Matematyka 3 Podręcznik

2012
nowa podstawa
programowa
Marcin Kurczab
Elżbieta Kurczab
Elżbieta Świda
Matematyka
Podręcznik do liceów i techników
klasa 3.
t::::EJI Ofic yna Edukacyjna* Krzysztof Pazdro

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego
h d spraw
oświaty i wyc owama 1 wpisany do wy kazu podręczmków przez n acza n0 h
· · ·
c
·
kształce nia ogólnego do nauczania matematyki, na podstawie opin ii rze czozn y do

· awcow··
' ki h
,
dr. Macieja Bryns ego, pro f. dr. a b. rr

1ad eusza S tam sza, dr Ewy Ogłoz .
y
Zakres kształcenia: rozszerzony
Etap edukacyjny: IV
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne
Rok dopuszczenia: 2014
Numer dopuszczenia/Numer ewidencyjny w wykazie: 563/3/2014
Projekt okładki
Stefan Drewiczewski, FPstudio
Rysunki i łamanie
Eryk Krawczyński
Redaktor
Jan Baranowski
© Copyright by Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro Sp. z o.o.

Warszawa 2O14 r.
Druk i oprawa
DRUK-SERWIS Sp. z o.o.
ul. Tysiąclecia 8b 06-400 Ciechanów
,
Wydanie Il, Warszawa 2015 r.
Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro Sp. z o.o.

ul. Kościańska 4, 01-695 Warszawa
www.pazdro.com.pl
e-mail: pazdro@pazdro.com .pl
ISBN 978-83-7594-091-6
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Funkcja wykładnicza i funkcja logarytmiczna
Potęga o wykładniku rzeczywistym - powtórzenie 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcja wykładnicza i jej własności . . 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przekształcenia wykresu funkcji wykładniczej. Rozwiązywanie zadań

z zastosowaniem wykresów funkcji wykładniczych .20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Równania wykładnicze . 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nierówności wykładnicze 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zastosowanie równań i nierówności wykładniczych

w rozwiązywaniu zadań . 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
L ogarytm - powtórzenie wiadomości. 40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcja logarytmiczna i jej własności 44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przekształcenia wykresu funkcji logarytmicznej.

Rozwiązywanie równań, nierówności oraz układów równań
z zastosowaniem wykresu funkcji logarytmicznej . . . . 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Równania logarytmiczne . . . 52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
' ' . 1oga rytm1czne ............................................... 58
N1erownosc1
.
Równania i nierówności loga:ryt.miczno-vvykładniczo-potęgowe............. 64

Zastosowanie równań i nierówności logarytmicznych
w rozwiązywaniu zadaf1 . 68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji logarytmicznej

do rozwiązywania zadaft umieszczonych w kontekście praktycznym 72 . . . . . . . .
2. Elementy analizy 1natematycznej

Powtórzenie i uzupełnienie wiadomości o granicach ciągów . . . . . . . . . . . . . . . .76
Granica funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Obliczanie granic funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Granice jednostronne funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Granice funkcji w nieskończoności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Granica niewłaściwa funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „ . . . . . . . . . . • 100
Ciągłość funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Ciągłość funkcji w zbiorze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 112
Asymptoty wykresu funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Pochodna funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Funkcja pochodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 136
Styczna do wykresu funkcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Pochodna funkcji a monotoniczność funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Ekstrema lokalne funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Największa i najmniejsza wartość funkcji w przedziale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 4
Badanie przebiegu zmienności funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Zadania optymalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 8
3. Geometria analityczna
Wektor w układzie współrzędnych.Współrzędne środk
a odcin ka
Kąt między niezerowymi we ktoram1
· · · . . „
.. 18
· ·
. . . . . . . . . . . . ·
. . . . .
6
. . . .
Równanie kierunkowe prosteJ...........................

. . .
..
· · · · ·
· ·
.. 1
·
...... .
· .
, .
·
92
·
Rowname ogólne prostej . ..

· · · ·
..198
· · · ·
. . . . . . . . . . ·
. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .
Kąt między prostymi .........................................

. .
. 2
· · · ·
· · ·
.. 02
·
·
.
0dległość punktu od prostej.Odległość między dwiema

. · ·
· 2 0a
· ·
prosty m i
· · · · ·
ro, wnoległymi .......................................... .

• • • „ • ·
Pole trójkąta. Pole wielokąta .

• • · ·
2 16
· · · ·
· ·
·
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ·
. . . . . . . .
:::
. . . . .
R ów nanie okręgu. Nierówność opisująca koło ....... .... .....

·
4·
· · · ·
· · · ·
22
- 2 28
· · · · ·
Wzajemne położenie prostej i okręgu.Styczna do okręgu

· ·
· ·
Wzajemne położenie dwóch okręgów ..........................

. . . . . . .
::: .236 · · · · · · ·
Jednokładność.Jednokładność w układzie współrzędnych .

Zastosowanie analizy matematycznej w rozwiązywaniu zadań
. . . . . . ::::··· -�44
. .
· · · ·
So
.. .
z g eometrn anal"1 tyczne1 . . . ...256
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
4. Kombinatoryka i rachunek prawdopodobieństwa

Re �ła mnożenia i reguła dodawania . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..264. . . . . .
_
War1ac1e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 8
. . . .
. . . . 272
. . . .
Permutacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .. . . 277
. .
Kombinacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . .
Kombinatoryka - zadania różne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. ..282 . . . .
. . ..288
.
Doświadczenie losowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . .
. 292
.
Zdarzenia. Działania na zdarzeniach . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..... .. . . . . . . . . . . .
. . 2 94
.
Określenie prawdopodobieństwa . . .
3
. . 00
. . . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. . . . . . . . . . . . . .
Prawdopodobieństwo klasyczne . . . . .
. .. 3308
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
. .
Doświadczenia losowe wieloetapowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .... . . . . . . . . . .
. . . . .. . 12
Prawdopodobieństwo warunkowe . .318
. . . · · ·
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
.
Twierdzenie o praw dopodobieństwie całkowitym 3
. · · ·
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
........ . · 22
N.1ezaI eznosc zd arzen' ..............................
· · · · · ·
. . . ·
. . . .
' '
5. Elementy statystyki opisowej .

entowama danych 3
Podstawowe pojęcia statystyki. Sposoby prez .._ 28
zeb rany ch w wyniku obserwacji statysty
cznej :: 33
· · · ·
· · ·
2
· · · · ·
· · · · · · · · · ·
. . .
,336
:
.
·
.
· ·
..
· · ·
Średnia z próby .. . 4
· · ·
· · · · · · ·
· · · · · · · · · · ·
· · · · · · · · · · · ·
. . . · · · · · · ·
. .
·
3
Mediana z próby i moda z próby .
·
... 0
· · · ·
· · · · ·
· · · · · ·
· · · · · · · · ·
. · · · · · · · ·
. .
.
. . . . .
· · ·
e
·
Wariancja i odchylenie standardow

· ·
· · ·
· · · ·
· · · · · · ·
. . . . .
. . . .
34 4
. .
6. Geometria przestrzenna · .... ..
i ..
· ·
Płaszczyzny i proste w przestrzen

· ·
· · · ·
· '. · ·
· · · · · · · ·
35 2
· · · · · · · · ·
Rzut równoległy na pła szc zyz nę. Rys owa nie figu r płaskich
.......
.. . . .
zyz nę :
�
· ·
na pła szc
· ·
w rzucie równoległ ym
· · · ·
· · · ·
· · · · · · · ·
584
. . · ·
zyzn w przestrzem. 6
Prostopadłość prostych i płaszc . .. .
·
.
.
. .
368
. .
. .
. .
. .
znę·
Rzut prostokątny na płaszczy
· · · ·
· · · · ·
. . ..
· · · · · ·
· · · · · · · · ·
· · · · · · ·
7z
.
.. . 3
.
ch prostopadłych
. .
·
sty
· ·
pro .
·
ech
·
trz
· · · ·
e
·
.
·
:::
·
eni
· · ·
dz 0
·
Twier
· .
....... . ..
.
ną. Kąt dwuścienny ....

.
zyz
.
pła szc
.
stą a ..
.
K ąt międ zy pro · · ·
. . .
· · ·
· · ·
Gra n i astosłupy
· · · · · ·
· · · · · ·
· · · · · · · ·
· · · · · · ·
· · · · · ·
. · · ·
Ostrosłupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
380
Siatka wielościanu. Pole powierzchni wielościanu . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
390
Objętość figury przestrzennej. Objętość wielościanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Przekroje wielościanów- konstrukcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 404
Przekroje wielościanów- zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 408
Bryły obrotowe. Pole powierzchni brył obrotowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.414
Objętość brył obrotowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Zastosowanie analizy matematycznej w rozwiązywaniu zadań
z geometrii przestrzennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Skorowidz ważniejszych terminów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.440
Odpowiedzi do zadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

Wstęp
Książka zamyka serię podręczników dla uczniów szkół średnich przygotowują

cych się do matury w zakresie rozszerzonym.
W pierwszym rozd ziale przypominamy i utrwalamy wiadomości dotyczące
działań na potęgach i logarytmach. Wprowadzamy pojęcie funkcji wykładniczej
i funkcji logarytmicznej. Uczymy rozwiązywać równania oraz nierówności wy
kładnicze i logarytmiczne. Pokazujemy ich zastosowanie w rozwiązywaniu zadań,
w tym również zadań praktycznych. Rozdział drugi poświęcony j est elementom
analiz y matematycznej. Omawiamy w nim pojęcie granicy funkcj i i własności funk
cj i ciągłych. Następnie zajmujemy się pochodną (głównie wielomianów i funkcj i
wymiernych) i zastosowaniem pochodnej w rozwiązywaniu zadań. Do zastoso
wań pochodnej powracamy jeszcze w rozdziale dotyczącym geometrii analitycznej
i w rozdziale dotyczącym geometrii przestrzennej . W trzecim rozdziale porządku
j emy i uzupełniamy vviedzę dotyczącą geometrii analitycznej na płaszczyźnie. Poru
szamy m.in. zagadnienia dotyczącP. v;ektorów, równania prostej i równania okręgu.
Kolejny rozdział składa sit;: z dvvór.:h zasadniczych części. W pierwszej omawiamy
metody zliczania obiektów w prostych i bardziej złożonych sytuacjach kombina
torycznych. W drugiej - zajmujemy się rachunkiem prawdopodobieństwa, w tym
prawdopodobieństwem warunkowym i niezależnością zdarzeń. Następnie oma
wiamy główne parametry statystyczne oraz ich interpretację. Ostatni rozdział za
wiera usystematyzowanie i uzupełnienie wiedzy dotyczącej figur przestrzennych.
Przy okazji przypominamy wiele informacj i z geometrii płaskiej i trygonometrii.
Każdy temat kończą zadania do samodzielnego rozwiązania (zatytułowane
Sprawdź, czy rozumiesz).

Na końcu podręcznika znaj dują się odpowiedzi do większości zadań oraz skoro
widz ważniejszych terminów występujących w podręczniku.
Autorzy
8
1.
Funkcja wykładnicza
i funkcja logarytmiczna
Potęga o wykładniku rzeczywistym - powt órzenie
W klasie pierwszej poznałeś definicję potęgi o podstawie różnej od zer a i wykład.

niku całkowitym ujemnym:
1
• a-n z �r.�, gdzie n E N+ i a ER - {O}.
Wiesz, że można określić potęgę o dowolnym wykładniku wymiernym:

m
• an
z
=
def.
(*1)m, gdzie a;::: O, n E N - {O, 1}, m E N+
-� 1
• a n
z
=
def.
-�
, gdzie a> O, n E N - {O, l}, m E N+.
an
Dowiedziałeś się również, że istnieje potęga o podstawte dodatniej i wykładniku
rzeczywistym oraz prawdziwe jest następujące twierdzenie dotyczące działań na
potęgach.
• Jeśli a, b są dodatnimi liczbami rzeczywistymi, x,y- dowolnymi liczbami rzeczy-
wistymi, to:
1) ax. a>'= ax+y
2) ax: aY = ax -y
3) (axy = ax·y
4) ax· lf =(a· bY
5) :: (: J =
.
Poniższe przykłady pomogą Ci powtórzyć i utrwalić wcześniej zdobytą wiedzę
Przykład 1.
-7 2 -
3 3 6
15 . 59 + 2. 51 0 + 3.
Obliczymy, ile procent liczby stanowi liczba _s
625·56 3
Oznaczmy pierwszą liczbę przez a, drugą - przez b. Mamy:
a=
15. 59 + 2 . 5 0
1
625 . 56
= 3. 5. 59 +
54 . 5 6
1
2 .5 0
=
3. 510
1
5 0
2. 510 - 5. 510
+
-
5
10
= 5
Potęga o wykładniku rzeczywistym - powtórzenie 9
Otrzymaliśmy:
1
a= 5 oraz b -
3'
=
więc
1
b 3 1 1 100 2
= = =
% 6 - %.
5 15
- -- =
a 15 15 3
2
Liczba b stanowi 6 o/o liczby a.
3
Przykład 2.
1 ( � --3 1
3
Obliczymy wartość wyrażenia 9·2 . 3

J - 814 .
3
( y 3� ( !
2
�-
1 1 \-
92. 3 I -s14 ::: ...Jf;?, .i 2! · s1)3= 3· 3 � -33

.l, 3 -(\/ = 3. -27 = -25
8) \ 8 / 27 3
Wartość wyraże11ia 1e;:;.-. równa -25.
Przykład 3.
Zapiszemy podane wyrażenia w postaci potęg, których podstawą jest liczba natu
ralna:
7 s
a) 5· 32 - 6 32 ·
b) �5�5�
Ad a) Zauważ, że 6 = 2 · 3, zatem
?_ � 7 �+I 7 7
?_ �
5. 32 - 6 . 32 = 5. 32 - 2. 3 . 32 = 5. 32 - 2 . 32 = 5. 32 - 2 . 32
Korzystamy z prawa rozdzielności mnożenia względem odejmowania i wyłączamy

wspólny czynnik poza nawias:
7 7 7 7 9
5. 32 - 2. 32 = 32 . ( 5 - 2) = 32 . 3 =32
Ad b) Dane wyrażenie zapisujemy za pomocą potęg:

r ]O
�� -=-� �� ---
1. Funkcjo wykładnicza i funkcjo logarytmicz na
Przykład 4.
Wiadomo, że 2,51 jest przybliżeniem liczby 10°.4 z zaokrągleniem do dwóch ..1sc
rn 1e
_:!
po przecinku. Wyznaczymy przybliżenie liczby 10 5 z zaokrąglen ie m do
dWoch
,
miejsc po przecinku.
Zauważamy, że:
10
3
5 = 10°·4: 101, zatem
3
10 s -::::: 2,51: 10 = 0,251�0,25

]
Liczba 10 5 jest równa w przybliżeniu 0,25.
Przykład 5.
312 - 36 +
Porównamy liczby:
a) 21s oraz 29
b)
( ) oraz [(3- ../2) (3+../2)Jj]Jj
4F3 2 ·
c) 3 2 oraz
J3 J3
" z
F3
.
Ad a) Zapisujemy liczbę 312 - za pomocą liczby zis

, korzystając ze wzoru 3' na
312 - =(36)2-(29)2 =(36 -

potęgę potęgi i wzoru skróconego mnożenia na różnicę kwadratów. Otrzymujemy:
zrn 29 )(36
Teraz wystarczy oszacować wartość wyrażenia 36-

29) +
Wyrażenie 36 -
29.
conego mnożenia a3-b3 =( a - b)( a2+ab+b2). Mamy:

29
zapisujemy w postaci różnicy sześcianów i stosujemy wzór skró
36 - (32)3-(23)3 = 93-83 = (9 - 8) . (92+9 . 8+82) 92+9 . 8 + 82

Zatem liczba 312 -
1
jest większa od liczby 36+
29 = = >
zis 29.
Ad b) Najpierw pierwszą liczbę zapisujemy w postaci potęgi o podstawie 2.

J3 Jj.Jj 3
- -
( 4F3 )2 =
4 2 = 42 = 23
yn
Teraz drugą liczbę zapisujemy w prostszej postaci, korzystając ze wzoru na il,o cz.
. nicę
potęg o tych samych wykładnikach oraz ze wzoru skróconego mnożenia na roz
kwadratów.
[(3-Fz)"'. (3+Fztr {[(3-Fz). (3+Fz)rr = =
= [32 - (Fz)'J' = ( 9- ) 2 ' = 73
23 < 73
.
• A
"
Potęga o wykładniku n:eczywistym - powtórzenie 11
J3
Liczba
[ { 3-.J2)J3 { 3+.J2)J3
·
]JJ jest większa od liczby (4 ./?. ) 2 •
Ad c) Liczby 3J2 i 2J3 są dodatnie. Podnosimy obie liczby do potęgi J3 i otrzymu

jemy:
(3J2)J3 3./6= oraz (2J3)J3 = 23 = 8

Wiadomo, że
J6 > 2 (bo J6 > .J4 ), więc 3J6 > 9, zatem (3./2) (2!3)
fi > J3, czyli
3J2 2J3
>
Liczba 3J2 jest większa od liczby 2J3 .
Przykład 6.
Wykażemy, że liczba ( 4 - 2 · ) (
3; ; - 4 + 2 · 3% J� jest liczbą całkowitą.
Zamieniamy potęgi na pjerwiastki, wówczas dana liczba ma postać
�4-2)3 -/4� 2J3.

Zauważmy, że jest to liczba ujemna, bo
�4-2J3 �4+2J3 <
Oznaczmy daną liczbę przez x i obliczmy kwadrat tej liczby x, korzystając ze wzoru
skróconego mnożenia (a-b)2= a2- 2ab +b 2• Mamy:
x2 (�4-2../3-�4+2../3)'
= =
= (�4-2../3)' -2�4- 2../3. �4+2../3+(�4+2../3)' =
= 4-2)3 -2 �( -2J3)( 4+2J3) + 4+2../3 =

. 4
= 8-2�42 -( 2J3 f 8-2"'16-12 8- 2J4 8-4 = = = = 4
Otrzymaliśmy, że x 2 4i -2.
(4-2. )i (4 + 2 )�
= x < O, więc x =
1 .!
Liczba 32 - . 32 jest równa -2, jest więc liczbą całkowitą.
„
· j_un_k_c�p _w�g�a _ry_tm �zk _n_a�----
. �Fu�n�k�cp=-=w�yk�ro=d�n�ic�za�1�
12��1�
--
Przykład 7.
Udowodnimy, że liczba {/9+ J8o + {/9 - J8o jest równa 3.

Oznaczamy daną liczbę jako x i otrzymujemy równanie:
X= 19+J8o +19-J8o
Podnosimy obie strony równania do sześcianu (po prawej stronie s tos uj emy zór
W
skróconego mnożenia (a+ b)3=a3 +3a2b+3ab2 + b3) .
x'= (�9+J8o + �9-J8o)'
x'=9+J8o +3· q(9+ JBo)'. �9-.J8o +3. �9+..f8o · �(9-J8o)' +9-.fsO
Następnie korzystamy z prawa działań na pierwiastkach � ifb = if;;b i otrzy mu
·
jemy:
x3 18+ 3q(9+ .JBof (9-.JBo) +3q(9+ .JBo) (9 - JBDf

=
Zauważ, że wyrażenia podpierwiastkowe możemy zapisać.,,.._, prostszej postaci, ko

rzystając ze wzoru skróconego mnożenia na różnicę kwadratów:
(9+JBOY (9-JBO)= (9 J80)(9+ JBD)(9-J80) (Y J80)cs1-soJ =9+J80

+ = +
Podobnie można stwierdzić, że (9+ J80 )(9- .J8o )2 9- Jao

= [sprawdź!).
Otrzymujemy równanie:
x3= 18+ 3�9+J80 +3�9-JBO

x3= 18+3(�9+J80 +�9-JBO)
Ale �9+J80 +�9-JBO = x, więc równanie ma postać x3= 18+ 3x, czyli
x3-3x-18 =O
ów.
Lewą stronę równania rozkładamy na czynniki metodą grupowania wyraz
Mamy:
x3 -9x+6x-18=O
x(x2 - 9) + 6(x- 3) =O
X(X-3) (X+ 3) 6 (X- 3) Q
+ =
(x- 3)(x2+ 3x+ 6) =O, stąd

x - 3 =O lub x2 + 3x + 6 =O
x 3= (� < O - równanie sprzeczne)
Jedynym rozwiązaniem otrzymanego równania jest liczba 3.
Zatem liczba mająca postać �/9 + .J80 + {.fg - J80 jest równa 3, co koi1czy dowód·
Potęga o wykładniku rzeczywistym - powtórzenie 13
Przykład 8.
.
Doprowadzimy wyrazeme
. .
(-X
4 - x3-3
27 -2 1
X 3 + 3x3 + 9
- 1 J •
x- 27
-
1
X 3 -1
. . .
do naJprostszeJ postaci.
Dziedziną wyrażenia j est (27, +oo). Najpierw wykonuje

zbiór (O, 1) u (1, 27) u
my odejmowanie ułamków w nawiasie. Ponjeważ ułamki mają różne mianowniki,
należy sprowadzić j e do wspólnego mianownika. Zauważ, że wspólnym mianowni
kiem tych ułamków j est x- 27, bowiem
X -27 = ( ) J -33 ( i -3 )( J = X + 3) + 9 )
1
Mnożymy licznik i mianownik odjemnika przez x3 -3 i otrzymuj emy:
4 X 3
�
! X 27 I
3
(
-- 4
1 (x� - 3 )2 X
- 27
-27 --y--·--r---- 1·-y---=J-;=_27-
(
·-
-27
=
1
1
X
+3x:� +9) 1
x3 -1
X
x�� x"'
\
-·
( 3)2
4 - x� -
L.7
-1·---
X ··-
==
4 - rl·x� -- )
3 2
=
( )
22 - x� - 3 2
=
x-27
1
„ ________
1
=
x3-1 x3 -1 x3-1
-
x3-1 x3-1
Wyrażenie to po uproszczeniu ma postać 5 - � ,o ile x E R+ - {l, 27}.
Sprawdź, czy rozumiesz
l
. Oblicz warto ść wyrażenia [( �) J -' +3 · 4-% + 64i - (-2)' .
2. Przedstaw liczbę �81ifi7 w postaci potęgi o podstawie 3 i wykładniku wy

miernym.
3. Porównaj liczby a = (3-� 1r + :� . oraz b = l
( 6 -20� J -(6 20� J

1 1
4. Wykaż, że liczba + j est liczbą całkowitą.
5. Wykaż, że 138 + ../1445 + 138 -../1445 = 4.

14 1. Funkcja wykładnicza i funkcja logarytmiczna
Funkcja wykładnicza i jej własności
Wiesz, że można obliczyć potęgę o dodatniej podstawie i dowolny m wyk

ład 1
rzeczywistym. Zatem dla liczby dodatniej a (a > O) i dowolnej liczby rzeczyW � � .
is
(x E R) istnieje liczba a·\ Ta wiedza pozwala wprowadzić określenie nowej � fun�I
C]I
zwanej funkcją wykładniczą.
r Definicja 1.
Funkcją wykładniczą nazywamy funkcję, którą można opisać wzorem y == ax
'
gdzie x E R oraz a jest ustaloną liczbą rzeczywistą dodatnią (a > O).
Rozważmy trzy przypadki ze względu na podstawę potęgi.
I przypadek a E (O, 1)
y
8 (1)-"
y=-
7 4
( )X (2 ' ( )X
6 Przykłady funkcji wykładniczych:
5 X
J
1 1 2
4 y= y= y= 3
4
3
Wykresy tych funkcji zostały przedstawione
na rysunku obok.
-4 -3 -2 -1 O 1 2 3 4 X
II przypadek a= 1
Jeśli a = 1, to otrzymujemy wzóry = F, zatemy = 1 (funkcja stała).
III przypadek a E (1, �)

y
8
6 Przykłady funkcji w ykładniczych:

5
y= 4' y=2' Y= GJ
Wykresy tych funkcji zostały przedstawi· one
na rysunku obok.
-4 -3 -2 -1 O 1 2 3 4 X
Funkcja wykładnicza i jej własności 15
Podsumujemy nasze spostrzeżenia.

I. f(x) =ax, a E (O, 1) Il. f(x) =ax, a= 1 III. /(x) = ax, a E ( 1, +oo)
y
s
4
3
2
-4 -3 -2 -1 �11 2 3 4 X -4 -3 -2 -1 �11 2 3 4 X -4 -3 -2 -1 2 3 4 X
Wykresem funkcji jest Wykresem funkcji jest Wykresem funkcji jest

krzywa wykładnicza. prosta. krzywa wykładnicza.
• Dziedziną funkcji wykładniczej jest zbiór liczb rzeczywistych, D =R.
•
Wykres funkcji wykładniczej ma z osią OY jeden punkt wspólny o współrzędnych
(O, 1).
• Funkcja wykładnicza nie ma miejsc zerowych.
•
Funkcja wykładnicza przyjmuje wartości dodatnie dla każdej liczby rzeczywistej
X, czyli /\ ax > 0.
xeR
Jeśli a E (O, 1), to Jeśli a= 1, to Jeśli a E ( 1, +oo), to
ZW= (O, +oo). ZV'l {1}.
= ZW= (O, +oo).
•
Funkcja wykładnicza o podstavvfo a należącej do sumy przedziałów (O, 1) u ( 1, +oo)
jest różnowartościowa, to znaczy, że przyjmuje ona każdą wartość (dodatnią)
tylko jeden raz; funkcja wykładnicza o podstawie 1 nie jest różnowartościowa.
•
Funkcja wykładnicza jest monotoniczna.
Jeśli a e (O, 1), to Jeśli a= 1, to Jeśli a E ( 1, +oo), to
funkcja jest malejąca. funkcja jest stała. funkcja jest rosnąca.
Udowodnimy twierdzenie.
Twierdzenie 1.
Krzywe wykładnicze o równaniachy =a' orazy =
1
a
(-) x
, gdzie a E R. - { 1}, są
symetryczne względem osi OY.
Założenie: J(x) =a ',g(x) = (!J, x ER, a ER+ -{ 1)
Teza: wykresy funkcjifig są symetryczne względem osi OY
Dowód:
Przekształcając wykres funkcji f(x) = ax przez symetrię osiową względem osi OY,
otrzymujemy wykres funkcjiy f(-x). Zatem =
y = f(-x) = 0-x= (0-iy= (�J =g(x), co kończy dowód.

�p
..:..; _ nkc
i f�u�
w�yk�ro�d�n� icz=a::. loga-=- ry�tmicz_n_a
16 �
__:1�- ��u�nk�c�p��
__ __� �
__ --
---
____
______
______
Przykład 1.
Na rysunku obok przedstawiono wykres funk- y

10
cji wykładniczej f Do wykresu funkcji należy
A(-Z, 9) 9
punkt A(-2 , 9). 8
a) Wyznaczyn1y wzór funkcji/
b) Obliczymy wartość funkcjig, gdzie
g( x) = f(- x), dla argumentu -0,5.
Y=f(x)
-4 - 3 -2 -1 2 3 4S67x
Ad a) Szukamy wzoru mającego postać y

funkcji należy punkt A(-2, 9), więc
=
X
a , gdzie a > O. Ponieważ do wykresu
1
9 =
2
a- , skąd -..;. = 9, czyli
a
a
2
=
9
, zatem
1
a=-- va= -1
3 3
Tylko liczba � spełnia warunek z definicji funkcji wykładniczej (�>O).

Wzór funkcji wykładniczej fiest następujący: y = (� J , gdzie x E R.
Ad b) Mamy: g( x) = 3x, Wartość funkcji g dla argumentu -0,5 jest równa:
g(-0,5) = 3-0.s = 3_!z = �3
fi =
3
.J3
Dla argumentu-0,5 funkcjag przyjmuje wartość .J3.

3
Przykład 2.
Uporządkujemy w kolejności rosnącej liczby: 5-13 I 5n, 53,1 , 5-../2, 5J6 .
rn dla
Korzystamy z faktu, że funkcja wykładnicza o podstawie 5 jest rosnąca, za te
większego argumentu przyjmuje większą wartość.
Ponieważ -.J2 < .J3 < .J6 < 3,1 <n, więc
5-../2 < 5-13 < 5J6 < 53,1 < 5n
Ostatecznie otrzymujemy rozwiązanie : 5-.JZ , 5J3, 5J6 , 53.11 5n .
Przykład 3.
Dana jest funkcja wykładnicza /( x) aX, a > O,xeR. Wykażemy, że jeśli argumenty =
x11 x2, X 3, tworzą ciąg arytmetyczny, to wartości funkcji f dla tych argumentów
„.
tworzą ciąg geometryczny.
Założenie: /( x) = aX, a > O,xe R

(x1,x2,x3, ) - ciąg arytmetyczny .„
Teza: (f( x1),/(x2),/(x3), ) - ciąg geometryczny „.
Dowód: Z założenia ciąg (x1,x2,x3, „. ) jest ciągiem arytmetycznym, więc

X n-1 +X n+l
/\ x n = , skąd
neN.-{1} 2
2Xn=Xn-1 +Xn+l
Zatem
a X 2n= Q
Xo-1 +Xn+I
/\
neN+ -{1}
Korzystając z praw działaó na poti.;gach, powyższą równość możemy zapisać w po

staci:
( )2 a
X
n
a
Y. '
r.· • ' a
.�.
l.+l
/\ = '
neN+ -{1}
co znaczy, że ciąg
(aX1 I
aX2 aX 3
I I • •• ) I
czyli ciąg
(f(x1),/(x2),/(x3), .„ )
jest ciągiem geometrycznym.
Przykład 4.
Wyznaczymy zbiór wartości funkcjiy= f(x), jeśli:
2
(lJx -4x ( l)
a)/(x)=-9x-z.3x +8,xeR b)/(x)= 2 ,xe 1,42
Ad a) Korzystając z praw działań na potęgach, wzór funkcji /(x) = _9x - 2 · 3x + 8

możemy zapisać w postaci
f(x) =-(3x)2 - 2 3x +8 ·
Aby wyznaczyć zbiór wartości funkcji/, wystarczy określić, jakie wartości przyjmu
je wyrażenie
-t2 - 2t +8, gdzie t =3x i xeR
. . . by rzeczywistej funkcjay=3x przyjmuje wartości dodatn·
deJ hcz
, funkcjęg(t)=-t2- 2t+ 8, gdzie t E (O
Wi em y, że dla kaz i e,
� .
zyc
więc te (O, -ł«)). Wysta� �t �m roz
• �).
czyć zbi ór wa rtosc1 te} funkq1.

i wyzna
,'-, 1 � Rysunek obok przedstawia szkic Wy.

kresu funkcji g (wykonaj odpowi ednie
'
8
I
,'
/ y= -t2 2t + 8 t (0 x:) obliczenia). Na jego podst awie moż

I
na
7 _ E
stwie rdzić , ż� zbiorem wartości funk cji

I
I
I
I
g jest przedział
I
'
I
(-oo, 8).
I
'
'
'
z tego wynika, że wartości

'
zbiore m
'
1
'
'
funkcji
'
'
-1 1 J(X)= _9x - 2 3x + 8
�1
-:4 -3 -2 3 4 5 6 7 8 9 10 t ·
(-oo, 8).
'
-2 jest przedział
'
I
-3
I
'
I
-4
I
I
I
I
I
( )X2
1
-4 X
1
Ad b) Aby określić zbiór wartości funkcji /(x) =
2
, x E ( )
1, 4 , na]p1erw
2
•
'
ustalimy, jakie wartości może przyj mować wykładnik x' -- 4x, gdzie x E 1,
( 4�)·
Rozważmy funkcję y = x2 - 4x, gdzie x
mniejszą wartość tej funkcji. Mamy:
E ( )
i. 4! . Wyznaczymy największą i
2
naj-
• dla argumentu 1 funkcjay=x2 - 4x przyjmuje wartość -3;
• dla argumentu 4.! funkcjay = x2- 4x przYJ·mu1· e wartość 9 ,

2 4
·
,,
•
xw=2, 2 E ( )
1, 41 , dla argumentu 2 funkcja y = xz - 4x przyjmuje wartosc
2
-4(xw to odcięta wierzchołka paraboli będącej
wykr esem funkcji kwadratowej
y=x2-4x).
Z naszych obliczeń wynika, że wyr

ażenie x' _
4x w przedziale ( �)
1, 4 przyjmuje
wartości ze zbioru ( !) .
-4,
Rozważmy funkcję
g[t) � G) '.gdzie t E ( !)-4,

Zbiór wartości funkcji g jest równy zbiorowi wartości funkcji f. Funkcja g jest funk
cją wykładniczą malejącą w zbiorze, w którym jest określona. Zatem dla najmniej
szego argumentu przyjmuje największą wartość, zaś dla największego argumentu
-wartość najmniejszą.
Funkcja g( t) = (� ) ' przyjmuje największą wartość dla argumentu - :

4
g( )=
-
4
Gf =2·= 16
Najmniejszą wartość funkcja ta przyjmuje dla argumentu 9 :

4
Zbiorem wartości funkcji/(x] = Gr-4'' gdzie XE 1, 4 ( �) ' jest przedział (� )

' 16 .
,
SprawdLc
1. Napisz wzór funkcji wykładniczej f, w iedząc że do jej wykresu należy punkt
A(-4, 16). Oblicz wartość funkcji f dla argumentu -0,75. Omów własności
funkcji[.
2. Uporządkuj w kolejności rosnącej liczby k, I, m, n,jeśli:
k= (2.J5 )3l2 (
I= 2.JS )Tz m = (2.Js r+J3 n= ( 2.Jsr
3. Wywnioskuj na podstawie poniższych równości, czy liczba x jest dodatnia,
czy ujemna,jeśli:
a)(osy
,
-
-
1
b)(2,7Y= ! c) (!J =6
.
3
72x -1
4. Wykaż, że funkcjaj(x)= i jest meparzysta.
7 x+
5. Funkcja określona wzoremf(x)= 25x +25-x przyjmuje dla pewnego argumen
tu x0 wartość równą 34. Jaką wartość dla tego argumentu przyjmuje funkcja
g(x)=5x + 5-x?
6. Wyznacz zbiór wartości funkcji określonej wzorem:
( x2+2x-4
a) f(x)=49x-7x-6,gdziexER
.J5
b) f(x) =
J
-f , gdziexE (O,2)
Przekształcenia wykresu funkcji wykładniczej.
Rozwiązywanie zadań z zastosowaniem wykre
sów funkcji wykładniczych
Przykład 1.
Naszkicujemy wykres funkcji y=_3x-1 +2, x ER.
I sposób
Aby naszkicować wykres funkcjiy=_3x-1 +2, x ER, wystarczy wykonać następują
ce przekształcenia wykresu funkcjif(x) =3X, x ER:
1) g(x) =3 x- i, gdzie g(x) =f(x - 1) ( Tii=r1. 01)

2) h(x) =_3x -i, gdzie h(x) =-g(x) (Sax)
3) r(x) =_3x-1 +2, gdzie r(x) = h(x) + 2 (T v=[U, 2} )
Sytuację tę ilustruje poniższy rysunek.
3 4 5 6 7X
-4
II sposób
Przekształcimy wzór funkcjiy=_3x- i +2 do postaciy = -(3x-i _2). Wystarczy teraz
1!.aszkicować wykres funkcji y = 3x, następnie przesunąć go równolegle o wektor
p = [1, -2] i otrzymany wykres odbić symetrycznie względem osi OX. Przekształce
nia te zapiszemy krótko w następujący sposób:
T- Sox >
y =3 x p=[l, -21 > y
=3x-1 _2 y=-(3x-1_2 )
Sytuacja ta przedstawiona jest na poniższym rysunku.
34567X
Przykład 2.
Naszkicuj emy wykres funkcji /(g) ::c: 21x-1Hx1, xE R.
Wzór funkcji f zapiszemy bez m�yda symbolu wartości bezwzględnej. Mamy trzy
przypadki dotyczące wykładnika potęgi o podstawie 2:
• jeślix (-oo, O), to !x--11-lxl =-x+ 1+x=1;
EE
• jeślix (O, 1) , to x
l - lJ- lxl = -x+ 1- x=-2x+1;
• E
jeślix (1, +oo), to Jx - 11-xl l =x-1-x=-1.
Ostatecznie wzór funkcj i/możemy zapisać następująco
2, jeśli x E (-oo, O)
z-2x+1 E (O, 1)
/(x) = , jeśli x
1
2
' jeśli x E( 1, + oo)
-2
( 1) (� x-�
Zanim przystąpimy do naszkicowania wykresu funkcji/, zauważmy, że
2
2-zx + = 2
J
X--
1 2
=
Aby otrzymać fragment wykresu funkcji f odpowiadaj ący argumentom z prze
działu (O, 1 ) , wystarczy przesunąć równolegle wykres funkcji y = ( �J o wektor
U= [�, ]
O (i wybrać odpowiedni fragment wykresu).
Wykres funkcj i/ilustruje poniższy rysunek.
-----ł- 2
y zlx-lJ-lxl
j(x) =
1
1
2
-2 -1 o 1 2 3X
Przykład 3.
Wyznaczymy zbiór wszystkich wartości parametru m, m E R - {-2} , dla których
równanie
------ -- 2
=
m-3
m+2
ma rozwiązanie.
W mianowniku ułamka po lewej stronie równania występuje wyrażenie
GJ -Gr Gf Gr + - + .
.
.
,
( )X ,l 2/I
które jest sumą wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego o pierwszym wy-
·
razie al'
Z
·
gdzie a- 1
1
, 1· 1· 1 oraz1e
· q, q =
1
y
. s uma ·
szeregu istnieje wtedy t tylko
-(1 ) 1
=
· · ·
<
\X
wtedy, gdy ląl <1, czyli , skąd
Z
GJ <1
z wykresu funkcji wykładniczej y = GJ odczytujemy, że

GJ < 1 wtedy i tylko
wtedy, gdyx E (O,+oo)Zatem

. dlaxE(O, +oo)suma szeregu wyraża się wzorem
GJ
1
zx 1
S ....5:__ , więc S = = =
1-ą
(U
=
1 zx +1
1+ 1+-
zx
Równanie wyjściowe jest �ównoważne równaniu
m-3 . m-3 .
2·(2x+1)= czyh 2x+1+2= , gdziexE(O,+oo)im ER -{- }
2
I
m+2 m+2 ·
Problem możemy rozwiązać, interpretując równanie jako równość wart ośc

i funkcji
m-3
tej samej zmiennejx: j(x) zx+ 1 +2 orazg(x) , gdziexE(O,+oo) imER-{- }.
2
= =
m+2
(Zauważ, że funkcja g jest funkcją stałą).
�
��
� ��
�P_ra_e_k s_ z_t a_
łc_e_n_ia _w�y_ fu_ n _k�tj_i �
k _re_su_:_ y k_ła_d_n _ic _zej·� _··
w�
��
�- 23
Równanie ma rozwiązanie, gdy wykresy y

10
funkcji f i g mają co najmniej jeden punkt
9
wspólny. Sytuację taką przedstawia rysunek
B Hl .
obok. Rozważane równanie ma rozwiązanie y= 2 + 2, XE (0, �)
wówczas, gdy funkcja stała g przyjmuje war
tości większe od 4. m-3
Stąd Y-rn+2
3
,
_(m_-_3
,
,
,
,
m+2
>4 R-{-2}J
A m E <=>
,
,
2
1
(m-3 - -2 -1 o 1 2 3 4 5 6 7 B 9 10X
<=>
m+2
-{-2})
4 >O A m ER <=>
-1
<=>
-3 m
( m+2- 1 1
>0
1 /\ m E Jł -- {-2} <�
[(-3m-
„
<=> ll)(m +
--{-2}] 2) >O 1\ m ER <=>
�m (-3�.-z)
E
Rozważane równanie ma rozwiązanie wtedy, gdym E

(-3! -2). ,
1. Naszkicuj wykres funkcji/, jeśli
1-2x- 1 )lx+Zl+lxl
a) f(x) = +li
5 b)f(x) =
(2 -
2. 2x+ 3
Rozwiąż graficznie równanie i nierówność:
21x1 <
a) =-x2+2x+4 b) 6- lxl
3. Wyznacz zbiór wszystkich parametrówm (m ER), dla których równanie
2x 1 . zx 1 . zx + 1- . 2x
+-
2
+ -
4 8
+ „. m2
=
ma rozwiązanie mniejsze od 1.
4. Naszkicuj wykres funkcji wykładniczej określonej wzoremf(x) 4 = · zx-1-1.
a) Na podstawie wykresu funkcji f naszkicuj wykres funkcji g, wiedząc, że
g(x) lf(l -x)- s1.
=
b) Napisz wzór funkcji g i oblicz współrzędne punktu wspólnego wykresu

funkcji g i osi OY.
c) Wyznacz wszystkie wartości parametru m, dla których równanie
g(x) m2= -2
ma dwa rozwiązania różnych znaków.
Równania wykładnicze
.
Równanie wykładnicze
.
to rowname, w kt'o
,
·
·
rym niewiadom.a w. ystępuj e ty lko
wiadomą x:
w wykładmku potęg1.· Oto przykłady rown
·
, ' wykładniczych z nie
an
x+4 2 2 x + zx - 6 = o
3x=32 x+ 1 5x = 2 5
2 -
x 2 2x+l-_ �
3 2 . 2 x-l
Nie są równaniami wykładniczymi równania:

X- 1=3x+Z x2 - 4x =2x + 4x
W rozwiązywaniu równań wykładniczych korzystamy z tego, że funkcja wykładni

czay = aX, gdzie a E (O, 1) u (1, +oo), jest funkcją różnowartościową. Prawdziwe jest
następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1.
Zastosowanie powyższego twierdzenia oraz praw działań na potęg -u:h w rozwiązy ...
waniu równań wykładniczych ilustrują poniższe przykłady.
Przykład 1.
( )x�l
Rozwiążemy równania:
3x+l
a) 42x-l=1 b)-=
81
l
-
9
c) 0,1 25 . 162x-1 (10,2 5 yx-G . sx-1
=
Ad a) Dziedziną równania 4zx-i=1 jest zbiór liczb rzeczywistych

, D - R. z auwaz, ze
· ·
1 4 0, zatem rowname ma postac:

_
, • ,
42x-l= 4 0
Po zastosowaniu ostatniego twierdzenia otrzymujemy:

2x-1 =O, skąd
1
X= -
2
Rozwiązaniem równania jest liczba !.

2
Ad b) Po prawej stronie równania

3x+l
=
(!.) �
x
w w ykładniku
81
_
9 potęgi występuje
X -1
--
•
wyrazeme , okres'lone wtedy i tylko

•
wtedy, gdy X
x ;;f:. O, zatem D = R-{O}.
Aby rozwiązać to równanie, najpierw zapiszemy jego obie strony w postaci potęgi
o tej samej podstawie, np. 3. Lewą stronę równania możemy przedstawić następu
-- = -- =
jąco:
3x+l
81
3x+l
34
3x- 3
(korzystamy Z twierdzenia: ax : aY = ax- Y)
( )-x-1
Prawą stronę równania zapisujemy w postaci:
l
9 X = (3-2)�
x-1 = 3 -
-2x+2
x
(korzystamy z twierdzenia: (axy = ax·y)
= 3-x-
Otrzymaliśmy równanie:
-2x+2
3x - 3
Na podstawie twierdzenia 1. możemy zapisać:
= -2x + 2
=
X- 3 k d
,Są
X
=
x2 - 3x -2x + 2, czyli
X2 -X- 2 0
Pierwiastkami równania k1;vadratowego są liczby-1 oraz 2. Są one również rozwią

zaniami równania wykładniczego (obie liczby należą do dziedziny).
Równanie ma dwa rozwiązania: -1 oraz 2.
· ·
=
(1�)3x-6 sx-1
Ad c) Dziedziną równania 0,125 162x- 1 = �0,25 jest zbiór liczb rze-
czywistych, D R. Prześledź przedstawione poniżej rozwiązanie równania. Wskaż
.
prawa działań, które zostały zastosowane przy sprowadzaniu obu stron równania
1
do potęgi. o podstawie - .
.
2
0,125 . 162x- l =
(1�)3x-6
{10,25
sx- l
( Jl]3x-6
� . 162x-1= \/� . sx-1
GJ·[Grr·=[m�r'·[Grr
GJ·Gf„=Gf4Gr·'
Gf·'=Gr·
26 a logarytmiczna
��-----
Funkc
1.�
� �� ja �
wykład
�� nicza i funkcj
�:...J:�::. �:.:::.E.�� -�--
---
Na pod stawie twierdzenia 1. otrzymujemy:

-8x+ 7 =-x-1
-7x=-8
1
X=l-
7
Rozwiązaniem równania jest liczba 1 .!. .
7
Jedną z metod rozwiązywania równań wykładniczych jest metoda przez podsta
wienie zmiennej pomocniczej. Rozwiązywanie tego rodzaju równań ilustruje po
niższy przykład.
Przykład 2.
Rozwiążemy równania:
( -
c -= \ � )x
a) 81x + 2 9x 15 =O
· - c) "\/5 +2.J6} (\vS-2·
+
1
./6 =10
Ad a) Dziedziną równania 8F + 2 9x 15 =O jest zbiór R Równanie możemy za
· -
pisać w postaci:
(34Y + 2 . (32Y -15 =o
2x
(32x)2 + 2 . 3 -15 =O
Wprowadzamy zmienną pomocniczą t, t = 3zx, i otrzymujemy równanie kwadrato
we z niewiadomą t:
tz+ 2t-15 =O , skąd
( t- 3)(t+ 5) =O, czyli
t= 3 v t= -5, zatem
32x = 3 v 32x= -5 (równanie sprzeczne)
3 2x= 31
2x=1
x= -12
. . · 1
Rozwiązaniem równama Jest 11czba .
2
8x 5 4x
+ ·
Ad b) Najpierw wyznaczymy dziedzinę równania - --- = 2.
_
4 2
x _
4 zx =;t: 0 <::::> 4 =;ł: zx <::::> 22 =;ł: zx <:=:> X =;t: 2

-
ia jest zbiór D, gdzie D = R - {2}.
Dziedziną równan
Równanie możemy zapisać w postaci:
( 2x t + 5 . ( 2x )2
=2
4 - 2x
Wprowadzamy zmienną pomocniczą t, t = 2x, i otrzymujemy równanie wymierne
z niewiadomą t:
t3 + St 2 = 2
--
4-t
Skąd mamy:
t3 + St2 = 8 - 2t
t3 + St2 + 2t- 8 = O
Wielomian występujący po lewej stronie równania ma wszystkie współczynniki
całkowite oraz współczynnik przy t3 wynosi 1. Całkowitych pierwiastków wie
lomianu W(t) = t3 + St2 + 2t -- 8 �)'.lukamy wśród całkowitych dzielników -8, czyli
wśród liczb ze zbioru {--8, -4, --2 , -1 . 11 2; 4, 8}. Okazuje się, że W( l ) = O (sprawdź!) .
Po podzieleniu wielomianu Hl[tJ =·..: {i + 5t2 + 2 t - 8 przez dwumian t - 1 otrzymuje
my wielomian t2 + 6t + 8 (sprawdź!) , stąd równanie ma postać:
(t - 1)(t2 + 6t+ 8) = o
(t - l )(t + 2) (t + 4) = O, czyli
t= 1 V t = -2 V t = -4
Otrzymujemy równania wykładnicze:
2x = 1 V 2 x = -4
2x = -2 V
Rozwiązaniem równania 2x = 1 jest liczba O (O E D). Pozostałe dwa równania są

sprzeczne.
Równanie ma jedno rozwiązanie równe O.
Ad c) Dziedziną równania (�S + 2J6 r + (�S - 2J6 r = 10 jest zbiór R.
Równanie można zapisać w postaci

1 1
(s + 2J6 )2x + (s - 2J6 )2x = 10

Zauważmy,że liczby 5 + 2 J6 oraz 5 - 2 J6 mają tę własność, że ich iloczyn wynosi
1, bo
( 5 + 2 J6 ) . (5 - 2 J6 ) = 5 2 - (2 J6 )2 = 25 - 2 4 = 1, stąd
S - 2 J6 = l J6
5+2 6
Na tej podstawie równanie możemy zapisać w następujący sposób:
1
( 5 + 2J6 )2x + 1 = 10
1
(5 + 2J6 )2 x
l
Po pods tawie niu zmiennej pomocnic z ej t, t = ( 5 zJ6 )2x, mamy:

+
1
t + - = 1 O, czyli
t
2
t - 1 0t + 1 = o
� = 9 6, .Ji. .J6 =4
t1 = 5 - 2 .J6 , t2 = 5 + 2 .J6
Otrzymuj e my dwa równania wykładnicze:

1 . 1
(5 + 2./6)2 x 5 - 2 ./6
= V (s + 2.J6)2 x 5 2 J6 , skąd
= +
1 1
(s + 2.J6)2x = ( s 2 .J6 t1 + v ( S+ 2./6)2x (s 2 J6 )1, czyli
= +
1 1
- X = -1 -X= 1
2 V
2
X =- 2 V X= 2
Rozwiązaniami równania są liczby -2 oraz 2 .
Przykład 3.
x- 1
Rozwiążemy równanie 4 �x . � 5 = · 32x .

Łatwo zauważyć, że poznanych wcześniej metod nie da się zastosować w tym przy
pad ku . Z auważmy, że D = R. D oprowadzimy równanie d o prostszej postaci, prze
kształcaj ąc j e równoważnie przez zastosowanie praw działań na p otęgach. Otrzy
m uj e my:
zx-1 3zcx - lJ
--
3 -2 32x czyli
,
5x-l = zatem
= ·
zx-1 9x - /: x -
= 9 9x
5x-l
1 1 (dla każdej liczby rzeczywistej x
mam y:
__
-1 > O)
zx-1
sx-1 . 9x-l = 1
Ponieważ podstawy potęg są dodatnie, więc korzysta my z p raw an . bn (a . b )'1 oraz
an (a)n
=
= i otrzymujemy:
bn b
(: J-' = 1 , skąd x - 1 = O, czyli x = 1
s
Roz wi ązan iem rów nan ia j est liczba 1 .
-
Przykład 4.
Rozwiążemy równanie 5 . 5 4 . 5 7 . 5 1 0 . 5 1 3 . . . . . 53 n - 2 = 0,2 -35, gdzie n E N+.
Po lewej stronie równania występu je iloczyn potęg o tej samej podstawie, który
j est równy potędze o podstawie 5 i wykładniku równym sumie wykładników tych
potęg. Zatem
5 1 + 4 + 7 + 1 0 + 1 3 + .„ + (3 n - 2) = o 2-35
I 1 gdzie n E N+
Wyrażenie 1 + 4 + 7 + 1 0 + 1 3 + . . . + ( 3 n - 2) to suma n kolejnych początkowych

wyrazów ciągu arytmetycznego (an) o wyrazie ogólnym a n = 3 n - 2 (sprawdź!).
Korzystamy ze wzoru
a1 + a
Sn = -2- 0 n • i otrzymu jemy:
1 +4 +7+ .„ + (3n ·-- 2) :::: ��.=_!!_

....
',I
Równanie ma postać
'
s .r? =
(�J''
3 n2 -n
5 2 = 535
3n2 - n = 3 5
2
3 n2 - n - 70 = O
Rozwiązaniami równania kwadratowego są liczby -4 - oraz
2 5
rych tylko liczba 5 jest liczbą naturalną.
3 (sprawdź!), z któ-
Rozwiązaniem równania jest liczba 5.
Sprawdź. czy rozumiesz

1. Rozwiąż równania:
a)
(r
� l =1 b)
(!f' =Gf' c) 3x . 3
e r = ( 27 J
1
-1
3x2-7,2x = (3-V9" r1
3.
a)
Rozwiąż równania:
b) 2' - ' =
GY
a) sx- 3 = 7 3 - x b) 3x- 2 . 42x + 3 = 3 2x . z 3x + 4
a) z 2 x - l + 4x = 24 b) �( f = 4 . 3-x + 1
-9
--
Nierówności wykładnicze
Ni erównością wykład ni czą nazywamy nierówno ść, w której niewiado ma znaj du
j e się tylko w wykła dniku potęgi. Nierównościam i wykładn iczymi są na przykła d:
Gf ' � 2· 3, _ , . m< GJ" 5· . 16 '' < 253•
Wiesz, że funkcja wykładniczay ax, gdzie a E R - {1}, jest funkcją monoton iczną.
=
+
Jeśli a E (O, 1), to funkcja jest malejąca, czyli wraz ze wzrostem argumentów war
tości maleją, jeśli a E (1, +oo) , to funkcja jest rosnąca, czyli wraz ze wzrostem argu
mentów wartości funkcji rosną. Ta własność funkcji wykładniczej ma zastosowanie
w rozwiązywaniu nierówności wykładniczych. Prawdziwe jest twierdzenie.
Twierdzenie 1 .
1) Jeśli a E (O, 1) i X1 E R, X2 E R, to ax • < Q x2 <=> X1 > Xz.
x x
2) Jeśli a E (1, +oo) i X1 E R, Xz E R, to a 1 < Q 2 <=> X
1 < Xz.
Poniższe przykłady ilustrują rozwiązywanie nierówności wykładniczych z zastoso

waniem tego twierdzenia.
Przykład 1 .
Rozwiążemy nierówności:
J
G
1
a ) (3 JZ7 Y > 92x - 1 b) o. s,. _, <
c) 6X � 216
Ad a) Dzied ziną nieró wnoś ci ( 3 .J27 Y > 9zx - i jes t zbiór liczb rzeczywistych, D = R.
Stos ując odpowiednie prawa działań na potęgach, zapiszemy obie strony nierów
n ości w p ostaci potęgi o tej samej podstawie, na przykład 3 . Mamy:
( J
3 . 3� > (3') 2• - 1, skąd (J 3� > 3 4x - 2, zate m 3 2.sx > 3 •x - 2
Teraz zasto sujemy twie rdzenie 1 . Ponieważ podstawa potęgi (3)

jest liczb ą z prz e
działu (1 , +<X>) , więc p orównują c wykładniki potęg, znak nierówności pozostawia:
mybez zmiany. Mam y:
2,Sx > 4x - 2
-1 ,Sx > -2 /: (-1,5 )
1
x< l-
3
Zbior'em roz wią zań nie rów

noś ci jest prze dział (-oo, �) .
1
Ad b) Dziedziną nierówności o,s" -'
<
( :J jest zbiór liczb rzeczywistych, D � R.
Przedstawimy obie strony nierówności w postaci potęgi o podstawie .! . Otrzymujemy:

2
Gf [GJJ
'
<
Gf Gr
'
<
Ponieważ podstawa potęgi (�) ,

jest liczbą z przedziału (O,1) więc na mocy twier
dzenia1., porównując wykładniki potęg, znaknierówności zmieniamy naprzeciw

ny. O trzymujemy:
x2 - 3 > 2x, skąd
x2 - 2x - 3 > O
Teraz wystarczy rozwiązać nierówność kwadratową. Szkicujemy wykres pomocniczy.
(-oo,
x E (-oo, -1) u (3, +oo)
Zbiorem rozwiązań nierówności jest suma przedziałów -1) u (3, +oo) .
Ad c) Po lewej stronie nierówności 6x � 216, w wykładniku potęgi występuje wy-
rażenie ..!. , które jest określone, jeśli x * O. Zatem dziedziną nierówności jest zbiór
X
R - {O}.
Przedstawimy obie strony nierówności w postaci potęgi o podstawie 6. Otrzymujemy:
1
6-; � 63
Podstawa potęgi ( 6) jest większa od1, zatem
..!. � 3
Otr fymaliśmy nierówność wymierną:
1 1- 3x
- - 3 �O, skąd �O ; . xz
X X
x(1 - 3x) �O
- - �
-
3
- - �
Zbiorem rozwiązań nierówności wymiernej, a także zbiorem rozwiązań nierów
ności wykładniczej jest suma przedziałów (-oo, O} u (�,+oo) .

Przykła d 2.
R ozwiążemy nierówności:
Ad a) Nierówność
z x + l + 4x � 80
zapisujemy w postaci
2 zx + (2x) Z � 80
·
(2x) Z + 2 zx - 80 � O
·
Jej dziedziną jest zbiór R. Stosuj emy podstawienie zx= t i sprowadzamy nierówność
wykładniczą do nierówności kwadratowej z niewiadomą t.
t2 + 2 t - 80 � 0
Ponieważ I\ zx > O i zx = t, więc wystarczy rozpatrywać t > O. Otrzy mujemy:

XER
[t2 + 2 t - 80 � O I\ t > O] <=>
<=> [ (t - 8) (t + 10) � 0 I\ t > O] <=>
<=> [ t E (-1 0, 8) I\ t > 0] <::::>
<=> t E (O, 8)
Ale t = zx, zatem
O < zx � 8, czyli
zx > o /\ zx � 8
Nierówność z x > O jest spełniona przez każdą liczbę rzeczywistą, natomiast

z x � 8 <::::> zx � 2 3 <::::> X � 3 <=>
<::::> X E (-oo, 3 )
Ostatecznie
o < zx � 8 <=>
<=> [x E R /\ X E (-oo, 3)] <=>
<::::> X E (-oo, 3 )
Nieró wność spełnia każda liczba rzeczywista należą ca do prze działu (-oo, 3).
Ad b) Dziedziną nierówności
3-3x _ 9 . 3-2x _ GJ + 9 >O

Nierówności wykładnicze 33
Podstawiamy (� J = t i otrzymujemy nierówność wielomianową stopnia trzeciego
z niewiadomą t:
t3 - 9t2 - t + 9 > o
Po rozłożeniu lewej strony nierówności na czynniki i uwzględnieniu warunku t > O
(bo (�J > O, gdzie t = (�J ), mamy:
[C t - 9) (t - 1)(t + 1) > o /\ t > o] �
� [t E (-1, 1) u (9, +oo) /\ t > O] �
� t E (O, 1) u (9, +oo) �
� [O < t < 1 V t > 9]
Po podstawieniu t = ( �J otrzymujemy alternatywę nierówności:
Q <
(\3)
lY < 1 V lr,_}Y,J > 9, stąd
Q < .lf-� (
' < ( _!_ y V ( _!_ y Il/ -� 'f2
>
3) \3) \3) _3;
Na podstawie b..vierdzenia 1 . 1 . otrzymujemy:

X > o V X < -2, czyli
X E (-oo, -2 ) U ( 0, +oo)
Zbiorem rozwiązań nierówności jest (-oo, -2) u (O, +oo) .
Sprawdź, czy rozum iesz
2-x-52 .J2.
1. Rozwiąż nierówności:
a) GJ > 81 b) �2 c) 0,12 5 . 24' - 6 > (� .J2r

2. Rozwiąż nierówności:
b) (Jl
-
( 2 x-3) ( x -2) < 3 c) 41x + 21 �
2 3
33 ·
1 64
3
3 . Rozwiąż nierówności:
a) 3 2x + 3 + 32x + l < 3 0 b) 2 1 6x - 2 4x � 1 5 + 4zx - 2
·
a) 2 x+4 . 7x + 4 > 2 3x . 73x b ) 5 4zx - 3 5 Zx � 2 2 ox
· · ·
Zastosowanie równań i nierówności wykładni
czych w rozwiązywaniu zadań
Przy kład 1 .
Wyznaczymy wszystkie wartości x, x e R , dla któryc h liczby:
1
-X
a) 4 2 , 2 x + 6 , 2x + 2 - 1 2 , w podan ej kolejno ści , tworzą ciąg arytmetyczny

b) 3 x - 1 , 3x + 7, 9x - 49 , w podane j kolejno ści, tworzą ciąg geome tryczny.
Ad a) Skorzystamy z własności ciągu arytmetycznego (an) :

/\ a = a n-1 + an+ l
n
neN+ -{ 1} 2
Otrzymujemy:
1
2
-X
4 + 2 x+2 - 1 2
2x + 6 = /- 2
2
2 · 2x + 12 = 2x + 4 · 2x - 1 2
3 · 2x = 2 4 /: 3
zx = 8
x= 3
1
Liczby 4 2x, 2x + 6, 2x+ 2 - 1 2 tworzą - w podanej kolejności - ciąg arytmetyczny wte

dy, gdy x = 3 . Wówcz as wyrazy tego ciągu to 8, 1 4, 20 (sprawdź!).
Ad b) Skorzystamy z własnoś ci ciągu geometrycznego (a n) :

/\ a/ = a n - l . a n + l
neN+ -{l}
Mamy:
( 3 x + 7 ) 2 = ( 3 x - 1 ) (9x - 49), skąd
( 3X + 7)2 = ( 3X - 1 ) [ (3X) 2 - 49]
Podstawiamy 3x = ti otrzymujemy równanie wielomi anowe stop nia trzeciego z nie

wiadomą t:
( t + 7)2 = ( t - l ) ( t2 - 49)
t3 - 2 t2 - 6 3 t = o
t( t2 - 2 t - 63 ) = o
t ( t - 9) ( t + 7) = o
t= O V t= 9 V t = -7
-�� -Za
__ s_
to_
so
_ ie
wa n___ró_
w_
na
_�n
_·_
,· _ e ró
n i_ __ no
w__ś_ · w
c1_ � y
� k_
ła
_ n_
d_icz
�yc_
_ w_
h_ oz
r__ w
_ ąz
i�� w_
y_an
_ i_za
u__ d
_ a_
ń ��- 35
Otrzymuj emy równania wykładnicze:

3x = O - równanie sprzeczne
3x = 9 - rozwiązaniem równania jest liczba 2
-
- 7 równanie sprzeczne
-
3x =
Liczby 3x - 1, lx + 7, 9x 49 tworzą - w podanej kolejności - ciąg geometryczny

wtedy, gdy x = 2. Wyrazy tego ciągu są równe: 8, 16, 3 2 .
Przykład 2.
Rozwiążemy:
a) równanie 3
sin2 X + 3 cos2 X
= 4, gd z i e X E (O, 2n )
, .
b) merownosc
., o, 2 cos
2 y
· -. . l
, 5''0�
---, -·
-�·.
�
4
< --
� '\fr;
5 j
.
Ad a) Z „jedynki trygonometrycznej" otrzymujemy: cos2x = 1 - sin2x więc równanie
,
możemy zaµisać w post.qri
3
sin 2 x +-3- = 4
3 s 111· X
. ?
Podstawiamy 35111 x = t i otrzymujemy równanie wymierne z niewiadomą

2
t:
•
3
t + - = 4, skąd
t
t2 - 4t + 3 = o
(t - l )(t - 3) = o
t 1
= V t = 3 , stąd
sm 2 X
sm 2
=1 = 3 ' wi ę c
• •
3 V 3
X
sin2x = O v sin2x = 1, czyli
sin x = O v !sin xl =1
W p rzedziale (O, 2n) równanie sin x = O ma trzy rozwiązania: O, n, 2n, zaś rów-
nanie !sin xl 7t oraz

= 1 ma dwa rozwiązania: - � n . Zbiorem rozwiązań równania
2 2
3
.
s m2 x + 3cos2 x = 4 jest O, 7t { z' 7t, Z 7t,
3
2
7t
} .
Ad b) Po zastosowaniu wzoru:
cos 2x 2cos2x - 1 =
( - - -
(
oraz praw działań na potęgach otrzymujemy nierówność:
l )2cos2 x- 1 l ) 2cos2 l
< 4·-
x
5 5 5�
( -.2ros2l
- ( 2cus2
5 5 J 5 J < 4 · ( -5 J �
- x l x l
( .2cos 2
4 -5 J < 4 · ( -5 J% /: 4
l x l
Gf" < m�
Ponieważ podstawa potęgi _! należy do przedziału (O, 1 ) , zatem
s
3
2 cos2x > -
2
4
3
cos2x > -
.J3
l cos x l > -
2
Zbiorem rozwiązań nierówności trygonom etrycznej lcos xl > J3, a zatem i nie-
4
2
równo ści O z cos zx

J
-
2 <
5cos2 sJS
1
X
-- , jest suma przedziałów maj ących postać
( - : + krr , : + )
krr . gdzie k E C.
Przykład 3.
si n x
(4J ( J ( 4J
l l si n x si n
l x
Rozwiąż emy n ierównoś ć + 16 + 6 + · · · � 1.
si n x
p0 l ewej stronie n ierówności występuj e suma nieskończonego ciągu geometrycz-
( 4J l si n x
nego 0 pi erwszym wyrazie
wtedy i tylko wte dy, gdy
a1, a1 = - , i ilorazie ą, q =
( _!_4 J . Suma ta istniej e
si n x
ląl < 1, czyli
-
( 4J <l
1
- si n
( 4J < 1
l x
sin x > O
Za stosow a nie rów na ń i nierów ności w y k ła d nic zy ch w ro zw ią zy wa niu za da ń 37
Załóżmy, że sin x >O . Wówczas nierówność możemy zapisać w postaci
_;.._
_
(�f'
( Jsin x
_,;_
_
l
�1
1- -
4
Z założenia wiadomo, że 1 -
sin x ( �J"' > O. Obie strony ni erówności mnożymy przez
.
wyrazeme 1 -
.
( J l
.
1 otrzymujemy:
sinx ( -Jsin x
4
J
( ( sin x
1
-
4
:S::: 1 -
�
l
4
, skąd
l
2 .
J
(!._jsin x �
--
4
·�
:s:::
� 1
�4) 2
I
( �f' (�)'
1
�
.
sm x � -
2
Po uwzględnieniu założenia sin x >O otrzymujemy: sin x � .! . Zbiorem rozwiązań

2
tej nierówności jest suma przedziałów mających postać (: + 2kn, ! )

n + 2kn , k E C.
Na koniec zajmiemy się równaniami, w których występuje parametr.
Przykład 4.
Wyznaczymy wszystkie wartości parametru m, m ER, dla których równanie
- o
x2 + z m + 1 x 4m + 2=
ma dwa rozwiązania przeciwnych znaków.
Rozważane równanie to równanie kwadratowe z niewiadomą x. Równanie kwadra

towe ma dwa rozwiązania x1 , x2 przeciwnych znaków wtedy i tylko wtedy, gdy � >O
{(
i x1 x2 < O. Otrzymujemy układ warunków:
•
zm + l )2 - 4 . ( -4111 + 2 ) > o
- 4111 + 2 < o
{
Zatem
22m+2 + 4 ·
4m
-8 >
O
..,,_,...
,..__.._ {4
. 2 2"' +
4 . 22111 > 8 <::::>
{
22 m > 1
<=>
4m >
2 z2m > 2 z2 m > 2
1
<=> 2 2m > 2 <=> 2 2m > 2 1 <=> 2m > 1 <=> m> -
2
Równanie kwadratowe ma dwa rozwiązania przeciwnych znaków wtedy, gdy
m E G } , + oo
Przykła d 5.
49x + (1 - 2 m) 7x + 9 .
Wyznaczymy wszystkie warto ś ci parametru
= o
m, m E R, dla których równanie
m a dwa różne rozwiązania rzeczywiste.
Rozważane równanie wykładnicze możemy zapisać w postaci

( 7x) 2 + (1 - 2 m) · 7'" + 9=O
Po p odstawieniu 7x = t otrzymujemy równanie kwadratowe z niewiadomą t:
t2 + (1 - 2m) t + 9
·
=
O
Równan i e wykładnicz e ma dwa różne rozwiązania wtedy i tylko wtedy, gdy równ a
nie kwadratowe ma dwa różne rozwiązania dodatnie, czyli wtedy, gdy spełnion e są
waru nki:
(1 - 2m)2 - 3 6 > 0
2m - 1 > O <=>
{( --2m 5) ( -2m + 7) > O
<=>
2m > 1
9>0
mE (-oo. D ( � +ooJ -2 u 3 .
mE G J · + oo
Równanie wykła dnicze ma

dwa różne rozwią zania wte dy. g dy m E ( �, ) .
3 + oo
Przykła d 6.
stki e wartości parametru m, m
Wyz naczymy wszy e R, dla których równa nie
sin x + Z � Gr ( ;) + sin x -
e.
m a rozwią zani
��
Zas tosowan ie równa ń i n ierównośc----
i wy
:__ iczych w rozw
-= kładn---=.
� �
i ązywan
__.:_
�� iu zada ń ��
39
W tym przypadku rozważamy równanie trygonometryczne z niewiadomą x. Upo

rządkujemy równanie, a następnie zastosujemy wzór:
sm a
.
- . {3 2 a +2 f3 . --
sm = cos a - {3
2 · sm
Mamy:
sin x - sin x
( - �) = (ff- 2
COS (X - �) (ff -
= 2 (bo sin � =
6 �2 )
Z własności funkcji trygonometrycznych wiemy, że funkcja y = ( - �)
cos x przyj
muje wartości z przedziału (-1, 1 ). Wobec tego równanie ma rozwiązanie wtedy
i tylko wtedy, gdy spełniony jest warunek:
-1( Gr - 2 ( 1 /+2. skąd
1( (ff (3
Zbiorem rozwiązań nierówności

( �r ) 1 O),
jest zbiór (--<YJ, zaś zbiorem rozwiązań
nierówności Gr ( 3 jest zbiór (-1, +oo) . Stąd m E (-1, O).

Równanie ma rozwiązanie wtedy, gdy m E (-1, O).
Spra wdź, czy rozum iesz
1. Wyznacz wszystkie wartości x E R tak, aby liczby
danej kolej ności, tworzyły ciąg arytmetyczny.
zx + 1, 4x - 2x+ + 1,
9, 1 w po
2. 2sin + 2cos
Rozwiąż nierówność 3.
( )cosx ( )cosx )cosx 1.
. 2
X
2
X�
l l l
3. Rozwiąż nierówność
4 + 16 + ( 64 + „.
�
4. 25x
+ - 2) 5x + 4 =O
Wyznacz wszystkie wartości parametru m , m E R, dla których równanie
(3m · ma dwa różne rozwiązania.
Logarytm - powtórzenie wiad omości
Przypomn ijmy defin icję logarytmu:

d
Logarytm em liczby dodatniej b przy podstawie a, dodatnie j i różnej o jed no ś ci,
nazywamy liczbę c, do której należy podnieść podstawę a, aby otrzymać liczb ę b.
Jeśli a > O i a :;t 1 ib > O, to (log0b = c <=> ac = b).
Loga rytm dziesiętny (czyli logarytm przy podstawie 1 O) liczby b oznaczamy log b.
9
Na p rzykład : log2 1 6 4 log 1 0 0 =2 log2 -2 log7 ifi ! .
4
= =
3
=
3
Poniższe twierdzenie przedstawia prawa działań na logaryt mach.
Twierdzenie 1 .
Jeśli a, b E R+ - {1} oraz x > O i y > O, r E R, to:
b) log0x - log0y = log0 !__

y
d) l ogaX = --
logb X
-
logb a
Poniższe przykłady pomogą Ci powtórzyć i utrwalić zdobytą wiedzę.
Przykład 1 .
Obliczymy wartości wyrażeń:
32 log2 24 - log2 3
a ) l o g i 4 /n b)
2 {/ 8 4 27
log3 - + log3 -
3 4
Ad a) Zastosu j e my p rawa działań na potęgach i defin ic1· ę logaryt
mu. 0trzymu1em y..
(- ) 17
·
32
log 1 4rn
{/8
=
2
log 1 -
2 4
5
3 = log1
1 -4
2
= - -
17
4
=
1
-4 -
4
2
2 2
Wartość wyrażenia wynosi -4, 2 5 .

Ad b) Przekształcając licznik ułamka, zastosuj emy twie rdze .
me lb, natomi ast mia
·
·
_
nownik - twierdzenie l a. Mamy:

24
l og2
log2 24 - log2 3 3 3
(- -)
log2 8 1
-
_
-
_
4 27 4 27 log 3 9 2 l-
log 3 - + log3 - log3 2
= =
.
3 4 3 4
War tość wyra żeni a wyn osi 1,5.

-��_ L�
og�
a-=--
� tm
� -�
p_
o_t ó_
w_ n_n ie
e_ � 1· ad
w_ _ m
o_
_ o
_śc
_ i��4 ]
Przykład 2 .
Wiedząc, że log 3 a i log 2 =
= b, wyznaczymy:
a) log 108 b) log 5
w zależności od a i b.
Ad a) log 1 08 = log(27 · 4) = log 27 + log 4 = log 3 3 + log 2 2 3log 3 + 2log 2 = 3a + 2b

=
10
Ad b) log 5 =
log - = log 1 O - log 2 =
1 -b
2
log 2 0 log(2 · 10) log 2 + log 10 b + 1
Ad c) log920 = =
= =
log 9 log 32 2log 3 2a
Przykład 3.
Obliczymy średnią geometryczną trzech dodatnich liczb x,y oraz z, jeśli wiadomo, że
log 2x 3 i log 4J1 = log,t .Fz 2.
= -=
Ponieważ
log2x 3, więc x 23 •
=
=
Ponadto
log,J' 2, więc y 4 2 oraz
= =
4
log4 ..Jz 2, więc z = 4 •
=
Możemy zatem zapisać:

3 3
'1x . y . z = 12 • 42 . 44 12 . 46
3
=
3
2 • ( 22 )6 = 12 • 212 =
� = 'fl5 2 5 = 32
=
Średnia geometryczna liczb x,y oraz z wynosi 32.
Przykład 4.
1
Porównamy liczby log31 6 · łog481 oraz
log s6 -v�2 .
2
Aby wyznaczyć pierwszą liczbę, skorzystamy z twierdzenia ld:
log3 81 log3 34
log316 log481 log3 16 = log3 42
· =
=
log3 4 log3 4
·
·
4log 3 3
= 2 log3 4 2 4 8 · =
log3 4
· =
1
Druga liczba wynosi: � 16. = =
log 2s 6 J2 __!__
16
1
Otrzyma liśmy, że log316 log481 <
log256 -V�2
· ·
42
1 . Fun kcja wykładnicza i funkcja logarytm iczna
��-- � �� --
--
Przykład 5.
Obli czymy log b , jeśli wia

J2 dom o, że
-a
2
log36 4
+ Iog36 9
a= i b= Jog� 2 1 - Jog 81 J og 3 7
2
l og6 2 - Jog6 2 log6 3 + log� 3 3
·
7 7 7
Li czby a i b zapiszemy w najprostszej postaci. W liczniku l i czby a zastosujemy

twierdzenie l e, prawa działań na potęgach, a następnie wzór skróconego mnożenia
na sumę s ześcianów. Mamy:
a -_ 2
l og6 2 -
4 + l og� 9
l og�
log6 2 log6 3 + log� 3
·
-
-
( log6 22 r + ( log6 32 r
2
l og6 2 - l og6 2 · log6 3 + log� 3
-
-
3
+ (2log6 3 )3
( 2 I og6 2)
---- --- =
l og� 2 - log6 2 · log6 3 + log� 3
(
+ log� 3)
8 log� 2
-------
=
l og� 2 - log6 2 log6 3 + log� 3 ·
8 · ( log6 2 + log6 3)(1og� 2 - log6 2 · log6 3 + log� 3)

=
log� 2 log6 2 log6 3 + log� 3
- ·
= 8 · (log62 + log63) = 8 · log66 = 8

Zatem
a=B
Aby wyzn aczyć b, zapiszemy najpierw:
Iog3 2 1 = log3 (3 · 7) = log� 3 + log� 7 oraz
7 7 7 7
log3 8 1 = log3 3 4 = 4 log� 3

7 7 7
Następnie zastosujemy wzór skróconego mnożenia na kwa drat sumy oraz kwa dra t
róż nicy dwóch wyraże ń. Otrzym ujemy:
b = log� 2 1 - log� 81 · log� 7 = (log� 3 + log� 7 J 2
4 log� 3 . log 3 = 7
7
7
-
7 7 7 7 7 7
= log � 3 + 2 log3 3 · log� 7 + log� 7 - 4 log� 3 · logł =
= (log � 3 - log � 7J 2 = ( 1 og 3 �J 2 = 1
7 7
7
7 7 7 7
= log� 3 - Zlog� 3 · log� + log� 7

7
77
J
7 7 7 7 7
b 1
S tą d b = 1. Z atem log J2 - = log J2 B = 6.
T a
2 I
Logarytm - powtórzenie wiadomości 43
Przykład 6.
log
Wykażemy, że j eśli x,y, z E R+ - {1}, to liczby x'%· z z y
.t ,
są rowne.
Założenie: x, y, z E R+ {1} -
togy z ogyx
Teza: x = z'
Dowód:
Prawdziwe jest twierdzenie:
log x
z , = X ' gdzie z > O, z * 1 i X > o
Stąd :
logy z log,x ogy z
y logy z·łog, x logy x
x = (z = z = z , co kończy dowód
z tw. l d
1
Z twierdzen ia tego wynika, że liczby 3 0g2 7 i 7'0g23 są równe. Korzystając z udo
wodnione go twierdzenia. wska�� jeszcze inne pary liczb równych.
Spra wa · � CZ!; :a · .t
1 . Oblicz log52 5 - 2 log3 J3 + log "' 2 7 .

3
2 . Liczby x,y, z s ą dodatnie oraz log8x = log2y = log4z = 2 . Oblicz �.

3 . Porównaj liczby a i b, jeśli :
log� .5 2,2 5 - log�.5 9
a
3 3
= 4 ( log� .5 1 , 5 + log 0•5 1, 5 log 0.5 + log � .5
·
)
b = log 5 · log 2 0 + log22
4. Wykaż, że iloczyn liczb m · n, gdzie m = log3log3 �efi]3 i n = log2log2 efJ2,, j est

kwadratem liczby naturalnej .
5. Wykaż, że:
. , . . 2a + b+ 1
a) J esh a = log32 1 b = log37, to log8184 = ---
4
a+b
b ) jeśli a = log6 5 i b = log62, to log3 1 0 = .
1-b
6. Wykaż, że liczby a i b, gdzie:
810g136
a= + log2 5 log56 · log67 log78
· ·
b = log tg � · log tg � · log tg �.

6 4 3
są całkowite.
7. Wykaż, że
(l og2 5)- 1 + ( log3 5 ) - 1 + ( log45)-1 + ( log5 5)- 1 + ( log6 5)-1 = 1 + 2log5 1 2 .
Funkcja logarytmiczna i jej własności
Definicja 1 .
Fu n kcją logarytmi cz ną o podstawie a, dodatniej i różnej od 1 ( a E R+ - {1}),
nazywamy funkcję, którą można opisać wzoremy logcf, gdzie x E R+. =
Omówimy własności funkcji logarytmicznej. W tym celu rozpatrzymy dwa przy

padki ze względu na podstawę logarytmu.
I przypadek a E (O, 1)
Przykłady funkcji logarytmicznych: y = log 1 x, y = log2 x, y = log1 x . Poniżej przed-
4 5
stawione są wykresy tych funkcji w jednym układzie współrzęd nych.
y
4
y = log 1 x
3 4
2
y = J og .?_ X
1 5
-1
-3
-4
II przypadek a E (1, +oo)
Wykresy funkcji logarytmicznych: Y log2x,y log3x, y = = = log5 x znajdują się poniżej.

3
y
5
-1 6 7 8 9 10 1 1 12 X
-1
-2
-3
- 4
Podsumuj my nasze spostrzeżenia.
y
y
4
Y = log0x, aE (O; 1) 4
y = log0x, a E (1; + oo)
3 3
2
1
-1 2 3 4 5 6 7 B X
-
-3
Własności funkcj i logarytmicznej y = log0x, a > O i a * 1 , x E R +.

•
Wykresem funkcji logarytmicznej jest krzywa logarytmiczna.
•
Dziedziną funkcj i jest zbiór liczb rzeczywistych dodatnich, D = R+.
•
Funkcj a p rzyjmuje wszystkie wartości rzeczywiste, ZW = R .
• Funkc j a jest różnowartościowa, bo dla różnych argumentów przyjmuje różne
wartości.
• Funkcj a ma jedno miejsce zerowe. Jest to liczba 1 .
• Jeśli a E (O, 1), to funkcja µrzyjmuje I\ • Jeśli a E ( 1 , +oo), to funkcja przyjmu-
wartości dodatnie w przedziale (O, l), je wartości dodatnie w przedziale
a ujemne w przedziale (1, +ce). ( 1, +oo), a ujemne w przedziale (O, 1).
I
• Funkcj a logarytmiczna jest funkcją monotoniczną.
Jeśli a E (O, 1), to funkcja logaryt- - Jeśli a E (1, +oo), to funkcj a logaryt-
miczna jest malejąca. miczna jest rosnąca.
Przykład 1 .
Na rysunku obok przedstawiony jest wy y
4
kres funkcj i logarytmicznej f Do wykresu
3
funkcj i /należy punkt A (9, 2). y = f(x) A(9, 2)
2 .
I
a) Wyznaczymy wzór funkcji f

b) Wyznaczymy wzór funkcj i g, której
wykres otrzymamy po przekształceniu
wykresu funkcj i f w symetrii wzglę-
-4
dem osi OX.
Ad a) Funkcja /jest funkcją logarytmiczną, więc jej wzór ma postać:

f (x) = log0x, gdzie a E R+ - {1} i x E R+
Wiemy, że dla argumentu 9 wartość funkcj i wynosi 2, czyli
2 = log09
Kor zystaj ąc z defini cji logary tmu, otrzymujemy równanie:
02 = 9 , skąd a = -3 lub a = 3
logarytmu jest dodatnia i róż-
Tylko li czba 3 spełnia warunki zadania, bo podstawa
na od 1 .
Fun kcj a [je st op is a na wz o re m f(x) = log3x.
Ad b) W wyni ku przekształcenia wykresu funkcj i y =f(x) przez symetri ę wzgl ęd e m
o s i OX otrzymuj emy wykres funkc
j i y = g (x) , gdzie
g (x) = -f(x) .
Skorzysta my równi eż z twierdzenia o zamian ie p odstawy logarytm u (twi erd ze nie
l d, str. 40) . Otrzym uje my:
log1 X log1 X
g (x) = -f(x) = -log3x = - 3 = --=-3- = log1 X

log1 3 -1 3
-
3
-
Krzywe logarytmiczne o równaniachy = log3x orazy = log1 x są symetryczne wzglę-

d e m osi OX. Poniż szy rysun ek ilustruje tę sytuację. 3
-1 9 1 0 1 1X
-3
-4
Przykład 2.
Wyznaczymy dziedzinę funkcji f określonej wzorem
f(x) = logsin x + o,s (4x - x2)
Logarytm j est określony wtedy i tylko wtedy, gdy jego podstawa j est dodatn ia i róż
{ {
n a o d 1 oraz liczba logarytmowana jest dodatnia. Zatem otrzym ujemy układ wa
runkó w:
sinx0,5 > O
+ sinx > -0,5
sinx + 0,5 =I= 1 <=> sinx =1= 0,5'
4x - x2 > O X E (0, 4)
Układ ten rozwiążemy gra fi czn i e na p odstawi e wykresu f y
unkcj i = s i n x, gdzie
X E (0, 4 ).
1
1
2 I
I
1
3 X
-2
-1
27t
ł
Funkcja logarytm iczna i jej własności 47
2
Dziedziną funkcji f(x) = logsinx+o,sC4x - x ) j est zbiór D,
D = o, rr
( J ( J ( rr 5
� rr 7 rr J.
6
u
61 6
rr u
6 1 6
Przykład 3.
5- x
Wykażemy, że wykres funkcji określonej wzorem f(x) = log jest symetryczny
5+x
względem początku układu współrzędnych.
5-x
Założenie: f(x) = log --
5+x
Teza: wykres funkcji[jest symetryczny względem początku układu współrzędnych
Dowód: Wystarczy pokazać, że funkcja f jest nieparzysta. Wyznaczamy dziedzinę

funkcji [
(-- ? O /\ X * - 5 ) <=> rp
5-X
5+x
'
I;
r-
-- X J l:) -;- )i > ) <=> X E (-5 5)
. ·) (
·' ' r
-
.
Dziedziną funkcj i fj est zbiór D, D = ( --5, 5), który jest symetryczny względem punk
tu O na osi OX. Zatem dla dowolnej liczby x z dziedziny D także (-x) należy do dzi e
dziny D. Wykażemy teraz, że zachodzi równość -f(--x) = f(x) (dla dowolnej liczby x
z dziedziny D) . Mamy:
-f(-x) = -log
5 - ( -X)
5 + (-x)
= -log
5+X
--
5-x
5+X
= log --
5-x
( J-l = log
5
--
5+x
- X ,
=f(x), co konczy dowód.
1 . We wspólnym układzie współrzędnych naszkicuj wykresy funkcji f(x) = log3x

oraz g(x) = 3x, Wykresy te są symetryczne względem pewnej prostej. Podaj jej
wzór.
2. Napisz wzór funkcji logarytmicznej, wiedząc, ż e do j ej wykresu należy punkt
( ! -2J.
A 2 , Naszkicuj wykres tej funkcji i omów jej własności.
3 . Wyznacz dziedzinę funkcjif(x) = log 2_

9
x 9 4
-
( ( 2Jx-4J3 ·
x 3
4. Wykaż, że funkcja f(x) = x · log jest parzysta. +
x-3
5. Wykaż, że j e$li argumenty x1, x2, x3, funkcj i f(x) = log x tworzą ciąg geome-
„ .
tryczny, to wartości funkcj i log xv log x2, log x3, tworzą ciąg arytmetyczny. „ .
6. Uporządkuj liczby: log56, log28 1, log34, log � 3, log23, log5 J6 w kolejności ro-
snącej . 2
c i logarytmicz-
Prze ks ztałcenia wykres u funk. j , , .
no sc 1 oraz
nej . Rozwiązywanie równ ań , n1erow
układów równań z zasto sowaniem wykresu
funkcji logarytmicznej
Przykład 1.
Wyznaczymy dziedzinę funkcji f(x) log2 x - 2 . Na podstawie wykres u funkcji
=
x2 - 4
Y= log2x naszkicujemy wykres funkcji fi określimy jej zbiór wartoś c i.
{ {-1-
Aby wyznaczyć dziedzinę funkcji f, wystarczy rozwiązać układ warunków:
�- 2 > 0 > 0 {X > -2
x -4 � x+2 � � x E (-- 2, 2) u ( 2 , +oo)
2 x ER - {-2, 2}
x -4*O x E R - { - 2, 2}
Dziedziną funkcji/jest zbiór (-2, 2) u (2, +oo).
Przekształcamy:
-
log 2 � 2log2 _
=
l_ = l log2 (x + 2) -11 = l-l og2 (x + 2J I = Jlog2 (x + 2)j ' więc
X -4 X + 2
f(x) = 1Iog2 (x + 2)1, gdzie x E (-2, 2) u (2, +oo).
Wykres funkcjif(x) = llog 2 (x + 2 )1 p owstaje w wyniku następ ujących przekształceń:
Tii= io. -21 Y=j f1 CxJj

y = logzx > fi (x) = logz (x + 2) f(x) =
llogz (x + 2)j
Kolejne p rzekształcenia ilustrują poniższe rysunki.
y
4
3
-2 -1 2 4 5 X
-12 - 1 O 5 X
3
1 2 3 4
i -1
=� /1og, .:'=!I
I
-3 f(x)
-4 -4
=
z ,
ostatn iego wykresu odczytujemy, że zbio rem wartosc1
. fu nkcj i f(x) = logz � - 24
jest (O, +oo).
X -
Przekształcenia wykresu funkcji logarytmicznej. . . 49
- .!. .
Przykład 2.
Rozwiążemy równanie -O,S log1 x2 = .!. lxl
- 2 2
- x2
3
Interpretujemy równanie jako równość wartości dwóch funkcji f{x) -0,5 log 1
.
=
3
1 1
oraz g(x) = - lxl - -
2 2
Dziedziną funkcji /jest zbiór R - {O}, zaś dziedziną funkcji g zbiór R. Dziedziną roz
ważanego równania jest zbiór R - {O}.
Wykonujemy przekształcenia:
_ .!_ log 1 x2 = - log 1 N = - log 1 lxl , więc /(x) = - log1 lxl, x E R - {O}
2
-
3 3 3 3
Wykres funkcji / otrzymamy na podstawie wykresu funkcji h(x) = log 1 x, po zasto-

sowaniu następujących przekształce{1: 3
h(x) = log1
3
x
x y=h(l l)
--�· __,
-
h 1 (x) -= lo g 1 lxl
3
sox >
f{x) =
-
- log 1 lxl
3
Wykres funkcji g(x) = .!. lxl - .:!:. powstaje w wyniku przesunięcia równoległego wy
� lxl o wekt:r V = [O, - �l

2
kresu funkcji y =
Szkicujemy wykresy obu funkcji we wspólnym układzie współrzędnych.
y Sprawdzamy odczytan e rozwiązania:
()
2
f(x) -O, Slog1x2 -z
-0,5 log1 .!.
=
3 /(-3) =1(3) = -0,5 log 1 9 =1

-
=
3
-3 3
1 1
g(-3) = g(3) = - . 3 - - = 1
2 2
oraz
/(-1) = j(l) = -O,S log1 1 = O
-
3
1 1
g(-l) = g (l) = 2-2 =0
Równanie -0,5 log1 x2

3
=
2
-
.!. lxl .!.
2
ma cztery rozwiązania: -3, -1, 1, 3 .
-
I f
Przy kład 3.
Rozwiążemy graficznie nierówność x2 - 1 :::;; log 1 (x2 - 4x) - log ! (4 - x) ·
4 4
Przyjmij my oznaczen ia: /(x) = x2 - 1, g (x) = log 1 (x2 - 4x) - log ! (4 - x) .

4 4
Wyznaczamy dziedzinę nierówności. Funkcja f określona jest w zbiorze R. Dziedzi

nę funkcji g wyznaczymy, rozwiązując następujący układ warunków:
{ x2 - 4x > O {x(x - 4) > 0 {x E (--oo , O) u (4, + oo)

<::> <::> <=> X E (-oo, O )
4-x >O x<4 x<4
Dziedziną funkcji g jest zbiór (-oo, O) . Zatem dziedziną nierówn ości j est przedział
(-oo, O) .
Wzór funkcj i g możemy zapisać w prostszej postaci. Za uważmy, że:
( -- 4)
x x
log 1 (x2 - 4x) - log 1 (4 - x) = lo g 1 '
-
= lo g 1
-
(--x) , zatem
- -4 4 - x
4 4 4
g (x) = log 1 (-x)

4
Rozwiązać nierówność /(x) :::;; g (x) to wyznaczyć zbiór tych argumentów należących
d o zbioru D, gdzie D = (-oo, O ) , dla których funkcja/ przyjmuje wartości nie większe
niż funkcja g. Szkicuj emy we wspólnym układzie współrzędnych wykresy funkcj i
f(x) =
x2 - 1 oraz g (x) = log ! (-x) . Wykres funkcji g otrzymuje my w wyniku odbicia
4
symetrycznego wykresu funkcjiy = log ! x względem osi OY.

4
y Sytuację tę ilustruje rysunek obok.

2
J(x) = .XZ - 1
g(- 1) = log ! 5 - log 1 5 = O
4
-
4
/(-1) = 1 - 1 = O, więc g(-1) /(- 1) , =
stąd
' I
g(x) , Tog41 (x2, - 4x) - io g.4!(21· x)

=
'
-_
r _2
/(x) :::;; g (x) <=> X E (- 1, O)
noś ci jest (- 1, O) .
Zb iorem rozwiązań nie rów
Przekształcenia wykresu funkcji logarytmicznej. . . 51
Przykład 4.
{y = log 2 (x - 3) log x_3 4 ·
Rozwi ążemy graficznie układ równań 1og (x2 -4x+ 4) .

y = ( J2 ) 2
g (x2 4x
Rozważmy fu nkcje : /(x) = log2(x -
3) logx - 34 i g (x) = ( J2 )10 z - +4). Z apiszemy
·
wzory funkcji fi g w prostszej postaci oraz ustalimy dziedzinę każdej z nich. Mamy:
•
log2(x 3) logx _ 34 = log24 = 2, o ile x - 3
- ·
> O ix -
3 * 1 , zatem
/(x) = 2, x E (3, 4) u (4, +oo) .
� log2 (x2 -4x+4) .!:.1og 2
• ( ...; 2 ) . =2 2 2 (x-2) I
= 2 °g2 x - = lx - 21, gdzie x E R - {2}, więc
�
g(x) = lx - 2 1, x E R - {2}
Szkicujemy wykresy funkcji f i g we wspólnym układzie współrzędnych w zbiorze,
który jest częścią wspólną dziedzi n obu funkcji (rysunek poniżej).
y ·'
4
./',/
/'
3
y = g(x)
'
' Wykresy funkcji fi g nie mają punktów
, '2
''
' y = /(x) wspólnych.
'
''
1 ,
, ' ,
' ,
'
' ' ,
,
,
' ,
o 1 2 3 4 5 6 X
Układ równań jest sprzeczny.
Spra wdź. czy rozu m iesz

X2
4.
1. Naszkicuj wykres funkcj i/(x) = log2
-
lxl + 2
i togx l
2 . Rozw1ąz. gra f"1czme , . Ix - 2 1 =
. rowname
.
--
.
log x
3. Rozwiąż graficznie nierówność log 1 lx - 41 < - 1.

-
2
,I
Równania logarytmiczne
Równ a n i em logarytm i cz nym nazywamy równan ie, w którym niewiado ma wystę

puje tylko w wyrażeniu logarytmowanym lub w pods tawie logarytmu. Przykłady
rów nań logarytm icznych :
logz (x + 3) = 5 logx _ 1 (x + 4) = 1 log3x2 = 2log3 (x - 1) + log3x
Rozwiązując równania logarytmiczne, należy pamiętać o założeniach wynikających

z defi nicj i loga rytm u :
•wyra żenie logarytmowane j est dodatnie
• podstawa logarytmu j est dodatnia i różna od 1 .
W rozwiązywaniu równań logarytmicznych będziemy korzystali z definicji logaryt
mu, a także z twierdze ni a wynikającego z własności funkcji logarytmicznej.
Twierdzenie 1 .
Jeśli a E (O, 1) u ( 1 , +oo) i x1, x2 E R+, to log�1 = log�2 <=> x1 = x2•
M etody rozwiązywania równań logarytmicznych omówimy na przykładach.
Przykład 1 .
Korzystając z definicji logarytmu, rozwiążemy równania :

2
a) logl2x - 1) = 2
(
c) logo.s log
6
x +x
x+4
J = O
Ad a) Najpi erw wyznaczymy dzie dzin ę równania. Wyraże nie (Zx

- 1) j est dodatnie,
więc
2x - 1 > O, czyli
x > ! ' skąd D =

2
(! )
2
, + oo
Korzystając z definicj i logarytmu, otrzymuj e my:

log3 (2x - 1) = 2
3 2 = 2x - 1
1 0 = 2X
x = 5, 5 E D
Rozwiąz aniem równania j est liczba 5.
Równania logarytmiczne 53
Ad b) Tym razem niewiadoma występuje w podstawie logarytmu, zatem
{ X-3 > 0
x - 3 :t: l
<:::::> { X>3
x :t: 4
<:::::> X E (3, 4) U (4, +oo)
Otrzymaliśmy dziedzinę równania:

D = (3, 4) u (4, +oo)
Przystępujemy do rozwiązania równania.
logx _ 3 1 6 = 2
(x - 3)2 = 16 (obie strony równania są dodatnie)
lx - 3 1 = 4
X - 3 = -4 V X - 3 = 4, stąd
x = -1 v x=7
Tylko liczba 7 należy do dziedziny równania.
Równanie logx _ 3 1 6 = 2 ma jedno roZ"vviązanie, jest nim liczba 7.
wiązac układ warunkow:

6
2
Ad c) � hcąc V\ryznacz�ć dziedzinę równania log0,5 1 og x + x
x+4
( ) = O, należałOby roz-
xz + x Xz + X
/\
>
/\
>
X :;t: -4 0 log6 0
x+4 x+4
Aby „ominąć" ten problem, możemy skorzystać z metody analizy starożytnych.
Stosujemy dwukrotnie definicję logarytmu:
(
log0 5 log 6
·
2
x +X
x+4
) = O
2
0,50 = log6 X + X
x+4
2
log6 X + X = 1
x+4
X2 + X
= 61
x+4
x2 + x = 6x + 24
x2 - Sx - 24 = O
(x + 3) (x - 8) = 0
X = -3 V X=8
Korzystając z metody analizy starożytnych, nie można pomin� ć jej ważnego etapu.
Sprawdzamy, czy otrzymane liczby są rozwiązaniami równama:
• je śli x = -3, to L = log0.s ( log

6 -3 + 4
2
(- 3 ) - 3 ] = log0,5(log66) = log0,s 1 = O = P
• j eś li x = 8 , to L = log0•5 ( log
, :D = log0,5(log66) = O = P
x 2 + x = O są liczby -3 oraz 8 .
J
Rozwiązaniami równania log0•5 (
log
6 x+4
Przykład 2.
. , . log( X - 1)
Rozw1ąz. emy rowname = 0,5.
log(x + 1)
Wyznaczamy dziedzinę równania:
{: : � : � {: : � {: : �
log(X + 1) =/= 0
q
X+1
1
=/= 1
q
X =/= 0
1 Q X E (1, +oo)
Dziedziną równania jest zbiór (1, +oo).

Korzystamy z własności proporcji i otrzymuj emy:
log(x - 1) 1
=
log(x + 1) 2
2log(x - 1) = log(x + 1)
Stąd na podstawie twierdzenia l e (str. 40) oraz twierdzenia 1
(s tr. SZ) mamy ..
log(x - 1)2 = log(x + 1)
(x - 1)2 = x + 1, czyli
x2 - 3x = O, zatem
X = 0 lub X = 3
Tylko liczba 3 należy do dziedziny równania.
Równanie ma j edno rozwiązanie. Jest nim liczba 3.
Przykład 3.
Rozwiążemy równanie log � (x + 1) = 0,5 log 1 (x _
3)2 - l .
-
3 3
Wyznaczmy dziedzinę równania:

{X + 1 > Q { X E ( -1 , + oo)
XE (
-l, 3) U
q
( x - 3 )2 > 0 <:::> XE R - {3} ( 3, +<X))
Dzie dzin ą równania jest zbió r (-1, 3) u ( 3 , +<X)) ,
Równanie rozwiążemy na dwa sposoby.
I sposób
Obie strony równania mnożymy przez 2.
log1 (x + 1) = 0,5 log1 (x - 3)2 - 1 /- 2
-
3 3
2 log1
-
(x + 1) = log1
-
(x - 3)2 - 2
3 3
Korzystamy z twierdzenia l e (str. 40), aby zapisać lewą stronę równania w postaci
log 1 (x + 1)2
3
P o prawej stronie liczbę 2 przedstawiamy jako l o g 1

i korzystamy ze wzoru na _!.
3
9
różnicę l ogarytmów o tej samej podstawie (twierdzenie lb str. 40). Mamy:
1
log 1 (x + 1)2 = log1 (x - 3)2 --
log 1 �
3 3 � ';1
log1 (x + 1)2 =
-
log1 [ 9 (x -- 3)2 J
-·
3 3
Z twierdzenia 1 (str. 5 2) otrzymuj emy:

(x + 1)2 = 9 (x - 3)2, zatem
(x + 1)2 - [3(x - 3)] 2 = O
Stosujemy wzór skróconego mnożenia: a 2 - b2 = (a - b) (a + b) .
[Cx + 1) - 3 (x - 3)][(x + 1) + 3(x - 3)] = O
(-2x + 10) (4x - 8) = O
x= 5 v x= 2
Obie liczby należą do dziedziny.
Równanie log1
-
(x + 1) = 0,5 log1 (x - 3)2 - 1 ma dwa rozwiązania: 2 oraz 5.
3 3
II sposób
Wyrażenie 0,5 log1 (x - 3)2 przekształcamy:

3
0,5 log ! (x - 3)2 = log

! J(x - 3)2 = log
! lx - 3 1
3 3 3
Otrzymuj emy:
1
log 1 (x + 1) log 1 lx - 3 1 - log 1 - ,
3
=
1 3 3
skąd po zasto sowaniu wzoru na różnicę logarytmów i twierdzenia 1 (str. 52 ) ma my:
log (x + 1) = log 1 ( 3 1x - 3 1 )
�
3 3
x + 1 = 3 1x - 3 1
Dziedzi ną równan ia jest zbiór ( 1, 3) u (3, +oo). Rozpatrujemy dwa przypa dki
-
ze
wzglę du na znak wyraż enia x - 3.

I.
II.
{X E (- 1 , 3) {X E (3, + oo)
X+1 = 3 (-x + 3) X + 1 = 3(x - 3)
{X E (-1, 3) {X E (3, + oo )
4x = 8 - 2x = -10
{X E
{: : �
(- 1, 3) 3 + oo)
,
X = 2
Zatem x = 2 . Zatem X= 5.
Rozwiązaniami równania są li czby 2 i 5.
Przykład 4.
Rozwiążemy równanie logx2 + 2log4x2 = -2 �.
3
Liczby logarytmowane są dodatnie. Wystarczy założyć, że podstawa logarytmu jest

l iczbą d odatnią i różną od 1 . Zatem:
(X > o /\ X " 1 /\ 4x > o /\ 4x " 1) <o> (X > o /\ X " 1 /\ X " �) <o>
<o> X E - {> } R+
Wyz nacz yliśm y dzie dzin ę: D = R+ - g, }1 .
Ze wzoru na zamianę podstawy logarytmu otrzy muj e my:
7
logx2 + 2log4x2 = - 3
1 2 7
-- + = --
log2 x l og2 (4x ) 3
Al e
log2 (4x) = log24 + log2x = 2 + log2x
zatem równanie ma postać:
1 2 7
-- + =
log z x 2 + log z x 3
Wprowadzamy zmienną pomocniczą t = log2x, gdzie x E D (zauważ, że t :;:. O i t :;:. -2).

Otrzymujemy równanie wymierne ze względu na zmienną t:
1 2 7
- + -- = -- , skąd
t 2+t 3
2 + 3t 7
-___ 2 = -3 , czyli
2t + t
2
7t + 23t + 6 = o
2
Równanie kwadratowe ma dwa rozwiązania: t1 = -3 , t2 = - -
7
Wracamy do podstawi enia:
lo g2x = -3 v log2x = - -2
7
2
3
X = 2- V X= 2 7
1
X= - V X == -1 -
8 7J4
Obie liczby należą do dziedziny równania.
Równanie logx2 + 2 log4x2 = -2 .!.

3
ma dwa rozwi ązania. Są to liczby .!.
8
oraz 7� .
Z,4
Spra wdź. czy rozum iesz

a) logx _ 14 = 2 b) log3 (x + 2) = 3 c) log5(1og2(x - 1)) = 1
a) log 5 + log(x + 10) - 1 = log(2 1x - 2 0 ) - log(2x - 1)
2
b) log3 (X - 2) + O, S log3 (X - 4) = o
3. Rozwiąż równanie 2logx3 + log3x3 + 3 log9x3 = O.
log (� + l) 1
4. Rozwiąż równanie r-:;- = -
log ( -V X - 1 + 7 ) 2
2
a) logx64 - 6log4x + 7 = O b) log x(log x - 1) + (log x + l ) (log x - 1) = 7
log� x - 3 1og 2 x - 1
( ) log3 x -1 log 3 x -3
c) = 1 d) =
log 2 x - 1 log3 x + 2 log 3 x + 4
(
e) 2 1og x - 1 �
3
l = log � x - log� x
) 3 3
a) 2 l o g zx 2 - log22(-x) = 4 b) log� (-x - 3) l o g

= 1 (x2 + 6x + 9) + 3
3 3
·r
Nierówności logarytmiczne
Nie równością logarytm iczną nazywamy nier ównoś ć,

w �órej niewiado�a v;t·
e logarytmu. Nierow-
stępuj e tylko w wyrażeniu logarytmowanym lub w pod stawi
nościami logarytmicznymi są na przykład:
log3 (x + 6) > logl4x - 1) log 1 (x + 2) > 1

2
Z monoto niczności funkcji logarytmicznej wynika następ ujące twierd zenie.
Twierdzenie 1 .
a) J eśli a E (O, 1) i x 1 , x2 E R+, to logcf1 < logcf2 <=> x 1 > x2 .
b) Jeśli a E (1, +oo) i x1, x2 E R+, to logcf1 < logcf2 <=> x 1 < x 2•
'----- ---- ·-··-------_J
Z twierdzenia tego będziemy korzystać, rozwiązując nierówności logarytmiczne.
Przykład 1 .
Rozwiążemy nierówność log1 (4x - 1) > 1 .

3
Określamy dziedzinę nierówności:
Najpie rw liczbę 1 przedstawimy w postaci logarytm u p . 1

rzy pod stawie -
nie skorzystamy z twierdzenia la. Mamy: 3 , a następ
1
log1 (4x - 1) > log1 -
3 3
3
Ponie waż podstawa logarytmu (�)
3
jest liczb ą z prze dzi.
ału (O, 1), wi ęc po równując
�ażenia logarytm owane, zmieniamy znak nierów
nosq
, na przeciwn
. .
1emy : y. Otrzymu-
1
4x - 1 < - , skąd
3
1
x< -
3
Nierówności logarytm iczne
59
Teraz uwzględniamy dziedzinę nierówności.
1
x < -
3
X E (� ) , + oo
<::::> X E (! �)
4
'
3
Zbiorem rozwiązań nierówności log (4x - 1) > 1 j est przedział

!
' 3 ( )
1
4,
1
3
.
Przykład 2.
2
Rozwiążemy nierówność log2(x - x) < log2 1 2 - log26.
Najpierw wyznaczymy dziedzinę nierówności:
E (-oo, O) u (1, +oo) , zatem

2
x - x > O <::::> x(x - 1 ) > O <=::· x
D (
= -oo, O) u (1 , +oo)
Korzystając z praw działań na l ogarytmach, p rawą stronę nierówności zapisuj emy

w postaci logarytmu przy pod stavvie 2, czyli
Otrzymuj emy:
2
log2 (x - x) < log22
Teraz ko rzystamy z twierdzenia 1 b.

Ponieważ p odstawa logarytmu (2) j est liczbą z przedziału (1, +oo), więc porównując
liczby logarytmowane, znak nierównościpozostawiamybez zmiany. Otrzymuj emy:
2
x - x < 2, skąd
2
x -x- 2 < O
Zbiorem rozwiązań nierówności kwadratowej jest przedział
(-1, 2) (sprawdź !).
Należy j eszcze uwzględnić dziedzinę nierówności. Zatem:
{XX EE (-oo, 0) u (1, +oo)
( -1, 2 )
<=> XE (- 1, O) u (1, 2 )
2
Zbiorem rozwiązań nierówności log2(x - x) < log2 1 2 - log26 j est zbiór (-1, O) u (1, 2).
Przykład 3.
Rozwiążemy nierówność log 1 x log4x > 8log4 · �.

3 9
Dzi edziną nierówności jest zbiór (O, +oo) .
O b i e strony nierówności podzielimy przez licz bę
l og4 _!
9
zi (O, 1)
Za uwa ż, ż e l og4 _! < O, bo funkcja y = log4x dla argum entów z przed ału
9
przyj muje warto ści ujemne. Mamy:
log X
log X · 4 < 8
� 1
(
3 log -
4 9
J . .
log b
Z e wzoru na zamianę podstawy logarytmu 0 = logc b wyra zen1e
log0 C
log x
4
1
log -
4 9
zapiszemy j ako
log 1 X,
9
a następnie - po zastosowaniu drugi raz wzoru na zamianę podstawy logarytmu -

w p o staci
1
- log1 X
2 -
3
Otrzymujemy n ierówność:
1
- log� x < 8, skąd
2 -
-
3
log� X < 1 6
3
O bie strony n ieró wnoś ci s ą nieuj emne, więc nieró wność m o na

ż zapis ać w postaci :
-
log1 x < 4, czyli
-
3
-
log1 X > -4
3 3
1
log � x > log 1 8 1 /\ log � x < log
�
3 3 3 3 81
Po skorzysta n i u z twierdzenia l a mamy:
(X < 81 /\ X \) ""' X ( \ J
>
8
E
8 '
81
D z i e d z i n ą nier ówn ości j est zbi ó r (O, +CXJ) .
Zate m z b i o r em rozwiązań danej nierów nośc i j est prz e d zia

. ł 1 1. czb ow
y
( 1
- 8
81
,
L j) .
Nierówności loga rytmiczne
61
Przykład 4.
, , , log3 x + 1
Rozwiążemy nierownosc � 1 og3 9 .
}og3 X - 1
·Wyznaczymy najpierw dziedzinę nierówności:
{ X> 0
<=>
{ X> 0
<:::>
{ X > 0
<:::> X E (0, 3) U (3 , +oo)
log3 X - 1 * o log3 X * 1 X * 3
Zatem D = R+ - {3}.
Nierówność tę rozwiążemy, wprowadzając zmienną pomo cniczą t, gdzie t = log3x.
Otrzymujemy nierówność wymierną:
t+l
-- � 2 , skąd
t-1
t+l
-2�0
t-1
3 t
/ - (t - 1)2
�
- �O
t-1
(3 - t) (t - 1) � O i t 7: 1, zatem
tE (-oo, 1) u (3, +oo)
Otrzymuj emy:
t< 1 v t � 3, czyli
log3x < 1 v log3x � 3
log3x < log33 v lo g3x � log32 7, skąd
x < 3 v x � 27
x E (-oo, 3) u (27, +oo)
Po uwzględni eniu dziedziny, D = R+ - {3}, stwierdzamy, że daną nierówność spełnia

każda liczba ze zbioru (O, 3) u (27, +oo) .
Przykład 5.
Rozwiążemy nierówność l ogx(x + 2) > log 1 0,2 5 .

X
Najpierw wyznaczymy dziedzinę nierówności:
( X > 0 /\ X F 1 /\ X+2 > 0 /\ : > 0 /\ : F 1) � (X > 0 /\ XF 1) �
<=> X E (O, l) u (l, +oo), czyli
D = (O, 1 ) u ( 1 , +oo)
P
ytmu przy p ods tawie x. Mamy:
rawą stronę nierówności zap iszemy w po staci logar
log 1 0,25 = -logx 0,25 = Iog�4.
X
Ni erówność przyjmuje postać

logJx + 2) > logx4
Ze względu na podstawę logarytmu rozważa my dwa p rzypa dki (jedn ocz eśnie
uwzględni amy dziedzinę) .
Iprzypadek
Jeśli x E (O, 1), to na mocy twierdzenia la otrzymujemy:
logJx +2) > logx4
x+2 < 4
x<2
Zatem x E (O, 1) /\ x E (-oo, 2), więc
1)
X E (0,
IIprzypadek
Jeśli x E (1, +oo), to na mocy twierdzenia l b mamy:
logJx + 2) > logx4
x+2 > 4
x>2
Stąd X E (1, +oo) /\ X E (2, +oo), czyli
X E (2, +oo) .
Sumuj emy otrzymane rozwiązania.
Z b iorem rozwiązań nierównoś ci logJx + 2) > log 0,25 j est z bi ó

.!. r (O, 1) u (2, +co).
X
Przykład 6.
Rozwiążemy nierówność logz(log4x) + log4 (I og2x) � _4.
Dziedzinę nierówności wyznaczamy, roz wi ązu1· ąc ukła d ,

war unkow :
x>O
{
{X > 0
log4 x > O <=> <=> xE (1, +oo), zate m
x>l
l og2 X > 0
D= (1, +oo)
Zauważmy, że:
Zatem nierówność możemy przedstawić w postaci:
log, G )
· log, x + � log2 ( 1og2 x ) <;; -4
·
Na podstawie twierdzenia la (str. 40) wiemy, że:
log, (� )
· log, x = log, � + log2 ( log, x ) = - 1 + log2 (log2x) , stąd
1
-1 + l ogz (log2 x) + · log 2 ( 1 og2 x ) � -4
Z
3 3
z-
log2 (log2 x) :::;; -3 /: 2
log2(log2 x) :::;; -2, zatem
log2x :::;; log2 2 4
X :::;; ef2_
Po uwzględnieniu dziedziny otrzymujemy odpowiedź.
Zbiorem rozwiązań nierówności jest przedział ( 1, ef2. ).
3-x 2
a) log2 -- <O b) log 1 (x - Sx + 6) > -1
X 2
2
2. Rozwiąż nierówność (log2x) + log2x - 2 :::;; O.
3. Rozwiąż nierówność logJx + 1) + logJ2 - x) < O .
4. Rozwiąż nierówność log2x log 1 x :::;; log 1 1 6.

·
- -
3 3
64 i funkcja loga rytmiczna �
��
��
��
1 . Fun
-!:.:-.!.
�� kci,-n�
wy
�kładn
�� ::::!:��:'.--��
icza ��----
Równani a i nierównoś ci
logarytm iczno-wykładniczo -potę gowe
Rozwiązywanie tego rodzaju równań i nierówn ości zilustruj emy p rzykładami.
Przykła d 1 .
Rozwiążemy równanie 2 7 1ogx - 7 . 9 1ogx - 2 1 ·

31og x + 2 7 = O .
D ziedziną równania jest zbiór liczb rzeczywistych dodatnich, D = R+.

Przedstawimy równanie w dogodniejszej postaci:
( 3 3) log x _
7 . (3 2 ) log x _
2 1 . 3 log x + 2 7 = O
( 3 l og x) 3 - 7 . ( 3 l og x) 2 - 2 1 . 3 logx + 2 7 = O
Wprowadzamy zmienną pomocniczą t, t = 3 logx, i otrzymujemy równanie wielomia

nowe
t3 - 7 t2 - 2 1 t + 2 7 = o
Równanie to ma trzy rozwiązania: t1 = -3 , t2 = 9 , t3 = 1 (sprawdź!) .
O trzymuj e my:
3 log X = -3 V 3 log X = 9 V 3 log X = 1
Pierwsze równanie j est sprzeczne. Rozwiązujemy pozostałe dwa.

3 l og x = 3 2 V 3 log x = 3 0 , stąd
log x = 2 v log x = O, czyli
X= 100 V X= 1
Obie l iczby należą do dziedziny.
Równanie ma dwa rozwiązania: 1 oraz 1 00.
Przykład 2.
Rozw iążemy równ anie log2(4 ·

3x - 6) - log2(9x - 6) = 1.
Na p odstawie definicji logarytmu ustalamy dziedzi nę równ ania.
{4 ·
3x - 6 > O
{ 3x >
3
{ 3x > �
<=> 2 <=> 2
9x - 6 > O 2
9x > 6 3 x > 6
Strony otrzymanych nierówno ści są odatnie . Logar

. e 3 otrzym
�
ytmuj emy obie stro ny ob u ni�
ró wn ości prz y podstaw i , u 1 ąc w ten sp osób u kład warunków ró wnowaz-
nyc h (twie dze nie:b, str. ! 5{8)
{ lo g 3 3 > log3 -
2
x > log3 -
3
2
X > log -
3
3 2
<=> <::>
<::> X > l o g3 J6
lo g 3 3
2x
> log3 6 2x > log3 6
{ X > lo g3 '1f,
Równan ia i nierówności logarytmiczno-wykładn iczo-potęgowe
65
Dziedziną równania j est zbiór (log3 J6 , +oo).

Przystępuj emy do rozwiązania równania.
log2( 4 · 3x - 6) - log2( 9x - 6) = 1
4 · -6
3x
log2 = log22
9x - 6
4 -6 3x
=2
·
9x - 6
---
4 3x 6 = 2 9x
· _ · _ 12 /:2
(3X) 2 - 2 3x - 3 = o '
Otrzymane równanie wykładnicze rozwiązuj emy przez podstawienie zmiennej

pomocniczej t, t = 3 X.
t2 - 2t - 3 = O, skąd
t = 3 t = -1
V
Zatem
3x= 3 V 3x= -1 (równanie sprzeczne)
x= l
Liczba 1 należy do dziedziny r(„wnania ( 1 = log33, zaś log33 > log3 .J6 ) .
Rozwiązaniem równania jest li.czba l.
Przykład 3.
Rozwiążemy równanie
�x10g./; = 10.
Określamy dziedzinę równania .

