D. Kalomirakis, Protaton, The Study, The Monument and Its Patrons (In Greek) (1991 - 1993)

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
ΠΔΡΙΟΓΙΚΟΝ ΓΗΜΟ΢ΙΔΤΜΑ
ΣΟΤ ΠΑΣΡΙΑΡΥΙΚΟΤ ΙΓΡΤΜΑΣΟ΢ ΠΑΣΔΡΙΚΩΝ ΜΔΛΔΣΩΝ
ΣΟΜΟ΢ 22
ΑΗΜΗΣΡΗ Δ.ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ
Ἡράκλειο Κρήτης
ΠΡΩΣΑΣΟ
Η ΔΡΔΤΝΑ, ΣΟ ΜΝΗΜΔΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΣΡΩΝΔ΢ ΣΟΤ
σσ.73-104
ΘΔ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ
ΣΟΜΟ΢..22,.....ΣΔΤΥΗ Α΄-Β ..................................... ΙΟΤΝΙΟ΢-ΓΔΚΔΜΒΡΙΟ΢ 1990
Ὁ π α ρ ὼ ν τό μο ς ἐ κδ ίδ ε τ αι ἀ να δ ρο μικ ῶ ς τὸ ν Μ άϊο ν το ῦ ἔ το σς 1 9 9 3
Εἰσαγωγικὰ ἀναδημοσιεύσεως
Τὸ ἀναδημοσιευόμενο κείμενο ἀναρτᾶται χωρὶς τροποιήσεις σὲ ψηφιακὴ

μορφή κατὰ τὴν χρονικότητά του1, ὥστε νὰ εἶναι εὔκολη κάθε ἀναζήτησις ἢ
χρησιμοποίησις τῶν δεδομένων του. Ἔνῶ διατηρήθηκε ἡ ἀρχικὴ σελιδοποί-
ησις τοῦ κειμένου, γιὰ τεχνικοὺς λόγους τοῦτο ὁρισμένες φορὲς δὲν ἔγινε ἐφι-
κτὸ στὶς ὑποσελίδιες ὑποσημειώσεις· σὲ αὐτὲς κατὰ περίπτωσι δηλώνεται ἡ
ὅποια διαφορά.
Περί τὴν ἱστόρησι τοῦ Πρωτάτου πολλὰ ἔχουν προκύψει στὸ διάστημα
τῶν εἴκοσι ἑπτὰ ἐτῶν ἀπὸ τὴν δημοσίευσί τοῦ ἐδῶ ἀρθρου (1991-2018). Ἰδίως
οὐσιώδης βοήθεια ἔχει προκύψει ἀπὸ τὶς δύο δημοσιεύσεις τῶν Ἐφόρων
Ἀρχαιοτήτων Ι.Ταβλάκη (2007/8) καὶ Ι. Κανονίδη (2015/6).Τοιουτοτρόπως διά-
φορες ταυτίσεις ἢ ὑποθέσεις ποὺ εἶχαν προταθῆ, ἄλλες ἔχουν ἐπαληθευθῆ
ἕως πολλαπλῶς ἐμπλουτισθῇ, ἐνῶ ἄλλες ἔχουν τροποποιηθῇ πρὸς τὸ πρα-
γματολογικῶς ἢ ἱστορικῶς ἀκριβέστερον· ἐπίσης νέες ὑποθέσεις ἔχουν
προκύψει, γιὰ τὶς ὁποῖες ὅμως ἐκκρεμεῖ: α΄ ὁ συσχετισμός τους μὲ τὰ κύρια
ἐρωτήματα ποὺ διέπουν τὴν προγενεστέρα περὶ τὴν ἱστόρησι μελετητικὴ
προβληματική· β΄ ἡ συστηματική τεκμηρίωσι τῶν νέων ὑποθέσεων, προκειμέ-
νου νὰ ἀκολουθήσει ἡ ἀπαραίτητη μελετητικὴ ἀποτίμησί τους.
Μία εὐρυτέρα κριτικὴ ἀποτίμησις καὶ σύνοψις ὅλων τῶν προαναφε-

ρομένων περὶ τὴν ἱστόρησι, εὐελπιστεῖται, τύχῃ ἀγαθῇ, νὰ περιέχεται στὴν
ἀπὸ καιρὸ προετοιμαζομένη ἀπὸ τὸν ὑπογράφοντα, δίτομη μονογραφία στὴν
Ἑληνικὴ καὶ Ἀγγλικὴ γλῶσσσα μὲ τελικὸ τίτλο:
Πρὸς μία «Καινὴ» κ αὶ ὄχι «Καινοτόμο» ἀνάγνωσι

τῆς ἱστορήσε ως τ οῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Θεοτόκου στ ὶς Καρυὲ ς τοῦ Ἁγίου Ὄρους.
Ἡ ἀποκατάστασις καὶ χρονικὴ τοποθέτησις τοῦ θεματολογίου τῶν εἰκόνων τῆς
ἱστορήσεως καὶ ἡ ἀρχαιολογική, φιλολογικὴ καὶ ἱστορική τους ἀνάγνωσις
Δοκίμιον Πολιτογραφίας.
1
Πλὴν μιᾶς παραδρομῆς ζηὴν ζελίδα 88 (pdf.20), βλέπε: ὑποζημ.60.
Ὅσον ἀφορᾷ στὴν σύνοψι τῶν μετὰ τὸ 1991 δημοσιευμένων μελετη-
τικῶν ἀποτελεσμάτων καὶ ὑποθέσεων ἢ στὴν ἀντίστοιχη εὐρυτέρα βιβλιο-
γραφία κυρίως βλέπε:
E.N. Tsigaridas, Manuel Panselinos - From the Holy Church of the Protaton,
Hagioreitike Hestia. Thessalonica 2003, pp16-50
Δ.Ε.Καλομοιράκης, «Ἡ ἱστόρηση τοῦ Πρωτάτου Σύντομο χρονικὸ τῆς χρονολό-

γησης καὶ ἑρμηνείας της», Πρακτικὰ Α’ Επιστημονικοὺ Συνεδρίου: Το
μεγαλείο του Πρωτάτου -ἡ διαχρονικὴ συμβολή των Καρυών, Αγιο-
ρειτική Εστία, Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2006. The study of the wall pain-
tings of Protaton, in Greek, [2006]
https://www.academia.edu/34490621/%CE%A4he_study_of_the_wall_paintings_of_Protaton_in_Greek_2006_
A. Vasilakeris, Les fresques du Protaton au Mont Athos, Analyse du processus créateur

dans un atelier de peintres byzantins du XIIIe siѐcle, Thѐse de doctorat, Ecole
Pratique se Haute Etudes, Paris 2007, pp.1-287.
Ι.Ταβλάκης, Ιερὸς Ναὸς Πρωτάτου Ι, Παθολογία τοιχογραφιών, σχέδια αποτύπω-

σης, Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ, Πολύγυρος 2007-2008, σσ. 1-361.
Ι. Κανονίδης, Πρωτάτο ΙΙ. Η συντήρηση των τοιχογραφιων, Α΄σσ.1-457- Β΄ σσ.1-

190, Α.Νάστου τ.Β΄, 18-23. Σ.Στεφανίδης, Α.Νάστου, τ.Β΄ 24-58, Ὑπουρ-
γεῖο Πολιτισμοῦ, Πολύγυρος, 2015-2016.
Δ.Ε.Καλομοιράκης, «Πρωτάτου Ἱστόρησις, Εἰκόνα ἀρχέτυπη καὶ ὁμολογιακὴ

τῆς καθολικότητας τῆς ὀρθοδόξου χριστιανικῆς ἱεροκοσμικῆς ἀνθρωπο-
λογίας καὶ πολιτογραφίας», Μαργαρίται, Μελέτες στὴν Μνήμη τοῦ Μα-
νόλη Μπορμπουδάκη, (ἐπιμ.) Μ.Σ.Πατεδάκης, Κ.Δ.Γιαπιτζόγλου, Κοι-
νωφελὲς Ἵδρυμα Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή, Ι.Μ.Ἱεραπύτνης καὶ Σητεί-
ας, Σητεία 2016, 141 σημ.3, 142 σημ.4, 155-157, σημ.25, ἐπίσης:
https://www.academia.edu/34840671/01_PROTATON_The_wall_paintings_1289-_1293_AD_Pre-
Publication_in_Greek.pdf.
Τοῦ ἰδίου, «Ἡ Τετραπλὴ “Kαινὴ” ἀνάγνωσις τῆς ἱστορήσεως τοῦ Πρωτάτου»,

ὑπὸ δημοσίευσιν στὸν τιμητικὸ τόμο γιὰ τὸν καθηγητὴ Δημήτριο Τριαν-
ταφυλλόπουλο, ἐπιμ. Χ.Χοτζάκογλου, Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν,
Λευκωσία, σσ. 233-275.
Τοῦ ἰδίου, «Ἡ “Καινὴ εἰκὼν” τῆς ἱστορήσεως τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Πρωτάτου,
χρονικὴ τοποθέτησις, ἀρχαιολογικὴ καὶ ἱστορικὴ ἀνάγνωσις», Ἐπιστημο-
νική Ἡμερίδα ἀφιερωμένη στὸν Ἱερὸ Ναὸ τοῦ Πρωτάτου στὶς Καρυές,
8η Δεκεμβρίου 2017. Ἀγιορειτικῆ Ἑστία, ὑπὸ δημοσίευσιν τόμος πρα-
κτικῶν, σσ. 1-15, βλέπε περίληψις εἰσηγήσεως: «Ἱστορικὴ τοποθέτησις,
ἀνάγνωσις καὶ γενικὴ ἐξήγησις τῆς “Καινῆς Εἰκόνος” τῆς Ἱστορήσεως
Πρωτάτου»,
https://www.academia.edu/35257892/%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE%99%CE%9A%
CE%97_%CE%A4%CE%9F%CE%A0%CE%9F%CE%98%CE%95%CE%A4%CE%97%CE%A3%CE%99
%CE%A3_%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%93%CE%9D%CE%A9%CE%A3%CE%99%CE%A3_%CE%
9A%CE%91%CE%99_%CE%93%CE%95%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%97_%CE%95%CE%9E%CE
%97%CE%93%CE%97%CE%A3%CE%99%CE%A3_%CE%A4%CE%97%CE%A3_%CE%9A%CE%91%C
E%99%CE%9D%CE%97%CE%A3_%CE%95%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%9D%CE%9F%CE%A3_
%CE%A4%CE%97%CE%A3_%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE%97%CE%A3%CE%9
5%CE%A9%CE%A3_%CE%A4%CE%9F%CE%A5_%CE%A0%CE%A1%CE%A9%CE%A4%CE%91%CE
%A4%CE%9F%CE%A5_2017_
D.E.Kalomirakis, Summary: «Historic placement, reading and general exegesis of the

“Cæne Icon” of the Protaton Historesis» (2017).
https://www.academia.edu/35257903/Historic_placement_reading_and_general_exegesis_of_the_Caene_Icon
_of_the_Protaton_Historesis_2017_
Ἡμερίδα Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας 8-12-2017, «Ο ναός του Πρωτάτου και ο ζωγράφος του:
Έργα συντήρησης και νέα δεδομένα». Επιστημονική Ημερίδα αφιερωμένη στον
Ιερό Ναό του Πρωτάτου στις Καρυές. Περιλήψεις ἀνακοινώσεων: Ι.Κανονίδης,
2-4· Κ.Χρυσοχοΐδης, 5· Σ.Μαμαλούκος, 6· Σ.Στεφανίδης, 7· Α.Νάστου, 9· Ν.Σι-
ώμκος,10· Κ.Μ.Βαφειάδης, 11· Α.Βασιλακέρης, 12· Δ.Ε.Καλομοιράκης,13· Π.
Φουντάς, 15· Γ.Φουστέρης 17.
https://www.agioritikiestia.gr/images/articles/2017-ergastirio/abstracts-protato-gr.pdf
* Πρὸ τῆς δίγλωσσης ἐκδόσεως τοῦ τελικοῦ δοκιμίου, γιὰ τὴν εὐρυτέρα διεθνῆ ἐνημέρωσι πε-
ρὶ τὴν ἱστόρησι τοῦ Πρωτάτου καὶ τὴν μελετητική της προβληματική , συντάσσσεται στὴν Ἀγ-
γλικὴ γλῶσσα μία ἐλαφρῶς διευρυμένη ἐκδοχὴ τοῦ ὑπὸ ἔκδοσιν ἄρθρου ἀπὸ τὴν Ἁγιορειτικὴ
Ἑστία (2017). Παραλλήλως συνεχίζεται ἕως ὁλοκληρώσεως ἡ σταδιακὴ ἀνάρτησις σὲ μορφὴ
p.d.f. στὸν ἰστότοπο AvademiaEdu, τῶν ἀπὸ τὸ 1982 ἕως σήμερα δημοσιευμένων σχετικῶν
ἄρθρων τοῦ ὑπογράφοντος.
[TYPE THE COMPANY NAME]
73
[Pick the date]
Α.
΢ΤΝΣΟΜΟ Ι΢ΣΟΡΙΚΟ ΣΗ΢ ΔΡΔΤΝΑ΢ ΓΙΑ ΣΟ ΜΝΗΜΔΙΟ
Ἡ ρξνλνιφγεζε θαὶ ἡ ἀπνηίκεζε ηῆο ηέρλεο ηνῦ Πξσηάηνπ, ηνῦ

Καζεδξηθνῦ λανῦ ηῆο κνλαρηθῆο πνιηηείαο ηνῦ Ἁγίνπ Ὄξνπο, ἔρεη πεξάζεη
κία καθξὰ πεξίνδν ζπγρχζεσο. Καη’ ἀξρὴλ πξέπεη λὰ ἀλαθεξζεῖ ὅηη ηφζν
θάπνηεο πιεξνθνξίεο ἀπὸ ηὴλ Ἁγηνξεηηθὴ παξάδνζε ηνῦ 18νπ αἰῶλα, ὅζν
ἐπίζεο θαὶ νἱ ηχρεο ηνῦ θεηκέλνπ ηῆο ἗ξκελείαο ηῆο Ζσγξαθηθῆο Τέρλεο, ηνῦ
Γηνλπζίνπ ηνῦ ἐθ Φνπξλᾶ Δ὎ξπηαλίαο, ἀπὸ ηὴλ ἀλεχξεπζή ηεο ἕσο θαὶ ηὴλ
ηειηθή ηεο δεκνζίεπζε, ζπλέηεηλαλ θαηὰ πνιὺ ὥζηε λὰ δεκηνπξγεζεῖ ἡ ὅιε
ζχγρπζε. ἖λ ζπλερείᾳ ηξία ἴζσο εἶλαη ηὰ θχξηα ζηνηρεῖα πνὺ ἔρνπλ
ιεηηνπξγήζεη θαζνξηζηηθὰ ζηὴλ ὅπνηα ἐθηίκεζε ὏πῆξρε κέρξη πξφηηλνο γηὰ
ηὸ κλεκεῖν. Καηὰ πξῶηνλ ὁ δχζθνια πξνζπειάζηκνο ζηνὺο πνιινὺο ηφπνο
ὅπνπ ε὏ξίζθεηαη ηὸ Πξσηᾶην, ἡ ὄρη θαιὴ πνηφηεηα ηῶλ δεκνζηεπκέλσλ
θσηνγξαθηῶλ ζηὴλ ὁπνία ἀλαγθαζηηθὰ βαζίζζεζαλ ὅζνη δὲλ ἔρνπλ δεῖ ηὸ
κλεκεῖν, θαὶ ηέινο παξαεπηζηεκνληθὲο ἀπφςεηο θαὶ ἐζληθηζηηθὲο ἢ
ἐπηζηεκνληθὲο πξνθαηαιήςεηο, νἱ ὁπνῖεο πεξηέπιεμαλ θαηὰ πνιὺ ηὴλ
ἔξεπλα. Ὅζνλ ἀθνξᾶ ηψξα ηὴλ πεξίνδν ζηὴλ ὁπνία ηνπνζεηεῖηαη ηὸ
Πξσηᾶην, ἔρεη ἐπίζεο παξαηεξεζεῖ ὅηη ὑπάξρεη ἀξθεηὴ ζύγρπζε θαὶ ἀζάθεηα
ἀπὸ ηὸ γεγνλὸο ὅηη ἡ ἐπίζεκε δσγξαθηθὴ ηνῦ 14 νπ αἰῶλα δὲλ ἔρεη κέρξη ηώξα
ἀληηκεησπηζζεῖ ὡο ἕλα ὁκνηνγελὲο ζύλνιν, ἀλεμάξηεην ἀπὸ γεσγξαθηθὰ θαὶ
πνιηηηθὰ πιαίζηα, ἔμσ ἀπὸ «ἐζληθὲο» ἢ «ηνπηθὲο» ζρνιέο1. ἖πηπιένλ πνιιὲο
δηαθνξὲο γλσκῶλ ἀπὸ ἔιιεηςε ἀθξηβνιόγνπ κεζόδνπ, ἀπὸ πξνθαηαιή-
1
Μ. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, «Ἡ Ὕστερη Βυζαντινὴ Σέχνη, Μνημειακὴ Ζωγραφικὴ (1204–1300)»,
Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἀθήνα 1974, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, τ.Θ’ *στὸ ἑξῆς:
ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, «Μνημειακὴ Ζωγραφικὴ»+, σ.440.
74
«Πρωτᾶτο. Ἡ ἔρευνα, τὸ μνημεῖο καὶ οἱ πάτρωνές του», Κληρονομία 22 (1990),
ςεηο ἐζληθνῦ εἴδνπο θαὶ ἐπαλαιήςεηο ιαλζαζκέλσλ ἀπόςεσλ, ἔρνπλ

δπζθνιέςεη ηὴλ ἀληηθεηκεληθὴ ἔξεπλα2.
἗θαηὸ πεξίπνπ ρξφληα κεηὰ ηὸ 1744, ρξνληὰ πνὺ ὁ V.Barsky
πξσηναληίθξπζε ηὶο ηνηρνγξαθίεο ηνῦ κλεκείνπ3, εἶρε γίλεη πηζηεπηὸ
2 Μ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, «Ἡ μακεδονικὴ σχολὴ καὶ ἡ λεγόμενη σχολὴ Μιλούτην», ΔΦΑΕ περίοδος Δ΄

τ.Ε’ (1966 –1969), *στὸ ἑξῆς: ΢ΩΣΗΡΙΟΤ+, σ.2.
3 Γιὰ τὶς πληροφορίες τὶς σχετικὲς μὲ τὸ μνημεῖο κατὰ τὸ 18 ο αἰῶνα βλέπε: V. BARSKY, Voyage
aux lieux Saints d’Europe, d’Asie et d’Afrique, Πετρούπολη 1780 (ρωσ.) *στὸ ἑξῆς: BARSKY].
ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ ΣΟΤ ΕΚ ΥΟΤΡΝΑ, Ἑρμηνεία τῆς Ζωγραφικῆς Σέχνης, ὑπὸ Ἀ.
Παπαδοπούλου–Κεραμέως, Πετρούπολη 1909, *στὸ ἑξῆς: ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία], σ.ια’,
ὑποσημ.3, 5. G. MILLET, Recherches sur l’iconographie de l’Evangile aux XIVème, XVème et
XVIème siècles, d’après les monuments de Mistra, de Macédoine et du Mont Athos, Παρίσι 1916 ἔκδ.
1η, 1960 ἔκδ. 2η, [στὸ ἑξῆς: MILLET, Recherches], σ.656, ὑποσημ.7. ΢ΑΒΒΑ΢ ΣΡΙΓΩΝΗ΢,
Προσκυνητάριον τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας τῆς ἐν τῷ Ἄθῳ, Βενετία 1780, σ.30.
ΜΑΚΑΡΙΟ΢ ΣΡΙΓΩΝΗ΢, Προσκυνητάριον τῆς Μεγίστης Λαύρας τῆς ἐν τῷ Ἄθω, Βενετία
1792, σ.23. Πρὶν ἀπὸ τὸν V. Barsky τὸ μνημεῖο εἶχε ἐπισκεφθεῖ, μᾶλλον στὰ 1670 μὲ 1677, ὁ
RICAUT (Histoire de l’État présent de l’Église Grecque, Ἄμστερνταμ 1698, σ.56) καὶ ἀνέφερε πὼς
πρὶν 164 ἔτη εἶχε ζωγραφηθεῖ ὁ Ναός, δηλαδὴ στὰ 1506–1513 καὶ ὄχι στὰ 1534 ὅπως
ἀναφέρει ὁ Ouspensky. Βλέπε: D. PAPACHRYSSANTHOU, Actes du Protâton,
[PAPACHRYSSANTHOU], σ.145–146, ὑποσημ.348.
Γιὰ τὶς κύριες μονογραφίες ποὺ ἀφοροῦν στὸ μνημεῖο: ΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, «Περὶ τοῦ Ἰησοῦ τοῦ
Πανσελήνου», Παρνασσὸς 5 (1881), σ.445 κ. ἑξ. καὶ ἀνατύπωση τοῦ ἰδίου εἰς Μικτὰς
΢ελίδας, Ἀθήνα 1905, σ.506 κ. ἑξ. CH. BAYET, ‚Notes sur le peintre byzantin Manuel
Panselinos et sur le guide de la peinture du moine Dionysios », Revue Archéologiques, 3e serie, 3
(1884), [στὸ ἑξῆς: BAYET], σ.25–334. Α. Η. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, «Ἡ Ἑρμηνεία τῆς Ζωγραφικῆς
Σέχνης καὶ ὁ Μανουὴλ Πανσέληνος», Πινακοθήκη, Ζ’ (1917), τεῦχ. 193–195. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ,
«Περὶ τὸ πρόβλημα τοῦ Πανσελήνου», Μακεδονικὸ Ἡμερολόγιο 1933, σ.99–106. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ,
Μανουήλ Πανσέληνος, *στὸ ἑξῆς: ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢+, Ἀθήνα 1956. Ν. ΔΡΑΝΔΑΚΗ΢,
«Παρουσίαση τοῦ Μ. Πανσελήνου, Ἀ. Ξυγγοπούλου», ΕΕΒ΢, ΚΖ’ (1957) σ.426-434. Α.
ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, «Μανουὴλ Πανσέληνος–Διονύσιος ἀπὸ ταὸν Υουρνᾶ», Νέα Ἑστία,
Φριστούγεννα 1963, σ.209–214, 227–230. A. EMBIRIKOS, ‚Manuel Panselinos‛, Le Millénaires
du Mont Athos, II, Βενετία 1965, σ.263–266. Π. ΜΤΛΩΝΑ΢, «Σὸ Πρωτᾶτο τῶν Καρυῶν καὶ ὁ
ζωγράφος Μανουὴλ Πανσέληνος», Νέα Ἑστία, 92, Ἀθήνα 1972, σ.1657–1662. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Σὸ
Πρωτᾶτον τῶν Καρυῶν καὶ ὁ ζωγράφος Μανουὴλ Πανσέληνος, Ἡμερολόγιον Ἐμπορικῆς
Σραπέζης τῆς Ἑλλάδος, 1973. Ν. ΝΙΚΟΝΑΝΟ΢, Μανουὴλ Πανσέληνος, Ἡμερολόγιον τῆς
Γενικῆς Σραπέζης τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1981. Δ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Παρατηρήσεις ἐπάνω στὸ
Volume Style καὶ στὶς τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου», Περιλήψεις ἀνακοινώσεων B’
΢υμποσίου τῆς ΦΑΕ Ἄνοιξη 1982, *στὸ ἑξῆς: ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Παρατηρήσεις+, σ.38–39,
*δήλωση συμμετοχῆς Νοέμβριος 1981+. Γιὰ τὸ πλῆρες κείμενο τῆς ἀνακοινώσεως:
Μυριόβιβλος, 7 (1985) Ἀθήνα, σ.3–7. ST. PHILIPS, ‚The Church of Protaton and the Art of
Panselinos‛, Greek Accent, 3 (Dec. 1982), σ.25. Δ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Πρωτᾶτο», Περιοδικὸ
Πρωτᾶτον, 9 (1984) Καρυὲς Ἁγ. Ὄρος, Μάρτιος–Ἀπρίλιος, σ.33–36. *σ.75] ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Ἡ
ἐμπειρία τῆς Ἑσωτερικῆς Ἀλήθειας τῆς Ἐκκλησίας μας στὶς τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου»,
΢ύναξη, 12 (1984), Ἀθήνα Ὀκτώβριος–Δεκέμβριος, [στὸ ἑξῆς: ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἡ
ἐμπειρία»] σ.18–32 καὶ κριτικὴ ἀπὸ Δ. ΣΡΙΑΝΣΑΥΤΛΛΟΠΟΤΛΟ, «Πανσέληνος καὶ
Πρωτᾶτο: Μερικὰ ἐρωτήματα», ΢ύναξη, 14 (1985), Ἀπρίλιος–Ἰούνιος. Δ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢,
«Προβλήματα θεωρίας καὶ αἰσθητικῆς τῆς χριστιανικῆς τέχνης, ἡ περίπτωση τοῦ
Πρωτάτου», Ἀνακοίνωση στὴν ἑβδομάδα ἐπιστήμης τοῦ Δήμου Ἡρακλείου, 17–6–1986,
(ἀδημοσίευτη). Α. ΥΩΚΑ΢, «΢ημειώματα μὲ ἀφορμὴ τὶς τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου»,
΢ύναξη, 12 (1984), σ.9–14. Γ. Σ΢ΑΡΟΤΦΗ΢, «Ἡ δύναμη τῶν χρωμάτων», ΢ύναξη, *στὸ ἑξῆς:
ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

