Lịch nhiều lầ n can á n, phả i xử phâ n,
để và o hạ ng thứ . Vua thấ y họ cô ng khô ng ngang đượ c lỗ i, đổ i là m hạ ng liệt, đều giá ng 1
cấ p, đình thă ng 3 nă m ; cò n thì đều chiếu tuỳ cô ng quá chướ c định, thưở ng phạ t có khá c
nhau.

Tậ p thơ Vũ cô ng do vua sá ng tá c đã xong, viện Cơ mậ t và toà Nộ i cá c dâ ng biểu xin khắ c

để in, đạ i lượ c biểu viết : “Từ xưa, thá nh đế minh vương dự ng cô ng to, lậ p nghiệp lớ n,
khô ng bao giờ khô ng thườ ng dù ng đến võ bị, ghi chép bằ ng vă n từ . Thườ ng dù ng đến
vũ bị thì đứ c vă n cà ng sá ng ra, ghi chép bằ ng vă n từ thì võ cô ng cà ng tỏ mã i. Cho nên Tả
truyện nó i vũ có bảy đứ c((1) Vũ bả y đứ c : đã chua nghĩa ở trên.1), bả o cho để khô ng
quên ; Kinh Thư nó i chín cô ng ((1) Chín cô ng : gồ m 6 phủ và 3 việc, 6 phủ là kim, mộ c,
thuỷ, hoả , thổ , cố c ; 3 việc là chính đứ c, lợ i dụ ng, hậ u sinh.1), há t lên để khô ng mấ t.
Thự c là vă n hợ p vớ i võ , cô ng gố c ở ngô n, đạ o cù ng đi đô i vớ i nhau, khô ng phả i là hai
đườ ng.
“Kính nghĩ hoà ng đế bệ hạ : đứ c cao hơn nhữ ng đờ i chuộ ng vă n, đạ o thịnh hơn nhữ ng
đờ i trọ ng võ , từ khi lên ngô i đến nay, phong hoá ban khắ p, đạ o trị quang minh, trong thì
nhâ n dâ n nhả y mú a mừ ng xuâ n, ngoà i thì phương xa lặ n lộ i đến cố ng, đù n đù n như mâ y
Đườ ng Nghiêu bay, sang sả ng như đà n Ngu Thuấ n gả y, tiếng như và ng ngọ c, phá t là m
thơ vă n, vố n đều là lễ nhạ c chính sự củ a triều đình thể hiện ra, kinh vĩ tâ m tư củ a thá nh
nhâ n biểu lộ tớ i, mà vũ cô ng lạ i cà ng rõ rệt.

“Truy nguyên lạ i từ nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840], mù a thu nă m Canh Tý, thổ mụ c thổ
dâ n nướ c Lạ p Mên tự sinh sự nhiễu loạ n, dự a và o sứ c cứ u viện củ a Xiêm La, hai bên là m
ỷ giố c cho nhau. Thá nh tổ Nhâ n hoà ng đế ta bừ ng bừ ng nổ i giậ n, sai tướ ng đi đá nh mộ t
trậ n ở Hả i Đô ng, dờ i quâ n đến Hồ Hữ u, việc chưa bình đượ c, mà mộ t bà i thơ trù tính
việc ngoà i biên, chưa kịp ra đề mụ c, mà lạ i là tuyệt bú t. Thiên hạ muô n đờ i đọ c đến bà i
thơ ấ y, khô ng ai là khô ng ngử a trô ng thấ y lò ng tiên đế chỉ nghĩ đến chỗ yên dâ n. Gố c
giặ c có mầ m mố ng, đấ t miền Tâ y để lạ i việc gian lao, thế là trờ i dà nh mộ t đoạ n lo lắ ng
ấ y, để là m điều hiếu củ a bậ c đạ i thá nh nhâ n nố i noi mà là m cho vẻ vang rõ rệt.

“Nă m Thiệu Trị thứ nhấ t [1841] là nă m Tâ n Sử u, hoà ng thượ ng ta khi bắ t đầ u nố i ngô i,
ngử a theo chí trướ c, ban rõ đứ c â m, cho rằ ng nướ c Cao Miên thuộ c quố c, đờ i là m phiên
thầ n ở miền Tâ y nướ c ta, yên tính việc võ cô ng, khô ng dá m khô ng cố gắ ng, ngà y coi
chầ u đến trưa, bậ n bụ ng nhìn sang phương Nam, nử a đêm cò n phê tậ p tâ u, chú ý việc
phò ng bị miền Tâ y, â n uy đều dù ng, cương nhu vừ a phả i. Phà m nhữ ng việc mưu tính ở
chố n miếu đườ ng để nắ m lấ y phầ n thắ ng khô ng só t mộ t phương lượ c gì. Đương lú c tả
quâ n thứ ở tỉnh An Giang, nghỉ quâ n nghỉ dâ n, lấ y việc lù i là m việc thắ ng, để việc đá nh
và o chỗ giữ , mở ba mặ t cử a lướ i Thương Thang, mú a can vũ ở hai thềm Ngu Thuấ n, chỉ
chă m â n tín, khô ng cầ n lấy sứ c tranh, như thế là rộ ng rã i lắ m. Đến khi biên phò ng đã
vữ ng, thế giặ c đã kém, thư ngoà i biên chiều đến, tờ hịch truyền đêm đưa, cấ t Liêm Pha,
Lý Mụ c ở trong cung cấ m, đặ t Tô n Tẫ n, Ngô Khở i ở ngoà i quâ n dinh, quâ n khô ng phả i
hợ p lạ i mà vẫ n điều khiển đượ c, đá nh khô ng phả i thề quâ n mà quâ n vẫ n mộ t lò ng, thế
như gió như sấ m ở trên trờ i xuố ng, vừ a nhanh vừ a chó ng đến như thế. Sau khi đồ n Ba
Nam, đồ n Sá ch Sô thắ ng trậ n luô n, [đấ t giặ c như] khoá sắ t ở sô ng Ngô , nơi Tằ m Tò ng ở
đườ ng Thụ c ((2) Khoá sắ t sô ng Ngô , Tằ m Tò ng đườ ng Thụ c : đã chua nghĩa ở trên.2)
như con hổ phụ và o cá i gò là m chậ m việc chinh phạ t củ a ta lạ i, mưu như Lương, Bình
chưa tính đượ c tấ t thắ ng, mạ nh như Bô n, Dụ c, cũ ng cò n phả i tuỳ nghi, nhưng mà họ p
gạ o lạ i là m hình nú i sô ng, trướ c sự cơ đã sá ng suố t, truyền tờ thư đi muô n dặ m, quâ n
đá nh giặ c quyết đem đi. Quả nhiên trướ c sau giá p cô ng, đạ p bằ ng đồ n Thiết Luỹ, đấ t
Trấ n Tây bình ngay đượ c, tiến bứ c đến đấ t Ô Đô ng, đi đến đâ u như khô ng có ai ở đằ ng
trướ c, thế như chẻ tre. Thự c đủ thấ y đấ ng thá nh nhâ n là m việc, hễ là m thì đượ c vẹn
toà n, khô ng đá nh thì thô i, hễ đá nh thì tấ t đượ c. Tổ giặ c đã đổ , chuộ t nhắ t hết nghề, đầ u
mụ c Xiêm là Chấ t Tri như vẫ y đuô i mà xin thương, tù tướ ng Lạ p là Sá Ong Giun bỏ mình
mà quy thuậ n. Chú ng vẫ n ngơm ngớ p cho rằ ng tấ t là m cho đấ t phả i bỏ khô ng, dâ n phả i
dờ i đi nơi khá c, lử a chá y nú i Cô n Cương khô ng quay ngọ n gió lạ i, tổ đã phá khô ng có cá i
trứ ng nà o toà n ; biết đến việc thương dâ n, đá nh kẻ có tộ i, cố t ở yên dâ n, quâ n nhâ n
nghĩa khô ng phả i lợ i về đấ t cá t. Phong cho Sá Ong Giun là m Cao Miên quố c vương, để
giữ dò ng dõ i Châ n Lạ p, lạ i phong Ngọ c Vâ n là m Cao Miên quậ n chú a, để bả o tồ n nghiệp
cũ Phiên vương. Sau cơn sấ m sét rướ i xuố ng trậ n mưa nhuầ n, rợ mọ i mặ c á o rơm lạ i
và o hà ng chứ c cố ng. Kinh nó i “Đi đá nh chỉ cầ n cho yên định” ; Truyện nó i “Dự ng lạ i
nướ c đã mấ t, nố i lạ i dò ng dõ i đã tuyệt”. Nghĩa kiêm cả đô i đườ ng. Nướ c Cao Miên đượ c
yên định, tậ p đỏ tâ u cô ng, tướ ng sĩ khả i ca kéo về, sâ n rồ ng triều cậ n. Các quan to và cá c
viên chứ c đều vui mừ ng nó i [đó là ] cô ng củ a thiên tử , đứ c củ a thiên tử , cù ng nhau dâ ng
sớ xin chú c mừ ng, xa gầ n cù ng mộ t lờ i, nhưng nhà vua nhú n nhườ ng, khướ c đi mà
khô ng nhậ n, cô ng khắ p bố n biển mà khô ng lấy là m cô ng, đứ c đến sinh linh mà khô ng
lấ y là m đứ c. Trong Kinh Dịch nó i : “Quẻ Kiền mớ i lấ y mỹ lợ i, lợ i cho thiên hạ mà khô ng
nó i cá i chỗ lợ i”. Lớ n lắ m thay ! Lấ y chữ hiếu là m gố c, lâ m dâ n thì rấ t sá ng suố t, là m việc
thì rấ t quả quyết, ban ra cho dâ n thì rấ t nhâ n, giữ mình thì rấ t khiêm nhượ ng. Là m việc
mưu tính từ lú c bắ t đầ u chu đá o như thế ; tính việc xa, xử trí lú c xong việc cẩ n thậ n như
thế. Ngay mộ t việc đó , khô ng nhữ ng cá i lợ i thu quâ n, chỉ ở mộ t buổ i, mà cá i lợ i nghỉ việc
quâ n đến mã i muô n đờ i. Nếu khô ng phả i bậ c cơ mưu rấ t sâ u trong thiên hạ mà là thầ n
vũ khô ng giết ngườ i, thì ai đượ c thế ? Trô ng lên vă n từ sá ng suố t soi về, thì biết thá nh
vũ tậ p minh là từ đấy. Đà n Nam Giao kính thuậ n, tỏ ra là đá nh kẻ có tộ i ; tổ miếu kính lễ,
là trô ng lên cô ng đờ i trướ c, kén tướ ng suý, chọ n sư đồ , là vă n tự trong thơ Cá t nhậ t, thơ
Xa cô ng ((1) Hai thơ trong Kinh Thi nó i Chu Tuyên vương đem quâ n đi să n bắ n và hộ i
chư hầ u.1), khao 6 quâ n, yên ủ i ngườ i đi là m việc, là lờ i lẽ trong thơ Thá i Vi, thơ Thá i Dĩ
((2) Hai thơ trong Kinh Thi. Thơ Thá i Vi nó i Tuyên vương sai quâ n đi đá ng giặ c, thơ
Thá i Dĩ nó i Tuyên vương điều độ ng tướ ng suý.2) ; mù a xuâ n lên lầ u, mù a hạ đề và o
quạ t, đêm mù a thu hỏ i tră ng, mù a đô ng rét cho á o, hoặ c xú c cả nh mà thà nh thơ, hoặ c
cầ m bú t mà chép việc, đều để thương ngườ i khó nhọ c lâ u ở ngoà i quan ả i, ngườ i khổ
mã i ở nơi lam chướ ng. Mừ ng trắ ng trậ n trở về thì như thơ Giang Há n ((3) Mộ t thơ ở
Kinh Thi nó i Tuyên vương sai Thiệu Mụ c cô ng bình Hoà i Nam.3) cá o thà nh cô ng ; bà y tỏ
nhữ ng ngườ i cầ n lao thì như thơ Đễ Đỗ ((1) Mộ t thơ ở Kinh Thi, uỷ lạ o nhữ ng ngườ i đi
thú trở về.1) yên ủ i ngườ i đi thú dịch về ; và ng ngọ c đến cô ng, khắ p â n uý như thơ Đồ ng
Cung, thơ Trạ m Lộ ((2) Hai thơ ở Kinh Thi, nó i Tuyên vương ban yến cho chư hầ u có
cô ng.2) ; đấ t và cỏ tranh cho trướ c, chính phong điền như thơ Hà n Dịch, thơ Tù ng Cao ;
sú ng đồ ng khắ c cô ng ghi â n linh củ a vua, lấ y nghĩa ở Tam Đô ng cử u hữ u ((3) Đã chua
nghĩa ở trên.3) ; ấ n ngọ c ứ ng điềm, tỏ ra trờ i cho Phướ c, đều rõ rà ng ở thậ p vịnh mộ t
chương. Cò n như trườ ng thiên, đoả n thiên, cổ thể, cậ n thể, nhữ ng mưu lượ c hà nh quâ n,
nhữ ng cơ nghi chế thắ ng, thưở ng phạ t thì cô ng bằ ng, hiệu lệnh thì tin thự c. Và thế thứ
truyền tậ p củ a nướ c Cao Miên, tình Man trướ c sau theo hay khô ng theo, chỗ nà o cũ ng
đầ y đủ . Bở i vì thà nh cô ng rấ t khó , cho nên nghĩ ngợ i phả i lâ u ; nghĩ ngợ i lâ u, cho nên tự
sự rõ . Tìm ở trong 300 thiên cổ thi, thiên Phong có việc đá nh dẹp ở Đô ng Sơn, thiên Nhã
có việc đá nh dẹp ở đấ t Hoà i, đấ t Từ , thiên Tụ ng có việc đá nh dẹp ở nướ c Kinh, nướ c Sở ,
nhưng nhữ ng chỗ chép việc ghi cô ng, chưa có chỗ nà o đượ c tinh vi khú c chiết như thế.
Huố ng chi trong khoả ng 5 - 6 nă m, như trờ i mở , đấ t đó ng, thi thố to tá t : tỉnh Sơn Tâ y có
giặ c trố n, dù ng uy để dẹp, bỏ gươm dao trở lạ i, đá nh giặ c cỏ lâ u nă m mộ t ngà y thanh
bình ; nướ c Nam Chưở ng nhò m ngó ngoà i biên, đem quâ n ra ngă n, như sấ m sét, giú p uy,
quâ n mọ i rợ và i muô n, mộ t đêm quét sạ ch ; dâ n á c Man ở tỉnh Quả ng Ngã i thườ ng là m
tai hạ i cho dâ n Kinh, thế rồ i có quâ n tuầ n biên, â n uy đều dù ng, thú rừ ng phả i và o phép ;
giặ c Thanh ở ngoà i biển khơi, thườ ng là m cả n trở đườ ng biển, thế rồ i có việc tuầ n biển,
oai linh lẫ m liệt, cá biển phả i tắ t hơi ! Phà m nhữ ng việc như thế, đều do cương minh
quyết đoá n, mưu lượ c sâ u xa, sự cơ tính trướ c, khô ng vì tính việc gầ n mà quên mưu xa,
khô ng vì lo việc phò ng thủ mà bỏ só t đá m giặ c nhỏ . Cứ u cá nh Nam Bắ c hai kỳ, muô n dâ n
yên tĩnh, bên rừ ng gó c biển, mộ t loạ t thanh bình. Cô ng lớ n An tâ y tiếp tụ c cá o thà nh,
phả i tỏ ra ở thi chương, trướ c sau thứ tự đều là chép sự thự c cả . Cú i đọ c thơ ngự chế tuỳ
bú t có câ u rằ ng :
“Ly hà o giai kỷ sự ,

