CELALEDDÎN es-SU YU TI

ESBÂBÜ’N
NÜZÛL

T
AYET-I KERİM
ÎNİS S E B E P

SEMERKf!
 NUZUL
ÂYET-İ KERİMELERİN
İNİŞ SEBEPLERİ

İmam Süyûtî’nin İteleme aldığı

L ü b û h ü ’n-NükCıl sûrelerin ve
bazı âyetlerin iniş sebeplerini
hadis ve tefsir âlimlerinin nakil-
 S E M E R K f l N D : 265
Tefsir Kitaplığı: 15
yayin@semerkand.com
ISBN: 978-605-159-097-4

Yazar : Celâleddin es-Süyûtî

Tercüme ve Tahriç : Abdulcelil Alpkıray
E ditör : Hüseyin Okur
Redaksiyon : Hüseyin Okur
İm la Tashihi : Mehmet Günyüzlü
Nedret Topçu
A ra p ç a Tashih : Adem Ürün
Kapak : Mustafa Akbulut
İç Tasarım : M. Vehbi Ümit
B a s k ı: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş.
Beysan Sanayi Sitesi
Birlik Cad. No: 26
H aram idere-Beylikdüzü-istanbul
Tel: 0212 422 18 34
(yaygın dağıtım)

Ocak 2016, İstanbul

3. Baskı

© Bu eserin tüm yayın haklan

Semerkand Basım Yayın Dağıtım A.Ş. 'ye aittir.

GENEL DAĞITIM

□
P O Z İT İF lÜRKİYE: Eyüpsuitan Mah. Esma Sokak. No. 3 Samandıra-Sancakîepe-lstanbul
D A Ğ IT IM Tel: 0216 564 26 26 Faks: 0216 564 26 36 online satış: wmsemerkandpazarlama.com
.. T ,. A V R U P A E R O L M e d i en G m b H K ö l n e r S t r . 2 5 6 5 1 1 4 9 K ö l n
IM L e o , e „ T e l: 0 2 2 0 3 / 3 6 9 4 9 0 F a x : 0 2 2 0 3 /3 6 9 4 9 1 0 w w w .se m e rka n d o n lin e .d e
 A . •• A A
C E L A L E D D I N es-SUYUTI

ESBÂBÜ’N
NÜZÛL
LÜBÂBÜ’n-NÜKÛL

ÂYET-İ KERİMELERİN
İNİŞ SEBEPLERİ

Tercüme ve Tahriç
Abdulcelil ALPKIRAY

SEMERKDND
 iç in d e k il e r

MÜTERCİMİN ÖNSÖZÜ......................................................................................... 11

ESER HAKKINDA...................................................................................................... 17

MÜELLİF HAKKINDA..............................................................................................23

MÜELLİFİN M U K A D D İM ESİ............................................................................... 31

2. Bakara Sûresi.....................................................................................................37

3. Al-i İmrân Sûresi............................................................................................121

4. Nisa Sûresi....................................................................................................... 153

5. Mâide Sûresi.................................................................................................... 204

6. En'âm Sûresi................................................................................................... 236

7. A'râf Sûresi...................................................................................................... 249

8. Enfâl Sûresi...................................................................................................... 253

9. Tevbe Sûresi.................................................................................................... 273

10. Yunus Sûresi..................................................................................................304

11. Hûd Sûresi..................................................................................................... 306

12. Yusuf Sûresi.................................................................................................. 309

13. Ra'd Sûresi..................................................................................................... 311

14. İbrahim Sûresi...............................................................................................316

 15. Hicr Sûresi..................................................................................................... 317

16. Nahl Sûresi.................................................................................................... 321

17. tsrâ Sûresi....................................................................................................... 329

18. Kehf Sûresi.................................................................................................... 344

19. Meryem Sûresi..............................................................................................349

20. Tâhâ Sûresi.................................................................................................... 351

21. Enbiyâ Sûresi.................................................................................................354

22. Hac Sûresi...................................................................................................... 357

23. Mü'minûn Sûresi..........................................................................................364

24. Nûr Sûresi...................................................................................................... 367

25. Furkân Sûresi.................................................................................................387

26. Şuarâ Sûresi................................................................................................... 392

28. Kasas Sûresi...................................................................................................395

29. Ankebût Sûresi..............................................................................................399

30. Rûm Sûresi.....................................................................................................404

31. Lokman Sûresi...............................................................................................407

32. Secde Sûresi....................................................................................................410

33. Ahzâb Sûresi..................................................................................................412

34. Sebe' Sûresi.................................................................................................... 433

35. Fâtır Sûresi..................................................................................................... 435

36. Yâsîn Sûresi................................................................................................... 437

37. Sâffât Sûresi................................................................................................... 440

38. Sâd Sûresi....................................................................................................... 441

39. Zümer Sûresi.................................................................................................443

40. Mü'min Sûresi...............................................................................................450

41. Fussılet Sûresi................................................................................................452

42. Şûra Sûresi..................................................................................................... 455

43. Zuhruf Sûresi.................................................................................................458

44. Duhân Sûresi.................................................................................................461

45. Câsiye Sûresi..................................................................................................463

46. Ahkâf Sûresi.................................................................................................. 465

47. Muhammed Sûresi...................................................................................... 470

48. Feth Sûresi..................................................................................................... 473

49. Hucurât Sûresi..............................................................................................477

50. Kâf Sûresi....................................................................................................... 487

51. Zâriyât Sûresi................................................................................................489

52. Tûr Sûresi....................................................................................................... 491

53. Necm Sûresi.................................................................................................. 492

54. Kamer Sûresi................................................................................................. 495

55. Rahman Sûresi..............................................................................................497

56. Vakıa Sûresi.................................................................................................. 498

57. Hadîd Sûresi................................................................................................. 501

58. Miicâdile Sûresi............................................................................................505

59. Haşr Sûresi.................................................................................................... 512

60. Mümtehine Sûresi........................................................................................516

61. Saf Sûresi........................................................................................................ 521

62. Cum'a Sûresi................................................................................................. 523

63. Münâfikûn Sûresi.........................................................................................525

64. Tegâbün Sûresi..............................................................................................528

65. Talâk Sûresi................................................................................................... 530

66. Tahrîm Sûresi.................................................................................................534

68. Kalem Sûresi..................................................................................................537

69. Hakka Sûresi..................................................................................................539

70. Meâric Sûresi.................................................................................................540

72. Cin Sûresi....................................................................................................... 541

73. Müzzemmil Sûresi....................................................................................... 545

74. Müddessir Sûresi..........................................................................................547

75. Kıyâme Sûresi................................................................................................551

76. İnşân Sûresi................................................................................................... 553

77. Mürselât Sûresi.............................................................................................555

78. Nebe' Sûresi.................................................................................................. 556

79. Nâziât Sûresi..................................................................................................557

80. Abese Sûresi...................................................................................................559

81. Tekvîr Sûresi..................................................................................................560

82. İnfitâr Sûresi.................................................................................................. 561

83. Mutaffifîn Sûresi...........................................................................................562

86. Târik Sûresi................................................................................................... 563

87. A'lâ Sûresi...................................................................................................... 564

88. Gâşiye Sûresi..................................................................................................565

89. Fecr Sûresi...................................................................................................... 566

92. Leyi Sûresi..................................................................................................... 567

93. Duhâ Sûresi....................................................................................................570

94. İnşirah Sûresi.................................................................................................573

95. Tîn Sûresi....................................................................................................... 574

96. Alak Sûresi..................................................................................................... 575

97. Kadr Sûresi.....................................................................................................577

99. Zilzâl Sûresi................................................................................................... 579

100. Âdiyât Sûresi...............................................................................................580

102. Tekâsür Sûresi.............................................................................................581

104. Hümeze Sûresi............................................................................................583

106. Kureyş Sûresi...............................................................................................585

 107. Mâûn Sûresi................................................................................................ 586

108. Kevser Sûresi.............................................................................................. 587

109. Kâfirûn Sûresi.............................................................................................589

110. Nasr Sûresi.................................................................................................. 591

111. Tebbet Sûresi............................................................................................... 592

112. İhlâs Sûresi.................................................................................................. 594

113-114. Muavvizeteyn Sûreleri......................................................................596

BİBLİYOGRAFYA..................................................................................................... 599
 * «ı>* p *

MÜTERCİMİN ÖNSÖZÜ

A llah'a ham d, son elçisi Hz. M uham m ed M ustafa'ya salâtü selâm ,

âline ve ashabına her türlü ihtiram olsun. D inim izin birinci tem el esası
ve kaynağı olan Kur'ân-ı K erîm 'i anlam ak ve hayata tatbik etm ek ge­
rekir. K ur'an'ı anlam ak için âyetlerin nüzûl sebebini bilm ek tek başına
yeterli olm am akla birlikte önem li unsurlardan biridir. Ç ünkü bir âye­
tin nerede, ne zam an, nasıl, hangi olayla ile ilgili indiğini bilm ek, âyeti
Cenâb-ı H akk'm m aksadı doğrultusunda yorum lam aya, varsa fıkhî
hüküm leri çıkarm aya yardım cı olur. Şah Veliyyullah D ihlevî, âyetlerin
nüzûl sebebini bilm enin önem li olduğunu ancak bununla birlikte âyeti
yorum larken okuyan kişinin kendi nasibini de alm ası gerektiğini ve bu
özel sebebin âyeti genel bir şekilde yorum lam aya engel olm am ası ge­
rektiğini ifade eder. A yetlerin nüzûl sebeplerine dair ilk dönem lerden
beri birçok eser yazılm ıştır. Bu eserlerden İbn Şihâb ez-Zührî, Vahidî,
İbn Teym iyye, C a'berî, İbn H acer ve Süyûtî gibi âlim lerin eserleri gü­
nüm üze ulaşm ıştır. Bu eserler arasında V âh id î'n in eseri ile Süyû tî'nin
eseri m eşhur olm uş ve ilim çevrelerinde itibar görm üştür. V âhidî'nin
eseri N ecdet Çağıl ve N ecati Tetik tarafından Türkçe'ye kazandırıl­
m ıştı. V âhidî'den sonra yazılan ve sebeb-i nüzûl ilm i açısından önem li
olan bu eseri dilim ize kazandırm anın ilim ehline faydalı olacağını m ü­
lahaza ederek tercüm e etm eye karar verdik.

Tercüm e niyetiyle başladığım ız çalışm a esnasında m atbu baskının

birçok yerinde hatalar tesbit ettik. Bu hataların baskı hatası mı, m üsten-
sih hatası m ı olduğunu araştırırken yazm a nüsha ile karşılaştırm a yo­
luna gittik. Yazma nüsha ile karşılaştırm am ızda hataların m atbu nüs­
hadan, hatta piyasada bulunan nüshalardan kaynaklandığını gördük.
Çünkü piyasada dört beş farklı baskısı olan bu eserin yazm alardan is­
tifade ile hazırlanm adığı, yazma nüsha esas alınm ışsa hangi yazmanın
esas alındığının belli olm adığı, Celâleyn Tefsiri kenarında bulunan Lü-
bab'dan istifade edildiği, bazı m uhakkiklerin ise İm am Süyû tî'nin D ür-
rü î-M en sû r adlı eserindeki rivayetleri derleyerek hazırladığı görüldü.

Bu nedenle biz yazm a nüsha arayışına girdik. Ü lkem izde üç fark­

lı yazm ası bulunan eserin M anisa nüshasından istifade etm eyi tercih
ettik. Ç ünkü bu nüsha İm am Süyû tî'nin hayatında iken yazılan bir
nüsha idi. Yazm a nüshada istinsah hataları bulunabileceği ihtim alini
de göz önünde bulundurarak Süyû tî'nin kaynak gösterdiği eserlere de
m üracaat etm ek suretiyle rivayetlerde farklılıklar varsa dipnotta izah
etm eye çalıştık. Böylece tercüm e niyetiyle başlam ış olduğum uz bu ça­
lışm a tahriç ve bir nebze tahkik olarak neticelendi.

Tercüm eye başlayıp İsrâ sûresine geldiğim iz esnada Fırat Ü niver­

sitesi İlahiyat Fakültesi hocalarından Doç. Dr. Veli Atm aca hocam bu
eserin tercüm esinin zaten olduğunu, ancak birçok hata içerdiğini ve
güzel bir tercüm e olm adığı bilgisini aktardı. Yaptığım ız araştırm ada
İbrahim Seyfi O ym alı tarafından yapılan tercüm enin Fatih Yayınları
tarafından tarihsiz olarak basıldığını öğrendik. Esere ulaşm aya çalış­
tık, ancak baskısı olm adığı için görm e fırsatım ız olm adı.
 Lübabii'n-N ükûl'ün birçok baskısı yapılm ıştır. M üstakil basıldığı
gibi Celâleyn Tefsin ile birlikte de basılm ıştır. Bizim tercüm eye esas al­
dığım ız baskı, H alid Şibl tarafından hazırlanan baskıdır (Beyrut 2002).

Eserin yazm a nüshalarından üç tanesi ülkem iz kütüphanelerinde

bulunm aktadır. Bunlar A ntalya A kseki Yeğen M ehm ed Paşa İlçe Halk,
M anisa II Halk ve Konya Karatay Y usuf Ağa kütüphanelerinde bu­
lunm aktadır. Bu yazm alardan bizim istifade ettiğim iz M anisa nüshası
İm am Süyû tî'nin hayatında iken yazılan bir nüshadır. Ç ünkü eserin
sonunda 881 (1476) yılında yazıldığı bilgisi yer alm aktadır. Süyûtî'nin
vefatından otuz yıl önce yazıldığı görülm ektedir. Konya nüshasının
hangi tarihte yazıldığına dair bir kayıt bulunm am aktadır.

Eserle ilgili olarak Ezher Ü n iv ersitesin d e es-Süyûtî ve Kitâbiihü

Lübâbü'n-N ükûl f i Esbâbi'n-N üzûl adıyla M uham m ed A bdülcelil H aşan
M ahm ud tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanm ıştır.

Eserdeki tasarruflarım ızı m addeler halinde sıralayabiliriz

1. Eserde yer alan âyetlerin genellikle baş tarafı verilm iştir. Biz
âyet-i kerim elerin geçtiği yerlerde âyetlerin hem A rapça m etnini hem
de Türkçe m eallerini verdik. A yetlerin m eali için kom isyon (H ayrettin
Karam an, Ali Özek, İbrahim Kâfi D önm ez, M ustafa Ç ağrıcı, Sadrettin
G üm üş, Ali Turgut) tarafından hazırlanan Türkiye Diyanet Vakfı m e­
alini esas aldık.

2. Sebeb-i nüzulle alakalı rivayet zikredilirken üst tarafında ilgi­

li âyet başlık olarak verilm iştir. A ncak bazı yerlerde İm am Süyûtî'nin
veya m üstensihin âyeti zikretm ediği yerler de söz konusu olm uş iken
biz kalın puntolarla ilgili âyetleri başlık sadedinde zikrettik. Ayet m e­
allerini rivayet içerisinde italik yazı ile bazan tüm ünü bazan ilgili kıs­
m ını verdik.

3. Rivayetlerde çok nadir de olsa bazan âyetlerin tertibinin dışına

çıkıldığı söz konusu olm uştur. Bu takdim tehirlerin m üellif mi, m üs-
tensihler tarafından m ı yapıldığı tam olarak belli değildir. Biz böyle
durum larda âyet tertibine göre yeniden düzenledik.

4. İm am Süyû tî'nin rivayeti aktardığı m üellifin sadece adını belirt­

m iştir. İlgili m üellifin ölüm tarihlerini önce hicrî, sonra m ilâdî olm ak
üzere adının yanında zikrettik. Rivayetin hangi eserde zikredildiği bil­
gisini ise dipnotlarda verdik.

5. İm am Süyûtî, bazan m üellifle birlikte eser adını zikretm ektedir.

Zikrettiği eser günüm üzde fazla bilinm eyen bir eser ise veya günüm ü­
ze ulaşm am ış bir eser ise bu konuda gerekli bilgi dipnotta verilm iştir.

6. M etinde yer alan şahıs isim leri ehlince m âlum olduğu için sa­
dece isim leri verilirken biz tam künyesini ve vefat tarihlerini de kay­
dettik. M esela H aşan diye zikredilen isim den m urad H asan-ı Basrî ise
H asan-ı Basrî olarak kaydettik.

7. Allah, Resûlullah ve sahabe için tazim ifadeleri genellikle m etin­

de de zikredilm iş olup tarafım ızca da sürekli kullanıldı.

8. İm am Süyû tî'nin kaynak olarak kullandığı bazı eserler günü­

m üze ulaşm am ış kayıp eserlerdendir. Ö rneğin çokça kaynak göster­
diği İbn Ebû Hatim tefsirinin bazı kısım ları günüm üze ulaşm am ıştır.
Bugün elim izde bulunan tahkik edilm iş m atbu nüsha, zam anım ıza
ulaşm ayan kısım ları İm am Süyû tî'nin D ürrü'l-M ensûr adlı tefsirinden
de istifade ile yeniden inşa edilm iş olan bir eserdir. Tahriç yaparken bu
kısır döngünün farkında olm ak suretiyle karşılaştırm alar yaptık.

9. Rivayetin baş tarafında nakli yapan m üellifin ism i bazan zikre-

dilm eyip bir önceki rivayetle aynı olduğu için "v e " atfıyla belirtilirken
biz atıf yerine m üellifin adını tekrar yazm ayı uygun gördük.

10. H adis ilm iyle ilgili geçen kavram lar hakkında dipnotta açıkla­
m a yaptık. M esela "v â h ", "cey y id " gibi kavram lar.

11. Rivayetlerin senedleri genellikle zikredilm ezken, nadir de olsa

uzun sened zikredilen yerler de vardır. Böyle durum larda "a n ", "ah-
b eren â", "h ad d esen â" gibi gibi taham m ül ifadeleri yerine sadece râvi
isim leri ve aralarına < işareti konm uştur. M isal: Süddî < Ebû Salih < İbn
A bbas < Ü m m ü Hânî.

12. M atbu nüshada bulunm akla birlikte yazm a nüshada bulun­

m ayan rivayetler de söz konusu oldu. Başta bu tür rivayetlerin az ol­
duğunu düşünerek rivayetleri tercüm e edip dipnotta ilgili rivayetlerin
yazm a nüshada bulunm adığını belirttik. A ncak ilerleyen sayfalarda bu
tür rivayetlerin çok olduğu ve hatta hataların da olduğunu görünce bu
rivayetleri tercüm e etm edik ve dipnotta zikrettik.

Tüm gayretlerim ize rağm en bu çalışm anın hatadan berî olm adı­
ğını biliyoruz. Hata ve eksiklikleri bize bildirecek dostlara şim diden
teşekkür eder, böyle bir hizm eti bize nasip ettiği için Rabbim 'e ham de-
deriz. Bu çabam ızın vesile-i m ağfiret olm asını Rabbim 'den niyaz ede­
rim. Tevfik A llah'ındır.

A bdülcelil A lpkıray
10 Rebîülevvel 1434/23 O cak 2013
Amman/Ü rd ün
 ESER HAKKINDA

Esbâb-ı nüzûl ilmi, Kur'an ilim leri arasında m üstakil bir ilim ola­
rak kabul edilir. A yetlerin nüzûl sebebini araşüran esbâb-ı nüzûl bil­
gisi, K ur'an'ı daha iyi anlam am ızı, âyetin nâzil olduğu sosyal ortam ı,
vakıanın nasıl gerçekleştiğini, özetle âyetin bağlam ını anlam am ızı sağ­
layan bir ilim dalıdır.

Süyûtî'den önce de bu konuda birçok değerli çalışm a yapılm ıştır.

Süyûtî, bu konuda yazılan en m eşhur eserin V âh id î'n in eseri olduğu­
nu ifade eder. K endi yazdığı bu eserin ise Vâhidî'de bulunm ayan bazı
rivayetleri de içerm esi, sahih rivayetleri zayıf ve m erdud rivayetlerden
ayırt etm esi, senedleri nakletm eyip sadece eser adı nakletm esi, çelişkili
gibi görünen rivayetlerin arasını cem etm esi ve ilgili olm ayan rivayet­
leri esere alm am ası gibi özelliklerinden dolayı daha iyi bir eser oldu­
ğunu ifade eder.
 V ahidî ile birlikte, İbn H acer el-A skalânî'nin el-U câb f i Beyâni'l-Es-
bâb adlı eserinden de istifade ettiğini ifade eder. A ncak ibn H acer'in
bu eserinin m üsvedde halinde olduğunu ve vefatı nedeniyle yarım
kaldığını söyler.1 Süyûtî bu eserini önem li am a eşsiz olm ayan eserleri
kapsam ında değerlendirir.

E SE R İN G Ü N Ü M Ü Z B A S K IL A R I

Lübâbü'n-N ükûl'ün birçok baskısı yapılm ıştır. M üstakil basıldığı

gibi Celâleyn Tefsin ile birlikte de basılm ıştır. Tesbit edebildiklerim iz
şöyledir:

1. C elâleyn kenarında (M ısır 1301, 1316,1342).

2. M üstakil olarak (Kahire 1951,1954; Tunus 1984).

3. M uham m ed el-Fâzılî (Beyrut 2000).

4. H alid A bdülfettah Şibl tarafından tahkik ve ta'lik yapılan Beyrut

2002 tarihli baskı.

5. Ahrned A bdüşşâfî'nin hazırladığı ve D ârü'l-K ütübi'l-İlm iyye ta­

rafından B eyrut'ta 223 sayfa olarak basılan tarihsiz baskı.

6. M uham m ed M uham m ed Tam ir H icâzî tarafından tahkiki yapı­

lan ve K ahire'de 2004 yılında Dâru Takva tarafından neşredilen baskı.
Yazma nüshaya en uygun ve hatası fazla olm ayan bir baskı.

Tüm bu baskılarda tahkikin hangi yazm a nüsha esas alınarak ya­

pıldığına dair bir bilgi bulunm am aktadır.

Bizim tercüm eye esas aldığım ız baskı, Halid Şibl tarafından ha­
zırlanan baskıd ır (Beyrut 2002). İhtiyaç duyduğum uz durum larda diğer
baskıları da gözden geçirm e im kânı bulduk.

1 el-ltkân f i U lû m iî-K u r ’ân, 1/107. S ü y û tî'n in bah settiğ i, İb n H a c er'in v efatı n e d en iy le ya­
rım k a la n b u eserin m ü sv ed d eleri E bû A b d u rrah m an F ev v âz A h m ed Z em erlî ta ra fın ­
dan ta h k ik ed ile rek n eşred ild i. N eşred ilen b u eserd e Fâtih a ile B a k a ra 286. ây et arası
b u lu n m a k ta d ır (bk. İbn H acer, el-U câb f i B ey ân iî-E sb âb , B eyru t: D âru İbn H azm , 2002).
 YAZM A N Ü SH A LA R

Eserin yazm a nüshalarından üç tanesi ülkem iz kütüphanelerinde

bulunm aktadır. Bunlar;

1. A ntalya Akseki Yeğen M ehm ed Paşa İlçe H alk Kütüphanesi,

A rşiv nr, 07 A K 243. H icrî 913 tarihinde istinsah edilen bu nüshanın
Süyû tî'nin vefatından sonra yazıldığı anlaşılm aktadır.

2. M anisa İl H alk K ütüphanesi, A rşiv nr. 45 H k 4407.

3. K onya K aratay Y usuf Ağa Kütüphanesi, A rşiv nr. 42 Y u 7016/2.

A ntalya nüshasının bulunan eserin m ikrofilm lerine ulaşam adık.

D iğer iki nüsha olan M anisa ve Konya nüshalarını gözden geçirdik.
Esas aldığım ız nüsha ise M anisa nüshası oldu. Çünkü M anisa nüshası
İm am Süyû tî'nin hayatında iken yazılan bir nüshadır. Eserin sonunda
881 (1476) yılında yazıldığı bilgisi yer alm aktadır. Buna göre eserin Sü­
yûtî'n in vefatından otuz yıl önce yazıldığı görülm ektedir. Konya nüs­
hasının hangi tarihte istinsah edildiğine dair bir kayıt bu lu nm am akta­
dır. Sonraki dönem lerde yazılm ış olm ası m uhtem eldir.

Eserle ilgili olarak Ezher Ü niversitesi'nde es-Süyûtî ve Kitâbühü

Lübâbü'n-N ükûl f i Esbâbi'n-N üzûl adıyla M uham m ed A bdülcelil H aşan
M ahm ud tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanm ıştır.

İm am Süyûtî eserin önsözünde de belirttiği gibi, rivayetlerin se­

nedini bütün olarak nakletm em iş, sadece rivayetin son halkası olan
sahabe veya tâbiî adını, kaynak eseri ve m üellifinin adm ı verm iştir.
A ncak bazı yerlerde senedleri de verm iştir. Senedi verm esinin sebebi
rivayetin zayıflığını belirtm ek içindir. M esela Süddî-i Sagîr<Kelbî<Ebû
Salih<İbn A bbas şeklinde senedi verdikten sonra rivayetin sonunda,
"Sü d d î-i Sagîr yalancı, K elbî ve Ebû Salih ise zayıftır" açıklam asını
yapm ıştır.2 Sonraki aynı râvilerin geçtiği rivayetlerde, râvilerin zayıflı­
ğını açıklam am akla birlikte isim lerini m utlaka verm ektedir.

2 Sü d d î-i Sa g îr riv ay etleri için bk. B akara 2/ 14,19, 189; M âid e 5/87; K eh f 18/110.
 B azan da sahabe ile eserin m üellifi arasındaki râvilerden önem ­
li gördüğü kişinin adım verm ek suretiyle senedin bir kısm ını verm iş
bulunm aktadır. M esela "Avfî tarikiyle", "Süddî-i Sagîr tarikiyle", "Ali
b. Ebû Talha tarikiyle" şeklinde senedi verm ektedir. Tercüm eye esas
aldığım baskıda m uhakkik rivayetleri num aralandırm ış ve toplam da
1053 rivayet bulunm aktadır.

İm am Süyûtî, eserinin önsözünde özellikle zayıf rivayetler ile sahih

rivayetleri birbirinden ayırt edeceğini söylem işti. Bu eserinde hiç zayıf
olm adığı anlam ına gelm em ektedir. Bilakis zayıf rivayetler bulunm ak­
ta ve rivayetin zayıflığına dair fikrini rivayetin başında veya sonunda
ifade etm ektedir. Bazı yerlerde senedin zayıflık ve sahihlik durum unu
belirtirken bazan da hiçbir açıklam a yapm am ıştır. Rivayetin başında
veya sonunda senede dair hüküm belirtm iştir. Ö rneğin "Taberânî sa­
hih bir sened le" şeklinde rivayetin başında senede dair hüküm belirt­
m iştir.3 Bazan da rivayetin sonunda sened hakkında görüş belirtm iştir.
Senedin m ürsel, m ünkatı', m u'dal olm ası, râvilerin vâh, vâhun cidden
olm ası gibi çokça açıklam ada bulunm aktadır.

ESER İN KAYNAKLARI

Süyûtî eserini yazarken istifade ettiği kaynakları şu şekilde sıralar:

Kütüb-i Sitte, M üstedrek, Sahîh-i ibn Hıbbân, Sünen-i Beyhakî, Dârekut-
nî'nin eserleri; Ahmed b. Hanbel, Bezzâr ve Ebû Ya'lâ'm n müsnedleri;
Taberânî'nin m u'cem leri; İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim, İbn Merdûye, Ebü'ş-
Şeyh, İbn Hibbân, Firyâbî, Abdürrezzâk, İbnül-M ünzîr ve diğer tefsirler.

Bu belli başlı eserlerin dışında Süyû tî'nin çok geniş bir kaynak ta­
ram ası yapm ış olduğunu görüyoruz. Verm iş olduğu kaynakları tek tek
kontrol etm e fırsatım ız olduğu için elinizd eki tercüm enin son kısm ın­
daki kaynakça bu zenginliği gösterm ektedir. Bu sebeple biz burada
Süyû tî'nin adını verdiği ancak günüm üze ulaşm ayan eserleri verm ek
istiyoruz.

3 bk. B a k a ra 2/195; Â l-i İm rân 3/172; N isâ 4/60; E n fâl 8/64; H ac 22/52; N û r 24/34.
 M üsned, A denî (v. 243/858). M ilsned adlı eserinden Bakara 62, 231
âyetlerinde olm ak üzere iki rivayet nakleder. K ettânî'nin de bahsetti­
ği A d enî'nin M üsned'inin âkıbetine dair bir bilgiye ulaşam adım . Fuad
Sezgin, sadece Kitâbi'rf-İmân adlı eserinden bahsederken M üsned'le il­
gili bilgi verm ez.4

M a'rifetü's-Sahâbe, Bâverdî (v. 301/913). Bâverdî'nin bu eseri günü­

m üze ulaşm am ıştır. Ö zellikle İbn H acer'in el-Isâbe'sin d e çok sık isti­
fade ettiği kaynaklardan bir tanesidir.5 M atbu eserin Bakara sûresinin
222. ve N isâ süresinin 100. âyetlerinin nüzûl sebepleri zikredilirken
Bâverdî'den iki rivayet nakledilm iştir. A ncak bu her iki rivayet yazm a
nüshada bulunm am aktadır.

Kitâbü't-Tefsîr, Firyâbî (v. 212/827). M uham m ed b. Y usuf el-Fir-

yâbî'dir. İbn H acer, Tağlîku't-Ta'lik adlı eserinde istifade ettiği kaynak­
ları sıralarken M uham m ed b. Y usuf'u n Te/szr'inden istifade ettiğini,
küçük am a nefis bir eser olduğunu ifade eder.

en-N âsih veî-M en sû h, Ebû D avud (v. 275/889). Ebû Davud'a ait bu
eser günüm üze ulaşm am ıştır. F eth u î-B ârî'de (1/54, 386, 4 0 9 ,4 3 9 ; 3/273;
4/472; 8/387; 13/523) İbn H acer'in sıkça istifade ettiği eser, K ettânî tara­
fından da zikredilm ektedir (er-Risâletü'l-M iistetrafe, s. 80).

Tercüm eye esas aldığım ız yazm a nüsha ile m atbu nüsha arasında
farklılıklar bulunm aktadır. Bu farklılıklar, bazan tek kelim e bazan ise
bütün bir rivayet olm uştur. M atbu nüshada bulunan bazı rivayetler
yazm a nüshada bulunm am aktadır. Başta bu tür rivayetlerin az oldu­
ğunu düşünerek tercüm esini yapıp durum u dipnotta belirttik. A ncak
ilerleyen sayfalarda bu tür rivayetlerin fazla olduğu ve bu rivayetlerin
sorunlu olduğunu görünce tercüm eye alm aktan vazgeçtik. Sorunlu
olarak bahsettiğim iz bu rivayetlere örnek olarak; "Ahrace C üveybir"
şeklinde nakledilen rivayetler. A ncak Cüveybir bir m üellif olm ayıp ri­
vayetleri bolca İbn C erîr'in T efsif inde bulunan bir râvidir. Genellikle
rivayetleri Cüveybir < D ahhâk < İbn A bbas şeklindedir.

4 K ettân î, er-R isâletii'l-M ü stetrafe, 1/66; F u ad Sezgin , GAS, 1/210-211.

5 B â v erd î için b k . K ettân î, er -R isâletü l-M ü stetrafe, s. 128.

 Tüm bu özellikleriyle âyetlerin nüzûl sebeplerini açıklayan eserler
arasında ilk sıralarda olm ayı hak eden Süyû tî'nin bu eserinin değer­
lendirilm esi, m üstakil bir çalışm aya konu olacak niteliktedir.
 MÜELLİF HAKKINDA

HAYATI

İm am Süyûtî, 1 Receb 849 (3 Ekim 1445) tarihinde K ahire'de doğ­

du. D edesi H üm âm üddin M ısır'ın A syût şehrinden olm ası sebebiyle
Süyûtî diye m eşhur olm uştur. D edesi dönem inin m eşhur sûfîlerinden
olup kabri halen ziyaretgâhtır. Babası K em âleddin Ebû Bekir vaizlik ve
kadılık yapm ış ve Kahire'de İbn H acer el-A skalânı'nin talebesi olm uş­
tur. İbn H acer'in derslerine giderken henüz küçük olan oğlu C elâled-
d in 'i yanında götürür ve onun da âlim olm asını isterdi.

İm am Süyûtî beş buçuk yaşında babasını kaybetti. Babasının va­

siyeti üzere K em âleddin İbn H üm âm es-Sivâsî'nin him ayesine girdi.
İlim çevrelerinde yetişen Süyûtî, sekiz yaşında iken K ur'ân-ı K erîm 'i
hıfzetti. Pek çok âlim den tem el İslâm î ilim leri okudu ve on beş yaşın­
da iken ilk eseri Şerlııı'l-İstiâze'yi yazdı. Bir yandan da devrin m eşhur
âlim lerinden ders alm aya devam etti. C em m âilî'nin Umdetü'l-Ahkâm’ı-
nı, N evevî'nin M inhâcü't-Tâlibîn'ini, İbn M âlik'in el-Elfiyye'sini ve
B eyzâvî'n ın M inhâcii'l-Vüsûl'ünü ezberledi. N ahiv, m eânî, bedî', beyân
gibi alet ilim lerini öğrenirken bir yandan da tefsir, hadis ve fıkıh başta
olm ak üzere tem el İslâm î ilim lerde geniş bir vukufiyet kazandı. İlim
yolunda gençliğinde pek çok seyahat yaptı. Yirm i sekiz yaşında iken
Şeyhûniyye M ed resesin d e m üderrisliğe başladıktan sonra şöhreti her
yana yayılır. D erslerini bazı m üderrisler de takip etm eye başlar.

869 (1465) yılında hac yolculuğu yapar. Bu yolculuk esnasında

M ekke'de M âlikî fakihi ve âlim i M uhyiddin A bdülkadir b. A bdü lm u'tî
(880) ve hadis âlim lerinden babasının da öğrencisi olan N ecm eddin
Ö m er b. M uham m ed ile tanışır. Haccı sırasında zem zem içerken, "H a ­
dis ilm inde ibn H acer el-A skalânî, fıkıh ilm inde ise Sirâceddin Ö m er
el-Bulkînî'nin m ertebesine ulaşm ak niyetiyle" diye dua eder.

Yoğun geçen İlmî hayatına birçok görev sığdıran Süyûtî, Tolunoğ-

lu C am ii'nde fetva verir, Şeyhûniyye H ankahı'nda hadis dersleri verir.
D edesi H ü m âm ü ddin'in etkisiyle tasavvufa m eyletti ve Baybarsiyye
H ankahı şeyhliği yaptı. Burada hankah im kânlarının sûfî olm adığı
halde sûfîlik adı altında bazı kişilerce kötüye kullanıldığını gördü.
Bunu engellem ek için girişim lerde bulundu ve hankah m ensuplarının
devletten aldıkları tahsisatın yerinde harcanm adığı gerekçesiyle kesil­
m esini talep etti. Bunun üzerine birçok tehdit alan ve devlet ricaline
şikâyet edilm esine sebep olan bu olaylar nedeniyle bu görevinden az­
ledildi. A zledilm esinin sebeplerinden biri de sultanın önünde eğilm e-
m esi olm uştur.

Kırk yaşlarında Ravza adasında inzivaya çekilen Süyûtî bu dönem

içerisinde ders halkalarını ve fetva verm eyi terketti. Saray erkânından
hiç kim seyle görüşm edi, kendisine gönderilen hediyeleri de kabul et­
m edi. Bu inzivasının sebebini açıklam ak için et-Tenfîs biî-İ'tizâr an Ter-
kil-Ifta ve't-Tedris adlı risalesini yazdı. Ö lünceye kadar uzlet hayatını
sürdürm üştür. K endisini ibadete ve kitap yazm aya verm iştir. İnziva
hayatı devam ederken 19 C em âziyelevvel 911 (17 Ekim 1505) tarihinde
altm ış iki yaşında iken vefat etti.

İm am Süyûtî, kendi hayat hikâyesini bizzat kendisi yazdığı et-Te-

haddüs bi-N i'm etillâh adlı eserde anlatır.
 H OCA LA RI

İm am Süyûtî dönem inin birçok âlim inden farklı dersler aldı. D ers­
leri bir program dahilinde ve hiç kaçırm adan takip ettiğini kendisi şu
ifadelerle anlatır: "C u m artesi, pazartesi ve perşem be günleri sabahtan
öğleye kadar B u lkîn î'nin derslerine katılırdım . Ö ğleden ikindiye kadar
da Şüm ü nnî'nin derslerine kaülırdım . Pazar ve salı günlerinde ise sa­
bahları Şeyh Seyfeddin, öğleden sonra ise Şeyh M uhyiddin el-Kâfiye-
ci'n in derslerine katılırdım ."

D ers aldığı hoca sayısını et-Tehaddüs bi-N i'm etillâh adlı eserinde 600
civarı olarak nakleder. Ders aldığı hocalarının biyografilerini el-M ün-
cem fiî-M u 'cem adlı eserinde alfabetik olarak verir. Biz burada ders al­
dığı hocalarından bir kısm ını aktaracağız:

A lem üdd in el-Bulkînî (v. 868/1464). İm am Bulkînî, Süyû tî'nin ilk

eserlerinden Ş erhııî-İstiâze ve'l-Besmele ile Ş erhuî-H avkale veî-H ay'ale'ye
takriz yazm ıştır. Bu eserlerini acem i işi olduğunu düşünerek im ha et­
m ek istem iş, ancak hocasının kendi el yazısı ile yazdığı takrizlerden
dolayı bu nd an vazgeçm iştir. B u lkîn î'nin vefatına kadar derslerine de­
vam etm iştir.

Şehâbed din eş-Şârim sâhî (v. 855/1451). D önem inin ferâiz âlim i olarak
bilinen bu âlim den ferâiz dersleri aldı.

Şem seddin es-Sîrâm î (v. 891/1486). Şeyhûniyye im am ı olan Sey-

rânî'den nahiv ve hadis dersleri aldı. M ü slim 'in Sahîh, Kadı îy âz'm eş-
Şifâ, İbn M âlik'in el-Elfiyye adlı eserlerini okudu.

Şerefeddin el-M ünâvî'den (v. 871/1467) N evevî'nin M inhâc'ı,

B eyzâvî'n in Tefsir'i başta olm ak üzere fıkıh ve tefsir eserleri okudu.

Takıyyüddin eş-Şüm ünnî (v. 872/1468). Süyûtî dört yıl boyunca ken­
disinden A rapça ve hadis dersleri okudu. Şüm ünnî aynı zam anda
Sü yû tî'nin Şerhu Elfiyetü İbn M âlik ve Cem'u'l-CevâmV adlı eserlerine
takriz yazm ıştır.
 İbn K utluboğa el-H anefî (v. 881/1476). Süyûtî, onun yanında Zem ah-
şerî'nin Keşşaf, İbn H işâm 'm et-Tavzîh ve İbn K u tluboğa'nın Elfiyye şer­
hini okudu.

M uhyiddin el-Kâfiyeci (v. 879/1474). On dört yıl boyunca tefsir, h a­

dis, usul ve A rapça dersleri okudu ve icazetini aldı. Süyûtî onun için
"ik in ci babam " der.

C elâleddin el-M ahallî (v. 864/1459). M eşhur Celâleyn Tefsiri'ni yaz­

m aya başlam ış ancak bitirm eden vefat edince İm am Süyûtî geri kalan
kısm ını tam am lam ıştır.

K adı'l-K udât İzzeddin el-K en'ânî (v. 876/1471). Süyûtî kendisinden

İbnü'l-H âcib'in N azm ü M uhatasar'm bir bölüm ünü okum uştur.

TA LEBELERİ

H ocalarına nisbeten talebe sayısı fazla değildir. Süyû tî'nin kırk

yaşı gibi çok erken dönem de inzivaya çekilm esi, zam anını daha çok
eser yazm aya verm esi öğrenci sayısının az olm asının etkenlerindendir.

Bedreddin H aşan el-K aym erî (v. 885/1480). Süyû tî'nin yanında on yıl
öğrencilik yapm ışür.

Sirâceddin Ö m er b. K asım eş-Şâfiî (v. 938/1531). Süyû tî'nin yanında

yaklaşık yirm i yıl öğrencilik yapm ıştır.

Şem suddin M uham m ed b. Y u su f ed-D ım aşkî (v. 942/1535). Sü­

yûtî'n in telebelerinden olup es-Sîretii'ş-Şâm iyye adlı eserin m üellifidir.

A bdülkadir b. M uham m ed eş-Şâzelî (v. 935/1529). U zun süre Sü­

yûtî'n in talebeliğini yapm ış. H ocasının hayatını Beheetii'l-Abidîn bi-Ter-
cem eti H âfızil-A sr Celâleddin adlı eserinde yazm ıştır.

Şem seddin M uham m ed b. Ali ed-D âvudî (v. 945/1538). Süyû tî'nin en
m eşhur öğrencilerindendir. H ocasının birçok eseri onun el yazm asıdır.
A ynı zam anda Süyû tî'nin hayatını konu alan b ir eser de yazm ıştır. Dâ-
vu d î'n in Tabakâtüî-M üfessirîn adlı bir eseri de bulunm aktadır.
 Şem seddin M uham m ed b. Tolun ed-D ım aşkî (v. 953/1546). Çok velûd
bir âlim olan ib n Tolun bu özelliği ile hocası Süyûtî'ye benzer. Hadis,
fıkıh ve nahiv konusunda birçok eseri vardır.

ESERLERİ

İm am Süyû tî'nin eser sayısı, kendisinin de farklı eserlerinde ver­

diği sayılar olm akla birlikte yaklaşık 550 civarındadır. İm am Süyûtî,
et-Tehaddüs adlı eserinde kendi eserlerini önem ine göre taksim eder.
Buna göre; 1. Eşi ve benzeri olm ayan eserler (18 adet), 2. Ö nem li am a
eşsiz olm ayan eserler (50 adet), 3. M akale tarzında iki ile on yaprak
arası eserler (60 adet), 4. Fetvalar hariç tek varak tutan eserler (102
adet), 5. U zunluğu bir varak olan fetvalar (80 adet), 6. Talebeliği sıra­
sında yazdığı ve vasat bulduğu eserler (40 adet), 7. Konuyla alakasını
kestiği için yarım bırakıp bitirem ediği eserler (83 adet).

Biz burada tüm eserlerinin listesini verm ek yerine m eşhur ve

önem li olan eserlerini vereceğiz.

Tefsir ve Kur'an İlim lerine D air Eserleri

1. el-İtkân f i U lûm iî-Kur'ân. Kur'an ilim leri ve tefsir usulüne dair

yazılm ış bir eser.

2. Tercümânüî-Kur'ârı. M uttasıl senedlerle Resûlullah'a ulaşan

10.000 civarında rivayet içeren bir rivayet tefsiridir. A ncak eser günü­
m üze ulaşm am ıştır. G ünüm üze ulaşan ise bu eserin m uhtasarı olan
ed-D û rrü î-M en sü r tefsiridir.

3. ed-D ü rriıî-M en sû r f t Tefsîril-M e'sûr. En hacim li rivayet tefsiri

olarak kabul edilen bu eser Tercüm ânüî-K ur'ân'm m uhtasarıdır.

4. Katfiı 1-Ezhâr f i K eşfiî-E srâr. K ur'an'm i'cazı, belâgatı, âyet ve sûre

bağlantılarını, kıraat farklılıklarını konu alan bir eser olup basılm ıştır.

5. Lübâbü'n-N ükûl fi. Esbâbi'n-N üzûl. K onusunda en hacim li olan

eserlerden olup elinizde bulunan eserin tanıtım ı yapılacaktır.
 6. Tekmiletü Tefsîri'l-Celâl el-M ahallî. C elâleddin el-M ahallî'nin (v.
864/1459) Fatiha sûresiyle K ehf-N âs sûresi arasım yazıp bitirem ediği
eserin geri kalan kısm ı Süyûtî tarafından kırk günde yazılm ıştır. Eser
her iki m üellifin adına nisbetle Tefsîrüî-C elâleyn diye m eşhur olm uştur.

7. Tabakâtüî-M üfessirîn. Türünün ilk örneklerinden olan ve 136

m üfessirin biyografisini içeren bir eserdir.

H adis İlim lerine D air Eserleri

1. C em 'uî-C evâm î'. Tüm hadisleri bir araya getirm eye am açlam ış,
ancak bitirem ed en vefat etm iştir. Buna rağm en 100.000 hadis ihtiva et­
m ektedir.

2. el-Câm iu's-Sagîr. A lfabetik olarak hazırlanm ış 10.000 civarında

hadis içerm ektedir.

3. T edrîbii'r-R âvîfi Şerhi Takribi'n-Nevevî. N evevî'nin hadis usulüne

dair eserinin şerhi.

4. ed-D ürerü'l-M üntesire fiî-E h âd îsîî-M ü şteh ire. H alk arasında m eş­
hur olm uş hadisleri derleyen bir eser.

5. el-F evâidüî-M ütekâsire fi'l-Ahbâri'i-M iltevâtire. M ütevâtir rivayet­

lere dair bir eser.

6. el-Leâliî-M asrıûa fi'l-Ehâdîsi'l-M evzûa. M evzû rivayetlere dair bir

eser.

7. T abakâtüî-H uffâz. H adis hafızlarını ele alan bir eser.

8. el-Lüm a' f i E sbâbiî-H adîs. H adislerin vürûd sebebine dair yazıl­

m ış bir eser.

9. T envîrül-H avâlik Şerhu M uvattai M âlik. İm am M âlik 'in M ııvatta

adlı eserine yaptığı şerh.
 Fıkıh Eserleri

1. el-H âvî li'l-Fetâvî. Verdiği fetvaları topladığı eseri.

2. el-Eşbâh v e'n -N ezâirfî K avâid ve Fürûi Fıkhi'ş-Şâfiiyye. Şâfiî m ezhe­

binin kaidelerini derlem iştir.

3. E debiiî-Fütyâ. Fetva âdabına dair eseri.

Bu eserlerinin dışında sarf, nahiv, belagat, tarih vb. birçok alanda

eseri bulunm aktadır.
 u'
(İ5I1!J y!— ^ I> - ______________________ 1
ifa----fyt+.fsû -$V»S^vLrfLla^jLv lJS.UCKj4.’- tfJU„U
! ! J . t t , •■ . . . . . V *1 -M »t 1
sJUV^j
—U*— r - ’t - ^ - V _ > j
^Uu->=,J . ir^ ^ , fe,
A^ı— —J. O ^ j y j *
1t-İJl^J;;L^Uj^JI—
^.î ö-Jj-kj** j* L f* J jA^JyJI^a^ v-Uj
—U»j -iy, »-%,>•
:,<-lı_!,>ra^ rj j Jpuu_>
J.jy 1İ»dl^CjfcJIUj ry> w'^*,ly5vU(tiÂj>r- : |-\~^u-tfy’j/*>»■
''-',L
.^K«-'^^_lt.)**'L ,jJ'-lL~r*,'!^'&^Jû, u *J>/
,
!r*r<l «Sh^L «ı \ i J - 5 K —- ^ p LJ rî^ W*-1-1>j Ajr*-—*>'
'■:-"'--î-t}~U'Ul^'j4A|*,^ASri__,
>^VV-J,>= ,/j-^ w y .j t.!'}'
ıJ^ -__i,

bJi, L^,-'. -
/•İU»-lyJ^:'—
'O* J > .v » VXİ

■\>'—'-i~^~+. ,}JU>>Jjjl_ _ '_ C i_ I'j/ i

A ^ lv iy v '1J-“Jİ*.Jyjjk^V^’C'■rJ,*'<ij'V
y-*fc-V— ^ ^ ^ ^ 7 l_»U'>J'^J,V/A?-
r ^ f c r ı> ^ ;V r r V ^ ^ ^
' 1‘ *'“'Jİ*'>“ ---- - >

i!^
Jİ

Lübabü'n-N ükûl f i Esbabi'n-N üzûl adlı eserin

M anisa nüshası ilk sayfa ve aşağıda son sayfa

sf

- ._jv~'ryfiy*-yvJL'’U / JJU'
2£»5î#, •—wvjc^j^>.ı*JV*
?y&~j j j j ..*-
J _ 4 X / w ^ L - A - *-*>
^^>ı,u^yuu>>-M.wf.u— <!tey*-ı^-*
UV'A 1'McrV/* u
£j-^M '-V.jM4«4&4/2I»^Kj
^LHw«U-—>. ^ T%.f)Qunnt
tuiC^ JWjl r
------------ İ^ ^ Jîr fÖ ^

i, ^ ji,_İ.u j !£-İ->va —U*/ji

^^rUjî^yli ;J5J -Hr\;JbyC^rUVj^.
—^LV>C^I •>»5*l'l^ 'J',
i ıi . v ı * | ıV ~ ^ 1 ‘ ~f rı

jfU.A-i)p rÜl-jr'^l», ■- uJ.^.I^j(,

— ^ 'o > ^ u iy jL y^ Vi!^b^
■^s»-«Vı»-^--^-jci
 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ

A llah'ın salât ve selâm ı efendim iz M uham m ed'e, onun âline ve as­

habına olsun. H er şey için bir sebep yaratan, kuluna içinde her şeyin
hikm eti ve haberi olan hârikulâde bir kitap indiren A llah'a ham dolsun.
A rap'm ve A cem 'in nesep ve soy olarak en tem izi, m ahlûkatm en şeref­
lisi efendim iz M uham m ed'e salâtü selâm olsun.

Bu kitabı Lübâbii'n-N ükûl f i Esbâbi'n-N üzûl diye isim lendirdim . Se-

beb-i nüzulü bilm enin birçok faydası vardır. Tarihin akışı içerisindeki
önem i sebebiyle, sebeb-i nüzûlün faydası yoktur diyen hata etm iştir.
M anaları bilm ek ve m üşkül durum ları ortadan kaldırm ak da faydaları
arasından sayılır.

Vâhidî (v. 468/1076), "Anlatım ın tüm üne vukufiyet ve sebeb-i nüzûl

bilgisi olm adan âyetin tefsirini bilm ek m üm kün değildir" der. İbn
D akîkul'îd (v. 702/1302), "Sebeb-i nüzûlün açıklanm ası, Kur'an'ın m a­
nalarını anlam ada kuvvetli bir yold ur" der. İbn Teym iyye (v. 728/1328),

"Sebeb-i nüzûlü bilm ek âyetin anlam aya yardım eder. Çünkü sebebi
bilm ek, sebepten kaynaklanan neticenin bilgisine götürür" der.
 Â lim ler, sahabenin, "Â y et bu konuda nâzil o ld u " sözleri konusun­
da farklı görüşler serdetm işlerdir. Bu ifade ile âyetin inm esine vesile
olduğu sebep, zikredildiği gibi m üsned rivayet m anasına m ı gelir, yok ­
sa m üsned rivayet olm ayıp tefsiri anlam ına m ı gelir? İm am Buhârî bu
tür rivayetlerin m üsned kısm ına dahil edileceği görüşündedir. D iğer
âlim ler ise dahil edilm eyeceği görüşündedirler. Ahm ed b. H anbel'in
el-M iisned'i ve diğer m üsnedlerin ekseriyeti de bu kullanım a göre ha­
reket eder/görüştedir. A ncak sebep zikrettikten sonra "akabinde nâzil
o ld u " diye ifadeleri böyle değildir. Çünkü âlim lerin hepsi bu na benzer
rivayetleri m üsned sayarlar.

Zerkeşî (v. 794/1392) şöyle der: "Bilindiği gibi sahabe ve tabiînin

âdetindendir, 'B u âyet bu konuda nâzil oldu' dediklerinde bununla,
bu âyetin şu hükm ü ihtiva ettiğini kastederlerdi, yoksa bunun âyetin
nüzûl sebebi olduğunu kastetm ezlerdi. Bu durum vâki olan bir olayın
nakledilm esi kabilinden olm ayıp, hükm ün âyetle delillendirilm esi ka-
bılind end ir."

Ben derim ki: Sebeb-i nüzûl konusunda yazılanlar, olayın vâki

olduğu günlerde ortaya çıksın diye âyet nâzil olm adı. V âhidî'nin Fîl
sûresinde sebep olarak H abeşliler'in geldiği kıssasını zikretm esi, âye­
tin nüzûl sebeplerinden herhangi bir şey değildir. Bilakis o geçm işte
olan olayların haber verilm esi kabilindendir. Hz. N uh'un kavm i, Âd,
Sem ûd, B eytullah'm inşası vb. olayların anlatılm ası gibi. Aynı şekil­
de yüce A llah 'ın zikrettiği gibi: "Allah, İbrahim 'i dost edindi" (N isâ 4/125)

C enâb-ı H akk'm Hz. İbrahim 'i dost edinm esinin, âyetin nüzûl sebep­
lerinden biri olm adığı âşikârdır.

T E M B İH AT

B irin cisi: Sahabi m üsnedi kabilinden zikredilen rivayetler eğer

tâbiînden vâki olursa aynı şekilde m erfû sayılır, ancak m ürseldir. Ve
senedi eğer sahihse kabul edilir. M ücâhid, İkrim e ve Said b. C übeyr
gibi âlim ler, sahabeden bu tür rivayetleri alan m üfessirlerdendir.
 İkincisi: M üfessirler âyetin nüzûl sebebi için birçok sebep zikre­
derler. Bu konuda itim at edilen yol ibareye bakm andır. Eğer onlardan
biri "b u konuda nâzil oldu " der, başka biri ise "şu konuda nâzil oldu "
deyip başka bir durum zikrederse bununla nüzûl sebebi değil de tefsir
yaptığı anlaşılır, el-îtkân adlı eserim de zikrettiğim gibi eğer ifadeler her
ikisini de kapsıyorsa aralarında bir çelişki yoktur. Bu durum da bu ör­
nekler sebeb-i nüzûl kapsam ında değerlendirilm ez, ah kâm ü l-K u r'ân
kapsam ında değerlendirilir.

Eğer bir kim se "bu konuda nâzil oldu " derken başka biri bunun
hilafına bir sebebi daha açık bir şekilde zikrederse buna itim at edilir.
A bdullah b. Ö m er'in [rad ıyallah u an h ü m â], "Kadınlarınız sizin için bir tar­
lad ır" (B ak ara 2/2 2 3 ) âyetinin tefsirinde açıkladığı gibi, kadına arkadan
yaklaşm ak konusunda bir ruhsat olarak indirildi. A ncak C âbir [radıyal-

lah u anh] bu sebebin hilafına başka bir sebebi sarih bir şekilde açıklar.
D olayısıyla C âbir'in rivayetine itim at edilir.

Şayet biri bir sebep zikreder, başka biri başka bir sebep zikrederse
Liân âyetinde olduğu gibi âyet-i kerim e belki de bu zikredilen sebepler­
den daha sonra nâzil olm uştur. Ruh âyetinde (İsrâ 17/85), Nahl sûresinin
sonunda (126. âyet) ve, " Allah'a ortak koşanlar için a f dilemek ne peygam be­
re yaraşır ne de inananlara" (Tevbe 9/ıı3) âyetinde olduğu gibi âyet-i kerim e
iki defa nâzil olm uş olabilir. Rivayetler arası tercih konusunda itim at
edilen hususlardan biri de rivayetin isnadına bakm ak ve her iki sebebin
râvilerinden hangisinin bizâtihi olay içinde olduğuna bakm aktır. Veya
bu râvilerin İbn Abbas, İbn M esud gibi tefsir âlim lerinden biri olup ol­
m adığına bakılır. Belki iki olaydan birinde râvinin bir olay naklettikten
sonra âyeti okuyup âyet bu konuda "nâzil oldu" dediğini vehm etmiştir.
N itekim bunun örneği Züm er sûresinde görülecektir.

Ü çüncüsü: Şu anda bu konudaki en m eşhur kitap V âh id ı'n in eseri­

dir. Benim bu kitabım ise bazı hususlarda ondan tem ayüz etm ektedir.

B unların birincisi: Eserim in m uhtasar olm ası.

 İk in cis i: Birçok rivayeti toplam ış olm ası. V ah id î'n in naklettiği ri­
vayetlere çok sayıda eklem eler yaptı. Bu durum u gösterm ek için (il)
rum uzu şeklinde belirttim .

Ü çüncüsü: Tüm hadisleri ilgili kaynaklarına dayandırdı. Bu eserler

m uteber hadis eserleri olan K iitiib-i Sitte, M üstedrek, Sahîlı-i İbn Hibbân,
Sünen-i Beyhakî, D ârekutnî'nin eserleri, A hm ed b. H anbel, Bezzâr ve
Ebû Y a'lâ'm n m üsnedleri; Taberânî'nin m u'cem leri; İbn C erîr, İbn Ebû
Hâtim , İbn M erdûye, Ebü'ş-Şeyh, İbn H ibbân, Firyâbî, A bdürrezzâk,
rbnü'l-M ünzir ve diğer tefsirler. V âhidî ise bazan ilgili rivayeti uzun
senediyle aktarm akta, bu da uzun senede rağm en hadisin kaynağım
bilm em izi sağlam am aktadır. Şüphesiz, rivayeti şöhreti ve kendisine
olan itim at ve güvenden dolayı m ezkûr eserlerden birine dayandır­
m ak V ahidî'nin yaptığı tahrici yapm aktan evladır. V âhidî bazan ise
rivayeti m aktû olarak aktarm aktadır, bu durum da rivayetin senedinin
olup olm adığı bilinm em ektedir.

D ördüncüsü: Sahih rivayetleri diğerinden ayırt etm ek, m akbul ri­

vayetleri m erdud rivayetlerden ayırm ak.

B e şin cisi: Ç elişkili gibi görünen rivayetlerin arasını cem etm ek.

A ltın cısı: N üzûl sebebi olm ayan rivayetleri terketmek/bırakmak.

Bu m ukaddim enin sonudur. M elikü'l-m a'bud olan A llah 'ın yardı­

m ıyla m aksadım ıza buradan başlıyoruz.
 2. BAKARA SÛRESİ

 yet 6: G erçek şu ki, kâfir olanları (azap ile) korkutsun da korhıtm asan
da onlar için birdir; iman etmezler.

 yet 7: Allah onların kalplerini ve kulaklarını m ühürlem iştir. Onların

gözlerine de bir çeşit perde gerilm iştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük
bir azap vardır.

Firyâbî (v. 2 12/8 2 7 ) 1 ve İbn C erîr (v. 310/923), M ücâhid'den nakleder;

"B akara sûresinin başındaki dört âyet m üm inler, iki âyet kâfirler, on
üç âyet ise m ünafıklar hakkında nâzil o ld u ."2

1 İm am Sü y û tî tarafınd an sad ece "F iry â b î" olarak zik red ilen bu âlim , M u ham m ed b.
Y u su f el-Firyâbî'd ir. F iry âbî lak abıy la m eşh u r olan b ir başk a âlim ise E bû Bekir C afer
b. M u ham m ed b. H aşan el-F iry âb î'd ir (v. 301/913) (Firyâb î için bk. Fuad Sezgin, GAS
[A r.], [trc. M ahm u d Fehm i H icâzî v.dğr.] R iyad 1991, 1/93). İm am S ü y û tî'n in bu eserini
yazarken M u ham m ed b. Y u su f el-F iry âb î'n in Te/sîr'inden istifad e ettiğini, "F iry âb î,
Tefsîr'ind e şöyle n ak letm ek ted ir" ifad elerin d en anlam ak tay ız. M u ham m ed b. Y u su f
el-F iry â b î'n in Kitâbii't-T efsîr isim li eseri g ü n ü m ü ze k ad ar u laşm am ıştır. İbn H acer,
T ağlîku ’t-Ta'lîk ad lı eserin d e istifad e ettiği kaynakları sıralark en M u ham m ed b. Y u su f'u n
Te/sfr'inden istifad e ettiğini, k ü çü k am a nefis b ir eser old u ğ u n u ifad e ed er (bk. İbn H acer
el-A skalân î, Tağlîku't-Ta'lîk [nşr. Said A bd u rrahm an el-K azek î], A m m an 1985, 4/170).

2 Taberî, E bû C a fe r M u h am m ed b. C erîr, C â m iu l-B ey ân f î Te'vîli'l-Kur'âtı (nşr. A h m ed

M u h am m ed Ş a k ir), B eyru t: M ü essesetü 'r-R isâle , 2000, 1/239-240.
 İbn Cerîr, İbn İshak, M uham m ed b. Ü bey, İkrim e, Said b. Cübeyr,
. ^ i <
ibn A bbas [rad ıyallahu an h ü m ] senediyle nakleder: "OjyO j j J J I o') (B a k a ra

2 /6- 7 ) ile başlayan iki âyet, M edine yahudileri hakkında nâzil oldu/'3
* ı + > « $

ibn C erîr, R eb î' b. E n es'ten n akled er: 5*-^' ûj) ile başlay ıp
^ fJj) ile biten iki âyet Bedir Savaşı'nda öldürülen m üşrik
kom utanlar hakkında nâzil o ld u ."4

y✓

 yet 14: O nlar iman edenlere rastladıkları zaman, " İn an dık" derler. Fa­
kat şeytanlarıyla yalnız kaldıkları zaman, "Biz, sizinle beraberiz, biz sadece
(onlarla) alay ediyoruz" derler.

V âhidî ve Sa'lebî (v. 427/ 1035), M uham m ed b. M ervân es-Süddî

es-Sagîr, Kelbî, Ebû Salih, İbn A bbas senediyle nakleder: Bu âyet A b­
dullah b. Ü bey ve arkadaşları hakkında nâzil oldu. İbn Ü beyy'in arka­
daşları bir gün dışarı çıkm ışlardı. R esû lu llah'in [sallallah u a ley h i vesellem ]

ashabından bir grup karşıdan geliyordu. A bdullah b. Ü bey, "Bakın

şu beyinsizleri nasıl sizden çevireceğim " dedi. H em en gidip Hz. Ebû
Bekir'in [rad ıy allah u anh] elini tuttu ve, "M erh aba ey Sıddîk, Tem îm oğul-
ları'nm efendisi ve İslâm 'ın şeyhi, R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ]

m ağaradaki arkadaşı, m alını ve canını R esûlullah için feda ed en !" dedi.

Sonra Hz. Ö m er'in [rad ıy allah u anlı] elini tuttu, "M erh aba ey A dî b. K â'b

3 T aberî, Câm iıı'l B eyân , 1/251.

4 T aberî, C S m iııî-B ey ân , 1/252; İbn E bû H âtim , A b d u rrah m an b. M u h am m ed , Tefsîr

(nşr. E s'a d M u h am m ed et-T ay y ib), R iyad 1997, 1/40; Şe v k ân î, M u h am m ed b. Ali b.
M u h am m ed b. A b d u llah , F eth u î-K ad îr, B ey ru t 1414, 1/46; K u rtu b î, E bû A b d u llah
M u h am m ed b. A hm ed , el-C âm i' li-A h kâm iî-K u r'ân , K ah ire 1964,1/ 184; İm a m S ü y û tî'n in
k a y n a k g ö sterd iğ i T aberî'd eki rivay ette J U ” y erin e öili” ifad esi
k u lla n ılm a k ta ve b u n u n da B ed ir'd e ö ld ü rü len k o m u tan lar o ld u ğ u z ik red ilm ek ted ir.
M u h te m e le n b ir yazım h atası o la ra k " k â d e " ifad esi " k ıtâ l" o larak y azılm ıştır. Z ira
d iğ er k a y n a k la rın tü m ü n d e "k â d e tü 'l-a h z â b " şek lin d e riv ay et ed ilm iştir. K u rtu b î ve
Ş e v k a n î ise k a sted ilen lerin y ah u d ilerin ö n d e g elen leri o ld u ğ u n u ifad e ed er. Yazm a
n ü sh a d a ilg ili k elim e yeri b o ş bırak ılm ış.
oğullarının efendisi, A llah 'ın dininde en güçlü ve Fâruk, m alını ve ca­
nını R esûlullah için feda ed en !" dedi. Sonra Hz. A li'n in [rad ıyallah u anh]

elini tutup, "M erh aba ey R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] am caoğlu
ve dam adı, R esûlullah [sallallah u aley h i v esellem ] dışında tüm H âşim oğul-
lları'nm efend isi!" dedi ve ayrıldılar. İbn Ü bey arkadaşlarına, "N asıl
yaptığım ı gördünüz m ü? O nları gördüğünüzde benim yaptığım gibi
yapın; onlara övgüde bu lu nu n" dedi. M üslüm anlar R esûlullah'in [sal­

lallah u aley h i v esellem ] yanm a dönüp olanları anlatınca bu âyet-i kerim e

nâzil oldu.5 A ncak bu rivayetin isnadı "vâhu n cid d en"d ir.6 Çünkü râ-
vilerden Süd dî es-Sagîr7 yalancıdır, K elbî ile Ebû Salih ise zayıftırlar.
£

 yet 19: Yahut (onların durum u), gökten boşanan, içinde karanlıklar,
g ök gürlem esi ve şinışek(ler) bulunan bir yağm ur(a tutulmuşun hali) gibidir.
Yıldırım lardan ölm ek korkusuyla parm aklarını kulaklarına tıkarlar. Oysa A l­
lah, inkarcıları tamamen kuşatmıştır.

İbn Cerîr, Süddî el-Kebîr, Ebû M âlik, Ebû Salih, İbn A bbas ve
M ürre, İbn M esud ve bir grup sahabi senediyle nakleder: M edine'de­
ki m ünafıklardan iki kişi, R esûlullah'tan [sallallah u aleyhi vesellem ] ayrılıp
m üşriklere gidiyorlardı. Yolda iken C enâb-ı A llah 'ın âyet-i kerim ede
zikrettiği şiddetli gök gürültüsü, şim şek ve yıldırım larla dolu yağm ura
yakalandılar. H er şim şek çaktığında yıldırım kulaklarına girecek de
kendilerini öldürecek korkusuyla parm aklarıyla kulaklarını tıkıyorlar­
dı. Şim şek çaktığında onun aydınlığında yürüyorlardı, şim şek çakm a­
5 V âh id î, E b ü 1 -H a sa n Ali A h m ed , E sbâbii'n -N ü zû l (nşr. İsâm b. A b d ü lm u h sin el-
H u m ey d â n ), D em m âm : D â rü l-Islâ h , 1992, 1/22; S a 'le b î, E bû İsh ak A h m ed , e l- K e ş fv e l-
B eyân (nşr. E bû M u h am m ed b. Â şû r), B ey ru t 2002, 1/155.

6 Bu ifad e h a d is u su lü n d e, sen ed in d e y alan cı vey a y alan la ith am ed ilm iş râv i b u lu n a n

riv ay et için k u lla n ılır.

7 Sü d d î e s-S a g îr, M u h am m ed b. M erv ân es-S ü d d î el-K û fî, etb â u 't-tâ b iîn d en d ir. H işâm
b. U rv e ve A 'm e ş'te n riv ay etleri v ard ır. B u h ârî ve ib n E bû H âtim , "S ü d d î'n in h ad isi
y a z ılm a z " d er (M izzî, E b ü l-H a c c â c C em âled d in Y u su f b. A b d u rrah m an , T eh zîb ü l-
K em âl [nşr. B eşşâ r A vvâd M a 'rû f], B ey ru t 1980, 26/392).
dığında ise bir şey görem iyorlardı ve yiirüm eyip yerlerinde kalıyorlar­
dı.8 Ve şöyle dediler: "Ah keşke sabaha çıksak da hem en M uham m ed'e
gidip biat etsek." Sabah olunca Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelip
ona teslim oldular, ellerini Peygam ber Efendim iz'ın eline koyup biat
ettiler ve iyi birer m üslüm an oldular. C enâb-ı A llah, M edine'den m üş­
riklere katılm ak üzere çıkan bu iki m ünafığın durum unu M edine'deki
m ünafıklar için bir m isal kıldı. M ünafıklar, Resûl-i Ekrem 'in [sallallahu

a ley h i v esellem ] m eclisinde h azır bulunduklarında R esûlullah'in kendi­

leri hakkında bir âyetin nâzil olduğunu söylem esinden veya bir şeyle
anılıp da öldürülm elerinden korkarak -M ed in e'd en çıkan iki m ünafı­
ğın parm aklarıyla kulaklarını tıkadıkları gibi- kulaklarını parm akla­
rıyla tıkıyorlardı.9

 yet 20: Şim şek neredeyse gözlerini alıverecek. Ö nlerini her aydınla-
tışında ışığında yürürler. K aranlık çökünce dikilip kalırlar. A llah dileseydi,
elbette onların işitme ve görm e duyularını giderirdi. Şüphesiz Allah, her şeye
hakkıyla gücü yetendir.

"Şim şek önlerini aydınlattığında, ışığında yürürler." Yani m alları ve

çocukları çoğaldığında, bir ganim et veya fetih elde ettiklerinde o yolda
yürüyorlar ve "M u h am m ed 'in dini gerçekten doğru im iş" deyip onda
sebat ediyorlar. A ynen o iki m ünafığın şim şek çaktığında onun aydın­
lığında yürüm eleri gibi.

