Specijalna edukacija i rehabilitacija UDK: 159.923.5-053.

2 ;
(Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011. 316.624-053.2

ID: 188498444
Pregledni rad
Vesna ŽUNIĆ-PAVLOVIĆ 1
Marina KOVAČEVIĆ-LEPOJEVIĆ
Univerzitet u Beogradu
Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

PREVALENCIJA I RAZVOJ POREMEĆAJA PONAŠANJA U

DETINJSTVU2

Rad sadrži sistematičan pregled novije literature o poremećajima

ponašanja u detinjstvu. Na početku su razmotreni postojeći dijagno-
stičko klasifikacioni sistemi i karakteristike pojedinih oblika poreme-
ćaja ponašanja. Prikazani su podaci o prevalenciji i prodiskutovane
postojeće razlike u zavisnosti od uzrasta, pola i načina prikupljanja
podataka. Prilikom razmatranja empirijskih podataka o razvoju pore-
mećaja ponašanja, naglasak je stavljen na stabilnost i postojanje više
razvojnih putanja sa različitom prognozom. Rezultati dosadašnjih
istraživanja sugerišu da su u izvesnom broju slučajeva problematična
ponašanja u detinjstvu rani prekursor ozbiljnijih problema na stari-
jem uzrastu. Poseban značaj u prognostičkom smislu imaju uzrast na
kome su se pojavili simptomi, vrsta i težina simptoma. Zaključak je da
u proučavanju epidemiologije poremećaja ponašanja period detinjstva
zaslužuje posebnu pažnju.
Ključne reči: poremećaj ponašanja, eksternalizovani
bihejvioralni problemi, detinjstvo, prevalencija, razvoj

1 E-mail: zuniceva@eunet.rs
2 Rad je proistekao iz projekta „„Socijalna participacija osoba sa intelektu-
alnom ometenošću“broj 179017 (2011-2014), čiju realizaciju finansira Mini-
starstvo prosvete i nauke Republike Srbije.

725
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

UVOD
Rezultati dosadašnjih istraživanja sugerišu da se emocionalni i
bihejvioralni problemi mogu pojaviti na sasvim ranom uzrastu. Preva-
lencija mentalnih poremećaja u populaciji dece predškolskog uzrasta
iznosi između 14% i 26,4%, u proseku 19,5%, što je slično podacima o
učestalosti mentalnih poremećaja na starijem uzrastu (Egger, Angold,
2006). Za nešto mlađi uzrast (2 i 3 godine), procene prevalencije emo-
cionalnih i bihejvioralnih poremećaja kreću se od 7% do 24%, s tim da
većina autora izveštava o učestalosti od 10-15% (Carter et al., 2004).
I pored toga, u literaturi ima nesrazmerno malo radova o mentalnim
poremećajima u detinjstvu u poređenju sa studijama psihopatologije
školske dece i omladine. To se posebno odnosi na užu oblast proučava-
nja poremećaja ponašanja, pa su saznanja o prevalenciji, stabilnosti,
toku i prognozi ove vrste problema krajnje ograničena. Ovakvo stanje
savremeni autori objašnjavaju teškoćama u identifikaciji poremećaja
ponašanja u detinjstvu i ističu da razlikovanje tipičnih i atipičnih po-
našanja na ovom uzrastu predstavlja pravi izazov u dijagnostičkom i
metodološkom smislu.
Za razliku od drugih oblika psihopatologije, kod poremećaja po-
našanja obično se ne radi o ispoljavanju neobičnih obrazaca ponaša-
nja, već o bihejvioralnim manifestacijama koje se mogu videti i kod
tipično razvijene dece, s tim da su ovde učestalije, intenzivnije i traj-
nije. Brojni simptomi poremećaja ponašanja odgovaraju opisima ne-
prikladnih ponašanja tokom detinjstva koja su razvojno normativna i
prolazna stanja. Drugim rečima, mnogi oblici ponašanja koji se na sta-
rijem uzrastu smatraju klinički relevantnim u ranom uzrastu mogu
biti manifestacija normalnog razvoja (Carter et al., 2004). Kao tipičan
primer, pomenuti autori navode pojavu napada besa tokom druge go-
dine, što se povezuje sa razvojem svesti o sebi i autonomije. Oni čak
iznose mišljenje da se izostanak napada besa u ovom periodu može
smatrati klinički relevantnim.
Jasna granica između normalnosti i psihopatologije zamagljena
je brzim i intenzivnim razvojnim promenama koje se dešavaju tokom
detinjstva. Pojava problematičnih ponašanja direktno zavisi od toka i
ishoda procesa koji su uobičajeni u ovom dobu, kao što su razvoj samo-
kontrole, učenje i konsolidacija veština tolerancije frustracija, odlaga-
nja zadovoljenja potreba, upotrebe verbalnih strategija, internalizacija
standarda i bihejvioralna fleksibilnost (Waksclag et al., 2005). Imaju-