D=R +
Skorzystamy z własności potęg i logarytmów, aby zapisać równanie w p rostszej po

staci. M amy:
�Xlog ./; = 10
( ) = 10
1
x''''l '
N a podstawie twierdzenia o potęgowaniu potęgi otrzymuj emy:

1x2 ! = 10
- lo gx2
f ·a logary tm icz na
66 � n k c� ��----
��
___:l · F�
iu n�k�
c�
p �
wy �
k a
ł �
d� �
ni cz
�a�i u� � J � � � ==-
�
W wykładniku potę gi korzystamy z twierdzen ia l e, str.

40. Mamy :
logx 4
x = 10
n u obu s�ron przy pod
Obie strony równania są dodatnie, wi ę c p o zlogarytmowa i.
me 1, str. 52) :
stawie 1 0 otrzymujemy równanie równoważne danemu (tw1e rdze
I
4
logx 10gx = log10
Ponownie korzystamy z twierdzenia le, str. 40 i otrzymujemy:
logx4 · log x = 1
1
- log2x = 1
4
log2x = 4
log x = -2 v log x = 2
x = 0,0 1 v x = 100
Obie liczby należą do dziedziny równania.
Równanie ma dwa rozwiązania 0,01 oraz 100.
Przykład 4.
Rozwiążemy nierówność �log� x + 3 log � x + 1.

>
Wyznaczamy dziedzinę nierówności:
{;o;, � + 3 ) o
z
C> {;0:, z .
{ ;�
� ) - 3 C> ;o ,
-
2
) log 8
�
2
<o> { X>
X�
o
� 8
<=> X E (O 8)
I
Zatem D = (O, 8).
Rozważymy dwa przypadki.
I. log � X + 1 � o /\ X E D, czyli X E (O, 2) oraz

2
II. log � X + 1 < o /\ X E D, skąd X E (2, 8).

2
I przypadek
n i e u1e m n
Jeśli x E (O, 2), to obie strony nierów n o ści s ą . .
e . zate m po p d
o ni e sie n i u o b li
·
stron merownosc1 d o kwad ratu otr zyma mY n .
t e ro, wn o ,
' '
se,
·
ro, w no waż n ą d a n e j . MainY·

.
Równania i nierówności logarytm iczno-wykładniczo-potęgowe 67
(J log � x + 3 J ( � )'
> 1og x + 1
�
log 1 x + 3 > log x + 2 log1 x + 1
-
2�
log x + log1 x - 2
2< 2 O
-
-
-
2 2
Otrzymaną nierówność rozwiązujemy przez wprowadzenie zmiennej

Mamy:
t, t = log1 x .
2
2
t + t - 2 < O, skąd t E (-2, 1), czyli t > - 2 t < 1, zatem /\
log 1 x > -2 /\ 2 <
log1 x 1
42 A 2
2
- -
1
log 1 x > log 1 log 1 x < log1 -
- - - -2
2 2
< 4 /\
1
x x > - , czyli
-
2
X E G·4J
Po uwzględnieniu założenia x e (O, 2) otrzymujemy: x E (�, ) 2 .
II przypadek
Jeśli x (2, 8), to lewa strona nierówności jest nieujemna, a prawa uj emna, więc
E
nierówność tę spełnia każda liczba z przedziału (2, 8).
Sumujemy zbiory otrzymane w obu przypadkach.
X E ( �' )
2 u (2, 8) � X E G' 8)
Zbiorem rozwiązań nierówności jest przedział (�, 8) .
Sprawdź, czy roz um iesz
1+log3 x =
9x2 •
2. Rozwiąż równanie x
3. Rozwiąż nierówność log2 ( 9x - + 7) l -
> 2 + log2 (3x i + 1 ) .
4. Rozwiąż nierówność �2 - log x � log x.

68 wyk�
ja � i funk
icza�
ładn� cja loga rytm iczna
�� !..:.
� .!. kc
1 . Fun � ��
�
�
�
-- ------
Zastos owanie równań i nie równości

lo g arytmicznych w rozwiązywaniu zadań
Przykład 1 .
Wyznaczymy wszystkie wartości parametru m ( m > O), dla których ukła d równań
{ 2 log0 5 m · x + y = 1
· . x 1
spełn ia para liczb (x, y) taka, ze - :( 1 - .
2 · x + log0 •5 m · y = O y 2
Układ równań liniowych rozwiążemy metodą wyznaczn ikową. Obliczamy wyznacz

n i ki :
2 log0.5 m 1
2
W= = 2log2 0,sm - 2 = 2 (log 0,sm - 1) =
2 log0 5 m
= 2 (log0.sm - 1) (log0.sm + 1)
1 1
Wx = = logo sm
O log0•5 m
·
Układ równań j est oznaczony wtedy i tylko wtedy, gdy wyznacznik główny jest róż
ny o d zera.
W -:t:- O <=> (log0,sm * 1 " log0.sm t:. -1 " m > O) <=>
<:::> (m * 0,5 " m t:. 2 "m > O) <=> m E R+ - {0,5; 2 }

Jeśli m E R+ - {0,5 ; 2 } , to układ równań spełnia para liczb (x, y), gdzie
log0 5 m . -2
' I J = --:-----
X=
(
2 log .s m - 1 � ) ( �
2 log .s m - 1 )
. X 1
z war unk ów z ad arna - :( 1 - , czyl 1'
y 2
log 5 m
; :( % ;. (-2)
log 0,5 m � -3
log0,5 m � log0.s8, skąd
m :( 8
Otrzymuje my:
(m E R+ - {0,5 ; 2} " m :( 8) <=> m E (O , 8) - {0,5; 2}
liniowych spełnia taka para (x x / 1

Da ny układ równań , y) , z· e - � 1 wte dy, -
2
gdy m e (o. �) [i .z)
u u (Z, 8).
Y
Zastosowanie równań i nierówności logarytm icznych w rozwiązywaniu zadań 69
Przykład 2.
W prostokątnym układzie współrzędnych zaznaczymy zbiór wszystkich punktów
2
płaszczyzny, których współrzędne (x,y) spełniają równanie: log2x logzr - 2 = log2 � · .
y
Zauważamy, że to równanie ma sens wtedy i tylko wte dy, gdy
x>O i y> O
Zatem dziedziną równania j est zbiór
D = { (x, y) : x > O i y > O}
Korzystaj ąc ze wzorów na logarytmy, przekształcamy równanie do dogodniej szej

postaci:
log2x logzr - 2
· = log2x2 - l ogzY
l o g2x Iogzr - 2 - 2log2x + log� = O

·
Otrzymane po lewej stronie ró\vnania wyrażenie zapiszemy w postaci iloczynu.

Zastosuj e my metod ę grupmvania wyrazów.
(log 2x logzr + l ogzr) -
· (2 + 21og2 x) = O
logzr(log2x + 1) - 2 (log2 x + 1) = O
(log2x + l) (logzr - 2) = O
Z własności iloczynu otrzymuj emy:
log2x + 1 = O v l ogzr - 2 = O
log2x = - 1 v logzr = 2
Korzystając z definicj i logarytmu, mamy:
1
X= - V y=4
2
y
5
4-<r+-------"--
Po uwzgl ędnieniu dziedziny otrzymuj e 3 i.n
y=4
o
my zbiór, który j est sumą dwóch półpro 2 li
;><
stych. Zbiór ten i lustruje rysunek obok. 1
. -1- 1O 1 2 3 4 5 6 7 X
Przykład 3.
Wyznaczym y granicę ciągu (an), jeśli wiadomo , że an = x1 + x2 + x3 + ... + x11, oraz dla
każde j liczby n , n E N+ - {1} spełn iony jest warun ek:
{ log3 X1 = -1
log3 xn - log3 xn-1 = - 1

�n�
fu
i� k=
q� �a_
og
a�l� y t_
r� m n_
cz_
_i_ a
70�--------�l� F�
.� n�
u� �
kc��w��
yk �d
ro �n�i� a�
cz� ��
____ -----
bezpo śred nio z de finicj

xn są d odatn ie , co wynika
Zauważamy, że wyrazy Xv Xz,
l ogarytmu. Ponadto, z warunku

.„,
{ log3 X i = -
1
1,
i
g d zie
. n E N+ - {l}, o ra z
log3 X 11_ 1 -
_
log3
_
X11 -
własności logarytmów otrzymujemy:
/\
neN+ -{ l}
( =1
x1
3
i log3
x
x n-1
11 = -1 ) , czyli
/\
neN+ -{l}
(
xl =
1
3
i
xn
x n -1
=
1
)
3
Mo żemy wnioskować, że liczby x1, x2, . . . , x11, w podanej kol ej ności, tworzą ciąg geo-
.
m e tryczny, o pierwszym wyrazie x 1 . =1 -
3
. 1
i" i" l o razie q = -
3
. z atem n - ty
. wyraz ciągu
. (an )
j est sumą n kolej nych początkowych wyrazów ciągu geometrycznego (xn). Stąd
(1J n
Qn = X1 ·
1
1
-q
-q
n
.
, czyh an = 1
-
3
· -
1-
-'---
-"'-
1 - .!
-
3
Obliczamy granicę ciągu (an) :
��a. =��[1-GJ] = � ( GJ b
o
HOO o)
1
Gra nic ą ciąg u (an) jest liczba .
2
Przykła d 4.
2
Roz wią żemy rów nan ie ( = log smZx
. 10.
log 0,5 + COS 2 X )
Wyznaczamy dziedzinę równani a:
n kn
log ( 0,5 + cos2 x ) * O COS X
2
=F- 0,5
X :;t - +
4
-
2
sin2x > O
sin 2x * 1
<=> 2kn : 2x < " + 2kn , k E C <=> x E ( kn , ; + kn } k E C c:>
2x * 2 + 2kn , k E c
n
X =F- - + krr.
4
Zastosowanie równań i nierówności loga rytmicznych w rozwiązywaniu zadań 71
Dziedziną równania j est suma zbiorów maj ących postać
( k1r, : + krr ) (:
u + krr , ; + kic } gdzie k E C.
Korzystaj ąc po prawej stronie równania ze wzoru na zamianę podstawy logarytmu,

otrzymujemy:
---- 2
-- = 1 , stąd
log ( 0,5 + cos2 x ) log sin2x
2log sin 2x = log(0,5 + cos2x)
Na podstawie twi erdzenia l e, str. 40 oraz twierdzenia 1 ., str. 5 2 mamy:

log( sin 2 x)2 = log(0,5 + cos2x)
2
sin 2x = 0,5 + cos 2 x
Mnożymy obie strony równ;:rnia przez 2 , następnie od obu stron odej mujemy 2 i ko- ·
rzystamy ze wzoru 2 co s 2x -· 1 := cos Zx. Otrzymujemy równanie:

2sin22x - 2 = cos 2x
2
Ale sin 2x = 1 -· c o s2 2 x, więc równanie ma postać
2 ( 1 - cos2 2x) - 2 = cos 2x
2 cos22x + cos 2x = O, skąd
cos 2x(2cos 2x + 1) = O
1
cos 2x = O v cos 2x = - -
2
n 2n 2n
2x = - + kn v 2 x = - - + 2 kn v 2x = - + 2 kn k E C
2 3 3
n kn 7t 7t
X=-+ - V X = - - + kn V X = - + kn
4 2 3 3
Po uwzględnieniu dziedziny równania stwierdzamy, że rozwiązaniami równania są
n
liczby mające postać + kn, gdzie k E C.
3
1 . Rozwiąż nierówność log9x + log9 2x + l og9 3x + „ . � -31

2 . W prostokątnym układzie współrzędnych zaznacz zbiór wszystkich pu nktów
płaszczyzny, których współrzędne (x, y) spełniają warunek logx - y = 2 .
2
3. Rozwiąż równanie log5 tg x = 2 log5 2 · logl2sin x).
4. Wyznacz wszystkie warto ści x, dla których liczby log 3, log( l OX + 6),
J og( 1 0x + 1 - 3), w podanej kolej ności, tworzą ciąg arytmetyczny.
Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji
logarytmicznej do rozwiązywania zadań
umieszczonych w kontekście praktycznym
Przykład 1.
Zauważono na podstawie eksperymentu, że liczba bakterii pewnej ich kultury po
dwaja się każdego dnia. Wyniki badań przedstawiono w tabeli.
Czas [dni] o 1 2 3 4
Liczba bakterii
100 200 400 800 1600
(w przybliżeniu)
Początkowa liczba bakterii równa 100 po jednym dniu wzrosla do 200, po dwóch
dniach wynosiła już 400 itd. Jeśli oznaczymy przez t- czas (w dm.ach) obserwacji
kolonii bakterii, a przez f(t) - przybliżoną liczbę bakterii po dniu t, to zależność tę
możemy opisać wzoremf(t) = c · at, gdzie a> O i t � O.
a) Określimy wzór funkcjif dla powyższego eksperymentu.
b) Obliczymy przybliżoną liczbę bakterii tej kolonii po 1 .!.. dnia.

4
c) Obliczymy, w którym dniu obserwacji liczba bakterii była równa 12 800.
Ad a) Skoro dla t równego O liczba bakterii wynosiła (w przybliżeniu) 100, to

f(O) c. a0=100, skąd c 100
= =
Liczba bakterii każdego dnia podwaja się, więc a= 2. Zatem wzór funkcji[ ma po
stać:
f(t) =100. zt, gdzie t E (O, +oo)
Ad b) Po upływie 1 ! dnia (1 dnia i 6 godzin) liczba bakter1·1· bYła rowna:

4 ,
t( :)
1 =100 2 � = 100. ( tl2 ) ' "' 238
Ad c) Kultura bakterii liczyła (w przybliżeniu) 12 800 sztu k po . .

czasie t' więc
100 . zt=12 800 /: 100
2t= 128
2t= 21
t= 7
Liczba bak terii wyniosła 12 800 po upływie 7. dnia ekspery

mentu.
Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji logarytmicznej do rozwiązywania zadań... 73
Przykład 2.
Pan Kowalski złożył w banku pewną kwotę K0 (zł) na procent składany w wysoko
ści 6% rocznie przy kapitalizacji kwartalnej. Obliczymy, po ilu kwartałach kwota ta
podwoi się. Uwzględnimy 18-procentowy podatek od odsetek.
Po zainwestowaniu kwoty K0 przy rocznej stopie procentowej 6% i kwartalnych

okresach kapitalizacji, po x kwartałach, po odliczeniu 18-procentowego podatku od
odsetek pan Kowalski będzie miał na koncie kwotę K,
K=K0 1+
( o 06
� ·0,82
)X
Ponieważ K= 2K0, zatem
2K0= K0(1+0,015 0,82}' ·
/: /{0
2 =(1,0123)""
Po zlogarytmowaniu obu strm1 róvvnania (obie strony są dodatnie) mamy:
log 2 =log (1,0123Y
log 2 =xlog 1,0123
log 2
X= ----=-
--
log 1,0123
log 2 �0,30103; log 1,0123�0,00531; stąd

x�56,70
Po 57 kwartałach, czyli po 14 latach i. 3 miesiącach kwota złożona w banku się
podwoi.
Przykład 3.
Lekarstwa, które przyjmuje człowiek, są stopniowo eliminowane przez organizm.
Ilość leku (w przybliżeniu), jaka pozostaje w organizmie, zależy od wielkości dawki
leku d (mg) oraz czasu t (h) liczonego od momentu zażycia lekarstwa i wyraża się
wzorem P(t) d (0,7)t, gdzie t � O.
= ·
Załóżmy , że chory przyjął 20 mg leku.

a) Oszacujemy, ile mg leku znajduje się w organizmie chorego po upływie 6 godzin
od momentu zażycia lekarstwa.
b) Wyznaczymy, ile procent zażytego leku jest eliminowane z organizmu w ciągu
każdej godziny.
c) Obliczymy, jaka najmniejsza liczba godzin musi upłynąć, aby w organizmie cho-
rego pozostało co najwyżej 0,56495 mg leku.
Ad a) Dla dawki d leku równej 20 mg wzór funkcji P ma postać:

P(t) = 20. (0,7Y
Aby obliczyć, ile mg leku pozostało w organizmie chorego po upływie 6 godzin od
zażycia leku, wystarczy obliczyć wartość funkcji P dla argumentu 6. Stąd
P(6) = 20 (0,7)6= 20 . 0,117649 � 2,35
·
Po 6 godzinach w organizmie pozostanie jeszcze około 2,35 mg leku.
Ad b) Zauważmy, że po upływie każdej godziny w organizmie człowieka pozostaje

0,7 masy (mg) leku z poprzedniej godziny. Oznacza to, że w ciągu każdej godziny
30o/o leku pozostającego w organizmie jest neutralizowane.
Ad c) Masa leku pozostająca w organizmie chorego ma być mniejsza lub równa

0,56495 mg. Możemy zatem zapisać:
20 (o,1y � o,56495 /: 20
·
(o,1y � o,0282476.
Logarytmujemy obie strony nierówności (obie strony są dodatnie) przy podstawie
0,7 i korzystając z własności funkcji logarytmicznej (funkcja malejąca. bo 0,7 E (O, 1)),
mamy:
, 0,0282476
log0,7(0,7)t � log07
t� log0,70,0282476
Ale log0,70,0282476::::: 10, zatem
t� 10
Musi upłynąć co najmniej 10 godzin od momentu zażycia leku.
Szybkość samorzutnego rozpadu jąder atomowych jest cechą danego izotopu pro
mieniotwórczego i zależy od liczby jąder w danej próbce. Najczęściej stosowaną
miarą szybkości rozpadu promieniotwórczego jest okres połowicznego zaniku
określającego czas, w ciągu którego rozpada się połowa początkowej liczby jąder.
Jeśli w chwili początkowej t =O liczba jąder wynosiła N0, to liczbę jąder, które nie
rozpa dły się do chwili t, można obliczyć ze wzoru:
N= N0 e-"-t, gdzie e � 2, 72,
·
A_ stała rozpadu promieniotwórczego niezależna od czasu t.
Stała rozpadu zależy od indywidualnych właściwości jądra promieniotwór czego,

prze de wszystkim od liczby porządkowej Z i masy atomowej A. Jak widać ze wzoru
N= No. e-"-t, liczba atomó
w, które nie uległy rozpadowi, maleje w czasie wykładniczo.
Przykład 4.
Czas połowiczne�o rozpa du izotopu s�rontu 3aSr .wynosi 20 lat. O bliczymy, ile pro-
90
.
. ąder pozostame po upływ ie: a) 10 lat, b) 70 lat.

cent pierwotne] hczby J
Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji logarytmicznej do rozwiązywania zadań... 75
Obliczymy najpierw stałą rozpadu izotopu strontu. Ponieważ czas połowicznego

rozpadu wynosi 20 lat (T = 20), więc po upływie 20 lat pozostanie połowa począt-
N
kowej liczby jąder, czyli o . Otrzymujemy równanie:
2
N
_ o
0
=No. e -2 ).
2
Stąd mamy : -1 =
0
e-2 A. Obie strony równania są dodatnie, dlatego po zlogarytmowa-
2
niu stron równania przy podstawie e otrzymujemy:
In -1 =
o
In e-2 Ą
2
In 2-1 = -20/.. In e
-In 2 =-20A
In 2
'A= .
20
. , In 2
1 ma wartosc
Stała rozpadu izotopu strontu I\, .
, --
20
Obliczmy teraz, ile procent jąder pozostanie po upływie 10 lat:
N=No· e -J.t,
ln2 1
10 --ln2
fi.
In- "I/�2
20
L.
2 =N0·e 2
--·
N=N0·e =N0· e =N0· -.Stąd

2
N�0,707 N0 ·
Po upływie 10 lat pozostanie około 70,7% liczby jąder izotopu strontu.

Podobnie można obliczyć, ile procent jąder pozostanie po upływie 70 lat:
N=N0·e 20
_ ln2_70
=N0·e
_ 7ln2
2 =N0·e
In &,
1 28
·=
tfs
-·N0�0,0884·N0
128
Po upływie 70 lat pozostanie około 8,84% liczby jąder izotopu strontu.
1. Naukowcy zauważyli, że z powodu zmian środowiska naturalnego pewien ga

tunek zwierząt liczący obecnie 1000 sztuk może wyginąć. Oszacowali, że po t
latach gatunek ten będzie liczył (w przybliżeniu)
N(t) = 1000 ·(0,9Y sztuk

a) Oblicz, ile osobników tego gatunku będzie po 5 latach.
b) Po ilu latach liczba osobników tego gatunku będzie mniejsza niż 250?
2.
Elementy analizy
•
matematycznej
Powtórzenie i uzupełnienie wiadomości

o granicach ciągów
W tym rozdziale rozpatrywać będziemy tylko nieskończone ciągi liczbowe.
W klasie drugiej poznałeś sformułowanie „prawie wszystkie wyrazy ciągu" odno

szące się do ciągów nieskończonych. Oznacza ono „wszystkie wyrazy ciągu poza
skończoną liczbą wyrazów tego ciągu". Przypomnijmy definicję granicy ciągu.
Definicja 1.
Liczbag jest granicą ciągu nieskończonego ( ) wtedy i tylko wt�dy, gdy dla każ
an
dej liczby dodatniej c (epsilon) prawie wszystkie wyrazy ciągu (an) znajdują się
w odległości mniejszej niż cod liczby g .
jeśli liczba rzeczywistag jest granicą ciągu (an), to zapisujemy: lim a n=g lub an� g,
n·�OO
jeśli n� oo. Mówimy wówczas, że ciąg (an) jest zbieżny do granicy g.

Prawie wszystkie wyrazy ciągu rozumiemy jako „wszystkie wyrazy ciągu od pew
nego miejsca". Zatem wersja równoważna definicji 1. jest następująca:
Definicja 1 '.
Liczbag jest gra�i�ą �iąg� � ieskoń �zonego (an) wtedy i tylko wtedy, gdy dla każ
dej liczby ? odatn1eJ c1st � I �Je �aka l�czba ó (delta), że dla każdej liczby naturalnej
,
n większe) od <5 zachodzi n1erownosc Ian -gl < c.
Zapis symboliczny: lim an=g �I\ V I\ l an- BI < c

n->oo t:>O 8 n>8
a'�
n
a·�
n
-
- • - •
- • - •
-
• • - •
• •
e • •
•
ge1
• •
g • • -
c
• •
• • -
,_ •
e • - •
•
- • •
1- 1
I I I I I -
I
I
I
o I I I
n -
o 1 ó 1 li
Powtórzenie i uzupełnienie wiadomości o granicach ciągów 77
Przykład 1.
Na podstawie powyższej definicji· wykażemy, że nieskończony dąg (an) , gdzie
3n- 2
an = , jest zbieżny do 3.
1+n
-
n większej od ó spełniona jest nierówność Ian 31 < c. Rozpatrujemy wyrażenie
Ian 3 1 . Otrzymujemy:
-
Niech c > O. Mamy wykazać, że istnieje taka liczba ó, że dla każdej liczby naturalnej
Ian _
31 =
3n - 2
1+n
_
3 =
3n - 2
1+n
_
3+3n
l+n
= 2
1+n
= _ l+n
S_ < �
n
Mamy zatem:
5 5 5
Ian- 3 1 = -- stąd n>
1+n n
< - < r:,
E
Pokazaliśmy, że dla każdej liczby dodatniej c istnieje taka liczba ó np. 8 = ( !). że
dla każdej liczby naturalnej n większej od ó prawdziwa jest nierówność Ian - 31 < c,
co dowodzi, że liman = 3.
n-'>OO
Przypominamy, że każdy ciąg zbieżny ma tylko jedną granicę. Wiesz także, że:
1) Jeśli ciąg (an) jest stały i an= a, to ciąg (an) jest zbieżny i liman = a.
n-'>oo
2) Jeśli liman = a i an� O dla każdej liczby n, gdzie n

n-'>oo
E N+J to nlim
-'>oo
.};;: = ..Ja.
n n
3) Jeśli ląl <
1, to ciąg nieskończony (an) , gdzie an = ą jest zbieżny i lim q = O.
n-'>oo
Obliczanie granic ciągów zbieżnych ułatwia nam następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1. (o działaniach arytmetycznych na granicach ciągów zbieżnych)
Jeśli liman = a i limb" = b , to istnieją granice ciągów (an+bn) , (an - bn) , (an· bn)
n-'>oo n-'>oo
oraz (�:) przy dodatkowym założeniu , że b *O i b, *O dla każdej liczby natural
nej dodatniej n, i prawdziwe są następujące równości:
a) lim (an+bn) = a+b b) lim (an-bn) = a - b

n-'>oo n-'>OO
c) lim (an· bn) =a· b

n rn
d) lim
/HOO
( J
an
b
=�
b
Il
Przykład 2.
Obliczymy granice:
7. 411+1 - 8
b) lim
n-->oc 2 . 4Il + 2n
c) lim n
n-->oo ( -.Jn2 +sn)
Ad a) lim
ll-->OO
[( -n2-J(s
2
2 n�J] = ( --;-J
n ( +n�J
+ lim 2
ll-->OO
·
lim s
n-->OO
= (2 - O) · (S + ) =
O 10
7 4n+i
B
· -
Ad b)
NaJ'pierw dzielimy licznik i mianownik ułamka -- przez 4n, następ-
2 4° + 2''
nie korzystamy z własności granic.
·
4 8
7 4n+l - 8 7
-
oo + ( 1 )
4" 28 O
+ 14
·
=hm n = =
. . -
lim
n-->00 2 411 2"
· n-->+ 2 -
2 O
2
Adc)Wyraże nie (n -.Jn2 +Sn) mnożymyi dzielimy przez wyrażenie (n+.Jn2 +Sn),
następnie stosujemy wzór skróconego mnożenia na różnicę kwadratów oraz dzie
limy licznik i mianownik przez n.
Na koniec stosujemy twierdzenia granicach cią
0
n+.Jn:+Sn ] = n2 -n2 -Sn=

gów zbieżnych.
lim
n-->00
(n .Jn2 +sn)
- = ��[(n-.Jn2 +sn)n+.Jn +Sn n+.Jn2 +Sn lim
„__,00
-5 -5 -5
-
- lim
= =-
1+ R
n-->00
1+n 1+ .Jl+ O 2
w klasie drugiej pozn ałeś również twierdzenie o trzech ciągach. Przypom nijmy je.
Twierdzenie 2. (o trzech ciągach)

są trzy ciągi nieskończone (an), (bn), (en), lima = limc = g oraz ist-
Jeś li dane n-.ou n n
11--io>co
6 , że dla każdej liczby naturalnej więk szej od 6 n
nieje t aka liczba prawdziwa jest
ni. e ro'wność an � bn � n
e , to lim
ll-->GO
bn g. =
)�„
. „
��----_______
R owt ó r z eni e�
i u�zu
� �pe�łn
�= �
i en i�e�w�i a=
do
=n�oś=
1= ��
ci�o an�ic
gr= = ch
a= ci�ąg�ó
:..:. ...::. �w
_______ 79
Przykład 3.
. 1. sin n
Obi.iczymy granicę im--.
n�oo n
Wiemy, że
-1 � sinx � 1,jeślix ER
Zatem dla każdej liczby naturalnej dodatniej n prawdziwa jest nierówność:

-1 sin n 1
-� -- � -
n n n
Ponadto
-1 1
lim-= O oraz lim-= O
n�oo n
. sin n
Na mocy twierdzenia o trzech cic.mad1 hm --- == O.
n-+Xl n
Teraz udowodnimy następt•jąc.e twierdzenie.
Twierdzenie 3.
Jeśli liman = a, to lim lani = lal.
n�oo n�oo
Dowód: W klasie pierwszej (zobacz podręcznik str. 80, twierdzenie 1.) dowiedziałeś
się,że dla dowolnych liczb rzeczywistych x,y prawdziwa jest nierówność podwójna
(*) l xl - lYI � x
l + YI � lxl + lYI
Niech nieskończony ciąg (an ) będzie zbieżny do granicy a.
Przyjmijmy: X= a, y =an - a.
Uwzględniając (*), otrzymujemy:
lal - Ian - al � lanl � lal + Ian - al, skąd

(**) -Ian - al � lani - lal � Ian - al
Ponieważ lim an = a, więc dla każdej liczby dodatniej t: istnieje taka liczba ó, że jeśli
n�oo
n > ó, to
(***) la11- al<t:, czyli -Ian - al > -t:
Zatem z nierówności (**) i (***) wynika, że
-t: <Ian!- lal<c,

a to znaczy, że dla n > ó spełniona jest nierówność
lian i - la li< E:, czyli
lim la11I = lal, co kot1czy dowód.

1J )r11
Przykład 4.
. 1.
Obł.iczymy gramcę im
5 n3 -12 5
Mamy:
n-+00
(1 0 -2n)3
12 5
5
)
5 n3 - 12 5 1. 5
5 n3 -12 5
(
7
) (
l.im 1.
= im = im
3 -
- __
n-+ oo (1 0 -2n)3 10
n-+oo
3 oo 10 n-+ 8
n3 --2 --2
n n
Zatem na mocy twierdzenia 3. otrzymujemy:
lim 5 n3 1 2- �
=
5 =
5
n-+oo (1 0 -2n} 8 8
UWAGA: Twierdzenie odwrotne do ostatniego twierdzenia nie jest zdaniem praw

dziwym . Z tego, że ciąg (Ian!) jest zbieżny, nie musi wynikać, że ciąg (an) jest zbieżny.
Na przykład jeśli an= (-1)11, n E N , to lim lani= lim 1=1, natomiast ciąg (an) nie jest
•
.
n-+oo n-+oo
zbieżny.
Prawdziwe jest natomiast twierdzenie.
Twierdzenie 4.
Jeśli lim lanl =o, to lim an= o.
n-+oo n-+oo
Spróbuj udowodnić to twierdzenie.
w klasie drugiej poznałeś również ciągi rozbieżne

do plus nieskończoności (+oo)
oraz ciągi rozbieżne do minus nieskończoności (-<Xi). Przypom nijmy:
Definicja 2.
Ciąg nieskończony (an) nazywamy ciągiem rozbieżnym
nosc1 c1ą�1e� �ozb.iezn p1 do us n1es
. ym do minus niesk . kone, zo-
(odpowi· edmo
·
ończoności)
. wtedy
, · · ·
i tylko wtedy, gdy dla kazdeJ hczby M istnieje taka liczb � ·

� h ,, a u, ze dl a kaz. deJ 1.1cz by
naturalneJ n > u zac odz1· merownosc an > M (odpowi· .
· · ,
edIllo an
< M). -
Zapis symboliczny:
lim an =+co� /\V /\a11

M 8 n>o
> M lim a =
n-+<J:J n->w /1
-C() ......
_.,, /\V/\ a < M
M 8 n>o „
�----��A_ow__
tó��
en�i�e �
iu=z=u�pe�łn�i�en�ie�wr�·ad�o�m�o�śc�i�o�g�ro�n�ic�ac�h�c�ią�go' �w�-----�81
Twierdzenie 5.
Dane są nieskończone ciągi (an) i (bn), dla których lim a11 =+co, lim bn = b.
IHCXJ' n->OO
Wówczas:
1) jeśli b >O, to lim(a n . b11 ) =+co

n-><X>
2) jeśli b < O, to lim (ali · b ) =-co.
Il
11-)00
Prawdziwe jest również analogiczne twierdzenie wtedy, gdy lim a =-oo

/J-)OO n
oraz lim bn= b, b ::j;. O,

n-> oo
Przykład 5.
Obliczymy granice:
a) lim (Sn4 + 1 8 n3 -17n + 1) b) lim

-5n3 + 3n - 2
n�oo ;
n->oo ( 2n -1 )2
Ad a) Wyłączamy n4 poza nav.rias i otrzymujemy:
+co 5
lim
n->oo
(Sn4+18n3;_17n 1) + = lim
n->.xo
[lnł �5�
LJ
+
18 - ; 1:� ] =+co
n n n I)1 +
Twierdzenie 6.
1
Jeśli dany jest ciąg nieskończony (an), dla którego lim an = O, to lim-- =+co.
n->oo n->oo
Ia I
n

4
n
. 1 2 . 1· z
1. Wykaż, że granicą nieskończonego ciągu an, g dzie an = n n2, 1est
+3
ICZba .
. . ' cos(2n)
dzenia o trzec h ciąga ch wyznacz gram cę lim
.
2 Na podstawie twier 11 oo 2
n
3. minus nieskończoności. Następnie
Podaj przykład ciągu (an) rozbieżnego do
dobierz taki ciąg zbieżny (b,J, żeby ciąg (an·
b,J
b) był zbieżny.
a) był rozbieżny do plus nieskończoności
Granica funkcji w punkcie
W poprzednim temacie przypomnieliśmy pojęcie gra�icy ci�g�. Badaliś�y: do cz�
go dążą wyrazy ciągu (a11),jeśli n dąży do plus nieskonczonosci. Teraz za1m1emy się
uogólnieniem pojęcia granicy na przypadek innych funkcji. Wykorzystamy do tego
pojęcie granicy ciągu.
Niech dana będzie funkcja/, określona „wokół" punktu x0• Będziemy badać, do jakiej
liczby (granicy) „dążą" wartości j(x) funkcji f, jeśli argumenty x są „coraz bliższe"
liczby x0. Doprecyzujmy: żeby móc mówić o granicy funkcji Jw punkcie x0, funkcja/
musi być określona „wokół" punktu x0,czyli w pewnym sąsiedztwie punktu x0.
-
Sąsiedztwem punktu x0 o promieniu c5 (ó >O) nazywamy zbiór (:<0 (>, x0) u (x0, x0 + ó) ·
i oznaczamy S(x0) lub S(x0,ó). Przedział (x0- o, x0) będziemy ma�,;wać sąsiedztwem
lewostronnym punktu x0 o promieniu ó (c5 > O) i będziemy C!Znaczać S_(x0) lub
S_(x0, c5). Podobnie przedział (x0, x0 + c5) będziemy nazywać sąs�edztwem prawo
stronnym i oznaczać S+(x0) lub S+(x0,c5).
A czy funkcja ma być określona w samym punkcie x0? Dla zbadania, czy istnieje
granica funkcji w punkcie x0, nie ma żadnego znaczenia,czy funkcja jest określona
w punkcie x0, czy też nie.
Rozważmy teraz pewien ciąg (a11) o wyrazach należących do sąsiedztwa S(x0) i ta
kiego,że
liman = X0
n->:xi
( )
Ni ech teraz ciąg wartości f (a n ) będzie zbieżny do liczby 9, czyli
lim/(an) = 9
n->oo
Czy to wystarczy, żeby liczbę g uznać za granicę funkcJ'i f w

, . p unk cie · x0•? Otoz nie. ·
Moze się zd arzyc,ze dla mnego ciągu o wyrazach należących

'
. go do
.
d o S(x0) 1 z b'1ezne
· ·
·
· , . . .
·
· ·
x0 odpow1ad a1ący mu ciąg wartosc1 funkq1 nie jest zbiez·ny lub . .
. . . 1es t zb '1ezny do gra-
nicy g 1 (g 1 :;; g). W takim przypadku gramca funkc1·i/ w punkc' . .
1e x0 me 1est ok res1ona , ·
Rozważmy teraz funkcję
(x - 3)2
f (x)= -2,gdzie xER-{3}.
I x-3 I
Funkcja/ jest określona w dowolnym sąsiedztwie punk t
nieje granica funkcji/ w punkcie x0 3. Weźmy sąsie dzt
Xo -
3. Zbadamy, �zy
.
is�
_
�
_
=
w punktu 3 o promieni_ u ,
czyli 5(3) = ( 1 , 3) u (3, 5). Rozpatr zmy trzy ciągi nieskon,
czone (a11), (b,J, (c11),gdz.ie
an = 3 + .!. , bn = 3 - .!. , e
n = 3+ (-1r .
n n n
Zauważ, że wyrazy ciągu (an) leżą w prawostronnym sąsiedztwie punktu 3 (w prze
dziale (3, 5)), wyrazy ciągu (bn) - w lewostronnym sąsiedztwie punktu 3 (w prze
dziale (1 , 3)), a wyrazy ciągu (en) - na przemian: w lewostronnym i prawostronnym
sąsiedztwie punktu 3. Ponadto
m en 3
lima11
n�oo =
�oo bn lni�oo
nl im = =
W yznaczmy ciągi wartości funkcji/ odpowiednio dla ciągów (an), (bn), (en). Mamy:
! 3y
) - 2 _!_
(3 +
f(an ) -
_
n nz 1
- -2 = ----;- = - -2
l�.J
_
13+-�-3 I I
n
I n 1111
(3+---3\2 (- 1)11
I 1
f(cn) =
n
) -2 = _K_ z = ! z
)11 1
_ _
3+ ( 1 n
3
-
n n
W każdym przypadku ciąg wartości funkcji jest zbieżny do liczby -2. Jednak na tej
podstawie w dalszym ciągu nie możemy stwierdzić, że granica funkcji/w punkcie
3jest równa -2. Sprawdzenie zbieżności dla dużo większej liczby ciągów nie daje
podstaw do wyciągnięcia wniosku dotyczącego granicy funkcji w danym punkcie.
W przypadku istnienia granicy funkcji w punkcie x0 powinniśmy stwierdzić, że ciąg

wartości funkcji (f(an ))
jest zbieżny do granicy g dla każdego ciągu (an) o wyra
zach należących do S(x0) i zbieżnego do x0•
Przeprowadzimy rozumowanie ogólne.
Niech (xn) będzie ciągiem o wyrazach należących do 5(3) takim, że limx11 = 3. Wówczas
n�oo
3)2 -3·1�1 2 x -
) -2 I
X
f( (
X -
n
=
lxn-31
11
�1
- l 11 = n
=
3j -2
84��2.�E�le�m�e�n�ty�a�na�l�izy�m�at�em�at�yc�z_ne�j----��--
Z założenia wiemy, że
to znaczy, że
lim ( xn -
3) = O , a więc (na mocy twierdzenia 3 ze str
. 79)
n-)oci
lim lxn - 31 = O , stąd

n-)oci
lim (lx11 31- 2)

- = - 2 , zatem
/1---)0CJ
lim f(xn) = lim (jx11 31- 2) -2

- =
n�oo n-+.x..'
Powyższe rozumowanie jest prawdziwe w przypadku dQw_uln.e.gQ ciągu (x11) zbież

nego do 3 o wyrazach różnych od 3. Tym samym pokazaliśmy, że funkcja f ma
w punkcie 3 granicę równą -2.
Rysunek poniżej przedstawia wykres funkcji f:
-2 -1 o 1
-1 +
-2 ------------- !
-3
Możemy przyjąć następującą definicję:
Definicja 1.
Niech funkcja/b ędzie określona w pewnym sąsiedztwie S(xoJ.
Granicą funkcji/w punkcie x0 jest liczbag - co zapisujemy
lim j(x)
X-)XO
=
g -wtedy
i tylko wtedy, gdy dla każdego ciągu (xn) takiego, że xn E S(xo) oraz lim x11:::: x0,
Prawdziwa jest równoś ć lim f(xn) = g.
11�00
n�oo
d
Def inicję pow yższą nazywa się definicją H eineg o granicy funk q1
. . . w punkcie. . Edwar
� w latach 18 21-1881 by ł profeso·
h . . em 1. eck'I mat matyk, z ł
Heine (wym. ajne), m �
u iwersytetu w Bonn I. Halle, zajmował s ę ,
r em � i różny mi działami
analizy matema·
tyczne j.
Przykład 1.
Na podstawie definicji 1. obliczymy lim f(x) , jeśli:

.Hxo
a)f(x) = -2x+10 i x0=4
b) /(x) =
2
X -X-2
x +l
i x0 = -1
c) /(x) =
lo,s(x2 -
x 3
-9)
, jeśli x:t3
X0 = 3
4, iesh
. , .
x = 3
Ad a) Dziedziną funkcji f jest zbiór R. Funkcja jest więc określona w sąsiedztwie

S( 4). Weźmy dovvolny cqg (x!J o \.\:yrazach należących do sąsiedztwa S( 4), zbieżny
do liczby 4, limx = 4. fifa1ny:

n-re n
lim/(xJ =lim (-2x11 + 10) = -2lim xn + 10 = -2·4+10 = 2,

n-->oo 11-->00 n-->oo
a to znaczy, że
lim/(x) =2
x-->4
y
6
5
4
3
2 t -----------------
1 t
2 -1 o 1
-1
-
Ad b) Dziedziną funkcji/ jest zbiór R - {-1}. Funkcjaf jest określona w sąsiedztwie

S(-1). Weźmy dowolny ciąg (xn) o wyrazach należących do sąsiedztwa S(-1), zbież-
ny do liczby -1, limxn = -1. Wówczas mamy:

n-->oo
to 1
�n� J=lim ( n ) = lim(xn

2
W-łf
�
- 7- 2 x -2
-
limf(xn ) = lim
n->oo -2 ) = 1-2 = -3
1
n-->oo n-->oo n-->oo
X n +1
o
Zatem
lim f(x) = -3
X-->-1
Zauważ, że obliczając granicę, mogliśmy skrócić ułamek przez x11 + 1, bowiem dla
dowolnej liczby naturalnej n jest x11 :t -1 (czyli nie dzielimy przez zero!).
86 2. Elementy analizy matematycznej
Ad c) Dziedziną funkcji f jest zbiór R, więc funkcja jest określona w sąsiedztwie

S(3). Weźmy dowolny ciąg (xn) o wyrazach należących do sąsiedztwa S(3), zbieżny
do liczby 3, lin1x n 3. Wówczas =
n--HC
�o
1
. ) 1. (o.s(x112 - 9� 1. o,s(x11 +3�
I Im/( Xn = Im
n--.+oo n--.+oo -3
� Il
= Im
n-.+� fv �
� JJ1
=
= lim
n--.+oo
[O,S(xn + 3)] = 0,5(3 + 3) = 3, zatem
lim/(x) = 3
x--.+3
Ol 2 3 4 5 6X
--1
Nie zawsze istnieje granica funkcji f w danym punkcie x0, mimo że funkcja f jes
t
wie punktu x0. Z definicji 1. wynika, że aby to udo·
określona w pewnym sąsiedzt
wodnić, wystarczy wskazać dwa różne ciągi (an) i (bn), które spełniają warunki:
1) wyrazy obu ciągów należą do sąsiedztwa S(x0) i lima n =limbn = x° oraz
n--.+oo n->oo
2) lim J n
(a ) i
:t:l m
n-+ao
f (bn ) •
n--.+ao
Przykład 2.
Wykażemy, że nie istnieje

granica funkcji f (x) = lxl ;�x
x
w punkcie Xo = o.
Dziedziną funkcji
f jest zbiór R - {O}. Funkcja f jest więc określona w sąsiedztwie
S(O). Rozważmy ciąg Can), gdzie a11 = �, n E N+. Ma my:
an E S(O) i l im an=O, ponadto an> O, jeśli n EN+ więc lanI= a

n-tao
I
n
)
Obliczamy:
Weźmy teraz ciąg (bn) , gdzie b -l

11
=
,n E N+. Mamy:
n
bn E S(O) i limb11 =
O , ponadto b11 < O, jeśli n E N+, więc lbn l =-bn
n-+.:o
Obliczamy:
: ., 13
( 1) o
limf( b,) = lim

n-400 n--�oo
ib, f_:i:_b,
Ib j
= !iJ�Jl�- _:_�
1�--> oc 1-11
= l im
11-400
rrfl
�lzj _
1 ) =
-1
1--1
Il
i n I
Wskazaliśmy dwa różne ciągi (an), (b11), które spełniają warunki:
lima11 = limb11 =O oraz

11-400 /l-400
limf(a11) * limf(b 11)

/l-400 /l -400
1x1 3+X
f .. 0 . . . .
'T'
10 znaczy, ze gramca unkCJI f( x ) = . x0= me 1stme
w punkcie
•
1e.
•
lx!
1. Na podstawie definicji Heinego granicy funkcji w punkcie wykaż, że granicą

funkcjifw punkcie x0 jest liczba g,jeśli:
x2 + X 1
a) j(x)=-2x+5, x0=l,g=3 b) f(x)= ,x0=0, g=-
2x 2
16-x 2
c) f(x) = ,x0=4,g=-8
x -4
2. Wykaż, że nie istnieje granica funkcji/ w punkcie x0, jeśli
l3xl x-5
a) f(x)= ,xo=O b)f(x)= 'Xo=S
� lx -Sl
Obliczanie granic funkcji w punkcie
Oblicz anie granic funkcji w punkcie ułatwiają twierdzenia wynikające bezpośred

nio z własności granic ciągów oraz z definicji Heinego granicy funkcji w punkcie.
Twierdzenie 1.
Jeżel i funkcja f jest określona w pewnym sąsiedztwi e S(x0) oraz:
a) funkcja f jest stała , tzn. f(x) c, jeśli x E S(x0), to istnieje granica funkcji f
=
w punkcie x0 i lim f(x) = c;

X-4Xo
b) f (x) = x, jeśli x E S(x0), to istnieje granica f unkcjifw punkcie x0 i lim f(x) = x0.
X-4Xo
.------ ---------- -----�

Twierdzenie 2.
Jeżeli istnieją granice lim/(x), lim g(x) oraz c jest dowolną liczbą rzeczywistą,
X-4 Xo X -4X o
to istnieją również granice: lim[c· /(x)], lim[/(x)+g(x)l, lim[f(x)-g(xJ],

X-4X o X-4Xo J
x-�X o
lim[f(x)-g(x)], lim
X-4X o g( X ) x-4Xo
[ ] f(x)
(przy dodatkowym założeniu, że limg(x) *O)
x--n0
i prawdziwe są równości:
a) lim [c f(x)] =·
c · lim /(x)
X-4 �
X-4�
b) lim[f(x)+g(x)] = lim/(x)+ limg(x)

X-4Xo X-4Xo
X-4Xo
c) !Tx![f(x)-g(x)] = !�� f(x)-}�� g(x)
d) !Tx! [f(x) g(x)] ·

=
!� f(x) !�� g(x) ·
e) !Tx!
f(x)
g(x)
[ ] =
!�� f(x)
lim g(x)
X-4Xo
Twierdzenie 3.
Jeśli lim /(x) = g , gdzie g >O, to }�� f(x) fg.

O
=
X-4 �
Obliczanie granic funkcji w punkcie 89
Przykład 1.
Obliczymy lim (x4 +Sx - 10) .

X-)-2
Z twierdzenia lb wynika, że lim x = -2, zatem

X-)-2
lim x4 = lim x
X-)-2
( X-)-2
) 4 = (-2)4 (twierdzenie 2d)
lim(Sx ) = S ·lim x = S·(-2) (twierdzenie 2a)

X-)-2 X-)-2
lim 10 = 10 (twierdzenie la)

X-)-2
Tak więc
lim (x4 + Sx- 10)
X-)-2
= (-2)4+ 5 · (-2)-·-10 =-4
Bez trudu można zauważyć, że granicą funkcji wielomianowejy = x4 + Sx -10, jeśli

x dąży do -2, jest wartość te.i funkcji dla argumentu -2. Podobnie jest dla innych
wielomianów.
Wniosek: Granicą funkcji wielomianowejy = W(x) w punkcie a jest wartość, jaką ta

funkcja przyjmuje dla argumentu a, czyli
lim W(x) = W (a)

X-)U
Przykład 2.
Obliczymy lim
x-)1
- -
2x+ 12
2
X -6X + 3
-
Zauważ, że jeśli x dąży do 1, to mianownik ułamka nie dąży do zera,
lim ( x2 -6x +3x ) = -2

X-)1
Możemy zatem zastosować twierdzenie 2e. Mamy:
.
hm
2x +12
=
_lim (2x +12)
X-) 1
_
____
x-)1 x2 -6x +3 lim ( x2 -6x +3)

X-)1
Dalej postępujemy jak w przykładzie 1.
�i� (2x +12) 2·1+12 14 7

= = =- I czyli
2 2
lim (x -6x +3) 1 -6·1+3 -2
X-)1
2x+12 -7
lim =
Hl X2 -6X +3
Prawdziwy jest następujący wniosek.

Wniosek: Jeśli dane są wielomiany W1(x), W2(x) ora z Wz(a) * O, to gran ica funkcji
. W 1(x) W1(a)
w ymiernej y w punkcie a jest równa , czyri
=Wz(X) w (a)
2
Wi(x ) = W1(a)
lim
x4a Wz(X) Wz(a)
Przykład 3.
Obliczymy granice:
x2 + 2x -3 .J3x+4 - 2
a ) 1.im ---=----- b) lim
x4-3 x3+ x2 -9x -9 x4o 6x
----
Ad a) Jeśli x dąży do -3, to wartość wielomianu w mianowniku dąży do zera

(sprawdź!). Nie możemy więc teraz zastosować twierdzenia 2e. Ponadto, jeśli x
dąży do -3, to również wartość wielomianu w liczniku dąży do zera (sprawdź!).
Rozłóżmy te wielomiany na czynniki:
X2 + 2x -3 1 r �ex 1)
lim =lim
v
�JJ -
x4 -3 x3+ x2 -9x -9 x4-3_(x-t=-3J(x -3)(x+ 1)
1
Skrócenie ułamka przez wyrażenie (x+ 3) jest możliwe, ponieważ x należy do są
siedztwa liczby-3, zatem x jest różny od-3. Dalej postępujemy jak w przykładzie 2.
X-1 -4 -1
lim , czyli
x4 -3(x -3)( x+l) 3
-
=
-6·(-2)
-
x2 + 2x -3 -1
lim
x4-3 x3+ x - 9x - 9 = 3
z
ą
Ad b) Podobnie jak w przykładzie a) zarówno licznik, jak i mianownik ułamka dąż
do zera, jeśli x dąży do zera. W tym przypadku przekształcamy ułamek w ten spo-
sób, że mnożymy jego licznik i mianownik przez wyrażenie .J3x+4+2 . To umoż ( )
liwi nam zastosowanie wzoru skróconego mnożenia na różnicę kwadratów. Mamy:
. ( .J3x+4 2 .J3x+4+2
)( (.J3x+4 2 - 22
.J3x+4 2 ) )
hm = lim
-
lim
-
x4o x4o
=
6x 6x .J3x+4+
( x
==
2) 40 6x(.J3x+4+z )
3x . 1 1
=�i� 6x( ../3x+4 +z) �·� z((.hx+Jl+z) 8
= =
ą twierdzen ia o trzech ciągach jest twierdzenie o trzech funkcjach.

Ko nsek we ncj
-
--
--� ��
��
Obliczanie
....__:_:
.:....::.
granic
� :.:..:.:.�
..:.
funkcji
� �
w punkcie
�...:._:_:_
.:....:_ �--�- - ��
91
Twierdzenie 3. (o trzech funkcjach)

Jeżeli funkcje f, g, h są określone w pewnym sąsiedztwie S(x0) i dla dowolnej licz
by x z tego sąsiedztwa spełniona jest nierówność j{x) � g(x) � h(x) oraz istnie
ją granice funkcji fi h w punkcie x0 i limf (x) lim h(x) = a, to istnieje granica =
funkcji g w punkcie x0 i lim g(x) a.

X Xu
� Xo
X Xo
Przykład 4.
Obliczymy lim(2x ·sin .!.J .

x�o X
Do obliczenia tej granicy wykorzystamy twierdzenie o trzech funkcjach. Zauważmy

najpierw, że jeśli x E R - {O}, to
-1 :::;; sin�- � 1, stąd
X
-21xl :::;; 2x sin.!_ � 2!x!

·
Mamy:
X.
limx =O, więc

x�o
lim (-21xl) = lim (21xl) =O,

x�o x�o
zatem na mocy twierdzenia o trzech funkcjach lim (zx sin .!.J = O.

x�O
·
1. Oblicz granice:
a) lim (-2x2 + 3x+4) b) lim)x-x2 +15
x�l x�-2
xz -Sx
c) lim (3.-4x3) d) lim
x�-1 X x�4 X+ 2
2. Oblicz granice:
x2 -6x xz 2x +1
a) lim--- b) lim
+
x�o X x�-1 X+ 1
x2 -4 2
c) lim --- d) lim f;+3
x�z x2 -Sx + 6
-
x�l X -1
3. Na podstawie twierdzenia o trzech funkcjach oblicz granicę lim

x�o
(2-.x. sin sx).
3
Granice jednostronne funkcji w punkcie
Rozważmy funkcję f(x) .J1 x2• Dziedziną tej fun
= - kcji jes t pr ze dział (-1, 1). Dla
f(x) ·Inaczej jest }��
każdej liczby x0 z przedziału (-1, 1) możemy obliczyć g
ranicę
pra wos tronnym są
w przypadku punktów -1 i 1. Funkcjaf jest określona tylko w
siedztwie -1 i tylko w lewostronnym sąsiedztwie 1. Możemy
więc badać granicę
funkcji f przy x dążącym do -1 tylko przez wartości większ e od
-1 (czyli przy x
dążącym do -1 z prawej strony). Podobnie możemy badać granicę funkcji/przy x
dążącym do 1 tylko przez wartości mniejsze od 1 (czyli przy x dążąc ym do 1 z lewej
strony). Prowadzi to nas do pojęcia granic jednostronnych.
Definicja 1.
Niech funkcja/będzie określona w pewnym prawostronnym sąsiedztwie S+(x0).
Granicą prawostronną funkcji f w punkcie x0 jest liczba g -- co zapisujemy
!��f (x) - wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego ciągu (x,J o wyrazach nale-
= g
żących do SJx0) i takiego, że limxn
n�oo
= x0, prawdziwa jest róvvność lim/(xn )
n--ta:i
= g•
[
) - gJ
def
Zapis symboliczny: lim /(x)
x�x+o
= g<=>/\ {x ES
(xn )
n +
(xO ) /\ limxn
n--too
= X0 => l'im
a:>
n -t
/(Xn )
Definicja 2.
Niech funkcja/będzie określona w pewnym lewostronn . .
Granicą lewostronną funkcji I w punkci e x jest
1. sąsiedztwie SJxoJ. Y�
icz a g) - co zapisujem y
'
lill!f(x) g - wtedy i tylko wtedy, gdy dla każ�e go cią
=
X�Xo gu c Xn 0 wyraz ach nale-

żących do S_(x0) i takiego, że limxn = x0' prawdziwa )est rowno
n�oo ść limf(xJ == 9·
· . ,
n �oo
Zapis symboliczny: lill! f(x) = g: A [{x E s- ( ) h. mx ) gJ

)
X /\
X�Xo
(x„) n o
n �°" n =X O => limf(xn ==
n--ta:i
Wracając do funkcji f(x) = .J1 - x2, gdzie x E (-l ' l), z początku tematu, możernY
zapisać
lim
x�-1·
.J1 - x2 =O oraz li�
X�l
.J1 - x2 ==O
Jxl3 + x
Na stronie 86 wykazaliś my, że nie istnieje granica funkcji f(x)= w punk
Jx l
cie O. Teraz udowodnimy, że w punkcie O istnieją (różne) granice jednostronne.
Niech (xn) będzie dowolnym ciągiem o wyrazach należących do S+ (O) i takim , że

limx n =O . Wszystkie wyrazy ciągu (xn) są dodatnie, więc J x nl =xn, gdzie n E N+.
n�oo
Obliczamy:
l xn l3+ xn x 3+x 11
lim f(x,J=lim =lim n =lim Cxn2+1)=1
n�oo n�oo
n -tro
JXn I n�oo
X11
Zatem
lim f(x) = 1
x�o+
Niech teraz (xn) będzie dO\,volnym ciągiem o wyrazach należących do S_ (O) i takim,
że limx n =O. w·szystkie wyrazy ciągu Cxn) są ujemne, więc lxnl=-xn' gdzie n E N+.
n�oo
Mamy:
3
lim f(xJ=li m n
I X 13+ Xn =lim ( -Xn ) + Xn =lim (x/-1)=-1,
n�oo 11�00 n�oo -x 11 n�oo
J xn I
co znaczy, że
lim f(x)= 1
x�o-
-
Rysunek poniżej przedstawia wykres funkcji f
2 3 4 X
Prawdziwe jest następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1.
Niech funkcjaf będzie określona w pewnym sąsiedztwie S (x0) .
Granica funkcji f w punkcie x0 istnieje i jest równa g wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieją granice: lewostronna i prawostronna tej funkcj i w punkcie x0 i granice te
są równe g, czyli
[
lim f(x)=g .
lim /(x)=g <=> li� f(x) =x--.x
X-?X o X � Xo o
]
94��2�.�E�le�m�en�ty�a�n�al�iz�y�m�at�em�a=t�yc=zn_e�j��----
Przykład 1.
jednostronne,jeśli:
a) / (x) = l
x+51
, x0 =-5
3x -1,
b)/(x) = x 2 +x-6
jeśli x > 2 {
Zbadamy istnienie granicy funkcjif w punkcie x0,wyznaczając odpowiednie granice
Xo=2
x+l 1.eśli x<Z'
x- 2 I
Ad a) W lewostronnym sąsiedztwie punktu -5 funkcja f określona jest wzorem

-x -5
/(x) = '
x+l
zatem
-x- 5 O
lim f ( x) = lim = = O
X->-5- X +1 -4
-
X->-5-
W prawostronnym sąsiedztwie punktu -5 funkcja f oµisana jest wzorem

x +5
/(x) = '
x+l
więc
. X +5 0
lim f ( x) = hm = = O
x->-5+ X +1 -4
-- -
x->-5+
Obie granice jednostronne funkcji f w punkcie-5 istnieją i są równe O, zatem grani·

ca funkcji/ w punkcie-5 istnieje i jest równa O, czyli lim /(x) =o.
X->-5
Ad b) Postępujemy podobnie:
�o
1
. . (x 2 + x-6] . [x---2} (x +3) .
hm /(x)= hJl! = hm = hm (x+3) = 5
2
x->2 - x->2
Q
X -
0
x->Z- �
1
X->2-
lim /(x) = li� (3x -1) = 5

x->2 + x->2
w tym przypadku również obie granice jednostr

onne funkcji f w punkcie 2 ist·
nieją i są równe 5, więc granica funkcji f w punkcie 2 istnieje i jest równa 5, czyli
lim/(x) = 5.
x->2
Przykład 2.
2
Obliczymy granice jednostronne funkcji f(x ) = lim 3 + X
n
E (- 1, 1),
1 +x 2 n gdzie x n->�
I
w punktach -1 i 1. Otrzymane wartości porównamy z wartościami funkcji w cych
punk tach. Naszkicujemy wykres funkcji f

Obliczamy wartości funkcji
+ + + +
(-1)zn =
3 3 1 3 12
n 3 1
/(-1) = lim
n�oo 1 + (-1)2n n�oo 1 + 1 n�oo 1 + 1zn n�oo 1 + 1
lim =2 f(1) = lim = lim =2
Zauważmy, że jeśli XE (-1, 1), to

x2n � O, o ile n� oo, stąd otrzymujemy, że
+
3 X2n 3
. 'I'1 x E (- 1 , 1) , to /( x) = ·1m
1
1es + n=- n�oo 1 x2
= 3
1
{
Teraz możemy zapisać wzór funkcji/w prostszej postaci
/(x)=
2, �e�l� xE{--1, : }
3, JCSli X E ( --1, .l.J Y y= j(x)
lim /(x)= 3 Hm f(x) 3

2
-=
x�-1+ x--tl- • •
Granice jednostronne funkcji f w punktach -1 i 1 są różne od 1
wartości funkcji w tych punktach.

-1 o 1 2 X
lim /(x)= 3 :;t: 2= f(-1) -1
x�-1+
lim /(x)= 3 :;t: 2= /(1)

x�r
Wykres funkcji/ przedstawiony jest obok.

1. Oblicz granice lewostronne:
a) lim .J2 - x b) lim �

x�z- x�o- 5x
x2 - 4x - 5
c) lim .Jx2 -1 d) lim
x�-1- x�s- X -5
Czy istnieją w tych punktach granice prawostronne?
2. Wykaż, że
a) lim 41
x-11-x = lim 41x-11-x b) I.Im
lx - 21
:;t:
1.Im lx - 21
c__
__:.
x�l+ x�l- x�z+ 2 - x x�z- 2 - X
{ x2 - 5, jeśli
71
X< 3
-x +
3. Wykaż, że funkcja/ określona wzorem f(x) =
jeśli X> 3
ma granicę w punkcie 3.
96��
��2�.�El�em�e�n�ty�a�na�liz�y�m=at=em�a�ty�cz_n�aj--��---
Granice funkcji w niesko ńczoności
- { 1 }. Niech
2x + 5 ·
Rozważmy funkcj ę /(x) = I X E R · 1em o wyra-
(xn ) bę d Zie c1ąg · ·
x-1
zach różnych od O i różnych od 1; ponadto niech limx
11->oo 11
= +oo. Wówczas lim 2_ == O.
X
n->oo
Oblicza my lim f(x1 ) . Mamy:

11
11-)<Xl 1
5
2+-
2x11 + 5
. /(X 11 )
X
1 Im 1.Im lim 11 = Z
n ->oo =
n->oo n - 1
X
=
n->"" 1 - -1
X
n
Powie my, że funkcj a f ma w plus nieskończoności granicę równą 2 i zapisujemy to

tak:
lim /(x) = 2
x -> + oo
Definicja 1.
Niech funkcj a/będzie określona w przedziale (a, +oo), gdzie a E R.
Funkcja / ma w plu s ni eskończo ności (+oo) granicę g - co zapisujemy
lim /(x) = g - wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnego ciągu (xn) o wyrazach
n ależących do przedziału (a, +oo) i takiego, że limx11 = +oo, p rawdziwa J· est rów-
x -> + oo
n->oo
ność lim/(x 11 ) = g .
n-> oo
Z a pi s sy mboliczny:
.
lim /(x) = g <:} A
x-H<XJ (xn )
[( x11 E )
(a , + oo ) /\ lin ->moo x11 = +oo � lim /(xn ) = 9
n->oo ]
Pod obnie okreś lamy granicę funkcji w minus nies kończo ności.
Definicja 2.
Nie ch funkcja /będzie określona w przedzial e (-oo, a) , gdzi e a E R.
Funkcj a f ma w m i n�s nieskoń czoności (-oo) gran i cę g co zapis uj eIIlY
-
_
lim /(x ) = g wtedy 1 tylko wtedy, gdy dla dowolnego ciągu 0 wy razach
(xn)
(-oo, a ) i takiego, że lim x p rawdziwa J est rów-
x -> -oo
należących do przedzi ału = _00 ·

ność l im f (xn ) = g.
11 '
11->oo
n-)OO
Za pis sy mb oliczny :
li m f(x) = 9 <:} ( n ) J>[( xn (-oo , a ) /\ ��xn = -oo ) => lim /(x

11 ) 9
J
E =
x_.-oo ll-t'Xl
Granice funkcji w nieskończoności 97
Zx +
· · · 2 ., spro' b UJ· wykazac, ze 1·im
Korzystając z d e f.m1q1 5 =
2
·
X-1
' · .
X -4 - 00
Prawdziwe j est następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1 .
Jeżeli istnieją granice lim f(x), lim g(x) oraz c jest dowolną liczbą rzeczy-
x ---+ t«) X ...- +t«)
wistą, to istnieją granice: lim [ c · f(x) ] , lim [ / (x) + g(x) ] , lim [ f(x) - g(x)] ,
X ---+ t<XJ X ...-+ +oo X ---+ +oo
X-4 t«)
X ---+ +oo
[ l
lim [ f(x) · g(x)] , li m f(x) (przy dodatkowym założeniu, że lim g(x) ::t. O )
g( X ) � -
X ---+ t«)
oraz prawdziwe są równości:

a) lim [ f(x)\- c · Hrn f (x) ::: c ·
x....++co x--;.-�·i:1
b) lim [ f(x ) + g(x ) ] = lim /(x) + li m g(x)

X .- ++oo X-->-NC X --+ +oo
c) lim [ f(x) - g(x)] = lim f(x) - lim g(x)

x .-++oo x.-++cx.' X.-+f«)
d) lim [ / (x) g(x) ] · = lim f ( x ) · lim g(x)

X .-++oo X ...-+ t«) X .-+f«)
e) lim
[--]f(x) lim f(x)
lim g( X)
= .:.:,._x--+.:....:.+oo.:..;___
x --+ +oo g( x)
x .-++oo
Twierdzenie 2.
Jeśli lim f(x) = g , gdzie g > O, to lim �f(x) =
J9 .
X� +oo X---+ t«)
Analogiczne twierdzenia są prawdziwe dla granicy funkcj i w minus nieskończoności.
Przy kład 1 .
Obliczymy:
. 6x3 + Sx2 - 7 2x3 - 7x2 + x + 9
a) l im ----- b) lim
x4 + 3x2 + 1
x --++oo x--+-<t) -Sx3 + x + 2 1
Ad a) Abyśmy mogli skorzystać z twierdzenia 1., dzielimy licznik i mianownik
6x3 + Sx2 - 7
ułamka przez x4 (czyli przez x w najwyższej potędze, w jakiej j est
x4 + 3x2 + 1
w mianowniku).
6 7
3 -+-5 --
6x + Sx 2 - 7 x4 O
lim =
lim x xz = � =
x +1 ,„ x4 + 3x2 + 1 x -Hoo 3 1 1
1+-+-
x 2 x4
Ad b) Dzieli my licznik i mianownik wyrażen ia prze z x3•
7 1 9
2--+- +- 3 2
2x - 7 X 2 + X + 9 2 X;..._
3
.
I im =
X__X �_.;: � _
1im
. - �
X -+ -«> - Sx3 + x + 2 1 x -+ -oo 1 21 5

-5 + - +- 3
x2 x
Przykład 2.
Obliczymy :
. -7x + l -7x + l
a ) I i m -;=== b) lim
X -+ +oo
.JX 2 +1 X -+ -00 .JX 2 + 1
Ad a) Mamy:
X
. -7x + 1
I1 m
-+ +oo .JX 2 + 1
=
1.
Im
X -+ +oo
(
-7x + 1
1
) =
x
1.
�1!!,
-7x + 1
U-
X2 1 + j xj \1 1 + 7
7
Poniewa ż x � +oo, więc lxl = x, zatem _

7
1
-7 +
. -7x + 1 . -7x + 1 . x
X -++oo X-+ +oo
1 1 X -+ +oo 1
lx j 1+- X 1+- 1+-
X2 X2 X2
1
-7x + l
Tak wię c lim = -7.
x-++oo .Jx 2 + 1
Ad b) Rozpoczynamy podobnie jak w punkcie a).

-7x + l 1. -7x + l
lim = Im
.JX 2 + 1
R
x-+-«> x-+-oo
lx l l+-
X2
w tym przypadku x � -oo, więc lxl = -x, zatem

,.---C:::::�- 7
1
-7x + 1 . -7x + 1 -7 + -
lim = hm = lim x
-7
R R
x -+-= x-+--a> X -+--a> -
lx l 1+- -x 1 +- - 1 + _!_
X2 X2 X2
-1
-7x + l
Otrzymaliśmy lim � 2 x -+ --a>
= 7.
x +1
Granice funkcji w nieskończoności 99
Przykła d 3._
. . 1.im sin x 0 . 1 sin x

Wykazemy, ze -- = i im -- = O.
X-ł+oo
X X-ł-oo
X
Do dowodu wykorzystamy twierdzenie o trzech funkcjach . Sformułowaliśmy je dla

granicy funkcji w punkcie, ale można wykazać, że jest ono prawdziwe również dla
granic funkcj i w oraz w -oo. +oo
Dla dowolnej liczby rzeczywistej x różnej od O mamy:
-1 ( sinlxl ( 1
Ponieważ lxl > O, więc
sin 1
(*)
-1
-(
lx l
---lxl!xl ( --l x !
--'-
1 0 sin ixj sin x

J es, i. x > , to ---- :.: : ---- - , >-'.
lx!
sir:_ l x ! = sin(=:-_�2 = -sin!_ = sin x
J eśli x < O, to .
lx\ - - X -X X
-1 sinx 1
Zatem nierówność (*) możemy zapisać w postaci - (
jxj
-- ( -
x jxj
.
-1 1
lim - = lim - = O , stąd
x-ł+OO
jxj j xj x -. + 00
1.im sin x = 0
--
X-ł+OO
X
-1 1
Podobnie lim -lxl = lim - = O, więc
X -HXJ X -ł -00 lxl
. sin x = 0
1Im --
X-ł-00
X

1. Wykaż na podstawie definicji, że
3 3x -
a) lim -- = O b) lim 4 =3
X -ł +oo X -1
x+-
w
X + 2
2. Oblicz granice:
. X + 1 2x2 + Sx _x - l )
a) I i m b) lim 2
c) lim (z+ 6 . ___
X -ł+OO X + 2x + 7
x - Ha..
--
X2
- 3x 1 X -ł +oo
3. Oblicz gra nice:

·
6x 1 + l jx j + 1 �2x2 - Sx
-
b) lim '--'-- c) l i m
•n 3 - X X
a) lim
' „, zx - 4x
1 x
X
;;.i. Elementy analiz.\'
Gran ica ni ,,iaśc iwa fu nk ·�
, f\.
Rozwaz my funk�ł�
. :-. ,\;· ) _ 2 x E R - { t \,
•
� it'\'h (x )
11
będzie d o wo lnym d.lg iein
tx - 11
'
.
'.... ,t•)
, .1• l i t„tkitn, że l i m x11 L \\\-.w t.-i.ls (na
. ... ��l '\'\
v Vvyrazach na 1 �11.�\ ' 's:l'� s iedztwa punktu
,
=
łt'H\ \'�
n -+oo
})Od staw ie twiet'tbt' l\l,\ t\. 't.t' sti: 8 l) otrzyn\U
'
ł i m /(x1 ) = lim :::: +oo

n�oo 1 � ,,, '' l
,, 11:
,. \
Obrazowo mozt-my l \\\'lt'tłzieć, ż e jeśli aą!UH\\'l\ �

ty fun kcj i f zbliżaj� �-� d\"' 1 , to wa rtości funkcji '
rosną do plus nh.'�k th."''' ności (zoba cz szkk wy"
kresu fu n kcj i y = x umit'szczony obok) . O 1 , ' •
„ ,�
.. 6 X
-1 ł
.
... ·'
Prowadzi nas h' ,h, l i \'\'ia gra nicy n iewłas\.'\ \\ 't fun kcji w p u nkc ie.
Definicja 1.
Niech fu n kcj a (h\ ł:.h:' \'• kre ś lo n a w sąsieditw h.' ,'-1\x ,).
Fu n kcj a /ina w llUnkde Xo grani cę n i
ewłusd\\'ą plus n iesko 11cz ono�'\' t+oo
)-
co za p i s uj e my l in x l = +.xi - wte y i tyl k'-" wh: h-. ...T
d
\' 4 " � dy dla dowo ł n •�\ '\' d�i,
-.u (x ) �� ....
� ft
o wyra z a ch nałt"±� �Yh d o sąs ie dztwa S(„\.1 i t�\ 'lt'no

� I ż e 11· m x -
-
,.
•' 1) 1
l'•
""'\W
' \łliwa
li
j e st równość lim ).x_J : +.xi. IHoo
l'I '
Zapis sy mboliczny�
Wracając do przyt.-·thłu � po cz ątku te ma tu łllt 'tlly n

api sać:
>
2
li m -
= -N:.'
x� l lx 11
Po d obnie definhtit' �i� �ranicę niewła śc

iw-� fi k ," '
U\ Jl \V p u nkc ie rów n-! m rnu� ni
·e-
skończoność ( ). , „
o granica ch nil'\\'ł..;.\!'i 'twych mo że my m

0· ,,••l :..
\. f\: \\'l\ ' '
stronnych o raz �r,mi 'Y w plus nie skońc
zo n'-'1$ .- l. :
. '
•�z ' przyp ad ku gr„u t • l t t l l1 "
tb w nu n u s n i es km
h „ n � ·1.
Granica niewłaściwa funkcji 1 01
Przykład 1 .
2
a) Dany j est wykres funkcji f(x) = -- , gdzie x E R - {1}.
x-1
y Funkcja fma w punkcie 1 prawostronną
5
y = J(x) granicę niewłaściwą +oo i lewostronną
4
3 granicę niewłaściwą -oo, czyli
2 2
1
l.im -- = -oo
X I X - 1
-6 -5 - - 2 3 4 5 6 7 8 X
. -- = +oo
2
l im
X-> l' X - 1
-4 Granice jednostronne są różn e, więc
-5 w punkcie 1 granica funkcji f nie istnieje.
b) Dany j est wykres funkqif._x) = log2 (x + 2), gdzie x E ( 2 +oo) .

- ,
Funkcja f ma w punkcie -2 prawostronną granicę

niewłaściwą -oo, czyli
lim log 2 (x + 2) = -oo
->-2+
X
Zauważ, że w przypadku funkcj i

j(x) = log (x + 2 ) gdzie x E (-2, +oo),
0 1 2 3 4 5 6 X 2
,
-1
możemy mówić tylko o granicy prawostronnej
-2
w punkcie -2, bowiem funkcja /jest określona tylko
w prawostronnym sąsiedztwie tego punktu.
c) Dany j est wykres funkcji j(x) = x2 + 1, gdzie x E R.
Funkcja j(x) = x2 + 1, gdzie x E R, ma w plus nie

skończoności granicę niewłaściwą plus nieskoń
czoność oraz w minus nieskończoności ma granicę
n iewłaściwą plus nieskończoność, czyli
lim (x2 + 1) = +oo
x->+oo
-4 -3 -2 -1 O 1 2 3 4 5 X
-1 lim (x2 + 1) = +oo
X->-OO
UWAGA: Granice zdefiniowane powyżej nazywa się granicami niewłaściwymi (lub

nieskończonymi) w przeciwieństwie do omówionych w poprzednich tematach gra
nic właściwych (zwanych też granicami skończonymi).

' 1
Twierdzenie 1 .
N iech funkcje f i g będą określone w sąsiedztwie punk
tu Xo oraz !�� f(x) ::: a,
o
gdzie a E R, lim g(x) = +oo. Wówczas:

X-+Xo
a) lim [/(x) + g(x)] = +oo

X -+ Xo
b) lim [/(x) - g(x)] = -oo

X-+Xo
c) jeśli a> O, to lim [/(x) · g(x) ] = +oo

X-->Xo
d) jeśli a < O , to lim [/(x) · g(x)] = -oo

X-->Xo
Analogiczne twierdzenie jest p rawdziwe dla granic jednostronnych oraz dla granic
w plus nieskończoności i w minus nieskończoności.
UWAGA:
1) Jeśli lim f ( x) = +oo i lim g(x) = +oo , to granica lim [ /(x) - g( x)] może być właś-
x-->xo x --t x0 x--tx0
ciwa, niewłaściwa lub może nie istnieć. Podobnie jest w przypadku granicy
/(x)
lim .
x -Ho
g(x)
2) Jeśli lim / (x) = O i lim g(x) = +oo (lub -oo) , to grani ca lim [ /(x) · g(x) ] może być
X-->Xo
x-+Xo X-->Xo
właściwa, niewłaściwa lub może nie istni eć.
�
Analo giczna u�aga j �s� �raw ziwa � prz!padku granic jednostronnych lub granic
w plus niesko nczonosc1 1 w mmus mesko nczon ości.
Przykła d 2.
Ob liczymy granice:
4
x - 3x + S
a) lim (xs - 3x2) b) lim
H-<Xl _x 3 + 4
x2 + 7
x-+ +oo
Ad a) Po nieważ
lim xs = +oo oraz lim 3x2 = +oo J
X--t-l<O
x -++oo
wi ęc nie moż emy od razu stwierdzi ć, czy istn ieje n i ca

ile j est równa gra
lim (x s - 3x2 ). N ajp ierw wyłączmy przed nawias xs :
X
S
- 3x 2 = X s ( J
1-
3
x
3
Zauważ �y, że c�ynnik x5 dąży do +oo, a wyrażenie
mocy tw1erdz ema le - otrzymuj emy:
(i - -;)
x
dąży do 1. Zatem - na
lim (x5 - 3x2 )

X -+I-OO
= lim
X --H-00
[ ·(i i__J]
x5 -
X3
= +oo
x4 - 3x + 5
Ad b) .
·
D zie i 1my i·1czm'k 1. m1anowm
. 'k u łam ka
-x3 + 4x2 + 7
.
przez x3 Otrzymane wy-
rażenie zapisuj emy w postaci iloczynu :
3 5
7 + �3
x4 - 3x + 5
-x3 + 4x2 + 7
= x-
4 7
= ( x-
3
x2
+
5
x3 J ·
1
4 7
-1 + - + - -1 + - + -
x x3 x x3
lim ( x- i_ + .� l = -·\)
x2 x3 )
oraz lim
X -)- <Y.>
4 7
1
- = -1 , więc
-1 + - +
x-+--00
lim
X--'>--00 -X 3
x4 - 3x
+
A. 2
-
+ S
·
·. X + 7
= +oo
x x3
Przykład 3.
2x - 7
Obliczymy lim
X--'>3 (X - 3)2 ( X + 2)
Zauważ, że j eśli x dąży do 3, to licznik ułamka dąży do -1, j est więc ujemny.
Mianownik ułamka dąży do O . Szkicujemy wykres funkcji y = W(x), gdzie W(x) j est
wielomianem
W(x) = (x - 3) 2 (x + 2)
z mianownika danego ułamka. Dla zwiększenia czytelności rysunku pomij amy oś OY.
Ze szkicu o dczytuj emy, że w sąsiedz

twie punktu 3 wartości wielomianu
są do datnie. Zatem j eśli x dąży do 3,
to wartości wyrażenia (x - 3 ) 2 (x + 2)
dążą do O poprzez warto ści dodatnie,
--3 6 X
co zapisujemy:
(x - 3) 2 (x + 2) � o+
Stąd
-----
(x - 3)2 (x + 2)
1
� +oo, więc
+oo
-
li m
x --'> 3
7
2x
(x - 3)2 (x + 2)
= lim
x__.,3
� . 1 ---
l�
� - -;
-___
�---4-'--�
x 3) (x + 2 )
= -oo
Przykład 4.
2
- 2
-
Sx + 2x 1 . 1. Sx + 2x - 1
Obliczymy grani ce j ednos tronn e: lim I im 2
2
•
x� - 1- x - 3X - 4 x�-1· X 3x - 4
Rozważmy najpie rw granicę lewostronną. Jeśli x dąży do - 1 z l ewej strony, to licznik
2
ł Sx + 2x - 1 ·
u a mka . dązy d o o . s z k1cu1emy
dą ży do 2, a mianownik ' wykres fu nkcji
2
·
X - 3x - 4
kwadratowej y = x2 - 3x - 4 (z mianownika ułamka) :
Ze szkicu odczytujemy, że
jeśli X � -1-, to (x2 - 3 x - 4) � Q+, więc
-3 2 6 X 1
z
� +oo
X - 3x - 4
Zatem
2
� /2 +oo �
rn
.
h m_ 2
S x + 2x - 1
x � -1 X - 3 x - 4
.
= hm_
x�-1
(( 2
sx + 2x - 1 )} 2
X - 3x - 4
1
= +oo
Podobnie możemy stwierdzić, że jeśli x� -1 +, to (x2 - 3x - 4) � o -, więc
----
1
2
� -OO
x - 3x - 4
M a my : 2 � /2 EB
-oo
lim+
x � -1 X
2
-
S x + 2x - 1
3X - 4
.
= hm.
x� -1 . (( Sx 2 + 2x - 1 )} 2
1
X - 3x - 4
n=
u -oo
.. Sx 2 + 2x - 1
Gran ice j ed nostr onne fun kCJ 1 Y = 2 w punkc ie 1 są różne . To zna czy, że
X - 3X - 4
-
n i e istnieje granica tej funkcji w punkcie -1.
Przykład 5.
Wyzna czymy granice: }�1!,100(x + sinx) oraz }��(x + sin x) .
[ ( )]
Wył ączamy x poza naw ias:
sinx
lim (x + s i n x) = lim x· i+
x � +«> x�+co X
Wie my (zoba cz przykład 3 . ze str 99), że j eśl i
X-) +oo, to -
sinx
X
-) O , stąd
r
/
Granica niewłaściwa funkcji
1 05
lim (x + sin x) = lim x

x-t+oo x-t+oo
[ (·
1+
sinx
X
)] = +oo
Podob nie otrzymujemy lim (x + sinx) = -oo.

X-t-oo
Rysunek poniżej przedstawia wykres funkcj i

j(x) = x + sin x, x E R
y
20
15
10
+t+-<-; I I I I I I I I
-20 -15 - 1 0 5 10 15 20 X
-5
-10
-1 5
-20
1. Oblicz:
x-1 3 -4
b) lim 2
(x - 2 )
a) lim -2- c) lim
x-tO x - t2 x-t3
X l x - 31
2. Oblicz
. 2 2 -3
a) hm -- b) l 1m
' -- c) lim
X-t-1+ X + 1 X-t-1- X + 1 X-t2+ ..Jx - 2
2x + 1 x3 x+2
d) lim 2
X -t-1+ X - 1
e) lim 2
x-t-2- x + 2x
f) lim
x-t- 3+ (x + 3 ) (1 - x)
3 . Oblicz:
a) lim (-2x3 + 100x) b) lim (-x + sin x) c) lim )x2 - 1 2 1
X -t-W X-t+oo X-t-W
x 2 - 1000 9 - x2 )x4 + x
d) lim e) lim f) lim
X -t+oo
X X -t -W 3 +X X -t -W
x-1
' I I
ty�a�
en� al�
n� ate
m=
y�
iz� �m�ty_
a� ne
cz_�j��--
1 06��= E�
2.� m�
le� ----
Ciągłość funkcji w punkcie
Na rysunku poniżej przedstawiony jest wykres funkcji f Wyróżniono na nim cztery

punkty.
y
...
X
Zauważmy, że w punktach 1, 2, 3, 4 funkcja /jest określona oraz
a) w punkcie 1 granica funkcji f istnieje i jest różna od wartośc i funkcji w tym

punkcie, czyli
lim f( x) = lim f (x) = lim f(x) oraz
x--+1- x--+1' x--+1
lim f(x) * f( l )
x--+1
b) w punk cie 2 granice j ednostronne funkcji fsą różne (nie

istnie je granica funkcji f
w punkcie 2) i są one różne od wartości funkcji w tym punk cie, czyli
lim f(x) * lim f(x) oraz
x--+2- x--+2+
lim f(x) * f(2) i li� f(x) * f(2)

x--+2- X--+2
c) w punkcie 3 granice jedn ostronne funkcji f są różne, a war ć funkcji

toś w tym
punkcie j est równa granicy lewostronnej, czyli
lim /(x) * li� f(x) oraz
x--+3- x--+3
lim f (x) = f(3)

x--+r
d) w punkcie 4 granica funkcj i / istnieje (granice 1· edn są

, , ostro nne w tym pun kci e
równe) i jest ona rowna wartosci funkcji w tym p
unkcie, czyli
lim /(x) = lim /(x) = lim
x --+ 4
/(x ) oraz
x--+4 - x--+4+
lim / (x) = /(4)

x --+ 4
W przypad ku d) powiemy, .
że funkcja /jest ciągł
a w pu nkcie . s t w p u nk-
. . . gł . 4 . N atomia
tac h 1, 2, 3 fun kqa f me 1es t cią a .
Do badania ciągłości funkcji w punkcie x0 nie wystarcza fakt, że funkcja jest okre
ślona w sąsiedztwie S (x0) . Funkcja ma być też określona w samym punkcie x0, czyli
ma być określona w zbiorze S (x 0) u {x0}. Zbiór S (x0) u {x0} nazywamy otoczeniem
punktu x0 i oznaczamy U(x0).
Analogicznie zbiór S _(x0) u {x0} nazywamy otoczeniem lewostronnym punktu x0

i oznaczamy U_(x0) , a zbiór S+ (x0) u {x0} nazywamy otoczeniem prawostronnym
punktu x0 i oznaczamy U+ (x0) .
Definicja 1 .
N iech funkcja f będzie określona w pewnym otoczeniu U(x 0).
Funkcja f jest ciąg-la w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy:
1) istnieje wła �kiwa gran ica iirn _f (x) oraz
,,· - - xn
2) prawdziwa _jest rów no�t; 1 1 m f(x) = f(x0 ) .

\: -4 " 0
'----
--- ··--------- - - - - - - - - --· ------
Punkt x0 należący do dziedziny funkcjif, w którym funkcja niejest ciągła, nazywamy

punktem nieciągłości fu n kcji f
Przykład 1 .
Zbadamy, czy funkcja /(x) 2x + 1

=
{ 4x - 7, jeśli x
jest ciągła w punkcie 4.
,
< 4
1 1esh x 4
• •
�
x-3
Funkcja f jest określona w punkcie 4. Sprawdzamy najpierw, czy istniej e granica
funkcj i / w punkcie 4.
2x + 1
lim f(x) li�( 4x - 7) 9
=
oraz
=
lim /(x) = lim 9
x-t4+ x-t4+ X
=
x-t4- x- t4 3 -
=
Ponieważ lim f( x) = lim f (x) 9, więc istnieje granica funkcji f w punkcie 4 i jest
X-t4- X-t4+
ona równa 9 .
Obliczamy/(4) . Mamy:
= 2.4+1 =
f( 4) 9
4-3
=
Otrzy maliśmy, że lim /( x) f( 4) . Zatem funkcja f jest ciągła w punkcie 4.
X-t4
Przykład 2.
Zbadamy, czy funkcja f(x)

=
{ M-1
x _ 1
' jeśli x E R - {-1, 1}
2, j eś l i X E {-1, 1}
jest ciągła w pu nktach 1 i -1.
l
tych R. N ajp i e rw .bad a my ciągła se
',
Dziedziną funkcji f j est zbior hczb rzec zywi s
.
, ·
. .
1 ' to hcz nik i mianown ik ułamka
.
.
1
fun kq1 f w punk cie . Zauwaz, ze 'l'
1es i
•
x dąży do .
x-1
• •
dążą do O . Obliczamy
'\jCi
lAl - 1 1
. . x-1 . x-1
= hm
. (�) c
( �) + t ) =
h m f(x) = hm = hm ..-'i'
x --+ 1 x --+ 1
M-1 x --+ 1 �-1 ( �- 1
x --+ 1
l
Ponieważ lim f(x) = 2 i j(l) = 2 , więc funkcja [ jest ciągła w pu nkcie 1 .

X --+ 1
Teraz zbadamy ciągłość funkcji fw punkcie -1 . Jeśli x dąży do --- 1 , t o licznik ułamka
1
Ji -1
dąży do -2, a mianownik dąży do O. Możemy się spDdziewać, że grani ce
j ednostronne będą niewłaściwe. Sprawdzamy:
lim f(x) = lim

x--+-1+ x --+ -1•
� lxl - 1
-2
= lim ((x
x--+ - 1 •
lL �� l � { �� JllJ =
....; l x l - 1
+oo
o- -(X)
(N aszkicuj wykres funkcji Y = M-l i zobacz, jak zmien iają się warto ści tej funk
cji w sąsiedztwie punktu - 1) .
N ie mus � my dale j liczy ć: już iemy, że nie istniej e
� (wła ś ciwa) gran ica funkcj i f
w punkcie - 1 . To znaczy, ze. -1 J est punkte
cji f.
m nie ciągłości funk
Funkcj afj est ciągła w punkcie 1 i nie jest ciągła w punkcie

-l.
Przykład 3.
Zbadamy, czy istn ieje taka wartość parametru a , .
R' dla ktore1. funkqa - f(
jest ciągła w punkcie -2, gdzie
'a E
Y - x)
x 2 + 7x + 10 ,
, jesli x < -2
X2 4 -
l+a
f(x ) = jeśli X = -2
-a
ax + Sa
jeśli X > -2
x 2 + 12 I
N aj p ierw s p rawdzi my, kiedy istnieje gra nic a fun kc "

J l fw pun kcie - 2 .
Ciągłość fun kcji w punkcie 1 09
L!"o
1. [x 2 + 7x + 10] = 1. (x + 2) (x + 5 ) 1. x + 5 -3
. f( x )
[x 2 .:=Jl 0
hm = Im Im = Im -- -
4
•
_ -
x--t -z - x-)-z- H- z- (x + 2) ( x - 2) x-2

x -)- z-
1. 1. ax + Sa 3a
Im /( X ) - Im 2 -
_
•
X+2+ X-)-2+ x +
_ -
12 16
-3 3a
= stąd a = -4
4 16 '
. 3
hm /( x ) = --
Granica funkcji f w punkcie -2 istniej e wtedy, gdy a = -4 i wówczas X-)-
4
.
2
Obliczamy f(-2) dla wyznaczonej wartości a :
/(- 2) = .!__�J=-�l --�-4

= = li m f(x.i
--(- 4) X · -!
Funkcja f jest ciągła w punkcie - 2 wtedy, gdy a= -4.
Wróćmy jeszcze do funkcji / z początku tego tematu. Granica lewostronna funkcj i /

w punkcie 3 jest równa wartości tej funkcji w punkcie 3, czyli
lim /(x) = /(3)
X-)r
W takim przypadku powiemy, że funkcja f jest lewostronnie ciągła w punkcie 3

(i nie jest prawostronnie ciągła) . Możemy więc przyjąć następującą definicj ę.
Definicja 2.
Niech funkcja f będzie określona w lewostronnym (odpowiednio prawostron
nym) otoczeniu punktu x0•
Funkcja f jest lewostronni e (odpowiednio prawostronnie) ciągła w punkcie x0
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje granica li� /(x) (odpowiednio lim f(x) ) oraz
X -)Xo X-) X�
prawdziwa jest równość li� /( x) = f( x0 ) (odpowiednio lilll /( x) = f( x0 ) ) .
X-)� X -) �
Przykład 4.
Funkcja y = [x] (symbol [x] oznacza część całko y
witą liczby x) jest prawostronnie ciągła w każdym s y= [x] e-o
4 e-o
punkcie będącym liczbą całkowitą. W każdym in 3 e-o
nym punkcie funkcja ta jest ciągła (zobacz rysunek 2 e-o
obok). l e-o
-
3 -2 -
� 11 2 3 4 5 6 X
-2
1 1 0��2.�E�le�m�en�tŁya�n�al�iz�y�m=at=em�a�ty�cz_n�aj----��-
Przykład 5.
Wykażemy, że funkcja f ( x) =
{ 2x - 3 , J· eśli X E W
jeśli x E R - W
.
1est ciągła w punkcie 7.
·
-x + 18 I
Wyznaczymy najpierw granicę funkcji f w punkci e 7 .

·
Niech (xn) będzie dowolnym ciągiem zbieżnym do 7. Mozhwe są trzy przypadki:

.
I. prawie wszystkie wyrazy ciągu (xn) są wymierne

Il. prawie wszystkie wyrazy ciągu (xn) są niewymierne
III. w ciągu (xn) jest nieskończenie wiele wyrazów wymiernych i nieskończenie wie-
le wyrazów niewymiernych.
I przypadek: Możemy przyjąć, że wszystkie wyrazy ciągu (xn) są wymierne (ewen
tualne wyrazy niewymierne możemy odrzucić; jest ich skończenie wiele, więc nie
mają wpływu na zbieżność ciągu), czyli
limx" = 7, xn E W, jeśli n E N+' stąd lim/(x" ) = lim (2x" - 3} ::: 14 - 3 = 1 1
n�oo n�oo n�oo
II przypadek: Podobnie możemy przyjąć, że wszystkie wyrazy dągu (xn) są niewy

mierne, czyli
limx n = 7, xn E R - W, jeśli n E N+, stąd lim/(xn ) = lim (-xn + 18) = -7 + 18 = 11
n � oo n�oo n�oo
III przypadek: Ciąg (xn) „rozkładamy" na dwa ciągi (nazywamy je podciągami ciągu
(xn)) : ( x� ) i ( <) - pierwszy utworzony ze wszystkich wyrazów wymiernych ciągu

(xn), drugi utworzony ze wszystkich wyrazów niewymiernych ciągu (xn) . Ponieważ
z założ enia limx" = 7, więc również limx� = 7 i lim x"n = 7. Ponadto z I przypad-
n�oo n�oo n�oo
ku wynika, że �� /(x� ) = 1 1, a z II przypadku wynika, że lim / (x� ) = 11, zatem

n�oo
każdym otoczeniu h czby 1 1 znajdują się prawie wszyst

kie wyrazy ciągu
w
f(x�)
i prawie wszystkie wyrazy ciągu f ( <) , czyli prawie wszystkie wyrazy ciągu f(xn).
To znaczy, że lim /(xn ) = 1 1 .

n�oo
z I , II i III przypadku wynika, że dla dowolnego

ciągu (xn), dla którego lim Xn
n 7,
4oo
::::
.
mamy lim / (x" ) = 1 1 , a to znaczy, ze granica lim /(x) istme1
. . . .
e i 1est równa 1 1 ·
·
H<Xl H?
Obliczamy /(7) : /(7) = 2 7 - 3 = 11, stąd

·
lim f (x) = f (7)

X 47
Fu nkcj a /jest ciągła w punkcie 7. Punkt 7 jest je dynym pu nkcja
. ągła. nktem, w którym fu
f je st ci
Prawdziwe s ą następujące twierdze nia.
I
I
)
Ciągłość funkcji w punkcie 111
Twierdzenie 1.
Funkcje: wielomianowe, wymierne, potęgowe, logarytmiczne i trygonometrycz
ne są ciągłe w każdym punkcie, w którym są określone.
Twierdzen ie 2.
Jeśli funkcj e f i g są ciągłe w punkcie x0, to w tym punkcie ciągłe też są funkcje
f
f + g, f- g , f· g, (przy dodatkowym założeniu, że g (x0) =t:. O).
g
Twierdzen ie 3. (o lokalnym zachowaniu znaku)

Jeżeli funkcja f określona w pewnym otoczeniu U(x0) punktu x0 jest ciągła
w punkcie x0 oraz f(x0) ';» O (odpowiednio f(x0) < O), to istnieje takie otoczenie
U1 (x0) punktu x0, że U1 (x0) c U(x0) orazf(x) > O (odpowiednio f(x) < O) dla każdej
liczby x E U1 (x0) .
Ilustrację tego twierdzenia (dla przypadku f(x0) > O) przedstawia poniższy rysunek:

!-X+ X 4, j eśli <3
1. Wykaż, że funkcja f(x) = 1, jeśli x = 3 jest ciągła w punkcie 3 .
x2 - 8, j eśli x > 3
2 . Zbad aj , czy funkcj a [jest ciągła w punkcie 1 , jeśli:

1 - xz 1-x . ,1.
<1
a) f(x ) =
{ x-1
. ' l·I x =t:. 1
' JeS
{
b) f (x ) = l x - 11
' JeS lX
2, jeśli x = 1 x2 , jeśli x � 1
le�
E�
2.� en�
m� na�
a�
ty� zy�
li� =
m re�
a= m� zn�
yc_
a t� · ��---
��
1 1 2��__:�
Ciągłość funkcji w zbiorze

Niech funkcjaftx) 2x3 + 3x będzie określo na w przedzi ale (-2 , 3). Łatwo wyka zać
=
że funkcja f j est ciągła w każdym punkcie należący m do przedziału (-2, 3). Pow
ie �
my wówczas, że funkcja f jest ciągła w przedziale (-2, 3).
Definicja 1 .
Funkcja jest ciągła w przedziale otwartym (a, b) wtedy i tylko wtedy, gdy jest
ciągła w każdym punkcie tego przedziału.
Rozważmy funkcję
g (x) = 2 x3 + 3x, gdzie x E (-2, 3)
Funkcj a /jest ciągła w przedziale otwartym (-2, 3). N ie możerny mówić o ciągłości
funkcji g w punktach -2 i 3, bowiem funkcja g nie jest określona w otoczeniu tych
punktów. Możemy natomiast mówić o ciągłości jednostronnej w tych punktach
(prawostronnej w punkcie -2 i lewostronnej w punkcie 3).
Definicja 2.
Funkcja j est przedziale domkniętym (a, b), jeśli jest ciągła w prze
ciągła w
dziale (a, b) oraz jest prawostronnie ciągła w punkcie a i lewostronnie ciągła

w punkcie b.
Podo bnie określa my ciągłość w innych przedziałach. Powiemy, że funkcja jest cią
gła w zbiorze będący m sumą kilku przedziałów liczb owych wtedy, gdy jest ci ągła
w każdym z tych przedziałów. N a przykład funkcja f( x) = .!. j est ciągła w każ dym
X
z p rzedz iałó w (---00, O) , (O, +oo) , wobec tego jest ciągła w zb iorze (---00, O) u (O , +oo).
Tw ierdzenie 1 .
Funkcje : wielomianowe, wymierne, potęgowe, wykładni cze, logarytmiczn e i try
gono metryczne są ciągłe w swych dziedzinach.
O czywiści e funkcje wskazane w twierdz eniu 1. są również ł h

ciągłe w przed zia ac
będący ch pod zbio ram i ich dzie dz in.
t ciągła w całej dziedz inie, nazywamy krótko

Fu nkcj ę, która j es fun kcją ciągłą.
Przykład 1 .
2x + 4
-- , jeśli x E (-oo, 1)
x-3
Wyka żemy, że funkcja f ( x) = -4x + 1 , jeśli x E ( 1 , 4 ) j est ciągła w zbiorze liczb
-x2 + 1, jeśli x E ( 4, + oo )
rzeczywistych.
Funkcja f j est ciągła w przedziałach otwartych: (--oo, 1 ), (1, 4) i (4, +oo) ( uzasad
nij to !). Zatem wystarczy wykazać, że funkcja ta jest ciągła w „punktach granicz
nych": 1 i 4.
Wyznaczamy granice j ednostronne funkcji[w punkcie 1:

2x + 4 ....
l.Im- f( X ) = 1 Im
. = --:i
X-ł l X--> l X -3
oraz
lim f(x) = lim (-4x + 1) ::.: - -3
X-ł l+ X· --> l"
Zatem istniej e granica lim /( x) , która jest równa 3 Obliczamy wartość funkcji f
1
- .
X->
dla argumentu 1 :
j(l) = - 3
Z powyższych rozważań wynika, że funkcja /j est ciągła w punkcie 1 . Przechodzimy
teraz do sprawdzenia ciągłości tej funkcji w punkcie 4. Obliczamy:
lim f(x) = lim (-4x + l) = -15 oraz
X-ł 4- X -ł 4-
lim f(x) = lim (-x2 + 1) = -15

X-ł 4+ X -ł 4+
Stąd lim f(x) = - 1 5 . Ponadto j(4) = -42 + 1 = -1 5 .

X -ł 4
Poni eważ f (4) = lim /(x) = -15, więc funkcja f jest ciągła w punkcie 4.
X-ł 4
Otrzym aliśmy, że funkcja f jest ciągła w zbiorze l iczb rzeczywistych.
Przykład 2.
Prz edsiębiorca sprzedaj e pewien towar. Jeśli nabywca kupi do 2 0 kg tego towa
ru, to płaci on stałą cenę 1 0 dolarów za każdy kilogram. Jeśli natomiast zakup
przekracza 20 kg, to wartość zakupu x kg wyraża się wzorem Jax2 + 14 400 .
w(x) =
10x,{
Wartość w(x) (w dolarach) zakupionych x kg towaru opisuje zatem funkcja
jeśli O < x ::;; 20
Jax2 + 14 400, j eśli x > 2 0

a ) Wyznaczymy a tak, aby wartość zakupionego towaru zmieniała się w sposób
ciągły.
b) Zapiszemy wzór funkcji y c(x) opisującej cenę jed nego kilograma p rzy zakupie
=
x kg towaru.
c) Wiadomo, że przy zakupach większych niż �O
kg c �na kil0 ?.ra.�a o�a ru m a �
on e
leje wraz ze wzrostem liczby zakupi onych kilo gram ��· P i� J J aki eJ Wartości
od hczby zakup io nych
nie spadnie cena j ednego kilograma towaru (niezal ezni e
kilogramów)?
Ad a) Wyzn aczymy a tak, aby funkcj a y = w(x) była ciągła w punkcie 20. Ma my
lim w(x) = lim lOx = 200 w(20) = 200
x�20- x�zo-
lim w(x) = lim �ax2 + 14 400 = .J400a + 14 400, stąd

x�20+ x�zo+
200 = .J400a + 14 400 (obie strony równania są dodatnie, podnosimy je do kwadratu)

40 OOO = 400a + 14 400, więc a = 64
Jeśli a = 64, to funkcja w jest ci ągła w punkcie 20; oczywiście jest też ciągła w prze
działach (O, 20) i (20, +oo), zatem jest ci ągła w całej dziedzinie<
Ad b) Aby wyznaczyć cenę 1 kg towaru przy zakupie x kg, wyst �rczy wartość zaku-
pionego towaru p o dzielić przez liczbę kilogramów, zatem c( x)

w(x) , czyli =
X
10,
1 j eśli 0 X � 20 <
c(x) = .J64x2 + 14 400

x , jeśli X > 20
Ad c) Aby obliczyć wartość, poniżej której nie spadnie cena 1 kg towaru, wyznacza
my gra nicę
.J64x2 + 14 400 = lim 64 + 14 400
x2 = .f64 = 8
lim c(x) = lim
X ---H<X>
x�+oo x�+oo X
Cena 1 kg towaru nie spadnie poniżej 8 dolarów.

w drugi ej częś ci tematu omówimy dwie ważne własnoś ci funkcji ci ągłyc
h.
Twierdzenie 2. (Darboux)
�
J e ż e i fu n�cja / j e st ci ągł� w przed iale domk n ięty (a, )
� m b oraz f(a) * f(b) , na
to m iast A J est dowoln ą hczb ą pomię dzy liczbami /(a ) o raz f(b) to istn ieje taka
'
licz ba c, c E (a , b), dla której f(c) = A .
y
f(bl ::::::::: :::::::::::::::::::: :::::::::::: - -

- -
--------------- f( a)
:
a
Jean Gaston Darboux [wym. ża gastą darbu] był francuskim matematykiem żyjącym
w latach 1842-1917. Zaj mował się geometrią różniczkową, analizą matematyczną
i mechaniką teoretyczną.
Zauważmy, że założenie o ciągłości funkcji f w całym przedziale (a, b) jest koniecz

nym warunkiem prawdziwości twierdzenia.
aj łY �
j{b)! - - - -- - - ";71 ff._b
i
)t�------- ------------ ------- -------------- �
1t--------------------- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --!
A --------------- ---------------- ------------! I
'
--------------- ff._a) '! --------------- ff._a)
.
i
:
i
:
a b X a
Na rysunku a) widzimy, że brak ciągłości tylko w jednym punkcie należącym do

przedziału (a, b) może spovvor\·swać, że teza rnrierdzenia 2 . nie będzie spełniona.
Natomiast rysunek b) pokazujr-'. ·�·2 L:.rntna jest również ciągłość (jednostronna) na
końcach przedziału (a, b).
Z twierdzenia 2. wynika wniosek, który bywa wykorzystywany do przybliżonego

rozwiązywania równań.
Wniosek: Jeśli funkcja/jest ciągła wprzedziale domkniętym (a, b) oraz/(a) · /(b) < O,
to istnieje taka liczba c, c E (a, b ), dla której ff._c) = O.
Przykład 3.
Wykażemy, że równanie �x - 2 + sin x = O ma co najmniej jedno rozwiązanie nale
żące do przedziału (O, ;) .

Rozważmy funkcję /( x) = _! x - 2 + sinx. Funkcj a f j est funkcj ą ciągłą (j ako suma
2
funkcji ciągłych) w przedziale ( ;)O, . Ponadto
f(O) = -2, -2 <O oraz (;) ;

f = -2 +1 = " ;2 , ";2 > O
Zate m w przedzia le (o,;) funkcja f przyjmuje dowolną wartość większą od -2
i jed nocze ś nie mniej szą od n - 2 . W szczegól n ości przyj muje wartość O, a to zna-
2
1 16 .�
2.:..._
.=_ n_
-
_ __ Ele�m�
e�ty�
n� a� liz�
a�
n� em
�
a t.:
:.:.:�
y�m y-=-
:.: at� cz_ e1·-
::. ... -------
___ _
_ _ _ _
1
czy, że równanie x - 2 + sin x = O ma co najmn iej jedno rozwiązanie nal eżące do
(O, ;}
2
przedziału
Z twierdzenia 2. wynika również kolejny wniosek.
Wniosek: Każde równanie wielomianowe stopnia nieparzystego ma co naj mni ej

jed n o rozwiązanie rzeczywiste.
Szkic dowodu: Dowolne równanie wielomianowe stopnia n można zapisa ć w postaci:

(*) xn + a _ 1xn - 1 + „. + a 1x + a o = O ,
gdzie a _ 1 , a _ 2, „ „ a 1 , a 0 są liczbami rzeczywistymi, n E N+, n - liczba nieparzysta.
n
n n
Oznaczmy W(x) = xn + a 11 _ 1 xn - 1 + „ . + a1 x + a0• Zauważ, że
-oo
1
l i m W(x) = lim
x � -00 x � -oo
r:frl1
lLLJ� a 1
+ n-
X
+
„
. +
a
xn
�1 + �� ] = -oo
x n I)
+oo 1
Lrr)ri
LJ�l
an - a
lim W(x) = lim + l +
„
. + ��1 + �� ] = +oo
x � + oo x � +oo X X X I)
Zatem istnieją takie liczby a i b, dla których W(a) < O i W( b ) > o, czyli funkcja
y = W(x) spełnia w przedziale (a, b) założenia wniosku ze str. 1 1 5 . Tak więc istniej e
liczba c, c E (a, b), dla której W(c) = O, a to znaczy, że równanie (*) ma co naj mniej
j edno rozw iąza nie.
w klasie pie rwszej poznałeś pojęcie najwi ększej i najm niejszej wartości funkcj i.
P rzypo mnij my :
Funkcj a liczbowa f X � Y przyjmuje największą wartoś ć y0, Yo E Y, dla liczby Xo:

x0 E X, wtedy i tylko wtedy, gdy f(xo) = Yo oraz dla każ dej liczby x, x E X, zach odzi
n ierówność J(x) � J(Xo) ·
Fun kcja licz bo�a f X � Y przyjmuj e na jm nie jsz ą warto ść yo , Yo E Y, dla lic zby Xo:
Xo E X, wtedy 1 tylko wtedy, gdy f(xo) = Yo oraz dla każd ej liczby x, x E X, zachodzi
nierównośćj(x) 2:: j(xo) ·
Kolejne twi erdzenie � o�czy przyj � owania warto ści
najwi ększej i wa rtoś ci nai·
mni ejsz ej p rzez funkq ę c i ągłą, okres loną w przed ziale domk niętym .
Twie rdzen ie 3. (Weierstrassa) y
Jeżel i funkcj a f jest ciągła ":' p :zedziale M - -- - - - -- - ------- - - ----- - -- ------ - -- -- - - -- - :

dom knięty m ( a , b), to przy1m u1e w tym
prz edzi ale wartość największą M i naj
mn iejsz ą m , to znaczy istnieją takie licz
by x1 , x2 nale żące ? o przedziału (a, b), dla -::----t�-�L,,L--- b
X2! ,..
= m i j(xz ) = M.
a X
któ rych f(x1)
Ciągłość fun kcji w zbiorze 117
Karl Weierstrass (wym. wajersztras) był niemi eckim matematykiem żyjącym w la
tach 1815-1897. Zajmował się analizą matematyczną, algebrą liniową, geometrią
różni czkową.
W twierdzeniu 3. nie można zmienić przedziału domkniętego na żaden inny prze

dział. Nawet dla przedziału jednostronnie otwartego teza tego twierdzenia może
( )
nie być spełniona. Rozważmy bowiem funkcję
. 500
sm
X - 100 .
/(x) = 500 · , gdzie x E (30, 1 00)
x - 1 00
y
Funkcja /jest ciągła i nie przyj muje w prze
305
dziale (30, 1 00) ani wartości największej,
ani wartości naj mniejszej . Zbiore m warto
205
ści funkcj i j est zbiór R.
y = j(x)
105
Fragment wykresu funkcji f przedstawia
5 rysunek obok
-10 o 10 20 30 40 o ()
-105 �
-205
-305
Z twierdzenia 2. i twierdzenia 3. wynika następujący wniosek:
Wniosek: Jeśli funkcja /jest ciągła w przedziale domkni ętym (a, b) i m oraz M ozna
czaj ą odpowiednio naj mniejszą i największą wartość funkcji f w tym przedziale,
natomiast A j est dowolną liczbą spełniającą nierówność m � A � M, to istnieje taka
liczba c, c E (a, b), dla której j(c) = A.
1. Które spośród danych funkcji są ciągłe? Odpowiedź uzasa dnij.
-
{X, X j eśli < 1
x+l ' j eśli :;t: 0
f(x) =
x -1
, x :t: l g( X) = 1 . , .
- , J esh x ;::: 1
h( X) {.!_X __ X
= I 1
1,
=
X jeśli X =0
lO
2 . Dana jest fu nkcja f(x) , gdzie x E (1 , 3). Wyzn acz zbiór warto ści
funkcji /
x2 - Sx
3 . Wykaż, że funkcja J(x) = 2x4 + Sx + 2 ma w przedziale (-1 , O) co naj mn iej j edno

miejsce zerowe.
Asymptoty wykresu funkcji
Analizując wykresy pewnych funkcji (np. f(x) = .!. , gdzie x

E R), możn a za
obs er-
x
wować następującą prawidłowość: wraz ze wzrostem odległości punktów wykresu
o d p oczątku układu współrzędnych odległości punktów wykresu od pewn ej prostej
(w przypadku funkcj if- prostej y = O oraz prostej x = O) maleją (w niesko ńcz oności)
do zera. Jeśli taka sytuacja ma miejsce, to tę prostą nazwiemy asymptotą wykre su
funkcji .
Możliwe są trzy przypadki.
I przypadek
Argum enty funkcji dążą do pewnej liczby x0 (z lewej strony, z prawej strony lub
z obu stron), a wtedy wartości funkcj i dążą do +oo (lub -co) .
1
a) f (x) = - 2, x E (1, 3) u (3, 5) b) j(x) = 1 0log(x - 2), x E (2, 4)
(x 3)
y y
3
-1 o 1 4 5 6 X
-1
-2
-3
1
y = j(x)
-7
-1
-1 -8 X= 2
w tym p rzypadku mówimy o asymptocie pionowej (jednostronne lub obustro nnej);

j a st
w pun kcie a) prosta x = 3 jest asymptotą pion ową obustronną, w pun kci e b) p ro
_
x z j est asym ptotą pionową prawo stron ną.
=
Ilprzypadek
Argumenty funkcji dążą do granicy niewłaściwej +oo (lub ) , a wartości funkcji
--00
dążą do pewnej liczby.
6 0 sinx
1 0, x > 2
+
c) f(x) =
X
y
y = f(x)
30
20
y = 10
--+---+--++--1--+---+---+----+-·-+-·-+----+---+-----l--+-•
-Tt
o 1t 3n: 4it Sn. 6n
•7
n: 8n: 9rt lOn l lrt 12rt 13rt 14rt lSn X
J
-10
-20
X 2
+
d) f (X ) X>1
,
=
X
y
y= l
-1 o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 X
-1
W tym przypadku mówimy o asymptocie poziomej (jednostronnej lub obustronnej);

w punkcie c) prostay 10 jest asymptotą poziomą prawostronną, w punkcie d) pro
=
stay 1 jest również asymptotą poziomą prawostronną.

