00 Master Document

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΓΟΥΛΑΣ
Αναπληρωτής καθηγητής Γλωσσολογίας
ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ
Αναπληρώτρια καθηγήτρια Γλωσσολογίας
Θέματα συγχρονικής και διαχρονικής

γλωσσολογίας
Θέματα συγχρονικής και διαχρονικής γλωσσολογίας
Συγγραφή
Γεώργιος Μαγουλάς
Ευγενία Μαγουλά
Κριτικός αναγνώστης
Σταματία Κουτσουλέλου
ISBN: 978-960-603-456-5
Copyright © ΣΕΑΒ, 2015
Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική
Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 3.0. Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/
ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου
www.kallipos.gr
Πξόινγνο
Σα «Θέκαηα ζπγρξνληθήο θαη δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο» δεκηνπξγήζεθαλ ζην πιαίζην ηεο Γξάζεο
«Διιεληθά Αθαδεκατθά Ζιεθηξνληθά ΢πγγξάκκαηα θαη Βνεζήκαηα» θαη ρξεκαηνδνηήζεθε απφ ην
Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν/Δ.Κ.Σ. θαη ην Τπνπξγείν Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ, Δ.Π.
«Δθπαίδεπζε θαη Γηά Βίνπ Μάζεζε». Σν ζχγγξακκα απηφ αληιεί ην πιηθφ ηνπ θπξίσο απφ ηε
καθξνρξφληα έξεπλα θαη δηδαζθαιία ηνπ Γεσξγίνπ Γ. Μαγνπιά, αλαπι. θαζεγεηή Γισζζνινγίαο
ηεο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο ηνπ Δζληθνχ θαη Καπνδηζηξηαθνχ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ, ν νπνίνο
αθππεξέηεζε ην 2004, ρσξίο λα εγθαηαιείςεη ηα εξεπλεηηθά ηνπ ελδηαθέξνληα γηα ηε γισζζνινγία.
Σν ζχγγξακκα ζηεξίδεηαη επίζεο, ζηελ έξεπλα θαη ηε δηδαζθαιία ηεο αλαπι. θαζεγήηξηαο
Γισζζνινγίαο Δπγελίαο Γ. Μαγνπιά, ε νπνία ππεξεηεί σο κέινο ΓΔΠ ζην Παηδαγσγηθφ Σκήκα
Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ ΔΚΠΑ. Καηά ηε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ αμηνπνηήζεθαλ πξσηνγελείο
πεγέο αιιά θαη ζχγρξνλε βηβιηνγξαθία.
Αηζζαλφκαζηε ηελ αλάγθε λα επραξηζηήζνπκε ζεξκά ηα κέιε ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπηηξνπήο
ηεο Γξάζεο, νη νπνίνη ελέθξηλαλ ηε ζχληαμε ηνπ έξγνπ, φπσο θαη ηνπο θξηηέο-αμηνινγεηέο πνπ
ζπλέβαιαλ ζηε δηακφξθσζή ηνπ σο ειεθηξνληθνχ ζπγγξάκκαηνο. Ηδηαηηέξσο επραξηζηνχκε ηελ
θπξία ΢ηακαηία Κνπηζνπιέινπ, αλαπι. θαζεγήηξηα Γισζζνινγίαο, ε νπνία, σο θξηηηθφο
αλαγλψζηεο ηνπ ελ ιφγσ ζπγγξάκκαηνο, κε ηηο θαίξηεο παξαηεξήζεηο θαη ζπκβνπιέο ηεο ζπλέβαιε
θαζνξηζηηθά ηφζν ζηε δηακφξθσζε ηνπ πεξηερνκέλνπ φζν θαη ζηελ παηδαγσγηθή ηνπ παξνπζίαζε.
Δπραξηζηνχκε επίζεο ηνλ επηκειεηή-δηνξζσηή, θχξην Γεψξγην ΢έξγε, M.ed. “Δθαξκνζκέλεο
Γισζζνινγίαο”, γηα ηηο εχζηνρεο παξαηεξήζεηο θαη δηνξζψζεηο ηνπ θαζψο θαη ηε θξνληίδα ηνπ γηα
ηε ιεπηνκεξή εθαξκνγή ησλ πξνδηαγξαθψλ ζπγγξαθήο ηεο Γξάζεο «Κάιιηπνο». Δληνχηνηο, θάζε
ιάζνο ή παξάιεςε απνηειεί απνθιεηζηηθή επζχλε ησλ ζπγγξαθέσλ. Σέινο, επραξηζηνχκε ζεξκά ηνλ
θχξην Δπζχκην Εηαγγνπβά, ηερληθφ εθαξκνγψλ πιεξνθνξηθήο, γηα ηελ ηερληθή ππνζηήξημε, ηε
δεκηνπξγία ηνπ εμσθχιινπ θαη ηε κεηαηξνπή ηνπ ζπγγξάκκαηνο ζε ειεθηξνληθφ βηβιίν (e-book).
Δπειπηζηνχκε φηη ην έξγν απηφ ζα βνεζήζεη ζεκαληηθά ηνπο Έιιελεο θνηηεηέο ζεσξεηηθψλ
ζπνπδψλ λα κπεζνχλ ζηε δηαρξνληθή γισζζνινγία, λα πξνζεγγίζνπλ κε κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ ηελ
ηζηνξηθή πιεπξά ησλ γισζζψλ αιιά θαη λα αληηιεθζνχλ φηη ε δηαρξνληθή θαη ε ζπγρξνληθή κειέηε
ηνπο δε ρσξίδνληαη κε ζηεγαλά, φηη αληηζέησο αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη αιιεινεπηδξνχλ, θάζε
κία κε ηε δηθή ηεο κεζνδνινγία, ζηε δηεξεχλεζε ηεο γιψζζαο, ηνπ απνθιεηζηηθά αλζξψπηλνπ θαη
πνιπζρηδνχο απηνχ γλσξίζκαηνο.
1
Πεξηερόκελα
Πξόινγνο .................................................................................................................... 1
Πίλαθαο ζπληνκνγξαθηώλ-αθξσλπκίσλ ................................................................... 7
Δηζαγσγή .................................................................................................................... 9
Κεθάιαην 1. Γισζζηθή θαη γξακκαηηθή έξεπλα από ηελ αξραηόηεηα κέρξη ηνλ
18ν αη. ....................................................................................................................... 16
1 Δηζαγσγή ............................................................................................................................... 17
1.2 Η κειέηε ηεο γιώζζαο από ηνπο αξραίνπο ........................................................................ 18
1.2.1 ΢πγθξίζεηο γισζζώλ ζηελ αξραηόηεηα ..................................................................... 21
1.3 ΢πιιαβνγξαθηθή θαη αιθαβεηηθή γξαθή ......................................................................... 23
1.3.1 Φσλεηηθή έξεπλα ....................................................................................................... 25
1.3.2 Πξνθνξά θαη γξαθή ................................................................................................... 26
1.4 Η γξακκαηηθή έξεπλα θαηά ηελ αξραηόηεηα..................................................................... 27
1.4.1 Αλαινγία – αλσκαιία................................................................................................. 28
1.4.2 Γξακκαηηθή αλάιπζε ................................................................................................. 30
1.5 Η γξακκαηηθή έξεπλα ζηνπο αιεμαλδξηλνύο ρξόλνπο ..................................................... 31
1.5.1 Γηνλύζηνο ν Θξάμ: Τέρλε γξακκαηηθή ........................................................................ 31
1.5.2 Απνιιώληνο ν Γύζθνινο: Πεξί ζπληάμεσο ................................................................ 32
1.6 Βπδαληηλνί γξακκαηηθνί ..................................................................................................... 33
1.7 Γξακκαηηθή θαη γισζζηθή έξεπλα από ηνλ Μεζαίσλα κέρξη ηε λεόηεξε επνρή ............. 33
1.7.1 Φηινζνθηθή ή ελλνηνινγηθή γξακκαηηθή .................................................................. 33
1.7.2 Η γξακκαηηθή έξεπλα ζηε Γύζε θαηά ηνλ Μεζαίσλα .............................................. 34
1.7.3 Οη γισζζηθέο κειέηεο θαηά ηελ Αλαγέλλεζε ............................................................ 35
1.7.4 Η γισζζηθή έξεπλα ηνλ 17ν θαη 18ν αη. ..................................................................... 35
Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................... 37
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................................ 38
Κεθάιαην 2. Από ηε ζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή

γισζζνινγία ............................................................................................................. 39
2.1 Δηζαγσγή ............................................................................................................................ 39

2.2 Δκθάληζε ηεο ζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο .......................................................................... 40
2.2.1 Ιλδνεπξσπατθή γισζζνινγία .................................................................................... 41
2.2.2 Νενγξακκαηηθνί ......................................................................................................... 41
2.3 Ιζηνξηθνζπγθξηηηθή ή ηζηνξηθή/δηαρξνληθή γισζζνινγία ............................................... 42
2.4 Αληηθείκελν θαη ηνκείο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο..................................... 43
2
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................................ 45
Κεθάιαην 3. Αξρέο θαη κέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ............ 46
3.1 Δηζαγσγή. Αξρέο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο .............................................. 46

3.1.1 Αξρή ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο ................................................................................. 47
3.1.2 Αξρή ηεο ζπκβαηηθόηεηαο ησλ γισζζηθώλ ζεκείσλ (αξρή ηεο δηαθνξάο ησλ
γισζζώλ) ............................................................................................................................ 48
3.1.3 Ο δαλεηζκόο ................................................................................................................ 51
3.1.4 ΢πζηεκαηηθή αληηζηνηρία θζόγγσλ-θσλεκάησλ ζηα θνηλά ζηνηρεία ησλ ζπγγελώλ
γισζζώλ .............................................................................................................................. 53
3.1.5 Αξρή ηεο θαλνληθόηεηαο ησλ θσλεηηθώλ κεηαβνιώλ – θσλεηηθνί λόκνη............... 54
3.1.6 ΢ρεηηθή ρξνλνιόγεζε ησλ κεηαβνιώλ. ΢πκπεξάζκαηα ........................................... 59
3.2 Μέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ............................................................ 60
3.2.1 Ιζηνξηθή πξνζέγγηζε ησλ γισζζώλ .......................................................................... 61
3.2.2 Ιζηνξηθή κέζνδνο – εζσηεξηθή αλαζύλζεζε ............................................................. 61
3.2.3 Πξνβιήκαηα νξνινγίαο.............................................................................................. 62
3.2.4 Υξήζε απινύ θαη δηπινύ αζηεξίζθνπ ....................................................................... 63
3.2.5 Δθαξκνγέο ηεο εζσηεξηθήο αλαζύλζεζεο ................................................................. 64
3.3 ΢πγθξηηηθή έξεπλα ησλ γισζζώλ ...................................................................................... 67
3.3.1 ΢πγθξηηηθή κέζνδνο ................................................................................................... 67
3.3.2 Απόςεηο ησλ γισζζνιόγσλ ζρεηηθά κε ηε ζπγθξηηηθή αλαζύλζεζε ........................ 68
3.3.3 Αιγεβξηθή/θνξκνπιατζηηθή ή ξεαιηζηηθή αλαζύλζεζε; .......................................... 69
3.3.4 Δθαξκνγέο ηεο ζπγθξηηηθήο αλαζύλζεζεο ................................................................ 70
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................................ 74
Κεθάιαην 4. Γισζζηθή κεηαβνιή θαη δηαθνξνπνίεζε .......................................... 77
4.1 Καζνιηθόηεηα θαη αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ .......................................................................... 77

4.2 Γηαρξνληθέο κεηαβνιέο ....................................................................................................... 78
4.2.1 Φσλνινγηθέο κεηαβνιέο ............................................................................................. 79
4.2.2 Μνξθνινγηθέο κεηαβνιέο .......................................................................................... 81
4.2.3 Μεηαπηώζεηο .............................................................................................................. 82
4.3 ΢πγρξνληθέο κεηαβνιέο ...................................................................................................... 87
4.3.1 Γηαιεθηηθέο δηαθνξέο................................................................................................. 88
4.3.2 Σα γισζζηθά ιάζε σο αηηίεο γισζζηθήο κεηαβνιήο ................................................ 89
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................................ 91
3
Κεθάιαην 5. ΢πγγέλεηα θαη ηαμηλόκεζε γισζζώλ ................................................. 93
5.1 Η έλλνηα «γισζζηθή νηθνγέλεηα» ....................................................................................... 93

5.2 Πξόηππα γισζζηθήο ζπγγέλεηαο ........................................................................................ 94
5.2.1 Οηθνγελεηαθό πξόηππν .................................................................................................... 95
5.2.2 Σν πξόηππν ηνπ γελεαινγηθνύ δέληξνπ ..................................................................... 95
5.2.3 Σν γεσγξαθηθό πξόηππν ηεο δηάδνζεο ησλ κεηαβνιώλ θαηά θύκαηα..................... 96
5.3 Βαζκνί (δηαβαζκίζεηο) ζπγγέλεηαο ..................................................................................... 97
5.3.1 Κξηηήξηα γηα ηελ έληαμε ζε ππννκάδεο γισζζηθώλ νηθνγελεηώλ ............................ 97
5.4 Σαμηλόκεζε γισζζώλ ........................................................................................................ 98
5.4.1 Η ηππνινγηθή ηαμηλόκεζε ησλ γισζζώλ από ηνλ Schlegel ...................................... 98
5.4.2 Σππνινγηθή ηαμηλόκεζε θαη γισζζηθά θαζνιηθά .................................................... 99
5.4.3 Γεσγξαθηθή ηαμηλόκεζε ........................................................................................... 99
5.4.4 Άιινη ηξόπνη ηαμηλόκεζεο ....................................................................................... 100
Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 100
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 100
Κεθάιαην 6. Δηπκνινγία........................................................................................ 102
6.1 Πξνζδηνξηζκόο ηνπ πεδίνπ ............................................................................................... 102

6.2 Η εηπκνινγία από ηελ αξραηόηεηα κέρξη ηνλ 18ν αηώλα ................................................ 103
6.3 ΢ύγρξνλε εηπκνινγία ....................................................................................................... 104
6.4 Θεκειηώδε θξηηήξηα ηεο εηπκνινγηθήο έξεπλαο ............................................................. 105
6.4.1 Φσλνινγηθό θξηηήξην .............................................................................................. 105
6.4.2 Μνξθνινγηθό θξηηήξην ............................................................................................ 105
6.4.3 ΢εκαζηνινγηθό θξηηήξην .......................................................................................... 106
6.4.4 Υσξνρξνληθό θξηηήξην............................................................................................. 107
6.4.5 Αλαινγηθό θξηηήξην ................................................................................................. 109
6.5 Δηδηθέο πεξηπηώζεηο εηπκνιόγεζεο ................................................................................. 110
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 112
Κεθάιαην 7. Νεόηεξε Γισζζνινγία ...................................................................... 113
7.1 Ferdinand de Saussure..................................................................................................... 113

7.2 Γνκηζκόο (Structuralism) ................................................................................................ 117
7.3 ΢ρνιέο ηνπ δνκηζκνύ ........................................................................................................ 118
7.3.1 Λεηηνπξγηζκόο .......................................................................................................... 118
7.3.2 Γισζζνινγηθόο Κύθινο ηεο Κνπεγράγεο................................................................ 119
7.3.3 Ακεξηθαληθόο δνκηζκόο ........................................................................................... 119
7.4 Γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή ....................................................................... 120
4
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 122
Κεθάιαην 8. Φσλεηηθή .......................................................................................... 123
8.1 Φσλεηηθή ......................................................................................................................... 123

8.2 Σα θσλεηηθά όξγαλα θαη ε παξαγσγή ησλ γισζζηθώλ ήρσλ ........................................ 124
8.3 Αθνπζηηθή θσλεηηθή ....................................................................................................... 126
8.3.1 Πεηξακαηηθή θσλεηηθή ........................................................................................... 128
8.3.2 Αθνπζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ θζόγγσλ .............................................................. 129
8.4 Η πξόζιεςε ησλ γισζζηθώλ ήρσλ ................................................................................. 130
8.5 Αξζξσηηθή θσλεηηθή: Η παξαγσγή ησλ θζόγγσλ ........................................................ 130
8.5.1 Οη θσλεεληηθνί θζόγγνη (vowels) ............................................................................ 130
8.5.2 Ρηληθνπνηεκέλα θσλήεληα ....................................................................................... 132
8.5.3 Σα εκίθσλα (semi-vowels) ....................................................................................... 132
8.5.4 Οη δίθζνγγνη ............................................................................................................. 133
8.5.5 Οη ζπκθσληθνί θζόγγνη (consonants) ...................................................................... 134
8.6 Οη θζόγγνη ηεο ειιεληθήο γιώζζαο ................................................................................. 136
8.7 Φσλεηηθό ζύζηεκα .......................................................................................................... 137
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 139
Κεθάιαην 9. Φσλνινγία ........................................................................................ 141
9.1 Φσλνινγία ........................................................................................................................ 141

9.2 ΢ύληνκε ηζηνξία ηεο θσλνινγίαο .................................................................................... 142
9.3 Φώλεκα ............................................................................................................................ 143
9.3.1 Γηάθξηζε κεηαμύ θζόγγσλ, θσλεκάησλ θαη αιινθώλσλ ....................................... 143
9.4 Σα αιιόθσλα .................................................................................................................... 144
9.4.1 Καλόλεο γηα ηε δηάθξηζε θσλεκάησλ θαη αιινθώλσλ .......................................... 147
9.5 Σν θσλνινγηθό ζύζηεκα ηεο Διιεληθήο ......................................................................... 147
9.5.1 Παξαηεξήζεηο ζην θσλνινγηθό ζύζηεκα ηεο Κνηλήο Νέαο Διιεληθήο ................. 149
9.6 ΢πιιαβηθή δνκή ............................................................................................................... 152
9.7 Ο ηνληζκόο ........................................................................................................................ 153
9.8 Ο επηηνληζκόο (intonation)............................................................................................... 154
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 156
Κεθάιαην 10. Μνξθνινγία .................................................................................... 158
10.1 Δηζαγσγή ........................................................................................................................ 158

5
10.2 Δκθάληζε θαη ζεκαζίεο ηνπ όξνπ κνξθνινγία.............................................................. 158
10.3 Μνξθνινγηθή αλάιπζε .................................................................................................. 159
10.4 Μνλάδεο ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο .......................................................................... 160
10.4.1 H ιέμε ..................................................................................................................... 160
10.4.2 Η ιέμε ζηε γεληθή γισζζνινγία ............................................................................ 160
10.4.3 ΢ηνηρεία κηθξόηεξα από ηε ιέμε: κόξθεκα .......................................................... 161
10.4.4 Μνξθέο θαη είδε κνξθώλ ....................................................................................... 161
10.4.5 Αιιόκνξθα θαη κνξθήκαηα ................................................................................... 162
10.4.6 Αλαγλώξηζε κνξθεκάησλ...................................................................................... 163
10.5 Κιίζε θαη παξαγσγή ...................................................................................................... 163
10.6 Η κνξθνινγηθή δνκή ησλ ιέμεσλ .................................................................................. 164
10.6.1 Πξνζθύκαηα ........................................................................................................... 164
10.6.2 Αλαδηπιαζηαζκόο ................................................................................................... 165
10.7 Φσλνινγηθή κεηαβνιή ................................................................................................... 166
10.7.1 ΢ρέζεηο ρσξίο κεηαβνιή ......................................................................................... 166
10.7.2 ΢ύληκεζε βάζεσλ .................................................................................................. 166
10.7.3 Άιινη κνξθνινγηθνί ζρεκαηηζκνί ......................................................................... 166
10.8 ΢ύλζεζε .......................................................................................................................... 167
10.8.1 Καηεγνξίεο ζπλζέησλ ............................................................................................ 168
10.9 Νεόηεξεο ηάζεηο ζηε κνξθνινγία................................................................................... 170
10.10 Μνξθνινγηθή ηππνινγία .............................................................................................. 170
10.11 Μνξθνινγηθά θαζνιηθά ............................................................................................... 172
10.12.2 «Παξαδεηγκαηηθά» θαζνιηθά .................................................................................... 172
10.14 Φπζηθή κνξθνινγία ..................................................................................................... 173
10.14.1 ΢πγθξνύζεηο θπζηθόηεηαο ................................................................................... 173
10.15 Η εξγαζηηθή πηώζε ηεο Ιλδνεπξσπατθήο θαη ε ζεσξία ηνπ ηνπηθηζκνύ (localism) .. 174
10.16 Γεκηνπξγία ηεο θιίζεο ζηηο ηλδνεπξσπατθέο γιώζζεο ............................................... 174
10.16.1 Παιαηόηεξεο απόςεηο ........................................................................................... 174
10.16.2 Η ζεσξία ηνπ Δ. Benveniste ................................................................................. 175
Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 177
6
Πίλαθαο ζπληνκνγξαθηώλ-αθξσλπκίσλ
db decibel
Hz Hertz
αγγι. αγγιηθφο -ή -φ
ΑΔ Αξραία Διιεληθά
αη. αηψλαο
αηνι. αηνιηθφο -ή -φ
αηη. αηηηαηηθή
αφξ. αφξηζηνο
απαξέκθ. απαξέκθαην
αξαβ. αξαβηθφο -ή -φ
αξθηηθφι. αξθηηθφιεμν
αξρ. αξραίνο -α -ν
αηη. αηηηθφο -ή -φ
Β.Α. Βνξεηναλαηνιηθφο -ή -φ
Β.Γ. Βνξεηνδπηηθφο -ή -φ
βελ. βελεηζηάληθνο -ε -ν
βι. βιέπε
γαιι. γαιιηθφο -ή -φ
γελ. γεληθή
γεξκ. γεξκαληθφο -ή -φ
γνηζ. γνηζηθφο -ή -φ
Γ.Λ. Γεκψδεο Λαηηληθή
δει. δειαδή
δεκ. δεκψδεο
δνη. δνηηθή
ΓΦΑ Γηεζλέο Φσλεηηθφ Αιθάβεην
δσξ. δσξηθφ
ειι. ειιεληθφο -ή -φ
ειλζη. ειιεληζηηθφο -ή -φ
ελ. εληθφο
ελεζη. ελεζηψηαο
επηθψλ. επηθψλεκα
ΗΔ Ηλδνεπξσπατθή
ηλδ. ηλδηθφο -ή -φ
ηλδνεπξ. ηλδνεπξσπατθφο -ή -φ
ηλδντξαλ. ηλδντξαληθφο -ή -φ
ηζπ. ηζπαληθφο -ή -φ
ηηαι. ηηαιηθφο -ή -φ
ησλ. ησληθφο -ή -φ
θ.ά. ή θ.α. θαη άιια/άιινη ή θαη αιινχ
θ.ιπ. θαη ινηπά
θ.ν.θ. θαη νχησ θαζεμήο
θ.η.φ. θαη ηα φκνηα
ΚΝΔ Κνηλή Νέα Διιεληθή
ι.ρ. ιφγνπ ράξε
ιαη. ιαηηληθφο -ή -φ
κέιι. κέιινληαο
κεζλ. κεζαησληθφο -ή -φ
κεηαγελ. κεηαγελέζηεξνο -ε -ν
κεηάθξ. κεηάθξαζε
ΝΔ Νέα Διιεληθή
λενειι. λενειιεληθφο -ή -φ
λεφη. λεφηεξνο -ε -ν
νκεξ. νκεξηθφο -ή -φ
7
νπγγξ. νπγγξηθφο -ή -φ
π.ρ. παξαδείγκαηνο ράξε
π.Υ. πξν Υξηζηνχ
παι. παιαηφο
πβ. παξάβαιε
πεξζ. πεξζηθφο -ή -φ
ΠΗΔ Πξσηνηλδνεπξσπατθή
πιεζ. πιεζπληηθφο
ΠΝΔ Πξφηππε Νέα Διιεληθή
πνξηνγ. πνξηνγαιηθφο -ή -φ
πξναγγι. πξναγγιηθφο -ή -φ
πξναηη. πξναηηηθφο -ή -φ
πξνειι. πξνειιεληθφο -ή -φ
ΠξνΗΔ Πξνηλδνεπξσπατθή
πξνθιαζ. πξνθιαζηθφο -ή -φ
ΠξνΠΗΔ Πξνπξσηντλδνεπξσπατθή
πξνζ. πξφζσπν
πξνζη. πξνζηαθηηθή
πξνθ. πξνθνξηθφο
πξσηνειι. πξσηνειιεληθφο -ή -φ
πη. πηψζε
ξσζ. ξσζηθφο -ή -φ
ζαλζθξ. ζαλζθξηηηθφο -ή -φ
ζεκ. ζεκείσζε
ζπκθ. ζπκθπξκφο
ζπλζ. ζπλζεηηθφ
ηνπξθ. ηνπξθηθφο -ή -φ
ππνθνξ. ππνθνξηζηηθφ
ππνζεκ. ππνζεκείσζε
8
Δηζαγσγή
Οη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο πηνζεηνχλ ζπρλά κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηεί ε γισζζνινγία πεξίπνπ απφ ην
ηέινο ηνπ Α΄ Παγθνζκίνπ πνιέκνπ. Ζ εμήγεζε είλαη φηη ν θιάδνο απηφο ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο πνπ
αθνινχζεζαλ ην επηζηεκνινγηθφ, αλ φρη θαη θηινζνθηθφ, ξεχκα ηνπ δνκηζκνχ ή ζηξνπθηνπξαιηζκνχ, ην
νπνίν πξνζεγγίδεη φια ηα πξνο εμέηαζε αληηθείκελα (γιψζζεο, θνηλσληθνχο ζεζκνχο, ινγνηερληθά θείκελα
θ.ιπ.) σο ζπζηήκαηα/ζχλνια αιιειεμαξηψκελσλ θαη φρη κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ, σο ζπζηήκαηα πνπ
εκθαλίδνπλ δνκή, ηα ζηνηρεία ηεο νπνίαο αιιεινζπλδένληαη θαη επηηεινχλ ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίεο.
Ζ αλάπηπμε ηεο γισζζνινγίαο απφ ην 1916, νπφηε έγηλαλ επξχηεξα γλσζηέο νη πξσηνπνξηαθέο
ζθέςεηο ηνπ Ferdinand de Saussure (Φεξληηλάλ ληε ΢σζζχξ), κέρξη θαη ζήκεξα είλαη ζπλερήο, δηφηη ε γιψζζα
σο γεληθή έλλνηα, σο ιφγνο θαη φιεο νη γιψζζεο, πνπ είλαη απνθιεηζηηθφ πξνλφκην ηνπ αλζξψπηλνπ είδνπο
(κεξηθά πνπιηά κπνξνχλ κφλν λα επαλαιακβάλνπλ ιέμεηο θαη θξάζεηο ηηο νπνίεο αθνχλ ζην πεξηβάιινλ πνπ
δνπλ), αμίδεη θαη πξέπεη λα απνηεινχλ αληηθείκελν έξεπλαο φρη κφλν ζηε γξαπηή ηνπο δηάζηαζε. Παξνπζηάδεη
πιένλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ε κειέηε ησλ γισζζψλ σο δσληαλψλ γισζζηθψλ ζπζηεκάησλ επηθνηλσλίαο θαη
δηαηχπσζεο ζθέςεσλ – αθφκε θαη ησλ πην αζήκαλησλ, κε φξνπο θνηλσληθήο θαηαμίσζεο θαη θηινινγηθήο
ζεκαζίαο, κνξθψλ γιψζζαο, δει. δηαιέθησλ, ηδησκάησλ, θνηλσληθψλ δηαιέθησλ.
΢ην δηάζηεκα απηφ έρεη εκθαληζηεί ζεκαληηθφο αξηζκφο γισζζνινγηθψλ ζρνιψλ, πνπ εξεπλνχλ ηα
πνιπζχλζεηα γισζζηθά θαηλφκελα απφ δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία, φπσο ζηε δεθαεηία ηνπ 1950 ε γελεηηθή-
κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή, ε νπνία είλαη κελ δνκηθή, κε ηελ επξχηεξε έλλνηα ηνπ φξνπ, αληηηίζεηαη φκσο
ζηνλ θιαζηθφ δνκηζκφ ηνπ 20νπ αη., ηδίσο ζηνλ ακεξηθαληθφ. Παξάιιεια, ε δεκηνπξγία λέσλ θιάδσλ κε ηε
ζπλεξγαζία γισζζνιφγσλ θαη άιισλ επηζηεκφλσλ, γηαηξψλ, θνηλσληνιφγσλ, παηδαγσγψλ, θηινζφθσλ,
ςπρηάηξσλ, ςπρνιφγσλ θ.ιπ., επηηξέπεη αθελφο νπζηαζηηθφηεξε γλψζε ησλ πνηθίισλ εμσγισζζηθψλ
παξαγφλησλ πνπ ζπλδένληαη κε ηε ιεηηνπξγία ηεο γιψζζαο θαη αθεηέξνπ βειηίσζε ηεο γισζζηθήο
δηδαζθαιίαο φπσο θαη αληηκεηψπηζε ησλ δπζθνιηψλ θαη ησλ πξνβιεκάησλ δηαθφξσλ αηφκσλ ζρεηηθά κε ηελ
εθκάζεζε κηαο γιψζζαο, κεηξηθήο ή μέλεο.
Σν πιήζνο ησλ ζεσξεηηθψλ απφςεσλ ησλ γισζζνιφγσλ ελδέρεηαη λα δεκηνπξγήζεη πξνβιήκαηα
ζηνλ αξράξην. Έλαο θίλδπλνο είλαη, αλ ηνλ ελδηαθέξεη ε γισζζηθή επηζηήκε, λα ζπζζσξεχζεη γλψζεηο, ρσξίο
λα εκβαζχλεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ θαη ησλ κεζφδσλ πνπ ρξεηάδνληαη γηα ηελ
αλάιπζή ηνπο. Γεληθφηεξα, νη πνιιέο ζεσξεηηθέο γλψζεηο, φζν θη αλ θξίλνληαη απαξαίηεηεο, δελ επαξθνχλ,
αλ ζέιεη θαλείο λα αζρνιεζεί ζνβαξά κε έλα ηνκέα ηνπ επηζηεηνχ, ελ πξνθεηκέλσ κε ηα γισζζηθά θαηλφκελα,
αθνχ ζεσξία θαη έξεπλα βξίζθνληαη ζε ακθίδξνκε ζρέζε. Υσξίο ζεσξεηηθή θαηάξηηζε ε έξεπλα δελ κπνξεί
λα είλαη νπζηαζηηθή. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε έξεπλα εληζρχεη ηε ζεσξία, ηε βειηηψλεη ή θαη δηνξζψλεη
αζηνρίεο ηεο.
Μεξηθέο θνξέο ειινρεχνπλ θαη άιινη θίλδπλνη. Τπάξρεη πεξίπησζε λα παξαζπξζεί θαλείο απφ κηα
γισζζνινγηθή «κφδα», ε νπνία κπνξεί λα αζθήζεη ηδηαίηεξν γφεηξν γηα θάπνην δηάζηεκα, παξά ηελ
αλεπαξθή ζεσξεηηθή ηεο βάζε. Πάλησο, απηφ δελ είλαη ηφζν ζνβαξφ, γηαηί αξγά ή γξήγνξα ζα θαηαθαλεί ε
αλεπάξθεηα θαη ζα πεξάζεη ε κφδα. Μεγαιχηεξν θίλδπλν ελδέρεηαη λα απνηειέζεη ε πηνζέηεζε απφςεσλ πνπ
δηαηππψλνληαη θαηά θαηξνχο απφ κε γισζζνιφγνπο, αθφκε θαη θηινιφγνπο, κε ζεκαληηθφ έξγν φρη φκσο
απαξαίηεηα θαηφρνπο ησλ γλψζεσλ πνπ επηηξέπνπλ ζσζηή θαη ζθαηξηθή πξνζέγγηζε ηεο ειιεληθήο, γιψζζαο
κε ηφζν καθξά παξάδνζε–φρη φκσο εμσπξαγκαηηθή– ηζηνξηθή ζεκαζία. Πξφθεηηαη γηα απφςεηο πνπ έρνπλ
αθεηεξία ηνλ ππεξεζληθηζκφ («αληίπαιν δένο» ηνπ εζλνκεδεληζκνχ) θαη εχθνια κπνξνχλ λα παξαζχξνπλ
φζνπο ζηεξνχληαη βαζηθψλ γισζζνινγηθψλ γλψζεσλ θαη κάιηζηα γλψζεσλ ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο
γισζζνινγίαο ζην λα ζρεκαηίζνπλ εμσπξαγκαηηθή εηθφλα γηα ηε γιψζζα καο. Αλέκελε θαλείο φηη ζηελ
Διιάδα φπνπ ιάκπξπλαλ ηε γισζζηθή επηζηήκε πξνζσπηθφηεηεο φπσο ν Υαηδηδάθηο, ν Φπράξεο, ν
Σξηαληαθπιιίδεο, ν Φηιήληαο, ν Αλδξηψηεο, ν Κξηαξάο θ.ά., γηα λα πεξηνξηζηνχκε ζηνπο παιαηφηεξνπο, ζα
εκθαληδφηαλ πνιχ ζπάληα έλαο θαλαηηθφο ειιελνθεληξηζκφο, απφιπηα λνζεξφο θαη εμσπξαγκαηηθφο, πνπ
δνγκαηίδεη φηη «αιεζηλφ είλαη ην εζληθφ» (ή, κάιινλ, απηφ πνπ θαληάδεη ζαλ εζληθφ) θαη αληηζηξαηεχεηαη ηελ
απφιπηα ππεχζπλε αιιά αληηπαζεηηθή ζε πνιινχο ζέζε ηνπ ΢νισκνχ φηη «εζληθφ είλαη ην αιεζηλφ».
Παιαηφηεξα θπξηαξρνχζε ε δηακάρε κεηαμχ θαζαξεπνπζηάλσλ θαη δεκνηηθηζηψλ, αιιά κάιινλ δελ
ππήξρε ηδενιεςία σο πξνο ηνλ ρξφλν εκθάληζεο ηεο γιψζζαο καο θαη ηνλ ραξαθηήξα ηεο. Αξθεί ην εμήο
παξάδεηγκα: ν ππεξθαζαξεπνπζηάλνο θηιφινγνο Γεψξγηνο Εεθίδεο ηφζν ζην «Λεμηθφλ απάλησλ ησλ
ξεκάησλ ηεο αηηηθήο πεδνγξαθηθήο δηαιέθηνπ» (ην πξψην ιεμηθφ ξεκάησλ ηεο Αξραίαο Διιεληθήο) φζν θαη
ζηε «Μεγάιε γξακκαηηθή ηεο αηηηθήο πεδνγξαθηθήο δηαιέθηνπ» παξέπεκπε ζε ζαλζθξηηηθέο ξίδεο θαη
9
ζαλζθξηηηθνχο ηχπνπο! Ζ αληίζεζή ηνπ ζηε ρξήζε ηεο Γεκνηηθήο σο γξαπηήο γιψζζαο θαη ε εμχκλεζε ηεο
ιφγηαο γιψζζαο δελ ηνλ εκπφδηδαλ λα απνδέρεηαη ηηο επηθξαηνχζεο ζηελ επνρή ηνπ απφςεηο (θάπνηνη ζήκεξα
ζα ραξαθηήξηδαλ ηελ απνδνρή απηή εζλνκεδεληζηηθή!) θαη λα ζεσξεί φηη ε ΢αλζθξηηηθή είλαη πην παιηά απφ
ηελ Διιεληθή, αλ φρη κεηέξα ηεο.
Αληίζεηα, φζνη ζεσξνχλ ζήκεξα φηη ε Διιεληθή είλαη ε παιαηφηεξε γιψζζα, ε κεηέξα ησλ
επξσπατθψλ, αλ φρη φισλ ησλ γισζζψλ1, πνχ ζηεξίδνπλ ηε ζέζε ηνπο απηή; Καη’ αξράο θαίλεηαη λα αγλννχλ
ή ηνπιάρηζηνλ απνθεχγνπλ λα ζρνιηάζνπλ φηη, θαηά ηνπο αξραίνπο, ε παιαηφηεξε γιψζζα ήηαλ ε Φξπγηθή.
Αιιά αο έιζνπκε ζην ζήκεξα. Έρνπλ αζρνιεζεί ζνβαξά κε ηε γισζζνινγία θαη εηδηθφηεξα κε ηελ ηζηνξηθή
(νη θηινινγηθέο ζπνπδέο φζν ζεκαληηθέο θη αλ είλαη δελ επαξθνχλ), ψζηε λα απνθαίλνληαη κε ππεπζπλφηεηα
θαη φρη κε ηελ έπαξζε πνπ ζπρλά, ζηε ρψξα καο, ραξαθηεξίδεη απηφλ πνπ αγλνεί φηη αγλνεί; Πνηα είλαη ηα
επηζηεκνληθά ηνπο επηρεηξήκαηα; ΢ην φηη έλα κέξνο ηνπ ιεμηινγίνπ είλαη θνηλφ ζηελ Διιεληθή θαη ζηηο
επξσπατθέο γιψζζεο (φπσο θαη ζε κεξηθέο αζηαηηθέο); Ή ζην φηη κεγάιν κέξνο ηεο επηζηεκνληθήο θαη ηεο
γξακκαηηθήο νξνινγίαο πξνέξρεηαη απφ ηελ Αξραία Διιεληθή; Χο πξνο ην ζέκα ηνπ θνηλνχ ιεμηινγίνπ, ζα
δηεπθξηληζηεί ζηε ζπλέρεηα φηη πνιιά απφ ηα ζηνηρεία πνπ ζε δηάθνξεο γιψζζεο, αθφκε θαη ζηε Λαηηληθή,
κνηάδνπλ κε ζηνηρεία ηεο Διιεληθήο, δελ πξνέξρνληαη απφ απηήλ, δελ είλαη δάλεηα απφ ηελ Διιεληθή, αιιά
απνηεινχλ θνηλή θιεξνλνκηά απφ παιαηφηεξε γιψζζα. ΋ζνλ αθνξά ζηελ νξνινγία, είλαη γλσζηφ φηη απηή
εηζήιζε ζην ιεμηιφγην ησλ επξσπατθψλ γισζζψλ σο «δάλεην» απφ ηελ επνρή ηεο Αλαγέλλεζεο θαη κεηέπεηηα
είηε ζρεκαηίζηεθε, ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο, απφ ειιεληθέο ξίδεο (ειιελνγελήο νξνινγία, φρη πάληνηε νξζά
ζρεκαηηζκέλε, πβ. γαιι. microbe θαη κηθξφβην).
Έρεη αθφκε ιερζεί φηη δηάθνξεο ιέμεηο, φπσο κάηη, ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ιανχο πνπ δνπλ ρηιηάδεο
ρηιηφκεηξα καθξηά απφ ηελ Διιάδα. Ζ έξεπλα φκσο απνδεηθλχεη φηη πξφθεηηαη γηα ηπραίεο νκνηφηεηεο, γηα
ζπκπηψζεηο, πνπ νθείινληαη ζε αλεμάξηεηε γισζζηθή εμέιημε ή γηα εηδηθήο θαηεγνξίαο ιέμεηο (π.ρ.
επηθσλήκαηα, ερνπνίεηεο ιέμεηο, ιέμεηο ηνπ παηδηθνχ ιεμηινγίνπ), πνπ κπνξνχλ λα εκθαλίδνπλ νκνηφηεηεο
ζηηο πην δηαθνξεηηθέο γιψζζεο, θαζψο εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ησλ γισζζηθψλ θαζνιηθψλ (linguistic
universals), ησλ ζηνηρείσλ πνπ ππάξρνπλ ζε φιεο ηηο γιψζζεο (πβ. ηα θσλήεληα θαη ηα ζχκθσλα), ρσξίο απηφ
λα ζεκαίλεη φηη έρνπλ θνηλή πξνέιεπζε.
Δπεηδή ην δήηεκα είλαη ζνβαξφ ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ ζρνιηαζκφ. Ζ επηπφιαηε γλψζε νδεγεί ζηελ
ηδενιεςία φηη ε Διιεληθή, ηδίσο ε Αξραία, δελ είλαη κφλν γιψζζα εμαηξεηηθά θαιιηεξγεκέλε αιιά
ππεξγιψζζα ζε φια ηα ζεκεία. Τπνζηεξίδεηαη φηη ην απνδεηθλχνπλ κεηαμχ άιισλ ε αλεπαλάιεπηε δνκή ηεο,
νη κηθξέο αιιαγέο ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, ε ηζηνξηθή νξζνγξαθία, πνπ ππνγξακκίδεη ηελ ελφηεηα ηεο
πξνθνξάο (ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε νξζνγξαθία ζπγθαιχπηεη κεηαβνιέο ζηελ πξνθνξά), ην εθπιεθηηθήο
ηειεηφηεηαο ιεμηιφγην, ζεκαληηθφ κέξνο ηνπ νπνίνπ έρεη πηνζεηεζεί δηεζλψο, θ.ά. Δπνκέλσο, αθνχ θάπνηνη
ζεσξνχλ ηε γιψζζα καο παιαηφηεξε θαη αλψηεξε απφ ηηο άιιεο, φια ηα δεδνκέλα νθείινπλ θαη’ απηνχο λα
απνδεηθλχνπλ (είλαη ε ιεγφκελε «ιήςε ηνπ δεηνπκέλνπ») ηελ αλσηεξφηεηά ηεο θαη, ην ζπνπδαηφηεξν, ηελ
αλσηεξφηεηα ησλ θνξέσλ ηεο. Οη Έιιελεο πξέπεη λα δνχζαλ αλέθαζελ ζηνλ ρψξν απηφ, ρσξίο λα έρνπλ έιζεη
απφ αιινχ, ρσξίο λα έρνπλ ζπλππάξμεη ζηελ πεξηνρή κε άιινπο ιανχο (σζηφζν, εθηφο ησλ παιαηφηεξσλ
ηεθκεξίσλ γηα ηελ χπαξμε ησλ Πξνειιήλσλ, έρνπλ βξεζεί επηγξαθέο ζηελ Πξαηζφ –ζηε ρεξζφλεζν ηεο
΢εηείαο– θαη ζηε Λήκλν, πνπ είλαη γξακκέλεο ζε ειιεληθφ αιθάβεην αιιά φρη ειιελφγισζζεο θαη
ηνπνζεηνχληαη ζηνπο θιαζηθνχο ρξφλνπο!). Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνπο αθξαίνπο ειιελνιάηξεο, νη αξραίνη δελ
είραλ δερηεί θακία επηξξνή απφ «θαηψηεξνπο» ιανχο, νη νπνίνη αληίζεηα ηνπο είραλ αληηγξάςεη ζε δηάθνξα
ζεκεία θαη είραλ νηθεηνπνηεζεί ηα επηηεχγκαηά ηνπο, φπσο ηελ νηθεηνπνίεζε απφ ηνπο ΢εκίηεο ηεο
αιθαβεηηθήο γξαθήο πνπ επηλφεζαλ νη Αξραίνη Έιιελεο. Πάλησο, ελψ ν Πιάησλαο έιεγε φηη νη Έιιελεο
βειηίσλαλ φ,ηη δέρνληαλ απφ ηνπο βαξβάξνπο, νξηζκέλνη ζήκεξα απνθεχγνπλ λα ην αλαθέξνπλ, επεηδή
ζεσξνχλ φηη ππνβαζκίδεη ηελ αλσηεξφηεηα ησλ Διιήλσλ ελ παληί πάγκαηη. Κάπνηνη ζπκπαηξηψηεο καο,
ινηπφλ, απνθαίλνληαη κε κεγάιε επθνιία γηα ζέκαηα πνπ εμεηάδνπλ επηπφιαηα ή ηδενιεπηηθά θαη ην ρεηξφηεξν
είλαη φηη αδηαθνξνχλ γηα ζνβαξή ελεκέξσζε ζε απηά, αλ θαη ζηελ επνρή καο δελ ιείπνπλ νη δπλαηφηεηεο.
Βέβαηα, ππάξρεη ε δηθαηνινγία, ηνπιάρηζηνλ γηα νξηζκέλνπο, φηη ζην ζρνιείν δελ ελεκεξψζεθαλ γηα θαίξηα
ζέκαηα ηεο ηζηνξίαο ηεο γιψζζαο καο θαη γηα βαζηθέο γισζζνινγηθέο αξρέο. Έηζη, έκεηλαλ κάιινλ κε ηελ
εληχπσζε φηη ε γξακκαηηθή θαη ε γισζζηθή έξεπλα, π.ρ. ε εηπκνινγία, εμαθνινπζνχλ λα γίλνληαη φπσο πξηλ
απφ αηψλεο, αλ φρη πξηλ απφ ρηιηεηίεο. Απηή ε δηθαηνινγία ηζρχεη θπζηθά ιηγφηεξν γηα πηπρηνχρνπο
1
Να ζεκεησζεί φηη Σνχξθνη γισζζνιφγνη είραλ ππνζηεξίμεη φηη ε γιψζζα ηνπο είλαη ε κεηέξα ησλ γισζζψλ κε
επηζηεκνληθνθαλή επηρεηξήκαηα ζηηο δεθαεηίεο ηνπ 1920 θαη ηνπ 1930!
10
θηινζνθηθψλ ζρνιψλ φπνπ ε γισζζνινγία απνηειεί βαζηθφ κάζεκα, αλ θαη πξέπεη λα αλαγλσξηζζεί φηη ζε
απηέο δελ δηδάζθνληαη φζν ζα έπξεπε ε ηζηνξηθή γισζζνινγία, νη αξρέο θαη νη κέζνδνί ηεο. Οχησο ή άιισο,
φζνη αζρνινχληαη κε γισζζηθά ή ηζηνξηθά ζέκαηα, αιιά ελδηαθέξνληαη θπξίσο γηα ηελ επηθαλεηαθή
πξνζέγγηζή ηνπο, εθαξκφδνπλ ην πνιχ εμππεξεηηθφ γη’ απηνχο απφθζεγκα ηνπ Luigi Pirandello (Λνπίηδη
Πηξαληέιιν) «έηζη είλαη, αλ έηζη λνκίδεηε» θαη κάιηζηα «βειηησκέλν»: «έηζη είλαη, αλ έηζη ζαο εμππεξεηεί θαη
ζαο ζπκθέξεη». Σφηε φκσο δε γίλεηαη ιφγνο γηα επηζηεκνληθή θαη αμηφπηζηε πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο θαη ηεο
ηζηνξίαο καο. Πξνβάιινληαη απφςεηο πνπ αγλννχλ ή παξαπνηνχλ ηα ηζηνξηθά θαη γισζζηθά δεδνκέλα,
πξάγκα πνπ ζπκβαίλεη βέβαηα θαη ζε άιιεο ρψξεο (πβ. ηνπο ηζρπξηζκνχο ησλ Σνχξθσλ γηα ηε γιψζζα ηνπο
θαη ησλ ΢θνπηαλψλ γηα ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο Αξραίνπο Μαθεδφλεο). ΢ηε δηθή καο πεξίπησζε, ε θαθψο
ελλννχκελε εζληθή ζθνπηκφηεηα, ηδίσο ζε δχζθνιεο πεξηφδνπο, φπσο ε ζεκεξηλή, θαηαιήγεη λα γίλεη
επέλδπζε πνιηηηθήο ή άιιεο θχζεσο, απνηειψληαο εχθνιν αιιά φρη ηνλ θαιχηεξν ηξφπν γηα λα εληζρπζεί ην
εζληθφ θξφλεκα.
Γηα ηνπο ιφγνπο απηνχο ζην παξφλ ειεθηξνληθφ ζχγγξακκα πνπ θέξεη ηνλ ηίηιν Θέκαηα ζπγρξνληθήο
θαη δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο δελ εμεηάδεηαη ην ζχλνιν ησλ ζεκάησλ πνπ εξεπλνχλ νη δχν θιάδνη. Κξίζεθε
ζθφπηκν λα δνζεί έκθαζε ζε νξηζκέλα ζέκαηα, ζηα νπνία, ελψ παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, ηα
ειιελφγισζζα παλεπηζηεκηαθά ζπγγξάκκαηα αθηεξψλνπλ ειάρηζηε ή πεξηνξηζκέλε έθηαζε. ΢πγθεθξηκέλα,
είλαη ην θεθάιαην πνπ αθνξά ζηε γισζζηθή θαη ηε γξακκαηηθή έξεπλα απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνλ 18ν αη.
θαη ηα θεθάιαηα πνπ απνηεινχλ αληηθείκελν ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο. Δπηπιένλ, ηξία απφ ηα
θεθάιαηα αλαθέξνληαη ζε βαζηθνχο ηνκείο ηεο λεφηεξεο (γεληθήο/ζεσξεηηθήο) γισζζνινγίαο. Παξάιιεια,
ζπδεηνχληαη δηάθνξεο εζθαικέλεο απφςεηο πνπ δηαηππψζεθαλ θαηά θαηξνχο, ζρεηηθά κε ηα εμεηαδφκελα
ζέκαηα, ψζηε ν αλαγλψζηεο λα απνθηήζεη φζν ην δπλαηφλ πην ζηέξεεο βάζεηο ζην κάζεκα θαη λα εμνηθεησζεί
κε ην αληηθείκελφ ηνπ. Σν ζπκπέξαζκα ζην νπνίν ειπίδνπκε φηη ζα θαηαιήμεη είλαη φηη ε έξεπλα ηνπ
πνιπζχλζεηνπ θαηλνκέλνπ «γιψζζα» είλαη φρη κφλν εμαηξεηηθά ελδηαθέξνπζα θαη ρξήζηκε απφ πάζεο
πιεπξάο, αιιά θαη επίπνλε, γηαηί πξέπεη λα δηεμάγεηαη κε πξνζνρή, κε ηηο θαηάιιειεο κεζφδνπο θαη ζχκθσλα
κε ηηο αξρέο πνπ επηβάιιεη ε γισζζνινγηθή δενληνινγία.
Σν ζχγγξακκα πεξηιακβάλεη δέθα θεθάιαηα, ζηα νπνία ππάξρνπλ πεξίιεςε, εξσηήζεηο
αλαθεθαιαίσζεο, εξσηήζεηο-αζθήζεηο θαη ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Σν 1ν αλαθέξεηαη ζηε γισζζηθή θαη
γξακκαηηθή έξεπλα πξηλ απφ ηελ εκθάληζε ηεο γισζζνινγίαο ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη., δει. ζηελ έξεπλα ηεο
γιψζζαο πνπ ζεσξείηαη πξνεπηζηεκνληθή, αιιά πνιιέο πιεπξέο ηεο παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ,
εηδηθφηεξα γηα ηνλ Έιιελα αλαγλψζηε. Σα θεθάιαηα 2 έσο 6 εμεηάδνπλ ζέκαηα ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο
γισζζνινγίαο, ην 7ν έρεη σο αληηθείκελν εμέηαζεο ηε λεφηεξε γισζζνινγία σο ζπλέρεηα ησλ
γισζζνινγηθψλ απφςεσλ θπξίσο ηνπ Ferdinand de Saussure θαη σο θιάδν ηνπ δνκηζκνχ. Δπίζεο,
παξνπζηάδεη ηηο ζεκαληηθφηεξεο γισζζνινγηθέο ζρνιέο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ηνλ 20ν αη. ζηελ Δπξψπε θαη
ζηελ Ακεξηθή, πεξηιακβαλνκέλεο ηεο γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο ηνπ Noam Chomsky, κε
αλαθνξά ζηηο βαζηθέο ζέζεηο θάζε ζρνιήο. Σα επφκελα ηξία εμεηάδνπλ ζεκαληηθφηαηνπο ηνκείο ηεο
ζχγρξνλεο γισζζνινγίαο, ηε θσλεηηθή, ηε θσλνινγία θαη ηε κνξθνινγία. Σν πξψην θεθάιαην
πξαγκαηεχεηαη ηε γισζζηθή θαη γξακκαηηθή έξεπλα απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνλ 18ν αη. Τπνζηεξίδεηαη φηη
νη γισζζηθέο έξεπλεο ησλ αξραίσλ θαη γεληθφηεξα ησλ παιαηφηεξσλ δελ είλαη κφλν πξφδξνκνη ηεο ζχγρξνλεο
έξεπλαο –άξα κε πεξηνξηζκέλε πξαθηηθή αμία γη’ απηήλ– αιιά θαη δηαθνξεηηθφο ηξφπνο πξνζέγγηζεο ηεο
γιψζζαο, πνπ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα απνβεί ρξήζηκνο ζήκεξα, φπσο πξάγκαηη έρεη ζπκβεί.
΢ηελ εηζαγσγή γίλεηαη ζχληνκε αλαθνξά ζε πξψηκεο, θπξίσο κπζνινγηθέο, εξκελείεο πνπ δφζεθαλ γηα ηελ
πξνέιεπζε ησλ γισζζψλ θαη ζε ραξαθηεξηζκνχο γηα μέλεο γιψζζεο («ιατθή γισζζνινγία»). ΢ηε ζπλέρεηα
ζπδεηείηαη ην θηινζνθηθφ εξψηεκα ησλ αξραίσλ αλ ε ζρέζε ησλ νλνκάησλ θαη ησλ πξαγκάησλ είλαη θπζηθή
(θχζεη) ή ζπκβαηηθή (ζέζεη), εξψηεκα πνπ νδήγεζε ζηελ εηπκνινγία ησλ ιέμεσλ, δει., φπσο λφκηδαλ, ζηελ
αξρηθή θαη αιεζηλή ζεκαζία ηνπο, αλαδήηεζε ε νπνία θαηέιεγε γεληθά ζε ιατθή εηπκνινγία ή
παξεηπκνινγία. Γηεπθξηλίδεηαη φηη ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. νη γισζζνιφγνη, αθνινπζψληαο ηνλ Saussure,
απνθάλζεθαλ φηη γισζζνινγηθά δελ ελδηαθέξεη ε δήισζε, ε ζρέζε αληηθεηκέλνπ/πξάγκαηνο θαη
νλφκαηνο/ιέμεο, αιιά ε ζήκαλζε, ε ζρέζε θζφγγσλ/ζεκαίλνληνο θαη ζεκαζίαο/ζεκαηλνκέλνπ, πνπ είλαη
ζπκβαηηθή. Χο πξνο ην ζέκα ηεο κεηαβνιήο ησλ γισζζψλ κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, ζεκεηψλεηαη φηη ε
αληηκεηψπηζή ηνπ ζηελ αξραηφηεηα, φπσο θαη αξγφηεξα, δελ ήηαλ επηηπρήο, θαζψο απνπζίαδε ε ηζηνξηθή
πξννπηηθή ζηε γισζζηθή έξεπλα. Έηζη ε Φξπγηθή, γιψζζα ηεο Β.Γ. Μ. Αζίαο, ζεσξήζεθε ε παιαηφηεξε
γιψζζα, ελψ ζηελ ξσκατθή επνρή ε ζχγθξηζε ηεο Λαηηληθήο κε ηελ Διιεληθή νδήγεζε ζην εζθαικέλν
ζπκπέξαζκα φηη ε Λαηηληθή είλαη παξεθζαξκέλε κνξθή ηεο Διιεληθήο θαη κάιηζηα ηεο ιεζβηαθήο δηαιέθηνπ.
11
Χζηφζν, δηαπηζηψλεηαη φηη ηα πξάγκαηα εμειίρζεθαλ πνιχ θαιχηεξα ζρεηηθά κε ηε γξαπηή απφδνζε
ηεο Διιεληθήο. Πξάγκαηη, κεηά ηελ αηειή ζπιιαβνγξαθηθή Γξακκηθή Β, κε ηελ νπνία θαηαγξάθεθε ε
παιαηφηεξε γλσζηή κνξθή Διιεληθήο, ε Μπθελατθή, νη Έιιελεο επηλφεζαλ, πηζαλψο ηνλ 10ν αη., ηελ
αιθαβεηηθή γξαθή, γεγνλφο ηεξάζηηαο ζεκαζίαο ζηελ ηζηνξία ηεο γξαθήο, αιιά θαη ηνπ πνιηηηζκνχ. Ζ
επηλφεζε ηεο αιθαβεηηθήο γξαθήο επηηεχρζεθε κε ηελ πηνζέηεζε ηεο βνξεηνζεκηηηθήο ζπκθσλνγξαθηθήο
(εκηζπιιαβνγξαθηθήο) γξαθήο, νξηζκέλα γξάκκαηα ηεο νπνίαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο θσλήεληα, θαη κε ηελ
πξνζζήθε κεξηθψλ γξακκάησλ γηα ηε δήισζε θζφγγσλ πνπ δελ ππήξραλ ζηηο ζεκηηηθέο γιψζζεο.
Αλαθέξνληαη νη βαζηθνί ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο είλαη απίζαλν νη ΢εκίηεο λα πήξαλ ην αιθάβεην απφ ηνπο
Έιιελεο (ρσξίο φκσο ηα θσλήεληα!).
Καηφπηλ γίλεηαη ιφγνο γηα ηε δηακάρε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο νκνηνκνξθίαο ζηε γιψζζα, ησλ
«αλαινγηθψλ», θαη ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο αλνκνηνκνξθίαο, ησλ «αλσκαιηθψλ» (πβ. ζήκεξα ηηο ελζηάζεηο
νξηζκέλσλ ζρεηηθά κε ηελ πηνζέηεζε ιφγησλ ζηνηρείσλ πνπ δεκηνπξγνχλ πνιπηππία θαη αλνκνηνγέλεηα ζηε
Νέα Διιεληθή). Τπνγξακκίδεηαη, ζηε ζπλέρεηα, φηη ε ζεκαληηθφηεξε ζπκβνιή ησλ Διιήλσλ ζηε γισζζηθή
έξεπλα είλαη ε γξακκαηηθή αλάιπζε θαη ε δεκηνπξγία ηεο ζρεηηθήο νξνινγίαο (φλνκα, ξήκα θ.ιπ.), ηεο
κεηαγιψζζαο, φπσο είλαη ν ζχγρξνλνο φξνο. Παξνπζηάδεηαη ζπλνπηηθά ε Σέρλε γξακκαηηθή, απνδηδφκελε
ζηνλ Γηνλχζην ηνλ Θξάθα (1νο αη. π. Υ.), έξγν πνπ ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο γξακκαηηθήο
ζεσξίαο, εηζάγνληαο, έζησ έκκεζα, ηηο έλλνηεο «πξφηππε γιψζζα» θαη «γισζζηθή ξχζκηζε», πνπ αλήγαγαλ
ζε δφγκαηα νη Αηηηθηζηέο, νη ππνζηεξηθηέο ηεο ρξήζεο ηεο αηηηθήο δηαιέθηνπ αληί ηεο Κνηλήο ηεο επνρήο
ηνπο. Μεηαμχ άιισλ αλαθέξεηαη ην ζεκαληηθφ έξγν ηνπ Γηνλπζίνπ ηνπ Γπζθφινπ Πεξί ζπληάμεσο (2νο αη. κ.
Υ.), νη ζπληαθηηθέο αλαιχζεηο ηνπ νπνίνπ ζπκίδνπλ θάπσο ηε δηάθξηζε βαζηά δνκή-επηθαλεηαθή δνκή πνπ
εηζήγαγε ζηε δεθαεηία ηνπ 1950 ε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή.
΢ηε ζπλέρεηα γίλεηαη ιφγνο γηα ηε ζπκβνιή ησλ Λαηίλσλ γξακκαηηθψλ ζηε ζπζηεκαηνπνίεζε ηεο
γξακκαηηθήο πεξηγξαθήο θαη ζηε δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή, πνπ νθείιεηαη ζηνλ γξακκαηηθφ
Οπάξξσλα (Varro). ΋ζνλ αθνξά ζηνπο Βπδαληηλνχο, επηζεκαίλεηαη φηη κεξηθέο θνξέο αλέπηπμαλ κάιινλ
δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο απφ ηνπο αξραίνπο γξακκαηηθνχο θαη φηη Παηέξεο ηεο Δθθιεζίαο
απέξξηςαλ ηελ άπνςε φηη ε Δβξατθή είλαη ε παιαηφηεξε γιψζζα, αληίζεηα κε φ,ηη πίζηεπαλ ζηε Γπηηθή
Δπξψπε κέρξη ην 18ν αη..
Καηά ηε κεζαησληθή πεξίνδν ζηε Γχζε δηαπηζηψλεηαη ε επηθξάηεζε ησλ απφςεσλ ησλ Διιήλσλ θαη
Λαηίλσλ γξακκαηηθψλ ζρεηηθά κε ηελ ηειεηφηεηα ηεο γιψζζαο ησλ θιαζηθψλ θεηκέλσλ φπσο θαη ηεο
αληίιεςεο ησλ ζρνιαζηηθψλ, δει. ησλ γξακκαηηθψλ θαη θηινζφθσλ ηεο επνρήο. ΢πγθεθξηκέλα, νη
«πξαγκαηνθξαηηθνί/ξεαιηζηέο» (realistae), πίζηεπαλ φηη νη δχν θιαζηθέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο, ιφγσ ηεο
ηειεηφηεηάο ηνπο, απεηθνλίδνπλ ζαλ θαζξέθηεο θαζνιηθέο έλλνηεο, πνπ πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζε θάζε άιιε
γιψζζα, αθνχ «ε γξακκαηηθή είλαη, θαηά ηελ νπζία, κία θαη ε ίδηα ζε φιεο ηηο γιψζζεο».
΢ηε ζπλέρεηα ζπδεηείηαη ε ζεκαληηθή αιιαγή ζηνλ πλεπκαηηθφ νξίδνληα πνπ έθεξε ε Αλαγέλλεζε κε
ηελ έθδνζε, ηε κεηάθξαζε θαη ηνλ ζρνιηαζκφ ησλ θιαζηθψλ ζπγγξαθέσλ, ηα νπνία νδήγεζαλ ζην ηδαληθφ
ηνπ αλζξσπηζκνχ, ηεο humanitas, θαηά ηνλ Κηθέξσλαο, ε γιψζζα ηνπ νπνίνπ, φπσο θαη ησλ άιισλ Λαηίλσλ
ζπγγξαθέσλ, ζεσξήζεθε πξφηππν γηα ηε δηφξζσζε ηεο Λαηηληθήο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ηφηε. ΢εκεηψλεηαη
φηη, εθηφο απφ ηε δηφξζσζε ησλ εθθιεζηαζηηθψλ πξαγκάησλ, πνπ επηδίσθε ην πξνηεζηαληηθφ θίλεκα,
επηρεηξήζεθε ε δηφξζσζε ηφζν ηεο λεφηεξεο Λαηηληθήο, αθφκε θαη σο πξνο ηελ πξνθνξά, ε νπνία δηέθεξε
θαηά ηφπνπο, φζν θαη ηεο πξνθνξάο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (πβ. ην έξγν ηνπ Δξάζκνπ γηα ηελ νξζή πξνθνξά
ησλ δχν θιαζηθψλ γισζζψλ), θαζψο ζεσξήζεθε βάξβαξε ε βπδαληηλή-λενειιεληθή πξνθνξά. Δπίζεο,
ζεκεηψλεηαη φηη ηελ επνρή εθείλε απμήζεθε ην ελδηαθέξνλ γηα ηηο άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο, πξνπάλησλ γηα
ηηο γξαπηέο, γηα ηηο νπνίεο ζπληάρηεθαλ γξακκαηηθέο θαη ιεμηθά, ελψ ηδξχζεθαλ Αθαδεκίεο ζε δηάθνξεο
ρψξεο, έξγν ησλ νπνίσλ ήηαλ αθελφο λα πξνθπιάμεη ηηο γιψζζεο απφ ηελ εηζβνιή μέλσλ ή ιατθψλ ιέμεσλ
θαη αθεηέξνπ λα πεξηγξάςεη ηε γιψζζα ησλ κνξθσκέλσλ, ηελ «θαιή» γιψζζα. Καηφπηλ, αλαθέξνληαη νη
ινγ(νθξαη)ηθέο ή γεληθέο γξακκαηηθέο ηνπ 17νπ θαη 18νπ αη., πνπ αλαβίσζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ
ζρνιαζηηθψλ ηνπ Μεζαίσλα, ζπλδπάδνληάο ηεο κε ηε ζεσξία ησλ λνεζηαξρηθψλ/νξζνινγηζηψλ ηεο επνρήο
γηα ηε ζεκαζία ησλ έκθπησλ ηδεψλ ζηελ αλάπηπμε ηεο ζθέςεο θαη ηεο γιψζζαο, αληίζεηα κε ηνπο
εκπεηξηζηέο, πνπ ππνζηήξηδαλ φηη ε αίζζεζε πξνεγείηαη ηεο λφεζεο. Δπηπξφζζεηα, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ
ηαμηλφκεζε ησλ ζεκαληηθφηεξσλ επξσπατθψλ γισζζψλ ζε νκάδεο πνπ επηρείξεζε ν Joseph Justus Scaliger
ζηα ηέιε 16νπ αη.), ζηελ άπνςε ηνπ Gottfried Wilhelm Leibniz (Γθφηθξηλη Βίιρεικ Λάηκπληηο), 18νο αη., γηα
ηε κνλνγέλεζε ησλ γισζζψλ (φρη φκσο απφ ηελ Δβξατθή), ζηελ ππφζεζε, γηα πξψηε θνξά, φηη επξσπατθέο
θαη αζηαηηθέο γιψζζεο έρνπλ θνηλφ πξφγνλν θαη, ηέινο, ζηηο πξψηεο ζπγθξίζεηο ζπγγελψλ γισζζψλ.
12
Σν δεχηεξν θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηελ εκθάληζε, ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη., ηνπ λένπ θιάδνπ κειέηεο
ησλ γισζζψλ, ηεο ζπγθξηηηθήο θαη ηζηνξηθήο γξακκαηηθήο, ηεο comparative philology, φπσο εμαθνινπζνχλ
λα ηελ νλνκάδνπλ κεξηθνί Άγγινη γισζζνιφγνη, γηα λα ηνλίζνπλ ηε ζηελή ζρέζε πνπ πξέπεη λα πθίζηαηαη
κεηαμχ γισζζνινγίαο θαη θηινινγίαο, αλ θαη ζπρλά γισζζνιφγνη θαη θηιφινγνη βξίζθνληαη ζε
αληηπαξάζεζε. Τπνγξακκίδεηαη ε ζεκαζία ηεο δηαπίζησζεο ηνπ W. Jones (1786) φηη ε ΢αλζθξηηηθή έρεη
πνιιά θνηλά ζηνηρεία κε ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θαη άιιεο γιψζζεο. ΢ηε ζπλέρεηα, επηζεκαίλεηαη ε
βαζηθή δηαθνξά κεηαμχ ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο θαη λεφηεξεο
ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο/δηαρξνληθήο/ηζηνξηθήο (ή γελεηηθήο) γισζζνινγίαο, θαζψο ε δεχηεξε, αθνινπζψληαο ηα
λεφηεξα γισζζνινγηθά ξεχκαηα, εξεπλά κεηαβνιέο ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ σο ζπζηεκάησλ απφ ηε κία
πεξίνδν ζηελ άιιε θαη φρη κεηαβνιέο κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ ηνπο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζεκεηψλεηαη φηη
ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία θαη ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία δελ πξέπεη λα ηαπηίδνληαη, γηαηί ε πξψηε
είλαη επξχηεξε ηεο δεχηεξεο, αλ θαη αξθεηά εγρεηξίδηα ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο αλαθέξνληαη
πξσηίζησο ζε θαηλφκελα ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ. Δπηπιένλ, δηεπθξηλίδεηαη φηη ε παξαβνιηθή
γισζζνινγία (contrastive linguistics) αληηπαξαβάιιεη δχν ή πεξηζζφηεξεο γιψζζεο, ρσξίο λα είλαη
ππνρξεσηηθά ζπγγελείο, επεηδή ε πξνζέγγηζε απηή δηεπθνιχλεη ηε δηδαζθαιία θαη ηελ εθκάζεζε ησλ
γισζζψλ.
΢ην ηξίην θεθάιαην γίλεηαη δηεμνδηθή παξνπζίαζε ησλ αξρψλ πνπ απνηεινχλ ηνπο ππιψλεο ηεο
ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο (αξρή ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο, αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο ησλ
γισζζηθψλ ζεκείσλ, αξρή ηεο θαλνληθφηεηαο ησλ θσλεηηθψλ λφκσλ – εμαηξέζεηο, αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί
θ.ιπ.) θαη ησλ κεζφδσλ πνπ απηή ρξεζηκνπνηεί (εζσηεξηθή αλαζχλζεζε, ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε, ζεσξεηηθή
θαη ξεαιηζηηθή αλαζχλζεζε). Δπηζεκαίλεηαη φηη ε ηζηνξηθή πξνζέγγηζε ησλ γισζζψλ πξέπεη λα πξνεγείηαη
ηεο ζχγθξηζεο, ψζηε λα ζπγθξίλνληαη ηα παιαηφηεξα ζηάδηα, ζηα νπνία νη νκνηφηεηεο ήηαλ κεγαιχηεξεο.
Δπηπιένλ, ζπδεηείηαη ην θαηλφκελν ηνπ δαλεηζκνχ, ε ζρεηηθή ρξνλνιφγεζε ησλ γισζζηθψλ κεηαβνιψλ, ε
ζπζηεκαηηθή αληηζηνηρία θζφγγσλ-θσλεκάησλ ζηα θνηλά ζηνηρεία ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ, νξηζκέλα
πξνβιήκαηα νξνινγίαο θαη ε ρξήζε ηνπ απινχ θαη δηπινχ αζηεξίζθνπ.
Σν ηέηαξην θεθάιαην εμεηάδεη δχν βαζηθά γλσξίζκαηα ησλ γισζζψλ, ηε κεηαβνιή θαη ηε
δηαθνξνπνίεζή ηνπο, κε έκθαζε ζηελ πνξεία ηεο Διιεληθήο απφ ηνπο πξντζηνξηθνχο ρξφλνπο κέρξη ζήκεξα
ζε δηάθνξα γισζζηθά επίπεδα. ΢ηελ αξρή ππνγξακκίδεηαη φηη πνιινί ηεξνχλ αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε
κεηαβνιή, ζεσξψληαο ηε «θζνξά» ηεο γιψζζαο. Χζηφζν, ε κεηαβνιή ραξαθηεξίδεη φιεο ηηο γιψζζεο, ηφζν
«θάζεηα» ζηνλ άμνλα ηνπ ρξφλνπ, φζν θαη νξηδφληηα ζηνλ άμνλα ηνπ ηφπνπ. Γηεπθξηλίδεηαη φηη βαζηθνί ιφγνη
γηα κεηαβνιή κπνξεί λα ππάξρνπλ ζην ίδην ην γισζζηθφ ζχζηεκα. Γηα παξάδεηγκα, δχζθνινη, αδηαθαλείο θαη
αλψκαινη ηχπνη ηείλνπλ λα αληηθαηαζηαζνχλ, ψζηε ην ζχζηεκα λα ιεηηνπξγεί απνηειεζκαηηθφηεξα θαη λα
καζαίλεηαη πην εχθνια, κε κηθξφηεξε επηβάξπλζε ηεο κλήκεο (αξρή ηεο ήζζνλνο πξνζπαζείαο): αλέθαζελ →
απφ αλέθαζελ. Άιινηε, ε φρη θαιή γλψζε ηεο γξακκαηηθήο, ε αδηαθνξία γηα γισζζηθή αθξίβεηα, ε κφδα θ.ά.
νδεγνχλ ηνπο ρξήζηεο ζε δηάθνξεο κεηαβνιέο: αλεμαξηήηνπ ειηθίαο, αλάινγα ηνλ γηαηξφ, ππεξέηεζε θαηά δέθα
έηε δάζθαινο, απνκείσζε. Δπηζεκαίλεηαη, πάλησο, φηη ε δηαδεδνκέλε άπνςε κεηαμχ ησλ εηδηθψλ ζχκθσλα κε
ηελ νπνία νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη γηα λα πξνζαξκφδνληαη ζηηο λέεο αλάγθεο ησλ νκηιεηψλ θαη ζηελ
αιιαγή ηνπ πνιηηηζκνχ, εξκελεχεη πνιχ θαιά κεηαβνιέο ζην ιεμηιφγην φρη φκσο εμίζνπ θαιά κεηαβνιέο ζε
άιια γισζζηθά επίπεδα. Δπίζεο, δηαπηζηψλεηαη φηη κεγάιεο πνιηηηζηηθέο αιιαγέο δελ ζπλνδεχνληαη πάληνηε
απφ αληίζηνηρεο ζηε γιψζζα: ε Διιεληθή δηαηεξεί ην πεληακειέο ζχζηεκα ησλ θσλεέλησλ απφ ηνλ 10ν αη.
κέρξη ζήκεξα. Καηφπηλ, ζπδεηνχληαη δηαρξνληθέο κεηαβνιέο ζε δηάθνξα επίπεδα ηεο Διιεληθήο, κε έκθαζε
ζηηο κεηαβνιέο ζην θσλεηηθφ θαη ην θσλνινγηθφ ζχζηεκά ηεο, δηφηη ζπλήζσο ηηο ζπγθαιχπηεη ε ηζηνξηθή
νξζνγξαθία, κε απνηέιεζκα λα πξνθχπηνπλ δηαθσλίεο ζρεηηθά κε ην πφζν δηαθέξεη ε λενειιεληθή πξνθνξά
απφ ηελ αξραία. Δπηζεκαίλεηαη φηη, αληίζεηα κε φζα ππνζηεξίδνπλ απηνί πνπ απνξξίπηνπλ ηε ιεγφκελε
εξαζκη(α)θή πξνθνξά ηεο Αξραίαο, ελφηεηα γιψζζαο δελ ζεκαίλεη θαη ελφηεηα πξνθνξάο, φπσο δελ ζεκαίλεη
ελφηεηα θαη ζηα άιια επίπεδα: ε πξνθνξά κηαο γιψζζαο κπνξεί λα αιιάμεη, φπσο είλαη δπλαηφλ λα αιιάμεη ε
γιψζζα απηή γεληθφηεξα. Δπνκέλσο, φζνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε λενειιεληθή πξνθνξά είλαη ζε γεληθέο γξακκέο
απηή πνπ ίζρπε θαη ζηελ θιαζηθή επνρή θάλνπλ ην ιάζνο λα λνκίδνπλ φηη εληαία νξζνγξαθία ζεκαίλεη θαη
εληαία πξνθνξά, παξαζπξφκελνη απφ ην φηη παξαδνζηαθά δίλεηαη πξνηεξαηφηεηα ζηε γξαθή, ζηνλ γξαπηφ
ιφγν, νπφηε ε γξαθή ηαπηίδεηαη κε ηελ πξνθνξά, δει. φπσο γξάθεηαη θάηη έηζη θαη πξνθέξεηαη. ΢ηελ
πξαγκαηηθφηεηα, ε ηζηνξηθή νξζνγξαθία ζπγθαιχπηεη ηηο κεηαβνιέο ζην θζνγγηθφ επίπεδν, φπσο θαίλεηαη θαη
ζηε ιφγηα πξνθνξά δέλδξνλ (πξνθνξά ζχκθσλα κε ηε γξαθή) αληί ηεο θαλνληθήο πξνθνξάο δέληξνλ – κε
αλαγθαζηηθή κεηαβνιή ζηελ νξζνγξαθία, αθνχ νη ιφγηνη θαη νη κνξθσκέλνη πξφθεξαλ παληνχ δ, επνκέλσο
θαη κεηά ην λ. ΢πκπεξαίλεηαη φηη ε εξαζκηθή πξνθνξά, πνπ έρεη πηνζεηεζεί ζην εμσηεξηθφ, πξνζεγγίδεη
13
αξθεηά ηελ πξνθνξά πνπ ίζρπε θαηά ηνπο θιαζηθνχο ρξφλνπο, δηεπθνιχλνληαο θπξίσο ηνπο γισζζνιφγνπο
ζηηο έξεπλέο ηνπο, αιιά δελ είλαη απαξαίηεηε ζηνπο μέλνπο θηινιφγνπο θ.ά. Γηαζπά ηε κεγάιε ελφηεηα πνπ
ραξαθηεξίδεη ηελ Διιεληθή, ηδίσο ζην ζέκα ηεο πξνθνξάο, απφ ηελ χζηεξε αξραηφηεηα κέρξη ηψξα: ε λεφηεξε
πξνθνξά, θπζηθή εμέιημε ηεο αξραίαο, θαιχπηεη ζαθψο πεξηζζφηεξνπο αηψλεο απ’ φζνπο εθείλε, πνπ
άιισζηε θξίλεηαη ιηγφηεξν αζθαιήο, αθνχ είλαη απνηέιεζκα αλαζχλζεζεο. ΢ηε ζπλέρεηα, εμεηάδεηαη
δηεμνδηθά ην θαηλφκελν ηεο κεηάπησζεο, ηεο ελαιιαγήο ή ηεο απνπζίαο ησλ θσλεέλησλ ζηηο ξίδεο θαη ζηα
επηζήκαηα ησλ ιέμεσλ (ιέγσ – ιφγνο, γέξσλ/γέξνο – γήξαο, θεχγσ – θπγή, κή-ηεξ – κε-ηξ-φο – κε-ηέξ-α).
Γηεπθξηλίδεηαη φηη ζηε ζεκεξηλή Διιεληθή ε κεηάπησζε δελ είλαη παξαγσγηθή, εκθαλίδεηαη φκσο ζε πιήζνο
αξραίσλ ιέμεσλ θαη αξραηνπξεπψλ ζρεκαηηζκψλ πνπ απαξηίδνπλ νκφξξηδα θαη εηπκνινγηθέο νηθνγέλεηεο,
ρσξίο λα είλαη πάληνηε δπλαηή ε ζχλδεζε ησλ κειψλ θάζε νηθνγέλεηαο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν. Πάλησο, είλαη
ρξήζηκε απφ νξζνγξαθηθή θαη γεληθφηεξε δηδαθηηθή άπνςε.
΢ηηο ηειεπηαίεο ελφηεηεο ηνπ θεθαιαίνπ αλαθέξνληαη νξηζκέλεο κεηαβνιέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζηε
Νενειιεληθή Κνηλή θαη κεξηθά θαηλφκελα πνπ ηε δηαθνξνπνηνχλ απφ ηδηψκαηα. Σέινο, εμεγείηαη ε ζηάζε
πνπ ηεξεί ν γισζζνιφγνο απέλαληη ζηηο κεηαβνιέο: είλαη γεληθά αλεθηηθφο («γισζζνινγηθή δενληνινγία»)
θαη δελ θαηαδηθάδεη ηηο κεηαβνιέο ζηε γιψζζα, επεηδή ελδηαθέξεηαη λα εξκελεχζεη ηνπο ιφγνπο πνπ ηηο
πξνθάιεζαλ. Δπηζεκαίλεηαη φηη θάζε κνξθή γιψζζαο έρεη γξακκαηηθή, επνκέλσο θαη ε «ιατθή» γιψζζα.
Χζηφζν, νξηζκέλεο κεηαβνιέο κπνξνχλ λα απνβνχλ εηο βάξνο ηεο γισζζηθήο αθξηβείαο, νπφηε ζα ήηαλ πην
ζσζηφ λα απνθεχγνληαη. Καιφ είλαη ε «κάρε», ε έγλνηα γηα ηε γιψζζα λα είλαη φρη ηφζν γηα ηχπνπο ιέμεσλ
θαη θαηαιήμεηο (π.ρ. ππεξαζπίδνκαη ή ππεξαζπίδσ; ηεο θαηάζηαζεο ή ηεο θαηαζηάζεσο;) φζν γηα γισζζηθή
αθξίβεηα (πβ. θνηλνηππία αληί ηνπ νξζνχ θνηλνηνπία ζηε θξάζε «απηφ πνπ γξάθεη ν Υ είλαη θνηλνηνπία»,
απνβνιή/ζίγεζε ηνπ λ αιιά απινπνίεζε ηνπ λζ).
Σν πέκπην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζε δχν ζεκαληηθά ζέκαηα πνπ εμεηάδεη ε ηζηνξηθή γισζζνινγία,
ζηε γισζζηθή ζπγγέλεηα θαη ζηελ ηαμηλφκεζε ησλ γισζζψλ. Πξνζδηνξίδνληαη νη φξνη «γισζζηθή
νηθνγέλεηα», «ζπγγελείο γιψζζεο», «βαζκνί ζπγγέλεηαο», «πξφηππα ζπγγέλεηαο» θαη επηζεκαίλνληαη
αδπλακίεο ηεο νξνινγίαο. Δπίζεο, ζπδεηείηαη ην ζέκα ησλ θξηηεξίσλ πνπ ζεσξνχληαη απαξαίηεηα γηα ηελ
έληαμε ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ ζε νκάδεο θαη ππννκάδεο. Δπηπιένλ, ζρνιηάδεηαη ε ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε
ησλ γισζζψλ βάζεη ηεο κνξθνινγηθήο ηνπο δνκήο, πνπ επηρεηξήζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη. Αλαθέξνληαη
άιιεο κνξθέο ηαμηλφκεζεο θαη ζπλδέεηαη ε ηαμηλφκεζε κε ηα γισζζηθά θαζνιηθά. Δπηζεκαίλεηαη ε
δπλαηφηεηα λα ζπλππάξρνπλ γελεαινγηθή, γεσγξαθηθή θαη ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε (πβ. βαιθαληθέο
γιψζζεο).
΢ην έθην θεθάιαην εμεηάδεηαη, κε αλάιπζε αξθεηψλ παξαδεηγκάησλ, ν ηδηαίηεξα ελδηαθέξσλ θαη
ζεκαληηθφο θιάδνο ηεο εηπκνινγίαο, ιφγσ ησλ πνηθίισλ πιεξνθνξηψλ θαη γλψζεσλ γισζζηθψλ, ηζηνξηθψλ
θ.ά., πνπ παξέρεη. ΢εκεηψλεηαη φηη είλαη ηδηαίηεξα πξνζθηιήο ζηνπο εξαζηηέρλεο εξεπλεηέο ηεο γιψζζαο, πνπ
έρνπλ ηελ εληχπσζε φηη είλαη εχθνια πξνζεγγίζηκε, ρσξίο λα απαηηεί πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο γλψζεηο.
Τπνγξακκίδεηαη φηη ε εηπκνινγηθή έξεπλα είλαη ηφζν απαηηεηηθή ζε γλψζεηο θαη κάιηζηα ζπγθεθξηκέλεο,
ψζηε ζπκβαίλεη θαινί γισζζνιφγνη θαη άιινη αμηφινγνη εξεπλεηέο λα πξνηείλνπλ άζηνρεο εηπκνινγήζεηο.
Τπελζπκίδεηαη φηη ζηελ αξραηφηεηα θαη αξγφηεξα εηπκνινγία ζήκαηλε ηελ αλαδήηεζε ηεο αξρηθήο θαη
αιεζηλήο ζεκαζίαο ησλ ιέμεσλ, κε θαηάιεμε ηε ιατθή εηπκνινγία (ζπλήζσο ηαπηίδεηαη κε ηελ
παξεηπκνινγία, ηελ εζθαικέλε εηπκνινγία πνπ ελδέρεηαη λα πξνηείλεη αθφκε θαη ζνβαξφο εξεπλεηήο).
Αληίζεηα, ε επηζηεκνληθή εηπκνινγία, ε νπνία ζεκειηψλεηαη ηνλ 19ν αη., εξεπλά ηελ πξνέιεπζε ησλ ιέμεσλ,
παξαζέηεη ηνπο ηχπνπο ζπγγελψλ γιψζζσλ θαη επηδηψθεη ηελ αλαγσγή ηνπο ζηηο ξίδεο ηεο αξρηθήο γιψζζαο
κηαο νηθνγέλεηαο. Γηεπθξηλίδεηαη φηη γηα πνιινχο ζχγρξνλνπο γισζζνιφγνπο ε εηπκνινγία ζεκαίλεη, επηπιένλ
θαη θπξίσο, ηζηνξία ησλ ιέμεσλ, κε αλαθνξά ζηα παξάγσγα θαη ηα ζχλζεηα. ΢ηε ζπλέρεηα, κε θαηάιιεια
παξαδείγκαηα, παξνπζηάδνληαη θαη αλαιχνληαη βαζηθά θξηηήξηα πνπ εηζάγεη ε ζχγρξνλε εηπκνινγηθή
ζεσξία, ψζηε ν εηπκνιφγνο, έρνληαο ζηε δηάζεζή ηνπ ηα απαξαίηεηα ζεσξεηηθά εθφδηα, λα κπνξεί λα
αληεπεμέιζεη αζθαιέζηεξα ζην έξγν ηνπ.
Σν έβδνκν θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηε λεφηεξε γισζζνινγία πνπ ζηεξίδεηαη ζηε ζεσξία ηνπ
δνκηζκνχ/ζηξνπθηνπξαιηζκνχ, θπξίαξρνπ ξεχκαηνο ηδίσο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ζην κεγαιχηεξν κέξνο
ηνπ 20νπ αη. Καη’ αξράο, παξνπζηάδνληαη βαζηθά ζεκεία ηεο γισζζηθήο ζεσξίαο ηνπ Ferdinand de Saussure,
ζεκειησηή ηνπ επξσπατθνχ, θπξίσο δνκηζκνχ, ηα νπνία πηνζεηήζεθαλ, ζε ζεκαληηθφ βαζκφ, απφ δηάθνξεο
γισζζνινγηθέο ζρνιέο. Καηφπηλ, εμεηάδνληαη ε ζεσξία ηνπ δνκηζκνχ θαη ε έλλνηα «δνκή» γεληθφηεξα θαη
εηδηθφηεξα σο γισζζηθή δνκή. ΢πδεηνχληαη βαζηθέο ζέζεηο ησλ θπξηφηεξσλ δνκηζηηθψλ ζρνιψλ ηνπ
επξσπατθνχ δνκηζκνχ, φπσο θαη απηέο ηνπ ακεξηθαληθνχ δνκηζκνχ. ΢ηε ζπλέρεηα, παξνπζηάδεηαη ε
θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ εμέιημε ηεο γισζζνινγίαο εκθάληζε ηεο γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο
14
γξακκαηηθήο ηνπ Noam Chomsky. Δμεηάδνληαη ηα θχξηα ζεκεία ηεο ζεσξίαο ηνπ Ακεξηθαλνχ γισζζνιφγνπ
θαη αλαθέξνληαη δηάθνξεο ηάζεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ζηνπο θφιπνπο ηεο
γισζζνινγηθήο απηήο ζεσξίαο.
΢ην φγδνν θεθάιαην εμεηάδεηαη ν ηνκέαο ηεο θσλεηηθήο, ν νπνίνο θαζηεξψλεηαη σο ηδηαίηεξνο θιάδνο
ν
ηνλ 19 αη. θαη έθηνηε γλσξίδεη ξαγδαία αλάπηπμε. ΢ην θεθάιαην απηφ πεξηγξάθνληαη ε θπζηνινγία
παξαγσγήο ηεο νκηιίαο, ηα φξγαλα πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηήλ θαη νη κεραληζκνί πξφζιεςεο. ΢ηε ζπλέρεηα,
πεξηγξάθεηαη ην ζχζηεκα ησλ θζφγγσλ ηεο Νέαο Διιεληθήο.
Σν έλαην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηνλ θιάδν ηεο θσλνινγίαο, πνπ ζεκειηψζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ
αη. θαη ηνπ νπνίνπ αληηθείκελν απνηειεί επίζεο ε ερεηηθή πιεπξά ηεο γιψζζαο, αιιά κε δηαθνξεηηθή
πξνζέγγηζε. Τπνγξακκίδεηαη φηη ε θσλνινγία παξέρεη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην κειέηεο ησλ θζφγγσλ θαη ησλ
άιισλ ζηνηρείσλ πνπ ζπλδένληαη κε ην ερεηηθφ επίπεδν ηεο γιψζζαο, ησλ ηφλσλ θαη ηνπ επηηνληζκνχ, αιιά
σο ιεηηνπξγηθψλ ζηνηρείσλ πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηε ζεκαζία ζε ζπγθεθξηκέλε γιψζζα (πβ. π-φλνο – θ-φλνο).
΋πσο έρεη ιερζεί, ε θσλεηηθή καδεχεη ην πιηθφ, ε θσλνινγία ην καγεηξεχεη! Γίλεηαη ζχληνκε αλαθνξά ζηελ
ηζηνξία ηνπ θιάδνπ ηεο θσλνινγίαο, δηεπθξηλίδνληαη νη φξνη θζφγγνο, θψλεκα, αιιφθσλν θαη νπδεηέξσζε,
ελψ εμεηάδνληαη πεξηπηψζεηο πνπ δηαθνξεηηθνί θζφγγνη ιεηηνπξγνχλ σο ίδηα θσλήκαηα ή πεξηπηψζεηο ίδησλ
θζφγγσλ νη νπνίνη εκθαλίδνπλ δηαθνξεηηθή ιεηηνπξγία, αλάινγα κε ηε γιψζζα, θαη αλαθέξνληαη νη βαζηθνί
θαλφλεο γηα ηε δηάθξηζε θσλεκάησλ θαη αιινθψλσλ. Αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηνπ θσλνινγηθνχ
ζπζηήκαηνο ηεο Νέαο Διιεληθήο, κε απαξαίηεηεο επεμεγήζεηο γηα δηάθνξα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ
θαηά ηε θσλνινγηθή αλάιπζή ηεο, θαη ε εμέηαζε ηεο ζπιιαβηθήο δνκήο, ηνπ ηνληζκνχ θαη ηνπ επηηνληζκνχ.
΢ην δέθαην θεθάιαην εμεηάδεηαη έλαο άιινο ζεκαληηθφο γισζζνινγηθφο θιάδνο, ε κνξθνινγία, πνπ
εξεπλά ηηο κηθξφηεξεο κνλάδεο ζεκαζίαο θαη ηνπο θαλφλεο κε ηνπο νπνίνπο νη κνλάδεο απηέο απαξηίδνπλ ηηο
ακέζσο κεγαιχηεξεο, ηηο ιέμεηο. Τπνγξακκίδεηαη ε ρξεζηκφηεηα ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο, αλαθέξεηαη ε
δηάθξηζε ηεο κνξθνινγίαο ζε δηαρξνληθή/ηζηνξηθή θαη ζπγρξνληθή, ε εκθάληζε ηνπ φξνπ κνξθνινγία θαη νη
ζεκαζίεο ηνπ. Δμεηάδνληαη νη κνλάδεο ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο (ιέμε, κφξθεκα-κνξθή, αιιφκνξθν θ.ιπ.)
θαη ηα θξηηήξηα κε ηα νπνία κπνξεί λα γίλεη δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή, κε ηδηαίηεξε αλαθνξά
ζηελ Αξραία θαη ηε Νέα Διιεληθή. Πεξαηηέξσ, γίλεηαη ιφγνο γηα ηνπο ηξφπνπο ζρεκαηηζκνχ ησλ ιέμεσλ,
ηδίσο γηα ηε ζχλζεζε θαη ηα είδε ζπλζέησλ, αλαθέξνληαη λεφηεξεο ηάζεηο ηεο κνξθνινγηθήο ζεσξίαο,
ζπδεηείηαη ην ζεκαληηθφ ζέκα ηεο κνξθνινγηθήο ηππνινγίαο (ηεο νκαδνπνίεζεο ησλ γισζζψλ ζχκθσλα κε
ηε κνξθνινγηθή ηνπο δνκή) θαη παξνπζηάδνληαη ζεσξίεο γηα ηα κνξθνινγηθά θαζνιηθά. Αθνινπζεί αλαθνξά
ζηε «θπζηθή κνξθνινγία» ηνπ W. Dressler θαη ζπδεηνχληαη πεξηπηψζεηο φπνπ ζπγθξνχνληαη ην κνξθνινγηθά
«θπζηθφ» θαη ην θσλνινγηθά «θπζηθφ». Σν θεθάιαην θιείλεη κε ηελ παξνπζίαζε νξηζκέλσλ ζεσξηψλ ζρεηηθά
κε ηηο ζεκαζίεο ησλ πηψζεσλ ηεο Ηλδνεπξσπατθήο θαη ηεο Αξραίαο Διιεληθήο φπσο θαη ζρεηηθά κε ηε
δεκηνπξγία ηεο θιίζεο ζηελ Ηλδνεπξσπατθή θαη ηε δνκή ησλ ηλδνεπξσπατθψλ ξηδψλ. Γηεπθξηλίδεηαη φηη θαηά
ηνλ E. Benveniste, εηζεγεηή ηεο ζεσξίαο γηα ηξηγξάκκαηε ξίδα ζηελ Πξσηντλδνεπξσπατθή, ηα νλφκαηα
ραξαθηεξίδνληαλ αξρηθά απφ απνπζία θιίζεο, ελψ κεηέπεηηα δηάθνξα παξάγσγα δεκηνχξγεζαλ ηελ θιίζε.
Σέινο, επηζεκαίλεηαη ε επαλεκθάληζε ηεο αθιηζίαο ζε πνιιέο ΗΔ γιψζζεο, πβ. λενιαηηληθέο, Αγγιηθή θαη
Βνπιγαξηθή, αιιά θαη ε απνπζία γεληθήο ησλ ππνθνξηζηηθψλ νλνκάησλ ζε -άθη φπσο θαη ηεο γεληθήο
πιεζπληηθνχ νξηζκέλσλ νλνκάησλ, π.ρ. δαζθάια, θφζηνο.
15
Κεθάιαην 1
Γισζζηθή θαη γξακκαηηθή έξεπλα από ηελ αξραηόηεηα κέρξη ηνλ
18ν αη.
Πεξίιεςε
Αληηθείκελν ηνπ πξψηνπ θεθαιαίνπ απνηειεί ε γισζζηθή θαη γξακκαηηθή έξεπλα απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνλ
18ν αη., δει. κέρξη ηελ εκθάληζε ηεο γισζζνινγίαο. Γηεπθξηλίδεηαη φηη νη γισζζηθέο έξεπλεο ησλ αξραίσλ θαη
γεληθφηεξα ησλ παιαηφηεξσλ είλαη φρη κφλν πξφδξνκνη ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο, αιιά θαη δηαθνξεηηθφο ηξφπνο
πξνζέγγηζεο ηεο γιψζζαο, πνπ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο έρεη απνβεί ρξήζηκνο θαη ζήκεξα. ΢ηελ εηζαγσγή ηνπ
πξψηνπ θεθαιαίνπ γίλεηαη αλαθνξά ζηε «ιατθή γισζζνινγία» δει. ζε πξψηκεο, θπξίσο κπζνινγηθέο, εξκελείεο
πνπ δφζεθαλ γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ γισζζψλ θαη ζε ραξαθηεξηζκνχο γηα άιιεο γιψζζεο. Καηφπηλ,
επηζεκαίλεηαη ε βαζκηαία εμέιημε ηεο ιατθήο γισζζνινγίαο ζε επηζηεκνληθή γλψζε, φπνπ ζε θάζε επνρή
πηνζεηνχληαη ζπγθεθξηκέλεο ζεσξεηηθέο αξρέο θαη κέζνδνη, ζπγθεθξηκέλα ζεσξεηηθά «παξαδείγκαηα».
Ωο πξνο ηε κειέηε ηεο γιψζζαο θαηά ηελ αξραηφηεηα, ππνγξακκίδεηαη ε θεληξηθή ζέζε πνπ θαηείρε ην
θηινζνθηθφ εξψηεκα γηα ηε θχζε ηεο ζρέζεο νλνκάησλ θαη πξαγκάησλ, αλ είλαη θπζηθή (θχζεη) ή ζπκβαηηθή
(ζέζεη), νπφηε αλαδεηνχληαλ ε εηπκνινγία ησλ ιέμεσλ, δει. ε ππνηηζέκελε αξρηθή θαη αιεζηλή ζεκαζία ηνπο, ε
νπνία φκσο θαηέιεγε θαηά θαλφλα ζε ιατθή εηπκνινγία ή παξεηπκνινγία. Σειηθά, δηεπθξηλίδεηαη φηη ζηηο αξρέο
ηνπ 20νπ αη. πηνζεηήζεθε ηε ζέζε ηνπ Ferdinand de Saussure ζχκθσλα κε ηελ νπνία δελ ελδηαθέξεη, απφ
γισζζνινγηθήο πιεπξάο, ε δήισζε, ε ζρέζε αληηθεηκέλνπ/πξάγκαηνο θαη νλφκαηνο/ιέμεο, αιιά ε ζήκαλζε, ε
ζρέζε θζφγγσλ/ζεκαίλνληνο θαη ζεκαζίαο/ζεκαηλνκέλνπ, ε νπνία είλαη ζπκβαηηθή θαη δηαθέξεη ζπλήζσο απφ
γιψζζα ζε γιψζζα.
΢ρεηηθά κε ην ζέκα ηεο κεηαβνιήο ησλ γισζζψλ κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, ζεκεηψλεηαη θπξίσο ε
αξλεηηθή ζηάζε πνπ επηθξάηεζε απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο (κεηαβνιή ζηε γιψζζα
ζεκαίλεη θζνξά ηεο) ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε ηζηνξηθήο πξννπηηθήο ζηε γισζζηθή έξεπλα, κε απνηέιεζκα
αθελφο κελ ηελ απνπζία ζχγθξηζεο γισζζψλ θαηά ηελ θιαζηθή αξραηφηεηα θαη αξγφηεξα, αθεηέξνπ δε ηελ
εζθαικέλε άπνςε ησλ αξραίσλ φηη ε Φξπγηθή (Β.Γ. Μ. Αζία) ήηαλ ε αξραηφηεξε γιψζζα (αξγφηεξα πήξε ηε
ζέζε ηεο ε Δβξατθή ή άιιεο γιψζζεο). Δπίζεο, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ επηθαλεηαθή ζχγθξηζε ηεο Διιεληθήο θαη
ηεο Λαηηληθήο θαηά ηε ξσκατθή επνρή, πνπ θαηέιεμε ζην εζθαικέλν ζπκπέξαζκα φηη ε Λαηηληθή ήηαλ
παξεθζαξκέλε κνξθή ηεο Διιεληθήο θαη κάιηζηα ηεο ιεζβηαθήο δηαιέθηνπ.
΢ηε ζπλέρεηα γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ εκθάληζε, ηνλ 15ν αη. π.Υ., ηεο πξψηεο, φζν γλσξίδνπκε, γξαθήο γηα
απφδνζε ηεο Μπθελατθήο, πνπ απνηειεί ηελ παιαηφηεξε γλσζηή κνξθή Διιεληθήο. Πξφθεηηαη γηα ηελ αηειή
ζπιιαβνγξαθηθή Γξακκηθή Β, εμέιημε ηεο Γξακκηθήο Α, ε νπνία, φπσο θαη άιια πην παιηά γξαθηθά ζπζηήκαηα,
απέδηδε πξνθαλψο κε ειιεληθή γιψζζα. Τπνγξακκίδεηαη ε ηεξάζηηα πξφνδνο πνπ ζπληειέζηεθε ζηνλ ηνκέα ηεο
γξαθήο κεηά απφ κεξηθνχο αηψλεο έιιεηςεο γξαπηψλ κλεκείσλ, φηαλ νη Έιιελεο επηλφεζαλ, πηζαλψο ηνλ 10ν
αη., ηελ αιθαβεηηθή γξαθή κε ηελ πηνζέηεζε ηεο βνξεηνζεκηηηθήο ζπκθσλνγξαθηθήο (εκηζπιιαβνγξαθηθήο)
γξαθήο, νξηζκέλα γξάκκαηα ηεο νπνίαο ρξεζηκνπνίεζαλ σο θσλήεληα. Αλαθέξνληαη ζπλνπηηθά βαζηθνί ιφγνη
γηα ηνπο νπνίνπο δελ θξίλεηαη πηζαλφ φηη νη ΢εκίηεο πηνζέηεζαλ ηελ αιθαβεηηθή γξαθή απφ ηνπο Έιιελεο (ρσξίο
φκσο ηα θσλήεληα!). Καηφπηλ δηεπθξηλίδεηαη ελ ζπληνκία ε αθξηβήο ζρέζε κεηαμχ πξνθνξάο θαη γξαθήο, ε
νπνία αθφκε θαη ζήκεξα παξαγλσξίδεηαη απφ πνιινχο.
Αθνινπζεί ε αλαθνξά ζηε δηακάρε κεηαμχ ησλ «αλαινγηθψλ», ππνζηεξηθηψλ ηεο νκνηνκνξθίαο
(Αξηζηνηέιεο), θαη ησλ «αλσκαιηθψλ», ππνζηεξηθηψλ ηεο αλνκνηνκνξθίαο ζηε γιψζζα (΢ησηθνί). Ζ δηακάρε
απηή, έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ελαζρφιεζεο ησλ αξραίσλ κε ηε γξακκαηηθή, δελ είλαη άγλσζηε θαη
ζήκεξα, πβ. ηε ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηελ αλνκνηνκνξθία θαη ηελ πνιπηππία πνπ εκθαλίδνληαη ζπρλά ζηε Νέα
Διιεληθή, ηδίσο εμαηηίαο ησλ πνιιψλ ιφγησλ ζηνηρείσλ πνπ παξαβηάδνπλ ηνπο θαλφλεο ηεο Γεκνηηθήο.
Τπνγξακκίδεηαη θαηφπηλ ε ζεκαληηθφηαηε ζπκβνιή ησλ αξραίσλ ζηε γξακκαηηθή αλάιπζε, αθνχ πξνζδηφξηζαλ
ηηο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο θαη ηα κέξε ηνπ ιφγνπ, εηζάγνληαο παξάιιεια ηε βαζηθή κεηαγιψζζα, δει. νξνινγία
ηεο γξακκαηηθήο, πβ. ηε γξακκαηηθή έξεπλα ησλ Αιεμαλδξηλψλ γξακκαηηθψλ, κε βαζηθά έξγα ηελ «Σέρλε
γξακκαηηθή», απνδηδφκελε ζηνλ Γηνλχζην ηνλ Θξάθα, θαη ην «Πεξί ζπληάμεσο» ηνπ Απνιισλίνπ ηνπ Γπζθφινπ.
Γηαπηζηψλεηαη φηη ζηα έξγα απηά εηζάγνληαη, έζησ έκκεζα, νη έλλνηεο πξφηππε γιψζζα θαη γισζζηθή ξχζκηζε
(βάζε ηεο πεξηγξαθήο απνηειεί ε γξαπηή γιψζζα, ε γιψζζα ησλ ζπγγξαθέσλ), πνπ αζπάδνληαη κεηέπεηηα νη
αηηηθηζηέο, νη κηκεηέο ηεο αηηηθήο δηαιέθηνπ ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ. Όζνλ αθνξά ζηνπο Λαηίλνπο γξακκαηηθνχο,
16
απηνί αθνινπζνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηνπο Αιεμαλδξηλνχο, ε θχξηα δε ζπκβνιή ηνπο ζπλίζηαηαη ζηε
ζπζηεκαηνπνίεζε ηεο γξακκαηηθήο πεξηγξαθήο, αλ θαη ε εχζηνρε δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή
νθείιεηαη ζε Λαηίλν γξακκαηηθφ, ηνλ Οπάξξσλα (Varro).
΢ηε ζπλέρεηα ηνλίδεηαη ε ζπκβνιή ησλ Βπδαληηλψλ ζηε γξακκαηηθή έξεπλα θαη γεληθφηεξα ζε δηάθνξα
γισζζηθά ζέκαηα. Οξηζκέλεο πξνζεγγίζεηο ηνπο ήηαλ πξσηνπνξηαθέο γηα ηελ επνρή, φπσο πηζηεχνπλ ζχγρξνλνη
εξεπλεηέο. Δπηζεκαίλεηαη φηη Παηέξεο ηεο Δθθιεζίαο απέξξηςαλ ελσξίο ηελ αληίιεςε πνπ επηθξαηνχζε ζηε
Γπηηθή Δπξψπε κέρξη ηνλ 18ν αη. φηη απφ ηελ Δβξατθή πξνήιζαλ φιεο νη γιψζζεο.
Ωο πξνο ηηο γξακκαηηθέο έξεπλεο ζηε Γχζε θαηά ηνλ Μεζαίσλα, ζεκεηψλεηαη φηη πηνζεηήζεθαλ νη
απφςεηο ησλ Διιήλσλ θαη ησλ Ρσκαίσλ, επηθξάηεζε δε ε αληίιεςε φηη νη δχν θιαζηθέο γιψζζεο είλαη νη
ηειεηφηεξεο θαη επηπιένλ φηη ε δνκή ηνπο εθθξάδεη θαζνιηθέο έλλνηεο, πνπ πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζε θάζε
γιψζζα, αθνχ πίζηεπαλ φηη «ε γξακκαηηθή είλαη, θαηά ηελ νπζία, κία θαη ε ίδηα ζε φιεο ηηο γιψζζεο».
Αληίζεηα, ζηελ Αλαγέλλεζε ζεκεηψζεθε κεγάιε αιιαγή ζηνλ πλεπκαηηθφ νξίδνληα, θαζψο κε ηελ
έθδνζε, ηε κεηάθξαζε θαη, ηδίσο, ηνλ ζρνιηαζκφ ησλ αξραίσλ ζπγγξαθέσλ επηθξάηεζε ην ηδαληθφ ηνπ
αλζξσπηζκνχ, ηεο humanitas, φπσο ηελ είρε νλνκάζεη ν Κηθέξσλαο, ε γιψζζα ηνπ νπνίνπ φπσο θαη άιισλ
Λαηίλσλ ζπγγξαθέσλ ζεσξήζεθε πξφηππν γηα ηε δηφξζσζε ηεο Λαηηληθήο ηεο επνρήο. Γηαπηζηψλεηαη φηη νη
ιφγηνη έθξηλαλ φηη έπξεπε λα «δηνξζσζνχλ» φρη κφλν ηα εθθιεζηαζηηθά πξάγκαηα αιιά θαη ε πξνθνξά ησλ
θιαζηθψλ γισζζψλ (πβ. ην έξγν ηνπ Δξάζκνπ, πνπ ζπλεηέιεζε ζηελ θαζηέξσζε ηεο εξαζκηθήο πξνθνξάο).
Δπίζεο, άξρηζε λα εληζρχεηαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηηο δσληαλέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο θαη λα ηδξχνληαη Αθαδεκίεο
γηα ηελ θαιιηέξγεηα θαη ηε ζηήξημε ησλ εζληθψλ γισζζψλ, ζπγθεθξηκέλα ηεο γιψζζαο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη
κνξθσκέλνη, ηεο πξφηππεο γιψζζαο θάζε ρψξαο, κε απνηέιεζκα ηε βαζκηαία ππνρψξεζε ηεο Λαηηληθήο.
΢εκαληηθφο γξακκαηηθφο ηνπ 16νπ αη. ππήξμε ν Petrus Ramus (Pierre de la Ramée), ν νπνίνο, εθηφο ησλ
άιισλ, εηζήγαγε ζηελ νξζνγξαθία ηεο Λαηηληθήο ηα ζχκθσλα j, v (jam, venio αληί iam, uenio).
Ωζηφζν, επηζεκαίλεηαη φηη νη ινγ(νθξαη)ηθέο ή γεληθέο γξακκαηηθέο ηνπ 17νπ θαη 18νπ αη. αλαβίσζαλ
ηηο αληηιήςεηο ησλ ζρνιαζηηθψλ ηνπ Μεζαίσλα, ζπλδπάδνληάο ηεο κε ηε ζεσξία ησλ
λνεζηαξρηθψλ/νξζνινγηζηψλ ηεο επνρήο γηα ηε ζεκαζία ησλ έκθπησλ ηδεψλ ζηελ αλάπηπμε ηεο ζθέςεο θαη ηεο
γιψζζαο, αληίζεηα κε ηνπο εκπεηξηζηέο, νη νπνίνη ππνζηήξηδαλ φηη ε αίζζεζε πξνεγείηαη ηεο λφεζεο. Ο Réné
Descartes ή Καξηέζηνο θ.ά. ππνζηήξημαλ ηελ αλάγθε δεκηνπξγίαο παγθφζκηαο γιψζζαο (lingua universalis)
πνπ ζα είρε σο βάζε κηα (νξζν)ινγηθή γιψζζα (lingua rationalis), αθνχ ηφζν ε Λαηηληθή φζν θαη νη εζληθέο
γιψζζεο θξίζεθαλ αθαηάιιειεο γηα ηνλ ζθνπφ απηφ. Πξέπεη αθφκε λα ζεκεησζεί φηη ηνλ 18ν αη. νξηζκέλνη,
φπσο νη θηιφζνθνη Étienne Bonnot de Condillac (Δηηέλ Μπνλφ ληε Κνληηγηάθ) θαη Jean-Jacques Rousseau
(Εαλ-Εαθ Ρνπζζψ), εξεχλεζαλ ην δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο θαη ηεο εμέιημεο ηεο γιψζζαο.
΢ηε ζπλέρεηα ππνγξακκίδεηαη φηη πξνο ην ηέινο ηνπ 18νπ αη., ζηελ αξρή ηεο ξνκαληηθήο επνρήο, ν
Johann Gottfried von Herder (Γηφραλ Γθφηθξηλη Υέξληεξ), πνπ ζεσξείηαη απφ ηνπο θπξηφηεξνπο πξνδξφκνπο
ηνπ επξσπατθνχ εζληθηζκνχ, εηδηθφηεξα ηνπ γεξκαληθνχ, ππνζηήξηδε φηη γιψζζα θαη ζθέςε ζπλδένληαη ζηελά,
ελλνψληαο φρη ηελ εμάξηεζε ηεο γιψζζαο απφ ηε ζθέςε αιιά ηελ χπαξμε ζηελψλ δεζκψλ ηεο γιψζζαο θάζε
έζλνπο κε ηελ εζληθή ζθέςε, ηε εζληθή ινγνηερλία θαη ηηο εζληθέο παξαδφζεηο. Δπηπιένλ, ηελ επνρή εθείλε
νξηζκέλνη ζπλέιεγαλ πιηθφ πνπ ζα επέηξεπε ηε ζχγθξηζε ησλ γισζζψλ, ελψ αμίδεη λα ζεκεησζνχλ ε ηαμηλφκεζε
ησλ ζεκαληηθφηεξσλ επξσπατθψλ γισζζψλ ζε νκάδεο πνπ επηρείξεζε ν J. J. Scaliger (ηέιε 16νπ αη.), ε άπνςε
ηνπ G. W. Leibniz (18νο αη.) γηα ηε κνλνγέλεζε ησλ γισζζψλ (φρη φκσο απφ ηελ Δβξατθή), ε ππφζεζε, γηα
πξψηε θνξά, φηη επξσπατθέο θαη αζηαηηθέο γιψζζεο έρνπλ θνηλφ πξφγνλν θαη, ηέινο, νη πξψηεο ζπγθξίζεηο
ζπγγελψλ γισζζψλ.
1.1 Δηζαγσγή
Οη νκηιεηέο κηαο γιψζζαο ζπλήζσο ηελ θαηαλννχλ θαη ηελ ρξεζηκνπνηνχλ αζπλαίζζεηα, ρσξίο λα ζέηνπλ
εξσηήκαηα. Καηά ηνλ J.-J. Rousseau, ηνλ γλσζηφ Γαιινειβεηφ θηιφζνθν θαη παηδαγσγφ, «ρξεηάδεηαη πνιιή
θηινζνθία γηα λα κπνξέζεη λα παξαηεξήζεη θαλείο κία θνξά φ,ηη βιέπεη θάζε κέξα». Χζηφζν, θαηλφκελα ηεο
γιψζζαο φπσο νη έληνλεο δηαιεθηηθέο δηαθνξέο ζε κηα πεξηνρή, νη κεηαβνιέο κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ αιιά
θαη νη επαθέο κε μελφγισζζνπο πξνθάιεζαλ ηελ πξνζνρή νξηζκέλσλ αηφκσλ αλά ηνπο αηψλεο. Έηζη,
δηακνξθψζεθαλ πνηθίιεο δνμαζίεο γηα ηελ θαηαγσγή ηνπ αλζξψπηλνπ ιφγνπ θαη εηδηθφηεξα ηεο κεηξηθήο
γιψζζαο, ι.ρ. φηη ε γιψζζα είλαη δψξν ελφο ζενχ, πξάγκα πνπ ππνδειψλεη ηνλ κεγάιν ζεβαζκφ γηα ηελ
απνθιεηζηηθά αλζξψπηλε απηή ηθαλφηεηα. Δπίζεο, δηαηππψζεθαλ εηθαζίεο ζρεηηθά κε ηηο νλνκαζίεο πνπ
έιαβαλ ηα δηάθνξα πξάγκαηα. Γηα παξάδεηγκα, ζηε Γέλεζε (Παιαηά Γηαζήθε) αλαθέξεηαη φηη ν Θεφο είλαη
17
απηφο πνπ έδσζε νλφκαηα ζην θσο («εκέξα»), ζην ζθφηνο («λχμ»), ζην ζηεξέσκα («νπξαλφο») θ.ά., αιιά
ζηε ζπλέρεηα ν Αδάκ έδσζε νλφκαηα δηθήο ηνπ έκπλεπζεο ζηα δψα θαη ηα πνπιηά.
΢ηελ αξραηφηεηα, φπσο θαη αξγφηεξα, νη ρξήζηεο κηαο γιψζζαο ζπλήζηδαλ λα ραξαθηεξίδνπλ, ηδίσο
αξλεηηθά, άιιεο γιψζζεο ή δηαιέθηνπο. Δίλαη γλσζηφ φηη νη Αξραίνη Έιιελεο ραξαθηήξηδαλ ηνπο άιινπο
ιανχο βαξβάξνπο, αθνχ κηινχζαλ αθαηαλφεηα, «bar-bar». Δπίζεο, ζηε Ρσζηθή νη Γεξκαλνί νλνκάδνληαη
némeci (πξφθ. ληέκηηζη), πνπ θαηά ιέμε ζεκαίλεη «κνπγγνί». Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηελ χζηεξε
αξραηφηεηα ην παλάξηνλ «αξηνζήθε», εμνχ ην παλέξη, ραξαθηεξίζηεθε «βάξβαξνλ», επεηδή είλαη ιαηηληθή
ιέμε, panarium, ελψ θαη νη ίδηνη νη Ρσκαίνη ζεσξνχζαλ ηε Λαηηληθή παξεθζαξκέλε κνξθή ηεο Διιεληθήο!
Χζηφζν, νη θπιεηηθέο πξνθαηαιήςεηο δελ εκπφδηδαλ ηνπο Έιιελεο λα αλαγλσξίδνπλ φηη άιινη ιανί είραλ
εκθαληζηεί πξηλ απφ απηνχο ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην θαη είραλ αλαπηχμεη πνιηηηζκφ. Έθζαζαλ κάιηζηα ζην
ζεκείν λα λνκίδνπλ, φπσο αλαθέξεηαη ζηνλ Ζξφδνην θ.α., φηη ε Φξπγηθή ήηαλ ε παιαηφηεξε γιψζζα.
Οη πξψηκεο, κε επηζηεκνληθέο εξκελείεο γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ γισζζψλ, ε γισζζνγνλία, νη
πξνζπάζεηεο κπζνινγηθήο ή ζενινγηθήο εξκελείαο γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ θαη ε ζηάζε ησλ αλζξψπσλ
απέλαληη ζηε κεηξηθή γιψζζα θαη ηηο άιιεο απνηεινχλ πιεπξέο ηεο «ιατθήο γισζζνινγίαο» (folk
linguistics), θαηά ηνλ ραξαθηεξηζκφ ηνπ Άγγινπ γισζζνιφγνπ Robins (1989: 13-14).
΋πσο δηαπηζηψλεηαη εμέιημε ζηνπο δηάθνξνπο ηνκείο ηεο γλψζεο, ην ίδην ζπλέβε θαη κε ηε ιατθή
γισζζνινγία, ε νπνία ζηαδηαθά εμειίρζεθε ζε γισζζηθή επηζηήκε, φπνπ ε πεξηέξγεηα θαη ε γφληκε θαληαζία
ζπλδπάδνληαη κε ηελ αθξίβεηα θαη ηε δηαλνεηηθή πεηζαξρία. Ζ εμέιημε απηή επηηεχρζεθε κε ην λα
πηνζεηνχληαη ζπγθεθξηκέλα ζεσξεηηθά πιαίζηα ή –γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπκε δηεζλή φξν– παξαδείγκαηα
(paradigms) θαη ζπγθεθξηκέλεο αξρέο θαη κέζνδνη, πνπ ελδέρεηαη φκσο λα δηαθέξνπλ ζε θάζε επνρή. Έλα
ζχλνιν επηζηεκνληθψλ ή θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ, έλα «παξάδεηγκα», κπνξεί λα εγθαηαιεηθζεί θάπνηα
ζηηγκή θαη λα αληηθαηαζηαζεί κε άιιν.
1.2 Η κειέηε ηεο γιώζζαο από ηνπο αξραίνπο

Καηά ηελ θιαζηθή επνρή αλαπηχρζεθε ζπλεηδεηφο γισζζηθφο ζηνραζκφο, ν νπνίνο ήηαλ κέξνο επξχηεξσλ
θηινζνθηθψλ θαη πνιηηηθψλ αλαδεηήζεσλ. Πξψηα γισζζηθά ζέκαηα κε ηα νπνία αζρνιήζεθαλ νη αξραίνη
ήηαλ ε εηπκνιφγεζε θαη ε εξκελεία ησλ ιέμεσλ. Έηζη, ν Ζξάθιεηηνο αζρνιήζεθε, κεηαμχ άιισλ, κε ηελ
εηπκνινγία θαη ηελ θιίζε. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ζρεηηθά κε ηε δεχηεξε απνηειεί ε επηζήκαλζή ηνπ
φηη ην φλνκα Εεχο είλαη αιιά θαη δελ είλαη έλα, κε ηελ έλλνηα φηη εκθαλίδεη δηηηή θιίζε: Εελφο – Γηφο.
Παξάιιειε ελαζρφιεζε απνηέιεζε ε εξκελεία ησλ ιέμεσλ ζε παιαηφηεξα θείκελα θαη ηδηαίηεξα ζηα νκεξηθά
έπε, θαζψο ε γιψζζα είρε κε ηνλ θαηξφ κεηαβιεζεί. ΢ε απφζπαζκα ηεο θσκσδίαο Γαηηαιῆο ηνπ Αξηζηνθάλε,
δχν λένη αιιεινεμεηάδνληαη ζε «ὁκεξείνπο γιψηηαο», δει. ζε νκεξηθέο ιέμεηο θαη θξάζεηο πνπ ήηαλ πιένλ
δπζλφεηεο. Οη πξνζσθξαηηθνί θαη ζηε ζπλέρεηα νη ζνθηζηέο ήηαλ εθείλνη πνπ αζρνιήζεθαλ πεξηζζφηεξν
ζπλεηδεηά κε ηε κειέηε ηεο γιψζζαο. Ζ πξνζνρή πνπ δφζεθε ζηε γιψζζα νδήγεζε ζηελ αλάπηπμε ηεο
ηέρλεο ηνπ ιφγνπ, ε νπνία δηακνξθψζεθε κέζα απφ ηηο παηδεπηηθέο αληηιήςεηο ησλ ζνθηζηψλ.
Εηπκνινγία-παξεηπκνινγία
Οη Έιιελεο, φπσο θαη άιινη ιανί, πίζηεπαλ ζπρλά φηη ππάξρεη ζηελή ζρέζε νλφκαηνο θαη πξάγκαηνο: φπνηνο
γλσξίδεη ην φλνκα γλσξίδεη θαη ην πξάγκα, πβ. «ἀξρή ζνθίαο ὀλνκάησλ ἐπίζθεςηο [εμέηαζε]» (Αληηζζέλεο).
Ζ εηπκνινγία, ε νπνία ηφηε ζήκαηλε ηελ αλαδήηεζε ηεο ππνηηζέκελεο αξρηθήο θαη νξζήο ζεκαζίαο ησλ
ιέμεσλ, ήηαλ ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν αλέιπαλ ηε γιψζζα.
Χζηφζν, ε εηπκνινγία, φπσο ηελ αληηιακβάλνληαλ νη αξραίνη, απνηεινχζε αλακθηζβήηεηα ην πην
αδχλαην ζεκείν ηεο ελαζρφιεζήο ηνπο κε ηε γιψζζα. Έηζη, ζηνλ Κξαηχιν θαη ζε άιινπο δηαιφγνπο ηνπ
Πιάησλα εκθαλίδνληαη ηειείσο θαληαζηηθέο εηπκνινγίεο, π.ρ. Πνζεηδῶλ απφ ην πνιιά εἰδψο ή απφ ην πνζί
δέζκηνο ή απφ ην ὁ ζείσλ, κε πξνζζήθε ησλ π θαη δ.
Με ηελ εηπκνινγηθή απηή αλαδήηεζε θαηαβαιιφηαλ πξνζπάζεηα λα αλαρζνχλ νη ιέμεηο ζε θάπνηα
«θπζηθή» αξρή θαη λα βξεζεί ε «αιεζηλή» ηνπο ζεκαζία, εθφζνλ κεηαβάιινληαη κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, επξφθεηην γεληθά γηα παξεηπκνινγία ή ιατθή εηπκνινγία (folk etymology),
πξνζθηιέζηαην ηξφπν εηπκνινγηθήο αλάιπζεο ησλ ιέμεσλ απφ ηνπο απινχο αλζξψπνπο αιιά θαη απφ ηνπο
εξαζηηέρλεο εηπκνιφγνπο θάζε επνρήο. Σνλ πξψην ιφγν εδψ έρεη ε έιιεηςε γισζζ(νινγ)ηθψλ, ηζηνξηθψλ θαη
άιισλ γλψζεσλ θαη ε αραιίλσηε θαληαζία, κε απνηέιεζκα λα δίλνληαη ινγηθνθαλείο εμεγήζεηο, γηα λα
18
θαηαζηνχλ δηαθαλή ηα αδηαθαλή, δει., αλ ζέινπκε λα κηιήζνπκε γισζζνινγηθά, γηα λα αξζεί θάπσο ε
ζπκβαηηθή ζρέζε κεηαμχ ηεο ζεκαζίαο θαη ησλ θζφγγσλ ησλ ιέμεσλ (βι. πην θάησ). Έηζη, αλακεηγλχνληαη
θαηά ην δνθνχλ ηα θσλήεληα θαη ηα ζχκθσλα, πξνζηίζεληαη ή αθαηξνχληαη γξάκκαηα θαη ζπιιαβέο, γηα λα
κπνξεί λα γίλεη απνδεθηή ε πξνηεηλφκελε πξνέιεπζε θαη ε αξρηθή ζεκαζία ηεο εηπκνινγνχκελεο ιέμεο.
Σρέζε νλνκάησλ θαη πξαγκάησλ
Σν θηινζνθηθφ εξψηεκα γηα ηε ζρέζε ησλ νλνκάησλ κε ηα πξάγκαηα δηαηππψζεθε κέζα απφ δχν θπξίαξρεο
αληηθξνπφκελεο ζέζεηο, ησλ ζνθηζηψλ θαη ησλ ππζαγνξείσλ. Καηά ηνλ ζνθηζηή Γνξγία, ε ιέμε, ν ιφγνο είλαη
θάηη μέλν πξνο ην πξάγκα ην νπνίν εθθξάδεη. Καηά ζπλέπεηα, ν ιφγνο παχεη πιένλ λα ζεσξείηαη φξγαλν πνπ
κπνξεί λα απνθαιχςεη ηελ νπζία ησλ πξαγκάησλ. Γεληθά νη ζνθηζηέο, φπσο κάιινλ θαη ν Γεκφθξηηνο,
ζεσξνχζαλ ηε γιψζζα αλζξψπηλν θαη ζπκβαηηθφ δεκηνχξγεκα. Αληηζέησο, νη ππζαγφξεηνη ππνζηήξηδαλ φηη ε
θαηαζθεπή ησλ νλνκάησλ είλαη έξγν απηνχ πνπ γλσξίδεη ηε θχζε ησλ φλησλ.
Πξέπεη λα επηζεκαλζεί ζην ζεκείν απηφ φηη ην δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζηελ
αλάπηπμε ηεο γισζζηθήο έξεπλαο ζηελ Αξραία Διιάδα, φπνπ ε επηζηήκε θαη ε πνιηηηθή ζπλδένληαλ ζηελά. Ζ
ειεχζεξε ζπδήηεζε θαη ε επηρεηξεκαηνινγία απνηεινχζαλ ηνλ ζπλήζε ηξφπν γηα λα θζάζεη θαλείο ζηνλ νξζφ
δξφκν πνπ έπξεπε λα αθνινπζήζεη – νη Έιιελεο δελ αλαγλψξηδαλ εχθνια απζεληίεο θαη κάιηζηα ζε αηνκηθφ
επίπεδν (πβ. θίινο κέλ Πιάησλ, θηιηέξα δ’ ἡ ἀιήζεηα). Ζ ζπδήηεζε ζηνλ δηάινγν Κξαηχινο ηνπ Πιάησλα γηα
ηε ζρέζε νλφκαηνο θαη πξάγκαηνο απνηειεί, ζε ηειηθή αλάιπζε, κέξνο κηαο ζπδήηεζεο γηα ηε θηινζνθηθή
βάζε ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. ΋πσο ζεκεηψλεη ν Κεληξσηήο (2001: 12), ε φιε ζπδήηεζε «δηεμάγεηαη θαη
θηλείηαη αθνινπζψληαο ηα ίρλε ησλ επί ηνπ ζέκαηνο γλσζηψλ ζνθηζηηθψλ αλαδεηήζεσλ/παξαδνρψλ: ζην εάλ
ε νξζφηεηα ησλ νλνκάησλ εξείδεηαη ζηε “θχζε” θαη ζην θαηά πφζνλ είλαη ηα νλφκαηα νπζησδψο ζχκκεηξα
πξνο απηήλ, ή ζην αλ αηηηνινγνχληαη ζπλζήθῃ θαί ὁκνινγίᾳ, λφκῳ θαί ἔζεη.[…]. Σα πάληα είλαη αλνηθηά…».
Ο δηάινγνο απηφο –ηα ρεηξφγξαθα δίλνπλ ηε ραξαθηεξηζηηθή επεμήγεζε ἤ πεξί ὀλνκάησλ ὀξζφηεηνο–
έρεη απνθιεηζηηθφ ζέκα ηε γιψζζα θαη ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί σο ην πξψην επξσπατθφ δνθίκην «ζεσξίαο
ηεο γιψζζαο» (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 124· Κεληξσηή, 2001: 41). Κχξηα ζέκαηα ηνπ δηαιφγνπ: ε
πξνέιεπζε ηεο γιψζζαο θαη ε ζρέζε ησλ ιέμεσλ κε ηε ζεκαζία ηνπο. ΢πλδένληαη θπζηθά (θχζεη) ν ηχπνο θαη
ε ζεκαζία, φπσο ππνζηήξηδε ν Κξαηχινο (εξαθιείηεηνο θηιφζνθνο), ή ζπκβαηηθά θαη θαηφπηλ ζπκθσλίαο
(λφκῳ θαί ἔζεη), φπσο δηαηεηλφηαλ ν Δξκνγέλεο; Γελ εμάγεηαη νξηζηηθφ ζπκπέξαζκα απφ ηε ζπδήηεζε, αλ θαη
ν ΢σθξάηεο ηνλίδεη όηη πξέπεη λα κάζνπκε ηελ νπζία ησλ πξαγκάησλ, εμεηάδνληαο πνιύ πεξηζζόηεξν ηα ίδηα
ηα πξάγκαηα παξά ηα νλόκαηά ηνπο («νὐθ ἐμ ὀλνκάησλ ἀιιά πνιχ κᾶιινλ αὐηά [δει. ηα πξάγκαηα] ἐμ
αὑηῶλ θαί καζεηένλ θαί δεηεηένλ ἤ ἐθ ηῶλ ὀλνκάησλ», 439 b).
Οη νπαδνί ηεο θπζηθήο ζεσξίαο ππνγξάκκηδαλ ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο νλνκαηνπνηίαο/ερνκίκεζεο
(onomatopoeia, sound echoism), δει. ηεο θαηά πξνζέγγηζε κίκεζεο θπζηθώλ ήρσλ θαη ζνξχβσλ:
ι.ρ. αξρ. θφθθπμ θαη λενειι. θνύθ(θ)νο, γαβγίδεη, κπνπκ θαη αγγι. boom, κπνπκπνπλίδεη, ηηθ ηαθ.
Τπνζηήξηδαλ επίζεο ηε ζεκαζία ηνπ θζνγγηθνύ ζπκβνιηζκνχ ή ζπλαηζζεζίαο/θσλαηζζεζίαο (sound

symbolism, synaesthesia/ phonaesthesia), ηεο πηζαλψο ζηελήο ζρέζεο νξηζκέλσλ θζφγγσλ κε ηηο γεληθφηεξεο
ζεκαζίεο ησλ ιέμεσλ φπνπ απηνί ρξεζηκνπνηνχληαη,
π.ρ. ην ι, πνπ ππνδειψλεη ην ιείν, ην νιηζζεξφ, ην πγξφ θ.ά., εκθαλίδεηαη αθξηβώο ζηα ιείνο, ιηπαξφο,
νιηζζεξφο θ.ιπ. (πβ. ηνλ παξαδνζηαθφ νξηζκφ ηνπ ι σο «πγξνύ» ζπκθψλνπ).
Σα θαηλφκελα απηά κειέηεζε ν J. R. Firth, βαζηθφο εθπξφζσπνο ηεο γισζζνινγηθήο ζρνιήο ηνπ Λνλδίλνπ
θαηά ηηο δεθαεηίεο 1940 θαη 1950, ζηε ζεσξία ηνπ γηα ηελ πξνζσδηαθή αλάιπζε. Ο Υαξαιακπάθεο
(19993/2001: 20) ζεκεηψλεη φηη ηα ερεηηθά ζηνηρεία ησλ γισζζψλ (θζφγγνη-θσλήκαηα) «δελ είλαη πάληνηε
απζαίξεηα», γη’ απηφ ζηελ Αγγιηθή «ν θζφγγνο [i], ζε αληηπαξάζεζε κε ην θζφγγν [o], ππνδειψλεη ηελ
αληίζεζε κηθξφο/κεγάινο (chip/chop)».
Ολνκαηνπνηία θαη θζνγγηθόο ζπκβνιηζκόο
΢ρεηηθά κε ηελ νλνκαηνπνηία θαη ηνλ θζνγγηθφ ζπκβνιηζκφ ρξεηάδεηαη λα πξνζηεζνχλ ηα εμήο. ΢χκθσλα κε
ηνλ Ferdinand de Saussure, ζεκειησηή ηεο λεφηεξεο γισζζνινγίαο, ζην ζπληξηπηηθά κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ
19
ιεμηινγίνπ θάζε γιψζζαο επηθξαηεί κε θπζηθή αιιά απζαίξεηε (γαιι. arbitraire) ή, θαιχηεξα, ζπκβαηηθή
ζρέζε ζεκαζίαο θαη θζφγγσλ· πξφθεηηαη βέβαηα γηα ζησπεξή ζχκβαζε, πξντφλ δξάζεο πνιιψλ γελεψλ ή
εζλψλ. Αλακέλεηαη επνκέλσο ε ίδηα έλλνηα λα δειψλεηαη δηαθνξεηηθά απφ ηε κία γιψζζα ζηελ άιιε,
π.ρ. δέληξν αιιά αγγι. tree, γαιι. arbre, γεξκ. Baum θ.ιπ.
Ζ onomatopoetic ή bow-wow theory, παιαηά ππφζεζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν ππξήλαο ηνπ
ιεμηινγίνπ ζηα αξρηθά ζηάδηα ησλ γισζζψλ απνηεινχληαλ απφ νλνκαηνπνηεκέλεο ιέμεηο, παξακέλεη
αλαπφδεηθηε. Γη’ απηφ απνηειεί «ςεπδνπξφβιεκα», απφ επηζηεκνληθήο πιεπξάο, εθφζνλ αλαθέξεηαη ζηελ
επνρή ηεο δεκηνπξγίαο ηεο γιψζζαο, φπνπ ηζρχεη ην ignoramus et ignorabimus «αγλννχκε θαη ζα αγλννχκε»2.
Δπηπιένλ, έρεη παξαηεξεζεί φηη ζε γιψζζεο πξσηνγφλσλ ππάξρνπλ ειάρηζηεο νλνκαηνπνηίεο/ερνπνίεηεο
ιέμεηο, γεληθφηεξα δε δηάθνξεο ππνηηζέκελεο νλνκαηνπνηίεο απνδεηθλχνληαη εζθαικέλεο:
 κνπγγφο, απφ κεηαγελ. κνγγφο «κε βξαρλή θσλή», πνπ αλάγεηαη ζην κνγίιαινο «πνπ κηιάεη κε
δπζθνιία» (α΄ ζπλζ. κφγηο «κφιηο»),
 ηζαιαβνπηψ θαη ηζαιαπαηψ, κε α΄ ζπλζ. κάιινλ ην άηζαια ή ην έμαιια,
 γαιι. glas «ήρνο θακπάλαο», φρη ερνπνίεην αιιά απφ ην ιαη. classicum «ζάιπηγγα».
Δμάιινπ, νη νλνκαηνπνηίεο θαη ηα επηθσλήκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε ή ζην ίδην πξάγκα
δηαθέξνπλ ζπρλά απφ γιψζζα ζε γιψζζα, δει. ραξαθηεξίδνληαη απφ ζρεηηθή ζπκβαηηθφηεηα, επεηδή
πξνζαξκφδνληαη ζην εθάζηνηε γισζζηθφ ζχζηεκα:
γαβ γαβ, θνθνξίθν, αιιά αγγι. bow-wow, cock-a-doodle-doo θ.ιπ.
Σύληνκε θξηηηθή ησλ απόςεσλ ησλ Αξραίσλ
Καη νη δχν αληίζεηεο απφςεηο ησλ Αξραίσλ γηα ηε ζρέζε νλφκαηνο θαη πξάγκαηνο –θπζηθή θαη ζπκβαηηθή–
εκθαλίδνληαη κνλνκεξείο. ΢χκθσλα κε ηε θπζηθή ζεψξεζε, ην φλνκα εθθξάδεη, φπσο θαίλεηαη, ην αηζζεηφ
γλψξηζκα ηνπ αληηθεηκέλνπ πνπ πεξηζζφηεξν απ’ φια ππέπεζε ζηελ αληίιεςε ησλ νκηιεηψλ θαηά ηε
δεκηνπξγία ηνπ νλφκαηνο (θάηη αλάινγν ζπκβαίλεη θαηά ηε κεηαθνξηθή ρξήζε ησλ ιέμεσλ: ν ιαηκφο ηεο
θηάιεο). Αιιά θαη ε άπνςε ηνπ Γεκφθξηηνπ φηη θάζε άλζξσπνο κπνξεί λα επηλνεί θαη λα κεηαρεηξίδεηαη
απζαίξεηα έλα φλνκα, δελ αληαπνθξίλεηαη γεληθά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, αθνχ νη ιέμεηο απνηεινχλ θαηά
θαλφλα δεκηνχξγεκα πνιιψλ γελεψλ. Βέβαηα, ππάξρνπλ νλνκαζίεο πνπ δειψλνπλ ζχγρξνλα εκπνξηθά
πξντφληα ή απνηεινχλ νλνκαζίεο εηαηξεηψλ θ.ά., πνπ είλαη απζαίξεηεο δεκηνπξγίεο, π.ρ. Kodak θαη Gaz. Ο
Αξηζηνηέιεο πηνζέηεζε ηελ άπνςε γηα ηε ζπκβαηηθή πξνέιεπζε ηεο γιψζζαο, ελψ ν Δπίθνπξνο αθνινχζεζε
κέζε νδφ, ππνζηεξίδνληαο φηη νη ιέμεηο δεκηνπξγήζεθαλ θαηά θπζηθφ ηξφπν, αιιά κεηαβιήζεθαλ θαηά
ζπλζήθε. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη ΢ησηθνί ππνζηήξηδαλ ηε θπζηθή πξνέιεπζε ηεο γιψζζαο, δίλνληαο
ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ νλνκαηνπνηία θαη ηνλ ζπκβνιηζκφ ησλ θζφγγσλ (βι. πην πάλσ ηα θαηλφκελα
ζπλαηζζεζίαο θαη ηελ άπνςε ηνπ Υαξαιακπάθε).
Ππζαγφξεηνη θχζεη
Ζξάθιεηηνο, Κξαηχινο θχζεη
΢νθηζηέο ζέζεη
΢σθξάηεο, Πιάησλαο κάιινλ ζέζεη
Δξκνγέλεο ζέζεη
Γεκφθξηηνο ζέζεη
Αξηζηνηέιεο ζέζεη
Δπίθνπξνο θχζεη θαη ζέζεη
Πίλαθαο 1.1. Οη απφςεηο ησλ Αξραίσλ γηα ηε ζρέζε κεηαμχ νλφκαηνο θαη πξάγκαηνο (θχζεη-ζέζεη).
Πάλησο, νη γισζζνιφγνη ζήκεξα αθνινπζνχλ γεληθά ηνλ Saussure, ν νπνίνο εγθαηέιεηςε ηε δήισζε
(denotatio), ηε ζρέζε νλφκαηνο θαη πξάγκαηνο (νλνκαηνζεηηθή δηαδηθαζία), θαη ζηξάθεθε ζηε ζήκαλζε
2
Σελ ερνκηκεηηθή πξνέιεπζε ηεο γιψζζαο ππνζηήξημε, κεηαμχ άιισλ, ν θηιφινγνο Βαζίιεηνο Καινγεξάο (1975). Βι.
φκσο Μαγνπιά (1975).
20
(significatio), ζηε ζρέζε ζεκαζίαο θαη θζφγγσλ, πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπκβαηηθφηεηα, απηνλνκψληαο έηζη
ηε κειέηε ηεο γιψζζαο απφ ηε θηινζνθία (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 91, 95), πξάγκα πνπ ζπληζηά βαζχηαηε
ηνκή ζηελ ηζηνξία ηεο επξσπατθήο ζθέςεο. Γηα ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο αξρήο ηεο ζπκβαηηθφηεηαο ζηε
γισζζνινγία, εηδηθφηεξα ζηνλ ηζηνξηθνζπγθξηηηθφ θιάδν ηεο, βι. θεθ. 3.
Αληηιήςεηο ησλ Αξραίσλ γηα ηε γισζζηθή κεηαβνιή
΢ηελ αξραηφηεηα ηφζν νη Έιιελεο φζν θαη νη Ρσκαίνη ζεσξνχζαλ ζπρλά απηνλφεηε ηε γισζζηθή κεηαβνιή,
θάηη αλάινγν κε φ,ηη ζπκβαίλεη ζηνλ ραξαθηήξα ησλ αλζξψπσλ θαη ζηα πνιηηεχκαηα. Χζηφζν, ε γεληθφηεξε
ζηάζε ηνπο έλαληη ησλ κεηαβνιψλ ήηαλ αξλεηηθή, πβ. ηα λεσηεξίδσ θαη λεσηεξηζκφο, πνπ ζήκαηλαλ
«επαλαζηαηψ, ζηαζηάδσ», «ζηάζε». Δηδηθφηεξα, ε πίζηε φηη ε κεηαβνιή κηαο γιψζζαο, φζν θη αλ θξίλεηαη
απηνλφεηε, ηζνδπλακεί κε θζνξά ηεο είλαη δηάρπηε ηφζν ζηελ αξραηφηεηα φζν θαη ζε θάζε επνρή θαη ζε θάζε
ζεκείν ηνπ πιαλήηε.
Ζ αξλεηηθή αληηκεηψπηζε ησλ κεηαβνιψλ εθ κέξνπο ησλ αξραίσλ ζα ζπλέβαιε ζην λα δηαηππσζεί
κηα άιιε άπνςε, φηη νη γιψζζεο παξακέλνπλ νπζηαζηηθά ακεηάβιεηεο επί κεγάιν δηάζηεκα ή κεηαβάιινληαη
θαηά ηελ απζαίξεηε θξίζε ησλ πνηεηψλ («πνηεηηθῇ ἀδείᾳ»). Έηζη, ππνζηεξίδεηαη θαη ζήκεξα απφ θάπνηνπο
ην ζρεδφλ ακεηάβιεην ηεο Αξραίαο Διιεληθήο φρη απιψο αλά ηνπο αηψλεο αιιά αλά ηηο ρηιηεηεξίδεο.
΢πγθεθξηκέλα, νη νξθηθνί χκλνη έρνπλ αλαρζεί ζην 22000 ή έζησ ζην 12000 π.Υ. (!), ε γιψζζα ηνπο φκσο
είλαη θαηά πνιιέο ρηιηεηεξίδεο λεφηεξε, απνδεηθλχνληαο φηη «πηζαλφηαηα γξάθηεθαλ κεηαμχ 2νπ θαη 3νπ
αηψλα κ.Υ.» (Eco, 1995: 173). Να ζεκεησζεί φηη ήδε ζηε Μπθελατθή, ηελ παιαηφηεξε γλσζηή κνξθή
Διιεληθήο (πεξίπνπ 1450-1200 π.Υ.), εκθαλίδνληαη γλσξίζκαηα πνπ ηε δηαθνξνπνηνχλ απφ ηηο κεηέπεηηα
δηαιέθηνπο:
 δηαηήξεζε ρεηινππεξσηθψλ θζφγγσλ (qe, δει. θṷε αληί ηε, πβ. ιαη. que),
 ηνπηθή ελ. ζε -e = -εη, σο δνηηθή (πνδεί = δνη. πνδί),
 νξγαληθή θαη ηνπηθή πιεζ. ζε -pi = -θη (ρηηῶκθη «κε ρηηψλεο», ἖ξπζξᾶθη = ἖ξπζξᾶζη «ζηηο
Δξπζξέο»),
 αζπλαίξεηνη ηχπνη: do-e-ro = δφεινο αληί δνῦινο, e-ke-e = ἔρεελ αληί ἔρεηλ (απαξέκθ.) θ.ά.
Ο Αξηζηνηέιεο (Πνηεηηθή, 1458a), θαζψο ζηελ επνρή ηνπ απνπζίαδε ε ηζηνξηθή πξννπηηθή ηεο
Διιεληθήο, ζεσξνχζε φηη έλαο ηχπνο, φπσο πφιενο, πξνήιζε απφ ην πφιεσο κε έθηαζε γηα ηηο αλάγθεο ηνπ
κέηξνπ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ην δεχηεξν είλαη λεφηεξν, αηηηθφ θαη ζρεκαηίζηεθε απν ην πξψην, ην νκεξηθφ
θαη ησληθφ, κε αληηκεηαρψξεζε, κεηάζεζε πνζφηεηαο ησλ θσλεέλησλ (εν → εσ).
1.2.1 ΢πγθξίζεηο γισζζώλ ζηελ αξραηόηεηα

Οη Έιιελεο, αλ θαη ζπλήζσο απνξνχζαλ γηα πξάγκαηα πνπ άιινη ιανί ζεσξνχζαλ απηνλφεηα, φπσο
παξαηεξεί εχζηνρα ν Bloomfield (1935: 4), εληνχηνηο δελ πξνρψξεζαλ, θαηά ηελ θιαζηθή πεξίνδν, ζε
ζπγθξίζεηο ηεο Διιεληθήο κε άιιεο γιψζζεο κε ηηο νπνίεο ήξζαλ ζε επαθή. Δμάιινπ, πνιιέο δελ είραλ
γξαπηή παξάδνζε, πνπ ζεσξείην δείγκα αλψηεξνπ πνιηηηζκνύ. Δπηπιένλ δε, θαηά ηελ ειιεληζηηθή θαη ηε
ξσκατθή πεξίνδν ε Διιεληθή είρε θαηαζηεί δηεζλήο γιψζζα (γεξκ. Kultursprache) ζηελ Αλαηνιή θαη ε
Λαηηληθή θπξίσο ζηε Γχζε. Έηζη, έκεηλαλ απαξαηήξεηεο πξνθαλείο νκνηφηεηεο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο κε
ηελ Αξραία Πεξζηθή αιιά θαη κε ηελ Αξραία Ηλδηθή/΢αλζθξηηηθή, όηαλ νη Έιιελεο ήιζαλ ζε επαθή κε ηνπο
Ηλδνχο, ιφγσ ησλ θαηαθηήζεσλ ηνπ Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά φκσο, νη Αξραίνη πίζηεπαλ φηη ε γιψζζα ησλ Φξπγψλ, πνπ θαηνηθνχζαλ ζηελ
ΒΓ. Μηθξά Αζία, ήηαλ παιαηφηαηε. ΢χκθσλα κε αλέθδνην πνπ αλαθέξεη ν Ζξνδφηνο (Β΄, 2), ν θαξαψ
Φακκήηηρνο, ζέινληαο λα ιπζεί ην πξφβιεκα ηεο παιαηφηεξεο γιψζζαο ζηνλ θφζκν, αλέζεζε ζε βνζθνχο λα
κεγαιψζνπλ δχν βξέθε, ρσξίο φκσο λα ηνπο κηινχλ. Έηζη, ήιπηδε φηη ζα κάζαηλε πνηα ζα ήηαλ ε πξψηε ιέμε
πνπ ζα έιεγαλ απφ κφλα ηνπο. Ζ πξψηε ηνπο ιέμε ήηαλ βέθνο/βεθφο/βέθθνο (αλάινγα κε ηελ γξαθή ησλ
ρεηξνγξάθσλ). Ο Φακκήηηρνο, καζαίλνληαο φηη πξφθεηηαη γηα θξπγηθή ιέμε πνπ ζήκαηλε «ςσκί», ζπκπέξαλε
φηη ε Φξπγηθή ήηαλ ε παιαηφηεξε γιψζζα. Δίλαη αιήζεηα φηη ε ιέμε ΒΔΚΟ΢ έρεη βξεζεί ζε θξπγηθή
επηγξαθή, αιιά ηα κσξά ηνπ αλεθδφηνπ ζα ηελ έιεγαλ, αλ ηελ είραλ αθνχζεη ζην πεξηβάιινλ ηνπο. Αλ,
ζχκθσλα κε ην αλέθδνην, είρε απαγνξεπηεί λα κηινχλ ζε απηά, ηφηε δε ζα είραλ κάζεη λα εθθσλνχλ ιέμεηο
21
ηεο Φξπγηθήο ή άιιεο γιψζζαο, αθνχ ε γιψζζα είλαη θνηλσληθφ θαηλφκελν. Σν αλέθδνην θαηαζθεπάζηεθε
γηα λα απνδεηρηεί ε εηθαδφκελε παιαηφηεηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο. Θπκίδεη πεξίπησζε «ιήςεσο ηνπ
δεηνπκέλνπ», κφλν πνπ εδψ δελ πξφθεηηαη γηα ζπιινγηζκφ, φπσο ζηε ινγηθή, αιιά γηα επηλνεκέλε αθήγεζε.
Δπίζεο, ν Πιάησλαο (Κξαηχινο 410a) ζεσξεί παιαηφηεξε ηεο Διιεληθήο ηε Φξπγηθή θαη αλάγεη
ανξίζησο ζε απηήλ –ρσξίο λα παξαζέηεη ηνπο αληίζηνηρνπο ηχπνπο ηεο– ιέμεηο φπσο θχσλ, πῦξ, ὕδσξ, ηηο
νπνίεο δελ κπνξνύζε λα αλαιχζεη. Πξφθεηηαη γηα ηελ πξψηε, φζν γλσξίδνπκε, ππνηππψδε αιιά θαη κε
αθξηβή ζχγθξηζε ηεο Διιεληθήο κε άιιε γιψζζα. Οη ιέμεηο απηέο δελ πξνέξρνληαη απφ ηε Φξπγηθή, αιιά
απνηεινύλ θνηλή θιεξνλνκηά, δει. ζηνηρεία πνπ αλάγνληαη ζηε ιεγφκελε Ηλδνεπξσπατθή, απφ ηελ νπνία
πξνήιζαλ νη γεξκαληθέο γιώζζεο, ε Διιεληθή, ε Λαηηληθή, ε Φξπγηθή θ.ά., πβ. πῦξ, αγγι. fire θαη γεξκ.
Feuer. Δπίζεο, ζηηο καθξηλέο Ηλδίεο, φπνπ εκθαλίζηεθαλ κεγάινη γξακκαηηθνί, φπσο ν Pāṇini (5νο – 4νο
αη.;), δελ παξαηεξήζεθαλ νη νκνηφηεηεο ηφζν ζηε ΢αλζθξηηηθή-Διιεληθή αιιά νχηε θαη ζηε ΢αλζθξηηηθή-
Αξραία Πεξζηθή,
π.ρ. κάηεξ/κήηεξ – ζαλζθξ. θαη αξρ. πεξζ. mātā, παηήξ – pitā, ἐζηί – asti.
Δλψ νη Έιιελεο έδεηρλαλ αδηαθνξία γηα ηηο μέλεο γιψζζεο, είραλ αληηζέησο ζπλεηδεηνπνηήζεη ηηο
δηαιεθηηθέο δηαθνξέο ηεο γιψζζαο ηνπο (πβ. πιεξνθνξίεο ηνπ Πιάησλα ζε δηαιφγνπο ηνπ θαη ζθελέο ζε
θσκσδίεο ηνπ Αξηζηνθάλε), φπνπ δηάθνξα άηνκα κηινχλ ζε δηαιέθηνπο. Δπνκέλσο, νη γισζζηθέο ζπγθξίζεηο
αθνξνχζαλ απνθιεηζηηθά ζε ειιεληθέο δηαιέθηνπο, νη εξκελείεο φκσο ησλ δηαιεθηηθψλ θαηλνκέλσλ ζπρλά
ήηαλ εζθαικέλεο, θαζψο απνπζίαδε ε ηζηνξηθή πξννπηηθή ηεο γιψζζαο (πβ. πην πάλσ ηελ εξκελεία πνπ έδηλε
ν Αξηζηνηέιεο γηα ηε ζρέζε ηχπσλ φπσο πφιενο – πφιεσο). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη, ελψ νη δηάιεθηνη ησλ
θιαζηθψλ ρξφλσλ είραλ αληηθαηαζηαζεί βαζκηαία απφ ηελ Κνηλή, ηηο ζεσξνχζαλ θαηά θαλφλα παξαιιαγέο,
παξεθθιίζεηο ηεο, φπσο θαη ζήκεξα νη δηάιεθηνη θαη ηα ηδηψκαηα ζεσξνχληαη απφ πνιινχο παξεθθιίζεηο,
παξαθζνξέο ησλ θνηλψλ γισζζψλ, εθφζνλ απνπζηάδνπλ ε ηζηνξηθή θαη ε γισζζνινγηθή γλψζε. ΢ηελ
πξαγκαηηθφηεηα, κηα θνηλή γιψζζα απνηειεί εμέιημε κηαο δηαιέθηνπ ή ζπγγελψλ δηαιέθησλ.
΢πκπεξαζκαηηθά, κπνξεί λα εηπσζεί φηη νη Έιιελεο ζηελ θιαζηθή επνρή δελ έδεημαλ ελδηαθέξνλ λα
ζπγθξίλνπλ ηελ Διιεληθή κε άιιεο γιψζζεο.
Πξώηεο γισζζηθέο ζπγθξίζεηο
Ζ θαηάζηαζε κεηαβιήζεθε αξθεηά θαηά ηε κεηαθιαζηθή πεξίνδν, φηαλ Έιιελεο θαη Ρσκαίνη ήιζαλ ζε
επξχηεξε επαθή. Ηδίσο νη Ρσκαίνη ζπλέθξηλαλ ηε γιψζζα ηνπο κε ηελ Διιεληθή θαη θαηέιεμαλ ζην
ζπκπέξαζκα φηη πξφθεηηαη γηα ζηελά ζπγγελείο γιψζζεο –ζα δνχκε αξγφηεξα ζε πνην βαζκφ απηφ αιεζεχεη–
θαη πην ζπγθεθξηκέλα φηη ε Λαηηληθή πξνήιζε απφ ηελ αηνιηθή δηάιεθην ηεο Λέζβνπ, απνηειψληαο
παξαθζνξά ηεο. Ζ εθηίκεζε απηή απνηεινχζε ζεκαληηθφ βήκα ζηνλ ηνκέα ηεο ζχγθξηζεο ησλ γισζζψλ ζε
ζρέζε κε ηελ αλαγσγή νξηζκέλσλ ειιεληθψλ ιέμεσλ ζηε Φξπγηθή απφ ηνλ Πιάησλα. Οη Έιιελεο, απφ ηελ
άιιε, ζα ζεσξνχζαλ ηελ Λαηηληθή βάξβαξε, σο μέλε γιψζζα, αλ θξίλεη θαλείο απφ ηνλ ΢έμην ηνλ Δκπεηξηθφ
(Πξφο γξακκαηηθνχο, 234-235), πνπ ραξαθηήξίδε ην παλάξηνλ (ζεκ. παλέξη) «βάξβαξνλ», ιφγσ ηεο ιαηηληθήο
ηνπ πξνέιεπζεο (panarium «αξηνζήθε, ςσκηέξα»), αλ θαη θαηάιιειν λα ρξεζηκνπνηείηαη ζηνλ θαζεκεξηλφ
πξνθνξηθφ ιφγν αληί ησλ ἀξηνθφξηνλ, ἀξηνθνξίο. Θα έιεγε θαλείο φηη πξφθεηηαη γηα πνιχ «κνληέξλα»
αληηκεηψπηζε ησλ δαλείσλ, αθνχ ν ΢έμηνο απνδερφηαλ ηε ρξήζε ηνπο ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο,
αλαδεηθλπφκελνο πξφδξνκνο ησλ ζχγρξνλσλ απφςεσλ γηα ηε δηδαζθαιία ησλ γισζζηθψλ ρξήζεσλ ζην
ζρνιείν: «δεμηῶο νὖλ ἑθάζηῃ πεξηζηάζεη ηφ πξέπνλ ἀπνδηδφληεο δφμνκελ ἀκέκπησο ἑιιελίδεηλ».
΢ε ηη ζηεξηδφηαλ φκσο ε εθηίκεζε γηα ζηελή ζπγγέλεηα ηεο Λαηηληθήο κε ηελ Διιεληθή θαη κάιηζηα
κε ηε ιεζβηαθή δηάιεθην; Ζ ζχγθξηζε ζηεξηδφηαλ ζε ζπγθεθξηκέλεο νκνηφηεηεο, νη νπνίεο φκσο ήηαλ ελ κέξεη
παξαπιαλεηηθέο ή εμσηεξηθέο, επηθαλεηαθέο. ΄Δηζη, κε βάζε ηα ηαπηφζεκα θαη φλησο νκφξξηδα ἕμ θαη sex,
ἑπηά θαί septem, ζεσξήζεθαλ νκφξξηδα ηα ὕιε, πνπ ζεκαίλεη κεηαμχ άιισλ θαη «δάζνο» θαη silva «δάζνο»
(πιάλε πνπ νδήγεζε ζηε γξαθή sylva), ελψ ζπλδέζεθε ε βαξπηνλία ηεο Λαηηληθήο, ε αηνλία ηεο ιήγνπζαο, κε
ηε βαξπηνλία ηεο ιεζβηαθήο δηαιέθηνπ («αηνιηθή ππφζεζε»),
πβ. déus, páter, exércitus «ζηξαηφο» θαη ζένο, πάηεξ, ζηξφηνο (ζηξαηφο).
H βαξπηνλία εληνχηνηο απνηεινχζε αλεμάξηεηε/παξάιιειε εμέιημε, ζχκπησζε, ε νπνία ραξαθηήξηδε θαη ηελ
θιαζηθή ΢αλζθξηηηθή (π.ρ. mātấ «κεηέξα», αξγφηεξα mấtā), φρη ζηνηρείν θνηλήο θαηαγσγήο.
22
΢ε επηθαλεηαθέο νκνηφηεηεο ζηεξίρηεθε ηνλ 19ν αη. θαη ε «ηηαινειιεληθή ππφζεζε» γηα ζηελή
ζπγγέλεηα ηεο Διιεληθήο φρη κφλν κε ηε Λαηηληθή, αιιά θαη κε άιιεο αξραίεο γιψζζεο ηεο Ηηαιίαο
(Μπακπηλψηεο, 20004: 30). Γηα παξάδεηγκα, ελψ νη ηχπνη ἀγαπῶ θαη amo έρνπλ ζρεκαηηζηεί θαηά ηνλ ίδην
ηξφπν, κε ζπλαίξεζε ηνπ ζεκαηηθνχ θσλήεληνο α κε ην θσλήελ ηεο θαηάιεμεο, ε νκνηφηεηα είλαη
παξαπιαλεηηθή φζνλ αθνξά ζην β΄ θαη ζην γ΄ πξφζσπν, γηαηί ζηελ Διιεληθή εκθαλίδεηαη δίθζνγγνο ᾳ, πνπ
πξνήιζε απφ ζπλαίξεζε ηνπ α κε ηε δίθζνγγν εη ηεο θαηάιεμεο, ελψ ζηε Λαηηληθή ε ρσξίο θσλήελ θαηάιεμε
πξνζθνιιήζεθε απεπζείαο ζην ζέκα: ama-s, ama-t, πβ. ama-mus θ.ιπ. Γεληθφηεξα, ππάξρνπλ ζεκαληηθέο
δηαθνξέο ζην ξεκαηηθφ ζχζηεκα ησλ δχν γισζζψλ, φπσο θαη ζε άιιεο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο.
Οη νκνηφηεηεο νθείινληαη ζε δάλεηα απφ ηε κία ζηελ άιιε, φηαλ ήιζαλ ζε επαθή θαηά ηνπο
ηζηνξηθνχο ρξφλνπο, ή απφ ηξίηε γιψζζα (πβ. θπβεξλψ θαη gubernare, δάλεηα απφ «κεζνγεηαθή» γιψζζα) ή
είλαη θιεξνλνκεκέλα ζηνηρεία απφ ηελ παιαηφηεξε γιψζζα, ζηελ νπνία νη γιψζζεο απηέο αλάγνληαη ή,
αθφκε, φπσο πξναλαθέξζεθε, απνηεινχλ αλεμάξηεηε εμέιημε. Δπνκέλσο, δελ πξφθεηηαη γηα νκνηφηεηεο πνπ
δεκηνπξγήζεθαλ απφ παιαηά καθξά ζπκβίσζε ησλ θνξέσλ ηνπο· κφλν απηή εγγπάηαη ζηελή ζπγγέλεηα
γισζζψλ ζε αξρηθά ζηάδηα, πνπ πξσηίζησο απνηειεί αληηθείκελν έξεπλαο ηεο ηζηνξηθήο γισζζνινγίαο θαη
δηαθέξεη απφ ζχγθιηζε γισζζψλ θαηφπηλ πζηεξνγελψλ επαθψλ (βι. 5.3, 5.3.1).
Σν ίδην ηζρχεη γηα παξφκνηα θζνγγηθά ζπζηήκαηα, π.ρ. αθελφο ηεο Νέαο Διιεληθήο θαη αθεηέξνπ ηεο
Ηζπαληθήο. Ίδηα θαηλφκελα κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζηηο πην δηαθνξεηηθέο γιψζζεο, ρσξίο λα ππάξρεη
ζχλδεζε κεηαμχ ηνπο, γηαηί νη κεηαβνιέο πνπ πθίζηαληαη νη γιψζζεο απφ ηνπο ρξήζηεο έρνπλ αξθεηέο θνξέο
ίδηα απνηειέζκαηα. Δμάιινπ, νη ρξήζηεο ησλ γισζζψλ, σο άλζξσπνη, είλαη θπζηθφ, ζε νξηζκέλεο
πεξηπηψζεηο, λα ζπκπεξηθέξνληαη θαη γισζζηθά θαηά παξφκνην ηξφπν φπνπ θη αλ δνπλ.
1.3 ΢πιιαβνγξαθηθή θαη αιθαβεηηθή γξαθή

΢χκθσλα κε ηα ππάξρνληα ζηνηρεία, πξνο ηα κέζα ηνπ 15νπ αη. π.Υ. ρξεζηκνπνηήζεθε ε πξψηε γξαθή γηα ηελ
απφδνζε ηεο Διιεληθήο, ε αηειήο ζπιιαβνγξαθηθή Γξακκηθή Β. Μεηαμχ άιισλ, δε δειψλνληαη ζηε γξαθή
ηα ιεθηηθά ζχκθσλα νχηε δηαθνξνπνηνχληαη ηα θιεηζηά ζχκθσλα απφ ηα δαζέα θαη ηα ηξηβφκελα (εθηφο απφ
ην δ):
ke-ra 3 = γέξαο, γῆξαο, θέξαο, pa-te = παηήξ, doero = δφεινο, δει. δνχινο (ην ι δειψλεηαη κε ην
ζπιιαβφγξακκα r).
΢ηελ Κχπξν ρξεζηκνπνηήζεθε πνιχ αξγφηεξα ην θππξηαθφ ζπιιαβάξην, απινχζηεξν θαη ηαπηφρξνλα ιηγφηεξν
αηειέο απφ ηε Γξακκηθή Β:
ke-ra-se, φπνπ δειψλεηαη ην ιεθηηθφ ζπξηζηηθφ ησλ γέξαο, γῆξαο, θέξαο.
Άιιεο παιαηφηεξεο γξαθέο (δηάθνξεο ηεξνγιπθηθέο θαη ε ζπιιαβνγξαθηθή Γξακκηθή Α) φπσο θαη ε θππξν-
κηλσηθή, πεξίπνπ ζχγρξνλε κε ηε Γξακκηθή Β, απνδίδνπλ πηζαλφηαηα άγλσζηε ή άγλσζηεο γιψζζεο ηεο
Μεζνγείνπ.
Χζηφζν, ην πξψην ηεξάζηηαο ζεκαζίαο επίηεπγκα ησλ Διιήλσλ πξαγκαηνπνηήζεθε γχξσ ζην 1000-
900 π.Υ., φηαλ ε θνηληθηθή θαη αθξηβέζηεξα βνξεηνζεκηηηθή (εκη)ζπιιαβνγξαθηθή είηε, θαη’ άιινπο,
ζπκθσλνγξαθηθή γξαθή εμειίρζεθε ζε θαζαξψο αιθαβεηηθή κε ηελ πξνζζήθε ησλ θσλεέλησλ. ΢ηελ
Διιεληθή νξηζκέλα γξάκκαηα ηεο ζεκηηηθήο γξαθήο ιεηηνχξγεζαλ κφλν σο θσλήεληα. Λφγσ ηεο δνκήο ησλ
ζεκηηηθψλ γισζζψλ, ηα θσλήεληα δελ είλαη απνιχησο απαξαίηεην λα δειψλνληαη. Έηζη, ζηηο ζεκηηηθέο
γξαθέο, ηδίσο ζηα αξραηφηεξα ζηάδηά ηνπο, ηα θσλήεληα δε δειψλνληαλ θαζφινπ ή δειψλνληαλ ζπαλίσο,
κέζσ γξακκάησλ πνπ θαλνληθά απέδηδαλ ζπκθσληθνχο θζφγγνπο, αξγφηεξα δε κέζσ εηδηθψλ ζπκβφισλ.
Γηα παξάδεηγκα, ην αξαβηθφ ktb «γξάθεηλ» (σο γεληθή έλλνηα), θαζνξίδεηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ
ηε δνκή ηεο πξφηαζεο αλ είλαη kátaba «(απηφο) έγξαςε», kitấb «βηβιίν» (εμνχ ε ιέμε θηηάπη, κέζσ
ηεο Σνπξθηθήο), kấtib «γξακκαηέαο, γξαθέαο» θ.ιπ.
3
Ζ ζπιιαβνγξαθηθή γξαθή Β φπσο θαη ην θππξηαθφ ζπιιαβάξην κεηαγξάθνληαη κε ην ιαηηληθφ αιθάβεην.
23
Αληίζεηα, ζηελ Διιεληθή θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο γιψζζεο ηα θσλήεληα ρξεηάδεηαη λα δειψλνληαη, έζησ θαη
ειιηπψο,
ι.ρ. γξαθή γξο ή κάιινλ ΓΡ΢ είλαη νπζηαζηηθά άρξεζηε, γηαηί δελ δηαθξίλεη ηα ἀγήξσο «αγέξαζηνο»,
ἀγνξᾶο/ἀγνξάο (αηη. πιεζ.), γέξαο «δψξν», γῆξαο θ.ά.4
Γηάθνξνη κε εηδηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη νη ΢εκίηεο παξέιαβαλ ηελ αιθαβεηηθή γξαθή απφ ηνπο
Έιιελεο θαη δελ ηε δεκηνχξγεζαλ απηνί, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη παξέιαβαλ θαη ηε ζπζηεκαηηθή δήισζε
ησλ θσλεέλησλ. Σφηε φκσο, πψο κπνξεί λα εξκελεπηεί κε πεηζηηθά επηρεηξήκαηα φηη δήισλαλ ηα θσλήεληα
κφλν πεξηζηαζηαθά; Γει. ην έθαλαλ γηα ιφγνπο νηθνλνκίαο, ηε ζηηγκή πνπ ε ζπζηεκαηηθή δήισζε ζα
βνεζνχζε ζηελ απνθπγή πηζαλψλ παξαλνήζεσλ; Δμάιινπ, νη ππνζηεξηθηέο κηαο ηέηνηαο άπνςεο
παξαγλσξίδνπλ ηελ πξνθαλή εμέιημε ησλ γξαθηθψλ ζπζηεκάησλ:
 πξψηα εκθαλίδεηαη ε εηθνλνγξαθηθή γξαθή,