726
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

ći u vidu prethodno izneta zapažanja, potpuno je opravdana bojazan

da razvojno normativna problematična ponašanja na predškolskom
uzrastu, kao što su neposlušnost i agresija, mogu biti pogrešno ozna-
čena kao patološka.
Otežavajuću okolnost predstavlja i to što kriterijumi za postav-
ljanje dijagnoza koji su dati u savremenim opšteprihvaćenim katego-
rijalnim sistemima klasifikacije nisu prikladni za mlađi uzrast. U Di-
jagnostičko statističkom priručniku (DSM-IV) izdvojena su dva tipa tzv.
disruptivnih poremećaja – opoziciono prkosni poremećaj i poremećaj
ponašanja (APA, 1994). Opoziciono prkosni poremećaj podrazumeva
učestalo ispoljavanje obrazaca negativističkih, hostilnih i prkosnih
ponašanja prema figurama autoriteta, a poremećaj ponašanja se od-
nosi na ponavljane i uporne obrasce ponašanja kojima se krše osnovna
prava drugih i opšte uzrastu prikladne norme i pravila (agresija prema
ljudima i životinjama, uništavanje imovine, obmanjivanje ili krađe i
ozbiljno kršenje pravila). Kada je reč o deci, neki od navedenih simp-
toma su razvojno nemogući (npr. bežanje iz škole) ili malo verovatni,
dok se drugi simptomi preklapaju sa normativnim neprikladnim po-
našanjima (Waksclag et al., 2007).
Prepoznajući nedostatnost postojećih dijagnostičkih kriterijuma
mentalnih poremećaja za predškolski uzrast, Američka akademija za
dečju i adolescentnu psihijatriju predložila je izvesne modifikacije koje
su prilagođene za uzrast do pet godina starosti, ali su i dalje komple-
mentarne sa kategorijama sadržanim u DSM-u (Research Diagnostic
Criteria – Preschool Age – RDC-PA) (Task Force on Research Diagnostic
Criteria, 2002). Najvažnije promene koje se odnose na kriterijume za
poremećaj ponašanja su: smanjivanje vremenskog trajanja simptoma
sa dvanaest na šest meseci, izmena opisa šest od postojećih petna-
est simptoma, brisanje četiri simptoma koji nisu primenljivi za ovaj
uzrast i dodavanje jednog novog simptoma (učestala verbalna agresija
prema odraslima). Nisu uvedene značajnije izmene dijagnostičkih kri-
terijuma za opoziciono prkosni poremećaj, ali je naglašeno da simp-
tomi moraju biti uporni, pervazivni i teški kako bi se isključila slična
prolazna stanja. Uveden je i jedan novi, eksperimentalan simptom, a
to je postojanje znatnih teškoća u oporavljanju od emocionalne uzne-
mirenosti. Dijagnostički kriterijumi iz RDC-PA koji se odnose na pore-
mećaje ponašanja i opoziciono prkosni poremećaj prihvaćeni su u Dija-
gnostičkoj klasifikaciji mentalnog zdravlja i razvojnih poremećaja u ranom

727
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

detinjstvu (Diagnostic Classification of Mental Health and Developmental

Disorders of Infancy and Early Childhood – DC:0-3) (Zero to Three, 2005).
Dosadašnja istraživanja dovode u pitanje opravdanost distink-
cije koja je napravljena u DSM-u između opoziciono prkosnog pore-
mećaja i poremećaja ponašanja. Takođe, empirijski podaci ukazuju na
postojanje različitih tipova poremećaja ponašanja iako u DSM-u nisu
izdvojeni posebni pojavni oblici koji se razlikuju prema simptomima.U
savremenim dimenzionalnim sistemima prihvaćena je podela na ek-
sternalizovane i internalizovane bihejvioralne probleme (Achenbach,
Rescorla, 2001). Izdvojena su dva eksternalizovana sindroma koja se
samo delimično poklapaju sa dijagnozama iz DSM-IV. Prvi sindrom,
pod nazivom agresivno ponašanje, obuhvata opoziciono prkosna po-
našanja i agresivne poremećaje ponašanja, dok drugi sindrom tzv.
ponašanje kojim se krše pravila uključuje samo neagresivne oblike
poremećaja ponašanja. Ovakva podela implicira postojanje dva tipa
poremećaja ponašanja, što potvrđuju i rezultati drugih autora. Prvi,
„otkriveni“ ili „agresivni“ tip, karakterišu hostilne konfrontacije sa
drugim osobama, bilo u fomi opozicionih ili agresivnih ponašanja, a
drugi „prikriveni“ ili „neagresivni“ tip obuhvata simptome poremeća-
ja ponašanja koji ne uključuju konfrontiranje sa žrtvom, zloupotrebu
psihoaktivnih supstanci i druženje sa delinkventnim vršnjacima (Lo-
eber, Schmaling, 1985).
Sumiranjem rezultata velikog broja faktorskih analiza iz različi-
tih studija, izveden je zaključak da se problematična ponašanja dece
mogu najbolje konceptualizovati na osnovu dve dimenzije, a to su ot-
krivena-prikrivena dimenzija i destruktivna-nedestruktivna dimen-
zija (Frick et al., 1993). Kada se u obzir uzmu obe dimenzije, onda se
dobija klasifikacija koja ima više sličnosti sa DSM-om. Svi simptomi
opoziciono prkosnog poremećaja grupišu se u okviru sindroma opo-
zicionog ili otvoreno-nedestruktivnog ponašanja. Ostali sindromi
obuhvataju različite siptome poremećaja ponašanja i to su: agresivno
ili otvoreno-destruktivno ponašanje, prestupi protiv imovine ili pri-
kriveno-destruktivno ponašanje i statusni prestupi ili prikriveno-
nedestruktivno ponašanje. Postoji izvesna veza i sa ranije izloženim,
eksternalizovanim sindromima, jer opoziciona i agresivna ponašanja
odgovaraju sindromu agresivnog ponašanja, a imovinski i statusni
prestupi sindromu ponašanja kojim se krše pravila.
U ovom radu biće podjednako prikazani rezultati istraživanja u
kojima su primenjeni kriterijumi iz DSM-a, ali i studije koje baziraju na

728
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

tzv. alternativnim klasifikacijama. To je u skladu sa mišljenjem mno-

gih savremenih autora da unapređivanje dijagnostike i klasifikacije
u dečjoj psihijatriji podrazumeva integraciju dostignuća kategorijal-
nog i dimenzionalnog pristupa. Dimenzionalni sistemi, koji se obično
smatraju alternativom kategorijalnim dijagnostičkim klasifikacionim
sistemima, zapravo imaju ključnu ulogu u validiranju kliničkih dija-
gnoza i utvrđivanju relevantnosti pojedinačnih simptoma mentalnih
poremećaja. Doprinos dimenzionalnog pristupa u proučavanju psi-
hopatologije predstavljaju opisi normativnih i problematičnih pona-
šanja, njihove frekvencije i drugih karakteristika u reprezentativnim
nekliničkim uzorcima, na osnovu čega se određuju klinički relevantni
siptomi i sindromi, odnosno empirijski zasnovane dijagnostičke kate-
gorije i kriterijumi.