8 M etin d e 11^515^ 115 Ü” cü m lesi o ld u ğ u h ald e k a y n a k g ö sterilen Taberî'de

(1/346) ifa d e " j l . U lİ " şek lin d ed ir. S ü y û tî'n in eâ -D iirr ü l-M e n sû r (1/81)
isim li tefsirin d e de bu şek ild e rivay et e d ilm iştir. B iz d e tercü m ed e b u n u esa s aldık.

Y azm a n ü sh a U ^ iI k i U U ” şek lin d ed ir.

9 T aberî, C âm iu 1-Beyân, 1/346.

 "Karanlık üzerlerine çöiince dikilip kalırlar.'' Yani m alları ve çocukları
helâk olup başlarına bir bela geldiğinde ise "B u, M uham m ed'in dini
yüzü nd en" deyip ve şim şek çakm adığında karanlıkta kalan iki m üna­
fığın yaptığı gibi bunlar da dinden dönüp kâfir oluyorlardı.

 yet 26: Şüphesiz A llah (hakkı açıklam ak için) sivrisinek ve onun da

ötesinde bir varlığı misal getirm ekten çekinm ez. İman etm işlere gelince, on ­
lar böyle m isallerin Rab'lerinden gelen hak ve gerçek olduğunu bilirler. Kâfir
olanlara gelince, "Allah böyle misal verm ekle ne m urat eder?" derler. Allah
onunla birçok kim seyi saptırır, birçoklarım da doğru yola yöneltir. Verdiği
m isallerle Allah ancak fâsıkları saptırır (çünkü bunlar birer im tihandır).

İbn Cerîr, senedleriyle birlikte Süddî'den nakleder: A llah Tealâ,

"Onlar, çevresini aydınlatm ak için ateş yakan kim seye benzerler ki Allah ışık­
larını yok edince, onları karanlıklar içinde görm ez bir halde bırakm ıştır" (B a ­

k ara 2/17) ve "Bir kısmı da karanlıklarda, gök gürlem eleri ve şim şek arasında
gökten boşanan sağanağa tutulup, yıldırım lardan ölm ek korkusu ile parm ak­
larım kulaklarına tıkayan kim seye benzer" (B ak ara 2/19) âyetleri m ünafıklarla
ilgili iki m isali verdiğinde m ünafıklar, "Allah [celle celâlu h û ] böyle m isal­
ler verm eyecek kadar yü ced ir" dediler. Bunun üzerine C enâb-ı Allah,
"Allah, bir sivrisineği, ondan daha da ötesi bir varlığı örnek olarak vermekten
çekinmez. İm an edenler onun, Rab'lerinden (gelen) bir gerçek olduğunu bi­
lirler. K üfre saplananlar ise, 'Allah, örnek olarak bununla neyi kastetm iştir?'
derler. (Allah) onunla birçoklarını saptırır, birçoklarım da doğru yola iletir.
O nunla ancak fâsıkları saptırır. Onlar, Allah'a verdikleri sözü, pekiştirilm e-
sinden sonra bozan, Allah'ın korunm asını em rettiği bağları (iman, akrabalık,
beşerî ve ahlâkî bütün ilişkileri) koparan ve yeryüzünde bozgunculuk yapan
kim selerdir. İşte onlar ziyana uğrayanların tâ kendileridir" (B ak ara 2/26-27)

âyetini indirdi.10

Vâhidî, A bdülganî b. Said es-Sekafî, M usa b. A bdurrahm an, İbn

Cüreyc, Atâ, İbn A bbas [rad ıyallah u an h ü m ] senediyle nakleder: A llah [cel-

Ie celâlu h û ] m üşriklerin ilâhlarım zikredip şöyle buyurdu: "Ey insanlar

bir misal verildi, şim di onu dinleyin. Allah'ı bırakıp da tapın dıklan n ız bu­
nun için bir araya gelseler, bir sineği bile yaratam azlar. Sinek onlardan bir
şey kapsa, bunu ondan geri de alam azlar. İsteyen de aciz, kendinden istenen
de" (H ac 22/73). Ve C enâb-ı A llah, m üşriklerin ilâhlarının tuzaklarını zik­
redip, onların tuzaklarının örüm cek yuvası gibi olduğunu bu yu rdu .11
M üşrikler, "G örü y or m usunuz? M uham m ed'e indirdiklerinde Allah,
sinek ve örüm ceği m isal veriyor. H angi tanrı bunu nasıl y apar?" de­
diler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] bu âyeti in d ird i.12 Seneddeki
A bdülganî "v â h " bir râvidir.13

Abdürrezzâk (v. 211/826-27), Tefsir adlı eserinde M a'm er'den (v . 153/770),

o da K atâdeden (v. 117/735) rivayet eder: Allah [celle celâluhû] örüm cek ve si­
neği zikrettiğinde müşrikler, "Ö rüm cek ve sineğin ne özelliği var da zik­
rediliyorlar ki?" dediler. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah bu âyeti vahyetti.14

İbn Ebû H âtim (v. 327/ 938), H asan'dan nakleder: "Ey insanlar! Bir
m isal verilm ektedir" (H ac 22/73) âyeti nâzil olunca m üşrikler dediler ki:
"B u ne biçim m isal verm e?" veya "B u m isaller bir şeye ben zem iyor"
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Şüphesiz A llah (hakkı açıklam ak için)

10 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 1/399.

11 "Allah'ın d ışın da d ostlar edin m iş olan ların m isali örü m ceğ in m isali g ib id ir ki örü m cek bir yu va
edin m iştir. H albu ki yu vaların en çü rü ğü h iç ku şku su z örüm ceğin yu vasıdır" (A n k ebû t 29/41).

12 V âh id î, E sbâbii'n -N ü zû l, 1/24.

13 İm am Sü y û tî'n in V âhid î'd en naklettiği bu rivayetteki A bd ü lg an î b. Said, V âhid î'd e A b-

d ülaziz b. Said olarak g eçm ek ted ir (bk. V âhid î, Esbâbü'n-N iizûl, 1/24). V âh id î'd e yazı­
lan "A bd ü laziz" m u h tem elen bir yazım h atasıd ır (A bdü lganî b. Said için bk. İbn H acer,
L isân ü l-M îzân [nşr. A bd ülfettâh Ebû G ud de], B eyrut: M ektebetü 'l-M atbaati'l-İslâm iyye,

2002, 4/45). V âh (ol j ) ifadesi cerh m ertebelerin den üçüncü m ertebe için kullanılır.

14 A b d ü rrez z â k e s-S a n 'â n î, E bû B ek ir A b d ü rrezzâk b. H em m âm , et-T efsîr (nşr. M ah m u d

M u h am m ed A b d u h ), B ey ru t 1419,1/ 262.
sivrisinek ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirm ekten çekinm ez ..."
âyet-i kerim esini gönderdi.15

Ben derim ki: Bu rivayetlerden birincisi (ibn C erîr rivayeti) is-

nad açısından daha sahih olm ası yanında sûrenin başında geçenlere
de daha uygundur. A yrıca m üşriklerin zikredilm iş olm ası da âyetin
M edenî olm asıyla u yu şm am aktad ır.16 Zikrettiğim iz rivayetlerden en
uygunu bizim K atâde ve H asan'dan naklettiğim iz rivayetlerin, V ahi­
d î'n in senedsiz olarak zikredip m üşrikler yerine "yah u d iler" lafzı ile
aktardığı rivayettir.

 yet 44: (Ey bilginleri) Sizler kitabı (Tevrat'ı) okuduğunuz (gerçekle­

ri bildiğiniz) halde, insanlara iyiliği em redip kendinizi unutuyor musunuz?
Aklınızı kullanm ıyor musunuz?

Vâhidî ve Sa'lebî, K elbî kanalıyla İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh]

nakleder: "B u âyet M edine yahud ileri hakkında nâzil oldu. O nlardan
biri, m üslüm an olan hısım akrabalarına ve süt kardeşlerinden birine,
"Yaşadığın dinde ve bu adam m (Hz. M uham m ed) em rettiklerinde se­
bat et. Çünkü onun işi haktır, doğrudur" dem işti. Yahudiler insanlara
bu nu em rediyor fakat kendileri bunu yapm ıyorlardı.17

•?* •*
@ O y > jr*i

15 İb n Ebû H âtim , Tefsir, 1/69; İb n E bû H âtim 'd ek i m etin K atâd e'd en rivay et olu p y u k a rı­
d aki m etin le m a n a olarak ay n ıd ır. H a s a n 'ın da b e n zer riv ay eti o ld u ğ u n u sö y ley en ibn
E bû H âtim , on u belirtm ez.

16 M e tin d e " ’% si " şek lin d e y azılan k elim e a slın d a N "d u r. T ercü m ey i y ap ark en d e
b u n u esas aldık.

17 V âh id î, E sbâbii'n -N ü zû l, 1/24; S a 'le b î'n in m atbu tefsirin d e b u la m a d ığ ım bu rivay et

m u h tem elen y azm a n ü sh ad an a k ta n la m a m ıştır. Z ira m u h ak k ik , tefsirin yazm a n ü sh a ­
sın d a bu b ö lü m ü n ek sik o ld u ğ u n u b e lirtm ek ted ir (bk. S a 'le b î, e l-K e ş f v el-B ey â n , 1/188).
 Â yet 62: Şüphesiz m üm inler, yahudi olanlar, hıristiyanlar ve Sâbiîler'den
Allah'a ve ahiret gününe inanıp yararlı iş yapanların ecirleri R abîerin in ka­
tindadır. O nlar için artık korku yoktur. Onlar üzülm eyeceklerdir.

İbn Ebû H âtim ve M üsned adlı eserinde A denî (v. 243/857) İbn Ebû
N ecih kanalıyla M ücâhid'den nakleder: Selm ân-ı Fârisî dedi ki: Resû-
lullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] daha önce beraber bulunduğum din eh ­
lini sordum . O nların dualarını, ibadetlerini zikrettim . Bunun üzerine
"Hiç şüphesiz iman etm iş olanlar; yahudi, hıristiyan ve Sâbiîler'den Allah'a ve
ahiret gününe iman etm iş ve salih am el işlem iş olanlar ..." âyeti indi.18

Vâhidî, A bdullah b. K esîr kanalıyla M ücâhid'den nakleder: "Sel-

m ân-ı Fârisî, daha önceki arkadaşlarının hikâyesini Resûlullah'a [sal­

la lla h u aley h i vesellem ] anlatınca Peygam ber Efendim iz [sallallah u aley h i v esel­

lem ], "Onlar cehennem dedir" buyurdu. Selm ân diyor ki: "San ki dünyam
karardı. H em en akabinde " Hiç şüphesiz iman etm iş olanlar, yahudi, Hıris­
tiyan ve Sâbiîler'den Allah'a ve ahiret gününe iman etm iş ve salih amel işlemiş
olanlar..." âyeti nâzil oldu da sanki üzerim den bir dağ k a lk tı."19

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , Süddî'den naklederler: "B u âyet Sel-
m ân-ı F ârisî'nin arkadaşları hakkında nâzil o ld u ."20

i p l i t L * ıSış ı ± ; i ı p ı s ı ^ i ^ J ı l y J ı S j S
0 ^I \ l İ S j i l * o İ ü \ç S j \JL>

 yet 76: Üstelik iman edenlere rastladıklarında inandık derler, birbir-

leriyle baş başa kaldıkları zaman, "Rabb'inizin huzurunda aleyhinize delil

18 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/176; İbn K esîr, E bü'l-Fidâ, Tefsir (nşr. Sam i b. M uham m ed
Selâm e), Dârü Taybe 1999, 1/284; K ettârû'nin de bahsettiği A d en î'n in M iisn ed'm m
âk ıb etine d air b ir bilgiye u laşam ad ım . Fuad Sezgin, sad ece K itâbü l-İm ân ad lı eserind en
bah sed erk en M ü sn e d le ilgili bilg i verm ez. K ettânî, Ebû A bd u llah M uham m ed b. Cafer,
R isâletü î-M ü statrafe (nşr. M u ham m ed el-M u n tasîr b. M u ham m ed ez-Z em zem î), B eyrut:
D â rü l-B eşâ iril-İslâ m iy y e, 2000,1/66; Fuad Sezgin, G/İS (Ar.), 1/210-211.

19 V âh id î, E sbâbü N ü zû l, 1/24.

20 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/127; İb n C erîr, C â m iu l-B ey ân , 2/150. Bu rivay et h e r iki y azm a
n ü sh a d a da yok.
olarak kullansınlar diye mi tutup A llah'ın size açıkladığı gerçekleri onlara da
söylüyorsunuz? H iç akim ız yok mu be?" derlerdi.

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: Benî K u rayza'nın m uhasara

edildiği gün, Peygam ber Efendim iz kalenin dibinden yahudilere, "Ey
m aym un ve dom uzların kardeşleri! Ey tâgûta tapanlar!" diye seslendi. Bu ­
nun üzerine yahudiler, "M u ham m ed'e bunları kim haber verdi? Bu
söz ancak sizden çıkm ıştır, aleyhinize delil olarak kullansınlar diye mi
tutup A llah'ın size açıkladığı gerçekleri onlara da söylüyorsunuz" de­
diler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.21

İbn Cerîr, İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Yahudiler m ü­

m inlere rastladıklarında, "B iz arkadaşınız M uham m ed'in A llah'ın el­
çisi olduğuna im an ettik, am a o sadece size gelen bir n ebidir" derler.
Birbirleriyle yalnız kaldıklarında böyle diyenlere çıkışır, "Araplar'a
bunu mu söylüyorsunuz. U nuttunuz mu, onlara karşı 'bu peygam ber
hakkı için' diye A llah 'tan fetih ve zafer dileğinde bulunurdunuz. M e­
ğer bu peygam ber bizden değil onlardanm ış" derlerdi. Bunun üzerine
A llah [celle celâ lu h û ], " Üstelik iman edenlere rastladıklarında inandık derler,
birbirleriyle baş başa kaldıkları zaman, 'Rabb'inizin huzurunda aleyhinize de­
lil olarak kullansınlar diye mi tutup Allah'ın size açıkladığı gerçekleri onlara
da söylüyorsunuz? H iç aklınız yok mu be?' derlerdi" âyetini indirdi.22

İbn Cerîr, Siiddî'den nakleder: Bu âyet yahudilerden im an edip

sonra m ünafık olan bir grup insan hakkında nâzil oldu. Bunlar m ü­
m inlerin yanm a gelip geçm işte uğratıldıkları azapları anlatm ışlardı.
Bunun üzerine bazı yahudiler dedi ki: "A llah'ın size açıkladığı azabı
onlara mı anlatıyorsunuz. Ki onlar, 'B iz A llah katında sizden daha çok
sevgili ve şerefliyiz' d esin ler."23

21 Taberî, C â m iu l-B ey â n , 2/253. Bu rivay et K on ya n ü sh asın d a yok.

22 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 2/250. B u rivay et K on ya n ü sh asın d a yok.

23 T a b erî, C â m iu 'l-B ey ân , 2/253; S ü y û tî'n in k a y n a k g ö s te rd iğ i T a b e rî riv a y e tin d e k i

. >+ * } , X A.
m e tn i e s a s a la ra k te rc ü m e y a p tık . Z ira m e tin d e " o U j " ik e n T a b erî'd e

ş e k lin d e d ir. Y azm a n ü sh a d a ay n ı ş e ­

k ild e d ir. H a ta lı o la n m a tb u e se rd ir. B u riv a y et K o n y a n ü sh a sın d a y o k .

IjjZ —JiŞ l <uı! Jllp ö# IJufc y*—i J -> £

@ o ^ -lş l L j^ jj c ^ ir l L Î l j İ o

 yet 79: Artz/c o kim selerin vay haline ki kendi elleriyle kitap yazarlar da
sonra biraz para alm ak için "Bu A llah katındandır " derler. Artık vay o elleriy­
le yazdıkları yüzünden onlara, vay o kazandıkları vebal yüzünden onlara!...

İm am N esâî (v. 303/915), İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet Ehl-i ki­

tap hakkında n âzil oldu .24

İbn Ebû Hâtim , İkrim e kanalıyla ibn A bbas'tan [rad ıyallah u an h ] n ak­
leder: Bu âyet yahudi haham ları hakkında nâzil oldu. R esû lu llah 'ın
[sa lla lla h u aley h i v esellem ] Tevrat'taki vasıfları, "K ara gözlü, orta boylu, kı­
vırcık saçlı ve güzel y üzlüd ü r" şeklinde yazılı iken çekem em ezlikten
ve azgınlıklarından bunları sildiler. Ve, "Tevrat'ta Peygam ber'in uzun
boylu, m avi gözlü, düz saçlı olduğu yazılıdır" dediler.25

■ ’ - - ■ -

 yet 80: Bir de dediler ki: "Bize sayılı birkaç günden başka asla ateş
azabı dokunm az". De ki: "Siz A llah ’tan bir ahit m i aldınız? Böyle ise A llah
sözünden dönmez. Yoksa siz Allah'a karşı bilem eyeceğiniz şeyleri mi söylü­
yorsunuz?"

el-M u 'cem ü l-K ebîr isim li eserinde Taberânî (v. 360/ 971), İbn Cerîr
ve İbn Ebû H âtim , İbn İshak, M uham m ed b. Ebû M uham m ed, İkrim e
veya Said b. Cübeyr, İbn A bbas senediyle nakleder: R esûlullah [sallal-

24 N esâî, E bû A b d u rrah m an A h m ed b. Şu ay b, es-S ü n en ü î-K ü b râ (nşr. H aşan A bd iıl-

m ü n 'im Şeleb î), B eyru t: M ü essesetü 'r-R isâle , 2001, 6/286.

25 İbn E bû H âtim , Tefsir, 1/154.

lah u aley h i v esellem ] M edine'ye geldiğinde yahudiler, "B u dünya hayatı
yedi bin senedir. İnsanlar âhirette, dünyadaki her bin sene için ahiret
günleriyle bir gün azap görecekler, bu da sadece yedi gün dem ektir ki
bu yedi günün sonunda azap sona erecektir" diyorlardı. Bunun ü ze­
rine, "Bir de dediler ki: 'Bize sayılı birkaç günden başka asla ateş azabı do­
k u n m a z/ De ki: 'Siz Allah'tan bir ahit m i aldınız? Böyle ise Allah sözünden
dönm ez. Yoksa siz Allah'a karşı bilem eyeceğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?'"
âyeti nâzil oldu.26

 yet 81: Evet, kötülük işleyip suçu benliğini kaplam ış (ve böylece şirke
düşm üş) olan kim seler var ya, işte onlar cehennem liklerdir. Onlar orada ebedî
kalacaklardır.

İbn Cerîr, D ahhâk kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Yahudiler, "B iz

cehennem e sadece buzağıya tapındığım ız kırk güne m ukabil olarak kısa
bir m üddet gireceğiz. O m üddet bitince azabım ız da kesilir" diyorlardı.27
Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu. Bu rivayetin senedi zayıftır.28

 yet 89: N e zam an ki Allah katından onlara, kendilerinde olanı tasdik

eden kitap geldi ki onlar bundan önceleri, inkâr edenlere karşı kendilerine yar­

26 T aberânî, E b ü 1-K asım S ü ley m an b. A h m ed , el-M u 'cemii î-K eb îr (nşr. H am d i A bd ü lm ecid

es-S elefî), K a h ire 1994,11/ 96; Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/278; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/155.

27 M etin d e g e çen "te h ille te 'l-k ısm " ifad esi, b ir y erd e k ısa b ir m ü d d et b u lu n m a k m a n a ­
sın d a k u lla n ıla n b ir d ey im d ir (bk. E bû U b ey d , K asım b. Sellâm , G a rîb ü î-H a d îs [nşr.
M u h a m m ed A b d ü lm u id H an ], H ay d arâb âd 1964, 2/17).

28 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 2/274-275.

dım gelm esini beklerlerdi, bildikleri gelince onu inkâr ettiler. Allah'ın laneti,
inkâr edenlerin üzerine olsun.

Hâkim el-M üstedrek'te, Beyhakî (v. 458/1066) D elâiVde İbn A bbas'tan

nakleder: Hayber yahudileri, Gatafânlılar'la savaşıyorlardı. Her karşı­
laştıklarında yahudiler hezim ete uğruyordu. Bunun üzerine şu dua ile
Allah'a sığındılar; "Y â Rabbi! Senden âhir zam anda bize göndereceği­
ni vaat ettiğin, üm m î nebî M uham med [sallallahu aleyhi vesellem ] hakkı için
istiyoruz, ancak onlara karşı sen bize yardım edersin." Gatafânlılar'la
karşılaştıklarında bu duayı yaptılar ve G atafânlılar'ı hezim ete uğrattı­
lar. Peygam ber Efendim iz [sallallahu aleyhi vesellem ] gönderildiğinde ise onu
inkâr ettiler. Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ]; daha önce senin adını
kullanarak, " kâfirlere karşı zafer istiyorlardı'' âyetini indirdi.29

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan
nakleder: R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] bi'setind en önce yahudi­
ler Evs ve H azrec'e karşı, kendilerine gönderilecek resûl ile onlara ü s­
tün geleceklerini söylerlerdi. C enâb-ı A llah, R esûlullah'ı [sallallah u aleyhi

vesellem ] A raplar'dan gönderince onu inkâr edip onun hakkında söyle­

dikleri şeyleri de reddettiler. M uâz b. Cebel, Bişr b. Berâ ve Davud b.
Selem e, "E y yahudiler topluluğu Cenâb-ı A llah'tan korkun ve m üslü­
m an olun. Siz daha önce bizler m üşrik iken bize karşı, A llah'ın resû-
lü ile üstün gelm eyi um ut ediyordunuz. Bize onun peygam ber olarak
gönderileceğini siz haber verm iş, sıfatlarını bize yine siz söylem işti­
n iz " dediler. N adîr oğullarından Selâm b. M işkem , "B ize bildiğim iz,
tanıdığım ız bir şey getirm edi. O bizim size söylediğim iz peygam ber
de değ il" dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Ne zam an ki onlara
Allah katından yanlarında bulunanı tasdik eden bir kitap geldi ki daha evvel
küfredenlerin aleyhine Allah'tan onunla fetih ve zafer istiyorlardı, işte tanı­
dıkları o şey kendilerine gelince onu inkâr ettiler. A rtık Allah'ın laneti o kâfir­
lerin tepesine olsun" âyetini indirdi.30

29 H âk im e n -N îsâb û rî, el-M ü sted rek a le ’s-S ahîhayn (nşr. M u stafa A b d ü lk ad ir A tâ), B eyru t
1990, 2/298; B eyh ak î, Ebû B ek ir A h m ed b. H ü sey in , D elâilü 'n -N ü biivve (nşr. A b d ü lm u 'tî
K a l'a cî), [bask ı y eri y ok ], 1998, 2/76.

30 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/172; T aberî, C ârn ıu l-B eyân , 2/333.

 I ^ I İ J I A l AİPS^-NI JİJÜI P^J c - 5 ^ 0] J î

 yet 94: De ki: "Eğer (iddia ettiğiniz gibi) Allah katındaki ahiret yurdu
(cennet) diğer insanlar için değil de yalnız sizinse ve doğru söyleyenler iseniz
haydi ölümü tem enni edin!"

İbn Cerîr, Ebü'l-A liye'den nakleder: Yahudiler; cennete ancak ya­

hudi olanlar girecek, deyince A llah [celle celâlu h û ], “De ki: Eğer (iddia etti­
ğiniz gibi) Allah katındaki ahiret yurdu (cennet) diğer insanlar için değil de
yalnız sizinse ve doğru söyleyenler iseniz haydi ölüm ü tem enni edin!" âyeti­
ni indirdi.31

jL ; u j Aı jİ L d ü i j * tfŞ i ^ fjt e t â j2

@ (J>
s *4 j

 yet 97: De ki: "Her kim Cebrâil'e düşm an ise bilsin ki o, Allah'ın izni
ile Kur'an'ı; önceki kitapları doğrulayıcı, m üm inler için de bir hidayet rehberi
ve müjde verici olarak senin kalbine indirm iştir."

İm am Buhârî (v. 256/870) Enes'ten [rad ıy allah u anh] nakleder: A bdul­

lah b. Selâm , bir bahçede hurm a toplarken R esû lu llah'm [sallallah u aleyhi

vese llem ] M edine'ye geldiğini işitince hem en R esûl-i Ekrem 'e [sallallahu

aley h i vese llem ] geldi ve, "San a üç şey soracağım ki bu üç şeyi nebiler­
den başkası bilm ez. Kıyam etin ilk alam eti nedir? C ennet ehlinin ilk
yiyeceği nedir? Ç ocuğun anne veya babasına benzem esine sebep olan
şey n ed ir?" dedi. Peygam ber Efendim iz [sallallah u aley h i v ese llem ], "Cebrail
[aley h isselâm ] daha önce bunları bana haber verm işti" buyurdu. A bdullah b.
Selâm , "C ebrâil m i?" diye sordu. Resûl-i Ekrem [sallallahu aley h i v ese llem ],

"Evet” dedi. A bdullah b. Selâm , "M elekler içinde yahudilerin düşm anı
odur" dedi. Bunun üzerine R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] bu âyeti

31 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/365. Bu riv ay et K on ya n ü sh asın d a yok. S ad ece M a n isa n ü sh a ­

sın d a var.
okudu: "De ki: H er kim Cebrâil'e düşm an ise bilsin ki o, Allah'ın izni ile
Kur'aıı'ı; önceki kitapları doğrulayıcı, m üm inler için de bir hidayet rehberi ve
müjde verici olarak senin kalbine indirm iştir."32

Şeyhülislâm İbn H acer (v. 852/ 1449), Fethu'l-Bârî isim li eserinde şöy­
le der: "R ivayetin zahirinden R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] âyeti
yahudilerin sözüne cevaben okuduğu anlaşılm aktadır. Bu durum âye­
tin o esnada nüzûlünü gerektirm ez ki itim at edilen de bu görüştür.
Sahih olan şudur ki: Â yetin nüzûl sebebi A bdullah b. Selâm olayından
farklı bir o lay d ır."33

Ahm ed b. H anbel (v. 241/ 855), Tirm izî (v. 279/892) ve N esâî, Bekir b.
Şihâb, Said b. Cübeyr, İbn A bbas [rad ıy allah u anh üm ] senediyle nakleder:
Yahudiler R esûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gidip, "E y Ebü'l-Kasım !
Biz sana beş şey soracağız. Eğer bunları cevaplandırırsan senin n ebî ol­
duğunu anlayacağız .../'34 dediler. Bu rivayette yahudiler Resûlullah'a
[sallallah u aleyhi v e se llem ], Hz. Y akub'un kendisine haram kıldığı yiyeceği35,
peygam berlik alam etini, gök gürültüsü ve sesini, kişinin nasıl erkek ve
kadın olduğunu ve "Arkadaşın kim , bize haber v er" diyerek sem adan
kendisine kim in haber getirdiğini sordular. Peygam ber Efendim iz [sal­

lallah u aley h i v e se lle m ], "Cebrail [aley h isselâm ]" diyerek cevap verince, "C ebrail
m i? O savaşı, ölüm ü ve azabı indiren m elektir ve bizim düşm anım ız-
dır. Eğer yeşilliği bitiren, rahm eti ve yağm uru indiren M îkâil desey-
din, daha iyi olu rd u " dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.

32 B u h ârî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 6.

33 İbn H acer e l-A sk alân î, F eth u ’l-B ârî (nşr. A b d ü la z iz b. B âz-M . F u ad A b d ü lb âk i-M u h ib -
b ü d d in el-H a tîb ), B eyru t: D â r ü l-M a 'rife , 1379, 7/252; 8/166; İb n H acer, ây etin nü zû l se­
b e b in in A b d u llah b. Selâm o lay ın d an fark lı b ir h ad ise o ld u ğ u n a d a ir riv ay etleri İm am
A h m ed b. H a n b el, T irm iz î ve N e sâ î'n in n ak lettik lerin i ifad e ed er.

34 N esâî, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 8/218; A h m ed b. H an b el, el-M iisn ed (nşr. Ş u ay b e l-A rn aû t-Â -
d il M ü rşid v .d ğ r.), B eyrut: M ü essesetü 'r-R isâle , 2001, 4/284; T irm izî, T efsîrü 'l-K u r'ân ,
14; İm am S ü y û tî b u rad a riv ay etin b a ş tarafın ı zik retm ek ted ir (riv ay etin tüm ü için bk.
A h m ed b. H a n b el, el-M ü sn ed, 4/284-285).

35 H z. Yakub [aley h isselâm ] şid d etli b ir h a sta lığ a tu tu lm u ştu . H a sta lığ ı u zu n sü rü n ce
"A llah [celle celâlu h û ] bu h a sta lık ta n afiy et ih san ed erse en sev d iğ im y iy e cek olan
d ev e e ti ve d eve sü tü içm e y e c e ğ im " d iye ad ak ta b u lu n d u ve k en d i n e fsin e h a ra m kıldı
(bk. Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/378).
 M üsned adlı eserinde İshak b. Râhûye (v. 238/853) ve İbn C erîr Ş a'bî
kanalıyla nakleder: Hz. Ö m er [rad ıy allah u anh ] bazan yahudilerin yanı­
na gelip Tevrat dinlerdi. Tevrat'ın Kur'an'daki bilgileri tasdik etm e­
sine hayret ederdi. Hz. Ö m er anlatıyor: Bir gün Resûlullah [saliallah u

a le y h i vesellem ] onların yanından geçti. D edim ki: "Allah için size soru­
yorum , onun A llah 'ın resûlü olduğunu biliyor m usunu z?" O nların
bilgim dedi ki: "Evet, onun A llah 'ın resûlü olduğunu biliyoru z" Hz.
Ö m er: "O halde niye ona tâbi olm uyorsu nu z?" D ediler ki: "B iz ona
kim in vahiy getirdiğini sorduk, düşm anım ız olan Cebrail olduğunu
söyledi. Ç ünkü Cebrâil sertlik, şiddet, savaş ve helâk ile in iyor." Hz.
Öm er: "Peki m eleklerden sizin elçiniz k im ?" D ediler ki: "R ah m et ve
yağm urla inen M îkâil." Hz. Öm er: "Peki bu iki m eleğin R a b le ri ka­
tında durum ları n ed ir?" D ediler ki: "B iri sağındadır, diğeri de diğer
yanınd ad ır." Hz. Ö m er: "C eb râil'in M îkâil'e düşm an olm ası m üm kün
değildir, M îk âil'in de C ebrâil düşm anlarıyla dost olm ası m üm kün de­
ğildir. Şehadet ederim ki her ikisi ve her ikisinin R abb'i, onlarla dost
olana dosttur, düşm an olana düşm andır."

Sonra R esûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] geldim ve olanları ona

haber verm ek istedim . A ncak Resûl-i Ekrem ile karşılaştığım da, " Bana
nâzil olan âyetleri sana haber vereyim m i?" diye bana sordu. Ben, "E vet
yâ R esûlallah!" dedim . Peygam ber Efendim iz, "D e ki: H er kim Cebrail'e
düşm an ise bilsin ki o, Allah'ın izni ile Kur'an'ı; önceki kitapları doğrulayıcı,
m üm inler için de bir hidayet rehberi ve m üjde verici olarak senin kalbine in­
dirmiştir. H er kim Allah'a, meleklerine, peygam berlerine, Cebrail'e ve M îkâil'e
düşm an olursa bilsin ki Allah da inkâr edenlerin düşm anıdır" (B ak ara 2/97-98)

âyetlerini okudu. Ben, "Allah'a yem in ederim ki ben buraya ancak ya­
hudilerin bana, benim de onlara söylediklerim i haber verm ek üzere
gelm iştim . Bir de gördüm ki A llah Teâlâ benden önce sana haber ver­
m iş" dedim .36

36 Taberî, C â m iıd -B ey â n , 2/381-382; İsh ak b. R â h û y e 'n in M iisn e d 'in d e bu rivay eti b u la m a ­

dım .
 Bu rivayetin isnadının Şa'bî'ye kadar olan kısm ı sahihtir. Zira
Şa'b î (v. 104/7 2 2 ) Hz. Ö m er'e yetişm em iştir. İbn Ebû Şeybe37 ve İbn Ebû
H âtim 38 başka bir tarik ile Şa'bî'den rivayet etm işler. İbn C erîr ise Süd­
dî ve K atâde kanalı ile Hz. Öm er'den rivayet etm iştir.39 Bu iki rivayet
de aynı şekilde m ünkatı'dır.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , farklı tariklerle A bdurrahm an b. Ebû

Leyla'dan nakleder: Yahudiler Hz. Ö m er [rad ıyallahu anlı] ile karşılaştı­
lar. D ediler ki: "A rkadaşınızın bahsettiği Cebrail, bizim düşm anım ız-
d ır." Bunun üzerine Hz. Öm er, "K im Allah'a, m eleklerine, resûllerine,
Cebrail'e ve M îkâil'e düşm anlık ederse A llah da onun düşm anıdır"
dedi. İşte bu âyet Hz. Ö m er'in lisanı üzere nâzil oldu.40

Bu rivayetler birbirini destekliyor, ibn Cerîr, âyetin sebeb-i nüzû-

lüııün bu şekilde olduğuna dair icm â olduğunu nakleder.

 yet 99: Andolsun, biz sana apaçık âyetler indirdik. Bunları ancak fâ -
sıklar inkâr eder.

İbn Ebû H âtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

Yahudilerden İbn Suriya, Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] dedi ki:
"Y â M uham m ed! bize bildiğim iz bir şey getirm edin, A llah sana apaçık
bir âyet gönderm edi ki sana tâbi olalım ." Bunun üzerine A llah [celle

celâlu h û ], " H iç şüphesiz, biz sana apaçık âyetler indirdik. Onları ancak fâ sık
olanlar inkâr eder" âyetini vahyetti,41

37 İbn E bû Şeybe, el-M u sa n rıef 8/435.

38 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/181.

39 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/382 (K atâd e rivayeti) v e 384 (S ü d d î rivayeti).

40 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/256; T aberî, C â m iu î-B ey ân , 2/395.

41 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/398; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 1/183. T ercü m ed e g eçen "k i sana
tâbi o la lım " k ısm ı m etin d e bu lu n m am ak la b irlik te T aberî ve İb n Ebû H âtim riv ay etle­
rin d e bu lu n m a k tad ır.
 © Si jU^S1jî ’t e 1jiili LU^j'
 yet 100: OnZar ne zaman bir ahit ile bağlandılarsa onlardan bir grup
onu bozup atıverm edi mi? Hayır, aksine onların çoğu iman etmezler.

Resûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] peygam ber olarak gönderildiğin­

de, yahudilerden bir m îsak alındığını ve kendisine im an konusunda
bir ahitleri olduğunu hatırlatınca, M âlik b. Sayf dedi ki: "Allah'a yem in
olsun ki kitabım ızda M uham m ed'e im an edeceğim ize dair bizden ne
bir ahit alınm ıştır ne de bir m îsak." Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"O nlar ne zam an bir ahit ile bağlandılarsa onlardan bir grup onu bozup atı­
verm edi mi? Hayır, aksine onların çoğu iman etm ezler" âyetini indirdi.42

^ 3 ^ d L İi J l* upU i u ı

j H U - , t>4 £ jL Ü ı
+ * * ✓ ' *

* b • t ^
-1>-| O ^ j L İj Ü»j ^ ^ Ö

U 4_>Aİ Ij-LLs- Ja~ı L * < W İ ji L > S/l

 yet 102: Süleym an'ın hüküm ranlığı hakkında onlar, şeytanların uy­
durup söylediklerine tâbi oldular. H albuki Süleym an büyü yapıp kâfir olm a­
dı. Lâkin şeytanlar kâfir oldular. Çünkü insanlara sihri ve Bâbil'de H ârût ile
M ârût isimli iki m eleğe indirileni öğretiyorlardı. H albuki o iki melek, herkese,
"Biz ancak imtihan için gönderildik, sakın yanlış inanıp da kâfir olm ayasınız"
dem eden hiç kim seye (sihir ilmini) öğretm ezler di. Onlar, o iki melekten, karı
ile koca arasım açacak şeyleri öğreniyorlardı. Oysa büyücüler, Allah'ın izni
olm adan hiç kim seye zarar veremezler. Onlar, kendilerine fay d a vereni değil

42 T aberî, C âm iu 'l-B eyân , 2/400-401; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/183.

de zarar vereni öğrenirler. Sihri satın alanların (ona inanıp para verenlerin)
ahiretten nasibi olm adığını çok iyi bilmektedirler. Karşılığında kendilerini sat­
tıkları şey ne kötüdür! Keşke bunu anlasalardı!

İbn Cerîr, Şehr b. H avşeb'den nakleder: Yahudiler dediler ki: "H ele
bir M uham m ed'e bakın, doğru ile yanlışı birbirine karıştırıyor. Süley­
m an'ı nebîlerle beraber zikrediyor, halbuki o rüzgâra binen bir sihir­
b azd ı." Bunun üzerine, " Şeytanların, Süleyman'ın mülkü aleyhine uydu­
rup takip ettikleri şeylere uydular. H albuki Süleym an asla kâfir olm adı. Fakat
o şeytanlar kâfir idiler ki insanlara büyücülüğü ve Bâbil'deki iki meleğe, H ârût
ve Mârût'a indirilen şeyleri öğretiyorlardı" âyeti nâzil oldu.43

İbn Ebû H âtim , Ebü'l-Â liye'den nakleder: Yahudiler, Resûlullah'a

[sallallah u aley h i v esellem ] Tevrat'taki hususları soruyorlardı. A ncak yahu-
dilerin sordukları soruların cevabım A llah Teâlâ, Peygam ber Efendi-
m iz'e bildiriyor ve onları tartışm ada yeniyordu. Yahudiler bunu gö­
rünce, "B u adam Tevrat'taki hususları bizden iyi biliy or" deyip büyü
ile ilgili sorular sorup bu konularda R esûlullah'la [sallallahu aley h i vesellem ]

tartışm aya başladılar. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Şeytanların,

Süleyman'ın mülkü aleyhine uydurup takip ettikleri şeylere uydular ..." âye­
tini v a h y etti.44

 yet 104: Ey iman edenler, "râinâ" dem eyin ve fa k a t "u nzurn â" deyin,
kulak verin. Kâfirler için elim bir azap vardır.

İbnüT-M ünzir (v. 318/930 [?]), Süddî'den nakleder: Yahudilerden iki

kişi -M âlik b. Sayf ve Rifâa b. Zeyd Resûlullah [sallallah u aley h i vesellem ]

ile karşılaştıklarında "râ in â " yani "işit, işitm ez olası" diyorlardı. M üs-
---------------------------------------- i

43 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/416-417.

44 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/406; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/186. B u rivay et h e r iki y azm ad a

da yok.
lüm anlar zannettiler ki bu ifade ile yahudiler, P e y g am b erim izi saygı
gösteriyorlar. Ve sahâbe-i kirâm da Peygam ber Efendim iz'e [sallallahu

aley h i vesellem ] aynı şekilde hitap ettiler. Bunun üzerine A llah [celle celâ­

lu h û ], “Ey iman edenler, 'râinâ' dem eyin ve fa k a t 'unzurnâ' deyin, kulak ve­
rin. Kâfirler için elim bir azap vardır" âyetini g ön d erd i.45

Ebû N uaym (v. 430/1038), Delâil adlı eserinde Süddî es-Sagîr, Kelbî,
Ebû Salih, İbn A bbas'tan nakleder: "R âin â" ifadesi yahudilerin dilinde
çirkin bir hakarettir. Yahudiler, sahabenin Resûlullah'a [sallallah u aley h i

vesellem ] bu şekilde hitap ettiğini duyduklarında bunu birbirlerine du­

yurup gülm eye başladılar. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu. Yahudi­
lerin bu konuşm alarına şahit olan Sa'd b. M uâz, "E y A llah 'ın düşm an­
ları, bundan sonra sizden herhangi birinin R esûl-i Ekrem Efendim iz'e
böyle söylediğini duyarsam , vallahi boynunu kop arırım " dedi.46

İbn Cerîr, D ah hâk'tan nakleder: Biri "e r'in î sem 'ak e" ifadesini k ul­
lanınca bu âyet nâzil oldu. İbn Cerîr, Atıyye'den nakleder: Yahudiler-
den bir grup hatta m üslüm anlardan da bazıları "er'in a sem 'ak e" diye
Peygam ber Efendim iz'e hitap edince C enâb-ı A llah buna razı olm adı
ve bu âyet nâzil oldu. İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Sahâbe-i kirâm
"R âin â sem 'ake" ifadesini kullanıyorlardı, Yahudiler de bu ifadeyi kul­
lanm aya başlayınca bu âyet nâzil oldu. Atâ ise şöyle der: "R âinâ sem 'a­
k e" ifadesi ensarm C âhiliye dönem inde kullandığı bir ifade idi.47

İbn Cerîr, E b in -Â liye'd en nakleder: A raplar, bir ihtiyacı olunca,

kişi arkadaşına "E r'in î sem 'ak e" (Beni gözet, bana göz kulak ol, bana
kulak ver) derlerdi. A ncak inen âyet ile bu ifade yasaklandı.48

45 İb n ü l-M ü n z ir e n -N îsâb û rî, E bû B ek ir M u h am m ed , T efsîrü'l-Kur'ân (nşr. S a 'd b . M u ­

h a m m ed b. S a 'd ), M ed in e 2002, 2/733.
46 E bû N u ay m e l-İsfa h â n î, A h m ed b. A b d u llah , D elâilü 'n -N ü bü vve (nşr. M u h am m ed R ev-
v â s K a l'a cî), B ey ru t 1986, 1/43-44. B u rivay et K on ya n ü sh a sın d a y o k . S ad ece M an isa
n ü sh a sın d a var.

47 İb n C e rîr riv ay etle ri için bk. T aberî, C â m iu î-B ey ân , 2/460-461.

48 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/462.
 < I i-
(_j JLp <üll j l j l lg : a L-»

 yet 106: Biz, bir âyetin hükm ünü yürürlükten kaldırır veya onu unut­
turursak (ertelersek) m utlaka daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez
misin ki Allah her şeye kadirdir.

İbn Ebû H âtim , İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Bazan

yüce A llah gece Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ), gönderdiği vahyi,
gündüz unuttururdu. Bu durum da C enâb-ı Allah, "Biz, bir âyetin hük­
münü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak (ertelersek) m utlaka daha
iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye kadirdir" âye­
tini vahyetti.49

■j frl y * JLİ3 lj[^ j')l lj

 yet 108: Yoksa siz de (ey m üsliim anlar), daha önce M u sa’ya sorulduğu
gibi P eygam berim ize sorular sorm ak mı istiyorsunuz? Kim imanı küfre deği­
şirse, şüphesiz dosdoğru yoldan sapm ış olur.

İbn Ebû H âtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

R âfi' b. H ureym ile ve Vehb b. Zeyd Resûlullah'a [sallallah u a ley h i vesellem ],

"Y â M uham m ed! G ökten bize bir kitap getir ki okuyalım veya bizim
için nehirler akıt ki sana tâbi olalım ve seni tasdik edelim " dediler. Bu­
nun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], " Yoksa siz de (ey m üslüm anlar), daha önce
M usa'ya sorulduğu gibi peygam berinize sorular sorm ak mı istiyorsunuz?

49 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/200; S ü y û tî'n in k ay n ak g ö sterd iğ i İbn Ebû H âtim 'd ek i rivayet,
şek lin d ed ir. Bu seb ep le "u n u ttu ­

ru rd u " k elim esin i b u rivay eti esas alarak tercü m e ettim .

Kim im am küfre değişirse şüphesiz dosdoğru yoldan sapm ış o lu r" âyetini
gönderdi.50

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: Kureyş, R esûlullah'tan [sallalla­

h u aley h i vesellem ] Safâ tepesini altına çevirm esini istedi. R esûl-i Ekrem
Efendim iz, "Tamam, ancak kâfirlikte ısrar ederseniz sofra hadisesinde İsrıîi-
loğullan'm n başına gelenlerin sizin de başınıza gelm esini kabul ediyor m usu­
nuz?" deyince bu isteklerinden vazgeçip sözlerinden döndüler.51

İbn Cerîr, Süddî'den nakleder: A raplar, R esû lu llah'tan [sallallahu

aley h i vese llem ] C enâb-ı A llah 'ı gözleriyle görm ek istediklerini söylediler,
bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.52

İbn Cerîr, E bü l-Â liye'd en nakleder: Bir adam dedi ki: Yâ Resû-
lallah! Bizim kefaretlerim iz de İsrâiloğulları'nın kefareti gibi olsaydı.
Resûl-i Ekrem Efendim iz [sallallah u aley h i vesellem ] şöyle buyurdu: " A l­
lah'ın size vermiş oldukları daha hayırlıdır. Isrâiloğıdlan'ndan biri bir suç
işlediğinde, suçu ve suçun kefaretini kapısında yazılı olarak bulurdu. Eğer
kefareti yerine getirirse dünyada, yerine getirm ese ahirette rezil olurdu. Allah
size İsrâiloğullan'na verdiklerinden daha hayırlısını verm iş ve şöyle buyur­
m uştur: ‘H er kim bir kötülük işler ya da kendine zulm eder de sonra istiğfar
ederse Allah'ı G afûr Rahîm olarak bulur" (N isâ 4/110). Beş vakit nam az ve cuma
nam azı bir sonraki cumaya kadar olm ak üzere aralarda işlenen günahlara
kefarettir." Peygam ber Efendim iz'in [sallallahu aley h i vesellem ] bu izahından
sonra C enâb-ı Allah, "Yoksa siz de (ey m üslünıanlar), daha önce Musa'ya
sorulduğu gibi Peygam ber'inize sorular sorm ak mı istiyorsunuz? Kim imanı
küfre değişirse, şüphesiz dosdoğru yoldan sapm ış olur" âyetini gönderdi.53

50 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/202; Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/490. M etin d e b u rivay etten h e m en
so n ra H u y ey b. A htab ile ilgili rivayet, B akara sû resi 109 âyeti ile ilg ili o ld u ğ u için ilg ili
y e re n ak lettim .

51 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 2/490. B u rivayet h e r ik i y azm a n ü sh ad a d a yok.

52 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 2/490. Bu rivay et h e r ik i y azm a n ü sh a d a d a yok.

53 T aberî, C âm iu Î-B ey ân , 2/491.

 f j ü t f f i j l i . ) jJ o : ^ f J 3 £ S > J ^ U f J l JJL 1

ı f 4J .li* ^

© J-î-Ü lK C 5 -^ Û] « •l - ' İ Û ' C S " ^

 yet 109: Ehl-i kitap'tan çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan
sonra, s ır f içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi im anınızdan vazgeçirip küfre
döndürm ek istediler. Yine de siz, A llah onlar hakkındaki em rini getirinceye
kadar affedip bağışlayın. Şüphesiz Allah her şeye kadirdir.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: H uyey b. Ahtab ve Ebû Yâsir b.

Ahtab, A llah R esûlü'nü A raplar'dan seçtiği için Araplar'a hasetlik eden
yahudilerin en azılılarındandı. Bu iki insan güçleri yettiğince insanların
İslâm 'ı reddetm eleri için çalışıyorlardı. Bunun üzerine A llah [celle celâ-

lu h û ], "Ehl-i kitap'tan çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra,

s ır f içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi im anınızdan vazgeçirip küfre döndür­
m ek istediler. Yine de siz, Allah onlar hakkındaki em rini getirinceye kadar affe­
dip bağışlayın. Şüphesiz Allah her şeye kadirdir" âyetini gönderdi.54

ı ; J ^ U a ijı o ı;ı 3

 yet 113: H epsi de kitabı (Tevrat ve İn cili) okum akta oldukları halde
yahudiler, “H ıristiyanlar doğru yolda değillerdir" dediler. H ıristiyanlar da,
“Yahudiler doğru yolda değillerdir" dediler. Kitabı bilm eyenler de birbirleri
hakkında tıpkı onların söylediklerini söylediler. Allah, ihtilafa düştükleri hu­
suslarda kıyam et günü onlar hakkında hükm ünü verecektir.

54 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/499.

 İbn Ebû Hâtim , Said ve İkrim e kanalıyla ibn A bbas'tan nakleder:
N ecranlı hıristiyanlar R esû lu llah la [sallallah u aley h i vesellem ] görüşm eye
geldiklerinde, yahudi haham ları gelerek hıristiyanlarla tartıştılar. Ya-
hudilerden Râfi' b. H ureym ile, "Siz din olarak hiçbir şey üzere değilsi­
n iz" diyerek H z.İsa'yı ve İn cil'i inkâr ettiler. Bunun üzerine N ecranlı-
lar'dan biri, "Asıl siz hiçbir şey üzere değilsiniz" diyerek Hz. M usa'nın
[aley h isselâm ] peygam berliğini ve Tevrat'ı inkâr etti. Bunun üzerine A llah
[celie celâlu h û ], "H epsi de kitabı (Tevrat ve Incil'i) okum akta oldukları halde y a­
hudiler, 'Hıristiyanlar doğru yolda değillerdir' dediler. H ıristiyanlar da, 'Ya­
hudiler doğru yolda değillerdir' dediler. Kitabı bilm eyenler de birbirleri hak­
kında tıpkı onların söylediklerini söylediler. Allah, ihtilafa düştükleri husus­
larda kıyam et günü onlar hakkında hükm ünü verecektir" âyetini gönderdi.55

 yet 114: Allah'ın m escidlerinde O'nun adının anılm asına engel olan ve
onların harap olm asına çalışandan daha zalim kim vardır! A slında bunların
oralara ancak korkarak girm eleri gerekir (Başka türlü girm eye haklan yoktur).
Bunlar için dünyada rezillik, ahirette de büyük azap vardır.

İbn Ebû Hâtim, Said ve İkrime kanalıyla ibn Abbas'tan nakleder: Ku-
reyşliler Resûlullah'in [sallallahu aleyhi vesellem ] M escid-i Harâm'da Kabe'nin
yanında namaz kılmasını engellediler. Bunun üzerine Allah [celle celâluhû],

"Allah'ın mescidlerinde O'rıun adının anılmasına engel olan ve onların harap

olmasına çalışandan daha zalim kim vardır! Aslında bunların oralara ancak kor­
karak girmeleri gerekir (Başka türlü girm eye hakları yoktur). Bunlar için dün­
yada rezillik, ahirette de büyük azap vardır" âyetini gönderdi.56

55 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 1/208.

56 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/210.

 İbn Cerîr, İbn Zeyd'den nakleder: Bu âyet Hu d ey biye'd e Resûlul-
lah 'ın [sallallah u aley h i vesellem ] M ekke'ye girm esini engelleyen m üşrikler
hakkında nâzil oldu.57

 yet 115: Doğu da A llah'ındır batı da. N ereye dönerseniz Allah'ın yüzü
(zatı) oradadır. Şüphesiz Allah' (m rahm eti ve nim eti) geniştir, O her şeyi
bilendir.

M üslim , Tirm izî ve N esâî, İbn Ö m er'den nakleder: R esûlullah [sal­

lallah u a ley h i v esellem ] M ekke'den M edine'ye gelirken, yolda binitinin ü ze­

rinde biniti ne tarafa dönerse o tarafa doğru nafile nam az kılıyordu.
Sonra İbn Ö m er [rad ıyallah u an h [, "Doğu da Allah'indir batı da" âyetini oku­
yarak, "İşte bu âyet bunun hakkında nâzil oldu " dedi.58

Hâkim , İbn Öm er'den nakleder: " Nereye dönerseniz A llah ’ın yüzü
(zatı) oradadır" âyeti, bineğin hangi tarafa dönerse dönsün binek üze­
rinde iken nâfile nam az kılabilm en hakkında indi. H âkim şöyle der:
"M ü slim 'in şartlarına göre bu rivayet sahih tir."59 Bu rivayet âyetle ilgili
bahsedilen rivayetlerin en sahihidir. Cum hur-ı ulem a da buna itimat
etm işlerdir. A ncak bu rivayette nüzûl sebebine dair bir açıklam a yok­
tur. İbn Ö m er sadece, "B u konu hakkında nâzil oldu " dem iştir. Sebeb-i
nüzûlün beyanı ile ancak sarih bir açıklam a ortaya çıkar.

İbn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , A li b. Ebû Talha kanalıyla İbn A b­

b as'tan nakleder: R esûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] M edine'ye hicret
ettiğinde, A llah Teâlâ M escid-i Aksâ'ya yönelm esini em retti. Yahudiler
buna sevindiler. Yaklaşık on küsur ay Resûl-i Ekrem Efendim iz Ku­
düs'e doğru nam az kıldı. A ncak R esûlullah [sallallah u aleyhi vesellem ] Hz.

57 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 2/521. B u riv ay et her iki yazm a n ü sh ad a da yok.

58 M ü slim , S a lâ tü 'l-M ü sâfirîn , 22-23; T irm izî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 3; A b d ü rrezzâk , el-M u san -
n e f (nşr. H a b îb ü rrah m an el-A 'z a m î), B eyru t 1403, 2/575; A h m ed b. H an b el, el-M iisn ed,
8/52; 23/285; İbn H u zey m e, Sahîh, 2/253; İm am S ü y û tî'n in a k tard ığ ı m etin T irm izî'y e
ait olu p d iğ er k ay n ak lard a m an a o la ra k b u lu n m ak tad ır.

59 H âk im , el-M ü stedrek, 2/292.

İbrah im 'in [aley h isselâm ] kıblesini seviyordu. Bunun için devam lı dua
edip yüzünü sem aya çeviriyordu. A llah [celle celâlu h û ], " Biz senin çok defa
yüzünü göğe doğru çevirip durduğunu görüyoruz. Elbette seni razı olacağın
kıbleye çevireceğiz. Bundan böyle yüzünü M escid-i H arâm 'a çevir" (B akara

2/144) âyetini vahyetti. Yahudiler tedirgin olup, "Onları yönelm ekte ol­
dukları kıbleden çeviren nedir?” (B ak ara 2/142) dediler. Bunun üzerine A llah
[celle ce lâ lu h û ], "Doğu da Allah'ındır batı da. N ereye dönerseniz Allah'ın zatı
oradadır" âyetini gönderdi.60

Bu rivayetin senedi sağlam dır. M ana da zaten bunu teyit ediyor,

bu sebeple bu rivayet güvenilirdir. Bu âyetle ilgili başka zayıf rivayet­
ler de vardır.

Tirm izî, İbn M âce (v. 273/887) ve D ârekutnî (v. 385/995), Eş'as Sem-
m ân, Â sim b. A bdullah, A bdullah b. Â m ir b. Rebıa, A m r b. Rebîa sene­
diyle nakleder: Bir yolculuk esnasında karanlık bir gecede Resülullah
[sallallahu a ley h i vesellem ] ile beraberdik. K ıblenin neresi olduğunu bilem e­
dik ve herkes kendi zannına göre nam az kıldı. Sabah olunca durum u
Hz. Peygam ber'e haber verdik de, "Doğu da A llah'ındır batı da. Nereye
dönerseniz Allah'ın zatı oradadır" âyeti nâzil oldu.61 Tirm izî, "B u rivayet
garîbdir ve Eş'as hadis konusunda zayıf görülen birid ir" der.

D ârekutnî ve İbn M erdûye (v. 410/ 1020), A rzem î, Atâ, C âbir sene­
diyle nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i v ese llem ], benim de içinde bu-
lundLiğum bir seriyye gönderdi. K aranlık üzerim ize çöktüğünde biz
kıblenin ne taraf olduğunu çıkaram adık. Bazı arkadaşlarım ız; biz kıb­
leyi öğrendik, kıble bu taraftır deyip kuzeye yönelerek nam az kıldılar.
Bazıları ise kıble bu taraftır deyip güneye yönelerek nam az kıldılar.
Sabah olup güneş doğduğunda bu yönelişlerin kıbleye olm adığı orta­
ya çıktı. Seferden döndüğüm üze bu durum u Peygam ber Efendim iz'e
sorduk. R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] sükût etti ve A llah [celle celâ­

lu h û ], "Doğu da Allah'ındır batı da. N ereye dönerseniz Allah'ın yüzü (zatı)

60 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 2/527; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/248.

61 bk. T irm iz î, T e fsîrü T K u r'â n , 3; İbn M âce, İk â m etü 's-S a lâ t, 60; D ârek u tn î, Sü n en , 2/7.
oradadır. Şüphesiz Allah' (m rahm eti ve nim eti) geniştir, O her şeyi bilendir"
âyetini gönderdi.62

İbn M erdûye, Kelbî, Ebû Salih, İbn A bbas senediyle nakleder:

R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] bir seriyye gönderdi. O rtalığı bir toz
bulutu kaplayınca kıble yönünü bulam adılar. Bunun üzerine nam az
kıldılar. G üneşin ortaya çıkm asıyla etraf görünür olunca yöneldikleri
yönün kıble olm adığını gördüler. Resûlullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ]

geldiklerinde bu durum u aktardılar. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"Doğu da A llah’ındır batı da. N ereye dönerseniz Allah'ın yüzü (zatı) ora­
dadır. Şüphesiz Allah' (m rahm eti ve nimeti) geniştir, O her şeyi bilendir"
âyetini vahyetti.

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ]

şöyle buyurdu: "Bir kardeşiniz (yani N ecâşı) vefat etti, onun cenaze nam azı­
nı kılınız.'' Sahâbe-i kirâm , "M üslüm an olm ayan birinin cenaze nam a­
zım m ı kılacağız?" Bunun üzerine, "Kitap ehlinden öyleleri var ki Allah'a,
size indirilene ve kendilerine indirilene, Allah'a derinden saygı duyarak ina­
nırlar. Allah'ın âyetlerini az bir değere satmazlar. Onlar var ya, işte onların,
R ab leri katında mükâfatları vardır. Şüphesiz Allah hesabı çabuk görendir" (Â l­

i im rân 3/199) âyeti nâzil oldu.63 Bu sefer sahabe, "Ama o kıbleye doğru
nam az kılm am ıştı" deyince A llah [celle celâlu h û ], " Doğu da Allah'ındır batı
da. Nereye dönerseniz Allah'ın zatı oradadır" âyetini gönderdi.64 Bu rivayet
"cid d en garîb"dir. Sened açısından ise m ürsel veya m u'daldır.

ibn Cerîr, M ücâhid'den (v. 103/721) nakleder: "Rabb'iniz şöyle dedi:

Bana dua edin, duanıza cevap vereyim" (Mii'min40/60) âyeti nâzil olduğunda
62 D ârek u tn î, Sü n en , 2/6.

63 Â y ettek i E hl-i k ita p 'ta n m u rat m ü slü m arı o lm ay an h ıristiy a n ve y ah u d iler d eğild ir.
M ü câh id bu ây etin d aha ö n ce y ahu d i iken m ü slü m an o la n A b d u llah b. Selâm [radıyal-
lah u anh] ve ark ad aşları g ib i E hl-i k itap asıllı m ü slü m an lar h ak k ın d a n âzil old u ğ u n u
n a k le d er (bk. Z em ah şerî, E b ü 'l-K asım M ah m u d b. A m r, e l-K e şş â f an H akâıkı G avâm i-
Zi't-Tenzîl, B eyru t 1407, 1/459). F a h red d in er-R âzî de M ü câ h id 'in g ö rü şü n ü n evla o l­
du ğ u n u n a k led er (bk. F ah red d in er-R âzî, E bû A b d u llah , M efâ tîh u î-G a y b , B eyru t 1420,
9/473). A y etin N ecâşî h ak k ın d a nâzil o ld u ğ u n a d a ir y u k arıd ak i rivayetin z a y ıf o ld u ­
ğu n u İm am S ü y û tî'n in açık lam aları da g ö sterm ek ted ir. S ü y û tî b ir ây etin nü zu lü ile
ilgili tüm rivay etleri to p lam ay ı am a çla d ığ ı için en başta sağ lam riv ay etleri ak tard ık tan
so n ra en so n z a y ıf d a olsa bazı rivay etleri ak tarm ak tad ır.

64 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 2/532.

sahâbe-i kiram , "N e tarafa yönelip dua edelim ?" diye sorunca, "Doğu
da Allah'ındır batı da. Nereye dönerseniz Allah'ın zatı oradadır" âyeti nâzil
oldu.65
^ J.

. jjI jL i d ü l ? L ljI j ai l ö j-Z h : V Jü! J ü j

• J } \i. * ı ** • l •- ı® 9 ıf m•
0_j—^jk 15-î o U V ! L-L-j J l j p-Hkr3 ö~ t
*

A yet 118: Bilmeyenler, ‘‘A llah bizim le konuşsa, ya da bize bir m ucize
gelse ya!" derler. Bunlardan öncekiler de tıpkı böyle, bunların dedikleri gibi
demişti. Onların kalpleri (anlayışları) birbirine benziyor. Biz âyetleri, kesin
olarak inanacak bir toplum için açıkladık.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan
nakleder: Yahudilerden R âfi' b. H uzeym e, Resûlullah'a [sallallah u aley h i

v ese llem ], "E ğer söylediğin gibi Allah katından gönderilm iş bir elçi isen
o seni gönderen A llah'a söyle gelip bizim le konuşsun, kelâm ını du­
yalım " dem işti. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Bilm eyenler, 'Allah
bizim le konuşsa, ya da bize bir m ucize gelse y a !’ derler. Bunlardan öncekiler
de tıpkı böyle, bunların dedikleri gibi demişti. Onların kalpleri (anlayışları)
birbirine benziyor. Biz âyetleri, kesin olarak inanacak bir toplum için açıkla­
dık" âyetini indirdi.66

 yet 119: Şüphesiz biz seni hak ile m üjdeleyici ve uyarıcı olarak gön der­
dik. Sen cehennem lik olanlardan sorum lu tutulacak değilsin.

A bdürrezzâk, Sevrî, M usa b. U beyde, M uham m ed b. K â'b el-Ku-

razî senediyle nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v esellem ], "Keşke bir
bilebilsem , babam ve annem ne yapıyorlar?'' dediğinde, "Şüphesiz biz seni
hak ile; m üjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Sen cehennem lik olanlardan
sorum lu tutulacak değilsin'' âyeti nâzil oldu. Bunun üzerine Resûl-i Ek-

65 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/534.

66 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 2/551; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/215.

rem Efendim iz [sallallah u aley h i vesellem ] vefat edene kadar bir daha anne
babasından bahsetm edi.67 Bu rivayet m ürseldir.68

İbn Cerîr, İbn C üreyc kanalıyla Davud b. Ebû Â sım 'dan nakleder:
Bir gün Resulûllah [sallallah u aley h i v esellem ], “A caba anne babam nerededir? "
deyince bu âyet nâzil oldu.69 Bu rivayet de m ürseldir.

 yet 1.20: D inlerine uym adıkça yahudiler de hıristiyanlar da asla senden

razı olm ayacaklardır. De ki: "Doğru yol, ancak Allah'ın y o l u d u r S a n a gelen
ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, andolsun ki Allah'tan sana
ne bir dost ne de bir yardım cı vardır.

Sa'lebî, İbn A bbas'tan [rad ıy allah u an h ] nakleder: M edine yahudile-

ri ve N ecran hıristiyanları R esû lu llah'm (sallallah u aleyhi vesellem ] onların
kıblesine doğru nam az kılm asından son derece m em nun idiler. Ama
A llah Teâlâ kıbleyi Kâbe'ye çevirince, bu onlara ağır geldi. Hz. Pey-
gam ber'in [sallallah u aley h i vesellem ] kendi dinlerine uym asından um u t­
larını kestiler ve Allah [celle celâlu h û ], “D inlerine uym adıkça yahudiler de
hıristiyanlar da asla senden razı olm ayacaklardır. D e ki: 'Doğru yol, ancak

67 İm am S ü y û tî başta o lm ak ü zere cu m h u r-ı u lem a R e sû lu lla h 'm [sallallah u aleyhi v ese l­

lem ] ann e b a b asın ın fetret eh li o lm aları seb eb iy le eh l-i n e cat old u ğ u g örü şü n d ed irler.
S ü y û tî bu k o n u ile ilg ili iki risa le y azm ıştır: M e s â lik u l- H ım e fâ fi V â lid ey il-M u stafâ ve et-
Ta'zîm v e ’l-M in n e. Bu h e r ik i risale b irlik te b asılm ıştır. İm am K u rtu b î ise A lla h 'ın R esû -
lu lla h 'm an n esin i ve b ab asın ı d iriltip im an etm elerin d en sonra tek rar v efat ettiklerini
k a y d ed e r (bk. K u rtu b î, et-T ezkire f i A h v â lil-M ev tâ ve U m ûri'l-Â hire, 1/139-141). İm am
K u rtu b î'y e g öre bu ây etin n ü zû l seb ebi y u k arıd a n a k led ilen riv ay etler d eğild ir. Eğer
ây etler R e s û lu lla h 'ıç an n e b ab ası ile ilg ili olsayd ı "JL15'' şek lin d e ok u n m ası g erek ird i.
H alb u k i cu m h u r "JlL j" şek lin d e o k u m u ş olu p "JLLİ" şek lin d e sad ece İm am N âfi'
o k u m u ştu r (K u rtu b î, el-C âm i', 2/92).

68 A b d ü rrez z â k , Tefsırül-K ur'ûn, 1/292; T aberî, C â m iu î-B ey ân , 2/559.

69 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 2/559. T aberî'd eki bu rivayetin m etn i b ir ön cek i riv ay etle aynı
olu p S ü y û tî ta rafın d an m an a o larak riv ay et ed ilm iştir. D avu d b. E bû A sım tâbiîn d en d ir.
Allah'ın yolu dur.’ Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olur­
san, andolsun ki Allah'tan sana ne bir dost ne de bir yardım cı vardır" âyetini
indirdi.70

 yet 125: Biz, Beyt'i (Kabe'yi) insanlara toplanm a m ahalli ve güveydi bir
yer kıldık. Siz de İbrahim'in m akam ından bir nam az yeri edinin (orada namaz
kılın). İbrahim ve İsmail'e, "Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde
edenler için evim i temiz tu tu n " diye em retm iştik.

Buhârî, Hz. Ö m er'den nakleder: Ü ç konuda Rabbim 'e m uvafakat

ettim. Dedim ki: "Y â Resûlallah! Hz. İbrahim 'in [aley h isselâm ] m akam ını
nam azgâh edinseniz." Bunun üzerine, "Siz de İbrahim'in m akam ından
bir nam az yeri edinin (orada namaz kılın)'' âyeti nâzil oldu. Ve dedim ki:
"Y â Resûlallah! (İşleri gereği) kadınlardan saliha olan da fâsık olan da
eşlerinizin yanm a giriyorlar, onlara örtünm elerini em retseniz." Bunun
üzerine hicâb âyeti (A h zâb 33/53) nâzil oldu. Bir defasında R esûlullah'in
[sallallah u aley h i v esellem ] eşleri kıskançlık hususunda bir araya geldiler.
Onlara dedim ki: "E ğer o sizi boşarsa Rabb'i ona, sizden daha hayırlı
eşler verebilir." A rdından âyet (Tah rîm 66/5) bu şekilde nâzil oldu.71 Bu
rivayetin birçok tariki vardır.

Bunlardan biri de İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye kanalıyla

Câbir'den nakledilir: R esûlullah [sallallahu aley h i v esellem ] K âbe'yi tavaf
ederken Hz. Öm er, m akâm -ı İbrahim 'i göstererek, "B u rası atam ız Hz.
İbrahim 'in [aley h isselâm ] m akam ı m ıd ır?" diye sordu. R esûlullah [sallalla­

h u a ley h i v e se llem ], "Evet" buyurdu. Hz. Öm er, "B u ray ı nam azgâh edin­

70 S a 'le b î, e l-K e ş fv e l-B e y â n , 1/266.

71 B u hârî, Tefsîr, 11, S a lâ t 32; A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 1/297, 299, 363; T ahâvî, Ebû
C afer A h m ed b. M u h am m ed , Şerhu M ü şk iliV Â sâ r (nşr. Şu ay b el-A m a û t), 4/340.
m eyelim m i?" deyince A llah [celle celâ lu h û l, "Siz de İbrahim 'in m akam ın­
dan bir nam az yeri edinin (orada nam az kılın)" âyetini vahyetti.72

İbn M erdûye, A m r b. M eym ûn kanalıyla Hz. Öm er'den nakleder.

Hz. Öm er, m akâm ı İbrahim 'in yanında geçerken: "Y â Resûlallah, b u ra­
sı R abbim iz'in dostu Hz. İbrahim 'in m akam ı değil m idir?" Peygam ber
Efendim iz [sallallah u aley h i v esellem ] buyurdu: "Evet." Hz. Ö m er [rad ıyallahu

anh|, "O n u nam azgâh edinm eyelim m i?" dedi. K ısa bir süre geçm eden,
"Siz de İbrahim'in m akam ından bir nam az yeri edinin (orada nam az kılın)"
âyeti nâzil oldu.

Bu rivayet ve önceki rivayetlerden anlaşıldığına göre âyet-i kerim e

Vedâ haccı sırasında nâzil oldu.

 yet 130: İbrahim'in dininden kendini bilm ezlerden başka kim yüz çe­
virir? A ndolsun ki biz onu dünyada (elçi) seçtik, şüphesiz o ahirette de iyiler­
dendir.

Süfyân b. Uyeyne (v. 198/814) der ki: Rivayet edilir ki A bdullah b.