=
____
.�
2'.:_
12 0'-----------� m�
le�
E� e� n�
ty�a�
n� li�
a!!: !.!:�
zy�m te�
a= ty=
ma:l:. z n�e�
c� j ________
III przypadek
oo 1 u b -oo) 1· wtedy warto sc1 f
Argumenty funkq 1 dązą do gramcy mewła sc1weJ. (+ , Unk-
·
. .
)
. . ' ·
· ,
-oo w pewien okre

cji również dążą do gramcy mewłas c1we1 (+00 lub slony sp osób .
•
.
·
. , .
60 sin x
e) /(x)
=
+ x + 10, x > 2
X
y
SO
40
30
=--+--+--l---+-.:::_-+--t---ł--+--+--+--t---t--i::---1- I I I I )li>
-2n -n o Zn 3n 4n Sn 6n 7n 8n 9n l On 1 1� 1 2 n 1 3 n 14n lSn X
-10
+ 2x + 6
, x>1
x2
f) /(x)
4x
=
2
y = f(x)
1 5 6 7 X
-1 8 9 10 11
-1
w tym przypadku mówim y o asymptocie ukoś nej (jedn ostron nej lub obu stro n nej ; �
w p unkci e e) prosta Y x + 10 j. est asym ptotą ukośną prawo stronn ą, po d obn i e
w p u n kcie f) pro stay 0,25x + 0,5 j est asymptotą ukośną prawo s tron ną.
=
d
P roste równoległe do osi OX oraz proste nierównol egłe do osi układu ws półrz� �
ie
nyc h można opisać równan ie m mającym posta ć y ax + b. Równanie taki e b ę z ?
n
=
my nazywać rów naniem kierunkowym (wię cej 0 równania c h pros tej pow1e l �
w rozd zial e 3 . ) . P rzypadek I I i I I I o m ówi my wię c łącznie asymptotę p oz i o mą �
b
_
d z ie my traktować jako szczegó lny przypadek asym ptoty ukośnej· (mówi ąc dokła .t 1,"
. �ną rowna
op1s ł yn n
niej : asymptotą u kosną , , me
. ?1 kieru nkowym
w który m wsp ó cz
p rzy x j e st
,
równy zero , będz i e my nazywac asy mpto tą
po zio m ą) .
Sprecyzuje my pojęcie asymptoty i omówimy sposoby wyznaczania asymptot.
Definicja 1 .
Niech funkcja f b ędzie określona w prawostronnym (odpowiednio lewostron
nym) sąsiedztwie punktu x0. Prosta o równaniu x = x0 jest asymptotą piono
wą prawostronną (odpowiednio asymptotą pionową lewostronną) wykresu
funkcjifwtedy i tylko wtedy, gdy
lim f(x) = -oo lub lim f(x) = +oo
X-Ho X---H;
(odpowiednio lim f(x) = -oo lub lim f(x) = +oo).
X --H(j
�----- ------------------ ------'
Jeżeli prosta o równaniu x = x0 jest jednocześnie asymptotą pionową lewostronną

i prawostro nną wykresu funkcji J, to nazywamy ją asymptotą pionową obustron
ną wykresu funkcji/ lub krótko asymptotą pionową wykresu tej funkcji.
Przykład 1 .
. .
. . asymptot pwnowyc
Xz - X - 1 2
. . f( x ) = ----
Zb a d amy Istmeme h wykresu fu nkCJI -
(x + 5) (x - 4)
Dziedziną funkcji f jest zbiór (-oo, -5) u (-5, 4) u (4, +oo). Asymptoty wykresu mogą
mieć postać x = x0, gdzie x0 jest miejscem zerowym mianownika ułamka występu
jącego we wzorze funkcji f Tylko w puntach -5 oraz 4 granica funkcji f może być
niewłaściwa.
Szkicujemy wykres funkcjiy = (x + 5) (x - 4) i obliczamy:
� 18
lim f(x) = lim = +oo
H--s- x--)-s- ((x + 5) (x - 4)}--. 0 +
� 18 X
lim f(x) = lim = -oo

H---s· X --)--s• ((x + 5) (x - 4)}--. 0--
Pro sta określona równanie m x = -5 jest asymptotą pionową obustronną wykresu

funkcjif
Obl icza my granice jednostronne funkcj i Jw punkcie 4:
�-�
� ...:._ o
:::.� �7
1. � 7
. f(x) = lim (x 2 - x - 12) = 1 Im
hm
H4-
. (x + 3) (x - 4)
X --)4- ((x + 5) (x - 4)) x--)4- (x + 5)(x - 4)
= �
Im -- = -
x--)4- x + 5 9
�o 9
7
Pod obnie otrzymujemy lim f(x) = - .
X--)4' 9
Zatem prosta x = 4 nie jest asymptotą pionową wykresu funkcji (obie granice jed
nostro nne są właściwe) . Wykres funkcj i f ma tylko jedną asymptotę piono wą; jest
to prost a o równaniu x = - 5.
n t�
. E�le�m�e�
2� a n�
y� liz�
a� m�
y� e�
at� yc_
a t�
m= z_ j --��--
ne�
122�� ----..
.
Omo, wimy teraz pojęcie asymptoty ukosne)
matu. Poda liśmy tam (zobacz str. 120) ,
,
że
. Wró ćmy do przykładów z p oczątku te-
asym p totą uko sną wykresu funkq 1
·
, „
60sinx . x > 2,
/(x) = + x + l O, gdz1e
X
jest prosta o równaniu
y = x + 10
Łatwo zauważyć, że
lim [/(x) - (x + 10 )] = O
X--HOO
Warunek ten znaczy, że różnica między wartościami funkcji y = flx) a odpowiadają

cymi im wartościami funkcji liniowej y = x + 10 dążą do O, j eśli x dąży do +oo.
Podobnie j est w przypadku funkcji
f(x) x2 + 2x + 6 . x > 1,
, gdzie
4x
=
której wykres znajduje się na stronie 120. Asymptotą ukośną tego wykresu jest prosta
o równaniuy = 0,25x + 0,5. Mamy:
lim [/(x) - (0, 2 5x + 0,5)] = li m

X� �-
[ x2 + 2x + 6
�
- ( 0,25x + 0,5) =]
x2 + 2x + 6 - x2 - 2x . -
= lim = 1 1m 3 =O
X-+ł-00 4X X �- 2x
Możemy przyjąć następującą definicję.
Defin icja 2.
Niech funkcja
f będzie określona w przed zial e (k, �).
(odpowiednio (-d.l, k)),
k E R.
Prosta o równaniu ;.: = + b j est asymptotą ukośną prawos r
ax t onną (o dp owi ed·
nio asym ptotą ukosną le wos tronną ) wykresu funkcj i wtedy i tylko wtedy, gdY
f
}T+!,[f(x) - (ax
+ b)] = O (odpowiedni o lim [/( -
x) ( ax + b )] = o.
x-+-<Xl
Jeśli prosta y = + b jest jednocześnie asympto

ax tą uko sną
, prawos tro n ną i 1 ew0•
stronną wykresu funkCJl f,, to nazywamy ją asym ptotą ną wYkre·
. ukosną o b ustron
„
,
su funkq 1 / lub kroce1 asymptotą uko sną wykre su te . f
, ,
1 un kCJI.
„
Definicja 2. pozwala sprawdzić, czy p rosta 0 danym row , nam. u 1est

. uko·
asy mp totą . 1.
· · 0 tym, w jaki sp osó
śn ą wykresu d aneJ· fun kCJl. ke
kolejne
b m o żna wyz , nani e ta i
naczyc, row
asymp toty, mówi twierdz enie.
Twierdzenie 1 .
Prosta o równaniu y = ax + b jest asymptotą ukośną prawostronną wykresu funkcji
/(x )
/wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją (właściwe) granice lim i lim [/(x) - ax]
X --HOO X -> +oo
X
oraz
(x)
lim f =a lim [ /(x) - ax] = b.
-+too
x -++<0 X x
Twierdzenie ma postać równoważności, więc jego dowód składa się z dwóch części.
Część I.
Założenie: prostay = ax + b J est asymptotą ukośną prawostronną wykresu funkcji/
f (x)
Teza: istnieją wbśdwe granice lim i lim [/(x) - ax]
.::. „
.(-·„+OO X--7+oo
X
oraz I 1m
. f(xJ -----·--- u
-- ]
. um ['f( x ) - ax ] = b
x -+ +oo X x -ł-+oJ
Dowód: Z założenia wynika (zobacz definicja 2.), że

lim [/(x) - ( ax + bJ] = O, zatem
X --7+oo
( x) - (ax + b)
lim f =O
X --7+oo X
(licznik ułamka
f (x) - ( ax + b) dąży do O, a mianownik dąży do +oo, więc cały uła
x
mek dąży do O).
b (
J
ax + b .
Zauważmy, że lim = hm a + - = a , wobec tego
X ---7 -ł-OO X --7 +oo X
X
(x) f (x) - ( ax + b) + ( ax + b) =
lim f = lim
X X --7+oo X
--7+oo X
(x) - ( ax + b) ax + b
= lim f + lim =O+a
X --7+oo X --7 +oo X
X
Dwie ostatnie granice istnieją i są właściwe, więc na mocy twierdzenia lb ze str. 97
.istm. . .
e1e gramca . f(x) oraz 1 im
hm .
/(x)
= a.
X --7+oo
-- X x--7 +oo
-- X
Podobnie otrzymujemy:
lim [/(x) - ax] = lim [/(x) - ( ax + b) + b] =
X ---7 +oo X ---7 +oo
= lim [ f(x) - ( ax + b)] + lim b = O + b

X ---> +oo X ---> +oo
124·� at ematycznej
2. Elementy ana lizy m
��
��
----
------
��
. . . . . , ·we więc znów na mocy twie rdzenia lb ze

Dwie ostatnie gramce istmeJą I są włascI 1
str. 9 7 istnieje granica

lim [/(x) - ax] oraz lim [/(x) - ax] b . X---ł +oo
=
X ---ł +oo
Część I l .
/(x)
Założenie: lim = a i lim [/(x) - ax] = b
X---ł +oo
X ---ł +oo
X
Teza: prosta y = ax + b jest asymptotą ukośną prawostronną wykresu

funkcji/
Dowód: Zgodnie z definicją 2. wystarczy pokazać, że lim [f(x) - (ax + b)] = O.

X � t Cf.)
Mamy:
lim [/(x) - (ax + b)] = lim [/(x) - ax] - lim b
X ---ł+oo X---ł +oo X ---ł+oo
Na mocy założenia istnieją właściwe granice lim [/ ( x) - ax] oraz lim b . Zatem na
X ---ł +oo X ---ł +oo
mocy twierdzenia le ze str. 97 istnieje granica właściwa

lim [/(x) - (ax + b)]
X---ł +oo
oraz
lim [/(x) - (ax + b)] = lim [/(x) - ax] - lim b = b - b = O
X ---ł +oo X-ł+oo
X---ł +oo
Dowód twierdzenia 1. został zakończony.
O czywiści e prawdziwe jest anal ogiczn e twierdz ·

enie dla asymptot ukośnych lewo
stronnych. .
Twierdzenie 2.
P rosta o równaniu y = ax + b jest asymptot
ą ukośną lewostronn ą wykres u funkcji
/ wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją (właściwe)

gran ice lim / (x) i lim [ /( x) - axl
oraz X
x +-«i x -t --oo
(x)
lim f =a i lim [ /( x) - ax] = b
X X-ł--<t) •
X ---ł --<i)
Przykład 2.
Wyznaczymy asymptoty ukośne wykresó
w fun kCJI. . :
x2 + 4x + 5
a) / (x) = 6 - 3
x b) /( x) == 4x 2 + x
lxl + 1
Ad a) D1 = R - {2}. Zbadamy najpierw istnienie asymptoty ukośnej prawostronnej.
Obliczamy :
4 5
/(x) 1. x2 + 4x + 5 1 + - + -z
. x2 + 4x + S X X 1
l Im = Im '
- l Im = l im
' =
x--+too X x-Hoo (6 - 3x) X x -++oo 6x - 3x2 6
--
x-Hoo 3
--3
. [ ( )]
X
x-Hoo
1
hm /(x) - - - x = lim
3 x-++oo
x2 + 4x + S x
6 - 3x
+- =
3
( ]
= lim
[ x2 + 4x + 5
6 - 3x
+
x(2 - x)
= lim
x
]
--HOO
6x + 5
-
= lim
X-HOO 6
x = _2
6+
5
X -HOO
3(2 -- X) 6 3x
-3
X
1
Prosta y = -3 x - 2 jest asymptotą ukośną prawostronną wykresu funkcji f
Sprawdzamy teraz, czy istnieje asymptota ukośna lewostronna wykresu funkcj i f
/(x ) x +5
= lim z + 4x
_.!_
lim = oraz
x-t-oo x (6 - 3x) x 3
[ ( )] . ( X]
x --4-oo
1 x2 + 4X + 5
lim /(x) - - - x = hm + - = -2
X--4 -00
3 X--4-00 6 - 3x 3
Otrzymaliśmy, że prosta y = _.!_ x - 2 jest asymptotą ukośną lewostronną wykresu

3
funkcj i/
1
Ostatecznie prosta o równaniu y = -- x - 2 j est asymptotą ukośną (obustronną)
3
wykresu funkcj i /
Ad b) D1 = R. Obliczamy:
4x 2 + x l (
. 4x2 + x .
4+
�
J
/(x) = hm = hm =4
lim = lim ·
x ++oo (x + l)x x-t+oo .!_
--
x --+too X lxl + l X
--- -
--
x ++oo
l+
X
( 4x2 + x . (
4x 2 + x 4x(x + l) J
}��J/(x) - 4x ] = }!!!!, \x l + 1 -
4x =
}�1!!, x J
+ 1 - x + 1
=
-3x
= lim -- = -3
X-H'...0 X + 1
prawostro nną wykresu fun kcji f

Prosta 0 równ aniuy = 4x - 3 j est asymptotą ukoś�ą
Teraz szu kamy asy mpt oty uko śne j lew ostr onn e) :
I i. m
/( x)
1
= im·
4x2 + x 1 hm (
4x2 + x
- x + 1 x
-
1.
im.
J . (
4x2 + x _
- z + x
- =
.
.!.J -
X
-
IX I + 1
X --4 ....,, X --4 -W
,( , " x
--
X-• oo
X
��
12 6' �� 2. Elementy analizy mat
ematycz nej
�� --
---
4 + .!.
= lim X = -4
1
X--ł --00
-
-1 + -
x
( (
J
4x 2 + x
J
4x z + x .
+ 4x -
lim [f(x) - (-4x)] = lim + 4x = h�
jX j + 1
_
x--+ --oo x +-«>

x--+ X+1
1im
. Sx
= = - S
X --ł--00
-X + 1
Prosta o równaniuy = -4x-5 jest asymptotą ukośną lewostronną wykresu funkcji/
Na koniec tego tematu omówimy szczególny przypadek o.::-.-y·mptoty ukośnej, czyli

asymptotę poziomą.
Zgodnie z tym, co powiedzieliśmy już o asymptocie poziomej (patrz str. 120),

uwzględniając definicję 2 ., przyjmujemy, że prosta o równaniuy = b j est:
- asymptotą poziomą prawostronną wykresu funkcji ftylko wtedy, gdy
lim [f(x) - b] = O , czyli lim f(x) = b
X --+ +<X> X -++<X>
- asymptotą poziomą lewostronną wykre su funkcj i [tylko wtedy, gdy

lim [f(x) - b] = O , czyli lim f(x) = b
X --ł--00 X--+--«>
Prostą, która j est jednocześnie asymptotą poziomą prawostronn ą i lewostronną,

nazywamy asymptotą pozi omą obustronną lub krótko asymptotą poziomą.
_
Przykład 3.
" f, 1 es'I'·1 .
Zbadamy, czy istn i eją asymptoty pozi ome wykresu funkCJI , ·
2x 2 - x + 3 2x2 - x + 3 2
a) f(x) =
4
b) f(x) = x +x
4
X +X
2
C) f( X ) = 2
4x 2 + 1
2x - x + 3
Ad a) D = R. Obli czam
1
y:
. 2x2 - X + 3
lim f( x) = hm
2
-
= lim x 2
-
x
1
- 3
3 + -
x4
x--++<X> X 4 + X2 x --++oo X--++oo
1 == O
1+
x2
Podo bnie otrzymujemy lim f(x ) = o.

X-+-«>
P rosta o równaniuy = O jest asymptotą pozio m

ą (ob ustronn ą) wykres u fu nkcj i /
Ad b) D = R. Mamy:
i
--
1 3
. 2X 2 - X + 3 2--+-
lim f( x) = hm = lim x 1 x2 - 1
x --++oo 4x 2 + 1 X -HOO X -Hoo
:::::
4+- 2
xz
Analogicznie otrzymujemy, że lim / (x) = .! .
X -+-«>
2
Prosta o równa niu y = � jest asymptotą poziomą (obustronną) wykresu funkcji f

Ad c) D1= R. Obliczamy:
x4 + x2 x2 + 1
lim /(x) = lim = lim = +oo
2x 2 X+ 3 1 3
2--+
x-H<Xl x-Hoo
_ x -++«>
x x2
Podobnie lim /(x) =' +oo .

X-ł-'10
Wykres funkcji /nie ma ::i.symptoty poziomej prawostronnej ani lewostronnej .
Zauważ, że wykres funkcji. może mieć co najwyżej jedną asymptotę ukośną prawo
stronną (lewostronną) . Jeśli więc stwierdzimy, że istnieje asymptota pozioma pra
wostronna (lewostronna), to nie ma potrzeby sprawdzać, czy istnieje inna asymp
tota ukośna prawostronna (lewostronna) (o współczynniku kierunkowym różnym
od zera) .

1. Czy istnieje asymptota pionowa (jednostronna) wykresu funkcji / ? Jeśli tak,
podaj jej równanie.
3 2x - 2 Sx
a) f(x) = � b) /(x) = c) f (x) = --;=:==
vx + 4 I x-1 1 �x2 - 1
2. Wykaż, że istniej e asymptota pionowa obustronna wykresu funkcji f, i podaj
jej równanie, jeśli:
x2 4x x-1
a) /(x) = b) /(x) = c) /(x) = --
x+S (x + 7)2 l x - 2\
3. Zbadaj, czy istnieją asymptoty poziome (jednostronne) wykresu funkcji f Je
śli tak, podaj ich równania.
x+3 .Jx + 3 c) f(x) =

(1 + x)2
a) /(x) = b) /(x) =
x-2 X2 3 - 2x2
4 . Wyznacz równa nie asymptoty ukośn ej wykresu funkcj i f, jeśli:
3x 2 1 - 2x3 (x - 2)2
a) /(x) = b) /(x) c) f (x)
1-X
- = =
x+2 X 2
_3
2x2 + X
fun kCJ. I. f ( x ) =
5. Wyznacz wszy stkie asym ptoty wykresu
·
x2
q
atycznej
1 28 Elementy a nalizy matem
�
�
�� 2.��;___�
_ �
�
�-- ----
Po chodna funkcji w punkcie
Rozważmy następujące zagadnienie.
Wystrzel ono do góry pocisk . Załóżmy, że odległo ś ć s(t) p

ocisku (w m etra ch) o d po

wierzchni ziemi w czasie t (sekund) wyraż a wzór:
s(t) = 6 0 t - 5 t2, gdzie t E (O, 1 2).

I ntere suje nas prędkość pocisku w czwartej sekundzie l otu. Obliczmy najpierw
pręd kość (średnią) między czwartą a piątą sekundą lotu p o cisku. W tym cel u wy
znaczamy przyrost drogi s(5) - s( 4) i dzielimy go p rzez p rzyrost czasu
_ s(5) - s(4) _ 1 7 5 - 160 _

1 - - 1 5 ( m/ S)
V
-
5-4 1
Czy p rędkość 1 5 m/s można uznać za prędkość w czwartej seku n dzie? Otóż nie. Jeśli
bowiem skrócimy przedział czasu, np. do 0,5 sekun dy, to otrzyma my inną prędkość:
s( 4,5) - s( 4) 168,75 - 160

v = = 1 7 , 5 (m/s)
2 =
4,5 - 4 0,5
Obliczmy jeszcze prędkości średnie dla krótszych przedziałów czasowych (rów·
nych 0,1 s, 0,01 s, 0,0 0 1 s) :
s(4, 1 ) - s( 4) 161, 9 5 - 160

= 1 9 ,5 (m /s)
V
3 4, 1 - 4
=
=
0,1
s( 4,0 1) - s(4) 1 60,1 99 5 - 160

v = 1 9 , 9 5 (m /s)
4 4,01 - 4 0,01
=
=
s( 4,0 0 1) - s( 4) 160,01 999 5 - 160

v = =
5 4,00 1 - 4 1 9 , 9 9 5 (m /s)
0,00 1 =
Moż emy zauważyć, że jeśli skracamy prze d ział

. cz asu, to otrz yma ne prędk s' ci sta·
J ą się coraz b ł izsze 20 m/s. Wykaze my: że rze o
.
.,
. ta gram. czna p rę dko ś ć 1·
est
· · ·
, czyw1sc1e
rowna 2 0 m I s; uznamy Ją za prędkość w czw
'
arte1. se kundz 1. e ruchu Inte re su1· e n as

·
wyrazem . .e ·
1. s( x) - s(4)
(* ) -"-- :...
im ----...:
x�
4 X -4
J eśli oznaczymy X - 4 h, to X = 4 + h i X � Jll
* z at e
( )
4 wtedy 1. tyl ko wted gd
=
wyrażen ie mo żna zap isać równ owa y, y h � O.

żnie
(**)
s(4 + h) - s(4)
lim
11�0
h
Pochodna funkcji w punkcie 1 29
Obli czamy :
. s(4 + h ) - s( 4) . [ 6 0( 4 + h) - 5 ( 4 + h )2 ] - 1 6 0 . 20h - S h2
hm = hm = hm =
h�O h h�O
h h�O h
= lim (20 - Sh ) = 20 (m/s)
h�O
Otrzymaliśmy, że w czwartej sekundzie ruchu pocisk miał prędkość 2 0 (m/s) . Pręd

kość tę nazywamy prędkością chwilową (w odróżnieniu od wyznaczonych wcze
śniej prędkości średnich) .
Rozważmy teraz sytuacj ę ogólniejszą. Niech / będzie funkcją określoną w pewnym

przedziale (a, b), x0 E (a, b). Ponadto załóżmy, że h jest liczbą rzeczywistą różną od
zera, x0 + h E (a, b). Wówczas możemy zdefiniować „średnią szybkość zmiany war
tości funkcji/ w przedziale o końcach x0 i x0 + h" jako:
f(xo + h) - f( xo )
h
Natomiast granicę (o ile istniej '�) :
lim
f(xo + h) - f(xo )
h�O h
możemy określić j ako „chwilową szybkość zmiany wartości funkcji Jw punkcie x0 ".
Zależy ona tylko od funkcj i f i punktu x0 i nie zależy od h (w przeciwieństwie do
„średniej szybkości zmiany wartości funkcji f w przedziale o końcach x0 i x0 + h") .
W związku z powyższymi rozważaniami przyj muj emy następujące definicj e:
Definicja 1 .
Niech funkcj a/ będzie określona w pewnym otoczeniu U(x0), natomiast h będzie
liczbą różną od O, dla której x0 + h należy do otoczenia U(x0) .
Ilorazem różnicowym funkcji f w punkcie x0, odpowiadającym przyrostowi h
argumentu, nazywamy hczbę

. f(xo + h) - f(xo )
·
Defin icja 2.
Nie ch funkcja f będzie określona w pewnym otoczeniu U(x0), natomiast h będzie
li czbą różną od O, dla której x0 + h należy do otoczenia U(x0).
Poc hod ną funkcji/w punkcie x0 będziemy nazywać granicę (o ile istniej e wła
ściwa)
1. f(x + h) - f(x )
0
0 ----
(*) Im""---"--
h�o h
i zn a cza ć f (x0 ) , a o funkcj i/ powiemy, że ma pochodną w punkci e x0 lub że jes t
o '
różniczkowalna w punkcie x0 •
m�
y�
iz� em
at=�� e�
z n_
yc_
a t� j -----�--
E�
�.� m�
le� ty�a�
en� al�
n�
13 0��----�2
----
Krótko można zapisać:

Pochodna funkcji f w punkcie x0 to liczba ró
w.
!' X ) 1. -f(x-"--
0 +-h)-- /( x0 ) na granicy ilora zu różnicowego funkcji f prz h
y
( 0
_
im --
h�o
-
h dążącym do zera (jeśli ta granica istnieje).
Jeś li granica (*) nie istnieje lub jest niewłaś ciwa, to powiem y, � e funkcja f n ie rn a
pocho dnej w punkcie x0 lub że nie jest różniczkowalna w punk cie Xo ·
Za twórców rachunku różniczkowego (i całkowego - o którym nie będzi emy mó

wić
w tym podręcz niku) uważa się angielskiego fizyka i matematyka Izaaka N ewto
na
(1642-1 727) oraz niemieckiego filozofa i matem atyka Wilhelma Leibni za [wym.
lajbnica] (1646-1716). Wyniki w tej dziedzinie osiągnęli różnymi metodami, nieza
leżnie od siebie. Odkrycie rachunku różniczkowego i całkowego doprowadziło do
powstania nowego działu matematyki - analizy matematycznej.
W podręcznikach matematyki, a także w wielu podręcznikach z nauk przyrodni

czych, można spotkać j eszcze inne oznaczenia pochodnej funkcji f w punkci e x0,
a mianowicie:
df(Xo ) l f
ub d
dx dx x=xo
J ak zapewne pamiętasz, granica funkcj i w punkcie istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieją granice j ednostronne tej funkcji w tym punkcie i są one równe. W związku
z tym wprowadzamy następującą definicję.
Definicja 3.
N iech funkcj a / będzie określona w pewnym prawo stronnym otocze iu
n U+(x0),
h będzie liczbą dodatnią, dla której x0 + h należy do otocz enia u x ). (
Pochodną prawostronną funkcj i f w punkcie x0 będziemy �a;ywać granicę
. . . . , . ' /(xo + h) - /(xo )
(o Ile 1stme1e własciwa) l im i oznaczac' /' (x
h�o· h + o) ·
Anal ogicznie można zdefiniować po chodną lewostronną fu

nkcj i I w punkcie Xo,
którą będzie my oznac zać f'_ (x0).
P rawdziwe j est następuj ące twierdzenie.
Tw ierdzen ie 1 .
N iech funkcj a / będzie okre ślo na w pewnym otocz .
e mu pun ktu x
Fu n kcja f ma p a c h.o d ną w punkcie x0 równą o·
p (p E R) wte d i tylko wtedy, gdY
.
i stn iej ą poch odne J ednostronn e f'+(x0 ) oraz /' (x ) za h !
- o 1 c odz1 rownosc
, „
f ' (xo) = P <=> [/\ (xo) =/'_(xo) = p]

Przykład 1 .
Obliczymy pochodną funkcji /w punkcie x0, jeśli:
a) f(x) = x3 - 4x, x0 = 5 b) f(x) = .Jx - 1 , x0 = 2
Ad a) Dr = R, więc funkcjafjest określona w (każdym) otoczeniu punktu 5 . Niech h

będzie dowolną liczbą rzeczywistą różną od O , oczywiście (5 + h) E R. Obliczamy:
/(5 + h) = (5 + h)3 - 4 (5 + h) = 1 2 5 + 75h + 15 h2 + h3 - 20 - 4h =
= h3 + 15h2 + 7 1 h + 105
/(5) = 53 - 4 5 = 105·
. /(5 + h) - f(S) 1. h3 + 15h2 + 71h + 105 - 105

l1m = nn = 11m
. (h2 + 15h + 7 1) = 71 .
h ---) 0 h
-
IHO h h---) 0
Otrzymaliśmy f' (5} := 7 1.
Ad b) Dr = (1, +oo), więc ;"tmkqa _n est określona w pewnym otoczeniu U(2). Niech h
będzie taką liczbą rzeczy ;.vi st<1 różną od O, że (2 + h) E U(2). Obliczamy:
. f (2 + h ) f (2) fl+ h- Jl . ( )l+h - 1 )( vf1 + h + 1 )

hm - = hm = hm =
. -
-
h ( vl1 + h + 1 )
-
h---) 0 h h---) 0 h h->0
l+h-1 . h . 1 1
lim = hm = hm =
h---)O (
h vf1 + h + 1 ) h ->O (
h '11 + h + 1 ) h ->O
)l+h + 1 2
. 1
Tak więc f' (2) = .
2
-
Przykład 2.
-
Zbadamy, czy istnieje pochodn a funkcji f oraz pochodna funkcji g w punkcie x0, jeśli:
a) j(x) = lx l3, x0 = 0 b) g(x) = lx l, X0 = 0
Ad a) Dr = R, więc funkcja / jest określona w (każdym) otoczeniu punktu O . Wzór
{
funkcji m ożna zapisać w postaci:
-x3 , j eśli x < O
f(x) =
x3 , j eśli x � O
�
em
El�
-� �
e a�
ty�
nz �
IIB
n a� m_
y_ te_
a_ m_ yc_
a t_ _
zn · ��--
�_
�
132��2
Wygodni e jest zbadać istnien ie pocho dnych jednostronnych w punkcie O.

Obliczamy :
f (O + h) - f(O) h3 = lim h2 = O, czyli f'+(O) = O

lim = lim
h�o+ h h�o+ h h�o+
f(O + h) f(O) h3
lim - = lim - = lim (-h2 ) = O, czyli f'_(O) = O
h�o- h h�o- h h�o-
Pochodn e je dnostronne są równe, zatem funkcja /jest różniczkowalna w punkcie o

oraz f ' (O) = O.
Ad b) D9 = R. Podobnie jak w punkcie a) zbadamy istnienie pochodnych jednostron

nych. Mamy:
jeśli x < O
g( x ) =
{-x, .
X, 1es'l I" X �
'O
Obliczamy:
g(O + h) - g(O)
lim lim � = lim 1 = 1 ' czyli g' +CO) = 1
h�o+ h�o+h h�o+
=
g(O + h) - g(O) . -h .
lim = hm - = hm (-1) = -1 , czyli g'- ( 0) = - 1
h�o- h h�o- h h�o-
Pochodn e j ednostronne istnieją, ale nie są równe, więc funkcja g nie j est różn iczko
walna w p unkcie O.
Przykład 3.
Zbadamy, czy istnieją pocho dne funkcj i f i g w punkc i e 1, j eśli:
x2
{ - 3, jeśli x :::; 1
j eśli x � 1
{-x - 1'
a) f(x ) 2 . b) g(x)
- JesTI x > 1 2
= =
, - , j eśli > 1
x
-
X
x
Ad a) Badamy istnien ie pocho dnych jednostron nych :
-2
f (1 + h - f (1 ) " - C -2 J
.
hm ) = l Im 1 + h = li m
2h
h�o+ h h�o+ h =
h � o· h
(l + h)
2
= lim -- = 2 , czył if'+Cl ) = 2
h�O+ 1 + h
. f( 1 + h) - /(1) - 1 · (1 + h)2 - 3 - (-2)

hm - Im - l I" m (2
-
+ h) h
h�o- h h � o- =
h h �o-
h
l i m (2 + h) = 2 , czyli f'_ (l) = 2.
h�O -
==
Tak wi ę c f'+(l) = f'_ (l) = 2 . .

Pochod ne jednostronne są równe, zate m fu n kcJ· a/ ·
ma p ocho dną w pu n kci e 1
i f'(l) 2 .==
...-:
Ad b) Obliczamy
-2
g(l + h) - g(l) lh - (-2 ) 2
lim = lim + = lim -- 1 = 2 , czyli g '+(l ) = 2
h->0' h h ->0' h h ->0 ' + h
1
• g(l + h) - g(l) 1 . -(l + h ) - - (- 2) 1 . -h 1 • 1 1
lI ll! Im = Im - = - , czyl I g ( ) = -
I
h--40- h
=
h--40 h h->0- h
_
Pochodne j ednostronne istnieją, ale nie są równe; stąd funkcja g nie ma pochodnej
w punkcie 1.
Analizując trzy ostatnie przykłady, możemy stwierdzić, że we wszystkich punk

tach, w których badaliśmy istnienie pochodnych, rozpatrywane funkcje były ciągłe
(sprawdź to ! ) . Jednak nie tv każdym z tych punktów funkcj e miały p o chodne. Zatem
z tego, że funkcja j e s t c : ;-;gła w j akimś punkcie, nie wynika. że ma w tym p unkcie
funk-:-)::! .�1 a 111 jakirnś punkcie pocho dną, to czy w tym punkcie j est
pochodną. A j eśli
ciągła? Odpowi edź na to pytani� daje następujące twierdzenie.
Twierdzenie 2.
Jeśli funkcja f, określona w pewnym otoczeniu punktu x0, ma pochodną w tym
punkcie, to j est ciągła w tym punkcie.
Założenie: funkcja /jest określona w pewnym otoczeniu U(x0), istnieje f ' (x0)
Teza: lim /(x) = /(x0 )

X � Xo
D owód : Zauwa żmy, że jeśli x * x0, to
/(x ) /(xo )
f(x ) = - ( x - Xo ) + /(xo )
X - X0
Ozn aczmy różnicę x - x0 przez h, czyli h = x - x0• Z założenia x * x0, więc h * O. Zatem
x = x0 + h i x ----; x0 wtedy i tylko wtedy, gdy h ----; O.
Ma my :
f( xo + h ) - f( xo ) . h + /( x )
f( xo + h ) = o
h
Z założenia o istnieniu pocho dnej funkcji f w punkcie x0 wynika, że granica
f( xo + h) - f( xo )
lim istni ej e i jest równa f' (xo) .
h-? 0
h
Pona dto lim h = O o raz lim /(x0 ) = f( x0 ) , więc istnieje granica li m / (x0 + h )
h->0 h--40 h->0
(czyli lim /( x ) ) oraz
.
X -> Xo
�� f( x ) = lhi � f( x0 + h) = �1l_To

. [ /(x0 + h) - f( xo )
h
· h + f(Xo )] = /'( Xo ) · O + f(x0 ) = J.( x0 ),
czyl i
lim f(x ) ::-: /( x0 ),
co koń czy dow ód .
� ,,N(J
�
2.�E m�
le� en�
ty n�
�a� zy�
a li� �
m te_
a_ a t�
m_ zn_
�- · ��-�--
�_
134�----��-=-
Można powiedzieć, że ciągłość funkcji w punkcie jest wa�u�kiem �onieczny

m ist.
nienia pochodnej funkcji w tym punkcie. Jak już wiemy, me i est to Jednak warun ek
wystarczający.
Wnios ek: Jeśli funkcja f, określona w pewnym otoczeniu punktu Xo, nie j est cią
gła
w punkcie x0, to nie ma pochodnej w tym punkcie.
Przykład 4.
Wyznaczymy a i b tak, aby funkcja f(x ) =

{
ax + b, jeśli x < -1
miała po chodną
x 2 4, jeśli x � -1
_
w punkcie -1 .
Funkcja f musi być ciągła w punkcie -1. Obliczamy:

lim /(x) = lim (ax + b) = -a + b
x�-1- x�-1-
lim /(x ) = lim (x2 - 4) = -3 , f(-1 ) = -3

x�-1+ x�-1+
Funkcja f będzie ciągła w punkcie -1 wtedy, gdy spełniona będzie równość

-a + b = -3
Obliczamy teraz pochodne jednostronne:
. /(-l + h) - /(-1) ' (- 1 + h)2 - 4 - (-3) . h2 - 2 h .

hm = lIm = hm = hm (h 2) = 2
- - ,
h�o+ h h� o +
h h�o+ h h�o·
f'+(-1) = -2
. /(- l + h) - /(-1) 1. a(-l + h) + b - (-3) . -a + b + ah + 3
hm - Im
_
= hm -----
h�o- h h�o- h h�o- h
Korzystamy teraz z warunku ciągłości funkcji f w punkcie 1 : -
-a + b = -3, zatem
. -a + b + ah + 3 1. -3 + ah + 3 . ah
hm = im = hm - = a
h-+O- h h�o- h h�o- h
f'_(-1) = a
Pochodne jed nostronne są równe, skąd otrzymujemy
a = -2 , zate m b = -5
Funkcja f j est różniczkowalna w punkcie -1 wtedy, gdy a = _2 i b = -5.
� �
zastanów y się j eszcze, j a - mając zaprezentowany
wykres funkcj i ciągłej w da
·
ro oznac �? czy tym punkcie funkcja ma pocho dną. Przyj rzyJJllY

�
.
nym p unkcie x0 - ,
się wykres om funkq1 z przykładow 2., 3 . i 4.
,;
y ==f(x)
-5 -4 -3 -2 -1 � 11 2 3 4 5 X -5 -4 - 3 -2 -1 � 11 2 3 4 5 X
f(x) = lxl3 , x0 = O g(x) = lxl , x0 = O
{
f( x ) = -2
x2 - 3, jeśli x � 1
, x0 = 1
{
g( x ) = -2
-x - 1 jeśli x � 1
1 , x0 = 1
1es 1 x > 1
.' , .
---; · jeśli x > 1 - ,
-il
-1
o 1 X
f(X) =
{ -2x - 5, jeśli x
2
< -1
, X0 = -1
x - 4, jesli x � -1
,
Funkcj a f nie ma pochodnej w punkcie x0, w któ rym jest ciągła, j eśli wykres „nie
prz ebiega gładko" w punkcie (x0, J(x0)) , lecz „załamuj e się" (występuje tzw. ostrze) .
Spra wdź. czy rozumiesz
1 . Wyznacz pocho dną funkcj i / w punkc ie x0, jeśli:

2
a) f(x) = 4x - 1, x0 = 1 b) j(x) = -3x2 , X0 = - 1 c) / ( x ) = - , x0 = 3
{
X
.. x 2 - 1, jeśli x < 2
2 . Wykaż, że nie istn ieje poch odn a funkq 1 /( x ) = . .
x + 5, 1 esh x � 2
,
w p u n kcie 2.
Funkcja pochodna
Rozważmy funkcję /(x) .[; , gdzie x (O,. +00). Możemy postaw

= E ić pytani e, czy
w każdym punkcie z prze działu (O, +oo) funkqa f ma pochodną.
Oczywiście w przypadku punktu O możemy mówić co najwyżej o pochodnej prawo.
stronnej (bowiem funkcja jest określona tylko w prawostronnym otoczeniu punk
tu O). Rozważmy dwa przypadki.
I przypadek E x0 (O, +oo)
Dla dowolnej liczby x0 z przedziału (O, +oo) istnieje takie otoczenie U(x0) , że
U(x0) (O, +oo). Niech h będzie liczbą rzeczywistą, dla której (x0 + h) U(x0) . Wów
c E
czas:
. f(xo + h) - f(xo ) = h. m Vlxo + h - '\JA
hm 'xo . (�xo + h - F,)( �X0 + h + Fo)
h�O h h
= hm - -
h�O h�O
h ( f<o h + Fo)
+
= 1hi.�mo x0 + h - x0 = hm . h
= h.
m ---- .L
------ = --1
h ( '1Xo + h + Fo) h�O
h ( '1Xo + h + Fo) rxo-+·1; Fo 2.Jx:
h
�
O
+
Zatem
f '(x0 ) F.· jeśli x0 (O, +oo)
E
=
2 X0
Il przypadek x0 = O
Niech U+(O) będzie prawostronnym otoczeniem punktu O, h - liczbą rzeczywistą
dodatnią, dla której (O + h) U+(O). Wówczas:
E
lim /(O + h) - /( O) = lim .Jh - O = l im _!__ +oo

h�o+ h h�o+ h h�o+ .Jh
=
Nie istniej e pochodna prawostronna funkcj i/w punkcie o .

Pods umuj my :
Dla dowol ne go punktu x0 z prze działu (O, +CX)) istnieje poch odna funkcji f(x ) j; ==
w tym punkcie i ma miejsce równoś ć f'(xo ) -- 2.JX: 1

. utworzyc, n ową funk·
M ozemy
·
cję, która liczbie x0 z przedziału (O, +CX)) przyp orządkowuje liczb ęf ' (xo) , czyli cyrn
w
. 1
przypadku hczbę 2'\/X�o .
Funkcja pochodna 137
Jeśli x0E (O,+oo),to

x0 przyporządkowujemy f'(x0),
czyli
x0 przyporządkowujemy �
2-v x0
Tę nową funkcję będziemy nazywać funkcją pochodną funkcji/(lub krótko: pochod

ną funkcji!) i oznaczać/'. Możemy więc zapisać:
f(x) = Fx, XE (O, +oo)
f'(x) = 11, XE (0, +oo)

2-vx
Czasami stosuje się też zapis:
( Fx)' = 11 , XE (0,+oo)
2-vx
Zauważ, że dziedzina funkcji Dr i d z i e dzina funkcji pochodnej Dr nie muszą być

równe . Zawsze natomiasr jest spełniona zależność Dr c Dr·
Przyjmujemy następującą definicję .
--- ---- ----

.---- ------·----·---------�
Definicja 1.
Niech /będzie dowolną funkcją określoną w zbiorze D1.
Funkcją pochodną funkcji f (lub pochodną funkcji fJ nazywamy funkcję, która
każdej liczbie x0 z dziedziny Drprzyporządkowuje liczbę f'(x0) - o ile f'(x0) istnie
je - i oznaczamy ją f'. Zbiór tych liczb x0,w których funkcja/jest różniczkowalna,
stanowi dziedzinę funkcji[',którą oznaczamy Dr·
. . df(X) df
Iub - .
. ,
Pochodną funkcji oznacza się rowmez: --
dx dx
UWAGA: Nie należy mylić terminów: „pochodna funkcji w punkcie" i „pochodna funk
cji" („funkcja pochodna"). „Pochodna funkcji w punkcie" jest liczbą (granicą odpo
wiedniego ilorazu różnicowego). Natomiast „pochodna funkcji" jest to funkcja, która
argumentowi x przyporządkowuje liczbę równą pochodnej funkcji w punkcie x.
Tabela poniżej zawiera podstawowe wzory na pochodne funkcji,którymi będziemy

się posługiwać w dalszym toku nauki.
138
�� 2. ��---'-
---=- -:
Elem enty analizy matematy cznej � �� --
lp. funkcja pochodna dziedzina pochodnej (uwagi)

funkcji
1. R (c - dowolna liczba rzeczywista,/----
J(x) = c f'(c) = O
funkcja stała)
2. J(x)=ax+b f'(x) =a -
R (a, b dowolne liczby rzeczywiste)
-...
-
3. -
.I(x) = ax2 +bx+ c /'(x) = 2ax+b R (a, b, c dowolne liczby rzeczywiste)
4. J(x) = xn /'(x)=n· xn-1 R ( n - liczba naturalna większa od 1)
�
5. /(x ) = -
1
X
/'(x) = -� R-{O}
X
6. j(x) =xk -
/'(x) =k xk-l R- {O} (k liczba całkowita ujemn a)
·
7. /(x) = Fx f'(x) =
2
1 (O, +oo)
X
-
8. j(x) = x:x /'(x) =a · xz-1 (O, +oo) (a. - dowolna liczba rzeczywista)
Udowodnimy wzory: 1.,2., 3., 4. (w przypadku n=4) oraz 5.
Ad 1) /(x) =c, Dr=R, c - dowolna liczba rzeczywista, zatem
1. /(x + h)- /(x) 1. c - c 1. O 0

h-+0
1m
h
= Im
h--+0 h h--+0 h
--
= Im - = , stąd
f'(x) =O, Dr= R
Ad 2) /(x) = ax+b, D1=R, a, b - dowolne liczby rzeczywiste
. f(x + h) - f(x) a(x + h) +b -(ax +b)

hm
h-+0 h
=lim
h --+0
h -.
_
h--+O
ah
h
.
hm - =hm a = a, stąd
h--+0
f '(x) =a, Dr= R
Ad 3)/(x) = ax2 +bx+ c, Dr=R, a, b, c - dowolne liczby rzeczywiste

f(x + h) - f(x) _ 1. a(x + h)2 +b(x + h) + c -(ax2 +
.
hm - Im bx + c)
h h--+0 - _
h-+0
h
h(2ax +b + ah) .
=lim =hm (2ax +b + ah) =2ax +b stą
h-+0 h h--+0 d I
f'(x) = 2ax+b, Dr= R
Ad4)/(x) =x4, Dr=R

. f(x + h) - f(x) =lim
(x + h)4 - x4
hm
h-+ 0 h h--+o
h
c
W li zniku uła�ka
stos�je�y dwukrotnie wzór skró
con ego mnożenia na róinit:�
e
kwadratów dwoch wyraz n:
)
. (x+h)4-x4 [Cx+h)2 -x2J·[Cx+h)2+x2J

hm =hm
•
=
h....+O h h....+O
h
. h(2x+hJ[(x+h)2+x2J
=hm
h....+O
h
= lim c2x+h)((x+h)2 +x2
h....+O
[ )] = 2x· 2x2 = 4x 3
Otrzymaliśmy f'(x) = 4x3, Dr= R.
Jeśli chcielibyśmy obliczyć pochodną funkcji /(x) = x3+�, gdzie x E R {O}, to

X
-
wzory z tabeli „nie podpowiadają", jak to zrobić w prosty sposób, mimo że znamy
następujące funkcje pochodne:
(x3 )' = 3x2 oraz

l11)' =
·-
-1
X2 ,X
W takich przypadkach pomocne będzie następujące twierdzenie:
.------ -· . --· -------··--·-- --------,
Twierdzenie 1. �
Jeśli funkcje fig są różniczkowalne w zbiorze D, to dla dowolnej liczby x E D:
a) [/(x) +g(x)]' = /'(x) + g'(x) (wzór na pochodną sumy funkcji)
b) [/(x) -g(x)]' =/'(x) -g'(x) (wzór na pochodną różnicy funkcji)
c) [/(x) ·g(x) ]' =/'(x) ·g(x) +f(x) ·g'(x) (wzór na pochodną iloczynu funkcji)
d) [c·/(x)]' = c. /'(x), gdzie c- dowolna liczba rzeczywista
/(x ) '
[ ] /'(x )·g(x)-/(x)·g'(x)
e) = , przy dodatkowym założeniu,żeg(x):;t:O
g(x) [g(x)]2 w zbiorze D
(wzór na pochodną ilorazu funkcji)
Dowód:
Ad a) Zapisujemy iloraz różnicowy odpowiadający funkcji y = f(x) +g(x), gdzie
x E D. Mamy:
[/(x+h)+g(x+h) ]-[/(x)+g(x) ] f(x+h)-/(x) g(x+h)-g(x)
+
=
h h h
Z założenia o różniczkowalności funkcji f ig w punkcie x wynika, że istnieje granica
przy h dążącym do O każdego z dwóch ostatnich składników (równa/'(x) dla pierw
szego z nich i g'(x) dla drugiego). Zatem - na mocy twierdzenia o granicy sumy
funkcji - otrzymujemy
. [/(x+h) g(x+h) ]-[/(x)+g(x) ] = 1. f(x+h)-f(x ) 1. g(x +h ) - g(x)
1m + im -__;:__--...:�
+
I1m :::..
h
-
lt- >0
h h->0 h->0
h
To znaczy, że [/(x) +g(x)]' =f'(x)+g'(x)
�
2�-�El� em �y�m�a�
y an�a�li
en�t� z t� y zn_�ej ��
em_�at �c_
140�� -
-
Ad b) Dowód jest analogiczny do dowodu z punktu a)
Ad c) Przekształcamy iloraz różnicowy odpowiadający funkcjiy =f(x) g

(x), gdzie
E
·
x D. Mamy:
f(x + h) g(x+ h)- f(x) g(x)
·
·
= f(x + h) g(x+ h)- f(x).g(x+ h)+/(x) g(x+

·
h)- f(x) g(x) = ·
·
h
f(x + h)-f(x) ( + h)- g(x)
gx
(
gx+ h)+ f( )
h h X
=
Z założenia o różniczkowalności funkcji/igw punkcie x otrzymujemy, że
f(x+ h)- f(x) ( + h)- g(_�J

gx
lim
h--+0
f'(x) oraz lim
h->0
= g 'x
( )
h
=
h
( onieważ jest w tym punkcie różniczkowalna),
Funkcja gjest ciągła w punkcie x p
czyli
limg( x+ h) g(x). Ponadto limf(x) f(x).
h--+0 h--+0
= =
Korzystamy z twierdzenia o granicy: sumy funkcji, iloczynu funkcji oraz iloczynu

funkcji przez stałą
. f(x + h) g(x+ h)- f(x) g(x) =
hm
· ·
h--+0 h
f (x + h)- f(x) limg g(x+ h)- g(x)

(x+ h)+lim
h--+0
=lim
h--+0
limf(x)
h--+0 h--+0
·
h h
·
Stąd otrzymujemy:
[/(x) g(x)]' =f'x

· ( ) g(x) +f(x) g'x
( )· ·
Ad d) Jest to szczególny przypadek wzor u z punktu c). Mamy:

[ c. /( xJ]' = (c) ' f(x) + c f'x
· ( ) =O+ c f'(x) = c .f'x
·
( ) ·
Dowód punktu e) pomijamy.
UWAGA: Wzory z punktów a) i b) twierdzenia 1. można w następując y sposób

u ogólnić:
. . , f, nsą roz, mczkowalne w zbiorze D, to dla dowolnej liczby XE o··

Jeśli funkcje/ 1/2, .
·
·
[/1x( ) +/2(x) + +fnx ( )]'= f1'(x)+ t;(x)+ + J;(x)

„. „.
[/1x( ) -/2(x) - -fnx ( )]'=f{x

( )-f;(x) - - f�x
„.
( ) „.
Czasem przy obliczaniu pochodnej funkcji/nie jest podana dziedzina tej funkcji ani
dziedzina funkcji pochodnej. Przyjmujemy wówczas, że dziedziną funkcji f i dzie
dziną funkcji!' są odpowiednio zbiory D1 i Dr tych wszystkich argumentów, dla
których wzory funkcji i funkcji pochodnej f' mają sens liczbowy (przy czym musi
być spełniony warunekD r c D1).
Przykład 1.
Wyznaczymy pochodne funkcji
1
a) f(x) = x3 +- b) /(x )=7x5-x4+ J2
x
c)j(x) =(1-x2) (3 +x) 2x 2 -1
d) f(X)=
x 2 -4
Ad a) D1=R- {O}. Stosujemy wzór na pochodną sumy:
1 ' ',
( ) 1
x3 + - - x�i' stąd
(
X
=
(x3)' +I·�·)
, •. /
= 3x2
1
f'(X ) = 3X2 - --:; - . (' }
, U, N )_ J
...,-
'
=--- ·
.
A
Ad b) Dr=R. Stosujemy wzór na pochodną sumy, na pochodną różnicy oraz na po

chodną iloczynu funkcji i stałej:
(7x5-x4+ J2 ) ' =7 (x5)'-(x4)' +
·
( Ji)' = 3Sx4-4x3
f'(x) =3Sx4- 4x3, Dr= R
Adc)Dr=R.
I sposób - stosujemy wzór na pochodną iloczynu:
[(1-x2) (3 +x)]' =(1-x2)' · (3 +x) +(1-x2) (3 +x)' =-2x(3 +x) +(1- x2). 1 = ·
=-3x2-6x +1
II sposób - przedstawiamy wzór funkcji w postaci sumy:
(1-x2) (3 +x) = 3 +x-3x2-x3, czyli f(x)= -x3- 3x2 +x +3
Wyznaczamy pochodną funkcji, stosujemy wzór na pochodną sumy:
(-x3 - 3x2 +x +3)' =-(x3)' -3(x2)' +(x)' +(3)'=-3x2 -6x +1
Tak więc f'(x) =-3x2-6x +1, Dr =R
Ad d)D1=R-{-2, 2}. Stosujemy wzór na pochodną ilorazu funkcji:

2x 2
( -lJ' (2x2 -1)' · (x 2 -4)-(2x2 -1) · (x2 -4)'
= =
x2 -4 ( x2 -4)2
4x-(x2 -4)-(2x2 -1)·2x - 4x3 -4x3-14x

, czy11·
=
-
(X2 4) 2 2 4
(X - ) 2
_
-14x
f' (x)= , Dr=R-{-2, 2}
(xz -4) 2
-
y a�li �y�
2-�E� le�m��e n�t �a�n� w�te� m_a_t�y c_z_nej� ��--
z n�
142��
-------
Przykład 2.
Wyznaczymy pochodną funkcji /( x)

{ -x2, jeśli x E ( -oo, O)
.
X , JeS,1.I X )
=
3 ( o+
E , oo ·
W przypadku funkcji określonych kilkoma wzorami pochodną wyznaczamy w n .

stępujący sposób: najpierw określamy pochodną w każdym z prze działó w otwa . ;
tych występujących we wzorze funkcji. Następnie sprawdzamy ró żniczkowalność
w punktach „granicznych" (w naszym przypadku jest to punkt O) . Mamy:
(*) (-x2)'=-2x, jeśli x E (-oo, O)
(**) (x3)' =3x2, jeśli x E (O, +oo)
Teraz badamy istnienie pochodnej w punkcie O. Możemy to zrobić na dwa sposoby.
I sposób - sprawdzamy, czy istnieją pochodne jednostronne funkcji/w punk cie O:

f(O+ h) - f(O) hJ - O
lim = lim = lim hz =O
h�o+ h h--'>o+ h h--"o+
/(O+ h)- /(O) h2 - O

lim =lim - =
lim(-h)=O
h�o- h h--">o- h h--">o+
/ '+(O)=/'_(O)=O, więc/'(O)=O
Pochodna funkcji/w punkcie O istnieje i jest równa O.
II sposób - składa się z dwóch kroków:

1 ° Sprawdzamy, czy funkcja fjest ciągła w punkcie O.
lim /(x)= liIJ!(-x2)=O li� /(x)= lim x3 =O, stąd
x�o- x�o x--">0 x�o+
lim/(x) =O
x�O
Ponadto /(O) O. Otrzymaliśmy, że funkcja f jest ciągła w punkcie

=
o.
2° Sprawdzamy, czy wzory (*) i�**) występujące w obliczonej pochodnej są „zgod·
.
ne" w punkcie O. W tym celu obhcza my granice:
lim /'(x)=li�(3x2) =O łim(-2x) =o
:
x�o+ x�O X--">0-
0trzyma iśmy ranice skończone ! równe sobie

� � , jest cią�
a
, , pona dto funkcja f
w punkc�e O, wię� �spoina wartosc obu granic jest wartością pochodnej funkCJ f
w punkcie O, czyh/ (O)=O.
{
Osta tecznie pochodną funkcji/m ożemy zapisać tak :
-2x, jeśli x E (-oo, O)
0, jeśli X=0 {
2x, jeśli X E (-dJ, O )
f'(x) al bo tak f'(x) = -
3x2, jeślix E (O, +ex:>) 3x2, jeśli x E (O , +a:i)
=
lub tak
{ -2x, jeśli x E ( - ex:> , O)
I
f'( x) jeśli x E (O , +ex:>) I
=
3x2,
/.
UWAGA: Jeśli sprawdzamy istnienie pochodnej funkcji w punkcie „granicznym"
sposobem Il, to nie możemy pominąć kroku 1°. Rozważmy bowiem funkcję
{-x2, jeśli x E ( -oo, O)
f1 (X) . , \'l x E (0 , +oo)
x 3 +2, 1es
=
Funkcja /1 nie jest ciągła w punkcie O, nie jest więc różniczkowalna w punkcie O
.
Natomiast
(-x2)' -2x, jeśli x E (-oo, O)
=
(x3+2)' = 3x2, jeśli XE (O, +oo)

oraz
lim J; (x) = lim(3x2) =O
x--+0+ x--+0+
1 (x )
lim f' = lin�(-2x) =O
x--+0- x--+0
pochod-
w takim razie Hm /1' i._:·:) =- Hm I: (_x ) . co błędnie może sugerować istnienie
x .....o
: .o
nej funkcji /1 w punkcie C'
� iesz
czi1 1·ozJ..nn
Sprawdź.
cji.
1. Wyznacz pochodne funk
a)J(x) x3 - Sx2+ 7
=
-5x3
d) f(x)
(1 + x4)(2 - 3x 2) 3x -1
=
c)J(x) =
3 1
f ) f(x) 6 x
= ·
- fSx
e)J(x) =�3-x4
. .
2. Wykaz, ze funkc1'
a fnie
{x2+1, jesh (
jest
,. x O
ró
b) f(x) =
o
żniczkowalna w punkcie X ·
x3 + 2, 1es'1'i x < 1 ,xo- 1
,.
{ ·
, Xo =O 2x 2+1,1. eshx?:l
x
a) f( ) . ,
-x2, 1esh. x >O
=
�1
f -Q,5x2 + 1,5, jeśli X
ą funkcji f(x) = l-�, jeśli x > 1
3. Wyznacz pochodn
x ER.
unk cji f(x) 3x'. \x-1\, gdzie
ą f �
4. Wyznacz pochodn
p
�
2�.�E�le��em �n�ty� a�n�a�lizy�m �at_e_m_a�ty_cz_n_ e_J
144·----- -----�
��
__
--
Styczna do wykresu funkcji

Niech funkcja f będzie określona w otoczeniu U(x?
) �raz niech będzie różni
czko
.
walna w samym punkcie Xo· Ponad to niech będzie hczbą rzeczywist ą, dla które h
(x0 + E U(x0). Rozważmy punkty P(xo, J(x�)) oraz Q(xo + f(xo +
h) n.ależące
de
h, hJ)
wykresu funkcji f Przez te punkty prowadzimy prostą (rysunek p omz e1 przedst . a.
wia przypadek h > O).
y
j{x0 + h) - ----- - -------- - -- ------- -----------------

- - -
:
f{x0) - --- --- __/!__ ----- - ----

__ ________ - - --- -- - �� R
P(x0,f{x0)) :
--+---+-------- -4- - __,,..
�+h
-·- · ·- __
O
X
Taką prostą nazywamy sieczną wykresu funkcji f, przechodzącą przez punkty P, Q.
Oznaczmy miarę kąta RPQ przez /J. Wyznaczamy tg /J:

x
f( _ o :__ h)- f(xo)
tg f3
+
= .;:___....: _.:__
h
__
Okazuje się, że iloraz różnicowy funkcji f w punkcie x , odpowiadający zm ia ni e ar

h,
gumentu jest współczynnikiem kierunkowym rozw żanej siecz ej.
n �
Zobaczmy, co się będzie działo, jeżeli będzie dążyć do h
o. Wówczas punkt Q bę
dzie
„coraz bliżej" punktu P (zobacz rysunek poniżej).
Jeśli h będzie bardzo blisko O, to punkty wykres nił·

. . , u, przez ktore
, przec h o dzi sieci
b ędą prawie się pokrywac. W przypadku granicz
·
'r;1
m nym otrzymujemy prost•1· kto .
nazyw a y styczną do wykresu funkcji/ w punkcie p a
( n kolejnym rysunl<Ld·
Styczna do wykresu funkcji 145
y=f{x)
Oznaczmy kąt nachylenia stycznej do osi OX przez a. Zauważmy, że
f(xo + h)- f(xo)

jeśli h �O, to tg/1 ·->tg a, czyli �
f' (x0),
h
a to znaczy, że wspórczynnik kierunkowy stycznej do wykresu funkcji/w punkcie P

jest równyf' (x0)
tg a=f'(x0)
Wyznaczmy zatem równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie x0. Równanie

prostej w postaci kierunkowej to
y=ax+b
Wiemy, że punkt P(x0,f(x0)) należy do tej prostej oraz a =f'(x0),wobec tego

f(x0)=f'(x0) x0+b
•
b = f(xo)-f'(xo) . Xo
Ostatecznie otrzymujemy równanie
y=f'(x0) x+ f(x0) - f'(x0) x0,

· ·
które można przekształcić do postaci
y-f(x0)=f'(x0)(x-x0)
Uzyskany rezultat uzasadnia celowość przyjęcia następującej definicji.
Definicja 1.
Niech funkcja f będzie określona w pewnym otoczeniu punktu x0 i różniczkowal
na w tym punkcie.
Styczną do wykresu funkcji fw punkcie (x0, f(x0)) nazywamy prostą opisaną
równaniem:
Przykład 1.
.
..
dzonej do wykresu funkq1
Wyznaczymy równanie styczne) poprowa
/(x ) = x3 - 3x2 + 2x + 2 w punkcie P (l, yo )
Wyznaczamy rzędną punktu P:

y0 =/(1) = 1 - 3+ 2 + 2 = 2
Obliczamy pochodną/' funkcji/orazf'(l):
/'(x) = 3x2 - 6x + 2,
stąd
/'(1 ) = -1
Zapisujemy równanie stycznej do wykresu funkcji Jw punkcie P:
y- 2 =-l(x-1),
czyli
y=-x+ 3
Rozwiązanie zadania ilustruje rysunek poniżej. Zauwa·l., :że styczna przecina wy
kres funkcji/w punkcie styczności. O stycznej do wykresu funkcji możemy myśleć
następująco: jest to taka prosta, której niewielki odcinek w pobliżu punktu styczno
ści najlepiej „przybliża" niewielki fragment tego wykresu (w pobliżu punktu stycz
ności); nie jest tu istotna liczba punktów wspólnych stycznej i wykre
su funkcji.
y=-x+ 3
-2 -1
y = f(x)
Przykład 2.
Rysunek poniżej przedstawia szkic wy

kresu funk CJI
.. S {4},
/(x) = 2
x E R
_
(x 4)
,
oraz styczną do wykresu funkcji/w punk s

cie p' ktora .
-
Jednocześnie przecina }<re

fu nkcji f w punkcie Q(S, S). Wyznaczym
.
,
,
Y wsp ołrzędne pu wY_ tei
styczne). nktu P oraz równanie
·
y = j(x)
Obliczamy pochodną funkcji f W tym celu zapiszemy wzór funkcji fw postaci

5
/(x)= ----
x2 -- 8x + 16
Mamy
2 - 8x + 16)'
' = (S)' (x�_�_:_?_�-��-�6)
f(x) · ··-· 5 ·(x = 0 -5 (2x- 8)
·
=
-10
2
(x;.:-:-8x+16) (x-4 )4 (x-4)3
Zatem
-10
f(x)= , Dr=R-{4}
I
(x-4)3
Zapisujemy równanie stycznej do wykresu funkcji/w punkcie P(x0,
y0):
y-j(x0)=f' (x0)(x-x0) , gdzie
oraz
Do stycznej należy też punkt Q. Uwzględniając jego współrzędne, otrzymujemy

równanie
5 -10 1
5- = ·(5-xo ) /·- (x0 -4)3
(xo -4)2 (xo -4)3 5
(x0-4)3-(x0 - 4) + 2(5 -x0) =O
Rozkładamy lewą stronę równania na czynniki:
(x0-4)[(x0 -4)2 -1]- 2(x0-5)=O

(x0-4)(x0-5 )(x0-3)-2(x0-5) =O
(x 0- S)[(x0-4)(x0-3)- 2]=O
(x0 - S)(x02 - 7x0 + 10) =O
Otrzymujemy:
Xo-5=0 v Xo2-7x o+10==0
�=9,
Xo= 5 V Xo = 2 V Xo=5 . . ), t .
. . rowna
, kty Q nie pokryw ają się za em jest rown
5 (pun pi
,
Odcięta punktu P me 1est a 2.
5 5
Xo= 2 f =
(2) =
(2 4
)2 4 -
2
p( !) ,
Wyznaczamy równanie stycznej:
1 -10 - 5
-
-
/ (2) 3 4
(2 - 4)
I
stąd
5 5
y- - = -(x-2)
4 4
5 5
y= -X- -
4 4
Punkt P ma współrzędne (z. !} równanie stycznej do wykresu funkcji/w punk-
5 5
cie Pto y= -x- . -
4 4
Przykład 3.
Na rysunku poniżej dany jest szkic wykresu

funkcji f(x) = a, gdzie x E R {O}
X
-
oraz jest ustaloną liczbą dodatnią. Wykażemy, że

a pole trójkąta ograniczonego
styczną do wykresu funkcji/i osiami układu współr
zędnych nie zależy od wyboru
punktu styczności i jest równe 2a.
y = j(x)
Niech S będzie dowolnym punktem na wykresie funkcji f Możemy przyjąć, że
s( :. )
x0, , x0 * O. Wyznaczymy równanie stycznej k do wykresu funkcji f w punk
cie S. Mamy:
-a
f'(x) = 2, Dr= R-{O}, stąd
-
X
-a
f'(x0) =-2 , zatem
Xo
a -a
k: y--=-2(x- x0), czyli
Xo Xo
-a 2a
k: y=-2x+-
Xo Xo
Teraz wyznaczamy współrzędne punktów przecięcia stycznej k z osiami układu

współrzędnych.
Oś OX: jeśliy=O, to x == 2x.:
,._,a
'!
. 'l'1 x = O to
O's OY: Jes , y = -·-
xo
Obliczamy pole P trójkąta ABO:

1 2a 1 2a
P= - ·
l2x0j · - - = 2 x0 -
· ·
• = J2aJ = 2a, bo a> O.
2 x0 2 X0
Tak więc pole P trójkąta ABO nie zależy od wyboru punktu styczności i jest równe 2a.

2
1. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcjif(x) x -2x w punkcie P(-1, 3). =
2. Wyznacz równania stycznych do wykresu funkcji f(x) = � i równoległych

X
do prostej k: y= _.!. x. Podaj współrzędne punktów styczności tych pro-
3
stych. Naszkicuj wykres funkcji/ wraz ze znalezionymi stycznymi w układzie
współrzędnych.
3. Dana jest funkcjaj(x) = x3 - 3x2 + 2.
a) Wyznacz równania stycznych (/1 i 12) do wykresu funkcji f, które są rów
noległe do osi OX, oraz podaj współrzędne punktów (odpowiednio P1 i P2)
styczności tych prostych z wykresem funkcji f.
b) Wyznacz pozostałe punkty wspólne tych stycznych z wykresem funkcji f.
4. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f(x) = 2Fx, przechodzącej

przez punktA(-1, O).
��
m en�ty�a�na�lr·z
. E�le� � y m=a=te� c _ ne_�
yz
m�a�t � j �� --
150��2�
------
Pochodna funkcji a monotoniczność funkcji
W tym temacie oraz w tematach następnych omówimy podstawowe zastos0,„ .

•van1a
rachunku pochodnych.
W iele procesów fizycznych, chemicznych, ekonomicznych i innych zagadnień lh . .
na modelować za pomocą funkcji ciągłych (np. funkcji wielomianow ych, wylhi��
nych, wykładniczych, logarytmicznych, trygonometrycznych). Rachunek pochod
.
nych pozwala badać na przykład, w jakich przedzi�łach da�a �unkcj� jest rosnąc
a,
w jakich malejąca; czy przyjmuje największą wartosc,, czy tez m e. Zna1omość ta
kich
własności funkcji pozwala dokładnie scharakteryzować proces opisany daną funkcj
ą.
Powstaje pytanie, czy nie byłoby prościej naszkicować wykres takiej funkcji (np. za
pomocą kalkulatora graficznego) i z wykresu odczytać interesujące nas info rm acje.
Aby się przekonać, że nie musi to być takie łatwe, spróbuj wyznaczyć największą
wartość funkcji
y =-0,00lx4 + x3 -x2 + 2, gdzie x E R
W jakich przedziałach ta funkcja jest malejąca? Możesz korzystać z kalkulatora gra

ficznego lub komputera rysującego wykresy funkcji.
W tym temacie zajmiemy się związkiem między pochodną funkcji a monotoniczno

ścią tej funkcji. Jak już wiesz, pochodna funkcji[ w punkcie x0 jest współczynnikiem
kierunkowym stycznej do wykresu funkcjifw punkcie (x0,f(x0))
.
·
a)/'(x0) >O
y y
i
f(xo) ------------------ j(xo) [ u
\
---- - ---
-
-- - ·----- ----- - ---- -- ---------- ---- - -------------
- -
y � J(x)
o a b X o a X
b
/'(x0) =tga /'(x0) =tga

tga >O <O
tga
Rysunek a) ilustruje �rzypadek f'(x0) > O. Wtedy
styczna do wykresu fu��cj �
f w pu kcie (x0, f(x0)) 1est nachylona d osi
?
. . � OX pod kątem ostrym. Funk,ci� h�11�li
wa, ktoreJ wykresem 1est ��ka prosta, Jest rosnąca. Możemy pow iedziec, ze �e�,�
f'(x >o • to wykres funkq1 f wokoł , tn
o) . punktu (x01 f(xo )) na1.1 ep1e
. 1. przybliż· a o dc .
.
·
. . �11
prostej b ęd��eJ wykrese� rosnące1 �un�cji liniowej. Można więc ocz ek iwa ć� it',l�l:�1
·
a f 1est dodat ma, to fu nkc 1a f Jest ros nąca. Rzeczyw1s., . t:

Poch odn . . c1e, pt.„1wdz1W I·
enie.
następujące twierdz
·
Pochodna funkcji a monotoniczność funkcji 151
Twierdzenie 1.
Jeżeli funkcjafma pochodną w przedziale (a, b) oraz dla każdej liczby x z tego
przedziałuf'(x) >O, to funkcjafjest rosnąca w przedziale (a, b).
Rysunek b) ilustruje przypadek f'(x0) <O. Wówczas styczna do wykresu funkcji/

w punkcie (x0,/(x0)) jest nachylona do osi OX pod kątem rozwartym. Zatem funkcja
liniowa, której wykresem jest ta prosta, jest funkcją malejącą. W tym przypadku
powiemy, że wykres funkcji fwokół punktu (x0,f(x0)) najlepiej przybliża odcinek
prostej będącej wykresem malejącej funkcji liniowej.
Twierdzenie 2.
Jeżeli funkcja f ma pochodną w przedziale (a, b) oraz dla każdej liczby x z tego
przedziałuf'(x) <O, to funkcjafjest malejąca w przedziale (a, b).
Twierdzenie odvvrotnf' do twierdzenia 1. (odpowiednio do twierdzenia 2.) nie jest

prawdziwe. Może się '.!.j<'irzyt�, ze na przykład funkcja rosnąca w przedziale (a, b) ma
pochodną równą O v.· p�:>.\·vnych punktach tego przedziału albo w ogóle pochodna
{
w pewnych punktach rnoźe nie istnieć (zobacz rysunek poniżej).
y x3, jeśli xE(-1, 1 )

f(x) -1
{
jeśli XE(1,
=
+ 2, 2)
X
-
3x2, jeśli xE(-1, 1)

f, (x) =
1
:1 -2 , jeśli xE(1, 2)
X
1 2 X
'
l y = f(x) Pochodna funkcjifw punkcie O

jest równa O.
-1
Pochodna funkcjifw punkcie 1

Funkcjafjest rosnąca w przedziale (-1, 2).
nie istnieje.
Prawdziwe jest natomiast następujące twierdzenie.
Twierdzenie 3.
Jeżeli funkcja/ma pochodną w przedziale (a, b) oraz:
a) funkcja [jest rosnąca w tym przedziale, tof'(x) � O dla każdej liczby x z prze
działu (a, b)
b) funk cja/jest malejąca w tym przedziale, tof'(x) � O dla każdej liczby x z prze -
działu (a, b).
I
och odnej funkcji stałej.

.
wi erd ze ·
ni e dotycz ące P
Można też udowodnić t ,.
Twierdzenie 4. . 1e (a , b) Funkcja/jes t stała w przedziale

. . w p rze dz ia
Niech funkqafma pochod ną
·
, z przedziału (a, b).

każdej liczby x
.
) d la
_
- 0
(a, b) wtedy i tylko wtedy, gdyf (x
Przykład 1.
kcji f(x) Zx3-9x2+12x-6.
monotoniczności fun
=
Wyznaczymy (otwarte) przedziały
pocho dną:
Dziedziną funkcji jest zbiór R. Wyznaczamy
f'(x) = 6x2-18x + 12, Dr= R
Rozwiązujemy nierówności:
f'(x) >O <=> (6(x- l)(x- 2) >O/\ xE Dr1 <=> x E (-oo, 1) u (2, +oo)
f'(x) < 0 <=> XE (1, 2)
Funkcja jest rosnąca w każdym z przedziałów (-oo, 1) oraz (2., +oo), natomiast jest
malejąca w przedziale ( 1, 2).
UWAGA: Jeśli funkcja jest rosnąca w dwóch przedziałach, to nie wynika z tego, że
jest rosnąca w sumie tych przedziałów.
y Funkcja z przykładu 1. nie jest rosnąca w zbiorze

2
(-oo, 1) u (2, +oo) (zobacz wykres funkcji obok). Po
prawny jest zapis mówiący, że pochodna funkcji f jest
1
dodatni� w sumie przedziałów. Natom iast wynikający
o 1 X �tąd wmosek dotyczący funkcji f jest tak że funkcja
-2 -1 3 i,
-1 Jest rosnąca w każdym z
przedziałów (ale nie w sumie
-2 przedziałów).
-3
y = flx)
-4
Zauważ, że wszystkie przedziały' kto're wy

znaczyliśm w przy
te (zastosowaliśmy bezpośrednio twier · dze Y kładzie 1., są otwar- ·
me. 1 1· 2 ) . , ·b
te przedziały - odpowiednio w punktac Czy 1esli domknęli y s'my
.
·
h 1 1 b 2 to
· ·
określone przedziały monotonicznoś ci k � - otr zymalibyś my po p raw nie

fun CJIf? O
czywiście tak .
UWAGA: Jeśli funkcja fjest ciągła
w przedz1al . e / a b) o
a) funkqa . f 1est
. rosnąca w przedziale \ ' raz:
( a, b) ' to Jes
. t
również rosnąca w przedziale
(a, b)
b) funkcja fjest malejąca w przedziale
\
\
( a, b) •to J. es
1 a , b) t ro'wn1ez m · " te
alejąca w przcl\·1. 1••
·
\
·
·
Funkcja[ z przykładu 1. jest ciągła w zbiorze R, więc również w dowolnym prze
dziale. Zatem - na mocy ostatniej uwagi - jest również rosnąca w przedziałach
(-00, 1), (2, +oo) i malejąca w przedziale (1, 2). Te przedziały są maksymalnymi prze
działami monotoniczności funkcji f.
Przykład 2.
Wyznaczymy maksymalne przedziały monotoniczności funkcji f(x) = Sx3 - 3x5,

gdzie x ER.
Wyznaczamy pochodną funkcji f i badamy znak pochodnej:

f'(x) 15x2 - 15x4, D = R, więc D = D1
r r
=
f'(x) >O <=> [-15x2(x- 1)(x+ 1) >O/\ x ED ] x E (-1, O) u (O, 1)

r
<=>
f'(x) <O<=> x E (-«J,-1) u (1 ,+oo)

Ponadto funkcja f jest ctągla w zbiorze R. Zatem jest
ona rosnąca w ka�.dyn1 z przedziałów (-1, O) i (O, 1)
y
3
oraz malejąca w kaidym 7. przedziałów (-«i, -1),
(1, +oo). Zauważmy, że przedziały, w których funk
cja f jest rosnąca, maJi:l wspólny koniec (punkt O),
który należy do ich części wspólnej. To znaczy, że
funkcja f jest rosnąca w sumie tych przedziałów,
czyli w przedziale (-1, 1). - 2 2 X
Funkcja[ jest rosnąca w przedziale (-1, 1) i maleją

ca w każdym z przedziałów (-«i, -1), (1, +oo). y= j(x)
-3
Rysunek obok przedstawia wykres funkcji[
1. Wykaż, że funkcja
a)f(x)= 2x3-x2 + x- 7 jest rosnąca w zbiorze R
x +1
b)f(x) = jest malejąca w przedziale (3 , +oo).
2. Wyznacz ;;ak�ymalne przedziały monotoniczności funkcji/, jeśli:
a)f(x)= 4x3-2xz-x+ 5 b)f(x)= O,Sx4 + 2x3- Sx2- 30x-1
2 lOOx
c)f(x) - + 2x d)f(x)-
_
X
x2 _ 4
-
Ekstrema lokalne funkcji
Przeanalizujmy wykres funkcji/przedstawiony na rysunku poniżej.
y
y = /(x)
(x3,j(xJ)
6----------1·
o x
W dziedzinie funkcji/wyróżnione zostały trzy punkty x1, x2 X;- Jeśli we źmiemy do
.•
statecznie małe sąsiedztwo S(x1) - na przykład takie, jak na rysunku - to wówczas

dla każdej liczby z tego sąsiedztwa prawdziwa jest nierówność:
f ( x) > f(x1)
Można powiedzieć, że „lokalnie" funkcja/przyjmuje w punkcie x1 najmniejszą war

tość. Okreś lenia „lokalnie" nie wolno pominąć. Podkreśla ono, że rozpatrujemy
funkcj ę f w pewnym (niewielkim) otoczeniu punktu x 1. Zauważ, że funkcja /poza
pewnym otoczeniem punktu x1 przyjmuje również mniejsze wartości niż w pu�k:
cie x1. Zate m funkcja fnie przyjmuje w punkcie x1 najmniejszej wartości glob alm� „
_czyli w całej dziedzinie. Podobnie w punkcie x2 funkcj a/przyjmuje „lokalnie" n

aJ·
mniejszą warto ść.
Inaczej jest w punkcie x3• Jeśli weź miemy dostatecznie małe sąsiedztwo S(x3) - n�
przyk ład takie, jak �a rys��ku - to wówczas dla każdej liczby x z sąsiedztwa S(X3
.
prawdziwa jest n1erownosc:
�<� �
tym przypadku można powiedzieć, że „lokalnie" funkcja f przyjmuje w pu�
W
, len1a lokaln1e
",
''
iększ ą warto sc . Tu ta1 rown1ez ni e wolno pominąć okres
c ie x 3 najw
· ' · · ·
·
. . ii
„
iem pun kt u X 3 fun k . przYJ. mu .

qa , . . . sze war tosc1 n
,
gd yż poza oto czen 1e rown 1ez więk

w pun kcie X3·
Definicja 1.
Niech funkcja fbędzie określona w przedziale (a, b).
a) Funkcja[ ma w punkcie x0, x0 E (a, b), minimum lokalne właściwe (które
jest równef(x0)) wtedy i tylko wtedy,gdy istnieje takie sąsiedztwo S(x0) zawar
te w przedziale (a, b ),że
/\ f(x) > f(xo)
xeS(x0)
b) Funkcja f ma w punkcie x0, x0 E (a, b), maksimum lokalne właściwe (które

jest równef(x0)) wtedy i tylko wtedy,gdy istnieje takie sąsiedztwo S(x0) zawar
te w przedziale (a, b ),że
/\ f(x) <f(xo)
xeS(x0)
Zgodnie z definicją 1. powiemy, że funkcja f ma w każdym z punktów x1 i x2 mini

mum lokalne właściwe, a w punkcie x3 - maksimum lokalne właściwe.
Popatrzmy teraz n.;:; v.r\rkres funkcji g na rysunku poniżej.
2 ----- ------ -'----1

''
'
''
o 2 4 9 X
W każdym punkcie z przedziału (2, 4) funkcja g przyjmuje wartość 2 i jest to „lo

kalnie" najmniejsza wartość. W takim przypadku powiemy, że w każdym punkcie
z przedziału (2, 4) funkcja g ma minimum lokalne (ale nie jest ono „właściwe" jak
minimum w punkcie 9).
Definicja 2.
Nie ch funkcja[ będzie określona w przedziale (a, b).
a) Funkcjafma w punkcie x0,x0 E (a, b), minimum lokalne (równef(x0)) wtedy
i tylko wtedy, gdy istnieje takie otoczenie U(x0) zawarte w przedziale (a, b), że
/\ f(x) � f(xo)
xeU(x0)
b) Funkcjafma w punkcie x0,x0 E (a, b), maksimum lokalne (równej(x0)) wtedy
i tylko wtedy,gdy istnieje takie otoczenie U(x0) zawarte w przedziale (a, b), że
/\ f(x) � f(xo)
xeU(x0)
atycznej
156 � 2. Elementy analizy matem
��---=�� -------
��--
przy�a � ek „� in�mum lo�al� ego właścj.

UWAGA: Definicja 2a obejmuje również „
asciwe � est i � dn � czesme „ minirnu111
wego", to znaczy każde „minimum lokalne wł , ,,
własciwe Jest Jednocześnie „rn
lokalnym". Podobnie każde „maksimum lokalne ak.
simum lokalnym".
Powiemy, że funkcja[ ma w punkcie x0 ekstremu m lokalne (właściwe), je

śli ma
w tym punkcie minimum lokalne (właściwe) lub maksimum lokalne (w łaściw
e).
Okazuje się, że pochodna funkcji jest bardzo użyteczna w wyznaczaniu ekstremów

funkcji. Omówimy teraz dwa twierdzenia związane z tym zagadnieniem.
Twierdzenie 1. (warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego funkcji)

Jeśli funkcja f, określona w pewnym otoczeniu punktu Xe, jest różniczkowalna
w tym punkcie i ma w nim ekstremum, to f'(x0) =O.
Dowód (w przypadku minimum): Jeśli funkcja/ma w punkcie x0 minimum, to zna

czy, że istnieje takie otoczenie U (x0), że dla każdej liczby x z tego otoczenia
f(x);;;:: f(xo)
Niech h będzie liczbą rzeczywistą ujemną, dla której 0
(x + h) E U (x0). Wtedy
f(x0 + h);;;:: f(x0), skąd
f(xo + h)- f(xo)

�O, zatem
h
. f(xo + h)- f(xo)
hm �o
h�o- h
Granica ta istnieje, gdyż funkcja - z założenia 1·est
. , , . ro'zmcz
· k owa1 na w punkcie xo,
_
a więc w szczegolnosc1 ma w tym punkcie pochodn

·
ą 1ewostronną. M amy:
(*) f'_(xo) �O
Analogicznie, jeśli h >O i (x0 + h) E U(x0), to również
f(xo + h);;;:: f(xo), wówczas
f(xo + h)- f(xo) >- 0

r , więc
h
f(xo + h)- f(xo)
lim ;;;:: O
h�o+ h
(**) f'Jx0 ) ;;;:: O

z zał oże nia o różniczkowalności fu nkcji/ w punkc .
ie Xo o tr zym u1emy:
f' +Cxo) = f'(xo) = f'_(xo)
a z nierówności(*) i (**)
O� f'(x0)� O, czyli
f'(x0)=O, co kończy dowód.
W praktyce korzysta się z równoważnej postaci twierdzenia 1., a mianowicie: jeśli

funkcjaf jest różniczkowalna wpunkciex0 ipochodna wt ympunkcie nie jest równa
zeru, tofunkcja/niema ekstremum w tympunkcie. Tak więcfunkcja różniczkowal
na może mieć ekstremum tylko w takim punkcie, w którym pochodna tej funkcji
j est równa zeru.
Zwróć uwagę, że w ostatnim zdaniu użyliśmy zwrotu „może mieć ekstremum", co

znaczy, że niemusi tam mieć ekstremum. Naprzykładfunkcja/(x)=x3 mapochod
nąf'(x)= 3x2, która przyjmuj e war tość zero wpunkcieO. Ale wpunkcieO funkcja ta
niema ekstremum, co łatwo stwierdzić napodstawie jej wykresu.
A czy funkcja może rriieć ekstremum wpunkcie, w którym pochodna nie istnieje?
Oczywiście tak. Na przykład funkcj af(x)=Jxj maminimum wpunkcieO, natomiast
wiemy, że nieistnieje f'(O). Równieżfunkcja/zpoczątku tego tematuma wpunkcie
x2 minimum, a pochodna funkcji/w tympunkcie nie istnieje ( wykres funkcji/ma
„ostrze").
Definicja 3.
Niechfunkcja f będzie określona wprzedziale(a, b).
Punkt x0, x0 e (a, b ), nazywamypunktem krytycznym wtedy i tylko wtedy, gdy
f'(x0)=O lub f'(x0) nie istnieje.
Z dotychczasowych rozważań wynika, że wpunkcie krytycznymfunkcjamożemieć

ekstremum, ale nie musi. Kolejne twierdzenie podaje warunki pozwalające roz
strzygnąć , kiedy wpunkcie krytycznym jest ekstremum.
Twierdzenie 2. ( warunek wystarczający istnienia ekstremum lokalnego

funkcji)
Niechfunkcja/ będzie określona wpewnym otoczeniupunktux0, ciągła wpunk
cie x0 oraz różniczkowalna w sąsiedztwie S(x0); ponadto niech x0 będzie punk-
tem krytycznym tej funkcji.
(1) Jeślif'(x)>o dlaxe S_(x0) if'(x)<O dlaxe SJx0), tofunkcja/mamaksimum
lokalne właściwe w punkciex0•
(2) Jeślif'(x)<o dlax e S_(x0) if'(x)>O dlax E S+(x0), tofunkcja/maminimum
lokalne właściwe w punkciex0.
( 3 )Jeślif'(x)>o dlax e S(x0) lub f'(x)<O dlax e S(x0), tofunkcja/niema eks-
tremum lokalnego wpunkciex0.
Do wód twierdzen ia 2.
pomijamy. Rysunki poniżej ilustrują twierdzenie 2.
Ad (1)
y y
f(xo) ------------------ /(Xo) --------------------
o X o
/'(x0) =O /'(x0) nie istnieje

Mówimy: „pochodna zmienia znak „P ochodna zmienia znak w punk cie x0
w punkcie x0 z dodatniego na ujemny." z dodatniego na ujemny."
Ad (2)
y
- -- ------- f(xo ) ------- ------ ------

j(Xo)
-
---- ---- l
o X o X
/'(x0) =O f'(x0) nie istnieje

„ Pochodna zmienia znak w punkcie x0 „P och odna zmienia znak w pu nkcie Xo
z ujemnego na dodatni." z ujemnego na dodatni."
Ad (3)
y y
J(xo) ------------------ j(Xo) ------------------
X o X
o
S_(x0) Xo SJx0)
=O f'(xo) f'(x0) nie istniej e

l·e
st dodatnia w sąsiedzt wie „P ocho dna jest dodatnia w sąs iedztW
POC hodna je „ "
„
pun ktu x0• punktu x0.

y
y
j{x)
ft xo) ------------------ ft xo) ---- --- - -
- --- -- - --
o
o
f'(x0) =O f'(x0) nie istnieje

„Pochodna jest ujemna w sąsiedztwie „Pochodna jest ujemna w sąsiedztwie
punktu x0". punktux0".
Podsumujmy-· jeśli chcemy wyznaczyć ekstrema lokalnefunkcji, to:

1) wyznaczamy dziedzinę funkc.ii.f, pochodnąfunkcji[ oraz dziedzinępochodnej;
2) wyznaczamy punkty krytyczne funkcji f;
3) badamy, kiedy pochodna funkcjif jest dodatnia, a kiedy ujemna;
4) wpunktach krytycznych, w którychpochodna
a) istnieje badamy, czy zmienia ona znak; jeśli tak, to określamy rodzaj ekstre
-
mum ( minimum, maksimum) ,

b) nie istnieje - badamy, czy funkcja jest ciągła i czy pochodna zmienia tam
znak; jeśli tak, to określamy rodzaj ekstremum.
Przykła d�-
Wyznaczymy ekstrema lokalnefunkcji:
-4
a) f(x) = x5 -15x3 + 7 b)f(x) =--X
x+3
Ada) MamyD1=R.
f'(x) =Sx4-45x2, Dr=D1
Wyznaczamypunkty krytyczne. Ponieważfunkcjafmapochodną w zbiorze R, więc
może mieć tylko takiepunkty krytyczne, które są miejscami zerowymi jejpochod
nej. Zatem
f'(x )=o <=> (Sx4-45x2 =O/\ x E Dr) <=>
<:::> [(Sx2(x+ 3) (x- 3) =O/\ x E R] <=>
<:::> (X=-3 V X=0 V X= 3)

�a�
an
y� zy
li� mat_
e
�:..:.:. m_
.:- _ a�
ty__
cz n_
�_· ��
2�
-=- E�
. � m en
le� � t� --
16 0��
Badamy znak pochodnej.
f' (x) >O � [Sx2 (x + 3) (x - 3) > O " x E Dr] �
� X E (-oo, -3) U (3, +oo)

f' (x) <O � x E (-3, O) u (O, 3)
Łatwo określimy, czy w punktach krytycznyc h są ekstrema i jaki j est ich ro dz

aj, j eśli
otrzymane wyniki przedstawimy w tabeli:
-
X (-oo, -3) -3 (-3, O) o (O, 3) 3 (3, +oo)
f' (x) + o - o - o +
169 -1 5 5
j(x) / maksimum � 7 � I m inimum /
i
lokalne ! l okalne
--- J. - - ·
Sym b o l � (odpowiednio /) oznacza, że funkcja jest malejąca (odpowiednio

ro s n ąca) w danym przedziale. Bez trudu dostrzegamy, że \N punkcie -3 pochodna
z m ienia znak z dodatniego na ujemny, więc funkcj a / w lewostronnym sąsiedztwie
tego p u n ktu jest rosnąca, a w prawostronnym sąsiedztwie � malej ąca, więc w punk
cie -3 j est maksimum lokalne (właściwe) . Podobnie stwi erdzamy, że w punkcie 3
j e s t m i n i m u m lokalne (właściwe) . Natomiast w sąsiedztwie punktu O pochodna jest
uj emna (wię c funkcj a /j est malejąca) - zatem w tym punkcie n i e ma ekstremum.
Fu n kcja f ma dwa ekstrema lokalne. Możemy to zapisać kró tko : fmaxC-3) = 169,
/min(3 ) = - 1 5 5 .
Ad b)
Mamy D1= (-00, -3) u (-3, +oo) .
4
f ' (x) = -1
(x + 3)2
Pu n kty krytyczne mogą być tylko miejsc ami zerowymi pocho dnej .
f ' (x) =O � ( 4
(x + 3)
2 -1 =O"x E Dr )
( x 2 + 6x + 5
� -
-
(x + 3)
2 = O " x E Dr
)
� (x = 5 v x = -1)
od n ej.
B a da my zn ak p o ch
f' (X) < 0 <::::> X E (-00, -5) U (-1, +oo )
f' (X) > Q <::::> X E (-5, - 3) U (-3, -1)
Budujemy tabelkę.
X (--oo, -5 ) -5 (-5, -3 ) -3 (-3, -1 ) -1 ( 1 +oo)

- ,
f ' (x) - o + -
X + o
7 -1
j(x) � minimu m / X / maksimum �
lokalne lokalne
Symbol ,,X" oznacza, że wartość pochodnej (wartość funkcji) nie istnieje.
Funkcj afma dwa ekstrema ; fmin (-5 ) = 7, fmaxC-1 ) = - 1 .
Przykład 2.
Wyznaczymy ekstrema ftmkcj i /(x) = x3 - 314
f(x) =
{
Określamy dziedzinę funkcji[
x3 - 3x, jeśli x E
D1 ::.:: R.
(o, +oo )
Mamy:
X3 + 3X, j eśli X E (-oo, 0)

Wyznaczamy pochodne :
(x3 - 3x) ' = 3x2 - 3, jeśli x E (O, +oo)
(x3 + 3x) ' = 3x2 + 3, jeśli x E (--oo, O)
Sprawdzamy, czy istnieje pochodna funkcji w punkcie O. Funkcja f jest ciągła
w punkcie O (sprawdź!).
lim f ' (x) = lim (3x2 + 3) = 3
x--tO- x--tO-
ora z
lim f' (x) = lim (3x2 - 3 ) = -3,
x--tO+ x--tO+
{
zate m pocho dna funkcjifw punkcie O nie istnieje. Mamy więc:
, 3x2 - 3, j eśli x e (o, +oo)

f (x) =
, Dr = D1 - {O}
3x2 + 3, j eśli x E (-oo, O)
Punkt O jest punktem krytycznym (należy do dziedziny funkcji i pocho dna w tym
punkci e nie istn ieje) .
S zuka my pozostałych punktów krytycznych.
/' (x) = O <:::> [(3xz + 3 = O /\ x < O) v (3x2 - 3 = O A x > O)] <=>
<:::> [(x = -1 v x = 1) /\ X > O) <=>
<:::> X= 1
Określamy znak pochodnej.
/'(x) > o <=> [(3x2 + 3 > o /\ X < O) V (3x2 - 3 > o /\ X > 0 ) ] <=>
<::::> xE (-oo, O) U (1 , +oo)

f'(x) < 0 <=> X E (0 , 1 )
Budujemy tabelkę.
X (-oo, O) o (O, 1 ) 1 (1 , +co)

+ X -
/'(x)
-2
o
+ 1I
o
j(x) / maksimum � minimum /
lokalne lokalne
Funkcja/ma dwa ekstrema lokalne ,fmaJO) = O,fmin(l) =

- -2 .
Przykład 3.
Wykażemy, że jeśli x E ( 1, +oo ), to 3x5 + 20x3 � 1 Sx4 + 8 .
Wystarczy wykazać, że jeśli x E ( 1 , +oo), to 3x5 - 1Sx4 + 2 0x3- 8 � O .

Rozważmy funkcję
/(x) =3x5 - 1Sx4 + 2 0x3 - 8, D1=R
Funkcja / jest ciągła w zbiorze liczb rzeczywistych. Spraw dzamy, czy funkcja / ma
e kstrem a. Mamy :
/ '(x) = 1 5 x4 - 60x3 + 60x2 , DJ' = R
/ '(x) = O <=> [1 Sx2(x- 2 ) 2 = 0 /\ X E DJ'] <=> (x=O v x= 2 )
/'(x) >O <=> xE (-oo, O) u (O, 2 ) u (2 , +oo )
Zgodnie z twie rdzeniem 2 . punkt (3) funkcja / nie
ma ekstremum w punkci e O ani
w punkc ie 2 („pochodna nie zm�enia znaku w tych punktac
h") .
Funkcja /jest rosnąca w przedziałach :
(-oo, O), (O, 2), ( 2 , +oo)
.
Po nie waż pie �wszy i drug przedz�ał mają wspólny
�
. koniec (punkt O) oraz dr�=�
i trzeci prz edział maJą wspolny koniec (punkt 2 ) , więc funkcja/
jest rosnąca w pr
dziale będącym sumą tych przedziałów:
(-00, O) u (O, 2 ) u (2 , +oo ) = (-oo, +oo)=R
Otrz yma liśmy, że funkcja
/(x) 3x5 - 1 5 x4 + 20x3- 8 ,
= D1=R
jest rosnąca w zbio rze R.
)
Ro zważmy funkcję/ ograni czoną do przedziału (1, +oo). w tym przedziale funkcj a /
również jest rosnąca. Zatem najmniejszą wartość dla argumentów z tego przedziału
pr zyjmuje w punkcie 1 .
/(1) = 3 - 1 5 + 20 - 8 = O, czyli
jeśli x E (1, +oo), to 3x5 - 1 5x4 + 20x3 - 8 � O, co kończy dowód.
Spraw dź, czy rozu n1 iesz
1. Dane są wykresy funkcj i y = f(x) oraz y = g(x) . Wskaż punkty, w których dane
funkcje mają ekstrema lokalne właściwe. Określ rodzaj ekstremum w tych
punktach.
4 5 X -4 -3 -2 -1 O 1 2 3 4 X
-1
2. Dziedziną funkcji/jest zbiór liczb rzeczywistych. Funkcjafj est różniczkowal

na w każdym punkcie należącym do dziedziny orazf'(x) = 3x (x + 1 ) 2 (2 - x) . · ·
Wyznacz punkty krytyczne funkcj i fi określ rodzaj ekstremów w tych punk

tach (o ile istnieją) .
3. Dziedziną funkcji /jest suma przedziałów (-oo, -1) (-1, +oo) . Funkcja fjest
u
różniczkowalna w każdym punkcie należącym do dziedziny oraz

4
f ' (x) = 1 - . Wyznacz punkty krytyczne funkcj i fi określ rodzaj ekstre-
(x + 1)2
mów w tych punktach (o ile istnieją) .
4. Wyznacz ekstrema lokalne funkcj i f, jeśli:

1 4
a) f(x) = (x2 - 4) (x + 2) b) f(x) = - x4 - - x3 - 4x2 + 1 6x - 1
2 3
4 1
c) f(x) = x + -- d) f(x) = X + - 2
x+5 X
5. Wyz na cz ekstr ema loka lne funkcj i f (o ile istnieją), jeśli:

a) /(x) = jxj 3 _
b) f(x) = -2 x lx - 41
·
-- - · · ·
164·��--��2�-iE�lem�e�n�ty�a�na�h�·zy�m�a�te�m�a�ty=cz�n�aj��-��----
ość funkcj i
Największa i najmniejsza wart
w przedziale
W tym temacie omówimy zagadnienie dotyczące wyz?� czania � aj�i� kszej Warto
.
ści funkcji (maksimum globalne) i najmniejszej wartosci funkqi (mm1mum global
ne) w przedziale domkniętym, a następnie w przedziale otwartym.
Największa i najmniejsza wartość funkcji w przedziale domkniętym

W temacie dotyczącym funkcji ciągłych poznałeś twierdzenie (Weierstrassa), które
gwarantowało, że funkcja ciągła w przedziale domkniętym osiąga w tym przedziale
najmniejszą i największą wartość. Teraz ustalimy procedurę p ozwalającą te war
tości wyznaczyć. Zaczniemy od analizy wykresów funkcj i przedstawionych na po
niższych rysunkach. Każda z tych funkcji określona j est w przedziale (a, b).
1) 2)
y y
./(Xz) - - - · - · · · - · - · · - - - - · · · · · - · - - - - - - - - - - - - - - - - - · - ·-
y = j(x)
flx 1J -----r - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - -- - - - -
flxo) = flx1) -- -----

- - - - ------ - - ------- ---
o a
b X
3) 4)
y
y
flx2) -----
f(xz) = f(x3) --- -------- -- -- y = J(x)
i
'
'
f(x1) ---+----------�--------------- :
flx1 ) ;
. '
'
' '
'
' '
----·- ·- -- - --- --- -
- -- - - - - -- - - - - - - - - - '
-- - - - - - '
-- - - - - - '
'
'
'
'
'
'
'
'
'
'
= Xz
'
o
'
'
'
a
b = x1 X
'
'
'
:
o
a
��N
_a�
j w_
i�
ęk
_ za_i_
s_ n�
��
·m
� n�
ie�
��
za
��wa
� r�
to�
ść�f�
u��q�
nk ·i �
w�p�
�� z�
ed ia�
le _ �� 1 65
:_�
N a rys unku 1) mamy wykres funkcji przyjmuj ącej najmniej szą wartość w punk
cie x1, w którym j est minimum lokalne (wówczas f'(x ) O) a największą wartość
�
= ,
- w pun kcie Xz , w którym j est maksimu m lokalne if'(x ) nie istniej e) .
Najmniejsza wartość funkcji przedstawionej na rysunku 2) jest przyjmowana

w dwóch punktach: w punkci e a będącym lewym końcem danego przedziału oraz
w punkcie x1, w którym j est minimum lokalne if'(x1) nie istnieje). Największa war
tość funkcj i jest przyj mowana w punkcie b - prawym końcu danego przedziału.
Na rysunku 3) jest przedstawiony wykres funkcji, której najmniejsza wartość przyj

mowana j est w punkcie b, a największa wartość - w punkcie a. Zauważ, że w prze
dziale (a, b) funkcja ma zarówno minimum, jak i maksimum lokalne, ale w żadnym
z tych punktów nie przyjmuje wartości największej ani najmniej szej .
Na ostatnim rysunku zaprezentowany jest wykres funkcj i f mającej naj mniejszą

wartość w punkcie x1, \V którym j est minimum lokalne (f'(x1) = O) . Największa war
tość funkcji przyjmowana jest w dwóch punktach : x2 - w którym jest maksimum
lokalne (f'(x2) = O), i 'N pu nkcie b prawym końcu przedziału określoności.
-
A więc najmniej szą i największą wartość funkcja ciągła w przedziale domkniętym

(a, b) może p rzyjmować w punktach krytycznych należących do przedziału (a, b)
lub w punktach a, b.
Możemy sformułować następujący wniosek.
Wnios ek: Aby wyznaczyć największą i naj mniejszą wartość funkcj i f ciągłej w p rze
dziale domkniętym (a, b):
1) wyznaczamy punkty krytyc zne funkcj i / w przed ziale otwartym (a, b);
2) obli czamy wartośc i funkcj i f w punktach krytycz nych i na końcach przedzi ału
(a, b)
3) wybi eramy najwię kszą i najmn iejszą wartoś ć spośró d wartoś ci obliczo nych
w p unkcie 2).
Zasta n ów się, jak wyzna czyć najwię kszą i naj mniejs zą warto ść funkcj i ciągłej w su
mie przedzi ałów domkni ętych.
Przykład 1 .
Wyzn a czymy �aj mniejszą i najw ięks zą wartość funkcji/ w podanym prze d ziale, j eśli:
2
a) f(x) = 2x3 - 3x - 1 2x + 3, x E (-3 , 3 )
b) f(x) = _! x4 -
3 1 xl + 2, x E (-1, 2)
4
Ad a) W przedzia le (-3, 3) funkcja/ jest ciągła. Wyz nacz amy poch odną:
f ' (x) = 6x2 -6x - 12, Dr = (- 3 , 3 )
UWAGA: Nie ma potrzeby badania, czy istnieje � och ? dna je nostro � n a ? funkcji f
w pun ktach -3 i 3. W tych punktach wystarczy o b h czyc wartosc, funkq1 f
Wyzna czamy punkty krytyczne funkcj i f (w tym przypadku - miej sca z erowe po
chodnej f ') :
[f' (x) = O A x e Dr] � [6x2 - 6x - 1 2 = O A x E (- 3 , 3 )]
� (X = -1 V X = 2)
Ob liczamy wartośc i funkcj i[w punktach krytycznych i na końcach przedziału (-3, 3):
f(-1) = 1 0 f(-3) = -42
/(2 ) = -1 7 f( 3) = -6
W przedziale (-3 , 3) funkcja [ przyjmuje wartość największą, równą 10, dla argu
mentu -1 . Natomiast najmniejsza wartość funkcj i / w przedziale (-3, 3) jest równa
-42 i j est przyj mowana dla argumentu -3 .
Ad b) Funkcja /j est ciągła w przedziale (-1, 2). Mamy:

1
-X4 + 3x + 2 , j eśli X E (-1 , 0)
4
f(x) =
� x4 - 3x + 2, j eśli x e ( o , 2)
Wyznaczamy pochodną funkcji f
( ! x 4 + 3x + z)' = x3 + 3 , jeśli x E (- 1, 0)
!
( x4 - 3x + 2)' = x3 - 3 , jeśli x E ( O , 2)
S p rawdzamy i stnie ni e poch odne j funkcji/w
punkcie o . Funkcj afje st ci ągła w punk·
c i e O ora z
lim f'(x) = łiIJ! (x3 + 3) = 3
x�o- x�o
lim f ' (x) = lin: (x3 - 3) = -3

x�o+ x�O
Stąd p o chodna w pun k�ie O nie istnieje. Punkt

ten jest punktem krytycznym. szuk a·
my poz osta łych punktow krytyc znyc h w przed ziale (-l,
2).
[ f ' (X) == o /\ X E D!'] � [X3 + 3 == o /\ X E (-1,
( o )] V [x3 - 3 == o /\ X E ( o , 2)])
� X == "}j3
M a my dwa punkty krytyczne . Obliczamy wartość funk . . f n yc l t
CJ l w pu n k tac h k ry ty ci
· ł u < -1 , 2 ) .
·
i na ko ńc ac h prze
dz 1a
)
-
a�
jw i�
ęk za�i�
n�
aj�
m�
m�
·��a�
w�a� �ś�
ć�
fu�
N n� ji�
kc� w�� e�
dz�
ia
� le _ �� l 67
��--_ _ � s� sz r to p n :_�
/(O) = 2 ( ) � ( � r - 3� + 2 c� -1,245)
! � =
/(-1) = -0,75 / (2) = o
Funkcja/w przedzi ale (-1, 2 ) przyjmuje wartoś ć najwięk szą równą 2 (dla argume n
tu O) i warto ść naj mn iejszą, równą / � (w przyb liżeni u -1,24 5 ) . ( )
Największa i najmniejsza wartość funkcji w przedziale otwartym
Przeanalizuj my wykresy funkcji przedstawione na poniższych rysunkach. Każda
z funkcji o kreślona j est w przedziale otwartym (a, b) .
1) 2)
y y
- -- - - - - - - - -- - - -- - - -- - - - - - -
-- - - - - - ------- - - · · - - '""
__,
o 1-----0-ł----· - -·-- ·--- „. -.o-�
U X
/(X1) ----- r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
o
a
b X
-1
3) 4)
y y
y = f(x)
f{x,) ----- - - - - -
'
- - - -
iy =j(x)
'
- -- - -- - - - - - : ---------------- -------- ------ ! -- - -- - - - - - -

a b X
o
a b X
Fu nkcja na rysunku 1) nie przyjmuje ani wartości naj mniejszej, ani wartości naj
wię ksz ej. Zbi ór wartości funkcji - zaznaczo ny kolorem zielonym - jest przed z iałe m
o twartym .
Z kole i fun kcja na rysunku 2) przyj m uj e zarówno wartoś ć naj mni ejszą (w pun
kcie
x1, w któ rym jes t minimum lokalne), jak i wartoś ć największą (w punkcie x2, w k
tó
rym j est m aks im u m lo kalne) . Zbiór wartośc i fun cj i / je s t przedziałem do m k n i ę tym.
k
1 68
2. Elementy analizy matematycznej
Na rysunku 3)
j est przedstawiona funkcja, która nie przyj muj e wartości na
szej , ale przyjm uj e wartość największą (w punkcie x1, w którym jest ma � nlej.
·
sty
n nurn
� .
l o kalne) . Zbiór wartości tej funkcji j est przedziałe m prawostro nnie do m
kn ię rn.
Rysun ek 4) pokazuje, że zbiór wartości funkcj i określonej w prze dzial e o

twa
mo ż e być nieograniczony (w tym przypadku jest to zbiór R) . Zauważ, ż e fu k rn
n 1 ta �
ma zarówno m inimum, jak i maksimum lokalne.
Wn iosek : Aby sprawdzić, czy istnieje naj mniejsza i największa wartoś ć funkcj
głej / o kreślonej w przedziale otwartym (a, b) :
i cią .
1) wyznacza my punkty krytyczne funkcji w przedziale (a, b)
2) obl iczamy wartości funkcj i w punktach krytycznych i granice funkcji na końcach
przedziału :
l i m /(x) o raz lim /(x)
X-+Q+ X-+b-
3) określamy - porównując wartości otrzymane w punkcie 2) - czy istnieje war

tość n aj m ni ejsza i wartość największa funkcji w przed:?:\a] e (a, b) .
Przykład 1 .
Zbadamy, czy istniej e najmniej s za i największa wartość funkcj i fw podanym prze·
dziale:
a) f(x) =
1
� x4 + x2 + 1, D1 = (-JZ, 3J2)
1
b) f(x) = X + - , D1 = (-2, O)
X
Ad a)
Funkcj a /j es t ciągła i różniczkowalna w przedziale (-.J2, 3.J2) .
Wyz nac zamy p och odn ą
f ' (x) = - � x3 + 2x Dr = D1 = (-.J2, 3.J2)

Wyzna cz amy pun kty krytyczne :
f' (X) � 0 = [- � x(x 2 - 8) � 0 I\ X E (-.J2, 3../2)]

<=> (x = 0 V X = 2 J2)
-
Największa i najmn iejsza wartość funkcji w przedziale 1 69
Obliczamy wartości funkcji f w punktach krytycznych i granice na końcach prze

działu określo ności
/(O) = 1 (
f 2 .J2 = 5 )
lim /(x) = 2,75 lim /(x) = -1,25
x-t-.fi: X-t3.fi.-
Ponieważ 5 > lim f(x) 5 > lim f(x),

X-t-.fi.+ x-t3.fi.-
więc liczba 5 j est największą wartością funkcji /w danym przedziale. Natomiast
1 > lim f(x),

x-t3.fi.-
zatem nie istnieje najmniejsza wartość funkcji /w danym przedziale.

Rysunek poniżej p rzed stawia wykres funkcji f
-./2 o 2 ./2 i./2 X

-1,25 --------------------------------
Ad b)
Fu nkcja /jest ciągła i różniczkowalna w przedziale (-2, O). Wyznaczamy pochod ną
fu nkcji/
f' (x) = 1 - _.!_ Dr = D1 = (-2 , O)

x2
Wyznaczamy punkty krytyczne funkcji f
f' (x) � O {o} [ :

1- , �O"x E (-2, O) ]
<=> x = -1
Ob li cz amy wartość funkcji f w punkcie krytycznym i granice funkcj i f na końc ach
p rzedziału okr eślo ści:
no
/(-1 ) = -2
li m /(x) = -2,5 lim f(x) = --oo
X� -2+ x ->0
P oni eważ lim
f(x) = -oo, więc naj mniej sza warto ść funkcji w p rz e d z i a l e (-2 0 .
i stni ej e. x�o- , ) ni
e
Na tom iast -2 > lim f(x) = - 2 , 5 , więc największa warto ść funkcji f w da ny

x�-2+ 111 Prze.
dzial e j est równa -2 . Rys u nek poniżej przedstawia wykres funkcji f.
y
1
-2 -1
O 1 X
----- -2
-2,5
Y =f(x)
Przykład 3.
Wyzna czymy zbió r wart

ości fun kcji f(x) == x2 - 8x + 7 .
gd zi e D1 = (1 , 8) .
(
,
Sprawdza my, czy funkcja x+1

fm a ekstre ma lo
2
ka I n e.
J'
x - 8x + 7 (2x - 8) (x + 1) -
(x 2
==
Bx + 7) ·_!_
x + 1 x2 + 2x - 1 5
(x + 1)2
_
_
(x + 1 )2
' x2 + 2 x - 15
f (x) ==
( x + 1 )2 , Dr ==
(1 , 8)
x2 + 2x - 1 5 == (x _ 3) (x + 5) ,
zatem
f' (x) == O <=> [ (x - 3)
(x + 5) == 0 /\ X E
(1 , 8) ] <:::>
<::> X= 3
f' (x) > O <=> [ (x - 3)
(x + 5) > O
/\ X E
( 1 , 3)]
<=> X E (3 , 8) <:::>
f' (x) < O

+
<=> [ Cx - 3) (x 8 X
+ 5) < 0 /\ X E
. (1 8)]
<=> X E (1, 3) '
<:::>
��- -_ jw
Na�_ i� sz�
ęk_ a�i�
n aL
jm
� n=
ie�
�=
za�
w�
a�
r to
� �
śc
'�f u�
nk�
q�
·i �
w pr
�ze
�d�
zia
� le
:.__ ��
� 1 71
Oblicza my :
/(3) = -2 /(1) = o
7
lim f(x) = -
x�s- 9
Budujemy tabelkę
X 1 (1, 3) 3 (3 , 8)
f ' (x) X -
+
-2 7
f(x) o � minimum
lokalne /9
Z tabelki łatwo j uż odczytać, że wartości funkcji f maleją od O do -2, a następnie
7 t 7 . . . ,
rosną do - , przy czym war osc - me 1est przy1mowana. z atem zb"10rem wartosc1
„ .
9 9
funkcji fiest przedział (-z, �}
1. Wyznacz największą i najmniejszą wartość funkcji/(x) = -x3 + 2x2 + 4x w p rze

dziale (-1, 5).
2 . Wyznacz wartość największą i wartość najmniejszą funkcji /(x) = \x\3 - 1 2x
w przedziale (-2, 4).
3. Wykaż, że nie istnieje wartość największa ani wartość najmniejsza funkcji
/(x) = - � x3 + x2 w przedziale (-3, 4) .

3
4. Sprawdź, czy istnieje wartość największa i wartość najmniejs za funkcji
/(x) = 0,2Sx4 - 8x2 w przedziale (-4, 1) .
. x2 +9
5 ·
Wyzna cz największą i najmniejszą wartosc
, ( o i· 1 e istme1ą
. . )
, fun kCJ"l/(x) = --
w prz edzia le (O, 5). x
6. Wyzn acz zbiór wartości funkcji :
x2 + 2x - 3 ,
a) f(x) = x4 + x3 - O,Sx2, jeśli x E (-2 , 1) b) /(x) = , jesli x E (-2, O )
x-1
cznej
1 72 2.Elementy ana lizy matematy
_!.:...!:_��
��
�� -------
--
ci funkcji
Badanie przebiegu zm ie nnoś
p ozwa laj � nam � rzeprowa
Zdobyta dotychczas wiedza i nabyte u mieję tnoś ci. dzić
badani e przeb iegu zmien ności funkc ji. Jego celem J est na � kicow a me �
wykres u d
a.
nej fun kcj i, a polega na wyko naniu nastę pując y ch czyn nosc 1:
1. Wyznaczenie dziedziny funkcji (najkorzystni ej zapisać j ą w postaci przedziału

lub sumy przedziałów).
2 . Sprawdzenie, czy funkcja m a istotne dla wykresu własnoś ci (okresowość, parzy.
stość, nieparzystość).
3 . Wyznaczenie - o ile istnieją - punktów wspólnych wykresu funkcji z osia
mi
układu współrzędnych.
4. Obliczenie granic funkcji na końcach przedziałów tworzących dziedzinę. Ewen·
tualne wyznaczenie równań asymptot wykresu fu nkcj i.
5. Analiza pochodnej funkcji (wyznaczenie pochodnej, ustalenie j ej dzi edziny, wy·
znaczenie jej miejsc zerowych i przedziałów, w których przyj muje wartości do·
datnie (i uje mne)).
6. Zbudowanie tabelki przebiegu zmienności funkcj i .
7. Naszkicowanie wykresu funkcj i.
W punkcie 6. zbudujemy tabelkę przebiegu zmienności funkcji, która będzie zawie

rać i nformacje dotyczące tej funkcji. W szczególności, j eśli ustalimy, że funkcja jest
rosnąca (malejąca) w pewnym przedziale, to dla oznaczenia tej własności będzie
my używać znaku ( / �
),jak to robiliśmy w tabeli, która występowała przy
okazji wyznaczania ekstremów funkcji.
Przykład 1 .
Zbadamy przebieg zmienności funkcji /(x) = 2x(x - 1 ) 2.
1. D1 = (-oo, oo)
2 . Fu nkc ja /ni e j es t okresowa, n i e jest parzysta ani nieparzysta.
3 . f(x) = O <=> [2x (x - l ) 2 = 0 /\ X E D1J1 <=> (x = O v x = l
)
Punkty wspólne wykresu z osią OX: (O, O), (1, O)
Punkty wspólne wykresu z osią OY: (O, O)
4. l i m f(x) = +oo lim f(x) = -{X)

x-H«> x-+-«>
Wykres fun kcji / nie ma asymptot pio nowych ani

poz iomych.
Badamy istnienie asymptot ukośnych :

f(x)
lim = lim 2 (x - 1)2 = +oo
x-t±«> X
X-t±OO
Stwierdzamy brak asymptoty ukoś nej.