Tả vịnh diệc trù biên”.

Dịch : Đặ t bú t đều ghi cô ng việc nướ c,

Ngâ m thơ cũ ng tính kế phò ng biên.

Lạ i có câ u :

“Hứ a đa vă n nhã thậ p,

Tậ n thị vũ cô ng thư”

Dịch : Biết mấ y thiên vă n nhã

Đều là sá ch vũ cô ng.

Ngướ c trô ng hoà ng thượ ng : lò ng dạ như mộ t, lờ i lẽ quý bá u, mưu mô như thế, thự c là
đứ c vua ; lờ i dạ y ban ra, đều là khuô n mẫ u. Thự c đá ng là mộ t bộ Vũ thà nh thự c lụ c.
Cung chiếu : khoả ng nă m Minh Mệnh, phụ ng ngự chế tậ p thơ “Tiễu bình lưỡ ng kỳ phỉ
khẩ u” ((1) Dẹp yên giặ c 2 kỳ.1) khắ c in, ban hà nh rự c rỡ ở đờ i xưa, tố t đẹp đến đờ i nay,
để lạ i về sau. Nay hoà ng thượ ng ta nố i vă n trị xưa, có vũ cô ng như thế. Bọ n chú ng tô i
chầ u hầ u nơi cung cấ m, kính phụ ng ngò i bú t son, mừ ng gặ p khi rử a đồ binh khí, xin
theo nghĩa đố i dương mệnh vua, kính cẩ n kiểm xét tậ p thơ ngự chế, từ nă m Thiệu Trị
thứ nhấ t [1841] đến nay, phà m nhữ ng việc quan hệ đến phương lượ c bình định Xiêm
La, Châ n Lạ p, có 129 bà i thơ. Thêm và o đó 12 chương các bà i minh, biên ra là m 7 quyển.
Nhữ ng việc quan hệ về phương lượ c dẹp bình giặ c nú i, giặ c biển và giặ c thổ , có 12 bà i
thơ, biên ra thà nh mộ t quyển, và 2 quyển mụ c lụ c, cộ ng là 10 quyển, đã phụ ng tiến trình
ngự lã m, nhan đề là Ngự chế vũ cô ng thi tậ p. Nay biên soạ n đã xong, trang hoà ng thà nh
pho, xong cho đem khắ c in, đợ i lệnh ban hà nh, khiến cho thiên hạ thầ n dâ n đều biết võ
củ a thá nh nhâ n giữ nghiệp lớ n, định cô ng to, gố c ở vă n ngang trờ i dọ c đấ t ; cô ng đứ c vẻ
vang, đườ ng lố i như mộ t, lậ p nền gố c lớ n ứ c nă m vẫ n vữ ng. Để tiếng hay muô n đờ i
khô ng cù ng. Như thế tố t vậ y thay ! Thịnh lắ m thay ! Đó khô ng nhữ ng là tấ m lò ng mong
muố n củ a chú ng tô i, mà cũ ng là tấ m lò ng củ a bố n biển cù ng mong muố n. Vậ y dá m đồ ng
thanh tâ u xin, cú i mong chuẩ n y thi hà nh”.

Tờ biểu dâ ng lên, châ u phê “khả ” (đượ c).

Cho hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng ((2) Tên là Hồ ng Nhậ m, tứ c là vua Tự Đứ c sau
nà y.2) mộ t bộ Ngự chế Chỉ thiện đườ ng hộ i tậ p. Trướ c kia, hoà ng tử thứ hai lên đậ u
mù a, phá t nhiều chứ ng bệnh nguy hiểm. Vua rấ t lấ y là m lo, thườ ng mậ t đả o ở trong
cung, lạ i sai các thị vệ chia nhau đến kêu cầ u ở cá c đền thiêng. Phá i Thá i y viện Nguyễn
ý, Hữ u viện phá n Nguyễn Hạ nh, thự Vệ uý vệ Trung dinh Thầ n cơ Nguyễn Quý (ngườ i
biết là m thuố c) ngà y đêm chầ u chự c thuố c thang. Mộ t tuầ n thì [hoà ng tử thứ hai] là nh
mạ nh. Vua rấ t mừ ng, thưở ng cho bọ n ý rấ t hậ u (bọ n ý và Hạ nh đều gia 1 cấ p, lạ i cho
ngâ n tiền và á o quầ n, rồ i cấ t ngay ý lên chứ c thự Ngự y). Khi đã lạ i đượ c như cũ , hoà ng
tử đến sâ n rồ ng lạ y tạ , vua gọ i đến trướ c mặ t, yên ủ i hỏ i han, cho bộ sá ch Chỉ thiện tậ p
((3) Tứ c là Ngự chế chỉ thiện đườ ng hộ i tậ p gọ i tắ t.3) và bả o cho biết rằ ng : “Khi ta chưa
lên ngô i, độ i ơn Hoà ng khả o diện dụ rằ ng : “Đạ o củ a sá ch Đạ i họ c, ba cương lĩnh, tá m
điều mụ c, cố t yếu ở chỗ “chí thiện". Ta bá i lĩnh lờ i dạ y, nhâ n đặ t tên nhà đọ c sá ch là “Chỉ
thiện đườ ng” ((4) Lấ y chữ tọ ng sá ch Đạ i họ c : “Chỉ ư chí thiện” (giữ vữ ng lậ p trườ ng ở
chỗ chí thiện).4) để khuyên việc tu tỉnh, thá nh mô đầy dẫ y là tâ m phá p truyền thụ cho
đó . Phả i kính cẩ n đấ y ! Chứ khô ng nhữ ng chỉ là họ c phép là m thơ mà thô i”. Hoà ng tử
thứ hai toan sụ p lạ y, vua dụ miễn cho, chuẩ n cho giơ tay lên trá n nhậ n sá ch ban.