PREVALENCIJA
Postojanje različitih pristupa u dijagnostikovanju problematič-
nog ponašanja u detinjstvu glavni je razlog za nesaglasnost podataka
o njihovoj prevalenciji. Neki autori dovode u pitanje izjednačavanje
vrednosti podataka koji su dobijeni primenom kategorijalnog i di-
menzionalnog sistema, smatrajući da dimenzionalni sistemi proce-
ne ne mogu zameniti validan i relijabilan dijagnostički klasifikacio-
ni sistem (Postert et al., 2009). Sa druge strane, brojna istraživanja
potvrđuju značajnu povezanost između kliničkih dijagnoza i skorova
na dimenzionalnim instrumentima procene, što znači da se rezultati
ovakvih istraživanja mogu uzeti kao pouzdan pokazatelj prevalencije
pojedinih poremećaja. U studijama u kojima su primenjeni kriterijumi
DSM-a, prevalencija poremećaja ponašanja u populaciji dece i omladi-
ne kreće se od 1% do 9%, dok je opoziciono prkosni poremećaj ređi, sa
prevalencijom oko 2% (Essau, 2003). Otkrivena učestalost poremećaja
ponašanja u predškolskom uzrastu iznosi 0-4,6%, a učestalost opo-
ziciono prkosnog poremećaja 4-16,6% (Egger, Angold, 2006). Učesta-
lost eksternalizovanih problema u ukupnoj populaciji dece i omladine
kreće se između 2% i 15% (Hinshaw, 1992), dok neki autori navode
učestalost od 12% za predškolski uzrast (Keenan, Shaw, 1994).Učesta-
lost eksternalizovanih bihejvioralnih problema u detinjstvu menja se
u zavisnosti od uzrasta deteta. Granični ili klinički rang eksternalizo-
vanih ponašanja ustanovljen je kod 22% dece uzrasta petnaest meseci
(Smeekens et al., 2007), kod 44% dece uzrasta dve godine i 29% dece

729
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

uzrasta četiri godine (Smith et al., 2004). Pored uzrasnih varijacija u

prevalenciji, otkrivene su razlike i u zavisnosti od pola deteta i načina
prikupljanja podataka.
Generalni zaključak većine dosadašnjih studija je da su poreme-
ćaji ponašanja učestaliji kod dečaka nego kod devojčica, bez obzira da
li se koriste kategorijalna ili dimenzionalna merenja. Međutim, novija
istraživanja sugerišu da se u ranom detinjstvu ne mogu zapaziti zna-
čajnije razlike u učestalosti i težini problematičnih ponašanja između
dečaka i devojčica, odnosno da polne razlike u tom pogledu postaju
uočljive tek na uzrastu od četiri godine (Keenan, Shaw, 1997). Pome-
nuti autori smatraju da empirijski dokazi o polnim razlikama u razvoju
problematičnog ponašanja podjednako podržavaju hipotezu da proces
socijalizacije devojčica usmerava razvoj psihopatologije prevashodno
ka internalizovanim problemima i hipotezu da je veća redukcija pro-
blematičnog ponašanja kod devojčica rezultat njihovog ubrzanog bio-
loškog, kognitivnog i socio-emocionalnog razvoja u odnosu na dečake.
To potvrđuju i nalazi da na uzrastu od dve i tri godine nema razlika u
učestalosti simptoma opoziciono prkosnog poremećaja i poremećaja
ponašanja kod dečaka i devojčica (Egger, Angold, 2006). Sa druge stra-
ne, istraživanja agresivnog ponašanja dece otkrivaju da već na uzrastu
od sedamnaest meseci postoje značajne razlike u ispoljavanju fizičke
agresije između dečaka i devojčica (Baillargeon et al., 2007). Otkri-
vene razlike između dečaka i devojčica u ispoljavanju učestale fizičke
agresije (5:1), slične su razlikama u ispoljavanju poremećaja ponašanja
koje su otkrivene na starijem uzrastu (4-18 godina). Ovi nalazi do-
vode u pitanje objašnjenje prema kome se razlike u prevalenciji pore-
mećaja ponašanja između dečaka i devojčica mogu pripisati drugačijoj
socijalizaciji i neujednačenom razvoju sposobnosti, jer ukoliko je ova
distinkcija vidljiva u prvim godinama života, to pre upućuje na njenu
biološku uslovljenost. Nalazi nekih novijih studija sugerišu da prisu-
stvo i značajnost polnih razlika variraju u zavisnosti od vrste proble-
matičnog ponašanja. Recimo, tokom druge godine života postoje zna-
čajne polne razlike kada je u pitanju ispoljavanje fizičke agresije, ali ne
i opoziciono prkosnih ponašanja (Baillargeon et al., 2007). Dečaci na
uzrastu od dve do tri godine imaju značajno veće skorove na skali koja
meri agresivno ponašanje, a na uzrastu od četiri do pet godina imaju
veće skorove na obe skale koje mere eksternalizovana ponašanja, kao
i veći ukupan skor eksternalizovanih problema (Mesman et al., 2001).
Na starijem uzrastu dolazi do smanjivanja razlika između dečaka i