Ba d b '1
---- --� ��_ an _ei �p�n_e� �
i e� u �i �
g �z�m e n�n�ś
o �ci��f un�k�tj�i � �� - 1 73 l
!,
"
s. W celu wyz naczenia pochodnej zapisujemy wzór funkcji w postaci sumy I!
/(x) 2x(x-1)2 2x3 -4x2 2x,

=
= +
stąd
!' (x) 6x2 - 8x 2
= D D
+
f'
=
f
f' (x) o [6x' -Bx 2 o EDrl ( �

= � + = /\X � X = V X = 1) I�
Il�
rcxi>o [6(x-nx-1)>0AxEDr]
� � I'
E (-OO, �) ( )
� X U 1, +oo
f'(x) x ( ! l
<O <=> E
3
,1
)
6. W tabelce zapisujemy punkty, które wystąpiły w dotychczasowych obliczeniach.
Mamy więc liczbę O (miejsce zerowe), ! (miejsce zerowe pochodnej), 1 (miej-

3
sce zerowe funkcj if 1 jej pochodnej)
X (-oo, O) I o-T ( o. �) 1
-
3
(�· ) 1 1 (1, +oo)
f'(x) + + + o -
o +
8 o
f(x) -oo
/ o /
27
-
� minimum /+oo
maksimum
lokalne lokalne
W tabelce wypełniamy drugi wiersz (dotyczący pochodnej funkcji), następnie wpi

sujemy w trzecim wierszu granice funkcji oraz wartości dla wskazanych argumen
tów funkcji. Ponadto umieszczamy strzałki pokazujące, czy w danym przedziale
funkcja jest rosnąca czy malejąca.
Na koniec szkicujemy wykres funkcji
2 X
-1
. l
l �zy�m�at _me _�ta �cy z_ n_ �· � ��----
i
an=a=
�e tLy�
174��2-�E�/�e m�n
--
Przykład 2.
Przeprowadzimy badanie przebiegu zmienności funkcjif(x) = x+ -4- .

x-2
1. D1= ( 2) u (2,
-oo, +oo)
2. Funkcja nie jest okresowa, nie jest parzysta ani nieparzysta.
3. /(x) =O <=>
x2- 2x
( O x
+ 4 = /\ ED1J
x- 2
równanie sprzeczne
Funkcja nie ma miejsc zerowych, nie ma więc punktów wspólnych wykresu z osią OX.
=
f(O) -2, zatem punkt wspólny wykresu funkcji z osią OX ma współrzędne (O, -2).
4. lim f(x)
X--H<C
= 2
lim x
X--H<Xl
( + X-4-- J =+oo lim f(x)
X--ł-<Xl
=: �x,
Wykres funkcji/nie ma asymptoty poziomej.

lim f(x)
x--+r
=-oo limf(x)
x--+r
=+oo
Prosta o równaniu x = 2 jest asymptotą pionową (obustronną) wykresu funkcji.
Badamy istnienie asymptoty ukośnej o równaniuy = ax + b:
lim
x--+±oo
f(x)
X
= lim
H±oo
(i+ x( 4- J =
X 2)
1, stąd
a=l
lim
x--+±'x>
[f(x) = X-4-
- ax] lim
x--+±oo -2
=O, stąd
b=O
Asym ptotą ukośną (obustronną) wykresu funkcjif jest prosta 0 równaniuy == x.
5. Wyznaczamy pochodną:
'
f'(x)= (x+ � ) =l- � ��=;)�x 2 (x 2)2
=
Mamy:
' x = [x2-4x=0/\XEDr]
f( ) O <=> <=> (x=Ovx=4)
f'(x) >
o [x2-4x /\XEDr] x E (
<=> >O <=> -<X), O) u (4, +oo)
<o - 4x <o/\XEDr] XE
f'(x) <=> [x2 <=> (O, 2) u (2,
4)
--
--��----_ d_a_n_
Ba ie �p b�ieg�u�z�m�ie�nn�o�śc� i �
ra�e= f u�n�
kq
�;· 175
--- ____ �_ _ __
6. Budujemy tabelkę
(-00, O) o
-
X (0,2) 2 (2,4) 4 ( +oo )

4,
+ o X o
-
f'(x) - +
-
-2 6 +oo
-00/ �-oo
+oo
X
f(x) maksimum
� minimum /
lokalne lokalne
7. Szkicujemy wykres
y i ,
10 : //
,'
,
,'
I
I
8
4
6
I /'
: : ,,/ y =X+ x 2
: �,
-
---- ---- ' -
4
I /:'
,ł' !'
I ,
2
--+--+-+-
, I
-12-10 ·-8 -6 -4 -�,' , ; 4: 6 8 10 X

-
12 14
,,
, ,'
,
,,
,,
� ,,' -6
y
,
,, x=2
�
-8
Przykład 3.
Zbadamy przebieg zmienności funkcji
2x-6 4x -12
f(x) = (x -3)+ + 2+ „.
X+2 (x+2)
Po prawej stronie znaku równości mamy sumę S wyrazów nieskończonego ciągu
geometrycz nego, w którym pierwszy wyraz jest równy (x- 3), a iloraz -2
-.
x+2
2
Suma ta istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy - - <1. Mamy:
x+2
2
m < 1 <=> XE (-co, -4) U (0,+oo) (sprawdź to!)
Wów z
c as
S==. x- 3
= .:_____c�-�
(x -3)(x+2)
l- 2-
X
x+2
m a_t� y c_z_�jne------ ��---
. �E l�em�e�nt� y�a�na�li�zy�m�a=t�e�
176��------__'.2�� -- -
-
-
Wzór funkcjif można zapisać w postaci
f( x ) = ( x - 3) ( x + 2)
X
1. D1=
(-<X>, -4) u (O, +oo)
2. Funkcja nie jest okresowa, nie jest parzysta ani nieparzysta.
3. f(x) =O � [ ;
( x - 3J x +Z )= A
O x E D1] � x = 3
Wykres funkcji[ przecina oś OXw punkcie o współrzędn ych (3, O) i nie ma pu nktów
wspólnych z osią OY.
4. lim f(x)
X4+oo
= ( lim
X4+oo
x -1- 6
X
) =+oo lim f(x) = -oo
x->--oo
Wykres funkcjifnie ma asymptoty poziomej.
lim f(x) = ( x - 3)( x 2) = 5 .Cx - 3)( x +Z) =-oo

lim +
-3, limf(x) == !im
X4- 4- X4-4- X X40' x-.o- X
Wykres funkcji ma asymptotę pionową prawostronną x :_-::O.
Badamy istnienie asymptoty ukośnej o równaniuy =ex+ b:
f( x)
lim
x4±oo
x
= (1-_!_-�) =
lim
x4±oo
x x2
1, skąd
a=l
lim [f(x) - ax] = lim
x4±00 X4±ao
(-1- J =-1, 6
X
skąd
b=-1
Wykres funkcjifma asymptotę ukośną (obustronną) o równaniuy
= x-1.
5. Obliczamy pochodną:
f'(x) = +-
1
x
6
z Dr=Dr
f'(x) > o <:::> X E Dr
6. Sporządzamy tabelę:
X (-oo, -4) (-4, O) (O, 3) 3 (3,+�

f'(x) + X + + +
---
-3,5 +<Xl
f(x) / X � o
-oo --OO
/ -
Ba danie prze b iegu zmienności funkcji 177
-- ��--=-�--==�.:..:.:.=_:.:.:.:: :::...:::.
.:.2 � .:.:: �� -
7. Szkic ujemy wykres funkcji f
y
8
6
4
4 6 8 10 12 14 X
-6
-8 y flx)
-10
Sprawdź, ci.
1. Na podstawie tabelki przebiegu zmienności funkcji f naszkicuj wykres tej

funkcji.
X (-oo. -1) r-=11- c�� . o) o O

( , 2) 2 ( 2,4) 4 (4, + oo)
f'x
( ) + I + + X + + + o -
/ + oo / �
/x
( )
-2
o
/
X
-oo
o / 2
o
2 . Na podstawie podanych własności funkcji f sporządź tabelkę przebiegu
zmienności tej funkcji.
•D1 =R •Dr = R -{O}
•f( X) = Q �X = 0 ( ) = 0 �XE{-3 ,3}
•f'x
•/jest parzysta ( ) > 0 �XE (-oo, -3)
•f'x U (0,3)
• lim /(x) lim f(x) = 2
= , u (3, +oo)
( ) <O �x E (-3O)
•f'x
X -H<O X --t--«>
•/(-3) =/(3) = 5
3. Zbadaj przebieg zmienności funkcji:
xz
a) /x
( ) =x3 - 9x2 b) fx
( ) =
X - l
4 -xz 2
c) /x
( )=
2
( ) =x2 + -
d) /x
X -1 X
4 Zb ad a . 4 16 64 256 . .
p ( ) =X + - + -
] rzebi eg zmienności funkcjifx 3 + -5 + -7 + „. i naszki-
x x x x
·
cuj wykres funkcji f

� e � �
�en � y�
an�a�liz� y�m�at�e�m�a� zn_��· � �----------
ty�c _
� � ��
2- �l
E m t
178'-- ----------� ----
Zadania optymalizacyjne
Z zadan iami optymalizacyjnymi spotkałeś się j u ż dotyc c zasowej n au ce':'. Istotą
�
.
tych zadań jest wyznaczenie najlepszej ( optym aln J ) wart o s ci p w eJ. fu nkcj i
� (zwa. � �
nej funkcją celu) - na przykład funkcj i opisuj ą cej z sk prz dsięb wrstwa w _r zależ. �
e r a.
naści o d ilości sprzedanego towaru. W tym temacie p o kazemy zastosowani
chunku po chodnych do rozwiązywania tego typu zadań.
Przykład 1.
Pa n Karol - miłośnik koni - chce zbudować dwa przestronne, p rzylegające do sie·
bie, identyczne boksy dla swoich dwóch koni (zobacz plan b o ks ó w p o niżej). Każdy
boks ma mieć powierzchnię 15 m2 i drzwi o szerokości 1,5 m. Koszt b udowy 1 metra
bieżącego ściany boksu to 300 zł. J akie powinny być wyn1iary p odłogi b oksów, aby
ko szt budowy ścian był najmniejszy? (Wynik podamy z dokładn ością do 0,01 m).
J aki będzie wówczas koszt budowy?
N iech x,y oznaczają wymiary podłogi boksu (w metrach).

Y Y
x·y=15
15
Całkowita długość ścian to
x m
2
15 m
2
x
3x+4y-3,
zatem koszt postawienia ścian to
300(3x+4y- 3), 15
K ale y= - y >- 1 5
=
:::;..-- I
więc
X I
K(x) = 300 3x + 4· ( � - 3).

czyli
18000
D K=
K(x) = 900x + - 900
X (O, 10)
i K F un k CJa . .
Szuk amy najm niejszej wartości funkcj
K Jes t ciągła w całej dziedz inie.
. ·
.
, 18ooo
K (x) = 900 - 2 DK, = ( O, 10)
x
K'(x) O 9 (x2 - 2O O /\ x E D ) r::;:
K' <:::::> X= \/2
= =
0
K' (x) >O 9 x E 10 (.J20, )
K' (x) <o q XE (o, Eo)
W p unkcie JWjest minimum lokalne - jest to również najmniejsza wartość funk
cji K (dlaczego?).
K in
m
(JW)=1 8 00 .J2o -900 7 1 50 (zł)
�
Ustalamy wymiary podłogi boksu:
J2o 15 3JS
� 4,48 (m) - =
JW
-2
� 3,36 (m)
Podłoga jednego boksu powinna mieć wymiary 3,36 m na 4,48 m. Wówczas koszt
budowy ścian będzie najmniejszy i będzie równy ok. 7 1 5 0 zł.
Przykład 2.
Pan Marek planuje zbudowanie piaskownicy dla swoich dzieci. Piaskownica m a
mieć kształt trójkąta prostokątnego i będzie przylegać jednym bokiem do ściany
domu. Na wygrodzenie ptaskownicy pan Marek dysponuje 6 metrami bieżącymi de
sek. Jaką długość powi.nien mieć bok piaskownicy prostopadły do ściany budynku,
aby przy całkowitym wykorzystaniu desek powierzchnia piaskownicy była możli
wie największa?
Rysunek poniżej ilustruje sytuację opisaną w zadaniu:

x - długość boku piaskownicy prostopadłego
ściana budynku
do ściany budynku
6 - x - długość najdłuższego boku piaskownicy
y - długość boku piaskownicy wyznaczonego
przez ścianę budynku
Z twierdzenia Pitagor asa otrzym ujemy zależno ść:

(6 X) '
x2 + y2 = - 2
ską d
Y == )36 -12x
Pole piaskownicy opisuje funkcja
1
P(x) == -
x)36 -12x I Dp= (O, 3)
2
Sp rawdza my, czy funkc ja p przyj m uje największą wartość. Najpi erw zapisze my
Wzór w dogo dniejsze j postaci
P(x) ==
36x2 -12x3
4
czyli
P(x) '19x2 - 3x
== 3
Funkcja „pierwiast;k w�dratowy (y -;
� fi) jest funkcją rosnącą, zatem funk . a P
m punkcie, w którym funkci.
„ _
war ,
tosc tylko w taki qa
będzie przyjmowac na1w1ększą
f(x ) = 9x2 3x3, gdzie Dr= ( O, 3),
-
będzie przyjmować największą wartość.
Funkcja fjest ciągła. Obliczamy pochodną funkcji f

f'(x) = 18x- 9x2 D r = Dr
f, (X) = o <=> ( 18x - 9x2 = o /\ X E Df') <=> X = 2

f'(x) > 0 <=> X E (0, 2)
f'(x) < 0 <=> X E (2, 3)
Funkcja/ma w punkcie 2 maksimum lokalnefmaxC2) = 12 i jest to jednocześni e war

tość największa funkcji f, ponieważ
lim f(x) = lim f(x) =O
x�o+ x�T
Bok piaskownicy prostopadły do ściany budynku pm.vin!'2n rnieć długość 2 m.
Przykład 3.
Dwie drogi przecinają się pod kątem prostym w punkcie P (zobacz schemat poni
żej). Samochód 51 jadący drogą z zachodu na wschód ze stałą prędkością 60 km/h
przeje chał przez punkt P o godzinie 12°0. W tej samej chwili drugi samochód 521 ja
dący drogą z północy na południe ze stałą prędkością 80 km/h, znajdował się w od
ległości SO km od P. O której godzinie samochody były najbliżej siebie i ja ka była
wtedy między nimi odległość?
Oznaczmy przez t czas (w godzinach), jaki upłynął od godziny 1200. Po upływie tego
czasu samo chód 51 znajdował się 60t km na wschód od punktu P, natomiast sarn
o·
01
chód 52 znajdował się 80t km na południe od punktu, w którym był 0 godzinie 12°
czyli jego odległość od punktu P była równa ISO 80tj. -
-
Korzystają c z twierd zenia Pitago rasa zastos owan ego do trójkąta PS1S2, można za
pisać, że
d (t) = ) (60t) 2 + (SO -80t) 2 I
gdz ie d (t) j est odległoś cią między samocho da mi S1 i S2 w czasie t. Mamy:
d (t) =10 �100t2 -80t + 25, Dd = (O , +oo)

Szukamy naj mniejszej wartości funkcjiy = d (t) . W tym celu wystarcz y wyznacz yć
naj mniejszą wartość funkcj i
f (t) =100t2-80t+ 2 5 D1=(0,+oo)
Funkcja /jest ciągła. Obliczamy
f' (t) = 2 00t- 80 Dr=(O , +oo)
f' (t) =O <=> t=3_

5
f' (t) > O <=> t Ej

(; J
\S
:.,+co
( 2]
f' (t) <o <=> t E I O, -)
" 5
/ (O) = 2 5 lim/(t) =+oo ,

t�oo
więc funkcja f osiąga naj m niej s zą wartość w p unkcie 3_. Obliczamy odległość mię-
dzy sam och odam i: 5
d m Jm =10 1 =10J9 =30 (km]
Samoch ody będą naj bliżej siebie o godz. 1224 i odległość między nimi będzie równa
30km .
Przykład 4.
Na ścia ni e w
ysokiego b udynku wisi p rostokątn a reklama, której wysokość j est rów
na 2 m. D olna krawędź reklamy znajduje się na wysokośc i 5 m od poziomu oczu
og lądaj ące
go . w j akiej odległoś ci od ściany powinie n stanąć oglądają cy reklamę,
aby Widz
ie ć ją jak na jle pi ej?
t e�
z � a=
t y�a�na�li �y�m m�a ty� cz ne�j
182,- -
� ��
�
�2��l e�me� n�
E� .
__
��
�
-------
--
. . u poniżej·' który przedstawia sytuac1·ę opi.san

Przyjmijmy oznaczema 1ak na rysunk ą
a oko ob ser watora.
w zadaniu. Punkt P oznacz
A jABl=2 m
IBCI = s m
IPCI =X
j<rCPAI =a
j<rCPBI =/3
y=a-/3
X
Reklamę będzie widać najlepiej z tego miejsca, w którym kąty będzie największy,
co jest równoważne temu, że tangens tego kąta będzie największy. Korzystamy ze
wzoru na tangens różnicy kątów:
tga - tgf3
tgy=tg (a -/3) -----=--=--
1 + tga tgf3
= --
Ale tg a= ?_ i tg/3 �,stąd

X X
=
7 5
X X 2x
tgy= =
l+-·-
7 5 x2 + 35
x X
Zbadamy, w jakim punkcie funkcja
2x
f(x)= D1= (O, +oo),
x2 + 35'
przyjmuje wartość największą. Funkcja f jest ciągła. Mam
y:
f (x)=
I
-2 z
x2 + 70
(x + 35)
z' Dr=D1
f'(x) = 0 �X= f3S

f'(x) >o � x (o,l35) E
f'(x) <O� x E (f35,+oo)
f(,/35) = � l��f(x)= limf

X >0 X-HO')
(x) =O
Funkcja f przyjmuje wartość największą w .

nkc e
Oglądający powinien stanąć ok. 6 mod �:
reklamę.
ści Y buidynku
fiS., . .
zeby jak najlepieJ
. ·dz i
Wł
eĆ
)
Przykład 5.
Dla jakich wart
ości parametru m, m E R, suma dwóch różnych rozwiązań równania
2x + 0,25 =O
()
*
(m 2 -1)x2 -
jest największa?
Aby istniały dwa różne rozwiązania równania(*), spełnione muszą być łącznie wa
runki
m2 -1 :;z: O i 4 - (m 2 -1) >O,
co zachodzi wtedy, gdy
m E (-Fs, -1) U (-1, 1) U (1, Fs)

Ze wzorów Viete'a wynika, że jeśli x1, x są rozwiązaniami równania(*), to I
2 t'I
2
X1 +Xz = 2
m -1
Zbadamy istnienie największej wartości funkcji
2
f( m) = (-JS, --1 ) (-1, 1) (1 , JS)
m -1
D1= u u
z
Funkcja/jest ciągła oraz
-4m
f' (m)
(mz - 1) 2
=
f'(m) =O <::::> m =O
f'(m) >O <::::> m E (-JS, - 1) u (-1, O)
!'(m) <O <::::> m E (O, 1) u (1, vfS)
f(O) =-2 lim f(m ) = lim f(m) = 0,5

+ -
m--'>- JS m--'>JS
lim
m-?-i-
f(m) = lim f(m) =+oo lim f(m) = lim f(m) =-oo
m--'>1' m--+-1+ m--'>i-
Z�tem w punk cie

O jest maksimum lokalne , ale nie jest przyjmowana wartość naj
większa
fu nkcji. Aby u łatwić analizę otrzymanych wyników, zbudujmy tabelkę
przebiegu zmienności funkcji f
o (O, 1) 1 ( 1, .fs)
(-JS, -1 ) -1 (-1, O)
m
I
o X
+
+ X
f'(m) +oo
2
+oo � X
f( m) / X /
-{X)
maksimum -OO �
lokalne 0,5
0,5
nych rozwiązań równania(*) by
Nie ma takiej liczby m, dla której suma dwóch róż
łaby największa.
Przykład 6.
Pewien zakład produkuje ozdobne okucia do drzwi. W ciągu tygodnia może wy
produkować do 300 okuć. Koszt (w złotych) wyprodukcnvania x okuć (w ciągu ty·
godnia) wyraża funkcja K(x) = 0,002x3 + Sx + 2916, Dg�:- (01 300). Cena sprzedaży
1 okucia zależy od liczby x sprzedawanych kontrahentowi sztuk. Opisuje ją funkcja
c(x) = 150 - O,lx, De= (O, 300).
a) Przy jakim poziomie tygodniowej produkcji średni koszt wyprodukowania oku·
cia jest najniższy?
b) Przy jakim poziomie sprzedaży zakład osiągnie maksymalny tygodniowy do·
chód?
Ad a) Jeśli K (x) oznacza koszt wyprodukowania x okuć, to średni koszt jednego oku·
cia opisuje funkcja
(x)
k1(x)= K , czyli
X
2916
k1(x) = 0,002x2 + 5 + --
x
Wyznaczymy najmniejszą wartość tej funk
cJ'i Funkqa
.
·
. ciągła. Mamy:
k1 Jest .
- 2916
k'1 (x) = O 004x Dkl
'
x2 = (O, 300)
k;(x)= 0QX= 90
k;(x) > 0QXE (90, 300)

k;(x) < 0QXE (0, 90)
W ��nkcie 90 jest minimum lokaln
, , e. Łatwo . .
za uwazy
naJ
.
me1sz k1.
.
� a warto sc funkc ji ć , ż e jest tam rów n ieZ

Sredni koszt wyprodukowania oku .
, Cia J. est n
ajn·izs
· zy wtedy, l ktt
·
je 90 okuc w ciągu tygodnia. gdy zakład w yprodl
Ad b) Dochód /(x) jest różnicą między wartością sprzedaży x okuć: x. c(x) a kosz
tami ich produkcji: K(x). Tak więc
/(x)=x c(x) -K(x) =x(150 - 0,lx) - (0,002x3 + 5x + 2916)
·
/(x)=-0,002x3 - O,lx2 + 145x- 2916 Dr=(O, 300)
Szukam y liczby x, dla której funkcja D przyjmuje największą wartość.

Funkcja D jest ciągła oraz
f'(x) = -0,006x2 - 0,2x + 145 Dr= (O, 300)
f'(x) =O � -0,006x2 - 0,2x + 145 =O

� = 3,52
X1�139,68 X �-17 3,01

2
f'(x) > o � X E (O, xi]
f'(x) <O � x E (x t· +ce.)
lim /(x) =-2916 lim /(x) =-oo

x-to• x-H«>
W punkcie x1 jest maksimum lokalne. Ponieważ x1 nie jest liczbą całkowitą , więc
sprawdzamy wartości funkcji fdla dwóch liczb całkowitych „sąsiadujących" z x1 .
/(139) � 9935,67 /(140) = 9936

Zakład osiągnie maksymalny tygodniowy dochód, jeśli sprzeda 140 okuć.
UWA GA: Zauważ, że w przykładzie 6. dziedziny rozpatrywanych funkcji są prze

działami liczbowymi, mimo że nas interesują tylko liczby całkowite z tych przedzia
łów. Przyjęcie takiego modelu umożliwia zastosowanie metod rachunku
pochod
nych w rozwiązaniu zadania (czyli jest istotnym ułatwieniem, a nie utrudnieniem).
�rawdź, czy rozumiesz
przewozi małą ciężarówk ą towar z miasta A do miasta B. Oba te

1. Pew na firma
miasta łączy autostrada, po której wolno się poruszać z prędkością nie mniej
szą niż 50 km/h i nie większą niż 140 km/h. Firma obliczyła, że jeśli cięża-
2
x
rówka jedzie
z prędkością x km/h, to zużycie paliwa wynosi 10 + litrów
7 00
na godzinę.
Odbiorca towaru płaci kierowcy 30 zł za godzinę jazdy i zwraca
mu koszt paliwa na trasie z A do B. Załóżmy, że cena 1 litra paliwa jest rów
na 5 zł. Oblicz, jaka jest optymalna średnia prędkość ciężarówki, przy której
koszt ponoszony
przez odbiorcę jest najmn iejszy.
3 • Geometria analityczna
Wektor w układzie współrzędnych.

Współrzędne środka odcinka
W tym temacie powtórzymy i uzupełnimy wiadomości z klasy pierws zej dotyczące

wektora w układzie współrzędnych.
Jeśli w układzie współrzędnych są dane punkty A(xAlyA) i B(x8,y8),to wektoremAB
nazywamy uporządkowaną parę liczb [x8-xA,y8-Y11l-
x8- xA iy8- YA są współrzędnymi wektora AB. Znaj::1c współrzędne wektora,
-4
Liczby
możemy obliczyć jego długość.
Przykład 1.
D ane są punkty: A(-3,1) i B(2,4). Wyznaczymy:
b) długość wektora AB.

--t ---t
a) współrzędne wektora AB
Przedstawimy wektor AB w układzie współrzędnych.

--t
Y Ada)
B
AB = [ 2 -(-3),4 1] = [S,3]
--t
A 1 Adb)
0 1 x IA81 �s2
= + 32
+ 9 =
= .Jzs J34. 'w·
Jak zapewne pamiętasz, długość wektora AB 1est ro
-
na długości odcinka AB, czyli JA8J = �BI.

D wa wektor y nazywamy wektorami równymi wtedy, gdy ich odpowiednie współ·
rzędne są równe.
, , e zeru.
Wektorem zerowym nazywamy wektor, ktorego obie współrzędne są roWn
Wektor ten nie ma określonego zwr otu.
Przykład 2.
Dan e są punkty: A(-3,1), B(2,4), C(-1, -2). Wyznaczymy współrzędne punktu
D(x0,y0),dla które go wektory AB
--t --t
i CD są równe.
cD=AB CD= [ xv-(-1), yv-(-2)] AB=[S,3]
/
- -- · - · - ---
- ----_
Wek _t o_r_w_u_k _fu_d_iz _e_ws
�p _ó_łn�ę�dn
2y�ch��
. W��o� ' łrzę�d
� �n��· r�od� k�� ___ 187
----
� es a od� �c in�k �a __
Porównujemy współrzędne obu wektorów

xv-(-1)=5 /\ Yv- (-2) =3
xv==S+(-1)=4 AYv=3+(-2)=1
i CD są równe wtedy, gdy D( 4,1).

�
Wektory AB
-
W klasie pierwszej poznałeś cechy wektorów równych. Przypomnijmy je:
Twierdzenie 1.
Jeśli wektory niezerowe� i; są równe, to wektory�i;:
• są równoległe
• mają te same zwroty
• mają taką samą długość.
'------ ---···- ·-··--·------'
Prawdziwe jest równiei tvvierdzenie odwrotne do twierdzenia 1.
Twierdzenie 2.
Jeśli wektory niezerowe u i są równoległe, mają te same zwroty i taką samą
-t -t
długość, to wektory u i są równe.

-t ->
W klasie pierwszej poznałeś następujące działania na wektorach: mnożenie wekto

ra przez liczbę, dodawanie wektorów i odejmowanie wektorów.
Jeśli istnieje liczba a, a -:t- O, dla której

.... -t
U==a· w,
wektory u i są niezerowe, to wektory u 1 nazywamy wektorami rowno-

. -t -t -> . -> ,
1 w
•
ległymi.
Przykład
3.
Pomnożymy wektor�=[1, 3] przez liczbę -2.

(-2).�=-2. [1,3]= [(-2) . 1, (-2). 3] =[-2, -6]
Wektor (-2) ·�jest równoległy do wektora�.
Przy
kład 4.
.
u w
Dane są wek tory�= [-l, 31i;=[-4,1]. Wyznaczymy w ektor + .
-t -t
....
w= [-1, 3] + [-4,1]= [-5, 4]

....
u+
s
urną Wektorów u i; jest wektor [-5, 4].
W ektory są przeciwne
· J• gdy 1·ch sum
wtedv a 1·est wektorem zerowym.
--+ --+
u+ W= [O, O]
Wektorem przeciwnym do wektora zerowego jest wektor zerowy.
Przykład 5.
-+
--+
W yznaczymy wektor w, przeciwny do wektora u = [1, 3].

--+
[1, 3] + w= [O, O]
--+
w= [-1,-3]
�------ ------·--·--·------
Twierdzenie 3.
--+ -+
Jeśli wektory niezerowe u i w są przeciwne, to wektory

ui w:
• są równoległe
• mają przeciwne zwroty
• mają taką samą długość.
Zauważ, że
--+ --+
w=-1 ·u
--+ -+
Wektor przeciwny do u oznaczamy jako -u.
Można udowodnić twierdzenie odwrotne do twierdzenia 3.
Twierdzenie 4.
--+ --+
Jeśli wektory niezer�we u i w są równoległe, mają przeciwne zwroty i taką sarną

-+
długość, to wektory u i w są przeciwne.
c zY
Omówimy jeszcze �dejmowanie wektorów. Odjąć od
wektora z; wektor ;, to zna
dodać do wektora u wektor przeciwny do wektora ; .
Przykład 6.
-+ --+
Dane są wektory u= [1, 3] i w= [-5, 1]. Wyznaczymy wek z;_

tor ;.
u
--+
- w =u+ (-w
--+ -+) = [1, 3] + [5, -1] [6, 2]
-+ ==
--+ -+
Różn icą wektorów u - w jest wek tor [6, 2].

---
---- - --�-W_e_k t_ o_r_w_u_k_fu_d_zi_e_ �
w sp�o-ł' r� d
zę� �n�yc�h�
. �W�sp�o�ł' �ra�ę�
d n�e�ś�ro��d ka�o�d�c�ni �ka�� 189
w o niższym układzie w�ółrzędnych wektor �= [1, 3 ] ma początek w punkc ie

p
0(0, O) natomiast wektor w= [-5, 1] ma początek w końcu wektora�, czyli w punk
cie A(l, 3).

Punkt B jest końcem wektora i;;,, Punkty C, D, E mają współrzędne C(6, 2),
D(-1, -3), E(-2, -6).
Wówczas:
B -.. � �
OB= u +w
c
-.. �
OD= -u
-X �
OE=-2 ·u
-..
-.. �
AC=-w
-.. � �
OC= u-w
Korzystając z działań na we kto rach , obliczymy współrzędne środka S odcinka AB,

w zależności od współrzędnych końców tego odcinka A, B.
e środka S odcinka
Załóżmy, że dane są różne p u nkty A(xA,yA) i B(x8,y8). Współrzędn
-.. -..
AB oznaczmy odpowiednio przez x5iy5• Rozpatrzmy wekto ry AS i SB. Naszkicujmy

y osie układu współ
odpowiedni rysunek (dla zwiększenia czytelności pominiem
rzędnych).
ość, więc są
Wektory te są równoległ e, mają takie same zwroty oraz taką samą dług
rów ne
� �
AS=SB
Po nieważ
�
SB = [x8-X51YB-Ys],
-t
AS= [x s-XA1Ys-YA]
Więc
X s-XA=Xa- X s /\ Ys-YA YB-Ys =
2xs=xA+xa /: 2 /\ 2ys =YA+Ya f:2

YA +YB
/\ Ys=
2
Zatem s( x, ; X 8 • ; y8 }
y,
Udowodniliśmy
następujące twierdzenie.
Twierdzenie 5. (
)
x + x8 YA + Ye
unkt S A
, . , B(x.,y.), l ·est p
Srodkiem odcinka AB, gdz1e A(x,_y.J 2 ' 2- .
Przykład 7.
Końcami odcinka AB są punkty A(-4, -1) i
B(12, 7). Wyz naczymy punkt Pnależący
do odcinka AB, dla którego I API : IPBI = 3 : 1.
nym punkt em , a S oznacza

Naszkicujmy rysunek pomocniczy, na którym P jest szuka
środek odcinka AB.
B(12, 7)
A( - 4, -1)
I sposób
Zauważamy, że punkt P jest środkiem odcinka SB. Zatem najpierw wyznaczamy
współrzędne punktu S (środek odcinka AB), następnie współrzędne punktu P (śro
dek odcinka SB).
S ( -4 + 12 -1 + 7
2
,
2 J , czyli S( 4,3)
P ( 4 12 3 7
� , ; } czyli P(8, 5)
Punkt P ma współrzędne (8, 5).
Il sposób
Warunek IAPI : IPBI =3 : 1 jest równoważny rów
ności
- -
AP = 3 ·PB
Przyjmujemy oznaczenia P(xp,yp) i otrzymuje
my
-
AP= [xp-(-4),yp- (-1)] = [xp+ 4,yp+ 1 ]

-
[12-Xp, 7 -yp],
---+
PB= więc 3 PB = [36 3Xp, 2

1- 3yp]
·
_
---+ ---+
Równość wektorów AP i 3 PB oznacza równosc

,, . h odpowiednich współrzę dnych,
1c
·
.
więc
Xp+ 4 = 36 -3Xp /\ yp+ l = 21-3yp

Xp= 8 /\ yp= 5
Punkt P ma współrzędne (8, 5).
Rozwiązanie drugie okazało się trochę dł . . tlr

b uzsze od r . .
p1erws zt•go '
. . . . u.i
. ozw1· ązan1a
mia st 1est ono ardz1e1 umwersalne .
Wektor w układzie współrzędnych. Współrzędne środka odcinka 191
Przykład 8.
Wyz naczymy
wierzchołki równoległobo ku C, D
wiedząc, że -l), ABCD, A(-3, B(S, 1),
oraz z na jąc punk
t 5(2, 4)
przecięcia p rzekątnych tego równoległoboku .
Prz yjm ujemy oz naczenia C(x0yc), D(x0,y0) i szkicujemy rysunek.
t I
r
I.
I
A(-3, -1) B(S, 1)

PunktSjest środkiem przekątnej AC. Zatem z ostatniego twierdzenia wynika, ż e
-3 +X -1 i- V.
c 2 /\ ._!::. ._ = 4
L'.
=
2
___ _____
Xe= 7 /\ Yc = 9,·Nięc C(7, 9)

Punkt Sjest również środkiem przekątnej BD, stąd
S + xD l+yD
=2 /\ =4
2 2
--
Xo=-l /\
Yo = 7, więc D(-1, 7)
Szu kane wierzchołki równoległoboku to: C(7, 9) i D(- 1, 7).

1. Dla jaki ch wartości parametrów m oraz n wektory � = [2m + 3, n - 6]
i w=
�
[m - 5, 3 - Zn] są:
a) ró wne b) przeciwne?
2· Dane są wekt ory

= [-2, 1], w= [6, -2] oraz punkt B(7, 1). Oblicz współrzęd-
--+
u
--+
ne punktu A, wiedząc, że AB= ,5 ·w- 3 · u.

� --+ --+
0
3· Pu nktS(-1,
3) jest środkiem w pewnej symetrii środkowej.
a) Zn ajd ź współrzę dne punktu A1, będącego obrazem punktu A(-6, 4) w tej
symetrii.
b) Ob
licz wsp ółrzędne punktu B, którego obrazem w symetrii środkowej
wzgl ęde m punktu Sjest p unkt B1(-3, - 1).
· Od in
4 c ek AB o końcach A(-5, -5 ) i B(S, O) podzielono na pię ć odcinków równ ej
dłu o ści
g . Oblic z współrzędne pu nktów podziału.
Obli cz
S. współrzędne środka ciężkości trójkąta ABC, jeśli A(-4, -4), B(O, 4),
CC-s, 6).
192'��
��___..:3�.�G�e�om�et�ri�·a�a�na�l�ity�c=z�na=-��-
zy n1ezero wym i wektorami
Kąt międ .
.
tku wyznaczają na pła s ,

i o wspo'I nym począ
u v . zcz yznie
-+ . -+
Dwa niezerowe wektory

łnego Jed en z tych kąto w będziemy n a zYWać
,
dwa kąty uzupełma1ące się do kąta pe

·
·
. .
u i v.
-+ -+
kątem między wektorami
Definicja 1.
u i v.
-+ -+
Niech dane będą niezerowe wektory

u i v (kątem wektorów u i v) nazy-
-+
Kątem utworzonym przez dwa wektory

-+ -+ -+
u i OB v. Kąt ten oznaczamy symbolem

-- -+
warny kąt wypukły AOB, gdzie OA

---t -+
= =
<t(�, ;).
u i v przed.sta.wia poniższy rysunek.
-+ -+
Kąt utworzony przez dwa niezerowe wektory
B OA =u, OB= v
--+ ··--ło ->
o
<MOB= <r(u, v), a= l <r CU: v)I
Dwa �iezerowe równoległe wektory � i ; mające zgodne zwroty tworzą kąt 0 mie·
rze 0 .
Dwa niezerowe równoległe wektory � i ; ma1
. ·ące zwro ty przeciwne tworzą kąt
.
o mierze 1800.
·
Twierdzenie 1.
u [u 1' u2] v -- [vv Vz] tworzą
-+
Dwa niezerowe wektory
-+
taki kąt a, że
=
'
u1 v1 + u2 v=2
cosa = ---r==:==== = =--f.= ==
lu1v2 -u2v1I
�u; + u; �v; + v; sina=
�u: + u; .' �v: + v;
·
Dowód: Niech � = [u 1, u2] , ; [vt• Vz ] będą niezerow ·

l· e
ymi wektorami, takinl i
=
j<r(�, ;)I= a.
Najpierw rozważmy przypadek' w któr

ym Wekto
ry wy znaczają tró kąt, czyli
a E (0°, 180°). . j
Kąt między niezerowymi
��- 193
wekto rami·
--�� _:___��
--- _ ��
�
OA=li, OB= V, l<t(t;, v)I

---+
a=
' ---+
BA=li-V
---+
> �
z twie rdz enia cosinusów dla trójkąta ABO mamy:

IABl2 = IOAl2 + IOBl2 2 . IOAI ·IOBI. cosa, skąd
2 + 1os12 - IABl2 .
-
cosa -. 10 Al gdzie
I I
2 IOA I ·OB
,
IOAI = �u; +u; IOBI �v: +v; =

Otrzymujemy:
2 2 +(u, -v2)2 J
u u v
() ;+ ;)'j)v�") +/2,;) 2 /2 2-( �( u, -v, )
cosa=
vu1 , u2 '\/v1 +v2
t... • •
cosa=
u: +u; + �{-�1: v; -Ju1 -- v1 )z -(u2 -vz)2
; ·�v: + v;
__
·2 ,{z1�
+ u
�3.�G�e=:o�m�e�r :::.n_.: a
t i� a:_:a�n.::a:.:.:li::.:.ty=cz
�
194
_ __
__ _
__
_
__________
_
Ponieważa E (0°, 180°), więc sina > O; stąd

2
sina=
( u1v2 - u2v1 )
(u; +u;) ( v; + v;)
.
SIO a=
lu1 v2-u2v 1 I
----;:::::
::: =:: =-----;=====
Ju; +u; �v; +v; ·
Teraz sprawdzimy, czy udowodnione wzory są prawdziwe wtedy, gdy a = 0° oraz

a= 180° (czyli w przypadku , gdy wektory są równoległe). Wówczas dla pewnej licz
by rzeczywistej k mamy:
u= k v ( k > O, jeśli a= 0° k < O, jeśli a= 180°); zatem
--> --+
· oraz
[u1, u1] k [v1, v2], czyli

= · u1 = k · v1 i k v2•
u2 = ·
Mamy:
Z drugiej strony wiemy, że jeśli a= 0° lub a= 180°, to sin a= O.
cosa-
_ u1v1 +u2v -
kv; + kv; k ( v; + v; ) - -
2 _
k ·
=
Ju; +u; �v; +v; lkl ( v; + v;) lk (v; + v; )I - lkl
·
·
·
Jeślia= 0°, to k > O i cosa= � = 1; z drugiej strony cos 0° = 1. Jeślia= 180°, tok< O
i cosa= -k ..
= -1 ; z drug1e1 strony cos 180° = -1.
k
� �
Zatem wzory s p awdziwe dla każdego kąta wypukłego utworzo nego przez nieze·
rowe wektory u i v.
Przykład 1.
Wierzchołki trójkąta ABC mają współrzędne: A ( z.}6 - 3..JZ , B(O,

( -3J2. J
-J66 O),
J
2 ' 2
c '
-3J6 .
2 2
Obliczymy:
a) miary kątów trójkąta ABC,
b) pole trójkąta ABC,
c) promień koła opisanego na trójkącie ABC.
.,,,,.--- -
----�� m ię�d
t �
K�ą_ z�y�nr='ez=er=ow2ym��w�
i e k�t �roo �
m�i �� - 1 95
Ad a) Obliczamy wspó łrzędne i długość wektorów: AB i AC oraz BA i BC. Mamy:

[o- 2F6;3./2, o-(=#JJ = [3./2;2F6, �J
AB=
2
/AB/= ( 3./2; F6J +( �J = �i2-6./3 = J( 3 ./3) = /3- ./3 /= 3- .J3 - '
AC= [�- 2F6;3./2. -3 - (-�JJ = [- 6.-F6]

;'6 F
/ACI J(-J6f (-J6f = m 2 J3
= + =
- �] /BA/= /AB/= 3- .J3

/BC/= ( 3;2J +(- 3�J = J18 =3./2
-
Zauważ, że /BC/> IAC/ >IAB/. Obliczamy cosinusy kątów: <r.CAB oraz <r.ABC. Oznacz
my: /<r.CABI =a, /<r.ABC/ =/3. Mamy:
(-F6)( 3./2 ;2F6J+(-F6)-� -2. 33./3J3+3 ) 1 .

Cosa =
2./3. (3 J3) _
=
( 3 _
= -2, więca= 120°
Obliczamy
miar ABC:
+
ę trzeciego kąta w trójkącie
180° - (120° 45°) 15°
Miary kątów
=
trójkąta ABC są równe: 120°, 45° i 15°.

l\d b) ol e tr ójkąta ABC obliczamy, korzystając ze wzoru PAac= �
Mamy:
P
2 · IABI /AC/ ·sin
· a.
p
ABC�
1
( -
· J3 . -
Z 3 ) 2 J3 2 =
J3 --'--
3(3- 2 -
- J3)
·
1,5( 3 J3).
PoJe trójkąta ABC jest równe
-
Ad Promień R koła opisanego na trójkącie ABC obliczymy, korzystając tw·
c)
z
Ier.
dzenia sinusów.
/CB/
R= 2sina 3J2 = J6 =
2. '\/2r.:;.:53 _
,
Promień koła opisanego na trójkącie ABC Jest rowny 176
'\/O
.
Dwa niezerowe wektory�= [u1, u2] i ; = [v1, v2] będziemy nazywać wektorami
prostopadłymi (� J_ ; ) wtedy, gdy kąt między tymi wektorami będzi e prosty
.
Wówczas
cos (<r(�, �)) =O, czyli
(*) UlV1 U2V2 =0 +
I odwrotnie: 4 4
Jeśli współrzędne niezerowych wektorów u i v spełniajq warunek (*), znaczy, 4 4

to
że cosinus kąta między tymi wektorami jest równy O, czyH wektory u i v są prosto-
padłe. Zauważmy, że warunek(*) będzie spełniony ró"(,vnieź wtedy, gdy najmniej
4 4
co
jeden z wektorów u i v będzie wektorem zerowym. Iviożna więc rozszerzyć okre-

ślenie prostopadłości wektorów na przypadek wektora zerowego, przyjmując, że
wektor zerowy jest prostopadły do dowolnego wektora.
Podobnie, jeśli dwa niezerowe wektory� i; są równoległe � ( li;), to
u
sin (<r(�, ; )) =O, czyli 1Vz - u2v1 =O' skąd
IuI IvI ·
(**) u1 V2- U2V1 =0

I odwrotnie:
Jeśli współrzędne niezerowych wektorów� i; spełniają warunek(**), to znaczY, że
sinus kąta między tymi wektorami jest równy O, czyli wektory� i �są równ�.Jeegł�
zauważmy, że warunek(**) będzie spełniony również wted " gdy co najm ni ej 'J1 d�nie
4
•
e
z wektoro,w u v będzie wektorem zerowym. Można więc rozszerzyc okrwesekt0
-
• J'
,
1
r
równoległosc1 wektorow '
' na przypadek wektora zerowego, przyjmując, ze
·
·
zerowy jest równoległy do dowolnego wektora.

Prawdziwe jest twierdzenie. I
I
I
Twierdzenie 2.
I
-
u= [u1, u2] v= [v1, v2],

Jeśli i
4
to: I
-
a) u J_ V
4
<=> U1 V1 + UzVz =o
4 4
b) U /j V<=> u1v2-u2v1 =0 I
m i ędz�
Ką t --" y n ie�z �
e r�
o=
w��
ym i w�e�k t�
o�
m��i
--��
��
__ _ __ m � � �� 1 97
przykład 2.
y, ż e czworokąt ABCD, gdzie A(l, 1), B(-4, -2), C(-7, -7), D(-2, -4), jest
Wykażem
rombem.
zać, że:
Wystarczy po ka
1° prz ek ątne AC i BD czworokąta ABCD przecinają się w punkcie, który dzieli je na
połowy
z0 przek ątne czworokąta ABCD są prostopadłe.
Ad 1° Nie ch S Ac oznacza środek przekątnej AC, 580- środek przekątnej BD. Oblicza
my:
(
1+ (-7) 1+ ( -7) .
SAc
(
2
,
2
-4 + (-2) -2+ ( -4)
J
, czyh SAc(-3, -3)
. .
, - 2 -- , czyh 580(-3, -3), więc
SBD
2 J
Przekątne czworokąta ABCD przecinają się w punkcie, który dzieli je na p ołowy;
czworokąt jest więc rfr1,vaoległobokiem.
Ad 2° Obliczamy współrzędne wektorów AC i
------+ ------+
BD.
-ł
AC = [-7- 1, -7- 1] [-8, -8]
-ł
=
BD = [-2- (-4), -4- (-2)] = [2, -2]

Korzystamy z twierd zenia 2b.
-8 2+ (-8). (-2) = -1 6 + 16 O = , zatem
---+ -
·
AC .l BD
Prz ekątn e równoległobok u są prostopa dłe, więc ten równoległobok jest rombem .

1. Obli cz cosinusy kątów wewn ętrznych trójkąta ABC, jeśli A(l, -1 ), B(6, 4),
C(- 5 , 2).
2. Dane są wektory ; = [ -2a+ 5 , a+ 2] i � = [2a- 1, 3a+ 6], gdzie a E R. Wyznacz
a tak, aby wektory
---> --->
wartość parametr u u i v były równoległe.
3. Dane są wektory ;= [3b 4, b] i

_
� = [-2b+ 3, b+ 2], gdzie b E R. Wyznacz
---> --->
Wa rto ść param etru u i v były prostopadłe.

b tak, aby wektory
4. � ane są wektory ; = [-5 , 3], � = [2, -1], p = [1, 4]. Wykaż, że jeśli wektory
u+ a ·v i p są prostopadłe, to a= 3, 5 .
198�� 3�-�G�e�o�m�e=tr�ia::...a�na_
.:::. l_it�yc_z_n_a��
----
Równanie kierunkowe prostej

W klasie drugiej dowiedziałeś się, że wzór funkcji liniowej jest równaniem ew .
P ne1
prostej na płaszczyźnie. Równanie to ma postać:
y=ax+b
Współczynnik a nazywamy współczynnik� m ki':runko_wy�, współczynnik b -wy.

':
razem wolnym. W rozdziale 2. zdefiniowahsmy rownan1e kierunkowe
Pr prostej. z
pomnimy tę definicję i omówimy teraz szczegółowo zastosowanie tego równani/ .
Definicja 1.
Równ aniem kierunkowym prostej nazywamy równanie mające postaćy=ax+b.
W iesz już, że współczynnik kierunkowy określa kąt nachylenia prostej do osi OX

(mówiąc dokładniej: jest równy tangensowi kąta nachy!miia prostej do osi OX), na·
tomiast w yraz wolny wyznacza punkt przecięcia prostej z osią OY.
y y
y = ax + b y = ax+ b
o
X o
a=tga
a=tga
a > O, a E (0°, 90°) a < O, a E (90° , 180°)
, . postać
.
Szczegolnym prz ypa dk.iem row
, nan.1a k1erunkowego jest równanie m aJ. ące
Równanie to opisuje prostą równoległą Y
y = b (a = O). , . . do osi ox. Przyjmujerrt •
Wówcza
z:
prosta o p isana t ym rownan1em Jest nachylona do osi ox pod kąt em 0°.
m a m y:
a = tg 0° =O
,
. prosteJ. , w i. e dząc, ze
t . prostei
Wy zna czy my rownan1e . współczynnik kieru nkowy eJ
w ykresu należy punkt o współrzędnyc
jest równy a i do jej h (x1,y1).
Szu kane rów nanie prostej możemy zapis ać następu jąco:
y = ax+ b
--��- wn
---- R_
ó__ a_ e_
ni_ k1�
·er
�u�
n�
ko=
w�
e�
p�
ros
� t�
ej �� 1 99
Wyli czamy b . .
y1 = ax1 + b , skąd
b = Y1 - aX1
Zatem
y = ax + y1 - ax1
Równanie to wygodnie jest zapisać w postaci
y -J1 = a(X - X1)
Wniosek: Równanie prostej, której współczynnik kierunkowy jest równy a i do któ

rej należy punkt o współrzędnych (x1, y1), można zapisać w postaci
y -y1 = a(x - x1 )
Przykład 1 .
Napiszemy równanie prostej nachylonej d o osi OX pod kątem 135° i przechodzącej
przez punkt o współrzędnych (5, -7).
O bli czamy współczynnik kierunkowy.

tg 135° = tg( 180° - 45°) = -tg 45° = -1
Stosujemy wzór z ostatniego wniosku.
y - (-7) = -l (x - 5),
czyli
y + 7 = -x + 5,
skąd
Y = -x - 2
Szu kane równanie prostej jest następuj ące : y = -x - 2.
Omówimy
teraz równan ie p rostej przech odzą cej przez dwa punkty o współrzęd
n�c (x1 yi) i (x2, y2 ), gdzie x1 * x2 (waru nek x1 * x2 znaczy; że rozpatrywan a prosta
? 1
n ie Je st równoległa do osi O Y) .
�roswnpółczynnik kierunkowy prostej _ jak zapewne pamiętasz z klasy drugiej - jest

y
Y2 - y
----.::.J..
x2 - x1
Sto s uj e
my równanie prostej z ostatniego wnio sku i otrzymuje my:
Y -y1 =: Y2 - Y 1
(X - X1)
Xz - x1
_J3��G�
e� ria��
�e�t�
om na�li2
a� cz�n�a
ty=
-
-
----
�� --
20 01
.
��
----��
-
od zą c ej p rze z
d a � p un kty o wsp ółrzędnych
pr ost ej pr zec h
W niosek : Równanie
w p ostaci
(X v Y1) i (x2, Y2), gdzie X1 * Xz,
m oz na za p1 sa c'
·
·
Przykład 2.
prze z dwa p unkty o współrzę dnych
Wyznaczymy równ anie prostej prze chod ząc ej
lenia tej p ro stej do osi ox
(-1 2, 1 5) i (-14, 3 5), a następnie wyznaczymy kąt nachy
(z dokładnością do j ednego stopnia) .
Obliczamy wsp ółczynnik kierunkowy prostej .
--35 - 15
-- 20
= - = -10
-14 - (-12) -2
Zapisujemy równanie prostej, korzystaj ąc z drugiego w n lc::; ku.

y - 1 5 = -l O[x - (-1 2) ] ,
skąd
y - 1 5 = -lO(x + 1 2 )
y - 1 5 = -lOx - 1 2 0
y = -lOx - 105
Wyznaczamy kąt a nachylenia proste1· d o osi ov
./\., w·iemy, ze
·
tg a = -10
Zatem a j est kątem rozwartym . Szukamy najpi erw w tablicach lub za pom o cą ka I-
(
kulatora) takiego kąta ostrego a 1, dla ktore
, go
tg a 1 = 1 0
Otrzymuj emy
a 1 � 84°
Zatem
a = 180° - a 1,
czyli
a � 9 6°
Szukan ą prostą opisuje równan ie y
kątem ok. 96°.
= -lOx
- i o 5 . Jest ona nach ylon a do o si ox pod
Przykład 3.
Wyznaczymy równanie prostej J p rz ech d
ą ce� p r ze
� �
.
ch kąt z p u n kt A
(-6 7) któ ra two rzY
s li:ł
t
z osią o dci ę y o mierz e dwa raz w
ta , jaki tw
y i ę sze1 o d
k o równa niu y = 2x + 9 . ką
o r y tą os ią pro
� ;
)
prosta k j �st nachylona d � osi OX pod �akim kątem a, że tg a 2. Prosta I tworzy
=
z o sią o d�
1ętych kąt f3, gdzie f3 = Za. Obhczymy współczynnik kieru
nkowy prostej I,
ko rzy sta1 ąc ze wzoru:
2tga
tg Za = 2
1 - tg a
M amy :
2·2 4
tg P = 2 =
1-2 3
Równanie prostej I możemy zapisać w postaci

4
y = -- x + b
3
Punkt A(-6, 7) należy do prostej I, więc
4
7= - · (-6) + b.. skąd
-
3
b = -1
4
Szukaną prostą opisu
. w . rowname
, . y = - - x - 1.
3
1 . Wyznacz równanie kierunkowe prostej przechodzącej przez p unkt P(-1, 1)

i nachylonej do osi OX pod kątem:
a) 45 ° b) 30° c) 60°
2. Wyznac z równanie kierunkowe prostej przechodzącej przez punkt P i nachy

lon ej do osi OX pod kątem a, jeśli:
a) P(2 , -4), a = 1 2 0° b) P(-1, 7), a = 1 5 0° c) P(3 , S) i tg a = -2 .
3· Wyzn acz równanie prostej I przechodzącej przez punkt P(:- 5 , 1 6), która two
rzy z osią
odciętych kąt o mierze dwa razy większej od kąta, j aki tworzy z tą
. 2
osi ą prosta k o równaniu = - x - 1 .
y
3
4· Dwa wie rzc
hołki trójkąta równ�b ocz nego ABC znajduj ą się na parabo li o rów
naniu = j est wier zchołek pa-
y xz 4x + 7 ' zaś trzec im wierzchołkiem trójkąta
_
rab oli. W
yzn acz współrz ędne wierzchołków tego trójkąta.
Równanie ogólne prostej
isa ć ró wn an ie m kierun .
zie ws pó łrz ęd nych mo żna op
Nie każdą prostą w uk ład
p rostych p rosto padłych do os i- OX
kowym. Takim
. , nam. em me
row · moz· n a op1' s ać
(dlaczego ?) . . . , I
ia, którym
�
mo zemy opi sac d 0 0 n ą pro stą w ukła.
Om ówimy teraz taki typ rów nan
- 5 moż emy
ie kie run kow e p ros te] Y 3x
=
dzi e współrzędnych . Zauważ, że równan
ująco : Y 3x + 5 = O l u b 3x - y S ::: o.
zapisa ć w równoważnej postaci następ
-
-
początku wys tęp ował wyraz zawieraj ący x,

Uporz ądkuj my te równania tak, aby na
raz wolny. Otrz ymuj emy wówczas
nastę pnie wyraz zawierającyy, na końcu zaś - wy
równania -3x + y + 5 = O lub 3x -y - 5 = O. Przyjrzyj
my się bliżej współczynnikom
ne będą równe
przy x i przy y, a dokład niej : utwórzmy wektor, któreg o wsp ółrzęd
odpowied nim współczyn nikom. Otrzymuje my wtedy wektory [-3 , 1 ], [ 3, - 1] . Na
rysuj w prostokątnym układzie współrzędnych rozważa n ą p rostą, a następ nie do
wolny wektor o współrzędnych [-3, 1] i wektor o współrzędnych [3 , -1]. Na pewno
zauważyłeś, że wektory te są prostopadłe do danej prostej . Przeprowadź podobne
ćwiczenie dla prostej o równaniu y = O,Sx + 7.
r------ ---
- - -------· --- - ------------,
Definicja 1 .
Ró�aniem ogólnym prostej nazywamy równani e mające postać Ax + By + c = O,
gdzie A2 + B2 :;t O.
Warune k A2 + B2 :;t O oznacza , że współczynm· k·1 A oraz B m e m ogą być J. edno czesme
· ' ·
,
rowne zeru.
Każde równanie prostej zapisane w posta ci k' .

i erunkowej łatwo j est zapi sa ć w po·
staci ogólnej .
kier unkowa postać równan ia prostej

ogólna postać równan ia pro stej
(y = ax + b)
(Ax + By + C O) -
y 2x 1
-2x + y + 1 = O
(a = 2, b = - 1 )
(A 2, B 1, c 1 )
y -4x
-
(a = -4, b = O) 4x + y = O
(A 4, B 1, c O) �
y6
(a = 0, b = 6) y- 6 = 0
(A 0, B 1, c 6)
y o -
(a = O, b = O) y= O
- (A == O, B - 1, C - 0 )
Zauwaz, ze prosta moze byc, opis .
an a w1el o m ,
a rowna n iam
Ax + By + C = O, gdzie A2 + B2 -:t:- o. i ma jąc ym i p o s tać
ostą op isują równa nia:
Tę samą pr
x 4x - 2y + 6 = 0 , 1 1 1
2 -y + 3 = 0, -lOx + Sy - 1 5 = 0, - x - -y + - = 0.
noważne . 3 6 2
Są to równa nia rów
Tw ie rdzen ie 1 .
Prostą p�zech odzącą przez punkt P0(x0, y0) oraz prostopadłą do niezerowego
wektora u = [A, B] można opisać równaniem Ax + By + C = O, gdzie C = -Ax0 - By0•
Zało żen ie: k - prosta w prostokątnym układzie współrzędnych, P0 E k,

. � �
gdzieP0 (x0, y0), u = [A, B], A2 + B2 :t: O i u 1- k

Teza: k: Ax + By + C = O, gdzie C = -Ax0 - By0
Dowód: Zauważ, że punkt P(x,y) należy do prostej k wtedy i tylko wtedy; gdy p;P 1- �.
Y = [A, B]
Współrzędne wektora P0P są równe [x - x0,y -y0] . Na mocy twierdzenia 2a ze str. 196
otrzym ujemy
(x - x0) · A + (y -y0) . B = O, czyli
Ax + By - Ax0 - By0 = O
Oznaczamy
C = -Axo - B
Yo
Zatem pu n wtedy, gdy j ego współrzędne
kt P(x, y) należy d o prostej k wtedy i tylko
sp ełn iaj ą rów twier dzeni a.
nanie Ax + By + c = o, co ko ńczy dowó d
.
Zauważ, i B są wsp ółrz ęd nymi
że w równa niu ogó lnym pros tej współczynniki A
Wektora prosto padłego do tej pros tej. zatem do znal ezie nia
równani a ogó nego �
;r�stej wystarczy znać wsp ółrz ędn e dow oln ego wektora p �osto
�
pa łego do tej pro -
tej o raz tej prostej .
wsp ółrzędne dowol nego punktu należącego do
Przykład 1 .
j prz ez pun kt P(-1 2
, tej k p rze cho dz ące 9) ' Wi. e
Wyznaczymy równanie ogo lne pro s
·
'
. .
p roste j k.
top adły do
dzą c, że wektor u = [2, -3] j est pro s
__.. .
Szukamy równania prostej k w postaci

Ax + By + C = O
__..
Wiemy, że u ..l k, zatem

A = 2 oraz B = -3, więc
2x - 3y + C = O
Wyraz wolny C obliczamy, korzystając z faktu, że P E k, zatem
2 · (-12) - 3 · 9 + C = O, czyli
C = Sl
Prosta k ma równanie 2x - 3y + 5 1 = O.
Powstaj e pytanie, czy równaniem ogólnym można opisać d owolną prostą w ukła
dzie współrzędnych. Okazuje się, że tak.
Przykład 2.
N apiszemy równanie ogólne prostej k prostopadłej do osi OX p rzechodzącej przez
punkt P(-4, 1).
__..
Weźmy nieze rowy wektor u prostopadły do prostej k, na przykład � = [-2, O].

Wówczas równanie prostej ma postać
-2 X + 0 · y + C = 0
·
Punkt P(-4, 1) należy do szukanej prostej, więc

-2 · (-4) + O · 1 + C = O, skąd
C = -8
Otrzymujemy
-2x + O · y - 8 = O /: (-2),
czyli
x+4=0
Prostą k opisuj e równanie x + 4 = o .
Pod obn ie mo żemy znaleźć równan ie dow

ol� ej. pro stej. . . Rów-
nanie to będzie miało postać Ax + c - 0 pro stop adłej do o s i OX.
, gd zi e A *
o.
_
Wiesz już, że równanie kieru nkowe pr .

. ostej m oz. e m , 0·1-
W '
nia ogo, 1 nego . Natom iast równ an ie . y z aws ze sprow a d zie d o r o
ogól n e p ro t · t :i
-
· ,
stej Ax + By + C o
wić w postaci kieru nkowej wtedy i tyl k = moż n a przec s
o Wtedy, g
dy B :;t: O .
przykład 3.
y ró wnanie ogólne prostej przechodzącej przez punkty:
Wyzna czym
a) (1, 2) i (-4,
1) ; b) (2, 3) i ( 2 , -S) .
Ad a) I sposób
bezpo średnio z równania ogólnego prostej .
Korzys tamy
nania prostej przechodzącej przez punkty ( 1 , 2) i (-4, 1 ) , które ma
sz ukamy rów
posta ć
Ax + By + C = O
Wstawiając odpowiednio współrzędne punktów w miejsca x oraz y, otrzym ujemy
{
ukła d dwóch równań z trzema niewiadomymi:
A + 2B + C = O
=
-4A + B + C O (*)
Wyznaczamy dwie niewi adome w zależności od trzeciej (np. wyznaczamy B i C
w zależności od A) . Jes!i o d pierwszego równania odejmi emy drugie, to otrzymamy
SA + B = O , skąd
B = -SA
Do j ednego z równań ukła du (np. do równania (*)) w miejsce B wstawimy -SA i wy
znaczymy wówczas C w zależności od A .
-4A - SA + C = O, więc
C = 9A
{
Otrzymaliśmy:
B = -SA
, gdzie Ax + By + C = O
C = 9A
Zatem
Ax - SAy + 9A = O /: A (zauważ, że A -:t:. O ; gdyby A = O, to również B = O,
a to byłoby sprzeczne z definicją równania ogólnego prostej)
x - Sy + 9 = O - szukane równanie prostej
�
� auwa żmy,
że punkty ( 1 , 2 ) i (-4, 1) nie wyznaczają prostej prostopadłej d o osi OX.
zuka my
równania prostej przechodzące j przez punkty ( 1 , 2 ) i (-4, 1 ) . Mamy
Y- 2
1-2
==
(x - 1)
-4 - 1
1
Y-Z ==
5 (x -1), skąd
9
Y :::: �X+
5 5
„
206
nali tyczna
----- I
3. Geomet ria a
I
, . · w postaci ogólnej .
Następ nie zapisujemy rowname pro steJ
�
.!. x y+ 2. = o _ szukane równanie proste
j
I
_
5 5
Ad b) I sposób
, ama Ax + By + C ::: o.
Prosta przechodzi przez punkty (2, 3) i (2, -5). S zuka
my J· e)· rown ·
{ {
Otrzymujemy układ równań.
2A + 38 +c =o B=O
I skąd
2A - SB + C = O C = -2A
Wyznaczamy równanie ogólne prostej.

Ax + Oy - 2A = 0
Ax - ZA = O /: A, A :t: O
x- 2 = 0 - szukane równanie prostej
Il sposób
Zauważamy, że prosta wyznaczona przez punkty (2, 3) i (2, -5) jest zbiorem wszyst·
kich punktów, których pierwsz� współrzędna jest równa 2 . Zatem prosta ma rów·
nanie x = 2, co możemy zapisać w postaci równania ogólnego
x-2=0
UWAGA: Nie istnieje równanie kierunkowe prostej x - 2 = O. Próba wyznaczenia

równania kierunkowego prostej przechodzącej przez p unkty (2, 3) i (2, -5) prowa·
dzi do sprzecznego układu równań.
Przykład 4.
Wyznaczy my równanie ogó� prostej, w której zawi
era się bok ML trójkąta KLM,
j eśli wiadomo, że K(-6, -2), KL = [10, 1] i środ kowe k·
trójkąta prze ci nają się w pun
cie E(O, O).
Najpierw obliczymy współrzędne wierzchoł

M
ka L. Przyjmijmy oznaczenia: L(xv yL) . Mamy:
� �
KL = [ XL + 6,yL + 2] i KL = [10, 1]
Zatem
[XL + 6, JL + 2] = [ 10, 1]
XL + 6 = 10 i YL + 2 = 1
XL = 4 i yL = -1 K(-6, -2)
Wierz chołek L ma współrz ędn e (4, -1).
-- -- ��____ e�
Ró w n an_i�og�
ó�ln�e�p�ro
�s�
te�
j
��- 20 7
2
e w trój kącie dzielą się w stosun ku : 1 (licząc od wierzc hołka), zatem
śro dkow -
KE = z . EF, gdzie F j est środk iem boku ML (zobac z rysune k) .
oznaczam
y współrzędne punktu F j ako (xF,yF) i obliczamy współrzę dne wektorów
amy:
.--ł -
KE i EF. M
KE = [ 6, 2] oraz EF = [xP yF].

_...
-
KE = 2
- ---+
Ponieważ · EF, otrz ymuj e my:
(6, 2] 2 (XpYF]
= ·
[6, 2] = [2xp 2yF], skąd

xF= 3 i YF = l, czyli
F(3, 1 )
Wyznaczamy równanie ogólne prostej FL przechodzącej przez punkty F(3, 1) i L(4, -1).
Szukamy równania p rostej postaci Ax + By + C = O, gdzie A2 + B2 :;:. O.
{
Otrzymujemy:
3A + B + C = O
4A - B + C == O
+
7A + 2C = O
C = -3 ,5A
Ale B = -3A - C, czyli
B = -3A + 3 , 5A = 0 ,5A
Równ anie prostej ma postać
Ax + 0,5Ay - 3 , 5A = O, s kąd
x + O, Sy - 3,5 = O, czyli
2x +y - 7 = o
Bok ML tró j kąta 2x y - 7
KLM zawiera się w prostej o równaniu + = O.
�ra w dź, czy roz u m iesz
1.
N ap isz rów
nanie ogólne prostej , wyzna czo nej przez dwa punkty Q, jeśli: P,
a) P (-4, 7) , Q(4 -
, 3) b) P(6,
-5), Q(-1, -5) P
c) (- 7, 8), Q(-7, O)
2· rzch ołki trój kąta KLM należą do osi rzędny ch. Ś rodko wa poprowa
Dwa wie
3y + 3 = O, zaś b o k
zchołka L zawie ra się w proste j o równa niu x -
dzo n a z wier
KL w p rostej 0
w których
równ aniu x y-
3 = o. Wyzn acz równ ania ogóln e prostych,
_
zawi eraj ą się dwa pozos tałe boki tego trójkąta.

3.�
� �
G om
e� =
�e ��
ria
t� a_
an_ tyc
li� _z_a ��--
n�
208·� ��
��
Kąt między prostymi

a iami w postaci ogóln ej
Kąt między dwiema prostymi opisanym i równ n
ania mi o gólnymi
Rozważmy na płasz czyź nie dwie proste opis ane równ 2
2 2 2
oraz I: A2X + BV7, C2 = O (A z :- B2 -::t O). Sforll1u.
k: A 1x + Bi)' + C1 = o (A 1 + 81 -:t= ,�J �
łujemy warunek na równoległosc oraz prostopad łosc prosty k 1 I. Wypro adzi
ch w
,w
wzó r, który pozwoli nam obliczyć miarę kąta utwor zoneg o p rzez te p roste
pr��
� rA y
padku, gdy nie są one prostopadłe. Aby to zrobić, posłużymy się wektorami � �B
==
[A2 , 82], które są prostopadłe odpowiednio do prostych k i /.

1
=
�
i v
u i v jako a, gdzie a E (0°, 180°). Wie my, że

� �
Oznacz my kąt między wektorami
. /ĄB2 - A2B1 / Ą A2 + B1B2

sm a = cos a = ==------;:======
JA: + a: . JA: + a: JA:+ B� . JA; + s;

.
·
ui są odpowiednio prostopadłe do prostych k i /, więc kąt a

� �
Ponieważ wektory v
j est równy j ednemu z kątów utworzo nych przez proste r( .i ! (drugi z kątów ma miarę
1 80° - a) .
Rozpatrzymy trzy przypadki:

I. Proste k i I są równol egłe
II. Proste k i I są prostopadłe
III. Proste k i I przecinają się pod kątem różnym od 90°.
Ad I. Proste k i I są równoległe (a = 0° lub a = 180°)
Wektory � i ; są prostop adłe odpo·

wiedn io d o prostych równoległych
k i /, wi ęc
u j/ V
� �
Zatem
,
sin a = O, czyli
'
IA 1B2 - A2B1/ = O, skąd

AiB2 - A2B1 = O
we jest następujące twierdzenie.
I
prawdzi j.
Tw ie rdzenie 1 .
iach Aix + B1Y + C1 = O, Ai z + 81 z t:. O, oraz A x + B y+ C = O, A z + B z t:. O,
Proste o równan z z z z z
ą równ oległe wtedy i tylko wtedy, gdy A1B - A 81 = O.
s z z
Załóżmy, że dana j est prosta

k: Ax + By + C = O, Az + Bz t:. O
Wektor
-->
u= [A, B]
jest prostopadły do prostej k. Prosta I będzie równoległa do prostej k wtedy i tylko
wtedy, gdy
li
-->
Zatem prostą I możne.: opisać równaniem
Ax + By + C1 = 0
Wniosek: Dowolną prostą równol egłą do prostej o równaniu Ax + By + C = O m ożna

opisać równaniem Ax + By + C1 = O, gdzie Az + Bz -:t- O.
Przykład 1 .
Dana jest prosta k: Sx - 3y + 2 = O. Wyznaczymy równanie prostej I równoległej do
prostej k, przechodzącej przez punkt P(-8, 6).
Korzystamy z j I równo ległej do

ostatn iego wnios ku. Równ anie dowo lnej proste
Prostej
k: Sx - 3y + 2 = O
mo że my zap
isać w p osta ci
Sx - 3y + C1 = o
Wp 6) nale ży do
s ółczynn ik C1 obliczymy, korzystając z info rma cji, że punkt P(-8
,
szukane·
J prostej. Otrzymuj emy:
5 · (-8) - 3 · 6 + c1 = o
--40 - t8 + c1 = o
c1 ::::: 5 8
Pr�suje
tą I równoległą do prostej· k' Sx 3y + z = o i przechodz
ącą przez pun kt P(-8, 6)
0Pi s rownan ie Sx - 3y + 58 = O.
_
·
,
Ad II. Proste k i I są prostopadłe
(a == 90 0)
Wekto ry są prostopadłe o dp o
i
--t --t
wi edn1·
u v
do prostych prostopadłych k i /, wię c

0
J_
--> -->
U V
Zatem
cos a == O, czyli
A1A z + 8 1 8z == O
�------ ·----·------------.,
Twierdzenie 2.
Proste o równaniach A1x + BJ + C1 = O, A1z + B1 z -:;:. O, oraz A/< · ·i- B2Y + Cz = O, Azz + Bz2*0,
są prostopadłe wtedy i tylko wtedy, gdy A 1A2 + B1B2 :::: O .
Z twierdzenia 2 . wynika następujący wniosek.
Wniosek: Dowolną prostą prostopadłą do prostej o równaniu Ax + By + C = O m

oi·
na opisać równaniem Bx - Ay + C1 = O 1 gdzie Az + Bz -:;:. O .
Przykład 2.
D ana j est prosta k: Sx - 3y + 2 = O . Wyznaczymy
równ anie prostej p pro stop adłej do
prostej k, przechodzącej przez punkt Q(2, -3) .
N a podstawie drugiego wniosku równanie

dowolnej prostej pro sto padłej do prostej
k: Sx - 3y + 2 = 0
możemy zapisać w postaci
-3x - Sy + C1 = O
Punkt Q(2 , -3 ) należy do szukanej prostej,

wię c
-3 ·
2 - 5 (-3 ) + C1 = O , skąd
·
C1 = -9
Prostą prosto padłą do prostej k: Sx 3y + 2 == 0 , _3)
prze c h odzą cą przez p u nkt Q (2
opisuje równanie 3x + Sy + 9 = o .
_ .
1
Kąt między prostymi 21 1
te k i I przecinają się i nie są prostopadł e (a E (0°, 90° ) u (90°, 18 0 °))

Ad 11 1. p ro s
-+ -+
Wekto ry u i v tworzą kąt a. Kąt a j e s t

j ednym z kątów utworzo nych p rzez pro
ste k i / . Obliczamy tg a :
sina
tg a = --
cos a
Jeśli przyjmiemy, że kąt między prostymi k i I j est ostry, to otrzymany wzór m ożemy
zapisać w postaci:
tg a -
- Ą B2 - A2B1 ! -·
AlĄ + B1B2 I
Twierdzenie 3.
Jeśli proste o równaniach A1x + BJY + C1 = O, A 1 2 + B1 2 =t= O, oraz A 2x + BV' + C2 = O,
Az2 + B2 2 * O, przecinają się pod kątem ostrym a, to tg a =

Ą 82 - A2 B1
ĄĄ + B1 B2
Przykła d 3.
�
W znaczymy
równanie prostej p, w której zawiera się ramię AC trójkąta równora
�ie � nego ABC,
wiedząc, że podstawa AB zawiera się w prostej k: 3x + Zy - 1 2 = O,
anu ę BC zawi
era się w prostej /: x + 4 = O oraz punkt P(l, -3) należy do ramienia AC.
y Rysunek obok ilustruje sytuację opisaną w za

daniu.
Trójkąt ABC j est równoram ienny, więc kąty

przy podstawie AB maj ą równe miary. Ozna
czamy
� X
o l<rCBAI = l<rCABI = a, gdzie a E (0°, 90°) .
A
�
o przez dwie p rze ci
Korzystamy ze wzoru na tange ns kąta utwor zoneg naj ące
S tę
proste k, I d ane rownaniami
' . . ogo' l nymi
.
tg a =
Ą Bz - Az B1 , gdzie k: 3x + 2y - 12 = O i /: x + 4 = O . Mamy:
Ai Az + B1 Bz
3 · 0 - 1 · 2 1 - -2 2
tg a =
3·1+2·0 3 3
---- - = -
Załóżmy, że prosta p ma równanie Ax + By + C = O, gdzie A2 + B2 * O. Pu nkt P(l. -3)

n ależy do prostej p, zatem
A · 1 + B · (-3) + C = O
C = -A + 3B, stąd
p: Ax + By - A + 3B O =
Ponieważ l<rCBAI = l<rCABI, więc proste p i k przeci naj ą: się p o d kątem a takim, że
2
tg a = . Zatem
3
-
3B - ZA 2 1.
, czy i
3A + 2B 3
= -
3B - 2A 2 V 3B - 2A 2
- - _ _ _ = - skąd
3A + 2 B 3 3A + 2B 3 '
12
B= A V B=o
5
J eśli B = O, to prosta p ma równanie x - 1 = O. Ta prosta nie spełnia warunków zada·

nia (p 1 1 1) .
1 2 to
J e śl i B = S A,
12 36
p .· Ax + - Ay - A + - A=O
5 5
12
p: x + 5Y - 31 = 0
S
p: Sx + 1 2y - 3 1 = O
Ram i ę AC trój kąta ABC zawiera się w
prostej p 0 rów nan iu Sx + 1 2y - 3
1 == O.
Kąt mi ę dzy dwie m a prostymi o równania ch w pos tac

i kierun kowej
· li
·
w kla sie d rugieJ pozna ł es waru ne k na ró o styc
wnol egło ś c oraz pros to padłość pr
·
'
,
, . . '
o p i sanych rownaniam1 k ie run kowymi Przyp o m ni· · ·. d zen r· a
Jmy te twier .
ie 4 .
Tw ie rdze n
y = aix + bi or az l: y = azx + bz są równo ległe wtedy i tylko wtedy, gdy
pro ste k:
a 1 ::: Oz·
Twierdzen ie 5.
Proste k: y = a 1x + b 1 oraz l: y = a2x + b2, gdzie a 1 * O i a2 -:f:. O, są prostopadłe wtedy
gdy i ch wsp ółczynniki kierunkowe spełniają warunek a 1 · a2 = - 1 .
i tylko wtedy,
Przykład 4.
Wyznaczymy wszystkie wartości parametru m, m E R, dla których proste
k: y :::: (m + l)x + 2 0 oraz l: y = ( 2 m - l)x - 4 1 są:
a) równoległe b) prostopadłe.
Ad a) Proste dane rów 1.1an iami kieru nkowymi są równoległe wtedy i tylko wte dy,
gdy ich współczynniki ki.erunkowe s ą równe. Zatem
+
m 1 = 2m - 1
m=2
Proste k i I są równoległe wtedy, gdy m = 2 .
Ad b) Pros te k : y = ( m + l)x + 2 0 i /: y = ( 2 m - l)x - 4 1 s ą prostopadłe wtedy i tylko
wtedy, gdy ich współczynniki kierunkowe spełniaj ą warunek a 1 · a2 = - 1 . Stąd
(m + 1) (2m - 1) = - 1
2m2 + m = O
m (2 m + 1) = O
m == O v m = 1
-
2
Proste k i I są prostopadłe wte
dy, gdy m E {- �' } O ·
Teraz wy
p rowadzimy wzór n a tangen s kąta a, gdzie a j est kątem ostrym utworzo
��tn P rzez dwi e
prze cinaj ące się proste, opisane równan iami kierunkowymi. Sko-
Ystamy ze wzoru
- A1 „
\
tg a - A1 B2 - ĄB
(twierdzenie l e)
+ B 1 B2
1
A2
nych równaniami ogólnymi k: A 1x + 8i,Y + C1 = O i /: Azx + 8iY + Cz = O

d(Ala prostyc
h da
O , A 2 2 + B 22 * O) wi· esz , ż e 1· eśli 8 1 * o i 82 -::f:. O, to rown ame p roste ) w p o -
i +B 2 · ·
. . , _
,
St ac1 go ln e1
.
0 1
,
:t.:
m o zn a sprowadzić do rowna ma kierunko wego. Zatem
· •
k: y Ai C A2 Cz
/: y = x
·
g dz i e 82 * O
-
BI Bl
- - x - 1 , gdzie 8 1 -::f:. 0 oraz - - ,
- -
82 82
- -
Wsp ółczynnik kier unkowy prostej k oznaczamy j ako a 1. Zatem
a1 -= i1 , skąd A 1 -a 1 8 1, gdzie 8 1 =F- O.

=
Wsp ó łczynnik kierunkowy prostej I oznac zamy j ako a 2• Otrzym ujemy:

A
a2 -= z , czyli A 2 = -a282, gdzie 82 =F- O.
82
Obli czamy tg a.
tg a =
-a181 . 82 + a282 . 81
(-a181 ) . (-a282 ) + 8182
tg a =
81 B2 ( a2 - a1 )
a1a2B182 + 81 82
Twierdzenie 6.
Jeś l i p roste o równaniach kierunkowych y =
a 1x + b 1 oraz y = a 2x + b2 tworzą
kąt o stry a, to
Przykład 5.
Wyzn aczymy m i a ry kątów i równ ania pros tych, w których z a wi eraj ą się b oki rape: �
zu p rostokątn ego, j eś l i wia domo, ż e p odstawa AB zawiera s i ę w pro stej k o rowna
niu y x - 1, r a mię AD - w prostej I o równ a n iu y

= = (2 ..fj, )x + 4, zaś wi e rz chołel<
_
C m a wsp ółrz ędn e (6, 1 3).
d niu·
Rysun ek obok ilustruje sytua cję opi saną w za a
eh,
a..=:.-..----. C(6, 13) Wyznaczymy n ajpie rw rów n an ia pro s�BC
w ktorych zawie rają . bOI'
'
się podstawa CD 1 ' W· .
trap ezu Pod stawa C w st� �
: D zaw ie ra się p ro . róW' .
noległeJ do prost ej k: y e
1, a rn Je) 1 iKi
z t
. . , tcz y 111
= x _
nan 1e J est p osta ci y + bx (bo w s p o· , 1 el

·o W I
=
ki" erun kowe pro sty

k: y = x - l 8 ch rów n ole głych s ą 1 t,c
, fa\(ttl •
Wyraz wo lny b o bh. czy my, o rzys
· .
k taFlc i
C( 6, l 3 ) na leży do tej p
ro ste j .
y:
otrzymuj em
, skąd b = 7.
13 6 + b
==
DC zaw_iera się w prostej o równaniu y = x + 7 .

po dstawa .
poni eważ
�
trap �� J est � rostok�tn�, więc pros a za ierają ca bok BC jest prosto padła
�
eJ wspołcz ynnik kierunk owy
do pros tej k, a J Jest rowny -1. Zatem równan ie tej pro
taci y = -x + b 1 . Do prostej należy punkt C, więc
s tej jes t pos
13 == -6 + b11 czyli b1 = 1 9 .
Pro sta zaw ierająca b o k B C m a równanie y = -x + 1 9 .
Miarę kąta ostrego a obliczymy, korzystając ze wzoru n a tangens kąta utworzonego
przez dwie proste o równaniach kierunkowych :
tg a =
az - a 1
a1a2 + 1
\ , gdzie a 1 = 1 , a2 =
2 - .J3
Otrzymujemy:
2 - .J3 - 1 \ \i .J3- .J3 - 1 .J3 - 1 1 .J3

tg a = ---- - ---1 = 1 -- - =
-·-
=
(2 - .J3 ) + 1 \ -� .J3( '13 - 1 ) .J3
=
1 · \ - .J3 3 - '13 = 3
Jeśli tg a = J3 , to a = 3 0 ° . \/\/ówczas {3 = 180° - 30° = 1 5 0°.

3
Kąty trapezu maj ą miary 30°, 9 0 ° , 90°, 1 5 0°. Dwa pozostałe boki trapezu zawierają
się w prostych o równaniach y = -x + 19 oraz y = x + 7 .
Sprawdź, czy rozu m iesz
1. Wyznacz miarę kąta rozwartego, jaki tworzą dwie proste k i I o równania ch:
a) k: 5x -y + 3 2 = 0 oraz /: 3x + 2y - 1 2 = 0
b) k: y = -5 oraz l: y = .J3 x + 2 .
2. Dan a jes
t prosta k : 2 x - 3y - 2 1 = O. Wyznacz równanie:
a) pro stej I
równo ległej do pro stej k, przechodzącej przez punkt P(-1 5 , 1 0 0 )
b) p rostej p p
rostopadłej d o prostej k, przechodzącej przez punkt Q(7 6, -1 4) .
3 · Wyzn ac z
wszystki e wartości parametru m, m E R, dla których proste
k· y == ( 2
·
m -
2)x - 1 7 oraz /: y = mx + 6 są prostopadłe.
4 · W trap
ezie rów norami ennym ABCD przekątna AC j est dwusieczną kąta ostre
go przy dłu żs
zej pods tawie AB. Podstawa AB zawiera się w prostej o równa -
ni u
Y == ---4 , zaś ramię AD _ w prostej o równaniu y = '13 x - 2 . Oblicz długoś ci
b oków trap
ezu, wiedząc, że j ego pole j est równe 9 '13 ·
O dległość punktu od �rosłej . Odległość
lll ię.
_
dzy dwiema prostymi rownoległymt
Odległością punktu p od prostej k, gdzie P � k, nazywamy długoś ć odci nka pro

stopadłego do prostej k, którego jednym końcem jest punkt P, a drugim - p unkt s
należący do prostej k. Jeśli P E k, to odległość punktu P od prostej k jest równa zeru.
Odległość p unktu P od prostej k będziemy oznaczać d( P, k) .
p
P � k P E k
---- ·
d (P, k) = J PSJ -;(P, k) = O
Przykład 1.
Wyznaczymy odległość punktu P(l, -4) od prostej k: x + 2y - 8 = O.
Punkt P nie należy do prostej k (współrzędne punktu P nie spełniają równania pro·
stej k) .
Aby wyznaczyć odległość punktu P od prostej k, wystarczy znaleźć długość odcinka
PS, gdzie S jest punktem przecięcia prostej k i prostej / prostopadłej do p ro stej k
przechodzącej przez punkt P (zobacz rysunek poniżej) .
y I Wyznaczamy równanie prostej I ta ·

kiej, że 1 1- k i P E /:
2x -y + cl = o
2 · 1 - (-4 ) + C1 = 0
C1 = -6
/: 2x -y - 6 = O
Y,
Wsp ółrzę dne punktu S otrz rnarnań: �
rozwiązując poniższy układ row n
{X + 2y - 8 = 0
2x - y - 6 = o I z ·
{X + 2y - 8 = 0
+ 4x - 2y - 1 2 O =
Sx - 20 = O
x = 4, więc Y ::::: 2
-
_,,, ,
Odległość
pu n k tu od prostej. Odległość m iędzy dwiema prostymi równoległym i 21 7
zatem 5(4sta, 2r)czy

. .
obhc zyc długosc
.,
odcinka PS.
, ,
re
wy
ra z
jPSI == fc4 - 1)2 + ( 2 + 4)2 = �9 + 3 6 = -J4S = 3 JS
odl egłoś ć p
unktu P(1 , -4) o d p rostej k: X + 2y - 8 = o wynosi 3 JS .
wyprowadzimy wzór na odległość d owolnego punktu P(x0 , y0 )

po stę p ując p odob nie,
od do woln ej prost
ej k: Ax + By + C = O , gdzie A2 + 82 =t:. O, w prostokątnym u kładzie
wsp ółrzędnych.
Jeśli P E I (czyli Ax0 + By0 + C = O), to d(P, l) = O.

Załóżmy zatem, że P � I, czyli Ax0 + By0 + C =t:. O .
• Wyznaczamy równan i e prostej I takiej , że I J_ k oraz P E /.
Otrzymujemy:
Bx - Ay + C1 = O
Bx0 - Ay0 + C1 = O
C1 = - Bx- o - ; .. li:..r11 G
„
/: Bx - Ay - Bx0 + Ay0 = O
Wyznaczamy współrzędne p unktu S - przecięcia się prostych k i /, rozwiązują c
{
układ równa ń:
Ax + By + C = O
Bx - Ay - Bx0 + Ay0 =O
{
Układ równań rozwiążemy metodą wyznacznikową.
Ax + By = - C
Bx Ay -
Bxo - A 11
=
:.r o
Obli czamy w
yzn aczniki:
W :::: A B
= -A z - 82 = -(A z + 82)
B -A
W- - -c
x
21 8
•
� równania prostej k wiemy, że A2 + 82 * O, więc układ jest oznaczony i s
pełnia go
J edna para liczb :
X= -
w
x y= -
w
y
w w
s B2x0 - ABy0 - AC A2 y0 - ABx0 - BC

Zatem
( A2 + 82 ,
Az + Bz . J
Odleg ło ść punktu P od prostej k to
=
•
B2x0 - ABy0 - AC 2 A2y0 - ABx0 - BC

długość odcinka PS. Zatem :
2=
- x o ( + _ Yo
( A2 + 8z J A2 + .82 J
d(P , k)
-A · (Ax0 + By0 + C) z -B · ( Ax0 + By0 + c)J2

( Az + 82 + I
J ( A2 + 8z
=
A2 ( Ax0 + By0 + C)2 82 (Ax0 + By0 + C)2

)
+ =
z
(A + B z ) 2 (Az + Bz ) z
(Axo + Byo + C) 2 · = (Axo + Byo + c) 2 =
(Az + Bz )
(Az + Bz )z Az + Bz
=
I Axo + Byo + C l
.JAz + Bz
=
Udowodniliśmy twierdzenie.
Twierdzenie 1 .
x y Ax + By + C = O, gdzie
A2 + B2 *
Odległość punktu P( 0, 0) od prostej k op isa nej ró w na
niem
O, w yraża się wzorem :
k) =
1 Ax0 + By0 + Cl
d(P,
I z + Bz .
vA
nktu
pu�
ość-=--
egł� od prostej Odległość między dwiema
Odl
�
__::.� � � � � . �-=-�_..:.�.:_ �:::.� P r�
.:.'. � os
� t�
ym
��1. r�
, ��
ow /e
n o�� ły�
g� m�1. �� 21 9
----
przykład 2.
my o dległość
punktu P(S, -2) od prostych k i /, gdzie:
Obliczy
+ =O+ 11 b) /: 2x 9y + 1 = o
a) k: -x 3y
-
lic zamy odległość punktu P od prostej k, korzystaj ąc z ostatniego twier-

Ad a) Ob
dzenia.
1 -s + 3 . (-2) + 1 11 O
J10
d(P, k) �(-1)2 + 32 =O
=
=
Odl egłoś ć punktu P od prostej k j est równa O, co znaczy, że P należy do prostej k.
Ad b) Ob liczamy:
1 2 s 9 (-2) 11
- + 110 + 18 + 11 29 29 J85
�22 + ( --9)2--=:--
· ·
d(P, /) = =
=
J85 85
_
=
�4 + 81
- __
2 9 J85
. I wynosi
' ' pun ktu P o d p roste)
Odl egłosc
.
.
85
Przykład 3.
Wyznacz ymy równanie prostej, do której należy punkt S( 4, 4) , i takiej, że odległość
punktu P(-1, -6) od tej prostej wynosi 5.
Wykonamy najpie rw rysunek przedstawiający sytuację opisaną w zadaniu.
•I
Zada nie r .
ozw1ąz. emy na dwa spos oby.
� skorzystamy z równ ania ogólnego prostej.

-
k aneJ pro s teJ· . p un kt

Ax A2 + * O , będzie równ ani em szu
·
S(4 4) + �y + C = O , gdz ie 82
n a} e zy
�
do tej pro stej , więc
4A +
4B + C = O , skąd
C :::: -4A - 4B
22 0��3� Geo�
. :::: :: m=t ri�
e� _
an
a� a_ _
yc
lit� z_��----
na
Prostą opisuje równanie

Ax + By - 4A - 48 O, gdzie A 2 + 82 -:t O
=
Punkt P(-1, -6) jest odległy od prostej o 5, zatem

!- A - 6B - 4A - 4Bj
___r=====-___;. = 5
.JA2 + 82
Stąd
1-SA - lOBI 5 �A2 + 82 =
SIA + 281 = s �A2 + 82

IA + 28 1 = �A2 + 82
O bie strony otrzymanego równania są nieujemne, więc po podniesieniu obu stron
do kwadratu otrzymujemy równanie równoważne danemu .
(A + 2B)2 = A2 + 82
A2 + 4AB + 4B2 = A2 + 82
4AB + 382 = O
B(4A + 38) = O
4
B = O V B = --A
3
Jeśli B = O, to równanie prostej ma postać
Ax - 4A = O, czyli
x-4 O ( bo A -:t O)
, ,
=
4 . .
Jeśli B = - - A, to rowname pros te1 ma postac
3
: (:)
Ax - Ay - 4A - 4 - A = O / : A, A * O, czyli
4 4
x - -y + 0 / -3
- =
3 3
3x - 4y + 4 = O
Otrzymaliśmy dwie proste spełniaj ące warunki zadania. M ają one równania:
oraz 3x - 4y + 4 = O .
x - 4 :::: O
Jl sposób
Niech y =
-ax +
skorzystamy z równania kierunkowego prostej.
b będzie równaniem szukanej prostej .
Punkt S(4 , 4) należy do tej prostej , więc po podstawie niu jego współrzędnych do
rów nan ia prostej otrzymujemy:
4 4a + b, skąd
=
b = 4 - 4a
Odległość punktu od prostej. OdiegIosc
- . mię
.
dzy dw rem
·
221
--- a prostym ; rów
noległym ;
wnani e prostej ma p ostać:

zatem ró
y = ax + 4 - 4a
Po sprow
adzeniu otrzyman ego równani a do p ost .
ac i ogoln ej m amy·. ,
M -Y + -4 4 a - O -
Odl egłość punktu P(-1, -6) od szu kan ej· pro s tej. wyno si. 5, zatem
j-_
:..- (-=
l · a -= +=4=---4--'
6 )= a l ==
5'
�;::::::
a2 + (-1 )2
J
skąd
1-Sa + 1 01 == 5 · .Ja2 + 1
5 · 1 2 - aj = 5 · .Ja2 + 1
12 a j =
- �a2 + 1
(2 - a) 2 = a 2 + 1
4 - 4a + a2 == a 2 + 1
3
Q= -
4
Jes'I·i a = 3 to równani e p rost ej· speł mającej

· · · warun ki zadania ma postać:
4
-
'
3
Y= -x- 4 · - + 4
3
4 4
I
czyli
3
Y == - x + l
4
�z�ZYmaliśzmy tylko j edno równanie prostej ! ania,

Jeśli szukamy równan ia prostej i ko
cz/Wta�! p ostaci kieru nkowej tego równ to zawsze powi nniśmy zbadać,
.
r d p ro sty
� � warunki zada nia istnieje taka, której nie można
ch spełn iających
· · W przy padku nasz ego zada nia
jest jedn a prosta,
któr . przechodząca przez punkt
S(4, nalez� ro zważyć. To pros ta pros topa dła do osi OX,
.
!
), czyh prost
a o p isana równaniem
X :::: 4
Łatwo s p . .
J 1est rowna I- 1 41 ,
,
rawd z1c . , ,
. , , ze octI głosc pu nktu P(- 1 -6) o d t �j. pro st�
-
czyl i S
. zate m p ; '. run ki zadama.
ro sta o rowna niu x = 4 spe łm a wa
l sttl że pu nk t P(- 1, -6) jes t

'i eJ. ą dw
ie pro ste prze ch odzą ce pr ze z pu nk t S(4, 4) , takie
Od n i ch
O d l egły o 5 . , - �x
roste te ma ją rowna n1· a· y 4
. + 1 oraz x = 4 .
p
· -
222��3�
�. G
�e=o�
m=e�
tr
�ia
� a
_ n
_ a_
li�
ty_
cz
_ n
_ a��---
Na kon iec wyznaczymy odległość d(k, I) mię dzy dwiema prostymi ró

wnał
k: Ax + By + C = O i /: Ax + By + C1 = O, gdzie A2 + B2 :;t: O. egłytni
J eśli c c1, to proste pokrywa ją się i odległoś ć m iędzy nimi j est równa zero. z ł ' .
a oz.
=
.
my, z e C * C1, i rozpatrzmy dwa przypadk'i :
I . A - dowolna liczba rzeczywista, B -:t:. O oraz
Il. A -:t:. O i B = O .
I przypadek N iech A - dowoln a liczba rzeczyw ista i B * O.
a) A = O i B -:t:- 0 b) A :;t: O i B -:t:. O
k: By + C = O
1
...
s � 1
-
--. o 1 X
�
o 1 X
I: By + C1 = O
s
11 ')(
C'
./ �
o
Na prostej k wybieramy dowolnie p unkt P(x0, y0) . Zatem współrzędne punktu P

sp ełniaj ą równanie prostej k, czyli Ax0 + By0 + C = O , skąd
A C (bo B * O)
Y = -
o
x
B o
-- -
B
Wsp ółrzędn e punktu P możemy zapisać w po staci :
P x(
o•
A
- x
B o
- CJ
B
S ko rzystamy teraz ze wzoru na odl egłoś ć punktu p o d prostej /: Ax + By + C1 ::: o.

Otrzymuj emy :
Ax + B ( -
A
x -C J + C
I Axo - Axo - C + C1 I I C1 -Sl
·
o B o B i
d(P I) = -
JA2 + BZ
=
.JA + 82 .JA2 + 82 -
I
Il przypadek J eśli A * O i B = O, to proste k i I są prosto padłe do osi OX.

y
d(k, /)
1
o p
li o 1 s o X
li
� �
rl
+ +
>< ><
-
� �
�
,„
Odległość
pu nktu od prostej. Odległość m iędzy dwiema prosty mi równo ległym i 223
------
prosta I Pr
ze cina oś OX w punkcie
(
p _.s_ o , zaś prosta k - w punkcie
) s(- cA ' ) o .
A
I
zatem
d(k, l)
== ! PSI = _
c - (- clA ) = cl - c 1 c1 - = Cl = 1c1 - C l 1 c1 - c1
=
A A A I I '1A 2 + 02 '1A 2 + 82
zatem o dległość międz y p rostymi k oraz I jest równa (k,

d I) = I C1 - C l .
Udowodniliśmy tw
ier dze nie. '1A2 + 82
Tw ierdzen ie 2.
Odległość między dwiema prostymi równoległymi k i I danymi równaniami ogól
nymi k : Ax+ By + C = O i /: Ax + By + C1 = O, gdzie A2 + 82 * O, wyraża się wzore m :
c1 .d(k l)
,
= 1 - Cl
'1A2 + B2
�----- - --- -·--- --------'
Przykład 3.
Podstawy trapezu zawierają się w prostych o równaniach k: - 5x + 2y + 3 = O
i 1: -Sx + 2y + 10 = O . Obliczymy wysokość tego trapezu.
Wysokość h trap ezu jest równa odległości podstaw trapezu. Zatem:
h == d (k, n = 1 3 - 1 01 = l- 71 = 7 m
�(-5 )2 + 2 2 m 29
Wys okosc tra pez

,, u jes t rów na 7m .
29
�dź, czy rozumiesz

1. Napi s z row , . . ,
n ani e prostej przechodzące) przez początek układu wspołrzęd-
nych tak
iej, że odle głość punktu P (- , 5 3)
od tej prostej jest równa 5.
2· B k
o i tro1· k 2x - 7y - 1 0
O, /: x+2
rn .. 3x + s
, ąta ABC zawierają się w prostych k: O,
1
= =
� 5 == O . Oblicz wszystkie wysokosci tego troJ

- . .
, kąta. ,
3
· Ob1·lcz wy
s okos' ci równoległoboku, którego b o ki. zawieraJą się w prostyc h
· · ·
0 ro ,
wn a n i ach
I
<: - 3x + 4
4 W :Y + 1 == O, /: = O, m : 2 + y - = O, p:
3x - 4y + 7 x + 4 == O.
6 2x + y
yzna c
z row an ia · ' , po d
prostych , w których zawie ra1ą się d wus 1 eczne ką tow
· ·
i aki . n
· ,
·
się p roste o równan ia ch k: + Sy - 2 == O oraz 12x

rn · rni
prze ci aj ą
n
· - 3 x + 4y + l == O .
Pol e trójkąta . Pole wielokąta
�a, gdy ,dan e są współrzęd
W tym temacie nau czymy się obliczać pole wie loką r kąta ne
ierw wyp rowadz i my wzo na pole tr ój
wszystkich jego wierzchołków. Najp .
i o trójkąta
Niech punkty A(xA, yA), B(xa. Ya), C(Xci YcJ będą wier zchołkam dowoln eg
-- � - �v oraz l<tBACI = a = <t u,
ABC. Wprowadzimy oznac zenia : AB = u , AC = v (patrz
I (� -.)I
rysunek poniżej) .
V = [xc - XA•Yc-YA ]
Pole trójkąta ABC jest równe połowie iloczynu długości buków trójkąta i sinusa kąta
zawartego między nimi, czyli
1 .
PA8c = · IA BI · IA CI sm a
2
·
-
Zatem
Zatem pole trójkąta ABC wyraża się wzorem

! = !· · u1 v u v !
PAac = · \�l · l�l · sina \�l l�l · l 2 - 2 1 I = 2 · I U1 Vz - Uz V1 I
2 2
l�l · l� I
Licz bę u1 v2 - u2v1 nazywamy wyzna cznikiem wektorów = [ u u oraz � = [v1, Vz]
� 1• ,2]
i oznacz amy det( u , v). Wzór na pole tró1' kąta ABC mo zemy · w pos taci
� �
· zap1sac
PA 8c ! · \ det(�. ;)I. gdzie � = [x8- xA• yB -yA] • � - [
2 Xc- XA1 Yc-YA ]
= _
Stąd
--��-
Po
_ le
__ t ro
� ką_
ta_
'j � . P
_o�
le�
w=ie=
lo�
ką�
ta'..._�
_ 225
--
��
)· my nasze spo strzeżenia.

podsurnu
ole trójkąta, gdy znamy współ rzędne wszystkich jego wierzcho łków
bliczyć p
AbY 0 yć współ rzędne dwóch wektorów zaczepionych w jednym z wierz
czy obli cz
s ły
łkóW tró jkąta, o koncac w pozo sta ch wierzch o łkach, a następme obhczyc
wY tar . , h . . ,
chO
.
połowę warto
ś ci bezwz ględnej wyznacznika tych wektorów.
Przykła d 1 .
Obliczymy p
ole trójkąta ABC o wierzcho łkach A(-8, -3), B(3, 2), C(-5, 4).
ł
Wyznaczamy wspó rzęd
ne wektorów:
cB = [3 - (-5), 2 - 4] = (8, -2]

cA = [-8 - (-5), -3 - 41 = [-3, -7]
1 (--t --+\I
pAec= Z I det CA, CB } � B(3, 2}
pABC= M\� =�\\ 3

'' � .
i-5 6 - 6\ =
A(-8, -3}
1
= z \-62 \ = 3 1
.
Pole trójkąta ABC j est równe 31.
Przy kła d 2.
Obliczymy pole czwo rokąta ABCD , gdzie A(l, -2), B(2 , 1), C(-l, 4), D(-3 , O) .
Dzielimy czwo rokąt ABCD na trójkąty: ABC i ACD.

Obliczamy pola 'ty h tró kątów:
c j
C(-1, 4}
PA ec == �\ (AB, AC)\,
det
], (-2, 6]
----t --t
gdzie AB = (1, 3 AC = B(2, 1}

pACD == �\ det (AC, AD)\, D(-3, O}
2]
----t
gdzie AD = (-4,
PAec== �\\ 1 3\ � \ 6 + 6\ = 6 A(l, -2}

2 \ -2 6\\ 2
=
pACD == �\\-
2 6\\ = � \ 4 + 2 4\
2\\ 2 -
10
2 \\ -4
=
Pole c� , i wyno si 1 6.
zwo ro kąta p ól o bu tro, )'kąt 0w
ABCD jest sum ą
Przykład 3.
Na p rostej k o równa niu x - 3y + 15 = O wyzna czymy punkt C tak, aby p ol e tró·k
1 ąta
ABC, gdzie A (-2, -3) i B(4, 2), było równe 2 3, 5 (zobac z rysunek p oniż ej) .
,f.
·+
'...?,
�X
.?s-
�
OC
A(-2, -3)
Równanie x - 3y + 15 = O prostej k sprowadzamy d o postaci kierunkowej
1
y= -x+ 5
3
Wsp ół rzędne punktu C moż emy zapisać w postaci
( �
Xe , Xe + 5 )
N a s tę p n i e ob l i czamy współrz ędne dwóch wektoró w o wsp ó l nym początku, na
� �
p rzykład, AB i AC. Mamy:

�
AB = [6, 5] oraz
AC = [ X e + 2, � Xe + 8 ]
Stos uj e my wzór na pole trójkąta.
1
PABc = j det(AC, fiB)I
2
1
1 Xe + 2 - Xc + 8
PABc = - 3
2
6 5
PA•e = � S(xe + 2) - 6 (! xe + 8J
1
PABC = - 1 3xc - 3 8 1
2
P o l e trójkąta ABC j e st równe 23 ,5, wię c
1 3Xc - 3 8 1 = 4 7 , stąd
3xc - 38 = -47 v 3xc - 3 8 47 =
1
Xc = -3 V Xe = 2 8 -
3
-- Po le t ro�
jk�ta . �
ą_ Po
�l=-=
e w�
ie�
lo�
ką
� ta
� �·22 7
-- ��____ _ ��
1
,1. x - -3 , to wtedy Yc = - (-3 ) + 5 4.
jeS l
=
-
c 3
l . 1 1 4
, to otrzymu1 emy yc = - · 2 8 - + 5 = 1 4 - .
1�,1.1 xc :::: 2 8 -
3 3 3 9
trzymaliśmy dw� p unk� s p ełniające wa runki zadania: C1 (-3 , 4) , c2 2 s
1
, 14
4
l.
9)
O
( 3
sytuację tę ilustruje p omzszy rysunek.
y 15
( 1
c2 2s 3 , 1 4 -
4
14
13
12
11
10
9
8
7
/
/
B(4, 2)
10 20 X
_A(-2, -3)
-ł
&ra wdź, czy rozu m iesz

1. Boki trój kąta 1
ABC za wi e rają s ię w p rostych o równaniach: y=
2
x + 3,
Y == -x + 6 oraz y = _!_ x + 1 1 . Wyznacz:

_
4 2
�) Wsp ółrzędne wierzchołków trójkąta
)) co sinusy miar
kątów wewnętrznych trójkąta
c obwód
trój kąta
d) Pol e tró jkąta
ABC.
2· Ob1·tez p
ol e p ię ciokąta ABCDE, jeśli A (2, -5 ) , B(6, -4), C(8, 2) , D ( l , 6), E(-6 , 2 ) .
3
. �LO�b �e A BCD, którego pole wyno si 48, dane są przeciwległ� wierzchołki
)
1 C(-5 , 1)
_
. Oblicz współ rzędn e p o zostałych w1erzc hołkow.
4
. w t ' · ką
rz �OJ ci e p ros toką tnym ABC ( l <i:A BCI = 90°) dwa wierzch ołki m ają współ-
Po1e �;,�( ż
4, - 2 ) i C( O, 8 ) . Wyznacz współrz ędne wierzc hołka B, wiedzą c, e
0J kąta AB C jes t rów ne 20 .
-
.� �.:. a_
._::... ri_
m et_ __
na
a_ lit�_
yc a�--------�
n_
z_
��
3 G=eo
--�
228�----------
Równanie okręgu. Nierówność opisująca koło

i pro mie niu r, to zbió r wszystkich>p �nkto\v
,
Wie sz, że okrą g o środku w pun kcie S

S j est rów na r, czyl i I SPI r, r
płaszcz yzny P, których odległość od środ ka
==
stkich p un któw w pro sto kątny k �

Wyz naczymy równ anie opisu jące zbió r wszy
oneg o punktu S(xs, u fa.
dzie wspó łrzęd nych, które leżą w odleg łości r o d ustal YJ
...
X
Obliczamy długość wektora SP.

�
SP = [x - xs, Y -Ys]
l"SPI = �( x - xs )2 + ( y - Ys )2 , zatem
�{X - xs )2 + ( y - Ys )2 = r
(ponieważ obie strony równania są nieuje m ne, m�zemy . kWadra·
. J e podm. es, c, d o
tu i w ten sposób otrzymamy równanie równ ow azn e)
(x - xs) 2 + (y -ys) 2 = r2
r r / O.
.
.
Otrzymaliśmy równan ie okręgu o środku w unk
. S(xs, Ys) I pr om iemu
.
cie
� nie
Ws półrzędne każdego punktu należące
� tego okrę gu spełm aJą
_ .
(x - xs) 2 + (y - Ys) 2 = r2 i odwrotnie , j eśl i s p ó , rzędne pu nktu P(x, ) sp .
� :�;anjąa
,'
to
y omie·
równa nie, to punkt P(x, y) należy do okręgu 0 srodk
u w punkcie S(x5, ysJ I pr
niu r, r > O .
. z 11y1 11
(x - x5) 2 + (y -y ) 2 = r2 ' gd zie r > 0 nazy
wamy równaniem ka n o n I C
Równan ie s '
okręgu.
.
Z teg o równan ia łatwo j est odczytać wsp0, łrzę d ne sro nl l· e 11
dka okręgu i j ego pro
,
Równanie okręgu . Nierówność opisujqca koło 22 9
�----��
��
-=-- ��...!.....:: �=..:.:.:::.:
.: � ::. ��
d 1.
rzy_kla .
p z (y - 9) 2 = 1 0 o p1su1e okrąg o srodku w punkcie o współrzędnyc h
. ,
x +
an 1 e
.
R ' wn
mie n iu równym
Ko
) I p ro
(O , 9
0
.
·
amy ró wnan ie (x - xJ 2 + (y -yJ 2 = r2, gdzie r > O. Mamy

ztałc
p � e�
2 + 2 = r2
x2 - 2x5x + x/ +y2 - YsY Ys
xz + y2 - 2xs x - 2YsY + xs2 + Ys2 - r2 = O
dź my oznaczenia :
Wprowa
-2Xs, b = -Zys, c - XS2 + Ys2 - r2
_
a ==
wówczas rów na nie x2 + y2 + ax + by + c = O, które j est równaniem

Otrzym ujemy
okręgu, o ile x/
+ y/ - c > O, czyli a2 + b2 - 4 c > O (dlaczego? ) .
Wni os ek: Jeśli a2 + b2 - 4 c > O, to równanie x2 + y2 + ax + by + c = O opisuj e okrąg
.Ja 2 + b 2 - 4 c a
0 ś rodku w punkcie S(xs, Ys) i p romieniu r, gdzie r= ------ oraz xs = -- ,
2 2
b
Ys = - z ·
Równanie x2 + y2 + ax + by -: - c = O, gdzie a2 + b2 - 4c > O nazywamy równaniem

okręgu w postaci zrednkO'iiVanej.
Przykład 2.
Wykażemy, że równanie x2 + y2 - 6x + 2y + 6 = O opisuje okrąg, wyznaczymy jego
promień i współrzędne środka.
Pokaż emy najpie rw, że równanie x2 + y2 - 6x + 2y + 6 = O opisuje okrąg. Przyj muje

my ozna czen i a :
a == -6, b = 2, c = 6
Sprawdzamy,
czy
02 + b2 - 4
c >O
:? nieważ a2 + b2
4 c = 1 6, 1 6 > O, więc równanie x2 + y2 - 6x + 2y + 6 = O j est
-
o
n anie m okręgu w p ostaci zredukowan ej . Obliczamy współrzędne środka
� okrę
gu 1 P rom
ień:
1
Xs=== - z- a, czyli 1
X =
s
3 ora z Ys = - b, czyli Ys = -1 ,
2
P ro m ień r == .Ja2 + b2 - 4c .
, ------ , czyh r = 2.
S ro d
2
e k ok
rę g u m a wsp
o
' ł rzędne (3, -1), ' okręgu 1 est rowny
a p rom1en 2.
·
· '
G
-��e� et
m_
o� _ a_
ia_
r_ a_
n_ _
yc
l i t_ z_a��--
n_
230 ��
��3
-
Przykład 3.
Wsp ó łrzędne środka S i promie ń r okręgu opisanego równanie m w p osta
ci z rectu
kowa n ej .
x2 + y2 - 6x + 8y + 1 6 = O
mo żna wyznaczyć w następuj ący sposób:
x2 + y2 - 6x + 8y + 16 = O
x2 - 6x + y2 + By + 1 6 = O
� '---v---'
(x - 3)2 - 9 + (y + 4)2 - 1 6 + 1 6 = O
(x - 3 ) 2 + (y + 4)2 = 9, zatem
5(3, -4) r= 3
Postępując analogicznie, wyznacz współrzędne środka i p ro m i e ń okręgu z poprzed
n i e g o p rzykładu.
Przykła d 4.
Wyz naczymy równanie okręgu przechodzącego przez punkty A(l, 2) oraz 8(4, 3),
którego środek znaj duje się na prostej k: 2x - 3y - 3 = O.
I sposób
Zastanó wmy się najpierw, jak geom etrycznie rozwiązać to zadanie. Wiemy, że każdy
IBS\.
p unkt znajdujący się na okręgu j est równo odległy od j ego środka S, więc IA SI ==
Zatem należy znal eźć taki punkt S, aby spełniał dwa warunki :
1) IASI = IBSI
2) S E k
ka AB:
P u n kty równo odl egłe od punktów A i B znajd ują się n a symetral nej o dc in
Wśród tych p unktów znaj duje się tylko jeden taki p unkt, który nal eży d o �
roste�
k - j est to p u n kt wspólny symetralnej odcinka AB i prostej k. Ten pun kt to
srode
s z u ka n e go okręgu. Sytuacj ę tę ilustruj e poniższy rysunek.
y
/�
Równanie okręgu. Nierówność opis ująca k oło
----
---- --�� 231
�·
ani e algebraicznie, korzystając z naszych spostrzeżeń .

. żemY to zad
Rozwią
a c z a m y
·
ro' wna n1e ? �
ro teJ· I przech odzącej prze z punkty A i B. Równanie to
Wyzn
•
e m y w
.
�
posta 1 ogol eJ Ax + By + ? C -:=
o, gdzie A z + 82 * o .
zapis z _
amy wzo r na rowname proste] przechodzącej przez dwa punkty.
Wykorzyst
3 2
y- 2 == - (x - 1 )
4-1
1
y- 2 == 3 (x - 1 )
1
y = - x - - + 2, stąd
1
3 3
/: x - 3y + 5 = O
Obliczamy współrz ędne środ ka E odci nka
AB:
•
E
( 1+4
,
2+3 ] . . ,.P(., S , S J
, czy
l 1. 1 •
2 2 \2 2
prostej /: x - 3y + 5 = O, prze cho-

• Symetralna odci nka A B to pros ta pros topadła do
dząca przez punkt E ( i �} , Zatem
-3x -y + cl = o
5 5
-3 . - - - + c1 = o
2 2
C1 = 10
m : -3x -y + 10 = O
m : 3x + y - 1 0 = O
d:
•
Środ ek S okrę gu zna jdu je się na prz ecię ciu pro stych m i k. Stą
{ 3x + Y - 1 0 = O I ·3
2x - 3y - 3 = o
{ 9x + 3 y - 3 0 = O
+ 2x - 3y - 3 = o
-------
l lx - 3 3 = O
X= 3
2 . 3 - 3y -
3=o
-3y = -3
' y-
-1
S ro d
e k o kręg
u ma współrzędne S(3, 1 ).
�
3 G�
-� e� et�
_:.:
om a�
::.: ri� _l_
na
a_ _
yc
i t� z_��--
na
23 2��
--
Promień j est równy odl egłości punktu 5 od dowolnego punktu na o kręgu tąd:
.S
•
r = ISA I = �(3 - 1)2 + (1 - 2)2 = JS

•
Równanie okręgu ma postać:
(x - 3) 2 + (y - 1) 2 = 5
Il sposób
Oznaczymy środek szukanego okręgu 5(a, b) . Poniewa ż 5 ( a, b) należy do pro
ste·
k: 2 x - 3y - 3 = o, więc współrzędne punktu S spełniają równanie p rostej k. W
obe �
tego:
2a - 3b - 3 = O, skąd
2 .
b = a - 1 , czyh
3
-
s( a, � a - 1)
Punkt S j est równo od l egły od punktów A i B, więc:
IA51 = I B51
(a - 1) + 2 ( 2 )2 a-3 = (a - 4) + 2 ( 2
a-4
)
2
3 3
Obie strony równania są nieujem ne, więc po podniesie niu ich do kwadratu mamy:
4
a2 - 2 a + l + a 2 - 4a + 9 = a2 - 8a + l 6 + 4 a 2 - 16 a + 1 6
9 9 3
40
-6 a + 1 0 = - - a + 3 2
3
22
- a = 22
3
a=3 IA51 = .J5
Zatem
2
b= - · 3-1
3
b= l
środ ek okręgu ma współ rzędn e 5(3, 1). Promi eń j est równy .JS.
Równan ie okręgu m a postać (x - 3)2 + (y - 1)2 = s .
'W
· ' dku w punkci· e s i prom i eniu r to zbiór wszyst k.1 c h punl<to
J ak pa m i ętasz, koł o o sro
p łas zczy zny
·
P, których odl egłość od środka S nie j est więks

za od r, czyli !SPI � r, 1 7
o. .
O p ieraj ąc się na powyższej defin icji, łatwo wykazać, że nierówność
(x - xJ2 + (y Ys) 2 ::::
- :::
./ r2
op i· su1 e k0ło o srodku S(xs, Y )
·
,
i promie niu
s r, g
d ·e I
21
. ..., Ll.
...
Równanie okręgu. Nierówność opisująca koło 233

--��--..!.:��-==.:.=:.2:��:___��
jący
po nadto, po wykonaniu prostych przekształceń, można sformułować następu
wniosek.
y
P(x, y)
1·
I,
Wniosek: Jeśli a2 + b2 -- 4 c > O, to nierównoś ć x2 + y2 + ax + by + c ::::;; O opisuje koło
. �a2 + b2 - 4c oraz x
a
= --
, dku w pun kcie .<
.;"lx .. /J„ prom1emu gd zie =
o sro . 1. r, r ,
s 2
• •
2
b
Ys = - -
2
·
Przykład 4.
Podamy współrzędne środka i długoś ć promienia koła opisanego nierównością
x2 +y2 - 4y + 3 � O .
- 4y + 3 ::::;; O w następuj ący sposób:

Przekształcamy ni erówn oś ć x2 + y2
x2 + y2 - 4y + 3 � O
'---v-----1
x2 + (y - 2 )2 - 4 + 3 :( O
'---v----'
(x - 0)2 + (y - 2 ) 2 :( 1
Środki em koła j est punkt o współrzę dnych (O, 2); promień koła j est równy 1 .
Przy kła d 5.
P roste k: x +
1 = o i /: x + y - 2 = O przecinaj ą się w punkcie E należącym do wnę
trza koła (x + 2
4) + (y - 2)2 :( 58, dzieląc j e na cztery figury. Obliczymy pole figury
ograniczo
nej przez te proste i łuk L K, gdzie L i K są punktami wspólnymi o rzędnych
�
do atnich, okr
ęgu koła i prostych odpowi ednio I i k. Wynik p odamy z dokładnością
do Je d n ego
miejsca p o prze cinku.
Koło m
a śro dek w pun kcie S(-4, 2). Promień koła j est równy .JS8 .
E:
Obl iczamy współrz ędn e pun ktu
{ X+1 =0 { X = -1
<=>
{ X = -1
I
X + y - 2 = 0 <=> J = -X + 2 y=3
stąd
E(-1, 3)
Wyznaczamy współrzędne punktów wspólnych okręgu
o: (x + 4) 2 + (y - 2)2 = 58 i prostej /: y = -x + 2 .
{ {
Mamy:
( X + 4 ) 2 + (y - 2)2 = 58 <=> ( X + 4 )2 + (-x + 2 - 2)2 = 58 (�

{
X2
�
�
X + 16 + X2 = 58 �
y = -X + 2 J = -X + 2 Y- X+2
<=> { x2 + 4 x - 21 = o
<=>
{ X = -7
y=9
V
{ X=3
y = -1
y = -x + 2
Zatem
L(-7, 9)
Współrzędne punktów wspólnych okręgu i prostej k: x + 1 = O wynoszą (-1, -5)
oraz (-1, 9) (sprawdź!), więc
K(-1 , 9)
Sytuację p rzedstawioną w zadaniu ilustruje poniższy rysu nek (figura po malowana
j est na niebiesko) .
Figura, której pole mamy obliczyć, składa
się z trójkąta LEK oraz odcinka kołoweg o f
Obliczamy pole PLEK trójkąta LEK:

- -
EK = [O, 6] EL= [-6, 6]

E -1, 3)
PLEK = -1 o
2 -6
6
6
= -
1
2
· 13 61 = 1 8 S(-4, 2)
o
li
Pole P odcinka kołowego fobliczymy jako

1 róż n ic ę p o 1a p wycm . ka ko ł owego od p o·
1a
w d aJącego kątow1 sro dkowe mu a i pola p .
w
SKL troJ' kąta SKL
· ·
, czyh
· ,
,
Pf = Pw - PSKL
P1 = � · rcr2 - ! · r2 · sin a = r2 · �
360 ° 2 360 0
( - ) sina
, gdz i e
,
r - prom i en koła
2
I
)
Ko rzystamy ze wzoru n a sinus kąta utworzonego p rzez dwa mezerowe wektory
·
SK = [3 , 7] SL = [-3, 7]
�
--ł
.
. 13 . 7 - 7 (-3) 1 42 2 1
sm a = JSB .JSB = = (:::::: 0, 7 241)
5 8 29
.
z tab lic odczytujemy, ż e a :::::: 46 ° .