75
ἀπὸ ηὸλ M. Didron ὅηη ὁ ἀλαθεξφκελνο ζηὴλ ἗ξκελεία ηνῦ Γηνλπζίνπ Κὺξ
Μαλνπὴι Παλζέιελνο εἶρε ἱζηνξήζεη ηὸ Πξσηᾶην ζηὰ ρξφληα ηνῦ
Α὎ηνθξάηνξα Ἁλδξνλίθνπ ηνῦ Α’, δειαδὴ ἀλάκεζα ζηὸ
Σ΢ΑΡΟΤΦΗ΢+, ὅ.π., σ.15–17. Ν. ΖΙΑ΢, «Μανουὴλ Πανσέληνος, ὀκτὼ τοιχογραφίες»,

΢ύναξη, ὅ.π., σ.33–40. ΜΟΝΑΦΟ΢ ΙΕΡΟΘΕΟ΢, «Ὁ κόσμος τοῦ Πανσελήνου», ΢ύναξη, ὅ.π.,
σ.41–46. Κ. ΞΤΝΟΠΟΤΛΟ΢, «Ὁ Πανσέληνος καὶ οἱ ἑπόμενες γενεὲς», ΢ύναξη, 13 (1985),
Ἰανουάριος–Μάρτιος, σ.81–84. B. TODIĆ, ‚Protâton et la peinture serbe des premières
décennies du XIVème siècle‛, XIVe Colloque Serbo–Grec, Βελιγράδι 1985, Institut des Etudes
Balkaniques, Βελιγράδι 1987, *στὸ ἑξῆς: TODIĆ+, σ.24, 26, 30 (ὅπου σύνοψη τῆς ΢ερβικῆς
βιβλιογραφίας). Δ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις στὸ εἰκονογραφικὸ
πρόγραμμα τοῦ Πρωτάτου», ΔΦΑΕ περ. Δ΄ ΙΕ΄ (1989–1990), *στὸ ἑξῆς: «Ἑρμηνευτικὲς
παρατηρήσεις»+, σ.197–220. Γιὰ τὴν βιβλιογραφία τοῦ μνημείου μὲ τὴν ἀφορμὴ διαφόρων
ἐργασιῶν βλέπε παρακάτω, ὑποσημ.20, 22, 35, 39, 44, 45.
Γιὰ τὴν πρώτη φωτογραφικὴ ἀποτύπωση τοῦ μνημείου βλέπε: V. GEORGIEVSKI, Freski
Panselina u Protata na Afone, Πετρούπολη 1913, (ρωσ.), Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα
ἱστορίας τῆς θρησκευτικῆς ζωγραφικῆς μετὰ τὴν Ἅλωσιν, Ἀθήνα 1957, [στὸ ἑξῆς:
ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα], σ.6, ὑποσημ.2. G . MILLET, Monuments de l’ Athos, Les
Peintures, Παρίσι 1927, Πίνακες [στὸ ἑξῆς: MILLET, Athos], 5–56. Γ. Σ΢ΙΜΑ΢–Π.
ΠΑΠΑΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Σοιχογραφίαι Πρωτάτου Ἁγίου Ὄρους, Ἀθῆναι 1931, [στὸ ἑξῆς:
Σ΢ΙΜΑ΢–ΠΑΠΑΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢], τ.Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, IV. ΢τὸ φωτογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Μουσείου
Μπενάκη φυλάσσεται φωτογραφικὸ ὑλικὸ μετὰ ἀπὸ τὴν συντήρηση τοῦ μνημείου ἀπὸ
τὸν Υ. Ζαχαρίου. Ἡμερολόγιον 1990, ἔκδ. ΢υλλόγου συμπαραστάσεως κρατουμένων «Ὁ
Ὀνήσιμος», Ἀθήνα 1990.
Γιὰ τὴν ἀρχιτεκτονικὴ τοῦ μνημείου βλέπε: Π. ΜΤΛΩΝΑ΢, «Παρατηρήσεις στὸν Ναὸ τοῦ
Πρωτάτου», Νέα Ἑστία, (1970), Ἀθήνα, σ.238 –254. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ‚Les étapes successives de
construction du Protâton au Mont Athos‛, CahArch 28 (1979), σ.152. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ‚Nouvelles
recherches au Mont Athos (Lavra)‛, CahArch, 29 (1980–1981), σ.175–176. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Ὁ
ἀρχιτεκτονικὸς ὅρος ‘Φορός’, πρὶν καὶ μετὰ τὸν Ὅσιο Ἀθανάσιο», Δ’ ΢υμπόσιο Βυζαντινῆς
καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Σέχνης τῆς ΦΑΕ, Ἀθήνα 1984, σ.39–40. Π. Λ.
ΒΟΚΟΣΟΠΟΤΛΟ΢, Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἀρχιτεκτονικὴ εἰς τὴν Δυτικὴν ΢τερεὰν Ἑλλάδα καὶ
τὴν Ἤπειρον ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 1975,
σ.215. C. MANGO, Byzantine Architecture, ἔκδ. Faber and Faber/ Electra, Μιλάνο 1978, σ.118,
122. ΢.ΚΙ΢΢Α΢, «Οἱ πληροφορίες τοῦ σέρβου συγγραφέα Δομετιανοῦ γιὰ τὴν ἐκκλησία
τοῦ Πρωτάτου», Δ’ ΢υμπόσιο Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Σέχνης,
*σ.76] Ἀθήνα 1984, σ.27–28, καὶ Rec. de Chilandar, 3 (1986), σ.47–58. Ι. ΠΑΠΑΓΓΕΛΟ΢, «Ὁ
Ἀρχιτεκτονικὸς ὅρος ‘Φορὸς’ καὶ ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Ἀθωνίτης», Ε’ ΢υμπόσιο τῆς ΦΑΕ,
Ἀθήνα 1985, σ.73–74. Π. ΥΟΤΝΣΑ΢, «Ἡ τυπολογία τῆς πρώτης φάσης τοῦ Πρωτάτου», Ε’
΢υμπόσιο τῆς ΦΑΕ, Ἀθήνα 1985, σ.98. Ν. ΓΚΙΟΛΕ΢, Βυζαντινὴ Ναοδομία (600–1200), ἐκδ.
Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 1987, σ.179.

76
1183–11864. ΢ηὴ ζπλέρεηα πηζηεχζεθε ἀπὸ ηὸλ P. Ouspensky ὅηη ἡ

ἱζηφξεζε ηνῦ κλεκείνπ ἔγηλε ἀλάκεζα ζηὰ ρξφληα 1535–15365 θαζὼο εἶρε
δνζεῖ βάζε ζὲ ἐζθαικέλεο πιεξνθνξίεο πνὺ ἤζειαλ ηὸλ Παλζέιελν λὰ εἶρε
὏πάξμεη ὁ δηὰ δψζεο δηδάζθαινο ηνῦ Θενθάλνπο ηνῦ Κξεηφο 6. Ἡ ἄπνςε
α὎ηή, πεξὶ 16νπ αἰῶλνο, πεξηέπιεμε πεξηζζφηεξν ηὰ πξάγκαηα θαζὼο α὎ηὴ
ζπλέρηζε γηὰ πνιὺ θαηξὸ λὰ ἀλαθεξφηαλ ἀπὸ ἀξθεηνὺο κειεηεηὲο κέρξη θαὶ
ηὰ κέζα ηνῦ αἰῶλνο καο7, ζὲ κία δὲ πεξίπησζε ἕσο θαὶ ηὶο ἡκέξεο καο8.
἖ληζρπηηθὲο πξὸο
4 M. DIDRON, Manuel d’iconographie chrétienne grecque et latine, avec une introduction et des notes,
Παρίσι 1845. [στὸ ἑξῆς: DIDRON], σ.7. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.στ’.
5 Ἡ χρονολογία καθ’ ὑπόδειξη τοῦ Ouspensky. Βλ. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ιβ’.
MILLET, Recherches, ὅ.π. ὑποσημ.3, σ.656, ὑποσημ.6. Γιὰ τὴν ἀνασκευὴ τῆς ἡμερομηνίας
αὐτῆς ἀπὸ 1534–1535 σὲ 1506–1513 βλέπε: PAPACHRYSSANTHOU.
6 Γιὰ τὴν θεωρούμενη σχέση μὲ τὸν Θεοφάνη τὸν Κρητικό, βλέπε: ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.ια’– ιβ’, ὑποσημ.3.

7 Ὁ P. Ouspensky τὸ 1867, βλέπε ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ια’, ὑποσημ.1, ὅπου
καὶ σύνοψη τῆς Ρωσικῆς βιβλιογραφίας τοῦ 19ου αἰῶνος, σ.ι’–ιβ’ καὶ MILLET, Recherches,
ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.656. Ἐπίσης: Κ. ΢ΑΘΑ΢, Νεοελληνικὴ Υιλολογία, Ἀθήνα 1867, σ.99 –100.
ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Παράρτημα Νεοελληνικῆς Υιλολογίας, Ἀθήνα 1870, σ.10. R. NIKOLAI,
Geschichte der Neugriechischen Litteratur, Λειψία 1876, σ.6. K. KRUMBACHER, Geschichte der
Byzantinischen Litteratur, Μόναχο 1897, σ.1122. BAYET, ὅ.π., ὑποσημ.3. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ,
Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ι’. Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟ΢–ΚΕΡΑΜΕΤ΢, «Μαυρογορδάτειος
Βιβλιοθήκη», Κωνσταντινού-πολη, 1 (1884/ 8), σ.ιστ’–ιζ’, 152–153. F. X. KRAUS, Geschichte der
Christlichen Kunst, Freiburg 1896, σ.582–583. N. P. KONDAKOV, Pamjatniki christianskago
iskusstva na Afonje, Izdanie Otdjelenija Russkago jazyka i slovesnosti Imperatorskoj Akademii
Nauk, Πετρούπολη 1902, σ.55. L. NIKOLSKIJ, Istoriceskij ocerk Afonskojstejennoj zinopisi,
Πετρούπολη 1907, σ.53. CH. DIEHL, Manuel d’Art Byzantin, Παρίσι 1910 [στὸ ἑξῆς: DIEHL],
σ.766. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ιβ’–ιγ’, ὅπου ὁ Παπαδόπουλος–Κεραμεὺς
ἀναφέρει μέχρι καὶ συγγενεῖς τοῦ Πανσελήνου βασιζόμενος σὲ μία λανθασμένη
ἀνάγνωση μίας πληροφορίας προερχομένης ἀπὸ τὴν Λέσβο, [βλ. Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟ΢–
ΚΕΡΑΜΕΤ΢, «Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη», ὅ.π., σ.152. ΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Νέος
Ἑλληνομνήμων 5 (1908), σ.283. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.θ’, ὑποσημ.4. Κ.
ἌΜΑΝΣΟ΢, «Πανσέληνος», Ἑλληνικά, 10 (1938). Γ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, Σὸ Ἅγιον Ὄρος, Ἀθῆναι
1915, σ.123–124. MILLET, Recherches, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.656–658. S. BETTINI, La Pittura
Bizantina, Υλωρεντία 1938 [στὸ ἑξῆς: BETTINI], σ.43. E. WIEGAND, F. *σ.77] DÖLGER,
Mönchsland Athos, Μόναχο 1943, σ.25. ΢τὰ 1908 ὁ ΢.Λάμπρου θεωροῦσε τὴν περὶ τὸν 16ο
αἰῶνα τοποθέτηση τοῦ Πανσελήνου ὡς «ἀπιθανοτάτην», βλέπε παρακάτω, ὑποσημ.16.
8 F. Fichter, Wandmalereien der Athos–Kloster. Grundsatzliches zu den Plannungen der Bildefolgen des 14–
17 Jahrhunderts, Βερολίνο 1931. Α. M. Gravgaard, Inscriptions of Old Testament, Prophesies in

Byzantine Churches, Κοπεγχάγη 1979, σ.100.

77
ηὴλ ρξνληθὴ ζχλδεζε κὲ ηὸλ Θενθάλε εἶραλ ιεηηνπξγήζεη ἐπίζεο γλῶκεο

πὼο ηάρα ζηὸ κλεκεῖν ὏πῆξραλ ἐπηδξάζεηο ἀπὸ ηὴλ Ἰηαιηθὴ Ἀλαγέλλεζε9.
Καηὰ ηὰ κέζα ηνῦ 19νπ αἰῶλνο ηὴλ ζχγρπζε ὁινθιήξσζαλ νἱ δηαβφεηεο
΢ηκσλίδεηεο παξαραξάμεηο10. Ἀπὸ α὎ηὲο ἔθζαζε λὰ πηζηεχεηαη πὼο ηειηθὰ
ἔδεζαλ πέληε δηαθνξεηηθνὶ Παλζέιελνη ἀπὸ ηνὺο ὁπνίνπο ἐθεῖλνο πνὺ
δσγξάθηζε ηὸ κλεκεῖν εἶρε δήζεη θαηὰ ηὸλ 6ν αἰῶλα, ἢ ηὸλ 11ν, ἢ κεηαμὺ ηνῦ
11νπ–13νπ, ἢ ηνῦ13νπ–14νπ, ἢ ἀθφκε ηὸλ 16ν11.
9 ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ιβ’, ὑποσημ.4. DIEHL, ὅ.π., ὑποσημ.7, σ.762, 776.
BETTINI, ὅ.π., ὑποσημ.7. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.6–7, ὑποσημ.4.
10 Ὁ Κωνσταντῖνος ΢ιμωνίδης, ἀνηψιὸς τοῦ Ἁγιορείτου Μοναχοῦ, κατὰ τὴν περίοδο τῶν ἐτῶν
1840–1885, προσπάθησε νὰ αὐτοπροβληθεῖ παρουσιάζοντας πλαστὰ χειρόγραφα

σχετιζόμενα μὲ τὴν Ἑρμηνεία τοῦ Διονυσίου καὶ τὸν Πανσέληνο. Μολονότι ὁ τρόπος ποὺ
κινήθηκε ἦταν ἰδιαίτερα ἀνόητος, κατάφερε καὶ παρέσυρε πολλοὺς ἐπιστήμονες. ΢χετικὰ
βλέπε, ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.ε’–λβ’, ἰδίως σ.δ’–ι’, ιδ’.
11 Σὸ χρονικὸ τῆς ΢ιμωνίδειας περιπέτειας εἶναι τὸ παρακάτω: 1840: Πλαστὸ χειρόγραφο τοῦ Κ.
΢ιμωνίδη γιὰ τὴν Ἑρμηνεία τοῦ Διονυσίου στὴν Βιβλιοθήκη τῆς ΢άρτρ. 1845: DIDRON,
ὅ.π., ὑποσημ.4, σ.7, ὅπου ἡ τέχνη τοῦ Πρωτάτου θεωρεῖται ἔργο τοῦ 12ου αἰῶνος. 1849: Κ.
ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ, «Περὶ τῶν Ο’ Ἑρμηνευτῶν», Ἀθήνα, τ.4 (1849), σ.218, ὅπου ἀκολουθοῦνται
ἐνθέρμως οἱ ΢ιμωνίδειες ἀπόψεις περὶ δωδεκάτου αἰῶνος. Κ. ΢ΙΜΩΝΙΔΗ΢, ΢ιμαΐς, Ἡ
ἱστορία τῆς ἐν ΢ύμῃ Ἀπολλωνιάδος ΢χολῆς, Ἀθήνα 1849, σ.177, ὅπου ἀναφέρεται ἕτερος
Πανσέληνος εὑρέτης τῆς ἡλιοτυπίας ἀναγόμενος στὸν 6ο μ.Φ. αἰῶνα. Ὁ Συπάλδος
Κοζάκης δέχθηκε τὶς ἴδιες περὶ δωδεκάτου αἰῶνος ἀπόψεις τοῦ ΢ιμωνίδου, βλέπε Κ.
΢ΙΜΩΝΙΔΗ΢, Γεωγραφικά τε καὶ νομικὰ τὴν Κεφαλληνίαν ἀφορῶντα…, Ἀθήνα 1850. 1851–
1856: Οἱ Α. ΜΟΤ΢ΣΟΞΤΔΗ΢, Α. ΡΑΓΚΑΒΗ΢ καὶ ΢.ΚΟΤΜΑΝΟΤΔΗ΢ ἀντέδρασαν στὶς
σιμωνίδειες παραχαράξεις, Πανδώρα, 1 (1851), σ.262–262, 551–556, 565–574. 1853: ὁ Κ.
΢ΙΜΩΝΙΔΗ΢ ἐτύπωσε νέο κείμενο, Ἑρμήνεια τῶν ζωγράφων … συγγραφεῖσα ἐν Ἄθωνι τῷ
1458…, Ἀθήνα 1853, β’ ἔκδ. 1885. 1858: ΝΙΚΟΛΑΟΤ ΜΕΘΩΝΗ΢, Λόγος πρὸς τοὺς Λατίνους,
ἔκδ. Κ. ΢ιμωνίδου, Λονδίνο, 1858, ὅπου ἀνεβάζει τοὺς Πανσέληνους στὸν ἀριθμὸ πέντε.
1861: Ὁ V. LANGLOIS, θεώρησε τὸν Πανσέληνο ὅτι ἔζησε μεταξὺ τοῦ 11ου καὶ 13ου αἰῶνος,
Le Mont Athos, Παρίσι 1861, σ.14. 1876: γίνεται ἀναφορὰ γιὰ τρεῖς Πανσελήνους, L’ ABBE
DUCHESNE, CH. BAYET, Mémoire sur une Mission au Mont Athos, Παρίσι 1876, [στὸ ἑξῆς:
DUCHESNE–BAYET], σ.302. 1876: Ὁ Μ. ΓΕΔΕΩΝ τοποθετεῖ πρὸ τοῦ 1540 τὸν Πανσέληνο,
*σ.78] Ἐφ. Πρωΐα, «Βυζαντινὴ Ἐπιθεώρησις», Κωνσταντινούπολη, ἀρ. φ. 7 (1876), σ.53. 1880:
Ὁ Ἀββᾶς NEYRAT τοποθετεῖ τὸν Πανσέληνο στὸν 11ο αἰῶνα, L’Athos, Παρίσι 1880, σ.100.
1881: Ὁ Μ. ΓΕΔΕΩΝ συνειδητοποιεῖ ἐν μέρει τὴν ΢ιμωνίδειο ἀπάτη, Ἀνατολικὸς Ἀστὴρ τοῦ
Β. Καλλίφρονος, Κωνστανττινούπολη, ἔτος 21ον, ἀρ. 32, (1881), [στὸ ἑξῆς: ΓΕΔΕΩΝ], σ.250.
1885: Ὁ Μ. Γεδεὼν συνεχίζει νὰ δέχεται τὴν σύγχυση, Ὁ Ἄθως, Κωνσταντινούπολη 1885,
σ.235–6, 329.

78
Ἀλακθίβνια ἡ ἀλεχξεζε ηνῦ θεηκέλνπ ηῆο ἗ξκελείαο ηνῦ Γηνλπζίνπ

ζηὰ 1839 ἀπὸ ηὸλ Μ. Didron12, θαὶ ἡ ηειηθὴ δεκνζίεπζή ηνπ ἀπὸ ηὸλ Α.
Παπαδφπνπιν–Κεξακέα ζηὰ 190913, ἔρεη ζηαζεῖ ὁ πξῶηνο ζηαζκὸο γηὰ ηὴλ
κειέηε ηῶλ ηνηρνγξαθηῶλ ηνῦ Πξσηάηνπ.
Καηὰ ηὸ 1881 πξῶηνο ὁ ΢. Λάκπξνπ ἄξρηζε λὰ ἀπνθξνχεη ηὰ πεξὶ
κπζνπιαζίαο θαὶ λὰ πξνηείλεη ηὸλ 14ν αἰῶλα ὡο ρξφλν θαηὰ ηὸλ ὁπνῖν εἶραλ
γίλεη νἱ ηνηρνγξαθίεο14· ηὴλ ἄπνςε α὎ηὴ ζπλέρηζε λὰ ὏πνζηεξίδεη γηὰ πνιιὰ
ρξφληα15. Παξάιιεια ζηὰ 1883 ὁ Ch. Bayet, δερφκελνο ζχλδεζε ηῆο ηέρλεο
ηνῦ κλεκείνπ κὲ ηὴλ ηέρλε ηνῦ Giotto, ὏πέζεζε ὡο πηζαλφηεξε κία
ρξνλνινγία γχξσ ζηὰ ηέιε ηνῦ 13νπ αἰῶλνο ἢ ηὶο ἀξρὲο ηνῦ 14νπ16.
Υξνλνινγία γχξσ ζηὶο ἀξρὲο ηνῦ 14νπ αἰῶλνο εἶρε δερζεῖ ζηὰ 1891 θαὶ ὁ H.
Brockhaus17. Οἱ ηειεπηαῖεο ἀπφςεηο ὅκσο δὲλ ἦηαλ θνηλῆο ἀπνδνρῆο, ἐὰλ
ζθεθζεῖ θαλεὶο ὅηη ὁ Ch. Diehl θαηὰ ηὴλ ἴδηα πεξίνδν ηνπνζεηνῦζε ηὸ
Πξσηᾶην ζηὸλ 16ν αἰῶλα θαὶ δὲλ ζπζρέηηζε ηὴλ ἀληηζηνηρία ηῆο ἱζηνξήζεψο
ηνπ κὲ ἁγηνξεηηηθὴ πιεξνθνξία πνὺ ἀλαθέξεη ὅηη ζηὰ 1293, ἐπὶ Ἀλδξνλίθνπ
Β’ Παιαηνιφγνπ εἶρε ηνηρνγξαθεζεῖ ηὸ κλεκεῖν18.
12 DUCHESNE–BAYET, ὅ.π., ὑποσημ.11. ΓΕΔΕΩΝ, ὅ.π., ὑποσημ.11. ΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Μικταὶ

΢ελίδες, Ἀθήνα 1905, σ.506–510. [ἀνατύπωση τοῦ ἄρθρου τοῦ Παρνασσοῦ τοῦ 1881 ὅ.π.,
ὑποσημ.3]. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.θ’.
13 ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3. Κ. ΔΗΜΑΡΑ΢, Ἑλληνικά, 10 (1937–8), σ.235.
ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.6, ὑποσημ.1.

14 ΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Περὶ τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Πανσελήνου, ὅ.π., ὑποσημ.3. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.θ’. ΣΗ. DAVIDSON, American Journal of Philology, 2, ἀρ.8, (Dec. 1881), σ.501–507.
15 Κ. ΒΛΑΦΟ΢, Φερσόνησος Ἁγίου Ὄρους Ἄθω καὶ αἱ ἐν αὐτῷ Μοναί…, Βόλος 1903, σ.167.
΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Νέος Ἑλληνομνήμων, Α’ (1904)/ Υωτ.ἀνατ.Γρηγοριάδη Ἀθήνα 1969, σ.121.

ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Μικταὶ ΢ελίδες, ὅ.π., ὑποσημ.12, ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Νέος Ἑλληνομνήμων, Ε’ (1908),
σ.10, ὑποσημ.1, σ.283. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Νέος Ἑλληνομνήμων, ΙΔ’ (1917), σ.158. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ,
Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.θ’.
16 CH. BAYET, L’Art Byzantin, Παρίσι 1883, σ.260–264. ΔΙΟΝΤ΢ΙΟΤ, Ἑρμηνεία, ὅ.π., ὑποσημ.3,
σ.θ’.
17 H. BROCKHAUS, Die Kunst in den Athosklöstern, Λειψία 1891, σ.23–25, 57–58, 271–274, 290.
18 DIEHL, ὅ.π., ὑποσημ.7, σ.765–766. Γ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, Ἅγιον Ὄρος, ὅ.π., ὑποσημ.7, σ.12.