 αθνινπζεί ε ηεξνγιπθηθή,
 θαηφπηλ ε ζπιιαβνγξαθηθή,
 χζηεξα ε ζπκθσλνγξαθηθή ή εκηζπιιαβνγξαθηθή θαη,
 ηέινο, ε αιθαβεηηθή.
Ζ αιθαβεηηθή αξρηθά είλαη πεξηζζφηεξν θσλεηηθή, θαζψο επηρεηξείηαη λα απνδνζνχλ κέζσ απηήο
πηζηά νη θζφγγνη ηεο γιψζζαο, αιιά βαζκηαία ηείλεη λα γίλεηαη αξθεηά θσλνινγηθή, δει. ηείλεη λα δειψλεη ηα
βαζηθά ζηνηρεία, ηα θσλήκαηα, πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηηο ζεκαζίεο ησλ ιέμεσλ. Έηζη,
 ην γξάκκα Ϙ (θφππα) εκθαληδφηαλ αξρηθά ζε ιέμεηο πξηλ απφ Ο/Χ, Τ, φπσο ϘΟΡΖ, ΛΖϘΤΘΟ΢,
ελψ ζηα πεξηζζφηεξα πεξηβάιινληα γηλφηαλ ρξήζε ηνπ Κ.
 ΢ηε ζπλέρεηα ην Ϙ αληηθαηαζηάζεθε απφ ην Κ (ΚΟΡΖ, ΛΖΚΤΘΟ΢), ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε
πιένλ ζε φια ηα πεξηβάιινληα.
 Μέρξη ζήκεξα ρξεζηκνπνηείηαη ην γξάκκα θ, πνπ κπνξεί λα απνδίδεη δηαθνξεηηθή πξνθνξά:
θαθφο, θφκκα ή θψκα, θνπηί, θξίλσ αιιά εθείλνο, θαηξφο, θελφο, θήπνο, θηζάξα, θνηλφο, θχκα.
΢ρεηηθά κε ηε ζεκηηηθή γξαθή αιιά θαη ην αιθάβεην έρνπλ ιερζεί απίζαλα πξάγκαηα ζε δηάθνξεο
επνρέο. Γηα παξάδεηγκα, ν Eco (1995: 56) παξαζέηεη έλα πνιχ ραξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ παιαηά
πξαγκαηεία, φπνπ ππνζηεξηδφηαλ φηη ε εβξατθή γξαθή ησλ 22 ζπκθψλσλ δείρλεη πώο ν Θεφο δεκηνχξγεζε ην
ζύκπαλ! Ληγφηεξν κεηαθπζηθή, αιιά ζαθψο απνκαθξπζκέλε απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, είλαη θαη ε άπνςε
παιαηψλ γξακκαηηθψλ θαη ζρνιηαζηψλ, φπσο θαη κεξηθψλ ζπγρξφλσλ, φηη ηα νλφκαηα ησλ γξακκάησλ ηνπ
αιθαβήηνπ εηπκνινγνχληαη απφ ηελ Διιεληθή, π.ρ., ἄιθα απφ ην ἀιθάλσ (ἀιθαίλσ) «θεξδίδσ, απνθηψ,
βξίζθσ» θ.ιπ., κνινλφηη παξαγλσξίδεηαη, κεηαμχ άιισλ, φηη ηα νλφκαηα απηά είλαη θαηά θαλφλα άθιηηα
(αθφκε θαη ην ζίγκα, πνπ κάιινλ ζπλδέεηαη κε ηα ζηγκφο «ζθχξηγκα», ζίδσ «ζθπξίδσ»), πξάγκα παξάδνμν
γηα ππνηηζέκελεο ειιεληθέο ιέμεηο. Οη παιαηνί γξακκαηηθνί θαη ζρνιηαζηέο, βαζηδφκελνη ζηηο γλψζεηο ηεο
επνρήο ηνπο θαη κάιινλ επεξεαδφκελνη απφ ηελ αληίιεςε πεξί θαησηεξφηεηαο ησλ «βαξβάξσλ», επνκέλσο
θαη ησλ ΢εκηηψλ, επηρείξεζαλ λα εηπκνινγήζνπλ ηα νλφκαηα ησλ γξακκάησλ απφ ηελ Διιεληθή. Σν ζθάικα
απηφ επαλαιακβάλεηαη θαη ζήκεξα απφ κε εηδηθνχο, πνπ αξλνχληαη λα απνδερηνχλ ηα πνξίζκαηα ζνβαξψλ
εξεπλεηψλ ρσξίο πξνεγνπκέλσο λα ηα έρνπλ κειεηήζεη επηζηακέλσο. Σα νλφκαηα ησλ πεξηζζνηέξσλ
γξακκάησλ αληηζηνηρνχλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ζεκηηηθέο ιέμεηο:
άιθα = ?aleph «θεθαιή βνδηνχ», βήηα = bēth «νηθία» θ.ιπ.
4
Γηα πεξηζζφηεξα βι. Αλδξφληθν, Μ. (1971), ηφκ. 3, (Δπαλέθδνζε, Παξαπνιηηηθά, 2015, ζ. 188-193)· Robins (1989: 28-
30)· Μπακπηληψηε (20004: 83-91)· Μαγνπιά (2016: 106-131).
24
Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη απιψο ηπραίλεη ηα ζεκηηηθά νλφκαηα λα είλαη γλσζηά, κέζσ εβξατθψλ
θεηκέλσλ, ζαθψο αξγφηεξα απφ ηα ειιεληθά. Δμάιινπ, ε θνξά ησλ γξακκάησλ ζηηο πξψηεο ειιεληθέο
επηγξαθέο ήηαλ απφ ηα δεμηά πξνο ηα αξηζηεξά (γξαθή ἐπί ηά ιαηά), φπσο αθξηβψο ζπκβαίλεη κέρξη ζήκεξα
ζηηο δηάθνξεο ζεκηηηθέο γξαθέο, ή απφ ηα δεμηά πξνο ηα αξηζηεξά θαη αληίζηξνθα ζηελ επφκελε ζεηξά (γξαθή
βνπζηξνθεδφλ), γηα λα θαηαιήμεη ζηε γξαθή απφ ηα αξηζηεξά πξνο ηα δεμηά (γξαθή ἐο εὐζχ).
1.3.1 Φσλεηηθή έξεπλα

΢ηνλ ηνκέα απηφ ηα πξάγκαηα εμειίρηεθαλ θαιχηεξα απ’ φ,ηη ζηελ εηπκνινγηθή έξεπλα. Μεηαμχ άιισλ
επηρεηξήζεθαλ θάπνηεο ηαμηλνκήζεηο αξζξψζεσλ (πβ. ηε δηάθξηζε θσλήεληα – ζχκθσλα, ιαη. vocales –
consonants, θαη απηή ησλ ζπκθψλσλ ζε ςηιά, κέζα, δαζέα, ιαη. tenues, mediae, aspiratae), νξηζκέλεο απφ ηηο
νπνίεο πηνζεηνχληαη θαη ζήκεξα, κειεηήζεθαλ νη ζπιιαβηθέο δνκέο ηεο Διιεληθήο θαη δηαθξίζεθαλ ηξεηο
πιεπξέο ζε θάζε γξάκκα:
 ε θσλεηηθή ηνπ αμία, π.ρ. [η],

 ην ζρήκα ηνπ: η,
 θαη ην φλνκά ηνπ: ἰῶηα.
Δπίζεο, ν Πιάησλαο δηαπίζησζε φηη ππήξραλ ηνληθέο δηαθνξέο κεηαμχ ιέμεσλ κε ίδηα ζεηξά
γξακκάησλ-θζφγγσλ (βι. πην θάησ). Πάλησο, ην ειιελνξξσκατθφ έξγν δελ θαηέρεη ζηελ ηζηνξία ηεο
θσλεηηθήο ζέζε αλάινγε κε ην έξγν ησλ Ηλδώλ γξακκαηηθώλ, ηδίσο ηνπ πεξίθεκνπ Pāṇini, πνπ κε εμαηξεηηθά
ζχληνκνπο αθνξηζκνχο, ζχληνκεο δηαηππψζεηο, αλέιπζε ηε θσλεηηθή φπσο θαη ηε κνξθνινγία ηεο
΢αλζθξηηηθήο, ζεσξνχκελνο πξφδξνκνο ζχγρξνλεο γξακκαηηθήο ζεσξίαο, ηεο γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο
γξακκαηηθήο (βι. Robins, 1989: 187-188, 196-203). Οη Ηλδνί γξακκαηηθνί πεξηέγξαςαλ ηελ πξνθνξά ηεο
γιψζζαο ηνπο βάζεη επαξθψλ πεξηγξαθηθψλ ηερληθψλ, πνπ ζηεξίδνληαλ ζηελ άξζξσζε. Σνπο ελδηέθεξε «λα
δηαθπιαρηνχλ απφ ηηο ζπλέπεηεο ηνπ ρξφλνπ νξηζκέλα ηειεηνπξγηθά θαη ζξεζθεπηηθά θείκελα ηεο πξνθνξηθήο
παξάδνζεο», ε δηαθχιαμε δε απηή «είλαη κηα ηερλεηή δηαδηθαζία, κηα απφπεηξα αλαθνπήο ελφο θαηλνκέλνπ
πνπ απνηειεί παληνχ ηε θπζηθή απφξξνηα ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο» (Robins, 1989: 187). Αληίζεηα, νη
Έιιελεο θαη νη Ρσκαίνη ζηεξίρηεθαλ θπξίσο ζε αθνπζηηθέο εληππψζεηο, ρσξίο επαξθή νξνινγία θαη επαξθέο
πεξηγξαθηθφ πιαίζην, κε απνηέιεζκα νη παξαηεξήζεηο ηνπο ζρεηηθά κε ηελ πξνθνξά λα κελ θξίλνληαη
ηθαλνπνηεηηθέο.
Γηαπηζηψλεη θαλείο φηη ν Γηνλχζηνο ν Θξαμ ζηελ Σέρλε γξακκαηηθή (πεξί ην 100 π.Υ.) πεξηγξάθεη
ηνπο θζφγγνπο κε αθεηεξία ηα γξάκκαηα. Γηαθξίλεη ηα θσλήεληα ζε βξαρέα ε,ν, καθξά ε,σ, δίρξνλα (α, η, π),
πξνηαθηηθά (ι.ρ., ην α ζηα αη, απ) θαη ππνηαθηηθά (ην η θαη ην π, «ηφ δέ π ἐλίνηε πξνηαθηηθφλ ἐζηη ηνῦ η, ὡο ἐλ
ηῷ κπῖα»). Αλαθέξεη έμη δηθζφγγνπο (αη, απ, εη, επ, νη, νπ), παξαιείπνληαο ηηο εη, επ, ση θαη πη, ρσξίο λα
ζρνιηάδεη ηελ παξάιεηςε, θαη δηαθξίλεη ηα ζχκθσλα ζε εκίθσλα (δ, μ, ς, ι, κ, λ, ξ, ο) θαη ζε άθσλα, ηα δε
άθσλα ζε ςηιά, δαζέα, κέζα (θ, π, η – ζ, θ, ρ – β, δ, γ). Γηαθξίλεη ηξία δηπιά (δ, απφ ην ζ θαη ην δ, μ, ς),
ηέζζεξα ἀκεηάβνια (ι, κ, λ, ξ), «επεηδή δελ κεηαβάιινληαη ζηνπο κέιινληεο ησλ ξεκάησλ νχηε ζηηο θιίζεηο
ησλ νλνκάησλ», ηα νπνία ραξαθηεξίδεη θαη πγξά. Σέινο, δίλεη νξηζκφ ηεο ζπιιαβήο («ζχιιεςηο [ζπλέλσζε]
ζπκθψλσλ κεηά θσλήεληνο ἤ θσλεέλησλ»· ηελ νλνκάδεη ζπιιαβή, θαηαρξεζηηθά, θαη φηαλ απνηειείηαη κφλν
απφ θσλήελ). Σε δηαθξίλεη ζε καθξά, βξαρεία, θνηλή. Ζ ηειεπηαία πεξίπησζε είρε ζρέζε κε ηελ πνίεζε, φηαλ,
γηα ηηο αλάγθεο ηνπ κέηξνπ, ην καθξφ θσλήελ κπνξνχζε λα ιεηηνπξγήζεη σο βξαρχ θαη ην βξαρχ σο καθξφ.
Γηα λα κηιήζνπκε ζπλνπηηθά, νη Έιιελεο θαη νη Ρσκαίνη αλέιπαλ ηελ πξνθνξά κε βάζε ηα γξάκκαηα
θαη φρη ηνπο θζφγγνπο, επεηδή ηνπο ελδηέθεξε ε γξαπηή γιψζζα θαη κάιηζηα ηα θείκελα ησλ θιαζηθώλ
ζπγγξαθέσλ. Θεσξνχζαλ φηη ε γξακκαηηθή έπξεπε λα αζρνιείηαη κε ηε γξαπηή γιψζζα, δηφηη ε κειέηε ηεο
απνηεινχζε αλαζηαιηηθφ παξάγνληα ζηε «θζνξά» πνπ ζα πξνθαινχζε ε «εθρπδατζκέλε» πξνθνξηθή θαη
θαζεκεξηλή γιψζζα ησλ πνιιψλ. Ζ πξνθαηάιεςε γηα ηελ «θαησηεξφηεηα» ηεο πξνθνξηθήο γιψζζαο
δηαηεξήζεθε κέρξη ηελ επνρή καο, θαζψο νη έλλνηεο «γισζζηθή θαζαξφηεηα» θαη «γισζζηθή νξζφηεηα»
ζεσξήζεθε φηη ζπλδένληαη ζηελά κε ηε γιψζζα ησλ κεγάισλ ζπγγξαθέσλ, ηελ «πξφηππε» γιψζζα, ηε λφξκα
(γηα ηε λφξκα θαη ηε ξπζκηζηηθή γξακκαηηθή βι. Μπακπηληψηε, 19982: 129-130· Υαξαιακπάθε, 19993/2001:
146-148).
25
1.3.2 Πξνθνξά θαη γξαθή
Χο πξνο ην ζέκα ηεο πξνθνξάο ηεο Διιεληθήο, θνηλή είλαη ε πεπνίζεζε ησλ εηδηθψλ φηη ε ζεκεξηλή πξνθνξά
είλαη παιηά. Γχζθνια φκσο ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη, ζην ζχλνιφ ηεο, αλάγεηαη ζηελ θιαζηθή επνρή. Ζ
άπνςε φηη ε βπδαληηλή θαη ε λενειιεληθή πξνθνξά ήηαλ ήδε ν ηξφπνο εθθνξάο ηεο Διιεληθήο ηνλ 5ν - 4ν
αη., φπσο ππνζηήξηδαλ ηνλ 19ν αη. ν Κσλζηαληίλνο Οηθνλφκνο θαη νξηζκέλνη άιινη, δελ θξίλεηαη νξζή, δηφηη
ζηεξίδεηαη ζηελ εζθαικέλε εθηίκεζε φηη ε πξνθνξά έρεη παξακείλεη ζρεδφλ ακεηάβιεηε απφ ηελ αξραηφηεηα
κέρξη ζήκεξα. Έηζη, ι.ρ., ην βῆ βῆ «βέιαζκα», ην νπνίν παξαζέηεη ν θσκσδηνγξάθνο Κξαηίλνο (5νο αη. π.Υ.),
δελ ζα δήισλε πξνθνξά βη βη αιιά κπέε κπέε (ή έζησ βέε βέε).
΢ήκεξα πηζηεχνπκε φηη ε πξνθνξά ηεο Αξραίαο Διιεληθήο θαη εηδηθφηεξα ηεο αηηηθήο-ησληθήο
δηαιέθηνπ, ηεο νπνίαο απνηειεί εμέιημε ε λενειιεληθή γιψζζα, είρε ζεκαληηθέο δηαθνξέο απφ ηε βπδαληηλή
θαη λενειιεληθή. Ο πεξίθεκνο Οιιαλδφο θηιφινγνο θαη ζενιφγνο Desiderius ή Erasmus, κε ην έξγν ηνπ γηα
ηελ νξζή πξνθνξά ηεο Λαηηληθήο θαη ηεο Διιεληθήο πνπ εθδφζεθε ζηε Βαζηιεία ηεο Διβεηίαο ην 1528 5,
ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζην λα πηνζεηεζεί ζην εμσηεξηθφ ε ιεγφκελε εξαζκη(α)θή πξνθνξά ηεο Αξραίαο
Διιεληθήο (πβ. 1.7.3) θαη λα αληηθαηαζηήζεη ηε ξσπριίλεηα, ηε βπδαληηλή-λενειιεληθή, ηελ νπνία
αθνινπζνχζε ν Γεξκαλφο ιφγηνο Johann Reuchlin. Σα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο είλαη ε δηάθξηζε βξαρέσλ
θαη καθξψλ θσλεέλησλ, ε πξνθνξά ησλ δίςεθσλ θσλεέλησλ σο πξαγκαηηθψλ δηθζφγγσλ, επνκέλσο ατ, ετ.
ανπ θ.ιπ., φπσο θαη ησλ β, δ, γ σο b, d, g, κνινλφηη ε λεφηεξε έξεπλα έδεημε φηη ζε νξηζκέλα ζεκεία ε
εξαζκηθή πξνθνξά δελ είλαη αθξηβήο, ι.ρ. ζηελ πεξίπησζε ησλ δηθζφγγσλ εη θαη νπ, πνπ είραλ
κνλνθζνγγηζηεί λσξίο (ην εη δήισλε καθξφ θιεηζηφ ε). Σνλ ηξφπν απηφ εθθνξάο ηεο αξραίαο γιψζζαο
απνδνθηκάδνπλ ζπλήζσο φζνη κε εηδηθνί ζεσξνχλ φηη γηα ηε «ζεία γιψζζα» ηνπ Πιάησλα, ηνπ Αξηζηνηέιε
θ.ιπ. ήηαλ αδχλαην λα ίζρπε ε «βάξβαξε» πξνθνξά πνπ έρεη θαζηεξσζεί γηα ηα Αξραία Διιεληθά ζην
εμσηεξηθφ. Οη ππνζηεξηθηέο ηέηνησλ απφςεσλ φκσο παξαγλσξίδνπλ φηη ν ραξαθηεξηζκφο κηαο πξνθνξάο σο
βάξβαξεο ή θαθφθσλεο γίλεηαη κε θξηηήξηα αηζζεηηθά, θνηλσληθά ή θαη ηζηνξηθά αιιά φρη γισζζνινγηθά. Θα
κπνξνχζε, γηα παξάδεηγκα, ε λενειιεληθή πξνθνξά, θπξίσο εμαηηίαο ησλ πνιιψλ η (ι.ρ. ζηηο θξάζεηο ε ήπηα
θξηηηθή, νη θνηλνί θίινη, ε δπλεηηθή νξηζηηθή), λα πξνθαιεί δπζάξεζηε εληχπσζε ζε μέλνπο. Δπηπιένλ, δε
ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο φηη φιεο νη γιψζζεο, φζν γλσξίδνπκε, πθίζηαληαη κεηαβνιέο ζε φια ηα επίπεδα,
επνκέλσο θαη ζην επίπεδν ηεο πξνθνξάοˑ νξηζκέλεο κάιηζηα, φπσο ε Αγγιηθή, ζε ζρεηηθά κηθξφ δηάζηεκα.
΋ζν θαη αλ ε γιψζζα καο ζεσξείηαη πνιχ ζπληεξεηηθή, είλαη απίζαλν λα κελ έρεη ππνζηεί αξθεηέο κεηαβνιέο
θαη ζηελ πξνθνξά, φπσο φινη αληηιακβάλνληαη φηη έρεη ζπκβεί ζηα άιια επίπεδα.
Ζ πξνθνξά κηαο γιψζζαο κπνξεί λα αιιάδεη, ρσξίο λα αιινηψλεηαη ν γεληθφηεξνο ραξαθηήξαο ηεο.
Έηζη, ε Ηζιαλδηθή, παξά ηηο ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ζην θσλεηηθφ επίπεδν απφ ηελ Παιαηά Ηζιαλδηθή ηνπ
12νπ - 13νπ αη., εμαθνινπζεί λα είλαη, θαηά ηα άιια, ε πιένλ ζπληεξεηηθή γεξκαληθή/ηεπηνληθή γιψζζα.
΢ηελ πεξίπησζε ηεο Διιεληθήο βέβαηα ππάξρεη ε δηθαηνινγία φηη ε νξζνγξαθία επί αηψλεο παξακέλεη ίδηα
(ηζηνξηθή νξζνγξαθία), απνηειψληαο βαζηθφ ιφγν ψζηε λα κελ ππνπηεχεηαη θαλείο κεηαβνιέο ζηελ πξνθνξά.
Παξφκνηα είλαη ε ζρέζε γξαθήο – πξνθνξάο θαη ζε άιιεο γιψζζεο:
 ΢ηε Γαιιηθή, ε γξαθή ηνλ 11ν αη. απέδηδε ηελ πξνθνξά ζηηο ιέμεηο lei «λφκνο», rei «βαζηιηάο»
θ.ά.
 ΋πσο είρε επηζεκάλεη ν Saussure, ηνλ 13ν αη. άιιαμε ε πξνθνξά θαη ε γξαθή πξνζαξκφζηεθε ζε
απηήλ: loi, roi (ιφη, ξφη).
 Απφ ηνλ 14ν αη. φκσο κέρξη ζήκεξα ε γξαθή (loi, roi) δελ παξαθνινπζεί ηηο δχν θσλεηηθέο
κεηαβνιέο πνπ ζπλέβεζαλ ζην δηάζηεκα απηφ: ινέ, ξνέ (14νο αη.), ινπά, ξνπά (19νο αη.).
΢ρεηηθά κε ηελ πξνθνξά ηεο αξραίαο γιψζζαο δχν είλαη νη ζέζεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί:
 ΋ζνη δέρνληαη βαζηθέο αξρέο ηεο εξαζκηθήο πξνθνξάο ππνζηεξίδνπλ φηη ε ηζηνξηθή νξζνγξαθία
ζπγθαιχπηεη ηηο κεηαβνιέο ζηελ πξνθνξά.
5
Γηάινγνο πεξί ηεο νξζήο πξνθνξάο ηνπ ιαηηληθνχ θαη ειιεληθνχ ιφγνπ, (2000). Ν. Πεηξφρεηινο, κεηάθξ., κε εηζαγσγή
θαη ζρφιηα. Αζήλα: Παηάθεο.
26
 ΋ζνη απνξξίπηνπλ ηελ εξαζκηθή πξνθνξά αληηηείλνπλ φηη, ελψ ε Διιεληθή εκθαλίδεη πξάγκαηη
ζηε καθξά ηεο δηαδξνκή κεηαβνιέο ζε δηάθνξα επίπεδα, ε νξζνγξαθία δε δειψλεη κεηαβνιέο
ζηελ πξνθνξά θαη κάιηζηα ζνβαξέο.
Ζ απάληεζε ζηε δεχηεξε ζέζε είλαη φηη ε ηζηνξηθή νξζνγξαθία δελ δειψλεη ππνρξεσηηθά ηέηνηεο κεηαβνιέο.
Γηα λα δηαπηζησζεί αλ ζε κηα γιψζζα είραλ άιινηε ζπκβεί θσλεηηθέο κεηαβνιέο ρξεηάδεηαη, εθηφο απφ ην λα
αλαηξέμεη θαλείο ζε ελδερφκελεο παξαηεξήζεηο παιαηψλ γξακκαηηθψλ, λα πξνβεί θαη ζε άιιεο έξεπλεο,
θπξίσο ζηελ έξεπλα δαλείσλ ηεο ζε δηάθνξεο γιψζζεο ή δαλείσλ άιισλ γισζζψλ ζε απηήλ θαη, ην
ζεκαληηθφηεξν, ζηε κειέηε επαλαιακβαλφκελσλ νξζνγξαθηθψλ ιαζψλ.
Γηα παξάδεηγκα, γξαθέο γήλσκε (=γίλνκαη), δείθενο (=δίθαηνο) ήηαλ εμαηξεηηθά ζπάλην λα
εκθαληζηνχλ ηνλ 5ν - 4ν αη. π.Υ., φηαλ ην ε ζα απέδηδε ε καθξφ αλνηθηφ θαη ην εη ζα αληηζηνηρνχζε ζε
ε καθξφ θιεηζηφ, ελψ ην σ ζα δήισλε ν καθξφ θαη ην αη ζα ήηαλ αθφκε δίθζνγγνο ατ.
Αληηζέησο, ηέηνηεο γξαθέο θαη άιιεο αλάινγεο επαλαιακβάλνληαη ζε κεηαγελέζηεξεο επνρέο, φηαλ είραλ
ζπκπέζεη δηάθνξνη θζφγγνη ζε έλαλ θαη ήηαλ επφκελν νη νιηγνγξάκκαηνη λα θάλνπλ νξζνγξαθηθά ιάζε.
Χζηφζν, νη κεηαβνιέο ζηελ πξνθνξά ηεο αξραίαο γιψζζαο είλαη αξθεηά παιηέο, κε απνηέιεζκα ε εξαζκηθή
πξνθνξά λα κελ αληαπνθξίλεηαη ζηνλ ηξφπν εθθνξάο θεηκέλσλ ηεο κεηαγελέζηεξεο αξραίαο γξακκαηείαο.
Πξέπεη αθφκε λα γίλεη ιφγνο γηα ηελ «ηπξαλλία ηνπ γξάκκαηνο», θαηά ηε δηαηχπσζε ηνπ Saussure, ή
«δηα ηελ ηχξαλλνλ έμηλ [ζπλήζεηα] ηεο γξαθήο», θαηά ηελ πνιχ παιαηφηεξε δηαηχπσζε ηνπ Κσλζηαληίλνπ
Οηθνλφκνπ, δει. γηα ην φηη ε γξαθή κπνξεί φρη κφλν λα ζπγθαιχπηεη ηελ πξνθνξά αιιά θαη λα ηελ επεξεάδεη.
Παξαδείγκαηα:
 Ζ ιέμε δέλδξνλ ζηελ θιαζηθή επνρή ζα πξνθεξφηαλ [dendron] θαη αξγφηεξα [δendron], κε
δηαηήξεζε ηνπ d κφλν κεηά ην έξξηλνˑ νη κνξθσκέλνη φκσο, επεξεαδφκελνη απφ ηε γξαθή,
πξφθεξαλ δέλδξνλ (ιφγηα πξνθνξά), ελψ ζηε δεκψδε γιψζζα δηαηεξήζεθε κελ ε πξνθνξά
[δendron], αιιά δειψζεθε αλαγθαζηηθά κε νξζνγξαθηθή κεηαβνιή: δέληξν(λ).
 Ο ηχπνο ἔκβα, δει. ἔκβεζη, ηνλ νπνίν ν Αξηζηνθάλεο ζα πξφθεξε [émba], αιιά εκείο ηνλ
πξνθέξνπκε έκβα, ζχκθσλα κε ηελ νξζνγξαθία. Γηα λα απνδνζεί ε θαζεκεξηλή πξνθνξά
γξάθεηαη έκπα.
Σα γεληθφηεξα ζπκπεξάζκαηα σο πξνο ην δήηεκα ηεο πξνθνξάο ηεο γιψζζαο καο είλαη ηα εμήο (βι.
πεξηζζφηεξα ζην 4.2.1):
 α) ε πξνθνξά ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ (5νο - 4νο αη.) ζα δηέθεξε ζε αξθεηά ζεκεία απφ απηήλ ηεο
κεηαγελέζηεξεο πεξηφδνπ,
 β) ε Διιεληθή απφ ηελ πεξίνδν ηεο χζηεξεο Διιεληζηηθήο Κνηλήο κέρξη ζήκεξα πξνθέξεηαη, ζε
γεληθέο γξακκέο, θαηά ηνλ ίδην ηξφπν, δηαζέηνληαο, επηπιένλ, ζρεδφλ ίδην θσλνινγηθφ ζχζηεκα
(επνκέλσο ε εξαζκηθή πξνθνξά δελ είλαη θαηάιιειε γηα ηελ εθθνξά θάζε αξραίνπ θεηκέλνπ
νπνηαζδήπνηε επνρήο), θαη
 γ) ζην δηάζηεκα απηφ εκθαλίδεη ζαθψο ιηγόηεξεο κεηαβνιέο ζην θσλεηηθφ θαη ζην, πεξηζζφηεξν
αθεξεκέλν, θσλνινγηθφ ζχζηεκα παξά ζην γξακκαηηθφ.
1.4 Η γξακκαηηθή έξεπλα θαηά ηελ αξραηόηεηα

Ζ επξσπατθή γξακκαηηθή παξάδνζε, ζηε καθξά ηεο δηαδξνκή, ζηεξίρηεθε ζηελ ειιελνξξσκατθή
γξακκαηηθή ζεσξία –ηνπιάρηζηνλ κέρξη ην ηέινο ηνπ 19νπ αη.– κνινλόηη επεξεάζηεθε ζε θάπνην βαζκφ απφ
άιιεο, θπξίσο ηελ αξαβηθή θαη, αξγφηεξα, ηελ ηλδηθή. Βέβαηα, ην έξγν ησλ αξραίσλ εκθαλίδεη θαη αδπλακίεο,
πνπ ππεξηνλίδνπλ νξηζκέλνη γισζζνιφγνη, θνηηάδνληαο ην παξειζφλ αθ’ πςεινχ, «απφ ηελ πξνλνκηνχρα
ζέζε απηψλ πνπ βξίζθνληαη ζην απψηαην ζεκείν κηαο καθξφρξνλεο παξάδνζεο» (Robins, 1989: 25). ΋πσο
είρε επηζεκάλεη ν Γεσξγνχιεο (1937: 43), πνιινί ζεσξνχλ, εζθαικέλα, ην πιηθφ πνπ παξέρεη ε ηζηνξία «σο
νιφηεια μεπεξαζκέλν, αλ φρη σο δέζκεπζε γηα ηελ πξσηνηππία καο θαη ηε δεκηνπξγηθφηεηά καο».
27
Οη γξακκαηηθέο ζεσξίεο ησλ αξραίσλ πξέπεη λα ελδηαθέξνπλ φρη ηφζν σο πξφδξνκνη ζχγρξνλσλ
ζεσξηψλ φζν σο δηαθνξεηηθέο αληηκεησπίζεηο ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ (πβ. Baratin & Desbordes 1981:
11-12). Δπίζεο νξηζκέλεο θνξέο επαλεηζάγνληαη παξαδνζηαθνί ηξφπνη αλάιπζεο, πνπ είραλ γίλεη αληηθείκελν
θξηηηθήο απφ γισζζνιφγνπο ηνπ 20νπ αη. Γηα παξάδεηγκα, έλα απφ ηα θηλήκαηα ηεο λεσηεξηθφηεηαο
(modernism), ν δνκηζκφο (structuralism), έληνλα αληηπαξαδνζηαθφο, ηδίσο ζηηο πην αθξαίεο κνξθέο ηνπ,
αληηθαηέζηεζε ηε ιέμε κε ην κφξθεκα (morpheme), αθνινπζψληαο ηελ πξαθηηθή ησλ Ηλδψλ γξακκαηηθψλ:
ηξέρσ = ηξέρ- (ιεμηθφ κφξθεκα, ιεμηθή ζεκαζία) + -σ (γξακκαηηθφ κφξθεκα, γξακκαηηθή ζεκαζία). Σα
ηειεπηαία ρξφληα απφ αξθεηνχο γισζζνιφγνπο επαλαρξεζηκνπνηείηαη ην παξαδνζηαθφ πξφηππν γξακκαηηθήο
πεξηγξαθήο «ιέμε θαη παξάδεηγκα» (word and paradigm), π.ρ. ε ιέμε λφκνο θαη φινη νη ηχπνη ηεο θαηά ηελ
θιίζε: λφκνο, λφκνπ θ.ιπ.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη αξραίνη επηδίσθαλ ηνλ θαζνξηζκφ αζθαιψλ ζεσξεηηθψλ αξρψλ,
επαλεξρφκελνη ζηαζεξά ζην πψο ζα κπνξνχζε λα ζεκειησζεί θαιχηεξα θάζε γλψζε. Έηζη εμεγνχληαη νη
ζπρλέο επαλαιήςεηο ησλ ίδησλ ζεκάησλ απφ ηνλ έλα ζπγγξαθέα ή ζρνιηαζηή ζηνλ άιιν. Αληίζεηα, νη
λεφηεξνη δηαθξίλνληαη πεξηζζφηεξν γηα ην πξαθηηθφ ηνπο πλεχκα θαη ελδηαθέξνληαη γηα ην ηειηθφ
απνηέιεζκα, βάζεη ηνπ νπνίνπ αμηνινγνχλ ηηο ζεσξεηηθέο επηζηεκνληθέο αξρέο. Ήδε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη.
ν δηάζεκνο Γάιινο επηζηήκνλαο θαη θηιφζνθνο Henri Poincaré (Αλξί Πνπαλθαξέ) είρε ππνζηεξίμεη φηη ε
λεφηεξε επηζηήκε παξέρεη βνιηθέο ιχζεηο ζε δηάθνξα πξνβιήκαηα· πεξηζζφηεξν καο εμππεξεηεί παξά
αλαθαιχπηεη ηελ αιήζεηα.
1.4.1 Αλαινγία – αλσκαιία

Θα αξρίζνπκε ηελ εμέηαζε βαζηθψλ ζεκείσλ ηεο γξακκαηηθήο έξεπλαο θαηά ηελ αξραηφηεηα κε ηελ
επηζήκαλζε κηαο απφ ηηο δηακάρεο πνπ εκθαλίζηεθαλ ηφηε ζρεηηθά κε ηε γιψζζα θαη εηδηθφηεξα κε ηε
γξακκαηηθή. Ήηαλ ε δηακάρε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο αλαινγίαο, ησλ «αλαινγηθψλ», θαη ησλ
ππνζηεξηθηψλ ηεο αλσκαιίαο, ησλ «αλσκαιηθψλ». Ο φξνο «αλαινγία» ρξεζηκνπνηείηαη εδψ φπσο ζηα
καζεκαηηθά. Έηζη, θάπνηα ζηηγκή νη αξραίνη ζρεκάηηζαλ αηηηαηηθέο ηξηηνθιίησλ ζε -ελ (αξρηθά) θαη ζε -αλ
(αξγφηεξα), βάζεη αλαινγηθψλ ζπιινγηζκψλ. Παξάδεηγκα:
 φπσο Ἀιθηβηάδεο : Ἀιθηβηάδελ έηζη θαη ΢σθξάηεο : ΢σθξάηελ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε εμίζσζε
Ἀιθηβηάδεο : Ἀιθηβηάδελ = ΢σθξάηεο : x; είρε σο απνηέιεζκα ηε λεφηεξε αηη. ΢σθξάηελ, ηελ
νπνία απνδέρηεθαλ νη κεηαγελέζηεξνη γξακκαηηθνί.
Με αλάινγν ηξφπν ζρεκαηίζηεθαλ αξγφηεξα νη αηηηαηηθέο ησλ ηξηηνθιίησλ ζε -αλ θαηά ηα πξσηφθιηηα:
 θαηά ην ἡκέξαλ έγηλε ην λχθηαλ,

 θαηά ην ρψξαλ ηα Διιάδαλ, παηξίδαλ
 επίζεο κεηέξαλ, παηέξαλ θ.ά.
Οη γξακκαηηθνί απέξξηπηαλ ηηο αηηηαηηθέο απηέο φπσο θαη άιινπο αλαινγηθνχο ηχπνπο:
 Ἀιθηβηάδνπο, ΢σθξάηνπ, ηνλ/ηελ πιήξελ θ.ιπ.
Ο Αξηζηνηέιεο πξφβαιιε ηελ αλαινγία, ηελ νκνηνκνξθία, ελψ νη ΢ησηθνί ηελ αλσκαιία, ηελ
αλνκνηνκνξθία. Καηά ηνλ Αξηζηνηέιε, φζν θαλνληθφηεξν είλαη έλα ζπκβαηηθφ ζχζηεκα επηθνηλσλίαο φπσο ε
γιψζζα ηφζν ιεηηνπξγεί απνηειεζκαηηθφηεξα. Οη ΢ησηθνί φκσο ζεσξνχζαλ θπζηθή ηελ έιιεηςε απφιπηεο
θαλνληθφηεηαο, ππνζηεξίδνληαο φηη ε αλσκαιία απνηειεί γλψξηζκα ηεο γιψζζαο θαη φηη έπξεπε λα δίλεηαη
πξνζνρή ζηε γισζζηθή ρξήζε φζν παξάινγε θη αλ θαίλεηαη. Οη δχν ζρνιέο δηαθσλνχζαλ γηα ην αλ
ραξαθηήξηδε ηελ Διιεληθή ε ζπζηεκαηηθφηεηα θαη ε θαλνληθφηεηα ή αληίζεηα ε κε θαλνληθφηεηα. Αλάινγε
δηαθσλία ππάξρεη θαη ζήκεξα γηα ην αλ ρξεηάδεηαη ε πνιπηππία θαη αλνκνηνγέλεηα πνπ εκθαλίδεηαη ζπρλά
ζηε Νέα Διιεληθή, ηδίσο εμαηηίαο ησλ ιφγησλ ζηνηρείσλ, π.ρ. γ΄ ελ. ζεσξνχληαλ, ζεσξνχηαλ, ζεσξείην αιιά
θαη εζεσξείην (πβ. Υφξξνθο, 2006/2012: 649-650). Οη αλαινγηθνί αλαδεηνχζαλ ηηο θαλνληθφηεηεο ησλ
κνξθνινγηθψλ παξαδεηγκάησλ, ρσξίο ηηο νπνίεο ζα παξέκελε αθαλήο ε θιίζε ησλ ιέμεσλ. Απηέο νη
θαλνληθφηεηεο επίζεο ζπληζηνχλ ηε βάζε θάζε πξνζπάζεηαο γηα ζεκαζηνινγηθή ηαμηλφκεζε γξακκαηηθψλ
28
θαηεγνξηψλ, ι.ρ. ησλ αξηζκψλ θαη ησλ πηψζεσλ. Έηζη, ην κνξθνινγηθφ κέξνο ηεο γξακκαηηθήο είλαη θπξίσο ν
«ἀλαινγίαο ἐθινγηζκφο» (Γηνλχζηνο ν Θξάμ, Σέρλε γξακκαηηθή), δει. ε έληαμε ησλ ιέμεσλ ζε κνξθνινγηθά
παξαδείγκαηα. Μεξηθνί αλαινγηθνί «δηφξζσλαλ» ηα αλψκαια παξαδείγκαηα κε νκαινχο αιιά
θαηαζθεπαζκέλνπο ηχπνπο ή κε νκαινχο νκεξηθνχο θαη ησληθνχο ηχπνπο:
 Εεφο, Εεΐ, Εέα (πιάγηεο πηψζεηο ηνπ Εεχο),

 θχσλνο αληί θπλφο ή θῦο αληί θύσλ θ.ά.6,
 πνιιφο, αηη. θαη νπδ. πνιιφλ,
 νἴδακελ αληί ἴζκελ θ.ά.
Ζ αηηηθή, ζπληεξεηηθόηεξε απφ ηηο άιιεο ησληθέο δηαιέθηνπο, ρξεζηκνπνηνύζε πνιινχο αλψκαινπο ηχπνπο
φπσο θαη ηνλ δπτθφ αξηζκφ:
 νλνκ.- αηη. ηψ ἵππσ, γελ.- δνη. ηνῖλ ἵππνηλ,

 ἄκθσ «ακθφηεξνη, θαη νη δχν», ἀκθνῖλ,
 ιχεηνλ = ιχεηε ή ιχνπζη (φηαλ ν ιφγνο ήηαλ γηα δχν ππνθείκελα) θ.ά.
Οη αηηηθηζηέο ηεο ξσκατθήο επνρήο είζηζηαη λα θαηεγνξνύληαη γηα γισζζηθφ ζπληεξεηηζκφ, επεηδή ήζειαλ λα
δηαηεξήζνπλ ηελ αηηηθή δηάιεθην σο γξαπηή γιώζζα, εηζάγνληαο ηε γισζζηθή ξχζκηζε (πβ., κεηαμχ άιισλ,
Υφξξνθο, 2006/2012: 192-206):
 «αὐζέληεο κεδέπνηε ρξήζεη ἐπὶ ηνῦ δεζπφηεο», δει. λα πεηο δεζπφηεο θαη φρη απζέληεο, ή «πάληνηε
κή ιέγε, ἀιι' ἑθάζηνηε θαί δηαπαληφο» (Φξχληρνο, 2νο αη. κ.Υ.).
Χζηφζν, νη αηηηθηζηέο δελ ήηαλ νη κφλνη «θχιαθεο ηεο γιψζζαο», αθνχ εληάζζνληαλ ζην γεληθφηεξν
αξρατζηηθφ θίλεκα ησλ ρξφλσλ εθείλσλ, ην νπνίν επηρεηξνχζε λα «αλαζηήζεη» ηελ νκεξηθή θαη άιιεο
δηαιέθηνπο. Οη αθξαίνη αλαινγηθνί, κε αληίζεηε, «πξννδεπηηθή», ξπζκηζηηθή αληίιεςε, δελ δίζηαδαλ λα
θαηαζθεπάδνπλ νκαινχο ηχπνπο, γηα λα επηηχρνπλ ηελ νκνηνκνξθία. Χζηφζν, ε γισζζηθή ξχζκηζε είλαη
θαηλφκελν πνιχ παιαηφηεξν απφ ηε ξσκατθή επνρή, θαζψο ζπλδέεηαη κε ηε δεκηνπξγία νξγαλσκέλσλ,
«γξαθεηνθξαηηθψλ», θνηλσληψλ, πβ. ηε γιψζζα ησλ πηλαθίδσλ ηεο Γξακκηθήο Β θαη ησλ δεκφζησλ
επηγξαθψλ ησλ πφιεσλ απφ ηελ θιαζηθή επνρή θαη κεηά:
 ζηηο ηδησηηθέο επηγξαθέο εκθαλίδνληαη ηχπνη φπσο δέρε = δέρνπ, πίεη = πίε (πξνζη. ηνπ πίλσ),
παῦο = παῖο θαη ζηνλ Αξηζηνθάλε νη πξνζη. ἔκβα, θαηάβα (!) φπσο θαη ν κέιι. βαιιήζσ = βαιῶ.
Βέβαηα, ε αληίζεζε κεηαμχ αλαινγηθώλ θαη αλσκαιηθώλ απνηειεί ζε κεγάιν βαζκφ

ππεξαπινπζηεπηηθή ζεψξεζε ηεο γισζζηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ νθεηιφηαλ ζε άγλνηα ηεο ειιεληθήο
ηζηνξίαο θαη ζηε κε ζαθή δηάθξηζε κεηαμχ πεξηγξαθηθήο γξακκαηηθήο θαη ξπζκηζηηθήο/θαλνληζηηθήο
γξακκαηηθήο, πνπ πξνβάιιεη ηελ «πξφηππε» γιψζζα, ηε γιψζζα πνπ εγθξίλεη ν γξακκαηηθφο.
 Γηα παξάδεηγκα, ηα Εεχο – Γηφο αξρηθά ήηαλ νκαιά θαη νκφξξηδα: Εεχο απφ *Dyeus, Γη(F)φο απφ
*Diwos (κε απνβνιή ηνπ e θ.ιπ.).
΢ρεηηθά κε ηηο κεηαβνιέο θαη ηηο αλσκαιίεο πνπ ζπκβαίλνπλ ζηηο γιψζζεο ν Ακεξηθαλφο γισζζνιφγνο Edgar
Howard Sturtevant (Έληγθαξ Υάνπαξλη ΢ηέξηηβαλη) είρε δηαηππψζεη σο γισζζνινγηθή αξρή φηη νη θσλεηηθέο
κεηαβνιέο ραξαθηεξίδνληαη απφ θαλνληθφηεηα, αιιά δεκηνπξγνχλ αλσκαιίεο, ελψ ε αλαινγία είλαη αλψκαιε,
αιιά νδεγεί ζε νκαιφηεηα7. Έηζη, ιχνκαη, ιχεηαη αιιά ιχῃ/ιχεη (απφ ππνζεηηθφ *ιπεζαη, κε απνβνιή ηνπ -ζ-
θαη ζπλαίξεζε), πνπ πνιχ αξγφηεξα έγηλε αλαινγηθά ιχεζαη, γηα λα αξζεί ε αλσκαιία σο πξνο ηελ θαηάιεμε
ηνπ β΄ ελ. πξνζ. θαη σο πξνο ηνλ αξηζκφ ησλ ζπιιαβψλ.
6
Πβ. αλάινγεο «δηνξζψζεηο» ηνπ Γηάλλε Φπράξε, όπσο πεξθεθαιηά αληί πεξηθεθαιαία, άξθα αληί άιθα θ.ιπ.
7
Αλαθέξεηαη θαη σο ην «παξάδνμν ηνπ Sturtevant» (Sturtevant’s Paradox).
29
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε αληηπαξάζεζε απηή ζηελ αξραηφηεηα δελ ήηαλ απιψο κηα δηακάρε ρσξίο
ιφγν, πνπ νθεηιφηαλ ζηελ άξλεζε ησλ δχν πιεπξψλ λα αλαγλσξίζνπλ ηελ χπαξμε θαη αλαινγηψλ θαη
αλσκαιηψλ. Κάζε ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ην ηη ραξαθηεξίδεη ηε γιψζζα ζπλδέεηαη κε ην εξψηεκα πνηα είλαη ηα
νκαιά πξφηππα, ηη απνηειεί γισζζηθή νκαιφηεηα θαη ηη ζπληζηά αλσκαιία. Λέγεηαη ζπλήζσο φηη «ε ρξήζε
είλαη ν θαλφλαο ηεο νκηιίαο/ηνπ ιφγνπ» (ιαη. usus norma loquendi, Οξάηηνο). Χζηφζν, ζην εξψηεκα πνηα
γισζζηθή ρξήζε πξέπεη λα ζεσξεζεί ζσζηή θάζε θνξά δελ έρεη αθφκε δνζεί απάληεζε κε θαζαξψο γισζζηθά
θαη γισζζνινγηθά θξηηήξηα. Ο ραξαθηεξηζκφο «θαιή» ή «θαθή» ρξήζε εμαξηάηαη «απφ ηε γλψκε ηεο
πιεηνςεθίαο ησλ κειψλ ηεο γισζζηθήο θνηλφηεηαο», ζεκεηψλεη ν Υαξαιακπάθεο (19993/2001: 147).
1.4.2 Γξακκαηηθή αλάιπζε

Ζ ζπκβνιή ησλ Αξραίσλ ζηε γξακκαηηθή αλάιπζε ππήξμε ζεκαληηθή, νη δε θαηεγνξηνπνηήζεηο θαη ε
νξνινγία πνπ πηνζέηεζαλ απνηεινύλ ζπρλά κέξνο θαη ηνπ ζεκεξηλνύ γξακκαηηθνύ εμνπιηζκνύ, αλ θαη έρνπλ
δηαηππσζεί αληηξξήζεηο θπξίσο γηα ηα θξηηήξηα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ.
Ήδε ν ζνθηζηήο Πξσηαγφξαο ηνλ 5ν αη. π.Υ. αζρνιήζεθε κε γισζζηθά ζέκαηα, φπσο κε ηελ
νλνκαηηθή θαηεγνξία ηνπ γέλνπο ηεο Διιεληθήο, νλνκάδνληαο ζθεχε ην ηξίην γέλνο, ηα νπδέηεξα. Ο
Πιάησλαο εηζήγαγε ηε ζεκειηψδε δηάθξηζε ηεο πξφηαζεο ζε νλνκαηηθφ θαη ζε ξεκαηηθφ ζπζηαηηθφ (ὄλνκα –
ῥῆκα), ζε ππνθείκελν θαη θαηεγφξεκα. Ο Αξηζηνηέιεο πξφζζεζε ηνπο ζπλδέζκνπο σο γξακκαηηθή θαηεγνξία,
πεξηιακβάλνληαο ζε απηήλ ηνπο ζπλδέζκνπο, ηα άξζξα, ηηο αλησλπκίεο θαη ίζσο ηηο πξνζέζεηο, νλφκαζε ηα
νπδέηεξα ηά κεηαμχ ὀλφκαηα θαη φξηζε ηε ιέμε σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο πξφηαζεο (κέξνο ιφγνπ) κε δηθφ
ηνπ λφεκα.
Γηα ηηο δηαθνξέο ζηε κνξθή ησλ ιέμεσλ ν Αξηζηνηέιεο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ όξν πηῶζηο, κε ηνλ νπνίν
δήισλε ηηο πιάγηεο πηψζεηο, ηνλ ζπγθξηηηθφ θαη ηνλ ππεξζεηηθφ βαζκφ, ηα επηξξήκαηα ζε -σο, ηνπο
ξεκαηηθνχο ρξφλνπο πιελ ηνπ ελεζηώηα. Οη ΢ησηθνί, πάλησο, ρξεζηκνπνίεζαλ ηνλ όξν κε ηε ζεκεξηλή
ζεκαζία, δηαθξίλνληαο κεηαμχ ηνπ θαλνληθνχ ηχπνπ ελφο νλφκαηνο (εὐζεῖα/ὀξζή πηῶζηο, φπνπ ην πηῶζηο
ρξεζηκνπνηήζεθε θαηαρξεζηηθά) θαη ησλ άιισλ ηχπσλ (πιάγηαη πηψζεηο, επεηδή ζεσξήζεθαλ απνθιίζεηο απφ
ηελ επζεία/νξζή πηψζε, ηελ νλνκαζηηθή).
Πξώηνη ν Πιάησλαο θαη ν Αξηζηνηέιεο δεκηνχξγεζαλ απφ ηα ιεμηινγηθά κέζα ηεο Διιεληθήο κηα
κεηαγιώζζα (metalanguage), κηα νξνινγία πνπ πεξηγξάθεη ηε γιώζζα: ὄλνκα, ῥῆκα, πηῶζηο θ.ιπ. ΋ζνλ
αθνξά ζηνπο ΢ησηθνχο, ην έξγν ηνπο ππήξμε ζεκαληηθόηαην, αιιά δε δηαζψζεθε. Αύμεζαλ ηηο γξακκαηηθέο
θαηεγνξίεο, δηαθξίλνληαο φλνκα, ξήκα, ζχλδεζκν, άξζξν θαη θνηλά νλφκαηα – θχξηα νλφκαηα. Μεηαμχ άιισλ
θαηλνηνκηώλ (πβ. ηνπο όξνπο ζεκαῖλνλ θαη ζεκαηλφκελνλ), πξνζδηφξηζαλ ηνπο ρξφλνπο ηνπ ξήκαηνο θαη ην
πνηφλ ελεξγείαο ή φςε/άπνςε (aspect): παξαηαηηθόο παξῳρεκέλνο ἔγξαθνλ, ἀφξηζηνο παξῳρεκέλνο ἔγξαςα,
ηέιεηνο ἐλεζηώο (παξαθείκελνο, θαηά ηνπο Αιεμαλδξηλνχο γξακκαηηθνχο, γέγξαθα) θ.ιπ.
Πξσηαγφξαο Ολνκαηηθή θαηεγνξία ηνπ γέλνπο

Πιάησλαο Γηάθξηζε ηεο πξφηαζεο ζε νλνκαηηθφ θαη ξεκαηηθφ ζπζηαηηθφ
΢χλδεζκνη (ζχλδεζκνη, άξζξα, αλησλπκίεο, πξνζέζεηο).
Αξηζηνηέιεο Πηψζεηο (πιάγηεο πη., ζπγθξηηηθφο θαη ππεξζεηηθφο,
επηξξήκαηα ζε -σο, ξεκαηηθνί ρξφλνη, πιελ ελεζηψηα)
Πηψζεηο (επζεία-πιάγηαη). Γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο, ρξφλνη ηνπ
΢ησηθνί
ξήκαηνο, πνηφλ ελεξγείαο
Πίλαθαο 1.2. Ζ πξνζθνξά ησλ αξραίσλ Eιιήλσλ γξακκαηηθψλ ζηε γξακκαηηθή αλάιπζε.
Οη αξραίνη γξακκαηηθνί δελ πξνρψξεζαλ ζηελ αλάιπζε ηεο ιέμεο ζε κηθξφηεξεο κνλάδεο κε
ζεκαζία, κνξθήκαηα, ι.ρ. ηξέρ-σ, ὑπν-βάιι-σ (ιεμηθή θαη γξακκαηηθή ζεκαζία), όπσο έθαλαλ νη Ηλδνί
γξακκαηηθνί, επεηδή ζηελ Αξραία Ηλδηθή νη ιέμεηο θαηά ηελ εθθνξά ζπλελψλνληαη, κε απνηέιεζκα ηα φξηά
ηνπο λα είλαη δπζδηάθξηηα (θαηλφκελα ζπκπξνθνξάο/ζπλεθθνξάο, αξρ. ηλδ. φξνο sandhi, π.ρ. aśvaḥ asti
«ἵππνο ἐζηί» → aśvνsti, πβ. λενειι. ηνλ ςειφ [to(m)bziló]). Σελ αλάιπζε ζε κνξθήκαηα αθνινχζεζαλ ελ
κέξεη νη ηζηνξηθνζπγθξηηηθνί θαη θπξίσο νη δνκηζηέο γισζζνιφγνη. Αληίζεηα, oη Έιιελεο θαη νη Ρσκαίνη
αλέιπαλ ηηο ιέμεηο ζε ζπιιαβέο θαη ζε γξάκκαηα: ηξέ-ρσ, η-ξ-έ-ρ-σ.
Οη Ρσκαίνη δε ζπλέβαιαλ ηδηαίηεξα ζηελ αλάπηπμε ηεο γξακκαηηθήο ζεσξίαο, θαζψο αθνινχζεζαλ,
θαηά θαλφλα, ηνπο Έιιελεο, ελψ νπζηαζηηθφηεξε ήηαλ ε ζπκβνιή ηνπο ζηε ζπζηεκαηνπνίεζε ηεο
30
γξακκαηηθήο πεξηγξαθήο. Απφ ηνπο ηξεηο ζεκαληηθόηεξνπο Λαηίλνπο γξακκαηηθνχο Varro, Donatus θαη
Priscianus ν πξώηνο, πνπ ήηαλ θαη ν παιαηφηεξνο, μεπέξαζε ζε νξηζκέλα ζεκεία ηνπο Έιιελεο, φπσο ζηε
δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή. Ζ πξψηε, ε declinatio naturalis «θπζηθή θιίζε», έρεη θχξην
ραξαθηεξηζηηθφ ηε γεληθφηεηα θαη πιεξφηεηα, ε δεχηεξε, ε declinatio voluntaria «εζειεκέλε, επηιεθηηθή
θιίζε», ηελ πνηθηιία ζηε ρξήζε, φπσο πξνθχπηεη απφ ζχγρξνλα παξαδείγκαηα: Άγγι-νο/-ίδα, Σνύξθ-νο/-ηζζα
ή -άια, Σζέρ-νο/-α θ.ιπ. Ο Donatus θάλεη ιφγν γηα νθηψ κέξε ηνπ ιφγνπ θαη εηζάγεη έλα θαηλνηφκν ζχζηεκα
ζήκαλζεο ηνπ επηηνληζκνχ ζηνλ γξαπηφ ιφγν κε ζεκεία ζηίμεο. Αζρνιήζεθε θαη κε ηε ξεηνξηθή. Ο
Πξηζθηαλφο ήηαλ ν λεόηεξνο θαη απηφο πνπ ζπζηεκαηνπνίεζε ηε γξακκαηηθή πεξηγξαθή.
δηάθξηζε θιίζεο – παξαγσγήο: declinatio naturalis «θπζηθή θιίζε» -

Varro
declinatio voluntaria «εζειεκέλε/επηιεθηηθή θιίζε»
Donatus επηηνληζκφο, ζχζηεκα ζεκείσλ ζηίμεο, ξεηνξηθή
Priscianus ζπζηεκαηνπνίεζε ηε γξακκαηηθή πεξηγξαθή
Πίλαθαο 1.3. ΢εκαληηθνί Λαηίλνη γξακκαηηθνί θαη ε ζπκβνιή ηνπο ζηε γξακκαηηθή αλάιπζε.
1.5 Η γξακκαηηθή έξεπλα ζηνπο αιεμαλδξηλνύο ρξόλνπο

΢ηελ Αιεμάλδξεηα εκθαλίζηεθε πιεηάδα γξακκαηηθώλ θαη θηινιφγσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Αξίζηαξρνο ν
΢ακφζξαμ (3νο – 2νο αη.), ν νπνίνο ζεσξείηαη ηδξπηήο ηεο νκεξηθήο θηινινγίαο θαη έγξαςε δηάθνξα
γξακκαηηθά έξγα, ηα νπνία όκσο δε δηαζψζεθαλ.
Ζ πξψηε γξακκαηηθή πεξηγξαθή ηεο Διιεληθήο πνπ έρνπκε είλαη ε Σέρλε γξακκαηηθή, απνδηδφκελε
ζηνλ Γηνλχζην ηνλ Θξάθα (πεξί ην 100 π.Υ.), καζεηή ηνπ Αξηζηάξρνπ. Σέρλε γξακκαηηθή ήηαλ αξρηθά ε ηέρλε
ηνῦ γξάθεηλ ηε θαί ἀλαγηλψζθεηλ, αιιηώο γξακκαηηζηηθή (΢έμηνο ν Δκπεηξηθφο) ή κηθξά γξακκαηηθή
(Βπδαληηλνί ζρνιηαζηέο). Ο Γάιινο ειιεληζηήο Jean Lallot, πνπ εμέδσζε, κεηέθξαζε θαη ζρνιίαζε ηελ Σέρλε
(βι. Μαγνπιά, 1994), ηε ραξαθηεξίδεη «κίλη» εγρεηξίδην, αθνχ ζε ιίγεο ζειίδεο θαη παξαγξάθνπο δίλεηαη
ζπλνπηηθή πεξηγξαθή ηεο δνκήο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο, ρσξίο όκσο αλαθνξά ζηε ζχληαμε.
Ζ ζηνηρεηψδεο πεξηγξαθή ηεο Διιεληθήο πνπ δίλεηαη ζηελ Σέρλε ζεσξήζεθε νξηζηηθή. Σν βηβιίν
κεηαθξάζηεθε ζηελ Αξκεληθή θαη ελ κέξεη ζηε ΢πξηαθή, απ’ όπνπ θαίλεηαη όηη έγηλε γλσζηφ ζηνπο Άξαβεο.
΢ρνιηάζηεθε απφ δηαθφξνπο Βπδαληηλνχο ππνκλεκαηηζηέο θαη παξέκεηλε επί αηώλεο θιαζηθφ έξγν. Όπσο
κάιηζηα αλαθέξεη ν Robins (1989: 52), έρεη ιερζεί όηη δελ ππάξρεη θακία ζρεδφλ αγγιηθή γξακκαηηθή πνπ λα
κελ νθείιεη θάηη ζηνλ Γηνλχζην. Σν κηθξφ απηφ εγρεηξίδην απνηειεί ηε βάζε ηεο παξαδνζηαθήο/ζρνιηθήο/
ξπζκηζηηθήο γξακκαηηθήο, ηεο νπνίαο θχξηα ραξαθηεξηζηηθά είλαη: α) ε έκθαζε ζηνλ γξαπηφ ιφγν, πνπ
ζπληζηά ηελ πξφηππε γιώζζα, ηε «λφξκα», π.ρ. λενειι. νδφο, νδνύ, νδφ, όρη νδφ, γελ.-αηη. νδφο, θαη β) ε
πεξηγξαθή νπνηαζδήπνηε γιψζζαο βάζεη ησλ δνκηθώλ ζρεκάησλ ησλ θιαζηθώλ γισζζώλ θαη βάζεη ηεο
παξαδνζηαθήο γξακκαηηθήο αλάιπζεο.
1.5.1 Γηνλύζηνο ν Θξάμ: Τέρλε γξακκαηηθή

΢ηελ αξρή ηνπ βηβιίνπ παξνπζηάδνληαη νη αληηιήςεηο ησλ Αιεμαλδξηλώλ γηα ηηο γξακκαηηθέο ζπνπδέο θαη ηε
γξακκαηηθή αλάιπζε. Ζ γξακκαηηθή, θαηά ηνλ Γηνλχζην, είλαη ε εκπεηξηθή/πξαθηηθή γλώζε ησλ όζσλ
ιέγνληαη ζπλήζσο απφ ηνπο πνηεηέο θαη ηνπο πεδνγξάθνπο, ελώ άιινη ππνζηήξηδαλ όηη έπξεπε λα είλαη
ζεσξεηηθή γλώζε, πνπ λα πξνζεγγίδεη ηε γιώζζα σο όιν. O ΢έμηνο (Πξφο γξακκαηηθνχο, 57 θ.εμ.) απέξξηπηε
θαη ηηο δχν πξνζεγγίζεηο, ηε κία σο κεξηθή, ηελ άιιε σο αλέθηθηε, θαη ηόληδε όηη ε γξακκαηηθή αζρνιείηαη
επίζεο κε ηελ νκηιία ησλ απιώλ αλζξώπσλ, εθθξάδνληαο ζαθψο δηαθνξεηηθή άπνςε ζην βαζηθφ απηφ
ζέκα φπσο θαη ζε άιια, ελψ ηαζζφηαλ ππέξ ηεο γξακκαηηζηηθήο, ηεο «ηέρλεο ηνῦ γξάθεηλ ηε θαί
ἀλαγηλψζθεηλ».
Καηά ηνλ Γηνλχζην, ην πξώην κέξνο ηεο γξακκαηηθήο είλαη ε αθξηβήο αλάγλσζε ζχκθσλα κε ηα
δηαθξηηηθά ζεκεία (πξνζῳδία), δει. ηνπο ηφλνπο, ηα «πλεχκαηα» θαη ηα ζεκεία γηα ηε δηάξθεηα ησλ
θσλεέλησλ, αθνύ, κεηά ηηο κεηαβνιέο πνπ είρε ππνζηεί ε Διιεληθή ηεο επνρήο, ήηαλ δχζθνιν λα πξνθεξζνύλ
ηα θείκελα ζχκθσλα κε ηελ θιαζηθή πξνθνξά (γηα ηελ πεξηγξαθή ησλ θζφγγσλ θαη ηνλ νξηζκφ ηεο ζπιιαβήο
απφ ηνλ Γηνλχζην βι. 1.3.1). Σν δεχηεξν αλαθέξεηαη ζηελ εξκελεία ησλ ζρεκάησλ ιφγνπ (κεηαθνξέο,
ππεξβαηά θ.ά.) πνπ απαληνύλ ζηα θείκελα. Σν ηξίην έρεη σο αληηθείκελν ηε δηαζάθεζε ησλ ηζηνξνπκέλσλ θαη
31
ησλ δηαιεθηηθώλ (κε αηηηθώλ), απαξραησκέλσλ θαη μέλσλ ιέμεσλ (γιῶζζαη). Σν ηέηαξην είλαη ε εηπκνινγηθή
πξνζέγγηζε. Σν πέκπην εμεηάδεη ηνλ «ἀλαινγίαο ἐθινγηζκφλ», ηελ έληαμε ησλ ιέμεσλ ζε κνξθνινγηθά
παξαδείγκαηα, πνπ απνηειεί ηνλ βαζηθφ ηνκέα ηεο γξακκαηηθήο. Σν έθην θαη ηειεπηαίν, ε «θξίζηο
πνηεκάησλ», αλαθέξεηαη, ζχκθσλα κε ηνπο παιαηνχο ζρνιηαζηέο θαη ηνλ Lallot, ζηε θηινινγηθή θξηηηθή ησλ
θεηκέλσλ, ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ γξακκαηηθνύ λα θξίλεη, σο εηδηθφο, αλ έλα έξγν, έλα επεηζφδην ή έλαο ζηίρνο
ήηαλ γλήζηα ή λφζα, αλ νξηζκέλα θείκελα άμηδε λα αληηγξάθνληαη, λα δηαβάδνληαη θαη λα δηδάζθνληαη.
Καηαιαβαίλεη θαλείο πφζν δχζθνιν ήηαλ απηφ θαη ηη ζπλέπεηεο είρε γηα ηε δηάζσζε ή κε ησλ θεηκέλσλ.
Μέξε ηεο Γξακκαηηθήο Πεξηερόκελν

1ν κέξνο Αλάγλσζε ζχκθσλα κε ηα δηαθξηηηθά ζεκεία
2ν κέξνο Δξκελεία ησλ ζρεκάησλ ιφγνπ ζηα θείκελα
3ν κέξνο Γηαζάθεζε ησλ ιέμεσλ (γιῶζζαη)
4ν κέξνο Δηπκνινγηθή πξνζέγγηζε
5ν κέξνο Αλαινγίαο εθινγηζκφο (κνξθνινγηθά παξαδείγκαηα)
6ν κέξνο Κξίζηο πνηεκάησλ (θηινινγηθή θξηηηθή ησλ θεηκέλσλ)
Πίλαθαο 1.4. Σα κέξε ηεο Γξακκαηηθήο ζχκθσλα κε ηνλ Γηνλχζην ηνλ Θξάθα.
Ο Γηνλχζηνο δηέθξηλε νθηψ κέξε ηνῦ ιφγνπ (γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο): ὄλνκα, ῥῆκα, κεηνρή, ἄξζξνλ,
ἀλησλπκία, πξφζεζηο, ἐπίξξεκα, ζχλδεζκνο. Οη Ρσκαίνη πξόζζεζαλ ην επηθψλεκα (interjectio), πνπ ν
Γηνλχζηνο είρε εληάμεη ζην επίξξεκα, αιιά αθαίξεζαλ ην άξζξν, αλχπαξθην ζηε Λαηηληθή. Καηά ηνλ ύζηεξν
Μεζαίσλα ην άξζξν (articulus) έγηλε πάιη δεθηφ σο κέξνο ηνπ ιφγνπ, αθνύ ρξεζηκνπνηείηαη ζε πιείζηεο
επξσπατθέο γιώζζεο, ην δε όλνκα (nomen) δηαθξίζεθε ζε νπζηαζηηθφ (substantivum) θαη ζε επίζεην
(adjectivum).
Μεηά ηνλ νξηζκφ θάζε κέξνπο ηνπ ιφγνπ αλαθέξνληαη νη θαηεγνξίεο κε ηηο νπνίεο απηφ ζπλδέεηαη, ηα
παξεπφκελα «επαθφινπζα γλσξίζκαηα», όπσο γέλνο, αξηζκφο θ.ιπ. Υξεηάδεηαη λα ηνληζηεί όηη κε ηελ
εκθάληζε ηεο Σέρλεο γξακκαηηθῆο παξαηεξείηαη ζεκαληηθή ζηξνθή σο πξνο ην πεξηερόκελν ηεο γξακκαηηθήο
έξεπλαο· πεξηνξίζηεθαλ γεληθά νη ζεσξεηηθέο-θηινζνθηθέο ζπδεηήζεηο θαη ην ελδηαθέξνλ ζηξάθεθε ζηελ
πεξηγξαθή ηεο γξακκαηηθήο δνκήο.
1.5.2 Απνιιώληνο ν Γύζθνινο: Πεξί ζπληάμεσο

Ζ ζχληαμε απνηέιεζε αληηθείκελν κειέηεο ζην έξγν Πεξί ζπληάμεσο ηνπ Απνιισλίνπ ηνπ Γπζθφινπ (2νο αη.
κ.Υ.), ηεο κεγαιχηεξεο απζεληίαο ζηε γξακκαηηθή, θαηά ηνλ Πξηζθηαλφ. Tν ζεκαληηθφ απηφ έξγν εθδφζεθε
ζε δχν ηφκνπο απφ ηνλ Jean Lallot ην 1997. O πξψηνο πεξηιακβάλεη εηζαγσγή, αξραίν θείκελν θαη γαιιηθή
κεηάθξαζε, ν δεχηεξνο εκπεξηζηαησκέλα ζρφιηα, πίλαθεο θαη βηβιηνγξαθία. Ο Πξηζθηαλφο κεηέθξαζε ην
Πεξί ζπληάμεσο, πξνζαξκφδνληάο ην ζηα δεδνκέλα ηεο Λαηηληθήο. Σν έξγν ηνπ Απνιισλίνπ άζθεζε
απνθαζηζηηθή επίδξαζε ζηε ζπληαθηηθή ζεσξία κέρξη ηελ εκθάληζε ησλ ζρνιαζηηθψλ γξακκαηηθψλ ηνλ 12ν
αη. ζηε Γχζε. Δμάιινπ, νη Βπδαληηλνί γξακκαηηθνί Γεψξγηνο Υνηξνβνζθφο, Μάμηκνο Πιαλνχδεο θαη
Θεφδσξνο Γαδήο ην κηκήζεθαλ θαη ην αλακφξθσζαλ, ελψ ε επίδξαζή ηνπ έθζαζε κέρξη ηε λεφηεξε επνρή.
Δπίζεο, αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ε ζπληαθηηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο ζε δχν επίπεδα, ηελ νπνία
εηζήγαγε ζηε δεθαεηία ηνπ 1950 ν Noam Chomsky, ππνλνείηαη, έζησ κε αζαθή ηξφπν, θαη ζηελ αλάιπζε ησλ
πξνηάζεσλ ηεο παξαδνζηαθήο ζχληαμεο, πνπ έθαλε ιφγν γηα «δηάιπζηλ ηῶλ ἀκθηβφισλ» (πβ. Μπακπηληψηε,
19982: 171). Υαξαθηεξηζηηθφ «ἀκθίβνινλ» παξάδεηγκα απνηειεί ε πξφηαζε ζπλέβε ἐκέ θηιεῖλ Σξχθσλα
«ζπλέβε εγψ λα αγαπψ ηνλ Σξχθσλα» αιιά θαη «ζπλέβε ν Σξχθσλαο λα αγαπά εκέλα», ηελ νπνία παξαζέηεη
ν Απνιιψληνο (Πεξί ζπληάμεσο Γ, § 85), ζρνιηάδνληάο ηελ σο εμήο: πξνζλεῦνλ γάξ ηφ ἀπαξέκθαηνλ
ἀκθνηέξαηο ηαῖο αἰηηαηηθαῖο νὐθ ἐκθαλῆ θαζίζηεζη ηνλ ἐλεξγνῦληα θαη ηνλ ἐλεξγνχκελνλ «δηφηη ην απαξέκθαην,
θιίλνληαο πξνο ηηο δχν αηηηαηηθέο, δελ θαλεξψλεη απηφλ πνπ ελεξγεί θαη απηφλ πνπ πθίζηαηαη ηελ ελέξγεηα».
Οη πξνηάζεηο ηέηνηνπ ηχπνπ, κε δχν αηηηαηηθέο λα πεξηβάιινπλ ην απαξέκθαην, είλαη, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο,
ακθίζεκεο. Οη αηηηαηηθέο κπνξνχλ λα ιεηηνπξγνχλ ελαιιάμ, δει. λα ελλννχληαη ζε βαζχηεξν επίπεδν
αλάιπζεο, ζε ππνθείκελε ή βαζηά δνκή, σο αληηθείκελα ηνπ θχξηνπ ξήκαηνο θαη ππνθείκελα ηνπ
απαξεκθάηνπ, αθνχ ηελ Διιεληθή ραξαθηεξίδεη κεγάιε ειεπζεξία ζηε ζεηξά ησλ φξσλ ηεο πξφηαζεο:
ζπλέβε ἐκέ θηιεῖλ Σξχθσλα θαη ζπλέβε Σξχθσλα θηιεῖλ ἐκέ.

32
Έηζη, ζηηο πξνηάζεηο απηέο ηα ἐκέ θαη Σξχθσλα κπνξνχλ λα ιεηηνπξγνχλ θαη σο εκθαηηθά αληηθείκελα (σο
«εζηία», focus) «εκέλα, φρη άιινλ», «ηνλ Σξχθσλα, φρη άιινλ»», ζχκθσλα κε ηε «ιεηηνπξγηθή πξννπηηθή ηεο
πξφηαζεο» (functional sentence perspective – γηα ηνπο φξνπο εζηία, ιεηηνπξγηθή πξννπηηθή ηεο πξφηαζεο βι.
Μπακπηληψηε, 19982: 104, 168, 243, ζεκ. 6 ζην θεθ. 5.3.6).
Ο Ζξσδηαλφο, γηνο ηνπ Απνιισλίνπ, αζρνιήζεθε θπξίσο κε ηε ζηίμε θαη ηνλ ηνληζκφ,
ζπζηεκαηνπνηψληαο ην ηνληθφ ζχζηεκα, ηα ζεκεία ηεο βαξείαο, νμείαο θαη πεξηζπσκέλεο, πνπ είρε εηζαγάγεη
ν Αξηζηνθάλεο ν Βπδάληηνο (ήδε ν Πιάησλαο, Κξαηχινο, 399 b, γλψξηδε ηε δηαθνξά ησλ κνπζηθώλ ηφλσλ,
θάλνληαο ιφγν γηα βαξεῖα θαη ὀμεῖα ζπιιαβή: Γηὶ θίινο αιιά Γίθηινο). Δπίζεο ηνλ απαζρφιεζαλ νη
νξηνζεηηθνί δείθηεο, ηα θαηλφκελα αξκνύ (juncture, γαιι. joncture):
ι.ρ. ην Δ΢ΣΗΝΑΞΗΟ΢ ηεο ζπλερνῦο γξαθῆο (scriptio continua) δηαβαδφηαλ κε ην ὑθέλ [ ]

Δ΢ΣΗNΑΞΗΟ΢ = ἐζηίλ ἄμηνο θαη Δ΢ΣΗΝΑΞΗΟ΢ = ἐζηί Νάμηνο.
1.6 Βπδαληηλνί γξακκαηηθνί

Οη Βπδαληηλνί ζπλέρηζαλ ηε κειέηε ηεο γξακκαηηθήο θαη γεληθόηεξα αζρνιήζεθαλ κε δηάθνξα γισζζηθά
ζέκαηα. Μεηαμχ άιισλ, Παηέξεο ηεο Δθθιεζίαο, όπσο ν Γξεγφξηνο ν Νχζζεο θαη ν αδειθφο ηνπ Μέγαο
Βαζίιεηνο, απέξξηπηαλ ηελ ππφζεζε φηη νη πξσηφπιαζηνη κηινχζαλ Δβξατθά. Δμάιινπ, ν Μέγαο Βαζίιεηνο
θαηεγνξήζεθε απφ θάπνηνπο φηη αξλείην ηε ζεία πξφλνηα, επεηδή δελ πίζηεπε φηη ν Θεφο είρε δεκηνπξγήζεη ηα
νλφκαηα φισλ ησλ πξαγκάησλ.
Ο «αλαινγίαο εθινγηζκφο» ηνπ Γηνλπζίνπ νδήγεζε ηνπο Βπδαληηλνχο ζηε ζχληαμε νλνκαηηθώλ θαη
ξεκαηηθώλ θιηηηθώλ πηλάθσλ, ησλ θαλφλσλ (νη πην γλσζηνί είλαη απηνί ηνπ Θενδνζίνπ ηνπ Αιεμαλδξέσο, 5νο
αη.). ΢ρεηηθά κε ηελ θιίζε, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη αξθεηνί γισζζνιφγνη ζεσξνχλ ηνπο ιφγηνπο κνλαρνχο
Μάμηκν Πιαλνχδε θαη Θεφδσξν Γαδή πξνδξφκνπο ζχγρξνλεο ζεσξίαο, ηνπ ηνπηθηζκνχ (localist theory).
΢χκθσλα κε ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο απηήο νη έλλνηεο ηνπ ηφπνπ είλαη βαζηθφηεξεο ζηε γξακκαηηθή
αλάιπζε ησλ πηψζεσλ απφ άιιεο· νη πηψζεηο αληηηίζεληαη κεηαμχ ηνπο βάζεη ησλ ηνπηθψλ ελλνηψλ ηεο
θίλεζεο απφ ηφπν, ηεο θίλεζεο ζε ηφπν θαη ηεο ζηάζεο ζε ηφπν, ρσξίο λα δηαθξίλνληαη ζε αθεξεκέλεο
(γεληθή, δνηηθή, αηηηαηηθή) θαη ζε ζπγθεθξηκέλεο (αθαηξεηηθή, νξγαληθή, ηνπηθή) 8.
Μεηαμύ άιισλ επηζεκάλζεσλ ησλ Βπδαληηλώλ γξακκαηηθώλ είλαη θαη απηή γηα ηηο δπλάκεηο ησλ
ξεκάησλ (δηαθφξσλ δπλάκεσλ ῥήκαηα δηαθφξνηο ἁξκφδεη ζπληάμεζηλ), νη νπνίεο ζπκίδνπλ ηα ξεκαηηθά ζζέλε
(valencies9), ηηο ζπληαθηηθέο ιεηηνπξγίεο κε ηηο νπνίεο ηα ξήκαηα νθείινπλ ή κπνξνύλ λα ζπλδπαζηνύλ. Έηζη,
ζηε Νέα Διιεληθή ην ξήκα απαληψ, αλάινγα κε ην ζζέλνο, ζπληάζζεηαη δηαθνξεηηθά10: ε ιέμε απηή απαληά
ζηνλ Όκεξν – ν Α απαληά ζηνλ Β – ν Α απαληά ηνλ Β.
1.7 Γξακκαηηθή θαη γισζζηθή έξεπλα από ηνλ Μεζαίσλα κέρξη ηε λεόηεξε επνρή
1.7.1 Φηινζνθηθή ή ελλνηνινγηθή γξακκαηηθή

Καηά ηνλ Μεζαίσλα θαη αξγφηεξα, ζηελ Αλαγέλλεζε, επηθξάηεζαλ νη γξακκαηηθέο απφςεηο ησλ Διιήλσλ
θαη ησλ Ρσκαίσλ, αιιά πξνο ην ηέινο ηνπ Μεζαίσλα νη δπηηθνεπξσπαίνη γλψξηζαλ θαη άιιεο γξακκαηηθέο
παξαδφζεηο, ηελ εβξατθή θαη, ηδίσο, ηελ αξαβηθή. Δπηπιένλ, ηνλ 12ν αη. έλαο Ηζιαλδφο γξακκαηηθφο
απνκαθξχλζεθε ζεκαληηθά απφ ηελ ειιελνξσκατθή παξάδνζε, θαζψο ην έξγν ηνπ γηα ηελ νξζνγξαθηθή
κεηαξξχζκηζε ηεο Ηζιαλδηθήο ζεσξείηαη πξφδξνκνο ηεο ζχγρξνλεο θσλνινγηθήο ζεσξίαο. Γεληθφηεξα,
πάλησο, ζηελ έξεπλα εθαξκφδνληαλ ηα θξηηήξηα γισζζηθήο αλάιπζεο πνπ είραλ εηζαγάγεη νη Ρσκαίνη
γξακκαηηθνί.
8
Γηα ηνλ ηνπηθηζκφ βι. θαη 10. 15. Γηα ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ πηψζεσλ βι. Lyons (2002: 365-374), Ράιιε (2005).
9
Ο φξνο valency (γαιι. valence), πξνεξρφκελνο απφ ηε ρεκεία, πξνηάζεθε απφ ηνλ Γαιιν γισζζνιφγν Lucien Tesnière
θαη αλαθέξεηαη ζηνλ αξηζκφ θαη ην είδνο ησλ εμαξηήζεσλ κεηαμχ ησλ ζπληαθηηθψλ ζηνηρείσλˑ έλα ζηνηρείν κπνξεί λα
έρεη δηαθνξεηηθά ζζέλε ζε δηαθνξεηηθά πεξηβάιινληα.
10
΢ρεηηθά κε ηα ζζέλε ησλ ξεκάησλ ηεο Νέαο Διιεληθήο βι. Μαγνπιά & Μαγνπιά (1996: 45-50).
33
Ζ πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο ηελ επνρή εθείλε ζηεξίρηεθε: α) ζηελ αληίιεςε όηη νη δχν θιαζηθέο
γιώζζεο ηεο Δπξψπεο είλαη νη ηειεηφηεξεο, ζηηο νπνίεο ελζαξθψλνληαη νη ινγηθέο αξρέο πνπ ηζρχνπλ γηα θάζε
γιώζζα, θαη β) ζηελ (ελλνην)ινγηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο, ε νπνία ππνιαλζάλεη ήδε απφ ηελ θιαζηθή
επνρή. ΢χκθσλα κε ηελ ελλνηνινγηθή γξακκαηηθή11, ε δνκή ηεο αλζξψπηλεο γιψζζαο εθθξάδεη ππνρξεσηηθά
νξηζκέλεο έλλνηεο (θαζνιηθέο έλλνηεο/θαζνιηθά). Ζ αθαηξεηηθή πηψζε, ι.ρ., ζα πξέπεη λα εκθαλίδεηαη ζε όιεο
ηηο γιώζζεο, φπσο αθξηβψο ζπκβαίλεη ζηε Λαηηληθή, θαη γη’ απηφ ζε παιαηέο γξακκαηηθέο ηεο Αγγιηθήο
ππάξρεη αθαηξεηηθή: from the table! Δπίζεο, ε επθηηθή ηεο Αξραίαο Διιεληθήο πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζε όιεο
ηηο γιώζζεο. Βέβαηα, ζηε Νέα Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θ.ά. ε επρή δε δειψλεηαη γξακκαηηθά, σο ξεκαηηθή
έγθιηζε, αιιά ιεμηινγηθά, πεξηθξαζηηθά. Αζθαιψο ε αληίιεςε ηεο θαζνιηθφηεηαο ππφ απηφ ην πξίζκα
θαίλεηαη εζθαικέλε, δηφηη αλ ε παξαδνζηαθή γξακκαηηθή είρε σο πξφηππν ηε Φηλιαλδηθή ή ηελ Οπγγξηθή κε
ηηο δεθαπέληε θαη πιένλ πηψζεηο, όιεο νη γιψζζεο ζα έπξεπε λα δηαζέηνπλ απηφλ ηνλ αξηζκφ πηψζεσλ!
΢ην ζεκείν απηφ θξίλεηαη απαξαίηεηε ε αθφινπζε δηεπθξίληζε. Καηά ηνλ Γαλφ γισζζνιφγν Otto
Jespersen (΋ην Γέζπεξζελ), ηα θαζνιηθά ηεο παξαδνζηαθήο γξακκαηηθήο δηαθέξνπλ απφ ηηο ελλνηνινγηθέο
θαηεγνξίεο (notional categories) πνπ εηζήγαγε ν ίδηνο. Δλψ ηα παξαδνζηαθά θαζνιηθά είλαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα νη γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο ζπγθεθξηκέλσλ γισζζώλ, νη ελλνηνινγηθέο θαηεγνξίεο είλαη
εμσγισζζηθέο-θπζηθέο θαηεγνξίεο, θαηεγνξίεο ηεο θαζνιηθήο ινγηθήο (universal logic). Σέηνηεο είλαη, π.ρ., ην
θύιν/θπζηθφ γέλνο (ιαη. sexus) θαη o πξαγκαηηθφο ρξφλνο (time), πνπ ζπαλίσο εθθξάδνληαη κε ζαθή ηξφπν
ζε όιεο ηηο γιώζζεο (ζηελ Αγγιηθή θ.ά. δε δηαθξίλνληαη ηα θύια) θαη δηαθέξνπλ απφ ηηο γξακκαηηθέο ή
ζπληαθηηθέο θαηεγνξίεο ηνπ γξακκαηηθνύ γέλνπο (ιαη. genus), ησλ ξεκαηηθώλ ρξφλσλ θ.ιπ., νη νπνίεο
εμαξηώληαη απφ ηελ ηδηαίηεξε δνκή θάζε γιψζζαο. Έηζη, ζηε κία απφ ηηο λνξβεγηθέο γιώζζεο, ηε
Landsmål/Nynorsk, ρξεζηκνπνηνύληαη ηξία γέλε, ελώ ζηελ άιιε, Riksmål/Bokmål, δχν, θνηλφ (αξζεληθφ-
ζειπθφ) θαη νπδέηεξν, φπσο ζηε Γαληθή θαη ηε ΢νπεδηθή.
1.7.2 Η γξακκαηηθή έξεπλα ζηε Γύζε θαηά ηνλ Μεζαίσλα

Ο Mεζαίσλαο ήηαλ ε επνρή ησλ κεγάισλ ζρνιαζηηθψλ θηινζφθσλ ζηε Γχζε πνπ είραλ δερηεί ηελ επίδξαζε
ησλ Διιήλσλ θηινζφθσλ, ηδίσο ηνπ Αξηζηνηέιε, κέζα απφ ηηο κεηαθξάζεηο ησλ έξγσλ ηνπο ζηε Λαηηληθή θαη
ηελ Αξαβηθή. Οη δπηηθνί θηιφζνθνη ηνπ Mεζαίσλα κίιεζαλ γηα εληαία γξακκαηηθή, εθαξκφζηκε ζε όιεο ηηο
γιώζζεο, αθνύ ηελ επνρή εθείλε θπξηαξρνύζε γηα πξψηε θνξά ε αληίιεςε πεξί ελφηεηαο ηνπ θφζκνπ.
Γέρνληαλ ηελ πεξηγξαθή ηεο Λαηηληθήο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο γξακκαηηθνχο, αιιά πίζηεπαλ φηη δελ είραλ
δψζεη επηζηεκνληθή εξκελεία ησλ θαηλνκέλσλ.
Καηά ηνλ Mεζαίσλα ζπλερίζηεθε ε δηέλεμε ησλ αξραίσλ, όζνλ αθνξά ζηελ νξζφηεηα ησλ νλνκάησλ,
κε άιιε όκσο κνξθή. Οη ζρνιαζηηθέο γξακκαηηθέο πεξί ησλ ηξφπσλ ηνπ ζεκαίλεηλ (grammaticae speculativae
de modis significandi, εμνύ ε νλνκαζία modistae γηα ηνπο ζηαζώηεο ησλ γξακκαηηθώλ απηώλ) είραλ σο βάζε
ηε θηινζνθηθή ζέζε όηη ε γιώζζα είλαη θαζξέθηεο (speculum) ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Καηά ηνπο
πξαγκαηνθξαηηθνχο/ξεαιηζηέο (realistae), νη ιέμεηο είλαη θαζξέθηεο ησλ ηδεώλ, νη νπνίεο πξνυπάξρνπλ ησλ
πξαγκάησλ (ante res), ελώ θαηά ηνπο νλνκαηνθξαηηθνχο/λνκηλαιηζηέο (nominalistae), όπσο ν πεξίθεκνο
William of Occam (Γνπιηέικνο ηνπ ΋θακ), νη γεληθέο/θαζνιηθέο έλλνηεο (universalia) είλαη «ςηιά» νλφκαηα,
απιά ιεθηηθά ζχκβνια, πνπ εκθαλίδνληαη κεηά ηα πξάγκαηα (post res). Σν είρε ήδε ππνζηεξίμεη ν θπληθφο
θηιφζνθνο Αληηζζέλεο, απνξξίπηνληαο ηελ πιαησληθή ζεσξία ησλ ηδεώλ θαη ιέγνληαο, ραξαθηεξηζηηθά, όηη
βιέπεη κελ ηνλ ίππν, αιιά δε βιέπεη ηελ ηδέα πνπ ηνλ παξηζηάλεη.
Καηά ηνλ πξαγκαηνθξαηηθφ θηιφζνθν Ρνγήξν Βάθσλα (Roger Bacon, 13νο αη.), grammatica una et
eadem est secundum substantiam in omnibus linguis, licet accidentaliter varietur (= ε γξακκαηηθή είλαη κία
θαη ε ίδηα θαηά ηελ νπζία ζε όιεο ηηο γιώζζεο, κνινλφηη δηαθέξεη πεξηζηαζηαθά), δει. νη γιώζζεο δηαθέξνπλ
ζηα ζπκπησκαηηθά γλσξίζκαηα, ζηα «ζπκβεβεθφηα», όπσο ζα έιεγε ν Αξηζηνηέιεο (ν όξνο απνδφζεθε ζηα
Λαηηληθά κε ην accidentia, εμνύ ην αγγι. accidence «ηππνινγηθφ, θιίζε»). Καηά ηνλ Lyons (2002: 42), αλ
αθαηξεζνχλ νη κεηαθπζηθνί φξνη «νπζία» θαη «πεξηζηαζηαθά/ηπραία» απφ ηελ απφθαλζε ηνπ Βάθσλα, απηή
ζα ζεκαίλεη φηη «φιεο νη γιψζζεο έρνπλ ιέμεηο γηα ηηο ίδηεο έλλνηεο θαη φιεο νη γιψζζεο παξνπζηάδνπλ ηα ίδηα
κέξε ηνπ ιφγνπ θαη ηηο ίδηεο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο». Πξηλ απφ ηελ εκθάληζε ηεο γελεηηθήο-
11
O Lyons (1991: 137) αληηθαηέζηεζε ηνλ φξν ελλνηνινγηθή γξακκαηηθή (notional grammar) κε ηνλ φξν νληνινγηθά
πξνζδηνξηζκέλε γξακκαηηθή (ontologically determined grammar).
34
κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο ζηε δεθαεηία ηνπ 1960 ιίγνη γισζζνιφγνη ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νπ αη. ζα
ζπδεηνχζαλ ην ελδερφκελν λα ππάξμεη θαζνιηθή ζεσξία ησλ γξακκαηηθψλ θαηεγνξηψλ.
1.7.3 Οη γισζζηθέο κειέηεο θαηά ηελ Αλαγέλλεζε

Καηά ηελ Αλαγέλλεζε ην πλεπκαηηθφ θιίκα άιιαμε ζεκαληηθά, επεηδή νη ζνθνί ηεο επνρήο απέξξηςαλ ηηο
αληηιήςεηο ησλ ζρνιαζηηθψλ. Θεψξεζαλ ηε γιψζζα ηνπ Κηθέξσλα πξφηππν γηα ηε «δηφξζσζε» ηεο
Λαηηληθήο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ηφηε, ελψ άληιεζαλ θαη ην ηδαληθφ ηνπ αλζξσπηζκνχ/νπκαληζκνχ απφ ηνλ
Κηθέξσλα, κε ηελ πηνζέηεζε ηεο ιέμεο humanitas, πνπ έγηλε ζπλψλπκε ηνπ «πνιηηηζκνχ» θαη αληίζεηε ηεο
«βαξβαξφηεηαο». Καζψο πίζηεπαλ φηη νη αξραίνη ζπγγξαθείο είλαη πεγή αλψηεξσλ αμηψλ, ελδηαθέξζεθαλ γηα
ηελ έθδνζε, ηε κεηάθξαζε θαη ηνλ ζρνιηαζκφ ησλ έξγσλ ηνπο, ηδίσο κεηά ηελ εθεχξεζε ηεο ηππνγξαθίαο.
Ζ γξακκαηηθή εμαθνινχζεζε λα ζεσξείηαη βνήζεκα γηα ηελ θαηαλφεζε θαη ην ζσζηφ γξάςηκν ηεο
Λαηηληθήο, ελψ έγηλαλ αληηθείκελν ζνβαξήο κειέηεο ε Αξραία Διιεληθή θαη ε Δβξατθή. Τπελζπκίδνπκε ζην
ζεκείν απηφ φηη ην έξγν Λφγνο πεξί ηεο νξζήο πξνθνξάο ηνπ ιαηηληθνχ θαη ειιεληθνχ ιφγνπ ηνπ Δξάζκνπ
ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζην λα θαζηεξσζεί ζην εμσηεξηθφ ε ιεγφκελε εξαζκηθή πξνθνξά ηεο Αξραίαο
Διιεληθήο, θαζψο ε βπδαληηλή-λενειιεληθή πξνθνξά ζεσξήζεθε βάξβαξε! Γηαπηζηψλεηαη φηη ηελ επνρή
απηή ραξαθηήξηδε ε έληνλε ηάζε λα «δηνξζσζνχλ ηα θαθψο θείκελα» φρη κφλν ζηελ Δθθιεζία (πβ.
πξνηεζηαληηθφ θίλεκα), αιιά θαη ζε άιινπο ηνκείο. Έηζη, αλαπηχρζεθε ελδηαθέξνλ γηα ηε ζσζηή εθθνξά ησλ
εζληθψλ γισζζψλ, νη νπνίεο δελ ήηαλ κφλν γξαπηέο αιιά θαη πξνθνξηθέο, ελψ εμεηάζηεθαλ νη ζρέζεηο ηεο
νξζνγξαθίαο κε ηελ πξνθνξά θαη εηζήρζεζαλ νξζνγξαθηθέο κεηαξξπζκίζεηο. Παξάιιεια, ην γεληθφηεξν
ελδηαθέξνλ γηα ηε κειέηε ησλ δσληαλψλ επξσπατθψλ γισζζψλ, ην νπνίν είρε αξρίζεη πξηλ απφ ηελ
Αλαγέλλεζε, είρε σο απνηέιεζκα ηε ζχληαμε γξακκαηηθψλ θαη ιεμηθψλ, πξσηίζησο γηα ηηο γξαπηέο γιψζζεο,
ηηο γιψζζεο ησλ «θαιψλ» ζπγγξαθέσλ. Σελ επνρή απηή ζεκεηψζεθε, παξάιιεια κε ηελ εκθάληζε ηνπ
αλζξσπηζκνχ, άλνδνο ηφζν ηνπ εζληθηζκνχ φζν θαη ηεο θνζκηθήο εμνπζίαο, ε ζρέζε ησλ νπνίσλ έγηλε
βαζκηαία ζηελφηεξε.
΢εκαληηθφο γξακκαηηθφο ηνπ 16νπ αη. ππήξμε ν Petrus Ramus (Pierre de la Ramée), πνπ έγξαςε
γξακκαηηθέο ησλ θιαζηθψλ γισζζψλ θαη ηεο Γαιιηθήο, ρσξίο λα αθνινπζεί ηα θηινζνθηθά επηρεηξήκαηα ησλ
ζρνιαζηηθψλ θαη ηνπ Αξηζηνηέιε. Πξνθεηκέλνπ γηα ηελ Αξραία Διιεληθή θαη ηε Λαηηληθή, ππνγξάκκηδε φηη
πξέπεη λα αθνινπζείηαη ε γιψζζα ησλ θιαζηθψλ ζπγγξαθέσλ, ελψ ζηηο ζχγρξνλεο γιψζζεο απηή πνπ
ρξεζηκνπνηνχλ νη νκηιεηέο ηνπο. Δπίζεο, ν Ramus εηζήγαγε ζηελ νξζνγξαθία ηεο Λαηηληθήο ηα ζχκθσλα j
θαη v («ξακηθά ζχκθσλα»), π.ρ. jam «ηψξα», veniν «έξρνκαη», ψζηε λα δηαθξίλνληαη απφ ηα θσλήεληα i θαη
u, π.ρ. urbi «ζηελ πφιε» (πβ. Robins, 1989: 140-142, 151).
1.7.4 Η γισζζηθή έξεπλα ηνλ 17ν θαη 18ν αη.

Δπεηδή, θαηά ην θνηλψο ιεγφκελν, «ν θαηξφο έρεη γπξίζκαηα», ηνλ 17ν θαη 18ν αη. αλαβίσζαλ ηα ηδαληθά ησλ
γξακκαηηθψλ ηνπ Μεζαίσλα ζηηο γεληθέο ή ινγ(νθξαη)ηθέο γξακκαηηθέο, πνπ νη ζεκαληηθφηεξεο είλαη:
 Grammaire générale et raisonnée, γλσζηή σο γξακκαηηθή ηνπ Port-Royal, Παξίζη 1660 θαη
 Hermes, or a philosophical inquiry concerning universal grammar ηνπ James ή «Hermes» Harris,
Λνλδίλν 1751.
Οη γξακκαηηθέο απηέο αθνινπζνχζαλ ηελ θιαζηθή παξάδνζε, ρσξίο λα πξνηείλνπλ λέεο γισζζηθέο
ζεσξίεο. Οη γξακκαηηθνί ηνπ Port-Royal είραλ σο βάζε θπξίσο ηηο απφςεηο ηνπ πεξίθεκνπ Γάιινπ
καζεκαηηθνχ θαη θηινζφθνπ Καξηέζηνπ (Descartes) θαη ζεσξνχζαλ φηη γξακκαηηθά ζηνηρεία ηεο Λαηηληθήο,
π.ρ. νη έμη πηψζεηο, ππάξρνπλ ζηηο άιιεο γιψζζεο, ηνπιάρηζηνλ σο ιεηηνπξγηθά ζηνηρεία. Γηα ηνλ ιφγν απηφ,
ππέζεηαλ φηη ε Διιεληθή δηέζεηε αθαηξεηηθή, πνπ ζπλέπηπηε κε ηε δνηηθή! (πβ. Robins, 1989: 169). ΋ζνλ
αθνξά ζηνλ J. Harris, «αλαδεηνχζε ζηνλ Αξηζηνηέιε ηηο θηινζνθηθέο βάζεηο ηεο γξακκαηηθήο» (Robins,
1989: 209), φπσο πξνθχπηεη, κεηαμχ άιισλ, απφ ηνλ νξηζκφ ηεο ιέμεο θαη ηεο πξφηαζεο.
Απφδεημε ηεο δηαξθνχο παξνπζίαο ηεο θιαζηθήο παξάδνζεο ζηε γισζζηθή έξεπλα απνηειεί θαη ε
ίδξπζε Αθαδεκηψλ ζε δηάθνξεο ρψξεο. Ζ πην γλσζηή είλαη ε Γαιιηθή Αθαδεκία, πνπ ηδξχζεθε ην 1637. Έρεη
θαζήθνλ αθελφο κελ λα πξνθπιάμεη ην γαιιηθφ ιεμηιφγην απφ ηελ εηζβνιή μέλσλ θαη ιατθψλ ιέμεσλ φπσο
θαη βάξβαξσλ εθθξάζεσλ, πνπ δεκηνπξγνχληαη δηαξθψο, αθεηέξνπ δε λα πεξηγξάςεη ηελ «θαιή γιψζζα»
35
ησλ κνξθσκέλσλ Γάιισλ θαη ησλ ζπγγξαθέσλ πνπ ρεηξίδνληαη «ζσζηά» ηε γιψζζα. Δμάιινπ, ηελ επνρή
απηή ν Καξηέζηνο έθαλε ιφγν γηα κηα lingua universalis, βάζε ηεο νπνίαο ζα ήηαλ κηα lingua rationalis, γηαηί
ε Λαηηληθή είρε αξρίζεη λα ππνρσξεί θαη λα αληηθαζίζηαηαη βαζκηαία απφ ηηο εζληθέο γιψζζεο, κε απνηέιεζκα
ηε δεκηνπξγία γισζζηθήο Βαβέι. Ζ ζθέςε απηή ώζεζε ηνλ εμίζνπ δηάζεκν Γεξκαλφ καζεκαηηθφ θαη
θηιφζνθν G. W. Leibniz, ηνλ Άγγιν επίζθνπν John Wilkins (Σδνλ Οπίιθηλο) θ.ά. λα επηρεηξήζνπλ ηε ζχληαμε
ηέηνησλ ινγηθώλ γισζζώλ. ΋πσο παξαηεξεί ν Robins (1989: 155), ν Λάηκπληηο (ή Λετβλίηηνο, θαηά ηνπο
παιαηνχο ινγίνπο) «πξνζδνθνχζε ηε κέξα εθείλε φπνπ νη δηελέμεηο ζα ιχλνληαλ απιά κε ππνινγηζκνχο νη
νπνίνη ζα γίλνληαλ κε ηε βνήζεηα ελφο λένπ ζπζηήκαηνο θαζνιηθνχ [universal] ζπκβνιηζκνχ ηεο ζθέςεο πνπ
ζα ήηαλ απαιιαγκέλν απφ ηελ αζάθεηα θαη ηηο αβεβαηφηεηεο ηεο θπζηθήο γιψζζαο». Πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί
φηη νη ινγηθέο γιψζζεο δελ έρνπλ θακία ζρέζε κε ηελ Esperanto θαη άιιεο ηερλεηέο γιψζζεο, πνπ
δεκηνπξγήζεθαλ ηνλ 19ν θαη 20ν αη., κε πξφηππν ηηο θπζηθέο γιψζζεο, θπξίσο ηηο λενιαηηληθέο.
Δπίζεο, ηνλ 18ν αη. εκθαλίζηεθε ε δηακάρε ησλ εκπεηξηνθξαηηθψλ (empiricists), π.ρ. ηνπ John Locke
(Σδνλ Λνθ) θαη ηνπ David Hume (Νηέηβηλη Υηνπκ), κε ηνπο νξζνινγηζηέο/λνεζηαξρηθνχο (rationalists/
mentalists), νη νπνίνη αθνινπζψληαο ηνλ Καξηέζην ηφληδαλ ηνλ ξφιν ησλ έκθπησλ ηδεώλ (innate ideas) ζηελ
αλάπηπμε ηεο ζθέςεο θαη ηεο γιψζζαο, απέξξηπηαλ δε ην αμίσκα ησλ εκπεηξηνθξαηηθώλ «νπδέλ ελ ηε λνήζεη,
εηκή πξφηεξνλ ελ ηε αηζζήζεη».
Πξέπεη αθφκε λα ζεκεησζεί φηη ηνλ 18ν αη., φπσο παξαηεξεί ν Robins (1989: 204), νξηζκέλνη
«πξνζπάζεζαλ λα απαληήζνπλ ζην εξψηεκα ηη κεζνιάβεζε κεηαμχ ησλ απαξρψλ ηεο αλζξψπηλεο γιψζζαο
θαη ηεο ζαθψο πνιπζχλζεηεο ησξηλήο κνξθήο ηεο θαη κε πνην ηξφπν θπηεχηεθαλ, θαηά ηελ πξντζηνξία ηνπ
αλζξψπνπ, νη ζπφξνη ηεο γιψζζαο φπσο ήηαλ γλσζηή ζηνπο ηζηνξηθνχο ρξφλνπο». Έηζη, νη Γάιινη θηιφζνθνη
E.B. de Condillac θαη J.-J. Rousseau εξεχλεζαλ, κε απφζηαζε κεξηθψλ εηψλ, ην ζέκα ηεο πξνέιεπζεο θαη ηεο
εμέιημεο ηεο γιψζζαο, ππνζηεξίδνληαο, κεηαμχ άιισλ, φηη «ε αξρή ηεο γιψζζαο αλαγφηαλ ζε δεηθηηθέο θαη
κηκεηηθέο ρεηξνλνκίεο θαη ζε απιέο θξαπγέο, πνπ έπαςαλ φκσο θάπνηα ζηηγκή λα είλαη απνηειεζκαηηθέο σο
ζήκαηα επηθνηλσλίαο, θαη ην θσλεηηθφ ζηνηρείν επηθξάηεζε ζηελ αλζξψπηλε γιψζζα» θαη φηη «ε πνίεζε
πξνήιζε απφ ηα ιαηξεπηηθά ηξαγνχδηα, ηελ πξψηε ινγνηερληθή κνξθή ηεο γιψζζαο». Δπηπιένλ, ν Κνληηγηάθ
ζεσξνχζε πηζαλφ έλα ελδηάκεζν ζηάδην, φπνπ νη ρεηξνλνκίεο πνπ ζπλφδεπαλ ην ξήκα σο έλδεημε ρξνληθήο
αλαθνξάο αληηθαηαζηάζεθαλ απφ θσλεηηθά ζχκβνια, ηα νπνία ηειηθά, φπσο δείρλεη ε Λαηηληθή,
«ζπγθνιιήζεθαλ κε απηφ» (Robins, 1989: 205). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν Rousseau, πξφδξνκνο ηνπ
ξνκαληηζκνχ, ζαχκαδε ηελ επνρή πνπ ε πνίεζε δελ ήηαλ αθφκε ςπρξή ινγηθή νχηε ε γξαθή αληηθαζηζηνχζε
ηε δχλακε ηεο έθθξαζεο, ηε δσληάληα θαη ηηο δηαθπκάλζεηο ηεο θσλήο, κε ηελ αθξίβεηα. Δπίζεο, ππνζηήξηδε,
φπσο βέβαηα θαη άιινη, παιαηφηεξνη ή ζχγρξνλνί ηνπ, φηη ε γιψζζα εμειίρηεθε κε ηε ζεία θαζνδήγεζε (πβ.
Robins, 1989: 206).
Σν ελδηαθέξνλ πνπ εθδειψζεθε πξνο ην ηέινο ηνπ 18νπ αη., ζηελ αξρή ηεο ξνκαληηθήο επνρήο,
ζρεηηθά κε ην πξφβιεκα ηεο πξνέιεπζεο ηεο γιψζζαο απνηππψλεηαη ζηελ απνλνκή βξαβείνπ απφ ηελ
πξσζηθή Αθαδεκία ζε κειέηε πνπ ζα έδηλε ιχζε ζην πξφβιεκα. Σν βξαβείν θέξδηζε ν J. G. Herder, πνπ
ζεσξείηαη απφ ηνπο θπξηφηεξνπο πξνδξφκνπο ηνπ επξσπατθνχ εζληθηζκνχ, εηδηθφηεξα ηνπ γεξκαληθνχ.
Τπνζηήξηδε φηη γιψζζα θαη ζθέςε ζπλδένληαη ζηελά, φρη κε ηελ έλλνηα ηεο εμάξηεζεο ηεο γιψζζαο απφ ηε
ζθέςε, φπσο πίζηεπαλ ήδε απφ ηελ αξραηφηεηα, αιιά κε ηελ έλλνηα ησλ ζηελψλ δεζκψλ ηεο γιψζζαο θάζε
έζλνπο κε ηελ εζληθή ζθέςε, ηε εζληθή ινγνηερλία θαη ηηο εζληθέο παξαδφζεηο (πβ. θεθ. 2, ελφη. 2.2, ππνζεκ.
14).
Οξηζκέλνη αζρνιήζεθαλ κε ηε ζπιινγή πιηθνχ πνπ ζα επέηξεπε ηε ζχγθξηζε ησλ γισζζψλ, ελψ ν
ζπνπδαίνο θηιφινγνο θαη ηζηνξηθφο J. J. Scaliger, ήδε ζηα ηέιε ηνπ 16νπ αη., ηαμηλφκεζε ηηο ζεκαληηθφηεξεο
γιψζζεο ηεο Δπξψπεο ζε νκάδεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Robins (1989: 227), ν ΢νπεδφο Α. Jäger (Γέγθεξ)
αλαθέξζεθε ζε κηα αξραία γιψζζα πνπ εμαπιψζεθε ζηελ Δπξψπε θαη ελ κέξεη ζηελ Αζία, παξάγνληαο
ζπγαηξηθέο γιψζζεο απφ ηηο νπνίεο πξνήιζαλ νη λεφηεξεο γιψζζεο, δει. ε Πεξζηθή, ε Διιεληθή, νη ξνκαληθέο
γιψζζεο θ.ιπ., ρσξίο λα έρεη επηβηψζεη θάπνην ίρλνο ηεο. Ζ αλαθνίλσζε απηή πνπ έγηλε ην 1686 πξνεγείηαη
θαηά 100 έηε ηεο αλαθνίλσζεο ηνπ W. Jones (1786) ζρεηηθά κε ηε ζπγγέλεηα ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε ηελ
Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θ.ά. Δπίζεο, ν Leibniz ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο πνπ ζεψξεζαλ ζπγγελείο ηελ Οπγγξηθή
θαη ηε Φηλιαλδηθή. Τηνζεηψληαο ηε κνλνγέλεζε ησλ γισζζψλ (φρη φκσο απφ ηελ Δβξατθή, πνπ ηνπνζέηεζε
ζηηο αξαβηθέο γιψζζεο), πξνρψξεζε ζε δχν βαζηθέο ππνδηαηξέζεηο ηεο αξρηθήο γιψζζαο, ζηελ
Ηαπεηηθή/Κειην-ζθπζηθή (ζηνλ βνξξά) θαη ζηελ Αξακατθή (ζηνλ λφην), πβ. ηελ ηζηνξία ησλ γησλ ηνπ Νψε.
Μεηαμχ άιισλ ηφληζε ηελ αλάγθε λα ζπληαρηνχλ γξακκαηηθέο θαη ιεμηθά ησλ δηαθφξσλ γισζζψλ,
γισζζηθνί άηιαληεο θαη γεληθφ αιθάβεην, κε βάζε ην ιαηηληθφ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ήδε ην 1702,
36
επηρεηξήζεθε ζχγθξηζε ησλ ζεκηηηθψλ γισζζψλ θαη αθνινχζεζε, ην 1707, απηή ησλ θειηηθψλ (πβ. Pedersen,
1962/1972: 11) 12.
Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο
1. Ση ζεκαίλεη ν φξνο «ιατθή γισζζνινγία»; Πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο;
2. Πνηα ήηαλ ηα πξψηα ζέκαηα πνπ απαζρφιεζαλ ηνπο αξραίνπο θαηά ηε κειέηε ηεο γιψζζαο;
3. Ση νλνκάδνπκε «παξεηπκνινγία»; Γηαηί εκθαλίδεηαη; Γλσξίδεηε παξαδείγκαηα απφ ηελ παιαηά ή ηε
ζχγρξνλε επνρή;
4. Με πνηνλ ηξφπν ε Γεκνθξαηία ηεο Αξραίαο Διιάδαο ζπλέβαιε ζηελ αλάπηπμε ηεο γισζζηθήο έξεπλαο;
5. Πνηα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηε γιψζζα ζίγνληαη ζηνλ δηάινγν Κξαηχινο ηνπ Πιάησλα; Γηαηί ζεσξείηαη
ζεκαληηθφ ην έξγν απηφ;
6. Ση νλνκάδεηαη νλνκαηνπνηία; Ση γλσξίδνπκε ηψξα ζρεηηθά κε ηε δηαδηθαζία απηή γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ
ιέμεσλ;
7. Πνηα ήηαλ ε ζηάζε ησλ αξραίσλ απέλαληη ζηε γισζζηθή κεηαβνιή;
8. Πψο θξίλεηε ηελ άπνςε ησλ αξραίσλ φηη ε θξπγηθή (γιψζζα ηεο Μ. Αζίαο) ήηαλ ε παιαηφηεξε γιψζζα;
9. Πνηεο γισζζηθέο δηαθνξέο είραλ ζπλεηδεηνπνηήζεη νη αξραίνη Έιιελεο;
10. Πφηε εκθαλίδνληαη νη πξψηεο γισζζηθέο ζπγθξίζεηο;
11. Πψο αληηκεηψπηδε ν ΢έμηνο Δκπεηξηθφο ηε ρξήζε μέλσλ (ιαηηληθψλ) ιέμεσλ ζηελ Διιεληθή;
12. Γηαηί θαηά ηελ αξραηφηεηα έρνπκε εζθαικέλεο γισζζηθέο ζπγθξίζεηο θαη ζεσξίεο πξνέιεπζεο ησλ
γισζζψλ; Ση ππνζηήξηδε ε «αηνιηθή ππφζεζε» θαη γηαηί είλαη εζθαικέλε;
13. Πψο εμειίρηεθε ε γξαθή ηεο Διιεληθήο; Πψο ζπλέβαιαλ νη Έιιελεο ζηε δεκηνπξγία ηεο αιθαβεηηθήο
γξαθήο;
14. Πνηα ζηάδηα αθνινπζεί ε εμέιημε ησλ γξαθηθψλ ζπζηεκάησλ;
15. Πνηα είλαη ε πξνέιεπζε ησλ νλνκάησλ ηνπ ειιεληθνχ αιθαβήηνπ;
16. Πνηα είλαη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θσλεηηθήο έξεπλαο θαηά ηελ αξραηφηεηα θαη πψο ηελ
αμηνινγνχκε ζήκεξα;
17. Πψο εκθαλίδεηαη ε ζρέζε πξνθνξάο θαη νξζνγξαθίαο ζε πνιιέο γιψζζεο κε καθξά γισζζηθή ηζηνξία;
Μπνξείηε λα δψζεηε παξαδείγκαηα;
18. ΢ε πνηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα θαηαιήγνπκε ζρεηηθά κε ηελ πξνθνξά ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο;
19. Οη γξακκαηηθέο αλαιχζεηο ησλ αξραίσλ παξνπζηάδνπλ θάπνηα αμία γηα ηνπο ζχγρξνλνπο επηζηήκνλεο;
20. ΢ε ηη ζπλίζηαηαη ε δηακάρε κεηαμχ «αλαινγηθψλ» θαη «αλσκαιηθψλ» ζηνπο αξραίνπο γξακκαηηθνχο;
21. Μπνξείηε λα αλαθέξεηε παξαδείγκαηα αλαινγηθψλ ζρεκαηηζκψλ ζην θιηηηθφ ζχζηεκα ηεο αξραίαο;
22. Ση γλσξίδεηε γηα ηε γισζζηθή ξχζκηζε θαηά ηελ αξραηφηεηα;
23. Πνηα είλαη ε ζπκβνιή ησλ αξραίσλ Διιήλσλ γξακκαηηθψλ ζηε δεκηνπξγία κεηαγιψζζαο θαη πνηα
γξακκαηηθά ζέκαηα ηνπο απαζρφιεζαλ πεξηζζφηεξν;
24. Με ηη αζρνιήζεθαλ πεξηζζφηεξν νη Λαηίλνη γξακκαηηθνί; Πνχ εληνπίδεηαη ε ζπλεηζθνξά ηνπο;
25. Ση είλαη Ζ ηέρλε Γξακκαηηθή, πνηνο θαη πφηε ηε ζπλέηαμε;
26. Ση γλσξίδεηε γηα ην έξγν «Πεξί ζπληάμεσο» ηνπ Απνιισλίνπ ηνπ Γπζθφινπ;
27. Πνην ήηαλ ην έξγν ησλ Βπδαληηλψλ γξακκαηηθψλ;
28. Πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο γισζζηθήο έξεπλαο ζηε Γχζε θαηά ηνλ Μεζαίσλα;
29. Πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ γισζζηθψλ κειεηψλ θαηά ηελ Αλαγέλλεζε;
30. Πνηνο ήηαλ ν ζεκαληηθφηεξνο γξακκαηηθφο ηνπ 16νπ αη., πνηεο νη βαζηθέο απφςεηο ηνπ γηα ηε γξακκαηηθή
έξεπλα θαη πνηα ε ζπκβνιή ηνπ ζηελ νξζνγξαθία ηεο Λαηηληθήο;
31. Γηα πνηνπο ιφγνπο επηθξάηεζε ζηε Γχζε ε εξαζκηθή πξνθνξά ηεο Αξραίαο Διιεληθήο;
32. Πνηνο ήηαλ αξρηθά ν ιφγνο ηεο ίδξπζεο Αθαδεκηψλ;
33. Πνηεο γξακκαηηθέο θπξηάξρεζαλ ηνλ 17ν θαη 18ν αη. θαη πνην ην ππφβαζξφ ηνπο;
34. Πνηα θηινζνθηθά-επηζηεκνληθά ξεχκαηα ζπγθξνχζζεθαλ ηνλ 17ν θαη 18ν αη.;
12
Γηα ηα ζέκαηα πνπ απαζρφιεζαλ θηινζφθνπο θ.ά., ηδίσο απφ ηνλ Mεζαίσλα κέρξη ηε λεφηεξε επνρή, βι. Robins, 1989·
Eco, 1995· Lyons, 2002. Γηα ζπγθξίζεηο ηεο Οπγγξηθήο κε Λαπσληθή, Φηλιαλδηθή θ.ά. πξνο ην ηέινο ηνπ 18νπ αη. βι.
επφκελν θεθάιαην.
37
35. Πψο αληηιακβάλνληαλ ηελ πξνέιεπζε ηνπ γισζζψλ νη Condillac θαη Rousseau;
36. Πνηνο ζεσξείηαη πξφδξνκνο ηνπ επξσπατθνχ εζληθηζκνχ θαη γηαηί;
37. Πνηνο ηαμηλφκεζε πξψηνο ηηο επξσπατθέο γιψζζεο θαη πψο αληηιακβαλφηαλ ηελ κνλνγέλεζε ησλ
γισζζψλ ν Leibniz;
Βηβιηνγξαθία
Αλδξφληθνο, Μ. (2015). Ζ ειιεληθή γξαθή. ΢ην Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο (Σφκ. 3, ζζ. 188-193). Αζήλα:
Παξαπνιηηηθά. [Σν παξφλ απνηειεί επαλέθδνζε ηνπ 1971, Αζήλα: Δθδνηηθή Αζελψλ.]
Baratin, Μ., & Desbordes, F. (1981). L’ analyse linguistique dans l’ antiquité classique. I. Les theories (series
«Epoques et Cultures»). Paris: Κlincksieck.
Bloomfield, L. (1955). Language. London: Allen and Unwin. [Original work published in 1933.]
Γεσξγνχιεο, Κ. Γ. (1937). Ζ κειέηε ησλ ειιεληθψλ αλζξσπηζηηθψλ γξακκάησλ. Αζήλα: Η. ΢ηδέξεο.
Eco, U. (1995). Ζ αλαδήηεζε ηεο ηέιεηαο γιψζζαο ζηελ επξσπατθή παηδεία. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Καινγεξάο, Β. Α. (1975). Ζρνπνίεηεο ιέμεηο θαη ξίδεο ζηελ Διιεληθή. Θεζζαινλίθε.
Κεληξσηήο, Γ. (2001). Πιάησλ. Κξαηχινο. Αζήλα: ΠΟΛΗ΢.
Lallot, J. (1989). La grammaire de Denys le Thrace (ζεηξά «Sciences du Langage»). Paris: Centre National de
la Recherche Scientifique.
Lallot, J. (1997). De la construction (syntaxe/πεξί ζπληάμεσο) I-II. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin.
Lehmann, W. P. (19923). Historical lnguistics: An introduction. London, New York: Routledge.
Lyons, J. (1991). Natural language and universal grammar. Essays in linguistic theory (Vol. I). Cambridge:
Cambridge University Press.
Lyons, J. (2002). Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία (Ά. Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε, Ε. Γαβξηειίδνπ & Α.
Δπζπκίνπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Μαγνπιάο, Γ. (1975). Ζρνπνίεηεο ιέμεηο θαη ξίδεο ζηελ Διιεληθή (βηβιηνθξηζία). Πιάησλ, 27, ζζ. 387-398.
Μαγνπιάο, Γ. (1994). Ζ πξψηε επξσπατθή γξακκαηηθή. Ζ Σέρλε γξακκαηηθή ηνπ Γηνλπζίνπ ηνπ Θξαθφο.
Γισζζνινγία, 9-10 (1990-1991), ζζ. 244-257.
Μαγνπιάο, Γ. (2002). “Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem”. Ζ αξρή ηνπ Occam ζηελ γεληθή
θαη ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία. Γισζζνινγία, 14, ζζ. 7-23.
Μαγνπιάο, Γ. (2016). Γξαθέο θαη αιθάβεηα. ΢ην ΔΛΛΑΓΑ (αξ. 1), (ζζ. 106-131). Αζήλα: Πάππξνο.
Μαγνπιάο, Γ., & Μαγνπιά, Δ. (1996). Σα ξεκαηηθά ζζέλε ηεο Νέαο Διιεληθήο. ΢ην Γ. Καηζηκαιή & Φ.
Καβνπθόπνπινο (επηζη. επηκ.), Εεηήκαηα λενειιεληθήο γιώζζαο. Γηδαθηηθή πξνζέγγηζε (ζζ. 45-50).
Ρέζπκλν: Σνκέαο Γισζζνινγίαο, Σκήκα Φηινινγίαο, Παλεπηζηήκην Κξήηεο.
Mallory, J. P. (1995). Οη Ηλδνεπξσπαίνη. Γιψζζα, αξραηνινγία θαη κχζνο (Δ. Αζηεξίνπ, κεηάθξ.). Αζήλα:
Γειθίλη.
Μπακπηληψηεο, Γ. (1985). Ηζηνξηθή γξακκαηηθή ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζα Η. Φσλνινγία. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (19982). Θεσξεηηθή γισζζνινγία. Δηζαγσγή ζηε ζχγρξνλε γισζζνινγία. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20004). ΢πλνπηηθή ηζηνξία ηήο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα.
Pedersen, H. (1972). The discovery of language. Linguistic science in the nineteenth century (J.-W. Spargo,
trans.). Bloomington, London: Indiana University Press. [The present is a reprint of 1962, original
work published in 1931, Cambridge Mass.]
Ράιιε, Α. (2005). Μνξθνινγία. Αζήλα: Παηάθεο.
Robins, R. H. (1989). ΢χληνκε ηζηνξία ηεο γισζζνινγίαο (Α. Μνπινπνχινπ κεηάθξ.). Αζήλα: Νεθέιε.
Saussure, F. (1979). Μαζήκαηα γεληθήο γισζζνινγίαο (Φ. Γ. Απνζηνιφπνπινο, κεηάθξ.). Αζήλα: Παπαδήζεο.
Szemerényi, O. J. L. (1996). Introduction to indo-european linguistics, (κεηάθξ. απφ ηα γεξκαληθά.). Oxford:
Claredon Press.
Υαξαιακπάθεο, Υ. (2001). Νενειιεληθφο Λφγνο. Μειέηεο γηα ηε γιψζζα, ηε ινγνηερλία θαη ην χθνο. Αζήλα:
Νεθέιε. [Σν παξφλ απνηειεί αλαηχπσζε ηνπ 19993, ε 1ε έθδνζε δεκνζηεχηεθε ην 1992.]
Υφξξνθο, Σ. (20124). Διιεληθά. Ηζηνξία ηεο γιψζζαο θαη ησλ νκηιεηψλ ηεο (Μ. ΢ηαχξνπ & Μ. Σδεβειέθνπ,
κεηάθξ.). Αζήλα: Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο. [H 1ε έθδνζε δεκνζηεχηεθε ην 2006.]
38
Κεθάιαην 2
Από ηε ζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία
Πεξίιεςε
Δλψ έξεπλεο ζρεηηθά κε ηε ζπγγέλεηα επξσπατθψλ θαη κε γισζζψλ είραλ ήδε γίλεη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 18νπ
αη. θαη είρε αλαδεηρηεί ε ζεκαζία ηεο γξακκαηηθήο δνκήο θαηά ηε γισζζηθή ζχγθξηζε, ππνγξακκίδεηαη φηη ε
δηαπίζησζε ηνπ William Jones γηα ηε ζπγγέλεηα ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θαη άιιεο
γιψζζεο έδσζε ην έλαπζκα γηα πιεξέζηεξε ζχγθξηζε γισζζψλ θαη γηα αλαγσγή ηνπο ζηελ αξρηθή «κεηέξα
γιψζζα», πνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε επηθξάηεζε ηειηθά λα νλνκάδεηαη Ηλδνεπξσπατθή ή, φπσο
πξνηηκνχλ νη Γεξκαλνί, Ηλδνγεξκαληθή – είρε πξνεγεζεί ηνλ 18ν αη. ε ζχγθξηζε κηθξφηεξνπ αξηζκνχ γισζζψλ,
θπξίσο ηεο θηλλν-νπγγξηθήο νηθνγέλεηαο. Έηζη, απφ ηνλ Franz Bopp θαη ηνλ Jacob Grimm ζεκειηψζεθε, ζην
πξψην ηέηαξην ηνπ 19νπ αη., ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία, ε ζπγθξηηηθή (θαη ηζηνξηθή)
γξακκαηηθή/ζπγθξηηηθή θηινινγία, φπσο νλνκαδφηαλ ηφηε, πνπ αξγφηεξα, κε ηνπο ιεγφκελνπο Νενγξακκαηηθνχο,
απέθηεζε ζηεξεφηεξεο ζεσξεηηθέο αξρέο θαη αθξηβέζηεξεο κεζφδνπο έξεπλαο, πβ., κεηαμχ άιισλ, ηα έξγα ηνπ
Γεσξγίνπ Υαηδηδάθη, πνπ απνηεινχλ ζεκαληηθή ειιεληθή ζπκβνιή ζηελ ηζηνξηθή γισζζνινγία, φπσο ηελ
αληηιακβάλνληαλ νη Νενγξακκαηηθνί, νη νπνίνη ελδηαθέξνληαλ ηδηαίηεξα γηα ηελ ηζηνξία ησλ ζχγρξνλσλ
γισζζψλ. Τπνγξακκίδεηαη φηη γηα πξψηε θνξά ακθηζβεηήζεθε, απφ ηνπο ηζηνξηθνζπγθξηηηθνχο γισζζνιφγνπο, ε
αλσηεξφηεηα θαη ηειεηφηεηα ησλ δχν θιαζηθψλ γισζζψλ ηεο Δπξψπεο θαη γηα έλα δηάζηεκα ηα πξσηεία
δφζεθαλ ζηε ΢αλζθξηηηθή. Απηφ εμεγεί ηε ζπρλή αληηπάζεηα θιαζηθψλ θηινιφγσλ γηα ηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή
γισζζνινγία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, επηζεκαίλεηαη ε ζηελή ζχλδεζε ηεο ηζηνξηθήο πξνζέγγηζεο ησλ γισζζώλ κε
ηνλ εζληθηζκφ θαη ηνλ ξνκαληηζκφ ηεο επνρήο, ε επίδξαζε ηεο ζπγθξηηηθήο αλαηνκίαο θαη ηεο θπζηθήο ηζηνξίαο
ζε απηήλ αιιά θαη ε θαηάηαμή ηεο, απφ ηνπο Νενγξακκαηηθνχο, ζηηο ηζηνξηθέο επηζηήκεο.
Όζνλ αθνξά ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ηνπ 20νπ αη., ζεκεηψλεηαη φηη αθνινπζεί ηα λεφηεξα
γισζζνινγηθά ξεχκαηα, ηνλ δνκηζκφ, ηε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή θαη ηελ θνηλσληνγισζζνινγία.
Αθφκα, εμεηάδεη κεηαβνιέο φρη κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ, φπσο απηφ ζπλέβαηλε παιαηφηεξα θαη φπσο πίζηεπε φηη
ήηαλ ην έξγν ηεο ηζηνξηθήο/δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο ν Ferdinand de Saussure (ζε αληίζεζε κε ηελ
πεξηγξαθηθή/ζπγρξνληθή γισζζνινγία πνπ ν ίδηνο ζεκειίσζε), αιιά γισζζηθψλ δνκψλ, κε ηε βνήζεηα
ζχγρξνλσλ κεζφδσλ, θαη ηέινο δελ ηαπηίδεηαη κε ηελ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία, ε νπνία ζπληζηά απιψο έλα
θιάδν ηεο. Αθεηέξνπ, απνζαθελίδεηαη φηη ν φξνο ζπγθξηηηθή θηινινγία ρξεζηκνπνηείηαη αθφκε απφ κεξηθνχο
Άγγινπο γισζζνιφγνπο αληί ηνπ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή/ηζηνξηθή/δηαρξνληθή/γελεηηθή γισζζνινγία (ν ηειεπηαίνο
φξνο είλαη, πάλησο, ακθίζεκνο ζηελ Διιεληθή, δηφηη ην γελεηηθφο απνδίδεη ηφζν ην genetic φζν θαη ην
generative, πβ. generative-transformational grammar) θαη φηη, ιέγνληαο ζήκεξα ζπγθξηηηθή γισζζνινγία,
ελλννχκε ηνκέα ηεο δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο θαη φρη ηελ παξαβνιηθή γισζζνινγία (contrastive linguistics),
πνπ ζπγθξίλεη ηηο δνκέο δχν ή πεξηζζφηεξσλ γισζζψλ, φρη φκσο ππνρξεσηηθά ζπγγελψλ, ελδηαθεξφκελε
πξσηίζησο γηα ηε δηδαζθαιία ησλ γισζζψλ.
Πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ηελ έθηαζε πνπ έιαβε ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ηνλ 19ν αη., ζα
πξέπεη λα επηζεκάλνπκε ηε ζρέζε ηεο κε θηλήκαηα πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αη., θαζψο
ζπλδέεηαη ζηελά κε ηνλ ξνκαληηζκφ θαη ηνλ εζληθηζκφ, ηα νπνία αληηηάρηεθαλ ζηνλ νξζνινγηζκφ, ηνλ νπνίν
είρε πηνζεηήζεη ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε. Οη πξώηνη ζπγθξηηηθνί γισζζνιφγνη, σο επί ην πιείζηνλ Γεξκαλνί
θαη Γαλνί, δηαπηζηψλνληαο ηε ζπγγέλεηα ηεο ΢αλζθξηηηθήο θαη ησλ γισζζώλ ηνπο κε ηηο θιαζηθέο γιώζζεο,
θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα όηη ε ζπγγέλεηα ζεκαίλεη ηζνηηκία· νη θιαζηθέο γιψζζεο δελ ζεσξνχληαλ πιένλ
γιψζζεο αλψηεξεο, κνλαδηθήο θχζεσο, ελζαξθψζεηο ησλ ινγηθώλ αξρώλ πνπ δηέπνπλ ηνλ αλζξψπηλν ιφγν,
φπσο πίζηεπαλ νη θηιφινγνη, αιιά ήηαλ απιώο κέιε κηαο επξχηεξεο γισζζηθήο νηθνγέλεηαο. Έηζη, ε
Διιεληθή θαη ε Λαηηληθή απνηεινύλ ηηο παιαηφηεξεο γξαπηέο θαη θαιιηεξγεκέλεο γιώζζεο ζηνλ επξσπατθφ
ρώξν, σο «θφξεο» όκσο κηαο παλάξραηαο γιώζζαο, πνπ ζπλερίδεηαη θαη απφ άιιεο. Δπηπιένλ, ηελ αξρηθή
γιψζζα, ηε «κεηέξα γιψζζα» (γεξκ. Muttersprache), ζεσξνχζαλ φηη ζπλέρηδε πην αμηφπηζηα ε Αξραία Ηλδηθή
ή ΢αλζθξηηηθή, πνπ ζχκθσλα κε απηνχο ήηαλ ε παιαηφηεξε απ’ φιεο ηηο ζπγγελείο γιψζζεο, επεηδή ηελ
39
ηαχηηδαλ πεξίπνπ κε ηελ αξρηθή Αξία/Ηαπεηηθή/Ηλδνεπξσπατθή ή, θαηά ηελ νξνινγία ησλ Γεξκαλψλ,
Ηλδνγεξκαληθή. Απηφ είρε σο ζπλέπεηα κεγάιεο θπζηνγλσκίεο ηεο επνρήο λα ζηξέςνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ηφζν
ζηελ εμνλπρηζηηθή αλαδίθεζε ηεο εζληθήο ηνπο ηζηνξίαο θαη ησλ εζληθψλ ηνπο παξαδφζεσλ (πβ., κεηαμχ
άιισλ, ηελ έθδνζε ησλ γεξκαληθψλ παξακπζηψλ απφ ηνπο αδειθνχο Jacob θαη Wilhelm Grimm) φζν θαη ζηε
κειέηε ησλ παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ ησλ γισζζψλ ηνπο (Lehmann, 19923: 27), επηδηψθνληαο λα πξνζδηνξίζνπλ
ηελ εζληθή ηνπο ηαπηφηεηα. Ο Schlegel (βι. πην θάησ) είρε ήδε ππνγξακκίζεη ηελ αλάγθε πξηλ απφ ηε
ζχγθξηζε ησλ γισζζψλ λα πξνεγείηαη ε ηζηνξηθή ζπνπδή ηνπο, ψζηε λα ζπγθξίλνληαη ηα παιαηφηεξα
γισζζηθά ζηάδηα (πβ. Szemerényi, 1996: 7).
Ο Jacob Grimm είλαη ν ζεκειησηήο ηεο ηζηνξηθήο γισζζνινγίαο, εηδηθφηεξα ηεο ηζηνξηθήο
γισζζνινγίαο ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ, κε ην ηεηξάηνκν έξγν ηνπ Deutsche Grammatik «Γεξκαληθή
γξακκαηηθή» (1819-1837). ΢ην έξγν απηφ νη ιέμεηο Deutsche θαη Γεξκαληθή ηζνδπλακνχλ κε ην αγγι.
Germanic, πνπ αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ησλ γεξκαληθψλ/ηεπηνληθψλ γισζζψλ (Αγγιηθή, Γεξκαληθή, Γαληθή
θ.ιπ.), θαη φρη κε ην German, δει. ηε γεξκαληθή γιψζζα. Αληίζεηα, κε ηελ ηζηνξία ησλ θιαζηθψλ γισζζψλ
αζρνινχληαλ επί αξθεηφ δηάζηεκα νη θιαζηθνί θηιφινγνη θαη γη’ απηφ είρε ηνληζηεί, ηδίσο απφ ηνλ δηαπξεπή
Γεξκαλναπζηξηαθφ γισζζνιφγν Paul Kretschmer, φηη ε ηζηνξηθή ζπνπδή ησλ θιαζηθψλ γισζζψλ απφ
γισζζνιφγνπο απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηε ζχγθξηζε ηνπο κε άιιεο γιψζζεο (Szemerényi, 1996: 8).
2.2 Δκθάληζε ηεο ζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο

Σν 1799 ν Ούγγξνο Sámuel Gyarmathi δεκνζίεπζε ηελ εξγαζία ηνπ γηα ηηο θηλλν-νπγγξηθέο γιώζζεο, ζηελ
νπνία απνδείθλπε ηε ζπγγέλεηα ηεο Οπγγξηθήο κε ηε Φηλιαλδηθή θαη ηηο άιιεο γιψζζεο θηλληθήο θαηαγσγήο,
ελψ ην 1770 ν ζπκπαηξηψηεο ηνπ Ηεζνπίηεο János Sajnovics είρε δείμεη ηε ζπγγέλεηα Οπγγξηθήο θαη
Λαπσληθήο (φπσο αλαθέξζεθε ζην 1.7.4, ν Leibniz είρε ήδε ζεσξήζεη ζπγγελείο γιψζζεο ηελ Οπγγξηθή θαη
ηε Φηλιαλδηθή). Οη κειέηεο ηνπ Sajnovics θαη ηνπ Gyarmathi απνηεινχλ θαη’ νπζίαλ ηα πξώηα έξγα
ζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο ζπγγελψλ γισζζψλ, θάηη πνπ ζπλήζσο παξαιείπεηαη λα κλεκνλεπηεί. ΋πσο
ζεκεηψλεη ν Ρedersen (1962: 105), «ε θηλλν-νπγγξηθή γισζζνινγία κπνξεί λα θαπρεζεί φηη είλαη παιαηφηεξε
απφ ηελ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία» (πβ. Robins, 1989: 231· Szemerényi, 1996: 6, ππνζεκ. 1). Υξεηάδεηαη
λα δηεπθξηληζηεί φηη ε θηλλν-νπγγξηθή γισζζνινγία είλαη παιαηφηεξε, γηα ηνλ επηπξφζζεην ιφγν φηη νη δχν
Οχγγξνη εξεπλεηέο ζπλέθξηλαλ γιψζζεο κηαο νηθνγέλεηαο αιιά δηαθνξεηηθώλ θιάδσλ ηεο, ελψ ζπγθξίζεηο
πνπ είραλ επηρεηξεζεί ζηηο αξρέο ηνπ 18νπ αη. (πβ. 1.7.4) είραλ πεξηνξηζηεί ζε γιψζζεο ελόο θιάδνπ δχν
γισζζηθψλ νηθνγελεηψλ, ηηο ζεκηηηθέο θαη ηηο θειηηθέο. Έηζη, ν Ρedersen (1962: 11), αλαθέξνληαο φηη ε
ζχγθξηζε, ζηηο αξρέο ηνπ 18νπ αη., γηλφηαλ ζε «πεξηνξηζκέλα γισζζηθά πεδία», ελλνεί πξνθαλψο φηη ηφζν νη
θειηηθέο γιψζζεο είλαη έλαο κεηαμχ ησλ πνιιψλ ηλδνεπξσπατθψλ θιάδσλ φζν θαη νη ζεκηηηθέο, φπσο ηηο
νλφκαζε ν Leibniz, αλήθνπλ ζε επξύηεξν ζύλνιν, ζηε ζεκηην-ρακηηηθή ή αθξν-αζηαηηθή νηθνγέλεηα
γισζζψλ. Πάλησο, είλαη γεγνλφο φηη ε ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία είλαη απηή πνπ ζπλέβαιε ηα κέγηζηα ζηε
ζεκειίσζε, ηνλ 19ν αη., ηεο ζπγθξηηηθήο θαη ηεο ηζηνξηθήο γξακκαηηθήο ζε ζηέξεεο βάζεηο, επεηδή έρεη
αληηθείκελν έξεπλαο ηηο ζρέζεηο κεηαμχ πνιιψλ γισζζψλ θαη κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ θιάδσλ.
Υξεηάδεηαη εδψ λα ηνληζηεί ν θαζνξηζηηθφο ξφινο ηεο γξακκαηηθήο-κνξθνινγίαο ζηελ έξεπλα ηεο
γισζζηθήο ζπγγέλεηαο. Ο Pedersen (1962/1972: 118) αλαγλσξίδεη φηη ν Ludolf πξψηνο είρε ππνγξακκίζεη ηνλ
ξφιν απηφ (πβ. Robins, 1989: 228, Szemerényi, 1996: 3, ππνζεκ.1). Πξφθεηηαη γηα ηνλ δηάζεκν Γεξκαλφ
ιφγην Job (ή Hiob) Ludolf, ζεκειησηή ησλ αηζηνπηθψλ ζπνπδψλ, πνπ ην 1702 ζπλέθξηλε ηηο «αλαηνιηθέο»
γιψζζεο, δει. ηηο ζεκηηηθέο. ΢αθέζηεξνο είλαη ν Lockwood (1969: 21), αθνχ επηζεκαίλεη φηη J. Ludolf
θαζφξηζε κε αθξίβεηα ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο γισζζηθήο ζπγγέλεηαο: γηα λα αλαγλσξηζηνχλ σο ζπγγελείο
δηάθνξεο γιψζζεο δελ αξθεί λα δηαζέηνπλ νξηζκέλεο ιέμεηο απφ θνηλνχ, είλαη ζεκαληηθφηεξν νη γξακκαηηθέο
ηνπο δνκέο λα αληηζηνηρνχλ, φπσο ζπκβαίλεη ζηελ πεξίπησζε ησλ ζεκηηηθψλ γισζζψλ, ηεο Δβξατθήο, ηεο
΢πξηαθήο, ηεο Αξαβηθήο, ηεο Αηζηνπηθήο. ΢ηε ζπλέρεηα ζα θαηαζηεί ζαθέο φηη ε ζέζε απηή ηνπ Γεξκαλνχ
ινγίνπ απνηειεί βαζηθφ αμίσκα ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο έξεπλαο ησλ γισζζψλ.
Σν 1786 ν Sir William Jones, Άγγινο δηθαζηήο ησλ Ηλδηψλ, ζε αλαθνίλσζή ηνπ ζηελ Αζηαηηθή
Δηαηξεία ηεο Καιθνχηαο ππνγξάκκηζε ηε ζπγγέλεηα ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θαη
άιιεο γιψζζεο, ρσξίο λα είλαη ν πξψηνο πνπ εληφπηζε νκνηφηεηεο ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε νξηζκέλεο επξσπατθέο
γιψζζεο (βι. Robins, 1989: 185). Σν έξγν ηνπ Friedrich von Schlegel γηα ηε γιώζζα θαη ηε ζνθία ησλ Ηλδώλ
(Über die Sprache und Weisheit der Indier, 1808) ήηαλ ζεκαληηθφ γηα ηελ επνρή ηνπ, αλ θαη δε ζπληζηνχζε
γξακκαηηθφ πφλεκα. Ο Schlegel ρξεζηκνπνίεζε ηνλ όξν ζπγθξηηηθή γξακκαηηθή (vergleichende Grammatik),
40
θαηά ηε ζπγθξηηηθή αλαηνκία θαη άιινπο αλάινγνπο θιάδνπο, πνπ είραλ αξρίζεη ηφηε λα αλαπηχζζνληαη θαη λα
επεξεάδνπλ ηηο γισζζηθέο κειέηεο, όπσο θαίλεηαη θαη απφ ηελ νξνινγία, π.ρ. ξίδα (ν όξνο πξνέξρεηαη επίζεο
απφ ηε γξακκαηηθή ησλ ζεκηηηθώλ γισζζώλ), αλνκνίσζε, αθνκνίσζε θ.ιπ.
΢ηαζκφ γηα ηελ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία απνηέιεζε ην έξγν ηνπ Franz Bopp φπνπ ζπγθξίλεηαη ην
ξήκα ηεζζάξσλ ηλδνεπξσπατθώλ γισζζψλ, ΢αλζθξηηηθήο, Αξραίαο Διιεληθήο, Πεξζηθήο θαη Γεξκαληθήο
(Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, persischen
und germanischen Sprache, 1816).
2.2.1 Ιλδνεπξσπατθή γισζζνινγία

Ζ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία έρεη σο βάζε ηε δηαπίζησζε ηνπ William Jones γηα ηε ζπγγέλεηα ηεο
΢αλζθξηηηθήο κε άιιεο γιψζζεο αιιά θπξίσο ηελ θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γλσξηκία ησλ Δπξσπαίσλ κε ηελ
ίδηα ηε γιψζζα θαη ην έξγν ησλ Ηλδψλ γξακκαηηθψλ, πνπ νη εξεπλεηέο ηα θαηέζηεζαλ γλσζηά ζπληάζζνληαο
γξακκαηηθέο θαη ιεμηθά ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη.
Ζ αξρατθή κνξθνινγία ηεο ΢αλζθξηηηθήο, ηδηαίηεξα δηαθαλήο (Pedersen, 1972: 21-22), θαη ην
ζχζηεκα ησλ ζπκθψλσλ, θπξίσο ην ππνζχζηεκα ησλ ερεξψλ δαζέσλ bh, dh, gh, επηηξέπνπλ λα ζρεκαηίζεη
θαλείο κηα ηδέα γηα ηελ αξρηθή ή θνηλή Ηλδνεπξσπατθή. Γηα παξάδεηγκα, ε ζαλζθξηηηθή γεληθή jánasas, αλ
εμαηξεζνχλ ηα θσλήεληα θαη ην αξθηηθφ ζχκθσλν, αληηπξνζσπεχεη απφ κνξθνινγηθήο πιεπξάο πηζηφηεξα
ηνλ ππνζεηηθφ ηλδνεπξ. ηχπν genesos απ’ φ,ηη ην ειι. γέλνπο, κνινλφηη ν παιαηφηεξνο, νκεξηθφο, ηχπνο γέλενο
(πξνθ. géneos) δηαθέξεη ειάρηζηα. ΢ην ιαη. generis ην s έρεη ηξαπεί ζε r κεηαμχ θσλεέλησλ, κε ην θαηλφκελν
ηνπ ξσηαθηζκνχ, θαη ην άηνλν e ζε i (ζηέλσζε, δει. θιεηζηή πξνθνξά, ή, παξαδνζηαθά, θψθσζε). Δπίζεο, ην
πξνθιαζ. ζαλζθξ. bháramanas είλαη πην θνληά ζην ηλδνεπξσπατθφ bhéromenos απ’ φ,ηη ην θεξφκελνο (πβ.
θιαζ. ζαλζθξ. bharámanas), σο πξνο ην αξθηηθφ ζχκθσλν αιιά θαη σο πξνο ηελ ηνληδφκελε ζπιιαβή.
΢πλνπηηθά:
 ηλδνεπξ. genesos, ζαλζθξ. jánasas, ειι. γέλνπο, νκεξ. γέλενο, ιαη. generis,
 ηλδνεπξ. bhéromenos, πξνθιαζ. ζαλζθξ. bháramanas, θιαζ. ζαλζθξ. bharámanas, ειι.
θεξφκελνο.
Πάλησο, δε δηαθφπεθε ε ζηελή επαθή ησλ γισζζνιφγσλ ηεο επνρήο κε ηα θείκελα ησλ θιαζηθψλ
γισζζψλ φπσο θαη γεληθφηεξα κε ηα θείκελα ησλ παιαηφηεξσλ θάζεσλ άιισλ γισζζψλ, πξάγκα πνπ
ππνδειψλoπλ νη φξνη comparative philology, Indo-european philology, ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνηνχλ θαη
ζήκεξα νξηζκέλνη Άγγινη γισζζνιφγνη, φπσο ν Lockwood (1969), αληί ησλ comparative linguistics, Indo-
European linguistics.
2.2.2 Νενγξακκαηηθνί
Πξνο ην ηέινο ηνπ 19νπ αη. νη ηφηε γισζζνιφγνη, κε επηθεθαιήο ηνπο πεξίθεκνπο Νενγξακκαηηθνχο (γεξκ.
Junggrammatiker), ε πιεηνλφηεηα ησλ νπνίσλ ήηαλ Γεξκαλνί, έδεημαλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηηο λεφηεξεο
γιψζζεο θαη ηελ ηζηνξία ηνπο, πηζηεχνληαο φηη ε κειέηε ησλ ζχγρξνλσλ γισζζψλ θαη ηδίσο ηεο πξνθνξηθήο
ηνπο κνξθήο ζα ζπκβάιεη ζεκαληηθά ζηε ιχζε δηαθφξσλ πξνβιεκάησλ ηζηνξηθνχ ραξαθηήξα. Απφ ηελ άιιε
πιεπξά, ην ελδηαθέξνλ ησλ γισζζνιφγσλ ηφζν γηα ηηο ζχγρξνλεο γιψζζεο φζν θαη γηα ηελ ηζηνξία ηνπο,
νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηνλ απμεκέλν εζληθηζκφ πνπ ραξαθηήξηδε ην ηέινο ηνπ 19νπ αη. Ζ ηάζε απηή
ησλ γισζζνιφγσλ ηεο επνρήο είλαη εκθαλήο ζε δηάθνξα έξγα, έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ησλ νπνίσλ,
γξακκέλν κάιηζηα απφ Έιιελα γισζζνιφγν, δεκνζηεχζεθε ιίγν πξηλ απφ ην ηέινο ηνπ αηψλα. Πξφθεηηαη γηα
ην θιαζηθφ έξγν ηνπ Γεσξγίνπ Υαηδηδάθη Einleitung in die neugriechische Grammatik «Δηζαγσγή ζηε
λενειιεληθή γξακκαηηθή» (Ληςία, 1892), κέξνο ηνπ νπνίνπ κεηέθξαζε θαη ζπκπεξηέιαβε ζην δίηνκν έξγν ηνπ
Μεζαησληθά θαί Νέα ἗ιιεληθά (1905-1906). Έλα απφ ηα εμαηξεηηθά έξγα ηνπ είλαη θαη ην Αθαδεκεηθά
Αλαγλψζκαηα (1924-1930).
Δλψ πξνεγνπκέλσο επηθξαηνχζε ε πξν-ζθνπηθή (prospective) πξννπηηθή ζηε γισζζηθή έξεπλα, δει.
ε κειέηε ηνπ παξειζφληνο ησλ γισζζψλ θαη ε ηζηνξηθή δηαδξνκή ηνπο απφ ην παξειζφλ ζην παξφλ, νη
Νενγξακκαηηθνί έδσζαλ βαξχηεηα θαη ζηελ νπηζζν-ζθνπηθή (retrospective) πξννπηηθή, ζηελ αλαγσγή απφ
ηελ απηή πξαγκαηηθφηεηα ηνπ παξφληνο ζην πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν άγλσζην παξειζφλ (γηα ηηο δχν απηέο
41
πξννπηηθέο βι. θαη Μπακπηληψηε, 19982: 41). Έηζη, ηφληζαλ φηη ηα γξάκκαηα ησλ λεθξψλ γισζζψλ
ζπγθαιχπηνπλ ηελ πξαγκαηηθή πξνθνξά. «Απφ εδψ θαη ζην εμήο, νπνηαδήπνηε ζχγρπζε κεηαμχ γξαπηνχ
ζπκβφινπ (γξάκκαηνο) θη εθθεξφκελνπ θζφγγνπ ζα ήηαλ αζπγρψξεηε» (Robins, 1989: 251).
Ζ ζπκβνιή ησλ Νενγξακκαηηθψλ ζηε ζεκειίσζε ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ζε ζηέξεεο
βάζεηο είλαη γεγνλφο κεγάιεο ζεκαζίαο, πβ. ην πνιχηνκν (5 ηφκνη ζε 10 ηνκίδηα) αιιά θαη πνιχηηκν έξγν
ησλ Karl Brugmann-Bertold Delbrück, κε ηνλ κεηξηφθξνλα ηίηιν Grundriss der vergleichenden Grammatik
der indogermanischen Sprachen (= ΢χλνςε “ή ΢ρεδηάγξακκα” ηεο ζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο ησλ
ηλδνγεξκαληθψλ γισζζψλ, 1886-1900, β΄ έθδ. ησλ δχν πξψησλ ηφκσλ απφ ηνλ Brugmann, 1897- 1916), πνπ
πεξηιακβάλεη θαη ηε ζχληαμε. Δπηπξφζζεηα, θαζηέξσζαλ ηελ έλλνηα ηνπ «θσλεηηθνχ λφκνπ» (γεξκ.
Lautgesetz, αγγι. phonetic law), ν νπνίνο, παξά ηηο αληηξξήζεηο πνπ δηαηππψζεθαλ θαηά θαηξνχο, δηαηεξεί
ηελ αμία ηνπ σο βαζηθή γισζζνινγηθή αξρή, φπσο ζα επηζεκαλζεί ζηε ζπλέρεηα (βι. 3.1.5).
2.3 Ιζηνξηθνζπγθξηηηθή ή ηζηνξηθή/δηαρξνληθή γισζζνινγία

Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία απνηειεί εμέιημε ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γξακκαηηθήο. Χο πξψηε
κνξθή γισζζηθήο επηζηήκεο, ε ηζηνξθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή επηδίσθε λα αλεμαξηεηνπνηεζεί ηφζν απφ ηε
ζενινγία, ηε ινγηθή θαη ηε θηινζνθία φζν θαη απφ ηε θηινινγία θαη ηελ παξαδνζηαθή γξακκαηηθή, ε νπνία
έδηλε έκθαζε ζηνλ γξαπηφ ιφγν θαη πεξηέγξαθε ηηο γιψζζεο κε βάζε ηηο απφςεηο ησλ αξραίσλ γξακκαηηθψλ
θαη κε πξφηππν ηε δνκή ηεο Αξραίαο Διιεληθήο θαη ηεο Λαηηληθήο13. Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή θαη
θαηφπηλ ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία είλαη κνξθνθξαηηθέο (formal), φρη ινγνθξαηηθέο, θαη αληηθείκελφ
ηνπο έρνπλ ηηο ελ ρξφλσ κεηαβνιέο ζηε κνξθή ησλ ιέμεσλ (ή θαη ζηε ζεκαζία ηνπο), ελψ βνεζνχληαη ζην
έξγν ηεο απφ ηε θσλεηηθή, ε νπνία αλαπηχζζεηαη ηαρχηαηα ηνλ 19ν αη. Παξαηεξήζεθαλ νη κεηαβνιέο ζηνπο
θζφγγνπο απφ ηε κία ρξνληθή πεξίνδν ζηελ άιιε θαη δηαηππψζεθαλ απζηεξνί θσλεηηθνί θαλφλεο πνπ, ηειηθά,
έιαβαλ ηε κνξθή λφκσλ.
Ζ γισζζνινγία έρεη επεξεαζηεί ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα ηδενινγηθά ξεχκαηα θαη απφ ηηο επηζηήκεο
πνπ είραλ ηα πξσηεία ζε θάζε πεξίνδν. Δλψ αξρηθά ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία, σο ζπγθξηηηθή
γξακκαηηθή, δέρηεθε ηελ επίδξαζε ηεο ζπγθξηηηθήο αλαηνκίαο θαη ηεο θπζηθήο ηζηνξίαο, αξγφηεξα, γχξσ ζηα
κέζα ηνπ 19νπ αη., ν August Schleicher (Αγθνπζη ΢ιάηρεξ) ηε ζεψξεζε θπζηθή επηζηήκε, ελψ πξνο ην ηέινο
ηνπ 19νπ αη. νη Νενγξακκαηηθνί ηελ θαηέηαμαλ ζηηο ηζηνξηθέο επηζηήκεο (Lehmann, 19923: 27-33).
Γηα ηνλ ιφγν απηφ ν Saussure, ζεκειησηήο ηεο λεφηεξεο γισζζνινγίαο θαη εηδηθφηεξα ηνπ
επξσπατθνχ δνκηζκνχ (structuralism), ππνζηήξηδε, ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη., φηη ε ηζηνξηθή/δηαρξνληθή
γισζζνινγία βξηζθφηαλ ζηνλ αληίπνδα θάζε κνξθήο πεξηγξαθηθήο ή ζπγρξνληθήο γισζζνινγίαο θαη ην
ζεκαληηθφηεξν είρε σο αληηθείκελν έξεπλαο ηηο ελ ρξφλσ κεηαβνιέο κεκνλσκέλσλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ (πβ.
Saussure, 1979: 117). Ο Saussure είρε ππφςε ηνλ ηξφπν πξνζέγγηζεο ησλ κεηαβνιψλ απφ ηνπο
ηζηνξηθνζπγθξηηηθνχο γισζζνιφγνπο ηεο επνρήο ηνπ θαη γη’ απηφ ηφληζε ηελ αλάγθε λα εμεηάδεηαη ε γιψζζα
σο ζχζηεκα, φηαλ πξφθεηηαη γηα ην ζπγρξνληθφ επίπεδν. Δπηπιένλ, ν ίδηνο ζε κειέηε ηνπ, πνπ ηνλ θαζηέξσζε
13
Χζηφζν, κεξηθνί εξεπλεηέο ελδηαθέξνληαλ ήδε γηα ζέκαηα γεληθήο/ζεσξεηηθήο γισζζνινγίαο. Ο Wilhelm von
Humboldt ηφληδε ηελ έκθπηε δεκηνπξγηθή γισζζηθή ηθαλφηεηα ζε θάζε νκηιεηή, πνπ ηνπ επηηξέπεη λα παξάγεη θαη λα
αληηιακβάλεηαη ηηο πξνηάζεηο. Μηα γιψζζα είλαη, φπσο έγξαθε, ἐλέξγεηα, φρη ἔξγνλ, φρη απιψο ην πξντφλ ηεο νκηιίαο ή
ηεο γξαθήο. Χζηφζν, ππεξζεκαηίδνληαο ζηηο απφςεηο ηνπ ηνλ ζπκπαηξηψηε ηνπ J. G. Herder, ππνζηήξηδε φηη θάζε
γιψζζα είλαη απνθιεηζηηθή ηδηφηεηα ηνπ έζλνπο/ιανχ πνπ ηε ρξεζηκνπνηεί θαη φηη ζθέςε θαη γιψζζα αλαπηχζζνληαη
παξάιιεια: «ε γιψζζα ελφο ιανχ είλαη ην πλεχκα ηνπ θαη ην πλεχκα ηνπ είλαη ε γιψζζα ηνπ». ΢ε ηέηνηα επηρεηξήκαηα
γηα ηε ζηελή ζρέζε εζληθνχ ραξαθηήξα θαη εζληθήο γιψζζαο (φρη γεληθά ζθέςεο θαη γιψζζαο) ζηεξίρηεθε, ζε
ζεκαληηθφ βαζκφ, ν εζληθηζκφο ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νπ αη., πνπ απνθνξπθψζεθε κε ηε ζεσξία γηα αλσηεξφηεηα ησλ
Αξίσλ (βι. Robins, 1989: 236-237· Lyons, 2002: 50-51, φπνπ ε ιέμε Άξηνο γξάθεηαη Άξεηνο). Πάλησο, ν Humboldt δελ
ππνζηήξηδε φηη ε κεηξηθή ηνπ γιψζζα ήηαλ ε αλψηεξε, αιιά, φπσο ζπλεζηδφηαλ κέρξη ηα κέζα ηνπ 19νπ αη., ζεσξνχζε
ηε ΢αλζθξηηηθή ηδηαίηεξα ζεκαληηθή (είλαη αμηνζεκείσην επίζεο φηη Έιιελεο αξρατζηέο θαη γισζζακχληνξεο είραλ
παξφκνηα άπνςε, πβ. Πξφινγν). Δμάιινπ, κνινλφηη θάζε γιψζζα ζπληζηά δηαθνξεηηθή νξγάλσζε θαη έθθξαζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, ηνπ θφζκνπ, δχζθνια κπνξεί λα πηνζεηεζεί ν ζρεηηθηζκφο ησλ Ακεξηθαλψλ γισζζνιφγσλ E. Sapir
θαη B.L. Whorf, φηη νκηιεηέο, φπσο νη Ηλδηάλνη, δνκνχλ ηνλ θφζκν πνιχ δηαθνξεηηθά απφ «ηνλ ηππηθφ κέζν Δπξσπαίν»,
ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο δνκήο ησλ γισζζψλ ηνπο. Αθφκε πην αθξαία ήηαλ ε άπνςε ηνπ Leo Weisgerber φηη κε ηε
γιψζζα καο δεκηνπξγνχκε ηνλ θφζκν καο, φηη είκαζηε δέζκηνη ηεο γιψζζαο καο, ε νπνία θαζνξίδεη ηε ζθέςε καο (βι.
Μπακπηληψηε, 19982: 229).
42
σο ηζηνξηθνζπγθξηηηθφ γισζζνιφγν, είρε ήδε εθαξκφζεη ην 1878 ηε ζεψξεζε ηεο γιψζζαο σο ζπζηήκαηνο
πξψηα ζηηο δηαρξνληθέο κεηαβνιέο. Πάλησο, ζήκεξα έρεη πηνζεηεζεί ε πξν πνιινχ –ήδε απφ ηνλ
κεζνπφιεκν– δηαηππσκέλε ζέζε ησλ γισζζνιφγσλ ηεο «΢ρνιήο ηεο Πξάγαο» φηη θαη ζε δηαρξνληθό
επίπεδν ε γιψζζα ιεηηνπξγεί σο ζχζηεκα, άξα νη γισζζηθέο κεηαβνιέο είλαη ζπζηεκαηηθέο 14.
Έηζη, ε εκθάληζε ηνπ δνκηζκνχ ζην πξψην ηέηαξην ηνπ 20νπ αη. θαη ηεο γελεηηθήο-
κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 επέθεξε ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηνλ ηξφπν
πνπ ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία αληηκεησπίδεη ηε γισζζηθή κεηαβνιή. Γελ ελδηαθέξεη πιένλ ε
εμέιημε κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ, ι.ρ. ηνπ a ηεο Λαηηληθήο ζηηο λενιαηηληθέο γιψζζεο, αιιά νη κεηαβνιέο
ζπγθεθξηκέλνπ ζπζηήκαηνο ή έζησ ππνζπζηήκαηνο απφ κία γισζζηθή θαηάζηαζε ζε άιιε, απφ κία
ζπγρξνλία ζε άιιε, π.ρ. ε κεηαβνιή ηνπ θσλεεληηθνχ θαη ηνπ ζπκθσληθνχ ζπζηήκαηνο –ή θαη κφλν ηνπ
ελφο– απφ ηε Λαηηληθή ζηηο «ζπγαηξηθέο» ηεο γιψζζεο. Σψξα ην ελδηαθέξνλ ζηξέθεηαη απφ ην αηνκηθφ ζην
ζπλνιηθφ, ζην ζχζηεκα, ζηε δνκή ηνπ θαη ζηε ιεηηνπξγία ηνπ. Έηζη, ε λεφηεξε ηζηνξηθή θαη ζπγθξηηηθή
γισζζνινγία νλνκάδεηαη, απινχζηεξα, θαη ηζηνξηθή ή δηαρξνληθή γισζζνινγία, θαη’ αλαινγία πξνο ηελ
ζπγρξνληθή γισζζνινγία, ελψ ε παιαηφηεξε κπνξεί λα εμαθνινπζήζεη λα νλνκάδεηαη ηζηνξηθνζπγθξηηηθή
γξακκαηηθή. ΢ηα ζχγρξνλα μελφγισζζα εγρεηξίδηα ρξεζηκνπνηνχληαη νη φξνη genetic linguistics (ζπαληφηεξα),
diachronic linguistics, historical linguistics, αλ θαη νξηζκέλνη πξνηηκνχλ ηνλ δεχηεξν, επεηδή ην historical
ζπκίδεη πεξηζζφηεξν αηνκηζηηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο, φπσο γηλφηαλ ηνλ 19ν αη.. Ο φξνο ζπγθξηηηθή
πξνζηίζεηαη θπξίσο φηαλ δίλεηαη έκθαζε ζηε ζχγθξηζε. Δδψ πηνζεηείηαη ε δηάθξηζε: ηζηνξηθνζπγθξηηηθή
γξακκαηηθή – ηζηνξηθνζπγθξηηηθή ή ηζηνξηθή/δηαρξνληθή γισζζνινγία.
Υξεηάδεηαη αθφκε λα δηεπθξηληζηεί φηη κεξηθέο θνξέο κε ηνλ φξν ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία
ελλνείηαη θαηαρξεζηηθά ε ηλδνεπξσπατθή, φπσο ζην θιαζηθφ εγρεηξίδην ηνπ Οswald J. L. Szemerényi,
Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft, Darmstadt 19904 (ε αγγιηθή φκσο κεηάθξαζε θέξεη ηνλ
ηίηιν Introduction to indo-european linguistics, Oxford, 1996), ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε δεχηεξε
πεξηιακβάλεηαη ζηελ πξψηε. Ζ ηαχηηζε απηή ηνπ κέξνπο κε ην φιν νθείιεηαη φρη ηφζν ζε πξνθαηάιεςε εηο
βάξνο ησλ κε ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ φζν ζην φηη ε ηλδνεπξσπατθή νηθνγέλεηα γισζζψλ έρεη κειεηεζεί
πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε, αθελφο ιφγσ ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ησλ γισζζψλ πνπ ηελ απαξηίδνπλ θαη,
πνιιέο θνξέο, ησλ νκηιεηψλ ηνπο, αθεηέξνπ δε ιφγσ ηνπ φηη «ζε απηήλ αλήθεη ε ειιεληθή γιψζζα θαη νη
γλσζηφηεξεο επξσπατθέο αιιά θαη αλαηνιηθέο γιψζζεο, ησλ oπνίσλ νη νκηιεηέο έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν
ζηελ ηζηνξία ηήο αλζξσπφηεηαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ» (Μπακπηληψηεο, 2000 4: 35). Δπίζεο, νη αξρέο πνπ
δηέπνπλ ηελ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία θαη νη κέζνδνη πνπ εθαξκφδεη εθηηκάηαη φηη έρνπλ γεληθφηεξε ηζρχ,
φπσο θαη ηα επηηεχγκαηά ηεο ελδηαθέξνπλ θάζε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία. Πάλησο, ηειεπηαία έρνπλ
δηαηππσζεί θάπνηεο αληηξξήζεηο ζρεηηθά κε ηελ θαηαιιειφηεηα ησλ αξρψλ θαη ησλ κεζφδσλ ηεο
ηλδνεπξσπατθήο γισζζνινγίαο γηα ηε κειέηε νξηζκέλσλ γισζζηθψλ νηθνγελεηψλ (βι. πξσηίζησο Νichols,
1992).
2.4 Αληηθείκελν θαη ηνκείο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο

Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία, έλαο από ηνπο θιάδνπο ηεο γεληθήο/ζεσξεηηθήο γισζζνινγίαο
(ηζηνξηθνζπγθξηηηθή ή ηζηνξηθή/δηαρξνληθή γισζζνινγία, πεξηγξαθηθή/ζπγρξνληθή γισζζνινγία,
εθαξκνζκέλε γισζζνινγία), έρεη σο αληηθείκελν έξεπλαο ηηο ζρέζεηο ζπγγέλεηαο ησλ γισζζψλ θαη ηελ
ηζηνξηθή ηνπο εμέιημε. Δπηρεηξεί λα ζεκειηψζεη κε όζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξα απνδεηθηηθά ζηνηρεία ηε
ζπγγέλεηά ηνπο, επηηξέπνληαο ηελ εμαγσγή ζεκαληηθφηαησλ ζπκπεξαζκάησλ γηα ηε βαζκηαία απφθιηζε ησλ
γισζζψλ κε θνηλή πξνέιεπζε αιιά θαη, αληηζηξφθσο, γηα ηε δπλαηφηεηα λα ζπγθιίλνπλ.
Δηδηθφηεξα, σο ηζηνξηθή/δηαρξνληθή γισζζνινγία 15 (historical/diachronic linguistics), αλαδεηεί ηηο
ζεκειηώδεηο αξρέο ηεο γισζζηθήο κεηαβνιήο, φζεο ζπλδένληαη ζηελά κε ηηο δνκηθέο ζρέζεηο πνπ εκθαλίδνληαη
14
Αιιά θαη ε ζπγρξνληθή ζεψξεζε ηεο γιψζζαο νθείιεη λα έρεη δπλακηθφ ραξαθηήξα, θαζψο ηα γισζζηθά ζπζηήκαηα
κεηαβάιινληαη αθφκε θαη κέζα ζηα φξηα κηαο κφλν ζπγρξνλίαο (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 50: «ε δπλακηθφηεηα είλαη ην
ραξαθηεξηζηηθφ ησλ γισζζηθψλ ζρέζεσλ θαη ζηνλ ρψξν ηεο ζπγρξνλίαο»).
15
Γηεπθξηλίζηεθε πξνεγνπκέλσο φηη νξηζκέλνη δηαθξίλoπλ ηηο δχν έλλνηεο, δηφηη κε ηνλ φξν ηζηνξηθή γισζζνινγία
ελλννχλ ηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ή ζπγθξηηηθή θηινινγία ηνπ 19νπ αη., ελψ κε ηνλ φξν δηαρξνληθή
ραξαθηεξίδνπλ απνθιεηζηηθά ηελ ηζηνξηθή γισζζνινγία ηνπ 20νπ αη., πνπ εξεπλά ηηο ελ ρξφλσ κεηαβνιέο ησλ γισζζψλ
σο ζπζηεκάησλ θαη ππνζπζηεκάησλ, σο δνκηθψλ ζπλφισλ, ρξεζηκνπνηψληαο ζχγρξνλεο κεζφδνπο έξεπλαο. Γελ
43
ζε κηα γιώζζα θαη φζεο επηβάιινληαη από εμσγισζζηθνύο παξάγνληεο ή από ηηο γλσζηηθέο ηθαλόηεηεο ηνπ
αλζξώπνπ. Καζψο ε κεηαβνιή είλαη ζηαζεξή ηδηόηεηα ηεο γιώζζαο, ε έξεπλα ησλ πεγψλ, ησλ δηαδηθαζηψλ,
ησλ απνηειεζκάησλ ηεο κεηαβνιήο αιιά θαη, ελδερνκέλσο, ησλ εκπνδίσλ πνπ παξεκβάιινληαη ζε απηήλ
απνηειεί απαξαίηεηε πξνυπόζεζε γηα ηελ θαηαλόεζε ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ (πβ. Anderson, 1973: VII).
Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζηελ θαηαλφεζε δηαθφξσλ θαηλνκέλσλ είλαη ε ζπκβνιή ηεο θνηλσληνγισζζνινγίαο,
πνπ εκθαλίδεη ζεκαληηθή αλάπηπμε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο (πβ. Labov, 1972∙ 1981). Απφ ηελ άιιε πιεπξά,
σο ζπγθξηηηθή γισζζνινγία (comparative linguistics), εξεπλά ηηο νκνηφηεηεο θαη ηηο δηαθνξέο ησλ ζπγγελψλ
γισζζψλ.
Δπεηδή ν θιάδνο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο έρεη σο αληηθείκελν έξεπλαο γιψζζεο πνπ
πξνέξρνληαη απφ θνηλή πεγή, ιέγεηαη επίζεο γελεηηθή γισζζνινγία (genetic linguistics), φξνο ακθίζεκνο ζηα
Διιεληθά, γηαηί ην γελεηηθφο απνδίδεη θαη ην generative, πβ. ηε generative-transformational grammar
«γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή», πνπ εξεπλά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν νκηιεηήο «γελλά», δει.
παξάγεη, ηηο πξνηάζεηο θαη ζπλδέεηαη ζηελά κε ηε ζεσξία ηεο κάζεζεο θαη ηελ ςπρνγισζζνινγία.
Αθεηέξνπ, ε ζπγθξηηηθή γισζζνινγία σο ηνκέαο ηεο δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο δηαθέξεη ιφγσ ηεο
γελεηηθήο ηεο πξννπηηθήο απφ ηελ παξαβνιηθή γισζζνινγία (contrastive linguistics), ε νπνία ζπγθξίλεη ηηο
δνκέο δχν ή πεξηζζφηεξσλ γισζζψλ (φρη νπσζδήπνηε ζπγγελψλ) πξσηίζησο απφ ηελ πιεπξά ηεο δηδαζθαιίαο
ησλ γισζζψλ (language teaching), βαζηθνχ θιάδνπ ηεο εθαξκνζκέλεο γισζζνινγίαο.
1. Πνην ήηαλ ην έλαπζκα γηα ηε κειέηε γισζζψλ πνπ αξγφηεξα νλνκάζηεθαλ ηλδνεπξσπατθέο;
2. ΢ε πνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ νη πξψηνη γισζζνιφγνη κειεηψληαο ηηο κεηξηθέο ηνπο γιψζζεο θαη ηε
΢αλζθξηηηθή θαη ζπγθξίλνληάο ηεο κε ηηο θιαζηθέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο, ηελ Διιεληθή θαη ηε Λαηηληθή;
3. Ση γλσξίδεηε γηα ηηο θηλλν-νπγγξηθέο κειέηεο θαη ηε ζεκαζία ηνπο γηα ηε ζπγθξηηηθή γισζζνινγία;
4. Πνηα έξγα ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ απνηέιεζαλ ηηο βάζεηο ηεο ηλδνεπξσπατθήο γισζζνινγίαο;
5. Πνην είλαη ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο κνξθνινγίαο ηεο ΢αλζθξηηηθήο; Ση καο απνθαιχπηεη ην ζχζηεκα
ησλ ζπκθψλσλ ηεο;
6. Ση γλσξίδεηε γηα ηνπο Νενγξακκαηηθνχο θαη ην έξγν ηνπο;
7. Πνηνο κεγάινο Έιιελαο γισζζνιφγνο ήηαλ Νενγξακκαηηθφο θαη πνηα ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ;
8. Πνηα είλαη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ηνπ 19νπ αη.;
9. Πνηα είλαη θαηά ηνλ Saussure ε ζεκειηψδεο δηαθνξά ηνπ έξγνπ ηεο ηζηνξηθήο γισζζνινγίαο ηεο επνρήο
ηνπ ζε ζρέζε κε απηφ ηεο πεξηγξαθηθήο γισζζνινγίαο, ηεο νπνίαο εἰλαη ν ζεκειησηήο;
10. Πνην είλαη ην έξγν ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο θαηά ηνλ Saussure θαη πνην θαηά ηνπο
λεφηεξνπο γισζζνιφγνπο;
11. Ση δηαθνξνπνηεί ηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ηνπ 19νπ αη. απφ ηε ζεκεξηλή ηζηνξηθνζπγθξηηηθή
γισζζνινγία;
12. Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ηαπηίδεηαη κε ηελ ηλδνεπξνπατθή γισζζνινγία;
13. Πνην είλαη ην αληηθείκελν ηεο ηζηνξηθήο/δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο θαη πνην ηεο ζπγθξηηηθήο
γισζζνινγίαο;
14. Πνην είλαη ην αληηθείκελν ηεο παξαβνιηθήο γισζζνινγίαο
απνθιείεηαη ε εμέηαζε επηκέξνπο θαηλνκέλσλ, ι.ρ. ηεο ηξνπήο ηνπ ᾱ ζε ε ζηελ Ησληθή-Αηηηθή (Μπακπηληψηεο, 1971:
114-143) ή ησλ δνη. ελ. ζε -νη αξραίσλ βνξεηνδπηηθψλ δηαιέθησλ (Μαγνπιάο, 1985: 94-99), αξθεί λα ιακβάλνληαη
ππφςε νη ζρέζεηο ηνπο κε ηα άιια ζηνηρεία ηνπ εθάζηνηε ζπζηήκαηνο, π.ρ. ηνπ θσλεεληηθνχ, ή ηνπ ππνζπζηήκαηνο, ι.ρ.
ησλ καθξψλ θσλεέλησλ.
Έρεη, πάλησο, ππνζηεξηρηεί (βι., π.ρ. Lehmann, 19923: 27-28) φηη ήδε ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή
αλαθεξφηαλ ζην γισζζηθφ ζχζηεκα, πβ. ηε «κεηαθίλεζε ησλ ζπκθψλσλ» ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ φπσο ηελ
πεξηέγξαςε ν Jacob Grimm. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη γισζζνιφγνη ηεο επνρήο, φηαλ κηινχζαλ γηα ζχζηεκα, ην
αληηιακβάλνληαλ θπξίσο σο απιφ άζξνηζκα αλεμάξηεησλ ζηνηρείσλ παξά σο ζχλνιν/ζχζηεκα αιιειεμαξηψκελσλ
ζηνηρείσλ, πνπ ζπλαπαξηίδνπλ ζπγθεθξηκέλε δνκή. Αληηζέησο, ε λεφηεξε ηζηνξηθή-δηαρξνληθή γισζζνινγία,
επεξεαδφκελε απφ ηα θπξίαξρα ξεχκαηα ηνπ 20νπ αη., έρεη σο αληηθείκελν κεηαβνιέο ζηα γισζζηθά ζπζηήκαηα ή, θαηά
ηε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή δηαηχπσζε, κεηαβνιέο ζηε γξακκαηηθή ηνπο.
44
Anderson, J. M. (1973). Structural aspects of language change. London: Longman.
Labov, W. (1972). Sociolunguistic patterns. Φηιαδέιθεηα: University Pennsylvania Press.
Labov, W. (1981). Resolving the neogrammarian controversy. Language, 57, pp. 267-308.
Lockwood, W.-B. (1969). Indo-European philology. Historical and comparative. London: Hutchinson
University Library.
Lyons, J. (2002). Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία (Ά. Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε, Ε. Γαβξηειίδνπ & Α.
Δπζπκίνπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Μαγνπιάο, Γ. (1985). ΢πκβνιή ζηελ αξραία ειιεληθή δηαιεθηνινγία. Γισζζνινγία, 4, ζζ. 89-100.
Μπακπηληψηεο, Γ. (1971). ΢πκβνιή εηο ην θσλνινγηθφλ ζχζηεκα ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (Δπί ηεο ηξνπήο ηνπ
καθξνχ α εηο ε εηο ηελ ησληθήλ - αηηηθήλ δηάιεθηνλ). Αζελά, 72, ζζ. 114-143.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20004). ΢πλνπηηθή ηζηνξία ηήο ειιεληθήο γιψζζαο, κε εηζαγσγή ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή
γισζζνινγία. Αζήλα.
Nichols, J. (1992). Linguistic diversity in space and time. Chicago, London: University of Chicago Press.
Pedersen, H. (1972). The discovery of language. Linguistic science in the nineteenth centrury (J.-W. Spargo,
Robins, R. H. (1989). ΢χληνκε ηζηνξία ηεο γισζζνινγίαο (Α. Μνπινπνχινπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Νεθέιε.
Szemerényi, O. J. L. (1996). Introduction to indo-european linguistics (κεηάθξ. απφ ηα γεξκαληθά.). Oxford:
Claredon Press.
45
Κεθάιαην 3
Αξρέο θαη κέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο
Πεξίιεςε
΢ηελ πξψηε ελφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ παξνπζηάδνληαη θαη ζρνιηάδνληαη νη αξρέο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο
γισζζνινγίαο. Τπνγξακκίδεηαη φηη ζχκθσλα κε ηελ πξψηε αξρή, ηελ αξρή ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο, ε κειέηε
ηεο ηζηνξίαο κηαο γιψζζαο είλαη δπλαηή επεηδή νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη βαζκηαία, πξάγκα πνπ παξέρεη ηελ
δπλαηφηεηα λα αλαγλσξίδνληαη δηάθνξα γισζζηθά ζηάδηα σο ζηάδηα ηεο ίδηαο γιψζζαο. Απνζαθελίδεηαη φηη ε
δεχηεξε αξρή, πνπ είλαη ε ζπκβαηηθφηεηα ησλ γισζζηθψλ ζεκείσλ, εμεγεί ηε δηαθνξά ησλ γισζζψλ, θαζψο
δηαπηζηψλεηαη φηη ν ζπλδπαζκφο θζφγγσλ θαη ζεκαζηψλ ζηηο γισζζηθέο κνλάδεο είλαη δηαθνξεηηθφο απφ
γιψζζα ζε γιψζζα, ελψ ε αξρή παξαβηάδεηαη ζε πεξηπηψζεηο ζπκπησκαηηθψλ νκνηνηήησλ, ζε ιέμεηο ηνπ
παηδηθνχ ιφγνπ, ζε ερνπνίεηεο ιέμεηο, ζε δάλεηα θαη, θπξίσο, ζηελ πεξίπησζε ζπγγεληθήο ζρέζεο. Δπηζεκαίλεηαη
φηη ε αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο απνηειεί ηνλ βαζηθφ ππιψλα ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο, γηαηί νη
ζπζηεκαηηθέο νκνηφηεηεο ζε πνιιά ζηνηρεία ηεο γξακκαηηθήο δνκήο θαη ζε ζπγθεθξηκέλα ιεμηινγηθά ζηνηρεία, νη
νπνίεο αθξηβψο ζπληζηνχλ αληηθείκελν ηνπ γισζζνινγηθνχ απηνχ θιάδνπ, κπνξνχλ λα εξκελεπζνχλ θπξίσο αλ
πθίζηαηαη γισζζηθή ζπγγέλεηα, δεπηεξεπφλησο αλ πξφθεηηαη γηα πξντζηνξηθφ δαλεηζκφ – βάζεη ηεο αξρήο ηεο
ζπκβαηηθφηεηαο, φιεο νη γιψζζεο ζα έπξεπε λα δηαθέξνπλ θαζ’ φια, εθηφο ησλ ζπκπησκαηηθψλ νκνηνηήησλ
θ.ιπ. (δηεπθξηλίδεηαη φηη ζε πεξίπησζε πξντζηνξηθνχ δαλεηζκνχ, ηα δάλεηα ζηνηρεία ζπκπεξηθέξνληαη φπσο ηα
γεγελή). Όζνλ αθνξά ζηελ ηξίηε αξρή, απηήλ ηεο θαλνληθφηεηαο ησλ θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ, θαηαδεηθλχεηαη
φηη νη κεηαβνιέο δηέπνληαη, σο επί ην πιείζηνλ, απφ ηελ ηζρχ θσλεηηθψλ λφκσλ. Αθεηέξνπ, εμεηάδνληαη ην ζέκα
ηεο αληηζηνηρίαο ησλ θνηλψλ ζηνηρείσλ ησλ γισζζψλ, εμαηξέζεηο ζηελ ηζρχ ησλ θσλεηηθψλ λφκσλ θαη ε
ζρεηηθή ρξνλνιφγεζε ησλ θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ.
΢ηε δεχηεξε ελφηεηα παξνπζηάδνληαη νη κέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο: εζσηεξηθή
(ε)αλαζχλζεζε, ζπγθξηηηθή κέζνδνο θαη γισζζνρξνλνινγία/ιεμηθνζηαηηζηηθή, ε νπνία φκσο δελ ζεσξείηαη
ηδηαίηεξα αζθαιήο. Δπηζεκαίλεηαη ε ζεκαζία ηεο ηζηνξηθήο πξνζέγγηζεο ησλ γισζζψλ, θαζψο ε κειέηε ησλ
παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ πξνεγείηαη ηεο ζχγθξηζεο. Δμεηάδνληαη αθελφο πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγεί ε
ρξεζηκνπνηνχκελε νξνινγία (πξνγιψζζα, Πξνειιεληθή θ.ά.) θαη αθεηέξνπ ε ρξήζε αζηεξίζθνπ ή αζηεξίζθσλ.
Σν ηειεπηαίν κέξνο αλαθέξεηαη ζηε ζπγθξηηηθή έξεπλα ησλ γισζζψλ. Γίλνληαη θαηάιιεια παξαδείγκαηα γηα ηελ
θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ εθαξκνγήο ησλ κεζφδσλ.
3.1 Δηζαγσγή. Αξρέο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο

΋πσο θάζε επηζηεκνληθφο θιάδνο εξεπλά ην αληηθείκελφ ηνπ βάζεη νξηζκέλσλ αξρψλ, νξηζκέλσλ αμησκάησλ,
έηζη θαη ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ζηεξίδεηαη ζε ηξεηο αξρέο (Μαγνπιάο, 2008: 243):
 αξρή ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο,

 αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο ησλ γισζζηθψλ ζεκείσλ θαη
 αξρή ηεο ζηαζεξφηεηαο/θαλνληθφηεηαο ησλ θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ.
Σηο αξρέο απηέο πξνέβαιε ν Γάιινο ηλδνεπξσπατζηήο Antoine Meillet (1964/19735: 14-35), ε δε
ζπκπαηξηψηηζζά ηνπ Manessy-Guitton (1968, 821-828) εθζπγρξφληζε ηελ νξνινγία, κεηαβάιινληαο,
παξάιιεια, ηε ζεηξά παξάζεζεο ησλ δχν πξψησλ αξρψλ: principe de la continuité, principe de l’ arbitraire
du signe linguistique, principe de constance des lois phonétiques. Απφ ηηο αξρέο απηέο κφλν ε ηξίηε
δηαηππψζεθε κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηε δεθαεηία ηνπ 1870, ελψ νη άιιεο δχν άξγεζαλ λα απνζαθεληζηνχλ θαη
εθαξκφζηεθαλ ππνζπλείδεηα. Αθφκε θαη ζήκεξα απνπζηάδεη ζπρλά ξεηή αλαθνξά θαη ζηνπο ηξεηο απηνχο
ππιψλεο ηεο δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο (Μαγνπιάο, 2008: 243, ζεκ. 2). Δπηπιένλ, πξέπεη λα ζεκεησζεί σο
46
γισζζνινγηθφ παξάδνμν φηη ε γισζζηθή ζπλέρεηα θαη ε θαλνληθφηεηα ησλ κεηαβνιψλ πξνθχπηνπλ απφ ηελ
αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο16, πνπ δηεπθξηλίζηεθε ηειεπηαία, ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη.!
΢χκθσλα κε ηε McMahon, ε ζπκβαηηθφηεηα ζέηεη φξην ζηε κεηαβνιή, πνπ είλαη θπξίσο ζηαδηαθή θαη
ζπρλά νκαιή θαη θαλνληθή, ψζηε λα επηθνηλσλνχλ κεηαμχ ηνπο νη γελεέο θαη λα αλαγλσξίδεηαη φηη κηα
γιψζζα πξνέξρεηαη απφ ζπγθεθξηκέλν πξφγνλν. ΢πκπεξαίλεη: «θαηά έλαλ παξάδνμν ηξφπν, ην ίδην ην
απζαίξεην ηεο γιψζζαο εμαζθαιίδεη ην κε απζαίξεην ηεο γισζζηθήο κεηαβνιήο». Πξάγκαηη, γηα λα
επηηπγράλεηαη ε γισζζηθή επνθνηλσλία θαη ζπλελλφεζε, ρξεηάδεηαη νη κεηαβνιέο λα ζπληεινχληαη, σο επί ην
πιείζηνλ, ζηαδηαθά θαη ζχκθσλα κε θαλφλεο («λφκνπο», θαηά ηελ νξνινγία ησλ Νενγξακκαηηθψλ),
ιεηηνπξγψληαο σο αληηζηάζκηζκα ζηε ζπκβαηηθφηεηα. Έηζη, ην -m, πβ. ιαη. domum, ζηελ Αξραία Διιεληθή
αληηθαηαζηάζεθε απφ ην -λ: δφκνλ. Υάξηο ζηελ θαλνληθφηεηα ησλ κεηαβνιψλ, δηαθνξνπνηνχληαη νη
γισζζηθέο κνξθέο κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ θαη αλαγλσξίδνληαη σο ζηάδηα ηεο ίδηαο γιψζζαο ή σο
«θιάδνη» ηεο ζε πεξίπησζε δηάζπαζήο ηεο (γηα ηε ζρέζε ηεο ζπκβαηηθφηεηαο κε ηηο άιιεο αξρέο βι. θαη
Μαγνπιά, 2008: 244-245).
3.1.1 Αξρή ηεο γισζζηθήο ζπλέρεηαο

Αλ εμεηάζνπκε ηελ ηζηνξία κηαο γιώζζαο, π.ρ. ηεο Διιεληθήο, ζα θαηαιήμνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη θαηά
δηαζηήκαηα εκθαλίδνληαη νξηζκέλεο κεηαβνιέο, πνπ δελ επεξεάδνπλ φκσο ηε βαζηθή γισζζηθή δνκή. Αθφκε
θαη αλ ην δηάζηεκα είλαη αξθεηά κεγάιν, έρεη θαλείο ηελ αίζζεζε φηη πξφθεηηαη βαζηθά γηα ηελ ίδηα γιψζζα.
Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη βαζκηαία, ρσξίο απφηνκεο αιιαγέο. ΢ε θάζε πεξίνδν είλαη
απαξαίηεηε κηα θνηλή γιψζζα, γηα λα δηαηεξείηαη ε ακνηβαία θαηαλφεζε κεηαμχ ησλ νκηιεηψλ, ε νπνία ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα απνηειεί ην ζχλνιν ή αθξηβέζηεξα ηε ζπληζηακέλε ησλ ηδηνιέθησλ θαη θνηλσληνιέθησλ, δει.
ησλ αηνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη άιισλ παξαιιαγψλ ησλ ρξεζηψλ ηεο, νη νπνίεο δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο ζην
θσλεηηθφ-θσλνινγηθφ ζχζηεκα, ζηε γξακκαηηθή (κνξθνινγία θαη ζχληαμε) θαη πξσηίζησο ζην ιεμηιφγην.
Χζηφζν, ε γισζζηθή απηή πνηθηιία (variation), πνπ ζπληζηά αληηθείκελν πξνπάλησλ ηεο
θνηλσληνγισζζνινγίαο, δελ εκπνδίδεη λα γίλεηαη ιφγνο γηα Νενειιεληθή Κνηλή, πνπ ζηα βαζηθά ηεο ζεκεία
παξακέλεη ε ίδηα εδψ θαη πνιιέο δεθαεηίεο. Δπίζεο νη δηαθνξέο ηεο απφ ηε δεκψδε γιψζζα ησλ χζηεξσλ
βπδαληηλψλ ρξφλσλ δελ είλαη ηφζν κεγάιεο, φπσο δελ είλαη ξηδηθέο, αλ εμαηξεζεί ε πξνθνξά, κε θακία
πξνγελέζηεξε κνξθή ηεο Διιεληθήο αθφκα νχηε θαη κε ηε Μπθελατθή.
Δπνκέλσο, ην θιεηδί ζην ζέκα γισζζηθή ζπλέρεηα είλαη ε απνπζία ηέηνησλ κεηαβνιψλ. O Meillet είπε
ραξαθηεξηζηηθά φηη ζα ζεσξεζεί ηλδνεπξσπατθή θάζε γιψζζα πνπ ζε νπνηαδήπνηε ζηηγκή, ζε νπνηαδήπνηε
πεξηνρή θαη ζε νπνηνδήπνηε βαζκφ αιινίσζεο ζπλερίδεη ηελ Ηλδνεπξσπατθή, απνηειψληαο κηα κνξθή ηεο
(βι. Manessy-Guitton, 1968: 1240). Υξεηάδεηαη βέβαηα λα δηεπθξηληζηεί φηη κε ηε θξάζε «θαη ζε
νπνηνδήπνηε βαζκφ αιινίσζεο» ελλνείηαη πξνθαλψο φηη, παξά ηελ αιινίσζε, δελ έρνπλ μεπεξαζηεί ηα φξηα
ηεο «ηλδνεπξσπατθφηεηαο», αιιηψο είλαη ζρεδφλ αλέθηθην λα απνδεηρηεί ε ηλδνεπξσπατθή πξνέιεπζε κηαο
ηέηνηαο γιψζζαο. Μεηαβνιέο ηνπ είδνπο απηνχ αλακέλεηαη λα έρνπλ ζπκβεί ζε πξντζηνξηθνχο ρξφλνπο, ελψ
νη κεηαβνιέο πνπ έρνπλ ζπληειεζηεί θαηά ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν, δει. ζε κηθξφηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα, δελ
αζθνχλ, σο επί ην πιείζηνλ, αλάινγε επίδξαζε ζηε γισζζηθή ζπλέρεηα (βι. εληνχηνηο ηηο πεξηπηψζεηο ηεο
Αιβαληθήο θαη ηεο Αξκεληθήο, πνπ δελ είλαη ζαθέο πνησλ αξραίσλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ απνηεινχλ
ζπλέρεηα). Δπηπιένλ, φηαλ ιέγεηαη φηη δηάθνξεο γιψζζεο, φπσο νη ηλδνεπξσπατθέο (ΗΔ) θαη νη ζεκηηηθέο, δελ
είλαη ζπγγελείο, απηφ ζεκαίλεη απιψο φηη νη κέρξη ηψξα γλψζεηο κάο απνηξέπνπλ λα ππνζηεξίμνπκε
ελδερφκελε απψηαηε ζπγγέλεηά ηνπο (βι. Hock & Joseph, 1996: 496). Βέβαηα, νξηζκέλνη θαηά θαηξνχο
επηρεηξνχλ λα απνδείμνπλ ηε ζπγγέλεηα ησλ γισζζψλ απηψλ (πβ. ηε nostratic theory ηνπ Pedersen θ.ά., απφ
ην ιαη. nostras «εκεδαπφο, δηθφο καο»), θαηαζθεπάδνληαο, κε ηνικεξέο ππνζέζεηο, δηάθνξεο
καθξννηθνγέλεηεο (macrofamilies): ι.ρ. Ηλδνεπξσπατθή + ΢εκηηηθή, Ηλδνεπξσπατθή + ΢εκηηηθή + Φηλλν-
νπγγξηθή θ.ά. Ο παλζπγθξηηηζκφο (omnicomparatismus), ε ππφζεζε φηη κπνξνχκε λα ππεξβνχκε ηα
επηβαιιφκελα φξηα ζηε ζχγθξηζε (είλαη ην 8000 π.Υ., ζπκβαηηθή ειηθία ηεο αθξν-αζηαηηθήο/ζεκηην-
16
Δχζηνρα ε McMahon (2005: 25), πνπ πηνζεηεί θαη ηηο ηξεηο αξρέο, ζεσξεί ην απζαίξεην, δει. ηε ζπκβαηηθφηεηα,
πξνυπφζεζε γηα ην κε απζαίξεην/ηελ θαλνληθφηεηα ησλ κεηαβνιψλ, ψζηε λα ππάξρεη «επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ γεληψλ».
Ο γξάθσλ δελ ζπκκεξίδεηαη ηελ άπνςε ηνπ Beekes (2004: 103) φηη νη θσλεηηθέο κεηαβνιέο ζπληζηνχλ «ην ζεκέιην θαη
ηε βαζηθή πξνυπφζεζε» ηεο δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο, αιιά ππνζηεξίδεη φηη ε έξεπλά ηνπο ηελ θαζηζηά αθξηβέζηεξε
σο επηζηήκε.
47
ρακηηηθήο νηθνγέλεηαο, βι. Nichols, 1992: 2) θαη λα πξνρσξήζνπκε ζηα βάζε ηεο πξντζηνξίαο, έρεη ιάβεη
ηειεπηαία ηε κνξθή ηεο καδηθήο ή πνιχπιεπξεο ζχγθξηζεο (mass comparison, multilateral comparison), ηεο
ζχγθξηζεο κηθξνχ αξηζκνχ ιέμεσλ, πνπ εκθαλίδνπλ θάπνηα νκνηφηεηα ζηε ζεκαζία θαη ζηνπο θζφγγνπο ζε
πνιιέο γιψζζεο. Θεξκνί ζηαζψηεο ηεο καδηθήο ζχγθξηζεο είλαη νη Ακεξηθαλνί γισζζνιφγνη Joseph
Greenberg θαη Merritt Ruhlen, νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ ηε κνλνγέλεζε ησλ γισζζψλ, ηελ πξνέιεπζή ηνπο απφ
ηε γιψζζα ηνπ «πξσηνθφζκνπ» (proto-world). Πάλησο, ε κέζνδνο απηή θξίλεηαη επηζθαιήο, αληίζεηα κε ηελ
«θιαζηθή» κέζνδν ηεο αλαδήηεζεο γισζζηθψλ αληηζηνηρηψλ (γηα πεξηζζφηεξα βι. Hock & Joseph, 1996, 497-
503).
Καηαιήγνπκε, ινηπφλ, ζην ζπκπέξαζκα φηη ε κειέηε ηεο ηζηνξίαο κηαο γιψζζαο είλαη δπλαηή φηαλ,
παξά ηηο πνηθίιεο κεηαβνιέο ηηο νπνίεο ππέζηε ε γιψζζα απηή ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, εμαθνινπζεί λα
δηαηεξεί βαζηθά ζηνηρεία ηεο αξρηθήο δνκήο ηεο. ΢ηελ πεξίπησζε απηή γίλεηαη ιφγνο γηα γισζζηθή ζπλέρεηα.
3.1.2 Αξρή ηεο ζπκβαηηθόηεηαο ησλ γισζζηθώλ ζεκείσλ (αξρή ηεο δηαθνξάο ησλ
γισζζώλ)
Σελ αξρή απηή απνζαθήληζε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. ν Saussure, επηζεκαίλνληαο φηη ηα γισζζηθά ζεκεία, νη
ιέμεηο, απνηεινχλ θαηά θαλφλα απζαίξεην, ηπραίν ζπλδπαζκφ πεξηερνκέλνπ/ζεκαζίαο θαη κνξθήο/θζφγγσλ
(ή γξακκάησλ, φπσο πξνηείλεη ν Μπακπηληψηεο, 19982: 106-8). Ο ζπλδπαζκφο είλαη πεξηζζφηεξν ζπκβαηηθφο
παξά απζαίξεηνο, δηφηη, άζρεηα κε ην πψο δεκηνπξγήζεθε ζηελ αξρή17, ηνλ έρεη θαζηεξψζεη καθξά ζπλήζεηα,
ζησπεξή ζχκβαζε ησλ κειψλ κηαο γισζζηθήο θνηλφηεηαο. Απφξξνηα ηεο αξρήο απηήο είλαη φηη ν ζπλδπαζκφο
πνπ δεκηνπξγήζεθε κε ζησπεξή θνηλσληθή ζχκβαζε ή ζπλαίλεζε δηαθέξεη γεληθά απφ γιψζζα ζε γιψζζα
αιιά ζπρλά θαη ζηελ ίδηα γιψζζα, αλάινγα κε ηελ πεξίνδν θαη ηε δηάιεθην ή ην ηδίσκα. Δπνκέλσο, ε αξρή
απηή κπνξεί λα νλνκαζηεί πην απιά, ιηγφηεξν γισζζνινγηθά, αξρή ηεο δηαθνξάο ησλ γισζζψλ. Γηα
παξάδεηγκα:
 ε έλλνηα «3» δειψλεηαη ζηε Βαζθηθή κε ην hiru, ζηελ Διιεληθή κε ηα ηξεηο, ηξία, ζηελ Κηλεδηθή
κε ην san, ζηελ Ηαπσληθή κε ην mittsu θ.ιπ.,
 ε έλλνηα «άινγν» απνδίδεηαη ζηα Νέα Διιεληθή κε ην άινγν, ζηα Αξραία Διιεληθά (ελ κέξεη θαη
ζηα Νέα) κε ην ἵππνο, ζηα Λαηηληθά κε ην equus (νκφξξηδν, πάλησο, κε ην ἵππνο) αιιά ζηε
Γαιιηθή, «ζπγαηξηθή» γιώζζα ηεο Λαηηληθήο, κε ην cheval, ζηελ Αγγιηθή κε ην horse αιιά ζηε
ζπγγελή ηεο Γεξκαληθή κε ην Pferd.
Δληνχηνηο, ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο εκθαλίδνληαη ζπνξαδηθέο ή ζπζηεκαηηθέο νκνηφηεηεο κεηαμχ

γισζζψλ, νπφηε παξαβηάδεηαη ε αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο. Απηφ απαηηεί κηα εμήγεζε. ΋ζνη δε δηαζέηνπλ ηηο
απαξαίηεηεο γισζζνινγηθέο γλώζεηο εξκελεχνπλ ζπλήζσο ηηο νκνηόηεηεο ηεο Διιεληθήο κε άιιεο γιψζζεο
σο δάλεηά ηεο ζε απηέο. Φηάλνπλ κάιηζηα ζην ζεκείν λα θαηαζθεπάδνπλ θαη λα θαληάδνληαη νκνηόηεηεο ηεο
Διιεληθήο, εηδηθφηεξα ηεο Αξραίαο, κε γιψζζεο ηεο Ακεξηθήο θαη ηνπ Δηξεληθνχ! Χζηόζν, γηα λα κηιήζνπκε
γεληθφηεξα θαη λα κελ πεξηνξηζηνχκε ζηηο πξαγκαηηθέο ή θαληαζηηθέο γισζζηθέο νκνηόηεηεο, δηαπηζηψλνπκε
φηη ηα δάλεηα θάλνπλ ηηο γιψζζεο λα ζπγθιίλνπλ, λα κνηάδνπλ θαη φηη νη γισζζηθέο δηαθνξέο –απνηέιεζκα
ηεο ζπκβαηηθφηεηαο ησλ γισζζηθψλ ζεκείσλ– πεξηνξίδνληαη. Απφ ηελ άιιε πιεπξά φκσο κόλν έλα κέξνο
ησλ νκνηνηήησλ νθείιεηαη ζε δάλεηα θαη επίδξαζε κηαο γιώζζαο ζε άιιε.
Οη νκνηφηεηεο κεηαμχ γισζζψλ άιινηε είλαη παξαπιαλεηηθέο θαη άιινηε πξαγκαηηθέο. Σηο πξψηεο
απνηεινχλ νη ζπκπηώζεηο, νη ηπραίεο/ζπκπησκαηηθέο νκνηφηεηεο ζηε κνξθή θαη ζηε ζεκαζία, πνπ
πξνέξρνληαη απφ παξάιιειεο/αλεμάξηεηεο εμειίμεηο, παξαδείγκαηνο ράξηλ:
 αεηφο, κέιη θαη Hawaiian (Φηιηππίλεο) aeto, meli,

 κάηη θαη καιαηζηαλφ mata,
 αγγι. bad θαη πεξζ. bad,
17
Βι. 1. 2. Αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε θαηά ην δνθνχλ/απζαίξεηεο νλνκαηνδνζίαο, π.ρ. Gaz, Kodak θαη άιια νλφκαηα
ζχγρξνλσλ εηαηξεηψλ θαη πξντφλησλ, ηα νλφκαηα έρνπλ ζηε ζπλέρεηα πηνζεηεζεί κε ζησπεξή ζπλαίλεζε απφ ηηο
αληίζηνηρεο γισζζηθέο θνηλφηεηεο.
48
 πνηακφο θαη Potomac.
Αθφκα, είλαη δπλαηφλ λα ππάξμνπλ θαη νκνηφηεηεο κφλν ζηε κνξθή:
 γηα, αιιά γεξκ. ja «λαη» ή ξσζ. ja «εγψ»,

 κάηη θαη καιαηζηαλφ mata «κάηη», αιιά ζαλζθξ. mātā «κεηέξα»,
 κέζα, αιιά ηζπ. mesa «ηξαπέδη» (απφ ιαη. mensa),
 κπείηε, αιιά γεξκ. Bitte «παξάθιεζε, παξαθαιψ»,
 γαιι. but «ζθνπφο, ζηφρνο», αιιά αγγι. but «αιιά»,
 αξαβ. kalb «ζθχινο», αιιά γεξκ. Kalb «κνζράξη»,
 γεξκ. mit «κε, καδί κε», αιιά νπγγξ. mit «ηη».
Ζ απνπζία γλψζεσλ κπνξεί λα νδεγήζεη νξηζκέλνπο λα εθιάβνπλ ηηο ζπκπησκαηηθέο νκνηφηεηεο σο

αηηηνινγεκέλεο. Χζηόζν, νη γιψζζεο ζρεκαηίδνπλ ηελ πιεζψξα ησλ ιέμεσλ θαη ησλ ζεκαζηψλ ηνπο κε κηθξφ
αξηζκφ θζφγγσλ θαη θσλεκάησλ κε απνηέιεζκα βάζεη ηνπ λφκνπ ησλ πηζαλνηήησλ λα εκθαλίδνληαη αθφκε
θαη απξφζκελεο ζπκπηψζεηο (πβ. Trask, 1996: 220-221). Έηζη, ζηελ πεξίπησζε ησλ κάηη θαη καιαηζ. mata ε
ηζηνξία ηνπο απνδεηθλχεη φηη πξφθεηηαη γηα ηπραία νκνηόηεηα:
 Σν κάηη πξνήιζε από χζηεξν κεζαησλ. κάηηλ, απηό από πξώηκν κεζαησλ. ὀκκάηηλ, πνπ αλάγεηαη
ζε κεηαγελ. ὀκκάηηνλ, ππνθνξ. ηνπ ὄκκα, απφ ηε ξίδα νπ- ηνπ ὄπσπα.
Δπνκέλσο, ζην κάηη έρεη ραζεί ε αξρηθή ξίδα (!) θαη δηαζώδνληαη κόλν ηα επηζήκαηα. Αληηζέησο,
 ην mata παξαδίδεηαη από ηελ αξρή κε ηε κνξθή απηή θαη ην πην ζπνπδαίν είλαη φηη ε ξίδα ηνπ
θαίλεηαη φηη είλαη ην ζηνηρείν -ta, φπσο παξαηεξνχλ νη Hock & Joseph (1996: 460).
΢πκπησκαηηθή είλαη επίζεο θαη ε νκνηόηεηα, πνπ δελ είλαη επξύηεξα γλσζηή:
 Παπάγνο θαη Papago (!), θπιή θαη γιψζζα ηεο Κεληξηθήο Ακεξηθήο.
Ζ επφκελε ηπραία νκνηόηεηα αθνξά ζηε ζύληαμε. ΢ηε Νέα Διιεληθή φπσο θαη ζε άιιεο βαιθαληθέο γιψζζεο
ην αληηθείκελν ζπρλά ζπλνδεχεηαη απφ πξνζσπηθή αλησλπκία (βι. ΢πκεσλίδε, 1981: 43):
 ηνλ αδειθό ηνπ ηνλ ζπλάληεζα, ηνλ ζπλάληεζα ηνλ αδειθό ηνπ.
Ζ παξαπάλσ ζύληαμε πνπ –ζε ιατθφηεξν φκσο επίπεδν– δελ είλαη άγλσζηε θαη ζε δπηηθνεπξσπατθέο
γιψζζεο φπσο ε Γαιιηθή:
 son frère je l’ ai rencontré αληί j’ai rencontré son frère.
Σν ίδην ζπληαθηηθό θαηλόκελν εκθαλίδεηαη επίζεο ζε γιψζζα ηνπ Δηξεληθνχ, φπσο πξνθχπηεη απφ
παξάδεηγκα πνπ παξαζέηεη ν Crowley (19922/1996: 255). Πξφθεηηαη βέβαηα γηα παξάιιειν/αλεμάξηεην
θαηλφκελν, πνπ δελ νθείιεηαη ζε επίδξαζε ηεο Αξραίαο Διιεληθήο, γηα ηνλ απινύζηαην ιόγν φηη ε
ζπληαθηηθή απηή εθθνξά εκθαλίδεηαη ζε λεφηεξα ζηάδηα ηεο γιψζζαο καο.
Αλεμάξηεηεο/παξάιιειεο νκνηφηεηεο παξαηεξνχληαη θαη ζε άιια γισζζηθά επίπεδα, φπσο ζην
θζνγγηθφ ζχζηεκα Νέαο Διιεληθήο, Αιβαληθήο θαη Ηζπαληθήο ή ζηνλ ηνληζκφ ηεο Λαηηληθήο, ηεο θιαζηθήο
΢αλζθξηηηθήο αιιά θαη ηεο θιαζηθήο Αξαβηθήο, φηαλ ζε απηήλ νη ιέμεηο δηαηεξνχλ ηηο κνξθνινγηθέο
θαηαιήμεηο: fatī΄lun «θηηίιη»18 αληί fatī΄l.
΋ηαλ φκσο έρνπκε αηηηνινγεκέλεο κε ζπκπησκαηηθέο νκνηφηεηεο, απηέο πεξηιακβάλνπλ ηηο εμήο
θαηεγνξίεο:
18
Γηα ηελ εηπκνινγία ηνπ θηηίιη βι. 6.4.4.
49
1) Δπηθσλήκαηα θαη ερνπνίεηεο ιέμεηο, νλνκαηνπνηίεο, κε ηηο νπνίεο επηρεηξείηαη κίκεζε, φρη πηζηή
αιιά θαηά πξνζέγγηζε, ησλ ήρσλ πνπ ππάξρνπλ ζηε θύζε, π.ρ.
 κπνπκ, ηηθ ηαθ, νπφηε ζα πεξίκελε θαλείο λα κνηάδνπλ πνιχ απφ ηε κία γιψζζα ζηελ άιιε.
Πάλησο, ζχκθσλα κε ηελ αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο θαη απηέο δηαθέξνπλ ζπρλά:
 αξρ. επηθψλ. ἇ ἇ, αγγι. θ.ά. ha ha «ρα ρα»19, θηθηξίθνπ, γαιι. cocorico αιιά αγγι. cock-a-doodle-
doo20.
2) Λέμεηο ηεο γιψζζαο ησλ λεπίσλ θαη ηνπ παηδηθνχ ιεμηινγίνπ, ε δνκή ησλ νπνίσλ πηνζεηείηαη απφ
ηνπο ελειίθνπο γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ππνθνξηζηηθψλ θαη ρατδεπηηθψλ νλνκάησλ:
 γνηζ. atta «παηέξαο» (atta unsa «πάηεξ ἡκῶλ»), κακά, αγγι. mummy, γαιι. maman, ηηαι.
mamma, Κάθηα, Μίθεο, αγγι. Bessie, Jill θ.ιπ.
Καη ζηηο πεξηπηψζεηο απηέο παξεκβαίλεη ε ζπκβαηηθφηεηα, κε απνηέιεζκα ηελ πξνζαξκνγή ησλ ιέμεσλ ζε
θάζε γισζζηθφ ζχζηεκα. Αμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί φηη ζηε Γεσξγηαλή ε ιέμε mama ζεκαίλεη «παηέξαο»
θαη ε ιέμε deda «κεηέξα» (Hock & Joseph, 1996: 298), ελψ ην ίδην ζπκβαίλεη φζνλ αθνξά ζηελ πξψηε ιέμε
ζε γιψζζεο ηεο Παπνχα Νέαο Γνπηλέαοˑ αληίζεηα, ε «κεηέξα» ζηηο γιψζζεο απηέο ιέγεηαη neina (βι.
Crowley, 19922/1996: 172).
Οη νκνηόηεηεο ησλ ιέμεσλ ησλ δχν πξψησλ θαηεγνξηψλ δελ έρνπλ πξνθύςεη θαη’ αλάγθε από επαθέο
ησλ γισζζψλ κεηαμύ ηνπο, απφ δαλεηζκφ, αιιά ζπρλφηαηα απνηεινχλ κέξνο εθείλσλ ησλ γλσξηζκάησλ ησλ
«θπζηθψλ» γισζζψλ πνπ νη γισζζνιφγνη εθηηκνχλ φηη είλαη θαζνιηθά (universals).
3) ΢ηνηρεία πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ επαθή θαη αιιειεπίδξαζε ησλ γισζζψλ, από δαλεηζκφ (δάλεηα
θαη αληηδάλεηα – γηα ηα αληηδάλεηα ζηε Νέα Διιεληθή βι. Βαζκαλφιε, 2007). Γηα παξάδεηγκα,
 Σν αζαλζέξ είλαη δάλεην απφ ην γαιι. ascenceur, ην θφζηνο (αληί θφζην, θαηά ηα αληίζεηα θέξδνο,
φθεινο) απνηειεί δάλεην απφ ην ηηαι. costo. Δπίζεο, ην γαιι. phonème (1873), εμνχ αγγι.
phoneme, γεξκ. Phonem θ.ιπ., πξνέξρεηαη απφ ην αξρ. ειι. θψλεκα «θζφγγνο, θσλή, εθθψλεζε»
(΢νθνθιήο θ.ά.), νπφηε ην λενειι. θψλεκα σο γισζζνινγηθφο φξνο («θζφγγνο κε
δηαθνξνπνηεηηθή αμία») απνηειεί ζεκαζηνινγηθφ δάλεην. Σέινο, ην θάκαξα, -ε εηλαη αληηδάλεην
απφ ιαη. camara/camera, πνπ αλάγεηαη ζην αξρ. ειι. θακάξα («θαηαζθεπή κε ζφιν»).
4) Λέμεηο θαη άιια ζηνηρεία ζε κηα ζεηξά γισζζψλ ηα νπνία δελ αλήθνπλ, φζν γλσξίδνπκε, ζηηο
πξνεγνύκελεο θαηεγνξίεο. Βαζηθφ ηνπο γλψξηζκα είλαη ε ζπζηεκαηηθή αληηζηνηρία θζφγγσλ-θσλεκάησλ πνπ
εκθαλίδνπλ ζηηο γιψζζεο απηέο (βι. 3.1.4), π.ρ.
 δσξ. θ.ά. κάηεξ (κήηεξ), ιαη māter, ζαλζθξ. mātā, παι. αγγι. mōdor, φπνπ αξρ. ειι. ᾱ
αληηζηνηρεί ζε ιαη. θαη ζαλζθξ. ᾱ αιιά ζε παι. αγγι. ō.
Πψο ζα εξκελεπηεί ε παξνπζία ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο γιψζζεο; Αθνχ δελ εληάζζνληαη ζηηο πξνεγνχκελεο
πεξηπηψζεηο, απνκέλεη λα δερηνχκε φηη απνηεινχλ θνηλή θιεξνλνκηά, απνδεηθλχνληαο ηελ θνηλή πξνέιεπζε
ησλ γισζζψλ ζηηο νπνίεο απαληνχλ. Πξφθεηηαη γηα ζπγγελή ζηνηρεία/νκφξξηδα (cognates), πνπ ζπληζηνχλ
θχξην αληηθείκελν ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο.
19
΢ηε Νέα Διιεληθή θ.α. εκθαλίδεηαη «δαζχο»/ιαξπγγηθφο θζφγγνο κφλν ζε επηθσλήκαηα. ΢ηε γιψζζα καο δειψλεηαη,
θαη’ αλάγθε, κε ην ρ, πνπ απνδίδεη βέβαηα δηαθνξεηηθφ θζφγγν, νπξαληθφ ή ππεξσηθφ, επεηδή ε δαζεία (εμέιημε ηνπ Ζ)
έρεη παχζεη λα αληηζηνηρεί κε ηνλ ιαξπγγηθφ θζφγγν απφ ηελ επνρή ηεο Αιεμαλδξηλήο Κνηλήο θαη πξηλ απφ κεξηθέο
δεθαεηίεο έρεη θαηαξγεζεί ζηε γξαθή.
20
Πβ. Μπακπηληψηε (19982: 100-2, 242, § 5.3.5, ζεκ. 3), πνπ ζπδεηεί θαη ην θαηλφκελν ηνπ θζνγγηθνχ
ζπκβνιηζκνχ/ζπλαηζζεζίαο/θσλαηζζεζίαο, γηα ην νπνίν έγηλε ήδε ιφγνο (βι. 1.2).
50
΋ηαλ εμεηάδεηαη ε γισζζηθή δηαθνξνπνίεζε παξακεξίδνληαη ηα θαζνιηθά, πνπ αλαδεηθλχνπλ ηηο
νκνηφηεηεο, θαη ην ελδηαθέξνλ ζηξέθεηαη ζε φ,ηη δηαθνξνπνηεί ηηο γιψζζεο. ΋κσο απηά, ελψ απφ ηε κία
πιεπξά δηαθνξνπνηνχλ ηηο γιψζζεο, απφ ηελ άιιε πιεπξά απνηεινχλ ζπλδεηηθφ παξάγνληα νξηζκέλσλ απφ
απηέο, δεκηνπξγψληαο ηελ έλλνηα γισζζηθή νηθνγέλεηα. Σα θνηλά ζηνηρεία πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο γιψζζεο
κηαο νηθνγέλεηαο είλαη θαη’ αλάγθε δηαθνξνπνηεηηθά, γηαηί βάζεη απηψλ δηαθνξνπνηνχληαη από ηηο άιιεο. Απφ
ηελ άιιε πιεπξά, νξηζκέλα απφ ηα θνηλά ζηνηρεία ελδέρεηαη λα εκθαλίδνληαη ζε ζπγθεθξηκέλα κέιε κηαο
νηθνγέλεηαο, νπφηε γίλεηαη ιφγνο γηα θιάδνπο/ππννηθνγέλεηεο/ππννκάδεο, πβ. ειιεληθφ, ηλδηθφ, ζιαβηθφ θαη
άιινπο θιάδνπο ηεο ΗΔ νηθνγέλεηαο. Δθόζνλ νη ζπγγελείο γιψζζεο αλάγνληαη ζε θνηλή πεγή, δει. πξνέθπςαλ
από δηάζπαζε21 κηαο γιώζζαο, πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν εληαίαο, έπεηαη φηη ζα έρνπλ θιεξνλνκήζεη δηάθνξα
θνηλά ζηνηρεία ζην ιεμηινγηθό επίπεδν θαη ζηε γξακκαηηθή ηνπο δνκή, θπξίσο ζηα παιαηφηεξα ζηάδηά ηνπο,
αθνχ νη κεηαβνιέο πνπ απνκαθξχλνπλ ηηο ζπγγελείο γιψζζεο ήηαλ αθφκε πεξηνξηζκέλεο. Άιινηε ηα
νκόξξηδα κνηάδνπλ, άιινηε εκθαλίδνληαη αθφκε θαη ζηελ ίδηα γιψζζα, παξφιν πνπ είλαη άζρεηα κεηαμύ ηνπο
θαηά ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν (ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο εμέιημεο πνπ ππέζηεζαλ), π.ρ.
 εἶδνλ - νἶδα,
 παηήξ - ιαη. pater - ζαλζθξ. pitā - γνηζ. fadar θ.ά.,
 κάηεξ/κήηεξ - ιαη. mater - ζαλζθξ. mātā - παι. αγγι. mōdor θ.ιπ.,
 εἷο αιιά ἅκα, κία, ἕλ, ὁκνῦ θ.ιπ.,
 δύν - ιαη. duo - αγγι. two - γεξκ. zwei αιιά θαη αξκελ. erku (φια απφ ηλδνεπξ. duwo).
Γηαπηζηψλεηαη φηη, γηα παξάδεηγκα, ηα ἅκα, εἷο θαη κία δελ εκθαλίδνληαη σο νκφξξηδα ζηε ζπγρξνλία ηεο
Αξραίαο Διιεληθήο, ελψ ηα πξάγκαηα ζα ήηαλ δηαθνξεηηθά ζε παιαηφηεξα ζηάδηα (πβ. ηε κε πξνθαλή, πιένλ,
εηπκνινγηθή ζρέζε κεηαμχ ιαη. plenus «πιήξεο» θαη πνξηνγαι. cheio).
΢πκπεξαζκαηηθά, κπνξεί λα ιερζεί φηη ε αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο αηηηνινγεί θαη ηε δηαθνξνπνίεζε
ησλ γισζζψλ θαη ην αληίζεην, ηελ χπαξμε ζπζηεκαηηθψλ νκνηνηήησλ θαη αληηζηνηρηψλ κεηαμχ αξθεηψλ
ζηνηρείσλ ζε νξηζκέλεο απφ απηέο, ε νπνία επηηάζζεη, ινγηθά, ηελ έληαμε ησλ γισζζψλ απηψλ ζε νηθνγέλεηεο
θαη ζε θιάδνπο.
3.1.3 Ο δαλεηζκόο
΋ηαλ νη νκνηφηεηεο κεηαμχ γισζζψλ είλαη ζπζηεκαηηθέο θαη αθνξνχλ ζε δηάθνξα γισζζηθά επίπεδα ε
ζχκπησζε, ε ερνκίκεζε θ.ά. απνθιείνληαη. Οη νκνηφηεηεο απηέο κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ζεσξεηηθά ζε
δαλεηζκφ ή ζε ζπγγέλεηα, ιφγσ θνηλήο θαηαγσγήο (Hock & Joseph, 1996: 462).
Ο δαλεηζκφο απνηειεί πξάγκαηη δηαδεδνκέλν θαηλφκελν. Γηα παξάδεηγκα, ζηνηρεία ηεο Διιεληθήο
εηζήιζαλ ζηε Λαηηληθή θαη αληηζηξφθσο, ρσξίο βέβαηα ε Διιεληθή λα κεηαβιεζεί ζε Λαηηληθή νχηε ε
Λαηηληθή ζε Διιεληθή. Αληηζηνίρσο, ν κεγάινο αξηζκφο ιέμεσλ γαιιηθήο πξνέιεπζεο, πνπ πηνζεηήζεθαλ
ζηελ Αγγιηθή θαηά ηνλ χζηεξν Μεζαίσλα, δελ αιινηψλεη ηνλ ραξαθηήξα ηεο σο γεξκαληθήο γιψζζαο.
Χζηφζν, ν δαλεηζκφο γξακκαηηθψλ ζηνηρείσλ είλαη γεληθά ζπάληνο. Μία απφ ηηο ραξαθηεξηζηηθφηεξεο
εμαηξέζεηο ζπληζηνχλ ηα άθζνλα γξακκαηηθά ζηνηρεία ηεο Αξαβηθήο θαη ηεο Πεξζηθήο ζηελ Σνπξθηθή θαηά
ηελ νζσκαληθή πεξίνδν. Δληνχηνηο, φπσο ζπκβαίλεη ζπρλά κε ηα μέλα ζηνηρεία πνπ πηνζεηεί κηα γιψζζα θαηά
ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν, δηαθέξνπλ θαηά ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν απφ ηα γεγελή ζηνηρεία ηεο Σνπξθηθήο. Αο
δνχκε έλα παξάδεηγκα απφ ηε γιψζζα καο.
 Ζ ιέμε ηξαθηέξ εχθνια αλαγλσξίδεηαη φηη απνηειεί δάλεην (απφ ην γαιι. tracteur), θαζψο είλαη
νπδέηεξν ζε -εξ θαη φρη ζε -η, -ν. Τπάξρεη φκσο θαη ν εμειιεληζκέλνο ιατθφο, πξνθνξηθφο ηχπνο
21
Αθφκε θαη αλ αληαπνθξηλφηαλ ζηελ πξντζηνξηθή γισζζηθή πξαγκαηηθφηεηα ε ππφζεζε ηνπ N. S. Trubetzkoy (βι.
Lehmann, 19923: 32) φηη νη ΗΔ γιψζζεο ήηαλ δπλαηφλ λα πξνήιζαλ απφ ζχγθιηζε δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ (πβ. ηα
θαηλφκελα ηεο ππεξαπινπνίεζεο, pidginization θαη creolization, γηα λα κπνξνχλ λα επηθνηλσλήζνπλ νκηιεηέο ηειείσο
δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ) θαη φρη απφ δηάζπαζε κηαο γιψζζαο, ηα θνηλά ζηνηρεία ησλ IE γισζζψλ ζα παξέπεκπαλ νχησο
ή άιισο ζε θνηλή γιψζζα, ηελ Πξσηντλδνεπξσπατθή (ΠΗΔ), άζρεηα κε ην πψο απηή πξνέθπςε.
51
ηξαθηέξη, πιεζ. ηξαθηέξηα, πνπ δε δηαθξίλεηαη σο πξνο ηελ θιίζε απφ ηα γεγελή νπδέηεξα ζε -η,
πβ. καραίξη, ρέξη22.
Βέβαηα, νξηζκέλα γισζζηθά ζηνηρεία δελ είλαη εχθνιν λα αλαγλσξηζηνχλ σο δάλεηα, π.ρ.
 ην παξέα, πνπ δίλεη ηελ εληχπσζε φηη είλαη ειιεληθή ιέμε, ελψ πξφθεηηαη γηα ην ηζπ. pareja, ή ην
κεξάθη, πνπ δελ είλαη ππνθνξ. ηνπ κέξνο, αιιά απνηειεί δάλεην απφ ηελ Σνπξθηθή.
΋πσο γηα ηε γεληθφηεξε κειέηε ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ έηζη θαη γηα ηε δηάθξηζε ησλ δάλεησλ
ζηνηρείσλ απφ ηα κε δάλεηα, πξέπεη λα δηαζέηεη θαλείο ηηο απαξαίηεηεο γισζζ(νινγ)ηθέο θαη άιιεο γλψζεηο.
Γηαθνξεηηθά, ζα «πειαγψζεη». Παξαδείγκαηνο ράξηλ, δηαθξίλνληαη θνηλά ζηνηρεία ηεο Αξραίαο Διιεληθήο
θαη ηεο Λαηηληθήο πνπ νθείινληαη ζηελ θνηλή ηνπο πξνέιεπζε απφ θνηλά ζηνηρεία πνπ πξνέξρνληαη απφ
δαλεηζκφ.
1. Κνηλά ζηνηρεία Αξρ. Διιελ.- Λαηηλ. πνπ έρνπλ θιεξνλνκεζεί:
 ἕμ – sex, ἑπηά – septem, ἕπνκαη – sequor θαη ὑπέξ – super.
΢ηελ Αξραία Διιεληθή ηα θσλήεληα δαζύλζεθαλ, θαηά ηελ πξντζηνξηθή πεξίνδν, κεηά ηελ ηξνπή ηνπ
αξθηηθνχ ζπξηζηηθνύ ζε ιαξπγγηθφ, «δαζύ», ζύκθσλν h (π.ρ. ην ἕμ γξαθφηαλ ΖΔΞ ζηηο αηηηθέο επηγξαθέο),
πνπ εμειίρηεθε πνιχ αξγφηεξα ζε δαζεία. ΢ηε Λαηηληθή, φπσο θαη ζε άιιεο ζπγγελείο γιψζζεο (πβ. αγγι. six,
γεξκ. sechs), ην ζπξηζηηθφ δηαηεξήζεθε. ΢ηελ Διιεληθή εκθαλίδεηαη αξθηηθφ ζ θπξίσο ζε δάλεηα απφ
δηάθνξεο γιψζζεο (αθφηνπ έπαπζε λα ηζρχεη ε ηξνπή ηνπ ζ ζε δαζύ):
 Αξθηηθφ ζ ζηελ Αξρ. Διιελ. απφ δάλεηα, π.ρ. ζήζακνλ, ζίδεξνο (ίζσο θαη ην ζῦο «ρνίξνο»,
παξάιιεινο ηύπνο ηνπ ὗο, πβ. ιαη. sus).
 Δπίζεο, ζε ιέμεηο όπνπ πξνήιζε απφ ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα, ι.ρ. ζνη, ζε απφ ηFνη, ηFε (ε νλνκ.
ζχ είλαη πζηεξνγελήο, θαηά ηε δνη. θαη ηελ αηηηαη., αιιά δσξ. θ.ά. ηχ, πβ. ιαη. tu).
2. Ζ δεχηεξε θαηεγνξία, απηή ησλ δαλείσλ, πεξηιακβάλεη δχν ππνθαηεγνξίεο.
 Σε κία απνηεινχλ ηα δάλεηα ηεο Διιεληθήο ζηε Λαηηληθή, ι.ρ. ὑπέξ θαη hyper (super είλαη ν
γλήζηνο ιαη. ηύπνο), ὥξα θαη hora, ζεπία «ζνππηά» θαη sepia, ΢σθξάηεο θαη Socrates (ζηα δάλεηα
ην δαζύ ηεο Διιεληθήο δελ κεηαβάιιεηαη ζε s ζηε Λαηηληθή όπσο θαη ην ζ ηεο Διιεληθήο
παξακέλεη ζηε Λαηηληθή).
 Σελ άιιε ππνθαηεγνξία ζπληζηνύλ ηα δάλεηα ηεο Λαηηληθήο ζηελ Διιεληθή. ΢ε απηά ην ιαη. s
δηαηεξείηαη ζηελ Διιεληθή, αθνύ ε ηξνπή ηνπ ζ- ζε δαζύ ζπλέβε κόλν ζε πξντζηνξηθνύο
ρξόλνπο: September θαη ΢επηέκβξηνο, Sextus θαη ΢έμηνο, sicarius «δνινθφλνο» θαη ζηθάξηνο, πβ.
λενιαη. sexualis θ.ά. θαη ζεμνπαιηθφο23.
Πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί φηη ε ππφζεζε γηα εθηεηακέλν δαλεηζκφ ζηνηρείσλ ζε κηα γιψζζα θαηά ηελ
πξντζηνξηθή πεξίνδν ζεσξείηαη φρη ηδηαίηεξα πηζαλή θαη, ην ζπνπδαηφηεξν, δελ νδεγεί ζε πξαγκαηηθή
θαηαλφεζε ησλ γισζζηθψλ πξαγκάησλ, εθηφο αλ ζηεξίδεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα δεδνκέλα (πβ. ηελ παξνπζία
πξνειιεληθψλ δαλείσλ ζηελ Διιεληθή πνπ δελ κπνξνχλ λα αλαρζνχλ ζε ηλδνεπξσπατθή, ζεκηηηθή ή άιιε
γλσζηή γιψζζα). Αο ππνζέζνπκε φηη νη γεξκαληθέο γιψζζεο δαλείζηεθαλ ζε πξντζηνξηθή επνρή ηε ιέμε
22
Βι. κεηαμχ άιισλ, Καθξηδή-Φεξξάξη (2007: 127), πνπ, εμεηάδνληαο ηελ πξαγκάησζε ηεο γεληθήο μέλσλ ζειπθψλ θαη
νπδέηεξσλ νλνκάησλ, δηαηππψλεη ηελ άπνςε φηη «ε επηινγή αζεκάδεπηεο κνξθνινγηθά γεληθήο απνηειεί ζεκαδεκέλε
γισζζηθά επηινγή, δεδνκέλνπ φηη εηζάγεη έλα ζηνηρείν αζπκθσλίαο θαη αζπλέρεηαο πξνο ηνλ ππφινηπν θιηλφκελν ιφγν
[ηα πιάγηα ζην θείκελν]».
23
Ο ιαηηληζηήο Υξίζηνο Καπλνχθαγηαο ην είρε εμειιελίζεη ζε ἑμπαιηθφο, ην νπνίν φκσο είλαη ηειείσο «θηηαρηφο» ηχπνο,
επεηδή ζηα δάλεηα απφ ηε Λαηηληθή δηαηεξείηαη, φπσο πξναλαθέξζεθε, ην ζπξηζηηθφ, ελψ ην ιαη. u απνδίδεηαη ζήκεξα
κε ην νπ, θαζψο ην π ζηε Νέα Διιεληθή ζπκπίπηεη ζηελ πξνθνξά κε ην η.
52
piscis «ςάξη» θαη άιιεο απφ ηε Λαηηληθή, κεηαβάιινληαο φκσο ην p- ζε f- (παι. αγγι. fisk, αγγι. fish, παι.
γεξκ. fisk, γεξκ. Fisch), φπσο ζπλέβε κε ηηο ιέμεηο πνπ θιεξνλνκήζεθαλ απφ ηελ ΗΔ (πβ. πνχο, ιαη. pes αιιά
αγγι. foot, γεξκ. Fuss). ΢ε δάλεηα ηεο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ δελ εκθαλίδεηαη απηή ε θσλεηηθή αληηζηνηρία: ιαη.
pondus «βάξνο», παι. αγγι. pund, απφ ην νπνίν ην ζεκεξηλφ pound «ιίβξα» (Hock & Joseph, 1996: 120).
΋κσο ε ππφζεζε φηη δηάθνξεο ιέμεηο ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ, φπσο fish, Fisch θ.ιπ., απνηεινχλ παιαηά
δάλεηα απφ ηε Λαηηληθή είλαη πνιιέο θνξέο δχζθνιν λα απνδεηρηεί· έηζη, δελ παξέρεη θαιχηεξε ελαιιαθηηθή
εξκελεία γηα ηελ νκνηφηεηά ηνπο ζηε Λαηηληθή θαη ζηηο γεξκαληθέο γιψζζεο. Δάλ ζα κπνξνχζε λα απνδεηρηεί
ηέηνηνο εθηεηακέλνο δαλεηζκφο, ζα επξφθεηην νπζηαζηηθά γηα αληηθαηάζηαζε –έζησ κεξηθή– κηαο γιψζζαο
απφ άιιε.
Δλ πξνθεηκέλσ, ζεκαζία έρνπλ ε νκνηφηεηα ησλ ιέμεσλ θαη ηδίσο ε ζπζηεκαηηθή αληηζηνηρία ησλ
θζφγγσλ, νη νπνίεο απνδεηθλχνπλ ηε γισζζηθή ζπγγέλεηα. Αλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο πξφθεηηαη ηειηθά γηα
εθηεηακέλν δαλεηζκφ, παξακέλεη άγλσζην. Γελ πξνάγεη βέβαηα ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα ε αλαδξνκή ζε
αλαπφδεηθηεο εηθαζίεο, πνπ πεξηπιέθνπλ ηα πξάγκαηα, ρσξίο ηνπιάρηζηνλ λα δηαθξίλνληαη γηα εξκελεπηηθή
επάξθεηα. Δίλαη αμίσκα φηη ηα θαηλφκελα πξέπεη λα εμεηάδνληαη θαη λα πεξηγξάθνληαη κε ηνλ απινχζηεξν
ηξφπν, εθηφο αλ δε γίλεηαη δηαθνξεηηθά (αξρή ηεο νηθνλνκίαο/θεηδνχο, principle of economy/parcimony ή
Occam’s razor, πνπ δηαηππψζεθε απφ ηνλ Άγγιν κεζαησληθφ θηιφζνθν William of Occam, αιιά κε πξψηνλ
δηδάμαληα ηνλ Αξηζηνηέιε (βι. Μαγνπιά, 2002· 2007). Γελ κπνξεί ινηπφλ λα γίλεη δηάθξηζε, φζνλ αθνξά ζε
κηα ηφζν καθξηλή επνρή απφ εκάο, κεηαμχ ζπγγέλεηαο πνπ νθείιεηαη ζε θνηλή πξνέιεπζε θαη νκνηφηεηαο πνπ
πξνήιζε απφ δαλεηζκφ (ή ζε αθξαία πεξίπησζε απφ αληηθαηάζηαζε κηαο γιψζζαο κε άιιε). Σν απνηέιεζκα
είλαη θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ην ίδην, ε ζπζηεκαηηθή νκνηφηεηα θαη αληηζηνηρία.
΋πσο δηεπθξηλίζηεθε πξνεγνπκέλσο, ηα δάλεηα αλαγλσξίδνληαη σο δάλεηα αλ κπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ
απφ ηα γεγελή ζηνηρεία. ΋ηαλ νξηζκέλνη ηχπνη δεκηνπξγνχλ δπζθνιίεο σο πξνο ηελ αλάιπζή ηνπο,
πξνηείλνληαη κεξηθέο θνξέο ιχζεηο αλάγθεο (ηα άγλσζηα εξκελεχνληαη κε ηα άγλσζηα), φπσο ν δαλεηζκφο
απφ θάπνηα γεηηνληθή γιψζζα, φρη πάληνηε γλσζηή. Έηζη, ην ζῦο «ρνίξνο» (πβ. ιαη. sus), έλαληη ηνπ
θαλνληθνχ ὗο, εξκελεχεηαη απφ νξηζκέλνπο σο δάλεην απφ άιιε ηλδνεπξσπατθή γιψζζα (άγλσζην πνηα),
φπνπ δηαηεξήζεθε ην ζπξηζηηθφ.
Απφ ηα πξνεγνχκελα ζπλάγεηαη ην αθφινπζν ζπκπέξαζκα. ΋ηαλ νη νκνηόηεηεο κεηαμύ γισζζψλ
είλαη ζπζηεκαηηθέο θαη κάιηζηα αθνξνχλ ζε βαζηθά ζηνηρεία ηεο γξακκαηηθήο δνκήο, ηα νπνία κάιινλ
δχζθνια ππόθεηληαη ζε δαλεηζκό θαη, πνιύ πεξηζζόηεξν, δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ζπκπηψζεηο,
νλνκαηνπνηίεο θαη ζηνηρεία ηνπ παηδηθνχ ιφγνπ, ηόηε είκαζηε ππνρξεσκέλνη λα απνδερηνχκε ηε ζέζε φηη νη
νκνηόηεηεο νθείινληαη ζηελ θνηλή πξνέιεπζε ησλ γισζζψλ απηψλ. Ζ ζέζε απηή κεηαβάιιεηαη ζε
βεβαηφηεηα φηαλ γλσξίδνπκε θαη ηε γιψζζα κε ηε δηάζπαζε ηεο νπνίαο δεκηνπξγήζεθαλ νη επηκέξνπο
γιψζζεο. ΢πγθεθξηκέλα, απφ ηε δεκψδε Λαηηληθή πξνέθπςαλ νη λενιαηηληθέο γιψζζεο· απφ ηελ αξραία
Ηλδηθή πξνήιζαλ νη λεντλδηθέο γιψζζεο· απφ ηελ παιαηά Βνξεηνγεξκαληθή γελλήζεθαλ νη ζχγρξνλεο
βνξεηνγεξκαληθέο γιψζζεο θαη ηέινο απφ ηελ αξραία Κηλεδηθή έρνπκε ηηο λεφηεξεο θηλεδηθέο γιψζζεο.
Οη ζχγρξνλεο θηλεδηθέο γιψζζεο, παξά ηηο κεγάιεο δηαθνξέο ηνπο, ζεσξνχληαη ζπλήζσο δηάιεθηνη,
επεηδή δελ ζπληζηνχλ γιψζζεο αλεμάξηεησλ θξαηψλ (ην αληίζεην ζπκβαίλεη κε ηε Λεπθνξσζηθή θαη ηελ
Οπθξαληθή ζε ζρέζε κε ηε Ρσζηθή, θαζψο ε Οπθξαλία θαη ε Λεπθνξσζία είλαη αλεμάξηεηα θξάηε). Απφ
ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα κειεηεζνχλ εηο βάζνο θαη απφ ηηο νπνίεο κπνξνχλ λα ζπλαρηνχλ ηα
αλαγθαία ζπκπεξάζκαηα, αλαγφκαζηε κε ηελ νπηζζνζθνπηθή έξεπλα ζε παιαηφηεξα γισζζηθά ζηάδηα, γηα ηα
νπνία νη άκεζεο γλψζεηο καο είλαη ζρεηηθά πεξηνξηζκέλεο κέρξη αλχπαξθηεο.
3.1.4 ΢πζηεκαηηθή αληηζηνηρία θζόγγσλ-θσλεκάησλ ζηα θνηλά ζηνηρεία ησλ ζπγγελώλ

γισζζώλ
Σα ζπγγελή ζηνηρεία ζε δηάθνξεο γιψζζεο δειώλνπλ φηη απηέο είλαη απνηέιεζκα δηάζπαζεο κηαο
παιαηόηεξεο γιώζζαο, π.ρ. ηεο Πξσηντλδνεπξσπατθήο (ΠΗΔ). Σα ζεκεία ηεο δηαθνξνπνηνχληαλ από ηα
ζεκεία ησλ άιισλ γισζζψλ, θαζώο, βάζεη ηεο αξρήο ηνπ Saussure, απαξηίδνληαλ από δηαθνξεηηθνύο
ζπλδπαζκνύο πεξηερνκέλνπ θαη κνξθήο. ΢εκαληηθόο αξηζκόο ησλ ζεκείσλ ηεο ΠΗΔ θιεξνλνκήζεθε ζηηο
γιψζζεο πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε δηάζπαζε θαη πνπ, γηα ηνλ ιόγν απηό, είλαη ζπγγελείο, δει. απνηεινχλ κία
γισζζηθή νηθνγέλεηα, ε νπνία δηαθνξνπνηείηαη από ηηο άιιεο. Γηαπηζηψλνληαη ινηπφλ ζπζηεκαηηθέο
νκνηφηεηεο (θαη δηαθνξέο, θπζηθά) ζε πνιιέο ιέμεηο, πξνπάλησλ ζε αξθεηέο θαηεγνξίεο ιέμεσλ, φπσο ζε φζεο
53
δειψλνπλ ζπγγέλεηα, ζηα αξηζκεηηθά, ζηηο αλησλπκίεο, θπξίσο δε ζηε γξακκαηηθή δνκή, ππφ επξεία έλλνηα,
αθνχ ζε απηήλ πεξηιακβάλεηαη θαη ε ζχληαμε (πβ. Lehmann, 19923: 67):
 δσξ. θ.ά. κάηεξ (κήηεξ), ιαη māter, ζαλζθξ. mātā, παι. αγγι. mōdor, φπνπ αξρ. ειι. ᾱ
αληηζηνηρεί ζε ιαη. θαη ζαλζθξ. ᾱ αιιά ζε παι. αγγι. ō
 ηξεῖο, ιαη. tres, ζαλζθξ. trayas, παι. αγγι. þrīe, φπνπ ην þ, γξάκκα ηνπ ξνπληθνχ αιθαβήηνπ,
δειψλεη θζφγγν [ζ])
 ζχ/δσξ. θ.ά. ηχ, ιαη. tu, ζαλζθξ. tvam, παι. αγγι. þū,
Δίλαη πξνθαλέο απφ ηα παξαδείγκαηα απηά φηη νη ζπζηεκαηηθέο νκνηφηεηεο-δηαθνξέο εκθαλίδνπλ ζηαζεξέο
αληηζηνηρίεο ζηηο ζπγγελείο γιψζζεο (πβ. Trask, 1996: 202-208). Δπίζεο:
 ειι. θέξσ, ιαη. fero, ζαλζθξ. bhárati (γ΄ ελ.), αγγι. bear, φπνπ αξρ. ειι. θ (πξνθ. ph) αληηζηνηρεί
ζε ιαη. f, ζε ζαλζθξ. bh, ζε αγγι. b θ.ιπ.
 γαιι. huit αληηζηνηρεί ζε ηηαι. otto θαη ηζπ. ocho, πνπ πξνέξρνληαη απφ ηχπν octo «νθηψ» ηεο
Γεκψδνπο Λαηηληθήο, πβ. lait - latte - leche, απφ δεκ. ιαη. lacte «γάια», θαη nuit - notte - noche,
απφ δεκ. ιαη. nocte «λχρηα». Κάζε ιέμε εμειίρηεθε δηαθνξεηηθά αιιά κε παξφκνην ηξφπν ζε
θάζε λενιαηηληθή γιψζζα.
Οη νκνηόηεηεο σο πξνο ηνλ δνκηθφ ηχπν, ηελ ηππνινγία, ζπληζηνχλ απνδεηθηηθφ ζηνηρείν ζπγγέλεηαο
φηαλ αλαθέξνληαη ζε ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία (ξίδεο, γξακκαηηθά κνξθήκαηα) θαη φρη γεληθά ζηε γισζζηθή
δνκή, φπσο ηφληζε ν Franz Bopp ην 1816 (πβ. ζην 2.1 ηε ζέζε ηνπ J. Ludolf ήδε ζηηο αξρέο ηνπ 18νπ αη.). Ζ
Οπγγξηθή θαη ε Σνπξθηθή, ελψ αλήθνπλ ζηηο ζπγθνιιεηηθέο γιψζζεο, φπνπ ηα γξακκαηηθά κνξθήκαηα
πξνζθνιιψληαη κε ηξφπν επδηάθξηην ζηα ιεμηθά κνξθήκαηα, εκθαλίδνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ηφζν ζην
ιεμηιόγην φζν θαη ζηα ζηνηρεία, ζην πιηθφ, ηεο γξακκαηηθήο δνκήο (πβ. Szemerényi, 1996: 6):
 πβ. νπγγξ. ház «ζπίηη», πιεζ. ház-ak, ηνπξθ. ev «ζπίηη», πιεζ. ev-ler,
Σν αληίζεην ζπκβαίλεη κε ηηο ζπγγελείο γιψζζεο, π.ρ. ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή, ηε ΢αλζθξηηηθή θ.ιπ.:
 νκεξ. γέλε-νο (γέλνπο) από ΗΔ génes-os, ιαη. gener-is (κε ξσηαθηζκφ, δει. ηξνπή ηνπ -s- ζε -r,
θαη θιεηζηνπνίεζε/«θψθσζε» ηνπ o ζε i), ζαλζθξ. jánas-as, φπνπ ην αξθηηθό ζύκθσλν απφ
ππεξσηθφ θιεηζηφ g ηξάπεθε ζε νπξαληθό πξνζηξηβέο/εκίθιεηζην πξν ηνπ e, πβ. αγγι. j, θαηφπηλ
δε ηα e, o ζπλέπεζαλ κε ην a.
3.1.5 Αξρή ηεο θαλνληθόηεηαο ησλ θσλεηηθώλ κεηαβνιώλ – θσλεηηθνί λόκνη

Οη νκνηφηεηεο κεηαμχ γισζζψλ δελ επαξθνχλ γηα λα γίλεη δεθηή ε ζπγγέλεηά ηνπο, αιιά ρξεηάδεηαη
παξάιιεια λα βξίζθνληαη ζε θαλνληθή θαη απζηεξή αληηζηνηρία. Αθξηβψο απηέο νη ζπζηεκαηηθέο νκνηφηεηεο
αιιά θαη ζπζηεκαηηθέο δηαθνξέο είλαη πνπ επηβάιινπλ ηελ έλλνηα ηεο ζπγγέλεηαο (Lehmann, 19923: 7). Γηα
παξάδεηγκα,
 ην ā ηεο Ηλδνεπξσπατθήο αληηζηνηρεί γεληθά ζε ειι. ᾱ, ιαη. ā, ζαλζθξ. ā αιιά ζε θνηλφ

γεξκ./πξσηνγεξκ. ō θ.ιπ.:
ηλδνεπξ. mātēr, ειι. κάηεξ (ησλ.-αηη. κήηεξ), ιαη. māter, ζαλζθξ. mātā αιιά παι. αγγι.
Mōdor,
ηλδνεπξ. bhrātēr, ειι. θξάηεξ, ιαη. frāter, ζαλζθξ. bhrātā αιιά παι. αγγι. brōþor.
 Δπίζεο, ην ιαη. c (πξφθ. [k]) αληηζηνηρεί ζε c πξν ηνπ a θ.ά. ζηηο λενιαηηληθέο γιψζζεο αιιά φρη
ζηε Γαιιηθή, φπνπ θαλνληθά αληηζηνηρεί ζε ch [ʃ], δει. άερν θαηλννπξαληθφ ζπξηζηηθφ («παρχ
s»): δεκ. ιαη. (αηη.) campu «αγξφο, πεδίν, θάκπνο», ηηαι. – ηζπ. – πνξηνγ. campo αιιά γαιι.
champ.
54
Οη ζεκαληηθφηεξνη γισζζνιφγνη ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ αη., νη Νενγξακκαηηθνί, εξεχλεζαλ πξσηίζησο
ην θσλεηηθφ επίπεδν ησλ γισζζψλ θαη θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη νη θσλεηηθέο/θζνγγηθέο κεηαβνιέο
(sound changes) δηέπνληαη απφ λφκνπο, ηνπο νπνίνπο απνθάιεζαλ θσλεηηθνχο λφκνπο. ΢ηε ζχγρξνλε
γισζζνινγία ιέγνληαη θαη θσλνινγηθνί λφκνη, ηδίσο φηαλ αλαθέξνληαη ζην θσλνινγηθό ζύζηεκα (έλλνηα
άγλσζηε ηνλ 19ν αη.), δει. ζηα θσλήκαηα θαη ηα αιιόθσλά ηνπο (βι., εθηφο απφ ηε ζχληνκε αλαθνξά ηνπ
Szemerényi, 1996: 24-27, ηε δηεμνδηθή παξνπζίαζε ησλ απφςεσλ ησλ Νενγξακκαηηθψλ θαη λεφηεξσλ
γισζζνιφγσλ απφ ηε McMahon, 2005: 37-79). Οη θσλεηηθνί λφκνη, φπσο νη θπζηθνί λφκνη, δελ επηδέρνληαη
εμαηξέζεηο, αιιά «ιεηηνπξγνχλ κε ηπθιή αλαγθαηφηεηα», είραλ ππνζηεξίμεη νη Νενγξακκαηηθνί θαη πην
ζπγθεθξηκέλα ν Αugust Leskien, αθνχ νη θζφγγνη κηαο γιψζζαο είλαη ήρνη, ζηνηρεία πνπ εξεπλψληαη απφ ηε
θπζηνινγία θαη ηε θπζηθή. Χζηφζν, πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί κηα ζεκαληηθή δηαθνξά: έλαο θσλεηηθφο λφκνο
ηζρχεη γηα ζπγθεθξηκέλν δηάζηεκα θαη ζε ζπγθεθξηκέλε γιψζζα ή δηάιεθην, ζε αληίζεζε κε έλα θπζηθφ λφκν
πνπ ηζρχεη παληνχ θαη πάληνηε.
Με βάζε ηελ πεξίπησζε ηεο δηαηήξεζεο ησλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ, ε αξρή ηεο θαλνληθφηεηαο ησλ
θσλεηηθψλ λφκσλ δηαηππψζεθε σο εμήο απφ ηνλ Meillet: «Δάλ κηα άξζξσζε δηαηεξείηαη ζε κία ιέμε,
δηαηεξείηαη εμίζνπ ζε φιεο ηηο ιέμεηο ηεο γιψζζαο ή ηεο δηαιέθηνπ φπνπ εκθαλίδεηαη ππφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο».
Σν ίδην ηζρχεη θπζηθά θαη ζηελ πεξίπησζε κεηαβνιήο, αθνχ απηή ζα ζπκβεί (ηνπιάρηζηνλ ζεσξεηηθά) ζε
φιεο ηηο ιέμεηο. Λέγνληαο ν Meillet «ππφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο», ελλνεί «ζην ίδην πεξηβάιινλ».
 Ο θζφγγνο p, ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ ηεο Διιεληθήο, ηεο Λαηηληθήο, ηεο ΢αλζθξηηηθήο θ.ά.,
κεηαβάιιεηαη, φπσο πξναλαθέξζεθε, ζε f ζηηο γεξκαληθέο γιψζζεο: παηήξ, pater, pitā αιιά παι.
αγγι. fæder, παι. γεξκ. fater, γνηζ. fadar θ.ιπ., πβ. ιαη. piscis «ςάξη» αιιά παι. αγγι.-γεξκ. fisk,
γνηζ. fisks θαη ειι. πέληε, ζαλζθξ. pañca (πξνθ. πάληζα, αθξηβέζηεξα [páɲtʃa], κε νπξαληθφ λ,
φπσο ζην ληνο, θαη κε «παρχ» ζπξηζηηθφ ζην ηζ, πβ. αγγι. ch ) αιιά γνηζ. fimf, γεξκ. fünf, αγγι.
five, θ.ιπ. – ην Λαη. quinque, πνπ αλάγεηαη ζε ππνζεηηθφ penque, πξνέθπςε κε αθνκνίσζε ηνπ
ζπκθψλνπ θαη θιεηζηή πξνθνξά ηνπ e πξν ηνπ n.
 Δπίζεο, ζηελ Αξραία Διιεληθή ην -m κεηά απφ θσλήελ κεηαβιήζεθε ζε -λ θαη κεηά απφ
ζχκθσλν ζε -α: Λαη. deum, ΢αλζθξ. devam αιιά ζεφλ, ΗΔ pəterm, Λαη. patrem, ΢αλζθξ. pitaram
αιιά παηέξα.
Παξαδείγκαηα κεηαβνιψλ ζην θσλνινγηθφ ζχζηεκα απνηεινχλ, κεηαμχ άιισλ, θαη ηα αθφινπζα:
1) νη κεηαβνιέο ζηα θσλήεληα ηεο Διιεληθήο (5, άιινηε βξαρέα θαη άιινηε καθξά, ζηελ πεξίνδν ηεο
Πξσηνειιεληθήο, 5 βξαρέα αιιά 7 καθξά ζηελ θιαζηθή πεξίνδν ζηελ ησληθή-αηηηθή θ.ά., 6 ηζφρξνλα
ζηελ ειιελνξξσκατθή θαη πξψηκε βπδαληηλή πεξίνδν, πάιη 5 αιιά ηζφρξνλα απφ ηνλ 10ν αη.),
2) ε εκθάληζε ησλ ηζ, ηδ ζηε βπδαληηλή πεξίνδν, αλ ζεσξεζνχλ φηη ιεηηνπξγνχλ σο θσλήκαηα θαη φρη
σο ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα,
3) ε ζχκπησζε ησλ e, o κε ην a ζηηο αξραίεο ηλδντξαληθέο γιψζζεο, ηλδντξαλ. asti αιιά ἐζηί/ἔζηη, ιαη.
est, ξσζ. estь, ζαλζθξ. nabhas αιιά λέθνο, ξσζ. nebo (= νπξαλφο), πβ. ιαη. nebula θαη γεξκ. Nebel
(= λεθέιε).
Χζηφζν, ζε θάζε γιψζζα εκθαλίδνληαη εμαηξέζεηο, πνπ εθ πξψηεο φςεσο θινλίδνπλ ην αμίσκα ησλ
Νενγξακκαηηθψλ. Οη αληίπαινί ηνπο, θπξίσο ν δηαπξεπήο Γεξκαλναπζηξηαθφο γισζζνιφγνο Hugo Schuchard
θαη νη Γάιινη Jules Gilléron θαη Gaston Paris, ζεκειησηέο ηεο δηαιεθηνινγίαο/γισζζνγεσγξαθίαο,
ππνζηήξηδαλ φηη νη εμαηξέζεηο δελ επηβεβαηψλνπλ ην λενγξακκαηηθφ δφγκα. Οη Νενγξακκαηηθνί φκσο
αληέηεηλαλ φηη πνιιέο είλαη θαηλνκεληθέο, δηφηη δελ έρεη αθφκε αλαθαιπθζεί ν λφκνο πνπ ηηο εξκελεχεη.
Πξάγκαηη, εμαηξέζεηο ζρεηηθά κε ηελ εμέιημε ησλ ζπκθψλσλ ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ, πνπ είρε αθήζεη
αλεξκήλεπηεο ν Jacob Grimm, φηαλ είρε εμεηάζεη ην θαηλφκελν, εξκελεύζεθαλ από ηνλ Γαλφ γισζζνιφγν
Karl Verner κε λφκν πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ (βι. 3.3.5, παξάδ. 3). Δίλαη θαλνληθέο θαη άιιεο εμαηξέζεηο ζηε
κεηαθίλεζε απηή ησλ θζφγγσλ (sound shift), π.ρ. γεξκ. Nacht (= λχρηα), steigen (= αλεβαίλσ) (πβ. αξρ.
ζηείρσ “= βαδίδσ, έξρνκαη”), φπνπ ην θιεηζηφ t δελ κεηαβάιιεηαη ζε δηαξθέο/ηξηβφκελν [ζ], επεηδή
πξνεγνχληαη ηα δηαξθή/ηξηβφκελα ch, s.
Δμαηξέζεηο εκθαλίδνληαη επίζεο ζε δάλεηα πνπ εηζήιζαλ ζηελ ππφ εμέηαζε γιψζζα πξνθαλψο κεηά
ηε ζπγθεθξηκέλε κεηαβνιή ή ζε ηχπνπο πνπ ζρεκαηίζηεθαλ κεηά απφ απηή, ελψ άιιεο νθείινληαη ζηελ
55
αλαινγία, ζε θαζαξψο ςπρνινγηθή αηηία, πνπ ζπληζηά ηδηαίηεξε θαηεγνξία κε θαλνληθψλ κεηαβνιψλ 24 .
΢χκθσλα κάιηζηα κε ηελ εχζηνρε παξαηήξεζε ηνπ Sturtevant (1947/1966: 109), γηα ηελ νπνία έρεη ήδε γίλεη
ιφγνο (βι.1.4.1), «νη θσλεηηθνί λφκνη είλαη θαλνληθνί, αιιά δεκηνπξγνχλ αλσκαιίεο, ε αλαινγηθή
δεκηνπξγία είλαη αλψκαιε, αιιά δεκηνπξγεί νκαιφηεηα»! Καηά ηνπο Νενγξακκαηηθνχο, ε θσλεηηθή
κεηαβνιή –πνπ θαη’ απηνχο είλαη αδηάθνξε γηα ηηο γξακκαηηθέο ζπλέπεηέο ηεο– πξνρσξεί κε αλεπαίζζεηα
βήκαηα, γηαηί, αλ νη νκηιεηέο αληηιακβάλνληαλ φηη κπνξεί λα είρε ζπλέπεηεο γηα ηε γξακκαηηθή, ζα ηελ
απέθεπγαλ. Βέβαηα νη νκηιεηέο ζπλήζσο δελ εκπνδίδνπλ ηηο κεηαβνιέο, αιιά ε γξακκαηηθή παξεκβαίλεη εθ
ησλ πζηέξσλ κε ηνλ «κεραληζκφ ζπληήξεζεο» πνπ δηαζέηεη κε ηελ αλαινγία (πβ. McMahon, 2005: 45-46).
Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Αξραία Διιεληθή ίζρπζε ν λφκνο ηεο ζίγεζεο ηνπ ζ κεηαμχ θσλεέλησλ, νπφηε
ην πξσηνειιεληθφ ιέγεζαη ηξάπεθε ζε ιέγῃ θαη θαηφπηλ ζε ιέγεη. Δίλαη πξνθαλέο όηη έηζη δεκηνπξγήζεθε
αλσκαιία, αλνκνηνκνξθία, ζηελ θιίζε ηνπ ξήκαηνο (ιέγνκαη, ιέγεηαη θ.ιπ. αιιά ιέγῃ/ιέγεη), ε νπνία ήξζε
αξγόηεξα κέζσ ηεο αλαινγίαο: ν ήδε κεζαησληθόο ηύπνο ιέγεζαη ζρεκαηίζηεθε θαηά ην ιέγεηαη, ψζηε λα
απνθαηαζηαζεί ε ηζνζπιιαβία. Αθνινπζνχλ παξαδείγκαηα εμαηξέζεσλ θσλεηηθνχ ραξαθηήξα.
1) ΢εκαληηθφο αξηζκφο εμαηξέζεσλ ζρεηίδεηαη κε ηελ εμέιημε ηνπ ζ ζηελ Διιεληθή. ΢ηελ
Πξσηνειιεληθή ην απιφ ζ απνβιήζεθε κεηαμχ θσλεέλησλ θαη ηξάπεθε ζε δαζχ ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ (αλ
δελ ππήξρε δαζχ ζηελ επφκελε ζπιιαβή, εηδεκή απνβιήζεθε). Έηζη, ην πξσηνειι. δάζεζνο εμειίρηεθε ζε
δάζενο θαη κε ζπλαίξεζε ζε δάζνπο, ελψ ην πξσηνειι. ζεπηκ (πβ. ιαη. septem) ηξάπεθε ζε ἑπηά. Αληίζεηα,
ηα -ζ- θαη ζ- εκθαλίδνληαη ζηα γεῖζνλ, Θάζνο, ζίδεξνο, ρξπζφο θ.ά. Απηά εξκελεύνληαη σο δάλεηα απφ
δηάθνξεο γιψζζεο, ηα νπνία εηζήιζαλ ζηελ Διιεληθή αθφηνπ έπαπζε, ζε πξντζηνξηθή πεξίνδν, λα ηζρχεη ε
ζίγεζε ηνπ ζ ή ε ηξνπή ηνπ ζε δαζχ θζφγγν. Δπίζεο, ζηα δίδσζη, ηξηαθφζηνη, θέξνπζη θ.ιπ. ην -ζ-
δεκηνπξγήζεθε, κε ζπξηζηηθνπνίεζε, απφ ηα -ηη, -ηηνη (πβ. δσξ. δίδσηη, ηξηαθάηηνη, θέξνληη), κεηά ηελ
απνβνιή ηνπ ζ κεηαμχ θσλεέλησλ· επίζεο, ν ηχπνο κέζνο είλαη ζρεηηθά λεόηεξνο θαη ν παιαηφηεξνο ηχπνο,
πξηλ απφ ηελ απνβνιή ηνπ -ζ-, ήηαλ κέζζνο, πνπ αλάγεηαη ζε πξσηνειι. κεηyoο.
2) ΢ηελ αηηηθή δηάιεθην κεξηθέο εμαηξέζεηο ζηελ ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε νθείινληαη ζε λεόηεξν δαλεηζκφ,
π.ρ. ινραγφο, ιέμε δσξηθήο πξνέιεπζεο, ελψ νξηζκέλνη ηύπνη εξκελεχνληαη σο ζρεκαηηζκνί λεφηεξνη απφ ηελ
ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε, φπσο πᾶζα, ηάο (απφ παιαηφηεξνπο ηχπνπο πάλζα, ηάλο, πνπ δηαηεξνχληαη ζε κεξηθέο
δηαιέθηνπο).
Άιινη ηχπνη δελ απνηεινχλ εμαηξέζεηο, θαζώο εκθαλίδνληαη ζηελ αηηηθή δηάιεθην ζηα πεξηβάιινληα
φπνπ αλαζηειιφηαλ ε ιεηηνπξγία ηνπ λφκνπ (ή, θαη’ άιιε άπνςε, πεξηζζφηεξν ζχκθσλε κε ην
λενγξακκαηηθφ δφγκα, επαλαηξεπφηαλ ην ε ζε ᾱ), δει. κεηά από ε, η, ξ, π.ρ. λέα, νἰθία, ρψξα. Φαηλνκεληθέο
24
΋πσο ζα αλαθεξζεί ζηε ζπλέρεηα (6.4.5), επηρεηξήζεθε, απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, λα αλαδεηεζνχλ νη φξνη
ιεηηνπξγίαο ηεο αλαινγίαο [βι. Jeffers & Lehiste (1982: 70-71)], Trask (1996: 105-115), Beekes (2004: 126-136, ρσξίο
λα αλαθέξεηαη ζε ζεσξίεο) θαη ηδίσο McMahon, 2005: 119-146, κε δηεμνδηθή παξνπζίαζε πξφζθαησλ εξεπλψλ). Γηα
ηνπο θσλεηηθνχο λφκνπο ησλ ΗΔ γισζζψλ βι. Collinge (1985). Γηα ηηο θζνγγηθέο κεηαβνιέο θαη ηνπο Νενγξακκαηηθνχο
βι., κεηαμχ άιισλ, Kovács (1971/1981, κε δηεμνδηθή εμέηαζε ησλ ελλνηψλ «λφκνο», «θσλεηηθφο λφκνο», «ηάζε» θ.η.φ.),
Μπακπηληψηε [(1985: 40-61), Szemerényi (1996: 17-30), Trask, 1996: 224-228)], Beekes (2004: 103-125) θαη McMahon
(2005: 43-45 θαη ηδίσο 81-108, φπνπ εμεηάδεηαη ην δήηεκα ηεο πξαγκάησζεο/κεηάδνζεο κηαο θσλεηηθήο κεηαβνιήο, δει.
πψο εμαπιψλεηαη ζηε γισζζηθή παξαγσγή ελφο νκηιεηή). Ζ McMahon ζπδεηεί ηηο απφςεηο ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο
ιεμηθήο δηάρπζεο (lexical diffusion) ζρεηηθά κε ηηο θσλεηηθέο κεηαβνιέο, δει. φηη είλαη θσλεηηθά απφηνκεο, ρσξίο λα
επεξεάδνπλ ηαπηφρξνλα φιεο ηηο ιέμεηο πνπ εκθαλίδνπλ ην θαηάιιειν θσλεηηθφ πεξηβάιινλ, ελψ νη Νενγξακκαηηθνί
πξέζβεπαλ φηη νη θσλεηηθέο κεηαβνιέο είλαη θσλεηηθά βαζκηαίεο αιιά ιεμηθά απφηνκεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά,
αλαθέξεη ηνλ Ακεξηθαλφ θνηλσληνγισζζνιφγν William Labov, πνπ ζεσξεί φηη άιιεο θσλεηηθέο κεηαβνιέο
εξκελεχνληαη ζχκθσλα κε ηε λενγξακκαηηθή ζεσξία, ελψ άιιεο είλαη ιεμηθά δηαρεφκελεο (επίζεο ν Trask 1996: 267-
296, πνπ εμεηάδεη ηηο απφςεηο απηέο, δέρεηαη φηη δελ ππάξρεη έλα κφλν πξφηππν γισζζηθήο κεηαβνιήο, κία κφλν εθδνρή
ηεο αιήζεηαο). Ζ ίδηα πηζηεχεη φηη νη λενγξακκαηηθέο κεηαβνιέο κπνξεί λα γίλνπλ ιεμηθά δηαρεφκελεο κε ηνλ θαηξφ
(McMahon, 2005: 103) θαη πξνηείλεη ην πιαίζην ζην νπνίν έρεη ηε δπλαηφηεηα λα εληάμεη ηα δχν είδε θσλεηηθήο
κεηαβνιήο ε ιεμηθή θσλνινγία, κία απφ ηηο δηαδφρνπο ηεο θιαζηθήο γελεηηθήο θσλνινγίαο. Δπίζεο, εμεηάδεη (McMahon,
2005: 321-357) ην πξφβιεκα ηεο ελεξγνπνίεζεο/ππνθίλεζεο (γηαηί μεθηλά κηα κεηαβνιή), ην νπνίν δελ έρεη επηιπζεί.
Τηνζεηεί ηελ άπνςε φζσλ δέρνληαη ηε ζηελή ζρέζε κεηαμχ κεηαβνιήο θαη γισζζηθήο πνηθηιφηεηαο (language variation),
θαζψο ζεσξείηαη φηη ε δεχηεξε πξνσζεί ηε δηάδνζε ησλ κεηαβνιψλ ζε κηα γισζζηθή θνηλφηεηα, αλαγλσξίδεη φκσο φηη
ην πξφβιεκα ηεο ελεξγνπνίεζεο «ζα παξακείλεη ην ίδην κπζηεξηψδεο» θαη «ίζσο λα κελ αλήθεη ζην πεδίν ηεο ηζηνξηθήο
γισζζνινγίαο».
56
εμαηξέζεηο είλαη, κεηαμχ άιισλ, νη ηύπνη ζηνά, απφ παιαηφηεξν ηχπν ζηνηά, θαη θφξε (ησλ. θνχξε), ιφγσ
παιαηφηεξνπ ηχπνπ θφξFᾱ, φπνπ ην F απνβιήζεθε κεηά ηελ ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε.
΋ζνλ αθνξά ζηνπο αλαινγηθνχο ζρεκαηηζκνύο, αλαθέξνληαη, ελδεηθηηθά, νη εμήο πεξηπηώζεηο:
1) Σν ζ ζηα ζχξαζη (ηνπηθή), παηξάζη, θξεζί φπσο θαη ζηα παηδεχζσ, ἐπαίδεπζα, πεπαίδεπζαη θ.ά.
δηαηεξήζεθε ή απνθαηαζηάζεθε αλαινγηθά, θαηά ηα ἐιπίζη (απφ ἐιπηδ-ζη), θχιαμη (-θζη), θξύςσ (-πζ-),
ἔθξπςα (-πζ-), πεθχιαμαη (-θζ-) θ.ά., ελψ ηα λενειι. ιέγεζαη, παηδεύεζαη θ.ιπ. απνηεινύλ πξντφλ αλαινγηθνχ
ζρεκαηηζκνύ θαηά ηε κεζαησληθή πεξίνδν (βι. πξνεγνπκέλσο) θαη φρη δηαηήξεζε ηνπ πξσηνειιεληθνχ
ηύπνπ, ν νπνίνο έπαπζε λα ππάξρεη, φηαλ έγηλε παηδεχῃ (αξγφηεξα παηδεχεη).
2) Ο λενειι. ιατθφηεξνο ηχπνο ζξέθσ αληί ηξέθσ δε ζπλερίδεη ην πξσηνειι. ζξέθσ, απ’ φπνπ κε
αλνκνίσζε ηνπ πξώηνπ δαζένο πξνέθπςε ην ηξέθσ, αιιά ζρεκαηίζηεθε πνιχ αξγφηεξα, αλαινγηθά πξνο ηα
ζξέςσ, έζξεςα (εμάιινπ, ηα ζ, θ, φπσο θαη ην ρ δειψλνπλ εδψ θαη πνιινχο αηψλεο φρη δαζείο θζφγγνπο,
αλάινγνπο κε απηνχο πνπ δειψλνληαη κε ηα αγγι. t, p, k, αιιά δηαξθείο/ηξηβφκελνπο). Απηό είρε επηπηώζεηο
ζηνλ ζρεκαηηζκό ησλ ζεκάησλ ηνπ ξήκαηνο, πνπ παχνπλ λα δηαθνξνπνηνχληαη σο πξνο ην αξθηηθό ζύκθσλν:
ηξεθ-, ζξεπ- → ζξεθ-, ζξεπ-.
Παξαδείγκαηα αλαινγηθψλ ζρεκαηηζκψλ ζε κνξθνινγηθφ επίπεδν είλαη ηα εμήο:
1) Οη ηύπνη ΢σθξάηελ, Γεκνζζέλελ θ.ά., πνπ εκθαλίδνληαη ζηε λεόηεξε αηηηθή δηάιεθην, έρνπλ
ζρεκαηηζηεί αλαινγηθά πξνο ηηο αηηηαηηθέο Ἀιθηβηάδελ, Δὐξηπίδελ θ.ιπ., θαζώο ζπλέπηπηαλ νη νλνκαζηηθέο
ηνπο. Δπίζεο, νη αηηηαηηθέο ἐιπίδαλ, παηέξαλ, κεηέξαλ θ.ά., πνπ απαληνχλ ζηελ Αιεμαλδξηλή Κνηλή θαη
ζπλεηέιεζαλ ζηελ αλαδόκεζε-απινπνίεζε ηνπ νλνκαηηθνχ ζπζηήκαηνο ζηνλ εληθό αξηζκό, εξκελεύνληαη σο
αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί θαηά ηηο αηη. άιισλ νλνκάησλ, π.ρ. ρώξαλ, ηακίαλ, θπξίαλ, ἄλζξσπνλ, κάληηλ. Σύπνη
φπσο γειάσ, -άεη είλαη ζαθψο λεόηεξνη αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί – επνκέλσο δελ πξόθεηηαη γηα αζπλαίξεηνπο
ηύπνπο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο θαη κάιηζηα ηεο ιεζβηαθήο δηαιέθηνπ (πβ. γέιατο «γειάο», ΢απθώ), φπσο
πίζηεπαλ νη νπαδνί ηεο «αηνινδσξηθήο ζεσξίαο» ηνλ 18ν θαη 19ν αη. (Αδακάληηνο Κνξαήο, Αζαλάζηνο
Υξηζηόπνπινο, Κσλζηαληίλνο Οηθνλόκνο, Μηραήι Γέθλεξ θ.ά.). «Οη αηνινδσξηζηέο» πξέζβεπαλ φηη ε Νέα
Διιεληθή απνηειεί ζπλέρεηα ησλ αξραίσλ δσξηθψλ θαη αηνιηθψλ δηαιέθησλ. Ο Γεώξγηνο Υαηδηδάθηο,
θνξπθαίνο Νενγξακκαηηθφο, έδεημε φηη νη «λεναζπλαίξεηνη» (!) ηύπνη ηεο Νέαο Διιεληθήο ζρεκαηίζηεθαλ
ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαηά ηνπο ηύπνπο ησλ δύν άιισλ ξεκαηηθψλ θαηεγνξηψλ, φπσο γξάθ-εη, ζεσξ-εί έηζη
κε παξέθηαζε θαη αγαπά-εη αληί αγαπ-ά, ν δε ηύπνο αγαπάσ θαηά ην αγαπάεη. Ζ Ράιιε (2005: 70) δηεπθξηλίδεη
φηη ην λέν ζέκα αγαπα- (αγαπά-σ αιιά αγαπ-ψ) πξνέθπςε ιφγσ ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο παξαδεηγκαηηθήο
νκνηνκνξθίαο (paradigmatic uniformity), απφ ηε γελίθεπζή ηεο, χζηεξα απφ ηελ αξραία ζπλαίξεζε, ζε φια ηα
πξφζσπα θαη ηελ επαλαλάιπζε (reanalysis) ηνπ β΄ θαη γ΄ ελ. φπσο θαη ηνπ β΄ πιεζ. (αγαπάο, αγαπά,
αγαπάηε), κε δεκηνπξγία λένπ ζέκαηνο θαη λέαο θαηάιεμεο: αγαπά-εηο → αγαπά-ο, αγαπά-εη → αγαπά, αγαπά-
εηε → αγαπά-ηε.
2) Ο Gustav Meyer θαη ζηε ζπλέρεηα ν Υαηδηδάθηο θαηέξξηςαλ ηελ άπνςε ησλ αηνινδσξηζηψλ φηη ε
αηη. πιεζ. ηηο εκέξεο, παιαηόηεξα ηεο εκέξεο, πξνέξρεηαη από ηνλ ιεζβηαθό ηύπν αηη. πιεζ. ηαῖο ἀκέξαηο (ζηε
Λεζβηαθή είρε ζηγεζεί ε δαζεία), εμνχ ε γξαθή ηαῖο ἡκέξαηο πνπ είραλ επηβάιεη νη αηνινδσξηζηέο. Ο
Γεξκαλόο ειιεληζηήο θαη ν Έιιελαο γισζζνιόγνο απέδεημαλ φηη δελ πξόθεηηαη γηα επηβίσζε αηνιηθνχ-
ιεζβηαθνχ ηύπνπ (νχηε γηα δνηηθή ζηε ζέζε αηηηαηηθήο, φπσο λόκηδαλ κεξηθνί) αιιά γηα αηηηαηηθή ζε -εο ησλ
πξσηνθιίησλ θαηά ηελ αηηηαηηθή ησλ ηξηηνθιίησλ, πνπ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Αιεμαλδξηλήο Κνηλήο
ζρεκαηίζηεθε αλαινγηθά πξνο ηελ νλνκαζηηθή25: ηνύο παηέξεο, ηάο κεηέξεο, ηάο λύθηεο. Δπνκέλσο, θαηά ην
ηάο λύθηεο έγηλε θαη ηάο ἡκέξεο, ελ ζπλερεία ηεο εκέξεο - ηεο λύθηεο θαη, ηέινο, ηηο εκέξεο - ηηο λύθηεο (γηα ηελ
αηνινδσξηθή ζεσξία θαη γεληθφηεξα ηε κεηαδφκεζε ηνπ νλνκαηηθνχ ζπζηήκαηνο βι. θαη Μπακπηληψηε,
20004: 30-32, 160-163).
25
Σέηνηνη ηχπνη είραλ ήδε ρξεζηκνπνηεζεί ζηηο βνξεηνδπηηθέο δηαιέθηνπο, δει. ζηηο δσξηθέο δηαιέθηνπο Αηησιηθή,
Λνθξηθή, Φσθηθή, φπνπ ε αηη. πιεζ. ησλ ηξηηνθι. ζρεκαηίζζεθε θαηά ηελ νλνκ./θιεη. θαη ε δνη. πιεζ. θαηά ηηο δνη. ησλ
πξσηνθι. θαη δεπηεξνθι.: παηθη-ῶλ, παίθη-αηο, ἀλζξψπ-σλ, ἀλζξψπ-νηο → ἀξρφλη-σλ, ἀξρφλη-νηο, αληί ἄξρνπ-ζη
(αλαδφκεζε ηνπ πιεζ. ησλ ηξηηνθι: νλνκ./αηη./θιεη. -εο, γελ. -σλ, δνη. -νηο).
57
Δθηφο απφ ηηο θαλνληθέο θσλεηηθέο κεηαβνιέο ππάξρνπλ θαη νη ζπνξαδηθέο, φπσο ηηο είρε νλνκάζεη ν
Γεξκαλφο γισζζνιφγνο Georg Curtius ηνλ 19ν αη. (Μπακπηληψηεο, 1985: 45· Szemerényi, 1996: 26), ν νπνίνο
αλέθεξε σο παξάδεηγκα ζπνξαδηθήο κεηαβνιήο ην π ζην πῶο αληί ηνπ θαλνληθνχ, θαη’ απηφλ, θῶο ηεο
λεφηεξεο Ησληθήο απφ ΗΔ ζέκα ka. Χζηφζν, ζηα θῶο, ὅθσο θ.ά., πνπ απαληνχλ ζηα θείκελα αιιά ζρεδφλ πνηέ
ζηηο επηγξαθέο, ην θ- δελ είλαη ε θαλνληθή εμέιημε ππεξσηθνρεηιηθνχ kw πξηλ απφ ŏ/ō, θαζψο ην ζέκα είλαη
kwo- θαη φρη ka. Παξαδείγκαηα απνηεινχλ ηύπνη φπσο ησλ. ἐλζαῦηα αληί αηη. ἐληαῦζα, κε κεηάζεζε
δαζχηεηαο, θαξαθιφο απφ θαιαθξφο θαη ρνχθηα απφ θνχρηα (πβ. αξρ. ππθηή/πχμ «γξνζηά»), κε κεηάζεζε,
θαηξία απφ θξαηξία, κε αλνκνησηηθή απνβνιή ηνπ πξψηνπ ξ, γίλνκαη απφ γίγλνκαη, κε αλνκνησηηθή απνβνιή
ηνπ δεχηεξνπ γ, αιέηξη απφ ἄξνηξνλ, κε αλνκνίσζε ηνπ πξψηνπ ξ, κέγεζνο απφ κέγαζνο θαη βηβιίνλ απφ
βπβιίνλ (ηνπσλ. Βχβινο), κε αθνκνίσζε, ἀλδξφο απφ ππνζεη. ηχπν ἀλξνο θαη λενειι. (ιατθφ) θαπηλφο απφ
θαπλφο, κε αλάπηπμε, ἀκθνξεχο απφ ἀκθηθνξεχο, κε ζπιιαβηθή απινπνίεζε, πβ. λενειι. αζηξνπειέθη απφ
αζηξαπνπειέθη, δάζθαινο απφ δηδάζθαινο, δηαβάδσ απφ δηαβηβάδσ (γηα πεξηζζφηεξα παξαδείγκαηα θαη
θαηλφκελα βι. ΢πκεσλίδε, 1981: 92-93). Δπίζεο, ηύπνη hέρσ, θαξζέλνο θ.ά.26 ζε αξραίεο επηγξαθέο, θπξίσο
αηηηθέο, εξκελεύνληαη απφ ηνπο Νενγξακκαηηθνύο σο πζηεξνγελείο αθνκνηώζεηο ηνπ θιεηζηνχ πξνο ην δαζύ
(παξζέλνο → θαξζέλνο) ή σο πξόιεςε ηνπ δαζένο (ἔρσ → hέρσ, πβ. φκσο θαη κέιι. ἕμσ), δει. αληίζηξνθα
από ηελ πξντζηνξηθή κεηαβνιή ζξέθσ > ηξέθσ. Σν ἁθή δαζχλζεθε θαηά ην ἅπηνκαη. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη
ν Υαηδηδάθηο, ν Μπακπηληψηεο θ.ά. ηηο αθαλφληζηεο κεηαβνιέο ραξαθηεξίδνπλ «αικαηηθέο παζήζεηο», πνπ
άιινπο ηχπνπο ζίγνπλ θαη άιινπο φρη (νλνκάζηεθαλ αικαηηθέο, saltatory, ιφγσ ηεο άκεζεο κεηαθίλεζεο απφ
έλα θζφγγν/θψλεκα ζε άιιν: Lehmann, 19923: 202). «Οἱ κεηαβνιέο απηέο αλήθνπλ ζηνπο εμήο βαζηθνχο
ηχπνπο: αθνκνίσζη, αλνκνίσζη, κεηάζεζη θαη αλάπηπμη θζφγγσλ» (Μπακπηληψηεο, 1985: 43). Ζ McMahon
(2005: 46) ζεκεηψλεη φηη κεηαβνιέο, φπσο ε κεηάζεζε, ε απινινγία θαη ε αλνκνίσζε είλαη ζπνξαδηθέο θαη
παξαηεξήζηκεο, φρη αλεπαίζζεηεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν Szemerényi (1996: 21) ππνγξάκκηζε φηη νη
έξεπλεο νδεγνχλ ζε επαλεθηίκεζε ηεο δηάθξηζεο πνπ πηνζεηνχζε ν Curtius ζε θαλνληθή θαη ζπνξαδηθή
κεηαβνιή, επεηδή, αλ νη «ζπνξαδηθέο» κεηαβνιέο απνθαιχπηνληαη επαλεηιεκκέλα σο άιιε κνξθή
θαλνληθφηεηαο, ην ζπκπέξαζκα κπνξεί λα είλαη κφλν φηη θάζε θσλεηηθή κεηαβνιή πξέπεη λα ζεσξείηαη
θαλνληθή. Έηζη, θαηέηαμε ηα δηάθνξα είδε θσλεηηθήο κεηαβνιήο ζε ηξεηο θαηεγνξίεο (Szemerényi 1996: 27),
αλαθέξνληαο φκσο κφλν έλα παξάδεηγκα θαη παξαπέκπνληαο γηα πεξηζζφηεξεο δηεπθξηλίζεηο ζε βηβιηνθξηζία
ηνπ (Language, 46, 1970, 140-146 – αλαδεκνζηεχηεθε ζηα Scripta Minora, 1987: 472-478), φπνπ πξφζζεζε
ην θξφκπνλ, παξάιιειν ηχπν ηνχ θξέκπνλ, σο παξάδεηγκα ζηελ ηξίηε θαηεγνξία:
α) θαλνληθέο θσλεηηθέο κεηαβνιέο, δει. κεηαβνιέο κεκνλσκέλσλ θσλεκάησλ (πβ. ειι., ιαη. θαη
ζαλζθξ. /p/ αιιά αγγι. /f/,
β) θαλνληθέο κεηαβνιέο ζε ζπκπιέγκαηα (group changes), δει. κεηαβνιέο θσλεκάησλ πνπ δελ είλαη
γεηηνληθά, φπσο αθνκνηψζεηο θαη αλνκνηψζεηο, πβ. e-i → i-i ζηηο γεξκαληθέο γιψζζεο, π.ρ. ιαη.
medius «κέζνο»» αιιά γνηζ. midjis, αγγι. mid θαη ιαη. l-l → l-r, π.ρ nav-ālis «λαπηηθφο» αιιά auxili-
āris «βνεζεηηθφο»· ην ίδην ζηελ Διιεληθή: παρπ-ιφο, ρακε-ιφο αιιά βινζπ-ξφο, ραια-ξφο,
γ) αλψκαιεο (ζπνξαδηθέο) κεηαβνιέο ζε ζπκπιέγκαηα, π.ρ. αηηηθφ Κφξθπξα αληί Κέξθπξα θαη
θξφκπνλ, παξάιιειν ηχπν ηνπ θξέκπνλ.
Ο Szemerényi δελ εμήγεζε πψο πξνέθπςε ε θσλεεληηθή αθνκνίσζε ζηα Κφξθπξα θαη θξφκπνλ.
Πάλησο, είλαη απνηειέζκαηα αθνκνίσζεο ηνπ ε ιφγσ ηνπ π ηεο επφκελεο ζπιιαβήο, φπσο είρε ήδε
επηζεκάλεη o δηαπξεπήο Διβεηφο ειιεληζηήο Schwyzer (αξρηθά Schweizer) ζηε γξακκαηηθή ηνπ (1959: 255).
Ζ αθνκνίσζε απηή νλνκάδεηαη ρεηιηθνπνίεζε (labialization) ή ζηξνγγχισζε (rounding). Σν κε ζηξνγγπιφ ε
πξνθέξζεθε σο ζηξνγγπιφ ν, φπσο αξζξψλεηαη κε ζηξνγγπιά ρείιε ην [y], πνπ ζηελ αηηηθή δηάιεθην
δεισλφηαλ κε ην π (αξγφηεξα θαη κε ην νη), κνινλφηη ν Schwyzer ζεσξεί φηη ηελ επνρή πνπ εκθαλίδεηαη ζηελ
αηηηθή δηάιεθην ν ηχπνο Κφξθπξα ην π δήισλε αθφκε θζφγγν [u] θαη φρη [ü/y]. Έηζη θη αιιηψο νη δχν θζφγγνη
[u], [ü/y] είλαη ζηξνγγπινί. ΢ηελ ρεηιηθνπνίεζε πνπ εκθαλίδεη ην θξφκ(κ)πνλ ζπλέβαιε θαη ην ρεηιηθφ κ (πβ.
λενειι. γέκα → γηφκα, ξεβίζη → ξνβίζη), κε ηελ πξνυπφζεζε φκσο φηη ην θξφκ(κ)πνλ πξνέξρεηαη απφ ην –
πνιχ αξγφηεξα καξηπξνχκελν– θξέκ(κ)πνλ· δηαθνξεηηθά ην θξέκ(κ)πνλ ζα πξνέθπςε κε αλνκνίσζε απφ ην -
νκ(κ)π- (ζα ήηαλ πνιχ ηνικεξή ππφζεζε λα ζπλδέζεθε παξεηπκνινγηθά κε ην ξήκα θξεκψ/θξέκακαη ή απφ
26
Αξραίνη γξακκαηηθνί επηζήκαηλαλ φηη νη ιέμεηο ἁζξνίδσ, ἁζξφνο δαζχλνληαλ ζηελ αηηηθή δηάιεθην.
58
ηελ αξρή ε ξίδα ηνπο λα είλαη ίδηα, ΠΗΔ krem-, αθνχ ζπρλά ηα θξεκκχδηα φπσο θαη ηα ζθφξδα ηα δέλνπλ ζε
πιεμίδεο πνπ θξεκνχλ ζε θάπνην ζεκείν;).
Χζηφζν, είλαη ζεκαληηθφηεξεο νη δηεπθξηλίζεηο πνπ έδσζε ν Szemerényi ζρεηηθά κε ην ζέκα ησλ
θαλνληθψλ θαη ησλ ζπνξαδηθψλ κεηαβνιψλ, ζηελ θξηηηθή παξνπζίαζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ George Cardona On
haplology in Indo-European (1968). Δπηρεηξεκαηνιφγεζε θαηά ηεο άπνςεο ηνπ Cardona, ηνπ Henry
Hoenigswald θαη, φζνλ αθνξά ζηηο αλνκνηψζεηο, ηνπ Knud Togeby φηη νη ειάζζνλεο (minor) θσλεηηθέο
κεηαβνιέο, θπξίσο αλνκνίσζε, απινινγία, αθνκνίσζε, κεηάζεζε, είλαη θαλνληθέο φζν θαη νη κείδνλεο
(major). Θεψξεζε φηη νη ειάζζνλεο θσλεηηθέο κεηαβνιέο άιινηε είλαη θαλνληθέο θαη άιινηε ζπνξαδηθέο,
ζπκθσλψληαο κε ηνλ Leonard Bloomfield φηη ηέηνηνπ είδνπο κεηαβνιέο δηαθέξνπλ πνιχ απφ απηέο πνπ
ζεσξνχληαη θσλεηηθέο κεηαβνιέο. Δπίζεο, δηεπθξίληζε φηη ζηελ πξψηε θαηεγνξία, απφ ηηο ηξεηο πνπ πξφηεηλε
ζηε βηβιηνθξηζία, πεξηιακβάλνληαη, ρσξίο λα δειψλεηαη ξεηά, κεηαβνιέο ζπκπιεγκάησλ (πβ. ηελ ηξνπή ηνπ
θ ζε ρ ζην ζχκπιεγκα θη, π.ρ. λχρηα), ελψ ζηε δεχηεξε θαη ηελ ηξίηε θαηεγνξία ε ξεηή αλαθνξά ζε κεηαβνιέο
ζπκπιεγκάησλ ζεκαίλεη φηη ε αηηία κηαο κεηαβνιήο πξέπεη λα αλαδεηεζεί θαλνληθά εληφο ηεο ιεμηθήο
κνλάδαο (word-unit).
3.1.6 ΢ρεηηθή ρξνλνιόγεζε ησλ κεηαβνιώλ. ΢πκπεξάζκαηα

Γηα ηελ νξζή εξκελεία ησλ κεηαβνιψλ είλαη ζπλήζσο απαξαίηεηε ε ζρεηηθή ρξνλνιφγεζή ηνπο, δει. πνηα
πξνεγείηαη θαη πνηα έπεηαη, εθφζνλ ε απφιπηε ρξνλνιφγεζε θαηά αηψλεο/πεξηφδνπο είλαη δχζθνιε αλ φρη
αλέθηθηε, ηδίσο φηαλ πξφθεηηαη γηα θαηλφκελα πνπ αλάγνληαη ζε πεξηφδνπο ρσξίο γξαπηέο καξηπξίεο (πβ.
Μπακπηληψηε, 1985: 54-59). Έηζη, ε ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε ζηελ Ησληθή-Αηηηθή, π.ρ. *ἐθαλα → ἔθελα, ζπλέβε
κεηά ηελ παιαηά (άζηγκε) αληέθηαζε ηνπ α, ιφγσ απνβνιήο ηνπ ζ (*ἐθαλζα → *ἐθαλα), αιιά πξνεγήζεθε
ηεο λεφηεξεο (έλζηγκεο) αληέθηαζεο ηνπ α, θαηά ηελ νπνία απνβιήζεθε ην λ (*ηαλο → ηάο), αιιηψο ην
απνηέιεζκα ζα ήηαλ δηαθνξεηηθφ (**ηεο – ν δηπιφο αζηεξίζθνο δειψλεη ππνζεηηθφ/ακάξηπξν ηχπν, πνπ
επηπιένλ, είλαη αληηγξακκαηηθφο). ΢ρεκαηηθά:
1) ᾱ → ε: *ἐθαλα → ἔθελα,
2) αληέθηαζε ηνπ α (λεφηεξε αληέθηαζε, κε δηαηήξεζε ηνπ ζ): *ηαλο → ηάο.
Δπίζεο, ν ηύπνο ἔβᾰλ (΋κεξνο θ.ά.) αληί ἔβεζαλ δεκηνπξγήζεθε πξηλ από ηελ ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε:
1) *ἐβᾱλη,
2) *ἐβᾰλη: βξάρπλζε πξν εκηθώλνπ (ι, ξ, κ, λ) θαη ζπκθώλνπ, θαηά ηνλ λόκν ηνπ Ζ. Osthoff,
3) ἔβᾰλ: απνβνιή ηνπ ηειηθνχ η,
4) ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε, ε νπνία θπζηθά δελ επεξέαζε ην ᾰ ηνπ ἔβᾰλ.
Αλ είρε πξνεγεζεί ε ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε θαη είρε αθνινπζήζεη ε βξάρπλζε ηνπ ε ζε ε, ην απνηέιεζκα ζα ήηαλ ν
αληηγξακκαηηθφο ηύπνο **ἐβελ. Αλάινγα εξκελεύεηαη θαη ην νκεξ. ἔθαλελ αληί ἐθάλεζαλ:
1) *ἐθαλελη
2) *ἐθαλελη
3) ἔθαλελ
4) ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε, ε νπνία δελ επεξέαζε ηνλ ηύπν
΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε είλαη νπζηαζηηθά αδηάθνξν αλ ε ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε πξνεγήζεθε ηνπ ηύπνπ
*ἐθαλελη ή αλ, φπσο πξάγκαηη ζπλέβε, αθνινύζεζε ηε ζίγεζε ηνπ ηειηθνχ η. ΢εκεησηένλ φηη ε εξκελεία
ηζρχεη γηα φινπο ηνπο, θπξίσο πνηεηηθνύο, ηύπνπο κε βξαρύ θσλήελ, φπσο ἔγλνλ (< *ἐγλσλη) αληί ἔγλσζαλ θαη
ἔθαλ (< *ἐθᾱλη) αληί ἔθεζαλ (πβ. Lejeune, 1972: § 225). Έρεη ππνζηεξηρηεί φηη ζε νξηζκέλνπο απφ απηνχο,
π.ρ. ἔδνλ = ἔδνζαλ θαη ἀλέζελ = ἀλέζεζαλ, ην θσλήελ ελδέρεηαη λα είλαη βξαρχ εμαξρήο (Chantraine 1990: §
352, πβ. Rix, 1976: § 269c, φπνπ ηα νκεξ. ἔθῡλ, ἔηιᾱλ πξέπεη λα δηνξζσζνχλ ζε ἔθῠλ, ἔηιᾰλ).
59
Καη έλα παξάδεηγκα απφ ηελ Παιαηά Αγγιηθή. ΢ηηο γεξκαληθέο γιψζζεο ην θσλήελ i ή ην εκίθ. j ησλ
επηζεκάησλ κεηέβαιε, κε ην θαηλφκελν Umlaut ή i-mutation «κεηαθσλία»27, ηα ξηδηθά θσλήεληα a, o, u, πβ.
γεξκ. Fuss, πιεζ. Füsse, φπνπ ην -e απνηειεί εμέιημή ηνπ -i. ΢ηελ Παιαηά Αγγιηθή ην -i ηνπ πιεζ.
απνβιήζεθε, αθνχ φκσο είρε κεηαβάιεη αθνκνησηηθά ην ξηδηθφ θσλήελ (έηζη εξκελεχνληαη θαη νξηζκέλνη
ηχπνη ηεο Γαιιηθήο, φπσο je pris «πήξα» απφ δεκ. ιαη. presi):
1) *fōt -*fōti
2) *fōt -*føti
3) fōt - fēt
Με πεξαηηέξσ θσλεηηθέο εμειίμεηο δεκηνπξγήζεθαλ νη ηχπνη foot-feet ηεο ζχγρξνλεο Αγγιηθήο (πβ.
McMahon, 2005: 44-45).
Σα πξνεγνύκελα επηηξέπνπλ λα ζρεκαηίζνπκε κηα εηθόλα ησλ απφςεσλ ησλ Νενγξακκαηηθψλ γηα ηηο
γισζζηθέο κεηαβνιέο θαη ηνπο θσλεηηθνχο λφκνπο. ΢ήκεξα γίλεηαη δεθηή ε βαζηθή ηνπο ζέζε γηα ηελ
θαλνληθφηεηα ησλ θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ ζηηο γιψζζεο, ζέζε πνιχ ρξήζηκε γηα ηε δηαρξνληθή έξεπλα, ρσξίο
σζηφζν λα πηνζεηείηαη πιήξσο ην αθξαίν πηζηεχσ ηνπ Leskien θ.ά. γηα «ηπθιή ιεηηνπξγία» ησλ λφκσλ πνπ
ηηο ξπζκίδνπλ. Γχν επηπιένλ δηεπθξηλίζεηο ζην ζεκείν απηφ. Καη’ αξράο, ε ζεσξία ηνπ θσλεηηθνχ λφκνπ
επηζηεκνληθά δελ απνδεηθλχεηαη, αιιά απνηειεί αμίσκα ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο θαη έρεη επαγσγηθή βάζε.
Χζηφζν, κε ηελ επαγσγή (induction), ηελ εμαγσγή γεληθνχ ζπκπεξάζκαηνο απφ επηκέξνπο παξαηεξήζεηο, κηα
ππφζεζε, κηα ζεσξία, ζχκθσλα κε ηνλ δηάζεκν θηιφζνθν Karl Popper, δελ κπνξεί λα επαιεζεπηεί.
Παξακέλεη ζε ηζρχ, δηαηεξψληαο ηε ρξεζηκφηεηά ηεο φζν δηάζηεκα δε δηαςεχδεηαη (πβ. Szemerényi, 1996:
21). Γεχηεξνλ, ζηα εθαηφ θαη πιένλ ρξφληα απφ ηελ επνρή ησλ Νενγξακκαηηθψλ νη απφςεηο ηνπο έρνπλ
αλαπηπρηεί πεξαηηέξσ πξνο δηάθνξεο θαηεπζχλζεηο, ελψ ηε ζεκεξηλή γισζζηθή θαηάζηαζε, ηνπιάρηζηνλ ζηηο
δπηηθέο θνηλσλίεο, ραξαθηεξίδεη κάδα ζηνηρείσλ πνπ δελ κπνξνχλ λα ππαρζνχλ ζε θαλφλεο. Σα πξάγκαηα δελ
ήηαλ νπσζδήπνηε έηζη ζε πξψηκεο πεξηφδνπο, φηαλ ε θνηλσλία ήηαλ πνιχ κηθξφηεξε θαη κε πεξηζζφηεξε
ζπλνρή. Δπνκέλσο, ζε πξψηκε πεξίνδν πνπ φπσο θαίλεηαη ε Πξσηντλδνεπξσπατθή ήηαλ ε γιψζζα κηθξήο
θνηλφηεηαο, κε αζήκαληε δηαιεθηηθή δηαθνξνπνίεζε, ην αμίσκα ησλ Νενγξακκαηηθψλ, φηη νη θσλεηηθνί
λφκνη δελ επηδέρνληαη εμαηξέζεηο, ζα είρε πνιχ κεγαιχηεξε ηζρχ (πβ. Szemerényi, 1996: 29-30 θαη ππνζεκ.
1).
3.2 Μέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο

Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ρξεζηκνπνηεί πξσηίζησο δχν κεζφδνπο πξνζέγγηζεο ησλ γισζζηθψλ
θαηλνκέλσλ, ηελ ηζηνξηθή κέζνδν ή, φπσο ιέγεηαη ζπλήζσο, εζσηεξηθή (επ)αλαζχλζεζε/εζσηεξηθή
απνθαηάζηαζε θαη ηε ζπγθξηηηθή κέζνδν ή ζπγθξηηηθή (επ)αλαζχλζεζε/ζπγθξηηηθή απνθαηάζηαζε.
Οξηζκέλνη γισζζνιφγνη θαηαθεχγνπλ θαη ζε κηα άιιε κέζνδν, ηε γισζζνρξνλνινγία (glottochronology) ή
ιεμηθνζηαηηζηηθή (lexicostatistics), πνπ εηζεγήζεθε ν Ακεξηθαλφο γισζζνιφγνο Morris Swadesh (Μφξηο
΢νπάληεο) ζηε δεθαεηία ηνπ 1950, επεηδή πνιιέο γιψζζεο ζηελ ακεξηθαληθή ήπεηξν, ζηελ Απζηξαιία θαη ζε
λεζηά ηνπ Δηξεληθνχ δηαθέξνπλ ηφζν πνιχ, ψζηε νη δχν άιιεο κέζνδνη δελ είλαη θαηάιιειεο γηα ηνλ
θαζνξηζκφ ελδερφκελσλ ζπγγεληθψλ ζρέζεσλ. Ζ γισζζνρξνλνινγία επηηξέπεη λα ππνινγηζηεί πφζνο ρξφλνο
κεζνιάβεζε κεηαμχ δχν δηαθνξεηηθψλ γισζζηθψλ ζηαδίσλ ή απφ πφηε δχν ή πεξηζζφηεξεο ζπγγελείο
γιψζζεο έρνπλ δηαθνξνπνηεζεί. Δίλαη θάηη αλάινγν κε ηε κέζνδν ηνπ άλζξαθα 14 (radiocarbon method),
ξαδηελεξγνχ ηζνηφπνπ πνπ ρξεζηκεχεη ζηε ρξνλνιφγεζε ππνιεηκκάησλ νξγαληθψλ νπζηψλ θαη έρεη ζεακαηηθά
απνηειέζκαηα ζηελ πξντζηνξηθή έξεπλα. Ζ γισζζνρξνλνινγία ζηεξίδεηαη ζηελ ππφζεζε φηη ην ιεγφκελν
βαζηθφ ιεμηιφγην –ηα ζηνηρεία ηνπ ιεμηινγίνπ πνπ δηαηεξνχληαη επί κεγαιχηεξν δηάζηεκα– κεηαβάιιεηαη ζε
φιεο ηηο γιψζζεο κε ζρεηηθά ζηαζεξφ ξπζκφ αλά ρίιηα έηε. Σν βαζηθφ ιεμηιφγην απνηειείηαη απφ εθαηφ ή
δηαθφζηεο απιέο έλλνηεο, πνπ γεληθά απνδίδνληαη κε κία ιέμε ζηηο δηάθνξεο γιψζζεο. Σέηνηεο έλλνηεο είλαη:
άληξαο, γπλαίθα, έξρνκαη, θάζνκαη, κεγάινο, κηθξφο, πνηνο, ηη, θσηηά θ.ά. Ο εξεπλεηήο αλαδεηεί ην πνζνζηφ
αληηθαηάζηαζεο ηνπ βαζηθνχ ιεμηινγίνπ ζε ζπγγελείο γιψζζεο θάζε ρίιηα ρξφληα θαη έηζη πξνρσξεί ζηνλ
27
Ο ΢πκεσλίδεο (1981: 92) ην κεηαθξάδεη «απνθσλία», κε φξν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζηε κεηάθξαζε ηνπ Βeekes
(2004), ελψ ζηνλ Κξχζηαι (2003/2006) απνδίδεηαη σο «εηεξνίσζε», πνπ απφ ηελ αξραηφηεηα δειψλεη άιιν θαηλφκελν,
ηελ παξνπζία ν αληί ε: ιφγνο – ιέγσ.
60
ππνινγηζκφ ηνπ ρξφλνπ δηαθνξνπνίεζήο ηνπο (γηα πεξηζζφηεξα βι. Lehmann, 19923: 175-182). Παξά ηηο
αξρηθέο πξνζδνθίεο, ηα απνηειέζκαηα απφ ηελ εθαξκνγή ηεο κεζφδνπ δελ είλαη πάληνηε ηα αλακελφκελα,
θαζψο πξνθχπηνπλ δηάθνξα πξνβιήκαηα. Μεηαμχ άιισλ, ν εξεπλεηήο δελ είλαη δπλαηφλ κε απιή
παξαηήξεζε ηνπ ιεμηινγίνπ λα απνθαλζεί αλ ε νκνηφηεηα ζπγθεθξηκέλσλ ιέμεσλ νθείιεηαη ζηελ ηχρε, ζηνλ
δαλεηζκφ ή ζηελ θνηλή θαηαγσγή ησλ γισζζψλ ζηηο νπνίεο απαληνχλ (βι. Hock & Joseph, 1996: 531).
Αθεηέξνπ, ηα ηειεπηαία ρξφληα κεξηθνί πηνζεηνχλ ηε καδηθή ή πνιχπιεπξε ζχγθξηζε ησλ γισζζψλ σο κέζνδν
πξνζέγγηζεο ησλ κεηαμχ ηνπο ζρέζεσλ, πνπ φκσο ζεσξείηαη γεληθά επηζθαιήο θαη γη’ απηφ δε ζα καο
απαζρνιήζεη ζηε ζπλέρεηα.
3.2.1 Ιζηνξηθή πξνζέγγηζε ησλ γισζζώλ

Καζψο νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη κε βξαδχηεξν ή ηαρχηεξν ξπζκφ απνθιίλνπλ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν
κεηαμχ ηνπο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ρσξίο λα απνθιείεηαη ε δπλαηφηεηα λα ζπγθιίλνπλ ζε νξηζκέλεο
πεξηπηώζεηο, φπσο ζπλέβε κε ηε ζχγθιηζε Νέαο Διιεληθήο θαη Ηζπαληθήο ζε επίπεδν θζφγγσλ θαη φπσο
ζπκβαίλεη γεληθφηεξα κε ηηο ζύγρξνλεο επξσπατθέο γιψζζεο, θπξίσο ζε επίπεδν ιεμηινγίνπ: ιεμηθά δάλεηα,
κεηαθξαζηηθά δάλεηα θ.ιπ.
Έγηλε ινηπφλ γξήγνξα αληηιεπηφ ηνλ 19ν αη. φηη, γηα λα είλαη επηηπρήο ε ζχγθξηζε ησλ ζπγγελψλ
γισζζψλ, ρξεηάδεηαη λα έρεη πξνεγεζεί ε κειέηε ησλ παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ ηνπο, ηα νπνία εκθαλίδνπλ
πεξηζζφηεξεο νκνηφηεηεο, θαζψο έρνπλ ππνζηεί κηθξή δηαθνξνπνίεζε απφ ην ζηάδην πνπ απνηεινχζε ηελ
θνηλή πεγή ησλ γισζζψλ απηψλ. Αλ ζέινπκε λα ζπγθξίλνπκε, π.ρ. ηελ Διιεληθή θαη ηελ Ηλδηθή, γηα λα
δείμνπκε φηη είλαη ζπγγελείο, ζα ζπγθξίλνπκε ηα παιαηόηεξα γλσζηά ζηάδηά ηνπο, ηελ επηθή/νκεξηθή
δηάιεθην θαη ηε ΢αλζθξηηηθή ή κάιινλ ηε Μπθελατθή θαη ηε Βεδηθή, ηε γιψζζα ησλ βεδηθψλ χκλσλ, πνπ
πξνεγήζεθε ηεο θιαζηθήο ΢αλζθξηηηθήο.
Ζ ζπγγέλεηα, ινηπφλ, δύζθνια δηαπηζηώλεηαη, φηαλ εμεηάδνληαη νη ζεκεξηλέο κνξθέο ηνπο, φπνπ
ππεξηεξνχλ ζπληξηπηηθά νη δηαθνξέο. ΋πσο ε Διιεληθή θαηά ηε καθξαίσλε ηζηνξία ηεο ππέζηε κεηαβνιέο
ζηα δηάθνξα γισζζηθά επίπεδα, έηζη θαη ε ΢αλζθξηηηθή (κε ηελ επξύηεξε έλλνηα ηνπ φξνπ) εμειίρηεθε
αξγόηεξα ζε Πξαθξηηηθή, δει. «θνηλή, δεκώδε γιψζζα», πνπ πεξίπνπ απφ ηνλ 10ν αη. κ.Υ. άξρηζε λα
δηαζπάηαη ζε πιεζώξα γισζζψλ θαη δηαιέθησλ, δηαθνξνπνηεκέλσλ ζεκαληηθά από ηε ΢αλζθξηηηθή. Γη’ απηό
δελ είλαη θαζόινπ πξνθαλείο νη ζρέζεηο καθξηλήο ζπγγέλεηαο ηεο Νέαο Διιεληθήο κε λεντλδηθέο γιψζζεο,
φπσο ε Ζindi (Ηλδίεο) ή Urdu (Παθηζηάλ) θαη νη δηαιέθηνη ησλ Σζηγγάλσλ, ησλ Ρνκ/Ρνκά, αλ εμαηξεζνχλ
θπζηθά νκνηόηεηεο ιόγσ δαλείσλ από ηε Νέα Διιεληθή, ηα νπνία πηνζέηεζαλ νη Σζηγγάλνη φηαλ ήιζαλ από
ηηο Ηλδίεο ζηελ Διιάδα, επνκέλσο πξηλ δηαζπαξνχλ, απφ ηνλ 15ν αη. θαη κεηά, αλά ηελ Δπξψπε θαη αιινχ (πβ.
Pedersen, 1962/1972: 16-17). Παξά ην γεγνλφο φηη ν βαζηθφο θνξκφο ηνπο είλαη ηλδηθήο πξνέιεπζεο,
ζεσξήζεθε φηη ήιζαλ απφ ηελ Αίγππην θαη γη’ απηφ νλνκάζηεθαλ Γχθηνη.
3.2.2 Ιζηνξηθή κέζνδνο – εζσηεξηθή αλαζύλζεζε

Ζ ηζηνξηθή γισζζνινγία, εξεπλψληαο ηελ ηζηνξία κηαο γιψζζαο, ρξεζηκνπνηεί γηα ηα πξντζηνξηθά ζηάδηά
ηεο, γηα ηα νπνία δελ ππάξρνπλ άκεζεο καξηπξίεο, φπσο θαη γηα ειιηπή ζηνηρεία άιισλ ζηαδίσλ, ηε κέζνδν
ηεο εζσηεξηθήο (επ)αλαζχλζεζεο/απνθαηάζηαζεο (internal reconstruction). Γηα λα επηηεπρζεί ε αλαζχλζεζε
απηή γίλεηαη ρξήζε πιηθνχ πνπ πξνέξρεηαη θπξίσο απφ έλα ζπγθεθξηκέλν ζηάδην ηεο ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο
(πβ. Beekes, 2004: 161). Δίλαη ζαθέο φηη ε εζσηεξηθή αλαζύλζεζε, θαζώο απνηειεί κέζνδν ηεο ηζηνξηθήο
γισζζνινγίαο, ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα νλνκαζηεί ηζηνξηθή αλαζύλζεζε.
Με ηελ αλαζχλζεζε απηή απνθαζίζηαηαη ε ιεγφκελε πξνγιψζζα (pre-language, π.ρ. Pre-/pre-
English), ε πξψηκε κνξθή κηαο γιψζζαο – ε ίδηα απηή γιψζζα κπνξεί λα πξνήιζε απφ αλαζχλζεζε, σο
απνηέιεζκα ηεο ζχγθξηζεο επηκέξνπο γισζζψλ (πβ. Lehmann, 19923: 162). Έηζη, εθηφο απφ ηελ
παξαδνζηαθή αλαζχλζεζε ησλ παιαηφηεξσλ απηψλ ζηαδίσλ (ησλ πξνγισζζψλ) ησλ επηκέξνπο ζπγγελψλ
γισζζψλ, ι.ρ. ηεο Διιεληθήο ησλ πξντζηνξηθψλ ρξφλσλ, ε ηζηνξηθή γισζζνινγία, ηδίσο ζηνλ 20ν αη.,
ελδηαθέξεηαη θαη γηα ηελ αλαζχλζεζε ηεο πξψηκεο κνξθήο πνπ ζα είρε ε θνηλή γιψζζα, ε ιεγφκελε
πξσηνγιψζζα, θάζε νηθνγέλεηαο ή θάζε ππννκάδαο (κηα ππννκάδα κπνξεί λα απνηειείηαη απφ κία κφλν
γιψζζα, πβ. ειιεληθή ππννκάδα ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ). Απηφ ζεκαίλεη φηη απφ κηα ζπγθεθξηκέλε
πξσηνγιψζζα θηάλεη θαλείο κε νπηζζνζθνπηθή έξεπλά ηεο ζηελ πξνγιψζζα: πξνγιψζζα ← πξσηνγιψζζα.
Ζ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε είλαη ε κφλε κέζνδνο έξεπλαο φηαλ νξηζκέλεο γιψζζεο δε δηαζέηνπλ εχθνια
61
πξνζδηνξίζηκνπο ζπγγελείο (πβ. Trask, 1996: 248), νπφηε ε αλαγσγή ζε παιαηφηεξα ππνζεηηθά ζηάδηα κπνξεί
λα νδεγήζεη ζε αζθαιέζηεξα ζπκπεξάζκαηα. ΋ηαλ επηρεηξείηαη αλαζύλζεζε ησλ αξρηθψλ γισζζηθψλ
ζηαδίσλ, ηεο πξνγιψζζαο, ε ζχγθξηζε κε ζπγγελείο γιψζζεο έρεη δεπηεξεχνπζα ζεκαζία θαη γη’ απηό δελ
θξίλεηαη πάληνηε αλαγθαία.
Ζ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε είλαη ζεκαληηθφηεξε απ’ φζν πηζηεχνπλ νξηζκέλνη, επεηδή κε απηήλ
απνθαζίζηαληαη φρη απιψο κεκνλσκέλνη πξντζηνξηθνί ηχπνη κηαο γιψζζαο, π.ρ. πέθπθα απφ θεθπθα, αιιά ην
αξρηθφ ζχζηεκα ή ηνπιάρηζηνλ κέξνο ηνπ: κηα γιψζζα ιεηηνπξγεί σο ζχζηεκα θαη θαηά ηελ πξντζηνξηθή
πεξίνδν θαη κεηαβάιιεηαη δηαρξνληθά σο ζχζηεκα. Δπίζεο, «απνηειεί βαζηθφ ηνκέα εθαξκνγήο ηεο αξρήο ηεο
νηθνλνκίαο, πνπ νξίδεη φηη πξέπεη λα απνθεχγνληαη, φζν είλαη εθηθηφ, νη πνιχπινθεο αλαιχζεηο θαη
εξκελείεο» (Μαγνπιάο, 2007: 154).
3.2.3 Πξνβιήκαηα νξνινγίαο

Γηα έλα πνιύ παιαηό γισζζηθό ζηάδην, ην νπνίν απνθαζίζηαηαη κε ηελ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε,
ρξεζηκνπνηείηαη εδψ θαη αξθεηέο δεθαεηίεο ζηελ μέλε βηβιηνγξαθία (πβ.Jeffers & Lehiste, 1982: 51· Lehmann,
19923: 13) ν φξνο prelanguage, πξνγιψζζα28, ελψ ν φξνο protolanguage, πξσηνγιψζζα, ρξεζηκνπνηείηαη ζηε
ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε (βι. πην θάησ). Δπνκέλσο, ηα παιαηφηεξα ζηάδηα ηεο Πξσηντλδνεπξσπατθήο
απνηεινχλ ηελ Pre-Proto-Indo-european, Πξνπξσηντλδνεπξσπατθή ή απινύζηεξα Pre-Indo-european,
Πξντλδνεπξσπατθή (Πξν[Π]ΗΔ/Pre-[Ρ]IE ζα ήηαλ θαηάιιειεο ζπληνκνγξαθίεο), ε νπνία κάιηζηα θαηά ηνπο
Gamkrelidze & Ivanov (1995), ζα εκθάληδε θάπνηα ζπγγέλεηα κε ηνπο «πξνγφλνπο» ησλ θαπθάζησλ θαη άιισλ
γισζζψλ, νη νπνίεο καδί κε απηήλ ζπκκεηείραλ ζηε δηακόξθσζε καθξννηθνγέλεηαο (πβ. αλσηέξσ).
Δλψ ζηελ πξσηντλδνεπξσπατθή ππφζεζε καο νδεγεί ε ζχγθξηζε ησλ επηκέξνπο ζπγγελψλ
(«αδειθψλ»/«ζπγαηξηθψλ») γισζζψλ, ε εζσηεξηθή αλαζχλζεζε βάζεη ζηνηρείσλ πνπ ζα δηέζεηε ε ΠΗΔ
επηηξέπεη ηελ πξνπξσηντλδνεπξσπατθή ππφζεζε· νη εξγαζίεο ησλ Gamkrelidze & Ivanov θ.ά., νη νπνίνη
αθνινχζεζαλ ηα ίρλε ηνπ Saussure (βι. ην ζεκαληηθφηαην έξγν ηνπ Mémoire sur le système primitif des
voyelles dans les langues indo-européennes, «Τπφκλεκα επί ηνπ αξρηθνχ ζπζηήκαηνο ησλ θσλεέλησλ ζηηο
ηλδνεπξσπατθέο γιψζζεο», Ληςία 1879 – γηα ηελ αθξίβεηα, Γεθέκβξηνο 1878), αλαθέξνληαη αθξηβψο ζηελ
αλαζχλζεζε ηεο ΠξνΠΗΔ. Οκνίσο, γίλεηαη ιφγνο γηα Pre-English, Pre-Latin, Pre-Slavic, γαιι. pré-anglais,
pré-latin, pré-slave θ.ιπ. ζηελ πεξίπησζε πνπ ν εξεπλεηήο αλαθέξεηαη ζηα ππνζεηηθά πξψηα ζηάδηα κηαο
γιώζζαο φπσο ε Αγγιηθή θαη ε Λαηηληθή ή νκάδαο γισζζψλ φπσο ε ΢ιαβηθή (πβ.McMahon, 2005: 44-45,
55, φπνπ ην πξν-αξραία αγγιηθή ζεκαίλεη Πξψηκε Αξραία/Παιαηά Αγγιηθή). Χζηόζν, νη φξνη απηνί, πνπ
πξνζέιαβαλ εηδηθφηεξε ζεκαζία ζηελ εζσηεξηθή αλαζύλζεζε, ρξεζηκνπνηνχληαη από θαηξό ζηελ
(ηζηνξηθνζπγθξηηηθή) γισζζνινγία, ηελ ηζηνξία θ.α. σο φξνη ζηνπο νπνίνπο ηα pre, pré, πξν, ζύκθσλα κε ηελ
θαλνληθή ζεκαζία ηνπο, δειώλνπλ γιψζζα πνπ έρεη πξνεγεζεί κηαο άιιεο θαη είλαη δηαθνξεηηθή, φζν
γλσξίδνπκε, απφ απηήλ. Έηζη, κε ηνλ φξν Pre-English/pré-anglais/Πξναγγιηθή κπνξεί λα ελλνεζεί θαη φπνηα
γιψζζα ππήξρε ζηελ Αγγιία πξηλ από ηελ Αγγιηθή, κηα κε Αγγιηθή, θπξίσο ε Κειηηθή. Δπηπιένλ, ν φξνο
απηόο θαη άιινη αλάινγνη ρξεζηκνπνηνχληαη παξάιιεια σο επίζεηα, ι.ρ. Pre-Δnglish period, πνπ κπνξεί λα
ζεκαίλεη «πξώηκε αγγιηθή πεξίνδνο» αιιά θαη «πξναγγιηθή πεξίνδνο». Γη’ απηό ρξεηάδεηαη θάζε θνξά ν
αλαγλώζηεο λα πξνζέρεη ζε ηη αλαθέξνληαη νη φξνη. Δηδηθφηεξα, πξφβιεκα δεκηνπξγνχλ ηα Πξνειιεληθή,
πξνειιεληθφο θαη (Πξν/Πξσην)γεξκαληθή, (πξν/πξσην)γεξκαληθφο.
΋ζνλ αθνξά ζηνπο δχν πξψηνπο φξνπο, είρε θαζηεξσζεί λα δειψλνπλ ηε γιψζζα θαη φ,ηη ζρεηίδεηαη
κε ηνλ ιαφ πνπ δνχζε ζηελ Διιάδα πξηλ απφ ηελ θάζνδν ησλ Διιήλσλ. Χζηφζν, εδψ θαη θάπνηα ρξφληα, νη
φξνη Πξνειιεληθή, πξνειιεληθφο ρξεζηκνπνηνχληαη θαη σο ζπλψλπκoη ησλ Πξψηκε Διιεληθή, πξψηκνο
ειιεληθφο (βι., π.ρ. Jeffers & Lehiste, 1982: 51, φπνπ γξάθεηαη φηη ε ζίγεζε ηνπ -ζ- «may be relegated to the
Pre-Greek period»). Γηα λα κελ ππάξμεη ινηπφλ πξφβιεκα παξεξκελείαο ζε έλα θείκελν, είλαη δπλαηφλ λα
ρξεζηκνπνηνχληαη νη φξνη Πξσηνειιεληθή/Πξντζηνξηθή/Κνηλή Διιεληθή (Common Greek), πξσηνειιεληθφο/
πξντζηνξηθφο/θνηλφο ειιεληθφο αθφκε θαη φηαλ πξφθεηηαη γηα εζσηεξηθή αλαζχλζεζε ή λα απνδνζνχλ ηα pre-,
γαιι. pré-, πνπ ζηελ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε είλαη ζπλψλπκα ησλ early/primitive, γαιι. primitif, κε ηα
αξρέγνλνο/αξρηθφο/πξψηκνο. Πάλησο, αλ θξίλεηαη ζθφπηκν λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη ζηελ πεξίπησζε απηή νη
φξνη Πξνειιεληθή, πξνειιεληθφο, ηφηε ζα ήηαλ πξνηηκφηεξν λα ζπλνδεχνλαη απφ ηνλ δείθηε 2, ελψ, φηαλ
28
Ο ζρεηηθφο φξνο ζηελ ςπρνγισζζνινγία δειψλεη ζπλήζσο ην ζηάδην θαηά ην νπνίν ην λήπην θάλεη ηηο πξψηεο
πξνζπάζεηεο λα κηιήζεη. Γηα πεξηζζφηεξα βι. Κξχζηαι (2003/2006, ιήκκα πξνγισζζηθφο).
62
αλαθέξνληαη ζηε κε ΗΔ Πξνειιεληθή, λα ζπλνδεχνληαη απφ ηνλ δείθηε 1 – ην ίδην ζα ρξεηαζηεί λα θάλνπλ θαη
νη μέλνη, ι.ρ. Pre-Greek1, Pre-Greek2.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηε γιψζζα καο ν φξνο Γεξκαληθή δειψλεη ηφζν ηελ πξντζηνξηθή θνηλή
γιψζζα φισλ ησλ γεξκαληθψλ θχισλ φζν θαη ηε γιψζζα ησλ Απζηξηαθψλ, ησλ Γεξκαλψλ θ.ά., φπσο θαη ην
γεξκαληθφο έρεη επξχηεξε ή ζηελφηεξε ζεκαζία. Γη’ απηφ νη φξνη Πξνγεξκαληθή, πξνγεξκαληθφο, φπσο θαη νη
φξνη Πξσηνγεξκαληθή/ΚνηλήΓεξκαληθή, πξσηνγεξκαληθφο/θνηλφο γεξκαληθφο, κπνξεί λα απνδίδνπλ ηα Pre-
Germanic, Proto-Germanic/Common Germanic θ.ά. αιιά θαη ηα Pre-German, Proto-German/Common
German θ.ιπ. Ζ ζχγρπζε είλαη δπλαηφλ λα απνθεπρζεί κε δηάθνξνπο ηξφπνπο: κε ηε ρξήζε ησλ φξσλ
(Πξν/Πξσην) γεξκαληθή, (πξν/πξσην)γεξκαληθφο, πνπ λα επεμεγνχληαη, φηαλ ππάξρεη θίλδπλνο παξεξκελείαο,
κε ηνλ αληίζηνηρν αγγιηθφ ή άιιν φξν ζε παξέλζεζε ή κε ηε ρξήζε ησλ, φρη πνιχ εχρξεζησλ θαη, πξνπάλησλ,
αλαθξηβψλ φξσλ (Πξν/Πξσην)ηεπηνληθή, -φο σο γεληθψλ φξσλ (Pre/Proto-Germanic), πξαθηηθή πνπ
πηνζεηείηαη απφ ηνλ ΢πκεσλίδε (1981), ηνλ Beekes (2004), ηε McMahon (2005) θ.ά. Πάλησο, φηαλ θαλείο
αλαθεξζεί ζε γεξκαληθέο γιψζζεο, εθκεδελίδεηαη νπζηαζηηθά ε ακθηζεκία. Δπίζεο, θαινί φξνη ζα ήηαλ ηα
παγγεξκαληθφο, Παγγεξκαληθή, αλ δελ ζχκηδαλ ην παγγεξκαληζκφο, πνπ εθθξάδεη ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή
ηδενινγία.
Παιαηφηεξα γηλφηαλ ρξήζε ησλ φξσλ Indo-European (IE), Primitive Indo-European, Common Indo-
European θαη γαιι. indo-européen, indo-européen commun, ελψ ζήκεξα έρεη νπζηαζηηθά επηθξαηήζεη ν
ζχλζεηνο φξνο Proto-Indo-Δuropean (PIE), γαιι. proto-indo-européen, φπσο θαη ζηελ Διιεληθή εκθαλίδεηαη
νινέλα θαη ζπρλφηεξα ν φξνο Πξσηντλδνεπξσπατθή (ΠΗΔ), βι., π.ρ., ΢πκεσλίδε, 1981· Μπακπηληψηε, 20004.
Απφ ηνπο φξνπο ΗΔ, ΠΗΔ/PIE ν πξψηνο αξκφδεη πεξηζζφηεξν φηαλ γίλεηαη ή ππνλνείηαη αληηπαξαβνιή θ.η.φ.
κε άιιεο γιψζζεο θαη γισζζηθέο νηθνγέλεηεο, ι.ρ. ΗΔ – Ηαπσληθή, ΗΔ – ΢εκηηνρακηηηθή/Αθξναζηαηηθή θ.ά.,
είλαη δε πξάγκαηη απηόο πνπ ζπλήζσο ρξεζηκνπνηείηαη ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία. Ο δεχηεξνο είλαη
θαηαιιειφηεξνο φηαλ γίλεηαη ιφγνο γηα ηε γιψζζα πνπ απνηειεί ην θνηλφ πξντζηνξηθφ ζηάδην ησλ ΗΔ
γισζζψλ, ηνλ πξφγνλφ ηνπο θαη ρξεζηκνπνηείηαη ζην παξφλ θείκελν: ΠΗΔ esti, αξρ. ειι. ἐζηί (ἔζηη), ιαη. est,
ζαλζθξ. asti θ.ιπ.
3.2.4 Υξήζε απινύ θαη δηπινύ αζηεξίζθνπ

΋πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ζπλεζίδεηαη ε ρξήζε αζηεξίζθνπ (*) πξηλ
από ηνπο ακάξηπξνπο/ππνζεηηθνύο ηύπνπο. Πάλησο, ζπρλά πεξηηηεύεη ν αζηεξίζθνο, φπσο ζηελ πεξίπησζε
ησλ ηύπσλ ηεο ΠΗΔ ή ηεο ΠξνΗΔ, δηόηη είλαη απηνλόεηνο ν ππνζεηηθόο ραξαθηήξαο ηνπο (πβ. Lehmann, 19923:
13). Κάηη αλάινγν κπνξεί λα ηζρχεη γηα ηχπνπο ηεο Διιεληθήο πνπ πξνέξρνληαη απφ αλαζχλζεζε, νπφηε δελ
ππάξρεη ιφγνο λα δειψλεηαη ν ηφλνο, εθηφο αλ είλαη απαξαίηεηε ε δήισζή ηνπ: πξνειι.2 γξαθζσ, ζξεθσ
αιιά πξνειι.2 ρψξασλ έλαληη νκεξ. ρσξάσλ, πξναηη. ηαλο (ηάο) ή απιψο γξαθζσ (ρσξίο ηνλ ραξαθηεξηζκφ
πξνειι.2). Δδψ ρξεζηκνπνηείηαη ν αζηεξίζθνο φηαλ παξαιείπνληαη νη ραξαθηεξηζκνί πξναγγι., πξνειι.2 θ.ιπ.
ή φηαλ πξφθεηηαη γηα ακάξηπξνπο ηχπνπο ηεο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ: *γξαθζσ, *ζξεθσ, *ρψξασλ, *ηαλο.
Πξέπεη επίζεο λα επηζεκαλζεί φηη ηειεπηαία ζπλεζίδεηαη ν δηπιφο αζηεξίζθνο, φηαλ ππνζεηηθφο ηχπνο
θξίλεηαη ηαπηφρξνλα κε γξακκαηηθά απνδεθηόο, αληηγξακκαηηθφο. ΢ηε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή
γξακκαηηθή ν αζηεξίζθνο δειώλεη φ,ηη δελ είλαη ζύκθσλν κε ηνπο γξακκαηηθνύο θαλόλεο ζπγθεθξηκέλεο
γιώζζαο (ungrammatical), π.ρ. *ην θφζην, *εγψ γξάθεη. Με ζπλδπαζκό, πξνθαλψο, ηεο ρξήζεο ηνπ
αζηεξίζθνπ ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία θαη ηεο ρξήζεο ηνπ ζηε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή
γξακκαηηθή πξνέθπςε ν δηπιφο αζηεξίζθνο ζηε ζύγρξνλε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία, πβ. γ΄ πιεζ.
**ἐβελ αληί ἔβαλ = ἔβεζαλ.
Σν επφκελν παξάδεηγκα δείρλεη ζε πνηεο αθφκε πεξηπηψζεηο είλαη ρξήζηκνο ν δηπιφο αζηεξίζθνο.
Βπδαληηλφο ζρνιηαζηήο εηπκνιφγεζε ην ζάιαζζα από ην ζάινο, γξάθνληαο «ζάιαζζα θαη ζάιαζζα». Βέβαηα,
ηύπνο ζάιαζζα είλαη, φζν γλσξίδνπκε, αλύπαξθηνο, θαηαζθεύαζκα ηνπ ζρνιηαζηή, γηα λα αηηηνινγήζεη ηελ
εηπκνινγία ηνπ (ην ζάιαζζα είλαη θαηά πάζα πηζαλόηεηα πξνειιεληθό, δει. κε ΗΔ). Ο Μπακπηληώηεο (20004:
70), γηα λα δείμεη φηη ν ηύπνο ζάιαζζα είλαη θαηαζθεύαζκα, νξζψο γξάθεη: «[*]ζάιαζζα θαί ζάιαζζα», φπνπ
νη αγθύιεο απνηεινχλ γισζζνινγηθό ζρόιην ζηα γξαθόκελα ηνπ ζρνιηαζηή. ΢ύκθσλα κε φζα ειέρζεζαλ, ε
αλππαξμία ηύπνπ ζάιαζζα κπνξεί λα δεισζεί αθξηβέζηεξα κε δύν αζηεξίζθνπο κέζα ζηηο αγθύιεο:
«[**]ζάιαζζα θαί ζάιαζζα».
Δπηπιένλ, νξηζκέλνη ζέηνπλ αζηεξίζθν κεηά απφ ηχπν πνπ θαηά ηχρε ιείπεη, ηδίσο απφ θιηηηθφ
παξάδεηγκα, αιιά κπνξνχκε λα είκαζηε βέβαηνη γη’ απηφλ, βάζεη άιισλ καξηπξεκέλσλ ηχπσλ (πάλησο, ν
63
Hock, 1986: 31 δελ είλαη πνιχ ζαθήο ζηε δηάθξηζε: ζέηεη αζηεξίζθν πξηλ απφ ηχπν, γηα λα δειψζεη φηη είλαη
απνθαηεζηεκέλνο, ελψ ηνλ ζέηεη κεηά απφ ηχπν, γηα λα δειψζεη φηη δελ καξηπξείηαη ή φηη είλαη
αληηγξακκαηηθφο, πβ. Hock & Joseph, 1996: 34). Πξφθεηηαη γηα ιηγφηεξν ζπλήζε εζσηεξηθή αλαζχλζεζε. Γηα
παξάδεηγκα, ην γνηζ. þreis* [ζri:s] «ηξεηο», πνπ, φπσο ζεκεηψλεη ν Lehmann (19923: ΥΗΗΗ-ΥΗV) είλαη
ακάξηπξν, θξίλεηαη ειιείπσλ ηχπνο νλνκαζηηθήο, αληίζηνηρνο κε ηελ αηη. þrins, ην νπδ. þrija θ.ά. Δπεηδή
ζεσξείηαη αλακελφκελνο ή πξάγκαηη καξηπξεκέλνο ηχπνο, ζπλήζσο δε ζπλνδεχεηαη απφ αζηεξίζθν ζηα
εγρεηξίδηα, βι., π.ρ. Beekes (2004: 305).
3.2.5 Δθαξκνγέο ηεο εζσηεξηθήο αλαζύλζεζεο

΢ηε ζπλέρεηα δίλνληαη παξαδείγκαηα, γηα λα θαηαλνεζεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εθαξκφδεηαη ε κέζνδνο ζηελ
ηζηνξηθή έξεπλα ησλ γισζζψλ θαη γηα λα δεηρηεί αθελφο ε ιεηηνπξγία ηνπο σο ζπζηεκάησλ θαηά ηελ
πξντζηνξηθή πεξίνδν θαη αθεηέξνπ ε κεηάβαζε πνπ, ιφγσ ησλ κεηαβνιψλ, ζπκβαίλεη απφ έλα ζχζηεκα ζε
άιιν. Δίλαη αιήζεηα φηη ν Saussure, παξφιν πνπ λεφηαηνο είρε εμεηάζεη ην αξρηθφ ζχζηεκα ησλ θσλεέλησλ
ζηελ ΠΗΔ θαη ην πψο εμειίρζεθε ζηηο ΗΔ γιψζζεο, θαηφπηλ απνδέρηεθε ηηο απφςεηο ησλ Νενγξακκαηηθψλ θαη
ππνζηήξημε ζηηο παξαδφζεηο ηνπ ζην παλεπηζηήκην ηεο Γελεχεο φηη νη κεηαβνιέο αθνξνχλ ζε κεκνλσκέλα
ζηνηρεία, φηη ε δηαρξνληθή γισζζνινγία, αληίζεηα κε ηε ζπγρξνληθή, δελ εμεηάδεη ηηο γιψζζεο σο
ζπζηήκαηα.
1) ΢ηελ Αξραία Διιεληθή ν παξαθείκελνο ζρεκαηηδφηαλ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο κε αλαδηπιαζηαζκφ,