Zatem
pf �
(J58)2 • ( 46° · 1t - 2 1 )
360° 58
p1 � 5 8 .
( 23n _ 21 j
1 80 58 )
pf � 2,3
Przystępuj e my do obliczenićl_ pola zamal owanej figury.
P = PLEK + Pf :::::: 18 + 2,3,

czyli
�
P 20,3
Pole szukanej figury j est równe około 20,3 .
Spra wdź, czy rozu m iesz
1. Napisz równ anie o kręgu przechodzącego przez punkty A (O, O), B(-6, O),
C(-6, 8) .
2. Podaj współrzędne środka i p romień koła opisanego nierównością
x2 + y2 - 1 0x -2y + 19 � O .
3 . Nap isz równanie o kręgu o promieniu 6, współśrodkowego z okręgie m
01: x2 + y2 - 2x + 6y + S = O. Oblicz pole pierścienia kołowego ogran iczon eg o
tymi okrę gami .
4. Udowod nij, że j eśli b * 4a i a, b E R, to równa nie

x2 + y2 - 4ax - 2by - 1 2 a2 + Sab = O opisuje okrąg. P odaj współrzę dne środka
i dłu gość promienia okręgu.
5. Da ne s ą zbiory A = { (x, y) : x2 + y2 - 6x - 2y + 6 � O} oraz

B == { (x,y) : xz + yz - 1 2x - l Oy + 4 5 � O } . W prostokątnym układzie współrzęd
nyc h zaz nacz zbio ry: A, B, A u B, A n B, A - B oraz B - A.
6. Ś rod e k okręg u nale ży d o prostej /, o równan i u x - Sy - 30 = O, a okrąg prze

x y
c ho dzi prze z p u n kty wspó lne prostej k : - - 1
= O i parab oli y x2 - 6x + s . =
rój kąta równ o bocz nego opis anego

N a p is z ró wna nie o kręg u i oblic z pole t
na
tym okręg u.
3 .�=
G o�
e� et
m� a_
ri_ a__
na l� �
i ty z_
c_ �--��
na
___:� _ �
236 ��----��
Wz ajemne położenie pro stej i okręgu.

Styczna do okręgu
Prosta może być styczną do okręgu, sieczną okręgu lub rozłączna z okręg em
o kreślić wzajemne p ołożenie prostej i okręgu wystarczy obli czyć odl egłość .
A i d�y
śr
0 a
o k ręgu o d prostej i porównać tę odległość z promie n i em okręgu .
Przykład 1 .
Określimy p ołożenie prostej /: 3x + 4y - 2 = O wzgl ę d e m o kręgu
o: x2 + y2 + 2x + 6y + 1 = O.
Sp rowadzamy n aj p ierw równanie okręgu x2 + y2 + 2x + 6y + 1 = O do p i kano·

o st ac
n icznej
(x + 1)2 + (y + 3)2 = 9,
s ką d o dczytuj emy: współrzędne środka okręgu S(- 1 . --3), p romień r j est równy 3.
N astę p n i e obliczamy odległość punktu S od prostej I. T\1 a my:
. 1 3 · (- 1) + 4 · (-3) - 21 l -17 1 17 2
d(S , /) 3 --s
,J3 2 + 42 J25 5
= = - = - =
Pon i eważ r = 3, zatem d(S, I) > r, czyli prosta I j est rozłącz n a z okręgiem . Poniższy
rys u n e k ilustruj e tę sytuację.
Przy kład 2.
Wy kazemy, ze pros ta I :
· ·
Y o J· est s ieczną okręgu

x+ (y · x2 + + 2) 2 4
WyznaczyrriY
(-5 5)
= = .
w s p ółrzę d n e p u n kt�w wsp ó l nych okręgu i prostej . N astę p n i e przez

sc
p un �� dci�1<�1
p ro stej I p o p rowadz i my styczną d o okręgu w p u nkci e p i obliczymy d ługo
KP (be z obl icz ania współrzędnych p unktu P) .
Ok rąg m a śro dek

w punkcie S(O, -2) i prom ień r = 2.
d(S / ) =
1 0 - 21 =
EL Fi =
, ,J1 2 + 1 2 .J2
______ ____
za�
__
W m_
�_ po
e�
n� � oż�
r= n ie
e� ��
os
p r� ji �
�
te� �
ok��g� S�
u.� �
cz
ty� a�
n� ��
do �
o k��u
g� __________ �23 7
___
d(S, l) < r,
prosta I j es t sie
cz ną okręgu.
zate m j i okręgu .
współrzędn e punktów wspólnych proste
O bli czamy
x+ = O
{ yy
x 2 + + 2 )2
( = 4
{y = -X =
x2 + (-x + 2)2 4
{y = -X
x 2 - 2x = O
{y = -X
x(x - 2) = O
0
{X = -X X = V 2
y=
{X= {X == 0 2
y -2
V
y=O ==
A (O , O) i 8(2 -
2) Sytuacj ę tę ilustruje
u nkty wsp ólne :
.
Prosta I ma z o krę giem dw a p

,
poniższy rysunek.
4 S 6 X
styczn ej i siecz nej .

wie rd zen ia o
, s ko rzy
o bl i czyć długość od ci n ka KP
sta my z t
� by
1v1 a m
y:
IKP12 = IKBI IKAI ·
Obliczamy długości odcinków KB i KA :
49 = .Jz . 49 = 7 Fz
I KBI = �(2 + 5)2 + ( -2 - 5)2 = .J49 +
= .Jz 2 s = s Fz
\ KA \ = �co + 5y + co _ 5)2 = .Jz s + zs
·
Zatem
\ KP\ 2 = 7 J2 · 5 J2
\KP\ 2 = 70
\ KP\ = .fiO
Długo ść odcinka KP jest równa .fiO .
Przykład 3.
Wyznaczymy te wartości parametru m, m E R, dla których równanie
x2 + y2 - 2x + 4y - m = O opisuje okrąg, a następ nie zbadamy wzaj emne położenie
prostej k: x + y - 3 O i okręgu, w zależności o d warto::�ci p arametru m.
=
Równanie x2 + y2 - 2x + 4y - m = O jest równaniem okręgu w p o staci zredukowanej,

o ile a2 + b2 - 4c > O, gdzie a = -2, b = 4, c = -m . M amy więc
(-2)2 + 42 - 4(-m) > O, skąd
m > -5
J e śli m (-5, +oo), to równanie x2 + y2 - 2x + 4y - m = O opisuj e okrąg . Współrzędne
E
środk a S okręgu i długoś ć promi enia r obliczamy, korzy staj ą c z e wzo rów:
a b -'1a2 + b2 - 4c
x5 = - - , y5 = - - oraz r = -----
2 2 2
Otrzymujemy:
S ( l , -2) , r=
.J4 +
�
1 + 4m - 2.J �+ S = .Jm + S
Aby o kreślić wzaj emn e poło żeni e pros te1·

k- x +y - 3 _ - o 1 o krę gu
(x - l) 2 + (y + 2 )2 = m + 5, gdzi. e m E (-5,
·
me·
•
+oo) , rozw iąż e my ukła d rów n ań z p ara

trem m :
{x2 + y2 - 2 x + 4 y - m = O
, gd zie m (- 5 , +CX)) .
x + y-3 = O
E
(-x + 3) w miejs c e y do f
o tr'l
Po p o d stawieniu
równ an1 a x2 + y2 - 2x + 4y -
·
m -
- o
,
m ujemy rownan1e . kwad ratowe z par am
etr em m :
x2 + (-x + 3 )2 - 2x + 4(-x + 3) - m = o ,
s kąd
2x2 - 1 2x + 2 1 - m = O , gd z i e m E ( 5 +oo)
- ,
--�� W._
za
��-
m_n_
e�
po
_ ro
_ż_
en_
ie
� p
_ ro
_s�
t�
�· i�
o�
k r�
ęg
� u�
. S
= ty
�c�
zn�
a�d�
o��
ok �
� ��
g�
u �2 3 9
'
� -1 )2 -.4 2 (2 1 - m)
w wspólnych p rostej k i okręgu zależy od liczby rozwiąza ń równa nia
L z ba p unktó
Obli czamy wyróżnik równania kwadratowego:
ad ratowego
== A ( 2 · ·
A == 8m - 24
,
:
Pro sta i okrąg mają
• dwa p un kty wsp ólne wtedy i tylko wtedy, gdy
[A > O /\ m E (-5 , +oo)] <=> [Bm - 24 > O !\ m E (-5, +oo)] <=> m E (3 , +oo)
• jed en pu nkt wspólny wtedy i tylko wtedy, gdy
[A == O !\ m E (-5 , +oo)] <=> [Bm - 24 = O !\ m E (-5, +oo)] <=> m = 3
• zero punktów wspólnych wtedy i tylko wtedy, gdy
[A < O !\ m E (-5, +oo)] <=> [Bm - 24 < O !\ m E (-5, +oo)] <=> m E (-5, 3)
Prosta k: x + y - 3 = O j est sieczną okręgu wtedy, gdy m E (3, +oo);
j est styczną do okręgu wtedy, gdy m = 3;
nie ma punktów wspólnych z okręgiem wtedy, gdy m E (-5, 3).
Przykład 4.
Prosta I o równaniu 12x -- Sy - 5 = O j est styczna do okręgu o promieniu
czymy równanie tego okręgu, wiedząc, że jego środek należy do prostej k o równa
2. Wyzna
niu 2x - 5y + 5 = O .
Oznaczamy współrzędne S środka okręgu jako (a, b). Punkt S należy do p rostej
2
k: Y = - x + 1, wię c j ego współrzędne można zapisać w postaci
5
(a. � a + 1 } gdzie aER
Pro sta /: 1 2x - 5y - S o j est styczna do okręgu, zatem odległość punktu S od pro

stej I jest równa
=
2 . Otrzymujemy równanie:
-
- ( )-
12 · a 5 � a + 1
5
· 5
-2
)122 + ( - 5)2
llOa - 1 01 = 26
la - 1 1 = 2,6
G = 3 ,6 V Q = -1 6
' jeśli a =
I
3,6, to b = 0,4 . 3,6 + 1, czyli b 2,44, zatem

=
S1 (3 ,6; 2 ,44)
' ieśJi a = - 1 , 6, to b = 0,4 . (- 1, 6) + 1, czyli b = 0,3 6, zatem
sze 1 ,6; 0,3 6)
-
24 0 3. Geometria analityczna
Otrzymali śmy dwa okręgi spełniające warunki zadania:
(x 3,6)2 + (y - 2,44)2 = 4 o : (x + 1,6) 2 + (y - 0,36) 2 = 4

01: - oraz
2
Sytuacj ę tę ilustruj e poniższy rysunek.
C)
//
V,
I
�
I
� ·
.......
...:.·...
Przykład 5.
Wyzn aczymy równania stycznych do okręgu o równani u {x - 2 J?, )2 + (y - 1)2= 16,

j eśli styczne te są nachylone do osi OX pod kątem 120°.
Stycznych d o okręgu szukamy wśród prostych opisanych równaniem b, y= ax +
gdzie a = tg 120° i b E R. Ze wzoru redukcyj nego obliczamy wsp ółczynnik kierun

kowy prostej :
a = tg 120° = -tg 60° = - J3

Zatem rodzin ę prostych, wśród których szukamy stycznych, możemy opisać rów
nanie m
y = - J3x + b
Wiemy, że odległość środkas( 2 .f3 , 1) okręgu od stycznej j est równa 4 (bo r = 4).
Spro wadzamy równani e prostej do postaci ogóln ej .fj x + y- b = o i korzystamY
ze
wzoru n a o dległo ść punktu od prostej . Ma my:
IF3 . 2F3 + 1 - bi = 17 _ bi
d= 2
�( J3f + 1 2
Ponieważ d= r, więc otrzymuj emy równ anie
17 - bl = 4
2
Wzajem ne położenie prostej i okręgu. Styczna do okręgu 24 1
m oż emy obliczyć współczyn nik b:

reraz
11 - bl == 8
J - b == -8 V 7-b=8
b == 1 5 V b = -1
m dwi e styczne spełniające warunki zadania: y = - .f3 x + ora z

Otrzy aliśmy
15
y == - fi x- 1.
Przykład 6.
Wyznaczymy równanie okręgu przechodzącego przez początek układu współrzęd
nych i stycznego do pro stych k: 4x + 3y + 2 5 = O oraz /: x - 2 = O.
Okrąg jest styczny do prostych k i I oraz prze

chodzi przez punkt O, więc jego środek S na
leży do dwusiecznej p kąta wyznaczonego
przez proste k i /, w obs:z3rze którego znaj
duje się punkt O (zobacz rysunek obok) .
Proste k: 4x + 3y + 2 5 = O oraz /: x - 2 = O wyznaczają na płaszczyźnie cztery kąty

wypukłe, które można opisać odpowiednimi układami nierówności lini owych (na
pisz je!). Punkt 0(0, O) należy do kąta opisanego układem nierówn ości
{X � 2
y� _ 4x _
25 (sprawd ź ! )
3 3
Oz na cz my: S(a, b) - środek szukanego okręgu. Punkt S j est różny o d p u n ktu
M
(p unktu wspól
nego prostych k i /) i nie należy do ramion kąta, zatem j ego współ
rzę dn e spełniają wa
ru nki :
a<2 i b 25 '
> 4a -
czyli
-
3 3
(*) a< 2 i O
4a + 3 b + 2 5 >
;ty�ahrku �ków zadania wiemy, że środek S(a, b) okręgu j est równo odległy o d p ro -
1 /, więc
d(S, k) == d(S, /)
J 4a + 3b +
2 SJ
� == la - 2 1
'V 4' + 32
l4 a + 3 b +
2 5 1 = S la 2 1 -
242 3. Geometria ana lityczna
��
��
��::::�
:.:_: _:___:
:...-��
��--
Z założenia (* ) mamy:
4a + 3 b + 2 5 > O, więc l4a + 3b + 2 5 1 = 4a + 3b + 2 5
a < 2 , więc Sla - 2 1 = -Sa + 1 0
Otrzym ujemy :
4a + 3 b + 2 5 = -Sa + 10
(1) 3a + b + 5 = O
Ponadto o dl egłość środka okręgu S( a, b) od punktu 0(0, O) jest równ a odl egłości
punktu S od prostej I (k) . Zatem
d(S, l) = 1so1
l a - 2 1 = ��
a2_+_b_
2
Po p odniesieniu stron równania do kwadratu (obie są n i e ujemne) otrzymujemy
równanie równoważne dane m u :
(a - 2) 2 = a 2 + b2
a 2 - 4a + 4 = a 2 + b 2
(2) b 2 + 4a - 4 = O
Warunki zadania są spełnione wtedy i tylko wte dy, gdy:
{(1) 3a + b + 5 = O
(2 ) b2 + 4a - 4 = O
O trzymany układ równań rozwiążemy metodą przez podstawienie. z pierwszego

równania wyznaczamy b = -3a - 5 i podstawiamy (-3a - 5) do drugiego równania
w m i ejsce b. M amy
(-3a - 5) 2 + 4a - 4 = 0
9 a 2 + 3 4a + 2 1 = O
� = 40 0 � = 20
7
Gi = -3 , Gz = - 9
J eś li a = -3 , to b = -3 (-3) - 5 = 4,
· czyl i
51 (-3 , 4)
2 .
J e śli
7 , to b = -3
a =-9 ·
( )
-7
9 - 5 = -2 3 , czyh
Sz ( -7
9'
- 2
2
3
)
O trzym a li ś my dwa okrę
gi s pełn i aj ą c e waru n ki zadani a :
j eden ś rodku 51 (-3, 4J,
( )
0
d r ugi o ś rodku Sz - 97 ' - 2 �

3 ·
.,....,. ...
Wza
�jemn e położe nie prostej i okręgu St
k rę�u��243
�
- ----� -'-- -"--��__.!__--=--:.:.2.
:. .:.�
....:::.: �·�Y�
cz
� n�
a�d o�
o� g�
-------
Obliczamy
pro mi en ie r1 i r2 tych ok ręgów :
+
4 = = 5
= JC-3)2
r, =
r, ' '125 �( :J ( :J �6::
- +
- = = z : : = Z
adania spełniaj ą okręgi : o 1 : (x + 3)2 + (y - 4) 2 = 2 5

warunki z oraz
o . (x 7-)2 (+ +
y+2
2 2
3
) =
625 .
81
2'
9
sytuację
o
tę przedstawia rysun ek
li
obok. N
Spra wdź, czy rozu m iesz

1 . O re
k śl wzaj emne położenie prostej i okręgu, jeśli:
a) k: x + y 2 = 2
o: x + y2 + 6x + 4y + 4 = O
- O
b) k: 3x - 4y + 1 2 = 0 o : x2 + y2 - 8y + 1 2 = 0
2 2
2· W każ, że p rosta k: x - y = O jest styczna do okręgu x + y - 2x + 1 0y + 8 = O .
y
O b licz wsp
ółrzęd n e p unktu styczności.
3 Wyzn acz
· zbi ór tych wartości parametru m, m E R, dla których równanie
Y - 1 2x + 4y + m 2 - 1 = o o pisuj e okrąg. Zbadaj wzaj emne położenie p ro
2 2
X �
ste1 k
: 4x - 3y - 5 = o i okręgu w zależności od wartości parametru m .
(x +
+ (y 4)2
= 16
4· � a p is z rów nani a stycznych d o okr ęgu o równaniu .f3 )2
nyc h d o osi OX pod kątem 1 5 0 °. Po daj te równania w p ostaci kier un
1 n achyl o
-
kowej .
S. N a p i sz
ro wn ania stycznyc h do okręgu o rownani u x2 + Y2 + 8x' 2y + 4 = o
przech
, ·
o dz ącyc h p rzez p unkt A ( 3, 1 0 ). Podaj te równania w postaci ogól nej.

, -
iPr. r
Wzajemne położenie dwóch okręgów

W klasie pierw szej poznałeś twierdzenia, które pozwa lają określ ić wzaj em ne poło
żenie dwóch okręgów. Przypominamy - dwa okręgi 0 1 (51, riJ i O z(5z, rz) :
•
są rozłączne zewnętrznie wtedy i tylko wtedy, gdy 1515zl > r1 + rz
•
są styczne zewnętrznie wtedy i tylko wtedy, gdy l515zl = ri + rz
• <
przecinają się wtedy i tylko wtedy, gdy lr1 - rz l 151521 < r1 + rz
•
są styczne wewnętrznie wtedy i tylko wtedy, gdy l515zl = lr 1 - rzl * O
•
są rozłączne wewnętrznie wtedy i tylko wtedy, gdy 151521 < l r1 - rz l·
Przykład 1 .
Określimy wzajemne położenie dwóch okręgów
0 1 : x2 + y2 - J3 x + = O oraz o 2 : (x - ) 2 + (y + 3)2
2 2 2 = 2 5.
Po sprowadzeniu równania okręgu o 1 do postaci kanonicznej

(x - J3 )2 + y2 = 1
stwierdzamy, że środek okręgu ma współrzędne 5 1( ..J3 , O), natomiast r1 = 1 . Okrąg
2
O z ma środek w punkcie 52 ( , - 3 ) i promień rz = 5. Odległość między środkami okrę
gów 0 1 i O z wynosi:
Obliczamy sumę promieni

r1 + rz = 6
oraz wartość bezwzględną różnicy promieni
lr1 - rzl = 4
Łatwo stwierdzić, że
15152 1 < ri + rz
Porównajmy więc liczby 4 oraz 2)4 - .J3. Zauważmy, że
)4 - .J3 < .J4 ;. 2
2 )4 - .J3 < 2 · 2
2 �4 - J3 4, czyli
<
IS15zl < lr1 - rz l

Okręgi o1 i Oz są rozłączne wewnętrznie.
Wza je m n e� ło�
po_ �
en
ż� �
ie d
= w�
óc
� h�o�
k�
��
go
�'w:.__� ·245
-- ��-�
�� ___
� ��
przykład 2.
te wartośc i parametru m , m E R, dla których okręgi
Wyznaczymy 2
: (x + 2 ) + (y - m ) = 9 i 02: (x + m) 2 + (y - 1)2 = 4 maj ą tylko jeden punkt wspólny.
01
2
maj ą j eden punkt wspólny wtedy i tylko wtedy, gdy są styczne we
o wa okręgi
styczne zewnętrznie. Środkiem okręgu o1 jest punkt 5 1 (-2 , m),
wnętrznie lub są
jest równy 3, a środkiem okręgu o jest punkt 5 (-m, 1), a promień r2
pro mień r1 2 2
tego okręgu jes t równy 2 .
Rozważymy dwa przypadki:
I. jS1 S2 I = r1 + r (okręgi są styczne zewnętrznie) oraz

2
Il. jS1S2 I = \r1 r2 \ (okręgi są styczne wewnętrznie) .
-
Ad I.
Obliczamy:
- 2
\5152\ = �(-m + 2}2 + (1 � m) = �2 m2 - 6m + 5
r1 + r2 = 3 + 2 = 5
Zatem
\S1S2\ = ri + rz,
czyli
J2m 2
- 6m + S = 5
Po podn iesieniu obu stron równan ia do kwadratu (obie strony są dodatni e) otrzy
muj emy równa nie równo ważne danem u :
2 m 2 - 6m + 5 = 2 5,
skąd
m 2 - 3m - 1 0 = 0
(m - S) (m + 2) = 0
m = S v m = -2
• Jeśli m = 5, to otrzymamy dwa okręgi
01 : (x + 2) 2 + (y - 5) 2 = 9 i o : (x + 5) 2 + (y - 1 ) 2 = 4,
2
które są styc zne zewnętrznie.
• J eśli m -2, to otrzymamy dwa okręgi
=
0 1 : (x + 2)2 + (y + 2) 2 = 9 i o : (x - 2) 2 + (y - 1 ) 2 = 4,
2
które są sty
czne zewnętrzni e.
3�
246;�� Ge�
.� ��
om ria�a�
e t� al�
n� �
ity _
cz a��----
n_
--
Poniż sze rysunki ilustrują tę sytuację.
m=S y m = -2 y
O 1
X
Ad II.
O kręgi o1 i oz są wewnętrznie sty
czne wtedy i tylko wte dy, gdy IS1S l =
O trzymuje my rów nan ie z lr1 r21. -
.J2m2 - 6m + 5 = 1,
skąd
m z - 3m + 2 = O
(m - 2) (m - 1) = 0
m=2 v m=l
•
Je śli m = 2, to m am y okrę
gi o1 : (x + 2) 2 + (y - 2) Z
= 9 oraz o z : (x + 2) z + (y - 1)2= 4.
•
Je śli m = l, to ma my okrę
gi o1 : (x + 2) 2 + (y - l z
) =9 o raz o z : (x + l) 2 + (y - 1) 2 = 4.
Sytu ac ję, w której okręgi
01 i 0 s ą wewn ętr
2 znie styczn e, ilustruje rysunek poniżej,
y
-·
m=2
· m == 1
' .
: x X
-
-----
---- �� -- W
__
za�
je_
m_ e�
n� p�
o�
ło=
że
� n�
ie�d
�w�ó�
ch
� o�
k r�
ęg
�ó�
w:.__ �� ·24 7
3.
przykła d
U dowodnim
y, że obra zem okrę gu o : (x - )2 + (y + 2)2 1
w przekształceniu P = 1
o kr e śl o ny m �
zorem P((� , y) � = (2x + 3 - 2y), 1,
gdzie x, y E R, j est okrąg. Nastę pnie
da m y wza1 emne połoz eme obu okręg ów na płasz
ba czyźn ie i wyzn aczymy równa
m etrii figury będą cej sumą
� ie o si sy daneg o okręg u i j ego obraz u.
Weźmy dowolny punkt A (x, y) należący do daneg o okręgu. Jego obraz em w prze
kształceniu P j est punkt A 1 (x1, y1), gdzie
x1 2X + 1 i y 1 = 3 - 2y.
:=
z otrzymanych zależno ści wyznac zamy x iy, a następn ie podstawiamy do równan i a

dan ego okręg u. Otrzy mujemy:
x ==
X
i
-1 i y=
3 - yi
2 2
Zatem
( x
, ; 1 - 1 J {3 --/, + 2J 1 =
( x1 - 3 )2 (7_-=-!.1 ):_
+
1 I.4
4
":=
4
2
(x1 - 3) + (y1 - 7)2 = 4
Otrzymane równanie jest równaniem okręgu.
Obrazem okręgu o środku 5(1, -2) i promieniu r = 1 j est okrąg o śro dku 51 ( 3 , 7)
i pro mi eni u r1 2, co kończy dowód.
=
Obliczamy odległość między ś rodkami okręgów
\SS1 \ = �(3 - 1)2 + (7 + 2 )2 = .J85, zaś r1 + r2 = 3 .

Po nieważ \551\ > r1 + r2 , więc okręgi są rozłączne zewnętrznie.
Okrąg i jego obraz mają różne środki i różne promienie, zatem figura będąca sumą
tych okręgów ma tylko j edną oś symetrii. Jest nią prosta k przechodząca przez
Punkty S (l, -2) i 51(3, 7) .
Wyznaczamy spółczynnik kierunkowy prostej k.
Q = 7 - (-2 ) 9
= 2
Rów n anie
3-1
pro stej k ma po stac:
·
Y - 7 = 2 (x -
9
3) , czyl i
,
Y = 4 !_ x - 6 !_
2 2
i j eg o o b raz u w p rz eks zta łc
f będ ące j sum ą dan ego okr ęgu e niu P
ś
O symetrii igu ry
1
6-
1
opisuj e równanie y = 4 - x - .
2 2
Przykład 4.
pól nyc h dw óc h o krę gów :
Wyzn acz ymy ws pół rzędne pun któ w ws
3 2 = 0.
o 1 : x2 + y2 - 4y = 0 oraz o 2 : x2 +y2 - 8x - 1 2y +
W tym celu rozwiążemy układ równań:
x2 + y2 - 4y = O
{
- x2 + y2 - 8x - 1 2y + 3 2 = O
Odejmujemy równania ukła d u stronami i porzą dkui·emy
-4y + 8x + 1 2y - 3 2 = O .
8x + 8y - 3 2 = O / : 8
,
o trzymane rownarn e .
{ X+y-4
x +y - 4 = 0
= 0
Z otrzymanego ró'lr:n.::u ; "
; i dowolnego
ry rozwiązujemy met:.dą podstawiania.

z równań wyjścia·
wego układu równafl t:'Norzymy nowy układ równań, któ·
x2 + y2 - 4y = O
{ y = -X + 4 { y = -X + 4 y =�+4
x2 + y2 - 4y = O <=> x2 + ( -x + 4 ) 2 - 4(-x + 4) = 0
{ y = -x + 4 { x =O { x=2
<=>
{ x 2 - 2x = 0 �
<=> x = O v x = 2 <=> y = 4 v y = 2
O kręgi p rzecinaj ą się w dwóch punktach A(O, 4) i B(Z,Z ) .
Przykład 5.
Wyzn aczymy równ anie zbio ru środków . .
ws ystk1 ch o kręgó w stycznych z ewn ętrz
nie do okręgu o: xz + (y + 3) 2 = 4 i J. edn o c � .
zesn 1 e styc zny ch d o p ro stej k:
y - 2 == O.
Najp ierw wyk onam y rysu nek ilustru 1ą

. cy
tr es c za da ni a.
, ,
k: y - 2 = o
'
Wzajem ne położen
-249
ie dwóch ok ręgo'w
---- ---
��
� ..:_ �==��
� �
� ��
N ie c h p un kt So(Xo, �o) będz i : _ j ed nym z niesk oń czeni e wi elu środk ów okręgów

n ch do prostej k: y � 2 1 J edn ocze śn i e stycz
stycz y . nych do okrę gu o środ ku S ( O , -3 )
u 2 . Za uwaz my, ze rzęd na środ ka każdego z takic
i pro m ie ni h okrę gów j est m niejs z a
od 2, wię c
Yo < 2
o krąg o środ ku So(Xo, Yo)
j est s tyczny do prostej k: y
- 2 = O , więc odległo ś ć środka
50 o d p rostej k j est równ a p romie n iowi okręgu r. M amy:
r = d(So, k) = 1
IYo - 21
2 2 = lY0 - 2 j , gdz ie y0 < 2, więc r = -
.
2 y0
vO + 1
Okrąg o środku So(Xo, Y0) i promieniu r = 2 -y0 jest styczny zewnętrznie d o okręgu o
śro dku S(O, -3) i promieniu 2 , zatem
jS0SI = 2 Yo + 2 = 4 - y0,
-
czyli
x-
�� + ( 3-+
02 - - y_ 2 = 4 ·--y0, gdziey0 < 2
0 )_
Po podniesieniu stron
rÓ \vn ości do kwadratu (obie są dodatnie) otrzymuj emy rów
ność równoważną danej .
Xo z + (3 + Yo) z = (4 -y.f
x0z + 9 + 6y0 + y02 =--= 1 6 -- 8y0 + y02, skąd
1 4y0 = -x0 z + 7
1 1
Yo = - 4 Xo z +
1 2
Śro dki wszys tkich o kręgów stycznych zewnętrznie do okręgu o: xz + (y + 3) z = 4
i j edno cześn ie stycznych d o prostej k: y - 2 = O należą do paraboli o równaniu
1 1
Y = - - xz + - .
14 2

1. Określ wzaj e m n e położenie okręgów 01 i O , jeśli :
z
a) o1 : xz +yz - 4x + 6y + 4 = 0 i O : xz +yz - 2x + 2y + 4 = 0
z
b) o1: x2 + yz + 6x + 5 = 0 i O : xz +yz + 4x - 2y - 3 = 0
z
c) 01 : xZ +yz + 8x - 4 = 0 i O : xz +yz - 8x - 1 2y + 3 2 = 0 .
y
z
warto ś ci param etru m, dla których
Wyzn acz te okręg i
2·
o 1: xz + yz - 4 mx - 2y + 4mz - 3 = o , O : xz + y2 + 6x + 2 my + m z + 8 = O są roz -
z
łącz n e zew n ętr zn i e.
3· Wyzn ac z ws półrzęd n e p u n któw wsp ólnych dwó ch okrę gów

o1 : (x - 3) 2 + (y - 6 ) 2 = 7 3 , O : xz + yz - 6x + 8y + 12 = O.
z
4. Wy J��az, ze o raz e m o k rę g u o · xz +y2 - 2 x + 4y - 4 = 0 w p rzekszta łceni u o kre-
b
· ·
r
(-x, y + 1), gdzi e x, y E R, 1 est o krąg p zys ta j ą cy
·
ś l o ny m wzo r em P((x, y))

.
t r i i figury b ę dąc ej s umą dan e go o k ręg u

.
=
dan go. N a i s z rów na n ia os i s y e

�o p
m
1 I 'f!O o b ra zu .
Jednokładność.
Jednokładność w układzie współrzęd nych
W klasie p ierwszej pozna łeś różne przek ształcen ia płasz

czyzny. Niektór
e z n.
ich
. , d kowa wzgl ę dem pu k
takie jak: symetria osiowa względ em prostej , symetn. a sro n tu
'
czy p rzesunięcie równoległe o wektor, zach owują o dl egł osc mię d zy p unkta mi i
·
' ' ·
zywamy j e izometria mi. Inne nie zachowu ją od l egłości międ zy �� nktam i, np.
.
r��;
równoległy na prostą czy powinowactwo prostokąt ne o danej osi 1 skali ró żnej od 1
i różnej o d (-1). Są to przekształcenia nieizometryczne.
W tym temacie poznasz określenie i własności j eszcze jednego przekształcenia

płaszczyzny zwanego jednokładnością.
-- ----- -------,
Definicja 1.
Jednokładnością o środku w punkcie S i s kali k, k -r- O, nazywamy takie prze
kształcenie płaszczyzny, które każdemu punktowi A płclszczyzny przyporządko
wuj e taki punkt A1, że
-----+ -----+
SA 1 = k · SA .
Jednokładność taką będziemy oznaczać ]�. Punkt A 1 nazywamy obraze m punktu A.
Przykład 1.
N a płaszczyźni e dany j est punkt S oraz punkt A, różny o d s. Znaj dz ie my obraz Ai
punktu A w j ednokładności o środku w punkcie S i skali:
a) k = 2 b) k = -3 .
Ad a) Ad b)
Ai
(AJ wW
z d efinicj i jednokładności: A 1 = ]s2 (A) W tym p rzypadku A 1
-3
fs
·duje
==
wtedy i tylko wtedy, gdy SA1 = 2 · SA. Za- A znaJ

-t
'
S� 1 = -3 n k
-t
SA . Zatem pu t 1e. stro11ie

-----+
tem punkt A 1 znaj duje się na prostej SA, .

się na pro stej SA, po prz ec1wn J
·
p o tej samej stroni e punktu S co punkt A pun ktu S niż punkt A oraz
oraz jSA 1 1 = 2 I SA I .
ISA 1 I = 3 · ISA j .
·
to'
z �u wa ż, że j ednokł�� ność � ska � i 1 j est p rzek m
. ształc enie m to żsa m o ś ci oWY '. ;;,o-
m 1 ast Jednokładnos c o ska h -1 J est sym etrią śro d k
ową (wzg1 ę d em środka J
kła d nosc1
, ") .
Jednokładność. Jednokładność w układzie współrzędnych 251
twierdzenia charakteryzujące jednokładność.

poznamy teraz
Twierdzenie 1.
--) -
Ob razem wektora AB w jednokładności l; jest wektor do niego równoległy AtB1,
gdzieA1 = l; (A) i B1= l ; (B). Ponadto l�I= lkl ·IAB\.
Założenie: A1 = lsk (A) , B1

l (B), k O =
k
5 '*
Teza: �= k·AB i \�\=lkl·\fiB\

Dowó d:
---4 -f --)
Zauważmy, że A1B1 = A1S + SB1,

-------+ --� ��
czyli A1B1=-SA1 +SB1•

Z definicji jednokładności wiemy, że
-> --)
---t �
SA1= k ·SA i SB1 k ·SB, zatem =
---'> �
A1B1=-k· SA +k· SB s
� -··) --ł
A1B1=k ·AS+k ·SB
AiB: = k. (its + sii)

-- -· --ł --)
A1B1 = k ·AB, skąd wynika, że wektory A1B1 i AB są równoległe
oraz \� \=lkl ·\AB\, co kończy dowód.
Twierdzenie 2.
Jeśli A1= l: (A) i B1 = l; (B), A* B, to obrazem prostej AB w tej jednokładności

jes t pro sta A1B1 równoległa do prostej AB, zaś obrazem odcinka AB- równoległ y
do niego odcinek A1B1
_ •
Założeni e : At= k *o
BI= l; (B),
l; (A),
Teza: prosta A1B1 jest równoległa do prostej AB i odcinek A1B1 jest
równoległy do odcinka AB
Dowód:
Pu nkt X leży
na prostej AB wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taka liczba p, dla której
� ---+
AX=p ·AB
Nie ch X1 =
l; (X). z poprzedniego twierdzenia wynika, że
A1X1= k ·(p ·AB)
A1X1= k· AX, czyli - �
Otrzy
-- ---+
rnuj emy:
� = k. (p. AB) = p . (k. AB)= p. A1B� .

252 3. Geometria analityczna
więcX1 należy do prostej A1B . Zatem punkt X należy do prostej AB wtedy i

1
wtedy, gdy punkt X1 należy do prostej A1B11 co dowodzi, że (wobec rów nol
tylk
egłośC�l
---+ ____.
wektorów AB i A1B1) proste AB i A1B1 są równole głe.
Podobn y dowód można przeprowadzić dla odcinka.
Prawdziwe jest również kolejne twierdzenie , które przyjmujemy bez dowodu.
Twierdzenie 3.
Obraze m kąta w jednokładności jest kąt do niego przystający (czyli kąt o tej sa
mej mierze).
Definicja 2.
Figury F1 i F2 nazywamy figurami jednokładnymi, jeśli istnieje jednokładność
l; przekształcająca figurę F1 na F2•
Poniższe rysunki ilustrują pary figur jednokładnych. Punkt S na każdym rysunku

oznacza środek jednokładności.
a) b)
Fi
�
---
s .=-
-- - -
- �r _V_
Rozpatrzymy teraz jednokładno ść na płaszczyźnie z prostokątnym układem współ
rzędnych. Załóżmy, że dany jest punkt A (x, y) oraz punkt S(a , b). Rozważymy jed
nokładność o środku w punkcie Si skali k,k ::f:. O. Wyznaczymy współrzędne obrazu
A1(x1,y1) punktu A w tej jednokładności.
z definicji jednokładności: A1 l; (X) wtedy i tylko wtedy, gdy

=
SA1 =k· sA.
w:
Obliczamy współrzędne wektoró ---->
SA1 = [x1-a,y1 - b] oraz SA = [x-a,y-b]

--
Za tem
[x1-a,y1 -b] =k · [x-a,y-b]

[x1 a,y 1 -b]= [kx-ka, ky- kb],
_
sk ąd
X1 - a= kx-ka i Y1-b= ky- kb
x i kx - ka + a i y i ky-kb + b
==
=
x1 == kx + ( 1 -
k )a i y 1 =ky + ( 1 -k)b
wierdzenie.
Udowodniliśmy t
p
�--��- -Je_d_n_ok_ ł_a d_n_o_ść_._Je_d_n_o�kła�d�n�o=
s�
'ć w�u�k��d�z1�·e�w�sp�'� oł�rz ę�d�n�yc�
h:__ __ __
_
�253
Twierdzenie 4.
Ob ra zem
punktu A(x, y) w jednokła dności o środku S(a, b) i skali k, k -:t= O, jest
pun ktA1(x1,yi), dla którego x1 kx + k )a i y1 = (1 - = ky + (1 - k)b.
z powyższego twierdzenia wynika następujący wniosek.
Wniosek: W jednokładności o środku 0(0, O) i skali k, k -:t= O, obrazem p unktu A(x,y)

jest taki punktA1(x1,y1), dla którego x1 k x i y1 k ·y.
= · =
Przykład 2.
Wyznaczymy współrzędne wierzchołków oraz pole trójkąta A1B1C1, który jest
o brazem trójkąta ABC, w jednokładności J;0·5, gdzie 0(0, O), wiedząc , że A(3, O),
8(6, 6), C(-4,3).
Współrzędne wierz;:ł1�1łków trójkąta A1B1C1 obli

czamy, korzysta jąc z WEt·Jsku:
1 '\ (
A1 -
(1-
2
· 3
'
- .:. ·O I
2 ) '
czyli A 1 l-1-1 ) 2
,O
( � -� }
81 - · 6 , -6 czyli B1(-3 ,-3)
ci(-� � ) ( -4) , - ·3 .czyli C, 2.-1 ( �)

TrójkątA1B1Cdest podobny do trójkąta ABC w skali k1 = - � �
= (dlaczego?). Zatem
1 3 6 1 51
PA ac
1 · PABC PABC 19 +421 - , stąd
2 -7
= - =
= ·
2 2
= -
3
-
4
I I I
p 1 51 51 3
ABC =-·-=-= 6 -
4 2 8 8
1 I I
Wierzc ho
łki trójkąta A,B,C, m ają współrzędne A1 -1 ( � ) , O . B,(-3, -3), c, ( �).
2,-1
Pa le tro'·k ąta 3
1 A1B1C1jest równe 6 -.
8
.
Prawdz1we .
Jest twierdzenie.
yllN
...fe
. rdzen
ie 5.
Do�olne <lwa okręgi są jednokładn e.
--- _______ )
Przykład 3.
dane są wa okręgi 01: (x- +CY- 2)2::: 1
S(a, b)
W prostokątnym układzie współrzędnych
� � )2
oraz o2: (x + 4)2 + (y + 1 )2 = 9. Wiadomo, � e Oz= Js ( 01) �
.
, dzie
S
. 1 k : O. W yz
. oraz skalę 1ednokładno s, c1 na.
czymy współrzędne środka jednokładno sc1 k.
Rozważymy dwa przypadki:

I. skala jednokładności jest liczbą dodatnią oraz
II. skala jednokładności jest liczbą ujemną.
-1)S(a, b)
Okrąg o1 ma środek w punkcie 01 (1,
cie Oz(-4, i promień rz = 3. 2) i promień r1=1; okrąg Oz ma środek w punk.
Niech punkt będzie środkiem jednokładności o skali k, k * O, kt óra prze.

kształca okrąg o1 na okrąg Oz· Na okręgu o1 wybieramy dowolny punktA1; punktA 2
należący do okręgu Oz jest obrazem punktu A1 w tej samej jednokładności .
3
1.
l0 1A11=r1=1 oraz IOzAzl r z= =
=3
Z twierdzenia wiemy, że IOzAzl =lkl l01A11, czyli ·
lkl
jednokładności jest równa -3.

Zatem w I przypadku skala jednokładności jest równa 3,
Sytuację tę ilustrują poniższe rysunki.
a w II przypadku skala
I przypadek k =3
kładnościS(a, b
Aby obliczyć współrzędne środka jedno
rów z twierdzenia 4.
), skorzystamy ze wzo
{-4 3 (1-3)a
Otrzymujemy:
-1=3 . 2 (1-3)b
= · 1+
+
{ =3-2a {a=3,5
-1=6-2b b 3,5
-4
I skąd
=
S( 3� , 3�}
Środek jednokładności to punkt a skala tej jednokładności je st r ówna
3
-3
4.
k= Y
II przypadek
Po zastosowaniu wzorów z twierdzenia
{-4=-3 3)a
mamy:
1
-1=-3 (1 3)b
· + (1 +
.2 + +
{-1=4a4b , 1
a=--
o
41
b= 4
więc
5 =
1-
S (-! 1 1 . i jl'�t
3
środ ek jednokładności
r Ó wna-. J
ma współrzędne
4
·
' 4 , zas, s kala 1e d no l·ł·idnośr
" �
1
,)
-- · ---
Jednokładność. Jednokładność w układzie współrzędnych 255
zem okręgu Oz : (x + 4)2 + (y + 1)2 = 9 w jednokładności o środku w punkcie S(a, b)

Rozwiąż to samo zadanie, przyj mując, że okrąg 01: (x - 1)2 + (y- 2)2= 1 j est obra
i skali k, k=t O.
Przykład 4.
Znajdziemy obraz paraboli o równaniuy = x2 w jednokładności 1;, gdzie 0(0, O).

Weźmy dowolny punkt A(x, y) danej paraboli. Jego obrazem w tej jednokładności
będzie punktA1(x1,yiJ, przy czymx1 = 2x iyi = 2y , skądx = !x1 iy ! Yi·

(� � )
=
2 2
PunktA x , , y1 należy do paraboli o równaniuy=x'. więc
1
-Y1 =
( I'
1
--x1
\2
czyli Y1 = -Cxt)2
1
2 2 ) 2
Równanie y1 = �� (x :)2 jest równaniem paraboli, która j est obrazem paraboli y = x2

,(�
w jednokładności 1i- Aby obie parabole można było narysować w j ed nym układzie
współrzędnych, równanie obrazu paraboli zapiszemy w postaciy = !x2•
2
-4 -3 -2 -1 2 3 4 X
Z przykładu 4. wynika nieoczekiwany wniosek: parabole opisane równania m iy=xz
i y= !xz są p odobne. Co więcej, dowolne parabole są podobne, ponieważ parabola

y = axz, a* O, j est obrazem parab oliy=x2 w jednokładn ości o środku 0(0, O) i skali
2
a
.!.
( sprawdź!).

1. TrójkątABC, gdzieA(-2 , 1), 8(3, -2), C(l, 4) przesunięto równo legle o wekt or
u [-3, -4] i otrzymano trójkąt A1B1C1, który przekształcono w 1;2, gdzie

S(S, -1), otrzym ując trójkąt A2B2C2 . Wyznacz współrz ędne wierzchołków
=
i pole trójkątaA B2C2·

2
'I
256 3. Geometria analityczna
Zastosowanie analizy matematycznej w rozwią

zywaniu zadań z geometrii analitycznej
Przykład 1.
Na wykresie funkcji f(x) = .!. x2 - 2x wyznaczymy współrzędne takiego punktu P
4
o odciętej a, a E (O, 8), że styczna do paraboli w punkcie P wraz z prostymi o rów
naniach: x = O, y O i x 4 ogranicza trapez o najmniejszym polu. Wyznaczymy
= =
pole tego trapezu.

·,„.
Zapiszemy wzór funkcji f w postaci iloczynowej: f(x) = .!_ x(x - 8). Funkcja f ma
4
dwa miejsca zerowe 8 oraz O. Wierzchołek paraboli będącej \'\.rykresem funkcji/ma
współrzędne ( 4, -4)
Sytuację opisaną w zadaniu ilustruje pnniższy rysunek.
r
\x=4
I
�(
j X)
i
l
I 4 x:·-- 2.;)\
i
=
.·
Rozważmy trapez OABC przedstawiony na rysunku. Oznaczamy współrzędne punktu
p( �
a, a2 - Za } gdzie a E (O, 8)
Wyznaczamy, w zależności od a, równanie prostej k stycznej do paraboli w punkcie P.

Obliczamy pochodną funkcji
1
f(x)= -x2-2x
4
Otrzymujemy:
1
f'(x)= x-2
2
stycznej jest równy f '(a), ma my:
Współczynnik kierunkowy
1
/'(a)=-a -2
2
_ o_sow
__ z_a_st _ _a_n_ei _a_n_a lizy m a t
_ -=
� ...:.:..:.:
.: :::e ::.:.::.:.::
m :_: y c=:z� ne'!...
a t� jw
�. � r�
o
�w
z��ią�zyw�
a�n�
iu��za �
d�
a ń�z'.JgE e�m�e�
o n al
a �
t�ri�i ::'... :.:.: �t
iyc
:: :: ne
z::...:.
2} 25 7
___
P rostak przechodzi przez punkt P (a, �a' - 2a} zatem równanie stycznej ma postać:
y-(� a' -2a) = Ga-2) [x-a), ską d
y=(�a - 2) x-� a2 + 2a + � a2 - 2a, czyli

y= -- a-4 · - -1 a2
2 X 4
Obl iczamy współrzędne wierzchołków B i C rozważanego trapezu.
Wierzchołek C j est punktem wspólnym stycznej ki osi OY. Stąd
{x = �--4- 1 , czyli c(O, !a' I)

y = 2 ·X--�ia 4 ,
\
-
Wierzchołek B to pros�ej równaniu

przed�cie 4 z prostą styczną. Zatem
o x =
{X = : _ 4 r ' � J
. {Xy= 4 -1 - 4 1 2
i
stąd
Y=--·x--a� v=· - --· --a = - a2 + 2a-8
0
2 4
4 4 !" 4 2
'
'
B(4,- 41 a2 + 2a -8)
Pozos tałe wierzchołki trapez u to 0(0, O) i A(4, O).
Pole S trape zu OABC wyraża się wzorem
S= 1°CI +2 IAB! · IOAI, gdzie
1 1
IOCI = --a2 =-a ,
2
4 4
IABI = _..!a4 2 + 2a-8 , IOAI 4, stąd =
..!4 a2 + _..!4 a2 + 2a-8

S(a) = 2 . 4, czyli
z 2 _.!_a z + 2a- 8 , gdzie a (O, 8)

S(a) = .!a
2 + 4
E
. . e 1 az+ za_ 8 jest uj emne dla dowolnej liczby a (� = -4,

-
Za uważmy, że wyrazem
4
<O, współ czynnik przy a J e
-4
st uJ ·emny), zate m
.
2 ·
1 2
--a + 2a - 8
4
=
1
-a2
4
- 2a + 8
Pole trapezu OABC wyraża się wzorem
S( a) = � a'+ z. ( >' _za+ 8 . czyli ) S( a) = a2- 4a + 1 6, gdzie a E (O, 8).
Pole trapezu jest najmniejsze wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja kwadratowa
S( a) = a2-4a + 16 przyjmuje najmniejszą wartość w przedziale (O, 8). Ma to miejsce
dla argumentu 2 (uzasadnij to dokładnie!). Wówczas punkt P ma współrzędne (2, -3).
-
Pole trapezu jest równe:
S(2) = 22 4 · 2 + 16 = 12
Pole trapezu jest najmniejsze wtedy, gdy styczną do paraboli poprowadzimy
w punkcie P(2, -3). Najmniejsze pole jest równe 12.
Przykład 2.
Wśród prostokątów, których dwa wierzchołki należą do paraboli o równaniu
y = 2 - x2, a dwa pozostałe leżą na prostej k: y+ 3 =O, znajduje się taki , którego pole
jest największe. Wyznaczymy współrzędne wierzchołków tego prostokąta i obli
czymy jego pole.
Sytuację przedstawioną w treści zadania ilustruje poniższy rysunek.
C(-x,-3) D(x, -3)
2
Niech punkt A(x, 2 - x ), gdzie x > O, będzie jednym
xz w· z
ow prostok �t�,
h łk,
który należy do paraboli o równaniu y . Wówczas
symetryczny do A względem osi OY, ma współrzędne (-x, 2
= 2 _
:i:�� c�ołek B, ktory
xz .
, 1est
)
_
Zastosowanie analizy matematycznej w rozwiązywaniu zadań z geometrii analitycznej 259
mają postać C(-x, -3) (x, -3).

Pozostałe dwa wierzchołki należą do prostej k:
oraz D
y+ 3=o, zatem ich współrzędne
F,
Prosta k przecina parabolę w punktach Ei
których współrzędne obliczymy, rozwiąz ując układ równań:
{yy==-32 -X2 {y2 - X2 -3 {x2

<=>
{ X
<=> -JS
{ X =JS 5 <=>
= -3 y -3 y
=
=
=
-3
=
= -3
V
y =
Zatem E ( JS, -3) F(-JS, )

oraz -3 C
. Ponieważ wierzchołki i D prostokąta znajdują
F, O x JS.
PP=
się na prostej k pomiędzy punktami Ei
Pole prostokąta ABCD wyraża się wzorem
JABI JADI, gdzie

·
więc < <
JABI= �(-x - X)2 + (2 - X2 -2 + x2 r N =21xJ=2x, XE( JS) = bo O,
JAD!= �(X - X)2 + ( - 2 + x2 r �( x2 - r =Jx2 - = - x2, XE(o, J5)

-3 = 5 5I 5 bo
Pole prostokąta w zależności od x wyraża się więc wzorem:
P(x) =2x(S - x2), czyli

P(x)=-2x3+ 10x. gdzie(o, JS)1< E
Funkcja pola jest funkcją wielomianową, a więc ciągłą i różniczkowalną.
Obliczamy poch od n ą funkcjiP(x) -2x3 + 10x, xE(O, JS ). Otrzymujemy:
P'(X)=-6x2+ 10, XE(0, J5)

=
Obliczamy miej s ca zerowe pochodnej:
[-6x2+ 10=o " XE(o, ,/5)] � [ x' =�"XE{o,,/5)] �
� [(x=�vx=-�J"xE(o,,/5)] �x= �
Określamy znak pochodnej
.
w x= --
Ks . punktu
sąsie d ztw1e
3
.
[P'(x) <o" XE(o, ,/5)] � [XE( �J u(�,+ J" XE(o.,/5)] � -"J,- oo
�XE(�,,/SJ
[P'(x) >o" XE(o, ,/5)] � [xE(- �' �J"xE(o,,/5)] �XE(O, �J
260
Dla argumentu - funkcjay =Ks3 P(x) . . . kszą wart osc:

przyjmuje na1w1ę ,,
pmax (Ks3 ] =2· Ks3 . [s-(Ks3 J2] = 2J15 . (5_ 1s) = 2J15.
3 9 3 3 10 = �
9
Po le na1w1ę
· · kszego prostokąta jest rowne
20 . w·1erzc ho łk"1 tego prosto kąta
Ks
,
mają współrzędne 9
A (fil3 '3!J B(-fil3 '3!J ( Ks3 3] v (Ks3 ,-3].

I I c - I _ I
Przykład 3.
4
Wyznaczymy na gałęzi hiperboli o równaniuj(x) = -·,gdzie x
X
E +oo),
(O, taki punktP,
którego odległość od punktu A(-3, 3) jest najmniejsza.
-
I sposób skorzystamy z rachunku pochodnych.
Oznaczmy współrzędne punktu P nale-
żącego do hiperboli jako( x, �).

P gdzie
XE +oo).
(0,
Wówczas odległość punktu A od P A(-3, 3) wyra
ża się wzore m
(x+3l'+(>3J
!API=
o X
16X2 24X +9
X2+6x+9+---
IAPI=
!API=
+6x3+ 18x2xz -24x+ 16
x4
Rozważamy funkcję wymierną
g(x) = +6x3+ 18x2x2 - 24x+16

x4
' określoną w przedziale (O, +o)o .
zauważ, że funkcja „pierwiastek kwadratowy" (y ..ft) jest funkcją rosnącą. Zatern
=
=�
funkcja y
y
g(
= g(x) g(x)x) x1E +oo) ,
(O, przyjmuje najmniejszą wartość wtedy, gdy fun�cj�
przyjmie najmniejs�ą w�rto �ć. Wyznaczymy więc taki argum ent, dla ktore
.
przy1mu1e
go funkcjay = na1mmejszą wartość
.
Zastosowanie analizy matematycznej w rozwiązywaniu z dań z geometrii analitycznej
a 261
d
Funkcja g, jako funkcja wymierna, jest ciągła i różniczkowalna. Oblic zamy pocho
ną funkcji g:
(4x3 + 18x2 + 36x - 24) x2 - (x4 +6x3 +18x2 -24x +16)·2x
g' (x) =
·
x4
2x4 +6x3 +24x - 32
g' (x) = , XE (O,+oo)
X3
[
Obliczamy miejsca zerowe pochodnej:
J
2x4 +6x3 + 24x - 32
[g' (x) = O /\ XE (0,+oo)] <=> =0/\XE (O,+ oo) <=>
x3
<=> [x4+ 3x3+ 12x-16 = O /\ x E (O,+oo)]

Zauważmy, że jednym z pierwiastków wielomianu W (x) = x4 + 3x3 + 12x - 16 jest
liczba 1 (sprawdź!).
Zatem na mocy twierdzenia Bezouta wielomian W (x) jest podzielny przez dwumian
x-1 (wykonaj to cizie:leniel). Mamy
W (x) = (x-1 ) (x3 · r '-�x:. + 4x + 16) = (x-1) · [x2 (x+4) +4(x +4)], czyli
W(x) = (x- l)(x + 't)(;{2+ 4)

Zatem
g' (x) = O i x E (O, +w), wię c
X= 1
2· (x - l) (x +4) (x2 + 4)
Określamy znak pochodnej g ' (x) = w zbiorze R+ na pod-
x3
stawie szkicu wykresu funkcji wielomianowej
g 1 (x) = 2 (x - 1) (x + 4) (x2+4)
(wyrażenie x3 jest dodatnie dla dowolnej liczby rzeczywistej dodatniej). Otrzymujemy
g' (x) < 0 <=> XE (0, 1)

g'(x) > O <=> x E (1, +oo)
Za tem dla argumentu 1 funkcja y = g(x) ma minimum lokalne. Obliczamy mini mal
ną wartość funkcji g:
14+6·13+18 .12-24·1+16 17
.9n1in(l) -
-
=
12
Wykażemy, że minimum lokalne funkcjig jest jednocześnie najmniejszą w
artością
funkcjig.
Obliczamy granice funkcjigna końcach przedz iału (O,+oo).

16
. (x4+6x3+18x2 -24x+16�
l Im =+oo
X-40 +
� o+ +oo o
.
l Im
x4 +6x3 + 18x2 - 24x + 16
=
1.
Im
�
X
24 16 -
2+6X+18 - - +
-
X2
+OO
)-
X-4+oo
x2 x-H-00 X
Poniższa tabela ilustruje przebieg zmienności funkcjig.
X (O, 1 ) 1 (1, +oo) ·-
g'(x) - o +
-·----
+oo
g(x) -------.. 17 � hX>__J
Ponieważ funkcja g jest funkcją ciągłą, więc na podstawie tabeli stwierdzamy, że
minimum lokalne jest jednocześnie najmniejszą wartością funkcjig.
Funkcja 9 przyjmuje najmniejszą wartość dla argumentu 1. Wartość ta wynosi 17.
Wówczas najmniejsza odległość punktu A od punktu P jest równa J1.7 . Punkt P ma

współrzędne (1, 4).
II sposób - skorzystamy z własności stycznej do wykresu funkcji i prostej prostopa

dłej do stycznej poprowadzonej w punkcie styczności .
Znajdziemy taki punkt P ( :)

a, należąc y do
Y
f(x) 4 ,x E ( 0 , +00)
-
=
, . f( 4 .
hiperboli o rown a mu x) = , gdzie x ER ,
X +
że styczna do wykresu funkcji/w punkcie P

jest prostopadła do prostej AP (zauważ, że
dla dowolnego punktu C * P, gdzie C nale
ży do hiperboli, zachodzi warunek:
IAC\ > IAC1I > IA P I, o
a
gdzie cl jest punktem wspólny m stycznej �
i odcinka AC).
Wyznaczamy wspo'łczynm"k k"ierunkowy stycznej
�
na 1
do gałęzi hiperboli o roW n
, ·u
f(x) = : , gdzie x E R+, poprowadzonej w

punkcie p( :)
a, . Obliczamy pochodną
funkcji f
f'(x) = - 4
-2 ,
X
x ER+
-�
Zastosowanie analizy matema tycznej w rozwiązywaniu zadań z geometrii analitycznej 263

---
e n
ó zynnik kierunkowy stycznej a1 to wartość pochodnej funkcji/ dla argum
Wsp łc
u . Za
a tem
;
t
=f'(a) =- ,gdzie a> O
01
nik kierunkowy a prostej AP obliczymy ze wzoru:

Współczyn 2
a2= Yz - Yi , gdzie A(-3, 3), P a,

x - x1
( )
4
a
2
Stąd
4
-- 3
a 4 - 3a .
a2 -
_
, gdzie a > O
2
a+3 a +3a
==
Korzyst ając z warunku na prostopadłość prostych o równaniach kierunkowych,

mam y:
a1 ·a =-1
2
a2
4
---
4-3a
a2 + 3a
= -1
16-12a = a4+ 3a3

a4+ 3a3+ 12a -16 �-'-O. gdzie a> O,
skąd
(a -l)(a +4)(a2+4) =O i a> O, więc
a=l
4
Szukany punkt należący do wykresu funkcjif(x) = , gdzie x E (O, +oo), położony
X
najbliżej punktu A(-3, 3) ma współrzędne P(l, 4).

1
· Wykaż, że styczna do paraboli o równaniuy = -
1
2
x2 -x - 2,
.
która jest równo-
legła do cięciwy AB, gdzie A(O, -2) i B(4, 2), ogranicza wraz z osia mi układu
Współr zędnych trójkąt o polu równym 8.
2· Wy znacz na paraboli o równaniuy = 1 x2 punkt, którego odległość od punktu

2
A(8, -1) jest najmniejsza. Podaj tę odległość.
3· Na hipe rbol -3
, gdzie x < O, wyznacz współrzędne tak iego
i o równaniu y =
X
Punktu C, aby pole t rójk ą ta ABC, gdzie A(l, -4) i 8(5, -2) było n aj m niejsz .
Kombinatoryka i rachunek
4. prawdopodobieństwa
Reguła mnożenia i reguła dodawania
Kombinatoryka, mówiąc bardzo ogólnie, zajmuje się ustalaniem liczebności zbio

rów skończonych. Mając zadanie dotyczące liczebności, tworzymy odpowiedni mo
del matematyczny, który sprowadza rozpatrywane zadanie do wyznaczenia liczby
elementów pewnego zbioru skończonego.
Przykład 1.
W grupie są 3 dziewczynki i 5 chłopców. Z tej grupy trzeba wybrać delegację zło
żoną z jednej dziewczynki i jednego chłopca. Ile jest możHvvnści dokonania wyboru
takiej delegacji?
Wprowadźmy oznaczenia:
X1, X2, X3 dziewczynki
-
Y1, Y2, Y3, Y4, Y5 chłopcy

-
I sposób
Liczba możliwości dokonania wyboru delegacji jest oczywiście równa liczbie par
składających się z jednej dziewczynki i jednego chłopca. Aby ustalić tę liczbę, moż
na posłużyć się tabelą:
yl Y2 Y3 Y4 Ys
X1 (X1, Y1) (X1, Yz) (X1' Y3) (X1, Y4) (X1, Ys)
X2 (X2, Y1) (X2, Y2) (Xz, Y3) (X2, Y4) (Xz, Ys)
X3 (X3, Y1) (X3, Y2) (X3, Y3) (X3, Y4) (X3, Ys)
z yli
Liczba par jest równa liczbie komórek w części tabeli zaznaczonej grubą linią, c
3.5 (=15)
Jest 15 możliwości dokonania wyboru delegacji.
Jl sposób
A by roz wiązać to �adanie , można posłużyć się diagramem, który nazywa si�
_ , ac
drzewem. Zauwaz, �e wybor pary spełni ającej warunki zadania może przebieg
w dwóch etapach: pierw szym etapem może być wybór dz·1ewczyn k"1, drugim wy-
. 1 . ,, . y
-
"
bór chłopca (oczyw1ście ko e1nosc moze być też odwrotna). Na drzewie te etaP
_
przedstawiamy tak:
I etap
wybór dziewczynki
I I etap
wybór chłopca
Odcinki na tym diagramie nazywamy krawędziami, które spotykają się w punktach

zwanych węzłami. Każdy ciąg krawędzi od pierwszego do ostatniego etapu nazy
wamy gałęzią. Tak więc gałąź składa się z tylu krawędzi, He etapów przedstawia
drzewo.
Gałąź zaznaczona kolorem niebieskim odpowiada parze [X2, Y5).
Każda dziewczynka może być w parze z jednym z 5 chłopców, może więc utworzyć
5 par. W klasie są 3 dzie\.vczynki. zatem wszystkich par jest
3.5
Jest 15 możliwości dokonania \vyboru delegacji.
Podsumujmy dotydiCZ<-lSO\;\·e :rozvvażania.
Załóżmy, że dokonyvvany przez nas wybór przebiega w dwóch etapach. W I etapie

możemy podjąć decyzję na k1 sposobów, a w II etapie - na k 2 sposobów. Wówczas
liczba wszystkich wyników naszego (dwuetapowego) wyboru jest równa
k1. kz
Jest to tzw. reguła mnożenia. Oczywiście, można ją uogólnić na większą liczbę
etapów.
Przykład 2.
Restauracja oferuje swoim gościom: 5 rodzajów zup, 10 rodzajów drugich dań
i 6 rodzajów napojów. Ile różnych zestawów obiadowych złożonych z zupy, drugie
go dania i napoju można zamówić w tej restauracji?
Oznaczmy:
Z1, ... , Z5 -
rodzaje zup
D1, .„, D10 -

rodzaje drugich dań
Nv .. . , N6 -
rodzaje napojów.
Wyboru zestawu obiadowego możemy dokonać w trzech etapach. Narysujemy czę
ściowe drzewo przedstawiające te etapy.
I etap
Z5
wybórzupy
II etap
wybór drugiego
dania
III etap
wybór napoju
Na drzewie kolorem niebieskim zaznaczono gałąź odpowiadającą zesta wow i obia

dowemu złożonemu z drugiej zupy, ósmego dania drugiego i szóstego napoju.
Zupę możemy wybrać na 5 sposobów. Do każdej tak wybranej zupy możemy wy
brać drugie danie na 10 sposobów. Zatem możemy utworzyć 5 10 zestawów zło ·
żonych z zupy i drugiego dania. Do każdego z 50 takich zesta�..vów możemy wybrać

napój na 6 sposobów. W restauracji można więc zamówić
5 · 10 6 (czyli 300)
·
różnych zestawów obiadowych.
Ogólnie możemy stwierdzić, że jeśli dokony wany przez nas

w ybór przebiega
: �
w trzech etapa h i w I etapie ożemy podjąć decyzję
na k1 sposo bów, w n etapie
�?
- na k2 spo bow, a w III etapie - na k sposobów,
3 to liczb a wszystk ich wyników
naszego (tro1etapowego) wyboru jest równa k
1 . k2 . k3·
Przykład 3.
,
Ania spośród sześciu różnych bluzek -

ną oraz spośród trzech różnych spódni
4niebieskich I· 2 .
c- 2 n·ieb'iesk'Ich
1elonych- ma wybrac e ć·
�
.
d '
�
·
1 1 zielonej - też ma wy ra
jedną.
a) Ile Ania ma możliwości wyboru
jedne·1 bł zk.i . .
:
b) Ile Ania ma możliwości wybor ��
1 J n e1 spodnicy?
u jed .J luzk .
i spódnica były w tym samym 1 I Jednej spódnicy tak, by bluzka
kolorz :�
Ad a} Ania do każdej z 6 bluzek
może wybr , .
ac Jedną z 3 ich
.
możliwości wyboru jest spódnic, zatem w szystk

6· 3
Ania ma 18 możliwości wyboru .
Jedne1. blu
zki i jednej sp
. ó dnicy.
Ad b} Narysu1emy drzewo
ilustru.1ące wybó
r bluzk1'
BN11 BN�, BN4• BN4 bluzki niebi 1. spo dnicy. Oznaczymy:
eskie B
- ,
21' 822 b luzki zielone

SN11 SN2 - spódnice niebies -
kie
52 spód n i -
ca zie lo na
I etap
wybór bluzki
II etap
wybór spódnicy
Zbiór wyników wyboru bluzki i spódnicy w tym samym kolorze można podzielić na
dwa rozłączne podzbiory:
• wybrana bluzka i spódnica są niebieskie
• wybrana bluzka i spódnica są zielone.
Taki podział ułatwia obliczenia. Mamy bowiem:
• Do każdej z 4 niebieskich bluzek Ania może dobrać jedną z 2 niebieskich spód
nic. Zatem zestawów: niebieska bluzka i niebieska spódnica jest
4 2 (czyli
· 8)
• Do każdej z 2 zielonych bluzek Ania może dobrać tylko 1 zieloną spódnicę.
Zatem liczba zestawów: zielona bluzka i zielona spódnica jest równa
2 · 1 (czyli 2)
Ania ma 10 (= 8 + 2) możliwości vvyboru jednej bluzki i jednej spódnicy tak, by były
one w tym samym kolorzt?.
W punkcie b) ostatniego pr'F:ykładu posłużyliśmy się - intuicyjnie oczywistą - regu

łą dodawania. Reguła ta stwierdza, że jeśli zbiór wszystkich wyników podzielimy na
dwa rozłączne (czyli niemające wspólnych elementów) podzbiory i w pierwszym
podzbiorze jest m1 wyników oraz w drugim podzbiorze jest m2 wyników, to wszyst
kich wyników jest m1 + m2.
Regułę dodawania można uogólnić na większą niż dwa liczbę podzbiorów. Należy
wówczas założyć, że dowolne dwa podzbiory są rozłączne.

1. Proste ki I są równoległe. Na prostej k zaznaczono 4 różne punkty, a na pro
stej I S różnych punktów. Ile różnych odcinków wyznaczają te punkty, jeśli
-
jeden koniec każdego odcinka należy do prostej k, a drugi do prostej /?
2. Pewna dama ma 5 kapeluszy i 8 apaszek. Na ile różnych sposobów może wło

żyć kapelusz wraz z apaszką?
3. W szufladzie znajdują się różne czapki i szaliki: 3 czapki białe, 4 czapki czer
wone i 2 czapki szare oraz 2 szaliki białe, 1 szalik czarny i S szalików szarych.
Na ile różnych sposobów można wybrać:
a) jedną czapkę i jeden szalik
b) czapkę czerwoną i jeden dowolny szalik
c) czapkę i szalik w kolorze białym
d) czapkę i szalik w jednym kolorze?
_o_b_ie_ńs_tw _a� ��-
�4�.� ��o �i
m�bn�a�t ��
o k�a�i��ac�h�u� ne�k�p�ro=w�do�p_od
268·� �� ----
Wariacje
e wy zna cza liśm y
b
w różnych sytua cja ch Hcz ę wieloetapo _
e aci
przykład w przykład zie 1. etap pie rwszy

W poprz dn im tem na
ż, że we ws zys tkich przykła da ch wyb o.r do konywany
wych wybo rów. Zauwa
każdym etapie dotyczył innego zbioru, na
boru chł opc a.
dotyczył wyboru dziewczynki, a drugi - wy
ale na każdym etap ie wybór będzie

Teraz zajm iem y się wyborami wieloetapowymi,
dokonywany z tego samego zbioru.
Przykład 1.
Ile liczb trzycyfrowych można utworzyć, dyspon ując cyframi należą cymi do zbioru
{1, 2, 3, 4}?
Aby utworzyć liczbę trzycyfrową, wystarczy ws kazac: cyfrę setek, cyfrę dziesiątek
i cyfrę j edności. Częściowe drzewo przedstawione poniżej p o ka z uje etapy tworze·
nia liczby trzycyfrowej.
2 etap
wybór cyfry setek
I
3 4
1
� 2 3 4 etap
wybór cyfry dziesiątek
II
� 1 2 4 etap
wybór cyfry jedności
3 III
ąz odpowiadająca liczbie 242.

Kolorem n ie bieskim zaznaczona została gał
.
,
. oby. Do kazdeJ tak wybranej cyfry setek cyk.

Cyfrę setek możemy wybrać na 4 spos
. .
frę dziesiątek możemy wybrać rów z. 4
�P?soby Do każdej z 16 (==
. .4 4) t�
u�orzonych par. możemy dobrać c;�; ·��
nosci n a 4 sp.osoby. Ostatecznie - zgo
·
4 4 4 (czyli 43)
me z regułą mnozenia wszystkich lic;� trzy
-
cyfrowych Jest
Można utworzyć 64 liczby trzycyfro
· ·
we.
Zwróć uwagę, że rozważając wybor . .
orz dko �0: 1 elo e t. a po we , m m ówi pew1 Y"'��
rozpatrzyc przyporządkowanie (odpo �:� i przykładu, m oże my na przy\d.1
rzy
p p ą waniach. Odnosząc się o że y m ć o
, s n e go
orzeniu liczby 242):
wia Jące utw
Wariacje 269
I etap � 2 1. � 2
II etap � 4 co można też zapisać tak 2. � 4
III etap � 2 3. � 2
Takie przyporządkowania, w którym kolejnym początkowym liczbom naturalnym

(większym od O) przypisuje się elementy z danego zbioru,nazywamy ciągami.
Pojęcie ciągu poznałeś w klasie drugiej.
Można więc powiedzieć (odnosząc się do ostatniego przykładu),że liczb trzycy
frowych jest tyle, ile trójwyrazowych ciągów o wyrazach należących do zbioru
{1, 2,3, 4}.
Zauważ też, że w rozpatrywanym przykładzie:

• kolejność wybieranych (przyporządkowywanych) cyfr jest istotna (np. wybór
najpierw 2, następnie 4 i na końcu znowu 2 da w efekcie liczbę 242, jeśli nato
miast najpierw wybierzemy 4, a potem dwa razy 2, to otrzymamy inny wynik
- liczbę 422}
• cyfry, z których twon:ymy liczbę, mogą (ale nie muszą!) się powtarzać.
Przykład 2.
Ile liczb trzycyfrovvych można utworzyć,dysponując cyframi należącymi d o zbioru
{O, 1,2,3}?
Zadanie na pierwszy rzut oka wydaje się takie samo jak zadanie z poprzedniego
przykładu. Kolejność wybieranych cyfr jest istotna oraz cyfry mogą się powtarzać.
Różnica polega na tym, że cyfra setek nie może być równa O. Można więc powie
dzieć, że liczb trzycyfrowych spełniających warunki zadania jest tyle,ile trójwyra
zowych ciągów o wyrazach należących do zbioru {O,1, 2,
3} i pierwszym wyrazie
różnym od O.
Cyfrę setek możemy więc wybrać na3sposoby, cyfrę dziesiątek na 4sposoby i cyfrę
jedności na 4sposoby. Wszystkich liczb trzycyfrowych jest więc
3.4.4
Można utworzyć 48 liczb trzycyfrowych.
Przykład 3.
Ile napisów czteroliterowych można utworzyć,dysponując literami należącymi do
zbioru {A,B, C}?
Kolejność wybieranych liter jest istotna (np. napisy ABBA i BABA są różne) i litery
mogą się powtarzać.
Wszystkich napisów czteroliterowych jest
34 (czyli 81)
(Uzasadnij to dokładnie).
270 4.
___.
� .: Komb .:. inator
.:::.:.:.:::.:.:
:.:.::.:
:
yka ; rachunek prawd
r.:.:.�::.:.:...:�_!..
opodobieństwa
__:;
��
�
� ��
�
� ��
Przykład 4.
Pięciu pasażerów, których oznaczymy literami A, B, C, D, E, wsiada do pociągu, wy
bierając losowo jeden z sześciu wagonów. Na ile sposobów pasażerowie ci mog
ą
zająć miejsca w wagonach tego pociągu?
Każdemu pasażerowi można przyporządkować numer wagonu, do którego wsiadł.

Jeśli pasażer A wsiadł do wagonu 2., pasażerowie Bi C do wagonu 3., pasażer D do
wagonu 4., a pasażer E do wagonu 6., to sytuację taką można opisać ciągiem
(2,3,3,4,6)
Zatem liczba sposobów, w jakie pasażerowie mogą zająć miejsca w wagonach po
ciągu, jest równa liczbie pięciowyrazowych ciągów o wyrazach należących do zbio
ru {1, 2,3,4, 5,6}, czyli
6·6·6·6·6
Pasażerowie mogą zająć miejsca w wagonach na 65 sposub:)\N.
Rozpatrywane przykłady prowadzą do następującej definicji.
Definicja 1.
Wariacją k-wyrazową z powtórzeniami n-elementowego zbioru A, gdzie k,
n EN+' nazywamy każdy k-wyrazowy ciąg (mogących się powtarzać) elementów
zbioru A.
Łatwo zauważyć, że prawdziwe jest następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1.
Liczba k-wyra zowych wariacji z powtórzeniami zbioru n-elementowego jest
równa nk.
Przykład 5.
Ile liczb trzycyfrowych o różnych cyfrach można utworzyć, dysponując cyframi
na
leżącymi do zbioru {1, 2,3,4, S}?

N aszkicujemy częściowe drzewo przedstawiające etapy tworzenia licz by trzycyf ro
wej o różnych cyfrach.
1 3 I etap
5 wybór cyfry setek
�
2 4 5
1 II etap . .. l tel<
wybór cyfry dziesl<
·
1
�
2 4 etap
Ili
osl
'··i
wybór cyfry jcd11
Kolejność wybi� ranych cyfr � czywiście jest istotna, ale cyfry nie mogą się powtarzać.
Cyfrę setek mozemy wybrac na S sposobów,
cyfrę dziesiątek - na 4 sposoby (jeśli
jako cyfrę setek wybraliśmy 3, to cyfrę dziesiątek możemy wybrać spośród cyfr: 1,
2, 4, 5), a cyfrę jedności możemy wybrać już
tylko na 3 sposoby (pomijamy wybraną
cyfrę setek i cyfrę dzies iątek). Zgodnie z regułą mnożenia wszystkich takich liczb
trz ycyfrowych jest więc
I·
5.4.3 I
Można utworzyć 60 liczb trzycyfrowych.
Przykład 6.
Pięciu pasażerów, których oznaczymy literami A, B, C, D, E, wsiada do pociągu, wy

bierając losowo jeden z sześciu wagonów. Na ile sposobów pasażerowie ci mogą za
jąć miejsca w wagonach tego pociągu, jeśli wiadomo, że każdy z pasażerów wybrał
inny wagon?
Liczba sposobów, w jakie pasażerowie mogą zająć miejsca w wagonach pociągu,

jest równa liczbie pi�ciovvyr�zoVvych ciągów o różnych wyrazach należących do
zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6}, czvh
6· 5·4·3·2
Pasażerowie mogą zająć mi.ejsca w wagonach na 720 sposobów.
�----- ------------- --------�
Definicja 2.
Wariacją k-wyrazową bez powtórzeń n-elementowego zbioru A, gdzie k,
n E N+ik :S; n, nazywamy każdyk-wyrazowy ciąg różnych elementów zbioru A.
Prawdziwe jest następujące twierdzenie .
Twierdzenie 2.
Liczba k-wyrazowych wariacji bez powtórzeń zbioru n-elementowego,
gdziek, n E N+ik :S; n, jest równa n· (n-1) · (n-2)· · (n-k+ 1 ).
„.

1. Na górę z jednej miejscowości prowadzą trzy różne szlaki. Na ile sposobów
turyści mogą wybrać trasę wycieczki na górę i z powrotem?
2. Budynek ma parter i 10 pięter. Na parterze t� g? wie� owca � o windy ws� adły
,
4 osoby. Na ile sposobów osoby te mogą wys1ąsc z wmdy (me uwzględmamy
kolejności wysiadania), jeśli: .
a) każda osoba może wysiąść na dowolnym piętrze
b) wiadomo, że każda osoba wysiądz� e na innym piętrze .
tym samym piętrze7.

c) wiadomo, że wszystkie osoby wysiądą na
2 72 tory ka i rachunek prawdopodobieństwa
�� ---.:��bina
4. Kom ��::::.:.�
.: �--=-��
�
----
Permutacje
W tym temacie omówimy szczególny przypadek wariacji bez powtórzeń.
Przykład 1.
Ile liczb czterocyfrowych o różnych cyfrach można utworzyć, dysponując cyframi
należącymi do zbioru {1, 2, 3, 4}?
Naszkicujmy częściowe drzewo przedstawiające etapy tworzenia liczb czterocyfro

wych o różnych cyfrach.
l etap
1 2 3 4 wybór cyfry tysięcy
�
3
1 4
U etap
v..rybór cyfry setek
/\3
1
HI etap
wybór cyfry dziesiątek
I 1I
3
IV etap
wybór cyfry jedności
Kolejność wybieranych cyfr jest istotna, cyfry nie mogą się powtarzać. Łatw za o
uważyć, że w każdej liczbie czterocyfrowej występować będą wszystkie czt ery
cyfry. Wyznaczmy ich licz b ę: cyfrę tysięcy możemy wy brać na 4 sposoby; cy frę �e
tek możemy wybrać na 3 sposoby (pomijamy wybr aną cyfrę tysięcy); cyfrę dziesi�

i
tek możemy wybrać na 2 sposoby (pomijamy cyfrę tysięcy i cyfrę set ek). Ostatn ą
et
cyfr ę możemy „wybrać" już tylko na 1 sposób , zatem wszystkich takich liczb j s
4·3·2·1
Można utworzyć 24 liczby czterocyfrowe.
UWAGA: Iloczy� kolejnych liczb naturalnych od n do 1 często występuje w ktakio��

natoryce. W związku z tym wprowadzono specjalny symbol oznaczający
czy n: n! (czytaj: „n silnia").
Definicja 1.
n!= n· (n - 1) · (n - 2) · „. ·2 . 1, jeśli n E N, n>1
O!= 1 1! = 1
Prz kład 2.
a) 6 5! ·
= 6 · 5 · 4 · 3 ·
2 · l = 6!
b) 8! - 7 ! = 8 . 7! 7! == 7 ! ( fl l) = 7 . 7!
10 ! 1 0 · 9 · H · 7!
t:) - - .--: I O . 9 . �ł
7!
-
7!
9! <) . 8 . 7 . 6 � 9 n 7 ł\ . 7
-
'l
H4
d) 6 ! . 3 ! 6! . 3! 3! 3 ? ·
· I
UWAGA: Zgodn i <:' z tw1 e 1 dzernen! t. Z l' . t1 :� 7 1 l l !:zb;ł k- wyra :wwych wa riacj i bez
µowtórze11 zbioru n-clrmcntm 1eg1:i, płzie k. . 1 1 t:: N i k � 11, jc>st rów n()
11 · (n - 1) · (n - 2) ·
· ( n - I< + I ) . Lir;�bt; t i:; mo:�na ró wn ież za pisać tak
„.
n!
(n - k)!
Wracając do przykładu 1 ., można powiedzieć, że l iczb czterocyfrowych spełniają

cych warunki zadania jest 4!
Przykład 3.
Ile liczb czterocyfrowych o różnych cyfrach można utworzyć, dysponując cyfra m i
należącymi do zbioru {O, 1 , 2 , 3}?
Liczb czterocyfrowych jest tyle, ile czte rowyrazowych ciągów o różnych wyrazach
należących do zbioru {O, 1, 2,3} i pierwszym wyrazie różnym od zera. Zatem:
- cyfrę tysięcy można wybrać na 3 sposoby (pomij amy zero)
- cyfrę setek można wybrać też na 3 sposoby (pomijamy cyfrę tysięcy, ale dołącza-
my zero)
- cyfrę dziesiątek można wybrać na 2 spos oby
- cyfrę jedności można wybrać na 1 sposób.
Wszystkich liczb jest więc
3 ·3 · 2 · 1 (czyli 3 · 3 !)
Mo żna utworzyć 18 liczb czterocyfrowych.
Przykład 4.
Pię cio ro przyj aciół: Ania, Bartek, Cezary, Do rota i Ela kupiło bilety do kina. Mają o n i
zają ć pięć kolej nych miejsc w jednym rzędzie.
a) Na ile sposobów mogą zająć te miej sca?
b) Na ile sposobów mogą zająć te miejsca tak, by Ania i Bartek siedzieli obok siebie?
Ad a)
Pie rwsz e miejsce może być zajęte na S sposobów, drugie - na 4 sposoby, trzeci e - na
3 spos o by, czwarte - na 2 sposoby i piąte - na 1 sposób. Wszystkich możliwości j est
5 ·
4 · 3 2 . 1 (czyli S !)
Pię cio ro p rzyjaciół
·
może zająć miejsca w kinie na 1 2 0 sposobów.

2 74 4. �
Kombina toryka i rach une k pra wdo pod
obie ństw a
��
�� .:..=-:...� .!:- �� ----
�--
Ad b)
Zadanie to rozwiążemy w trzech etapach.
I etap - wybieramy dwa sąsied nie miejsc a dla Ani i Bartka :
(D, 0, ' , ) ( , 0, 0, , ) ( , , 0, 0, ) ( , , , 0 0)
,
Są 4 możliwości wybrania dwóch sąsiednich miejsc.
Il etap - ustalamy, w jakiej kolejności zajmą miejsca Ania i Bartek:
(A, B, , , ) (B, A, , , )
Są 2
m o żliwości wyboru miejsc dla Ani i Bartka (przy ustalonych dwóch sąsied nich
miej s cach) .
I I I etap - wybieramy miejsca dla pozostałych trzech osób.

M ożna to zrobić na 3! sposobów (przy ustalonych miej scach dla Ani i Bartka).
Wszystkich możliwości wyboru miej sc jest więc

4 2 3!
·
· (czyli 2 4!)
·
Pięcioro p rzyj aciół może zająć miejsca w kinie tak, by Ania i Bartek siedzieli obok
siebie, na 48 sposobów.
Przykład 5.
W zespole tanecznym jest 5 dziewczynek i 5 chłopców. Każda dziewczynka tańczy
z chłop cem. Ile j est różnych możliwości utworzeni a pięciu par tane cznych?
Ustawia my dziewczynki w szeregu. Pierwszej dziewczynce m ożna przypo rz ądko

wać j ednego z 5 chłopców, drugiej - jednego z pozostałych 4 chłopców, trze ciej -
j ednego z pozostałych 3 chłopców, czwartej dziewczynce - j ednego chło pca z po
zostałych 2 i piątej dziewczynce przyporządkowujemy ostatniego chłopc a. Pi ęć p ar
tane czny ch możn a utworzyć na
5.4 3 2 1· · · (czyli 5 !)
spo sob ów.
Pięć par tanecz nych można utworzyć na 120 sposo bów.
Przykła d 6.
Ile j est spos obów zajęcia miejsc przy okrągłym stole prz ez:
a) 3 osoby b) 10 osób?
Rozwiązan ie tego zada a zależy od sprecyz owani a, jakie dwa roz mieszczenia osób
��
za rozne. R ozpatrzmy dwa mo dele .
przy sto le uzn amy
Mo del 1.
owa ro zmieszczen ia osób przy stole u z n am za ro, zne, .
J eś li co n aj mniej dwi e oso by
b ędą sied ziały na innych krzesł ac h W takim wyp adku
!
.
liczb a rozm ieszc zeń przy

okrągłym sto 1 e J est taka sam a, j ak licz ba roz mie szcz eń tych osó b w sze regu.
. ·
Mo del 2 .
Dwa rozmieszczeni a osób przy .
stole
. u znamy za ro' z· ne , J. es' l 1' co naJmnteJ Je d na oso b a
. . . . .
· · · ·
po co naJ mm ej j e dn ej stro me będz ie mieć in nego sąsia da.
Ad a)
Model 1.
Li zba roz ?1 ieszczeń jest równa 3 ! (czyli 6). Rysunek poniżej przedstawia te roz
�
m1es zczema; osoby zostały oznacz one literami A, B, c.
1.
4.
Mo del 2 .
Za uważ, że na rysunku 1 ., 3. i 5. każda osoba siedząca przy stole m a takich samych
sąsiadów. Zatem w tym przypadku takie rozmieszczenia uznaj e my za identyczne.
Jeśli osoby A, B, C będą siedzieć jak na rysunku 1., a następnie przesiądą się o jed
no miejsce w lewo, to otrzymamy rozmiesz·czenie jak na rysunku 3.; j eś li znowu
p rzesi ą dą się 0
j edno m i ej sce w lewo, to otrzymamy rozmieszczenie takie, jak na
rys un ku S.
Podobn ie je st w wypa dku rysunków 2 ., 4. i 6. Każda z osób przedstawi o nych na tych

rys unkach
m a takich samych sąsiadów, więc i takie trzy rozmieszczeni a uznaj e my
za identy
czne .
w m odel u 2 .
h
Osta teczn ie
więc są dwa różn e rozm ieszc zenia trzec osób p rzy
okrągły
_
_
m stole.
A a d A
Ad b)
M odel 1 .
Liczba rozmieszczeń 1 0 osób przy okrągłym stole j est równa liczbie ustawień
1 0 osób w szeregu i wynosi 1 0 !
M o del 2 .
Dla pierwszej osoby wybieramy miejsce przy okrągły m stole i ta osoba nie zmienia
tego miejsca (zobacz: osoba A w punkcie a), model 2 . ) . Pozostałych 9 osób może
zmieniać m i ej s ce na 9 ! sposobów. Każda zmiana miejsc przez te osoby po wod uje,
że co naj mniej jedna osoba ma innych sąsiadów.
Liczba rozmieszczeń 1 0 osób przy okrągłym stole j est równa 9!
Defin icja 1 .
Permutacją (bez powtórzeń) n-elementowego zbioru A, gdzie n E N+, nazywamy
każdy n-wyrazowy ciąg utworzony ze wszystkich elementów zbioru A.
Tw ierdzenie 1 .
Liczba permutacji (bez powtórzeń) zbioru n-elem entowego, gdzie n E N+, jest
równa n !
Spra wdź. czy rozu m iesz
1 . Oblicz:
a) 3 ! + 4 ! b) 6! - 4 ! c) 2 ! · 3! · 4! d) 1 0 ! : 8 !
2 . Ile j est różnych liczb siedmiocyfrowych utworzo nych z cyfr należących d o

zbioru {3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}, j eśli cyfry w liczbie się nie p owtarzaj ą?
3 . Ile j est różnych liczb sześciocyfrowych parzystych, utworzonyc h z cyfr nal e

żących do zbio ru {1, 2, 3, 4, 5, 6}, j eśli cyfry w liczb ie się nie powtarzaj ą?
4. Na ile spo sobów może wejść do autokaru j ednym wej ściem 7 osób , wś ród
?
których są trzy kobiety i czterej mężczyźni, jeśli naj pierw wsiadaj ą kobi e ty
5 . N a ile spos obów M arta może wysłać cztery różne pocztówki z wa kacj i d o
czte rech przyj ació łek?
6 . N a ile spos obów może ustawić się w szeregu grup a 4 chłop ców i 4 d z ie wcząt,
tak aby dwie osoby tej samej płci nie stały obok sieb ie?
Kombinacje
Przykła d 1.
z grupy składającej się z 3 dzi ewcząt i 2 chło pców trzeba wybrać dwu osobo wą de
l egacj ę . Na ile sposobów m ozna t o zro b ić?
Zastanówmy się naj pier \'. czy ko l jno �ć wyb iera nych osób jest is to tna. Oczywiście
nie. Ważny jest tylko ��kiad delegacj i (czyli to, które osoby zos tały wyb rane), a nie
kolej ność wybi eran ia. Zate m do opisu wy boru delegacj i wygo dnie j est u żyć poj ęcia
podzbiorów (a nie ci ągów) . Możemy powi edzieć, że dwuosobową delegacj ę można
wybrać na tyle sposobów, ile 1 est dwuelementowych podzbiorów zbi oru złożonego
z 5 elementów.
-
Wprowadźmy oznaczenia :
X1 , X2, X3 dzi ewczynki
Y1 , Y2 - chłopcy
Wypiszemy wszystki e dwu elementowe podzbiory zbi oru {X1 , X2 , X3 , Y1 , Y2 } :
{X1 , X2} {X1 , X3 } {X1 , Y1} {X1 , Y2}
{X2, X3 } {X2, Y1} {X2, Y2}
{X3 , Y1} {X3 , Y2}
{ Y1 , Yz}
Dwuosob ową del egacj ę można wybrać na 10 sposobów.
Zaz naczmy to wyraźnie: kolej ność wypisywania elementów zbioru (podzbioru)

nie jest istotn a. Mamy wię c na przykład :
{X1 , Xz } = {Xz, X1}

Zbi ory (podzbiory) n i e są równe, j eśli różnią się co najmniej j ed nym elemente m, n a
przykład
{X1, X2} -:t:: {X1 , X3 } {X1 , X2} -:t:: { Y1 , Y2}
Definicja 1.
Ko m bi nacją k-elem entową bez powtó rzeń n-elem entowego zbioru A,
gdz ie k, n E N i k � n, nazywamy każdy k-elem entowy podzbi ór zbioru A (przy
czym elem enty zbio ru A nie mogą się powtarza ć) .
Definicja 2.
Liczbę k-el e m entowyc h komb i nacj i bez
powtó rze ń zbioru n - ele mentowego ,
g dzi e k, 11 E N; k< n, oznacza my symb ole m (: ) i czytamy „n po k".

,,..
hu�n�
�ka�i�ro�c� �p
ek �r�
m� o�
vd� �
pod b ie
o� t w_
s_
�ń_ a��-
.�
4J
2 78�� m�
Ko� in�
b� to�
a�
Z przykładu 1 . wiemy, że (�) � 10.
e
Wyznaczanie liczby podzbio rów dowolnego zbioru ułatwia następu jąc twie rdzeni e.
Twierdzenie 1 .
( ,
J
n n'
gdzie k, Nik�
·
k ( n - k )! · k !
= n E n
Przykład 2.
(]
Korzystaj ąc z twierdzenia 1 ., obliczamy:
6 6! 6! 6 . 5 . 4 . 3! 6.5.4
a) 20
3 (6 - 3 )! · 3 ! = 3! · 3!
=
3! 3! 3·2·1 =
(]
= · =
7 7! _2!_ �
b) - _ _
- (7 - 7)! · 7 !
-
- -1
7
_
O! · 7 ! 1 · 7! -
c)
( ]
10 10! 10! 10 . 9 . 8 !
=-
10 . 9
45
2 (10 - 2)! · 2 ! 8! · 2! 8! · 2! 2- =
(lOJ
= = =
10! 10! 10 · 9 · 8 ! 10 · 9
d) 45
8 (10 8)! . 8 ! = 2! . 8! 2! . 8! =-2- =
-
= =
Przykład 3.
Ile różnych prostych wyznacza 100 p unktów, j eśli dowoln e trzy z nich nie są współ
liniowe?
Każdą prostą wyznaczają 2 punkty, przy czym kolej n oś ć ich wyboru oczywiście nie
j est ważna. Wszystkich prostych j est zatem tyle, ile dwuelement owych podzbio rów
( ]
zbioru 1 0 0-elem entowego. Mamy więc:
100 100! 1 00 . 99 . 98! = 1 00 . 99 =
= 4950
2 = ( 1 0 0 - 2)! · 2 ! 98! · 2 ! 2
Sto punktów wyznacza 49 50 prostych.
Przykład 4.
z grupy składającej się z 3 dziewcząt i 2 chłop ców trzeb a wybra ć dwuosob o wą de
legacj ę, w której ma być co naj mniej j edna dziewczynka. N a ile spos
obów m ożna to
zrobić?
Ł
atwo j est odp owi edzieć na post�wio n � pyta nie . W przykład
. zie 1 . wyp i sal i śmy
wszystkie m ożliwe skła dy delegaq 1.' J est i �h 10 . Tylko w j ed nej
. . . dele gacj i n i e ma a n i
je dnej dziewc zynk i . Zatem dele ga q 1 , w ktorych est co naj mni ej j ed na d z i ew czyn k;1 ,
J
m ożna utw orzy ć 9 .
Kombinacje
2 79
ato
Za pis zemy teraz rozwi ąza n i e tego zad a n ia z wykorzystaniem sym b o l i k o m b i n
(ze względu
ś ci
rycznych. Ta ki sposób będ z i e p rzyd atny w przypad kach, gdy n i e b ę d z i e m o ż l iwo
wyp is ania wszystkich rozwiąza11 na ich zbyt wielką licz b ę ) .
zauważ, że p rzy V\ry b o rze d e l ega c j i ( s pełn i a j ącej wa ru n ki zada n i a ) m ożl iwe są dwa
rozłą czne p rzyp a d ki :
• w de legacji j e st j e d na dziewczy nka i j eden ch ł o p i ec
• w delegacj i są thv i e d:t�1ewczy :i ki .
Obli czamy, ile j est m o żl ivvo�ci i l tworu• n i ct d e l egacj i w każdym p rzypa d ku.
• jed ną dziewcLy nkę z t rzech moż n;i wybrać na GJ czyl i 3 s p osoby. Do ka ż d ej
tak wyb ra n ej dziewczynki możemy wybrać chłopca na

( :} czyl i 2 s p o s o by.
Zatem - zgo d n i e z regułą mnożenia - delegacj i, w których j est j ed n a d z i ew

czynka i j eden chło p i e c, j est
( �}GJ
3
• Dwie dzi ewczynki z trzech można wybrać na
Gl czyli sposoby.
Możliwości utworzenia del egacj i, w któ rych jest co naj m n i ej j e d n a dziewczynka -

zgo dnie z regułą dodawania - j est
W rozwiązaniu takiego zadania trzeba uważać, by nie popełnić następującego błędu:
„Poni eważ w del egacj i ma być co naj m niej jedna dziewczynka, więc n aj p ierw
z trzech dzi ewczyn ek wybieramy jed n ą na (�J czyli 3 s p o s oby. Z pozos tałych
czterech osób (dwóch dziewczynek i dwóch chłopców) wybi e ramy j ed n ą na (;J

czyli 4 sposoby. Zatem m o żl iwości utworzenia d e l egacj i, w której j est co naj
m niej j e d na dzi ewczynka, j est GJ ( ;J ."

·
To, że roz wiąza n i e j e st błę d n e, m o ż n a stwi erd z i ć natyc h m i a s t, b owie m
(�) [;) =3 4= 12
I
' (
I
9.
O tóż w iloczynie
n ak p ol e ga błą d?
zym j e d
Na c
/
j est li czb a
3( ] (41]
wi e dz i ą i e rwszym etapie
Pop rawną od po
śl i n a p r zykł ad w p
. ' J' n i e . J e
n e p o dwo
1 q . e s ą hc zo
trzy delega otrzym amy delegację
.
. z i e w c z y nkę X21 to
rug1m d
. kę xl ' a w d
_
y dzi e w cz yn
wybie rz em
ę X' , a w drugim -
dzi e wczy nk
tapi e wyb1
{X1 , X2} . ' e r z em y
nato mia st w pie rwszym e
jeś li e ga cję
wcz yn k ę X1 , to otrzymamy del
dzie
{X2 , X1 } ako {X" X 2),
( � J { �J zo na p odwói ni e ( raz i „
,) jest wi ęc li c
,,
" X ··/
de leg acj a {X
W ilo czynie
o n e p o dwój nie i d l ate
{X2, X3) są licz
3
cj e {X1, X3} i
Pod obn ie del ega wi dłowe go .
a raz jako {X,, X1 )). y od rozwiązan ia p ra
jest o wię ksz
go otrzymany wynik
Przykład 5.
W pud elku jest 100
losów, w
ró d
tym
nic
wyg 9
rywają cych . Na ile s p o s o b ó
h były co na jm nie j dw
a wygrywają ce ?
w m ożn a wyc ią-
c.
y, ta k ab y wś
gnąć trzy los
czne przypadki:
Mo żliwe są dwa rozłą grywa jąc e
cią gn iem y trz y losy, wś ród których tylko dwa są wy
• wy
grywając e.
• wyciągniemy trzy los y wy
(9]
Ob liczamy:
2
ty
że my wyciągn ąc' na spos obów, j ed e n los pus
. , (911 J
Dwa losy wygrywa1· ąc e mo
·
.
•
mo zemy wyc1ągnąc na sposobów, zatem trzy losy, wś ród których tylko
dwa są wygrywaj ące, możemy wyciągnąć na
91)
(�J ( 1 sposobów.
, (93]
·
Trzy losy wygrywające możemy wyciąg ną c na sposobów.
,
•
Możliwoś ci wyciągnięcia trzech 1 osow tak, aby ws, rod m ch były co naj m n ieJ dwa
.
.
. ,
1 GJ 36. 91 +84 3276 + 84 336

.
wygrywaiące, i est ' ( ,
GJ f1 J+ (=
0) =
==
. ro .
Ostatni przykład dotyczyć będ zie
w grz e w brydża. Tali a d o gr Y
zkła d u kart
52 l
)
.
w brydza składa się
3 ka r•t8
kart w czte re ch kolo
ra ch · Ko o ry )
P1 ' (
·
to · kie r y •
( • ) i trefle (.fe) W każdym ko orz e 1· • st l kart
! 'k' ( • ,
·
'
(o d dw o 1 ki. do d z i e s iątki o raz wak '

„ ·
dama, król i as) .

Kombinacje 281
Przykład 6.
Każdemu z czterech g racz y należy przydzielić 1 3 kart z talii 5 2 kartowe j . Na ile
-
spos obów można to zrubić tak, aby gracz A ot rzy m a ł 2 piki, gracz B 6 pików, gracz-
c 4 piki, gracz D 1 pik?

- -
Graczowi A należy pr7y( ziel ić ::: piki (?: 1 3 ) 1 11 kart (z 39), któ re pikami nie są.
Można to zrobić na
( :H�:)
1
sposoonw.
Graczowi B nal e ży przyd1.ielić 6 pików (z pozostałych 1 1 ) i 7 kart (z pozostałych

28), które pikam i nie są. rviożna to zrob ić n a
Graczowi C należy przydzielić 4 piki (z pozostałych 5) i 9 kart (z pozostałych

które pikami nie są. Można to zrobić na
21),
Graczowi D należy przydzielić pozostałe 13 kart. Można to zrobić na sposób. O sta

tecznie, wszystkich możliwych sposobów rozdania kart, tak aby były spełnione wa
1
runki zadania, j est
Liczba ta jest większa niż 1026•
Spra wdź, czy rozumiesz

1. Oblicz:
a) ( :J b) 2 . GJ c) (�J -(�J
2. Wykaż, że dla dowolnych liczb naturalnych n, k n k:
takich, że �
a) (�J = 1 b) GJ =n c) ( �) = n(n2-ll (:) = (n:kJ

d)
3. Na płaszczyźnie danych jest 7 punktów, z których dowolne trzy nie są współ

li niowe.
a) Ile różnych odcinków m ożna otrzymać, których końcami są te punkty?
b) Ile można otrzymać różnych trójkątów, których wierzchołkami są te punkty?
Kombinatoryka - zadania różne
Przykład 1 .
Ile różnych napisó w (mających sens lub nie) można utwor zyć, p rzest aw biqc \it1:' ry
wyrazu TEMATYKA?
W wyrazie TEMATYKA występu ją dwie litery T, dwie litery A, p o jedne j l i t e rze E,

M , Y, K. Łatwo zauważyć, że nie każda zamiana dwóch liter da nam n owy napi · , ru
przykła d j eśli w dowolnyn1 napisie zamienilny 1niejscam i dwie l itery A. to otny m,1-
n1y ten san1 napis. Postępuj emy tak:
Man1y osiem miejsc, które zapełniamy literami.
c 1 o � o o n =1
N aj pien..v wybieramy 2 miejsca na literę T. Możen1y to zrobić na
(�] sposobów.
Z pozostałych 6 n1iejsc wybieramy 2 miejsca na literę A. Możemy to zrobić na
(�] sposobów.
Z pozostałych 4 miejsc wybieramy jedno na literę E, z pozostałych trzech mi j5l'

wyb i e ramy j edno na literę M, z pozostałych dwóch - na literę Y, ostatni e mh� j 5C t'
przeznaczamy na literę K. Zatem wszystkich nap isów j est
(](]
8
2
·
6
2
· 4 · 3 · 2 · 1 ( czyli 8
!
·
6!
2 ! . 6 ! 2! . 4 !
· 4! = S!
8
\
10 0 0
)
=
2! . 2 !
Przykład 2.
Ile można utw orzyć różnych num erów re1· estracy1· nych
.
. , .
."
. . .
cyfr, 1 esh przy1m1emy, ze alfabet składa się z 2 4 l i"te
r 1
· posł
.
·
skła d a1ącyc l1 s.1· ę z. i li
·
ugu1 e1ny się y t lkl1 tluz\ ·
.
tt'r i 5
n\
.
t ·.
l 1teram1 !
·
liter 1noz na utwo rzyc, na
Częś ć num e ru rejestracyjnego złożo n ego z 3
2 43 sposobów.
,
�
(Tyl; i est tró jwy�azowyc wa ria cji z pow tór
zen iam i zbi oru 2 4_ eleme n tL)\\
'l'�L1 ) .
Częsc numeru re1estracy1 nego złożo nego z 5 . ,
cy fr 1no zna utw orz y c na
,
. .
1 0 5 sposo b ow.
(Tyle jest pięciowyrazowych waria c1· i z po

Zat em -
z 43 · 1 05
·
zgodme z regułą mnoż eni a wszystk
wto, rz en1an1i
zbio 1 u 1 0· -e leme ntL1
ich num eró w r e 1· t· s 1„ 1 c"J. nv r \ l
_
t 1 .
·
"'11.)
\\' t :--
.. ·t
l l :--
,
Przykła d 3.
Z cyfrnależących do zbioru {O, 3, 1, 2, 4, 5, 6}
tworzymy liczby czterocyfrowe o róż
nych cyfrach. Ile wśród nich j est liczb podzielnych przez 5?
Liczba j est podzielna przez j eśli ie.i cyfra jedn ości jest ró wna O lub 5 . Rozpatrzmy
5,
więc dwa rozłączne przypad ki :
cyfra jedności liczby czterocyf 'O\\: Cj jest rów n a O
cyfra j edności liczby czterocyfrowej jw;t równa 5 .
• .
Obliczamy:
Cyfrę tysięcy możemy vi.ryb rać na 6 sposobów, cyfrę setek na � sposobów,
cyfrę dziesiątek na 4 sposoby i cyfrę J ed ności na 1 sposób (cyfr a O) . Zatem
• --
możliwości utworzenia liczby czterocyfrowej jest

6·5·4· 1
•
5 5). 5
Cyfrę tysięcy możemy wybrać na sposobów (nie może być to O ani
4 cy
frę setek - na sposobów, cyfrę dziesiątek - na sposoby i cyfrę jed ności na
5),
1
sposób (cyfra Zatem możliwości utworzenia liczby czterocyfrowej j est
5·5·4·1
Liczb czterocyfrowych o różnych cyfrach, podzielnych przez
dodawania - j est 6 · 5 · 4 · 1 +5 · 5 · 4 · 1
(czyli
5
120 + 100 220).
=
- zgodnie z regułą
Przykład 4.
W klasie jest
4 12
dziewcząt i 10
chłopców. Z tej klasy wybieramy delegację liczącą
osoby. Na ile sposobów można to zrobić tak, by wśród wybranych osób był co
najmniej j eden chłopiec?
Zadanie to można rozwiązać, rozpatrując cztery rozłączne przypadki (wskaż je).

Można też postąpić tak: wyznaczamy liczbę wszystkich możliwych delegacji. Jest ich
(:zJ
Od tej liczby odejm uj emy liczbę delegacji, które można utworzyć z samych dziew
czą t. Wówczas pozostanie liczba delegacji, w których j est co naj mniej jeden chło
piec:
(22J - ( 1 2 J (czyli 7315 - 49 5 6820)

=
4 4
Przykła d 5.
O bli c zymy, i l e jest liczb dwunastocyfrowych utworzonych w następujący sp osób :
do za pis ania każ dej liczby wybieramy trzy cyfry ze zbioru {O,
4 6}, 1, 2, 3, 4, 5,
jrd1 1a cyfra wy stępuje 3 ra zy druga cyfra występu je
, razy, trzecia cyfra wys tę
puje ;; razy.
K
284·��4�.�� m�
o� b� at�
in� ry�
o� a�
k� ch
ro�
i� n�
�u� ra�
k p�
e� �p=
do
w� �n-
�b�ie
do
o= t w_a��
·s_ ---
Rozważymy dwa przypadki.
I przypadek: Żadn a z trzech wybranych cyfr nie
jest zere m. W tym przyp ad ku
wszystkich liczb dwunastocyfrowych jest
czyli 3 326 400.
Mamy:
(: ) - na tyle sposo bów możemy wybrać 3 cyfry spośr ód cyfr od 1 do 6,

(�2) . 3 3
- na tyle sposob ów wybieramy miejsc a i cyfrę (spośr ód wybranych
wyżej) , która ma w zapisie liczby dwuna stocyfrowej wystąpi ć trzy
razy,
na tyle sposobów wybieramy 4 miej sca z pozostałych 9 i cyfrę (spo

śród wybranych wyżej), która ma w zapisie liczby dwunastocyfrowej
wystąpić cztery razy.
W ostatnie 5 miej sc wpisujemy ostatnią cyfrę (spośród wybranych wyżej) .
a) Zero występuj e w zapisie liczby dwunastocyfrowej

stępuj e na początku tej liczby) . Takich liczb jest
3
I I przypadek: J edna z trzech wybranych cyfr ie.st zerem. Mamy trzy możliwości.
razy (i o czywiście nie wy
czyli 62 3 7 0 0, gdzie
(�) - na tyle sposob ów wybie ramy dwie cyfry (obie różne od zera),
( )-
3
11
na tyle sposo bów wybieramy trzy miejs ca dla zer (pom ij amy pie rws ze
miejsce),
na tyle spos obów moż emy wybrać miej sce i p ierw szą (niezero wą) cy
� �
frę (spo ród wy anych wyżej), która ma w zapisie
� liczby dwu nasto
cyfroweJ wystąp1c czt y razy (tu już uwzględ
�� niamy pierws ze mi ej-
sce) . W pozo stałe 5 m1e1 sc wstawiamy drugą
wyb raną cyfrę.
(i o czywi ście nie wy

b) Zero ':Ystępuj e w zapi si� liczby d unas tocyfrowej 4 razy
�
stępuJ e na początku te). hczby) . Takich liczb j est
m f:} (:} 2 (:} 1

• czyli 5 5 4 40 0 .
c) Zero występuje w zapisie liczby dwuna stocyfrowe 1· 5

stępuj e
·
na początku · 1 1cz
teJ · by) . Takich
licz b jes t
razy c 1· o czyw1sc1e
, . . n ·t l' wv·
.
( �) f:} G } 2 ( :} · l,
czyli 48 5 1 0 0 .
W�--ystkich
. „
...
li ·zł sp " ł lllll
· · JtJ
·
�yc I 1 Wfl ru nki zad ani a jest
3 326 400 6 2 3 700 I S S 4 400 + 485 1 O O , czyl i 4 989 600 .
Prz kład 6.
-----. -=; ..
Ile jest liczb SZ '.' ·i,W fr•J V'Ch . \V k t (l rych ." l l l l l � cyfr:
a) je st rów n a i ") j est równa 9·?
Ad a) Rozwa7.m. " H . ) „ l • > ' • ' W l.\1 "' · • d k l .

•
l przypadek: \N.'· · ) 1 · v . \ . �.b..

· · ; sz�'�n -yfrowt' j jest czwórk a i pięć zer.
Cyfrą na pierwsz m n 1 ' j _:·u t i: · d i ·frą setek tysięcy) jest czwórka, pozostałe cyfry
·
to zera, za te m .i es l :. t< 1 · 7.h:.t.

Il przypadek; Wśród t: y fr l iczby sześciocyfrowej jest trój ka, jedynka i cztery zera.
Cyfrę na pierwszym miejscu wybieramy na 2 sposoby, miejsce dla drugiej cyfry róż
nej od zera wybieramy na 5 sposobów, zatem liczb sześciocyfrowych w tym przy
padku j est 2 5, czyli 10.
·
111 przypadek: Wśród cyfr liczby sześciocyfrowej są dwie dwójki i cztery zera.
Cyfrą na p ierwszym miejscu jest dwójka, miejsce dla drugiej dwójki można wybrać
na 5 sposobów, zatem w tym przypadku jest 5 liczb .
IV przypadek: Wśród cyfr liczby sześciocyfrowej jest dwójka, dwie jedynki i trzy
zera.
Jeśli na pierwszym miejscu jest dwójka, to miejsca dla dwóch jedynek możemy wy-
brać na G) sposobów, jeśli na pierwszym miejscu jest 1, to miejsce dla drugiej
jedynki i dwójki można wybrać na (�) · 2 sposobów, zatem w tym przypadku j est
m (�)+ . 2, czyli 30 liczb.
V przypadek: Wśród cyfr liczby sześciocyfrowej są cztery jedynki i dwa zera.

Na pierwszym miejscu jest jedynka, miejsca dla trzech pozostałych jedynek można
w ybrać na G) sposob ów, czyli w tym przypadku jest 1 0 liczb.
Innych przypadków nie ma. Wszystkich liczb spełniających warunki zadania jest
1 + 1 0 + 5 + 30 + 10, czyli 56.
Ad b) Rozwi ązanie tego zadani a metodą zaprezentowaną w punkcie a) byłoby bar

dzo żmudne . Opracu jem y więc inną metodę. Liczbę sześcio cyfrową, na przykład
20 3 1 1 2, moż na przedstawić „graficznie" w nast ępuj ący spos ób
l••l l ••• l • l • l •• I
2 o 3 1 1 2
Mam y sześć komó rek wyzn aczone rzez ionowe res�i I (kresek jest 7) oraz 9 kro
� � �
sl h zbę set k tysięcy .
pe k (•) . Liczb a krop ek w pier wsze) ko orce okre (u nas 2),
� � � �
.
l i cz b a krop ek w dr ugiej kom ó rce okre sla hczb ę dzies iątek tysię c y (u nas O) i tak
286 4. Kombinatoryka i rachunek prawdopodobieństwa
--
da l�j, aż do szóstej komórki, w której liczba kro pek określa liczbę jednoś ci (u
n as Z).
,
Jesh teraz poprzes tawiamy pionowe kreski, to otrzymamy „zapis" inn ej l i czby
, na
p rzykład
1•••••1•1•1•• 1 1 1
5 1 1 2 oo
To odpowiada liczbie 5 1 1 200. Czy każde przestawienie kresek pozwoli otrzymać
zapis li czby sześciocyfrowej? Otóż nie! Pierwsza komórka nie może być pusta!
Zapis, na przykład taki
1 1 • 1 • 1•1••••••1 I
o 1 1 1 6 o
oznacza l i czbę 1 1 1 60, czyli liczbę pięciocyfrową. Ponadto zauważ, że za pis każ
d ej liczby zaczyna się i kończy pionową kreską. Możemy więc założyć, że pion owe
kreski s kraj ne są nieruchome. Aby pierwsza komórka nie była pusta, „dokle jamy"
j edną kropkę. W zapisie na rysunku poniżej
(8 • • I • I • I • I • I • • I
kolorem czerwonym zaznaczone zostały elementy nieruchome, kolorem zielonym
elementy, które mogą zmieniać miejsce. Elementów zielonych jest 13 ( = 8 + 5). Każ
dy wybór pięciu miej sc z trzynastu - na zielone kreski (albo ośmiu miejsc z trzyna
stu - n a zielone kropki) wyznacza nam zapis liczby sześciocyfrowej, w której suma
cyfr j est równa 9. Zatem wszystkich takich liczb jest
czyli 1287.
Przykład 7.
Rozważmy równanie x +y + z + t = 54. Jego rozwiązaniami są uporządkowane
czwórki l iczb, na p rzykład (48, 2, 1, 3). Obliczymy, ile jest takich rozwiązań, które
składają s i ę z czterech liczb naturalnych dodatnich.
d
za uważ, że możemy zastosować metodę rozwiąz ania zaprezentowaną w p o p rz e
n i m przykł adz ie w p unk cie b ) .
1 • • „. • l • • l • l • • • I
48 2 1 3
Pon i eważ rozwi ązania mają składać się z liczb naturalnych dodatn ic h , to o
zn ac��
ic
w naszy m mod elu - że żadna z komórek nie może być pusta. Aby to zap ewn ,
o pc e (co
_
„d o kl ej amy" do pierwszych czterech kresek z prawej strony po je dn ej kr

.
zaz na czo ne zos tał o pę tel ką)
fi:\. „. •
V
Q?l • Q?l • • • Q?l • • I
zostały zaznaczone elem enty, które są nieruc hom e, 1<O Joreni
Ko l o re m cze rwo nym
. . , h ( rtl •
menty, kto' re mogą zm 1 e m ac poło żenie. E leme ntów zielonyc ''

z i e l o n ym - ele
est
c h o mych") j
5 4 + 5 _ z _ 4,
czyl i 53.
Kaz.dy wybór trze ch m i e1· sc z '5 3 1.1.,,n t rzy k res k'
I ( Z 11 przykleJ O llym 1' krop k a m i
) Wy-
. . .
: ��
i zad a n ia jest
•
mies
•
a ro z e m e
'
zn a cz krop ek, a więc i rozw i<}zan ie równ a n ia. Zate m wszys tkich
roz w iąz an speł11 1 a1ący ch waru n k
5( 3), 23 42 6.
3
czyli
Przykład 8.
Obl iczymy, ile różnyc h n a p i s {l w Cllero l i tt� rowyc h z różnyc h l i te r m o ż n a otrzym ać
z 24 liter alfabet u, za kła d a j .1 c. !. c l i te ry występ tl)ące w każdym n � p i s n a l eżą do ie
gru py składającej si ę z s i e u m w � Lo i <1rych ohok � ehic w a l fa h e c i c l i ter.
Pi erwszą siedmiol ite rową gn1 p4 ko l e j nyc h l i tc' r alfahetu (gru p�} p i e rwszego rodza
j u) jest grup a
ABCDEFG
Napisów czteroliterowych zł o ż o nyc h z różnych liter z tej gru py można utwo rzyć
( :} 4! , czyli 7·6·5·4 I to jest 840.
Drugą siedmiol ite rową grupą kolej nych liter alfabety (grupą drugiego ro dzaju) j est
grupa
BCDEFG H
soby.
Liczbę nowych n a p isów utworzo nych z liter tej grupy można obli czyć na dwa spo
Isposób - wyznaczamy liczbę n owych napisów bezpośrednio.