79
Ἡ πφηε ιαλζαζκέλε θαὶ ἄιινηε ἐζθεκκέλε ζχγρπζε ἔθαλε ηνὺο

κειεηεηὲο ζηὸ ηέινο λὰ θζάζνπλ λὰ ἀξλεζνῦλ θαὶ ηὴλ ὕπαξμε ἀθφκε ηνῦ
ὀλφκαηνο ηνῦ παξαδηδφκελνπ ἁγηνγξάθνπ ηνῦ κλεκείνπ Κὺξ Μαλνπὴι
Παλζέιελνπ. Πηζηεχζεθε ὡο πηζαλφηεξν ηὸ γεγνλὸο λὰ εἶραλ βξεζεῖ
ἐλψπηνλ κηᾶο κεηαγελέζηεξεο ἁγηνξεηηηθῆο κπζνπιαζίαο19.
Ἡ θχξηα πεξίνδνο γηὰ ηὴλ κειέηε ηνῦ κλεκείνπ ἔρεη ὡο ἀθεηεξία ηεο
ηὸλ G. Millet ὁ ὁπνῖνο ζηὰ 1927 θαηέιεμε ζηὴλ ἄπνςε πνὺ πξσηνεῖρε
δηαηππψζεη, ἀπὸ ηφηε πξὶλ ηξηάληα ὀθηὼ ρξφληα, ὁ ΢. Λάκπξνπ. Σφηε
δειαδὴ πνὺ ὁ G. Millet ἀλαζεψξεζε ηὴλ θαὶ δηθή ηνπ πξνγελέζηεξε γλψκε,
πεξὶ 16νπ αἰῶλνο, θαὶ ηνπνζέηεζε ηὴλ ἱζηφξεζε ηνῦ Πξσηάηνπ ζηὸλ πξψηκν
14ν αἰῶλα20. Ἀπὸ ηὴλ πεξίνδν ἐθείλε πιένλ ἀξρίδεη θαὶ ἡ ν὎ζηαζηηθφηεξε
πξνζέγγηζε θαὶ κειέηε ηνῦ κλεκείνπ, βαζηδφκελε θπξίσο ζηὴλ
ηερλνηξνπηθή ηνπ ἀλάιπζε θαὶ ζπγθξηλφκελε κὲ ηὰ ζηαζεξὰ
ρξνλνινγεκέλα κλεκεῖα ηῆο ἐπνρῆο ἐθείλεο. Σὴλ ἴδηα γλψκε ἐπεμεξγάζζεθε
ζηὰ ἑπφκελα ρξφληα ὁ Ἀ. Ξπγγφπνπινο21. Δ὎θαηξηαθά, θαηὰ ηὴλ κειέηε
΢εξβηθῶλ θπξίσο κλεκείσλ ρξνλνινγνπκέλσλ γχξσ ζηὰ 1300, ἔρεη
δηαηππσζεῖ ἡ γλψκε κειεηεηῶλ, θπξίσο ΢ιαχσλ, γηὰ ηὴλ ηέρλε ηνῦ
Παλζειήλνπ· α὎ηνὶ δηεξεπλνῦζαλ δηάθνξα ζέκαηα πνὺ ἀθνξνῦλ ηὴλ ζρέζε
ηῆο ηέρλεο ηῶλ Θεζζαινλνθέσλ Μηραὴι Ἀζηξαπᾶ θαὶ Δ὎ηπρίνπ, ζηὴλ
Πεξίβιεπην, ζήκεξα Ἅγην Κιήκε ηῆο Ἀρξίδνο (1294/5)22, κὲ ηὸλ δσγξάθν ἢ
ηνὺο δσ-
19 Βλέπε ὑποσημ.12. (17)

20 MILLET, Athos, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.2. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ‚Les peintures de l’Athos‛, RevArch, 5e e., 26
(1927) σ.274–278. O. WULFF, Bibliografischkritischer Nachtrag zu Altchristliche und Byzantinische
Kunst, Πότσδαμ, 1935, σ.81–82. A. XUNGOPOULOS, Thessalonique et la Peinture Macédonienne,
Ἀθήνα 1935, [στὸ ἑξῆς: XUNGOPOULOS, Thessalonique], σ.29–33. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ‚Mosaïques et
Fresques de l’Athos‛, Le Millénaire du Mont Athos (963 –1963), II, Βενετία 1964, σ.253, 256–257.
V. LAZAREFF, Storia della Pittura Bizantina, [στὸ ἑξῆς: LAZAREFF], σ.425. E.A. DE
MENDIETA, L’art au Mont Athos, Θεσσαλονίκη 1977, σ.12, 170 –173. Βλέπε ἐπίσης καὶ
παρακάτω ὑποσημ.35. (40)
21 ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.3, 19.
22 Γ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, «Ἡ Ἀναγέννησις τῆς Βυζαντινῆς ζωγραφικῆς τέχνης ἐπὶ τῆς ἐποχῆς τῶν
Παλαιολόγων καὶ ἡ ὕστατη φάσις αὐτῆς εἰς τὸν Μυστρᾶν», ΠΑΑ 28 (1953). S. RADOJČIĆ,
‚Die Entstehung der Malerei der Paläologischen Renaissance‚, JÖB 7, σ.105. P. MILJKOVIĆ–
PEPEK, L’oeuvre des peintres Michel et Eutych, ΢κόπια 1967 [στὸ ἑξῆς: MILJKOVIĆ–PEPEK],

80
γξάθνπο πνὺ ἔρνπλ ἱζηνξήζεη ηὸ Πξσηᾶην. ἖πίζεο ἡ ηέρλε ηνῦ Πξσηάηνπ ἔρεη ζπλδεζεῖ
θαὶ κὲ ηὴλ ηέρλε ηῶλ ηνηρνγξαθηῶλ ηνῦ Παξεθθιεζίνπ ηνῦ Ἁγίνπ Δ὎ζπκίνπ ζηὸλ Ἅγην
Γεκήηξην ηῆο Θεζζαινλίθεο ζηὰ 1302/323.
Ὅζεο παξαηεξήζεηο ἔρνπλ δηαηππσζεῖ ἀπὸ ηὴλ ἐλ γέλεη ἐπηζηεκνληθὴ ἔξεπλα ἕσο
ζήκεξα, ζπκθσλνῦλ γηὰ ηὴλ ὏ςειὴ πνηφηεηα ηῆο ηέρλεο ηνῦ Πξσηάηνπ 24· α὎ηὲο
κνινλφηη ὁξηζκέλεο θνξὲο κνηάδνπλ κεηαμχ ηνπο ἀληηθξνπφκελεο, θαηὰ βάζνο εἶλαη
ζπκπιεξσκαηηθέο. Ἡ ἄλζεζε ηῆο ηέρλεο ζηὴλ ὁπνία ἐληάζζεηαη ηὸ κλεκεῖν γίλεηαη
ἐπίζεο δεθηὸ ὅηη παξνπζηάζζεθε μαθληθά, γηὰ πνιινὺο θαηὰ ηξφπν ἀμηνζαχκαζην, ζὲ κηὰ
ἐπνρὴ κεγάιεο πνιηηηθῆο ἀδπλακίαο25 γηὰ ηὴλ θαηαξξένπζα ηφηε Α὎ηνθξαηνξία.
Ἡ ηνηρνγξάθεζε ηνῦ Πξσηάηνπ ἐληάζζεηαη ζὲ ἕλα ἀξθεηὰ ἐπαλαζηαηηθὸ26 θαὶ
κεηαβαηηθὸ ξπζκφ27, ραξαθηεξηδφκελν ἀπὸ κία ἔληνλε πιαζηηθόηεηα28, θαὶ ἕλα ἰδηαίηεξν
δπλακηζκό29. ΢ηὴλ δνκὴ ηῶλ
σ.44–47. G. BABIĆ, Bogorodica Ljeviška, V. DJURIĆ, ‚L’Art des Paléologues et l’Etat Serbe‛,
Art e société à Byzance sous les Paléologues, Βενετία 1971. M. CHATZIDAKIS, ‚Classicisme et
tendances populaires au XIVème siècle‛, Actes du XIVe Congrès International des Etudes
Byzantines, Βουκουρέστι, Ι, 1971/ 1974, [στὸ ἑξῆς: CHATZIDAKIS, Classicisme], σ.105,
ὑποσημ.[σ.80] 31/31 D. MOURIKI, ‚Stylistic Trends in Monumental Painting of Greece at the
Beginning of the 14th Century‛, Symposium de Gračanica 1974, Βελιγράδι 1978, σ.80–81,
ὑποσημ.82/93. Β. TODIĆ, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.29–30. DE MENDIETA, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.172.
23 Γ. καὶ Μ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, Ἡ Βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τῆς Θεσσαλονίκης, Ἀθήνα 1952, τ.1,
σ.214. TH. GOUMA–PETERSON, ‚The Parecclesion of St. Euthymios in Thessalonica: Art and
Monastic Policy under Andronicos II‛, ArtB 58 (1976), σ.168–182 καὶ ΣΗ΢ ΙΔΙΑ΢, ‚Christ as
Ministrant and the Priest as Ministrant of Christ in a Palaeologan Program of 1303‛, DOP 32
(1978), σ.199–216.
24 XUNGOPOULOS, Thessalonique, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.29, 45. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Πανσέληνος, ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.12. Μ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅλο τὸ ἄρθρο. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22,

σ.160, ὑποσημ.32. MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.65. TODIĆ, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.21.
25 C. MANGO, Βυζάντιο, ἡ αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώμης, ἑλλ. μετ.Δ. Σσουγκαράκης, ἐκδ.
Μορφωτικὸ Ἵδρυμα τῆς Ἐθνικῆς Σραπέζης, Ἀθήνα 1988, [στὸ ἑξῆς: MANGO], σ.326.
26 Μ. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.157. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π.,
ὑποσημ.1, σ.157.
27 O. DEMUS, „Die Entstehung des Palaologenstils in der Malerei‚, Berichte zum XI Internationalen
Byzantinisten Kongress, Μόναχο 1958, [στὸ ἑξῆς: DEMUS], σ.29. CHATZIDAKIS, Classicisme,
ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.159. H. BELTING, The Style of the Mosaics, in The Mosaics and Frescoes of St.
Mary Pammakaristos (Fetiye Camii) at Istanbul, DOS Οὐάσιγκτων 1978, [στὸ ἑξῆς: BELTING],
σ.98–104. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.434, 437, 439. TODIĆ,
ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.24, 26, 30.
28 MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.64. TODIĆ, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.34.
29 MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.65.

81
ζπλζέζεσλ ηνῦ κλεκείνπ θπξηαξρεῖ ἀληίιεςε θπβηζηηθὴ πνὺ δηαπεξλᾶ θαὶ

ηὶο εἰθνληδφκελεο κνξθέο30, νἱ ὁπνῖεο ἔρνπλ κία λέα, γηὰ ηὰ δεδνκέλα ηῆο
ἐπνρῆο ἐθείλεο κλεκεηαθόηεηα31 πνὺ δίδεη ζηὰ ζψκαηα ηῶλ εἰθνληδφκελσλ
κνξθῶλ ἰδηαίηεξν βάξνο32 θαὶ ὄγθν33 . Σὰ νἰθνδνκήκαηα ζηὶο ζπλζέζεηο ηῶλ
παξαζηάζεσλ ἀπνδίδνληαη κὲ ηξφπν ζηεξενζθνπηθὸ θαὶ ηεθηνληθό 34 . Ἡ
ηερλνηξνπία ηνῦ κλεκείνπ ὅκσο πεξηέρεη θαὶ ἄιια ἐπηπιένλ ἀμηφινγα
ζηνηρεῖα. Ἡ ζσκαηηθφηεηα ηῶλ Ἁγίσλ θαὶ ὁ ξεαιηζκόο ηνπο35, ζπλδπάδνληαη
κὲ κία ἔμνρε πλεπκα-
30 DEMUS, ὅ.π., ὑποσημ.27. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, The Style of Kariye Djami and its Place in the Development of
Palaeologan Art, [Kariye Djami, IV], Princeton 1975, [στὸ ἑξῆς: DEMUS, Kariye], σ.147.
BELTING, ὅ.π., ὑποσημ.27, σ.102, 104. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π.,
31 P. MILJKOVIC, ‚La formation d’un nouveau style monumental au XIIIème siècle‛, Actes du
Congrès International d’Études Byzantines, Ὁχρίδα 1961, Βελιγράδι 1964, τ.3. DEMUS, Kariye,
ὅ.π., ὑποσημ.30, σ.132–145. BELTING, ὅ.π., ὑποσημ.27, σ.98–99. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ
ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.434–435. D. MOURIKI, ‚The Expressive Language of Byzantine
Painting‛, Zygos–Annual Edition of the Hellenic Fine Arts–Ἀθήνα, ΙΙΙ (1984) [στὸ ἑξῆς:
MOURIKI, ‚Expressive Language‛, σ.35
32 W. GRAPE, ‚Zum Stil der Mosaiken in der Kilise Camii von Istanbul‛, Pantheon, 32 (1974) [στὸ
ἑξῆς: GRAPE], σ.8–12.
33 E. KITZINGER, ‚The Byzantine Contribution to Western Art of the Twelfth and Thirteenth
Centuries‛, DOP 20 (1966), σ.32. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1,
σ.437.
34 H. BELTING, ‚Κριτικὴ γιὰ τὸ H. Hallensleben, Die Malerschule des Königs Milutin, Marburg
a.d.Lahn 1963’‚, Kunstchronik, 21 (1968), σ.135.
35 MILLET, Recherches, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.630. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ‚L’Art des Balkans et Italie au XIIIème
siècle‛, Atti del V Congresso Internationale di Studi Bizantini, Ρώμη 1936, Ρώμη 1940, τ.ΙΙ, σ.240 κ.
ἑξ. XUNGOPOULOS, Thessalonique, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.45. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ΢χεδίασμα, ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.3–8. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π., ὑποσημ.2, σ.19–20. ΣΗ΢ ΙΔΙΑ΢, «Ἡ Πρώιμος
Παλαιολόγειος Ἀναγέννησις εἰς τὰς Φώρας καὶ τὰς Νήσους τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὸν 13ο
αἰώνα», ΔΦΑΕ, περ. Δ’, τ.Δ’ (1964), Ἀθήνα 1969 *στὸ ἑξῆς: ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, «Ἡ Πρώιμος
Παλαιολόγειος Ἀναγέννησις»+, σ.258. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.132.
MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.81. Ὅσον ἀφορᾶ τὴν σωματικότητα τῶν μορφῶν βλέπε
ὑποσημ.44 καὶ DEMUS, Kariye, ὅ.π., ὑποσημ.30, σ.146. BELTING, ὅ.π., ὑποσημ.27, σ.95.
ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.437. Γιὰ τὸν «Ρεαλισμὸ» βλέπε:
MILLET, Athos, ὅ.π., ὑποσημ.3. XUNGOPOULOS, Thessalonique, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.2, 3, 5, 8,
30. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Πανσέληνος, ὅ.π., ὑποσημ.3. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.6–7.
O. DEMUS, Byzantine Art and the West, Νέα Ὑόρκη 1970, σ.40. LAZAREFF, ὅ.π., ὑποσημ.20,
σ.385, 425, ὑποσημ.131. H. HALLENSLEBEN, Die Malerschule des Königs Milutin, Giessen 1964
[στὸ ἑξῆς: HALLENSLEBEN], σ.148–152. CH. DELVOYE, Βυζαντινὴ Σέχνη, ἑλλ. μετ.Μ.
Παπαδάκη, ἐπιμελητὴς ἐκδόσεως Δ. Σριανταφυλλόπουλος, ἐκδ. Παπαδήμα, Ἀθήνα 1988,
[στὸ ἑξῆς: DELVOYE], σ.525. Ἐπίσης βλέπε παρακάτω ὑποσημ.44–45.

82
ηηθφηεηα θαὶ ἰδηαίηεξε πξνζσπηθὴ ὀληφηεηα, πνὺ ἀλαδχεηαη ἀπὸ ηὰ

πξφζσπα ἑλὸο ἑθάζηνπ, κὲ ἀπνηέιεζκα λὰ πξνβάιιεηαη ἡ ἐζσηεξηθόηεηα
ηνῦ ςπρηζκνῦ ηνπο 36.
Μέρξη πξφηηλνο ἡ μαθληθὴ παξνπζία ηῆο ὏ςειῆο πνηφηεηαο ηῶλ

ηνηρνγξαθηῶλ ηνῦ κλεκείνπ, ἑξκελεπφηαλ κὲ δηαθφξνπο ηξφπνπο. Ἡ
πξνέιεπζή ηεο εἶρε ἀπνδνζεῖ ζὲ ε὎ξχηεξεο θαιιηηερληθὲο θαὶ πνιηηηζηηθὲο
ἐπηδξάζεηο ὀθεηιφκελεο θαηὰ πεξίπησζε ζηνὺο θιαζηθίδνληεο ηῆο α὎ιῆο ηῆο
Κσλζηαληηλνππφιεσο, ἢ ζηὸλ δπλακηζκὸ ηῶλ θαιιηηερλῶλ ηῆο
Θεζζαινλίθεο37, ἢ ἀθφκε θαὶ ζηὴλ πνιηηηθὴ ηῆο α὎ιῆο ηῆο ΢εξβίαο38.
Κπξίσο ὅκσο ἡ ηέρλε ηνῦ κλεκείνπ εἶρε πξνζαθζεῖ ζηνὺο πξννδεπηηθνὺο
θχθινπο ηῶλ ἀλζξσπηζηῶλ ηῶλ Ἀλαθηφξσλ ηῆο Βαζηιεπνχζαο, ηῆο
δεχηεξεο γεληᾶο κεηὰ ηὴλ ἀλάθηεζε ηῆο Πφιεο39. Δἶρε δειαδὴ ζεσξεζεῖ πὼο
ἡ ηέρλε ηῶλ ηνηρν-
36 ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.437. DELVOYE, ὅ.π., ὑποσημ.35.

37 O. WULFF, Bibliografischkritischer, ὅ.π., ὑποσημ.20. XUNGOPOULOS, Thessalonique, ὅ.π.,
ὑποσημ.20. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π., ὑποσημ.2. (7)
38 A. PROKOPIOU, The Macedonian Question in the Byzantine Painting, Athens 1962, [στὸ ἑξῆς:
PROKOPIOU]. R. HAMANN–MACLEAN, H. HALLENSLEBEN, Die Monumentalmalerei in

Serbien und Makedonien vom 11. bis zum frühen 14. Jahrhundert, Gießen 1963, [στὸ ἑξῆς:
Hamann–MacLean, Hallensleben]. HALLENSLEBEN, ὅ.π., ὑποσημ.35. Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢,
Βιβλιοκρισία γιὰ τὸ προηγούμενο, Μακεδονικὰ 6 (1965), σ.292–299. Βιβλιοκρισία γιὰ τὸ ἴδιο,
BELTING, Kunstchronik, 21 (1968), σ.135. Βιβλιοκρισία γιὰ τὸ ἴδιο, M. CHATZIDAKIS, BZ 16
(1972). Βιβλιοκρισία γιὰ τὸ ἴδιο, C. MANGO, Art Bulletin 48 (1966). ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π.,
ὑποσημ.2, σ.2, 9–10. Κ. ΚΑΛΟΚΤΡΗ΢, Ἡ Προέλευσις τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τοῦ
Γεωγραφικοῦ Φώρου τῆς Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1970. Θ. ΠΡΟΒΑΣΑΚΗ΢, Βιβλιοκρισία
στὸ προηγούμενο, Μακεδονικὰ 1, Θεσσαλονίκη (1970). K. KALOKYRIS, Entstehung und
Gestaltung der byzantinischen Denkmaler in Makedonien, Alt Serbien und Bulgarien, Θεσσαλονίκη
1971. MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.64. Παλαιότερα γιὰ τὴν σύνδεση τοῦ Κράλη τῆς
΢ερβίας Milutin μὲ τὸ μνημεῖο βλ. Μ. ΓΕΔΕΩΝ, Ὁ Ἄθως, Κωνσταντινούπολη 1885, σ.146.
39 ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.54. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π., ὑποσημ.2, σ.9–10. *σ.83] D.
ZAKYTHINOS, Etats Sociétés Cultures en Guise D’Introduction. Art et Société a Byzance sous les
Paléologues, Βενετία 1972. J. MEYENDORFF, ‚Spiritual Trends in Byzantium in the Late
Thirteenth and Early Fourteenth Centuries‛, ὁμοίως Βενετία 1972 καὶ β’ ἔκδ. Kariye Djami, IV
[στὸ ἑξῆς: MEYENDORFF], σ.104–105. V. J. DJURIĆ, L’art des Paléologues et l’Etat Serbe. Rôle de
la cour et de l’Eglise serbes dans la première moitie du XIVème siècle, ὁμοίως Βενετία 1972.
MOURIKI, ‚The Expressive Language‛, ὅ.π., ὑποσημ.31, σ.35–36.

83
γξαθηῶλ ηνῦ Πξσηάηνπ ἔρεη πξνέιζεη θπξίσο ἀπὸ ηὴλ γεληθψηεξε ἀλαβίσζε
ηῶλ Ο὏καληζηηθῶλ ζπνπδῶλ, θαηὰ ηὸλ 13ν αἰῶλα, ζηὴλ ὁπνία ὀθείιεηαη α὎ηὴ
ἡ ἔμνρα θιαζηθηζηηθὴ θαὶ ἰδεαιηζηηθὴ ηερλνηξνπία40 ἡ ἐπνλνκαδφκελε θαὶ
λενειιεληζηηθή41. Ἀληηζέησο ἡ ζπληεξεηηθφηεηα ηῆο ηέρλεο ηῶλ ηνηρνγξαθηῶλ
ηνῦ θέληξνπ ηνῦ ν὏καληζκνῦ ηῆο ἐπνρῆο, ηνῦ Μπζηξᾶ, γηὰ ἕλα κεγάιν
ρξνληθὸ δηάζηεκα εἶρε ἐθιεθζεῖ ζὰλ ἐπίδξαζε ηῆο κνλαζηηθῆο
πλεπκαηηθφηεηαο42. Σὸ ζηνηρεῖν ηνῦ ξεαιηζκνῦ πνὺ ραξαθηεξίδεη ηὸ κλεκεῖν
εἶρε ζπλδεζεῖ κὲ ηὶο ιατθὲο ηάζεηο ηῆο ἐπνρῆο θαὶ ηὸ δφγκα ηὸ ζρεηηθὸ κὲ ηὴλ
἖λζάξθσζε ηνῦ Λφγνπ43. Παξάιιεια ἄιιεο ἀπφςεηο εἶραλ ζεσξήζεη
40 E. Kitzinger, ‚The Hellenistic Heritage in Byzantine Art‛, DOP 17 (1963). DEMUS, ὅ.π.,
ὑποσημ.27. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.177–182. MOURIKI, ὅ.π.,
ὑποσημ.22, σ.64. GRABAR, ‚The Artistic Climate in Byzantium during the Palaeologan
Period‛, Kariye Djami, IV, σ.9–12. BELTING, ὅ.π., ὑποσημ.27, σ.98–99. Ἐπίσης γενικὰ στὸ:
Symposium de Sopocani, 1965 Βελιγράδι 1967. MOURIKI, ‚The Expressive Language‛, ὅ.π.,
ὑποσημ.31, σ.35–36.
41 P. MURATOFF, La Peinture Byzantine, Παρίσι 1928, σ.117, 127, 146,
42 L. BREHIER, L’ Art Chrétien, ἐκδ. 2, Παρίσι 1928, σ.161. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, La rénovation artistique, ὅ.π.,
ὑποσημ.37, σ.9. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.52–57. DEMUS, ὅ.π.,

ὑποσημ.27, σ.60. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.183. Γιὰ τὴν διόρθωση τῆς
γνώμης αὐτῆς βλέπε CH. BECK, ‚Humanismus und Palamismus‛, Actes du XIIe Congres
International d’Etudes Byzantines, Ὀχρίδα 1961, Βελιγράδι 1964 τ.3. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢,
Μνημειακὴ Ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.444 ὅπου ὅμως δὲν ἀπαλλάσσονται οἱ
μοναστικὲς ἀπόψεις ἀπὸ τὸν χαρακτηρισμὸ τῆς συντηρητικότητας καὶ ἐν μέρει τῆς
ὑπευθυνότητας γιὰ τὴν βαθμιαία ὑποχώρηση τῶν ἀνανεωτικῶν τάσεων στὴν τέχνη.
43 Ὁ Μ. Φατζηδάκης ἔχει συνδέσει τὸν ρεαλισμὸ μὲ τὸν τονισμὸ τοῦ δόγματος τῆς
Ἐνσαρκώσεως τοῦ Φριστοῦ, σὲ συνδυασμὸ μὲ λαϊκὲς τάσεις τῆς ἐποχῆς: CHATZIDAKIS,

Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.188. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Ἡ τέχνη κατὰ τὴν ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή,
στὴν Μακεδονία, 4000 χρόνια ἑλληνικῆς ἱστορίας καὶ πολιτισμοῦ, Ἀθήνα 1982, σ.348. Ὁ S.
Radojčić ἐπεκτείνοντας προγενέστερη γνώμη τοῦ V. Lasareff, ἀποδίδει ταὸν ρεαλισμὸ σὲ
τάση ὑπερβατική, χωρὶς ὅμως νὰ ἀναζητήσει συγκεκριμένα πρόσωπα: S. RADOJČIĆ, ‚Die
Entstehung der Malerei der Palaologischen Renaissance‛, JÖBG VIII (1958), σ.105, 117, 122–
123. Ὁ Κ. Καλοκύρης συνδέει τὸν ρεαλισμὸ μὲ τὴν παραδοσιακὴ σκέψη, χωρὶς ἐπίσης νὰ
προχωρήσει σὲ διακρίσεις μνημείων ἢ ἀναζητήσεις προσώπων: Κ. ΚΑΛΟΚΤΡΗ΢, Ἡ
ζωγραφικὴ τῆς ὀρθοδοξίας, ἐκδ. Πουρνάρα Θεσσαλονίκη 1972, σ.193–200. Σέλος ὁ Ν. Ζίας
ἔχει συνδέσει γενικὰ τὴν σωματικότητα τῶν μορφῶν τοῦ Πρωτᾶτου *σ.84] μὲ τὶς
ἡσυχαστικὲς ἀπόψεις, χωρὶς νὰ ἀναλύσει ἢ ἐπεκτείνει τὴν ἄποψη αὐτή: Ν. ΖΙΑ΢, «Ἡ
ὀρθόδοξη ζωγραφικὴ παράδοση, ΢χόλιο σὲ τέσσερεις εἰκόνες», Περ. ΢ύναξη, Ἀθήνα τ.1,
(1982), σ.63. Θὰ πρέπει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ παρατήρηση τοῦ Emm. Am. De Medieta
σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ ρεαλισμὸς τῆς τέχνης τοῦ Πρωτάτου δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει καμία
σχέση μὲ ἐπίδραση τοῦ Πλατωνισμοῦ τῶν Οὑμανιστῶν: MEDIETA, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.120–
121. Ἐπίδραση ἀπὸ τὸν «Λειτουργικὸ ρεαλισμὸ» ποὺ συνδέεται μὲ τὴν ὁμάδα τοῦ
Θεολήπτου, Ἐπισκόπου Υιλαδελφείας, ἔχει ἐντοπίσει στὴν τοιχογράφηση τοῦ
Παρεκκλησίου τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου, στὸν Ἅγιο Δημήτριο τῆς Θεσσαλονίκης, ἡ Θ.
ΓΚΟΤΜΑ–PETERSON, ὅ.π., ὑποσημ.23. Γιὰ τὴν σχετικὴ πνευματικὴ κίνηση γύρω στὰ 1290
βλέπε κυρίως MEYENDORFF, ὅ.π., ὑποσημ.40, σ.104–105.