δει. κε επαλάιεςε ηνπ αξθηηθνχ ζπκθψλνπ θαη ηελ πξνζζήθε ηνπ ε κεηά απφ απηφ, ι.ρ. γέγξαθα (γξάθσ),
δέδσθα (δίδσκη), ιέιπθα (ιχσ), λελφκηζκαη (λνκίδνκαη), ηέηξακκαη (ηξέπνκαη) θ.ιπ. Δληνχηνηο, φηαλ ην
αξθηηθφ ζχκθσλν ήηαλ «δαζχ», δει. άερν θιεηζηφ δαζχ θ, ζ, ρ (πξνθέξνληαλ πεξίπνπ ph, th, kh)
εκθαληδφηαλ σο «ςηιφ», δει. σο άερν θιεηζηφ π, η, θ (ρσξίο λα ζπλνδεχεηαη απφ ιαξπγγηθφ h), φπσο πέθεπγα
(θεχγσ), ηέζπθα (ζχσ), θέρπθα (ρέσ), πεθφβεκαη (θνβνῦκαη), ηεζνξχβεκαη (ζνξπβνῦκαη), θέρπκαη (ρένκαη).
Σν ίδην ζπκβαίλεη ζηνλ ελεζησηηθφ αλαδηπιαζηαζκφ θαη ζε άιιεο πεξηπηψζεηο: γί-γλνκαη, κη-
κλήζθνκαη αιιά ηί-ζεκη, πελ-ζεξφο θ.ιπ., πβ. πξνζη. γλῶ-ζη αιιά ιχζε-ηη (βι. πην θάησ). Απηή ε δηαθνξά ζηα
ζχκθσλα εξκελεχζεθε ηνλ 19ν αηψλα απφ ηνλ Γεξκαλφ καζεκαηηθφ θαη γισζζνιφγν Hermann Grassmann, ν
νπνίνο κειέηεζε ην θαηλφκελν θαη δηαηχπσζε ηνλ λφκν πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ: λφκνο ηνπ Grassmann ή
λφκνο ηεο αλνκνίσζεο ησλ δαζέσλ. ΢ηελ Αξραία Διιεληθή θαη αλεμάξηεηα ζηε ΢αλζθξηηηθή, φηαλ ζηελ αξρή
θαη ζην ηέινο ζπιιαβήο ή ζε δχν ζπιιαβέο εκθαλίδνληαη δαζέα, πνπ ζηε ΢αλζθξηηηθή είλαη ερεξά, ην έλα –
θαηά θαλφλα ην πξψην– παζαίλεη αλνκνίσζε θαη ηξέπεηαη ζην αληίζηνηρν θιεηζηφ, πβ. ζαλζθξ. ba-bhuva =
πέ-θπθε (ζην ιχζεηη θ.ιπ. ηξάπεθε ην ζ ηεο θαηάιεμεο, ψζηε λα απνθεπρζεί ηχπνο **ιπηεζη, πνπ ιφγσ ηνπ -η-
ζα απνκαθξπλφηαλ απφ ηνπο άιινπο ηχπνπο ηνπ παζεηηθνχ ανξίζηνπ). Αλ ε ιέμε δαζχλεηαη, ε δαζεία,
εμέιημε ηνπ Ζ, απνβάιιεηαη: ἔρσ θαη φρη ἕρσ, πβ. κέιι. ἕμσ (-θζ- αληί -ρζ-), ξεκαη. επίζ. ἑθηηθφο/ἑθηφο (ἀλ-),
φπνπ ε δαζεία παξακέλεη ιφγσ απνπζίαο ηνπ ρ, πβ. ζξίμ, δνη. πιεζ. ζξημί (-θο ,-θζ- αληί -ρο, -ρζ-) αιιά ηξηρφο,
ηξίρα θ.ιπ. Αλαθέξζεθε πξνεγνπκέλσο (3.1.5) φηη ην ἁθή εξκελεχεηαη γεληθά σο αλαινγηθή απνθαηάζηαζε
(ή δηαηήξεζε) ηεο δαζείαο, πβ. ἅπηνκαη, φπσο ην ίδην ηζρχεη γηα ην αηη. ἁζξνίδσ θαη γηα άιινπο ηχπνπο, πνπ
απαληνχλ θπξίσο ζηηο αηηηθέο επηγξαθέο: hέρσ, hεζκφο «θίιηξν, ζηξαγγηζηήξη» θ.ά.
Ζ αλνκνίσζε ησλ δαζέσλ έπεηαη κηαο άιιεο κεηαβνιήο, ηεο ηξνπήο ησλ δαζέσλ θ, ρ θαη ησλ
«κέζσλ», δει. ησλ ερεξψλ θιεηζηψλ β, γ (πξνθέξνληαλ b, g), ζε άερα θιεηζηά π, θ πξν ηνπ ζ θαη ηνπ η (πβ.
Μπακπηληψηε, 20004: 40-41): ηξέθσ αιιά ζξέςσ (-πζ-), ζξεπηφο ἔρσ αιιά ἕμσ (-θζ-), ἑθηηθφο, ἑθηφο·ἀκείβσ
αιιά ἀκείςσ (-πζ-) ιέγσ αιιά ιέμσ (-θζ-), ιεθηφο ιερψ αιιά ιέθηξνλ «θξεβάηη»·ζξίμ αιιά ηξηρφο. Αιιηψο,
ηχπνη φπσο ἕμσ, ζξέςσ ζα ήηαλ **ἐμσ, **ηξεςσ (ην ηξέςσ είλαη ν κέιισλ ηνπ ηξέπσ), ελψ ην λενειι. ζξέθσ
δεκηνπξγήζεθε αξγφηεξα θαηά ηνλ κέιινληα ζα ζξέςσ θαη ηνλ αφξηζην έζξεςα, φπσο ην λενειι. (ιατθφ)
ζξνθή έγηλε θαηά ην ζξέθσ (ζηνπο λενειιεληθνχο ηχπνπο ηα ζ, θ είλαη δηαξθή/ηξηβφκελα ζχκθσλα θαη φρη
δαζέα, πβ. γξαθηφο απφ γξαπηφο, πνπ αλάγεηαη ζε *γξαθηνο, αιιά κε δαζχ θ).
Σα θαηλφκελα πνπ εμεηάζηεθαλ ζην ζεκείν απηφ εξκελεχηεθαλ βάζεη δχν λφκσλ, ν δεχηεξνο απφ
ηνπο νπνίνπο εθαξκφδεηαη ζε δχν θαηεγνξίεο θαηλνκέλσλ. Ο πξψηνο είλαη ν λφκνο ηεο αλνκνίσζεο ησλ
δαζέσλ θαη ν δεχηεξνο ν λφκνο ηεο ηξνπήο ησλ δαζέσλ/απνδάζπλζεο (θ, ρ → π, θ) θαη ησλ «κέζσλ» ζε
64
«ςηιά»/αερνπνίεζεο ησλ θιεηζηψλ (β, γ → π, θ) πξν ηνπ ζ θαη ηνπ η (πβ. Μαγνπιά, 2007: 158)29. Οη λφκνη
απηνί ιεηηνχξγεζαλ σο εμήο:
1) Αξρηθνί ηχπνη: ζξεθσ, ζξεθζσ· ἀκεηβσ, ἀκεηβζσ· ζξηρο, ζξηρνο· ιερηξνλ, ιερσ.
2) Νφκνο απνδάζπλζεο θαη αερνπνίεζεο: ζξεθσ, ζξεπζσ· ἀκεηβσ, ἀκεηπζσ· ζξηθο, ζξηρνο· ιεθηξνλ,
ιερσ.
3) Νφκνο Grassmann: ηξέθσ, ζξέςσ· ἀκείβσ, ἀκείςσ· ζξίμ, ηξηρφο· ιέθηξνλ, ιερψ.
Σα ζηάδηα 1) θαη 2) αλαθέξνληαη ζηελ Πξνειιεληθή2, ηελ θνηλή γιψζζα ησλ Διιήλσλ, πξηλ
δηαζπαζηεί ζηηο δηαιέθηνπο ησλ ηζηνξηθψλ ρξφλσλ θαη πξηλ απφ ηηο πξψηεο γξαπηέο καξηπξίεο. ΋πσο
πξνθχπηεη απφ ην ζχλνιν ησλ παξαδεηγκάησλ πνπ εμεηάζηεθαλ πξνεγνπκέλσο, ε Διιεληθή ιεηηνχξγεζε
ζπγρξνληθά σο ζχζηεκα, επνκέλσο ηφζν ζηε ζπγρξνλία ηεο ΑΔ φζν θαη ζε ζπγρξνλίεο ηεο Πξνειιεληθήο2,
γηα λα πεξηνξηζηνχκε ζε παιαηφηεξα ζηάδηα ηεο γιψζζαο καο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζπζηεκαηηθέο
κεηαβνιέο ραξαθηεξίδνπλ θαη ηε κεηάβαζε απφ ην έλα ζηάδην ζην άιιν. Έηζη, ελψ ζηελ Πξνειιεληθή 2 ν
παξαθείκελνο ζα ζρεκαηηδφηαλ ζπλήζσο κε επαλάιεςε ηνπ αξθηηθνχ ζπκθψλνπ, ι.ρ. δεδσθα, θεθπθα, ζηελ
Αξραία Διιεληθή ε θσλεηηθή κεηαβνιή δεκηνχξγεζε δχν ππνζπζηήκαηα: ηνπο παξαθεηκέλνπο κε
αλαδηπιαζηαζκφ ηνπ αξθηηθνχ ζπκθψλνπ θαη ηνπο παξαθεηκέλνπο φπνπ ην πξψην άερν δαζχ είρε ηξαπεί,
αλνκνησηηθά, ζην αληίζηνηρν άερν θιεηζηφ: δέδσθα αιιά πέθπθα. Δπηπιένλ, αξρηθφ ζχζηεκα ξεκαηηθψλ
ζεκάησλ πνπ έιεγαλ ζε θιεηζηφ δαζχ ή ερεξφ θιεηζηφ, π.ρ. hερ-σ/hερ-ζσ, ζξεθ-σ/ζξεθ-ζσ, ἀκεηβ-σ/ἀκεηβ-
ζσ, ζε επφκελν ζηάδην δηαζπάζηεθε ζε δχν ππνζπζηήκαηα, αλάινγα κε ην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ: hερ-σ
αιιά hεθ-ζσ, ζξεθ-σ αιιά ζξεπ-ζσ, ἀκεηβ-σ αιιά ἀκεηπ-ζσ. Σέινο, ζηελ Αξραία Διιεληθή εκθαλίζηεθε λέν
ζχζηεκα ξεκαηηθψλ ζεκάησλ, κε απνπζία αξθηηθνχ δαζένο, ζηελ πεξίπησζε ηνπ h, ή ηξνπή ηνπ ζε θιεηζηφ
(λφκνο Grassmann): ἔρ-σ αιιά ἕθ-ζσ, ηξέθ-σ αιιά ζξέπ-ζσ, ἀκείβ-σ αιιά ἀκείπ-ζσ. ΢ην ζχζηεκα απηφ
παξαηεξείηαη κεγαιχηεξε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζεκάησλ θαη σο πξνο ην αξθηηθφ ζχκθσλν: ηξέθ-σ αιιά ζξέπ-
ζσ – ζην λενειι. (ιατθφ) ζξέθσ ην ζέκα ηνπ ελεζη. δηαθέξεη απφ απηφ ηνπ κέιι. θαη ανξ. κφλν σο πξνο ην
ιεθηηθφ ζχκθσλν.
2) Άιιν παξάδεηγκα εζσηεξηθήο αλαζχλζεζεο είλαη ε δηαθνξά ζηνλ ηνληζκφ ησλ ηχπσλ ρψξσλ θαη
ρσξῶλ. Ο δεχηεξνο ηχπνο πξνήιζε κε ζπλαίξεζε απφ ην ρσξάσλ, πνπ απαληά θπξίσο ζηελ επηθή δηάιεθην
(΋κεξνο, Ζζίνδνο θ.ά.). Ο ζπλεξεκέλνο απηφο ηχπνο ηεο γεληθήο είλαη θαλνληθφο γηα ηα ζεκαηηθά νλφκαηα ζε
-α, δει. ηα «πξσηφθιηηα». Θα αλέκελε θαλείο λα ηνλίδεηαη ζηε ιήγνπζα θαη ε γελ. πιεζ. ησλ ζεκαηηθψλ
νλνκάησλ ζε -ν/ε, δει. ησλ «δεπηεξνθιίησλ»: *ρσξφσλ → *ρσξῶλ. Χζηφζν, φζα δεπηεξφθιηηα ηνλίδνληαη
ζηελ νλνκ. ελ. ζηελ παξαιήγνπζα ή ζηελ πξνπαξαιήγνπζα δελ ηνλίδνληαη ζηε ιήγνπζα ζηε γελ. πιεζ. Μηα
πξφρεηξε εξκελεία ζα ήηαλ φηη κεηά ηε ζπλαίξεζε δηαηεξήζεθε παληνχ ν ίδηνο ηνληζκφο ζηα παξνμχηνλα, πβ.
εὐλφνπ → εὔλνπ, εὐλφσλ → εὔλσλ, θαη φηη ζηα πξνπαξνμχηνλα ε γελ. πιεζ. έγηλε παξνμχηνλε ιφγσ ηεο
καθξάο ιήγνπζαο. Γηαηί φκσο δελ ζπλέβε ε ίδηα αλαινγηθή δηαδηθαζία ζηα πξσηφθιηηα, δει. **ρψξσλ αληί
ρσξῶλ, **γιψζζσλ αληί γισζζῶλ θ.ιπ.; Βέβαηα δελ είλαη ππνρξεσηηθφ φ,ηη ζπλέβε ζηε κία θαηεγνξία
νλνκάησλ λα ζπκβεί θαη ζηελ άιιε. Δπνκέλσο, είλαη δπλαηφλ λα αθνινπζήζεθαλ δηαθνξεηηθέο δηαδηθαζίεο
γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ δχν γεληθψλ. Έρεη δνζεί φκσο δηαθνξεηηθή εξκελεία, πνπ θαιχπηεη θαη ηνπο δχν
ηνληζκνχο·εκθαλίδεηαη δει. πεξηζζφηεξν ζπλνιηθή, δηαθξηλφκελε γηα κεγαιχηεξε εξκελεπηηθή επάξθεηα,
ζχκθσλα κε ηελ αξρή ηεο νηθνλνκίαο/θεηδνχο (principle of economy/parsimony).
΢ηα ζεκαηηθά νλφκαηα ζε -ν/ε ν λφκνο ηεο ζπλαίξεζεο ηνπ νσ, γηα λα αξζεί ε ραζκσδία, θαίλεηαη
παιαηφηεξνο ηνπ λφκνπ ηεο ηξηζπιιαβίαο/ηξηρξνλίαο (πβ. Μπακπηληψηε, 20004: 40), πνπ επέβαιε λα
ηνλίδνληαη κφλν νη ηξεηο ηειεπηαίεο ζπιιαβέο/νη ηξεηο ηειεπηαίνη ρξφλνη ησλ ιέμεσλ ηεο Διιεληθήο (αλάινγνο
λφκνο επηθξάηεζε ζηε Λαηηληθή θαη ηελ θιαζηθή ΢αλζθξηηηθή, ζηηο νπνίεο φκσο ε ιήγνπζα νπζηαζηηθά δελ
ηνλίδεηαη), νπφηε δελ επεξεάζηεθε ε δηζχιιαβε γεληθή ρψξσλ. Αληηζέησο, ζηα ζεκαηηθά νλφκαηα ζε -ᾱ ν
λφκνο ηεο ζπλαίξεζεο ηνπ ασ, πνπ πξνέθπςε απφ *ᾱζσλ, κε απνβνιή ηνπ -ζ- (πβ. ιαη. terrārum απφ
*terrāsom, κε ξσηαθηζκφ ηνπ -s- θαη ζηέλσζε/ «θψθσζε» ηνπ o), είλαη λεφηεξνο ηνπ λφκνπ ηεο
ηξηρξνλίαο/ηξηζπιιαβίαο. ΢ρεκαηηθά:
29
΋πνπ ηα ερσ, **ερσ θαη εμσ λα γξαθνχλ ἔρσ, **ἑρσ, ἕμσ θαη νη ζρεηηθνί λφκνη λα δηαθνξνπνηεζνχλ φπσο εδψ.
65
1) Αξρηθνί ηχπνη *ρψξᾱζσλ *ρψξνσλ
2) Νφκνο παι. ζπλαίξεζεο *ρψξᾱζσλ ρψξσλ
3) Νφκνο ηξηζπιιαβίαο *ρσξάζσλ ρψξσλ
4) Νφκνο απνβνιεο ηνπ -ζ- ρσξάσλ ρψξσλ
5) Νφκνο λεφη. ζπλαίξεζεο ρσξῶλ ρψξσλ
΢ην ζρήκα παξαιείπνληαη ελδερφκελεο κεηαβνιέο πνπ κεζνιάβεζαλ κεηαμχ ηνπ ζηαδίνπ 4) θαη ηνπ
ζηαδίνπ 5): ηξνπή ηνπ ᾱ ζε ε (*ρσξήσλ, εμνχ ησλ. ρσξέσλ, κε βξάρπλζε ηνπ ε πξν ηνπ σ) θαη επαλαηξνπή ηνπ ζε ᾱ κεηά
ην ξ. Αλ βέβαηα ζηελ αηηηθή δηάιεθην ην ᾱ δηαηεξήζεθε κεηά ην ξ, ρσξίο λα ηξαπεί ζε ε θ.ιπ., δελ ππήξμε κεηαβνιή.
΢ηε ζπλέρεηα, ζα ζπδεηεζεί ε αξρή ηεο νηθνλνκίαο, πνπ αλάγεηαη ζηνλ Αξηζηνηέιε θαη, κεηά απφ
άιινπο ζρνιαζηηθνχο θηινζφθνπο, αλαδηαηππψζεθε ηειηθά απφ ηνλ Άγγιν νλνκαηνθξαηηθφ θηιφζνθν
William of Occam/Ockham (Μαγνπιάο, 2002∙ 2007: 160-162 θαη ππνζεκ. 6) 30 . ΢χκθσλα κε απηήλ,
επηβάιιεηαη φζν ην δπλαηφλ απινχζηεξε αλάιπζε, πεξηγξαθή ή εξκελεία ησλ δεδνκέλσλ, εθηφο αλ ππάξρεη
αλάγθε (necessitas) γηα ζχλζεηεο ιχζεηο, δει. ν εξεπλεηήο νθείιεη λα πηνζεηεί ηελ απινχζηεξε απφ
ηζνδχλακεο, σο πξνο ηελ εξκελεπηηθή ηνπο επάξθεηα, αλαιχζεηο (πβ. Γηαλλάθε, 2008: 213 «[...] σο επξεηηθή
θαη εξκελεπηηθή δηαδηθαζία, ε κέζνδνο πξέπεη λα δηαθξίλεηαη απφ ην ζηνηρείν ηεο νηθνλνκίαο θαη λα εμεγεί
ηνλ κεγαιχηεξν δπλαηφ φγθν δεδνκέλσλ κε ηηο ιηγφηεξεο δπλαηέο ππνζέζεηο»). ΢πρλά παξαηεξείηαη πηζηή
εθαξκνγή ηεο αξρήο ζηελ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε θαη ζηηο εξκελείεο ησλ κεηαβνιψλ, ρσξίο λα ππάξρεη
αλαθνξά ζε απηήλ, πβ. ηελ άπνςε ηνπ Szemerényi (1996: 116) γηα ηελ πξνέιεπζε ηεο καθξάο νλνκ. ησλ
εξξηλφιεθησλ, πγξφιεθησλ θαη ζηγκφιεθησλ νλνκάησλ (-ελ, -σλ θ.ιπ., βι. Μαγνπιά, 2002). ΢χκθσλα κε
ηνλ Οχγγξν γισζζνιφγν, ην -s, ραξαθηεξηζηηθφ ησλ έκςπρσλ (αξζ. θαη ζει.) νλνκάησλ, αθνκνηψζεθε κε ην
πξνεγνχκελν έξξηλν/πγξφ/ζπξηζηηθφ, ζηελ ζπλέρεηα δε έγηλε απινπνίεζε ηνπ ζπκπιέγκαηνο θαη αληέθηαζε
ηνπ θσλήεληνο: *pəters > *pəterr > *pətēr > παηήξ. Πξφθεηηαη γηα απιή, νηθνλνκηθή θαη ζπλνιηθή εξκελεία,
ελψ ν W. Streitberg είρε πξνζεγγίζεη ηελ εθηεηακέλε βαζκίδα ηεο νλνκ. πεξηπησζηαθά/«αηνκηζηηθά»,
ζχκθσλα κε ηηο αληηιήςεηο ησλ Νενγξακκαηηθψλ: ζε νξηζκέλεο θαηεγνξίεο νλνκάησλ ε νλνκ. ζρεκαηηδφηαλ
κε ζεκαηηθφ θσλήελ ν, πνπ αξγφηεξα ζηγήζεθε, πξνθαιψληαο αληέθηαζε: *pətero > *pətēr.
΢ηελ πεξίπησζε ηνπ ηνληζκνχ ηεο γελ. πιεζ. ησλ νλνκάησλ ζε -α θα ζε -ν δελ πξέπεη λα αγλνείηαη ν
λφκνο ηεο ηξηζπιιαβίαο νχηε λα πηνζεηνχληαη, ρσξίο απνρξψληα ιφγν, δει. θαηά παξάβαζε ηεο αξρήο ηεο
νηθνλνκίαο, ηξεηο άιιεο δηαδηθαζίεο, δει. ζπλαίξεζε ηνπ -άσλ ζε -ῶλ, ζπλαίξεζε ηνπ -φσλ ζε -ῶλ,
αλαινγηθφο ηνληζκφο -σλ ζχκθσλα κε ηηο άιιεο πηψζεηο· ε εξκελεία νθείιεη λα ζηεξίδεηαη ζηε ζρεηηθή
ρξνλνιφγεζε ησλ ζπλαηξέζεσλ, δει. ζηε ρξνληθή ζεηξά κε ηελ νπνία πξαγκαηνπνηήζεθαλ βάζεη ηνπ λφκνπ
ηεο ηξηζπιιαβίαο: νη δηαδηθαζίεο είλαη δχν, ν λφκνο ηεο ηξηζπιιαβίαο θαη νη ζπλαηξέζεηο. ΢ηηο λεφηεξεο (γελ.
πιεζ. ησλ πξσηφθιηησλ) εθαξκφζηεθε ν λφκνο, ελψ νη παιαηφηεξεο (γελ. πιεζ. ησλ παξνμχηνλσλ
δεπηεξφθιηησλ) πξαγκαηνπνηήζεθαλ πξηλ απφ ηελ εκθάληζή ηνπ.
Έλα αθφκε παξάδεηγκα εθαξκνγήο ηεο αξρήο είλαη ην επφκελν (βι. Μαγνπιά, 2002: 18-20). Tίζεηαη
ην εξψηεκα πψο ηα *ἐξηδο, *ραξηηο, ιαη. *lauds «έπαηλνο», *milets «ζηξαηηψηεο» εμειίρζεθαλ ζε ἔξηο, ράξηο,
laus θαη miles. Έρνπλ δνζεί δχν απαληήζεηο ζην εξψηεκα απηφ. 1) Σν νδνληηθφ απνβιήζεθε πξν ηνπ
ιεθηηθνχ ζπξηζηηθνχ, κε θπζηθή θσλεηηθή δηαδηθαζία. 2) Με δηπιή δηαδηθαζία, εμίζνπ θπζηθή, ην νδνληηθφ
αθνκνηψζεθε κε ην ζπξηζηηθφ, πβ. ηχπν miless ζηνλ Πιαχην, Aul. 528, θαη θαηφπηλ ην δηπιφ ζπξηζηηθφ
απινπνηήζεθε, φπσο ζπλέβε θαη ζην κέζν ιέμεσο, κε ηε δηαθνξά φηη ζηε ζέζε απηή δελ απινπνηνχληαλ
πάληνηε ηα ζπξηζηηθά, ι.ρ. πνδζη > νκεξ. πνζζί θαη πνζί, ιαη. adsum > assum «είκαη παξψλ». Έηζη,
εξκελεχεηαη κε εληαίν θαη νηθνλνκηθφ ηξφπν ε απνπζία νδνληηθνχ πξν ζπξηζηηθνχ, αζρέησο πεξηβάιινληνο.
Απφ ηα πξνεγνχκελα κπνξνχλ λα ζπλαρζνχλ ηα εμήο ζεκαληηθά ζπκπεξάζκαηα:
30
Ζ ζπλήζεο δηαηχπσζή ηεο ζηα κεζαησληθά Λαηηληθά είλαη: «entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem», δει.
νη νπζίεο/ηα πξάγκαηα δελ πξέπεη λα πνιιαπιαζηάδνληαη πεξηζζφηεξν απ’ φζν απαηηείηαη. Σα ζηνηρεία πνπ παξαζέηνπλ
νη Janda & Joseph (2003: 24-25) δείρλνπλ φηη ε απζεληηθή δηαηχπσζή ηεο απφ ηνλ Occam είλαη «pluralitas numquam est
ponenda sine necessitate», δει. ε πνιιαπιφηεηα (ζηελ αλάιπζε θ.η.φ.) πνηέ δελ πξέπεη λα πηνζεηείηαη ρσξίο αλάγθε.
66
1) Δθηφο απφ ηελ αλάδεημε ηνπ ζπζηεκαηηθνχ ραξαθηήξα ησλ γισζζψλ θαηά ηελ πξντζηνξηθή
πεξίνδν θαη ησλ κεηαβνιψλ πνπ δηέπνληαη απφ λφκνπο, ε δηαπίζησζε (βι., π.ρ. Hock, 1986: 532) φηη κε ηελ
εζσηεξηθή αλαζχλζεζε ε ζπγρξνληθή πνηθηιία (variation) αλάγεηαη ζε παιαηφηεξε απνπζία πνηθηιίαο
(invariance) ζεκαίλεη ζηελ νπζία φηη έλα αξθεηά πνιχπινθν (ππν)ζχζηεκα πξνέθπςε απφ έλα απινχζηεξν,
θαζψο ηα αξρηθά ζπζηήκαηα ησλ γισζζψλ ζπρλά είλαη απιά, πβ. ΑΔ δέ-δσθα αιιά πέ-θπθα απφ πξνειι.2 δε-
δσθα, θε-θπθα.
2) Πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε ε αξρή ηεο νηθνλνκίαο, ρσξίο λα εθαξκφδεηαη πάληνηε θαηά γξάκκα,
γηαηί πξνέρεη ε ζπλαγσγή γεληθφηεξσλ ζπκπεξαζκάησλ. Έηζη, πξνηηκάηαη ε ζχλζεηε εξκελεία γηα ηελ
απνπζία νδνληηθνχ πξν ζπξηζηηθνχ ζε θάζε πεξηβάιινλ, αλ θαη είλαη ιηγφηεξν απιή απφ ηελ ππφζεζε φηη
απνβιήζεθε ην νδνληηθφ πξν ιεθηηθνχ ζπξηζηηθνχ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, βαζηθή ζέζε ηνπ γισζζνιφγνπ
πξέπεη λα είλαη φηη ε θαλνληθφηεηα ησλ θσλεηηθψλ λφκσλ, ε θπζηθφηεηα (naturalness) πιείζησλ θσλεηηθψλ
δηαδηθαζηψλ θ.ά. έρνπλ σο γισζζνινγηθέο αξρέο ην πξνβάδηζκα ζε ζρέζε κε ηελ πηζηή εθαξκνγή ηεο αξρήο
ηεο νηθνλνκίαο, απνηειψληαο ζπρλά ηελ αλάγθε, ηε necessitas θαηά ηε δηαηχπσζε ηνπ Occam, γηα ζχλζεηεο
εξκελείεο. Πάλησο, φηαλ απφ ηα θξηηήξηα ηεο απιφηεηαο, νηθνλνκίαο θαη γελίθεπζεο (simplicity, economy,
generality) εθαξκφδνληαη ηα δχν ηειεπηαία, ζηελ νπζία πηνζεηείηαη ε αξρή ηεο νηθνλνκίαο, αθνχ κεηψλεηαη ν
αξηζκφο ησλ απαηηνχκελσλ εξκελεηψλ.
3) Χο επηζηεκνληθή κέζνδνο ε εζσηεξηθή αλαζχλζεζε παξνπζηάδεη θαη αδπλακίεο, ηελ ζνβαξφηεξε
απφ ηηο νπνίεο κνηξάδεηαη κε ηε ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε, εθφζνλ θαη νη δχν αδπλαηνχλ λα εθαξκνζηνχλ φηαλ
έρνπλ ραζεί γισζζηθά ζηνηρεία, ρσξίο λα αθήζνπλ ίρλε 31 , φπσο κεγάιν κέξνο ηνπ ΗΔ ιεμηινγίνπ θαη
κνξθνινγηθέο δηαθνξέο32 πνπ ήξζεζαλ κε αλαινγηθή εμνκάιπλζε ζε πξντζηνξηθή πεξίνδν (βι. Ringe, 2003:
244· Crowley, 19922/1996: 126). Δπνκέλσο, ε εζσηεξηθή αλαζχλζεζε, φζν θη αλ είλαη απαξαίηεηε γηα ηε
δηαρξνληθή έξεπλα ησλ γισζζψλ, δε ιχλεη φια ηα πξνβιήκαηα πνπ ελδέρεηαη λα πξνθχςνπλ θαηά ηε
δηαρξνληθή έξεπλα κηαο γιψζζαο.
3.3 ΢πγθξηηηθή έξεπλα ησλ γισζζώλ

Αξρηθά, ζηφρνο ηεο ζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ήηαλ ε αλαγσγή ζηε «κεηέξα γιψζζα» θάζε γισζζηθήο
νηθνγέλεηαο, ηελ ΗΔ, ηε ΢εκηηηθή θ.ιπ. Απηφ ζα επηηπγραλφηαλ κε ηε ζχγθξηζε ησλ επηκέξνπο γισζζψλ θαη
κάιηζηα ησλ παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ ηνπο, πνπ εκθάληδαλ πεξηζζφηεξεο νκνηφηεηεο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ
φηη ν Meillet θ.ά. θάλνπλ ιφγν γηα ηλδνεπξσπατθέο δηαιέθηνπο, αθξηβψο γηα λα δείμνπλ ηελ, θαηά πάζα
πηζαλφηεηα, κηθξή δηαθνξνπνίεζε ησλ ΗΔ γισζζψλ ζηα πξψηα ζηάδηά ηνπο θαη κάιηζηα απηά πνπ
πξνεγνχληαη ησλ πξψησλ γξαπηψλ καξηπξηψλ: Πξντζηνξηθή Διιεληθή ή Πξσηνειιεληθή, Πξντζηνξηθή
Λαηηληθή ή Πξσηνιαηηληθή θ.ιπ. Αξγφηεξα πνιινί γισζζνιφγνη έζηξεςαλ ηελ πξνζνρή ηνπο πεξηζζφηεξν
ζηελ αλαζχλζεζε ησλ πξσηνγισζζψλ θάζε νκάδαο θαη ππννκάδαο θαη ιηγφηεξν ζηελ αλαζχλζεζε ηεο ΗΔ.
Αθεηέξνπ, επηρεηξήζεθε, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, λα εληαρζνχλ δηάθνξεο ΗΔ γιψζζεο ζε επξχηεξεο νκάδεο
ιφγσ ησλ πνιιψλ θνηλψλ ζηνηρείσλ ηνπο: ηηαιν-θειηηθή νκάδα, βαιην-ζιαβηθή νκάδα θ.ά. Έηζη, εθηφο
απφ ηελ Πξσηντηαιηθή, «πξφγνλν» ηεο Λαηηλν-θαιηζθηθήο, ηεο Οζθν-νπκβξηθήο θ.ιπ., θαη ηελ
Πξσηνθειηηθή, νξηζκέλνη έθαλαλ ιφγν γηα Πξσηντηαιν-θειηηθή θ.ά.
3.3.1 ΢πγθξηηηθή κέζνδνο

Δλψ γηα ηελ απνθαηάζηαζε παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ κηαο γιψζζαο ρξεζηκνπνηείηαη ε ηζηνξηθή κέζνδνο, δει.
ε κέζνδνο ηεο εζσηεξηθήο αλαζχλζεζεο, γηα ηελ αλαζχλζεζε ηνπ «θνηλνχ πξνγφλνπ» γίλεηαη ρξήζε ηεο
ζπγθξηηηθήο κεζφδνπ (comparative method) ή ζπγθξηηηθήο (επ)αλαζχλζεζεο/απνθαηάζηαζεο (comparative
reconstruction), ελψ ν Μπακπηληψηεο (20004: 36) ηελ νλνκάδεη εμσηεξηθή επαλαζχλζεζε, θαη’ αλαινγία
πξνο ηνλ φξν εζσηεξηθή επαλαζχλζεζε. Δίλαη επαγσγηθή κέζνδνο, εθφζνλ απφ ηα επηκέξνπο, ηνπο ηχπνπο
ζπγγελψλ γισζζψλ, αιιηψο ηηο αληαλαθιάζεηο/αληηπξνζσπεχζεηο (reflexes), αλαγφκαζηε ζην γεληθφ, πνπ
31
Απνηειεί ζεκαληηθή εμαίξεζε ε ζεσξία ηνπ Saussure γηα ηελ χπαξμε εκηθσληθψλ ζπληειεζηψλ ζηελ ΠξνΠΗΔ, πνπ
πηζηεπφηαλ φηη δελ δηαζψζεθαλ ζε θακία ΗΔ γιψζζα, θαζψο ηνλ 19ν αη. δελ ήηαλ γλσζηή ε Υεηηηηηθή, φπνπ θαίλεηαη φηη
ππήξραλ ηέηνηα ζηνηρεία. Ο Saussure ζηεξίρηεθε απνθιεηζηηθά ζε δνκηθνχο ιφγνπο, ΋ηαλ είλαη αλέθηθην λα εληνπηζζνχλ
ηέηνηνη ιφγνη, ηφηε είλαη αλέθηθηε θαη ε αλαζχλζεζε ζηνηρείσλ πνπ έρνπλ ραζεί.
32
΢ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο επξφθεηην γηα πνιχπινθεο αξρηθέο δνκέο, ζπρλά κε αλαζπλζέζηκεο.
67
ζπληζηά ην θνηλφ ηνπο πξφηππν, ην έηπκν (etymon). ΢ηε κέζνδν απηή ρξεζηκνπνηείηαη ν ηξηγσληζκφο
(triangulation), ην ηξηγσληθφ ζρήκα, θαζψο ε αλαγσγή ησλ αληηπξνζσπεχζεσλ ζην έηπκν δειψλεηαη κε ηε
κνξθή ηξηγψλνπ:
Πξσηνγιψζζα
γ1 γ2 γ3 γ4 γ5… γλ
΢ρήκα 3.1. Σν ηξηγσληθφ ζρήκα ηεο ζπγθξηηηθήο κεζφδνπ.
3.3.2 Απόςεηο ησλ γισζζνιόγσλ ζρεηηθά κε ηε ζπγθξηηηθή αλαζύλζεζε

Ζ ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε, ηνπιάρηζηνλ ζηελ πεξίπησζε ηεο ηλδνεπξσπατθήο πξσηνγιψζζαο αιιά ζπρλά θαη
ηεο πξσηνγιψζζαο θάζε ηλδνεπξσπατθήο νηθνγέλεηαο, είρε παχζεη γηα έλα δηάζηεκα λα πξνζειθχεη ην
ελδηαθέξνλ ησλ γισζζνιφγσλ. Απηφ νθείιεηαη ζην φηη νη ηλδνεπξσπατζηέο έρνπλ πξν πνιινχ εγθαηαιείςεη
ηελ ηδέα φηη κπνξνχλ λα απνθαηαζηήζνπλ πιήξσο ηελ ΗΔ θαη λα γξάςνπλ ζε απηήλ έζησ θαη κηθξά θείκελα
(ην θάλνπλ κόλν γηα ιόγνπο εμάζθεζεο ζηελ αλαζύλζεζε θαη από επηζηεκνληθή πεξηέξγεηα, βι. πην θάησ),
αληίζεηα κε φ,ηη είρε επηρεηξήζεη ηνλ 19ν αηψλα ν πνιύο August Schleicher, δεδνκέλνπ φηη, κεηαμχ άιισλ,
ζεκαληηθφ κέξνο ηνπ ηλδνεπξσπατθνχ ιεμηινγίνπ έρεη απνιεζζεί. ΋πσο πξναλαθέξζεθε, απνηειεί αξρή ή
κάιινλ αδπλακία ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο φηη είλαη αδχλαηνλ λα αλαζπληεζνχλ γισζζηθά
ζηνηρεία, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ζεκαληηθφο αξηζκφο ιέμεσλ, πνπ δελ έρνπλ αθήζεη ίρλε ζε θακία απφ ηηο
ζπγγελείο γιψζζεο.
Χζηφζν, κπνξεί λα ζέζεη θαλείο ην εξψηεκα πψο ν Saussure θαηέιεμε ζηε ζεσξία γηα ηελ χπαξμε
εκηθσληθψλ ζπληειεζηψλ ζηελ ΠξνΠΗΔ, αθνχ ηέηνηα ζηνηρεία δελ εκθαλίδνληαλ ζε θάπνηα απφ ηηο ΗΔ
γιψζζεο πνπ ήηαλ γλσζηέο ζηελ επνρή ηνπ. Ζ απάληεζε είλαη φηη ν κεγάινο Διβεηφο γισζζνιφγνο
νπζηαζηηθά εηζήγαγε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1870 ηε δνκηθή αλάιπζε ησλ γισζζηθψλ δεδνκέλσλ, ε
νπνία επέηξεςε ηελ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε ηεο ΠξνΠΗΔ (βι. ζεκ. 32). Γηα παξάδεηγκα, ε ξίδα *es- ηνπ εἰκί
ζα ήηαλ αξρηθά *Ɂes-, φπνπ ην Ɂ, γισηηηδηθφ θιεηζηφ ζχκθσλν (glottal stop), φπσο θαη ην h (γισηηηδηθφ
δηαξθέο), είρε ηνλ ξφιν εκηθσληθνχ ζπληειεζηή (πβ. Lehmann, 19923: 145).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη ζχγρξνλνη γισζζνιφγνη αληηιακβάλνληαη ηελ αλαζχλζεζε δηαθνξεηηθά απφ
ηνπο παιαηφηεξνπο, πνπ πίζηεπαλ φηη αλαζπλζέηνληαο ηελ ΗΔ αλαγφκαζηε ζε έλα ζηάδην φπνπ ηα πάληα ζηε
γιψζζα είλαη ηέιεηα, ελψ αξγφηεξα αξρίδεη ε θζνξά. Δίλαη γλσζηό φηη ηόζν γηα ηνλ Franz Βopp, ζεκειησηή
ηεο ηλδνεπξσπατθήο γισζζνινγίαο, φζν θαη γηα ηνλ August Schleicher ήδε νη θιαζηθέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο
αιιά θαη ε ίδηα ε ΢αλζθξηηηθή, πνπ γη’ απηνύο δελ δηέθεξε πνιύ από ηελ ΠΗΔ, παξνπζίαδαλ ζεκεία θζνξάο.
Γηα ηνπο γισζζνιφγνπο ηεο επνρήο ηνπ ξνκαληηζκνχ ε αλαζχλζεζε νδεγεί ζηνλ «γισζζηθφ παξάδεηζν», αλ
ζα κπνξνχζε θαλείο λα κηιήζεη έηζη, ελψ γηα ηνπο λεφηεξνπο είλαη πξνπάλησλ αθφληζκα ηνπ λνπ ή
επηρεηξείηαη ράξηλ επηζηεκνληθήο πεξηέξγεηαο: κε ηη, ι.ρ., ζα αληηζηνηρνχζαλ ζηελ ΗΔ ηα ειι. κάηεξ ή κήηεξ,
ιαη. māter, ζαλζθξ. mātā, παι. αγγι. mōdor θ.ιπ. ή, κε άιιε δηαηχπσζε, πνηνο ζα ήηαλ ν θνηλφο
παξνλνκαζηήο φισλ απηψλ ησλ ηχπσλ; Έηζη, απφ ηελ επνρή ησλ Νενγξακκαηηθψλ, ε δξάζε ησλ νπνίσλ
άξρηζε ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αη., ε πξνζνρή ζηξάθεθε –έρεη γίλεη ήδε ιφγνο γη’ απηφ– θπξίσο ζηε
κειέηε ησλ επηκέξνπο ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ. Πέξα από ηελ αλαζχλζεζε ησλ παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ ηνπο
δόζεθε πιένλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηε κειέηε ησλ ζχγρξνλσλ γισζζψλ θαη κάιηζηα ησλ πξνθνξηθψλ ηνπο
κνξθψλ, πνπ πξνζείιθπζαλ ην ελδηαθέξνλ επηθαλψλ γισζζνιφγσλ ηεο επνρήο (πβ. ηηο έξεπλεο ηνπ Γεσξγίνπ
Υαηδηδάθη, ηνπ Γηάλλε Φπράξε, ηνπ Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε θαη πνιιψλ άιισλ Διιήλσλ θαη μέλσλ επί ηεο
Νέαο Διιεληθήο).
Γισζζνιφγνη, φπσο ν Antoine Μeillet θαη άιινη ηεο «ζρνιήο Meillet», απέθεπγαλ ηελ αλαζχλζεζε
(πβ. ην εηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Αξραίαο Διιεληθήο ηνπ Pierre Chantraine, φπνπ ζπλήζσο απνπζηάδνπλ νη
αλαζπληεζεηκέλνη ηύπνη), κε ηε ζεηηθηζηηθή ζπιινγηζηηθή φηη ηα κφλα αζθαιή δεδνκέλα είλαη νη
ζπζηεκαηηθέο αληηζηνηρίεο (correspondences), πνπ επαλαιακβάλνληαη ζε πιήζνο ηύπσλ, πβ. απηέο ησλ
θσλεέλησλ ζηα ειι. κάηεξ: ιαη. māter: ζαλζθξ. mātā: παι. αγγι. mōdor, επίζεο θξάηεξ: ιαη. frāter: ζαλζθξ.
68
bhrātār: παι. αγγι. brōþor θ.ιπ., θαη φηη ε αλαζχλζεζε θαηαληά ζπρλά κηα αιγεβξηθή παξάζηαζε ηεο
γιψζζαο, κηα (δηα)λνεηηθή θαηαζθεπή, κε κηθξή πηζαλφηεηα λα απνδίδεη ηελ πξντζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα.
΢ην ζεκείν απηφ είλαη απαξαίηεην λα δηεπθξηληζηεί φηη κεκνλσκέλεο αληηζηνηρίεο, ι.ρ. ζεόο: deus,
φπνπ δίλεηαη ε εληύπσζε φηη ζην ζ αληηζηνηρεί ιαη. d, νδεγνχλ ζε εζθαικέλα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηε
γισζζηθή ζπγγέλεηα θαη ηελ εηπκνινγία, θαζώο είλαη παξαπιαλεηηθέο: ην ζεόο δελ έρεη ζαθή πξνέιεπζε (βι.
Μπακπηληψηε, 2011), ελψ ην deus είλαη νκόξξηδν κε ην Εεύο <*Dyeus, γελ. Γη(F)όο < *Diwos. ΢ην ζ
αληηζηνηρεί θαλνληθά ιαη. f, ι.ρ. ζεξκόο : formus, ηί-ζε-κη : fē-ci (παξαθ. ηνῦ facio), ζῆ-ιπο: fē-mina.
Δδψ θαη θάπνηεο δεθαεηίεο έρεη επαλέιζεη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ αλαζχλζεζε, θαζώο ε πεξηξξένπζα
αηκφζθαηξα –ιηγφηεξν ζεηηθηζηηθή– δεκηνπξγεί ην θαηάιιειν θιίκα γηα ζεσξεηηθέο ζπδεηήζεηο.
3.3.3 Αιγεβξηθή/θνξκνπιατζηηθή ή ξεαιηζηηθή αλαζύλζεζε;

Ο Saussure είλαη ν πξψηνο πνπ ζπλέιαβε ηελ ηδέα φηη έλα γισζζηθφ ζχζηεκα, ελ πξνθεηκέλσ ην αξρηθφ
ζχζηεκα ησλ ηλδνεπξσπατθψλ θσλεέλησλ, κπνξεί λα παξαζηαζεί κε ζρεδφλ καζεκαηηθφ/αιγεβξηθφ ηξφπν.
Έηζη, δηαηχπσζε ηε ζεσξία γηα ηελ χπαξμε εκηθσληθψλ ζπληειεζηψλ ζηελ ΠξνΗΔ, ηελ νπνία αξγφηεξα
πηνζέηεζε, κεηαμχ άιισλ ν Emile Benveniste, απφ ηνπο πιένλ δηαθεθξηκέλνπο καζεηέο ηνπ Meillet (βι.
Μπακπηληψηε, 1985: 74-78 θαη εδψ, ελφη. 10.16.2). Χζηφζν, απηή είλαη ε κία πιεπξά ηνπ δεηήκαηνο.
Σίζεηαη ην εξψηεκα ζε ηη ζθνπεχεη κηα αλαζχλζεζε, είηε αλαθέξεηαη ζε δηάθνξνπο ηχπνπο είηε ζηελ
πξντζηνξηθή θάζε κηαο γιψζζαο. Σν εξψηεκα είλαη αλ ελδηαθέξεη λα απνθαηαζηήζνπκε, κε βάζε ηα ζηνηρεία
πνπ δηαζέηνπκε, φζν ην δπλαηφλ πηζηφηεξα ηελ ηφηε γισζζηθή πξαγκαηηθφηεηα ή αληίζεηα λα πξνρσξήζνπκε,
φπσο είρε θάλεη ν Saussure, ζε κηα αλαζχλζεζε ζεσξεηηθνχ θαη αθεξεκέλνπ ραξαθηήξα, πνπ λα δηαθξίλεηαη
φκσο γηα ηελ εξκελεπηηθή ηεο επάξθεηα, θάηη αλάινγν κε φ,ηη θάλεη –θπξίσο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν– ε
γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή, φπσο πξεζβεχνπλ νη ππνζηεξηθηέο ηεο. ΢ηελ πξψηε πεξίπησζε, δελ
ππάξρνπλ πνιιά πεξηζψξηα γηα πςειέο ζεσξεηηθέο πηήζεηο, ελψ ζηε δεχηεξε δεκηνπξγνχληαη πεξηζζφηεξν ή
ιηγφηεξν αθεξεκέλεο θαηαζθεπέο (πβ. Γηαλλάθε, 2008: 212, ππνζεκ. 1 γηα ηνπο «ξεαιηζηέο» θαη ηνπο
«θνξκνπιατζηέο»), πνπ ελδέρεηαη λα ζέηνπλ ζε πξνθξνχζηεηα θιίλε ηε γισζζηθή πξαγκαηηθφηεηα, ψζηε λα
πξνζαξκφδεηαη ζηε ζεσξία· ν ιφγνο δελ είλαη εδψ γηα δηαθνξεηηθέο εξκελείεο ησλ δεδνκέλσλ, θάηη απνιχησο
ζεκηηφ, αιιά γηα ηε –ζθφπηκε ή φρη– απνζηψπεζε ζηνηρείσλ «αζχκβαησλ» κε ηελ εθάζηνηε ππνζηεξηδφκελε
ζεσξία. Δλδέρεηαη κάιηζηα λα παξαγλσξίδνληαη πνιιά δεδνκέλα ηεο γισζζηθήο ηππνινγίαο, ε
νπνίαεξεπλψληαο ηηο δηάθνξεο γιψζζεο θαηαιήγεη ζε δηαπηζηψζεηο γηα ην ηη εκθαλίδεηαη θαζνιηθφ ζε απηέο,
ηη δηαδεδνκέλν, ηη ζπάλην, ηη απίζαλν ή θαη αδχλαην (πβ. Lehmann, 19923: 141, φπνπ ζεκεηψλεηαη φηη δελ
κπνξνχκε λα αλαζπλζέζνπκε γιψζζα κε κφλν θσλήεληα ή κε θαηαιφγνπο νλνκάησλ θαη φρη κε πξνηάζεηο,
(Καιηηδνπνχινπ-Παπαγεσξγίνπ, 2007). Ο Γηαλλάθεο (2008: 219 ζεσξεί φηη ε ηππνινγία «ππνδεηθλχεη κηα
θαηεχζπλζε, αιιά δελ απνδεηθλχεη ηίπνηε [κε πιάγηα ζην θείκελν]», ιεηηνπξγψληαο εληζρπηηθά γηα ηα
απνηειέζκαηα ηεο απνθαηάζηαζεο, γηα ηελ επινγνθάλεηά ηεο θαη επηβάιινληαο επαλέιεγρν ηεο
απνθαηάζηαζεο, αλ δηαπηζησζεί «φηη ε απνθαηάζηαζε είλαη ηππνινγηθά κεκνλσκέλε ή πνιχ ζπάληα».
Δληνχηνηο, ππάξρεη ε δπλαηφηεηα λα ζπγθεξαζηνχλ νη δχν απφςεηο θαη λα απνθεπρζνχλ νη
κνλνκέξεηεο. Δλψ πξηλ απφ κεξηθέο δεθαεηίεο εκθαλίζηεθε ε δνγκαηηθή ζέζε «ηφπν ζηε ζεσξεηηθή
επεμεξγαζία, φρη ζηα εξκελεπηηθψο αλεπαξθή εκπεηξηθά δεδνκέλα» αληί ηεο πνιχ παιαηφηεξεο –απφ ηνλ 17ν
αη.– «ηφπν ζηα εκπεηξηθά δεδνκέλα, φρη ζηηο αλαπφδεηθηεο ζεσξίεο», ζήκεξα εκθαλίδεηαη ε ηάζε γηα ζχλζεζε,
θαηά ην γλσζηφ ζρήκα ηνπ Δγέινπ (Georg Wilhelm Hegel): ζέζε – αληίζεζε – ζχλζεζε. Έηζη, ε ζεσξεηηθή
επεμεξγαζία δηεμάγεηαη ζε «αγαζηή ζχκπλνηα» κε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα. Δπηρεηξείηαη επνκέλσο λα αξζεί ην
δίιεκκα αλ πξνέρεη ε ζεσξία ή ηα δεδνκέλα θαη λα απνδεηρηεί φηη πξφθεηηαη γηα έλα απφ ηα ςεπδνδηιήκκαηα
πνπ εκθαλίδνληαη θαηά θαηξνχο. Ζ ζρέζε κεηαμχ εκπεηξηθψλ δεδνκέλσλ θαη ζεσξίαο είλαη αζθαιψο
ακθίδξνκε θαη ζπκπιεξσκαηηθή, αιιηψο ε αλάιπζε ησλ θαηλνκέλσλ ζα ραξαθηεξίδεηαη από κνλνκέξεηα θαη
έιιεηςε πιεξόηεηαο. Δίλαη δηάρπηε ινηπφλ κηα επαλεθηίκεζε φζνλ αθνξά ζηε ζρέζε κεηαμχ δεδνκέλσλ θαη
ζεσξίαο. Γηαπηζηψλνπκε φηη νξηζκέλεο ηάζεηο ζηε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή εκθαλίδνπλ
ιηγφηεξν αθεξεκέλε ηε βαζηά δνκή ησλ γισζζψλ, πξνζεγγίδνληάο ηελ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο
επηθαλεηαθήο δνκήο ηνπο. ΢ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα αλαθεξζεί θαη ε ζέζε ηνπ Antilla (1989: 341). O
Φηλιαλδφο γισζζνιφγνο, αθνχ παξνπζίαζε ηηο απφςεηο ησλ θνξκνπιατζηψλ (formulaists/algebraists) θαη ησλ
ξεαιηζηψλ (realists) ππνζηήξημε φηη ε αιήζεηα βξίζθεηαη κεηαμχ ησλ δχν άθξσλ. ΢ηελ νπζία, θεξδίδεη ε
πιεπξά ησλ ξεαιηζηψλ, αθνχ πνιινί γισζζνιφγνη πνπ είλαη θνξκνπιατζηέο ζηε ζεσξία είλαη ξεαιηζηέο ζηελ
πξάμε. Χζηφζν, νη ξεαιηζηέο νθείινπλ λα αλαγλσξίζνπλ φηη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο απαηηνχληαη κφλν
69
ζεσξεηηθέο δηαηππψζεηο (θφξκνπιεο), φπσο ζηε ζπδήηεζε ησλ λφκσλ ηνπ Grimm θαη ηνπ Verner, φπνπ ν
θσλεηηθφο ραξαθηήξαο ησλ ιεγφκελσλ «ερεξψλ δαζέσλ», π.ρ. ηνπ dh, είλαη ακθίβνινο.
Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο, απφ πιεπξάο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο είλαη φηη γισζζνιφγνη
φπσο νη Gamkrelidze & Ivanov (1995), πνπ εληάζζνπλ ηελ ΗΔ ζηελ ίδηα καθξννηθνγέλεηα κε άιιεο γιψζζεο,
ζηεξίδνπλ ηελ πιένλ πξνρσξεκέλε, απφ πιεπξάο ζεσξίαο, αλαζχλζεζε ησλ ζπκθψλσλ ηεο ΠΗΔ θαη άιισλ
πξσηνγισζζψλ ζηα ηειεπηαία πνξίζκαηα ηεο γισζζηθήο ηππνινγίαο, ηεο θσλεηηθήο, ηεο θσλνινγίαο θ.ιπ.
Έηζη, νη νπσζδήπνηε ηνικεξέο αλαζπλζέζεηο ηνπο εγγίδνπλ κελ ηα φξηα ηνπ παλζπγθξηηηζκνχ, δηαθξίλνληαη
φκσο παξάιιεια γηα ηελ θαιχηεξε επηζηεκνληθή ζεκειίσζή ηνπο απφ άιιεο παιαηφηεξεο, π.ρ. ηηο
αλαζπλζέζεηο ησλ γισζζνιφγσλ ηνπ 19νπ αη., αθφκε θαη ησλ Νενγξακκαηηθψλ, θαη κπνξνχλ λα
πξνζειθχζνπλ επθνιφηεξα ηελ πξνζνρή ησλ ηζηνξηθνζπγθξηηηθψλ γισζζνιφγσλ. Δμάιινπ, ε ζεσξία ηνπο
γηα ην αξρηθφ ζπκθσληθφ ζχζηεκα ηεο Ηλδνεπξσπατθήο πξέπεη λα αμηνινγεζεί κάιινλ απηή θαζεαπηή απφ
ηνπο ηλδνεπξσπατζηέο, δει. αλεμάξηεηα απφ ην αλ νη ζέζεηο ηνπο γηα ηε καθξννηθνγέλεηα, φπνπ εληάζζνπλ
ηελ ηλδνεπξσπατθή, ηελ θαπθάζηα θαη ηελ αθξναζηαηηθή νηθνγέλεηα γισζζψλ, ππφθεηληαη ζε ακθηζβήηεζε.
Σν φηη ε απνδνρή κηαο ηέηνηαο καθξννηθνγέλεηαο, κε ηηο γλψζεηο πνπ δηαζέηνπκε, εγείξεη ηηο εχινγεο
αληηξξήζεηο πνιιψλ εηδηθψλ δελ ζπλεπάγεηαη απαξαίηεηα θαη ηελ εμ νινθιήξνπ απφξξηςε ηεο αλαζχλζεζεο
ηνπ ζπκθσληθνχ ζπζηήκαηνο ηεο ΠΗΔ, ηελ νπνία επηρείξεζαλ. Τπνζηήξημαλ, κεηαμχ άιισλ, φηη ηα (b), d, g,
gw ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ άερα γισηηηδηθά. ΢ε απηά ην ρεηιηθφ ζπρλά απνπζηάδεη, εμνχ ε ζπαληφηεηα ηνπ
b ζηελ ΠΗΔ.
Γεληθφηεξα, κνινλφηη έλα απνθαηεζηεκέλν γισζζηθφ ζχζηεκα δελ είλαη αθξηβέο αληίγξαθφ ηνπ
πξαγκαηηθνχ ζπζηήκαηνο, αιιά απνηειεί ζχκβνιν ηεο πξσηνγιψζζαο θαη φπσο «ηα γισζζηθά ζεκεία είλαη
απζαίξεηεο ζπκβάζεηο θαη, επνκέλσο, απηά θαζεαπηά ρσξίο πξαγκαηηθή νληφηεηα» έηζη θαη ε απνθαηάζηαζε
ζπκβνιίδεη έλα γισζζηθφ ζχζηεκα, κηα πξαγκαηηθφηεηα, νπφηε κπνξνχκε λα πνχκε φηη είλαη ξεαιηζηηθή,
«φζν ξεαιηζηηθέο είλαη φιεο νη παξφκνηεο ζπκβάζεηο πνπ παξαηεξνχληαη ελ γέλεη ζηα ζπκβνιηθά
ζπζηήκαηα» (Γηαλλάθεο, 2008: 221). Απφ ηελ άιιε πιεπξά φκσο, κπνξεί λα ηεζεί ην εξψηεκα αλ ν
γισζζνιφγνο επηρεηξψληαο κηα αλαζχλζεζε ελδηαθέξεηαη πξσηίζησο λα πξνζεγγίζεη ην πξαγκαηηθφ
γισζζηθφ ζχζηεκα ή λα θάλεη επίδεημε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ σο ηζηνξηθνζπγθξηηηθνχ γισζζνιφγνπ· αλ
ελδηαθέξεηαη λα ζπκβάιεη ζηελ πξναγσγή ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο ή αλ ε αλαζχλζεζε θ.ά. απνηεινχλ
επθαηξία γηα δεκηνπξγία ζεσξεηηθψλ θαηαζθεπψλ, πνπ ελδέρεηαη λα εληππσζηάδνπλ, αιιά λα είλαη
αηεθκεξίσηεο, φπσο θαίλεηαη φηη ζπκβαίλεη κε ηελ αλαζχλζεζε αθφκε θαη 10 (!) ιαξπγγηθψλ θζφγγσλ, κε ηα
νπνία επηρεηξνχλ κεξηθνί λα αλαιχζνπλ νξηζκέλνπο ηχπνπο ησλ ΗΔ γισζζψλ.
3.3.4 Δθαξκνγέο ηεο ζπγθξηηηθήο αλαζύλζεζεο

Σα επφκελα παξαδείγκαηα απνζαθελίδνπλ ηνλ ηξφπν εθαξκνγήο ηεο κεζφδνπ.
1) Ζ ιέμε ηξεηο εκθαλίδεηαη κε ηηο εμήο κνξθέο ζε δηάθνξεο ΗΔ γιψζζεο: αξρ. ειι. ηξέεο/ηξεῖο/ηξῆο
(αλάινγα κε ηε δηάιεθην), ιαη. trēs, γνηζ. þreis, ζαλζθξ. trayas θ.ά.
Σν ηξεῖο ή ηξῆο πξνέθπςε, κε ζπλαίξεζε, απφ ηχπν ηξέεο, πνπ δηαζψζεθε ζηελ θξεηηθή δηάιεθην. ΢ηηο
πεξηζζφηεξεο δηαιέθηνπο ε ζπλαίξεζε είρε σο απνηέιεζκα καθξφ θιεηζηφ ε (e:), πνπ δειψζεθε κε ην εη, ελψ
ζε νξηζκέλεο δσξηθέο (Λαθσληθή θ.ά.), νη νπνίεο απνηεινχζαλ ηε ιεγφκελε «απζηεξά» Γσξηθή, φπσο θαη ζε
άιιεο δηαιέθηνπο ε ζπλαίξεζε έδσζε καθξφ αλνηθηφ ε (ε:), δει. ε. ΢ηε Λαηηληθή παξφκνηα ζπλαίξεζε έδσζε
ην trēs.
΢ηε Γνηζηθή θαη γεληθφηεξα ζηηο γεξκαληθέο γιψζζεο εκθαλίδεηαη ηξνπή ηνπ άερνπ θιεηζηνχ t ζην
αληίζηνηρν άερν δηαξθέο ζ (γξάθεηαη þ), ζχκθσλα κε ηνλ λφκν ηνπ Grimm, ε δε ζπλαίξεζε ζηε Γνηζηθή
έδσζε ī, πνπ δειψζεθε κε ην ei. Αο ζεκεησζεί φηη νη Γφηζνη ρξεζηκνπνίεζαλ ην ειιεληθφ αιθάβεην, ζην
νπνίν πξφζζεζαλ κεξηθά γξάκκαηα, αιιά επηθξάηεζε λα απνδίδεηαη ε Γνηζηθή κε ην ιαηηληθφ αιθάβεην.
Γηεπθξηλίζηεθε πξνεγνπκέλσο φηη ν γνηζ. ηχπνο þreis είλαη ακάξηπξνο αιιά φηη θξίλεηαη εχθνια
αλαζπλζέζηκνο, βάζεη άιισλ καξηπξνχκελσλ ηχπσλ.
΢ηε ΢αλζθξηηηθή ν ηχπνο trayas δελ είλαη ν αξρηθφο, πνπ αλακέλεηαη λα είρε ηε κνξθή treyes, δηφηη
ζηηο ηλδντξαληθέο γιψζζεο ηα e, o ζπγρσλεχηεθαλ κε ην a. Μέρξη ηα κέζα θαη πιένλ ηνπ 19νπ αη. νη
γισζζνιφγνη ππέζεηαλ φηη απηέο νη γιψζζεο δηαηήξεζαλ ηνλ αξρηθφ θσλεεληηζκφ, ηα θσλήεληα a, i, u, ηα
νπνία νη άιιεο είραλ κεηαβάιεη ζε a, e, o, i, u, κε δηάζπαζε ηνπ a ζε a, e, o. Με ηελ αλάπηπμε ηεο
70
γισζζνινγίαο θαη ηεο θσλεηηθήο θαηέζηε πξνθαλέο φηη ηέηνηα δηάζπαζε είλαη νπζηαζηηθά αδχλαηε· ην a δελ
κπνξεί λα δηαζπάζηεθε ζε ηξία θσλήεληα, ππφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο, ζηα ίδηα θσλεηηθά πεξηβάιινληα (απηφ ζα
κπνξνχζε λα ζπκβεί αλ ηα πεξηβάιινληα ήηαλ δηαθνξεηηθά, πβ. ηελ εμέιημε ηνπ kw ζηελ Αξραία Διιεληθή),
δει. αλάινγα κε ηνλ ηχπν λα εκθαλίδεηαη σο a, σο e θαη σο o ή θαη κε ηηο δχν κνξθέο. Έηζη, ε νξζή εξκελεία
ηεο αληηζηνηρίαο ειι. λέθνο: ζαλζθξ. nabhas είλαη φηη ζηελ Πξσηνζαλζθξηηηθή ηα e, o πξνθέξζεθαλ πην
αλνηθηά θαη ζπλέπεζαλ κε ην a.
Γελλάηαη ηψξα ην εξψηεκα πψο ζα ήηαλ ν ΗΔ ηχπνο. Γηα ηηο επξσπατθέο γιψζζεο θαίλεηαη θνηλφο
έλαο ηχπνο *trees, πνπ δηαθέξεη απφ ηνλ ζαλζθξηηηθφ κφλν θαηά ην φηη απνπζηάδεη απφ απηφλ ην y. Θα
κπνξνχζε λα ππνηεζεί φηη ζηε ΢αλζθξηηηθή αλαπηχρζεθε ην y, γηα λα απνθεπρζεί ε ραζκσδία ησλ δχν ee, θαη
φηη ην trees ήηαλ ν ΠΗΔ ηχπνο. Χζηφζν, ε ΢αλζθξηηηθή δηαηεξεί ζε κεγάιν βαζκφ ηε κνξθή ησλ ιέμεσλ ηεο
ΠΗΔ φζνλ αθνξά ζηα ζχκθσλα. Δπνκέλσο, ν ΠΗΔ ηχπνο ζα ήηαλ treyes, κε ηα θσλήεληα πξσηίζησο ηεο
Διιεληθήο θαη ηνλ ζπκθσληθφ ζθειεηφ ηεο ΢αλζθξηηηθήο. ΢ρεκαηηθά:
traya
ηξέεο/ηξεῖο/ηξῆο
treyes
tres
þreis, ...
΢ρήκα 3.2. Παξάδεηγκα εμέιημεο ελφο ΠΗΔ ηχπνπ.
2) ΢ηελ Αξραία Διιεληθή ππάξρεη ν ζχλδεζκνο ηε, ν νπνίνο ζηε Μπθελατθή απαληά σο qe, ελψ ζηε
Λαηηληθή εκθαλίδεηαη σο que θαη ζηε ΢αλζθξηηηθή σο ca.
΋πσο ινηπφλ δείρλεη ην κπθελ. qe, o ηχπνο ηε δελ είλαη ν αξρηθφο ηεο Διιεληθήο θαη επνκέλσο ην qe είλαη
πνιχ θνληά ζηνλ ιαηηληθφ ηχπν. Σν ζαλζθξ. ca φκσο θαίλεηαη δηαθνξεηηθφ. Χζηφζν, φπσο είπακε, ζηε
γιψζζα απηή ην a ελδέρεηαη λα απνηειεί εμέιημε ησλ e, o. ΋ζνλ αθνξά ζην νπξαληθφ c (πξνθ. ts), νη
γισζζνιφγνη δηαπίζησζαλ απφ εμνλπρηζηηθή αλάιπζε πιεζψξαο ηχπσλ φηη πξνέξρεηαη απφ ππεξσηθφ k. Aπηφ
ζεκαίλεη φηη ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ην ca αλάγεηαη ζε ke, πνπ είλαη πνιχ θνληά ζηνπο δχν
επξσπατθνχο ηχπνπο. Πψο εξκελεχνληαη φκσο νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ηξηψλ ηχπσλ θαη πνηνο ν θνηλφο ηνπο
παξνλνκαζηήο, ν ηλδνεπξσπατθφο ηχπνο;
Ζ ζπζηεκαηηθή κειέηε ησλ επηκέξνπο ΗΔ γισζζψλ νδήγεζε ηνπο γισζζνιφγνπο ηνπ 19νπ αη. ζην
ζπκπέξαζκα φηη ε ΗΔ ζα δηέζεηε ζχλζεηα ζχκθσλα, ηα ρεηινυπεξσηθά, αθξηβέζηεξα ππεξσηθνρεηιηθά, ησλ
νπνίσλ ην πξψην ζηνηρείν ήηαλ ππεξσηθφ θιεηζηφ θαη ην δεχηεξν ν ρεηιηθφο θζφγγνο w, ελψ ππήξραλ θαη
ζχκθσλα κε ηξία ζηνηρεία, απφ ηα νπνία ην ηξίην ήηαλ ην δαζχ h. Σα ζχλζεηα απηά ζχκθσλα δηαηήξεζαλ ελ
κέξεη ε Μπθελατθή θαη ε Λαηηληθή, αθνχ ην qe ηζνχηαη κε [kwe] θαη ην que ζηελ θιαζηθή πεξίνδν ζα
πξνθεξφηαλ επίζεο [kwe] θαη φρη [kve].
΢ηηο αξραίεο ειιεληθέο δηαιέθηνπο ηα ζχκθσλα απηά εμειίρζεθαλ δηαθνξεηηθά, αλάινγα κε ην
θσλεηηθφ πεξηβάιινλ θαη αλάινγα κε ηε δηάιεθην (πβ. πέληε – αηνι. πέκπε, απφ ΗΔ penkwe, ηίο απφ kwis αιιά
πνῖνο απφ kwo-). ΢ηνλ ηχπν απηφ ην ΠΗΔ kwe εμειίρζεθε ζε ηε ζηελ Αξραία Διιεληθή, κε ηξνπή ηνπ
ρεηινυπεξσηθνχ ζε νδνληηθφ πξηλ απφ ην ε (πβ. Μπακπηληψηε, 20004: 68), θαη ζε *ke ζηελ Πξψηκε
΢αλζθξηηηθή, πνπ εμειίρζεθε ζε *ce, κε νπξάλσζε, νπξαληθή πξνθνξά ηνπ ππεξσηθνχ πξν ηνπ e, θαη ηειηθά
ζε ca (δηαπηζηψλεηαη θαη πάιη ε ζεκαζία πνπ έρεη ε ζρεηηθή ρξνλνιφγεζε ησλ κεηαβνιψλ γηα ηελ εξκελεία
ηνπο). ΢ρεκαηηθά:
71
΢ρήκα 3.3. Ζ εμέιημε ηνπ kwe.
3) Χο ηξίην παξάδεηγκα ζα εμεηαζηεί ε ιέμε παηήξ, πνπ αληηζηνηρεί ζην ιαη. pater, ζην ζαλζθξ. pitā,
ζην γνηζ. fadar (ηνλίδεηαη ζηελ παξαιήγνπζα θαη απαληά κφλν κία θνξά, ελψ ε ζπλήζεο ιέμε ήηαλ ην atta,
ι.ρ. atta unsa «πάηεξ ἡκῶλ», πβ. ην ππνθνξ. φλνκα Attila «Αηηίιαο», θαηά ιέμε «παηεξνχιεο»), ζην παι.
αγγι. fæder θ.ιπ.
Δίλαη ζαθέο φηη ν ειιεληθφο θαη ν ιαηηληθφο ηχπνο ζρεδφλ ζπκπίπηνπλ, κφλν πνπ ζηνλ ιαηηληθφ ην e
βξαρχλζεθε πξν ηνπ r φπσο θ.α. ΢ηε ΢αλζθξηηηθή ην r ζηγήζεθε ζηελ νλνκ., ελψ δηαηεξήζεθε ζηελ αηη.
pitaram θαη ζε άιιεο πηψζεηο. Σν θχξην πξφβιεκα βξίζθεηαη ζην i ηεο πξψηεο ζπιιαβήο, αθνχ θαη ζηε
Γνηζηθή, φπνπ ην αξθηηθφ άερν ρεηιηθφ p ηξάπεθε ζην αληίζηνηρν δηαξθέο f, εκθαλίδεηαη a. ΢ηελ Παιαηά
Αγγιηθή επίζεο ην p ηξάπεθε ζε f, ελψ ην αξρηθφ a έδσζε ηε ζέζε ηνπ ζε έλα θιεηζηφηεξν θζφγγν
(πξνζζίσζε, fronting: fæder). ΢ρεηηθά κε ηε δηαθνξά ζην θσλήελ ηεο πξψηεο ζπιιαβήο δηαπηζηψζεθε φηη
φπνπ ζηηο άιιεο ζπγγελείο γιψζζεο απαληά θαλνληθά a (ζηελ Διιεληθή θαη ε, ν ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο),
ζηε ΢αλζθξηηηθή θαη ηελ Αξραία Πεξζηθή ππάξρεη i. Ζ δηαθνξά απηή απνδφζεθε γεληθά απφ ηνπο
ηλδνεπξσπατζηέο ζην φηη ε ΠΗΔ ζα είρε έλα θεληξηθφ εκίθιεηζην θσλήελ ə, πνπ νλνκάζηεθε schwa
indogermanicum, θαηά ην schewa ηεο Δβξατθήο, θαη πνπ ζηηο πεξηζζφηεξεο γιψζζεο απνδφζεθε κε ην a, ελψ
ζηηο ηλδντξαληθέο κε ην i. Δμάιινπ, ην ζαλζθξ. a ζηε ιήγνπζα πξνήιζε απφ e, ζχκθσλα κε ηηο κέρξη ηψξα
δνζείζεο δηεπθξηλίζεηο, ελψ ζηε Γνηζηθή ην e πξνθέξζεθε αλνηθηά πξν ηνπ r (ζπρλά ην πγξφ απηφ ζχκθσλν
θαζηζηά ηα θσλήεληα αλνηθηφηεξα, πβ. ησλ. ρψξε αιιά αηη. ρψξα, ζίδεξνο αιιά λενειι. ζίδεξν θ.ά.),
θαηαιήγνληαο ζε a, πνπ, φπσο θαη ην εμίζνπ άηνλν e ηεο Παιαηάο Αγγιηθήο, βξαρχλζεθε.
Πξφβιεκα δεκηνπξγεί ην -d-, πνπ δελ εξκελεχεηαη κε ηνλ λφκν ηνπ Grimm, εθφζνλ αλακελφηαλ þ.
Σελ εξκελεία γηα ηελ εμαίξεζε απηή έδσζε ν Γαλφο γισζζνιόγνο Karl Verner ην 1875, αθνχ εμέηαζε ηε
ζέζε ηνπ ηφλνπ δηαθφξσλ ιέμεσλ. ΋πσο πξνθχπηεη απφ ηελ Διιεληθή θαη ηελ Πξνθιαζηθή ΢αλζθξηηηθή, ηε
Βεδηθή, ε ιέμε ηνληδφηαλ ζηε ιήγνπζα. Έηζη, ην t ζηελ Πξσηνγεξκαληθή/Πξσηνηεπηνληθή δελ ηξάπεθε ζε
άερν δηαξθέο þ, φπσο ζην bróþar «αδειθφο» έλαληη ΠΗΔ bhrấter «αδειθφο», ειι. θξάηεξ, ιαη. frāter,
ζαλζθξ. bhrātā, αιιά ζε ερεξφ θιεηζηφ d ή κάιινλ δηαξθέο (θαίλεηαη φηη πξνθεξφηαλ [ð]) κεηά απφ άηνλε
ζπιιαβή (λφκνο ηνπ Verner). ΢ρεκαηηθά:
ΗΔ p, t, k > Πξσηνγεξκ. b, d, g [ πξνθ. v, ð, γ] /{άηνλε ζπιι.}
΢ηελ Πξσηνγεξκαληθή/Πξσηνηεπηνληθή, αθνχ ζπλέβε ε ηξνπή ησλ ζπκθψλσλ, ε «κεηαθίλεζε ησλ

θζφγγσλ» (Lautverschiebung, θαηά ηνλ Grimm), ιεηηνχξγεζε άιινο λφκνο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ν ηφλνο
κεηαθέξζεθε ζηελ πξψηε ζπιιαβή.
Ο αλαζπληεζεηκέλνο ΗΔ ηχπνο έρεη, ζχκθσλα κε ηα πξνεγνχκελα, ηελ εμήο κνξθή:
72
pətēr
παηήξ pater pitā fadar-fæder, …
΢ρήκα 3.4. Ο αλαζπληεζεηκέλνο ηχπνο ηεο ΗΔ pətēr.
Απφ ηα πξνεγνχκελα ζπλάγεηαη θαη πάιη φηη νη δχν κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ
ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία, ηφζν ε εζσηεξηθή φζν θαη ε ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε, είλαη πνιχηηκα
εξγαιεία ζηε δηαρξνληθή έξεπλα ησλ γισζζψλ, παξά θάπνηα αδχλαηα ζεκεία, έλα απφ ηα νπνία είλαη φηη κηα
πξσηνγιψζζα, φπσο αλαζπληίζεηαη κε ηε ζπγθξηηηθή κέζνδν, δελ πεξηιακβάλεη ηε δηαιεθηηθή πνηθηιία πνπ
εκθαλίδνπλ, κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν, νη γιψζζεο (πβ. Καιηηδνπνχινπ-Παπαγεσξγίνπ, 2008: 239).
Κπξηφηεξε αδπλακία είλαη φηη νη δχν κέζνδνη δελ κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζηελ πεξίπησζε ζηνηρείσλ πνπ
ράζεθαλ ρσξίο λα αθήζνπλ θαλέλα ίρλνο. Απηφ βέβαηα δε ζεκαίλεη φηη ζα απνδψζνπκε ζηελ πξσηνγιψζζα
έλα ραξαθηεξηζηηθφ κφλν ζε πεξίπησζε πνπ εκθαλίδεηαη θαη ζηηο ζπγαηξηθέο γιψζζεο, γηαηί ε παξνπζία ηνπ
«κπνξεί [...] λα ηεθκαίξεηαη […] κέζα απφ ηα ίρλε πνπ αθήλεη πίζσ ηνπ», φπσο παξαηεξεί ν Γηαλλάθεο
(2008: 219), δηεπθξηλίδνληαο ζηε ζπλέρεηα φηη αλαθέξεηαη ζηε ζεσξία ηνπ Saussure γηα ηελ χπαξμε ζηελ ΠΗΔ
ζηνηρείσλ πνπ δελ καξηπξνχληαη ζε θακία ΗΔ γιψζζα απφ απηέο πνπ ήηαλ γλσζηέο ηνλ 19ν αη. Ο εμαηξεηηθά
ηδηνθπήο Διβεηφο γισζζνιφγνο, βάζεη νξηζκέλσλ «ηρλψλ», δηαηχπσζε ηε ζεσξία ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε
εκηθσληθψλ ζπληειεζηψλ (ιαξπγγηθψλ, ζα ιέγακε ζήκεξα) ζην ζχζηεκα ηεο ΠΗΔ, ε νπνία επηβεβαηψζεθε
αξγφηεξα, φηαλ παξφκνηνη θζφγγνη εληνπίζηεθαλ ζηε Υεηηηηηθή, αξραηφηαηε γιψζζα ηεο Μ. Αζίαο (βι. πην
πάλσ θαη ππνζεκ. 32). Χζηφζν, απηή είλαη εηδηθή πεξίπησζε. ΋ηαλ δελ είλαη δπλαηφλ λα εληνπηζηνχλ
ζηνηρεία παιαηφηεξεο γισζζηθήο θαηάζηαζεο, ηα πξάγκαηα δηαθέξνπλ. ΋πσο ηνλίζηεθε πξνεγνπκέλσο,
κέξνο ηνπ ιεμηινγίνπ ηεο ΠΗΔ παξακέλεη άγλσζην, εθφζνλ αληηθαηαζηάζεθε θαη δελ θιεξνλνκήζεθε ζηηο
ζπγαηξηθέο γιψζζεο. Σν ίδην ηζρχεη γηα ηχπνπο πνπ πηζαλψο έρνπλ πξνθχςεη ζε πξντζηνξηθή πεξίνδν κε
αλαινγηθή εμνκάιπλζε (levelling). Σε γισζζηθή απηή κεηαβνιή φκσο αδπλαηνχλ λα εληνπίζνπλ νη εξεπλεηέο
(πβ. Crowley, 19922/1996: 126): νη αλαινγηθέο εμνκαιχλζεηο δελ είλαη πξνλφκην κφλν ηεο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ
ησλ γισζζψλ, γηαηί ζα ζπλέβαηλαλ θαη θαηά ηελ πξντζηνξηθή πεξίνδν, ζχκθσλα κε ηελ «αξρή ηεο
νκνηνκνξθίαο» (uniformitarianism – γηα ηελ αξρή απηή, πηνζεηεκέλε απφ ηε γεσινγία, βι. Γηαλλάθε, 2008:
215, 218) ρσξίο φκσο λα κπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε ηηο πεξηπηψζεηο πνπ πξάγκαηη ζπλέβεζαλ. H
απνθαηάζηαζε είλαη δπλαηή κέρξη ελφο νξίνπ, είλαη «πεπεξαζκέλε»· νθείιεη λα έρεη «έλα κέηξν θαη έλαλ
κεραληζκφ απηνειέγρνπ, ψζηε ην ηειηθφ πξντφλ λα είλαη επινγνθαλέο» (Γηαλλάθεο, 2008: 216, πβ. 215).
1. Πνηεο είλαη νη αξρέο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο;
2. Πνηα κπνξεί λα ζεσξεζεί ζεκαληηθφηεξε θαη γηαηί;
3. ΢ε πνηεο πεξηπηψζεηο παξαβηάδεηαη ε αξρή ηεο ζπκβαηηθφηεηαο ησλ γισζζηθψλ ζεκείσλ;
4. Ση κπνξεί λα μερσξίζεη ηηο δάλεηεο απφ ηηο γεγελείο ιέμεηο κηαο γιψζζαο;
5. Πνηα ε ζρέζε γισζζηθψλ θαζνιηθψλ θαη γισζζηθήο δηαθνξνπνίεζεο;
6. Πνην είλαη ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θνηλψλ ζηνηρείσλ ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ;
7. Πνηνο είλαη ν ξφινο ηεο ζρεηηθήο ρξνλνιφγεζεο ησλ γισζζηθψλ κεηαβνιψλ;
8. Ση είλαη ε γισζζνρξνλνινγία θαη πνηα ηα αδχλαηα ζεκεία ηεο;
9. Δίλαη δπλαηή ε ζχγθξηζε γισζζψλ θαη ηη πξέπεη λα πξνεγείηαη απηήο;
10. Πφηε ρξεζηκνπνηείηαη ε εζσηεξηθή αλαζχλζεζε;
11. Αλαθέξεηε βαζηθά πξνβιήκαηα νξνινγίαο. Πνηα πξνβιήκαηα δεκηνπξγνχλ νη φξνη πξνγιψζζα θαη
Πξνειιεληθή;
12. Ση ζπκπεξάζκαηα κπνξνχλ λα ζπλαρζνχλ ζρεηηθά κε ην ραξαθηήξα ησλ θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ;
73
13. Πνηνο ν ζηφρνο ηεο ζχγθξηζεο ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ;
14. Ση είδνπο κέζνδνο είλαη ε ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε;
15. Ση ζηάζε ηεξνχλ νη γισζζνιφγνη απέλαληη ζηε ζπγθξηηηθή αλαζχλζεζε;
16. Πνην είλαη ην αδχλαην ζεκείν ησλ κεκνλσκέλσλ αληηζηνηρηψλ;
17. Ση ραξαθηήξα κπνξεί λα έρεη κηα αλαζχλζεζε;
18. Πνηνο είλαη ν θαιχηεξνο ηξφπνο λα δηεμάγεηαη ε ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ;
19. Ζ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία πξέπεη λα ιακβάλεη ππφςε ηεο ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο γισζζηθήο
ηππνινγίαο;
20. Πνηα είλαη ε ρξήζε ηνπ αζηεξίζθνπ ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία ζε αληίζεζε κε ηε ρξήζε ηνπ
ζηελ γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γισζζνινγία;
21. Ση δειψλεη ν δηπιφο αζηεξίζθνο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ηειεπηαία ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία;
22. Ση γλσξίδεηαη γηα ην λφκν ηνπ Grimm ζρεηηθά κε ηα ζχκθσλα ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ;
23. Σα θσλήεληα ησλ ηλδντξαληθψλ γισζζψλ είλαη ηα αξρηθά θσλήεληα ηεο ΠΗΔ; Μπνξεί λα γίλεη ιφγνο γηα
δηάζπαζε ηνπ α ζε α, ε, ν ζηηο ηλδνεπξνπατθέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο ρσξίο λα πξνζδηνξηζηεί ην
θσλεηηθφ πεξηβάιινλ ησλ ιέμεσλ;
24. Πψο κπνξεί λα εξκελεπηεί ε δηαθνξεηηθή εμέιημε ησλ ρεηινυπεξστθψλ ζπκθψλσλ ζηελ Διιεληθή;
25. Πψο εξκελεχεηαη ε εκθάληζε -i ζηηο ηλδντξαληθέο γιψζζεο ζε ιέμεηο φπνπ νη άιιεο ηλδνεπξσπατθεο
γιψζζεο εκθαλίδνπλ -a;
26. Ση γλσξίδεηε γηα ηνλ λφκν ηνπ Verner ζρεηηθά κε ηα ζχκθσλα ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ;
27. Αδχλαηα ζεκεία ηεο εζσηεξηθήο θαη ηεο ζπγθξηηηθήο αλαζχλζεζεο.
Allen, W. S. (2000). Vox Graeca. Ζ πξνθνξά ηεο ειιεληθήο ηελ θιαζηθή επνρή (Μ. Καξαιή & Γ. Μ.
Παξάζνγινπ, κεηάθξ.). Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην Νενιιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε
Σξηαληαθπιιίδε.
Antilla, R. (1989). Historical and comparative linguistics. Amsterdam: John Benjamins.
Βαζκαλφιε, Δ. (2007). Οη αληηδάλεηεο ιέμεηο ζηε λέα ειιεληθή (Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Αζελψλ,
Φηινζνθηθή ΢ρνιή, Αζήλα). Αλαθηήζεθε απφ: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/23156
[Σειεπηαία πξφζβαζε ζηηο 02/06/17.]
Beekes, R. S. P. (2004). Δηζαγσγή ζηε ζπγθξηηηθηή ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία (Γ. Παπαλαζηαζίνπ & ΢.
Σζνιαθίδεο, κεηάθξ.). Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε
Chantraine, P. (1990). Ηζηνξηθή κνξθνινγία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (Ν. K. Αγθαβαλάθε, κεηάθξ.). Αζήλα:
Ηλζηηηνχην ηνπ βηβιίνπ - Α. Καξδακίηζα.
Colinge N. E. (1985). The laws of Indo-European. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.
Crowley, Σ. (1996). An introduction to historical linguistics. Auckland, Oxford: Oxford University Press.
[The present is a reprint of 19922.]
Gamkrelidze, T. V., & Ivanov V. V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans: A reconstruction and
historical analysis of a proto-language and a proto-culture, I-II (J. Nichols, trans.). Berlin, New
York: Mouton de Gruyter.
Γηαλλάθεο, Γ. Κ. (2008). Γισζζηθή απνθαηάζηαζε θαη ε έλλνηα ηεο επινγνθάλεηαο. ΢ην Α. Μφδεξ, Α.
Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο
αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 211-223).
Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Hock, H. H. (1986). Principles of historical linguistics. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton de Gruyter.
Hock, H. H., & Joseph, B. D. (1996). Language history, language change, and language relationship: An
introduction to historical and comparative linguistics. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ, Γ. (2001). Λάζε ζηε ρξήζε ηεο γιψζζαο: αιήζεηα θαη κχζνο. ΢ην Γ. Ζ. Υάξεο
(επηκ.), Γέθα κχζνη γηα ηελ ειιεληθή γιψζζα (ζζ. 53-61). Αζήλα: Παηάθεο.
Ηνξδαλίδνπ, Α. (2009). Σν ηαμίδη ησλ ιέμεσλ.Αληηδάλεηα: Λέμεηο κε ειιεληθή θαηαγσγή. Αζήλα: Άζπξε ιέμε.
Janda, R. D., & Joseph, B. D. (2003). On language, change, and language change. In B. D. Joseph & R. D.
Janda (eds.), The handbook of historical linguistics (pp. 3-180). Oxford: Blackwell.
74
Jeffers, R. J., & Lehiste, I. (1982). Principles and methods for historical linguistics. Cambridge, London: The
MIT Press.
Καθξηδή-Φεξξάξη, Μ. (2007). ΢πκβνιηθέο δηαζηάζεηο ζηελ πξαγκάησζε ηεο γεληθήο μελφγισζζσλ κνλάδσλ.
΢ην Σνκέαο Γισζζνινγίαο Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ (επηκ.), Γισζζηθφο Πεξίπινπο. Μειέηεο
αθηεξσκέλεο ζηε Γήκεηξα Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ (ζζ. 121-132). Αζήλα: Ηλζηηηνχην ηνπ βηβιίνπ - Α.
Καξδακίηζα.
Καιηηδνπνχινπ-Παπαγεσξγίνπ, Δ. (2007). Γισζζηθή επαλαζχλζεζε θαη γισζζηθή ηππνινγία. ΢ην Σνκέαο
Γισζζνινγίαο Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ (επηκ.), Γισζζηθφο Πεξίπινπο. Μειέηεο αθηεξσκέλεο ζηε
Γήκεηξα Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ (ζζ. 133-140). Αζήλα: Ηλζηηηνχην ηνπ βηβιίνπ - Α. Καξδακίηζα.
Καιηηδνπνχινπ-Παπαγεσξγίνπ, Δ. (2008). Γισζζηθέο γελεηηθέο ζρέζεηο, πξσηνγιψζζα θαη πξαγκαηηθφηεηα.
΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.),
Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην
Μπακπηληψηε (ζζ. 233-241). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Kovács, F. (1981). Linguistic structures and linguistic laws. Budapest: Akadémiai Kiadó. [Original work
published in 1971, Amsterdam: Grüner.]
Κξχζηαι, Ν. (2006). Λεμηθφ γισζζνινγίαο θαη θσλεηηθήο (Γ. Ξπδφπνπινο, κεηάθξ.). Αζήλα: Παηάθεο. [Σν
παξφλ απνηειεί αλαηχπσζε ηεο 1εο έθδνζεο, πνπ δεκνζηεχηεθε ην 2003.]
Lehmann, W. P. (19923). Historical linguistics: Αn introduction. London, New York: Routledge.
Lejeune, M. (1972). Phonétique historique du mycénien et du grec ancien. Paris: Klincksieck.
Mackridge, P. (1990). Ζ λενειιεληθή γιψζζα (Κ. Ν. Πεηξφπνπινο, κεηάθξ.). Αζήλα: Παηάθεο.
Μαγνπιάο, Γ. (2002). “Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem”. Ζ αξρή ηνπ Occam ζηε γεληθή θαη
ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία. Γισζζνινγία, 14, ζζ. 7-23.
Μαγνπιάο, Γ. (2007). Ζ εζσηεξηθή αλαζχλζεζε σο κέζνδνο ηεο γελεηηθήο γισζζνινγίαο». ΢ην Σνκέαο
Γισζζνινγίαο Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ (επηκ.), Γισζζηθφο Πεξίπινπο. Μειέηεο αθηεξσκέλεο ζηε
Γήκεηξα Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ (ζζ. 153-163). Αζήλα: Ηλζηηηνχην ηνπ βηβιίνπ - Α. Καξδακίηζα.
Μαγνπιάο, Γ. (2008). Ζ ζπκβαηηθφηεηα (ην απζαίξεην) ησλ γισζζηθψλ ζεκείσλ σο ζεκειηψδεο αξρή ηεο
ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο. ΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ.
Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ
θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 242-254). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Manessy-Guitton, J. (1968). La parenté généalogique. En A. Martinet (ed.), Le langage. Encyclopédie de la
pléiade (pp. 814-864). Paris: Gallimard.
McMahon, A. M. S. (2005). Ηζηνξηθή γισζζνινγία. Ζ ζεσξία ηεο γισζζηθήο κεηαβνιήο (Η. Μαλσιέζζνπ,
επηκ., Μ. Μεηζηάθε & Α. Φιηάηνπξαο, κεηάθξ.). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Meillet, A. (19735). Introduction à l’ étude comparative des langues indo-européennes. Alabama: University
of Alabama Press. [La présente est une réimpression de 1964, travail original publié à Paris en 1937].
Μπακπηληψηεο, Γ. (1971). ΢πκβνιή εηο ην θσλνινγηθφλ ζχζηεκα ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (Δπί ηεο ηξνπήο ηνπ
καθξνχ α εηο ε εηο ηελ ησληθήλ - αηηηθήλ δηάιεθηνλ). Αζελά, 72, ζζ. 114-143.
Μπακπηληψηεο, Γ. (1977). Ηζηνξηθή γξακκαηηθή ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο. ΗΗ. Μνξθνινγία. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (1985). Ηζηνξηθή γξακκαηηθή ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο. Η. Φσλνινγία. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20004). ΢πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20112). Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα: Κέληξν Λεμηθνινγίαο.
Nichols, J. (1992). Linguistic diversity in space and time. Chicago, London: University of Chicago Press.
Πεηξνχληαο, Δ. Β. (2001). Δηπκνινγία θαη πξνέιεπζε ηνπ ιεμηινγίνπ ηεο λέαο ειιεληθήο. ΢ην Γ. Ζ. Υάξεο
Ringe, D. (2003). Internal Reconstruction». In B. D. Joseph & R. D. Janda (eds.), The handbook of historical
linguistics (pp. 244-261). Oxford: Blackwell.
Rix, H. (1976). Historische grammatik des Griechischen: Laut- und formenlehre. Darmstadt:
Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Robins, R. H. (1989). ΢χληνκε ηζηνξία ηεο γισζζνινγίαο (Α. Μνπινπνχινπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Νεθέιε.
Schwyzer, E. (1939). Griechische grammatik. I. München: C. H. Beck.
75
Sturtevant, E. H. (1966). An introduction to linguistic science. New Haven, London: Yale University Press.
[Original work published in 1947.]
΢πκεσλίδεο, Υ. (1981). Ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ. Α. Γεληθή εηζαγσγή.
Θεζζαινλίθε: Α/θνί Κπξηαθίδε.
Claredon Press.
Teodorsson, S.-T. (1974). The phonemic system of the attic dialect, 400-340 B.C. (series «Studia Graeca et
Latina Gothoburgensia» 32). Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis.
Tonnet, H. (1995). Ηζηνξία ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Ζ δηακφξθσζή ηεο (Μ. Καξακάλνπ & Π. Λαιηάηζεο,
κεηάθξ.). Αζήλα: Παπαδήκαο.
Trask, R. L. (1996). Historical linguistics. London: Arnold.
Υαηδηδάθηο, Γ. (1892). Einleitung in die neugriechische grammatik. Ληςία.
Υαηδηδάθηο, Γ. (1991). Μεζαησληθά θαη λέα ειιεληθά, Η-ΗΗ. Αζήλα: Γ. Βαζηιείνπ. [Σν παξφλ είλαη αλαηχπσζε
ηνπ 1905-1907.]
Υαηδηδάθηο, Γ. (1992). Αθαδεκεηθά αλαγλψζκαηα, Η-ΗΗ. Αζήλα: Γ. Βαζηιείνπ. [Σν παξφλ είλαη αλαηχπσζε ηνπ
19242-19302.]
76
Κεθάιαην 4
Γισζζηθή κεηαβνιή θαη δηαθνξνπνίεζε
Πεξίιεςε
΢ην θεθάιαην απηφ ζπδεηνχληαη δχν βαζηθά γλσξίζκαηα ησλ γισζζψλ, ε κεηαβνιή θαη ε δηαθνξνπνίεζε, πνπ
είλαη αλαπφθεπθηεο θαη θαηά θαλφλα κε αλαζηξέςηκεο. Δπηζεκαίλεηαη φηη ζηα αίηηα ζπγθαηαιέγνληαη, κεηαμχ
άιισλ, αδπλακίεο ηνπ γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο, ειιηπήο γλψζε ηεο γξακκαηηθήο, κίκεζε θ.ά. Γηεπθξηλίδεηαη φηη ε
γισζζηθή κεηαβνιή, αληίζεηα κε φ,ηη πηζηεχνπλ πνιινί, δελ είλαη θζνξά ηεο γιψζζαο σο ζπζηήκαηνο, αθνχ θάζε
γιψζζα ζε θάζε επνρή έρεη γξακκαηηθή δνκή θαη ιεηηνπξγεί πάληνηε σο ζχζηεκα. Γίλεηαη αλαθνξά ζε κεηαβνιέο
πνπ ζπλέβεζαλ απφ ηελ πξντζηνξηθή αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα, ζε δηάθνξα γισζζηθά επίπεδα ηεο Διιεληθήο,
θαη εηδηθφηεξα ζε κεηαβνιέο ηεο Αηηηθήο-Ησληθήο, πξνδξφκνπ ηεο (Αιεμαλδξηλήο) Κνηλήο θαη ηεο Νέαο
Διιεληθήο,.
΢ηε ζπλέρεηα, εμεηάδνληαη ηφζν ην θαηλφκελν ησλ κεηαπηψζεσλ, δει. ηεο κεηαβνιήο ηνπ θσλήεληνο
ησλ ξηδψλ θαη ησλ επηζεκάησλ, πνπ ζπλδέεηαη κε ηνλ ζρεκαηηζκφ νηθνγελεηψλ νκφξξηδσλ ιέμεσλ, φζν θαη άιια
θαηλφκελα, πνπ δελ πξέπεη λα ζπγρένληαη κε ηηο κεηαπηψζεηο.
Αθνινπζεί αλαθνξά ζηε ζπγρξνληθή δηαθνξνπνίεζε ηεο γιψζζαο θαη ζηελ εκθάληζε ηνπηθψλ θαη
θνηλσληθψλ παξαιιαγψλ ή πνηθηιηψλ (δηαιέθησλ/ηδησκάησλ – θνηλσληνιέθησλ). Σέινο, πξνζεγγίδεηαη ε έλλνηα
ηνπ ιάζνπο σο αηηίαο γισζζηθήο κεηαβνιήο. Γηεπθξηλίδεηαη φηη νη γισζζνιφγνη ηείλνπλ λα εξκελεχζνπλ ιάζε
θαη κεηαβνιέο θαη φρη λα ηα θαηαδηθάζνπλ. Ωζηφζν, είλαη δπλαηφλ νξηζκέλεο κεηαβνιέο ζηε ρξήζε ησλ ιέμεσλ
λα απνβνχλ ζε βάξνο ηεο γισζζηθήο αθξηβείαο.
4.1 Καζνιηθόηεηα θαη αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ

Μεηαμχ ησλ βαζηθψλ γλσξηζκάησλ ησλ γισζζψλ είλαη ε κεηαβνιή θαη ε δηαθνξνπνίεζή ηνπο ηφζν ρξνληθά,
δει. «θάζεηα», σο πξνο ηνλ άμνλα ηνπ ρξφλνπ, φζν θαη ηνπηθά, δει. «νξηδφληηα», σο πξνο ηνλ άμνλα ηνπ
ηφπνπ. Απηφ πξνθχπηεη απφ α) ηελ επαθή κε θείκελα γξακκέλα ζε δηαθνξεηηθέο πεξηφδνπο ή ζε δηαθνξεηηθέο
πεξηνρέο φπνπ κηα γιψζζα ρξεζηκνπνηείηαη θαη β) ηελ παξαηήξεζε ηεο ζύγρξνλεο γισζζηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο.
Καηά ηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή κηαο γιώζζαο, νη κεηαβνιέο-δηαθνξνπνηήζεηο ζπκβαίλνπλ ζε πνιιά
ζεκεία ηνπ γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο, κε απνηέιεζκα απηφ λα αλαδνκείηαη. Οη κεηαβνιέο απηέο ζε άιιεο
πεξηπηψζεηο είλαη κεγαιχηεξεο θαη ζε άιιεο κηθξφηεξεο, αιιά ππάξρνπλ θαη ζεκεία ηνπ ζπζηήκαηνο πνπ
ζίγνληαη ειάρηζηα ή θαζφινπ. Γηα παξάδεηγκα, ε Διιεληθή θαηά ηε καθξά πνξεία ηεο έρεη ππνζηεί κεηαβνιέο
θαη δηαθνξνπνηήζεηο φρη κφλν ζην ιεμηιφγην αιιά θαη ζηα άιια επίπεδα: ζηε κνξθνινγία, ηε θσλεηηθή-
θσλνινγία, ηε ζχληαμε. Χζηφζν, παξακέλεη ηδηαίηεξα ζπληεξεηηθή γιψζζα, κε αμηνδήιεπηε ελφηεηα ησλ
δηαθφξσλ ζηαδίσλ ηεο (πβ. κεηαμχ άιισλ Tonnet, 1995: 185· Μπακπηληψηε 20004: 11-12), γεγνλφο πνπ
αθνξά θαη ζηε γξαθή, ζπγθεθξηκέλα ζην κεηεπθιείδεην αιθάβεην, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζε γεληθέο γξακκέο
απηνχζην κέρξη ζήκεξα.
Ζ γισζζηθή κεηαβνιή είλαη παγθφζκην θαη ζπλερέο θαηλφκελν, αιιά ε ζηάζε ησλ κε γισζζνιφγσλ
είλαη ζπλεζέζηαηα αξλεηηθή απέλαληί ηεο. ΢ε φιν ηνλ θφζκν είλαη δηαδεδνκέλε ε αληίιεςε φηη νη θάζε είδνπο
γισζζηθέο κεηαβνιέο ζπληζηνχλ θζνξέο θαη παξεθθιίζεηο απφ ην «γισζζηθά νξζφ», «ραινύλ ηε γιώζζα»,
φπσο ιέγεηαη. Γελ είλαη ινηπφλ πεξίεξγν φηη κηα ηέηνηα αληίιεςε ζπλαληάηαη αθφκε θαη πνιχ καθξηά απφ ηνλ
επξσπατθφ ρψξν, ζε λεζηά ηνπ Δηξεληθνχ, φπνπ νη ηζαγελείο απνδνθηκάδνπλ ηηο κεηαβνιέο πνπ εηζάγνπλ
λεφηεξνη νκηιεηέο ζηηο γιψζζεο ηνπο (Crowley, 19922/1996: 28-29). Δληνχηνηο, δηαπηζηψλεηαη φηη ζηηο
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο νη κεηαβνιέο είλαη αλαπφθεπθηεο, κε αλαζηξέςηκεο, θαη θαηά θαλφλα κε
ζπλεηδεηέο, θαζψο ε αθξηβήο επαλάιεςε θζφγγσλ θαη άιισλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ απφ άηνκα πνιιψλ
γελεψλ ζα ήηαλ αληίζεηε κε ηε θχζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο. Παξ’ φι’ απηά, θάζε γιψζζα ζε θάζε
ρξνληθή ζηηγκή έρεη γξακκαηηθή δνκή, ιεηηνπξγεί πάληνηε σο ζχζηεκα, αζρέησο αλ απηφ παξνπζηάδεη
δηαθνξέο απφ ηε κία πεξίνδν ζηελ άιιε. Γηαθνξέο βέβαηα παξαηεξνχληαη θαη κεηαμχ ησλ νκηιεηψλ-ρξεζηψλ
ζε κία ρξνληθή πεξίνδν· ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θάζε γισζζηθφ ζχζηεκα απνηειείηαη απφ ππνζπζηήκαηα,
ηδίσο ζηελ πεξίπησζε γισζζψλ πνπ εκθαλίδνπλ πνιπηππία θαη, φπσο ε Κνηλή Νέα Διιεληθή, δελ έρνπλ
77
παγησζεί ζην βαζκφ πνπ έρνπλ παγησζεί άιιεο. Αξθεί έλα παξάδεηγκα, πνπ είλαη πνιχ ραξαθηεξηζηηθφ.
Οξηζκέλνη νκηιεηέο, πεξηζζφηεξν γλψζηεο ησλ γξακκαηηθψλ ιεπηνκεξεηψλ, δηαθξίλνπλ ζην ξήκα παξάγσ ηνλ
αφξ. παξήγαγα απφ ηνλ παξαη. παξήγα, ηνλ ζπλνπη. κέιι. ζα παξαγάγσ απφ ηνλ κέιι. δηαξθ. ζα παξάγσ θαη
ζρεκαηίδνπλ παξαθ. έρσ παξαγάγεη. Άιινη δελ θάλνπλ ηέηνηα δηάθξηζε θαη ρξεζηκνπνηνχλ κφλν ηνπο ηχπνπο
παξήγα, ζα παξάγσ αιιά θαη έρσ παξάγεη. Τπάξρνπλ πάλησο θαη εθείλνη πνπ αληί παξήγαγα ρξεζηκνπνηνχλ
ηνπο ήδε αξραίνπο ηχπνπο (ιηγφηεξν δφθηκνπο) παξήμα θαη παξάμσ, δει. ζα παξάμσ, νπφηε ζρεκαηίδνπλ
παξαθείκελν έρσ παξάμεη. Ση γίλεηαη φκσο ζηελ πεξίπησζε ησλ απάγσ, ζπλάγσ, εηζάγσ, εμάγσ, πξνζάγσ;
Αξθεηνί νκηιεηέο δεκηνπξγνχλ λέν ελεζη. απαγάγσ, θαηά ηνλ αφξ. απήγαγα (πβ. θαη απαγσγή), παξαη.-αφξ.
απήγαγα, κειι. ζα απαγάγσ, παξαθ. έρσ απαγάγεη. ΋ζνλ αθνξά ζην ζπλάγσ θαη ηδίσο ζηα εηζάγσ, εμάγσ,
πξνζάγσ άιινη ζα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηνπο ηχπνπο παξαη. ζπλήγα, αφξ. ζπλήγαγα, κέιι. ζα ζπλάγσ-ζα
ζπλαγάγσ, παξαθ. έρσ ζπλαγάγεη θαη εμήγα, εμήγαγα θ.ιπ., ελψ άιινη ζα γξάςνπλ θαη ζα πνπλ παξαη.-αφξ.
ζπλήγα, κέιι. ζα ζπλάγσ, παξαθ. έρσ ζπλάγεη, παξαη.-αφξ. εηζήγα, εμήγα, πξνζήγα θ.ιπ. Σχπνη κε -μ-, π.ρ.
ζπλήμα, εηζήμα, εμήμα, πξνζήμα θ.ιπ., απνθεχγνληαη, θπξίσο γηα ιφγνπο θαθνθσλίαο, γηα λα κελ
επαλαιακβάλεηαη ην ζ (ν ηχπνο ζπλάδσ «ζπλαζξνίδσ, ζπγθεληξψλσ» αλήθεη ζην ιατθφ ιεμηιφγην θαη νη
ρξφλνη ηνπ ζρεκαηίδνληαη ζχκθσλα κε ηνπο θαλφλεο ηεο Γεκνηηθήο: ζχλαδα, ζχλαμα, ζα ζπλάμσ, έρσ
ζπλάμεη).
Βαζηθνί ιφγνη κεηαβνιήο πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ηφζν ζην ίδην ην ζχζηεκα φζν θαη ζηνπο νκηιεηέο
ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, δχζθνινη ή αλψκαινη ηχπνη θάπνησλ ζεκείσλ ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη δπλαηφλ λα
εμνκαιπλζνχλ πξνθεηκέλνπ ην ζχζηεκα λα ιεηηνπξγήζεη απνηειεζκαηηθφηεξα. Απηφ ζπκβαίλεη κε ηνπο
αλαινγηθνχο ζρεκαηηζκνχο, π.ρ. βάθσ (αξρ. βάπησ) θαηά ην γξάθσ θαη αξρ. γξάθνκαη, β΄ ελ. γξάθεη → λ.
ειι. γξάθνκαη, γξάθεζαη. Αθεηέξνπ, επεηδή ζπρλά ην γισζζηθφ ζχζηεκα ραξαθηεξίδεηαη απφ αζάθεηα θαη
αδηαθάλεηα, απηφ «έρεη σο απνηέιεζκα ηελ επαλεξκελεία θαη ηε κε αλαγθαία ή/θαη εζθαικέλε γελίθεπζε
ηχπσλ, δνκψλ, θαηαιήμεσλ» (Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ, 2001: 57): αλέθαζελ → απφ αλέθαζελ, παηδηφζελ →
απφ παηδηφζελ. Δπίζεο νη νκηιεηέο κεηαβάιινπλ ην ζχζηεκα ιφγσ κε θαιήο γλψζεο ιέμεσλ θαη ηχπσλ (πβ.
Οθηψκβξηνο θαηά ηα ΢επηέκβξηνο, Ννέκβξηνο, Γεθέκβξηνο), αδηαθνξίαο γηα γισζζηθή αθξίβεηα (π.ρ.
αλεμαξηήηνπ ειηθίαο αληί αλεμαξηήησο ειηθίαο) αιιά θαη δεκηνπξγηθφηεηαο θαη ηάζεο πξνο αιιαγή.
΢εκαληηθφο παξάγνληαο είλαη επίζεο νη ιεηηνπξγίεο ηεο κλήκεο, κε απνηέιεζκα ηελ αλαδφκεζε ηνπ
γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο, ζπλήζσο πξνο ην απινχζηεξν, πξνο απηφ πνπ καζαίλεηαη θαη ζπγθξαηείηαη ζηε
κλήκε επθνιφηεξα. Δμάιινπ, ε επαθή κε άιιεο γιψζζεο νδεγεί ζπρλά ηνπο ρξήζηεο ζε δαλεηζκφ ιέμεσλ,
εθθξάζεσλ θ.ά., πβ. εζηηάδσ, απφ αγγι. focus, θαη λφκνο πιαίζην, απφ γαιι. loi-cadre.
Πάλησο, ε δηαδεδνκέλε άπνςε φηη νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη γηα λα πξνζαξκφδνληαη «ζηε ζπλερή
αιιαγή ηνπ πνιηηηζκνχ» (βι., π.ρ., Mallory, 1995: 29) εξκελεχεη αζθαιψο κεηαβνιέο ζην ιεμηιφγην, φρη φκσο
θαη θάζε κεηαβνιή ζηα άιια γισζζηθά επίπεδα. Δίλαη επίζεο δπλαηφλ θαη ην αληίζεην, δει. ελψ ζπκβαίλνπλ
πνιηηηζκηθέο αιιαγέο, απηέο λα κελ ζπλνδεχνληαη ππνρξεσηηθά απφ αιιαγέο ζε πιεπξέο ηνπ γισζζηθνχ
ζπζηήκαηνο. Έηζη, ην θσλεεληηθφ ζχζηεκα ηεο Διιεληθήο παξακέλεη πεληακειέο απφ ηνλ 10ν αη., παξά ηηο
κεγάιεο πνιηηηζηηθέο αιιαγέο πνπ κεζνιάβεζαλ απφ ηφηε κέρξη ηψξα. ΢ε δηάθνξεο πεξηπηψζεηο
δηαπηζηψλεηαη επίζεκε παξέκβαζε ζηελ πνξεία κηαο γιψζζαο, φπσο ε ξχζκηζε, πνπ κπνξεί λα γίλεη θαη
επηδίσμε γηα δεκηνπξγία ππεξδηαιεθηηθήο θνηλήο γιψζζαο κε ηνλ γισζζηθφ πξνγξακκαηηζκφ (language
planning) ή γηα αληηθαηάζηαζε θαη πεξηνξηζκφ μέλσλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ, δαλείσλ (Ηζιαλδία, Κίλα).
4.2 Γηαρξνληθέο κεηαβνιέο

Ο Άγγινο ιφγηνο θαη ιεμηθνγξάθνο Samuel Johnson (18νο αη.), ζηνλ πξφινγν ηνπ ιεμηθνχ ηεο Αγγιηθήο πνπ
εμέδσζε, απνθάλζεθε φηη «νη γιψζζεο, φπσο θαη νη θπβεξλήζεηο, έρνπλ κηα θπζηθή ηάζε πξνο ηνλ
εθθπιηζκφ», φπσο παξαηεξεί ν Υαξαιακπάθεο (19993/2001: 151). Παξφκνηα ήηαλ ε άπνςε θαη άιισλ
ζπκπαηξησηψλ ηνπ γξακκαηηθψλ, πνπ πίζηεπαλ φηη ην παξειζφλ ηεο γιψζζαο ηνπο ήηαλ πξνεηνηκαζία, ην
παξφλ ηειείσζή ηεο θαη ην κέιινλ θαηάπησζή ηεο. Έηζη, ν Αγγιντξιαλδφο ιφγηνο θιεξηθφο Jonathan Swift
είρε δεηήζεη «θπβεξλεηηθή παξέκβαζε γηα ηελ παγίσζε (δει. ηαξίρεπζε) ηεο [αγγιηθήο] γιψζζαο»
(Υαξαιακπάθεο, 19993/2001: 150). Αθφκε θαη ν δηάζεκνο γισζζνιφγνο ηνπ 19νπ αη. August Schleicher
ππνζηήξηδε φηη ήδε νη θιαζηθέο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο –ε Αξραία Διιεληθή θαη ε Λαηηληθή– αιιά θαη ε
Αξραία Ηλδηθή/΢αλζθξηηηθή ήηαλ ιηγφηεξν ηέιεηεο, θαηψηεξεο, απφ ηελ Ηλδνεπξσπατθή. Χζηφζν, ηέηνηεο
απφςεηο έρνπλ παχζεη πξν πνιινχ λα πηνζεηνχληαη απφ ηνπο εηδηθνχο, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ζα εθηεζνχλ ζηε
ζπλέρεηα.
78
Αο εμεηάζνπκε ηελ ηζηνξηθή πνξεία ιέμεσλ φπσο ὀκκάηηνλ θαη ὑγίεηα. Ζ πξψηε, ππνθνξηζηηθφ ηνπ
ὄκκα, απνηειείηαη απφ ηε ξίδα ὀπ- θαη ηα επηζήκαηα -κα, -ηηνλ. Καη νη δχν ιέμεηο ήηαλ ηεηξαζχιιαβεο.
Πάλησο, ζην ὀκκάηηνλ ήδε θαηά ηελ χζηεξε ειιεληζηηθή πεξίνδν απνβιήζεθε ην ν ηνπ επηζήκαηνο ζηνλ
πξνθνξηθφ ιφγν (ὀκκάηηλ) θαη απινπνηήζεθε ην κκ. Αξγφηεξα, ζηγήζεθε ην αξθηηθφ άηνλν ν (κάηηλ) θαη,
ηέινο, ην -λ (κάηη), αλ θαη ζηελ Κχπξν ην -λ εκθαλίδεηαη ζπρλά αθφκε θαη εθεί πνπ δελ αλακέλεηαη: κάηηλ,
ζψκαλ. Έηζη, ε ιέμε έγηλε δηζχιιαβε, ράλνληαο κάιηζηα ηε ξίδα ηεο θαη δηαηεξψληαο κφλν ηα επηζήκαηα!
Δίλαη γεγνλφο φηη απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα έρεη απνιέζεη ην κηζφ κέξνο ηεο κνξθήο ηεο. Αλάινγα
ηζρχνπλ γηα ην ὑγίεηα, πνπ θαηφπηλ έγηλε ὑγεία, αξγφηεξα ὑγεηά, κε ζπκπξνθνξά/ζπλίδεζε ηνπ εηα σο κηαο
ζπιιαβήο, θαη, ηειηθψο, σο δήισζε ραηξεηηζκνχ, γεηα, κε απνβνιή ηνπ άηνλνπ π (ν κεηαγελέζηεξνο ηχπνο
ὑγεία επαλήιζε ζε ρξήζε κέζσ ηεο ιφγηαο γιψζζαο).
΢ηηο πεξηπηψζεηο απηέο ζα κπνξνχζακε λα κηιήζνπκε γηα «αιινίσζε, θζνξά» ηνπ θσλεηηθνχ
κεραληζκνχ, φρη φκσο γηα θζνξά ηεο γιψζζαο σο ζπζηήκαηνο, θαζψο ε Διιεληθή εμαθνινπζεί λα ιεηηνπξγεί
σο γιψζζα, παξά ηηο ζεκαληηθέο κεηαβνιέο, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζηε κνξθή ησλ ιέμεσλ. Σν λέν
κνξθνινγηθφ ζχζηεκα, ζην νπνίν πνιιά νπδέηεξα ιήγνπλ ζε -η αληί ζε -ηνλ, έρεη αληηθαηαζηήζεη ην αξραίν,
φπνπ ηα νπδ. ζε -η απνηεινχζαλ ακειεηέα εμαίξεζε, πβ. κέιη, πέπεξη «πηπέξη».
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, κε ηελ απινπνίεζε ζηε κνξθή ησλ ιέμεσλ επηβαξχλεηαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ
ε κλήκε θαη απαηηείηαη ιηγφηεξε ελέξγεηα γηα λα εθθσλεζνχλ ή λα γξαθνχλ απηέο. Πάλησο, έλα λεφηεξν
γισζζηθφ ζχζηεκα δελ είλαη θαζ’ φια απινχζηεξν. Γηα παξάδεηγκα, ζηε Νέα Διιεληθή ππάξρνπλ νπδέηεξα
ηφζν ζε -η (κάηη) φζν θαη ζε -ην (εδάθην), ζε -ν (δψξν) αιιά θαη ζε -νλ (πνηφλ, κέιινλ, πξνζφλ). Δπίζεο, ε
θιεηηθή εληθνχ ησλ βαξχηνλσλ θχξησλ νλνκάησλ ζε -νο είλαη ζπλήζσο -ν θαη φρη -ε, π.ρ. Νίθν, Παχιν,
Δπαγγειάην, επίζεο γέξν θαη, ιατθφηεξα, ζείν.
Ζ Διιεληθή, φπνηα θη αλ ήηαλ ε κνξθή πνπ είραλ πάξεη νη ιέμεηο ηεο θαη γεληθφηεξα φπνηεο
κεηαβνιέο θη αλ είρε ππνζηεί, ζε θακία πεξίνδν ηεο ηζηνξηθήο ηεο δηαδξνκήο δελ έπαπζε λα ιεηηνπξγεί σο
γισζζηθφ ζχζηεκα, σο απνηειεζκαηηθφ κέζν έθθξαζεο θαη επηθνηλσλίαο. Υξεηάδεηαη λα γίλεη αληηιεπηφ φηη
φιεο νη γιψζζεο ιεηηνπξγνχλ σο επαξθή ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο, παξά ηε δηαθνξεηηθή κνξθή ή θαη
πξνθνξά ίδησλ ιέμεσλ ζε θάζε πεξίνδν. Γε ζα πξέπεη λα ιεζκνλνχκε φηη κηα κνξθή γιψζζαο πνπ ζεσξείηαη
πξφηππε θαη κέηξν ζχγθξηζεο γηα άιιεο έρεη πάξεη ηε ζέζε κηαο πξνεγνχκελεο, απηή κηαο άιιεο θ.ιπ.
Καζεκία ήηαλ «πξφηππε» ζηελ επνρή ηεο! Ο Γεξκαλφο γισζζνιφγνο Hans Weigel, φπσο αλαθέξεη ν
Υαξαιακπάθεο (19993/2001: 145), έρεη θάλεη ην εμήο εηξσληθφ ζρφιην: «Ήδε θαηά ηελ επνρή ηνπ ραιθνχ ζα
ππήξραλ παξάπνλα φηη ε γιψζζα έπαςε λα είλαη απηφ πνπ ήηαλ ηελ παιηά θαιή επνρή ηνπ ιίζνπ». Γη’ απηφλ
αθξηβψο ηνλ ιφγν νη γισζζνιφγνη αληηκεησπίδνπλ ηηο γισζζηθέο κεηαβνιέο σο θάηη αλαπφθεπθην θαη
θπζηθφ. ΢ηε ζπλέρεηα δίλνληαη ζπγθεθξηκέλα παξαδείγκαηα κεηαβνιψλ ζε δηάθνξα γισζζηθά επίπεδα.
4.2.1 Φσλνινγηθέο κεηαβνιέο

΢ην επίπεδν ηεο θσλεηηθήο-θσλνινγίαο έρνπλ ζεκεησζεί πνιχ ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ηφζν ζην θσλεεληηθφ
φζν θαη ζην ζπκθσληθφ ζχζηεκα.
Φσλεεληηθφ ζχζηεκα
Σν θσλεεληηθφ ζχζηεκα ηεο Διιεληθήο ησλ πξντζηνξηθψλ ρξφλσλ ζα ήηαλ δεθακειέο, κε πέληε βξαρέα
θσλήεληα: α, ε, η, ν, π [νπ], θαη αληίζηνηρα καθξά: ᾱ, ε (ε καθξφ), ῑ, σ (ν καθξφ), ῡ. Δπηπιένλ, δηέζεηε
δηθζφγγνπο, δει. δχν θσλήεληα (έλα πην αλνηθηφ ή εκίθιεηζην θαη έλα θιεηζηφ), πνπ ζπκπξνθέξνληαλ θαη
απνηεινχζαλ κία ζπιιαβή (π.ρ. αη, [ατ], νπ, [ννπ]). Οη δίθζνγγνη ήηαλ άιινηε βξαρείεο θαη άιινηε καθξέο:
αη/ᾱη, εη/εη, νη/ση, πη, απ, επ, νπ, π.ρ. θαίσ, νλνκ. πιεζ. ραξαί, δνη. ελ. ραξᾶη = ραξᾷ, δείθλπκη, ηηκῆη = ηηκῇ,
νἶδα, δνη. ιφγση = ιφγῳ, απμάλσ, πἱφο, γεχνκαη, νὐ/νὐθ/νὐρ. Ζ επ βξαρχλζεθε ελσξίο, πβ. Εεχο, αιιά
επαλήιζε ζηε ξεκαηηθή αχμεζε, π.ρ. εὑξέζελ.
΢ηελ Αξραία Διιεληθή ηεο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ, πξσηίζησο ζηελ Αηηηθή θαη ηηο άιιεο ησληθέο
δηαιέθηνπο, ην θσλεεληηθφ ζχζηεκα έγηλε δσδεθακειέο, δηφηη εθηόο από ηηο δηθζφγγνπο πεξηειάκβαλε πέληε
βξαρέα θαη επηά καθξά θσλήεληα. ΢ηα πέληε καθξά ηεο πξντζηνξηθήο Διιεληθήο είραλ πξνζηεζεί ηα εη, νπ,
πνπ δήισλαλ πιένλ φρη δηθζφγγνπο αιιά καθξά θιεηζηά ε θαη ν, ην νπνίν, κάιινλ γξήγνξα, εμειίρηεθε ζε ū.
΢ηελ Αηηηθή θαη ζε άιιεο ησληθέο δηαιέθηνπο ην νπίζζην ζηξνγγπιφ u, πνπ δεισλφηαλ κε ην π, ηξάπεθε κε
«πξνζζίσζε» ζηνλ αληίζηνηρν πξφζζην ζηξνγγπιφ θζφγγν, πνπ δειψλεηαη κε ην ζχκβνιν /y/ ζην Γηεζλέο
79
Φσλεηηθφ Αιθάβεην (ΓΦΑ) ή πην παξαδνζηαθά κε ην ζχκβνιν /ü/, πβ. γαιι. tu «εζχ», γεξκ. Tür «ζχξα,
πφξηα» ή δαλ. ny «λένο, -α». Σα επηπιένλ καθξά πξνήιζαλ απφ κνλνθζνγγηζκφ ησλ εη, νπ, απφ ζπλαίξεζε
ε+ε, ν+ν ή απφ αληέθηαζε ησλ ε, ν (πξηλ απφ απνβαιιφκελν ζχκθσλν), π.ρ. ἡκέεο > ἡκεῖο, λφνο > λνῦο, πεξjα
> πεῖξα, ηφλο ιφγνλο > ηνχο ιφγνπο. Αθεηέξνπ, ηα ε, σ απέδηδαλ ηα αληίζηνηρα καθξά αλνηθηά ε, ν. Αξρηθψο
ζην ησληθφ αιθάβεην θαη, απφ ην 403 π.Υ., ζην αηηηθφ κεηεπθιείδεην αιθάβεην ηα εη, νπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ
γηα ηε δήισζε ησλ καθξψλ θιεηζηψλ ε θαη νπ, κε ηα νπνία είραλ πιένλ ζπκπέζεη νη άιινηε δίθζνγγνη εη, νπ:
φπσο ΔΗΠΔ έηζη θαη ΠΔΗΡΑ, αληί ΠΔΡΑ, φπσο ΟΤΚ έηζη θαη ΣΟΤ΢ ΛΟΓΟΤ΢, αληί ΣΟ΢ ΛΟΓΟ΢.
Ήδε πξνο ην ηέινο ηνπ 4νπ αη. ην καθξφ θιεηζηφ ε (ΔΗ) εμειίρζεθε ζε ῑ, δει. ζπλέπεζε κε ην αξρηθφ ῑ.
Σν εμακειέο πιένλ θσλεεληηθφ ζχζηεκα ησλ καθξψλ θσλεέλησλ (δειψλνληαη σο ᾱ, ε, εη/ῑ, ῡ, σ, νπ)
δηαηεξήζεθε, αξρηθά, ζηελ (Αιεμαλδξηλή) Κνηλή, φπσο δηαηεξήζεθαλ θαη ηα πέληε βξαρέα (α, ε, η, π, ν).
Αξγφηεξα, ην ζχζηεκα παξέκεηλε εμακειέο, επεηδή α) ην αλνηθηφ ε καθξφ, πνπ δεισλφηαλ κε ην ε,
πξνθέξζεθε πην θιεηζηά, ζπκπίπηνληαο κε ηνλ θζφγγν πνπ δήισλε ην εη ή η, θαη β) ηα θσλήεληα έγηλαλ
ηζφρξνλα, ρσξίο αληηιεπηή δηάθξηζε βξαρέσλ – καθξψλ, κε απνηέιεζκα ηε βξάρπλζε ηνπ νπ: a, e, i, y, o, u,
πνπ δειψλνληαλ κε ηα γξάκκαηα α/ᾳ, ε/αη, η/ε/ῃ/εη, π/πη/νη, ν/σ/ῳ, νπ. Πξφθεηηαη γηα ξηδηθή απινπνίεζε ησλ
καθξψλ θσλεέλησλ θαη ησλ δηθζφγγσλ κε απψιεηα ηεο πξνζσδίαο, δει. ηεο δηάθξηζεο ησλ θσλεέλησλ ζε
καθξά θαη ζε βξαρέα, κε θαηάιεμε έλα ηξίγσλν έμη θσλεέλησλ, κε παξνπζία ηνπ θιεηζηνχ ζηξνγγπινχ /y/
(πβ. Υφξξνθο, 2006/2012: 231-232).
Απφ ηνλ 10ν αη. φκσο εμειίρηεθε ζε πεληακειέο, θαζψο ν θζφγγνο /y/, πνπ δεισλφηαλ κε π ζηελ
θιαζηθή επνρή αιιά θαη κε νη/πη αξγφηεξα, ηξάπεθε ζε κε ζηξνγγπιφ /i/: ιχθνο /lýkos/ → /líkos/, oἰθία /oikía/
→ /œikía;/ → /œkía;/ → /ykía/ → /ikía/, πἱφο /yiόs/→ /yόs/ → /iόs/ (ζηα Νέα Διιεληθά θαη [ʝos]). ΢ρεηηθά κε
ηηο αξραίεο δηθζφγγνπο δηαπηζηψλεη θαλείο φηη απηέο κε ην η σο δεχηεξν, «ππνηαθηηθφ», ζηνηρείν
κνλνθζνγγίζηεθαλ ζε κεηαγελέζηεξε επνρή. Αληηζέησο, απφ ηηο δηθζφγγνπο κε δεχηεξν ζηνηρείν ην π, κφλν ε
νπ κνλνθζνγγίζηεθε ήδε ζηελ θιαζηθή επνρή, ελψ ζηηο άιιεο ην π έιαβε ζπκθσληθή πξνθνξά, επνκέλσο ε
απ απφ ανπ θαηέιεμε ζε αθ, αβ, ε επ απφ ενπ ζε εθ, εβ θαη ε επ απφ εενπ ζε ηθ, ηβ. Δηδηθφηεξα, ε νη ελδέρεηαη
λα πξνθέξζεθε θάπνηε /œi/ (/öi/), κε ηξνπή ηνπ ελδηάκεζνπ πίζσ ζηξνγγπινχ ζε θιεηζηφ πξφζζην ζηξνγγπιφ,
δει. κε κεξηθή αθνκνίσζε πξνο ην πξφζζην θιεηζηφ, θαηφπηλ λα ηξάπεθε, ζε /œ/33(/ö/), δει. ζε ε καθξφ
θιεηζηφ ζηξνγγπιφ, πνπ ζηε ζπλέρεηα εμειίρζεθε ζε /y/ (/ü/) θαη απφ ηνλ 10ν αη. ζε /i/ (βι. Allen, 2000: 101,
104). Με ιίγα ιφγηα, ην δσδεθακειέο ζχζηεκα ησλ πέληε βξαρέσλ θαη ησλ επηά καθξψλ θσλεέλησλ ηεο
Αηηηθήο-Ησληθήο ηξάπεθε ζε εμακειέο ηζφρξνλσλ θσλεέλησλ ζηελ πεξίνδν ηεο χζηεξεο Κνηλήο θαη
θαηέιεμε, κεηά ηνλ 10ν αη., ζην πεληακειέο ζχζηεκα ηζφρξνλσλ θσλεέλησλ ηεο Νέαο Διιεληθήο.
΢πκθσληθφ ζχζηεκα
΢εκαληηθέο κεηαβνιέο παξαηεξνχληαη θαη ζην ζπκθσληθφ ζχζηεκα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο χζηεξεο Κνηλήο.
Έηζη, ηα δαζέα θ, ζ, ρ, ησλ νπνίσλ ε πξνθνξά ζα έκνηαδε κε απηήλ ησλ p, t, k ζηελ Αγγιηθή (πβ. πψο
πξνθέξνπλ ηα paper, team, call νη αγγιφθσλνη), απέβαιαλ ηε δαζχηεηα, δει. ηελ εθπλνή αέξα απφ ηνλ
ιάξπγγα, ηελ άρλα, θαηά ηελ εθθψλεζή ηνπο, θαη πξνθέξζεθαλ δηαξθή/ηξηβφκελα: ην θ απφ αξρηθή πξνθνξά
πʽ εμειίρζεθε ζε πθ θαη θαηέιεμε λα δειψλεη ηνλ ζεκεξηλφ θζφγγν, αλάινγε δε ήηαλ ε εμέιημε ηεο πξνθνξάο
ησλ ζ θαη ρ34. Δπίζεο, ην «δαζχ» πλεχκα, ε δαζεία ( ῾ ), ην ιαξπγγηθφ, έπαπζε λα πξνθέξεηαη θαη παξέκεηλε
επί καθξφηαην δηάζηεκα κφλν σο νξζνγξαθηθφ ζεκείν, ελψ ε απνπζία δαζείαο ζηηο ιέμεηο δειψζεθε κε ηελ
ςηιή, κε ην ζεκείν ᾽. Ζ δαζεία απνηειεί εμέιημε ηνπ άλσ αξηζηεξνχ κηζνχ ηνπ γξάκκαηνο Ζ. ΢ην ησληθφ
αιθάβεην ην Ζ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε δήισζε ηνπ θσλήεληνο ε, θαζψο ζηηο πεξηζζφηεξεο ησληθέο
δηαιέθηνπο έπαπζε λα πξνθέξεηαη ν ιαξπγγηθφο θζφγγνο, ελψ ζηελ αηηηθή δηάιεθην θαη ζε άιιεο ην
33
Ο Μπακπηληψηεο (20004 : 124) ζεσξεί σο πξψηε κεηαβνιή ηεο δίθζνγγνπ «ηελ αλνηθηφηεξε πξνθνξά ηνχ i ζε e»,
δειψλνληάο ηελ κε ην ζχκβνιν œ (αληί oe). Σν ζχκβνιν απηφ φκσο είζηζηαη λα δειψλεη έλα θζφγγν, ην θεληξηθφ
ζηξνγγπιφ θσλήελ /ö/, ην νπνίν θαηά ηνλ Μπακπηλησηε απνηειεί ηε δεχηεξε κεηαβνιή ηεο δηθζφγγνπ. Ο Υφξξνθο
(2006/2012: 238- 242), αθνινπζψληαο ηνλ Teodorsson (1974), πνπ ηηο θσλνινγηθέο κεηαβνιέο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο
ζπλέδεζε κε θνηλσληνγισζζνινγηθέο παξαηεξήζεηο, δέρεηαη φηη ε πιεηνλφηεηα ησλ Αζελαίσλ νκηιεηψλ γχξσ ζην 350
π.Υ. πξφθεξε ήδε /y/ (ελδερνκέλσο /ø/) αληί /oi/ θαη φηη ζηελ Αίγππην αθνινπζήζεθε ε ζπληεξεηηθή πξνθνξά ηνπ νη σο
/oi/, ελψ απφ ην ηέινο ηνπ 3νπ αη. π.Υ. επηθξάηεζε ε πξνθνξά /ø/, πνπ απφ ηα κέζα ηνπ 1νπ αη. π.Υ. εμειίρζεθε ζε /y/.
34
Καηά ηνλ Υφξξνθο (2006/2012: 248), ε ηξηβφκελε πξνθνξά είρε εκθαληζζεί αξρηθά ζε πεξηνρέο εθηφο Αηγχπηνπ θαη
είρε επηθξαηήζεη κέρξη ηα ηέιε ηνπ 4νπ αη. κ.Υ.
80
ιαξπγγηθφ δηαηεξήζεθε γηα αξθεηφ δηάζηεκα θαη δεισλφηαλ κε ην Ζ: ΖΔΞ, δει. ἕμ «έμη», ΖΔΛΗΟ΢, δει.
ἥιηνο, ην νπνίν, κεηά ην 403 π.Υ., γξαθφηαλ ΖΛΗΟ΢ θαη αξγφηεξα ⌞ΖΛΗΟ΢. Δπίζεο, δεισλφηαλ ζην ιαηηληθφ
αιθάβεην θαη εμαθνινπζεί λα δειψλεηαη ζε πιήζνο γισζζψλ, έζησ θαη αλ ζε νξηζκέλεο ππάξρεη κφλν ζε
επηθσλήκαηα, πβ. Γαιιηθή, Διιεληθή θαη Ηζπαληθή. ΢ηε Νέα Διιεληθή ην αξραίν γειαζηηθφ επηθψλεκα ἇ ἇ
γξάθεηαη ζήκεξα ρα ρα, αλ θαη πξάγκαηη πξνθέξεηαη [haha], φπσο γξάθνπκε Υάιηθαμ, Υίηιεξ θ.ιπ., επεηδή
αληηθαζηζηνχκε ην ιαξπγγηθφ h κε ην ππεξσηθφ ή νπξαληθφ ρ.
Αμηνζεκείσηεο είλαη θαη νη εμειίμεηο ησλ ερεξψλ θιεηζηψλ β, δ, γ, πξνθ. /b/, /d/, /g/, πνπ απφ ηελ
επνρή ηεο χζηεξεο Κνηλήο (4νο αη. κ.Υ.) πξνθέξνληαη σο ερεξά δηαξθή/ηξηβφκελα, εθηφο κεηά απφ έξξηλν
ζχκθσλν ή ζε ερνπνίεηεο ιέμεηο: δέλδξνλ, πξφθ. δέληξνλ θαη αξγφηεξα δέληξν, ἔκβα, πξφθ. έκπα, βῆ
«βέιαζκα», πξφθ. κπέε. ΢ην ζεκείν απηφ, νθείινπκε λα θάλνπκε δχν παξαηεξήζεηο. Πξψηνλ, ζηε ιφγηα
γιψζζα ε πξνθνξά αθνινχζεζε ηε γξαθή, επνκέλσο ιέμεηο, φπσο δέλδξνλ, ἔλδπκα πξνθέξζεθαλ φπσο
γξάθνληαη (πξνθνξά ζχκθσλα κε ηε γξαθή35), αληίζεηα κε ηε δεκψδε πξνθνξά δέληξν, ληχκα. Αζθαιψο νη
πξνθνξέο απηέο είλαη παιηέο (αθνχγνληαη φκσο ζηελ εθθιεζία) θαη δελ νθείινληαη ζηελ θαζαξεχνπζα,
αληίζεηα κε φζα έρνπλ θαηά θαηξνχο ππνζηεξηρηεί, εθηφο αλ κε ηνλ φξν θαζαξεχνπζα ελλνείηαη γεληθά ε
ιφγηα γιψζζα, άζρεηα κε ρξφλν εκθάληζεο36. Γεχηεξνλ, ζε ερνπνίεηεο ιέμεηο φπσο ην βῆ, ε πξνθνξά ζήκεξα
είλαη ακθίβνιν αλ πξέπεη λα αθνινπζεί ηε γξαθή, γηαηί πξνθνξά βη ζα είλαη εθηφο γισζζηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο. Βέβαηα, ζηελ πεξίπησζε ηνπ βειάδσ ην πξάγκα δηαθέξεη, δηφηη ε ιέμε πξνέξρεηαη κελ απφ
ερνκίκεζε, αιιά δελ απνηειεί ερνκηκεηηθφ ζρεκαηηζκφ, ψζηε λα πξνθεξζεί κπειάδσ, φπσο ζα έθαλε μέλνο
γισζζνιφγνο ή θηιφινγνο, αθνινπζψληαο ηελ εξαζκηαθή ή απφ αλαζχλζεζε πξνθνξά θαη φρη ηελ
λενειιεληθή ή απφ θπζηθή εμέιημε πξνθνξά.
4.2.2 Μνξθνινγηθέο κεηαβνιέο

΋ζνλ αθνξά ζην κνξθνινγηθφ επίπεδν θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζην νλνκαηηθφ ζχζηεκα, ζεκειηψδεο κεηαβνιή
είλαη απηή ηεο βαζκηαίαο ελζσκάησζεο ησλ ηξηηφθιηησλ νλνκάησλ ηεο Αξραίαο Διιεληθήο ζηα πξσηφθιηηα,
πβ. παηέξα → παηέξαλ, παηήξ → παηέξαο, κεηέξα → κεηέξαλ, κήηεξ → κεηέξα. Χζηφζν, ν πιεζπληηθφο ησλ
αξζεληθψλ θαη ζειπθψλ πξσηφθιηησλ ζρεκαηίζηεθε αλαινγηθά κε ηνλ πιεζπληηθφ ησλ παιαηψλ ηξηηφθιηησλ.
Αξρηθά, ηα ηξηηφθιηηα ζρεκάηηζαλ αηηηαηηθή ζε -εο θαηά ηελ νλνκαζηηθή: π.ρ. αηη. λχθηεο θαηά ηελ νλνκ.
λχθηεο. Έπεηηα, ε αηηηαηηθή απηή επεθηάζεθε ζηελ αηη. ησλ πξσηφθιηησλ: αηη. εκέξεο φπσο λχθηεο. ΢ηε
ζπλέρεηα, επεθηάζεθε θαη ζηελ νλνκαζηηθή ησλ πξσηφθιηησλ: νλνκ. εκέξεο αληί εκέξαη (πβ. Μπακπηληψηε,
20004: 31).
Δθηεηακέλεο κεηαβνιέο παξαηεξνχληαη θαη ζην ζχζηεκα ηνπ ξήκαηνο, φπνπ κνλνιεθηηθνί ηχπνη
αληηθαηαζηάζεθαλ κε πεξηθξαζηηθνχο (ιχεηλ → λα ιχλσ· ιχζσ → ζα ιχλσ, ζα ιχζσ· ιέιπθα → έρσ ιχζεη
θ.ιπ.), πνπ ζεκαίλεη φηη ε ζπλζεηηθή κνξθνζπληαθηηθή δνκή εμειίρζεθε ζε αλαιπηηθή, πβ. βνχινκαη/ζέισ
γξάθεηλ → ζέισ ἵλα γξάθσ → ζέισ λα γξάθσ. Σν παξάδεηγκα ιχζσ → ζα ιχλσ, ζα ιχζσ δείρλεη επηπιένλ
φηη δηαθνξνπνηήζεθαλ ν δηαξθήο θαη ν ζπλνπηηθφο κέιινληαο, θαηά ην πξφηππν ησλ δχν ρξφλσλ ηνπ
παξειζφληνο, ηνπ παξαηαηηθνχ θαη ηνπ ανξίζηνπ. Έηζη, ην ξεκαηηθφ ζχζηεκα ηεο Νέαο Διιεληθήο είλαη
ζπκκεηξηθόηεξν σο πξνο ηε δνκή απφ απηφ ηεο Αξραίαο (πβ. Μπακπηληψηε, 20004: 136), όπνπ δελ
δηαθξίλνληαλ νη κέιινληεο σο πξνο ην πνηφλ ελεξγείαο (ιχζσ = ζα ιχλσ, ζα ιχζσ·ιπζήζνκαη = ζα ιχλνκαη,
ζα ιπζψ), αιιά ηαπηνρξφλσο ιηγόηεξν απιφ, ιηγόηεξν νηθνλνκηθφ, αθνχ ε ζπκκεηξία ηνπ ζπζηήκαηνο
ππεξίζρπζε ηεο νηθνλνκίαο. Σε δηαπίζησζε απηή δελ αίξεη θπζηθά ην γεγνλφο φηη ε αξραία γιψζζα δηέζεηε
πινπζηφηεξν ζχζηεκα κειινληηθψλ θαη άιισλ ξεκαηηθψλ ηχπσλ, πβ. ἕμσ θαη ζρήζσ (ρσξίο φκσο αληηιεπηή
δηαθνξά σο πξνο ην πνηφλ ελεξγείαο), ιχζνκαη, ἐιπζάκελ θ.ιπ.37
35
Ο Saussure (1979: 62), κε αθνξκή παξφκνηα θαηλφκελα ζηε Γαιιηθή, κίιεζε γηα «ηπξαλλία ηνπ γξάκκαηνο» θαη ν
Κσλζηαληίλνο Οηθνλφκνο, πνιιά ρξφληα πξηλ απφ απηφλ, έθαλε ιφγν «δηα ηελ ηχξαλλνλ έμηλ ηεο γξαθήο».
36
Δχζηνρα παξαηεξεί ν Υφξξνθο (2006/2012: 398) φηη ν θαλφλαο ηεο δηαηήξεζεο ηνπ ερεξνχ θιεηζηνχ κεηά απφ έξξηλα
(φπσο θαη απηφο ηεο απνβνιήο ησλ έξξηλσλ πξηλ απφ άερα ηξηβφκελα, π.ρ λχθε αληί λχκθε) ππνλνκεχηεθε απφ ηνπο
κνξθσκέλνπο νκηιεηέο κε ηελ παξεκβνιή ηεο νξζνγξαθίαο. Γη’ απηφ, ζπλερίδεη, ηα δεληξν(λ) («πνπ παξαδνζηαθά
γξαθφηαλ δέλδξνλ») θαη πιχζεθα (αξρ. ἐπιχλζελ) ζπλππάξρνπλ ζήκεξα κε ηα ζχλδεζκνο θαη πέλζνο.
37
Γεληθφηεξα γηα ηηο πνηθίιεο κεηαβνιέο (θσλνινγηθέο, κνξθνινγηθέο θ.ά.) απφ ηελ Αξραία Διιεληθή ηεο θιαζηθήο
πεξηφδνπ ζηε Κνηλή θαη απφ ηελ Κνηλή ζηε βπδαληηλή πεξίνδν βι. κεηαμχ άιισλ Υφξξνθο (2006/2012: 177-476).
81
4.2.3 Μεηαπηώζεηο
Βαζηθφ γλψξηζκα ηεο Διιεληθήο θαη γεληθφηεξα ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ είλαη ην θαηλφκελν ησλ
κεηαπηψζεσλ, δει. ηεο ελαιιαγήο ησλ θσλεέλησλ ή ηεο απνπζίαο ηνπο ζηηο ξίδεο, ηα ζέκαηα θαη ηα
πξνζθχκαηα (επηζήκαηα, πξνζήκαηα) ησλ ιέμεσλ, π.ρ. ιέγ-σ _ ιόγ-νο, πα-ηήξ _ πα-ηέξ-α _ πα-ηξ-φο, αγγι.
sing «ηξαγνπδψ» – ανξ. Sang – παζ. κηρ. Sung – song «ηξαγνχδη». Οη κεηαβνιέο, πνπ αλάγνληαη ζηελ
Ηλδνεπξσπατθή θαη ηελ Πξσηνειιεληθή, ζπληζηνχλ κνξθνθσλνινγηθά θαηλφκελα, εθφζνλ αθνξνχλ ζην
θσλεεληηθφ ζηνηρείν ησλ κνξθεκάησλ, εκθαλίδνπλ δε θαλνληθφηεηα θαη ζπζηεκαηηθφ ραξαθηήξα.
Ο φξνο κεηάπησζηο νθείιεηαη ζηνλ Γεψξγην Υαηδηδάθη (19242, ηφκ. Α΄: 61-81) σο κεηάθξαζε ηνπ
γεξκαληθνχ φξνπ Ablaut, ν νπνίνο ηείλεη λα θαζηεξσζεί σο δηεζλήο φξνο (ablaut). Ο αληίζηνηρνο αγγιηθφο
φξνο είλαη vowel gradation/vowel alternation, ν γαιιηθφο alternance vocalique/apophonie θ.ιπ. Οη
κεηαπηψζεηο εκθαλίδνληαη ζε νκφξξηδεο ιέμεηο ή ζε νκφξξηδα επηζήκαηα ηεο ίδηαο ή δηαθνξεηηθήο
γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο. Οη κεηαβνιέο ησλ θσλεέλησλ θαη ησλ δηθζφγγσλ έρνπλ θαηεγνξηνπνηεζεί:
 θαηά ηελ πνηφηεηα (ε→o, ε→σ) ή/θαη

 θαηά ηελ πνζφηεηα (ε→ε, ε→σ, ε/ν→ Ø)
π.ρ. πείζσ αιιά παξαθείκελνο πέπνηζα, πηζηφο, πίζηηο, ιέγσ αιιά ιόγνο, κή-ηεξ αιιά αηη. κε-ηέξ-α,
γελ. κε-ηξ-φο, δνη. κε-ηξ-ί (ην επίζεκα -ηεξ ζηελ αηηηαηηθή έρεη ηε κνξθή -ηεξ, αιιά ζηε γεληθή θαη
δνηηθή κεηαβάιιεηαη ζε -ηξ, κε απνπζία θσλήεληνο).
Οη αηηίεο ησλ κεηαπησηηθψλ θαηλνκέλσλ είλαη πνηθίιεο, αιιά νη πην πηζαλέο είλαη ε ζέζε ηνπ ηφλνπ
ζηε ιέμε θαη ε κεηαθίλεζή ηνπ (π.ρ. παηέξα – παηξφο, ιείπσ – ἔιηπνλ), ε εμαζζέλεζε ησλ άηνλσλ θσλεέλησλ
(π.ρ. δῶξνλ – δνηφο), ε ζπιιαβηθή δνκή (ἀλήξ – ἄλδξα) θ.ά. Παξαδείγκαηα νηθνγελεηψλ ιέμεσλ πνπ
εκθαλίδνπλ ην θαηλφκελν απηφ θηάλνπλ κέρξη ηε ζεκεξηλή γιψζζα, αλ θαη δελ είλαη πάληνηε εχθνιν λα
αλαγλσξηζηεί ε ζπγγέλεηα:
 δίδσκη (αξρ.) → δψξν, δνηφο (πβ. αξρ. δίδνκελ)

 γήξαο → γέξσλ → γέξνο
 δεχγνο → δπγφο
 θεχγσ → θπγή
 ξεχκα → ξχζε, κειίξξπηνο
΢ηελ αξραία γιψζζα κεηαβνιέο πθίζηαληαη θαη ηα ζχκθσλα, αλάινγα κε ην θσλήελ πνπ αθνινπζεί.
Έηζη, ιέμεηο πνπ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νκφξξηδεο εκθαλίδνληαη λα αλήθνπλ ζε ηειείσο δηαθνξεηηθέο
ξίδεο:
 ηίο, ηί θαη πνῖνο, ζηα νπνία ην αξθηηθφ ζχκθσλν εμειίρζεθε δηαθνξεηηθά. ΢ηα ηίο, ηί, φπνπ
απνπζηάδεη ην θσλήελ ν, ην ζχκθσλν εμειίρζεθε ζε η πξν ηνπ η, ελψ ζην πνῖνο ην ζχκθσλν
εκθαλίδεηαη σο π πξν ηνπ ν, πβ. ζείλσ «θνλεχσ» αιιά θφλνο θ.ά.
Γηα λα θαηαλνεζεί θαιχηεξα ν κεραληζκφο ησλ κεηαπησηηθψλ θαηλνκέλσλ, ππελζπκίδνπκε φηη ην

θσλεεληηθφ ζχζηεκα ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (Αηηηθήο) πεξηειάκβαλε αξρηθά ηα εμήο θσλήεληα θαη
δηθζφγγνπο:
 βξαρέα: [a] <α>, [e] <ε>, [o]<ν>, [i] <η>, [y] <π>
 καθξά: [ā] <α>, [ē] <ε>, [ệ] <εη>, [ō] <σ>, [ộ] <νπ>, [ī] <η>, [ȳ] <π>
 δίθζνγγνη: [ai] <αη>, [ei] <εη>, [oi] <νη>, [ēi] <εη>, [ōi] <ση>, [au] <απ>, [eu] <επ> ([ēu] <επ>),
[ou] → [ộ]→[ū] <νπ>
΢ηε ζπλέρεηα ζα εμεηάζνπκε ην ζχζηεκα ησλ κεηαπηψζεσλ, ηηο κεηαπησηηθέο βαζκίδεο:
82
Α Απαζήο
Ο Δηεξνησκέλε (θαηά πνηφλ)
Δ Δθηεηακέλε (θαηά πνζφλ)
ΔΟ Δθηεηακέλε & Δηεξνησκέλε (θαηά πνζφλ θαη θαηά πνηφλ)
΢ ΢πλεζηαικέλε (θαηά πνζφλ)
Μ Μεδεληζκέλε (θαηά πνζφλ)
΢χκθσλα κε ηελ θιαζηθή ζεσξία (19νο αη.) ζρεηηθά κε ηα θσλήεληα ηεο Πξσηντλδνεπξσπατθήο, βαζηθφ
θσλήελ ήηαλ ην e/ē, ην νπνίν, ππφ νξηζκέλεο ζπλζήθεο κεηαβαιιφηαλ ζε o/ō (θαηλφκελν εηεξνίσζεο). Σν
βξαρχ a ήηαλ ζπάλην (πβ. ἀγξφο, ιαη. ager, ἄγσ, ιαη. agō, ἄμσλ, ιαη. axis) θαη δελ ζπκκεηείρε ζηηο
κεηαπηψζεηο38, ελψ ηα i, u ήηαλ εκίθσλα, ιεηηνπξγψληαο άιινηε σο θσλήεληα θαη άιινηε σο ζχκθσλα, θαη
ζρεκάηηδαλ δηθζφγγνπο κε ηα e, o: ei / eu, oi / ou. Ζ απνπζία ησλ θσλεέλησλ ε, ν δεκηνπξγεί κεδεληζκέλε
βαζκίδα, έζησ θαη αλ παξακείλνπλ ηα η, π, ελψ φηαλ εκθαλίδεηαη έξξηλν ή πγξφ ρσξίο θσλήελ ε βαζκίδα
ραξαθηεξίδεηαη ζπλεζηαικέλε θαη ηα ζχκθσλα εμειίρζεθαλ ζε α/ακ, α/αλ, αι/ια, αξ/ξα:
 ιείπσ (απαζήο βαζκίδα), ινηπφο (εηεξνησκέλε βαζκίδα), ανξ. ἔιηπνλ, ἐιιηπήο (κεδεληζκέλε
βαζκίδα)
 πα-ηέξ-α (απαζήο βαζκίδα, ην δε -α πξνήιζε απφ -κ), δνη. πα-ηξά-ζη (ζπλεζηαικέλε βαζκίδα,
φπνπ ην ξ εμειίρζεθε ζηελ πεξίπησζε απηή ζε ξα). ΢ηελ νλνκαζηηθή πα-ηήξ εκθαλίδεηαη ε
εθηεηακέλε βαζκίδα (ε→ε), ζην ζχλζεην ἀπάησξ «ρσξίο παηέξα» εκθαλίδεηαη ε εθηεηακέλε θαη
εηεξνησκέλε βαζκίδα (ε→σ) θαη ζηε γελ. ἀπάηνξνο ην ε έρεη εηεξνησζεί ζε ν.
O ζρεκαηηζκφο παξαγψγσλ κε κεηαβνιή ηνπ θσλήεληνο ε ηεο βάζεο ζε ν, πνπ είλαη γεληθά γλσζηφο
κε ηνλ φξν «εηεξνίσζε», ήηαλ πνιχ δηαδεδνκέλνο ζηα Αξραία Διιεληθά, ζπγθεθξηκέλα ζηελ παξαγσγή
νπζηαζηηθνχ απφ ξήκα. Γείγκαηα απηνχ ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο ππάξρνπλ θαη ζήκεξα:
 θέξσ → θνξά, ηξέρσ → ηξνρφο, απέρσ → απνρή, δέρνκαη → απνδνρή, δνρείν.
Παξαηεξείηαη φηη ην -ν- βξίζθεηαη ζε νξηζκέλεο θαηεγνξίεο νλνκαηηθψλ θαη ξεκαηηθψλ ηχπσλ, ηδίσο ησλ
νλνκάησλ πνπ ζρεκαηίδνληαη κε ην επίζεκα -νο θαη δειψλνπλ είηε ηνλ δξψληα/δξάζηε είηε αθεξεκέλε
έλλνηα:
 πέκπσ → πνκπφο, πνκπή, ηξέθσ → ηξνθφο, ηξνθή, θέξσ → θφξνο, θνξά, λέκσ → λνκφο, λνκή
λφκνο, ιέγσ → ιφγνο, ηέκλσ → ηφκνο, ηνκή, ςέγσ → ςφγνο.
Δπίζεο ζε παξάγσγα ξήκαηα ζε -έσ:
 ηξέκσ → ηξνκέσ, λενειι. ηξνκάδσ

 θέξσ → θνξέσ/θνξψ
΢ε δηάθνξεο ιέμεηο εκθαλίδεηαη εηεξνίσζε ηνπ καθξνχ ε ζε σ:
 ξήγλπκη «δηαξξεγλχσ» → ξσγκή

 θξήλ → ἄθξσλ, κήηεξ → ἀκήησξ
΋πσο επηζεκαίλεη θαη ε Ράιιε (2005: 140), ε εηεξνίσζε δελ απνηειεί παξαγσγηθφ θαηλφκελν
ζήκεξα θαη πεξηνξίδεηαη ζηνλ ρψξν ζπγθεθξηκέλσλ ζεκάησλ, ηα νπνία πξνέξρνληαη απφ ηα Αξραία Διιεληθά
ή απνηεινχλ ιφγηνπο ζρεκαηηζκνχο πνπ έρνπλ δεκηνπξγεζεί θαηά ην αξραηνειιεληθφ πξφηππν.
38
΢ηελ ΠΗΔ ππήξρε επίζεο ην καθξφ α θαη ην βξαρχ θεληξηθφ εκίθιεηζην θσλήελ ǝ (schwa): stā- (εθηεηακέλε βαζκίδα),
stǝ- (ζπλεζηαικέλε βαζκίδα), πβ. ἵζηᾱκη (δει. ἵζηεκη), ἵζηᾰκελ. ΢ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θ.ά. ην ᾰ απνηειεί ζηηο
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο εμέιημε ηνπ θσλήεληνο απηνχ: ΠΗΔ pǝtḗr αιιά παηήξ, pater, father θ.ιπ.
83
Αθνινπζνχλ πίλαθεο παξαδεηγκάησλ:
1. παηήξ
Μεηαπησηηθή Φσλήελ Λέμε Οκόξξηδεο

βαζκίδα
Απαζήο Δ παηέξα, παηέξεο παηεξηθφο (παηεξηθά
θείκελα)
Δηεξνησκέλε (θαηά Ο απάηνξα πξνπάηνξεο,
πνηφλ) πξνπαηνξηθφο
Δθηεηακέλε39 (θαηά Ζ παηήξ
πνζφλ)
Δθηεηακ. & Δηεξνησκ. Χ απάησξ
΢πλεζηαικέλε Ρα παηξάζη
Μεδεληζκέλε Ø παηξφο παηξίο, παηξηθφο,

παηξηάξρεο
Πίλαθαο 4.1. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «παηήξ».
2. δέκσ

βαζκίδα
Απαζήο Δ δέκσ δέκαο, δεζπφηεο
Δηεξνησκέλε Ο δόκνο δνκή, νηθνδνκή
Δθηεηακέλε Ζ –
Δθηεηακ. & Δηεξνησκ. Χ δώκα δσκάηην
΢πλεζηαικέλε Α δάπεδν40
Μεδεληζκέλε Ø λεφδκεηνο
Πίλαθαο 4.2. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «δέκσ».
3. ιείπσ

βαζκίδα
Απαζήο Δ ιείπσ ππφιεηκκα, ιείςαλν,
ιεηςφο
Δηεξνησκέλε Ο ινηπφο ινηπφλ, ππφινηπνο
39
Έρεη δνζεί ε εμήο εξκελεία γηα ηελ εθηεηακέλε βαζκίδα παηήξ: παηεξο → παηεξξ → παηήξ.
40
Σν α απνηειεί εμέιημε ηνπ κ.
84
Δθηεηακέλε41 Ζ –
Δθηεηακ.& Δηεξνησκ. Χ –
΢πλεζηαικέλε Α –
Μεδεληζκέλε Ø έιηπνλ ειιηπήο, ιηπνβαξήο,

ιηπφζπκνο
Πίλαθαο 4.3. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «ιείπσ».
4. θέξσ

βαζκίδα
Απαζήο Δ θέξσ πξνζθέξσ, πνιχθεξλε,
θέξεηξν
Δηεξνησκέλε Ο θόξνο θνξά, θνξείν, πξνθνξά,
αλαθνξηθφο, δνξπθφξνο
Δθηεηακέλε Ζ –
Δθηεηακ. & Δηεξνησκ. Χ θώξ (= θιέθηεο) απηφθσξν, θαηάθσξνο,
θσξάηαη «πηάλεηαη λα»,
θσξηακφο
΢πλεζηαικέλε αξ/ξα θαξέηξα
Μεδεληζκέλε Ø δίθξνο
Πίλαθαο 4.4. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «θέξσ».
5. θξέλεο «λνπο, ινγηθή»

βαζκίδα
Απαζήο Δ θξέλεο μέθξελνο42, θξελήξεο,
θξελνβιαβήο,
θξελνθνκείν
Δηεξνησκέλε Ο θξνλψ θξνληίο, θξφλεκα,
θξνληκίηεο, άθξνλαο,
πεξηθξφλεζε, παξαθξνζχλε
Δθηεηακέλε Ζ θξήλ
Δθηεηακ. & Δηεξνησκ. Χ άθξσλ άθξσλ, ερέθξσλ,
΢πλεζηαικέλε αξ/ξα θξάδσ (κηιψ)43 θξάζηο, θξαζηηθφο, έθθξαζε,
Μεδεληζκέλε Ø
42
Γηα ηα μέθξελνο, θξελήξεο, θξάδσ, θξάζε βι. (Μπακπηληψηε, 20112).
43
Γελ πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ην ξ. θξάδσ (αξρ. θξάηησ, θξάζζσ) πνπ ζήκαηλε «απνθιείσ, εκπνδίδσ κε θξαγκφ» θαη
δίλεη ηα νκφξξηδα θξάγκα, θξαγκφο θ.ά.
85
Πίλαθαο 4.5. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «θξέλεο».
6. πεηψ

βαζκίδα
Απαζήο Δ πέηνκαη «πεηψ» πεηεηλφο, πέηαγκα, πςηπεηήο
Δηεξνησκέλε Ο πόηκνο «ηχρε» πνηακφο,
Μεδελ.-Δθηεηακέλε44 Ζ πηελφ πηήζε,
Μεδελ.-Δθηεη & Χ πηώκα πηψζε

Δηεξνησκ.
΢πλεζηαικέλε α/ə πηεξφλ – θηεξφ πηέξπγα – θηεξνχγα
Μεδεληζκέλε Ø πηίινλ «πνχπνπιν» εκπίπηεη
Πίλαθαο 4.6. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «πεηψ».
7. πεδίν

βαζκίδα
Απαζήο Δ πέδε (θξέλν) (ρεηξν)πέδεο, πεδίν,
(επί)πεδν, πεδηάδα, πέδηιν,
πεδφο
Δηεξνησκέλε Ο πνχο, πνδφο πφδη, πνδήιαην, πνδηά
Δθηεηακέλε Ζ πεδψ πεδάιην

΢πλεζηαικέλε αξ/ξα –
Μεδεληζκέλε Ø –
Πίλαθαο 4.7. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «πεδίν».
8. έλαο

βαζκίδα
Απαζήο Δ εἷο, ἕλ (ξίδα sem-) έλαο, εληαίνο
Δηεξνησκέλε Ο ὁκνῦ φκνηνο, φκσο
Δθηεηακέλε Ζ ἥκηζπο κηζφο
44
΋ζνη πηνζεηνχλ ηε ζεσξία γηα ηελ χπαξμε θαη δηζχιιαβσλ ξηδψλ ζηελ ΠΗΔ δέρνληαη φηη ζηηο ιέμεηο πηελφ, πηήζε,
πηψκα εκθαλίδεηαη δηζχιιαβε ξίδα petā-, νπφηε ζηηο δχν πξψηεο νη κεηαπησηηθέο βαζκίδεο είλαη Μ θαη Α, ελψ ζηελ
ηξίηε Μ θαη Ο. Άιινη ζεσξνχλ φηη ζηηο ηξεηο απηέο ιέμεηο ε ξίδα είλαη κνλνζχιιαβε θαη ε βαζκίδα κεδεληζκέλε.
86
΢πλεζηαικέλε ακ/α ἅκα, ἅπαμ άκαμα, απιφο

(ξίδα sm-, φπνπ ην m
εμειίρηεθε ζε ακ ή α)
Μεδεληζκέλε Ø κία
(φπνπ ην s απνβιήζεθε θαη ην
m παξέκεηλε ζχκθσλν)
Πίλαθαο 4.8. Ζ κεηαπησηηθή βαζκίδα ηεο ιέμεο «έλαο».
Οη ιέμεηο ἅκα, ἅπαμ, εἷο / δσξ. ἧο / γελ. ἑλφο, νπδ. ἕλ, ἥκηζπο, κία, ὁκνῦ/ ὅκνηνο / ὅκσο ήηαλ αξρηθά
νκφξξηδεο, παξά ηε κνξθηθή θαη ζεκαζηαθή απφζηαζε πνπ εκθαλίδνπλ. ΋ιεο αλάγνληαη ζε ΗΔ ξίδα sem-, ηεο
νπνίαο ην θσλήελ κεηαβαιιφηαλ ή απνβαιιφηαλ ζε πξντζηνξηθνχο ρξφλνπο, αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ ηφλνπ
θαη άιιεο κνξθνθσλνινγηθέο ζπλζήθεο.
Ο ηχπνο εἷο/ἧο έρεη καθξφ θσλήελ ζηε ζπγρξνλία ηεο ΑΔ, ην νπνίν φκσο δελ ππνινγίδεηαη θαηά ηελ
εμέηαζε ησλ κεηαπηψζεσλ, θαζψο είλαη πζηεξνγελέο: πξνέξρεηαη απφ παιαηφηεξν γισζζηθφ ζηάδην, κε
απαζή βαζκίδα ηεο ξίδαο, πνπ δηαηεξνχζε ην βαζηθφ θσλήελ e: sem- > sem-s > sens (κε νδνληηθφ, κεηά απφ
αθνκνίσζε ηνπ ρεηιηθνχ m κε ην νδνληηθφ s θαη γελίθεπζε ηνπ νδνληηθνχ θαηά ηελ θιίζε ηνπ αξζεληθνχ θαη
ηνπ νπδεηέξνπ) > πξσηνειι. hελο (ηξνπή ηνπ s- ζε δαζχ ζχκθσλν) > εἷο θαη ἧο, κε αληέθηαζε, ε νπνία ζε
νξηζκέλεο δηαιέθηνπο δίλεη ε καθξφ θιεηζηφ (δειψλεηαη κε ην εη) θαη ζε άιιεο («απζηεξά Γσξηθή» θ.ά.) ε
καθξφ αλνηθη φ: sem- > sem-s > sens> hελο> εἷο θαη ἧο. ΢ηνλ ηχπν ὁκνῦ εκθαλίδεηαη ε εηεξνησκέλε βαζκίδα,
ε «βαζκίδα ν», φπνπ ην e έρεη ηξαπεί ζε o: som- > hνκ- > ὁκ-νῦ, ελψ ν ηχπνο ἥκ-ηζπο δηαηεξεί ηελ
«εθηεηακέλε βαζκίδα» sēm-. ΢ην κία εκθαλίδεηαη ε αζζελήο βαζκίδα θαη κάιηζηα ζηε κεδεληζκέλε ηεο
κνξθή, απφ ηελ νπνία απνπζηάδεη ην e: sm- > κ-ία (κε απνβνιή ηνπ s πξν ηνπ m, πβ. κηθξφο απφ παιαηφηεξν
ζκηθξφο). ΢ηα ἅκα θαη ἅπαμ ε ξίδα είλαη πάιη ζηελ αζζελή βαζκίδα, αιιά εδψ ην έξξηλν κ ιεηηνπξγεί σο
θσλήελ (ζπλεζηαικέλε κνξθή), ην νπνίν δειψλεηαη κε ην ζχκβνιν ṃ: sṃ- > πξσηνειι. ζ/hακ- (πξν
θσλήεληνο) > ἅκ-α θαη sṃ - > πξσηνειι. ζ/hα- (πξν ζπκθψλνπ) > ἅ-παμ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε
ζπγθεθξηκέλε ξίδα δελ εκθαλίδεη, ηνπιάρηζηνλ ζηελ Διιεληθή, εθηεηακέλε-εηεξνησκέλε βαζκίδα sōm- (πβ.
φκσο παι. αγγι. sōm «ελφηεηα, ζπγθέληξσζε»).
Σέινο, ζα πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί φηη ππάξρνπλ θσλνινγηθά θαηλφκελα πνπ κνηάδνπλ κε ηηο
κεηαπηψζεηο, αιιά δελ αλήθνπλ ζε απηέο. ΢ηα θαηλφκελα απηά ζπγθαηαιέγνληαη ε έθηαζε θαηά ηε ζχλζεζε,
π.ρ. νκαιφο αιιά αλψκαινο, φξνθνο αιιά δηψξνθνο, ε νπνία δελ ζπλδέεηαη κε ηελ εθηεηακέλε βαζκίδα ησλ
ιέμεσλ. Σν ίδην ηζρχεη γηα ηε ξπζκηθή έθηαζε (ζνθψηεξνο αληί ζνθφηεξνο, ηεξσζχλε αληί ηεξνζχλε, ζηξαηηψηεο
αληί ζηξαηηφηεο, ἀθήθνα (παξαθείκ. ηνπ αθνχσ) αληί ἀθάθνα θ.ά.), ηελ αληέθηαζε (εἷο απφ ἑλο, εἰο απφ ἐλο)
θαη ηε βξάρπλζε θσλήεληνο πξν θσλήεληνο (βαζηιέσλ απφ βαζηιήσλ). Απηέο νη κεηαβνιέο ζπλέβεζαλ θαηά
ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν (βι. Μπακπηληψηε, 1985: 130-133, 138-140), επνκέλσο δελ αλήθνπλ ζηελ πεξίνδν ηεο
Πξσηνειιεληθήο θαη δελ εξκελεχνληαη κε βάζε ηα θαηλφκελα ησλ κεηαπηψζεσλ.
Σα θαηλφκελα απηά, αλ θαη είλαη πνιχ παιαηά θαη φρη πιένλ παξαγσγηθά, έρνπλ αθήζεη ην ζηίγκα
ηνπο ζην ιεμηιφγην ηεο ΝΔ, κε απνηέιεζκα ζε πνιιέο εηπκνινγηθέο νηθνγέλεηεο ιέμεσλ, ε ζχλδεζε ησλ
κειψλ κεηαμχ ηνπο λα είλαη δπλαηή κφλν βάζεη ησλ κεηαπησηηθψλ βαζκίδσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, έρεη
δηαπηζησζεί φηη, απφ δηδαθηηθήο απφςεσο, ε ζπγθξφηεζε εηπκνινγηθψλ νηθνγελεηψλ βνεζάεη ζηελ [απφδνζε
ηεο νξζνγξαθίαο/] νξζνγξάθεζε δχζθνισλ θαη κε ζπρλψλ ιέμεσλ. Δμάιινπ, ε θαηαλφεζε ηεο ζεκαζίαο
αξθεηψλ παξάγσγσλ θαη ζχλζεησλ ιέμεσλ ιφγηαο πξνέιεπζεο θαζίζηαηαη επθνιφηεξε αλ αλαδεηήζεη θαλείο
ηε ξίδα ηνπο θαη ηελ αξρηθή ηεο ζεκαζία (π.ρ. θσξηακφο, θαηάθσξνο). Απηφ βέβαηα δελ ζεκαίλεη φηη
πξνθεηκέλνπ λα θαηαιάβνπκε ηε ζεκαζία κηαο ιέμεο πξέπεη λα αλαηξέρνπκε θάζε θνξά ζηελ εηπκνινγία ηεο,
δηφηη νη ιέμεηο αιιάδνπλ ζεκαζία ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ θαη ε ζχγρξνλε ζεκαζία ηνπο κπνξεί λα είλαη
εληειψο δηαθνξεηηθή απφ ηηο παιαηφηεξεο (πβ. ςσκί, ςάξη). Ζ γλψζε φκσο ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ ηεο ξίδαο
ησλ ιέμεσλ βνεζεί ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ εηπκνινγηθνχ πεδίνπ θαη ζηε δηεξεχλεζε ησλ ιέμεσλ πνπ έρνπλ
παξαρζεί απφ απηφ ηφζν ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ φζν θαη ζε δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο, θαηαδεηθλχνληαο σο έλα
βαζκφ ηε ζπλέρεηα ζε ηφπν θαη ρξφλν ηεο Διιεληθήο.
4.3 ΢πγρξνληθέο κεηαβνιέο
87
Δθηφο απφ ηηο κεηαβνιέο πνπ ζπκβαίλνπλ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, απφ ηε κία ρξνληθή πεξίνδν ή ζπγρξνλία
ζηελ άιιε, δει. δηαρξνληθά, νη γιψζζεο δηαθνξνπνηνύληαη αθφκε θαη ζε κία ζπγθεθξηκέλε ζπγρξνλία, ζε
θάζε ρξνληθή πεξίνδν, δει. ζπγρξνληθά. Αλ πηνζεηήζνπκε ηνλ φξν καθξν-, ζηελ πεξίπησζε πνπ νη κεηαβνιέο
ζπληεινχληαη θαηά ηελ δηάξθεηα κηαο ζπγρξνλίαο ζα κπνξνχζακε λα κηιήζνπκε γηα καθξνζπγρξνλία.
Δίλαη ζρεδφλ αδχλαην λα πξνζδηνξίζνπκε πφηε μεθηλά θαη πφηε γεληθεχεηαη κηα κεηαβνιή, είηε
πξφθεηηαη γηα ζπγρξνλία είηε γηα δηαρξνλία. ΢ηηο δηαρξνληθέο κεηαβνιέο βέβαηα, θαζψο ζηεξηδφκαζηε ζηηο
ελδείμεηο ή καξηπξίεο πνπ πξνζθέξεη ν γξαπηφο ιφγνο είλαη επθνιφηεξν λα νξίζνπκε ζπκβαηηθά ηελ έλαξμε
κηαο κεηαβνιήο. Αληηζέησο, ζηηο ζπγρξνληθέο κεηαβνιέο θαζίζηαηαη δπζθνιφηεξν, θαζψο ζηελ αξρή είλαη
ζπνξαδηθέο θαη εθιακβάλνληαη σο ιάζε ή απνθιίζεηο απφ ηε ζπλεζηζκέλε ρξήζε.
Οη κεηαβνιέο πνπ παξαηεξνχληαη ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν αθνξνχλ ζε φια ηα γισζζηθά επίπεδα, αιιά
είλαη ζπρλφηεξεο ζην ιεμηιφγην, ηε κνξθνινγία θαη ηε ζχληαμε. ΢ην θσλεηηθφ-θσλνινγηθφ επίπεδν, γηα
παξάδεηγκα, ρξεζηκνπνηνχληαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν απιά ερεξά θιεηζηά θαη ζε εζσηεξηθή ζέζε ζηε ιέμε
[b, d, g/ɟ] αληί ησλ πξνεξξηλνπνηεκέλσλ [mb, nd, ŋg/ ɲɟ/], όπσο ζπκπαζήο [simbaζís] → [sibaζís], έληηκνο
[éndimos] → [édimos], φγθνο [óŋgos] → [ógos], άγθπξα [áɲɟira] → [áɟira]. ΢ηε κνξθνινγία ηείλεη λα
γεληθεπηεί ε ρξήζε ηεο γεληθήο ζε -ε θαη -εο ζηα παιαηά ηξηηφθιηηα (ηνπ πξχηαλε, ηεο πφιεο, ηεο θπβέξλεζεο),
ελψ νη νλνκαζηηθέο ζε -ε θαη -εο, ε γεληθή ζε -νπ θαη ε αηηηαηηθή ζε -εο έρνπλ ζρεδφλ εμνβειίζεη ηηο
θαηαιήμεηο -ηο, -νπ θαη -αη/-αο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ επξχηαηα πξηλ απφ κεξηθέο δεθαεηίεο, ηδίσο ζηα κεγάια
αζηηθά θέληξα. Απηφ απνηππψλεηαη ζηελ νκηιία ειηθησκέλσλ νκηιεηψλ ή ζε παιαηφηεξεο θηλεκαηνγξαθηθέο
ηαηλίεο: ε πξνηίκεζηο, ηνπ δηεπζπληνχ, νη δηεπζπληαί/ηνπο δηεπζπληάο → ε πξνηίκεζε, ηνπ δηεπζπληή, νη/ηνπο
δηεπζπληέο. ΢πρλά, ηδίσο απφ λεφηεξνπο νκηιεηέο, αθνχγεηαη ε θιεηηθή πξνζθψλεζε θχξηε θαζεγεηή,
δηεπζπληή αληί θ. θαζεγεηά, θ. δηεπζπληά.
΢ε ιεμηινγηθφ επίπεδν έρνπλ ζρεδφλ επηθξαηήζεη ζήκεξα ηα εζηηάδσ, επηθεληξψλσ (ηελ πξνζνρή, ην
ελδηαθέξνλ) αληί ησλ ζηξέθσ, ζπγθεληξψλσ, εληνπίδσ, απνηειψληαο κεηαθξαζηηθφ δάλεην απφ ην αγγι. focus.
Σν θαληαζηηθφο, κε ηε ζεκαζία πνπ πξνζέιαβε ζηελ Αγγιηθή ην fantastic, ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλφηαηα αληί
ησλ εμαηξεηηθφο, ζαπκάζηνο, θαηαπιεθηηθφο. Δπίζεο, ην πεξίθεκν παθέην κέηξσλ ηείλεη λα αληηθαηαζηήζεη ηα
δέζκε κέηξσλ ή ζχλνιν κέηξσλ θαη ε θξάζε πάσ παθέην (κε) θεξδίδεη ζαθψο έδαθνο έλαληη ησλ καδί κε,
ηαηξηάδσ κε (πβ. ηειενπηηθή εθπνκπή κε ηίηιν «Πάκε παθέην»), ελψ ε θξάζε επί ηεο νπζίαο,
θπξηνιεθηνχκελε ζε πξνηάζεηο φπσο αο κηιήζνπκε/ζπδεηήζνπκε επί ηεο νπζίαο, πξνηάζεηο επί ηεο νπζίαο
ρξεζηκνπνηείηαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν θαηαρξεζηηθά, αληί ησλ θαη’ νπζίαλ, νπζηαζηηθά, πβ. πξφθεηηαη επί
ηεο νπζίαο γηα θινπή δεκνζίνπ ρξήκαηνο ή ε θαηεγνξία είλαη επί ηεο νπζίαο αβάζηκε. Μεηαμχ άιισλ, ε γεληθή
ηεο αξθνχδαο, πνπ ζηε θξάζε ην θξχν ηεο αξθνχδαο δειψλεη ην ππεξβνιηθφ θξχν, ζηε ζπλέρεηα εμειίρηεθε ζε
εθθξαζηηθφ ζπλψλπκν ησλ πνιχο, ππεξβνιηθφο: ην γέιην ηεο αξθνχδαο, ην μχιν ηεο αξθνχδαο.
΋ζνλ αθνξά ζην ζπληαθηηθφ επίπεδν, εκθαλίδνληαη ηειεπηαία δηάθνξεο εθθνξέο, φπσο ν/ε Υ είλαη
έλαο/κηα γηαηξφο, κεραληθφο, πνπ ζπληζηνχλ κίκεζε μέλσλ ζπληαθηηθψλ πξνηχπσλ, πβ. αγγι. he/she is a
doctor – ζηελ Διιεληθή απνθεχγεηαη ζπλήζσο ε ρξήζε ηεο αφξηζηεο αλησλπκίαο ζε παξφκνηεο πεξηπηψζεηο.
Άιιε πεξίπησζε είλαη φηαλ ξήκαηα απνζεηηθά, π.ρ. εθκεηαιιεχνκαη, ζέβνκαη, ρξεζηκνπνηνχληαη σο παζεηηθά:
δελ επηηξέπεηαη ν πινχηνο ηεο ρψξαο λα εθκεηαιιεχεηαη απφ ηηο πνιπεζληθέο, ην ζχγγξακκα επεμεξγάδεηαη απφ
ηνλ θαζεγεηή. Αθφκε, είλαη αξθεηά ζπρλφ λα ζπλδπάδεηαη ε αλαθνξηθή αλησλπκία κε πξνζσπηθή ζηελ ίδηα
πξφηαζε: γλψξηζα ηνλ θ. Υ, ν νπνίνο/πνπ (θαη) απηφο ππήξμε πξφεδξνο ηνπ ζπκβνπιίνπ. Σελ πεξίπησζε απηή
ζα κπνξνχζακε λα ηε ραξαθηεξίζνπκε «ζπληαθηηθφ ζπκθπξκφ», φπνπ ζπγρσλεχεηαη ε αλαθνξηθή κε ηελ
αλεμάξηεηε πξφηαζε: γλψξηζα ηνλ θ. Υ, ν νπνίνο/πνπ … + γλψξηζα ηνλ θ. Υ. Απηφο (Καη απηφο)…
4.3.1 Γηαιεθηηθέο δηαθνξέο