Selâm, kardeşinin çocukları Selem e ve M uhâcir'i İslâm'a davet etti. O n­
lara, "Siz de biliyorsunuz ki Allah Teâlâ Tevrat'ta, 'H z. İsm ail'in soyun­
dan, adı Ahm ed olan bir nebî göndereceğim . Kim ona im an ederse hida­
yet ve doğruluk bulur, kim de iman etm ezse o kim se m el'undur' buyur­
m aktadır" dedi. Bunun üzerine Selem e m üslüm an oldu, ancak M uhâcir
bundan kaçındı. Bu olay üzerine bu âyet nâzil oldu.

72 İbn Ebû H âtim , Tefsir, 1/226.

 Â yet 135: (Yahudiler ve hıristiyanlar m iislüm anlara), "Yahudi ya da Hı­
ristiyan olun ki doğru yolu bulasınız" dediler. De ki: H ayır! Biz, h a n îf olan
İbrahim'in dinine uyarız. O, m üşriklerden değildi.

İbn Ebû Hâtim , Said veya ikrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakle­
der: Yahudilerden İbn Suriya, Peygam ber Efendim iz'e [sallallah u aley h i ve­
sellem ] der ki: "H id ayet ancak bizim dindedir. Ey M uham m ed, bize tâbi
ol ki hidayete eresin." H ıristiyanlar da buna benzer sözler söyleyince
A llah [celle celâlu h û ] onlar hakkında, "(Yahudiler ve hıristiyanlar m iislü­
manlara), 'Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız,' dediler. De
ki: Hayır! Biz, h an îf olan İbrahim'in dinine uyarız. O, m üşriklerden değildi"
âyetini gönderdi.73

İ Jsl ' i L-L_> j JI

V } İ l i iü d y J İ i I ü J j i ^

I 01 j *jJa —s* I ^ I I

^ 1—«-C- jJ —#L»j 4JJİ l a j Ç j j —/a l_ j I <j)y .]

 yet 142: insanlardan bir kışını beyinsizler, "Yönelm ekte oldukları kıb­
lelerinden onları çeviren nedir?" diyecekler. De ki: Doğu da batı da Allah'ın­
dır. O dilediğini doğru yola iletir.

Âyet 144: (Ey M uham m ed!) Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilm ekte
olduğunu (yücelerden haber beklediğini) görüyoruz. İşte şimdi, seni memnun
olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. A rtık yüzünü M escid-i Haram tarafına
çevir (Ey m üsliim anlar!) Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi
o tarafa çevirin. Şüphe yok ki Ehl-i kitap, onun Rab'lerinden gelen gerçek oldu­
ğunu çok iyi bilirler. Allah onların yapm akta olduklarından habersiz değildir.

73 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/241; Taberî, C âm iu'l-B eyân, 3/102; İbn Ebû H âtim ve T aberî
m etn in d e İb n Su riy a için "ş a ş ı" vasfı da bu lu n m ak tad ır.
 İbn İshak (v. 151/768), Berâ'dan nakleder: R esülullah [sallallahu aleyhi

vesellem ] Beytülm akdis'e doğru nam az kılardı. A ncak her zam an yüzü­
nü sem aya döner ve yüce A llah 'ın em rini beklerdi. Allah [celle celâlu h û ],

"(Ey M uham m ed!) Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilm ekte olduğunu
(yücelerden haber beklediğini) görüyoruz. İşte şimdi, seni m em nun olacağın
bir kıbleye döndürüyoruz. A rtık yüzünü M escid-i H aram tarafına çevir" (B a­

k ara 2/144) âyetini gönderdi. Bazı m üslüm anlar, “Keşke kıble değiştiril­
m eden önce ölen kardeşlerim izin durum unu ve bizim Beytülm akdis'e
doğru kıldığım ız nam azların durum unu bilsey d ik " deyince A llah [celle

c elâ lu h û ], "A llah sizin im anınızı asla zayi edecek değildir. Zira Allah insanlara
karşı şefkatli ve m erham etlidir” (B ak ara 2/143) âyetini vahyetti. Bazı sefihler,
"Y önelm ekte oldukları kıblelerinden onları çeviren n ed ir?" deyince
A llah [celle ce lâ lu h û ], "İnsanlardan bir kısım beyinsizler diyecekler ki” âyetini
vahyetti.74

Buhârî ve M üslim , Berâ b. Â zib'den nakleder: Kıblenin değişm e­

sinden önce ölen ve öldürülen kim seler hakkında ne diyeceğim izi
bilm iyorduk. A llah [celle celâlu h û ], "Allah sizin im anınızı asla zayi edecek
değildir. Zira Allah insanlara karşı şefkatli ve m erham etlidir" (B ak ara 2/143)

âyetini gönderdi.75

 yet 150: (Evet resûliim !) N ereden yola çıkarsan çık (nam azda) yüzünü
M escid-i Harâm'a doğru çevir. N erede olursanız olunuz, yüzünüzü o yana
çevirin ki aralarından haksızlık edenler (kuru inatçılar) müstesna, insanların

74 B u h ârî, İm ân , 29, Tefsîr, 14; N esâî, es-S iin en ü 'l-K ü brâ, 6/291; A h m ed b. H an bel, d -
M ü sn ed, 30/454; İbn M âce, İk â m e tü 's-S a lâ t, 56; B ey h ak î, Şuabü'l-İm ân, 1/101.

75 B u h ârî, İm â n , 29; İbn H acer, k ıb len in K abe'y e çev rilm esin d en ön ce on sah ab in in vefat
e ttiğ in i ve m ü slü m an olu p olm ad ığ ı k esin b ilin m ey en b ir k işin in ise ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü
ifad e ed erek isim lerin i zik red e r (bk. F eih tlî-B â rî, 1/98).
aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunm asın. Sakın onlardan kork­
mayın! Yalnız benden korkun. Böylece size olan nim etim i tamamlayayım da
doğru yolu bulasınız.

İbn C erîr, Süd dî kanalıyla nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v e ­

sellem ] nam az kılarken kıblesini Beytülm akd is'ten K âbe'ye doğru çe­
virince M ekkeli m üşrikler, "M u ham m ed dininde şaştı kaldı, kıblesini
size çevirdi, sizin yolunuzu n kendi yolundan daha iyi olduğunu an­
ladı, yakınd a dininize bile girebilir" dediler. Bunun üzerine C enâb-ı
A llah, "İnsanların aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunm asın"
âyetini gönderdi.76

^ ✓ ' . - . ^ ^ t J d ) ) ^
JV <u\y>\ 4jbl ^ ^ ^ J

 yet 154: A llah yolunda öldürülenlere "ölüler" dem eyin. Bilakis onlar
diridirler, lâkin siz anlayam azsınız.

İbn M ende (v. 395/1005), M a'rifetii ’s-Sahâbe adlı eserinde Süddî kana­
lıyla İbn A bbas'tan nakleder: Tem îm b. H üm âm el-Ensârî Bedir'de şe-
hid oldu. Tem îm ve diğer sahabiler hakkında, "Allah yolunda öldürülen­
lere 'ölüler' demeyin. Bilakis onlar diridirler, lâkin siz anlayam azsınız" âyeti
nâzil oldu.77 Ebû N uaym el-İsfahânî, "B u sahabinin U m eyr b. H üm âm
olduğu konusunda ittifak vardır, ancak Süddî yanlış oku m uştur" der.78

4-JLp j\ ı i _ J l y UL î - j ^ o j ^ - J l j Lİ^aJl j l

[■■Ji ^ 0* 3 öl

76 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 3/203.

77 İbn M en d e , E bû A b d u llah M u h am m ed b. İsh ak b. Yahya, M a'rifetü 's-S ahâbe (nşr. Â m ir

H a şa n Sab ri), [bask ı yeri y ok ], C â m ia tü 'l-İm â râ til-A ra b iy y e , 2005, 2/326.

78 E bû N u ay m e l-İsfa h ân î, M a'rifetü 's-S ahâbe (nşr. A d il b. Y u su f el-A zzâzî), R iy ad 1998,

1/457; 4/2089.
 Â yet 158: Şüphe yok ki Safâ ile M erve Allah'ın koyduğu nişanlardandır.
H er kim B eytu llah’ı ziyaret eder veya umre yaparsa onları tavaf etm esinde
kendisine bir günah yoktur. H er kim gönüllü olarak bir iyilik yaparsa şüphe­
siz Allah kabul eder ve (yapılanı) hakkıyla bilir.

İm am B uhârî ve İm am M üslim , U rve b. Zübeyr'den nakleder: Hz.

 işe'ye [rad ıyallah u anh â] dedim ki: A llah 'ın [celle celâlu h û ], " Şüphe yok ki Safâ
ile M erve Allah'ın koyduğu nişanlardandır. Her kim Beytullah'ı ziyaret eder
veya umre yaparsa onları tavaf etm esinde kendisine bir günah yoktu r" âyeti
hakkında ne dersin? Bir kim senin Safâ ile M erve'yi tavaf etm em esinde
bir beis görm üyorum . Hz. Â işe [rad ıyallah u anhâ] dedi ki: Ne kötü konu ş­
tun, ey kız kardeşim in oğlu! Eğer o senin yorum ladığın gibi olsaydı
âyet-i kerim e, "B u ikisini tavaf etm em ekte bir günah yoktu r" şeklinde
olurdu. H albuki bu âyet ensar hakkında nâzil oldu, çünkü onlar m üs­
lüm an olm adan önce azgın M enât putuna saygı besliyorlardı. M enât
putuna saygı besleyenlere Safâ-M erve'yi tavaf etm ek zor geliyordu.
A shap bu durum u Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] sorarak, "B iz
C âhiliye dönem inde Safâ-M erve'yi tavaf etm ekten kaçınırdık" dediler.
Bunun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], " Şüphe yok ki Safâ ile M erve Allah'ın
koyduğu nişanlardandır. H er kim B eytu llah’ı ziyaret eder veya um re yaparsa
onları tavaf etm esinde kendisine bir günah yoktur'’ âyetini gönderdi.79

Buhârî, Â sim b. Süleym an'dan nakleder: Enes b. M âlik'e Safâ ile

M erve'yi sordum . Dedi ki: Biz Safâ ile M erve'yi Câhiliye âdetlerinden
görüyorduk. İslâm geldiğinde her ikisinden uzak durduk. Bunun ü ze­
rine A llah [celle celâlu h û ], "Şüphe yok ki Safâ ile M erve Allah'ın koyduğu ni­
şanlardandır" âyetini gönderdi.80

H âkim , İbn A bbas'tan nakleder: Şeytanlar C âhiliye dönem inde ge­

celeyin Safâ ile M erve arasında toplanıp m üzik çalarlardı, zira orada
taptıkları putları vardı. İslâm geldiğinde m üslüm anlar, "Y â Resûlallah
[sallallah u aley h i v ese llem ], Safâ ile M erve arasında sa'y yapm ıyoruz, çünkü

79 B u h ârî, H ac, 79, Tefsir, 21; M ü slim , H ac, 261.

80 B u hârî, Tefsîr, 23; T ahâvî, E bû C afer A hm ed b. M u h am m ed , Şerhu M ü şkili'l-Â sâr (nşr.

Şu ay b el-A rn a û t), B ey ru t 1994, 10/91.
bu C âhiliye dönem inde yaptığım ız bir şeydi" dediler. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.81

^ I İ JU oL İL L« j o l J L l J I (j-* ^^

•-'i j^ İP ^ İJI î ( <•«lj(İJL ü jl

 yet 159: İndirdiğim iz açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık göster­

diğim iz hidayet yolunu gizleyenlere hem A llah hem de bütün lanet ediciler
lanet eder.

İbn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan
nakleder: M uâz b. Cebel, Sa'd b. M uâz ve H ârice b. Zeyd yahudi h a­
ham larından birine Tevrat'taki bazı bilgileri sordular. Yahudi, bilgileri
gizleyip haber verm ekten kaçınınca A llah [celle celâlu h û ], "İndirdiğim iz
açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiğim iz hidayet yolunu gizle­
yenlere hem Allah hem de bütün lanet ediciler lânet eder" âyetini gönderdi.82

^ j L İ l j ı j J 1 4 İH 3 j j j ı

a *1.0 ...il <1)1 ( J j- J İ l—iaj â.:.j [£ j -3?Û

jZ a û j’Ü I S U J I V L ^ -li

(Sjj O İ—j'V ( j—tr! t * ' k—

^ j

81 H âkim , el-M iistedrek, 2/298; Müsfedrc/c'teki m etin le yazm a nü sh a " J U J I olan ibare
b u rad ak i m etin d e " J l i l l . j j i ı J şek lind e olup m atbu baskı hatalıd ır. Yine M iistedrek?teki
ibare "^tLîoi ^ iJJI l$ .j şek lind e iken Sü yûtî m etni ö ö lİo "

şek lin d e aktarılm ıştır. İm am Süyûtî, D ü rriil-M en sû r'd a aynı rivayeti k u llan m ış olup
rivayet M iistedrek'teki m etin le aynıdır. Bu duru m d a, b u rad ak i m etin d e yazım hatası

olm ası m uh tem eldir. Biz de bu sebeple H âk im 'in m etnini esas aldık. Taberî m etni ise şu
şekild ed ir: "C â h iliy e d önem ind e şey tan lar Safâ ile M erve arasınd a g eceley in toplanarak

eğlenirlerd i. Ç ünkü orada ilâh ları vardı. İslâm iyet ortaya çıkın ca m iislü m an lar, 'Y â
R esû lallah, biz Safâ-M erve arasınd a sa 'y yapm ayız, zira o C âhiliye'd e y ap tığ ım ız b ir

şirk ti' d eyin ce bu âyet n âzil o ld u " (bk. Taberî, C âm iu î-B eyân , 3/234).

82 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 2/268; Taberî, C â m iu î-B ey ân , 3/250.

 Â yet 164: Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılm asında, gece ile gündüzün
birbiri peşinden gelm esinde, insanlara fay d a veren şeylerle yüklü olarak de­
nizde yüzüp giden gem ilerde, Allah'ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı
canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer
ile gök arasında em re hazır bekleyen bulutları yönlendirm esinde düşünen bir
toplum için (Allah'ın varlığını ve birliğini ispatlayan) birçok deliller vardır.

Said b. M ansûr (v. 227/842) Sünen’de, Firyâbî Tefsîr'de, Beyhakî Şu-

abü l-İm ân 'd a Ebü'd-D uha'dan nakleder: "İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne
ilâh O'dur, O Rahm an ve Rahîm'dir" (B ak ara 2/163) âyeti nâzil olunca m üş­
rikler şaşırarak, "B ir tek ilâh mı? Eğer bu sözünde sadık ise bize bir
delil getirse ya!" dediler de A llah Teâlâ, "Şüphesiz göklerin ve yerin ya­
ratılm asında, gece ile gündüzün birbiri peşinden gelm esinde, insanlara fayda
veren şeylerle yüklü olarak denizde yüzüp giden gem ilerde, Allah'ın gökten
indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı
yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında em re hazır bekleyen bulutla­
rı yönlendirm esinde düşünen bir toplum için (Allah'ın varlığını ve birliğini
ispatlayan) birçok deliller vardır” (B ak ara 2/164) âyetini indirdi.83 Bu rivayet
" m u 'd a r d ır . A ncak "şa h id "i vardır.

İbn Ebû H âtim ve Ebü 'ş-Şeyh el-İsfahânî (v. 369/979) el-A zam e adlı
eserinde Atâ'dan nakleder: M edine'de iken Resülullah'a [sallallahu aleyhi

v ese llem ], ''İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne ilâh O'dur, O Rahmân ve Rahîm'dir"
(B ak ara 2/163) âyeti nâzil olunca M ekke'deki K ureyşli kâfirler, "B ir tek
ilâh bütün insanları nasıl kuşatıyor, bütün insanların hakkından nasıl
geliyor?" dediler. Bunun üzerine, "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılm a­
sında, gece ile gündüzün birbiri peşinden gelm esinde, insanlara fay d a veren
şeylerle yüklü olarak denizde yüzüp giden gem ilerde, Allah'ın gökten indi­
rip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı
yaym asında, rüzgârları ve yer ile g ök arasında em re hazır bekleyen bulutları

83 B eyh ak î, Ş u ab iiî-İm â n (nşr. A b d ü lali A b d ü lh am id H am id ), B o m b ay 2003, 1/253; Said

b. M an sû r, Ebû O sm an , et-T efsîr inin S ü n en i Saîd b. M an sû r (nşr. S a 'd b. A b d u llah b.
A b d ü laziz), [bask ı y eri y ok ], 1997, 2/640; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 1/272; V ah id î, Es-
bâbü 'n -N ü zû l, 1/48.
yönlendirm esinde düşünen bir toplum için (Allah'ın varlığını ve birliğini is­
patlayan) birçok deliller vardır" âyeti nâzil oldu.84

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye sağlam bir senedle İbn A bbas'tan
nakleder: K ureyşliler Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ], "Allah'a dua
et, Safâ tepesini altın yapsın ki bizler onunla düşm anım ıza karşı kuv­
vetlenelim " dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] şöyle vahyetti:
"O nlara bunu veririm , ancak buna rağm en inkâr ederlerse öyle bir
azap ederim ki dünyada hiç kim seye öyle azap etm em işim dir." Resû-
lullah [sallallah u aleyhi v esellem ], "Yâ Rabbi, kavm im le beni baş başa bırak, ben
her gün onları hakka davet ederim " buyurdu. A llah [celle celâlu h û ], “Şüp­
hesiz göklerin ve yerin yaratılm asında, gece ile gündüzün birbiri peşinden
gelm esinde, insanlara fay d a veren şeylerle yüklü olarak denizde yüzüp giden
gem ilerde, Allah'ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda,
yeryüzünde her çeşit canlıyı yaym asında, rüzgârları ve yer ile gök arasında
em re hazır bekleyen bulutları yönlendirm esinde düşünen bir toplum için (Al­
lah'ın varlığım ve birliğini ispatlayan) birçok deliller vardır" âyetini gön­
derdi. O nlar Safâ tepesinden daha yüce âyetleri gördükleri halde nasıl
oluyor da senden Safâ tepesini istiyorlar.85

 yet 170: Onlara (m üşriklere), "Allah'ın indirdiğine uyun" denildiği

zaman onlar, "Hayır! Biz atalarım ızı üzerinde bulduğum uz yola uyarız" de­
diler, Ya ataları bir şey anlam am ış, doğruyu da bulam am ış idiyseler!

ibn Ebû H âtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

Resülullah [sallallah u aley h i v esellem ] yahudileri İslâm 'a davet ederek, on­
ları İslâm 'a teşvik etm iş, eğer m üslüm an olm azlarsa A llah 'ın azabı ve
cezası ile uyarm ıştır. Yahudilerden Râfi' b. H ureym ile ve M âlik b. Avf,
"E y M uham m ed! Biz, atalarım ızdan gördüklerim ize tâbi oluyoruz,

84 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/272; E b ü 'ş-Ş ey h , el-A zam e, 1/253.

85 İb n E bû H âtim , Tefsir, 1/273.

çünkü onlar bizden daha bilgili ve daha hayırlı id iler" dediler. Bu­
nun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "O nlara (m üşriklere): Allah'ın indirdiğine
uyun, denildiği zaman onlar, 'Hayır! Biz atalarım ızı üzerinde bulduğum uz
yola uyarız' dediler. Ya ataları bir şey anlam am ış, doğruyu da bulamamış
idiyseler!" âyetini gönderdi.86

 yet 174: Allah'ın indirdiği kitaptan bir şeyi (âhir zam an Peygam ber’i-
nin vasıflarını) gizleyip onu az bir paha ile değişenler yok mu, işte onların y i­
yip de karınlarına doldurdukları, ateşten başka bir şey değildir. K ıyam et günü
Allah ne kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır. O rada onlar için
can yakıcı bir azap vardır.

Sa'lebî, K elbî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet yahudi-

lerin reisleri ve âlim leri hakkında nâzil oldu. Ç ünkü onlar avam dan
hediyeler ve birtakım m enfaatler elde eder, gönderilecek peygam berin
de kendilerinden olacağını um arlardı. Resülullah [sallallah u aleyhi v ese l­

lem ] kendilerinin dışında peygam ber olarak gönderilince, m enfaatleri­

nin ve başkanlıklarının elden gideceğinden korktular. Tevrat'ta bu lu ­
nan Hz. M uham m ed'in [sallallahu aley h i vesellem ] vasıflarını değiştirm eye
kalkıştılar. Sonra da halkın önüne çıkarak, "Â h ir zam anda çıkacak
olan nebînin özellikleri işte bunlardır. Bu sıfatlar ortaya çıkan n ebi­
nin sıfatlarına ben zem iyor" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"Allah'ın indirdiği kitaptan bir şeyi (âhir zaman peygam berinin vasıflarını)
gizleyip onu az bir paha ile değişenler yok mu, işte onların yiyip de karın­
larına doldurdukları, ateşten başka bir şey değildir. Kıyam et günü A llah ne

86 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/281, İm am S ü y û tî'n in "R â fi' b. H u re y m ile " olarak kaydettiği

şah sı, İbn Ebû H âtim ''R â fi' b. H â rice" o larak z ik retm ek ted ir.
kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır. O rada onlar için can yakıcı
bir azap vardır" âyetini gönderdi.87

 yet 177: İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirm eniz değildir.
Asıl iyilik, o kim senin yaptığıdır ki A llah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap­
lara, peygam berlere inanır. (Allah'ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetim lere,
yoksullara, yolda kalm ışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar,
namaz kılar, zekât verir. A ntlaşm a yaptığı zam an sözlerini yerine getirir. Sı­
kıntı, hastalık ve savaş zam anlarında sabreder, işte doğru olanlar, bu vasıfları
taşıyanlardır. M iittakiler ancak onlardır!

A bdiirrezzâk, M a'm er kanalıyla Katâde'den nakleder: Yahudiler

batıya doğru, hıristiyanlar doğuya doğru nam az kılıyorlardı. Bunun
üzerine, "iyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirm eniz değildir. Asıl
iyilik, o kim senin yaptığıdır ki Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara,
peygam berlere inanır. (Allah'ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yok­
sullara, yolda kalm ışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz
kılar, zekât verir. Antlaşm a yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, has­
talık ve savaş zam anlarında sabreder, işte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyan­
lardır. M iittakiler ancak onlardır!” âyeti nâzil oldu.88

87 S a 'le b î, el-K e ş f ve'l B eyân, 2/47.

88 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 1/302; T aberî, C â m iu î-B ey â n , 3/338.

 İbn Ebû H âtim de E b ü 'l-Â liy e'd en b u n a b e n z e r b ir riv ay et n a k ­
le d e r.89

İbn Cerîr ve İbn ü l-M ü n zir, K atâde'den nakleder: Bize anlatılana

göre bir adam Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] iyilikten sordu. Bu­
nun üzerine üzerine A llah [celle celâlu h û ], " İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı
tarafına çevirm eniz değildir. A sıl iyilik, o kim senin yaptığıdır ki Allah'a, ahi­
ret gününe, meleklere, kitaplara, peygam berlere inanır. (Allah'ın rızasını g ö­
zeterek) yakınlara, yetim lere, yoksullara, yolda kalm ışlara, dilenenlere ve köle­
lere sevdiği maldan harcar, nam az kılar, zekât verir. A ntlaşm a yaptığı zaman
sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zam anlarında sabreder, işte
doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. M iittakiler ancak onlardır!" âyetini
vahyetti. R esülullah [sallallah u aleyhi vesellem ] adam ı çağırıp âyeti kendisi­
ne okudu. Eğer bir adam ibadetler farz olm adan önce m üslüm an olup
da A llah'tan başka ilâh olm adığına ve Hz. M uham m ed'in [sallallahu aley ­

hi v esellem ] onun kulu ve elçisi olduğuna im an etse sonra da ölse o kim ­

senin hayır üzere olduğu üm it edilir. Bunun üzerine, “İyilik, yüzlerinizi
doğu ve batı tarafına çevirm eniz değildir. Asıl iyilik, o kim senin yaptığıdır ki
Allah'a, ahiret gününe, m eleklere, kitaplara, peygam berlere inanır. (Allah'ın
rızasını gözeterek) yakınlara, yetim lere, yoksullara, yolda kalm ışlara, dile­
nenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, nam az kılar, zekât verir. Antlaşm a
yaptığı zam an sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zam anlarında
sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. M iittakiler ancak on-
lardır!" âyeti nâzil oldu. Yahudiler doğuya, hıristiyanlar batıya doğru
yönelip ibadet ediyorlardı.90

89 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/287.

90 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 3/338; B u rivay et İb n K esîr'de d e g eçm ek ted ir. İm am Sü y û tî

tarafın d an tek b ir rivayet o larak ak ta rılm ış o lm asın a rağ m en, aralard ak i m ana
b ü tü n lü ğ ü n ü n olm am ası iki fark lı rivay etin tek b ir m etin d e to p lan m ış old uğun u
g ö sterm ek ted ir. Îb n ü 'l-M ü n z ir'in tefsirin d en g ü n ü m ü ze u laşan k ısm ın d a bu ây et ve
tefsiri b u lu n m ad ığ ı için u laşam ad ım .
 (j —1»-* ^ j ı—a— c t LJ i 0 1» 4 _ ü 1 1-1SIj l i t 1 ^ 1L»

0 ^-Ş\ ( i l jl_p 4_JU> d J j

A yet 178: Ey im an edenler! Ö ldürülenler hakkında size kısas fa r z kılın­

dı. H üre hür, köleye köle, kadına kadın (öldürülür). A ncak her kim in cezası,
kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir m iktar bağışlanırsa artık (taraflar)
hakkaniyete uymalı ve (öldüren) ona (gereken diyeti) güzellikle ödem elidir. Bu
söylenenler, Rabb'inizden bir hafifletm e ve rahmettir. H er kim bundan sonra
haddi aşarsa m uhakkak onun için elem verici bir azap vardır.

ibn Ebû Hâtim , Said b. Cübeyr'den nakleder: İslâm 'ı kabul etm e­
den kısa bir süre önce iki Arap kabilesi arasında bir savaş olm uştu.
A ralarında öldürülen ve yaralananların da olduğu bu savaşta kadınlar
ve köleler dahi öldürüldü. M üslüm an oluncaya kadar birbirlerinden
kısas veya diyet hiçbir şey alm adılar. Daha sonra m al ve sayı bakım ın­
dan üstün olan kabile diğerine saldırarak, "B izd en öldürülen bir köle­
ye karşılık onlardan hür bir kim seyi, bizden öldürülen bir kadına kar­
şılık onlardan bir erkeği öldürm edikçe anlaşm a yapm ayacağız" diye
yem in ettiler. Bunun üzerine, “Ey iman edenler! Ö ldürülenler hakkında
size kısas fa r z kılındı. H üre hür, köleye köle, kadına kadın (öldürülür). A ncak
her kim in cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir m iktar bağışlanır­
sa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren) ona (gereken diyeti) g ü ­
zellikle ödem elidir. Bu söylenenler, Rabb'inizden bir hafifletm e ve rahmettir.
H er kim bundan sonra haddi aşarsa m uhakkak onun için elem verici bir azap
vardır” âyeti nâzil oldu.91

* ' ' * * ^
4_j ---- * U y L İ a j (j-J-iJl

»fi ! i t > £ ‘.'t'

Oj i ** * Oı 'j -a ^ 3

91 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 1/293.

 Â yet 184: Sayılı günlerde olm ak üzere (oruç size fa r z kılındı). Sizden
her kim hasta yahut yolcu olursa (tutam adığı günler kadar) diğer günlerde
kaza eder. (İhtiyarlık veya şifa umudu kalm am ış hastalık gibi devamlı m aze­
reti olup da) oruç tutmaya güçleri yetm eyenlere bir fa k ir doyum u kadar fid y e
gerekir. Bununla beraber kim gönüllü olarak hayır yaparsa, bu kendisi için
daha iyidir. Eğer bilirseniz (güçlüğüne rağm en) oruç tutm anız sizin için daha
hayırlıdır.

İbn Sa'd (v. 230/845), et-Tabakât isim li eserinde M ücâhid'den n akle­

der: Bu âyet K ays b. Sâib'in kölesi hakkında nâzil oldu. "O ruç tutmaya
güçleri yetm eyenlere bir fa k ir doyum u kadar fid y e gerekir" âyeti nâzil olu n­
ca orucunu açtı ve her gün için bir fakir doyurdu.92

 yet 186: Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakı­
nım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kul­
larım da) benim davetim e uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulular.

İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim , İbn M erdûye ve E bü 'ş-Şeyh93, C erîr b.

A bdülhum eyd, A bde es-Sicistânî, Salt b. H akîm b. M uâviye b. Hayde,
babası, dedesi senediyle nakleder: Bir bedevî Peygam ber Efendim iz'e
[sa lla lla h u aley h i vesellem ] gelip, "Y â Resûlallah! Rabbim iz bize yakın ise
ona gizlice m ünâcât edelim , uzak ise seslice dua edelim " diye sordu.
Resûl-i Ekrem Efendim iz sükût etti ve A llah [celle celâlu h û ], “Kullarım
sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım'' âyetini gönderdi.94

92 İbn S a 'd , E bû A b d u llah M u h am m ed b. S a 'd , et- Tabakâtii'l K iibrâ (nşr. M u h am m ed

A b d ü lk a d ir A tâ), B ey ru t 1990, 6/5.

93 Y azm a n ü sh a d a "E b ü 'ş -Ş e y h " ifad esi y erin e "v e g a y ru h ü m " ifad esi vardır.

94 Taberî, C âıniıı 1 B eyân , 3/480; E b ü 'ş-Ş ey h , E bû M u h am m ed A b d u llah b. M u h am m ed ,

el-A zam e (nşr. R ız a u lla h b. M u h am m ed b. İd ris el-M ü b ârek fû rî), R iy ad 1 9 9 8 ,1/ 535,536;
İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/314.
 A bdürrezzâk, H asan'dan nakleder: Sahâbe-i kiram Resülullah'a
[sallallah u aley h i vesellem ] sordu: "RabbİmİZ n erededir?" A llah [celle celâlu h û ],

" Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım " âyetini
gönderdi.95 Bu rivayet m ürseldir, ancak başka tarikleri de vardır.

İbn A sâkir (v. 571/1176), Hz. Ali'den nakleder: Resülullah [sallallahu

aleyhi vesellem ] şöyle buyurdu: " Duadan uzak durmayın, zira Allah bana,
'Bana dua edin, kabul edeyim' ( M ü 'm in 40/60] diye vahyetti." Sahabeden biri,
"Y â Resûlallah [sallallahu aleyhi v esellem ], Rabbim iz duayı işitiyor m u? Veya
nasıl oluyor?" diye sordu. Bunun üzerine A llah [celle celâluhû], " K ulla­
rım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım" âyetini vahyetti.96

İbn Cerîr, Atâ b. Ebû R ebâh'tan nakleder: "Bana dua edin, kabul ede­
yim " (M ü 'm in 40/60) âyeti nâzil olduğunda sahâbe-i kirâm , "H an g i saatte
dua edeceğim izi bilm iyoru z" dediler. Bunun üzerine, "Kullarım sana,
beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua
edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetim e uysun­
lar ve bana inansınlar ki doğru yolu kulalar" âyeti nâzil oldu.97

95 A bd ü rrez z â k , Tefsîr, 1/196.

96 İb n A sâk ir, E b ü 'l-K a sım b. H aşan b. H ib etu llah , T ârîhu Dırnaşk (nşr. Ö m er b. G arâm e
e l-A m rî), B e y ru t 1995, 2/329; İb n A sâk ir aynı rivayeti bazı fa rk lılık larla şö y le n ak led er:
P ey g a m b er E fen d im iz, "Allah [celle c e lâ lu h û ] 'B ana du a edin, kabu l edeyim ' diye vahyetti.
R abbim iz du ayı işitir" d ey in ce sah âb e-i k irâm , "N a s ıl? " d iye so rd u lar. B u n u n ü zerin e,
" K u llarım sana, b en i sordu ğ u n da (söyle on lara): Ben çok yakın ım " ây etin i vahyetti. Bu riv a­
y et y azm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır.

97 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 3/482; T aberî'd eki m etin " y ;J ü i i- U . ^JUü p " şek lin d e iken

m atb u m etn i “yc-x> ü-U » S i" şek lin d ed ir. B u riv ay et y azm a n ü sh ad a b u lu n m a ­

m aktad ır.
 Â yet 187: Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşm ak size helâl kılındı.
O nlar sizin için birer elbise, siz de onlar için birer elbisesiniz. Allah sizin
kendinize kötülük ettiğinizi bildi ve tövbenizi kabul edip sizi bağışladı. A rtık
(ramazan gecelerinde) onlara yaklaşın ve Allah'ın sizin için takdir ettikleri­
ni isteyin. Sabahın beyaz ipliği (aydınlığı), siyah ipliğinden (karanlığından)
ayırt edilinceye kadar yiyin, için, sonra akşam a kadar orucu tamamlayın.
M escidlerde ibadete çekilm iş olduğunuz zam anlarda kadınlarla birleşmeyin.
Bunlar Allah'ın koyduğu sınırlardır. Sakın bu sınırlara yaklaşm ayın. İşte
böylece A llah âyetlerini insanlara açıklar. U mulur ki korunurlar.

A hm ed b. Hanbel, Ebû Davud (v. 275/889) ve H âkim , A bdurrahm an

b. Ebû Leyla kanalıyla M uâz b. Cebel'den nakleder: M üslüm anlar yat­
m adıkları sürece yerler, içerler ve eşlerine yaklaşırlardı. U yudukların­
da ise artık bunları yapam azlardı. Kays b. Sirm e adında ensardan bir
m üslüm an, yatsı nam azım kıldıktan sonra bir şey yem eden içm eden
yattı. Bu şekilde sabahlayan Kays, yorgun olarak uyandı.98 Hz. Ö m er
ise uyuduktan sonra kalkıp eşine yaklaştı. Sonra Resülullah'a [sallallahu

aley h i vese llem ] gelip bunu zikredince A llah [celle celâlu h û ], “Oruç gecesinde
kadınlarınıza yaklaşm ak size helâl kılındı. O nlar sizin için birer elbise, siz de
onlar için birer elbisesiniz. Allah sizin kendinize kötülük ettiğinizi bildi ve
tövbenizi kabul edip sizi bağışladı. A rtık (ram azan gecelerinde) onlara yak­
laşın ve Allah'ın sizin için takdir ettiklerini isteyin. Sabahın beyaz ipliği (ay­
dınlığı), siyah ipliğinden (karanlığından) ayırt edilinceye kadar yiyin, için,
sonra akşam a kadar orucu tamam layın. M escidlerde ibadete çekilm iş olduğu­
nuz zam anlarda kadınlarla birleşm eyin. Bunlar Allah'ın koyduğu sınırlardır.

98 K ay s b. S a rm e o lay ı a n latılırk en b ird en b ire H z. Ö m er'd en b ah se d ilm e si n e d en iy le ri­

vay etin b u k ısm ın d a b ir k esin ti olm ası m u h tem eld ir. Y azm a n ü sh a d a bu cü m led en
so n ra sın ın b o ş old u ğ u m u h ak k ik tarafın d an b e lirtilm ek ted ir. K esin tid en d o lay ı tam
an la şılm a y a n rivay etin , ay nı zam an d a S ü y û tî tarafın d an ilk kısm ı d a ak ta rılm a m ış­
tır. B u riv a y etin tam m etn i H â k im 'in ei-M ü sted rek ad lı eserin d e b u lu n m a k ta d ır (bk.
el-M ü sted rek, 2/329).
Sakın bu sınırlara yaklaşm ayın, işte böylece A llah âyetlerini insanlara açıklar.
Um ulur ki korunurlar" âyetini vah yetti."

Bu hadis A bdurrahm an b. Ebû Leyla tariki ile m eşhurdur, ancak

kendisi M uâz'dan işitm em iştir. Buna rağm en bu rivayetin şahidleri
vardır.

Buhârî, Berâ'dan nakleder: Resûlullah'm [sallallahu aleyhi vesellem ] as­

habından biri oruçlu olduğunda iftar vakti girince uyuyuncaya kadar
yerler, içerlerdi. Fakat uyudular mı artık bir sonraki iftar vaktine kadar
hiçbir şey yem ezlerdi. Ensardan Kays b. Sirm e oruçlu idi. İftar vakti
ailesine gelip, "Yiyecek bir şeyler var m ı?" diye sordu. Hanım ı, "Yok
am a bulup geleyim " dedi. Gün boyu çalışıp yorulan K ays'm gözleri
ağırlaştı ve uyudu (Dolayısıyla iftar edem eden bir sonraki oruca baş­
ladı). Daha sonra hanım ı bir şeyler bulup geldiğinde kocasını bu halde
görünce "H ay A llah m üstahakını versin" dedi. Ertesi günü günün or­
tasına ulaştıklarında Kays (açlıktan ve susuzluktan) bayıldı. Bu durum
Hz. Peygam ber'e [sallallahu aley h i vesellem ] anlatıldı ve A llah [celle celâluh û],

"Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşm ak size helâl kılındı" âyetini indirdi

de m üslüm anlar buna çok sevindiler. Sonra âyetin devamı, "Sabahın
beyaz ipliği (aydınlığı), siyah ipliğinden (karanlığından) ayırt edilinceye kadar
yiyin, için, sonra akşam a kadar orucu tamamlayın" nâzil oldu.100

Buhârî, Berâ'dan nakleder: Ram azan ayı orucu farz kılındığında,

m üslüm anlar ram azan boyunca eşlerine yaklaşm ıyorlardı. Ancak bazı
kişiler nefislerine kötülük ettiler. Bunun üzerine, "Allah sizin kendinize
kötülük ettiğinizi bildi ve tövbenizi kabul edip sizi bağışladı" âyeti nâzil oldu.101

99 H âk im , el-M iisted rek, 2/329. B en zer lafızlarla Ebû D av u d , Salât, 28, Sıy âm , 1; A h m ed b.
H an bel, el-M ü sn ed , 6/439.

100 B u h ârî, Sav m , 15.

101 B u h ârî, Tefsîr, 29; S ü y û tî'n in a k tard ığ ı rivayet m etni ile B u h â rî m etn i arasın d a bazı
fa rk lılık la r b u lu n d u ğ u için B u h â rî m etn in i esas alarak tercü m e y ap tık . B u h â rî m etn i:

ju - j 5ıs'3ils'ûuki3 Ü ı l î ” ; jr-S-.ı &t j ' f i l

 Ahm ed b. H anbel, İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , A bdullah b. K â'b 'm
babasından nakleder: R am azan ayı orucunda gece yattıktan sonra y e­
m ek, içm ek ve cim â yapm ak, ertesi gün iftar vaktine kadar insanlara
haram idi. Bir gece Resûlullah'la [sallallah u aleyhi vesellem ] sohbet eden Hz.
Öm er, eve döndüğünde eşinin yattığını gördü. O nunla beraber olm ak
istedi, ancak eşi, "B en uyudum " dedi. Buna rağm en Hz. Ö m er, "Sen
u yum adın" diyerek eşi ile beraber oldu. K â'b b. M âlik de böyle bir şey
yapm ıştı. Ertesi gün Hz. Öm er, bu durum u Resûlullah'a [sallallah u aley h i

v esellem ] haber verince bu âyet nâzil old u .102

 yet 187: ... Sabahın beyaz ipliği (aydınlığı), siyah ipliğinden (karanlı-
ğından) ayırt edilinceye kadar yiyin, için, sonra akşam a kadar orucu tam am ­
layın ...

Buhârî, Sehl b. Sa'd'dan nakleder: " Beyaz ipliği, siyah iplikten ayırt
edinceye kadar yiyin, için, sonra akşam a kadar orucu tamamlayın'' âyeti
nâzil olduğunda "fecrd en " kaydı nâzil olm am ıştı. M üslüm anlardan
bazıları oruç tutm ak istediklerinde ayaklarına bir siyah, bir ak iplik
bağlayıp bunları birbirinden seçinceye kadar yem eye içm eye devam
ediyorlardı. Bunun üzerine "fecrd en " kaydı nâzil oldu ve böylece ak
iplikle kara iplikten m uradın gece ile gündüz olduğunu anladılar.103

102 A h m ed b. H an b el, el-M iisn ed, 25/86; îb n Ebû H âtim , Tefsîr, 2/316; Taberî, C â m iu î-B ey â n ,
3/497.

103 B u hârî, Sav m , 16, Tefsîr, 3 0; N esâî, es-S ü n en ü î-K ü b râ , 6/297.

 Âyet 187: ... M escidlerde ibadete çekilmiş olduğunuz zamanlarda kadın­
larla birleşmeyin. Bunlar Allah'ın koyduğu sınırlardır. Sakın bu sınırlara yak­
laşmayın, İşte böylece Allah âyetlerini insanlara açıklar. Umulur ki korunurlar.

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: Bir adam itikâfta iken m escidden dı­
şarı çıktığında dilerse eşine yaklaşabiliyordu. Sonra, "M escidlerde ibadete
çekilmiş olduğunuz zamanlarda kadınlarla birleşmeyin'' âyeti nâzil oldu .104

j* (jl> J rıLüı J l % ju âu Yj
*

 yet 188: M allarınızı aranızda haksız sebeplerle yem eyin. Kendiniz bilip
dururken, insanların m allarından bir kısm ını haram yollardan yem eniz için o
malları hâkim lere (idarecilere veya m ahkem e hâkim lerine) vermeyin.

İbn Ebû Hâtim , Said b. Cübeyr'den nakleder: İm ruülkays b. Ab-

bas ve A bdân b. Eşva' el-H adram î bir arazi konusunda anlaşm azlığa
düştüler. İm ruülkays arazinin kendine ait olduğu hususunda yem in
etm ek istedi. Bunun üzerine, "M allarınızı aranızda haksız sebeplerle ye­
meyin. Kendiniz bilip dururken, insanların m allarından bir kısm ım haranı
yollardan yem eniz için o m allan hâkim lere (idarecilere veya m ahkem e hâkim ­
lerine) verm eyin" âyeti nâzil oldu .105

jL J J ı J - 4J 3 j J L L v ı j j , iC ji;

£0} ( <Uİ IyJÛ \j

104 Taberî, C â m h tl-B ey ân , 3/541. Bu riv ay et yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

105 ib n E bû H âtim , Tefsîr, 2/321; S ü y û tî'n in A b d ân b. E şv a' o larak zik rettiğ i şah ıs İbn Ebû
H â tim 'd e A b d u lla h b. E şva' olarak z ik red ilm ek ted ir. Bu rivayet y azm a n ü sh ad a b u ­
lu n m a m a k ta d ır.
 Â yet 189: Sana, hilal şeklinde yeni doğan ayları sorarlar. De ki: Onlar,
insanlar ve özellikle hac için vakit ölçüleridir. İyi davranış, asla evlere arkala­
rından gelip girm eniz değildir. Lâkin iyi davranış, korunan (ve ölçülü giden)
kim senin davranışıdır. Evlere kapılarından girin, Allah'tan korkun, um ulur
ki kurtuluşa erersiniz.

İbn Ebû H âtim , M uham m ed b. Sa'd el-Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan

nakleder: İnsanlar Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] hilali sordular.
Bunun üzerine bu âyet nâzil o ld u .106

İbn Ebû H âtim 107, Ebü'l-Â liye'den nakleder: Bana aktarılana göre,
insanlar Resûlullah'a [sallallah u aley h i v ese llem ], "Y â Resûlallah! H ilal niye
yaratıldı?" diye sorunca A llah [celle celâlu h û ], "Sana, hilal şeklinde yeni do­
ğan ayları sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve özellikle hac için vakit ölçüleridir"
âyetini gönd erd i.108

Ebû N uaym ve Târîhu D ım aşk adlı eserinde İbn Asâkir, Süddî es-Sa­
gîr kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: M uâz b. Cebel ve Sa'lebe b. G ane-
me dediler ki: "Y â Resûlallah! Hilal neden bir halde durm uyor, önce ip
gibi ince doğuyor, sonra artarak büyüyor, yuvarlaklaşıyor, sonra tekrar
eksilm eye başlayıp ilk başladığı gibi incecik oluyor." Bunun üzerine,
"Sana, hilal şeklinde yeni doğan aylan sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve özel­
likle hac için vakit ölçüleridir" âyeti nâzil oldu.109

 yet 189: İyi davranış, asla evlere arkalarından gelip girm eniz değildir.
Lâkin iyi davranış, korunan (ve ölçülü giden) kim senin davranışıdır. Evlere
kapılarından girin, Allah'tan korkun, umulur ki kurtuluşa erersiniz.

106 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/322.

107 Y azm a n ü sh a d a "İb n C e rîr" şek lin d ed ir.

108 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/322.

109 İbn A sâkir, T ârîhu D ım aşk, 1/25; Ebû N u aym , M a'rifetü ’s-Sahûbe, 1/493, 494; M atbu eser­
de S a 'le b e b. G an em e olarak zik rettiğ i şah ıs İbn A sâk ir ve Ebû N u ay m tarafın d an S a 'le ­
be b. A nem e ola rak zik red ilm ekted ir. Bu rivayet yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.
 Buhârî, Berâ'dan nakleder: İnsanlar C âhiliye dönem inde ihram lı
iken evlerine arkadan girerlerdi. A llah [celle celâlu h û ], "İyi davranış, asla
evlere arkalarından gelip girm eniz değildir. Lâkin iyi davranış, kon m an (ve
ölçülü giden) kim senin davranışıdır. Evlere kapılarından girin, Allah'tan kor­
kun, um ulur ki kurtuluşa erersiniz” âyetini vahyetti.110

İbn Ebû H âtim ve H âkim , Câbir'den nakleder: K ureyşliler "h u m s"

(dinde m utaassıp olanlar) diye adlandırılır ve ihram lı olduklarında ev­
lerine kapılarından girerlerdi. Kureyş dışında kalan diğer A raplar ve
ensar ise evlerine ihram lıyken kapılarından girm ezlerdi. Bir gün Hz.
Peygam ber [sallallahu aley h i vesellem ] bir bostanda idi, kapısından çıktı.
O nunla birlikte olan ensardan K utbe b. A m ir de peşinden kapıdan çıktı.
D iğer sahabiler, "Y â Resûlallah! K utbe b. A m ir günahkâr biri oldu. Ç ün­
kü (ihram lı olduğu halde) seninle birlikte kapıdan çıktı" dediler. Pey­
gam ber Efendim iz Kutbe'ye, "Neden böyle yaptın?" diye sordu. Kutbe,
"Sizi öyle yaparken gördüm , ben de sizin yaptığınız gibi yaptım " dedi.
Resûl-i Ekrem Efendim iz, "Ancak ben ahm esıyim (Kureyşliyim )" deyince
Kutbe, "B enim dinim de senin dinindir" dedi. Bu olay üzerine A llah
[celle celâlu h û ], "İyi davranış, asla evlere arkalarından gelip girm eniz değildir.
Lâkin iyi davranış, kon m an (ve ölçülü giden) kim senin davranışıdır. Evlere
kapılarından girin, A llah'tan korkun, um ulur ki kurtuluşa erersiniz" âyetini
v a h y e tti.111

Buna benzer bir rivayeti İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan
n akletm ekted ir.112

Tayâlisî (v. 204/819), el-M iisn ed'in de Berâ'dan nakleder: Ensar sefer­
den döndüğü zam an evin kapısından içeri girm ezdi. Bunun üzerine bu
âyet nâzil oldu .113

110 B u h ârî, Tefsîr, 31.

111 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 1/323; H âk im , el-M ü stedrek, 1/661.

112 Taberî, C ârn in l-B eı/ân, 3/559.

113 Tayâlisî, el-M iisn ed , 2/291.

 A bd b. H um eyd (v. 249/ 863-64), Kays b. C übeyr114 en-N ehşelî'den
nakleder: A hm esîler (K ureyşliler) hariç, insanlar ihram lı iken kapıla­
rından evlere girm ezlerdi. R esûlullah [sallallahu aley h i v e se lle m ], ashabı ile
beraber bir eve girdi. Ensardan Rifâa b. Tâbût, duvardan atlayarak Re-
sulûllah'm [sallallah u aley h i vesellem ] yanm a girdi. Peygam ber Efendim iz
[sa lla lla h u aley h i v esellem ] evin kapısından çıkarken Rifâa da onunla bera­
ber çıktı. Sahâbe-i kirâm , "R ifâa m ünafık oldu, yâ R esû lallah!" deyince
Resûl-i Ekrem Efendim iz [sallallahu aley h i v ese llem ], " Neden böyle yaptın"
diye Rifâa'ya sordu. Rifâa "Size tâbi oldu m " dedi. R esûlullah Efen­
dim iz [sallallahu a ley h i v ese llem ], " 'Ama ben ahm esîyim " buyurdu. Rifâa ise,
"B izim dinim iz bird ir" dedi. Bunun üzerine, "İyi davranış, asla evlere
arkalarından gelip girm eniz değildir. Lâkin iyi davranış, korunan (ve ölçülü
giden) kim senin davranışıdır. Evlere kapılarından girin, Allah'tan korkun,
um ulur ki kurtuluşa erersiniz" âyeti nâzil oldu .115

 yet 190: Size karşı savaş açanlara, siz de A llah yolunda savaş açın.
Sakın aşın gitm eyin, çünkü Allah aşırıları sevmez.

V âhidî, K elbî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet H udeybi-

ye A ntlaşm ası h akkında nâzil oldu. R esû lu llah 'in [sallallah u aley h i vesel-

114 Liıbâb m etn in d e K ays b. H ib ser olarak zik red ilen râvi, D iirriil-M en sû r'da K ays C ü bey r
olarak ak tarılm aktad ır. A ncak B u h ârî'n in et-Tarihuî-K ebîr'\ ile İbn S a 'd 'm et-T abakât'm da
K ay s b. H abter olarak zik red ilm ekted ir (İbn Sa'd , et-Tabakât, 6/235; B u h ârî, M u ham m ed
b. İsm ail, et-T ârîh u l-K eb îr [haz. M u ham m ed A bd ülm uid H an], H ay d arâb âd , ts., 7/148).

115 Sü y û tî, Ebü'1-Fazl C elâled d in, D ü rrü l-M en sû r, B eyrut, ts., 1/492; M etin d ek i rivayet tam
an la şıla m a d ığ ı için D ü rriiî-M en sû r'd a S ü y û tî'n in ak tard ığı aynı rivayetten istifad e ed e­
rek tercü m e yaptım . Lübnb m etn in d ek i bazı k elim eler atlan m ış olu p, cü m leler arasın d a
k o p u k lu k vard ır. Bu seb ep le d iğ er k ay n ak lard ak i rivay etlerle k arşılaştırarak ak tard ım .
Asıl kay n ak o la rak g ö sterilen Abd b. H u m ey d 'in MîVsnerf'inin g ü n ü m ü ze u laşan bazı
cü zleri vard ır. M ev cu t eserd e b u rivayeti b u lam ad ım . B eg av î'n in nak lettiğ i rivayette
ise, P ey g a m b er E fen d im iz ash abı ile b erab er b ir eve g ird ik ten sonra o n ların p eşin d en
ihram lı olan R ifâa'n m d a girdiği ak tarılm ak tad ır (bk. B egav î, Ebû M u h am m ed H ü se­
yin b. M esu d , M eâ lim ü ’t-T en z iIfi lefsn il-K u r'â n [nşr. A b d ü rrezzâk M eh d î], B eyru t 1420,
1/235). Bu riv ay et yazm a n ü sh ad a yer alm am ak tad ır.
lem ] Beytullah'a girm esi en gellenince bir sonraki yıl tekrar gelm ek şar­
tıyla m üşriklerle bir antlaşm a yapıldı. Bir sonraki sene olunca Resûl-i
Ekrem ve ashabı bir önceki yıl yapam adıkları um renin kazası için
h azırlandılar. Bir yandan da m üşriklerin sözlerind e durm ayıp onları
M escid-i H arâm 'a sokm ayacaklarından ve kendileriyle savaşacakla­
rınd an çekiniyorlardı. Zira sahâbe-i kirâm H arem 'de ve haram ayda
savaşm ayı da kerih görüyorlardı. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.116

 yet 194: H aram ay haram aya karşılıktır. H ürm etler (dokunulm azlık­
lar) karşılıklıdır. Kim size saldırırsa siz de ona m isillem e olacak kadar saldı­
rın. Allah'tan korkun ve bilin ki A llah m üttakilerle beraberdir.

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: R esülullah [sailallah u aley h i vesellem ]

ve ashabı, zilkade ayında yanlarına kurbanlıklarını da alarak um re

yapm ak üzere M ekke'ye doğru yola çıktılar. H udeybiye'ye vardıkla­
rında m üşrikler tarafından engellendiler. Hz. Peygam ber bu sene geri
dönüp seneye tekrar gelm ek üzere m üşriklerle antlaşm a yaptı. Son­
raki yıl gelince Peygam ber Efendim iz ashabı ile birlikte zilkade ayın­
da um re yapm ak üzere M ekke'ye girdiler. M ekke'de üç gece kaldılar.
M üşrikler daha önce m üslüm anları engellediklerinde bununla övün-
m üşlerdi. A llah Teâlâ buna m isillem e olarak m üslüm anlara redde­
dildikleri bu ayda M ekke'ye girm eyi nasip etti. Ve A llah [celle celâluh û],

"H aram ay haram aya karşılıktır. H ürm etler (dokunulm azlıklar) karşılıklı­
dır" âyetini vahyetti.117

116 V ah id î, E sbâbü 'n -N iizııl, s. 5 5; Sü y û tî, bu rivay eti de m an a olarak a k tarm ak tad ır. V ah id î
m e tn in d e yer a lan P ey g am b er E fe n d im iz 'in [sallallah u aley h i vesellem ] H u d ey b iy e'd e
k u rban k estiğ i, y a p ılan an tlaşm ad a b ir so n rak i y ıl ü ç g ü n b o y u n ca M ek k e'n in
b o şa ltıla ca ğ ı g ibi ifad eler, L ü bâb m etn in d e b u lu n m am ak tad ır.

117 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 3/576.

 Â yet 195: A llah yolunda harcayın. K endi ellerinizle kendinizi tehlikeye
atmayın. Her türlü hareketinizde diirüst davranın. Çünkü A llah dürüstleri
sever.

Buhârî, H uzeyfe'den nakleder: Bu ây etin fak hakkında nâzil oldu.118

Ebû D avud, Tirm izî, İbn H ibbân (v. 354/965), H âkim vb. tarafından
Ebû Eyyûb el-Ensârî'den naklederler: Bu âyet biz, ensar hakkında nâzil
oldu. H ak Teâlâ dinini aziz kılıp da yardım cıları çoğalınca ve biz kendi
aram ızda R esû lu llah'tan [sallallahu aley h i vesellem ] gizli olarak, "M alları­
m ız zayi oldu, artık yüce A llah İslâm 'ı da aziz kıldı. Biraz da m alları­
m ızla m eşgul olsak da bozulan, zayi olanlarını ıslah etsek, düzeltsek"
dedik. A llah [celle celâlu h û ] söylediklerim ize cevap olarak, "A llah yolunda
harcayın. K endi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın'’ âyetini vahyetti.
D em ek ki asıl tehlike m allarım ızın başında durup onunla m eşgul ol­
m ak ve cihadı terketm ekm iş.119

Taberânî, sahih bir senedle Ebû Cebira b. Dahhâk'tan nakleder: En­

sar ellerinden geldiğince sadaka verir ve çokça infak ederlerdi. Ancak bir
sene kıtlık olunca bunu yapamadılar. Bunun üzerine, "Allah yolunda har­
cayın. Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın" âyeti nâzil oldu.120

Aynı şekilde Taberânî, sahih bir senedle N u'm ân b. Beşîr'den n ak­

leder: Bir adam günah işlem işti. Sonra, "Allah benim bu günahım ı

118 B u h ârî, Tefsîr, 33.

119 E bû D av u d , C ih âd , 19; T irm izî, Tefsîr, 3; H âk im , el-M ü stedrek, 2/104, 330; İbn H ib bân ,
Sahih, 19/437.
120 T aberân î, el-M u 'cem ii'l-E vsat (nşr. T arık b . İv a z u llah -A b d ü lm u h sin b. İbrahim el-H ü -
sey n î), K a h ire 1995, 6/20; T aberânî'd e D ah h âk b. Ebû C eb ira olarak z ik red ilen râvi, S ü ­
y û tî ta ra fın d a n E bû C eb ira b. D ah h âk o larak ak tarılm ış. Ebû N u ay m , D ah h âk b. Ebû
C eb ira o la ra k zik rettiğ i b u sah ab in in ad ın ın ih tilaflı old u ğ u n u , Ebû C eb ira b. D ah h âk
ola ra k da z ik red ild iğ in i k ay d ed er (bk. Ebû N u ay m , M a'rifetü 's-S ahâbe, 3/1539).
bağışlam az" deyince C enâb-ı Hak, "Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye
atm ayın" âyetim vahyetti.121

^ } i c * . y> öır i L ; İ I 4] ı ^ p L ^ jj ı

p lL e î l i l i v jL Ü } İ Â Jjui? j\ 5JÂ âs ı^Sİ

j*

siis f ı ı ^ i il^ jı ^ u i ^ ü ı ^ ı « ^ ıiju

lliı j j ş jU i ü î İ L i 5 ' ! > 1 p İ l L p l ^ - 3 1S 1 5 ^ 3 ~ ^ jı ^
Ş ^ lU i 01 u Z & S İ l ^ ~bU -
/ ^ I » * *» ^ ✓

A yet 196: Haccı ve um reyi Allah için tam yapın. Eğer (bunlardan) alı-
konursanız kolayınıza gelen kurbanı gönderin. Kurban, yerine varıncaya ka­
dar başlarınızı tıraş etm eyin. Sizden her kim hasta olursa yahut başından bir
rahatsızlığı varsa, oruç veya sadaka veya kurban olm ak üzere fid y e gerekir.
(H ac yolculuğu için) emin olduğunuz vakit kim hac günlerine kadar umre ile
fay d alan m ak isterse, kolayına gelen bir kurban kesm ek gerekir. Kurban kesm e­
yen kim se hac günlerinde üç, m em leketine döndüğü zam an yedi olm ak üzere
oruç tutar ki hepsi tam on gündür. Bu söylenenler, ailesi M escid-i H aram
civarında oturm ayanlar içindir. Allah'tan korkun. Biliniz ki Allah'ın vereceği
ceza ağırdır.

ibn Ebû Hâtim , Safvân b. Ü m eyye'den nakleder: Resülullah'a [sal­

lallah u a ley h i v ese lle m ], cübbesine zâferan kokusu sürünm üş halde bir
adam geldi. Hz. Peygam ber'e, "U m rem konusunda ne em redersiniz
yâ R esû lallah?" diye sordu. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Haccı
ve um reyi A llah için tam yapın" âyetini vahyetti. Sonra Resûl-i Ekrem,
"Umre konusunda soru soran nerede?" diye sorunca, "İşte bu radayım "
dedi. R esülullah Efendim iz, "Ü zerindeki elbiseni değiştir, sonra gusül ab­

ın T aberân î, el-M u 'cem ü 'l-E vsat, 6/20.

desti al ve gücün rıisbetinde istinşak yap, sonra da hacda ne yaptıysan um ren­
de de aynı şeyi yap" diye bu yu rd u .122

B uhârî, K â'b b. U cre'd en nakleder: Bana, " Sizden her kim hasta
olursa yahut başından bir rahatsızlığı varsa, oruç veya sadaka veya kurban
olm ak üzere fid y e gerekir" (B a k a ra 2/196) âyeti soruldu. K â'b, başım dan
b itler yüzü m e dökü lü r h ald e R esû lu llah 'in h uzu run a getirildim .
Peygam ber Efendim iz [sallallah u a ley h i v e se lle m ], " Sana ulaşan m eşakkatin
g özü m le görm ekte olduğum bu dereceye varacağını düşünm üyordum . Bir
koyun bulabilir m isin ?" diye sorunca "H a y ır" dedim . R esû l-i Ekrem ,
"O zam an üç gün oru ç tut veya her bir m iskine yarım s â ‘ m iktarında olm ak
üzere altı m iskini doyur" dedi. İşte bu âyet hususi olarak benim h ak ­
kım d a, genel olarak sizin h akk ın ızd a nâzil o ld u .123

122 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 1/334; İbn K esîr, Tefsîr, 2/113; A y n ı rivayeti ak taran İbn K esîr, bu
riv ay etin g arîb o ld u ğ u n u ve siy ak ın d a b ir tu h aflık o ld u ğ u n u zik red er. Z ira b e n z e r bir
riv ay etin S ahîhayn 'da old u ğ u n u , an cak râv in in S afv ân b . Ü m ey y e d eğil, Y a'lâ b. Ü m ey-
y e old u ğ u n u , rivay ette g u sü l ve istin şak tan b ah sed ilm ed ğ in i, ay rıca seb eb -i n ü zû ld en
b a h sed ilm ed iğ in i zik red er. A h m ed b. H an b el, el-M iisn ed, 29/468; M ü sn ed rivay etin d e
S a fv â n b. Y a 'lâ b. Ü m ey y e o la ra k z ik red ilen râv in in bab ası sah abi Y a'lâ'd an nak led ilir.
R iv ay etlerin tü m ü n d en şö y le h ik ây eleştireb iliriz: B ir ad am , "Ü z e rin d e k ok u o lan biri
n a sıl um re ih ram ın a g ire r" d iye so ru n ca P ey g am b er E fen d im iz [sallallah u aley h i ve­
sellem ] g elen vah iy ü zerine, " Ü zerin deki koku yu üç defa yıka, son ra elb isen i çıkar ve hacda
ne yap tıy san u m rede de ayn ısın ı y ap " d iye em red er (bk. B u h ârî, H ac, 16). B u h â rî m etn i ile
A h m ed b. H a n b el m etn i ay n ıd ır, an cak B u h ârî'd e vah yin g eld iğ i b ild irilm ek le birlik te
h a n g i â y et o ld u ğ u zik red ilm em iştir. İb n ü 'l-A rab î, C âh iliy e d ö n em in d e h a cced erk en
in sa n la r elb iseleriy le ih ram a g irip k ok u sü rü n m ezlerd i. A n cak u m red e k oku k o n u ­
su n d a tam b ir y asak y o k tu (bk. İbn H acer, I e t h n î B ârî, 5/178). Bu seb ep le so ru y u so ran
a d a m bu m eselen in İslâm 'd a aynı o lu p o lm ad ığ ın ı ö ğ ren m ek için so rm ak ta idi. R esû l-i
E k rem E fe n d im iz 'in "h a c d a y ap tığ ın ı y a p " d em esi, şah sın h a c m en âsik i k o n u su n d a
b ilg isi o ld u ğ u n u g ö sterm ek ted ir. B u h â rî rivay etin e g ö re b u v âk ıa C i'râ n e'd e olm u ştu r.
Yani hac ön cesid ir. İsm ailî d er ki: Y in e b u rad a sö z k on u su olan kok u , şah sın elb isesin ­
d e d eğil b e d en in d ed ir. Ç ü n k ü eğ er e lb isesin d e o lsay d ı, sad ece elb isen i çık ar d em esi
y e terli olu rd u . A n cak B u h â rî bu g örü şü red d ed ip âd eti o ld u ğ u ü zere m eseley i iyi an la ­
m ak için riv ay etin d iğ er v ary an tların a b ak ar. Ve elb ise ü zerin d e k o k u n u n ih ram a zarar
v erm e d iğ in i sö y ler (bk. İbn H acer, F eth u l-B â n , 5/178).

123 B u h ârî, M eg âzî, 36; M ü slim , H ac, 60.

 Ahm ed b. Hanbel, K â'b'dan nakleder: Biz Hudeybiye'de ihram lı
bir halde R esû lu llah la [sallallahu aleyhi vesellem ] beraberdik. M üşrikler bizi
m uhasara etm işti. Kulak m em elerim e kadar uzanan saçım vardı. H a­
şereler yüzüm e düşüyordu. Bu esnada Allah Resûlü yanım a uğrayıp,
"Başındaki haşereler sana eziyet veriyor m u?" diye sordu. Ben de, "E v et"
dedim . Bunun üzerine tıraş olm ayı emretti. K â'b dedi ki: Şu âyet indi­
rilm işti: "Sizden her kim hasta olursa yahut başından bir rahatsızlığı varsa,
oruç veya sadaka veya kurban olm ak üzere fid y e gerekir."124

Vâhidî, Atâ kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: H udeybiye'de ko­

nakladığım ızda K â'b b. U cre başından haşereler yüzüne dökülür hal­
de geldi. Dedi ki: "Y â Resûlallah, bu bitler beni y ed i." Bunun üzerine
A llah Teâlâ bu m evkide, "Sizden her kim hasta olursa yahut başından bir
rahatsızlığı varsa, oruç veya sadaka veya kurban olm ak üzere fid y e gerekir"
âyetini vahyetti.125

o u ı 2 ji jjj. 1f l s u ij u s L ü ı ^ J ıi* .
' o y- ' '

 yet 197: Hac, bilinen aylardadır. Kim o aylarda hacca niyet ederse (ih­
ram ını giyerse), hac esnasında kadına yaklaşm ak, günah sayılan davranışlara
yönelm ek, kavga etm ek yoktur. N e hayır işlerseniz A llah onıı bilir. (Ey m ü­
m inler! Ahiret için) azık edinin. Bilin ki azığın en hayırlısı takvadır. Ey akıl
sahipleri! Benden (em irlerim e muhalefetten) sakının.

Buhârî, ibn A bbas'tan nakleder: Yem en ahalisi, yol azığı hazırla-

m aksızm hacca gelip, "B iz Allah'a tevekkül ed en leriz" derlerdi. M ek­
ke'ye gelince ise insanlardan azık isterlerdi. Bunun üzerine A llah [celle

124 A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 30//25; B u hârî, M eg âzî, 36; T im izi, Tefsîr, 2. S ü y û tî'n in
k a y n a k g ö sterd iğ i A hm ed b. H an b el m etn in i esas alara k tercü m e y ap tım . Z ira Liibâb
m etn in d e, “B aşın d aki h aşereler san a eziyet v eriy or mu, diye sordu " cü m lesin d en sonra
"B e n de 'E v e t' d e d im " cü m lesi b u lu n m am ak tad ır.

125 V âh id î, E sbâbii'n -N ü zû l, s. 60.

celâ lu h û ], "(Ey m üm inleri A hiret için) azık edinin. Bilin ki azığın en hayırlısı
takvadır" âyetini in d ird i.126

 yet 198: (Hac m evsim inde ticaret yaparak) Rabb'inizden gelecek bir
lutfu (kazancı) aram anızda size herhangi bir günah yoktur. Arafat'tan ayrılıp
akın ettiğinizde M eş'ar-i Harâm'da Allah'ı zikredin ve O'nu size gösterdiği
şekilde anın. Şüphesiz siz daha önce yanlış gidenlerden idiniz.

Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: Ukâz, M ecenne ve Z ülm ecâz C â­

hiliye dönem i pazar yerleri idi. M üslüm anlar hac m evsim lerinde bu ­
ralarda ticaret yapm ayı günah sayıyorlardı. Bunun üzerine, "(Hac m ev­
sim inde ticaret yaparak) Rabb'inizden gelecek bir lutfu (kazancı) aram anızda
size herhangi bir günah yoktur" âyeti nâzil old u .127

A hm ed b. H anbel, İbn Ebû H âtim , İbn C erîr, H âkim vb. Ebû Üm â-

m e et-Teym î'den naklederler: İbn Öm er'e, "B iz burada hayvanlarım ızı
kiraya veriyoruz. H accım ıza bir zarar gelir m i?" dedim . İbn Ö m er [radı-

y allah u anh ] dedi ki: Resûlullah'a bir adam geldi, senin bana sorduğunu
Peygam ber Efendim iz'e sordu. R esûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] ada­
m a cevap verm edi. Tâ ki Cebrâil [aley h isselâm ] şu âyet ile gelince: "(Hac
m evsim inde ticaret yaparak) Rabb'inizden gelecek bir lutfu (kazancı) aram a­
nızda size herhangi bir günah yoktu r." Resûl-i Ekrem Efendim iz o adam ı
çağırıp, "Siz hacısınız, hacı oldunuz" bu yu rd u .128

126 B u h ârî, H ac, 6; Ebû D av u d , M en âsik , 3. L übâb m etn in d e o lm ay an an ca k m etn in a n la ­

şılm a sı için ek led iğ im "M ekke'ye g elin ce ise in san lardan azık isterlerdi" cü m lesi B u h ârî
m etn in d e bu lu n m ak tad ır.