84
ὅηη ἀπὸ ηὴλ ἐπίδξαζε ηῆο ἰδηνζπγθξαζίαο ηῶλ ΢ιαπτθῶλ Λαῶλ44, ἔρεη
πξνέιζεη ὁ ραξαθηεξηζηηθὸο ξεαιηζκὸο ηῆο ηέρλεο ηνῦ κλεκείνπ, θαὶ θαη’
ἐπέθηαζηλ ὅιε ἡ ηερλνηξνπία ηῶλ κλεκείσλ πνὺ ζπγθξνηνῦλ ηὴλ
παιαηνηέξα ἀπνθαινπκέλε Μαθεδνληθὴ ΢ρνιή45. Ἡ γλψκε κάιηζηα α὎ηὴ
εἶρε θζάζεη ζηὸ ζεκεῖν ὥζηε λὰ δηεθδηθεῖηαη ἀπὸ ηνὺο ΢ιαχνπο, θπξίσο ηῆο
πεξηνρῆο ηῶλ ΢θνπίσλ, ἡ παηξφηεηα ηνῦ κλεκείνπ θαὶ θαη’ ἐπέθηαζηλ ὅιεο
ηῆο ηερλνηξνπίαο ηῶλ κλεκείσλ ηῆο πεξηνρῆο ηῆο Μαθεδνλίαο.
Ὅζν παξαηεξεῖ θαλεὶο θξηηηθὰ ηὴλ γλψκε πνὺ ὏πῆξρε γηὰ ηὴλ
ραξαθηεξηζηηθὴ γηὰ ηὴλ ἐπνρὴ ἐθείλε ἐπηζηξνθὴ ζηὸ ἑιιεληθὸ παξειζφλ,
δηαπηζηψλεηαη εὔθνια ὅηη δηλφηαλ κία πξνθαλὴο ἐμήγεζε, θπξίσο
πνιηηηζηηθή, ἡ ὁπνία ὅκσο δὲλ ἦηαλ ἐπαξθὴο γηὰ λὰ ἑξκελεχζεη θαὶ ηὰ
὏πφινηπα ραξαθηεξηζηηθὰ ηῆο ηέρλεο ηὰ ὁπνία κάιηζηα εἶραλ γίλεη ἀκέζσο
ἀπνδεθηὰ ἀπὸ ηνὺο ὏πφινηπνπο ιανὺο ηῆο ηφηε Βπδαληηλῆο Κηνλνπνιηηείαο,
θαὶ θπξίσο ἀπὸ ηνὺο ΢έξβνπο. Καζὼο ἡ ἐπίδξαζε ηῆο ηέρλεο α὎ηῆο
὏πεξβαίλεη ηὰ ζηελὰ ὅξηα ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο46 θαὶ ἰδίσο
44 Ἂν καὶ δὲν ὑπάρχει κοινὰ ἀποδεκτὴ ἑρμηνεία γιὰ τὴν αἰτία ποὺ προεκάλεσε τότε τὴν
ἐμφάνιση τοῦ «ρεαλισμοῦ» στὴν περιοχὴ τῆς Μακεδονίας, τὴν σερβικὴ ἄποψη δὲν ἔχουν
ἀποδεχθεῖ οἱ Ἕλληνες καὶ πολλοὶ ξένοι ἐπιστήμονες. Γενικὰ γιὰ τὸ θέμα βλέπε:
XUNGOPOULOS, Thessalonique, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.45. LASAREFF, ὅ.π., ὑποσημ.20, σ.302,
387. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ (Ρωσ.), «Ἡ ζωγραφικὴ τοῦ 11ου καὶ 12ου αἰῶνος εἰς τὴν Μακεδονίαν», Actes
du XIIe Congres International d’ Etudes Byzantines, Ὀχρίδα 1961, Βελιγράδι 1963, τ.Ι, σ.104–134.
΢ΩΣΗΡΙΟΤ, «Πρώιμος Παλαιολόγειος Ἀναγέννησις», ὅ.π., ὑποσημ.35. Βλέπε ἐπίσης
προηγουμένως ὑποσημ.39, 45.
45 Ὅ.π., ὑποσημ.35.
46 MANGO, ὅ.π., ὑποσημ.25, σ.326. Γιὰ τὸν ὅρο «Κοινοπολιτεία» βλέπε *σ.85]: O. OBOLENSKY, Ἡ
Βυζατινὴ Κοινοπολιτεία, Ἡ ἀνατολικὴ Εὐρώπη 500 –1453, ἑλλ. μετάφραση Γ. Σσεβρεμές,

ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.

85
–ἐθηὸο ἀπὸ ηὴλ νἰθνπκεληθὴ θιεξνλνκηὰ ηνῦ ἗ιιελνξσκατθνῦ θφζκνπ–ηὴλ

νἰθνπκεληθφηεηα πνὺ δηαηεξνῦζε ἡ ὀξζφδνμε ἖θθιεζία κὲ ηὸ πλεπκαηηθφ
ηεο θῦξνο. ὇ κειεηεηὴο ἐπίζεο ὁδεγεῖηαη θαὶ ζὲ ἄιια δχν πξνβιήκαηα. Σὸ
ἕλα εἶλαη ζρεηηθὸ κὲ α὎ηὴ θαζ’ α὎ηὴ ηὴλ ζεσξία ηῆο ηέρλεο ηῆο ὆ξζφδνμεο
Ἀλαηνιῆο, ἐλ ζρέζεη κὲ ἐθείλε ηῆο ιαηηληθῆο ἢ ιαηηλνγελνῦο Γχζεο, πνὺ
ἐδῶ δὲλ εἶλαη ὁ θαηάιιεινο ηφπνο λὰ πξνζεγγηζζεῖ. Σὸ δεχηεξν πξφβιεκα
ἔρεη ζρέζε κὲ ηὶο δπλαηφηεηεο ηὶο ὁπνῖεο ἔρνπλ ηὰ ἐξεπλεηηθὰ ἐξγαιεῖα ηῆο
ζεκεξηλῆο ἐπηζηεκνληθῆο ἔξεπλαο γηὰ λὰ ἀλαιπζνῦλ πξνβιήκαηα ἑλὸο
πνιηηηζκνῦ ὁ ὁπνῖνο ζηὰ θχξηά ηνπ ζεκεῖα ἐθηλεῖην κὲ ε὎ξχηεξεο
θαηεγνξίεο ζθέςεσο θαὶ δξάζεσο ἀπὸ ὅηη ἡ ιαηηλνγελὴο ζρνιαζηηθφηεηα
θαὶ ὀξζνινγηζκφο47.
Β.
Η ΥΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η ΣΟΤ ΜΝΗΜΔΙΟΤ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΣΡΩΝΔ΢ ΣΟΤ
Καηὰ ηὰ ηειεπηαῖα ρξφληα ἡ κειέηε ηῆο ἱζηνξήζεσο ηνῦ Πξσηάηνπ

ἔρεη δψζεη ἀπαληήζεηο δηαθσηηζηηθὲο ζὲ πνιιὰ ζέκαηα48. Δἶλαη δπλαηὸλ
κάιηζηα λὰ ιερζεῖ ὅηη ἔρνπλ θπξίσο πξνζεγγηζζεῖ ἀξθεηὲο ἀπὸ ηὶο ἀζαθεῖο
πνιηηηζηηθὲο δηαδηθαζίεο πνὺ ἀθνινπζήζεθαλ θαηὰ ηὸ ηέινο ηνῦ 13 νπ αηῶλα
ζηὸλ ρῶξν ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο ηῆο Κσλζηαληηλνππφιεσο θαὶ ηῆο
Κνηλνπνιηηείαο ηεο. Οἱ δηαδηθαζίεο α὎ηὲο βνήζεζαλ ὥζηε λὰ
ἀπνθξπζηαιισζνῦλ νἱ ηφζν πνηθίιεο θαιιηηερληθὲο ηάζεηο ηνῦ πνιπηάξαρνπ
αἰῶλα πνὺ εἶρε πξνεγεζεῖ. Ἡ ἱζηφξεζε πιένλ ηνῦ κλεκείνπ ηνπνζεηεῖηαη
γχξσ ζηὰ 1290, ὅπσο πξνθχπηεη ἀπὸ ηὸλ ἔιεγρν ηῶλ ηερλνηξνπηθῶλ θαὶ
εἰθνλνγξαθηθῶλ ζηνηρείσλ ηνῦ κλεκείνπ, ἐλῶ παξάιιεια ἐληνπίζζεθε,
πέξα ἀπὸ ηὰ ἀξρηθῶο ζεσξνχκελα θαὶ ἕλα ἄιιν ζεκαληηθὸ ζηνηρεῖν: πνηὰ
ἦηαλ ἡ θαηαγσγὴ θαὶ ηὶ πλεπκαηηθφηεηα εἶραλ νἱ πάηξσλεο ηνῦ κλεκείνπ
πνὺ ὏παγφξεπζαλ θαὶ ηὸλ ραξαθηῆξα ηῆο ηέρλεο ηνπ 49.
47 Γιὰ τὸ σχετικὸ πρόβλημα ἔχει γίνει προκαταρκτικὴ παρουσίαση, ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢,

«Προβλήματα Θεωρίας», ὅ.π., ὑποσημ.3. Γιὰ τὶς σχέσεις τοῦ χῶρου τῆς
Κωνσταντινουπόλεως μὲ τὴ Δύση βλέπε: Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΤΛΟ΢, Βυζάντιο καὶ Δύση
(330–1600), ἑλλ. μετ.Ε. Βαρουξάκη, Ἀθήνα 1986.
48 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, ὅ.π., ὑποσημ.3.
49 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.217.

86
Ἡ πξναλαθεξφκελε θαηεχζπλζε κὲ ηὴλ ζεηξά ηεο ὁδήγεζε ζὲ δχν

πξφζζεηα ἐξσηήκαηα· ηὸ ἕλα ζρεηίδεηαη κὲ ηὸλ ραξαθηῆξα ηῆο πλεπκαηηθῆο
γξακκῆο ηὴλ ὁπνίαλ εἶραλ ἐπηιέμεη ὡο ἀλαγθαία ιχζε ζηὰ πξνβιήκαηα ηῆο
ἐπνρῆο, νἱ Ἁγηνξεῖηεο ηῶλ ρξφλσλ ἐθείλσλ ηῶλ ὁπνίσλ ηὸ θῦξνο ἦηαλ
ἀλακθηζβήηεην, ἀδηαθξίησο γελῶλ, ζὲ ὅιν ηὸλ ηφηε θφζκν ηῆο Μεγάιεο
Ἀλαηνιηθῆο ἖θθιεζίαο. Θὰ ἦηαλ ἀπνιχησο ἀθχζηθν γηὰ ηὸλ ρῶξν πνὺ
ε὏ξίζθεηαη ηὸ κλεκεῖν πνὺ κᾶο ἀπαζρνιεῖ, ἐὰλ δὲλ ἀπερνῦληαη θαηὰ
θάπνηνλ ηξφπν ζ’ α὎ηὸ νἱ ἐκπεηξίεο ηῶλ ἀζθνπκέλσλ ζηὸλ ἴδην ρῶξν
Παηέξσλ. Σὸ δεχηεξν ἐξψηεκα ἐπεδήηεζε λὰ ἐμαθξηβψζεη ηὴλ ἀληίιεςε
πνὺ εἶραλ γηὰ ηὶο ηχρεο ηνῦ ιανῦ ηνπο νἱ ηφηε ἡγέηεο ηνῦ θξάηνπο,
Α὎ηνθξάηνξαο θαὶ Παηξηάξρεο· ζὲ ηὶ ιφγνπο ἀπέδηδαλ ηὴλ κεγάιε
ἀδπλακία ηνῦ θξάηνπο θαὶ ηὴλ ζπλαθφινπζε ἱζηνξηθὴ θξίζε γηὰ ηὴλ
ἐπηβίσζή ηνπ θαὶ πνηὰ ιχζε εἶραλ ἐπηιέμεη γηὰ λὰ ἀληηκεησπηζζεῖ ἡ θξίζηκε
ἐθείλε θαηάζηαζε.
Οἱ ἰδηνκνξθίεο ηνῦ κλεκείνπ, ζπλδεδεκέλεο ἐλ ηέιεη θαηὰ
θπζηθὴ ζρέζε κὲ ηνὺο Ἁγηνξεῖηεο Παηέξεο50 παξέρνπλ κία ἐγγελῆ δπζθνιία
γηὰ ηὴλ ἔξεπλα. Υαξαθηεξίδνληαη ἀπὸ ἐθείλε ηὴλ ἰδηαίηεξε ζπγθαηάβαζε,
ἀπνθαηηθφηεηα θαὶ πξνζνρὴ πξὸο ηὴλ δνγκαηηθὴ ἀθξίβεηα κὲ ηὴλ ὁπνία
δηαηππψλεηαη, ὁζάθηο παξίζηαηαη ἀλάγθε, ἡ ἐκπεηξία ηῆο ἐζσηεξηθῆο
ἀιεζείαο ηῆο Ἀλαηνιηθῆο ἖θθιεζίαο. ΢χκθσλα κὲ ηνὺο ιφγνπο ηνῦ ηφηε
Παηξηάξρε Ἁγίνπ Ἀζαλαζίνπ, πξψελ ἖ζθηγκελίηε Μνλαρνῦ, ἦηαλ κία
ἐπνρὴ ὅπνπ ἐπηβαιιφηαλ ηὸ κειεηήζσκελ θαὶ ηεξήζσκελ ηὴλ ἀθξίβεηαλ51,
ἦηαλ δὲ ιίγα ηὰ ρξφληα πνὺ νἱ Ἁγηνξεῖηεο εἶραλ καξηπξήζεη κὲ ὁινθαχησκα
γηὰ λὰ ἀπνηξέςνπλ ηήλ, κὲ ηὶο παξεκβάζεηο ηῆο ηφηε θνζκηθῆο ἐμνπζίαο,
λφζεπζε α὎ηῆο ηῆο ἀιεζείαο ηῆο ἖θθιεζίαο ἀπὸ ηὴλ ζπγθνηλσλίαλ ηῶλ
Ἰηαιῶλ 52. Ἀο ζπκεζνῦκε γηὰ ἄιιε κία θνξὰ ὅηη – κεηὰ ηὶο ηαξαρὲο ηνῦ 1280
θαὶ πξὶλ ἀπὸ ηὴλ ἱζηφξεζε πνὺ κᾶο ἀπαζρνιεῖ ἐδῶ – ὁ θαζεδξηθὸο λαὸο ηῶλ
Ἁγηνξεηηῶλ πξέπεη λὰ ἔκελε θακέλνο θαὶ μέζθεπνο, ἔρνληαο–ηὸ πηζαλφηεξν–
κφλν ηνὺο ηνίρνπο ηνπ ὀξζίνπο, θαὶ λσπνὺο ηνὺο ηάθνπο
50 MOURIKI, ‚The Expressive Language‛, ὅ.π., ὑποσημ.31, σ.35.

51 Cod. Vat. Gr. 2219, Colonensis 58 *στὸ ἑξῆς: Vat. Gr. 2219+, f. 237v. Γιὰ τὸν Ἅγιο Ἀθανάσιο
βλέπε: Δ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἅγιος Ἀθανάσιος Α’ καὶ ἡ
διδασκαλία του πρὸς τοὺς κατοίκους τῆς Μικρᾶς Ἀσίας κατὰ τὸ 1303», Δελτίον Κέντρου
Μικρασιατικῶν ΢πουδῶν, 8 (1992)–ὑπὸ ἔκδοσιν, *στὸ ἑξῆς: ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢,
«Ἀθανάσιος», ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ προγενέστερη βιβλιογραφία+.
52 A. M. TALBOT, The Correspondance of Athanasius I, DOT 1975 [στὸ ἑξῆς: TALBOT], σ.24.

87
ηῶλ Καξεσηῶλ καξηχξσλ, θνληὰ ζηὴ δπηηθὴ πχιε ηνῦ λανῦ 53. Ἡ ἀπήρεζε
ηῶλ δξακαηηθῶλ γεγνλφησλ ηῆο ἐπνρῆο ἐθείλεο ἦηαλ κεγάιε ζηνὺο
Ἁγηνξεῖηεο, ἐὰλ θξίλνκε ἀπὸ ηνὺο ὅιν θνπξάγην ιφγνπο ηνῦ Ἁγίνπ
Ἀζαλαζίνπ πξὸο ἕλα Πξῶην ηῆο ἐπνρῆο ἐθείλεο 54.
Σὸ Πξσηᾶην ζπγθξηλφκελν κὲ ηὰ ρξνλνινγεκέλα κλεκεῖα ηῆο ἐπνρῆο
ηνπ θαηέρεη ηερλνηξνπηθὰ κία ἐλδηάκεζε ζέζε κεηαμὺ ηῆο Sopoćani (1260–
1265) 55 θαὶ ηῆο Πεξηβιέπηνπ ηῆο Ἀρξίδνο (1294/5) 56. ΢ηὸ Πξσηᾶην ὡο
πξὸο ηὰ ἐπὶ κέξνπο ηερλνηξνπηθὰ ζηνηρεῖα εἶλαη πεξηζζφηεξν ἐμειηγκέλε θαὶ
ἰζφξξνπε ἡ ἀληίιεςε ηῆο κλεκεηαθφηεηαο ηὴλ ὁπνία ἔρνπλ νἱ κνξθὲο ζὲ
ζρέζε κὲ ηὰ νἰθνδνκήκαηα, θαζὼο δὲλ ὏πεξηζρχεη θαλέλα ἀπὸ ηὰ δχν–
κνξθὲο ἢ νἰθνδνκήκαηα 57. Ἡ ἴδηα ὀπηηθὴ γσλία ἀπὸ ηὴλ ὁπνία ἔρνπλ
ἀπνδνζεῖ νἱ εἰθνληδφκελεο κνξθὲο ζηὴλ Sopoćani (θαὶ ἡ ὁπνία εἶλαη
παξάιιειε πξὸο α὎ηέο) ζπλερίδεη λὰ ὏πάξρεη θαὶ ζηὸ Πξσηᾶην, ἐιαθξὰ
ἴζσο ὏ςειφηεξα κεηαθηλεκέλε. Α὎ηὴ ἡ ἰζνξξνπία ἀπὸ ηὴλ Πεξίβιεπην θαὶ
κεηὰ ἀξρίδεη λὰ ὏πεξβαίλεη ηὶο κνξθὲο κὲ ἀπνηέιεζκα λὰ ηὶο ἐληάζζεη πηὸ
ζηεξενζθνπηθὰ ζηὸ ρῶξν κὲ ηὰ νἰθνδνκήκαηά ηνπ. Ἡ Κνίκεζε ηῆο
Θενηφθνπ εἶλαη ἡ πιένλ ραξαθηεξηζηηθὴ θνηλὴ ζθελὴ ηῶλ ηξηῶλ
κλεκείσλ58, ὅπνπ θαίλεηαη ἡ ζηαδηαθὴ ἐμέιημε ηῶλ δηαθνξῶλ α὎ηῶλ ζηὴλ
ἀιιαγὴ ηῆο ἰζνξξνπίαο ἀλάκεζα ζηὰ νἰθνδνκήκαηα θαὶ ηὶο κνξθέο, ζηὴλ
ἀιιαγὴ δειαδὴ ηῆο αἴζζεζεο ηνῦ ρψξνπ κέζα ζηὸλ ὁπνῖν ἐληάζζνληαη ηὰ
δξψκελα ηῶλ παξαζηάζεσλ. Ὅζνλ ἀθνξᾶ ηὴλ Πεξίβιεπην, ἡ ἰζνξξνπία ηῆο
κλεκεηαθφηεηαο ηῶλ κνξθῶλ πξὸο ηὰ νἰθνδνκήκαηα θαὶ ηὸλ ρῶξν πνὺ ηὶο
πεξηβάιινπλ, θαλεξψλεη ὅηη ἀπὸ ηὸ κλεκεῖν α὎ηὸ ἀξρίδεη ζηαδηαθὰ ἡ
ὀξγαληθψηεξε ἔληαμε ηῶλ κνξθῶλ ζηὸ ρῶξν, πξνδηαγξά-
53 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἀθανάσιος», ὅ.π., ὑποσημ.52, ὑποσημ.4, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ

βιβλιογραφία γιὰ τὸ θέμα τῆς πυρπολήσεως τοῦ Πρωτάτου.
54 «Σὴν ἱερὰν κατακρατεῖσθαι ψυχὴν διά τε τὴν κοσμικὴν τοῦ γένους ἡμῶν συμφορὰν καὶ ὑπόβασιν,
διά τε ᾧ οἶδεν ἡ ἐκκλησία εἰς ἑαυτὴν ταῖς ἡμέραις ἡμῶν παρ’ ἐλπίδα», Vat. Gr. 2219, f. 244v.
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.198, 199, ὑποσημ.8.
55 B. CYRIĆ, Sopoćani, Βελιγράδι 1963.
56 G. MILLET, A. FROLOW, La peinture du moyen âge en Yougoslavie, Παρίσι 1953–1962, τ.ΙΙΙ
57 MILLET, Athos, ὅ.π., ὑποσημ.3, πίν.30.1–2, 31.1–2. Σ΢ΙΜΑ΢–ΠΑΠΑΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, ὅ.π.,
ὑποσημ.3, τ.Ι, ΙΙΙ, πίν.25–31. Ἐγκυκλοπαίδεια Δομή, Λ. Ἅγιον Ὄρος, σ.45.

58 Γιὰ τὴν Sopoćani βλέπε: CYRIĆ, ὅ.π., ὑποσημ.56, πίν.XXVII. Γιὰ τα]ν Περίβλεπτο βλέπε:
MILLET, FROLOW, ὅ.π., ὑποσημ.57, πίν.12, M I L J KO V I Ć – P E P E K , ὅ . π . , ὑ π ο σ η μ . 2 2 ,

σ.112, πίν.30.1.

88
θνληαο ηὴλ ἀθεγεκαηηθὴ ηερλνηξνπία ηῶλ ἀξρῶλ ηνῦ 14 νπ αἰῶλα.

Ἀθεγεκαηηθφηεηα ὏πάξρεη θαὶ ζηὸ Πξσηᾶην, ἀιιὰ ζὲ πεξηνξηζκέλε ἔθηαζε
θαὶ θαηὰ ηξφπν πξνδξνκηθφ, ὅπσο γηὰ παξάδεηγκα ἐληνπίδεηαη ζηὸ Γελέζην
ηῆο Θενηφθνπ, ὅπνπ ηὰ νἰθνδνκήκαηα ἀξρίδνπλ λὰ κὴλ εἶλαη ἁπιὰ ζθεληθὰ
ηνῦ βάζνπο.
Ἀληίζηνηρε ἰζνξξνπία ὏πάξρεη θαὶ κεηαμὺ ηῶλ ζηνηρείσλ ηνῦ
θιαζηθηζκνῦ θαὶ ηνῦ ξεαιηζκνῦ, ηὰ ὁπνῖα δὲλ ζρεηίδνληαη ηφζν κὲ ηὴλ
γεληθὴ εἰθνλνγξαθία. Σὴλ ἔληνλε ἀγαικαηψδε θιαζηθφηεηα ηῶλ κνξθῶλ
ηῆο Sopoćani κεηξηάδεη ἡ ἔληαζε ηνῦ ξεαιηζκνῦ ηῶλ κνξθῶλ ηνῦ Πξσηάηνπ
ἡ ὁπνία ὅκσο δὲλ θζάλεη ζηὴλ ἄθνκςε ὏πεξβνιὴ ηῆο Πεξηβιέπηνπ. Ἡ
θπξηαξρία ηέινο ηῶλ πιαζηηθῶλ ἀμηῶλ ζπλερίδεη λὰ ὏πεξηζρχεη ρσξὶο λὰ
θζάλεη ζηὸ ὅξην ηῆο δσγξαθηθφηεηαο πνὺ βιέπνκε ὅηη ἀξρίδεη ζὲ κλεκεῖα
ὅπσο ηνῦ Ἁγίνπ Δ὎ζπκίνπ ηῆο Θεζζαινλίθεο 59.
Σὸ Πξσηᾶην, ὅζνλ ἀθνξᾶ ηὴλ γεληθὴ δηάηαμε ηνῦ εἰθνλνγξαθηθνῦ
ηνπ πξνγξάκκαηνο θαηέρεη ἀξρατθφηεξε βαζκίδα ἀπὸ ἐθείλν ηῆο Sopoćani.
Ἀληίζεηα ὡο πξὸο ηὸλ ἐκπινπηηζκὸ ηῶλ ζθελῶλ ηῶλ ἐπηκέξνπο
εἰθνλνγξαθηθῶλ ηνπ θχθισλ, ἡ ζέζε ηνπ εἶλαη κεηαγελέζηεξε ηῆο Sopoćani
(1260–1265), ἀιιὰ πξνγελέζηεξε ηῆο Πεξηβιέπηνπ ηῆο Ἀρξίδνο (1294/5),
παξαηήξεζε ἡ ὁπνία ἀπὸ ηὸ 1969 εἶρε θάλεη, ρσξὶο λὰ πξνζερζεῖ, ἡ Μ.
΢σηεξίνπ60.
Μὲ ἀθεηεξία ηὰ πξναλαθεξφκελα θαὶ ηὴλ ζχλδεζε ηῆο αἰηίαο ηῶλ
ἰδηνκνξθηῶλ ηῆο εἰθνλνγξαθίαο ηνῦ κλεκείνπ κὲ ηὸ Ἅγηνλ Ὄξνο, ηὸ θπζηθὸ
ρῶξν πνὺ ηὸ πεξηβάιιεη 61, ηὸ Πξσηᾶην θαὶ ἡ ἐπίδξαζε ηῆο ηέρλεο ηνπ ζηὴλ
ἐπνρὴ ἐθείλε, ἔρεη πιένλ ἐληαρζεῖ ζηὴλ ἐπηρεηξνχκελε ηφηε ἀλαζπγθξφηεζε
ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο ἀπὸ ηὸλ Ἀλδξφληθν Β’ Παιαηνιφγν 62, πνιηηηθὴ ἡ ὁπνία
ζηφρεπε ζηὴλ ἀλαζηχισζε ηῆο
59 60 Ὅ.π., ὑποσημ.23.
60 ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π., ὑποσημ.2., 20. *΢τὴν δημοσίευσι τοῦ 1991, σχέσει μὲ τὸν χρόνο τῆς
δημοσιεύσεως τῆς Μ.΢ωτηρίου ἀντὶ τοῦ 1969 άναγράφεται έκ παραδρομῆς τὸ ἔτος 1972.
61 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3.
62 Δ. ΖΑΚΤΘΗΝΟ΢, Ἡ Ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ Σουρκοκρατία, Ἀθήνα 1954, σ.15,
27–28. H.–G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, Byzantinisches
Handbuch II, 1, Μόναχο, 1959. MEYENDORFF, ὅ.π., ὑποσημ.40, σ.98–100. D. NICOL, The Last
Centuries of Byzantium, 1261–1453, Λονδίνο 1972, [στὸ ἑξῆς: NICOL], σ.105–107. A. E. LAIOU,
Constantinople and the Latins. The Foreign Police of Andronicus II, Cambridge, Harvard University
Press, 1972, [στὸ ἑξῆς: LAIOU], σ.36. ΢Σ.ΡΑΝ΢ΙΜΑΝ, Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν αἰχμαλωσίᾳ,
ἑλλ. μετ.Κ. Παπαρρόδου, ἐκδ. Μπεργαδῆ, Ἀθήνα 1979, *στὸ ἑξῆς: ΡΑΝ΢ΙΜΑΝ, Μεγάλη
Ἐκκλησία], σ.267–268, 291. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Βυζαντινὴ Θεοκρατία, ἑλλ. μετ.Ι. Ροηλίδης, ἐκδ.
Δόμος, Ἀθήνα 1982, *στὸ ἑξῆς: ΡΑΝ΢ΙΜΑΝ, Βυζαντινὴ Θεοκρατία], σ.107–108, 146–147.
Λ.ΜΑΤΡΟΜΑΣΗ΢, Οἱ Πρῶτοι Παλαιολόγοι, Ἀθήνα 1983, σ.36–37. *σ.89] J . L .
B O O M J A M R A , Church Reform in the Late Byzantine Empire. A Study for the Patriarchate of
Athanasios of Constantinople, [Ἀνάλεκτα Βλατάδων 35], Θεσσαλονίκη 1982/3, σ.84–87.