Ζ δηαιεθηηθή δηαθνξνπνίεζε είλαη ήδε γλσζηή απφ ηελ Αξραία Διιεληθή ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ: π.ρ. ησλ.-
αηη. εἰκί, δσξ. ἠκί, αηνι. ἐκκί (ιεζβ. ἔκκη), ησλ.-αηη. κήηεξ, δσξ. θ.ά. κάηεξ. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηε
ζχγρξνλε γιώζζα, φπνπ παξαηεξνχληαη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ αηνκηθψλ γισζζηθψλ ζπζηεκάησλ, ησλ
ηδηνιέθησλ, θαη ησλ θνηλσληθψλ γισζζηθψλ ζπζηεκάησλ, ησλ θνηλσληνιέθησλ 45 , αιιά θπξίσο
45
Γεληθφηεξα, ε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζήκεξα ηα θαιιηεξγεκέλα ζηξψκαηα ησλ κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ
ζεσξείηαη πξφηππε, ηφζν ζηνλ πξνθνξηθφ φζν θαη ζηνλ γξαπηφ ιφγν. Ο φξνο «Πξφηππε Νέα Διιεληθή» (ΠΝΔ), ηνλ
νπνίν πηνζεηνχλ ν Υφξξνθο θ.ά., αληηζηνηρεί νπζηαζηηθά κε ηνλ φξν «Κνηλή Νέα Διιεληθή» (ΚΝΔ) ηνπ Γεσξγίνπ
Μπακπηληψηε. Πξφθεηηαη γηα γισζζηθή πνηθηιία πνπ απνηειεί ην πξντφλ θπζηθήο γισζζηθήο εμέιημεο αιιά θαη
88
δηαθνξνπνίεζε απφ πεξηνρή ζε πεξηνρή, πνπ ζπληζηά ηηο δηαιέθηνπο θαη ππνδηαιέθηνπο/ηδηψκαηα. Γηα
παξάδεηγκα, ζε πνιιέο πεξηνρέο (π.ρ. Πεινπφλλεζν, Ηφληα λεζηά) πξνθέξνπλ ιέμεηο φπσο ιχζε, λεζί κε
νπξαληθά l ([ʎ]), n ([ɲ]), ελψ θπξίσο ζηε Βφξεην Διιάδα πξνθέξεηαη ππεξσηθνπνηεκέλν [ł] ζηα αιιά, φινο
θ.ιπ. Δμάιινπ, ζηελ Πεινπφλλεζν ζπλεζίδεηαη ε θαηάιεμε -φζαληε γηα ην γ΄ πιεζ. παζεη. παξαηαη., π.ρ.
ιεγφζαληε (πβ. ηα ἐδνιηνῦζαλ, αληί ἐδνιίνπλ «κηινχζαλ δφιηα, χπνπια», θαη ἐιέγνζαλ, αληί ἔιεγνλ ή ἔιεγαλ,
ηεο Αιεμαλδξηλήο Κνηλήο). ΢ηε Βφξεην Διιάδα, φπσο θαη κεηαμχ ησλ Διιήλσλ ηεο Πφιεο, είλαη δηαδεδνκέλε
ε ζχληαμε κε έδσζε ην γξάκκα, πνπ εκθαλίδεηαη ήδε θαηά ηε κεζαησληθή πεξίνδν, παξάιιεια κε ηελ εθθνξά
κνπ έδσζε ην γξάκκα – αλάινγα κε ηελ πεξηνρή, ε αηηηαηηθή κε θαη ε γεληθή κνπ αληηθαηέζηεζαλ παιαηφηεξν
ηχπν, ηελ αξραία δνηηθή κνη.
4.3.2 Σα γισζζηθά ιάζε σο αηηίεο γισζζηθήο κεηαβνιήο

΢ηηο αηηίεο ηεο γισζζηθήο κεηαβνιήο ζπγθαηαιέγνληαη θαη ηα γισζζηθά ιάζε 46 , ηα νπνία ζπρλφηαηα
πξνθαινχληαη, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, απφ δηάθνξεο αηηίεο θαη επαλαιακβάλνληαη κε ηε κίκεζε. Γηα
παξάδεηγκα, πνιινί ζπλεζίδνπλ ηα απνηάλζεθα, ζα απνηαλζψ, έρσ απνηαλζεί (αληί απνηάζεθα θ.ιπ.), θαηά
ηνπο ζπλψλπκνπο ηχπνπο ηνπ απεπζχλνκαη (απεπζχλζεθα θ.ιπ.) θαη κεγέλζπλζε, κεγελζχλσ (αληί κεγέζπλζε,
κεγεζχλσ, πβ. κέγεζνο).
Ζ γισζζνινγηθή δενληνινγία «επηβάιιεη» λα κελ απνξξίπηεηαη ζρεδφλ νηηδήπνηε ρξεζηκνπνηεί ν
ηζαγελήο νκηιεηήο/ρξήζηεο κηαο γιψζζαο, αιιά λα εξκελεχεηαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ην ρξεζηκνπνηεί. Ο
γισζζνιφγνο, αληίζεηα κε ηνλ θηιφινγν πνπ θαηαδηθάδεη γισζζηθά ζηνηρεία πνπ θξίλεη φηη δελ έρνπλ
ζρεκαηηζηεί ζχκθσλα κε ηνπ γξακκαηηθνχο θαλφλεο, ζα απνθχγεη λα ηα ραξαθηεξίζεη εζθαικέλα, ρσξίο
φκσο θαη λα ηα πηνζεηεί πάληνηε. Αλ ζέιεη λα «εξεκήζεη ηα πλεχκαηα» ησλ απνζηξεθφκελσλ ηέηνηα ζηνηρεία,
ζα παξαδερηεί φηη είλαη κε παξαδνζηαθνί ηχπνη, πνπ μελίδνπλ νκηιεηέο γισζζηθά πεξηζζφηεξν επαίζζεηνπο
θαη πεξηζζφηεξν ζπληεξεηηθνχο, αιιά ζα δείμεη ηαπηνρξφλσο φηη ζρεκαηίζηεθαλ κε θπζηθέο δηαδηθαζίεο,
θπξίσο βάζεη ηεο αξρήο ηεο αλαινγίαο. Σν ίδην ηζρχεη γηα ηχπνπο φπσο αλζξψπνη, δαζθάινη, εκπφξνη, πνπ
ηνλίζηεθαλ ζηελ παξαιήγνπζα αλαινγηθά πξνο ηελ γελ. θαη αηη. πιεζ. (αλζξψπσλ, αλζξψπνπο) θαη
δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηελ νλνκ. θαη αηη. ελ. (άλζξσπνο, άλζξσπν) σο πξνο ηνλ ηνληζκφ. Γηαπηζηψλεη θαλείο
κάιηζηα ηελ εκθάληζε λένπ ηνληθνχ θαλφλα ζηε ιατθφηεξε θαη θαζεκεξηλφηεξε γιψζζα: νλφκαηα ζε -νο,
πξνπαξνμχηνλα ζηελ νλνκ. θαη αηη. εληθνχ, ηνλίδνληαη γεληθά σο παξνμχηνλα ζε φιεο ηηο πηψζεηο ηνπ
πιεζπληηθνχ (!), φπνπ ε αλαινγία, σο πξνο ηνλ ηνληζκφ ήηαλ 1 πξνο 2 – νλνκαζηηθή/θιεηηθή έλαληη γεληθήο
θαη αηηηαηηθήο.
Δπίζεο, ζειπθά νλφκαηα ζε -νο, φπσο ε νδφο, ηείλνπλ, ιατθφηεξα, λα είλαη άθιηηα (ε/ηεο/ηελ νδφο) ή
λα απνβάινπλ ζηελ νλνκ. ην -ο (ι.ρ. ε κέζνδν, ε νδφ, ε πεξίπνιν), θαζψο ζηελ ΝΔ ηα ζειπθά ιήγνπλ ζηηο
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ζε θσλήελ: έξεπλα, θφξε, θπβέξλεζε, αιεπνχ, ερψ. Πξφθεηηαη γηα δνκηθή
δηαθνξνπνίεζε: ηα αξζεληθά ιήγνπλ ζε -ο, ελψ ηα ζειπθά ζε θσλήελ47, πξάγκα πνπ εμεγεί θαη ζχγρξνλεο
ηάζεηο γηα κεηαβνιή, πβ. ε δηεζλήο → ε δηεζλή, ε πιήξεο → ε πιήξε. Γη’ απηφ, θχξηα νλφκαηα φπσο Άιθεζηηο
θαη Άξηεκηο δεκηνπξγνχλ «θιηηηθά» πξνβιήκαηα αθφκε θαη ζε κνξθσκέλνπο νκηιεηέο, νπφηε αθνχνληαη
ζπρλφηαηα εθθνξέο φπσο είδα ηελ Άιθεζηηο, ην είπα ζηελ Άξηεκηο. ΢χκθσλα κε ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο
γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο, θάζε κνξθή γιψζζαο δηαζέηεη γξακκαηηθή δνκή, νπφηε ζα πξέπεη
λα δερηνχκε φηη θαη ε ιατθφηεξε γιψζζα δηέπεηαη απφ γξακκαηηθή, ε νπνία δηαθέξεη ζε θάπνηα ζεκεία απφ
απηήλ ηεο θνηλήο-πξφηππεο γιψζζαο.
Αλ γεληθεπηεί ε ρξήζε ησλ «ιαζψλ» πνπ πξναλαθέξζεθαλ θαη απηά πεξάζνπλ ζηνλ γξαπηφ ιφγν, ζα
θαζηεξσζνχλ πηζαλφηαηα ζηελ πξφηππε γιψζζα, φπσο ζπλέβε κε πιείζηεο πεξηπηψζεηο ιαζψλ αλά ηνπο
αηψλεο. Πάλησο, ζε πεξηπηψζεηο φπνπ κηα κεηαβνιή, κηα ρξήζε, απνβαίλεη εηο βάξνο ηεο γισζζηθήο
αθξηβείαο, φρη κφλν ν θηιφινγνο, αιιά θαη ν γισζζνιφγνο θαιφ είλαη λα ην επηζεκάλνπλ. Γηα παξάδεηγκα, ε
ιέμε απινπνίεζε σο φξνο θαθψο ρξεζηκνπνηείηαη απφ νξηζκέλνπο αληί ησλ απνβνιή, ζίγεζε, ι.ρ. «ε
πηνζέηεζεο πνιιψλ ιφγησλ ζηνηρείσλ πνπ ε ρξήζε ηνπο θξίλεηαη απαξαίηεηε, ι.ρ. θπβεξλήζεηο, θπβεξλήζεσλ, γεγνλφο,
γεγνλφηνο, γεγνλφηα, γεγνλφησλ, ζπλερήο/ νπδ. ζπλερέο, ζπλερνχο, ζπλερείο/ζπλερή.
46
Δλλνείηαη φηη δε γίλεηαη ιφγνο γηα πξαγκαηηθά ιάζε, γηα «ζαξδάκ»/παξαδξνκέο γιψζζαο/νκηιίαο/εγθεθάινπ, lapsus
linguae, αγγι. spoonerisms, π.ρ. έρεη ρπζεί πνιχ ιηκάλη (αληί κειάλη), stop the star (αληί car).
47
΢ρεηηθά κε ηα ζειπθά ζε -νο, ν Πεηξνχληαο (2001: 27) ζεκείσλε φηη «ηξνπνπνηνχλ ζήκεξα ηνπο θαλφλεο ηεο λέαο
ειιεληθήο».
89
απινπνίεζε ηνπ λ» (ζην ζχκπιεγκα λζ), δηφηη ράλεηαη ε γισζζηθή αθξίβεηα κε ηε ρξήζε ηνπ αθαηάιιεινπ
φξνπ. Παξαλφεζε ηνπ γισζζηθνχ ζρεκαηηζκνχ απνηειεί, κεηαμχ άιισλ, ην επηθεθαιήο/επί θεθαιήο ζε
πξνηάζεηο φπσο *ε επηθεθαιή ηνπ ππνπξγείνπ ή *νη επηθεθαιείο ησλ ππνπξγείσλ. Αθεηέξνπ, ζηε ζχγρξνλε
γιψζζα ρξεζηκνπνηείηαη αξθεηά ζπρλά ην ηξίηνο κε ηε ζεκαζία «άιινο/δηαθνξεηηθφο/ελαιιαθηηθφο» (φρη
κφλν ζηνλ πιεζπληηθφ, πβ. ρξέε πξνο ηξίηνπο), νπφηε αθνχγνληαη θαη γξάθνληαη πξνηάζεηο φπσο «κηα ηξίηε
άπνςε ππνζηεξίδεη…», «ζχκθσλα κε κηα ηξίηε άπνςε…», «Σξίηε Γλψκε» (ηίηινο ζε ζηήιε εθεκεξίδαο), αλ
θαη ζπκβαίλεη λα πξφθεηηαη απιψο γηα άιιε άπνςε, ε νπνία έπεηαη κηαο πξψηεο θαη άξα είλαη φρη ηξίηε, αιιά
δεχηεξε· γίλεηαη δει. ιφγνο γηα ηξίηε άπνςε, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κπνξεί λα έρνπλ αλαθεξζεί κφλν δχν
απφςεηο48!
΢ην ζεκείν απηφ, ρξεηάδεηαη λα ηνληζηεί φηη γηα ηα ιάζε επζχλνληαη νη νκηιεηέο/ρξήζηεο κηαο
γιψζζαο, αθνχ «είλαη παληειψο εζθαικέλν λα επηξξίπηνπκε επζχλεο ζηε γιψζζα επεηδή ν άλζξσπνο
εθκεηαιιεχεηαη ηηο απεηξάξηζκεο δπλαηφηεηεο πνπ ηνπ πξνζθέξεη γηα λα ηε ρξεζηκνπνηήζεη σο φξγαλν
επηβνιήο, επηθπξηαξρίαο ή αιινηξίσζεο» (Υαξαιακπάθεο, 19993/2001: 151). Οη ρξήζηεο ηεο γιψζζαο είλαη
ππεχζπλνη γηα φ,ηη ζπκβαίλεη ζηε γιψζζα θαη φρη βέβαηα ε ίδηα ε γιψζζα, πνπ δελ κεηαβάιιεηαη, αληίζεηα κε
φζα πξέζβεπε ν πνιχο August Schleicher, απφ κφλε ηεο· φηαλ ιέεη θαλείο φηη κηα γιψζζα κεηαβάιιεηαη, φηη
είλαη δσληαλφο νξγαληζκφο, ρξεζηκνπνηεί κηα ζπλνπηηθή δηαηχπσζε, έλα ηξφπν ηνπ ιέγεηλ, πνπ ππνλνεί φηη
κεηαβάιιεηαη απφ φζνπο θάλνπλ ρξήζε ηεο, θαζψο κεηαβάιινπλ ζηνηρεία ηεο, εηζάγνπλ λέα ζηνηρεία θαη
ζέηνπλ άιια ζην πεξηζψξην ή παχνπλ εληειψο λα ηα ρξεζηκνπνηνχλ.
Γηα λα γίλεηαη «θαιή/ζσζηή» ρξήζε κηαο γιψζζαο ζηα δηάθνξα επίπεδά ηεο πξέπεη ηα κέιε ηεο
γισζζηθήο θνηλφηεηαο λα ηε δηδαρηνχλ κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν (κε εγρεηξίδηα γξακκαηηθήο θαη
ζπληαθηηθνχ, κε ιεμηθά θ.ιπ.). Ο Υαξαιακπάθεο (19993/2001: 147) επηζεκαίλεη φηη ν ραξαθηεξηζκφο ιέμεο ή
έθθξαζεο σο «θαιήο» ή «θαθήο» εμαξηάηαη ηειηθά «απφ ηε γλψκε ηεο πιεηνςεθίαο ησλ κειψλ ηεο
γισζζηθήο θνηλφηεηαο». Πξφθεηηαη, νπζηαζηηθά, γηα ηελ απφθαλζε ηνπ πνηεηή Οξάηηνπ: usus est norma
loquendi «ε ρξήζε είλαη ν θαλφλαο/ε λφξκα ηεο νκηιίαο». Χζηφζν, ην πξάγκα δελ είλαη ηφζν απιφ· ε γλψκε
ηεο πιεηνςεθίαο κπνξεί λα κεηαβιεζεί κε ηε ξχζκηζε. Αθεηέξνπ, δελ είλαη πάληνηε εχθνιν λα πξνζδηνξηζηεί
γεληθφηεξα ε πιεηνςεθία νχηε εηδηθφηεξα πνηα πιεηνςεθία (ησλ ζπληεξεηηθψλ, ησλ πξννδεπηηθψλ, ησλ
κνξθσκέλσλ, ησλ νιηγνγξάκκαησλ θ.ά. ρξεζηψλ) πηνζεηεί ηελ α΄ ή ηε β΄ ρξήζε. Αο ζπκεζνχκε, ι.ρ., φηη
παιαηφηεξα νη ηξαπεδηθνί ππάιιεινη νλνκάδνληαλ ζπρλφηαηα αιιά εζθαικέλα ηξαπεδηηηθνί ππάιιεινη, φηη
γηλφηαλ ιφγνο φρη γηα απηνθηλεηηθφ αηχρεκα/δπζηχρεκα αιιά γηα απηνθηλεηηζηηθφ α./δ., ελψ ην πεξίπηεξν
(εθεκεξίδσλ θ.ά.) ιεγφηαλ θηφζθη, πνπ είλαη ιέμε ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο. Απηέο νη κεηαβνιέο νθείινληαη ζε
ξύζκηζε, αλ θαη φρη πάληνηε ξεηή. Πνιιέο γισζζηθέο ξπζκίζεηο δελ επηβάιινληαη, επεηδή ηηο απνθάζηζε
επίζεκνο θνξέαο, φπσο ην θξάηνο ή ε Αθαδεκία. Δθείλν πνπ έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ πξνθεηκέλε
πεξίπησζε είλαη φηη κηα γισζζηθή ξχζκηζε πηνζεηείηαη ηειηθά κε ηε κίκεζε, ηζρπξφ παξάγνληα γισζζηθψλ
φπσο θπζηθά θαη άιισλ κεηαβνιψλ.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηελ επνρή καο ηα πξάγκαηα είλαη πνιχ ραιαξά ζηελ ηήξεζε αθφκε θαη
θαλφλσλ, φρη κφλν γξακκαηηθψλ, πνπ είλαη απαξαίηεηνη γηα ηελ ηθαλνπνηεηηθή ζπλελλφεζε ησλ κειψλ κηαο
γισζζηθήο θνηλφηεηαο. Μεηαμχ άιισλ, νη πξνθιήζεηο, ζε γισζζηθφ επίπεδν, πνπ πθίζηαληαη ζήκεξα νη
ρξήζηεο κηαο γιψζζαο είλαη πνιιέο θαη έληνλεο. Χζηφζν, φπσο είρε ζρνιηάζεη ν Charles Bally, απφ ηνπο
ζεκαληηθφηεξνπο καζεηέο ηνπ Saussure, νη γιψζζεο, γηα λα ιεηηνπξγήζνπλ απνηειεζκαηηθά σο ζπζηήκαηα
επηθνηλσλίαο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν, ρξεηάδεηαη λα κελ κεηαβάιινληαη. Έηζη πξνθχπηνπλ νη γισζζηθέο
ξπζκίζεηο, πνπ άιινηε απνδνθηκάδνπλ δηάθνξεο κεηαβνιέο θαη άιινηε ηηο πηνζεηνχλ. Σίζεηαη φκσο ην
εξψηεκα. Πνηνη ζα είλαη ππεχζπλνη γηα ηε ξχζκηζε; Μφλν νη γισζζνιφγνη; Μφλν νη γισζζνιφγνη ζε
ζπλεξγαζία κε θξαηηθνχο θαη άιινπο θνξείο; Οη θηιφινγνη, νη ινγνηέρλεο θαη γεληθφηεξα φζνη κε
γισζζνιφγνη αζρνινχληαη κε ηε γιψζζα δελ έρνπλ αξκνδηφηεηα γηα ηνλ ιφγν, γηα ηε γιψζζα ηνπο; Ζ
αιήζεηα είλαη φηη ε ξχζκηζε γίλεηαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κε ππνθεηκεληθά θξηηήξηα ρσξίο λα απνηεινχλ
εμαίξεζε σο πξνο απηφ θαη νη γισζζνιφγνη.
48
΢ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο είλαη πνιχ εχθνιε ε δηνιίζζεζε ζε «πεξίπνπ Διιεληθά», πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ αλαθξίβεηα
θαη ζχγρπζε, πβ. επηζεκάλζεηο θαη ηνπ Peter Mackridge (1990: 455).
90
1. Πνηεο ήηαλ νη απφςεηο ηνπ August Schleicher ζρεηηθά κε ηελ ηειεηφηεηα ησλ θιαζηθψλ γισζζψλ ζε
ζρέζε κε ηε «κεηέξα» γιψζζα;
2. Ση κπνξεί λα παξαηεξήζεη θαλείο θαηά ηελ εμέιημε γισζζηθψλ ηχπσλ φζνλ αθνξά ζηνλ γισζζηθφ
κεραληζκφ; Γψζηε έλα παξάδεηγκα.
3. Σα λεφηεξα γισζζηθά ζπζηήκαηα είλαη ζε φια ηα ζεκεία απινχζηεξα ζε ζρέζε κε ηα παιαηφηεξα;
4. Πνηα είλαη ε ζπλήζεο άπνςε, απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα, ζρεηηθά κε ηε γισζζηθή κεηαβνιή;
5. Ζ άπνςε φηη νη γιψζζεο κεηαβάιινληαη γηα λα πξνζαξκφδνληαη ζηηο θαηλνχξγηεο αλάγθεο εξκελεχεη θάζε
γισζζηθή κεηαβνιή;
6. Οη γισζζηθέο κεηαβνιέο, εθφζνλ δελ έρνπλ ζπληειεζηεί πιήξσο, είλαη νπσζδήπνηε κε αλαζηξέςηκεο;
7. Πψο δηαπηζηψλεηαη ε χπαξμε κεηαβνιψλ ζε κηα γιψζζα;
8. Πνηεο είλαη νη ζεκαληηθφηεξεο θσλεεληηθέο κεηαβνιέο ζηελ ηζηνξία ηεο Διιεληθήο;
9. Οη ζεκαληηθφηεξεο κεηαβνιέο ζηα ζχκθσλα ηεο Διιεληθήο.
10. Πψο δηθαηνινγείηαη ε πξνθνξά ηνπ θίλδπλνο [-λδ-] αληί [-λη-];
11. Αλαθέξεηε ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ζην κνξθνινγηθφ ζχζηεκα ηεο Διιεληθήο.
12. Ση ζεκαίλεη ν φξνο κεηάπησζε θαη πνηεο νη κεηαπησηηθέο βαζκίδεο;
13. Ση ζεκαίλεη ν φξνο «εηεξνίσζε»;
14. Αλαιχζηε ηη ζεκαίλεη κεηαβνιή «θαηά ηελ πνζφηεηα» θαη «θαηά ηελ πνηφηεηα».
15. Αλαγλσξίζηε ηε κεηαπησηηθή βαζκίδα ησλ παξαθάησ ιέμεσλ: απάησξ, παηξφο, δφκνο, έιηπνλ, θέξσ,
θψξ, θξήλ, πηψκα, πνδφο, ὁκνῦ.
16. Αλαδεηήζηε ζε εηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηε ξίδα ησλ ιέμεσλ δέληξν, δαίκνλαο, δέξλσ, θξήλ, δέρνκαη, δίδσ,
ιέγσ, παηδί, έρσ. Βξείηε ηηο κεηαπησηηθέο ηνπο βαζκίδεο θαζψο θαη παξάγσγεο ιέμεηο.
17. Ση ελλννχκε κε ηνπ φξνπο «έθηαζε θαηά ηε ζχλζεζε» θαη «ξπζκηθή έθηαζε»; Γψζηε παξαδείγκαηα.
18. Πψο ελλνείηαη ν φξνο «πξφηππε Νέα Διιεληθή» ή «Κνηλή Νέα Διιεληθή»;
19. Πψο πξέπεη λα αληηκεησπίδεη ν γισζζνιφγνο ηχπνπο πνπ ζεσξνχληαη εζθαικέλνη, π.ρ. Οθηψκβξηνο,
απνηάλζεθα;
20. Μπνξεί λα γίλεη απνδεθηή θάζε κεηαβνιή ζηε γιψζζα, αθφκε θαη απηή πνπ δεκηνπξγεί γισζζηθή
αλαθξίβεηα;
Allen, W. S. (2000). Vox Graeca. Ζ πξνθνξά ηεο ειιεληθήο ηελ θιαζηθή επνρή (Μ. Καξαιή & Γ. Μ.
Παξάζνγινπ, κεηάθξ.). Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην Νενιιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε
Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ, Γ. (2001). Λάζε ζηε ρξήζε ηεο γιψζζαο: αιήζεηα θαη κχζνο. ΢ην Γ. Ζ. Υάξεο
Mackridge, P. (1990). Ζ λεoειιεληθή γιψζζα (Κ. Ν. Πεηξφπνπινο, κεηάθξ.). Αζήλα: Παηάθεο.
Mallory, J. P. (1995). Οη Ηλδνεπξσπαίνη. Γιψζζα, αξραηνινγία θαη κχζνο (Δ. Αζηεξίνπ, κεηάθξ.). Αζήλα:
Γειθίλη.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20112). Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Ηζηνξία ησλ ιέμεσλ. Αζήλα:
Κέληξν Λεμηθνινγίαο.
Πεηξνχληαο, Δ., Β. (2001). Δηπκνινγία θαη πξνέιεπζε ηνπ ιεμηινγίνπ ηεο λέαο ειιεληθήο. ΢ην Γ. Ζ. Υάξεο
Teodorsson, S.-T. (1974). The phonemic system of the attic dialect, 400-340 B.C. (series «Studia Graeca et
Latina Gothoburgensia» 32). Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis.
91
Teodorsson, S.-T. (1977). The phonology of ptolemaic Koine (series «Studia Graeca et Latina
Gothoburgensia» 36). Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis.
Teodorsson, S.-T. (1978). The phonology of attic in the hellenistic period (series «Studia Graeca et Latina
Gothoburgensia» 40). Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis.
Tonnet, H. (1995). Ηζηνξία ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο: Ζ δηακφξθσζή ηεο (Μ. Καξακάλνπ & Π. Λαιηάηζε,
κεηάθξ.). Αζήλα: Παπαδήκαο.
Υαηδηδάθηο, Γ. Ν. (19242). Αθαδεκεηθά αλαγλψζκαηα (Σφκ. Α΄). Αζήλα.
Υφξξνθο, Σ. (20124). Διιεληθά. Ηζηνξία ηεο γιψζζαο θαη ησλ νκηιεηψλ ηεο (Μ. ΢ηαχξνπ & Μ. Σδεβειέθνπ,
κεηάθξ.). Αζήλα: Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο. [H 1ε έθδνζε δεκνζηεχηεθε ην 2006.]
92
Κεθάιαην 5
΢πγγέλεηα θαη ηαμηλόκεζε γισζζώλ
Πεξίιεςε
΢ην θεθάιαην απηφ πξνζδηνξίδεηαη ν φξνο γισζζηθή νηθνγέλεηα θαη ππνγξακκίδεηαη φηη νη ζπγγελείο γιψζζεο
απνηεινχλ δηαθνξνπνίεζε κηαο γιψζζαο, ε νπνία κε ηνλ θαηξφ παχεη λα πθίζηαηαη κε ηελ αξρηθή ηεο κνξθή
(πβ. δηάζπαζε ηεο Γεκψδνπο Λαηηληθήο ζε λενιαηηληθέο γιψζζεο). Δμεηάδεηαη ε ζπγγέλεηα ησλ γισζζψλ θαη
αλαθέξνληαη αδπλακίεο ηεο νξνινγίαο ησλ δηαθφξσλ πξνηχπσλ ζπγγέλεηαο. Θίγεηαη ην ζέκα ησλ βαζκψλ
ζπγγέλεηαο, ε δηακφξθσζε ππννκάδσλ θαη ηα θξηηήξηα έληαμεο ησλ γισζζψλ ζε ππννκάδεο. ΢ρεηηθά κε ηε
γισζζηθή ηαμηλφκεζε, ζρνιηάδεηαη ε ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε κε βάζε ηε δνκή ησλ κνξθνινγηθψλ ζπζηεκάησλ
πνπ πξνηάζεθε ηνλ 19ν αη. απφ ηνλ Friedrich von Schlegel (Φξίληξηρ θνλ ΢ιέγθει). Αλαθέξνληαη άιια είδε
ηαμηλφκεζεο θαη ζπλδέεηαη ε ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε κε ην ζέκα ησλ γισζζηθψλ θαζνιηθψλ, ελψ ηνλίδεηαη φηη
απαηηείηαη ηδηαίηεξε πξνζνρή θαηά ηελ αλαδήηεζε ησλ ηππνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ γισζζψλ. Γίλεηαη
επίζεο ιφγνο γηα ηε γεσγξαθηθή ηαμηλφκεζε, πνπ κπνξεί λα ζπλππάξρεη κε ηε γελεαινγηθή θαη ηελ ηππνινγηθή,
πβ. βαιθαληθέο γιψζζεο. Σέινο, ζεκεηψλεηαη ε δπλαηφηεηα ηαμηλφκεζεο κε εμσγισζζηθά θξηηήξηα.
5.1 Η έλλνηα «γισζζηθή νηθνγέλεηα»

Δπηζεκάλζεθε πξνεγνπκέλσο φηη ν κεγάινο αξηζκφο νκνηνηήησλ ζε δηάθνξεο γιψζζεο εξκελεχεηαη κε βάζε
ηελ ππφζεζε γηα ζπγγέλεηα ιφγσ θνηλήο πξνέιεπζεο θαη φηη ε ππφζεζε απηή κεηαβάιιεηαη ζε βεβαηφηεηα
φηαλ γλσξίδνπκε φρη κφλν ηηο ζπγγελείο γιψζζεο αιιά θαη ηε γιψζζα ζηελ νπνία αλάγνληαη. Ο φξνο
«ζπγγέλεηα» θέξλεη ζπλήζσο ζηνλ λνπ έλα δέληξν κε κεγαιχηεξνπο θαη κηθξφηεξνπο θιάδνπο, ελψ ζα
κπνξνχζε λα ηζρπξηζηεί θαλείο φηη νη ζχγρξνλεο γιψζζεο απνηεινχλ ηα ηειεπηαία θιαδηά. Απηή ε εηθφλα
νθείιεηαη ζηνλ August Schleicher, εηζεγεηή ηεο ζεσξίαο ηνπ γελεαινγηθνχ δέληξνπ (γεξκ.
Stammbaumtheorie) ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ, θαη ρξεζηκνπνηήζεθε θαηά θφξνλ ζην παξειζφλ.
Μνινλφηη, φπσο ζα μεθαζαξηζηεί ζηε ζπλέρεηα, ε εηθφλα απηή είλαη αξθεηά παξαπιαλεηηθή, απνηειεί έλαλ
απιφ ηξφπν γηα λα γίλνπλ θαηαλνεηέο νη έλλνηεο «ζπγγέλεηα» θαη «γισζζηθή νηθνγέλεηα».
Απφ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 19νπ αη. βαζηθφ «δφγκα» ηνπ λένπ θιάδνπ, ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο
γξακκαηηθήο, είλαη φηη νη ζπγγελείο γιψζζεο πξνέξρνληαη απφ θνηλή πεγή (βι., π.ρ. Lehmann, 19923: 6), φηη
απνηεινχλ δηαζπάζεηο νξηζκέλεο γιψζζαο, πνπ ζην εμήο παχεη λα πθίζηαηαη κε ηε ζπγθεθξηκέλε κνξθή ηεο,
ηνπιάρηζηνλ σο δσληαλή γιψζζα (πβ. ήδε William Jones, 1786: ε ΢αλζθξηηηθή, ε Διιεληθή, ε Λαηηληθή θ.ά.
«πξνήιζαλ απφ θάπνηα θνηλή πεγή, πνπ ίζσο δελ ππάξρεη πιένλ»).
Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα πνιπδηάζπαζεο απνηειεί ε Γεκψδεο/Λατθή Λαηηληθή (Γ.Λ.) (Vulgar
Latin/Romance), ε νπνία εδψ θαη πνιινχο αηψλεο παξαρψξεζε ηε ζέζε ηεο ζηηο λενιαηηληθέο ή ξνκαληθέο
γιψζζεο, δει. έπαπζε λα ππάξρεη σο Γ.Λ., αιιά κε ηε ιφγηα κνξθή ηεο ρξεζηκνπνηείηαη ζε κεξηθέο
πεξηπηψζεηο θαη ζήκεξα σο θηινινγηθή γιψζζα, θπξίσο ζηα θξηηηθά ππνκλήκαηα ησλ θιαζηθψλ θεηκέλσλ. Σν
ζπκπέξαζκα πνπ κπνξνχκε λα εμαγάγνπκε είλαη φηη κία αξρηθή γιψζζα, αλ ππήξμε κνλνγέλεζε ησλ
γισζζψλ, δηαζπάζηεθε κε ηνλ θαηξφ ζε πεξηζζφηεξεο, θαζεκία απφ απηέο, αθνινπζψληαο ηε δηθή ηεο πνξεία,
εμειίρηεθε ζε άιιεο, κε απνηέιεζκα κεηά απφ πνιχ κεγάιν δηάζηεκα λα δεκηνπξγεζνχλ δηαθνξεηηθέο
γισζζηθέο νηθνγέλεηεο, ελψ ππάξρνπλ θαη κεκνλσκέλεο γιψζζεο, νη νπνίεο δελ κπνξνχλ λα εληαρζνχλ (κε
εληάμηκεο) ζηε κία ή ηελ άιιε νηθνγέλεηα. Με ηε δηάζπαζή ηεο κηα γιψζζα θαζίζηαηαη ε «κεηέξα γιψζζα»
ηεο ζπγθεθξηκέλεο νηθνγέλεηαο. Οκνίσο θαη ε «Ηλδνεπξσπατθή» ή, φπσο ζπλεζίδεηαη ζήκεξα ζην εμσηεξηθφ,
«Πξσηντλδνεπξσπατθή» (Proto-Indoeuropean), ε νπνία είρε πξνέιζεη απφ ηε δηάζπαζε κηαο πξνεγνχκελεο
γιψζζαο (θαηά ηελ «αηξεηηθή ζεσξία» ηνπ Ν. S. Trubetzkoy, απφ ζχγθιηζε δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ, βι. πην
θάησ), δηαζπάζηεθε ζε Γεξκαληθή/Σεπηνληθή, Διιεληθή, Ηλδηθή, Κειηηθή, Λαηηληθή θ.ιπ., δει. ζε
«ζπγαηξηθέο γιψζζεο» ή, κε άιιε δηαηχπσζε, «αδειθέο γιψζζεο». Χο πξντζηνξηθή γιψζζα, ε
Πξσηντλδνεπξσπατθή δελ έρεη αθήζεη γξαπηά κλεκεία, πξάγκα πνπ ηζρχεη θαη γηα θάζε παξφκνηα πεξίπησζε
(Πξσηνγεξκαληθή/Πξσηνηεπηνληθή, Πξσηνειιεληθή, Πξσηνζιαβηθή θ.ά.): ε αξρηθή γιψζζα κηαο
νηθνγέλεηαο ή κηαο ππννκάδαο ηεο νηθνγέλεηαο δελ αθήλεη ίρλε φηαλ ε δηάζπαζε έρεη ζπκβεί ζε πξντζηνξηθή
πεξίνδν. Δπνκέλσο, ε απνπζία γξαπηώλ κλεκείσλ δε ζπλεπάγεηαη ηελ αλππαξμία ησλ ζπγθεθξηκέλσλ
93
γισζζώλ. Αλ ελδηαθέξεη λα εξκελεχζνπκε επηζηεκνληθά ηηο πνηθίιεο, ζεκαληηθέο θαη ζπζηεκαηηθέο
νκνηφηεηεο, ηδίσο ζηα παιαηφηεξα ζηάδηα, πιείζησλ επξσπατθψλ θαη αξθεηψλ αζηαηηθψλ γισζζψλ (εδψ θαη
κεξηθνχο αηψλεο νκηινχληαη επηπιένλ ζηηο άιιεο επείξνπο), νθείινπκε λα δερηνχκε ηελ χπαξμε ηεο
Πξσηντλδνεπξσπατθήο θαη ησλ θνξέσλ ηεο. Σελ ππφζεζε γηα ηελ χπαξμε ηεο ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο
επέβαιε ε επηζηεκνληθή έξεπλα, φρη θάπνην ηδενιφγεκα. Αληίζεηα, ε άπνςε φηη δελ ππήξμε ηέηνηα γιψζζα
ζηεξίδεηαη ζην ηδενιφγεκα φηη ε Διιεληθή είλαη πεξίπνπ ε παιαηφηεξε γιψζζα ζηνλ θφζκν (πβ. ηνλ Ηαπεηφ
ηεο ειιεληθήο κπζνινγίαο θαη ηνλ Ηάθεζ ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο, πνπ ζεσξήζεθε φηη απνδεηθλχνπλ ηελ άπνςε
απηή), ε νπνία έδσζε πνιιά ζηνηρεία ηεο αθφκα θαη ζηηο πην απνκαθξπζκέλεο απφ ηνλ ειιεληθφ ρψξν
γιψζζεο.
Οη φξνη Ηλδνεπξσπατθή, ηλδνεπξσπατθφο είλαη βέβαηα ζπκβαηηθνί, φπσο θαη νη φξνη Ηλδνγεξκαληθή,
ηλδνγεξκαληθφο, πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη Γεξκαλνί, ή νη πεπαιαησκέλνη φξνη Ηαπεηηθή, ηαπεηηθφο (ηνπο
ρξεζηκνπνίεζε θπξίσο ν Γεψξγηνο Υαηδηδάθηο, ρσξίο φκσο λα ηνπο πξνζδψζεη θάηη δηαθνξεηηθφ απφ απηφ
πνπ δειψλνπλ νη άιινη δχν φξνη, ελψ ν φξνο άξηνο αλαθέξεηαη πιένλ κφλν ζηνπο Ηλδντξαλνχο θαη ηηο
γιψζζεο ηνπο θαη φρη ζην ζχλνιν ησλ ΗΔ θαη ησλ γισζζψλ ηνπο, φπσο είρε γίλεη ζηε Γεξκαλία ηνπ Υίηιεξ).
Αγλννχκε πψο απηνπξνζδηνξίδνληαλ νη ίδηνη νη Πξσηνηντλδνεπξσπαίνη θαη έηζη αλαγθαδφκαζηε λα
θαηαθχγνπκε ζε ηέηνηα νξνινγία. Σα πξάγκαηα φκσο νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ππήξμαλ σο ιαφο ή
ζχλνιν ιαψλ (φρη σο ηδηαίηεξε «άξηα» θπιή), φπσο αλακθίβνια ππήξμαλ νη Πξσηνγεξκαλνί, νη
Πξσηνέιιελεο θ.ά.
΋ζνλ αθνξά ζηηο επηκέξνπο γιψζζεο κηαο νηθνγέλεηαο, ηνλίζηεθε ήδε φηη θαζεκία δεκηνπξγήζεθε
απφ ηε δηάζπαζε ηεο κεηέξαο γιψζζαο· δελ εμειίρηεθε ζε άιιε ζπγγελή ή άιιεο ζπγγελείο, ι.ρ. ε Διιεληθή
ζε Λαηηληθή ή ε ΢αλζθξηηηθή ζε Διιεληθή, Λαηηληθή θ.ιπ., αιιά ππέζηε εμέιημε – ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο,
κε ηε κνξθή δηάζπαζεο:
Αξραία Διιεληθή → Μεζαησληθή Διιεληθή → Νέα Διιεληθή,

Γεκώδεο Λαηηληθή → λενιαηηληθέο γιψζζεο,
Αξραία Ηλδηθή → λεντλδηθέο γιψζζεο.
Καηά θαλφλα, νη νκνηφηεηεο ζηε γξακκαηηθή δνκή κεηαμχ ζπγγελψλ γισζζψλ δελ νθείινληαη ζηνλ
δαλεηζκφ αιιά ζηελ θνηλή θιεξνλνκηά. Οη νκνηφηεηεο ζε θαηαιήμεηο θ.ά. ηεο Διιεληθήο, ηεο Λαηηληθήο, ηεο
Ηλδηθήο, ηεο Πεξζηθήο θαη ηεο Ρσζηθήο είλαη απνηέιεζκα ηεο θνηλήο θαηαγσγήο ησλ γισζζψλ απηψλ θαη δελ
πξνέξρνληαη απφ ηελ Διιεληθή.
Υξεηάδεηαη αθφκε λα επηζεκαλζεί όηη θαη’ εμαίξεζε νξηζκέλεο γιώζζεο (Αγγιηθή, Γαιιηθή θ.ά.), ελψ
απνηεινχλ γιψζζεο κε ζπγθεθξηκέλε κνξθή, κεηαβάιινληαη ζεκαληηθά ζε ζρεηηθά κηθξφ δηάζηεκα,
δηαζπψκελεο ζε ζπγγελείο γισζζηθνύο ζρεκαηηζκνύο, ζηελ πεξίπησζε:
α) ησλ ππεξαπινπζηεπκέλσλ γισζζψλ ή «γισζζώλ επαθήο» (pidgins, contact languages: Pidgin
English, Pidgin French θ.ιπ.), πνπ δεκηνπξγνύληαη ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο γηα ηελ θαζεκεξηλή επηθνηλσλία
αηόκσλ πνπ κηινύλ δηαθνξεηηθέο γιώζζεο θαη
β) ησλ θξενιώλ/κηγάδσλ/αλάκεηθησλ γισζζψλ (creole languages, mixed languages), νη νπνίεο
απνηεινχλ εμέιημε ησλ pidgins ζε κεηξηθέο γιψζζεο (πβ. ηελ Κξενιή ηεο Ατηήο, πνπ έρεη σο βάζε κηα
απινπνηεκέλε κνξθή Γαιιηθήο).
Καηά ηνλ Trubetzkoy, θαη νη ηλδνεπξσπατθέο γιώζζεο είλαη δπλαηφλ λα πξνήιζαλ απφ ζχγθιηζε θαη
απινπνίεζε (pidginization) δηαθνξεηηθώλ γισζζώλ, όρη απφ δηάζπαζε κηαο πξσηνγιψζζαο, άπνςε πνπ θαηά
θαλόλα απνθξνύνπλ νη ηλδνεπξσπατζηέο (βι., π.ρ., Haudry, 1979/19943: 123-124, ρσξίο αλαθνξά ζην ζέκα
απηφ ζηελ γ΄ έθδνζε ηνπ 1994, θαη Lehmann, 19923: 136-137). Ζ ύπαξμε, ι.ρ., θνηλνύ πνηεηηθνύ ιεμηινγίνπ
ζηα παιαηφηεξα ζηάδηα ηλδνεπξσπατθώλ γισζζώλ πνπ νκηινύληαη ζε πνιχ απνκαθξπζκέλεο κεηαμχ ηνπο
πεξηνρέο απνδπλακψλεη ηελ ππφζεζε απηή.
5.2 Πξόηππα γισζζηθήο ζπγγέλεηαο

Οη πξψηνη ηζηνξηθνζπγθξηηηθνί γισζζνιφγνη, Bopp, Grimm θ.ά., αληηιακβάλνληαλ ηε γισζζηθή ζπγγέλεηα
σο θάηη αλάινγν κε απηήλ κεηαμχ έκβησλ φλησλ θαη γη’ απηφ ρξεζηκνπνίεζαλ φξνπο φπσο κεηέξα γιψζζα
(γεξκ. Μuttersprache), πξφγνλνο, ζπγαηξηθέο γιψζζεο, αδειθέο γιψζζεο. ΢χκθσλα κε ηελ αληίιεςε απηή,
πνιιέο ζεκεξηλέο ηλδνεπξσπατθέο γιψζζεο, ι.ρ. ε Διιεληθή, ε Ηηαιηθή, ε Πεξζηθή θαη ε Ρσζηθή, ζα έπξεπε
94
λα ζεσξνχληαη καθξηλέο εμαδέιθεο (πβ. Anderson, 1973: 191-192). Αξγφηεξα, ν Schleicher ππνζηήξημε φηη νη
γιψζζεο είλαη δσληαλνί νξγαληζκνί πνπ γελλψληαη, αλαπηχζζνληαη θαη πεζαίλνπλ, αλεμάξηεηα απφ φζνπο ηηο
ρξεζηκνπνηνχλ (!), ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νη γιψζζεο είλαη θνηλσληθφ θαηλφκελν· δηακνξθψλνληαη απφ
ηνπο ρξήζηεο ηνπο, κεηαβαιιφκελεο κε ηνλ θαηξφ απφ απηνχο θαη ππάξρνπλ φζν ππάξρνπλ ρξήζηεο.
5.2.1 Οηθνγελεηαθό πξόηππν

΋πσο ζεκεηψζεθε πξνεγνπκέλσο, ε ζπγγέλεηα κεηαμχ γισζζψλ ηαπηίζηεθε αξρηθά κε ηε ζπγγέλεηα πνπ
πθίζηαηαη κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο νηθνγέλεηαο. Δίλαη αιήζεηα φηη ν William Jones, φηαλ αλαθέξζεθε ζηηο
νκνηφηεηεο ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε ηελ Διιεληθή θαη άιιεο γιψζζεο, ηηο απέδσζε ζην φηη φιεο «πξνήιζαλ απφ
θνηλή πεγή, πνπ ίζσο δελ ππάξρεη πιένλ», πξσηνπνξηαθή δηαπίζησζε γηα ηελ επνρή ηνπ, αλ ζθεθηεί θαλείο
φηη κεξηθά ρξφληα αξγφηεξα o Schlegel, ν Bopp θ.ά. ηαχηηδαλ πεξίπνπ ηε ΢αλζθξηηηθή κε ηελ θνηλή ΗΔ, ηελ
ΠΗΔ – ν Schlegel κάιηζηα πίζηεπε φηη απφ ηε ΢αλζθξηηηθή πξνήιζαλ ε Διιεληθή, ε Λαηηληθή θ.ιπ.
΢ην ζεκείν απηφ ρξεηάδεηαη λα δηεπθξηληζηεί φηη γηα ηνπο λεφηεξνπο γισζζνιφγνπο ν φξνο ζπγγέλεηα
ζηελ έξεπλα ησλ γισζζηθψλ ζρέζεσλ έρεη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν απφ απηφ πνπ δειψλεη ζε άιιεο
πεξηπηψζεηο. Πξάγκαηη, φπσο επηζήκαλε ήδε ν Michel Bréal (19084/1982: 4), «νη γιψζζεο δελ έρνπλ θφξεο
νχηε γελλνχλ δηαιέθηνπο». Σν επαλέιαβε ν Meillet: «θακηά γιψζζα δελ γελλά κηα άιιε, θαλείο γισζζνιφγνο
δελ ζα κπνξνχζε λα πξνζδηνξίζεη ηελ ψξα γελλήζεσο» (Manessy-Guitton, 1968: 814), επεηδή δελ ππάξρεη
ηέηνηα γέλλεζε, αλ εμαηξεζνχλ θπζηθά ηερλεηέο γιψζζεο, φπσο ε Esperanto. Έηζη, ε Αξραία Διιεληθή ησλ
κεηαθιαζηθψλ ρξφλσλ δελ γέλλεζε ηε Μεζαησληθή Διιεληθή ζε κία κέξα ηνλ 4ν ή, φπσο πξνηηκνχλ άιινη,
ηνλ 6ν αη. Πξφθεηηαη γηα ζπκβαηηθέο δηαθξίζεηο, ψζηε λα κειεηψληαη θαιχηεξα ηα δηάθνξα γισζζηθά ζηάδηα.
Ζ Λαηηληθή, έιεγε o Meillet, εμαθνινπζεί λα νκηιείηαη κέρξη ζήκεξα αιιά κε δηαθνξεηηθή κνξθή αλάινγα κε
ηελ πεξηνρή: σο Γαιιηθή, Ηζπαληθή, Ηηαιηθή, Καηαιαληθή, Πνξηνγαιηθή, Ρνπκαληθή θ.ά. Πνηέ ινηπφλ δελ
ζηακάηεζε νπζηαζηηθά ε ρξήζε ηεο Λαηηληθήο απφ ηφηε πνπ εκθαλίζηεθε σο ηδηαίηεξε γιψζζα, απνηειψληαο
θαη απηή κία απφ ηηο κνξθέο πνπ έιαβε κε ηνλ θαηξφ ε ΗΔ. Απιψο ε Λαηηληθή δηαθνξνπνηνχληαλ εθάζηνηε ζε
νξηζκέλα ζεκεία, αλάινγα κε ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν θαη ηελ πεξηνρή. Απηφ βέβαηα φζνλ αθνξά ζηε
θπζηθή εμέιημε ηεο Γεκψδνπο Λαηηληθήο ζηα ζηφκαηα ησλ ιαψλ ησλ νπνίσλ έγηλε κεηξηθή γιψζζα. ΋ηαλ
ινηπφλ ιέγεηαη φηη ε Γαιιηθή, ε Ηηαιηθή θ.ιπ. «πξνέξρνληαη» απφ ηε Λαηηληθή, φηη είλαη «θφξεο» ηεο,
πξφθεηηαη γηα έλα ηξφπν ηνπ ιέγεηλ, γηα λα γίλεη θαηαλνεηή ε ζπγγέλεηα ησλ γισζζψλ.
5.2.2 Σν πξόηππν ηνπ γελεαινγηθνύ δέληξνπ

Πεξί ηα κέζα ηνπ 19νπ αη. εκθαλίζηεθε κηα θάπσο δηαθνξεηηθή άπνςε γηα ηελ θνηλή πξντζηνξηθή γιψζζα
θαη γη’ απηέο ζηηο νπνίεο αξγφηεξα δηαζπάζηεθε. Ο August Schleicher εηζήγαγε ην πξφηππν ηνπ γελεαινγηθνχ
δέληξνπ, ζην νπνίν είλαη πξνθαλήο ε επίδξαζε ησλ απφςεσλ ηνπ Κάξνινπ Γαξβίλνπ γηα ηελ εμέιημε ησλ
εηδψλ. Ο Γεξκαλφο γισζζνιφγνο αξρηθά ππήξμε νπαδφο ησλ θηινζνθηθψλ ζέζεσλ ηνπ Δγέινπ (Hegel), αιιά
θαηφπηλ πηνζέηεζε ηε δαξβίλεηα ζεσξία, ζπγγξάθνληαο κάιηζηα θαη βηβιίν κε ηνλ ηίηιν Die darwinsche
Theorie und die Sprachwissenschaft «Ζ δαξβίλεηα ζεσξία θαη ε γισζζνινγία» (18732). Καη’ απηφλ, νη
ζπγγελείο γιψζζεο κνηάδνπλ κε ηα θιαδηά ελφο δέληξνπ. ΋πσο απφ ηνλ θνξκφ αλαπηχζζνληαη κεγάια θιαδηά
θαη απφ απηά άιια κηθξφηεξα, ην ίδην ζπκβαίλεη κε ηηο ζπγγελείο γιψζζεο. Ζ εηθφλα απηή επαλεκθαλίδεηαη ζε
δηάθνξα εγρεηξίδηα κέρξη ζήκεξα, κεξηθέο θνξέο αλαλεσκέλε, έρεη δε επηθξαηήζεη λα ιέγεηαη φηη νη ζπγγελείο
γιψζζεο, π.ρ. ε Διιεληθή θαη ε Λαηηληθή απνηεινχλ θιάδνπο ηεο ΗΔ.
Αιιά θαη ην γελεαινγηθφ δέληξν δελ είλαη ν θαηαιιειφηεξνο ηξφπνο γηα λα απνδεηρηεί ε γισζζηθή
ζπγγέλεηα49. ΋πσο ην νηθνγελεηαθφ πξφηππν, απεηθνλίδεη θαη απηφ ηηο γιψζζεο σο βηνινγηθνχο νξγαληζκνχο,
αλεμάξηεηνπο απφ ηε βνχιεζε ησλ αλζξψπσλ, φρη σο ζπκβαηηθά ζπζηήκαηα ζηε δεκηνπξγία ησλ νπνίσλ
έρνπλ ζπκβάιεη πνιιέο γελεέο (πβ. Anderson, 1973: 193, Lehmann, 19923: 121). ΢ήκεξα, φηαλ νη
γισζζνιφγνη ιέκε φηη κηα γιψζζα είλαη δσληαλφο νξγαληζκφο ελλννχκε φηη δηαξθψο κεηαβάιιεηαη, φηη
δηαξθψο εηζέξρνληαη ζε απηήλ θαηλνχξγηα ζηνηρεία (λεσηεξηζκνί), πξσηίζησο ιέμεηο, θαη φηη νξηζκέλα απφ ηα
ππάξρνληα ηίζεληαη ζην πεξηζψξην (αξρατζκνί) ή αρξεζηεχνληαη πιήξσο. Γηα φια απηά ππεχζπλνη είλαη νη
49
΢εκεηψλεηαη φηη ε ζεσξία ηνπ γελεαινγηθνχ δέληξνπ απνξξίθζεθε απφ ηελ ηηαιηθή ζρνιή ησλ «λενγισζζνιφγσλ», G.
Bonfante θ.ά.
95
ρξήζηεο ησλ γισζζψλ, νη νπνίνη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα θηάζνπλ ζην ζεκείν λα
αληηθαηαζηήζνπλ ηε κεηξηθή ηνπο γιψζζα κε άιιε, ζπγγελή ή κε, νπφηε κε ηνλ ζάλαην ηνπ ηειεπηαίνπ
ρξήζηε παχεη λα πθίζηαηαη θαη ε ζπγθεθξηκέλε γιψζζα, φπσο απηφ ζπλέβε κε ηε Γαικαηηθή, κηα
λενιαηηληθή/ξνκαληθή γιψζζα, ηεο νπνίαο ν ηειεπηαίνο νκηιεηήο πέζαλε ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αη., θαη
παιαηφηεξα κε δηάθνξεο θειηηθέο γιψζζεο ή δηαιέθηνπο, κε ηελ Παιαηά Πξσζηθή (βαιηηθή γιψζζα) θ.ά.
Έλα αθφκε απφ ηα κεηνλεθηήκαηα ηνπ δέληξνπ είλαη φηη «δείρλεη πάληνηε πιήξε γισζζηθή ελφηεηα
κέρξη νξηζκέλε ρξνλνινγία θαη απφ ηε ρξνλνινγία απηή θαη χζηεξα πιήξε γισζζηθφ δηαρσξηζκφ» (Pedersen
1962/1972: 272), πξάγκα πνπ έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε ηφζν κε ηελ χπαξμε δηαιέθησλ φζν θαη κε ηνλ ηξφπν
πνπ δηαδίδνληαη νη νκνηφηεηεο θαη νη αλνκνηφηεηεο κεηαμχ ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ. Σν δέληξν ηνπ
Schleicher, φπσο θάζε άιιν δέληξν, αθφκε θαη ην πιένλ ζχγρξνλν, δείρλεη, ιφγσ ηεο θχζεψο ηνπ, κφλν
απνθιίζεηο. Γελ δείρλεη ηε ζηελφηεξε ζπγγέλεηα νξηζκέλσλ γισζζψλ νχηε ηελ εθ ησλ πζηέξσλ ζχγθιηζή
ηνπο. Πξάγκαηη, νη λεφηεξεο γιψζζεο ηεο Δπξψπεο αιιεινεπεξεάδνληαη θαη ζπγθιίλνπλ ζε δηάθνξα ζεκεία
πεξηζζφηεξν απ’ φ,ηη ζην παξειζφλ (ε παιαηφηεξε γλσζηή θαη πιένλ εθηεηακέλε ζχγθιηζε, σο πξνο ην
ιεμηιφγην, ήηαλ ηεο Αγγιηθήο κε ηε Γαιιηθή θαηά ηνλ χζηεξν Μεζαίσλα), αιιά ηε ζχγθιηζε απηή αδπλαηεί
λα δείμεη ην γελεαινγηθφ δέληξν.
5.2.3 Σν γεσγξαθηθό πξόηππν ηεο δηάδνζεο ησλ κεηαβνιώλ θαηά θύκαηα

Ο Johannes Schmidt, καζεηήο ηνπ Schleicher, δηαπηζηψλνληαο ηα κεηνλεθηήκαηα ηνπ γελεαινγηθνχ δέληξνπ,
πξφηεηλε άιιε ζεσξία γηα ηε δηάδνζε ησλ νκνηνηήησλ θαη ησλ δηαθνξψλ ζηηο ζπγγελείο γιψζζεο, ηε
Wellentheorie «ζεσξία ησλ θπκάησλ» (1872), πνπ απνηειεί γεσγξαθηθφ πξφηππν εξκελείαο ησλ νκνηνηήησλ
– δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ.
Καηά ηνλ Schmidt, νη δηαθνξέο κεηαμχ ΗΔ γισζζψλ μεθίλεζαλ απφ θάπνηεο θεληξηθέο εζηίεο θαη
εμαπιψζεθαλ ζαλ θχκαηα ζε γεηηνληθέο πεξηνρέο: θάζε γισζζηθφ θαηλφκελν πνπ δηαθνξνπνηεί ζπγγελείο
γιψζζεο έρεη δηαθνξεηηθή εμάπισζε, πβ. ηα θπκαηάθηα πνπ ζρεκαηίδνληαη φηαλ ξίρλεη θαλείο πέηξεο ζε κηα
ιίκλε. Γελ απνζπάζηεθαλ –ηνπιάρηζηνλ ζηελ αξρή– νη γιψζζεο απφ έλα θνξκφ, αιιά νη δηαθνξέο φπσο θαη
νη νκνηφηεηεο δεκηνπξγήζεθαλ βαζκηαία θαη θαηά θχκαηα ζε γιψζζεο πνπ νκηινχληαλ ζε γεηηνληθέο
πεξηνρέο. Ζ δηαιεθηηθή γεσγξαθία/γισζζνγεσγξαθία, ε νπνία άξρηζε λα αλαπηχζζεηαη ηελ επνρή εθείλε,
έδεημε φηη πξάγκαηη πνιιά γισζζηθά θαηλφκελα μεθηλνχλ σο αιιειεπηδξάζεηο γεηηνληθψλ πεξηνρψλ θαη
θαηαιήγνπλ ζε θνηλά γλσξίζκαηα, πνπ νξίδνληαη απφ ηηο ηζφγισζζεο γξακκέο ή ηζφγισζζα (isoglosses) ζε έλα
γισζζηθφ άηιαληα, πβ. ηα ηζφγισζζα πνπ νξίδνπλ ηα ich – ik «εγψ», machen – maken «θάλσ», Dorf – Dorp
«ρσξηφ» θ.ά. ζηνλ γεξκαληθφ γισζζηθφ άηιαληα: Άλσ Γεξκαληθή/Hochdeutsch, ζηνλ λφην – Κάησ
Γεξκαληθή/Niederddeutsch/Plattdeutsch, ζηνλ βνξξά (βι. ηνλ δηαιεθηηθφ ράξηε ηεο Ρελαλίαο ζηνλ Lehmann,
19923: 126 θαη ηνλ ΢πκεσληδε, 1981:73). Μπνξνχκε λα πνχκε φηη δχν είλαη ηα βαζηθφηεξα ζπκπεξάζκαηα
ηεο γισζζνγεσγξαθίαο:
1. Οη πεξηθεξεηαθέο αιιά θαη απνκνλσκέλεο γιψζζεο ή δηάιεθηνη δηαηεξνχλ πνιινχο αξρατζκνχο,

είλαη πεξηζζφηεξν ζπληεξεηηθέο (πβ. Ηζιαλδηθή, ειιεληθά ηδηψκαηα θάησ Ηηαιίαο, Κππξηαθή,
Πνληηαθή, Σζαθσληθή).
2. Ζ δηάθξηζε γισζζψλ, δηαιέθησλ θαη ηδησκάησλ ζπλήζσο γίλεηαη βάζεη κε γισζζ(νινγ)ηθψλ
αιιά πξσηίζησο ηζηνξηθψλ, θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θξηηεξίσλ.
Ζ ζεσξία ησλ θπκάησλ δελ θαηαξγεί ηε ζεσξία ηνπ γελεαινγηθνχ δέληξνπ, αιιά ηε ζπκπιεξψλεη·
εξκελεχεη ηε ζηελφηεξε ζπγγέλεηα δηαθφξσλ κειψλ κηαο γισζζηθήο νηθνγέλεηαο (γισζζψλ θαη δηαιέθησλ), ε
πξσηαξρηθή φκσο ζπγγέλεηα φισλ ησλ κειψλ γίλεηαη αληηιεπηή παξαζηαηηθά, ζρεκαηηθά, αλ θαη φρη κε
κεγάιε αθξίβεηα, κε ηε ζεσξία ηνπ Schleicher (πβ. Μπακπηληψηε, 20004: 34-35). Δπηπιένλ, ηα παληφο είδνπο
γισζζηθά ζπζηήκαηα (γιψζζεο, δηάιεθηνη, ηδηψκαηα) έρνπλ σο θνηλσληθά θαηλφκελα ζχλζεην ραξαθηήξα,
ηνλ νπνίν αδπλαηεί λα απνθαιχςεη ζε φιε ηνπ ηελ έθηαζε αθφκε θαη ην γεσγξαθηθφ πξφηππν.
Με ηε κεγάιε αλάπηπμε πνπ παξνπζηάδεη θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ν θιάδνο ηεο
θνηλσληνγισζζνινγίαο επειπηζηνχκε φηη ζα δνζνχλ ηθαλνπνηεηηθφηεξεο απαληήζεηο ζηα ζέκαηα ησλ
κεηαβνιψλ, ηεο δηαθνξνπνίεζεο θαη ηεο ζχγθιηζεο ησλ γισζζψλ. Δηδηθφηεξα, αμίδεη λα αλαθεξζνχλ νη
ζνβαξέο έξεπλεο ηνπ Ακεξηθαλνχ θνηλσληνγισζζνιφγνπ William Labov ζρεηηθά κε ηελ εκθάληζε θαη ηε
δηάδνζε ησλ γισζζηθψλ κεηαβνιψλ. Ζ βαζηθή ηνπ ζέζε ζπλνςίδεηαη ζην φηη θάζε είδνπο κεηαβνιή ζηε
96
γιψζζα νθείιεηαη ηειηθά φρη ζε θαζαξά γισζζηθνχο παξάγνληεο αιιά ζε θνηλσληθνχο ιφγνπο (βι. Ζock &
Joseph, 1996: 148-152).
5.3 Βαζκνί (δηαβαζκίζεηο) ζπγγέλεηαο

΋πσο ε θπζηθή ζπγγέλεηα έηζη θαη ε γισζζηθή εκθαλίδεη πνηθίιεο δηαβαζκίζεηο, απφ ηελ πην ραιαξή κέρξη
ηελ πην ζηελή. Πξάγκαηη, νη ζπγγελείο γιψζζεο απαξηίδνπλ ζπλήζσο πεξηζζφηεξεο ηεο κηαο νκάδεο θαη
ππννκάδεο, ηα κέιε δε θαζεκηάο εκθαλίδνπλ κεγαιχηεξε νκνηφηεηα κεηαμχ ηνπο παξά κε ηα κέιε ησλ άιισλ
νκάδσλ. Γηα ηελ αθξίβεηα, φζν ζηελφηεξνο είλαη ν θχθινο ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ, δει. φζν κηθξφηεξνο ν
αξηζκφο ηνπο, ηφζν ζηελφηεξε είλαη ε ζπγγέλεηα. Θα κπνξνχζε λα γίλεη παξαιιειηζκφο κε ηνπο δεζκνχο ησλ
κειψλ κηαο «ππξεληθήο» νηθνγέλεηαο, νη νπνίνη είλαη ζηελφηεξνη ζε ζρέζε κε ηνπο δεζκνχο πνπ ππάξρνπλ
ζηελ επξχηεξε νηθνγέλεηα.
Έηζη, κεηαμχ ησλ λενιαηηληθψλ γισζζψλ ε Ηζπαληθή, ε Καηαιαληθή, ε Πνξηνγαιηθή αιιά θαη ε
Πξνβεγθηαλή (Ν. Γαιιία) είλαη πην ζπγγεληθέο κεηαμχ ηνπο, ελψ φηαλ ε νκάδα απηή δηεπξπλζεί κε ηελ
Ηηαιηθή, ηε Ρνπκαληθή θαη ηε Γαιιηθή ε ζπγγέλεηα ησλ πξψησλ κε ηηο δεχηεξεο θαζίζηαηαη ραιαξφηεξε.
Φπζηθά, αθφκε θαη φηαλ έλα κέινο ηεο νκάδαο δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά απφ ηα άιια, εκθαλίδεη
κεγαιχηεξε ζπγγέλεηα κε απηά παξά κε ηα κέιε κηαο άιιεο νκάδαο (πβ. Crowley, 19922/1996: 163-164). Γηα
παξάδεηγκα, ε Γαιιηθή παξά ηηο ζεκαληηθέο ηεο δηαθνξέο κε ηηο άιιεο λενιαηηληθέο γιψζζεο, εκθαλίδεη ηηο
πεξηζζφηεξεο νκνηφηεηεο κε απηέο θαη φρη κε ηηο γεξκαληθέο, ηηο ζιαβηθέο θ.ιπ. Δπνκέλσο, έλαο Καηαιαλφο
φπσο θαη έλαο λφηηνο Γάιινο κε κεηξηθή γιψζζα θάπνηα πξνβεγθηαλή δηάιεθην θαηαιαβαίλνπλ θάπσο ηε
Γαιιηθή, πνιχ δε πεξηζζφηεξν ηελ Ηζπαληθή θαη ηελ Πνξηνγαιηθή ή θαη ηελ Ηηαιηθή, ελψ θαζφινπ κηα απφ
ηηο γεξκαληθέο γιψζζεο. Δπίζεο, ν Γαλφο θαηαιαβαίλεη κε ζρεηηθή επθνιία ηνλ Ννξβεγφ, ηνλ ΢νπεδφ ίζσο
θαη ηνλ Ηζιαλδφ, αιιά πνιχ ιηγφηεξν ηνλ Γεξκαλφ ή ηνλ Οιιαλδφ.
5.3.1 Κξηηήξηα γηα ηελ έληαμε ζε ππννκάδεο γισζζηθώλ νηθνγελεηώλ

Λφγσ ησλ ζηελψλ ζρέζεσλ πνπ εκθαλίδνπλ νξηζκέλεο ζπγγελείο γιψζζεο, θαηαβάιιεηαη πξνζπάζεηα λα
απνηειέζνπλ ππννκάδεο (subgrouping). Έηζη, έγηλε ιόγνο γηα ηηαιν-θειηηθή νκάδα, βαιην-ζιαβηθή νκάδα
θ.ά., γηα λα πεξηνξηζηνχκε ζηελ ηλδνεπξσπατθή νηθνγέλεηα.
Σν ζέκα φκσο ησλ νκνηνηήησλ κεηαμχ γισζζψλ νπνηαζδήπνηε νηθνγέλεηαο δελ είλαη απιφ. Γηα λα
γίλεη απνδεθηή ε ζηελφηεξε ζρέζε, ι.ρ., ηεο Διιεληθήο –ηδηαίηεξα ηεο ιεζβηαθήο δηαιέθηνπ– θαη ηεο
Λαηηληθήο (αηνιηθή ππφζεζε) ή ηεο Διιεληθήο θαη γεληθά ησλ αξραίσλ ηηαιηθψλ γισζζψλ (ηηαινειιεληθή
ππφζεζε), δελ αξθνχλ ηα θνηλά θιεξνλνκεκέλα ζηνηρεία. Δμππαθνχεηαη φηη νη ζπγγελείο γιψζζεο δηαηεξνχλ
ηέηνηα ζηνηρεία, αιιά απηφ δελ απνδεηθλχεη φηη αλήθνπλ ζηελ ίδηα ππννκάδα. Δπίζεο, ηα θνηλά ζηνηρεία δελ
επλννχλ ηελ ππφζεζε γηα ζηελή ζπγγέλεηα, φηαλ πξνέξρνληαη απφ παξάιιειε/αλεμάξηεηε εμέιημε·
παξάιιεια θαηλφκελα κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζηηο πην δηαθνξεηηθέο γιψζζεο, αθφκε θαη ζε κε ζπγγελείο
(πβ. Crowley, 19922/1996: 164-168). Έρεη ήδε επηζεκαλζεί φηη ε βαξπηνλία, ραξαθηεξηζηηθό ηεο ιεζβηαθήο
δηαιέθηνπ, ηεο Λαηηληθήο θαη ηεο θιαζηθήο ΢αλζθξηηηθήο, πξνέθπςε απφ παξάιιειε εμέιημε ζε απηέο, ρσξίο
λα ζπληζηά ζηνηρείν ηδηαίηεξεο ζπγγέλεηάο ηνπο. Δκθαλίδεηαη θαη ζε κε ΗΔ γιψζζεο, ι.ρ. ζηελ θιαζηθή
Αξαβηθή (φηαλ δηαηεξείηαη ε θαηάιεμε: kitấb-un «βηβιίν»). Δπηπιένλ, ε αλνκνίσζε ησλ δαζέσλ ζηελ Αξραία
Διιεληθή θαη ηε ΢αλζθξηηηθή ζεσξείηαη αλεμάξηεηε εμέιημε ζηηο δχν γιψζζεο θαη άξα δελ απνηειεί απφδεημε
νχηε θαλ έλδεημε ηδηαίηεξεο ζπγγέλεηαο. Καηά κείδνλα ιφγν βέβαηα ηα δάλεηα ζηνηρεία κεηαμχ γισζζψλ
δείρλνπλ απιψο ηηο επαθέο ησλ θνξέσλ ηνπο, ρσξίο λα έρνπλ ζρέζε κε ηελ ελδερφκελε ζπγγέλεηά ηνπο.
Καζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηε ζηελή ζπγγέλεηα είλαη ηα θνηλά ζηνηρεία πνπ νθείινληαη ζε παιαηά
καθξφρξνλε ζπκβίσζε ησλ θνξέσλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ γισζζψλ, κεηά ηελ απφζπαζή ηνπο απφ ηνλ θνξκφ.
Σα ζηνηρεία απηά είλαη παιαηνί θνηλνί λεσηεξηζκνί ησλ ζπγθεθξηκέλσλ γισζζψλ ή, κε άιιε δηαηχπσζε,
παιαηέο θνηλέο παξεθθιίζεηο ηνπο ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο ζπγγελείο γιψζζεο (common/shared innovations,
common/shared aberrancies). ΢ηελ πεξίπησζε ηεο Διιεληθήο, ηεο Λαηηληθήο θαη ησλ άιισλ αξραίσλ
γισζζψλ ηεο Ηηαιίαο νη νκνηφηεηεο νθείινληαη ζηελ θνηλή ηνπο ηλδνεπξσπατθή πξνέιεπζε, ζε κεηαμχ ηνπο
δαλεηζκφ εθ ησλ πζηέξσλ ή ζε δαλεηζκφ απφ θνηλή πεγή (πβ. θπβεξλῶ θαη gubernare, δάλεηα, φπσο θαίλεηαη,
απφ κεζνγεηαθή γιψζζα) ή ζε παξάιιειε εμέιημε (parallel development ή drift). Οη νκνηφηεηέο ηνπο
ζεσξείηαη όηη δελ είλαη ηφζν νπζηαζηηθέο, ώζηε λα απνηεινύλ θνηλνχο παιαηνχο λεσηεξηζκνχο. Σν ίδην ηζρχεη
γηα ην παξφκνην θζνγγηθφ ζχζηεκα ηεο Νέαο Διιεληθήο θαη ηεο Ηζπαληθήο, αθνχ ζε θαζεκία πξνέθπςε,
97
πέξαλ πάζεο ακθηβνιίαο, απφ αλεμάξηεηε εμέιημε. Αληίζεηα, βαζηθά θνηλά ζηνηρεία ησλ ηλδντξαληθψλ ή
άξησλ γισζζψλ, φπσο ε ζπγρψλεπζε ησλ a, e, o ζε a, δείρλνπλ φηη νη θνξείο ηνπο ζπλέδεζαλ γηα κεγάιν
δηάζηεκα, κεηά ηελ απνκάθξπλζή ηνπο απφ ηνλ ΗΔ θνξκφ.
Υξεηάδεηαη λα ππνγξακκηζηεί φηη αξθεηά ζπρλά νη θνηλνί λεσηεξηζκνί, νη θνηλέο παξεθθιίζεηο, είλαη
πζηεξνγελείο, θαζψο έρνπλ πξνέιζεη απφ γεηηλίαζε εθ ησλ πζηέξσλ, δει. φρη απφ παιαηά ζπκβίσζε ησλ
θνξέσλ ησλ γισζζψλ. Πξφθεηηαη γηα πζηεξνγελή ζχγθιηζε γισζζψλ, φπσο ζπκβαίλεη κε ηηο βαιθαληθέο
γιώζζεο, γηα ηηο νπνίεο έρεη ιερζεί όηη απνηεινύλ «γισζζηθφ ζπλαζπηζκφ»/«γισζζηθή ζπκκαρία» (γεξκ.
Sprachbund).
Απηά είλαη ζε γεληθέο γξακκέο ηα θξηηήξηα πνπ πξέπεη λα αθνινπζνχληαη γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ
βαζκνχ γισζζηθήο ζπγγέλεηαο. ΢ηελ πξάμε φκσο δελ είλαη πάληνηε εχθνιν λα εθαξκνζηνχλ νη
πξναλαθεξζείζεο δηαθξίζεηο. Έηζη, ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ ηηαιηθψλ θαη ησλ θειηηθψλ γισζζψλ πθίζηαηαη
έληνλε δηαθσλία κεηαμχ ησλ εηδηθψλ αλ νη νκνηφηεηέο ηνπο νθείινληαη ζε καθξά παιαηά ζπκβίσζε ησλ
θνξέσλ ηνπο ή ζε πζηεξνγελή αιιειεπίδξαζε απφ γεηηλίαζε. Ζ ίδηα δηαθσλία επηθξαηεί ζρεηηθά κε ηηο
βαιηηθέο θαη ηηο ζιαβηθέο γιψζζεο: πξέπεη λα εληαρζνχλ ζε κία νκάδα, ηε βαιηνζιαβηθή, ή ζε δχν; Δπίζεο,
παιαηφηεξα γηλφηαλ ιφγνο γηα νπξαιν-αιηατθή νηθνγέλεηα (Οπγγξηθή, Δζζνληθή, Λαπσληθή, Φηλιαλδηθή θ.ά.
– Μνγγνιηθή, Σνπξθηθή θ.ιπ.), ελψ ζήκεξα αξθεηνί ππνζηεξίδνπλ φηη πξφθεηηαη γηα δχν ή πεξηζζφηεξεο
δηαθνξεηηθέο νηθνγέλεηεο (πβ. Lehmann, 19923: 87), νη νκνηφηεηεο ησλ νπνίσλ νθείινληαη ζε αιιειεπίδξαζε
απφ πζηεξνγελή γεηηλίαζε θαη ζε παξάιιειε εμέιημε.
5.4 Σαμηλόκεζε γισζζώλ

Ζ ζπγθξηηηθή έξεπλα ησλ γισζζψλ νδήγεζε ζην ζπκπέξαζκα φηη ζε πνιύ κεγάιν πνζνζηό νη δηάθνξεο
γιψζζεο κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζε νηθνγέλεηεο, ζχκθσλα κε ηελ θνηλή γιψζζα ηεο νπνίαο απνηεινχλ
εμέιημε. ΢ηελ πεξίπησζε απηή γίλεηαη ιφγνο γηα γελεαινγηθή ηαμηλφκεζε. Οη γιψζζεο φκσο κπνξνχλ λα
ηαμηλνκεζνχλ θαη κε άιια θξηηήξηα, ηδίσο ηππνινγηθά, νπφηε επηιέγνληαη νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά θαη βάζεη
απηψλ πξνζδηνξίδεηαη ν ηχπνο ζηνλ νπνίν αλήθεη θάζε γιψζζα. ΢ηελ ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε δελ ελδηαθέξεη
αλ νη εμεηαδφκελεο γιψζζεο είλαη ζπγγελείο ή φρη.
5.4.1 Η ηππνινγηθή ηαμηλόκεζε ησλ γισζζώλ από ηνλ Schlegel

Ζ πξψηε ηαμηλφκεζε πνπ επηρεηξήζεθε ηαπηφρξνλα κε ηελ εκθάληζε ηεο γισζζνινγίαο ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ
αη. ήηαλ απηή ηνπ Friedrich von Schlegel (1808). Ζ ηαμηλφκεζε απηή, παξά ηηο αδπλακίεο ηεο, εμαθνινπζεί λα
πηνζεηείηαη απφ πνιινχο γισζζνιφγνπο. Ο Γεξκαλφο ιφγηνο δηαίξεζε ηηο γιψζζεο ζε:
1. θιηηέο, ζηηο νπνίεο ε ξίδα πθίζηαηαη κεηαβνιέο· είλαη ε ΢αλζθξηηηθή θαη νη γιψζζεο πνπ
πξνέξρνληαη απφ απηήλ, δει. ε Διιεληθή, ε Λαηηληθή θ.ιπ. (!),
2. κνλνζπιιαβηθέο, φπσο ε Κηλεδηθή, θαη
3. ζπγθνιιεηηθέο, ι.ρ. νη ζεκηηηθέο (!), πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα αλήθνπλ ζηηο θιηηέο γιψζζεο.
Καηά ηνλ Schlegel, νη πξψηεο ραξαθηεξίδνληαη απφ νξγαληθή αλάπηπμε θαη εζσηεξηθή κεηαβνιή ηεο
ξίδαο· φπσο ζηα θπηά ν θνξκφο, ηα θιαδηά θαη ηα θχιια αλαπηχζζνληαη απφ ηε ξίδα, ην ίδην ζπλέβε κε ηα
επηζήκαηα θαη ηηο θαηαιήμεηο. Δπνκέλσο, νη θιηηέο γιψζζεο είλαη αλψηεξεο (!), αθνχ ηηο ζπγθνιιεηηθέο
ραξαθηεξίδεη κεραληθή ζπλέλσζε πνπ πξνζηίζεηαη απ’ έμσ. Σε δηαίξεζε απηή θαηέζηεζε επξχηεξα γλσζηή ν
Γεξκαλνβξεηαλφο γισζζνιφγνο Max Müller ηνλ 19ν αη. Μέρξη ζήκεξα γίλεηαη ζπρλά ιφγνο γηα:
α) θιηηέο/ζπλζεηηθέο/ζπγρσλεπηηθέο γιψζζεο, φπσο νη ΗΔ (νη ζρέζεηο δειψλνληαη κε πξνζθχκαηα θαη

ζπρλά κε κεηαθίλεζε ηνπ ηφλνπ: κή-ηεξ, κε-ηξ-φο, κε-ηέξ-α, ζε-νχο απφ ζε-ν-λο· πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα
ζχλζεζε-ζπγθφιιεζε, αιιά αληίζεηα κε φ,ηη ζπκβαίλεη ζηελ επφκελε θαηεγνξία, δελ είλαη πάληνηε
επδηάθξηηε, δίλνληαο ηελ αθνξκή ζηνλ Schlegel γηα λα ππνζηεξίμεη ηελ νξγαληθή αλάπηπμε ησλ ξηδψλ ζηηο ΗΔ
γιψζζεο,
β) γηα ζπγθνιιεηηθέο/αλαιπηηθέο, φπσο νη νπξαιηθέο θαη νη αιηατθέο, πβ. ηνπξθ. ev «ζπίηη», πιεζ. ev-
ler, at «άινγν, άηη», πιεζ. at-lar θαη
98
γ) κνλνζπιιαβηθέο, φπσο ε Κηλεδηθή θαη πεξηζζφηεξν ε Βηεηλακηθή – επίζεο, ε Αγγιηθή εκθαλίδεηαη
ζπρλά κνλνζπιιαβηθή, π.ρ. the first world war, the Prague School θ.ιπ.
Οξηζκέλνη πξνζζέηνπλ σο ηέηαξηε θαηεγνξία ηηο πνιπζπλζεηηθέο/πνιπζχλζεηεο γιψζζεο· ζε απηήλ

ηελ νκάδα αλήθνπλ θπξίσο ηλδηάληθεο/ακεξηλδηθέο γιψζζεο (Amerindian languages – βι. παξάδεηγκα απφ ηε
γιψζζα Oneida, Β.Α. ΖΠΑ, ζηνλ Μπακπηληψηε, 20004: 44, θαη παξαδείγκαηα απφ ηηο γιψζζεο Mohawk, Β.
Ακεξηθή, θαη Chukchi, ΢ηβεξία, ζηε Ράιιε, 2005: 101, ε νπνία επηζεκαίλεη φηη ζηηο πνιπζπλζεηηθέο νη ιέμεηο
«αληηζηνηρνχλ ζε πξνηάζεηο άιισλ γισζζψλ».
΋ζν θη αλ ε αμία ηεο ηππνινγίαο απηήο ακθηζβεηείηαη, νη θαηεγνξίεο πνπ εηζάγεη ελδέρεηαη λα είλαη
ρξήζηκεο ζρεηηθά κε ην γξακκαηηθφ πξφηππν κε ην νπνίν εμεηάδνληαη νη δηάθνξεο γιψζζεο (γηα πεξηζζφηεξα
βι. πην θάησ, 10.10). Άιιεο πνιππινθφηεξεο ηαμηλνκήζεηο κε κνξθνινγηθά θαη ζεκαζηνινγηθά θξηηήξηα
επηρείξεζαλ νη Nikolaus Finck, Edward Sapir, Vladimír Skalička (βι. ΢πκεσλίδε, 1981: 37-41) θαη πην
πξφζθαηα ν Bernard Comrie (Ράιιε, 2005: 97-105).
Δπίζεο, κπνξεί λα γίλεη ηαμηλφκεζε κε βάζε ηε δνκή ησλ θσλνινγηθψλ ζπζηεκάησλ, ηε ζεηξά ησλ
ιέμεσλ θ.ιπ. Δηδηθφηεξα, φζνλ αθνξά ζηε ζεηξά ησλ φξσλ ηεο πξφηαζεο, νη γιψζζεο ηαμηλνκνχληαη ζε απηέο
πνπ ρξεζηκνπνηνχλ, ηνπιάρηζηνλ θαλνληθά θαη ζπζηεκαηηθά, ηε ζεηξά Τ(πνθείκελν) Ρ(ήκα) Α(ληηθείκελν),
φπσο νη λεφηεξεο επξσπατθέο γιψζζεο, ζε φζεο ρξεζηκνπνηνχλ ηε ζεηξά ΤΑΡ, φπσο ε Αξραία Διιεληθή (πβ.
ἀξρή ἄλδξα δείθλπζη), ε Λαηηληθή, ε ΢αλζθξηηηθή ή ε Ηαπσληθή, θ.ά. (γηα ηε ζπληαθηηθή ηππνινγία βι.
Lehmann, 19923: 102-104).
5.4.2 Σππνινγηθή ηαμηλόκεζε θαη γισζζηθά θαζνιηθά

Ζ ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε ζπλδέεηαη κε ην ζέκα ησλ γισζζηθψλ θαζνιηθψλ (linguistic universals), δει. ησλ
ζηνηρείσλ εθείλσλ πνπ εκθαλίδνληαη ή, ηνπιάρηζηνλ, πνπ ηείλνπλ λα εκθαλίδνληαη ζε φιεο ηηο γιψζζεο.
Ζ έξεπλα ησλ θαζνιηθψλ βξίζθεηαη ζηα πξψηα ζηάδηα, επεηδή δελ είλαη αθφκε γλσζηέο φιεο νη
γιψζζεο νχηε νη πεξηγξαθέο ησλ κέρξη ζήκεξα γλσζηψλ γισζζψλ είλαη πάληνηε αθξηβείο, κε απνηέιεζκα λα
κελ είλαη δπλαηφλ λα εμαρζνχλ απνιχησο αζθαιή ζπκπεξάζκαηα. Αμίδεη λα αλαθεξζεί εδψ σο πεξίπησζε
ακθηζβεηνχκελεο αλάιπζεο ησλ γισζζηθψλ δεδνκέλσλ ε παιαηφηεξε πξνζπάζεηα ηνπ Trubetzkoy (1939) λα
ζθηαγξαθήζεη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ΗΔ γισζζψλ, πνπ ηηο δηαθνξνπνηνχλ απφ ηηο άιιεο γιψζζεο.
Καη’ απηφλ, ηα θχξηα δνκηθά γλσξίζκαηα ηεο ΗΔ αλέξρνληαη ζε έμη, έλα απφ ηα νπνία είλαη φηη ε ιέμε δελ
αξρίδεη ππνρξεσηηθά κε ηε ξίδα· κφλν νη ΗΔ γιψζζεο εκθαλίδνπλ θαη ηα έμη ηαπηνρξφλσο. Χζηφζν, ν Emile
Benveniste ππνζηήξημε αξγφηεξα (1966) φηη ηα ίδηα γλσξίζκαηα ραξαθηεξίδνπλ θαη ηελ ακεξηλδηθή γιψζζα
Takelma ησλ ΖΠΑ (Ν.-Γ. ΋ξεγθνλ), νπφηε ζα ήηαλ παξαθηλδπλεπκέλν λα ιέγεηαη φηη απνηεινχλ γλσξίζκαηα
κφλν ηεο ΗΔ θαη γη’ απηφ έθξηλε φηη ρξεηάδνληαη λα επξεζνχλ άιια θαζνξηζηηθφηεξα. Σν παξάδεηγκα απηφ
δείρλεη πφζν κεγάιε πξνζνρή απαηηείηαη θαηά ηελ αλαδήηεζε ησλ ηππνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ κηαο
γιψζζαο θαη ην εχξνο ησλ γλψζεσλ πνπ νθείινπλ λα δηαζέηνπλ νη αζρνινχκελνη κε ηα γισζζηθά θαζνιηθά.
5.4.3 Γεσγξαθηθή ηαμηλόκεζε

Δθηφο απφ ηε γελεαινγηθή θαη ηηο ηππνινγηθέο ηαμηλνκήζεηο ππάξρεη ε γεσγξαθηθή ηαμηλφκεζε, ε νπνία είλαη
δπλαηφλ λα ζπλππάξρεη κε ηηο πξνεγνχκελεο. Έηζη, γίλεηαη ιφγνο γηα λεγξναθξηθαληθέο γιψζζεο, νη νπνίεο
ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απνηεινχλ ηξεηο δηαθνξεηηθέο νηθνγέλεηεο, γηα ακεξηλδηθέο γιψζζεο, νη νπνίεο θαηά
θαλφλα εληάζζνληαη ζε πνιιέο νηθνγέλεηεο απφ ηνπο εηδηθνχο, θ.ά. ΢ηελ πεξίπησζε ησλ βαιθαληθψλ
γισζζψλ ζπλππάξρνπλ θαη νη ηξεηο ηαμηλνκήζεηο. Οη γιψζζεο απηέο, ζηηο νπνίεο ζπλήζσο δελ
πεξηιακβάλνληαη νχηε ε Σνπξθηθή αιιά νχηε θαη ε ΢ινβεληθή, κνινλφηη ε ηειεπηαία είλαη ζιαβηθή, δει.
ηλδνεπξσπατθή γιψζζα, απνηεινχλ, φπσο πξναλαθέξζεθε, «γισζζηθή έλσζε»/«γισζζηθφ ζπλαζπηζκφ»,
ιφγσ ηεο αξρηθήο ζπγγέλεηάο ηνπο (ΗΔ γιψζζεο) θαη ηδίσο ηεο κεηέπεηηα ζεκαληηθήο ηππνινγηθήο ζχγθιηζήο
ηνπο, πνπ νθείιεηαη ζηελ γεηηλίαζή ηνπο: Αιβαληθή, Αξσκνπληθή/Βιαρηθή θαη Ρνπκαληθή, Βνπιγαξηθή,
Διιεληθή, ΢εξβνθξναηηθή θαη «΢ιαβνκαθεδνληθή»/«΢θνπηαλή», ελδηάκεζε κεηαμχ Βνπιγαξηθήο θαη
΢εξβνθξναηηθήο. Πξσηεχνληα ξφιν ζηε ζχγθιηζε έπαημε αζθαιψο ε Διιεληθή, ε νπνία, εμαηηίαο ησλ
ηζηνξηθψλ ζπλζεθψλ, ππήξμε ε θχξηα γιψζζα πνιηηηζκνχ ηνπ βαιθαληθνχ ρψξνπ. Ζ Σνπξθηθή, πνπ ήηαλ ε
γιψζζα ηνπ θαηαθηεηή, άζθεζε επίδξαζε ζην ιεμηιφγην, αιιά φρη ζηε γξακκαηηθή ηνπο δνκή. Σξία είλαη ηα
βαζηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ βαιθαληθψλ γισζζψλ:
99
1. ε αληηθαηάζηαζε ηνπ απαξεκθάηνπ κε πεξίθξαζε ζηελ Διιεληθή, ηε Βνπιγαξηθή θαη ηε
΢θνπηαλή,
2. ν πεξηθξαζηηθφο κέιινληαο, ι.ρ. ζα γξάςσ (απφ ην ζέισ λα γξάςσ, ζε λα γξάςσ), αιβ. do të
shkruaj, ξνπκ. voi(u) scriu θ.ιπ.,
3. ε πξνιεπηηθή δήισζε ή ε επαλάιεςε ηνπ αληηθεηκέλνπ κε αλησλπκία, π.ρ. ην είδα ην παηδί ή ην
παηδί ην είδα.
5.4.4 Άιινη ηξόπνη ηαμηλόκεζεο

Οη δηάθνξεο γιψζζεο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ θαη κε εμσγισζζηθά θξηηήξηα, φπσο ηδενινγηθά θ.ά. Έηζη,
έρεη γίλεη δηάθξηζε ζε γιψζζεο φπνπ πξνβάιιεηαη ε έλλνηα ηνπ «έρεηλ, θαηέρεηλ» θαη ζε γιψζζεο νη νπνίεο
ππνγξακκίδνπλ ην «είλαη». ΢ηηο δεχηεξεο αλήθνπλ, κεηαμχ άιισλ, ε Αξραία Διιεληθή, ε Λαηηληθή θαη ε
Ρσζηθή, ζηηο νπνίεο ε θηήζε εθθξάδεηαη κε ην «είλαη ή ππάξρεη θάηη ζε κέλα», ι.ρ. ἔζηη κνη ρξήκαηα, est mihi
pecunia, u menjá déngi. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν θνηλσληνιφγνο θαη ςπρνιφγνο Erich Fromm (Έξηρ Φξνκ)
ζην βηβιίν ηνπ Να έρεηο ή λα είζαη; έρεη δηαηππψζεη πνιχ ελδηαθέξνπζεο απφςεηο γηα ην ζέκα απηφ θαη
εηδηθφηεξα γηα ην πψο νη λεφηεξνη Δπξσπαίνη αληηιακβάλνληαη ηελ έλλνηα «θηήζε, θαηνρή» ζε ζρέζε πξνο
άιινπο ιανχο.
1. Δίλαη αθξηβήο ε νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαηά ηελ κειέηε ηεο ζπγγέλεηαο ησλ γισζζψλ;
2. Ζ χπαξμε ηεο Ηλδνεπξσπατθήο θαη ησλ θνξέσλ ηεο κπνξεί λα ζεσξεζεί ηδενιφγεκα;
3. ΢ε πνηα πεξίπησζε απνπζηάδνπλ γξαπηά κλεκεία παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ δηαθφξσλ γισζζψλ;
4. Μπνξεί λα ιερζεί φηη κία γιψζζα γελλά άιιεο;
5. Πνηα είλαη ηα θξηηήξηα γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ βαζκνχ ζπγγέλεηαο κεηαμχ γισζζψλ;
6. Πνηα είλαη ε αθξηβήο ζρέζε κεηαμχ Λαηηληθήο θαη λενιαηηληθψλ γισζζψλ;
7. Πψο εξκελεχνληαη νη νκνηφηεηεο κεηαμχ Αξραίαο Διιεληθήο θαη Λαηηληθήο; Αλήθνπλ ζηνλ ίδην θιάδν;
8. Πνηα είλαη ηα πξφηππα γισζζηθήο ζπγγέλεηαο θαη πνηεο νη αδπλακίεο ηνπο;
9. Με πνηα θξηηήξηα γίλεηαη ε έληαμε ησλ ζπγγελψλ γισζζψλ ζε ππννκάδεο;
10. Πνηα είλαη ε πξψηε ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε ησλ γισζζψλ θαη πνηεο νη αδπλακίεο ηεο;
11. Πνηνο ν ξφινο ησλ γισζζηθψλ θαζνιηθψλ ζηελ ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε;
12. Μπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ δηάθνξα είδε ηαμηλφκεζεο;
13. Τπάξρνπλ άιια είδε ηαμηλφκεζεο;
14. Πνηα είλαη ηα βαζηθά θνηλά γλσξίζκαηα ησλ βαιθαληθψλ γισζζψλ;
Anderson, J. M. (1973). Structural aspects of language change. London: Longman.
Bréal, M. (1982). Essai de sémantique: Science des significations. Brionne: G. Monfort. [La présente est une
réimpression de 19084.]
Fromm, E. (1978). Να έρεηο ή λα είζαη; (Δ. Σδειεηνπνχινπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Μπνπθνπκάλε.
Haudry, J. (19943). L’ indo-européen (collection «Que sais-je?»). Paris: Presses universitaires de France.
[Travail original publié en 1979.]
Hock, H. H., & Joseph, B. D. (1996). Language history, language change, and language relationship: An
introduction to historical and comparative linguistics. Berlin, New: York: Mouton de Gruyter.
Labov, W. (1972). Sociolunguistic patterns. Φηιαδέιθεηα: University Pennsylvania Press.
Labov, W. (1981). Resolving the Neogrammarian Controversy. Language, 57, pp. 267-308.
Manessy-Guitton, J. (1968). La parenté généalogique. En A. Martinet (ed.), Le langage. Encyclopédie de la
pléiade (pp. 814-864). Paris: Gallimard.
100
Schleicher, A. (18732). Die darwinische theorie und die sprachwissenschaft. Berlin.
΢πκεσλίδεο, Υ. (1981). Ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ησλ ηλδνεπξσπατθψλ γισζζψλ. Α. Γεληθή εηζαγσγή.
Θεζζαινλίθε: Α/θνί Κπξηαθίδε.
Claredon Press.
101
Κεθάιαην 6
Δηπκνινγία
Πεξίιεςε
Ζ εηπκνινγία απνηειεί πνιχ ελδηαθέξνληα θιάδν ηεο γισζζνινγίαο, επεηδή παξέρεη πνηθίιεο ζεκαληηθέο
πιεξνθνξίεο θαη γλψζεηο. Ωζηφζν, γηα κεγάιν δηάζηεκα ζηνλ 20ν αη. είρε αξθεηά πεξηζσξηνπνηεζεί, αθνχ ηνπο
γισζζνιφγνπο απαζρνινχζε θπξίσο ε ζπγρξνληθή θαη ζπζηεκαηηθή πιεπξά ηεο γιψζζαο θαη ιηγφηεξν ε
αλαδήηεζε ηεο εηπκνινγίαο κεκνλσκέλσλ ιέμεσλ.
Γηεπθξηλίδεηαη φηη ζηελ αξραηφηεηα, αιιά θαη αξγφηεξα, εηπκνινγία ήηαλ ε αλαδήηεζε ηεο ππνηηζέκελεο
αξρηθήο θαη αιεζηλήο ζεκαζίαο ησλ ιέμεσλ κηαο γιψζζαο, ε νπνία, ζηεξηδφκελε ζε επηθαλεηαθέο νκνηφηεηεο
θαη ζε εμεκκέλε θαληαζία, επηρεηξνχζε λα θαηαζηήζεη ηηο ιέμεηο δηαθαλείο σο πξνο ηνλ ζρεκαηηζκφ ηνπο, λα
άξεη ηε ζπκβαηηθφηεηα, κε απνηέιεζκα ηελ παξεηπκνινγία ή ιατθή εηπκνινγία, φπσο πξνθχπηεη απφ δηάθνξα
παξαδείγκαηα, πβ. παληαιφλη, επεηδή πάληα ιηψλεη!
Ζ εηπκνινγία, σο θιάδνο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο, εκθαλίδεηαη ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη.
θαη πηνζεηεί ζπγθεθξηκέλεο αξρέο θαη κεζφδνπο, πνπ βειηηψλνληαη φζν αλαπηχζζεηαη ε γισζζνινγία. Έηζη,
αξρηθά, ε επηζηεκνληθή εηπκνινγία εξεπλά ηελ πξνέιεπζε ησλ ιέμεσλ, ηελ αλαγσγή ηνπο ζηηο ξίδεο κηαο
αξρηθήο γιψζζαο θαη ηηο ζπγγελείο ζε άιιεο γιψζζεο. Δπηζεκαίλεηαη φηη ζήκεξα ε εηπκνινγία είλαη επηπιένλ ε
ηζηνξία ησλ ιέμεσλ, κε αλαθνξά ζηα παξάγσγα θαη ηα ζχλζεηα θάζε ιέμεο, ζην «εηπκνινγηθφ πεδίν» ηεο.
΢ην παξφλ θεθάιαην γίλεηαη παξνπζίαζε θαη αλάιπζε βαζηθψλ θξηηεξίσλ ηεο ζχγρξνλεο εηπκνινγηθήο
έξεπλαο, ήηνη ηνπ θσλνινγηθνχ, ηνπ κνξθνινγηθνχ, ηνπ ζεκαζηνινγηθνχ, ηνπ ρσξνρξνληθνχ θαη ηνπ αλαινγηθνχ
θξηηεξίνπ. Σν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε παξαδείγκαηα εηπκνινγηθήο αλάιπζεο ιέμεσλ.
6.1 Πξνζδηνξηζκόο ηνπ πεδίνπ

Δηπκνινγία είλαη ν θιάδνο ηεο γισζζνινγίαο πνπ κειεηά ηελ πξνέιεπζε ησλ ιέμεσλ κε ζηφρν ηελ
αλαδήηεζε ηεο ξίδαο θαη ησλ ζεκαζηψλ πνπ ππνζέηνπκε φηη είρε. Αλαδεηεί ηελ ελδερφκελε ζπγγέλεηά ηνπο κε
ιέμεηο ησλ γισζζψλ θνηλήο θαηαγσγήο θαη εξκελεχεη ηε δηαδηθαζία θαη ηα ζηάδηα κεηαβνιήο ησλ ιέμεσλ
ηφζν σο πξνο ηε κνξθή φζν θαη σο πξνο ηε ζεκαζία. ΢ηελ εηπκνινγηθή έξεπλα αμηνπνηνχληαη θείκελα
γισζζψλ κε καθξά γξαπηή παξάδνζε, φπνπ εμεηάδεηαη ην είδνο ηεο ιέμεο ζε πξνγελέζηεξα ζηάδηα, νη
κνξθνινγηθέο θαη ζπληαθηηθέο ηεο ηδηφηεηεο, ε γξαπηή ηεο κνξθή, ε ζεκαζία ηεο θαη ην πεξηβάιινλ ρξήζεο
ηεο.
Ζ εηπκνινγία, αλ θαη εκθαλίδεη κεγάιν γισζζνινγηθφ, θηινινγηθφ θαη ηζηνξηθφ ελδηαθέξνλ ιφγσ
ησλ πνηθίισλ πιεξνθνξηψλ πνπ παξέρεη, δελ έρεη ηφζν ζεκαληηθή παξνπζία ζηηο επηζηεκνληθέο έξεπλεο, δηφηη
απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. ε έκθαζε δίλεηαη ζηε ζπγρξνληθή πιεπξά ηεο γιψζζαο, ζηε ρξήζε ηεο, ζην
ζχζηεκα θαη ηε δνκή ηνπ. ΋πσο είρε επηζεκάλεη ήδε ηνλ 2ν αη. κ.Υ. ν ΢έμηνο ν Δκπεηξηθφο, νη ιέμεηο
ρξεζηκνπνηνχληαη «νὐ δηά ηήλ ἐηπκνινγίαλ ἀιιά δηά ηφ ζχλεζεο». Πξάγκαηη, ε εηπκνινγία δελ θαζνξίδεη
πάληνηε ηε ρξήζε, π.ρ. ε ιέμε ηξάπεδα ή, κε ηελ λεφηεξε κνξθή, ηξαπέδη δειψλεη νπνηνδήπνηε ηξαπέδη, φρη
κφλν απηφ κε ηέζζεξα πφδηα, φπσο δειψλεη ε εηπκνινγία ηνπ (*ηεηξά-πεδα). Χζηφζν, ζα πξέπεη λα είκαζηε
πξνζεθηηθνί θαη επηθπιαθηηθνί ζε κεηαβνιέο πνπ πξνέξρνληαη απφ αδηαθνξία γηα ηελ πξνέιεπζε-εηπκνινγία
κηαο ιέμεο ή ζε ζπγρψλεπζε παξαπιήζησλ αιιά δηαθξηηψλ ζεκαζηνινγηθά ιέμεσλ. Χο παξάδεηγκα
αλαθέξνπκε ηελ πεξίπησζε ησλ πξαγκαηεχνκαη «αλαπηχζζσ πξνζεθηηθά έλα ζέκα» θαη δηαπξαγκαηεχνκαη
«ζπδεηψ ηνπο φξνπο κηαο ζπκθσλίαο» γηα ηα νπνία παξαηεξνχκε φηη φιν θαη ζπρλφηεξα ζπκπίπηνπλ ζην
δηαπξαγκαηεχνκαη: π.ρ. ε εξγαζία απηή δηαπξαγκαηεχεηαη (αληί πξαγκαηεχεηαη) ην ζέκα ηεο κεηαλάζηεπζεο, κε
απνηέιεζκα λα ράλεηαη ε ζεκαζηνινγηθή δηάθξηζε πνπ ππάξρεη ζε πξνηάζεηο φπσο ν ππνπξγφο (ζηελ έθζεζή
ηνπ) πξαγκαηεχεηαη ηνπο φξνπο ηηο ζπκθσλίαο (= εμεηάδεη, αλαιχεη δηεμνδηθά) θαη ν ππνπξγφο
δηαπξαγκαηεχεηαη ηνπο φξνπο ηεο ζπκθσλίαο (κε ηνπο εηαίξνπο) (= ζπδεηεί).
Ζ ζχγρξνλε εηπκνινγηθή έξεπλα αμηνπνηεί αξρέο θαη κεζφδνπο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο
γισζζνινγίαο, ζπλδπάδνληάο ηεο κε έλα επξχηαην θάζκα ηζηνξηθψλ, γεσγξαθηθψλ, εζλνινγηθψλ,
πνιηηηζηηθψλ θαη άιισλ γλψζεσλ θαη καξηπξηψλ. Αλ θαη παξαδνζηαθά ε εηπκνινγία αζρνιείηαη κε ηε
δηεξεχλεζε κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ, ηα ηειεπηαία ρξφληα (βι. Μπακπηληψηε, 20112) δίλεηαη έκθαζε φρη κφλν
102
ζηελ ηζηνξία δηαθφξσλ ιέμεσλ (πεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ κεηαβνιψλ ηεο ζεκαζίαο) αιιά θαη ζηελ
εηπκνινγηθή ζχλδεζε νκάδσλ ιέμεσλ (εηπκνινγηθά πεδία).
6.2 Η εηπκνινγία από ηελ αξραηόηεηα κέρξη ηνλ 18ν αηώλα

Οη πξψηεο γισζζηθέο έξεπλεο ζηελ αξραηφηεηα είραλ ζε κεγάιν βαζκφ σο αληηθείκελν ηελ εηπκνινγηθή
αλάιπζε ησλ ιέμεσλ. Σελ επνρή εθείλε εηπκνινγία ζήκαηλε ηελ αλαδήηεζε ηεο ππνηηζέκελεο αξρηθήο,
αιεζηλήο ζεκαζίαο ησλ ιέμεσλ κηαο γιψζζαο, φπσο ην δειψλεη ν ίδηνο ν φξνο εηπκνινγία: ἒηπκνλ «αιεζηλή,
αξρηθή ζεκαζία» + -ινγία (< ιφγνο) «ζπζηεκαηηθή κειέηε». Πίζηεπαλ φηη φπνηνο γλσξίδεη ην φλνκα γλσξίδεη
ηαπηνρξφλσο θαη ην πξάγκα, ιφγσ ηεο αξρηθά ζηελήο – ζχκθσλα κε ηελ αξρατθή αληίιεςε, κε ζπκβαηηθήο
(θχζεη) ζρέζεο ηεο ιέμεο, ηνπ νλφκαηνο, κε ην πξάγκα πνπ απηή δειψλεη. Γέρνληαλ βέβαηα φηη κε ην πέξαζκα
ηνπ ρξφλνπ ε θπζηθή απηή ζρέζε έπαπε πνιιέο θνξέο λα ππάξρεη θαη γη’ απηφ αλαδεηνχζαλ ηελ αξρηθή
θαηάζηαζε ησλ πξαγκάησλ. ΋ια απηά ζπλνςίδνληαη ζην απφθζεγκα «ἀξρή παηδείαο ὀλνκάησλ ἐπίζθεςηο
[εμέηαζε]», φπσο ην δηαηχπσζε ν θπληθφο θηιφζνθνο Αληηζζέλεο, καζεηήο ηνπ ΢σθξάηε. Ζ αληίζεηε άπνςε
πνπ εκθαλίζηεθε θαηά ηελ αξραηφηεηα γηα ηε ζπκβαηηθή (ζέζεη), θαηά ζπλζήθελ ζρέζε νλφκαηνο θαη
πξάγκαηνο, δελ νδήγεζε ζε νξζφηεξε αληίιεςε ηεο εηπκνινγίαο, εθφζνλ ηζηνξηθή κειέηε θαη ζχγθξηζε ησλ
γισζζψλ ήηαλ αθφκε αλχπαξθηεο.
Έηζη, εηπκνινγία ζήκαηλε γηα πνιχ κεγάιν δηάζηεκα άζθεζε ηεο θαληαζίαο θαη πξνζπάζεηα λα
δνζνχλ ινγηθνθαλείο εμεγήζεηο, λα θαηαζηνχλ δηαθαλή ηα αδηαθαλή. Δπξφθεηην δει. γηα παξεηπκνινγία ή
«ιατθή εηπκνινγία» 50 , ε νπνία εμαθνινπζεί κέρξη ζήκεξα λα είλαη ν πξνζθηιήο ηξφπνο εηπκνινγηθήο
αλάιπζεο ησλ ιέμεσλ φρη κφλν ησλ απιψλ αλζξψπσλ αιιά θαη ησλ εξαζηηερλψλ εηπκνιφγσλ. Καηά ηελ
αληίιεςε απηή, κπνξεί θαλείο θαηά ην δνθνχλ λα αλακεηγλχεη ηα θσλήεληα θαη ηα ζχκθσλα, λα πξνζζέηεη ή
λα αθαηξεί γξάκκαηα, θζφγγνπο θ.ά. Σνλ εζθαικέλν απηφ δξφκν πνπ αθνινπζνχζε ε εηπκνινγηθή έξεπλα
δηαπίζησζε έλα νμπδεξθέο πλεχκα φπσο ν Βνιηαίξνο, ζηνλ νπνίν απνδίδεηαη ε ζαξθαζηηθή απφθαλζε φηη
ζηελ εηπκνινγία ηα ζχκθσλα θαη ηα θσλήεληα δελ παίδνπλ θαλέλα ξφιν ή παίδνπλ πνιχ κηθξφ. Απηφ
πξάγκαηη ζπκβαίλεη αιιά ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, φπσο ζηα:
 εἷο-κία-ἕλ-ἅκα-ἅπαμ-ὁκνῦ-ὅκνηνο-ὅκσο-ἥκηζπο θαη
 ζείλσ «θνλεχσ» – αφξ. ἔπεθλνλ (απφ ἐθε-θλ-νλ), θφλνο, πξφζθαηνο
Παξά ηε θαηλνκεληθή αλνκνηφηεηα ησλ παξαπάλσ ιέμεσλ, απηέο είλαη νκφξξηδεο, πβ. δχν, ιαη. duo, αγγι.
two, ξσζ. dva/dve, αξκ. erku θαη ιαη. plenus «πιήξεο», πνξη. cheio.
Αθνινπζνχλ δείγκαηα παξεηπκνινγίαο απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα:
 Σν Πνζεηδῶλ εηπκνινγείηαη απφ ηνλ Πιάησλα (Κξαηχινο) ελαιιαθηηθά (!) απφ ην πνιιά εἰδψο,
απφ ην πνζί δέζκηνο θ.ά.
 Ζ ιέμε ιχρλνο, θαηά ηνλ ΢έμην ηνλ Δκπεηξηθφ, εηπκνινγείηαη ίζσο απφ ην ιχεη ηφ λχρνο «δηαιχεη
ηελ λχρηα, ην ζθνηάδη».
Ζ εξκελεία ηεο ιέμεο ιχρλνο δελ γλσξίδνπκε αλ νθείιεηαη ζηνλ ΢έμην ή αλ απηφο απιψο ηελ αλαθέξεη. Απφ
ηελ άιιε πιεπξά εηπκνινγεί ζσζηά ην πξνζθεθάιαηνλ απφ ηα πξνο θαη θεθαιή. ΢εκεησηένλ φηη ν ΢έμηνο
εκθαλίδεηαη πξνζεθηηθφο θαηά ηελ εηπκνινγηθή αλάιπζε ησλ ιέμεσλ, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε δηαηχπσζε «εἰ
ἀπφ ηνῦ ιχεηλ ηφ λχρνο» θαη απφ ην φηη δελ πξνρσξεί ζε πεξαηηέξσ αλάιπζε ηνπ θεθαιή, φπσο κάιινλ ζα
έθαλαλ ν Πιάησλαο θ.ά. Γίλεη ηελ εληχπσζε φηη γλσξίδεη κέρξη πνπ κπνξεί λα θηάζεη κε βάζε ηηο γλψζεηο
ηεο επνρήο ηνπ. Αληίζεηα, πνιινί θαηέθεπγαλ ζηηο εχθνιεο ιχζεηο, φπσο ζηελ εηπκνιφγεζε «θαη’
ἀληίθξαζηλ», δει. θαη’ επθεκηζκφ:
50
΋πσο παξαηεξεί ν Μσπζηάδεο (2005: 250), νη φξνη απηνί δελ ηαπηίδνληαη απφιπηα, αθνχ «[…] ν φξνο παξεηπκνινγία
ζα αλαθεξφηαλ ζην εηπκνινγηθφ ζθάικα, ζηε ιαλζαζκέλε ζχλδεζε, ελψ ν φξνο ιατθή εηπκνινγία ζα πξνζδηφξηδε
αθξηβέζηεξα ηελ εζθαικέλε ηαχηηζε ζηνηρείσλ ή ηχπσλ, ε νπνία δηαπξάηηεηαη απφ κε εηδηθνχο».
103
 lucus a non lucendo, δει. ην lucus «άιζνο» νλνκάζηεθε έηζη ζηα Λαηηληθά απφ ην φηη δελ είλαη
θσηεηλφ (!),
 Δὔμεηλνο Πφληνο (αληί Ἄμεηλνο Πφληνο «αθηιφμελε ζάιαζζα», πβ. ζεκεξηλή νλνκαζία Μαχξε
Θάιαζζα),
 γιπθάδη, επθεκηζκφο γηα ην μίδη.
Ο επθεκηζκφο, ινηπφλ, ήηαλ κέζν επίιπζεο δχζθνισλ εηπκνινγηθψλ πξνβιεκάησλ. Σα πξσηεία φκσο
θαηείρε ε παξεηπκνινγία. Έηζη, κεηαγελέζηεξνο ζρνιηαζηήο πξφηεηλε δηάθνξεο θαληαζηηθέο εηπκνινγίεο γηα
ηε ζάιαζζα, κία απφ ηηο νπνίεο είλαη ε αλαγσγή ζηε ιέμε ζάινο:
 ζάιαζζα, «παξά ηφ ζάινλ», επνκέλσο «ζάιαζζα θαί ζάιαζζα».
Πξφθεηηαη γηα ινγηθνθαλή εηπκνιφγεζε φπνπ κε νηθεία γισζζηθά ζηνηρεία αληηθαζίζηαληαη απφ άιια πην
νηθεία ζηνλ νκηιεηή, πνπ ηα ρξεζηκνπνηεί γηα λα επαλεξκελεχζεη ηα πξψηα (βι. Μσπζηάδε, 2005: 251).
Αλάινγνη πιαζηνί ηχπνη είλαη ην ζῶ αληί ζειάδσ θαη ην Θήλε απφ ην νπνίν ζα πξνήιζε κε ζηεξεηηθφ α- ε
Ἀζελᾶ, επεηδή «ἀκήησξ ἡ ζεφο παξαδίδνηαη ἡκῖλ»! Οη ιέμεηο ζάιαζζα θαη Ἀζελᾶ πξνθαλψο δελ είλαη ΗΔ αιιά
δάλεηα απφ κεζνγεηαθή γιψζζα, αλ θαη έρεη πξνηαζεί ΗΔ εηπκνινγία γηα ην ζάιαζζα, κε ζχλδεζε κε ην αγγι.
dale «θνηιάδα», ην ζπλψλ. γεξκ. Tal θ.ά.
Ο άγηνο Ηεξψλπκνο (4νο-5νο αη.) εηπκνιφγεζε ην ιαη. cadaver «πηψκα» απφ ην ca(ro) da(ta)
ver(mibus) «θξέαο δνζκέλν ζηα ζθνπιήθηα», εηπκνινγία πνπ επαλειήθζε ηνλ 18ν αη. απφ ηνλ Γάιιν
πνιηηηθφ θαη θηιφζνθν Joseph de Maistre. Αλάινγεο εηπκνινγηθήο αμίαο είλαη εηπκνινγήζεηο φπσο ηνπ κήιν
απφ ην κε φιν, επεηδή ηάρα δελ πξέπεη λα ηξψγεηαη νιφθιεξν, κε ηε θινχδα, θαη ηνπ παληειφλη/παληαιφλη απφ
ην πάληα ιηψλεη ή ην πάληα ιχλσ! Ζ δεχηεξε ιέμε είλαη ηηαιηθή, pantaloni, πξνεξρφκελε απφ ην θχξην φλνκα
Pantaleone, πξφζσπν ηεο ηηαιηθήο θσκσδίαο πνπ θνξνχζε καθξηέο θαη θαξδηέο πεξηζθειίδεο (παληειφλη). Σν
φλνκα απηφ ζρεκαηίζηεθε απφ ην ειιεληθφ Παληαιέσλ. Με ηελ παξεηπκνινγία ζπλδέεηαη ζηελά ε
παξεηπκνινγηθή ζχλδεζε ή παξαζχλδεζε (βι. Μπακπηληψηε, 20112, γισζζάξην φξσλ), π.ρ. ιηγνζπκψ απφ ην
ιηπνζπκψ, απφ παξαζχλδεζε κε ην ιίγνο.
6.3 ΢ύγρξνλε εηπκνινγία

Ζ επηζηεκνληθή εηπκνινγία έρεη σο αληηθείκελν έξεπλαο ηελ πξνέιεπζε ησλ ιέμεσλ, ηελ αλαγσγή ηνπο ζηηο
αξρηθέο ξίδεο ηεο εθάζηνηε πξσηνγιψζζαο θαη φρη ηελ ππνηηζέκελε αξρηθή θαη αιεζηλή ζεκαζία ησλ ιέμεσλ,
φπσο πίζηεπαλ φηη κπνξνχζαλ λα ην επηηχρνπλ νη αξραίνη θαη φζνη λεφηεξνη ηνπο αθνινπζνχλ. Ζ εηπκνινγία
σο ηδηαίηεξνο θιάδνο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο πνπ δηέπεηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο αξρέο θαη
πηνζεηεί θαηάιιειεο κεζφδνπο έξεπλαο εκθαλίδεηαη ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη. Σηο πξψηεο βάζεηο έζεζε ν
August Pott ζην ζεκαληηθφηαην γηα ηελ επνρή ηνπ έξγν Etymologische Vorschungen auf dem Gebiete der
indogermanischen Sprachen «Δηπκνινγηθέο έξεπλεο ζην πεδίν ησλ ηλδνγεξκαληθψλ (ηλδνεπξσπατθψλ)
γισζζψλ» (1833-1836).
Δπίζεο, ε εηπκνινγία γηα πνιινχο γισζζνιφγνπο θαη κάιηζηα ηεο ζρνιήο ηνπ Meillet είλαη
πξσηίζησο ηζηνξία ησλ ιέμεσλ (histoire des mots), παξαθνινχζεζε ηεο εμέιημήο ηνπο απφ ηελ επνρή ηεο
πξσηνγιψζζαο κέρξη νξηζκέλε ηζηνξηθή πεξίνδν ηεο ππφ εμέηαζε γιψζζαο, κε παξάιιειε αλαθνξά ζηα
παξάγσγα θαη ηα ζχλζεηα. Έηζη, ε εηπκνινγία δελ αλαθέξεηαη πιένλ ζε κεκνλσκέλεο ιέμεηο, αιιά εμεηάδεη
ζχλνια νκφξξηδσλ ιέμεσλ, μεπεξλψληαο ηνλ παιαηφηεξν «αηνκηζηηθφ» ραξαθηήξα ηεο. Πξηλ απφ ην
Δηπκνινγηθφ Λεμηθφ ηνπ Μπακπηληψηε, έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθφηεξα δείγκαηα ηνπ είδνπο απηνχ
εηπκνινγηθήο αλάιπζεο απνηεινχζε ην ιακπξφ Dictionnaire étymologique de la langue grecque
«Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο ειιεληθήο [=αξραίαο ειιεληθήο] γιψζζαο» ηνπ Γάιινπ ειιεληζηή Pierre
Chantraine. Αληίζεηα, ην εμίζνπ άξηζην Griechisches Etymologisches Wörterbuch «Διιεληθφ εηπκνινγηθφ
ιεμηθφ» ηνπ ΢νπεδνχ ειιεληζηή θαη ηλδνεπξσπατζηή Hjalmar Frisk είλαη πεξηζζφηεξν παξαδνζηαθφ, θαζψο
αλαθέξεηαη θαηά πξψην ιφγν ζηελ εηπκνινγία ησλ ιέμεσλ θαη πνιχ ιηγφηεξν ζηελ κεηέπεηηα πνξεία ηνπο.
104
6.4 Θεκειηώδε θξηηήξηα ηεο εηπκνινγηθήο έξεπλαο
Ζ επηζηεκνληθή εηπκνινγηθή έξεπλα ζπλδπάδεη πιήζνο γλψζεσλ γισζζ(νινγ)ηθψλ, ηζηνξηθψλ, γεσγξαθηθψλ
θ.ά. κε ηε γφληκε θαληαζία ηνπ εξεπλεηή πνπ ηνλ νδεγεί ζε πξνηάζεηο εηπκνιφγεζεο ιέμεσλ ηηο νπνίεο
ειέγρεη θάζε θνξά, αθνινπζψληαο απζηεξά γισζζηθά θξηηήξηα θαη ηελ ηεξάξρεζή ηνπο. Σα θξηηήξηα απηά
πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηα επίπεδα ηεο θσλνινγίαο, ηεο κνξθνινγίαο θαη ηεο ζεκαζηνινγίαο. Μειέηεο ησλ
ηειεπηαίσλ εηψλ έρνπλ δψζεη έκθαζε ζηελ αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ησλ θξηηεξίσλ απηψλ, ζηελ ζπγθξηηηθή
ηνπο πξνζέγγηζε θαη ζηελ ηεξάξρεζή ηνπο θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπο ζηελ εηπκνινγηθή έξεπλα.
Απφ πιεπξάο ειιεληθήο ζπκβνιήο ζην δήηεκα ησλ θξηηεξίσλ, πνιχ ζεκαληηθή είλαη ε εξγαζία ηνπ
Μσπζηάδε (2005), φπνπ ζπδεηνχληαη δηεμνδηθά ηα δηάθνξα θξηηήξηα θαη εθαξκφδνληαη ζηελ εηπκνιφγεζε
ηθαλνχ αξηζκνχ ιέμεσλ51, ψζηε φζνη αζρνινχληαη κε ηελ εηπκνινγία λα δηαζέηνπλ ζηεξεφηεξν ζεσξεηηθφ
ππφβαζξν απ’ φ,ηη ζην παξειζφλ.
6.4.1 Φσλνινγηθό θξηηήξην

Ζ εμέηαζε ηεο θσλνινγηθήο παξακέηξνπ είλαη απνιχησο απαξαίηεηε γηα ηελ εηπκνινγία θαη ζπρλά νη
εξεπλεηέο μεθηλνχλ απφ απηφ ην θξηηήξην ή ην αμηνπνηνχλ ζε κεγάιν βαζκφ (Μσπζηάδεο, 2005: 83). Σν
γεγνλφο φηη ε παξεηπκνινγία έρεη σο βάζε ζπρλά ηε θσλνινγηθή νκνηφηεηα δείρλεη πφζν πξνζεθηηθφο
νθείιεη λα είλαη ν εηπκνιφγνο ζρεηηθά κε ηηο θσλεηηθέο θαη θσλνινγηθέο νκνηφηεηεο. Έηζη, απαξαίηεηε είλαη
ε γλψζε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ θσλνινγηθψλ λφκσλ, ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηνπο αιιά θαη ησλ πηζαλψλ
εμαηξέζεσλ ζε δεδνκέλε ζπγρξνλία. Δπεηδή είλαη ζεκαληηθφ λα ιακβάλεηαη ππφςε φηη θάζε αιιαγή
εληάζζεηαη ζηε γεληθφηεξε πνξεία ηνπ ζπζηήκαηνο, γη’ απηφ θαη νη θσλνινγηθέο κεηαβνιέο πξέπεη λα
αληηκεησπίδνληαη ζην πιαίζην ηνπ ζπζηήκαηνο ζην νπνίν ζπλέβεζαλ. Δπνκέλσο, φηαλ ε εηπκνιφγεζε
βαζίδεηαη ζε θσλνινγηθά θξηηήξηα ζα πξέπεη απηά λα παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά, δει. νη λφκνη πνπ
εθαξκφζηεθαλ, ηα ελδηάκεζα ζηάδηα (κεηαβαηηθνί ηχπνη) θαη νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο
πξαγκαηνπνηήζεθε ε θσλνινγηθή κεηαβνιή (Μσπζηάδεο, 2005: 84). Αθνινπζνχλ παξαδείγκαηα
εηπκνιφγεζεο ιέμεσλ βάζεη θσλνινγηθψλ θξηηεξίσλ:
 ράλσ (κεζλ.) < ἔραζα < ἐράσζα < ραῶ (-φσ) < ράνο (αξρ.) [έθθξνπζε θσλεέλησλ],
 ἐιηά (κεζλ.) < ἐιαηά < ἐιαία (αξρ.) [θαηαβηβαζκφο ηνπ ηφλνπ θαη ζπλίδεζε],
 άληε < *άεληε < ἄγεηε (πξνζη.) < ἄγσ (αξρ.), δηαιεθη. ηχπνη άηληε, άηηε (Πφληνο) [ζπλίδεζε],
 γεξφο (ειλζη.) < ὑγηεξφο < ὑγηήο (αξρ.) [ηξνπή θσλήεληνο θαη απνβνιή άηνλνπ],
 ρνχθηα/θνχρηα < θνχθηα (κεζλ.) < θνπθηίδσ < ππθηίδσ (κηγλ.) < πχθηεο «ππγκάρνο» (αξρ.)
[ηξνπή θσλεέλησλ θαη ζπκθψλσλ, αληηκεηάζεζε ζπκθψλσλ],
 αο < ἄο (κεζλ.) < ἄθεο (πξνζη.) < ἀθίεκη (αξρ.) [απνθνπή θσλήεληνο],
 ηζηπνχξα/ηζηππνχξα < ηζηππνχξα (κεζλ.) < ἱππνχξα (αξρ. ἵππνο + -νπξά) → ηῆο ἱππνχξαο
[ζπλεθθνξά] → *ε ζηππνχξα [επαλαλάιπζε] → ε ηζηππνχξα [ηζηηαθηζκφο],
 ηζίρια (σδηθφ πηελφ) (κεζλ.) < θίρια (ειλζη.) < θίριε < *ρίριε (πβ. ρειηδψλ) [ηζηηαθηζκφο].
6.4.2 Μνξθνινγηθό θξηηήξην

Ζ κνξθνινγηθή αλάιπζε, δει. ε αλάιπζε ηεο ιέμεο ζην ζέκα θαη ηα πξνζθχκαηά ηεο (πξνζήκαηα-
επηζήκαηα) είλαη έλα πξψην βήκα γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζρεκαηηζκνχ ηεο ιέμεο. ΋πσο είλαη γεληθφηεξα
απνδεθηφ, ε κνξθνινγία είλαη ην ζηαζεξφηεξν γισζζηθφ επίπεδν. Ζ Ράιιε (2005: 27) νξζά ζεκεηψλεη
51
Πάλησο, ε αλάιπζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ ζηαπξφο (φηη ζήκαηλε «πάζζαινο» αθφκε θαη θαηά ηε ξσκατθή πεξίνδν, πξηλ
απφ ηελ «πξνζπάζεηα ηνπ Μ. Κσλζηαληίλνπ λα δηαδψζεη ηε λέα ζξεζθεία») εκθαλίδεηαη κνλφπιεπξε (φπσο θαη ε
παξαηηζέκελε, απνθιεηζηηθά μελφγισζζε, βηβιηνγξαθία), αλ ζπγθξηζεί κε ηα γξαθφκελα ζην νηθείν ιήκκα ζηνλ
Μπακπηληψηε, 20112.
105
ζρεηηθά κε ηα ζρήµαηα µνξθνινγηθψλ δνµψλ φηη «µεηαβάιινληαη δχζθνια, θαη ηέηνηνπ είδνπο αιιαγέο
επηθξαηνχλ µεηά ηελ πάξνδν αηψλσλ». Παξφηη ε µκνξθνινγηθή δνκή ηεο ιέμεο είλαη δπλαηφλ λα ππνζηεί
αιιαγέο µέζσ ηνπ µεραληζµνχ ηεο αλαινγίαο (Lehmann, 19923: 219), ε αλάιπζε ησλ ιέμεσλ ζε κνξθήκαηα,
ν πξνζδηνξηζκφο ησλ αξρηθψλ ζεκαζηψλ θαη γξακκαηηθψλ ιεηηνπξγίσλ θαζηζηά ηελ εηπκνινγηθή αλάιπζε
αζθαιέζηεξε.
΋ζνλ αθνξά ζηελ εηπκνιφγεζε θιηηψλ ιέμεσλ, νη θιηηηθέο θαηεγνξίεο ζηηο νπνίεο αλήθνπλ κπνξεί
λα θαζνδεγήζεη ηελ εηπκνινγηθή δηαδηθαζία. Αθεηέξνπ, πξνθεηκέλνπ γηα ηελ εηπκνιφγεζε ησλ παξάγσγσλ
ιέμεσλ, απηή απνβαίλεη ζπρλά δχζθνιε, γηαηί ηα επηζήκαηα εχθνια κεηαβάιινληαη, θαζψο επεξεάδνληαη απφ
ην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ ησλ ζεκάησλ κε ηα νπνία ζπληίζεληαη. Γηα ηελ αλαγλψξηζή ηνπο απαηηείηαη πνιιέο
θνξέο παξαδεηγκαηηθή θαη ζπληαγκαηηθή αλάιπζε, γηα λα αλεπξεζεί ηη αλήθεη ζηε ξίδα θαη ηη ζην επίζεκα
(Μσπζηάδεο, 2005: 133).
΋ηαλ θαηά ηελ εηπκνιφγεζε εηθάδεηαη φηη κηα ιέμε είλαη απνηέιεζκα ζχλζεζεο, ν εξεπλεηήο εμεηάδεη
αλ απηή έρεη γίλεη ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο ηεο ζχλζεζεο ζηε ζπγθεθξηκέλε γιψζζα. Ζ ζχλζεζε ζηελ
Αξραία Διιεληθή «ηείλεη λα επηζθνηίδεη ηα κέξε ηεο ιέμεσο θαη λα εκθαλίδεη ην ζχλζεην ζαλ απιφ,
δπζρεξαίλνληαο έηζη ην έξγν ηεο εηπκνινγίαο» (Μσπζηαδεο, 2005: 136). Ο André Mirambel, φπσο αλαθέξεη
ν Μσπζηάδεο, είρε δηαηππψζεη ηέζζεξεηο αξρέο ζρεηηθά κε ηνλ κεραληζκφ ηεο ζχλζεζεο ζηα Νέα Διιεληθά,
πνπ είλαη ζεκαληηθέο γηα ηελ εηπκνινγία. Δπίζεο, αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ηεο ζχλζεζεο ζηα Νέα Διιεληθά
θαη άιιεο γιψζζεο έρεη γίλεη απφ ηε Ράιιε (2007/2011). Αθνινπζνχλ παξαδείγκαηα εηπκνιφγεζεο ιέμεσλ
κε αμηνπνίεζε κνξθνινγηθψλ θξηηεξίσλ:
 μέξσ < (κεζλ.) ἐμέξσ < ἐμεχξσ/ἠμεχξσ < αφξ. ἐμεῦξνλ ηνπ ἐμεπξίζθσ
[΢ρφιην: Γελ επζηαζεί ε αλαγσγή ζην αξρ. ξ. ἐμαίξσ «πςψλσ, πξνβάιισ», δηφηη ν αφξ. αλήθεη ζε
δηαθνξεηηθή θιηηηθή θαηεγνξία: ἐμαίξσ - ἐμῆξα αιιά ἐμέξσ - ἤμεξα.52]
 δεπγάο < κεζλ. δεπγ-ᾶο < δεῦγνο (ζέκα: δεπγ-, παξαγ. επίζεκα: -ᾶο)
 πξαηήξην < αξρ. πξαηήξηνλ (ζέκα: πξα-, παξαγσγ. επίζεκα: -ηήξηνλ, πβ. βνπιεπηήξηνλ)
 γηαιφο < κεζλ. (αἰ)γηαιφο < (αξρ.) αἰγηαιφο < θξ. ἐλ αἰγὶ ἁιφο «ζηελ αθξνζαιαζζηά» < αἶγεο
«κεγάια θχκαηα» θαη ἅιο, γελ. ἁιφο «ζάιαζζα»
[΢ρφιην: Πξφθεηηαη κάιινλ γηα ζχλζεηε ιέμε πνπ πξνέξρεηαη απφ ζπγρψλεπζε ιέμεσλ κηαο θξάζεο, απφ
«ζπλαξπαγή».]
6.4.3 ΢εκαζηνινγηθό θξηηήξην

΋πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ε ζρέζε ζεκαίλνληνο θαη ζεκαηλνκέλνπ είλαη, θαηά θαλφλα, ζπκβαηηθή θαη
ζηεξίδεηαη ζηε γλψζε ησλ νκηιεηψλ κηαο θνηλσλίαο γηα ηα αληηθείκελα, ηηο έλλνηεο θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ
γισζζηθψλ ηχπσλ (Saussure: «ζπκβαηηθφηεηα ηνπ γισζζηθνχ ζεκείνπ»). ΢ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ νη έλλνηεο
πνπ δειψλνπλ νη ιέμεηο κπνξεί λα κεηαβιεζνχλ, πξάγκα πνπ ζπκβαίλεη αξθεηά ζπρλά θαη ζε φια ηα
γισζζηθά ζπζηήκαηα, γηα δηάθνξεο αηηίεο, φπσο ε δηαθνξεηηθή ζρέζε ηεο έλλνηαο κε ην αληηθείκελν πνπ απηή
δειψλεη, ε εηζαγσγή λέσλ ιέμεσλ θαη αληίζηνηρσλ ελλνηψλ απφ ηελ επαθή κε άιιεο γιψζζεο, ε αιιαγή ζηνλ
ηξφπν δσήο ησλ αλζξψπσλ θ.ιπ. Έηζη, αξραηνειιεληθέο ιέμεηο ππέζηεζαλ ζε γιψζζεο πνπ ηηο δαλείζηεθαλ
κεηαθίλεζε ζεκαζίαο, ηελ νπνία ζηε ζπλέρεηα πηνζέηεζε θαη ε Νέα Διιεληθή, παξάιιεια κε ηελ
αξραηνειιεληθή ηνπο ζεκαζία. Γηα παξάδεηγκα, ε ιέμε ηξαγσδία δειψλεη ζπγθεθξηκέλν «είδνο ζεαηξηθνχ
έξγνπ» αιιά θαη «θξηθηή θαηάζηαζε», φπσο ζηα Γαιιηθά. Παξφκνηα είλαη ε πεξίπησζε ηνπ θαληαζηηθφο πνπ
έρεη ιάβεη ηε ζεκαζία «ππέξνρνο, έμνρνο» απφ ηα Αγγιηθά θαη ηα Γαιιηθά. Αληίζεηα, ζηελ πεξίπησζε ηνπ
ηδηψηεο ε λέα ζεκαζία «αλφεηνο, κσξφο, ειίζηνο» πνπ απέθηεζε ζηηο γιψζζεο απηέο δελ πηνζεηήζεθε ζην
θαζεκεξηλφ ιεμηιφγην, αιιά κφλν σο επηζηεκνληθφο φξνο (πβ. ηδησηεία). Καη ελψ, φπσο είδακε, νη κεηαβνιέο
ζηε κνξθή ησλ ιέμεσλ κπνξνχλ λα αηηηνινγεζνχλ κε βάζε θσλνινγηθνχο θαη κνξθνινγηθνχο θαλφλεο θαη
αξρέο, νη κεηαβνιέο ζηηο ζεκαζίεο δελ κπνξνχλ λα πεξηγξαθνχλ εχθνια, αθνχ δε δηέπνληαη απφ λφκνπο.
52
Γηα πεξηζζφηεξε αλάιπζε ζην ιήκκα βι. Μπακπηληψηε (20112) θαη Μσπζηάδε (2005: 129).
106
Χζηφζν, παξά ηηο δπζθνιίεο απηέο, ε ζεκαζία, σο ηζρπξφηαηε παξάκεηξνο ζηε ιεηηνπξγία ηεο γιψζζαο,
ζπκβάιιεη ζηελ αλαδήηεζε ηεο εηπκνινγίαο, κε ηε ζπλνιηθή εμέηαζε ηνπ ιεμηινγηθνχ πεδίνπ ζην νπνίν
αλήθεη ε ιέμε, ηε ζπλεμέηαζε παξάιιεισλ αιιαγψλ ζε άιιεο γιψζζεο ή ζε δηαιέθηνπο θαη ηελ
παξαθνινχζεζε ηεο ηζηνξίαο ησλ αληηθεηκέλσλ αλαθνξάο, ησλ πξαγκάησλ (βι. Μσπζηάδε, 2005: 148).
Γηα ηελ αλαδήηεζε ηεο ηζηνξίαο ησλ ζεκαζηψλ ησλ ιέμεσλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθή είλαη ε κειέηε ησλ
θεηκέλσλ παιαηφηεξσλ ζηαδίσλ ηεο γιψζζαο πνπ πξνζθέξνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηηο ζεκαζίεο ηεο ιέμεο θαηά
ηε ρξήζε ηεο, γηα ηα πξαγκαηνινγηθά ζηνηρεία ηεο επνρήο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ιέμε, γηα ηε γξακκαηηθή ηεο
θαηεγνξία θ.ά.
 γέξλσ < κεζλ. ἐγέξλσ < κεζλ. αφξ. ἔγεηξα (αξρ. ἤγεηξα) < αξρ. ἐγείξσ «πςψλσ», πβ. έζπεηξα –
ζπέξλσ, έδεηξα – δέξλσ.
Ζ αλάιπζε πνπ έθαλε ν Γ. Υαηδηδάθηο γηα ηε κεηαβνιή ηεο ζεκαζίαο ηεο ιέμεσο απφ «πςψλσ» ζε
«θάκπησ» είλαη γεληθψο απνδεθηή. ΢χκθσλα κε απηήλ, ζηελ πιάζηηγγα θαη ην ππνδχγην ππάξρνπλ
ηαπηφρξνλα θαη νη δχν δηαδηθαζίεο, ε αλχςσζε θαη ε θιίζε. Πηζαλφηαηα ζεσξήζεθε ζεκαληηθφηεξε ε
δηαδηθαζία ηεο πηψζεο ηνπ βαξχηεξνπ θνξηίνπ ζε ζρέζε κε ηελ αλχςσζε ηνπ ειαθξχηεξνπ (βι. Μσπζηάδε,
2005: 153-154· Μπακπηληψηε, 20112: 296).
 άινγν < ειλζη. ἄινγνλ «ίππνο» < αξρ. επίζ. ἄινγνο «απηφο πνπ ζηεξείηαη ιφγνπ» < α + ιφγνο.
Σν επίζεην άινγνο θαηά ηελ αξραηφηεηα ήηαλ πνιχ ζπλεζηζκέλν ζηελ ζπλεθθνξά ηα άινγα δψα, φπνπ
ζήκαηλε θάζε δψν θαη ήηαλ ζε αληηδηαζηνιή πξνο ην έιινγνο (άλζξσπνο). Ζ ηαχηηζε ηεο ιέμεο απηήο κε ηνλ
ίππν νθείιεηαη, ζχκθσλα κε ηνπο κειεηεηέο, ζηε ζηξαηησηηθή δσή θαη ηελ παξνπζία πνπ είρε ην
ζπγθεθξηκέλν δψν ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ αλζξψπσλ απφ ηα ειιεληζηηθά ρξφληα θαη κεηά.
 ζρνιαζηηθφο «ππεξβνιηθά ηππηθφο, ιεπηνιφγνο» < ειλζη. ζρνιαζηηθφο «απηφο πνπ αζρνιείηαη κε
ζεσξίεο, κε ιεπηνκέξεηεο αιιά θαη απηφο πνπ ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν ηνπ κειεηά θαη κνξθψλεηαη»
< αξρ. ζεκ. «απηφο πνπ αλαπαχεηαη».
Ζ ζεκεξηλή ζεκαζία έρεη δερηεί επίδξαζε απφ ην γαιι. scolastique, επίζεην θαη νπζηαζηηθφ, πνπ
αλαθεξφηαλ αξρηθά ζηηο θηινζνθηθέο θαη ζενινγηθέο ζέζεηο ησλ ζρνιαζηηθψλ ηνπ Μεζαίσλα θαη θαηέιεμε λα
δειψλεη ηελ ηππνιαηξία θαη ηελ έιιεηςε επξχηεηαο πλεχκαηνο.
 ιεβέληεο < κεζλ. ιεβέληεο «πεδνλαχηεο νζσκαληθνχ ζηφινπ», «απείζαξρνο λένο» < ηνπξθ.
levend/-t < πεξζ. lawand «γελλαίνο, παιιεθάξη». ΢χκθσλα κε άιιε εηπκνιφγεζε, < ηνπξθ.
levend < ηηαι. leventi «πεηξαηέο/θνπξζάξνη ή ππξνβνιεηέο ζε πινία απφ ηελ Αλαηνιή» < levante
«αλαηνιή».
Καηά ηελ πεξίνδν ηεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο νη levend ππεξεηνχζαλ ζηνλ νζσκαληθφ ζηξαηφ
πεξηζηαζηαθά σο ηνπθεθηνθφξνη, ελψ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαη ζην νζσκαληθφ λαπηηθφ. ΢πρλά πξνέξρνληαλ
απφ πιεξψκαηα πεηξαηηθψλ πινίσλ πνπ δξνχζαλ ζηε Μεζφγεην. Σνλ 17ν αη. νλνκάδνληαη έηζη νη γελλαίνη θαη
ξηςνθίλδπλνη άληξεο θαη ηνλ 18ν αη. γεληθά νη λαχηεο. Ζ ιέμε ζηελ Διιεληθή δηαηήξεζε ηα ζεηηθά
ραξαθηεξηζηηθά θαη απέβαιε ηα αξλεηηθά.
 αξάδσ < κεζλ. ἀξάδσ «αγθπξνβνιψ» < αξρ. ἀξάζζσ «ρηππψ».

Ζ αξρηθή ζεκαζία ηνπ ξήκαηνο ήηαλ «ρηππψ. Καηά ηνλ Μεζαίσλα ήηαλ ζπλεζηζκέλε ε θξάζε
ἀξάζζσ ηά ζίδεξα «ξίρλσ ηελ άγθπξα», ε νπνία κάιινλ επεθηάζεθε ζηε ζεκαζία «θάζνκαη θάησ, εζπράδσ».
6.4.4 Υσξνρξνληθό θξηηήξην

Ζ ηνπνζέηεζε ηεο ιέμεο ζηνλ ρψξν θαη ηνλ ρξφλν βνεζάεη ζεκαληηθφηαηα ηελ εηπκνινγηθή έξεπλα
(Μσπζηάδεο, 2005: 174). Χο πξνο ηνλ ρξφλν, ε εηπκνινγία απαηηεί ηελ αλαδήηεζε ηεο παιαηφηεξεο
καξηπξίαο κηαο ιέμεο ζε κηα ζπγρξνλία/πεξίνδν, ηνλ ηξφπν εηζαγσγήο ηεο ζηε γιψζζα, ηελ έλλνηα θαη ηε
ρξήζε ηεο. Ζ αλαδήηεζε ηεο πξψηεο καξηπξίαο γίλεηαη κε ηελ αμηνπνίεζε ησλ πεγψλ, πνπ δίλνπλ
πιεξνθνξίεο γηα ηε γξαθή, ηελ πξνθνξά θαη ηε ζεκαζία ηεο ιέμεο. ΢ηε ζπλέρεηα, εμεηάδεηαη αλ ε δνκή ηεο
107
γιψζζαο ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν θαη νη κεηαβνιέο ζε απηήλ επηηξέπνπλ ηελ πξνηεηλφκελε εηπκνινγηθή
πξνζέγγηζε. ΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο απαηηείηαη πξνζνρή ζηνλ ρξφλν εκθάληζεο κηαο ιέμεο, δηφηη νη
κνξθηθέο νκνηφηεηεο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε ιαλζαζκέλεο εξκελείεο. Γηα παξάδεηγκα, ε ιέμε ηξαπεδαξία
δελ ηαπηίδεηαη κε ην ζειπθφ ηνπ κεζαησληθνχ ηξαπεδάξηνο «κνλαρφο επηθνξηηζκέλνο κε ην θαγεηφ», αιιά
δεκηνπξγήζεθε αξγφηεξα, απφ ην ηξαπέδη θαη ην παξαγσγηθφ επίζεκα -αξία.
Χο πξνο ηνλ ρψξν, έρεη επηζεκαλζεί φηη ε αλαδήηεζε ηνπ εηχκνπ πξέπεη λα έρεη αθεηεξία ηε γιψζζα
ζηελ νπνία εκθαλίδεηαη ε ιέμε θαη λα απνθεχγνληαη αλαγσγέο ζε γιψζζεο κε ηηο νπνίεο δελ κπνξεί λα
αηηηνινγεζεί ηζηνξηθή θαη γεσγξαθηθή ζχλδεζε (πβ. ηλδνλεζηαθφ mata «κάηη» θαη ειι. κάηη). ΢ε νξηζκέλεο
πεξηπηψζεηο, ε δηαιεθηηθή πνηθηιία κπνξεί λα πξνζθέξεη ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηνπο
παιαηφηεξνπο ηχπνπο ηεο ιέμεο, ηηο κεηαβνιέο ζηελ πξνθνξά ηεο θαη ηηο ζεκαζίεο πνπ έιαβε θαηά ηφπνπο. Οη
γισζζηθέο κεηαβνιέο θαη ε έθηαζή ηνπο απνηεινχλ αληηθείκελν έξεπλαο ηεο γισζζνγεσγξαθίαο
/δηαιεθηνινγίαο, ε νπνία δείρλεη ηνπο δξφκνπο πνπ αθνινχζεζαλ δηάθνξεο κεηαβνιέο θαηά ηε δηάδνζή ηνπο
θαη πνχ εκθαλίδνληαη: αλ εκθαλίδνληαη ζε πεξηνρέο πνπ επηθνηλσλνχλ κεηαμχ ηνπο ή ζε απνκνλσκέλεο. Ο
εληνπηζκφο ησλ δάλεησλ ιέμεσλ είλαη επθνιφηεξνο φηαλ πξφθεηηαη γηα ζηνηρεία ηα νπνία εηζήιζαλ ζε λεφηεξα
ζηάδηα εκπινπηηζκνχ ηνπ ιεμηινγίνπ, αθνχ ηα παιαηφηεξα δάλεηα έρνπλ αθνκνησζεί ζε κεγαιχηεξν βαζκφ
ζην γισζζηθφ ζχζηεκα θαη είλαη δχζθνιν λα εληνπηζηνχλ.
΢ηελ αιπζίδα ηεο εηπκνινγίαο, νη ρσξνρξνληθέο πιεξνθνξίεο ηεθκεξηψλνπλ ηα ελδηάκεζα ζηάδηα
πνπ κεζνιαβνχλ απφ ηελ αξρηθή καξηπξία έσο ηνλ παξαδηδφκελν ηχπν, ζπληειψληαο ζηε κείσζε ησλ
ακάξηπξσλ ηχπσλ, πνπ αδπλαηίδνπλ ηελ εηπκνινγηθή πξφηαζε (Μσπζηάδεο, 2005: 174).
 Σν θηηίιη πξνέξρεηαη απφ κεζλ. θηηίιηλ < ηνπξθ. fitil < αξαβ. fatῑl.
Πφζν δχζθνιν έξγν είλαη ε εηπκνινγία απνδεηθλχεη ε πεξίπησζε απηήο ηεο ιέμεο, πνπ
εηπκνινγήζεθε παιαηφηεξα απφ ηνλ Υαηδηδάθη θ.ά. απφ ππνζεη. ηχπν *πηίιηνλ < πηίινλ «θηεξφ, ρλνχδη».
Χζηφζν, φπσο απέδεημε ν Μέλνο Φηιήληαο, γλψζηεο ηεο Αξαβηθήο θαη ηεο Σνπξθηθήο, ε ιέμε είλαη ε
αξαβνηνπξθηθή fatῑl(un), πξνεξρφκελε απφ ην αξαβ. ξήκα fátala «ζπζηξέθσ, ζηξίβσ». Δπνκέλσο, θηηίιη
ζεκαίλεη θαηά ιέμε «ζπλεζηξακκέλν, ζηξηκκέλν» θαη δελ έρεη ζρέζε κε ην πηίινλ, πνπ έρεη πνιχ δηαθνξεηηθή
ζεκαζία. ΢ην εηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηνπ Αλδξηψηε (1967) πηνζεηείηαη ε εηπκνιφγεζε ηνπ Υαηδηδάθη, ρσξίο
αλαθνξά ζηνλ ίδην, αιιά κε ηελ πξνζζήθε φηη ην θηηίιη πξνέθπςε «ίζσο κε επίδξ. ηνπ ηνπξθ. fitil < αξαβ.
fatīl»53. Σνλ ζπλδπαζκφ απηφ ησλ δηαθνξεηηθψλ εηπκνινγηψλ, απφ ηνπο Φηιήληα θαη Υαηδηδάθη (ην θηηίιη ζα
είλαη θαη ειιεληθήο θαη αξαβηθήο πξνειεχζεσο), ζεσξνχκε άζηνρν θαη πεξηηηφ θαζψο πεξηπιέθεη ρσξίο ιφγν
ηα πξάγκαηα. ΢ε ηη εμππεξεηεί ηχπνο θηίιη πνπ ζα ζήκαηλε «κηθξφ θηεξφ, ρλνπδάθη» (< πηίιηνλ) θαη ζα ππέζηε
επίδξαζε ζηε κνξθή (θηίιη > θαηίιη > θηηίιη) θαη πξσηίζησο ζηε ζεκαζία απφ ηε ζπγθεθξηκέλε
αξαβνηνπξθηθή ιέμε; Ο Φηιήληαο, σο γλψζηεο ησλ γισζζψλ απφ ηηο νπνίεο δαλείζηεθε ηε ιέμε ε Διιεληθή,
βξήθε ηελ νξζή εηπκνινγία ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε.
 Σν Αγηά Ρνπκέιε, θξεηηθφ ηνπσλχκην, έρεη ππνζηεξηρηεί φηη είλαη αξαβνηνπξθηθήο πξνέιεπζεο,
κε ηε ζεκαζία «λεξά ειιεληθψλ ηφπσλ», επεηδή ζηελ αξραηφηεηα ζηε ζέζε απηή ππήξρε ε πφιε
Σάξξα. Καη αλ ππνηεζεί φηη ην αγηά ζπλδέεηαη κε ην αξαβηθφ ‘ain «πεγή» θαη φρη κε ην άγηνο, ην
Ρνπκέιε δελ κπνξεί λα είλαη αξαβηθφ αιιά, ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε, ηνπξθηθφ. Σν Rumeli
«ρψξα ησλ Διιήλσλ, Ρνχκειε» είλαη ηνπξθηθή ιέμε θαη απνηειείηαη απφ ην αξαβηθήο
πξνέιεπζεο rum «ξσκαίνο, βπδαληηλφο, ρξηζηηαλφο, ξσκηφο», ην ηνπξθ. el «ρψξα» θαη ην
πξνζδηνξηζηηθφ -i ηεο Tνπξθηθήο. Δπεηδή φκσο ην Αγηά Ρνπκέιε εκθαλίδεηαη πξηλ απφ ηελ
ηνπξθηθή θαηάθηεζε ηεο Κξήηεο, ην Ρνπκέιε δελ κπνξεί λα έρεη ηνπξθηθή πξνέιεπζε, νχηε ην
Αγηά αξαβηθή, εθφζνλ απαληά καδί κε ην Ρνπκέιε, πνπ δελ ππάξρεη ζηελ Αξαβηθή (Μαγνπιάο
1982: 3). Δπνκέλσο, ε εηπκνινγία ηνπ ηνπσλπκίνπ κάιινλ πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζην Άγηνο
Ρσκχινο, φπσο είρε πξνηείλεη ν Νηθφιανο Σσκαδάθεο (Ρσκχινο > Ρνπκειήο > Ρνπκέιε, πβ.
΢σηήξ > ΢σηήξα).
 Σν ρηνχκνξ πξνέξρεηαη απφ ην αγγι. humour < παι. γαιι. humeur < ιαη. (h)umor, -ōris «πγξφ».
53
Με παξαπνκπή ζηνλ Φ. Κνπθνπιέ, ηνλ P. Kretschmer θαη ηνλ Φηιήληα.
108
Δδψ ε αξρηθή ζεκαζία παξαπέκπεη ζηα πγξά ηνπ ζψκαηνο (θιέγκα, ρνιή, κέιαηλα ρνιή θαη αίκα)
πνπ πηζηεπφηαλ φηη θαζφξηδαλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ. Έρεη πξνηαζεί εηπκνινγία ηεο
αγγιηθήο ιέμεο απφ ηχπν ρπκφξ (ρπκφο) ηεο αξραίαο Ζιεηαθήο, φπνπ φλησο ην -ο ηξεπφηαλ ζπλήζσο
ζε -ξ. Αλ ν ζπιινγηζκφο ήηαλ νξζφο, ζα έπξεπε ε Ζιεηαθή λα ήηαλ γλσζηή ζηνπο Άγγινπο φηαλ
πξσηνεκθαλίζηεθε ε ιέμε humour. Έπεηηα, γηαηί λα ρξεζηκνπνηεζεί ειεηαθφο ηχπνο; Λφγσ ηνπ -νξ,
πνπ ηαίξηαδε κε ηα νλφκαηα ηεο Αγγιηθήο; Ζ νξζή εμήγεζε είλαη φηη ζηα Αγγιηθά εηζήιζε απφ ηα
Γαιιηθά, φπνπ ην ιαη. humor έγηλε humeur (πβ. Μπακπηληψηε, 20112: 1604).
΢πκπεξαζκαηηθά, ρξεηάδεηαη λα θαηαβάιιεηαη κεγάιε πξνζνρή εθ κέξνπο ηνπ εηπκνιφγνπ, θαζψο ηα

θαηλφκελα ζπρλφηαηα απαηνχλ. Οη εθ πξψηεο φςεσο φκνηνη ηχπνη ελδέρεηαη λα κελ απνηεινχλ νκφξξηδα,
αιιά λα ηζρχεη θαη ην αληίζηξνθν.
6.4.5 Αλαινγηθό θξηηήξην

΢ην θαηλφκελν ηεο αλαινγίαο αλαθεξζήθακε ζε πξνεγνχκελε ελφηεηα (§ 3.1.5), φπνπ δείμακε φηη ε επίδξαζή
ηεο αθνξά θπξίσο ζηε κνξθνινγηθή δνκή ελφο γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο. Χο παξάδεηγκα αλαθέξνπκε εδψ ηελ
πεξίπησζε ηεο θαηάιεμεο -νπλ (γξάθνπλ < γξάθνπζηλ) θαηά ην -αλ (έγξαθαλ, έγξαςαλ). Ζ αλαινγία, σο
δηαδηθαζία, έξρεηαη λα επαλνξζψζεη, ελ κέξεη, ηελ αηαμία πνπ έρεη πξνθχςεη απφ ηελ επίδξαζε ησλ
θσλεηηθψλ κεηαβνιψλ, ηδίσο ζε κνξθνινγηθέο θαηαιήμεηο, έηζη ψζηε λα κε δηαηαξαρηεί ε «αληηζηνηρία
αλάκεζα ζηε θσλεηηθή, ζηε γξακκαηηθή θαη ζηε ζεκαζηνινγηθή δνκή» (McMahon, 2005: 110-111), πβ. ην β΄
πξφζσπν ηνπ κεζνπαζεηηθνχ ελεζηψηα γξάθῃ/εη (απφ *γξαθεζαη), πνπ αληηθαηαζηάζεθε αξγφηεξα απφ ηνλ
ηχπν γξάθεζαη, γηα λα ηεξεζεί ε νκνηνκνξθία θαη ηζνζπιιαβία ζηελ θιίζε ηνπ ξήκαηνο.
Υαξαθηεξηζηηθφ ησλ αλαινγηθψλ ζρεκαηηζκψλ είλαη φηη νη ηχπνη πνπ εκπιέθνληαη ζπλππάξρνπλ γηα
έλα δηάζηεκα, γεγνλφο πνπ θαλνληθά ζα δηεπθφιπλε ηνλ εληνπηζκφ ηνπ πξνηχπνπ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα
φκσο, απηφ δελ είλαη ηφζν εχθνιν, ηδίσο φηαλ αλαδεηνχληαη νη φξνη ιεηηνπξγίαο ηεο αλαινγίαο ζε
κεκνλσκέλνπο ηχπνπο (βι. Μσπζηάδε, 2005: 196). Οη ζεσξίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ, θπξίσο απφ ηνπο
Πνισλνχο γισζζνιφγνπο Jerzy Kuryłowicz θαη Witold Mańczak, γηα λα πεξηγξάςνπλ θαη λα εξκελεχζνπλ ηα
αλαινγηθά θαηλφκελα, έρνπλ σο θνηλφ ζηνηρείν ηελ ηδέα φηη «ε αίζζεζε ηνπ εηπκνινγηθνχ νκνίνπ είλαη πνιχ
ηζρπξφηεξε ζην πεδίν ηεο ζεκαζίαο παξά ζηε θσλεηηθή κνξθή» (Μσπζηάδεο, 2005: 200). ΢εκαληηθφο
παξάγνληαο αλαινγίαο, ηνλ νπνίν αλέδεημε ε Joan Bybee, είλαη ε ζπρλφηεηα, κε βάζε ηελ νπνία κπνξεί λα
εμεγεζεί γηαηί ε αλαινγία επεξεάδεη πεξηζζφηεξν ηα επηζήκαηα παξά ηα ζέκαηα. Δηδηθφηεξα, ε ζπρλφηεξε
εκθάληζε ελφο ηχπνπ νδεγεί ζηε δηαηήξεζή ηνπ, παξά ηηο πηζαλέο πηέζεηο ηνπ ζπζηήκαηνο πξνο αιιαγή, ελψ
ε απμεκέλε ζπρλφηεηα κηαο κνξθνινγηθήο θαηεγνξίαο κπνξεί λα ζπκβάιεη ψζηε ε θαηεγνξία απηή λα
απνηειέζεη κνξθνινγηθφ πξφηππν (πβ. Μσπζηάδεο, 2005: 199).
Δθηφο ηεο ζπρλφηεηαο, νη αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί επλννχληαη, θαηά ηνλ Michel Bréal (πβ.
Μσπζηάδεο, 2005: 198), θαη απφ άιιεο παξακέηξνπο, φπσο είλαη:
 ε απνθπγή δχζθνισλ ηχπσλ, πνπ κπνξεί λα αλήθνπλ ζε παιαηφηεξεο πεξηφδνπο ηεο γιψζζαο, πβ.
ηνῖο ἀγψλνηο, ζε ειιεληζηηθέο επηγξαθέο,54 αληί ηνῖο ἀγῶζη,
 ε ζαθήλεηα ζηνλ κνξθνινγηθφ ζρεκαηηζκφ ηχπσλ, πβ. αξρ. γ΄ πιεζ. ἔβεζαλ αληί ἔβαλ,
 ε ππνγξάκκηζε δηάθξηζεο ή νκνηφηεηαο κεηαμχ ηχπσλ, π.ρ. αξρ. επίξξ. ἐκπνδψλ «ζηα πφδηα»,
δει. «πνπ εκπνδίδεη», θαηά ην ἐθ πνδψλ «έμσ απφ ηα πφδηα» [ελψ θαλνληθά ελ + δνηηθή],
 ε ζπκκφθσζε πξνο έλα θαλφλα, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε νηθνλνκία (ηάζε λα
ζπγρσλεχνληαη ηχπνη κε παξφκνην ιεηηνπξγηθφ θνξηίν, πβ. γεξκ. des Vaters «ηνπ παηέξα» (κέζν
γεξκ. des vater) θαηά ην des Tages «ηεο εκέξαο».
Ο εηπκνιφγνο, φηαλ πξφθεηηαη λα εμεηάζεη αλαινγηθνχο ζρεκαηηζκνχο, πξέπεη λα έρεη ππφςε ηνπ ηα
εμήο (Μσπζηάδεο, 2015: 197-198):
54
Γνηηθέο ζε -νηο ησλ ηξηηνθιίησλ απαληνχλ ήδε ζηηο βνξεηνδπηηθέο δηαιέθηνπο, Αηησιηθή, Γειθηθή, Φσθηθή θ.ά.
109
 νη αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί δελ επεθηείλνληαη ππνρξεσηηθά ζε θάζε κεκνλσκέλν ηχπν θαη ζε
θάζε νκάδα ιέμεσλ,
 ε δξάζε ηεο αλαινγίαο ζηηο ιεμηθέο κνλάδεο είλαη απφηνκε, κε απνηέιεζκα λα κε δηαζέηνπκε
αλαγθαίεο πιεξνθνξίεο γηα ηηο ζπλζήθεο κηαο κεηαβνιήο, ηδίσο φηαλ πξφθεηηαη γηα πξντζηνξηθέο
πεξηφδνπο ησλ γισζζψλ,
 νη αλαινγηθνί ζρεκαηηζκνί δελ επηθξαηνχλ πάληνηε, εκθαλίδνληαη ζε ζπγθεθξηκέλν ρψξν θαη
ρξφλν θαη δχζθνια κπνξνχλ λα πξνβιεθζνχλ.
Παξαδείγκαηα
 βάθσ < κεζλ. βάθσ < αξρ. βάπησ, κε κεηαπιαζκφ απφ ηνλ αφξ. ἔβαςα, θαη’ αλαινγία κε ην
ἔγξαςα-γξάθσ, ἄιεηςα-ἀιείθσ.
 θιέβσ < κεζλ. θιέβσ < αξρ. θιέπησ, κε κεηαπιαζκφ απφ ην ἔθιεςα, θαη’ αλαινγία κε ην λίπησ-
έληςα-λίβσ.
 νιάθεξνο < κεζλ. ὁιάθεξνο < φι(-νο) + ἀθέξαηνο, κεζλ. ἀθέξηνο, θαη’ αλαινγία κε ην φξζηνο-
νιφξζνο, θαζάξεηνο-νινθάζαξνο.
6.5 Δηδηθέο πεξηπηώζεηο εηπκνιόγεζεο

