3.

Bölüm:
Rüzgar Türbinleri Kontrol
Sistemleri

Doç. Dr. Ersan KABALCI

AEK-204 Rüzgar Enerjisi ile Elektrik Üretimi

 3.1. Giriş
 Bir rüzgar enerjisi dönüşüm sistemi (REDS), rüzgarın kinetik enerjisini
rotordaki kanatlar vasıtasıyla mekanik enerjiye dönüştürür. Bu enerji
daha sonra elektrik enerjisine dönüştürülür.

 Sistem bütünüyle enerji dönüşüm işlemini gerçekleştiren bölümlerden

oluşur.

 Bunun yanı sıra sistemin güvenli ve verimli çalışmasını sağlayan

çeşitli kontrol mekanizmaları da diğer bileşenler arasında yer alır.

 REDS işlemini daha iyi anlamak için rüzgar türbinlerinin bilinmesi

gereken parçaları bu bölümde açıklanmıştır.
2
 3.1. Giriş
 Rüzgar türbinlerinde enerji kaynağı rüzgarın kinetik enerjisi olduğu için
enerji dönüşüm işleminde ve özellikle maksimum güç çıkışının rüzgar
hızının önemi büyüktür.

 Bu nedenle, rüzgar hızı ile kanatlardan üretilen güç arasındaki ilişkinin

temel özelliklerini bilmek gerekir. Böylece, bir rüzgar türbininin kanat
açısı ve tork-hız ayarlarıyla nasıl regüle edileceğine yönelik kararlar
daha bilinçli verilir.

 Söz konusu kontrol yöntemleri geniş bir rüzgar hız aralığında

maksimum çıkış gücü üretilmesini sağlar. Ayrıca, güçlü rüzgarlar
karşısında mekanik sistemin korunması ve güvenilir çalışma sağlanır.
3
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri
 Bir rüzgar türbini, kinetik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürmek için
gereken çeşitli parçalar içerir. Tipik bir rüzgar türbinini iç yapısı Şekil
1’de verilmiştir.

 Bu bölümde görünen parçaların, özellikle doğrudan sürülen (direct

drive) dişlisiz modellerde çeşitli alternatifleri vardır. Buna rağmen,
şekilde görülen kısımlar modern türbinlerin iç yapısında yaygın olarak
kullanılmaktadır.

 Rüzgarın kinetik enerjisi, rotora bağlı kanatlar tarafından mekanik

enerjiye dönüştürülür. Rotor göbeği, düşük hızlı mil olarak adlandırılan
bir mil üzerinde sabitlenmiştir.
4
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri
 Mekanik enerji, sürme hattı üzerinden (mil, rulman ve dişli kutusu)
mekanik enerjinin elektrik enerjisine dönüştürüleceği generatöre
aktarılır.

 Bu dönüştürme sistemi, genellikle generatöre şebekeden güç

sağlayacak bir güç konvertörüyle desteklenir. Rüzgar türbinindeki
parçaların büyük bir kısmı kulenin üstünde yer alan motor bölümünde
(nacelle) bulunur.

 Bunların yanı sıra, enerji dönüşümünde kullanılmayan fakat düzenli,

verimli ve güvenli çalışmayı sağlayan başka önemli parçalar da türbin
içerisinde yer alır.
5
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri

Şekil 1. Bir rüzgar türbininin iç yapısı

6
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri
 Bunlar kanatların kontrolünü sağlayan döndürme sistemi, kule kontrol
sistemi, mekanik fren, rüzgar hız ve yönünü ölçen sensörler, güç
dağıtım kabloları, sıcaklık önleme ve havalandırma sistemleri, yıldırım
önleme sistemleri ve kule, kaide ve direk gibi yapısal sistemlerdir.

 Aynı zamanda büyük rüzgar türbinleri, bünyelerindeki kontrol

sistemleri, kanat sürücüleri ve frenler için gerekli enerjiyi sağlamak
üzere kesintisiz güç kaynakları ve enerji depolama sistemleri içerir.

 Doğrudan sürücülü türbinlerde dişli sisteminin olmaması yüksek hızlı

dişlinin daha bütünleşik sürme hattına ve daha kısa kuleye imkan tanır.