89
὆ξζνδνμίαο κεηὰ ηὴλ ἑλσηηθὴ πνιηηηθὴ πξὸο ηὴλ Λαηηληθὴ ἖θθιεζία ηνῦ
Μηραὴι Ζ’ Παιαηνιφγνπ. Ἡ ἀλαζπγθξφηεζε ηῆο πεξηφδνπ α὎ηῆο ζπκπίπηεη
κὲ ηὴλ ἐθθιεζηαζηηθὴ κεηαξξχζκηζε πνὺ ἔθαλε ὁ Ἀλδξφληθνο Β’
ἐκπλεφκελνο θπξίσο ἀπὸ ηὶο ἐθθιήζεηο ηὶο ὁπνῖεο ηνῦ εἶρε ἀπεπζχλεη ὁ
πξψελ ἖ζθηγκελίηεο Μνλαρὸο θαὶ Παηξηάξρεο ηφηε, Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο Α’
γηὰ ἖πηζηξνθὴ θαὶ Μεηάλνηα63.
Καηὰ ηὴλ πεξίνδν ἐθείλε, κεηὰ ηὴλ ἀπνηπρία ηῆο παηξηαξρείαο ηνῦ
Γεσξγίνπ Κππξίνπ (1283–1289)64 , ἡ πλεπκαηηθὴ γξακκὴ ηῶλ Ἁγηνξεηηῶλ
εἶρε γίλεη ἐπίζεκε ζξεζθεπηηθὴ πνιηηηθὴ ηνῦ Κξάηνπο. ΢ηὸ ἔξγν ηνῦ α὎ηὸ ὁ
Ἀλδξφληθνο Β’ (1282–1328), εἶρε βνεζεζεῖ θπξίσο ἀπὸ δχν πξψελ
Ἁγηνξεῖηεο καζεηὲο ηνῦ ὇ζίνπ Νηθεθφξνπ ηνῦ Ἡζπραζηνῦ–ηνῦ κεγάινπ
λεπηηθνῦ Γέξνληα πνὺ ἀζθήηεπε ηφηε ζηὴλ πεξηνρὴ ηῶλ Καξπῶλ θαὶ
ἐθνηκήζεθε ιίγν ἀξγφηεξα ζηὸ 129665. Οἱ καζεηὲο ηνῦ ὇ζίνπ Νηθεθφξνπ
δὲλ ἦηαλ ἄιινη ἀπὸ ηὸλ ηφηε Οἰθνπκεληθὸ Παηξηάξρε Ἅγην Ἀζαλάζην Α’,
(1230/5–1310), –1ε Παηξηαξρεία: 1289/93, 2ε Παηξηαξρεία: 1303/0966 θαὶ
ηὸλ ἖πίζθνπν ηῆο Φηιαδειθείαο Ἅγην Θεφιεπην (1250–1321/6)67, ηὸλ θαηὰ
ηὰ ἀκέζσο ἑπφκελα ρξφληα Γέξνληα ηνῦ Ἅγίνπ Γξεγνξίνπ ηνῦ Παιακᾶ 68.
΢ηνὺο ηνίρνπο ηνῦ Καζεδξηθνῦ Νανῦ ηῆο Μνλαρηθῆο Πνιηηείαο
J.MEYENDORFF, Βυζάντιο καὶ Ρωσία, ἑλλ. μετ.Ν. Υωκᾶς, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1988, σ.132 –
134, 157 –159, 395. Αὐτὴ ἡ πολιτικὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀνασυγκροτήσεως προδιέγραψε
καὶ τὴν «Οἰκουμενικὴ μέριμνα», κατὰ τὴν δευτέρα πατριαρχεία τοῦ Πατριάρχου Ἁγίου
Υιλοθέου (1364–1376), σ.159. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.217, ὑποσημ.176.
63 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.217, ὑποσημ.177.
64 LAIOU, ὅ.π., ὑποσημ.63, σ.36. NICOL, ὁ.π., ὑποσημ.63, σ.49, 104–105. ΡΑΝ΢ΙΜΑΝ, Μεγάλη
Ἐκκλησία, ὅ.π., ὑποσημ.63, σ.233. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, Βυζαντινὴ Θεοκρατία, ὅ.π., ὑποσημ.63, σ.146.
65 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.197, ὑποσημ.4.
66 Γιὰ τὴν προσωπικότητα τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου βλέπε: ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἀθανάσιος», ὅ.π.,
ὑποσημ.52, ὑποσημ.1 καὶ 15.

67 Γιὰ τὸν Ἅγιο Θεόληπτο βλέπε: ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π.,
ὑποσημ.3, σ.197, ὑποσημ.5, σ.199, ὑποσημ.9. A. HERO, ‚Theoleptos of Philadelphia‛, The

Twilight of Byzantium, Princeton 1991.
68 Γιὰ τὴν γνώμη τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πρὸς τὸν Ἅγιο Ἀθανάσιο βλέπε: PG 150,
1116. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἡ Ἐμπειρία», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.24. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Ἀθανάσιος»,

ὅ.π., ὑποσημ.52, ὑποσημ.34–35.

90
ηνῦ Ἁγίνπ Ὄξνπο ἔρεη ἱζηνξεζεῖ κὲ μερσξηζηὴ δνγκαηηθὴ ἀθξίβεηα

ἐξαληζκέλν ὅ,ηη ἀπνηειεῖ γηὰ ηὴλ παξάδνζε ηῆο ὆ξζφδνμεο ἖θθιεζίαο ηὸ
πηὸ ἱεξὸ βηβιίν ηνῦ θφζκνπ, κὲ ηνὺο θεληξηθνὺο ζηαζκνὺο ἑλὸο βαζπηέξνπ
ἱζηνξηθνῦ γίγλεζζαη69. Καηὰ πνιὺ ζπκίδεη ηὴλ δηαηχπσζε ηνῦ ΢πλνδηθνῦ ηῆο
Κπξηαθῆο ηῆο ὆ξζνδνμίαο ηὸ ὁπνῖνλ ρξεζηκνπνηνῦζε θαὶ ὁ ηφηε
Παηξηάξρεο Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο, ὅζνλ ἀθνξᾶ ηὸλ ηξφπν κὲ ηὸλ ὁπνῖνλ ἔιεγε
ὅηη πξνζσπηθὰ ἐπίζηεπε70. Κπξίσο ὅκσο ζπκίδεη ηὴλ εἰζαγσγηθὴ δηαηχπσζε
ηνῦ θαηὰ Ἰσάλλελ Δ὎αγγειίνπ Ὅηη ὁ λόκνο δηὰ Μσπζέσο ἐδόζε, ἡ ράξηο θαὶ
ἡ ἀιήζεηα δηὰ Ἰεζνῦ Χξηζηνῦ ἐγέλεην, Θεὸλ νὐδεὶο ἑώξαθε πώπνηε ὁ
κνλνγελὴο πἱὸο ὁ ὢλ εἰο ηνὺο θόιπνπο ηνῦ παηξόο, ἐθεῖλνο ἐμεγήζαην (Ἰσ. α’
17/19).
Ἡ ηνηρνγξάθεζε α὎ηὴ ἔρεη ἀθνινπζήζεη κία ιχζε θαη’ ἐμνρὴλ
ἐθθιεζηνινγηθὴ θαὶ ιεηηνπξγηθή, βαζηζκέλε ζηὴλ δνγκαηηθὴ ζέζε ὅηη ἐπεηδὴ
ὁ ἄλζξσπνο δὲλ ἔρεη δεῖ πνηέ, θαὶ νὔηε εἶλαη δπλαηὸλ πνηὲ λὰ δεῖ ηὸλ Θεὸ–
Παηέξα θαὶ πξῶην πξφζσπν ηῆο Ἁγίαο Σξηάδνο, ηὸ κφλν ζηνηρεῖν κὲ ηὸ
ὁπνῖν εἶλαη δπλαηὸλ λὰ ἐμεγεζεῖ ἡ ὕπαξμή Σνπ, εἶλαη ἡ ἱζηφξεζε ηῆο
θηιάλζξσπεο ζπγθαηαβάζεσο ηνῦ Λφγνπ ηνπ ζηὴλ ἔλζαξθν νἰθνλνκία, ἡ
ἀπνζηνιὴ ηνῦ Παξαθιήηνπ θαὶ ἡ ζχγθιεζε ηῆο ἖θθιεζίαο ηῶλ ηέθλσλ ηνπ.
Ἡ ἱζηφξεζε α὎ηὴ δὲλ παξνπζηάδεηαη ζηὸ Πξσηᾶην κὲ ηὴλ ζπλείδεζε
θάπνηαο ἐπηζηεκνληθῆο ἀθξίβεηαο, κνινλφηη ὏πάξρεη ζαθὴο δηάθξηζε ζηὰ
ἱζηνξνχκελα πξὶλ ἀπὸ ηὴλ ἐλζάξθσζε ηνῦ Λφγνπ, θαηὰ ηὴλ ἐλζάξθσζή ηνπ,
θαὶ ηέινο κεηὰ ηὴλ ἡκέξα ηῆο Πεληεθνζηῆο· ἀπνηειεῖ βησκαηηθὴ ἐκπεηξία
βαζηζκέλε ζηὰ θείκελα, ηὴλ παξάδνζε θαὶ ηὴλ ὅιε ἐθθιεζηαζηηθὴ δσή, κὲ
ιεηηνπξγηθὸ ἄμνλα ηὸ κπζηήξην ηῆο ζείαο Κνηλσλίαο, ὡο ζπγθεθαιαίσζηλ ηῆο
ὅιεο Οἰθνλνκίαο ὅπνπ ἱεξνπξγεῖηαη ηὸ κπζηήξηνλ ηῆο ἑλφηεηνο71.
69 Ἡ τάξη τοῦ προγράμματος θυμίζει κατὰ πολὺ τὴν κρίση ποὺ περιέχεται στὸ ΢υναξάρι τοῦ
Ἀγίου Ἀνδρέου Κρήτης καὶ ἀφορᾶ τὴν σύνθεση τοῦ Μεγάλου Κανόνος: «Πᾶσαν Παλαιᾶς
καὶ Νέας Διαθήκης ἱστορίαν ἐρανισμένος καὶ ἀθροίσας τὸ παρὸν ἡρμόσατο μέλος, ἀπὸ Ἀδὰμ
δηλαδὴ μέχρι καὶ αὐτῆς τῆς Φριστοῦ Ἀναλήψεως καὶ τοῦ τῶν Ἀποστόλων κηρύγματος», Π.
ΝΕΛΛΑ΢, Ζῶον θεούμενον, (2η ἐκδ.), ΢ύναξη, Ἀθήνα 1981, [στὸ ἑξῆς: ΝΕΛΛΑ΢], σ.192. Γιὰ
τὴν σχέση τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης μὲ τὴν κεντρικὴ οἰκονομία τοῦ εἰκονογραφικοῦ
προγράμματος τοῦ Πρωτάτου βλέπε παρακάτω ὑποσημ.81, 83.
70 Πιστεύω καὶ προσκυνῶ καὶ δέχομαι καὶ ἀσπάζομαι καὶ κηρύττω ὡς οἱ τοῦ Κυρίου μου Ἰησοῦ
ἐδογμάτησαν καὶ παρεδεδώκασιν ἅγιοι μαθηταὶ καὶ ἀπόστολοι, καὶ οἱ τούτων διάδοχοι
θεοφόροι πατέρες, καὶ ὡς ἡ ἁγία ἐκκλησία τοῦ Φριστοῦ καὶ Θεοῦ ἡμῶν ἐδέξατο, TALBOT,
ὅ.π., ὑποσημ.53, σ.282.
71 Ἡ διατύπωση ἀνήκει στὸν ΑΓΙΟ ΘΕΟΔΩΡΟ ΢ΣΟΤΔΙΣΗ, PG 99, 340C, βλέπε ἐπίσης καὶ
ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢ ΙΕΡΟΜΟΝΑΦΟ΢, Ἡ Θεία Λειτουργία, ΢χόλια, ἐκδ. Δόμος 1985, *στὸ ἑξῆς:
ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢+, σ.27–31.

91
Ὅιεο νἱ εἰθνλνγξαθηθὲο ἰδηνκνξθίεο ηνῦ κλεκείνπ, πιὴλ ηξηῶλ,

ἐκπλένληαη ἀπὸ ηὶο θαζεκεξηλὲο ὅινπ ηνῦ ρξφλνπ ἀθνινπζίεο θαὶ ηὴλ
Ἁγηνξεηηηθὴ πλεπκαηηθφηεηα, ηὸλ ζεκαηνθχιαθα ηφηε θαὶ ηψξα, ηῆο
὆ξζφδνμεο παξάδνζεο. Ἰδηαίηεξνη ζπζρεηηζκνὶ κάιηζηα παξαηεξήζεθαλ
ζηὸ κλεκεῖν κὲ δηαηππψζεηο ηῶλ θεηκέλσλ ηῶλ Λεηηνπξγηθῶλ βηβιίσλ θαὶ
ηῶλ ἐπηζηνιῶλ ηῶλ καζεηῶλ ηνῦ ὇ζίνπ Νηθεθφξνπ, Παηξηάξρνπ
Ἀζαλαζίνπ θαὶ Θενιήπηνπ Φηιαδειθείαο 72.
΢χκθσλα κὲ ηὴλ ἐζσηεξηθὴ παξάδνζε ηῆο Ἀλαηνιηθῆο ἖θθιεζίαο ἡ
Λεηηνπξγηθὴ Εσὴ θαὶ ηὸ Μπζηήξην ηῆο Θείαο Κνηλσλίαο73 παξέρνπλ ηὴλ
δπλαηφηεηα ὥζηε λὰ γίλεη ὁ ἄλζξσπνο Ναὸο74 θαὶ Μνλὴ75 ηνῦ Υξηζηνῦ, θαὶ
ἐλ ηέιεη λὰ ρξηζηνπνηεζεῖ76. Ἡ παξάδνζε α὎ηὴ ἀπερεῖηαη ζηὸ κλεκεῖν
ζπκίδνληαο ἐπὶ πιένλ θαὶ δηαηππψζεηο κεγάισλ Παηέξσλ ηῆο ὆ξζφδνμεο
἖θθιεζίαο, ζρεηηθὲο κὲ ηὸλ ἄλζξσπν θαὶ ηὴλ ἖θθιεζία77. Σὰ ἰδηαίηεξα
ραξαθηεξηζηηθὰ ηνῦ κλεκείνπ δὲλ πξνβάιινπλ ἔληνλα· ηὸ πεξηέρφκελφ ηνπο
ἀπνθαιχπηεηαη ὅζν δίδεηαη ἰδηαίηεξε πξνζνρὴ θαὶ ὏πάξρεη ἀπνξία γηὰ ηὴλ
ζέζε δηαθφξσλ παξαζηάζεσλ78. ΢ηὸλ ηνκέα α὎ηὸ ἀθνινπζνῦληαη ἡ
ἀπνθαηηθφηεηα θαὶ ἡ βαζχηεξε ἐκπεηξία ηῆο ιεηηνπξγηθῆο δσῆο ηῆο
὆ξζφδνμεο ἖θθιεζίαο θαὶ ηῆο ἐζσηεξηθῆο παξάδνζεο πνὺ ἀθνινπζνῦλ νἱ
κνλαρνί.
Ἡ ἱζηφξεζε ηνῦ Πξσηάηνπ ζηὸ κέηξν ηὸ ὁπνῖν ἐπέηξεπε ἡ
ἀξρηηεθηνληθὴ κνξθὴ ηνῦ Νανῦ, ἔρεη ἕλα ραξαθηῆξα θιαζηθὸ θαὶ ἰδηαίηεξα
ἀθξηβῆ, ν὎ζηαζηηθὰ κνλαδηθὸ γηὰ ηὴλ παξαδνζηαθὴ ηάμε ηῆο ὆ξζφδνμεο
἖θθιεζίαο. Σὸ πξνζαξκνζκέλν κεηὰ ηὴλ πεξίνδν ηῆο Δἰθνλνκαρίαο γηὰ
λανὺο κὲ ηξνῦιιν εἰθνλνγξαθηθὸ πξφγξακκα79 ἔπξεπε λὰ ἐληαρζεῖ ζηὸ
ρσξὶο ηξνῦιιν θηήξην ηνῦ κλεκείνπ.
Ὡο πξὸο ηὴλ δηάηαμή ηεο, ἡ νἰθνλνκία ηνῦ πξνγξάκκαηνο ζπκίδεη
πεξηζζφηεξν ηὴλ γεληθὴ νἰθνλνκία πνὺ ἔρεη ὁ Μεγάινο Καλφ-
72 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.198–207.

73 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.158
74 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.159.
75 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.160.
76 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.161.
77 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.162.
78 Ὅ.π., σ.215, ὑποσημ.163.
79 Ὅ.π., σ.198, 199, ὑποσημ.10.

92
λαο ηνῦ Ἁγίνπ Ἀλδξένπ ηῆο Κξήηεο80 παξὰ ηὴλ κεηαεηθνλνκαρηθὴ παξάδνζε ἡ ὁπνία
ἤζειε ηνληζκέλε ηὴλ παξνπζία ηῆο Οὐξάληαο Βαζηιείαο θαὶ ηὴλ ἄρξνλε ἀλαπαξάζηαζε
ηνῦ Χξηζηηαληθνῦ δξάκαηνο81, θαὶ κὲ ζηφρν λὰ βνεζεζεῖ ὁ ἄλζξσπνο ὥζηε λὰ
ἐπαλαθηήζεη, ὅπσο ζὰ ἔιεγε ὁ Ἅγηνο Ἀλδξέαο ὁ Κξήηεο, ηὸ πξσηόθηηζηνλ θάιινο
ηνπ82.
Καζὼο ὅινη νἱ θχθινη θαὶ νἱ κνξθὲο ἀξρίδνπλ λὰ ἀλαπηχζζνληαη ἀπὸ ηὸ Ἅγην
Βῆκα κὲ θαηεχζπλζε ηὸλ ὏πφινηπν λαφ, ζηὸ ζχλνιφ ηνπ ηὸ πξφγξακκα πξνβάιιεη ὡο
ἀπφξξνηα ηνῦ Λεηηνπξγηθνῦ θχθινπ83, θαὶ ηῶλ ηεινπκέλσλ ἀθνινπζηῶλ ζηὸλ λαφ. Μὲ
ἀθεηεξία ηὸ κπζηήξην ηῆο Θείαο Κνηλσλίαο ὏πνδεηθλχεηαη ἡ πνξεία γηὰ ηὴλ θαηὰ ράξηλ
ζέσζηλ ηνῦ ἀλζξψπνπ.
Ἀπὸ ηνὺο θχθινπο πνὺ πεξηιακβάλνληαη ζηὸ κλεκεῖν, νἱ ὁκάδεο ηῶλ
Πξνπαηφξσλ, ηῶλ Πξνθεηῶλ θαὶ ηῶλ Γηθαίσλ ζπλδένληαη κὲ ηὸ ἔξγν ηνῦ πξψηνπ
πξνζψπνπ ηῆο Ἁγίαο Σξηάδνο, ηνῦ Παηξφο· ηὸ Γσδεθάνξην θαὶ ηὰ Πάζε κὲ ηὸ ἔξγν
ηνῦ δεπηέξνπ πξνζψπνπ, ηνῦ Τἱνῦ, θαὶ ηέινο ὁ θχθινο ηῆο Πεληεθνζηῆο ὁδεγεῖ ζηὸ
ἔξγν ηνῦ ηξίηνπ πξνζψπνπ, ηνῦ Ἁγίνπ Πλεχκαηνο. ἖λ ζπλερείᾳ, ἐλῶ νἱ παξαζηάζεηο
ηῶλ ὁκάδσλ ἢ ηῶλ θχθισλ ηῶλ Πξνπαηφξσλ, ηῶλ Πξνθεηῶλ, ηνῦ Γσδεθαφξηνπ, ηῶλ
Παζῶλ θαὶ ηῆο Πεληεθνζηῆο ἀλαθέξνληαη ζηὴλ παξάδνζε ηῆο Ἁγίαο Γξαθῆο, νἱ
θχθινη ηνῦ Βίνπ ηῆο Θενηφθνπ θαὶ ηῶλ Πξνεηθνλίζεσλ ζπλδένληαη κὲ ηὴλ ε὎ξχηεξε
παξάδνζε ηνῦ Γφγκαηνο. Οἱ θχθινη νἱ ὁπνῖνη ἀλαθέξνληαη ζηὴλ ε὎αγγειηθὴ
παξάδνζε, ρσξίδνληαη ἐπίζεο κὲ ἀθξίβεηα ζηὴλ Υξηζηνινγηθὴ ὁκάδα (Γσδεθάνξην
θαὶ Πάζε) θαὶ ηὴλ Πλεπκαηνινγηθὴ (Πεληεθνζηὴ), νἱ ὁπνῖεο ἀπὸ θνηλνῦ ἀπνηεινῦλ ηὰ
δχν ζθέιε ζηὰ ὁπνῖα εἶλαη ζεκειησκέλε ἡ ὆ξζφδνμε ἖θθιεζία. Παξφκνηα δηάθξηζε
ηῶλ ζηνηρείσλ α὎ηῶλ δὲλ πεξηέρεηαη ζὲ θαλέλα ἀπνιχησο κλεκεῖν ηνῦ ζπλφινπ ηῆο
ρξηζηηαληθῆο ηέρλεο. ΢ὲ ὅιεο ηὶο ἰδηνκνξθίεο ηῶλ παξαζηάζεσλ ηῶλ θχθισλ πξνθχπηεη
ἐζσηεξηθὴ ἑξκελεία πνὺ ἐμεγεῖηαη ἀπὸ ηνὺο Λφγνπο ηνῦ Ἁγίνπ Θενιήπηνπ θαὶ ἡ
ὁπνία δηδάζθεη ηὸλ ηξφπν κὲ ηὸλ ὁπνῖν ὁ ἀζθνχκελνο κνλαρὸο ἔρεη ηὴλ δπλαηφηεηα λὰ
ρξηζηνπνηεζεῖ. Σὴλ πξνζεθηηθὴ δηάηαμε ηνῦ πξνγξάκκαηνο ὁινθιεξψλνπλ νἱ κεγάιεο
ὁκάδεο ηῶλ Ἁγίσλ. Ἀληηζηνηρνῦλ πξὸο ηὶο ὁκάδεο πνὺ θαζεκεξηλὰ
80 Ὅ.π., σ.214, ὑποσημ.141.

81 Ὅ.π., σ.198, 199, ὑποσημ.11.
82 Μέγας καὶ ἱερὸς συνέκδημος ὀρθοδόξου χριστιανοῦ, Ἀθήνα 1984, *στὸ ἑξῆς: ΢υνέκδημος+, σ.877.
ΝΕΛΛΑ΢, ὅ.π., ὑποσημ.70, σ.197.

83 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.216, 217, ὑποσημ.167.