Nowe napisy s kładaj ą się z l itery H i trzech spośród liter B C D E F G. Jest ich
( :J · 4! , czyli 480.
lisposób od liczby wszystkich nap isów utworzonych z liter tej grupy odejm uj emy
liczbę napisów utwo rzonych w ramach grupy poprzedni ej.
-
( :) . 4! - ( :) . 4! , czyli 840 - 360, to jest 480.
kic h g rup drugiego rodzaju j est 17. Zatem wszystkich napisów j est
Wszystkie pozostałe grupy siedmioli terowe są grupami drugiego rodzaj u . Wszyst
840 + 1 7 . 480, czyli 9000.
Snrawd ź, czy rozumi esz

1 . I l e ró żnych kodów można otrzym ać, przest awiaj ąc l itery wyraz u :
a) KOS b) MAMA c) DAMA d) KARATEKA?
a J o ró ż n y c h cyfra b) podzielnych przez 1 O

2 . I l e j e st różnych liczb trzycyfrowych :
c) m nie j sz ych n i ż 4 0 0
ch
d) większych od 7 5 9 ?
Doświadczenie losowe
Słuchając różnych informacji (np. sportowych lub politycznych), często można się
spotkać z wypowiedziami odnoszącymi się do możliwości zajścia jakiegoś zdarze
nia (w przyszłości lub przeszłości), na przykład:
„Ten zawodnik ma duże szanse na zwycięstwo w biegu na 10 km„ ."
„Szanse zwycięstwa w wyborach prezydenckich obu kandydatów są równe
"
„.
„Z bardzo dużym prawdopodobieństwem, graniczącym z pewnością, można

stwierdzić, że przestępstwo to popełnił ..."
Wypowiedzi tego typu zawierają opisową ocenę możliwości zajścia omawianego

zdarzenia.
W tym rozdziale zajmiemy się matematycznym opisem zjawisk (doświadczeń) lo

sowych i powiemy, jak wyrażać prawdopodobieństwo za pomocą liczb .
Doświadczeniem losowym nazywamy taki powtarzalny eksperyment, w którym

konkretnego wyniku nie jesteśmy w stanie przewidzieć, znamy natomiast pełną li
stę możliwych wyników. Dodatkowo zakładamy, że każdy z tych wyników jest roz
łączny z pozostałymi wynikami na liście.
Wyniki te będziemy nazywać zdarzeniami elementarnymi, a zbiór wszystkich
tych zdarzeń - przestrzenią zdarzeń elementarnych.
Przestrzeń zdarzeń elementarnych oznacza się dużą grecką l iterą omega (Q) .
Przykład 1.
D oświadczenie losowe polega na jednokrotnym rzucie monetą.
W tym � adku rozpatrujemy dwa zdarzenia elementarne: „w ypadł orzeł", „wypa

dła reszka .
M amy więc
n = {„wypadł orzeł", „wypadła reszka"}
Zwykle - jeśli to możliwe - zdarzenia elementarne oznacza s·
· . , , ·, a1 e t ak , by n ie
ię kroceJ
prawadz1' ł o to do meporozum1en.
I tak zdarzenie elementarne:
„wypadł orzeł" oznaczamy zwykle literą o,
„wypadła reszka" oznaczamy zwykl e literą R, stąd
0 = {0, R}
UWAGA: O kreśl ając prze strzeń zd arze n, e l eme ntarnych ,
sowego, dok�� u1 emy zwykle pewnych upro szczeń. Na przykład rozp
. danego dosw iad czem a lo-
.
atrując rzut
monetą, pom11amy przyp adki :
„m oneta stan ie na kra wędzi ", „mo neta wpadni e pod reg
ał" itp.
Takie upr? sz�zeni a z jedn ej stro ny ułatw iają
opis przestrzeni zdarzeń, z drug iej -
ni e ogram czaJą stos ow alnoś ci takie j prze strze ni zdar zeń w rozwiązywa niu zadań.
Przykład 2.
Doświadcz enie losow e polega na jed nokrotnym rzucie sześci en ną kostką do gry.
Możemy wówczas zapisać:
n = {1, 2 , 3, 4 , s, 6},
gdzie
1 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z jednym oczkiem",
2 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z dwoma oczkami",
3 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z trzema oczkami",
4 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z czterema oczkami",
5 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z pięcioma oczkami",

6 oznacza zdarzenie elementarne „wypadła ścianka z sześcioma oczkami".
Przykład 3 .
W pudełku są trzy kartki: na pierwszej jest zapisana liczba 2 , na drugiej - liczba
3, na trzeciej - liczba 4. Doświadczenie losowe polega na dwukrotnym losowaniu
kartki z pudełka: losujemy jedną kartkę, zapisuj emy liczbę, odkładamy kartkę na
bok, ponownie losujemy kartkę z pudełka i zapisuj emy otrzymaną liczbę. (Takie
l oso wani e nazywamy losowaniem bez zwracania) .
W tym wyp adku zdarze nie elemen tarne możemy określi ć jako ciąg dwuwyrazowy :
pie rwsza liczba j est wynikie m pierwszego losowan ia, druga liczba - wynikiem dru-
gie go los owania. Mamy więc:
o = { (2, 3 ) , (2, 4), ( 3 , 2 ) , ( 3 , 4), (4, 2 ) , (4, 3) }
Tę przes trzeń można też opisać tak:
O= {(a, b): a, b E {2, 3, 4} i a * b}

lu b tak:
O j es t to zbiór wszystkich dwuwyraz owych wariacji bez powtórzeń zbior u
{ 2 , 3 , 4 }.
O pis sy m b o 1 1czny
. 1 u b słow ny prz estrz eni
zdarzeń elementarnych warto stoso wać
· .
.
S'.l cz eg ól n i e wte dy, gdy licz ba zda rze ń ele me ntarnych Jest duz a.
·�
.
�
dop
�w:::: =�
:::! od ie_
o b_ s t_
ń_ a ��-,
w�
4�
290�� m�
Ko�
.� b� a t�
in� ��
o� ro�
ka�i� hu�
c� ek�p�ro
n�
Przykład 4.
Mam y dane pude łko z kartkami , takimi jak w przykładzie 3 . Doś�
adcz enie lo�
,
we polega na dwukrotnym losowaniu kartki z pudełka: losuj emy Jedną kartkę,
pisujemy liczbę, wrzucamy kartkę do pudełka, losuje my drugi raz kartkę i Z�
jemy otrzym aną liczbę. (Takie losowanie nazywamy losow aniem ze zwracaniem}
W tym wypadku otrzymujemy:
n = (2 , 2) , (2 ,
{ 3), (2, 4), (3, 2) , (3, 3), (3, 4), (4, 2), (4, 3), (4, 4)}
Przestrzeń n można też opisać tak:
n= { (a, b) : a, b E { 2, 3, 4} }
lub tak:
n jest to zbiór wszystkich dwuwyrazowych wariacji z powtórz eniami zbioru
{2, 3, 4} .
Przykład 5.
Doświadczenie losowe polega na jednym rzucie dwiema monetami.
M odel 1. Zakładamy, że monety są rozróżnialne.
Monety możemy traktować jako rozróżnialne, na przykład rzucając j edną monetę

lewą ręką, a drugą monetę - prawą ręką. Za zdarzenia elementarne możemy więc
uważać ciągi dwuwyrazowe, których pierwszym wyrazem jest wynik rzutu lewą
ręką, a drugim wyrazem - wynik rzutu prawą ręką. Zatem
n= { (R, R), (R, O), (O, R), (O, O) }
Model 2 . Zakładamy, że monety są nierozró żnialn e.
w takim wypadku za zdarzenie elementarne może my uznać na przykład

otrzymanych orłów. Wówczas
n = {„nie wypadł ani jeden orzeł", „wypadł tylko jeden orzeł", „wypadły �
J ak poka zuje ostatni przykład, do jednego dośw iad czeni a losow ego możn
przestrzeń zdarze � elem� n:arnych n � r� żne sposo by. Wybó r przestrieni
elem enta rnych moze zale � ec o? tego , 1ak1 problem związ any z dany m eksp
tern losowym mamy rozw1ązac.
Warto jednak zaznaczyć, że zwykle wygodn ie1· posługi·wac się prze
, . . ,
w kto rych wszystkie zdarze �1 a elem entarne są jednakowo prawdo odo

·
. p
mon ety roz patrywane w dosw1adc zen iu są symetryczn e ' t0 tak
1 es t
nato miast w mo d el u 2 . zd arzeme el ementar ne „wyp a dł tylko .
.
·
. Je den
·
dziej prawd opo d ob ne mz. kaz. de z dwoch

, p ozostałych z
darz en e1em e111 ,
Przykła d 6.
W p � dełk� są cztery klocki : na pier
wszym jest litera L, na drug im - litera A na
,
trzecim - hter� T, na czwa �tym - litera O. Losu j emy kolej no po jednym klocku i two
rzymy czterohterowy napis.
P rz estrzeń zdar zeń elem entarnych tego doświa dcze nia :
Q jest to zbiór wszystkich czterowyrazowych perm utacj i zbio
ru {L, A , T, O}.
Przykład 7.
D oświadczen ie losowe polega na wyloso waniu 1 3 kart ta ł i l 5 2 kart.
l
z
Model 1. Zakładamy, że nie jest istotna kolejność l osowania kart. Za zdarzenia ele
mentarne przyj muj emy wówczas 1 3 -elementowe podzbiory ta l i i kart. Zatem :
n j est to zbiór wszystkich 1 3 -elementm.vych kombinacj i zbioru złożonego z 5 2

kart.
Model 2 . Zakładamy, że j est istotna kolej ność losowania kart. W takim przypadku
zdarzenia elementarne można traktować jako 1 3 -wyrazowe ciągi o różnych wyra
zach. Wówczas przestrze ń Q opisalibyśmy tak:
Q jest to zbiór wszystkich 1 3 -wyrazowych wariacj i bez powtórzeń zbioru zło
żonego z 5 2 kart.
1. Rzucamy dwa razy symetryczną sześcienną kostką do gry. Interesuj ą nas licz
by oczek, j akie wypadły w obu rzutach. Wypisz zdarzenia elementarne dla
tego doświadczenia.
2. Doświadczenie losowe polega na rzucie trzema rozróżnialnymi monetami.

Wyp isz zdarzenia elementarne dla tego doświadczenia.
3. Na półce w sposób losowy ustawiamy w j ednym szeregu książki A, B , C, D.

Opisz przestrzeń zdarzeń elementarnych tego doświadczenia.
4. z talii 52 kart losuj e my 5 kart. Opisz przestrzeń zdarzeń elementarnych tego

doświadczenia.
5. Ze zbioru { 1 , 2 , 3 , 4, 5} l osuj emy kolej no dwie liczby :

a) ze zwracaniem
b) bez zwracania
.
ema elem e ntarne dla
i zap isujemy j e w kolej nośc i los owan ia. Wyp isz zdarz
.
tego do świad czenia.

292 4. Kom binatoryka i rachune k prawdopodobie ństwa
Zdarzenia. Działania na zdarzeniach
Załóżmy, ż e rozp atruj emy doświadczenie losowe, dla którego okre ś l i l i śmy prz e
strzeń zdarzeń elementarnych n.
n = {a l , a2, a3, . . . , an}
Wówczas dowolny p odzbiór przestrzeni n nazywamy zdarzeniem (zdarzeniem

l o s owym ) . Dwa zdarzenia otrzymały specjalne określenia:
0 (zbiór pusty) nazywamy zdarzeniem niemożliwym
n nazywamy zdarzeniem pewnym.
( J ak zapewne pamiętasz z klasy pierwszej, zbiór pusty j est po dzbiorem dowolnego

zbioru o raz cały zbiór j est swoim podzbiorem).
N i ech A, B c n. B ędziemy używać następuj ących określeń :

•
j eśli A = B, to zdarzenia A i B nazywamy zdarzeniami identycznymi;
•
j e śli A c B, to p owiemy, że zdarzenie A pociąga za sobą zdarzenie B;
•
zbiór A u B n azywamy sumą zdarzeń A i B,
zbiór A n B n azywamy iloczynem zdarzeń A i B,
zbiór A - B nazywamy różnicą zdarzeń A i B;
• j eśli zbiory A i B są rozłączne (tzn. A n B = 0), to zdarzenia A i B nazywamy
zdarzeniami wykluczającymi się;
• j eśli dowolne dwa zdarzenia spośród zdarzeń A1, A2, ... , A n c n wykluczają się,
to p owiemy, że zdarzenia A1, A2, .„, An wykluczają się parami ;
• zbiór n - A (czyli dopełnienie zbioru A do przestrzeni O) nazywamy zdarze
niem przeciwnym do zdarzenia A i oznacza my A';
• j eśli a 1 E A, to powiemy, że zdarzenie elementa rne a1 sprzyja zdarze niu A .
Przykład 1 .
D oświadcze nie los owe p olega na j ednokrotnym rzucie kostką. Określamy prze
strze ń zdar zeń elem enta rnyc h: n = {l, 2, 3, 4, 5, 6}.
a) Oznacz my
A -
zdarzenie „wypadła liczba oczek mniejsza od 8"
B -
zdarzenie „wypadła liczba oczek większa o d 6".
Wówczas
A = {1, 2, 3 , 4 , 5, 6}, wię c A = n.

ny m.
Zda rze nie A j est zda rze nie m pew
B=0
nie m nie mo żliwym.
Zda rze ni e B j est zda rze
b) Oznaczmy .
ła hczba oczek mniejsza od 4"
A _ zdarzenie „wypad
padła l iczba oczek mniej sza od 6, będą
B zda rze nie „wy
- ca dz i e l n i k i em l i cz by ti ".
Wówczas
A == {1, 2, 3} i B {1, 2, 3},

= więc A = B.
Zda rze nia A i B są ide ntyczne.
c] Ozna czmy
A zda rzenie „wypadły 2 oczka lub 4 oczka"
-
B - zdarzenie „wypadła pa rzysta liczba oczek".

Mamy zatem
A == {2, 4} i 8 = {2, 4, 6}, więc A c B
Zdarzenie A pociąga za sobą zdarzenie B (in aczej mówiąc : jeśli zaszło zda rz e n i e A ,
to również zaszło zdarzenie B).
d ) Oznaczmy
A - zdarzenie „wypadła parzysta liczba oczek"
B - zdarzenie „wypadła liczba oczek, która jest liczbą pierwszą".
Zatem
A = {2, 4, 6} i B = {2, 3, S}, wówczas
A u B = {2, 3, 4, 5, 6} - zdarzenie „wypadła parzysta liczba oczek lub liczba
oczek będąca liczbą pierwszą"
A n B = {2} - zdarzenie „wypadła parzysta liczba oczek, która jest
l i czbą pierwszą"
A - B = {4, 6} - zdarzenie „wypadła parzysta liczba oczek, która nie jest
liczbą pierwszą"
A' = {1, 3, 5} - zdarzenie „wypadła nieparzysta liczba oczek"
B' = {1, 4, 6} - zdarzenie „wypadła liczba oczek, która nie j est liczbą
. „
pierwszą .
Spraw dź, czy rozu1n iesz
1. Doświadczenie losowe polega na trzykrotnym rzucie symetryczną mo netą.

Opisz p rzestrzeń zdarzeń elementarnych tego doświadczenia. Wypisz zda
rzenia elementarn e, sprzyj aj ące zdarzeniu:
A - „wypadły tylko dwie reszki" B - „co najwyżej raz wypadł orzeł"
C - „reszka nie wypadła ani razu".
Opisz słowami zdarzenia A ', B ', C '.
2. Doświadczenie losowe polega na dwu krotnym rzucie symetryczną sześcien

ną kostką do gry. Opisz przestrzeń zdarzeń elementarnych tego doświadcze
nia . Następnie wyp isz zdarzenia elementarne sprzyj ające zdarzeni u :
A - „suma wyrzu conych oczek j est liczbą dwu cyfrową"
·
B - „w pierwszym rzucie wypadła mniej sza l iczba oczek, niż w drugim rzucie"
C „liczba o czek w drugim rzucie j est całkowitą wielokrotno ścią liczby o cz e k
. „
-
.
w pierwszym rzucie .
Wyznacz elementy zdarze ń : A n B, B - A, A u C, A n C i o pisz słowa m i te
zda rze n ia.
kreś lenie praw do po do b ieństwa
O
s i ę ob se rw owani e
., . · wam a P rawdo po do bie ństwa sta ło
m10
Pun ktem wy1s c1a d o z d e f'
osw1a d cze n I o-
·
· I o kro tn ie po wtarza nych pros tyc h d

·
, , , ' ,
częstosc1 rozn
·
ych wym
·
'k ow wie
sowych.
tką sze ś ci e n ną . Wie

rzu cie sym etryczn ą kos
Nie ch doś wia dcz eni e losowe pol ega na
emy zap isać tak :
�y już, że zbió r moż liwych wyn ików moż
n= {1, 2 , 3, 4, s, 6}.
Inter esuje nas, jak często będz ie się pojaw iać
ścian ka j e d �� m oczk iem c a nka � ��
powtorzyh s my 6 0 razy 1 sc1an ka
z sześc ioma oczka mi . Załóż my, że doświadcz enie
oczka m i wypa dła 1 3 razy.
z jednym oczkie m wypadła 1 2 razy, a ścianka z sześc ioma
e m j est równa
Powiemy wówczas, że częstość otrzym ania ścianki z j e d nym oczki
12 ,, . ' · . . 13 'I.
· C zy Jes 1
, a częstosc otrzymam a sc1an k1 z szesc10m a acz kami 1es t row n a
.
· , '
60
.
60
teraz powtórzylibyśmy tę serię doświadczeń i rzucili kostką 6 0 razy, to czy znów
otrzymamy 1 2 razy ściankę z j ednym oczkiem i 1 3 razy ściankę z sześcioma oczka
mi? Oczywiście tak być nie musi! Częstość występowania i nteresuj ących nas wyn i
ków może być inna . Okazuj e się jednak, że w miarę jak będz i e my wykonywać co
raz dłuższe serie doświadczeń, częstość pojawiania się interesuj ącego n a s wyniku
będzie się zbliżać do pewnej liczby. Nietrudno się domyśleć, że zarówno w przy
padku uzyskania ścianki z jednym oczkiem, jak i ścianki z sześ c i o m a oczkami czę-
stość powinna zbliżać się do � .

Inaczej mówiąc : można się spodzie wa ć, ż e około �
wszystkich wynik ów będą stanow ić ściank i z j ednym oczkie m i około
.! wszystkich
6
wyników będą stanow ić ściank i z sześci oma oczkam i Wyda · . 1
.
J e s i ę więc, ze - mo z-
· · .
6
na byłoby uznać za liczbę charakteryzującą szansę (czyi . ,
' i' za p ra wd o p o d obien stwo)
· ·
po1aw1ema się sc1an k1 z Je d nym oczkiem, a takż e ś cia
· · · ·
nki z sześ c w m a o czkami w p o

,
·
_
j edynczym rzucie kostką.

·
Zasta nówmy się, jakie własn ości powi n no mi·

ec' p rawd op 0 d o
b i' e n s two. Oczyw1s c1 e
· ' ·
powinny one odpow iadać własno ści' om cz ęs , . ,
to sc1 .
(
Zauważ, że :
J
częstość wyraża się liczb ą nieuj emn 12
•
ą >- o 1 3 >- o
60 :;...-- , -
(
60 :;...--
częstość zdarzenia p ewnego j est rów 60
J
na
•
1 _ == 1
60
1. es' I 1' mamy dwa z darzen ia wykl ucz .
a1 ące si. ę
•
. „ , . (n p w p
ocz kiem oraz „ wypa dła sc1 anka z „ y adła ścia n ka z 1· ed nym
s z e s c io m
a o c z ka . „
·
, .
n u ), to czę stość s u my tych

,
zdarzeń (,,wypadła ściank a z .
je dnym oczkiem
·
lub z sześ ciom a oczkami", częs-
25 .
( )
„
tosc: ) jest ro wna su mi e częstości tych 12 + 13

60 zda rzeń
.
60 60
Te rozważania pro wad zą d o następ ującej defi nicj
i.
..-----
Definicja 1 .
----- -- -- - - - - - ·· ·-------- ------,
-
Prawdopodob ieństwem o1<reś lonyrn na skońc zonej przestrzeni zdarzeń ele

mentarnych n nazywamy taką funkcj � P, która każde mu zdarze
niu A, A c O,
przyporządk owuj e liczbę rzeczywistą P(A) w taki sposó b, że
:
(Al) P(A) ;? O
(A2) P(O) = 1
(A3) jeśli A, B c Q i A n B = 0, to P(A u B) = P(A) + P(B) .
Warunki Al, A2 i A3 nazywamy aksjomatami prawdopodobieństwa.
Zauważ, że definicja 1. nie podaje sposobu obliczania prawdopodobieństwa, lecz

tylko warunki, które musi spełniać funkcj a, by można było ją nazwać prawdopo
dobieństwem. W szczególności dla jednego zbioru zdarzeń elementarnych n mogą
być określone różne funkcje spełniające aksjomaty Al, A2 i A3 .
Parę (O, P) nazywamy przestrzenią probabilistyczną. Można ją uważać za mate

matyczny opis danego doświadczenia losowego.
W obliczaniu prawdopodobieństwa pomocne jest następujące twierdzenie.
Tw ierdzenie 1 . (własnoś ci praw dopo dobieńst wa)

w przestrzeni zdarzeń elemen
Jeśli p jest praw dopo dobieństw em określonym
tarnych n oraz A, B c n, to:
1) P(0) = O
2) jeśli A c B, to P(A) � P(B)
3) P(A) � 1
4) P(A ') =
1 - P(A)
B)
5) P(A u B) = P(A) + P( B) - P(A n
. , . d . A c n wykluczają się par ami , to
6) 1esh z arze m a A 1 ' A 21 „ ., n
(A ) + P(A 2) + + P(An) .
P (A 1 u Az u u A n) = P 1
„ .
„ .
2 96
U d ow od ni my włas no
ść 5 .
Zauważ, ż e zach odzą
nast ępuj ące zwią zki:
n
AuB = (A - B) u B i (A - B) n B = 0, wię c z a k
sjomatu A3 mamy
(*) P(A u B) = P(A - B) + P(B)
A = (A - B) u (A n B)
(A - B) n (A n B) = 0, więc z aksj o matu A 3
otrzymuj emy
(**) P(A) = P(A - B) + P(A n B)
Z równ ości (**) wyz nacz amy P(A - B).
P(A - B) = P(A) - P(A n B)
Wyz n aczoną wartość P(A - B) wstawiamy do równości (*) i otrzymuj emy
P(A u B) = P(A) + P(B) - P(A n B)
To koń czy dowód własności 5 .
Zwróć uwagę n a aks j omat A3 i udowodnioną własność 5 . W o b u wystę puje praw

d o p o do b ie ństwo s u my dwóch zdarzeń. Aksj omat pozwala obliczyć je (jako sumę
p rawd op od o bieństw tych zdarzeń), ale tylko pod warunkiem, ż e zdarzenia się wy
kluczają. Własność 5 . dotyczy dowolnych zdarzeń, które mogą się wykluczać lub
m ogą m ie ć niepustą część wspólną.
Przy kład 1.
1 2
Wia d o m o, ż e A, B c n i P(A) oraz P(B) = . Czy zdarzen ia A i B mogą się
3
=
2
wykluczać?
G dyby zdarzenia A i B się wykluczały, to zgodnie z aksj omatem A3 byłoby
P(A u B) = P(A) + P(B)

1 2 7 .
Ale P(A) P( B) = + 6 , a z tego wym" kało by, ze
3
+ =
2
P(A u B) > 1
J est to niemożliwe (wobec własności 3 . )
.
Zdarzenia A i B nie mogą się wykluczac.
Przykład 2.
Wi ado mo , że A, B c n ora z P(A') = �, P(A u B) � = i P(A n B) = � . Obliczy my P(A),
P(B) i P(A B) . -
Ob lic za my P(A ), ko rzystaj ąc z własności 4.
P (A) = 1 - P(A' )
1 3
P(A ) =
= 1 - 4 4
Aby obliczyć P(B), skorzysta my z własności 5.
P(A u B) = P(A) + P(B) - P(A n B), skąd
P(B) = P(A u B) - P(A) + P(A n B), więc
7 3 1 1
P(B) = +
8 - 4 8
= 4
Obl iczamy P(A - B). Zauważ, że

A = (A - B) u (A n B) i (A - B) n (A n B) = 0 (zobacz dowód własności 5.) .
Zate m
P(A) = P(A - B) + P(A n B), skąd
P(A - B) = P(A) - P(A n B)
P(A - B) = ! �=�
-
Oto szukane p rawdopodob ieństwa: P(A) = !· P(B) = �· P(A - B) = �.

Przykład 3.
Mamy kostkę w kształcie czworościanu foremnego. Na ściankach tej kostki są od
powiednio liczby: 1, 2, 3, 4. Kostka jest wykonana z materiału, który niejest j edno
rodny. Rzucamy kostką i o dczytujemy liczbę na ściance leżącej na stole. Wiado-
3
mo, że prawdopodobieństwo otrzymania liczby nie mniejszej niż 3 j est równe ,
4
5
a otrzymania liczby nie większej niż 3 jest równe - . Jakie jest prawdopo dobień-
5
stwo otrzymania liczby 3 w pojedynczym rzucie tą kostką?
Określamy przestrzeń zdarzeń elementarnych.

n = { 1 , 2, 3, 4}
Przyjm ujemy oznaczenia:
A - zdarzenie „otrzymano liczbę nie mniejszą niż 3"
B zdarzenie „otrzymano liczbę nie większą niż 3".
-
Zdarzeniu A sprzyjają dwa z darzenia elem entarne.
A = { 3, 4}
Zdarzeniu B sp rzyjają trzy z darzenia elem entarne.
B = { 1, 2, 3}
Zauważ, że
A n B = {3}
Z włas ności 5. otrzymuje my
P(A n B) = P(A) + P(B) - P(A u B)
A u B = {1, 2 , 3 , 4} = O, więc na mocy aksjomatu A2
P(A u B) = P(Q) = 1, więc
298 4 . Kombin atoryka i rach une . k prawdopodobieńs twa
��.:.::.:.:.� �:.--��-----
P(A n B) = �+4-1 =
3_
5 5 5
2
Prawd opodobie ństwo otrzymania liczby 3 jest równe 5 ·
Przykład 4.
M a my sześcienną kostkę do gry. Kostka ta została wyko nana z mate r iału , który nie.
ie.st j ednorodny. Wiadomo, że ścianka z sześcioma oczkami wypada 3 razy cz ęśc iej
niż każda z pozostałych ścianek. Jakie j est prawdopo dobieństwo, że w poj e dynczym
rzucie tą ko stką otrzymamy parzystą liczbę oczek?
Określamy przestrzeń zdarzeń elementarnych.

n { 1 , 2 , 3, 4, 5 , 6}
=
Oznaczmy przez 3p p rawdopodobieństwo otrzymania sześciu oczek w poj edyn

czym rzucie.
P( { 6 }) = 3p
Zatem z treści zadania wynika, że
P( {l} ) P( {2}) P({ 3 }) P({4}) P({5}) p

= = = = =
Z aksj omatu A 2 i własności 6. (twierdzenie 1.) wiadomo, że
1 P(Q) P({l , 2 , 3, 4, 5 , 6}) P({l}) + P({2}) + P( {3} ) + P({4} ) + P({5}) + P({6})

= = = =
= p + p + p + p + p + 3 � skąd
1 8 p , więc p ! .
= =
8
N i ech A o znacza zdarzenie „wypadła parzysta liczba oczek w pojedynczym rzucie
kostką".
A = {2 , 4 , 6}
Obliczamy P(A), korzystaj ąc z własności 6. (twierdz enie 1 .) .
P(A ) = P ({2 , 4 , 6 }) = P({2} u {4} u { 6}) = P({2}) + P({4}) + P({ 6 }) = !+!+� � ==
8 8 8 8
Prawdo p o dobi eństwo otrzymania parzystej liczby oczek j est rów ne

5
.
8
Tw ierdzenie 2.
Jeśli p j est prawdopodob i eństwem określonym w przestrzeni zdarzeń ele m en
tarnych n oraz A, B, C c n, to
P(A u B u C) = P(A) + P(B) + P(C) - P(A n B) - P(A n C) - P(B n C) + P(A n B n C) .
D owó d :
P [ (A u B) u c] P(A u B) + P(C) - P[(A u B) n C]
=
=
P(A) + P(B) - P(A n B) + P(C) - P[(A n C) u (B n C

)]
=
=
P(A) + P(B) + P(C) - P(A n B) - [P(A n C) + P(B n C)

P(A n B n C)] �
=
P( n C) + P(A n B n (.)
P(A) + P(B) + P(C) - P(A n B) - P(A n C) - B
_
=
Określenie prawdopodobieństwa 299
W dowodzie wykorzystaliśmy trzy razy wzór na prawdopodo bieńs two su my zda

rzeń (twierdzen ie 1 . własność 5.) do obl iczenia prawdop odo bieństw
P[(A u B) u C] P(A u 8) P[(A n C) u (8 n C) ]
oraz wykorzystaliśmy p rawo działań na zbiorach : (A u 8) n C = (A n C) u (8 n C) .
Przykład 5.
. 7 3 2 1 3
Niech A, 8, C c O 1 P(A) = - P(8) = - , P(C') = P(A 8) = , P(B
s 3 1 ::-: lO
n
C)
, - . -
10 ri =
i P(A n
C) = :.
1
Obliczymy P(A n 8 n C), wiedząc doda tkow f'l, że zd a r1. e m a A , B, C
dają w sumie przestrzeń n .
Z ostatniego twierdzenia wynika, że

P(A n B n C) = P(A u B u C) - P(A) - P(B) - P(C) + P(A n B) + P(A n C) + P(B n C)
Mamy:
A u B u C = O, więc P(A u B u
C) = P(O) = 1
P( C) = 1 - P( C ) ' = 1 - � = �,
zatem
7 3 1 l 3 4
P(A n B n = - + + + =
C) l - 10 -S 3 15 10 15
2 1 18 1 0 2 9 8 49 1 9
= 1 -- -- --+-+-+- = 1 - -+ - = o
30 30 30 30 30 30 30 30
Otrzymaliśmy więc, ż e P(A n B n C) = O.
1. Wiadomo, że A, B c n oraz P(A) = 0, 75 i P(B) = 0,5. Czy może się zdarzyć, ż e

P(A n B) < 0,4?
2. Wiadomo, że P(A) = 0,6, P(B') = 0,2 5 oraz Au B= n . Oblicz P(B), P(A n B),
P(B - A) .
3. Na sześciennej symetryczn ej kostce są dwie ściany z liczbą 5, a pozostałe
ściany maj ą odpowiednio l iczby: l, 2, 3, 4. N i ech n ozn acza zbiór wszystki ch
m ożl iwych wyników rzutu tą kostką. Obl icz prawdopodobieństwa zajścia po
szczegól nych zdarzeń elementarnych. Jakie j est prawdopodobieństwo zda
rzen ia, że na kostce wypad ła ni eparzysta liczba oczek?
a�
�k� i� un�e�
�ac�h� ==:
pro
k� =o�
wd =--
pod ob
_i_ s t_
eń_ a ��-
w� --
300�� m�
o�
4.�K� to��
na�
bi�
Prawdopodobieństwo klasyczne
Załó żmy, że dana jest przestrzeń zdarzeń elementa rnych n pewnego dośw ia dcz e
nia losowego.
0= {a1, a2, „., an }
Niech wszystkie zdarzenia elementarne będą jednakowo prawdop odobne, tzn.
P({a1}) = P({a2}) = .„ = P({an})
Wiemy już, że
1 = P(O) = P({a 1, a2, „., an}) =
= P({a 1} u {a2} u „. u {an}) = .
= P({a1}) + P({a2}) + „. + P({an})
Ostatnia równość jest prawdziwa, ponieważ zdarzenia elementarne wykluczają się
parami. Są też j ednakowo prawdopodobne, więc
1
P({a1}) = P({a2}) = „. = P({an}) = -
n
Niech A będzie dowolnym zdarzeniem zawartym w przestrzeni n i niech zdarzen i u

A sprzyja k zdarzeń elementarnych. Oznaczmy je: aiI , ai2, „., aik . Mamy więc:
A = { ai , ai ,
I 2
„., ai }
k
Wówczas
Otrzymaliśmy następujące twierdzenie.
Twierdzenie 1 . (o prawdopodobieństwie klasycz nym)

J eśli przestrzeń zdarzeń elementarnych n jest skończona i wszystkie zdarz enia
elementarne są j ednakowo prawdopod obne, natomiast A j est dowolnym zdarze
niem w tej przestrzeni, to
(*) k,
P(A) =
n
gdzie P(A) oznacza prawdo podobieństwo zdarze nia A, n j est liczbą wszystki c h
zdarzeń eleme ntarnych przestr zeni n, k jest liczbą zdarze ń elemen tarnych tej
przestrze ni sprzyjających zdarzeniu A.
Wzór (*) można też zapisać tak:
P( A) = � (lub P( A) = i�ll ),
gdz ie sym bol n ( odp ow iedn io I O. I ) oznacza licz bę ele me ntó w zbi oru n, nato mi as t A
.
( od p o wiedn io jAI ) oznacza
hczbę elementów zbioru A.
*) pozwoli nam obliczać prawdopo dobień stwa różnych zdarzeń . Pod kreś lmy
Wzór (
naci skiem •. że j ego stos owa nie jest możliwe tylko, ki edy wszystkie zdarze
jed nak z
rne s ą Jednakowo pra wdopodobne. z taką sytuacją mamy do czyn ie n i a,
nia ele menta
ówimy np. o rzucie sym etryczną m o netą, o l osowa niu (ka rty z tal ii kart, l i czby
gdy m
z d an ego
zbio ru skończon ego, kuli z urny itp.) czy o rzucie symetrycz ną kostką.
Przykład 1 .
Rzucamy dwa razy symetryczną kos t ką w kszta łcie czworościanu fo re m nego . Na
ściankach kostki znajdują się odpowi ednio oczka od jed nego d o czterech. Po każ
dym rzucie notuj e my liczbę oczek ze ścianki, na którą upadł czworościan . O b l i czy
my prawdopodobień stwo zdarzef1 :
A - „suma liczby oczek w dwóch rzutach Jest równa 6"
8 - „suma l iczby oczek w dwóch rzutach j est n i e większa od 5 ".
Wynik dwukrotnego rzutu kostką można zapisać j ako uporządkowaną parę liczb
(czyli ciąg dwuwyrazowy) . Wszystkie zdarzen i a elementarne są j e dn akowo praw
dopodobne. Mamy:
o = {(ci , 1J} (c 1 . 2J} (c 1, 3J} (c 1, 4J}

((2, 1)} ((2, 2)} ((2, 3)} ((2, 4)}
((3, 1)} ((3, 2)} ((3, 3)} (3, 4),
((4, 1)} ((4, 21} (4, 3), (4, 4)}
0 = 42 = 16
Zdarzeniu A sprzyjają trzy zdarzenia elementarne (oznaczone s ą kolorem czerwo
nym) .
=
A =3 3
P (A) =-
16
Zdarzeniu B sprzyj a dziesięć zdarzeń elementarnych (oznaczone s ą kolore m zielo
nym).
=
B = 10 P (B) = 10
16 3 , P(B) = -5 .
Prawdop odobieństwa zdarzeń są równe: P(A) = -
16 8
Przy kład 2.
Z tali i składającej się z kart losuj emy j edną kartę. J akie j est prawdo p o d o bie ń
52
stwo, że wylosowana karta j est pikiem lub asem?
O kreś la my
przestrzeń zdarzeń elem enta rnych.
n - zbiór wszystkich j ed noelem entowych podzbio rów zbioru złożonego z 52 kart
=
0 = 52
Ws zys tki e zd a rzeni a ele ment arne są j e dnako wo praw dopo do bne.
·I
�
to�� c�
ka�i�ro
� ro
k2p�
�e�
un
h� ==
�wdo� �o_
pod ie_
b_ _t_
ńs a
w_
4-��
302_��--� �m
Ko �a�
in
�b� ____��
---
Ozna czmy zdarz enia:
= 13
=
A - „wylosowana karta j est pikiem", A
B - „wylosowana karta j est asem", B = 4.

Mamy wyznaczyć prawdo podobieństwo
P(A u B)
Z własności 5. (twi erdzenie 1., str. 295) wiemy, że:
P(A u B) = P(A) + P(B) - P(A n B)
AnB to zdarzenie „wylosowana karta j est asem pik",
AnB =1
Obli czamy:
13 4 1 16
P(A u B) = =-
52 52 52 52
- - - -
+
4
P rawdo p o dobieństwo, że wylosowana karta j est pikiem lub asem, j est równe - .
13
Przykład 3.
Ze zbioru {O, 1, 2, 3, ..., 100} losuj emy j edną liczbę. Obliczymy p rawdopodobień
stwo, że otrzymana liczba j est podzielna przez 3 lub przez 4.
M amy
n = {O, 1, 2, 3, ... , 100} Q = lOl

Wszystkie zdarzenia elementarne s ą j ednakowo prawdo p o dobne.
Oznaczmy:
A - zdarzeni e „wylosowana liczba j est po dzieln.a przez 3", A = 34 (sprawdź !) ,
B - zdarzeni e „wylosowana liczba j est podzielna przez 4", B = 2 6 (sprawdź!) .

Wówczas
AuB to zdarzenie „wylosowana liczba j est p o dzieln a przez 3 lub p rze z 4"
P (A u B) = P(A) + P(B) - P(A n B)

A nB to zdarzenie „wylosowana liczba j est p odzie lna p rzez 3 i prz ez 4 (czyli
p rze z 1 2)"
AnB =9 (sp rawdź!) .
Obliczamy P(A u B).

34 26 9 51
P(A u B) = - =
1 0 1 1 0 1 1 0 1 101
+
P raw dop odo bie ństwo , ż e wylo sowana liczb a j est pod
zieln a p rzez 3 lub p rzez 4, jest
51
równ e -.
101
przykład 4.
Ze zbio ru {1, 2, 3, . . . , 10 0 0 } losuj emy jedną liczbę. Obl iczymy prawdop odobi eństwo,
że otrzymana liczba jest podzielna prze 4 lub p rzez 6, lub przez 7.
Mamy Q = { 1 , 2, 3, . . . , 10 0 0 }
n = 1000
Wszystkie zdarzenia elementa rn e s ą jednakowo prawdopo dobne.
Oz na czmy
A - zdarzenie „wyl osowana liczba J s t p o d z i e l n a p rzez 4"
A = 250
B - zdarzenie „wyloso wana liczba j est podzielna p rzez 6 "

B = 1 66
C - zdarzenie „wylosowana liczba j est podzielna p rzez 7"

c = 142
Zatem
A u B u C to zdarzenie „wylosowana liczba j est podzielna przez 4 lub przez 6

lub przez 7".
Korzystamy ze wzoru z twierdzenia 2. ze str. 298.
P(A u B u l) = P(A) + P(B) + P(l) - P(A n B) - P(A n l) - P(B n l) + P(A n B n l)
A n B - zdarzenie „wylosowana l iczba j est podzielna przez 4 i przez 6" (tzn. j est
podzieln a p rzez NWW(4, 6), czyli przez 1 2)
==
AnB = 83
A n C - zdarzenie „wylosowana liczba j est podzielna przez 4 i przez 7 " (czyli
przez 2 8)
==
A n C = 35
B n C - zdarzenie „wylosowana l iczba j est p odzielna przez 6 i p rzez 7" (czyli
p rzez 42)
B n C = 23
A n B n C - zdarzenie „wylosowana liczba j est podzielna przez 4 i przez 6 i przez 7
(czyli p rzez 84)
====
A n B n C = ll
Obl iczamy P(A u B u l) .
2 50 166 142 83 35 23 11
p (A u B u l) = + -- + - 428
1 0 00 1 0 0 0 + 1000 1 0 00 1 000 1 000 1000 1000
P r a w d o p o d o bi eń stwo, że wylosowa na liczba jest podzielna przez 4 lub prze
z 6, lub
prz ez 7, j est równe 0,42 8.
Kombinatoryka i rachu nek prawdopodobieństwa
304 4.
\
Przykład 5.
W loterii j est do kupienia 20 losów: 3 losy dają wygraną po 10 zł, 4 losy dają wy
graną po 5 zł, pozostałe losy są przegrywające. j akie je st prawd opo dobieństwo, że
ku pując 2 l o sy, wygramy 10 zł?
I sposób
Zakłada my, że kolejność kupowanych losów nie jest istotna .
Wówczas:
n j est to zbiór wszystkich dwuelementowych ko mbinacj i zbioru złoż on ego
z 20 los ów.
- ( 20 ]
n = ) = 190
2
Wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawdopodobne.

Oznaczmy:
A - zdarzenie „kupimy 2 losy i wygramy 10 zł"

A = A 1 u Az, gdzie
A 1 - zdarzenie „kupimy 1 los dający wygraną 10 zł i 1 los przegrywaj ący"
39
P(Ą ) =
190
Az - zdarzenie „kupimy 2 losy dające wygraną po 5 zł"
4 6
A2 = =6 P(Ą ) = -
- () 2 190
Oczywiście
A 1 n A z = 0, zatem
39
-+-=-
6 45 9
P(A ) = P(A 1 u Az) = P(A 1) + P(A z) =
= -
190 190 190 38
li sposób
Zakła damy, że kolejnoś ć kupowanych losów j est istotna.
Wówczas:
n j est to zbiór wszystkich dwuwyrazowych wariacji b ez p owtórzeń zbi oru zło
żone go z 20 losów.
n = 2 0 . 19 = 380
Wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawd opodobne.
Oznaczmy zdarzenia A, A1, Az tak, jak w I sposobie. Zatem
A 1 = 2 13 3 ·
·
(uz asa dnij to dokład ni e ! )
A2 = 4 3 ·
(uzasadn ij to do kła dn ie !)
Poni eważ A = A 1 u A z i A 1 n Az = 0, stąd

- -
A = A1 + A2 , więc A = 78 + 1 2 = 90
O bl iczamy P(A ) .
90
P( A) =
380
Prawdop odobieństwo wygra n ia 1 0 zł j e s t równe

38
_2_.
przykład 6.
Doświad czenie losowe polega n a trzykrot nym rz u c i e symetryczną sześci e n n ą kost

ką do gry. Jakie jest p rawd o po d o b i e ń s t wo z d a rz e n i a , że co naj m n i ej raz otrzymamy
sześ ć oczek?
Mamy:
Q = {(al, a 2, a 3) : al , a?., G3 E { l, 2 , 3, 4, 5, 6}}

Wszystkie zdarzenia elemen ta rn e s ą jednakowo p ra wd o p o d o b n e.
Oznaczmy
A - zdarzenie „co naj mniej raz otrzymamy sześć oczek".
I sposób
Zauważmy, że
A = A 1 u A2 u A3 , gdzie
A1 oznacza zdarzenie „otrzymaliśmy tylko raz sześć oczek",
A2 oznacza zdarzenie „otrzymaliśmy tylko dwa razy sześć oczek':

A3 oznacza zdarzenie „otrzymaliśmy trzy razy sześć oczek".
Zdarzenia A p A2, A3 są parami wykluczające się, więc
A = A1 + A2 + A3
O bliczamy:
A1 =
=
( J.
3
1 52
(Z trzech miejsc wyb ieramy je dno, na którym będzie 6, na pozo
stałych dwóch m iejscach mogą być dowolne liczby różne od 6) .
A2 = 2
=
( 3J · 5
A3 =
=
(33J
A= (�J. (�} (�J
52 + 5+ = 75 + 1 5 + 1 = 9 1
O bli czamy P(A).
P(A) = �
216
Okaz uj e się, że takie za dan ie m o ż n a ro z w ią za ć p rośc i ej .
k P� � ��---
twa
ac
r
� ��
h �
un �
e
podob ieńs
.
4� �
om
K� �bi�n �
a �
to �
ry �
k i
a�
rawdo
30 6��__:�
\ li sposób
Zauważ, że
tką am. raz u
.
me otrzymano
rzu cie kos
A' oznacza zdarzenie „w trzykrotnym
sześciu oczek",
\
-
A' = 53 (uzasadnij to dokładnie!)
Wiemy, że
P(A) = 1 - P(A')
91
P(A) = l - � =
63 - 53 = 216 - 12 5 _ _
_
63 63 216 216
, 91
mamy , , oczek, 1. est rowne
szesc
w
Prawdopodobieńst o, że co najmn iej raz otrzy
216 .
Przykład 7.
Spośród liczb: 1, 2, 3, 4, 1000 wybieramy losowo j edną liczbę. J akie j est praw
dopodobieństwo, że wylosowana liczba jest podzielna p rzez 4 i nie jest po dzielna
. „,
przez 6?
Mamy:
n = {1, 2, 3, 4, ... , 10001 0 = 1000
Wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawdopodobne.
Oznaczmy zdarzenia:
A - „wylosowana liczba jest podzielna przez 4"
B - „wylosowana liczba jest podzielna przez 6".
Szukamy prawdopodobieństwa P(A - B) .
Wia domo (zobacz dow ód własności 5 . twie rdze nia 1., st
r. 295) , że
P(A - B) = P(A) - P(A n B)
A n B to zdarzenie „wylo sowana liczb a 1· est p o d
ziel.na p rzez 4 i. przez 6 (czyli
przez 12)"
·
A n B = 83
Obliczamy P(A - B) .
2 50
P(A - B) = -� = �
10 00 10 00 10 00
Prawdop odobie ństwo wylos owania licz ,
e1. przez 4 i niep odz iel nej p rz e z
.
by p o dzieln
6 jest równe 0,167.
Przykład 8.
Trzech turystów przyje chało do mi e · s
, . . 1 J cowo s, c1 . 1t\
.
w kt , re1 s należąc e
nego wła sc1c1e a. Wszyst�i roz mies ą3 do I�
.
z cze ni a t ry ? h otele
·
o-
� �
wo prawdopo dob n e. Jakie 1e st p raw s t o w w tych h o telach są j e dn�1 < . ,
d o p o d o b i. ,
e nstwo, że każ dy z tur
w innym hotelu? v t6w b ęd i1t:
Prawdopodobieństwo klasyczne 30 7
turyś cie możemy przyporz ąd kować jeden z trzech hoteli. j eś l i h ote l e

Każ dem u
oz naczymy: H1, Hz, H3 i n a przykła d pierwszy turysta wybierze hotel H 1 , d rugi też
wybi erz e hotel H 1, a trzeci turysta wybierze hotel Hz, to taki wybór m ożem y o p i s a ć
ciągiem ( H p H p Hz )·
M amy zate m :
n jest t o zbiór trójwyrazowych war i a cj i z powtó rzeniami zbioru {H I ' H z, H3}.
n = 33 = 27. Wszystki e zdar?. � n i a e l e m e n tarne są j e d n a kowo p rawdo p o d o b n e.
Oznaczmy zdarzen ie :
A - „każdy z turystów będzie w i n nym hotelu". A = 3! = 6 (uzas adnij to ! ) , zate m
6 2
P(A) =
9
- = -
27
2
Prawdopodobieństwo, że każdy turysta będzie w in nym hotelu, j est równe .
9
-
Sprawdź, czy 1·ozun1iesz

1. Ze zbioru wszystkich liczb dwucyfrowych losujemy j edną liczbę. O b l icz p raw
dop odobieństwo zdarzenia:
A - „wyl osowana liczba j est podzielna przez 1 1"
B - „wyl osowana liczba j est nie większa niż 35 i nie mniej sza niż 2 5 "
C - „wylosowana liczba jest podzielna przez 5 i nie jest p o dzielna p rzez3"
D - „wylos owana l i czba j est całkowitą wielokrotnością l i czby 6 lub l i cz by 8".
2. Oblicz prawdopodobieństwo zdarzenia, że wybieraj ąc losowo j ed n ą kartę

z talii 52 kart, otrzymamy kartę, która nie jest p i kiem.
3 . W loterii j est 100 losów, z których 4 losy dają wygraną p o 10 zł, 3 losy d a j ą
wygraną po 2 0 zł, 2 lo sy dają wygraną 50 z ł i j e d e n l o s daje wygraną 100 zł.
Obl icz prawdopodobieństwo zdarzenia, że kupując 1 los, otrzymamy :
a) los wygrywaj ący
b) los z wygraną co naj m n iej 50 zł.
4. R zu camy dwa razy symetryczną kostką do gry. Oblicz prawdo p o d o bieństwo

zd ar ze nia , że
a) w dru gim rzucie wypadnie szóstka
b) szós tka wypadnie tylko raz.
S. Rzuca my czterokrotn ie symetryczną monetą. Oblicz prawdopo dobień s two

z d a rzen ia, że
a) c o n ajmniej raz otrzymamy orła
b) co naj wyżej raz otrzymamy reszkę.
ina
b�
m� o�
�t� hu�n�
�a�i�ro�c�
ryk k�
e� ra=
p= od_o_
p�
wd�o� n's_
r· e_
b_ _a��-
tw
�
4 .�K
308.��-� o�
Doświadczenia losowe wieloetapowe
W tym temacie omówimy budowę mode lu doświad czenia losow ego, które mo żna
przeds tawić jako ciąg pewnych doświadcze ń cząstkowych. Takie doświadcz en ia lo
sowe m ożna w czytelny sposób przedstawia ć na grafach zwanych drzewam i (drze
wami stochastycznymi) . Tego typu drzewa poznałeś w pierwszym temacie tego
rozdziału.
Przypom nijmy: drzewo składa się z odcinków zwanych krawęd ziami i punktów,
w których spotykają się krawędzie - zwanych węzłami. Każda z krawęd zi wycho
dzących z tego samego węzła reprezentuje inny wynik doświadc zenia losowego
cząstkowego.
Rozważmy następujące doświadczenie losowe.
Mamy dwa zbiory: X = {1, 2} i Y = {3, 4, 5}. Losuj emy ze zbioru X j edną cyfrę, a na
stępnie ze zbioru Y drugą cyfrę i tworzymy liczbę dwucyfrową, w której cyfrą dzie
siątek j est pierwsza wylosowana cyfra.
Z punktu początkowego (pierwszego węzła) prowadzimy krawędzie reprezentu

j ące p oszczególne wyniki cząstkowe I etapu doświadczenia losowego. W naszym
przypadku w I etapie doświadczenia możemy otrzymać j eden z dwóch wyników : 1
lub 2 . Pod każdą krawędzią zapisuj emy (w umowny sposób) ten wynik. Następnie
dorysowujemy krawędzie przedstawiające wszystkie możliwe wyniki kolejnego
etapu. Punkty 1 i 2 są węzłami drzewa:
� 1 2
I etap
3
� � 4 5 3 4 s
II etap
Wynik doświadczenia los?wego przeb iegającego etapam i j est ciągiem wyn ików
otrz�manych na wszystkich etapac (� a drzewie ten wynik reprez entuje tzw.
�
.
gałąz) . W przypad ku omawianego dosw iadczeni a mamy 6 możliwych wyników :
n= {1 3, 14, 1 5, 2 3, 24, 2 s}
�
D rzewo s toc as�czne um żliw a oblic zanie prawd
� � opod obień stw zdarzeń. W tym
' , two otrzyma nia dan ego
celu obok kazdeJ krawędz i zapisuj emy prawdop odob iens
.
u
·
wynik cząs tko weg o ( � oJ edy ncze go etapu) . Su ma rawdo

p p odo b i e ń stw przyp o -
rz ądko wanych krawędziom w ychodzącym z 1· edn eg o
węzła J. est rown a 1 .
,
Doświadczenia losowe wielo etapo we 30 9
1 l
�
2 ---
;;;- ,..,,.-
� 2
...
1
3
VN
4 s
(Jeślina drz ewie p rzeds a imy z d a rz e n i e które nie j est całą p rzestrz e n i ą , wów
� ':" ,
za od 1 ) .
czas sum a prawdopodob1e n stw w n i e k t ó ryc h wt;z l a c h h c; dzi<.' m n i e j s
Każdemu wynikowi przypo rzą d kowuj e my i l o czy n prawd opodobie ń stw p rzy p i
sanych kolejnym krawędziom j ed n ej gałęzi, któ r<.1 p rzedst<l w i a wyn i k d a n ego d o
świ adc ze nia losowego - jes t to tzw. reg u ła i l oczynów. W omawiany m p rzykład z i e
ma my :
P({ 1 3}) = P ({ 1 4}) = P ({ l S}) = P ( { 2 3}) :::: P({24}) P ( {2 5 } ) = i · � = � =-:
Tak określone p rawd opodobień stwo spełnia defin icję 1 . str. 2 9 5 .

Pokażemy t o n a p o dstawie sche matu pewn ego doświadczenia losowego dwueta
powego.
I etap
II etap
Po szczególny m zdarze n i o m e l e m entarnym przyporządkowujemy i l o czyny p raw

dop odo bieństw na p oszczególnych gałęziach.
(A, , 81) (A 1 , 8z) (A11 83) (Az, C1 )
i i i i
a1 · b1 a 1 b3
a 1 • bz a z · c1 a z · Cz •
Speł nio n e są przy tym waru nki : a 1, a z � O i a1 + a z = 1

b,, bz , b3 � O i b 1 + b 2 + b3 = 1
C1 , c2 � 0 i c 1 + c2 = 1
P( { (A , , Bi] } ) = a 1 • b 1 P ( { (A1, 82) } ) = a 1 · b z P ( { (A1, B3) }) = a 1 b 3 •
P( { (Az, C,J } ) = a2 · c1 P({ (A 2 , Cz ) }) = a z · Cz

!
) Od ra z u widać, że p rawdop o d o b i eń s twa zdarze ń są n i e u j e m n e.
l ) Pok ; 1że my, że P(U ) 1 .
=
11( U) c 1 1 h 1 -ł " ' . bz + a 1 • h:� + l l z · C 1 + D z · Cz =
fi
I ( /J 1 I- /J'l. -t- h:i ) + l i '/. · ( C 1 + Cz) =
11 , I I l i /. . I "
1
-I (/ '/. ::=. J
bieńs twa��-
u
h� n
� e� a
k pr
� wdo�
�
podo �
:.:.;:. .. � ----
_.:. .�
3 01��__4� ��
om
K� a�
bin� ��
to� r· r�
ka�� a �
c
1
, doświa dcz e ń lo sowych
wy k ona c w przypa dku
Pod obne obl icze nia mo żna
.
o większej liczb ie etap ów. op isa ne go pr ze ki lk a gałę zi dr z e- �
stwo zdarzen ia
3) Aby ob liczyć prawdopod ob ień ch gałę z l . J es t to tzw. r e gu
op od ob ień stw a pr zy pis an e do ty
wa, do da jemy prawd tzn .
trz eci aksjo ma t,
ła su m. Zauważ, że spe łni on y j est
j eśli A n B = 0, to P(A u B) = P(A) + P(B) .
Przykład 1 .
Prawdo p o d obie ństwo otrzym an ia
Rzucamy trzykrotnie niesymetryczną mon etą.
orła w pojedynczym rzucie jest równe i , zaś reszki - wynosi .!. . N arysu j emy drze-
4 4
wo dla tego doświadc zenia losowego i obliczymy p rawd o p odobie ństwo zdarzenia
A - „otrzymano co najmniej dwa orły"
3 1
4 4
I rzut
o R
� A ! � � 1
V � 4/ � II rzut
O R O R
� A! �A1 �A! �A 1
4/ � 4/ � 4/ � 4/ �
O R O R O R O III rzut
R
n = {(O, O, O), (O, O, R) , (O, R, O) , (O, R, R)

, (R, O I
O ) , (R O , R) , (R, R, O) , (R, R, R)}
I
A = {(O o O) (O o
I I I I I R) I (O R O) , (R, O, O)}
I I
,
P(A) = i . i . � + i . � . .!_ + � . .!_ . 3 1 3 3

+ - · - · - ==
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
27
= + _2__ + _2__ + _2__ - 27
64 64 64 64 - 32
Prawdo pod obie ństwo otrzym .
an ia w trze c .
h r zuta ch co
na1 mme j dwóch orł ow i e s t
. , .
, 27
rowne -.
32
Na drzewach moż na też p
rz e dstaw ia ć
do św ia d c .
bie etapów. z e n ia l o s o
we o n i e o kre ślo n ej h cz-
.
Przy kład 2.
Strzelec m � trzy nab ? je' Strz ela do ta rczy do pier wsz ego trafi enia lub do wyc
. . zer
pa m a naboJ ÓW. Odda1ąc Jede n strzał , strz elec trafi a w cel z praw dopo obie twem
. d ńs
�
0,7. N ar su1e my d rzewo dla � e go dośw iadcz en ia
i o bliczymy prawdop odob i eńs two
.
zd arze nia A „ cel zost ał tra f i o ny za d ru g i m l u b t rzec i m raze m".
-
Niech T oznacza „strz elec t r fił " ' a N - s trz elec 11 1· e t ra fi' ł". Wowczas
„ .
' d rzewo m oze
·
wygl ądac, ta k :
i st1 7 I
1 1 <;trzał
1 1 1 strzć1ł
O= {T, NT, NNT, N N N}

Obliczamy P(A) :
A = {NT, NNT}
P(A) = 0,3 0,7 + 0,3 0,3 0,7 = 0,273
· · ·
Prawdopodobieństwo trafienia w cel za drugim lub trzecim razem j est równe 0,27 3 .
Spra wdź. czy rozumiesz
1. W rzucie niesymetryczną monetą prawdopodobieństwo otrzymania orła
jest równe .!. . Doświadczenie losowe polega na trzykrotnym rzucie monetą.

3
Obl icz prawdopodobieństwo zdarzenia:
A - „ wyp adły trzy reszki", B - „wypadł co najwyżej j eden orzeł".
2 . Strze lec
trafia w pojedynczym strzale do tarczy z prawdopodobi eństwem 0,8.
O bli cz prawdopodobieństwo zdarzenia, że oddając cztery strzały, strzelec tra-
fi do tarczy co naj m n iej trzy razy.
3 · Symetryczna kostka w kształcie sześcianu ma 3 ściany pomalowane na biało,

2 śc i any pomalowane na czerwon o i 1 ścianę pomalowaną na zielono . Rzuca
my trzy razy tą kostką i sprawd zamy, jakie go koloru wypadł a ścianka. Wyko
n aj d rz ewo tego doświa dczenia losoweg o i zapisz prawdo po dobie ństwa po
szczególnych wyników cząstko wyc h . O b l i c z prawdop odobieństwo zda rze nia :
m
<l ) Jl w e wszy stkich rzuta c h wypadły ścian ki w tym samy kolorze
-
dokł adn ie raz.

b) 1J ści a n ka w kolo rze czerwonym wypadła
un�
h�
ac� k�
e� a=
pr� =o�
wd od
p� b_
�o_ n's_
r·e_ _a
tw
--------� .
4� K
��
o m�b� a�
in� ��
to� i r�
ka��
----
�
31 2�
____�
____ --
e
Prawdopodobieństwo warunkow
rzu cie sym etry czn ą sze ście nną kost
Doświa d cze nie losowe p olega na dwukrotnym
rze nia, że w pie rws zym rzucie otrzy
ką do gry. Jakie j est prawd opo dob ieństwo zda
j eśli zało żym y, że w drugim rzu cie
mamy mni ejsz ą liczb ę ocze k niż w drug im rzuc ie,
wypadło 5 lub 6 oczek?
n = {Cw1, )
Wz : W; E{l, 2, 3, 4, 5, 6}, ; 1 , 2 }
=
Oznaczmy zdarzenia:
drugi m
A - zdarzenie „w pierwszym rzucie wypadła mnie jsza liczba ocze k niż w
rzucie"
B - zdarzenie „w drugim rzucie wypadło 5 lub 6 o czek".
Poniżej przedstawiona jest przestrzeń n z zaznaczonym zdarzeniem A (kolor zielo
ny) i zdarzeniem B (kolor czerwony) .
A B
n= { (1 , 1) �[L]] � (IT2]�
(2, 1) (2, 2) ��
(3, 1) (3, 2) (3, 3 ) (Q3](@2] �
(4, 1) (4, 2) (4, 3 ) (4, 4) [DJ)�
(5, 1) (5, 2) (5, 3 ) (5, 4) (5, 5 ) �
(6 , 1) (6, 2) (6, 3) (6, 4) (6, 5) (6, 6) }
· '
J eśli wiemy, że w drugim rzucie wypadło 5 lub 6 oczek, to ni· e musimy rozpatrywac
. . . .
całeJ przestrzem O (złozone1 z 3 6 par) . Wystarczy ograniczyc, się
· d o z d arzema · B . To
. .
z darzeme sta1e się nową przestrzenią. Ozna czmy 1· ą symb o 1 em n
.
:l. .t.8. Łatwo stw ier-
·
dzic, ze 08 = 12.
=
. , .
Rozpatrzmy teraz zdarzenie A w nowej przestrzeni :l..t.s· 0 zna czmy 1. e symbolem A8.
n
Sprzyja mu 9 zdarzeń elementar nych ' czyli A s -- 9 , a zate m P(A B) =

9
-.
12
Tak więc szukane prawdop odobieństwo j est równe �'
12
To prawdopodobieństwo można też wyznaczyc, m .
· acz e1 .
AnB
_
9 AnB n = P(A n B)
P(A s) = - =
12 =
B B P(B)
n
Przyj mujemy następującą definicję.

Definicja 1.
Prawdop odobień stwem warunkowym za1sc1a
z d arzema A, pod wa runkiem ze
· , ·
.
· · ·
. . .
za1 dz1e zda rzem e B, gdz ie A, B c O i P(B) > O,
nazywamy liczb ę
= P(A n B)
P(A I B) .
P(B)
Podsumowuj ąc, możemy powi edzieć, że prawd opodobień stwo warunkowe zaj ścia
zdarzenia A, pod warunkiem że zaj dzie zdarze n i e B. m ożemy o b l iczać na dwa spo
soby.
I sposób: Z mieniamy przestrzeń zdarzeń elementarnych, ograniczając j ą tylko do

tych zdarzeń, które sprzyjają zdarzeniu B (oznaczamy ją 08) i wtedy obliczamy
prawdopodobieństw o zaj ścia zdarzenia A (które oznaczamy A8), ko rzystając tyl ko
ze wzoru n a p rawdopodobieństwo klasyczne (w przestrzeni 08) .
II sposób: Nie zmieniamy przestrzeni zdarzeń elementarnych n i wtedy korzysta
my ze wzoru
P(A n B)
P(A I B) = .
P(B)
Twierdzenie 1.
Jeśli Bcn i P(B) > O, to funkcja, która dowolnemu zdarzeniu A, A c n, przypo-
rządkowuj e liczbę P(A I B) =

P(A n B) , spełma. aks1. omaty prawd opo do b'1ens, twa.
P(B)
Dowód :
1 ) P(A I B) ;;::: o dla dowol nego zdarze nia A, ponieważ liczba P(A I B) j est ilorazem licz-
by nieuj em n ej i liczb y doda tniej :
P(Q n B) = P(B) = 1
2) P(O I B) =
P(B) P(B)
=
3) Niech A A z c n i A n Az 0. Wtedy oczywiśc ie
(A 1 (Az B) � A1 Az n B = 0, a więc zdar zeni
n s)'n n n a A1 n B i Az n B się wy-
klu czają. Mamy wówczas:
P[ (Ai u Az ) n B] = P[(A1 n B) u (A2 n B) ] =

P(A1 u A z l B) = P(B)
P(B)
P(A1 n B) + P(A 2 n B) P(A1 n B) + P(Az n B) P(A 1 I B) + P(A2 I B)

-
_
=
=
P(B) P(B)
P(B)
.
Z. ate m spełni one są a ks1 o m aty z defin icj i
prawdopo dobi eństwa (zob acz str. 2 9 5 ) .
·
314 wdo
.t ro� podo bie ńst wa
��
.K�
�4��om n a�
�b�i � �
to ry a�
�k� ro�
r� .�
ch n=:.
u�ek p
� .:!:..:�:__ ��---
�
Zastanowi my się teraz, 1 ak dodatkowa m1orm

• • •
• i: aq·a' z· e zaszło zdarzenie B wpływa n a '
prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia A.
Wróćmy do doświadczenia losowego i zdarzeń A, B opisanych na począ tku te go te

matu.
Wówczas
15
P(AI B) = � = 27 P(A) = , stąd P(A I B) > P(A)
12 36 36
W tej samej przestrzeni rozważmy jeszcze dwa zdarzenia:
B1 - „w drugim rzucie wypadły co najwyżej 2 oczka"
B2 - „w drugim rzucie wypadły 3 lub 4 oczka".
Wówczas otrzymujemy (sprawdź to!) :

1 3 15
P(A I B 1) = = P(A) =
12 36 36
15 15
P(A I B2) = � = P(A) =
12 36 36
Jak widać, dodatkowy warunek może zwiększać lub zmniejszać prawdopodobień

stwo zajścia interesującego nas zdarzenia. Może go także nie zmieniać. Szczególnie
istotny jest trzeci przypadek. Wrócimy jeszcze do niego w dalszym toku nauki.
Przykład 1 .
Z talii 5 2 kart losujemy jedną kartę. Obliczymy, jakie j est prawdop odobieństwo zda
rzenia, że wylosowana karta będzie asem, jeśli wiado mo, że wylosowana karta j e st
pikiem.
Oznaczmy zdarzenia:
A - „wylosowana karta jest asem"
B - „wylosowana karta j est pikiem".
Mamy obliczyć P(A I B).
I sposób
Ograniczamy rozważania do kart będących pikami Zate
. m
Q8 - zbiór wszystkich jedn oele mentowy
ch ko mbi nac1· i· zb 10ru
'
= 1 3 p1. kow
,
na = 1 3
A 8 - zbiór asów pi k
stąd
1
P(A I B) = P(A 11) = -
13
lLSPosóh
n -- -
zbi ó r wszystkich jedno elem entowych ko mbi nacj i tal i i 5 2 ka rt
!1 = 52, A= 4 13 B= A n B = 1,
P (B) = - -
więc
13 1
P(A n B) = i ostatecznie
52 52
1
P(A n B) 52 _1:_
P(AI B) =
= =
P(B) 13 13
52
I
Szukane prawd opodobi eństwo Jes t równ e � .
13
Przykład 2.
Ze zbioru liczb {l, 2, 3, . ., 1 9, 20}
stwo, że suma tych trzech li czb jest podzielna przez
losuj emy trzy liczby. Obli czymy prawdopodobień
3,1. jeśli wiad o m o, że co naj m n i ej
j edna z tych liczb p rzy dzieleniu przez 3 daj e resztę
-
Oznaczmy zdarzenia:
A 3"
-
„suma wylosowanych trzech liczb jest podzielna przez
B „co n aj mniej j edna z wylosowanych liczb przy dzieleniu przez 3 d aje resztę 1 ".
Zauważ, że suma trzech licz b j est p odzielna p rzez

- te trzy li czby dają taką samą resztę z dzielenia przez
3, 3
jeśli:
(czyli resztę O albo resztę
1, albo resztę 2) albo
- każda z trzech l i czb daj e inną resztę z dzielenia przez 3 (czyli resztę O, 1, 2).
-- 67
W zbi orze liczb {l, 2, , 20}3
liczb podzielnych przez
3, . . .
liczb dających resztę 1 przy dzieleniu przez 3

j est:
-7 2
liczb dających resztę p rzy dzieleniu przez 3.
UposóJ:ł
{{
na == w1 , w2 , w3} : w; E {1, 2, . . , 20}, 1, 2, 3; i= co naj mniej jedna z liczb W; przy d z i e
l e ni u przez daj e res ztę
3 1}
fl8 = ( 2 °) - ( 1 3 ) = 1140 -28 6 = 8 5 4 (dlac zego ?)
3 3
A11 -
zda rze nie „suma wyl os owanych trzech liczb jest podzi elna p rzez
m niej je dna z wyl osowanych li czb przy dzielen iu przez daj e resztę 1 .
i co naj
3 3
GJ GJ . GJ (�) 3 5 + 2 9 4 = 32 9 = (dlaczego?)
A ,, = +
P(J1 j /J) , . P (/l )

/I
_ 329
H S IJ·
-= 47
1 22
„
31 6 _______
m�
4.:_!_K�o�
!._ �t�
r·na
b� ��
o ryka�i� ra::wd
: P:.:.:
ne::.:k:..t
ch�u�
ra� :=. �
: :: :..! o-b_
opod ie_ va
tL_
ńs_ _______
Il sposób
n - zbiór wszystkich trójelementowych kombin acji zbioru {1, 2, 3, 20}.
(
„. '
3J
- 20
n= 1 140
=
AnB = GJ+G) GJ (�) =m P(A n B) =

329
1 140
· ·
B =
(z3o)-( i: ) = ss 4 P(B) = - 8 54
1 140
329 329
P(A n B) = 1 140 47
P(A I B) = = =
P(B) 8 54 85 4 122
1 140
. , 47
Szu kane prawd opo d o b 1enstwo . rowne
1est , -.
122
Bezpośrednio z definicji 1. wynika zależność:
J eśli A, B c n i P(B) > O, to P(B) P(A IB) = P(A n B) .
·
M ożna ją uogólnić na dowolną skończoną liczbę zdarzeń. W przypadku trzech zda

rzeń otrzymamy
( )
* P(Ai) P(Az lA1) P(A3 IA1 n Az) = P(A 1 n Az n A3),
· ·
o ile A1, Az, A3 c n oraz P(A1) > O, P(A1 n Az) > O.
Równość (*) można łatwo udowodnić. Mamy bowiem:
P(Ą n Az ) . P(Ą n Az n Ą )
P(A i) . = P(A i n A z n A 3)
P( Ą ) P( Ai n Az )
Wzory tego rodzaju stosujemy wtedy, gdy chcemy obliczyć prawdopodobieństwo

iloczyn u dwóch ( lub więcej niż dwóch ) zdarzeń, a znamy odpowiednie prawdo po
dobieństwa warunkowe.
Przykład 3.
a
Na trasie sam ochodu znajdują się trzy skrzyżowania z sygnalizacją świetln ą. N

pierwszym skrzyż owaniu samochód trafia na światło czerwo ne lub żółte z p raw
dopo dobie ństwem 0 , 5 . Jeśli trafi na skrzyżowaniu na światło zielone, to prawdo
podob ieństwo, że na następnym skrzyżowaniu będzi e miał też światło ziel o n e,
wzrasta 0 0 , 1 w stos unku do analogicznego prawdopo dobie ństwa na pop rzed n im
�
skrzyż owa niu . J akie jest pra� podobieństwo, że sam ochó d przejedzie przez trzy
d
ymam a .
skrzyżowania be z zatrz
Prawdopodobieństwo warunkowe 31 7
zenia :
oz naczmy zd ar
A - „sa moch ód przej edzie p rzez trzy s krz yż o wa n i a bez zatrzy m a n ia"
A ; - „sam ochód p rzej e d z i e przez i-te .skrzyżowa n i e bez za trzy m a n i a ; i = 1 , 2 , 3 .
Mamy:
A A 1 n A 2 n A :{
=
z ostatniego wzoru ( * ) wy n i k a, że
P(A) = P(A 1 n A2 n A 3 ) P(A , J PlA , d A 1 ) P[A < IA 1
=-= · n A2).
Ponie waż
więc
P(A) = 0,5 · 0 , 6 0,7
· = 0,2 1
Samochód przej edzie przez trzy skrzyżowania bez zatrzymywa nia z prawdopodo
bieństwem 0,2 1.
Spra wdź, czy 1·oztu niesz

1. Spośród liczb O, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, wybieramy losowo j edną liczbę. Oblicz
prawdopodobi eństwo wylosowania liczby podzielnej przez 3, j eżeli wiado
mo, że wylosowana liczba jest parzysta.
2. W czterdziestoosobowej grupie tu rystów 1 2 osób zna tylko język angielski,

10 osób - tylko język niemiecki, a 18 osób - zarówno język angielski, jak i nie
miecki. Oblicz prawdopodobieństwo zdarzenia, że losowo wybrana osoba
z tej grupy zna j ęzyk niemiecki, jeżeli wiadomo, że zna język angielski.
3. W pudełku znajdują się 3 kule białe, 4 kule czerwone i 5 kul niebieskich. z p u

dełka wybieramy losowo j edną kulę. Oblicz prawdopodobieństwo wylosowa
nia kuli czerwonej, j eżeli wiadomo, że wylosowana kula nie j est niebieska.
4. Z talii 52 kart losujemy 2 karty. Oblicz prawdopodobieństwo zdarzenia po

legającego na tym, że obie wylosowane karty są figurami (figury to : as, król,
dama, walet), j eżeli wiadomo, że:
a) obie karty są kierami
b) obie karty są czerwone.
5. Obl icz P(A I B), j eśli wiado mo, że P(A u B) = !_, P(B) = 3., P(A) = .!..
12 3 4
�c�
i ro ne�k�p�ro
u�
h� wdo�
=::.: �_
:..: pod _n_
ob_ie tw_a��
's_
��iJ
4. K
��
om�b�i�
n ��
to
a� ka��
��
31 8:� -----
wie
Twierdzenie o prawdopodobieńst
całkowitym
zda rze ń ele me ntarnych n , w któ rej
Nie ch rysunek pon iżej przedstawia przestrz eń
zawiera się zdarzenie A.
n
Bi A
A n B1
82 A n B2
\
83 A n B3
Zdarzenia 81, 82, 83 są parami wykluczające się i wypełniają przestrzeń .Q

(tzn. 81 u 82 u 83 O) Wówczas zdarzenia
= .
A n 81 A n 82 A n 83
też są parami wykluczające się oraz
A = (A n 81) u (A n 82) u (A n 83)
A więc prawdopodobieństwo zdarzenia A możemy obliczać „po kawałku".
P(A) = P(A n 81) + P(A n 82) + P(A n 83)
Z poprzedniego tematu wiemy, że
P(A n 81) = P(A l 81) P(8i ) ·
P(A n 82) = P(A l 82) P(B2) ·
P(A n 83) = P(A I B3) P(B3) ,·

zatem
P(A) = P(A l 81) P(81) + P(A I B2) P(82)
· · + P(A l 83) . P(83)
Tw ierdzenie 1 . (o prawdop odo bieństwie całkowi

tym)
Niech A będzie zdarzeniem zawartym w prze strzen1. �r'\.!;, z arzen1. 8 8 ., B
. . d a 1'. 2' · ·
będą zdarzem ami zawartym i. w tej samej prz estrze . r'\ . u n ki :
/1
m � .!;, spełmaiącym i war

•
1) B. n B.j 0 dla i *J. i1 ]. 1 2

I
=
n I = I I • • •1
(czyli zdarzenia 81, 82 , B wyklucz aJ· ą si. ę p ' n

ara mi)
„ .
2 ) P CB;) > O dl a 1. - 1, 2 , . . , n
_ .
3) B1 U B2 U „. u Bn = n,
to
(*) P(A) = P(A I B1 ) · P(B1) + P(A I B2) . P(B )
2 + .„ + P(A l 8n) . P(Bn)
Wzór (*) nazywa się wzorem na prawd op od 0 b"
, wo całkowite.
ie nst
--- -T
_ ie_
w_ ro
_ en
z__ i�
eo
��p r�
awd
� o�
pod
� bie
o� �ń�t w�
s�
-- ��
ie�c�ł ko
a� �w�it�
ym
� �� 31 9
Przykład 1 .
wada wzro ku pol e ga j ą ca n a za burzeniu rozpoznawani a barwy zielo
D al to niz m to
na
nej i czerwonej . Dotyka ona przecięt n i e pięć kobiet na tysiąc i ośm i u mężc zyzn
stu. Z licz nej grupy osób , w któr 'i stosunek l i czby kobi et do liczby m ężczyzn wynosi
2 : 8, wylosowano jed ną osobę. l lP j e s t rów n e p rawdopo d o b i e ń stwo wyl o s owania
osoby dotkniętej daltoni z mem .
Przyj m ujemy oznac'lenic zdanc-1 id
A - „wylosowana o ·obJ dntk1 1 1 c;-ta j st da lto n iz m e m".

Oczywiście prawdopodobi c11sDlv O zdarzenia A zależy od te go , czy wybrana osoba
jest kobietą, czy m ężczyzn ą. Zate m
81 - „wyl osowana osoba jest kobietą"
82 - „wylosowana osoba jest mężczyzną ".
Oczywiście 81 n 82 0 i 81 u 82 n ponadto
P(B1) > O
=
P(82) > O
= ,
P(B1) = 0,2 P(B2) 0,8

=
Zatem są spełnione założenia twierdzenia o prawdopodobieństwie całkowitym .

Mamy również
P(A I B1) = 0,005 P(A l 82) = 0,08, więc
P(A) = P(A l81) P(81)

• + P(A l 82) P(82)·
P(A) = 0,005 0,2 + 0,08 0,8

· · = 0,001 + 0,064 = 0,065
Szukane prawdopodobieństwo j est równe 0,065.
Rozwiązania tego typu zadań można w prosty sposób ilustrować na drzewach.

W przypadku naszego zadania drzewo będzie wyglądać tak.
Zate m
n = {(K, D) , (K, nD), ( M, D), (M, nD)}

B1 = {(K, D) , (K, nD) } 82 =
{( M, D), (M, nD) }
A == {(K, D) , (M, D) },
gdzie
K oznacza, że wylosowan o kobietę
M
-
oz nacza, że wylosowano mężc zyznę

-
D oz na cza, że wyl osowana osob a j est dalt onis tą

-
nD - oz na cza, że wyl oso wan a oso ba nie j est dalt onis tą.
��ka�i��c� �
un
h� k�
e� ro=
p� w� �_
dopodob en_
_i_ 's_ a��---
t w_
320��____:!
4� .�om
K�� a
b in � o�
t� ro
Zastanówmy się jeszcze nad następującym zagadn ienie m dotyczącym przykła du 1 .
Wylo sowana osoba okazała się dotknięta daltonizmem. Jakie j est prawdop od obi eń
stwo, że jest to mężczyzna? Pytamy zatem, ile j est równe prawdo pod obieństwo
P(B2IA) . Mamy
P(B2 A) = P(A n B2 ) = P(AI B2 ) P(B2 ) ,
n
więc
P(B2 I A) =
•
P(A) P(A) P(A)

0,08 . 0,8 64
P(B 2 I A) = =
0,065 65
Prawd opodobie ństwo to - jak widać - jest bardzo wysokie.
Zauważmy, że postawione wyżej pytanie dotyczy przebiegu doświadczenia losowego

w sytuacji, gdy znany jest jego wynik (wylosowano osobę mającą daltonizm) . Nato
miast pytanie postawione w przykładzie 1. dotyczy wyniku doświadczenia losowego.
Twierdzenie 2.
Niech A będzie zdarzeniem zawartym w przestrzeni O, zdarzenia B1, B2, Bn „ .,
będą zdarzeniami zawartymi w tej samej przestrzeni n, spełniającymi warunki:

1) B; n Bi = 0 dla i * j, i, j = 1, 2, n „ .,
2) P(B;) > O dla i = 1, 2, n . „,
3) B1 u B2 u „. u Bn = O,
�l�:(
to
P(Al B, ) ,
(**) P(B, I A) = gdzie
P(A) = P(A I B1) P(B1)· + P(A IB2) P(Bz) · + . . . + P(A I Bn) P(Bn)
·
Wzór (**) nazywa się wzorem Hayesa.
Twierdzenie 2 . łatwo j est udowodnić, korzystaj ąc z definicji prawdo podobieństwa

warunkowego i twierdzenia o prawdopod obieństwie całkowitym.
Przykład 2 .
W �zufladzie było � nowych i 8 uż�anych piłek do gry w tenisa . Do pierws zej gry
.
wzięto losowo z te) szuflady 2 p1łk1 i po grze włożon o j e z powr otem
do szufl ady. Do
drugiej gry wzięto losowo z tej szuflady 3 piłki. Ile jest równ e pra
w d opo dob ień stwo
wzięcia do drugiej gry 3 nowych piłek?
Prawd opodob ieństwo zdarzenia, które m amy p oli czyć , z al

. . ezy o d tego ' i. 1 e no wych
·
piłek wyjęto z szuflady do p1erwsz e1 gry.
Oznaczmy zdarzenia:
A - „do drugiej gry wzięto 3 piłki nowe"
B1 - „do pierwszej gry wzięto 2 piłki nowe"
o� �s�tw
�1� �łk�o�w�it�y� 321
Twie rdzenie o pr; wd
--��--.:
.:.=: �.:::J:�
:a�� pod�
o� 1'eń
b� e�ca m� .
��
��
82 - „do pie rwszej g ry wz i ęto l p

iłkę u żywa n ą i 1 piłkę now ą"
83 - „do pie rwszej gry \.V";. t t; to pił ki u żywa n e".
(2SJ
2
f5 I ( U�
P(i.· . j �
. -· I
I I
'· -� J ��
( 123J
P(81 ) -
= / 1 ,\
i
.
' ) I
I
' I
\, ' I
Zdarz enia 81, Bz, 83 spc..: f ' V :. q ą 'lclł1.:1�(' n ia t wit: rd z e n i a o prawd o p o d o b i e ń stwie cał
kowitym.
P(A I Bi ) . Zakb J�un_„, że
adzi e było 1 0 piłek u żyw anyc h i 3 piłki
Obli czamy do p i e rwsze.i gry wzięto 2 p i ł ki nowe, zatem po
tej grze w szufl
n owe .
(!J GJ
(�3J
P(AIB ) =
Podobnie obliczamy P(A I B2 ) i P(A l 83). Otrzymujemy:
(:J
( �3J ( �3J
P (A / 82 ) = P (A / B3 ) =
Obliczamy P(A).
(!J . GJ (;J . (�}(:J GJ . (:J �

(�3J (�J 3 7 1 8
+ +
(�3J ( 123J (�3J (�3J

P A) -
c
=
. , 75
37 18
S zukane prawdopodo b i enstwo
,
Jest rowne
·

1 . W I pud ełku znaj duje się 6 kul niebi eskich i 4 kule czerwone, zaś w II p u d eł
ku - 4 kule ni e bies kie i 5 cze rwonych. Losuj emy jedną kulę z I pudełka i - nie
oglądaj ąc j ej - wrzucamy do II pu dełka. Następn ie wyb ieramy losowo kulę z I I
p udełka. Oblicz p rawdopo dobieństwo zdarzenia, ż e d ruga wylosowana kula
bę dzie czerwona.
S o/o 3 %.
2 . Wśró d wyro bów pierws zej i drugiej firmy towary wadliwe stano wią o d
w ięc ej wyro bów n iż d ruga. O b licz p raw opo o ieństwo zdarz eni a, że j e dna
po wie dnio Pierwsza z tych fi rm dostarcza do hurto wni dwa razy
i
� �
s zt u ka to war u zakupio n a w tej hurtowm okaze się dobra.
�
pro
k� ==o�
�wd -=-o_
pod ie_
b_ wa
ńs_t_ --
��--
322.��
�o�
.�
4� m
b� �k
to�ry
in�a� a�
� i� ch
ro� e�
�u�n�
Niezależność zdarzeń
O mawiając prawdo podob ieństwo P(A IB) zajścia zdarze nia A pod warunkie m, że za
szło zdarzenie B, zauważyliśmy, że in fo rmacja o zajściu zdarzen ia B zwykle wpływa
na prawdopodobieństwo zdarzenia A, to znaczy P(A I B) * P(A). Ale mo że też być
sytuacj a taka, że
(*) P(A I B) = P(A) , gdzie P(B) > O ,
co można interpretować jako „brak wpływu" zdarzenia B na zdarzenie A lub jako
„niezależność" zdarzenia A od zdarzenia B. Warunek (*) można zapisać - zgodnie
z definicją prawdopodobieństwa warunkowego - jako
P(A n B)
= P(A) I czyli
P(B)
(**) P(A n B) = P(A) P(B)·
Zauważmy też, że j eśli zdarzenie A j est „niezależne" od zdarzenia B, to i zdarzenie B

j est „niezależne" od zdarzenia A (o ile P(A) > O) . Mamy bowi em:
P(A n B) = P(A) P(B)· /: P(A) , P(A) > O
P(B n A)
= P(B)
P(A)
(***) P(BIA) = P(B)

Warunek (**) j est symetryczny ze względu na A i B (co pozwala nazwać zdarzenia A
i B - p o prostu - zdarzeniami niezależnymi) i nie wymaga stosowania dodatkowych
założeń jak warunek (*) (P(B) > O) lub jak warunek (***) (P(A) > O).
Przyj m uj emy więc następującą definicję.
Definicja 1.
Dwa zdarzenia A, B zawarte w przestr zeni n nazywamy zdarze niami niezależ
nymi wtedy i tylko wtedy, gdy
P(A n B) = P(A) P(B).
·
UWAGA: Zdarzeń niezale żnych nie należy mylić ze zdarze niami wyklu czającymi s ię .
Zdarzenia wykluczające się A, B zawarte w przestrzeni n, 0 ile P(A) > o i P(B) > O,
nigdy nie s ą niezależne. Mamy bowiem
P(A n B) = P(0) = O i P(A) P(B) > O,
·
czyli
P(A n B) * P(A) P(B) ·
Przykład 1.
Los uj e my z talii 5 2 kart j edną kartę. Rozpatrzmy zdarzenia :
A „wyloso wana karta j est pikiem"
-
B - „wylos owana karta j est asem".

Czy te zdarzenia są niezależne?
-
------ --��--��-N
_ za�
le� le=
in�o=
ść�
zd
� a�
rz�
eń'..__ ____ ____________ 323
__
Mamy n = 5 2 , wszyst kie zdarze nia elemen tarne są j e d nako wo prawdo podobne.
A n B oznacza zdarz enie „ wyl o so wan a karta jest asem pik".
= =
A = 01 3 8 = 4 An H = l
13 1 4 l
P(A ) = - = - P(B) = - = - P(A n BJ = ]_
52 4 52 13 52
1 l 1
P(A ) P(B) = r · „>
, czyli P(A n 8) = P(A) · P(B)
4 L� ,) "'
· --· · ·--.
Zdarzenia A i B są n iezal eżne.
Przykład 2.
Doświadczenie losowe polega na dwukrotnym rzucie symetryczną, sześcienną
kostką do gry. Rozważmy zdarzenia: A - „w pierwszym rzucie wypadła liczba oczek
podzielna przez 3", B - „w drugim rzucie wypadło 5 oczek". Czy zdarzenia A i B są
niezależne?
Mamy O = 3 6 , wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawdopodobne.

A = { (3, 1), (3, 2 ) , (3, 3), (3, 4), (3, 5), (3, 6), ( 6, 1 ), (6, 2 ), (6, 3), ( 6 , 4), ( 6 , 5), (6, 6) }
-
A = 12 =
B = {(1 , 5), ( 2 , 5), (3, 5), ( 4, 5), (5, 5), (6, 5) } 8=6
A n B = {(3, 5), ( 6 , 5 )} An8=2

2
P( A n B ) = - = -1 12
=
� P ( B) = �=�
P (A ) =
3 6 18 36 3 36 6
P( A ) · P ( B ) = � · � = 118 , zatem P (A n B) = P(A) P (B)·
Zdarzenia A i B są niezal eżne.
Przykła d 3.
Do świadczenie losowe polega na:
a) trzykro tnym rzucie symetryczną monetą
b) dwu krotnym rzucie symetryczną monetą.
O znaczmy zdarzenia:
A „ otrzym aliśmy co najmniej jednego orła i co naj mniej j edną reszkę "
-
8 „ otr zym aliśmy co najmniej jednego orła".

-
Czy zdarz enia A

i B są niezależne?
Ad a) Ma my :
n ==
=
{ (O, O, O), (O, O, R), (O, R, O), (R, O, O), (R, R, O), (R, O, R), (O, R, R), (R, R, R) }
n :::: 8, wszystkie zdarzen ia elementa rne są jednakowo prawdopod ob ne
=
A :::: {(O, O, R), (O, R, O), (R, O, O), (R, R, O), (R, O, R), (O, R, R)} A=6
�
ka
ry� �h�
rac
i� k�
n e�
u� ro=
p� d�
w� b i_
o_
d_
�o_
op e ń_ w_
st_ a ��--
4.�K
324��--_::.: � m�
o� in�
b� o�
at� ____
B = {(R, R, O) , (R, O, R), (O, R, R), (R, R, R) } B=4
A n B = {(R, R, O), (R, O, R), (O, R, R) } AnB =3

3 6 3 4 1
P(A n B) = 8 P(A) = 8 = 8
P(B) = - - =
4 2
3 3
P(A) P(B) = l = 8 = P(A n B)
4 2
· ·
Z d arzenia A i B s ą niezależne.
Ad b) W tym przypadku mamy:
O = {(O, O), (O, R) , (R, O) , (R, R)}
n = 4, wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawdopodobne
A = {(O, R), (R, O) } A=2

B = {(O, R), (R, O), (R, R) } B=3
A n B = {(O, R) , (R, O) } AnB =2
2 1
P(A n B ) =-
= - P(A) = � = l P(B) = �
4 2 4 2 4
1 3 3 4
P(A) P(B ) = - - = 8
- P(A n B) = -, zatem P ( A) P (B) * P(A n B)
2 4 8
· ·
·
W przypadku dwukrotnego rzutu monetą zdarzenia A i B nie są n iezależne.
Twierdzenie 1 .
J eśli p j est prawdopodobieństwem określonym w przestrzeni zdarzeń elemen
tarnych Q, zdarzenia A, B zawarte w tej przestrzeni są zdarzeniami niezależnymi,
to również zdarzenia A i B' są zdarzeniami ni ezależnymi.
Założenie: A, B c Q P(A n B) = P(A) P(B) ·
Teza: P(A n B') = P(A) P(B') ·
Dowód: Zauważmy, że
A = (A n B) u (A n B') i (A n B) n (A n B') = 0,
n
zatem
B
P(A) = P(A n B) + P(A n B') , stąd
P(A n B') = P(A) - P(A n B)

z założe nia P(A n B) = P(A) P(B), więc ·
P(A n B') = P(A) - P(A) P( B) = P (A) [l - P(B) ] = P(A) . P(B' ), co kończy dowód .
·
Wni osek: J eśli zda rzenia A, B, gdzie A, B c n, są niezale żne, to równ

ież zdarze nia A ',
B' są niezal eżn e.
zawarte we wniosku można też udowodnić bezpośred nio . W tym celu
Twi erdz eni e
zauważmy, że
A , n B ' = n - (A u B) , stąd
P(A ' n B') = 1 - P(A u B) 1 - (P(A) + P(B) P(A n B) ] = = -
= 1 - P(AJ P{B} P(!l) P(B) ( 1 P(A)] - P(B) [ l -- P (A ) ] =

- ·t- · = -
= ( 1 - P(-4 ) ] · [ .i - P(B)J =: P(A') · P(lJ')
Omówimy teraz zaga dn \ 1:"! 1:'1 ! :-• n i f:z,:. \ e;· n o �L:l trzech i więcej niż trzech zda rzeń .
-------.
.-----
·-- ·- ·- ----·- --
. - - ------ ---- --------·
- - -
Definicja 2.
Zdarzenia A1, A2, „ ., An zdarzeniami nieza
zawarte w p rzes trzeni n nazywamy
leżnymi wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych k spośród nich (2 � k � n) praw
dopodobieństwo ich ilo czynu j est równe ilo czynowi ich p rawdopodobień stw.
Tak więc trzy zdarzenia A, B, C zawarte w p rzestrzeni n są niezależne wtedy i tylko

wtedy, gdy spełnione są j ednocześnie cztery warunki:
P(A n B) = P(A) P(B) ··
P(A n C) = P(A) P(C) ·
P(B n C) = P(B) P(C) ·
P(A n B n C) = P(A) P(B) P(C) · ·
Pokaż emy, że z trzech pierwszy ch równości nie wynika czwarty warunek, i o dwrot
nie - z czwartej równ ości nie wyni kają trzy pierwsze.
Przykład 4.
Nie ch n = {1, 2, 3, 4, 5, 6 , 7, 8} i wszystkie zdarzenia elementar ne są j ednakowo
prawdopo dobn e.
a) Oznaczmy zdarzenia :
A = {1, 2, 3, 4} B = {3, 4, 5, 6} C = {1, 2, 5 , 6}

Wówczas
P(A ) = P(B) = P(C) = .!_

2
P(A n B) = � = P(A) . P(B) P(B n C) = � = P(B) · P(C) P(A n C) = � = P(A) · P(C)
P(A n B n C) = O -:t .!_ = P(A ) P(B) P( C) ·
8
·
c nie są niez ależ ne, mim o że są para

Z d a rz enia mi niez ależne.
A, B,
b ) Ozn aczmy zdarzen ia:
C = {1, 6, 8}
il = B = { 1 , 3, 4 , 5 } 7,
{ 1 1 2, 3, 4}
Za t e m
fJ(!l J --
P( H) :=; P( C) = �
n1��a� �
to�� a�
k� ne�
u�
ch�
ro�
i� pro
k� wdo�
==-= ob
=--
pod _ i_
eń_
st_o ��-
w�
326�� K
4-��o� bin
P(A n B n C) = .!_ = P(A) · P(B) P(C)

8
·
P(A n B) = .!_ :t .!_ P(A) · P(B)

8 4
=
P(A n C) .!_ :t .!_ = P(A) · P( C)

8 4
=
P(B n C) = .!_ :t .!_ P(B) · P(C)

8 4
=
Zdarzenia A, B, C nie są niezależne.
Przykład 5.
Wykażemy, że j eśli zdarzenia A, B, C zawarte w przestrzeni O są niezależne, to rów
nież zdarzenia A u B i C są niezależne.
Wystarczy pokazać, że P [ (A u B) n C] = P(A u B) · P(C).

Stosuj emy wzór na prawdopodobień
p [ (A u B) n c] = P[ (A n C) u (B n C) ] =
stwo sumy dwóch zdarzeń.
= P(A P(B n CJ - P(A n B n C) =

Korzystamy z założenia - zdarzenia A, B,
n CJ +
C są niezależne.
= P(A) . P(CJ + P(B) · P(C) - P(A) · P(B) · P(C) =

Wyłączamy P(C) poza nawias.
= [P(A) + P(B) - P(A n BJ] · P(C) =

Stosujemy wzór na prawdopodobień
stwo sumy dwóch zdarzeń.
= P(A u B) · P(CJ , co kończy dowód.
M ożna również wykazać - stosując własności działań na zbiorach i własności praw

dopodobieństwa - że jeśli zdarzenia A, B, C są niezależne, to niezależne też są nastę
p uj ące trójki zdarzeń: A', B, C oraz A', B', C i A', B', C'.
Przykład 6.
S ześciu zawodn ików - od najleps zego do najsłabszego - odd a
Z1, Z2, Z3, l4, Zs, Z6
j e niezależn ie po j ednym strzale do celu . P rawdop odobieństwo trafienia w cel, dla
każdego zawodn ika, j est odpowiednio równe : 0,8 O, 7 0,5 0,5 0,4 0,2 .
a) co j est bardzi ej prawdop odobne: to, że każdy z zawo dników Z1, Z3, Z6 trafi w cel,
czy też to, że każdy z pozostałych zawodników trafi w cel?
b) C o j est bardz iej prawdop odobne : to, że co naj mniej jeden spośród zawodn ików Zl'
z3, z6 trafi w cel, czy to, że co naj m niej jeden z pozostałych zawodników trafi w cel?
Ma my
0 = { (w1 , W 21 W3 , W41 W 5, W 6) : W; E {T, N}, i = 1 , 2, 3 , 4, 5, 6}
zawodnika (trafił w cel (TJ, n i e trafił
W ; - wyn ik strzału i-tego (N))
Ozna czamy
A; _ zdarzenie „i-ty zawodn ik trafił w cel", i = 1 , 2, 3, 4, 51 6
P(A i ) 0,8 P(A 2) = 0, 7 P(A 3) = 0 , 5 P(A4) = 0, 5 P(A 5 ) = 0, 4 P(A 6)
=
= 0,2
Ad a) Interesuje nas prawdo podobi eństwo zdarze ń
A1 n A3 n A6 oraz A2 n A4 n A5
Zd arz enia A 1, A2, A J , A4,
A5, A6 są ni ezal eż ne, więc
P(A1 n A3 n A6) = P(A 1 ) P(A�) P(Ah) 0 , 8 · 0,5 . 0,2 = 0,08
• =
P(A2 n A 4 n A 5) = P(A J P(A4) · P(A5 - 0,7 O,:i 0,4 = 0, 1 4

Bardziej prawdo podol nr .i est l ri t fieni ' w eł p rzez każdego z zawod n i ków Z2, Z4, Z5.
Ad b) W tym przypadku 11 l .resuje nas µ ·awd opolłobieństwo zda rzeil
A 1 u A3 u A6 oraz A 1. \ .1t, \ 1 1 5
Isposób: Stosujemy wzór 11� pra 1dop0Jobie i1<; o sumy trzech zdarzeń.
P(A1 u A3 u A6 ) =
= P(A1) + P(A3 ) + P(A 6) P(A 1 A1) P(A 1 n AJ - P(A 3 n A6) + P(A 1 n A� n A6) =
r -
= P(A 1) + P(A3 ) + P(A6) - P(A1) P(A3) - P(A 1) P(AJ - P(A3) P(AJ + P(A 1 ) P(A 3) P(A 6) =
·
· ·
·
·
= 0,8 + 0,5 + 0,2 - 0,8 . 0,5 - 0,8 . 0,2 - 0,5 . 0,2 + 0,8 . 0,5 . 0,2 = 0,92
Postępując p o dobnie, otrzymujemy:
P(A2 u A4 u A5) = 0,9 1
li sposób: Wyznaczamy zdarzenie przeciwne.

Zdarzeniem p rzeciwnym do zdarzenia: „co najmniej jeden z zawo dników Z1 , Z3, Z6
trafi w cel" j est zdarzenie „żaden z zawo dników Z1, Z3, Z6 nie trafi w cel", co symbo
licznie możemy zapisać tak:
A; n � n �
Mamy:
P(A 1 u A3 u A 6) = 1 P( � n � n A� ) = 1 - P( � ) P(� ) P( A � ) =
- · ·
= 1 - 0 2 . 0,5 . 0,8 = 0,92

,
Podob nie obliczamy:

P(A2 U A4 U A5) = 1 - P (� n A; n � ) = 1 - P( A�) . P(A; ) . P(� ) =
= 1 - 0, 3 . 0,5 . 0,6 = 0,91
B ard ziej prawdopodobne j est trafienie w cel co najmniej raz przez zawo d ników Z1 ,
Z3 , 26.
Spra w dź. czy rozumiesz

1. Rzu camy dwiema kostkami do gry. Określamy zdarzenia:
A - „na pierwszej kostce wypadła szóstka", B - „na drugiej kostce wypadła
j edynka". Zbadaj , czy zdarzen ia A i B są niezależ ne .
2. Dwóch strzelców trafia do celu: pierwszy 7 razy na 1 0 o ddanych strzałów,

dru gi - 6 razy na 1 O oddanych strzałów. Każdy strzelec oddał j ed e n strzał d o
celu . Obli cz p rawdo podob ieństwo zdarz enia, że
a) cel został trafiony dwa razy b) cel został trafiony tylko raz.
• Ełetnenty statystyki opisowej
Podstawowe pojęcia statystyki.
Sposoby prezentowania danych zebranych •
w wyniku obserwacj i statystyczne)

Statystyka jest nauką, która zajmuje się badaniem zjawisk masowych. Wyróżn iamy
jej dwa działy: statyst}rkę opisową i statystykę matematyczn ą. Przed miotem staty
styki opisowej są zagadnienia związane ze zbieraniem, porząd kowan iem, analizą
i interpretacją zgromadzonych danych. Statystyka matematyczna j est działem ra
chunku prawdop odobieństwa i zajmuje się modelam i matematycznymi, których
używa się do badania zjawisk masowych.
Jednym z etapów badania statystycznego jest obserwacja statystyczna, którą prze
prowadza się za pomocą wywiadu kwestionariuszowego, ankiety, monitoringu czy
rejestracji. Badaniem statystycznym obejmuje się zwykle pewien zbiór obiektów,
który nazywamy populacją generalną (zbiorowością generalną) . Badanie obej
mujące wszystkie elementy populacji nazywamy badaniem p ełnym. Najczęściej
przeprowadza się badanie częściowe obejmujące tylko pewną część populacji. Taki
podzbiór populacji, który został bezpośrednio objęty badaniem statystycznym, na
zywamy próbą, a liczbę elementów wchodzących w skład próby liczebnością-
tej próby. W statystyce mówimy o małych próbach, jeśli liczebność próby jest nie
większa niż 30, oraz o próbach dużych, jeśli liczebn ość próby jest większa niż 30.
Próba, która podlega badaniu statystycznemu, powinna być odpowiedni o dob rana.
Struktura próby musi odzwierciedlać strukturę badanej populacji tak, aby istniała
możliwoś ć uogólnien ia otrzymanych wyników na całą populację .
· Elementy populacji generalnej, jakie podlega ją obserwacji statystycznej, maj ą róż

ne właściwo�ci, które. nazyw�m� ,cechami statystycznym i. w przypadku popula
cji dane go miasta mozemy mowie o następują cych cechach: wiek, płeć, kolor oczu,
wyks ztałcenie, wzros�, � osiada.nie , �łasnego mieszkania czy samoch o du, zawód
wyk� nywanr �zy stopien za.moz� osci (t�n. dochó d miesi ęczny na j ednego członka
rodzi ny). W� rod cech są takie, �tore mozemy wyrazić za pomoc ą liczb (np . wzrost,
waga, do eh od na członka rodz my). Te cechy nazywamy cechami mierzalnymi. Są
też takie cec�y, które może�y wyrazić �edynie za pom ocą słów (np. kolor oczu, płeć,
wykształcem e); nazywamy Je cechami niemie rzalnymi.
w wyn iku badania statystyczne

. e. as ęp
go otrzymuje my dane statyst
yczne. 0 ane te anal i-
N t
·
z uje się i oprac owu 1 me prez entu je się wnioski wynikają ce z uzyska nych
danych.
Podsta wowe poięcia t t
--�� --!� ' :..:.�
.:..:: s�a
�� ty
ys�� k 1' .::!
Sp�
o!. �
so�
by
� p�
.
n�
ze�
re� to
� w
�a�ia�d�
n� a� yc�
n� h�:___ „ .
��
329
Przykład 1 .
Wśród 3 0 0 uczn ó � �pewn ego li ceu m p rzeprowad zono
ankie tę. Celem ankietuj ą
cych było zdob ycie i n form acj i . które go przed m i
otu z grupy m ate ma tyczn o- p rzyro d
ni czych młodz ież u czy s i ę najchę t Lj Każdy ankietowany wskazywa ł tylko jeden
przedmiot. Okaza ło si ę, że n a n 1nte m .:i tykę wskaz ało 9 0 osóh, geogra fię - 75 o sób,
fizykę - 3 0 osób, chemie,: - 4.;; ost1 b h · � J ng1ę - (O osób.
Zd obyte przez anki eter0w 1 L (,.-,r ,1a�.jf przt>,J'..a awimy n a różne .s p oso by.
• Tabela
- - -- - l
f_-_- P�z�G�j<t
··- - -
� L. ·z��uczr�iów _)
1 M atem :t lyk· a 90 I
.... - - -- - -
r
I
- - - -�
I
G eog rafi a
- ---1---- 75 -- --
Fizyka 30
Chemia 45
Biol ogia 60
Zauważ, że tabela zawiera dwie kolumny - w pierwszej kol umnie występuje na
zwa przedmiotu, w drugiej liczba uczniów, którzy wybrali dany p rzedmiot. Suma
liczb w drugiej kolumnie wynosi 300 i j est równa liczbie ankietowanych. Przy
takim przedstawieniu wyników mówimy, że tabela zawiera wyniki mierzonej
cechy (w tym przypadku - nazwę przedmiotu) i jej liczebności (liczbę uczniów,
którzy wskazali dany przedmiot).
• Diagram kolumnowy
-� 9 Q i-
.-- -
M - matematyka
·st.i
-·
ao G - geografia
F - fizyka
=' .--
] 7 0 ,..
N
t.i
- CH - ch emia
.:::: 60 .-- B - biologia
SO ,..
.--
40
30 ,.. .--
20
10 ,..
M G F CH B przedmiot
Każ da z kolum n przeds tawionych na diagra mie odpow iada jednemu z przed
�
mio tów szkolnych podlegaj ących badani . Le en.da zamies zcz ona o.bok diagr : � �
.
m u i nfo rmuje nas, która kolum na odpow iada Jakiem u przedm 1otow1 . Wys okosc
.
kolu mny odpo wiad a liczb ie głosów odda nych na dany przedmiot.
• Diagram słupkowy
...
o
�
�
bloł ! I
� h .
o. c enua
fiz
10 20 30 40 SO 60 70 80 90
liczba uczniów
Oś pozioma informuje o liczbie głosów oddanych na dany przedmiot. Poszcze

gólne słupki (poziome pasy) odpowiadają badanym przedmiotom. Im dłuższy
słupek, tym więcej głosów oddanych na dany przedmiot.
• Diagram kołowy
Aby sporządzić diagram kołowy, należy wykonać odpowiednie obliczenia. Inte

resuje nas zależność między liczbą głosów oddanych na dany przedmiot a czę
ścią koła, która odpowiada tej liczbie głosów. Obliczenia wykonujemy w nastę
pujący sposób:
90
Na matematykę oddano 90 głosów, co stanowi wszystkich oddanych gło-
300
sów, czyli 0,3. Zatem liczbie głosów oddanych na matematykę odpowiada kąt
środkowy o mierze 0,3 360° = 1 08°. Podobnie wykonujemy pozostałe rachunki.
·
Liczbie głosów oddanych na geografię odpowiada kąt środkowy o mierze 90°, na

fizykę - kąt środkowy o mierze 36°, na chemię - kąt środkowy o mierze 5 4°, na
biologię - kąt środkowy o mierze 72°. Poniżej prezentujemy zebrane dane staty
styczne w postaci diagramu kołowego .
matematyka
geografia
O fizyka
O chemia
biologia
�
Z darza si ę , e dane uzyskane w wyni �
badan ia statystyczn ego przedstawia si ę
. diagramu procentowego. iagra
w postaci D m kołowy proce n towy przedstawi a
.
zeb rane da� e �azone w procentach . Info rmacje otrzymane przez anki e te
rów wskazują, ze na matematykę głosowało 30% uczniów,
n a geografi' ę 2 5 %
uczn ��w , na fizykę - 1 0 0.l
10 ucz m ow, na
•
chem
,
ię
_
- 1 5 % uczn iów, a na biologi ę - 2 0 %

ucz m ow .
Pod
s tawowe po1·ęcla t
--�� --=.�� s� a��s� k�
ty�l . S��s�
ob y��ra
�z�
e� 331
n�
to��n�ia �
�da�n� �
ty
po p wa yc h�
„�· ��-' � �
O to diagram kołowy p roc e ntowy zeb ranych

danych.
O matematyka
geografia
[J fizyka
�.)o / [_] c. !tem1a

I
'·-._ \ ,/
• Diagram częstości wzgłędnyd1
Opracowując wyniki ankiety, mozemy wziąć pod uwagę tzw. częstości względ
ne. Częstość wzgl ędna to ułamek właściv..y równy stosunkowi liczby wyników
przypisanych badanej cesze (w tym przypadku liczby głosów oddanych na dany
przedmiot) do ogólnej liczby wyn ików. W przypadku ankiety dotyczącej przed
mi otów szkol nych częstość względna występowania matematyki wśród odda
nych głosów wynosiła 0,3; częstość względna występowania geografii - 0,2 5;
częstość względna występowania fizyki - 0, 1; częstość względna występowania
chemii - 0,15; częstość względna występowania biologii - 0, 2.
Poniżej prezentujemy diagram częstości · względnych poszczególnych przed

miotów.
-u
'Vl
.8
tll
0,3 -
Q)'
tl 0,25 .... - � matematyka
0,2 .... O geografia

-
0,15 O fizyka
0,1 -
O chemia
O biologia
przedmiot
�rawdź, czy roz um iesz

1 . Wśród pięć dzie sięci u losow o wybranych s
b prze p owadzono sond ę �� licz-
mm10 nego połrocza był(a) Pan(1) na
ną, w ktoreJ , zapyta no·· " Ile razy w ciągu . . . . .
następ u1ące wymk1 : O razy - odpow 1 edz1a-
·
spektakl u w teatrz e?". Otrzym ano

,
70 b a d anych , 1 raz - 30%
ł o 4 00.I'. osob , 2 razy - 20 0Yo oso, b , 3 razy - 1 0 oJ'.
70 oso, b .
taci tab eli 1 icze b nos, c1, d 1agr

' amu ko ł owego
Przed staw zeb ran e dan e w pos
·
o raz dia gra mu słu pkowego .
.....
,
Srednia z próby
W p o p rzednich latach nauki poznałeś pojęcie średniej arytmetycznej lic b rzeczy :-

wistych. Termin ten występuj e również w statystyce i dotyczy danych, ktore zawie
rają warto ści cechy mierzalnej (czyli cechy wyrażonej liczbą).
Definicja 1.
Niech liczby xv x2 , „., xn będą wartościami pewnej cechy mierzalnej .
, . X1 + X2 + .„ + X
Srednią arytmetyczną z próby liczb X 1 , Xz, nazywamy hczbę
n
„ ., xn
n
ktorą
, oznaczamy x.
Przykład 1.
Janek z trzech p rac klasowych z matematyki otrzymał następujące oceny:
2+ 2+ 4
Obliczymy średnią ocen Janka z prac klasowych z matematyki, zakładając, że „+"
p rzy ocenie ma wartość 0,5.
Obliczamy:
x 2,5 + 2,5 + 4 9
3
= =
=
3 3
Ś rednia oce n Janka z prac klasowych z matematyki j est równa 3 .
Przy kład 2.
W pewnym liceum przeprowadzono sprawdzian dyrektorski z matematyki wśród
wszystkich klas trzecich. W 3 4-osobowej klasie l l l a średnia ocen z tego spraw
dzianu była równa 2,5, w 3 6-osobowej klasie l l l b średnia ocen była równa 2,5,
a w 2 0 -os obowej klasie I l lc średnia ocen była równa 4,0 . Jaka była średnia ocen ze
s p rawdzianu dyrektorskiego wszystkich uczniów z klas trzecich?
Aby wyzn aczyć żądaną średnią, wystarczy obliczyć sumy ocen ze sprawdz ian u
w każdej klasie, otrzym ane wyniki dodać i na konie c podzi elić przez liczbę wszyst
kich uczn iów klas trze cich .
Suma ocen ze sprawdzianu w klasie I l ia j est równa: 34 . 2,5
w klasie l l lb 3 6 . 2,5
w klasie I l l c 2 0 . 4,0
Liczba wszystkich uczniów klas trzecich : 34 + 36 + 2 0
Ś rednia ocen w trzech klasach j est równa:
34 . 2,5 + 3 6 . 2,5 + 20 . 4,0

= 85 + 90 + 80 =
25 5
= Z, S(3)
34 + 36 + 20 90 90
Średnia z próby 333
zauważ, że średnia ocen jest niższa od 3. Dlaczego tak jest? Otóż klasy nie są rów
n oli czn e i większy wpływ na średnią końcową ma każda z ocen 2 ,5 niż ocena 4, 0 .
a"
M ożn a też powiedzieć, że „waga" każdej oceny z ocen 2,5 jest większa niż „wag
oceny 4, 0 .
Definicja 2.
Niech liczby x1, x2, x,: H� r :.., wartościami pewnej cechy mierzalnej, a liczby do
„.,
datn ie w 1 , w2, „ . , w11 będą ·, : • >:,;:j t ni Lh.1puw ia d ającym i tym wartościo m c e c hy.
Średnią ważoną liczb .Y 1: , , . ;:, , ?. ·vv:'.gci m i od powi e d n i o w 1 , w2, , w11 nazywamy
. • •.
. XI . wl + X2 . W2 T . - r . : . . t,1 ' '

hczbę , !.: t c, r.ł oz na cz amy x .,,„
-
-· --·· - __:„._ --'- ·
w1 + w2 + „.
·
' w,1
Przykład 3.
Nau czyciel przedstawił uczn iom zasady wystawiania oceny semestralnej z matema
tyki. Poinformował, że największe znaczenie mają dla niego prace klasowe, mniej
ważne są krótkie sprawdziany i odpowiedzi ustne, a najniżej punktowane są p race
domowe. Odpowiednim formom sprawdzania wiedzy przypisał następujące wagi:
Forma sprawdzania Prace Krótkie sprawdziany Prace domowe

wiedzy klasowe lub odpowiedzi ustne
Waga 5 3 2
Poinformował uczniów, że ocena semestralna to średnia ważona uzyskanych ocen.

a) Obliczymy, j aką ocenę wystawi nauczyciel uczniowi, który w semestrze uzyskał
następujące oceny:
prace klasowe: 1, 3, 2, 2
krótkie sprawdziany: 5, 4
odpowiedź ustna: 3
prace dom owe : 3, 4 .
b) Obliczymy średnią arytmetyczną ocen ucznia i ocenimy, czy bardziej korzystne
w tej sytuacj i jest wystawienie oceny będącej średnią arytmetyczną, czy średnią
ważoną uzyskanych ocen.
Ad a) Obli czamy średnią ważoną.

- 5·1+5·3+5·2+5·2+3·5+3·4+3·3+2·3+2· 4
X
w
= =
5+5+5+5+3+3+3+2+2
- 5 . 8 + 3 · 12 + 2 . 7
- 5 . (1 + 3 + 2 + 2) + 3 . ( 5 + 4 + 3) + 2
. (3 + 4 ) 90
= = - � 2,7
5.4+3.3+2.2 20 + 9 + 4 33
N a ko nie c semestru uczeń otrzyma ocenę 2+.
Ąd b) O bl i cza my średnią arytmetyczną ocen.
x :::: 1 + '.� + 2+2+5 + 4 + 3 + 3 + 4 = 27 =

3
9 9
śred niej arytmetycznej u zy
Gdyby nauczyciel wys tawił na semestr ocen ę równą
w tym przypadku otrzymałby
skanych ocen , uczeń otrzymałby na semestr 3. Zatem
lepszą ocenę końcową.
Przykład 4.
prow adzi nową herbatę
Właśc iciel herba ciarni „Smaki świata", zanim na stałe w
nych spośród
dla klientów, przep rowadza badan ie na grupie 20 osób losow o wybra
oriach : b-barwy,
bywa lców lokalu . Wybrane osoby ocenia ją herbatę w trzec h kateg
w
s-smaku oraz c-ceny, przyznając każdej z trzech kategor ii liczbę punktó w skali
0-4. Następnie właściciel oblicza średnie arytmetyczne xb , xs oraz xe, w ten sposób
uzyskanych punktów. O wprowadzeniu herbaty do sprzeda ży decyduj e średnia wa
żona, którą oblicza ze średnich xb , xs oraz xe, nadając im o dpowied nio wagi : 3, 5, 2.
W przypadku, gdy średnia ważona jest większa o d 2,5, zapada decyzja o wprowa
dzeniu herbaty do stałej sprzedaży.
Dla herbaty „Zimowa rozkosz" uzyskano następujące wyniki w p oszczególnych ka

tegoriach :
Smak Cena
Barwa 1
3: 2
-o liczba punktów o 1 2 3 4 2
...., 5
"2 4 liczba osób o o 6 2 12
::I 'U
1 1
'<Il
�
..c
....,
o
<Il
5 5
i;l 2 1
<!>'
1
N
N
u
10 10
1
o -i---ł--+----1---+-
1 2 4 5 8 o 1 2 3 4
liczba osób liczba punktów
· · „s mak'1
Ocenimy, czy herbata „Zimowa rozkosz" będzie serwowana w h erb ac1arm
, . „
sw1ata .
• Naj pierw obliczymy średni e arytmetyczne punktów' j akie uzyska ła herb ata
„Zimowa rozkosz" w poszczególnych kategoriach.
- 1·0+2·3+ 4·2+5·1+8·4
xb = = 2,5 5
20
o . o + o . 1 + 6 . 2 + 2 . 3 + 12 . 4
X =
s
20 = 3' 3
o . _!_ . 20 + 1 . � . 20 + 2 . ! . 2 0 + 3 . ! . 20 + 4 · �1
10 5 5 5 . 20
Xe = 10
20 = 1,8
Następnie obliczamy średnią ważoną liczb xb x -
• s oraz Xe z wagam i odpowied n i o
•
3, 5 oraz 2.
2,55 . 3 + 3,3 . 5 + 1,8 . 2 2 7 , 7 5
Xw = = 2,
3+5+2 10 = 775 � 2, 8
Średnia ważona xw > 2,5, więc właściciel herb aci· arm. .