Hoà ng tử thứ hai thô ng minh sớ m, ngay từ thuở mớ i đặ t tên cho. Mộ t hô m, gọ i và o hầ u,

vua hỏ i rằ ng : “Con có biết ý ta đặ t tên cho con là nghĩa gì khô ng ?” Hoà ng tử thưa rằ ng :
“[Nghĩa là ] gá nh chịu nhữ ng việc nặ ng”. Vua lấ y là m lạ lắ m ! Sau đó , khi ra cung cá c đọ c
sá ch, hoà ng tử khô ng ham muố n gì, chỉ thích ngâ m vịnh. Vua thườ ng gọ i và o nộ i điện,
khi rỗ i việc mộ t lá t, hoặ c khi đương tấ u nhạ c, hoặ c đương lú c hầ u cơm, sai là m thơ để
xem có nhanh khô ng. Rồ i sai cung tầ n mang vă n phò ng tứ bả o củ a ngự dụ ng, cho phép
đượ c lấ y mà dù ng. Hoà ng tử thứ hai khiêm tố n khô ng dá m vượ t lễ, chỉ biết vâ ng mệnh
nghĩ ngay thơ, hạ bú t là m xong ngay. Vua khen là thô ng minh, có khi thưở ng cho cá i
nhẫ n lớ n bằ ng ngọ c kim cương, có khi ban cho cá i bá t cơm bằ ng thứ ngọ c quý mà nhà
vua đương ă n, dụ rằ ng : “Ă n thứ thừ a nà y để chịu lấ y Phướ c thừ a”. Cặ n kẽ dạ y bả o, yêu
quý đặ c biệt khá c cả .

Đổ i định lạ i phẩ m hà m cho chứ c phò ng thủ uý và chứ c tấ n thủ , dụ cho bộ Binh rằ ng :
“Quan chế về ban võ nguyên đặ t chứ c phò ng thủ uý, trậ t tò ng tứ phẩ m ; và việc coi giữ
tỉnh thà nh cá c tỉnh, hiện đặ t chứ c thà nh thủ uý, trậ t tò ng tứ phẩ m ; cò n phò ng thủ uý là
hư hà m. Cá c nơi đầ u nguồ n, cử a biển, nguyên đặ t chứ c tấ n thủ , trậ t tò ng tứ phẩ m ; chứ c
thủ ngự , trậ t chá nh lụ c phẩ m : phẩ m trậ t hơi xa cá ch nhau. Từ trướ c, hoặ c lấ y cai độ i,
suấ t độ i á n bổ , hoặ c lấ y chứ c cũ bổ nhiệm, đều là chưa ổ n thoả ! Chuẩ n cho đổ i định lạ i :
phò ng thủ uý, trậ t chá nh ngũ phẩ m ; tấ n thủ , trậ t tò ng ngũ phẩ m. Phà m các chỗ đặ t đồ n
như nhữ ng nơi đầ u nguồ n, cử a biển, chuẩ n cho đều đặ t chứ c phò ng thủ uý hoặ c chứ c
tấ n thủ , đều chiếu nguyên phẩ m trậ t đã đượ c mà cả i bổ , bấ t tấ t đeo theo quâ n hiệu cũ .
Cò n chứ c danh “thủ ngự ” đặ t trướ c thì bỏ bớ t đi ngay. Nhữ ng ai, từ trướ c nguyên thụ
phò ng thủ uý, trậ t tò ng tứ phẩ m, đều đượ c trích ra đổ i bổ là m thà nh thủ uý để tỏ ra
nhấ t trí”.

Tỉnh Quả ng Nam có bọ n á c Man hơn 100 tên lẻn xuố ng nguồ n Chiên Đà n, cướ p bắ t dâ n
Kinh, khá ng cự vớ i biền binh giữ việc bắ t giặ c : quan quâ n có ngườ i bị chết hạ i ! Việc
đến tai vua. Nhữ ng quâ n giữ việc bắ t giặ c đều phả i tộ i. Lạ i sai quan tỉnh là bọ n Mai Cô ng
Ngô n nghiêm đố c để đá nh dẹp.

Chính biên

đệ tam kỷ - quyển LXXII

thự c lụ c về hiến tổ chương hoà ng đế

Đinh Mù i, Thiệu Trị, nă m thứ 7 [1847], mù a thu, thá ng 9, mồ ng mộ t, ngà y Đinh Sử u, có
nhậ t thự c.

Ban 9 thiên “Hoà ng huấ n”. Vua thườ ng nhâ n lú c rỗ i việc, phỏ ng theo cổ thể Kinh Thi,
là m ra thơ, có 9 thiên (Cao minh, Bá c hậ u, Sủ ng tuy, Trung lương, Từ á i, Hiếu đễ, Tạ o
đoan, Hữ u vu, Chỉ tín, gồ m 9 thiên) ; sai đườ ng quan và thuộ c viên Nộ i cá c là bọ n
Nguyễn Bá Nghi, Tố n Thấ t Hợ p, Nguyễn Cử u Trườ ng, Vũ Phạ m Khả i, Mai Anh Tuấ n,
Nguyễn Vă n Siêu và Thâ n Vă n Nhiếp chú giả i biên tậ p. Dụ rằ ng : “Trờ i cao, đấ t dày, che
chở mọ i sinh vậ t ; tam cương ngũ thườ ng, giữ tính thườ ng muố n đứ c. Chín thiên nà y
là m ra, ta sẽ ban cho cá c giả ng đườ ng để tu tiến thêm. Các ngươi nên theo phép chú
giả ng kinh, lầ n lượ t giả ng giả i từ ng chữ , từ ng câ u, cố t để phá t minh chỗ quy thú , mà
khô ng mấ t bả n chỉ, để hợ p vớ i ý ta”. Đến khi biên tậ p xong, họ dâ ng sớ lên nó i :

“Từ đờ i cổ , Thá nh đế minh vương hoá dâ n thà nh tụ c, có khi lấ y mình mà dạ y, có khi lấ y

lờ i nó i mà dạ y. Lấ y mình mà dạ y, nghĩa là lờ i nó i việc là m chính sự đều có thể là m
khuô n phép ; lấ y lờ i nó i mà dạ y nghĩa là tuyên dương nhữ ng lờ i phú ng tụ ng để cho cả m
thô ng và tin tưở ng. Cho nên đứ c vua Thuấ n rộ ng khắ p mà chín cô ng ((1) Chín cô ng : tứ c
là 6 phủ và 3 việc. “Chín cô ng có thứ tự nên há t”, xuấ t xứ ở thiên “Thuấ n điển” ở Kinh
Thư, đã chú giả i ở trên.1) có thứ tự nên há t, đứ c nhà Chu nố i sá ng mà sá u thơ có dạ y,
hợ p và o â m luậ t, phả và o đà n há t dù ng ở triều đình, phổ cậ p đến từ ng là ng từ ng ngõ ,
rạ ng rỡ mà đều chính đính. Từ đờ i Há n, đờ i Đườ ng trở xuố ng, khô ng nghe thấ y có giá o
hoá , tìm đến cá i gọ i là sá ng đứ c sá ng củ a mình, là m mớ i đứ c sá ng cho dâ n, xem dâ n
phong đặ t ra giá o hoá , việc là m có thể đờ i đờ i là m phép cho thiên hạ , lờ i nó i có thể đờ i
đờ i là m khuô n mẫ u cho thiên hạ thì chưa có . Ô i ! Đạ o gố c ở khoả ng trờ i đấ t, rõ rệt ở chỗ
vua tô i có nghĩa, cha con có thâ n, vợ chồ ng có phâ n biệt, anh em có thứ tự , bầ u bạ n có
tin thự c, đều là chí lý rấ t giả n dị. Sự vậ t quy tắ c phả i như thế. Ngườ i ta sinh ta, khô ng thể
ngoà i trờ i đấ t mà sinh số ng, cũ ng khô ng thể ngoà i cá i tính ngũ thườ ng. Bậ c thá nh nhâ n
nhâ n cá i chỗ có sẵ n, chỉ đườ ng để cho đi, mở cử a để cho và o. Thế gọ i là tu đạ o, là dạ y.
Khoả ng nă m Minh Mệnh, kính phụ ng thá nh huấ n 10 điều, ban bố trong Kinh ngoà i tỉnh
và cả thiên hạ , đến nay nhà truyền ngườ i đọ c, về cá i lò ng giữ lẽ thườ ng, muố n đứ c ai
cũ ng giố ng nhau, mà luâ n thườ ng là thiết yếu. Lạ i thấ y 9 thiên trong thơ ngự chế, nhâ n
tấ m lò ng bả o cho lờ i dạ y, phá t ra lờ i nó i là m thà nh sá ch, sâ u xa thiết yếu rõ rà ng, quan
hệ cho giá o hoá ở đờ i rấ t lớ n. Vua ban lờ i nó i ra, là đạ o thườ ng, là dạ y dỗ , xin đem khắ c
in, ban hà nh rộ ng rã i để mở nguồ n giá o hoá mà sá ng tỏ vă n trị”. Vua cho lờ i tâ u là phả i.