93
κλεκνλεχνληαη θαηὰ ηὴλ ἀθνινπζία ηῆο Πξνζέζεσο θαὶ ηὴλ κεηέπεηηα Θεία
Λεηηνπξγία, θαιχπηνπλ δὲ ζὲ ἔθηαζε ηὶο κεγαιχηεξεο ἐπηθάλεηεο ηῶλ ηνίρσλ 84.
Σὸ πξφγξακκα ζηὴλ γεληθὴ ηνπ νἰθνλνκία, ἐλῶ δὲλ παξνπζηάδεη ηὴλ
ἀλάπηπμε πνὺ παξαηεξεῖηαη ζὲ ἄιινπο λανὺο κεηὰ ηὸ 1290, πεξηέρεη
ζπγθεληξσκέλεο ὅιεο ηὶο ἀλαδεηήζεηο ηνῦ 13νπ αἰῶλνο θαὶ πξνδηαγξάθεη
ἐθεῖλεο ηνῦ 14νπ 85. Μὲ ἐμαίξεζε ηὸλ θχθιν ηῶλ Παζῶλ, ἡ ἔθηαζε ηῶλ
εἰθνλνγξαθηθῶλ θχθισλ εἶλαη ἡ ἀπνιχησο ἀπαξαίηεηε, ἐλῶ ζπλνπηηθὴ εἶλαη ἡ
δηαπξαγκάηεπζε ηῶλ ἐπηκέξνπο ζεκάησλ ηῶλ ζθελῶλ ηνπο. Σὰ ἐληνπηζκέλα λέα
εἰθνλνγξαθηθὰ ζέκαηα θαηὰ ηὰ ἀκέζσο ἑπφκελα ρξφληα ζὰ ἐμειηρζνῦλ ζὲ
θνηλνὺο ηφπνπο ηῶλ κλεκείσλ ηῆο ε὎ξχηεξεο ὆ξζφδνμεο Οἰθνπκέλεο θαὶ
Κνηλνπνιηηείαο ηῆο ἐπνρῆο θαζὼο ηὸ θῦξνο ηνῦ Ἁγίνπ Ὄξνπο ἦηαλ
ἀδηακθηζβήηεην86.
὇ θιαζηθηζκὸο πνὺ ραξαθηεξίδεη ηὴλ ηέρλε ηνῦ Πξσηάηνπ ὏πάξρεη
πεξηζζφηεξν ὡο κία θηιάλζξσπε νἰθνλνκηθὴ ζπγθαηάβαζε πξὸο ηὴλ ἐπνρὴ
ἐθείλε ἐλῶ ὁ ξεαιηζκὸο ζπλδέεηαη κὲ ηὸλ ἰδηαίηεξα νἰθεῖν πξαγκαηηζκὸ ηῆο
ἐζσηεξηθῆο παξαδφζεσο ηῆο Ἀλαηνιηθῆο ἖θθιεζίαο, ζηφρν δὲ εἶρε λὰ ηνλίζεη
ηὴλ ἐλζάξθσζε ηνῦ Λφγνπ θαὶ ηὴλ ζπγθαηάβαζή ηνπ ζηὸλ θφζκν ηῶλ
ἀλζξψπσλ.
Ὅηαλ παξαηεξεῖηαη ηὸ κλεκεῖν ἀπὸ ηὴλ ζηέγε πξὸο ηὰ θάησ πξνθχπηεη
ὅηη εἰθνλίδεη πξῶηα ηὶο κνξθὲο ὅζσλ πξνδξνκηθὰ ἔδεζαλ πξὶλ ηὴλ ἐλζάξθσζε
ηνῦ Λφγνπ, ζηὴλ ζπλέρεηα ὅ,ηη παξαδίδεηαη ὅηη ἔθαλε ὁ ἴδηνο ὁ Λφγνο θαηὰ ηὴλ
ἐλζάξθσζή ηνπ θαὶ ηέινο ἐθείλνπο νἱ ὁπνῖνη ἔδεζαλ κεηὰ ηὴλ ἀλάιεςή ηνπ θαὶ
κὲ ηὴλ δσή ηνπο ἔγηλαλ ζθελὴ ηῆο ράξηηφο ηνπ θαὶ ὁκνίσκα ηῆο εἰθφλαο ηνπ.
἖λῶ δίδεηαη πξὸο ζηηγκὴλ ἡ ἐληχπσζε ὅηη ἱζηνξήζεθε ζηὸλ λαὸ θαηὰ ηξφπν
θαηαθαηηθὸ ηὸ ρξνληθὸ ηῆο ζσηεξίαο ηῶλ ἀλζξψπσλ ὡο πἱῶλ ηνῦ Θενῦ, θαὶ
κάιηζηα θαηὰ ηὸλ ἁπινχζηεξν, ἀθξηβέζηεξν θαὶ ρσξὶο ζπκβνιηζκνὺο ηξφπν·
ὅκσο α὎ηὴ ἡ δηαπίζησζε βιέπνκε ὅηη ζηαδηαθὰ ἀξρίδεη λὰ κεηαιιάζζεηαη θαὶ
λὰ ἀπνθαιχπηεη κὲ κηὰ ιαλζάλνπζα θίλεζε θάηη ηὸ ἐπηπιένλ, ὅηη ηὸ πξφγξακκα
ηνῦ λανῦ ἔρεη θαὶ ραξαθηῆξα ἀπνθαηηθὸ–κπζηαγσγηθφ 87, θαξπὸ ιεηηνπξγηθῆο
ἐκπεηξίαο ἀπὸ ηὴλ ζπκ-
84 Ὅ.π., σ.214, 217.

85 Ὅ.π., σ.216, 217, ὑποσημ.169.
86 Ὅ.π., σ.216, 217, ὑποσημ.173.
87 ΢τὴν εἰκόνα δὲν ἔχομε μία οὐδέτερη ἱστορικὴ πιστότητα, ἀλλὰ μία δυναμικὴ λειτουργικὴ
μεταστοιχείωση. ΢τὴν εἰκονογραφία τὰ γεγονότα τῆς ΢ωτηρίας δὲν ἑρμηνεύονται ἱστορικῶς,

ἀλλὰ μυσταγωγοῦνται καὶ ἐνσωματώνονται λειτουργικῶς: *σ.93] Ἀλληλοπεριχωροῦνται.
Γίνονται μαρτυρία «τῆς ἄλλης βιοτῆς», ΑΡΦ. ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, Εἰσοδικόν, Ι. Μ. ΢ταυρονικήτα,
Ἅγιον Ὄρος 1982 (3η ἔκδ.), *στὸ ἑξῆς: ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢+, σ.125.

94
κεηνρὴ ηῶλ Ἁγηνξεηηῶλ ζηὶο θαζ’ ἡκέξαλ ηνῦ ἔηνπο ἀθνινπζίεο θαὶ ζηὰ
κπζηήξηα ηῆο ἖θθιεζίαο, κπζηήξηα ηὰ ὁπνῖα ἔρνπλ ηὴλ δπλαηφηεηα λὰ
κεηαηξέςνπλ ηὸλ ἄλζξσπν ζὲ Μνλὴ ηνῦ Κπξίνπ.
Ἡ θαηὰ ηὴλ ιεηηνπξγηθή ηεο κεηαζηνηρείσζε θαὶ κὲ ἄμνλα ηὸλ
ἄλζξσπν, ἱζηνξεκέλε ζηὸλ ρῶξν ηνῦ λανῦ ἐλζάξθσζε ηνῦ Λφγνπ, ὁδεγεῖ
κὲ ηὴλ ζεηξά ηεο ζὲ κία ἐζσηεξηθφηεξε βαζκίδα ηὴλ πξνζέγγηζε ηῆο
ζεκαζίαο ηνῦ ζπλνιηθνῦ ραξαθηήξα ηνῦ εἰθνλνγξαθηθνῦ πξνγξάκκαηνο ηνῦ
Πξσηάηνπ. Ὅζν δηεξεπλᾶηαη ζὲ παηεξηθὰ ἢ ιεηηνπξγηθὰ θείκελα ἡ ὑπόλνηα
ηῶλ ὁξώλησλ πεξὶ ηὸ ζέκα Ἁγηνξεηηῶλ Παηέξσλ88, ἀπνθαιχπηεηαη ἡ πνξεία
ζηὴλ ὁπνία α὎ηνὶ ἀζθνῦληαη. Ἀπνζεκαίλεηαη ἡ δηὰ λήςεσο πξνζεπρὴ θαὶ ἡ
κεηα–λνεηηθὴ θαηάζηαζε ηῆο θαξδηᾶο, ἡ ὁπνία ζηνρεχεη ηὴλ κίκεζε ηνῦ
Παηέξα θαὶ ηνῦ Τἱνῦ θαὶ ηὴλ ἐλνίθεζε ηνῦ Ἁγίνπ Πλεχκαηνο· κία
θαηάζηαζε θαηὰ ηὴλ ὁπνία θπνθνξεῖηαη ἡ θαηὰ ράξηλ ζέσζηο ηνῦ ἀλζξψπνπ,
θαὶ ἡ ὁπνία θάλεη ὅζνπο ηὴλ πξαγκαηνπνηήζνπλ λὰ εἶλαη ζὲ ζέζε λὰ
γίλνληαη νἱ ἴδηνη θιίκαθα ἀλακνξθσηηθὴ θαὶ ζσηήξηα ηῶλ ὏πνινίπσλ, θαὶ
ἀπφζηνινη ηνῦ Υξηζηνῦ.
Ὕπάξρεη δηάρπηε ἡ αἴζζεζε ὅηη πξνζεγγίδνληαη ἐθεῖλα ηὰ ξήκαηα ηὰ
ὁπνῖα ἡ Θενηφθνο ἀξρηθά, ἡ ἖θθιεζία ζηὴλ ζπλέρεηα θαὶ ὅζνη ἀζθνῦληαη
ζηνὺο θφιπνπο ηεο ἔρνπλ δηαηεξήζεη ζηὴλ θαξδηά ηνπο, θαὶ ηὰ ὁπνῖα εἶλαη
ἄξξεηα 89. ἖πεηδὴ ἡ Παξζέλνο ὏πάγεηαη ζηὴλ θαηε-
88 Ἡ στάση αὐτή, ὡς ἐρευνητικὴ μέθοδος, συνδέεται ἰδιαίτερα μὲ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν
Φρυσόστομο· ἡ ὑπόνοια δηλαδὴ τῶν ἀκουόντων ὅτι βοηθᾶ στὴν ἑρμηνεία τοῦ ἔθους τῶν
Γραφῶν. Κατ’ ἀντιστοιχίαν λοιπόν, ἡ ὑπόνοια τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων, ὡς ἱστορικῶν
προσώπων, εἶναι δυνατὸν καὶ ἐδῶ νὰ βοηθήσει. Γιὰ τὴν χρήση τῆς μεθόδου αὐτῆς ἀπὸ τὸν
Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Φρυσόστομο, βλέπε πρόχειρα στὰ ἔργα του τῆς σειρᾶς τῶν Ἑλλήνων
Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας–(ΕΠΕ) ἐκδ. Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, Θεσσαλονίκη–, στὶς
ἀποδελτιώσεις τῆς λέξεως ὑπόνοια, ὅπως γιὰ παράδειγμα: Ὁ Φριστὸς … πολλαχοῦ πρὸς
τὰς ὑπονοίας τῶν προσιόντων ἀποκρίνεται, ὁμιλία ΞΓ΄ στὸ Κατὰ Ματθαῖον 19, 16–26, τόμος
11, ΕΠΕ 42, σ.484/22–23. Πρὸς τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἐρωτώντων ἀπεκρίνατο … ὁ Φριστὸς, ὁμιλία
ΞΕ’ στὸ Κατὰ Ματαθαῖον 20, 17–28, ὅμοίως τόμος 11, σ.558/16–18. Διὸ χρὴ μάλιστα ἐν τοῖς
τούτοις μὴ τὰ λεγόμενα ἐξετάζειν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἀκροωμένων
προστιθέναι καὶ οὕτω τῶν λεγομένων ἀκούειν ὡς πρὸς ἐκείνην εἰρημένων ὑπόνοιαν ἐπεὶ
πολλὰ ἕψεται τὰ ἄτοπα.. ὡς ἐπ’ ἀνθρώπου προάγει τὸν λόγον καὶ πρὸς τὴν ὑπόνοιαν τῶν
ἀκροωμένων φθέγγεται, ὁμιλία ΛΘ’ στὸ Κατὰ Ἰωάννην 5, 22–30, τόμος 13, ΕΠΕ 37,
σ.434/27–436.
89 Αὐτὴ ἡ ἀλήθεια ἡ ὁποία εἶναι ἡ βασικὴ προϋπόθεση γιὰ τὴν κατάνόηση *σ.95] τοῦ γιατὶ στὴν
Ὀρθοδοξία δὲν ἀποτελεῖ πρόβλημα τὸ ὅτι ἡ Ἁγία Γραφὴ δὲ μιλάει ἐκτενῶς γιὰ τὴν Παρθένο,
Π. ΝΕΛΛΑ΢, «Ἡ Θεομήτωρ» τοῦ Ν. Καβάσιλα, (ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἀριθ. 2), Ἀθήνα 1974 *στὸ ἑξῆς: ΝΕΛΛΑ΢, Θεομήτωρ], σ.19.

95
γνξία α὎ηή, [θαζὼο ηαπηίδεηαη κὲ ηὴλ ἀλαθεθαιαίσζε ηῆο Ἱεξῆο Ἱζηνξίαο θαὶ
κὲ ὅζα δὲλ ἦηαλ δπλαηὸλ λὰ πεξηγξαθνῦλ ζηὰ Εὐαγγέιηα90], θαίλεηαη ὅηη γηὰ
ηὸλ ιφγν α὎ηὸ εἶλαη δηαηππσκέλε θαηὰ ηξφπν ἀπνθαηηθὸ θαὶ ἐλ ζπληνκίᾳ ἡ
δσή ηεο. Σφζν ἀπὸ ηὴλ πιεπξὰ ηῆο ἱζηνξηθῆο ζηηγκῆο–ιίγν πξὶλ ἀξρίζεη ὁ
ΗΓ αἰψλαο, ὁ θαη’ἐμνρὴλ ζενκεηνξηθὸο αἰὼλ ηῆο ὆ξζνδνμίαο 91, ὅζν θαὶ ἀπὸ
ηὴλ ἐθθιεζηνινγηθὴ δηεχξπλζε, εὔθνια πιένλ εἶλαη δπλαηὸλ λὰ ἑξκελεπζεῖ
ἡ ἀπνπζία ἑλὸο κεγάινπ ζενκεηνξηθνῦ θχθινπ ἀπὸ ηὸ κλεκεῖν, ὡο
ἠζειεκέλε ἀλαθνξὰ πξὸο ηὴλ ἀξραία ηάμε, ὅπνπ θπξηαξρνῦζε–ἀπνθαηηθὰ–
δηάρπην ηὸ ἐθθιεζηαζηηθὸ πλεῦκα.
Ἀπὸ ηὴλ πξνζεγκέλε δηάξζξσζε ηνῦ εἰθνλνγξαθηθνῦ πξνγξάκκαηνο,
κὲ δεδνκέλε ηὴλ ἀπνπζία ηνῦ Παληνθξάηνξνο, ἐλ ηέιεη ζηὸλ ρῶξν ηνῦ λανῦ
ἱζηνξεῖηαη εἰθαζηηθὰ ὅιε ἡ ἖θθιεζία ὡο εἰθὼλ ηνῦ Θενῦ 92 θαὶ εἰθὼλ ηνῦ
αἰζζεηνῦ θφζκνπ 93, θαὶ ὡο ζῶκα ηνῦ Υξηζηνῦ94, ὅπνπ θπνθνξεῖηαη θαὶ
ἐλζαξθψλεηαη ἡ δσή. Καηὰ ηξφπν ἀπνθαηηθὸ εἰθνλίδεηαη θαὶ ἡ Θενηφθνο,
ὅπσο ἐπίζεο θαὶ ἡ πνξεία ηὴλ ὁπνία ὀθείινπλ λὰ ἀθνινπζήζνπλ νἱ κνλαρνὶ
δηαηεξψληαο ζηὴλ θαξδηά ηνπο ἄγλσζηα ξήκαηα95.
὇ ἱζηνξεκέλνο ρῶξνο ηνῦ κλεκείνπ θαζὼο δίδεη ηὴλ αἴζζεζε κηᾶο
ζείαο εὐξπρσξίαο 96 πξνθαιεῖ κία ἄλεζε ζηὸλ εἰζεξρφκελν. Καὶ
90Ὅ.π., σ.18.
91 Ὅ.π., σ.29.
92 Ἡ Ἁγία τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησία, ἡ εἰκὼν τοῦ Θεοῦ, ὡς τὴν αὐτὴν περὶ τοὺς πιστοὺς ἐνεργοῦσα
ἕνωσιν, ΑΓΙΟ΢ ΜΑΞΙΜΟ΢ ΟΜΟΛΟΓΗΣΗ΢, Μυσταγωγία, P.G. 91, 668Β. ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, ὅ.π.,
93 Εἰκὼν τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου … ὡς οὐρανὸν μὲν τὸν θεῖον ἱερατεῖον ἔχουσα, γῆν δὲ τὴν
εὐπρέπειαν τοῦ ναοῦ κεκτημένην, ΑΓΙΟ΢ ΜΑΞΙΜΟ΢ ΟΜΟΛΟΓΗΣΗ΢, Μυσταγωγία, P.G.

91, 672Α. ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.88, σ.10
94Σῷ δὲ τῆς σαρκὸς ὀνόματι καὶ τὰ μυστήρια καλεῖν εἴωθεν ἡ Γραφὴ καὶ τὴν Ἐκκλησίαν … σῶμα
εἶναι τοῦ Φριστοῦ, ΙΩΑΝΝΗ΢ ΦΡΤ΢Ο΢ΣΟΜΟ΢, ΕΠΕ 20, σ.374. ΓΡΗΓΟΡΙΟ΢, ὅ.π.,
ὑποσημ.63, σ.38–39.
95 ΝΕΛΛΑ΢, Θεομήτωρ, ὅ.π., ὑποσημ.90, σ.18.
96 Ἡ μεγάλη σύνθεσή τῆς Κοιμήσεως, καίτοι πολὺ κατεστραμμένη, καταφέρνει νὰ δείξει ὅτι
συμβαδίζει μὲ τὸ ἁπλὸ μεγαλεῖο τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ ναοῦ, μ’ αὐτὴ τὴ θεία εὐρυχωρία.
Αὐτὴ ἡ εὐρυχωρία μοῦ ἀποκαλύφθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ὅταν μπῆκα μέσα στὴν Ἁγία ΢οφία.
Εἶναι κάτι ποὺ ὀφείλεται στὶς καλὲς ἀναλογίες … τὰ πολὺ μεγάλα κτήρια, ἅμα ἔχουν
μεγάλες διαστάσεις μᾶς ἀφήνουν *σ.96] ἀδιάφορους … τὸ αἴσθημα τῆς εὐρυχωρίας δίδεται
ἀπὸ τὰ κτίρια ποὺ σοῦ δίνουν τὴν αἴσθηση τοῦ μεγάλου χωρὶς νὰ σὲ κάνουν νὰ διαλυθεῖς, νὰ
ἐξασφανισθεῖς. Εἶναι κάτι ποὺ ὀφείλεται στὴν ἀντίληψη ποὺ βάζει τὸν ἄνθρωπο στὸ κέντρο
τοῦ κόσμου … Ἡ ζωγραφικὴ τοῦ Πανσελήνου καταφέρνει νὰ δώσει αὐτὸ τὸ μεγαλεῖο ποὺ
ὀφείλεται στὶς ἀναλογίες τῆς συνθέσεως. Μ’ ὅλη του τὴν καθαρογραμμένη ἀκρίβεια, χάρις
στὶς ἀναλογίες καταφέρνει νὰ δώσει ἕνα φάρδος σὲ ὅλα, χωρὶς νὰ πέφτει ποτὲ στὸν
ρητορισμὸ καὶ στὸν κούφιο ἠρωισμό. Σ΢ΑΡΟΤΦΗ΢, ὁ.π., ὑποσημ.3, σ.17.

96
α὎ηὸ ζπκβαίλεη δηφηη νἱ δεκηνπξγνὶ ηνῦ κλεκείνπ ὡο κέηξνλ θαὶ ἄμνλα θαηὰ
ηὴλ ἱζηφξεζή ηνπ εἶραλ ὏π’ ὄςηλ ηνπο ηὸλ εἰζεξρφκελν. Ὅια ηὰ ἐπηκέξνπο
ζηνηρεῖα ηνῦ πξνγξάκκαηνο πξνθαινῦλ α὎ηὴλ ηὴλ ἄλεζε ζὲ ηέηνην βαζκὸ
ὥζηε ὁ ιεηηνπξγνχκελνο ζηὸλ λαὸ θαηὰ θπζηθὸ ηξφπν νἰθεηψλεηαη ἀθφκε θαὶ
κὲ ηὸλ ἑαπηφ ηνπ ὡο πξφζσπν, θαὶ ὁδεγεῖηαη λὰ δεῖ ηειηθὰ ὅηη ὁ ἄλζξσπνο
εἶλαη κπζηηθὴ ἐθθιεζία97, θαὶ νἶθνο ηῆο Ἁγίαο Σξηάδνο98. Ο὎ζηαζηηθὰ
πξνθχπηεη κία ἀπνθαηηθὴ ἀληίιεςε γηὰ ηὸλ ἄλζξσπν θαὶ ηὸλ Θεὸ ἐθ
δηακέηξνπ ἀληίζεηε πξὸο ἐθείλε ηὴλ ὁπνία ἡ Λαηηληθὴ ἖θθιεζία εἶρε
ἐγθαηληάζεη θαηὰ ηὸλ ἴδην ἀθξηβῶο αἰῶλα, ἐμ αἰηίαο ηῆο ὁπνίαο νἱ Ἁγηνξεῖηεο
πξφζθαηα ηφηε εἶραλ καξηπξήζεη, θαὶ ηὸ Πξσηᾶην εἶρε ππξπνιεζεῖ.
Ὅκσο ἐλῶ παξαηεξήζεθε ηέηνηα μερσξηζηὴ ἐθθιεζηνινγηθή,
δνγκαηηθὴ θαὶ ιεηηνπξγηθὴ ἀθξίβεηα ζηὴλ ὅιε νἰθνλνκία ηνῦ εἰθνλνγξαθηθνῦ
πξνγξάκκαηνο, θαζὼο εἶλαη ἐκπλεπζκέλν ἀπὸ ηὴλ παξάδνζε ηῆο ὆ξζφδνμεο
἖θθιεζίαο–ηφζν ζηὴλ γεληθή ηνπ δηάηαμε ὅζν θαὶ ζηὰ ἐπὶ κέξνπο–99, ζὲ
ηξεῖο πεξηπηψζεηο ἔρεη παξαθακθζεῖ ἡ ἀθξίβεηα α὎ηή. Ἡ πξψηε ἀπὸ α὎ηὲο
ἀθνξᾶ ηὴλ ζέζε ηῶλ Σξηῶλ Παίδσλ ἐλ ηῇ Κακίλῳ ζηὴλ πξψηε ἀπὸ ἐπάλσ
δψλε ηνῦ δπηηθνῦ ηνίρνπ ηνῦ ΒΓ δηακεξίζκαηνο ηνῦ λανῦ, δηαρσξηζκέλε ἀπὸ
ηὶο ἄιιεο Πξνεηθνλίζεηο100, ἡ δεχηεξε κὲ ηὴλ παξνπζία ηνῦ Μεγάινπ
Κσλζηαληίλνπ ζηὴλ ἀλαηνιηθὴ πιεπξὰ ηνῦ δπηηθνῦ ἀλνίγκαηνο πξὸο ηὸ ΒΓ
δηακέξηζκα ηνῦ λανῦ101. Ἡ ηειεπηαία παξάθακςε ζηὴλ ἀθξίβεηα ηνῦ
πξνγξάκκαηνο ἀθνξᾶ ηὴλ κνξθὴ ηνῦ Ἰάθεζ πνὺ παξεκβάι-
97 «Ἐκκλησίαν μυστικὴν τὸν ἄνθρωπον, ὡς διὰ ναοῦ μὲν σώματος, τὸ πρακτικὸν τῆς ψυχῆς ταῖς
τῶν ἐντολῶν ἐνεργείαις κατὰ τὴν ἠθικὴν φιλοσοφίαν ἐναρέτως φαιδρύνοντα», ΑΓΙΟ΢
ΜΑΞΙΜΟ΢ ΟΜΟΛΟΓΗΣΗ΢, Μυσταγωγία, 6, P.G. 91, 684Α. ΝΕΛΛΑ΢, ὅ.π., ὑποσημ.70,
σ.268.
98 «Εἰκὼν τοῦ Πατρὸς ὁ Τἱὸς … σὺ δὲ τοῦ Πνεύματος … ἀκηλίδωτον ἔσοπτρον, οἶκός τε τῆς ὅλης
Σριάδος», ΢ΤΝΕΚΔΗΜΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.70, σ.621.

99 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.215–217.
100 Ὅ.π., σ.206–207.
101 Ὅ.π., σ.214–215.

97
ιεηαη θαη’ ἐμαίξεζηλ ζηὴλ δψλε κὲ ηὴλ ὁκάδα ηῶλ Πξνπαηφξσλ102.