7
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri

Şekil 2. Bir rüzgar türbininin bölümleri

8
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Türbin Kanatları
 Kanatlar, bir türbinin en ayırt edici ve görünen parçasıdır. Kanatlar,
aynı zamanda enerji dönüşümünün en önemli görevini yerine
getirmekle sorumludur; kinetik enerjiyi mekanik enerjiye dönüştürmek.

 Kanatlar aerodinamik tasarımda çok etkili şekilde geliştirilmiştir ve ilk

türbinlerde ahşap ya da kumaşlardan yapılmaktaydı.

 Modern kanatlar ise genellikle alüminyum, fiberglass veya karbonfiber

kompozit malzemelerden yapılarak ağırlık-dayanıklılık ilişkisi ile
malzeme yorgunluğu azaltılarak sertlik kazandırılırmış bir yapıdadır.

9
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Türbin Kanatları
 Tek ve iki kanatlı türbinler uygulamada kullanılmış olsa da büyük
türbinler için üç kanatlı rotor endüstri standardı olarak kabul edilmiştir.

 Az sayıda kanadı bulunan türbinler daha yüksek hızda dönerler. Bu

durum, daha düşük maliyetle düşük dişli oranı gerektirdiği için sürme
hattı açısından bir avantajdır. Ayrıca az sayıda kanat maliyetleri de
düşürür.

 Bununla birlikte, kanat uç hızı ile orantılı olarak artan akustik gürültü
söz konusudur. Bu nedenle, tek ve iki kanatlı türbinlerin oluşturduğu
akustik gürültü özellikle nüfusun yoğun olduğu yerlerde ciddi bir
sorundur.
10
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Türbin Kanatları
 Tek kanatlı türbinlerde asimetrik bir mekanik yük dağılımı vardır. Türbin
rotoru aerodinamik olarak dengesizdir ve mekanik titreşimlere neden
olur.

 Ayrıca, yüksek dönüş hızı kanat, türbin yapısı, rulmanlar ve dişli kutusu
üzerinde mekanik baskıya neden olarak kullanım ömrünü azaltır.

 Üçten fazla kanatlı rotor tipi pahalı olmasından dolayı çok fazla tercih
edilmez. Bu tiplerde, düşük hızlarda daha yüksek dişli oranı gerekir. Bir
kanatta geciken rüzgar türbülansı birbirine yakın olduğu için diğer
kanatları etkiler. Bu nedenle üç-kanatlı rüzgar türbinleri mekanik baskı
ve gürültü açısından en verimlisidir.
11
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Eğim Mekanizması
 Büyük rüzgar türbinlerinde kullanılan eğim mekanizması, kanatların
uzunlamasına dönmesini sağlar. Bu mekanizma, kanatların rüzgara
göre açı değiştirmesini ve kanatların aerodinamik karakteristiklerinin
ayarlanmasını sağlar.

 Bu sayede, türbini korumak ya da güç dönüştürme verimini ayarlamak

için kontrol açısı üretilebilir.

 Rüzgar hızı, anma değerinde ya da daha düşük olduğunda kanat

açıları optimum değere ayarlanır ve türbinin gelen rüzgardan
maksimum enerji üretmesi sağlanır.

12
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Eğim Mekanizması
 Rüzgar hızı anma değerini aşarsa, eğim mekanizması devreye girerek
çıkış gücünü sınırlandırır ve tasarım kapasitesine uygun bir çıkış gücü
üretecek regülasyonu gerçekleştirir.

 Bu amaçla kullanılan eğim açısının genellikle 20 ile 25 derece

arasında seçilmesi yeterli olmaktadır.

 Rüzgar hızı aşırı artarak türbin kapasitesinin son sınırına ulaştığında

kanatlar tamamen eğimlendirilir ve kanatların güç üretmesi engellenir.
Böylece türbin kapatılmış ve korunmuş olur.

13
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Eğim Mekanizması
 The pitch mechanism can be either hydraulic or electric. Electric pitch
actuators are more common nowadays since they are simpler and
require less maintenance. Traditionally, all blades on the rotor hub are
pitched simultaneously by one pitch mechanism. Modern wind turbines
are often designed to pitch each blade individually, allowing an
independent control of the blades and offering more flexibility. The
pitch system is usually placed in the rotor hub together with a backup
energy storage system for safety purposes (an accumulator for the
hydraulic type or a battery for the electric type). An electric pitch
mechanism is shown in Figure 2-3, where the three motor drives and
pitch gears can be seen inside the rotor hub.