΢ηηο πεξηπηψζεηο εηπκνινγηθήο αλάιπζεο πνπ αθνινπζνχλ παξνπζηάδεηαη φιε ε πξνβιεκαηηθή πνπ
αλαπηχρζεθε απφ δηαθνξεηηθνχο κειεηεηέο γηα ζπγθεθξηκέλνπο ιεμηθνχο ηχπνπο, ηα θξηηήξηα πνπ
πηνζεηήζεθαλ θαη αλαδεηθλχεηαη ν ξφινο ηεο ηεξάξρεζεο ησλ θξηηεξίσλ γηα ηελ νξζφηεξε δηαηχπσζε
εηπκνινγηθήο πξφηαζεο.
 Σν αγγι. have, ην γεξκ. haben «έρεηλ» θ.ά. δίλνπλ ηελ εληχπσζε φηη είλαη νκφξξηδα κε ην
ζπλψλπκν ιαη. habere. Δληνχηνηο νη ηχπνη ησλ γεξκαληθψλ γισζζψλ δελ κπνξνχλ λα είλαη
νκφξξηδνη κε ην habere, εθηφο αλ είλαη δάλεηα απφ ηε Λαηηληθή. ΢ηηο γεξκαληθέο γιψζζεο ην h
αλάγεηαη ζε ηλδνεπξ. k (λφκνο ηνπ Grimm), ελψ ζηε Λαηηληθή ζε gh (πβ. Szemerényi, 1996:58-
59). Σν πηζαλφηεξν είλαη φηη ν ηχπνο είλαη νκφξξηδνο κε ην ιαη. capio «(θαηα)ιακβάλσ».
 Σν θαπεηάληνο πξνέξρεηαη απφ ην ελεηηθφ capetan(i)o (θαπεηάληνο < κεζλ. θαπεηάλ(η)νο < βελ.
capetan(i)o < ιαη. caput, -itis «θεθάιη». ΢χκθσλα κε ην εηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο
Νενειιεληθήο ηνπ Ν. Αλδξηψηε ε ιέμε θαπεηάληνο ζεσξείηαη απψηεξεο ειιεληθήο πξνέιεπζεο,
δει. αληηδάλεην. Σελ άπνςε απηή είρε ππνζηεξίμεη ν Αληψληνο Γηάλλαξεο, αλάγνληαο ηε ιέμε
ζην βπδαληηλφ o θαη’ επάλσ/θαηεπάλσ/θαηεπάλνο/θαηαπάλνο «δηνηθεηήο», απφ ην νπνίν ζα
πξνήιζαλ ηα χζηεξα ιαη. catepanus/catapanus φπσο θαη, θαηά παξεηπκνινγία πξνο ην caput, γελ.
capitis, ηα capitanus, capitaneus, capitanius θ.ά., πνπ εμειίρζεθαλ ζηα βελ. capetan, capetanio,
capitanio «ν επηθεθαιήο, ν αξρεγφο». Καηά ηνλ Γηάλλαξε, αλ ην capitaneus ήηαλ πην παιηφ απφ
ην θαηεπάλσ, ζα ήηαλ ινγηθφ λα ππνηεζεί φηη ην πξψην είλαη παξάγσγν ηνπ caput «θεθάιη», αιιά
ην θαηεπάλσ είλαη θαηά κεξηθνχο αηψλεο παιαηφηεξν (ζχκθσλα κε ηνλ ίδην), νπφηε ην capitaneus
ζρεκαηίζηεθε απφ απηφ, κε παξεηπκνινγηθή φκσο επίδξαζε ηνπ caput. Με πην ζχγρξνλε
νξνινγία ζα ιέγακε φηη ην capitaneus απνηειεί ζπκθπξκφ/δηαζηαχξσζε/(blend/contamination)
ηνπ θαηεπάλσ κε ην caput. Ο ζπιινγηζκφο ηνπ Γηάλλαξε είλαη θαηά βάζε νξζφο, αλ θαη ην πφηε
εκθαλίδεηαη έλαο ηχπνο δελ είλαη ην κφλν θξηηήξην γηα ηελ νξζή εηπκνιφγεζε. Χζηφζν, ην
capitaneus είλαη, ηειηθά, πνιχ παιαηφηεξν ηνπ θαηεπάλσ (βι. Μαγνπιά, 1970: 332). ΢ηα
εηπκνινγηθά ιεμηθά ηεο Λαηηληθήο θαη άιισλ γισζζψλ ην capitaneus αλάγεηαη ζην caput.
Πξάγκαηη, εθηφο ηεο ρξνλνινγίαο, ζπκβάιιεη θαη ε ζεκαζία ηνπ capitaneus «πξψηνο· θεθαιαίνο·
ζηξαηειάηεο», πνπ ην ζπλδέεη θπζηθφηεξα κε ην caput παξά κε ην θαηεπάλσ. Σν
θαηεπάλσ/θαηεπάλνο/θαηαπάλνο δεκηνπξγήζεθε ελδερνκέλσο σο απφδνζε ηνπ capitaneus (θαηά
παξεηπκνινγία). Δπηπιένλ, είλαη θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο πφηε δεκηνπξγήζεθε ζηα Διιεληθά ν
φξνο θαηεπάλνο «δηνηθεηήο». Οη ηζηνξηθέο καξηπξίεο παξαπέκπνπλ ζε ζρεηηθά λεφηεξε επνρή
(8νο-9νο αη.), νπφηε απνθιείεηαη ε αλαγσγή ηνπ capitaneus ζην θαηεπάλνο.
110
 ΢ηε Ρσζηθή ην κνιχβη ιέγεηαη karandáš. Δπεηδή ππάξρεη ε γλσζηή ειβεηηθή κάξθα κνιπβηψλ
Caran d' Ache, δελ ζα ήηαλ απνθχεκα ηνικεξήο θαληαζίαο λα ππνζέζεη θαλείο φηη ε ξσζηθή
ιέμε πξνήιζε απφ ηε κάξθα κνιπβηψλ. Ζ ζρεηηθή φκσο έξεπλα έδεημε φηη ε ξσζηθή ιέμε είλαη
δάλεην απφ ηνπξθηθή γιψζζα. Χζηφζν, ηειηθά απνδείρηεθε φηη ε αξρηθή ππφζεζε δελ είλαη πνιχ
απνκαθξπζκέλε απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ζ ειβεηηθή εηαηξεία Caran d' Ache έιαβε ηελ
πξνζσλπκία απηή πξνο ηηκήλ ηνπ Γάιινπ ζθηηζνγξάθνπ Emmanuel Poiré, γελλεκέλνπ ζηε
Μφζρα, ν νπνίνο ζθέθηεθε λα ηεκαρίζεη ηε ιέμε karandaš θαη λα θαηαζθεπάζεη έλα
ςεπηνγαιιηθφ Caran d' Αche, ην νπνίν ρξεζηκνπνίεζε σο ςεπδψλπκν! Σν ηειεπηαίν παξάδεηγκα
δείρλεη φηη νη πνιπδηάζηαηεο γλψζεηο ηζηνξηθψλ, πνιηηηζηηθψλ, πξαγκαηνινγηθψλ θαη άιισλ
ζηνηρείσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δεκηνπξγηθή θαληαζία θαη ηηο δηεξεπλεηηθέο δηαδηθαζίεο είλαη
πνιχ ρξήζηκεο ζηνλ εηπκνιφγν, αξθεί βέβαηα λα ζπλδπάδνληαη κε επηζηεκνληθή γλψζε ησλ
αξρψλ ηεο εηπκνινγίαο.
 Σν κπνχξδα πξνέξρεηαη απφ ηε γαιιηθή ιέμε bourde «αλνεζία, βιαθεία», πνπ αλήθεη ζην
θαζεκεξηλφ «κε πςειφ» ιεμηιφγην. Χζηφζν, ζηνλ Αλδξηψηε (19833) πηνζεηείηαη ε ππφζεζε ηνπ
Αγαπεηνχ Σζνπαλάθε φηη ε ιέμε κπνχξδα είλαη άγλσζηεο πξνέιεπζεο, αλ θαη ελδέρεηαη λα
αλάγεηαη ζην ηηαι. burla «αζηείν, θάξζα». Παξφηη γλψζηεο θαη νη δχν ηεο Γαιιηθήο, θαίλεηαη φηη
αγλννχζαλ ηελ χπαξμε ηεο ιέμεο απηήο, πνπ βέβαηα δελ αλήθεη ζην θφζκην θαη ην επηζηεκνληθφ
ιεμηιφγην.
 Σν ξνχρν θαίλεηαη φηη έρεη ζιαβηθή πξνέιεπζε (ruho). Απαληά ζηελ Σζερηθή (rouho) αιιά θαη
ζηελ Οπγγξηθή (ruho), πνπ δελ είλαη ζιαβηθή γιψζζα. Καη’ άιιε άπνςε, ε ιέμε πξνέξρεηαη,
κέζσ ηνπ κεζλ. ξνῦθνλ απφ κεζλ. ιαη. roccus/rochus «ιηλφ έλδπκα, αλδξηθφ έλδπκα», πνπ
αλάγεηαη ζε παιαηά γεξκαληθή ξίδα. ΢ε παιαηφ ιεμηθφ ν Γεψξγηνο Εεθίδεο αλήγαγε ην ξνχρν ζην
εξηνχρνλ «θηηαγκέλν απφ έξην, καιιί». Πξφθεηηαη αζθαιψο γηα παξεηπκνινγηθή εξκελεία, εθηφο
αλ απνδεηρζεί φηη ε ιέμε εξηνχρνλ ήηαλ εχρξεζηε ζηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο.
 Σν γθιάκνπξ πξνέξρεηαη απφ αγγι. glamour, αιιά απνηειεί αληηδάλεην απφ ηε ι. γξακκαηηθή κε
ηηο αθφινπζεο δηαδηθαζίεο: ειλζη. γξακκαηηθή «ελαζρφιεζε κε ηα γξάκκαηα θαη ηα θείκελα» >
ιαη. grammatica > παι. γαιι. gramaire > παι. αγγι. gramarye «απφθξπθε γλψζε, καγεία» >
ζθσηζ. glammar («καγεία, μφξθη»), κε αλνκνίσζε ηνπ πξψηνπ πγξνχ > αγγι. glamour (19νο αη.)
«καγηθή νκνξθηά».
Γηαπηζηψλνπκε απφ ηηο παξαπάλσ πεξηπηψζεηο φηη ε απνπζία εηπκνινγηθψλ ή άιισλ ιεμηθψλ φπνπ
ζα αλαθέξεηαη ε ρξνλνινγία ηεο πξψηεο καξηπξίαο θάζε βπδαληηλήο θαη λενειιεληθήο ιέμεο απνηειεί
ζνβαξφ πξφβιεκα. Δμαίξεζε απνηεινχλ, εθηφο απφ ην παιαηφ ιεμηθφ ηνπ ΢ηέθαλνπ Κνπκαλνχδε, ην Λεμηθφ
ηεο κεζαησληθήο ειιεληθήο δεκψδνπο γξακκαηείαο ηνπ Δκκαλνπήι Κξηαξά, πνπ θαιχπηεη φκσο κηθξή θαη
αξθεηά λεφηεξε πεξίνδν, θαη ηα ιεμηθά ηνπ Μπακπηληψηε, φπνπ ζπρλά ρξνλνινγνχληαη νη πξψηεο καξηπξίεο
ησλ ιέμεσλ ηεο Νέαο Διιεληθήο. Αληηζέησο, ηέηνηα ιεμηθά ππάξρνπλ γηα άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο, π.ρ.
Αγγιηθή, Γαιιηθή θ.ά.
Σν γεληθφηεξν ζπκπέξαζκα πνπ κπνξεί λα εμαρζεί απφ φζα πξναλαθέξζεθαλ είλαη φηη ε εηπκνινγία
απνηειεί πνιχ ελδηαθέξνληα αιιά θαη ρξήζηκν ηνκέα ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο, θαζψο καο
εθνδηάδεη κε πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ ηζηνξία ησλ ιέμεσλ, ηηο κεηαβνιέο ηνπο σο πξνο ηε κνξθή θαη ηε
ζεκαζία, ηηο επαθέο κεηαμχ ιαψλ θαη πνιηηηζκψλ θ.ά. Παξάιιεια είλαη δχζθνιε, δηφηη απαηηεί, ζπρλά, εθηφο
απφ ηε γισζζ(νινγ)ηθή θαηάξηηζε ηνπ εηπκνιφγνπ, κεγάιε επζηξνθία θαη πνηθίιεο γλψζεηο, ηηο νπνίεο είλαη
εμαηξεηηθά ζπάλην λα θαηέρεη έλαο κφλν εξεπλεηήο, πβ. ηηο γλψζεηο πνπ απαηηνχληαη γηα λα πξνζδηνξηζηεί ε
πνξεία πνπ δηήλπζε ε ιέμε γξακκαηηθή, γηα λα θαηαιήμεη ζηελ, άζρεηε κε απηήλ σο πξνο ηελ ζεκαζία,
αγγιηθή ιέμε glamour. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φπσο ζεκείσλε εχζηνρα ν Walter Skeat ζηνλ πξφινγν ηνπ
εηπκνινγηθνχ ηνπ ιεμηθνχ ηεο Αγγιηθήο, «θάζε εηπκνινγηθφ ζθάικα είλαη έλα κάζεκα ηαπεηλνθξνζχλεο,
πνπ δείρλεη πφζα αθφκε κέλνπλ λα κάζνπκε».
1. Πψο αληηιακβάλνληαλ ηελ εηπκνινγία νη αξραίνη θαη πψο νη ζεκεξηλνί γισζζνιφγνη;
2. Δηπκνινγία θαη γισζζηθή ρξήζε ηαπηίδνληαη;
3. Ση είλαη ε ιατθή εηπκνινγία θαη ζε πνηεο δηαδηθαζίεο ζηεξίδεηαη;
111
4. Πψο αληηκεησπίδεη ηελ εηπκνινγία ε γαιιηθή ζρνιή (ζρνιή ηνπ Meillet);
5. Πνηα ηα θξηηήξηα ηεο εηπκνινγηθήο έξεπλαο θαη ε ηεξάξρεζή ηνπο;
6. Πψο ιεηηνπξγεί θάζε θξηηήξην ηεο εηπκνινγηθήο έξεπλαο;
7. Γψζηε παξαδείγκαηα εηπκνιφγεζεο ιέμεσλ κε αμηνπνίεζε ησλ παξαπάλσ θξηηεξίσλ.
8. Αλαδεηήζηε ζε εηπκνινγηθά ιεμηθά ηεο Νέαο Διιεληθήο θαη άιισλ ζχγρξνλσλ γισζζψλ ηελ εηπκνινγία
ησλ ιέμεσλ: άληξν, θαξέθια, θαξακέια, κπνπληξνχκη, παζηέιη, ξψκε, Ρσκαίνο.
9. Καηαγξάςηε θαη δηαηππψζηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο απφ ηελ παξαπάλσ αλαδήηεζε.
10. Δίλαη απιή ή ζχλζεηε δηαδηθαζία ε εηπκνιφγεζε ησλ ιέμεσλ, θαη γηαηί;
11. Πνηεο είλαη νη νξζέο εηπκνινγήζεηο γηα ηηο ιέμεηο ιεβέληεο, θαπεηάληνο θαη glamour;
Αλδξηψηεο, Ν. Π. (19833). Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο. Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην
Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε. [Ζ 1ε έθδνζε δεκνζηεχηεθε ην 1951.]
Chantraine, P. (2008). Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Η-ῙΗ. Paris: Klincksieck. [Le présent
est un republiant de 19992, travail original publié en 1968-1980.]
Εεθίδεο, Γ. (1899). Λεμηθφλ νξζνγξαθηθφλ θαη ρξεζηηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο. Αζήλαη: Αλέζηεο
Κσλζηαληηλίδεο.
Frisk, H. (1954-1972). Griechisches etymologisches wörterbuch (Σφκ. 1-3). Heidelberg: Winter.
Κιαίξεο, Υ., & Μπακπηληψηεο, Γ. (2005). Γξακκαηηθή ηεο λέαο ειιεληθήο. Γνκνιεηηνπξγηθή-επηθνηλσληαθή.
Κξηαξάο, Δ. (1969-). Λεμηθφ ηεο κεζαησληθήο ειιεληθήο δεκψδνπο γξακκαηείαο (1100-1669). Θεζζαινλίθε:
Κέληξν ειιεληθήο γιψζζαο.
Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ (1998). Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο. Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ίδξπκα
Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.
Lehmann, W. P. (19923). Historical linguistics: an introduction. London, New York: Routledge.
Mαγνπιάο, Γ. (1970). Δηπκνινγηθά. Δπεηεξίο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ, 20, ζζ. 325-350.
Mαγνπιάο, Γ. (1982). Σν θξεηηθφ ηνπσλχκην Αγηά Ρνπκέιε. ΢ην Μλήκε. Σφκνο εηο κλήκελ Γεσξγίνπ Η.
Κνπξκνχιε (ζζ. 1-4). Αζήλαη. [Αλάηππν.]
Μπακπηληψηεο, Γ. (20004). ΢πλνπηηθή ηζηνξία ηήο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20112). Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Ηζηνξία ησλ ιέμεσλ. Αζήλα:
Κέληξν Λεμηθνινγίαο.
Μσπζηάδεο, Θ. (2005). Δηπκνινγία. Δηζαγσγή ζηε κεζαησληθή θαη λενειιεληθή εηπκνινγία. Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.
Πάππξνο - Λαξνχο - Μπξηηάλληθα (2007-2008). Λεμηθφ ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Δξκελεπηηθφ θαη εηπκνινγηθφ
ιεμηθφ. Αζήλα: Πάππξνο.
Ράιιε, Α. (2011). Ζ ζχλζεζε ιέμεσλ: Γηαγισζζηθή κνξθνινγηθή πξνζέγγηζε. Αζήλα: Παηάθεο. [Σν παξφλ
απνηειεί αλαηχπσζε ηεο 1εο έθδνζεο ηνπ 2007.]
Claredon Press.
Φηιήληαο, Μ. (1984). Γισζζνγλσζία θαη γισζζνγξαθία ειιεληθή (Σφκ. 1-3). Αζήλα: Μπάπξνλ. [Σν παξφλ
απνηειεί επαλέθδνζε ηνπ 1924-1927, Αζήλαη: Αζελά.]
112
Κεθάιαην 7
Νεόηεξε Γισζζνινγία
Πεξίιεςε
Σν θεθάιαην απηφ αλαθέξεηαη ζηε λεφηεξε γισζζνινγία θαη ζηε ζεσξία ηνπ δνκηζκνχ, θπξίαξρνπ πλεπκαηηθνχ-
επηζηεκνληθνχ ξεχκαηνο, ηνπιάρηζηνλ ζην πξψην κηζφ ηνπ 20ν αη., ην νπνίν δίλεη κεγάιε έκθαζε ζηελ έλλνηα
ηεο δνκήο. Παξνπζηάδεηαη ν επξσπατθφο δνκηζκφο, πνπ ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηηο απφςεηο ηνπ Ferdinand de
Saussure ζρεηηθά κε ηελ ππφζηαζε ηεο γιψζζαο σο ζεκεηαθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηελ αλεχξεζε ησλ θαηάιιεισλ
κεζφδσλ έξεπλαο ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ. Όζνλ αθνξά ζηνλ ακεξηθαληθφ δνκηζκφ, θχξηνο ζεκειησηήο ηνπ
νπνίνπ ππήξμε ν Leonard Bloomfield, ζεκεηψλνληαη ε κεραληζηηθή αλάιπζε ηεο γιψζζαο ηελ νπνία πηνζεηεί
θαη ε αδηαθνξία γηα ηε κειέηε ηεο ζεκαζίαο. Δπίζεο, αλαθέξνληαη θαη ζπδεηνχληαη βαζηθέο αξρέο θαη κέζνδνη
αλάιπζεο πνπ αθνινπζνχλ νη ζπνπδαηφηεξεο ζρνιέο ηνπ επξσπατθνχ θαη ηνπ ακεξηθαληθνχ δνκηζκνχ. Δλ
ζπλερεία, ζπδεηείηαη ε θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ εμέιημε ηεο γισζζηθήο επηζηήκεο εκθάληζε ηεο γελεηηθήο-
κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο ηνπ Noam Chomsky ζηε δεθαεηία ηνπ 1950, κε ηελ νπνία πξνβάιιεηαη
δηαθνξεηηθή αληίιεςε γηα ηε δνκή ησλ γισζζψλ. Τπνγξακκίδεηαη φηη κία απφ ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηεο
γξακκαηηθήο απηήο είλαη ε δηάθξηζε ζε βαζηά θαη ζε επηθαλεηαθή δνκή θαη φηη νη γιψζζεο έρνπλ, νπζηαζηηθά,
θνηλή βαζηά δνκή, αιιά δηαθέξνπλ, πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν, ζηελ επηθαλεηαθή. Αθεηέξνπ, γίλεηαη ιφγνο γηα ηε
δηάθξηζε ηεο γιψζζαο ζε γισζζηθή ηθαλφηεηα θαη γισζζηθή πιήξσζε. Σέινο, παξνπζηάδνληαη λεφηεξεο
εμειίμεηο ηεο κεηαζρεκαηηζηηθήο ζεσξίαο, φπσο ε ιεμηθαιηζηηθή ππφζεζε.
7.1 Ferdinand de Saussure

Ζ λεφηεξε γισζζνινγία εκθαλίδεηαη ζηα ηέιε ηνπ 19νπ θαη θπξίσο ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. Βαζηθφ
ραξαθηεξηζηηθφ ηεο είλαη φηη πξνζεγγίδεη ηε γιψζζα κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, εμεηάδνληαο ηα γισζζηθά
θαηλφκελα φρη αλεμάξηεηα ην έλα απφ ην άιιν, δει. αηνκηζηηθά, αιιά ζε αιιειεμάξηεζε κεηαμχ ηνπο ζην
πιαίζην ηνπ εθάζηνηε γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο. Δπνκέλσο, θαη ε λεφηεξε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γισζζνινγία
δελ εμεηάδεη κεηαβνιέο κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ αιιά δνκηθέο κεηαβνιέο ησλ γισζζηθψλ ζπζηεκάησλ απφ
κία πεξίνδν/ζπγρξνλία ζε άιιε.
Μεηά ην έξγν-ζηαζκφ «΢χγθξηζε ηνπ ξεκαηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο ΢αλζθξηηηθήο κε εθείλν ηεο
Διιεληθήο…» ηνπ Franz Bopp (βι. 2.2) πέξαζαλ 100 ρξφληα κέρξη λα δεκνζηεπηεί ην έξγν Cours de
linguistique générale (= Μαζήκαηα γεληθήο γισζζνινγίαο, Λνδάλε-Παξίζη, 1916) ηνπ Ferdinand de
Saussure. Σν έξγν απηφ, πνπ δεκνζηεχηεθε κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ βάζεη ζεκεηψζεσλ κεξηθψλ καζεηψλ ηνπ,
ζεσξείηαη λένο ζηαζκφο ζηελ ηζηνξία ηεο γισζζνινγίαο, δηφηη έζεζε ζε θαηλνχξηεο βάζεηο ηε γισζζνινγηθή
έξεπλα, πξνζδηφξηζε αξρέο θαη δηαθξίζεηο νη νπνίεο αλέηξεςαλ παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ίζρπαλ κέρξη
ηφηε. Ο Φψηεο Απνζηνιφπνπινο, πνπ κεηέθξαζε, πξνιφγηζε θαη ζρνιίαζε ηα Μαζήκαηα γεληθήο
γισζζνινγίαο ζπλνςίδεη σο εμήο ηε ζεκαζία ηνπο: «Πξφθεηηαη γηα κηα ε π α λ ά ζ η α ζ ε ζην ρψξν ηεο
επηζηεκνληθήο γισζζνινγίαο· δηέζπαζε ην καγλεηηθφ πεδίν ηεο γισζζνινγίαο σο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη
ηελ χςσζε ζηε ζέζε ηεο ζ π ζ η ε κ α η η θ ή ο επηζηήκεο. Ζ αηνκηθή ζεψξεζε ηνπ γισζζηθνχ θαηλνκέλνπ
αληηθαηαζηάζεθε απφ ηελ θαζνιηθή ζεψξεζε. Σν ζχζηεκα, σο ζχλνιν αιιειέγγπσλ θαη κε ακνηβαίεο
ζρέζεηο ζηνηρείσλ ζηελ αδηάθνπε ιεηηνπξγία ηνπο, απηφ είλαη ε πξαγκαηηθφηεηα ηεο γιψζζαο» (Saussure,
1979: 15)55.
΢πλνπηηθά, νη βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Saussure είλαη:
 Γηάθξηζε κεηαμχ γξαπηψλ ζεκείσλ θαη θζφγγσλ.
55
Tν άξζξν ηνπ Γ. Μαγνπιά (Μαγνπιάο, 1969), φπνπ γηα πξψηε θνξά γίλεηαη αξθεηά δηεμνδηθή ελεκέξσζε ηνπ
΄Διιελα αλαγλψζηε γηα ηνλ Saussure σο ηζηνξηθνζπγθξηηηθφ γισζζνιφγν θαη πξνπάλησλ σο ζεκειησηή ηεο λεφηεξεο
γισζζνινγίαο, δελ θαίλεηαη λα είλαη γλσζηφ ζηνλ Φ. Απνζηνιφπνπιν (βι. Saussure, 1979: 19-20, ζεκ. 25) ή ζε άιινπο.
113
Δλψ κηα γιψζζα ζηελ πξνθνξηθή ηεο κνξθή είλαη αλεμάξηεηε απφ ηελ νξζνγξαθία ηεο, αξθεηνί
γξακκαηηθνί επηκέλνπλ ζηελ παιηά άπνςε πνπ ζπλίζηαηαη ζην λα θάλνπλ ιφγν γηα ην πψο πξνθέξνληαη ηα
γξάκκαηα ηεο πεξηγξαθφκελεο γιψζζαο, αλ θαη απηά είλαη ηα ζχκβνια πνπ απνδίδνπλ, πεξηζζφηεξν ή
ιηγφηεξν ηθαλνπνεηηθά, ηνπο θζφγγνπο. Τπάξρεη πάλησο δηθαηνινγία γηα ηελ ζηάζε πνπ ηεξνχλ νξηζκέλνη
ζην ζέκα απηφ. Ζ νπηηθή εηθφλα ελφο γισζζηθνχ ζεκείνπ, ηα γξάκκαηα ή γξαθήκαηα πνπ ην απαξηίδνπλ (πβ.
Μπακπηληψηε, 19982: 106-109), κε ηνλ θαηξφ απνθηά ηδηαίηεξν γφεηξν εηο βάξνο ηεο αθνπζηηθήο εηθφλαο θαη
κε ηνλ ηξφπν απηφ παχεη λα ηζρχεη ε πξνηεξαηφηεηα πνπ έρεη ν πξνθνξηθφο ιφγνο έλαληη ηνπ γξαπηνχ. Δλψ,
ινηπφλ, ηελ πξνθνξά κηαο ιέμεο ξπζκίδεη, γεληθά, ε ηζηνξία ηεο θαη φρη ε νξζνγξαθία, ε «ηπξαλλία ηνπ
γξάκκαηνο» επηδξά νξηζκέλεο θνξέο ζηελ πξνθνξά, ηδίσο ζε γιψζζεο κε κεγάιε θηινινγηθή παξάδνζε.
Έηζη, ζηε ζεκεξηλή Γαιιηθή νξηζκέλνη πξνθέξνπλ ηα ηειηθά ή δηπιά ζχκθσλα πνπ είραλ ζηγεζεί ή
απινπνηεζεί θαηά ηνλ Μεζαίσλα, π.ρ. ζηηο ιέμεηο but «ζθνπφο, ζηφρνο», illusion «ςεπδαίζζεζε» (πβ.
αλάινγε «εμεδεηεκέλε» πξνθνξά, απφ νξηζκέλνπο, ησλ επθνξία, έιινγνο θ.ά. ή ηε ιφγηα πξνθνξά δέλδξν
έλαληη ηεο κε ιφγηαο, πνπ απνδφζεθε κε ηε γξαθή δέληξν).
΢ην ζεκείν απηφ θξίλεηαη ζθφπηκε κηα παξέθβαζε. Αλ θαη ν πξνθνξηθφο ιφγνο πξνεγείηαη ηνπ
γξαπηνχ, απηφ, ζχκθσλα, κε ηελ νξζή εθηίκεζε ηνπ Υαξαιακπάθε (19993/2001: 151), «δελ ζεκαίλεη φηη
είλαη θαη θαιχηεξνο» νχηε αιεζεχεη φηη ε γξαπηή γιψζζα είλαη απιψο θαηαγξαθή ηεο νκηινπκέλεο· γη’ απηφ
«δηαθαίλεηαη ε ηάζε λα δνζεί μαλά έκθαζε ζηε γξαπηή γιψζζα, φρη κφλν γηαηί είλαη ε θαηεμνρήλ γιψζζα ηεο
ινγνηερλίαο αιιά θαη γηαηί είλαη αλαγθαία ε ρξήζε ηεο ζηηο ζεκεξηλέο […] αλάγθεο ηνπ πνιίηε […]».
Δπηπιένλ, αλ ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν ραξαθηεξίδνπλ ε ακεζφηεηα θαη ε δσληάληα, ν γξαπηφο εκθαλίδεηαη
πεξηζζφηεξν απαηηεηηθφο θαη αθξηβήο.
 Απνκάθξπλζε απφ ηε ξπζκηζηηθή γξακκαηηθή θαη έκθαζε ζηε ζπγρξνληθή πεξηγξαθή.
Οη γξακκαηηθέο πεξηγξαθέο πνπ επηρεηξνχζαλ νη Αιεμαλδξηλνί θαη νη κεηέπεηηα γξακκαηηθνί είραλ σο

βάζε ηε γιψζζα ησλ θιαζηθψλ ζπγγξαθέσλ, ηελ νπνία ζεσξνχζαλ πξφηππε θαη ππφδεηγκα γηα ηε ξχζκηζε
ηεο γιψζζαο. Οη κεηαβνιέο ζηε γιψζζα ζεσξνχληαλ «θζνξά» πνπ ζα έπξεπε λα απνθαηαζηαζεί. ΢ην ίδην
πλεχκα θηλήζεθε ε γξακκαηηθή έξεπλα απφ ηνλ Μεζαίσλα κέρξη ην ηέινο ηνπ 19νπ αη. ΢ηνλ αληίπνδα απηήο
ηεο παξάδνζεο, ν Saussure ζεσξεί ηηο κεηαβνιέο σο θπζηθή δηαδηθαζία ησλ δσληαλψλ γισζζψλ θαη δίλεη
έκθαζε ζηελ πεξηγξαθή ηνπ ζπζηήκαηνο φπσο απηφ ιεηηνπξγεί ζε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή. Ζ αξρή απηή
είρε σο ζπλέπεηα ην ελδηαθέξνλ γηα ηε κειέηε θάζε γιψζζαο θαη ησλ δηαιεθηηθψλ ηεο κνξθψλ αιιά θαη ησλ
γισζζψλ ησλ κε αλεπηπγκέλσλ θνηλσληψλ.
 Γηάθξηζε γιψζζαο σο γεληθήο έλλνηαο/έλαξζξνπ ιφγνπ (langage) – γιψζζαο σο ιφγνπ θάζε

θνηλφηεηαο (langue) θαη, πεξαηηέξσ, δηάθξηζε γιψζζαο (langue) – νκηιίαο (parole).
Ο Saussure αληηιακβάλεηαη ηε γιψζζα σο αλεμάξηεην ζχλνιν, σο θνηλσληθφ πξντφλ ηνπ ιφγνπ, ελψ
ηελ νκηιία σο αηνκηθφ ιφγν, σο αηνκηθή γιψζζα, σο ηε ρξήζε ηεο γιψζζαο απφ θάζε άηνκν. Ζ
γισζζνινγία, θαηά ηνλ Saussure, πξέπεη λα αζρνιείηαη θπξίσο κε ηε γιψζζα θαη δεπηεξεπφλησο κε ηελ
νκηιία.
 Θεψξεζε ηεο γιψζζαο σο ζπλφινπ ζεκείσλ θαη επηζπκία λα απνηειέζεη ε γισζζνινγία κέξνο
επξχηεξεο επηζηήκεο, ηεο ζεκεηνινγίαο.
 Γηάθξηζε ηνπ γισζζηθνχ ζεκείνπ (signe) ζε ζεκαηλφκελν (signifié) θαη ζε ζεκαίλνλ (signifiant),
δει. ζε έλλνηα ή ζεκαζία θαη ζε αθνπζηηθή εηθφλα/ζεηξά θζφγγσλ (ή, δεπηεξεπφλησο, ζε νπηηθή
εηθφλα /γξαθηθά ζεκεία).
Σν γισζζηθφ ζεκείν είλαη απζαίξεην, αλαηηηνιφγεην, εθηφο νξηζκέλσλ νλνκαηνπνηηψλ θαη

αλαθσλήζεσλ (φηαλ πξφθεηηαη γηα παξάγσγα θαη ζχλζεηα γίλεηαη ιφγνο γηα «ζρεηηθή αηηηνιφγεζε», πβ.
δηπισκαηνχρνο, εηθνζηέλα, Μπακπηληψηεο, 19982 : 97-99, θαη γαιι. dix-neuf «δεθαελλέα», poirier «αριαδηά»
απφ poire «αριάδη», Saussure, 1979: 171-173)56. Δπνκέλσο, αλακέλεηαη λα δηαθέξεη απφ ηε κία γιψζζα ζηελ
56
Γηα παξάδεηγκα, ηα είθνζη έλα (φκσο ην Δηθνζηέλα) θαη dix-neuf αλαθαινχλ ζηε κλήκε ηα ζπλζεηηθά απφ ηα νπνία
απνηεινχληαη φπσο θαη άιιεο ιέμεηο πνπ ζπλδένληαη κε απηά: είθνζη δχν, dix-huit «δεθανθηψ». Με άιιε δηαηχπσζε:
114
άιιε (βι. πεξηζζφηεξα ζηελ ελφηεηα 3.1.2). Ο γξακκηθφο ραξαθηήξαο ηνπ ζεκαίλνληνο, θαζψο απηφ
απνηειείηαη απφ θζφγγνπο (ή γξαθήκαηα) ζε ζεηξά, είλαη, θαηά ηνλ Saussure, θαζνξηζηηθφο γηα ηνλ
κεραληζκφ ηεο γιψζζαο.
 Γηάθξηζε κνξθήο – χιεο/πιηθήο νπζίαο.
Σν ζεκαίλνλ είλαη «ςπρηθή νληφηεηα» φπσο εμάιινπ είλαη εζσηεξηθή νληφηεηα θαη ε ζεκαζία. Σν
ίδην ηζρχεη γηα ηε γιψζζα, πνπ είλαη «κνξθή», φρη «χιε/πιηθή νπζία». Σελ άπνςε φηη ε γιψζζα είλαη κνξθή
αλέπηπμε ν Louis Hjelmslev ζηε γισζζεκαηηθή ζεσξία ηνπ (βι. πην θάησ).
 Οη γισζζηθέο ζρέζεηο ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξέο.
Σα γισζζηθά ζηνηρεία απνθηνχλ αμία (valeur), εθφζνλ δελ ζπγρένληαη. Ζ αξρή απηή ζπλέβαιε ζηε
δεκηνπξγία θαη ηελ αλάπηπμε ηεο θσλνινγίαο, πβ. ηα /p/ θαη /f/ ζηα π-φλνο θαη θ-φλνο. Δπίζεο, έλα ζεκείν
απνθηά αμία κέζα ζην φιν ζχζηεκα ησλ ζεκείσλ κηαο γιψζζαο. Έηζη, ε αμία ησλ ιέμεσλ θξέαο θαη ζάξθα
πξνζδηνξίδεηαη απφ ην φηη ζπλππάξρνπλ θαη νη δχν ιέμεηο ζηελ Διιεληθή, ελψ ε αμία ηεο ηηαιηθήο ιέμεο
carne είλαη δηαθνξεηηθή: δελ ζπλππάξρεη κε άιιε ιέμε, αιιά ζπλππάξρνπλ ζε απηήλ θαη νη δχν ζεκαζίεο.
 Γηάθξηζε «ζπληαγκαηηθψλ ζρέζεσλ» – «ζπλεηξκηθψλ ζρέζεσλ» (rapports syntagmatiques –

rapports associatifs).
Σα ζπληάγκαηα (syntagmes) είλαη ζπλδπαζκνί γισζζηθψλ ζηνηρείσλ, π.ρ. μαλαδηαβάδσ, ε αλζξψπηλε

δσή. Ζ ζπληαγκαηηθή κειέηε ηεο γιψζζαο είλαη επξχηεξε απφ ηε ζχληαμε, πνπ εμεηάδεη ηελ ηππηθή κνξθή
ηεο γισζζηθήο αιπζίδαο θαη φρη ηηο ζρέζεηο ησλ ζηνηρείσλ πνπ απαξηίδνπλ ηελ αιπζίδα απηή (ζρέζεηο ελ
παξνπζία, in praesentia). Μηα ζπληαγκαηηθή ζρέζε κπνξεί λα δηαηππψλεηαη, ζπληαθηηθά, κε δηαθνξεηηθνχο
ηξφπνπο, π.ρ. ε ΢ρνιή ηεο Πξάγαο, αγγι. the school of Prague θαη the Prague school, γαιι. l’ école de Prague
θαη l’ école pragoise. ΢ηηο ζπληαγκαηηθέο ζρέζεηο βαζηθή ζεκαζία έρνπλ ε ζπλδπαζηηθφηεηα ησλ ζηνηρείσλ,
δει. ε ζπλεκθάληζή ηνπο, ε θαηαλνκή θαη ην πεξηβάιινλ: ηη κπνξεί λα πξνεγείηαη θαη ηη λα έπεηαη θάζε
ζηνηρείνπ θαη ζε πνηνπο πεξηνξηζκνχο απηφ ππφθεηηαη·ι.ρ., νη πξνηάζεηο ν δάζθαινο πήξεο ην βηβιίν, ην βηβιίν
πήξε ηνλ δάζθαιν παξαβηάδνπλ ηνπο γξακκαηηθνχο θαλφλεο, είλαη αληηγξακκαηηθέο (πβ. Μπακπηληψηε, 19982:
119-121).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ηα γισζζηθά ζηνηρεία ζπλδένληαη ζηε κλήκε, ζρεκαηίδνληαο νκάδεο ζρέζεσλ
(ζπλεηξκηθέο ζρέζεηο, ζρέζεηο ελ απνπζία, in absentia). Δδψ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα είλαη ε
αληηθαηαζηαζηκφηεηα, ε δπλαηφηεηα ζε θάζε ζηνηρείν ελφο ζπλφινπ λα αληηθαζηζηά ηα άιια, επηηειψληαο
ζπλαθή ιεηηνπξγία ζε πξνηάζεηο (ν γηαηξφο είδε ηνλ αζζελή, ν γηαηξφο ζεξάπεπζε ηνλ αζζελή, ε θαζεγήηξηα
δηάβαζε ην βηβιίν, ε θαζεγήηξηα δηάβαζε ην άξζξν θ.ιπ.) ή λα ζπλδέεηαη κε απηά κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν
ηξφπν. Έηζη, ε ιέμε εθπαίδεπζε έρεη έκκεζε ζπλεηξκηθή ζρέζε, σο πξνο ηε ζεκαζία, κε ηα κάζεζε, κφξθσζε,
παηδεία αιιά θαη κε ηα απαηδεπζία, ακάζεηα, σο πξνο ηνπο θζφγγνπο, κε ηα εθπαηδεχσ, εθπαηδεπηηθφο,
κεηεθπαίδεπζε θ.ιπ. (νκφξξηδεο ιέμεηο) θαη, σο πξνο ην ηεξκαηηθφ ζηνηρείν (επίζεκα, θαηάιεμε), κε ηα
απινχζηεπζε, αρξήζηεπζε θ.ά. (πβ. ηα αληίζηξνθα ιεμηθά, ζηα νπνία νη ιέμεηο θαηαηάζζνληαη βάζεη ηνπ
ηειεπηαίνπ γξάκκαηνο, ηνπ πξνηειεπηαίνπ θ.ν.θ., πξάγκα ρξήζηκν γηα ηε γλψζε ησλ παξαγσγηθψλ
θαηαιήμεσλ θαη ηεο κνξθνινγίαο). Ο Saussure ππνγξάκκηζε φηη ε γξακκαηηθή, δει. ε πεξηγξαθηθή/ζηαηηθή
γισζζνινγία (θαη’ απηφλ, ε παιαηά ηζηνξηθή γξακκαηηθή είλαη δηαρξνληθή γισζζνινγία, πβ. επφκελε
δηάθξηζε) πξέπεη λα αζρνιείηαη κε ηηο ζπληαγκαηηθέο θαη ηηο ζπλεηξκηθέο ζρέζεηο θαη λα κε δηαρσξίδεηαη ε
εμέηαζε ηεο κνξθνινγίαο απφ ηε ζχληαμε (Saussure , 1979: 174-175).
Οη ζπλεηξκηθέο ζρέζεηο νλνκάζηεθαλ αξγφηεξα «παξαδεηγκαηηθέο» (βι. πην θάησ), απφ ηε ιέμε
«παξάδεηγκα», πνπ είλαη ην ζχλνιν ησλ ηχπσλ κηαο ιέμεο θαηά ηελ θιίζε, π.ρ. γλψζε, γλψζεο, γλψζεηο,
γλψζεσλ. Κάζε ηχπνο επηηειεί δηαθνξεηηθή ιεηηνπξγία απφ ηνπο άιινπο, έρνληαο ζρέζε ζπκπιεξσκαηηθήο
γλσξίδνπκε φηη ηα ζχλζεηα θαη ηα παξαγσγα απηά ζρεκαηίζηεθαλ απφ ηα ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία. Σν ίδην ζπκβαίλεη κε
ηα δηπισκαηνχρνο θαη poirier, φπνπ ηα -νχρνο, -ier ζπκίδνπλ ηα πξαηεξη-νχρνο θαη pomm-ier «κειηά». Πξφθεηηαη γηα
«νξηδφληηα» αηηηνιφγεζε σο πξνο ην ζεκαηλφκελν θαη σο πξνο ην ζεκαίλνλ, ρσξίο λα αηηηνινγείηαη ε «θαηαθφξπθε»
ζρέζε ζεκαηλνκέλνπ θαη ζεκαίλνληνο.
115
θαηαλνκήο κε απηνχο. Έηζη, αλ ζπληαθηηθά απαηηείηαη νλνκαζηηθή, δελ κπνξεί λα αληηθαηαζηαζεί κε ηχπν
γεληθήο ή αηηηαηηθήο θαη αληίζηξνθα. Οη ζρέζεηο ησλ ζηνηρείσλ πνπ αλήθνπλ ζην ίδην, απφ πιεπξάο
γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο, παξάδεηγκα ραξαθηεξίδνληαη άκεζεο (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 121-123).
 Γηάθξηζε ζπγρξνλίαο – δηαρξνλίαο.
Πξφθεηηαη αζθαιψο γηα ην ζεκείν πνπ θπξίσο δηαθνξνπνίεζε ηνλ Διβεηφ γισζζνιφγν απφ ηνπο
πξνγελέζηεξνπο ή θαη ζχγρξνλνπο κε απηφλ γισζζνιφγνπο θαη κάιηζηα ηνπο Νενγξακκαηηθνχο. Τπνζηήξηδε
φηη πξσηεχνλ κέιεκα ηνπ γισζζνιφγνπ είλαη ε πεξηγξαθή ηεο ζχγρξνλεο κνξθήο κηαο γιψζζαο, γηαηί ν
νκηιεηήο αγλνεί ηε δηαδνρή ησλ γισζζηθψλ θαηλνκέλσλ κέζα ζηνλ ρξφλν. Απηφ, επηζήκαλε ν Saussure,
ζπλέβαηλε θαη πξηλ απφ ηελ εκθάληζε ηεο γισζζνινγίαο αιιά κε φρη νξζφ ηξφπν, δηφηη νη γξακκαηηθνί
πξνζπαζνχζαλ λα ξπζκίζνπλ ηε γιψζζα θαη φρη λα πεξηγξάςνπλ ηα γισζζηθά θαηλφκελα. Δπηβάιιεηαη ε
κειέηε ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο γιψζζαο (ηεο δνκήο ηνπ γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο, ζα ιέγακε ζήκεξα), φπσο απηφ
εκθαλίδεηαη ζε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν, γηαηί ε γιψζζα ιεηηνπξγεί σο ζχζηεκα κφλν ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν. Ο
Saussure δηεπθξηλίδεη φηη ε ζπγρξνληθή έξεπλα δελ ηαπηίδεηαη ππνρξεσηηθά κε ηε ζπγρξνλία ζηελ νπνία δεη
εξεπλεηήο, ν νπνίνο κπνξεί λα εμεηάδεη θαηλφκελα πνπ αλήθνπλ ζε παιαηφηεξε πεξίνδν, π.ρ. ηελ πξνθνξά ηεο
Διιεληθήο ηνλ 10ν αη., ή θαηλφκελα πνπ αλήθνπλ ζε επηκέξνπο ζπγρξνλία ή ηδηνζπγρξνλία, δει. ζε δηάιεθην
ή ηδίσκα (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 40-41). Αληίζεηα, ν Saussure ππνζηήξηδε φηη ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή/
δηαρξνληθή γισζζνινγία εμεηάδεη κεηαβνιέο κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ ζηε δηαδξνκή ηνπ ρξφλνπ, επνκέλσο ε
δηαρξνλία θαη ε δηαρξνληθή έξεπλα ζηεξνχληαη ζπζηεκαηηθνχ ραξαθηήξα.
 Γηάθξηζε ζπγρξνληθψλ – δηαρξνληθψλ λφκσλ.
Ζ δηάθξηζε απηή ζπλδέεηαη ζηελά κε ηε δηάθξηζε ζπγρξνλίαο – δηαρξνλίαο. Έγηλε αλαθνξά ζε

πξνεγνχκελν θεθάιαην ζηνπο γισζζηθνχο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηνπο θσλεηηθνχο λφκνπο. Καηά ηνλ
Saussure, ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λφκνπ είλαη ε γεληθφηεηα θαη ε ππνρξεσηηθή ηζρχο. Χζηφζν, ζηηο γιψζζεο, νη
ζπγρξνληθνί λφκνη ραξαθηεξίδνληαη απφ γεληθφηεηα, φρη απφ ππνρξεσηηθφηεηα, ελψ νη δηαρξνληθνί είλαη
ππνρξεσηηθνί αιιά φρη γεληθνί. Γηα παξάδεηγκα, ζπγρξνληθφο λφκνο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο νξίδεη φηη νη
ιέμεηο ιήγνπλ ζε θσλήελ θαη ζε λ, ξ, ο. Χζηφζν, ν λφκνο απηφο άιιαμε ζε έλα ζεκείν (δελ ήηαλ
ππνρξεσηηθφο). ΄Ζδε ζηελ ζπγρξνλία ηεο Αιεμαλδξηλήο Κνηλήο έγηλαλ αλεθηά θχξηα νλφκαηα πνπ έιεγαλ ζε
άιια ζχκθσλα (Ηεξνπζαιήκ, Ησζήθ, Λση). ΢ηα Νέα Διιεληθά νη ιέμεηο πνπ ιήγνπλ ζε -ξ είλαη αξραίεο ή
δάλεηα (δελ αλήθνπλ ζην ζχζηεκα ηεο δεκψδνπο γιψζζαο), ελψ ππάξρνπλ επηθσλήκαηα θαη ερνπνίεηεο
ιέμεηο πνπ ιήγνπλ ζε δηάθνξα ζχκθσλα (αρ, γαβ, κπακ, νπθ), ρσξίο λα αλαθεξφκαζηε ζε μέλεο ιέμεηο θαη
μέλα νλφκαηα. ΢ε επφκελν γισζζηθφ ζηάδην ηεο Νέαο Διιεληθήο ελδέρεηαη λα ππάξμνπλ αιιαγέο, αθνχ νη
ζπγρξνληθνί λφκνη δελ είλαη ππνρξεσηηθνί.
Παξαδείγκαηα δηαρξνληθψλ λφκσλ είλαη ν λφκνο ηνπ H. Osthoff, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν καθξφ
θσλήελ πξηλ απφ εκίθσλν θαη ζχκθσλν βξαρχλζεθε, απφ ηε ζπγρξνλία ηεο Πξσηνειιεληθήο ζηε ζπγρξνλία
ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (Εεπο > Εεχο, ιπζεληεο > ιπζέληεο) θαη ν λφκνο ηεο ηξνπήο ηνπ -m ηεο
Πξσηντλδνεπξσπατθήο ζε -λ ζηελ ΑΔ (ηλδνεπξ. yugom, ιαη. jugum, ζαλζθξ. yugam – δπγφλ). Απφ ηα
παξαδείγκαηα απηά εμάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη νη δηαρξνληθνί λφκνη δελ έρνπλ γεληθή ηζρχ. ΢ην πξψην
παξάδεηγκα ε βξάρπλζε καθξνχ θσλήεληνο ζπκβαίλεη ππνρξεσηηθά αιιά ζε ζπγθεθξηκέλν θσλεηηθφ
πεξηβάιινλ, θάηη πνπ ηζρχεη θαη ζην δεχηεξν παξάδεηγκα: ε κεηαβνιή ηνπ έξξηλνπ είλαη ππνρξεσηηθή
(κεηαβάιινληαη φια ηα ηειηθά m), αιιά εκθαλίδεηαη κφλν ζην ηέινο ιέμεο (κεηαβάιινληαη κφλν ηα ηειηθά m).
 ΢χγρπζε ζπγρξνληθήο – δηαρξνληθήο πξνζέγγηζεο.
Αξθεηά ζπρλά ζπγρένληαη νη δχν πξνζεγγίζεηο, κε απνηέιεζκα λα εμάγνληαη ζπκπεξάζκαηα πνπ δελ
αληαπνθξίλνληαη ζηελ εθάζηνηε γισζζηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ήηαλ επφκελν λα απαζρνιήζεη ην ζέκα απηφ
ηνλ Saussure. Δδψ ζα πεξηνξηζηνχκε ζηελ εμέηαζε κεξηθψλ παξαδεηγκάησλ απφ ηελ ηζηνξία ηεο γιψζζαο
καο.
Αθφκε θαη ζήκεξα ηα δίςεθα θσλήεληα αη, εη, νη, νπ, πη φπσο θαη ηα απ, επ (επ ζε ιφγηνπο ηχπνπο)
ζεσξνχληαη απφ πνιινχο δίθζνγγνη (ν ραξαθηεξηζκφο απηφο εκθαλίδεηαη θαη ζε κεξηθέο λενειιεληθέο
γξακκαηηθέο). Χζηφζν, πξφθεηηαη γηα κνλνθζφγγνπο, ζηελ πεξίπησζε ησλ πέληε πξψησλ, θαη γηα ζπλδπαζκφ
116
θσλήεληνο θαη ζπκθψλνπ, ζηελ πεξίπησζε ησλ δχν (ή ηξηψλ) άιισλ. Τπάξρνπλ βέβαηα λενειιεληθέο
δίθζνγγνη ατ/άη, ετ/έη θ.ά. (γάηδαξνο, γατδάξνπ θ.ιπ.), αιιά δε ζπδεηνχκε γη’ απηέο. Ο ιφγνο είλαη γηα ηηο
αξραίεο δηθζφγγνπο πνπ κνλνθζνγγίζηεθαλ ή θαηέιεμαλ λα γίλνπλ ζπλδπαζκφο θσλήεληνο θαη ζπκθψλνπ,
πξάγκα πνπ ζπλέβε εδψ θαη πνιινχο αηψλεο. Δπεηδή ζηε ρψξα καο δελ αθνινπζνχκε ηελ εξαζκηθή πξνθνξά
θαηά ηελ αλάγλσζε ησλ αξραίσλ θεηκέλσλ, ρξεηάδεηαη λα δηεπθξηληζηεί ζηνπο καζεηέο ησλ Γπκλαζίσλ θαη
ησλ Λπθείσλ φηη ν παξαδνζηαθφο φξνο δίθζνγγνη έρεη θαζαξά ηζηνξηθφ πεξηερφκελν. Δπίζεο, νη θζφγγνη πνπ
δειψλνληαη κε ηα θ, ζ, ρ ραξαθηεξίδνληαη ζπλήζσο θιεηζηνί δαζείο (/ph, th, kh/), φπσο πξνθέξνληαλ ζηελ
αξραηφηεηα, ελψ ζηα Νέα Διιεληθά είλαη δηαξθείο/ηξηβφκελνη (/f, Ɵ, x/).
Άιιν ζέκα γηα ην νπνίν ππάξρεη δηάζηαζε απφςεσλ, αθφκε θαη κεηαμχ γισζζνιφγσλ, είλαη ε
ιεηηνπξγία ηεο ξεκαηηθήο αχμεζεο ε- (ζπαλίσο ε-) ζηνλ παξαηαηηθφ θαη ζηνλ αφξηζην. Γηα ηα Αξραία
Διιεληθά ππάξρεη νκνθσλία. Σα ε- θαη ε- δήισλαλ ην παξειζφλ, φπσο θαη νη αληίζηνηρεο θαηαιήμεηο: ἔ-ιπ-
νλ, ἔ-ιπ-ζ-α, ἤ-ιπηδ-νλ, ἤ-ιπη-ζ-α. Γηαθσλίεο πξνθχπηνπλ ζρεηηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηεο αχμεζεο ζηα Νέα
Διιεληθά. ΢χκθσλα κε ηελ επηθξαηνχζα άπνςε (βι., γηα παξάδεηγκα, Μπακπηληψηε, 19982: 43-44, Ράιιε,
2005: 45 θαη ππνζεκ. 41, 63), ε αχμεζε ζηα Νέα Διιεληθά ιεηηνπξγεί σο θνξέαο ηνπ ηφλνπ ζε δηζχιιαβνπο,
ρσξίο ηελ αχμεζε, ξεκαηηθνχο ηχπνπο: έιπλα αιιά ιχζακε, ήμεξα αιιά μέξακε. Οξηζκέλνη, πάλησο,
ππνζηεξίδνπλ φηη εμαθνινπζεί λα ιεηηνπξγεί θαη ζηε ζεκεξηλή γιψζζα φπσο ζηελ Αξραία Διιεληθή, φηη
είλαη ν θχξηνο εθθξαζηήο ηνπ ρξφλνπ. Τπνγξακκίδνπλ φηη ζε κεξηθά ηδηψκαηα, π.ρ. ζηα Δπηαλεζηαθά,
ρξεζηκνπνηείηαη ζε φια ηα πξφζσπα, είηε ηνληζκέλε είηε άηνλε: έιπλα, ειχλακε. Μπνξνχκε φκσο λα
ππνζηεξίμνπκε κε βεβαηφηεηα φηη ε αχμεζε έρεη ηελ ίδηα ιεηηνπξγία ζηελ Κνηλή Νενειιεληθή θαη ζε δηάθνξα
ηδηψκαηα; Σέινο, θξίλεηαη ζθφπηκν ζην ζεκείν απηφ λα αλαθεξζνχλ νη ζπαληφηεξνη δηζχιιαβνη ηχπνη γ΄ πιεζ.
ιχλαλ, ιχζαλ θ.ιπ., πνπ ηνλίδνληαη (φρη άηνλνη, φπσο ζην κνχ ’γξαςαλ φηη…). Πξφθεηηαη κάιινλ γηα
ζπκθπξκνχο (blends), γηα ζπγρσλεχζεηο: έιπλαλ + ιχλαλε → ιχλαλ.
7.2 Γνκηζκόο (Structuralism)

O δνκηζκφο είλαη έλα επηζηεκνληθφ θίλεκα πνπ εκθαλίδεηαη κεηά ηνλ Α΄ Παγθφζκην πφιεκν θαη δεζπφδεη ζην
πξψην κηζφ ηνπ 20νπ αη., ελψ πξνο ην ηέινο ηνπ αηψλα εκθαλίζηεθε ζηελ Δπξψπε ε ζεσξία ηνπ
κεηαδνκηζκνχ, πνπ ππνγξακκίδεη ηνλ ξφιν ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηε δηακφξθσζε κηαο δνκήο. Ολνκάζηεθε
δνκηζκφο δηφηη δίλεη κεγάιε έκθαζε ζηελ έλλνηα «δνκή» (structure), παξκέλε απφ ηα καζεκαηηθά θαη ηηο
ζεηηθέο επηζηήκεο, θαη ζεσξεί φηη ε γιψζζα απνηειεί ζχζηεκα αιιειεμαξηψκελσλ ζηνηρείσλ. Κνηλφ ζεκείν
θάζε δνκηθήο ζεψξεζεο είλαη φηη ην ππφ εμέηαζε αληηθείκελν είλαη πξνπάλησλ κηα νξηζκέλε κνξθή δνκήο,
ηεο νπνίαο θχξην ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ε ζπζηεκαηηθφηεηα, ην φηη απνηειεί ηδηαίηεξν ζχζηεκα. Σν ζχζηεκα
είλαη έλα ζχλνιν, κηα νιφηεηα πνπ ηα ζπζηαηηθά ηεο βξίζθνληαη ζε αιιειεμάξηεζε θαη επηηεινχλ νξηζκέλεο
ιεηηνπξγίεο: ηα ζηνηρεία ηνπ ζπζηήκαηνο απνηεινχλ δίθηπα ζρέζεσλ πνπ ηα απαξηίδνπλ δηάθνξα δνκηθά
ζρήκαηα αιιά θαη νκνηφηεηεο θαη αληηζέζεηο.
Μηα δνκή είλαη έλα ζχζηεκα ραξαθηεξηδφκελν απφ ηηο έλλνηεο ηεο νιφηεηαο, ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ,
ηεο απηνξξχζκηζεο. Με ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ηα ζηνηρεία ηεο δνκήο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα
κεηαβάιινληαη, ρσξίο λα αιιάδεη ε κεηαμχ ηνπο ζρέζε. Ζ απηνξξχζκηζε ζπλεπάγεηαη ηε δηαηήξεζε θαη ηε
ζηαζεξφηεηα ησλ νξίσλ ηεο δνκήο (π.ρ. ε πξφζζεζε ή ε αθαίξεζε δχν αθέξαησλ αξηζκψλ δίλεη πάληνηε
αθέξαην αξηζκφ). ΢ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ δνκψλ πνπ εξεπλνχλ νη «επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ» θαη φρη νη
ζεηηθέο, πξνζηίζεηαη έλα αθφκε ζηνηρείν, γηαηί ζεζκνί φπσο ε γιψζζα, ε νηθνγέλεηα θ.ιπ. πξνυπνζέηνπλ ηελ
παξέκβαζε ηνπ αλζξψπνπ (Jean Piaget, 1972∙ John Sturrock 2003). Πάλησο, ν δνκηζκφο πξεζβεχεη φηη θάησ
απφ ηηο ζπλεηδεηέο δεκηνπξγίεο ππάξρνπλ κε ζπλεηδεηέο δνκέο πνπ δηέπνληαη απφ θαλφλεο ηζνξξνπίαο,
θνηλνχο ζε φια ηα ζπζηήκαηα. Έηζη, ν εξεπλεηήο επηρεηξεί λα δείμεη φηη θαηλφκελα πνπ δίλνπλ ηελ εληχπσζε
φηη είλαη ηειείσο δηαθνξεηηθά, φπσο νη ζρέζεηο ησλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ, ε δνκή ησλ ζπγγεληθψλ ζεζκψλ, ε
ζχζηαζε ησλ κχζσλ θ.ιπ., έρνπλ θαηά βάζε ην ίδην δνκηθφ ζρήκα.
Γεληθά, ν δνκηζκφο σο αληηπαξαδνζηαθφο, απνξξίπηεη ηε ινγνθξαηηθή γξακκαηηθή θαη εμεηάδεη ηε
κνξθή ησλ γισζζψλ. Δπνκέλσο, ε γισζζηθή ηνπ ζεσξία είλαη έληνλα κνξθνθξαηηθή. Ζ δνκηθή γισζζνινγία
δέρεηαη φηη ε γξακκαηηθή ηεο γιψζζαο πεξηιακβάλεη ζαθψο δηαθεθξηκέλα επίπεδα: θσλεηηθφ, θσλνινγηθφ,
κνξθνινγηθφ (ή θαη κνξθνθσλνινγηθφ), ζπληαθηηθφ, ζεκαζηνινγηθφ. Ο δνκηζκφο αληηθαζηζηά ηε ιέμε σο
κνλάδα ηεο γξακκαηηθήο αλάιπζεο, ρξεζηκνπνηψληαο κηθξφηεξα ζηνηρεία κε ζεκαζία, ηα κνξθήκαηα, ι.ρ.
ηξέρ-σ. Ο επξσπατθφο δνκηζκφο ζηεξίδεηαη ελ πνιινίο ζηηο γισζζνινγηθέο απφςεηο ηνπ Saussure, ελψ
εηδηθφηεξα ν θιάδνο ηεο θσλνινγίαο, πνπ δηαθνξνπνηείηαη απφ ηε θσλεηηθή, πηνζεηεί βαζηθέο ζέζεηο
117
δηαπξεπψλ Ρψζσλ θαη άιισλ γισζζνιφγσλ (Roman Jakobson, Nikolay Trubetzkoy θ.ιπ.), νη νπνίνη, θαηά ηε
δεθαεηία ηνπ 1920, ίδξπζαλ ηελ πεξίθεκε ΢ρνιή ηεο Πξάγαο. Δπηπιένλ, ν ακεξηθαληθφο δνκηζκφο, κε
κεραληζηηθή αληίιεςε57 ηεο γιψζζαο, αδηαθνξεί γηα ηε κειέηε ηεο ζεκαζίαο, ηελ νπνία ν ζεκειησηήο ηνπ
Leonard Bloomfield ζεσξνχζε αλέθηθηε φζν παξέκελε άγλσζηε ε ιεηηνπξγία ηνπ εγθεθάινπ.
7.3 ΢ρνιέο ηνπ δνκηζκνύ

Σα γεληθφηεξα επηζηεκνινγηθά θαη θηινζνθηθά ξεχκαηα πνπ είραλ επηθξαηήζεη ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη.
επεξέαζαλ ηε γισζζνινγηθή έξεπλα θαη ζεσξία, κε απνηέιεζκα ηε δηακφξθσζε πεξηζζφηεξσλ απφ κία
γισζζνινγηθψλ ζρνιψλ, θπξίσο δνκηζηηθψλ. Οη ζεκαληηθφηεξεο, ζηνλ επξσπατθφ ρψξν, είλαη ν
ιεηηνπξγηζκφο (functionalism) θαη ε γισζζεκαηηθή (glossematics), ελψ ζηηο ΖΠΑ ν θαηαλνκηζκφο
(distributionalism) ή ηαμηλνκηζκφο (taxonomism). Οη ζρνιέο απηέο κνηξάδνληαη νξηζκέλεο αληηιήςεηο θαη
κεζφδνπο, πνπ ζπλεπάγνληαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ δνκψλ. Οη πεξηζζφηεξνη δνκηζηέο ζεκειηψλνπλ ηε
γισζζνινγία ζηε κειέηε ησλ πξαγκαηνπνηνχκελσλ εθθσλεκάησλ (utterances, γαιι. énoncés),
ππνζηεξίδνληαο φηη ε γισζζνινγία έρεη σο ζηφρν ηελ επεμεξγαζία κηαο ζεσξίαο ηνπ θεηκέλνπ, ην νπνίν
ζεσξείηαη πεξαησκέλν (θιεηζηφ). Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ θάλνπλ ρξήζε ηππνπνηεκέλεο (formal) κεζφδνπ
αλάιπζεο ηνπ ππφ εμέηαζε πιηθνχ, ηνπ γισζζηθνχ ζψκαηνο (corpus).
Πάλησο, ε ΢ρνιή ηεο Πξάγαο δηαθνξνπνηείηαη σο πξνο ην φηη ελδηαθέξεηαη γηα ηηο ζρέζεηο νκηιεηή
θαη κελχκαηνο. Δπίζεο, δηάδνρνη ηνπ Saussure φπσο ν Charles Bally ζεσξνχλ ζεκαληηθή φρη κφλν ηε κειέηε
ηεο γιψζζαο (langue) αιιά θαη ηε κειέηε ηεο νκηιίαο (parole), γηα λα ππελζπκίζνπκε κία απφ ηηο πεξίθεκεο
δηαθξίζεηο πνπ εηζήγαγε ν ζεκειησηήο ηνπ επξσπατθνχ δνκηζκνχ. Ο Bally ηφληζε ηε ζεκαζία ηεο νκηιίαο θαη
γη’ απηφ αζρνιήζεθε κε ηελ (εθ)θψλεζε (γαιι. énonciation), κε ηελ εθαξκνγή ηεο γιψζζαο απφ ηνπο
νκηιεηέο.
7.3.1 Λεηηνπξγηζκόο
Ο ιεηηνπξγηζκφο (functionalism) απνηειεί βαζηθφ θιάδν ηνπ δνκηζκνχ θαη ζεσξεί φηη θάζε γιψζζα είλαη
ζχζηεκα πνπ απαξηίδεηαη απφ ζηνηρεία (θζφγγνπο-θσλήκαηα, κνξθήκαηα, ιέμεηο θ.ιπ.) ηα νπνία ζπλδένληαη
κεηαμχ ηνπο κε νξηζκέλεο ζρέζεηο-ιεηηνπξγίεο. Πξψηε ε ΢ρνιή ηεο Πξάγαο αζρνιήζεθε κε ηε θσλνινγία,
ηελ πθνινγία θαη ηελ θεηκελνγισζζνινγία αιιά θαη κε ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο γιψζζαο, ζέηνληαο σο αξρή φηη ε
γιψζζα είλαη ζχζηεκα ιεηηνπξγηψλ: γλσζηηθή/ινγηθή ιεηηνπξγία (ην κήλπκα επηθεληξψλεηαη ζην
πεξηερφκελν), ζπγθηλεζηαθή/ζπλαηζζεκαηηθή/βησκαηηθή ιεηηνπξγία (ην κήλπκα επηθεληξψλεηαη ζηνλ νκηιεηή),
θαηηθή/επαθηθή ιεηηνπξγία (ην κήλπκα απνζθνπεί ζηε δηαηήξεζε θνηλσληθήο επαθήο) θ.ά. Μηα απφ ηηο
ζεκαληηθέο ζπκβνιέο ηεο ζρνιήο απηήο ζηε γισζζνινγηθή ζεσξία είλαη ε αξρή ηεο «ιεηηνπξγηθήο
πξννπηηθήο ηεο πξφηαζεο», γηα ηελ νπνία έγηλε ιφγνο πξνεγνπκέλσο (1.5.2).
Δηδηθφηεξα, σο πξνο ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Jakobson ρξεηάδεηαη λα ιερζνχλ ηα εμήο. Τπνζηήξηδε,
αληίζεηα απφ ηνλ Saussure, φηη ε δηαρξνλία δελ είλαη απιή δηαδνρή ζπγρξνληψλ νχηε ηελ ραξαθηεξίδνπλ
αζπζηεκαηηθέο κεηαβνιέο: νη δηαρξνληθέο κεηαβνιέο ησλ γισζζψλ είλαη κεηαβνιέο ελ ζπζηήκαηη. ΋ζνλ
αθνξά ζηε ζπγρξνλία, πίζηεπε φηη θαη απηή έρεη δπλακηθφ ραξαθηήξα, φρη ζηαηηθφ, θαζψο παξαηεξνχληαη
κεηαβνιέο θαη ζε κία ζπγρξνλία. Δπηπιένλ, θαηά ηνλ Γηάθνκπζνλ, βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ γισζζηθψλ
κεηαβνιψλ απνηειεί ε ζθνπηκφηεηα, φηη έρνπλ σο ζηφρν ηελ ηζνξξνπία θαη ηελ αλαδφκεζε ηνπ ζπζηήκαηνο.
Δπίζεο, ν Jakobson εηζήγαγε ζηε θσλνινγία ηα δηαθνξνπνηεηηθά/δηαθξηηηθά ραξαθηεξηζηηθά
(distinctive features), ηα νπνία ζεσξεί φηη εκθαλίδνληαη ηαπηνρξφλσο ζε θάζε θψλεκα κε ηε κνξθή
ζηεινεηδνχο δέζκεο θαη έρνπλ δπαδηθφ (binary) ραξαθηήξα, δει. ραξαθηεξίδνπλ ην θψλεκα κε ηελ παξνπζία
ή ηελ απνπζία ηνπο. Έηζη, ην θψλεκα /a/ είλαη +θσλεεληηθφ, -ζπκθσληθφ, +αλνηθηφ.
΢εκαληηθφο ιεηηνπξγηζηήο γισζζνιφγνο ππήξμε θαη ν André Martinet, πνπ ζπρλά ζεσξείηαη ηδξπηήο
ηδηαίηεξεο ζρνιήο, ηεο ΢ρνιήο ησλ Παξηζίσλ. ΢ην έξγν ηνπ κπνξεί λα δηαθξίλεη θαλείο ηξεηο νπζηψδεηο
θαηεπζχλζεηο, κε ζηελέο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο: ζπγρξνληθή θσλνινγία, δηαρξνληθή θσλνινγία, γεληθή
57
΢χκθσλα κε ηε κεραληζηηθή αληίιεςε φια ηα θαηλφκελα εξκελεχνληαη κε βάζε ηε ζπλάξηεζε αηηίνπ-απνηειέζκαηνο,
απνθιεηφκελεο ηεο έλλνηαο ηεο ζθνπηκφηεηαο.
118
γισζζνινγία58. Δπίζεο, αζρνιήζεθε κε ηε ζχληαμε θαη ηελ ηλδνεπξσπατθή γισζζνινγία. Κεληξηθφ ζεκείν
ηεο γισζζνινγηθήο ζεσξίαο ηνπ Martinet είλαη ε έλλνηα ηεο δηπιήο (δη)άξζξσζεο (double articulation), πνπ
ραξαθηεξίδεη ηελ αλζξψπηλε γιψζζα. Ζ πξψηε άξζξσζε ζε κνλήκαηα, δει. ζε κνξθήκαηα (κέξε ιέμεσλ κε
ζεκαζία ή ιέμεηο κε αλαιχζηκεο πεξαηηέξσ), αθνξά ζην επίπεδν ηνπ πεξηερνκέλνπ. ΢ηελ πξψηε άξζξσζε
πεξηνξηζκέλνο αξηζκφο κνλεκάησλ κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη απεξηφξηζην αξηζκφ εθθσλεκάησλ. Ζ δεχηεξε
άξζξσζε αθνξά ζην επίπεδν ηεο έθθξαζεο. Μεξηθέο δεθάδεο θσλεκάησλ, ζηνηρείσλ ρσξίο ζεκαζία,
επηηξέπνπλ ηνλ ζρεκαηηζκφ δεθάδσλ ρηιηάδσλ δηαθνξεηηθψλ ζεκαηλνκέλσλ, ιέμεσλ θαη κνξθεκάησλ.
Δπνκέλσο, κε ηε δηπιή άξζξσζε απνθεχγεηαη ε επηβάξπλζε ηεο κλήκεο, κε απνηέιεζκα ηελ νηθνλνκία
πξνζπαζεηψλ γηα ηελ εθπνκπή θαη πξφζιεςε κελπκάησλ.
Ζ αξρή ηεο ήζζνλνο πξνζπαζείαο ή, φπσο πξνηηκνχζε ν Martinet, ηεο νηθνλνκίαο (économie) έρεη
πξσηεχνληα ξφιν ζηε γισζζνινγηθή ηνπ ζεσξία φπσο έρεη θαη ε έλλνηα ηεο ιεηηνπξγηθήο απφδνζεο ή ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ θνξηίνπ/βάξνπο (functional load/yield, γαιι. rendement fonctionnel), πξνθεηκέλνπ γηα ηε ρξήζε
κηαο θσλνινγηθήο αληίζεζεο. Λφγνπ ράξε, ε αληίζεζε /p/:/b/ ζηα Αγγιηθά δηαθνξνπνηεί πνιιέο ιέμεηο, ελψ ε
αληίζεζε /ʃ/:/ʒ/ («παρχ» ζ: «παρχ» δ») δηαθξίλεη κηθξφ αξηζκφ ιέμεσλ, επνκέλσο, ε πξψηε έρεη κεγάιν
ιεηηνπξγηθφ θνξηίν θαη ε δεχηεξε κηθξφ. Ο Martinet επηζήκαλε φηη αληηζέζεηο κε κηθξφ ιεηηνπξγηθφ θνξηίν
ηείλνπλ λα εμαθαλίδνληαη επθνιφηεξα απφ αληηζέζεηο κε κεγάιν ιεηηνπξγηθφ θνξηίν.
7.3.2 Γισζζνινγηθόο Κύθινο ηεο Κνπεγράγεο

O Γαλφο γισζζνιφγνο Louis Hjelmslev (Λνχηο Γέικζιενπ) θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ ζηνλ Γισζζνινγηθφ
Κχθιν ηεο Κνπεγράγεο κε ηε γισζζεκαηηθή ζεσξία ηνπο ηφληζαλ βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Saussure, κε ηελ
πξφζεζε λα εθαξκνζηεί ε ζεσξία ηνπο ηφζν ζηε γιψζζα φζν θαη γεληθφηεξα ζηε κειέηε ησλ ζπκβνιηθψλ
ζπζηεκάησλ, ζηε «ζεκεηνινγία». Θεσξνχζαλ ηε γιψζζα ζπκβνιηθφ ζχζηεκα, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
νπνίνπ ζα κπνξνχζε θαλείο λα πξνζδηνξίζεη αλ ηα ζπλέθξηλε κε απηά άιισλ ζπκβνιηθψλ ζπζηεκάησλ. Σν
αληηθείκελν κηαο επηζηήκεο είλαη, θαηά ηνλ Hjelmslev, νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ζηνηρείσλ θαη φρη ηα ίδηα ηα
ζηνηρεία, γη’ απηφ ε πεξηγξαθή ηνπο έπξεπε λα γίλεηαη φπσο ζηελ άιγεβξα. Αλ επηηπγραλφηαλ απηφ ζηε
γισζζνινγία, ηφηε ζα πξαγκαηνπνηνχληαλ ε επηζπκία ηνπ Saussure γηα απηφλνκε γισζζνινγία, πνπ ζα έρεη
«σο κνλαδηθφ θαη πξαγκαηηθφ αληηθείκελν ηε γιψζζα αληηκεησπηδφκελε θαζεαπηή θαη γηα ηνλ εαπηφ ηεο».
Ο Hjelmslev δηέθξηλε κνξθή θαη χιε ηφζν ζην επίπεδν ηνπ πεξηερνκέλνπ φζν θαη ζην επίπεδν ηεο
έθθξαζεο. Σν πεξηερφκελν απαξηίδνπλ, σο πξνο ηε κνξθή, ε νξγάλσζε ησλ ζεκαζηψλ θαη, σο πξνο ηελ χιε,
ηα αληηθείκελα αλαθνξάο (referents). ΢ην επίπεδν ηεο έθθξαζεο, ηε κνξθή απνηειεί ην αθεξεκέλν
θσλνινγηθφ ζχζηεκα θαη ηελ χιε νη θζφγγνη. Τπνζηήξηδε φηη ε αλάιπζε ηνπ πεξηερνκέλνπ φθεηιε λα είλαη
αλεμάξηεηε απφ εμσγισζζηθά θξηηήξηα θαη ε θσλνινγηθή αλάιπζε απφ θσλεηηθά, αλέιπε δε θάζε επίπεδν
ζηα αθεξεκέλα κηθξφηεξα θαη ακεηάβιεηα, ζηνηρεία ηνπ, ηα γισζζήκαηα (glossemes, γαιι. glossèmes). Σα
γισζζήκαηα δηαθξίλνληαλ ζε ζηνηρεία κε ζεκαζία, πνπ νλνκάζηεθαλ πιεξήκαηα (pleremes, plerèmes) θαη ζε
ζηνηρεία θελά ζεκαζίαο ή θελήκαηα59 (cenemes, cénèmes), πνπ είλαη νη κηθξφηεξεο κνλάδεο ηνπ θσλνινγηθνχ
ζπζηήκαηνο (πβ. θψλεκα). Έηζη, ε ιέμε αγειάδα αλαιχεηαη ζε «βφδη» + «ζειπθφ» + «εληθφο», ελψ ε
αλάιπζε ζε θελήκαηα είλαη α+γ+ε+ι+ά+δ+α.
7.3.3 Ακεξηθαληθόο δνκηζκόο
Ο Leonard Bloomfield, θχξηνο ζεκειησηήο ηνπ ακεξηθαληθνχ δνκηζκνχ ή ηαμηλνκηζκνχ (taxonomism),

επεξεαζκέλνο απφ ηε ζεσξία ηεο ζπκπεξηθνξάο (behaviorism), θαηέιεμε λα εθαξκφζεη κεραληζηηθή κέζνδν
αλάιπζεο ηεο γιψζζαο, ηελ νπνία αλέπηπμαλ πεξαηηέξσ νη δηάδνρνί ηνπ. Ο εξεπλεηήο βαζίδεηαη κφλν ζηα
εκπεηξηθά δεδνκέλα ηεο γιψζζαο γηα λα βξεη κε ζπγθεθξηκέλεο δηαδηθαζίεο, ηα ζπζηαηηθά ηεο γισζζηθήο
δνκήο.
Οη δχν βαζηθέο δηαδηθαζίεο πνπ αθνινπζεί ε αλάιπζε ηεο γιψζζαο είλαη:
58
΋ζνλ αθνξά ζηε ζέζε ηνπ Saussure φηη ε ζπγρξνλία είλαη ζηαηηθή, ν Μartinet είρε δηαθνξεηηθή άπνςε θαη,
ζπκθσλψληαο κε ηνλ Jakobson, έθαλε ιφγν γηα δπλακηθή ζπγρξνλία.
59
Oη ιέμεηο ceneme, plereme αλάγνληαη ζηα πιήξεο, θελφο θαη γη’ απηφ είλαη εζθαικέλε ε απφδνζε ηνπ ceneme σο
«θίλεκα» ζην Λεμηθφ γισζζνινγίαο θαη θσλεηηθήο ηνπ Νηέηβηλη Κξχζηαι.
119
α) ε θαηάηκεζε (segmentation) ηνπ εθθσλήκαηνο ζε ειάρηζηα ζηνηρεία ή ηεκάρηα (αλάινγα κε ην
επίπεδν αλάιπζεο) θαη
β) ε ηαμηλφκεζε (classification) ησλ ζηνηρείσλ ζε θαηεγνξίεο θαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο ιεηηνπξγίαο
ηνπο.
Γηα λα επηηεπρζνχλ ε θαηάηκεζε θαη ε ηαμηλφκεζε ρξεηάδνληαη επηπιένλ δηαδηθαζίεο, νη αλεπξεηηθέο

(discovery procedures): ζχγθξηζε ησλ ζηνηρείσλ, ππνθαηάζηαζή ηνπο, πεξηγξαθή ησλ ζέζεσλ εκθάληζεο ή
ζπλεκθάληζεο, πεξηγξαθή ηνπ πεξηβάιινληνο ή ησλ πεξηβαιιφλησλ, δει. θαηαλνκή (distribution), απφ ηελ
νπνία ε ζεσξία νλνκάζηεθε θαη «θαηαλνκηζκφο» (distributionalism).
Ο ακεξηθαληθφο δνκηζκφο πξνηείλεη, βαζηθά, δχν ηξφπνπο πεξηγξαθήο κηαο γιψζζαο:
α) «ζηνηρείν θαη δηαδηθαζία» (item and process), φπνπ έλα ζηνηρείν κεηαβάιιεηαη ζε ζπγθεθξηκέλν
πεξηβάιινλ, π.ρ. ην κφξθεκα γξάθ/-σ → γξάπ/-ζσ → γξάκ/-κα,
β) «ζηνηρείν θαη δηάηαμε» (item and arrangement), βάζεη ηεο ζέζεο θαη ηνπ πεξηβάιινληνο, π.ρ.
γξάθ/-σ: γξάπ/-ζσ: γξάκ/-κα.
Ο πξψηνο ηξφπνο πεξηγξαθήο είλαη παιαηφηεξνο θαη ηνλ είραλ ρξεζηκνπνηήζεη νη Ακεξηθαλνί
γισζζνιφγνη Franz Boas θαη Edward Sapir. Ο δεχηεξνο ηξφπνο είλαη λεφηεξνο θαη απαιιαγκέλνο απφ θάπνηα
ηζηνξηθή πξννπηηθή, αθνχ δελ δέρεηαη ηελ χπαξμε αξρηθνχ ηχπνπ θαη άιισλ παξάγσγσλ60. Δπηηξέπεη ζηνλ
αλαιπηή λα πξνρσξήζεη ζε γεληθέο δηαπηζηψζεηο γηα ηε δηάηαμε ησλ ζηνηρείσλ σο πξνυπφζεζε γηα
νηθνλνκηθή πεξηγξαθή ηεο γιψζζαο (πβ. Μπακπηληψηε, 19982: 159, 193-194). Έηζη, ηα αξζεληθά νλφκαηα
ζηε Νενειιεληθή Κνηλή ιήγνπλ ζηελ νλνκ. ελ. ζε -ο θαη ηα ζειπθά ζε -Ø: παηέξα-ο, λφκν-ο, πιήξε-ο, αιιά
κεηέξα-Ø, λίθε-Ø, πφιε-Ø (ηα ζει. ζε -ο δεκηνπξγνχλ πξνβιήκαηα, φρη κφλν ζηνπο νιηγνγξάκκαηνπο
νκηιεηέο, ι.ρ. ε νδφο/ηεο/ηελ νδφο ή ε/ηελ νδφ, ηεο νδφο, ε/ηελ πιήξε, ηεο πιήξεο, ε/ηεο/ηελ Άξηεκηο).
΢ηα ζεηηθά ηνπ ακεξηθαληθνχ δνκηζκνχ είλαη ε άξζε πξνθαηαιήςεσλ ζρεηηθά κε γιψζζεο πνπ
ραξαθηεξίδνληαη «θησρέο», γηαηί δελ δηαζέηνπλ πνηθηιία θαηαιήμεσλ, ή «πξσηφγνλεο», γηαηί νη ρξήζηεο ηνπο
βιέπνπλ δηαθνξεηηθά ηνλ θφζκν. Οη κειέηεο, απφ ηνπο Ακεξηθαλνχο γισζζνιφγνπο, πνιιψλ γισζζψλ, ηδίσο
ησλ Ηλδηάλσλ, έδεημαλ φηη απηέο δειψλνπλ ηηο γξακκαηηθέο ζρέζεηο κε δηαθνξεηηθά κέζα απφ ηηο
ηλδνεπξσπατθέο. Δπίζεο, νη «πξσηφγνλεο» γιψζζεο επηκέλνπλ ζηε δήισζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ («επηζηήκε
ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ», θαηά ηνλ αλζξσπνιφγν Claude Lévi-Strauss.
7.4 Γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή

Πξνο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 εκθαλίδεηαη δηαθνξεηηθή κνξθή δνκηθήο γξακκαηηθήο, ε γελεηηθή-
κεηαζρεκαηηηθή γξακκαηηθή (generative-transformational grammar) ηνπ Noam Chomsky, ε γλσζηφηεξε απφ
ηηο «γελεηηθέο» γξακκαηηθέο (ν φξνο γελεηηθφο ζηα καζεκαηηθά ζεκαίλεη «παξαγσγηθφο»). Σν έξγν ηνπ
Syntactic Structures (1957) «΢πληαθηηθέο δνκέο» (1991) απνηέιεζε λέν ζηαζκφ ζηε Γισζζνινγία.
Καηά ηνλ δηάζεκν Ακεξηθαλνεβξαίν γισζζνιφγν θαη αθηηβηζηή δηαλννχκελν, νη γιψζζεο
εκθαλίδνπλ βαζηά θαη επηθαλεηαθή δνκή. ΢ηε βαζηά δνκή δεκηνπξγνχληαη ηα γεληθά ζπληαθηηθά ζρήκαηα, απφ
ηα βαζηθά ζπληαθηηθά ζηνηρεία, ην ιεμηιφγην θαη ηνπο ζπλδπαζηηθνχο θαλφλεο. Σα ζπληαθηηθά ζρήκαηα ηεο
βαζηάο δνκήο ππφθεηληαη ζε ζεηξά κεηαζρεκαηηζκψλ, δει. ζπγθεθξηκέλσλ θαλφλσλ ζε θάζε γιψζζα, πξνηνχ
ιάβνπλ ηελ ηειηθή ζπληαθηηθή ηνπο κνξθή ζηελ επηθαλεηαθή δνκή. Γηα παξάδεηγκα, ε νλνκαηηθή θξάζε «ε
ππνγξαθή ηεο ζπλζήθεο» είλαη απνηέιεζκα ζεηξάο κεηαζρεκαηηζκψλ απφ ηε βαζηά δνκή «ν/νη Υ
ππνγξάθεη/νπλ…ηε ζπλζήθε» απφ ηελ νπνία κπνξνχλ λα ζρεκαηηζηνχλ θαη άιιεο πξνηάζεηο, φπσο ζηελ
παζεηηθή θσλή: «ε ζπλζήθε ππνγξάθεηαη απφ...».
Βαζηθή παξαδνρή ηεο γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο είλαη φηη όιεο νη γιώζζεο έρνπλ ηελ
ίδηα βαζηά δνκή, ελώ δηαθέξνπλ ζηελ επηθαλεηαθή. Ζ ζπληαθηηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο ζε δχν επίπεδα
ππνλνείηαη θαη ζηελ αλάιπζε πξνηάζεσλ απφ ηελ παξαδνζηαθή ζχληαμε (πβ. 1.5.2).
60
Ζ Φηιηππάθε-Warburton (1992: 83) ζεσξεί φηη ην πξφηππν απηφ πεξηγξαθήο κεηνλεθηεί έλαληη ηνπ πξνεγνχκελνπ,
γηαηί αδπλαηεί λα εθαξκνζηεί ζε ηχπνπο πνπ «δελ δηαηξνχληαη εχθνια ζε κνξθήκαηα», πβ. αγγι. take, αφξ. took.
120
Ο Chomsky είλαη έλζεξκνο ππνζηεξηθηήο ηεο λνεζηαξρίαο (mentalism) θαη αληίζεηνο πξνο ηε
ζπκπεξηθνξηζηηθή ζεσξία ηνπ Bloomfield, επαλαθέξνληαο ζην πξνζθήλην ηηο έκθπηεο ηδέεο θαη ηελ θαζνιηθή
γξακκαηηθή (εηδηθφηεξα απηήλ ηνπ Port-Royal ηνπ 1660), ζηελ νπνία φκσο δίλεη άιιν πεξηερφκελν. Δλψ νη
πξνγελέζηεξνί ηνπ ζηήξηδαλ ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο ζηηο ζεσξνχκελεο θαζνιηθέο θαηεγνξίεο ηεο ινγηθήο, ν
Chomsky εμεηάδεη ηα θαζνιηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο γιψζζαο πνπ είλαη απζαίξεηα, κε ηελ έλλνηα φηη δελ
κπνξνχλ λα εξκελεπηνχλ ή λα πξνβιεθζνχλ ζε ζρέζε κε ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο γιψζζαο, κε ηηο ζπλζήθεο ππφ
ηηο νπνίεο απηή θαηαθηάηαη θαη ρξεζηκνπνηείηαη φπσο θαη κε ηε θχζε ησλ γλσζηηθψλ δηαδηθαζηψλ. Ο
Chomsky δέρεηαη φηη νη άλζξσπνη είλαη εθ γελεηήο πξνηθηζκέλνη κε ηε γλψζε ησλ (απζαίξεησλ) γεληθψλ
αξρψλ, πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηε γξακκαηηθή δνκή φισλ ησλ γισζζψλ. Γίλεη έκθαζε ζηα γεληθόηεξα δνκηθά
ζρήκαηα θαη κάιηζηα ζηα ζπληαθηηθά, πνπ ζεσξεί θνηλά ζε όιεο ηηο γιώζζεο (θαζνιηθά, universals), ρσξίο λα
θάλεη πιένλ ιφγν γηα θαζνιηθέο έλλνηεο.
΋ζνλ αθνξά ζηα κνξθηθά ζπζηαηηθά ησλ γισζζώλ, ιακβάλνληαη ππφςε θαη ζηε γελεηηθή
κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή. Ζ ζεσξία απηή, ηελ νπνία αζπάδεηαη ζήκεξα κεγάινο αξηζκφο γισζζνιφγσλ,
επηρεηξεί λα εξκελεχζεη, κεηαμχ άιισλ, πψο καζαίλνπκε κηα γιψζζα, εηδηθφηεξα πψο ην παηδί θαηαθηά ηε
κεηξηθή ηνπ γιψζζα ζε ζχληνκν δηάζηεκα, παξφηη ηα δεδνκέλα πνπ πξνζιακβάλεη ζηα πξψηα ρξφληα ηνπ
είλαη απνζπαζκαηηθά. Έηζη, ππνζηεξίδεηαη φηη ε χπαξμε έκθπησλ γισζζηθψλ δνκψλ ζηνλ άλζξσπν
δηθαηνινγεί ηελ θαηάθηεζε ζε ζχληνκν δηάζηεκα ηεο γιψζζαο ηνπ πεξηβάιινληνο αιιά θαη ηελ χπαξμε
θαζνιηθψλ γισζζηθψλ ζηνηρείσλ ζε δηαθνξεηηθέο γιψζζεο. Ο Chomsky εηζάγεη ηε δηάθξηζε ηεο γιψζζαο ζε
γισζζηθή ηθαλφηεηα (linguistic competence) θαη γισζζηθή πιήξσζε/επηηέιεζε (linguistic performance), πνπ
απνηειεί πην δπλακηθή ζεψξεζε ηεο γιψζζαο (απηή ελλνείηαη σο κεραληζκφο παξαγσγήο πξνηάζεσλ) απ’ φ,ηη
ε δηάθξηζε ηνπ Saussure ζε γιψζζα θαη νκηιία.
Με ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή ζεσξία εμειίρζεθε θαη ηξνπνπνηήζεθε
ζεκαληηθά, ηφζν απφ ηνλ Chomsky φζν θαη απφ άιινπο61. Ο ίδηνο ππνζηήξηδε, ηδίσο ζηα αξρηθά ζηάδηα ηεο
ζεσξίαο, φηη ε ζχληαμε καδί κε ηε κνξθνινγία απνηειεί ηνλ βαζηθφ ηνκέα ηεο γξακκαηηθήο, ν νπνίνο
εξκελεχεη ηε δεκηνπξγηθή ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα θαηαλνεί θαη λα παξάγεη άπεηξν αξηζκφ γξακκαηηθά
νξζψλ πξνηάζεσλ, ελψ ε ζεκαζηνινγία κε ηε θσλνινγία ζπληζηά εξκελεπηηθφ, ζπκπιεξσκαηηθφ ηνκέα
(εξκελεπηηθή ζεκαζηνινγία). Αληίζεηα, άιινη γισζζνιφγνη ζεψξεζαλ ηε ζεκαζηνινγία βαζηθφ ηνκέα
(γελεηηθή ζεκαζηνινγία), ππνζηεξίδνληαο φηη κηα πξφηαζε παξάγεηαη απφ ζεκαζηνινγηθέο δνκέο, θαηφπηλ δε
δηαξζξψλεηαη ζπληαθηηθά θαη ιεμηθνπνηείηαη, κνξθνπνηείηαη ιεμηινγηθά. Σέινο, κεηαμχ λεφηεξσλ ηάζεσλ
πεξηιακβάλεηαη ε ιεμηθαιηζηηθή ππφζεζε/ιεμηθαιηζκφο (lexicalist hypothesis), πνπ δέρεηαη φηη ην ζχλνιν ησλ
ιεμηθψλ θαλφλσλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ ιέμεσλ δηαθέξεη απφ ην ζχλνιν ησλ ζπληαθηηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ (πβ.
10.10).
Δλψ ε δνκηθή γξακκαηηθή, φπσο θαη ε ξπζκηζηηθή, είλαη πεξηγξαθηθή, ε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή
θαη ε ηζηνξηθνζπγθξηηηθή είλαη εξκελεπηηθέο γξακκαηηθέο, ε κία θπξίσο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν, ε άιιε ζε
δηαρξνληθφ.
1. Πφηε εκθαλίδεηαη ε δνκηθή ζεσξία θαη πψο πξνζεγγίδεη ηε γιψζζα;
2. Πνηα είλαη ε βαζηθή δηαθνξά κεηαμχ δνκηζκνχ θαη κεηαδνκηζκνχ;
3. Πνηα είλαη ε ζρέζε ηνπ δνκηζκνχ κε ηε ινγνθξαηηθή γξακκαηηθή;
4. Ση ελλννχκε ιέγνληαο φηη ε δνκηθή γξακκαηηθή είλαη κνξθνθξαηηθή;
5. Πνηεο είλαη νη ζεκαληηθφηεξεο δνκηθέο ζρνιέο;
6. Πνηεο είλαη νη βαζηθέο ζεσξεηηθέο ζέζεηο ηνπ Saussure ζρεηηθά κε ηε γιψζζα;
7. Πνην είλαη ην έξγν ηεο δηαρξνληθήο γισζζνινγίαο θαη πνην ηεο ζπγρξνληθήο θαηά ηνλ Saussure;
8. Πνηνο ν ξφινο ηεο ξεκαηηθήο αχμεζεο ζηελ Αξραία θαη ηε Νέα Διιεληθή;
9. Πνηεο έλλνηεο εηζήγαγε ν André Martinet;
10. Πνηεο είλαη νη θπξηφηεξεο γισζζνινγηθέο αληηιήςεηο ηνπ R. Jakobson;
11. Πφηε εκθαλίδεηαη ε γελεηηθή κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή θαη πψο αληηκεησπίδεη ηε γιψζζα;
12. ΢ε ηη δηαθέξεη ε αληίιεςε ηνπ Chomsky γηα ηε γιψζζα απφ απηή ηνπ Saussure;
61
Γηα δηάθνξεο ηάζεηο ηεο ΓΜΓ βι., κεηαμχ άιισλ, Φηιηππάθε-Warburton (1992) θαη Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ (2002).
121
13. Οη αληηιήςεηο ηνπ Chomsky γηα ηελ θαζνιηθή γξακκαηηθή ζπκπίπηνπλ κε απηέο ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο
ινγ(νθξαη)ηθήο γξακκαηηθήο;
14. Πνηα ε ζέζε ηεο ζεκαζίαο ζηελ θιαζηθή κεηαζρεκαηηζηηθή ζεσξία;
15. Πνηα είλαη ε βαζηθή ζέζε ηεο ιεμηθαιηζηηθήο ζεσξίαο γηα ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο;
Chomsky, N. (1991). ΢πληαθηηθέο δνκέο (Φ. Καβνπθφπνπινο, επηκ., κεηάθξ., ζεηξά «Γισζζνινγία» 5).
Αζήλα: Νεθέιε.
Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. Cambridge, Mass: MIT Press.
Chomsky, N. (2004). Γηα ηε θχζε θαη ηε γιψζζα (Υ. Υαξαιακπάθεο, επηκ., Γ. Κνηδφγινπ, κεηάθξ.). Αζήλα:
Παπαδήκαο.
Hjelmslev, L. (19632). Prolegomena to a theory of language (F. Whitefield, trans.). Madison: The University
of Wisconsin Press.
Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ, Γ. (2002). Γελεηηθή ζχληαμε. Σν πξφηππν ηεο θπβέξλεζεο θαη αλαθνξηθήο
δέζκεπζεο. Αζήλα: Καξδακίηζα.
Μαγνπιάο, Γ. (1969). Ζ ζπκβνιή ηνπ Ferdinand de Saussure εηο ηελ εμέιημηλ ηεο γισζζνινγίαο. Πιάησλ, 21,
ζζ. 286-296.
Martinet, A. (1964). Economie des changements phonétiques. Traité de phonologie diachronique. Paris:
Berne A. Francke. [Travail original publié en 1955.]
Martinet, A. (19872). ΢ηνηρεία γεληθήο γισζζνινγίαο (Α. Λ. Υαξαιακπφπνπινο, κεηάθξ.). Θεζζαινλίθε:
Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.
Μπακπηληψηεο, Γ. (20083). Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα: Κέληξν Λεμηθνινγίαο.
Piaget, J. (1972). ΢ηξνπθηνπξαιηζκφο. Αζήλαη: Καζηαληψηεο.
Sturrock, J. (20032). Structuralism. Oxford: Blackwell.
Φηιηππάθε-Warburton, Δ. (1992). Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία. Αζήλα: Νεθέιε.
122
Κεθάιαην 8
Φσλεηηθή
Πεξίιεςε
Απφ ηελ αξρή ηνπ θεθαιαίνπ δηεπθξηλίδεηαη φηη ε θσλεηηθή θαη ε θσλνινγία αλαθέξνληαη ζηα ειάρηζηα ζηνηρεία
ηεο πξνθνξηθήο/ερεηηθήο πιεπξάο ηεο γιψζζαο, δει. ζηνπο θζφγγνπο, ζηηο ζπιιαβέο, ζηα ηνληθά θαη επηηνληθά
ζηνηρεία. ΢εκεηψλεηαη φηη νη πξψηεο κειέηεο ζηνλ ηνκέα ηεο θσλεηηθήο έγηλαλ ηνλ 17ν θαη 18ν αη., ελψ ε
ζπζηεκαηηθή έξεπλα μεθίλεζε ηνλ 19ν αη., πξνο ην ηέινο ηνπ νπνίνπ άξρηζε λα ζεκειηψλεηαη έλαο λένο θιάδνο,
απηφο ηεο θσλνινγίαο, κε ηελ εμέιημε ησλ δχν θιάδσλ λα είλαη έθηνηε ζπλερήο. Αθφκα, ζην θεθάιαην απηφ
πεξηγξάθνληαη ε θπζηνινγία παξαγσγήο ηεο νκηιίαο, ηα φξγαλα πνπ ζπκκεηέρνπλ ζ’ απηή θαη νη βαζηθνί
κεραληζκνί πξφζιεςεο. Γηεπθξηλίδεηαη φηη ζηε θσλεηηθή νη γισζζηθνί ήρνη εμεηάδνληαη σο πξνο ηε θπζηθή ηνπο
πιεπξά, δει. πψο παξάγνληαη απφ ηα φξγαλα ηεο νκηιίαο (αξζξσηηθή θσλεηηθή), πνηεο είλαη νη αθνπζηηθέο ηνπο
ηδηφηεηεο (αθνπζηηθή θσλεηηθή) θαη πψο γίλνληαη αληηιεπηνί απφ ηνλ αθξναηή (αληηιεπηηθή θσλεηηθή).
Πεξαηηέξσ, επηζεκαίλεηαη φηη ζηε γεληθή θσλεηηθή εμεηάδνληαη γεληθέο/θαζνιηθέο ηδηφηεηεο ησλ γισζζηθψο
ήρσλ, αλεμάξηεηα απφ ηε γιψζζα ζηελ νπνία αλήθνπλ, ελψ γηα θάζε γιψζζα, αθφκε θαη δηάιεθην ή ηδίσκα,
ππάξρνπλ εηδηθέο θσλεηηθέο κειέηεο, θαζψο ε θαζνιηθή ηθαλφηεηα ησλ αλζξψπσλ γηα έλαξζξν ιφγν κπνξεί λα
ιάβεη ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά ζε θάζε γισζζηθή θνηλφηεηα.
΢ηε ζπλέρεηα πεξηγξάθεηαη ε παξαγσγή ησλ ζπκθσληθψλ θζφγγσλ ηεο Νέαο Διιεληθήο θαη ε
θαηεγνξηνπνίεζή ηνπο ζχκθσλα κε ηα θσλεηηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά (ηφπνο θαη ηξφπνο άξζξσζεο, ζέζε ηεο
ππεξψαο, θσλεηηθέο ρνξδέο). Αθνινπζεί αληίζηνηρε πεξηγξαθή γηα ηα θσλήεληα θαη γίλεηαη ζχληνκε αλαθνξά
ζηα αθνπζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηφλνπ θαη ηνπ επηηνληζκνχ.
8.1 Φσλεηηθή
Ο επηζηεκνληθφο φξνο θσλεηηθή απνηειεί απφδνζε ηνπ αληίζηνηρνπ γαιιηθνχ φξνπ phonétique, πνπ αλάγεηαη
ζην αξραίν θσλεηηθφο θαη ζεκαίλεη «ζρεηηθφο κε ηε θσλή». Φζφγγνη ή γισζζηθνί ήρνη (sounds, γαιι. sons)
θαινχληαη ηα κηθξφηεξα ηεκάρηα πνπ παξάγνληαη απφ ηα φξγαλα ηεο νκηιίαο, κεηαδίδνληαη κέζσ ησλ
ερεηηθψλ θπκάησλ θαη κπνξνχλ λα γίλνπλ αληηιεπηά απφ ηνλ άλζξσπν κέζσ ηεο αθνήο. Καζψο κηιάκε, ν
ιφγνο καο είλαη κηα ζπλερήο ξνή θζφγγσλ πνπ ζπλνδεχεηαη απφ απμνκεηψζεηο ηνπ χςνπο ηεο θσλήο. Μνηάδεη
κε αιπζίδα πνπ απνηειείηαη απφ ζπλδεδεκέλνπο θξίθνπο. Γηα λα κειεηήζνπκε ηελ εθθνξά ηνπ κελχκαηνο,
δηαρσξίδνπκε ην ζπλερέο ηεο νκηιίαο ζε αλαγλσξίζηκα ηκήκαηα, δει. ηεκάρηα (segments), πνπ είλαη νη
θζφγγνη. Παξάιιεια, εμεηάδνπκε ηηο αιιαγέο ζην χςνο ηεο θσλήο θαη άιιεο ζρεηηθέο κεηαβνιέο πνπ
ζπλνδεχνπλ ηελ ηεκαρηαθή δνκή, απνηειψληαο ηα θαινχκελα ππεξηεκάρηα (suprasegments). Σέηνηα είλαη ν
ηφλνο θαη ν επηηνληζκφο. Γηα παξάδεηγκα, ν ηχπνο ραιη αληηζηνηρεί ζε δχν δηαθνξεηηθέο ιέμεηο, αλάινγα κε ην
θσλήελ πνπ ζα ηνληζηεί: ράιη – ραιί. Δπίζεο, ε πξφηαζε εγψ ζα θχγσ ιακβάλεη δηαθνξεηηθέο εξκελείεο αλ
πξνθεξζεί κε δηαθνξεηηθφ επηηνληζκφ (θαηάθαζε, εξψηεζε θ.ά.).
Σν ηεκαρηαθφ ζχζηεκα, δει. νη θζφγγνη, θαη πιεπξέο ηεο αλζξψπηλεο αλαηνκίαο θαη θπζηνινγίαο
ζρεηηθέο κε ηελ παξαγσγή ηεο νκηιίαο εμεηάδνληαη απφ ηελ αξζξσηηθή θσλεηηθή (articulatory phonetics):
θσλεηηθά φξγαλα, ζεκείν/ηφπνο ζρεκαηηζκνχ ησλ θζφγγσλ θαη ηξφπνο παξαγσγήο ηνπο. Ζ αξζξσηηθή
θσλεηηθή κειεηά ηνπο γισζζηθνχο ήρνπο ζε δηαθνξεηηθέο γιψζζεο θαη απνθαίλεηαη γηα ηε γισζζηθή ηνπο
ιεηηνπξγία ή κε. Γηα παξάδεηγκα, κε ην άλσ θαη θάησ ρείινο παξάγνληαη ηφζν ν θζφγγνο [b] φζν θαη ν
θζφγγνο [ʘ] πνπ κνηάδεη κε ηνλ ήρν ηνπ θηιηνχ θαη αλήθεη ζηνπο θζφγγνπο θιηθ (click sounds), νη νπνίνη
ραξαθηεξίδνληαη απφ ηδηαίηεξν ηξφπν άξζξσζεο (βι. πην θάησ). Δλψ ν πξψηνο απαληά σο γισζζηθφο ήρνο
ζηελ Διιεληθή θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο γιψζζεο, ν δεχηεξνο ιεηηνπξγεί σο θζφγγνο κφλν ζε νξηζκέλεο
λνηηναθξηθαληθέο γιψζζεο. Οη θπζηθέο ηδηφηεηεο ησλ θζφγγσλ σο ήρσλ, ν ηξφπνο κεηάδνζεο θαη νη ηδηφηεηεο
ησλ ερεηηθψλ θπκάησλ εμεηάδνληαη απφ ηελ αθνπζηηθή θσλεηηθή (acoustic phonetics).
123
΢ηε θσλεηηθή, φπσο θαη ζηε θσλνινγία, έρεη πηνζεηεζεί απφ παιηά 62 ζχζηεκα ζπκβνιηζκνχ ησλ
γισζζηθψλ ήρσλ, πξνθεηκέλνπ λα παξαθάκπηεηαη ην γξαθηθφ ζχζηεκα ησλ γισζζψλ, πνπ ζπρλά δελ
αληηζηνηρεί ζηελ πξνθνξά. Γη’ απηφ, φηαλ εμεηάδνπκε θαηλφκελα πνπ άπηνληαη ηεο ερεηηθήο πιεπξάο ηεο
γιψζζαο, ζα πξέπεη λα κάζνπκε λα αθνχκε ηε γιψζζα θαη φρη λα ηελ αληηιακβαλφκαζηε κέζσ ηεο γξαθήο.
Οη θζφγγνη θαη ηα θσλήκαηα απνδίδνληαη/θαηαγξάθνληαη (φρη κεηαγξάθνληαη63) κέζα ζε νξζνγψληεο αγθχιεο
θαη κέζα ζε πιάγηεο γξακκέο αληηζηνίρσο: θαηξφο, θσλεη. απφδνζε [cerós], θσλνι. απφδνζε /kerós/ (εδψ
δειψλεηαη ε ιεηηνπξγία ηνπ k σο δηαθνξνπνηεηηθνχ ζηνηρείνπ θαη φρη ε πξνθνξά: /k-erós/ - /γ-erós/, δει.
γεξφο).
8.2 Σα θσλεηηθά όξγαλα θαη ε παξαγσγή ησλ γισζζηθώλ ήρσλ

Σα θσλεηηθά φξγαλα είλαη ηα κέξε ηνπ ζψκαηνο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξαγσγή ηνπ ιφγνπ. ΢πλήζσο
δηαθξίλνπκε ηξεηο πεξηνρέο θσλεηηθψλ νξγάλσλ: ηελ πεξηνρή ησλ πλεπκφλσλ, ηελ πεξηνρή ηνπ ιάξπγγα, φπνπ
βξίζθνληαη νη θσλεηηθέο ρνξδέο, θαη απηήλ πάλσ απφ ηνλ ιάξπγγα, πνπ πεξηιακβάλεη ηνλ θάξπγγα, ηε
ζηνκαηηθή θαη ηε ξηληθή θνηιφηεηα, γλσζηή σο θσλεηηθφ θαλάιη (vocal tract).
 Πλεύκνλεο (lungs)
Γηα ηελ παξαγσγή νπνηνπδήπνηε ήρνπ ρξεηάδεηαη κηα πεγή ελέξγεηαο. ΢ηελ νκηιία, ε ελέξγεηα είλαη
ην ξεχκα ηνπ αέξα πνπ, ζε θαλνληθέο ζπλζήθεο, παξάγεηαη απφ ηνπο πλεχκνλεο, δει. ν πλεπκνληθφο αέξαο
(pulmonic air). Ο αέξαο απφ ηνπο πλεχκνλεο πεξλά ζηνπο βξφγρνπο, ζηελ ηξαρεία θαη ζηνλ ιάξπγγα θαη
εμέξρεηαη είηε απφ ην ζηφκα (ζηνκαηηθή θνηιφηεηα) είηε απφ ηε κχηε (ξηληθή θνηιφηεηα) είηε απφ ην ζηφκα
θαη ηε κχηε. Οη θζφγγνη πνπ παξάγνληαη κε ηελ εθπλνή ηνπ αέξα ιέγνληαη εθπλεπζηηθνί (egressive). Δίλαη
δπζθνιφηεξν θαη ζπαληφηεξν λα παξαρζεί νκηιία κε εηζπλεφκελν αέξα (Μαγνπιά, 2010: 16). Μνηάδεη
πεξίπνπ κε ηνλ ηξφπν πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ηελ αλαπλνή καο φηαλ πξνζπαζνχκε λα κεηξήζνπκε απφ κέζα
καο. Μπνξεί λα ζπκβεί ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηπηψζεηο, π.ρ. φηαλ θάπνηνο πξνζπαζεί λα κηιήζεη ελψ είλαη
ιαραληαζκέλνο ή φηαλ γειάεη. Οη θζφγγνη πνπ παξάγνληαη ζε νξηζκέλεο γιψζζεο κε εηζπλνή αέξα ιέγνληαη
εηζπλεπζηηθνί (ingressive). Οη πεξηζζφηεξνη θζφγγνη παξάγνληαη κε ηε ιεηηνπξγία ησλ πλεπκφλσλ, αιιά
ππάξρνπλ θαη νξηζκέλνη πνπ παξάγνληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Γη’ απηνχο ζα κηιήζνπκε παξαθάησ.
 Λάξπγγαο (larynx)
Ο ιάξπγγαο βξίζθεηαη ζην άλσ κέξνο ηεο πεξηνρήο ηεο ηξαρείαο θαη έρεη ζρήκα ζσιήλα. Ζ
ιεηηνπξγία ηνπ θαζνξίδεη ηε «θψλεζε» (phonation), πεγή ηνπ θσλεηηθνχ ζπζηήκαηνο. Δπίζεο ζηνλ ιάξπγγα
παξάγνληαη θζφγγνη ζε αξθεηέο γιψζζεο. Χο πξνο ηε βηνινγηθή ηνπ ιεηηνπξγία, ν ιάξπγγαο ζπληζηά κηα
θεληξηθή βαιβίδα ηνπ αλαπλεπζηηθνχ ζπζηήκαηνο, ε νπνία απνηξέπεη ηελ είζνδν ηεο ηξνθήο ζηελ ηξαρεία
θαη ηνπο πλεχκνλεο. Αλαηνκηθά, πξφθεηηαη γηα έλα ζχλνιν ρφλδξσλ, αξζξψζεσλ θαη κπψλ, φπνπ νη ρφλδξνη
απνηεινχλ ηνλ ζθειεηφ ηνπ ιάξπγγα, νη αξζξψζεηο επηηπγράλνληαη κε ηα ζηνηρεία ζχλδεζεο ησλ ρφλδξσλ πνπ
επηηξέπνπλ ηελ θίλεζή ηνπο, ελψ νη κπο αλαθέξνληαη ζε δχν νκάδεο κπψλ, ηνπο «έζσ ιαξπγγηθνχο», πνπ
βξίζθνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ ιάξπγγα, θαη ηνπο «έμσ ιαξπγγηθνχο», πνπ ζπλδένπλ ηνλ ιάξπγγα κε ηα άιια
κέξε ηνπ ζψκαηνο. Βαζηθνί ρφλδξνη είλαη ν θξηθνεηδήο, ν ζπξενεηδήο θαη ε επηγισηηίδα. Ο θξηθνεηδήο ρφλδξνο
βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή ηεο ηξαρείαο θαη ζπληζηά ηε βάζε ηνπ ιάξπγγα. Ζ επηγισηηίδα είλαη ειαζηηθφο
ρφλδξνο πάλσ απφ ηνλ ζπξενεηδή ρφλδξν θαη ε βαζηθή ηνπ ιεηηνπξγία είλαη λα πξνζηαηεχεη ην αλαπλεπζηηθφ
ζχζηεκα. Ζ δηαθνξά ζηε δνκή ηνπ ζπξενεηδνχο ρφλδξνπ ζπκβάιιεη ζηε δηαθνξά ηνπ ηππηθνχ χςνπο θσλήο
κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ (βι. Μπνηίλεο, 2011: 147).
 Φσλεηηθέο ρνξδέο (vocal folds)
62
Ζ Γηεζλήο Φσλεηηθή Δηαηξεία (International Phonetic Association) ηδξχζεθε ην 1886 κε ζηφρν λα αλαπηχμεη έλα
ζχζηεκα ζπκβφισλ πνπ ζα είλαη απιά ζηε ρξήζε θαη αξθεηά θαηαλνεηά ψζηε λα θαιχπηνπλ ηελ πνηθηιία ησλ ήρσλ πνπ
απαληνχλ ζηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ. Σν ζχζηεκα απηφ είλαη επξέσο γλσζηφ σο International Phonetic Alphabet-IPA
(Γηεζλέο Φσλεηηθφ Αιθάβεην-ΓΦΑ). Handbook of the International Phonetic Association. A guide to the use of the
International Phonetic Alphabet (2005). Cambridge: Cambridge University Press, p. 3. [The present is a reprint of 1999.]
63
Με ηνλ φξν κεηαγξαθή ελλνείηαη ε κεηαθνξά, π.ρ. ελφο θζφγγνπ, απφ έλα ζχζηεκα γξαθήο ζε άιιν.
124
΢ην εζσηεξηθφ ηνπ ιάξπγγα, πεξίπνπ ζην χςνο ηνπ «κήινπ ηνπ Αδάκ», θάζεηα, βξίζθνληαη δχν
ισξίδεο κπτθνχ ηζηνχ, νη θσλεηηθέο ρνξδέο (vocal folds), ηδηαίηεξα εππξνζάξκνζηεο, πνπ ζπγθξαηνχληαη ζηα
ηνηρψκαηα κε ηξία είδε ρφλδξσλ, ράξε ζηνπο νπνίνπο είλαη δπλαηή ε θίλεζή ηνπο. Οη θσλεηηθέο ρνξδέο
πάιινληαη κε δηαθνξεηηθή ζπρλφηεηα ζηνπο άληξεο, ηηο γπλαίθεο θαη ηα παηδηά, εμαηηίαο ηεο δηαθνξεηηθήο
ζχζηαζεο, ηνπ πάρνπο θαη ηνπ κήθνπο ηνπο, αλάινγα κε ην θχιν θαη ηελ ειηθία. ΢ηε θσλή ελφο ελήιηθνπ
άλδξα, ε ζπρλφηεηα ηεο παικηθήο θίλεζεο ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ είλαη πεξίπνπ 120 θνξέο ην δεπηεξφιεπην,
ελψ ζηε γπλαίθα είλαη 220 θαη ζην λενγέλλεην 400 (Μαγνπιά, 2010: 17-18). Δθηφο απφ ηελ παξάκεηξν ηνπ
θχινπ θαη ηεο ειηθίαο, ε ζχζηαζε ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ πνηθίιιεη απφ άηνκν ζε άηνκν, δίλνληαο
δηαθνξεηηθά αθνπζηηθά απνηειέζκαηα. Μπνξνχκε εχθνια λα αληηιεθζνχκε ηε ιεηηνπξγία ησλ θσλεηηθψλ
ρνξδψλ ηνπνζεηψληαο ηα δάρηπιά καο δεμηά θαη αξηζηεξά απφ ην «κήιν ηνπ Αδάκ» θαη πξνθέξνληαο
ζπλερφκελα, π.ρ. aaa…fff…mmm.
Καηά ηελ νκηιία, o εμεξρφκελνο απφ ηνπο πλεχκνλεο αέξαο ζπλαληά ηηο θσλεηηθέο ρνξδέο θαη,
εθφζνλ βξίζθνληαη θνληά ε κία ζηελ άιιε, ηηο ζέηεη ζε παικηθή θίλεζε. Έηζη πξνθαιείηαη ηαιάλησζε, ε
νπνία γίλεηαη αληηιεπηή απφ ηνλ αθξναηή σο ερεξφηεηα ή θψλεζε (sonority, phonation). ΋ια ηα θσλήεληα
(π.ρ. [a], [i]) θαη αξθεηά ζχκθσλα (π.ρ. [v], [g]) παξάγνληαη κε ηε ζπκκεηνρή ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ.
Αληηζέησο, ζηα άερα ζχκθσλα (π.ρ. [p], [ζ]) νη θσλεηηθέο ρνξδέο είλαη ζε απφζηαζε, δελ πάιινληαη θαη
πξνθαιείηαη κφλνλ ειαθξφο ςίζπξνο (Μαγνπιά, 2010: 18).
Σν άλνηγκα κεηαμχ ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ θαιείηαη γισηηίδα (glottis). Τπάξρνπλ θζφγγνη πνπ
παξάγνληαη ρσξίο πλεπκνληθφ ξεχκα αέξα, αιιά κε αέξα πνπ έρεη ζπγθεληξσζεί ζηελ πεξηνρή ηεο γισηηίδαο.
Οη θζφγγνη απηνί θαινχληαη γισηηηδηθνί (glottal sounds): ην γισηηηδηθφ θιεηζηφ (glottal stop) απνδίδεηαη κε ην
ζχκβνιν [ʔ], ελψ ην γισηηηδηθφ ηξηβφκελν (glottal fricative) κε ην [ɦ] (Μαγνπιά, 2010: 18).
 Φσλεηηθό θαλάιη (vocal tract)

Καζψο ν αέξαο πεξλά απφ ηνλ ιάξπγγα, εηζέξρεηαη ζηελ πεξηνρή πνπ νλνκάδεηαη θσλεηηθφ θαλάιη
απνηεινχκελν απφ ηε θαξπγγηθή, ηε ζηνκαηηθή θαη ηε ξηληθή θνηιφηεηα, νη νπνίεο δίλνπλ ζηνπο γισζζηθνχο
ήρνπο ηελ αλάινγε αληήρεζε (Μαγνπιά, 2010: 19).
 Φάξπγγαο (pharynx)
Πξφθεηηαη γηα έλα κπτθφ ζσιήλα πνπ μεθηλά απφ ηε ιαξπγγηθή θνηιφηεηα θαη θαηαιήγεη ζην πίζσ
κέξνο ηεο ζηνκαηηθήο θαη ξηληθήο θνηιφηεηαο. Ζ πεξηνρή ηνπ θάξπγγα πνπ εγγίδεη απηέο ηηο θνηιφηεηεο
επηηξέπεη ην δηαρσξηζκφ ηνπ θάξπγγα ζε ηνκείο: ιαξπγγνθάξπγγα, ζηνκαηνθάξπγγα θαη ξηλνθάξπγγα.
Τπάξρνπλ θζφγγνη πνπ παξάγνληαη κε ζηέλσζε ζε εθείλα ηα ζεκεία (θαξπγγηθνί θζφγγνη, π.ρ. ην [ћ] ηεο
αξαβηθήο) θαη άιινη πνπ ρξσκαηίδνληαη απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπ θάξπγγα θαηά ηελ παξαγσγή ηνπο
(θαξπγγηθνπνηεκέλνη) (Μαγνπιά, 2010: 19).
 ΢ηνκαηηθή θνηιόηεηα (oral cavity)

Ζ ελ ιφγσ θνηιφηεηα είλαη ην θπξίσο κέξνο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη ε άξζξσζε, γη’ απηφ θαη ηα κέξε
ηνπ ζηφκαηνο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ην ζρεκαηηζκφ θζφγγσλ θαινχληαη αξζξσηέο (articulators). Καηά
ηελ πεξηγξαθή ηεο άξζξσζεο είλαη ρξήζηκε ε δηάθξηζε κεηαμχ ζηαζεξψλ (immobile) θαη θηλεηψλ (mobile) ή
ελεξγψλ (active) αξζξσηψλ.
΢ηνπο ζηαζεξνύο αξζξσηέο πεξηιακβάλνληαη νη εμήο:

1. Γόληηα (teeth)
Σα δφληηα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ πνιιψλ θζφγγσλ, π.ρ. ηνπ θζφγγνπ, [ζ], ζηε ιέμε
ζχκα. Γηα ηελ άξζξσζε ρξεζηκνπνηνχληαη ηα άλσ δφληηα, ελψ ηα θάησ δφληηα θπξίσο ζπγθξαηνχλ ηε γιψζζα.
2. Φαηλία (alveolar ridge)
Πξφθεηηαη γηα επξεία πεξηνρή πίζσ απφ ηα πάλσ δφληηα, κεηαμχ δνληηψλ θαη νπξαλίζθνπ, ζηελ νπνία
ζρεκαηίδνληαη αξθεηνί θζφγγνη, π.ρ. ηα ζχκθσλα [s], [l] ζηε ιέμε ζφια.
3. Ο νπξαλίζθνο ή ζθιεξόο νπξαλόο (hard palate)
Ο νπξαλίζθνο ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ άξζξσζε νξηζκέλσλ θζφγγσλ, φπσο νη αξθηηθνί θζφγγνη [ʝ], [c],
ζηηο ιέμεηο γίδα θαη θαηξφο αληίζηνηρα.
4. Η ζηαθπιή (uvula)
Ο ζπγθεθξηκέλνο αξζξσηήο είλαη κηα πξνεμνρή πνπ μερσξίδεη ζην πίζσ κέξνο ηνπ ζηφκαηνο, ζην
125
ηέινο ηεο ππεξψαο. Δθεί ζρεκαηίδνληαη νξηζκέλνη θζφγγνη, φπσο ν θζφγγνο [R] ζηε γαιιηθή ιέμε rose
(Μαγνπιά, 2010: 19-20).
΢ηνπο ελεξγνύο ή θηλεηνύο αξζξσηέο πεξηιακβάλνληαη νη εμήο:

1. Μαιαθόο νπξαλόο ή ππεξώα (soft palate/velum)
Πξφθεηηαη γηα ηελ άλσ πίζσ πεξηνρή ηεο ζηνκαηηθήο θνηιφηεηαο, ε νπνία βξίζθεηαη κεηαμχ ηνπ
ζθιεξνχ νπξαλνχ θαη ηεο ζηαθπιήο. Καηά ηελ αλαπλνή ε ππεξψα είλαη θαηεβαζκέλε, έηζη ψζηε λα επηηξέπεη
ηε δηέιεπζε ηνπ αέξα απφ ηε κχηε. Καηά ηελ νκηιία, ηξεηο δηαθνξεηηθέο ζέζεηο ηεο ππεξψαο κπνξνχλ λα
επεξεάζνπλ ηελ πνηφηεηα ησλ ήρσλ:
 Τπεξψα αλεβαζκέλε πξνο ην ξηλνθαξπγγηθφ ηνίρσκα, πνπ δεκηνπξγεί θξαγκφ, έηζη ψζηε ν αέξαο
λα δηαθεχγεη κφλν απφ ην ζηφκα. Απηή ε ζέζε παξάγεη ζηνκαηηθνχο θζφγγνπο (oral) θαη είλαη ε
πην ζπλεζηζκέλε γηα ηα θσλήεληα θαη ηα ζχκθσλα πνιιψλ γισζζψλ.
 Τπεξψα θαηεβαζκέλε, πνπ επηηξέπεη ζηνλ αέξα λα δηαθχγεη απφ ην ζηφκα θαη ηε κχηε. Απηή
είλαη ε απαηηνχκελε ζέζε γηα ηελ παξαγσγή έξξηλσλ (ή ξηληθνπνηεκέλσλ) θσλεέλησλ, π.ρ. ησλ
έξξηλσλ θσλεέλησλ ηεο Γαιιηθήο θαη ηεο Πνξηνγαιηθήο.
 Τπεξψα θαηεβαζκέλε, αιιά ην ζηφκα παξακέλεη θιεηζηφ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή φινο ν αέξαο
εμέξρεηαη απφ ηε κχηε, φπσο ζηελ παξαγσγή ησλ θζφγγσλ [m] θαη [n] (Μαγνπιά, 2010: 20).
2. Υείιε (lips)
Άλσ θαη θάησ ρείινο κπνξνχλ λα είλαη ηειείσο θιεηζηά, φπσο ζηα ζχκθσλα [p], [m] ή λα ιακβάλνπλ
δηάθνξεο ζέζεηο, φπσο γηα ηα θσλήεληα [u] θαη [i] (Μαγνπιά, 2010: 20).
3. ΢ηαγόλα (jaw)
Ζ θάησ ζηαγφλα θαζνξίδεη ην άλνηγκα κεηαμχ ησλ δνληηψλ θαη επηδξά ζηε ζέζε πνπ ιακβάλνπλ ηα
ρείιε. Οη βαζκνί αλνίγκαηνο γηα ηα θσλήεληα εμαξηψληαη απφ ηηο θηλήζεηο ηεο θάησ ζηαγφλαο (Μαγνπιά,
2010: 19-20).
4. Γιώζζα (tongue)
Δίλαη ν πην επθίλεηνο απφ ηνπο θηλεηνχο αξζξσηέο. Μπνξεί λα ιάβεη ηα πεξηζζφηεξα ζρήκαηα θαη
ζέζεηο θαζνξίδνληαο πνιινχο θζφγγνπο. Ζ γιψζζα κπνξεί λα θηλεζεί πξνο ηξεηο θαηεπζχλζεηο: πάλσ θαη
κπξνζηά (π.ρ. [i]), πάλσ θαη πίζσ (π.ρ. [u]), θάησ θαη πίζσ (π.ρ. [a]). Δπηπιένλ, ράξε ζε νξηζκέλνπο κπο
κπνξνχλ λα θηλεζνχλ ε άθξε ηεο γιψζζαο, ε ξάρε θαη ην πίζσ κέξνο ηεο. Αλάινγα κε ηε ζέζε πνπ ιακβάλεη
ε γιψζζα θηλνχκελε πξνο ην άλσ κέξνο ηνπ ζηφκαηνο, ραξαθηεξίδνληαη νη θζφγγνη: πξφζζηνη, θεληξηθνί,
νπίζζηνη (Μαγνπιά, 2010: 20).
Θα πξέπεη επίζεο λα αλαθεξζεί φηη ππάξρνπλ ηδηαίηεξεο αξζξψζεηο ζηε ζηνκαηηθή θνηιφηεηα,
παξαγφκελεο ρσξίο αέξα πξνεξρφκελν απφ ηνπο πλεχκνλεο. Πξφθεηηαη γηα ηνπο θζφγγνπο θιηθ (π.ρ. ηζ ηζ ή θι
θι), νη νπνίνη απνηεινχλ κέξνο ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ ζπκθψλσλ ζε λνηηναθξηθαληθέο γιψζζεο. Μεξηθνί απφ
ηνπο θζφγγνπο απηνχο παξάγνληαη σο εμήο: ην πίζσ κέξνο ηεο γιψζζαο ηνπνζεηείηαη θάζεηα ζην πίζσ κέξνο
ηνπ νπξαλνχ, ηελ ππεξψα (π.ρ. θι θι). Σν νδνληηθφ θιηθ παξάγεηαη ζηελ κεηαθαηληαθή πεξηνρή (π.ρ. ηζ ηζ)
θαη ρξεζηκνπνηείηαη ζε αλαηνιηθέο γιψζζεο, αιιά θαη ζηελ Διιεληθή σο άξλεζε, επίθξηζε ή ζαπκαζκφ.
Δπίζεο, ππάξρεη ην πιεπξηθφ θιηθ, πνπ κνηάδεη κε ηνλ ήρν πνπ παξάγνπκε γηα ηελ παξφηξπλζε ησλ αιφγσλ,
θαη ην δηρεηιηθφ, ην νπνίν κνηάδεη κε ηνλ ήρν πνπ παξάγεηαη φηαλ ζηέιλνπκε θηιί καθξηά θ.ά. (πβ. Μαγνπιά,
2010: 13).
 Ρηληθή θνηιόηεηα (nasal cavity)

Καηά ηελ παξαγσγή νξηζκέλσλ θζφγγσλ, θσλεέλησλ θαη ζπκθψλσλ, είλαη δπλαηφλ ν αέξαο λα
εμέξρεηαη θαη απφ ηε κχηε, πξνζδίδνληαο ζηνλ παξαγφκελν θζφγγν έξξηλε ρξνηά. ΋πσο είδακε, ε θίλεζε ηεο
καιαθήο ππεξψαο ζην άλσ πίζσ κέξνο ηεο ζηνκαηηθήο θνηιφηεηαο θαηεπζχλεη ηνλ αέξα πξνο ηε ξηληθή ή ηε
ζηνκαηηθή θνηιφηεηα. Έξξηλα θσλήεληα έρεη, γηα παξάδεηγκα, ε γαιιηθή γιψζζα, π.ρ. [ẽ, ã], ελψ έξξηλα
ζχκθσλα, π.ρ. [m, n], έρνπλ ζρεδφλ φιεο νη γιψζζεο. ΢ηελ Διιεληθή δελ έρνπκε έξξηλα θσλήεληα αιιά κφλν
ξηληθνπνηεκέλα, ζε νξηζκέλεο ζέζεηο φπνπ αθνινπζεί έξξηλν ζχκθσλν, π.ρ. [ˈeŋxorða] (Μαγνπιά, 2010: 25,
28).
8.3 Αθνπζηηθή θσλεηηθή
126
Ζ αθνπζηηθή θσλεηηθή (acoustic phonetics) είλαη θιάδνο ηεο θσλεηηθήο πνπ αλαιχεη εξγαζηεξηαθά ηηο
αθνπζηηθέο ηδηφηεηεο ησλ θζφγγσλ, εμεηάδεη ηα αθνπζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζήκαηνο νκηιίαο (ησλ
εθθσλεκάησλ) θαη ηε κεηάδνζή ηνπ ππφ κνξθή ερεηηθψλ θπκάησλ.
 Σα ερεηηθά θύκαηα (sound waves) θαη ε κεηάδνζε ηνπ ήρνπ

Ζ πεγή ηνπ ήρνπ (π.ρ. ηα ζθέιε ηνπ δηαπαζψλ), αλαηαξάζζεη ηα άκεζα γεηηνληθά ηεο ζσκαηίδηα θαη
απηά κε ηε ζεηξά ηνπο κεηαδίδνπλ ηελ θίλεζε ζηα γεηηνληθά ζσκαηίδηα (φπσο ζηελ πηψζε ελφο ληφκηλν). Σα
ζσκαηίδηα ηνπ αέξα επηζηξέθνπλ ζηαδηαθά, πεξλνχλ απφ ηελ αξρηθή ηνπο ζέζε, ζπλερίδνπλ πξνο ηελ
αληίζεηε θαηεχζπλζε θαη επαλέξρνληαη ζηελ αξρηθή ηνπο ζέζε. Απηή ε πιήξεο ηαιάλησζε ηνπ ζσκαηηδίνπ
θαιείηαη θχθινο. Γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη κεζνιαβεί ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα απφ ηε ζηηγκή πνπ ε αξρηθή
θίλεζε (ηεο ερεηηθήο πεγήο) ζα πξνθαιέζεη ηελ πξψηε αλαηάξαμε κέρξη νη αλαηαξάμεηο απηέο λα θηάζνπλ
ζην αθηί ηνπ αθξναηή. Βέβαηα ν ήρνο ηαμηδεχεη πνιχ γξήγνξα κε απνηέιεζκα, φηαλ κηιάεη θάπνηνο, λα
έρνπκε ηελ εληχπσζε φηη ηαπηφρξνλα ηνλ αθνχκε. Κάηη αλάινγν ζπκβαίλεη κε ηνπο θεξαπλνχο φηαλ πέθηνπλ
θάπσο καθξηά, δει. βιέπνπκε ηελ αζηξαπή θαη κεηά αθνχκε ηε βξνληή. Σν δηαπαζψλ (tuning fork) είλαη κηα
απιή πεγή ήρνπ θαη ν παξαγφκελνο απφ απηφ ήρνο θαιείηαη γλήζηνο. ΋ηαλ ε θίλεζε ησλ ζσκαηηδίσλ θηάζεη
ζηα αθηηά ηνπ αθξναηή, ζα πξνθαιέζεη θίλεζε ζην ηχκπαλν, θαη απηφ ζα γίλεη αληηιεπηφ σο ήρνο. Οηηδήπνηε
κπνξεί λα πξνθαιέζεη θαηάιιειε πνηθηιία ζηελ πίεζε ηνπ αέξα είλαη πεγή ήρνπ. Άιιε απιή πεγή ήρνπ είλαη
ην θξπζηάιιηλν πνηήξη ή νη ηελησκέλεο ρνξδέο. ΋ηαλ ηηο ηεληψλνπκε πξνο ηε κία πιεπξά θαη ηηο αθήλνπκε
αξρίδνπλ λα πάιινληαη. Απηή είλαη ε βάζε κνπζηθψλ νξγάλσλ φπσο ε άξπα, ε θηζάξα θ.ιπ.
Ζ θίλεζε πνπ δηαγξάθνπλ ηα ζσκαηίδηα ηνπ αέξα θαζψο θηλνχληαη απεηθνλίδεηαη σο θπκαηνκνξθή.
΋ηαλ ε θακπχιε είλαη πάλσ απφ ηε γξακκή, ην ζσκαηίδην κεηαθηλείηαη καθξηά απφ ηελ πεγή ηνπ ήρνπ, ελψ
φηαλ ε θακπχιε είλαη θάησ απφ ηε γξακκή, ηφηε ην ζσκαηίδην κεηαθηλείηαη πξνο ηελ πεγή. ΢ηε κέγηζηε
απφζηαζε απφ ηελ πεγή (θνξπθή) ηα ζσκαηίδηα ζηαζεξνπνηνχληαη γηα κηα ζηηγκή. Ο ήρνο, σο απνηέιεζκα
ησλ απμνκεηψζεσλ ζηελ πίεζε ηνπ αέξα, απνηειεί ην αληηθείκελν κεηξήζεσλ ζηελ αθνπζηηθή θσλεηηθή. Ζ
απινχζηεξε θπκαηνκνξθή είλαη ε εκηηνλνεηδήο (sine wave), ε νπνία ζπλίζηαηαη ζε έλα κφλν παικφ
ηαιάλησζεο πνπ επαλαιακβάλεη ηνλ εαπηφ ηνπ κε ζηαζεξφ ξπζκφ θαη παξάγεη έλα γλήζην ηφλν. Οη γλήζηνη
ηφλνη είλαη ζπάληνη ζηελ θαζεκεξηλή δσή, δηφηη νη πεξηζζφηεξνη ήρνη πνπ αθνχκε είλαη ζχλζεηνη. Γλήζηνο
είλαη ν ηφλνο ηνπ δηαπαζψλ, ην νπνίν απνηειεί απιή πεγή ήρνπ.
Οη γισζζηθνί ήρνη (θζφγγνη) είλαη ζχλζεηνη, δηφηη παξάγνληαη απφ πεξηζζφηεξεο απφ κία ερεηηθέο
πεγέο. Ζ βαζηθή ερεηηθή πεγή ησλ γισζζηθψλ ήρσλ είλαη νη θσλεηηθέο ρνξδέο, ελψ επηπιένλ ερεηηθέο πεγέο
είλαη δηάθνξα κέξε ηνπ θσλεηηθνχ θαλαιηνχ κε βαζηθφηεξα ηε ζηνκαηηθή θαη ηε ξηληθή θνηιφηεηα. Οη
θσλεηηθέο ρνξδέο θαζψο αλνηγνθιείλνπλ πξνθαινχλ απμνκεηψζεηο ζηελ πίεζε ηνπ αέξα: φηαλ θιείλνπλ ε
πίεζε ηνπ αέξα απμάλεηαη, ελψ φηαλ αλνίγνπλ ν αέξαο απειεπζεξψλεηαη. Έηζη δεκηνπξγνχληαη νμείεο
ελαιιαγέο ζηελ πίεζε ηνπ αέξα ζηνλ ιαηκφ. ΢ηε ζπλέρεηα, ν εμεξρφκελνο αέξαο αληερεί θαη θηιηξάξεηαη κε
δηάθνξνπο ηξφπνπο ζηε ζηνκαηηθή θαη ξηληθή θνηιφηεηα. Με απηφλ ηνλ ηξφπν παξάγνληαη ζχλζεηνη
γισζζηθνί ήρνη.
΢ε αληίζεζε κε ηελ θπκαηνκνξθή ελφο γλήζηνπ ηφλνπ, ε νπνία είλαη απιή, νη πεξηζζφηεξεο πεγέο
ήρνπ παξάγνπλ πεξίπινθεο θπκαηνκνξθέο θαη ην ίδην ζπκβαίλεη κε ηελ νκηιία. Σνπο ζχλζεηνπο ηφλνπο ηνπο
δηαθξίλνπκε πεξαηηέξσ ζε πεξηνδηθνχο (periodic), κε πεξηνδηθή παικηθή θίλεζε θαη ζε κε πεξηνδηθνχο
(aperiodic). ΢ηελ νκηιία ζπλαληάκε θαη ηα δχν είδε: πεξηνδηθφ είλαη ην θσλήελ [a], ελψ κε πεξηνδηθφ είλαη ην
ζχκθσλν [s].
 Κύθινο – ΢πρλόηεηα
΋πσο είπακε παξαπάλσ, κία πιήξεο θίλεζε εκπξφο-πίζσ ελφο ζσκαηηδίνπ θαιείηαη θχθινο. Ο
αξηζκφο ησλ θχθισλ πνπ επαλαιακβάλνληαη ζε έλα δεπηεξφιεπην θαιείηαη ζπρλφηεηα ηνπ ήρνπ (frequency)
θαη έρεη κνλάδα κέηξεζεο ην Hertz (Hz). ΢ηνπο ζχλζεηνπο ήρνπο, θαζψο ν ήρνο πξνέξρεηαη απφ ζπλδπαζκφ
δηαθνξεηηθψλ ερεηηθψλ πεγψλ, νη ζπρλφηεηεο είλαη πεξηζζφηεξεο απφ κία. ΢ηνπο γισζζηθνχο ήρνπο, νη
νπνίνη είλαη ζχλζεηνη, ε ζπρλφηεηα κε ηελ νπνία πάιινληαη νη θσλεηηθέο ρνξδέο είλαη ε βαζηθή ζπρλφηεηα
(fundamental frequency) θαη ζπκβνιίδεηαη σο F0, ελψ νη ζπρλφηεηεο πνπ πξνθαινχληαη απφ ηα άιια ζεκεία
ηεο θσλεηηθήο δηφδνπ είλαη επηπιένλ ζπρλφηεηεο. Σν εχξνο ησλ ζπρλνηήησλ πνπ έλαο πγηήο ελήιηθαο κπνξεί
λα αθνχζεη θπκαίλεηαη απφ 20 έσο 20.000 Ζz, αιιά νη ζπρλφηεηεο ηεο νκηιίαο θπκαίλνληαη κεηαμχ 100 θαη
4.000 Hz. H βαζηθή ζπρλφηεηα ηεο αληξηθήο θσλήο είλαη γχξσ ζηα 120 Hz, ελψ ηεο γπλαηθείαο ζηα 220 Hz.
127
Ζ ζπρλφηεηα ελφο ηφλνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αίζζεζε πνπ έρνπκε σο πξνο ην χςνο ηνπ (pitch). ΋ζν πην πςειή
ε ζπρλφηεηα, ηφζν πεξηζζφηεξν καο δίλεη ηελ αίζζεζε φηη ν ήρνο είλαη πςειφο. ΋ζν ρακειφηεξε είλαη ε
ζπρλφηεηα, ηφζν πξνζιακβάλνπκε ηνλ ήρν σο ρακειφ.
Οη ήρνη κπνξνχλ λα δηαθνξνπνηνχληαη ν έλαο απφ ηνλ άιιν σο πξνο ηξεηο παξακέηξνπο: ηελ έληαζε
(loudness), ην χςνο (pitch) θαη ηελ πνηφηεηα ή ρξνηά (quality). Αο πάξνπκε ηξεηο δηαθνξεηηθέο πεγέο ήρνπ:
έλα δηαπαζψλ, έλα πηάλν θαη έλα βηνιί. Οη ήρνη πνπ πξνέξρνληαη απφ ηηο ηξεηο απηέο πεγέο κπνξνχλ λα
δηαθέξνπλ κε ηξεηο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο. Αξρηθά, φζνλ αθνξά ζην δηαπαζψλ, αλ ην ρηππήζνπκε δπλαηά, ν
ήρνο ζα είλαη ηζρπξφο θαη αλ ην ρηππήζνπκε καιαθά, ν ήρνο πνπ ζα αθνπζηεί ζα είλαη αδχλακνο. Κάηη
αλάινγν ζπκβαίλεη θαη κε ηηο ρνξδέο ησλ νξγάλσλ πνπ πξναλαθέξακε. Απηή ε παξάκεηξνο ηνπ ήρνπ θαιείηαη
έληαζε. Ο δεχηεξνο ηξφπνο δηαθνξνπνίεζεο ησλ ήρσλ είλαη ην χςνο (ε δηαθνξά σο πξνο ην χςνο είλαη
απνηέιεζκα δηαθνξεηηθψλ ζπρλνηήησλ). Αλ ζ’ έλα πηάλν ρηππήζνπκε κηα νξηζκέλε λφηα ζηε κεζαία θιίκαθα
κε νξηζκέλε δχλακε θαη ζηε ζπλέρεηα ρηππήζνπκε ηελ ίδηα λφηα κηα ζθάια πςειφηεξα ζην πηάλν κε ηελ ίδηα
δχλακε, ν ήρνο πνπ ζα αθνπζηεί ζα είλαη δηαθνξεηηθφο, γηαηί ν δεχηεξνο ζα είλαη πςειφηεξνο απφ ηνλ πξψην
ζηελ θιίκαθα. Σέινο, αλ παξαγάγνπκε ηελ ίδηα λφηα κε ηελ ίδηα δχλακε θαη ην ίδην χςνο αιιά ζε
δηαθνξεηηθά φξγαλα, π.ρ. ζε έλα πηάλν θαη έλα βηνιί, ηφηε νη δχν ήρνη ζα δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο σο πξνο ηελ
πνηφηεηα.
΋ηαλ ινηπφλ ζέινπκε λα ζπγθξίλνπκε δχν ήρνπο, κπνξνχκε λα ηνπο ζπγθξίλνπκε βάζεη ησλ
παξακέηξσλ απηψλ. Κάηη αλάινγν ζπκβαίλεη θαη κε ηηο ιέμεηο: αο πνχκε φηη νη ιέμεηο «παο» θαη «πσο»
παξάγνληαη απφ ην ίδην άηνκν κε ηελ ίδηα έληαζε θαη ζην ίδην χςνο. Δληνχηνηο, νη ήρνη απηνί
δηαθνξνπνηνχληαη σο πξνο κία παξάκεηξν, ηελ παξάκεηξν ηεο πνηφηεηαο.
΢ηελ θπκαηνκνξθή θάζε ήρνπ κπνξνχκε λα δνχκε ηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά: (1) ηελ έθηαζε ηεο
κέγηζηεο αχμεζεο ζηελ πίεζε ηνπ αέξα πνπ θαιείηαη πιάηνο ηαιάλησζεο (amplitude) κε κνλάδα κέηξεζεο ην
decibel (db). Απφ ην πιάηνο ηεο ηαιάλησζεο εμαξηάηαη ε έληαζε ελφο ήρνπ. (2) Σνλ ξπζκφ κε ηνλ νπνίν
επαλαιακβάλνληαη νη θχθινη αλά δεπηεξφιεπην. Ζ κέηξεζε απηή αθνξά ζηε ζπρλφηεηα ελφο ήρνπ θαη ε
κνλάδα κέηξεζεο είλαη ην Hertz (Hz). (3) Σνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε πίεζε θνξπθψλεηαη θαη θζίλεη. Απηφ καο
δείρλεη ηελ πνηφηεηα θάζε ήρνπ (απιφο ή ζχλζεηνο, πξνέιεπζε θ.ιπ.).
Καηά ηελ νκηιία έρνπκε δηαθνξεηηθή πνηφηεηα φηαλ παξάγνληαη δηαθνξεηηθά θσλήεληα κε ην ίδην χςνο ζηε
θσλή (π.ρ. [ν], [u], [i]). Παξαηεξψληαο ηηο θπκαηνκνξθέο δηαθνξεηηθψλ θσλεέλησλ πνπ παξάγνληαη απφ ηνλ
ίδην νκηιεηή ζηελ ίδηα ζπρλφηεηα, κπνξνχκε λα αλαιχζνπκε ηνπο παξάγνληεο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηε δηαθνξά
ζηελ πνηφηεηα ησλ ήρσλ.
Καη’ αξράο, νη ήρνη πνπ παξάγνληαη απφ ηα πξναλαθεξζέληα θσλήεληα είλαη ζχλζεηνη. Απηφ
ζεκαίλεη φηη θαη ε θπκαηνκνξθή ηνπ ήρνπ είλαη ζχλζεηε: ζηε βαζηθή κνξθή ηνπ θχκαηνο, ε νπνία έρεη
βαζηθή ζπρλφηεηα (F0 1/ 0,01), ηίζεληαη θαη άιια θχκαηα (έλα ή πεξηζζφηεξα), δεπηεξεχνληα, κε ιηγφηεξε ή
πεξηζζφηεξε θαλνληθφηεηα, κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα απφ ηε βαζηθή πνπ πξναλαθέξακε. Έηζη, ηα παξαπάλσ
θσλήεληα ραξαθηεξίδνληαη απφ επηπιένλ ζπρλφηεηεο 500, 200, 3.500 θχθινπο αλά δεπηεξφιεπην, αληίζηνηρα.
Απηφο είλαη έλαο απινπνηεκέλνο ηξφπνο κέηξεζεο ησλ δηαθφξσλ ζπρλνηήησλ θαηά ηελ πεξηγξαθή ησλ
θσλεέλησλ.
8.3.1 Πεηξακαηηθή θσλεηηθή
 Πεηξακαηηθή θσλεηηθή
Πξνθεηκέλνπ λα αλαιχζνπκε εξγαζηεξηαθά ην ζήκα ηεο νκηιίαο ρξεζηκνπνηνχκε δηάθνξα φξγαλα
(π.ρ. θπκαηνγξάθν, θαζκαηνγξάθν, κεηξεηή ζπρλνηήησλ θ.ιπ.). Αξρηθά, ην ζήκα ηεο νκηιίαο
καγλεηνθσλείηαη κε έλα κηθξφθσλν θαη ζηε ζπλέρεηα αλαιχεηαη ςεθηαθά. Οη πην ζπλεζηζκέλνη ηξφπνη
απεηθφληζεο είλαη, π.ρ., ε θπκαηνκνξθή, ε αλάιπζε ηεο βαζηθήο ζπρλφηεηαο θαη ην θαζκαηνγξάθεκα (ή
θαζκαηφγξακκα).
 Κπκαηνκνξθή (oscillogramme ή waveform)

Ζ θπκαηνκνξθή δείρλεη πψο ζηνλ άμνλα ηνπ ρξφλνπ ε πίεζε ηνπ αέξα απμάλεηαη θαη κεηψλεηαη
αλάινγα κε ηνλ θζφγγν πνπ παξάγεηαη, ηελ έληαζε θ.ιπ. Ζ θπκαηνκνξθή δελ καο παξέρεη αξθεηέο
πιεξνθνξίεο ψζηε λα ζπκπεξάλνπκε πνηνο θζφγγνο αληηζηνηρεί ζε θάζε ζεκείν ηεο. Μπνξνχκε φκσο, άιινηε
ιηγφηεξν θαη άιινηε πεξηζζφηεξν, λα δηαθξίλνπκε απφ πνχ αξρίδεη θαη πνχ ηειεηψλεη έλαο θζφγγνο, πφζν έρεη
δηαξθέζεη, αλ είλαη πεξηνδηθφο ή φρη θαη γηα ηα ζχκθσλα αλ είλαη ερεξά ή φρη.
128
 Αλάιπζε ύςνπο (pitch) – βαζηθή ζπρλόηεηα (F0)
Μηα άιιε απεηθφληζε ηνπ ζήκαηνο ηεο νκηιίαο είλαη απηή πνπ παξάγεηαη απφ ηελ αλάιπζε ηνπ χςνπο
(ησλ ζπρλνηήησλ). Οη γισζζηθνί ήρνη είλαη ζχλζεηνη, θαζψο ζπλδπάδνπλ δηαθνξεηηθέο ζπρλφηεηεο. Ζ βαζηθή
πεγή ήρνπ ηεο νκηιίαο είλαη νη θσλεηηθέο ρνξδέο θαη απηέο πξνζδηνξίδνπλ ηε βαζηθή ζπρλφηεηα νιφθιεξνπ
ηνπ εθθσλήκαηνο. ΢ηε ζπλέρεηα ν ήρνο θηιηξάξεηαη θαηά ην πέξαζκά ηνπ απφ ην θσλεηηθφ θαλάιη θαη
απνθηά επηπιένλ ζπρλφηεηεο αλάινγα κε ηε ζέζε ηεο γιψζζαο, ην ζρήκα ησλ ρεηιηψλ θ.ιπ. ΢ην δηάγξακκα, ε
βαζηθή ζπρλφηεηα (F0) είλαη νξαηή κφλν φπνπ ν ιφγνο είλαη ερεξφο, δει. φπνπ νη θσλεηηθέο ρνξδέο
πάιινληαη. Άλδξεο, γπλαίθεο θαη παηδηά έρνπλ δηαθνξεηηθέο βαζηθέο ζπρλφηεηεο. ΢ηελ αλδξηθή θσλή ε
βαζηθή ζπρλφηεηα θπκαίλεηαη κεηαμχ 80 θαη 200 Hz, ζηε γπλαηθεία 150-350 Hz, ελψ ζηα παηδηά ε βαζηθή
ζπρλφηεηα είλαη αθφκε πην πςειή.
 Φαζκαηνγξάθεκα
Πξφθεηηαη γηα ηξηζδηάζηαην γξάθεκα φπνπ ζηνλ νξηδφληην άμνλα ηίζεηαη ε θιίκαθα ηνπ ρξφλνπ, ζηνλ
θάζεην νη ζπρλφηεηεο, ελψ ηα ζθνχξα κέξε δείρλνπλ γηα θάζε θζφγγν ζε πνηεο ζπρλφηεηεο ππάξρεη
ζπζζσξεπκέλε ελέξγεηα. Σν θαζκαηνγξάθεκα επηηξέπεη κεηξήζεηο θαη αλαιχζεηο ησλ ζπρλνηήησλ ησλ
θζφγγσλ, ηεο δηάξθεηάο ηνπο, δείρλεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεηάβαζεο απφ ηνλ έλα θζφγγν ζηνλ άιιν θαηά
ηε ξνή ηνπ ιφγνπ θ.ιπ. Δίλαη ε θαηεμνρήλ αλάιπζε πνπ δείρλεη πψο νη θζφγγνη δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο. Ζ
βαζηθή ζπρλφηεηα εκθαλίδεηαη ζηε βάζε ηνπ δηαγξάκκαηνο θαη αληηζηνηρεί ζηελ θίλεζε ησλ θσλεηηθψλ
ρνξδψλ. Οη επηπιένλ ζπρλφηεηεο, νη νπνίεο νθείινληαη ζηε δηακφξθσζε ηνπ θσλεηηθνχ θαλαιηνχ, είλαη
δέζκεο ζπζζσξεπκέλεο ελέξγεηαο, είλαη πνιιαπιάζηεο ηεο βαζηθήο ζπρλφηεηαο θαη εκθαλίδνληαη ζην
δηάγξακκα σο ζθνχξεο κπάξεο. Απηέο νη κπάξεο θαινχληαη δηακνξθσηέο (formants) θαη αξηζκνχληαη απφ
θάησ πξνο ηα επάλσ σο F1, F2, F3 θ.ιπ. Οη ηξεηο πξψηνη είλαη νη πην βαζηθνί γηα ηελ πεξηγξαθή ησλ
θσλεέλησλ θαη ησλ αληερεηηθψλ θζφγγσλ θαη είλαη ζηαζεξνί γηα θαζέλαλ απφ ηνπο θζφγγνπο απηνχο
αλεμάξηεηα απφ ηνλ νκηιεηή πνπ ηνπο παξάγεη.
8.3.2 Αθνπζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ θζόγγσλ

Φσλήεληα (i, u, a, e, o) θαη αληερεηηθά (m, n, l, r).
Καηά ηελ αλάιπζε ησλ θαζκαηνγξαθεκάησλ εμεηάδνπκε ηηο ηξεηο πξψηεο ζπρλφηεηεο F1, F2, F3,
δηφηη απηέο δείρλνπλ ηνλ ραξαθηήξα θάζε θσλήεληνο (είλαη ραξαθηεξηζηηθέο γηα θάζε θσλήελ), δελ
δηαθνξνπνηνχληαη απφ νκηιεηή ζε νκηιεηή θαη έρνπλ κηθξέο δηαθνξνπνηήζεηο απφ γιψζζα ζε γιψζζα.
Αθφκε θη αλ δηαθέξεη ε βαζηθή ζπρλφηεηα, νη δηακνξθσηέο παξακέλνπλ δηαθξηηνί γηα θάζε θσλήελ. Έηζη, ε
ζρεηηθή ζέζε ησλ F1 θαη F2 είλαη ραξαθηεξηζηηθή γηα θάζε ηχπν θσλήεληνο.
[i] F1 – F2  είλαη απνκαθξπζκέλεο

[e] F1 – F2  πξνζεγγίδνπλ (F1 πην πςειά F2 πην ρακειά)
[a] F1 –F2  βξίζθνληαη θνληά
[ν] F1 – F2  θαηεβαίλνπλ
[u] F1 – F2  θαηεβαίλνπλ πεξηζζφηεξν
Οη ηηκέο ησλ δηακνξθσηψλ F1-F2 γηα ηα θσλήεληα ηεο Διιεληθήο είλαη πεξίπνπ νη εμήο :
F1 F2
[i] 320 2000
[e] 450 1750
[a] 700 1300
[o] 475 1000
[u] 325 925
Πίλαθαο 8.1. Οη δηακνξθσηέο F1 θαη F2 ησλ θσλεέλησλ ηεο Νέαο Διιεληθήο.
129
Χζηφζν, δηακνξθσηέο εκθαλίδνληαη θαη ζηνπο αληερεηηθνχο θζφγγνπο. Έηζη πγξά (l, r) θαη έξξηλα (n,
m) παξνπζηάδνπλ επηπιένλ ζπζζψξεπζε ελέξγεηαο ζε δηάθνξεο ζπρλφηεηεο.
Με αληερεηηθνί θζφγγνη
 Κιεηζηά
΢ην θαζκαηνγξάθεκα ηα θιεηζηά ραξαθηεξίδνληαη απφ απνπζία αθνπζηηθήο ελέξγεηαο. Καηά ηε
θάζε θιεηζίκαηνο ζην θάζκα ππάξρεη θελφ. Ζ ερεξφηεηα ζηα θιεηζηά [b, d, g] δηαθξίλεηαη σο κηα ζεηξά απφ
θάζεηεο θνληέο γξακκέο ζηε βάζε ηνπ γξαθήκαηνο ζηε θάζε θιεηζίκαηνο θαη θαιείηαη ξάβδνο/κπάξα
ερεξφηεηαο. Γηα ηνλ ηφπν άξζξσζεο ησλ θιεηζηψλ δελ έρνπκε απεπζείαο ελδείμεηο, φκσο νξηζκέλα
ραξαθηεξηζηηθά πξνθχπηνπλ απφ ην γεηηνληθφ πεξηβάιινλ ηνπ θιεηζηνχ θζφγγνπ θαη ηδίσο απφ ηε κεηάβαζε
απφ ην ζχκθσλν ζην θσλήελ θαη αληίζηξνθα.
 Σξηβόκελα
΢πλνδεχνληαη απφ κε πεξηνδηθνχο παικνχο ζηηο πςειέο ζπρλφηεηεο. ΢ην δηάγξακκα θαίλνληαη σο
αθαλφληζηεο ξαβδψζεηο, καχξεο θάζεηεο γξακκέο ζην πάλσ κέξνο ηνπ θαζκαηνγξαθήκαηνο. Οη θχξηεο
ζπρλφηεηεο αληήρεζεο ησλ ηξηβνκέλσλ έρνπλ σο εμήο:
[x]  νη ζπρλφηεηεο βξίζθνληαη ρακειά

[ç]  νη ζπρλφηεηεο βξίζθνληαη πςειφηεξα
[s]  ζπρλφηεηεο είλαη ζην κέζν θαη πςειά
[ζ]  νη ζπρλφηεηεο είλαη πςειά
[f]  νη ζπρλφηεηεο είλαη πνιχ πςειά
8.4 Η πξόζιεςε ησλ γισζζηθώλ ήρσλ

Σν πξψην βήκα ζηελ πξφζιεςε ηεο νκηιίαο γίλεηαη φηαλ ηα ερεηηθά θχκαηα θηάζνπλ ζην αθηί. Απφ εθεί ν
ήρνο κεηαδίδεηαη κέζσ ηνπ αθνπζηηθνχ λεχξνπ ζηνλ εγθέθαιν. Ζ δηαδηθαζία είλαη πεξίπινθε θαη
πεξηιακβάλεη δηαθνξεηηθά ζηάδηα ζχκθσλα θαη κε ηελ αλαηνκηθή δηάθξηζε ηνπ αθηηνχ ζε εμσηεξηθφ αθηί ή
έμσ νπο (outer ear), ελδηάκεζν αθηί ή κέζνλ νπο (middle ear) θαη εζσηεξηθφ αθηί ή έζσ νπο (inner ear)
(Μαγνπιά, 2010: 21).
Σν εμσηεξηθφ αθηί απνηειείηαη απφ ηξία κέξε: ην πηεξχγην, ηνλ εμσηεξηθφ αθνπζηηθφ πφξν (θαλάιη)
θαη ηελ ηπκπαληθή κεκβξάλε. Σν ελδηάκεζν αθηί είλαη αεξνθφξνο θνηιφηεηα, απνηεινχκελε απφ ηελ
ηπκπαληθή θνηιφηεηα (βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ ηπκπαληθή κεκβξάλε), ηελ επζηαρηαλή ζάιπηγγα θαη ην
καζηνεηδέο άληξνλ. Σν εζσηεξηθφ αθηί απνηειείηαη απφ ηνλ θνριία, ηελ αίζνπζα θαη ηα εκηθπθιηθά θαλάιηα
(Μαγνπιά, 2010: 21).
΋ηαλ ηα ζσκαηίδηα ηνπ αέξα θηάζνπλ ζην ηχκπαλν, ην ζέηνπλ ζε παικηθή θίλεζε. Ζ θίλεζε απηή
κεηαδίδεηαη ζην εζσηεξηθφ αθηί κέζσ ηνπ αέξα πνπ βξίζθεηαη ζην ελδηάκεζν αθηί. Οη παικηθέο θηλήζεηο
κεηαηξέπνληαη εθεί ζε λεπξηθέο θηλήζεηο, ηθαλέο λα κεηαδψζνπλ, κέζσ ηνπ αθνπζηηθνχ λεχξνπ, ην ερεηηθφ
κήλπκα ζηνλ εγθέθαιν (Μαγνπιά, 2010: 21).
8.5 Αξζξσηηθή θσλεηηθή: Η παξαγσγή ησλ θζόγγσλ

΢ην θσλεηηθφ θαλάιη παξάγνληαη νη θζφγγνη, νη νπνίνη δηαθξίλνληαη ζηα θσλήεληα θαη ηα ζχκθσλα. Σα
θσλήεληα παξάγνληαη θαζψο ν αέξαο εμέξρεηαη ρσξίο λα ζπλαληήζεη θάπνην εκπφδην απφ ηνπο αξζξσηέο.
Αληίζεηα ζηα ζχκθσλα, ν εμεξρφκελνο απφ ηνπο πλεχκνλεο αέξαο, κεηά ηηο θσλεηηθέο ρνξδέο, ζπλαληά
θάπνηνπ είδνπο θξαγκφ ζην θσλεηηθφ θαλάιη θαη θπξίσο ζηε ζηνκαηηθή θνηιφηεηα.
8.5.1 Οη θσλεεληηθνί θζόγγνη (vowels)

Φσλήεληα θαινχληαη νη θζφγγνη πνπ παξάγνληαη θαζψο ην πξνεξρφκελν απφ ηνπο πλεχκνλεο ξεχκα αέξα
ζέηεη ζε θίλεζε ηηο θσλεηηθέο ρνξδέο θαη ζηε ζπλέρεηα δηακνξθψλεηαη σο ήρνο απφ ηηο ζέζεηο ησλ αξζξσηψλ
130
(θπξίσο απφ ηελ θίλεζε ηεο γιψζζαο), απφ ηνλ βαζκφ αλνίγκαηνο ηνπ ζηφκαηνο θαη ην ζρήκα ησλ ρεηιηψλ.
Δπίζεο, έλα θσλήελ είλαη δπλαηφλ λα ιάβεη έξξηλε ρξνηά. Σν βαζηθφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θσλεέλησλ
είλαη ε έληνλε ερεξφηεηα. Σα θσλήεληα δηαθνξνπνηνχληαη απφ γιψζζα ζε γιψζζα, αιιά ζπλήζσο ηα
θσλεεληηθά ζπζηήκαηα δηαθξίλνπλ ηα πξφζζηα θσλήεληα απφ ηα νπίζζηα, ηα αλνηρηά/ρακειά απφ ηα
θιεηζηά/πςειά θαη ηα ζηξνγγπιά απφ ηα κε ζηξνγγπιά. Γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ θσλεέλησλ ηεο Νέαο
Διιεληθήο ε γιψζζα θηλείηαη σο πξνο δχν λνεηνχο άμνλεο, νξηδφληηα θαη θάζεηα (Μαγνπιά, 2010: 26).
Γηαθξίζεηο σο πξνο ηελ θίλεζε ηεο γιψζζαο

 ΢ηνλ νξηδφληην άμνλα, ε θίλεζε ηεο γιψζζαο πξνζδηνξίδεη ηα θσλήεληα σο πξφζζηα (front) [i, e]
– κε ην ζψκα ηεο γιψζζαο πην κπξνζηά απφ ηελ θεληξηθή ζέζε ηεο αδξάλεηαο, θεληξηθά (central)
[a] θαη νπίζζηα (back) [o, u], φπνπ ην ζψκα ηεο γιψζζαο θηλείηαη πξνο ηα πίζσ θαη ςειά
(Μαγνπιά, 2010: 26-27).
Γηαθξίζεηο σο πξνο ην άλνηγκα ηνπ ζηφκαηνο

 ΢ηνλ θάζεην άμνλα, ε θίλεζε ηεο γιψζζαο ζπλδέεηαη κε ηνλ βαζκφ αλνίγκαηνο ηεο ζηνκαηηθήο
θνηιφηεηαο, γη’ απηφ ηα θσλήεληα ραξαθηεξίδνληαη σο ρακειά/αλνηθηά [a], κε ηε γιψζζα πην
ρακειά απφ ηελ κέζε ζέζε – ζέζε αδξάλεηαο, φηαλ δελ κηιάκε αιιά αλαπλένπκε,
κέζα/εκηάλνηρηα [e, o] θαη πςειά/θιεηζηά [i, u] – φηαλ ηα κέξε ηεο γιψζζαο θηλνχληαη πξνο ηελ
νξνθή ηνπ ζηφκαηνο. Δδψ είλαη ρξήζηκν λα ζπκπιεξψζνπκε φηη ζχκθσλα κε κειέηεο
πεηξακαηηθήο θσλεηηθήο γηα ηελ Διιεληθή γιψζζα (Arvaniti, 2007), ηα κεζαία θσλήεληα ηείλνπλ
λα είλαη αλνηρηά, γη’ απηφ θαη κπνξνχλ λα ζπκβνιίδνληαη σο [ɛ, ɔ] αληίζηνηρα. Καζψο φκσο δελ
ππάξρεη άιιε δηάθξηζε ζηα κεζαία θσλήεληα, επηιέγνληαη ηα ζπλεζέζηεξα ζχκβνια (e, o) (βι.
θαη Μαγνπιά, 2010: 27-28).
Γηαθξίζεηο σο πξνο ην ζρήκα ησλ ρεηιηψλ

 ΢ηνπο νπίζζηνπο θζφγγνπο (π.ρ. [o, u]), ε θπζηθή ζέζε ησλ ρεηιηψλ είλαη ε ζηξνγγπιή, ζηνπο
πξφζζηνπο (π.ρ. [i, e]) ε ηεηακέλε (ρείιε ηξαβεγκέλα), ελψ ζηνπο κεζαίνπο (π.ρ. [a, ǝ]) ηα ρείιε
είλαη ζε νπδέηεξε ζέζε. Δληνχηνηο, ππάξρνπλ θσλεεληηθά ζπζηήκαηα πνπ ζπλδπάδνπλ νπίζζηα
ζέζε ηεο γιψζζαο κε ηξαβεγκέλα ρείιε θαη πξφζζηα ζέζε ηεο γιψζζαο κε ζηξνγγπιεκέλα ρείιε.
Γηα παξάδεηγκα, ζηα Γαιιηθά ππάξρνπλ ην [i], πξφζζην, πςειφ, κε ζηξνγγπιφ, ζηε ιέμε image
«εηθφλα» θαη ην [y] πξφζζην, πςειφ, ζηξνγγπιφ, ζηε ιέμε une «κία». Έηζη ινηπφλ ην ζρήκα ησλ
ρεηιηψλ θαζνξίδεη αλ ηα θσλήεληα είλαη ζηξνγγπιά (rounded): [œ, ɒ, y] ή κε ζηξνγγπιά
(unrounded): [ɛ, ɯ, ɑ] (βι. θαη Μαγνπιά, 2010: 28).
΢ηελ ειιεληθή γιψζζα, θαζψο ην ζρήκα ησλ ρεηιηψλ δελ απνηειεί απηνηειψο θξηηήξην
δηαθνξνπνίεζεο κεηαμχ ζπγγελψλ θζφγγσλ, δελ απαηηείηαη λα ην ζπκπεξηιάβνπκε ζηηο παξακέηξνπο
δηαθνξνπνίεζεο ησλ θσλεέλησλ.
Ζ Διιεληθή έρεη νηθνλνκηθφ ζχζηεκα πέληε θσλεέλησλ κε βάζε ηηο δηαθξίζεηο πξφζζηα - θεληξηθά64 -
νπίζζηα θαη θιεηζηά/ρακειά - κεζαία/εκηάλνηθηα - αλνηθηά (Μαγνπιά, 2010: 34):
1. [i]: Γηα ηελ παξαγσγή ηνπ θσλήεληνο απηνχ, ε γιψζζα βξίζθεηαη κπξνζηά, ην θέληξν ηεο
πςψλεηαη πξνο ηνλ νπξαλίζθν ελψ ην ζηφκα είλαη ιίγν αλνηρηφ. Ζ άθξε ηεο γιψζζαο βξίζθεηαη
ρακειά, δεκηνπξγψληαο ζην θέληξν πέξαζκα γηα ηνλ εμεξρφκελν αέξα. Σν θσλήελ
ραξαθηεξίδεηαη σο πςειφ.
2. [e]: Ίδηα ζέζε κε ηελ πξνεγνχκελε, αιιά ηψξα ην θέληξν ηεο γιψζζαο ρακειψλεη ιίγν θαη ην
ζηφκα είλαη πην αλνηρηφ. Σν θσλήελ ραξαθηεξίδεηαη σο κεζαίν. Σα δχν απηά θσλήεληα
θαινχληαη πξφζζηα.
3. [a]: Σν ζηφκα αλνίγεη αξθεηά, ε γιψζζα είλαη ρακειά θαη πξνο ην θέληξν. Ο θζφγγνο πνπ
παξάγεηαη ραξαθηεξίδεηαη σο θεληξηθφ, αλνηρηφ θσλήελ.
64
Οξηζκέλνη Έιιελεο νκηιεηέο ρξεζηκνπνηνχλ κέζν θεληξηθφ θσλήελ [ǝ], πβ. αγγι. about [ǝbáut], φηαλ πξνζπαζνχλ λα
πξνθέξνπλ ερεξά ζχκθσλα ζην ηέινο μέλσλ ιέμεσλ. Έηζη, ην αγγι. big πξνθέξεηαη [bik] ή [bigǝ] (καζεηέο ην γξάθνπλ
θαη bige). Γηα ηε δεχηεξε πξνθνξά είλαη ελ κέξεη ππεχζπλε θαη ε ηάζε ηεο Νέαο Διιεληθήο γηα αλνηθηέο ζπιιαβέο, δει.
γηα ζπιιαβέο πνπ ηειεηψλνπλ ζε θσλήελ, π.ρ. γξάθνπλ → γξάθνπλε.
131
4. [u]: Ζ γιψζζα θηλείηαη πξνο ηα πίζσ θαη ςειά, ζαλ λα πξφθεηηαη ην πίζσ κέξνο ηεο λα πιεζηάζεη
ηελ ππεξψα. Σα ρείιε είλαη ζηξνγγπιά θαη ην ζηφκα είλαη ιίγν αλνηρηφ. Σν θσλήελ
ραξαθηεξίδεηαη νπίζζην θαη πςειφ.
5. [o]: Ίδηα ζέζε ηεο γιψζζαο αιιά ην ζηφκα αλνίγεη πεξηζζφηεξν θαη ε γιψζζα ρακειψλεη. Σα
ρείιε ζηξνγγπιεχνπλ ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν, αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ θσλήεληνο ζηε ιέμε. Σν
θσλήελ ραξαθηεξίδεηαη νπίζζην θαη κεζαίν.
Tα θσλήεληα ηεο Νέαο Διιεληθήο ζρεκαηηθά (βι. θαη ζει. 143:
΢ρήκα 8.1. Σν θσλεεληηθφ ηξαπέδην ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο.
8.5.2 Ρηληθνπνηεκέλα θσλήεληα

Γηα ηελ παξαγσγή ησλ έξξηλσλ ζπκθψλσλ (π.ρ. n, m) ε ππεξψα ρακειψλεη θαη ν αέξαο εμέξρεηαη απφ ηε
ξηληθή θνηιφηεηα. Γηα ηελ παξαγσγή ησλ έξξηλσλ θσλεέλησλ ε ππεξψα ρακειψλεη, δεκηνπξγείηαη αληήρεζε
ζηε ξηληθή θνηιφηεηα θαη κφλνλ έλα κέξνο ηνπ αέξα εμέξρεηαη απφ ηελ ξηληθή θνηιφηεηα. Έξξηλα θσλήεληα
ζπλαληνχκε ζηε γαιιηθή γιψζζα (π.ρ. õ, ẽ ζηηο ιέμεηο «mon», «main» αληίζηνηρα)65 θαη ζπκβνιίδνληαη κε
πεξηζπσκέλε ( ) πάλσ απφ ην ζχκβνιν ηνπ θσλήεληνο. ΢ηε Διιεληθή δελ έρνπκε έξξηλα θσλήεληα, φκσο ηα
θσλήεληα πνπ αθνινπζνχληαη απφ έξξηλν ζχκθσλν έρνπλ ειαθξά έξξηλε πξνθνξά, επεηδή ε ππεξψα αξρίδεη
λα ρακειψλεη πξνηνχ ηειεηψζεη ε άξζξσζε ηνπ θσλήεληνο, θαζψο πξνεηνηκάδεηαη ε άξζξσζε ηνπ έξξηλνπ
ζπκθψλνπ. Έλα ηέηνην παξάδεηγκα έρνπκε ζηα Διιεληθά ζηα εθθσλήκαηα ηνλ θήπν [toᶮɟípo], έγθιεηζηνο
[éᵑglistos] θαη ε αηηία ηνπ είλαη ε ζπλάξζξσζε θζφγγσλ ηδίσο ζην πιαίζην ηεο ζπιιαβήο (Μαγνπιά, 2010:
28).
8.5.3 Σα εκίθσλα (semi-vowels)

Σα εκίθσλα πξνέξρνληαη απφ θσλήεληα ηα νπνία έρνπλ ράζεη ηε θσλεεληηθφηεηά ηνπο θαη δελ απνηεινχλ
ππξήλα ζπιιαβήο (Ladefoged, 2007). Ζ κεηαβνιή ελφο θσλήεληνο ζε ζχκθσλν γίλεηαη ζηνλ ίδην ηφπν
άξζξσζεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηε Νέα Διιεληθή ην [i] φηαλ είλαη άηνλν θαη αθνινπζεί άιιν θσλήελ ηξέπεηαη
ζπρλφηαηα ζε [ʝ], [ç] ή [ɲ]:
 παηδί [peðí] → παηδηά [pedʝá]
 ζπίηη [spíti] → ζπίηηα [spítça]
 θακία [kamía] → θακηά [kamɲá]
Σν ίδην ηζρχεη, κεηαμχ άιισλ, γηα ηελ θαηάιεμε ησλ ζειπθψλ ζε -ia, π.ρ. εθθιεζία → εθθιεζηά [eklisçá]
(Μαγνπιά, 2010: 29).
΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, αλάινγα κε ηνλ νκηιεηή, ηελ ηαρχηεηα πξνθνξάο ή ην είδνο ηεο ιέμεο, ην
εκίθσλν πξνθέξεηαη σο [j] ζρεκαηίδνληαο δίθζνγγν κε ην επφκελν θσλήελ, π.ρ. πνηφηεηα [pjótita] (βι.
65
΢ηε γαιιηθή γιψζζα ηα εκηάλνηθηα θσλήεληα δηαθξίλνληαη ζε ξηληθά θαη κε ξηληθά (π.ρ. [bɔ] – [bõ] ζηηο ιέμεηο
«beau» – «bon»).
132
παξαθάησ). ΢ηα παξαπάλσ παξαδείγκαηα παξαηεξνχκε φηη, φηαλ πξνεγείηαη ερεξφ ζχκθσλν, ην εκίθσλν
παξάγεηαη σο ερεξφ, ελψ φηαλ πξνεγείηαη άερν παξάγεηαη σο άερν, θαηλφκελν πνπ εμεγείηαη βάζεη ηεο
αθνκνίσζεο ερεξφηεηαο ή ξηληθφηεηαο απφ ην ζχκθσλν πνπ πξνεγείηαη. Δμάιινπ, ζε ιέμεηο φπσο ηαηξφο →
γηαηξφο, πηφο → γηνο, ην εκίθσλν ζε αξρηθή ζέζε ζηε ιέμε θαηέιεμε ζε ζχκθσλν (Μαγνπιά, 2010: 29).
8.5.4 Οη δίθζνγγνη
Χο δίθζνγγνο νξίδεηαη, επηζηεκνληθά, έλα θσλήελ πνπ αιιάδεη πνηφλ θαηά ηελ εθθψλεζή ηνπ, π.ρ. αγγι.
close [klouz] «θιείλσ», my [mai] «κνπ». ΢χκθσλα κε άιιε δηαηχπσζε, δίθζνγγνο είλαη δχν θσλήεληα πνπ
ζπκπξνθέξνληαη, απνηειψληαο ην θσλεεληηθφ ζηνηρείν κίαο ζπιιαβήο. Παξάδεηγκα δηθζφγγνπ ζηε Νέα
Διιεληθή καο δίλεη ε ιέμε γάηδαξνο, φπνπ ηνλίδεηαη ε ηξίηε ζπιιαβή απφ ην ηέινο, ε πξνπαξαιήγνπζα,
θαζψο ην άη είλαη κία ζπιιαβή66. Γηαθνξεηηθά ζα παξαβηαδφηαλ ν θαλφλαο ηεο ηξηζπιιαβίαο, πνπ πξνβιέπεη
φηη ζηελ Διιεληθή ν ιεμηθφο ηφλνο δελ κπνξεί λα κεηαθηλεζεί πέξαλ ηεο πξνπαξαιήγνπζαο.
΢ηηο γξακκαηηθέο ηεο Νέαο Διιεληθήο σο γλήζηεο δίθζνγγνη αλαθέξνληαη νη [ai], [ei], [oi] θπξίσο ζε
ιέμεηο ιατθήο πξνέιεπζεο (π.ρ. θνξφηδν) ή μέλεο (π.ρ. δετκπέθηθν) 67. Οη γλήζηεο δίθζνγγνη ηεο Ν.Δ. είλαη
θιεηζηέο ή θαηεξρφκελεο, δει. μεθηλνχλ κε αλνηθηφηεξν θσλήελ θαη θαηαιήγνπλ ζε θιεηζηφηεξν:
[ai]: λεξάηδα, θατκάθη, θειάεδηζκα, κατκνχ θ.ά.