Καζὼο δὲλ κπνξεῖ λὰ ὏πάξμεη ὁπνηαδήπνηε ἐθθιεζηνινγηθὴ ἢ
ιεηηνπξγηθὴ ἑξκελεία γηὰ ηὴλ παξεκβνιή ηνπο ζηὴλ ζέζε ὅπνπ ε὏ξίζθνληαη
νἱ ἐμαηξέζεηο α὎ηέο, ἡ κφλε ἑξκελεία πνὺ ἐπηηξέπνπλ ζρεηίδεηαη κὲ ηὴλ
ἱζηνξηθὴ ζπγθπξία ηῆο ἐπνρῆο θαηὰ ηὴλ ὑπόλνηαλ ηῶλ ὁξώλησλ, πνὺ
὏παγφξεπζαλ ηὴλ δνκὴ ηνῦ πξνγξάκκαηνο ηῶλ ηνηρνγξαθηῶλ.
἖ὰλ πξνζεγγηζζνῦλ ἀπὸ θνηλνῦ νἱ ηξεῖο παξαζηάζεηο ηνῦ Γπηηθνῦ
ηνίρνπ ηνῦ ΒΓ δηακεξίζκαηνο–ηνῦ Παρσκίνπ κὲ ηὸλ Ἄγγειν, ηνῦ Υξηζηνῦ
Γσδεθαεηνῦο ζηὸλ Ναὸ θαὶ ηῶλ Σξηῶλ Παίδσλ ἐλ ηῇ Κακίλῳ 103, θαὶ
ἀλαιπζνῦλ πξνζεθηηθὰ ηὰ δεδνκέλα πνὺ παξέρνπλ, εἶλαη δπλαηὸλ λὰ ιερζεῖ
ὅηη ζπλδπαζκέλεο πξνβάιινπλ ἴζσο ηὴλ δχλακε ηῆο λνεξᾶο πξνζεπρῆο. Οἱ
ἴδηεο ζθελὲο ἐπίζεο ὏πνδειψλνπλ θαὶ ηὴλ ὏πεξίζρπζε ηῆο πλεπκαηηθῆο
ἀξεηῆο ζηὶο δπλάκεηο θαὶ ηὴλ ζνθία ηνῦ θφζκνπ ηνχηνπ. Ὅκσο ἡ παξνπζία
ηῆο ζθελῆο ηῶλ Σξηῶλ Παίδσλ θαίλεηαη ὅηη ἔρεη θαὶ ἕλα πξφζζεην ἀθφκε
ραξαθηεξηζηηθφ, γηὰ ηὴλ ζέζε ηεο ζηὸλ δπηηθὸ ηνῖρν ηνῦ ΒΓ δηακεξίζκαηνο.
Ἀπὸ κφλε ηεο ἡ πξναλαθεξφκελε ἑξκελεία γηὰ ηὴλ δχλακε ηῆο
πλεπκαηηθῆο ἀξεηῆο δὲλ εἶλαη ἱθαλὴ λὰ ἑξκελεχζεη ἱθαλνπνηεηηθὰ ηὴλ
δηάζπαζε ηνῦ θχθινπ ηῶλ Πξνεηθνλίζεσλ ζὲ δχν ηκήκαηα ζηὸ λαφ, ηὴλ
Πξφζεζε θαὶ ηὸ ΒΓ δηακέξηζκα. Ἀληίζεηα ἡ γλψζε ηῶλ ἱζηνξηθῶλ
πεξηπεηεηῶλ ηνῦ θηίζκαηνο ζπκίδεη ζηὴλ πεξίπησζε α὎ηὴ ὅηη θαηὰ ηὴλ
ππξπφιεζε ηνῦ λανῦ ἀπὸ ηνὺο ἗λσηηθνὺο ηνῦ Παηξηάξρνπ Βέθθνπ, ἔμσ
ἀθξηβῶο ἀπὸ ηὸλ ηνῖρν α὎ηὸ–ὅπνπ εἶλαη εἰθνληζκέλε ἡ Πξνεηθφληζε–
ἐζθάγεζαλ ὁ ηφηε Πξῶηνο, Πιαθεψηεο Κνζκᾶο, θαὶ ἄιινη ἐμέρνληεο
Ἁγηνξεῖηεο, ἐπεηδὴ εἶραλ ἀληηδξάζεη ζηὴλ πνιηηηθὴ ηνῦ Μηραὴι Ζ’
Παιαηνιφγνπ 104.
Σὸ πξῶην ηξνπάξην ηῆο Ε’ ὠδῆο ηῶλ Υξηζηνγέλλσλ πνὺ ἀλαθέξεηαη
ζηνὺο Σξεῖο Παῖδαο, θαίλεηαη λὰ ἀληηζηνηρεῖ θαηὰ πνιὺ ζηὸ ἐλ ιφγῳ
γεγνλφο: Οἱ παῖδεο εὐζεβείᾳ ζπληξαθέληεο, δπζζεβνῦο πξνζηάγκαηνο
θαηαθξνλήζαληεο, ππξὸο ἀπεηιὴλ νὐθ ἐπηνήζεζαλ ἀιι’ ἐλ κέζῳ ηῆο θινγὸο
ἑζηῶηεο ἔςαιινλ ὁ ηῶλ παηέξσλ Θεὸο εὐινγεηὸο εἶ 105. Φαίλεηαη δειαδὴ ὅηη
὏πάξρεη ἐδῶ κία ἀπνθαηηθὴ ὏πφκλεζε πξὸο ηὶο πξφζθαηεο ηφηε ἱζηνξηθὲο
πεξηπέηεηεο ηῶλ Ἁγηνξεηηῶλ, θαὶ ηὴλ ε὎-
102 Ὅ.π., σ.210–212.

103 Ὅ.π., σ.204–206, εἰκ. 1, παράσταση 5. δ’, ὑποσημ.84..
104 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἀθανάσιος», ὅ.π., ὑποσημ.52.
105
΢ΤΝΕΚΔΗΜΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.70, σ.605. ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.88, σ.181.

98
ηπρῆ ἐμέιημε πνὺ εἶραλ ζηὰ ρξφληα ἐθεῖλα, κὲ ηὴλ ὏πεξίζρπζε ηῶλ
ηειεπηαίσλ.
Ὅζνλ ἀθνξᾶ ηὴλ κνξθὴ ηνῦ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ ὏πάξρνπλ νἱ
παξαθάησ παξαηεξήζεηο: Καη’ ἀξρήλ, ὅπσο ιέρζεθε, ὅηαλ ζεσξεῖηαη ἀπὸ
ηὴλ ιεηηνπξγηθή ηνπ πξννπηηθὴ ηὸ εἰθνλνγξαθηθὸ πξφγξακκα, πξνθχπηεη ὅηη
ὅιεο νἱ ὁκάδεο ηῶλ Ἁγίσλ ἀπνηεινῦλ πξνέθηαζε ζηὸλ λαὸ ηνῦ ιεηηνπξγηθνῦ
θχθινπ, θαζὼο ἀληηζηνηρνῦλ πξὸο ηὶο ὁκάδεο πνὺ θαζεκεξηλὰ
κλεκνλεχνληαη θαηὰ ηὴλ Ἀθνινπζία ηῆο Ἁγίαο Πξνζέζεσο θαὶ ηὴλ
κεηέπεηηα Θεία Λεηηνπξγία. ΢ηὸλ θαλφλα α὎ηὸ ἡ κφλε κνξθὴ πνὺ δὲλ
὏παθνχεη εἶλαη ἐθείλε ηνῦ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ, ηνπνζεηεκέλε ἐθηὸο
ὁκάδσλ ζὲ πεξίνπηε ζέζε ἀξηζηεξὰ πξὸο ηὸλ εἰζεξρφκελν ζηὸλ λαφ. ὇
Ἅγηνο εἰθνλίδεηαη κὲ ζηνιὴ α὎ηνθξαηνξηθὴ 106, ρσξὶο λὰ ηὸλ ζπλνδεχεη ἡ
κεηέξα ηνπ Ἁγία ἗ιέλε. Βεβαίσο ὁ ρῶξνο α὎ηὸο δὲλ ἀξθνῦζε θαὶ γηὰ κία
δεχηεξε κνξθή. ἖ὰλ ὅκσο ὁπσζδήπνηε ἤζειαλ νἱ πάηξσλεο ηνῦ λανῦ ηὴλ
παξνπζία ηῆο κεηέξαο ηνπ, ηὸλ θαηάιιειν ρῶξν ἦηαλ δπλαηὸλ λὰ ηὸλ
νἰθνλνκήζνπλ ζὲ ἕλα ἀπὸ ηνὺο παξαθείκελνπο ηνίρνπο ηνῦ θεληξηθνῦ
θιίηνπο ἢ ηῶλ δηακεξηζκάησλ ἢ ηῶλ ρνξνζηαζίσλ. ἖πίζεο ζηὴ ζέζε ὅπνπ
ε὏ξίζθεηαη ὁ Μέγαο Κσλζηαληῖλνο δὲλ ζπλδέεηαη νὔηε θαὶ κὲ ηνὺο
Μάξηπξεο ηῆο 2αο Ννεκβξίνπ, κὲ ηνὺο ὁπνίνπο κνηξάδεηαη ηὴλ ἐπηθάλεηα
ηῶλ ἐζσξαρίσλ. Γὲλ πξέπεη ἑπνκέλσο λὰ ἐλδηέθεξε ἐδῶ ὁ παξαδνζηαθὸο
ηξφπνο γηὰ ηὴλ ἀπεηθφληζε ηνῦ Ἁγηνπ, ἀιιὰ ἡ θαζ’ α὏ηὴ πξνβνιὴ ηῆο
παξνπζίαο ηνῦ Ἰζαπνζηφινπ Α὎ηνθξάηνξα ζηὸλ λαφ. Ἡ κνξθή ηνπ ηειηθὰ
πξνβάιιεη ἐθηὸο εἰθνλνγξαθηθνῦ πξνγξάκκαηνο, θαηὰ ηὸλ γλψξηκν ηξφπν
πνὺ πξνβάιινληαλ ζὲ πεξίνπηε ζέζε ηῶλ λαῶλ ηῆο Κσλζηαληηλνππφιεσο ἢ
νἱ Βαζηιεῖο ηῶλ ΢έξβσλ θαὶ ηῶλ Βνπιγάξσλ. Μὲ ηὴλ ζέζε ηνπ θαὶ ὅιε ηὴλ
παξνπζία ηνπ ὁ Μέγαο Κσλζηαληῖλνο δειψλεη θαηὰ ηξφπν ἔκκεζν ἀιιὰ
παξαζηαηηθφ, ηὸ πξφζσπν ηὸ ὁπνῖν ηνὺο ρξφλνπο ἐθείλνπο νἱ Ἁγηνξεῖηεο
κλεκφλεπαλ θαὶ ζηὸ ὁπνῖν ἔδηδαλ ιφγν θαὶ πξνζέβιεπαλ, ηὸλ Φηινκφλαρν
Α὎ηνθξάηνξα ηῆο Κσλζηαληηλνππφιεσο Ἀλδξφληθν Β’. Δἶλαη
ραξαθηεξηζηηθὸ κάιηζηα ὅηη ὁ Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο ἀπνθαινῦζε ηὸλ ηφηε
Α὎ηνθξάηνξα Ἀλδξφληθν Β’ ἰζάμην ηνῦ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ, ιφγῳ ηῆο
ζξεζθεπηηθῆο πνιηηηθῆο πνὺ εἶρε ἐθαξκφζεη, ἀπνηέιεζκα ηῆο ὁπνίαο ἦηαλ
θαὶ ἡ θφζκεζε ηῶλ λαῶλ. Λίγα ρξφληα πξνεγνχκελσο ἡ ἴδηα πξνζαγφξεπζε
εἶρε δνζεῖ θαὶ ζηὸλ παηέξα ηνπ, Μη-
106
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.204–206, εἰκ. 1,
παράσταση, Ι. 3, σ.214–215, 217.

99
ραὴι Ζ’ Παιαηνιφγν, ἐπεηδὴ ἀλαθαηέιαβε ηὴλ Πφιε, πξνζαγφξεπζε ὅκσο

ἡ ὁπνία θαίλεηαη ὅηη ἀξγφηεξα ηνῦ ἀθαηξέζεθε ιφγῳ ηῆο θηινιαηηληθῆο ηνπ
πνιηηηθῆο. Σὸ πέπιν κὲ ηὴλ παξάζηαζε ηνῦ Μηραὴι Ζ’ ὡο Νένπ
Κσλζηαληίλνπ ηὸ ὁπνῖν εἶρε ἀλαξηήζεη ζηὴλ Ἁγία ΢νθία ὁ ηφηε Παηξηάξρεο
Γεξκαλφο, θξφληηζε ὁ Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο λὰ θαζαηξεζεῖ θαὶ ζηὴλ ζέζε ηνπ λὰ
ηνπνζεηεζεῖ παξάζηαζε κὲ ηὸλ ἴδην ηὸλ Ἅγην Κσλζηαληῖλν. Οἱ Ἁγηνξεῖηεο
βεβαίσο ὅζν θαὶ ἂλ ἐθηηκνῦζαλ ηὴλ πνιηηηθὴ ηνῦ Ἀλδξνλίθνπ Β’ δὲλ ἦηαλ
δπλαηὸλ λὰ ηὸλ εἰθνλίζνπλ ζηὸλ Καζεδξηθφ ηνπο λαφ. Γηὰ ηὸλ ιφγν α὎ηὸ ἡ
κνξθὴ ηνῦ Ἰζαπνζηφινπ πξνθαηφρνπ ηνπ ἦηαλ ἀξθεηὴ ὡο ζεκεῖνλ
ἀλαθνξᾶο. Γπζηπρῶο ἡ ἔξεπλα δὲλ ζὰ κπνξέζεη λὰ ἀπνδείμεη πνηὲ ἂλ ὁ
εἰθνλνγξαθηθὸο ηχπνο ηνῦ πξψηνπ ρξηζηηαλνῦ Α὎ηνθξάηνξα ζηὸ Πξσηᾶην
ἔρεη ζρέζε κὲ ἐθεῖλνλ πνὺ εἶρε ἡ παξάζηαζε πνὺ ἔβαιε ὁ Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο
ζηὴλ Ἁγία ΢νθία107.
Ὅζνλ ἀθνξᾶ ηέινο ζηὸλ Ἰάθεζ, α὎ηὸο εἶλαη ὁ κφλνο ἐθηὸο ηῆο θχξηαο
γελεαινγίαο ηνῦ Υξηζηνῦ, ηῆο ὁπνίαο ἡ ζεηξὰ θαηαιακβάλεη ηὴλ ὏ςειφηεξε
δψλε ηνῦ θεληξηθνῦ θιίηνπο ηνῦ Νανῦ108. Ἁπὸ ηὴλ κειέηε ηῶλ ὏πνινίπσλ
κλεκείσλ ηῆο ἐπνρῆο ἔρεη δηαπηζησζεῖ ὅηη ζ’ ἐθεῖλα ἡ ἀπεηθφληζε ηῶλ
Πξνπαηφξσλ παξαπέκπεη ζηὰ δίζηηρα ηνῦ Υξηζηνθφξνπ Μπηηιελαίνπ πνὺ
δηαβάδνληαη θαηὰ ηὴλ Κπξηαθὴ ηῶλ Πξνπαηφξσλ πξὸ ηῶλ Υξηζηνπγέλλσλ109.
Ἀληίζεηα ζηὸ Πξσηᾶην ἡ παξαπνκὴ γίλεηαη ε὎ζέσο πξὸο ηὰ θείκελα ηῆο
Παιαηᾶο θαὶ ηῆο Καηλῆο Γηαζήθεο ηὰ ζρεηηθὰ κὲ ηὴλ Γελεαινγία ηνῦ
Υξηζηνῦ110. Παξάιιεια ὅκσο, ἐλῶ ὏πάξρεη ἡ ἀθξίβεηα α὎ηή, παξνπζηάδεηαη
θάπνην ράζκα ζὲ ἕλα ζεκεῖν, θαζὼο ἔρνπλ παξαιεηθζεῖ νἱ ἐλλέα ἀπφγνλνη ηνῦ
΢ὴκ πξὶλ ἀπὸ ηὸλ Ἀβξαάκ111.
἖πεηδὴ παξφκνηα ἀθξίβεηα ζηὴλ ἀπεηθφληζε ηῆο θχξηαο δηαδνρῆο ηῆο
ζεηξᾶο ηῶλ Πξνπαηφξσλ δὲλ ὏πάξρεη ζηὴλ ἱζηφξεζε ηῶλ ὆ξζνδφμσλ Ναῶλ, ἡ
μαθληθὴ παξεκβνιὴ κφλνλ ηνῦ Ἰἀθεζ ἐθηὸο ηῆο ζεηξᾶο, θαὶ κάιηζηα ζηὸ ζεκεῖν
ηνῦ ράζκαηνο ηῶλ ἐλλέα Πξνπαηφ-
107
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.215, ὑποσημ.157. ΣΟΤ
ΙΔΙΟΤ, «Ἀθανάσιος», ὅ.π., ὑποσημ.52, ὑποσημ.27. Γιὰ τὴν παράσταση τοῦ Μιχαὴλ Η’ καὶ
τὴν σχετικὴ βιβλιογραφία βλέπε: Σ.ΠΑΠΑΜΑ΢ΣΟΡΑΚΗ΢, «Ἕνα εἰκαστικὸ ἐγκώμιο τοῦ
Μιχὰλ Η’ Παλαιολόγου», ΔΦΑΕ, περ. Δ’–τ.ΙΕ’ (1989–1990), σ.238, ὑποσημ.118.
108
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.204–205, εἰκ. 1,
παρασταση Α. 13, σ.211.
109
Ὅ.π., σ.211.
110
Ὅ.π., σ.210.
111
Ὅ.π., σ.204–205, εἰκ. 1, παραστάσεις Α. 11–14, σ.210.

100
ξσλ, ἐληππσζηάδεη ἰδηαίηεξα ὡο πεξίεξγε γηὰ ηὴλ ηφζν πξνζεγκέλε νἰθνλνκία

ηνῦ εἰθνλνγξαθηθνῦ πξνγξάκκαηνο.
Ἡ ἰδηνκνξθία α὎ηὴ ὅκσο παχεη λὰ πξνθαιεῖ ἀπνξία ὅηαλ δηεξεπλεζεῖ
ζηὸ θείκελν ηῆο Γελέζεσο ηὸ πξφζσπν ηνῦ θαη’ ἐμαίξεζηλ ἐδῶ εἰθνληδφκελνπ
δεπηεξφηνθνπ πἱνῦ ηνῦ Νῶε. Υαξαθηεξηζηηθὸ γηὰ ηὴλ πεξίπησζε εἶλαη ηὸ
ἐδάθην 9.27 ζηὸ ὁπνῖν πξνιέγεηαη ἡ ὏παγσγὴ ηῶλ ἀπνγφλσλ ηνῦ Ἰάθεζ ζηνὺο
ἀπνγφλνπο ηνῦ ΢ήκ. Πξφθεηηαη γηὰ ηὴλ γλσζηὴ πξνθεηεία πνὺ ἀθνξᾶ ηὴλ
ζρεηηθὴ κὲ ηήλ, δηὰ ηνῦ Υξηζηηαληζκνῦ, ζξεζθεπηηθὴ ὏παγσγὴ ηῶλ ἀπνγφλσλ
ηνῦ Ἰάθεζ ζηνὺο ἀπνγφλνπο ηνῦ ΢ὴκ. ΢ηὴλ ζπλέρεηα ζηὸ ἐδάθην 10.2 –5 ὁ
Ἰάθεζ ἀλαθέξεηαη ὡο Πξνπάησξ ηῶλ Λαῶλ πξὸο ηὰ ΒΓ ηῆο Παιαηζηίλεο,
κεηαμὺ ηῶλ ὁπνίσλ νἱ Κίηηνη θαὶ νἱ Ρφδηνη· ἀπὸ ηὸλ ηέηαξην κάιηζηα πἱφ ηνπ,
ηὸλ Ἰσυάλ, πξνῆιζαλ νἱ Ἴσλεο, δειαδὴ νἱ Ἕιιελεο 112. ΢ηὸ ἐδάθην, ηέινο,
10.21 ὁ Ἰάθεζ ζπλδέεηαη ἀπὸ θνηλνῦ, ὅπσο θαὶ ζηὸ Πξσηᾶην, κὲ ηὸλ ΢ὴκ θαὶ
ηὸλ Ἀβξαάκ, ὅηαλ ὁ ηειεπηαῖνο πξνζαγνξεχεηαη ὡο Ἕβεξ, δειαδὴ Πεξάηεο.
Ὅπσο εἶλαη γλσζηὸ ηὴλ ζρεηηθὴ πξνζαγφξεπζε ηὴλ ἀπέθηεζε ὁ Ἀβξαὰκ ὅηαλ
κεηὰ ἀπὸ ζεία θιήζε ἐγθαηέιεηςε ηὴλ νἰθνγέλεηά ηνπ θαὶ πέξαζε ηὸλ Δ὎θξάηε.
Ἀπνηέιεζκα ηῆο ὏παθνῆο ηνπ α὎ηῆο ἦηαλ ηειηθὰ λὰ γίλεη μέλνο ηνῦ θόζκνπ,
ἀπνμελσζεὶο θαὶ ηῶλ ἰδίσλ, θόιπνο ηῶλ ἀιινηξίσλ θαὶ λὰ ἀλαδεηρζεῖ παηὴξ ηῶλ
἖ζλῶλ, ὅπσο ραξαθηεξηζηηθὰ ἀλαθέξεη ὁ Ἅγηνο Θεφιεπηνο ζηὶο ἐπηζηνιέο ηνπ
ηῶλ ὁπνίσλ νἱ πεξηγξαθὲο ἔρνπλ ἑξκελεχζεη θαηὰ ηὴλ κνλαζηηθὴ παξάδνζε θαὶ
ἄιιεο εἰθνλνγξαθηθὲο ἰδηνξξπζκίεο ηνῦ ἐλ ιφγῳ κλεκείνπ 113.
Μὲ βάζε ὅζα πξναλαθέξζεθαλ γηὰ ηνὺο ηξεῖο Πξνπάηνξεο, ΢ήκ, Ἰάθεζ
θαὶ Ἀβξαάκ, πξνθχπηεη ὅηη ἡ κνξθὴ ηνῦ Ἀβξαὰκ εἶλαη ἐθείλε πνὺ ηειηθὰ
πξνβάιιεηαη πεξηζζφηεξν ηῶλ ἄιισλ δχν ζηὴλ ζεηξὰ ὅισλ ηῶλ Πξνπαηφξσλ.
Κάησ ἀπὸ α὎ηὲο ηὶο πξνυπνζέζεηο ζηὸ πξφζσπν ηνῦ Ἀβξαὰκ ὏πνδειψλεηαη ἡ
πνξεία ηνῦ ἀλζξψπνπ ὁ ὁπνῖνο ἐὰλ ὏πεξβῆ ηὴλ θαηαγσγή ηνπ, γίλεηαη Παηέξαο
ὅισλ ηῶλ ἗ζλῶλ· ὅπσο δὲ εἶλαη γλσζηφ, ἡ νἰθνπκεληθφηεηα ηνῦ Υξηζηηαληζκνῦ
βαζίζζεθε ζηὴλ ὏πέξβαζε ηφζν ηνῦ λνκηθνῦ πλεχκαηνο ηῆο ἑβξατθῆο πα-
112
Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ.VI, σ.692. Γιὰ τὴν ἐτυμολογικὴ σχέση τοῦ
ὀνόματος τοῦ Ἰάφεθ μὲ τὸν Ἰαπετό, προπάτορα ἐπίσης τῶν Ἑλλήνων, βλέπε: ὅ.π. ΘΗΕ καὶ
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.211, ὑποσημ.124. Γιὰ
τὸν Ἰάφεθ–Ἰαπετὸ βλέπε καὶ Ε. ΖΑΦΑΡΙΑΔΟΤ, Ἱστορία καὶ θρύλοι τῶν παλαιῶν
σουλτάνων, Ἀθήνα 1991.
113
Ὅ.π., σ.212 –213, ὑποσημ.128, Κώδικας Βατικανοῦ, Ottobonianus gr. 405, Σὰ κατὰ τὴν
Αἴγυπτον, φ. 59r.