730
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

devojčica. U detinjstvu je učestalost agresivnog ponašanja skoro dva

puta veća kod dečaka nego kod devojčica, ali se ta razlika postepeno
smanjuje i jedva je vidljiva u adolescenciji (Bongers et al., 2003). Sličan
razvojni trend otkriven je i kod opozicionih ponašanja.
Podaci o učestalosti poremećaja ponašanja u odnosu na uzrast i
pol deteta zavise od načina na koji su prikupljeni podaci. Uočene su
znatne razlike između roditelja i vaspitača, odnosno nastavnika u
procenama eksternalizovanih problema dece uzrasta pet do trinaest
godina (Keiley et al., 2000). Prema iskazima majki, inicijalni nivo ek-
sternalizovanih ponašanja je veći, nema razlika u ispoljavanju ovih
ponašanja između dečaka i devojčica i vremenom dolazi do opadanja
prevalencije. Procene nastavnika ukazuju na niži inicijalni nivo, veću
učestalost kod dečaka i postepeno povećavanje učestalosti na starijem
uzrastu. Slični rezultati mogu se naći i u drugim istraživanjima. U po-
ređenju sa procenama koje daju vaspitači i nastavnici, majke izveštava-
ju o većoj učestalosti i bržem opadanju frekvencije ispoljavanja ekster-
nalizovanih ponašanja koje se završava u sedmoj godini života, bez
značajnijih razlika između dečaka i devojčica (Miner, Clarke-Stewart,
2008).U literaturi su data različita objašnjenja razlika u procenama
roditelja i vaspitača, odnosno nastavnika: sa odrastanjem dolazi do
promena u bihejvioralnim manifestacijama poremećaja ponašanja, od
agresivnih i otkrivenih ka neagresivnim i prikrivenim ponašanjima
za koja roditelji ne znaju; roditelji posle izvesnog vremena oguglaju
na problematična ponašanja dece; vaspitači, odnosno nastavnici su
iskusniji i objektivniji procenjivači; školska sredina i vršnjačka grupa
predstavlju povoljnija okruženja za ispoljavanje eksternalizovanih po-
našanja nego porodica i slično.

RAZVOJ I PROGNOZA
Smatra se da su uslovi za ispoljavanje eksternalizovanih bihejvio-
ralnih problema ispunjeni već na uzrastu od dvanaest meseci jer tada
deca mogu da osete frustraciju i bes, a zahvaljujući uznapredovalom
kognitivnom i fizičkom razvoju sposobna su da preduzmu koordini-
rane akcije usmerene ka određenom cilju (Van Zeijl et al., 2006). Na-
vedena grupa autora nalazi da se eksternalizovana ponašanja mogu
zapaziti kod dece na uzrastu od dvanaest meseci, kao i da se neki oblici
ponašanja javljaju kod više od polovine dece (npr. „brzo se prebacuje
sa jedne aktivnosti na drugu“, „mora se udovoljiti njegovim zahtevi-

731
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

ma“). U poređenju sa uzrastom od dve i tri godine, tokom prve godine

života nivo eksternalizovanih ponašanja je znatno niži. Eksternalizo-
vana ponašanja imaju najviši nivo u drugoj godini života, a u periodu
od druge do devete godine dolazi do opadanja koje je prilično naglo
do sedme godine, a zatim postupno do devete godine života (Miner,
Clarke-Stewart, 2008). I drugi autori nalaze da prevalencija eksterna-
lizovanih poremećaja opada od detinjstva do adolescencije (Bongers
et al., 2003; Leve et al., 2005). Do sličnih rezultata dolaze i autori stu-
dija agresivnog ponašanja na ranom uzrastu (Tremblay et al., 1999).
Ispoljavanje fizičke agresije može se zapaziti još tokom prve godine
života. Na uzrastu od dvanaest do sedamnaest meseci nivo agresivnog
ponašanja raste i pred kraj ovog perioda skoro 80% dece ispoljava neke
obrasce fizičke agresije (npr. „uzima stvari od drugih“, „gura druge da
bi dobio ono što želi“). Agresivno ponašanje dostiže vrhunac pred kraj
druge godine života, a nakon toga dolazi do kontinuiranog opadanja
do odraslog doba. I u istraživanjima prevalencije mentalnih poreme-
ćaja u detinjstvu konstatovana je veća učestalost simptoma opozicio-
no prkosnog poremećaja i poremećaja ponašanja na uzrastu od dve do
pet godina u odnosu na starije uzrasne grupe (5-17 godina i odraslo
doba) (Egger, Angold, 2006).
Brojna longitudinalna istraživanja svedoče o drugačijim razvoj-
nim trajektorijama pojedinih oblika problematičnih ponašanja. Takve
razlike otkrivene su između dva oblika disruptivnih poremećaja, ali i
između dva eksternalizovana sindroma. Tokom odrastanja, prevalen-
cija opoziciono prkosnog poremećaja postepeno opada, a prevalencija
poremećaja ponašanja raste (Loeber et al., 1991). Simptomi opoziciono
prkosnog poremećaja javljaju se na predškolskom uzrastu, obično su u
okvirima normativnog ponašanja i najčešće nestaju na uzrastu od tri
i četiri godine, odnosno nešto kasnije. Simptomi poremećaja ponaša-
nja retko se javljaju na predškolskom uzrastu i njihova prevalencija se
postupno uvećava nakon polaska u školu do adolescencije. To poseb-
no važi za neke prikrivene oblike poremećaja ponašanja i zloupotrebu
psihoaktivnih supstanci. Opisani trendovi ne važe za sve simptome
ovih poremećaja. Na primer, učestalost psovanja koje je simptom opo-
ziciono prkosnog poremećaja se povećava, učestalost okrutnosti pre-
ma životinjama koja je simptom poremećaja ponašanja se smanjuje,
a laganje i agresija prate razvojnu putanju opoziciono prkosnog pore-
mećaja, a ne poremećaja ponašanja. Dosadašnja istraživanja ukazuju i
na različite tokove razvoja sindroma agresivnog ponašanja i sindroma