127 B u h ârî, T efsîr, 34.

128 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 1/351; A hm ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 10/473; Taberî, C â m iu î-B ey ân ,
4 / 1 6 4 ,1 6 9 ; H âk im , el-M ü stedrek, 1/619.
 J IS - <)j 1ö <U) ı J j - 2-*-^— "IJ . V_Ü I tji?Lîl ‘
— (j^3 I î ^_ı

A yet 199: Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi aktığı)
yerden dönün. Allah'tan m ağfiret isteyin. H iç kuşkusuz Allah Gafûr'dıır,
Rahîm'dir.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Câhiliye dönem inde A raplar

A rafat'ta, K ureyş ise M üzdelife'de vakfeye dururlardı. Bunun üzerine
A llah [celle celâ lu h û ], " Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi
aktığı) yerden dönün" âyetini indirdi.129

İbnü'l-M ünzir, Esmâ bint Ebû Bekir'den nakleder: Şeybe b. Rebîa ha­
riç Kureyş M üzdelife'de vakfe yapardı, diğer insanlar ise A rafat'ta vakfe
yaparlardı. Bunun üzerine Allah [celle celâluhû], "Sonra siz de insanların (vak­
feden) döndüğü (sel gibi aktığı) yerden dönün" âyetini indirdi.130

r^ J o jlS İ j i \ ü o l I /j.5> :>l i i a î lili

Âyet 200: Hac ibadetlerinizi bitirince, babalarınızı andığınız gibi, hatta on­
dan daha kuvvetli bir şekilde Allah'ı anın, insanlardan öyleleri var ki: Ey Rab­
bimiz! Bize dünyada ver, derler. Böyle kimselerin ahiretten hiç nasibi yoktur.

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: C âhiliye ehli hac m enâ-
sikini bitirince bir yerde dururlardı. İçlerinden biri çıkıp şöyle derdi:
"B abam yem ek yedirir, başkalarının borçlarım ve diyetlerini üstlenir­
d i." Böylece babalarının am ellerinden başka hiçbir şeyi anm azlardı.
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "H ac ibadetlerinizi bitirince, babaları­

129 T aberî, C âm iıı'l-B eijân, 4/186.

130 İb n ü 'I-M ü n z ir'in Te/s/r'inden sad ece b ir k ısm ı g ü n ü m ü ze u laşab ilm iştir. E lim izd ek i
nü sh ad a B akara 27 2 -N isâ 92 ây etleri arası b u lu n d u ğ u için ilg ili riv ay et b u lu n m a m a k ­
tad ır. E sm â b in t Ebû B ekir'd en g elen b u rivayeti sad ece S ü y û tî'n in D ü r r Ş f-M e m û r
adlı eseri ile V â k ıd î'n in el-M eg âz? sin d e b u lab ild im , (bk. V âk ıd î, M u h am m ed b. Ö m er,
el-M eg âzi [nşr. M a rsd en Jo n es], B ey ru t 1989, s. 1102).
nızı andığınız gibi, hatta ondan daha kuvvetli bir şekilde Allah'ı anın" âyetini
in d ird i.131

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: İnsanlar hac m enâsikini bitirince

cem eratta durup babalarının C âhiliye dönem lerini ve yaptıklarını an­
dılar. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: A raplar'dan bir kısm ı A ra­
fat'ta vakfeye gelip, "Y â Rabbi, bu seneyi yağm urlu, verim li ve ürünü
güzel eyle" diye dua ettiler. A hiretten hiçbir şey istem ediler. A llah [celle

celâlu h û ], “İnsanlardan öyleleri var ki: Ey Rabbim izl Bize dünyada ver, der­
ler. Böyle kim selerin ahiretten hiç nasibi yoktur" âyetini indirdi. O nlardan
sonra m üm inlerden bir grup A rafat'a gelip, "Ey Rabbimiz, bize dünyada
da iyilik ver, ahirette de iyilik ver ve bizi o ateş azabından koru" (B ak ara 2 /2 0 1 )

diye dua eden m üm inler hakkında da, "İşte onlar için, kazandıklarından
büyük bir nasip vardır. (Şüphesiz) Allah'ın hesabı çok süratlidir" (B ak ara 2/2 0 2 )

âyetini indirdi.132

' ' K * * * 1* *. ^

 yet 204: İnsanlardan öyleleri vardır ki dünya hayatı hakkında söyle­

dikleri senin hoşuna gider. Hatta böylesi kalbinde olana (sam im i olduğuna)
Allah'ı şahit tutar. H albuki o, kasım ların en yam anıdır.

İbn Ebû Hâtim , Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

 sim b. Sâbit ile M ersed b. Ebû M ersed'in içinde bulunduğu seriy-
ye baskına uğradığında m ünafıklardan iki kişi şöyle dediler: "Yazık
oldu, şu öldürülenler! Ne evlerinde oturabildiler ne de arkadaşlarının
(Hz. Peygam ber'i kastediyorlar) verdiği görevi yerine getirebildiler!"
B unun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "İnsanlardan öyleleri vardır ki. dünya
hayatı hakkında söyledikleri senin hoşuna gider. Hatta böylesi kalbinde olana

131 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/355, 356.

132 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 2/357.

(sam im i olduğuna) Allah'ı şahit tutar. H albuki o, kasım ların en yam anıdır"
âyetini indirdi.133

İbn Cerîr, Süddî'den nakleder: Bu âyet A hnes b. Şerîk hakkında

nâzil oldu. Bu zat Resûlullah'a [sallallahu aley h i v esellem ] gelip m üslüm an
olduğunu açıkladı. M üslüm an olm ası Resûl-i Ekrem 'in hoşuna gitti.
Sonra Peygam ber Efendim iz'in yanından çıkıp giderken yolda m üslü-
m anlara ait ekinlere ve m erkeplere rastladı. Ekinleri yakıp m erkepleri
de öldürdü. Bunun üzerine A llah Teâlâ bu âyeti vahyetti.134

 yet 207: İnsanlardan öyleleri de var ki Allah'ın rızasını alm ak için ken­
dini ve m alım fe d a eder. Allah da kullarına şefkatlidir.

el-M üsned adlı eserinde Hâris b. Ebû Üsâm e (v. 282/895) ve İbn Ebû
H âtim , Said b. M üseyyeb'den (v. 94/713) nakleder: Suheyb-i Rûm î, Resû­
lullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] hicret etm ek üzere yola çıktı. Bir grup
Kureyşli onun peşine düştü. Suheyb, bineğinden inip sadağını çıkardı.
Sonra, "E y Kureyşliler! Biliyorsunuz sizin en iyi ok atıcınız benim , siz
bana ulaşm adan sadağım daki bütün okları üzerinize yağdırırım . Son­
ra kılıcım a el atar ve elim de en küçük parçası kalıncaya kadar sizinle
vuruşurum , ancak ondan sonra bana istediğinizi yapabilirsiniz. Ama
isterseniz size M ekke'de bıraktığım m alların yerlerini söyleyeyim , on­
ları alın ve karşılığında yolum u açm, bırakın gideyim " dedi. Onlar da,
"O lu r" deyip bu teklifi kabul ettiler. N ihayet M edine'ye Resûlullah'in
[sallallahu aley h i v esellem ] yanm a geldiğinde, Peygam ber Efendim iz, "Ebû
Yahya! Bu kârlı bir alışveriş o ld u " buyurdu. Bunun üzerine, "İnsanlardan
öyleleri de var ki Allah'ın rızasını alm ak için kendini ve malını fed a eder. Allah
da kullarına şefkatlidir" âyeti nâzil oldu.135

133 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/363.

134 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/229.

135 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/368, 369; H eysem î, N û red d in A li b. Sü ley m an , B u ğ y etü î-B âh is
an Z ev âid i M ü sn ed iî-H â ris (nşr. H ü sey in A h m ed Salih B âkerî), M ed in e 1992, 2/694.
 H âkim , el-Mi'ıstedrek'te Said b. M üseyyeb kanalıyla benzer bir riva-
yeti Suheyb'den m evsul olarak, İkrim e'den de m ürsel olarak nakleder.
Bir başka benzer rivayeti ise H am m âd b. Selem e kanalıyla Sâbit'ten, o
da En es'ten nakleder. Bu rivayette âyetin sebeb-i nüzûlüne dair açık­
lam a bulunm aktadır. Rivayet için H âkim , "M ü slim 'in şartlarına uyan
sahih bir rivayettir" der.136

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Bu âyet Suheyb, Ebû Zer ve arka­
d aşlarından biri olan C ündeb b. Seken hakkında nâzil oldu .137

 yet 208: Ey îman edenler! Hep birden barışa girin. Sakın şeytanın pe­
şinden gitm eyin. Çünkü o, apaçık düşm anm ızdır.

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Yahudilerden Sa'lebe, A bdullah b.

Selâm , İbn Yâm în, K â'b 'm oğulları Esed ve Ü seyd, Şu'be b. Am r, Kays
b. Zeyd haklarında nâzil olm uştur. Bunlar Resülullah'a [sallallah u aleyhi

v esellem ] gelip, "E y A llah'ın elçisi, bizler yahudi iken cum artesi günü
tâzim de bulunurduk, bize m üsaade et cum artesi günü tazim e devam
edelim . Ayrıca Tevrat da A llah'ın kitabıdır, bize m üsaade buyurun ge­
celeri Tevrat'la ihya edelim " dediler. Bunun üzerine, "Ey iman edenler!
Hep birden barışa girin. Sakın şeytanın peşinden gitm eyin. Çünkü o, apaçık
düşm anm ızdır" âyeti nâzil old u .138

136 H â k im , el-M ilstedrek, 3/488, 491.

137 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/248.

138 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/255, 256.

 Â yet 214: (Ey m üm inler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başı­
na gelenler size de gelm eden cennete gireceğinizi m i sandınız? Yoksulluk ve
sıkıntı onlara öylesine dokunm uş ve öyle sarsılm ışlardı ki nihayet Peygam ber
ve beraberindeki m üminler, "Allah'ın yardım ı ne zam an?" dediler. Bilesiniz
ki Allah'ın yardım ı yakındır.

A bdürrezzâk, M a'm er kanalıyla Katâde'den nakleder: Bu âyet

Resûlullah'm [sallallahu aley h i vesellem ] ağır bir im tihan ve m üşriklerin ku­
şatm ası altında oldukları H endek Savaşı günü nâzil olm uştur. 139

 yet 215: Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki:

M aldan harcadığınız şey, ebeveyn, yakınlar, yetim ler, fakirler ve yolcular için
olm alıdır. Şüphesiz A llah yapacağınız her hayrı bilir.

ibn Cerîr, İbn Cüreyc'den nakleder: M üm inler Resülullah'a [sallal­

lahu aley h i v esellem ] m allarını nereye harcayacaklarını sordular. Bunun

üzerine, "Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarım soruyorlar. De ki: M al­
dan harcadığınız şey, ebeveyn, yakınlar, yetimler, fakirler ve yolcular için ol­
malıdır. Şüphesiz A llah yapacağınız her hayrı bilir" âyeti nâzil oldu.140

İbnü'l-M ünzir, Ebû H ayyân'dan nakleder: A m r b. Cem îıh, Resûlul-

lah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gelip, "M allarım ızdan neyi infak edelim ve
nereye harcayalım " diye sordu. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.141

JULâ *L _ J Jüt J . 1 *j

% \ İ.İP L i> < J İI 3 ^ j’ J ı t j i l

139 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 1/249.

140 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/294.

141 İb n ü 'l-M ü n z ir'd ek i ilg ili yer g ü n ü m ü ze u la şm ad ığ ı için d iğ er k a y n ak lard an bk. Ze-
m ah şerî, K e ş ş a f 1/189; İb n ü 'l-C ev zî, E b ü l-F e re c C em âled d in A bd u rrah m an b. A li, Zâ-
d iil-M e s îr f i İlm i’t-T efsîr (nşr. A b d ü rrez z â k el-M eh d î), B ey ru t 1422,1/ 207.
 Â yet 217: Sana haram ayı, yani onda savaşm ayı soruyorlar. D e ki: O
ayda savaşm ak büyük bir günahtır. (İnsanları) Allah yolundan çevirm ek, Al­
lah'ı inkâr etmek, M escid-i H aram 'm ziyaretine mani olm ak ve halkım oradan
çıkarm ak ise A llah katında daha büyük günahtır. Fitne de adam öldürm ekten
daha büyük bir günahtır. Onlar eğer güçleri yeterse, sizi dininizden döndü-
rünceye kadar size karşı savaşa devam ederler. Sizden kim, âm inden döner ve
kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işler dünyada da ahirette de boşa gider.
O nlar cehennem liktirler ve orada devam lı kalırlar.

İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim , el-M u'cem ili-K ebîr adlı eserinde Taberânî
ve Sünen adlı eserinde Beyhakî, Cündeb b. A bdullah'tan naklederler:
Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] Abdullah b. Cahş kom utasında bir se-
riyye gönderdi. Yolda İbnül-H adram î'yle karşılaştılar ve o günün receb
veya cem aziyelâhir ayından mı olduğunu bilm eden onu öldürdüler.
Bunun üzerine m üşrikler m üslüm anlara, "Siz haram aylarda adam öl­
dürdünüz" dediler. Bu olay üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Sana haram ayı,
yani onda savaşm ayı soruyorlar" âyetini gönderdi.142 Bazı m üslüm anlar,
"H er ne kadar bir günah kazanm adılarsa da bir ecir de kazanm adılar"
dediler. Bunun üzerine, "İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad
edenler var ya, işte bunlar, Allah'ın rahm etini umabilirler. Allah, Gafür ve
Rahîm'dir" (B ak ara 2/218) âyeti nâzil oldu.143 Bu rivayeti İbn M ende, M a'ri-

142 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/306, 307; İb n E bû H âtim , T efsir, 2/384; T aberânî, el-M u 'ce-
m ü l-K eb îr, 21122-, B ey h ak î, es -S ü n e n ü l-K ü b râ (nşr. M ah m u d A b d ü lk ad ir A tâ), B eyru t
2003, 44/301; Taberî, İb n Ebû H âtim , T aberân î ve B ey h ak î riv ay etlerin d e o lay d etaylı
a n la tılm ış olm asın a rağ m en L ü b âb ’da özetle v erilm iştir.

143 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 2/388; "B a z ı m ü slü m a n la r" olarak çev ird iğ im iz k ısım , L übâb
m etn in d e "b a 'd u h ü m " şek lin d e z ik red ilm ek ted ir. İbn Ebû H âtim 'd e "b a z ı m ü şrik le r"
şek lin d e g e çerk en K u rtu b î, "b a 'd u h ü m " şek lin d e zik red ip zam ird en m u rad ın m ü slü ­
m a n la r o ld u ğ u n u ifad e ed er (K u rtu b î, el-C âm i', 3/50). T aberî d e ise "b a z ı m ü slü m a n ­
la r" şek lin d e zam irsiz olarak ifad e ed ilm iştir (Taberî, C â m iu î-B ey ân , 4/319).
fetiı's Sahabe adlı eserinde O sm an b. Atâ, o da babasından o da İbn A b­
bas'tan nakled er.144

ç -j& j jL i ı ı Z f c * j J 'j ^ -U J i

j rıı-^iî-î. ı•% ^ \ ° * * t^
v_JUj S j J lkj i ö»_ûju_' I i Li * ■••jj 1 ■
*>■
6* a 1

© 1 / J 3 2 { J d j j o L İ^ I -çul

 yet 219: Sana, şarap ve kum ar hakkında soru sorarlar. De ki: H er iki­
sinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım faydalar vardır. A ncak
her ikisinin de günahı faydasından daha büyüktür. Yine sana iyilik yolunda
ne harcayacaklarını sorarlar. "İhtiyaç fazlasın ı" de. Allah size âyetleri böyle
açıklar ki düşünesiniz.

İlgili rivayetler, M âide sûresinde gelecektir.

" ... Yine sana iyilik yolunda ne harcayacaklarını sorarlar. 'İhtiyaç fa z la ­

sını' de. Allah size âyetleri böyle açıklar ki dü şün esiniz."

İbn Ebû H âtim , Said veya İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakle­
der: Sahabeden bir grup, A llah yolunda infak ile em rolunm ası üzerine
Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek, "E y A llah'ın elçisi, bu bize
em rolunan m allarım ızdan A llah yolunda infakm ne olduğunu b il­
m iyoruz, m allarım ızdan neyi infak edeceğiz?" diye sordular. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Yine sana iyilik yolunda ne harcayacaklarını
sorarlar. 'İhtiyaç fazlasını' de" âyetini indirdi.143

Yine İbn Ebû H âtim , Yahya'dan nakleder. Yahya'ya ulaştığına göre

M uâz b. Cebel ve Sa'lebe, Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gelerek,
"E y A llah 'ın elçisi, bizim bir ailem iz ve kölelerim iz var. Biz m alım ız­
dan neyi infak ed elim ?" diye sordular. Bunun üzerine A llah [celle celâ­

luh û] bu âyeti gön d erd i.146

144 İb n M e n d e 'n in eserin d e b u lam ad ım .

145 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/381.

146 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/393.

 jJ j j ___ LU l S il}

.1 S i

 yet 220: Dünya ve ahiret hakkında (lehinize olan davranışları düşünün

ve ona göre hareket edin). Sana yetim ler hakkında soruyorlar. De ki: Onları
iyi yetiştirm ek (yüzüstü bırakm aktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte
yaşarsanız, (unutm ayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanla
düzelteni bilir. Şayet Allah dileseydi, sizi de zahm et ve m eşakkate sokardı.
Çünkü Allah güçlüdür, hakimdir.

Ebû Davud, Nesâî, Hâkim vb. İbn A bbas'tan nakleder: "Rüşd çağına
erişinceye kadar, yetimin malına, sadece en iyi tutumla yaklaşın" (E n 'âm 6/152;

isrâ 17/34) ve, “H aksızlıkla yetim lerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına
ancak ateş tıkınmış olurlar; zaten onlar alevlenm iş ateşe gireceklerdir" (Nisâ

4/10) âyetleri nâzil olunca yetim lere bakanlar, onların yiyecek ve içecek­
lerini kendi yiyecek ve içeceklerinden ayırdılar. Bazan olurdu ki yeti­
m in yiyeceği artardı. Bu durum da yetim yiyinceye veya bozuluncaya
kadar ayrı bir yerde m uhafaza ederlerdi. A ncak bu durum onlara zor
gelm eye başladı ve gidip Resülullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] anlattılar.
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], ''Sana yetim ler hakkında soruyorlar. De
ki: Onları iyi yetiştirm ek (yüzüstü bırakm aktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla
birlikte yaşarsanız, (unutmayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri
bozanla düzelteni bilir. Şayet Allah dileseydi, sizi de zahm et ve m eşakkate so­
kardı. Çünkü Allah güçlüdür, hakim dir" âyetini gönderdi.147

^ L y i L Tj
a ^ 9 » x E JL
î ®J » •x I ■*' I ** * S M'” * c #/ / * I * K
^y* --*■ - * 'y ıy, yi J **’*^ y j y ■ y—
Jy

147 H âkim , el-M üstedrek, 2/334, 361, 378; Ebû Davud, Vesâyâ, 7; Nesâî, Vesâyâ, 11; Beyhakî, es-
Siinenii'l-Kübrâ, 6/465; N esâî, es-Sü n en iil-K ü brâ, 4/113; A hm ed b. H anbel, el~Müsned, 5/140.
\3Jjo â lj jÜUI J \ JJ^ P İ iSj-U ^
© Ö Ç ■4—j I j ! - j j A _ jîL > S ^ _ Â j c « J I j S _ L > J l (_s—!l

 yet 221: İman etm edikçe putperest kadınlarla evlenm eyin. Beğenseniz
bile, putperest bir kadından, imanlı bir câriye kesinlikle daha iyidir. İman et­
m edikçe putperest erkekleri de (kızlarınızla) evlendirm eyin. Beğenseniz bile,
putperest bir kişiden inanm ış bir köle kesinlikle daha iyidir. O nlar (m üşrikler)
cehennem e çağırır. Allah ise izni (ve yardım ı) ile cennete ve m ağfirete çağırır.
Allah, düşünüp anlasınlar diye âyetlerini insanlara açıklar.

İbnü'l-M ünzir, İbn Ebû H âtim ve Vâhidî, M ukâtil'den nakleder:

Bu âyet Ebû M ersed el-G anevî148 hakkında nâzil oldu. Resûlullah'a [sal­

lallah u a ley h i vesellem ] gelip A nak adında bir kadınla evlenm ek için izin is­
tedi. A ncak câriye güzel ve çekici olm asına rağm en m üşrik idi. Bunun
üzerine bu âyet nâzil oldu.149

"Beğenseniz bile, putperest bir kadından, imanlı bir câriye kesinlikle daha
iyidir."

V âhidî Süddî kanalıyla Ebû M âlik'ten, o da İbn A bbas'tan nakle­

der: Bu âyet A bdullah b. Revâha hakkında nâzil oldu. Zenci bir câriye-
si vardı. Bir gün ona öfkelenip bir tokat attı, sonra da onu dövdüğüne
pişm an olup Hz. Peygam ber'e [sallallah u aley h i vesellem ] geldi ve olanları
anlattı. A bdullah, "Yem in ederim ki onu âzat edeceğim ve onunla m ut­
laka evleneceğim " dedi ve ve dediğini de yaptı. A ncak bazı m üslü ­
m anlar "B ir câriye ile evlendi" diyerek onu kınadılar. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ] bu âyeti gönderdi.150 ibn Cerîr, bu rivayeti m ünkatı'
olarak Süddî'den nakleder.
148 M e tin d e "İb n E bû M e rse d " d en ilm esin e rağ m en İbn Ebû H âtim 'd e sad ece "E b û M er­
se d " g eçm ek ted ir. Y azm a n ü sh ad a "E b û M e rse d " o larak z ik red ilip so n rak i k ısım boş
bırak ılm ıştır.

149 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/398; V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, s. 73. B u k ad ın ın K u rey şli m iskin
b ir k im se old u ğ u b ilg isi L iibâb'da zik red ilm ez k e n S ü y û tî'n in ak ta rd ığ ı k ay n ak lard a
g eçm ek ted ir.

150 V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, s.73; T aberî, C â m iu î-B ey ân , 4/368-369; İb n E bû H âtim , Tefsîr,

2/398; S a 'le b î, el-K eşfv e1 ~ B eyân , 2/155. T ü m k ay n ak lard ak i m etin ay nı o lm ak la b erab er
 ^ySL^r^J I ^ 3 \yi jlS-\İ (_£İ^ J-A

 yet 222: Sana kadınların ay halini sorarlar. De ki: O, bir rahatsızlıktır.

Bu sebeple ay halinde olan kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar
onlara yaklaşm ayın. Tem izlendikleri vakit, Allah'ın size em rettiği yerden on­
lara yaklaşın. Şıınu iyi bilin ki Allah tövbe edenleri de sever, tem izlenenleri
de sever.

M üslim ve Tirmizî, Enes b. M âlik'ten naklederler: Yahudiler, kadınla­

rı hayız olunca onlarla beraber yemez, içmezler ve evlerde onlarla beraber
oturup kalkmazlardı. Sahâbe-i kirâm bu durumu Peygam ber Efendimiz'e
sorunca, Allah Teâlâ, "Sana kadınların ay halini sorarlar" âyetini gönderdi.
SonraResûlu İlah [sallallahu alevhiveseliem ], "Nikâhhariç,dilediğimzlterşeyiyapın''
buyurdu.151

Bâverdî (v. 301/913), M a'rifetü's-SahâbeK2 adlı eserinde İbn İshak,

M uham m ed b. Ebû M uham m ed, İkrim e veya Said, İbn A bbas senediy­
le nakleder: Sâbit b. D ahdah, Resûlullah'a [sallallah u aley h i v esellem ] hayız

S ü y û tî m etn in b ir k ısm m ı ak tarm am ıştır. B ir k o p u k lu k old u ğ u da fark ed ilen m etn in

a k ta rılm a y a n k ısm ı şö y led ir: " . . . H z. P ev g am b er'e [sallallahu aley h i vesellem ] g eld i
ve olan ları anlattı. R e sû lu llah , 'Ey A bdu llah o n asıl b irid ir? ’ d iye so rd u . A b d u llah , 'E y
A lla h 'ın elçisi, o o ru ç tu tu y or, n am az k ılıy or, g ü zel ab d est alıy or, A lla h 'ın y eg ân e ilâh,
sen in A lla h 'ın e lçisi o ld u ğ u n a şeh ad et ed iy o r' dedi. R esû l-i E krem E fen d im iz, 'O halde
o im an etm iş b ir câriyedir' d ed i. A b d u llah , 'S en i hak ile g ö n d eren e y em in ed erim ki onu
â z a t ed eceğ im v e on u n la m u tlak a ev len e ceğ im ' d ed i . . . " A y n ı rivayeti D iırrü ’l-M en sû r
ad lı tefsirin d e d e zik red en Sü y û tî, b u rad a rivayeti e k sik siz olarak a k ta rm ak tad ır (bk.
D iirrü l-M en sû r, 1/615).

151 M ü slim , H ay ız, 16; İbn M âce, Tahâret, 125. M ü slim m etn i : M1" , İbn M âce m etni

ise MI" şek lin d ed ir.

152 B â v e rd î'n in b u eseri g ü n ü m ü ze u laşm am ıştır. Ö zellik le ibn H a cer'in el-Isâbe'sin d e ço k

sık istifad e ettiğ i k ay n ak lard an b ir tan esid ir (B âv erd î için bk. K ettân î, R isâletü ıl-M ü stet-
rafe, s. 128). A y n ı z am an d a b u rivay et y azm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır.
durum unu sorunca, "Sana kadınların ay halini sorarlar" âyeti nâzil oldu.
İbn C erîr, Süddî'den benzer bir rivayet nakleder.153

 yet 223: Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza, nasıl dilerseniz
öyle varın. Kendiniz için önceden (uygun davranışlarla) hazırlık yapın. A l­
lah'tan korkun, biliniz ki siz O'na kavuşacaksınız. (Yâ M uham m ed!) m üm in­
leri m üjdele!

Buhârî, M üslim , Ebû D avud ve Tirm izî, C âbir b. A bdu llah'tan

nakleder: Yahudiler, "B ir kim se eğer kadının fercine arkadan yanaşırsa
çocuk şaşı doğar" diyorlardı. Bunun üzerine, ''Kadınlarınız sizin için bir
tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın" âyeti nâzil oldu.154

Ahmed b. Hanbel ve Tirmizî, İbn A bbas'tan nakleder: Hz. Ömer,

Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] gelerek, "Yâ Resûlallah, helâk oldum "
dedi. Hz. Peygamber, "Seni helâk eden şey nedir?" diye sordu. Hz. Ömer:
"Bu gece binitime ters bindim (Yani eşime arkadan yanaşıp cimâ yap­
tım )." Bunun üzerine Resûl-i Ekrem Efendimiz cevap vermedi. Akabin­
de Allah [celle celâluhû], "Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl
dilerseniz öyle varın" âyetini gönderdi ve A llah Resûlü, “İster önden, ister
arkadan yanaş ancak dübürden ve hayız halinden sakın " buyurdu.155

İbn Cerîr, Ebû Ya'lâ (v. 307/ 919), İbn M erdûye, Zeyd b. Eşlem kana­
lıyla Atâ b. Yesâr'dan, o da Ebû Said el-H udrî'den nakleder: Bir adam,
hanım ına arkadan yanaşm ıştı. İnsanlar bu durum u yadırgayınca, " Ka­
dınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın" âyeti
nâzil old u.156

153 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 4/374:.

154 B u h ârî, Tefsîr, 3 9 ; M ü slim , N ik âh, 117; T irm iz î, T efsîr, 2; E bû D av u d , N ik âh, 44-45; İbn
M âce, N ik âh , 29.

155 T irm izî, Tefsîr, 2; A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 4/434.

156 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 4/408; E bû Y a'lâ, el-M ü sn ed, 2/354.

 Buhârî, İbn Öm er'den nakleder: Bu âyet kadınlara arkadan yanaş­
m a hakkında nâzil oldu.157

Taberânî, el-M u'cemü'l-Evsat adlı eserinde "cey y id " bir senedle İbn
Ö m er'den nakleder: " Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl
dilerseniz öyle varın" âyeti Resülullah'a [sallallah u a ley h i v esellem ], kadına ar­
kadan yaklaşm ak konusunda bir ruhsat olarak indirildi.158

Taberânî, yine İbn Ö m er'den nakleder: R esû lu llah'm zam anında

biri hanım ına arkadan yanaşm ıştı ve insanlar bunu yadırgayınca A l­
lah Teâlâ, " Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle
varın” âyetini indirdi.159

Ebû D avud ve Hâkim , İbn A bbas'tan nakleder: A bdullah b. Ö m er

-A llah ona m ağfiret etsin-, âyetin sebeb-i nüzûlü konusunda yanılm ış­
tır. Daha önce putperest olan bu kabile ensardan idi. Bu kabile ile birlik ­
te Ehl-i kitap olan yahudilerden bazı kim seler de (bu âyet-i kerim enin
inişine sebep oldular). Yahudilerin ilim de kendilerinden üstün oldu k­
larına, dolayısıyla onların işlerinin pek çoğunun doğru olacağına ina­
nıyorlardı. K adınlarla sadece bir şekilde cim âda bulunm ak, Ehl-i kitap
olan yahudilerin işlerindendi. Yahudilere göre bu durum bir kadının
en kapalı bulunduğu bir haldi. Ensar da yahudilerin bu davranışlarını
benim sem işlerdi. K ureyş kabilesi ise kadınlarıyla yüzleri veya arkala­
rı dönük veya sırt üstü yatık oldukları halde birlikte olm ak isterlerdi.
M uhacirler M edine'ye geldiği zam an K ureyşliler'den biri ensardan bir
kadınla evlendi. O nunla da böyle m ünasebette bulunm ak istedi; fakat
ensarlı kadın, "B izim le ancak bir şekilde cim âda bulunulabilir, sen de
öyle yap yoksa benden u zaklaş" diyerek buna razı olm adı. N ihayet
m ünakaşaları büyüdü ve bu m esele Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ]

ulaştı. Bunun üzerine yüce Allah, "Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tar­
lanıza nasıl dilerseniz öyle varın" âyetini indirdi. Yani kadının çocuk yeri

157 B u h ârî, T efsîr, 39.

158 T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-E vsat, 4/144.

159 T aberânî, el-M u 'cem ü î-E v sa t, 6/242.

olan fercinden olm ak kaydıyla yüzleri dönük veya sırtları dönük ve
sırt üstü yatık oldukları halde, istediğiniz şekilde varabilirsiniz.160

Hafız ibn Hacer, Buhârî şerhinde şöyle der: "Abdullah b. Ö m er'in

bu âyetin nüzûl sebebine dair rivayeti m eşhurdur. A ncak Ebû Said'in
rivayeti ibn Abbas'a ulaşm am ıştır, sadece İbn Ö m er'in rivayeti ulaşm ış
tır. O da bu konuda İbn Ö m er'in yanıldığını ifade etm iştir."161

A yet 224: Yeminlerinizden dolayı Allah'ı (O'nun adını), iyilik etm enize,
O'ndan sakınm anıza ve insanların arasını düzeltm enize engel kılm ayın. A l­
lah işitir ve bilir.

ibn Cerîr, ibn C üreyc kanalıyla nakleder: " Yeminlerinizden dolayı

Allah'ı (O'nun adını), iyilik etm enize, O'ndan sakınm anıza ve insanların
arasını düzeltm enize engel kılmayın. Allah işitir ve bilir" âyeti M istah'ın
durum u162 ile ilgili olarak Hz. Ebû Bekir hakkında nâzil old u .163

160 Ebû D av u d , N ik âh , 44-45; A z îm âb âd î, E b ü 't-T ay y ib M u h am m ed Ş e m sü lh ak b. Em îr,

A vnii'l-M a'bûd Şerhu S ü n en i Ebû D avu d, B ey ru t 1415, 6/144; H âk im , el-M ü stedrek, 2/212.

161 İbn H acer, F ethu 'l-B ârî, 8/190-191.

162 H z. Ebû B ekir, H z. A işe 'n in başın a g elen İfk olay ın d a d ed ik o d u lara k atılm ası seb ebiy le
a y n ı z am an d a ak ra b ası da o lan M istah 'a b ir d ah a iy ilik y ap m ay acağ ın a y em in ed er.

163 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 4/423.

 Â yet 228: Boşanmış kadınlar, kendi başlarına (evlenmeden) üç ay hali
(hayız veya tem izlik müddeti) beklerler. Eğer onlar Allah'a ve ahiret gününe
gerçekten inanm ışlarsa, rahim lerinde Allah'ın yarattığını gizlem eleri kendi­
lerine helâl olmaz. Şayet kocalar barışm ak isterlerse, bu durum da boşadıkları
kadınlan geri almaya daha fa zla hak sahibidirler. Erkeklerin kadınlar üzerin­
deki haklan gibi, kadınların da erkekler üzerinde belli haklan vardır. A ncak er­
kekler, kadınlara göre bir derece üstünlüğe sahiptirler. Allah azizdir, hakimdir.

Ebû D avud ve İbn Ebû Hâtim , Esm â bint Yezîd b. Seken el-Ensâ-
riyye'den nakleder: Ben, Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] zam anında
boşandım . O zam anlar boşanan kadınlar için iddet beklem ek yoktu.
Allah [celle celâlu h û ], “Boşanmış kadınlar, kendi başlarına (evlenmeden) üç ay
hali (hayız veya temizlik müddeti) beklerler..." âyetini indirerek boşanan
kadınların beklem eleri gereken iddeti beyan buyurdu.164

Sa'lebî ve en-N âsih vel-M en sû h adlı eserinde H ibetullah b. Selâ-

m e (v. 410/ 1019), K elbî ve M ukâtil'den nakleder: İsm ail b. A bdullah el-
G ıfârî, R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] dönem inde hanım ı Katile'yi
ham ile olduğunu bilm eden boşam ıştı. Sonra ham ileliğini öğrenince
tekrar ona döndü. D oğum olduğunda hem anne hem de çocuk öldü­
ler. Bunun üzerine, "Boşanm ış kadınlar, kendi başlarına (evlenm eden) üç ay
hali (hayız veya tem izlik m üddeti) beklerler ..." âyeti nâzil oldu .165

 yet 229: Boşama iki defadır. Bundan sonrası ya iyilikle tutm ak ya da

güzellikle salıvermektir. Kadınlara verdiklerinizden (boşanm a esnasında) bir

164 Ebû D av u d , Talâk, 37.

165 H ib etu llah b. Selâm e, E b ü l-K a s ım b. Selâm e, en -N âsih v eî-M en sû h (nşr. Z ü h ey r eş-Şâ-
v iş-M u h a m m ed K en an ), B ey ru t 1404, s. 5 3; S a 'leb î, el-K e ş fv e l-B e y â n , 2/169.
şey alm anız size helâl olmaz. A ncak erkek ve kadın Allah'ın sınırlarında kalıp
evlilik haklarım tam tatbik edem em ekten korkarlarsa bu durum müstesna. (Ey
m üm inler!) Siz de karı ile kocanın, Allah'ın sınırlarını, hakkıyla m uhafaza
etm elerinden kuşkuya düşerseniz, kadının (erkeğe) fid y e verm esinde her iki ta­
ra f için de sakınca yoktur. Bu söylenenler Allah'ın koyduğu sınırlardır. Sakın
onları aşmayın. Kim Allah'ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalim lerdir.

T irm izî, H âkim vb. Hz. Â işe'den n aklederler: Bir adam h anım ın ı
diled iği kad ar boşardı. İddeti içerisind e hanım ına döndü ğü takdirde
o kadın onun hanım ı sayılırdı. Y üz kere veya daha fazla boşasa bile
durum değişm ezdi. N ihayet bir adam hanım ına dedi ki: "A llah'a ye­
m in ed erim ki seni öyle b ir b o şayacağım ki ne b en d en ayrılacaksın, ne
de ebed iyen eşim olacak sın ." K adın, "B u nasıl o lacak ?" dedi. A dam
da dedi ki: "S e n i boşayacağım , iddetin d olm ak üzereyken tekrar sana
d ö n eceğ im ." B u nu n ü zerin e k ad ın R esûlullah'a [sa lla lla h u aley h i v ese llem ]

gid erek b u durum dan h aberd ar etti. Peygam ber Efendim iz sustu ve,
"Boşam a iki defadır. Bundan sonrası ya iyilikle tutm ak ya da gü zellikle salı­
verm ektir" âyeti n âzil o ld u .166

"Kadınlara verdiklerinizden (boşanm a esnasında) bir şey alm anız size

helâl olm az. " (B ak ara 2/229)

Ebû D avud, en-N âsih ve'l-M ensûh'67 adlı eserinde İbn A bbas'tan
nakleder: Bir adam daha önce eşine m ehir olarak verm iş olduğu şeyleri
ve başkasını da yerdi. Bundan dolayı üzerinde bir vebal olduğunu da
sanm azdı. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Kadınlara verdiklerinizden
(boşanm a esnasında) bir şey alm anız size helâl olm az” âyetini gönderdi.168

İbn Cerîr, İbn Cüreyc'den nakleder: Bu âyet Sâbit b. Kays ve Ha-

bîbe hakkında nâzil oldu. H abîbe, eşi Sâbit'i R esûlullah'a şikâyet etti.
R esûl-i Ekrem Efendim iz [sallallah u aley h i v ese llem ], "(Seni boşam asına karşı­

166 T irm iz î, Talâk ve Liân , 16; H âk im , el-M ü sted rek, 2/307; B eyh ak î, es-Sü n en ii'l-K iibrâ,
7/545.

167 E bû D av u d 'a ait bu eser g ü n ü m ü ze u la şm a m ıştır. Fethıı'l-B âri’d e (1/54, 386, 409, 439;
3/273; 4/472; 8/387; 13/523) İbn H a cer'in sık ça istifad e ettiğ i eser, K ettân î (er-R isâle-
tü l-M ü stetra fe, s. 80) tarafın d an d a zik red ilm ek ted ir.

168 İb n Ebû H âtim , Tefsir, 2/420.

lık, sana m ehir olarak verilen) kocanın bahçesini geri verir m isin?" diye sor­
du. H abîbe "e v et" dedi. A llah Resûlü, Sâbit'i çağırarak durum u izah
edince Sabit, "Bu benim de hoşum a gider" dedi. Sabit şöyle der: Ben
de böyle yaptım ve, "Kadınlara verdiklerinizden (boşanm a esnasında) bir
şey alm anız size helâl olmaz. A ncak erkek ve kadın Allah'ın sınırlarında kalıp
evlilik haklarını tam tatbik edem em ekten korkarlarsa bu durum m üstesna"
âyeti nâzil old u .169

 yet 230: Eğer erkek kadım (üçüncü defa) boşarsa, ondan sonra kadın
bir başka erkekle evlenm edikçe onu alm ası kendisine helâl olmaz. Şayet bu kişi
de onu boşarsa, (her iki taraf da) Allah'ın sınırlarını m uhafaza edeceklerine
inandıkları takdirde, yeniden evlenm elerinde beis yoktur. Bunlar Allah'ın sı­
nırlarıdır. A llah bunları bilmek, öğrenm ek isteyenler için açıklar.

İbnü'l-M ünzir, M ukâtil b. H ayyân'dan nakleder: Bu âyet  işe bint

A bdurrahm an b. Atık hakkında nâzil oldu. Âişe, am caoğlu Rifâa b.
Vehb b. Atîk ile evli idi. Rifâa, Â işe'yi bâin talâk ile boşadı. Âişe ondan
s o n r a A b d u r r a h m a n b. Z iib e y r el-K urazî ile evlendi. A ncak A bdurrah-
m an da  işe'yi boşayınca Resülullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] gelerek,
"Y â Resûlallah, A bdurrahm an bana hiç dokunm adan beni boşadı, ilk
eşim e dönebilir m iyim ?" diye sordu. Peygam ber Efendim iz, "Hayır,
sana dokunm adıkça dön em ezsin ” buyurdu. Bunun üzerine, "Eğer erkek ka­
dını (üçüncü defa) boşarsa, ondan sonra kadın bir başka erkekle evlenm edikçe
onu alm ası kendisine helâl olmaz" âyeti nâzil oldu. İkinci eşle cim âdan
sonra ise, "Şayet bu kişi de onu boşarsa, (her iki taraf da) Allah'ın sınırlarını
m uhafaza edeceklerine inandıkları takdirde, yeniden evlenm elerinde beis y ok­
tur" âyeti nâzil oldu.170

169 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 4/557.

170 Sü y û tî, D ü rrü î-bA en sû r, 1/677.

 Â yet 231: Kadınları boşadığınız ve onlar da beklem e m üddetlerini bi­
tirdikleri vakit ya onları iyilikle tutun yahut iyilikle bırakın. Fakat haksızlık
ederek ve zarar verm ek için onları nikâh altında tutmayın. Kim bunu yaparsa
m uhakkak kendine kötülük etm iş olur. Allah'ın âyetlerini eğlenceye almayın.
Allah'ın sizin üzerinizdeki nimetini, (size verdiği hidayeti), size öğüt verm ek
üzere indirdiği kitabı ve hikm eti hatırlayın. Allah'tan korkun. Bilesiniz ki A l­
lah, her şeyi bilir.

İbn Cerîr, M uham m ed b. Sa'd el-Avf! kanalıyla İbn A bbas'tan n ak­

leder: Ö nceleri bir adam hanım ını boşar, iddeti bitm eden önce ona
döner, sonra tekrar boşardı. Bunu hanım ına zarar verm ek ve onu baş­
kalarıyla evlenm ekten engellem ek için yapardı. Bunun üzerine Allah
Teâlâ bu âyet-i kerim eyi indirdi.171

İbn Cerîr, Siiddî'den nakleder: Bu âyet, Sâbit b. Yesâr adında ensar-

dan bir kim se hakkında nâzil oldu. Sâbit hanım ını boşayıp, iddetinin
bitm esine iki veya üç gün kala tekrar ona döndü. Sonra sırf ona zarar
verm ek için bir daha boşadı. Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ], "Haksız­
lık ederek ve zarar vermek için onları nikâh altında tutmayın" âyetini indirdi.172

"Allah'ın âyetlerini eğlenceye alm ayın ."

İbn M erdûye ve el-M üsned adlı eserinde İbn Ebû Ö m er el-A dem
(v. 243/858), Ebü'd-Derdâ'dan nakleder: A dam hanım ını boşar, sonra
da, "B en şaka y aptım " derdi. Yine kölesini âzat eder, arkasından, "Ben

171 Taberî, C âm iu 1-B eyân , 5/9.

172 Taberî, C â m m ’l-B ey ân , 5/10.

şaka y aptım " derdi. Bunun üzerine Allah [celle celâ lu h û ], "Allah'ın âyetle­
rini eğlenceye alm ayın” âyetini indirdi.

İbn ü l-M ü n zir, U bâde b. Sâm it'ten buna benzer bir rivayet nakle­
der. İbn M erdûye de benzer bir rivayeti İbn A bbas'tan nakleder. İbn
C erîr ise benzer bir rivayeti m ürsel olarak H asan'dan nakleder.

 yet 232: Kadınları boşadığınız ve onlar da beklem e m üddetlerini bitir­

dikleri vakit, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski) kocalarıyla
evlenm elerine engel olmayın. İşte bununla içinizden Allah'a ve ahiret gününe
inanan kim selere öğüt verilm ektedir. Bu öğüdü tutm anız kendiniz için en iyi­
si ve en temizidir. Allah bilir, siz bilmezsiniz.

Buhârî, Ebû D avud (v. 275/ 888), Tirm izî vb. M a'kıl b. Yesâr'dan n ak­
lediyorlar: M a'k ıl kız kardeşini bir m üslüm an ile evlendirm işti. Kız
kardeşi bir süre o kişinin nikâhı altında kaldıktan sonra, kocası onu bir
defa boşadı ve iddeti bitinceye kadar ona dönüş yapm adı. Eski kocası
onu, o da kocasını arzuladı. D iğer tâlipliler gibi o da gelip tâlip oldu.
M a'kıl ona, "E y âdi herif! Onu sana verm ekle ben sana ikram da bu lu n ­
dum , onu seninle evlendirdim , sen onu kalktın boşadın. A llah'a yemin
ederim , ebediyen sana geri dönm eyecektir" dedi. A llah [celle celâlu h û ]

kocasının hanım ına olan ihtiyacını, hanım ının da kocasına olan ihtiya­
cını bildiğinden, " Kadınları boşadığınız ve onlar da beklem e m üddetlerini
bitirdikleri vakit, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski) koca­
larıyla evlenm elerine engel olmayın. İşte bununla içinizden Allah'a ve ahiret
gününe inanan kim selere öğüt verilm ektedir. Bu öğüdü tutm anız kendiniz
için en iyisi ve en temizidir. Allah bilir, siz bilm ezsiniz" âyetini indirdi.
M a'kıl bunu işitince, "R ab b im 'in buyruğunu dinledim ve itaat ettim "
dedi. Sonra o adam ı çağırıp, "S en i kardeşim le evlendiriyorum , sana
ikram da bu lu nu yoru m " dedi.173

173 B u h ârî, Tefsîr, 40, N ik âh, 37, Talâk, 44; T irm izî, T efsîr, 3; E bû D av u d , N ik âh, 19-20.
 İbn C erîr Süddı'den nakleder: Bu âyet C âbir b. A bdullah hakkında
nâzil oldu. C âbir'in bir am ca kızı vardı. K ocası onu bir talâk ile bo­
şayıp iddeti bitince tekrar dönm ek istedi. A ncak Câbir, "Am ca kızım ı
boşadın, sonra da ikinci defa nikâhlam ak istiyorsun" deyip karşı çıktı.
A ncak kadın eski kocasına dönm eyi istiyordu ve evlenm eye razıydı.
Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.174 İlk rivayet daha sahih ve senedi
sağlam dır. 175

A yet 238: N am azlara ve orta nam aza devam edin. Allah'a saygı ve bağ­
lılık içinde nam az kılın.

A hm ed b. H anbel, Târih adlı eserinde Buhârî, Ebû D avud, Beyhakî

ve ibn Cerîr, Zeyd b. Sâbit'ten naklediyor:

R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] öğle nam azını gün ortasında sıca­
ğın şiddetli olduğu zam anda kıldırıyordu. Bu nam az ashabına en zor
gelen nam azdı. Bunun üzerine, "N am azlara ve orta nam aza devam edin.
Allah'a saygı ve bağlılık içinde nam az kılın'' âyeti nâzil oldu .176

A hm ed b. H anbel, N esâî ve İbn C erîr, Z eyd b. S âb it'ten nakleder:

R esû lu llah [sa lla lla h u ale y h i v ese llem ] öğle n am azını günün ortasınd a sı­
cağın şiddetli olduğu zam and a kıld ırırken arkasında ya b ir ya iki saf
olurdu. İnsanlar ya kaylûle u yku su nd a ya da ticaretlerin d e olurlardı.
Bunun üzerine, "N am azlara ve orta nam aza devam edin. Allah'a saygı ve
bağlılık içinde nam az kılın'' âyeti in d i.177

K ütüb-i Sitte im am ları ve diğer im am lar, Zeyd b. Erkam 'dan nak­

lederler: Biz R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] zam anında nam azda

174 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 5/22.

175 Bu cü m le d e n so n ra 241. âyete k ad ar o lan k ısım y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

176 B eyh ak î, es-Sü n en ü'l-K iibrâ, 1/672; B u hârî, et-T ârîhu 'l-K ebîr, 3/433; E bû D av u d , Salât, 4;
Taberî, C â m iu î-B ey ân , 5/206; A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 5/471.

177 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 5/207; A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 6/126; N esâî, es-Sü n e-
n ü l-K ü b râ , 1/220; N esâî'd e y u k ard ak i rivayetin a y n ısın ı b u lam ad ım an cak k on u ile
ilg ili b ir rivay ette; U sâm e b. Z ey d 'e, "S a lâ tü l-v ü s tâ h an g i n a m a z d ır?" d iy e so ru lu n ca
Ü sâ m e, " Ö ğ le n a m a z ıd ır" der.
konuşurduk. Kişi nam azda, yanındaki arkadaşı ile konuşurdu. Ne
zam an ki, " Allah'a saygı ve bağlılık içinde nam az kılın" âyeti nâzil oldu,
nam azda susm akla em rolunduk, konuşm am ız da yasaklandı.178

İbn C erîr, M ü câh id 'd en n akled er: İn san lar n am azd a ik en k o n u ­

şu rlard ı ve kişi k ard eşin d en bir ih tiy acı olsa talep ed erd i. Sonra,
" Allah'a saygı ve bağ lılık için de nam az kılın'' âyeti n âzil o ld u .179

 yet 240: Sizden ölüp de (dul) eşler bırakan kim seler, zevcelerinin, ev­
lerinden çıkarılm adan, bir yıla kadar bıraktıkları m aldan faydalanm aları hu­
susunda (sağlıklarında) vasiyet etsinler. Eğer o kadınlar, (kendiliklerinden)
çıkıp giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları meşru şeylerden size bir günah
yoktur. Allah azizdir, hakimdir.

İshak b. Râhûye, Tefsîr'inde M ukâtil b. H ayyân'dan nakleder: Ç o ­

cukları, erkek akrabaları, hanım ları bulunan Tâifli biri beraberinde
anne babası ve hanım ı olduğu halde M edine'ye geldi ve M edine'de ve­
fat etti. Resülullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] durum arzedildiğinde anne
babaya bir şeyler verdiği gibi çocuklarına da yeterli m iktarda bir şey­
ler verdi. H anım ına ise bir şey verm edi, ancak kocasının terikesinden
bir seneye kadar ona nafaka bağlanm asını em retti. İşte, " Sizden ölüp de
(dul) eşler bırakan kimseler, zevcelerinin, evlerinden çıkarılm adan, bir yıla
kadar bıraktıkları maldan faydalanm aları hususunda (sağlıklarında) vasiyet
etsinler" âyeti bunun hakkında nâzil olm uştur.

178 B u h ârî, Tefsîr, 43, el-A m elü fi's-S alât, 2; M ü slim , M esâcid , 35; T irm izî, Salât, 180, Tefsî-
rü T K u r'â n , 2; N esâî, Seh iv , 20.

179 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 4/378. M ü câh id 'd en n ak led ilen rivayeti b u la m a d ım , an cak b aşk a
râ v ilerd en a k ta rıla n b e n zer h a b erler bu lu n m ak tad ır.
 Â yet 241: Boşanmış kadınların, hakkaniyet ölçülerinde (kocalarından)
m enfaat sağlam ak haklarıdır; bu, Allah korkusu taşıyanlar üzerine bir borçtur.

İbn Cerîr, İbn Zeyd'den nakleder: "Bu durum da onlara müt'a (hediye
cinsinden bir şeyler) verin. Zengin olan durum una göre, fa k ir de durum una
göre vermelidir. M ünasip bir müt'a verm ek iyiler için bir borçtur" (B akara

2/236) âyeti nâzil olunca adam ın biri şöyle der: Ben iyilik yapm ak ister­
sem yaparım , yapm ak istem ezsem de yapm am . Bunun üzerine Allah
[celle ce lâ lu h û ], "Boşanm ış kadınların, hakkaniyet ölçülerinde (kocalarından)
m enfaat sağlam ak haklarıdır; bu, Allah korkusu taşıyanlar üzerine bir borç­
tur" âyetini g ö n d e rd i.180
i. ^
hİJİj S İ J t t &y üll yu li {y>

f&P ö y u r y ia u ’a : * i

 yet 245: Verdiğinin kat kat fazlasın ı kendisine ödem esi için Allah'a g ü ­
zel bir borç (isteyene faizsiz ödünç) verecek yok mu? D arlık veren de bolluk
veren de Allah'tır. Sadece O'na döndürüleceksiniz.

Sahîh adlı eserinde İbn H ibbân, İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye,
İbn Ö m er'den [rad ıyallah u anh] naklederler: "Allah yolunda m allarım har­
cayanların örneği, yedi başak bitiren bir dane gibidir ki her başakta yüz dane
vardır. Allah dilediğine kat kat fazlasın ı verir. Allah'ın lutfu geniştir, O her
şeyi bilir" (B ak ara 2/161) âyeti nâzil olunca Resûlullah [sallallah u aley h i v esel­

lem ] şöyle buyurdu: "Rabbim, üm m etim e daha fazlasın ı ver." Bunun üze­
rine A llah 'ın [celle celâlu h û ], “Verdiğinin kat kat fazlasın ı kendisine ödem esi
için Allah'a güzel bir borç (isteyene faizsiz ödünç) verecek yok m u ?” âyeti
nâzil o ld u .181

5 -S 5 jı iî # ü\ j , a # v

@ ’■ - İ>\j 1 3 f U u 3 ı n ı y j j ı . iır .,;;:.ı û i

180 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 5/264.

181 İb n H ib bân , Ebû H â tim M u h am m ed b. H ib bân , S ahîh (nşr. Şu ay b el-A rn aû t), B eyru t
1988,10/ 505; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 2/461, 514.
 Â yet 256: D inde zorlam a yoktur. A rtık doğrulukla eğrilik birbirinden
ayrılm ıştır. O halde kim tâgûtu reddedip Allah'a inanırsa, kopmayan sağlam
kulpa yapışm ıştır. Allah işitir ve bilir.

Ebû D avud, N esâî ve İbn H ibbân, İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh]

nakleder: Ç ocuğu yaşam ayan bir kadm , çocuğu yaşadığı takdirde onu
yahudi olarak yetiştireceğine dair adakta bulunurdu. İçlerinde ensar
çocukları da bulunan yahudilerden N adîr oğulları M edine'den sürgün
edilince ensar, "B iz çocuklarım ızı bırakm ayız" dediler. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ] "Dinde zorlam a yoktur. A rtık doğrulukla eğrilik birbi­
rinden ayrılm ıştır. O halde kim tâgûtu reddedip Allah'a inanırsa, kopmayan
sağlam kulpa yapışm ıştır. Allah işitir ve bilir" âyetini nâzil buyurdu.182

İbn Cerîr, Said ve İkrim e kanalıyla ibn A bbas'tan [rad ıy allah u anh]

nakleder: " Dinde zorlam a yoktur" âyeti, H usayn adında Sâlim oğulla-
rı'na m ensup ensardan bir kişi hakkında nâzil oldu. K endisi m üslü ­
m an olduğu halde iki oğlu hıristiyandı. Resülullah'a [sallallah u aley h i v esel­

lem ], "Ben bunları İslâm 'a girm ek üzere zorlayayım m ı? Çünkü bunlar
H ıristiyanlık'tan başka bir dine bağlanm ayı kabul etm iyorlar" dedi.
Bunun üzerine A llah Teâlâ bu âyeti in d ird i.183

 yet 257: A llah, inananların dostudur, onları karanlıklardan aydınlığa

çıkarır. İnkâr edenlere gelince, onların dostları da tâgûttur, onları aydınlıktan
alıp karanlığa götürür. İşte bunlar cehennem liklerdir. O nlar orada devamlı
kalırlar.

182 N esâî, es-Sü n en ü'l-K ü brâ, 10/36; İbn H ib b ân , Sahîh, 1/352; E bû D a v u d , C ih âd , 116; E bû
D avu d , m etn in so n u n d a b ir açık lam a y ap arak , m etin d e g eçen "m ik la t" ifa d esin in ç o ­
cu ğu olm ay an k ad m a n lam ın a g eld iğ in i ifad e ed er.

183 T aberî, C â m iu l-B ey ân , 5/409-410.

 İbn C erîr, A bd e b. Ebû L ü b âb e'n in , "Allah, inananların dostu du r"
âyeti h ak k ın d a şöyle d ed iğin i n akled er: B u n lar H z. İsa'ya [aley h is-

se lâ m ] im an ed en lerd ir. H z. M u h am m ed [sa lla lla h u a le y h i v e se lle m ] o n la­

ra p ey g am ber olarak gelin ce de onu inkâr ettiler. İşte bu âyet, onlar
h ak k ın d a n âzil o ld u .184

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: Hz. İsa'ya [aley h isselâm ] bazıları

im an etti, bazıları ise inkâr etti. Hz. M uham m ed [sallallah u aley h i vesellem ]

gönderildiğinde ise Hz. İsa'yı [aley h isselâm ] inkâr edenler ona im an etti;
Hz. İsa'ya im an edenler ise onu inkâr etti. İşte bunun üzerine bu âyet
nâzil oldu. 185

j* l İ L } £ o U lL j* \ j â £ \ \y j> \ \£ \ Ç

\ y kJc $ V\ -uJu>-L { J l l j ^

© i ı j\ \ j l b \ j L »

 yet 267: Ey iman edenler! Kazandıklarınızın iyilerinden ve rızık olarak

yerden size çıkardıklarım ızdan hayra harcayın. Size verilse gözünüzü yum ­
m adan alam ayacağınız kötü malı, hayır diye verm eye kalkışm ayın. Biliniz ki
A llah zengindir, övgüye layıktır.

H âkim , Tirm izî, İbn M âce vb. Berâ b. Â zib'den naklederler: Bu

âyet-i kerim e biz ensar topluluğu hakkında nâzil oldu. Bizim hurm a­
larım ız vardı. M üm inler hurm a ağaçlarından az veya çok durum una
göre m escide bir şeyler getirirdi. H ayırda gözü olm ayan bazı kim seler
de vardı ki bunlar üzerinde kötü ve değersiz hurm alar bulunan hurm a
dalım veya kırılm ış hurm a dalını getirip m escide asardı. Bunun üzeri­
ne A llah [celle celâ lu h û ], "Ey iman edenler! Kazandıklarınızın iyilerinden ve
rızık olarak yerden size çıkardıklarım ızdan hayra harcayın. Size verilse, gözii-

184 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 5/426; Sü y û tî, D ü rrü î-M en sû r, 2/23. Lübâb m etn in d e "M u h a m ­
m ed [sallallah u aley h i vesellem ] on lara p ey g am b er o larak g elin ce de on a im an e tti­
ler'' cü m lesin i "in k â r ettile r" şek lin d e d ü zelttim . Z ira ay n ı rivayet T aberî ve S ü y û tî'n in
tefsirin d e " in k â r ettiler" şek lin d ed ir. B ir so n raki rivayet de bu nu d estek ler m ahiyette
olu p, m u h te m e len y azım h atasıd ır. Y azm a n ü sh ad a "im a n e ttile r" şek lin d ed ir.

185 T aberî, C â m iu l-B ey ân , 5/426.

nüzü yum m adan alam ayacağınız kötü malt, hayır diye verm eye kalkışmayın.
Biliniz ki Allah zengindir, övgüye layıktır” âyetini indirdi. 186

Ebû D avud, N esâî ve H âkim , Sehl b. H u neyf'ten naklederler: Bazı

insanlar m ahsullerinden en kötülerini seçiyor ve bunları sadaka diye
veriyorlardı. Bunun üzerine, "Size verilse, gözünüzü yum m adan alam aya­
cağınız kötü malı, hayır diye verm eye kalkışm ayın" âyeti nâzil oldu .187

H âkim , Câbir'den nakleder: Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] fıtır

sadakası olarak b ir sâ' hurm a verilm esini em retti. A dam ın biri kalitesiz
bir hurm a getirdi. Bunun üzerine, "Ey iman edenleri Kazandıklarınızın
iyilerinden ve rızık olarak yerden size çıkardıklarım ızdan hayra harcayın. Size
verilse gözünüzü yum m adan alam ayacağınız kötü malı, hayır diye verm eye
kalkışm ayın. Biliniz ki Allah zengindir, övgüye layıktır" âyeti nâzil o ld u .188

İbn Ebû Hâtim, İbn A bbas'tan nakleder: Resûlullah'in [sallallahu aleyhi

vesellem ] ashabı ucuz yiyecekleri satın alıp bunları sadaka olarak veriyor­
lardı. Bunun üzerine de Allah [celle celâluhû] bu âyet-i kerim eyi indirdi.189

 yet 272: (Yâ M uham m ed!) Onları doğru yola iletm ek sana ait değildir.
Lâkin A llah dilediğini doğru yola iletir. H ayır olarak harcadıklarınız kendi
iyiliğiniz içindir. Yapacağınız hayırları ancak Allah'ın rızasını kazanm ak için

186 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân , 2; İbn M âce, Z ek ât, 19; H âk im , el-M ü stedrek, 2/313. T irm iz î
m etn in d e, bu h u rm aların m escid e g etiriliş seb ebi şö y le izah ed ilm ek ted ir: A sh âb-ı Su f-
fa fak ir k im selerd i. O n lard an biri a cık tığ ın d a bu salk ım ların yan m a gelip d eğ n eğ iy le
ona v u ru r, y aş ve kuru y ere d ü şen h u rm alard an yerd i.

187 Ebû D av u d , Z ek ât, 16; N esâî, Z ek ât, 27; H âk im , el-M ü stedrek, 1/559; N esâî m etni farklı
lafızlarla şö y led ir: R esû lu llah [sallallah u aley h i vesellem ] işe y aram ay an , d ü şü k k aliteli
şe y le rin zek ât olarak verilm esin i y asak lam ıştı.

188 H â k im , el-M ü şted rek, 2/311.

189 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/526.

yapm alısınız. H ayır olarak verdiğiniz ne varsa karşılığı size tam olarak verilir
ve asla haksızlığa uğratılmazsınız.

Nesâî, H âkim , Bezzâr (v. 292/905), Taberânî vb. İbn A bbas'tan nakle­
der: Sahâbe-i kirâm , m üşrik olan akrabalarına küçük bir arm ağan bile
verm ekten hoşlanm ıyorlardı. Bu durum u Resûlullah'a [sallallahu aleyhi

vesellem ] sorunca kendilerine ruhsat verildi. Bunun üzerine, "Onları

doğru yola iletm ek sana ait değildir. Lâkin Allah dilediğini doğru yola iletir.
H ayır olarak harcadıklarınız kendi iyiliğiniz içindir. Yapacağınız hayırları
ancak Allah'ın rızasını kazanm ak için yapm alısınız. H ayır olarak verdiğiniz
ne varsa; karşılığı size tam olarak verilir ve asla haksızlığa uğratılm azsınız"
âyeti nâzil o ld u .190

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: R esûlullah [sallallah u aleyhi

v ese llem ], m üslüm an olanlardan başkalarına sadaka verilm em esini em ­

rediyordu. "Onları doğru yola iletm ek sana ait değildir" âyeti nâzil olunca
Allah Resûlü hangi dinden olursa olsun, dilencilik yapan herkese sa­
d ak a v e rilm e sin i e m re tti. 191

 yet 274: M allarını gece ve gündüz, gizli ve açık hayra sarfedenler var
ya, onların m ükâfatları Allah katindadır. O nlara korku yoktur, üzüntü de
çekmezler.

Taberânî ve İbn Ebû H âtim , Yezîd b. A bdullah b. Garîb'den, o da

babasından, o da dedesinden nakleder: R esûlullah [sallallahu aley h i v esel­

lem ] buyurdu. Bu âyet at sahipleri hakkında nâzil old u .192 Yezîd ve ba­
bası her ikisi de m eçhul râvidir.

190 N esâî, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 10/38; T aberân î, eT M u 'cem ü l-K eb îr, 12/54; B ey h ak î, es-S ü n e-
nii'l K iibrâ, 4/321; B ezzâr, el-M ü sn ed, 11/257; H eysem î, N û red dirı A li b . S ü ley m an , Keş-
f u l - E s t â r an Z evâidi'l-B ezzâr (nşr. H ab îb ü rrah m an el-A 'z a m î), B ey ru t 1979, 3/42.

191 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/537-538.

192 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/542; Taberânî, el-M u 'cem ü l-E vsat, 2/17; a.m lf., M u'cerrtiiî-Kebîr,
17/188. Se n ed d e A bd u llah b. G arîb olarak zik red ilen râvi, İbn Ebû H âtim 'de A bd u llah b.
A rîb el-M ü ley k î, D ürrii'l-M ensûr'da ise A bd ullah b. A rîb el-M ek k î şek lind e zikredilm iş.
 A bdürrezzâk, İbn Cerîr, İbn Ebû H âtim ve Taberânî zayıf bir se-
nedle İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet Hz. Ali hakkında nâzil oldu. Hz.
A li'nin 4 dirhem i vardı, birini gece, birini gündüz, birini açıktan birini
gizlice tasadduk etti. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu .193

İb n ü l-M ü n zir, İbn M üseyyeb'den nakleder: Bu âyet A bd u rrah ­

m an b. A vf ve O sm an b. A ffân 'ın [rad ıy allah u anhümt] zorlu k ordusuna
y aptıkları yardım hakkın d a n âzil o ld u .194

 yet 278: Ey iman edenler! Allah'tan korkun. Eğer gerçekten inanıyor­

sanız m evcut faiz alacaklarınızı terkedin.

İbn M ende (v. 395/1015) ve el-M üsned adlı eserinde Ebû Ya'lâ, Kelbî,
Ebû Salih, İbn A bbas senediyle nakleder: Bize ulaştığına göre bu âyet
Sakîfliler'den A m r b. Avf oğulları ile M ugîreoğulları hakkında nâzil
olm uştur. M ugîreoğu lları Sakîfliler'e faiz veriyorlardı. C enâb-ı A llah,
resûlüne M ekke'yi fethetm eyi nasip edince o gün bütün faizi k ald ır­
dı. D aha sonra A m roğulları ile M ugîreoğulları, o sırada M ekke valisi
olan A ttâb b. Esîd'e geldiler. M ugîreoğulları, "B iz insanlar arasında
faiz nedeniyle en fakir olduk, bizim dışım ızda herkesin faizi k ald ırıl­
d ı" dedi. A m roğulları ise, "Am a biz faizim izi alacağız diye anlaşm ış
id ik " dediler. Attâb, bu konuyu Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ]

m ektupla bildirdi. Bunun üzerine bu âyet ve ondan sonraki, "Şayet

(faiz hakkında söylenenleri) yapm azsanız, Allah ve Resûlü tarafından (faiz­
cilere karşı) açılan savaştan haberiniz olsun. Eğer tövbe edip vazgeçerseniz
serm ayeniz s izindir; ne haksızlık etm iş ne de haksızlığa uğram ış olursunuz"
(B ak ara 2/279) âyeti nâzil old u .195

193 İbn E bû H âtim , Tefsir, 2/543.

194 İb n ü 'l-M ü n z ir, Tefsîr, 1/49.

195 Ebû Y a'lâ, el-M ü sn ed, 5/74. Y azm a n ü sh a d a İbn M en d e k ay d ı yoktur.

 İbn C erîr, İkrim e'den nakleder: Bu âyet-i kerim e A m r b. U m eyr
oğullarından M esud, H ubeyb, Rebîa ve A bdüyâlîl'in de aralarında b u ­
lunduğu Sakîfliler hakkında nâzil olm uştur.

 yet 285: Peygamber, Rabb'i tarafından kendisine indirilene iman etti,

m üm inler de (iman ettiler). Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygam ­
berlerine iman ettiler. "Allah'ın peygam berlerinden hiçbiri arasında ayırım
yapmayız, işittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affına sığındık! Dönüş sanadır"
dediler.

Ahm ed b. Hanbel, M üslim vb. Ebü H üreyre'den nakleder: "Siz, içi-

nizdekileri açıklasanız da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker” (Bakara

2/284) âyeti nâzil olunca bu durum sahabeye çok ağır geldi. Resûlullah'a
[sallallahu aleyhi vesellem ] gelip diz çökerek, "Şim di ise sana şu âyet nâzil
oldu ki bizim buna gücüm üz yetm ez" dediler. Peygam ber Efendim iz,
"Sizden önceki yahudi ve hıristiyanlar m, İşittik ve isyan ettik' dedikleri gibi
mi dem ek istiyorsunuz? Siz onların yaptıklarının aksine, 'işittik ve itaat ettik.
Bizi bağışla Rabbimiz, varış sanadır' deyin'' buyurdu. Cem aat bunu oku­
yunca dilleri ona yatıştı. H em en arkasından Allah, "Peygamber, Rabb'i
tarafından kendisine indirilene iman etti, m üm inler de (iman ettiler). H er biri
Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygam berlerine iman ettiler. 'Allah'ın pey­
gam berlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız, işittik, itaat ettik. Ey Rab­
bimiz, affına sığındık! Dönüş sanadır' dediler" âyetini indirdi. O nlar bunu
yapınca A llah Teâlâ da o âyeti neshederek, "Allah her şahsı, ancak gü­
cünün yettiği ölçüde m ükellef kılar. H erkesin kazandığı (hayır) kendine, ya­
pacağı (şer) de kendinedir. Rabbim iz! U nutursak veya hataya düşersek bizi
sorum lu tutma. Ey Rabbim iz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır
bir yük yükleme. Ey Rabbim iz! Bize gücüm üzün yetm ediği işler de yükleme!
Bizi affet! Bizi bağışla. Bize acı! Sen bizim M evlâmız'sın. Kâfirler topluluğuna
karşı bize yardım et!"196 âyetini indirdi.

M üslim vb. İbn A bbas'tan buna benzer bir rivayet naklederler.197

196 M ü slim , İm ân, 199; A h m ed b. H anbel, el-M iisn ed, 15/198; Ebû A vâne el-İsferây înî, Yakub
b. İsm ail, M ü stahrec (nşr. Eym en b. A rif ed -D ım aşk î), B eyru t 1998, 1/75; 2/479; İbn H ib ­
bân, Sahîh, 1/350; İbn M en de, el-İm ân, B eyru t 1406,1/ 365; Beyh akî, Ş u ab ü î-İm ân , 1/507.