101
ξάδνζεο ηῶλ ἀπνγφλσλ ηνῦ ΢ήκ, ὅζν θαὶ ζηὴλ ὏πέξβαζε ηῆο ἐζληθῆο
παξάδνζεο ηῶλ ἗ιιήλσλ ἀπνγφλσλ ηνῦ Ἰάθεζ, ἀπὸ ηὶο ὁπνῖεο πξνέθπςε ἡ
νἰθνπκεληθὴ ἑιιελνρξηζηηαληθὴ παξάδνζε. Γηὰ ηὴο πξνβνιῆο ηνῦ
πξνζψπνπ ηνῦ Ἀβξαάκ, ζ’ α὎ηὴ ηὴλ ὏πέξβαζε θαινῦληαη λὰ ἀζθεζνῦλ
ζηὴλ κνλαζηηθή ηνπο πνιηηεία νἱ ἁγηνξεῖηεο κνλαρνὶ ὥζηε λὰ γίλνληαη
Παηέξεο ὅισλ ηῶλ ἖ζλῶλ ηῆο Οἰθνπκέλεο ηῆο Μεγάιεο Ἀλαηνιηθῆο
἖θθιεζίαο.
Ἡ θαη’ ἐμαίξεζηλ παξεκβνιὴ ηνῦ Ἰάθεζ κεηαμὺ ηῶλ Πξνπαηφξσλ
ηνῦ Υξηζηνῦ, γίλεηαη ἐλ ηέιεη θαηαλνεηὴ θαὶ ὡο ὏πνδήισζε ηνῦ Πξνπάηνξα
ηνῦ γέλνπο ηῶλ δεκηνπξγῶλ ηνῦ κλεκείνπ, γέλνπο ηὸ ὁπνῖν ὏πεξέβεζαλ
ἐληαζζφκελνη ζηὸλ Υξηζηηαληζκφ. Ἡ ἔκκεζε δὲ πξνβνιὴ ηνῦ γέλνπο ηῶλ
θαηνίθσλ ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο θαηὰ ηὸλ 13ν αἰῶλα δὲλ εἶλαη θάηη ηὸ
παξνπζηαδφκελν ἐδῶ γηὰ πξψηε θνξά, ἀθνῦ ἀπὸ ηὶο ἀξρὲο ηνῦ αἰῶλα ζηὶο
παξαζηάζεηο κὲ ηὴλ Ρίδα ηνῦ Ἰεζζαί114, εἶραλ ἀξρίζεη λὰ παξεκβάιινληαη
θαὶ νἱ κνξθὲο ηῶλ ἗ιιήλσλ Φηινζφθσλ.
Γ.
ΔΠΙΛΔΓΟΜΔΝΑ
Μὲ ἀθεηεξία ηὴλ ἀπήρεζε πνὺ εἶρε ζηὴλ ἐπνρή ηεο ἡ ηέρλε

θαὶ ἡ ὅιε πλεπκαηηθφηεηα πνὺ ἀπνπλέεη ἡ ἱζηφξεζε ηνῦ Πξσηάηνπ,
πξνθχπηεη ὅηη ἡ ἀξρατθὴ ἐζσζηξέθεηα ηνῦ ραξαθηῆξα ηῆο ηέρλεο ηῆο ἐπνρῆο
γχξσ ζηὰ 1290, εἶρε ὡο ζηφρν ηὴλ ἀλακόξθσζε ηνῦ ἀξραίνπ θάιινπο 115, κὲ
ηὴλ δηηηὴ ἔλλνηα πνὺ εἶλαη δπλαηὸλ λὰ ἔρεη ὁ ὅξνο, θαὶ ηὴλ θνζκηθὴ θαὶ ηὴλ
πλεπκαηηθή. Μὲ ηὴλ πεξίθξαζε α὎ηὴ ἀπνδίδεηαη ηαπηνρξφλσο ηφζν ἡ
ἐμσηεξηθὴ κνξθνινγηθὴ ἐπηζηξνθὴ πξὸο ηὴλ ἀξραηνειιεληθὴ παξάδνζε,
ὅζν θαὶ ἡ πνξεία πξὸο ηὴλ ἐζσηεξηθὴ παξάδνζε ηῆο ὆ξζφδνμεο
἖θθιεζίαο, ζηνηρεῖα ηὰ ὁπνῖα ραξαθηεξίδνπλ ἀπὸ θνηλνῦ ηὴλ ἐπίζεκε ηφηε
ηέρλε ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο ηῆο Κσλζηαληηλνππφιεσο.
Γηὰ ηὴλ ἐπνρὴ ἐθείλε, ζηὸ γχξηζκα ηνῦ 13νπ πξὸο ηὸλ 14ν αἰῶλα,
114
Γιὰ τὴν παράσταση τῆς Ρίζης τοῦ Ἰεσσαὶ βλέπε: ΠΑΠΑΜΑ΢ΣΟΡΑΚΗ΢, ὅ.π., ὑποσημ.108,
σ.226 –232, ὅπου καὶ ἡ προγενέστερη βιβλιογραφία.
115
Ἡ φράση προέρχεται ἀπὸ τὰ νεκρώσιμα Εὐλογητάρια τοῦ Ἤχου τοῦ πλ. Α’, «Ὁ πάλαι μέν, ἐκ
μὴ ὄντων πλάσας με, καὶ εἰκόνι σου θείᾳ τιμήσας, παραβάσει ἐντολῆς δὲ πάλιν με,
ἐπιστρέψας εἰς γῆν ἐξ ἧς ἐλήφθην, εἰς τὸ καθ’ ὁμοίωσιν ἐπανάγαγε, τὸ ἀρχαῖον κάλλος
ἀναμορφώσασθαι». Ἐγκόλπιον τοῦ Ἀναγνώστου, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1961, ἔκδ. Α΄, σ.60.

102
ἡ ηέρλε ηῶλ ηνηρνγξαθηῶλ ηνῦ Πξσηάηνπ ἔρεη ἕλα ραξαθηῆξα ὁξφζεκνπ.

Καηὰ ηξφπν κνλαδηθὸ ὄρη κφλν ζπγθεληξψλνληαη ἐδῶ νἱ δηάθνξεο
ἀλαδεηήζεηο θαὶ θαηαθηήζεηο ηνῦ 13νπ αἰῶλα, ἀιιὰ θαὶ εἰζάγνληαη ὅιεο
ἐθεῖλεο νἱ ηάζεηο πνὺ ζὰ παξνπζηαζζνῦλ θπξίαξρεο θαηὰ ηὸλ 14 ν 116. ΢ηὴλ
ἑξκελεία ηνῦ ραξαθηῆξα ηῶλ ἰδηνκνξθηῶλ ηνῦ κλεκείνπ θαίλεηαη ὅηη
ἐιάλζαλε ἐλ ηέιεη ηὸ γηὰ θαηξὸ βαζηθὸ θηλνῦλ αἴηηνλ ηὸ ὁπνῖν ἔδσζε, ἀπὸ ηὸ
1290 θαὶ κεηά, ηὴλ ὤζεζε ζηὴλ ἰδηαίηεξε ἄλζεζε ηῆο ηέρλεο ζηὴλ Βπδαληηλὴ
Κνηλνπνιηηεία, κίαο πεξηφδνπ ἡ ὁπνία ηαπηίδεηαη κὲ ηὴλ ἐπηιεγφκελε
Παιαηνιόγεηα Ἀλαγέλλεζε, ζηὴλ πιένλ δπλακηθή ηεο ζηηγκὴ θαὶ παξὰ ηὸ
γεγνλὸο ὄηη ηὸ θξάηνο βξηζθφηαλ ζηὸ πέιαγνο ηῶλ ζπκθνξῶλ117.
Μὲ κία δπλακηθὰ ἁπιὴ δηαηχπσζε ἔρεη ἀπεηθνληζζεῖ ζηὸ Πξσηᾶην ζηὸ
ζχλνιφ ηεο ἡ ἱζηνξία ηῆο ἖λζαξθψζεσο ηνῦ Λφγνπ θαὶ ἡ ἖θθιεζία ηνῦ
Γέλνπο ηῶλ ἀλζξψπσλ, ὡο πἱῶλ ηνῦ Θενῦ 118, δηὰ ηῶλ ὁπνίσλ ἀπνθαιχπηεηαη
–πέξα ἀπὸ θάζε λνκηθὸ πλεῦκα θαὶ θπιεηηθὴ πξνθαηάιεςε–ὁ ηξφπνο κὲ ηὸλ
ὁπνῖν εἶλαη δπλαηὸλ λὰ ἀλαγελλεζεῖ θαὶ λὰ ζσζεῖ ὁ ἄλζξσπνο 119. Μία
ιεηηνπξγηθὴ ζχλαμε ἀληηπξνζσπεχεη ηὸ Πξσηᾶην ὅπνπ ἡ ἐθθιεζηνινγία θαὶ ἡ
ἀλζξσπνινγία ἔρνπλ θνηλὴ βάζε ηὸ ηξηαδηθὸ θαὶ ρξηζηνινγηθὸ δφγκα 120. Σὰ
πξναλαθεξφκελα ζηνηρεῖα πεγάδνπλ θαηὰ ηξφπν κπζηαγσγηθφ, ὅζν δίδεηαη
πξνζνρὴ θαὶ ὏πάξρεη ἀπνξία ζηὴλ ιαλζάλνπζα θίλεζε ηῆο θαηαθαηηθφηεηαο
πνὺ ἔρεη ἡ νἰθνλνκία ηῆο ηέρλεο ηνῦ κλεκείνπ121. Ἡ δηεξεχλεζε ηνῦ
θηλνῦληνο αἰηίνπ ηνῦ ηχπνπ ηῆο ηέρλεο θαὶ ηῆο εἰθνλνγξαθίαο ηνῦ Πξσηάηνπ
κὲ ὁδεγὸ ηὸλ ἐθθιεζηνινγηθὸ θαὶ ιεηηνπξγηθφ ηεο ραξα-
116
΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅ.π., ὑποσημ.2, σ.17–20, 24–25.
117
TALBOT, ὅ.π., ὑποσημ.53, σ.146.
118
«Ἡ Μεγάλη Ἰδέα τοῦ γένους μας φανερώνεται πὼς εἶναι ἡ Μεγάλη Ἰδέα τοῦ ἀνθρωπίνου
γένους, εἶναι ἡ ἴδια ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Διαστέλλεται, ἁγιάζει ὁ ἄνθρωπος, τὸ Γένος, ἡ
ἱστορία μας. Ἡ Ἐκκλησία μας μυσταγωγεῖ διὰ τῆς ἱστορίας στὸ τέλος ποὺ εἶναι ἀρχὴ
ἀτελεύτητης ζωῆς». Κείμενο τῆς Ἱερᾶς Κοινότητος τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Ἅγιον Ὄρος 1984,
σ.32. Γιὰ τὴν Οἰκουμενικότητα τῆς παραδόσεως τοῦ ἰδίου γένους βλέπε: Δ.
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ρωμιοσύνης διακρίσεις ἀσήμαντες», περιοδικὸ Παλίμψηστον, ἔκδ.
Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης, Ἡράκλειο, τ.6/7 (Δεκέμβριος 1988), σ.243, 245, 247.
119
ΒΑ΢ΙΛΕΙΟ΢, ὅ.π., ὑποσημ.88, σ.125.
120
Ὅ.π., σ.21
121
«Σὰ ἐπὶ τῇ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Ἰησοῦ καταφασκόμενα, δύναμιν ὑπεροχικῆς ἀποφάσεως ἔχοντα»,
Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, PG 3. 1072 Β. «Βλέπεται γὰρ ὁ Θεὸς τοῖς δυναμένοις αὐτὸν ὁρᾶν,
ἐπὰν ἔχωσιν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀνεωγμένους τῆς ψυχῆς», ΘΕΟΥΙΛΟ΢ ΑΝΣΙΟΦΕΙΑ΢, ΒΕΠ,
τ.5, σ.13 –14. ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἡ Ἑμπειρία», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.32.

103
θηῆξα ζηὸ ηέινο ἐπηζηξέθεη ζηὸ ὄλησο Κηλνῦλ Ἀθίλεηνλ122, θαζὼο ἡ

ἐπαλαζχλδεζε ηνῦ ἀλζξψπνπ δηὰ ηῆο ιεηηνπξγηθῆο δσῆο κὲ ηὸλ Θεὸ ἦηαλ
θχξην αἴηεκα γηὰ ηνὺο ρξφλνπο ἐθείλνπο θαὶ ἡ κφλε ἐιπὶο ἀλαπαχζεσο.
Ἀπὸ ηὴλ κειέηε ηῆο ηνηρνγξαθήζεσο ηνῦ Πξσηάηνπ πξνθχπηεη ὅηη
κᾶιινλ ἔρνκε λὰ θάλνκε κὲ ηὸ κλεκεῖν ἀπὸ ηὸ ὁπνῖν ἐγθαηληάζζεθε
πνιηηηθὰ ἡ λέα εἰθαζηηθὴ παξάδνζε ηῶλ ρξφλσλ ηῆο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο
ηνῦ 13νπ αἰῶλα, ἡ ἐπνλνκαδφκελε Παιαηνιόγεηα Ἀλαγέλλεζε. Ὡο πξὸο ηὸλ
ραξαθηῆξα ηνπ ηὸ κλεκεῖν, πνὺ πξέπεη λὰ ἔγηλε πεξὶ ηὸ 1290, ἀθνινπζεῖ ηὴλ
Ἁγηνξεηηηθὴ πλεπκαηηθφηεηα ηῆο ἐπνρῆο ἡ ὁπνία θαηεῖρε ἡγεηηθὴ ζέζε ζηὰ
πξάγκαηα ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο ηῆο Κσλζηαληηλνππφιεσο θαὶ ηῆο
Κνηλνπνιηηείαο ηεο. Ἡ ηέρλε ηνπ ἑξκελεχεηαη θπξίσο ἀπὸ ηὴλ ηφηε
γεληθφηεξε πξνζπάζεηα γηὰ κεηάλνηα θαὶ ἐπηζηξνθή123· πξνζπάζεηα ηὴλ
ὁπνία ἔβιεπε ὡο ἀλαγθαία θαὶ δεηνῦζε ὁ –πξψελ ἖ζθηγκελίηεο Μνλαρὸο
θαὶ ηφηε Οἰθνπκεληθὸο Παηξηάξρεο– Ἅγηνο Ἀζαλάζηνο. Καηὰ ηὴλ πεξίνδν
ἐθείλε, ὅπσο ὁ ἴδηνο πιεξνθνξεῖ, ηὴλ πνιηηηθὴ α὎ηὴ ὏ινπνίεζε κὲ ηὶο
ἐλέξγεηέο ηνπ, ὡο ἄιινο Μέγαο Κσλζηαληῖλνο124, ὁ ηφηε Α὎ηνθξάηνξαο
Ἀλδξφληθνο Β’ Παιαηνιφγνο, δείρλνληαο ἐλδηαθέξνλ θαὶ γηὰ ηὴλ θφζκεζε
ηῶλ λαῶλ. ΢ηφρνο θαὶ ηῶλ δχν ἡγεηῶλ ἦηαλ ἡ ἀλαζηχισζε ηῆο ὆ξζνδνμίαο
γηὰ ηὴλ δηάζσζε ηνῦ ρεηκαδνκέλνπ ιανῦ ηῆο Α὎ηνθξαηνξίαο θαὶ ηῆο
Κνηλνπνιηηείαο ηεο, ἀπὸ λνκίκσλ ἀζέηεζηλ125 . Μεηὰ ηὴλ δηαπίζησζε
κάιηζηα α὎ηή, γίλεηαη θαηαλνεηὴ θαὶ ἡ ηφζν κεγάιε ἀπήρεζε ηνῦ
ραξαθηῆξα ηῆο ηέρλεο ηνῦ θαζεδξηθνῦ λανῦ ηῆο Ἁγηνξεηηηθῆο πνιηηείαο
ἀθφκε θαὶ ζηὸλ ε὎ξχηεξν ρξηζηηαληθὸ θφζκν ηῆο Ἀλαηνιηθῆο ἖θθιεζίαο,
ἀθνῦ ἔθηνηε ὏πάξρεη ζηαζεξὸ ζεκεῖνλ ἀλαθνξᾶο θάζε ἀθεηεξίαο γηὰ ηὴλ
὆ξζφδνμε Ἁγηνγξαθία126.
122
Κατὰ τὸν ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΣΟΝ ΔΑΜΑ΢ΚΗΝΟ: «Σὸ πρῶτον Κινοῦν, ἀκίνητον, ὅπερ ἐστὶ τὸ
θεῖον». Περὶ Ὀρθοδόξου Πίστεως, 1.4, ΕΠΕ 19, τ.1, σ.68.
123
ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἀθανάσιος», ὅ.π., ὑποσημ.52, ὑποσημ.49, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ
ἀποδελτίωση τῶν ὄρων ἀπὸ τὶς δημοσιευμένες ἐπιστολὲς τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου.
124
Ὅ.π., ὑποσημ.108.
125
Ὅ.π., ὑποσημ.118.
126
Γ. ΛΑΜΠΑΚΗ, Βυζαντινὴ Πινακοθήκη, Ἀθήνα 1891. Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, «Ἡ Ἑρμηνεία τῆς
Βυζαντινῆς Σέχνης καὶ ὁ Μανουὴλ Πανσέληνος», Πινακοθήκη, ὅ.π., ὑποσημ.3. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ,
«Οἱ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ζωγράφοι οἱ μιμηθέντες τὸν Μ. Πανσέληνον», ΕΕΒ΢, ΙΑ’ (1935), σ.531–
532. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Ἡ Παλαιολόγειος παράδοσις εἰς ταὴν μετὰ ταὴν ἅλωσιν ζωγραφικήν»,
ΔΦΑΕ, περ. Δ’, τ.Β’ (1961), σ.77–100. *σ.104] ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Μανουὴλ Πανσέληνος–Διονύσιος
ἀπὸ τὸν Υουρνᾶ», Νέα Ἑστία, τεῦχ. Φριστουγέννων 1963, σ.209–214 καὶ 227–230. M.
CHATZIDAKIS, ‚Recherches sur le peintre Théophane le Crétoise‛, DOP 23–24 (1969–1970),
σ.312. ΣΟΤ ΙΔΙΟΤ, «Ὁ Ζωγράφος Εὐφρόσυνος», Κρητικὰ Φρονικὰ 10 (1956), σ.312, 339, καὶ
ἐπαναδημοσίευση ὡς Études sur la peinture post byzantine, Variorum Reprints, 1976, τ.Ι, 24,
τ.V, 312, 339, τ.VI, 285. Κ. ΚΑΛΟΚΤΡΗ΢, Ἄθως Θέματα Ἀρχαιολογίας καὶ Σέχνης, Ἀθήνα
1963, σ.253–266. Υ. ΚΟΝΣΟΓΛΟΤ, Ἔκφρασις, ἔκδ. Παπαδημητρίου, Ἀθήνα ἐκδ. 2α, σ.Ι’. Ἀπὸ
τὶς κρίσεις ποὺ ἔχουν γίνει γιὰ τὴν τέχνη τοῦ Πανσελήνου ἀκριβὴς παραμένει, παρὰ τὴν

104
σκληρότητα καὶ τὸν ἔλεγχό της, ἡ γνώμη τοῦ μαθητῆ καὶ ὁμοτέχνου του: «Καὶ μ’ ὅλα
ταῦτα, ἀκόμα ἐμεῖς οἱ προκομένοι, ποὺ μελετᾶμε αἰσθητικὲς καὶ φιλοσοφίες, δὲν πήραμε
εἴδηση τί ἀξίζει ὁ Πανσέληνος, ποὺ εἶναι σὰν λεόντας μπροστὰ στὰ τσακάλια ποὺ
θαυμάζουμε. Σώρα ἀκόμα ἀρχίζουμε νὰ τὸ ὑποπτευόμαστε», βλέπε ἀναδημοσίευση, Περ.
΢ύναξη τ.12, (Ὀκτ.–Δεκ. 1984), ἐσώφυλλο.

D. Kalomirakis, Protaton, The Study, The Monument and Its Patrons (In Greek) (1991 - 1993)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

D. Kalomirakis, Protaton, The Study, The Monument and Its Patrons (In Greek) (1991 - 1993)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

ΣΟΤ ΠΑΣΡΙΑΡΥΙΚΟΤ ΙΓΡΤΜΑΣΟ΢ ΠΑΣΔΡΙΚΩΝ ΜΔΛΔΣΩΝ

ΣΟΜΟ΢..22,.....ΣΔΤΥΗ Α΄-Β ..................................... ΙΟΤΝΙΟ΢-ΓΔΚΔΜΒΡΙΟ΢ 1990

Τὸ ἀναδημοσιευόμενο κείμενο ἀναρτᾶται χωρὶς τροποιήσεις σὲ ψηφιακὴ

Μία εὐρυτέρα κριτικὴ ἀποτίμησις καὶ σύνοψις ὅλων τῶν προαναφε-

Πρὸς μία «Καινὴ» κ αὶ ὄχι «Καινοτόμο» ἀνάγνωσι

Δ.Ε.Καλομοιράκης, «Ἡ ἱστόρηση τοῦ Πρωτάτου Σύντομο χρονικὸ τῆς χρονολό-

A. Vasilakeris, Les fresques du Protaton au Mont Athos, Analyse du processus créateur

Ι.Ταβλάκης, Ιερὸς Ναὸς Πρωτάτου Ι, Παθολογία τοιχογραφιών, σχέδια αποτύπω-

Ι. Κανονίδης, Πρωτάτο ΙΙ. Η συντήρηση των τοιχογραφιων, Α΄σσ.1-457- Β΄ σσ.1-

Δ.Ε.Καλομοιράκης, «Πρωτάτου Ἱστόρησις, Εἰκόνα ἀρχέτυπη καὶ ὁμολογιακὴ

Τοῦ ἰδίου, «Ἡ Τετραπλὴ “Kαινὴ” ἀνάγνωσις τῆς ἱστορήσεως τοῦ Πρωτάτου»,

D.E.Kalomirakis, Summary: «Historic placement, reading and general exegesis of the

Ἡ ρξνλνιφγεζε θαὶ ἡ ἀπνηίκεζε ηῆο ηέρλεο ηνῦ Πξσηάηνπ, ηνῦ

ςεηο ἐζληθνῦ εἴδνπο θαὶ ἐπαλαιήςεηο ιαλζαζκέλσλ ἀπόςεσλ, ἔρνπλ

2 Μ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, «Ἡ μακεδονικὴ σχολὴ καὶ ἡ λεγόμενη σχολὴ Μιλούτην», ΔΦΑΕ περίοδος Δ΄

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

Σ΢ΑΡΟΤΦΗ΢+, ὅ.π., σ.15–17. Ν. ΖΙΑ΢, «Μανουὴλ Πανσέληνος, ὀκτὼ τοιχογραφίες»,

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

1183–11864. ΢ηὴ ζπλέρεηα πηζηεχζεθε ἀπὸ ηὸλ P. Ouspensky ὅηη ἡ

ὑποσημ.3, σ.ια’– ιβ’, ὑποσημ.3.

17 Jahrhunderts, Βερολίνο 1931. Α. M. Gravgaard, Inscriptions of Old Testament, Prophesies in

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

ηὴλ ρξνληθὴ ζχλδεζε κὲ ηὸλ Θενθάλε εἶραλ ιεηηνπξγήζεη ἐπίζεο γλῶκεο

1840–1885, προσπάθησε νὰ αὐτοπροβληθεῖ παρουσιάζοντας πλαστὰ χειρόγραφα

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

Ἀλακθίβνια ἡ ἀλεχξεζε ηνῦ θεηκέλνπ ηῆο ἗ξκελείαο ηνῦ Γηνλπζίνπ

12 DUCHESNE–BAYET, ὅ.π., ὑποσημ.11. ΓΕΔΕΩΝ, ὅ.π., ὑποσημ.11. ΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Μικταὶ

ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.6, ὑποσημ.1.

΢.ΛΑΜΠΡΟΤ, Νέος Ἑλληνομνήμων, Α’ (1904)/ Υωτ.ἀνατ.Γρηγοριάδη Ἀθήνα 1969, σ.121.

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

Ἡ πφηε ιαλζαζκέλε θαὶ ἄιινηε ἐζθεκκέλε ζχγρπζε ἔθαλε ηνὺο

19 Βλέπε ὑποσημ.12. (17)

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

ὑποσημ.3, σ.12. Μ. ΢ΩΣΗΡΙΟΤ, ὅλο τὸ ἄρθρο. CHATZIDAKIS, Classicisme, ὅ.π., ὑποσημ.22,

29 MOURIKI, ὅ.π., ὑποσημ.22, σ.65.

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

ζπλζέζεσλ ηνῦ κλεκείνπ θπξηαξρεῖ ἀληίιεςε θπβηζηηθὴ πνὺ δηαπεξλᾶ θαὶ

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

ηηθφηεηα θαὶ ἰδηαίηεξε πξνζσπηθὴ ὀληφηεηα, πνὺ ἀλαδχεηαη ἀπὸ ηὰ

Μέρξη πξφηηλνο ἡ μαθληθὴ παξνπζία ηῆο ὏ςειῆο πνηφηεηαο ηῶλ

36 ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, Μνημειακὴ ζωγραφική, ὅ.π., ὑποσημ.1, σ.437. DELVOYE, ὅ.π., ὑποσημ.35.

PROKOPIOU]. R. HAMANN–MACLEAN, H. HALLENSLEBEN, Die Monumentalmalerei in

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

ὑποσημ.37, σ.9. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ΢, ΢χεδίασμα, ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.52–57. DEMUS, ὅ.π.,

Ἐνσαρκώσεως τοῦ Φριστοῦ, σὲ συνδυασμὸ μὲ λαϊκὲς τάσεις τῆς ἐποχῆς: CHATZIDAKIS,

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

Βυζατινὴ Κοινοπολιτεία, Ἡ ἀνατολικὴ Εὐρώπη 500 –1453, ἑλλ. μετάφραση Γ. Σσεβρεμές,

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

–ἐθηὸο ἀπὸ ηὴλ νἰθνπκεληθὴ θιεξνλνκηὰ ηνῦ ἗ιιελνξσκατθνῦ θφζκνπ–ηὴλ

Καηὰ ηὰ ηειεπηαῖα ρξφληα ἡ κειέηε ηῆο ἱζηνξήζεσο ηνῦ Πξσηάηνπ

47 Γιὰ τὸ σχετικὸ πρόβλημα ἔχει γίνει προκαταρκτικὴ παρουσίαση, ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢,

49 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἑρμηνευτικὲς παρατηρήσεις», ὅ.π., ὑποσημ.3, σ.217.

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

Ἡ πξναλαθεξφκελε θαηεχζπλζε κὲ ηὴλ ζεηξά ηεο ὁδήγεζε ζὲ δχν

50 MOURIKI, ‚The Expressive Language‛, ὅ.π., ὑποσημ.31, σ.35.

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης

53 ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, «Ἀθανάσιος», ὅ.π., ὑποσημ.52, ὑποσημ.4, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ

56 G. MILLET, A. FROLOW, La peinture du moyen âge en Yougoslavie, Παρίσι 1953–1962, τ.ΙΙΙ

57 MILLET, Athos, ὅ.π., ὑποσημ.3, πίν.30.1–2, 31.1–2. Σ΢ΙΜΑ΢–ΠΑΠΑΦΑΣΖΗΔΑΚΗ΢, ὅ.π.,

ὑποσημ.3, τ.Ι, ΙΙΙ, πίν.25–31. Ἐγκυκλοπαίδεια Δομή, Λ. Ἅγιον Ὄρος, σ.45.

MILLET, FROLOW, ὅ.π., ὑποσημ.57, πίν.12, M I L J KO V I Ć – P E P E K , ὅ . π . , ὑ π ο σ η μ . 2 2 ,

ΓΗΜΗΣΡΗ΢ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗ΢, Ἡράκλειο Κρήτης