732
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

ponašanja kojim se krše pravila (Stanger et al., 1997). U periodu od

četvrte do desete godine života dolazi do redukovanja simptoma oba
pomenuta sindroma. Nakon desete godine, opadanje agresivnog po-
našanja se nastavlja, dok skorovi na skali koja meri ponašanje kojim
se krše pravila rastu do sedamnaeste godine. Ovi rezultati ukazuju
na to da se podaci o porastu delinkvencije u adolescenciji mogu obja-
sniti povećanjem učestalosti prikrivenih ponašanja koja čine sindrom
ponašanja kojima se krše pravila, a ne većom frekvencijom otvorene
agresije.
Proporcija dece koja ispoljavaju problematična ponašanja u de-
tinjstvu nije mala, ali je samo kod izvesnog broja primećeno održava-
nje i povećavanje simptoma na starijem uzrastu. Postavlja se pitanje
kako razlikovati decu kod koje se može očekivati opadanje problema-
tičnog ponašanja od dece kod koje se može očekivati dalje usložnjava-
nje problema. Pokazalo se da su posebno ugrožena deca sa težim obli-
cima problema, koja ispunjavaju kriterijume za postavljanje dijagnoze
ili imaju visoke skorove na merenjima eksternalizovanih ponašanja.
Deca kod koje je dijagnoza poremećaja ponašanja postavljena u detinj-
stvu u 44% (Offord et al., 1992) do čak 88% slučajeva (Lahey et al.,
1995), ispunjavaju kriterijume za postavljanje ove dijagnoze i nekoliko
godina kasnije. U jednoj od studija je otkriveno da, od ukupnog broja
dece koji je imao ekstremno visoke skorove eksternalizovanih ponaša-
nja u drugoj godini, kod 63% klinički rang problema održao se do pete,
a kod 62% do šeste godine života (Shaw et al., 2000). U istraživanjima
u kojima je ispitivana perzistentnost tipova disruptivnih poremećaja
iz DSM-a koji se razlikuju prema težini siptoma (laki, umereni i teški),
u periodu od detinjstva do adolescencije, ustanovljeno je da teži obli-
ci opoziciono prkosnog poremećaja i poremećaja ponašanja pokazuju
veću stabilnost (Cohen et al., 1993).
Postupna progresija problematičnih ponašanja ili simptoma
može se smatrati pravilnošću u razvoju poremećaja ponašanja. U ra-
nijim studijama razvoja delinkventnog ponašanja izdvojene su tri ra-
zvojne putanje čije je zajedničko obeležje eskalacija problema i to su:
putanja konflikta sa autoritetima koja počinje na uzrastu mlađem od
dvanaest godina u vidu tvrdoglavosti, preko neposlušnosti do nepri-
hvatanja autoriteta; putanja prikrivenih ponašanja koja započinje pre
petnaeste godine i napreduje od lakših oblika prikrivenih ponašanja
(laganje, krađe), preko uništavanja imovine do umerenih ili težih obli-
ka delinkventnog ponašanja; putanja otkrivenih ponašanja sa progre-

733
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

sijom od minorne agresije, preko fizičke agresije do nasilja (Loeber et

al., 1997). Nažalost, saznanja o ovim razvojnim putanjama nisu do
sada testirana na predškolskom uzrastu, ali postoje empirijski dokazi
o progresiji poremećaja ponašanja sa početkom na mlađem, kroz tri
međusobno povezane razvojne faze u kojima lakši simptomi pretho-
de ozbiljnijim (opoziciono prkosni poremećaj, umereni poremećaj po-
našanja i uznapredovali poremećaj ponašanja) (Loeber et al., 2000).
Ujedno, ovi nalazi sugerišu da se opoziciono prkosni poremećaj može
smatrati razvojnim prekursorom poremećaja ponašanja. Zanimljivo je
da je pojava poremećaja ponašanja obično praćena održavanjem pret-
hodnih simptoma, pa se kod većine dece koja ispunjavaju uslove za
dijagnozu poremećaja ponašanja, može dijagnostikovati i opoziciono
prkosni poremećaj (Loeber et al., 1991).
Prihvatanje razvojne orijentacije u istraživanjima u ovoj oblasti
direktno se odrazlilo na saznanja o prognostički različitim tipovi-
ma problematičnog ponašanja. U najvećem broju ovakvih studija na-
glašava se važnost uzrasta na kome su se pojavili simptomi i težine
simptoma kao ključnih obeležja različitih razvojnih modela. U DSM-u
izdvojena su dva tipa poremećaja ponašanja u zavisnosti od uzrasta
na kome su se pojavili siptomi (10 godina i mlađi i 11 godina i stariji
uzrast). Ova podela je usklađena sa empirijskim podacima o postoja-
nju dve razvojne trajektorije antisocijalnog ponašanja koje se razlikuju
prema uzrastu na kome započinju. Izdvojena je grupa tzv. ranostar-
tujućih (Paterson et al., 1989) ili celoživotnih prestupnika (Moffitt,
1993), kod kojih se antisocijalno ponašanje javlja na mlađem uzrastu i
nastavlja do odraslog doba. Druga razvojna putanja započinje na sta-
rijem uzrastu i pomenuti autori je nazivaju kasnostartujućom ili ado-
lescencijom limitiranom.Sa druge strane, studije agresivnog ponaša-
nja otkrivaju razvojne trajektorije koje su ograničene na detinjstvo ili
koje traju celog života, ali ne i putanju koja započinje na starijem uzra-
stu (Tremblay et al., 1999). Polazeći od toga da većina dece na ranom
uzrastu ispoljava agresiju, kasnije ispoljavanje agresivnog ponašanja
može se smatrati povratom, a ne početkom, pa se postavlja pitanje
postojanja kasnostartujuće putanje agresije. Logičan zaključak je da
se razvojne putanje poremećaja ponašanja razlikuju, ne samo prema
uzrastu na kome započinju, nego i prema vrsti bihejvioralnih mani-
festacija problema. Podaci iz literature podržavaju ideju o postojanju
najmanje dve razvojne putanje poremećaja ponašanja kod dečaka koje
se međusobno razlikuju prema uzrastu na kome se javljaju simptomi i