14
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Eğim Mekanizması
 Eğim mekanizması hidrolik ya da elektrik kontrol şeklinde
gerçekleştirilir. Elektrik eğim hareketlendiricileri (actuator), çok az
bakım gerektirmeleri ve daha basit yapılarından dolayı günümüzde en
yaygın olarak kullanılan eğim mekanizmasıdır.

 Geleneksel olarak rotora bağlı bütün kanatlar tek bir eğim

mekanizması tarafından eş zamanlı olarak kontrol edilir.

 Modern türbinlerde ise her kanadın bağımsız olarak kontrol edilmesini

sağlayan esnek mekanizmalar mevcuttur. Eğim kontrol sistemi rotor
kulesinde güvenlik açısından genellikle bir enerji depolama sistemiyle
birlikte monte edilir.
15
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Eğim Mekanizması
 Bu enerji depolama sistemi hidrolik mekanizmalarda akü, elektrik
mekanizmalarda ise batarya grubudur.

16
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Dişli Kutusu
 Üç kanatlı büyük bir rüzgar türbininin rotoru genellikle 6-20 rpm
arasında döner. Bu dönüş hızı, standart 4 ya da 6 kutuplu standart
generatörlerin 50 Hz stator frekansında ürettikleri 1500 ya da 1000 rpm
ile 60 Hz stator frekansında ürettikleri 1800 ya da 1200 rpm’e göre
oldukça düşük bir orandır.

 Bu nedenle, türbin rotorunun düşük dönüş hızını generatörün yüksek

hızına adapte etmek için dişli kutusu gerekir.

 Dişli kutusu dönüştürme oranı (rgb), aynı zamanda dişli oranı olarak da
bilinir, yüksek hızlı generatör ile düşük hızlı kanatları eşleştirmek için
tasarlanmıştır.
17
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Dişli Kutusu
 Belirli bir generatör ve türbin hızında dişli oranı şu şekilde hesaplanır;

 Bu eşitlikte nm ve nM sırasıyla rpm cinsinde generator ve türbin hızları, s

kayma, fs Hz cinsinden stator frekansı, P ise generatördeki kutup çifti
sayısıdır.

 Anma hızında kaymanın değeri büyük asenkron generatörlerde

genelde %1’den düşük, senkron generatörlerde ise sıfırdır.

18
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Dişli Kutusu
 Bir asenkron generatörde anma kaymasının %1 olduğu kabul edilirse,
anma türbin hızının bir fonksiyonu olarak dişli oranı çeşitli kutup çifti
sayısına ve stator frekansına göre aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi
değişir.

19
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Dişli Kutusu
 Dişli kademeleri içerisinde kullanılan tipler gezegenimsi (planetary)
dişli, helisel dişli, paralel şaft, pinyon dişlisi ve sonsuz dişli olarak
adlandırılır.

 Dişli kademelerinde iki ya da daha fazla dişli tipi bir arada kullanılabilir.
Dişli kutuları genellikle en üst kalite alüminyum karışım, paslanmaz
çelik ve döküm demirden yapılır.

 Şekilde örnek olarak verilen çok katmanlı bir dişli kutusu, 78:1 veya
136:1 dönüştürme oranını sağlayan iki planetary katmanından ve bir
paralel şaft katmanından oluşmaktadır ve bu dişli kutusu MW
türbinlerde kullanılır.
20
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Dişli Kutusu

21
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Mekanik Rotor Freni
 Bir mekanik fren normalde dişli kutus ve generatör arasındaki yüksek
hızlı şafta monte edilir. Buna rağmen, bazı türbinlerde fren türbin ile
dişli kutusu arasındaki düşük hızlı şafta yerleştirilir.

 Freni yüksek hızlı şafta yerleştirmenin en önemli avantajı daha düşük

frenleme torkuna ihtiyaç duyulmasını sağlamaktır. Fren, yüksek rüzgar
hızlarında türbini durdurmak ya da park moduna almak için kullanılan
eğim ya da durdurma kontrolü gibi aerodinamik güç kontrol
sistemlerine yardımcı olur.

 Genelde hidrolik ve elektromekanik disk frenler yaygın olarak kullanılır.

Şekilde elektromekanik disk fren ve kontrol mekanizması
görülmektedir. 22
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Mekanik Rotor Freni

23
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Yön Kontrol Sürücüsü
 Yön kontrolcüsünün temel görevi, türbinin rüzgarı karşıdan almasını
sağlayarak üretilen enerjinin maksimum değere ulaştırılmasıdır.