197 İbn A bb as riv a y etleri için bk. M ü slim , İm ân , 200; T irm izî, Tefsîr, 2; A h m ed b. H an bel,
el-M ü sn ed , 3/497.
 3. ÂL-i İM R Â N SÛRESİ

İbn Ebû H âtim , R ebî'd en nakleder: H ıristiyanlar R esülullah'a [sal­

lallah u a le y h i vesellem ] gelip Hz. İsa [aley h isselâm ] konusunda tartıştılar. Bu­
nun üzerine A llah Teâlâ, "Elif-lâm -m îm . Hay ve Kayyûm olan Allah'tan
başka ilâh y oktu r" âyetinden başlayıp Âl-i İm rân sûresinden seksen kü­
sur âyet g ö n d e rd i.198

İbn İshak, M uham m ed b. Sehl b. Ebû Ü m âm e'den nakleder: Nec-

ranlılar, Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gelip Hz. İsa'yı sorunca,
Âl-i İm rân sûresinin baş tarafından 80. âyetin başına kadar olan kısmı
nâzil oldu. Beyhakî de Delâil adlı eserinde bu rivayeti n akled er.199

@ J5

 yet 12: (Resulüm !) İnkâr edenlere de ki: Yakında mağlup olacaksınız ve

cehennem e sürüleceksiniz. Orası kalınacak ne kötü bir yerdir!

Ebû Davud, Sünen'inde ve Beyhakî D elâil'inde, ibn İshak kanalıyla

ibn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] Bedir'de Ku-
reyşliler'i m ağlup edip M edine'ye döndüğünde, yahudileri K aynukâ'

198 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/585.

199 B e y h a k î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 5/384-394.

oğullarının pazar yerinde topladı. O nlara, "Ey yahudiler topluluğu, Be­
dir günü Kureyş'in başına gelenleri Allah Teâlâ sizin de başınıza getirm eden
gelin m üsliim an olu n " buyurdu. Yahudiler, "E y M uham m ed, Kureyş
gibi tecrübesiz, savaşm ayı bilm eyen bir kavim le savaşıp onları yen­
m en seni aldatm asın. Allah'a yem in olsun ki bizim le karşılaşıp savaş­
m ış olsaydın, bizim nasıl insanlar olduğum uzu anlardın. Sen daha
bizim gibisiyle karşılaşm adın" dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ,
“(Resulüm !) İnkâr edenlere de ki: Yakında mağlup olacaksınız ve cehennem e
sürüleceksiniz. Orası kalınacak ne kötü bir yerdir! (B edir’de) karşı karşıya g e­
len şu iki grubun halinde sizin için büyük bir ibret vardır. Biri A llah yolunda
çarpışan bir grup, diğeri ise bunları apaçık kendilerinin iki m isli gören kâfir
bir grup. Allah dilediğini yardım ı ile destekler. Elbette bunda basiret sahipleri
için büyük bir ibret v ardır” (Â l-i İm rân 3/12-13) âyetlerini indirdi.200

İbn ü l-M ü n zir, İkrim e'den nakleder: Bedir Gazvesi günü yahudi-
lerden Finhâs, "M u ham m ed K u reyş'i yendim ve onları öldürdüm diye
hiç sevinm esin. Kureyş savaşı iyi bilm ediği için böyle o ld u " dedi. Bu­
nun üzerine bu âyet nâzil oldu.201

 yet 23: (Resûlüm !) Kendilerine kitaptan bir pay verilenleri (yahudileri)

görm ez misin ki aralarında hükm etm esi için Allah'ın kitabına çağırılıyorlar
da, sonra içlerinden bir grup cayarak geri dönüyor.

İbn Ebû H âtim ve İbn ü l-M ü n zir, İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan
nakleder: R esûlullah [sallallah u a ley h i vesellem ] yahudilerin Tevrat okuduk­
ları bir eve girdi. O nları A llah'ın dinine çağırdı. İçlerinden N u'm ân b.
A m r ve H âris b. Zeyd, "E y M uham m ed, sen hangi din ü zeresin ?" diye
sordular. Resûl-i Ekrem , "İbrahim m illeti ve dini üzereyim " buyurdu.

200 E bû D a v u d , H arâc, 22; B ey h ak î, D elâiiii'n -N ü bü vve, 3/173; İb n İsh ak , M u h am m ed b.

îsh a k , es -S îretü ’n -N ebeu iyye (nşr. Sü h ey l Z ek k âr), B ey ru t 1978,1/ 313-314.

201 İb n ü l-M ü n z ir, Tefsîr, 1/137.

O nlar, "İbrahim yahudi id i" dediler. Hz. Peygam ber onlara, "Haydi
Tevrat'ı getirin, sizinle bizim aram ızda hakem olsun" deyince kabul etm e­
diler ve A llah Teâlâ, "(Resûliim !) Kendilerine kitaptan bir pay verilenleri
(yahudileri) görm ez misin ki aralarında hükm etm esi için Allah'ın kitabına
çağırılıyorlar da, sonra içlerinden bir gru p cayarak geri dönüyor. Onların
bu tutum ları: Bize ateş, sadece sayılı günlerde dokunacaktır, dem elerinin bir
sonucudur. Onların vaktiyle uydurdukları şeyler de dinleri hakkında kendile­
rini yanıltm ıştır" (Âl-i im râ n 3/23-24) âyetlerini indirdi.202

* y ' ' » 5 11 l > 11 i « î ' J | < î • ' ,| |■>lı - îi

U S J - L d liü l f e S j İ Ü J ^ JlU Ji d U U l d ü U j^ İ J l J j
ı
@ * L iJ «■LiJ (j- «

 yet 26: (Resûliim !) De ki: M ülkün gerçek sahibi olan A llahım ! Sen
mülkii dilediğine verirsin ve mülkü dilediğinden geri alırsın. D ilediğini yü­
celtir, dilediğini de alçaltırsın. H er türlü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen
her şeye kadirsin.

İbn Ebû H âtim , Katâde'den nakleder: Bize nakledildiğine göre

Resülullah [sallallahu aley h i v esellem ], R abb'inden Rum ve İran toprakları­
nı üm m etine nasip etm esini istedi. Bunun üzerine, "(Resûliim!) De ki:
M ülkün gerçek sahibi olan Allahını! Sen mülkü dilediğine verirsin ve mülkü
dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltırsın. Her tür­
lü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen her şeye kadirsin" âyeti nâzil oldu.203

d ü i ul '*1: o-* 6 > İ4 İji y

\✓ ^ ^ y* ' ' '

L ij iı t jd 01 ^ J4 ÎS

202 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 2/622. M a tb u n ü sh ad a N u ay m b. A m r o larak a k tarılan isim , İbn

Ebû H âtim 'd e ve yazm a n ü sh ad a N u 'm â n b. A m r olarak g eçm ek ted ir.

203 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 2/642.

 Â yet 28: M üm inler, m üm inleri bırakıp da kâfirleri dost edinm esin. Kim
bunu yaparsa artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur. A ncak kâfir­
lerden gelebilecek bir tehlikeden sakınm anız başkadır. Allah, kendisine karşı
(gelm ekten) sizi sakındırıyor. D önüş yalnız Allah'adır.

İbn Cerîr, Said ve İkrim e kanlıyla İbn A bbas'tan nakleder: Hac-

câc b. Amr, yahudilerden K â'b b. Eşref, İbn E bü l-H u k ayk ile Kays b.
Z eyd 'in antlaşm alısı idi. Bu yahudiler, ensardan bir grup kim se ile on­
ları dinlerinden çevirm ek üzere dostluk yaparlardı. Rifâa b. M ünzir,
A bdullah b. C übeyr ve Said b. H aysem e yahudilerle dostluk yapan­
lara, "Ş u yahudilerden uzak durunuz, onlarla birlikte olm aktan da
sakınınız. Sizi dininizden çevirm esinler" dedilerse de kabul etm edi­
ler. A llah [celle celâlu h û ] bunlar hakkında, “M üm inler, m üm inlen bırakıp
da kâfirleri dost edinm esin. Kim bunu yaparsa, artık onun A llah nezdinde
hiçbir değeri yoktur. A ncak kâfirlerden gelebilecek bir tehlikeden sakınm anız
başkadır. Allah, kendisine karşı (gelm ekten) sizi sakındırıyor. D önüş yalnız
A llah ’adır" âyetini inzâl buyurdu.204

 yet 31: (Resulüm !) De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki

Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın, Allah son derece bağışlayıcı
ve esirgeyicidir.

İb n ü l-M ü n zir, H asan'dan nakleder: Peygam berim iz dönem inde

bazı kim seler, "Allah'a yem in ederiz yâ M uham m ed, gerçekten bizler
R abbim iz'i seviyoruz" dediler. Bunun üzerine A llah da, "(Resulüm!)
De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki A llah da sizi sevsin ve gü ­
nahlarınızı bağışlasın. A llah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir" âyetini
indirdi.205

204 Taberî, C ârn m l-B ey ân , 6/314.

205 İb n ü l-M ü n z ir, Tefsîr, 1/169.

 © ^ / U 5 i^ .^ İ 3
\ *"

A yet 58-60: (Resûlüm !) Bu söylenenleri biz sana âyetlerden ve hikm et

dolu Kur'an'dan okuyoruz. Allah nezdinde İsa'nın durum u, Adem'in durum u
gibidir. A llah onu topraktan yarattı. Sonra ona "01!" dedi ve oluverdi. Ger­
çek, Rabb'inden gelendir. Öyle ise şüphecilerden olma.

İbn Ebû H âtim , H asan'dan nakleder: R esû lu llah'in [sallallah u aley ­

hi v esellem ] yanm a N ecran'dan iki rahip geldi. O nlardan biri, "İsa'n ın

babası k im d ir?" diye sordu. A llah Resûlü R abb'inin em ri gelinceye
kadar cevap verm ekte acele etm ezdi. Bunun üzerine, "(Resûlüm !) Bu
söylenenleri biz sana âyetlerden ve hikm et dolu Kur'an'dan okuyoruz. Allah
nezdinde İsa'nın durum u, Âdem'in durum u gibidir. A llah onu topraktan ya­
rattı. Sonra ona 'OU' dedi ve oluverdi. Gerçek, Rabb'inden gelendir. Öyle ise
şüphecilerden olma" âyetleri nâzil oldu.206

İbn Ebû H âtim , A vfî kanalıy la İbn A b b as'tan n akled er: İçlerinde
Seyyid ve A k îb 'in 207 de b u lu n d u ğ u b ir h eyet R esû lu llah 'a gelm işti.
N ecran heyeti, "E y M u h am m ed , sen bizim d ostu m u zu zik red iy or-
m u şsu n " dedi. P eygam ber E fen d im iz [sa lla lla h u a le y h i v e se lle m ], "Kim
im iş o?" bu yu rd u . N ecran lılar, "İsa [a le y h isse lâ m ]. S en onu n A llah 'ın
kulu old u ğu nu idd ia ed iy o rm u şsu n " dediler. R esû lu llah [sa lla lla h u

a le y h i v e se lle m ], "Evet, öyledir."b u yu rd u . B u nu n ü zerin e N ecran lılar,

"S e n h iç İsa [a le y h isse lâ m ] g ibisin i görd ü n m ü veya d u yd u n m u ?" de­
diler. Son ra çıkıp gittiler. C ebrâil [a le y h isse lâ m ] gelip, "E ğ e r onlar sana
g elirlerse de ki: 'Allah nezdinde İsa'nın durum u, Â dem 'in durum u g i­
bidir. A llah onu topraktan yarattı. Sonra ona, 'OU' dedi ve olu verdi [59],
Gerçek, R abb'inden gelendir. Ö yle ise şü phecilerden olm a [60]/"208

206 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/664.

207 Se y y id ve A k îb ism in d ek i bu iki şah ıs, N ecra n lıla r'm ileri g elen lerin d en d i.

208 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/665.

 Beyhakî, Delâil adlı eserinde Selem e b. A bd Yeşu' kanalıyla baba­
sından nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], Hz. Süleym an'ın
kıssasının anlatıldığı N em i sûresi nâzil olm adan önce N ecranlılar'a bir
m ektup yazdı: "İbrahim , İshak ve Y akub'un ilâhı olan A llah'ın ism iyle!
M uham m ed'den ... " 209

Rivayetin devam ında; N ecran piskoposu Peygam ber Efendim iz'e

[sallallahu aleyhi vesellem ] Şürahbîl b. Vedâa el-H em dânî, A bdullah b. Şü-
rahbîl el-Esbahî ve Cebbar el-H ârisî'den210 oluşan bir heyet gönderdi.
H eyet Necran'dan ayrıldı ve Resûl-i Ekrem 'e geldiler. Resülullah onla­
ra, onlar da Resülullah'a soru sordular. Bu konuşm a devam etti ve en
son dediler ki; İsa hakkında ne diyorsun? Hz. Peygam ber, "Bugün onun
hakkında bilgim yok, size haber verene kadar bekleyin" buyurdu. Ertesi gün
oldu ve A llah [celle celâlu h û ], "Allah nezdinde Isa'nın durumu, Adem'in duru­
mu gibidir. Allah onu topraktan yarattı. Sonra ona 'Ol!' dedi ve oluverdi [59].
Gerçek, Rabb'inden gelendir. Öyle ise şüphecilerden olm a [60]. Sana bu ilim
geldikten sonra seninle bu konuda çekişenlere de ki: Geliniz, sizler ve bizler de
dahil olm ak üzere, siz kendi çocuklarınızı biz de kendi çocuklarımızı, siz kendi
kadınlarınızı, biz de kendi kadınlarım ızı çağıralım, sonra da dua edelim de
Allah'tan yalancılar üzerine lanet dileyelim [6i]" âyetlerini inzâl buyurdu.211

İbn Sa'd, et-Tabakât adlı eserinde Ezrak b. K ays'tan nakleder; N ec­

ran piskopusu ve Akîb, Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] geldiler.
Peygam ber Efendim iz, her ikisini İslâm 'a davet etti. "B iz senden önce
zaten m üslüm an old u k" dediler. Resûl-i Ekrem Efendim iz [sallallahu

209 İm am S ü y û tî'n in d evam ın ı ak tarm ad ığ ı m ek tu p şö y led ir: "İb ra h im , İsh ak ve Y ak u b'u n

ilâh ı olan A lla h 'ın ism iyle! Bu m ek tu p p ey g am b er v e A llah 'ın resûlü M u h am m ed 'd en
N ecran halk ı ile o n ların p isk o p o su n ad ır! Siz b a rış eh lisin iz. B en siz in k a tın ız d a yani
şe h a d etin iz altın d a İb rah im , İsh ak ve Y ak u b 'u n ilâh ın a h am d ed iy o ru m . B u n d a n sonra
ben sizi, k u lların ib ad etin i bırak ıp A lla h 'ın ib ad etin e ve y in e k u lların velây etin i bırak ıp
A lla h 'ın v elây etin e d ö n m ey e d av et ed iy o ru m . E ğ er b u n u y ap m a z sa n ız o zam an haraç
verin iz. Yok bu nu d a y ap m azsan ız, size h arp ilan ed iy o ru m . S e lâ m " (B ey h ak î, Delâi-
lii'tı- K’ü b itm e , 5/385).

210 M etin d e " H a r e ş î" olarak g eçerk en B ey h a k î "H â r is î" o larak z ik retm ek ted ir.

211 B eyh ak î, Delâilü 'n -N ü bü vve, 5/385-387; S ü y û tî'n in özetled iğ i riv ay etin tüm ü B eyh akî'd e
zik red ilm ek ted ir.
aleyhi v e se llem ], "Yalan söylediniz, İslâm'ınızı üç şey engelliyor: Allah'a oğul
isnat etm eniz, dom uz eti yem eniz ve haça tapınm anız" buyurdu. Bunun
üzerine, "Ö yleyse İsa'n ın babası kim ?" dediler. Hz. Peygam ber, onlara
cevap verm edi. Ve A llah [celle celâlu h û ], "Allah nezdinde İsa'nın durumu,
Adem'in durum u gibidir. A llah onu topraktan yarattı. Sonra ona 'OU' dedi
ve oluverdi [59]. Gerçek, Rabb'inden gelendir. Öyle ise şüphecilerden olma [60].
Sana bu ilim geldikten sonra seninle bu konuda çekişenlere de ki: Geliniz,
sizler ve bizler de dahil olm ak üzere, siz kendi çocuklarınızı biz de kendi çocuk­
larımızı, siz kendi kadınlarınızı, biz de kendi kadınlarım ızı çağıralım , sonra
da dua edelim de Allah'tan y alan ala r üzerine lanet dileyelim [6i]. Şüphesiz
bu (İsa hakkında söylenenler), doğru haberlerdir. Allah'tan başka ilâh yoktur.
M uhakkak ki Allah, evet O, m utlak gü ç ve hikm et sahibidir'' [62] âyetlerini
gönderdi. Sonra onları m ülâaneye (lânetleşm eye) çağırdı, ancak bun­
dan kaçındılar. Bunun üzerine cizyeyi kabul edip döndüler.

 yet 65: Ey Ehl-i kitap! İbrahim hakkında niçin çekişirsiniz? H albuki

Tevrat ve Incil, kesinlikle ondan sonra indirildi. Siz hiç düşünm ez misiniz?

ibn İshak, m ütekerrir bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: N ecran

hıristiyanları ile yahudi haham ları R esû lu llah'in [sallallahu aley h i vesellem ]

huzurunda bir araya geldiler. Peygam ber Efendim iz'in huzurunda

birbirleriyle tartıştılar. H aham lar, "İbrahim [aley h isselâm ] ancak bir ya­
hudi id i" dediler. H ıristiyanlar ise, "İbrahim ancak bir hıristiyan idi"
dediler. Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Ey Ehl-i kitap! İbrahim hakkında
niçin çekişirsiniz? H albuki Tevrat ve İncil, kesinlikle ondan sonra indirildi.
Siz hiç düşünm ez misiniz?'' âyetini nâzil buyurdu.212 Bu rivayeti Delâil
adlı eserinde B eyhakî zikreder.

212 B ey h ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 5/384.

f
j j jj j â :J3 ij & S ı j_ u g u ı ıjjü £

IjJiİ j^Jül ^ J>Jİ j j J L l^loi ^Lx£Jl Jjtf 5_c l i i i ©

^ £ y r\ J*û j\ Lo J_Lo J->-İ üi c£-*-4^ û j j- S

^ ^*_Jı.£ £ _ ~ u lj < u ilj i L a , 5

_ -? (J «fr j i ' ö l jJ -5^*— J-j -c-

Âyet 71-73: Ey Ehl-i kitap! Neden doğruyu eğriye karıştırıyor ve bile bile
gerçeği gizliyorsunuz? Ehl-i kitap'tan bir grup şöyle dedi: "M üm inlere indi­
rilmiş olana sabahleyin (görünüşte) inanıp akşam leyin inkâr edin. Belki onlar
(böylece dinlerinden) dönerler. Sizin dininize uyanlardan başka hiçbir kimseye
inanmayın. (Resûlüm!) De ki: Doğru yol ancak Allah'ın yoludur. Yine (onlar,
kendi aralarında şöyle dediler:) "Size verilenin benzerinin başka herhangi bir
kim seye verildiğine yahut Rabb'inizin huzurunda onların size karşı deliller
getireceklerine de (inanmayın).'' De ki: L u tu fv e ihsan Allah'ın elindedir. Onu
dilediğine verir. Allah'ın rahm eti geniştir ve O her şeyi hakkıyla bilir.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: A bdu llah b. Sayf, A dî b. Zeyd

ve H âris b. Avf birbirlerine, "G elin sabahleyin M uham m ed ve ashabı­
na indirilenlere im an edelim , akşam da onu inkâr edelim . Belki dinle­
rini onlara karıştırırız da bizim yaptığım ızı yapıp dinlerinden döner­
ler" dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "E y Ehl-i kitap! Neden doğruyu
eğriye karıştırıyor ve bile bile gerçeği gizliyorsunuz? Ehl-i kitap'tan bir grup
şöyle dedi: 'M üm inlere indirilm iş olana sabahleyin (görünüşte) inanıp ak­
şam leyin inkâr edin. Belki onlar (böylece dinlerinden) dönerler. Sizin dini­
nize uyanlardan başka hiçbir kim seye inanm ayın.' (R esûlüm !) De ki: Doğru
yol ancak Allah'ın yoludur. Yine (onlar, kendi aralarında şöyle dediler:) 'Size
verilenin benzerinin başka herhangi bir kim seye verildiğine, yahut Rabb'ini­
zin huzurunda onların size karşı deliller getireceklerine de (inanm ayın).' De
ki: L u tu fv e ihsan Allah'ın elindedir. Onu dilediğine verir. Allah'ın rahm eti
gen iştir ve O her şeyi hakkıyla bilir" (Â l-i İmrân 3/71-73) âyetlerini in d ird i.213
213 İbn H işâm , C em âled d in A b d ü lm elik b. H işâm , es-S îretii’n -N ebeviyye (nşr. M u sta fa es-
Se k k â -İb ra h im el-E b y â rî-A b d ü lh a fîz eş-Ş eleb î), K ah ire 1955, 1/553.
 İbn İshak ve ibn Ebû H âtim Süddî kanalıyla Ebû M âlik'ten nak­
leder: Yahudilerin haham ları başkalarına, "Sizin dininize uyanlardan
başkasına inanm ayın" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "D e
ki: L u tu f ve ihsan Allah'ın elindedir" buyurdu.214

 yet 77: Allah'a karşı verdikleri sözü ve yem inlerini az bir bedelle değiş­
tirenlere gelince, işte bunların ahirette bir payı yoktur. Kıyam et günü Allah
onlarla konuşm ayacak, onlara bakm ayacak ve onları temize çıkarm ayacaktır.
O nlar için acı bir azap vardır.

Buhârî, M üslim ve başkalarından rivayete göre Eş'as şöyle der: Ya­

hudilerden bir adam la ortak olduğum uz bir arazim iz vardı. Benim ara­
zideki hakkım ı inkâr etti. Onu R esûlullah'in [sallallahu aley h i vesellem ] hu­
zuruna getirdim . Hz. Peygam ber bana, " Bir delilin var m ıdır?” dedi. Ben,
"H a y ır" dedim. Resûl-i Ekrem Efendim iz yahudiye, "Yemin et" dedi.
Ben, "Y â Resûlallah, o vakit yem in eder ve benim m alım ı alır gider"
dedim . Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Allah'a karşı verdikleri sözü ve
yem inlerini az bir bedelle değiştirenlere gelince, işte bunların ahirette bir payı
yoktur. Kıyam et günü Allah onlarla konuşm ayacak, onlara bakm ayacak ve on­
ları temize çıkarmayacaktır. Onlar için acı bir azap vardır” âyetini indirdi.215

Buhârî, A bdullah b. Ebû Evfâ'dan nakleder: B ir adam kendisine

ait olan bir m alı pazara getirdi. A llah [celle celâlu h û ] adına yem in ederek
kendisine rayicin üstünde bir fiyatın verildiğini söyledi. Bundan kasıt
ise m üslüm anlardan bir adam ı düşürm ekti. Bunun üzerine, " Allah'a
karşı verdikleri sözü ve yem inlerini az bir bedelle değiştirenlere gelince, işte

214 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 2/680.

215 B u h ârî, H u sû m â t, 4, Şeh âd ât, 19, A h k âm 3 0; M ü slim , İm ân , 223; T irm izî, B ü y ü ', 42,
T efsîrü 'l-K u r'ân , 3, A hk âm , 12; Ebû D av u d , E y m ân ve N ü zû r, 1, A kzıye, 25.
bunların ahirette bir payı yoktur. Kıyam et günü Allah onlarla konuşm ayacak,
onlara bakm ayacak ve onları tem ize çıkarm ayacaktır. O nlar için acı bir azap
vardır" âyeti nâzil o ld u .216

H afız İbn H acer, Buhârî şerhinde şöyle der: H er iki hadis arasında
bir aykırılık yoktur. A ksine her ikisinin de nüzûl sebebi olduğu şeklin­
de yorum lanır.217

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Âyet-i kerim e H uyey b. Ahtab, K â'b
b. Eşref ve C enâb-ı H akk'm Tevrat'ta indirdiklerini gizleyip değiştiren
ve bu değiştirdiklerinin de A llah tarafından geldiğine yem in eden di­
ğer yahudiler hakkında inm iştir.218 Hafız İbn H acer der ki: Â yet-i keri­
m enin bu sebeple nâzil olm a ihtim ali vardır; fakat bu hususta m utem et
olan rivayet, Sahîh'teki riv ay ettir.219

 yet 79: H içbir insanın, Allah'ın kendisine kitap, hikm et ve peygam ­

berlik verm esinden sonra (kalkıp) insanlara, "Allah'ı bırakıp bana kul olun!"
dem esi mümkün değildir. Bilakis (şöyle dem esi gerekir): O kutm akta ve öğret­
m ekte olduğunuz kitap uyarınca Rabb'e hâlis kullar olunuz.

İbn İshak ve Beyhakî, İbn A bbas'tan nakleder: Yahudi haham ları

ile N ecranlı hıristiyanlar R esû lu llah'in yanında bir araya gelip Pey­
gam ber Efendim iz [sallallah u aley h i vesellem ] onları İslâm 'a davet edince
yahudilerden Ebû Râfi' el-K urazî şöyle dedi: "Y â M uham m ed, h ıristi­
yanların İsa'ya tapındığı gibi bizim de sana ibadet etm em izi mi istiyor­

216 B u h ârî, B ü y ü ', 27; T efsîr, 3.

217 îbn H acer, Fethu'l-Bârî, 8/213.

218 Taberî, C âm iu l-B ey ârı, 6/528-529.

219 İb n H acer, Fethu'l-Bârî, 8/213.

su n ?"220 R esûlullah [sallallahu aley h i v ese llem ], "Böyle bir şeyden Allah'a sığı­
nırım." dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "H içbir insanın, Allah'ın
kendisine kitap, hikm et ve peygam berlik verm esinden sonra (kalkıp) insan­
lara, 'Allah’ı bırakıp bana kul olun!' dem esi müm kün değildir. Bilakis (şöyle
dem esi gerekir): O kutm akta ve öğretm ekte olduğunuz kitap uyarınca Rabb'e
hâlis kullar olunuz. Ve size: M elekleri ve peygam berleri ilâhlar edinin, diye de
em retm ez. Siz m iislüman olduktan sonra hiç size kâfirliği em reder mi?" (Â l-i

İm rân 3/79-80) âyetlerini indirdi.221

Abd b. H um eyd, Tefsîr'inde H asan-ı Basrî'den nakleder: Bana ulaş-

tığma göre adam ın biri, "Y â Resûlallah, biz sana birbirim ize selâm ver­
diğim iz gibi selâm veriyoruz, sana niye secde etm iyoruz?" dedi. Hz.
Peygam ber [sallallahu aleyhi vesellem ], "Hayır, fakat peygam berinize ikramda
bulununuz ve hak sahiplerine hakkı itiraf ediniz. Allah'tan başka herhangi bir
kim seye de secde etm ek gerekm ez" dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"H içbir insanın, Allah'ın kendisine kitap, hikm et ve peygam berlik verm esin­
den sonra (kalkıp) insanlara, 'Allah’ı bırakıp bana kul olun!' dem esi mümkün
değildir. Bilakis (şöyle dem esi gerekir): Okutm akta ve öğretm ekte olduğunuz
kitap uyarınca Rabb'e hâlis kullar olunuz. Ve size, 'M elekleri ve peygam berleri
ilâhlar edinin' diye de emretmez. Siz müslihnan olduktan sonra hiç size kâfir­
liği em reder m i?” (A H im rân 3/79-80) âyetlerini indirdi.222

220 İm a m S ü y û tî'n in ak tarm ad ığ ı, B ey h ak î'd e g eçen ve h e m en so n ra g elen cü m le şöyled ir:

"N ecra n lıla r'd a n , R eb b is d en ilen b ir h ıristiy an da, 'E y M u h am m ed , b iz d e n bu nu
istiy o r ve bizi bu na m ı d avet ed iy o rsu n ?' d e d i."

221 B ey h a k î, D elâü ii'n -N ü biivve, 5/384.

222 M atb u n ü sh ad a A b d ü rrez z â k 'ta n n ak led ilm iş. Bu y an lış olu p d oğ ru su A bd b. H u -

m ey d 'd ir. Y azm a n ü sh ad a (vr. 18b) "A bd Tefsîr'in d e " şek lin d e olu p h atan ın m atbu e se r­
d en k a y n a k la n d ığ ı an laşılm ak tad ır. A b d ü rrezzâk 'm Tefsîr ve M ıısan n ef’m d e rivayeti
b u la m a d ım . A n ca k Sü y û tî, D iirrü l-M en sû r'd a A bd b. H u m e y d 'in H asan 'd an rivayeti
o la ra k ak ta rır (2/250). A lû sî d e A bd b. H u m eyd 'd en n a k led er (R ûhu'l-M eânî, 2/199).
D iğ er tefsirlerd e sa d ece H asan -ı B asrî sen ed iy le ak ta rılm a k ta d ır (bk. S a 'leb î, e l-K e şf
ve'l-Beyân, 3/101; Z em ah şerî, K eşşaf, 1/378); K eşşâ f'ın h a d islerin i tahriç ed en Z ey laî, bu
riv ay etin g a rîb old u ğ u n u , V a h id î'n in E sbâbü 'n -N ü zû l’\\nde g eçtiğ in i zik red e r (bk. Z e y ­
laî, C e m â led d in A b d u llah b. Y u su f, T ahrîcii’l-E hâdîs v e l-Â s â ril-V â k ıa fî T efsîr il-K eş şâ f
li'z-Z em ahşerî [nşr. A b d u llah b. A b d u rrah m an S a 'd ], R iyad 1414,1/ 192).
 >• öl ' A *j Ij Caçfi -Ull ı_£-Xfc> 1—0-^

® 5 ^ J 1İ J I ^ 4 : V İ ljo lir J I

Âyet 86: İâptt etmelerinden, resûlüm hak olduğuna şehadet getirm elerin­
den ve kendilerine apaçık deliller gelm esinden sonra inkarcılığa sapan bir kavine
Allah nasıl hidayet nasip eder? Allah zalim ler topluluğunu doğru yola iletmez.

Nesâî, İbn Hibbân ve Hâkim , İbn A bbas'tan nakleder: Ensardan

bir adam m üslüm an olduktan sonra dinini terkedip m ürted oldu ve
m üşriklerin arasına katıldı. Sonra pişm an oldu. Kavm ine haber gönde­
rerek, "B enim için Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] sorun, benim töv­
bem kabul olunur m u?" dedi. Kavm i Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ]

gelerek, "Falân kim se İslâm 'ı terkettiğine pişm an oldu ve tövbesinin

kabul edilip edilm eyeceğini sizden sorm am ızı istedi" dediler. Bunun
üzerine, "İman etm elerinden, resulün hak olduğuna şehadet getirm elerinden
ve kendilerine apaçık deliller gelm esinden sonra inkarcılığa sapan bir kavme
Allah nasıl hidayet nasip eder? A llah zalim ler topluluğunu doğru yola iletmez.
İşte onların cezası, Allah'ın, m eleklerin ve bütün insanlığın lanetine uğram a­
larıdır. Bu lanete ebedî göm ülüp gidecekler. Onların azapları hafifletilmez;
yüzlerine de bakılmaz. Ancak, bundan sonra tövbe edip yola gelenler başka.
Çünkü Allah çok bağışlayıcı ve merhametlidir'' (Âl-i İmı-ân 3/86-89). âyetleri nâ­
zil oldu. Bu haber kendisine ulaştırılınca m üslüm an oldıı.223

A bdürrezzâk ve M üsned adlı eserinde M üsedded (v. 228/843), M ü­

câhid'den nakleder: H âris b. Süveyd R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesei-

lem ] huzurunda m üslüm an oldu. Sonra kâfir olup kavm ine geri döndü.
C enâb-ı H ak onun hakkında, "İman etm elerinden, R esûl’im hak olduğu­
na şehadet getirm elerinden ve kendilerine apaçık deliller gelm esinden sonra
inkarcılığa sapan bir kavm e Allah nasıl hidayet nasip eder? ..." (Â l-i im rân,

3/86-89) âyetlerini vahyetti. K avm inden bir adam bu âyetleri ona ulaş-

223 N esâî, T ah rîm ü 'd -D em , 14; İbn H ib bân , Sahih, 10/329; H âkim , el-M iistedrek, 2/154; 4/407;
S ü y û tî'n in ak tard ığ ı m etin İbn H ib b ân ve H âk im m etn id ir. A n cak daha açık lay ıcı
o lm ası h a se b iy le tercü m ed e N esâî m etn in i esas aldık.
tirdi. Haris, "Allah'a yem in ederim ki sen bildiğim doğru sözlüsün.
Şüphesiz A llah 'ın resülü de senden daha doğru sözlüdür. Ü çünüzün
en doğru sözlüsü elbette ki A llah 'tır" dedi ve geri dönüp İslâm 'a girdi.
Bundan sonra da İslâm 'ı güzel bir şekilde yaşadı.224

^üut fcj L jy i f Li: i* \Ş \ * - j >

 yet 97: O rada apaçık nişaneler, (ayrıca) İbrahim'in m akam ı vardır.

Oraya giren em niyette olur. Yoluna gücü yetenlerin o evi haccetm esi, Allah'ın
insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim inkâr ederse bilm elidir ki A llah bütün
âlem lerden m üstağnidir.

Said b. M ansûr, İkrim e'den nakleder: "Kim, Islâm'dan başka bir din
ararsa, bilsin ki kendisinden (böyle bir din) asla kabul edilm eyecek ve o, ahiret­
te ziyan edenlerden olacaktır'' (Â l-i im rân 3/85) âyeti nâzil olunca yahudiler,
"Biz. de m üslüm anız" dediler. R esûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] onla­
ra, "Allah m üslüm anlara Beytullah'ı haccetm eyi fa rz kıldı" deyince, "H a ­
yır bize farz kılm adı" dediler ve haccetm eyi kabul etm ediler. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Orada apaçık nişaneler, (ayrıca) İbrahim'in
m akam ı vardır. Oraya giren em niyette olur. Yoluna gücü yetenlerin o evi hac­
cetmesi, Allah'ın insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim inkâr ederse bilm elidir
ki Allah bütün âlem lerden m üstağnidir" buyruğtm u indirdi.225

l i ji jÇ i U s ü ı i jjjî 5 * jîı 5ı i j l u ı* ı £

' a  ' ■’

224 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 1/401; İb n H acer el-A sk alâriî, el-M etâ lib ü l-A liy e b i-Z ev âd il-M esân î-
di's-Sem ân iye, R iyad 1419,14/ 553; M ü s e d d e d 'in M iisrm d'i g ü n ü m ü ze u laşm am ıştır. A n ­
cak İb n H a ce r el-A sk alân î, M iisn ed ’m K ü tiib-i Sitte'ye olan Z evâid'ini el-M etâlib ü V A liy e
a d lı eserin e alm ış.

225 Said b. M an sû r, Tefsîr, 3/1063; B eyh ak î, es-Sü n en ü'l-K iibrâ, 4/531.

 Â yet 100: Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba
uyarsanız im anınızdan sonra sizi yeniden inkarcılığa sevkederler.

Firyâbî ve İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Evs ve H azrec

arasında C âhiliye dönem inde düşm anlık vardı. Bunlar kendi arala­
rında otururken aralarında daha önce geçm iş olan şeyleri anlattılar.
K ızgınlık öyle arttı ki birbirlerine silah doğrulttular. Bunun üzerine bu
âyet ve sonraki iki âyet nâzil oldu.226

İbn İshak ve Ebü'ş-Şeyh, Zeyd b. Eslem 'den nakleder: Yahudi olan

Şâs b. Kays, R esû lu llah'm [sallallahu aleyhi v esellem ] ashabından Evsli ve
H azred i birlikte sohbet eden bir grubun yanm a uğradı. Evs ve H az­
rec'in birbirleriyle olan düşm anlıklarından sonra şahit olduğu bu m u­
h abbet m anzarası onu öfkelendirdi. Beraberinde bulunan bir yahudi
gencine onların yanına gidip oturm asını, Buas günü yaptıklarını ha­
tırlatm asını söyledi. G enç gidip bunları yapınca birbirleri ile tartıştılar
ve birbirlerine karşı övündüler. Sonra Evsliler'den iki kişi ile H azred i
C ebbâr b. Sahr birbirlerine bağırm aya başladılar. Birbirleriyle tartıştı­
lar ve birbirlerine saldırm aya başladılar. Bu durum Peygam ber Efen-
dim iz'e [sallallah u aley h i vesellem ] ulaşınca hem en oraya geldi. Ve onlara
nasihat ederek aralarını barıştırdı. O nlar da dinleyip itaat ettiler. A llah
[celle celâlu h û ] Evs, C ebbâr ve diğer arkadaşları hakkında, "Ey iman eden ­
ler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız im anınızdan sonra
sizi yeniden inkarcüığa sevkederler" âyetini, Şâs b. Kays hakkında ise, "De
ki: Ey Ehl-i kitap! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde niçin Allah'ın yolunu eğri
gösterm eye yeltenerek m üm inleri A llah yolundan çevirm eye kalkışıyorsunuz?
Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir" (Â l-i İm rân 3/99) âyetini gönderdi.227

^i
0

226 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/719. R iv ay et u zu n o lm asın a rağ m en İm am S ü y û tî özetle

a k ta r m ış .

227 İbn H acer el-A sk alân î, ei-İsâb e f i 'Temyizi'? S ahabe (nşr. Â dil A h m ed A b d ü lm ev cû d -A li
M u h am m ed M u av v az), B ey ru t 1415, 1/306. İb n H acer, E b ü 'ş-Ş e y h 'in bu rivayeti Tef-
sîr'in d e İb n İsh ak k an alıy la n ak lettiğ in i ifad e ed er.
 Â yet 113: H epsi bir değildir; Ehl-i kitap içinde istikam et sahibi bir top­
luluk vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah'ın âyetlerini okurlar.

ibn Ebû H âtim , Taberânî ve Sahabe adlı eserinde İbn M ende, İbn
A bbas'tan nakleder: A bdullah b. Selâm , Sa'lebe b. Sa'ye, Useyd b.
Sa'ye, Esed b. Abd ve onlarla beraber bazı yahudiler m üslüm an olup
İslâm 'a im an ettiler, tasdik ettiler ve sam im ice bağlandılar. Yahudi ha­
ham ları ve küfür ehli, "M u ham m ed'e ancak bizim kötülerim iz im an
ettiler. Eğer onlar bizim hayırlılarım ızdan olsalardı atalarının dinini
terkedip başka bir dine gitm ezlerdi" dediler. Bunun üzerine A llah [celle

celâ lu h û ], "H epsi bir değildir; Ehl-i kitap içinde istikam et sahibi bir topluluk
vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah'ın âyetlerini okurlar" âye­
tini g ö n d e rd i.228

A hm ed b. H anbel vb. İbn M esud'dan [rad ıyallah u anh] naklederler:

Bir gece Hz. Peygam ber [sallallah u aleyhi vesellem ] yatsı nam azını geciktir­
di, sonra M escid-i N ebevî'ye çıktı. A shabının m escidde nam azı bek­
lediklerini görünce, ''Sizin dışınızda hiçbir din mensubu bıı saatte Allah'ı
zikretm iyor dur" buyurdu. Ve, "H epsi bir değildir; Ehl-i kitap içinde istika­
met sahibi bir topluluk vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah'ın
âyetlerini okurlar. Onlar, Allah'a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder,
kötülükten m enederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardan­
dır" (Â l-i İm rân 3/113-114) âyetleri nâzil oldu.229

228 İbn E bû H âtim , Tefsir, 3/737; T aberânî, el-M u 'cem ü î-K eb îr, 2/87; İbn M en d e, M a'rifetü's-
Sahâbe, s. 365.

229 A hm ed b. H an b el, el-M iisn ed, 6/304. A y ette z ik red ilen "istik a m e t sah ib i to p lu lu k "ta n
m u rat d ah a ö n ce y ah u d i ik en m ü slü m an o lan A b d u llah b. Selâm , S a ie b e b. Selâm ve
kard eşi, U seyd b. K â 'b g ibi m ü slü m a n la rd ır (bk. Taberî, C â m iu î-B ey ân , 7/121).
 Â yet 118: Ey iman edenler! K endi dışınızdakileri sırdaş edinm eyin. Ç ün­
kü onlar size fen a lık etm ekten asla geri durm azlar, hep sıkıntıya düşm enizi
isterler. Gerçekten, kin ve düşm anlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden)
belli olm aktadır. K alplerinde sakladıkları (düşm anlıkları) ise daha büyüktür.
Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerim izi size açıklam ış bulunuyoruz.

İbn C erîr ve İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: Bazı m üslüm anlar
C âhiliye dönem inde aralarında bulunan antlaşm a ve him aye sözleş­
m eleri dolayısıyla, birtakım yahudileri gözetiyorlardı. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ] m üslüm anlar aleyhine bir fitne korkusu sebebiy­
le onları sırdaş edinm elerini yasaklam ak üzere bu hususta, "Ey iman
edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinm eyin. Çünkü onlar size fen a lık et­
mekten asla geri durmazlar, hep sıkıntıya düşm enizi isterler. Gerçekten, kin
ve düşm anlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olm aktadır. Kalple­
rinde sakladıkları (düşm anlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyor­
sanız, âyetlerim izi size açıklam ış bulunuyoruz" âyetini indirdi.230

 yet 121: H ani sen, sabah erkenden m üm inleri savaş m evzilerine yerleş­
tirm ek için ailenden ayrılm ıştın. Allah, hakkıyla işiten ve bilendir.

İbn Ebû H âtim ve Ebû Ya'lâ, M isver b. M ahrem e'den nakleder: Ab-
durrahm an b. Avf'a dedim : "B an a Uhud gününde başınızdan geçen­
leri haber ver." D edi ki: Âl-i İm rân sûresinin 120. âyetinden sonrasını
oku, hikâyem izi orada bulursun. "H ani sen, sabah erkenden m üm inleri
savaş m evzilerine yerleştirm ek için ailenden ayrılm ıştın. Allah, hakkıyla işi­
ten ve bilendir. O zaman içinizden iki bölük bozulm aya yüz tutmuştu. H albu­
ki Allah onların yardım cısı idi. M üm inler, yalnız Allah'a dayanıp güvensin­
ler" (Â l-i İm râ n 3/121-122). Dedi ki: O nlar m üşriklerden em an isteyenler idi.
"A ndolsun ki siz, ölüm le yüz yüze gelm ezden önce onu tem enni ederdiniz.
İşte şim di onu karşınızda gördünüz" (Â l-i İm rân 3/143). D edi ki: Bu m üm in­
lerin düşm anla karşılaşm a tem ennisi idi. " M uham m ed, ancak bir pey­
gam berdir. Ondan önce de peygam berler gelip geçm iştir. Şim di o ölür ya da

230 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 7/141.

öldürülürse, gerisin geriye (eski dininize) m i döneceksiniz? Kim (böyle) geri
dönerse, Allah'a hiçbir şekilde zarar verm iş olmayacaktır. Allah, şiikredenleri
m ükâfatlandıracaktır” (Â l-i İm rân 3/144). Dedi ki: Bu şeytanın "M uham m ed
öld ü rüld ü" diye U hud günü seslenm esidir. "Sonra o üzüntünün ardın­
dan, içinizden bir grubu sakinleştiren güven dolu bir uykuyu üzerinize indir­
di" (Â l-i İm rân 3/154). D edi ki: O nlara uyku verdi.231

Buhârî (v. 256/869) ve M üslim , C âbir b. A bdu llah'tan nakleder: "O

zaman içinizden iki bölük bozulm aya yüz tutmuştu. H albuki A llah onların
yardım cısı idi. M üm inler, yalnız Allah'a dayanıp güvensinler" (Â l-i İm rân

3/122) âyeti bizim hakkım ızda, Benî Selem e ve Benî H ârise hakkında
nâzil oldu.232

iJİL oı y t j y jû i ı

l Â^JLÜl L L İÂ j

 yet 124: O zam an sen, m üm inlere şöyle diyordun: İndirilen üç bin m e­

lekle R abb’inizin sizi takviye etmesi, sizin için yeterli değil midir?

 yet 125: Evet, siz sabır gösterir ve Allah'tan sakınırsanız, onlar (düş­
m anlarınız) hemen şu anda üzerinize gelseler, Rabb'iniz, nişanlı beş bin me­
lekle sizi takviye eder.

el-M u san n ef adlı eserinde İbn Ebû Şeybe (v. 235/849) ve İbn Ebû
H âtim , Şa'bî'den naklederler: M üslüm anlar Kürz b. Câbir el-M uhâ-
ribî'nin m üşriklere yardım edeceğini duydular ve buna çok üzüldü­
ler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " O zaman sen, m üm inlere şöyle
diyordun: indirilen üç bin m elekle Rabb'inizin sizi takviye etmesi, sizin için
yeterli değil midir? Evet, siz sabır gösterir ve Allah'tan sakınırsanız, onlar
(düşm anlarınız) hem en şu anda üzerinize gelseler, Rabb'iniz, nişanlı beş bin
m elekle sizi takviye eder” (Â l-i İm rân 3/124-125) âyetini inzal buyurdu. Kürz'e

231 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 3/749, 777; E bû Ya'lâ, el-M ü sn ed, 2/148.

232 B u h ârî, M eg âzî, 18, T efsîr, 8; M ü slim , F ez â ilü 's-S a h â b e, 171.

m üşriklerin hezim et haberi ulaşınca m üşriklere yardım dan vazgeçti
ve m üslüm anlara da beş bin m elek gönderilm edi.233

/v ı ^ â J j 4 J

 yet 128: Ki bu işte senin yapacağın bir şey yoktur yahut (müslüm an
olsunlar da) tövbelerini kabul etsin ya da (ısrar ederlerse) onlara azap etsin
diye (Allah B edir’d e size yardım etti). Çünkü onlar zalim dirler.

A hm ed b. Hanbel ve İm am M üslim En es'ten nakleder: Resûlul-

lah'm [sallallahu aley h i vesellem ] U hud günü yan dişi kırılm ış ve başı ya­
rılm ıştı. Bir yandan yüzündeki kanı tem izlerken bir yandan da şöyle
buyuruyordu: "Kendilerini Allah'a davet eden peygam berlerinin başını ya­
rıp yan dişini kıran bir kavim nasıl fela h bulur!" Bunun üzerine A llah [celle

celâlu h û ], "Ki bu işte senin yapacağın bir şey yoktur yahut (m üslüm an olsun­
lar da) tövbelerini kabul etsin ya da (ısrar ederlerse) onlara azap etsin diye
(Allah Bedir'de size yardım etti). Çünkü onlar zalim dirler" âyetini indirdi.234

A hm ed b. H anbel ve Buhârî, İbn Öm er'den nakleder: R esûlullah'in

[sallallah u a ley h i vesellem ] şöyle dediğini işittim : " A llahım ! filân kişiye lânet
olsun, H aris b. Hişâm'a lânet olsun, Süheyl b. Amr'a lânet olsun, Safvân b.
Ümeyye'ye lânet olsun." Bunun üzerine, "Ki bu işte senin yapacağın bir
şey yoktur yahut (m üslüm an olsunlar da) tövbelerini kabul etsin ya da (ısrar
ederlerse) onlara azap etsin diye (Allah Bedir'de size yardım etti). Çünkü onlar
zalim dirler" âyeti nâzil oldu. Ve daha sonra hepsi de tövbe ettiler.235

Buhârî benzer bir rivayeti Ebû H üreyre'den nakleder. H afız ibn

H acer şöyle der: İki hadisin arasını tevil etm e yolu şöyledir. R esûlul­
lah [sallallah u a ley h i vesellem ] U hud'da başına gelen m ezkûr olaydan son­
ra sözü geçen kişilere nam azında beddua etti. Ve bu âyet her iki olay

233 İbn E bû H â tim , Tefsîr, 3/752; İb n Ebû Şeyb e, el-M u san n ef, 7/354; İb n E bû Şey b e şu
a çık la m a y ı yap ar: Yani A llah şö y le b u y u ru y o r: E ğer K ü rz b. C â b ir m ü şrik lere y ard ım a
g elirse b e n d e size b e ş b in m elek g ö n d eririm .

234 M üslim , Cihâd ve Siyer, 104; A hm ed b. H anbel, el-M üsned, 1/335; 19/20; Tirm izî, Tefsîr, 3.

235 A hm ed b. H an bel, el-M iisn ed, 9/486; B uhârî, D aav ât, 58, İ'tisâ m , 17, M eg âzî, 22.
hakkında nâzil oldu. Hem başm a gelen olay hakkında hem de onlar
hakkında yaptığı beddua hakkında nâzil oldu.

İbn Hacer: Fakat M üslim 'in Ebû H üreyre'den aktardığı rivayet

problem lidir. Rivayete göre R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] sabah
nam azında, "Allahım! Ri'l, Zekvân ve Useyye kabilelerine lânet et" diye
beddua etti. Bunun üzerine, " Ki bu işte senin yapacağın bir şey yoktur
. .. " âyeti nâzil oldu. Buradaki problem şudur: Âyet-i kerim e Uhud
vak'asında nâzil oldu. H albuki Zekvân ve R i'l olayı daha sonra vuku
bulm uştur. Sonra haberde illet olduğunu farkettim , zira bu rivayette
id râc236 vardı.
.. . i e'" i . ’ .
Çünkü /l ifadesi ibn Şihâb ez-Z ührî'nin kendisine ulaşan
rivayete eklediği bir açıklam adır. Zaten İmam M üslim bu durum u Y u ­
nus rivayetinde237 izah eder: "İbn Şihâb ez-Zührî dedi ki: Bize ulaştığına
göre bu âyet indikten sonra Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] lânet oku­
m ayı terketti." Zikrettiğim iz gibi bu bilgi doğru değildir.

İbn H acer, şöyle denilm esi de m uhtem eldir, der; O nların (beddua
edilenler) olayı U hud'dan sonra olm uştu, ancak âyetin nüzûlü bundan
kısa bir m üddet sonra gerçekleşm iş olup tüm bu sebepler üzerine nâzil
olm uştur.238 Ben de derim ki aynı şekilde sebeb-i nüzûlde açıklandı.

Târih adlı eserinde İmam Buhârî ve İbn İshak, Salim b. A bdullah

b. Ö m er'den nakleder: Kureyşli bir adam Resülullah'a [sallallahu aley h i v e­

sellem ] gelip, "Sen sövm eyi yasaklıyorsun, değil m i" dedi. Sonra dönüp
sırtını Resülullah'a çevirdi ve avret m ahallini açtı. Bunun üzerine Pey­
gam ber Efendim iz ona lânet etti ve beddua etti. Ve A llah Teâlâ, "Ki bu
işte senin yapacağın bir şey y o k tu r ... " âyetini indirdi. Bu adam daha sonra
İslâm 'a girdi ve iyi bir m üslüm an oldu.239 Bu rivayet m ürsel ve garîbdir.

236 R iv ay etin sen ed in d e veya m etn in d e olm am asın a ra ğ m en râvi tarafın d an y ap ılan
e k lem ey e “id r â c " denir.

237 M ü slim , M esâ cid ve M ev z iu 's-S a lâ t, 294.

238 İbn Ila c e r , F eth u î-B â rî, 8/227.

239 İb n İshak , cs-S îre, s. 234; M u h am m ed b. Y u su f, S ü b ü liil-H ü d â, 4/246; N eh h âs, en -N âsih

v el-M en sû h , s. 28 8 ; İm am S ü y û tî'n in zik rettiğ i k a y n ak lard an B u h â rî'n in et-T â rih ıû -K e-
b îr ve et-T ârîh u 's-S ag îr’ ind e b u lam ad ım .
 Â yet 130: Ey iman edenler! Kat kat artırılm ış olarak fa iz yem eyin. A l­
lah'tan sakının ki kurtuluşa eresiniz.

Firyâbî, M ücâhid'den nakleder: insanlar belli bir vade ile alışve­

riş yaparlardı. Vade geldiğinde borçluların borcunu artırırlar, buna
karşılık vadeyi de uzatırlard ı. Bunun üzerine, “Ey iman eden ler! Kat
kat arttırılm ış olarak fa iz yem eyin. Allah'tan sakının ki kurtuluşa eresiniz"
âyeti nâzil o ld u .240

Firyâbî, aynı şekilde Atâ'dan nakleder: Sakîfliler, Câhiliye dev­

rinde N adîr oğullarına borç verir, borcun ödenm e zam anı gelince de,
"Ö deyem iyorsanız zararı yok, ödeyeceğinizi artırarak sonra bize öder­
siniz" derlerdi. Bunun üzerine, “Ey iman edenler! Kat kat arttırılm ış ola­
rak fa iz yemeyin. Allah'tan sakının ki kurtuluşa eresiniz" âyet-i kerim esi
nâzil oldu.

 yet 140: Eğer siz (Uhud'da) bir acıya uğradınızsa, (Bedir'de de düş­
m anınız olan) o kavim de benzer bir acıya uğramıştır. O günleri biz insanlar
arasında döndürür dururuz (zaferi bazan bir toplum a bazan öteki topluma
nasip ederiz). Tâ ki Allah, iman edenleri ortaya çıkarsın ve aranızdan şehidler
edinsin. A llah zalim leri sevm ez.

İbn Ebû H âtim , İkrim e'den nakleder: K adınlar, U hud'dan bekle­

dikleri haberlerin gecikm esi üzerine durum u öğrenm ek üzere dışarı
çıktılar. D eve üstünde gelen iki adam gördüler. Bir kadın, "R esû lullah

240 Sü y û tî, D ü rriil-M en sû r, 2/313; L ü bâb m etn in d ek i k elim e e k sik liğ in d en d olay ı D iirrü l-
M en sû r m etn ini tercü m ed e esa s ald ım .
[sallallah u aley h i vese llem ] ne du rum da?" diye sordu, "H ayattad ır" dediler.
Bunun üzerine kadın şöyle dedi: "A llah'ın [celle celâlu h û ] kullarından ba­
zılarını şehid yapm ası um urum da değildir." Bunun üzerine Kur'an-ı
K erîm 'in âyeti onun dediği şekilde, "aranızdan şehidler edinsin” diye
nâzil oldu.241

@ o j j İ ö \J 4İ ^ o p ı ju ü j

 yet 143: A ndolsun ki siz, ölüm le yüz yüze gelm ezden önce onu tem en­
ni ederdiniz, işte şim di onu karşınızda gördünüz.

İbn Ebû Hâtim , Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: (Bedir'de

bulunm ayan) bazı sahabiler şöyle diyorlardı: "K eşke biz de Bedir as­
habının şehid olm ası gibi şehid olsak." Ya da: "K eşke bizim de Bedir
günü gibi bir günüm üz olsaydı. O günde m üşriklerle savaşır ve güzel
bir sınavdan geçerdik. Veya şehidliği, cenneti, hayat ve rızkı elde eder­
dik." Bunun üzerine A llah Teâlâ onların önüne U hud'u çıkardı. Ancak
A llah'ın [celle celâlu h û ] aralarından dilediği kim seler hariç sebat göster­
m ediler. Yüce A llah da, "Andolsun ki siz, ölümle yüz yüze gelm ezden önce
onu temenni ederdiniz. İşte şim di onu karşınızda gördünüz” âyetini indirdi.242

^ • < - 'i i ^ J • ıf #<'„«' i a * * 9 s* ı „ o , ı /■

<Uİ ^ JS ' s^Jl i : j lS1^

 yet 144: M uham m ed, ancak bir peygam berdir. Ondan önce de peygam ­
berler gelip geçm iştir. Şim di o ölür ya da öldürülürse, gerisin geriye (eski di­
ninize) mi döneceksiniz? Kim (böyle) geri dönerse, Allah'a hiçbir şekilde zarar
vermiş olmayacaktır. Allah, şiikredenleri m ükâfatlandıracaktır.

241 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/774.

242 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/776.

 İb n ü l-M ü n zir, Hz. Ö m er'den nakleder: U hud günü R esûlullah'm
etrafından dağıldık. Ben dağa doğru çıktım . Bir yahudinin, "M u h am ­
m ed öld ü rüld ü" diye bağırdığını duyunca "K im M uham m ed öldü rül­
dü derse boynunu vururum " dedim . Etrafa baktım ve R esû lu llah 'ı [sal­

la lla h u aleyhi v ese llem ; gördüm ; insanlar ise savaştan kaçışıyordu. Bunun
üzerine, " M uham m ed, ancak bir peygam berdir. Ondan önce de peygam berler
gelip geçm iştir. Şim di o ölür ya da öldürülürse, gerisin geriye (eski dininize)
mi döneceksiniz?... " âyeti nâzil oldu.243

İbn Ebû Hâtim , R ebî'd en nakleder: U hud günü m üslüm anlarm

başına felaket gelip çatınca ve Resülullah [sallallahu aley h i v esellem ] hak­
kında, "Ö ld ü rü ld ü " diye seslenilince, bazıları, "E ğ er o bir peygam ber
olsaydı öldü rülm ezdi" dediler. Bazı sahabiler ise, "Peygam beriniz ne
için savaştıysa siz de A llah size zafer verinceye yahut ona kavuşunca­
ya kadar savaşınız" dediler. Bunun üzerine yüce Allah, " M uhammed,
ancak bir peygam berdir. Ondan önce de peygam berler gelip geçm iştir. Şimdi
o ölür ya da öldürülürse, gerisin geriye (eski dininize) mi döneceksiniz?..."
âyetini inzâl buyurdu.244

Beyhakî, Delâil adlı eserinde Ebû N ecîh'ten nakleder: M uhacirler­

den bir sahabi, kanlar içinde can verm ek üzere olan ensardan bir sa-
habiye rastladı, "M u ham m ed 'in [sallallahu aley h i vesellem ] öldürüldüğünü
duydun m u ?" diye sordu. Yaralı sahabi, "E ğ er öldürülm üşse m uhak­
kak ki tebliğini yapm ıştı. O halde dininiz için savaşınız" dedi. Bunun
üzerine, " M uham m ed, ancak bir peygam berdir. Ondan önce de peygam berler
gelip geçm iştir. Şimdi o ölür ya da öldürülürse, gerisin geriye (eski dininize)
mi döneceksiniz?..." âyeti nâzil oldu.245

İbn Râhûye, M üsned adlı eserinde Zührî'den nakleder: Şeytan

U hud günü "M u ham m ed öldü rüldü" diye bağırdı. K â'b b. Mâlik,
"R esû lu llah 'ı ilk farkeden ben oldum . M iğferinin altında iki gözünü
görünce yüksek sesle bağırdım : İşte R esülullah bu rad a" dedi. Bunun
üzerine, "M uham m ed, ancak bir peygam berdir. Ondan önce de peygam ber-
243 İb n ü l-M ü n z ir, Tefsîr, 1/402.

244 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/778.

245 B ey h ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 3/248.

ler gelip geçm iştir. Şim di o ölür ya da öldürülürse, gerisin geriye (eski dinini­
ze) mi döneceksiniz?../' âyeti nâzil oldu.246

 yet 154: Sonra o kederin arkasından Allah size bir güven indirdi ki (bu
güvenin yol açtığı) uyuklam a hali bir kısm ınızı kaplıyordu. K endi canlarının
kaygısına düşm üş bir grup da Allah'a karşı haksız yere Câhiliye devrindeki-
ne benzer düşüncelere kapılıyorlar, "Bu işten bize ne!'' diyorlardı. D e ki: İş
(zafer, yardım, her şeyin karar ve buyruğu) tamamen Allah'a aittir. Onlar,
sana açıklayam adıklarını içlerinde gizliyorlar. "Bu işten bize bir şey olsaydı,
burada öldiirülm ezdik" diyorlar. Şöyle de: Evlerinizde kalm ış olsaydınız bile,
öldürülm esi takdir edilm iş olanlar, öldürülüp düşecekleri yerlere kendilikle­
rinden çıkıp giderlerdi. Allah, içinizdekileri yoklam ak ve kalplerinizdekileri
tem izlem ek için (böyle yaptı). Allah içinizde ne varsa hepsini bilir.

İbn Râhûye, Z übeyr b. Avvâm 'dan nakleder: U hud günü oldukça

korkm uş olduğum uzu am a üzerim ize uyku çöktüğünü gördük. A ra­
m ızdan çenesi göğsüne düşm eyen kim se yoktu. A llah'a yem in ederim
ki ben âdeta bir rüya gibi M uattib b. K uşeyr'in şu sözlerini işitiyor­
dum: "E ğer bu işten bize ait bir şey olsaydı burada öldürülm ezdik."
Ben bunu ezberledim . Sonra C enâb-ı A llah buna dair, "Sonra o kederin

246 İbn H acer, el-M etû lib ü l-Â liy e, 17/354; B û sîrî, E b ü 'l-A b b as Ş eh âb ed d in A hm ed b. Ebû
B ek ir, İlh& fü'l-H ıyere bi-Z evâidi'l-M esâritdiî-A şere (nşr. D ârü 'l-M işk â t Ii'1-B ah sil-İlm î),
R iyad 1^99, 5/222; İbn R â h û y e 'n in M ü sn ed ’m m g ü n ü m ü ze u laşm ay an b azı rivay etleri,
ib n H a cer ile B û sîrî'n in b u eserlerin d e b u lu n m ak tad ır.
arkasından Allah size bir güven indirdi ki (bu güvenin yol açtığı) uyuklam a
hali bir kısm ınızı kaplıyordu ..." âyetini indirdi.247

 yet 161: Bir peygam bere, em anete hıyanet yaraşmaz. Kim em anete
(devlet malına) hıyanet ederse kıyam et günü, haildik ettiği şeyin günahı boy­
nuna asılı olarak gelir. Sonra herkese -asla haksızlığa uğratılm aksızın- kazan­
dığı tastamam verilir.

Ebû D avud ve senedinin hasen olduğunu belirten Tirm izî, ibn Ab-
bas'tan nakleder: Bu âyet Bedir günü kaybolan kırm ızı bir kadife par­
çası hakkında nâzil olm uştur. Bazıları, "B elk i onu Resülullah [sallallahu

a ley h i vesellem ] alm ıştır" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], "Bir
peygam bere, em anete hıyanet yaraşmaz. Kim em anete (devlet malına) hıyanet
ederse kıyam et günü, hainlik ettiği şeyin günahı boynuna asılı olarak gelir.
Sonra herkese -asla haksızlığa uğratılm aksızın- kazandığı tastamam verilir''
âyetini indirdi.248

Taberânî, el M u'cemii T.-Kebîr adlı eserinde râvileri sika olan bir se-
nedle İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] bir se-
riyye gönderdi. Seriyye geri döndü. Sonra yine gönderdi ve altından
bir geyik başı çalınm ış olarak geri döndü. Bunun üzerine, "Bir peygam ­
bere, em anete hıyanet yaraşm az ... " âyeti nâzil oldu.249

247 İb n H a cer, el-M etâlibü 'l-Â liye, 17/349; B û sîrî, İthâf, 5/221,

248 E bû D a v u d , H u rû f ve K ıraat, 1; T irm izî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 3.

249 T aberânî, el-M u 'cem ü 1-K ebîr, 12/134; İm am S ü y û tî ve H ey sem î, râ v ilerin sik a old u ğ u n u
sö y lem ele rin e rağ m en , sen ed d ek i H ab îb b. E bû Sab it m ü d elles b ir râvi o ld u ğ u için bu
riv ay et z a y ıftır (bk. M u k bil b. H âd î, es-S ahîhu 'l-M ü sn ed miri E sbâbi'n -N iizû l, 1/51; H ey ­
sem î, M ecm a u ’z -Z e m id , 6/328).
 Â yet 165: (Bedir'de) iki katını (düşm anınızın) başına getirdiğiniz bir
musibet, (Uhud'da) kendi başınıza geldiği için mi, "Bu nasıl oluyor!" dedi­
niz? De ki: O, kendi kusurunuzdandır. Şüphesiz Allah'ın her şeye gücü yeter.

İbn Ebû Hâtim , Ö m er b. Hattâb'dan nakleder: Bedir günü esirler

karşılığında fidye alm aları sebebiyle Uhud günü cezalandırıldılar.
Bundan dolayı yetm iş kişi şehid olm uş, R esûlullah'in ashabı kaçm ış,
Peygam ber Efendim iz'in [sallallahu aleyhi vesellem ] ön dişi kırılm ış ve m iğ­
feri parçalanıp yüzüne kan akmıştı. Bunun üzerine, ''(Bedir'de) iki katı­
nı (düşm anınızın) başına getirdiğiniz bir musibet, (Uhud'da) kendi başınıza
geldiği için mi 'Bu nasıl oluyor!' dediniz? De ki: O, kendi kusurunuzdandır.
Şüphesiz Allah'ın her şeye gücü yeter" âyeti nâzil oldu.250

 yet 169: Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü sanm ayın. Bilakis onlar
diridirler; Rab'leri yanında rızıklara m azhar olm aktadırlar.

Ahm ed b. H anbel, Ebû D avud ve H âkim , İbn A bbas'tan nakleder:

R esûlullah [sallallah u aley h i v esellem ] buyurdu ki: U hud'da kardeşleriniz
şehid olunca A llah [celle celâlu h û ] onların ruhlarını yeşil kuşların kursak­
larına yerleştirdi. Bu kuşlar cennet nehirlerine varır, oranın m eyvele­
rinden yer ve arşın gölgesinde altından kandillere sığınırlar. O şehidler
yediklerinin, içtiklerinin güzel olduğunu görünce şöyle dediler: Keşke
kardeşlerim iz A llah 'ın bize yaptıklarını bilseler de cihad konusunda
gevşeklik gösterm esinler, savaştan yüz çevirm esinler. A llah [celle celâ­

luhû] şöyle buyurdu: Sizin yerinize bunu onlara ben bildireceğim . Bu­
nun üzerine, "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü sanm ayın. Bilakis onlar

250 İm a m Sü y û tî, k ay n ak o larak İb n E bû H â tim 'i g ö sterm esin e rağ m en , İb n E bû H âtim 'd e
bu riv ay et z ik re d ilm em ek ted ir. A y n ı rivay eti D iirrü l-M en sû r'd a n ak letm esin e rağ m en,
k a y n a k b e lirtm em e k ted ir. A n cak rivayet, b aşk a k ay n ak lard a b u lu n m a k ta d ır (bk. İbn
E bû Şeybe, Ebû B ek ir A b d u llah b. M u h am m ed , el-M u sa n n e f fil-E h â d îs ve'l-Â sâr [nşr.
K em al Y u su f et-H û t], R iy ad 1409, 7/357; A h m ed b. H a n b el, el-M ü sn ed [nşr. Şu ay b
e l-A rn a û t-Â d il M ü rşid v .d ğ r.], B eyru t: M ü essesetü 'r-R isâle , 2001,1/ 335, 346; Ebû A vâ-
ne, M ü stah rec, 4/256).
diridirler; R a b îeri yanında n zıklara m azhar olm aktadırlar" âyeti ve ondan
sonraki âyetler nâzil oldu.251 C âbir'den de benzer bir rivayet nakledildi.

 yet 172: Yara aldıktan sonra yine Allah'ın ve Peygam ber'in çağrısına
uyanlar (özellikle) bunların içlerinden iyilik yapanlar ve takva sahibi olanlar
için pek büyük bir m ükâfat vardır.

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: U hud günü m ey­
dana gelen olaylardan sonra A llah [celle celâlu h û ], o gün Ebû Süfyân'm
kalbine korku saldı da korkusundan dolayı M ekke'ye geri döndü.
R esülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] şöyle buyurdu: "Ebû Süfyân size bir
parça zarar verdi ve geri döndü. A llah onun kalbine korkuyu saldı." Uhud
Vak'ası şevval ayında olm uştu. Tüccarlar M edine'ye zilkade ayında
gelir ve küçük Bedir'de konaklarlardı. Bu yıl Uhud V ak'ası'ndan son ­
ra gelm iş bulunuyorlardı. M üm inler yara alm ışlardı ve bundan dolayı
da şikâyette bulundular. Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] ise kendisiy­
le birlikte ashabının savaşa gelm esini teşvik etti. Şeytan geldi, kendi
dostlarını korkuttu ve dedi ki: "M ü şrikler sizin için ordu topladılar."
Bunun üzerine Hz. P eyg am berle birlikte gitm ek istem ediler. Resûlul-
lah da, "Arkamdan hiç kim se gelm ese de ben gidiyoru m " diye buyurunca
Hz. Ebû Bekir, Öm er, O sm an, Ali, Zübeyr, Sa'd, Talha, A bdurrahm an
b. Avf, A bdullah b. M esud, H uzeyfe b. Yem ân ve Ebû U beyde b. Cer-
râh [rad ıyallah u a n h ü m ], yetm iş kişi İle birlikte Resülullah'a [sallallah u aleyhi

v esellem ] tâbi oldular. Ebû Süfyân 'ı takip etm ek üzere yola koyuldular
ve Safra denilen yere varıncaya kadar onu takip ettiler. Bunun üzerine
A llah Teâlâ, " Yara aldıktan sonra yine Allah'ın ve Peygamber'in çağrısına
uyanlar (özellikle) bunların içlerinden iyilik yapanlar ve takva sahibi olanlar
için pek büyük bir m ükâfat vardır" âyetini indirdi.252

251 A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 4/218; Ebû D av u d , C ih âd , 2 5; H âk im , el-M .üstedrek, 2/97.