734
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

težini simptoma (Loeber et al., 2000). U prvom slučaju, simptomi po-

remećaja ponašanja se javljaju u detinjstvu, zastupljeni su i agresivni
i neagresivni oblici problematičnog ponašanja, sa većom učestalošću
i postojanošću. Drugi razvojni pravac započinje u kasnom detinjstvu
ili adolescenciji i karakteriše ga pojava neagresivnih ponašanja, manja
učestalost i trajnost.
Posebnu grupu razvojnih studija čine one u kojima se proučavaju
individualne razlike u trajektorijama određenih oblika problematičnog
ponašanja.U jednoj od takvih studija identifikovane su četiri razvojne
trajektorije agresivnog, opozicionog i hiperaktivnog ponašanja dečaka
uzrasta šest do petnaest godina (Nagin, Tremblay, 1999). Dečaci su
klasifikovani u četiri grupe u skladu sa otkrivenim trajektorijama i to
su: grupa koja ne ispoljava problematična ponašanja, grupa kod koje
se visoka frekvencija problematičnog ponašanja zadržava tokom celog
posmatranog perioda, grupa sa visokim nivoom problematičnog po-
našanja na uzrastu od šest godina koje postepeno i kontinuirano opa-
da do niskog nivoa na starijem uzrastu i grupa sa niskim inicijalnim
nivoom problema kod koje ova ponašanja prestaju na starijem uzra-
stu. U populaciji dece i adolescenata oba pola, u periodu od četvrte do
osamnaeste godine života, otkrivene su višestruke razvojne trajekto-
rije agresije, opozicionog ponašanja, imovinskih i statusnih prestupa
(Bongers et al., 2004). Uobičajene razvojne putanje od detinjstva do
adolescencije, mogu se opisati kao opadanje svih oblika eksternalizo-
vanih ponašanja, osim statusnih prestupa. Za svaki od navedenih kla-
stera ponašanja uočeno je tri do šest različitih razvojnih putanja koje
uglavnom odgovaraju tipičnim trajektorijama. Sve razvojne trajekto-
rije agresivnog ponašanja pokazuju opadanje, s tim da kod 8% dece i
pored opadanja nivo agresije ostaje visok. Jedino kod opozicionih po-
našanja najveću grupu ne čine deca kod kojih je nivo problema nizak, a
samo polovina otkrivenih putanja razvoja opada tokom posmatranog
perioda. Dve trajektorije imovinskih prestupa ukazuju na opadanje,
a kod ostale dve je u pitanju visok, odnosno vrlo visok nivo problema
koji se održava. Osim jedne razvojne putanje koja ukazuje na odsustvo
ili nizak nivo statusnih prestupa, ostale tri trajektorije ukazuju na po-
rast ove vrste problema. Kod dece i adolescenata kod kojih su uočene
problematične razvojne putanje, najčešće se radilo o jednom bihejvio-
ralnom klasteru (64%). Autori ove studije smatraju da njihovi nalazi
dovode u pitanje neka opšteprihvaćena stanovišta, što se prvenstveno
odnosi na sledeće: na osnovu dobijenih rezultata nije moguće izdvojiti

735
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

grupu kod koje se eksternalizovani problemi pojavljuju tek u adoles-

cenciji, pa se postavlja pitanje da li ovakva razvojna trajektorija uopšte
postoji; rezultati ukazuju na izvesno opadanje opozicionih ponašanja
nakon detinjstva, ali ona ostaju prilično uobičajena do adolescencije;
visok nivo opozicionih ponašanja u detinjstvu nije nužno praćen po-
većanjem nivoa agresije, imovinskih i statusnih prestupa na starijem
uzrastu.
Treba napomenuti da se rezultati prikazanih longitudinalnih
studija pretežno odnose na dečake i da je pitanje u kojoj meri opisu-
ju razvojne trajektorije poremećaja ponašanja kod devojčica. U nekim
istraživanjima otkriveno je postojanje izvesnih specifičnosti u razvoju
poremećaja ponašanja kod devojčica, kao što su pojava na kasnijem
uzrastu, veća stabilnost i lošija prognoza kasnostartujuće u odnosu na
ranostartujuću trajektoriju (Keenan et al., 1999). U jednakom broju
mogu se naći i istraživanja sa rezultatima koji osporavaju postojanje
ovakvih razlika među polovima. Izrazita nesagasnost ionako oskud-
nih empirijskih podataka jasno ukazuje na potrebu da se u budućnosti
više pažnje posveti ovoj temi.

ZAKLJUČAK
Poremećaji ponašanja ubrajaju se među najučestalije poremećaje
u populaciji dece i adolescenata, ali su pitanja njihove pojave i razvoja
u detinjstvu ostala van dometa interesovanja najvećeg broja autora.
Aktuelno stanje u kome nisu dostupni ni precizni podaci o prevalenciji
ove vrste problema uglavnom se pripisuje različitim dijagnostičkim
kriterijumima i teškoćama u ustanovljavanju granica u odnosu na pro-
lazna normativna problematična ponašanja koja se javljaju na ranom
uzrastu. Tokom protekle dve decenije, saznanja o razvoju poremećaja
ponašanja znatno su napredovala, što se prevashodno može pripisati
longitudinalnim istraživanjima. Ostvaren je bolji uvid u razvojne to-
kove ove vrste problema u opštoj populaciji, čime je olakšana distink-
cija između psihopatologije i normativnog razvoja. Dodatno, period
praćenja se postepeno proširivao ka mlađem uzrastu, pa su unapređe-
na saznanja o poremećajima ponašanja u detinjstvu i revidirane neke
postavke prihvaćenih razvojnih teorija.
Dosadašnja istraživanja ukazuju na to da se pojedini oblici pro-
blematičnog ponašanja mogu zapaziti još tokom ranog detinjstva sa
najvećom frekvencijom ispoljavanja na uzrastu od dve i tri godine.