[ei]: θέηθ, δετκπέθηθν θ.ά
[oi]: βφηδη, θνξφηδν θ.ά.
Ζ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ θσλεεληηθψλ αθνινπζηψλ σο δηθζφγγσλ ή σο απιψλ θσλεέλησλ εμαξηάηαη

απφ ηελ θαηάηκεζε ησλ ιέμεσλ ζε ζπιιαβέο θαη ηε ζπιιαβηθή δνκή, νη νπνίεο πνηθίιινπλ ζε δηαθνξεηηθέο
γιψζζεο κε δηαθνξεηηθά πξνζσδηαθά ζπζηήκαηα, π.ρ. ε ειιεληθή ιέμε πάεη ζπιιαβίδεηαη [pá.i] ελψ ε
νκφερε αγγιηθή pie [pai] «πίηα» είλαη κνλνζχιιαβε (Μπνηίλεο, 2011: 32). Πάλησο ε δηεξεχλεζε ζηελ
Διιεληθή, κε πεηξακαηηθά κέζα, ηεο δηάξθεηαο ησλ δηθζφγγσλ ζε ζχγθξηζε κε αθνινπζίεο απιψλ θσλεέλησλ
δελ έδεημε φηη ππάξρεη ζπζηεκαηηθή δηαθνξνπνίεζε.
Καηά ηε γξήγνξε νκηιία θαη ζηνλ πνηεηηθφ ιφγν εκθαλίδνληαη αλνηρηέο ή αλεξρφκελεο δίθζνγγνη,
φπνπ ην πξψην θσλήελ είλαη θιεηζηφηεξν ζε ζρέζε κε ην δεχηεξν: π.ρ. [jo] πνηνλ, [ja] δηα, βνήζεηα, [ju]
θαθνπνηνχ θ.ιπ. Σέινο, ζηε Ν.Δ., φιν θαη ζπρλφηεξα, νη αλνηρηέο δίθζνγγνη πξνθέξνληαη σο ζπλδπαζκνί
ζπκθψλνπ θαη θσλήεληνο, νη νπνίεο ζεσξνχληαη ςεπδνδίθζνγγνη θαη θαινχληαη θαηαρξεζηηθέο δίθζνγγνη:
πνηνηηθφο [pço-], δηαβηβάδσ [ðja-], κνηάδεη [mɲa-] θ.ιπ.
΢χκθσλα κε άιιε άπνςε, ε δίθζνγγνο είλαη ζπλδπαζκφο θσλήεληνο θαη εκηθψλνπ: γάηδαξνο [-áj-],
θνξφηδν [-ój-], θξάνπια [-áw-], ζθηνπξάθη [sciw-]. Τπάξρεη δηαθσλία ζρεηηθά κε ηνλ αξηζκφ ησλ δηθζφγγσλ
ζηε Ν.Δ. Σν βέβαην είλαη φηη ν αξηζκφο ηνπο απμάλεηαη ζηε γξήγνξε εθθνξά ηνπ ιφγνπ. Έηζη ην θιαίεη,
θαλνληθά δηζχιιαβν [klé-i], κπνξεί λα πξνθεξζεί δηθζνγγηθά, ζε κία ζπιιαβή: [kléi] ή [klej]. Οξηζκέλεο
θνξέο παξάγνληαη θαη ηξίθζνγγνη (απφ ζπλεθθνξά) π.ρ. ν ατηφο [oai-], ν ηεξέαο [oie] (ζε κία ζπιιαβή).
Παξαηεξήζεηο ζρεηηθά κε ηελ άξζξσζε ησλ θσλεέλησλ:
1. Σα θσλήεληα ηεο Κνηλήο Νέαο Διιεληθήο δίπια ζε έξξηλα ζχκθσλα επεξεάδνληαη απφ απηά, αιιά
αληίζεηα κε φ,ηη ππνζηεξίδνπλ μέλνη Διιεληζηέο, δελ είλαη θαζαξά έξξηλα, φπσο ζηελ Γαιιηθή θαη ηελ
Πνξηνγαιηθή, φπνπ παχεη λα πξνθέξεηαη ην έξξηλν ζχκθσλν πνπ ηα ζπλνδεχεη. Ζ εξξηλφηεηα ελφο
θσλήεληνο δειψλεηαη κε ην ζεκείν ˜ επάλσ ζε απηφ.
66
΢ε νξηζκέλεο πεξηνρέο πξνθέξεηαη γαΐδαξνο, ζε δχν ζπιιαβέο, νπφηε δελ πξφθεηηαη γηα δίθζνγγν.
67
Οη ζπλδπαζκνί αη, εη, oπ θ.ιπ. ζηηο ιέμεηο παηδί, είπα, νπξά δελ απνηεινχλ δηθζφγγνπο ζηε ΝΔ αιιά δηγξάκκαηα ή
δίςεθα θσλήεληα, δει. ζπλδπαζκνχο γξακκάησλ πνπ απνδίδνπλ απιά θσλήεληα e, i, u αληηζηνίρσο θαη πξνέξρνληαη
απφ αξραίεο δηθζφγγνπο πνπ κνλνθζνγγίζηεθαλ ζηαδηαθά θαηά ηελ εμέιημε ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (βι. Κεθάιαην 5,
5.2.1).
133
2. Σα άηνλα θσλήεληα /i/, /u/ ελδέρεηαη λα ράζνπλ κέξνο ηεο θσλεεληηθφηεηάο ηνπο θαη λα
πξνθεξζνχλ ςηζπξηζηά κεηά απφ άερν ζχκθσλν, ηδίσο ζην ηέινο ιέμεσο (ε απνθσλεεληνπνίεζε ηνπ
θσλήεληνο δειψλεηαη κε ην ζεκείν θάησ απφ ην θσλήελ), ην δε άηνλν /u/, ζε γξήγνξε εθθνξά ηνπ ιφγνπ,
εκθαλίδεη εκηθσληθφ αιιφθσλν [w] πξηλ απφ θσλήελ, π.ρ. άθνπα [ákwa]. Απηέο φκσο νη ιεπηνκέξεηεο
ζπλήζσο δελ δειψλνληαη ζηελ θσλεηηθή θαηαγξαθή θαη θπζηθά πνηέ ζηελ θσλνινγηθή: [pénζos] = /pénζos/,
[éçi] θαη /éxi/, [ákua] = /ákua/ (ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο εξξηλφηεηαο ησλ θσλεέλησλ είλαη πξνβιέςηκν,
predictable).
3. Πξνβιήκαηα εκθαλίδεη ν ηξφπνο πξνθνξάο άηνλνπ /i/ πξηλ απφ άιιν θσλήελ, δηφηη δε ξπζκίδεηαη
απφ θαλφλεο: Η. Πξνθέξεηαη [i] ζε κεγάιν αξηζκφ (ιφγησλ) ιέμεσλ: άδεηα, αίζξηνο, επηηήδεηνο, εχλνηα, θχξηνο,
ιφγηνο, πηέδσ, πνηφηεηα. ΗΗ. Πξνθέξεηαη σο ζχκθσλν ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, κεηά απφ ζπλίδεζε, δει.
ζπκπξνθνξά, κε ην επφκελν θσλήελ. ΢πγθεθξηκέλα. Α) Πξνθέξεηαη άερν νπξαληθφ [ç] κεηά ηα πεξηζζφηεξα
άερα ζχκθσλα: βαζηά, κάηηα, λνηηάο, πηάλσ, πνηνο [pços]. Β) Πξνθέξεηαη σο ερεξφ νπξαληθφ [ʝ] κεηά ηα
πεξηζζφηεξα ερεξά ζχκθσλα: βηαζχλε, βνξηάο, παηδηά. Γ) Πξνθέξεηαη σο εκίθσλν [j] ή θαη σο έξξηλν
νπξαληθφ [ɲ] κεηά ην /m/: κνηάδσ [mjázo/mɲázo] αιιά νκνηάδσ [omiázo] (ιφγηα ιέμε). Χο [j] κπνξεί λα
πξνθεξζεί ζε γξήγνξν ιφγν κεηά απφ ζχκπιεγκα κε πγξνχ ζπκθψλνπ + r: γξηά [γriá] → γξηα [γrja]. Σελ ίδηα
πξνθνξά ρξεζηκνπνηνχλ νξηζκέλνη ζηηο πεξηπηψζεηο Α) θαη Β): πνηνο [pjos] αληί [pços], βνξηάο [vorjás αληί
[vorʝás]. ΗΗΗ. Γελ πξνθέξεηαη κεηά ηα /k, g, x, γ, l, n/, πνπ κεηαβάιιεη ζε νπξαληθά: θηφιαο [cólas], γθηφλεο
[ɟónis], ρηφλη [çóni] (αιιά ρηψλ [çión], ιφγηνο ηχπνο), κάγηα [máʝa], ειηά [eʎá], ελληά [eɲá].
8.5.5 Οη ζπκθσληθνί θζόγγνη (consonants)

Ο ραξαθηεξηζκφο ησλ ζπκθσληθψλ θζφγγσλ κπνξεί λα γίλεη βάζεη ησλ εμήο παξακέηξσλ:
 ηνπ ηφπνπ άξζξσζεο (ηνπ ζεκείνπ ηεο ζηνκαηηθήο θνηιφηεηαο πνπ ζπληειείηαη ε άξζξσζε) θαη ηεο
ζπκκεηνρήο ησλ αξζξσηψλ, ζηαζεξψλ θαη θηλεηψλ,
 ηνπ ηξφπνπ άξζξσζεο, ηνπ είδνπο ηνπ θξαγκνχ πνπ δεκηνπξγείηαη κεηαμχ ησλ αξζξσηψλ,
 ηεο ξηληθφηεηαο (αλ ππάξρεη αληήρεζε ζηε ξηληθή θνηιφηεηα),
 ηεο ερεξφηεηαο (αλ πάιινληαη νη θσλεηηθέο ρνξδέο).
1. Γηαθξίζεηο σο πξνο ηνλ ηφπν άξζξσζεο (place of articulation) (Μαγνπιά, 2010: 22-23):
 Υεηιηθά (labial)
Ολνκάδνληαη έηζη γηαηί παξάγνληαη κε ηε ζπκκεηνρή ησλ ρεηιηψλ. Γηαθξίλνληαη πεξαηηέξσ ζε
δηρεηιηθά (bilabial), κε ηε ζπκκεηνρή θαη ησλ δχν ρεηιηψλ, π.ρ. [p, b, m], θαη ζε ρεηινδνληηθά (labiodental),
φπνπ ηα άλσ δφληηα ζπλαληνχλ ην θάησ ρείινο, π.ρ. [f, v, ɱ].
 Οδνληηθά (dental)
Παξάγνληαη ζηελ πεξηνρή ησλ άλσ δνληηψλ. Γηαθξίλνληαη ζε κεζνδνληηθά (interdental), φηαλ ε
γιψζζα αθνπκπά ζηελ θφςε ησλ άλσ δνληηψλ θαη πξνβάιιεη ειαθξψο αλάκεζα ζηα άλσ θαη θάησ δφληηα,
π.ρ. [ζ, ð], θαη νδνληηθά, φπνπ ε άθξε ηεο γιψζζαο πξνζθξνχεη ζηε βάζε ησλ δνληηψλ, π.ρ. [t, d, n].
 Φαηληαθά (alveolar)
Σν πξφζζην κέξνο ηεο γιψζζαο θαη ε άθξε αθνπκπνχλ ζηα θαηλία. Δπεηδή ε πεξηνρή απηή είλαη
αξθεηά εθηεηακέλε, νη θζφγγνη πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο θαηληαθνί παξάγνληαη ζε δηαθνξεηηθά ζεκεία ηεο
πεξηνρήο απηήο: [l, r, s, z,].
 Αλαθεθακκέλα (retroflex)
Δίλαη θζφγγνη πνπ παξάγνληαη κε ηελ άθξε ηεο γιψζζαο λα αλαθάκπηεηαη, δει. λα γπξλά πξνο ηα
επάλσ θαη κε ηελ θάησ επηθάλεηά ηεο λα αγγίδεη ηνλ νπξαλίζθν. Σέηνηνη θζφγγνη είλαη, π.ρ., ηα [ɳ, ʈ]. Οη
θζφγγνη απηνί απαληνχλ ζπρλά ζηηο ηλδηθέο γιψζζεο, ελψ ην αλαθεθακκέλν παιιφκελν [ɽ] ζε νξηζκέλεο
πξνθνξέο ηεο Αγγιηθήο. Σέηνηνη θζφγγνη ζηελ Διιεληθή απαληνχλ κφλν ζε δηαιέθηνπο.
 Οπξαληθά (palatal)
Παξάγνληαη θαζψο ε ξάρε ηεο γιψζζαο ζπλαληά ηνλ νπξαλίζθν ζε δηάθνξα ζεκεία ηεο επηθάλεηάο
ηνπ68. Μπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ πεξαηηέξσ ζε νπξαληθά, φηαλ ε άξζξσζε ζπληειείηαη ζην κπξνζηηλφ κέξνο
68
Καινχληαη θαη ξαρηαίνη (dorsal) παίξλνληαο ην φλνκά ηνπο απφ ηνλ θηλεηφ αξζξσηή, ηε ξάρε ηεο γιψζζαο.
134
ηνπ νπξαλίζθνπ ([ɲ, ʎ]) θαη νπξαλνυπεξσηθά, φηαλ ε άξζξσζε ζπληειείηαη ζην νπίζζην κέξνο ηνπ
νπξαλίζθνπ ([c, ɟ, ç, j]).
 Τπεξσηθά (velar)
Γηα ηελ παξαγσγή ησλ θζφγγσλ απηψλ ην πίζσ κέξνο ηεο γιψζζαο ζπλαληά ηελ ππεξψα (ή καιαθφ
νπξαλφ). Τπεξσηθνί θαινχληαη νη θζφγγνη [k, g x, ɣ, ŋ].
 ΢ηαθπιηθά (uvular)
Σν πίζσ κέξνο ηεο γιψζζαο πςψλεηαη πξνο ηε ζηαθπιή (uvula). ΢ρεηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ζηα
Γαιιηθά ν θζφγγνο [R] ζηε ιέμε rose [Roz].
 Φαξπγγηθά (pharyngeal)
Οη θζφγγνη απηνί παξάγνληαη θαζψο ε ξίδα ηεο γιψζζαο πξνζεγγίδεη ην πίζσ ηνίρσκα ηνπ θάξπγγα.
Σέηνηνη θζφγγνη απαληνχλ ζε ζεκηηηθέο γιψζζεο, φπσο ηα Αξαβηθά. Ζ αξαβηθή ιέμε [ћammam] «κπάλην»
μεθηλά κε ην άερν θαξπγγηθφ [ћ].
 Γισηηηδηθά (glottal)
Οη θζφγγνη απηνί παξάγνληαη κε ζηέλσζε πνπ πξνθαιείηαη ζηελ πεξηνρή ηεο γισηηίδαο, δει. ζηελ
πεξηνρή κεηαμχ ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ, θαη κε ιίγν αέξα πνπ δηαζρίδεη ηε γισηηίδα, πξηλ θιείζεη γηα λα
παξαρζεί θσλήελ. Σν γισηηηδηθφ/ιαξπγγηθφ [h], ε «δαζχηεηα», εκθαλίδεηαη κφλν ζε επηθσλήκαηα θαη
απνδίδεηαη ζηελ γξαθή κε ην ρ, π.ρ. ρα, αρ. ΢ηελ Αξραία Διιεληθή γξαθφηαλ σο δαζεία ( ῾ ) θαη ήηαλ
ζπλήζεο θζφγγνο, φπσο είλαη θαη ζε άιιεο γιψζζεο ζήκεξα: ἇ «ρα», ἅξκα, αγγι. house θαη γεξκ. Haus.
2. Γηαθξίζεηο σο πξνο ηνλ ηξφπν άξζξσζεο (manner of articulation)
Αλαθέξνληαη ζηνλ ηξφπν πνπ νη αξζξσηέο πξνζεγγίδνπλ ν έλαο ηνλ άιιν ζηα δηάθνξα ζεκεία
άξζξσζεο. Τπάξρνπλ πέληε βαζηθά είδε ζηέλσζεο ζην θσλεηηθφ θαλάιη θαη αληίζηνηρεο θαηεγνξίεο
ζπκθψλσλ σο πξνο ηελ παξάκεηξν απηή (Μαγνπιά, 2010: 23-25):
Α. Πιήξεο θιείζηκν ησλ αξζξσηψλ, έηζη ψζηε ν εμεξρφκελνο αέξαο λα κελ κπνξεί λα δηαθχγεη απφ
ην ζηφκα θαηά ηε ζηηγκή ηεο άξζξσζεο. Παξαγφκελα ζχκθσλα:
 ΢ηνκαηηθά θιεηζηά (oral stop), έθθξνηα ή ζηηγκηθά
Ο αέξαο εμέξρεηαη χζηεξα απφ απφηνκν άλνηγκα ησλ αξζξσηψλ (γηα απηφ θαινχληαη θαη έθθξνηα).
Απηφο ν ηξφπνο άξζξσζεο είλαη ζηηγκηαίνο, ρσξίο δηάξθεηα, π.ρ. [p, b, t, d, k, g].
Β. ΢ηελή πξνζέγγηζε ησλ δχν αξζξσηψλ, έηζη ψζηε ην ξεχκα αέξα λα εκπνδίδεηαη κεξηθψο θαη λα
παξάγεηαη ζηξνβηιψδεο ξεχκα (φπσο απηφ πνπ δεκηνπξγείηαη γχξσ απφ κηα γσλία). Παξαγφκελα ζχκθσλα:
 Σξηβόκελα (fricative) ή δηαξθή (continuant)
Ζ ηξηβή, ελέξγεηα κε δηάξθεηα, δεκηνπξγείηαη ζε δηάθνξα ζεκεία άξζξσζεο ηεο ζηνκαηηθήο
θνηιφηεηαο, π.ρ. [f, ζ, x, ɣ].
 ΢πξηζηηθά (sibilant)
Πξφθεηηαη γηα ηξηβφκελνπο θζφγγνπο νη νπνίνη έρνπλ πεξηζζφηεξν νμχ ήρν ζπγθξηηηθά κε άιινπο,
εμαηηίαο ηεο κεγαιχηεξεο ζπζζψξεπζεο ελέξγεηαο ζηηο πςειέο ζπρλφηεηεο, π.ρ. [s, z].
Γ. Πξνζέγγηζε ησλ αξζξσηψλ, ρσξίο φκσο λα παξάγεηαη ζηξνβηιψδεο ξεχκα. Παξαγφκελα ζχκθσλα:
 Πξνζεγγηζηηθά (approximant)
Δίλαη ν ζπκθσληθφο θζφγγνο ζηελ αγγιηθή ιέμε we, φπσο θαη ν ηξφπνο πνπ πξνθέξνπλ ζπρλά νη
Άγγινη ειιεληθέο ιέμεηο, π.ρ. Γηάλλεο [jánis].
Γ. Μεξηθφ θιείζηκν ζε θάπνην ζεκείν ζηε ζηνκαηηθή θνηιφηεηα, έηζη ψζηε ην ξεχκα αέξα λα
δηαθεχγεη απφ ηα πιάγηα, γχξσ απφ ην ζεκείν θιεηζίκαηνο. Παξαγφκελα ζχκθσλα:
 Πιεπξηθά (lateral)
Ζ γιψζζα πςψλεηαη πξνο ηα θαηλία θαη ηνλ νπξαλφ δεκηνπξγψληαο κεξηθφ θιείζηκν, ελψ ν αέξαο
δηαθεχγεη απφ ηα πιάγηα. Σέηνηνη θζφγγνη είλαη ηα [l, ʎ] θαη, ηδησκαηηθά, [L, ɭ].
Δ. Γηαθεθνκκέλν θιείζηκν. Έλαο θηλεηφο αξζξσηήο «ρηππά» κε απιή ή επαλαιεπηηθή θίλεζε έλαλ
ζηαζεξφ. Παξαγφκελα ζχκθσλα:
135
 Παιιόκελα (vibrant)
Ζ άθξε ηεο γιψζζαο αγγίδεη επαλαιεπηηθά ή κία κφλν θνξά ηα θαηλία ή ηνλ νπξαλίζθν. Έηζη
δηαθξίλνληαη ην επαλαιεπηηθφ παιιφκελν (roll) [r] ζηα Ηηαιηθά θαη Ηζπαληθά απφ ην ζηηγκηαίν (flap) ζηα
Eιιεληθά [ɾ]. ΋ηαλ ην πίζσ κέξνο ηεο γιψζζαο αγγίδεη ηε ζηαθπιή επαλαιεπηηθά, φπσο ζηνλ θζφγγν [R] ησλ
Γαιιηθψλ, ηφηε πξφθεηηαη γηα trill. Σα πιεπξηθά θαη ηα παιιφκελα απνηεινχλ ηα πγξά ζχκθσλα.
΢η. Δπηπιένλ, ππάξρνπλ θαη νη ζχλζεηεο αξζξψζεηο, πνπ μεθηλνχλ κε έλαλ ηξφπν άξζξσζεο θαη
θαηαιήγνπλ κ’ έλαλ άιιν:
 Πξνζηξηβή (affricate)
΢πλήζσο μεθηλνχλ κ’ έλαλ θιεηζηφ θζφγγν θαη νινθιεξψλνληαη κ’ έλαλ ηξηβφκελν ζηνλ ίδην ηφπν
άξζξσζεο (νκνξγαληθνί, δει. θαη νη δχν θζφγγνη βξίζθνληαη ζηνλ ίδην ηφπν άξζξσζεο). Ο ηδηαίηεξνο
ραξαθηήξαο ηνπο δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα σο πξνο ην αλ πξέπεη λα ζεσξεζνχλ σο έλαο ή δχν θζφγγνη ζην
ζχζηεκα θάζε γιψζζαο. ΢ηα Διιεληθά, πξνζηξηβή ζεσξνχληαη ηα [ts, dz]. Οκνξγαληθφ είλαη επίζεο ην [pf],
[kx] θαη [tζ] ζηα ΢απθψ, Βάθρνο θαη Μαηζαίνο αληίζηνηρα. Σα [ps], [ks] είλαη ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα, δηφηη
ηα ζηνηρεία θάζε ζπκπιέγκαηνο παξάγνληαη ζε δχν δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο άξζξσζεο.
3. Γηαθξίζεηο σο πξνο ηε ξηληθφηεηα (nasal)
Σα ξηληθά ή έξξηλα ζχκθσλα παξάγνληαη θαζψο ε καιαθή ππεξψα ρακειψλεη, ψζηε ν αέξαο πνπ
δηέξρεηαη απφ ηνλ θάξπγγα λα πεξλά κέζα απφ ηε ξηληθή θνηιφηεηα. Παξάιιεια, ζηε ζηνκαηηθή θνηιφηεηα
παξάγεηαη θξαγκφο απφ ηα ρείιε [m], ην θάησ ρείινο θαη ηα άλσ δφληηα [ɱ], ηε γιψζζα θαη ηε βάζε ησλ
δνληηψλ [n], ηε γιψζζα θαη ην κπξνζηηλφ κέξνο ηνπ νπξαλίζθνπ [ɲ], ην πίζσ κέξνο ηεο γιψζζαο θαη ηελ
ππεξψα [ŋ]. ΢ηα ζηνκαηηθά ζχκθσλα ε ππεξψα θιείλεη ηε δίνδν ηνπ αέξα πξνο ηε κχηε (Μαγνπιά, 2010: 25).
4. Ζ ερεξφηα (sonority)
Ζ ερεξφηεηα εμαξηάηαη απφ ηε ζέζε ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ θαηά ηελ άξζξσζε. ΋ηαλ απηέο είλαη
ζρεηηθά θνληά (γισηηίδα θιεηζηή), ν εμεξρφκελνο αέξαο ηηο ζέηεη ζε ειαθξά παικηθή θίλεζε θαη ν θζφγγνο
πνπ παξάγεηαη είλαη ερεξφο, π.ρ. ηα [b, d, v, g]. Οη θαηεγνξίεο πιεπξηθψλ [l], παιιφκελσλ [r] θαη έξξηλσλ [n,
m] ραξαθηεξίδνληαη απφ θπζηθή ερεξφηεηα, γη’ απηφ ζπλήζσο δελ αλαθέξνπκε ηελ ερεξφηεηα σο μερσξηζηφ
ραξαθηεξηζηηθφ θαηά ηελ πεξηγξαθή ηνπο. ΋ηαλ νη θσλεηηθέο ρνξδέο βξίζθνληαη ζε απφζηαζε κεηαμχ ηνπο
(γισηηίδα αλνηρηή) θαη ν εμεξρφκελνο αέξαο δελ ηηο ζέηεη ζε παικηθή θίλεζε, νη θζφγγνη πνπ παξάγνληαη
είλαη άερνη, π.ρ. [p, t, k, f, x] (Μαγνπιά, 2010: 25-26).
8.6 Οη θζόγγνη ηεο ειιεληθήο γιώζζαο

Πξνθεηκέλνπ λα απεηθνλίζνπκε ηνπο θζφγγνπο ρξεζηκνπνηνχκε ζχκβνια απφ ην Γηεζλέο Φσλεηηθφ
Αιθάβεην (ΓΦΑ). Σα θσλήεληα ηεο Διιεληθήο ηαμηλνκνχληαη σο πςειά – ρακειά, ζχκθσλα κε ηελ θάζεηε
δηάζηαζε ηνπ ζηφκαηνο, σο πξφζζηα – νπίζζηα, ζχκθσλα κε ηελ νξηδφληηα δηάζηαζε ηνπ ζηφκαηνο θαη
ζηξνγγπιά – κε ζηξνγγπιά (νπδέηεξα), ζχκθσλα κε ηνλ βαζκφ ζηξνγγπιέκαηνο ησλ ρεηιηψλ (βι. Μπνηίλεο,
2011: 30). Σα ζχκθσλα ηεο Διιεληθήο, φπσο θαη ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατθψλ γισζζψλ,
θαηεγνξηνπνηνχληαη κε βάζε (α) ηνλ ηξφπν άξζξσζήο ηνπο, (β) ηνλ ηφπν άξζξσζή ηνπο, (γ) ηε ζπκκεηνρή ή
φρη ηεο ξηληθήο θνηιφηεηαο θαη (δ) ηελ ερεξφηεηα (Μαγνπιά, 2010: 34).
Οη θζφγγνη ηεο ειιεληθήο πεξηγξάθνληαη κε ηα παξαθάησ θσλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, σο εμήο:
Φσλεεληηθνί θζόγγνη ηεο Διιεληθήο

[i] πςειφ, πξφζζην, ρείιε ηεηακέλα [píra] πείξα
[u] πςειφ, νπίζζην, ρείιε ζηξνγγπιά [púra] πνχξα
[e] ελδηάκεζν, πξφζζην, ρείιε ηεηακέλα [péra] πέξα
136
[ν] ελδηάκεζν, νπίζζην, ρείιε ζηξνγγπιά [póros] πφξνο
[a] ρακειφ, θεληξηθφ πξνο νπίζζην, ρείιε ειαθξψο ηεηακέλα [páros] Πάξνο
Ηκηθσληθνί θζόγγνη ηεο Διιεληθήο

θσλεεληηθφ
[i]/[j] πςειφ, πξφζζην, ρείιε ηεηακέλα [ɣáiðaros] γάηδαξνο
εκίθσλν69
[ɲ] ζπκθσληθφ εκίθσλν ξηληθφ, νπξαληθφ [mɲa] κηα
[ʝ] ζπκθσληθφ εκίθσλν νπξαληθφ, ηξηβφκελν, ερεξφ [roðʝá] ξνδηά
[ç] ζπκθσληθφ εκίθσλν νπξαληθφ, ηξηβφκελν, άερν [pços] πνηνο
΢πκθσληθνί θζόγγνη ηεο Διιεληθήο

[p] θιεηζηφ, δηρεηιηθφ, άερν [pórta] πφξηα
[b]/[ b] θιεηζηφ, δηρεηιηθφ, ερεξφ /πξνέξξηλν [bóra]/[sí ban] κπφξα/ζχκπαλ
[t] θιεηζηφ, νδνληηθφ, άερν [tíno] ηείλσ
[d]/[nd] θιεηζηφ, νδνληηθφ, ερεξφ /πξνέξξηλν [díno]/[éndimos] ληχλσ/έληηκνο
[k] θιεηζηφ, ππεξσηθφ, άερν [kóma] θφκκα
[g]/[ᵑg] θιεηζηφ, ππεξσηθφ, ερεξφ /πξνέξξηλν [gáma]/[síᵑglisi] γθάκα/ζχγθιεζε
[c] θιεηζηφ, νπξαληθφ, άερν [címa] θχκα
[ɟ]/[ᶮɟ] θιεηζηφ, νπξαληθφ, ερεξφ [ɟémɲa]/[áᶮɟelos] γθέκηα/άγγεινο
[m] ξηληθφ, δηρεηιηθφ [méra] κέξα
[ɱ] ξηληθφ, ρεηινδνληηθφ [ráɱfos] ξάκθνο
[n] ξηληθφ, θαηληαθφ [éna] έλα
[ɲ] ξηληθφ, νπξαληθφ [eɲá] ελληά
[ŋ] ξηληθφ, ππεξσηθφ [síŋxronos] ζχγρξνλνο
[l] πιεπξηθφ, θαηληαθφ [paleós] παιαηφο
[ʎ] πιεπξηθφ, νπξαληθφ [paʎós] παιηφο
[r] παιιφκελν, θαηληαθφ [róða] ξφδα
[f] ηξηβφκελν, ρεηινδνληηθφ, άερν [fáros] θάξνο
[v] ηξηβφκελν, ρεηινδνληηθφ, ερεξφ [város] βάξνο
[ζ] ηξηβφκελν, νδνληηθφ/κεζνδνληηθφ, άερν [ζéma] ζέκα
ηξηβφκελν, νδνληηθφ/κεζνδνληηθφ,
[ð] [ðéma] δέκα
ερεξφ
[x] ηξηβφκελν, ππεξσηθφ, άερν [xóra] ρψξα
[ɣ] ηξηβφκελν, ππεξσηθφ, ερεξφ [ɣópa] γφπα
[ç] ηξηβφκελν, νπξαληθφ, άερν [çéri] ρέξη
[ʝ] ηξηβφκελν, νπξαληθφ, ερεξφ [ʝípas] γχπαο
[s] (ηξηβφκελν), ζπξηζηηθφ, θαηληαθφ, άερν [síma] ζήκα
(ηξηβφκελν), ζπξηζηηθφ, θαηληαθφ,
[z] [zími] δχκε
ερεξφ
[ts] πξνζηξηβέο, θαηληαθφ, άερν [tsái] ηζάη
[dz] πξνζηξηβέο, θαηληαθφ, ερεξφ [dzáci] ηδάθη
8.7 Φσλεηηθό ζύζηεκα

Σν θσλεηηθφ ζχζηεκα κηαο γιψζζαο αλαθέξεηαη ζπλήζσο ζην ζχλνιν ησλ θζφγγσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη
απφ ηνπο νκηιεηέο ηεο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, πξφθεηηαη γηα έλα πξψην αθεξεκέλν επίπεδν, εθφζνλ θάζε
69
Οη Nespor (1999: 47) θαη Ladefoged (2007: 282) αλαθέξνληαη ζην θσλεεληηθφ εκίθσλν [i], πνπ απαληά ζε ιέμεηο
φπσο γξηά θαη γάηδαξνο, πηνζεηψληαο φκσο ην ζχκβνιν [j].
137
θζφγγνο ηνπ θσλεηηθνχ ζπζηήκαηνο απνηειεί αληηπξνζσπεπηηθφ ζηνηρείν ηεο πνηθηιίαο ησλ αξζξψζεσλ ησλ
νκηιεηψλ, ε νπνία εμαξηάηαη ηφζν απφ ελδνγισζζηθνχο παξάγνληεο, φπσο ην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ ηνπ
θζφγγνπ, ε ζέζε ηνπ ηφλνπ, ε ζπιιαβηθή δνκή θ.ά. φζν θαη απφ εμσγισζζηθνχο, φπσο ν ηφπνο θαηαγσγήο
ηνπ νκηιεηή, ε ειηθία, ην θχιν, ε ηαρχηεηα νκηιίαο, ην χθνο, νη ςπρνινγηθνί παξάγνληεο θ.ά. Οη
κηθξνδηαθνξέο, φηαλ δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπζηεκαηηθφηεηα, δελ ιακβάλνληαη ππφςε θαηά ηελ
πεξηγξαθή ηεο κέζεο γισζζηθήο ρξήζεο. ΢ηνπο θζφγγνπο δελ θαηαγξάθνληαη επηκέξνπο πνηθηιίεο ησλ
νκηιεηψλ, πνπ ζίγνπξα ππάξρνπλ, αιιά δελ γίλνληαη αληηιεπηέο απφ ηνλ κέζν νκηιεηή θαη δελ δηαηαξάζζνπλ
ηελ επηθνηλσληαθή ιεηηνπξγία. Γηα παξάδεηγκα, ε θιεηζηφηεξε ή αλνηθηφηεξε πξνθνξά ηνπ /e/ ζηελ Διιεληθή
δελ δειψλεηαη σο δηαθνξεηηθή.
Σόπνο αξζξ.
Υεηινδν- Φαηλν- Οπξαλη- Τπεξσηθά
Γηρεηιηθά Οδνληηθά Φαηληαθά
ληηθά νπξαληθά θά
Σξόπνο αξζξ.
Κιεηζηά p (m)b t (n)d c (ɲ)ɟ k (ŋ)g
Έξξηλα m ɱ n ɲ ŋ
Πιεπξηθά l ʎ
Παιιόκελα r
Σξηβόκελα f v ζ ð s z ç ʝ x γ
Πξνζηξηβή ts dz
Ηκίθσλα j (w)
Πίλαθαο 8.2. Σα θσλήκαηα ηεο Κνηλήο Νέαο Διιεληθήο.
Παξαηεξήζεηο ζρεηηθά κε ηνλ πίλαθα ησλ ζπκθψλσλ:

1) Απνπζηάδνπλ θζφγγνη πνπ δελ ζεσξνχληαη θαλνληθνί ζηελ Κνηλή Νενειιεληθή ή εκθαλίδνληαη
κφλν ζε επηθσλήκαηα. Γηα παξάδεηγκα, απνπζηάδεη ην [ʟ], πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θπξίσο νκηιεηέο απφ ηε βφξεηα
Διιάδα, ηα ζηαθπιηθά R, ʁ θαη ην ιαξπγγηθφ h (βι. πην πάλσ).
2) Απνπζηάδνπλ ηα [pf], [tζ], [kx], πνπ εκθαλίδνληαη ζε ιέμεηο φπσο ΢απθψ, ζάπθεηξνο, Αηζίδα,
Μαηζαίνο, ζάθραξν θαη πνπ θσλεηηθά είλαη κάιινλ πξνζηξηβή –ηα δχν ζχκθσλα πνπ ηα απνηεινχλ έρνπλ
πεξίπνπ ηνλ ίδην ηφπν αξζξψζεσο– θαη φρη ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα φπσο ηα [ps], [ks], αλ θαη θσλνινγηθά
ηα πξνζηξηβή θαίλεηαη φηη ιεηηνπξγνχλ σο ζπκπιέγκαηα.
3) Σα ερεξά θιεηζηά ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ θαη ζην κέζν κεηά απφ ζχκθσλν εθθσλνχληαη γεληθά
ρσξίο έξξηλν, π.ρ. κπαξκπνχλη [barbúni], αιιά κεηά απφ θσλήελ ε πξνθνξά πνηθίιιεη, π.ρ. έληηκνο [éndimos],
[éndimos], [édimos].
4) Σν εκίθσλν [w] είλαη πξναηξεηηθφ, εκθαλίδεηαη δε φηαλ ην θσλήελ [u] πξνθεξζεί γξήγνξα θαη
πάςεη λα είλαη ζπιιαβηθφ: άθνπα [á.ku.a] (ηξηζχιιαβν) θαη [á.kwa] (δηζχιιαβν), θξάνπια [frá.u.la] θαη
[fraw.la].
5) Γηα ην ερεξφ ηξηβφκελν νπξαληθφ, ην νπνίν είλαη αιιφθσλν ηνπ /ɣ/, ρξεζηκνπνηείηαη ηειεπηαία ην
ζχκβνιν [ʝ], νπφηε ην [j] απνδίδεη κφλν ην νπξαληθφ εκίθσλν φηαλ πξνθέξεηαη θσλεεληηθά. Έηζη έρνπκε
γεξφο [ʝerós], παηδηά [peðʝá], αιιά δηάζηαζε [ðjástasi].
6) ΋ζνη απνθεχγνπλ νξηζκέλα ζχκβνια ηνπ ΓΦΑ δειψλνπλ ηα νπξαληθά κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, ι.ρ.
θαηξφο [kerós] αληί [cerós], ειηά [elá] αληί [eʎá], (πβ. ηελ πξνθνξά ησλ ιεκκάησλ ζην Λεμηθφ ηεο Κνηλήο
Νενειιεληθήο).
1. Ση εμεηάδεη ν θιάδνο ηεο θσλεηηθήο; Πνηνη είλαη νη επηκέξνπο θιάδνη;
2. Πνηα είλαη ηα θσλεηηθά φξγαλα πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηελ παξαγσγή ηεο νκηιίαο;
3. Πνηα φξγαλα νλνκάδνληαη αξζξσηέο;
4. Πψο κεηαδίδνληαη νη γισζζηθνί ήρνη; Ση είλαη ηα ερεηηθά θχκαηα;
5. Βάζεη πνησλ παξακέηξσλ δηαθνξνπνηνχληαη νη γισζζηθνί ήρνη κεηαμχ ηνπο;
6. Ση γλσξίδεηε γηα ηελ έληαζε, ην χςνο θαη ηελ πνηφηεηα;
138
7. Ση είλαη ην θαζκαηνγξάθεκα;
8. Πεξηγξάςηε ηε δηαδηθαζία πξφζιεςεο ησλ γισζζηθψλ ήρσλ κέζσ ηνπ αθηηνχ.
9. Με βάζε πνηεο αξζξσηηθέο θηλήζεηο δηαθξίλνληαη νη θσλεεληηθνί θζφγγνη;
10. Γηαζέηεη ε Νέα Διιεληθή ξηληθά/έξξηλα θσλήεληα;
11. Πνηα ζεσξνχληαη εκίθσλα ζηε Νέα Διιεληθή;
12. Ση γλσξίδεηε γηα ηηο δηθζφγγνπο ζηε Νέα Διιεληθή; Πψο θαηεγνξηνπνηνχληαη;
13. Με βάζε πνηεο αξζξσηηθέο παξακέηξνπο δηαθξίλνληαη νη ζπκθσληθνί θζφγγνη ζηε Νέα Διιεληθή;
14. Πνηνη είλαη νη ερεξνί θαη πνηνη νη άερνη ζπκθσληθνί θζφγγνη ηεο Νέαο Διιεληθήο;
15. Πνηνη θζφγγνη ραξαθηεξίδνληαη σο ηξηβφκελνη θαη πνηνη σο πξνζηξηβείο;
16. Πνηεο ελαιιαθηηθέο δπλαηφηεηεο πξνθνξάο έρνπκε γηα ηα ερεξά θιεηζηά ηεο Νέαο Διιεληθήο; Γψζηε
παξαδείγκαηα.
17. Πψο πξνθέξνληαη νη ππεξσηθνί θζφγγνη φηαλ αθνινπζνχλ πξφζζηα θσλήεληα;
18. Μεηαγξάςηε θσλεηηθά ηηο παξαθάησ ιέμεηο: θη άιιν, καραίξη, θσηηά, ηδάκη, γηανχξηη, παηδάθηα, γηαηξφο,
καιιηά, ρηφληα, έγθπξνο.
19. Με βάζε ηνλ πξψην θζφγγν ησλ παξαθάησ ιέμεσλ πνηνη απ’ απηνχο απνηεινχλ αιιφθσλα; Γηαηί;
Μεηαγξάςηε θσλεηηθά ηηο ιέμεηο: ράλσ, θάλσ, θελφ, ρχλσ, ληψζσ, λφζνο.
20. Μεηαγξάςηε θσλεηηθά ηηο παξαθάησ ιέμεηο/θξάζεηο ζχκθσλα κε ηε ζπλεζηζκέλε πξνθνξά ηνπο: θαηξφο,
πηάλσ, ηελ πφξηα, ηηο γπλαίθεο, ελληά, ιηψλσ, ρχκα, ρακνγειψ, ηελ πφξηα, ηελ έγθπν γπλαίθα, ακπέιη.
21. Πνηεο εθαξκνγέο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζπλάξζξσζεο αλαγλσξίδεηε ζηηο παξαθάησ ιέμεηο θαη θξάζεηο;
Γψζηε θάζε θνξά ηνλ θαλφλα.
• ηελ πηψζε,
• άγρνο,
• παηδί-παηδηά,
• ρέξη,
• ηνπο βιέπσ.
Arvaniti, Α. (2007). Greek phonetics: The state of the art. Journal of Greek Lingusitics, 8, pp. 97-208.
Baltazani, M. (2006). On /s/-voicing in Greek. Paper presented at the Proceedings of the 7th International
Conference on Greek Linguistics, York. Retrieved from; http://users.uoi.gr/mbaltaz/en/ICGL7-
Baltazani.pdf [Last access in 02/06/17.]
Davenport, M., & Hannahs, S. J. (1998). Introducing phonetics and phonology. London: Arnold.
Hardcastle, W. J., & Hewlett, N. (1999). Coarticulation. Cambridge: Cambridge University Press.
Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ (1998). Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο. Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ., Ίδξπκα
Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.
Ladefoged, P. (20044). A course in phonetics. Bonston: Heinle & Heinle.
Ladefoged, P. (20044). Vowels and consonants. Oxford: Blackwell.
Ladefoged, P. (2007). Δηζαγσγή ζηε θσλεηηθή (Μ. Μπαιηαηδάλε, κεηάθξ.). Αζήλα: Παηάθεο.
Μαγνπιά, Δ. (2010). Ζ ζπλάξζξσζε ζηε Nέα Eιιεληθή. Σππνινγηθέο θαη δηδαθηηθέο πξνζεγγίζεηο. Αζήλα:
Γξεγφξεο.
Munot, P., & Nève, F.-X. (2002). Une introduction à la phonétique. Liège: CEFAL.
Μπνηίλεο, Α. (2011). Φσλεηηθή ηεο ειιεληθήο. Αζήλα: Leader Books.
Νάθαο, Θ., Μαγνπιά, Δ., & Καπνζαλάζε, Α. (2010). Ζ νκνερία ζηε Νέα Διιεληθή. Οξνινγία θαη ηππνινγία.
΢ην Mειέηεο γηα ηελ ειιεληθή γιψζζα 30. Μλήκε Μ. Σξηαληαθπιιίδε. Πξαθηηθά ηεο 30ήο εηήζηαο
ζπλάληεζεο ηνπ Σνκέα Γισζζνινγίαο ηνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Α.Π.Θ. (ζζ. 436-449).
Θεζζαινλίθε: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε, Α.Π.Θ.
Αλαθηήζεθε απφ: http://www.ins.web.auth.gr/images/MEG_PLIRI/MEG_30_436_449.pdf
[Σειεπηαία πξφζβαζε ζηηο 02/06/17.]
139
Recasens, D., & Pallarès, M.-D. (2001). Coarticulation, assimilation and blending in Catalan consonant
clusters. Journal of Phonetics, 29, pp. 273-301.
140
Κεθάιαην 9
Φσλνινγία
Πεξίιεςε
΢ηελ αξρή ηνπ θεθαιαίνπ πξνζδηνξίδεηαη φηη αληηθείκελν ηεο θσλνινγίαο απνηεινχλ ηα ειάρηζηα ζηνηρεία ηεο
πξνθνξηθήο/ερεηηθήο πιεπξάο ηεο γιψζζαο, δει. νη θζφγγνη, νη ζπιιαβέο, ηα ηνληθά θαη επηηνληθά ζηνηρεία,
αιιά, αληίζεηα κε ηε θσλεηηθή, απηή ελδηαθέξεηαη γηα ηε ιεηηνπξγηθή ηνπο πιεπξά ζην ζχζηεκα κηαο γιψζζαο,
δει. πψο ηα ερεηηθά ζηνηρεία δηαθνξνπνηνχλ ηε ζεκαζία ησλ ιέμεσλ (δηαθνξνπνηεηηθή ιεηηνπξγία), πψο
νξγαλψλνληαη ζε ζχζηεκα, πνηεο είλαη νη ζρέζεηο ησλ κειψλ ηνπ θαη βάζεη πνησλ αξρψλ ιεηηνπξγεί απηφ.
΢πκπεξαίλεηαη φηη ε θσλνινγία πξνζθέξεη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηε κειέηε ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο ησλ
γισζζηθψλ ήρσλ ζηηο δηάθνξεο γιψζζεο θαη αλαθέξεηαη ε ζπλνπηηθή αιιά θαη ραξαθηεξηζηηθή δηαηχπσζε ηνπ
Ακεξηθαλνχ γισζζνιφγνπ Kenneth L. Pike φηη ε θσλεηηθή καδεχεη ην πιηθφ, ε θσλνινγία ην καγεηξεχεη!
Γηεπθξηλίδεηαη φηη ζε θάζε γιψζζα έλαο πεπεξαζκέλνο αξηζκφο θζφγγσλ, ηα θσλήκαηα, ρξεζηκνπνηείηαη
ζπζηεκαηηθά γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ θαη ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζεκαζηψλ. Γηα παξάδεηγκα, ηα
θσλήεληα ζηηο ιέμεηο «πεο» θαη «πσο/πψο» είλαη θσλήκαηα, ην ίδην θαη ηα αξθηηθά ζχκθσλα ζηηο ιέμεηο «πεο»
θαη «δεο».
Δπηζεκαίλεηαη φηη ζε πην ζεσξεηηθφ επίπεδν ε θσλνινγία αλαδεηεί ην κνληέιν εθείλν πνπ εξκελεχεη
θαιχηεξα ηε θσλνινγηθή νξγάλσζε ησλ γισζζψλ, ηα θσλνινγηθά θαηλφκελα πνπ εκθαλίδνληαη, ηε ιεηηνπξγία
ηνπ θσλνινγηθνχ επηπέδνπ θαη ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπ κε άιια γισζζηθά επίπεδα (κνξθνθσλνινγία,
θσλνζχληαμε θ.ιπ.). ΢ηo θεθάιαην απηφ γίλεηαη ζπρλά ζχγθξηζε θαη αληηπαξαβνιή κέξνπο ηνπ θσλνινγηθνχ
ζπζηήκαηνο ηεο Νέαο Διιεληθήο κε ην αληίζηνηρν θσλνινγηθψλ ζπζηεκάησλ άιισλ γισζζψλ, κε ζθνπφ είηε ηελ
θαηαλφεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν είηε ηελ αμηνπνίεζε ζε
εθαξκνζκέλνπο ηνκείο ηεο γισζζνινγίαο, π.ρ. εθπαίδεπζε, δηδαζθαιία μέλσλ γισζζψλ, νξζνθσλία.
9.1 Φσλνινγία
Φσλνινγία είλαη ν θιάδνο ηεο γισζζνινγίαο πνπ εμεηάδεη ζε θάζε γιψζζα ηα ζηνηρεία ηεο θσλεηηθήο απφ ηε
ιεηηνπξγηθή ηνπο πιεπξά, δει. σο ζχζηεκα αληηζέζεσλ, σο ειάρηζηεο δηαθνξνπνηεηηθέο κνλάδεο (θσλήκαηα),
ε παξνπζία ή απνπζία ησλ νπνίσλ ζε νξηζκέλν πεξηβάιινλ ιέμεσο δηαθνξνπνηεί ηε ζεκαζία ηεο.
Δμεηάδνληαη, επίζεο, νη πνηθίιεο πξαγκαηψζεηο ησλ θσλεκάησλ ζε ζπγθεθξηκέλα θσλεηηθά πεξηβάιινληα.
Γηα παξάδεηγκα, ην θψλεκα /k/ έρεη δηαθνξεηηθή πξνθνξά ζηε ιέμε θφξε θαη δηαθνξεηηθή ζηε ιέμε θχξηνο.
Απφ θσλνινγηθήο πιεπξάο εμεηάδνληαη θαη θαηλφκελα ηεο θσλεηηθήο, φπσο ε ζπλάξζσζε (βι. θεθ. 8).
Ζ θσλνινγία δελ πεξηνξίδεηαη ζηε κειέηε ηνπ ηεκαρηαθνχ ζπζηήκαηνο, αιιά επεθηείλεηαη θαη ζε
άιια ερεηηθά δεδνκέλα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζπζηεκαηηθά ζηηο γιψζζεο γηα ηε κεηάδνζε ηνπ κελχκαηνο.
Έηζη, ν θχξηνο ηφλνο ζηελ Διιεληθή έρεη δηαθνξνπνηεηηθή αμία ράιη-ραιί, αθνχ νδεγεί ζε δηαθνξεηηθέο
ζεκαζίεο. ΢πρλή είλαη ε δηάθξηζε ηεο θσλνινγίαο ζε θσλεκαηηθή, πνπ εμεηάδεη ηα θσλήκαηα, θαη ζε
πξνζσδία, πνπ εξεπλά ηνπο ηφλνπο, ηνλ επηηνληζκφ (intonation) θαη ηα άιια πξνζσδήκαηα, αιιηψο
ππεξηεκαρηαθά/ππεξηκεκαηηθά (suprasegmentals), ηα νπνία ζπλεθθέξνληαη κε ηα ηεκαρηαθά, δει. κε ηα
θσλήκαηα. Ζ ίδηα πξφηαζε, π.ρ. ν καζεηήο έιπζε ηελ άζθεζε κπνξεί λα δειψλεη εξψηεζε, θαηάθαζε ή
έθπιεμε, αλάινγα κε ηνλ επηηνληζκφ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνλ νκηιεηή. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’80
κάιηζηα ε θσλνινγηθή ζεσξία πέξαζε ζε πνιπεπίπεδεο απεηθνλίζεηο φπνπ ηα δηάθνξα ραξαθηεξηζηηθά
(ζπιιαβηθά, ηνληθά θ.ά.) ηνπνζεηνχληαη ζε μερσξηζηά επίπεδα, αλεμάξηεηα απφ ην ηεκαρηαθφ επίπεδν.
Ζ θσλνινγία ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζην λα θαηαλνεζεί πψο ιεηηνπξγνχλ θαη κεηαβάιινληαη νη
γιψζζεο ζην επίπεδν ηεο έθθξαζεο, πνηα ζηνηρεία δηαθνξνπνηνχλ ηελ θνηλή γιψζζα απφ ηα ηδηψκαηα θαη ηηο
δηαιέθηνπο, πψο θαηαθηάηαη ην θσλνινγηθφ ζχζηεκα ηεο κεηξηθήο γιψζζαο, ηη ζπκβαίλεη φηαλ ε κεηξηθή, ε
«πξψηε» γιψζζα είλαη δηάιεθηνο ή ηδίσκα πνπ δηαθέξεη ζεκαληηθά ζην θσλεηηθφ θαη ην θσλνινγηθφ επίπεδν
απφ ηελ θνηλή γιψζζα. ΢ηνλ ηνκέα ηεο θαηάθηεζεο θαη δηδαζθαιίαο μέλσλ γισζζψλ, αλαιχεη ηα θαηλφκελα
παξεκβνιήο (interference) ηνπ θσλνινγηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο κεηξηθήο γιψζζαο ζε απηά ησλ μέλσλ γισζζψλ.
Δπίζεο, ε γλψζε ηεο θσλνινγίαο είλαη απαξαίηεηε ζε γηαηξνχο, (παηδν)ςπρνιφγνπο, ινγνζεξαπεπηέο θ.ά.
πνπ αζρνινχληαη κε ηηο δηαηαξαρέο ηνπ ιφγνπ θαη κε ηε ζεξαπεία ηνπο. Ζ θσλνινγία, φπσο θαη ε θσλεηηθή,
141
είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο ζηελ αλάιπζε, ζχλζεζε θαη αλαγλψξηζε θσλήο θαζψο θαη ζε άιιεο ηερλνινγηθέο
εθαξκνγέο ζρεηηθέο κε ηε γιψζζα. Σέινο, ε θσλνινγία ζπκβάιιεη ζηελ άξζε πξνβιεκάησλ πνπ ελδέρεηαη λα
πξνθαιέζεη ε απινπνίεζε ηεο νξζνγξαθίαο ή ε θαζηέξσζε άιινπ γξαθηθνχ ζπζηήκαηνο, πβ. ηελ πηνζέηεζε
ηεο ιαηηληθήο γξαθήο ζηελ Σνπξθία ζηελ δεθαεηία ηνπ 1920.
9.2 ΢ύληνκε ηζηνξία ηεο θσλνινγίαο

Ζ Φσλνινγία σο θιάδνο ηεο Γισζζνινγίαο παξνπζηάζηεθε επίζεκα ζην πξψην γισζζνινγηθφ ζπλέδξην
(Υάγε, 1928) απφ θσλνιφγνπο ηεο «΢ρνιήο ηεο Πξάγαο». Σφηε φξηζαλ ην θψλεκα σο ηε κηθξφηεξε
θσλνινγηθή κνλάδα, σο αθεξεκέλν θαη ιεηηνπξγηθφ ζηνηρείν, απνηεινχκελν απφ δηαδνρηθά θσλεηηθά
ραξαθηεξηζηηθά, π.ρ. ην θψλεκα /p/ είλαη ζχκθσλν, δηρεηιηθφ, θιεηζηφ, άερν. Οη θσλνιφγνη ηεο Πξάγαο
ελδηαθέξζεθαλ θπξίσο γηα ηε δπλαηφηεηα ησλ θσλεκάησλ λα δηαθνξνπνηνχλ ηε ζεκαζία κε ηελ
ππνθαηάζηαζε (substitution) ή ελαιιαγή (commutation) ζην ίδην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ: p-ónos, f-ónos, m-
ónos («παξαδεηγκαηηθέο» ζρέζεηο ησλ θσλεκάησλ, δει. ζρέζεηο πνπ πθίζηαληαη ζηνλ λνπ, κέζσ ηεο κλήκεο,
θαη δεκηνπξγνχληαη απφ ην ζχλνιν ή «παξάδεηγκα» ησλ θσλεκάησλ κηαο γιψζζαο). Αληίζεηα, νη Ακεξηθαλνί
δνκηζηέο ελδηαθέξζεθαλ γηα ηηο «ζπληαγκαηηθέο» ζρέζεηο ησλ θσλεκάησλ, γηα ηε δπλαηφηεηά ηνπο λα
ζπλδπάδνληαη, ζρεκαηίδνληαο κνξθήκαηα θαη ιέμεηο: π.ρ. t-r-é-x-o → tréx-o → tréxo.
Αξγφηεξα, ν Ρσζνακεξηθαλφο γισζζνιφγνο Roman Jakobson πξνρψξεζε ζηε δηάζπαζε ηνπ
θσλήκαηνο ζε δηαθνξνπνηεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία ζεψξεζε σο ηηο κηθξφηεξεο θσλνινγηθέο κνλάδεο.
Οη γισζζνιφγνη πηνζέηεζαλ ηε δηάζπαζε ηνπ θσλήκαηνο απφ ηνλ Jakobson, αλαπαξηζηψληαο ηελ ζε
ζηεινεηδή δέζκε ηαπηφρξνλσλ δηαθνξνπνηεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ δπαδηθήο (binary) κνξθήο, πνπ αξρηθά
ζεσξήζεθαλ φηη είλαη 12. Απηά απνηεινχλ θσλνινγηθά θαζνιηθά (phonological universals), απφ ηα νπνία
αληινχλ φιεο νη γιψζζεο:
Ζρεξφ
΢πκθσληθφ Φσλεεληηθφ
-
- -
Με ερεξφ
Με ζπκθσληθφ Με θσλεεληηθφ
(θ.ιπ.)
΢ρήκα 9.1. Παξαδείγκαηα θσλνινγηθψλ θαζνιηθψλ.
+θιεηζηφ/ζηηγκηαίν
+ζπκθσληθφ
/p/ -ερεξφ
+ δηρεηιηθφ
΢ρήκα 9.2. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θσλήκαηνο /p/.
142
Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά είλαη απαξαίηεηα γηα λα αλαγλσξηζηεί ην θψλεκα /p/, θαζψο ε απνπζία
θάπνηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ ζα δεκηνπξγνχζε πξνβιήκαηα. Αλ απνπζηάζεη, ι.ρ., ην [+δηρεηιηθφ], ην /p/ ζα
ηαπηηζηεί κε ην [+νδνληηθφ] /t/ θαη ην [+ππεξσηθφ] /k/. ΢ηε ζεσξία ησλ δηαθνξνπνηεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ
ελδηαθέξεη ε παξνπζία (+) ή ε απνπζία (-) ελφο ζεηηθνχ ραξαθηεξηζηηθνχ, φπσο είλαη ην ερεξφ (ην
ραξαθηεξηζηηθφ άερν είλαη αξλεηηθφ, ιφγσ ηνπ α- θαη, επνκέλσο, [-ερεξφ] αληί [+άερν]).
Ζ γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή θσλνινγία (θιάδνο ηεο γελεηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο γξακκαηηθήο)
ππνζηεξίδεη φηη ην δηαθνξνπνηεηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ, θαζψο απνηειεί κηθξφηεξε κνλάδα, είλαη πεξηζζφηεξν
αθεξεκέλν απφ ην θψλεκα, δηφηη αλαθέξεηαη ζε πεξηζζφηεξα θσλήκαηα πνπ δηαζέηνπλ ηελ ίδηα αξζξσηηθή ή
αθνπζηηθή ηδηφηεηα θαη απνηεινχλ θπζηθή ηάμε. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ππνζηεξίδεηαη φηη ε ζεσξία ησλ
δηαθνξνπνηεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ παξέρεη κεγαιχηεξε πεξηγξαθηθή επάξθεηα. Χο παξάδεηγκα κπνξνχλ λα
αλαθεξζνχλ ηα /k/, /g/, /x/, /γ/, πνπ ραξαθηεξίδνληαη φια σο [+ππεξσηθά/νπίζζηα] ζχκθσλα θαη εκθαλίδνπλ
ζηελ Διιεληθή ηελ ίδηα ζπκπεξηθνξά πξν ησλ /e/, /i/. Ζ θπζηθή ηνπο ηάμε ππφθεηηαη, σο ζχλνιν, ζε
νπξάλσζε/νπξαληθνπνίεζε (palatalization), π.ρ. θψλνο, γθάκα, ραξά, γνχλα κε αξθηηθφ ππεξσηθφ [k, g, x, ɣ]
αληίζηνηρα, ελψ θεξί, γθέκηα, ρέξη, γέξνη κε αξθηηθφ νπξαληθφ [c, ɟ, ç, ʝ] αληίζηνηρα.
9.3 Φώλεκα
Ζ αξραία ιέμε θψλεκα «θζφγγνο, θσλή, νκηιία, ιφγνο» ρξεζηκνπνηήζεθε, πξψηα ζηα Γαιιηθά (phonème,
1873), σο ζπλψλπκν ηεο ιέμεσο son, πνπ ζεκαίλεη φρη κφλν «θζφγγνο» αιιά θαη «ήρνο», πβ. αγγι. sound,
γεξκ. Laut. Γηα λα απνθεπρζεί ε ζχγρπζε, ζηα Αγγιηθά ν θζφγγνο ιέγεηαη θαη speech-sound ή phone «θσλή».
Οη θσλνιφγνη ηεο Πξάγαο ζεψξεζαλ ην θψλεκα σο ηε κηθξφηεξε κνλάδα ηνπ επηπέδνπ έθθξαζεο κηαο
γιψζζαο, πνπ επηιέγεηαη γηα λα δηαθνξνπνηήζεη ηε ζεκαζία, ρσξίο λα είλαη ην ίδην θνξέαο ζεκαζίαο. Έλα
θψλεκα κπνξεί λα ζπκπίπηεη κε κφξθεκα, δει. κνλάδα κε ζπγθεθξηκέλε ζεκαζία, φπσο ην αγγι. /ə/
(θεληξηθφ e) πνπ ζπκπίπηεη κε ην αφξηζην άξζξν a ή ην ειι. /o/ πνπ ζπκπίπηεη κε ην νξηζηηθφ άξζξν ν, αιιά
ζην πιαίζην ηεο θσλνινγίαο ελδηαθέξεη κφλν ε ζρέζε ηνπ κε ηα άιια θσλήκαηα ζην ζχζηεκα θαη φρη ε
ζχλδεζή ηνπ κε κηα ζεκαζία.
Σα θσλήκαηα δεκηνπξγνχλ ειάρηζηα δεχγε αληίζεζεο (minimal pairs), πνπ ηεθκεξηψλνπλ ηε
ιεηηνπξγηθή ηνπο αμία ζην ζχζηεκα κηαο γιψζζαο. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Διιεληθή ηα /ζ/, /ð/ δεκηνπξγνχλ
ειάρηζην δεχγνο, δηαθνξνπνηψληαο δεχγε ιέμεσλ φκνησλ θαηά ηα άιια: ζφινο - δφινο, ζέκα - δέκα. Τπάξρνπλ
θαη πεξίπνπ δεχγε/εκηδεχγε (quasi pairs): (θαλφ)λαο - (κφ)λνο (ζην πεξηβάιινλ [n-s] κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ
ηα /a/, /o/ θ.ά.). ΋ηαλ κηα αληίζεζε δηαθνξνπνηεί αξθεηά δεχγε ιέμεσλ ζε κηα γιψζζα, ιέκε φηη δηαζέηεη
κεγάιε ιεηηνπξγηθή απφδνζε, κεγάιν ιεηηνπξγηθφ βάξνο (functional yield/load) θαη εκθαλίδεη ζηαζεξφηεηα
ζην θσλνινγηθφ ζχζηεκα. Σέηνηεο αληηζέζεηο ζηελ Διιεληθή είλαη, κεηαμχ άιισλ, ηα /p-f/, /k-x/, /x-ɣ/ θαη
φια ηα δεχγε ησλ θσλεέλησλ, θαη ζηελ Αγγιηθή ηα /p-b/ πβ. pig - big.
Σα θσλήκαηα, απινχζηεξα νη βαζηθνί θζφγγνη κηαο γιψζζαο αιιά, κε αθξηβέζηεξε δηαηχπσζε, ηα
ζηαζεξά ζηνηρεία ηεο, ιεηηνπξγηθά θαη αθεξεκέλα, είλαη ιηγφηεξα απφ ηνπο (κε δηαθνξνπνηεηηθνχο)
θζφγγνπο70. Έηζη, o ππεξσηθφο θζφγγνο [ɣ] ζην γάκνο θαη ν νπξαληθφο [ʝ] ζην γεξφο αληηπξνζσπεχνπλ έλα
θψλεκα, ην /ɣ/, απνηειψληαο ηα πιηθά ζηνηρεία πνπ ην πξαγκαηψλνπλ ζηελ νκηιία, ηηο παξαιιαγέο/ηα
αιιφθσλά ηνπ. Σν θψλεκα δειψλεηαη κε ην ζπρλφηεξν αιιφθσλφ ηνπ κέζα ζε πιάγηεο γξακκέο (//), πξάγκα
πνπ ζπληζηά θσλνινγηθή θαηαγξαθή, ελψ ηα αιιφθσλα γξάθνληαη κέζα ζε νξζνγψληεο αγθχιεο ([]), νπφηε
γίλεηαη ιφγνο γηα θσλεηηθή θαηαγξαθή.
9.3.1 Γηάθξηζε κεηαμύ θζόγγσλ, θσλεκάησλ θαη αιινθώλσλ

Γηα ηα ειάρηζηα ζηνηρεία δνκήο ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζπλήζσο νη φξνη θζφγγνη,
θσλήκαηα, θσλέο, ήρνη θ.ά. Απφ απηνχο νξηζκέλνη είλαη επηζηεκνληθνί, φπσο νη φξνη θζφγγνο, θψλεκα, ελψ
άιινη ζπλεζίδεηαη λα ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ εθιατθεπκέλε γισζζνινγία θαη ζηε ζρνιηθή δηδαζθαιία πξνο
δηεπθφιπλζε ηεο θαηαλφεζεο απφ κε εηδηθνχο θαη καζεηέο. ΢ηηο ειιεληθέο ζρνιηθέο γξακκαηηθέο, ζπρλά, νη
φξνη θζφγγνο θαη θψλεκα ζπγρένληαη. Ο θζφγγνο ρξεζηκνπνηείηαη θαη γηα ην θψλεκα, ελψ ν φξνο θψλεκα
70
Γηα ηνπο Ακεξηθαλνχο δνκηζηέο, ην θψλεκα είλαη κηα νκάδα ζπγγελψλ θζφγγσλ, θαζέλαο απφ ηνπο νπνίνπο
εκθαλίδεηαη ζε δηαθνξεηηθφ πεξηβάιινλ: /n/ = [n, ɲ, ŋ].
143
ζπλήζσο απνθεχγεηαη (Μαγνπιά, 2010β: 30).
΢ηε γισζζνινγία φκσο, απηνί νη φξνη είλαη, θαηαξρήλ, δηαθξηηνί θαη ζπλδένληαη κε ηα δηαθνξεηηθά
επηζηεκνληθά πεδία πνπ πξναλαθέξακε: ηνπο θζφγγνπο πεξηγξάθεη ε Φσλεηηθή θαη ηα θσλήκαηα ε
Φσλνινγία. ΋ηαλ πξνθέξνπκε κηα ιέμε, νη ήρνη πνπ ρξεζηκνπνηνχκε δελ ηαπηίδνληαη ζπρλά κε ηα γξάκκαηα
πνπ ρξεζηκνπνηνχκε γηα λα ηνπο γξάςνπκε. Έηζη, γηα λα απνηππψζνπκε ηελ πξνθνξά ησλ ιέμεσλ ληάηα,
παιηφο, ρέξηα, θπιηέκαη ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηα ζχκβνια ηνπ ΓΦΑ: [ɲáta], [paʎφs], [çérja], [ciʎéme]. Κάζε
ζχκβνιν πνπ θαηαγξάθνπκε αληηπξνζσπεχεη θη έλαλ θζφγγν. Κάζε θζφγγνο φκσο δελ απνηειεί απαξαηηήησο
θψλεκα γηα ην ζχζηεκα ηεο γιψζζαο (Μαγνπιά, 2010β: 31).
Φσλήκαηα θαινχληαη νη θζφγγνη πνπ έρνπλ ιεηηνπξγηθή αμία ζηε γιψζζα. Ζ ιεηηνπξγία ηνπο είλαη ε
δηάθξηζε κεηαμχ ιέμεσλ θαη ζεκαζηψλ. ΋ηαλ πξνθέξνπκε ηηο ιέμεηο, π.ρ. πφλνο, κφλνο, ηφλνο, θψλνο, ε
αληίιεςε ηεο δηαθνξεηηθήο ζεκαζίαο ηνπο ζηεξίδεηαη κφλν ζηνλ αξρηθφ ηνπο θζφγγν (p-, m-, t-, k-), ελψ ην
ππφινηπν θσλεηηθφ πεξηβάιινλ είλαη θνηλφ γηα ηηο ιέμεηο απηέο (-ónos). Αιιφθσλα νλνκάδνληαη νη θζφγγνη
πνπ δελ δεκηνπξγνχλ, θαηά ζπζηεκαηηθφ ηξφπν, ειάρηζηα δεχγε αληίζεζεο θαη επνκέλσο δελ δηαθνξνπνηνχλ
ζπλήζσο ιέμεηο θαη ζεκαζίεο. Απνηεινχλ πνηθηιίεο ζηελ παξαγσγή ησλ θσλεκάησλ, εκθαλίδνληαη ζε
ζπγθεθξηκέλα θσλεηηθά πεξηβάιινληα, ζε ηδηνιέθηνπο θαη ζηνλ ηδησκαηηθφ ιφγν (Μαγνπιά, 2010β: 31).
9.4 Σα αιιόθσλα
Με ηνλ φξν αιιφθσλα (allophones) νη Ακεξηθαλνί γισζζνιφγνη δήισζαλ αξρηθά ηηο παξαιιαγέο ηνπ
θσλήκαηνο πνπ ελαιιάζζνληαη απηφκαηα, αλάινγα κε ην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ πξφθεηηαη γηα ζπλδπαζηηθά
αιιφθσλα, κε ζρέζε ζπκπιεξσκαηηθήο θαηαλνκήο, αθνχ ην έλα απνθιείεη ην άιιν ζην ίδην πεξηβάιινλ.
Κάζε θψλεκα πξαγκαηψλεηαη ζηελ νκηιία κέζσ ησλ αιινθψλσλ ηνπ, ηα νπνία φκσο δελ είλαη πάληνηε
εχθνιν λα επηζεκαλζνχλ: ηα θσλήκαηα /p/ θαη /ζ/ ηεο Διιεληθήο δελ έρνπλ επδηάθξηηα θαη αμηνπξφζεθηα
αιιφθσλα – ζηελ Αγγιηθή φκσο εκθαλίδεηαη [p] ζην spend αιιά [ph] ζην paper, δει. p ζπλνδεπφκελν απφ
δαζχηεηα, απφ εθπλνή αέξα, πβ. ην θ ζηελ Αξραία Διιεληθή ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ. Αληίζεηα, ζηελ
Διιεληθή ην /k/ δηαζέηεη δχν αιιφθσλα, ην ππεξσηθφ [k] θαη ην νπξαληθφ [c]. Αο εμεηάζνπκε ηηο παξαθάησ
ιέμεηο σο πξνο ηελ πξνθνξά ηνπο: θφκκα [kφma], θνπβάξη [kuvári], θαξάβη [karávi] αιιά [címa] θχκα,
[cáʎa] θηάιηα, [cerφs] θαηξφο. Γηαπηζηψλνπκε φηη ν θζφγγνο [c] εκθαλίδεηαη ζε πεξηβάιινλ πξηλ απφ [i],
[i(άηνλν)Φ], [e], ελψ ν θζφγγνο [k] εκθαλίδεηαη κπξνζηά απφ ηα νπίζζηα θσλήεληα [a], [o], [u] θαη
γεληθφηεξα ζε φια ηα άιια πεξηβάιινληα, πβ. θξαζί, έθζεζε. Ζ αληηθαηάζηαζε ηνπ ελφο απφ ηνλ άιιν ζην
ίδην πεξηβάιινλ δείρλεη φηη νη θζφγγνη απηνί δελ έρνπλ αληηζεηηθή ζρέζε, θαζψο δελ πξνθχπηνπλ
δηαθνξεηηθέο ιέμεηο ηεο Διιεληθήο. Απηφ δείρλεη φηη ε ζρέζε ησλ θζφγγσλ [k] – [c] ζηε γιψζζα καο δελ είλαη
αληηζεηηθή αιιά ζπκπιεξσκαηηθή, θαζψο νη δχν απηνί θζφγγνη εκθαλίδνληαη ππνρξεσηηθά ζε δηαθνξεηηθά
πεξηβάιινληα. Έηζη, ν θζφγγνο [c] είλαη αιιφθσλν ηνπ θσλήκαηνο /k/ ή, κε άιια ιφγηα, [k] θαη [c] είλαη
δηαθνξεηηθέο πξαγκαηψζεηο ηνπ θσλήκαηνο /k/. Οη πεξηπηψζεηο αιινθψλσλ ζε ζπκπιεξσκαηηθή θαηαλνκή
ηεο Νέαο Διιεληθήο θαίλνληαη ζηνλ παξαθάησ πίλαθα (Μαγνπιά, 2010β: 31-32):
Φώλεκα Αιιόθσλα Παξαδείγκαηα

/ɣ/ [ɣ] - [ʝ] γάκνο – γέξνο
/x/ [x] - [ç] ράξε – ρέξη
/g/ [g] - [ɟ] γθάκα – γθέκηα
/k/ [k] - [c] θφκκα – θχκα
/l/ [l] - [ʎ] ιάζνο – ιηψλσ
/n/ [n] - [ɲ] - [ŋ] παλί - παληά – έγρνξδα
/m/ [m] - [ɱ] κφλνο – ξάκθνο
Πίλαθαο 9.1. Σα αιιφθσλα ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο.
΋ζνλ αθνξά ζηα θσλήεληα, νη ζρέζεηο θσλεκάησλ θαη αιινθψλσλ ζε ζπκπιεξσκαηηθή θαηαλνκή
θαηαγξάθνληαη σο εμήο:
Φώλεκα Αιιόθσλν Παξάδεηγκα

/a/ [a]
/e/ [e]
144
/i/ [i], [j], [ç], [ɲ] ρέξη, ρέξηα, κάηηα, κνηάδσ
/o/ [o]
/u/ [u]
Πίλαθαο 9.2. Σα θσλήκαηα θαη ηα αιιφθσλα ησλ θσλεέλησλ.
Καηά ηελ αληηπαξαβνιηθή εμέηαζε γισζζψλ δηαπηζηψλνπκε φηη απηέο κπνξεί λα εκθαλίδνπλ ην ίδην
ξεπεξηφξην θζφγγσλ θαη ηα ίδηα θσλήκαηα, αιιά ε θαηαλνκή ησλ αιινθψλσλ λα είλαη δηαθνξεηηθή. Γηα
παξάδεηγκα, ηφζν ε Διιεληθή φζν θαη ε Γεξκαληθή δηαζέηνπλ ην θψλεκα /x/ θαη ηα αιιφθσλα, ππεξσηθφ [x]
θαη νπξαληθφ [ç]. Χζηφζν, ε θαηαλνκή ησλ αιινθψλσλ είλαη δηαθνξεηηθή: ζηε Γεξκαληθή, ηελ πξνθνξά
θαζνξίδεη ν πξνεγνχκελνο θζφγγνο, ελψ ζηελ Διιεληθή ν επφκελνο. Σν ich mache (= εγψ θάλσ) πξνθέξεηαη
απφ ηνπο γεξκαλφθσλνπο [iç máxə] (ην άηνλν /e/ αξζξψλεηαη σο [ə], σο θεληξηθφ θσλήελ): ζηελ πξψηε ιέμε
ην /x/ βξίζθεηαη κεηά ην /i/, ζηελ δεχηεξε κεηά ην /a/, αιιά νη ειιελφθσλνη ζα ηείλνπλ λα ην πξνθέξνπλ [ix
máçe], κε ππεξσηθφ ζην ηέινο ηεο ιέμεσο θαη νπξαληθφ πξν ηνπ /e/. Καηά ζχκπησζε, ην φλνκα Bach
πξνθέξεηαη θαη ζηηο δχν γιψζζεο ζρεδφλ ην ίδην, αιιά γηα αληίζεηνπο ιφγνπο!
Δθηφο απφ ηα αιιφθσλα ζε ζπκπιεξσκαηηθή θαηαλνκή, ππάξρνπλ θαη ηα ειεχζεξα αιιφθσλα, ηα
νπνία νλνκάδνληαη ειεχζεξεο παξαιιαγέο ή πνηθηιίεο θαη εμαξηψληαη απφ ηελ ηδηφιεθην ηνπ νκηιεηή, ηελ
πεξίζηαζε επηθνηλσλίαο, ηελ ηαρχηεηα ηεο νκηιίαο θαη, πηζαλψο, άιινπο επηθνηλσληαθνχο παξάγνληεο. ΢ηηο
πεξηπηψζεηο απηέο δχν νη πεξηζζφηεξνη ζπγγελείο θζφγγνη κπνξνχλ λα ελαιιάζζνληαη ρσξίο λα
δηαηαξάζζεηαη ε θαηαλφεζε ηνπ κελχκαηνο. Σα ειεχζεξα αιιφθσλα ζπρλά ρξεζηκνπνηνχληαη ζε
ζπγθεθξηκέλν πεξηβάιινλ, εκθαλίδνληαο ειιηπή θαηαλνκή: ην ληχλσ πξνθέξεηαη γεληθά [díno], ελψ ην έληνκν
πξνθέξεηαη [édomo], [éndomo] ή [éndomo] (κε πξνεξξηλνπνηεκέλν ζχκθσλν κεηαμχ θσλεέλησλ). Σα
ειεχζεξα αιιφθσλα είλαη αηνκηθά, θνηλσληθά, θαη εκθαηηθά/πθνινγηθά/εθθξαζηηθά. Σα πην γλσζηά
ζπκθσληθά αιιφθσλα ζε ειεχζεξε θαηαλνκή είλαη ηα εμήο (Μαγνπιά, 2010β: 32):
Φώλεκα Αιιόθσλα Παξαδείγκαηα Παξάκεηξνη

/b/ [b], [mb], [mb] έκπεηξνο χθνο, ειηθία, ηαρχηεηα
/d/ [d], [nd], [nd] έληνκν χθνο, ειηθία, ηαρχηεηα
/g/ [g], [ŋg], [ŋg] εγθαιψ χθνο, ειηθία, ηαρχηεηα
Πίλαθαο 9.3. Σα ειέπζεξα αιιφθσλα ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο.
Δλψ, ζηα θσλεεληηθά αιιφθσλα ζε ειεχζεξε θαηαλνκή κπνξνχκε λα αλαθέξνπκε ηελ πξνθνξά ηνπ /i/ σο [i]
[i] ή [j], π.ρ. ζηε ιέμε δηάζεζε, απφ δηαθνξεηηθνχο νκηιεηέο ή θάησ απφ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο επηθνηλσλίαο.
Δδψ ζα πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη νη ηδησκαηηθέο πξνθνξέο νξηζκέλσλ θσλεκάησλ εμεηάδνληαη σο
πξνο ηελ θαηαλνκή ηνπο ζην πιαίζην ηνπ θσλνινγηθνχ ζπζηήκαηνο ηνπ ηδηψκαηνο ή ηεο δηαιέθηνπ ζηελ
νπνία εκθαλίδνληαη. Γηα παξάδεηγκα, ην θαηλφκελν ηεο θψθσζεο ζηα βφξεηα ηδηψκαηα νδεγεί ζε θιεηζηή
πξνθνξά ηα ελδηάκεζα θσλήεληα ζε νξηζκέλεο ζέζεηο, δεκηνπξγψληαο αιιφθσλα ζε ζπκπιεξσκαηηθή
θαηαλνκή. ΢ε άιια φκσο ηδηψκαηα ηα άηνλα /e/, /o/ απνβάιινληαη θαηά θαλφλα: παηδί → πηδί → πδη, δξφκνο
→ δξφκνπο → δξνκο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζηηο άηνλεο ζπιιαβέο εκθαλίδνληαη, ηδησκαηηθά, άιινηε ηξία
θσλήεληα, ηα /a/, /e/, /i/, θαη άιινηε ζπλήζσο έλα, ην /a/! Δπίζεο, ζε δηάθνξα ηδηψκαηα, ην έξξηλν /n/ θαη ην
πιεπξηθφ /l/ πξνθέξνληαη νπξαληθνπνηεκέλα κπξνζηά απφ ην /i/, ελψ ην δεχηεξν πξνθέξεηαη
ππεξσηθνπνηεκέλν ζε δηάθνξεο ζέζεηο. Καη απηά ηα αιιφθσλα είλαη ζπκπιεξσκαηηθά ζην πιαίζην ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ θσλνινγηθνχ ζπζηήκαηνο.
/e/ [e], [i] έλα, πηδί (παηδί) ηδησκαηηθφ

/ν/ [ν], [u] θαιφ, πάλνπ (πάλσ) ηδησκαηηθφ
/n/ [n], [ɲ] λσξίο, λεζί ηδησκαηηθφ
/l/ [l], [ʎ], [ʟ] ιάδη, ιχθνο, κήιν ηδησκαηηθφ
Πίλαθαο 9.4. Σα αιιφθσλα ησλ ηδησκάησλ.
΢πρλά, ηα αιιφθσλα απηά «ζηηγκαηίδνληαη» θνηλσληθά, π.ρ. ζηελ Διιεληθή ηα νπξαληθά [ʎ], [ɲ] πξηλ
απφ ην [i], θπξίσο δε ην ππνεξσηθνπνηεκέλν [ʟ] ζε άιια πεξηβάιινληα: ιχλσ [ʎíno], λεζί [ɲisí], κήιν [míʟo].
145
Οη πξνθνξέο απηέο ηαπηίδνληαη κε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο ηεο πεξηθέξεηαο, φπνπ ζπλεζίδνληαη. Δληνχηνηο, ηα
νπξαληθά αιιφθσλα ζηηο αθνινπζίεο /i/ άηνλν + θσλήελ είλαη θαλφλαο ηεο πξφηππεο γιψζζαο, πβ. ειηά [eʎá],
ελληά [eɲá] θαη ην ππεξσηθνπνηεκέλν [ʟ] είλαη ζπλεζηζκέλν ζηα αγγι. call, gold θ.ιπ. Οη νκηιεηέο δελ
πηνζεηνχλ πάληνηε ην γισζζηθά «θπζηθφηεξν», φπσο είλαη, γηα παξάδεηγκα, ηα άηνλα θσλήεληα λα
πξνθέξνληαη θιεηζηφηεξα θαη ηα θιεηζηά λα απνβάιινληαη, πβ. αγγι. business [bíznes] αιιά θαη [bíznis].
Αληηζηνίρσο, ζηελ Διιεληθή ζα ήηαλ π(η)δί αληί παηδί. Ζ ηάζε φκσο απηή δελ επηθξάηεζε ζηελ Κνηλή
Νενειιεληθή, αθνχ δελ ζπλεζίδεηαη ζηα πεινπνλλεζηαθά θαη άιια ηδηψκαηα πνπ απνηεινχλ ηε βάζε ηεο.
Σα αιιφθσλα απνηεινχλ ην πεδίν δηάρπζεο ηνπ θσλήκαηνο, ηoλ «ρψξν» ηνπ ζε νξηζκέλν ζχζηεκα, ν
νπνίνο ηνπ επηηξέπεη λα δηαθνξνπνηείηαη απφ ηα γεηηνληθά θσλήκαηα. Με ηνλ θαηξφ είλαη δπλαηφλ λα ραζεί ην
πεξηζψξην αζθάιεηαο ελφο θσλήκαηνο θαη λα πξνθιεζεί ζχγρπζε κεηαμχ θσλεκάησλ. Απφ ηελ χζηεξε
αξραηφηεηα θαη κεηά, δηάθνξα θσλήκαηα ηεο Διιεληθήο ηαπηίζηεθαλ κε ην θψλεκα /i/ (θαηλφκελν
ησηαθηζκνχ): π.ρ. ζηα ηείρε, ηνίρνη θαη ηχρε ηα θσλήκαηα πνπ δειψλνληαλ κε ηα εη, ε, νη θαη π ζπλέπεζαλ
αξγφηεξα κε ην /i/, πνπ δεισλφηαλ κε ην η.
΢ηε Νέα Διιεληθή θαη ηελ Ηζπαληθή, ηα /e/, /o/ (θαη’ άιινπο αλνηθηφηεξα: [ɛ], [ɔ]) έρνπλ κεγαιχηεξν
πεξηζψξην αζθάιεηαο απ’ φζν απηά ηεο Ηηαιηθήο, φπνπ αλνηθηφηεξε ή θιεηζηφηεξε πξνθνξά ζηηο ηνληδφκελεο
ζπιιαβέο δηαθνξνπνηεί ηε ζεκαζία, π.ρ. il tema /-ɛ-/ «ην ζέκα» - la tema /-e-/ «ν θφβνο», le botte /-ɔ-/ «ηα
θηππήκαηα» - la botte /-o-/ «ην βαξέιη». ΢ηα Νέα Διιεληθά θαη ηα Ηζπαληθά, ε κία ή ε άιιε πξνθνξά δελ
επεξεάδεη ηε ζεκαζία, αξθεί λα κελ ππάξμεη ζχγρπζε κε ηα άιια θσλήεληα.
Οπδεηέξσζε, αξρηθώλεκα
΢ε νξηζκέλεο ζέζεηο αίξνληαη νη αληηζέζεηο κεηαμχ θσλεκάησλ, νπφηε γίλεηαη ιφγνο γηα νπδεηέξσζε
/νπδεηεξνπνίεζε (neutralization) ηεο αληίζεζεο, φρη ησλ θσλεκάησλ. Καηά ηoλ André Martinet, ηα θνηλά
ραξαθηεξηζηηθά πνπ παξακέλνπλ απνηεινχλ ην αξρηθψλεκα (archiphonème), πνπ ην δήισλε κε θεθαιαίν
ζχκβνιν. Γηα ηνπο Ακεξηθαλνχο δνκηζηέο ην ζπγθεθξηκέλν θψλεκα απιψο δελ εκθαλίδεηαη ζε νξηζκέλεο
ζέζεηο ή ε θαηαλνκή ηνπ εκθαλίδεη θελά. Καηά ηνλ Martinet, γηα παξάδεηγκα, ζηε Γεξκαληθή
ρξεζηκνπνηνχληαη άερα ιεθηηθά ζχκθσλα, αξρηθσλήκαηα: gib /gi:P/ 71 «δψζε», Rad /ra:T/«ηξνρφο» = Rat
«ζπκβνπιή». ΢ρεηηθφ παξαιιειηζκφ κπνξνχκε λα θάλνπκε κε ηε δπζθνιία αξθεηψλ ειιελφθσλσλ λα
πξνθέξνπλ ερεξά ιεθηηθά ζχκθσλα ζηα αγγι. and, end, slides, πνπ ηα πξνθέξνπλ ηειηθά σο άερα ή κε ηελ
αλάπηπμε ηειηθνχ θσλήεληνο. ΢ηελ νπδεηέξσζε ζπκθψλσλ εκθαλίδεηαη ζπλήζσο ην κε
ραξαθηεξηζκέλν/αζεκάδεπην (unmarked), απηφ απφ ην νπνίν απνπζηάδεη ζπγθεθξηκέλν ραξαθηεξηζηηθφ, ι.ρ. ε
ερεξφηεηα, πβ. γεξκ. gib κε κε ερεξφ [p]. Αληηζηνίρσο ζηα θσλήεληα, π.ρ. ζηα «εκηβφξεηα» ηδηψκαηα ηεο
Νέαο Διιεληθήο αίξεηαη ε αληίζεζε ησλ /i/ - /e/, /u/ - /o/ ζηηο άηνλεο ζπιιαβέο θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ηα
αξρηθσλήκαηα /I/ θαη /U/: παηδί → π(η)δί /pIðí/, ηξέρσ → ηξέρ(νπ) /tréxU/.
Γηαθνξεηηθνί θζόγγνη σο ίδηα θσλήκαηα
Ο νκηιεηήο κηαο γιψζζαο ηαπηίδεη ηνπο αξθεηά δηαθνξεηηθνχο θζφγγνπο άιισλ νκηιεηψλ κε ηνπο
δηθνχο ηνπ, αλ θσλνινγηθά εκθαλίδνπλ ηελ ίδηα ιεηηνπξγία, πβ. ηα ζηαθπιηθά [R], [ʁ], πνπ ρξεζηκνπνηνχλ
νξηζκέλνη Έιιελεο νκηιεηέο αληί ηνπ [r]. Δπίζεο, θζφγγνη αξζξσηηθά θαη αθνπζηηθά δηαθνξεηηθνί κεηαμχ
ηνπο, π.ρ. [l] θαη [r], πνπ ζε κηα γιψζζα ιεηηνπξγνχλ σο θσλήκαηα, /l/ θαη /r/, κπνξεί ζε άιιε γιψζζα λα
είλαη ιεηηνπξγηθψο ίδηα, δει. λα κε δηαθνξνπνηνχληαη θσλνινγηθά κεηαμχ ηνπο. Απηφ ζπκβαίλεη ζε αξθεηέο
γιψζζεο ηνπ Δηξεληθνχ, φπνπ άιιεο ρξεζηκνπνηνχλ κφλν /l/, ελψ άιιεο κφλν /r/: lua - rua (= δχν). Σν
θαηλφκελν απηφ εκθαλίδεηαη θαη ζε νξηζκέλα ειιεληθά παξαδείγκαηα, ι.ρ. αδειθφο θαη αδεξθφο, ήιζε θαη
ήξζε, αιιά είλαη ζπνξαδηθφ θαη ζε ζπγθεθξηκέλα πεξηβάιινληα. Καηά ηα άιια, ε Διιεληθή δηαθξίλεη
θσλνινγηθά ηνπο πγξνχο θζφγγνπο /l/ - /r/: άικα - άξκα.
Ίδηνη θζόγγνη αιιά κε δηαθνξεηηθή θσλνινγηθή ιεηηνπξγία
71
΢ηνλ θσλεηηθφ ζπκβνιηζκφ ε δηπιή ζηηγκή (ː) δειψλεη καθξφηεηα.
146
΢πκβαίλεη ζπρλά γιψζζεο πνπ έρνπλ ίδηνπο πεξίπνπ θζφγγνπο λα δηαθέξνπλ αξθεηά ζην θσλνινγηθφ
ηνπο ζχζηεκα. Παξάδεηγκα απνηεινχλ ε Νέα Διιεληθή θαη ε Ηζπαληθή πνπ έρνπλ πεξίπνπ ηνπο ίδηνπο
θζφγγνπο, αιιά κε δηαθνξεηηθέο, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ζρέζεηο: ζηελ Διιεληθή ην [z] είλαη ηαπηνρξφλσο
θψλεκα /z/ (δεκία - ζεκεία) αιιά θαη αιιφθσλν ηνπ /s/ (ζκήλνο [zmínos]), ελψ ζηελ ηζπαληθή ην [z] είλαη
κφλν αιιφθσλν ηνπ /s/: mesa [-s-] (= ηξαπέδη) – mismo [-z-] (= ίδηνο) (ην z ζηελ Ηζπαλία απνδίδεη ηνλ θζφγγν
[ζ], ζηε Λαηηληθή Ακεξηθή ηνλ θζφγγν [s]: zona [ζ-]/[s-] «δψλε, πεξηνρή»). Δπίζεο, ην ηζπ. [ð] είλαη
αιιφθσλν ηνπ /d/, θπξίσο κεηαμχ θσλεέλησλ: dedo [déðo] (= δάρηπιν), ελψ ζηελ Διιεληθή είλαη
δηαθνξεηηθά θσλήκαηα: δίλσ - ληχλσ /ðíno/ - /díno/.
Φσλήκαηα Αιιόθσλα
Διιεληθή /s/ [s] - [z]
/z/
/ð/
/d/
Ιζπαληθή /s/ [s] - [z]
/d/ [d] – [ð]
Πίλαθαο 9.5. Οη θνηλνί θζφγγνη ηεο Διιεληθήο θαη ηεο Ηζπαληθήο.
9.4.1 Καλόλεο γηα ηε δηάθξηζε θσλεκάησλ θαη αιινθώλσλ

Σξεηο είλαη νη βαζηθνί θαλφλεο γηα ηε δηάθξηζε κεηαμχ θσλεκάησλ θαη αιινθψλσλ, ηνπο νπνίνπο δηαηχπσζε
ν επηθαλήο Ρψζνο γισζζνιφγνο N. S. Trubetzkoy, ηδξπηηθφ κέινο ηεο ΢ρνιήο ηεο Πξάγαο (Μαγνπιάο,
1983):
1. Γχν ή πεξηζζφηεξνη θζφγγνη απνηεινχλ πξναηξεηηθέο παξαιιαγέο - ειεχζεξα αιιφθσλα ελφο θσλήκαηνο, αλ
ζην ίδην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ ν έλαο κπνξεί λα αληηθαηαζηήζεη ηνλ άιιν ρσξίο ζπλέπεηεο γηα ηε ζεκαζία
ησλ ιέμεσλ. Έηζη, ζηα Νέα Διιεληθά ην θψλεκα /l/ εκθαλίδεη δχν αιιφθσλα πξηλ απφ ην θσλήελ /i/, ην κε
νπξαληθφ αιιφθσλν [l] θαη ην νπξαληθφ αιιφθσλν (ηδησκαηηθφ) [ʎ], π.ρ. ιχθνο [líkos] θαη [ʎíkos].
2. Δίλαη δηαθνξεηηθά θσλήκαηα νη θζφγγνη πνπ, φηαλ ελαιιάζζνληαη απφ ηνπο νκηιεηέο ζην ίδην θσλεηηθφ
πεξηβάιινλ, επηθέξνπλ κεηαβνιή ζηε ζεκαζία ησλ ιέμεσλ: /pónos/ (πφλνο), /fónos/ (θφλνο), /mónos/
(κφλνο), /kónos/ (θψλνο) θ.ιπ.
3. Αλ ζπγγελείο θζφγγνη απνθιείνληαη ακνηβαία ζην ίδην θσλεηηθφ πεξηβάιινλ, δει. αλ βξίζθνληαη ζε ζρέζε
ζπκπιεξσκαηηθήο θαηαλνκήο, απνηεινχλ ζπλδπαζηηθέο παξαιιαγέο/ζπλδπαζηηθά αιιφθσλα ηνπ ίδηνπ
θσλήκαηνο: ηα [x] θαη [ç] είλαη ζπλδπαζηηθά αιιφθσλα ηνπ /x/ ζηελ Διιεληθή θαη ηελ Γεξκαληθή, κε
αληίζεηε φκσο θαηαλνκή, φπσο είδακε. Ζ ρξήζε ελφο ζπλδπαζηηθνχ αιινθψλνπ εμαξηάηαη απφ ην θσλεηηθφ
πεξηβάιινλ: ην νπξαληθφ [ç] εκθαλίδεηαη ζηα Γεξκαληθά απηνκάησο κεηά ηα πξφζζηα /e/, /i/, ζηα Διιεληθά
πξηλ απφ απηά.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, έλα αιιφθσλν ελδέρεηαη λα είλαη είηε ζπλδπαζηηθφ είηε ειεχζεξν· ζην ειηά
[eʎá] ην [ʎ] είλαη ζπλδπαζηηθφ, ζην ιχθνο [ʎíkos] αληί [líkos] είλαη ειεχζεξν (ηδησκαηηθφ).
9.5 Σν θσλνινγηθό ζύζηεκα ηεο Διιεληθήο

΢ην θσλνινγηθφ ζχζηεκα κηαο γιψζζαο ηα θσλήκαηα πξνζδηνξίδνληαη βάζεη ησλ αληηζέζεψλ ηνπο κε ηα
άιια θσλήκαηα ηνπ ζπζηήκαηνο. Γηα παξάδεηγκα, ην θψλεκα /b/ ηεο ειιεληθήο ραξαθηεξίδεηαη σο
ζηνκαηηθφ, απφ ηελ αληίζεζή ηνπ κε ην /m/, ην νπνίν είλαη ξηληθφ, σο θιεηζηφ (ή έθθξνην), απφ ηελ αληίζεζή
ηνπ κε ην /v/, ην νπνίν είλαη ηξηβφκελν, σο ρεηιηθφ, απφ ηελ αληίζεζή ηνπ κε ην /d/ πνπ είλαη νδνληηθφ θαη,
ηέινο, σο ερεξφ, απφ ηελ αληίζεζή ηνπ κε ην άερν /p/. Σα θσλήκαηα δηαθξίλνληαη ζε θσλήεληα θαη ζε
ζχκθσλα.
Σα θσλήκαηα είλαη ζρεηηθά κηθξφο αξηζκφο ζηαζεξψλ ζηνηρείσλ (invariants), κε ηα νπνία
δηαθνξνπνηείηαη ε ζεκαζία ησλ ιέμεσλ. Έηζη, ζηα π-φλνο, θ-φλνο, κ-φλνο, θ-ψλνο ην αξθηηθφ ζχκθσλν, ζην
ίδην πεξηβάιινλ, δηαθνξνπνηεί θάζε θνξά ηελ ζεκαζία, δίλεη δηαθνξεηηθή ιέμε, ιεηηνπξγψληαο σο θψλεκα,
σο δηαθνξνπνηεηηθή κνλάδα. Αθφκε θαη ε απνπζία θσλήκαηνο, φπσο ζην φλνο, απνηειεί θψλεκα
147
κεδεληζκέλεο κνξθήο: /-φnos/. ΢ηηο γιψζζεο κε αιθαβεηηθή γξαθή, ηα θσλήκαηα απνηεινχλ ηε βάζε ηνπ
αιθαβεηηθνχ ζπζηήκαηνο αιιά νη αληηζηνηρίεο θσλεκάησλ-γξαθεκάησλ ζπλήζσο δελ είλαη έλα πξνο έλα
(1:1) (πβ. γξαθηθφ ζχζηεκα ηεο Νέαο Διιεληθήο, Γαιιηθήο, Αγγιηθήο θ.ά.).
Οη θσλεεληηθνί θζφγγνη πνπ πεξηγξάςακε παξαπάλσ απνηεινχλ φινη θσλήκαηα ηεο Διιεληθήο θαη
ζπλζέηνπλ ην ζχζηεκα ησλ θσλεέλησλ απφ ην νπνίν απνξξέεη ν θσλνινγηθφο ραξαθηεξηζκφο θάζε
θσλήκαηνο. ΢πλήζσο ην θσλεεληηθφ ζχζηεκα απεηθνλίδεηαη κε ην θσλεεληηθφ ηξαπέδην:
΢ρήκα 9.3. Σν ζχζηεκα ησλ θσλεέλησλ ηεο Διιεληθήο.
/i/ /u/ /e/ /o/ /a/
πςειφ πςειφ ελδηάκεζν ελδηάκεζν ρακειφ
πξφζζην νπίζζην πξφζζην νπίζζην θεληξηθφ
΢ρήκα 9.4. Σα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θσλεέλησλ ηεο θνηλήο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο.
Σν θσλνινγηθφ ζχζηεκα φζνλ αθνξά ζηα ζχκθσλα πεξηιακβάλεη ηα εμήο ζηνηρεία:
Σφπνο αξζξ. Xεηιηθά Οδνληηθά Φαηληαθά Τπεξσηθά
Σξφπνο αξζξ.
A72 H73 Α Ζ Α Ζ Α Ζ
Κιεηζηά p b t d k g
Έξξηλα m n
Πιεπξηθά L
Παιιφκελα
R
Σξηβφκελα f v ζ ð s z x γ
Πξνζηξηβή ts dz
Πίλαθαο 9.6. Σα θσλήκαηα ηεο Νέαο Διιεληθήο.
72
Α= άερν.
73
Ζ= ερεξφ.
148
Φώλεκα Υαξαθηεξηζηηθά
/p/ θιεηζηφ, ρεηιηθφ, άερν
/b/ θιεηζηφ, ρεηιηθφ, ερεξφ
/t/ θιεηζηφ, νδνληηθφ/θαηληαθφ, άερν
/d/ θιεηζηφ, νδνληηθφ/θαηληαθφ, ερεξφ
/k/ θιεηζηφ, ππεξσηθφ, άερν
/g/ θιεηζηφ, ππεξσηθφ, ερεξφ
/f/ ηξηβφκελν, ρεηιηθφ, άερν
/v/ ηξηβφκελν, ρεηιηθφ, ερεξφ
/ζ/ ηξηβφκελν, νδνληηθφ, άερν
/ð/ ηξηβφκελν, νδνληηθφ, ερεξφ
/x/ ηξηβφκελν, ππεξσηθφ, άερν
/ɣ/ ηξηβφκελν, ππεξσηθφ, ερεξφ
/s/ ζπξηζηηθφ, θαηληαθφ, άερν
/z/ ζπξηζηηθφ, θαηληαθφ, ερεξφ
/m/ ξηληθφ, ρεηιηθφ
/n/ ξηληθφ, θαηληαθφ
/l/ πιεπξηθφ, θαηληαθφ
/r/ παιιφκελν, θαηληαθφ
Πίλαθαο 9.7. Σα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπκθψλσλ ηεο θνηλήο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο.
9.5.1 Παξαηεξήζεηο ζην θσλνινγηθό ζύζηεκα ηεο Κνηλήο Νέαο Διιεληθήο

Ζ Κνηλή Νέα Διιεληθή (ΚΝΔ) πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ζήκεξα έρεη σο βάζε ηε Γεκνηηθή, αιιά έρεη πηνζεηήζεη
θαη πνιιά ζηνηρεία απφ ηελ Καζαξεχνπζα. Απφ θσλνινγηθήο πιεπξάο, δηαπηζηψλνπκε φηη είλαη ζεκαληηθή ε
επίδξαζε ηεο ιφγηαο γιψζζαο ζηελ ΚΝΔ, ηδίσο ζηνλ ηνκέα ηνπ ιεμηινγίνπ. Απηφ παξαηεξείηαη, γηα
παξάδεηγκα, ζηα ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα πη (πηπρίν) αληί θη (θησρφο), ζζ (ζζέλνο) αληί ζη (είζηε) ή ηε
θσλεεληηθή πξνθνξά ηνπ άηνλνπ /i/ πξηλ απφ άιιν θσλήελ ζε πνιιέο ιέμεηο, π.ρ. λφηηνο [nótios] αιιά λνηηάο
[notçás]. Δμάιινπ, ε ΚΝΔ, φπσο θάζε γιψζζα, είλαη ζχλνιν ηδηνιέθησλ, δει. αηνκηθψλ γισζζψλ, πνπ
εκθαλίδνπλ κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο θαη κάιηζηα σο πξνο ην θσλεηηθφ ή θαη ην θσλνινγηθφ ζχζηεκα.
Γηα ηνλ θαζνξηζκφ ησλ ζπκθψλσλ θαηαθεχγνπκε επίζεο ζηε κέζνδν ηεο ελαιιαγήο. Δπεηδή ηα
ζχκθσλα είλαη πεξηζζφηεξα απφ ηα θσλήεληα, αξθεί λα αλαδεηήζνπκε ειάρηζηα δεχγε ιέμεσλ φπνπ
ζπγθεθξηκέλν ζχκθσλν δηαθνξνπνηείηαη απφ ηα πεξηζζφηεξν ζπγγελή κε απηφ:
π.ρ. πείηε - κπείηε /p/ - /b/, ηξέπσ - ηξέθσ /p/ - /f/, ληχλσ - δίλσ /d/ - /ð/.
Έηζη, δηαπηζηψλεηαη φηη ε ΚΝΔ δηαζέηεη ηα εμήο 20 ζπκθσληθά θσλήκαηα: /p/ - /b/ - /m/, /f/ - /v/, /t/ - /d/ -
/n/, /ζ/ - /ð/, /s/ - /z/, /l/, /r/, /k/ - /g/, /x/ - /γ/ θαη /ts/ - /dz/.
Σν θψλεκα /p/ αξζξψλεηαη σο άερν θιεηζηφ δηρεηιηθφ [p] θαη εκθαλίδεη ερεξφ αιιφθσλν [mb] ή [mb]
κεηά απφ έξξηλν /n/ ζηα φξηα ησλ ιέμεσλ, δει. ζηελ ζπλεθθνξά ηνπο (αξρ. ηλδηθφ sandhi «έλσζε», γαιι.
liaison) θαη ζπλήζσο κέζα ζηελ ιέμε (Μαγνπιά, 2010β: 59-63). Σα ζπκπιέγκαηα [(m)bz-], [(ŋ)gd], [(ŋ)gz]
εκθαλίδνληαη κφλν ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ θαηά ηελ ζπκπξνθνξά, φπνπ ιεηηνπξγνχλ σο νξηνζεηηθνί δείθηεο.
Φξάζε Φσλεηηθά Φσλνινγηθά

ηελ πφξηα [ti(m)bórta] /tin pórta/
Πνκπή [po(m)bí] /pobí/
ηνλ ςειφ [to(m)bziló] /ton psiló/
ηνλ θηελίαηξν [to(ŋ)gdiníatro] /ton ktiníatro/
ηελ μέλε [ti ŋgzéni] /tin kséni/
149
Πίλαθαο 9.8. Ζ θσλεηηθή θαη θσλνινγηθή απφδνζε κηαο θξάζεο θαηά ηε ζπλάξζξσζή ηεο.
Πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη νη ηχπνη ηνλ, ηελ, δελ θαη κελ (κεξηθέο θνξέο θαη ην έλαλ) δηαηεξνχλ
ππνρξεσηηθά ην λ πξηλ απφ θσλήελ ή θ, π, η, μ, ς, (φια άερα θιεηζηά), αιιά φρη πξηλ απφ κπ, λη, γθ, ηζ, ηδ,
(φια ερεξά θιεηζηά), φπσο γξάθνπλ νη ζρνιηθέο Γξακκαηηθέο. ΢ε άιιεο ζέζεηο ην λ ζπλήζσο παξαιείπεηαη,
εθηφο αλ ην ηνλ είλαη αλησλπκία: ηνλ βιέπσ – ην βιέπσ. Μεηά ηελ εηζαγσγή ησλ θαηλνχξησλ ζρνιηθψλ
Γξακκαηηθψλ ζηα ΢ρνιεία, δει. ηε Γξακκαηηθή Δ΄ θαη ΢η΄ Γεκνηηθνχ θαη ηε Γξακκαηηθή ηνπ Γπκλαζίνπ,
θαζηεξψζεθε ν ηχπνο ηνλ σο άξζξν γηα λα κε ζπγρέεηαη κε ην νπδ. ην (ηνλ λέν – ην λέν) ψζηε λα απνθεπρζεί ν
θίλδπλνο νπδεηεξνπνίεζεο ησλ αξζεληθψλ νπζηαζηηθψλ, ελψ νξηζκέλνη ρξεζηκνπνηνχλ πάληνηε λ θαη ζηα ηελ
(ηελ κνίξα, ηελ βιέπσ), δελ, κελ (ζηελ Καζαξεχνπζα φπσο θαη ζε απφιπηε εθθνξά απαληά κφλν κε).
ηελ αγάπε, ηελ θάκαξα, ηελ πφξηα, ηελ ηχρε, ηνλ μέλν, ηελ ςχμε, κελ θάλεηο, έλαλ θαθέ (αιιά θαη έλα
θαθέ), αιιά ηε κπφηα, κε κπεηο (αιιά κελ πεηο, φπνπ ε θσλνινγηθή αληίζεζε p-b νπδεηεξψλεηαη ζηνλ
πξνθνξηθφ ιφγν), ηε ληξνπή αιιά ηελ ηξνπή) θ.ά.
Σν θψλεκα /k/ αξζξψλεηαη σο άερν θιεηζηφ ππεξσηθφ [k] ζηα πεξηζζφηεξα πεξηβάιινληα θαη σο
άερν θιεηζηφ νπξαληθφ [c] πξηλ απφ ηα /e/, /i/:
θάλσ [káno] αιιά θαηξφο [cerós], θηιφ [ciló], θηνχπη [cúpi].
Πξνθέξεηαη σο ερεξφ ππεξσηθφ [(ŋ)g] ή σο ερεξφ νπξαληθφ [(ɲ)ɟ] ζηα ίδηα πεξηβάιινληα φπσο θαη ηα
/p/, /t/:
ηνλ θφπν [to(ŋ)gópo], ηελ θίλεζε [ti(ɲ)ɟínisi], ηελ θηήζε/θηίζε [ti(ŋ)gdísi], ηελ μέλε [ti(ŋ)gzéni].
Ζ πξφζεζε εθ πξηλ απφ ηα ερεξά /v/, /ð/, /z/, /γ/ κπνξεί λα πξνθεξζεί σο [eg]: εθδξνκή [ekðromí] θαη
[egðromí] /ekðromí/.
΢ε απηφ ην ζεκείν πξέπεη λα αλαθέξνπκε φηη νξηζκέλεο γξακκαηηθέο πεξηγξαθέο ηεο Διιεληθήο
ζεσξνχλ ηα ερεξά /b/, /d/, /g/, /dz/ σο ζπκπιέγκαηα έξξηλνπ θαη θιεηζηνχ ζπκθψλνπ /mp/, /nt, /nk/, /nts/
(Holton et al. 1999: 3-6), φπνπ ην πξνεγνχκελν ερεξφ έξξηλν ερεξνπνίεζε ην επφκελν άερν θιεηζηφ θαη ζηε
ζπλέρεηα ράζεθε ή δηαηεξήζεθε εμαζζελεκέλν. Ζ παξνπζία ή ε απνπζία ηνπ έξξηλνπ εμαξηάηαη απφ
δηάθνξνπο παξάγνληεο (ζέζε ηνπ ερεξνχ θιεηζηνχ ζηελ ιέμε, ειηθία, κφξθσζε, ηφπν θαηαγσγήο ηνπ
νκηιεηή θ.ά.):
έκπνξνο, αξραία πξνθνξά [émporos], λενειι. πξνθ. [émboros], [émboros], [éboros] αιιά /émporos/,
λεξάληδη [nerándzi], [nerándzi], [nerádzi] αιιά /nerántsi/,
κπαίλσ [béno], /mpéno/
κπαξκπνχλη [barbúni], /mparmpúni/
ηδάκη [dzámi], /ntsámi/
΢ηελ απφιπηε αξρή ησλ ιέμεσλ, δει. φηαλ δελ πξνεγείηαη άιιε ιέμε, ηα ερεξά θιεηζηά δελ
πξνθέξνληαη κε έξξηλν (πβ. θππξηαθή πξνθνξά κε πξνέξξηλν π.ρ. [ndíno]) νχηε θαη ζην κέζν κεηά απφ
ζχκθσλν. Ζ θσλνινγηθή αλάιπζε πνπ απνξξίπηεη ηα ερεξά θιεηζηά σο απηνηειή θσλήκαηα ηεο λέαο
ειιεληθήο, δελ έρεη έξεηζκα ζηε θσλεηηθή πξαγκαηηθφηεηα ηεο γιψζζαο θαη ιακβάλεη σο βάζε ηε γξαθή.
Δπηπιένλ, επεηδή ην άερν θιεηζηφ, αθφκε θαη ζε ειιεληθέο ιέμεηο, δελ ερεξνπνηείηαη απηφκαηα κεηά
απφ έξξηλν, ε θσλνινγηθή αλάιπζε θαη ε θσλεηηθή θαηαγξαθή ησλ ζπκθψλσλ απηψλ θαιφ είλαη λα κελ
δηαθέξνπλ πνιχ (ε νξζνγξαθία, κπ, λη, γγ, γθ δελ απεηθνλίδεη πάληνηε ηελ πξνθνξά). Έηζη, πξνηείλεηαη ε εμήο
θσλνινγηθή απφδνζε:
ζπγγξαθέαο [-ŋɣ-] (θαη [-(ŋ)g-]/[-ŋg-]) ζπγγξαθέαο /-nɣ-/ (θαη /-g/)

ζπγγελήο [-(ɲ)ɟ-]/[-ɲɟ-], /-g-/,
150
εγγελήο [-ɲʝ-]: /-nɣ/,
πέκπηνο /-mpt-/,
θακπάληα /-mp-/, θακπάλα /-b-/
ληφκπξνο /dóbros/, /-b-/,
ξφκπα /-b-/,
κπαίλσ /b-/,
κπαξκπνχλη /barb-/.
Δμάιινπ ε απφδνζε /mb/ ή /mb/ αληί /b/ θ.ιπ. πξνζθξνχεη ζην γεγνλφο φηη δελ εκθαλίδεηαη έξξηλν ζε
αξρή ιέμεο θαη ζην κέζν κεηά απφ ζχκθσλν.
άκεκπηνο, ζπλήζ. [-mpt-], πέκπηνο, ζπλήζ. [-mt-], θάληε [-nt-] (ηχπνο ηνπ θάλσ), θακπάληα [-mp-])
(ηηαι. campagna) αιιά θακπάλα [-(m)b-]/[-mb-] (ιαη. campana).
Άιισζηε, πνιιέο θνξέο ηα ερεξά θιεηζηά απνδίδνπλ ερεξά θιεηζηά δάλεησλ ιέμεσλ κε ή ρσξίο
πξνεγνχκελν έξξηλν: αθνπκπψ [-(m)b-]/[-mb-] (ιαη. accumbo), ηεκπέιεο [-(m)b-]/[-mb-] (ηνπξθ. tembel),
ληφκπξνο [dóbros] (ην ζιαβ. dobr, αλήθνληαο ζην ιατθφ-νηθείν ιεμηιφγην ηεο ΚΝΔ, πξνθέξεηαη γεληθά ρσξίο
έξξηλν), ξφκπα [-(m)b-]/ [-mb-] (ηηαι. roba, γαιι. robe) θ.ιπ.
Tα /f/, /v/ αξζξψλνληαη σο δηαξθή ρεηινδνληηθά, ην πξψην άερν, ην δεχηεξν ερεξφ: αθξφο /-f-/ –
αβξφο /-v-/. Σν /f/ έρεη θαη ερεξφ αιιφθσλν [v] ζην Αθγαληζηάλ θαη ηα παξάγσγά ηνπ (ζχκπιεγκα [fγ] δελ
απαληά ζε ειιεληθέο ιέμεηο: αβγφ 74 , απγή). Ζ γξαθή απ, επ (ζηελ θαζαξεχνπζα θαη επ) δειψλεη ερεξή
πξνθνξά [av], [ev] ([iv]) πξηλ απφ ερεξνχο θζφγγνπο: εχινγνο [ev-] /ev-/, επεμία [ev-] /ev-/ θαη άερε [-f-] πξηλ
απφ άερνπο: επρή [ef-] /ef-/ (γηα εξκελεία ηνπ θαηλνκέλνπ, βι. Μαγνπιά, 2010β: 68-69). Δμάιινπ, ηα δηπιά
ζχκθσλα θαηά ηελ πξνθνξά ζηα εχθιεθηνο [éff-], επθνξία [eff-] θ.ά., γεληθφηεξα δε ηα δηπιά ζχκθσλα πνπ
εκθαλίδνληαη ζηελ ζπκπξνθνξά, π.ρ. ηνπο ζψδεη [tuss-], ζπρλφηαηα απινπνηνχληαη: επθνξία = εθνξία, ηνπο
ζψδεη [tus-] (πβ. εζθαικέλε γξαθή εχιεθηνο αληί εχθιεθηνο, εθνξία αληί επθνξία).
Σα /ζ/, /ð/ (/δ/) είλαη δηαξθή κεζνδνληηθά (ε γιψζζα ηνπνζεηείηαη αλάκεζα ζηα δφληηα), άερν θαη
ερεξφ: ζφινο [ζ-] /ζ-/ – δφινο [ð-] /ð-/.
Σα /s/, /z/ είλαη δηαξθή θαηληαθά, άερν θαη ερεξφ: ζεκεία [s-] /s-/ – δεκία [z-] /z-/. To /s/ έρεη ερεξφ
αιιφθσλν [z] πξηλ απφ ηα ερεξά ζχκθσλα θαηά ηε ζπκπξνθνξά θαη σο επί ην πιείζηνλ ζηελ αξρή θαη ζην
κέζν ιέμεσλ, αιιά φρη ππνρξεσηηθά πξηλ απφ ηα /n/, /l, /r/. Ζ πξνθνξά φκσο [zl], [zn] ζηελ αξρή ιέμεσλ
ζεσξείηαη «επαξρηψηηθε» απφ πνιινχο νκηιεηέο (Μαγνπιάο, 1983):
ηεο γξάθσ [-zγ-] /-sγ-/, ηνπο ιέσ [-zl-] /-sl-/, ηεο λέαο [-zn-] /-sn-/, ζβήλσ [zv-] /sv-/, ΢κχξλε [zm-]
/sm-/, ΢ιάβνο [sl-] (θαη [zl-]) /sl-/, ζλνκπ [sn-] (θαη [zn-]) /sn-/, πξφζιεςε [-sl-] θαη [-zl-] /-sl-/, Ηζξαήι
[-sr-] θαη [-zr-] /-sr-/ (ζηελ Διιεληθή ζχκπιεγκα ζξ δελ είλαη θαλνληθφ ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ).
Σα /x/, /γ/ είλαη δηαξθή ππεξσηθά (άερν θαη ερεξφ), κε νπξαληθά αιιφθσλα [ç], [ʝ] πξηλ απφ ηα /e/, /i/,
[j] (ην [j] δελ αξζξψλεηαη κεηά ηα νπξαληθά):
πάρνο [-x-] /-x-/ - πάγνο [-γ-] /-γ-/ αιιά παρχο [-ç-] /-x-/, παραίλσ [-ç-] /-x-/, ρηφλη [çóni] /xióni/ -
παγεξφο [-ʝ-] /-γ-/, πάγηνο [-ʝi-] /-γi-/, μεπάγηαζα [ksepáʝasa] / -γi-/.
Σν /m/ είλαη ερεξφ έξξηλν δηρεηιηθφ, αιιά πξηλ απφ [j] πξνθέξεηαη θαη [mɲ] (αλαπηχζζεηαη νπξαληθφ
έξξηλν), ελψ πξηλ απφ /f/, /v/ πξνθέξεηαη ρεηινδνληηθφ [ɱ] ή, ιατθφηεξα, νδνληηθφ [n]: κνηάδσ [mɲázo] /mi-/,
ακθηβνιία [aɱf-] ([anf-]) /amf-/ (Μαγνπιάο, 1983).
Σν ερεξφ έξξηλν νδνληηθφ /n/ αξζξψλεηαη νπξαληθφ [ɲ] πξηλ απφ ην [j] αιιά θαη πξηλ απφ ηα
νπξαληθά ζχκθσλα, φπσο θαη, ηδησκαηηθά, πξηλ απφ ην /i/, ελψ γίλεηαη ππεξσηθφ [ŋ] πξηλ απφ ηα ππεξσηθά,
π.ρ. λφκνο [n-] /n-/, λεζί [n-] ([ɲ-]) /n-/, ελληά [eɲá] /eniá/, αγρηζηεία [aɲçi-] /anxi-/, ιφγρε [-ɲçi] /-nxi/ αιιά
άγρνο [áŋx-] /ánx-/.
74
Ζ γξαθή απγφ δε δηθαηνινγείηαη εηπκνινγηθά θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ε γξαθή Ραπηφπνπινο, πβ. θαη αληίζηξνθε
ςεπδνιφγηα πξνθνξά Γεπηέξα, ξίθηε, θηεο.
151
Tν ερεξφ πιεπξηθφ θαηληαθφ /l/ (πβ. ιέεη – ξέεη) εκθαλίδεη νπξαληθφ αιιφθσλν [ʎ]: αιιηψο [-ʎ-] θαη
ηδησκαηηθά [-ʎ-] ιχθνο, θαη [ʟ] άιινο.
To θψλεκα /r/ (πβ. άξκα – άικα) αξζξψλεηαη σο ερεξφ παιιφκελν θαηληαθφ [r]: εκέξα [-r-]. Ζ
ζηαθπιηθή πξνθνξά [R] ή [ʁ] δελ είλαη θαλνληθή.
Σα πξνζηξηβή ή πξνζηξηβφκελα ζχκθσλα απνηεινχλ ζχλζεηεο αξζξψζεηο, κε ζρεδφλ ηαπηφρξνλε
πξνθνξά: αξρίδνπλ σο θιεηζηά θαη ηειεηψλνπλ σο ηξηβφκελα, ζηνλ ίδην ηφπν άξζξσζεο (θαινχληαη θαη
νκνξγαληθά), ι.ρ. πεηζί, ηδάκη, φπνπ [t] θαη [s], [d] θαη [z] αξζξψλνληαη πεξίπνπ ζην ίδην ζεκείν. Σα [ks], [ps],
ζηα ςειφο, μέλνο, ηα ζηνηρεία ησλ νπνίσλ αξζξψλνληαη ζε δηαθνξεηηθά ζεκεία, ζεσξνχληαη ζπκπιέγκαηα
ζπκθψλσλ, ελψ ηα [pf], [tζ], [kx], [kç], ζε νλφκαηα θαη ιφγηεο ιέμεηο φπσο ΢απθψ, Μαηζαίνο, Βάθρνο,
βαθρηθφο, εκθαλίδνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ πξνζηξηβψλ, αιιά ζπλήζσο δελ πεξηιακβάλνληαη ζην ζχζηεκα.
9.6 ΢πιιαβηθή δνκή

Ζ ζπιιαβή είλαη βαζηθή κνλάδα ζηελ παξαγσγή θαη πξφζιεςε ηεο νκηιίαο θαη απνηειεί κέξνο ηεο θπζηθήο
ηθαλφηεηαο ηνπ νκηιεηή. Οη θπζηθνί νκηιεηέο πνιιψλ γισζζψλ αληηιακβάλνληαη σο κηθξφηεξα ηεκάρηα κηαο
ιέμεο ηηο ζπιιαβέο ηεο θαη φρη ηνπο θζφγγνπο ηεο. Δμάιινπ, πνιιά γισζζηθά παηρλίδηα (π.ρ. θνξαθίζηηθα) ή
γισζζηθά ιάζε (π.ρ. ζαξδάκ) έρνπλ σο βάζε ηε ζπιιαβή. Φσλεηηθά, ε ζπιιαβή αληηζηνηρεί ζε έλαλ πιήξε
θχθιν αλνίγκαηνο θαη θιεηζίκαηνο ηνπ ζηφκαηνο, δει. ζηε ζπλάξζξσζε ηεο αθνινπζίαο ζπκθψλνπ θαη
θσλήεληνο, πνπ απνηειεί θαη ηνλ βαζηθφ ηχπν ζπιιαβήο (Μπνηίλεο, 2011: 37). Απαξαίηεην ζε θάζε ζπιιαβή
είλαη ην θσλεεληηθφ ζηνηρείν πνπ κπνξεί λα είλαη έλα θσλήελ, κία δίθζνγγνο ή αθφκε θη έλα ζχκθσλν πνπ
ιεηηνπξγεί σο θσλήελ ζε ζπγθεθξηκέλν πεξηβάιινλ.
π.ρ. γά.ηα, γάη.δα.ξνο, ba.by, bo.ttle
Με βάζε ην θσλεεληηθφ ζηνηρείν (Φ) θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ζχκθσλα (΢) δεκηνπξγνχληαη

δηαθνξεηηθνί ηχπνη ζπιιαβψλ:
΢Φ: λα, θά.λσ, θή.πνο

Φ: ε, έ.ια
Φ΢: αλ, ηλ.δί.α
΢Φ΢: θσο, πόξ.ηα, άι.ζνο
΢΢Φ: ζηε, ά.θξε
΢΢Φ΢: ζηηο, ζπίξ.ην, βξα.ρλόο
΢΢΢Φ: ζηξα.ηφο, νη.θηξό, ά.ζζκα
΢΢΢Φ΢: ε-ρζξόο, ά.ζπξνο
Ζ ζπρλφηεξε ζπιιαβηθή δνκή πνπ εκθαλίδεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο γιψζζεο είλαη ε ΢Φ. Οη ζπιιαβέο
δηαθξίλνληαη ζε αλνηρηέο, φηαλ ηειεηψλνπλ ζε θσλήελ, θαη ζε θιεηζηέο, φηαλ ηειεηψλνπλ ζε ζχκθσλν. Σα
ζηνηρεία ηεο ζπιιαβήο δηέπνληαη απφ ηεξαξρηθή δνκή: ν ππξήλαο (nucleus) απνηειεί ην θσλεεληηθφ ζηνηρείν,
ηα ζχκθσλα πξηλ απφ ην θσλήελ θαινχληαη έκβαζε (onset) θαη ηα ζχκθσλα πνπ έπνληαη ηνπ θσλήεληνο
(ζηελ ίδηα ζπιιαβή) ζπληζηνχλ ηελ έμνδν (coda). Πεξαηηέξσ, ν ππξήλαο κε ηελ έμνδν ζπλζέηνπλ κηα ελφηεηα,
ηε ξίκα (rime)75, πνπ καδί κε ηελ έκβαζε δεκηνπξγνχλ ηε ζπιιαβή (Nespor, 1999: 163).
75
Δθηφο απφ ηε «ζπιιαβηθή ξίκα», ππάξρεη θαη ε «ιεμηθή ξίκα», πνπ νξίδεηαη σο ην ερεηηθφ κέξνο ηεο ιέμεο κε αξρή ην
ηνληζκέλν θσλήελ θαη ηέινο ην ηέινο ηεο ιέμεο: βαξ{έιη}, π{φδη}, παηδ{ί}, καρ{αίξη} (Μαγνπιά, 2010α: 56-57). Ζ
«ιεμηθή ξίκα» αμηνπνηείηαη ζηνλ πνηεηηθφ ιφγν σο «πνηεηηθή ξίκα» (rhyme) ή απινχζηεξα νκνηνθαηαιεμία, αλ θαη ε
νκνηνθαηαιεμία κπνξεί λα είλαη επξχηεξε απφ ηε ιεμηθή ξίκα. Παξάδεηγκα: καληαξίλη – θαλαξίλη, ιεμ. ξίκα {ίλη} αιιά
νκνηνθαηαιεμία {–αξίλη}.
152
ζπιιαβή
έκβαζε ξίκα
ππξήλαο έμνδνο
΢ρήκα 9.5. Ζ ηεξαξρηθή δνκή ηεο ζπιιαβήο.
Παξαδείγκαηα
΢πιιαβή λα αλ θσο (ά)θξε ζπίξ(ην) ζηξα(ηόο) (α)ζπξνο
Έκβαζε λ - θ θξ ζπ ζηξ ζπξ
Ρίκα α α σο ε ηξ α νο
Ππξήλαο α α σ ε η α ν
Έμνδνο - λ ζ - ξ - ζ
Πίλαθαο 9.9. Αλάιπζε ηεο δνκήο ησλ ζπιιαβψλ.
Ζ Διιεληθή γιψζζα έρεη ηάζε γηα αλνηρηέο ζπιιαβέο, ελψ φηαλ είλαη θιεηζηέο, απηφ γίλεηαη ζπλήζσο
κε έλα κφλν ζχκθσλν. ΢ηε Νέα Διιεληθή, ζπκπιέγκαηα ζπκθψλσλ ζην ηέινο ησλ ιέμεσλ έρνπκε ζε μέλεο
ιέμεηο (π.ρ. ζνξηο, βαιο), ελψ ηα ζπκπιέγκαηα ηεο Αξραίαο Διιεληθήο έρνπλ αληηθαηαζηαζεί απφ ηελ
αηηηαηηθή (πίλαμ → πίλαθαο, Κέθξσς→ Κέθξνπαο) (βι. Μπνηίλε, 2011: 40).
Οη δπλαηνί ζπλδπαζκνί θσλεέλησλ θαη ζπκθψλσλ ηφζν ζηελ αξρή θαη ην ηέινο ησλ ιέμεσλ φζν θαη
ζην πιαίζην ηεο ζπιιαβήο, ζπληζηνχλ ηε θσλνηαθηηθή δνκή, ε νπνία κπνξεί λα δηαθέξεη απφ γιψζζα ζε
γιψζζα. Γηα παξάδεηγκα, ην ζχκπιεγκα [ps] (ς) ζηελ αξρή ιέμεσλ θαη ζπιιαβψλ είλαη δπλαηφλ ζηελ
Διιεληθή (π.ρ. ςάξη, έ.ςε.ζα), αιιά φρη ζηελ Αγγιηθή (π.ρ. Psychology [saikóləʒi]). ΢ρεηηθά κε ηνπο θαλφλεο
ζπιιαβνπνίεζεο ησλ ζπκθσληθψλ αθνινπζηψλ ηεο Νέαο Διιεληθήο, ηζρχεη φηη νη δπλαηνί ζπλδπαζκνί
ζπκθψλσλ ζηελ αξρή θαη ην ηέινο ησλ ιέμεσλ απνηεινχλ ηνπο δπλαηνχο ζπλδπαζκνχο ζηελ αξρή (έκβαζε)
θαη ζην ηέινο (έμνδνο) ησλ ζπιιαβψλ.
9.7 Ο ηνληζκόο
Ο ηφλνο θαη ν επηηνληζκφο ζεσξνχληαη ππεξηεκαρηαθά ραξαθηεξηζηηθά δηφηη ηίζεληαη πάλσ απφ ηα ηεκαρηαθά,
πνπ είλαη ηα θσλήκαηα. Ζ ηξέρνπζα ζεκαζία ηνπ φξνπ ηφλνο είλαη ν δπλακηθφο ηφλνο (stress accent) ηεο
ιέμεο, πνπ έρεη σο αθνπζηηθφ απνηέιεζκα ηελ πξνβνιή κηαο ζπιιαβήο ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο. ΋κσο απφ ηελ
πιεπξά ηεο θσλεηηθήο παξαγσγήο, ν ηφλνο είλαη ζχλζεην θαηλφκελν πνπ εμαξηάηαη απφ δηαθνξεηηθά
θσλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά: ηελ έληαζε, ηε δηάξθεηα θαη ην ηνληθφ χςνο (Nespor, 1999: 72-73). Ζ έληαζε
πξνθαιείηαη απφ ηελ ελέξγεηα ηνπ εθπλεφκελνπ αέξα, ε κεηαβνιή ζηε δηάξθεηα κπνξεί λα εκθαλίδεηαη είηε
ζην ηνληδφκελν θσλήελ είηε ζηνπο γεηηνληθνχο θζφγγνπο θαη, ηέινο, ην κεγαιχηεξν ηνληθφ χςνο εμαξηάηαη
απφ ηε ζπρλφηεηα παικηθήο θίλεζεο ησλ θσλεηηθψλ ρνξδψλ. Οη γιψζζεο δηαθέξνπλ σο πξνο ηνλ ηξφπν πνπ
αμηνπνηνχλ ηα ραξαθηεξηζηηθά απηά γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ ιεμηθνχ ηφλνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Διιεληθή
ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηφλνπ είλαη ε δηάξθεηα θαη ε έληαζε ([énikos] έλνηθνο - [enikós] εληθφο), φπνπ
153
ζηελ πξψηε ιέμε ην [e] έρεη κεγαιχηεξε δηάξθεηα θαη έληαζε, ελψ ζηε ΢νπεδηθή θαη ηε Ννξβεγηθή
ζεκαληηθφ δηαθνξνπνηεηηθφ ξφιν έρεη ην ηνληθφ χςνο (΢νπεδ. [ánden] «πάπηα» - [ànden] «πλεχκα»). Λέγεηαη
ζπλήζσο φηη ν ηφλνο ηεο Νέαο Διιεληθήο είλαη δπλακηθφο ή εληαηηθφο, φηη ζπλδέεηαη κε ηελ έληαζε ηεο
θσλήο (ν ηφλνο ηεο Αξραίαο Διιεληθήο ήηαλ κνπζηθφο, ζπλδεφκελνο κε ην χςνο ηεο θσλήο). Φαίλεηαη φκσο
φηη είλαη θπξίσο πνζνηηθφο, γηαηί επηκεθχλεη ηα ηνληδφκελα θσλήεληα θαη βξαρχλεη ηα άηνλα, αηηία πνπ
πξνθαιεί ηελ θιεηζηνπνίεζε θαη ηελ απνβνιή ηνπο ζε νξηζκέλα ηδηψκαηα. ΢ηηο γιψζζεο κε δπλακηθφ ηφλν ην
ηνληθφ χςνο αμηνπνηείηαη ζηα πιαίζηα θπξίσο ηνπ επηηνληζκνχ. Οη ιεμηθνί ηφλνη δηαθξίλνληαη επίζεο ζε
«ειεχζεξνπο» θαη «ζηαζεξνχο». Οη ειεχζεξνη ηφλνη κπνξνχλ δπλεηηθά λα ηνπνζεηεζνχλ ζε νπνηαδήπνηε
ζπιιαβή ζηε ιέμε, αλ θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε ζέζε εκθάληζήο ηνπο πξνζδηνξίδεηαη απφ ην ιεμηθφ θαη ηε
γξακκαηηθή ηεο αληίζηνηρεο γιψζζαο ή πεξηνξίδεηαη απφ ζπγθεθξηκέλνπο θσλνινγηθνχο θαλφλεο. Οη
ζηαζεξνί ηφλνη ηνπνζεηνχληαη ζε ζπγθεθξηκέλε ζπιιαβή, ε νπνία είλαη δηαθνξεηηθή ζε δηαθνξεηηθέο
γιψζζεο κε ηέηνην είδνο ηφλνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Οπγγξηθή ν ηφλνο ηίζεηαη ζηελ αξρηθή ζπιιαβή, ζηελ
Πνισληθή ζηελ παξαιήγνπζα, ελψ ζηε Γαιιηθή ζηε ιήγνπζα. Ζ ιεηηνπξγία ηνπ ζηαζεξνχ ηφλνπ είλαη
ζπλήζσο νξηνζεηηθή (Μπνηίλεο, 2011: 45).
Ο ηφλνο ζηελ Διιεληθή κεξηθέο θνξέο ιεηηνπξγεί δηαθνξνπνηεηηθά, π.ρ. λφκνο – λνκφο, πίλσ – πεηλψ,
γη’ απηφ ιέγεηαη φηη έρεη θσλνινγηθή ιεηηνπξγία (δηαθνξνπνηεηηθή αμία), αιιά θπξίσο πξνβάιιεη νξηζκέλεο
ζπιιαβέο, δει. έρεη θνξπθσηηθή (culminative) ιεηηνπξγία, κε ηελ νπνία επηηπγράλεηαη θαιχηεξε αλάιπζε ηνπ
κελχκαηνο ζε ηνληθέο ελφηεηεο. Ζ ζέζε ηνπ ηφλνπ ζηελ Διιεληθή δελ είλαη ζηαζεξή ζηελ αξρή ή ζην ηέινο
ησλ ιέμεσλ, γη’ απηφ ζηεξείηαη νξηνζεηηθήο (delimitative) ιεηηνπξγίαο πνπ ζα επέηξεπε ηνλ εληνπηζκφ ησλ
νξίσλ ηνπο θαηά ηελ εθθψλεζε, αληίζεηα κε φ,ηη ζπκβαίλεη ζε άιιεο γιψζζεο, αιιά βνεζά ζηελ αλεχξεζε
ηεο κνξθνινγηθήο ηνπο δνκήο, π.ρ. κνχζα καο – κνπζακάο· ν ηφλνο ζην -κάο δειψλεη φηη πξφθεηηαη γηα
επίζεκα, πβ. ζεθσ-κφο αιιά θάιακ-νο, λφκ-νο. Δμάιινπ, ν ηφλνο δηαθξίλεη ηηο κε γξακκαηηθέο απφ ηηο
γξακκαηηθέο ιέμεηο, θπξίσο άξζξα, πξνζέζεηο, εγθιηηηθνχο ηχπνπο αλησλπκηψλ, πνπ δελ ηνλίδνληαη ζην
πιαίζην κηαο ηνληθήο κνλάδαο: απφ ην βξάδπ [apotovráði], ηα παηδηά καο [tapeðjámas].
Δπεηδή ζηελ Διιεληθή νη ιέμεηο ηνλίδνληαη κφλν ζηηο ηξεηο ηειεπηαίεο ζπιιαβέο (λφκνs ηεο
ηξηζπιιαβίαο), φηαλ ε ιέμε ηνλίδεηαη ζηελ ηξίηε ζπιιαβή θαη αθνινπζείηαη απφ κία ή δχν άηνλεο αλησλπκίεο,
αλαπηχζζεηαη ηφλνο ζηελ ιήγνπζα, πνπ γίλεηαη ν θχξηνο ηφλνο θαη ζπρλά ν κνλαδηθφο, φπσο θαίλεηαη απφ
γξαπηά καζεηψλ: ν δάζθαιφο καο → ν δαζθαιφο καο. ΢εκεησηένλ φηη ζηε Νέα Διιεληθή δελ ππάξρνπλ
δηζχιιαβα εγθιηηηθά θαη έηζη αξραίεο θξάζεηο φπσο ζψκαηά ηηλα, ἄμηφλ ἐζηη ηνλίδνληαη ζπλήζσο ζψκαηα ηηλά,
ἄμηνλ ἐζηί. Δπίζεο, φηαλ ε ιέμε ηνλίδεηαη ζηελ παξαιήγνπζα θαη αθνινπζείηαη απφ δχν αλησλπκίεο, ηνλ
θχξην ή ηνλ κνλαδηθφ ηφλν δέρεηαη ε πξψηε αλησλπκία: θέξε κνχ ην [feremúto] ή θέξε ηφ κνπ [feretómu]. Ο
δεπηεξεχσλ ηφλνο δειψλεηαη ζηελ πξνθνξά κε ην δηαθξηηηθφ ζεκείν [ˌ] θάησ απφ ην θσλήελ, κπνξεί δε λα
ηίζεηαη πέξα απφ ηελ ηξίηε ζπιιαβή, ηδίσο ζε ζχλζεηεο ιέμεηο, π.ρ. πξνπαξαιήγνπζα [proparalíγusa], κε
δεπηεξεχνληα ηφλν ζην πξν. Ο εκθαηηθφο ηφλνο, πνπ είλαη κηα κνξθή επηηνληζκνχ, ππνγξακκίδεη έλα ζηνηρείν
θαη κπνξεί λα πάξεη ηε ζέζε δεπηεξεχνληνο ηφλνπ: πξνπαξαιήγνπζα, πξν-παξαιήγνπζα [próparalíγusa].
9.8 Ο επηηνληζκόο (intonation)

΢ηελ επηζηήκε ηεο θσλεηηθήο εμεηάδεηαη θαη ν επηηνληζκφο (intonation). Πξφθεηηαη γηα ηε κεηαβαιιφκελε
θχκαλζε ηεο θσλήο, πνπ ραξαθηεξίδεη νιφθιεξν ην εθθψλεκα θαη έρεη σο ζθνπφ λα κεηαδψζεη θάπνην
κήλπκα (εξψηεζε, απνξία, ζπκφ, έθπιεμε θ.ιπ.). Γηα παξάδεηγκα, ζηα πιαίζηα ησλ θσλεηηθψλ καο
ηθαλνηήησλ ιεηηνπξγνχλ ηνπιάρηζηνλ δχν κνπζηθνί ηφλνη, έλαο πςειφο θαη έλαο ρακειφο. Έηζη, ζηελ
ειιεληθή γιψζζα, γηα λα θαιέζνπκε θάπνηνλ πνπ βξίζθεηαη καθξηά καο, ρξεζηκνπνηνχκε κηα κεισδία πνπ
πεξηιακβάλεη, κε ηελ αθφινπζε δηάηαμε, έλαλ ρακειφ, έλαλ πςειφ θη έλαλ ρακειφ ηφλν (Nespor, 1999: 26).
__
π.ρ. Μη ρά ιε
Ο επηηνληζκφο είλαη ε απμνκείσζε ηνπ χςνπο ηεο θσλήο/θχκαλζε ηεο θσλήο θαηά ηελ εθθψλεζε
ιέμεσλ, θξάζεσλ θαη πξνηάζεσλ θαη εληάζζεηαη, φπσο ν ηνληζκφο, ζηα θαηλφκελα ηεο πξνζσδίαο, πνπ δελ
πεξηιακβάλνληαη ζηε θσλεκαηηθή αλάιπζε. Με ηνλ επηηνληζκφ ζπλδέεηαη ην ηνληθφ χςνο, φπσο αλαθέξζεθε
154
παξαπάλσ. Οη πνηθηιίεο ηνπ ηνληθνχ χςνπο, καδί κε άιιεο παξακέηξνπο, αμηνπνηνχληαη ζηνλ επηηνληζκφ γηα
λα δηαθνξνπνηήζνπλ ζεκαζίεο ζε θξαζηηθφ επίπεδν. Γηα παξάδεηγκα, νη πξνηάζεηο: δε κε βιέπεηο (άξλεζε),
δε κε βιέπεηο; (εξψηεζε), δεεε κε βιέπεηο; (απνξία) δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαζηνινγηθά κε βάζε ππεξηεκαρηαθά
ραξαθηεξηζηηθά, ην ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηηο πξνηάζεηο: Βξέρεη. (θαηάθαζε) – Βξέρεη; (εξψηεζε).
Μνξθή επηηνληζκνχ είλαη ν εκθαηηθφο ηφλνο, πνπ ππνγξακκίδεη έλα ζηνηρείν ζηελ πξφηαζε. ΋ηαλ ζε
κηα πξφηαζε θάπνηα ηνληθή ελφηεηα (ιέμε) θέξεη ζπγθεθξηκέλν ζεκαζηνινγηθφ βάξνο, απηφ δειψλεηαη κε
πξνζσδηαθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ ζπλζέηνπλ ηνλ εκθαηηθφ ηφλν:
π.ρ. Πνηνο θπλεγάεη ηα θνξίηζηα; Σ’ αγόξηα ηηο θπλεγνχλ.
΢πρλά έρεη δηαθνξνπνηεηηθή ιεηηνπξγία:
π.ρ. έρεηε θαηξφ λα ηνλ δείηε; (έρεηε δηαζέζηκν ρξφλν, γηα λα ηνλ δείηε;) – έρεηε θαηξό λα ηνλ δείηε;
(πάεη θαηξφο πνπ δελ ηνλ είδαηε;).
Μπνξεί λα εκθαληζηεί θαη ζηε ζέζε δεπηεξεχνληνο ηφλνπ,
π.ρ. πξνπαξαιήγνπζα, αλ ρξεηαζηεί λα δνζεί έκθαζε ζην πξν.
΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ν εκθαηηθφο ηφλνο κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη θαη αληηπαξαζεηηθά.
π.ρ. Σα αγφξηα θπλεγνχλ ηα θνξίηζηα; – ΋ρη, ηα θνξίηζηα θπλεγνχλ ηα αγφξηα.
Χζηφζν, ν επηηνληζκφο αζθεί θαη εθθξαζηηθή ιεηηνπξγία, θαζψο απνηειεί έλδεημε ηεο ςπρηθήο
δηάζεζεο ηνπ νκηιεηή (έθπιεμεο, ζπκνχ, ακθηβνιίαο, ζαπκαζκνχ θ.ιπ.), αλάινγα κε ηνλ βαζκφ αλεβάζκαηνο
ή θαηεβάζκαηνο ηεο θσλήο· θαηά ηνλ Μαξηηλέ, ν επηηνληζκφο, αληίζεηα κε ηα θσλήκαηα, έρεη ζπλερή (non-
discrete) ραξαθηήξα.
π.ρ. Ο Γηψξγνο κπήθε ζην Παλεπηζηήκην! (ζαπκαζκφο)

Ο Γηψξγνο κπήθε ζην Παλεπηζηήκην… (έθπιεμε, απνξία)
΢ε θάζε γιψζζα, ν επηηνληζκφο θαη νη ιεηηνπξγίεο πνπ επηηειεί ιακβάλνπλ ηδηαίηεξε κνξθή. Έηζη,
νξηζκέλε κνξθή ηεο επηηνληθήο θακπχιεο ζε κηα γιψζζα κπνξεί λα ζεκαίλεη εηξσλεία, ζε άιιε ζαπκαζκφ ή
απνξία θ.ιπ. Γηαθέξεη φκσο θαη αλάινγα κε ηελ ειηθία, ηελ θνηλσληθή πξνέιεπζε, ηνλ ηφπν θαηαγσγήο, ην
θχιν θ.ά. ΢πρλά, ζπγθεθξηκέλνη επηηνληζκνί γίλνληαη «ηεο κφδαο» γηα θάπνην δηάζηεκα κεηαμχ ησλ λέσλ,
ελψ ζηε ζπλέρεηα εγθαηαιείπνληαη. Δπεηδή ν επηηνληζκφο παίδεη νπζηαζηηθφ ξφιν ζηελ νξζή θαηαλφεζε ηνπ
γισζζηθνχ κελχκαηνο, ειιηπήο έιεγρνο ηεο επηηνληθήο θακπχιεο απφ ηνλ νκηιεηή, κπνξεί λα νδεγήζεη ζε
παξεμήγεζε ηνπ κελχκαηνο εθ κέξνπο ηνπ αθξναηή θαη αληίζηξνθα. Ηδηαίηεξα πξνβιήκαηα εκθαλίδνληαη
θαηά ηελ επηθνηλσλία κεηαμχ αιιφγισζζσλ ζπλνκηιεηψλ, φηαλ δελ έρνπλ θαηαθηήζεη ηα επηηνληθά
ραξαθηεξηζηηθά ηεο μέλεο γιψζζαο.
1. Ση εμεηάδεη ν θιάδνο ηεο θσλνινγίαο θαη πψο δηαθνξνπνηείηαη απφ ηε θσλεηηθή;
2. Πξνζδηνξίζηε ηνπο φξνπο ερεξνπνίεζε θαη νπξαληθνπνίεζε. Γψζηε παξαδείγκαηα απφ ηελ Διιεληθή.
3. Πνηνη θζφγγνη ζε κηα γιψζζα θαινχληαη θσλήκαηα θαη πνηνη αιιφθσλα; Γψζηε παξαδείγκαηα απφ ηελ
Διιεληθή.
4. Γξάςηε ηνπιάρηζηνλ δχν θσλνινγηθνχο θαλφλεο ηεο Διιεληθήο κε παξαδείγκαηα.
5. Μεηαγξάςηε θσλνινγηθά ηηο παξαθάησ ιέμεηο:
 θη άιιν
 καραίξη
 θσηηά
 ηδάκη
155
 γηανχξηη
 παηδάθηα
 γηαηξφο
 καιιηά
 ρηφληα
 έγθπξνο
6. Με βάζε ηνλ πξψην θζφγγν ησλ παξαθάησ ιέμεσλ, πνηνη απ’ απηνχο ραξαθηεξίδνληαη σο θσλήκαηα θαη
πνηνη σο αιιφθσλα; Γηαηί; Μεηαγξάςηε θσλεηηθά θαη θσλνινγηθά ηηο ιέμεηο.
ράλσ – θάλσ – θελφ – ρχλσ – ληψζσ – λφζνο.
7. Με βάζε ηηο παξαθάησ ιέμεηο ηεο Διιεληθήο, πνηνη ζπκθσληθνί θζφγγνη είλαη θσλήκαηα θαη πνηνη
αιιφθσλα; Ση είδνπο αιιφθσλα είλαη; Γξάςηε θσλνινγηθά θαη νξζνγξαθηθά ηηο ιέμεηο: [pónos, fónos,
kónos, cenós, líkos, ʎíkos, ʎóno].
8. Με πνηνπο ηξφπνπο κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηα θσλήκαηα απφ ηα αιιφθσλα ζην θσλνινγηθφ ζχζηεκα
κηαο γιψζζαο; Πψο απηνί κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζηηο ιέμεηο ηηο Διιεληθήο θφκκα, θχκα, ρψκα, ρχκα
πξνθεηκέλνπ λα δηαθξίλνπκε ηα θσλήκαηα απφ ηα αιιφθσλα;
9. Μεηαγξάςηε θσλεηηθά θαη θσλνινγηθά ηηο παξαθάησ ιέμεηο ζχκθσλα κε ηε ζπλεζηζκέλε πξνθνξά ηνπο:
Φσλεηηθή κεηαγξαθή Φσλνινγηθή κεηαθξαθή

θαηξφο
πηάλσ
ηελ πφξηα
ηηο γπλαίθεο
ελληά
ιηψλσ
ρχκα
ρακνγειψ
ηελ πφξηα
ηελ έγθπν γπλαίθα
ακπέιη
10. Πνηεο εθαξκνγέο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζπλάξζξσζεο αλαγλσξίδεηε ζηηο παξαθάησ ιέμεηο θαη θξάζεηο;
Γψζηε θάζε θνξά ηνλ θαλφλα.
 ηελ πηψζε
 άγρνο
 παηδί-παηδηά
 ρέξη
 ηνπο βιέπσ
Baltazani, M. (2006). On /s/-voicing in Greek. Paper presented at the Proceedings of the 7th International
Conference on Greek Linguistics, York. Retrieved from; http://users.uoi.gr/mbaltaz/en/ICGL7-
Baltazani.pdf [Last access in 02/06/17.]
Davenport, M., & Hannahs, S. J. (1998). Introducing phonetics and phonology. London: Arnold.
Goldsmith, J. A. (ed.) (1995). Phonological theory. Oxford: Blackwell.
Hardcastle, W. J. & Hewlett, N. (1999). Coarticulation. Cambridge: Cambridge University Press.
Lass, R. (1983). Phonology. Cambridge: Cambridge University Press.
156
Μαγνπιά, Δ. (2010α). Φσλνινγία θαη θσλνινγηθή επίγλσζε ζηελ ειιεληθή γιψζζα. ΢ην 1ν Παλειιήλην
ζπλέδξην επηζηεκψλ εθπαίδεπζεο. Πξαθηηθά ζπλεδξίνπ, Αζήλα, 28-31 Μαΐνπ 2009 (ζζ. 52-64). (Σφκ.
Β΄.) Αζήλα: ΢κπξλησηάθεο.
Μαγνπιά, Δ. (2010β). Ζ ζπλάξζξσζε ζηε Nέα Διιεληθή. Σππνινγηθέο θαη δηδαθηηθέο πξνζεγγίζεηο. Αζήλα:
Γξεγφξεο.
Μαγνπιάο, Γ. (1983). Δηζαγσγή ζηε θσλνινγία ηεο Νέαο Διιεληθήο. Αζήλα: Φηινζνθηθή ΢ρνιή
Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ (Παλεπηζηεκηαθέο παξαδφζεηο).
Μηθξφο, Γ. (2008). Ζ πξνεξξηλνπνίεζε ζηα ερεξά θιεηζηά ηεο Νέαο Διιεληθήο. ΢ην Α. Μφδεξ, Α.
Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο
αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 157-171).
Μπακπηληψηεο, Γ. (19984): Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο. Αζήλα: Κέληξν Λεμηθνινγίαο.
Μπνηίλεο, Α. (2008). ΢χγρξνλε θσλεηηθή. ΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ.
Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ
θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 172-186). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Νάθαο, Θ., Μαγνπιά, Δ., & Καπνζαλάζε, Α. (2010). Ζ νκνερία ζηε Νέα Διιεληθή. Οξνινγία θαη ηππνινγία.
΢ην Mειέηεο γηα ηελ ειιεληθή γιψζζα 30. Μλήκε Μ. Σξηαληαθπιιίδε. Πξαθηηθά ηεο 30ήο εηήζηαο
ζπλάληεζεο ηνπ Σνκέα Γισζζνινγίαο ηνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Α.Π.Θ. (ζζ. 436-449).
Θεζζαινλίθε: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε, Α.Π.Θ.
Αλαθηήζεθε απφ: http://www.ins.web.auth.gr/images/MEG_PLIRI/MEG_30_436_449.pdf
Nespor, M. (1999). Φσλνινγία (Α. Ράιιε, επηκ., Α. Ράιιε, Α. Νάηζεο & Ά. Παπαζηαχξνπ, κεηάθξ.). Αζήλα:
Παηάθεο.
Ρεβπζηάδνπ, Α., & Σδαθψζηα, Μ. (2007). Ζ θσλνινγία ζηε δηδαζθαιία ηεο Διιεληθήο σο μέλεο γιψζζαο.
Αζήλα: Παηάθεο.
Recasens, D., & Pallarès, M.-D. (2001). Coarticulation, assimilation and blending in Catalan consonant
clusters. Journal of Phonetics, 29, pp. 273-301.
΢εηάηνο, Μ. (2008). Παχζεηο θαη αξκνί ζηελ Κνηλή Νενειιεληθή. ΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ.
Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο απφ ηνλ
Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 187-195). Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.
Trubetzkoy, N. S. (1949). Principes de phonologie. Paris : C. Klincksieck. [κεηάθξ. απφ ηα Γεξκαληθά].
Φηιηππάθε-Warburton, Δ., Γεσξγηαθέληεο, Μ., Κνηδφγινπ, Γ., & Λνπθά, Μ. (2012). Γξακκαηηθή E΄ θαη ΢η΄
Γεκνηηθνχ. Αζήλα: Ηλζηηηνχην Σερλνινγίαο, Τπνινγηζηψλ θαη Δθδφζεσλ Γηφθαληνο
Υαηδεζαββίδεο, ΢., & Υαηδεζαββίδνπ, Α. (2012). Γξακκαηηθή λέαο ειιεληθήο γιψζζαο Α΄, Β΄, Γ΄ Γπκλαζίνπ.
Αζήλα: Ηλζηηηνχην Σερλνινγίαο, Τπνινγηζηψλ θαη Δθδφζεσλ Γηφθαληνο.
157
Κεθάιαην 10
Μνξθνινγία
Πεξίιεςε
Ζ κνξθνινγία νξίδεηαη σο ν θιάδνο ηεο γισζζνινγίαο πνπ εξεπλά ηηο κηθξφηεξεο κνλάδεο ζεκαζίαο,
κνξθήκαηα/κνξθέο, θαη ηνπο θαλφλεο κε ηνπο νπνίνπο νη κνλάδεο απηέο απαξηίδνπλ ηηο ακέζσο κεγαιχηεξεο, ηηο
ιέμεηο. Αλαθέξεηαη ε εκθάληζε ηνπ φξνπ κνξθνινγία θαη νη ζεκαζίεο ηνπ, φπσο θαη ε δηάθξηζε ηεο κνξθνινγίαο
ζε δηαρξνληθή/ηζηνξηθή θαη ζπγρξνληθή. Δμεηάδνληαη νη κνλάδεο ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο θαη ηα θξηηήξηα κε
ηα νπνία κπνξεί λα γίλεη δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή. Πεξαηηέξσ, παξνπζηάδεηαη ε κνξθνινγηθή
δνκή ησλ ιέμεσλ, ε ζχλζεζε θ.ά. Αλαθέξνληαη λεφηεξεο ηάζεηο ηεο κνξθνινγηθήο ζεσξίαο, φπσο ε lexical(ist)
morphology, ζπδεηείηαη ην ζεκαληηθφ ζέκα ηεο κνξθνινγηθήο ηππνινγίαο (ηεο νκαδνπνίεζεο ησλ γισζζψλ
ζχκθσλα κε ηε κνξθνινγηθή ηνπο δνκή) θαη γίλεηαη ιφγνο γηα ηα κνξθνινγηθά θαζνιηθά. Αθνινπζεί
παξνπζίαζε ηεο «θπζηθήο κνξθνινγίαο» ηνπ W. Dressler (Β. Νηξέζιεξ) θαη ζπδεηνχληαη πεξηπηψζεηο φπνπ
ζπγθξνχνληαη κνξθνινγηθφ θαη θσλνινγηθφ «θπζηθφ». Σν θεθάιαην θιείλεη κε ηελ παξνπζίαζε νξηζκέλσλ
ζεσξηψλ γηα ηηο πηψζεηο ηεο Ηλδνεπξσπατθήο θαη ηεο Αξραίαο Διιεληθήο, ηε δνκή ηεο πξσηντλδνεπξσπατθήο
ξίδαο θαη ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ νλνκάησλ φπσο θαη ηελ αξρηθή αθιηζία θαη ηε κεηέπεηηα θιίζε ηνπο, ελψ
επηζεκαίλεηαη ε επαλεκθάληζε ηεο αθιηζίαο ζε πνιιέο ηλδνεπξσπατθέο γιψζζεο, π.ρ. λενιαηηληθέο, Αγγιηθή θαη
Βνπιγαξηθή, αιιά θαη ε απνπζία γεληθήο ζε νξηζκέλα νλφκαηα ηεο Νέαο Διιεληθήο.
Ζ κνξθνινγία νξίδεηαη σο ν θιάδνο ηεο γισζζνινγίαο πνπ εξεπλά ηηο κηθξφηεξεο κνλάδεο ζεκαζίαο
(meaningful), ηα ειάρηζηα ζεκαηλφκελα ηεο α΄ άξζξσζεο, φπσο θαη ηνπο θαλφλεο κε ηνπο νπνίνπο νη
παξαδεηγκαηηθέο θαη νη ζπληαγκαηηθέο ζρέζεηο ησλ κνλάδσλ απηψλ απαξηίδνπλ ηηο ακέζσο κεγαιχηεξεο
κνλάδεο, ηηο ιέμεηο (θιίζε – παξαγσγή, ζχλζεζε), επηπιένλ δε, πξνζδηνξίδνπλ ηηο πηζαλέο ιέμεηο πνπ κπνξνχλ
λα ζρεκαηηζηνχλ (πβ. Ράιιε, 2008: 141). Έηζη, ζηνλ ηχπν γξάθεη ε κνξθνινγηθή αλάιπζε αλαγλσξίδεη σο
κηθξφηεξα ζεκαηλφκελα ηε ιεμηθή ζεκαζία γξαθ- θαη ηε γξακκαηηθή -εη, νη νπνίεο αλαιχνληαη πεξαηηέξσ ζε
ζηνηρεία ρσξίο ζεκαζία (β΄ άξζξσζε), ζπιιαβέο, θζφγγνπο-θσλήκαηα ή γξάκκαηα-γξαθήκαηα: γξά-θεη, γ-r-
á-f-i, γ-ξ-ά-θ-εη.
Καηαλννχκε ην έξγν θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο κνξθνινγίαο, ζέηνληαο δηάθνξα εξσηήκαηα. Μεηαμχ
άιισλ, πνηεο είλαη νη βαζηθέο κνλάδεο ηεο κνξθνινγηθήο δνκήο; Μπνξεί λα νξηζηεί κε αθξίβεηα ε ιέμε;
Πφζεο ιέμεηο έρεη έλα ζπγθεθξηκέλν θείκελν πνπ κειεηνχκε; Με πνηνπο ηξφπνπο ζρεκαηίδνληαη λέεο ιέμεηο;
Πψο εξκελεχεηαη ην θαηλφκελν ηνπ ζπγθξεηηζκνχ/ηεο ζπγρψλεπζεο ησλ πηψζεσλ; Τπάξρνπλ κνξθνινγηθά
θαζνιηθά;
Ζ κνξθνινγία δηαθξίλεηαη ζε δηαρξνληθή (ηζηνξηθή, ηζηνξηθνζπγθξηηηθή) θαη ζπγρξνληθή. Ζ πξψηε
εξεπλά ηελ πξνέιεπζε θαη ηελ εμέιημε ησλ ηχπσλ κηαο ή πεξηζζφηεξσλ γισζζψλ είηε επηρεηξεί ηελ
αλαζχλζεζε (reconstruction) ησλ κνξθνινγηθψλ ζηνηρείσλ πνπ επηηξέπνπλ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ζρέζεσλ θαη
βαζκψλ ζπγγέλεηαο κεηαμχ γισζζψλ, πηνζεηψληαο αξρέο ηεο λεφηεξεο γισζζνινγίαο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο
κνξθνινγηθήο κεηαβνιήο (βι. Fisiak, 1980∙ Mπακπηληψηε, 1982∙ Μαγνπιά, 1985). Ζ δεχηεξε εμεηάδεη ηε
ιεηηνπξγία ησλ κνξθνινγηθψλ ζηνηρείσλ ζε νξηζκέλε πεξίνδν (ζπγρξνλία αιιά θαη ηδηνζπγρξνλία 76), φρη
κφλν ζηαηηθά, φπσο ζα ήζειε ν Saussure, αιιά θαη δπλακηθά.
10.2 Δκθάληζε θαη ζεκαζίεο ηνπ όξνπ κνξθνινγία

΢ηελ Διιεληθή φπσο θαη ζε πνιιέο άιιεο γιψζζεο νη ιέμεηο εκθαλίδνληαη ζπρλά κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο, κε
δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο, ι.ρ. γξάθ-σ, γξάθ-εηο, κήηεξ, κεηξ-φο ή κεηέξα, κεηέξα-ο – κελχ-σ, κελπ-ηήο, δεκν-
76
Βι., π.ρ., Ράιιε (2005), ε νπνία αλαθέξεηαη θαη ζε κνξθνινγηθά θαηλφκελα λενειιεληθψλ δηαιέθησλ πνπ, φπσο θαη
απηά ηεο Νενειιεληθήο Κνηλήο, αλήθνπλ ζε δηάθνξεο θαη δηαθνξεηηθέο ηδηνζπγρξνλίεο, θαηά ηελ νξνινγἰα ηνπ Saussure.
158
θξαηία, δεκν-θηιήο. Κάζε ζχλνιν ηχπσλ ζπληζηά νξηζκέλν «παξάδεηγκα» (paradigm) θιίζεο, παξαγσγήο,
ζχλζεζεο. Ο August Schleicher γηα ηε κειέηε ησλ ηχπσλ εηζήγαγε, ην 1859, ηνλ φξν Morphologie (αληί
Formenlehre), πνπ αλάγεηαη ζηνλ Goethe θαη είρε ήδε ρξεζηκνπνηεζεί ζηε βηνινγία θαη ηε γεσγξαθία.
Τπελζπκίδεηαη φηη ε γισζζνινγία είρε ππνζηεί ηνλ 19ν αη. ηελ επίδξαζε ηεο αλαηνκίαο, ηεο βηνινγίαο αιιά
θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ Γαξβίλνπ, πβ., κεηαμχ άιισλ, ηηο έλλνηεο ξίδα (πξνέξρεηαη θαη απφ ηε γξακκαηηθή ησλ
ζεκηηηθψλ γισζζψλ), αλνκνίσζε, αθνκνίσζε, ζηέιερνο (έηζη έιεγαλ ηφηε ην ζέκα), αγγι. stem, γαιι. radical.
Δπίζεο, κνξθνινγία νλνκάζηεθε ην ζχλνιν ησλ κεηαβαιιφκελσλ ηχπσλ κηαο γιψζζαο (inflection, γαιι.
flexion) θαη γη’ απηφ ιέγεηαη, π.ρ., φηη ε κνξθνινγία ηεο Διιεληθήο είλαη πην πνιχπινθε απφ απηήλ ηεο
Αγγιηθήο. Μνξθνινγία είλαη θαη νη θαλφλεο κε ηνπο νπνίνπο εξκελεχνληαη νη κεηαβνιέο ησλ ηχπσλ θαη ην
πψο ζπλδπάδνληαη ηα ζηνηρεία πνπ απαξηίδνπλ ηηο ιέμεηο. Αληίζεηα, ζχληαμε είλαη νη θαλφλεο πνπ εξκελεχνπλ
ηνπο ηξφπνπο ζπλδπαζκνχ ησλ ιέμεσλ ή, αιιηψο, ε ιεηηνπξγία ησλ ιέμεσλ ζηελ πξφηαζε. Σα ζηνηρεία
κάιηζηα πνπ απνηεινχλ ηηο ιέμεηο παξνκνηάζηεθαλ κε ηνχβια δηαθφξσλ κεγεζψλ θαη ζρεκάησλ, κε ηα νπνία
ρηίδνληαη ηνίρνη δηαθφξσλ ηχπσλ, νη πξνηάζεηο! Καζψο νη παξαδνζηαθέο γξακκαηηθέο ζπλήζσο δελ
αλαθέξνληαη ζηε ζχληαμε, νη κε εηδηθνί λνκίδνπλ φηη γιψζζεο φπσο ε Αγγιηθή θαη ε Κηλεδηθή έρνπλ πνιχ
απιή γξακκαηηθή δνκή (ηαχηηζε ηεο γξακκαηηθήο κε ηε κνξθνινγία θαη εηδηθφηεξα ηελ θιίζε).
Ζ παξαδνζηαθή γξακκαηηθή δηέθξηλε θζνγγνινγηθφ, ηππ(νινγ)ηθφ θαη εηπκνινγηθφ. Σν ηππηθφ
εμέηαδε ζηνηρεία πνπ ζήκεξα αλήθνπλ: 1) ζηε κνξθνινγία, ι.ρ. νη θαηαιήμεηο, 2) ζηε κνξθνθσλνινγία, πνπ
εξεπλά ηε ρξήζε ησλ θσλνινγηθψλ κέζσλ ζηε κνξθνινγία, π.ρ. ηελ ελαιιαγή ησλ ζεκάησλ tréx-o, trék-so,
3) ζηε ζχληαμε, ι.ρ. νη ρξφλνη θαη νη εγθιίζεηο. Σν εηπκνινγηθφ εμέηαδε θπξίσο ηηο παξαγσγηθέο θαηαιήμεηο,
πνπ αλήθνπλ ζηε κνξθνινγία θαη ηε ζεκαζηνινγία.
10.3 Μνξθνινγηθή αλάιπζε