Nhâ n bả o Nộ i cá c rằ ng : “Ngự chế tậ p thơ Vũ cô ng, cù ng tậ p Cổ kim thể cá ch thi phá p và

tậ p thơ Tà i thà nh phụ tướ ng tiên thiên hậ u thiên, ba bộ sá ch nà y phả i sai thuộ c viên
trong Nộ i cá c, mang giao cho 2 tỉnh Nam Định, Sơn Tâ y đem khắ c bả n in : ở Nam Định
thì do Đặ ng Vă n Thiêm Giá m đố c cô ng việc, ở Sơn Tâ y thì do Nguyễn Đă ng Giai Giá m
đố c cô ng việc, chuẩ n cho sau tờ biểu trong tậ p thơ đều phả i ký tên.

Vua lạ i bả o Nộ i cá c rằ ng : “Cá c tậ p thơ vă n ngự chế, đều đã có biểu chép ở đầ u quyển,

duy có tậ p thơ Phụ tướ ng Tà i thà nh tiên thiên hậ u thiên, chuẩ n cho cá c ngươi là m bà i
“bạ t” chép ở cuố i sá ch để cho phâ n biệt. Thế rồ i cá c thầ n dâ ng lên nó i rằ ng:

“Trộ m nghe : bó i toá n khô ng có sá ch nà o cổ hơn Kinh Dịch, tượ ng số toà n theo về trờ i.
Đồ tiên thiên trướ c từ Phụ c Hy mà quẻ liệt ra từ ng vị. Đồ hậ u thiên trướ c từ Vă n vương
mà quẻ biến thô ng đi. Có Hệ từ để đoá n tố t xấ u, tỏ nhữ ng điều gì nên theo, điều gì nên
trá nh, thì lạ i là tinh ý củ a Vă n vương, Chu Cô ng, Khổ ng Tử : hoặ c nhâ n tượ ng để lậ p
nghĩa, hoặ c nguyên đạ o để dẫ n trướ c cho dâ n. Mà Thoá n truyện ((1) Thoá n truyện : mộ t
truyện trong Kinh Dịch do Vă n Vương là m.1) thì lờ i nó i phầ n nhiều hợ p vầ n, thế là đã
gầ n như thơ rồ i. Vả lạ i, từ vô cự c ((2) Vô cự c : khi cò n đờ i hỗ n mang, chưa phâ n ra trờ i
đấ t.2) trở về trướ c, â m hà m hỗ n vớ i dương, hai nghi ((3) Hai nghi : Trờ i và Đấ t.3) gâ y ra
là dương phâ n chia vớ i â m. Ngườ i sinh ra mà tĩnh là tính củ a trờ i, cả m mọ i vậ t mà độ ng,
là cá i dụ c vọ ng củ a tính. Đạ o Kinh Dịch sinh ra ở chỗ độ ng tĩnh. Cố t yếu đến chỗ theo
đườ ng tố t mà trá nh đườ ng xấ u. Đạ o Kinh Thi gố c ở tính tình, cố t yếu đến chỗ khuyên
ngườ i là m thiện mà ră n ngườ i là m á c. Thá nh nhâ n ở trong thiên hạ , muô n sự muô n vậ t
gặ p chỗ nà o cũ ng là thơ, tứ c là muô n sự muô n vậ t ở trong thiên hạ đều có thể là m đượ c
Kinh Dịch. Nhâ n Kinh Dịch để hợ p vớ i Kinh Thi, do Kinh Thi để rõ nghĩa Kinh Dịch, là m
việc gì cũ ng đờ i đờ i là m đạ o cho thiên hạ , nó i điều nà o cũ ng đờ i đờ i là m khuô n phép
cho thiên hạ , nếu khô ng phả i bậ c rấ t tinh vi rấ t sâ u xa, thì ai đượ c như thế ?
Hoà ng thượ ng ta : nhiều tà i trờ i cho, thể mạ nh như trờ i đi, hợ p cả tâ m nguyện củ a Hi,
Vă n, trọ ng đạ o giá o củ a Chu, Khổ ng, sá ng kiến do tự trí mình hợ p vớ i cơ vi mầ u nhiệm,
lấ y quả thiên cầ u thay cho cỏ thi ((1) Cỏ thi : thứ cỏ dù ng để xem bó i.1), lấ y mà u đỏ mà u
trắ ng là m trướ c sau, đặ t ra quẻ thì dự a và o số â m dương, xem biến tượ ng và o số lẻ số
chẵ n, mườ i can ở trờ i, nă m phương ở đấ t, ngũ thườ ng ở ngườ i, tham khả o mà đặ t ra
từ ng hà ng, tó m lạ i mà bà y lạ i, tứ c là đạ o Kinh Dịch gồ m cả 3 tà i, mà 3 tà i cù ng mộ t nă m
hà nh, nă m hà nh cù ng mộ t â m dương đó . Số trờ i đấ t bắ t đầ u từ số 1, rồ i sau đến số 10,
10 số mườ i tích lạ i mà sinh ra số 100. 1 thườ ng sinh ra 2 mà thà nh 200, 200 lạ i thà nh
400. Cá i ngà y xem bó i cù ng biến đi cù ng sinh ra, tứ c là Dịch có hố i có trinh ((2) Hố i,
trinh : trong Kinh Dịch “hố i” là có lỗ i thì phả i ă n nă n, “trinh” là chính mà vữ ng bền.2),
mộ t quẻ có thể biến là m 64 quẻ, 64 quẻ có thể biến là m 4.096 quẻ. Cò n lờ i xem nó i thì
Kinh Dịch có lờ i quẻ ((3) Quẻ : như quẻ Kiền, quẻ Khô n trong Kinh Dịch.3), có lờ i hà o
((4) Hà o : tứ c “Hà o từ ” trong Kinh Dịch, nên nghĩa chuyển biến củ a mọ i vậ t mà trong
quẻ đã nó i đến.4) có truyện Thoá n, có truyện Tượ ng ((5) Thoá n, Tượ ng : hai truyện
trong Kinh Dịch, “Thoá n” do Vă n vương là m ra, “Tượ ng” do Khổ ng Tử là m ra.5). Sá ch
nà y thì rú t gọ n lạ i là m tuyệt cú 7 chữ . Mộ t quẻ hệ lấ y 1 chương, thuộ c về tiên thiên gồ m
100 chương, thuộ c về hậ u thiên gồ m 100 chương, lấ y tiếng và vầ n để hạ n tiết, lấ y : â m
luậ t để hợ p và o, tứ c là lấ y chính giá o củ a Kinh Thi là m lờ i trong quẻ củ a Kinh Dịch, lấ y
vịnh ca củ a Kinh Thi là m bó i toá n củ a Kinh Dịch, lấy nghĩa rấ t sâ u, dù ng chữ rấ t lạ , ý thì
xa mà lờ i vă n hoa. Lấ y 3 cự c ((6) 3 cự c : tứ c là 3 tấ c.6) muô n việc là m kinh kỷ, là m then
má y cho lễ, nhạ c, hình, chính, chỉ đườ ng xu hướ ng cho sĩ, nô ng, cô ng, thương, cù ng cử u
lưu ((7) Cử u lưu : chín phá i : 1. Nho gia, 2. Đạ o gia, 3. Â m dương gia, 4. Phá p gia, 5. Danh
gia, 6. Mặ c gia, 7. Tung hoà nh gia, 8. Tạ p gia, 9. Nô ng gia.7) tră m vậ t giao thá c thà nh
chương, thể tính tình trong Kinh Thi, hết biến thô ng củ a lẽ Kinh Dịch. Mong cho ngườ i
xem bó i giữ mình và lò ng trong sạ ch, đem cá i lò ng hỏ i Kinh Dịch mà cầ u, thì quả thiên
cầ u có hay bà y ra từ ng quẻ, nghiễm nhiên như nhữ ng cá i thẻ bằ ng cỏ thi, xem đến lờ i
quẻ lấ y ý mà đó n chí, lấ y phép nó i Kinh Thi để thô ng đi thì nhữ ng câ u thơ xem bó i rõ là
mộ t lờ i “Hà o” trong Kinh Dịch, thầ n minh mà suy xét thêm ra, để xem việc đượ c, việc
hỏ ng, để phâ n biện quẻ tố t, quẻ xấ u, để phá t minh nghĩa tinh vi củ a tạ o hoá , để sá nh vớ i
cô ng hoá dụ c củ a trờ i đấ t, là ở chỗ đó chă ng ? Lờ i “Vă n ngô n” ở quẻ Kiền có nó i rằ ng :
“Nà y, bậ c đạ i nhâ n cù ng hợ p đứ c vớ i trờ i đấ t, cù ng hợ p sá ng vớ i mặ t trờ i, mặ t tră ng,
hợ p tiết tự vớ i bố n mù a, hợ p tố t xấ u vớ i quỷ thầ n, trướ c trờ i mà trờ i khô ng trá i, sau
trờ i mà vâ ng theo thờ i trờ i ; trờ i cò n khô ng trá i huố ng chi đố i vớ i ngườ i ? Huố ng chi đố i
vớ i quỷ thầ n ?”. “Đạ i tượ ng” quẻ “Thá i” nó i : “Đấ t trờ i là tượ ng quẻ Thá i, nhữ ng vị vua
chú a dù ng tượ ng quẻ ấ y để sử a sang đạ o trờ i đấ t, giú p nhữ ng việc chính đá ng củ a trờ i
đấ t, để giú p đỡ dâ n”. Thá nh nhâ n ở hai quẻ Kiền và Thá i trong Kinh Dịch phá t minh ra
hai nghĩa lớ n ấ y, vì tấ t phả i có đứ c như quẻ Kiền, rồ i sau mớ i họ p cả tiên thiên và hậ u
thiên là m đạ i thà nh, lạ i có thờ i như quẻ Thá i, rồ i sau có thể hợ p cả cô ng việc sử a sang
giú p đỡ và o đạ o trung.