. . w p row a d . 11erb
rozko sz" d o stałeJ sprze dazy.
z1 a tę „Z1 1110w.1
„
średnia ważona j est para m etrem statystyczny .

, m b ard zo często uzywan ym w me-
' h . Trzeba j ednak pam ię
d 1a · tac, ze. cha raktery .
�., . . . z ow anie pop ula cji jedynie za pom o cą
taki ej sredmej m oze p rowad zić d o z me · kszta ł cema lub nawet zafał szow ania stanu
·
faktycznego . B y tego u m. kną c, war t ,

' o stosow ac tez inne param etry. O m owim
, · ·
y je
.
w kole j nych tematach .
Spra wdź. c .
1. Na�czyci el wych ovvam a t L ::yr::: r.. ego przep rowa

dził vi1 klnsie i I I a spraw dzian
�
z 1egu na � OO
m . L'. 1.yska n e wyni ki. (w sekunda
ch) pa tym dysta nsie przez
dziewczęta 1 chło pco-c.v J l tistru ią pnnl zs.z� di 3gr2
my.
....
(!$' 7 7
N 3:
� 6
u -o
6
u
o..
.N 5 .2 5
Qj
..c
"O
4
u
(Il "'
� 4
�
3
N
3
N
� .::!
2 2
1 1
20 16 15 14 czas [s] 15 14 13 12 1 1 czas [s]
Oblicz:
a) średni czas bi egu dla dziewcząt tej klasy
b) średni czas biegu dla chłopców tej klasy
c) średni czas biegu dla całej klasy Il ia.
2. Właściciel dwóch nadbałtyckich pensjonatów „Czaj ka" i „Mewa" przeprowa

dził wśród 10 losowo wybranych osób (po 5 wczasowiczów z każdego ośrod
ka) sondaż, badając zadowo lenie gości w trzech kategoriach: standard pokoju
(z wagą 3), wyżywienie (z wagą 5) oraz kulturę obsługi (z wagą 2). Każdy son
dowany gość oceniał pensj onat, przyznając każdej z wymienionych kategorii
ocenę cząstkową w skali ocen szkolnych 1-6. Ocenę końcową pensjonatu ob
liczał właściciel jako średnią ważoną ocen cząstkowych . Poszczególne pensjo
naty uzyskały nastę pując e oceny cząstkowe:
Pensjonat „Czajka" Pensjonat „Mewa"

Ocena Liczba Ocena Liczba
Kategor ia Kategoria
cząstkowa osób cząstkowa osób
4 2 Standard 6 3
Sta nd ard pokoju 5 2
3 1
p okoj u -
2 2 6 3
-
6 1 Wyżywienie 5 1
Wyżywienie 3 1
5 4 -
r- -
-
I K ult ura 5
-
3 Kultura 4 2
obsługi
l
r- -
4 '----
2 - �
obsługi
---
3 3
_..._ --
oncową 7.
Ktć >ry pen sjon at uzys kał leps zą ocen ę k ,
Mediana z próby i moda z próby
Przykład 1.
Wśród 2 0 losowo wybranych rodzin przeprowadzono badanie statystyczne. Prz ed
miotem badania była liczba dzieci. Otrzymano następują ce wyniki :
1 3 o 2 3 1 1 1 2 2 3 1 1 3 1 2 4 1 1 3
Sprawdzimy, która wartość powtarza się najczęściej.
W tym celu uporządkujemy zebrane dane statystyczne, zapisując je w postaci nie

malejącego ciągu liczb (od najmniejszej wartości do największej) :
o 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4
Możemy także zebrane wyniki zapisać w postaci tabeli liczebności, przyporządko
wując różnym wartościom badanej cechy ich liczebność:
o
---,
Wartość cechy (liczba dzieci w rodzinie) 1 2 3 4 \

Liczebność (liczba rodzin) 1 9 4 5 1 I
Wartość, która powtarza się najczęściej (9 razy), to wartość 1.
Definicja 1.
Modą (lub dominantą) zbioru danych statystycznych nazywam y tę wartość ce
chy statystycznej, która w zbiorze tym występuje najczęściej . Modę oznaczamy
s ymbo lem M0•
Może się zdarzyć tak, że w zbiorze danych statystycznych wszystk ie wartości wy
stępują z taką samą liczebnością. Wówczas mówim y, że w zbiorz e danych nie ma
m ody. Jeżeli natomiast w zbiorze danych statystycznych kilka wartości cechy wy
stępuje z taką samą liczebnością i większ ą niż pozost ałe wartości , to każdą z nich
traktujemy j ako modę .
Przykład 2.
N a obozie sportow y m tr�ner koszykówki sprawdzał dyspo
. zycję zawodników przed
m eczem . Kazd y sp �rtow 1 ec rzucał po 5 razy do kosza . Trener zapisywał liczbę rzu
tów celnych dla kazdego kosz ykar za. Wynik przedstawił na diag
ram ie.
�
-o
� 5 Jak a jes t mo da ce lny ch

....
rzutów do k os za?
Z di agra u odczytuje
""
-5 4 1-------'---, � my, że najc zęściej poj aw ia

�3 ły � 1. � dw e wartości:
Qi 1-------r---' � 3 o raz 5 z taką samą lic z eb
� 2 1------'-• noscią 7 1 większą
niż pozo stałe wartości. Za te ni
�- lj__.-,_
5 6 7 8 9 10
1 2
_,.--,--1--r--r-o--r-r-
3 4
mod a ma dwie w
art ości:
liczba zawodników 3 oraz 5 .
Inną liczbą, która charakteryzuj e zbiór danych statystycznych, j est mediana.
Definicja 2.
Medianą
Niech Xp Xz, „., będzie n iemalej ącym ciągiem wartości badanej cechy mierzaln ej .
xn
nazywamy l i czbę ·
2
Medianę oznaczamy syrn.b0 H' ff. ,·.·t<!.
Przykład 3.
Obliczymy medianę Me zbioru danych statystycznych przedstawio nych w p o staci :
a) tabeli liczebności b) diagramu kolumnowego
4
-
5
7 8
5
I Wartość
I Liczebność 1
2 :� 4
..§Q) 3
o
3 2 ·!
-� 2
1
1 3 6 7 wartość
Ad a) Zauważamy, że liczba danych statystycznych jest równa 1 1.
4 4
Xz X3 X4 X5 x6 X7 Xs X9 X1 X1 1
X1 0
2 2 2 7 7 7 7 7 8
Poni eważ liczba 1 1 j est nieparzysta, więc na podstawie definicj i 2 . otrzym uj e my:
Me = x11+1 = x6 =
7
-
W tym przyp adku mediana j est wartością cechy, którą ma środkowy element w upo
rzą dko wanym zbi o rze danych.
Ad b) Tym razem liczba danych statystycznych j est równa 10.
1 1
X5 x6 X7 Xa X9 X1
X1 Xz X3 X4 0
3 3 3 6 6 6 6 7
P o ni eważ liczba 10 j est parzysta, więc na pods tawie defin icji 2 . mamy:
Me
= Xs + x6 3+6 =
4, 5
=
2 2
Wart o ści badanej cec hy w upo rzą dkowanym zbio rze dan ych .
W ty m p rzypadk u m ed iana j est równa
śred niej arytmetycznej dwóch środ kowyc h
Zauważ, że:
dany ch ma wartość
•
Medi ana M j est taką liczb ą, dla której co najm niej poło wa
szą n iż Me.
nie większ n iż M i co najmnie j połowa danych ma wartość nie mniej
�
u
•
M edian a Me może �ależe ć do zbior u danych, ale także m oże do tego zbior nie na
leżeć.
Przykład 4.
Przeprowadzono sondę uliczną. Każdej z 20 osób, wybranych losowo na ulicy, zada
no pytanie: „Ile książek przeczytał(a) Pan(i) w ciągu ostatniego miesiąca?". Wyniki
przedstawione są poniżej, w postaci procentowego diagramu kołowego .
O O książek
30% O 1 książka
D 2 książki
40% D 3 książki
Uporządkujemy dane statystyczne oraz wyznaczymy modę i medianę.
Z diagramu odczytujemy, że w ciągu ostatniego miesiąca ani j ednej książki nie prze
czytało 30°/o badanych, czyli 6 osób (0,3 20 = 6) ; 1 książkę przeczytało 8 osób,
·
2 książki 2 osoby i 3 książki 4 osoby. Po uporządkowaniu otrzymuj e my ciąg

- -
danych : 0, 0, 0, 0, 0, 0, 1 , 1 , 1 , 1 , 1 , 1, 1, 1, 2, 2, 3, 3, 3, 3 .
Wartością, która występuje najczęściej jest 1 , zatem moda M0 = 1 . Liczba danych j est
parzysta i wynosi 20, stąd mediana ma wartość:
1+1 =
X10 + x11 =
Me = 1
2 2
Przykład 5.
Poniższe diagramy ilustrują miesięcz ne zarobki pracowników dwóch firm: Alfa"
„ „
i „Beta .
Firma „Alfa" Firma „Beta "
�
.......
5000 o
o
� 20000 o
� N o
o
Q) '<ł'
Q)
o
'°
� o
-
· 4000
o o -� 16000 ,...,
M ,
I.I)
N . o M
N N
"O M o "O
o - M - o
� 3000 -
� 12000
i::
t 2000 �
Q) 8000
i:: i::
tl
N
u
o o
V' V'
o o o
· v; 1000 -� 4000 ..q. '° o
Q)
M M N
'8 M
'8
1 2 3 4
1 2 3 4
liczba pracowników
licz ba pra cow nik ó w
Media na z próby i moda z próby 339
Przean alizuj emy wysokość pensj i w o b u firmach. Obliczymy medianę o ra z średn ią
pła cę. Któ ra z obli czonych wartości lep i e j il ustruje poziom płac'?
• W firm ie „Alfa" medi<1n<ł zarob kl1w miesięcznych wyn o si
32 5 0 + 3 3 0 0 .... . , .., (.
M = - \ 1� 1 � (;• łl
e 2 � , "j
Średnia płaca w te 1 fo : n i �· m a vva r 1 , ,.:_\.::.
4200 + 2 3 2 S U 3 J OOil � 4- 3 .1 0 0 ,, .
3 2 1.IO
1·
Lzł)
_
=
·
x · --- -) - - · · --- -- - - · ·-· · =
.I. (
Mediana i średnia ��arohków •niesięcznyc.:h mają zbl izonc wa rtoś ci. Oznacza to,
że pensj e pracowników nic �•ł zróżn icowane. Polowa pracownikó w za mocno
rabia mniej niż wyn osi średn ia, połowa więcej, ale różnice pomiędzy pensjami
pracowniczymi n i e są duże.
• W firmie „Beta" mediana zarobków wynosi
Me =
3 400
; 3 400
= 3 400 (zł)
Obliczymy średnią zarobków w tej firmie.

x = 16 OO O + 2 3 40 0 + 3 3 6 00 + 4 3 200 =
4 6 40 (zł)
· · ·
10
W tym przypadku mediana i średnia istotnie się od siebie różnią. Ś rednia fałszy
wie ilustruje poziom płac w firmie „Beta". Wszyscy pracownicy (oprócz prezesa)
zarabiają poniżej ś redniej. Tu poziom płac wierniej oddaje mediana.
Spra wdź, czy roz u m iesz

1. Wśród uczniów klasy trzeciej w pewnym liceum przeprowadzono ankietę, za
dając pytanie: „Ile go dzin dziennie spędzasz przed komputerem?". Otrzymane
wyn iki przedstawiono w postaci diagramu słupkowego, który przedstawiony
jest poniżej .
s::
't:;j
"d
g, 5 !-------'--,
] 4
] 3 1------r---:--:---�
2
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
liczba uczniów
Zap isz dane statystyczne w postaci tabeli liczeb ności.

a) Wyznacz modę i media nę zbioru danych .
b ) O b licz średnią liczbę godzin spędzanych dziennie przed ko mp uterem.
340 5. Eleme nty statyst yki opisowej
Wariancja i odchylenie standardowe
Przykład 1 .
Trener skoczków narciarskich przygotowuje do konkursu dwóch zawod n i ków.
W czasie ostatniego treningu przed konkursem każdy zawodnik miał po 5 s koków.
Długości (w metrach) tych skoków przedstawiają się następująco :
I skoczek 1 0 2,5 106 98,5 112 101
I I skoczek 1 0 4 ,5 105 103 1 0 6,5 101
Trener może wyznaczyć d o konkursu jednego z tych zawodników. Posta now ił po
równać średnie długości skoków pierwszego i drugiego skoczka.
Średnia z próby dla pierwszego skoczka:
x 1 0 2 , 5 + 1 06 + 98 , 5 + 1 1 2 + 1 0 1
1
1 0 4 ( m)
=
=
5
Średnia z próby dla drugiego skoczka:
x 1 0 4 , 5 + 1 05 + 1 0 3 + 1 0 6 , 5 + 1 0 1
1 0 4 ( m)
=
=
li
5
O kazało się, że obie średnie są identyczne. Mimo to trener wybrał do zawodów dru
giego skoczka. jaki mógł być powód tej decyzj i?
Analizuj ąc tabelę długości skoków, zauważamy, że wyniki skoków drugiego skoczka

m niej odbiegają od średniej niż wyniki pierwszego. Poniższa tabela przedstawia te
różnice („rozrzut wyników") :
X1 - X X2 - X X
3 -X X4 - X X5 - X
Odchylenie wartości X;
-1,5 2 -5,5 8 -3
o d średniej x
Odchylenie wartości X;
0,5 1 -1 2, 5 -3
o d średniej x
Wartości bezwz ględne odchyleń od średniej u pierwsz ego skoczka są równe :
1,5 m 2 m 5,5 m 8 m 3 m
Ich suma wyno s i 2 0 m. Zatem odchylenie przeciętne w 5 skokach j est równe 4 m.
u drugie go skoczka wartości bezwzględne odchyleń od średniej wynoszą:

0,5 m 1 m 1 m 2,5 m 3 m
przeciętn e w 5 skokach wynosi tylko 1,6 m .
To w sumi e 8 m. Zatem odchylenie
34 1
-- ��-----��-=-
Wa riancja i odchylenie standardowe
=:..:.:��---�-�-�
Nietrudno zauważyć, że drugi skoczek ma formę bardziej stabilną, bowiem odchy
dem decyzji trenera o \"')'Stawieniu do zawodów drugiego skoczka.

lenie przeciętne od średnie1 w jego przypadku jest mniejsze. To mogło być powo
rozróż nian ia, czy są m ni• T � �r. c;:y wil.(ksze od średniej. Aby to ocen ić, oblicza się
Ba rdzi ej intere suj e nas, i ....t k tt� ! r·ce ró żnią się poszczególne wyniki od średniej, bez
odchyl enie standardowe. kt\',? ,� 1 1·, ''.-a7.Ul<.1 . o lle wartości mi erzonej wielkośc i (cechy)
różnią się od średniej.
---
1.
. ·-· „ ._ ·- . - -- ·- ---- -- ----...
Definicja
Wariancją z próby nazywa my 'iredmą arytmetyczną kwadratów różnic pomię
dzy wynikami badanej cechy a ich średnią z próby. Wariancję oznaczamy sym
bolem a2•
Odchyleniem standardowym z próby nazywamy liczbę równą pierwiastkowi
kwadratowemu z wariancj i (z próby). Odchylenie standardowe oznaczamy
symbolem a.
Jeśli x1, x2, , xn są wartościami badanej cechy, a x jest średnią arytmetyczną warto
•••
ści x1, x2, , xn, to wariancję obliczamy według wzoru:

•••
( - xf + ( X2 - x)2 + ... + ( Xn - x)2

- ---'-
(j 2
X1
= -'--- ---'-----'-------
n
Odchylenie standardowe obliczamy natomiast według wzoru:
x x)2 + ( x - x)2 + .„ + ( xn - x)2

a= ( 1- 2
n
Obliczymy odchylenie standardowe dla każdego ze skoczków z przykładu 1.
er, =
( - 1 , 5)' + 2 ' + ( - , 5)' + 8' + ( - 3 )' =
� lo:,5 = �2 1,9 "' 4 ,7 (m)
(0, 5)2 + 1 2 + (- 1� + (2 , 5 )2 + ( -3 )2 = Jl�5 .J3,5 , 9

"" = l = „ (m)
Wyn iki pie rwszego skoczka różnią się zatem od średniej (przeciętnie) o 4, 7 m, zaś
drugi ego - o 1, 9
m.
Przykład 2
P ro d uc e nt
soku marchewkowego „Selekta" dostarcza codziennie do sklep u wa
r�YWn iczego 80 półlitrowych butelek soku. Firma zapewniła sprzedawcę, że śred
nio w b ute lce znajduj e się 0, I soku oraz że mniej niż 1 0 % butelek dzien nej dos ta -
5
r je dną z dziennych dostaw soku. Otrzymał następujące rezultaty:

wy za w i era iloś ć soku spoza przedziału (x - a, x + a) . Właściciel sklep u pod dał
ko n t o li
-- - --
I
--
Zawartość soku w butelce (1) 0,46 0,47 0,48 0,49 o,5o o,5 1 0, 5 2
l
----
Liczba butelek 2 1 16 26 13 14 8
Sprawdzimy rzetelność firmy „Selekta".
W tym celu obliczymy najpierw średnią pojemnoś ć soku w butelce x i o d chylenie

standardowe a. Otrzymujemy:
x � 0,49 5 (1) i 0,0 14 (1) .
a �
Firma zapewniła sprzedawcę, że mniej niż 10% butelek dziennej d ostawy będzie
miało pojemność soku spoza przedziału (0,48; 0,5 1). Okazało się, że w badanej do
stawie były 3 butelki o pojemności soku mniejszej niż 0,48 l oraz 8 butelek o po
jemności soku większej niż 0,5 1 1, czyli ok. 14% dostawy. Sprzedawca nie rozwiązał
umowy z dostawcą, bowiem tylko 3,75% butelek miało objętość soku zbyt małą.
Firma „Selekta" jest rzetelnym dostawcą soków.
Przykład 3.
W dwóch klasach Illa i Illb, z których każda liczy 3 0 uczniów, przeprowadzono
sprawdzian semestralny z matematyki. Wyniki tych sprawdzianów przedstawiają
diagramy częstości względnych uzyskanych wyników.
Wyniki klasy llla Wyniki klasy lllb

-'"'
u
'U 1 --
'<Il
B B 2
�
"'
Q)'
N
1 N
5
u 1 4 3 ul
3 15 3
1
1
2 5
6 1·
10 1 15
15
1 2 3 4 5 6 ocena 1 2 3 4 5 6 ocena
Przeanalizujemy wyniki i spróbujemy scharakte ryzować obie klasy.

Na diagramie częstości względnych odczytuje my modę ocen:
w klasie Illa moda jest równa 5, w klasie Illb natomiast 3 .
Aby wykonać pozostałe obliczenia, przed stawimy wyniki obu sprawdzia nów w ta
beli liczebn ości.
Wyniki sprawdzianu Wyniki sp rawdz ian u

w klas ie Illa w kl as ie Ill b
Oc ena 1 2 3 4 s 6 Ocen a 1 2 3 4 5 6
Liczebność 8 s 1 3 10 3 Licze bność 2 4 12 6 5 1
-
Klasa I l ia Klasa l l l b
• Median a
Me 4 Me 3
==
==
• średnia oc en
xa � 3,4 xt> ::: 3 ,4
• Odchyl enie sta n ci a 1 .::

. 1 "'V(
dla klasy I l ia: dla klasy l l i b :

aa � 1,9 ab ::: 1 , 2
Charakterystyka k1 as
W klasie Illa dominujące są dwie grupy uczniów: uczniowie bardzo słabi oraz bar
dzo dobrze uczący się. Vv klasie I l ib największą grupę stanowią uczniowie prze
ciętni. M imo że średnie ocen ze sprawdzianów są id entyczne, klasa I l l b j est klasą
łatwiejszą w „prowadzeniu", ponieważ uczniowie reprezentują zbliżony poziom
wiedzy i umiejętności. Odchylenie od średniej ocen jest mniejsze niż w I l la. Pro
wadzenie zaj ęć w klasie I l ia na pewno sprawia nauczycielowi wiele problemów,
ponieważ różnice między uczniami są ogromne (naj liczniejszą grupę stanowią
uczniowie, którzy otrzymali oceny bardzo dobre, ale następną grupę, niewiele
mniejszą liczebnie, stanowią ci, którzy otrzymali oceny niedostateczne).
1. Podczas ferii zimowych Ania dokonywała pomiaru temperatury powietrza

każdego dnia o godz. a-oo. Wyniki pomiarów przedstawia poniższa tabela.
Dzień pomiaru 1.II 2 .1 1 3.11 4.11 5.11 6.11 7.11
Temperatura
-12 -10 -1 0 -10 -8 -12 -1 0
powietrza (°C )
Dzień pomiaru 8.11 9.11 10.11 1 1. 1 1 12.11 13.11 14.11
Temperatura
-8 -4 -4 -4 -3 -3 -3
powietrza (°C)
O blicz śred nią

temperaturę, odchylenie standardowe, modę oraz medianę.
2. W klasie l l la liczącej 28 osób z ostatniego sprawdzianu z matem�tyki było 1 3

oce n dopu szczających, a pozostałe oceny to dostateczne i dobre. Srednia ocen
ze sprawdzianu wyniosła 2,75. Oblicz:
a ) liczbę ocen dobrych i dostatecznych ze sprawdzianu;
b) odc hyle nie standardowe od średniej ocen; wynik podaj z dokładn ością
do
jednego miejsca po przecinku.
344
Geometria przestrzenna
Płaszczyzny i proste w przestrzeni
W rozdziale tym zajmiemy się figurami geom etrycznymi umieszczonymi w prze

strzeni trójwymiarowej. Podobnie jak w przypadku geometrii na płaszczyźnie -
punktem wyj ścia do rozważań w geometrii przestrzennej są aksjomaty. Określają
o n e własności tzw. pojęć pierwotnych (punktów, prostych, płaszczyzn) . Oto przy
kłady aksjo matów:
Al. W przestrzeni istnieje co najm niej jedna płaszczyzna. Dla każdej płaszczyzny
istniej e co naj m n iej jeden punkt, który do niej nie należy.
A2. Przez trzy punkty nieleżące na jednej prostej przechodzi tylko jedna płasz-
czyzna.
A3. Każda płaszczyzna ma wszystkie własności przyjęte w geometrii płaskiej.
A4. Jeśli dwie różne płaszczyzny mają punkt wspólny, to mają wspólną prostą.
AS. Jeśli dwa różne punkty prostej leżą na płaszczyźnie, to cała prosta leży na
płaszczyźnie.
Płaszczyzny b ędziemy oznaczać tak: n, n 1 , n 2 , „ . Jeśli punkty A, B, C nie będą leżeć

n a j ednej prostej, to zapis: płaszczyzna (ABC) będzie oznaczać płaszczyznę prze
c h o dzącą przez punkty A, B, C; czasami też, zamiast pisać na przykład: „płaszczyz na,
w której zawiera się kwadrat ABCD", będziemy stosować krótszy zapis: „płaszczy
zna (ABCD)".
Omó wimy teraz wzaj emne położenie dwóch różnych płaszczyzn w przestrz eni :
a) płaszczyzny nie mają punktów wspólnych;
b) płaszc zyzny mają punkt wspólny, a zatem (zgodnie z aksjomate m A4) maj ą
wspólną prostą.
Dwie płaszczyzny, których częścią ws pólną j est p rosta, nazywamy płaszczyznami
przecinającymi się, a wspólną prostą - krawę dzią przecięcia .
Inne poło żenie dwóc h różnych płaszc zyzn nie j est m ozl iw e. Gdyby dwie płaszczy
zny miały, oprócz wspól nej p ro stf•j, jeSZC7. t' j e d e n p•.mkt .,,..,, ��111'1 \ r.y ( n \dc·.�ąLy 1�a tei
prostej), to znaczy, że m ia ły by w szc�eg ol tH)Śri l i ?}' 11 ew�p } t m rn -v P ; '\mk�v w.-pó l
�-
ne, więc - zgodn ie z aksio m at�m /\l p · 1'TVWci ; � ". ..c· h ·
· ·
... �# �
... - -
.
-·-·· · · ---- - ..
Definicja 1 .
Płaszczyznami równoległymi nc.z�r.vamy , \N i e p-r.;.s1czyz ny. kt11 11·d1 częścilł
wspólną jest zbiór pusty lub cała pł aszczyz n3
- ----- ---- -- ----
Prosta i płaszczyzna (w przestrzeni) mogą znajdować s ię względem siebie w jed

nym z następujących p ołożeń:
a) prosta nie ma punktów wspólnych z płaszczyzną;
k
n n k= 0
�
..:::
_ ::::... n____ __ /7
b) prosta ma tylko jeden punkt wspólny z płaszczyzną; o takiej prostej powiemy,
że przebija płaszczyznę;
k
n n k= {A}
c) pro sta ma dwa punkty, a zatem (zgod nie z aksj omatem AS) wszystkie punkty
. ,
. , . . .
wsp ol ne z p łaszczyzną; 0 takiej· prostej mow 1my, ze lezy na płaszczyzme.
·
�
.o:::
�n ::: :.:____-
_____
_
-
___
k //? ken
Przykład 1.
Jeśli prosta k przebija płaszczyznę n 1 ,
to punkt przebicia leży na krawędzi
przecięcia płaszczyzny n 1 i dowolnej
płaszczyzny n2 zawierającej prostą k.
Definicja 2.
Prosta jest równoległa do płaszczyzny n, jeśli nie ma punktów wspólnych
z płaszczyzną n lub leży na płaszczyźnie n.
Omówimy teraz położenie dwóch prostych w przestrzeni.
a) N ie istnieje płaszczyzna zawierająca dwie dane proste , wówczas te proste nazy

wamy prostymi skośnymi.
b) Istnieje płaszcyzna zawierająca dwie dane proste , wówczas:

• proste przecinają się, czyli mają tylko jeden punkt wspólny
• proste są równoległe i nie mają punktów wspólnych
• proste są równoległe i się pokrywają.

przykład 2.
Rozważmy proste wyzna czone przez w1erzch ołk1 szesc1anu
.
przedstawi o nego
·
.. . 11"
. ,
rysu nku pomzeJ .
Wyb rane proste Wybrane proste

Wybrane proste skośne
równoległe przecinające się
pr. AD i pr. BB1 pr. AA1 i pr. CC1 pr. DC i pr. BC

pr. AD1 i pr. CC1 pr. AB1 i pr. DC1 pr. AC i pr. BD
pr. DB1 i pr. AA1 pr. BD i pr. B1D1 pr. AC1 i pr. A1 C
Twierdzenie 1 .
Jeśli proste k i I są do siebie równoległe, to prosta k j est równoległa do każdej
płaszczyzny zawierającej /.
Założe nie:
k
dane są proste k, I i płaszczyzna n
�--
k li /
Ien
�-- -� I //7"
Teza :
k li n
D owó d :
Załó żmy, że prost a k nie leży w płasz czyźn ie n (w przeciwnym wypadku teza
j est o czywista) . Wów czas wystarczy pokazać, że k n n 0. Rozważmy płaszczyznę
=
n1 wyzn aczoną prze z proste k i /. Ta płaszczyzna prze cina płaszczyznę n. Krawę dzi ą
przecię cia j est pros ta /. Gdyby prosta k prze cinała płaszczyznę n, to punkt prze
ci ęci a leż ałby na krawędzi J (pon ieważ k c n1 i n 1 n n = /). Ale to j e st niem o żliwe,
bo z zało żenia k l i /. Zatem k n n = 0, co

znaczy, że prosta k jest równ oległa do płasz-
czyz ny n.
Przykład 3.
Dany jest sześcian jak na rysunku obok. Punk ty P,

Q są środkami odcin ków B1D1 i BC1 • Wy ka ż e my, że
prosta PQ jest równoległa do płaszczyzny (A BB /1 1)
.
A ..__
______,
Rozważmy trój kąt wyznaczony przez p u n kty A1, B,

C1. Wówczas punkt P jest środkiem odcinka A 1 C1
(dlaczego?).
Punkt Q jest środkiem odcinka BC1 (z założenia) .
Zatem - z twierdzenia o odcinku łączącym środki
boków trójkąta - otrzymujemy, że PQ l i A 1B. To zna
czy, że
pr. PQ li pr. A1B.
A ..__
______
Prosta A1B leży na płaszczyźnie (ABB1A1), zatem na
mocy ostatniego twierdzenia prosta PQ jest równo
legła do płaszczyzny (ABB1A 1).
Twierdzenie 2.
Dwie przecinające się proste wyznaczają tylko jedną płaszczyznę.
Założenie:
dane są proste k, /, które przecinają się w punkcie O; niech ponadto punkt A będzie
dowolnym punktem prostej k (różnym od punktu O), punkt B _ dowol nym pun ktem
prostej I (różnym od punktu O)
Teza:
proste k, I wyznaczają tylko jedną płasz czyznę
Płaszczyzn y i proste w pr
zes tr
zen i 349
----��_.:.__�.:...!:.-=-:..:
.: : ...:::: ��
.::.�
Dow ód:
z założenia wynika, że p u nkty A, O, B nie
leżą n a jednej prostej , zatem - zgodnie
z aksjo matem A2 - p rzechodzi p rzez nie płaszczyzna. Ozn aczmy ją przez n . Punk
ty A, O leżą na płaszc:.yzJ ; i e 7 \.V lęr 7.godnie z aksj om atem AS
-· prosta k leży na
-
płaszczyźni e n . Podob n i:� l : l d Ż. 1� :.=t 'it vv·i en.l?.ić, że prosta I l eży na płdszczy źnie n .
Płaszczyzna n j est jedyn,1 l' i.-.s· „ · :',fzn:.; , w której leżą proste k, !. Gdyby b o w i e m inna
płaszczyzna n 1 też zaw\ e r·;, : :� p :. ·'Si.:-.� i;_ l to - w - punkty A , O, B należa
s?czególności
łyby do płaszczyzny :n;, h.'.-' p ; mY.1-y A, O. V wyznaczają tylko jedną płaszczy znę, więc
płaszczyzna n 1 pokrywa ::;iq z pła'.":>:czyz rq ."'r.
Postępując podobnie, możnd u dowudmć kolej ne twierdzenie.
Twierdzen ie 3.
Prosta i punkt nieleżący na tej prostej wyznaczaj ą tylko jedną płaszczyznę.
Twierdzenie 3. i aksj o mat Euklidesa (który poznałeś w klasie pierwszej) można wy
korzystać w dowo dzie kol ej nego twierdzenia.
Twierdzenie 4.
Prz ez dowolny punkt przestrzeni można poprowadzić tylko j edną prostą równo
ległą do danej prostej .
Twierdzenie 5.
Jeśli w przestrzeni dane są trzy proste i dwie z tych prostych są równo ległe d o
trz eciej prostej, to s ą również do siebie równoległe.
�
Mo że się wydawać, że ostatnie twierdzenie j est oczywiste. Przecież taką

samą
Włas no ść miały trzy pro ste leżące na płaszczyźni e ! Jednak włas n o ści, które
były
P ra w dziwe na płaszczyźnie, nie przenoszą się „automatycznie" n a własnoś ci
� p rzest rze ni. Oto przykład: dla trzech prostych k, I, m leżących na płaszczyź nie
Jest prawdz
iwe następujące stwierdzenie :
Jeśl i proste k, / są p rostopadłe do pro stej m, to proste k, I są równoległe.
Dl a prost
ych k, /, m położonych w przestrzeni powyższe stwierdzenie j est fałszywe.
Otó ż, je śli pro
ste k, /, m są położone w przestrzeni i proste k, I są prostop adłe d o
pros tej m,
to pr os te k, I m og ą:
a) prze cin ać s i ę (pod dowolnym kąte m)
b) by c, row n oległe
'
ej hy ć skoś n e.
Kolejny p rzykład pokaże zastosowanie twierdzenia 5 .
Przykład 4.
Punkty A, B, C, D nie leżą w jednej płaszczyźnie. Ponadto punkty P, Q, R, S s ą odpo
wiednio środkami odcinków AB, BC, CD i AD (patrz rysunek poniżej) . Wykażemy,
że czworokąt PQRS j est równoległobokiem .
Przypomnijmy: aby stwierdzić, że czworokąt PQRS jest równoległobokiem, wystar

czy pokazać na przykład, że para przeciwległych boków w tym czworokącie jest do
siebie równoległa i że boki z tej pary mają jednakową długość.
Rozważmy trójkąt ABD. Na mocy twierdzenia o odcinku łączącym środki b oków

trójkąta otrzymuj emy:
SP li DB oraz
ISP I = _!_ I DBI

2
W trój kącie BCD na mocy tego samego twierdzenia otrzymuj emy, że:
RQ li DB oraz
I RQ I = _!_ I DBI
2
Mamy więc:
SP ll DB oraz
RQ l l DB
(Zauważ, że odcinki SP, RQ i DB nie leżą w jednej płaszczyźnie).
Z twierdzenia 5 . wynika, że:
SP l l RQ
Dodatkowo otrzymaliśmy:
I SPI = _!_ I DB I I RQ I
=
�
Tak wię c przeciw � głe boki SP i RQ rozważ
aneg o czworokąta
są rów nol egłe i mają
.
jednakową długosc, więc czworokąt PQRS jest równole
głobo kiem.
Płaszczyzny I pro.�te w przestrzeni 351
Ko lejne twie rdzenie ułatwi kreślenie przt:>kro1ów niektórych hrył.
Twierdzenie 6.
Jeśli dwie równoległe płasl "zy:z.uy pr-re1 :nJ tr7J.wb płd'>'"'·zvzry,1 ro •Jtrzymane j
krawędzie przecięcia są ró'Wnol'·głc.
- -- - . - - �--
Założenie:
.7l1ll.nz
.n1n.n=k
.7lzn.n=l
Teza:
k 11 l
Dowód:
Prostek, I nie mogą być skośne, ponieważ leżą w płaszczyźnie :re. Jeśli proste k, I
przecinałyby się, to z tego by wynikało, że płaszczyzny :rc1 i :TCz też by się przecinały,
co wobec założenia :rc1 li :TCz jest niemożliwe. Skoro prostek, I nie przecinają się i nie
są skośne, więc znaczy to, że są równoległe.

1. Ile różnych płaszczyzn wyznaczają:
a) trzy różne proste przecinające się w jednym punkcie
b) trzy różn e proste parami równoległe
c) trzy punkty niewspółliniowe
d) cztery różne punkty niewspółpłaszczyznowe?
2. P unkty K, L, M, N nie leżą w jednej płaszczyźnie. Wykaż, że punkt N nie należy
do prostej KL.
3· Niech ściany, sufit i podłoga w klasie wyznaczają płaszczyzny w przestrzeni.

a) Wskaż płaszczyzny parami równoległe oraz płaszczyzny przecinające się.
b) Wskaż proste, które są krawędziami przecięcia płaszczyzn przecinających się,
a następnie wybierz pary prostych przecinających się, pary prostych rów no
legł ych i pary prostych skośnych.
Rzut równoległy na płaszczyznę. Rysowanie figur
płaskich w rzucie równoległym na płaszczyznę
Bardzo ważna jest umiejętność rysowania na kartce brył i figur w taki sposób, w jaki
je widzimy, gdy patrzymy na nie pod pewnym kątem. Takie rysunki ba rdzo ułatwia
ją rozwiązywanie zadań. Ale rysunki mogą też wprowadzać w błąd! Oto przykład:
Znajomość rzutu równoległego na płaszczyznę umożliwi ci poprawne rysowanie

figur przestrzennych na płaszczyźnie.
Definicja 1.
Niech dana będzie w przestrzeni płaszczyzna n, zwana rzutnią, i prostak, któ
ra przebija rzutnię. Kierunek prostejk nazywamy kierunkiem rzutu. Jeśli przez
dowolny punkt A przestrzeni poprowadzimy prostą I równoległą do prostej k, to
przebija ona rzutnię w punkcie A1. Punkt A1 nazywamy rzutem równoległym
punktu A na płaszczyznę n w kierunku prostejk.
k
A
Rzut równoległy na płaszczyznę jest przykładem przekształcenia odwzorowujące

go zbiór punktów przestrzeni w zbiór punktów płaszczyzny.
Jeśli punkt A leży na r�utni, to jego rzut_ równoległy pokrywa się z punktem A.
_
Wszystkie punkty rzutm są więc punktami stałymi rzutu równ oległego.
R_z_ut_ r_ó_ w_n_ol_e_ł_y
g _ n_a""'-p_ł a_s_c
z --'zy'-z-n
353
__ _
..:.. ę._ R
..:..: :.
..:. y
s:...:w
o =.: :..:.: ie
:.:.. an :.f.; i� �gu�r� �ła
p� sk�:..'.ich
!._�
w rz�uc
� i� e�r �
ów
� o l�eg�ły
n� �
m�:..:.:
.· .
__
___
k B
L --- - ------�� \
\
Zauważ, że każdy punkt rzutrn Jest cbra!.em meskończenie wi e u l punktów. (Jak są

położone względem siebie te p rtkty; których o b razem jest ten sam punkt na rzutni?).
Z tej obserwacji wynika pierwsza własność rzutu równoległego na płaszczyznę.
Twierdzenie 1.
Rzut równoległy na płaszczyznę nie zachowuje odległości punktów (inaczej mó
wiąc: rzut równoległy na płaszczyznę nie jest izometrią).
Znaleźć rzut równoległy figury F na płaszczyznę, to znaczy znaleźć rzut y równole

głe wszystkich punktów figury F.
I I I li
I I I ,,
I
I
I
I
I
I I I
I I I
I I I
I I I
I
I
'
O obrazie figury w rzucie równoległym na płaszczyznę można myśleć jak o cieniu,

który tworzy
przedmiot w słoneczny dzień. Można bowiem założyć, że promienie
słon eczne
docierające do Ziemi są równoległe. Wyznaczają one „kierunek rzutowa
nia". Płaska
powierzchnia (np. boisko, chodnik, podłoga w mieszkaniu) jest „rzut
nią", a cień -
„rzutem równoległym" danego przedmiotu.
Twierdzen ie 2.
Rzut równoległy na płaszczyznę odcinka równoległ�� do rzutni jest odcinkiem
równoległym do danego i mającym taką samą długosc Jak odcmek dany.
.
Twierdzenie 3.
Rzut równo legły na płaszczyznę zachowuje uporządkowanie punktów leżących
na prostej nierównoległej do kierunku rzutu.
Wyjaśnimy, jak należy rozumieć powyższe sformułowanie.
Jeśli dane są punkty A, B, c leżące na prostej nierównoległej do kierunku rzutu

i punkt B leży między punktami A i C, to rzuty równoległe A11 B1, C1 są współliniowe
i punkt B1 leży między punktami A1 i C1•
·A „
li '8
Jeśli zastosujemy teraz wniosek z twierdzenia Talesa do prostych AC i A1C1 przecię

tych prostymi równoległymi A1A, B1B, C1 C, to otrzymamy zależność:
IABI =
IA1 B1I
IBCI IB1C 1I
Oto kolejne twierdzenie:
Twierdzenie 4.
W rzucie równoległym na płaszczyznę stosunek długości odcinków leżących na
prostej nierównoległej do kierunku rzutu jest równy stosunkowi dług oś c i ich
rzutów.
Załóżmy teraz, że punkt O jest środkiem odcinka AB nierównoległego do kierunku

rzutu.
Z ostatniego twierdzenia wynika, że
IAO I IĄ01 I , ale AO = !OB , więc
=
I I I
IOBI 10181 I
IA101 I, skąd
1=
I01B1 I
I0 1B1I IA101 I·
=
Zatem punkt 0 1 jest środkiem odcinka A 1B1. Otrzy maliśmy wniosek.
Wniosek 1.: Rzutem równoległym środka odcinka (nierównoleg łego do kierunku

rzutu) jest środek odcinka będącego rzutem.
Twierdzenie 4. można uogólnić.

Rzut równoległy na płaszczyznę. Rysowanie figur płaskich w rzucie równoległym. . 355
Twierdzenie 5. ---- ---- --- - ---- ----i

Rzuty równoległe na płaszczyznę odrinkóv.· równoległych (ale nienhvnol egłych
I , . __ ._
·
do kierunku rzutowania) są odci.nkarni r(w;nokgłymi i stosunek dh1gośc1 tych

odcinków jest równy stosu.nko\\.:1 dłdh()ŚC' kh tznruw.
Założenie:
punkty Ap Bp C1 , D1 są o·łpowiedr1;0
rzutami równoległymi punktóv.r A 8 C.
Dna płaszczyznę n w kierunku prostej
k, AB li CD, AB � k
Teza:
AB
A1 B1 li C1D1 ' I I = I A1 B1I
ICDI IC 1D1 I
W praktyce często stosuje się szczególny przypadek poprzedniego twierdzenia.
Wniosek 2.: Rzuty równoległe na płaszczyznę odcinków równoległych mających

taką samą długość (ale nierównoległych do kierunku rzutowania) są odcinkami
równoległymi mającymi taką samą długość.
Przykład 1.
Narysujemy rzut równoległy na płaszczyznę trójkąta równobocznego ABC wraz
z zaznaczonymi w nim wysokościami, przy założeniu, że bok AB jest równoległy do
rzutni, a płaszczyzna (ABC) nie jest równoległa do kierunku rzutowania.
c
Rzutem odcinka AB jest taki odcinek A1B1 , że

IA1B11 = IABI (twierdzenie 2.).
Rzut punktu C, czyli punkt C1, możemy wybrać dowolnie,
gdyż kierunek rzutowania można tak dobrać, aby dany
punkt płaszczyzny był rzutem punktu C.
Zanim wyznaczymy rzuty punktów D,E, F, zauważmy, że są
one środkami odcinków odpowiednio BC, CA, AB (w trójką
cie równobocznym wysokości pokrywają się ze środkowy
mi). Z atem punkty D1, E1 , F1 - zgodnie z wnioskiem 1. - są
środkami odcinków odpowiednio B1 C1, C1 A1 , A1 B1 •
Rzutem równoległym trójkąta równobocznego jest trójkąt.
,
Przykład 2.
Narysujemy rzut równoległy na płaszczyznę kwadratu ABCD, przyjmując założenie,
że bok AB jest równoległy do rzutni, a płaszczyzna (ABCD) nie jest równoległa do
kierunku rzutowania.
D�----, C
A '------� B
Rysujemy najpierw rzut odcinka AB, czyli odcinek

A1B1, pamiętając, że IA1B11 jABj.
=
Punkt C1 wybieramy dowolnie. Odcinki AB i CD są

równoległe (do siebie i do rzutni) i mają taką samą
długość, więc rzuty równoległe tych odcinków też
są równoległe i mają taką samą długość (wnio
sek 2.): jA1B1j jC1D1j i C1D 1 li A1B1.
=
Rzutem równoległym kwadratu jest równoległobok.
Przykład 3.
Narysujemy rzut równoległy sześciokąta foremnego ABCDEF przy założeniu,
że przekątna A D jest równoległa do rzutni (i płaszczyzna (ABC) nie jest równoległa
do kierunku rzutowania).
F E
A D
B C
Zaczynamy od narysowania odcinka A

1D1, pamiętając, że
IA1D1I IADI
=
Odcinek BC jest równoległy do odc

inka AD, a więc i do
rzutni.
Zatem IB1C1I IBCj, BiC1 li AiD1 i 2IB1C1I IA1D1I·
=
=
Ponieważ AB li ED i IABI IED , stąd

=I
AiB1 li E1D1 i IA1B1i IE1D1I (wniosek
= 2.)
Łatwo więc wyznaczyć rzut
punktu E. Na koniec znajdu
je
my rzut punktu F, wykorzyst
ując to, że FE\\ AD.
Rzut równoległy na płaszczyznę. Rysowanie figur płaskich w rzucie równoległym... 35 7
UWAGA: Rzut równoległy sześciokąta ABCD EF najwygodniej jest rysować tak, aby
odcinekB1F1 nie był prostopadły do od c i n ka A1D1•
Rzutem równoległym sześciokąta foremnego jest sześciokąt. którego przeciwległe
boki są równe i równoległe.
Przykład 4.
Narysujemy rzut równolPgly ukr�f:'.ll 0i_.'1. rl !'; '-�Y zc1łc1=:r11H: ·:.c pL;"i�: zyzrici z2wierC1-
..
jąca okrąg nie jest równoit>gb J.o XH:L.11ku � i.,1tov,ra.1;·1.
/1Q c'l �- 1�
__
A
11 Il[ B
E O
a) Załóżmy, że średnica AB jest równoległa do rzutni.

Rysujemy więc odcinekA1B1, pamiętając, że
IA1 B1I = IABI .
Niech C będzie takim punktem, dla którego IOCI r. =
Rzutem punktu c niech będzie punkt cl i na przykład

1
I01C1I =
-1oq.
2
b) Aby znaleźć rzut dowolnego punktu D okręgu, kre
ślimy odcinek DE równoległy do odcinka CO (punkt.
E należy do średnicy AB). Mamy IA1 E11 IAEI oraz =
1 C101 i D
D1E1 1 I 1E11 !IDEI (twierdzenie 5.). W po-
2
=
dobny sposób znajdujemy możliwie dużo rzutów

punktów okręgu.
Otrzymane punkty łączymy linią, którą nazywamy elipsą.

1. Naszkicuj rzut równoległy w kierunku pewnej prostej k następując ych figur:
kwadratu, prostokąta i równoległoboku - w przypadku, gdy dwa boki każde
go z tych czworokątów są równoległe do rzutni, a pozostałe dwa nie są rów
noległe do rzutni. Co zauważyłeś?
2. Nasz kicuj figuręF, będącą rzutem równoległym rombuABCD, jeśli rzutnia
jest
równoległa do boku AB i nie jest równoległa do boku BC. Następnie zaznacz
w rombie ABC
D wysokość przechodzącą przez środek symetrii romb u i pro
stopadłą do boku AB oraz naszkicuj rzut tej wysokości zawarty w figurze F .
Czy rzut wysokości dzieli boki figuryF na połowy ? Odpowiedź uzas adnij.
czyzn w prze
Prostopadłość prostych i płasz
nę
strzeni. Rzut prostokątny na płaszczyz
prostopadłymi wtedy, gdy

Dwie proste przecinające się nazywaliśmy prostymi
przecinały się pod kątem prostym.
Omówimy teraz prostopadłość prostej i płaszczyzny.
Definicja 1.
Prosta i płaszczyzna są prostopadłe wtedy, gdy prosta jest prostopadła do każ
dej prostej leżącej na płaszczyźnie i przecinającej daną prostą.
Jeśli prostak i płaszczyzna n są prostopadłe, to symbolicznie zapisujemy to tak:
kl.. n
Sprawdzenie, czy prosta jest prostopadła do płaszczyznv

Jl ułatw·1a nast ępu1ące
·
tw.1erdzeme.
·
Twierdzenie 1.
Jeśli prosta jest prostopadła do dwóch prostych leżącyc h ,
na p łaszczyzme 1 prze-
. .
.
„ płaszczyznę w punkcie ich przecięcia to jest
bIJa prostopa dła d o teJ. płaszczyzny .
· .
'
Założenie: Dana jest płaszczyzna n

k
i prostek, m, /,p D
m, /,pen
kl../
kl..m
k n I n m np = {O}
Teza: k l..p
Pros topadłość prostych i płaszczyzn w przestrzeni. Rzut prostoką ny na płaszczyznę
t 35 9
Dowód: Na prostych I, m wybieramy odpowiednio punkty A, B w taki sposób, aby

odcinek AB przeciął prostą p. Punkt przecięcia oznaczmy literą C. Na prostej k wy
bieramy punkty D, D1 po przeciw nych stronach punktu O tak, aby
IDO i =I OD1I
Pokażemy, że trójkąt DD1C jest równoramienny. Zauważmy, że
MOD=MOD1
(cecha przystawania trójkątów bkb), ponirwJż
AO - wspólny bok
IDOi =I OD1I - z wyboru punktów D, D1
l<t:AODI = l<rAOD1I = 90° - z założenia. że k .l_ I

Stąd otrzymujemy, że
IADI=IAD1I
Podobnie można wykazać, że
!1..DOB =!1..D10B, zatem IBD I = IB D11

Mamy również MBD=MBD1 (cecha przystawania trójkątów bbb), ponieważ
AB - wspólny bok
IAD l=I AD1I

IBDI =IBD1I
Z tego wynika, że
l<rDACI=l<r CAD1I,
a stąd otrzymujemy, że
!1..DAC=!1..D1AC (cecha przystawania trójkątów bkb)
Z przystawania ostatnich dwóch trójkątów wynika, że
IDCI=IDC1l1
a więc trójkąt DD1 C jest równoramienny. Odcinek OC jest środkową poprowadzoną
na podstawę DD1• W trójkącie równoramiennym taka środkowa jest równocześnie
wysokością, więc odcinek OC jest prostopadły do prostej k, a zatem
p 1- k, co kończy dowód.
Przykład 1.
Punkty A, B, C, D nie leżą w jednej płaszczyźnie. Po D
nadto wiadomo, że jCA I=ICBI i IDA I=IDBj. Punkt E jest
śr odkiem boku AB (patrz rysunek obok). Pokażemy,
że prosta AB jest prostopadła do płaszczyzny (CDE).
A
-
360 6. Geometria przestrzenna
O d c i n ek CE j est wysokością w trójkącie ABC (dlaczeg o?), zatem

AB J_ CE
Podobn ie o dcinek DE jest wys okością w trójkąc ie ABD, więc
AB ..l_ED
Prosta AB jest prostopadła do dwóch prostych leżących w płaszczyźnie (CDEJ, więc
- na m ocy twierdzenia 1. - jest prostopadła do płaszczyzny (CDE).
Zauważ, że do tego, by prosta k była prostopadła do płaszczyzny n, nie wystarcza,

żeby była ona prostopad ła do jednej prostej zawartej w tej płaszczyźn ie. Bo jeśli
prostakprzebija płaszczyznę n w punkcie A i prostakniejest prostopadła do płasz
czyzny n, to na płaszczyźn ie n zawsze leży prosta I przechodzą ca przez punkt A
i prostopadła d o prostej k.
Prostą I można opisać j ako krawędź przecięcia płaszczyzny n i płaszczyzny n1, która
j est prostopadła d o prostej ki do której należy punkt A.
Przykład 2.
Dany jest sześcian, jak na rysunku obok. Punkt O jest

punktem przecięcia przekątnych kwadratu BCC181. Po
każemy, że odcinek DO jest prostopadły do odcinka BC1
i nie jest prostopadły do odcinka B1C.
Rozważmy trójkąt BC1D. Trójkąt ten j est równo ra mien

ny.
IDB l = IDC1I
Odcinek DO jest w tym trójkącie środkową poprowa
dzoną na podstawę BC1, zatem jest też wysokością,
więc
DO 1- BC1
Prostopadłość prostych i płaszczyzn w przestrzeni. Rzut prostokątny na płaszczyznę 361
----
Rozpatrzmy teraz trójkąt B1CD. W tym trójkącie od

cinek DO jest środkową poprowadzoną do boku B 1 C.
Gdyby odcinek DO był prostopadły do odcinka B1C,
toby znaczyło, że trójkąt DCB1 jest równoramienny
(odcinek DC miałby taką samą długość jak DB1). Ale tak
nie jest, ponieważ
IDB1! > IDC:
A (przekątn-3 sze �<�,du ;est dłu;:sz... od J g.-.l•• krJwędziJ,
a więc odcinek ,J.. ;-,i�· .i\:'S� nro
r
!_.. tt. ,.:dL
" �
,·:) (11.kl .kd B1C.
z powyższych rozważań wynika w szcze�óhtu�ci l."' prosta Du nie if�st pro�;topadła
do płaszczyzny (BCC1B1).
------- ------ - ------------·- --- „----·-------,
Twierdzenie 2.
Jeśli dwie proste są prostopadłe do tej samej płaszczyzny, to są równoległe.
Określimy teraz prostopadłość płaszczyzn.
Definicja 2.
Płaszczyzna 7r1 jest prostopadła do płaszczyzny 1f2 wtedy, gdy w płaszczyźnie
n1 jest zawarta prosta prostopadła do płaszczyzny n2•
Prosta I na rysunku powyżej - leżąca w płaszcyźnie n1 jest prostopadła do pro

-
stych k, m leżących w płaszczyźnie n2 • To znaczy, że prosta I jest prostopadła do

pł aszczyzny , więc ównież
n2 r płaszczyzna n1 jest prostopadła do płaszczyzny n2•
Jeśli płaszczyzna n1 jest prostopadła do płaszczyzny n2, to stosujemy symboli czny

zapis:
1C1 .l.rr2
Z�uważ, że jeśli pł aszczyzna .rr1 jest prostopadła do płaszczyzny n2 (.n1.l .n2), to rów
nież płaszczyzna .n2 j est prostopadła do płaszczyzny .7l'1 (.nz .l n1).
W przykładzie 1. płaszczyzna (ABl) jest prostopadła do płaszczyzny (CDE).
Znajomość pojęcia prostej prostopadłej do płaszczy zny umożliwia nam określenie

rzutu prostokątnego na płaszczyznę.
Definicja 3.
Rzutem prostokątnym na płaszczyznę nazywamy rzut równoległy (na płasz
czyznę), którego kierunek jest wyznaczony przez prostą prostopadłą do rzutni.
Posługując się tym terminem , możemy w prosty sposób zdefiniować odległość

punktu od płaszczyzny.
Definicja 4.
Odległością punktu A od płaszczyzny 7f nazywamy długość odcinka AA1, gdzie
A1 jest rzutem prostokątnym punktu A na płaszczyznę n. Odległość tę oznaczamy
d(A, n).
A
Przykład 3.
Odległość punktu C, leżącego poza płaszczyzną n, od dwóch punktów A i B, leżących
na płaszczyźnie n, jest równa odpowiednio 51 i 30. Wyznaczymy odległość punktu
cod płaszczyzny n, jeśli stosunek długości rzutów prostokątnych odcinków AC i BC
na płaszczyznę n jest równy 5: 2.
Niech rysunek poniżej przedstawia sytuację opisaną w zadaniu.
Mamy dane: IACI = 51, IBCI = 30. Niech C1 będzie rzutem prostokątnym punktu Cna
płaszczyznę n. Szukamy długości odcinka cel; oznaczm y ją X, X> o.
Jeśli IAC11: jBC11=5 : 2, to znaczy, że istnieje taka liczba a, a> o, że
IAC11 = Sa i IBC1I = 2a
Prostopadłość prostych i płaszczyzn w
przestrzeni. Rzut prostokątny na płaszczyznę 363
Prosta CC1 jest prostopadła do płaszczyzny n, więc jest prostopadła do każde j pro
stej zawartej w płaszczyźnie n, przechodzącej przez punkt C1• W szczególn ości :
AC11- cc1 i Bc11- cc1
Zatem trójkąty AC1C i BC1C są prostokątne.
Stosujemy do nich twierdzenie Pitagorasa i otrzymujemy układ równali:
{x2 + 25a2 = 512
x2 + 4a2 = 302
21a2= 512 - 302

Zatem
{21a2 = 21. s1 J : 21 J a2 = s1 ra -:: L) I bo li ....... o

I
x2 = 900- 4a2 l x2 = 576

I
lX -= 24
•
00 Y > 0
Odległość punktu Cod płaszczyzny JT _jest r owna 24 .
.------ --- --- - --- - -------
Definicja 5.
Odległością prostej (równoległej do płaszczyzny 7r) od płaszczyzny 1l' na
I
zywamy długość odcinka AA1, przy czym A jest dowolnym punktem prostej /, A1
- rzutem prostokątnym punktu A na płaszczyznę n.
Analogicznie można zdefiniować odległość między dwiema równoległymi płasz

czyznami.
1. D any jest sześcian ABCDA1B1C1D1. Wykaż, że czworokąt ABC1D1 jest prosto

kątem.
2. Dany jest sześcian ABCDA1B1 C1D1. Sprawdź, czy prosta:

a) BD jest prostopadła do płaszczyzny (ACD1)
b) A1D jest prostopadła do płaszczyzny (ABC1D1).
3. Dany jest sześcian ABCDA1B1C1D1. Wykaż, że płaszczyzna (ACD1) jest prosto

padła do płaszczyzny (DBB1D1).
4. Trójkąt prostokątny ABC, którego przeciwprostokątna AB ma długość 20 cm,

zawiera się w płaszczyźnie n. Odcinek CSjest prostopadły do płaszczyzny n.
Wiedząc, że punkt Sjest odległy od punktu A o )337 cm, a od punktu B -
o 15 cm, oblicz odległość punktu Sod płaszczyzny n.
--
Twierdzenie o trzech prostych prostopadłych
Twierdzenia omówione w tym temacie pozwalają - w pewnych przypadkach -

stwierdzić, czy kąt między przecinającymi się prostymi umieszczonymi w prze
strzeni jest prosty.
Twierdzenie 1.
Jeśli prosta I przebija płaszczyznę n i nie jest do niej prostopadła oraz prosta m
leżąca na płaszczyźnie n jest prostopadła do rzutu prostokątnego /1 prostej I na

płaszczyznę n i przecina prostą /, to prosta m jest prostopadła do prostej /.
Założenie:
I
Dana jest płaszczyzna n oraz proste m, /,
I Xn I nn = {O}
/ 1 jest rzutem prostokątnym prostej I
na płaszczyznę n
m cn m n I = {O} m J_ /1
Teza:
m J_ I
Dowód:
Na prostej I wybieramy dowolny punkt A różny od punktu O. Przez A1 oznaczmy
rzut prostokątny punktu A na płaszczyznę n. Oczywiście A1 e /1 i pr. AA1 J_ rr.
w punkcie O wystawiamy prostą k prostopadłą do płaszczyzny n. Ponieważ

pr. AA1 J_ n i kJ_ n, więc
pr. AA1 lik (twierdzenie 2. ze str. 361)

P rosteki AA1 wyznaczają płaszczyznę. Oznaczmy ją przez n 1• Mamy
AE n1 i OE n1, więc
pr. AD c n1 (aksjomat 5.), czyli
I c n1
Podobnie można pokazać, że
/1 C7C1
Prostakjest prostopadła do płas·1:1.yL1».r T, '.'ł�'c 'A" sz,:·z.-)gi'iłll''it.:1
k1-m
z założenia wiemy, że
m 1- 11
Prosta m jest więc prostopadła d1) d.\vtd: pros'�". h :Pzqcyd ._,_. pL, .,1. �yzi 1it� 1c 1, za
tem (twierdzenie 1. ze str. 358) jest !.ffo:)top.hfo1 de pła-;z"zyzny :r 1• To znaczy, że

jest prostopadła do każdej prostej zawartej w płaszczyźnie n 1 przechodzącej przez
punkt O; w szczególności
m 1- I, co kończy dowód.
Prawdziwe jest również kolejne twierdzenie.
Twierdzenie 2.
Jeśli prosta I przebija płaszczyznę n i nie jest do niej prostopadła oraz prosta m
leżąca na płaszczyźnie n jest prostopadła do prostej I, to jest prostopadła do rzu
tu prostokątnego /1 prostej I na płaszczyznę n.
Założenie:
Dana jest płaszczyzna n oraz proste m, I,
11. n Inn= {O}
/1 jest rzutem prostokątnym prostej I
na płaszczyznę n
m c n m n I= {O} m l. I
Teza:
m 1- 11
Powyższe dwa twierdzenia zapiszemy w postaci jednego twierdzenia, które

będzie
my nazy wać twierdzeniem o trzech prostych prostopadłych.
Twierdzenie 3. (o trzech prostych prostopadłych)

Jeś li prosta J przebija płaszczyznę n i nie jest do niej prostopadła, prosta /1 jest
rzutem prostokątnym prostej I na płaszczyznę n, prosta m leży na płaszczyźnie n
i przecina prostą / , to prosta m jest prostopadła do prostej I wtedy i tylko wtedy,
gdy jest prostopadła do prostej /1.
-- -
Przykład 1.
W trójkącie ABC leżącym na płaszczyźnie n mamy dane: I ABI = 15, I BC I = �7, ICAI � 44.
Z punktu B poprowadzono prostą prostopadłą do płaszczyz ��
n. a tej prostej wy
brano punkt M, dla którego I BMI = 16. Wyznaczymy wysokosc tro, 1kąta AMC popro
wadzoną z wierzchołka M.
Niech rysunek powyżej przedstawia sytuację opisaną w zadaniu. Z wierzchołka B

trójkąta ABC poprowadźmy wysokość BD. Zauważ, że De CA (dlaczego?). Odcinek
BD jest rzutem prostokątnym odcinka MD (bo MBl..n), oczywiście CAl. BD, zatem
- z twierdzenia o trzech prostych prostopadłych
CAl.MD
. To znaczy, że odcinek MD jest wysokością trójkąta AMC poprowadzoną z wierz
chołka M.
Aby obliczyć długość odcinka MD, obliczymy najpierw długość odcinka BD. W tym
celu obliczymy pole trójkąta ABC, stosując - znany Ci z klasy pierwszej - wzór He
rona. Przypomnijmy: pole P trójkąta o bokach mających długość a, b, c wyraża się
wzorem:
1...--------
P= '1 p · (p - a)· (p - b) (p - c),
-
gdzie p =
a+b+c
.
•
2
Dla trójkąta ABC mamy
3 +44+15 = , zatem
p= 7 48
2
P= �48·(48- 3 7)·(48-44)·(48 - 15) ='124 ·3·11· 22·3·11 =
= � 26• 3 2·112 = 23• 3·11 = 264

Pole p trójkąta ABC można również obliczyć, stosując wzór:
p= !2 · I CAI IBDI, więc

·
367
------ _r_d z_e_n�
-T_w_ie le�o��
t �=
e� h �
c � p ro��
s tyc
� h �ro
p �
s �ot pa� �
d ł yc
�h'..'__
------ ��
____
______ ____ __
1
264= 2 · 44 · IBDI /: 22
IBDI= 12
Prosta BMjest prostopadłJ do płaszczyzny n, w szczególności jest więc prostopadła
do prostej BD, zatem trójkąt. TJ/JM it1st pro�:tt'k�tny Stosujemy twierdzenie Pitagora
sa do tego trójkąta i o h l i cz..'!llY dłu�0 �ć 1'dcil'k MD.
IMD2l = I DBl2+ IBMl 2
IMD2l = 122+162
IMD2l = 400
IMDI= 20, bo I MDI > O

Wysokość trójkąta A MC poprowadzona z wierzchołka M jest równa 20.
Sprawdź, czy r·ozun11esz
1. Na płaszczyźnie n dana jest prosta DE oraz punkt A nienależący do tej prostej.

Odległość punktu A od prostej DE jest taka sama , jak odległość punktu A od
punktu Di wynosi 12 cm. Punkt E leży w odległości 13 cm od punktu A. Od
cinek AB jest prostopadły do płaszczyzny n, a jego długość jest równa 16 cm.
Oblicz pole trójkąta BDE.
B
2. Dany jest trójkąt równoramienny ABC, w którym IABI = IACI. Odcinek ADjest
prostopadły do płaszczyzny (ABC). Z punktu Dpoprowadzono prostą prosto
padłą do prostej BC, która przecięła tę prostą w punkcie E. Czy punkt E jest
środkiem odcinka BC? Odpowiedź uzasadnij.
3. Na rysunku obok przedstawiony jest prostopadłościan.

Niech a oznacza kąt między przekątną ściany bocznej pro
stopadłościanu a krawędzią podstawy (zobacz rysunek
obok). Wykaż , że a= 90°.
Kąt między prostą a płaszczyzną.
Kąt dwuścienny
Jeśli prosta jest równoległa do płaszczyzny, to mówimy, że tworzy z płaszczyzną

kąt zerowy. Jeśli natomiast prosta jest prostopadła do płaszczyzny, to mówimy, że
tworzy z płaszczyzną kąt prosty. Omówimy teraz, jak określa się kąt między pro
stą a płaszczyzną w przypadku „pośrednim", to znaczy wtedy, gdy prosta przebija
płaszczyznę i nie jest do niej prostopadła .
Definicja 1.
Kątem między prostą I (przebijającą płaszczyznę n i nieprostopadłą do niej)
a płaszczyzną 1l nazywamy kąt ostry a między prostą I a jej rzutem prostokąt
nym /1 na płaszczyznę n.
I
Przykład 1.
Przez punkt A poprowadzono prostą przebijającą płaszczyznę n w punkcie Bi two
rzącą z tą płaszczyzną kąt 60°. Wiedząc, że A
I BI = 10 cm, wyznaczymy odległość
p unktu A od płaszczyzny n.
A
--- ------��K_ą_t_m_i�ęd_�
z y�p_ro_�
s tą�:::.
a pł=..!:.: a=
sz
c z �y z n
� � ��. �K�
ą t �w�
ą� d �uś�c �l e n�n��
--
y �� 369
n powyżej przedstawia sytuację opisaną w zadaniu. Punkt A1 jest rzute

Rysu ek m
n punktu A na płaszczyzn ę n. Prosta
prostokąt ym BA
1 jest rzutem prostokątnym
łaszczyznę n (dlacz go?). Szukamy długośc
prostej BA na � : i odcinka AA 1•
, kąt BA1A. Jest
tro1 to tró1k�ł t
Ro zw ażm y prostokątny o kącie ostrym 60°. Zatem:
iABI = 2IBA1I i IAA1I = .J3IBA1I

Łatwo więc obliczyć, że
IAAil = sJ3 (cm)

Od ległość punktu A od płaszczyzn) . ,�:;-: � 1.)\vna 5.)3 cm.
Każda prosta leżąca na płaszczyźnit� dzieli Ją na dwie części. Każdą z tych części
wraz z daną prostą nazywamy półpłaszclyzną. Sama prosta nazywa się krawędzią
półpłaszczyzny.
Definicja 2.
Kątem dwuściennym nazywamy sumę dwóch półpłaszczyzn o wspólnej krawę
dzi i jednego z dwóch obszarów, które te półpłaszczyzny wycinają z przestrzeni.
Wspól ą kr
n awędź półpłaszczyzn nazywamy krawędzią kąta dwuścienn ego,
a same półpł
aszczyzny - ścianami kąta dwuściennego.
Dwie p ółpłaszczyzny wspólnej krawędzi wyznaczają dwa kąty dwuścienne. Na

0
rysunku powyżej zaznaczono wypukły kąt dwuścienny. (Figury wypukłe i figury

Wklęsłe w prz
estrzeni określamy tak samo jak na płaszczyźnie. Przypomnijmy: fi
�� a
rę � �ywamy figurą wypukłą wtedy, gdy dla dowol�
.
ych pun tów ' ·należących � ��
te1 figury, odcinek AB zawiera się .
. w te) figurze . Figurę, ktora me Jest wypuk ła,
nazYWamy
figurą wklęsłą albo niewypukłą.)
PowstaJ· e
· , . enne.
py tanie, jak mierzyć kąty dwusci
Definicja 3.
Kątem liniowym kąta dwuściennego nazywamy część wspólną kąta dwuśc ien
nego i płaszczyzny prostopadłej do jego krawędzi.
Miarę kąta liniowego przyjmuje się za miarę kąta dwuściennego. Zauważ, że kra
wędź kąta dwuściennego jest prostopadła do ramion odpowiadającego mu kąta
liniowego (dlaczego?).
Przykład 2.
Odległość punktu A leżącego na ścianie kąta dwuściennego od krawędzi k tego kąta
jest równa 4 cm, a od drugiej ściany kąta jest równa 2 cm. Wyznaczymy miarę tego
kąta dwuściennego.
Rysunek powyżej przedstawia sytuację opisaną w zadaniu. Pokażemy najpierw, że

płaszczyzna (AA1A2) jest prostopadła do krawędzi kąta.
Zauważ, że odcinek A1A2 jest rzutem prostokątnym odcinka A1A na płaszczyznę
(wyznaczoną przez drugą ścianę kąta dwuściennego). Wiemy też z założenia, że
AA1 J_k,
zatem z twierdz enia o trzech prostych prostopa dłych wynika, że
A1A2 J_ k
��
Prostak jest więc prosto padła d � dwóch pros c : pr.A1A i pr.A1A2, czyli jest prosto
A1A2). Miarą kąta dwusc 1ennego jest więc mia ra kąt a AzA 1A
padła do płaszczyzny (A .
Kąt między prostą a płaszczyzną. Kąt dwuścienny 371
--
o zmy trójkąt prostoką tny AA1 A2 .

R zp atr
A
2cm
/'/
,/
4 .c
___ _ --�----�� A2
Łatwo stwierdzić, że
J<rA 2A1AI = 3 0°
Miara kąta dwuściennego jest tówna 30°.
Sprawdź.
1. Prostakprzebija płaszczyznę n w punkcie A. Punkt B należy do prostej ki dłu

gość odcinka AB jest równa 10 cm. Oblicz odległość punktu B od płaszczyzny
n, jeśli kąt nachylenia prostej k do płaszczyzny n ma miarę :
a) 30° b) 45° c) 60°.
2. Odcinek AB zawiera się w płaszczyźnie n. Punkt C leży w odległości równej

długości odcinka AB od płaszczyzny n . Oblicz miarę kąta między prostą AC
a płaszczyzną n, jeśli rzutem prostokątnym punktu C na płaszczyznę n jest:
a) punkt B b) punkt A c) środek odcinka AB.
3. Dany jest sześcian ABCDA1B1C1D1. Zaznacz kąt nachylenia:

a) prostej BC1 do płaszczyzny (ABCD)
b) prostej AC1 do płaszczyzny (A1B1C1D1)
c) prostej AD do płaszczyzny (DBB1D1)
d) prostej BE do płaszczyzny (BCC1B1), gdzie punkt E jest
środkiem odcinka C1Di. A -----o
4. W sześcianie ABCDA1B1C1D1 punkt E jest punktem przecięcia się przekątnych

kwadratu DCC1D1• Oblicz sinus kąta nachylenia prostej AE do płaszczyzny
(ABCD).
5· Na płaszczy
źnie n dany jest trójkąt prostokątny ABC, l<i:ACBI 90°. Punkt D
ni_ e należy do płaszczyzny n. Zaznacz kąty między
=
każdą z prostych AD, BD, CD

a płaszczyzną n, jeśli rzut prostokątny punktu D na
płaszczyznę n:
a) leży między punktami A B
i
b) jest punktem wspólnym wysokości trójkąta ABC
c) jest punktem przecięcia środkowych trójkąta ABC.
a) D b) D c) D
n
n
Graniastosłupy
W gimnazjum poznałeś przykłady wielościanów (np. prostopadłościany). Wielo

ściany to pewne bryły, których brzeg utworzony jest z wielokątów. Dokładniej omó
wimy dwa typy wielościanów: graniastosłupy i ostrosłupy.
Definicja 1.
Graniastosłupem nazywamy wielościan, który ma dwie przystające ściany po
łożone w płaszczyznach równoległych (podstawy graniastosłupa), a pozostałe
ściany, zwane ścianami bocznymi, są równoległobokami.
Graniastosłupy, których ściany boczne są prostokątami, nazywamy graniastosłu

pami prostymi (rys. a), pozostałe - graniastosłupami pochyłymi (rys. b).
a)
Na r ysunku poniżej zaznaczono kolorem czerwonym:

a) podstawy graniastosłupa b) ścianę boczną
c) krawędzie podstaw d) krawędzie boczne
e) wierzchołki graniastosłupa f) wysokość graniastosłupa.
okością graniastosłupa nazywa my od cinek (a także jego długo ć), który jest
wys ś
to p�
a ły do p aszc�yz i zaw erają cych podstawy
� � �
pro s i który charakte ryzuje się tym,
ego koniec nalezy do .
JedneJ płaszczyz ny, a drugi koniec do drugiej płasz-
że j e den 1
czyzny.
w granias tosłupie prostym każda krawędź boczna jest wysok o ścią.

za u waż, że
Graniastosłup prawi•H�.w:y Jest to graniasto słup prosty, którego podstawą jest

wi elo kąt foremny ( C?._.·\: 'A'H�lnkąt. którego wszystkie boki mają równą długoś ć
i w szystkie kąty rÓ\vn<.) •.li.li\').
Opisując granias tosh• iJY po�ługujemy się określen iami: trój kątny, czworo kątny,
pięciokątny itd., w Zdlr··.mc sn od tego, ja ki wielokąt jest w pod stawie graniasto
słupa. Tak więc n p . grani.:tstosłup prawi dłowy trój kątny to graniastosłup, którego
podstawami są trój kąty równoboczne, a ścianami bocznymi - prostokąty.
Przypo mnijmy j eszcze o kreślenie prostopadłościanu i sześ cianu. Prostopadło

ścian jest to gra n iastosłup prosty, którego podstawami są prostokąty. Sześcian jest
to prostopadłościan, którego wszystkie ściany są kwadratami.
Aby narysować graniastosłup, wykorzystujemy własności rzutu równoległego na

płaszczyznę. Najczęściej rysunek wykonujemy tak, że jedna ze ścian b ocznych jest
równoległa do rzutni. Krawędzie boczne są o dcinkami równoległymi o równych
długościach, więc na rysunku też są równoległe i mają równą długość, p o d o bnie jak
i odpowiednie pary krawędzi podstaw.
Rysowanie wygodnie jest zacząć o d dolnej podstawy graniastosłupa .
.....___/_/
Nast ęp nie do rys
owujemy krawędzie boczne.
Na kon iec r .
ysuj emy krawędzie górn ej podstawy
/
/
UWAGA: Graniastosłupy staraj się rysować tak, aby ich krawędzie boczne się nie
pokrywały.
Zauważ, że krawędzie graniastosłupa, które nie są równoległe do rzutni, na rysunku

są krótsze niż w rzeczywistości.
Przekątną wielościanu nazywamy odcinek, którego końcami są wierzchołki wie

lościanu i który nie zawiera się w ścianie wielościanu.
Wyznaczymy liczbę przekątnych graniastosłupa, którego podstawą jest n-kąt, n E N

i n> 2.
Z określenia przekątnej wielościanu wynika, że łączy ona wierzchołki należące do

różnych podstaw. Liczba wszystkich przekątnych jest więc równa sumie przekąt
nych „wychodzących" z wierzchołków jednej podstawy. Rozważmy wierzchołki
d olnej podstawy. Z każdego takiego wierzchołka można poprowadzić n odcinków
do wierzchołków górnej podstawy, ale tylko (n 3) z nich jest przekątnymi gra
-
niastosłupa (z pozostałych trzech odcinków: jeden jest krawędzią boczną i dwa są

przekątnymi ścian bocznych). Wierzchołków w podstawie jest n, zatem wszystkich
przekątnych graniastosłupa jest n(n 3).
-
Twierdzenie 1.
Liczba przekątnych graniastosłupa, którego podstawą jest n-kąt, n e N, n > 2,
wynosi n(n 3).
-
Prz kład 1.
Liczba wszystkich krawędzi graniastosłupa jest równa 60. Wyznaczymy liczbę

przekątnych tego graniastosłupa.
Oznaczmy przez n (n E N, n > 2) liczbę krawędzi podstawy rozpatrywanego gra

niastosłupa. Uwzględniając, że graniastosłup ma dwie podstawy oraz że krawędzi
bocznych ma również n, otrzymujemy równanie:
3n = 60 /: 3
n=20
Podstawą graniastosłupa jest 20-kąt.
Wyznaczamy liczb ę przekątnych graniastosłupa. Zgodnie z twierdzeniem 1. mam y:
20 . (20 - 3) =20 17 = 340
.
Graniastosłup ma 340 przekątnych.
Na poniższych rysunkach zostały zaznaczone pewne kąty w graniastosłupach pra

widłowych czworokątnych.
Kąt między przekątną graniastosłupa a płaszczyzną podstawy.
(Zauważ, że odcinek AB jest rzutem prostokątnym odcinka BC
na płaszczyznę podstawy).
Kąt między przP.kątną graniastosłupa a krawędzią podstawy.
Kąt między przekątnymi ścian bocznych ( wychodzącymi z tego

samego wierzchołka).
Przykład 2.
Krawędź podstawy graniastosłupa prawidłowego trójkątnego ma 2 cm długości,
a wysokość graniastosłupa jest równa J2 cm. Wyznaczymy miarę kąta między:

a) przekątną ściany bocznej a sąsiednią ścianą boczną
b) przekątnymi ścian bocznych (wychodzącymi z tego samego wierzchołka).
Ada)
..J2 cm
A l<:------�
2cm
Wyznaczy my miarę a kąta między przekątną AB1 a płaszczyzną (ACC1A1 ). W

tym
celu z ajdu jemy rzut prostokątny przekątnejAB1 na płaszczyznę (ACC1A1 ).
n
Ot
rzy mu jemy odcinekAD1, przy czymD1 jest środkiem odcinkaA1C1.
OhJ
iczamy d ługo ść przyprostokątnychAD1 iB1D1 trójkąta prostokątnegoAB1D1•
Stcisujemy twierdzenie Pitagorasa do trójkąta prostokątnego AD1A1 i obliczamy

/1 /)il.
„
IAD1l2= IAA112 + IA1D112
IAD112= (J2 )2 + 12
IAD112= 3
IAD1I = .J3 (cm), bo IAD1I >O.
Odcinek D1B 1 jest wysokością w trójkącie równobocznym A1B1C1 (którego bok ma
długość 2 cm), więc
2./3 r;;
ID1B1I = - = v 3 (cm)
2
Ponieważ IAD1I = I D1B11 = .J3 cm, więc trójkąt prostokątny AB1D1 jest trójkątem rów
noramiennym, skąd wynika, że
a= 45°
Adb)
..J2 cm
Oznaczymy szukaną miarę kąta przez {3. Wyznaczymy sin {3. Rozpatrzmy trójkąt
AB1C1.
A
%cm
Obliczamy IAB11, korzystając z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta prostokątnego

ABB1•
IAB112= IABl2 + IBB112
IAB112= 22 (.Jz)2
+
IAB1l2= 6
IAB11 = .J6 (cm), bo IAB11 > O.
Podobnie wyznaczamy długość odcinka AC1•
iAC11 = .J6 (cm)

Teraz bez kłopotu można obliczyć (również wykorzystując twierdzenie Pita gorasa)
wysokość w trójkącie AB1C1 poprowadzoną z wierzchołka A.
h =JS (cm)
c amy p o l e P trójkąta AB1 C1 na dwa spos o by:
Ob li z
1
= -z1 IB 1C1 l h oraz P = IABil IAC1 I sin /J, gdzie /J jest miarą kąta ostrego
P 2
· ·
·
(dlaczego?)
P= .! ( ../6)2
P = _!_2 . z . JS 2
sin /J
·
·
Stą d o trzymujemy równa nie :
J5 3 = · sin /J
J5
sin /3
3
= -
p � 48°
Kąt mię dzy przekątną ściany bocznej a sąsiednią ścianą boczną ma miarę 45°, na
tomiast kąt między przekątnymi ścian bocznych (wychodzącymi z tego samego
wierz chołka) ma miarę ok. 48 ° .
Przykład 3.
W graniastosłupie trój kątnym łączymy wierzchołki A , B, C jednej podstawy ze środ
kami 51, 52, 53 przeciwległych krawędzi drugiej podstawy (patrz rysunek). Wykaże
my, że te trzy odcinki przecinają się w jednym punkcie, który dzieli je w stosunku
1 : 2.
Oznaczmy wierzchołki graniastosłupa, jak na rysunku powyżej ; punkty 51, 52 , S3

oznaczają środki odpowiednich krawędzi górnej podstawy. Wykażemy najpierw, że
od cinki AS1 i BS przecinają się w punkcie, który dzieli je w stosunku 1 : 2 .
2
z twi erdze nia o odcinku łączącym środki boków w trójkącie A 181 C1 otrzymujemy:
(l) S2S1 li A lBl i I S2S1 I = _!_ IA 1 B 1 I

, 2
Sciana b oczna
ABB1A1 jest równole głobokiem, więc
(Z) AB li AiB 1 i IAB I IA1B1 I =
Z Pu nktów ( 1 ) i (2) wynika (zobacz twierdzenie 5 ., str. 3 49), że
S2S1 li AB
1
i 1 5251 1 IABI
2
=
1'
a k Wię c l · · ·
. . pun <ty A , B, 5 1 , S2 l eżą w je d neJ płaszczyzme. WyznaczaJą na meJ trapez .
'
0
·
d c i n k1
·
A 1i 2 S BS przecinają się w pu
nkcie, któ ry oznaczymy O.
Z twierdze nia o dwóch prostych równoległych przecię tych trzecią prostą wyni ka, że
l <r 5251A I = l <r51ABI i l<r5152 BI = l<r52 BA I

Zatem na m o cy cechy (kkk) podobieństwa trójkątów otrzym ujemy, że
D..051 52 - D..OAB
Tak więc b o ki j e dnego trójkąta są proporcjonalne do odpowiednich boków drugie
go trójkąta. Mamy:
1 51 52 I 1 1 5 1 0 1 1 52 0 1
---"'"
- = - = -- = --
IABI 2 IOA I IOBI

czyli p u n kt O dzieli przekątne A51 i 852 w stosunku 1 : 2 (licząc o d punktów 51 , 52) .
Rozumując p odobnie, można wykazać, że przekątne 852 i CS3 (odpowiednich trape
zów) przecinają się w punkcie 01, który dzieli j e w stosunku 1 : 2 (licząc od punktów
52, 53) . Ale odcinek BS2 można podzielić w stosunku 1 : 2 (licząc o d p unktu 52) tylko
n a j eden sposób, więc
01 = 0
Zatem trzy przekątne graniastosłupa przecinają się w j ednym p u n kcie, który dzieli
j e w stosunku 1 : 2 .
Przykład 4.
Przekątna grania stosłupa prawidłowego czworokątnego j est nachylona do płasz
czyzny podstawy pod kątem a i tworzy z każdą ścianą boczną kąt {3. Wykaże my, że
cos 2a + cos 2/3 = 1 .
Założenie: Przyjmijmy oznaczenia jak

na rysunku obok.
a - długość krawędzi podstawy, a > o
b - wysokość graniastosłupa, b > O
k - długość przekątnej graniastosłupa, k > o
a - kąt między przekątną graniastosłupa
a płaszczyzną po dstawy
f3 - kąt między przekątną graniasto słupa
a ścianą boczną
Teza: cos 2a + cos 2/3 = 1

ó : Wyz naczamy cos a. Trójkąt DBD, jest trójkątem prostoką tnym. z ate m
D ow d
i DB I = cos a , czyli afi = co s
. a stąd
-
jD1 B I k
--
'
2a:'.
(* ) co s2a = - ,
k-
Obliczamy ID 1 C I · Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa zastosowa ne go d o trójkąta

prostokątnego CC 1 D 1 .
:'.
j D1C I = a b-
wyznaczamy cos f3. Tn'· ji.; 1 · Fc 1 > 1 J e ·t trójkątem prostokątnym. zatem

I D1 C I a: b2
= cos f3, 1.::z 1:i 1 cos /J
.
k
--
I D1 B I
=
Wyznaczamy cos 2/3. Ko rz ·„ta my ze w z o ru c o s 2/3 = 2cos2/J 1 . Zatem -
2 a2 + b2 2 ( a2 + bi )
cos /3 = 2 , skąd 2cos2 f3 l - 1, czyl i
k k-
-- - = ,
2 ( a2 + b� )
(**) cos 2/3 = - 1
k'
„
Stosujemy twierdzenie Pitagorasa do trójkąta prostokątnego DBD1 • Otrzymujemy:

(***) 2a2 + b2 = k2
Obliczamy cos2a + cos 2{3. Korzystamy z zależności (*), (**) i (***)
2az (
2 a2 + bz ) (
2 2az + bz ) 2kz
cos2a + cos 2/3 =
k2 k2
-1 = -1 = -1 2 -1 1'
k2 k2
- + - = =
co kończy dowód.
Spra wdź. czy rozu 1n iesz

1. Oblicz długość przekątnej :
a) prostopadłościanu, którego krawędzie mają długość 3 cm, 4 cm, 1 2 cm
b) graniastosłupa prawidłowego czworokątnego, którego krawędź podstawy
ma długość 3 cm, a przekątna jest nachylona do płaszczyzny podstawy pod
kątem 30°.
2. Przekątn e graniastosłupa prawidłowego sześciokątnego mają długość 1 c m
5
i 3J2i cm . Oblicz długość krawędzi podstawy i wysokość graniastosłupa.
3· W grania stosł upie prawidłowym trójkątnym ABCA1 B1 C1 poprowa dzono prze
kątną ś ciany bocznej AC1 • Czy kąt AC1 81 jest prosty? O dpowiedź uzasadnij.
4· W gra nia stosłupie prawidłowym czworoką tnym krawędź podstawy ma dłu
go ś ć 10 cm, a wysokość 10J2 cm . Wyznacz miarę kąta:
-
a) nac hylenia przekątnej graniastosł upa do płaszczyzny podstawy graniasto

sł up a
b) mię dzy prz ekątną gran iastosłupa a krawędzią podstawy.
Ostrosłupy
Defin icja 1.
Ostrosłupem nazywamy wielościan, którego jedna z e ścian, zwana pod stawą,
j est wielokątem, a p ozostałe ściany są trójkątam i o wspólnym wierzchołku (nie
leżącym w płaszczyźnie podstawy) , zwanym wierzcho łkiem ostrosłup a.
----.J
N a rysu n ku poniżej kolorem czerwonym zaznaczono:

a) podstawę ostrosłupa oraz wierzchołek ostrosłupa (punkt W)
b) krawędzie pod stawy ostrosłupa
c) krawędzie boczne ostrosłupa
d) wysokość ostrosłupa.
a) w b) c) d) w
Wysokością ostrosłupa nazywamy odcinek (a także j ego długość), którego jed

nym końcem j est wierzchołek ostrosłupa, a drugim końcem - j ego rzut prostokątny
n a płaszczyznę podstawy. N a rysunku d) j est to odcinek WS. Punkt S nazywamy
spodkiem wysokości ostrosłupa.
Opisując ostrosłupy, posługuj emy się określeniami : trójkątny, czworokątny, pięcio

kątny itd., w zależności od tego, jaki wielokąt jest w podstawie ostrosłupa.
Przykład 1.
W ostrosłupie trój kątnym spodek wysokości ostrosłup a j est środkiem okręgu op i
sanego n a p odstawie. Wykażemy, że krawędzie boczne w tym ostrosłupie mają jed
nakową długość .
N iech dany będzie ostrosłup, którego podstawą jest trójkąt A 1A zA i które go wi e rz

3
chołkiem jest punkt W.
Popr ?�
adź my � �
sok ś ć W w tym ostrosłup ie. �
Z założenia wiemy, że spodek wy
s okosc1 (punkt SJ J est srodk iem okręgu opisaneg o na trójkącie A 1A2A 3, zatem j est on
równo odległy od wierzc hołków A A 2 A 3 . 11 1 •
ISA1I = ISA 2 l = ISA3I
Rozp atrzmy trój kąty: A iSW. A 2SW, A3SW. O trój kątach tych wiadomo, że:
• są prostokątne
l<l:A1S W I = l <rA z SW I = l <tA3SW I = 90° - bo odcinek WS jest wysokoś cią;

• mają wspó lną przyp rosto kątną WS;
• pozo stałe przypr ostoką tne w tych trójkątach mają równe długoś c i :
ISA1I = ISA2I =
ISA3I
Zatem trójkąty A 1SW, A2SW, A3SW (na po dstawie cechy bkb) s ą przystaj ące
M 1 SW= M 2SW= M3SW
Z tego wynika, że
IA1 W I = IA2 W I = IA3 W I,

czyli krawędzie b o czne ostrosłupa mają jednakową długość.
Ostrosłup WA 1A 2A :ł jest przykładem ostrosłupa p rostego.
Ostrosłupem pros tyn.i n;:1 :r:y1Namy ostrosłup sp ełniający dwa waru nki:
1) na podstawie ostrDsh.!. pa. można op isać okrąg,
2) spodek wysokości w, rroslupa jest środkiem okręgu op isanego na podstawie.
W klasie pierwszej poz nałeś pojęcie okręgu opisanego na trójkącie, a w klasie dru
giej - pojęcie okręgu opisanego na czworokącie. Ogólnie powiemy, że okrąg j est
o pisany na wielokącie wtedy, gdy wszystkie wierzchołki tego wielokąta należą do
d anego okręgu. N a danym wielokącie można opisać okrąg wtedy, gdy istniej e pu nkt
równo odległy od wszystkich wierzchołków danego wielokąta.
Twierdzen ie 1 .
Następ ujące warunki są równoważne :
1) ostrosłup j est ostrosłupem p rostym
2) wszystkie krawęd zie boczne ostrosłupa mają j ednakową długoś ć
3) wszystkie krawęd zie b o czne ostrosłu pa tworzą j ednakowe kąty z płaszczy-
zną po ds tawy.
Przykła d 2.
Po d s
tawą ostrosłu pa j est trójkąt ABC, w którym IABI =
1 2 cm, IACI = IBCI = 1 0 cm.
Wszystkie krawę dzie boczn e ostros łupa mają j ednakową długość : Wysok o ść ostro
tworzą krawę dz ie boczne z płasz -
słupa j est równa 15 cm . Wyznaczymy kąty, jakie
czyz n ą p
ods tawy.
Poniew ż wszystkie krawędzie boczne ostro łupa mają j ednakową dłu ość, Więc
� � . �
zgodnie z twierdzeniem 1 . - ostrosłup ten 1est prosty. Z tego wymka, ze spo
dek
-
wysokości ostrosłupa jest środkiem okręgu opisanego na trójkąci e A BC ora z

że
wszystkie j ego krawędzie boczne tworzą jednakowe kąty z płaszczyzną pod stawy
.
Przyj mijmy oznaczenia jak na rysunku poniżej .
w IACI = IBCI = 1 0 cm, IABI 1 2 cm =
CD - wysokość trójkąta ABC, IADI IBD I =
S - spodek wysokości ostrosłupa, I WSI = 1 5 cm

R - promień okręgu opisanego na podstawie ostrosłupa
a szukany kąt
IAS I = IBSI = I CSI = R.
-
Wiemy już, że
Obliczamy R.
Zauważ, że łatwo j est wyznaczyć wysokość CD trójkąta A B C, I CD I = 8 cm oraz pole P

trój kąta ABC, P = 48 cm2• Wiesz również, że
p= I AB I · I BC I · I A C l I A B I · I BC I I AC I
1 zatem R , skąd
= ·
4·R 4·P
R = 6,2 5 (cm)
Obliczamy tg a (korzystamy z definicj i tangensa w trójkącie prostokątnym ASW).
1 ws 1 skąd
R ,
tg a =
tg a = 2,4
Wyz naczamy a.
a � 67,4°
Krawędzi e boczne ostrosłupa są nachylone do płaszczyzny podstawy pod kątem

ok. 67° .
Ostrosłupem prawidłowym nazywamy ostrosłup prosty, którego podstawą jest

wielo kąt forem ny.
z określ enia ostrosłupa prawidłowego i z twierdz enia 1. wynika wnios ek.
Wnios ek: Ściany boczne ostrosłupa prawidłoweg o są przystającymi trój kąta mi

równoramiennymi.
Aby narysowa ć ostrosłup prawidłowy, wykorzystujemy - podobnie jak w przypa d

ku rys owan ia grania stosłupów - własności rzutu równoległego na płas zczyz nę .
Ryso wanie wygodn ie jest zacząć od podstawy ostro słupa .
...___L__/
wyso kości ostrosłupa prawidł oweg o t ró j ką t n eg o j es t punk tem prz e c i ęcia
sp odek .
się wyso
�
koś ci podstawy; la ostrosłupa p rawidłoweg o czworoką t n ego i sześciokąt
.
jest to punkt przec 1 ęc 1 a przekąt nych podstawy. z t e g o punkt u prowa dzimy
nego
ostrosłupa.
wysokość
':�/
Długość wysokości dobier<1rny t1k, aby krawędzie boczne poprowadzone z wierz
chołka ostrosłupa do wierzc h o łków pods t awy nie pokrywały się ze sobą ani z kra
wędziami podstawy.
Omówimy teraz wybrane kąty w ostrosłupach na przykładzie ostrosłupa prawidło

wego czworokątne g o.
Kąt między krawędzią b o czną Kąt m iędzy płaszczyzną ściany b ocznej

· a płaszczyzną p odstawy. a płaszczyzną p o dstawy.
l<ąt m i ędzy wysokością ostrosłu pa Kąt m iędzy płaszczyznami

a płas zczyzną ściany boczne j . sąs i ednich ścian bocznych.
Przykład 3.
W ostrosłupie prawidłowym trójkątnym kąt mię dzy płaszczyz ną ścia n
y bo cz .
a płaszczyzną podstawy ma miarę 45 °. Krawędź podstawy ma �e�
cm długoś c i.
y
12
znaczymy wysokość ostrosłupa i wysokość ściany bocznej .
Oznaczmy: WS - wysokość ostrosłupa, WA - wysokość ściany bocznej.
Odcinek AS stanowi .! wysokości podstawy (trójkąta równobocznego).

3
Wyznaczamy wys okość podstawy ostrosłupa - h
h= 1 2J3 6J3 (cm)

=
2
Z n aj duj e my długość odcinka AS:
!ASI = .! h
3
!AS I = 2.J?, (cm)

W celu wyznaczenia wysokości ostrosłupa i wysokości ściany bocznej rozpatrzmy
trójkąt ASW. Jest to trójkąt prostokątny równoramienny.
w
IASI = I WSI i IAW] = .fi. IASI
Mamy zatem:
I WS I = 2.J3 (cm) oraz
45°
A L- __,_
_ __,_�
·S IAW] = J2 · 2.J3 = 2J6 (cm)
Wysokość o stro słupa j est równa 2.J3 cm, a wysokość ściany bocznej 2 J6 cm .
Przykład 4.
W ostro słupie � rawidło�m trójk�tnym ką płaski przy wierzchołku ściany
� b �cz n�
. .
m a m i arę a, zas kąt dwusci enny mię dzy sąs i ednimi ścianami bocz nymi m a m iarę v
cos a
Wykaż e my, że cos /3 = .
2cos2 a
2
ożenie : Przyj mij my oznaczeni a jak
zał w
na rysunku obok.
-
ABCW ostrosłup prawid łowy
trójkątny
a - miara kąta płaskiego przy
wierzchołku każdej ściany bocznej
/3 - miara kąta dwuściennego między
sąsiednimi ścia nami bocznymi
a - długość krawędzi podstawy
ostrosłupa
IBEI = I CEI h =
cos a.
Teza : cos /3 = -- ··· ·
„ <X
2 cos� --
2
Dowód: Z twierdzenia cosinusów zastosowanego do trój kąta CEB wyznaczamy cos f3.
ICBl2 = IBEl2 + I CEl 2 - 2 . IBEI . ICEI cos f3, czyli
.
a2 = 2h2 - 2 h2cos f3
z
a
- 2 = 1 - cos {3, skąd
2h
z
a
(*) cos f3 = 1 - -
2
2h
Wyznaczamy h w zależności od a. W tym celu rozważmy trójkąt równoramienny

ABW. Kąt przy wierzchołku W z założenia - jest równy a . Zatem -
l<rBAWI = 90° - a
2
a
W trójkącie prosto kątnym ABE mamy l <tBAEI = l<tBAWI = 90° - -z· Stąd
I EBI h
IABI
= (
sin 90° - a
2
J '
więc
a
= cos
a
2
(skorzystaliśmy ze wzoru redukcyj nego)
(**) ha cos a
== ·
2
Wyznacza my cos
f3 w zależności o d cosinusa· a . Korzystamy z zależności (*) i (**) .
M a my :
a -1
2 cos 2
cos f3 az az 2
cos a
== 1- = 1 = ---=--- = ---
z
_ _
2 co s z
a
2h z a 2 cos z
a
2 . a . cos 2
2 2 2
co kończy dowód.
Przykład 5.
Podstawą ostrosłupa jest prostokąt, w którym stosunek długości boków jest rów
ny
3
: 1 . Dwie ściany boczne tego ostrosłupa są prostopadłe do płaszczyzny
podsta
wy. Najdłuższa krawędź boczna tworzy z płaszczyz ną podstawy kąt a, dla któ rego
tg a =
J30 .
10
--
a) Wykażemy, że dwie pozostałe ściany boczne są także trójkątami prostokątnym

i.
b) Obliczymy miary kątów, jakie tworzą te ściany z płaszczyzną podstawy.
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku poniżej.

w ABCD - prostokąt, IABI = I CDI = 3 a, a > O
IADI = IBCI = a
ADWi DCW - ściany boczne prostopadłe do
płaszczyzny (ABCD)
WD - wysokość ostrosłupa
BW - najdłuższa krawędź boczna
l <rDBWI = a - kąt, jaki tworzy krawędź BW
z płaszczyzną (ABCD)
Ponadto oznaczmy:
l <rDAWI = P i l <rDCWI = y
Ad a) Wykażemy, że ściana boczna ABW jest trójkątem prostokątnym. W przypadku
ściany BCW dowód jest analogiczny. Zauważmy, że
AD 1- AB - bo z założenia podstawa ABCD jest prostokątem
AD jest rzutem prostokątnym odcinka AW, bo WD 1- (ABCD), zatem - na mocy
twierdzenia o trzech prostych prostopadłych
AB 1- AW, a to znaczy, że l <rBAWI = 90°, czyli trójkąt ABW jest trójkątem prosto
kątnym.
Ad b) Pokażemy najpierw, że ściana boczna ABW jest nachylona do płaszczyzny
(ABCD) pod kątem p.
Krawędzią przecięcia płaszczyzn (ABW) i (ABCD) jest prosta AB. W celu wyzna
czenia odpowiedniego kąta nachylenia prowadzimy płaszczyznę prostopadłą do
krawędzi AB. Taką płaszczyzną jest na przykład płaszczyzna (ADW), ponieważ -
z punktu a) - wiemy, że
AB 1- AD oraz AB 1- AW (z założenia), czyli - na mocy twierdzenia 1 . ze str. 35 8
AB 1- pł. (ADW), zatem
kąt DAW jest kątem liniowym kąta nachylenia płaszczyzny ściany bocznej do płasz
czyzny podstaw y, a
l <r DAW l = P
d
Podobnie można pokazać, że ściana boczna BCW jest nachyl ona do płaszczyzny po
w
stawy pod kątem y. W celu wyznaczenia kątów f3 i y obliczymy tg p i tg y. Najpie r
wy znaczamy IDB I i IDW I. Mamy :
! BDI == J9az az + = a.flO
I WD I == tg a , więc IWDI - G'l/1
�
0 J30 h J3o
·
U 'l/ 3 , bo z założenia tg a =
-
B 10
=
10
:..--
!D I
· --
--
dwa trójkąty prostokątne ADW i DC W. M amy odpowie dn io:

Rozważmy
� tg ,B, stąd J3 tg ,B I WDI

tg y, stąd J3 tg y
I DC !
=
jA D I
== =
=
3
/3 60°, b o ,B
== E (0°, 90°) y = 30°, bo y E (0°, 90°)
Przykła d 6.
w ostrosłup ie trójkątnym ściany boczne są nachylone do płaszczyzny podstawy
pod tym samym kątem. \i\lykaże my, że spodek wysokości ostrosłupa jest środkiem
okręgu wpisanego w pod stawę tego ostrosłupa.
N iech dany będzie ostrosłup ABCW. Punkt S j est spodkiem wysokości ostrosłupa.
N iech punkty A 1, A2, A 3 należą odpowiednio do krawędzi AB, BC, AC oraz

�1 � AB �2 � BC �3 � AC
Z twierdzen ia o trzech prostych prostopadłych wynika, że
WA 1 � AB WA2 � BC WA3 � AC
Kąty WA1S, WA2S, WA3S określają zatem miarę nachylenia ścian bocznych do płasz
czyz ny p o dstawy.
Z założenia wiem
y, ż e
l<r WA 1SI l <r WA2SI \ <r WA3S\.
tą d nika,
= =
S wy że trójkąty WSA 11 WSA 2 WSA3 są przystające (na p odstawie cechy kbk) .

Li WSA 1 �WSA 2 = � WSA3
=
Zatem
I SA 1 i = ISA zl = \ SA 3I.
czyli Pu
n kt S równo o dległy od krawędzi podstawy j est środkiem okręgu wpisan e
go w P o d stawę.
388 6. Geometria przestrzen na
W trakcie nauki poznałe ś pojęcie okręgu wpisanego w trójkąt i wpisanego w czw o

rokąt. Ogólnie powiemy, że okrąg j est wpisany w wielokąt (wypukły) wtedy, g dy
okrąg ten jest styczny do wszystkich boków tego wielokąta. Okrąg można wpis ać
w dany wielokąt (wypukły) wtedy, gdy istnieje punkt równo odległy od boków wie
lokąta.
Twierdzen ia 2.
W p o d stawę ostrosłupa można wpisać okrąg i spodek wysokości ostrosłupa jest
środkiem tego okręgu wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie ściany boczne ostrosłu
pa są nachylone do płaszczyzny pod stawy pod tym samym kątem.
Przykład 7.
Podstawą ostrosłupa j est romb o kącie ostrym a. Wszystkie ściany boczne są na
chylone do płaszczyzny podstawy pod kątem a. Wiedząc, że stosunek wysokości
ostrosłupa do długości krawędzi podstawy jest równy -../1 . obli czymy cos a.
Przyj m i j my oznaczenia j a k na rysunku po n iż e j .
w a - długość boku ro mbu ABCD

h - wysokość rombu A BCD, h = JDMI
I '
r - promień okręgu wpisanego w romb ABCD

h
r = IDE\ = -
2
a - kąt ostry rombu i kąt nachylenia każdej ściany
bocznej ostrosłupa do płaszczyzny podstawy
H - wysokość ostrosłupa ABCDW
H = \OWI
Z treści zadania wiemy, że
H
(*) = .j3
a
Wyznacz amy wysokoś ć rombu. Trójkąt D MC j est trójkąte m prostokątnym 0 kąci e

ostrym a. Mamy:
I DM I . h .
-- = si n a , czyli - = sina, stąd
I DC\ a
(**) h = a · sin a
Wyznaczamy wysokoś ć ostrosłu pa. Trójkąt WOE j est trójkątem prostokątnym 0 ką
cie o strym a, więc
\DW\ H h
= tg a, czyli - = tg a , stąd H=- tg a
\DE I
·
r
2
Ostrosłupy 38 9
p0 uwzględ nieniu warunku (**) otrzymujemy zależność:

== a_
_ ·_ na
si_ tg a
·_
_ I
__ ;;;__
(***) H
2
a stąd, po uwzględnieniu warunku (*), dostajemy równanie :
si n a · tg a h si n 2 a h h
---- == -..i 3 , czyli == .._i3, stąd 1 - cos2a == 2 .._i3 cos a
2 2cos a
Obliczamy cos a.
cos2a + 2 .J3 cos a - 1 == O

Podstawiamy zmienną pomocniczą t, t == cos a . Mamy:
t2 + 2 .J3 t - 1 == 0
� == 1 6 zatem
cos a == - J3 - 2 równanie sprzeczne, bo -J3 - 2 < -1

lub cos a == 2 - J3 , 2- J3 E (0, 1)
Ostatecznie otrzymaliśmy, że cos a == 2 - J3.
Spra wdź, czy rozu miesz

1. Czy istnieje ostrosłup, którego liczba wszystkich krawędzi j est równa:
a) 2 7 b) 36?
Odpowiedź uzasadnij.
2. Podstawą ostrosłupa j est trójkąt równoboczny ABC o boku mającym długość

4.Jj cm. Wysokość WA tego ostrosłupa jest równa 6 cm. Wyznacz miarę kąta
nachylenia ściany bocznej BCW do płaszczyzny po dstawy ABC.
3. W ostrosłupie prawidłowym czworokątnym ABCDW w
(zobacz rysunek obok) krawędź podstawy ma dłu
gość 26 cm. Punkt S j est punktem przecięcia prze
kątnych podstawy. Odcinek 551 jest prostopadły do
ściany bocznej BCW i ma długość 12 cm. Wyznacz
wysokość tego ostrosłupa.
4. Podstawą ostrosłupa jest trójkąt równoramienny ABC, w którym
IACI == IBCJ = 4.JS cm i JABI == 8 cm. Wiedząc, że wysokość ostrosłupa j est równ a
1 2 c m i wszystkie krawędzie boczne mają taką samą długość, oblicz długoś ć
krawędzi bo cznych tego ostrosłupa.
39 0 6 . Geometria przestrzen na
Siatka wielościanu. Pole powierzchni wielościanu
Siatka wielościanu to figura płaska, któ rą otrzymuj e się przez „rozcięcie" p o

wierzchni wielościan u wzdłuż niektórych krawędzi tak, aby ściany dały się rozło
żyć na płaszczyźnie i były połączone ze sobą niektórymi bokami. Wielościan może
mieć wiele różnych si atek.
Poniżej prze dstawio ne są przykłady graniastosłupów i ich siatki.
Pole powierzchni siatki wielościanu jest polem powierzchni całkowitej tego wielo
ścianu.
Przypomnij my wzór na pole powierzchni całkowitej graniastosłupa:
Pole powierzchni całkowitej graniastosłupa Pe j est równe sumie podwoj onego pola
podstawy PP i pola powierzchni bocznej Pb graniastosłupa.
Pc = 2 PP + Pb
Przykład 1 .
Obliczymy pole powierzchni całkowitej graniastosłupa prawidłowego sześciokąt
nego, w którym najdłuższa przekątna jest nachylona do płaszczyzny pod stawy pod
kątem 3 0 °, a krawędź podstawy ma długość 1 2 cm.
Rysunek poniżej przedstawia graniastosłup prawidłowy sześciokątny, odcinek AC

jest najdłuższą przekątną w tym graniastosłupie.
--
��
��_______ S ia t k a wie lo
� ci�
ś� an
�u��
R�
o�
le�
·po
��w�
ien
�ch
� n�
i�
w�
ie�
lo�
śc
� �
ia �
n u � ��
391
� �
Ob liczamy pole podstawy PP.

Sześciokąt foremny, którego bok ma długość 1 2 cm, można podzielić na sześć trój
kątów równob ocznych. Każdy bok takiego trójkąta ma długość 1 2 cm. Zatem
1 22 f3
P =
P
6 = 2 1 6.f.3 (cm2 )
4
·
Ob liczamy długość krawędzi bocznej BC.

Rozważmy trójkąt prostokątny A BC. Odcinek AB ma długość 24 cm (dlacz ego?).
c
I BC I f3 �
- = tg 30°, więc I BCI = 24
.
= 8v3 (cm)
3
· -
I ABI
Obliczamy pole powierzchni bocznej Pb.
Powierzchnia boczna składa się z sześciu przystających prostokątów o wymiarach
12 cm na sfj cm.
Pb = 6 12 Bf3
· · = 5 7 6 f3 (cm 2)
Oblicza my pole powierzchni całkowitej Pe
Pe = Pb + ZPP, więc Pe = 576f3 + 2 2 1 6f3 · = 1 008f3 ( cm2) .
Pole powierzchni całkowitej graniastosłupa jest równe 1 0 0 8 f3 cm2 •
Przykład 2.
Przekątna prostopadłościanu ma długość d. Jakie największe pole powierzchn i cał
kowitej może mieć taki prostopadłościan?
Ozn aczmy literami a, b, c długości krawędzi wychodzące z jednego wierzchołka.

Wówczas prawdziwa jest równość
d= �a 2 + b2 + c2
(Uzasa dnij to dokładnie, wykorzystuj ąc twierdzenie Pitagorasa).

Pol e powierzchni całkowitej Pe prostopadłościanu możemy zapisać następują co:
2ab + 2 bc + 2a c
Pe =
Ze wzoru na kwadrat różnicy dwóch wyrażeń wynika, że
2ab a 2 + b 2 - (a - b) 2
=
2bc = b2 + c2 - (b - c)2
2 u c = a 'L + c2 - (a - c)2
Stąd
fJc = 2 (u 2 + h2 + cz) -- (a - b) 2 - ( b - c) 2 - (a - c) 2 = 2 d2 - (a - b) 2 - ( b - c) 2 - (a - c) 2
3 92
6. Geometria przestrzenna
Łatwo zauważyć, że Pe przyj muje największą wartość wtedy, gdy

(a - b) 2 = ( b - c) 2 = (a c) 2 = O czyli wtedy, gdy a = b = c.
- ,
Wówczas
pc = 2d2
2
Najwię ksze pole p owierzchni całkowitej Pc ma sześcian i wtedy Pc = 2d .
Poniżej p rzedstawione są przykłady ostrosłupów i ich siatki.
aj
�
�/\/Y
Przyp o mnij my wzór na pole powierzchni całkowitej o strosłupa.
Pole p owierzchni całkowitej ostrosłupa Pe jest równe sumie pola podstawy P i pola
P
p owierzchni b o cznej Pb ostrosłupa.
Pc = Pp + Pb
Przykład 3.
W ostrosłupie trójkątnym trzy krawędzie o ws pólnym końcu są do siebie prostopa
dłe i m aj ą długość 6 cm, 8 cm i 6,4 cm. Obl iczymy pole powierzchni całkowitej tego
ostrosłup a.
Szki cuj e my ostrosłup tak, aby j ego podstawą był trój kąt prostokątny o przyprosto
kątnych maj ących długoś ć 6 cm i 8 cm.
D
Oznaczmy wierzchołki ostrosłupa tak, że
IAC1 = 6 cm
IBCl = 8 cm
A IDCI = 6,4 cm
BD,
Pole pow ierz chni całkowitej jest równe sumie pól cztere ch trój kątów : ABC, A
A CD i CBD.
P
Pe = PABC + PABD + PAco + eso
Siatka wielościanu . Pole powierzchn i wielościanu 393
�
��
�� ---�=-= .::.:..:::.
..:... �
.:.:::..: �:.'...'.�
.'...'. ��'..__ ��
Obl icza my pola trójkątów ABC, ACD, CBD.

1 1
PAac = 2 · 6 · 8 = 24 ( cm2 ) PAco = · 6 · 6,4 = 19,2 ( cm2 )
Z
1
Pcao = - · 8 · 6,4 = 2 5, 6 (cm2 )
2
Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego d o trój kąta prostokątnego ABC wyznacza

my długość odcinka AB.
!ABI = 10 cm
Prowadzimy wysokość CE w trójkącie ABC oraz odcinek DE. Z twierdzenia o trzech

prostych p rostopadłych wynika, że
DE 1- AB
Zatem odcinek DE j est wysokością trójkąta ABC.
Obliczamy długość odcinka CE.
1 1 1 1
2 IABI · I CEI = 2 IACJ · I BCJ, skąd z · 1 0 · I CEI = ·6 · 8, zatem JCEI = 4,8 (cm) .
z
Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta prostokątnego ECD wyznacza
my IDEJ.
I DEI = 8 (cm)
Obliczamy pole trój kąta ABD i pole powierzchni całkowitej ostrosłupa.
PABD = .!. IA BI · I DEI PAaD = .!. · 10 ·8 = (

40 cm2 )
2 2
Pe = 19,2 + 2 5, 6 + 24 + 4 0 = 1 08,8 cm2 ( )

Pole powierzchni całkowitej ostrosłupa j est równe 1 0 8,8 cm2•

1. Przekątna sześcianu ma długość 6 cm. Oblicz pole powierzchni całkowitej
tego sześcianu.
2. Oblicz pole powierzchni całkowitej prostopadłościanu o p o dstawie kwa

dratowej, j eśli przekątna ściany bocznej ma długość 3 0 cm oraz kąt między
tą przekątną i przekątną prostopadłościanu, wychodzącymi z tego samego
wierzchołka, ma miarę 3 0 ° .
3 . Wys okość ostrosłupa prawidłowego czworokątnego j est równa 2 dm . Kąt

dwuścienny między ścianą boczną a p o dstawą ma miarę 3 0 °. Oblicz pole po
wierzchni całkowitej tego ostrosłupa.
4. Podstawą ostrosłupa jest prosto kąt o bokach maj ących długość 1 2 cm i 3 cm.
Wysokość ostrosłupa jest równa 4 cm, a spodek tej wysokości j est jednym
z wi erzchołków podstawy. Obl icz pole powierzchni bocznej tego ostrosłupa.
S . Po le powi erzchni bocznej ostrosłupa prawidłowego trójkątnego j est rów ne
45fj cm2, a pole p odstawy - 2 7 f3 cm 2• Oblicz wysokość tego ostros łupa.

394 6. Geometria przes trzenna
Objętość figury przestrzennej .