Οη πεξηζζφηεξεο κειέηεο απφ ηα κέζα ηνπ αηψλα καο αλαθέξνληαη ζηε ζχληαμε, ιφγσ ηεο ζεκαζίαο πνπ ηεο
έδσζε ε γελεηηθή-κεηαζρεκαηηζηηθή γξακκαηηθή (ΓΜΓ). Θεσξήζεθε φηη ε κνξθνινγία είρε κειεηεζεί
επξχηαηα θαη είρε γίλεη θαηαλνεηή, ελψ ε κνξθνινγηθή πεξηγξαθή ησλ γισζζψλ είρε νδεγήζεη ζην
ζπκπέξαζκα φηη δελ εκθαλίδνληαη κνξθνινγηθά θαζνιηθά. ΄Ζδε ν Leonard Bloomfield (1933: 207) είρε
επηζεκάλεη φηη «νη γιψζζεο δηαθέξνπλ πεξηζζφηεξν ζηε κνξθνινγία παξά ζηε ζχληαμε», επηζήκαλζε πνπ
εληζρχεη ηε βαζηθή ζέζε ηεο ΓΜΓ, φηη ηε ζπληαθηηθή δνκή ησλ γισζζψλ δηέπνπλ ηα ιεγφκελα θαζνιηθά.
Χζηφζν, θαζψο αλαπηπζζφηαλ ε ζπληαθηηθή ζεσξία, θάλεθε φηη ζε δηάθνξα πξνβιήκαηα δελ δίλνληαλ
ηθαλνπνηεηηθέο απαληήζεηο (ν ίδηνο ν Chomsky ην παξαδέρηεθε ην 1970) θαη φηη ζα έπξεπε λα
«απνθαηαζηαζεί» ε παξαγθσληζκέλε κνξθνινγία σο αλεμάξηεηνο γξακκαηηθφο ηνκέαο (πβ. Scalise, 1984∙
Ράιιε, 2005∙ 2008). H Ράιιε (2005: 20) ζεκεηψλεη φηη «ε κνξθνινγία ραξαθηεξίδεηαη ζπρλά σο ε “Πνισλία
ηεο γισζζνινγίαο”, θαζψο ηε δηεθδηθνχλ νη άιινη ηνκείο». Πάλησο, φηαλ πεξηγξάθεηαη κηα γιψζζα,
ρξεηάδεηαη λα δίλεηαη πξνζνρή ζε θαζεηί πνπ ζρεηίδεηαη κε απηήλ, δηφηη φιεο νη πιεπξέο ηεο –αθφκε θαη ε
γξαθή– είλαη, θαηά ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν, ζεκαληηθέο. ΋πσο είρε πεη ν Roman Jakobson παξαθξάδνληαο
ηνλ πνηεηή Σεξέληην, «linguista sum, linguistici nihil a me alienum puto» (= είκαη γισζζνιφγνο, ηίπνηε ην
γισζζηθφ δελ ζεσξψ μέλν πξνο εκέλα).
Σν ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηεο ζχγρξνλεο κνξθνινγηθήο έξεπλαο δελ είλαη κφλν γελεηηθφ-
κεηαζρεκαηηζηηθφ, αιιά πξνέξρεηαη θαη απφ παιαηφηεξεο έξεπλεο, 1) ησλ πξν-δνκηζηψλ γισζζνιφγσλ ηνπ
19νπ θαη ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αη., 2) ησλ δνκηζηψλ γισζζνιφγσλ, ηδίσο ησλ Ακεξηθαλψλ, πβ. ην θιαζηθφ
έξγν ηνπ Eugene Nida Morphology (Arbor, 1949).
Ζ κνξθνινγία βέβαηα, ζεκείσλε ν Matthews ζηελ α΄ έθδ. ηνπ βηβιίνπ ηνπ (1974: 8), δελ
ζεκειηψλεηαη ζεσξεηηθά επεηδή ζε νξηζκέλα βηβιία θαηαιακβάλεη πνιιέο ζειίδεο· πάλησο, θξίλεηαη
απαξαίηεηε θαη ε κνξθνινγηθή αλάιπζε, γηαηί πξνεγείηαη, σο κνξθνινγηθή έξεπλα, ε αλεχξεζε θαη
θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ ν ξφινο θαη ε θαηαλνκή ελδηαθέξνπλ ηε ζχληαμε. Αλ φκσο ε
κνξθνινγία ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο έρεη εξεπλεζεί δηεμνδηθά θαη είλαη απιή, κπνξεί ν αξράξηνο λα
αζρνιεζεί απεπζείαο κε ηε ζχληαμε77. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, επεηδή φιεο νη γιψζζεο έρνπλ κνξθνινγία
77
Δπίζεο ε Ράιιε (2005: 56) δέρεηαη φηη «κηα ζπληαθηηθή αλάιπζε ηεο θιίζεο επζηαζεί ζε γιψζζεο κε θησρή
κνξθνινγία», πβ. Αγγιηθή, αιιηψο ηάζζεηαη ππέξ ηεο κνξθνινγηθήο πξνζέγγηζεο ηεο θιίζεο (βι. Ράιιε, 2005: 295-
320).
159
(θαζνιηθφηεηα ηεο κνξθνινγίαο, επηζεκαίλεη ε Ράιιε, 2005: 18, 56), ζα δηαπηζηψζεη φηη ε Κηλεδηθή δελ
γλσξίδεη θιίζε θαη παξαγσγή, αιιά θάλεη ρξήζε κηαο ηξίηεο κνξθνινγηθήο δηαδηθαζίαο, ηεο ζχλζεζεο.
10.4 Μνλάδεο ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο
10.4.1 H ιέμε
Ζ ιέμε θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε απνηειεί ηε βαζηθή κνλάδα ηνπ ιφγνπ. ΢ηελ Διιεληθή, ηε Λαηηληθή θαη άιιεο
γιψζζεο νη ιέμεηο έρνπλ ζρεηηθή ζηαζεξφηεηα σο πξνο ηε κνξθή ζηηο δηάθνξεο ζέζεηο ηνπο κέζα ζηελ
πξφηαζε, ελψ ηε ΢αλζθξηηηθή ραξαθηεξίδεη ε κεγάιε ζπρλφηεηα ησλ θαηλνκέλσλ ζπλεθθνξάο/ζπκπξνθνξάο
(θαηλφκελα sandhi, φπσο είλαη ν ηλδηθφο φξνο), πνπ αιινηψλνπλ ηε κνξθή ησλ ιέμεσλ: aśvaḥasti «(ὁ) ῐππνο
ἐζηί»  aśvosti. Απηφ νδήγεζε ηνπο Ηλδνχο γξακκαηηθνχο λα αλαιχζνπλ ηελ ιέμε ζε ξίδα («βάζε»), επίζεκα
θ.ά., ελψ νη Έιιελεο θαη νη Λαηίλνη ηελ αλέιπζαλ ζε ζπιιαβέο θαη ζε γξάκκαηα, θαζψο ηνπο ελδηέθεξε ε
γξαπηή κνξθή ηεο γιψζζαο.
΋ηαλ ηίζεηαη ην εξψηεκα πφζεο ιέμεηο ππάξρνπλ ζε ζπγθεθξηκέλν θείκελν, ε απάληεζε δελ είλαη
ηφζν απιή. Γηα παξάδεηγκα, ηα ιέγσ, ἔιεγνλ, ιέγνηκη, ιέγεηλ, ιέγνπζα, ιέμσ, ἐιέγνλην, ἐιέρζε ή ηα κηιψ,
κίιεζα, κηινχζα, κηιήζεθα απνηεινχλ δηαθνξεηηθέο ιέμεηο, φπσο ζα πίζηεπε ν Bloomfield, ή δηαθνξεηηθέο
κνξθέο ηεο ίδηαο ιέμεο, δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο (word-forms); Γηαπηζηψλεηαη φηη ν φξνο ιέμε ρξεζηκνπνηείηαη
κε ηξεηο ζεκαζίεο, φπσο επηζεκαίλνπλ νη Bauer (1988: 7-9) 78 θαη Spencer (1991: 45, πβ. Matthews,
1974/19912: 24-31).
1) Γειψλεη ηνλ ηχπν, ηε θσλνινγηθή ή ηελ νξζνγξαθηθή ιέμε κεηαμχ δηαζηεκάησλ ζε κηα ζειίδα: νη
λφκνη ηνπ θξάηνπο.
2) ΢εκαίλεη θάηη πην αθεξεκέλν, ι.ρ. φηαλ ιέκε φηη ηα γξάθεηε, γξάθνληαο είλαη ηχπνη ηεο ιέμεο
γξάθσ, ελψ ηα γξαθέαο θαη γξαθηφ απνηεινχλ άιιεο ιέμεηο, θαζψο αλήθνπλ ζε δηαθνξεηηθά θιηηηθά
παξαδείγκαηα. Ηδίσο ζηε ζηαηηζηηθή γισζζνινγία ην γξάθσ ζεσξείηαη πξφηππν (type), ελψ θάζε εκθάληζε
ηνπ ηχπνπ απηνχ ή ησλ άιισλ (γξάθεηε, γξάθνληαο...) νλνκάδεηαη δείγκα (token). Πνιινί ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ
φξν ιέμεκα γηα λα δειψζνπλ ηηο αθεξεκέλεο κνλάδεο πνπ εκθαλίδνληαη κε δηαθνξεηηθνχο θιηηηθνχο ηχπνπο,
αλάινγα κε ηε ζπληαθηηθή ηνπο ιεηηνπξγία (άιιε είλαη ε ζεκαζία ηνπ φξνπ απηνχ ζηνλ Martinet, βι. πην
θάησ). Σν ιέμεκα πεξηιακβάλεη φινπο ηνπο ηχπνπο πνπ ην πξαγκαηψλνπλ (πβ. κφξθεκα, θψλεκα), δειαδή
είλαη φ,ηη θνηλφ έρνπλ νη ηχπνη κεηαμχ ηνπο, θαη ζπρλά γξάθεηαη κε θεθαιαία: ΓΡΑΦΧ. ΢ηα ιεμηθά θ.α.
δειψλεηαη κε ηνλ βαζηθφ ηχπν (citation-form), πνπ ελδέρεηαη λα δηαθέξεη απφ γιψζζα ζε γιψζζα: γξάθσ –
ιαη. scribere, γαιι. écrire, γεξκ. schreiben θ.ά. (απαξέκθ.) – αξαβ. kátaba (= (απηφο) έγξαςε).
3) ΢εκαίλεη ηε γξακκαηηθή/κνξθνζπληαθηηθή ιέμε·ν ίδηνο ηχπνο κπνξεί λα κελ είλαη πάληνηε ην ίδην
ζηνηρείν, κνινλφηη δειψλεη, πξαγκαηψλεη, ην ίδην ιέμεκα: έηεηλε = ΣΔΗΝΧ + παξαη. ή ΣΔΗΝΧ + αφξ., cut =
CUT + ελεζη. ή CUT + παξσρ. ή CUT + παζ. κεη. Σν ίδην ηζρχεη φηαλ ιέκε φηη ν ηχπνο έθπγα είλαη
«αφξηζηνο ηνπ ΦΔΤΓΧ» («αφξηζηνο» είλαη γξακκαηηθή ιέμε, φξνο ηεο «κεηαγιψζζαο», ηεο εηδηθήο γιψζζαο,
νξνινγίαο, πνπ πεξηγξάθεη ηε γιψζζα).
10.4.2 Η ιέμε ζηε γεληθή γισζζνινγία

΋πσο έρεη δηαπηζησζεί, αθφκε θαη αλαιθάβεηνη νκηιεηέο αληηιακβάλνληαη φηη ηα εθθσλήκαηα απαξηίδνληαη
απφ ιέμεηο. Ο ΢αθειιαξηάδεο (1997: 63, ππνζεκ. 117) παξαηεξεί: «΢ηε γιψζζα καο [...] δελ ππάξρεη
δπζθνιία λ’ απνκνλψζνπκε ηηο ιέμεηο [...]. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε επθνιία, κε ηελ νπνία ν ππάιιεινο ηνπ
ΟΣΔ κεηξάεη ηηο ιέμεηο ελφο ηειεγξαθήκαηνο». Πάλησο, είλαη δχζθνιν λα νξηζηεί κε αθξίβεηα ε έλλνηα ιέμε
ζηε γεληθή γισζζνινγία, δει. σο γισζζηθή κνλάδα (πβ. αλ θαη – κνινλφηη: ζηελ πξψηε πεξίπησζε
εκθαλίδνληαη δχν νξζνγξαθηθέο ιέμεηο). Καηά ηνλ Martinet (19872: 128): «Δίλαη δπλαηφ λα ην επηρεηξήζνπκε
ζηα πιαίζηα κηαο ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο. Αθφκε θαη ζ’ απηή ηελ πεξίπησζε φκσο ε εθαξκνγή απζηεξψλ
θξηηεξίσλ νδεγεί ζπρλά ζε αλαιχζεηο πνπ ειάρηζηα ζπκθσλνχλ κε ηελ ηξέρνπζα ρξήζε ηνπ φξνπ». Δπίζεο,
78
Μεηνλέθηεκα ηνπ εγρεηξίδηνπ ηνπ Bauer είλαη φηη, ελψ θαηαηνπίδεη ζην ζχλνιν ησλ ζεκάησλ πνπ εμεηάδεη ε
κνξθνινγία, δελ αλαθέξεη ειιεληθά παξαδείγκαηα.
160
νη Bergenholtz - Mugdan (1979) αθηέξσζαλ 18 ζειίδεο ζηε ζπδήηεζε ησλ πνηθίισλ θξηηεξίσλ πνπ έρνπλ
πξνηαζεί γηα ηνλ νξηζκφ ηεο έλλνηαο απηήο. Δλψ ζπλήζσο νη γισζζνιφγνη, πξσηίζησο νη δνκηζηέο,
απνθεχγνπλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηε ιέμε σο κνλάδα ηεο γξακκαηηθήο αλάιπζεο, ν Pergnier (1986), αλ θαη
δνκηζηήο, ππνζηήξημε ηελ αλάγθε λα απνθαηαζηαζεί ε ιέμε σο ε θαηεμνρήλ γξακκαηηθή κνλάδα (αξγφηεξα,
ζα αλαθεξζνχλ νη απφςεηο κεηαζρεκαηηζηηθψλ γισζζνιφγσλ επί ηνπ ζέκαηνο).
10.4.3 ΢ηνηρεία κηθξόηεξα από ηε ιέμε: κόξθεκα

Κάζε εθθψλεκα πεξηιακβάλεη κνλάδεο ζεκαζίαο, ιέμεηο, πνπ ζπληζηνχλ ηελ α΄ άξζξσζε. Οη κηθξφηεξεο
κνλάδεο ζεκαζίαο πνπ πξνθχπηνπλ απφ πεξαηηέξσ αλάιπζε – ηα πιεξήκαηα (plérèmes), θαηά ηνλ Louis
Hjelmslev, πνπ νλφκαδε θελήκαηα (cénèmes) ηνπο θζφγγνπο θαη ηα θσλήκαηα – νλνκάδνληαη ζπλήζσο
κνξθήκαηα (morphèmes) ή κνξθέο (morphs), ελψ απφ ηνλ Martinet θ.ά. κνλήκαηα (monèmes): ηξέρ-σ, φπνπ
ην ηξέρ- απνηειεί ιεμηθφ κφξθεκα (ιέμεκα, θαηά Martinet) θαη ην -σ είλαη γξακκαηηθφ κφξθεκα (απιψο
κφξθεκα, θαηά ηελ νξνινγία ηνπ Martinet).
Ο φξνο κφξθεκα πιάζηεθε γχξσ ζην 1880, γηα λα δειψζεη ηα δηάθνξα κνξθνινγηθά ζηνηρεία (ξίδεο,
θαηαιήμεηο θ.ά.), ελψ ηελ ίδηα επνρή ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ν φξνο «ζρεκαηηζηηθφ» (γεξκ. Formans, αγγι.
formant, -ative) γηα ην πξφζθπκα (Αffix) θαη ην «πξνζδηνξηζηηθφ ηεο ξίδαο» (Wurzeldeterminativ). Ο
Γεψξγηνο Υαηδηδάθηο (19302/1992: 28) έθαλε ηελ εμήο δηάθξηζε: «Καη ηνπο κελ απινχο θζφγγνπο ηνπο
παξαηεξνπκέλνπο πνιιάθηο κεηαμχ ηεο ξίδεο θαη ησλ θαηαιήμεσλ σλφκαζαλ πξν πνιινχ πξνζδηνξηζηηθά
ησλ ξηδψλ [θξαγ-η-σ > θξάδσ], ηαο δε ζπιιαβάο επηζήκαηα [ζσ-ηῆξ-η]»).
Ο Αntoine Meillet δηέθξηλε ην γξακκαηηθφ ζηνηρείν ή κφξθεκα (απφ, γξάθ-εηλ, γξαπ-ηφο) απφ ην
ιεμηθφ ζηνηρείν ή ζεκάληεκα (sémantème: γξάθ-εηλ, γξαπ-ηφο). Ζ δηάθξηζε απηή ηνπ Μεγέ αλάγεηαη, θαη’
νπζίαλ, ζηνπο Κηλέδνπο γξακκαηηθνχο, πνπ δηαηξνχλ ηηο ιέμεηο ζε πιήξεηο θαη ζε θελέο (full words - empty
words). Γξακκαηηθά ζηνηρεία ζεσξνχληαλ επίζεο ε ζέζε ηνπ ηφλνπ, νη κνπζηθνί ηφλνη, ε ζεηξά ησλ ιέμεσλ
θ.ά. Αξγφηεξα, ν Martinet, επεηδή ε δηάθξηζε ζε κνλάδεο κε ζεκαζία θαη ζε κνλάδεο κε κνξθή αιιά ρσξίο
ζεκαζία θξίζεθε αλεπηηπρήο, αληηθαηέζηεζε ην ζεκάληεκα κε ην ιέμεκα (δίλνληαο ζηνλ δεχηεξν φξν
δηαθνξεηηθή ζεκαζία απφ απηήλ πνπ αλαθέξζεθε πξνεγνπκέλσο) θαη ρξεζηκνπνίεζε σο γεληθφ φξν ην
κφλεκα = ιέμεκα + κφξθεκα: ζψδ+σ, ζψ+κα.
Αθεηέξνπ, ν Βloomfield φξηζε ην κφξθεκα σο απιφ ηχπν (simple form), σο θσλεκαηηθή ζεηξά κε
ζηαζεξή ζεκαζία, ιεμηθή ή γξακκαηηθή (bird, play, -y, -ing θ.ά.). ΄Δθαλε, επίζεο, πξψηνο απηφο ιφγν γηα
ελαιιαζζφκελνπο ηχπνπο (altenants) ηνπ ίδηνπ κνξθήκαηνο (/s/, /z/, /iz/, γηα ηνλ αγγιηθφ πιεζπληηθφ: books,
rooms, dishes), αληίζεηα απφ απηφ πνπ αλαθέξεη ε Φηιηππάθε-Warburton (1992: 76): «Καηά ηνλ Bloomfield,
ην κφξθεκα είλαη ν γισζζηθφο ηχπνο πνπ έρεη ζηαζεξή κνξθή θαη ζηαζεξή έλλνηα ζε φια ηα πεξηβάιινληα
ζηα νπνία εκθαλίδεηαη. Άιινη φκσο [...], φπσο ν Ch. Hockett, έδεημαλ φηη [...] ε κνξθή ηνπ κπνξεί λα
παξνπζηάζεη θάπνηα πνηθηιία». Πνιινί, ηδίσο Δπξσπαίνη, θάλνπλ ρξήζε ηνπ φξνπ κνξθή αληί ηνπ φξνπ
κφξθεκα, ζηνλ νπνίν δίλνπλ αθεξεκέλε ζεκαζία, φπσο ζα ιερζεί ζηε ζπλέρεηα.
10.4.4 Μνξθέο θαη είδε κνξθώλ

Μηα ιέμε κπνξεί λα απνηειείηαη κφλν απφ κία κνξθή (ζχκπησζε ιέμεο θαη κνξθήο) ή πεξηζζφηεξεο: λέθηαξ,
λαη, φρη, πνπ, ζπλ, ηψξα, αιιά ρψξ-α, γξάθ-εηο, δίλ-εηε θ.ν.θ. Οξηζκέλεο κνξθέο είλαη δπλάκεη αλεμάξηεηεο
(potentially free – «ειεπζεξψζηκα κνξθήκαηα», θαηά ηε Φηιηππάθε-Warburton 1992: 75), γηαηί κπνξνχλ λα
εκθαλίδνληαη θαη σο αλεμάξηεηεο ιέμεηο: απνβιέπσ (απφ ην βηβιίν, βιέπσ), πξφηαζε (πξν εκεξψλ, ηάζε).
Άιιεο είλαη πξάγκαηη αλεμάξηεηεο («ειεχζεξα κνξθήκαηα», θαηά ηηο Φηιηππάθε-Warburton θαη Ράιιε): λαη,
φρη, πνπ, ζήκεξα θ.ιπ. Οη κνξθέο πνπ ζπλάπηνληαη ππνρξεσηηθά κε άιιεο νλνκάδνληαη ππνρξεσηηθά
εμαξηεκέλεο κνξθέο (obligatorily bound morphs – «δεζκεπκέλα κνξθήκαηα», θαηά ηελ νξνινγία ησλ
Φηιηππάθε-Warburton θαη Ράιιε): γξάθ-εηο, πνίε-κα. ΢ηελ Διιεληθή θαη ηε Λαηηληθή επηθξαηνχλ νη
ππνρξεσηηθά εμαξηεκέλεο, ζηελ Αγγιηθή νη δπλάκεη αλεμάξηεηεο: infix, outgo ... αιιά θαη tak-ing.
161
Κάζε κνξθή ε νπνία κπνξεί λα αληηπξνζσπεχεη έλα ιέμεκα (κε ηελ αθεξεκέλε έλλνηα ηνπ φξνπ) θαη
αλαιχεηαη πεξαηηέξσ κόλν σο ζεηξά θζφγγσλ-θσλεκάησλ (ή γξαθεκάησλ) νλνκάδεηαη ξίδα79 (root, γαιι.
racine). Δίλαη ην ηκήκα ηνπ ιεμηθνχ ηχπνπ (word-form) πνπ παξακέλεη φηαλ έρνπλ αθαηξεζεί ηα θιηηηθά θαη
παξαγσγηθά ζηνηρεία. Με ηε δηαηχπσζε ηεο Φηιηππάθε-Warburton (1992: 75): «Σν κφξθεκα πνπ είλαη ν
θνξέαο ηεο ιεμηθήο έλλνηαο κηαο πνιπκνξθεκαηηθήο ιέμεο ιέγεηαη ξίδα ηεο ιέμεο απηήο». Τπνρξεσηηθά
εμαξηεκέλεο κνξθέο πνπ ζπλάπηνληαη κε ξίδεο, γηα λα ζρεκαηίζνπλ ιέμεηο, θαινχληαη πξνζθχκαηα (affixes –
ν φξνο έρεη απνδνζεί ζηα Διιεληθά θαη σο παξαζήκαηα/παξαζέκαηα, πβ. πην θάησ ηνπο φξνπο ελζήκαηα,
επηζήκαηα, πξνζήκαηα): γε  γή-ηλν-ο, εγψ  εγσ-ηζηή-ο. Απηφ ζην νπνίν πξνζηίζεληαη πξνζθχκαηα
νλνκάδεηαη βάζε (base/operand), κε φξν πνπ αλάγεηαη ζηελ ηλδηθή γξακκαηηθή, ελψ παξαδνζηαθά θαιείηαη
ζέκα (stem, γαιι. radical): γε, εγψ (εδψ ηαπηίδνληαη ξίδα, βάζε, ζέκα), θξίθ-ε (ξίδα/βάζε/ζέκα), γήηλν-ο ή
θξηθηφ-ο (βάζε/ζέκα). ΋πσο ζεκεηψλεη ε Φηιηππάθε-Warburton, «κέζα ζε κηα πνιπκνξθεκαηηθή ιέμε
κπνξνχλ λα ζπλδπαζηνχλ πεξηζζφηεξεο απφ κηα ξίδεο», ι.ρ. ζην ζχλζεην αγξηνβιέπσ, φπνπ έρνπκε δχν ξίδεο
αιιά έλα ζέκα, ην αγξηνβιέπ-. Οη Bauer θαη Spencer νλνκάδνπλ ζέκα ηε βάζε ζηελ νπνία πξνζηίζεληαη
θιηηηθά πξνζθχκαηα: γξάθν-κελ θαη γξάθνπ-κε (ζέκα) αιιά ἁ-παγ-ο (βάζε, πβ. πάγ-νο) ά-παθ-ο, δει. άπαμ.
Σν πξφζθπκα πνπ πξνεγείηαη ηεο βάζεο νλνκάδεηαη πξφζεκα 80 (prefix), ι.ρ. πξφ-ινγνο, επη-ηείλσ (νη
πξνζέζεηο πνπ ζπληίζεληαη κε ξήκαηα θαινχληαη θαη πξνξξεκαηηθά, preverbs), απηφ πνπ έπεηαη, επίζεκα
(suffix), π.ρ. πξν-ηείλ-σ, θξηθ-ηφ-ο θαη φ,ηη πξνζηίζεηαη ζην κέζν ηεο βάζεο, έλζεκα (επέλζεκα, infix), φπσο
ζηα Αξραία Διιεληθά ην -κ-: πξν-ια-κ-β-άλ-σ (βι. πην θάησ).
10.4.5 Αιιόκνξθα θαη κνξθήκαηα

Ζ θαηαλνκή εκθάληζεο κνξθψλ κε ίδηα ζεκαζία ελδέρεηαη λα θαζνξίδεηαη, δει. λα ππάξρεη ζρέζε
ζπκπιεξσκαηηθήο θαηαλνκήο: ηε – ηελ, a – an θ.ιπ. Ζ θαηαλνκή ζηα παξαδείγκαηα απηά θαζνξίδεηαη
θσλεηηθά: ηε (θαη ηελ) γλψκε – ηελ πφξηα, a man – an old man. ΢ε άιιεο πεξηπηψζεηο ε θαηαλνκή
θαζνξίδεηαη ιεμηινγηθά: νμπ-κκέλνο (νμχλσ) αιιά ζπλπθα-ζκέλνο (ζπλπθαίλσ), box-es, infix-es ... αιιά ox-
en. Δπίζεο, κπνξεί ε εκθάληζε ηεο κηαο ή ηεο άιιεο κνξθήο λα θαζνξίδεηαη γξακκαηηθά, θαι-φο, θαι-ή, θαι-
φ(λ) αιιά good, ρσξίο δηαθνξνπνηεηηθέο θαηαιήμεηο. Άιινηε ππάξρεη δπλαηφηεηα ελαιιαγήο, επηινγήο: ηε
γλψκε αιιά θαη ηελ γλψκε, ιέγ-νληαλ, ιεγ-φληαλε (ζπαλ. ιεγ-φληαλ), ιεγ-φληνπζαλ, ηδησκ. (Πεινπφλ.) ιεγ-
φζαληε θ.ά. (ειεχζεξα ελαιιαζζφκελεο κνξθέο).
Σα ηε/ηελ, -κκαη/-ζκαη είλαη ζχλνια δηαθνξεηηθψλ κνξθψλ, έρνπλ φκσο θνηλά ζεκεία: «νξηζη. άξζ.,
ζει., αηη. ελ.», «α΄ ελ. παζεη. παξαθ.». Καζέλα απφ ηα ζχλνια απηά αληηπξνζσπεχεη ην ίδην κφξθεκα ή, φπσο
ην δηαηππψλνπλ νη Bergenholtz-Mugdan (1979: 50-51), έλα κφξθεκα είλαη ζχλνιν ζπλψλπκσλ πιεξεκάησλ.
Δπεηδή φκσο ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ηα κνξθήκαηα ζπκπίπηνπλ κε ηηο κνξθέο, έρνληαο κία κνξθή, ι.ρ.
πνπ, φηαλ, είηε δελ αλεπξίζθνληαη κε ηελ θαηάηκεζε (segmentation), πβ. ην ζπγθξηηηθφ worse, φπνπ δε
δηαθξίλεηαη ην ιεμηθφ απφ ην γξακκαηηθφ κφξθεκα (ην αληίζεην ζπκβαίλεη ζην tall-er), νη γισζζνιφγνη
νλνκάδνπλ ζπρλά ηε κηθξφηεξε κνλάδα ζεκαζίαο (πιήξεκα) κνξθή αληί κφξθεκα.
Σν κφξθεκα δειψλεηαη κε ραξαθηεξηζηηθφ πνπ πεξηγξάθεη ηε ζεκαζία ηνπ, ι.ρ. «νξηζη. άξζ. ...»,
«αφξ. άξζ.» ή κε ηελ ζπλεζέζηεξε κνξθή ηνπ: «ηε», «a». Γηα λα δεισζεί κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ν
κνξθεκαηηθφο ραξαθηήξαο κηαο κνλάδαο, ρξεζηκνπνηνχληαη αγθχιεο: {νξηζη.. άξζ. ...} ή {ηε}, {αφξ. άξζ.} ή
{a}. Σν κφξθεκα, φπσο ην ιέμεκα θαη ην θψλεκα, απνηειεί αθεξεκέλε κνλάδα. Έηζη, ην κφξθεκα
[ππνθνξηζκφο] είλαη φ,ηη θνηλφ έρνπλ νη κνξθέο -άθη, -άθνο, -ίηζα θ.ιπ., πνπ ην πξαγκαηψλνπλ (πξφηππν, type
– δείγκαηα, tokens). Οη κνξθέο ελφο κνξθήκαηνο θαινχληαη ζπλήζσο αιιφκνξθα (ζε ζπκπιεξσκαηηθή
θαηαλνκή, ειεχζεξα αιιά θαη νξζνγξαθηθά), π.ρ. δφ-ζεθα αιιά έ-δσ-ζα, βε-βαξε-κέλνο (< αξρ. βαξῶ «πηέδσ
κε ην βάξνο κνπ, θαηαπηέδσ») αιιά θαη βε-βαξπκ-κέλνο81 (βαξχλσ), give αιιά giv-ing.
79
Καηά ηε Ράιιε (2005: 41), ε ξίδα έρεη κφλν εηπκνινγηθή, ηζηνξηθή αμία ζηε Νέα Διιεληθή, αθνχ ν δηαρσξηζκφο ξίδαο
θαη ζέκαηνο «δελ έρεη λφεκα»: ηα φξηα είλαη δπζδηάθξηηα θαη ην ζεκαηηθφ θσλήελ δελ παξάγεη πιένλ ζέκαηα: π.ρ. αξρ.
θφπ-ν-ο, λενειι. θφπν-ο.
80
΢ηνπο γισζζνινγηθνχο φξνπο κε β΄ ζπλζεη. ην ζέκα ρξεζηκνπνηείηαη ζπλήζσο ν ηχπνο -ζεκα (ζηνλ Μπακπηληψηε
(20112: ΔΠ55, γισζζάξην φξσλ, ιήκκα πξφζθπκα, γξάθεηαη πξφζεκα, ιεμηθφ πξφζεκα). Πξφζεκα/πξνζεκαηηθφ θσλήελ
ιέγεηαη θαη ην θσλήελ (ζπλήζσο α) πνπ ηίζεηαη ζηελ αξρή ησλ ιέμεσλ ρσξίο λα κεηαβάιιεη ηε ζεκαζία ηνπο, π.ρ.
αιείθσ, αλήξ, νβειφο-νβνιφο (;), λενειι. (α)βδέιια.
81
Ζ ζρνιηθή νξζνγξαθία πξνηείλεη ηνλ ηχπν βεβαξπκέλνο.
162
΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κηα κνξθή αληηπξνζσπεχεη πεξηζζφηεξα ηνπ ελφο κνξθήκαηα. Σν ἦ(λ),
ι.ρ., αληηπξνζσπεχεη φρη κφλν ην ιέμεκα ΔΗΜΗ, πνπ πεξηιακβάλεη ην κφξθεκα {εἰκί}, αιιά θαη ηα
κνξθήκαηα {α΄ πξφζσπν}, {εληθφο} θαη {παξαηαηηθφο}. Μηα ηέηνηα κνξθή νλνκάδεηαη ζπρλά portmanteau
morph (portmanteau morpheme), δει. «κνξθή-(κφξθεκα-) θξεκάζηξα» ή, απφ ηνλ Martinet, amalgame: ζηνλ,
ακάιγακα ησλ {ζε} θαη {ηνλ}, πβ. γαιι. au, ακάιγακα ησλ {à} θαη {le}, (γξάθ)-σ {α΄ πξφζ.}+{ελ. αξηζ},
(ιχ)-ζεθ-(α) {ζπλνπη./«ανξ». επίζ.}+{παζ. θσλή}. Αξθεηά ζπρλά ηα φξηα ησλ ιέμεσλ αιιά θαη ησλ κνξθψλ
δειψλνληαη κε ην ζχκβνιν #: #έιπλα#, έ#ιπλ#α, giv#ing.
10.4.6 Αλαγλώξηζε κνξθεκάησλ

Γίλεηαη ε εληχπσζε φηη είλαη απιφ λα δηαπηζησζεί πφηε νη κνξθέο ζπληζηνχλ πξαγκαηψζεηο ηνπ ίδηνπ
κνξθήκαηνο θαη πφηε φρη. Ο ηχπνο ιαφο, π.ρ., δειψλεη ην {ιαφο} θαη ν ηχπνο θξάηνο ην {θξάηνο}, πνπ είλαη
δηαθνξεηηθφ κφξθεκα. Θα ιέγακε φηη νη δχν κνξθέο δηαθέξνπλ ζηνλ ηχπν θαη ζηε ζεκαζία, πξάγκα πνπ
φκσο δελ αξθεί. Με βάζε κφλν ηνλ ηχπν ζα κπνξνχζακε λα ζπλδέζνπκε ην cargo κε ηα car θαη go, ην
ππξακίο κε ηα ππξ θαη ακίο «δνρείν λπθηφο» ή ην ζαιακάλδξα κε ηα ζάια θαη κάλδξα (!) φπσο θαη λα
αξλεζνχκε φηη νη ηχπνη έξγα, ιφγνη, κεηέξεο, λέθε θαη ζπγγξαθείο κνηξάδνληαη θάπνην κφξθεκα, ην κφξθεκα
{πιεζπληηθφο}. Με βάζε κφλν ηε ζεκαζία ζα ήηαλ δπλαηφλ λα ππνζηεξηρηεί φηη νη ηχπνη αδχλαηε, ηζρλή,
ιεπηή θαη «ζηέθα» κνηξάδνληαη θάπνην κφξθεκα.
Γελ είλαη ζαθέο πφζε νκνηφηεηα σο πξνο ηνλ ηχπν ή ηε ζεκαζία πξέπεη λα κνηξάδνληαη νη κνξθέο,
ψζηε λα ζεσξνχληαη πξαγκαηψζεηο ηνπ ίδηνπ κνξθήκαηνο. Καζψο νη ηχπνη κεηέξα, κακά, κάλα, κεηξηθφο
έρνπλ θνηλφ θπξίσο ην κ-, είλαη απηφ αξθεηφ, γηα λα ππνζηεξηρηεί φηη εδψ ππάξρεη έλα κφξθεκα; Αλ φρη, πφζα
είλαη ηα κνξθήκαηα; Οη απαληήζεηο πνπ ζα δνζνχλ εμαξηψληαη απφ ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε θάζε
εξεπλεηή82.
10.5 Κιίζε θαη παξαγσγή

Σα πξνζθχκαηα κπνξεί λα είλαη παξαγσγηθά, νπφηε παξάγνπλ λέα ιεμήκαηα απφ βάζεηο, θαη θιηηηθά, πνπ
παξάγνπλ λένπο ηχπνπο ιεμεκάησλ απφ βάζεηο. Έηζη, ην πξφζεκα/πξνξξεκαηηθφ πξν δεκηνπξγεί ην λέν
ιέμεκα ΠΡΟΒΑΛΛΧ απφ ηε βάζε βάιι-σ, ελψ κε ην επίζεκα/ηελ θαηάιεμε -εη ζην πξνβάιι-εη
δεκηνπξγείηαη άιινο ηχπνο ηνπ ιεμήκαηνο. ΢ηελ Διιεληθή θαη ηε Λαηηληθή ηα πξνζήκαηα θαη ηα επηζήκαηα
είλαη άιινηε παξαγσγηθά θαη άιινηε θιηηηθά: αλα-θέξσ, re-fero (παξαγ.), αξρ. ἔ-ιαβνλ, cu-curri «έηξεμα»
(θιηη.) – αξρ. δψ-ησξ «δφηεο», do-tor (παξαγ.), cucurr-i (θιηη.). ΢ηελ Αγγιηθή ηα πξνζήκαηα είλαη
παξαγσγηθά: re-call.
Ζ δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή αλάγεηαη ζηνλ Λαηίλν γξακκαηηθφ Varro (2oο-1νο αη.
π.Υ.), ν νπνίνο κίιεζε γηα declinatio naturalis «θπζηθή θιίζε», δει. θιίζε, θαη declinatio voluntaria
«επηιεθηηθή θιίζε», δει. παξαγσγή. Βαζηθά θξηηήξηα πνπ βνεζνχλ ζηελ φρη πάληνηε εχθνιε δηάθξηζε
κεηαμχ παξαγσγηθψλ θαη θιηηηθψλ πξνζθπκάησλ είλαη ηα εμήο:
1) Αλ ην πξφζθπκα κεηαβάιιεη ην κέξνο ηνπ ιφγνπ, ηε γξακκαηηθή/ζπληαθηηθή θαηεγνξία, πνπ

αλήθεη ε βάζε, είλαη ζπρλφηαηα παξαγσγηθφ, αλ φρη, είλαη ζπλήζσο θιηηηθφ: έαξ – εαξ-ηλφο (παξαγ.), γξάθ-σ
– γξαθ-ηθφο (παξαγ.), ιφγνο – ινγ-ηθφο (παξαγ.) αιιά γξάθ-σ – γξάθ-σλ (θιηη., αθνχ ε κεηνρή ζεσξείηαη
δηαθνξεηηθφ κέξνο ηνπ ιφγνπ), αξρ. ιχσ - ιέ-ιπ-θα (θιηη.), ιχλσ – έ-ιπ-ζα (θιηη.) αιιά βιέπσ – πξνζ-βιέπσ
(παξαγ.), παηδί – παηδ-άθη (παξαγ.), ηξφκνο – ηξνκ-άξα (παξαγ.), πβ. αξρ. γαζηήξ – γάζηξ-σλ «θνηιαξάο»
(παξαγ.).
2) Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα έρνπλ θαλνληθή, ζηαζεξή ζεκαζία, ηα παξαγσγηθά φρη πάληνηε. Σν -νη,
ι.ρ., δειψλεη «πεξηζζφηεξν απφ έλα»: ιφγ-νη, νδ-νί θ.ιπ. Ζ κεηαβνιή φκσο ζεκαζίαο πνπ επέξρεηαη κε ηελ
πξνζζήθε ελφο επηζήκαηνο φπσο ην -νζχλε δελ είλαη ζηαζεξή θαη πξνβιέςηκε: ρξηζηηαλνζχλε – ηεξνζχλε –
παξαθξνζχλε, πβ. ην αγγι. -age φπσο θαη ην -able ζην readable «πνπ δηαβάδεηαη επράξηζηα».
82
Βι. γηα ην ζέκα απηφ Bauer (1988: 110-123) θαη Φηιηππάθε-Warburton (1992: 79), ε νπνία θάλεη ιφγν γηα «ιχζεηο
αλάγθεο [...] φηαλ βξεζνχκε κπξνζηά ζε πεξηπηψζεηο εμαηξέζεσλ», φπσο ησλ δηαθνξεηηθψλ ζεκάησλ βιέπ- θαη εηδ- ηνπ
ΒΛΔΠΧ, νπφηε «ηίζεηαη ην εξψηεκα αλ νη δπν ηχπνη [...] απνηεινχλ αιιφκνξθα [...] ή αλ [...] απνηεινχλ δπν
δηαθνξεηηθά κνξθήκαηα». Καηαηνπηζηηθή είλαη ε αλάιπζε ειιεληθψλ παξαδεηγκάησλ απφ ηε Ράιιε (2005: 36-40).
163
3) Ζ πξνζζήθε θιηηηθνχ πξνζθχκαηνο αθνξά ζε φια ζρεδφλ ηα κέιε κηαο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο,
πβ. ην β΄ ελ. ησλ ελεξγεηηθψλ ξεκάησλ ηεο Διιεληθήο, ην νπνίν ιήγεη ζε -ο. Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα
ραξαθηεξίδνληαη, γεληθά, απφ πιήξε «παξαγσγηθφηεηα», ηα παξαγσγηθά, θαηά θαλφλα, φρη, αθνχ ππφθεηληαη
ζε πεξηνξηζκνχο. Γηα παξάδεηγκα, ην -ζηκν δελ ρξεζηκνπνηείηαη κε ην πίλσ (ην πφζηκν είλαη επίζεην) νχηε ην
-κφο κε θάζε ξήκα ζε-λσ (πβ. ιχλσ θαη πίλσ) νχηε ην -ation κε ηα ξήκαηα come, produce, walk θ.ιπ.
4) Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα βξίζθνληαη, θαλνληθά, πην καθξηά απφ ην ζέκα, ζε αληίζεζε κε ηα
παξαγσγηθά (βι. Ράιιε, 2005: 54-55, παξάγξ. (ζη), πβ. εδψ, 10.12), γηαηί ε θιίζε έρεη ζπληαθηηθή αμία, αθνχ
ζπκκεηέρεη ζηε ζπληαθηηθή δηαδηθαζία, π.ρ. ζηε ζπκθσλία ησλ φξσλ ζηηο πξνηάζεηο: (απηφο/απηή/απηφ) ιχ-
ζεθ-ε αιιά (απηνί/απηέο/απηά) ιχ-ζεθ-αλ.
10.6 Η κνξθνινγηθή δνκή ησλ ιέμεσλ

Θα αλαθεξζνχλ νξηζκέλεο δηαδηθαζίεο ζρεκαηηζκνχ ησλ ιέμεσλ ζηηο δηάθνξεο γιψζζεο θαη κεξηθέο
δπζθνιίεο πνπ πξνθχπηνπλ θαηά ηε κνξθνινγηθή πεξηγξαθή. Έρεη ιερζεί (Bauer, 1988: 19), ζρεηηθά κε ηε
κνξθνινγία, αιιά ηζρχεη αζθαιψο γεληθφηεξα, φηη δελ θαηαλννχκε φια φζα γλσξίδνπκε, εμνχ ην κεγάιν
ελδηαθέξνλ πνπ παξνπζηάδεη ε κνξθνινγηθή αλάιπζε.
10.6.1 Πξνζθύκαηα
Νέεο ιέμεηο ζρεκαηίδνληαη ζπρλφηαηα κε πξνζθχκαηα θαη κάιηζηα κε επηζήκαηα, ηα νπνία ρξεζηκνπνηνχληαη
ηφζν παξαγσγηθά φζν θαη θιηηηθά: θαι-νζχλ-ε, πνζ-φηεη-α. ΋ηαλ ζπλππάξρνπλ θιηηηθά θαη παξαγσγηθά
επηζήκαηα ζηνλ ίδην ηχπν, ηα παξαγσγηθά πξνεγνχληαη θαηά θαλφλα: δφ-ζεθ-αλ (ην -ζεθ- δεκηνπξγεί
ξεκαηηθφ ηχπν, άξα είλαη παξαγσγηθφ), παηδ-άθ-η, untouch-able-s «αλέγγηρηνη αδηάθζνξνη·παξίεο», γαιι.
égal-is-a (γ΄ ελ. ανξ.)= εμίζ-σζ-ε. Χζηφζν: accord-ing-ly, γεξκ. Kind-er (πιεζ.) -chen (ππνθνξηζηηθφ
επίζεκα) «παηδάθηα» (παξάιιεια κε ηνλ θαλνληθφ πιεζ. Kind-chen, ρσξίο πιεζπλη. επίζ.). Σα ακαιγάκαηα
ζπλεζίδνληαη σο επηζήκαηα ζε θιηηέο γιψζζεο: ιφγ-νο (παξαδνζηαθή αλάιπζε)/ιφγν-ο (δνκηθή αλάιπζε),
ιφγ-νπ …, ιφγ-νη, ιφγ-σλ … (δνκηθή αιιά θαη παξαδνζηαθή αλάιπζε). Δίλαη πξνθαλέο φηη δελ πθίζηαηαη
ζηαζεξή πξαγκάησζε ηεο εληθφηεηαο θαη ηεο πιεζπληηθφηεηαο, αθνχ ε ιεθηηθή κνξθή πξέπεη λα ζεσξεζεί
ακάιγακα, θαζψο πξαγκαηψλεη ηνλ αξηζκφ θαη ηελ πηψζε.
Σα πξνζήκαηα ιεηηνπξγνχλ πεξίπνπ φπσο ηα επηζήκαηα, ι.ρ. ά-θαθνο, επί-γλσζε, πξν-βιέπσ83, με-
βάθσ (παξαγ.) – αξρ. ἔ-ιπζα84 θαη ιέ-ιπθα (θιηη.), αιιά ηα παξαγσγηθά πξνζήκαηα έπνληαη ησλ θιηηηθψλ
πξνζεκάησλ, κνινλφηη ε δηαπίζησζε απηή ηνπ Bauer (1988: 20) δελ ηζρύεη, θαηά θαλόλα, ζηελ Διιεληθή:
επ-έ-ιπζα, ζπλ-έ-πξαμα, αξρ. ἐπη-ιέ-ιπθα. Πάλησο, αξρ. ἐ-δπζ-ηχρνπλ, ἐ-θάζ-επδνλ (παξάιιεια κε ην θαζ-
εῦδνλ) θ.ά. Πξνζήκαηα θαη επηζήκαηα είλαη δπλαηφλ λα ζπλππάξρνπλ: άλ-αζηξ-νο, εθ-βάιι-σ, δηα-δνρ-ηθ-φο.
΢ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα γίλεη ιφγνο γηα ηα παξαγσγηθά ζπκθχκαηα (Κιαίξεο & Μπακπηληψηεο, 2005: 77-
81, 92-94∙Μπακπηληψηεο, 2011: ΔΠ55, γισζζάξην φξσλ, ιήκκα πξφζθπκα), πνπ δηαθξίλνληαη ζε ιεμηθά
πξνζέκαηα/-ζήκαηα θαη ζε ιεμηθά επηζήκαηα. Πξφθεηηαη γηα ιεμηθά ζηνηρεία πνπ δελ απαληνχλ απηνηειψο
ζηελ Διιεληθή: αξρ-ίαηξνο, γεσ-ηξχπαλν, πδξν-πιάλν, γισζζν-ινγία, ζπδπγν-θηφλνο. Μεξηθέο θνξέο
ηαπηίδνληαη κε ιέμεηο πνπ πθίζηαληαη απηνηειψο, πβ. γισζζν-ιφγνο, ζεν-πνίεζε, αιιά δηαθέξνπλ σο πξνο ηε
ζεκαζία: π.ρ. γισζζνιφγνο δελ ζεκαίλεη «ν ιφγνο γηα ηε γιψζζα αιιά ην πξφζσπν πνπ κηιάεη (ιέγεη) γηα ηε
γιψζζα, πνπ έρεη επάγγεικα ηελ έξεπλα ηεο γιψζζαο. Σα ιεμηθά απηά ζηνηρεία ε Ράιιε (2005: 56-60)
ραξαθηεξίδεη δεζκεπκέλα ζέκαηα (bound stems).
΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο πξφζεκα θαη επίζεκα πεξηβάιινπλ ηε βάζε· εάλ δειψλνπλ έλα κφξθεκα,
νλνκάδνληαη νξηζκέλεο θνξέο circumfix «πεξίζεκα» («ππέξζεκα», θαηά ηε Ράιιε, 2005: 63), ελψ ν Spencer
(1991: 13) αλαθέξεη θαη ηνλ φξν parasynthesis: αξρ. ιέ-ιπ-θα, γεξκ. ge-frag-t «εξσηεκέλνο, -ηεζείο», π.ρ. ich
habe gefragt (= έρσ εξσηήζεη). Δάλ ηα πεξηζήκαηα ζεσξεζνχλ κνλαδηθά πξνζθχκαηα, απνηεινχλ
αζπλερείο/δηαθνπηφκελεο κνξθέο (discontinuous morphs), ζπαληφηεξν είδνο κνξθήο. Καηά ηνλ Bauer (1988:
241-242, ιήκκα discontinuous morph) ηέηνην κφξθεκα ζα κπνξνχζε λα απνηειεί ην have κε παζ. κηρ., π.ρ. I
83
Παξαδνζηαθά, νλφκαηα θαη ξήκαηα κε α΄ ζπζηαηηθφ αξραία πξφζεζε θαηαηάζζνληαη ζηα ζχλζεηα. Ζ Ράιιε
(2007/2011: 116-118) ππνζηεξίδεη φηη νη πξνζέζεηο απηέο απνηεινχλ ζήκεξα πξνζήκαηα· έηζη, νη ιέμεηο ζηηο νπνίεο
εκθαλίδνληαη αλήθνπλ ζηελ παξαγσγή, φρη ζηε ζχλζεζε (πβ. Κιαίξε & Μπακπηληψηε, 2005: 78-79, 710-711).
84
Ζ αχμεζε έρεη θιηηηθή ιεηηνπξγία ζηα Αξραία Διιεληθά θαη ζε λενειιιεληθά ηδηψκαηα (πβ. πην θάησ).
164
have seen (have + -n ηεο παζ. κηρ., γηα ην κφξθεκα «παξαθείκελνο» ηνπ ξ. see). Ο Κξχζηαι (2003/2006: 61,
ιήκκα αζπλερήο1) αλαθέξεη σο παξαδείγκαηα θπξίσο ηα switch the light on (ξήκα ρσξηζηά απφ ην κφξην), is
he coming? θαη γαιι. δηπιή άξλεζε ne…pas, πβ. ne dis pas (= κελ πεηο).
΢ρεηηθά κε ηελ χπαξμε αζπλερψλ κνξθψλ/αζπλερψλ κνξθεκάησλ ζηελ Διιεληθή, ε Ράιιε (2005:
45, 63-64) πηνζεηεί ηελ άπνςε ηνπ Μπακπηληψηε (1972, πβ. Κιαίξε & Μπακπηληψηε, 2005) φηη ζηε
Νενειιεληθή Κνηλή ε αχμεζε ε- δελ απνηειεί θιηηηθφ πξφζεκα, αθνχ εκθαλίδεηαη σο θνξέαο ηνπ ηφλνπ
(κνξθνθσλνινγηθφο ξφινο). Πξνζζέηεη, φκσο, φηη ζε ηδηψκαηα φπνπ εκθαλίδεηαη ππνρξεσηηθά (έιπζα αιιά
θαη ειχζακε) κπνξεί λα ζεσξεζεί αζπλερέο πξφζθπκα/κφξθεκα, θαζψο καδί κε ηηο θαηαιήμεηο εθθξάδεη ην
παξειζφλ (πβ. πην πάλσ, 7.1, ζχγρπζε ζπγρξνληθήο θαη δηαρξνληθήο πξνζέγγηζεο).
΢παλίδνπλ επίζεο ηα ελζήκαηα, θαζψο δεκηνπξγνχλ αζπλερείο βάζεηο, πβ. ιαη. ru-m-po (= ζπάδσ)
έλαληη ruptus (= ζπαζκέλνο). Μπνξνχλ λα είλαη παξαγσγηθά ή θιηηηθά: ηχρ-ε  ηπ-γ-ρ-άλσ (παξαγ.), ἔ-ηπρ-νλ
 ηπ-γ-ρ-άλσ85 (θιηη.).
΢ηελ Διιεληθή, ζε πνιιέο γεξκαληθέο θαη άιιεο γιψζζεο εκθαλίδεηαη κηα κνξθή ελζήκαηνο, ην
interfix (= δηέλζεκα) (Ράιιε, 2007/2011: 31, πβ. φκσο πην θάησ). Δίλαη ζηνηρείν πνπ ζπλδέεη ηα ζπζηαηηθά
ελφο ζπλζέηνπ: ηξαπεδνθφκνο, ζαιαζζνθξαηία, γεξκ. Αugenarzt (= νθζαικίαηξνο), Tagereise (= εκεξήζην
ηαμίδη), Tageslicht (= θσο ηεο εκέξαο), νιιαλδ. schaapenvlees (αξλίζην θξέαο), vogeltjesmarkt (= αγνξά
πνπιηψλ) θ.ιπ. Αλάινγν είλαη ην -ν- ιέμεσλ ειιεληθήο ή ιαηηληθήο πξνέιεπζεο («λενθιαζηθά ζχλζεηα»,
Bauer, Ράιιε θ.ά.): biometry, geology θ.ιπ. ΢ην Augenarzt ην -n- εκθαλίδεηαη σο αιιφκνξθν ηνπ
κνξθήκαηνο {πιεζπληηθφο}, ζην Tageslicht ην -es- είλαη ίδην κε ην αιιφκνξθν ηνπ κνξθήκαηνο
{θηεηηθφ/γεληθή} θαη ζην Tagereise ην -e- ζπκίδεη πιεζπληηθφ, αιιά ζην Geburtsjahr (= έηνο γελλήζεσο) ην -
s- δελ είλαη αιιφκνξθν ηνπ κνξθήκαηνο {θηεηηθφ/γεληθή}, αθνχ ε γεληθή ησλ ζειπθψλ δελ έρεη -s. Δπίζεο,
ην -en ζην schaapenvlees ζπκίδεη πιεζπληηθφ, ελψ ην -s ζην vogeltjesmarkt γεληθή εληθνχ. Χζηφζν, ηα
ελζήκαηα απηά δελ θαίλεηαη, απφ ζπγρξνληθήο πιεπξάο, λα αληηπξνζσπεχνπλ ηα κνξθήκαηα {πιεζπληηθφο}
θαη {θηεηηθφ/γεληθή}. Δκθαλίδνληαη σο κνξθέο ρσξίο ζεκαζία, σο θελέο κνξθέο (empty morphs). Ο Bauer
(1988: 24) πξνηείλεη ηνλ φξν formative «ζρεκαηηζηηθφ» γηα θάζε είδνο κνξθήο.
Άιιν είδνο ελζήκαηνο ζπλεπάγεηαη φρη κφλν αζπλερή πξνζθχκαηα αιιά θαη αζπλερείο βάζεηο· είλαη
πξφζθπκα πνπ εκθαλίδεηαη δηά κέζνπ ηεο βάζεο θαη νλνκάζηεθε transfix (= δηάζεκα) (ε Ράιιε, 2005: 62,
103 ην κεηέθξαζε «δηέλζεκα», πβ. Ράιιε, 2008: 144, ππνζεκ.1, αιιά κε ηνλ ίδην φξν απέδσζε ην interfix ζην
Ράιιε 2007/2011: 31). Υξεζηκνπνηείηαη ζηηο ζεκηηηθέο γιψζζεο, φπνπ νη ξίδεο ζπλίζηαληαη απφ ζχκθσλα, ηα
νπνία βεβαίσο δελ επαξθνχλ γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ: απφ ξίδα ktb- «γξαθ-» ζρεκαηίδνληαη κε ηελ
πξνζζήθε θσλεέλησλ, ηα νπνία ζπλήζσο δελ δειψλνληαη ζηε γξαθή, αξαβ. kátaba (= (απηφο) έγξαςε), ma-
ktū´b (= γξακκέλνο), kitā´b (= βηβιίν) θ.ν.θ. Ο Spencer (1991: 16) ηελ ελαιιαγή ησλ θσλεέλησλ ζηελ
Αξαβηθή νλνκάδεη ablaut/apophony (= κεηάπησζε), κε φξν πνπ αλαθέξεηαη ζηα θσλήεληα ησλ ΗΔ γισζζψλ
(βι. πηo θάησ). ΢ηηο ηλδνεπξσπατθέο γιψζζεο, φπσο γεληθφηεξα, δελ λνείηαη ξίδα ρσξίο δήισζε ησλ
θσλεέλησλ γξαθή γξθ ζα ήηαλ νπζηαζηηθά άρξεζηε, αθνχ ζα δήισλε πιήζνο ιέμεσλ θαη ηχπσλ: γξθ =
άγξαθα, άγξαθε, άγξαθν, γξαθή, γξάθσ, έγξαθα, έγξαθε, γξάθε. Σα ελζήκαηα απηά, πνπ εκθαλίδνληαη ζηηο
ζεκηηηθέο γιψζζεο, απνηεινχλ ηνλ πνιππινθφηεξν ηχπν πξνζθχκαηνο, δεκηνπξγψληαο ζνβαξά πξνβιήκαηα
κνξθνινγηθήο πεξηγξαθήο.
10.6.2 Αλαδηπιαζηαζκόο
Άιινο ηξφπνο παξαγσγήο ιέμεσλ είλαη ν αλαδηπιαζηαζκφο (reduplication, γαιι. réduplication/redoublement)
φιεο ηεο βάζεο ή ηκήκαηφο ηεο: βάξβαξ-νο, κφξκπξ-νο, λενειι. κνπξκνπξ-ίδσ. ΢ηελ πξψηε πεξίπησζε ν
αλαδηπιαζηαζκφο κνηάδεη κε ζχλζεζε (ζαλζθξ. āmreḍita «επαλάιεςε»): bye-bye, κίαλ κίαλ (ήδε ζε
απφζπαζκα ηνπ ΢νθνθιή!), ηξία ηξία, ρνληξφο ρνληξφο = driedrie, dikdik (Afrikaans, Οιιαλδηθή Ν. Αθξηθήο).
΢ηα παξαδείγκαηα απηά ρξεζηκνπνηείηαη απεηθνληζηηθά (iconically), δειψλνληαο επίηαζε θαη επαλάιεςε,
άιινηε φκσο δειψλεη πιεζπληηθφηεηα θ.ιπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, κε ηνλ αλαδηπιαζηαζκφ ηκήκαηνο ηεο
βάζεο κπνξεί λα εκθαλίδνληαη πξνζθχκαηα, πνπ ζηελ Διιεληθή είλαη πξνζήκαηα: γέ-γνλε, δε-δνκέλνο.
85
Ο Μπακπηληψηεο (1972) θαη νη Κιαίξεο-Μπακπηληψηεο (2005) δελ θάλνπλ ιφγν γηα ελζήκαηα, ελψ ε Ράιιε (2005:
61) θξίλεη φηη δελ είλαη αζθαιέο λα γίλεηαη ιφγνο γηα ελζήκαηα «ζε κηα ζχγρξνλε κνξθνινγηθή αλάιπζε», ελλνεί ηεο
Νέαο Διιεληθήο (πβ. πην θάησ ηνπο φξνπο θελέο κνξθέο θαη ζρεκαηηζηηθφ – ηνλ δεχηεξν ρξεζηκνπνίεζε, κε ηε ζεκαζία
ηνπ πξψηνπ, θαη ν Γ. Υαηδηδάθηο).
165
10.7 Φσλνινγηθή κεηαβνιή
΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κεηαβάιιεηαη ε βάζε θσλνινγηθά, κε ηελ ππνθαηάζηαζε/αληηθαηάζηαζε
(substitution): mouth [-ζ] «ζηφκα» – mouth [-ð] «ξεηνξεχσ», house – houses [-ziz].΄Οηαλ πξφθεηηαη γηα
θσλεεληηθή κεηαβνιή νθεηιφκελε ζε επφκελν θσλήελ, πνπ ζπρλά έρεη ζηγεζεί κεηά ηε κεηαβνιή,
ρξεζηκνπνηείηαη ν γεξκ. φξνο Umlaut (= κεηαθσλία): man – men, mouse – mice, ηζιαλδ. mús – mýs θαη sonur
«γηνο» – synir, γεξκ. Vater «παηέξαο» – Väter. Αλ ε κεηαβνιή δελ νθείιεηαη ζε επφκελν θσλήελ, γίλεηαη
ιφγνο γηα Ablaut (= κεηάπησζε), apophony/vowel gradation, γαιι. alternance vocalique/apophonie: ιέγσ
αιιά ιφγνο, speak αιιά spoke. Τπάξρεη θαη ν φξνο vowel mutation, θνηλφο γηα ηα δχν θαηλφκελα. Καη ηα
transfixes (βι. αλσηέξσ) ζεσξνχληαη απφ νξηζκέλνπο εζσηεξηθή κεηαβνιή.
Ζ κεηαβνιή κπνξεί λα ζπλδέεηαη κε ηελ ππεξηεκαρηαθή δνκή, ι.ρ. ην είδνο ή ηε ζέζε ηνπ ηφλνπ. ΢ηηο
πεξηπηψζεηο απηέο γίλεηαη ιφγνο γηα suprafixes/superfixes/simulfixes «ππεξζήκαηα»: λφκνο - λνκφο, ímport (=
εηζαγσγή) - impórt (= εηζάγσ). Γηα ηελ εζσηεξηθή κεηαβνιή ρξεζηκνπνηείηαη θαη ν φξνο αληηθαηαζηαηηθέο
κνξθέο (replacive morphs), ελψ άιινη κηινχλ γηα πεξηπηψζεηο ελζεκαηνπνίεζεο (infixation). Ζ δηάθξηζε
κεηαμχ, ι.ρ., mouse θαη mice, δειψλεηαη κε αληηθαηαζηαηηθή κνξθή «/au/ /ai/», πνπ είλαη πεξηζζφηεξν
δηαδηθαζία (process) παξά ηχπνο (form). Πάλησο, o Βauer (1988: 29) δελ πηνζεηεί ηνλ φξν ελζεκαηνπνίεζε,
επεηδή δελ ππάξρεη γεληθά άιιε πεξίπησζε πνπ λα εκθαλίδεηαη έλζεκα ζηηο γεξκαληθέο γιψζζεο.
10.7.1 ΢ρέζεηο ρσξίο κεηαβνιή

΢ηα νλ – ην νλ, είλαη – ην είλαη, sheep – πιεζ. sheep, clean – to clean, γαιι. savoir (= γλσξίδσ) – le savoir «ε
γλψζε» νη ηχπνη παξακέλνπλ ακεηάβιεηνη. Οξηζκέλνη ζε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν
κεδεληθή κνξθή (zero morph): φπσο απφ ην legal ζρεκαηίδεηαη ην legalize, έηζη απφ ην clean ζρεκαηίδεηαη ην
clean-. Οη κεδεληθέο κνξθέο ζπλεζίδνληαη ζηηο θιηηέο γιψζζεο, ι.ρ. ζσ-ηήξ- αιιά ζσ-ηῆξ-νο. Γηα
παξαδείγκαηα φπσο he walked round the car, he was looking round, she sat at the round table
ρξεζηκνπνηνχληαη νη φξνη functional shift, zero-derivation, conversion (= κεηάπιαζε)86.
10.7.2 ΢ύληκεζε βάζεσλ

΢ε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ε βάζε πθίζηαηαη ζχληκεζε (shortening): γαιι. grand (= κεγάινο) – ζει. grande [-
ᾶ ~ - ᾶd], long (= καθξχο) – ζει. longue [-õ~ -õg]. Γελ κπνξνχκε λα πξνβιέςνπκε ην ζει. απφ ην αξζ.,
φπσο ζα ήζειε ε παξαδνζηαθή γξακκαηηθή87, αιιά ην αληίζηξνθν. Σν αθαηξνχκελν ζχκθσλν ραξαθηεξίδεηαη
αθαηξεηέα κνξθή (subtractive morph). ΋ηαλ έλα ζηνηρείν, κεηά ηελ αθαίξεζε επηζήκαηνο, εκθαλίδεηαη σο
κνξθή απζχπαξθηε ζηε γιψζζα, ζεσξείηαη ππνρσξεηηθφο/αλαδξνκηθφο ζρεκαηηζκφο (backformation), ι.ρ. ηα
ξήκαηα backform, baby-sit θαη edit απφ ηα νπζηαζηηθά backformation, baby-sitter, editor. ΢ηε κνξθνινγία
ηεο Αξραίαο Διιεληθήο νπζηαζηηθά ζε -ᾰ απφ ξήκαηα ζε -σ, π.ρ. ἔξεπλα, κέξηκλα θ.η.φ., ζεσξνχληαη
ππνρσξεηηθνί ζρεκαηηζκνί, δηφηη θαλνληθά ην ξήκα παξάγεηαη απφ ην νπζηαζηηθφ (Μπακπηληψηεο, 1977: 61):
ηηκά  ηηκάσ (κε βξάρπλζε ηνπ α πξφ άιινπ θσλήεληνο). Δπίζεο, αξζ. απφ ζει.: ηακίαο απφ ηακία/ε, ζηεῖξνο
απφ ζηεῖξα θ.ά.
Δίδνο ζχληκεζεο είλαη θαη ε απνθνπή (clipping): hi(gh) fi(delity), pop(ular music), γαιι. (chemin de
fer) métro(politain)  κεηξφ. Γελ κπνξεί λα πξνβιεθζεί πνην κέξνο ηεο ιέμεο ζα απνθνπεί, ι.ρ. (de)tec(tive).
΢ρεηηθά κε ηε ζχληκεζε θαη ηελ απνθνπή βι. Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε (1986: 118-121).
10.7.3 Άιινη κνξθνινγηθνί ζρεκαηηζκνί

΢ρεκαηηζκνί κε βάζε ην αιθάβεην
86
Γηα πεξηζζφηεξα ζρεηηθά κε ηε κεηάπιαζε θαη ην κεδεληθφ πξφζθπκα βι. Ράιιε (2005: 141-142).
87
Ο Hall (1964: 136) ζρνιηάδεη κε ιεπηή εηξσλεία ηελ παξαδνζηαθή άπνςε: «ν Κχξηνο δελ δεκηνχξγεζε ην ζειπθφ
γξακκαηηθφ γέλνο κεηά ην αξζεληθφ ζηνλ θήπν ηεο Δδέκ νχηε ν Άγηνο Παχινο δηαθήξπμε φηη ην ζειπθφ γξακκαηηθφ
γέλνο είλαη “αζζελέζηεξνλ ζθεχνο”».
166
Οη ζρεκαηηζκνί απηνί δελ αλήθνπλ ζαθψο ζηε κνξθνινγία, δηφηη δεκηνπξγνχλ λέα ιεμήκαηα αιιά
φρη λένπο ηχπνπο ησλ ιεμεκάησλ (βι. Bauer 1988: 39). Γηαθξίλνληαη ζε ζπκθπξκνχο (blends/portmanteau
words, γαιι. mots porte-manteaux/mots-valises – πβ. Καηζνχδα & Νάθα, 2013), αξθηηθφιεμα (γαιι. sigles)
θαη αθξψλπκα/αθξσλχκηα: ειηθφπηεξν + αεξνδξφκην > ειηθνδξφκην, δηεζηξακκέλνο+ζηξηκκέλνο >
δηεζηξηκκέλνο (πηζαλφο ζπκθπξκφο!), motor + hotel > motel (ζπκθ.) - ΓΔΖ, ΟΣΔ, AIDS, laser, radar
(αξθηηθφι.) - βίπεξ (< βηβιίν πεξηπηέξνπ), πξνπφ/πξν-πφ, σξηιά (ΩΡΛ), ζηνχθαο < γεξκ. Stukas (πιεζ.) <
Stu(rz)ka(mpfflugzeug) (= πνιεκηθφ αεξνπιάλν θάζεηεο εθφξκεζεο) (αθξψλπκα). Σα αξθηηθφιεμα
ζρεκαηίδνληαη απφ ηα αξρηθά γξάκκαηα ησλ ιέμεσλ (π.ρ. AIDS < Acquired Immune Deficiency Syndrome
«΢χλδξνκν Δπίθηεηεο Αλνζνπνηεηηθήο Αλεπάξθεηαο»), ελψ ηα αθξψλπκα απφ ην πξψην ηεκάρην θάζε
ζπζηαηηθνχ ηνπο ζηνηρείνπ (ζηελ Αγγιηθή ν φξνο acronym θαιχπηεη θαη ηηο δχν πεξηπηψζεηο – πβ. ην σ-ξη-ιά,
πνπ είλαη αξθηηθφιεμν θαη αθξψλπκν). Σα αξθηηθφιεμα θαη αθξψλπκα δελ θιίλνληαη (κεξηθνί, ζεσξψληαο ηα
θαλνληθέο ιέμεηο, ρξεζηκνπνηνχλ ηχπνπο φπσο ν ΟΣΔο, ηεο ΓΔΖο, ν σξηιάο), αιιά κπνξνχλ λα ζρεκαηίζνπλ
παξάγσγα: ΑΔΚηδήο, ΔΑΜηθφο, ΚΝίηεο, πξνπνηδήο, θ.ιπ.
Μνλαδηθέο κνξθέο
Οη κνλαδηθέο κνξθέο (unique morphs) απαληνχλ ζε πάγηα έθθξαζε ή ιέμε. Μεξηθέο θνξέο κνηάδνπλ
κε δπλάκεη αλεμάξηεηεο κνξθέο: ηη θάλεη (θαη ηη) ξάλεη; kith and kin «θίινη θαη ζπγγελείο». ΢πλήζσο κνηάδνπλ
κε ππνρξεσηηθά εμαξηεκέλεο κνξθέο: αξρ. ἀζθεζήο (= αβιαβήο), πβ. (απαξρ.) scathe (= βιάβε· βιάπησ) θαη
γεξκ. Schade(n) (= δεκία, βιάβε), laughter, inert, cranberry (= βαηφκνπξν), εμνχ ν παξάιιεινο
ραξαθηεξηζκφο ησλ κνξθψλ απηψλ σο cranberry morphs (Bauer 1988: 40). Ο M. Aronoff ηα νλφκαζε berry
morphs – εθηφο απφ ην cran ηέηνηα κνξθή είλαη θαη ην straw ζην strawberry (= θξάνπια). Ζ Ράιιε (2005:
38-40) πξνζζέηεη φηη ζε δάλεηεο ιέμεηο φπσο αξηβάξσ, πινπξαιηζκφο/-ηζηήο, ξεαιηζκφο/-ηζηήο θ.ά. νη βάζεηο
απφ ηηο νπνίεο πξνήιζαλ (αξηβ-, πινπξαι-, ξεαι-) έρνπλ κνξθή, αιιά ζηεξνχληαη ζεκαζίαο. Έηζη, θαζψο νη
βάζεηο απηέο δελ απνηεινχλ ειάρηζηεο κνλάδεο ζεκαζίαο, ν εξεπλεηήο πξέπεη λα ζεσξήζεη φηη ηα ζέκαηα ησλ
ζπγθεθξηκέλσλ ιέμεσλ, π.ρ. αξηβαξ-, πινπξαιηζκ-, έρνπλ κνλνκνξθεκαηηθφ θαη φρη πνιπκνξθεκαηηθφ
ραξαθηήξα (πβ. Ράιιε, 2005: 161).
Αλαπιήξσζε
Αλαπιήξσζε (suppletion) είλαη ην θαηλφκελν θαηά ην νπνίν νη ειιείπνληεο ηχπνη θιηηηθνχ

παξαδείγκαηνο αλαπιεξψλνληαη ζπρλά κε ηχπνπο άιιεο ζπλψλπκεο ξίδαο/βάζεο – ε Ράιιε (2005: 50-51)
ρξεζηκνπνηεί ηνπο φξνπο ππνθαηάζηαζε θαη ππνθαηαζηαηηθέο κνξθέο (suppletive forms): βιέπσ - είδα, αξρ.
ὁξῶ - εἶδνλ, ἀγαζφο - ἀκείλσλ - ἄξηζηνο, θαθφο - ρεηξφηεξνο/αξρ. ρείξσλ - ρείξηζηνο, Η am - I was, good - better
- best θ.ιπ. Τπνθαηάζηαζε ζα κπνξνχζε λα εκθαλίδεηαη θαη ζηα θιηηηθά επηζήκαηα (Ράιιε, 2005: 51), π.ρ.
ζην κφξθεκα «ηέιεην/ζπλνπηηθφ πνηφλ, αφξ.».: -ζ- (έιπ-ζ-α), -Ø- (έβαι-Ø-α), ελψ ζε ηχπνπο φπσο έκεηλα
κεηαβάιιεηαη ην θσλήελ ηεο ξίδαο, πβ. I walk-ed (= πεξπάηεζα), I put-Ø (= έβαια), I drove (= νδήγεζα), <
drive.
10.8 ΢ύλζεζε
Με ηελ έλσζε δχν ή πεξηζζφηεξσλ ιεμεκάησλ ή/θαη ζεκάησλ, αλάινγα κε ηε γιψζζα, πξνθχπηνπλ λέα
ιεμήκαηα. Ζ δηαδηθαζία απηή ιέγεηαη ζχλζεζε (composition/compounding). ΋ιεο νη γλσζηέο γιψζζεο έρνπλ
ζχλζεηα (compounds), ελψ ζε πνιιέο είλαη ν θχξηνο ηχπνο λέσλ ιεμεκάησλ (πβ. Γεξκαληθή). ΢ηε Νέα
Διιεληθή ε ζχλζεζε είλαη πνιχ παξαγσγηθή, ηδίσο φζνλ αθνξά ζε λενινγηζκνχο (βι. Ράιιε, 2005: 164).
Σα ζχλζεηα έρνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ιεμήκαηνο, ηεο ιέμεο (Ράιιε, 2005: 164-165∙ Ράιιε,
2007/2011: 22-30), ηα νπνία είλαη:
1) Έλαο ηφλνο, πνπ θαζηζηά ην ζχλζεην κία θσλνινγηθή ιέμε (phonological word) θαη κπνξεί λα
είλαη ίδηνο κε ηνλ ηφλν ελφο απφ ηα ζπζηαηηθά: κεγαινγηαηξφο, πβ. γηαηξφο· θνπθφβξαζε, πβ.
θνπθφο, αιιά ιαζπφινπηξν, πβ. ιάζπε θαη ινπηξφ.
167
2) ΢εκαζία πνπ ζπρλά δηαθέξεη απφ ηηο ζεκαζίεο ησλ επηκέξνπο ζπζηαηηθψλ (ζεκαζηνινγηθή
αδηαθάλεηα, semantic opacity), αληίζεηα κε ηηο θξάζεηο, πνπ ηηο ραξαθηεξίδεη ζεκαζηνινγηθή
δηαθάλεηα (semantic transparency): ζπαγθνξακκέλνο «ηζηγθνχλεο». Απφ ηηο πην ραξαθηεξηζηηθέο
πεξηπηψζεηο αδηαθάλεηαο είλαη ην γλσζηφ θαγεηφ ηκακ-κπατιληί, πνπ ηα ζπλζεηηθά ηνπ ζηελ
Σνπξθηθή ζεκαίλνπλ «ν ηκάκεο ιηπνζχκεζε (απφ ηε γεχζε θαη ηε κπξσδηά;)»!
3) Γξαθηθή ελφηεηα, ηνπιάρηζηνλ ζηελ Διιεληθή: εξπζξφδεξκνο, πβ. redskin, ιεκνλφδεληξν αιιά
lemon tree, πηθξφγιπθνο αιιά ηηαι. dolce amaro. ΢ηελ Διιεληθή, δάλεηα φπσο ε ιέμε ηκακ-
κπατιληί (ηνπξθ. imambayıldı) γξάθνληαη σο δχν ιέμεηο, ιφγσ νξζνγξαθηθήο ζπλήζεηαο, νπφηε
κπνξνχλ λα έρνπλ θαη δχν ηφλνπο: ηκάκ-κπατιληί. ΢ηα παξαηαθηηθά ζχλζεηα (βι. πην θάησ)
ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά ελσηηθφ: ειιελν-ηηαιηθφο.
4) ΢πζηαηηθά πνπ ζε πνιιέο γιψζζεο είλαη ιέμεηο (εθηφο αλ πξφθεηηαη γηα λενθιαζηθά ζχλζεηα, π.ρ.
logotherapy) ελψ ζηελ Διιεληθή είλαη ζπλήζσο ζέκαηα, π.ρ. γξακκαη-φ-ζεκ-ν αιιά post stamp,
εξπζξ-φ-δεξκ-νο αιιά redskin, θιηλ-ν-ζθέπαζκα αιιά γαιι. couvre-lit.
Δπηπιένλ, ην θσλήελ -ν- απνηειεί ηνλ δείθηε ηεο ζχλζεζεο (Ράιιε, 2005: 165-171∙ 2007/2011: 31-
77), ρσξίο λα αλήθεη ζπγρξνληθά ζηα ζέκαηα ησλ ζπζηαηηθψλ θαη κάιηζηα ζην πξψην, π.ρ. βξνρ-φ-λεξν, βνπλ-
ν-θνξθή (ζηε δεχηεξε ιέμε ην -ν- δελ ηαπηίδεηαη κε ην θιηηηθφ επίζεκα, γηαηί παξακέλεη ζηαζεξφ θαηά ηελ
θιίζε: βνπλνθνξθήο, βνπλνθνξθέο, φρη βνπλνπθνξθήο, βνπλνπθνξθέο). ΢ηα Αξραία Διιεληθά ην -ν-, ζεκαηηθφ
θσλήελ (φπσο ην -ε-, π.ρ. ζην ζαλαη-ε-θφξνο) ζπλδπαδφηαλ κε ηε ξίδα γηα λα ζρεκαηίζεη ην ζέκα ησλ ιέμεσλ,
αιιά θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν νινθιεξψζεθε ε ιεηηνπξγία ηνπ σο ζπλδεηηθνχ θσλήεληνο. Σν
ζπλδεηηθφ άιινηε εκθαλίδεηαη θαη άιινηε φρη (πβ. Κιαίξε & Μπακπηληψηε, 2005: 95-96): αμηαγάπεηνο,
μαλαδηαβάδσ αιιά θξπθνθνηηάδσ. Ζ παξνπζία ηνπ είλαη απαξαίηεηε ζηα παξαηαθηηθά ζχλζεηα, π.ρ.
πεγαηλνέξρνκαη θαη καπξφαζπξνο (ηα παξαηαθηηθά είλαη ραιαξά ζχλζεηα, κε ραιαξή ζχλδεζε, πνπ απνηειεί
ραξαθηεξηζηηθφ κηθξφηεξεο ζεκαζηνινγηθήο αδηαθάλεηαο, πβ. ηα κε παξαηαθηηθά ζχλζεηα λεναξηζηεξφο,
ςηινάζρεηνο). Αληίζεηα, απνπζηάδεη ζην αγγειηαθφξνο (λεφηεξν αγγειηνθφξνο) θαη άιια αξραηνπξεπή, ι.ρ.
λνπλερήο (αηη.) θαη Νεάπνιε (νλνκ.), ιαηκεηφκνο, επζχγξακκνο. Ζ Ράιιε (2005: 167-171) επηρεηξεί λα
εμεγήζεη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο παξαηεξείηαη, θαηά ηε ζχλζεζε, παξνπζία ή, αληίζεηα, απνπζία ηνπ
ζπλδεηηθνχ θσλήεληνο θαη εμεηάδεη δηεμνδηθά (Ράιιε, 2007/2011: 39-77) ην ζπλδεηηθφ ή δείθηε ζχλζεζεο
ζηελ Διιεληθή θαη ζε άιιεο γιψζζεο88.
10.8.1 Καηεγνξίεο ζπλζέησλ

΢ηε ζπλέρεηα ε εμέηαζε ησλ ζπλζέησλ ζα γίλεη ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε πνπ έρεη πηνζεηήζεη ε
παξαδνζηαθή γξακκαηηθή, πξνζέγγηζε πνπ, αλ θαη δελ αθνινπζείηαη πάληνηε απφ λεφηεξα γισζζνινγηθά
ξεχκαηα, πάλησο δηαηεξεί ηελ αμία ηεο.
Μηα πξψηε θαηεγνξία ζπλζέησλ απνηεινχλ ηα παξαζχλζεηα, δει. ηα ιεμήκαηα πνπ παξάγνληαη απφ
ζχλζεηα ιεμήκαηα: επγελήο  επγέλεηα, θαισζνξίδσ  θαισζφξηζκα, Άγην Όξνο, Άξεηνο Πάγνο, ΢ηεξεά
Eιιάδα θ.ά. (νη δχν ιέμεηο απνηεινχλ, κε ζπλεθθνξά, κία έλλνηα)  Αγηνξείηεο, αξενπαγίηεο
΢ηεξενειιαδίηεο.
Άιιε δηάθξηζε είλαη ζε γλήζηα θαη ζε λφζα/θαηαρξεζηηθά. Σα πξψηα ζρεκαηίδνληαη απφ γπκλά
ζέκαηα, ρσξίο θαηαιήμεηο: αξρ. θεξέθαθνο «θαξηεξηθφο», ραηξέθαθνο, ρεηξνλνκψ, απινρέξεο, ζαιαζζνπνχιη
(πβ. sea-bird), dish-washer. Σα δεχηεξα ζρεκαηίδνληαη απφ γλήζηνπο –ή εκθαληδφκελνπο σο γλήζηνπο–
πησηηθνχο/ θιηηηθνχο ηχπνπο. Με ηε δηαηχπσζε ηνπ Παπαγεσξγίνπ (ρ.ρ.: 213), είλαη λφζα ηα ζχλζεηα φηαλ ηα
ζπλζεηηθά ηνπο κέλνπλ ακεηάβιεηα (δελ ππνινγίδνληαη ελδερφκελεο κεηαβνιέο ζηνλ ηνληζκφ). ΢ηα ζχλζεηα
απηά –αξραηνπξεπή ή αξραία– ην πξψην ζπζηαηηθφ είλαη θιηηή ιέμε, νπφηε ηα φξηα ησλ ζπζηαηηθψλ είλαη
επδηάθξηηα (πβ. Ράιιε, 2007/2011: 41): Νεάπνιε, ππξίκαρνο, αιίπαζηνο «ζπληεξεκέλνο κε αιάηη, παζηφο»
(ην ἁιί είλαη δνη. ηνπ ἅιο «αιάηη· ζάιαζζα»), παλεπηζηεκηνχπνιε (ην παλεπηζηεκηφπνιε είλαη γλήζην ζχλζεην,
88
Γηα ζχλζεηεο ιέμεηο ηεο Γεξκαληθήο θαη ηεο Οιιαλδηθήο φπνπ δηάθνξα ζπλδεηηθά ζηνηρεία θιηηηθήο πξνέιεπζεο έρνπλ
παχζεη λα ιεηηνπξγνχλ ζπγρξνληθά σο θιηηηθά κνξθήκαηα πβ. θαη πην πάλσ, 10.6.1.
168
πβ. Αθξφπνιε), γεξκ. Jahreszeit (= επνρή) (πβ. πην πάλσ ηνλ φξν θελή κνξθή), δαλ. nytår (= λέν έηνο) (ην -t-
δειψλεη ην νπδέηεξν γέλνο), ηνπξθ. eliaçık (= αλνηρηνρέξεο, el «ρέξη» + i «θηεηηθφ» + açık «αλνηθηφο»).
Πνιιά ζχλζεηα είλαη εζψθεληξα (Υαηδηδάθηο) ή ελδνθεληξηθά (Ράιιε θ.ά., endocentric), απνηειψληαο
ππνθαηεγνξία ησλ ελλνηψλ ηηο νπνίεο δειψλεη έλα απφ ηα ζηνηρεία· δει. είλαη ππψλπκα ηνπ θχξηνπ ζηνηρείνπ,
ηεο θεθαιήο (head), θαζψο ην θεληξηθφ ζηνηρείν είλαη εζσηεξηθφ ζπζηαηηθφ ηνπ ζπλζέηνπ: Αθξφπνιε,
αδηθνρακέλνο, δαθηπινγξαθψ θαη typewrite, ζαιαζζνπνχιη θαη sea-bird. Άιια είλαη εμψθεληξα (Υαηδηδάθηο) ή
εμσθεληξηθά/θηεηηθά (exocedntric, ζαλζθξ. bahuvrīhi «[πνπ έρεη] πνιχ ξχδη»): αλνηρηφθαξδνο, πνιπκειήο,
κεγάζπκνο, εξπζξφδεξκνο θαη redskin, πςειφκηζζνο. Με ηέηνηα ζχλζεηα νλνκάδνληαη ζπρλά ιανί, δψα θαη
θπηά. Σα ζχλζεηα απηά δειψλνπλ θάπνην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο νλνκαδφκελεο έλλνηαο ή, αιιηψο, ε έλλνηα ηνπ
ζπλζέηνπ απνδίδεηαη ζε θάηη πνπ βξίζθεηαη έμσ απφ ηα ζπλζεηηθά κέξε· ην θεληξηθφ ζηνηρείν δελ βξίζθεηαη
ζηελ εζσηεξηθή δνκή (Ράιιε, 2007/2011: 92). Ο εξπζξφδεξκνο, π.ρ., νλνκάζηεθε έηζη ιφγσ ηνπ ρξψκαηνο
ηνπ δέξκαηνο, αιιά ην ιέμεκα ΔΡΤΘΡΟΓΔΡΜΟ΢ δειψλεη πξφζσπν κε θφθθηλν δέξκα, φρη θφθθηλν δέξκα.
Δπίζεο, ε ιέμε πςειφκηζζνο δειψλεη ην πξφζσπν πνπ ακείβεηαη κε πςειφ κηζζφ, φρη ηνλ πςειφ κηζζφ.
Καη’ άιιε ηαμηλφκεζε, πνιιά ζχλζεηα δειψλνπλ έλλνηα απνηεινχκελε απφ ηα ζηνηρεία πνπ
ζπλεκθαλίδνληαη ζην ζχλζεην: παξαηαθηηθά/ζπλδεηηθά (copulative, co-ordinative, ζαλζθξ. dvandva
«δεχγνο»), ι.ρ. αξρ. πινπζπγίεηα «πινχηνο θαη πγεία» θαη λπρζήκεξνλ «εκεξνλχθηην» (ην λενιι. λπρζεκεξφλ
είλαη επίξξεκα, «λχρηα θαη κέξα», πβ. απζεκεξφλ), εξκαθξφδηηνο, ζαββαηνθχξηαθν, γιπθχπηθξνο θαη bitter-
sweet, έληεθα. Σα κε παξαηαθηηθά ζπληζηνχλ ηελ θαηεγνξία ησλ ππνηαθηηθψλ, ηα ζπλζεηηθά κέξε ησλ νπνίσλ
δελ ζπλδένληαη κε ηα θαη, and θ.η.φ.: δαθηπινγξαθψ, εξπζξφδεξκνο θ.ιπ.
΢χλζεηα φπσο ηα πξνεγνχκελα απνηεινχλ ηελ θαηεγνξία ησλ ξηδηθψλ/πξσηνγελψλ ζπλζέησλ
(root/primary compounds). Τπάξρνπλ θαη ηα ζπλζεηηθά/ξεκαηηθά ζχλζεηα (synthetic/verbal/nexus
compounds), φπνπ ην θχξην ζηνηρείν είλαη ζπρλά ξήκα ή φλνκα παξάγσγν απφ ξήκα θαη ην πξνζδηνξίδνλ
ζηνηρείν ζα ιεηηνπξγνχζε ζπλήζσο, αλ ήηαλ ζε πξφηαζε, σο ππνθείκελν ή σο αληηθείκελν: ειηνβαζίιεκα,
λεπξαζζέλεηα, πδξνδνηψ, πδξνρφνο (πβ., σο πξνο ηε δνκή, λεξνρχηεο), ξεμηθέιεπζνο, αζπηδνθφξνο/αξρ.
θέξαζπηο, ειπηδνθφξνο/θέξειπηο, δεκνθξαηία, ππξίθαπζηνο, νδνηπφξνο, forget-me-not (= κε-κε-ιεζκφλεη,
φλνκα άλζνπο), dish-washer, home-made, house-painting.΄Οηαλ ην ζχλζεην είλαη ξήκα, γίλεηαη ιφγνο γηα
ελζσκάησζε/ζπγρψλεπζε (incorporation). Γλψξηζκά ηεο, φπσο γεληθφηεξα ηεο ζχλζεζεο, είλαη φηη δειψλεη
ζπρλφηαηα δξαζηεξηφηεηα πνπ ζεσξείηαη γεληθή ή ραξαθηεξηζηηθή, π.ρ. πδξνδνηψ, αρπξάλζξσπνο (αξρηθά
«ζθηάρηξν απφ άρπξα», κεηαθξ. δάλεην απφ γαιι. home de paille, αγγι. strawman), μπινθνπψ, «δέξλσ» (φρη
πιένλ «θφβσ μχια») θ.ιπ.
Σα ζχλζεηα απηά είλαη πξνζδηνξηζηηθά (determinative, ζαλζθξ. tatpuruṣa «ν ππεξέηεο ηνπ»). ΋πσο
ζεκείσλε ν Γεψξγηνο Σζεξέπεο ζην νγθψδεο έξγν ηνπ γηα ηα ζχλζεηα ηεο Αξραίαο Διιεληθήο (1902: 628),
«ην δεχηεξνλ ζπλζεηηθφλ [...] νξίδεηαη εηδηθψηεξνλ ππφ ηνπ πξψηνπ [...]. Πξβι. ἀθξφ-πνιηο, ἡκί-νλνο, πακ-
πνίθηινο, πνιχ-πιαγθηνο θιπ.». ΢ε κηα κνξθή ηνπο (ζαλζθξ. karmadhārayā) ηα δχν κέξε βξίζθνληαη ζε άκεζε
ζρέζε: κεηέξα(-)γιψζζα, λφκνο(-)πιαίζην, θνξίηζη(-)δηακάληη, girl(-)friend θ.ιπ. Ολνκάζηεθαλ
παξαζεηηθά/ραιαξά ζχλζεηα (composés apposés/lâches) απφ ηελ Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε (1986: 181-210).
Καηά ηε Ράιιε (2007/2011: 247-251), δηαθξίλνληαη ζε απηά κε ζρέζε εμάξηεζεο ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπο, φπσο
ηα ακέζσο πξνεγνχκελα, θαη ζε απηά κε ζρέζε παξάηαμεο, π.ρ. αξρηηέθηνλαο αξραηνιφγνο, δηθεγφξνο
πνιηηηθφο, παξαγσγφο ζθελνζέηεο. Πξνηηκά λα ζεσξήζεη ηέηνηα ζχλζεηα εηδηθέο νλνκαηηθέο θξάζεηο θαη λα
κελ ηα εληάμεη ζε απηά πνπ απνθαιεί ραιαξά πνιπιεθηηθά ζχλζεηα θαη εμεηάδεη δηεμνδηθά (Ράιιε 2007/2011:
221-252). Σα ζχλζεηα απηά νλνκάδνληαη θαη ιεμηθέο θξάζεηο ή πνιπιεθηηθά ζχλζεηα, είλαη δε νλνκαηηθέο
θξάζεηο κε ζεκαζηνινγηθά θαη ζπληαθηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπκίδνπλ ζχλζεηεο ιέμεηο. Έηζη, ε ζεκαζία
ηνπο δηαθέξεη απφ ηηο ζεκαζίεο ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπο, δελ δηαζπάηαη ε ζπλνρή ηνπο θαη δελ κεηαβάιιεηαη ε
ζεηξά ηνπο: ςπρξφο πφιεκνο, ηξίηνο θφζκνο, καχξε αγνξά, άξκα κάρεο, θαθνί επαθήο θ.ιπ. Γελ πξέπεη λα
ζπγρένληαη κε ηδησκαηηθέο θαη αξραηνπξεπείο εθθξάζεηο, ι.ρ. ηελ έβαςα, κε ην θαιφ, δελ έρσ κνχηξα λα…,
είκαη έμσ θξελψλ, ελ αγλνία κνπ, γηαηί είλαη κφλν νλνκαηηθά, Δ(πίζεην) Ο(λνκα) θαη Ο Ο (ζε γεληθή).
Ζ Ράιιε, απνθαιεί ςεπδνζχλζεηα ηα ζχλζεηα ζηα νπνία ην α΄ ζπζηαηηθφ είλαη ζέκα κε
ραξαθηεξηζηηθά πξνζθχκαηνο (ζχκθπκα, confix, ή πξνζθπκαηνεηδέο), θαζψο βξίζθεηαη ζε ζηάδην
γξακκαηηθνπνίεζεο, δει. απφθηεζεο ιεηηνπξγηθνχ ραξαθηήξα: ζεν- (πβ. Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε, 2008: 99-
113), κηθξν-, λεν-, παιαην-, ςεπδν-.
Οξηζκέλα ζχλζεηα, φπσο είρε επηζεκάλεη θαη ν Σζεξέπεο, αλάγνληαη ζε δχν θαηεγνξίεο: έρνπλ
δηαθνξεηηθή ζεκαζία αλάινγα κε ηε ιέμε ζηελ νπνία αλαθέξνληαη, π.ρ., ην αξραίν επίζεην θαιιίπαηο ζην
θαιιίπαηο Πεξζεθφλε = θαιή (σξαία) παηο Πεξζεθφλε (ην θαιιίπαηο είλαη πξνζδηνξηζηηθφ) αιιά θαιιίπαηο
Γεκήηεξ = Γεκήηεξ ε θαιήλ παίδα έρνπζα (ην επίζεην είλαη θηεηηθφ).
169
Αξθεηά ζχλζεηα, πξσηίζησο λενθιαζηθά, έρνπλ ζπζηαηηθά πνπ πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθέο
γιψζζεο. Λέγνληαη πβξίδηα (hybrids) ή λφζεο/κηγάδεο ιέμεηο: sociology (ιαη.+ειι.), genocide (ειι.+ιαη.),
κηθξνθνκπηνχηεξ (ειι.+αγγι.), αγγι. θαη γαιι. automobile (ειι.+ιαη.), πηθνγξακκάξην (έλα
ηξηζεθαηνκκπξηνζηφ ηνπ γξακκαξίνπ απφ ηηαι. pico < piccolo «κηθξφο» + ειι.) θ.ιπ.
Οη Ηλδνί γξακκαηηθνί πξφζζεηαλ ζηα bahuvrīhi θ.ά. ηα πεξηιεπηηθά (collective, ζαλζθξ. dvigu
«(αμίδεη) δχν βφδηα»), φπσο δίπνπο, ηέζξηππνλ «άξκα πνπ έζπξαλ ηέζζεξα άινγα», ηξηεκεξία, θαη ηα
επηξξεκαηηθά (adverbial, ζαλζθξ. avyayībhāva «πνπ γίλεηαη άθιηην»), ι.ρ. αξρ. ἀληίβηνλ/ἀληηβίελ «θαηά
πξφζσπν» ή θαηαθπιαδφλ «θαηά θπιέο», πβ. νκαδφλ. Δπεηδή ηα πεξηιεπηηθά αλήθνπλ ζηα θηεηηθά θαη ηα
επηξξεκαηηθά είλαη θπξίσο επηξξήκαηα ζπλζέησλ πνπ αλήθνπλ ζηηο άιιεο θαηεγνξίεο, ζπλήζσο δελ
αλαθέξνληαη σο ηδηαίηεξεο θαηεγνξίεο.
10.9 Νεόηεξεο ηάζεηο ζηε κνξθνινγία

Βαζηθφο ιφγνο γηα ηελ «απνθαηάζηαζε» ηεο κνξθνινγίαο ήηαλ ην ελδηαθέξνλ πνπ έδεημαλ εθπξφζσπνη ηεο
ΓΜΓ γηα ηε κνξθνινγία, ηδίσο ηελ παξαγσγηθή. Κχξηα ζέζε ηεο ηάζεο απηήο, πνπ νλνκάζηεθε Lexical(ist)
Morphology, είλαη φηη ηνπιάρηζηνλ απηφο ν ηνκέαο ηεο κνξθνινγίαο πξέπεη λα εμεηάδεηαη ζην ιεμηθφ
(lexicon: ην κέξνο ηεο βάζεο ηνπ ζπληαθηηθνχ ηνκέα πνπ «πεξηέρεη θαηάινγν ησλ κνξθεκάησλ κηαο γιψζζαο
ηα νπνία παξηζηάλνληαη σο δηαδνρέο ζηειψλ δηαθνξνπνηεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ», Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ
1989: 26). Καηά ηε δηαηχπσζε ηεο Ράιιε (2005: 22), ε ιεμηθή κνξθνινγία πξνζεγγίδεη ηελ αλάιπζε θαη ηνλ
ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ σο δηαδηθαζίεο ηνπ ιεμηθνχ θαη αιιεινεπηδξά κε ηε ιεμηθή θσλνινγία, ε νπνία
εμεηάδεη ηηο θσλνινγηθέο κεηαβνιέο πνπ πξνθχπηνπλ θαηά ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ. Απηφο ν ηξφπνο
έξεπλαο νδήγεζε ζηε δηακφξθσζε ηεο γελεηηθήο κνξθνινγίαο (generative morphology), ε νπνία ζεσξεί φηη
«ε κνξθνινγία απνηειεί αλεμάξηεην ηνκέα ηεο γξακκαηηθήο θαη ιεηηνπξγεί παξάιιεια κε ηε ζχληαμε»,
θαζψο «δηαθνξνπνηείηαη επεξεαδφκελε ζεκαληηθά απφ παξακέηξνπο θαη ηδηαηηεξφηεηεο ζπγθεθξηκέλσλ
γισζζψλ».
Αξρή ηεο ΓΜΓ ήηαλ φηη νη κεηαζρεκαηηζκνί δελ κεηαβάιινπλ ηε ζεκαζία. Χζηφζν, δηαπηζηψζεθε
φηη νξηζκέλα ξήκαηα έρνπλ δχν νλνκαηνπνηήζεηο κε δηαθνξεηηθή ζεκαζία (approve: approval - approbation,
join: junction - juncture, πβ. αθνχσ: αθνή - άθνπζκα, δνθηκάδσ: δνθηκή - δνθηκαζία, ζεσξψ: ζεσξία -
ζεψξεζε), φηη νξηζκέλα ξήκαηα ζηεξνχληαη νλνκαηνπνίεζεο (come, see, πβ. έρσ, θάλσ), φηη νξηζκέλεο ιέμεηο
πνπ εκθαλίδνληαη σο νλνκαηνπνηήζεηο ζηεξνχληαη αληίζηνηρνπ ξήκαηνο (exigency, notion) θ.ιπ. ΋ια απηά
θινλίδνπλ ηε ζεσξία γηα κεηαζρεκαηηζκνχο κε γεληθή εθαξκνγή· νη πξνεγνχκελεο νλνκαηνπνηήζεηο δελ
παξάγνληαη κε ηνπο ζπλήζεηο ζπληαθηηθνχο κεηαζρεκαηηζκνχο (Bauer, 1988∙ πβ. Ράιιε, 2005: 20-21).
Δπίζεο, πνιινί κνξθνινγηθνί θαλφλεο απαηηνχλ θσλνινγηθή πιεξνθφξεζε πξηλ εθαξκνζηνχλ, φπσο ην
ππνθνξηζηηθφ επίζ. -chen ηεο Γεξκαληθήο, πνπ αληηθαζίζηαηαη απφ ην -lein θ.ά. ζε βάζεηο πνπ ηειεηψλνπλ ζε
ππεξσηθφ /ŋ/ ή /x/ (Dinglein «πξαγκαηάθη», Büchlein «βηβιηαξάθη»), θαη ην ππνθνξ. επίζ. -νχια, πνπ δε
ζπλεζίδεηαη ζε βάζεηο νη νπνίεο ιήγνπλ ζε -ι: ειίηζα, θνπειίηζα (ηα εινχια, θνπεινχια είλαη ηδησκαηηθά, ι.ρ.
δαθπλζηλά θαη θεθαιινλίηηθα· ν Γξεγφξηνο Ξελφπνπινο, πνπ θαηαγφηαλ απφ ηε Εάθπλζν, έγξαςε «νη
ληξνπαινχιεο ξνδαθηληέο» αληί «νη ληξνπαινχηζηθεο ξνδαθηληέο»).
΢πκπεξαζκαηηθά, γίλεηαη δεθηφ φηη νη κνξθνινγηθνί θαλφλεο δηαθέξνπλ απφ ηνπο ζπληαθηηθνχο· θαηά
ηνλ Chomsky, νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ξεκάησλ θαη ησλ νλνκαηνπνηήζεψλ ηνπο πξέπεη λα αλεπξίζθνληαη ζην
ιεμηθφ, θαηά δε ηνλ Bauer, είλαη απνιχησο δπλαηφλ ν κνξθνινγηθφο ηνκέαο λα εληάζζεηαη ζην ιεμηθφ.
Δμάιινπ, ν απινχζηεξνο ζηφρνο ηεο κνξθνινγίαο είλαη ε απαξίζκεζε ησλ δπλαηψλ ιέμεσλ κηαο γιψζζαο –
ηνλ απινχζηεξν ζηφρν ηεο ζχληαμεο απνηειεί ε απαξίζκεζε ησλ δπλαηψλ πξνηάζεσλ – ή, αιιηψο, λα πεη
ηίλνο είδνπο λέεο ιέμεηο κπνξεί λα ζρεκαηίζεη ν νκηιεηήο (Mark Aronoff, ζηνλ Bauer, 1988: 129).
10.10 Μνξθνινγηθή ηππνινγία

Μνινλφηη δηαζέηνπκε κνξθνινγηθέο πεξηγξαθέο πνιπάξηζκσλ γισζζψλ, γλσξίδνπκε ιίγα γηα ηε
κνξθνινγηθή ηππνινγία, θαζψο ε κέρξη ηψξα έξεπλα επεξεάδεηαη απφ ηηο ππνζέζεηο ησλ γισζζνιφγσλ ηνπ
19νπ αη. Ζ ηππνινγία εμεηάδεη ηηο νκνηφηεηεο κεηαμχ γισζζψλ, άζρεηα κε ηελ θνηλή ή φρη πξνέιεπζή ηνπο.
Μηα ηππνινγηθή αλάιπζε ζα πεξηφξηδε πηζαλψο ηελ πνηθηιία ησλ γισζζηθψλ δνκψλ. Δίλαη γλσζηή, ι.ρ., ε
γισζζηθή ηππνινγία ηεο ΢χληαμεο κε βάζε ηε ζεηξά ησλ φξσλ Αληηθείκελν, Ρήκα, Τπνθείκελν (ΑΡΤ): ΤΡΑ,
ΤΑΡ θ.ιπ. Δδψ ζα επηζεκαλζνχλ βαζηθά ζεκεία ηεο κνξθνινγηθήο ηππνινγίαο.
170
Σν πιήζνο ησλ ζρέζεσλ πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηα γισζζηθά ζηνηρεία δειψλεηαη ζε θάζε γιψζζα κε
δηάθνξα κνξθνινγηθά κέζα. Ήδε ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη. γισζζνιφγνη θαη δηαλννχκελνη πξφηεηλαλ
νξηζκέλνπο ηχπνπο γισζζψλ, ηνπο νπνίνπο ζπλήζσο απνδέρνληαη νη ζχγρξνλνη γισζζνιφγνη, παξφιν πνπ ε
νξνινγία εκθαλίδεηαη ζπγθερπκέλε θαη ηα θξηηήξηα είλαη ελ πνιινίο ηδενινγηθά θαη αηζζεηηθά· γη’ απηφ ν
Bauer (1988: 166) θάλεη ιφγν γηα γισζζηθνχο ηκπεξηαιηζηέο (linguistic imperialists). Ζ αλαδήηεζε ησλ
θαηάιιεισλ θξηηεξίσλ γηα ηελ ηππνινγηθή ηαμηλφκεζε γισζζψλ δελ είλαη θάηη εχθνιν. Σν θαηαδεηθλχεη,
κεηαμχ άιισλ, ε πεξίπησζε ηεο ΗΔ. Καηά ηνλ Benveniste, ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ είρε πξνηείλεη ν Trubetzkoy
γηα ηε δηαθνξνπνίεζή ηεο απφ ηηο άιιεο γισζζηθέο νηθνγέλεηεο δελ είλαη ηφζν θαζνξηζηηθά, γηαηί
εκθαλίδνληαη θαη ζηελ γιψζζα Σakelma ησλ ΖΠΑ!
Πξψηνο ν Friedrich von Schlegel (1808) δηαίξεζε ηηο γιψζζεο 1) ζε θιηηέο, ζηηο νπνίεο ε ξίδα
πθίζηαηαη κεηαβνιέο θαη’ απηφλ είλαη ε ΢αλζθξηηηθή θαη νη γιψζζεο πνπ πξνέξρνληαη απφ απηήλ, δει. ε
Διιεληθή, ε Λαηηληθή θ.ιπ. (!), 2) ζε κνλνζπιιαβηθέο, φπσο ε Κηλεδηθή, θαη 3) ζε ζπγθνιιεηηθέο, ι.ρ. νη
ζεκηηηθέο (!), πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα αλήθνπλ ζηηο θιηηέο γιψζζεο. Τπνζηεξίδεη φηη νη πξψηεο
ραξαθηεξίδνληαη απφ νξγαληθή αλάπηπμε θαη εζσηεξηθή κεηαβνιή ηεο ξίδαο, φπσο ζηα θπηά ν θνξκφο, ηα
θιαδηά θαη ηα θχιια αλαπηχζζνληαη απφ ηελ ξίδα, ην ίδην ζπλέβε κε ηα επηζήκαηα θαη ηηο θαηαιήμεηο.
Δπνκέλσο, νη θιηηέο γιψζζεο είλαη αλψηεξεο, αθνχ ηηο ζπγθνιιεηηθέο ραξαθηεξίδεη κεραληθή ζπλέλσζε, πνπ
πξνζηίζεηαη απ’ έμσ. Σε δηαίξεζε απηή θαηέζηεζαλ επξχηεξα γλσζηή ν αδειθφο ηνπ August von Schlegel, ν
Wilhelm von Humboldt θαη ζηε ζπλέρεηα ν Γεξκαλνβξεηαλφο γισζζνιφγνο Max Müller (19νο αη.). Μέρξη
ζήκεξα γίλεηαη ζπρλά ιφγνο α) γηα γιψζζεο θιηηέο/ζπλζεηηθέο/ζπγρσλεπηηθέο (inflected/synthetic/fusional),
φπσο νη ΗΔ (νη ζρέζεηο δειψλνληαη κε πξνζθχκαηα θαη ζπρλά κε κεηαθίλεζε ηνπ ηφλνπ: κή-ηεξ, κε-ηξ-φο, κε-
ηέξ-α, ζε-νχο < ζε-ν-λο·πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα ζχλζεζε-ζπγθφιιεζε, αιιά, αληίζεηα κε φ,ηη ζπκβαίλεη
ζηελ επφκελε θαηεγνξία, φρη πάληνηε επδηάθξηηε, θάηη πνπ ήηαλ ε αθνξκή γηα ηνπο αθνξηζκνχο ηνπ
Schlegel), β) γηα γιψζζεο ζπγθνιιεηηθέο/αλαιπηηθέο (agglutinative/analytic), φπσο νη νπξαιηθέο θαη νη
αιηατθέο, πβ. ηνπξθ. ev (= ζπίηη), πιεζ. ev-ler, at (= άινγν, άηη), πιεζ. at-lar, θαη γ) γηα
κνλνζπιιαβηθέο/απνκνλσηηθέο (isolating), φπσο ε Κηλεδηθή θαη, πεξηζζφηεξν, ε Βηεηλακηθή (βι. παξάδεηγκα
απφ ηε γιψζζα απηή ζηνλ Trask, 1996: 126 θαη ηε Ράιιε, 2005: 98). Πάλησο, θαη ε Αγγιηθή εκθαλίδεηαη
ζπρλά απνκνλσηηθή, π.ρ. the first world war, the Prague School θ.ιπ. Οξηζκέλνη πξνζζέηνπλ σο ηέηαξηε
θαηεγνξία ηηο πνιπζπλζεηηθέο (polysynthetic), ζηηο νπνίεο αλήθνπλ πνιιέο ηλδηάληθεο/ακεξηλδηθέο γιψζζεο
(Amerindian languages), βι. παξαδείγκαηα απφ ηε γιψζζα Oneida (Β.Α. ΖΠΑ) ζηνλ Μπακπηληψηε (1977:
22) θαη απφ ηηο γιψζζεο Mohawk (Β. Ακεξηθή) θαη Chukchi (΢ηβεξία) ζηε Ράιιε (2005: 101), ε νπνία
ζεκεηψλεη φηη ζηηο πνιπζπλζεηηθέο γιψζζεο νη ιέμεηο «αληηζηνηρνχλ ζε πξνηάζεηο άιισλ γισζζψλ».
Ο Bernard Comrie (1989) είλαη κεηαμχ απηψλ πνπ έρνπλ ραξαθηεξίζεη θιηηέο γιψζζεο, φπσο είλαη νη
ΗΔ, ζπγρσλεπηηθέο (fusional – ε Ράιιε κεηαθξάδεη δηαρπηηθέο). Γηα ηηο ζεκηηηθέο γιψζζεο έρεη ρξεζηκνπνηήζεη
ηνλ ραξαθηεξηζκφ ζρεδηνηππηθέο (templatic). ΢ηηο πξψηεο, ζεκεηψλεη ε Ράιιε (2005: 100), «πνιιέο
πιεξνθνξίεο δηαρένληαη ζην πιαίζην ηνπ ίδηνπ κνξθήκαηνο», δει. έλα κφξθεκα κπνξεί λα εθθξάδεη
δηαθνξεηηθέο ιεηηνπξγίεο, λα είλαη κφξθεκα-θξεκάζηξα, ακάιγακα. ΢ηηο δεχηεξεο, νη ξίδεο ησλ ιέμεσλ
απαξηίδνληαη απφ ζχκθσλα, π.ρ. αξαβ. «γξαθ-», ελψ ηα θσλήεληα «γεκίδνπλ» ηα θελά θαη ζρεκαηίδνπλ ηηο
ιέμεηο, πβ. kátaba (= (απηφο) έγξαςε), kitấb (= βηβιίν).
΢εκαληηθφ, σο πξνο ηε κνξθνινγηθή ηππνινγία ησλ γισζζψλ, είλαη φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
ππάξρνπλ ιίγνη ακηγείο ηχπνη. ΄Δηζη, ζηελ Διιεληθή ε πξφηαζε «λα ν γεξνληάθνο πνπ ζνπ έιεγα», νη ιέμεηο
λα, ν, πνπ, ζνπ δείρλνπλ κνλνζπιιαβηθφ ηχπν, ελψ νη ιέμεηο γεξνλη-άθ-νο θαη έ-ιεγ-α δείρλνπλ ζπγθφιιεζε
θαη θιίζε. Γη’ απηφ ε Philippaki-Warburton ραξαθηήξηζε ηελ Διιεληθή εκηζπγθνιιεηηθή γιψζζα (Ράιιε
2005: 103).
΋ζν θη αλ ε αμία ηεο ηππνινγίαο απηήο ακθηζβεηείηαη, νη θαηεγνξίεο πνπ εηζάγεη ελδέρεηαη λα είλαη
ρξήζηκεο ζρεηηθά κε ηνλ γξακκαηηθφ πξφηππν κε ηνλ νπνίν εμεηάδνληαη νη δηάθνξεο γιψζζεο. Σν πξφηππν
ζηνηρείν θαη δηάηαμε (item and arrangement) είλαη ην απινχζηεξν (patéra-s : patér-es), ην πξφηππν ζηνηρείν θαη
δηαδηθαζία (item and process) εκθαλίδεηαη δπλακηθφ, αθνχ πξνζζέηεη ή κεηαηξέπεη (patéra-s  patér-es) θαη
είλαη θαηαιιειφηεξν γηα νξηζκέλεο πιεπξέο ησλ θιηηψλ θαη ησλ ζπγθνιιεηηθψλ γισζζψλ. Σν παξαδνζηαθφ
πξφηππν ιέμε θαη παξάδεηγκα (word and paradigm) είλαη ην ιηγφηεξν απιφ θαη ην θαηαιιειφηεξν γηα άιιεο
πιεπξέο ησλ θιηηψλ γισζζψλ (Bauer, 1988: 171∙ πβ. Φηιηππάθε-Warburton ,1992: 83-87).
Ζ κνξθνινγηθή πξνζέγγηζε κε ηε ιέμε θαη ην παξάδεηγκα απνηειεί νπζηαζηηθά αληίδξαζε ζηε
ζπλήζε αληίιεςε φηη νη ιέμεηο κπνξνχλ λα αλαιπζνχλ ζε αθνινπζίεο κνξθψλ, θαζεκία απφ ηηο νπνίεο
βξίζθεηαη ζε αληηζηνηρία 1:1 κε έλα κφξθεκα, πξάγκα πνπ είλαη εθηθηφ κφλν ζε νξηζκέλεο γιψζζεο, αθνχ ζε
άιιεο εκθαλίδνληαη ακαιγάκαηα, θελέο κνξθέο θ.ιπ. ΢ηε κνξθνινγία απηή, ν ηχπνο παξάγεηαη κε
171
δηαδηθαζίεο πνπ εθαξκφδνληαη ζην ιέμεκα θαη πνπ ν γισζζνιφγνο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ζπκπεξάλεη πνηεο
είλαη. Έηζη, ε ζχληαμε θαη ε κνξθνινγία δηαθξίλνληαη ζαθψο, ελψ, φηαλ σο βαζηθή κνλάδα ιακβάλεηαη ην
κφξθεκα, ε δηάθξηζε δελ είλαη ππνρξεσηηθή (Bauer, 1988: 151-152). Δπνκέλσο, ε παξαδνζηαθή εμέηαζε ηεο
ζχληαμεο κηαο γιψζζαο φρη ζηε γξακκαηηθή αιιά ζε άιιν βηβιίν, ζην ζπληαθηηθφ, είρε ηνλ ιφγν ηεο.
Πνιινί γισζζνιφγνη θαηαδηθάδνπλ ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν αλάιπζεο, επεηδή ζηεξείηαη
ηππνπνίεζεο, θαζνιηθφηεηαο θ.ά. Πάλησο, αξθεηνί, ηδίσο γελεηηθνί-κεηαζρεκαηηζηηθνί γισζζνιφγνη, ηνλ
απνδέρνληαη θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ε θπξηαξρία ηνπ επί κεγάιν δηάζηεκα πξέπεη λα αληηθαηνπηξίδεη θάπσο ηνλ
ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη νκηιεηέο αηζζάλνληαη φηη ιεηηνπξγεί ε γιψζζα ηνπο γη’ απηφ επηδηψθνπλ λα
εθνδηάζνπλ ηελ αλάιπζε απηή κε ηελ απαξαίηεηε ηππνπνίεζε. ΋ζνλ αθνξά ζην κεηνλέθηεκά ηεο φηη νη
κεραληζκνί επηηξέπνπλ ζρεδφλ νηηδήπνηε σο κνξθνινγηθή δηαδηθαζία (ζηε ΓΜΓ απνθιείνληαη θαλφλεο
θαζνιηθά, universally, αδχλαηνη), θαιφ είλαη λα έρνπκε ππφςε φηη νη γλψζεηο καο γηα ην ηη είλαη δπλαηφλ ζηελ
αλζξψπηλε γιψζζα παξακέλνπλ αθφκε πεξηνξηζκέλεο (βι. Bauer, 1988: 161-162).
10.11 Μνξθνινγηθά θαζνιηθά

Ζ κειέηε ησλ κνξθνινγηθψλ θαζνιηθψλ είλαη αξθεηά πξφζθαηε. Οη ηππνινγηθέο κειέηεο νδεγνχλ ζηε
δηαηχπσζε ζπλεπαγσγψλ/ζπλεπαγσγηθψλ θαζνιηθψλ αξρψλ (statements of implications/implicational
universals) πνπ ζεσξείηαη φηη ηζρχνπλ ζε φιεο ηηο γιψζζεο, ι.ρ. αλ κηα γιψζζα έρεη βαζηθή ζεηξά ΡΤΑ, ζα
έρεη πξνζέζεηο. Τπάξρνπλ απφιπηα θαζνιηθά, φζν γλσξίδνπκε, θαη θαζνιηθέο ηάζεηο (πβ. Κξχζηαι,
2003/2006: 200): «φιεο νη γιψζζεο έρνπλ θσλήεληα» – «αλ κηα γιψζζα έρεη ηξηβφκελν/δηαξθέο ζχκθσλν,
απηφ ζα είλαη ην /s/» (πβ. Πξσηντλδνεπξσπατθή, φπσο ζπλήζσο αλαζπληίζεηαη). Αθνινπζνχλ κεξηθά
θαζνιηθά πνπ αλαθέξνληαη ζηε ζεηξά ησλ ζηνηρείσλ (πβ. Bauer, 1988: 173-174):
 Ο αξηζκφο δειψλεηαη πιεζηέζηεξα ζηε ξίδα απ’ φ,ηη ε πηψζε (θαζνιηθή ηάζε).
 Σν πνηφλ ελεξγείαο (π.ε.) (aspect) δειψλεηαη πιεζηέζηεξα ζηε ξίδα απ’ φ,ηη ν ρξφλνο θαη ε
έγθιηζε.
 Γιψζζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ κφλν πξνζήκαηα ρξεζηκνπνηνχλ πξνζέζεηο.
΢πλνπηηθά, ππάξρεη ηάζε γηα ηελ αθφινπζε ζεηξά κνξθψλ ζε έλα ηχπν:
 Ρήκαηα: ξίδα - πνηφλ ελεξγείαο -ρξφλνο - έγθιηζε-πξφζσπν
 Ολφκαηα: ξίδα-αξηζκφο-πηψζε.
Γελ δειψλνληαη πάληνηε φιεο νη γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο. Αο δνχκε κεξηθά παξαδείγκαηα. Σν αξρ.
γξάςαηκη «είζε λα γξάςσ» αλαιχεηαη ζε γξαπ- (βάζε) ζ- (π.ε.) αη- (έγθιηζε) κη (πξφζσπν θαη αξηζκφ), δει.
δελ δειψλεηαη ν ρξφλνο. Σν αξρ. γξάςεηο = γξαπ- ζ- (ρξφλ.) εηο (έγθι., πξνζ. θαη αξηζ.), φπνπ δελ δειψλεηαη
ην πνηφλ ελεξγ. (αληίζεηα, ζην λενειι. ζα γξάπ-ζ-εηο ην -ζ- δειψλεη ην π.ε.).
Ζ Bybee (1985) επηρείξεζε λα εξκελεχζεη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο εκθαλίδνληαη νη ζεηξέο
απηέο. Ζ πηψζε, ι.ρ., δείρλεη ηε ζρέζε ηνπ νλφκαηνο κε άιια ζηνηρεία ηεο πξφηαζεο, ηνλ ξφιν ηνπ θ.ιπ.,
πξάγκα πνπ δελ επεξεάδεη άκεζα ην ιεμηθφ πεξηερφκελν ηεο βάζεο, αιιά εκθαλίδεη πςειή ιεμηθή
γεληθφηεηα, αθνχ κπνξεί λα εθαξκνζζεί πεξίπνπ ζε θάζε φλνκα. Ο αξηζκφο έρεη κεγαιχηεξε επίδξαζε ζην
ιεμηθφ πεξηερφκελν ηνπ νλφκαηνο, είλαη πην ζρεηηθφο/ζπλαθήο (relevant). ΢ην ηνπξθ. el-ler-i «(ηα) ρέξηα» ην -
i δειψλεη ηελ αηη., ζην tar-lar-dan «απφ (ηνπο) αγξνχο» ην -dan δειψλεη ηελ αθαηξεηηθή. Υξεηάδεηαη αθφκε
λα ζεκεησζεί φηη πνιιέο γιψζζεο δελ δηαθξίλνπλ πηψζεηο, γξακκαηηθέο ιεηηνπξγίεο πνπ ππνρξεσηηθά λα
δειψλνληαη κε ηδηαίηεξα θιηηηθά ζηνηρεία (θαηαιήμεηο).
10.12.2 «Παξαδεηγκαηηθά» θαζνιηθά

΢ε κηα γιψζζα φιεο νη ιέμεηο δελ αθνινπζνχλ ην ίδην θιηηηθφ ππφδεηγκα, κε απνηέιεζκα λα ππάξρνπλ
δηάθνξα θιηηηθά παξαδείγκαηα, νλνκαηηθά θαη ξεκαηηθά. Κάζε νλνκαηηθή θαη ξεκαηηθή θιίζε απαξηίδεη
ηδηαίηεξν παξάδεηγκα θαη θαίλεηαη φηη δηαζέηεη έλα βαζηθφ ηχπν (Bauer, 1988: 180-181). ΢ηα ξήκαηα βαζηθφο
ηχπνο ηείλεη, ζηηο δηάθνξεο γιψζζεο, λα είλαη απηφ πνπ νλνκάδνπκε γ΄ ελ. ελεζη. νξηζη., πνπ ζπρλά δελ
δειψλεηαη κε θαηάιεμε. Κάηη παξφκνην ζπκβαίλεη κε ηνλ εληθφ ζε ζρέζε κε ηνλ πιεζπληηθφ, πνπ πάληνηε
δειψλεηαη κε θάπνην ηξφπν ζε κηα γιψζζα. Σα παηδηά πνπ καζαίλνπλ θιηηέο γιψζζεο καζαίλνπλ πξψηα ηνλ
βαζηθφ ηχπν.
172
Δπηπιένλ, θαίλεηαη φηη ηζρχεη κηα αξρή νηθνλνκίαο ηνπ παξαδείγκαηνο (Paradigm Economy Principle –
Bauer, 1988: 181-182), κε ηελ νπνία κπνξεί λα εξκελεπηεί ν ζπγθξεηηζκφο, ε ζπγρψλεπζε (νπδεηέξσζε ηεο
αληίζεζεο δχν ή πεξηζζφηεξσλ ηχπσλ ελφο παξαδείγκαηνο, κε απνηέιεζκα ηελ νκσλπκία ηνπο), πνπ νδεγεί,
ζπρλά, ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ αξηζκνχ ησλ ηχπσλ ηνπο νπνίνπο πξέπεη λα κάζεη θαη λα ζπκάηαη θαλείο. Ζ αξρή
ηεο νηθνλνκίαο έρεη ζηφρν λα δηεπθνιχλεη ηε κλήκε – παξάιιεια κε ηε δεκηνπξγηθφηεηα, ελ πξνθεηκέλσ ηε
γισζζηθή δεκηνπξγηθφηεηα, ε ππεξθφξησζε ηεο κλήκεο απνθεχγεηαη κε ηε κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ηχπσλ
θ.ά., πξάγκα πνπ είλαη βαζηθφο παξάγνληαο γισζζηθψλ κεηαβνιψλ. ΢ηελ Αξραία Διιεληθή, ι.ρ.,
ζπγρσλεχηεθαλ, γεληθά, ε νξγαληθή θαη ε ηνπηθή κε ηε δνηηθή, ε αθαηξεηηθή κε ηε γεληθή. ΢ηε Νέα Διιεληθή
ε γεληθή ήηαλ εθείλε πνπ, ζπλήζσο, αληηθαηέζηεζε θαη ηε δνηηθή: κνπ έδσζε ην βηβιίν. ΢ε κεξηθέο
πεξηπηψζεηο, θπξίσο ζηε Βφξεην Διιάδα, ε δνηηθή αληηθαηαζηάζεθε απφ ηελ αηηηαηηθή: κε έδσζε ην βηβιίν.
10.14 Φπζηθή κνξθνινγία

Ζ θπζηθή κνξθνινγία (natural morphology) ηνπ Wolfgang Dressler θ.ά. (βι., π.ρ. Dressler, 2005), πνπ
επεξεάζηεθε απφ ηελ θίλεζε γηα κηα θπζηθή θσλνινγία (natural phonology) ηνπ David Stampe, ελδηαθέξεηαη
γηα ηα κνξθνινγηθά θαζνιηθά θαη γηα ην πψο ζπλδένληαη κε γεληθέο γλσζηηθέο αξρέο (γηα ηε ζεσξεηηθή απηή
πξνζέγγηζε βι. θαη McMahon, 2005: 146-158). Αληίζεηα κε ηελ ιεμη(θηζηη)θή κνξθνινγία, ε νπνία εμεηάδεη
ηα κνξθνινγηθά θαζνιηθά σο πξνο ηνλ ηξφπν πνπ δνκείηαη κηα γξακκαηηθή, απηή εμεηάδεη ηα νπζηαζηηθά
θαζνιηθά (substantive universals), ι.ρ. ηελ πνηθηιία ησλ δπλαηψλ κνξθνινγηθψλ πξνηχπσλ θαη ηηο
απαξαίηεηεο ζηε κνξθνινγία θαηεγνξίεο, φπσο φλνκα, ξήκα, ππνθείκελν θ.ιπ.
Καηά ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο θπζηθήο κνξθνινγίαο έλα κνξθνινγηθφ θαηλφκελν είλαη θπζηθφ, 1) αλ
εκθαλίδεηαη δηαδεδνκέλν, 2) αλ αληέρεη αξθεηά ζηε γισζζηθή κεηαβνιή, 3) αλ παξακέλεη ζρεηηθά
αλεπεξέαζην ζε πεξηπηψζεηο γισζζηθψλ δηαηαξαρψλ θ.ιπ. (Bauer, 1988: 188∙ πβ. McMahon, 2003: 147).
Δπηζεκαίλεηαη θαη έλα ραξαθηεξηζηηθφ πνπ δηαθξίλεη ηηο επζείεο πηψζεηο απφ ηηο πιάγηεο. Σν κνξθνινγηθφ
κέγεζνο ελφο πξνζθχκαηνο επζείαο πηψζεο δελ ππεξβαίλεη, γεληθά, απηφ ησλ πξνζθπκάησλ ησλ πιάγησλ
πηψζεσλ θαη κάιηζηα ζε δηάθνξεο γιψζζεο νη πιάγηεο πηψζεηο έρνπλ πξνζθχκαηα κε πεξηζζφηεξεο
ζπιιαβέο. Έηζη, ζηελ Αξραία Διιεληθή, ε δνη. (ηνπηθή) πιεζ. έιεγε ζε -αζη/-εζη, -νηζη: ιφγνο – ιφγνηζη,
Ἀζῆλαη – Ἀζήλεζη, πβ. ιαη. civis «πνιίηεο» – civibus (δνη.-αθαηξ. πιεζ.), dies «εκέξα» – diebus.
10.14.1 ΢πγθξνύζεηο θπζηθόηεηαο

Μεξηθέο θνξέο ζπγθξνχεηαη ην «θπζηθφ» ζηε θσλνινγία κε ην «αθχζηθν» ζηε κνξθνινγία ή αληίζηξoθα.
Δίλαη θπζηθφ, ι.ρ., έλα άηνλν ηειηθφ θσλήελ θαη κάιηζηα θιεηζηφ λα απνβιεζεί, κε απνηέιεζκα λα
δεκηνπξγεζεί «αθχζηθε» κνξθνινγία. ΋πσο ζεκεηψλεη ε McMahon (2003: 152), «νη θπζηθέο θσλεηηθέο
κεηαβνιέο κπνξεί λα ζπληνκεχνπλ ιέμεηο, θαη άξα λα πξνθαινχλ κνξθνινγηθέο δπζθνιίεο». Γηα ηελ
θαηαλφεζε ηνπ ζέκαηνο ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ απινχζηεξα παξαδείγκαηα απφ απηά ηεο Βξεηαλίδαο
γισζζνιφγνπ. ΢ηε Ρσζηθή, ε γελ πιεζ. ησλ ζει. ζε -a δελ έρεη επίζεκα, θαηάιεμε, θαζψο ην άηνλν -u
απνβιήζεθε: ruká (= ρέξη), rúki (= ρέξηα), ruk (= ρεξηψλ). Ο πιεζ. αληηπξνζσπεχεη ζεκαζηνινγηθά θάηη
επηπιένλ ελ ζρέζεη κε ηνλ εληθφ θαη είλαη θπζηθφ λα δειψλεηαη (απεηθνληζηηθφο πιεζ., iconical): αγγι./γαιι.
table - tables, γεξκ. Tag - Tage, ελψ ν πιεζ. sheep ηεο Αγγιηθήο θαη πνιινί πιεζ. ηεο Διιεληθήο δελ είλαη
απεηθνληζηηθνί, πβ. ιφγνο-ιφγνη, παηέξαο-παηέξεο αιιά αξρ. παηήξ-παηέξεο. Ο Μπακπηληψηεο (1977: 36),
ζπκπιεξψλνληαο ηνλ Jakob Wackernagel, γξάθεη: «ν κελ ηχπνο ηνπ πιεζ. είλαη ην «ραξαθηεξηζκέλν
(marked) κέινο ηεο αληηζέζεσο, απηφο δει. πνπ θαη’ εμνρήλ δειψλεη ηελ έλλνηα ηεο πιεζχνο, ν δε ηχπνο ηνπ
εληθνχ είλαη ην «κε ραξαθηεξηζκέλν» (unmarked) κέινο, ν κε εηδηθά επηθνξηηζκέλνο κε ηελ δήισζη ηεο
πιεζχνο ηχπνο». Ζ θσλνινγηθή θπζηθφηεηα, ζην ζπγθεθξηκέλν παξάδεηγκα ηεο Ρσζηθήο, εκθαλίδεηαη
ηζρπξφηεξε απφ ηε κνξθνινγηθή γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ απνηειέζκαηνο ηεο γισζζηθήο κεηαβνιήο,
επηζεκαίλεη ν Bauer (1988: 189). Σν αληίζεην πξέπεη λα ζπκβαίλεη ζηα δείθλπζαη, ιέιπζαη θ.ιπ., φπνπ ζα
επηθξάηεζε ε κνξθνινγηθή θπζηθφηεηα. Σν -ζ- δηαηεξήζεθε, επεηδή πξνθαλψο νη νκηιεηέο «έθξηλαλ» ηε
δηαηήξεζή ηνπ ρξήζηκε απφ πιεπξάο κνξθνινγίαο, θαζψο δελ ζπλαηξνχληαλ ηα π θαη αη νχηε ζπλεζηδφηαλ ε
αθνινπζία παη, ελψ ε θαηάιεμε -ζαη ήηαλ θαλνληθή («θπζηθή») ζε πιήζνο πεξηπηψζεσλ: πέθαλζαη, ὤμπλζαη,
πέπξαμαη θ.ιπ. Ζ εξκελεία απηή δηαθέξεη απφ ηε κεραλ(ηζη)ηθή αληίιεςε ησλ Νενγξακκαηηθψλ γηα ηηο
θσλεηηθέο κεηαβνιέο·θαη’ απηνχο, αθνχ ζηγήζεθε ην -ζ-, θαηφπηλ απνθαηαζηάζεθε αλαινγηθά (γηα ηε ζεσξία
ησλ Νενγξακκαηηθψλ πβ. πην πάλσ, 3.1.5).
173
10.15 Η εξγαζηηθή πηώζε ηεο Ιλδνεπξσπατθήο θαη ε ζεσξία ηνπ ηνπηθηζκνύ
(localism)
Πηζηεχεηαη φηη ε Ηλδνεπξσπατθή ή Πξσηντλδνεπξσπατθή γλψξηδε ζε παιαηφηεξν ζηάδην (Πξντλδνεπξσπατθή,
Pre-Indo-European, θαηά ηε ζχγρξνλε νξνινγία) θαη ηελ εξγαζηηθή/ελεξγεηηθή πηψζε (ergative/active), πνπ
δήισλε ηνλ δξάζηε· ηέηνηα ήηαλ, ι.ρ., ε «νλνκαζηηθή» έκςπρσλ νλνκάησλ ζε -ο. ΢ηηο γιψζζεο πνπ
ρξεζηκνπνηνχλ ηελ εξγαζηηθή (πβ. Βαζθηθή θ.ά.) ην ππνθείκελν ησλ κεηαβαηηθψλ ξεκάησλ είλαη ζηελ πηψζε
απηή, ελψ ην ππνθείκελν ησλ ακεηάβαησλ ή ησλ παζεηηθψλ ξεκάησλ είλαη ζε νλνκαζηηθή (βι. Martinet,
1985). ΢εκεησηένλ φηη ζε γιψζζεο κε εξγαζηηθή ην άςπρν δελ εκθαλίδεηαη ζε απηήλ, αθνχ είλαη ε πηψζε πνπ
δειψλεη ηνλ δξάζηε, θαη γη’ απηφ ηα νπδέηεξα έρνπλ ηελ θαηάιεμε ηεο αηηηαηηθήο (-m). Eμάιινπ, κηα άιιε
πηψζε, ε allative, γαιι. allatif, δειψλεη ηελ «εηο ηφπνλ θίλεζηλ», ηε κεηάβαζε, πβ. αξρ. Ἀζήλαδε, νἴθαδε –
απνδφζεθε σο κεηαβαηηθή (Martinet, 1985), σο θηλεζηαθή (Κξχζηαι, 2003/2006) θαη σο απνζεηηθή (Ράιιε
2005: 313∙ 2008: 149).
Οξηζκέλνη επαηλνχλ δχν Βπδαληηλνχο, ηνλ ιφγην κνλαρφ Μάμηκν Πιαλνχδε θαη ηνλ γξακκαηηθφ
Θεφδσξν Γαδή, γηα ηε ζεκαζηνινγηθή αλάιπζε ησλ πηψζεσλ ηελ νπνία, θαη’ απηνχο, επηρείξεζαλ. Σα
κνξθήκαηα θαη νη γξακκαηηθέο ρξήζεηο ησλ πηψζεσλ ζα πξνήιζαλ ζπλήζσο απφ κνξθήκαηα θαη ρξήζεηο κε
ζεκαζηνινγηθφ πεξηερφκελν. Γηα παξάδεηγκα, ε γαιιηθή πξφζεζε de «απφ», πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαη γηα ηε
δήισζε ηεο γεληθήο, πξνέξρεηαη απφ ην ιαη. (επίξξ. ή πξφζ.) de πνπ ζπρλά ζήκαηλε «απφ...θάησ» (θίλεζε
πξνο ηα θάησ, πβ. de-scendere «θαηεβαίλσ»). Ζ ζεκαζηνινγηθή απηή αλάιπζε ησλ πηψζεσλ ζπληζηά ηελ
localistic theory89. ΢χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ ηνπηθηζκνχ, νη πηψζεηο αληηηίζεληαη κεηαμχ ηνπο βάζεη ησλ
ηνπηθψλ ελλνηψλ ηεο «απφ ηφπνπ θηλήζεσο», ηεο «εηο ηφπνλ θηλήζεσο» θαη ηεο «ελ ηφπσ ζηάζεσο», ρσξίο λα
δηαθξίλνληαη ζε αθεξεκέλεο θαη ζε ζπγθεθξηκέλεο.
Πάλησο, πνιινί γισζζνιφγνη, πνπ ηάζζνληαη ππέξ ηεο δηάθξηζεο απηήο, έρνπλ ππνζηεξίμεη φηη νη
ιεγφκελεο ζπγθεθξηκέλεο πηψζεηο (αθαηξεηηθή, νξγαληθή, ηνπηθή) αλαπηχρζεθαλ αξγφηεξα θαη ήηαλ νη
πξψηεο πνπ ππέθπςαλ θαηά ηνλ ζπγθξεηηζκφ (θάηη αλάινγν ζπκβαίλεη θαη ζε πεξηπηψζεηο «αθαζίαο», νπφηε
θσλνινγηθέο αληηζέζεηο πνπ ην άηνκν καζαίλεη θάπσο αξγφηεξα εμαθαλίδνληαη πξψηεο). Ζ ζπλήζεο εμέιημε
φκσο αθνινπζεί πνξεία απφ ην ζπγθεθξηκέλν ζην αθεξεκέλν. Θα κπνξνχζε κάιινλ λα ππνζηεξίμεη θαλείο
φηη νη ΗΔ γιψζζεο πξνρψξεζαλ απφ ην ζπγθεθξηκέλν ζην αθεξεκέλν (βι. ζπγρψλεπζε ηεο αθαηξεηηθήο κε ηε
γεληθή, ηεο νξγαληθήο θαη ηεο ηνπηθήο κε ηε δνηηθή ζηελ Αξραία Διιεληθή), αιιά φηη θαηφπηλ ζεκεηψζεθε
ηάζε επηζηξνθήο ζην ζπγθεθξηκέλν, ε νπνία κάιηζηα ραξαθηεξίδεη ηε «ιατθή» γιψζζα (πβ. ζηε κέζε ζη’
αιώλη, ηελ πξφζεζε von «απφ» ζηελ θαζεκεξηλή Γεξκαληθή αληί ηεο γεληθήο, π.ρ. das Haus vom Vater = das
Haus des Vaters «ην ζπίηη ηνπ παηέξα» θ.ά.).
10.16 Γεκηνπξγία ηεο θιίζεο ζηηο ηλδνεπξσπατθέο γιώζζεο
10.16.1 Παιαηόηεξεο απόςεηο

Σν ζέκα απηφ, αλαθεξφκελν ζηνπο ρξφλνπο ηεο γισζζνγνλίαο, έρεη εμεηαζηεί απφ πνηθίιεο νπηηθέο γσλίεο θαη
είλαη ζεκαληηθφ απφ ζεσξεηηθήο πιεπξάο, κνινλφηη πξνζεγγίδεηαη κε κε επαιεζεχζηκεο ππνζέζεηο.
Αλαθέξζεθαλ ήδε νη ζέζεηο ηνπ Schlegel ζρεηηθά κε ηε δεκηνπξγία ηεο θιίζεο (ζεσξία ηεο εμέιημεο). Καηά
ηνλ Franz Bopp (1816) θαη παιαηφηεξνπο απφ απηφλ γξακκαηηθνχο, ηα θιηηηθά ζηνηρεία πξνήιζαλ απφ
αξρηθψο αλεμάξηεηα ζηνηρεία πνπ ζπλφδεπαλ ξήκαηα θαη νλφκαηα (ζεσξία ηεο ζχλζεζεο/ζπγθφιιεζεο). Γηα
παξάδεηγκα, ζην δείθλπκη ην -κη ζα ήηαλ νκφξξηδν κε ηνλ αλησλπκηθφ ηχπν κε, ζην ἐζζί (= εἶ) ην -ζη κε ην ζε
θ.ιπ. Ήηαλ φκσο εζθαικέλε ε πξνζπάζεηά ηνπ λα βξεη ζε πνιινχο ηχπνπο ηε ξίδα ζπλδεηηθψλ ξεκάησλ,
ζχκθσλα κε ηε ινγηθή αλάιπζε ξεκαηηθψλ ηχπσλ πνπ ζπλήζηδε ε θηινζνθηθή γξακκαηηθή (Γάιινη
γξακκαηηθνί ηνπ Port-Royal, 17νο αη., θ.ά.). ΄Δηζη, ζηα ἔιπ-ζ-α, scrip-s-i ν Bopp ηαχηηδε ην -ζ-/-s- κε ην
ζαλζθξ. as- (ηλδνεπξ. *es-mi) θαη ζην ama-v-i (αγάπεζα) ην -v- κε ην ζαλζθξ. bhu-, πβ. ἔ-θπ-λ.
Καηά ηνλ Alfred Ludwig (1867), νη θαηαιήμεηο πξνήιζαλ απφ πξνζαξκνγή ησλ ζεκαηηθψλ
επαπμήζεσλ ή ζρεκαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ ζέκαηνο (ζεσξία ηεο πξνζαξκνγήο, Μπακπηληψηεο, 1977: 24)
89
Βι. Anderson (1971/1976) θαη Haudry (1979/19943: 96).
174
΢ρεηηθά κε ηηο επαπμήζεηο ησλ ζεκάησλ πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη πξνέθπςαλ απφ κεηαθίλεζε ησλ νξίσλ
ηνπ επηζήκαηνο, κε επαλαλάιπζε, ι.ρ. απφ θπζη-θφο ζρεκαηίζηεθε επηζεκαηηθή επαχμεζε -ηθφο ζην ςπρ-ηθφο,
ελψ γηα ιφγνπο «πξνθχιαμεο», δει. άξζεο ηεο ραζκσδίαο, ην Ἀζελαη-ηθφο – αξραία πξνθνξά [aii] – έγηλε
Ἀζελατθφο (πβ. κεηαγελ. ηακεῖνλ αληί ηακηεῖνλ, ὑγεία αληί ὑγίεηα θαη ζήκεξα ζπλήζσο Αζθιεπείν αληί -πηείν·
ζηηο ιέμεηο ζε -πνηείν ην νη δηαηεξείηαη, γηα λα κελ ραζεί ε εηπκνινγηθή ηνπο δηαθάλεηα).
Ο Κσλζηαληίλνο Γεσξγνχιεο (1939/1964: 158-159)90, ζεκείσλε φηη, θαηά ηνλ Ludwig, νη θαηαιήμεηο
πξνήιζαλ απφ παξαγσγηθά ζεκαηηθά πξνζθχκαηα, φπσο ε θαηάιεμε -mini, π.ρ. legimini, ηνπ β΄ πιεζπληηθνχ
ηεο παζεηηθήο θσλήο ηνπ ιαηηληθνχ ξήκαηνο· «κέζα ζηε ζπλάθεηα ηνπ ιφγνπ ζα είρε παξνπζηαζηεί ε
ζπλεθθνξά vos legimini = πκείο ιεγφκελνη θαη απφ εθεί ην mini πήξε ηε ζεκαζία θαηάιεμεο» 91 . Ο
Γεσξγνχιεο ζεκείσλε επίζεο φηη ε θαηάιεμε -α ηνπ πιεζ. ησλ νπδεηέξσλ ζα πξνήιζε απφ θαηάιεμε -α κε
ηελ νπνία ζρεκαηίδνληαλ ζειπθά πεξηεθηηθά, κε απνηέιεζκα λα πξνθχςεη ε ιεγφκελε αηηηθή ζχληαμε, π.ρ. ηα
παηδία παίδεη. Σν ζπκπέξαζκα ζην νπνίν θαηέιεγε ήηαλ: «Οπσζδήπνηε θαίλεηαη πηζαλφ φηη ε γελεζηνπξγηθή
αθνξκή ηεο παξαγσγήο ησλ θιίζεσλ ζπλδέεηαη κε ην γεγνλφο φηη κηα ιέμε είλαη δπλαηφ λα ράζε ηελ
απηνηέιεηά ηεο θαη λα γίλε απιφ φξγαλν δήισζεο γξακκαηηθψλ ζρέζεσλ [...]. Ο Meillet έρεη νλνκάζεη ην
θαηλφκελν απηφ «grammaticalisation» γξακκαηηθνπνίεζε ησλ νλνκάησλ θαη θαηά ηελ αληίιεςή ηνπ πξνθαιεί
απηφ φρη κφλν αιιαγή ηεο ζεκαζίαο ησλ ιέμεσλ αιιά θαη ηεο κνξθήο ηνπο».
10.16.2 Η ζεσξία ηνπ Δ. Benveniste

Μεηαμχ άιισλ λεφηεξσλ ζεσξηψλ θεληξηθή ζέζε θαηέρεη απηή ηνπ Emile Benveniste ζρεηηθά κε ηηο απαξρέο
ηνπ ζρεκαηηζκνχ ησλ νλνκάησλ ηεο Ηλδνεπξσπατθήο (Origines de la formation des noms en indo-européen,
1935). Ο Μπελβελίζη αλέπηπμε ηε ζεσξία γηα ηξηγξάκκαηε ηλδνεπξσπατθή ξίδα, πνπ ζα είρε ηε κνξθή:
εκίθσλν/ζχκθσλν + e (ή o, ζηελ εηεξνησκέλε βαζκίδα, ή , ζηε κεδεληζκέλε) + εκίθσλν/ζχκθσλν (ε
ζεκηηηθή ξίδα δηαθέξεη, δηφηη είλαη ηξηζπκθσληθή, ι.ρ. ktb- «γξαθ-»). Ήδε ν Μεγέ είρε ππνζηεξίμεη φηη ξίδεο
κε ηέζζεξα ζηνηρεία, πβ. Fέιπσ, δει. ἔιπ-σ «θάλσ θάπνηνλ λα ειπίδεη», ἐιπ-ίδσ έλαληη ιαη. vol-o «ζέισ»,
επηδέρνληαη απινπνίεζε, ρσξίο φκσο λα πξνβεί ζε ζπζηεκαηηθή αλάιπζε. Ο Μπελβελίζη, πνπ ζηεξίρηεθε
ζηε ζεσξία ηνπ ΢σζζχξ (1879) γηα εκηθσληθνχο ζπληειεζηέο (πβ. πην πάλσ, 3.3.3), ππνζηήξημε φηη νη ξίδεο
ησλ ιέμεσλ ζα ήηαλ απνθιεηζηηθά κνλνζχιιαβεο θαη ηξηγξάκκαηεο ζε παιαηφηεξν ζηάδην ηεο ΠΗΔ, ι.ρ. νη
βάζεηο *werg- (ζην ἔξγνλ) θαη *wreg- (ζηα ῥέδσ «θάλσ», ῥέθηεο «πνπ θάλεη έξγα, δξαζηήξηνο») αλαιχνληαη
ζε ξίδεο *wer- + επίζ. -*g, *wr- + επίζ. -*eg (φρη werg- > wreg-, κε κεηάζεζε ζηνηρείσλ), πβ. ιείπσ < *leik-
< *lei- + επίζ. -*k, ελψ ε δηζχιιαβε ξίδα *genə- (γέλε-ζηο) αλαιχεηαη ζε *gen-ə1- (*gn-eə1- > *gnē- > γλή-
ζηνο), ην εἰκί ζε *ə1es-, ην ἄγσ ζε *ə2eg-, ην δί-δν-κελ ζε də3-, δί-δσ-κη ζε deə3- (ηα καθξά πξνέθπςαλ απφ
ηελ ζπγρψλεπζε/ζπλαίξεζε ηνπ e κε έλα απφ ηα ηξία ə) θ.ιπ. Πνιινί γισζζνιφγνη ρξεζηκνπνηνχλ ζήκεξα h,
Ζ θ.ά., π.ρ. h1esmi/H1esmi, αληί ə, ην νπνίν δειψλεη θεληξηθφ θσλήελ θαη φρη ιαξπγγηθφ θζφγγν, εκηθσληθνχ
ραξαθηήξα. Γηα ηε ζεκαληηθή απηή αιιά ηαπηφρξνλα πνιχ «καζεκαηηθή» ζεσξία κπνξεί λα θαηαηνπηζηεί
θαλείο αλαηξέρνληαο, κεηαμχ άιισλ, ζηελ παξνπζίαζή ηεο απφ ηνλ Chantraine (1990: 26-32)92.
Δπίζεο, ν Μπελβελίζη έθαλε ιφγν γηα αξρηθή αθιηζία ησλ νλνκάησλ, ηδίσο ησλ εηεξνθιίησλ ζε r - n
(ὕδσξ - ὕδαηνο, φπνπ ην α πξνέξρεηαη απφ θσλεεληηθφ n). Κάζε ιέμε κπνξνχζε λα ιεηηνπξγήζεη ζε θάζε
ζπληαθηηθή ζέζε, ρσξίο δηάθξηζε πηψζεσλ ή αξηζκψλ (πβ. λχθησξ «δηα λπθηφο», νκεξ. λχθηαο ηε θαί ἦκαξ,
ἑμῆκαξ «επί έμη εκέξεο» θ.ά.). ΋ηαλ ε ιεηηνπξγία ηεο ιέμεο ζηελ πξφηαζε έηεηλε λα δεισζεί κε θαηαιήμεηο,
δει. κε ηελ θιίζε, ηφηε ηα παιαηά παξάγσγα απνηέιεζαλ θιηηηθνχο ηχπνπο, ι.ρ. ὕδ-σξ, ὕδ-αηνο θ.ιπ.
Αλ ε κεηάβαζε απφ ηελ αθιηζία ζηελ θιίζε (απφ ηελ αλάιπζε ζηε ζχλζεζε) έρεη ππνζεηηθφ
ραξαθηήξα, γεγνλφο είλαη φηη θαηά ηελ εμέιημε ησλ ΗΔ γισζζψλ παξαηεξήζεθε έληνλε ηάζε πξνο αθιηζία,
πβ. Αγγιηθή, Βνπιγαξηθή θαη (βνπιγαξίδνπζα) «΢θνπηαλή», ξνκαληθέο/λενιαηηληθέο γιψζζεο θ.ά.–
πεξηνξηζκέλε αθιηζία εκθαλίδεηαη θαη ζηε Νέα Διιεληθή, πβ. ηελ απνπζία γεληθήο ζηα ππνθνξηζηηθά, θπξίσο
ζε απηά ζε -άθη (βι. Θσκαδάθε, 2008: 129-140) θαη, παιαηφηεξα, ζην ζεζζαιηθφ ηδίσκα (ζηε κέζε ζη’ αιψλη),
90
Ο ηίηινο ηνπ βηβιίνπ είλαη Ζ κειέηε ησλ ειιεληθψλ αλζξσπηζηηθψλ γξακκάησλ, πνπ κάιινλ παξνδεγεί ηνλ αλαγλψζηε,
δηφηη ην ζεκαληηθφ απηφ έξγν ελδηαθέξεη φρη κφλν ηνλ θηιφινγν αιιά θαη ηνλ γισζζνιφγν.
82
Πβ. Υαηδηδάθη (19302/1992: 194): «ην legimini είλαη κεηνρή = ιεγφκελνη, φηε [νπφηε] αθνχεηαη ην ἐζηέ, estis» –
πξνζζέηεη φηη θαηά κία άπνςε ην legimini ήηαλ απαξέκθ., ιεγέκελαη (πξφθεηηαη γηα πνηεηηθφ ηχπν, αληί ιέγεηλ).
92
Ο Έιιελαο κεηαθξαζηήο, πνπ δελ είλαη γισζζνιφγνο, ζπρλά απνκαθξχλεηαη, ρσξίο πξνθαλή ιφγν, απφ ην
πξσηφηππν, κε απνηέιεζκα λα παξαλνεί αξθεηέο θνξέο ην θείκελν ηνπ ΢αληξέλ.
175
ηελ απνπζία γεληθήο πιεζπληηθνχ ζε νξηζκέλα νλφκαηα, θπξίσο ζειπθά (δαζθάια, δνχια/-ε, ζθιάβα, επίζεο
θφζηνο) αιιά θαη γεληθφηεξα ηελ πεξηνξηζκέλε ρξήζε ηεο ζηελ παιαηά Γεκνηηθή.
1. Ση εμεηάδεη ε κνξθνινγία θαη πφηε εκθαλίδεηαη σο γισζζνινγηθφο φξνο;
2. Πψο κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί ε κνξθνινγία κηαο γιψζζαο;
3. Ση νδήγεζε αξθεηνχο γισζζνιφγνπο ζην λα παξαγθσλίζνπλ ηε κνξθνινγηθή πξνζέγγηζε ησλ γισζζψλ
θαη πνηνο ν ιφγνο ηεο απνθαηάζηαζεο ηεο κνξθνινγίαο θαη κάιηζηα σο αλεμάξηεηνπ θιάδνπ;
4. Ση γλσξίδεηε γηα ηε ιέμε σο κνλάδα ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο θαη κε πνηνλ φξν κπνξεί λα
αληηθαηαζηαζεί;
5. Πψο αληηκεησπίδνπλ ζπλήζσο ηε ιέμε νη γισζζνιφγνη;
6. Ση είλαη ην κφξθεκα, πφηε εκθαλίζηεθε σο φξνο θαη πνηνλ φξν αληηθαηέζηεζε;
7. Πψο αληηιακβαλφηαλ ην «πξνζδηνξηζηηθφ ηεο ξίδαο» ν Γ. Υαηδηδάθηο;
8. Πνηα ε ζεκαζία ησλ φξσλ ιέμεκα, κφλεκα θαη κφξθεκα ζηα γξαπηά ηνπ A. Martinet;
9. Οη φξνη κφξθεκα θαη κνξθή (morph) ηαπηίδνληαη;
10. Πξνζδηνξίζηε ηνπο φξνπο «δπλάκεη αλεμάξηεηεο κνξθέο/ειεπζεξψζηκα κνξθήκαηα», «αλεμάξηεηεο
κνξθέο/ειεχζεξα κνξθήκαηα», «εμαξηεκέλεο κνξθέο/δεζκεπκέλα κνξθήκαηα». Γψζηε παξαδείγκαηα.
11. Ση ελλννχκε κε ηνπο φξνπο ξίδα, βάζε/ζέκα; Γψζηε παξαδείγκαηα.
12. Ση ζεκαίλνπλ νη φξνη πξφζθπκα (παξάζεκα/παξάζεκα), πξφζεκα (πξφζεκα), επίζεκα, έλζεκα (επέλζεκα).
Γξάςηε παξαδείγκαηα.
13. Ση είλαη ηα αιιφκνξθα θαη πψο θαηαλέκνληαη.
14. Πψο νξίδεηαη ην «ακάιγακα»/«κνξθή-/κφξθεκα-θξεκάζηξα»;
15. Δίλαη εχθνιε ε αλαγλψξηζε κνξθεκάησλ;
16. Πψο νξίδνληαη ε θιίζε θαη ε παξαγσγή;
17. Αλαθέξεηε δχν θξηηήξηα γηα ηε δηάθξηζε ηεο θιίζεο απφ ηελ παξαγσγή.
18. ΢ε πνηεο βαζηθέο θαηεγνξίεο δηαθξίλνληαη ηα πξνζθχκαηα;
19. ΢ε πνηεο γλσζηέο γιψζζεο ζπλαληψληαη πεξηζήκαηα/αζπλερείο κνξθέο;
20. Ση είλαη ν ζπκθπξκφο, ε κνλαδηθή κνξθή (unique morph/cranberry morph), ε κεδεληθή κνξθή (zero
morph)/κεηάπιαζε (conversion), αλαπιήξσζε;
21. Ση ελλννχκε κε ηνπο φξνπο ζχλζεζε, παξαζχλζεηα, γλήζηα ζχλζεηα θαη θαηαρξεζηηθά/λφζα ζχλζεηα;
22. Πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζχλζεζεο;
23. Πνηα ζχλζεηα ραξαθηεξίδνληαη ελδνθεληξηθά θαη πνηα εμσθεληξηθά/θηεηηθά;
24. Πνηα ζχλζεηα νλνκάδνληαη παξαηαθηηθά/ζπλδεηηθά θαη πνηα ππνηαθηηθά;
25. Πνηα είλαη ηα ξηδηθά/πξσηνγελή θαη πνηα ηα ξεκαηηθά ζχλζεηα;
26. Πψο νξίδνληαη ηα πξνζδηνξηζηηθά ζχλζεηα θαη ηα παξαζεηηθά/ραιαξά ζχλζεηα (εηδηθέο νλνκαηηθέο
θξάζεηο, θαηά ηε Ράιιε);
27. Ση νλνκάδεη ε Ράιιε ραιαξά πνιπιεθηηθά ζχλζεηα (ιεμηθέο θξάζεηο) θαη ηη ςεπδνζχλζεηα;
28. Πνηα είλαη ηα λενθιαζηθά ζχλζεηα, πνην είλαη ην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο γλψξηζκα θαη ηη ηα δηαθνξνπνηεί
απφ ηα πβξίδηα;
29. Ση είλαη ε Λεμηθή Μνξθνινγία;
30. Πψο δηαίξεζε ηηο γιψζζεο ν Fr. von Schlegel ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αη. θαη πψο θξίλεηαη ε δηαίξεζε απηή;
31. Ση είλαη ηα κνξθνινγηθά θαζνιηθά;
32. Ση ζεκαίλεη ν φξνο βαζηθφο ηχπνο ζε έλα θιηηηθφ παξάδεηγκα;
33. Ση πξεζβεχεη ε Φπζηθή Μνξθνινγία;
34. Δκθαλίδνληαη πεξηπηψζεηο πνπ ην κνξθνινγηθά «θπζηθφ» κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη θσλνινγηθά αθχζηθν
ή ην αληίζηξνθν;
35. Ση είλαη ε εξγαζηηθή (ergative) θαη ηη ε θηλεηηθή (allative) πηψζε;
36. Ση πξεζβεχεη ε ζεσξία ηνπ ηνπηθηζκνχ (localistic theory) θαη πνηνη ελδέρεηαη λα είλαη νη πξφδξνκνί ηεο;
37. Πνηεο πηψζεηο αλαπηχρζεθαλ ζηελ αξρή, νη ζπγθεθξηκέλεο ή νη αθεξεκέλεο, θαη γηαηί;
38. Πνηεο είλαη νη παιαηφηεξεο απφςεηο γηα ηε δεκηνπξγία ηεο θιίζεο, δει. γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ
θαηαιήμεσλ;
176
39. Ση πξέζβεπε ν Δ. Μπελβελίζη γηα ηελ αξρηθή κνξθή ησλ ηλδνεπξσπατθψλ ξηδψλ θαη γηα ηε δεκηνπξγία
ηεο νλνκαηηθήο θιίζεο;
40. Πνηα ηάζε ζρεηηθά κε ηελ θιίζε εκθαλίδεηαη ζε ζχγρξνλεο επξσπατθέο γιψζζεο;
Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε, Ά. (1986). Ζ λενινγία ζηελ Κνηλή Νενειιεληθή. Θεζζαινλίθε: Α.Π.Θ.
Αλαζηαζηάδε-΢πκεσλίδε, Ά. (2008). Σν κφξθεκα ζεν- ζηελ ειιεληθή. ΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-
Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο
απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 99-113). Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.
Anderson, J. M. (1976). The grammar of case. Towards a localistic theory. Cambridge: Cambridge University
Press. [Original work published in 1971.]
Bergenholtz, H., & Joachim, M. (1979). Einführung in die morphologie. Stuttgart: W. Kohlhammer.
Bauer, L. (1988). Introducing linguistic morphology. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Bloomfield, L. (1955). Language. London: Allen and Unwin. [Original work published in 1933.]
Bybee, J. L. (1985). Morphology. A study of the relation between meaning and form. Amsterdam: John
Benjamins.
Chantraine, P. (1990). Ηζηνξηθή κνξθνινγία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (Ν. Κ. Αγθαβαλάθε, κεηάθξ.). Αζήλα: Α.
Dressler, W. U. (2005). Word-formation in natural morphology. In P. Stekauer & R. Lieber, Handbook of
Word-formation (pp. 267-284). Dordrecht: Springer.
Γεσξγνχιεο, Κ. Γ. (1964). Ζ κειέηε ησλ ειιεληθψλ αλζξσπηζηηθψλ γξακκάησλ. Αζήλα: Η. ΢ηδέξεο. [Σν παξφλ
απνηειεί αλαηχπσζε ηεο 1εο έθδνζεο, πνπ δεκνζηεχηεθε ην 1937.]
Fisiak, J. (1980). Historical morphology. (Series “Trends in linguistics. Studies and monographs”, 17.) The
Hague: Mouton.
Hall, R. A. (1964). Introductory linguistics. Philadelphia: Chilton
Haudry, J. (19943). L’ indo-européen (collection «Que sais-je?»). Paris: Presses universitaires de France.
[Travail original publié en 1979.]
Θενθαλνπνχινπ-Κνληνχ, Γ. (1989). Μεηαζρεκαηηζηηθή ζχληαμε. Απφ ηελ ζεσξία ζηελ πξάμε. Αζήλα:
Θσκαδάθε, Δ. (2008). Διιεηπηηθά θιηηηθά παξδείγκαηα θαη ζπρλφηεηα: ε πεξίπησζε ησλ ππνθνξηζηηθψλ. ΢ην
Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο
ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ.
129-140). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Καηζνχδα, Γ., & Νάθαο, Θ. (2013). Όςεηο ηεο λενινγίαο. ΢χκθπξζε θαη επαλεηπκνιφγεζε. Αζήλα: Παηάθεο.
Κιαίξεο, Υ., & Μπακπηληψηεο, Γ. (2005). Γξακκαηηθή ηεο Νέαο Διιεληθήο. Γνκνιεηηνπξγηθή-επηθνηλσληαθή.
Kovács, F. (1981). Linguistic structures and linguistic laws. Budapest: Akadémiai Kiadó. [Original work
published in 1971, Amsterdam: Grüner.]
Μαγνπιάο, Γ. (1985). ΢πκβνιή ζηελ αξραία ειιεληθή δηαιεθηνινγία. Γισζζνινγία, 4, ζζ. 89-100.
Martinet, A. (1985). Θέκαηα ιεηηνπξγηθήο ζχληαμεο (Φ. Α. Καβνπθφπνπινο, επηκ., Δ. Βέιηζνπ, Φ. Α.
Καβνπθφπνπινο, Γ. Μαγνπιάο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ, κεηάθξ.). Αζήλα: Νεθέιε.
Martinet, A. (19872). ΢ηνηρεία γεληθήο γισζζνινγίαο (Α. Λ. Υαξαιακπφπνπινο, κεηάθξ.). Θεζζαινλίθε:
Α.Π.Θ., Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.
Matthews, P. Ζ. (19912) Morphology. Cambridge: Cambridge University Press. [Original work published in
1974.]
Μπακπηληψηεο, Γ. (1977). Ηζηνξηθή γξακκαηηθή ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο. ΗΗ. Μνξθνινγία. Αζήλα.
Μπακπηληψηεο, Γ. (1982). «Καηάζηαζεο» ελαληίνλ «θαηαζηάζεσο». Γισζζνινγία, 1, ζζ. 119-127.
177
Nida, E. A. (1946). Morphology. The descriptive analysis of words. Ann Arbor: The University of Michigan
Press.
Παπαγεσξγίνπ, Γ. Δ. (ρ.ρ.). Ζ παξαγσγή θαη ε ζχλζεζε ιέμεσλ ζηε λέα ειιεληθή γιψζζα. Αζήλα. [Σν παξφλ
απνηειεί ηε 2ε έθδνζε ηνπ 1977.]
Pergnier, M. (1986). Le mot (collection «Linguistique nouvelle»). Paris: Presses universitaires de France .
Ράιιε, Α. (2011). Ζ ζχλζεζε ιέμεσλ: Γηαγισζζηθή κνξθνινγηθή πξνζέγγηζε. Αζήλα: Παηάθεο. [Σν παξφλ
απνηειεί αλαηχπσζε ηεο 1εο έθδνζεο ηνπ 2007.]
Ράιιε, Α. (2008). Ζ κνξθνινγία σο απηφλνκν ηκήκα ηεο γξακκαηηθήο. ΢ην Α. Μφδεξ, Α. Μπαθάθνπ-
Οξθαλνχ, Υ. Υαξαιακπάθεο & Γ. Υεηιά-Μαξθνπνχινπ (επηκ.), Γιψζζεο ράξηλ. Σφκνο αθηεξσκέλνο
απφ ηνλ Σνκέα Γισζζνινγίαο ζηνλ θαζεγεηή Γεψξγην Μπακπηληψηε (ζζ. 141-154). Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.
΢αθειιαξηάδεο, Γ. Υ. (1997). ΢ηνηρεία κνξθνινγίαο. Μνξθήκαηα θαη παξαγσγηθέο θαηαιήμεηο ηεο
Νενειιεληθήο. Αζήλα: ΢αββάιαο.
Scalise, S. (1984). Generative morphology. Dordrecht: Foris.
Spencer, A. (1991). Morphological theory: An introduction to word structure in generative grammar. Oxford:
Blackwell.
Σζεξέπεο, Γ. Ν. (1902). Σα ζχλζεηα ηεο ειιεληθήο γιψζζεο. Αζήλαη: Σχπνηο Π. Γ. ΢αθειιαξίνπ.
Φηιηππάθε-Warburton, Δ. (1992). Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία. Αζήλα: Νεθέιε.
Υαηδηδάθηο, Γ. (1992). Αθαδεκεηθά aλαγλψζκαηα εηο ηελ ειιεληθήλ θαη ιαηηληθήλ γξακκαηηθήλ ΗΗ. Αζήλα: Γ.
Βαζηιείνπ. [Σν παξφλ απνηειεί αλαηχπσζε ηνπ 19302.]
178

00 Master Document

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

00 Master Document

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΓΟΥΛΑΣ

Αναπληρωτής καθηγητής Γλωσσολογίας

Θέματα συγχρονικής και διαχρονικής

Copyright © ΣΕΑΒ, 2015

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Πίλαθαο ζπληνκνγξαθηώλ-αθξσλπκίσλ ................................................................... 7

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................... 37

Κεθάιαην 2. Από ηε ζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ζηελ ηζηνξηθνζπγθξηηηθή

2.1 Δηζαγσγή ............................................................................................................................ 39

Κεθάιαην 3. Αξρέο θαη κέζνδνη ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο ............ 46

3.1 Δηζαγσγή. Αξρέο ηεο ηζηνξηθνζπγθξηηηθήο γισζζνινγίαο .............................................. 46

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................... 73

Κεθάιαην 4. Γισζζηθή κεηαβνιή θαη δηαθνξνπνίεζε .......................................... 77

4.1 Καζνιηθόηεηα θαη αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ .......................................................................... 77

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................... 90

5.1 Η έλλνηα «γισζζηθή νηθνγέλεηα» ....................................................................................... 93

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 100

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 100

Κεθάιαην 6. Δηπκνινγία........................................................................................ 102

6.1 Πξνζδηνξηζκόο ηνπ πεδίνπ ............................................................................................... 102

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 111

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 112

Κεθάιαην 7. Νεόηεξε Γισζζνινγία ...................................................................... 113

7.1 Ferdinand de Saussure..................................................................................................... 113

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 122

Κεθάιαην 8. Φσλεηηθή .......................................................................................... 123

8.1 Φσλεηηθή ......................................................................................................................... 123

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 138

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 139

Κεθάιαην 9. Φσλνινγία ........................................................................................ 141

9.1 Φσλνινγία ........................................................................................................................ 141

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 155

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 156

Κεθάιαην 10. Μνξθνινγία .................................................................................... 158

10.1 Δηζαγσγή ........................................................................................................................ 158

Δξσηήζεηο αλαθεθαιαίσζεο ................................................................................. 176

Βηβιηνγξαθία .......................................................................................................... 177

1.2 Η κειέηε ηεο γιώζζαο από ηνπο αξραίνπο

Σρέζε νλνκάησλ θαη πξαγκάησλ

Τπνζηήξηδαλ επίζεο ηε ζεκαζία ηνπ θζνγγηθνύ ζπκβνιηζκνχ ή ζπλαηζζεζίαο/θσλαηζζεζίαο (sound

Ολνκαηνπνηία θαη θζνγγηθόο ζπκβνιηζκόο

Σύληνκε θξηηηθή ησλ απόςεσλ ησλ Αξραίσλ

Αληηιήςεηο ησλ Αξραίσλ γηα ηε γισζζηθή κεηαβνιή

1.2.1 ΢πγθξίζεηο γισζζώλ ζηελ αξραηόηεηα

Πξώηεο γισζζηθέο ζπγθξίζεηο

1.3 ΢πιιαβνγξαθηθή θαη αιθαβεηηθή γξαθή

ke-ra-se, φπνπ δειψλεηαη ην ιεθηηθφ ζπξηζηηθφ ησλ γέξαο, γῆξαο, θέξαο.

 πξψηα εκθαλίδεηαη ε εηθνλνγξαθηθή γξαθή,

άιθα = ?aleph «θεθαιή βνδηνχ», βήηα = bēth «νηθία» θ.ιπ.

1.3.1 Φσλεηηθή έξεπλα

 ε θσλεηηθή ηνπ αμία, π.ρ. [η],

1.4 Η γξακκαηηθή έξεπλα θαηά ηελ αξραηόηεηα

1.4.1 Αλαινγία – αλσκαιία

 θαηά ην ἡκέξαλ έγηλε ην λχθηαλ,

 Ἀιθηβηάδνπο, ΢σθξάηνπ, ηνλ/ηελ πιήξελ θ.ιπ.

 Εεφο, Εεΐ, Εέα (πιάγηεο πηψζεηο ηνπ Εεχο),

 νλνκ.- αηη. ηψ ἵππσ, γελ.- δνη. ηνῖλ ἵππνηλ,

Βέβαηα, ε αληίζεζε κεηαμχ αλαινγηθώλ θαη αλσκαιηθώλ απνηειεί ζε κεγάιν βαζκφ

1.4.2 Γξακκαηηθή αλάιπζε

Πξσηαγφξαο Ολνκαηηθή θαηεγνξία ηνπ γέλνπο

δηάθξηζε θιίζεο – παξαγσγήο: declinatio naturalis «θπζηθή θιίζε» -

1.5 Η γξακκαηηθή έξεπλα ζηνπο αιεμαλδξηλνύο ρξόλνπο

1.5.1 Γηνλύζηνο ν Θξάμ: Τέρλε γξακκαηηθή

Μέξε ηεο Γξακκαηηθήο Πεξηερόκελν