“Hoà ng thượ ng ta lấ y đứ c thá nh nhâ n, đượ c thờ i thá nh nhâ n, thể theo quẻ Kiền, suy xét
đến quẻ Thá i, vố n từ trong dâ n, để dạ y cho đờ i. Vả lạ i, ở trong tậ p nà y, lờ i lẽ mầ u nhiệm,
nghĩa lý uyên thâ m, ngầ m để bả o ngườ i, quẻ hệ lấ y tiên thiên hậ u thiên, tên gọ i là “Tà i
thà nh phụ tướ ng”, ngướ c thấ y thá nh nhâ n ký hứ ng sâ u và mầ u nhiệm xa và to lớ n, tiến
lên xem tậ p thơ Thiên cơ dự triệu củ a thá nh chế, đạ o và lý cù ng liên lạ c phố i hợ p vớ i
nhau, khô ng cò n phả i ngờ nữ a. Đạ o lý ấ y đều ở trong Kinh Dịch, đã đượ c phá t minh rấ t
lớ n”.

Tờ tấ u dâ ng lên, vua khen là phả i. Tứ c thì sai lụ c giao để khắ c rồ i in đính và o cuố i tậ p.

Sắ c cho bộ Hộ tư dặ n phá i viên sang Trung Quố c : “Hễ thấ y cá c sá ch lạ trong thiên hạ ,
tuy khô ng do Nộ i cá c kê tên, cũ ng cho thu nhặ t mà mua lấ y. Vả lạ i, ta vố n thích sá ch vở ,
thườ ng muố n xem rộ ng cả sá ch đờ i xưa và sá ch đờ i nay, cho nên hễ nghe thấ y ở nhâ n
gian có sá ch gì lạ , tuy đem nghìn và ng mua về cũ ng khô ng tiếc”.

Vua bả o bộ Hình Phan Thanh Giả n rằ ng : “Hình là thà nh ; đã thà nh thì khô ng thể đổ i đi
đượ c. Ta đố i vớ i việc dụ ng hình cà ng gia tâ m cẩ n thậ n. Gầ n đây, cá c nha mô n xét hỏ i
việc hình, phầ n nhiều sơ suấ t, tứ c như vừ a rồ i, tri phủ Hà m Thuậ n là Nguyễn Bá Nhạ kết
á n rồ i đệ lên mộ t vụ á n mạ ng lấ y ngườ i số ng là m ngườ i chết, buộ c ngườ i ta và o tộ i ! Cá i
lầ m về hình á n khô ng ví như cá i lầ m tầ m thườ ng mà ngườ i ta đã phạ m đượ c. Phả i thô ng
dụ ngay cho cá c nha mô n lớ n nhỏ ở trong kinh, ngoà i tỉnh : từ nay, phà m tra xét việc á n
mạ ng, cố t phả i 10 phầ n chính xá c, đừ ng để cho kẻ khô ng có tộ i mà bị oan, như cá i á n ở
Bình Thuậ n đó ! Lạ i như vụ á n nguỵ ở Thá i Nguyên, nguỵ mụ c nhiều đến 13 - 14 tên mà
tò ng đả ng chỉ có 4 - 5 tên ! Nguyên cá i việc củ a chú ng là m, giố ng như phườ ng mú a rố i.
Vả lạ i, cá i tên gọ i là “Lê thị châ n nhâ n”, đã xét, khô ng biết quê quá n ở đâ u, thế là chắ c
khô ng có ngườ i, chỉ là do bọ n vô lạ i giả phá c danh hiệu để lừ a dố i ngu đó thô i. Kẻ thủ
phạ m về á n nà y đã bị xử tử ngay rồ i, hình phá p như thế là đủ . Nếu chỉ lấ y mộ t chữ
“nguỵ ” liên luỵ lan mã i ra, vơ cả vô số lương dâ n, lò ng ta rấ t khô ng nỡ ! Đến như nhữ ng
kẻ phạ m đem quâ n đi trố n trá nh, tình tiết cũ ng nhẹ, nên do nhữ ng địa phương bắ t đượ c
tra xét, tộ i có gia lên hay khô ng gia lên là tuỳ ở chỗ kẻ phạ m có tá i phạ m hay khô ng tá i
phạ m. Điều ấ y từ trướ c đến nay chưa có định lệ. Cho nên thi hà nh phầ n nhiều khô ng
giố ng nhau. Bộ phả i nghị tấ u, nhấ t luậ t thi hà nh : kẻ nà o tá i phạ m thì gia đẳ ng lên, kẻ
nà o khô ng tá i phạ m thì cứ y như bả n tộ i”.

Bá n thó c ở kho tỉnh Hà Nộ i cho dâ n. Dụ rằ ng : “Tỉnh Hà Nộ i vừ a gặ p tai nạ n riêng, là đê

sô ng vỡ ! Tuy hiện nay thế nướ c hơi xuố ng, lú a ruộ ng lụ c đụ c cấy lạ i đượ c, ta hơi đượ c
yên lò ng, nhưng nghĩ đến dâ n ta trả i qua nạ n lụ t ấ y, 10 nhà tú ng thiếu đến 9, tình hình
quẫ n bách khô ng thể trá nh khỏ i đượ c ! Vậ y sai quan tỉnh cho lấ y thó c kho 65.000 hộ c,
giả m giá bá n ra cho dâ n (chiểu giá gạ o kỳ thá ng 8, đều giả m 2 tiền) để thư nỗ i cấ p bách
cho dâ n. Điều tễ phen nà y nếu nhấ t luậ t khở i sắ c đượ c, cố nhiên là tố t ; nếu cấ y tụ c giá
mà muộ n quá , khó mong đượ c mù a, thì nỗ i tú ng thiếu phả i nên chu cấ p cho, cũ ng phả i
cứ thự c là m tờ tâ u lên, đợ i ban ơn ra. Ta mộ t lò ng lo lắ ng cho dâ n, tuy đến hà ng nghìn,
hà ng vạ n cũ ng khô ng tiếc”. Trướ c kia, khi nướ c lụ t mớ i lui, quan tỉnh tâ u nó i nhữ ng dâ n
xã bị nạ n lụ t, khô ng thiệt hạ i cho lắ m. Vua bả o bộ Cô ng rằ ng : “Nhiều chỗ đê vỡ như thế,
ta ngờ dâ n gian khô ng khỏ i đắ m đuố i, lú a ruộ ng khô ng khỏ i tổ n hạ i, quan tỉnh tâ u như
thế, có thự c hay khô ng ? Hay là nó i cho vui tai đó thô i ? Ngoà i ấ y nếu có ngườ i tỉnh Hà
Nộ i đến hoặ c ngườ i Kinh phá i đi việc cô ng về, hỏ i cho rõ rà ng, tâ u lên ta xem, để biết hết
đượ c tình trạ ng”. Sau đó , có Tri phủ Hoà An là Bù i á i từ Bắc đến, nó i : “Từ tỉnh Hà Nộ i
đến tỉnh Ninh Bình, trô ng suố t mộ t là n nướ c trắ ng, thự c tình bị lụ t rấ t là thiệt hạ i !”. Bộ
Cô ng đem việc tâ u lên. Vua tá i ngườ i đi, nó i rằ ng : “Khú c đê nghìn trượ ng vỡ vì chỗ tổ
kiến, cá i hạ i [đắ p đê để] tranh vớ i sô ng đến như thế đấy ! Đá ng thương lắ m !”. Nguyễn
Vă n Điển nhâ n nó i : “Lĩnh Tổ ng đố c Hà - Ninh là Tô n Thấ t Bậ t về nộ p lên chữ châ u phê
khô ng có là m tậ p tâ u ; chiếu lệ thế là khô ng hợ p”. Vua quở rằ ng : “Bậ t có tính cậ y mình
như loà i thú dữ , tấ u đố i đã như thế, là m việc lạ i như thế ! Phạ t bổ ng 6 thá ng, để ră n cho
chừ a đi”.

Thưở ng cho quan địa phương Sơn Tâ y và Hưng Yên. Vua thấ y nă m nay thế nướ c khá c
thườ ng, cá c tỉnh Hà Nộ i, Bắ c Ninh và Nam Định đều có vỡ đê, tỉnh Sơn Tâ y ở thượ ng lưu
sô ng Nhị Hà , tỉnh Hưng Yên cũ ng là mộ t nơi xung yếu củ a sô ng Nhị Hà , thế mà đê điều
sở tạ i đều giữ đượ c vữ ng chắ c, mớ i sai quan ở bộ chướ c lượ ng nghị thưở ng gia cấ p và
kỷ lụ c có thứ bậ c cho từ quan tỉnh đến phủ huyện.

Sắ c cho bộ Hộ hộ i đồ ng là m bả n danh sá ch tổ ng kê số điền địa, số đinh, số tiền thó c, số

và ng bạ c, về nă m Minh Mệnh thứ 21 [1840] và nă m Thiệu Trị thứ 7 [1847], thá ng 8 trở
về trướ c, số hao đi, số cò n lạ i là bao nhiêu.

(- Nă m Minh Mệnh thứ 21 :

Số đinh 970.516 ngườ i

Ruộ ng đấ t 4.063.892 mẫ u.

Thó c 2.804.744 hộ c ((1), (2) Thó c gạ o số nguyên ít mà số chi cò n lạ i nhiều hơn, ngờ là
sá ch in lầ m, khô ng biết số trên sai hay số dướ i sai.1)

Tiền 2.852.462 quan.

Và ng hơn 1.470 lạ ng.

Bạ c 121.114 lạ ng.

Nă m ấ y chỉ cò n :

Thó c gạ o 6.544.376 hộ c phương (2).

Số tiền 14.335.337 quan.

Và ng và cá c hạ ng tiền hơn 37.480 lạ ng, trong đó cấ t kỹ đi hơn 31.261 lạ ng 2 đồ ng câ n.

Cá c hạ ng bạ c hơn 2.506.670 lạ ng, trong đó cấ t kỹ đi hơn 2.000.169 lạ ng.

- Nă m Thiệu Trị thứ 7 :

Nhâ n đinh 1.029.501 ngườ i.

Điền thổ 4.278.013 mẫ u.

Thó c 2.960.134 hộ c.

Số tiền 3.108.162 quan.

Và ng 1.608 lạ ng.

Bạ c 128.773 lạ ng.

Trừ ra thá ng 8 trở về trướ c, tiêu hao đi rồ i, chỉ cò n :

Thó c, gạ o 9.466.460 hộ c phương.