24
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Yön Kontrol Sürücüsü

25
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Yön Kontrol Sürücüsü
 Yön kontrolcüsü birden fazla elektrik motor sürücüsü, yön dişlisi, ayar
mil dişlisi ve rulmandan oluşur. Şekilde görülen kontrolcü, dört
sürücülü bir yönlendiricidir.

 Yön sürücüsü, yön dişlisini hızını

düşürmek için bir planetary dişli
kullanır. Bütün motorlar aynı
kontrol sinyali ile kumanda edilir ve
türbin istenilen konuma geldikten
sonra motorlar kilitlenir.

 Yönlendirme sistemi kuleyi döndürebilmek için 10000 ile 70000 Nm

arasında bir tork üretmek zorundadır.
26
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Direk ve Kaide
 Direğin temel fonksiyonu, kule ve türbin rotorunu taşımakla birlikte
rotorun en iyi rüzgar koşullarında çalıştığı yükseklikte bulunmasını
sağlamaktır.

 Türbinlerde kullanılan direklerin çoğu çelikten yapılır. Bunun yanı sıra,

beton direkler ya da beton zeminli ve çelik üst kısımlı direkler de
kullanılabilir.

 Direk yüksekliği türbin gücüyle ve rotor çapıyla orantılı olarak artar.

Ayrıca, direk yüksekliğinin ağaçlar ve binaların neden olduğu
türbülanstan etkilenmemek için en az 25-30 m olması gerekir.

27
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Direk ve Kaide
 Küçük rüzgar türbinlerinin direk yüksekliği, kanat çaplarından daha
yüksektir. Orta ve büyük güçlü türbinlerin direk yüksekliği ise rotor
çapıyla neredeyse eşittir.

28
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Direk ve Kaide
 Direk rotoru ve kuleyi taşımanın yanı sıra generatör iletim kablolarını
veya transformatör için gereken güç konvertörlerini de barındırır. Bazı
durumlarda, transformatör kulede yer alır ve kablolar aracılığıyla direk
içerisinden şalt sahasına bağlanır.

 Multi MW türbinlerde kulenin boyutunu ve ağırlığını azaltmak için direk

tabanında yer alır. Bunun yanı sıra, direğin içerisinde bakım onarım
işlemlerinde kullanılmak üzere kuleye çıkan merdivenler bulunur.

 Rüzgar türbininin maruz kalacağı mekanik rezonansın önlenmesi için

direğin dinamik tasarımına özel bir önem gösterilmektedir.

29
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Direk ve Kaide
 Türbin kaidesi de önemli bir bölümdür. Karada kurulan türbinlerde
kullanılan kaide tipleri hasır levha, çoklu kazık ya da tek kazıklı
kaideleri içerir.

 Offshore türbinlerde ise özellikle deniz derinliği ve farklı kum tiplerine

göre özel kaide tipleri geliştirilmiştir.

 Bu kaidelerin ağır koşullara karşı koyması gerektiği için yıllar içerisinde

çok çeşitli offshore türbin kaideleri geliştirilmiştir. Ağırlık (gravity) ve tek
kazıklı kaideler sığ sularda yaygın olarak kullanılır. Tripod, üçlü kazık
ve kaplama kaideler ise oldukça derin ve kıyıdan uzak sularda
kullanılır.
30
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Direk ve Kaide
 Yüzen (demirlemiş) kaideler gibi yeni teknolojiler çok daha derin
sularda kullanılmak üzere hala geliştirmektedir.

31
 3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Anemometre
 Eğim, durdurma ve döndürme kontrol sistemlerinin uygun şekilde
çalışabilmesi için rüzgar hızının ve yönünün tespit edilmesi gerekir.

 Eğim ve durdurma kontrolü, optimum çalışma için kanada geliş açısını

ve rüzgar hızını kullanır.

 Döndürme kontrolü ise türbini rüzgara karşı döndermek için rüzgar

yönüne ihtiyaç duyar. Bunun yanı sıra, değişken hızlı rüzgar
türbinlerinde generatör hızını ayarlamak için de rüzgar hızının bilinmesi
gerekmektedir.

 Birçok büyük türbin anemometre adı verilen rüzgar sensörleri içerir.

32
3.2. Rüzgar Türbininin Bölümleri Anemometre

33