736
 Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

Nakon toga, njihova učestalost postepeno opada i većina dece nauči

da kontroliše ponašanje i inhibira agresiju do polaska u vrtić ili najka-
snije do polaska u osnovnu školu. Trend opadanja eksternalizovanih
ponašanja u periodu od detinjstva do adolescencije zapažen je i kod
dečaka i kod devojčica, ali je frekvencija ispoljavanja ovih problema
veća kod dečaka. Tokom odrastanja dolazi do promena u manifesta-
ciji poremećaja ponašanja, u smislu veće učestalosti opozicionih i ot-
krivenih ponašanja na mlađem i prikrivenih ponašanja na starijem
uzrastu. Istraživanjima razvojnih trajektorija poremećaja ponašanja
otkriveno je da u izvesnim slučajevima problematična ponašanja na
ranom uzrastu nisu prolaznog karaktera, već predstavljaju rane pre-
kursore problema koji će se razviti u adolescenciji i odraslom dobu.
Izdvojeno je nekoliko obeležja poremećaja ponašanja koji se smatraju
posebno važnim u identifikovanju problematičnih putanja razvoja, a
to su uzrast na kome su se pojavili simptomi, težina simptoma i oblici
ispoljenih ponašanja (npr. otkrivena i prikrivena).
Poznavanje prevalencije i razvoja poremećaja ponašanja na mla-
đem uzrastu predstavlja osnovu za dalji razvoj nauke u ovoj oblasti.
Sledeći korak predstavlja utvrđivanje faktora i mehanizama koji stoje
u osnovi različitih razvojnih trajektorija. I u tom pogledu su naučna
saznanja uveliko napredovala, ali razmatranje te teme prevazilazi
okvire ovog rada. Otkrivanje pravilnosti u razvoju poremećaja pona-
šanja u detinjstvu jednako je važno i za praksu jer omogućava rano
otkrivanje visokorizične dece i primenu intervencija kojima se predu-
pređuje razvoj ozbiljnijih problema na starijem uzrastu.
Ovaj rad je nastao u okviru projekta „Socijalna participacija osoba
sa intelektualnom ometenošću“ (Ministarstvo prosvete i nauke Repu-
blike Srbije, ev. br. 179017).

LITERATURA
Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA
school-age forms and profiles. Burlington: University of Vermont,
Research Center for Children, Youth & Families.
American Psychiatric Association (APA). (1994). Diagnostic
and statistical manual of mental disorders, 4th edition (DSM-IV).
Washington: American Psychiatric Press.
Baillargeon, R. H., Zoccolillo, M., Keenan, K., Côté, S., Pérusse,
D., Hong-Xing, W., et al. (2007). Gender differences in physical

737
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

aggression: a prospective popuation-based survey of children

before and after 2 years of age. Developmental Psychology, 43 (1),
13-26.
Bongers, I. L., Koot, H. M., Van der Ende, J., & Verhulst, F. C.
(2004). Developmental trajectories of externalizing behaviors in
childhood and adolescence. Child Development, 75 (5), 1523-1537.
Bongers, I. L., Koot, H. M., Van der Ende, J., & Verhulst, F. C.
(2004). The normative development of child and adolescent
problem behavior. Journal of Abnormal Psychology, 112 (2), 179-
192.
Carter, A. S., Briggs-Gowan, M. J., & Davis N. O. (2004).
Assessment of young children`s social-emotional development
and psychopathology: recent advances and recommendations for
practice. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (1), 109-134.
Cohen, P., Cohen, J., & Brook, J. (1993). An epidemiological study
of disorders in late childhood and adolescence II: persistence of
disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 34(6), 869-
877.
Egger, H. E., & Angold, A. (2006). Common emotional and
behavioral disorders in preschool children: presentation, nosology,
and epidemiology. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47
(3-4), 313-337.
Essau, C. A. (2003). Epidemiology and comorbidity. In C. A. Essau
(Ed.), Conduct and oppositional defiant disorders: epidemiology, risk
factors, and treatment. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates,
Inc.
Fischer, M., Rolf, J. E., Hasazi, J. E., & Cummings, L. (1984). Follow-
up of a preschool epidemiological sample: cross-age continuities
and predictions of later adjustment with internalizing and
externalizing dimensions of behavior. Child Development, 55 (1),
137-150.
Frick, P. J., Van Horn, J., Lahey, B. B., Christ, M. A. G., Loeber,
R, Hart, E. A., et al. (1993). Oppositional defiant disorder and
conduct disorder: a meta-analytic review of factor analyses and
cross-validation in a clinic sample. Clinical Psychology Review, 13
(4), 319-340.
Hinshaw, S. P. (1992). Externalizing behavior problems and
academic underachievement in childhood and adolescence: causal

738
Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

relationships and underlying mechanism. Psychological Bulletin,

111 (1), 127-155.
Keenan, K., Loeber, R., & Green, S. (1999). Conduct disorder in
girls: a review of literature. Clinical Child and Family Psychology
Review, 2 (1), 3-19.
Keenan, K., & Shaw, D. (1997). Developmental and social
influences on young girls` early problem behavior. Psychological
Bulletin, 121 (1), 95-113.
Keiley, M. K., Bates, J. E., Dodge, K. A., & Pettit, G. S. (2002). A
cross-domain growth analysis: externalizing and internalizing
behaviors during 8 years of childhood. Journal of Abnormal Child
Psychology,28 (2), 161-179.
Lahey, B. B., Loeber, R., Hart, E. L., Frick, P. J., Applegate, B.,
Zhang, Q., et al. (1995). Four-year longitudinal study of conduct
disorder in boys: patterns and predictors of persistance. Journal
of Abnormal Psychology,104 (1), 83-93.
Leve, L. D., Kim, H. K., & Pears, K. C. (2005). Childhood
temperament and family environment as predictors of
internalizing and externalizing trajectories from ages 5 to 17.
JournalofAbnormalChildPsychology,33 (5), 505-520.
Loeber, R., Burke, J. D., Lahey, B. B., Winters, A., & Zera, M.
(2000). Oppositional defiant and conduct disorder: a review of
the past 10 years, part I. Journal of American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, 39 (12), 1468-1484.
Loeber, R., Lahey, B. B., & Thomas, C. (1991). Diagnostic
conundrum of oppositional defiant disorder and conduct disorder.
Journal of Abnormal Psychology,100 (3), 505-520.
Loeber, R., Keenan, K., & Zhang, Q. (1997). Boys` experimentation
and persistence in developmental pathways toward serious
delinquency. Journal of Child and Family Studies, 6 (3), 321-357.
Loeber, R., & Schmaling, K. (1985). Empirical evidence for
overtandcovertpatternsofantisocialconduct problems: a
metaanalysis. Journal of Abnormal Child Psychology, 13 (2), 379-
390.
Mesman, J., Bongers, I. L., & Koot, H. M. (2001). Preschool
developmental pathways to preadolescent internalizing and
externalizing problems. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
42(5), 679-689.