Tiền 12.234.358 quan.

Số và ng 48.741 lạ ng 1 đồ ng 1 phâ n, trong số đó cấ t kỹ đi 42.709 lạ ng 4 đồ ng 8 phâ n. Bạ c

hơn 3.265.346 lạ ng 9 đồ ng 7 phâ n, trong số đó lưu lạ i và cấ t kỹ đi hơn 3.000.169 lạ ng 3
đồ ng).
Từ khi biên thuỳ miền Tâ y có việc, trong 3 tỉnh Gia Định, Vĩnh Long và An Giang, ruộ ng
đấ t ở cá c xã , thô n, phườ ng phầ n nhiều bỏ hoang, quâ n dâ n thiếu ngạ ch ; cá c tỉnh thầ n
tâ u xin điều tễ. Vua cho là việc quan hệ đến chính sự lớ n củ a dâ n sinh, giao xuố ng cho
đình thầ n nghị, tâ u lên.

Cho hoà ng tử có tướ c cô ng, hoà ng tử , hoà ng tô n, hoà ng đệ và vă n võ đình thầ n cá c hạ ng

quế có khá c nhau.

Nhắ c lạ i điều cấ m theo tả đạ o cho cá c quan chứ c trong kinh ngoà i tỉnh. Dụ rằ ng : “Đạ o
Gia tô là tà giá o, là m mê hoặ c lò ng ngườ i rấ t sâ u, khô ng nhữ ng cá m dỗ là m cho tiểu dâ n
u mê, mà đến cả ngườ i trong quan chứ c, cũ ng có kẻ say mê khô ng tỉnh ! Gầ n đây như
việc Đà Nẵ ng ở tỉnh Quả ng Nam, Suấ t độ i Vũ Vă n Điển vì Dương di ((1) Dương di : mọ i
rợ ở Tâ y dương (tiếng đương thờ i dù ng chỉ ngườ i Tâ y dương).1) mà ngầ m đưa tờ ướ c
thú c, là m tiết lộ quâ n cơ ! Lạ i như Phâ n phủ Trầ n Quang Giao ở tỉnh Sơn Tâ y ngầ m theo
tả đạ o, khô ng lo liệu việc tang mẹ. Nhữ ng hạ ng ngườ i như thế, kể cũ ng có nhiều, khô ng
thể để cho nó lớ n dầ n lên mã i đượ c. Vậ y hạ lệnh cho cá c thượ ng ty ở trong Kinh ngoà i
tỉnh phả i gia tâ m kiểm sá t nhữ ng thâ n biền thuộ c dướ i quyền, nếu có ngườ i nà o khô ng
gộ t bỏ sá ch đi đượ c, thì trích ra tham hặ c, trị tộ i, để tuyệt cá i rễ xấ u.

Sai : Thị lang bộ Lạ i Phan Trứ sung Chủ khả o trườ ng thi Hà Nộ i ; thự Bố chính Nghệ An
Hoà ng Đạ o là m Phó ; thự Phủ doã n Thừ a Thiên Nguyễn Cô ng Trứ sung Chủ khả o
trườ ng thi Nam Định, Thiêm sự phủ Thiêm sự Phạ m Hữ u Nghi là m Phó . Lấ y đỗ 47 cử
nhâ n.

Trườ ng Hà Nộ i 26 ngườ i : Nguyễn Du, Hoà ng Xuâ n Hợ p, Nguyễn Mạ i, Đoà n Duy Thụ c,
Trầ n Hỗ , Nguyễn Phiên, Nguyễn Huy Tâ n, Nguyễn Nho Du, Nguyễn Bá , Đỗ Trọ ng Đạ i,
Ngô Mẫ n, Lỗ Đình Tuyển, Trịnh Phấ n, Nguyễn Vă n Nho, Đặ ng Trầ n Chuyên, Phan Hưng,
Nguyễn Trọ ng Thiện, Vũ Đình Thoa, Nghiêm ứ ng, Đồ ng Danh Vọ ng, Lê Hữ u Tá , Đà o Vă n
Du, Nguyễn Quang Lã ng, Khương Bá Khanh, Ngô Xuâ n Mỹ, Lê Quang.
Trườ ng Nam Định 21 ngườ i : Trầ n Đình Mỹ, Nguyễn Huyên, Phạ m Huy Bằ ng, Trầ n Vă n
Soạ n, Phạ m Đă ng Đệ, Đặ ng Xuâ n Thố ng, Trầ n Thế Kinh, Nguyễn Hữ u Thuậ n, Phạ m Tả o,
Đặ ng Phá c, Phạ m Chính Nghị, Vũ Huy Cơ, Nguyễn Đình Thả n, Đặ ng Toá n, Phạ m Tuấ n,
Nguyễn Huy Khanh, Mai Quang Nhuậ n, Nguyễn Vă n Trinh, Chu Phương Quế, Nguyễn
Huyễn, Nguyễn Tuấ n Khanh).

Đố c họ c tỉnh Vĩnh Long là Lạ i Thế Mỹ bị mấ t chứ c. Lấ y Viên ngoạ i lang bộ Lạ i Hoà ng Vă n

Minh thay và o.

Định rõ lạ i điều lệ ty Tam phá p ((2) Tam phá p : Hình bộ , Đạ i lý tự , Đô sá t viện.2) :

(- Phà m ngườ i nà o đến cô ng đườ ng đệ đơn kiện, mình phả i viết lấ y đơn, có chữ quan cai
quả n nhậ n thự c. Cò n ngườ i nà o khô ng viết đượ c chữ , ở gầ n chung quanh Kinh kỳ, cho
đem theo ngườ i viết đơn thay để hỏ i ; ở cá c địa phương xa cho ngườ i viết thay biên cả
họ tên quê quá n và o cuố i đơn. Nếu xét ra là bớ i chuyện đi kiện thì cứ nhằ m ngườ i viết
đơn, chiếu quê quá n ở cuố i đơn bắ t để trị tộ i. Nếu khô ng có ngườ i viết hộ đơn mà tự
ngườ i đi kiện biên liều ngườ i viết hộ và o đơn thì gia đẳ ng trị tộ i ngườ i đi kiện. Cò n
nhữ ng ngườ i ở gầ n Kinh kỳ hoặ c xa ở cá c tỉnh ngoà i, mà đem đơn đi kiện phả i đá nh
trố ng lên để đệ đơn, thì khô ng cứ có ngườ i viết hộ đơn hay khô ng đều do Phá p ty thu
nhậ n, chiếu lệ tâ u lên để sẽ bà n. Tự u trung nhữ ng đơn á n từ ng kỳ đệ đến ở gầ n quanh
Kinh kỳ đã đem ngườ i viết hộ đơn đi để đố i chấ t, xa ở cá c địa phương, đã có họ tên quê
quá n ngườ i viết hộ đơn, thì chiếu xem nên tra xét hay nên bác đi, bà n cho ổ n thoả , tâ u
lên để tiến hà nh. Nếu ở gầ n Kinh kỳ, khô ng đem theo ngườ i viết hộ đơn ; ở ngoà i xa,
khô ng biên rõ họ tên quê quá n ngườ i viết hộ đơn, thì Phá p ty giao trả ngay ở trướ c mặ t
ngườ i đi kiện, khô ng nhậ n.

- Nhữ ng ngườ i quâ n, dâ n nếu có tình trạ ng oan khuấ t, sẽ cho đến ngay Phá p ty để đệ
đơn kiện. Ai trá i lệnh sẽ chiếu điều lệ khâ m định nă m Minh Mệnh thứ 9 [1828] mà trị
tộ i : Ngườ i viết hộ đơn và ngườ i phạ m tộ i, tộ i cũ ng như nhau. Nếu xét ra là ngườ i xui
ngườ i đi kiện, lậ p tâ m xui bẩ y ngườ i ta, thì lấ y ngườ i xui đi kiện là m thủ phạ m, ngườ i
nghe xui giụ c mà đi kiện là tò ng phạ m.
- Từ sau, phà m nhữ ng con quan vă n đệ đơn kêu xin và o Bộ hoặ c Giá m, con quan võ xin
và o trườ ng Anh danh, Giá o dưỡ ng, và nhữ ng thợ đượ c chi lương, xin miễn trừ [binh
dịch], chuẩ n cho theo lệ nă m Minh Mệnh thứ 19 [1838], đều đầ u đơn kêu ở bộ . Đến như
nhâ n viên bị cá ch, bã i, tình nguyện theo và o bộ , hoặ c đầ u quâ n, hoặ c nộ p quyển đi thi
hoặ c theo phá i đi biển để hiệu lự c, cù ng là các việc tranh trưng, tranh lĩnh ruộ ng đấ t,
hoặ c nơi cử a tuầ n, nơi bến sô ng ; thợ thuyền nếu có kêu xin chướ c miễn sai dịch : đều
do Phá p ty thu nhậ n đơn kêu, chiếu lệ nghị xử .

- Phà m dâ n cá c hạ t, đà n ô ng từ 70 tuổ i trở lên, 15 tuổ i trở xuố ng, cù ng nhữ ng ngườ i bị
bệnh thà nh cố tậ t và cá c phụ nữ đều khô ng đượ c đến cô ng chính đườ ng đầ u đơn kêu,
trừ ra ngoà i nà o có tình trạ ng oan uổ ng thiết thự c và nhà khô ng có chồ ng hoặ c ngườ i
đà n ô ng thâ n thuộ c nà o có thể đi kêu thay, mớ i chuẩ n cho đầ u đơn kêu. Ai trá i luậ t thì
đuổ i ra.

- Từ sau, phà m Phá p ty thu nhậ n nhữ ng đơn kêu, đơn nà o tra cứ u khô ng khó khă n lắ m,
chỉ ở cá c nha mô n Kinh thà nh trong hạ n 10 ngà y phả i xét nghị tâ u lên, giá n hoặ c có đơn
nà o việc đã lâ u, hay là số mụ c nhiều , tình lý rắ c rố i, và phả i tư đi xét hỏ i ở địa phương,
thì do Phá p ty chướ c lượ ng xin triển hạ n nhậ t kỳ, cố t sao cho y hạ n là m xong, nhưng ở
trong bả n tậ p nghị phả i nó i rõ ngà y cá c địa phương Phướ c đáp đến để cho đủ tra xét ;
nếu viên chứ c thừ a hà nh tự ý để chậ m lạ i đến ngoà i hạ n thì do Phá p ty chỉ rõ từ ng tên
mà hặ c tâ u lên, đợ i Chỉ trừ ng trị).