Objętość wielościanów
Obj<;.tość j es t l i czbą, którą można przyporządkować pewnym figurom przestrzen

ny m . Na początku ustala się jed nostkę - sześcian o krawędzi 1 (sześcian jednost
kowy) . J e śl i na przykład chcemy okreś lić objętość prostopadłościanu o wymiarach
3 na 2 na 1 , to d ziel imy ten prostopadłościan na sześciany jednostkowe. Bez trudu
za uważamy, że tych sześcianów jest sześć, więc objętość tego prostopadłościanu
1 e st równa 6.
/:
f--------�/ '
'
'
'
'
, .l- ' '
,
- - - - - --A- - - - - - - -A- - - - - - - -
': '
,' : , ," :
2 '
'
'
' '
' ' '
J t �
,, )- - - - - - ,-,:;}- - - - - - ,-,;J- - - - - - - -
,'
, - - - - - - - - - - - - - -- - - - -- - - - - - - ,
1/1
3
W ogólnym przypadku, aby określić objętość figury przestrzennej (bryły) F, bu

duj e s i ę tzw. sieci sześcienne (na wzór sieci kwadratowych konstruowanych przy
określaniu pola) . Przestrzeń dzieli się na sześciany j ednostkowe w taki sposób, że
dowolne dwa sześciany albo są rozłączne, albo mają wspólny wierzchołek, albo
wspólną krawędź, albo wspólną ścianę. Następnie patrzymy, ile sześcianów zawie
ra się w bryle F. Sumę ich objętości oznaczamy przez w1. Następnie ustalamy, ile
sześcianów sieci ma co najmniej jeden punkt wspólny z bryłą F. Sumę ich obj ętości
oznaczamy przez z1• W kolej nym kroku dzielimy każdy z sześcianów sieci na 103
(czyli 10 00) przystaj ących sześcianików. Każdy z tych mniej szych sześcianików ma
objętość równą 0,0 0 1 sześcianu jednostkowego . I znów sprawdzamy, ile s ześcia
ników j est zawartych w bryle F i ile sześcianików ma p u n kty wspólne z bryłą F.
Postępując podobnie dalej, tworzymy dwa ciągi:
Zv Zz. Z31 Z41 • • •
Liczby w pierwszym ciągu przyb liżają objętość bryły F z niedomiarem, natomiast

liczby w drugim ciągu przybliżają objętość tej bryły z nadmiarem (z coraz więks zą
d o kładn o ścią) . Liczby z pierwszego ciągu dążą do pewnej liczby, którą nazywa my

miarą wewnętrzną bryły F. Liczby z drugiego ciągu również dążą do pewnej licz
by, którą nazywamy miarą zewnętrzną bryły F. Jeśl i obie te miary (wewnętrzn
a
tę
i zewnętrzna) są równe i nie zależą od wyboru sieci i sposobu zagęszczania, to
i
wsp ólną mia rę n azywamy obję tośc ą brył
y F.
w klasie pierwszej skonstruowaliśmy figurę płaską, która nie miała pola (kwa
drat, umieszczony w układzie współrzędnych, z którego usunięto wszystkie pu nk
ty 0 obu współrzędnych będących Iiczba � i �mi ernym i) . Spróbuj skonstruować
w podobny sp osób figurę przestrzenną, ktora me ma objętości.
Objętość figury przestrzennej. Objętość wielościanów
395
UWAGA: Nie należy myl ić objętości zerowej z brakiem obj ętości (niem ożliwością
określenia objętości) .
Twierdzenie 1 . (własności objętości)

1) O bjętość bryły j est liczbą ni eujemną.
2) O bjętości brył przystających, wyznaczone przy tej samej j ednostce, są równe .
3) Jeśli bryła F składa s i ę z dwóch brył F1 i F , mających objętości i wnętrzam i
2
rozłącznych, to obj ętość bryły F j est równa sumie objętości brył F1 i F (przy
2
tej samej jednostce) .
4) Sześcian o krawęd z i j e d nostkowej ma objętość równą 1.
Zajmiemy się obliczaniem objętości graniastosłupów i ostrosłupów. Przyp o m n ij my

znany Ci z gimnazj u m wzór na objętość graniastosłupa.
Twierdzenie 2.
Objętość V graniastosłupa j est równa iloczynowi pola podstawy PP i wysokości h
graniastosłupa:
V= PP · h
Przykład 1.
Pole powierzchni całkowitej prostopadłościanu j est równe 3 2 8 cm2• Stosunek dłu
gości krawędzi wycho dzących z j ednego wierzchołka wynosi 7 : 3 : 2 . Obliczymy
objętość tego prostopadłościanu.
7x
2x
3x
Sto s u nek długości krawędzi wynosi 7 : 3 : 2, to znaczy, że przy p ewnej j e d n o stce

dług ości x (x > O) długość krawędzi można zapisać jako 7x, 3x, 2x.
Wyrazimy pole powi erzchni całkowitej Pe w zależności o d x.
fJr: == 2 ( 3 x 7x + 7x
· · 2x + 3x · 2x) = (
2 2 1x2 + 1 4x2 + 6x2 ) =
2 · 4 1xz = 8 2xz
Z warunków zadania wiemy, że
Pe = 3 2 8 (cm2), zatem
82x2 = 3 2 8 /: 82
x2 = 4
x = 2 (bo x > O)
Obliczamy długość krawędzi wychodzących z jednego wierzch ołka.
7 · 2 = 1 4 (cm) 3 . 2 = 6 (cm) 2 · 2 = 4 (cm)
Obliczamy obj ętość V prostopadłościanu.

V = 14 6 · · 4 = 3 3 6 (cm 3)
Obj ętość prostopadłościanu jest równa 3 3 6 cm3 .
Przykład 2.
Państwo Świerczyńscy kupili dom, którego wymiary podane są na schematycznym
rysunku poniżej .
Chcą kupić piec, który ogrzewałby cały dom (włącznie z poddaszem) . W sklepie
są dwa piece. Pierwszy ogrzewa skutecznie pomieszczenia o łącznej kubaturze do
3 5 0 m3, a drugi - pomieszczenia o łącznej kubaturze do 4 5 0 m3. Czy piec o mniej
szej mocy wystarczy do ogrzania domu państwa Świerczyńskich? W obliczeniach
p o mini emy grub ość ścian i grub ość dach u.
Kubatura to poj emność (objętość) pomieszczeni a lub zbiornika wyrażona zwykle
w metrach sześ cien nych .
Niech grania stosłup pięciokątny prosty na rysunku poniżej reprezentuj e dom , któ
rego dotyczy zad anie .
Obli cza my pole podstawy graniasto słupa. Pole podstawy j est równe sumie pola
PP
p1 p rostokąta i pola P2
trójkąta równobocznego.
6m
P � == 3 · 6 18 (m2)
=
„2
P2 = o
.J?, = 9J3 (m2)
4
_-
PP = P 1 + P2
P = 18 + 9 J3 (m2)
P
Obliczamy objętość V graniastosłupa. Jego wysokość jest równa 12 m.
V= (18 + 9 J3 ) · 12 = (216 + 1os J3) (m3)
Obliczamy (za p o m ocą kalkulatora) przybliżenie liczby 216 + 108 J3 .
216 + 108 J3 � 403
Ponieważ 3 5 0 < 4 0 3 < 4 5 0 , więc piec o mniejszej mocy n i e wystarczy d o ogrzania
domu.
Przyp omnimy wzór na objętość ostrosłupa.
Twierdzenie 3 .
Obj ętość V ostrosłupa j est równa j ednej trzeciej iloczynu pola podstawy P i wy
P
sokości h ostr osłu p a:
V = -31 · P p
·h
Przykład 3.
Da ne są dwa ostrosłupy prawidłowe czworokątne. W pierwszym ostrosłupie kra
wędz ie pods tawy są dwa razy krótsze niż w drugim ostrosłupie i wysokość w pierw
szy m ostrosłupie jest dwa razy krótsza niż w drugim ostrosłupie. Ile razy
obj ętoś ć
d r u g ieg o ostrosł upa j est większa o d objętości pierwszego ostrosłupa
?
a 2a
N i ech a
oznacza długość krawędzi podstawy w pi erwszym (mniejszym) ostrosłupie,
h - wysokość w tym ostrosłupie. Wówczas objętość V1 tego ostrosłupa j est równa
r, = .!. u2 h
.
Długość krawędzi podstawy w drugim (większym) ostrosłupie j est równa 2a, nato
miast wysokość 2h. Objętość V tego ostrosłupa jest równa
2
-
1 8
V2 = - (2a)2 2h · a2 h= - •
3 3
Obliczamy stosunek objętości ostrosłupów.
8 2
-a h
v2 = -
3 -
=
s
v1 '! 2
a h
3
Drugi ostrosłup ma objętość 8 razy większą od objętości pierwszego ostrosłupa.
Przykład 4.
Podstawą ostrosłupa j est trójkąt prostokątny. Przyprostokątne tego trójkąta mają
długość 14 cm i 48 cm. Krawędzie boczne mają j ednakową długość równą 65 cm.
Obliczymy obj ętość tego ostrosłupa.
Krawędzie boczne mają j ednakową długość, zatem ostrosłup j est prosty (twierdze
nie 1. str. 381) i spodek S wysokości ostrosłupa jest środkiem okręgu opisanego na
podstawi e. Środkiem okręgu opisanego na trój kącie prostokątnym - jak zapewne
pamiętasz z klasy pi erwszej - j est środek przeciwprostokątnej tego trójkąta.
c
Objętość figu ry przestrzen
- ��=:'...�� ne� Ob�·� ·�
·� 1·e� ��399
�
-----�� -'-'-
� � ·
J·� 1ę to�
sc w� I os
·c�
� ia�
n o�
·w
oznaczenia jak na rysunku powyżej. Mamy:

przyjm ij my
IACI = 4 8 cm, IA WI = I B WI = ICWI = 65 cm, IBSI = ISAI
jBCI = 14 cm,
z twi erdze nia Pitagorasa zastosowanego do trój kąta prostokątnego ABC wyni ka, że
IA B I = 50 cm
dkiem wysokości ostrosłupa, więc
punkt S jest spo
jBS/ = ! IABI, czyli

2
IBSI = 2 5 cm
Obl iczamy wysokość WS ostrosłupa, stosując twierdzenie Pitagorasa do trój kąta
pros toką tnego BSW. Otrzymujemy:
I W5i = 6 0 cm
Obliczamy pole p o dstawy PP ostrosłupa.
P = ! I BCI · IACI
p 2
P = ! · 14 · 4 8 = 3 3 6 ( cm2)
p 2
Obliczamy objętość V ostrosłupa.
1
V= 3 · Pp · I WSI
V= ! · 3 3 6 60 · = 6 7 2 0 (cm 3)
3
Obj ętość ostrosłupa je st równa 6720 cm 3 .
Przykład 5.
W ostrosłupie trójkątnym ABCD krawę dzie AB, AC i AD są param i prosto padłe
oraz IA B/ = 20, IACI = 1 5 i IADI = 9. Wyzna czymy odległość wierzchołka A od płasz

czyzny (BCD) .
P rzyj mijmy oznaczeni a j ak na rysunku poniż ej.
D
I sposób
Dodatkowo oznaczmy przez H odległość punktu A o d płaszczyzny (BCD).
Zauważ, że odl egłość punktu A od płaszczyzny (BCD) jest wysokością ostro słu pa
ABCD.
Obliczymy obj ętość V o strosłupa, którą można zapisać j ako :
(*) V = .!. · PBco · H, gdzie PBco jest polem trój kąta BCD
3
O czywiście obj ętość ostrosłupa można też obliczyć tak:
(**) V = .!. · PABC · IAD I, gdzie PABC j est polem trójkąta A BC

3
Wykorzystując wzory (*) i (**) , otrzymujemy zależność:
(***) pBCD . H = pABC IAD I,.
która u możliwia obliczenie H. Tak więc obliczamy najpierw PA Bc· Mamy:

1
PABC - IA CI · IAB !, skąd PABc = 15 0
2
=
N astępnie obliczamy: I BCI, wysokość AE trój kąta ABC i I DEI . Zatem
I BCI = �I AB l2 + I AC 12 = �2 02 + 152 = 25
2 . PABC 2 · 15 0 =
IAEI = = 12
I BC I 25
I DEI = �I AD l2 + I AE l2 = �92 + 122 = 15
Z twi erdzenia o trzech prostych prostopadłych wynika, że DE 1- BC (przeanalizuj to
dokładnie ! ) , czyli DE j est wys okością trójkąta BCD. Teraz możemy j uż obli czyć P8CD.
1
PBco = I BC I · I DE I , skąd PBco = 1 8 7,5
2
-
Obliczamy H, stosuj emy wzór (***) .
1 87,5 · H = 1 5 0 · 9
H = 7,2
Odległość wierzchołka A od płaszczyzny (BCD) j est równa 7,2.
II sposób
Prowadzimy wysokość A F ostrosłupa. Wykażemy, że spodek tej wysokośc i leży na
o dcinku DE.
D
B
Objętość figury przestrzennej. Objętość wielościanów 401
W tym celu wystarczy pokazać, że płaszczyzny (BCD) i (AED) są prostopadłe.

zauważmy, że
AE 1- BC oraz DE 1- BC
(zobacz I sposób), więc pr. BC jest prostopadła do płaszczyzny (AED). Zatem płasz
czyzna (BCB) - zawierająca prostą BC jest prostopadła do płaszczyzny (AED).
-
Rozważmy trójkąt prostokątny AED.

W tym trójkącie odcinek AF jest wysokością. Pole P
AED trójkąta AED zapisujemy na
dwa sposoby.
PAED = .!2 IAEI. IADI i PAED= .! IDEI. IAfl

2
Mamy:
I AE I = 12 IA DI = 9 IDE I= 15, więc

12 9 .
= 15 . IAF\
IAfl = 7,2
Odległość wierzchcłka A od płaszczyzny (BCD) jest równa 7,2.
Przykład 6.
W ostrosłupie prav-:idłowym czworokątnym krawędź boczna m a długość /, a kąt
dwuścienny między sąsiednimi ścianami bocznymi ma miarę Za. Wyznaczymy
objętość tego ostrosłupa (w zależności od I i a).
IAW] == IB W] = ICW] = IDW] =I

H wysokość ostrosłupa
-
hi -w ysokość ściany bocznej poprowadzonej na

bok AB
hz wysokość ściany bocznej poprowadzone
-
j na bok WB
Prosta WB jest prostopadła do płaszczyzny (CAE) (uzasadnij to!).
Wyznaczamy ISAI w zależności od a.
ISAI = ! ICAI
af2
=
2 2
Wyznaczamy h2 w zależności od a. Trójkąt CAE jest równoramienny, więc
SE _.L AC i l<i:CESI = l<i:SEAI =a
(
J
'SAi . rt rt
=sma, a E '
IAE I 4 2
ah
2
-- = sina, więc
h2
h2
= ah
. a
2sm
Wyznaczamy h1 w zależności od a.
'
h1 = 1
J 2
-a
4
Obliczamy kwadrat długości krawędzi podstawy ostrosłupa. Pole

PAaw trójkąta
ABW zapisujemy na dwa sposoby.
1 1
PABw
=
2.a.� =2 . I . hz
J
1: 2
'
1: a.fi 1
. a· / -a = ·
I· /:-a
2 4 2 2sin a 2
(*) �-
= 1)2.
vr 4 2sin a
Obie strony równania (*) są dodatnie, więc po podniesieniu ich do kwadratu otrzy
mamy równanie równoważne.
2
2 - a2 = 21
, stąd
I 2
4 4sin a
(
J
2 2 1
Q =4/ 1- , 2 I
2sm a
co możemy zapisać krócej
2 (- cos 2a)
a2 =21 . �--
2 (sprawdź!)
sin a
Obliczamy H, korzystamy z twierdzenia ,
p·ta
' gorasa dla tro1kąta SBW.
.
H
= l' ( fJ
-
a
2
H= 1 - J �1 a
2 =
212
( -cos2a)
2
sin a '
skąd po przekształceniach (wykonaj je!)
otrzymujemy:
/ .cosa
H =
sina
Obliczamy objętość V ostrosłupa.
1
V = - ·P · H gdzie P a2
,
=
3 p . p
z /2�. (- co� 2::_2_ ! ·cosa -2_13 cos2a ·cosa

v=
= .
3 siin:x .:;in a 3 sin3a
· , -2 cos2a ·cosa
,, ostrosł upa 1est rowna - ·I3
Ob.Jętosc · -----
3 sin3a
1. Jedna z krawędzi prostopadłościanu ma długość 5 cm, a stosunek długości

dwóch pozostałych jest równy 3 : 2 . Wiedząc, że pole powierzchni całkowitej
tego prostopadłościanu wynosi 258 cm2, oblicz objętość prostopadłościanu.
2. W graniastosłupie prawidłowym trójkątnym pole powierzchni bocznej jest

równe sumie pól obu podstaw. Objętość graniastosłupa wynosi 1 dm3. Oblicz
długość krawędzi podstawy i wysokość graniastosłupa.
3. Podstawą graniastosłupa prostego jest romb, w który wpisano okrąg o promie

niu 10 cm. Kąt ostry rombu ma miarę 30°, a kąt między przekątną ściany bocz
nej i krawędzią podstawy ma miarę 45°. Oblicz objętość tego graniastosłupa.
4· Szafa ma kształt graniastosłupa prostego lm
o wysokości 2 m. Podstawę tej szafy wraz

z WJrniarami przedstawia rysunek obok.
lm
Ob lic z poje mność tej szafy. Wynik podaj
w lit rach.
' .
: SS cm:
Przekroje wielościanów - konstrukcje
Przekrojem wielościanu płaszczyzną n nazywamy figurę, która jest częścią wsp

ól
ną płaszczyzny n i tego wielościanu.
Przekrojem wielościanu może być punkt, odcinek, wielokąt lub zbiór pusty. W dal
szej części tematu będziemy zajmować się takimi przekrojami wielościanów, które
są wielokątami.
Omówimy wyznaczanie przekrojów wielościanów w przypadku, gdy płaszczyzn a

przekroju określona jest przez podanie trzech niewspółliniowych punktów.
Aby przedstawić na rysunku przekrój płaszczyzną n danego wielościanu, wystar

czy skonstruować punkty przecięcia płaszczyzny n z krawędziami wielościanu
i połączyć punkty leżące na tej samej ścianie. Oczywiście kolejność wyznaczania
wierzchołków przekroju nie jest istotna, natomiast konstru kcja powinna być zgod
na z aksjomatami i twierdzeniami stereometrii.
Przypomnijmy:
1) Aby w yznaczyć krawędź przecięcia dwóch płasz�::.v:�n (np. płaszczyzny prze

kroju i płaszczyzny zawierającą ścianę wielościam.:) ·Ny.;;tarczy wyznaczyć dwa
pun kty, z których każdy należy do obu płaszczyzn. \\/r1\"iC:zas prosta wyznaczona
przez te punkty jest krawędzią przecięcia danych płaszczyzn.
2) Aby wyznaczyć punkt, w którym prostak przebija płaszczyznę :n, wystarczy wy
znaczyć punkt przecięcia prostej k i prostej /, która jest krawędzią przecięcia
płaszczyzny :n i dowolnej płaszczyzny .n1 zawierającej prostą k (zobacz przykład
1., str. 346).
Przykład 1.
Na rysunku przedstawiony jest ostrosłup trójkątny ABCD, punkty P, Q, R leżą odpo
I
wiednio na krawędziach tego ostrosłupa. Skonstruujemy przekrój ostrosłupaABCD
płaszc zyzną (PQR).
D
I
I
I
I
- 405
------��
----
P_r�z=ek�r��e� wi� �elo �ś�c i�a n�o·� w�k�o�n�t
s�r �uk �c�·� ----------�
� � ��
D Op is konstrukcj i:
• Wyznaczamy punkt przecięcia prostych PR

i AC (te proste leżą na płaszczyźnie ( ACD) ) .
Otrzym uj emy punkt X1•
• Punkt X1 leży też na płaszczyźnie (A Bl) ,
podobnie jak punkt Q. Wyznaczamy p unkt
przecięcia prostej X1Q i krawędzi BC. Otrzy
mujemy punkt X2 •
• Czworokąt PQX2 R jest szukanym przekroj em.
Uzasadnienie poprawności konstrukcji:
Punkty P, Q należą (z założenia) do płaszczyzny przekroju, więc (zgodnie z aksj o

matem AS) prosta PQ leży na płaszczyźnie przekroj u. W szczególności p u nkt X1 leży
na płaszczyźnie przekroj u. Podobnie, można stwierdzić, że ponieważ p unkty X1 i Q
leżą na płaszczyźnie przekroju, to prosta X1 Q też zawiera się w tej płaszczyźnie,
a więc i punkt X2 n ależy do tej płasz czyzny. Zatem konstrukcja została wykonana
poprawnie.
Przykład 2.
Na rysunku p rzedsL· .:;iny jest sześcian ABCDA1B1C1D1, punkty P, Q, R leżą o d
powiednio na kraw<:Jziach tego sześcianu. Skonstruuj emy przekrój sześcianu
ABCD A1B1C1 D1 płaszczyzną (PQR).
D1
R
Ai
p B1
D c
D1 Opi s kon stru kcji:

• Przez punkt R prowadzimy prostą równo
ległą do prostej PQ. Ta prosta leży na płasz
czyźnie (DCC1D1) i przecina krawędź D1C1
w p u n kcie X1.
Czworoką t PQRX1 j est szukanym p rzekroj em
D
•
sześcia nu.
•
Uzasadnienie poprawności konstrukcji:
Ściany sześcianu ABB1A1 i DCC1D1 leżą na płaszczyznach równoległych. Płaszczy

zna przekroju (PQR) przecina te płaszczyzny. Zgodnie z twierdzeniem 6. ze str. 351,
jeśli płaszczyzna przecina dwie płaszczyzny równoległe, to krawędzie przecięcia
tych płaszczyzn są prostymi równoległymi. Z konstrukcji wiemy, że prosta RX1 leży
na płaszczyźnie (DCC1D1) i jest równoległa do prostej PQ. Jest więc krawędzią prze
cięcia płaszczyzny (DCC1D1) i płaszczyzny przekroju (PQR). W szczególności punkt
X1 leży na płaszczyźnie (PQR).
Przykład 3.
Na rysunku przedstawiony jest sześcian ABCDA1B1C1D1, punkty P, Q, R leżą od
powiednio na krawędziach tego sześcianu. Skonstruujemy przekrój sześcianu
ABCDA1B1C1D1 płaszczyzną (PQR).
D1 R c1
p I I
A1 I
I
I
B,
I
I
! lI
D ·7 C -·
A B
Opis konstrukcji:
• Wyznaczamy punkt przecięcia prostych

QR i CD (te proste leżą na płaszczyźnie
(DCC1D1)). Otrzymujemy punktX1.
• Przez punkt X1 prowadzimy prostą rów
noległą do prostej PR. Prosta przecho
dząca przez punkt X1 leży na płaszczy źnie
(ABCD) i przecina krawędzie BC i AB odpo
wiednio w punktach X2 i X3 oraz prostą AD
w punkcie X4.
• Punkty X4 i P leżą na płaszczyźnie (ADD 1A1),
jak i prosta AA1. Prowadzimy prostą X4P,
która przecina krawędź AA1 w punkcie X5•
• Sześciokąt QRPX5X3X2 jest szukanym prze
krojem.
Wykaż, że powyższa konstrukcja jest poprawna.

przykład 4.
N a rysunku
poniżej przedstawiony jest ostrosłup czworokątny ABCDW. Punkt P
eży na płaszczyźnie (AD W'), punkt Q leży na płaszczy źnie (ABCD), punkt R leży na
J
pro stejDC. Skonstruujemy przekrój ostrosłupaABCDW płaszczyzną (PQR).
w Opis konstrukcji:
•
Punkty Q i R leżą w płaszczyźnie (ABCD).
Prowadzimy prostą Q R, która przecina
krawędzie BC i AB odpowiednio w punk
tach X1 i X2, a prostąAD w punkcie X3•
•
Punkty X3 i P leżą na płaszczyźnie (AD"1).
Prowadzimy prostą X3P, która przecina
krawędzieAWiDWw punktachX4 iX5•
• Punkty X5 i R leżą w płaszczyźnie (DC"1).
Prowadzimy prostą X5R, która przecina
krawędź ew w punkcie x6.
• Pięciokąt X6X5X4X2X1 jest szukanym prze
krojem.
Wykaż, że powyższa konstrukcja jest poprawna.
1. Rysunek obok przedstawia sześcian

ADCDA1B1C1D1• Punkty P, Q należą odpowiednio
do krawędzi C1D1 i A1D1. Przerysuj rysunek do ze
szyt u i skonstruuj przekrój sześcianu płaszczyzną
(P QB).
A
Przekroje wielościanów - zadania
Przykład 1.
Sześcian ABCDA1B1C1D1 przecięto płaszczyzną przechodzącą przez punkty A1, B, 1.
Obliczymy pole otrzymanego przekroju, wiedząc, że krawędź sześcianu ma długo:..
.J8 cm.
·�---.-D
----,.
Szukanym przekrojem jest trójkąt równoboczny A1BC1 (każdy bok trójkąta jest
równy przekątnej ściany sześcianu). Obliczamy długość boku a tego trójkąta (ko
rzystamy ze wzoru na przekątną kwadratu).
a= J2. .J8 = Jl6 =4 (cm)

Wyznaczamy pole P trójkąta równoboczn ego A1BC1.
·
a2f3
P=--,
4
więc
P= 4213 = 4f3 (cm2)

4
Pole przekroju jest równe 4f3 cm2•
Przykład 2.·
Dany jest prostopadłościan ABCDA1B1C1D1, którego podstawa ABCD jest kwadratem.
Przez punkty A, C1, E, F, gdzie E i F są odpowiednio środkami krawędzi BB1 i DD11
p� ?
poprowadzono płaszczyznę zekr ju (zobacz rysunek poniżej). Wykażemy, że:
a) przekrojem prostopadłoscianu Jest romb,
b) cosa =tg y, gdziea jest miarą kąta nachylenia płaszczyzny przekroju do płasz
czyzny podstawy, a 2y jest miarą kąta ostrego rombu.
-
Przekroje wielościan ów - zad
ania 409
:.:==.::.�
.::: ��
�
--�
�
�
�
�� -=.::_:_ �
��
Ad a) Zauważmy, że płaszczyzna przekroju przecina cztery ściany boczne. Płasz

czyzny (ABB1A1) i (DCC1D1) są równoległe, więc krawędzie przecięcia z płaszczyzną
przekroju (AEC1F) też są równoległe (zobacz twierdzenie 6. ze str. 351). Zatem
AEli FC1
Rozumując podobnie, otrzymujemy, że
AFll EC1
Tak więc przekrój AEC1F jest równoległobokiem.
Rozpatrzmy dwa kolejne boki tego równoległoboku, np. AE i EC1. Pokażemy, że mają
taką samą długość. Wiemy, że
IAB I =
IB1C1I - podstawą prostopadłościanu jest kwadrat
IBEI =
IB1EI - punkt E jest środkiem krawędzi BB1
l<i:ABE I l<i:EB1 C1I = 90°,
=
stą d (na podstawie cechy bkb przystawania trójkątów)
MBE=l':l.C1B1E, a zatem
IAE I =
IEC1I
Czworo kąt AEC1F jest równoległobokiem, którego dwa kolejne boki mają równą
dług ość, a więc jest rombem.
Ad b) W naszym przypadku kąt nachylenia płaszczyzny przekroju do płaszczyzny

Pod stawy jest kątem między przekątną prostopadłościanu a przekątną podstaw y
prost opad łości
anu (zobacz rysunek powyżej), tak więc
l�CAC11 =a, zatem
cosa= IACI
I AC1I
?znaczmy punkt przecięcia przekątnych rombu przez O. Przekątne rombu dzielą
Jeg o kąty wew
nętrzne na połowy, zatem
1---rOAh'I = y
,,,,
co kończy dowód.
Przykład 3.
Dany jest sześcian ABCDA1B1C1D1, który przecięto płaszczyzną przechod� ącą przez
punkty D, B, E , F, gdzie punkty E i F są odpowiednio środkami krawędzi B C1
1 oraz
C1D1 (zobacz rysunki poniżej). Krawędź sześcianu ma długość 2.fi. cm.
a) Obliczymy obwód przekroju DBEF.
b) Wykażemy, że przekątne czworokąta DBEF są prostopadłe.
---- Di
�
-
--
--
---
---
-
-
Ad a) Płaszczyzna przekroju przecina cztery ściany sześcianu, z których dwie -

płaszczyzny (ABCD) i (A1B1C1D1) są równoległe. Zatem odcinki BD i EF są równo
-
ległe. Tak więc przekrój DBEF jest trapezem. Jest to trapez równoramienny (uza
sadnij to dokładniej).
Obliczamy długość dłuższej podstawy trapezu DBEF (korzystamy ze wzoru na
przekątną kwadratu).
IBDI = .fi.1ABI
IBD I =.fi.· 2.Jz = 4 (cm)
Obliczamy długość krótszej podstawy trapezu DBEF (korzystamy z twierdzenia
o odcinku łączącym środki boków trójkąta D1B1C1).
IFEI = _! ID1B1j, gdzie ID1B1I = IDBI = 4 cm
2
1FEl=2 cm
Wyznaczamy długość ramienia BE trapezu DBEF. W tym celu rozpatrzmy trójk,!t

prostokątny BEB1•
Przekroje wielościanów - zadania 411
Mamy:
IBB1I= 2.J2 (cm)
IB 1EJ = .!_ IBB1I= .!_

2
·
2J2 = J2 (cm)
2
Z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta BEB 1 obliczamy długość
odcinka BE.
IBEl2 = IBB112 + IB1EJ2
(z ) ( )2
IBEl2 = J2 2 + J2
B
IBEI =JW (cm)
Obliczamy obwód trapezu DBEF.

Obw =IBDI + 2 ·
IBEI + IFEI
Obw= 4 +
2 Jló 2= 6 + 2 Jló (cm)
· +
(
Obwód trapezu DBEF jest równy 6 + 2.JiO) cm.
Ad b) Naszkicujmy trapez DBEF. Niech przekątne tego trapezu przecinają się

w punkcie O, a odcinek EG będzie wysokością trapezu.
Obliczamy IEGj. Mamy

I DBI - IFE I
jGBI= (uzasadnij to), więc
2
4-2
IGBI= - = 1 (cm)
2
Z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta pro
stokątnego GBE otrzymujemy:
IEGl2 = IBEl2 - IGBl2
D _,_,___,__� B IEGJ2 = (.Ji0)2 - 12 = 9
G
_.___
.... ._ ____
IEGJ =3 (cm)
Obliczamy IDG!.
IDG!= JDBJ - JGBI
IDGJ=4-1=3 (cm)
Ponieważ IEGJ = JDGJ =3 cm, więc trójkąt DGE jest trójkątem prostokątnym równo
ramiennym,
J<tEDGJ=45°
Podobnie można pokazać, że
l<tDBfl =45°
Zatem trójkąt DBO jest trójkątem równoramiennym, w którym kąty równe mają po
15°. Tr z e c i kąt ( <rDOB) jest więc kątem prostym, a to znaczy, że przekątne trapezu
IJHHF przecinają się pod kątem prostym.
Przykład 4.
Sześcian ABCDA1B1 C1D1 przecięto płaszczyzną przechodzącą przez punkty D1, E, c,
gdzie Ei G są odpowiednio środkami krawędzi M 1 i DC. Wykażemy, że:
a) otrzymany przekrój D1EFG jest trapezem, w którym dłuższa podstawa ma taką
długość jak dłuższe ramię
b) przekątna GE zawiera się w dwusiecznej kąta FED1•
BI
Ai r\--1--�----1
''
''
?11
''
''
'' ''
'' ''
'' '
''
'' E\
\, D ''
.'-=---- '
�-+----J c B
F D "----�.
Ad a) Płaszczyzna przekroju przecina dwie równoległe ściany sześcianu (ABB1A1

i DCC1D1), zatem otrzymane w wyniku przecięcia odcinki EF i D1G są do siebie rów
noległe:
EFll D1G
Czworokąt EFGD1 jest więc trapezem. Łatwo stwierdzić, że
IEF1 < ID1GI IFGI < IED1 I

i
Wykażemy, że ID1GI IED1 I. Rozpatrzmy dwa trójkąty DGD1 i D1EA1.

=
Mamy
IDGI =
IEA11 i IDD11 = ID1A11 oraz l<rD1DGI l<rD1A1EI
= = 90°
Zatem z cechy bkb przystawania trójkątów
il DGD1 =il D1EA1, skąd
ID1GI IED1I
=
Ad b) Naszkicujm y trapez D1EFG wraz z przekątn ą GE. W punkcie a) wykazaliśmy,

że ID1GI IED1I·
=
Z tego wynika, że trójkąt GD1E jest trójkątem równo

ramiennym, zatem ma równe kąty przy podstawie,
(1) l D1GEI l<r GED1 1

<r =
Z twierdzenia o dwóch prostych równoległych

(pr. GD1 li
pr. FE) przeciętych trzecią prostą (pr: GE)
wynika, że
(2) l<rD1GEI
l<rGEfl
=
Z punktów (1) i (2) otrzymujemy

J{__)_ __
_ _
_.. D 1
G
__
l<rGED11 =
l<rGEfl
przekąt na GE zawiera się w dwusiecznej kąta FED 1•
A to znaczy, że
a koniec tego tematu przedstawim .
N � J eszcze dwa przekroje sześcianu. W pierw
Szym p rz yp adku przek rojem 1·est pi·ęc10 kąt AEF
GH.
D1 G
/
Bi
D1
/
/
c
H
I B
A D
W drugim przypadku przekrojem sześcianu jest sześciokąt foremny EFGHIK.

Tu punkty: E, F, G, H, I, K są środkami odpowiednich krawędzi.
.,.,.----___;G=----.
� - ---7H
� --
--- cl B1
----
1. Czy przekrojem sześcianu może być trójkąt równoramienny (nierównobocz

ny) oraz trójkąt różnoboczny? Jeśli tak - wykonaj odpowiednie rysunki.
2. Czy przekrojem prostopadłościanu może być prostokąt nieprzystający do

żadnej ze ścian? Odpowiedź uzasadnij.
3. Przekrojem sześcianu jest sześciokąt foremny (zobacz rysunki powyżej).

oblicz obwód i pole tego
Wiedząc, że krawędź sześcianu ma długość 6.fi. cm,
sześciokąta.
4. P rzekrojem sześcianu jest pięciokąt AEFGH (zobacz rysunki u góry strony).

DD1, a punkt F - środkiem kra
Wiedząc, że punkt H jest środkiem krawędzi
unku punkt G dzieli krawędź D1
C1 a w jakim
wędzi 81 C1 , oblicz, w jakim stos
- punkt E dzieli krawędź 881.
pięciokąt foremny.
ścianu nie może być
S. Wykaż, że przekrojem sze
-
Bryły obrotowe.
Pole powierzchni brył obrotowych
W tym temacie przypomnimy i uzupełnimy Twoje wiadomości dotyczące walca,

stożka i kuli.
Walec
Walcem nazywamy figurę geometryczną otrzymaną przez obrót prostokąta wokół

prostej zawierającej jego bok.
A B
Prostą, wokół której obracamy prostokąt , nazywamy osią obrotu walca. Boki pro
stokąta prostopadłe do osi obrotu zakreślają dwa koła, które nazywamy podstawa
mi walca. Bok prostokąta równoległy do osi obrotu i do niej nienależący zakreśla
powierzchnię boczną walca. Każdy odcinek zawarty w powierzchni bocznej wal
ca, którego końce należą do podstaw, nazywamy tworzącą walca. Powierzchnia
boczna walca wraz z dwiema podstawami tworzy powierzchnię całkowitą walca.
Wysokością walca nazywamy każdy odcinek (a także jego długość), którego koń
ce leżą w płaszczyznach zawierających podstawy i który jest prostopadły do tych
płaszczyzn. W szczególności każda tworząca walca jest jego wysokością.
Przykład 1.
Wysokość walca jest równa 32 cm, a promień podstawy- 13 cm. Wierzchołki pro
stokąta, którego stosunek długości boków jest równy 1 : 4, należą do okręgów pod
staw walca (po dwa do każdego okręgu). Obliczymy pole tego prostokąta.
Zauważmy najpierw, że możliwe są dwa położenia prostokąta.
a) c b)
Oś walca m oże nie przebijać prostokąta (rys. a) lub może go przebijać (rys. b).
uu:zypadek
Dłuższy bok prostokąta ABCD ma długość 32 cm (tak jak wysokość walca). Zatem
krótszy bok ma długość
32: 4 = 8 (cm)
Obliczamy pole prostoką ta ABCD.

32 · 8 = 256 (cm2)
li przypadek
Przyj m ij my oznaczenia:
/AB/= x, /ADI= 4x (wtedy, oczywiście , x > O)
Stąd pole prostokąta ABCD jest równe
4x2
Rozpatrzmy rzut prostokątny prostokąta ABCD na dolną płaszczyznę podstawy.
Otrzymujemy wówczas prostokąt ABC1D1 (uzasadnij to dokładnie). Zatem odcinek
D1 B jest średnicą podstawy.
/D1B/ = 26 cm
Ponadto mamy
DD1 J_ D 1B,
więc trójkąt DD1B jest prostokątny. Stosujemy do niego twierdzenie Pitagorasa i ob
liczamy /DB/2•
/DB/2 = IDD112 + ID 1Bl2
/DB/2 = 3 22 + 262
/DB/2= 1700
Trójkąt ABD jest trójkątem prostokątnym, więc na mocy twierdzenia Pitagorasa
praw dziwa jest równość:
/AD/2 + IAB/2 = /DB/2, skąd
l 6x2 + x2 = 17 O O
x'2. = 100
Oblicz amy pole prostokąta ABCD.
4 100 = 400 (cm2)
·
Pole pro stoką ta jest równe 256 cm2 lub 400 cm2•
Przekrój w
alca to część wspólna tego walca i dowo_I nej płaszczyzny. Prze��ój �sio
wy Walca to przekrój płasz czyzną zawierającą os obrotu walca. PrzekroJ os10wy
W<1Jca jest p ro sto kąte m , którego jednym bokiem jest średnica podstawy, a drugim
wysokość wal
c a.
-
Oto rozwinięcie powierzchni walca o promieniu podstawy r i wysokości h na płasz

czyźn ie.
Powierzchnia boczna po rozwinięciu na płaszczyznę jest prostokątem , którego je

den bok ma długość rów ną obwodowi podstawy (2nr), a drugi - ma taką samą dłu
gość jak wysokość walca (h).
Twierdzenie 1.
Pole powierzchni bocznej Pb walca określa wzór •
Pb= 2nr h ·
pole podstawy P
P
pp = nr2 h
pole powierzchni całkowitej Pe
Pe= 2nr h + 2nr2

·
r
Pe= 2nr(h + r),

gdzie r jest promieniem podstawy, h -wysokością walca.
Przykład 2.
Powierzchnia boczna walca po rozwinięciu na płaszczyznę jest kwadratem o polu
64cm2. Obliczymy pole podstawy tego walca. Wynik podamy z dokładnością do
0,01 cm2•
64cm2
2nr
___ ____B_r....; ;.. y_o_b_ro�t..::.
ył....:.
_ o=w=.:
e ·..P
....:
..:. o:.:.::
el:: :...po�
.! w�ie�rzc
�� h n!.
i b�ryl
..: ��b�ro�t�w � �h ________41 7
o o yc
64
�
ozn aczm przez .r p romi ��
po stawy walca, a przez h
� j ego wysoko ść . Pon ieważ-
ole p ow 1erzchm bocz nej j est rown e cm 2 i powi erzch nia ta j est kwadratem, wi ęc
p
b ok te go kwadratu ma dług ość 8 cm.
Obliczamy prom ień pod s tawy.
Znr = 8 /: 2rr
4
r=
n
Oblicz amy pole pod stawy PP.

p = rrr2
p 2
(4J 16
P = rr
p
· - = - ::::: 5,09 (cm2)
7t 7t
Pol e podstawy walca jest równe w p rzybliżeniu 5,09 cm2•
Stożek
Stożkiem nazywamy figurę geometryczną, która powstaje w wyniku obrotu trójką

ta prostokątnego wokół prostej zawierającej przyprostokątną tego trójkąta.
Prostą, wokół której obracamy trójkąt, nazywamy osią obrotu stożka. Przypro
sto
kątn a pro stopadła do osi obrotu zakreśla koło, które nazywamy podstawą stoż
�a. Prz eciwprostokątna zakreśla powierzchnię boczną stożka. Podstawa stożka
1
p owierzch nia boczna stożka tworzą powierzchnię całkowitą stożka. Wspólny
�
k ni ec prze
ciwprostokątnej i przyprostokątnej zawartej w osi obrotu nazywamy
Wierzchołkie
m stożka. Każdy o dcinek, którego jednym końcem jest wierzcho łek
st ożka, a
drugim - dowolny punkt okręgu podstawy, nazywamy tworzącą stożka.
W sokością
� stożka nazywamy odcinek (a także jego długość), którego jednym
koncern jes
t wierzc hołek stożka, a drugim - rzut prostokątny wierzchołka na płasz
czy z nę po
dstawy.
Przekrój sto
żka jest to część wspólna danej płaszczyzny i tego stożka. Przekrój stoż
ka Płaszcz
yzną zawierającą jego oś obrotu nazywamy przekrojem osiowym stoż
k�. Przekrój osiowy stożka jest trójkątem równoramiennym. Kąt między ramio na-
1111 teg o
tr ójką ta nazywamy kątem rozwarcia stożka.
Rysunek poniżej przedstawia rozwinięcie powierzchni stożka na płaszczyźnie.
Powierzchnia boczna stożka po rozwinięciu na płaszczyznę jest wycinkiem koła.
Twierdzenie 2.
Pole powierzchni bocznej Pb stożka wyraża się wzorem
Pb=n·r·l
pole podstawy P
P
pp =n·r2
pole powierzchni całkowitej Pe
P,= nr/+ nr2
P,=nr(/+ r),
gdzie r jest promieniem podstawy stożka, I - długością tworzącej.
Przykład 3.
Należy pokryć miedzianą blachą dach mający kształt stożka, którego wysokość jest
równa 10 m, a promień podstawy ma długość 7,5 m. Ile blachy miedzianej należy
przygotować, jeśli 10% całej ilości przeznaczyć trzeba na łączenia? Wynik podamy
z dokładnością do 0,01 m2.
Niech stożek na rysunku poniżej przedstawia dach, którego dotyczy zadanie, odci
nek OW jest wysokością stożka, odcinek OA jest promieniem podstawy.
w Mamy dane:
/OW] = 10 m
/OAI = 7,5 m
t
- -
--�
�
�� --
B�
�
-=- 2
ły�o
� b��
ro � �
o we��!_e� ��
. o e po wier
A l � gc hni bry i obro towych
419
��
-
.. c
Obliczamy długość tworzącej stożka' stosu1ą .
twierdzenie Pitagorasa do trójkąta
prostok ątnego WOA, otrzymujemy
i
jWAI = 12,5 (m)

.
Wyznac zamy pole powier zchni boczne1· ph stozka.
P0= rr · IOAI · IWAI
P1i= rr · 7,5 · 12,5 = 93,75rr (m2)
Powierzchnia boczna stożka stanow·1 90°'10 otr ebne1. blachy miedzianej. Niech
� � x
.
oznac za pole powierzchni blachY mie
. dz1ane1. Wowczas
90%x = 93,7Srr
937,5rr
x= � 327,2396 (m2)
9
Na pokrycie dachu potrzeba 327•24 m2 blachy m1e dz1aneJ.
·
· ·
Przykła d 4.
�
Ka tkę vv kształcie półkola zwinięto tak, że otrzymano model powierzchni bocznej
stozka. Wyznaczymy kąt rozwarcia tego stożka.
Niech rysunek poniżej przedstawia półkole przed „zwinięciem" i po „zwinięciu".
I c
n. I
2nr
ień koła,z którego „od

Oznac zmy prze z r promień podstawy stożka,przez / - prom
ierzchnię boczną stożka,
cięto" półkole. Po „zwinięciu" półkola otrzymujemy pow
którego tworząca ma długość /.
rem.
Obliczamy długość łuk u zaznaczonego na rysunku kolo
t
� promieniu /,z drugiej natomias
jednej strony jest to połowa długości okręgu o
Jest to obwód koła o promieniu r. Mamy więc:
1
- · 2rr/ = 2rrrJ
2
sk ą d
I= 2r
oś ć /. Przekrój osiowy
teg stożka jest �
Latem średnica podstawy stożka ma dł ug
a stożka ( <ra) ma miar
ę 60°.
Wic;c trójkątem równobocznym,czyli ką t ro zw ar ci
I
Przykład 5.
Tworząca stożka ma długość 10, a wysokość stożka jest równa 5. Rozpatrujemy
przekroje stożka płaszczyzną przechodzącą przez jego wierzchołek. Wyznaczymy
największy obwód i największe pole otrzymanego przekroju.
Mamy:
IWOI =5 IWAI =IWA1I =IWAzl= 10

Przekrojem stożka płaszczyzną przechodzącą przez jego wierzchołek m oże być
punkt, odcinek lub trójkąt. Zajmiemy się przekrojami, które są trójkątami. Każdy
z takich trójkątów jest równoramienny, a ramiona są tworzącymi stożka. Zatem naj
większy obwód będzie miał ten trójkąt, który ma najdłuższą podstawę. Oczywiście
jest to przekrój osiowy stożka - na rysunku trójkątA1A2 W. Łatwo obliczyć, że
IA1A2I = 10J3
Wyznaczamy obwód trójkątaA1A2W .
IA1A2I +IA1WJ +IA2WJ = 10./3+10+10=10(.J?,+2)

Wyznaczamy największe pole otrzymanego przekroju. Pole P trójkąta m ożna obli
czyć, posługując się wzorem
P= .! a·b ·siny,
2
gdzie a, b są długościami boków trójkąta, y - miarą kąta między nimi. W naszym
przypadku możemy przyjąć a= b =10. Mamy więc:
P= 50·siny
Kąt y przyjmuje wartości od zera do wartości równej kątowi rozwarcia stożka.
W naszym przypadku mamy:
y E (0°, 120°)
(zauważ, że np. trójkątA10W jest „połową" trójkąta równobocznego, więc
l<t0A1 W]=60°).
Zatem największa wartość siny jest równa 1 (przyjmowana wtedy, gdyy = 90°).
Największy obwód - równy 10(J3+2) - ma przekrój osiowy stożka, natomiast naj

większe pole - równe 50 - ma przekrój stożka, w którym tworzące są prostopadłe.
-- B l
ry�y_o_b_ro_�
-�
��
��
to :.:.:
we · �
:.:.. R=
o �
le �
po
��t vl�
e �nc� �
h n�
lb�r�
yl�o� b�ro�t o�w��
421
h _ _ _ __ _
f(ula
_
i sfera
sfcr<J o środku w punkcie O i promieniu

O,
st rzcni, których odległość od punktu O nazywamy zbiór punktów pr
r, r >
ze
jest równa r. Taką sferę ozna
czamy s(O, r).
l(ul•J o środku w punkcie O i promieniu r,
r > O, nazywa
strzeni, których odległość od punktu O jest my zbiór punktów prze
nie większa niż r. Taką kulę ozn
k(O, r). aczamy
UWAGA: Sferę i ku lę mo żna też otrzym

ać w wyniku obrotu pew
pewnej prostej /.
nej figury F wokół
____,__/'
-·· „„„.1
o
F- pó łokr ąg
F- półkole
Rozpatrzymy wzajem ne położenie sfery (kuli) i płaszczyzny.
a) Płaszczyzna nie ma punktów wspólnych

ze sferą (z kulą).
-----······-····--
...
Odległość d środka O sfery (kuli) od

płaszczyzny jest większa niż promień r
sfery (kuli).
b) Płaszczyzna ma tylko jeden punkt

wspólny ze sferą (z kulą) - płaszczyzna
jest styczna do sfery (kuli).
o
d-r Odległość d środka O sfery �ku.li) �d

płaszczyzny jest równa prom1emow1 r
sfery (kuli).
- -------
.
Prom1en, poprowadzony do punktu
styczności jest prostopadły do płaszczy-
zny stycznej.
nieskor1rz •ni<· wit'll'
Pł llS�zczyzwt ma
z: sfen} (z kul;1) -
· • '
�
c)
punktów wsp<'>lnych
a stert; (kulę).
płaszczyzna przecin
O sf<.' ry ( kuli ) ou
Odległość cl środka
iejsza niż prnmict'1 r
pła szczy zny jest mn
sfery (kuli).
(kuli) i płaszczyzny jest

okr<1g (kolo) 0 pro
W przypadku c) częścią wspólną sfery
mieniu J„2 - d2• Jeśli do płaszczyzny należy

punkt O, to t�k i �1rzckr6j ' 1az.� warny
.
em wie lkim ku li) . Okr ąg wielki (koło w1l'lk1c) ma
okręgiem wielkim sfer y (koł
taki sam promiet1 jak sfera (kula).
Twierdzenie 3.
Jeśli w przestrzeni dwa okręgi leżące w różnych płaszczyznach m ają dwa punkty
wspólne, to istnieje tylko jedna sfera zawierająca te okręgi.
Przykład 6.
Na sferze o promieniu s.JLl cm są dwa okręgi o1 i o2 zawierające się w płaszczy

znach prostopadłych. Wspólna cięciwa AB tych okręgów ma długość 16 cm. Odle
głość środka O sfery od środka 01 okręgu 01 jest równa 6 cm. Obliczymy promienic
r i r2 okręgów o1 i o2.
1
Niech rysunek obok ilustruje sytuację opisaną

w zadaniu.
R - promień sfery
R= sm (cm)
Punkt Sjest środkiem odcinka AB, więc
o 1
IASI = 2 IABI = 8 (cm)
Ponieważ płaszczyzny zawiera

jące okręgi są
prostopadłe, więc
1so21= 10101,
zatem
. 1so21=6 (cm)
Obhczamy r2, korzystając z twierdzenia Pitagor
asa zas toso wanego
stokątnego SA02• do trójlqta pro-
2 2 2
IA021 = 1so21 + IASl
skąd r'l. = 10 (cm )
Ob liczamy rp
korzyst ając z twierdze
nia Pitago rasa zastosowa n ego do trój ąta pro
k
stok ątn ego 01 OA.
jAOl2=jA01!2+101 Oj2
(s.Jiif = r12 + 62, skąd rl = 17 (cm)
Promienie r1 i r2 są odpowiednio równ e 17 cm i 10 cm.
Kula jest wpisana w wielościan (wielościan jest opisany na kuli) wtedy i tylko
wtedy, gdy jest styczna do każdej ściany wielościanu. Natomiast kula jest opisana
na wielościanie (wielościan jest wpisany w kulę) wtedy i tylko wtedy, gdy wszyst
ki e wie rzch ołki wielościan u należą do sfery wyznaczaj ącej daną kulę.
Przykład 7.
a
W sześcian , którego krawędź ma długość a, można wpisać kulę o promieni u
2
Środkiem tej kuli j est punkt O przecięcia przekątnych sześcianu. Punkt O j est też
środkiem kuli opis anej na tym sześcianie. Promień tej kuli jest równy połowie dłu-
' a ./3
gosc1 prze kątneJ szescian u, czyli -- .
, · · ' ·
Przykład 8.
Wykażemy, że w czworościanie foremnym (czyli w czworościanie, w którym wszyst
kie ściany są identycznymi trójkątami równobocznymi) wysokości przecinają się
w jednym punkcie , który j est środkiem kuli wpisanej w czworościan i środkiem kuli
opisanej na tym czworościanie. Wyznaczymy promienie tych kul (w zależności od
długości a krawędzi).
Wprowadź my oznaczenia jak na rysunku poniżej.
D Prowadzimy wysokość D51. Trójkąty A51D,

B51D i C51D są parami przystające (są to
trój kąty prostokątne, maj ące wspólną
przyprostokątną i równe przeciwprosto
kątne). Zatem
jA51l = 18511= jC51j, czyli

punkt 51 j est równo odległy od punktów
A, B, C. Dla nas j est istotne, że punkt 51 j est
punk tem przecięcia się środkowych . Pa �
,
miętaj - tak j est tylko w przypadku tro1ką-
A�=====��:======�� B
ta równobocznego! W ogólnym przypadku
_ punkt równo odległy od wierzchołków
trójkąta jest punkt em przecięcia się syme
tralnych boków).
-
424 6. Geometrio przt?strtemw
D Prowadzimy drugą wysokość (ASl) w czwo

rościanie, punkt E jest środkiem kraw�
dzi BC.
Oczywiście wszystkie wysokości
w czworościanie foremnym są równe•. Wy
sokości DS1 i AS2 leżą w jednej pła szczyźnie
(AED), zatem przecinają się. Punkt przecię
cia oznaczmy przez O . Wykażemy, że przez
punkt O przechodzą wszystkie wysokości
i punkt O dzieli je w stosunku 3 : 1.
D Rozważmy trójkąt AED. Punkty 51 i 52 są

punktami przecięcia środkowych, więc
dzielą odpowiednio odcinki AE i DE w sto
sunku 2: 1.
IAS1 I IDS2 I
-- 2 .
- stąd otrzymu1emy' że
-- =
=
1
I S1EI IS2EI 1
AD li 515 , a zatem
2
IAEI 3 IAD I IDOi IAOI
--=-=--=--=
(uzasadnij to dokładnie; wskaż odpowied

nie pary trójkątów podobnych). Otrzymali
śmy więc:
3 I D Oi IAOI
-=--=--
Analogiczne rozumowanie można przeprowadzić dla dowolnej pary wysokości

czworościanu foremnego, a to znaczy, że wszystkie wysokości przecinają się w jed
nym punkcie, który dzieli je w stosunku 3 : 1. Mamy ponadto:
IOAI = IOBI = IOCI IO DI,

=
czyli punkt O jest równo odległy od wierzchołków czworościanu, więc jest środ
kiem kuli opisanej na tym czworościanie. Łatwo też zauważyć, że punkt O jest rów
no odległy od wszystkich ścian czworościanu, jest więc też środkiem kuli wpisanej
w ten czworościan.
Obliczamy promień R kuli opisanej na czworościanie foremnym o krawędzi a i pro

mień r kuli wpisanej w ten czworościan. W tym celu obliczamy najpierw wysokość
czworościanu. Rozważmy np. trójkąt prostokątny AS1D. Z twierdzenia Pitagorasa
otrzymujemy zależność:
IDS112 IADl2-IAS1 12
=
-
----- -- ��
-- -B_r�y�ły_o_b_m_t_ owe
� ·�
R�ol= e�po�w1� · e��c �n�i
h � b��·�
ł �b�ro�t
o � o �1 v �y� �h �� 425
( )
2 aJ3 2 a2 2 2
iDS1I =a - 3 · -2- =a2 --3 = -a3-
z z
J6
iDS1I= a
-- , zatem
3
3 aJ6 J6
4 IDS 1 l=-
R=- r = _!_ IDS I I= a
4 4 12
Promień kuli wpisanej w czworościan foremny o krawędzi mającej długość a jest
równy --
aJ6 , a prom1en
12
.
. , kul"1 op1sane1
.
,
na takim czworościanie jest rowny
a J6
4
. --
Kula jest wpisana w stożek (stożek jest opisany na kuli) wtedy i tylko wtedy, gdy
jest styczna do podstawy stożka i każdej jego tworzącej. Kula jest opisana na stoż
ku (stożek jest wpisany w kulę) wtedy i tylko wtedy, gdy okrąg podstawy stożka
zawiera się w sferze wyznaczającej tę kulę i wierzchołek stożka należy do tej sfery
.
W każdy stożek można wpisać kulę i na każdym stożku można opisać kulę.
Przykład 9.
Kąt rozwarcia stożka jest równy 30°, tworząca ma długość 10 cm. Wyznaczymy pro
mień kuli opisanej na tym stożku.
Rysunek poniżej przedstawia przekrój osiowy stożka, którego dotyczy zadanie,

wpisanego w kulę.
c Przekrój ten jest trójkątem równoramien

nym ABC, wpisanym w koło o promieniu
R. Promień koła jest taki sam jak promień
kuli. Wiemy, że
ląACBI = 30°,
zatem
ląBACI = ląABCI = _! (180° - 30°) = 75°

2
Obliczamy
R. z twierdzenia sinusów zastosowanego do trójkąta ABC otrzymujemy
Zależność:
l!JCJ 5
�=2U ' skąd R = (cm)
�in Jl sin 75°
Obliczamy:
sin 75° =sin(45° + 30°) =sin 45°. cos 30° + cos 45° · sin 30° =
J2 J3 J2 1 J6+J2
= -·-+-·-= ---
2 2 2 2 4
R=
5 20 ( ..;r;6 - ..;�)
J6+J2 = J6+J2 =5 2 (cm)
Promień kuli opisanej na stożku jest równy 5( J6 - J2) cm.
Kula jest wpisana w walec (walec jest opisany na kuli) wtedy i tylko wtedy, gdy
kula jest styczna do dwóch podstaw walca i do każdej tworzącej walca. Kulę można
wpisać w walec tylko wtedy, gdy wysokość walca jest równa średnicy jego podsta
wy. Kula jest opisana na walcu (walec jest wpisany w kulę) wtedy i tylko wtedy,
gdy okręgi podstaw walca zawierają się w sferze wyznaczającej tę kulę. Na każdym
walcu można opisać kulę.
Twierdzenie 4.
Pole powierzchni P kuli o promieniu r wyraża się wzorem
P= 4nr2
UWAGA: Powierzchni kuli nie można rozciąć na takie części, które można by było
rozłożyć na płaszczyźnie.
Przykład 1 O.
Płuca dorosłego człowieka zbudowane są z ok. 300 milionów pęcherzyków płuc
nych, każdy o średnicy ok. 0,32 mm. Obliczymy, jakie pole powierzchni mają płuca,
przyjmując założenie, że pęcherzyk płucny jest kuleczką o średnicy 0,32 mm. Odpo
wiedź wyrazimy w metrach kwadratowych.
Obliczamy pole powierzchni P pęcherzyka płucnego.

p = 4nr2, gdzie r = 0,16 mm= 0,00016 m =1,6·10-4 m
P =4·n·(1,6·10-4) 2= 10,24·n·10-8 (m2)
Obliczamy pole powierzchni płuc Ppi·
P ,=300 OOO OOO· 10,24·n· 10-8= 3 108· 10,24. n. 10-s=
P
·
= 30,72·n� 96,51 (m2)
Pole powierzchni płuc dorosłego człowieka jest rów ne ok. 97 mz.

Przykład 11.
z drewnianego klocka w kształcie szes, c1anu o kra
bry łę w kształcie kuli0 średnicy a. . .
. .
wędzi n ia1ące1
. ,,
�
długosc a toczo-
110 Obliczymy, Jakm1 procentem pola pow1erzch-
.
ni drewnianego klocka 1·es t poi e powierzch ni otrz
ymane1· ku 1·1. wymk · podamy z do-
kładnością do dwóch mieJ· sc po przecm . ku.
Ob lic zamy pole powierzchni Psz sześcianu.

Psz
= 6a2
Obliczamy pole powier zchni pk kuli .
a
Promień r kuli jest równy oraz
2
r= -
a
2
' więc
Pk = 4rc (� J 2 = re · a2
Obliczamy, jakim procentem pola powierzchni sześcianu jest pole powierzchni kuli.
a2
Pk
�z
=
rr
6·a
·
2 = -
rr
6
= 0,52359 ...
Pole powierzchni kuli stanowi ok. 52,36% pola powierzchni sześcianu.
�prawdź, czy rozumiesz

1. Prostokąt o bokach mających długość 3 cm i 4 cm obracamy wokół jednego
z boków. Oblicz pole powierzchni całkowitej otrzymanego w ten sposób wal
ca. Rozważ dwa przypadki.
2. Pole powierzchni bocznej walca jest równe P. Wyznacz pole przekroju osio
wego tego walca.
3. Tworząca stożka ma długość 10 cm, a kąt rozwarcia stożka jest kątem pro
stym. Oblicz pole powierzchni całkowitej tego stożka.
4· Tworząca stożka jest nachylona do płaszczyzny podstawy pod takim kątem a,

po
że cos a = 0,6. Oblicz miarę kąta środkowego wycinka koła będącego
wier zch nią bocz ną tego stożka po rozwinięciu na płaszczyznę.
5. Oblicz promień kuli, jeśli:
a) pole powierzchni kuli jest równe 36rr cm2

b) e od pola koła wielkiego tej
pole powierzchn i kuli jest o 48rr cm2 większ
k u l i.
428 6. Geometria przestrzenn a
Objętość brył obrotowych

Twierdzenie 1 .
Objętość V walca o promieniu podstawy r i wysokości h wyraża się wzorem
h V = nr2 · h
V 1-......,
'--�--
Objętość walca j est równa iloczynowi pola podstawy walca i jego wysokości.
Przykład 1 .
Do naczynia w kształcie walca napełnionego częściowo wodą wrzucono kamień,
który zanurzył się całkowicie. Poziom wody podniósł się o 3 cm. Wiedząc, że pro
mień p odstawy naczynia ma długość 5 cm, wyznaczymy objętość kamienia.
poziom wody po wrzuceniu kamienia

h = 3 cm t
poziom wody przed wrzuceniem kamienia
Kamień wypiera wodę o takiej objętości, jaką sam ma, dlatego też objętość V kamie
nia jest równa obj ętości walca o wysokości 3 cm i promieniu podstawy 5 cm.
V = nr2 . h, gdzie r =5ih=3
V = n · 52 · 3 = 75n
Objętość kamienia j est równa 75n cm3, czyli ok. 2 3 5,5 cm3.
Twierdzenie 2.
O bjętość V stożka o wysokości h i promieniu podstawy r wyraża się wzorem
1
V = - nr2 · h
3
O bjętość stożka j est równa jednej trzeciej objętośc i wal ca o takiej samej wysoko ści
i takim samym promieni u podstawy, jak dany stożek.
r/ 29
Przykład 2.
Trój ką t os t ro kątny A B<: o b raca sic.; wokó ł p rost
'i zaw l t•1·a j ; ) rt ' i hol< /ł{.' m a j . 1 ry d ł u
gość a. Wy z n a czy my o bj ętość o t rzy m ai w b
j ryły w z a ł t•żnoś d od pola /> t ró j kq t a /\ /U:.
N i ech h oznacza wyso kość trójkąta A BC o p u szczm1.:1 na bok /J<.'. W wy n i k u o h ro t u

trój kąta ABC wokół prostej BC otrzym ujemy bryłę, która jest s u 1 1 1 ; 1 dwóch s t ożków
złączonych pod stawa m i .
Wyznaczamy o bj ętość Va otrzymanej bryły.
va = .! nh 2 I CD I + .! nh 2 I BDI = .! nh2 ( I CDI + I BD I ) � nh2u =
3 3 3 3
Wyznaczamy p o l e P trój kąta ABC.

1
P = - ah, zatem
2
1 . ' 1
( J .! ah
2
2
•4
4 p 'l.
= -n-
.
V = - nh 2 a = - n
a 3 3 a 3 a
Zależność objętości V0 o trzym anej b ryły obrotowej od pola tró j ką ta P wyraża s i «.;
4 p2
wzorem V0 = - n - .
3 a
Ni ech b ozna cza długość odci nka A C i c oznacza długość odcinka A B.

Gdybyśmy o b racali trójkąt A BC wokół p rostej zawi e rającej b o k A C, a nastę p n i e wo
kół prostej zaw i e rającej b o k AB i obj ętości otrzymanych b rył ozn aczyl i o d p owied
n i o Vh, Vc, to otrzymali byśmy zależności :
4 p 'L 4 p 'L
V = -n- V. = -n-
h 3 h c 3 c
Zależn ości te o ra z zal eżność z przykła d u możemy za p i s ać ta k:
1 4 '!.
4
V() · a = - n · P
'!.
Vh · h = - n · P Vc · c = - n · P 2
3 3 3
A zate m o h j (( tości b rył, o t rzy m a n yc h p rz e z kol ej n e obroty trój ką ta A BC w o k ół p ro

\ t y c h zawi e rający ch n o k i tego t rój kąta
są o d w ro t n i e proporcjona l n e <.J o dług ości
tych ho kc'J w.
Ttvierdzenie 3.
Obj ętość V ku li o promieniu r wyraża się wzorem
;- 4
- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - --
V= - rrr3
3
Przykład 3.
Pole powierzchni kuli K1 jest 9 razy większe od pola powierzchn i kuli K2 . Ile razy
objętość kuli K1 j est większa od objętości kuli Kz ?
Przyj mij my oznaczenia:

R - promień kuli K1 r - promień kuli K2
Pole powierzchni P1 kuli K1 przedstawia wzór:
P1 = 4n:R z
Pole powierzchni P2 kuli K2 wyraża się wzorem:
2
P2 = 4rrr
Z warunków zadania wynika, że
P1 = 9P2, więc
2 2
4n:R = 9 . 4rrr , skąd otrzymujemy
R = 3r
Wyznaczamy obj ętość V1 kuli K1 i objętość V2 kuli K2.
4 4 4
V1 = - . nR3 = · rr (3r) 3 = 36rrr3 V2 = - · nr3, zatem
3
-
3 3
v1 = 36rrr3
= 27
Vz 4
rrr3
3
Objętość kuli K1 j est 2 7 razy większa o d objętości kuli K2 .
Przykład 4.
Do m isy w kształcie półsfery włożono cztery j ednakowe poma rańcze . G dy misę
przykryto płaską pokrywką, okazało się, że każda poma rańcza dotyka pokrywki.
średnica m isy j est równa 24 cm. Obliczymy, jaką objętość (z dokładności ą do 1 cm3)
ma każda z pom arań czy.
Objętość brył obrotowych 43 1
Załóżmy, że pomarańcze będą reprezentowane p rzez

cztery przystające ku le, każda o promieniu r, a misa
- przez połowę sfery o promieniu 12 cm (R = 12 c m ) .
Niech punkt O będzie środ ki em sfery. a punkty 011 Oz. 03,
O4 będą środkami przystających kul. Pu nkty te wyz na-
czają kwadrat, którego przekątna Oz04 ma długość 2 r J2 ,
IOz04I = Zr.fi.
Narysuj emy p rzekrój półsfery płaszczyzną przechodzącą przez p u n kty Oz, 04 pro
stopadłą do płaszczyzny (01 0z0 04).
3
N iech punkt S będzie punktem styczności ku l i o ś ro d ku

Oz z płaszczyzną zawierającą okrąg wielki sfe ry. M a my
wówczas :
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta prosto kątn ego

0 05 wyznaczamy długość odcinka OOz.
2
1 002 1 = r J3
Z punktu O (przez punkt 02) prowadzimy promień R.
R = r + I002J, czyli R = r + r J3
Wyznaczamy promień kuli r.
R = r (J3 + 1)
R 12 ( ,fi - 1 )
r= R = 12 r= .J3
---
,fi + 1
(cm), zatem
( .J3 + 1 )( .J3 _ 1 ) = 6 ( - 1 ) (cm) .
Obliczamy obj ętość V kuli.
V= ; rrr3, więc V = ; rr · 63 • ( J3 - 1) 3 � 355 (c m 3)
wra wdź. czy rozu m ies z
1 . Objętość walca wynosi 45 cm3, a pole powierzchni b o cznej j est rów n e 30 cm z.

Oblicz wysokość tego walca.
2. Obli cz obj ętość b ryły powstałej w wyniku obrotu trójkąta prostokątn ego
o p rzyprostokątnych mających długość 1 5 cm i 2 0 cm wokół:
a) krótszej przyprostokątnej b) przeciwpr ostokątnej .
3 . Objętość kuli K1 j est 1 2 5 razy większa od obj ętości kuli K2• I l e razy p o l e p o
wierzch n i kuli K1 j est większe od pola powierzchni kuli K2?
Zastosowanie analizy matematycznej w rozwią
zywaniu zadań z geometrii przestrzennej
Przykład 1 .
Suma długości wszystkich krawędzi podstawy i wysokości ostrosłupa p rawidłowe
go trójkątnego j est równa 2 1 . Wyznaczymy wzór funkcj i opisującej objętość ostro
słupa w zależności od długości krawędzi j ego podstawy. Zbadamy p rzebieg zmien
ności tej funkcj i i naszkicuj emy jej wykres.

H - wysokość ostrosłupa
V - objętość ostrosłupa
3a + H = 2 1
Wyznaczamy obj ętość ostrosłupa w zależności od a. Mamy:
a 2 J3
-
V- _!-. . .H oraz H= 3 ·
( 7 - a)
3 4
1 a 2 J3
V(a) = · · 3 ·
(7 - a)
3 4
Otrzymuj e my wzór funkcj i V:
J3
V(a) = -4 · (-a 3 + 7 a2 ), D v = ( O, 7)
Badamy przebie g zmienn ości funkcj i V. Funkcja V jest ciągła. Obliczamy granice
funkcj i na końcach przedziału określo ności :
lim V(a) = O lim V(a) = O

a�o· a�T
Wykre s funkcj i V nie ma asymptot. Wyzna czamy pochod ną funkcji V i

badamy znak
pochodnej :
J3
V ' (a) = - (-3 a2 +1 4a) Dv, = Dv
4
2
V ' (a) = O <::> a= 4- 3
V ' (a) > O <=> a E (o, 4�)

V ' (a) < O <=> a E ( 4�. ) 7
-
Zastosowanie ana lizy matem atycznej
w rozwiązywaniu zadań z geometrii przestrze nnej 433
Funkcja V j est rosnąca w przedzial e ( 4 j)

O, i malejąca w przedzia le (4 � , }
7
Zatem dla argumentu 4 -3 2

funkcja objętości przyj muj e wartość najwięks zą, równ ą
Vmax ( 43_3 ) 343.J3

=
27
B udujemy tabelę przebiegu zmi enności funkcji V.
a ( 4j)
O, 43_3 ( 4� . ) 7
V ' (a) + o -
V(a)
o
/ 343)3 �
o
27
Szkicujemy wykres funkcji V.
15
10
o
2 4 4� 6 7 8 a
3
Przykład 2.
Wśró d graniastosłupów prawidłowych czworokątnych o objętości 8 cm3 istniej e
ta ki, który ma naj mniejsze pole powierzchni całkowitej. Wyznaczymy długość j ego
k rawędzi .
Podstawą graniastosłupa jest kwadrat.
Wprowadźmy oznaczenia:
H a - długość krawędzi podstawy
H - wysokość graniastosłupa
V - objętość graniastosłupa; V= 8 cm3
a P - pole powierzchni całkowitej graniastosłupa
a
Ze wzoru na objętość prostopadłościanu otrzymuj emy:

a2 H = 8,
·
stąd
8
H=
az
Wyznaczamy pole powierzchni całkowitej P graniastosłupa w zależności od a:
32
P = 2a2 + 4aH = 2a2 +
a
2a3 + 3 2
P(a) = , Dp =
(O +oo)
,
a
Funkcj a P j est funkcją opisującą pole powierzchni całkowitej graniastosłupów pra
widłowych czwo rokątnych o objętości 8 cm3 . ( )
Funkcj a P j est ciągła. Wyznaczymy ekstre ma lokalne funkcji P. W tym celu oblicza
my p o chodną:
6a2 a - (2a3 + 32) 1 4a3 - 3 2

P ' (a) = = Dp . = Dp
• ·
az az
Mamy:
P ' (a) = O <::> a=2

P ' (a) < O <::> a E (O, 2)
P'(a) > O <::> a E (2, +oo)
W p u nkcie 2 funkcja P ma minimum lokalne, równe P(2).
P onieważ funkcj a P jest malejąca w przedziale (O , 2 ) i ros nąca w p rzedziale (2, +oo),
to P(2) j est wartością najmniejszą funkcj i P.
Wyznaczamy wysokość H, j eśli a = 2 :
H= � =2
22
Wszystkie krawędzie graniastosłupa maj ącego najmni ej sze pol e powierzch ni cał
kow itej mają dług ość 2 cm.
Zas tosowanie a nalizy matematycz nej w rozw iąz ywa ni u zadmi z geom e trii przes t rzennej 435
Przykład 3.
oa ny j est stożek o promi eniu pod stawy 5 cm i wys okości 6 cm. W ten stoże k wpi
suj emy drugi stożek tak, że wierzchołek wpisanego stożka leży w środku pod stawy
danego stożka, zaś okrąg ograniczający po dstawę stożka wpisanego leży na po
wierzchni bocznej danego stożka (zobacz rysunek pon iżej ) . Jaką największą obj ę
tość może mieć drugi (wpisany) stożek?
Szkicujemy przekrój osiowy danego stożka i wprowadzamy oznaczenia.
w IABI = 1 0 cm 1 ws1 = 6 cm
r - promień podstawy wpisanego stożka

h - wysokość wpisanego stożka
V - objętość wp isanego stożka
V = � nr2h
3
Zauważamy, że trójkąty ABW i D C W są podobne - cecha (kkk) podob ieństwa trój

kątów. Otrzymujemy:
I AB I = 1 ws 1
I D C I I WE I
10 6
- = --
2r 6 - h
60 - lOh = 1 2 r, stąd
h = 6 - 1,2r, gdzie r E (O, 5)

Wyz naczamy objętość V(r) stożka wpisanego w dany stożek w zależności od pro
mienia r podstawy tego stożka. Otrzymujemy fun kcj ę:
V(r) = rr (-1 2r3 + 6r2 )

I J
Dv = (O, 5)
3
Chcemy wyznaczyć największą wartość tej funkcj i. Funkcja V jest ciągła.

Oblicz amy pocho dną funkcj i V:
V '(r) = 2 7tr(-0, 6 r + 2) , Dv · = (O, 5)

lO
V ' (r) = O <=> r=
3
lO
Jedynym punktem krytycznym jest . Obliczamy wartość funkcj i V w punkcie kry-
3
tycznym i granice na końcach przedziału określoności:
=
v( 1 0 ) 2007t :::::: 3
( 2 , 2 7)
3 27
lim V(r) = O lim V(r) = O

r-.+0 � r-+5-
7t
200
L.1czb a . . kszą wartosc1ą
. t na1w1ę
1es ' . funkCJ I „ V.
27
2 007t
Stożek wpisany w dany stożek może mieć największą objętość równą cm3 .
27
Przykład 4.
Rozważmy zbiór ostrosłupów prawidłowych czworokątnych, których każda kra
wędź boczna ma długość 3 cm. Dowolny ostrosłup z tego zbioru przecinamy płasz
czyzną p rzechodzącą przez środki dwóch sąsiednich krawędzi podstawy i wierz
chołek o strosłupa. Wyznaczymy długość krawędzi podstawy tego ostrosłupa, dl a
któ rego p rzekrój daną płaszczyzną ma największe pole.
P rzyjmijmy oznaczenia j ak na rysunku poniżej.
w ABCD kwadrat o boku długości a, a > O

b = 3 długość krawędzi bocznych
-
EW wysokość przekroju NMW, I EW] = h

-
WS wysokość ostrosłupa, I WSI = H

-
NM odcinek łączący środki krawędzi AB i AD

-
PNMw = - · I NM I · h
1
.A=-t--\----� c 2
Wyznaczamy długość odcinków NM i ES w zależności od a:
I NMI
a J2
I NMI = IDB I,
1
czyli = -
2
-
2
- - ------
Zastosowan ie analizy matem atycznej w rozwiązywaniu zadati z geometrii przes t rzennej 43 7
a
! ES! �2 !ASI , czyli IESI ./2
=
4
=
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa (dla trójkątów prostokątnych ESW i SCW)

otrzymujemy równośc i:
02
2
!!___ + Hz = hz - + H2 =
,
8
9
2
z których obliczamy h w zależności od a:
J
n - 3a' ,
11 = gdzie a E O, 2v6 (uzasadnij to !)
8 ( r,)
Wyznaczamy pole P przekroju w zależności od a:
J
P
� .!. . a.fi. . n - 3a'
= .!.Jna' - 3a'
2 2 8 8 I
zatem
P(a) = '!:_J72a2 - 3a4 , Dp = (O, 2.J6)

8
Ponieważ funkcja y = '!.. Jt, gdzie t E

(O, +oo) , jest rosnąca, to funkcja P przyj muje
8
wartość największą dla takiego samego argumentu, jak funkcja /(a) 72a2 - 3a4, =
gdzie a E ( O, 2.J6). Funkcja/j est ciągła i różniczkowalna.
Badamy pochodną funkcji f
f' (a) 12a( 12 - a2), gdzie a E (O, 2.J6)

=
f'(a) = o <=> [a E {-2J3, O, 2J3} /\ a E (O, 2.J6)]

<=> a = 2fi o a
f'(a) >O <=> a (O, 2J3)

E
/'(a) < O <=> a E ( 2J3, 2.J6)
Funkcja f jest rosnąca w przedziale (O, zfi) i malejąca w przedziale ( 2J3, 2.J6) .
To znac zy, że dla argumentu zfj funkcja / ma wartość największą, a tym samym
funkcja P też w punkcie 2 J3 przyjmuje wartość największą.
Przekrój ostrosłupa daną płaszczyzną ma największe pole wówczas, gdy krawędź

podstawy ostrosłupa ma długość 2J3 cm.
Przykład 5.
Na kuli opisujemy stożki. Wykażemy, że objętość każdego z tych stożków nie jest
mniejsza niż podwojona objętość danej kuli.
4
Założenie: R promień kuli, VK - objętość kuli, VK = - rtR3
3
-
1
V - objętość stożka opisanego na kuli o promieniu R; V = - nr2 h
3
•
. ,
r - prom1en po d stawy stoz' ka
h - wysokość stożka
Teza: V � 2 VK, czyli V � � rtR3

3
Dowód:
Wyznaczymy objętość Vw zależności od h.

Przekrojem osiowym stożka jest trójkąt równoramienny, a przekroj em osiowym
kuli - koło wpisane w ten trójkąt. Prowadzimy promień koła do punktu styczności
z ramieniem trójkąta, jak na rysunku poniżej.
W Na podstawie cechy (kkk) otrzymujemy, że
óOEW - óBAW, stąd
J OEJ JWEJ
- = --
JABI J A WI
(*) R = JWE J
r h
Stosujemy twierdzenie Pitagorasa do wyznaczenia I WEJ w trójkącie ABW:

I WEJ 2 = JOW] 2 - J OEJ 2
J WEJ 2 = (h - R)2 - R2
2
J WEI = �h - 2Rh , gdzie h E (2R, +oo)
Z równości (*) wyznaczamy r2 :
2
R �h - 2Rh
=
----
--
r h
2
R h - 2R
2 =
r h
--
zatem
= 2
hR
r2
h - 2R
Zastosowanie analizy matematycz ne· w rozwiązywa niu
1 ·
. zadan
. z geom etrii przestrzennej 439
Ot rzymuj e my objętość stożka jako funk cję zmie nnej h :
nR2 . h2
V(h) = Dv = (ZR, +oo)
3 h - ZR
Fun kcj a V j est ciągła. Szuka my naj mniej szej wartości funkc j i V. W tym celu wyzn a
rtR2
cza my pochodną funkcji V. Ułamek jest stałą, wobec tego
3
nR 2 . h 2 - 4Rh
V' (h) = Dv. = Dv
3 (h - ZR) 2
V ' (h) = O � h = 4R
Obliczamy wartość fu nkcji V w punkcie krytycznym 4R oraz granice funkcji V na

koń cach przedziału (ZR, + oo) :
nR2 1 6R2 8nR3

V(4R) =
• _
3 4R - 2R 3
(
J
nR2 h2 oo
(
lim V(h) = lim =+
•
h--t2R• h ---t 2 R• 3 h - ZR
J
nR2 h oo
lim V(h) = lim =+
•
h--++oo h--++oo 2R
3
1 -
h
SnR3 ,
Otrzymaliśmy, ż e naj m niejszą wartością funkcji V j est liczba czyli
3
8nR3
V(h) � dla h E Dv, zatem
3
V � 2 VK , co kończy dowód.

1. Wśród stożków o tworzącej długości 4 znaj duj e się ten , który ma największą
objętość. Wyznacz promień podstawy i wysokość tego stożka. Podaj j ego ob
jętość.
2 . Szynka kons erwowa m a być pakowana d o puszek w kształcie walca o pojem

ności 1 2 8n cm3. Obliczymy, j akie wymiary powinna mieć ta puszka, aby na jej
wyprodukowanie zużyć jak naj mniej blachy.
3 . Rozważmy zbiór ostrosłupów prawidłowych czworokątnych , których każda

krawędź boczna ma długość b. Dowolny ostrosłup z tego zbioru przecinamy
płaszczyzną zawieraj ącą krawędź boczną i wysokość bryły. Wykaż , że kra
wędź podstawy tego ostrosłupa, którego dany przekrój ma pole największe ,
jest rów na b .
4. w kulę o promi eniu o,s.JiO wpisuj emy prostopadłościany, których pola pod
, który ma naj
stawy są równe 4 . Wyzn acz wymiary tego prostopadłościanu
wię kszą o b jęto ść.
Skorowidz ważniejszych terminów
·
as� m ptnta pin1ww . t l � l jedno kładność 2 5 0
as�1mptnta u kośn;t l � 2
k<Jt dwuścienny 3 6 9
bad;mit' pl'łn t' 3 � H kąt lin iowy kąta dwuścien nego 3 7 0
k<}t między prostą a płnszczyzn<J ] h B
cecha mit' rzaln ,t 3 2 H k<.1 t między wektora m i 1 92
rerha nit'mil'rzalna 3 2 8 kąt rozwarcia stożka 4 1 7
rerha st;'1 tysty c zna 3 2 8 koło wielkie kuli 4 2 2
ciągłość fu nkrji 1 1 2 kombinacja bez powtórze11 2 7 7
ri<:}głość fu nkcji w pun krit' 1 0 7 krawędź kąta dwuściennego 369
ciągłość lewost ronna (p rawostronna) krawędź przecięcia płaszczyzn ]45
funkcj i w pun kcie l 09 kula 42 1
ci;Jg rozb ieżny do minus (plus) niesko!l kula opisana na stożku 4 2 5
czoności 80 ku la opisana n a walcu 4 2 6
ciąg zbieżny 7 6 kula opisana na wielościan i e 4 2 3
ku la wpisana w stożek 4 2 5
diagram częstości względnych 3 3 1 kula wpisana w walec 4 2 6
d iagram kol u m nowy 3 2 9 kula wpisana w wielościan 4 2 3
d i agram kołowy 3 3 0
diagram słupkowy 3 3 0 liczebność próby 3 2 8
doświadczenie losowe 2 8 8 logarytm 40
drzewo 2 64, 3 0 8 losowanie bez zwracania 289
losowanie ze zwracan i e m 2 9 0
ekstre m u m lokalne fu nkcji 1 5 6
maksimum lokalne fun kcj i 1 5 5
figury j e d nokładne 2 5 2 minimum lokalne funkcj i 1 5 5
fu nkcja ciągła 1 1 2 mediana 3 3 7
fu nkcja ciągła w przedziale (domkn iętym, moda 3 3 6
otwartym) 1 1 2
fu nkcja logarytmiczna 44 ni erówność logarytmiczna 58
funkcja pochodna funkcji 1 3 7 ni erówność wykładnicza 3 0
funkcja wykładnicza 1 4
objętość bryły 394
graniastosłup pochyły 3 7 2 obse rwa cja staty styc zna 3 2 8
gran iastosłup prawidłowy 3 7 3 odch ylen ie stan dard owe 3 4 1
gran iastosłup prosty 3 7 2 odle głoś ć pros tej od płas zczy zny 3 6 ]
gran ica ciągu 76 odle głoś ć punk tu od płas zczy zny 3 6 2
granica fu nkcji niewłaściwa 1 0 0 okr ąg wie lki sfer y 4 2 2
granica fu nkcji w minus (plus) nieskoń- ostrosłup 380
czoności 96 ost ros łup pra wid łow y 3 8 2
granica fu nkcji w punkcie 84 ost ros łup pro sty 3 8 1
gran ica fu nkcji lewostronna (prawostron o ś ob rot u sto żka 4 1 7
na) w pu nkcie 92 oś ob rot u wa lca 4 1 4
il oraz różni cowy fu nkcji w punkcie 1 2 9 oto cze nie pu nk tu ( lew ost
ro n ne, p raw o
stronn e ) 1 0 7
płaszczyzny prostopadłe 361 rzut ró wnol egły punktu na płasz
płaszczyzny przecinające się 345 czyznę 352
płaszczyzny równoległe 345
pochodna funkcji 137 sąsiedztwo punktu (lewostronne, prawo -
pochodna funkcji w punkcie 129 stronne) 82
pochodna lewostronna (prawostronna) sfera 42 1
funkcji w punkcie 130 siatka wie lościanu 390
podstawa ostrosłupa 380 silnia 272
podstawa stożka 41 7 spodek wysokości ostrosłupa 380
podstawa walca 414 stożek 4 1 7
podstawy graniastosłupa 372 styczna d o wykresu funkcj i 145
populacj a generalna 328 sześcian 373
powierzchnia boczna stożka 417
powierzchnia boczna walca 414 ściany boczne graniastosłupa372
powierzchnia całkowita stożka 417 ściany kąta dwuściennego 369
powierzchnia całkowita walca 414 średnia arytmetyczna z próby 332
prawdopodobieństwo 295 średnia ważona 333
prawdopodobieństwo całkowite (twier-
dzenie) 318 tabela liczebności329
prawdopodobieństwo klasyczne (twier- tworząca stożka 417
dzenie) 300 tworząca walca 414
prawdopodobieństwo warunkowe 313
prosta prostopadła do płaszczyzny 358 walec 414
prosta równoległa do płaszczyzny 346 wariacja bez powtórzeń 271
proste skośne 346 wariacja z powtórzeniami 270
prostopadłościan 373 wariancja 341
prostopadłość płaszczyzn 361 wektor 186
próba z populacj i 328 wektory przeciwne 188
przekątna wielościanu 374 wektory równe 186
przekrój osiowy stożka 4 1 7 wektory równoległe 187
przekrój osiowy walca 4 1 5 wektor zerowy 186
przekrój wielościanu 404 wierzchołek ostrosłupa 380
przestrzeń probabilistyczna 295 wierzchołek stożka 417
przestrzeń zdarzeń elementarnych 288 wysokość graniastosłupa 373
punkt krytyczny fun kcj i 157 wysokość ostrosłupa 380
p unkt nieciągłości funkcji 107 wysokość walca 414
reguła dodawania 267 zdarzenia niezależne (dwa) 322

reguła mnożenia 265 zdarzenia niezależne (wiele) 325
równanie kanoniczne okręgu 228 zdarzenie (zdarzenie losowe) 292
równanie kierunkowe prostej 198 zdarzenie elementarne 288
równanie logarytmiczne 52 zdarzenie niemożliwe 292
równanie ogólne prostej 202 zdarzenie pewne 292
równanie okręgu w p ostaci zreduko-
wanej 229
równan ie wykładnicze 24
rzu t pro s tokątny n a płaszczyzn ę 362
Odpowiedzi do zadań
1 . Funkcja wykładnicza i funkcja logarytmiczna
Potęga o wykładn iku rzeczywistym - powtórzenie
1. 2 5 � 6 8
2. 312
-
19
3. a<b
Funkcja wykładnicza i jej własności
1. f(x) � GT f(-0 . 7 5) � w
2. I< m < n <k

3. a) dodatnia b) ujemna c) uj emna d) dodatnia
5. 6
6. (-6 �, )
a) +oo b) (z1 ) 2
5. s
Przekształcenia wykresu funkcj i wykładniczej. Rozwiązywanie zadań z zasto

sowaniem wykresów funkcji wykładniczych
1 . a) y b) y
()
5
l Jx+2J lxJ
4 - - +
2
Y-
3 2
2 1
_f 1 2 3 4 5 6 7 X -2 -1 o 1 X
2. a) X E {O, 1} b) X E (-oo, -2 ) u ( 2 , +oo)

3 . m E -2, O) u (O, 2 )
(
4. /(x) 2x + l _ l
=
Y = /(x)
0
_______ .::_ _ _ .::lJ, _ _;-11 .f J �Lx
___ ___ ___
'
Odpowiedzi do zadari 443
a) y
7
6----- -- - -- - - -- -- --
- - - -- - - -
2 3 4 5 X
b) g (x) = 122 -x - 61; (O, 2 )

c) m E (-2J2 , -2) u (2 , 2J2)
Równania wykładnicze
1
1. a) x = - b) x = l c) x = - 1
3
2. a) x = 0, 2 v x = 7 b) x = -l v x = 3
3. a) x = 3 b) x = - 2
4. a) x = 2 b) x = - 1
Nierówności wykładnicze
1. a) X E (-oo, -4) b) X E (-oo, 8) c) X E (3, 6, +oo)
2 . a) x E (-oo, O) u (2, +oo) b) x E R c) x E (-4 � , �)
3. a) X E (-oo, O) b) X E (-oo, 1)
4 . a) X E (-oo, 2 ) b) X E (-oo, O )
Zastosowanie równań i nierówności wykładniczych w rozwiązywaniu zadań

1. X= 2
2. X E R
3. X E (- 7t + 2 krr 7t + 2 kn) , k E c
3 ' 3
Logarytm - powtórzenie wiadomości

1. - 2
2. 8
3· a == 2, b 1 ;
= b < a
F u n kcja l ogarytmiczna i jej własnoś ci

1 · Y == x
2· Y == l o g l x, x E (O, +rxi)
......
444 Odpowiedzi do zadmi
3. X E (3, JiO ) u ( JiO , +oo)

6. log .!_ 3 , log5 J6 , log56, log34, log�3, łog28
2
l
Przeksz tałcen ia wykres u funkcji logarytmic znej . Rozwiązywan i e rów nań,

nierów ności o raz układów równań z zastosowani em wykresu funkcj i lo garyt
micznej
1. y
3
:
4
log2 �
I 2
: /(x)
:
=
2 lxl + 2
1 :
I
-1
Wskazówka: f(x) = log2(1xl - 2)

y= log2x f1 T-
(x)
U=
= log 2(x -
( 2 , O]
2)
y= f1(l x l) f(x) = logz(lxl - 2)
2. 3
3. X E ( 2 ) (6, +oo)
-oo, U
Równania logarytmiczne
1. a) 3 b) 25 c) 33
2 . a) X E {1�, 10 } b) X E {3, 3 + JZ }
3.4. X E { �9 J3}
5
3 •
5. a) X E {�· s} b) x= lOO c) X=4 d) x= - Jj e) x E ,3,9

3 H } f) X= 5
6. a) X=-4 b) X E {-6, - 3 2\}

Nierówności logarytmiczne
1. a) X E rn• 3) b) X E (1, 2) (3, 4) U
2 . X E (�, 2)
3 . X E (0, 1) ( +;JS , 2 J
U l
4. x E ( o. �) u (4, +oo)
5. X E (0, 39)
Odpowiedzi do zadań 445
Równan ia i ni erówności logarytmiczno-wykład niczo-potęgowe
) XE g. 3 }
2 X E H · 9}
3. X E ( -<X), 1) U (2, +oo )
4. X E (0 , 1 0)
zastosowanie równań i nierówności logarytmicznych w rozwiązywaniu zadań
1. X E ( �' -13)
2. y
A
4
3
2 A = { (x,y) : y = (x - 2)2 /\ X E (2, 3) U (3, +oo) /\ y > 0 }
1
0 1 2 3 4 X
3. -3X=
71:
+ 2 krr, k E C
4. x = log 3 lub x = log 1 5
Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji logarytmicznej d o rozwiązywa

nia zadań umieszczonych w kontekście praktycznym
1. a) ok. 590 sztuk b) po 14 latach
2 . Elementy analizy matematycznej
Powtórzenie i uzupełnienie wiadomości o granicach ciągów

2. o
Obliczanie granic funkcji w punkcie
1. a) 5 b) 3 c) 2 d) - �
3
2. a) -6 b) o c) -4 d) �
3. o 4
Gra nice jednostronne funkcji w punkcie
1 . a) O b) - � c) O d) 6
5
Gra nice funkcji w nies koń czon ości

2. a) O b) 2 c) 5
3· a ) - 1 ,5 b) 1 c) - J2
446 Odpowiedzi do zadari
G ra n ica n i ewła ściwa funkcj i

l. a ) ,x_, h) ·I ,�, c) -X'
2. ;\ ) +,X, b) <X' l' ) - <X.' d ) +oo e) -OO f) -oo
J. al +,x.' h) -1x.1 r) +,x' d) + oo c) +oo f) -oo
Ci&lgłość funkcj i w punkcie

2. a l n iL' h ) tak
Ci<tgłość fu n kcji w zbiorze
1. tylko fu nkcje fi g
2. (-2.!., - 1 �)
2 5
Asy 1n p to ty wykresu fu nkcji

t. al x = -4 - asymptota pionowa prawostronna (lewostronna nie istnieje) b) nie
istnieje asymptota pionowa prawostronna ani lewostronna c) x = -1 - asymptota
pionowa lewostronna; x = 1 - asymptota pionowa prawostronna
2. a) x = -5 b) x = -7 c) x = 2
3 . a) y = 1 - asymptota pozioma obustronna b) y = O - asymptota pozioma prawo-
stronna (lewostronna nie istnieje) c) y = .!_ - asymptota pozioma obustronna
-
_
2
4 . a) y = 3x - 6 b) y = -2x c) y = x + 3
5. asymptoty pionowe obustronne: x = .fi. x = - .fi, asymptota pozioma obustronna:
y=2
Pochodna funkcji w punkcie
2
1 . a) 4 b) 6 c) - -
9
2. f'_( 2) = 4, f'+( 2) = - 1
-
Funkcja pochodna
b) f'(x) = - - 3
-2 -30x3 + lSxL
1 . a) f' (x) = 3x2 - lOx c) 1 8x5 + 8x3 - 6x )
x2 d (3x - 1/
2 I
e) -3x -4 + 4x- 5 f) 2 X- 3 - J2 X --z · ·
2. a) Wskazówka: funkcja nie jest ciągła w punkcie O.
3 . f' (x) -1=

{
b) Wskazówka: pochodne jednostronne w punkcie 1 są różne.
- X , jeśli X � 1
2 • JeS . , 1.I X > 1
,
4· f (x) -
{ X
-9 x '2 + 6x, jeśli x E ( -oo , 1)
9x '2 - 6x , jeś li x E ( 1 , + oo )
Styczn a do wykresu funkcji
1. y = -4x - 1
2. � �
dwi e styczne: /1 : y = - x + 2 , P1(3, 1) oraz /2 : y = - x - 2 , P2 (-3 , -1 )
3. a) /1 : y = 2, P1 (0, 2) oraz /2 : y = -2 , Pi( 2 , -2) b) Q1(3, 2) oraz Qi(- 1, -2)
4. y=x+ 1
Pochodna funkcji a monotoniczność funkcji

2. a) funkcja rosnąca w przedziałach: (--<n, �). (�, } +oo funkcja malejąca w prze
(-.! .!)
-
dziale
61 2
b) funkcja rosnąca w przedziałach: (-3, -JS), ( JS, +oo) ; funkcja malejąca w prze-
działach: (-oo, -3) , (-JS, JS)
c) funkcja rosnąca w przedziałach: (-oo, -1), (1 , +oo) ; funkcja malejąca w przedzia
łach: (-1, O ), ( O, 1)
d) funkcja malejąca w przedziałach: (-oo, -2), (-2 , 2), (2, +oo)
Ekstrema lokalne funkcji

1 . fmin (-2 ) = O, fmax ( l) = 4, fm in (3) = - 1
Bmin(-3) = gmin (- 1) = Bmin (l ) = Bmin (3) = O, Bmax (-2) = Bmax (2) = 1 , Bmax (O) = 3
2 . punkty krytyczne: x1 = O, x2 = - 1 , x3 = 2; /( O) - minimum lokalne; funkcja/ nie ma
ekstremum w punkcie - 1 ; /(2 ) - maksimum lokalne
3 . punkty krytyczne: x1
= -3, x2 = 1;/(-3) - maksimum lokalne,f( l ) - minimum lokalne
4. aJ punkty krytyczne: -2 oraz 1 ; fm� (-2 ) = O .fm;" G) = -9 ��
b) punkty krytyczne: -2 oraz 2; fmin (-2 ) = -30 _! ; funkcja f nie ma ekstremum
w punkcie 2 3
c) punkty krytyczne: -7 oraz -3; /maxC-7 ) = -9, fmin (-3 ) = -1 d) punkt krytyczny:
ifi; Jmin(� ) = 1,5 �

5. a) fmin ( O ) = - 3 b) fmin (2 ) = - 8, fmax C4) = O
Naj większ a i najmniejsza wartość funkcji w przedziale
1 . fu nkcja f przyjm uje wartość największą równą 8 (dla argumentu 2) i wartość naj
mniejs zą równą -55 (dla argumen tu 5)
2 . fu nkcj a/przyjmuje
wartość największą równą 32 (dla argumentu -2 ) i wartość naj
mniejs zą równą - 1 6 (dla argum entu 2 )
4. nie istn ieje wartość
najmniejsza; wartość największa funkcji/ jest równa O
5 . fun kcja f nie ma
wartości największ ej; wartość najmniejs za jest równa 6 (przyjmo
wana dla argu men tu 3)
6. a] (-�. 6) b) ( l, 3)
Badanie p rzebiegu zmienności funkcji
1. wykres przykładowej funkcji /
y
4
y = /lx )
2. (3, +c
X
(-oo, -3) -3 (-3, 0) o (0, 3 ) 3 )
f' (x) + o X + o
5 o 5
f(x) 2
/
max lok � min lok
/ max lok 2
3 . a ) Dr= R; brak asymptot
X (-oo, O) o (0, 6) 6 (6, 9) - 9 (9, +oo)
f' (x)
- o - o + + +
o -1 0 8 +oo
f(x) / � / o
-oo max lok min lok /
b ) Dr= R - {1}; asymptota pionowa obustronna: x = 1 ; asymptota ukośna obustron
na: y = x + 1
X (-oo, O) o (O, 1 ) 1 ( 1 , 2) 2 (2 +oo)
I
f' (x) + o - X - o i-
-
/ o � +oo 4 +oo
f(x) X
-oo max lok -oo � min lok /
'-
c) Dr= R - {-1 , 1}; asymptoty pionowe obustro nne: x = -1 oraz x = 1 ; asympto ta po
zioma obustronna: y = -1
-
-2 (-2, -1 ) -1
X (-oo, -2) (-1 , 0) o (O, 1 ) 1 c1. 2) 2 (2, +oo) I
f' (x) + + + X + o - X
+oo 4 +oo
f(x) -1
/ o X / � X o �
/ -oo max lok -oo 1
-
d) D = R - {O}; asymptota pionowa obustr onna: x = O ; brak asymp tot ukośny ch
�
1
X (-oo, -{/2 ) -{/2 (- {/2, o) o ( O, 1) 1 (1, + )
o
- - - X
f' (x) +
+
o 3
+oo
/(x)
� X +(
� min I
-oo
L _.__ - _,_ lok /.
3
x, Df= (-<Xl, -2) u (2, +oo) ; funkcja nieparzysta; asymptota pionowa lewo-
x2 - 4
4. /(x) =
stro n na x = -2 ; asymptota pionowa prawostronna: x = 2 ; asymptota ukośn a : y = x

-
X (--O), -2 J3) -2 J3 (-2 J3, -2 ) (-2, 2) (2 , 2J3 ) 2 J3 (2J3 , +oo)
f'(
-- x) �
+ o - X - o +
-3J3 3 J3
/ � X
+oo +oo
/(x) --O) max --O) � min /
lok lok
'--
y ;
y = f(x)
I
I
I
i -�/
: , O
)
� 2{3 X
: / I
,; " 1
' , I
.„./
,,' !
· ---
:
� ----- - 3 v��
, '
, I
I
,..
, I
"" :I X = 2
/
,
I
I
Zadania optymalizacyjne
1. o k. 106 km/h Koszty są sumą płacy kierowcy i kosztów paliwa; opisuje je funkcj a
80
K(x) = d ( _!_J, X
+
140
DK = ( S O , 140), gdzie d (stała) oznacza długość drogi (w km).
Funkcja K przyj muje naj mn iejszą wartość w punkcie �1 1 2 00 (:::: 1 0 5,8 ) .
3 . Geometria analityczna
Wektor w układzie współrzędnych. Współrzędne środka odcinka
1. a) m = -8 , n = 3 2
b) m = - , n = - 3
2. A(-2, 5 ) 3
3. a) A 1 (4, 2) b) B ( l , 7)
4. Pi (-3, -4) Pz (-1 , -3) P3 ( 1 , -2) Pl3 , - l)
5. S(-3, 2)
K�t m ięd zy niez ero wym wek

i tora mi
1. u'" fi. -= -JW cos )

. /:') = 1 3 v'iQ
cos y
4
10
I
50
I = -
5
2. {-2 , 2}
{: , 3}
Q E
3. b E
Równanie kierunkowe prostej

J3 1+
1. a) y = x + 2 b) y = J3 x + 1 + 3 c) y = .f3x + .f3
3
J3 J3 - 21 c) y = -2 X + 1 1
2. a) y = -.J3 x + 2 .J3 - 4 b) y = - 3X - 3
3. y = 2 s2 x + 28
4. A(2 , 3) , 8(2 + .J3 , 6), c(2 - J3, 6)
Równanie ogólne p rostej
1. a) 5x + 4y - 8 = O b) y + 5 = O c) x + 7 = O
2. x + 3y - 15 = O oraz x = O
Kąt między prostymi
1. a) 135° b) 120°
{ }
2. a) /: 2x - 3y + 330 = 0 b) 3x + 2y - 200 = 0
3. -1 - JS -l + JS l
m E ,
2 2
,
4. 2.J3, 2.J3, 2.J3, 4.J3

Odległość punktu od prostej. Odległość między dwiema prostymi równo
ległymi
8 oraz x = O
1. y = -x
15
31.J?,4 217../53
2 7,
· 34 , 2 6 5
3. 1� oraz 2JS
5
4 . 99x - 27y - 23 = O , 21x + 77y + 3 = O
Wskazówka: Każdy punkt dwusiecznej kąta jest równo odległy od rami on te go kąt a.
Pole trójkąta. Pole wielokąta

1. a) A(-2 , 2) , 8(6, O) , C(2 , 4)
1J85 5$4 co y - -
b) cos a = --, cosf3 = - , s = Ko
85 34 10
c) 2(2 J2. + m + JS)
d) 12
2 . 88
3 . 8(2, 2), D(-6, -6)
��·4��---Od�po:..:..=w�ied�z�i�do�z�a�da�ń----� Sl
4. (
8 1 (0 , -2), 82 -2
26
29 29
J (
, s � , 83 6 26 22
29 ' 29
J '
B
4
( 4 8)
,
2
Rów nan ie okręgu. Nierówność opisująca koło
1 . (x + 3) 2 + (y - 4) = 2 S
2. S(S, 1), r = .fi

3. (x - 1)2 + (y + 3)2 = 36; pole pierś cieni a : 3 1 n
4. S(2a, b) ; r = l4a - bi
5. Zbiór A to koło o środku w punkc ie 51(3, 1) i promie niu r1 = 2, zaś zbiór
8 to koło
4)2= 97;
o środku w punkcie Sz(6, 5) i promieni u r = 4
2
6. (x - 1 0) 2 + (y + pole trój kąta: 291J3
Wzajemne położenie prostej i okręgu. Styczna do okręgu

1. a) prosta j est rozłączna z okręgiem
b) prosta j est sieczną okręgu
2. (-2, -2)
3. m E (-#!, J4i} prosta k j est styczna do okręgu, jeśli m {-4, 4}; sieczną okręgu, E
jeśli m (-4, 4); rozłączna z okręgiem, jeśli m ( -.J4i, - 4) ( 4, .J4i)

E E u
f3 9 s.f3 f3 9 + sJ3
4. y = - - X + , y = - -X +
-
3 3 3 3
5. 2x - 3y + 24 = O, 1 7x - 6y + 9 = O
Wzajemne położeni e dwóch okręgów
( -7 (-7
1. a) są rozłącz ne wewnętrznie b) przecin ają się c) są styczne zewnętrznie
J
2 .fii + 2..fii.
, + 00
-
2. m E -oo ' U
3. ( 0, -2), (6, -2 )
5 5 )
1 1 1
4. y = - - x - 1 - oraz y = 2x - 1 -
2 2 2
Jed nokładność. Jedn okła dnoś ć w układzie współrzędnych
1 . A z (2 5, 3), 82(1 5, 9), C2( 1 9, -3), PA282c2 =

48
. . dań z geometrii
Zastosowanie analiz y matem atyczne) w rozwiązywani·u za
an alitycznej
2. 8(2, 2 ) , 3 J5
3. c(-J6, �J
Reguła mnożenia i reguła dodawania

1. 20 odcinków
2. na 40 sposobów
3. a) na 72 sposoby b) na 32 sposoby c) na 6 sposob ów d) na 1 6 sposobó w
Wariacje
1. na 9 sposobów
2. a) na 10 OOO sposobów b) na 5040 sposobów c) na 1 0 sposobów
Permutacje
1 . a) 30 b) 6 9 6 c) 288 d) 90
2 . 5 040 liczb
3. 360 liczb
4. na 144 sposoby
5. na 24 sposoby
6. na 1 1 5 2 sposoby
Kombinacje
1. a) 20 b) 42 c) 18 d) 10
3. a ) 2 1 odcinków b) 3 5 trójkątów
Kombinatoryka - zadania różne

1. a) 6 kodów b) 6 kodów c) 12 kodów d) 3360 kodów
2. a) 648 liczb b) 9 0 l iczb c) 300 liczb d) 240 l i czb
Doświadczenie losowe
2. np . n = {(O, o, O), (O, O, R), (O, R, O), (R, O, O), (R, R, O), (R, O, R), (O, R, R), (R, R, R)}.
3. np. n j est to zbiór wszystkich czterowyrazowych permutacji zbioru {A, B, C , D}.
4. np. n j est to zbiór wszystkich pięcioelementowych kombinacj i zbioru złożonego
z 5 2 kart.
Zdarzenia. Działania na zdarzeniach
1. A' - zdarzenie „nie wypadły dwie reszki"
B' - zdarzenie „orzeł wypadł dwa lub trzy razy"
C' - zdarzenie „co najmniej raz wypadła reszka".
2. A n B - zdarzenie „suma wyrzuconych oczek j est liczbą dwucyfrową i w pierwszym
rzucie wypadła mniejsza liczba oczek niż w drugim rzucie"
B - A zdarzen ie „w pierwszym rzucie wypadła mniejsza liczba oczek niż w drugim
-
rzucie i suma wyrzuconych oczek nie jest liczbą dwucyfrową"

A u C - zdarzen ie „suma wyrzuconych oczek jest liczbą dwucyfrową lub liczba oczek
w drugim rzucie j est całkowitą wielokrotnoś cią liczby oczek w pierwszym rzu cie "
A n C - zdarzenie „suma wyrzu conych oczek jest liczba dwucyfrową i liczba oczek
w drugim rzucie j est całkowitą wielokrotn ością liczby oczek w pierwszym rzu cie".
Okre śleni e prawdopo dobi eństwa

1. tak
2. P(B) = 0, 75 P(A n B) = 0,35 P(B - A) = 0, 4
„
Odpowiedzi do zadań 453
3. �
P(A) = · gdzie A - zdarzenie „wypadła nieparzysta liczba oczek"
Prawdopodobi�ństwo klasyczne
1 11 2
1. P(A) P(B) P(C) P(D) = .!_!
10 90 15 5
4
= = =
2. 0,7 5
3. a) 0,1 b) 0,03
1
4. a) - b) �
6 18
15
5. a) b) �
16 16
Doświadczenie losowe wieloetapowe

8 20
1. P(A ) P(B)
=
27 =
27
2 . 0,8 1 9 2
1
3. a) 6 b) 4
9
Prawdopodobieństwo warunkowe
1 . 0,4
2. 0,6
4
3. -
7
1 28
4. a) - b)
13 325
5 . 0,5
Twierdzenie o prawdopodobieństwie całkowitym

1 . 0,5 4
2 87
2.
300
Niezależność zdarzeń
1. tak
2. a) 0,42 b) 0,46
5. Elementy statystyki opisowej
Średnia z próby
1. a) 1 5, 2 5 s b) 1 3, 2 5 s c) 14 s
2. Pensjonat „Mewa"
454 Odpowiedzi do zadań
Mediana z próby i moda z próby
lO
1 . a) Mo = 4, Me = 4 b) x = 3 h
29
Wariancja i odchylenie standardowe
1. x ::::::; -7,2 ° a ::::::; 3 ,4° Mo = - 10° Me = -8°
2 . a) 6 ocen dobrych, 9 ocen dostatecznych b) a ::::::; 0,8
6 . Geometria przestrzenna
Płaszczyzny i proste w przestrzeni

1. a) 1 lub 3 b) 1 lub 3 c) 1 d) 4
Rzut równoległy na płaszczyznę. Rysowanie figur płaskich w rzucie równole

głym na płaszczyznę
2 . N i e dzieli, ponieważ wysokość rombu poprowadzona przez środek symetrii rombu
nie dzieli boków rombu na połowy.
Prostopadłość prostych i płaszczyzn w przestrzeni. Rzut prostokątny na

płaszczyznę
1. Wskazówka: Wykorzystaj fakt, że krawędź AB jest prostopadła do płaszczyzny
(BCC1B1).
2 . a) N ie, b o chociaż prosta BD j est prostopadła d o prostej AC, to nie j est prostopadła
d o prostej OD1, gdzie O j est punktem przecięcia przekątnych kwadratu ABCD b) Tak,
b o prosta A 1 D j est prostopadła do prostej AD1 oraz do prostej wyznaczonej przez
środki o dcinków AD1 oraz BC1•
3. Wskazówka: Wykaż, że prosta AC j est prostopadła do płaszczyzny (DBB1D1).
4. 1cs1 = 9 cm
Twierdzenie o trzech prostych prostopadłych

1. P80E = 5 0 cm2• Wskazówka: Wykaż, że l<i:BDEI = 90°.
2. tak
Kąt między prostą a płaszczyzną. Kąt dwuścienny
1 . a) 5 cm b) s.JZ cm c) s.J?, cm
2. a) 45° b) 9 0 ° c) ok. 64°
4.
J6
6
Graniastosłupy
1. a) 1 3 cm b) 2 ./6 cm
2 . a = 6 cm, h = 9 c m
3 . Wskazówka: Porównaj długości odcinków AC1 oraz AB1 •
4. a) 45° b) 60°
Ostrosłupy
1. a) nie b) tak
2. 45 °
3 . 3 1,2 cm
4 . 1 3 cm
Siatka wielościanu. Pole powierzchni wielościanu

1. 72 cm2
2. 600(1 + 2J2) cm2
3. 16( 3 + 2.J?,) dm2
4 . 6(10 + v'W)cm2
5. 4 cm
Objętość figury przestrzennej. Objętość wielościanów

1. 270 cm3
2. a= 2 dm, h =
.J3
- dm
3
3. V= 32 O O O cm3
4. V= 1 797,5 1
Przekroje wielościanów - zadania

2. tak
3. 36 cm, 54.J?, cm2

4. ID1GI : IGC1I = 2 : 1 I B1 EI : IEB I = 1 : 3
Wskazówka: Zauważ, że następujące trój kąty są p odobne: ADH i FB1 E o raz ABE
i GD1H.
5. Wskazówka: Pięciokąt foremny nie ma ani j ednej pary boków równoległych.
Bryły obrotowe. Pole powierzchni brył obrotowych

1. 42n cm2 l u b 56n cm2
2. p
7t
3. son(J2 + 1) cm2
4. 216°
5. a) 3 cm b) 4 cm
Objętość brył obrotowych

5 cm
1. -
7t
2. a) 2000n cm3 b) 12 00n cm3
3. 25 razy
Zastosowanie analizy matem atycznej w rozwiązywan iu zadań z geometrii

przestrzennej
1. 4 ./3 12s.J3n
r= 4../6 , h , V=
3
=
3 27
2. wys okość puszki 8 cm, promień podstawy 4 cm
4. wy m iary : 2, 2 , .J2

Matematyka 3 Podręcznik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematyka 3 Podręcznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2012

t::::EJI Ofic yna Edukacyjna* Krzysztof Pazdro

kształce nia ogólnego do nauczania matematyki, na podstawie opin ii rze czozn y do

dr. Macieja Bryns ego, pro f. dr. a b. rr

Numer dopuszczenia/Numer ewidencyjny w wykazie: 563/3/2014

© Copyright by Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro Sp. z o.o.

Wydanie Il, Warszawa 2015 r.

Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro Sp. z o.o.

e-mail: pazdro@pazdro.com .pl

Funkcja wykładnicza i jej własności . . 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przekształcenia wykresu funkcji wykładniczej. Rozwiązywanie zadań

Zastosowanie równań i nierówności wykładniczych

L ogarytm - powtórzenie wiadomości. 40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Funkcja logarytmiczna i jej własności 44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przekształcenia wykresu funkcji logarytmicznej.

Równania i nierówności loga:ryt.miczno-vvykładniczo-potęgowe............. 64

Zastosowanie funkcji wykładniczej i funkcji logarytmicznej

2. Elementy analizy 1natematycznej

Równanie kierunkowe prosteJ...........................

Rowname ogólne prostej . ..

Kąt między prostymi .........................................

0dległość punktu od prostej.Odległość między dwiema

ro, wnoległymi .......................................... .

Pole trójkąta. Pole wielokąta .

R ów nanie okręgu. Nierówność opisująca koło ....... .... .....

Wzajemne położenie prostej i okręgu.Styczna do okręgu

Wzajemne położenie dwóch okręgów ..........................

Jednokładność.Jednokładność w układzie współrzędnych .

4. Kombinatoryka i rachunek prawdopodobieństwa

Kombinatoryka - zadania różne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. ..282 . . . .

Zdarzenia. Działania na zdarzeniach . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..... .. . . . . . . . . . . .

Doświadczenia losowe wieloetapowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .... . . . . . . . . . .

5. Elementy statystyki opisowej .

Wariancja i odchylenie standardow

Płaszczyzny i proste w przestrzen

ną. Kąt dwuścienny ....

Skorowidz ważniejszych terminów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Odpowiedzi do zadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

Książka zamyka serię podręczników dla uczniów szkół średnich przygotowują­

Sprawdź, czy rozumiesz).

Potęga o wykładniku rzeczywistym - powt órzenie

W klasie pierwszej poznałeś definicję potęgi o podstawie różnej od zer a i wykład.

Wiesz, że można określić potęgę o dowolnym wykładniku wymiernym:

Oznaczmy pierwszą liczbę przez a, drugą - przez b. Mamy:

Obliczymy wartość wyrażenia 9·2 . 3

92. 3 I -s14 ::: ...Jf;?, .i 2! · s1)3= 3· 3 � -33

Wartość wyraże11ia 1e;:;.-. równa -25.

Korzystamy z prawa rozdzielności mnożenia względem odejmowania i wyłączamy

Ad b) Dane wyrażenie zapisujemy za pomocą potęg:

10 s -::::: 2,51: 10 = 0,251�0,25

Liczba 10 5 jest równa w przybliżeniu 0,25.

Ad a) Zapisujemy liczbę 312 - za pomocą liczby zis

312 - =(36)2-(29)2 =(36 -

Teraz wystarczy oszacować wartość wyrażenia 36-

conego mnożenia a3-b3 =( a - b)( a2+ab+b2). Mamy:

36 - (32)3-(23)3 = 93-83 = (9 - 8) . (92+9 . 8+82) 92+9 . 8 + 82

Ad b) Najpierw pierwszą liczbę zapisujemy w postaci potęgi o podstawie 2.

[(3-Fz)"'. (3+Fztr {[(3-Fz). (3+Fz)rr = =

= [32 - (Fz)'J' = ( 9- ) 2 ' = 73

]JJ jest większa od liczby (4 ./?. ) 2 •

Ad c) Liczby 3J2 i 2J3 są dodatnie. Podnosimy obie liczby do potęgi J3 i otrzymu­

(3J2)J3 3./6= oraz (2J3)J3 = 23 = 8

Liczba 3J2 jest większa od liczby 2J3 .

Zamieniamy potęgi na pjerwiastki, wówczas dana liczba ma postać

Książka zamyka serię podręczników dla uczniów szkół średnich przygotowują

Ad c) Liczby 3J2 i 2J3 są dodatnie. Podnosimy obie liczby do potęgi J3 i otrzymu

Zauważ, że wyrażenia podpierwiastkowe możemy zapisać.,,.._, prostszej postaci, ko

Dziedziną wyrażenia j est (27, +oo). Najpierw wykonuje

2. Przedstaw liczbę �81ifi7 w postaci potęgi o podstawie 3 i wykładniku wy

Korzystając z praw działaó na poti.;gach, powyższą równość możemy zapisać w po

Aby otrzymać fragment wykresu funkcji f odpowiadaj ący argumentom z prze

W rozwiązywaniu równań wykładniczych korzystamy z tego, że funkcja wykładni