739
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

Miner, J. L., & Clarke-Stewart, A. (2008). Trajectories of

externalizing behavior from age 2 to age 9: relations with gender,
temperament, ethnicity, parenting, and rater. Developmental
Psychology, 44 (3), 771-786.
Moffitt, T. E. (1993). Adolescence-limited and life-course-
persistant antisocial behavior: a developmental taxonomy.
Psychological Review, 100(4), 674-701.
Nagin, D., & Tremblay, R. E. (1999). Trajectories of boys` physical
aggression, opposition, and hyperactivity on the path to physically
violent and nonviolent juvenile delinquency. Child Development,
70 (5), 1181-1196.
Offord, D. R., Boyle, M. H., Racine, Y. A., Fleming, J. E., Cadman,
D. T., Blum, H. M., et al. (1992). Oucome, prognosis, and risk in
longitudinal follow-up study. Journal of American Academy of Child
and Adolescent Psychiatry, 31 (5), 916-923.
Patterson, G. R., DeBaryshe, D., & Ramsey, E. (1989). A
developmental perspective on antisocial behavior. American
Psychologist, 44 (2), 329-335.
Postert, C., Averbeck-Holocher, M., Beyer, T., Müller, J., &Furniss,
T. (2009). Five systems of psychiatric classification for preschool
children: do differences in validity, usefulness and reliability
make for competitive or complimentary constellations?. Child
Psychiatry and Human Development, 40 (1), 25-41.
Shaw, D. S., Gilliom, M., & Giovannelli, J. (2000). Aggressive
behavior disorders. In C. H. Zeanah (Ed.), Handbook of infant
mental health (pp. 397-411). New York: Guilford Press.
Smeekens, S., Riksen-Walraven, M. J., & Van Bakel, H. J. A. (2007).
Multiple determinants of externalizing behavior in 5-year-olds:
a longitudinal model. Journal of Abnormal Child Psychology,35 (3),
347-361.
Smith, C. L., Calkins, S. D., Keane, S. P., Anastopoulos, A. D., &
Shelton, T. L. (2004). Predicting stability and change in toddler
behavior problems: contributions of maternal behavior and child
gender. Developmental Psychology, 40 (1), 29-42.
Stanger, C., Achenbach, T. M., & Verhulst, F. C. (1997). Accelerated
longitudinal comparisons of aggressive versus delinquent
syndromes. Development and Psychopathology, 9 (1), 43-58.
Task Force on Research Diagnostic Criteria: Infancy and Preschool.
(2002). Research Dijagnostic Criteria – Preschool Age (RDC-PA).

740
Žunić-Pavlović, V., Kovačević-Lepojević, M.: Prevalencija i razvoj poremećaja
ponašanja u detinjstvu

Retrieved November, 4, 2011. from http//www. infantinstitute.

com.
Tremblay, R. E., Japel, C., Perusse, D., McDuff, P., Boivin, M.,
Zoccolillo, M., et al. (1999). The search for the age of „onset“ of
physical aggression: Rousseau and Bandura revisited. Criminal
Behavior and Mental Health, 9 (1), 8-23.
Van Zeijl, J., Mesman, J., Stolk, M. N., Alink, L. R. A., Van
Ijzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., et al. (2006).
Terrible ones? Assessment of externalizing behaviors in infancy
with the Child Behavior Checklist. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 47(8), 801-810.
Waksclag, L. S., Briggs-Gowan, M. J., Carter, A. S., Hill, C., Danis,
B., Keenan, K., et al. (2007). A developmental framework for
distinguishing disruptive behavior from normative misbehavior
in preschool children. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
48 (10), 976-987.
Waksclag, L. S., Leventhal, B. L., Briggs-Gowan, M. J., Danis,
B., Keenan, K., Hill, C., et al. (2005). Defining the „disruptive“
in preschool behavior: what diagnostic observation can teach us.
Clinical Child and Family Psychology Review, 8 (3), 183-201.
Zero to Three (2005). DC:0-3: Diagnostic Classification of Mental
Health and Developmental Disorders of Infancy and Early Childhood –
DC:0-3. Washington: Zero to Three Press.

741
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 725-742, 2011.

PREVALENCE AND DEVELOPMENT OF CHILDHOOD

CONDUCT DISORDERS

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

University of Belgrade, Faculty of Special Education and Rehabilitation

Summary
This paper is based on the systematic review of the contemporary
literature on the conduct disorders in childhood. Existing diagno-
stic classification systems and characteristics of the specific conduct
disorders types were considered at the very beginning. Prevalence
data were presented followed by the proper discussion on perceived
existing differences according to the age, gender and data collection
method. Considering the empirical data on the development of the
conduct disorders, emphasis was placed on the issues of stability and
existence of the several developmental trajectories with the different
prognosis. The results of the previous researches suggest that in the
certain number of the problematic behavior cases in childhood was an
early precursor of the severe problems at adult age. The age in which
symptoms appeared, type and the severity of the symptoms have a
specific significance in a prognostic sense. The conclusion is that the
childhood deserves special attention in the researches of conduct dis-
order epidemiology.
Key words: conduct disorders, externalizing behavior problems,
childhood, prevalence, development

Primljeno, 7. 11. 2011. Prihvaćeno, 30. 11. 2011.

742