Định lệ tu bổ tà u thuyền. Phà m nhữ ng thuyền bọ c đồ ng, kể bắ t đầ u từ nă m mớ i đó ng, 5

nă m mộ t lầ n tu bổ , thuyền khô ng bọ c đồ ng thì 3 nă m mộ t lầ n tu bổ . Đã trả i 2 - 3 lầ n tu
bổ rồ i mà tà i liệu có hư hỏ ng, cho thá o ra từ ng tấ m vá n để đó ng lạ i ; nếu khô ng hư hỏ ng,
thì chi hoá vậ t cô ng ra để tu bổ , khô ng buộ c và o niên hạ n, cứ hằ ng nă m lau dầ u và sử a
sang lạ i mộ t lầ n.

Lấ y Hình khoa thự Chưở ng ấ n Giang Vă n Hiển á n bổ thự Chưở ng ấ n Ngự sử đạ o Kinh
kỳ, xem xét cả cô ng việc Tô n nhâ n phủ .
Cho Lã nh binh tỉnh Bình Định, Thừ a â n uý, An Khương nam Trầ n Tri thă ng thự Chưở ng
vệ, quyền Chưở ng ấ n vụ dinh Kỳ võ , đượ c dự đình nghi ; vệ uý vệ Nhị Trung bả o là
Nguyễn Hoá bổ là m Lã nh binh tỉnh Bình Định ; thự Phó vệ uý vệ Trung dinh Hù ng nhuệ
Lê Nguyên bổ thự Phó vệ uý vệ Tả dinh Long võ .

Có 2 chiếc quâ n thuyền nướ c Anh đến cử a biển Đà Nẵ ng. Tỉnh thầ n Quả ng Nam là Mai
Cô ng Ngô n đem việc tâ u lên. Sai thự Tham tri bộ Hộ Tô n Thấ t Thườ ng, đến ngay hỏ i rõ
tình ý đến đâ y. Thuyền trưở ng là Đứ c Huệ Lư nó i : Đến đâ y là vâ ng mệnh củ a quố c
trưở ng hắ n, muố n đượ c đến Kinh chiêm cậ n, mớ i chịu trình quố c thư lên. Tô n Thấ t
Thườ ng cho là xin như thế khô ng hợ p lệ, khướ c đi ; cù ng nhau tranh biện đến hơn 10
ngà y, hậ u gia khoả n đã i, rồ i thưở ng cho vậ t hạ ng chiểu lệ nă m Thiệu Trị thứ 5 [1845],
châ m chướ c nghĩ biện. Rồ i thuyền Tâ y dương nhổ neo đi.

Vua khô ng đượ c mạ nh : từ đầ u thá ng 8, hơi trở trờ i. Và i ngà y sau lạ i khỏ i dầ n, gượ ng
bệnh coi việc chính trị, sớ tấ u bố n phương đều chuẩ n cho mỗ i ngà y tiến trình, tuỳ từ ng
việc mà phê trả lờ i. Rồ i nhâ n nhọ c mệt, bệnh tình chuyển thà nh trầ m trọ ng. Đến ngà y
Quý Tỵ , tuyên triệu cố mệnh lương thầ n Trương Đă ng Quế, đạ i thầ n Vũ Vă n Giả i,
Nguyễn Tri Phương, Lâ m Duy Thiếp và o hầ u. Vua đợ i vắ ng 2 bên, bả o rằ ng : “Ta nố i
nghiệp lớ n, đến nay 7 nă m, sớ m tố i chă m lo, khô ng dá m nhà n rỗ i. Gầ n đâ y bị bệnh, nay
mệt lắ m rồ i, nghĩ đến nghiệp lớ n củ a tổ tô ng giao phó và o mình, ta khô ng thể khô ng
nghĩ sẵ n chí kế củ a xã tắ c. Cá c con ta, Hồ ng Bả o tuy lớ n, nhưng là con vợ thứ , mà lạ i ngu
độ n, ít họ c, chỉ ham vui chơi, khô ng thể để cho kế thừ a nghiệp lớ n đượ c. Hoà ng tử thứ
hai là Phướ c Tuy cô ng((1) Phướ c Tuy cô ng : dướ i 3 chữ nà y nguyên thư xoá đen đi, là
do kiêng tên Tự Đứ c.1) thô ng minh, nhanh nhẹn, chă m họ c, giố ng như ta, có thể nố i ngô i
hoà ng đế. Trướ c đây ta đã tay phê và o di chiếu để trong cá i ố ng rồ ng, nay giao cho cá c
ngươi kính cẩ n phong kín, vạ n nhấ t ta có mệnh hệ nà o, thì tuyên bố ngay để cho thầ n
dâ n trong ngoà i đều biết ta sở dĩ cẩ n thậ n chọ n ngườ i nguyên lương là cá i ý lo sâ u nghĩ
xa. Cá c ngươi đều là đạ i thầ n củ a nướ c, chịu â n sâ u nghĩa nặ ng, nên đem tấ m lò ng giú p
ta mà giú p tự quâ n. Phả i kính cẩ n thay, chớ bỏ mệnh lệnh củ a ta !”. Các đạ i thầ n đều
chả y nướ c mắ t khó c, rồ i lui ra. Ngoà i triều đình khô ng ai biết. Rồ i viện Thá i y ngà y dâ ng
thuố c thang, khô ng khỏ i. Hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng và cá c hoà ng tử sớ m hô m
chầ u chự c hai bên ; đạ i thầ n Trương Đă ng Quế chự c ở Tả hữ u vu để thỉnh an. Ngà y Quý
Mã o, bệnh rấ t nặ ng, vua mấ t ở chính điện cung Cà n Thà nh, thọ 41 tuổ i : Hoà ng tử ,
hoà ng nữ tấ t cả 54 ngườ i (hoà ng tử 29, hoà ng nữ 25), ngà y hô m ấ y, hoà ng thâ n và các
quan vă n võ đều ở đấ y. Tuyên di chiếu ở điện Cầ n Chính. Chiếu rằ ng :

“Từ đờ i cổ , nhữ ng bậ c thá nh đế, minh vương, hiền chú a, khô ng ai là khô ng cẩ n thậ n về
việc chọ n đặ t chủ tể thừ a tự , trong lú c để lạ i nhữ ng việc to lớ n gian nan, trọ ng xã tắ c ở
chỗ là m rỡ rà ng đờ i trướ c, yêu thiên hạ ở chỗ để phá p độ cho đờ i sau. Ta là ngườ i bạ c
đứ c, chịu mệnh trờ i cho, Tổ khả o để lạ i, thố ng trị nướ c Đạ i Nam đến nay đã 7 nă m :
nghiêm cẩ n như dâ y cương đã mụ c mà kìm 6 ngự a, ngà y mộ t cẩ n thậ n hơn, khô ng dá m
rỗ i rã i vui chơi. May nhờ trờ i và tổ tiên giú p cho, ghi nhớ trong lò ng nhữ ng lờ i Hoà ng
khả o dạ y bả o. Sử a sang mọ i việc, mộ t bụ ng chă m lo, muô n dâ n đượ c yên. Nố i đượ c vũ
cố ng : nướ c Châ n Lạ p đến chầ u, nộ p lễ cố ng ; chấ n hưng vă n trị : hai khoa thi Hương thi
Hộ i cù ng mở luô n nă m. Thanh giá o chiêu tuyên : hai nướ c Thuỷ Xá , Hoả Xá và o hà ng
phiên phụ c. Lấ y â n lễ hậ u đã i nhữ ng ngườ i hiền lương, cá c quan đầy cả triều đình.
Trong ấ m ngoà i yên, nă m đượ c mù a, nướ c sô ng thuậ n. Thế mà nă m nay nướ c lũ về mù a
thu, sô ng Nhị Hà ở về cá c tỉnh Hà Nộ i, Bắ c Ninh, Nam Định, nhữ ng việc nguy hiểm kế
tiếp nhau xả y ra, đê sô ng vỡ lở ! Ta nghĩ đến tình cả nh củ a dâ n, khô n xiết lo sợ ! Trù tính
nghĩ ngợ i, may mà dâ n ở xa chỗ đê vỡ , lạ i hạ p long đượ c ngay. Khô ng đến nỗ i tai hạ i,
dâ n đượ c yên ở . Nhưng ta vì dâ n phả i lo liệu trướ c. Phá i ngự sử đến ngay hộ i đồ ng vớ i
quan địa phương khá m rõ , tuỳ từ ng nơi mà phá t chẩ n hoặ c bá n thó c gạ o cho dâ n, để đỡ
cho dâ n ă n. Vả lạ i, mấ y nă m việc biên phong phương Nam hơi thư đượ c lo nghĩ, thì ngà y
nay nạ n nướ c lụ t ở phương Bắ c, cà ng thiết tình hoà i. Lạ i tưở ng nhớ Dao Cung((1) Dao
Cung : cung Hoà ng thá i hậ u.1) đứ c tố t, ngà y mộ t thương tâ m. Gắ ng tinh thầ n nghĩ đến
dâ n nham((2) Dâ n nham : lò ng nham hiểm củ a dâ n.2), cà ng thêm mỏ i mệt ! Ngà y mồ ng
5 thá ng 8, ta khô ng đượ c mạ nh, đến mồ ng 9 hơi đỡ , mồ ng 10 ngự điện coi chính trị
xong, khi về cung, bệnh lạ i tă ng ! Luô n đến thá ng 9 đâ y, chuyển thà nh trầ m trọ ng !
Nhưng mà ngà y ngà y cá c quan tâ u việc đều chuẩ n cho tiến trình, gượ ng bệnh tuỳ phê
từ ng việc, khô ng để đọ ng lạ i chú t nà o. Vả lạ i, nhậ n trá ch nhiệm trị nướ c yên dâ n, cò n
hơi thở ngà y nà o thì việc nướ c tình dâ n đều phả i thoả biện ngà y ấ y, có dá m dự a và o cá i
gố i để là m ra mỏ i mệt khô ng chă m việc đượ c đâ u ! Chỉ duy lò ng trờ i khó tin, vâ ng mệnh
khô ng thườ ng, cho nên sợ uy trờ i mà phả i giữ gìn. Ngà y hô m ấ y bệnh chuyển nặ ng dầ n
lên ! Sau khi ta muô n tuổ i, để tờ di chiếu lạ i, lấ y Hoà ng tử thứ hai, Phướ c Tuy cô ng là
ngườ i có họ c mà giố ng như ta, có thể nố i đượ c nghiệp lớ n lên ngô i hoà ng đế. Tự quâ n,
ngươi nên nghĩ đến liệt tổ mở mang ra nghiệp trung hưng khó nhọ c, liệt tô ng giữ thà nh
nghiệp chấ n hưng trị đạ o khô ng phả i là dễ, kính trờ i, bắ t chướ c tổ tô ng, chă m chính sự ,
yên dâ n, thâ n ngườ i hiền, lo toan việc trị nướ c, giữ lấy điều thiện, hậ u vớ i ngườ i thâ n,
đừ ng cho điều thiện là nhỏ mà khô ng là m, đừ ng cho điều á c là nhỏ mà cứ là m ; phà m
việc phả i theo phá p độ trướ c, giữ lâ u khô ng trá i lỗ i gì. Lạ i chuẩ n cho cố mệnh lương
thầ n là Trương Đă ng Quế, đạ i thầ n là Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Tri Phương, Lâ m Duy Thiếp
đều sung là m phụ chính đạ i thầ n. Vả lạ i, Trương Thá i bả o hai lầ n nhậ n mệnh lệnh khi
nhà vua tự a ghế gầ n mấ t, giú p ta mưu tính việc chính trị, đã lâ u nă m đến nay, dâ n yên,
nướ c trị, vă n thịnh, vũ thà nh, nên đem lò ng trung lương ấ y giú p nướ c yêu vua để thờ ta
cũ ng đem lò ng ấ y giú p tự quâ n là m kế trị an lâ u dà i. Vũ , Lâ m, Nguyễn ba ngườ i tri ngộ
vớ i ta, bá o nướ c giú p vua, giã i tỏ lò ng trung thà nh cầ n mẫ n, là m châ n, là m tay, cá c ngươi
nên trên giú p tự quâ n nhữ ng chỗ thiếu só t, dướ i chính kỷ cương triều đình, khiến cho
thiên hạ yên như thá i sơn bà n thạ ch. Thậ t là khô ng phụ lờ i dặ n â n cầ n trong lú c hơi tà n
mà lo toan để bá o ơn nướ c đó . Thâ n nhâ n và bọ n con chá u ta, đều độ i ơn trờ i và tổ tô n
để Phướ c cho, đều nên hết lò ng trung để bá o ơn sâ u tá c thà nh củ a Hoà ng tổ , Hoà ng
khả o ta, mong khô ng thẹn cho dò ng dõ i nhà vua. Trong thì khanh tể, bộ , viện, ngoà i thì
tuầ n tuyên, tư mụ c cá c quan vă n võ lớ n nhỏ đều phả i giữ chứ c sự củ a mình, quan to thì
giữ phép, quan nhỏ thì thanh liêm, trị nướ c lo việc cho vua, yên dâ n giú p trị, để hưở ng
Phướ c nướ c nhà lâ u dà i. Vậ y bá cá o rộ ng ra để đều đượ c nghe biết. Thiệu Trị nă m thứ 7
[1847] thá ng... ngà y...” (chỗ ngà y thá ng cò n để trố ng).