252 T aberî, Tefsîr, 7/402.

 Taberânî, sahih bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler
U hud'dan geri dönünce şöyle dediler: "N e M uham m ed'i öldürdünüz
ne de terkinize genç kızları aldınız, siz ne kötü iş yaptınız, haydi geri
dönü nüz." R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] bunu işitince m üslüm an­
ların savaşa çıkm alarını istedi. O nlar da onunla birlikte savaşa çıktılar
ve H am râülesed'e yahut da Ebû U tbe kuyusuna varıncaya kadar yola
devam ettiler. A llah [celle celâlu h û ], " Yara aldıktan sonra yine Allah'ın ve
Peygamber'in çağrısına uyanlar (özellikle) bunların içlerinden iyilik yapanlar
ve takva sahibi olanlar için pek büyük bir m ükâfat vardır" âyetini indirdi.
Ebû Süfyân Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] şöyle dem işti: "Sen in le
sözleşm e yerim iz arkadaşlarım ızı öldürdüğünüz yer alan Bedir pana­
y ırıd ır." K orkak kim seler geri döndü, kahram an kim seler ise savaş ve
ticaret için gerekli hazırlığı yaptı. Oraya gidip hiç kim seyi görem eyin­
ce, alışveriş yaptılar. Bunun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], "Bunun üzerine,
kendilerine hiçbir fen a lık dokunm adan, Allah'ın nim et ve kerem iyle geri g el­
diler. Böylece Allah'ın rızasına uymuş oldular. A llah büyük kerem sahibidir"
(Â l-i im râ n 3/174) âyetini in d ird i.253

İbn M erdûye, Ebû R âfi'den nakleder: R esülullah [sallallahu aleyhi ve­

sellem ] Hz. A li'yi bir grup asker ile birlikte Ebû Süfyân'ı takip etm ek
üzere gönderdi. H uzâalılar'a m ensup bir bedevî onlarla karşılaştı ve
şöyle dedi: "B u n lar sizin için asker toplam ış bu lu nu yorlar." Hz. Ali
ve beraberindekiler, "Allah bize yeter, O ne güzel vekildir" dediler.
Bunun üzerine bu âyet-i kerim e nâzil oldu.

j£ Z ı \ 6 ] J p ÜJİ J ljü

(0) c3 _ j J k __c - <_)_}—üj j ^ e*—^—^3 ^

^ fi * * * '

 yet 181: "Gerçekten Allah fakir, biz ise zenginiz" diyenlerin sözünü
andolsun ki Allah işitmiştir. Onların (bu) dediklerini, haksız yere peygam ­
berleri öldürm eleri ile birlikte yazacağız ve diyeceğiz ki: Tadın o yakıcı azabı!

253 T aberânî, el-M ıt'cem ü î-K eb îr, 11/247.

 İbn İshak ve İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Hz. Ebû Be­
kir bir gün yahudilerin Tevrat okudukları Tevrat okuluna girdi. Yahu-
dilerin Finhas adında kendilerinden olan bir adam etrafında toplan­
m ış olduklarını gördü. Bu adam Hz. Ebû Bekir'e şöyle dedi: "Allah'a
yem in ederiz ey Ebû Bekir! Bizim A llah'a ihtiyacım ız yok, aksine onun
bize ihtiyacı vardır. Eğer o bizden zengin olsaydı, sizin arkadaşınızın
ileri sürdüğü gibi bizden borç istem ezdi." Hz. Ebû Bekir buna kızdı
ve yüzüne bir tokat vurdu. Finhas R esûlullah'in [sallallah u aleyhi vesellem ]

yanm a giderek şöyle dedi: "E y M uham m ed, arkadaşının bana yaptı­
ğına b ak !" Hz. Peygam ber sordu: "Ey Ebû Bekir bu işi niye yaptın?" Hz.
Ebû Bekir şöyle dedi: "Y â Resûlallah! Bu çok büyük bir söz söyledi.
A llah'ın [celle celâlu h û ] fakir, kendilerinin ise zengin olduklarım iddia
etti." Finhas bu sözü inkâr etti. Bunun üzerine yüce A llah, "Gerçekten
Allah fakir, biz ise zenginiz, diyenlerin sözünü andolsun ki Allah işitmiştir.
Onların (bu) dediklerini, haksız yere peygam berleri öldürm eleri ile birlikte
yazacağız ve diyeceğiz ki: Tadın o yakıcı azabı!" buyruğunu indirdi.254

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Allah [celle celâlu h û ], "Al­
lah'a güzel bir ödünç verecek olan kim dir..." (B ak ara 2/245) buyruğunu indi­
rince yahudiler, "Y â M uham m ed! R abb'in fakir düştü de kullarından
dilenm eye mi başladı?" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"Gerçekten Allah fakir, biz ise zenginiz, diyenlerin sözünü andolsun ki Allah
işitmiştir. Onların (bu) dediklerini, haksız yere peygam berleri öldürm eleri ile
birlikte yazacağız ve diyeceğiz ki: Tadın o yakıcı azabı!" âyetini indirdi.255

254 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/829; îb n H işâm , İbn H işâm , es-Sîre, 1/558.

255 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 2/460.

 Â yet 186: Andolsun ki m allarınız ve canlarınız konusunda im tihana çe­
kileceksiniz; sizden önce kendilerine kitap verilenlerden ve m üşriklerden bir­
çok üzücü sözler işiteceksiniz. Eğer sabreder ve takva gösterirseniz, m uhakkak
ki bu, (yapılacak) işlerin en değerlisidir.

İbn Ebû H âtim ve İbn ü l-M ü n zir, hasen bir senedle İbn A bbas'tan
nakleder: Bu âyet, Hz. Ebû Bekir ile Fin has'ın daha önce sözü geçen,
"M u hakkak A llah fakirdir ve biz zenginiz" sözü dolayısıyla aralarında
geçen tartışm a hakkında nâzil olm uştur.256

Abdürrezzâk, M a'm er kanalıyla Kâ'b b. M âlik'ten nakleder: Bu

âyet-i kerime, şiiri ile Resûlullah'ı [sallallahu aleyhi vesellem ] hicveden K â'b b.
Eşref hakkında nâzil olm uştur.257

 yet 188: Sanma ki ettiklerine sevinen, yapm adıkları ile övülm ek iste­
yenler, evet, sanm a ki onlar azaptan kurtulacaklardır. Onlar için elem verici
bir azap vardır.

Buhârî, Müslim vb. Humeyd b. Abdurrahm an b. Avf kanalıyla

naklederler: M edine Valisi M ervân b. Hakem kapıcısı Râfi'e, "Y â Râfi'!
İbn Abbas'a git de şöyle sor: Kendisine verilen dünyalıkla ferahlanan
ve yapm adığı bir işle m etholunm aya sevinen herkes azap olunacaksa,
bütün m üslüm anlar herhalde azap olunacaklardır dem ektir" dedi. İbn
Abbas bu soruya şöyle cevap vermiştir: Bu âyetle sizin aranızda ne m ü­
nasebet var? Bu âyet Ehl-i kitap hakkında inmiştir. Resûlullah [sallallahu

aleyhi v esellem ], yahudilere bir şey sordu. Onlar da sorunun gerçek cevabı­
nı sakladılar ve başka bir cevap verdiler. Böylece verdikleri bu cevap ile
Resûl-i Ekrem 'in yanında takdir olunduklarını sandılar. Ve kendisinden
bundan dolayı övülm elerini istediler, kendilerine sorduğu şeyi gizlem iş
olm aktan da sevindiler. 258

256 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/834.

257 A bd ü rrez z â k , el-M u san n ef, 5/203.

258 B u h ârî, Tefsîr, 16; M ü slim , S ıfâ tü l-M ü n â fik în ve A h k âm ü h ü m , 8; T irm izî, T efsîr, 3.
 Buhârî ve M üsiim, Ebû Said el-H udrî'den naklederler: M ünafıklar­
dan bazı kim seler Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] gazâya çıktığında
geride kalır, onunla savaşa çıkmazlardı, Resûl-i Ekrem 'in kendilerini
geride bırakm asından ve evlerinde oturm alarından dolayı sevinirlerdi.
Hz. Peygam ber geri döndüğünde yemin ederek özür beyan ederler ve
yapm adıkları işlerden dolayı övülm ek isterlerdi. İşte bunun üzerine şu,
"Sanma ki ettiklerine sevinen, yapmadıkları ile övülm ek isteyenler, evet, sanma
ki onlar azaptan kurtulacaklardır. Onlar için elem verici bir azap vardır" âyet-i
kerim esi nâzil o ld u .259

Abd b. H um eyd, Tefsîr adlı eserinde Zeyd b. Eslem 'den nakleder:

Râfi' b. H adîc ile Zeyd b. Sabit, M ervân 'm yanında bulunuyorlardı.
M ervân dedi ki: Ey Râfi', " Sanma ki ettiklerine sevinen, yapm adıkları ile
övülm ek isteyenler, evet, sanm a ki onlar azaptan kurtulacaklardır. O nlar için
elem verici bir azap vardır" âyeti ne hakkında nâzil oldu? R âfi' dedi ki: Bu
âyet-i kerim e bir grup m ünafık hakkında nâzil oldu. Bunlar Resülullah
[sallallah u aley h i v esellem ] savaşa çıktığı vakit özür beyan eder ve şöyle der­
lerdi: "Sizinle beraber olm ayı çok arzu ederdik, ancak m eşguliyetim iz
sizinle beraber olm aya engel old u ." İşte yüce A llah bu âyet-i kerim eyi
onlar hakkında indirdi. M ervân ise böyle bir şeyi kabul etm edi. Râfi'
bundan dolayı üzülerek Zeyd b. Sâbit'e şöyle dedi: "Allah [celle celâluh û]

adına yem in ediyorum , sîzler de benim bu dediğim i bilm iyor m usu­

n u z?" Zeyd, "E v et" dedi.

H afız İbn H acer der ki: Bu görüş ile İbn A bbas'ın açıklam alarının
arasını şöylece bulm ak m üm kündür: Bu âyet-i kerim e aynı şekilde her
iki kesim hakkında nâzil olm uştur. Ferrâ (v. 207/822) bu âyetin yahu di­
lerin "B iz ilk Ehl-i kitabız, nam az ve taat ehliyiz, bununla beraber M u­
ham m ed bunu ikrar etm ez" sözleri üzerine nâzil olduğunu anlatır. İbn
Ebû Hâtim bir grup tâbiînden farklı tariklerle buna benzer rivayetleri
nakleder. İbn C erîr de bunu tercih etti. A yetin tüm bu olaylar için nâzil
olm asına bir m ani yoktur.260

259 B uhârî, T efsîr, 16; M ü slim , S ıfâtii'l-M ü n âfik în , 7.

260 İbn H a cer, M h u 1-Kârî, 8/233.

 *V " ^ ^ ' * + ' *

A yet 190: Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ar­
dınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır.

Taberânî ve İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Kureyşliler ya-

hudilere gelip şöyle dediler: "M u sa sizlere ne gibi m ucizeler getirdi?"
Yahudiler, "Asâsı ve bakanlara bem beyaz görülen eli" dediler. H ıristi-
yanlara gidip, "İsa nasıldı?" diye sordular. Onlar da, "İsa [aleyh isselâm ]

anadan doğm a körü, alacalıyı iyileştirir, ölüyü dirıltirdi" dediler. Bu

sefer Hz. Peygam ber'e [sallallahu aley h i vesellem ] varıp şöyle dediler: "H aydi
bizim için R abb'ine dua et, Safâ tepesini altın yapsın." O da Rabb'ine
dua etti, bunun üzerine, "Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün
birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler
vardır" âyeti nâzil oldu. İşte bunun üzerinde düşünm elidirler.261

J' A 5 ü -^ lH '- * d - * * ^ -Lî

e#-» f— i - î ' f

? Ü Jr r t i L i f i f - jl î - O S -^ / İ J İ Î 5 ı p s ı î j

© J J Î ll İ J .I * İ İ ı l jİ l x !p Ç \ p jL j i V I 1 4 ^ 5 ^

 yet 195: Bunun üzerine Rab'leri, onların dualarını kabıd etti. (Dedi
ki:) Ben, erkek olsun kadm olsun -ki hep birbirinizdensiniz- içinizden, çalışan
hiçbir kim senin yaptığını boşa çıkarm ayacağım. O nlar ki hicret ettiler, yu rt­
larından çıkarıldılar, benim yolum da eziyete uğradılar, çarpıştılar ve öldürül­
düler; andolsun, ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından
ırm aklar akan cennetlere koyacağım . Bu mükâfat, A llah tarafm dandır. Allah;
karşılığın gü zeli O ’m ın katindadır.

261 T aberânî, el-M u 'cem ü î-K eb îr, 12/12; İb n E bû H âtim , T efsîr, 3/841.
 A bdürrezzâk, Said b. M ansûr, Tirm izî, H âkim ve İbn Ebû Hâtim,
Üm m ü Selem e'den nakleder: Ü m m ü Selem e, "Y â Resûlallah! Ben hicret
hususunda kadınlardan söz edildiğini duym adım " dedi. Bunun üzeri­
ne yüce Allah, "Bunun üzerine R ableri, onların dualarım kabul etti. (Dedi
ki:) Ben, erkek olsun kadın olsun -ki hep hirbirinizdeıısiniz- içinizden, çalışan
hiçbir kim senin yaptığını boşa çıkarm ayacağım ..." buyruğunu in d ird i.262

^ ı j> iî jjjî U j İL , ^ y l i f j ı j - i ı j - . 013

H p İ L iJ jl & J İ t o s i l o ü L V İ

^3} c - j l - . ' l . 1 «Iıl öl

A yet 199: Ehl-i kitap'tan öyleleri var ki Allah'a, hem size indirilene hem
de kendilerine indirilene tam bir sam im iyetle ve Allah'a boyun eğerek iman
ederler. Allah'ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için R ableri
katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.

N esâî, E nes'ten nakleder: N ecâşı'nin vefat haberi gelince R esû lu l­

lah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Onun nam azını ktlıııtz" buyurdu. Sahabe,
"E y A llah 'ın resûlü, biz H abeşli bir kulun nam azını mı k ılacağız?" de­
diler. Bunun üzerine yüce Allah, "Ehl-i kitap'tan öyleleri var ki Allah'a,
hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir sam im iyetle ve A l­
lah'a boyun eğerek iman ederler. Allah'ın âyetlerini az bir paraya satmazlar,
işte onlar için Rab'leri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk
olandır" buyruğunu indirdi.263 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Câbir'den
nakleder.264 el-M üstedrek'te ise A bdullah b. Zübeyr'den şöyle nakledilir:
Bu âyet N ecâşî hakkında nâzil oldu.265

262 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 1/431; Said b. M an sû r, Tefsîr, 3/1136; T irm izî, Tefsîr, 4; H âk im , el-
M ü stedrek, 2/328; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/844.

263 N esâî, es-S ü n en ü 'l-K ü brâ, 10/58; B ezzâr, el-M iısn ed, 13/149.

264 T aberî, Tefsîr, 7/498; T aberî'd eki bu riv ay et K atâd e'd en n ak led ilm ek ted ir.

265 e l-M ü ste d re k te b ö y le bir rivay ete rastlam ad ım .

 4. N İSÂ SÛRESİ

i
sjJ ıS v j L_>»i j ^ ü~^° âJL>ö ^ _ g jl İ J U <9 ___ J l l ^ j l j

 yet 4: Kadınlara m eliklerin i gönül rızası ile (cöm ertçe) verin; eğer g ö­
nül hoşluğu ile o m ehrin bir kısm ım size bağışlarlarsa onu da afiyetle yiyin,

İbn Ebû H âtim , Ebû Salih 'ten nakleder: Baba kızını evlendirdiğin­
de m ehrini alır, ona bir şey verm ezdi. A llah [celle celâlu h û ] böyle davran­
m alarını yasak kılarak, "Kadınlara m ehirlerini gönül rızası ile (cöm ertçe)
verin; eğer gönül hoşluğu ile o m ehrin bir kısm ım size bağışlarlarsa onu da
afiyetle yiyin" âyetini indirdi.266

j j L-L* >/. . .,<ai- 6 L.Z-JJJj ^3 Ij3I i i j - j *____ <l‘ iJLj»-j i ]

0 r ..« a l j i

 yet 7: A nne babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay

vardır; ana babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır.
G erek azından, gerek çoğundan belli bir hisse ayrılm ıştır.

266 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/860.

 E bü 'ş-Şeyh ve K itâbü î-F erâiz'de İbn H ibbân, K elbî kanalıyla İbn
A bbas'tan nakleder: C âhiliye dönem i halkı, kız çocuklarına ve yetişkin
olana kadar küçük erkek çocuklarına m iras verm ezlerdi. Evs b. Sâbit
adında ensardan bir adam vefat etti. G eride iki kız çocuğu ve küçük bir
erkek çocuğu bıraktı. A krabaları olan am ca çocukları H alid ve U rfuta
gelip tüm m irasını aldılar. Bunun üzerine hanım ı Resûlullah'a [sallallah u

a ley h i vesellem ] gelerek bu durum u anlattı. Peygam ber Efendim iz, "Ne
diyeceğim i bilem iyorum " buyurdu. Bunun üzerine, "A nne babanın ve ya­
kınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır; ana babanın ve yakınların
bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır. Gerek azından, gerek çoğundan
belli bir hisse ayrılm ıştır" âyeti nâzil oldu.267

s V , . s > ,
U 4L« J ^ l j Lgis X } U illi

5ı l i ü i ı o ö j J j i j j i i ' o ı Il> ; i l . J - Ü J ı

l i f â j l ^ jÇ İ 5 w } -*Ju ^
' >> j; ) 4 s ' '

 yet 11: Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının iki
m isli (miras verm enizi) em reder. (Ç ocuklar) ikiden fa z la kadın iseler, ölünün
bıraktığının üçte ikisi onlanndır. Eğer yalnız bir kadınsa yarısı onundur.
Ö lenin çocuğu varsa, anne babasından her birinin m irastan altıda bir hissesi
vardır. Şayet çocuğu yok da anne babası ona vâris olm uş ise annesine üçte
bir (düşer). Eğer ölenin kardeşleri varsa annesine altıda bir (düşer. Bütün bu
paylar ölenin) yapacağı vasiyetten ve borçtan sonradır. Babalarınız ve oğul-

267 R ivay et m u h tem elen E b ü 'ş-Ş e y h 'in T efsîr1in d e b u lu n m ak tad ır. Z ira İbn H acer, rivayeti
E b ü 'ş-Ş e y h 'in Te/sîr'inden n a k led er (bk. İb n H acer, el-İsabe, 1/293). E b ü 'ş-Ş e y h 'in 7e/-
sîr'i g ü n ü m ü z e u laşm am ıştır. İbn H ib b â n 'ın S ahîh’in d e d e riv ay eti b u lam ad ım . A ynı
riv ay eti Tefsîr'ind e z ik red e n Sü y û tî, sad ece E b ü 'ş-Ş e y h 'te n n ak led er, İbn H ib b â n 'ı z ik ­
retm ez (Sü y û tî, D ü rrü 'l-M en sû r, 2/438). R iv ay etin b u lu n d u ğ u d iğ er k ay n a k la r şu n la r­
dır. S e m erk a n d î, B ah ru l-U lû m , 1/283; S a 'leb î, e l-K e ş f v el-B ey â n , 3/260-261; V âh id î, el-
Vasît, 2/14; İb n ü 1-E sîr, E bü T -H asan İzzed d m Ali, Ü sd ü î-G âb e, B ey ru t 1989,1/ 581; 2/133.
lavınızdan hangisinin size, fay d a bakım ından daha yakın olduğunu bilem ez­
siniz. Bunlar Allah tarafından konm uş farzlardır (paylardır). Şüphesiz Allah
ilim ve hikm et sahibidir.

Kütüb-i Sitte im am ları C âbir b. A bdu llah'tan naklederler: Resûlul-

lah [sallallahu aley h i v esellem ] ile Ebû Bekir [rad ıyallahu anh] beraberce yürüye­
rek Benî Selem e yurdundaki evim de beni hasta ziyaretine gelm işlerdi.
A llah Resûlü beni baygın halde bulm uştu. Bunun üzerine Peygam ber
Efendim iz su isteyip abdest alm ış, sonra abdest suyundan bir m iktarı­
nı benim üzerim e serpm işti. Ben ayıldım ve, "Y â Resûlallah! M alım da
(veraset hususunda) ne yapm am ı em redersin?" diye sordum . Bunun
üzerine, "Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının iki m isli
(m iras verm enizi) em reder . .. " âyeti nâzil oldu.268

A hm ed b. H anbel, Ebû Davud, Tirm izî ve H âkim , Câbir'den n ak­

leder: Sa'd b. R ebî'in hanım ı Resülullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] gelip
dedi ki: "Y â Resûlallah! îşte bunlar Sa'd b. R ebî'in iki kızıdır. Babaları
seninle birlikte U hud'da savaşırken şehid düştü. A m caları ise onların
m allarını aldı, onlara m al nam ına bir şey bırakm adı. Bunların m alı ol­
m azsa kim se onlarla evlenm ez." R esülullah [sallallahu aleyhi vesellem ], "Al­
lah bu hususta hüküm verecektir" buyurdu. Bunun üzerine m iras âyeti
nâzil oldu.269

Hafız İbn Hacer şöyle der: Ayetin özellikle o günlerde çocuğu olm a­
yan Câbir olayı ile ilgili değil de Sa'd'm iki kızı hakkında nâzil olduğu­
nu söyleyenler, bu rivayeti delil gösterirler, ibn Hacer şöyle der: Bunun
cevabı, bu âyet-i kerim enin her iki husus hakkında da nâzil olmasıdır.
Âyetin baş tarafının Sa'd'm iki kızı hakkında nâzil olması, "Eğer bir erkek
veya kadının, anne babası ve çocukları bulunmadığı halde (kelâle şeklinde) malı
mirasçılara kalırsa ..." (N isâ 4/12) şeklinde olan son tarafının ise Hz. Câbir
kıssası hakkında nâzil olm ası muhtemeldir. Câbir [radıyallahu anh], '"Allah

268 B u h â rî, Tefsîr, 4; M ü slim , F erâiz, 5-7; E bû D av u d , F erâiz, 2; A h m ed b. H a n b el, el-M ü s­

n ed, 22/32.

269 E bû D av u d , F erâiz, 4; T irm izî, F erâiz, 3; A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 23/108; H âk im ,

el M ü sted rek, 4/370, 380.
sizin çocuklarınız hakkında emreder' (Nisâ 4/11) ây eti n âzil o ld u " sö zü y le, bu
â y e te bitişik olan kelâlen in zik red ilm esin i k a ste tm e k te d ir.270

Ü çüncü bir sebebi de İbn C erîr, Süddî'den nakleder: C âhiliye dö­

nem i halkı kız çocuklarına ve zayıf erkek çocuklarına m iras bırakm az­
lardı. A ncak savaşm aya gücü yeten çocuğa m iras bırakırlardı. Şair
H assân b. Sâbit'in kardeşi A bdu rrahm an vefat etti ve geride Üm m ü
K ücce adında bir eş ve beş kız çocuk bıraktı. V ârisler A bdu rrahm an 'm
m alını alm aya gelince Ü m m ü Kücce, bu durum u Hz. Peygam ber'e [sal­

lallah u a ley h i v ese llem ] şikâyet etti. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(Ço­
cu klar) ikiden fa z la kadın iseler, ölünün bıraktığının üçte ikisi onlanndır"
(N isâ 4/ıi) âyet-i kerim esi ve Ü m m ü K ücce hakkında da, " Çocuğunuz
yoksa, sizin de yapacağınız vasiyetten ve borçtan sonra, bıraktığınızın dörtte
biri on lan n d ır (zevcelerinizindir). Çocuğunuz varsa, bıraktığınızın sekizde
biri on lan n d ır” (N isâ 4/12) âyet-i kerim esini indirdi.271

Sa'd b. Rebî' olayının başka bir yönü hakkında da bir rivayet var.
Kadı İsm ail (v. 282/895), Ahkâm ü 1-Kur’â n adlı eserinde A bdülm elik b.
M uham m ed b. Hazm kanalıyla nakleder: A m re bin t Hazırı, Sa'd b. Re­
b î'in eşi idi. Sa'd U hud'da şehid oldu. S a'd 'ın A m re'den bir kızı vardı.
A m re, Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek kızının m irasını iste­
di. B unun üzerine, " Senden kadınlar hakkında fetv a istiyorlar. De ki onlara
ait hükm ü size A llah açıklıyor..." (N isâ 4/127) âyeti nâzil oldu.272

270 İbn H a cer, F eth u î-B â rî, 8/244.

271 Taberî, Tefsîr, 5/31-32; İm am S ü y û tî rivay ette ad ı g eçen Ü m m ü K ü cce için >1"
telaffu zu n u tercih ed erk en , T ab erî'd e ----- ^ı" d iye g eçm ek ted ir. İbn H acer, el-İsâbe'de

d o ğ ru telaffu zu n Ü m m ü K ü cce o ld u ğ u n u zik rettiğ i için biz de tercü m ed e b u n u esas

ald ık (bk. el-İsâbe, 8/456-457).

272 Sü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 2/709; İbn H acer, el-İsâbe, 3/50. İbn H acer de b u riv ay eti K adı
İs m a il'in A h k â m iiî-K u r'â r iın dan n ak led er. A hkâm ürf-K ur'ân'm b ir k ısm ı g ü n ü m ü ze ka­
d ar u la şm ıştır. G ü n ü m ü ze u laşan bu k ısm ın y azm a n ü sh ası T u n u s, K ay rev an 'd a b u ­
lu n m a k ta d ır (Fuad Sezgin , G A S [A r.], 3/163). M ü 'm in û n , N û r, M ü câd ile, Saf, C u m 'a,
M iin â fik û n , T eg âbü n v e Talâk sû relerin i içeren bu k ısm ın tah k ik li neşri, A m ir H aşan
Sabri ta ra fın d an y a p ıld ı (B ey ru t 2005).
 t jii 14 İ 1 1

i* J - U J k 4 _ l^ i J J İ^C L ^ J İ : Si v ı S A ^ '1 ı l ^

® r^ J* j j ^ s C ı i a 1y * y S 3 5 ı / ji i

 yet 19: Ey zman. edenleri Kadınlara zorla vâris olm anız size helâl de­
ğildir. A paçık bir edepsizlik yapm adıkça, onlara verdiğinizin bir kısm ını ele
geçirm eniz için de kadın lan sıkıştırm ayın. O nlarla iyi geçinin. Eğer onlardan
hoşlanm azsanız (biliniz ki) Allah'ın hakkınızda çok hayırlı kılacağı bir şeyden
de hoşlanm am ış olabilirsiniz.

Buhârî, Ebû D avud ve Nesâî, İbn A bbas'tan nakleder: Bir adam öl­
düğünde onun velileri hanım ını alm aya herkesten çok hak sahibi idiler.
İsterlerse ölenin hanım ı ile evlenirlerdi, isterse de başkasıyla evlendirir-
lerdi. O kadının durum u hakkında akrabalarından daha çok hak sahibi
idiler. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerim e nâzil oldu.273

İbn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , hasen bir senedle Ebû Ü m âm e b. Sehl
b. H uneyf'ten nakleder: Ebû Kays b. Eslet vefat ettiğinde, oğlu babası­
nın hanım ı ile evlenm ek istedi. Câhiliye dönem inde böyle şeyler olu­
yordu. Bunun üzerine yüce Allah, "Ey iman edenler! Kadınlara zorla vâris
olm anız size helâl değildir" buyruğunu indirdi.274 Taberî'de bu rivayetin
İkrim e'den nakledilen şahidi vardır.

İbn Ebû H âtim , Firyâbî ve Taberânî, A dî b. Sâbit kanalıyla ensar­

dan birinden naklederler: Ebû Kays b. Eslet vefat etti. Ensarm salihle-
rinden idi. Oğlu K ays, babasının hanım ını nikâhlam ak istedi. Hanım
dedi ki: "B en seni evladım gibi görm üşüm ve sen kavm inin ileri gelen-
lerindensin (Durum böyle iken yaptığın işe bak )." Kadm gelip duru­
m u Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] iletti. Resûl-i Ekrem Efendim iz,
"Var, evine dön" buyurdu. Bunun üzerine, " G eçm işte olanlar bir yana,

273 B u h ârî, İk râh , 5, Tefsîr, 6; Ebû D av u d , N ik âh , 21-22; N esâî, es-S ü n en iil-K ü b râ , 10/60.

274 T aberî, C a m itti B eyân , 8/105; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/902.
babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenm eyin; çünkü bu bir hayâsızlıktır, iğ­
renç bir şeydir ve kötü bir yoldur" (N isâ 4/22) âyeti nâzil oldu.275

İbn Sa'd, M uham m ed b. K â'b el-Kurazî'den nakleder: Bir adam

öldüğünde, oğlu babasının hanım ı ile eğer öz annesi değilse evlenm e
hakkına sahipti. Veya dilediği kim seyle nikâhlardı. Ebû Kays b. Eslet
öldüğünde oğlu M ihsan babasının hanım ını nikâhladı ve m irastan hiç­
bir şey verm edi. Bunun üzerine kadın bu durum u Resülullah'a [sallalla­

hu aley h i v ese llem ] gelerek haber verdi. Resûl-i Ekrem , "Evine git, umulur
ki hakkında Cenâb-ı Allah vahiy g ön d erir" buyurdu. Bunun üzerine "Geç­
mişte olanlar bir yana, babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenm eyin; çünkü
bu bir hayâsızlıktır, iğrenç bir şeydir ve kötü bir yoldur" (N isâ 4/22) âyeti ile
“Ey iman edenler! Kadınlara zorla vâris olm anız size helâl değildir" (N isâ 4/19)

âyeti nâzil oldu.276

Aynı şekilde İbn Sa'd, Zührî'den nakleder: Bu âyet ensardan bir

kısım insanlar hakkında nâzil oldu. O nlardan biri öldüğünde velisi
ölenin hanım ına sahip olm a konusunda hak sahibi idi. Ve ölene kadar
onu tutardı.277

ü 'j ^ U- ü J f. fiU s

@ 5 li" i ı 01 «A L ı- â i u v\
*

 yet 2 3 :... K endi sulbünüzden olan oğullarınızın eşleri ve iki kız karde­
şi birden alm ak da size haram kılındı; ancak geçen geçm iştir.

İbn Cerîr, İbn C üreyc'den nakleder: Atâ'ya, " Kendi sulbünüzden olan
oğullarınızın eşleri ve iki kız kardeşi birden alm ak da size haram kılındı; ancak

275 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/909; T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-K ebîr, 22/393; B eyh ak î, es-Siinenü'l-
Kitbrâ, 7/264.

276 İbn S a 'd , et-T abakât, 4/284. Bu riv ay et L iibâb’m y azm a n ü sh asın d a b u lu n m am ak tad ır.

277 Y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

geçen geçm iştir" (\!isâ 4/23) âyetini sordum . D edi ki: Biz âyetin Resûlullah
hakm da nâzil olduğunu konuşurduk. Resûl-i Ekrem [sallallahu aley h i ve­

se lle m ], Zeyd b. H ârise'n in hanım ı olup da boşadığı Zeyneb bint Cahş

ile evlenince M ekke'de m üşrikler bu konuda dedikodu yaptılar. Bunun
üzerine, "Kendi sulbünüzden olan oğullarınızın eşleri ve iki kız kardeşi bir­
den alm ak da size haram kılındı; ancak geçen geçm iştir" (N isa 4/23), " Evlatlık­
larınızı da öz oğullarınız olarak tanım adı" (A h zâb 33/4) ve " M uham m ed, sizin
erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir" (A h zâb 33/40) âyetleri nâzil oldu.278

E J

ö\ ç J z A i l J J u; j ^
t
0 /•!/ /ı " J İ ' %| £ > }9 O>9 ' 9 '
^ 0 - ^ jy r ' * -! f ' — •'*

I— 1_ö IT Ü) I öl 4______ v3 1 i-âJ I Jt-o-ı •._* 4_i ; * iıI J I » *

*ı ■> -- -< - •(-r v , ; r ~ *,

A yet 24: (Harp esiri olarak) sahip olduğunuz câriyeler müstesna, evli ka­
dınlar da size haram kılındı. Allah'ın size em ri budur. Bunlardan başkasını,
namuslu olm ak ve zina etm em ek üzere m allarınızla (m ehirlerini vererek) is­
temeniz size helâl kılındı. Onlardan faydalanm anıza karşılık kararlaştırılm ış
olan m ehirlerini verin. M ehir kesiminden sonra (bir miktar indirim için) karşı­
lıklı anlaşm anızda size günah yoktur. Şüphesiz Allah ilim ve hikm et sahibidir.

M üslim , Ebû D avud, Tirm izî ve Nesâî, Ebû Said el-H udrî'den
naklederler: Evtas'ta ele geçirilen esirlerden bazı kadın esirler de bize
düştü. Bunların kocalan vardı. Böyle evli durum daki kadınlara yak­
laşm ayı kerih gördük ve bu durum u Resûlullah'a [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] sorduk. Bunun üzerine, "(H arp esiri olarak) sahip olduğunuz câriyeler
müstesna, evli kadınlar da size haram kılındı" âyeti indi. Yani A llah 'ın size
harp ganim eti olarak nasip ettiklerini size helâl kıldık, diyor.279

278 Taberî, C âm iu 'l-B eyân , 8/149-150; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/913

279 M ü slim , R a d â ', 33; T irm izî, N ik âh, 36, Tefsîr, 4; E bû D av u d , N ik âh , 43-4 4 ; N esâî,
N ik âh, 59.
 Taberânî, İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet H u neyn günü nâzil
oldu. A llah [celle celâlu h û ] H uneyn fethim n asip edince m üslüm anlar,
Ehl-i kitap kad ın ların d an kocaları olan bazı kadınları esir aldılar.
K işi, bu esir kadına yaklaşm ak isted iğin d e kadm , "B en im kocam var"
diyordu. Bu durum R esü lu llah'a [sa lla lla h u a ley h i v ese llem ] soruldu. Bu ­
n un üzerine, "(H arp esiri olarak) sahip olduğunuz câriyeler m üstesna, evli
kadınlar da size haram kılındı" âyeti nâzil old u .280

"M ehir kesim inden sonra (bir m iktar indirim için) karşılıklı anlaşm anız­
da size günah yoktu r. "

İbn Cerîr, M u'tem ir b. Süleym an'dan, o da babasından nakleder:

H adram î'nin söylediğine göre bazıları evlenecekleri hanım için bir m e­
hir kararlaştırıp sonra da m alî yönden sıkıntıya düşerdi. Bunun üzeri­
ne, "M ehir kesim inden sonra (bir m iktar indirim için) karşılıklı anlaşm anız­
da size günah yoktur" âyeti nâzil oldu.281

 yet 32: Allah'ın sizi, birbirinizden üstün kıldığı şeyleri (başkasında

olup da sizde olm ayanı) hasretle arzu etmeyin. Erkeklerin de kazandıkların­
dan nasipleri var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. Allah'tan lut-
fu n u isteyin; şüphesiz Allah her şeyi bilmektedir.

Tirm izî ve H âkim , Ü m m ü Selem e'den nakleder: Ü m m ü Selem e,

"E rk e k le r savaşa çıktığı h ald e kadın lar savaşa gitm ezler ve m iras­
tan da yarım hisse alıy oru z" dedi. B u nu n ü zerin e A llah [celle celâlu h û ],

"Allah'ın sizi, birbirinizden üstün kıldığı şeyleri (başkasında olup da sizde

olm ayanı) hasretle arzu etm eyin. Erkeklerin de kazandıklarından nasipleri
280 T aberânî, el-M u 'cem iil-K eb îr, 12/115. T aberân î m etn in d e ve yazm a n ü sh ad a H u n ey n
y erin e IT ayber olarak z ik red ilm ek ted ir. A n cak b ir ö n cek i rivay ette E v tas'm z ik red il­
m esi, d o ğ ru su n u n H u n ey n o ld u ğ u n u g ö sterm ek ted ir.

281 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 8/180.

var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. A llah'tan lutfum ı isteyin;
şüphesiz A llah her şeyi bilmektedir'' âyetini in d ird i.282

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Bir kadm Resülullah'a [sal­

lallah u a ley h i vesellem ] gelerek şöyle dedi: "Y â Resûlallah, m irasta erkek
için kadının hissesinin iki katı var, iki kadının şahitliği bir erkeğin şa­
hitliğine denk. A m el bakım ından da biz kadınlar öyle m iyiz? Kadın bir
iyilik yaptığında onun için yarım hasene m i yazılıyor?" Bunun üzerine
A llah Teâlâ, " Allah'ın sizi, birbirinizden üstün kıldığı şeyleri (başkasında
olup da sizde olm ayanı) hasretle arzu etm eyin. Erkeklerin de kazandıkların­
dan nasipleri var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. Allah'tan lut-
fumu isteyin; şüphesiz Allah her şeyi bilm ektedir" âyetini indirdi.283

I & U İ ±> X İİ jJ i; O ju S lj ÜİJJIJÎI li 'J t i . d i t jSÜj

 yet 33: "(Erkek ve kadından) her biri için, anne, baba ve akrabanın bı­
raktığından (hisselerini alacak olan) vârisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı
kim selere de paylarım verin. Çünkü A llah her şeyi görm ektedir."

Ebû Davud, Sünen'inde İbn İshak kanalıyla Davud b. Husayn'dan nak­

leder: Ben Ümmü Sa'd bint Rebî'e Kur'an okuyordum. Ümmü Sa'd, Hz.
Ebû Bekir'in yanında büyümüştü. " şeklinde okuyun­
ca Ümmü Sa'd, "H ayır, âyeti bu şekilde okuma, " ö l î i - şeklinde
oku. Çünkü bu âyet Hz. Ebû Bekir ile İslâm 'ı kabul etmeyen oğlu Abdur­
rahman284 hakkında nâzil oldu. Abdurrahman İslâm'a girmekten kaçının­
ca Hz. Ebû Bekir, onu vâris kılmayacağına yemin etti. Sonra müslüman
olunca, Cenâb-ı Allah onun hissesini vermesini emretti" dedi.285

282 T irm iz î, Tefsîr, 4; H âk im , el-M iistedrek, 2/335.

283 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/935.

284 Lü bâb m etn in d e A b d u rra h m a n adı z ik red ilm em ek te, an cak E bû D av u d 'd a z ik red il­
m ek ted ir.

285 E bû D av u d , F erâ iz , 16. E bû D avu d 'd a râvi A b d ü laziz şu açık lam ay ı y ap ar: şe k ­
lin d e o k u n u rsa tek taraflı b ir y em in y ap m ış olu r. şek lin d e o k u n u rsa k arşılık lı
y e m in le şm e y a p ılm ış olu r. Bu riv ay et yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.
La_<
J a ____Â__________J — L l J frULjdl L5r-i-^' Öy*\y—* cH—>■jJ l

U _ ,__________ o L k i l ^ o L İ J l İ 0 U J O 2JIİ ^ I j- İ S İ Î

@ f ^ i ‘t i * o ir iıi 0 1 «S ^ ^ t â & *£> ' j

 yet 34: Allah'ın insanlardan bir kısm ım diğerlerine üstün kılm ası se­
bebiyle ve m allarından harcam a yaptıkları için erkekler kadınların yöneticisi
ve koruyucusudur. Onun için saliha kadınlar itaatkârdır. A llah'ın kendilerini
korum asına karşılık gizliyi (kim se görm ese de nam uslarını) koruyucudurlar.
Baş kaldırm asından endişe ettiğiniz kadınlara öğüt verin, onları yataklarda
yalnız bırakın ve (bunlarla yola gelm ezlerse) dövün. Eğer size itaat ederlerse
artık onların aleyhine başka bir yol aram ayın; çünkü Allah yücedir, büyüktür.

İbn Ebû Hâtim , H asan-ı Basrî'den nakleder: Bir kadm Resülullah'a

[sallallah u aley h i vesellem ] gelerek kocasının kendisini tokatladığını iddia
etti. Peygam ber Efendim iz, "Kısas uygulan sın " buyurdu. Bunun ü ze­
rine A llah [celle celâlu h û ], "Erkekler kadınların yöneticisi ve koruyucusudur"
âyetini indirdi. Ve kısas uygulanm aksızın kadm geri döndü. 286

ibn Cerîr, H asan-ı Basrî'den farklı senedlerle nakleder. Bu rivayet­

lere göre Ensardan bir adam eşini tokatladı. H anım ı Resülullah'a [sallal­

lahu aley h i vesellem ] gelerek kısas istedi. Resûl-i Ekrem Efendim iz de kısas
uygulanm asını em retti. Bunun üzerine, "Sana O'nun vahyi tam am lan­
m azdan önce Kur'an’ı (okum akta) acele etme" (T âh â 20/114) ile, "Erkekler ka­
dınların yöneticisi ve koruyucusudur" âyetleri nâzil oldu.287

İbn M erdûye, Hz. Ali'den nakleder: Ensardan bir adam ile bir ka­
dm R esülullah'a [sallallahu aleyhi v esellem ] geldiler. Kadm , "Y â Resûlallah!

286 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/940.

287 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 8/291-292.

O beni dövdü ve yüzüm de iz bıraktı" dedi. Peygam ber Efendim iz,
"Bunu yapm aya hakkı y o k " buyurdu. Bunun üzerine, "Erkekler kadınların
yöneticisi ve koruyucusudur'' âyeti nâzil oldu. Bu rivayetin birbirini des­
tekleyen şahidleri vardır.288

0 c iI p ^ u ü p I}

 yet 37: Bunlar cim rilik eden ve insanlara da cim riliği tavsiye eden, A l­
lah'ın kendilerine lutfundan verdiğini gizleyen kim selerdir. Biz, kâfirler için
alçaltıcı bir azap hazırladık.

İbn Ebû H âtim , Said b. C übeyr'den nakleder: İsrâiloğulları'nın

âlim leri yanlarındaki bilgileri aktarm a konusunda cim rilik yaparlardı.
Bunun üzerine yüce Allah, "Bunlar cim rilik eden ve insanlara da cim riliği
tavsiye eden, Allah'ın kendilerine lutfundan verdiğini gizleyen kim selerdir"
âyetini gönderdi.289

İbn Cerîr, İbn İshak kanalıyla İbn A bbas'tan290 nakleder: K â'b b. Eş­
re fin dostu Kerdem b. Zeyd, Üsâm e b. Habîb, Nâfi' b. Ebû N âfi', Bahrî
b. Am r, H uyey b. A htab291 ve Rifâa b. Zeyd b. Tâbût isim li yahudiler,
ensardan bazı sahabilere gelip onlara nasihat edip şöyle derlerdi: "M al­
larınızı böyle infak etm eyin. Bu m allarınızın tükenerek fakirleşm eniz­
den korkarız. Bu kadar hızlı ve çok sadaka dağıtm ayın. Yarın neler ola­
cağını bilem ezsiniz." Bunun üzerine Allah [celle celâluh û], "Bunlar cimrilik
eden ve insanlara da cim riliği tavsiye eden, Allah'ın kendilerine lutfundan
verdiğini gizleyen kimselerdir. Biz, kâfirler için alçaltıcı bir azap hazırladık.

288 Sü y û tî, D ü rrü 'l-M en sû r, 2/513; İbn K esîr, Tefsîr, 2/256, 293; Sen âu llah P ân îp etî, M u h a m ­
m ed S e n â u lla h el-H a n efî, et-T efsîriil-M azh arî, P ak istan 1412, 2/98.

289 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 3/951. İb n Ebû H âtim 'd e şu ziy ad e de vard ır: "Â lim le rin in sa n ­
lara b ir şey ler ö ğ retm esin i d e en g ellerlerd i. C en âb -ı A llah on ları k ın ay arak b u âyeti
in d ird i."

290 İm am S ü y û tî'n in a k ta rd ığ ı sen ed şöyled ir:

291 M a tb u b a sk ıd a Yahya b. A h tab olarak y a zılm ış o lm ak la b irlik te yazm a n ü sh asın d ak i

m etin d oğ ru o lu p H u y ey b. A h tab şek lin d ed ir (bk. M an isa, vr. 22).
Allah'a ve ahiret gününe inanm adıkları halde m allarım , insanlara gösteriş için
sa rf edenler de (ahirette azaba dûçar olurlar). Şeytan bir kim seye arkadaş olur­
sa, ne kötü bir arkadaştır o! Allah'a ve ahiret gününe iman edip de A llah ’ın
kendilerine verdiğinden (O'nun yolunda) harcasalardı ne olurdu sanki! Allah
onların durum unu hakkıyla bilm ektedir" (Nisâ 4/37-39) â y e tle rin i v a h y e tti.292

b jy û u J j - ı n \yS\ Ljiı ğ

e ' *’ « ' \'

İ \ Z L U ) )\ L j i I j i ^ >\

0 f j y j * f j J p ö & ii\ ö\

 yet 43: Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceye
kadar- ciinilp iken de -yolcu olan m üstesna- gusül edinceye kadar namaza
yaklaşm ayın. Eğer hasta olur veya bir yolculuk üzerinde bulunursanız yahut
sizden biriniz ayakyolundan gelirse yahut kadınlara dokunup da (bu durum ­
larda) su bulam am ışsanız o zam an temiz bir toprakla teyem m üm edin. Yüzle­
rinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz A llah çok affedici ve bağışlayıcıdır.

Ebû D avud, Tirm izî, N esâî ve Hâkim , Hz. A li'den naklederler: A b­

durrahm an b. Avf bir yem ek hazırlayıp bizleri davet etti. Bize şarap da
sunuldu. İçtiğim iz içki başlarım ızı döndürdü. N am az vakti geldi, beni
im am lığa geçirdiler. N am azda, "D e ki: Ey kâfirler, ben sizin tapmakta ol­
duklarınıza tapmam" (K âfirû n 109/1-2) âyetlerinden sonra (yanlışlıkla), "Biz
sizin tapm akta olduklarınıza taparız" dedim . Bunun üzerine Allah [cel­

le celâlu h û ], "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken ne söylediğinizi bilinceye kadar
nam aza yaklaşm ayın" âyetini in d ird i.293

İbn Cerîr, Firyâbî, İbn Ebû Hâtim ve İbnü'l-M ünzir, Hz. Ali'den
naklederler: Bu âyetteki "Ve cünüp iken" ifadesi yolcu hakkında inm iş­

292 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 8/353.

293 E bû D a v u d , E şribe, 1; T irm izî, T efsîr, 4; N esâî, es-S ü n en ü î-K ü b râ , 10/65; H âk im , el-
M ü stedrek, 2/336; 4/158.
tir. Yolculukta cünüp olursa ve su bulam azsa294 teyem m üm ederek na­
m azını kılar.295

İbn M erdûye, Esla' b. Şerîk 'ten nakleder: R esû lu llah 'in [sallallahu

a le y h i vesellem ] devesini ben eyerlerdim . Soğuk bir gece cünüp oldum .

Soğuk su ile yıkanırsam öleceğim den veya hasta dü şeceğim den k ork ­
tum . D urum u R esûlullah'a [sallallah u aley h i v esellem ] söyledim . Bunun
üzerine A llah [celle ce lâ lu h û ], "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediği­
nizi bilinceye kadar- cünüp iken de -yolcu olan m üstesna- gusledinceye kadar
nam aza yaklaşm ayın. Eğer hasta olur veya bir yolcu lu k üzerinde bulunursa­
nız yahut sizden biriniz ayakyolundan gelirse yahut kadınlara dokunup da
(bu durum larda) su bulam am ışsanız o zam an tem iz bir toprakla teyem m üm
edin. Yüzlerinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz A llah çok affedici ve bağışla­
yıcıdır" âyetinin tam am ını indirdi.296

İbn C erîr ve Taberânî, Esla' b. Şerîk'ten nakleder: Resûlullah'in

hizm etini görür ve yol hazırlığını yapardım . Bir gün R esûlullah [sal­

lallah u aleyhi vese llem ] bana, " Yâ Esla' kalk ve yol hazırlığı yap" buyurdu.
D edim ki: "Y â Resûlallah! Ben cünüp oldu m ." Peygam ber Efendim iz
sükût etti ve Cebrâil [aley h isselâm ] teyem m üm âyeti (N isâ 4/43) ile ona gel­
di. Resûlullah, "Ey Esla' kalk ve teyemmüm y a p ” buyurdu. Sonra bana
teyem m üm ün bir vuruşu yüze, bir vuruşu da dirseklere kadar iki ele
m eshetm e şeklinde olacağını gösterdi. K alkıp teyem m üm yaptım ve
Resûl-i Ekrem 'e yol hazırlığı yaptım .297

İbn Cerîr, Yezîd b. Ebû H abîb'den nakleder: Ensardan bazı kim ­

selerin kapıları m escide çıkıyordu. C ünüplük hali başlarına geldiğin­
de yanlarında su olm ayıp su alm aya gitm ek istediklerinde m escidden
başka geçecek bir yol yoktu. Bunun üzerine yüce Allah, "cünüp iken de
-yolcu olan müstesna" âyetini indirdi.298

294 " S u b u la m a z sa " ifad esi L übâb m etn in d e o lm am ak la b irlik te T aberî, ib n E bû H âtim ve
İb n ü l-M ü n z ir riv a y etle rin d e vardır.

295 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 3/380; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/960; İb n ü l-M ü n z ir, Tefsîr, 2/722.

296 İbn K esîr, Tefsîr, 2/322; Sü y û tî, D ürrii 1 M en su r, 2/547; T aberânî, el-M u 'cem ü l-K eb îr,
1/299; B eyh ak î, es-S ü n en ü 'l-K ü brâ, 1/9.

297 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 8/402; T aberânî, el-M ıı'cem ü ’l-K ebîr, 1/298.

298 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 8/384.

 İbn Ebû Hâtim , M ücâhid'den nakleder: Bu âyet, hasta olan ve aya­
ğa kalkıp abdest alm aya gücü yetm eyen ensardan bir kim se hakkın­
da nâzil oldu. K endisine yardım edecek bir hizm etçisi de yoktu. Bu
durum unu Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] anlattı. Bunun üzerine
Cenâb-ı H ak, "Eğer hasta olur . .. " âyetini indirdi.299

İbn Cerîr, İbrahim en-N ehaî'den nakleder: Resûlullah'in ashabın­

da yaralar çıktı ve bu yaralar yayıldı. Sonra bu halde iken cünüplük
durum u vâki oldu. Bu durum u Resûl-i Ekrem 'e [sallallahu aleyhi vesellem ]

arzettiler. Bunun üzerine, "Eğer hasta o lu r ..." âyetinin tümü nâzil oldu.300

di ö jjil: f i
' i i ' y

 yet 44: K endilerine kitaptan nasip verilenlere baksana! Sapıklığı satın

alıyorlar ve sizin de yoldan çıkm anızı istiyorlar!

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: Rifâa b. Yezîd b. Tâbût, yahu-

dilerin ileri gelenlerinden idi. R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile ko­
nuşurken dilini eğip bükerek, "E y M uham m ed, kulağını bize iyi ver
ki seni anlayalım " dedi. Sonra da İslâm 'a dil uzattı, tenkit etti. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ] onun hakkında, "K endilerine kitaptan nasip
verilenlere baksana! Sapıklığı satın alıyorlar ve sizin de yoldan çıkm anızı is­
tiyorlar!" âyetini indirdi.301

ö\ UJ 6 İ Ü UJj5 U j \y J \ v lK J I IjSjî jjJJI \£ \ Z

> l:lıı ur y ıl,u si js tâ ’j j

 yet 47: Ey Ehl-i kitap! Biz, birtakım yüzleri silip düm düz ederek arka­
larına çevirm eden, yahut onları, cum artesi adam ları gibi lanetlem eden önce

299 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/961.

300 Taberî, C â m iu l Beyân, 8/400.

301 İb n H işâm , es-S îre, 2/150.

(davranarak), size gelenleri doğrulam ak üzere indirdiğim ize (kitaba) iman
edin; Allah'ın em ri mutlaka yerine gelecektir.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v ese l­

lem ], aralarında A bdullah b. Sûriyâ, K â'b b. Esed'in bulunduğu yahudi

âlim lerinin reisleri ile konuştu. O nlara dedi ki: "Ey yahudiler topluluğu!
Allah'tan korkun da müslüm an olun. Allah'a yem in olsun ki sizler benim g e­
tirdiğim dinin hak olduğunu çok iyi bilm ektesiniz." Fakat onlar "B ilm iy o ­
ruz yâ M uham m ed " dediler. İşte A llah [celle celâlu h û ] onlar, hakkında
bu âyeti indirdi: "E y Ehl-i kitap! Biz, birtakım yüzleri silip düm düz ederek
arkalarına çevirm eden, yahut onları, cum artesi adam ları gibi lanetlem eden
önce (davranarak), size gelenleri doğrulam ak üzere indirdiğim ize (kitaba)
iman edin; Allah'ın em ri m utlaka yerine gelecektir."302

 yet 48: Allah, kendisine ortak koşulm asını asla bağışlam az; bundan
başkasını, (günahları) dilediği kim se için bağışlar. Allah'a ortak koşan kim se
büyük bir günah (ile) iftira etm iş olur.

İbn Ebû H âtim ve Taberânî, Ebû Eyyûb el-Ensârî'den nakleder:

Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] bir adam gelerek, "H aram dan vaz­
geçm eyen bir yeğenim var" dedi. Peygam ber Efendim iz, "D ini nedir?"
diye sordu. Adam , "N am az kılıyor ve A llah'ı bir olarak tanıyor" dedi.
A llah Resûlü, "Ondan dinini sana hibe etm esini iste, eğer yapm azsa ondan
satın a l” buyurdu. A dam gidip ondan bunu istedi am a yeğeni kabul
etm edi. Resûl-i Ekrem 'e gelip, "O nu dinine düşkün bu ldu m " diyerek
haber verdi. Bunun üzerine, "Allah, kendisine ortak koşulm asını asla bağış­
lamaz; bundan başkasını, (günahları) dilediği kim se için bağışlar. Allah'a ortak
koşan kim se büyük bir günah (ile) iftira etmiş olur" âyeti nâzil oldu.303

302 İb n H işâm , es-S îre, 1/561.

303 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 3/971; T aberânî, el M tı’cem ü l-K eb ir, 4/177.
©y i ; ı k f 4^ 2' 'n H J l S5 p
A yet 49: Kendilerini temize çıkaranlara ne dersin! Hayır, A llah dilediği­
ni temize çıkarır ve hiç kim se kıl payı kadar haksızlık görmez.

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Yahudiler çocuklarını öne

çıkararak onlarla dua eder, kurbanlarım sunarlardı ve kendilerinin
kusur ve günahlarının bulunm adığım iddia ederlerdi. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ], "Kendilerini tem ize çıkaranlara ne dersin! Hayır, Allah
dilediğini tem ize çıkarır ve hiç kim se kıl payı kadar haksızlık görm ez" âyetini
indirdi.304 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti İkrim e, M ücâhid, Ebû M âlik ve
diğerlerinden nakleder.305
“i 0 • ^ ^ ^ ^
c u -o JL ) {y j> l ? ; »a >1 jl jjj

_ L *I {j —a (_£«X_Aİ

 yet 51: K endilerine kitaptan nasip verilenleri görm edin mi? Putlara ve
bâtıla (tanrılara) iman ediyorlar, sonra da kâfirler için, " Bunlar, Allah'a iman
edenlerden daha doğru yoldadır" diyorlar!

A hm ed b. H anbel ve İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: K â'b

b. Eşref M ekke'ye geldiğinde K ureyşliler dediler ki: "Şu kavm inden ve
bizden daha hayırlı olduğunu iddia ederek uzaklaşıp alakasını kopa­
rana bakm az m ısın? H albuki bizler hacılara sahip çıkıyoruz, Kâbe'ye
hizm et ediyoruz, hacıların su ihtiyacını sağlıyoru z." K â'b, "Siz daha
hayırlısınız" dedi. Bunun üzerinde onlar haklarında şu âyetler indi:
"A sıl sonu kesik olan, şüphesiz sana hınç besleyendir" (K ev ser 108/3) ve, " Ken­
dilerine kitaptan nasip verilenleri görm edin mi? Putlara ve bâtıla (tanrılara)
iman ediyorlar, sonra da kâfirler için, 'Bunlar, Allah'a iman edenlerden daha
doğru yoldadır' diyorlar! Bunlar, Allah'ın lanetlediği kim selerdir; Allah'ın
rahm etinden uzaklaştırdığı (lânetli) kim seye gerçek bir yardım cı bulam azsın"
(N isâ 4/51-52).

304 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/972.

305 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 8/453-454.

 İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: Kureyş, G atafân ve Benî K uray-
za gruplarını Resûlullah'a karşı savaşm ak için bir araya getirenler H u­
yey b. A htab, Selâm b. Ebü'l-H ukayk, Ebû Râfi', Rebî' b. Ebü'l-H ukayk,
Ebû İm âre ve H evze b. Kays idi. D iğerleri ise Benî N adîr yahudile-
rindendi. Bunlar M ekke'ye vardıklarında K ureyşliler dediler ki: "B u n ­
lar yahudilerin bilginleridir ve önceki sem avî kitapları bilirler, sorun
bakalım onlara: Sizin dininiz mi hayırlıdır, yoksa M uham m ed'in dini
m i?" K endilerine sorulduğunda yahudi bilginleri, "Sizin dininiz onun
dininden daha hayırlıdır, siz ondan ve ona uyanlardan daha doğru
bir y old asınız" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " K endilerine
kitaptan nasip verilenleri görm edin mi? Putlara ve bâtıla (tanrılara) iman
ediyorlar, sonra da kâfirler için, 'Bunlar, Allah'a iman edenlerden daha doğ­
ru yoldadır’ diyorlar!” [51.]. Bunlar, Allah'ın lanetlediği kim selerdir; Allah'ın
rahm etinden uzaklaştırdığı (lânetli) kim seye gerçek bir yardım cı bulam azsın”
[5 2 ]. "Yoksa onların m ülkten (hüküm ranlıktan) bir nasipleri m i var? Öıjle ol­
saydı insanlara çekirdek filiz i (kadar bir şey bile) verm ezlerdi” [5 3 ]. " Yoksa on­
lar, Allah'ın lutfundan verdiği şeyler için insanlara haset mi ediyorlar? Oysa
İbrahim soyuna kitabı ve hikm eti verdik ve onlara büyük bir hüküm ranlık
bahşettik " [54] âyetlerini indirdi.306

İbn Ebû Hâtim , Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Ehl-i ki­
tap dedi ki: "M u ham m ed kendisine verilenlerin m ütevazi şartlarda
olduğunu iddia ediyor. H albuki dokuz tane hanım ı var, evlenm ekten
başka düşüncesi yok. H angi kral bundan daha üstün k i?" Bunun üze­
rine, "Yoksa onlar, A llah’ın lutfundan verdiği şeyler için insanlara haset mi
ediyorlar? O ysa İbrahim soyuna kitabı ve hikm eti verdik ve onlara büyük bir
hüküm ranlık bahşettik” âyeti nâzil oldu.307 İbn Sa'd, daha detaylı benzer
bir rivayeti G ufrâ'nm kölesi Öm er'den nakleder.308

ö \ ^ ü ü ı 54: 14U1 J ı\ oU uvı \ j i p Si İı ö \

@ r, Sı î-j lL o S] J j l İ İ l
ii\

306 İbn H işâm , es-Sîre, 2/151.

307 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/978-979.

308 İbn S a 'd , et-Tabakât, 8/163.

 Â yet 58: A llah size, m utlaka em anetleri ehli olanlara verm enizi ve in­
sanlar arasında hükm ettiğiniz zam an adaletle hükm etm enizi em reder. Allah
size ne kadar güzel öğütler veriyor! Şüphesiz A llah her şeyi işitici, her şeyi
görücüdür.

İbn M erdûye, Kelbî kanalıyla Ebû Salih'ten, o da İbn A bbas'tan

nakleder: Resûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] M ekke'yi fethettiği zam an
Osm an b. Talha'yı çağırdı. Geldiğinde, " Kabe'nin anahtarını göster " dedi.
Osm an anahtarı getirip elini uzatınca, A bbas [radıyallahu anh] kalkarak,
"Babam anam sana feda olsun yâ Resûlallah! Hacıları sulam a işine ilâ­
ve olarak bunu da bana ver" dedi. Bunun üzerine O sm an elini geri çek­
ti. Resûlullah [sallallahu aleyhi v esellem ], "Ey Osman, getir an ahtarı" dedi. Os­
man da, "A llah'ın em aneti ile al" dedi. Hz. Peygam ber kalktı, Kâbe'yi
açtı ve girdi. Sonra çıkıp Beytullah'ı tavaf etti. Sonra Cebrâil [aleyh isselâm ]

anahtarın geri verilm esi em rini getirdi. Bunun üzerine A llah Resûlü
O sm an b. Talha'yı çağırarak anahtarı kendisine verdi ve, "Allah size,
mutlaka em anetleri ehli olanlara verm enizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz
zaman adaletle hükm etm enizi emreder. Allah size ne kadar güzel öğütler veri­
yor! Şüphesiz Allah her şeyi işitici, her şeyi görücüdür'' âyetinin tam am ını
okudu.309

Şu 'be b. H accâc (v. 160/776), Tefsir'inde310 H uccâc kanalıyla İbn Cü-

reyc'den nakleder: Bu âyet, O sm an b. Talha hakkında indi. M ekke'yi
fethettiği gün Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] K âbe'nin anahtarını
alıp K âbe'ye girdi. Sonra bu âyeti okuyarak dışarı çıktı. O sm an'ı ça­
ğırıp kendisine anahtarı verdi. İbn C üreyc şöyle der: Ö m er b. ITattâb
[rad ıyallah u anh ], "R esû lu llah Kâbe'den çıkarken -babam anam kendisine
feda olsun- bu âyeti okuyordu. D aha önce bunu okuduğunu duym a­
m ıştım " dem iştir. G örünüşe bakılırsa âyet-i kerim e K âbe'nin içinde
nâzil olm uştur.

309 İbn K esîr, Tefsîr, 2/340; V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, s.157-158.

310 Ş u 'b e b. H a c câ c'm T efsîr ad lı eseri g ü n ü m ü ze k a d a r u laşm am ıştır. İb rah im H atibo ğ lu ,

" Ş u 'b e b. H a c câ c", T ürkiye D iyan et Vakfı İslâm A n siklo p ed isi (D İA), 39/224-226; K â tib Ç e­
lebi, K eşfii'z-Z unûn, B ağ d at 1941, 1/451; B ağ d atlı İsm ail P aşa, H ediyyetü 'l-Â rifîn , 1/417.
 Â yet 59: Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e ve sizden olan
ü lü î-em re (idarecilere) de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşm azlığa düşerse­
niz Allah'a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah'a ve Resûl'e götürün
(onların talim atına göre halledin); bu hem hayırlı, hem de netice bakım ından
daha güzeldir.

B uhârî ve diğerleri İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet-i kerim e, A b­

dullah b. H uzâfe b. Kays hakkında nâzil oldu. R esülullah [sallallah u aleyhi

vesellem ] kendisini seriyye em îri olarak bir gazâya gönderm işti.311 Buhârî
bu şekilde kısaca zikretm iştir. D avudî (v. 40 2 /1 0 1 1) 312 ise şöyle der; bu bir
vehim dir. Yani İbn A bbas'a [rad ıyallah u anh] bir iftiradır. Ç ünkü A bdul­
lah b. H uzâfe [rad ıyallah u a n h ], bir seriyye kom utanı olarak yola çıktı. Bir
m eseleden dolayı kızdı ve ateş yaktırdı. Ve "K en d in izi ateşe atm " dedi.
A ncak bazı askerler bundan kaçındılar, bazıları ise yapm aya yelten­
diler. D avudî şöyle der: Eğer âyet daha önce nâzil olsaydı, A bdullah
b. H uzâfe itaat konusunda diğerlerinden nasıl ayırt edilir ki yok eğer
ondan sonra nâzil olduysa "niy e ona itaat etm ediniz" denm ez, "itaat
ancak m ârufta olu r" denirdi.

H afız İbn H acer (v. 852/1443) bu durum a şöyle cevap verir; Bu olay­
da kastolunan, "Eğer bir hususta anlaşm azlığa düşerseniz" âyetidir. Ç ün­
kü onlar "ateşe girin" em rine uyup itaat etm ekle, ateşten kaçınıp geri
durm ak konusunda ayrılığa düştüler. Bu yüzden tartışm a durum unda
yapm aları gerekeni kendilerine gösterecek bir âyetin nâzil olm uş ol­
m ası uygundur. Bu da tarüşm ayı A llah'a ve Resülullah'a arzetm ektir.313

311 B u h ârî, T efsîr, 11; M ü slim , İm âre, 31; T irm izî, C ih âd , 3; N esâî, Bîat, 28.

312 Fethu'L-Bârî'de İb n H a cer'in ço kça zik rettiğ i ve b azan d a eleştird iğ i D av u d î, A h m ed b.

N a sr ed -D a v u d î o lu p , en -N asîha f i Ş erh iî-B u h â rî ad ın d a S ah îh ’e y ap ılm ış b ir şerhi v ard ır
(C en g iz K allek , "D â v û d î, A h m ed b. N a s r", D İA , 9/50-51).

313 İb n H acer, Fethu î-B A rî, 8/254.

 İbn C erîr'in (v. 310/923) nakline göre bu âyet A m m âr b. Yâsir ile H a­
lici b. Velîd arasında cereyan eden olay hakkında nâzil oldu. Bir seriy-
yede Halid em ir iken A m m âr ondan habersiz bir adam ı him aye etti.
Bunun üzerine tartıştılar ve bu âyet nâzil oldu.314

 yet 60: Sana indirilene ve senden önce indirilenlere inandıklarını ileri

sürenleri görm edin mi? Tâgûta inanm am aları kendilerine em rolunduğu hal­
de, tâgûtun önünde m uhakem eleşm ek istiyorlar. H albuki şeytan onları büs­
bütün saptırm ak istiyor.

ibn Ebû Hâtim ve Taberânî, sahih bir senedle İbn A bbas'tan nak-
leder: Ebû Berze el-Eslem î kâhin idi. Yahudiler arasındaki m uhakem e­
lerde hüküm verirdi. M üslüm anlardan bazıları da ona gittiler. Bunun
üzerine C enâb-ı Allah, "Sana indirilene ve senden önce indirilenlere inan­
dıklarım ileri sürenleri görm edin mi? Tâgûta inanm amaları kendilerine em ro­
lunduğu halde, tâgûtun önünde m uhakem eleşm ek istiyorlar. H albuki şeytan
onları büsbütün saptırm ak istiyor [60 ]. Onlara: Allah'ın indirdiğine (kitaba) ve
resûle gelin (onlara başvuralım), denildiği zaman, münafıkların senden iyice
uzaklaştıklarını görürsün [6i]. Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir fela ­
ket gelince hemen, biz yalnızca iyilik etm ek ve arayı bulm ak istedik, diye yemin
ederek sana nasıl gelirler!" [62 ] âyetlerini gönderdi.315

İbn Ebû Hâtim, İkrim e veya Said kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:
Cellâs b. Sâmit, M ut'ib b. Kuşeyr, Râfi' b. Zeyd ve Bişr, m üslüm an ol­
dukları iddiasındaydılar. A ralarındaki bir davadan dolayı kendi kavim-
lerinden bazı m üslüm anlar Resûlullah'in [sallallahu aleyhi vesellem ] hakem li­

314 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 8/498-499.

315 T aberânî, el M u 'c em ııl K ebîr, 11/373; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 3/991. L ü bâb m etn in d e Ebû
B erze olan isim İbn Ebû H âtim 'd e Ebû B ü rd e o larak z ik red ilm ek ted ir. Y in e L ü bâb m et­
n in d e "m ü slü m a n la rd a n b a z d a n " ik en İbn E bû H âtim rivayeti "E slem 'd en b a z ıla rı"
şek lin d ed ir. L übâb m etn i ile T aberân î m etn i ise ay n ıd ır.
ğine davet ettiler. Bunlar ise Câhiliye devrinin hakem leri olan kâhinleri
davet ettiler. A llah Teâlâ onlar hakkında, "Sana indirilene ve senden önce
indirilenlere inandıklarım ileri sürenleri görmedin mi? Tâgûta inanmamaları
kendilerine emrolunduğu halde, tâgûtun önünde m uhakem eleşm ek isliyorlar.
Halbuki şeytan onları büsbütün saptırm ak istiyor" âyetini indirdi.316

İbn Cerîr, Şa'bî'den nakleder: Yahudilerden bir kişi ile m ünafık­

lardan biri arasında bir husum et vardı. Yahudi, "Sen in dindaşlarının
veya peygam berinin hakem liğine gidelim " dedi. Çünkü onun hüküm
verirken rüşvet alm adığını biliyordu. Fakat anlaşam adılar, sonunda
Cüheyne kabilesindeki bir kâhine gitm eyi kararlaştırdılar. A rkasından
bu âyet nâzil oldu.317

 yet 65: H ayır, Rabb'ine andolsun ki aralarında çıkan anlaşm azlık hu­
susunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hüküm den içlerinde hiçbir sıkıntı
duym aksızın (onu) tam m anasıyla kabullenm edikçe iman etm iş olmazlar.