Hoà ng tử thứ hai là Phướ c Tuy cô ng khó c lạ y vâ ng mệnh, lạ i đến điện Cà n Thà nh, lạ y
nhậ n ấ n và ng, ấ n ngọ c truyền quố c và á o hoà ng bà o muô n nă m nố i ngô i. Lễ xong, hoà ng
thâ n, Tô n nhâ n phủ , vă n võ cá c quan dâ ng tờ khuyến tiến. Ngà y Giá p Thìn đem lệnh Chỉ
bá cá o trong Kinh ngoà i tỉnh rằ ng :
“Đạ i hà nh hoà ng đế ((1) Đạ i hà nh hoà ng đế : mộ t vua vừ a mấ t đi mà chưa đặ t tên thuỵ
và miếu hiệu thì gọ i chung là “Đạ i hà nh hoà ng đế”.1) se mình, ngà y 17, tuyên triệu cố
mệnh lương thầ n là Trương Đă ng Quế, đạ i thầ n là bọ n Vũ Vă n Giả i, Nguyễn Tri Phương,
Lâ m Duy Thiếp và o hầ u, thâ n ban tờ di chiếu châ u phê, cho ta nố i ngô i hoà ng đế, tự a
ghế ngọ c ban mệnh lệnh, tính đến xã tắ c trướ c, nên ngà y thá ng trong tờ chiếu chưa viết
rõ . Ngờ đâ u giờ Sử u ngà y 27, Tiên đế lên chầ u trờ i. Than ô i ! Đau lắ m thay ! Ngà y hô m
ấ y, quầ n cô ng và cá c quan đều ở đó , phụ ng mệnh tuyên tờ di chiếu ở điện Cầ n Chính. Ta
cò n tuổ i trẻ, khó c lạ y vâ ng nhậ n. Lễ xong, Tô n nhâ n phủ và vă n võ bá ch quan cù ng lờ i
khuyến tiến. Ta lo thương ở nơi tang tó c, ruộ t đau như cắ t, chỉ nghĩ sự phó thá c là trọ ng,
nên khô ng dá m chố i từ , trô ng lên tuâ n theo mệnh lệnh để lạ i, bớ t sự đau thương, thuậ n
việc quyền biến, dướ i theo lò ng dâ n, chọ n ngà y tố t, lấ y ngà y mồ ng 3 thá ng 10 lên ngô i
hoà ng đế. Rồ i theo lễ chế đờ i cổ , là m lễ để tang 3 nă m. Chế độ để tang có thứ bậ c khá c
nhau. Nhữ ng cô ng việc nên là m sẽ do đình thầ n và bộ Lễ nghị chuẩ n thi hà nh”.

Ngà y Canh Tuấ t, là m lễ Thà nh phụ c. Ngà y Canh Thâ n, để tử cung ((1) Tử cung : quan tà i
liệm xá c vua.1) ở điện Long An. Thá ng 11, ngà y Nhâ m Dầ n, dâ ng tô n hiệu là Thiệu thiên
Long vậ n, Chí thiện Thuầ n hiếu, Hoan minh, Tuệ đoá n, Vă n trị Vũ cô ng, Thá nh triết
Chương hoà ng dế, duệ hiệu ở nhà tô n miếu là Hiến Tổ .

Nă m Tự Đứ c thứ 1 [1848], thá ng 5, ngà y Bính Thâ n, Ninh lă ng ((2) Ninh lă ng : tiếng tô n
trọ ng ngà y trướ c quen dù ng để chỉ việc an tá ng vua chú a.2) ở nú i Thuậ n Đạ o, là m toạ i lễ
((3) Toạ i lễ : lă ng nhà vua, bên ngoà i cá i hầ m để quan tà i có là m đườ ng bá nh xe đi gọ i là
“toạ i đạ o”..., khi đặ t quan tà i lên toạ i đạ o thì đẩ y và o trong hầ m.3), gọ i là Xương lă ng.
Nă m thứ hai, thá ng 11, ngà y Mậ u Thâ n rướ c thầ n chủ lên là m lễ phụ ((4) Lễ phụ : rướ c
thầ n vị nhữ ng vị mấ t sau lên phụ thờ và o tổ miếu.4) và o nhà thế miếu ; khi thầ n vị đã
rướ c lên, là m lễ phụ và o điện Phụ ng Tiên ((5) Phụ ng Tiên : điện đã thờ Gia Long và
Minh Mệnh.5).

Nhà vua ((6) Nhà vua : đâ y chỉ Thiệu Trị. Nó i lạ i cá c cô ng đứ c củ a Thiệu Trị khi cò n
số ng.6), vớ i tư chấ t thá nh minh, giữ vậ n hộ i thịnh trị, chă m lo mộ t lò ng, sử a sang tră m
việc, kính vâ ng giao miếu, thừ a hoan chố n đình vi, lấ y ơn hoà tô n tộ c, lấ y lễ đã i quầ n
thầ n, chia ra tà o, cụ c, phâ n biệt đẳ ng uy mà nghiêm chỉnh chỗ quan kỷ, ứ c chế ngoạ i gia,
ră n kẻ hầ u cậ n mà trong sạ ch chính sự trong cung, lấ y thêm giả i ngạ ch để nâ ng vă n
phong, mở khoa thi võ để khuyên sĩ khí, là m việc khá nh tiết ban â n huệ, lầ n lượ t đến
hơn tră m điều, cô ng bằ ng việc ngụ c, khoan việc hình, toà n hạ t kể đến nghìn vạ n, cho
nên vă n giá o trà n rộ ng đến bố n biển, vũ cô ng phụ c cả Man hoang, điềm là nh ứ ng cả
mươi phầ n, hộ khẩ u lên đến 100 vạ n. Ô i, tố t lắ m thay ! Nhữ ng khi rỗ i việc, lưu ý đến
nghệ vă n, trong khoả ng 7 nă m là m ra 4 tậ p thơ thá nh chế, 2 tậ p vă n, cù ng cá c tậ p Cổ
kim thể cách, Tà i thà nh phụ tướ ng, đều để giã i tỏ nhữ ng nghĩa ẩ n vi, phá t triển nhữ ng
nghĩa huyền diệu, khô ng phả i nhữ ng ngườ i chương cú tầ m thườ ng dò m đượ c mộ t phầ n
muô n. Đến khi tự a ghế ngọ c truyền mệnh lệnh lạ i, â n cầ n dạ y bả o, mộ t thiên di chiếu, an
tườ ng tĩnh định, tuy nhữ ng ý củ a thá nh đế minh vương đờ i cổ truyền thụ tinh vi cũ ng
khô ng hơn đượ c.