Kiitüb-i Sitte im am ları, A bdullah b. Zübeyr'den nakleder: Zübeyr

b. Avvâm [rad ıy allah u anh] ile ensardan bir adam H arre bölgesindeki su
yatağı üzerinde anlaşm azlığa düştüler. M esele Resülullah'a arzedilince
buyurdu ki: "Eı/ Zübeyr! Sen sula, sonra da suyu kom şuna sa l." Ensardan
olan zat, "H alan ın oğlu olduğu için mi yâ Resûlallah?" dedi. Bunun
üzerine Peygam ber Efendim iz'in [sallallah u aley h i vesellem ] yüzünün rengi
değişti ve, "Ey Zübeyr! Sen sula, sonra suyu bostam n etrafındaki tüm sekle­
rine kadar tut, ondan sonra kom şuna s a l" buyurdu. Böylece Zübeyr sudan
yararlanm a hakkını tam olarak aldı. H albuki R esülullah [sallallah u aleyhi

vesellem ] her ikisi için de rahatlık olan bir şekli tavsiye etm işti. Zübeyr
[rad ıy allah u anh] dem iştir ki: Şu âyetlerin bu sebepten dolayı indiğini zan­
netm ekteyim : "Hayır, Rabb'ine andolsun ki aralarında çıkan anlaşm azlık

316 Sü y û tî, D ü n iiî-M e n s û r , 2/580. İbn E bû H âtim 'd e bu riv ay et b u lu n m am ak tad ır.

317 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 8/508.

hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hüküm den içlerinde hiçbir sı­
kıntı duym aksızın (onu) tam m anasıyla kabullenm edikçe iman etm iş olm az­
lar." 318

Taberânî el-M u'cemii î-K ebîr'de, H um eydî (v. 219/834) ise el-M üs­
n ed'in de Ü m m ü Selem e'den nakleder: Z übeyr [rad ıyallah u anh] ile bir
adam bir anlaşm azlık için Resûlullah'a geldiler. Peygam ber Efendim iz
[sallallah u aley h i v esellem ], Z übeyr'in lehine karar verdi. A dam , "O n u n le­
hine karar verdi, çünkü o halasının oğludu r" deyince, "Hayır, Rabb'ine
andolsun ki aralarında çıkan anlaşm azlık hususunda seni hakem kılıp sonra
da verdiğin hüküm den içlerinde hiçbir sıkıntı duym aksızın (onu) tam. m ana­
sıyla kabullenm edikçe iman etm iş olm azlar" âyeti nâzil oldu.319

İbn Ebû Hâtim , Said b. M üseyyeb'den nakleder: "Hayır, Rabb'ine

andolsun ki" âyeti Z übeyr b. Avvâm ile H âtıb b. Ebû Beltea hakkında
indirildi. Bir su m eselesinde ihtilafa düştüler. Resûlullah [sallallah u aleyhi

v esellem ] önce yukarı tarafta bulunanın, sonra da aşağıdakinin sulayaca­

ğı şeklinde hüküm verdi.320

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, Ebü'l-Esved'den nakleder: A ra­

larında tartışan iki kişi Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] geldi. Pey­
gam ber Efendim iz aralarında hüküm verdi. A ncak aleyhine hüküm
verilen, "B izi Hz. Ö m er'e gön d er" dedi. Hz. Ö m er'e geldiler. Lehine
hüküm verilen dedi ki: "R esû l-i Ekrem benim lehim e, bu adam ın aley­
hine hüküm verdi, ancak bu adam , 'Bizi Ö m er'e gönder' d ed i." Hz.
Ö m er [rad ıy allah u an h ], "Böyle mi oldu ?" diye sordu. A dam "ev et" dedi.
Hz. Öm er, "O zam an ben gelene kadar yerinizden ayrılm ayın, gelip
aranızda hüküm vereceğim " dedi. Biraz sonra kılıcını kuşanm ış hal­
de çıkıp geldi ve bizi Ö m er'e gönder diyeni öldürdü. Bunun üzerine
C enâb-ı Allah, "Hayır, Rabb'ine andolsun ki aralarında çıkan anlaşm azlık
hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hüküm den içlerinde hiçbir sı­

318 B u h ârî, M ü sâk ât, 6, 8, Su lh, 12, Tefsîr, 12; M ü slim , Fezâil, 129; T irm izî, A h k âm , 26; Ebû
D av u d , K azâ, 31; İbn M âce, Sü n n et, 2, R ü h û n , 20; N esâî, Â d âb ü 'l-K u d ât, 1 9 ,2 7 ; A hm ed
b. H a n b el, el-M ü sn ed, 26/40.

319 H u m ey d î, el-M ü sn ed, 1/310; T aberânî, el-M u 'cem ii'l-K ebîr, 23/294.

320 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/994.

kıntı duym aksızın (onu) tam m anasıyla kabullenm edikçe iman etm iş olm az­
lar” âyetini gönderdi.321 Rivayet m ürsel garîbdir, zira senedinde İbn
Lehîa vardır. A ncak D u heym 'in 322 T e fs irin d e U tbe b. Dam re kanalıyla
naklettiği bir şahidi vardır.

 yet 66: Eğer onlara, kendinizi öldürün yahut yurtlarınızdan çıkın, diye
em retm iş olsaydık, içlerinden pek azı müstesna, bunu yapm azlardı. Eğer ken ­
dilerine verilen öğüdü yerine getirselerdi, onlar için hem daha hayırlı hem de
(im anlarını) daha pekiştirici olurdu.

İbn Cerîr, Süddî'den nakleder: "Eğer onlara, kendinizi öldürün yahut

yurtlarınızdan çıkın, diye em retm iş olsaydık, içlerinden pek azı müstesna,
bunu yapm azlardı" âyeti nâzil olunca Sâbit b. Şem m âs ile bir yahudi
birbirlerine karşı övündüler. Yahudi, "Vallahi, A llah bizlere kendim izi
öldürm eyi farz kıldı ve biz de kendim izi (atalarım ızı) öldü rdük" dedi.
Bunun üzerine Sâbit, "Vallahi, eğer Allah [celle celâlu h û ] bizlere kendim i­
zi öldürm eyi farz kılsaydı, biz de kendim izi öldü rürdü k" dedi. Bunun
üzerine C enâb-ı Hak, "Eğer kendilerine verilen öğüdü yerine getirselerdi,
onlar için hem daha hayırlı hem de (im anlarım ) daha pekiştirici olurdu''3'3
âyetini gönderdi.

321 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/994.

322 D u h ey m 'in k im liğ i ve tefsirin e rastlay am ad ım . K asım ı, M eh âsm ü 't-T e'v îl'm d e H afız
E bû İsh a k İb ra h im b. A b d u rrah m an b. İb rah im b. D u h ey m olarak zik red e r (3/204).

323 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 8/526. Â yette z ik red ilen "k e n d in i ö ld ü rm e k "te n m u ra d ın n e o l­
d u ğ u n a d air u lem a arasın d a b irço k g ö rü ş vard ır. M ü fessirlerin verd iğ i bilg iye göre,
İsrâ ilo ğ u lla rı'n d a n b u zağ ıy a tap an y ak laşık 70.000 kişi, b u g ü n ah ların d an d olay ı H z.
M u sa , H z. H aru n ve ona im an e d en m ü m in ler tarafın d an ö ld ü rü ld ü . Bu ö ld ü rü len ler
h içb ir m u k a v em et g ö sterm ek sizin , k en d i su çların ı k a b u llen m iş b ir şek ild e ö ld ü rü l­
m eyi bek led iler. İşte ây ettek i "k e n d in i ö ld ü rm e k "te n m u rat o n ların b u öld ü rü lm ey i
k a b u llen m iş o lm a la rıd ır. H e p sin in İsrâ ilo ğ u lla rı olm ası, a raların d a a k ra b a lık bağı ol­
m aları seb eb iy le m ecaz olarak "k e n d in iz " d en m iştir. F ah red d in R âzî, k o n u y a d air tüm
fark lı g ö rü şleri e serin d e z ik retm ek ted ir (bk. M e fâ tîh u î-G a y b , 3/516). İbn A cîb e el-H a-
sen î ise "k e n d in i ö ld ü rm e y i" tö v b e etm ek su retiyle n e fsi ö ld ü rm ek veya A llah y o lu n ­
da cih ad e tm e k şek lin d e tefsir ed er (B ah rü î-M ed îd , 1/522).
 Â yet 69: Kim Allah'a ve resûle itaat ederse işte onlar, Allah'ın kendile­
rine hıtuflarda bulunduğu peygam berler, sıddıkler, şehidler ve salih kişilerle
beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!

Taberânî ve İbn M erdûye, "lâ be'se b ih "324 bir senedle Hz. Â işe'den
nakleder: Bir adam Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek şöyle
dedi: "Y â Resûlallah! M uhakkak ki sen bana canım dan da çoluk çocu­
ğum dan da daha sevgilisin. Evde olup seni hatırladığım da gelip seni
görene kadar sabredem iyorum . Kendi ölüm üm ü ve senin ölüm ünü
düşününce anlıyorum ki sen cennete girdiğin vakit diğer peygam ber­
lerle birlikte yüce m akam lara yükseltilirsin. Ve korkarım ki cennete
girdiğim de seni görem em artık." Allah R esûlli hiçbir cevap verm edi.
N ihayet Cebrâil [aley h isselâm ] bu âyeti indirdi: "Kim Allah'a ve resûle itaat
ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine hıtuflarda bulunduğu peygam berler,
sıddıklar, şehidler ve salih kişilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!1'325

İbn Ebû Hâtim , M esrû k'tan nakleder: R esû lu llah'in ashabı, "Y â
Resûlallah! Senden ayrı kalm ak bize yaraşm az. Eğer sen bizden önce
vefat edersen, bizden yüksek m ertebelere yükselirsin ve artık seni gö­
rem eyiz" dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Kim Allah'a ve Resûl'e ita­
at ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine hıtuflarda bulunduğu peygam berler,
sıddıklar, şehidler ve salih kişilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!"
âyetini g ö n d e rd i.326

324 İbn Ebû H âtim ve İb n ü 's-S a lâ h 'a göre, h ak k ın d a " lâ b e 'se b ih " d en en râv in in h ad isleri
yaz ılır v e g ö zd en g eçirilir (bk. M ü cteb a U ğur, "L â b e 's e b ih ", A n siklo p ed ik H adis
T erim leri Sözlüğü, A n k ara: T ü rk iy e D iy an et Vakfı Y ayın ları, 1992, s. 195).

325 T aberânî, el-M u'cem ü'l-E vsat, 1/152; a.m lf., el-M u 'cn n ii’>■Sagîr, 1/53. Bazı k ay n ak lard a
R esû lu lla h 'a [sallallah u a ley h i vesellem ] g elen b u ad am ın k ö lesi Sev bân o ld u ğ u k ay ­
d ed ilir (bk. B egav î, M eâlim ii't-T en zîl, 1/659; İb n ü 'l-C ev zî, Z â d ü t-M esîr, 1/429).

326 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/997.

 Yine İbn Ebû Hâtim , İkrim e'den nakleder: Bir genç Resülullah'a
[sallallah u aleyhi v esellem ] gelerek, "E y A llah 'ın resûlü! Dünyada seni gör­
me şerefine erdik, ancak kıyam et günü seni görem eyiz. Çünkü sen
cennette yüksek derecelerde olacaksın" dedi. Bunun üzerine Cenâb-ı
Allah, bu âyeti indirdi. Peygam ber Efendim iz, " inşallah, sen cennette be­
nim le beraber olacaksın" buyurdu.327 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti m ürsel
olarak Said b. Cübeyr, M esrûk, R ebî', Katâde ve Süddî'den nakleder.328

 yet 77: Kendilerine, ellerinizi savaştan çekin, nam azı kılın ve zekâtı
verin, denilen kim seleri görm edin mi? Sonra onlara savaş fa rz kılınınca, iç­
lerinden bir grup hem en Allah'tan korkar gibi, hatta daha fa z la bir korku ile
insanlardan korkm aya başladılar da, "Rabbim iz! Savaşı bize niçin yazdın!
Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen (daha bir m üddet savaşı fa rz kılm asan)
olmaz m ıydı?" dediler. O nlara de ki: "Dünya m enfaati önem sizdir, Allah'tan
korkanlar için ahiret daha hayırlıdır ve size kıl payı kadar haksızlık edilm ez."

N esâî ve H âkim , İbn A bbas'tan nakleder: A bdurrahm an b. Avf ve

arkadaşları Hz. Peygam ber'e gelerek, "E y A llah'ın nebîsi, biz m üşrikler
iken aziz ve güçlüler idik, ne zam an ki im an ettik zelil old u k" dediler.
Resülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Ben, affetm ekle em rolundum , m illetle
savaşm ayın" buyurdular. N e zam an ki C enâb-ı Hak, A llah R esûlü'nü
M edine'ye hicret ettirdi, orada m üşriklerle savaşı em retti ancak bazıla­
rı bundan geri durdular. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Kendilerine, elle­

327 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/998.

328 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 8/534-535.

rinizi savaştan çekin, nam azı kılın ve zekâtı verin, denilen kim seleri görm edin
mi?" âyetini gönderdi.329

il j i i V jJs jjJJl ^ / 'i l

0 ‘M ni 6 ık lıı

 yet 83: Onlara güven veya korkuya dair bir haber gelince hem en onu
yayarlar; halbuki onu, resûle veya aralarında yetki sahibi kim selere götiırseler-
di, onların arasından işin iç yüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi.
Allah'ın size lu tu fv e rahm eti olm asaydı, pek azınız müstesna, şeytana uyup
giderdiniz.

M üslim , Hz. Öm er'den nakleder: Hz. Peygam ber [sallallah u aleyhi

vese llem ] hanım larından uzaklaştığında m escide girm iştim . Baktım ki

insanlar üzüntüden çakıl taşlarıyla yere bir şeyler çiziyorlar ve, "R esû ­
lullah hanım larım bo şad ı" diyorlar. M escidin kapısına dikildim ve var
gücüm le, "H anım ların ı boşam ad ı" diye bağırdım . Bunun üzerine bu
âyet nâzil oldu: "O nlara güven veya korkuya dair bir haber gelince hemen
onu yayarlar; halbuki onu, resûle veya aralarında yetki sahibi kim selere götür-
selerdi, onların arasından işin iç yüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilir­
lerdi. Allah'ın size lu tu fv e rahm eti olm asaydı, pek azınız müstesna, şeytana
uyup giderdiniz.’' Hz. Öm er, "Bu işi ben anlayıp çıkarm ıştım " d e d i.330

I l)\ Uj ^ Uj

JU Ş ^ 3 İ l
\ * * *

329 N esâî, C ih â d , 1; H âk im , el-M ü stedrek, 2/76, 336.

330 M ü slim , Talâk, 30.

 Â yet 88: Size ne oldu da m ünafıklar hakkında iki gruba ayrıldınız? H al­
buki Allah onları kendi ettikleri yüzünden baş aşağı etm iştir (küfürlerine
döndürm üştür). Allah'ın saptırdığım doğru yola getirm ek mi istiyorsunuz?
Allah'ın saptırdığı kim se için asla (doğruya) yol bulam azsın!

Buhârî, M üslim ve diğerleri, Zeyd b. Sâbit'ten naklederler: Resû-

lullah [sallallahu aley h i vesellem ] Uhud Savaşı'na çıktığında kendisiyle bera­
ber gidenlerden bazıları geri döndü. Geri dönenler hakkında sahâbe-i
kirâm iki kısm a ayrıldı. Bir kısm ı, "öld ü relim " derken diğer bir kısm ı,
"H ayır, öldürm eyelim " diyordu. Bunun üzerine, " Size ne oldu da m üna­
fık la r hakkında iki gruba ayrıldınız?" âyet-i kerim esi nâzil o ld u .331

Said b. M ansûr ve İbn Ebû Hâtim , Sa'd b. M uâz'dan nakleder: Resû-

lullah [sallallahu a ley h i vesellem ] insanlara hitap ederek buyurdu ki: "Bana
eza eden ve evinde bana eza verenleri toplayana karşı bana yardımcı olacak
kim var?" Sa'd b. M uâz hem en, "E ğer Evs'ten ise onu öldürürüz, şayet
H azred i kardeşlerim izin arasında ise bize em redersiniz, sana itaat ede­
riz" dedi. Bunun üzerine Sa'd b. U bâde kalkıp, "E y İbn M uâz! Sana ne
oluyor da H azredi hakkında Resülullah'a itaatten bahsedebiliyorsun!
Ü stelik onun senden olduğunu bilm ekteyim " dedi. Useyd b. H udayr
da ayağa kalktı ve, "E y İbn U bâde, sen m ünafıksın ve m ünafıkları se­
viyorsun" dedi. Onun üzerine ayağa kalkan M uham m ed b. Eslem e de
şöyle dedi: "E y insanlar susun, aram ızda A llah'ın resûlü bulunm akta.
O bize em reder, biz de em rini yerine getiririz." Bunun üzerine, " Size ne
oldu da m ünafıklar hakkında iki gruba ayrıldınız?" âyeti in d i.332

A hm ed b. Hanbel, A bdurrahm an b. A vf'tan nakleder: A raplar'dan

bir kavim M edine'ye Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] geldiler ve
m üslüm an oldular. Sonra M edine'nin o zam an yaygın olan hum m a­
sına yakalandılar. O yüzden gerisin geriye M edine'den çıktılar. Yol­
da onlarla bazı sahabilerle karşılaştılar. Sahabiler, "N e oldu da M edi­
ne'den ayrıldınız?" diye sordular. O nlar, "M ed in e'n in hum m asına ya­
kaland ık" dediler. A shap, "Allah R esûlü'nde sizin için alınacak güzel
331 B u h ârî, F ez â ilü 'I-M ed în e, 10; M ü slim , S ıfâtü 'l-M ü n âfik în , 6; T ay âlisî, el-M ü sn ed, 1/498;
İbn Ebû Ş ey b e, el-M u sm m ef, 7/372; A hm ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 3/204.

332 Said b. M an sû r, Tefsîr, 4/1313; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/1023.

bir örnek yok m uydu ?" dediler. O adam lar hakkında bazısı, "B u n lar
m ünafık olm uş" derken, bazısı da, "M ü n afık olm adılar" dediler. Bu ­
nun üzerine, " Size ne oldu da m ünafıklar hakkında iki gruba ayrıldınız?"
âyeti nâzil oldu.333 Bu rivayetin senedinde tedlîs ve inkıtâ vardır.

l jı İU L , f - f â ^ J l 5J U 3-jJJi VI
jii :^ L j L j İ ı a l ; j j jL js js ı ^ i u i j i 5İ

0 5L4.^I>jJd İı ui fllıı fi^ı ijilı^jisujfllfi’^ i

 yet 90: A ncak kendileriyle aranızda antlaşm a bulunan bir toplum a sı­
ğınanlar yahut ne sizinle ne de kendi toplum larıyla savaşm ak (istem ediklerin)
den yürekleri sıkılarak size gelenler m üstesna. Allah dileseydi onları başınıza
bela ederdi de sizinle savaşırlardı. A rtık onlar sizi bırakıp bir tarafa çekilir de
sizinle savaşm azlar ve size barış teklif ederlerse bu durum da Allah size, onla­
rın aleyhinde bir yola girm e hakkı vermemiştir.

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, H asan-ı Basrî'nin Sürâka b. M âlik

el-M ü d licî'nin kendilerine şöyle anlattığım nakleder: Resülullah [sallal­

lahu aley h i vese llem ] Bedir ve U hud'da zaferler elde edip etraftaki kabileler
İslâm 'a girm işti. Sürâka şöyle der: H alid b. V elîd'in bir askerî birlik ile
kavm im olan M üdlicoğulları üzerine Resûl-i Ekrem tarafından sevke-
dileceği haberini aldım . H em en Hz. Peygam ber'e gelip dedim ki: "N i­
m et aşkına, öğrendiğim e göre benim kavm im e asker sevkedecekm iş-
sin. Ben, onlarla m ütareke yapm am istiyorum . Ç ünkü senin kavm in
K ureyş m üslüm an olursa bizim kiler de m üslüm an olup İslâm 'a girer­
ler. K ureyş m üslüm an olm azsa kavm inin onlar üzerine galip bulun­
m ası uygun o lm az." Bunun üzerine A llah Resûlü, Halid b. V elîd'in eli­
ni tuttu ve, "Onunla git ve istediğini yerine getir" dedi. Halid de onlarla
Resülullah'a karşı kim seye yardım etm em eleri, Kureyş İslâm 'a girerse
onlarla beraber m üslüm an olm aları şartıyla sulh yaptı. Bunun üzerine
A llah Teâlâ, " A ncak kendileriyle aranızda antlaşm a bulunan bir topluma sı­
ğınanlar yahut ne sizinle ne de kendi toplum larıyla savaşm ak (istem ediklerin)

333 A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 3/203-204.

den yürekleri sıkılarak size gelenler müstesna" âyetini indirdi.334 Böylece
onlara iltica edenler de onlarla yapılan antlaşm aya dahil oldular.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: "Ancak kendileriyle ara­

nızda antlaşm a bulunan bir toplum a sığınanlar yahut ne sizinle ne de kendi
toplum larıyla savaşm ak (istem ediklerin)den yürekleri sıkılarak size gelenler
müstesna" âyeti H ilâl b. U veym ir el-Eslem î, Sürâka b. M âlik el-M üd-
licî ile C ezîm e b. A m ir b. A bdüm enâf oğu llan hakkında indi. İbn Ebû
H âtim 'in M ücâhid'den naklettiği bir rivayete göre ise âyet Hilâl b.
U veym ir el-Eslem î hakkında inm iştir. Bu zat ile m üslüm anlar arasında
bir antlaşm a vardı. K avm inden bazı kim seler ona gidip m üslüm anlara
karşı beraber olm aları teklifinde bulunm uş, Hilâl ise m üslüm anlarla
da kendi kavm iyle de savaşm ak istem em işti.335

t i £ c p U S t_ U vı a J jC 5Î o lİ' t i
i " ' *' *

5u roU 51 n \<±k\ J ) \ L ; İ 1 1 i s p j u y j l İ4 İ 5

J i j L & j L z
' *
- ' ' 1i' a
1 L?'-1 rl—

Lo-JlC - «IİJİ J <ÖJİ <-> y j-jA J U Ü L o J g A j»' JLj>ej

A yet 92: Yanlışlıkla olm ası dışında bir m üm inin bir m üm ini öldürm eye
hakkı olamaz. Yanlışlıkla bir m üm ini öldüren kimsenin, m üm in bir köle azat
etm esi ve ölenin ailesine teslim edilecek bir diyet verm esi gereklidir. M eğer ki
ölünün ailesi o diyeti bağışlam ış ola (Bu takdirde diyet vermez). Eğer öldürü­
len m üm in olduğu halde, size düşman olan bir toplumdan ise m üm in bir köle
âzat etm ek lazımdır. Şayet kendileriyle aranızda antlaşm a bulunan bir top­
lum dan ise ailesine teslim edilecek bir diyet ve bir mümin köleyi azat etm ek g e­
rekir. Bunları bulam ayan kim senin, Allah tarafından tövbesinin kabulü için
iki ay peş peşe oruç tutması lazımdır. Allah her şeyi bilendir, hikm et sahibidir.

334 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/1026.

335 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/1027.

 İbn Cerîr, ikrim e'den nakleder: Â m ir b. Lüey oğullarından Haris
b. Yezîd, Ebû Cehil ile beraber A yyâş b. Ebû Rebîa'ya işkence ederdi.
D aha sonra Hâris, Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] hicret için yola
çıktı. M edine'nin H arre m evkiinde A y y aşla karşılaştı. A yyâş onun hâlâ
kâfir olduğunu zannederek kılıcını çekip öldürdü. Sonra da Peygam -
berim iz'e gelip yaptığını haber verdi. Bunun üzerine, " Yanlışlıkla olması
dışında bir müminin bir m üm ini öldürm eye hakkı olamaz" âyeti nâzil oldu.
İbn Cerîr benzer rivayetleri M ücâhid ve Süddî'den de nakleder.336 İbn
İshak, Ebû Ya'lâ, H âris b. Ebû Ü sâm e (v. 282/895) ve Ebû M üslim Kec-
cî (v. 292/904), benzer rivayetleri Kasım b. M uham m ed'den naklederler.
Yine İbn Ebû Hâtim , benzer bir rivayeti Said b. C übeyr kanalıyla ibn
A bbas'tan nakleder.337

 yet 93: Kim bir m üm ini kasten öldürürse cezası, içinde ebediyen kala­
cağı cehennemdir, Allah ona gazap etmiş, onu lânetlem iş ve onun için büyük
bir azap hazırlamıştır.

İbn Cerîr, İbn C üreyc kanalıyla İkrim e'den nakleder: Ensardan bir
adam , M ikyâs b. Subâbe'n in kardeşini öldürdü. R esülullah [sallallahu

a ley h i v esellem ] M ikyâs'a, kardeşinin diyetini verdi. O da alıp kabul etti.

A m a daha sonra kardeşinin katilini yakalayıp öldürdü. Bunun üzeri­
ne R esülullah onun hakkında, "Ne Harem dahilinde, ne de Hil bölgesinde
ona em an verm iyorum " buyurdu ve M ikyâs, M ekke fethedildiği sırada
öldürüldü. İbn Cüreyc, " Kim bir m üm ini kasten öldürürse..." âyeti onun
hakkında inm iştir, d e r .338

336 T aberî, C âm iu't-B eyân, 9/32-33.

337 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 3/1031.

338 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 9/61-62.

 ij ı j J : : n &\ j _ , . , " , ^ \l\ \ y li\ j - > û \ L 4 İ 1 l j

0 rr _ ^ O j- İ u j l - l o l İ ' i ı 0] f-^ lp iı j- İ j

 yet 94: £y iman edenler! Allah yolunda savaşa çıktığınız zam an iyi
anlayıp dinleyin. Size selâm verene, dünya hayatının geçici m enfaatine göz
dikerek, "Sen nıümin değilsin " dem eyin. Çünkü Allah'ın nezdinde sayısız
ganim etler vardır. Önceden siz de böyle iken A llah size lütfetti; o halde iyi
anlayıp dinleyin. Şüphesiz Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.

Buhârî, Tirm izî, H âkim ve diğerleri, İbn A bbas'tan nakleder: Sii-

leym oğu lları'n dan bir adam önüne katıp götürdüğü bir koyun sürüsü
olduğu halde R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesellem ] ashabından bir top­
luluğa rastladı ve selâm verdi. O nlar "B u adam ancak bizden kendini
korum ak ve kurtarm ak için selâm verd i" deyip adam ın üzerine yürü­
düler ve onu öldürdüler. K oyunlarını da Peygam berim iz'e getirdiler.
Bunun üzerine, "Ey iman edenler, A llah yolunda savaşa çıktığınız zaman
..." âyeti nâzil oldu.339

Bezzâr başka bir vecihle İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah [sal­

lallah u a ley h i v ese llem ], aralarında M ikdâd'm da bulunduğu bir seriyye

gönderdi. Seriyye varıncaya kadar düşm an dağılm ış kaçm ış, sadece
yanında epey m alı bulunan bir adam kalm ıştı. Adam , "A llah'tan başka
ilâh olm adığına şehadet ederim " dedi am a M ikdâd onu öldürdü. D ön­
düklerinde A llah Resûlü M ikdâd'a, "Yarın kıyamette ’lâ ilahe illallah'ı ne
yapacaksın bakalım ?" dedi. A llah Teâlâ da bu âyeti indirdi.340

339 B u h ârî, Tefsîr, 17; M ü slim , Tefsîr, 2 2; E bû D av u d , H u rû f ve K ırâât, 1; A h m ed b. H an b el,

el-M ü sn ed , 3/467; 4/271; İb n E bû Şeyb e, el-M u san n ef, 5/557.

340 B ez z â r, el-M ü sn ed , 11/317.

 A hm ed b. Hanbel, Taberânî ve diğerleri, A bdullah b. Ebû Hadred
el-Eslem î'den naklederler: Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] bizi arala­
rında Ebû K aiâde ve M uhallim b. C essâm e'nin de bulunduğu bir grup­
la sefere gönderdi. Yolda Âm ir b. Edbat el-Eşcâî yanım ızdan geçerken
bize selâm verdi. M uhallim ise adam ın üzerine atılıp onu öldürdü.
M edine'ye R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesellem ] yanm a geldiğim izde
durum u haber verdik. H akkım ızda şu Kur'an âyeti indi: "E y iman eden­
ler, A llah yolunda savaşa çıktığınız zam an iyi anlayıp dinleyin. Size selâm
verene, dünya hayatının geçici m enfaatine göz dikerek 'Sen m üm in değilsin'
demeyin. Çünkü Allah'ın nezdinde sayısız ganim etler vardır. Önceden siz de
böyle iken Allah size lütfetti; o halde iyi anlayıp dinleyin. Şüphesiz A llah bü­
tün yaptıklarınızdan haberdardır.''341 İbn Cerîr de benzer bir rivayeti İbn
Ö m er'den nakleder.342

Sa'lebî, K elbî kanalıyla Ebû Salih 'ten o da İbn A bbas'tan nakleder:

Ö ldürülenin adı Fedek ehlinden M irdâs b. N ehîk idi. Ö ldüren ise Üsâ-
m e b. Zeyd idi. O seriyyenin em îri de Gâlib b. Fudâle el-Leysî idi. M ir-
d âs'ın kavm i yenildiğinde M irdâs tek başına kalm ıştı. K oyanlarını da
bir dağa doğru sürm üştü. M üslüm anlar kendisine yetişince "Lâ ilahe
illallah M uham m edün resülullah, esselâm ü aleyküm " dedi. Am a Zeyd
onu öldürdü. D öndüklerinde bu âyet nâzil oldu.343 İbn Cerîr, Süddî ka­
nalıyla, Abd ise Katâde kanalıyla benzer rivayetler n a k led erler.344

İbn Ebû H âtim , İbn Ebû Lehîa kanalıyla Ebû Zübeyr'den, o da

Câbir'den nakleder: " Size selâm verene, dünya hayatının geçici m enfaatine
göz dikerek 'Sen mümin değilsin' dem eyin" âyeti M irdâs hakkında nâzil
oldu.345 Bu senedi hasen olan şahid rivayettir.

341 A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 9/310; B ey h ak î, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 9/194; T aberânî,

el-M u 'cem ü l-K eb îr, 6/41. T aberânî rivayeti b e n z e r olm ak la b irlik te ây etin seb eb -i n ü zû -
lü n d en b a h sed ilm em ek ted ir.

342 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 9/72.

343 S a 'le b î, e l-K e ş f ve'l-Beyân, 3/367.

344 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 9/78. İm am S ü y û tî'n in zik rettiğ i A bd , m u h tem elen A bd b. Hu-
m ey d 'd ir. A n ca k A bd b . H u m e y d 'in el-M ü sn ed 'in d e ilg ili rivayeti bu lam ad ım .

345 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 3/1040.

 İbn M ende, Cez b. H adracen'den nakleder: Kardeşim Kaddâd, Ye-
m en'den Resûlullah'a elçi olarak gitti. Yolda Resûlullah'in gönderdiği
b ir seriyye ile karşılaştı. Onlara, "B en m üm inim " dedi, ancak onlar
inanm ayıp onu öldürdüler. Bu haber bana ulaşınca kalkıp Resûlullah'a
gittim. Bunun üzerine, “Ey iman edenler, Allah yolunda savaşa çıktığınız
zaman iyi anlayıp dinleyin. Size selâm verene, dünya hayatının geçici m enfaa­
tine göz dikerek, 'Sen mümin değilsin' demeyin" âyeti nazil oldu. Ve Resû­
lullah [sallallahu a ley h i vesellem ] kardeşim in diyetini bana verdi.346

' <£y - - - ı ^
p-g-----il'\J ya\j — û-iij *İ)I J . y
> *

© r ^ j- ı ' ^ Q \

A yet 95: M üm inlerden -özür sahibi olanlar dışında- oturanlarla malları

ve canlarıyla A llah yolunda cihad edenler bir olmaz. Allah, m alları ve canlan
ile cihad edenleri, derece bakım ından oturanlardan üstün kıldı. Gerçi Allah
hepsine de gü zellik (cennet) vaat etm iştir; ama m ücahidleri, oturanlardan çok
büyük bir ecirle üstün kılmıştır.

Buhârî (v. 256/869), Berâ'dan nakleder: ''Müminlerden oturanlarla

m alları ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenler bir olm az" âyeti indiği
zam an, Resûlullah [sallallahu aley h i v ese llem ], ''Filân kim seyi (Zeyd b. Sabit)
çağırın" buyurdu. Beraberinde yazı yazacak alet edevat, levha ve kürek
kem iği olduğu halde geldi. Resûl-i Ekrem , "Yaz, 'M üminlerden oturan ­
larla m allan ve canlarıyla A llah yolunda cihad edenler bir olmaz'" buyurdu.
Hz. Peygam ber'in arka tarafında A bdullah b. Ü m m ü M ektûm vardı.
O da, "Y â Resûlallah! O halde ben çok zarardayım " dedi. Bunun üze­
rine hem en o m ekânda, " M üm inlerden -özür sahibi olanlar dışında- otu-

346 İbn M e n d e 'n in M a'rifetü 's-S ahâbe ad lı eserin d e bu sah abinirı b iy o g rafisi b u lu n m a­
m aktad ır. A n cak d iğ er k ay n ak lard a b u rivay et g eçm ek ted ir (bk. A li el-M ü ttak î, Ken-
z ü l-U m m â l, 10/611; İbn H acer, el-İsâbe, 1/585; İb n ü 'l-E sîr, Ü sd ü l-G âb e, 1/335; E bû N u ­
ay m , M a'rifetü 's-S ahâbe, 2/628).
ratılarla " şeklinde bir istisna kaydı nazil oldu.347 Buhârî ve diğerleri
Zeyd b. Sâbit'ten, Taberânî, Zeyd b. Erkam 'dan, İbn H ibbân, Feletan b.
A sım 'dan benzer rivayetleri naklederler.348 Tirm izî benzer bir rivayeti
İbn A bbas'tan nakleder. Bu rivayette A bdullah b. C ahş ve ibn Üm mü
M ektûm , "B iz ikim iz âm âyız" derler.349 Tüm bu rivayetler Tercümâ-
n ü î- K u ffn 350 isim li eserde geçti. İbn C üreyc (v. 150/767) ise benzer riva­
yetleri birçok farklı senedle m ürsel olarak zikreder.

14 - i i ı > j î o h f J Î i j J û ^ j . - .i

© 'r f-fe iU İ L d j i î

 yet 97: Kendilerine yazık eden kim selere melekler, canlarım alırken,
"Ne işte idiniz!" dediler. Bunlar, "Biz yeryüzünde çaresizdik" diye cevap ver­
diler. M elekler de, "Allah'ın yeri geniş değil m iydi? H icret etseydiniz ya!"
dediler. İşte onların barınağı cehennem dir; orası ne kötü bir gidiş yeridir.

Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: M üslüm anlardan bazıları (hicret

etm eyip) m üşriklerle beraber kalm ışlardı. Bunlar Resülullah'a [sallalla­

h u a ley h i vese llem ] karşı m üşriklerin kalabalığını çoğaltıyorlardı. Savaşta

düşm an saflarında bulunan bu kim seler kendilerine isabet eden bir
okla veya kılıç darbeleriyle öldürülebiliyorlardı. Bunun üzerine Allah
Teâlâ, "K endilerine yazık eden kim selere melekler, canlarını alırken, 'Ne işte
idiniz!' dediler. Bunlar, 'Biz yeryüzünde çaresizdik' diye cevap verdiler. M e­
lekler de, A llah'ın yeri geniş değil miydi? H icret etseydiniz yal' dediler. İşte
onların barınağı cehennem dir; orası ne kötü bir gidiş yeridir" âyetim indir­

347 B u h ârî, T efsîr, 18. Bu rivay ette filan k im se olarak z ik red ilirk en B u h ârî, F ezâilü 'l-K u r'ân ,
4 'te k i rivay ette bu k işin in Z ey d b. S âb it old u ğ u z ik red ilm ek ted ir.

348 İb n H ib b ân , Sahîh, 11/10.

349 T irm iz î, Tefsîr, 4.

350 G ü n ü m ü z e u laşm ay an T erciim ân ü l-K u r'ân , İm am S ü y û tî'n in y azm ış old u ğ u b ir tefsir

k itab ıd ır. S ü y û tî D ü rrü l-M en sû r ad lı tefsirin i b u eserin ö zeti m ah iy etin d e telif ettiğini
z ik re tm ek ted ir (bk. Sü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 1/91; a.m lf., el-İtkân f i U lû m iî-K u r'ân [nşr.
M u h a m m ed E bü 1-F azl İb rah im ], M ısır 1974, 4/222).
di.351 İbn M erdûye de bu rivayeti nakleder. Rivayette bahsi geçenlerin
isim lerini zikreder: Kays b. Velîd b. M ugîre, Ebû Kays b. Fakîh b. M u-
gîre, Velîd b. U tbe b. Rebîa, Amr b. Ü m eyye b. Süfyân, Ali b. Ü m eyye
b. Halef. Bunların durum unu zikreden İbn M erdûye, bunların Bedir'e
katıldıklarını, m üslüm anlarm azlığını görünce içlerine bir şüphe düş­
tüğünü ve, " Bunları, dinleri aldatmış'' (Enfâl 8/49) diyerek savaştıklarını ve
öldürüldüklerini ifade eder. A ynı rivayeti nakleden İbn Ebû H atim bu
isim lere şunları da ekler: H âris b. Z em 'a b. Esved ve Âs b. M ünebbih
b. H a c c â c .352

Taberânî, İbn A bbas'tan nakleder: M ekkeliler'den bazıları m üslü­

m an olm uşlardı. R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] hicret edince, onun­
la beraber hicret etm ekten korkup çekindiler. Bunun üzerine A llah [cel­

le celâ lu h û ], "Kendilerine yazık eden kim selere m elekler, canlarını alırken, 'Ne
işte idinizi' dediler. Bunlar, 'Biz yeryüzünde çaresizdik' diye cevap verdiler.
M elekler de, 'Allah'ın yeri geniş değil m iydi? H icret etseydiniz ya!' dediler.
İşte onların barınağı cehennem dir; orası ne kötü bir gidiş yeridir. Erkekler,
kadınlar ve çocuklardan (gerçekten) aciz olup hiçbir çareye gücü yetmeyenler,
hiçbir yol bulam ayanlar müstesnadır'' (N isâ 4/97-98) âyetini indirdi.353

İbn ü l-M ü n zir ve İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: M ekke ah ali­
sinden bir grup m üslüm an olm uşlardı, fakat bunu gizliyorlardı. Bedir
günü m üşrikler onları kendileriyle beraber çıkardılar. Bunların bazıla­
rı savaşta ödürüldüler. M üslüm anlar, "O n lar m üslüm andı, savaşa zor­
la çıkarılm ışlardı, onlar için af ve m ağfiret dileyiniz" dediler. H em en
ardından, "Kendilerine yazık eden kim selere melekler, canlarını alırken, 'Ne
işte idiniz!' dediler. Bunlar, 'Biz yeryüzünde çaresizdik' diye cevap verdiler.
M elekler de, 'Allah'ın yeri geniş değil miydi? H icret etseydiniz y a!’ dediler.
İşte onların barınağı cehennem dir; orası ne kötü bir gidiş yeridir" âyeti nâ­
zil oldu. Bunun üzerine m üslüm anlar, bu âyet-i kerim eyi M ekke'de
kalanlara yazıp hiçbir m azeretleri kalm adığını bildirdiler. O nlar da
M ekke'den çıktılar. Am a m üşrikler yetişerek eziyet ve tehditlerle onla­

351 B u h ârî, F iten , 12.

352 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 3/1045-1046. İbn Ebû H âd m 'd e b ir rivay ette E b ü l-Â s b. M ü n eb ­
bih , d iğ er b ir rivay ette ise E b ü 'l-A b b as b. M ü n eb b ih o larak z ik red ilm ek ted ir.

353 T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-K ebîr, 11/444.

rı caydırdılar ve geri döndüler. Bunun üzerine, "insanlardan kim i vardır
ki, 'Allah'a inandık' der; fa k a t Allah uğrunda eziyete uğratıldığı zaman, in­
sanların işkencesini Allah'ın azabı gibi tutar. H albuki Rabb'inden bir nusret
gelecek olsa, mutlaka, 'Doğrusu biz de sizinle beraberdik' derler, iyi de Allah,
herkesin kalbindekileri en iyi bilen değil m idir?” (A n k eb û t 29/10) âyeti indi.
M üslüm anlar bunu da M ekke'dekilere yazdılar, onlar da çok üzüntüye
kapıldılar. A rdından, "Sonra şüphesiz R abb’in, eziyet edildikten sonra hic­
ret edip, ardından da sabrederek cihad edenlerin yardım cısıdır. Bütün bunlar­
dan sonra Rabb'in elbette çok bağışlayan, pek esirgeyendir" (N ah l 16/110) âyeti
indi. Bunu da onlara yazdılar ve onlar da M ekke'den çıktılar. M üşrik­
ler de arkalarından yetişti. A rtık kurtulan kurtuldu, ölen öldü.354 İbn
C erîr, birçok farklı senedle benzer rivayetleri nakleder.

© L -^ -3 O j i î â ı

 yet 100: Allah yolunda hicret eden kim se yeryüzünde gidecek birçok
güzel yer ve bolluk (im kân) bulur. Kim Allah ve Resûlü uğrunda hicret ederek
evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse artık onun mükâfatı Allah'a
düşer. A llah da çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.

İbn Ebû H âtim , Said b. Cübeyr'den, o da Ebû D am re ez-Zerkî'den

nakleder. Ebû D am re âm â idi ve M ekke'de idi. " Erkekler, kadınlar ve
çocuklardan (gerçekten) aciz olup hiçbir çareye gücü yetm eyenler, hiçbir yol
bulam ayanlar m üstesnadır" (N isâ 4/98) âyeti nâzil olunca Ebû Dam re, "B en
zenginim ve güç kuvvet sahibiyim " dedi. Resûlullah'a [sallallahu aleyhi

v esellem ] hicret etm ek için hazırlanıp yola çıktı. A ncak Ten'îm m evkiin­
de vefat etti. Bunun üzerine, "Kim A llah ve Resûlü uğrunda hicret ederek
evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse artık onun m ükâfatı Allah'a
düşer" âyeti nâzil oldu.355 İbn Cerîr, benzer rivayetleri Said b. Cübeyr,
354 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 9/102-103.

355 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/1051. Ebû D a m re 'n in âm â o ld u ğ u İbn E bû H âtim rivayetin de
z ik red ilm ek ted ir.
İkrim e, Katâde, Süddî, Dahhâk ve diğerlerinden nakleder. Bazı riva­
yetlerde Dam re b. İs veya İs b. Dam re şeklinde, bazısında C ündeb b.
D am re el-C ündaî, bazısında D am rî, bazısında D am reoğu lları'ndan bir
adam, bazısında H uzâalılar'dan bir adam , bazısında Leysoğulları'n-
dan bir adam , bazısında K inâneoğulları'ndan biri, bazısında ise Beki-
roğu lları'nd an biri şeklinde isim lendirilir.356

İbn Sa'd, et-Tabakât. adlı eserinde Yezîd b. A bdullah b. K useyt'ten

nakleder: C ünda' b. D am re ed-D am rî M ekke'de idi. H astalandı ve
çocuklarına, "B en i M ekke'den çıkarın, gam ve kederi beni öldürdü"
dedi. Ç ocuklar, "N ereye çıkaralım " dediler. H icret istediğini belirtm ek
için eliyle M edine tarafını gösterdi. M ekke'den yola çıktılar. Benî Gıfâr
m evkiine ulaştıklarında vefat etti. Bunun üzerine A llah [celle celâluh û]

"Kim A llah ve Resûlü uğrunda hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine
ölüm yetişirse artık onun m ükâfatı Allah'a düşer" âyetini indirdi.

İbn Ebû H âtim ve İbn M ende el-Bâverdî357 Sahabe adlı eserinde

H işâm b. Urve'den, o da babasından nakleder: Z übeyr b. Avvâm anlat­
tı, H alid b. H izâm 358 H abeşistan'a hicret için yola çıktı. Yolda bir yılan
ısırdı ve vefat etti. Bunun üzerine, "Kim Allah ve Resûlü uğrunda hicret
ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse artık onun m ükâfatı
Allah'a düşer" âyeti nâzil oldu.359

Yahya b. Said el-Ü m evî (v. 191/806), M egâzî360 adlı eserinde Abdül-
m e lik b . U m eyr'den nakleder: Resûlullah'm [sallallah u aley h i v esellem ] orta­
ya çıktığını duyan Eksem b. Sayfî, onu ziyaret etm ek istedi. A ncak kav-
mi Eksem 'in, Resûl-i Ekrem 'i ziyaret etm esini istem edi. Bunun üzerine

356 T aberî, C âm h tT B ey n n , 9/114-118.

357 Y azm a n ü sh a d a sa d ece İbn E bû H â tim 'in nakli olu p İb n M en d e e l-B âv erd î ism i g e çm e ­
m ek ted ir. D ürrü'l-M ensıtr'da da sad ece tb n E bû H âtim n ak li var. İb n M en d e 'n in Mcı'ri-
fetii's -S a h â b e 'sin d e bu rivay et n a k led ilm ek ted ir (s. 476). A n cak İb n M en d e ile B âverd î
fark lı k işilerd ir. M u h tem ele n d iğ er y azm alard a m ü sten sih in h atası veya m u h akk ik in
h a ta sı olab ilir.

358 M etin d e ve yazm a n ü sh ad a H alid b. H arâm şek lin d e z ik red ilm esin e rağ m en H alid b.
H izâm o la ra k z ik re d ilm ek ted ir (bk. İbn H acer, el-İsâbe, 2/196).

359 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 3/1050; Sü y û tî, D ü rrü 'l-M en sû r, 2/653.

360 B u eser g ü n ü m ü z e u laşm ay an k ay ıp eserlerd en d ir. İb n H acer, F e th u l-B â n 'd e k en d isin ­

d en n a k iller y a p a r (kitap için bk. K âtib Ç eleb i, K eşfü'z-Z ıınûn, 2/1746).
Eksem , "O halde benim söyleyeceklerim i ona, onun söyleyeceklerini
de bana ulaştıracak biri gelsin ban a" dedi. îki kişi bu işi üstlenip R esû ­
lullah'a geldiler ve, "B iz Eksem b. Sayfî'nin elçileriyiz, o soruyor ki: Sen
kim sin? N esin ve ne getirdin ?" diye sordular. Peygam ber Efendim iz,
"Ben Abdullah'ın oğlu M uham m ed'im , ben Allah'ın kulu ve resûlilyüm " bu ­
yurdu. Sonra onlara, "M uhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım
etm eyi em reder, çirkin işleri, fen a lık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp
tutasınız diye size öğüt veriyor'' (N ah l 16/90) âyetini okudu. Bu iki elçi, Ek-
sem 'e gelip bunları haber verdiler. Eksem , "E y kavm im , o güzel ahlâkı
em rediyor ve kınanm ışlardan da nehyediyor. Gelin bu konuda önde
gidenlerden olun, geride kalanlardan olm ayın" deyip devesine bindi
ve M edine'ye doğru yola çıktı. A ncak yolda vefat etti. Bunun üzerine,
"Kim Allah ve Resûlü uğrunda hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine
ölüm yetişirse artık onun mükâfatı Allah'a düşer" âyeti nâzil oldu.361 Bu
rivayet m iirsel olup isnadı zayıftır.

Ebû H âtim Sicistânî (v. 255/ 869), Kitâbii'l-M uam merîn adlı eserinde
İbn A bbas'tan iki farklı senedle nakleder: İbn A bbas'a bu âyet soruldu­
ğunda, "E ksem b. Sayfî hakkında nâzil oldu " dem iş. "O zam an 'Leys
kabilesinden biri hakkında indi' rivayeti nerede kaldı?" diye soruldu­
ğunda İbn A bbas, "B u olay Leysî'den daha öncedir. A ncak âyet hem
hususi, hem geneldir" diye cevap verdi.362

 yet 101: Yeryüzünde sefere çıktığınız zam an kâfirlerin size kötülük

etm elerinden endişe ederseniz, nam azı kısaltm anızda size bir günah yoktur.
Şüphesiz kâfirler, sizin apaçık düşm anm ızdır.

361 İbn K esîr, Tefsîr, 4/596; Ebû N u ay m , M a'rifetii's-S ahâbe, 1/342.

362 M etin d e sad ece "H â tim " o la ra k zik red ilen âlim , E bû H âtim es-S icistân î'd ir. A ncak m u­
hak k ik , d ip n otta bu k işin in İbn E bû H âtim olm ası g erek ir d erk en, İbn E bû H âtim 'e ait
K itâbii'l-M u am m erîn adlı b ir eser b u lu n m am ak tad ır. M u am m erim ad lı eserin tek yazm a
n ü sh a sı C a m b rid g e K ü tü p h a n e s in d e b u lu n m ak ta o lu p G o ld z ih er tarafın d an b ir kıs­
m ın tah k ik li n eşri y ap ılıp A lm an ca'y a çevrilm iştir.
 İbn Cerîr, ITz. Ali'den nakleder: Benî Neccâr'dan bir kavim Resûlul-
lah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] sorarak dediler ki: "E y A llah'ın resûlü, bizler
sefere çıkıyoruz, nam azım ızı nasıl kılalım ?" Bunun üzerine Allah Teâlâ,
" Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman namazı kısaltm anızda size bir günah yok­
tur" âyetini inzâl etti. Sonra vahiy kesildi. Bundan bir yıl kadar sonra
Resûl-i Ekrem gazâya çıktı ve orada öğle nam azım kıldırdı. M üşrikler
onları görünce, "M uhakkak M uham m ed ve ashabı sırtlarını size dön­
dürmüş bulunuyorlar, onlara arkadan bir baskın yapsanız ya!" dediler.
İçlerinden biri ise, "O nların bunun peşinden bunun benzeri bir nam az­
ları daha var" dedi. İşte A llah Teâlâ iki nam az (öğle ile ikindi) arasında,
"... kâfirlerin size kötülük etmelerinden endişe ederseniz" cüm lesinden baş­
layarak, " Sen de içlerinde bulunup onlara namaz kıldırdığın zaman, onlardan
bir kısmı seninle beraber namaza dursunlar, silahlarını (yanlarına) alsınlar,
böylece (namazı kılıp) secde ettiklerinde (diğerleri) arkanızda olsunlar. Sonra
henüz namazını kılmamış olan (bu) diğer grup gelip seninle beraber namazları­
nı kılsınlar ve onlar da ihtiyat tedbirlerini ve silahlarını alsınlar. O kâfirler arzu
ederler ki siz silahlarınızdan ve eşyanızdan gafil olsanız da üstünüze birden
baskın yapsalar. Eğer size yağmurdan bir eziyet olur yahut hasta bulunursanız
silahlarınızı bırakm anızda size günah yoktur. Yine de tedbirinizi alın. Şüphesiz
Allah, kâfirler için alçaltıcı bir azap hazırlamıştır" (N isâ 4/102) ibaresine kadar
olan kısm ı gönderdi ve böylece korku nam azının hükmü inmiş o ld u .363

A hm ed b. H anbel, H âkim ve Delâil adlı eserinde bu rivayeti sahih

olarak niteleyen Beyhakî, İbn A yyâş ez-Zurakî'den nakleder: Resûlul-
lah [sallallahu a ley h i vesellem ] ile beraber U sfân'da bulunuyorduk. Başların­
da Halid b. V elîd'in olduğu m üşrikler karşım ıza çıktılar. O nlar bizim le
kıble arasında kalm ışlardı. Resûl-i Ekrem burada bize öğle nam azı kıl­
dırdı. M üşrikler, "O n lar bu haldeyken ansızın bir baskın yapsaydık"
diye konuştular. Sonra da, "Şim d i onlara öyle bir nam az vakti gelecek
ki o kendilerine oğullarından ve canlarından daha sevim lid ir" dediler.
Cibrîl [aley h isselâm ] işte o zam an öğle ile ikindi arasında bu âyet-i keri­
m eyi indirdi: "Sen de içlerinde bulunup onlara nam az kıldırdığın zam an."3M

363 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 9/126.

364 A hm ed b. H an b el, el-M ü sn ed , 27/120-122; H âk im , el-M ü stedrek, 1/487; B eyh ak î, D elâi-
lü 'n -N iibü vve, 3/365. M etin d e İbn A y y âş olarak ifad e ed ile n isim , k ay n ak lard a Ebû A y ­
y â ş ola ra k zik red ilm ek ted ir.
Tirm izî, benzer bir rivayeti Ebû H üreyre'den [rad ıyallah u an h ], ibn Cerîr
ise C âbır b. A bdullah ve İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh ü m â] nakletm iştir.

 yet '102: Sen de içlerinde bulunup onlara namaz kıldırdığın zaman, on­
lardan bir kısm ı seninle beraber nam aza dursunlar, silahlarım (yanlarına) al­
sınlar, böylece (nam azı kılıp) secde ettiklerinde (diğerleri) arkanızda olsunlar.
Sonra henüz nam azını kılm am ış olan (bu) diğer grup gelip seninle beraber
nam azlarını kılsınlar ve onlar da ihtiyat tedbirlerini ve silahlarım alsınlar. O
kâfirler arzu ederler ki siz silahlarınızdan ve eşyanızdan gafil olsanız da üstü­
nüze birden baskın yapsalar. Eğer size yağm urdan bir eziyet olur yahut hasta
bulunursanız silahlarınızı bırakm anızda size günah yoktur. Yine de tedbirini­
zi alın. Şüphesiz Allah, kâfirler için alçaltıcı bir azap hazırlamıştır.

Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: "Eğer size yağm urdan bir eziyet olur
yahut hasta bulunursanız" âyeti, yaralı olduğu sırada A bdurrahm an b.
Avf hakkında nâzil oldu.365

 yet 105: Allah'ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükm edesin
diye sana kitabı hak ile indirdik; hainlerden taraf olm a!

365 B u h ârî, Tefsîr, 22.

 Tirm izî, H âkim ve diğerleri, Katâde b. N u'm ân'dan nakleder: Biz­
de, U beyrik oğulları denilen Bişr, Beşir, M übeşşir'den oluşan bir aile
vardı. Beşir m ünafık biriydi. Şiirler söyler ve Hz. Peygam ber'in [sallalla­

h u aleyhi vesellem ] ashabını kötülerdi ve o şiiri bazı A raplar'a mal ederek,

"Falan şair şöyle şöyle dedi" diyordu.366 Bu aile Câhiliye dönem inde de
İslâm dönem inde de m uhtaç ve yoksul bir durum da idiler. M edine'de
o dönem de insanların yiyecekleri hurm a ve arpadan ibaretti.367 A m ­
cam Rifâa b. Zeyd bir m iktar un alarak deposuna koydu o depoda aynı
zam anda silah, zırh ve kılıç da bulunm aktaydı. Evin altındaki bu depo
yarılarak, buradan yiyecek ve silah alındı. Sabah olunca am cam Rifâa
bana geldi ve, "Yeğenim gece bize hırsız gelm iş, depom uz açılm ış, un
ve silahlarım ız götü rü lm üş" dedi. M ahallede araştırıp soruşturduk.
Bize denildi ki: "Ü beyrikoğu lları'm n bu gece ateş yaktıklarını gördük
ve yiyecek bir şeyler pişirdiklerini görd ük." Ü beyrikoğulları, "B iz de
m ahallede soruşturduk, vallahi aradığınız adam ın Lebîd b. Sehl'den
başakası olm adığını gördük. H albuki o dindar ve salih bir kim se id i"
dediler. Lebîd hakkında söyleneni işitince kılıcını çekip, "B en m i çal­
m ışım , vallahi ya bu hırsızlığı m eydana çıkaracaksınız veya bu kılıç
aranıza karışacaktır" dedi. Bunun üzerine, "Ç ek il sen kenara, sen bu
işin fâili d eğilsin" dediler. M ahallede, o kadar soruşturm ayı derinlettik
ki Ü beyrikoğulları'ndan birinin yaptığından şüphe etm edik. A m cam
dedi ki: "E y kardeşim in oğlu Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gidip
durum u anlatsan!" Hz. Peygam ber'e geldim ve şöyle dedim : "B iz ­
den kom şularını üzen bir aile, am cam ın deposunu açıp silah ve gıda
m addesini çaldılar. Silahım ızı versinler gıda m addesini istem iyoruz."
Resûlullah, “Bu konuda gereken em ri vereceğim " buyurdu. Ü beyrikoğul-
ları bizim Resûl-i Ekrem 'e m üraacatım ızı işitince kendilerinden olan
ve adına Ü seyr b. Urve denilen bir adam a vardılar ve m eseleyi ona

366 T irm iz î m etn i b u cü m led en so n ra şöyle d evam ed er: H z. P ey g a m b er'in [sallallahu

aley h i vese llem ] ash abı o şiiri d in le d ik leri zam an , "V a lla h i b u şiiri m ik ro p h eriften
b a şk a sı sö y le m e z " d iy o rlard ı ve, "B u n u an ca k sö y lese sö y lese Ü b ey rik o ğ u lla rı'n d a n
b u ad am sö y lem iştir" d erlerd i.

367 T irm iz î de d ev am la şö y le dedi: A d am elin d e p ara old u ğ u v ak it Şam 'd a h a s u n y ü k lü

k erv a n g elin ce ora d a n u n a lır ve sad ece k en d isi y erd i. Ç o lu k ço cu ğ u n y iy e ceğ i ise y in e
a rp a v e h u rm a idi. D erk en Ş am 'd an bir k erv an geldi.
açtılar. M ahalle halkından bazı kişiler de bu toplantıda hazır bulundu.
Bunlar Resülullah'a [sallallah u aley h i v esellem ] gelerek şöyle dediler: "K atâ-
de b. N u'm ân ve am cası, bizden salih ve iyi bir m üslüm anı delilsiz ve
ispatsız bir şekilde hırsızlıkla itham ediyorlar."

K atâde diyor ki: Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelip konuş­

tum. Resûl-i Ekrem , "Müslüman, olan bir aileye delilsiz ve ispatsız olarak
hırsızlık itham ında bulunuyorm uşsun" buyurdu. D öndüm 368 ve olanla­
rı am cam a haber verdim . A m cam , "Allah, yardım ına başvu rulandır"
dedi. Çok geçm eden Kur'an âyetleri nâzil oldu: "Allah'ın sana gösterdiği
şekilde insanlar arasında hükm edesin diye sana kitabı hak ile indirdik; hain­
lerden taraf olm a!" [105]. " Ve Allah'tan m ağfiret iste, çünkü Allah, çok yar-
lığayıcı, ziyadesiyle esirgeyicidir" [106]. Yani, "E y U beyrik oğulları Katâ-
de'ye söylediklerinizden dolayı m ağfiret isteyin." " Kendilerine hıyanet
edenleri savunm a; çünkü Allah hainliği m eslek edinm iş günahkârları sevm ez
[107], İnsanlardan gizler de Allah'tan gizlem ezler. H albuki geceleyin, O'nun
razı olm adığı sözü düzüp kurarken O, onlarla beraber idi. A llah yaptıklarını
kuşatıcıdır (O'nun ilminden hiçbir şeyi gizleyem ezler) [108]. H aydi siz dün­
ya hayatında onlara taraf çıkıp savundunuz, ya kıyam et günü Allah'a karşı
onları kim savunacak yahut onlara kim vekil olacak? [109]. Kim bir kötülük
yapar yahut nefsine zulm eder de sonra Allah'tan m ağfiret dilerse, Allah'ı çok
yarhğayıcı ve esirgeyici bulacaktır [110 ]. Kim bir günah kazanırsa onu ancak
kendi aleyhine kazanm ış olur. Allah her şeyi bilicidir, büyük hikm et sahibidir
[111 ]. Kim kasıtlı veya kasıtsız bir günah kazanır da sonra onu bir suçsuzun
üzerine atarsa, m uhakkak ki büyük bir iftira ve apaçık bir günah yüklenm iş
olur [112 ]. Allah'ın sana lutfu ve esirgem esi olm asaydı, onlardan bir güruh
seni saptırm aya yeltenm işti. O nlar yalnızca kendilerini saptırırlar, sana hiç­
bir zarar verem ezler. Allah sana kitabı ve hikm eti indirm iş ve sana bilm ediğini
öğretm iştir. A llah ’ın lutfu sana gerçekten büyük olm uştur" [113 ]. Kur'an'm
bu âyetleri inince silah, Hz. Peygam ber'e [sallallah u aley h i vesellem ] getiril­

368 T irm iz î d e d evam la şö y le dedi: D ö n d ü m ve, "K e şk e m alım ın p ek ço ğu elim d en g itm iş

olsa y d ı da bu kon u y u R esü lu llah [sallallahu aleyhi vesellem ] ile k o n u şm am ış olsay ­
d ım " d edim .
di. O da silahı Rifâa'ya iade etti.369 Beşir ise m üşriklere katıldı. Bunun
üzerine (Beşir'in yanm a gittiği) Sülafa bin t Sa'd hakkında âyet nâzil
oldu: "Kendisi için doğru yol belli olduktan sonra, kim Peyganıber'e karşı
çıkar ve m üm inlerin yolundan başka bir yola giderse, onu o yönde bırakırız
ve cehennem e sokarız; o ne kötü bir yerdir [115]. Allah, kendisine ortak koşul­
masını asla bağışlam az; ondan başka günahları dilediği kim se için bağışlar.
Kim Allah'a ortak koşarsa büsbütün sapıtm ıştır. [ıi6]"370 H âkim , "B u riva­
yet M üslim 'in şartlarına göre sahihtir" der.371

Ü T 3 \ 54J f* jZ . J ^ er

 yet 123: N e sizin kuruntularınız ne de Ehl-i kitabın kuruntuları (ger­

çektir); kim bir kötülük yaparsa onun cezasını görür ve kendisi için Allah'tan
başka dost da yardım cı da bulamaz.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: Yahudi ve hıristiyanlar

bizd en başka kim se cennete girm ez dediler. K ureyş ise biz tekrar di­
rilm eyiz diyorlardı. Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Ne sizin kuruntu­
larınız ne de Ehl-i kitabın kuruntuları (gerçektir); kim bir kötülük yaparsa
onun cezasını görü r ve kendisi için Allah'tan başka dost da yardım cı da bu­
lam az" âyetini indirdi.372

İbn Cerîr, M esrû k'tan nakleder: H ıristiyanlar ve m üslüm anlar

birbirlerine karşı övünm eye başladılar. Bir grup, "B iz sizden daha üs­

369 T irm iz î de d ev a m la şö y le dedi: K atâd e d ed i ki: Silah ı am cam a g etird iğ im d e, C âh iliy y e

d ö n em in d e g ö rm e ö z elliğ i iy ice zay ıflam ış ve yaşı da o ld u k ça ile rlem iş b ir ih tiyard ı
b e n o n u n M ü slü m a n lığ ım da biraz şü p h eli g ö rü y o rd u m . Y anm a silah la v ard ığ ım d a,
" E y k ard eşim in oğ lu , b e n o silah ı A llah y o lu n d a v ak fettim " d ed i. B u n u n ü zerin e onun
M ü slü m a n lığ ın ın sağ lam o ld u ğ u n u an lad ım .

370 T irm iz î, T efsîr, 4; H âk im , el-M iistedrek, 4/426. R ivay etin d ah a iyi a n laşılm ası için Liibâb
m etn in d e o lm a y ıp T irm iz î m etn in d e olan y erleri d ip n otta g österd im .

371 B u rivayetten so n ra m atb u n ü sh a d a İb n Sa 'd 'd a n n ak led ilen rivayet yazm a n ü sh ad a

b u lu n m a m a k ta d ır. A ncak rivayeti İb n S a 'd 'm et-T ab akât’m d a b u la m a d ığ ım d iğ er tef­
sirlerd e d e b u la m a d ım . S a d ece M azh arî tefsirin d e b u lu n m ak tad ır.

372 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1070.

tü nü z" dedi. Diğer grup da, "B iz sizden daha üstü nü z" dedi. Bunun
üzerine C enâb-ı H ak şu âyeti indirdi: "Ne sizin kuruntularınız ne de Ehl-ı
kitabın kuruntuları (gerçektir); kim bir kötülük yaparsa om ın cezasını görür
ve kendisi için Allah'tan başka dost da yardım cı da bulam az.”373

Y ine Taberî b en zer rivayetleri K atâde, D ahhâk, Sü d d î ve Ebû

S a lih 'ten şu lafızlarla n akled er: D in ehli in san lar birbirlerine karşı
ö vü nd ü ler. Bir lafza göre ise y ahu d ilerd en, h ıristiy an lard an ve m ü s-
lü m an lard an bir grup beraber otu rd u lar. B ir grup "b iz en faziletli­
y iz " dedi. D iğeri, "b iz en faziletliy iz" dedi. B u nu n ü zerin e bu âyet
nâzil old u .374

Yine Taberî, M esrûk'tan nakleder: "Ne sizin kuruntularınız ne de

Ehl-ı kitabın kuruntuları (gerçektir)'' âyeti nâzil olduğunda Ehl-i kitap,
"O zam an bizle siz eşitiz" dediler. Bunun üzerine, "Erkek olsun, kadın
olsun, her kim de mümin olarak iyi işler yaparsa işte onlar cennete girerler ve
zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar'' (N isâ 4/124) âyeti nâzil oldu.375

 yet 127: Senden kadınlar hakkında fetv a istiyorlar. De ki: Onlara ait
hükm ü size A llah açıklıyor: Kitapta, kendileri için yazılm ışı (m irası) verm eyip
nikahlam ak istediğiniz yetim kadınlar, çaresiz çocuklar ve yetim lere karşı âdil
davranm anız hakkında size okunan âyetler (Allah'ın hükm ünü apaçık ortaya
koym aktadır). H ayırdan ne yaparsanız şüphesiz Allah onu bilmektedir.

373 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 9/229.

374 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 9/229-230.

375 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 9/229.

 Buhârî, Hz. Â işe'n in [rad ıy allah u anh â] bu âyet hakkında şöyle dedi­
ğini nakleder: Bu şu adam dır ki yanında yetim kız bulunur, kendisi o
kızın işlerini gören velisi ve kızın m irasçısıdır. Kız bu adam ı, m alına
hatta hurm alığına ortak etm iştir. Adam o kızla nikahlanm ak istem ez
ve o kızı başka bir adam la da evlendirm ek istem ez. Ç ünkü o kızla ev­
lenecek olan kişi, velisi olan adam ın m alına ortak olacaktır. Bundan
dolayı kızı evlenm ekten m eneder dururdu. İşte âyet bu sebeple indi.376

İbn Ebû Hâtim , Süddî'den nakleder: C âbir'in [rad ıy allah u anh ] ya­
nında yetim bir kız vardı. O kızın babasından m iras kalan m alı vardı.
C âbir hem o kızla evlenm ek istem iyor hem de evleneceği kocası m alı­
nı alır götürür korkusuyla kızı başkasıyla evlendirm iyordu. Câbir, bu
durum u Peygam berim iz'e [sallallah u aley h i vesellem ] sordu. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.377

ö \ j ç - İ J l J __ t J L i L İ & J L A U h

® J L İ 1j—İ L 53

Âyet 128: Eğer bir kadın kocasının geçimsizliğinden yahut kendisinden

yüz çevirmesinden endişe ederse, aralarında bir sulh yapmalarında onlara gü­
nah yoktur. Sulh (daima) hayırlıdır. Zaten nefisler kıskançlığa hazırdır. Eğer iyi
geçinir ve Allah'tan korkarsanız şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdardır.

Ebû D avud ve Hâkim , Hz. Â işe'den nakleder: Şevde b in t Z em 'a

[rad ıy allah u anh â] yaşlandığı zam an R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ]

kendisini boşayacağından endişe etti. Peygam ber Efendim iz'e, "Benim

nöbet günüm Hz. Â işe'nin olsun" dedi. Bunun üzerine, " Şayet bir ka­
dın kocasının geçim sizliğinden yahut kendisinden yüz çevirm esinden endişe
ederse, aralarında bir sulh yapm alarında onlara günah yoktur. Sulh (daima)

376 B u h ârî, Tefsîr, 23.

377 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1077-1078. İb n Ebû H âtim 'd e bu k ız ın C â b ir'in am ca kızı
old u ğ u ve çirk in old u ğ u ay rın tısı da yer alm ak tad ır.
hayırlıdır. Zaten nefisler kıskançlığa hazırdır. Eğer iyi geçin ir ve Allah'tan
korkarsanız şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdardır" âyeti nâzil oldu.378
Tirm izî, benzer bir rivayeti İbn A bbas'tan nakleder.379

Said b. M ansûr, Said b. M üseyyeb'den nakleder: M uham m ed b.

M eslem e'nin kızı Râfi' b. H adîc ile evli idi. R âfi', kibrinden veya baş­
ka bir şeyden dolayı ondan hoşlanm ayıp onu boşam ak istedi. Kadm ,
"B en i boşam a da bana dilediğin m alı taksim et" dedi. Bunun üzerine
A llah Teâlâ, " Eğer bir kadın kocasının geçim sizliğinden yahut kendisinden
yüz çevirm esinden endişe ederse, aralarında bir sulh yapm alarında onlara g ü ­
nah yoktur. Sulh (daima) hayırlıdır. Zaten nefisler kıskançlığa hazırdır. Şayet
iyi geçinir ve A llah 'tan korkarsanız şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdar­
dır" âyetini indirdi.380 Bu rivayetin "m ev su l" "şah id "in i, H âkim , Said
b. M üseyyeb kanalıyla Râfi' b. H adîc'den nakleder.381

Hâkim, Hz. Aişe'den nakleder: “Sulh (daima) hayırlıdır” âyeti bir ada­
mın nikâhı altındaki bir kadm hakında nâzil oldu. Kadının o adamdan
çocukları vardı. Adam kadını boşayıp başka bir kadınla evlenm ek istedi.
Bunun üzerine kadm hiçbir mal alm ayıp yanında kalmaya razı oldu.382

İbn Cerîr, Said b. Cübeyr'den nakleder: " Eğer bir kadın kocasının ge­
çimsizliğinden yahut kendisinden yüz çevirmesinden endişe ederse" âyeti nâ­
zil olduğunda bir kadm geldi. Kadın, "N afakandan383 bana da pay veril­
m esini istiyorum " dedi. Halbuki kadm kendisinin boşanılm am ak üzere
serbest bırakılm asına ve kendisine yaklaşılm am asm a razı idi. Bunun
üzerine Allah Teâlâ, "Zaten nefisler kıskançlığa hazırdır” âyetini indirdi.384

378 Ebû D a v u d , N ik âh, 37-38; H âk im , el-M ü stedrek, 2/203.

379 T irm iz î, Tefsîr, 4.

380 Said b. M an sû r, Tefsîr, 4/1398.

381 H âk im , el-M ü stedrek, 2/338.

382 H âk im , el-M ü stedrek, 2/68.

383 Taberî'de "n e fsin d e n ".

384 Taberî, C â m h ıl-B ey â n , 9/281.

 «UJ s- \ la .*..2İL I ^ li

İ S ÜLgj J ) ! i l i f^ â i}1 iL J . ^ j l /

^ L«j jlS* üil j l J I ^ j l I j l j I^J AaJ jl

" ' ' y

 yet 135: Ey iman edenler! A daleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana
babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kim seler olun.
(H aklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fa k ir olsunlar Allah onlara
(sizden) daha yakındır. H islerinize uyup adaletten sapm ayın, (şahitliği) eğer,
büker (doğru şahitlik etmez), yahut şahitlik etm ekten kaçınırsanız (biliniz ki)
A llah yaptıklarınızdan haberdardır.

İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: Bu âyet Resülullah'a [sallallahu

aleyhi vesellem ] nâzil olduğunda biri zengin biri fakir iki kişi birbirinden
davacı olarak geldiler. Hz. Peygam ber fakirin zengine zulm edem eye-
ceğini düşünerek fakirin tarafını tutuyordu. C enâb-ı A llah zenginle
fakir h a k k ın d a sa d ece a d a le ti y erin e g etirm esin i ısra rla e m re tti.385

© C J p ü ^ _ ı. i ı o & j jU t & v ı J # ı j* 34 ^ ' i ' 4 ^ 4 V

 yet 148: A llah kötü sözün açıkça söylenm esini sevm ez; ancak haksızlı­
ğa uğrayan başka. Allah her şeyi işitici ve bilicidir.

H ennâd b. Serî (v. 243/857), Kitâbü'z-Zühd adlı eserinde M ücâhid'den

nakleder: "Allah kötü sözün açıkça söylenm esini sevmez; ancak haksızlığa
uğrayan başka" âyeti M edine'de birini m isafir eden ve ev sahibi olarak
m isafirini iyi ağırlam ayan bir kim se hakkında nâzil olm uştur. M isafir
olan kişi daha sonra gördüğü m uam eleyi anlatm aya koyuldu. Böylece
ona ev sahibinden gördüklerini anlatm a ruhsatı verilm iş oldu.386

385 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 4/1088.

386 H en n âd b. Serî, E bû Serî H en n âd b. Serî, K itâbü 'z-Z ü hd (nşr. A b d u rrah m an b. A b d ü l-

ceb b â r el-F ery ev â î), K ü v ey t 1406, 2/512.
 Â yet 153: Ehl-i kitap senden, kendilerine gökten bir kitap indirm eni is­
tiyor. O nlar Musa'dan, bunun daha büyüğünü istem işler de, "Bize Allah'ı
apaçık göster" dem işlerdi. Zulüm leri sebebiyle hemen onları yıldırım çarptı.
Bilahare kendilerine açık deliller geldikten sonra buzağıyı (tanrı) edindiler.
Biz bunu da affettik. Ve Musa'ya apaçık delil (ve yetki) verdik.

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Yahudiler­

den bir grup Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gelip, "M u sa [aleyh is-

selâm ] bize, A llah katından Tevrat levhalarını getirdi. H aydi, sen de biz-
lere levhalar getir ki seni tasdik ed elim " dediler. Bunun üzerine yüce
A llah da şu âyetleri indirdi: “Ehl-i kitap senden, kendilerine gökten bir ki­
tap indirm eni istiyor. O nlar Musa'dan, bunun daha büyüğünü istem işler de,
'Bize Allah'ı apaçık göster' dem işlerdi. Z ulüm leri sebebiyle hem en onları yıl­
dırım çarptı. Bilahare kendilerine açık deliller geldikten sonra buzağıyı (tanrı)
edindiler. Biz bunu da affettik. Ve Musa'ya apaçık delil (ve yetki) verdik" [153].
"Söz v erm elerin i takviye) için Tûr'u başlarına diktik de onlara, 'Baş eğerek
kapıdan girin' dedik, 'Cumartesi günil sınırı aşm ayın' dedik. Kendilerinden
sağlam söz aldık" [154], "Sözlerinden dönmeleri, Allah'ın âyetlerini inkâr et­
meleri, haksız yere peygam berleri öldürm eleri ve 'Kalplerimiz kılıflanrnıştır'
dem eleri sebebiyle (onları lânetledik, tiirlü belalar verdik. O nların kalpleri
kılıflı değildir;) tanı aksine küfürleri sebebiyle Allah o kalpler üzerine m ü­
hür vurm uştur; pek azı m üstesna artık iman etm ezler" [155]. "Bir de inkâr
etm elerinden ve M eryem'in üzerine büyük bir iftira atm alarından" [156]. Ya­
hudilerden biri diz üstü çöküp şöyle dedi: "Allah sana da, M usa'ya da,
İsa'ya da ve hiçbir kim seye de hiçbir şey indirm iş d eğild ir." Bunun
üzerine yüce Allah, "Allah'ı gerektiği gibi bilip tanıyam adılar" (F.n'âm 6/91;

H a c 22/74; Z ü m e r 39/67) buyruklarım indirdi.387

 yet 163: Biz Nuh'a ve ondan sonraki peygam berlere vahyettiğim iz gibi
sana da vahyettik. Ve (nitekim ) İbrahim'e, İsmail'e, Ishak'a, Yakub'a, esbata
(torunlara), İsa'ya, Eyyûb'a, Yunus'a, Harun'a ve Süleyman'a vahyettik. D a­
vud'a da Zebur'u verdik.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: Adî b. Zeyd dedi ki: "H z. M u­
sa'dan [aleyhisselâm ] sonra Cenâb-ı H akk'ın herhangi bir beşere bir şey in­
dirdiğini bilm iyoruz." Bunun üzerine Allah Teâlâ bu âyeti indirdi.388

0 <I i L j

 yet 166: Fakat A llah sana indirdiğine şahitlik eder; onu kendi ilmi ile
indirdi. M elekler de (buna) şahitlik ederler. Ve şahit olarak A llah kâfidir.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: Yahudilerden bir grup Resûlul-

lah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] geldi. Peygam ber Efendim iz onlara, "Allah'a
yenim ederim ki siz benim Allah'ın resûlü olduğumu biliyorsunuz" dedi. Ya­
hudiler, "B iz bunu bilm iyoruz" dediler. Bunun üzerine Allah [celle celâ­

luhû], "Fakat Allah sana indirdiğine şahitlik eder; onu kendi ilmi ile indirdi. M e­
lekler de (buna) şahitlik ederler. Ve şahit olarak Allah kâfidir." âyetini indirdi.389

387 T aberî, C â m iu l-B ey ân , 9/400-401.

388 İbn H işâm , es-S îre, 2/151; B ey h ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 2/535.

389 İbn H işâm , es-Sîre, 2/151.

U j U J ^ J dLU l ü\ a J ^ J l aı

L i 5 l ? O l i İ J j 14 i j İ 5 f J j l l i y y J a _ i i L gli 0 J - 1U j

S p -I lL û L iiİJ l L ^ İjjJ İIs I

© 1_J£ *4> i, j L ı â l j î j l t f 01 rUÖ İ l ^ ^ 4 4 11^ 1 j_L

A yet 176: Senden fetv a isterler. De ki: Allah, babası ve çocuğu olmayan
kim senin mirası hakkındaki hükmü şöyle açıklıyor: Eğer çocuğu olm ayan bir
kim se ölür de onun bir kız kardeşi bulunursa bıraktığının yarısı bunundur.
Kız kardeş ölüp çocuğu olm azsa erkek kardeş de ona vâris olur. Kız kardeşler
iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Şayet
erkekli kadınlı daha fazla kardeş m evcut ise erkeğin hakkı, iki kadın payı kadar­
dır. Şaşırm am anız için Allah size açıklam a yapıyor. Allah her şeyi bilmektedir.

N esâî, Ebû Zübeyr kanalıyla Câbir'den nakleder: Bir gün, hastalan­

dım. Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] yanım a geldi. "E y A llah'ın resû­
lü! Kız kardeşlerim e m alım ın üçte birini vasiyet edeyim m i?" dedim.
Peygam ber Efendim iz, "İyilikte bu lu n " dedi. Ben, "Yarısını vasiyet ede­
y im ?" deyince, o yine, " İyilikte bulun " dedi. Sonra çıktı ve tekrar yanım a
girip şöyle dedi: "Ben bu rahatsızlığının ölüm ünle sonuçlanacağı kanaatinde
değilim. Allah hüküm indirip kız kardeşlerinin payını açıklam ış bulunuyor
ki bu da üçte ikidir." Bu sebeple Hz. C âbir [rad ıyallahu anh], " Senden fetva
isterler. De ki: Allah, babası ve çocuğu olmayan kimsenin mirası hakkındaki
hükmü şöyle açıklıyor..." âyet-i kerim esi benim hakkım da nâzil olm uş­
tur, derdi.390 Hafız İbn H acer şöyle der: Bu olay, Hz. C âbir'in sûrenin
baş taraflarında ( N i ş i 4/11) geçen kıssadan farklı bir olaydır.

İbn M erdûye, Hz. Ö m er'den [rad ıyallah u anh] nakleder: Resûlullah'a

[sallallah u a le y h i vesellem ] kelâleye nasıl m irasçı olunacağım sordu. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Senden fetv a isterler. De ki: Allah, babası ve
390 N esâî, es-Siin enü 'l-K ü brâ, 6/104-106.
çocuğu olm ayan kim senin m irası hakkındaki hükm ü şöyle açıklıyor: Eğer ço­
cuğu olm ayan bir kim se ölür de onun bir kız kardeşi bulunursa, bıraktığının
yarısı bunundur. Kız kardeş ölüp çocuğu olm azsa erkek kardeş de ona vâris
olur. Kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) bıraktığının üçte ikisi
onlanndır. Şayet erkekli kadınlı daha fa z la kardeş m evcut ise erkeğin hakkı, iki
kadın payı kadardır. Şaşırm am anız için A llah size açıklam a yapıyor. Allah her
şeyi bilm ektedir" âyetini indirdi.

Tem bih: Eğer bu sûrenin âyetlerinin zikrettiğim iz nüzûl sebepleri­

ne dikkatlice bakarsan, sûrenin M ekkî olduğunu söyleyenlere verilen
cevabı anlam ış olursun.
 5. M Â İ D E S Û R E S İ

% ;4 _Lil % i l J g - A •} I j i î İ Lfel û f

f.^5 fi> â ı c ^ p ı 5_^i ?5 1 j 5 sJ i V) £İ_« ji

ûi rp oiı_s p l i ^ vs îjiLk^ii fJİU - isi}

VJ tfiÜ Jlj >J| IjPSUüS i>Ui5 6! rI ^ J l

{0 i ı_jl_2j«JI JUJı— i> <ool Ol ü )l \j —â j \j O İjJl_* JI_j A—î V l (_5-^c"

+ \ * ■" *\ ^

Âyet 2: Ey iman edenler! Allah'ın (koyduğu, dinî) işaretlerine, haram aya,

(Allah'a hediye edilmiş) kurbana, (ondaki) gerdanlıklara, Rab'lerinin lu tu fv e
rızasını arayarak Beyt-i Harâm'a yönelm iş kim selere (tecavüz ve) saygısızlık
etmeyin. İhramdan çıkınca avlanabilirsiniz. M escid-i Harânı'a girm enizi önle­
dikleri için bir topluma karşı beslediğiniz kin sizi tecavüze sevketmesin! İyilik
ve (Allah'ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşman­
lık üzerine yardımlaşmayın. Allah'tan korkun; çünkü Allah'ın cezası çetindir.

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Hutâm b. Hind el-Bekrî391 M edine'ye

beraberinde yiyecek yüklü bir kervan ile geldi, yiyecekleri orada sattı.
Daha sonra Resûlullah'm [sallallahu aleyhi vesellem ] huzuruna girip ona biat
etti ve m üslüm an oldu. Geri dönüp çıktığında Hz. Peygam ber ona baktı
ve yanında bulunanlara şöyle dedi: "Bu kişi yanıma günahkâr bir yüzle

391 T aberî m e tn in d e "<_g.......i S l ü J J ‘p a s J t " şek lin d e zikredilir.

girdi ve vefasız hain bir kafa ile geri döndii.'' Yem âm e'ye varınca İslâm'dan
irtidad etti. Yine zilkade ayında M ekke'ye gitm ek kastıyla yiyecek yük­
lü bir kervan ile yola koyuldu. Resûl-i Ekrem 'in [sallallahu aleyhi vesellem ]

ashabı onun bu durum unu haber alınca, m uhacir ve ensardan bir grup
kervanı ile birlikte onu yakalayıp zelil düşürm ek kastıyla yola çıkmaya
hazırlandı. Bunun üzerine yüce Allah, "Ey inıan edenler! Allah'ın (koy­
duğu, dinî) işaretlerine, haram aya, (Allah'a hediye edilmiş) kurbana, (ondaki)
gerdanlıklara, Rab'lerinin lu tu fv e rızasını arayarak Beyt-i Harâm'a yönelm iş
kim selere (tecavüz ve) saygısızlık etm eyin” âyetini indirdi. Bunun üzerine
yapm ak istedikleri bu işten vazgeçtiler.332 İbn Cerîr, Süddî'den de buna
benzer bir rivayet n a k le d e r.393

"M escİd-i Harâm'a girm enizi önledikleri için bir toplum a karşı beslediği­
niz kin sizi tecavüze sevketm esin !"

İbn Ebû H âtim , Zeyd b. Eslem 'den nakleder: "M ü şrikler kendileri­
ni Beyt-i H arâm 'a varm aktan alıkoydukları sırada R esûlullah [sallallah u

a ley h i vesellem ] ashabı ile birlikte H udeybiye'de idi. Bu durum onlara çok
ağır gelm işti. Doğu tarafından m üşriklerden bir grup, um re yapm ak
üzere yanlarından geçti. Hz. Peygam ber'in ashabı da, "M ü şrikler b i­
zim arkadaşlarım ızı um re yapm aktan alıkoydukları gibi biz de bunla­
rı engelleyelim " dediler. Bunun üzerine yüce Allah, ‘‘M escid-i Harâm'a
girm enizi önledikleri için bir toplum a karşı beslediğiniz kin sizi tecavüze sev­
ketmesin!'' buyruğunu indirdi.394

392 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 9/473-474.

393 Taberî, C âtn iu l-B ey ân , 9/472.

394 İbn Ebû H âtim T efsîr'in d e M âid e sû resin in ilk kırk â y etin in tefsiri g ü n ü m ü ze u la şm a ­
m ıştır. Bu se b e p le ilgili rivay eti İbn Ebû H â tim 'in T efsîr'in d e bu lam ad ım .
 L lo jL S J < L ^ » 5 3 c ^ U ii} fS l> > p J j

^ ; >- j g- 4İ)I j l i f —- ^ ı—ia_jL>CL* j-J-P 4— ^ ,.la .i?l |j _

J* '

 yet 3: Leş, fcan, dom uz eti, Allah'tan başkası adına boğazlanan, boğul­
muş, (taş, ağaç vb. ile) vurulup öldürülm üş, yukarıdan yuvarlanıp ölmüş,
boynuzlanıp ölmüş (hayvanlar ile) canavarların yediği hayvanlar -ölm eden
yetişip kestikleriniz m üstesna- dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanm ış
hayvanlar ve fa l oklarıyla kısm et aram anız size haram kılındı. Bunlar yoldan
çıkm aktır. Bugün kâfirler, sizin dininizden (onu yok etm ekten) ümit kesm iş­
lerdir. A rtık onlardan korkm ayın, benden korkun. Bugün size dininizi ikmal
ettim, üzerinize nim etim i tam am ladım ve sizin için din olarak İslâm'ı beğen­
dim. Kim, gönülden günaha yönelm iş olm am ak üzere açlık halinde dara dü­
şerse (haram etlerden yiyebilir). Çünkü Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.

İbn M ende, M a'rifetü's-Sahâbe adlı eserinde, A bdullah b. Cebele b.

H ibbân b. H ucr'dan, o da babasından, o da dedesinden H ibbân'dan
nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile birlikte iken ben de için­
de ölm üş hayvan eti bulunan bir tencerenin altına ateş yakm aya uğra­
şıyordum . Ö lm üş hayvan etinin haram kılındığına dair âyet indirildi;
bunun üzerine tencereyi ters yüz edip döktüm .395

p jp l o L z L j i j J 1 4 ] j^ - î ı l u L ll :

^ S L i^ ı l L ijjf ö ÜjI l L

© v l i J i j i i ı ijJ lıs ld p iıp - ı

 yet 4: K endileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar; de ki:

Bütün iyi ve temiz şeyler size helâl kılınm ıştır. Allah'ın size öğrettiğinden
öğretip avcı hale getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladıklarından da yi­

395 ib n M en d e , M a'rifetü 's-S ahâbe, s. 413. ib n M en d e sen ed i şö y le verir:

":J\j .0^*' • j * 1/î*î* (f. ^ Vi5A>-"

yin ve üzerine Allah'ın adını anın (besm ele çekin). Allah'tan korkun. Allah'ın
hesabı pek çabuktur.

Taberânî, H âkim , Beyhakî vb. Ebû R âfi'den naklederler: Cebrail

[a ley h isselâ m ], Resûlullah'a gelip huzuruna girm ek için izin istedi. Hz.
Peygam ber [sallallah u aleyhi vesellem ] İzin verdi, ancak Cebrâil [aley h isselâm ]

içeri girm edi. Resûl-i Ekrem Efendim iz ridâsım alıp dışarı çıktığında
C ebrâil'in kapıda beklediğini gördü. " Sana izin verm iştik yâ C ebrâil!”
deyince Cebrâil, "Evet, yalnız bizler içinde resim ve köpek bulunan
bir eve girm eyiz" dedi. Etrafa baktıklarında evlerin birinde köpek yav­
rusu gördüler. R esûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], Ebû R âfi'e em retti:
"M edine'de öldürm edik bir köpek bırakm a." İnsanlar gelip, "Y â Resûlallah!
Ö ldürm esini em rettiğin bu hayvanlardan hangisi bizim için h elald ir?"
diye sordular. Bunun üzerine, "Kendileri için nelerin helâl kılındığım sana
soruyorlar; de ki: Bütün iyi ve tem iz şeyler size helâl kılınm ıştır. Allah'ın size
öğrettiğinden öğretip avcı hale getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladık­
larından da yiyin ve üzerine Allah'ın adım anın (besm ele çekin). Allah'tan
korkun. Allah'ın hesabı pek çabuktur" âyeti nâzil o ld u .396

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: R esûlullah [sallallah u a ley h i vesellem ]

Ebû R âfi'i köpekleri öldürm esi için gönderdi. Ebû R âfi' Avalî'ye397 ka­
dar ulaştı. Bunun üzerine A sım b. Adî, Sa'd b. H asem e ve U veym ir b.
Sâide398, Resûl-i Ekrem 'e gelip, "B u hayvanlardan hangisi bizim için
helâld ir?" diye sordular. Ve, " K endileri için nelerin helâl kılındığını sana
soruyorlar ..." âyeti nâzil oldu.399

396 H âk im , el-M ü sted rek, 2/340; B ey h ak î, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 4/393; Tahâvî, Şerhu M eâ-
n iî-Â s â r, 4/57; T aberânî, e l-M u 'cem ü l-K eb n , 1/326. T ab erân î ve T ahâvî m etn in d e "M e ­
d in e'd e ö ld ü rm ed ik k ö p ek b ıra k m a " cü m lesin d en sonra şu k ısım var: "M e d in e 'd e n
b ira z u zak ta y a şa y a n b ir k a d ın ın ev in d e on u k oru y an b ir k ö p ek g ö rd ü m . A n cak k ad ı­
na acıy ıp k ö p eğ i ö ld ü rm ed im . R e sû lu llah 'a d ön ü p k öp eğ i ö ld ü rm ed iğ im i sö y ley in ce
d ön ü p onu da ö ld ü rm em i iste d i." K on u y a g en iş yer veren İm am N ev ev î " B â b ü l-e m r
b i-k a tlil-k ilâ b ve b e y ân i n e sh ih i" b a şlığ ı altın d a b u em rin d aha so n ra n e sh ed ild iğ in i
sö y ler (bk. el-M in h âc Şerhu M ü slim , 10/234).

397 A valî, M e d in e 'n in d ış m ah allerin d en d ir.

398 Bu isim le r T aberî'd e S a 'd b. H ay sem e ve U v ey m b. Sâid e o larak z ik red ilm ek ted ir. İbn
H a c e r'in el-İsSbe ad lı eserin d e d e b u şek ild e g eçm ek ted ir.

399 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 9/546.

 İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Resûlullah
[sallallahu aley h i vesellem ] köpeklerin öldürülm esini em rettiğinde insanlar,
"Y â Resûlallah! Bu hayvan neslinden hangisi bize h elâld ir?" diye sor­
dular. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.400

İbn Cerîr, Şa'bî kanalıyla A dî b. H âtim et-Tâî'den nakleder: Bir

adam Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek köpek ile avlam ayı
sordu. Peygam ber Efendim iz cevap verm eyip sükût etti ve bu âyet nâ­
zil oldu.401

İbn Ebû H âtim , Said b. Cübeyr'den nakleder: A dî b. Hâtim et-Tâî

ve Zeyd b. M ühelhel et-Tâî, Resûl-i Ekrem 'e [sallallahu aleyhi v esellem ], "Y â
Resûlallah! Biz köpek ve doğan ile avlanan bir kavim iz. Zerîhoğulla-
rı'n ın köpekleri, yaban ineği, yaban eşeği ve ceylan gibi hayvanları
avlıyorlar. H albuki ölü etini A llah haram kıldı. Şim di onlardan hangi­
si bize helâld ir?" diye sordular. Bunun üzerine, "Kendileri için nelerin
helâl kılındığım sana soru yorlar, . âyeti nâzil oldu.402

•USŞJ İ İ j f J Z j i - } I j J L î I j J j İ İ J I 5^ 1 14 İI z

{ J ik o jj l y ^ i t 3 j-i'y û ı J ı

C4İ !l3 L İi İİJ J J -,\ L -!l 2 l

400 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 9/546. R esû lu llah 'in k öp ek leri öld ü rm e em ri, ilgili rivayetlerin
tüm ü in celen d iğ in d e em rin belli b ir d önem i k ap sad ığ ı g örülür. B u zam an dilim in de
kö p ek lerd en y ay ılan b ir bu laşıcı h a stalık n ed en iy le tüm k öp ek lerin ö ld ü rü lm e em rinin
verilm iş olm ası m u h tem eld ir. B u seb ep le k ö p ek lerin ö ld ü rü lm esi em ri d aha sonra nes-
h ed ilm iş ve R esû lu llah k ö p ek lerin öld ü rü lm esin i n eh y etm iştir (N evevî, Şerhu M ü slim ,
3/186). Z ira birço k rivayette R esû l-i E k rem 'in hay van h ak ların a olan h assasiy etin i g ör­
m ek tey iz. Ö rn eğ in ; su su z k alan k ö p eğ e su veren ad am ın b ağ ışlan m ası (M ü slim , Selâm ,
153; B uhârî, M ü sâkât, 10) ve M ek k e feth in e gid erk en y o lu n k en arın d a yeni d oğm u ş
yav ru ların ı em ziren k öp eğ in ve y av ru ların ın rah atsız ed ilm em esin i sağ lam ak üzere
ordu g eçincey e k ad ar C u âl b. S ü râk a ad lı sah ab iy e orad a n ö b et tu tm asın ı em retm esi
(Şâm î, M u h am m ed b. Y u su f es-S alih î, S ü biü ii1-H ü dâ v e ’r-R eşâd f i Sîreti H a y r il-lb â d [nşr.
 dil A h m ed A bd ü lm ev cû d -A li M u h am m ed M u av v az], B ey ru t 1993, 7/29) gibi.

401 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 9/553.

402 S a 'le b î, e l-K e şf v el-B ey â n , 4/19; B eg av î, M eâ lim ii’t-Tenzîl, 2/15; İb n K esîr, Tefsîr, 3/32.
 Â yet 6: Ey iman edenler! N am az kılm aya kalktığınız zam an yüzlerinizi,
dirseklerinize kadar ellerinizi yıkayın; başlarınızı m eshedip, topuklara kadar
ayaklarınızı da (yıkayın). Eğer cünüp oldunuz ise boy abdesti alın. H asta
yahut yolculuk halinde bulunursanız yahut biriniz tuvaletten gelirse yahut
da kadınlara dokunm uşsanız (cinsî birleşm e yapm ışsanız) ve bu hallerde su
bulam am ışsanız temiz toprakla teyem m üm edin de yüzünüzü ve (dirseklere
kadar) ellerinizi onunla meshedin. Allah size herhangi bir güçlük çıkarm ak
istemez; fa k a t sizi tertem iz kılm ak ve size (ihsan ettiği) nim etini tam am lam ak
ister; um ulur ki şükredersiniz.

Buhârî, A m r b. H âris kanalıyla A bdurrahm an b. Kasım 'dan, o da

babası Hz. Ebû Bekir'den, o da Hz. Âişe'den nakleder: Benim bir ger­
danlığım , bizler M edine'ye girerken Beydâ'da düştü. Bunun üzerine
Resülullah [sallallah u aleyhi vesellem ] devesini çöktürüp indi. Sonra başını
kucağım a koyup uyudu. Hz. Ebû Bekir geldi de göğsüm ü eliyle şid­
detli b ir itişle itti ve, "İnsanları bir gerdanlık yüzünden burada hap­
settin" dedi.403 Sonra Resûl-i Ekrem uyandı, sabah nam azı vakti de
gelm işti. Etrafta su arandı, fakat su bulunam adı. Bunun üzerine, "Ey
iman edenler! N am az kılm aya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize
kadar ellerinizi yıkayın; başlarınızı m eshedip, topuklara kadar ayaklarınızı da
(yıkayın). Eğer cünüp oldunuz ise boy abdesti alın. H asta yahut yolculuk
halinde bulunursanız yahut biriniz tuvaletten gelirse yahut da kadınlara do­
kunm uşsanız (cinsî birleşm e yapm ışsanız) ve bu hallerde su bulam am ışsanız
temiz toprakla teyemmüm edin de yüzünüzü ve (dirseklere kadar) ellerinizi
onunla meshedin. Allah size herhangi bir güçlük çıkarm ak istemez; fa k a t sizi
tertem iz kılm ak ve size (ihsan ettiği) nim etini tam am lam ak ister; um ulur ki
şükredersiniz “ âyeti indi. Bunun üzerine Useyd b. H udayr [rad ıyallahu

403 B u hârî m etninde şu cüm le de vardır: "B en i acıtm ış olduğu halde, R esûlu llah'm [sallallahu
aleyhi vesellem ] kucağım da bu lun m asınd an dolayı bende ölüm (hareketsizliği) vard ı."
anh], "E y Ebû Bekir ailesi, yem in olsun ki A llah sizin sebebinizle insan­
lara bereket verm iştir" dedi.404

Taberânî, A bbâd b. A bdullah b. Zübeyr kanalıyla Hz. Âişe'den

nakleder: G erdanlığım ile ilgili olanlar olup da ifk (iftira) olayına ka­
rışanlar da söylediklerini söyledikten sonra R esülullah [sallallah u aleyhi

vese llem ] ile beraber başka bir gazaya çıktım . G erdanlığım yine düştü.
G erdanlığı arayıp bulm ak insanları yoldan alıkoydu. Hz. Ebû Bekir
[rad ıyallahu anh] bana, "K ızcağızım sen her yolculukta insanlara bir sı­
kıntı ve bir bela kesiliyorsun" dedi. Sonra C enâb-ı A llah teyem m üm
hakkındaki ruhsatı indirdi. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir, "G erçekten
sen çok m übareksin" dedi.405

Burada iki önem li husus vardır:

B irin cisi: İm am Buhârî, A m r b. H aris kanalıyla gelen bu hadiseyi

nakleder. Bu rivayette, başka rivayetlerde zikredilen teyem m üm âye­
tinin M âide âyeti olduğu apaçıktır. Râvilerin büyük çoğunluğu şöyle
derler: "Teyem m üm âyeti nâzil oldu ancak nasıl yapılacağı açıklan­
m ad ı." İbn A bdülber (v. 463/1071) şöyle der: "B u içinden çıkılm az bir
durum dur, bu konuda derde deva bir şey bulam adım . Çünkü Hz. Ai-
şe'n in her iki âyetten (M â id e 5/6 ve N isâ 4/43) hangisini kastettiğini bilm i­
yoru z." İbn Battâl (v. 449/1057) ise şöyle der: O (Hz. Â işe'nin kastettiği
âyet) Nisâ sûresindeki âyettir. Zira M âide sûresindeki âyet "abdest
âyeti" olarak isim lendirilir. A ynı zam anda Nisâ âyetinde abdest hiç
zikredilm em ektedir. O halde "teyem m üm âyeti" olarak isim lendir­
m ek daha uygundur. V âhidî Esbâbü'n-N üzûl adlı eserinde bu hadisi
N isâ sûresindeki âyeti zikrederken aktarır.406 Bu hârî'n in m eylettiği gö­
rüşün, teyem m üm âyetinin M âide âyeti olduğuna dair görüş olduğu

404 B u h â rî, Tefsîr, 3.

405 T aberânî, el-M u 'cem u î-K eb îr, 23/121. T aberân î m etn in d e in san ların sab ah n am azın a
k a d a r b e k led iğ i v e k im sen in yan ın d a su b u lu n m ad ığ ı d etay ı da bu lu n m ak tad ır.

406 "İb n A b d ü lb e r d e d i" d iy e b aşlay an cü m le ve d ev am ı old u ğ u g ib i İb n H a c e r'in Fet-

h u l - B â r f sin d e n ak led ilm ek ted ir. A n ca k İb n A b d ü lb e rr'in ifad esi o larak g e çe n cü m le
İbn A b ü lb e rr'in İb n ü 'l-A rab î'd en nak li o larak z ik red ilm ek ted ir. A y n î d e İb n ü l-A ra -
b î'd en n a k le d e r (A yn î, U m d etü l-K ârî, 4/5). îb n B a ttâ l'm ifad esi ise şö y le g eçm ek ted ir:
" O ây et M â id e veya N isâ â y e tid ir." "Z ira M âid e sû resin d ek i â y e t" d iye b a şla y a n so n ­
rak i cü m le ise K u rtu b î'd en n a k led ilm ek ted ir (bk. İbn H acer, F eth u l-B â n , 1/434).
konusunda şüphe yoktur. B u hârî'nin m ezkûr Hz. A işe rivayetinde bu
husus açıkça zikredildiği için doğru olan da budur.

İk in cisi: H adis, âyetin nüzûlünden önce abdestin onlara farz ol­

duğuna delalet etm ektedir. Bundan dolayı su bulunm ayan bir yerde
konaklam ayı büyük bir iş olarak görüp önem sediler. Ve bu sebeple
Hz. Ebû Bekir ile Hz. Â işe arasında (kızm a) olayı oldu. İbn A bdülber:
Tüm M egâzî âlim lerince de bilinir ki R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ]

nam azın farz olm asından beri abdestsiz nam az kılm am ıştır. Bunu an­
cak bilgisiz ve inatçılar reddeder. İbn A bdülber dedi: Ö nceden abdest
ile am el edilm esine rağm en abdest âyetinin nâzil olm asının hikm eti,
abdestin farziyetinin Kur'an'da okunan bir vahiy olm asıdır. Başkaları
ise şöyle dedi: A yetin ilk kısm ı (abdest hükm ünün bulunduğu kısım )
abdestin farz kılınm ası zam anında inm iş, teyem m üm le ilgili hükm ün
bulunduğu kalan kısım ise daha sonra bu olay üzerine (Hz. Â işe'n in
gerdanlığının ikinci kez kaybolduğu hadise üzerine) inm iş olm ası da
m u h tem eld ir.407

Ben derim ki: Birinci görüş daha doğrudur. Çünkü abdestin farz
kılınm ası nam azın farz kılm ışı ile birlikte M ekke'de olm uştur, âyet-i
kerim e ise M edenî'dir.

 yet 11: Ey iman edenler! Allah'ın size olan nim etini unutm ayın; hani
bir topluluk size el uzatm aya yeltenm işti de Allah, onların ellerini sizden çek­
mişti. Allah'tan korkun ve m üm inler yalnızca Allah'a güvensinler.

İbn Cerîr, İkrim e ve Yezîd b. Ebû Ziyâd'dan nakleder (Lafız Yezîd'e

aittir): R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] beraberinde Ebû Bekir, O sm an,
Ali, Talha ve A bdurrahm an b. Avf ile yola koyuldular. K â'b b. Eşref'in
ve N adîroğulları yahudilerinin yanm a vardılar. O nlardan ödem ek du­
rum unda oldukları bir diyet için yardım istiyordu. Bunlar: Peki dedi­
407 İm am S ü y û tî bu a çık lam aları F e th u l-B â rî'â e n n a k letm ek ted ir (1/434).
ler, otur da hem sana yem ek yedirelim , hem de bizden istediğinizi ve­
relim . Hz. Peygam ber oturunca H uyey b. A htab şöyle dedi: Siz onu şu
andan daha yakın görem ezsiniz. H aydi üzerine taş atarak öldürünüz.
Bundan sonra da ebediyen bir kötülük görm ezsiniz. Ü zerine yukardan
yuvarlam ak üzere büyük bir değirm en taşm a yaklaştılar. A ncak A llah
ellerinin ona varm asını engelledi. Sonra ona Cebrâil [aley h isselâm ] geldi
ve bulunduğu yerden kalkm asını sağladı. Bunun üzerine yüce Allah,
"£ı/ iman edenler! Allah'ın size olan nim etini unutm ayın; hani bir topluluk
size el uzatm aya yeltenm işti de Allah, onların ellerini sizden çekmişti. A l­
lah'tan korkun ve m üm inler yalnızca Allah'a güvensinler” âyetini indirdi.408
İbn C erîr buna benzer bir rivayeti de A bdullah b. Ebû Bekir ile Asım
b. Ö m er b. K atâde'den, M ücâhid'den, A bdullah b. Kesîr'den ve Ebû
M âlik'ten nakleder.

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Bize anlatıldığında göre bu âyet-i

kerim e, Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] yedinci gazve (Zâtürrikâ'
Gazvesi) sırasında Batn-ı Nahle denilen yerde iken nâzil olm uştur.
Sa'lebeoğu lları ile M uhâriboğulları Resûl-i Ekrem 'i öldürm ek istedi­
ler. Bunun için, bir bedevî görevlendirdiler. Bedevî, Hz. Peygam ber
konaklam a yerlerinden birinde uykuda iken yanm a yaklaştı ve Resû-
lullah'm silahını alıp şöyle dedi: "Sen i bana karşı kim koruyabilir?"
Resûl-i Ekrem , 'Allah'' dedi. Daha sonra kılıcını kınına koydu ve Allah
Resûlü onu cezalandırm adı.409

Ebû N uaym , D elâilü'n-N übüvve adlı eserinde H aşan kanalıyla

C âbir b. A bd u llah'tan nakleder: M uhâriboğulları'ndan G avres b. H â­
ris adında biri kavm ine: "Size M uham m ed'i öldüreyim m i?" dedi.
Sonra R esû lu llah'm [sallallahu aley h i vesellem ] bulunduğu yere doğru gitti.
Hz. Peygam ber yanında kılıcı olduğu halde oturm akta idi. "E y M u­
ham m ed! Şu kılıcına bakabilir m iy im ?" deyince Resûl-i Ekrem , ''Olur''
dedi. O da Hz. Peygam ber'in kılıcını alıp kınından sıyırdı. K ılıcını sal­
lam aya başlayarak A llah R esûlü'ne vurm ak istediyse de yüce A llah

408 Taberî, C â m iu l-B ey ân , 10/102.

409 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 10/105-10ö.

onu alıkoyuyordu. "E y M uham m ed! Benden korkm az m ısın ?" deyin­
ce Resûlullah, "Hayır" dedi. A dam yine, "K ılıç elim de olduğu halde
benden korkm uyor m usun?" diye sordu; Resûl-i Ekrem yine, "Hayır,
A llah sana karşı beni korur" dedi. A dam daha sonra kılıcım kınına koy­
du ve Hz. Peygam ber'e geri verdi. Bunun üzerine C enâb-ı A llah bu
âyet-i kerim eyi indirdi.410

f J l t \L. İs jjlî u

 yet 15: Ey Ehl-i kitap! R esûlüm üz size kitaptan gizlem ekte olduğunuz
birçok şeyi açıklam ak üzere geldi; birçok (kusurunuzu) da affediyor. Gerçekten
size Allah'tan bir nur, apaçık bir kitap geldi.

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Yahudiler Resûlullah'a [sallallah u

aley h i vesellem ] gelip recm hakkında soru sordular. Peygam ber Efendi­
m iz, "Hanginiz daha bilgilidir?" diye sordu. İbn Sûriyâ'yı işaret ettiler.
Hz. Peygam ber, Tevrat'ı M usa'ya [aley h isselâm ] indiren, Tû r'u kaldıran
ve kendilerinden alm an sözler adına yem in ettirdi. A dam korkudan
titrem eye başladı ve şöyle dedi: "Z in a aram ızda çoğalınca yüz sopa
vurm akla, başları tıraş etm ekle y etin d ik ."411 Resûl-i Ekrem de onlar
hakkında (sorularına cevap olarak) recm hükm ünü bildirdi. Bunun
üzerine Cenâb-ı Allah, "Ey Ehl-i kitap! Resûlüm üz size kitaptan gizlem ekte
olduğunuz birçok şeyi açıklam ak üzere geldi; birçok (kusurunuzu) da affedi­
yor. Gerçekten size Allah'tan bir nur, apaçık bir kitap geldi. Rızasını arayanı
A llah onunla kurtuluş yollarına götürür ve onları iradesiyle karanlıklardan
aydınlığa, çıkarır, dosdoğru bir yola iletir" (M âid e 5/15-16) âyetlerini indirdi.412

410 Ebû N u ay m , D d âilü 'n -N iib ü v v e, 1/195.

411 T ab erî m etn in d e cü m le şö y led ir: "B iz im k ad ın larım ız ço k g ü zel k a d ın lard ı ve zina
seb eb iy le b iz d e (zin a e d en k a d ın la n recm ed erek ) ö ld ü rm e ço ğ alm ıştı. B u n u n ü zerin e
zin a ed en k a d ın la rım ızı zin a cezası o larak ö ld ü rm ek y erin e on lara y ü z sopa v u rm ak
ve sa çla rın ı tıraş etm ek le y e tin d ik ."

412 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 10/142.

 Â yet 18: Yahudiler ve hıristiyanlar, "Biz Allah'ın oğu llan ve sevgilile­
riyiz'’ dediler. D e ki: Ö yleyse günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor?
D oğrusu siz de O'nun yarattığı insanlardansınız. O, dilediğini bağışlar ve
dilediğine azap eder. Göklerde, yerde ve ikisinin arasında ne varsa mülkiyeti
Allah'a aittir. Sonunda dönüş de ancak O'nadır.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: N u'm ân b. Kusay, Bahrî b. Adî

ve Şâs b. A d î adındaki yahudiler Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ]

geldiler. Resûl-i Ekrem 'le konuştular, o da onlarla konuştu. O nları A l­

lah'a davet etti, A llah'ın intikam ından onları sakındırdı. Bu sefer, "Bizi
ne diye korkutuyorsun, ey M uham m ed? Şüphesiz biz A llah'ın çocuk­
ları ve sevgilileriyiz" diye hıristiyanların söyledikleri gibi sözler söy­
lediler. Bunun üzerine onlar hakkında, "Yahudiler ve hıristiyanlar 'Biz
Allah'ın oğullan ve sevgilileriyiz' dediler. De ki: Ö yleyse günahlarınızdan
dolayı size niçin azap ediyor? D oğrusu siz de O ’nun yarattığı insanlardansı­
nız. O, dilediğini bağışlar ve dilediğine azap eder. Göklerde, yerde ve ikisinin
arasında ne varsa m ülkiyeti Allah'a aittir. Sonunda dönüş de ancak O'nadır"
âyeti nâzil oldu.413

 yet 19: Ey Ehl-i kitap! Peygam berlerin arası kesildiği bir sırada size
elçim iz geldi. G erçekleri size açıklıyor ki (kıyamette), "Bize bir m üjdeleyici ve

413 İb n H işâ m , es-Stre, 1/563; B ey h ak î, D elâilii'n -N ü bü vve, 2/533. İsm i z ik red ilen y ah u d iler,
İbn H işâm ve B ey h ak î'd e "N u m a n b. A dâ ve B a h rî b. A m r" o la ra k zik red ilm ek ted ir.
uyarıcı gelm edi" dem eyesiniz. İşte size m üjdeleyici ve uyarıcı gelm iştir. Allah
her şeye hakkıyla kadirdir.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i v e se l­

lem ] yahudileri, İslâm 'a davet etti. İslâm 'a girm ek için onları teşvik etti,
fakat onlar kabul etm ediler. M uâz b. Cebel ve Sa'd b. U bâde onlara
şöyle dedi: "E y yahudiler! A llah 'tan korkun. A llah'a yem in ederim ki
siz hiç şüphesiz onun A llah 'ın resûlü olduğunu biliyorsunuz. Çünkü
peygam ber olarak gönderilm eden önce ondan bize söz ediyor ve bize
onun sıfatlarını anlatıyordunu z." Bunun üzerine Râfi' b. H ureym ile
ile Vehb b. Yehuda şöyle dediler: "H ayır, biz size öyle bir şey söyle­
m edik. A llah da M usa'dan sonra herhangi bir kitap indirm iş değildir.
O ndan sonra m üjdeleyici, uyarıcı olarak kim seyi de gönderm edi." Bu­
nun üzerine yüce A llah, "E y Ehl-i kitap! Peygam berlerin arası kesildiği
bir sırada size elçim iz geldi. Gerçekleri size açıklıyor ki (kıyamette), 'Bize bir
m üjdeleyici ve uyarıcı gelm edi' dem eyesiniz. İşte size m üjdeleyici ve uyarıcı
gelm iştir. A llah her şeye hakkıyla kadirdir" âyet-i kerim esini indirdi.414

 yet 33: Allah ve Resûlü'ne karşı savaşanların ve yeryüzünde (hak) dü­

zeni bozm aya çalışanların cezası ancak ya (acım adan) öldürülm eleri ya asıl­
m aları yahut el ve ayaklarının çaprazlam a kesilm esi yahut da bulundukları
yerden sürülm eleridir. Bu onların dünyadaki rüsvalığıdır. O nlar için ahirette
de büyük azap vardır.

İbn Cerîr, Yezîd b. Ebû H abîb'den nakleder: A bdülm elik b. M er­

vân, Enes b. M âlik'e [rad ıyallah u anh] b ir m ektup yazarak, "A llah ve Resû­
lü'ne karşı savaşanların ve yeryüzünde (hak) düzeni bozmaya çalışanların

414 İb n H işâm , es-S îre, 1/564.

c e z a s ı . . . " âyetini sordu. Enes [rad ıyallah u an h ], m ektup yazarak bu âyetin
U reneliler hakkında nâzil olduğunu, İslâm 'dan çıkıp m ürted oldukla­
rını, bir çoban öldürdüklerini ve develeri alıp gittiklerine dair hadiseyi
haber verdi.415 ibn Cerîr, benzer bir rivayeti Cerîr'den,416 A bdürrezzâk
ise Ebû H üreyre'den n a k le d e r.417

 yet 38: H ırsızlık eden erkek ve kadının, yaptıklarına karşılık bir ceza ve
Allah'tan bir ibret olm ak üzere ellerini kesin. A llah izzet ve hikm et sahibidir.

 yet 39: Kim (bu) haksız davranışından sonra tövbe eder ve durum unu
düzeltirse şüphesiz Allah onun tövbesini kabul eder. A llah çok bağışlayıcı ve
esirgeyicidir.

İbn C erîr, A hm ed b. H anbel vb. A bdullah b. Am r b. Â s'tan nakle­

derler: R esûlullah [sallallah u aley h i v esellem ] dönem inde bir kadın hırsızlık
yaptı ve sağ eli kesildi. Kadın, "B enim için tövbe im kânı var mı yâ
R esû lallah!" diye sordu. Bunun üzerine C enâb-ı A llah, "Kim (bu) haksız
davranışından sonra tövbe eder ve durum unu düzeltirse şüphesiz Allah onun
tövbesini kabul eder. Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir" âyetini indirdi.418

415 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 10/250.

416 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 10/247.

417 A b d ü rrez z â k , e l-M u sa n n e f 10/107.

418 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 10/299; A hm ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 11/237; E bû D av u d ,

H u d û d , 25.
 ı f J j i j i j İ J J ıU » j! j] o j j l :
> >*

© j U i i i ı i i ;> r V i ^ f_ jJ 5 & > . L 3 İJ I f_ 4 J f - ^ j L î

 yet 41: £y resûl! Kalpleri iman etm ediği halde ağızlarıyla " inandık"
diyen kim selerden ve yakudilerden küfür içinde koşuşanlar(ın hali) seni üz­
mesin. O nlar durm adan yalana kulak verirler ve sana gelm eyen (bazı) kim se­
lere kulak verirler; kelim eleri yerlerinden kaydırıp değiştirirler. "Eğer size şu
verilirse hemen alın, o verilm ezse sakının!" derler. A llah bir kim seyi şaşkın­
lığa (fitneye) düşürm ek isterse sen Allah'a karşı, onun lehine hiçbir şey yapa­
mazsın. Onlar, Allah'ın kalplerini tem izlem ek istem ediği kim selerdir. O nlar
için dünyada rezillik vardır ve ahirette onlara m ahsus büyük bir azap vardır.

İbn Cerîr, A hm ed b. H anbel ve Ebû D avud, İbn A bbas'tan nakle­

derler: C enâb-ı A llah bu âyeti yahudilerden iki grup hakkında indirdi.
Bunlardan biri diğerine C âhiliye dönem inde galip gelm işti. N ihayet
karşılıklı olarak barıştılar ve güçlü kabilenin yenik düşen kabileden
öldürdüğü her bir kişinin diyetinin 50 vesk419 olm ası, buna karşılık
güçsüz kabilenin güçlü kabileden öldürdüğü her bir kişinin diyetinin
de 100 vesk olm ası üzerinde anlaştılar. O nların bu durum ları Resûlul-
lah [sallallah u aley h i vesellem ] M edine'ye gelinceye kadar böylece devam
etti. Ve yine güçsüz olan kabile güçlü olandan birini öldürdü. Güçlü
kabile, "H ayd i bize 100 vesk gön derin " diye haber saldı. Bu sefer güç­
süz olan kabile, "Peki dinleri bir, nisbetleri bir, yaşadıkları toprak bir
olan iki kabilede hiç böyle bir şey görülm üş m üdür? H iç bu durum da
olanlardan birinin diyeti ötekinin yarısı kadar olur m u? Biz vaktiyle
bunu sizden çekindiğim iz, korktuğum uz için verm iştik. Şim di ise Hz.
M uham m ed [sallallah u aley h i vesellem ] buraya gelm iş bulunuyor. A rtık
böyle bir şeyi size verm iyoruz" dediler. N eredeyse aralarında savaş

419 B ir vesk , H a n efîler'e göre 195 kg., cu m h u ra g ö re ise 122,4 k ilo g ra m d ır (bk. A li C u m 'a
M u h a m m ed , el-M ekây îl ve'l-M evâzîn ü 'ş-Ş er'ıyye, K ah ire 2001, s. 41).
alevi parlayacaktı. Daha sonra R esûlullah'ı [sallallah u aley h i vesellem ] ara­
larında hakem yapm ak üzere anlaştılar. A llah R esû lü 'n ü n görüşünü
alm ak için m ünafıklardan bazılarını gönderdiler. Bunun üzerine yüce
A llah da, "E y resûl! Kalpleri iman etm ediği halde ağızlarıyla 'inandık' diyen
kim selerden ve yahudilerden küfür içinde koşuşanlar(ın hali) seni üzmesin
..." âyetini indirdi.420

A hm ed b. Hanbel, M üslim ve diğer ulem a, Berâ b. A zib'den nak­

leder: R esûlullah [sallallah u aleyhi v ese llem ], yüzü köm ür ile karartılm ış ve
değnekle dövülm üş bir yahudinin yanından geçti. Sonra yahudileri
çağırıp, "Siz kitabınız Tevrat'ta zina edenin cezasını böyle mi buluyorsu­
nuz?'' buyurdu. Yahudiler, evet, diye cevap verdiler. Bunun üzerine
R esûl-i Ekrem onların âlim lerinden bir adam ı çağırtıp ona, "Musa'ya
la ley h isselâ m l Tevrat'ı indiren Allah'a yem in ettirerek sana soruyorum . Siz
Tevrat'ta zina edenin cezasını böyle mi buluyorsunuz?'' buyurdu. Adam ,
"E ğ e r bana böyle yem in ettirm en olm asaydı ben gerçeği sana bildir­
m ezdim , biz kitabım ızda zina edenin cezasını recm etm ek olarak bulu­
yoruz. Lâkin eşrafım ız arasında zina çoğaldı. Bunun üzerine eşraftan
olan kim se zina yaptığı zam an onu bırakıyorduk ve zayıf kim se zina
yaptığı zam an onun hakkında recm cezasını uyguluyorduk. Sonra
recm cezası yerine yüzü köm ürle karartm a ve değnekle dövm e cezası
üzerine ittifak ettik" dedi. R esûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Allahım,
yahudiler senin em rini uygulam adıkları zam anda, senin em rini ilk ihya eden
benim " buyurdu ve zâni yahudinin recm edilm esine hükm etti de bu
hüküm infaz edildi. Ve C enâb-ı A llah, "Ey resûl! K alpleri iman etm edi­
ğ i halde ağızlarıyla ‘inandık' diyen kim selerden ve yahudilerden küfür içinde
koşuşanlar(ın hali) seni üzmesin. O nlar durm adan yalana kulak verirler ve
sana gelm eyen (bazı) kim selere kulak verirler; kelim eleri yerlerinden kaydırıp
değiştirirler. 'Eğer size şu verilirse hem en alın, o verilm ezse sakının!' derler"
âyetini indirdi.421 Yahudiler, M uham m ed'e gidiniz, eğer köm ürle ka­
rartm a ve celde cezası verirse alınız, eğer recm cezası verirse ondan
420 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 10/352-353; A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 4/88-89.

421 M üslim , Hudûd, 28; İbn M ace, Hudûd, 10; Ebû D avud, Hudûd, 25; A hm ed b. Hanbel,
el-M üsned, 30//490; N esâî, es-Sü n en ül-K ü bra, 6/443; 10/82; Taberî, C âm iu î-B eyân , 10/304-305.
kaçım n ız" diyorlardı. “Tevrat’ta onlara şöyle yazdık: Cana can, göze göz,
buruna burun, kulağa kulak, dişe diş (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısastır
(Her yaralam a m isli ile cezalandırılır). Kim bunu (kısası) bağışlarsa kendisi
için o kefaret olur. Kim Allah'ın indirdiği ile hükm etm ezse işte onlar zalim ler­
dir'' (M âid e 5/45) âyetine kadar olan kısım nâzil oldu.

j ^ ı 31 ° f.r , ıi jii ö jJis 'ı

e } ' a o ^ » .-T ^ o s* * ! , / «< e t i o \1 o ^ >j o ^ 0 ı o ^ o ^

j-u o\ j p -* !*

0 jJ î- J lL M L - > 1 İ)\ ö\ J a - l l J U

 yet 42: H ep yalana kulak verir, durm adan haram yerler. Sana gelirler­
se ister aralarında hüküm ver, ister onlardan yüz çevir. Eğer onlardan yüz
çevirirsen sana hiçbir zarar verem ezler. Ve eğer hüküm verirsen aralarında
adaletle hükm et. Allah âdil olanları sever.

İbn C erîr ve el-M üsned adlı eserinde H um eydî, Câbir b. A bdul­

lah'tan nakleder: Fedek ehlinden bir adam zina yaptı. Fedekliler, M e­
dine'de bulunan yahudilere bir m ektup yazarak bu durum u Hz. M u-
ham m ed'e [sallallah u aley h i vesellem ] sorm alarını istediler. "E ğer celdeyi
size em rederse onu alınız, yok eğer recm i em rederse ona u ym ayın ız"
dediler. Durum u Resûlullah'a sordular. -Benzer rivayet az önce zikre­
dildi* Peygam ber Efendim iz recm i em retti ve recm edildi. Bunun ü ze­
rine, "Hep yalana kulak verir, durm adan haram yerler. Sana gelirlerse ister
aralarında hüküm ver, ister onlardan yüz çevir. Eğer onlardan yüz çevirirsen
sana hiçbir zarar veremezler. Ve eğer hüküm verirsen aralarında adaletle hük­
met. A llah âdil olanları sever” âyeti nâzil oldu.422

Beyhakî, Delâil adlı eserinde, benzer bir rivayeti Ebû H üreyre'den

nakleder.423

422 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 10/310; H u m ey d î, el-M ü sn ed, 2/352. R iv ay et u z u n o lm asın a

rağ m en , b ir ön cek i rivay etle b e n z er o lm a sı h aseb iy le İm am S ü y û tî özetle ak tarm ıştır.

423 B ey h ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 6/269-270.

5ı jp ı ^ f-& ? f - ^ - ' û'S

j u j L^l p ^ li ü L i d L İS l İ l J j J Î L l ^_p

 yet 49: (Sana şu talimatı verdik): A ralarında Allah'ın indirdiği ile hük­
met ve onların arzularına uyma. Allah'ın sana indirdiği hüküm lerin bir kıs­
mından seni saptırm am alarına dikkat et. Eğer (hüküm den) yüz çevirirlerse bil
ki (bununla) Allah ancak, günahlarının bir kısm ını onların başına bela etm ek
ister. İnsanların birçoğu da zaten yoldan çıkm ışlardır.

İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: K â'b b. Esîd, A bdullah b. Sûriyâ

ve Şâs b. Kays aralarında, "H aydi M uham m ed'e gidelim , belki onu di­
ninden çevirebiliriz" dediler. R esûlullah'm [sallallahu aley h i v esellem ] ya­
nma gelip, "E y M uham m ed! Sen de biliyorsun ki bizler yahudilerin
ileri gelen ilim adam ları, eşrafı ve efendileriyiz. Bizler sana tâbi olacak
olursak, yahudiler de bize tâbi olurlar, bize m uhalefet etm ezler. Fakat
bizim le kavm im iz arasında bir anlaşm azlık vardır. O bakım dan on­
larla senin huzurunda m ahkem eleşm ek istiyoruz. Sen de onlar aley­
hine ve bizim lehim ize hüküm vereceksin. O vakit biz de sana im an
ederiz" dediler. Hz. Peygam ber ise bunu kabul etm edi. C enâb-ı Allah
onlar hakkında, "(Sana şu talimatı verdik): A ralarında Allah'ın indirdiği ile
hükm et ve onların arzularına uyma. Allah'ın sana indirdiği hüküm lerin bir
kısm ından seni saptırm am alarına dikkat et. Eğer (hüküm den) yüz çevirirlerse
bil ki (bununla) Allah ancak, günahlarının bir kısm ını onların başına bela et­
m ek ister. İnsanların birçoğu da zaten yoldan çıkm ışlardır. Yoksa onlar (Islâm
öncesi) Câhiliye idaresini mi arıyorlar? iyi anlayan bir toplum a göre, hüküm ­
ranlığı A llah'tan daha güzel kim vardır?" (M â id e 5/49-50) âyetlerini indirdi.424

I Q ’j \U - İ L ; c jJ jU a İ l lj \j L > J 5 N \ JS \ . v j j ü ' L fci ü

“ /■ \ * * \

424 İbn H işâ m , es-Sîre, 1/567.

 Â yet 51: Ey iman edenler! Yahudileri ve hıristiyanları dost edinm eyin.
Zira onlar birbirinin dostudurlar (birbirinin tarafını tutarlar), içinizden on­
ları dost tutanlar, anlardandır. Şüphesiz A llah, zalim ler topluluğuna yol g ös­
termez.

İbn İshak, İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim ve Beyhakî, U bâde b. Sâm it'ten
naklederler: K aynukâ' oğulları savaşınca A bdullah b. Übey b. Selûl on­
ların işleriyle ilgilendi ve onları savunm aya koyuldu. U bâde b. Sâm it
R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] huzuruna vardı ve onlarla antlaş­
m asından A llah'a ve R esûlü'ne karşı beri olduğunu bildirdi. U bâde b.
Sâm it, Avf b. H azrec kabilesinden bir kişi idi. O nun da K aynukâ' oğul­
larıyla tıpkı A bdullah b. Ü bey gibi antlaşm ası vardı. U bâde, Resûl-i
Ekrem 'in huzurunda onlarla olan antlaşm asını bozdu ve kâfirlerle ant­
laşm asından ve onları dost edinm ekten uzak olduğunu ifade etti. İşte
bu sebeple onun ve A bdullah b. Ü beyy'in hakkında M âide sûresinde­
ki, "E y iman edenler! Yahudileri ve hıristiyanları dost edinm eyin. Zira on ­
lar birbirinin dostudurlar (birbirinin tarafım tutarlar), içinizden onları dost
tutanlar, anlardandır. Şüphesiz Allah, zalim ler topluluğuna yol gösterm ez”
âyeti nâzil olm uştur.425

 yet 55: Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah'tır, resulüdür, iman eden­
lerdir; onlar ki Allah'ın em irlerine boyun eğerek nam azı kılar, zekâtı verirler.

Taberânî, el-M u 'cem ü l-E vsat adlı eserinde içinde m eçhul râvilerin
bulunduğu bir senedle A m m âr b. Yâsir'den nakleder: Hz. A li [rad ıyalla-

hu anh i nâfile bir nam az kılarken rükû esnasında bir dilenci yanm a gelip
durdu. Hz. Ali parm ağındaki yüzüğü çıkarıp dilenciye verdi. Bunun
üzerine, "Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah'tır, resûlildür, iman edenler­

425 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 10/397; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1155; İb n H işâm , es-S îre, 2/49;
B e y h a k î, D elâilü ’n -N ü bü vve, 3/174
dir; onlar ki Allah'ın em irlerine boyun eğerek nam azı kılar, zekâtı verirler"
âyeti nâzil o ld u .426

Bu rivayetin A bdürrezzâk tarafından nakledilen bir şahidi vardır.

A bdürrezzâk, A bdülvehhâb b. M ücâhid'den, o da babasından, o da
İbn A bbas'tan nakleder: "Sizin dostunuz (veliniz) ancak A llah'tır" âyeti
Ali b. Ebû Tâlib hakkında nâzil oldu.427 İbn M erdûye, benzer bir riva­
yeti farklı bir şekilde İbn A bbas'tan ve yine benzer bir rivayeti de Hz.
Ali'den nakleder. İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder.428 İbn Ebû Hâtim
ise benzer bir rivayeti Selem e b. K üheyl'den nakleder.429 Tüm bu "şahi-
d "ler birbirini destekleyen rivayetlerdir.

 yet 57: Ey iman edenler! Sizden önce kendilerine kitap verilenlerden

dininizi alay ve oyun konusu edinenleri ve kâfirleri dost edinm eyin. Allah'tan
korkun; eğer m üm inler iseniz.

Ebü'ş-Şeyh ve İbn H ibbân, İbn A bbas'tan nakleder: Rifâa b. Zeyd

b. Tâbût ile Süveyd b. Hâris m üslüm an olduklarını açığa vurm akla
birlikte m ünafıklık yapıyorlardı. M üslüm anlardan bir kim se de bu iki­
sine oldukça sevgi besliyordu. Bunun üzerine yüce Allah, "E y iman
edenler! Sizden önce kendilerine kitap verilenlerden dininizi alay ve oyun ko­
nusu edinenleri ve kâfirleri dost edinm eyin. Allah'tan korkun; eğer m üm inler
iseniz" (M â id e 5/57) âyetinden itibaren, " Yanınıza inkârla girip yine inkârla
çıktıkları halde size geldiklerinde 'inandık' derler. Allah gizlediklerini daha iyi
bilm ektedir” (M âid e 5/61) âyetine kadar olan kısm ı indirdi.430

426 T aberânî, el-M u 'cem ill-E v sat, 6/218. T aberânî'd e, "S o n ra R esü lu llah 'a g elip b u d uru m u
anlattı. B u nu n ü zerin e ây et n âzil o ld u " cü m lesi b u ra d a zik red ilm em iş.

427 İb n K e sîr'in d e A b d ü rrezzâk 'tan n ak lettiğ i b u rivay eti e l-M u sa n n e f te bu lam ad ım . İbn
K esîr, Tefsîr, 3/138.

428 Taberî, C âm iu'l-B eıjân, 10/426.

429 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 4/1162.

430 E b ü 'ş-Ş e y h 'in el- Azntne' sin d e ve İb n H ib b ân 'm S a h îh 'in d e bu rivayeti bu lam ad ım . E b ü 'ş-
Ş e y h 'in Tefsîr'in d e n m u h tem elen n ak letm ek ted ir. B u e se r g ü n ü m ü ze u laşm am ıştır.
j * j > î U j u y ı jı> î i î j i ı * ıb i j ı v ı ı L j * ı u j5

_^Jİ j l j

 yet 59: (O nlara) şöyle de: Ey kitap ehli! Yalnızca Allah'a, bize indiri­
lene ve daha önce indirilene inandığım ız için mi bizden hoşlanm ıyorsunuz?
O ysa çoğunuz yoldan çıkm ış kim selersiniz.

Yine Ebü'ş-Şeyh, İbn A bbas'tan nakleder: A ralarında Ebû Y âsir b.

A htab, N âfi' b. Ebû Nâfi' ve Gâzî b. A m r'ın bulunduğu bir grup ya­
hudi, Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelip peygam berlerden kim e
im an ettiğini sordular. Peygam ber Efendim iz şu cevabı verdi: "Ben, A l­
lah'a, İbrahim, İsmail, İshak, Yakub ve Yakub oğullarına indirilenlere, Musa,
İsa ve (diğer) peygam berlere R ab leri tarafından verilenlere iman ettim. On­
ları birbirinden ayırt etmeyiz. Biz ancak O ’na teslim oluruz" (Â l-i İm râ n 3/84).

Fakat Hz. İsa [aley h isselâm ] anılınca peygam berliğini inkâr ettiler ve, "B iz
İsa'ya [aley h isselâm ] da im an etm eyiz, ona im an edene de im an etm eyiz"
dediler. Bunun üzerine C enâb-ı A llah onlar hakkında, "(O nlara) şöy­
le de: Ey kitap ehli! Yalnızca Allah'a, bize indirilene ve daha önce indirilene
inandığım ız için mi bizden hoşlanm ıyorsunuz? Oysa çoğunuz yoldan çıkmış
kim selersiniz" (M âid e 5/59) âyetini indirdi.431
„ i
o l S J f f . aal Iy-dj Jul cJLp â J < u l ju ^ II o J l î j

l İ L 4 J I j jjî a ^ i% ıT jlş jZ Jjlu L j

Ouıjjjy ûîs'u^jı # J ı [s&ijtjj&ı

*

®^juiiîı 4^ NİijhuJ^vı 5 ^ 3 iı lillLı

 yet 64: Yahudiler, Allah'ın eli bağlıdır (sıkıdır), dediler. H ay dedikleri
yüzünden elleri bağlanası ve lânet olasılar! Bilakis, Allah'ın elleri açıktır, di­
lediği g ibi verir. A ndolsun ki sana Rabb'inden indirilen, onlardan çoğunun
azgınlığını ve küfrünü artırır. Aralarına, kıyam ete kadar (sürecek) düşm anlık

431 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 2/596; 3/110; 10/434; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1164.
ve kin soktuk. N e zam an savaş için bir ateş yakm ışlarsa (fitneyi uyandırm ış­
larsa) Allah onu söndürm üştür. O nlar yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar;
A llah ise bozguncuları sevmez.

Taberânî, İbn A bbas'tan nakleder: Yahudilerden N ebbâş b. Kays

adı verilen bir adam , "Sen in R abb'in cim ridir, hiç infakta bu lu nm u ­
y or" dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, " Yahudiler, Allah'ın eli bağlıdır
(sıkıdır), dediler. H ay dedikleri yüzünden elleri bağlanası ve lânet olasılar!
Bilakis, A llah ’ın elleri açıktır, dilediği gibi verir . .. " âyetini indirdi.432

Ebü'ş-Şeyh, başka bir şekilde İbn A bbas'tan nakleder: " Yahudiler,

Allah'ın eli bağlıdır (sıkıdır), dediler" âyeti K aynukâ' yahudilerinin reisi
Finhâs hakkında nâzil oldu.

U i J jO j f J 6 1 5 dL 5j İLLİ! j p î l J £_İ; d y U )\ L^l ü

© c r t jf â i fp jı n i ı Sı
 yet 67: Ey resûl! Rabb'inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yap­
mazsan O'nun elçiliğini yapm am ış olursun. Allah seni insanlardan koruya­
caktır. Doğrusu Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik etmez.

Ebü'ş-Şeyh, Hasan-ı Basrî'den nakleder: Resülullah [sallallahu aleyhi

vesellem ] buyurdu ki: "Allah beni risâletle gönderdi, ben bu risâleti gereğince
yerine getirm e takatini kendim de bulamadım. İnsanların beni yalanlayacakla­
rını da iyi biliyordum. Rabbim bana, ya tebliğimi yap veya azaplandırırım diye
uyarıda bulundu ve, ‘Ey resûl! Rabb'inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu
yapm azsan O'nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni insanlardan koru­
yacaktır. Doğrusu Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik etmez' âyetini indirdi."

İbn Ebû Hâtim , M ücâhid'den nakleder: "Ey resûl! Rabb'inden sana

indirileni tebliğ et" âyeti nâzil olunca R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ]

şöyle buyurdu: "Yâ Rabbi! Bunu nasıl yapabilirim ? Ben yapayalnızını, on­
ların hepsi benim aleyhim e bir araya geleceklerdir." Bu sefer, "Eğer bunu
yapm azsan O'nun elçiliğini yapm am ış olursun” âyeti nâzil oldu.433

432 T aberânî, el-M u ‘cem ü 1-K ebîr, 12/67.

433 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1173.

 H âkim ve Tirm izî, Hz. Âişe'den nakleder: Resûl-i Ekrem [sallallahu

aleyhi v esellem ], " Allah s eni insanlardan koruyacaktır" âyeti nâzil oluncaya
kadar m uhafız ile korunurdu. Bu âyet nâzil olunca başını çadırdan çı­
kartıp şöyle dedi: " Ey insanlar! Haydi gidiniz, Allah beni korum asına almış
bulunuyor."m Bu hadis, âyet-i kerim enin geceleyin nâzil olm uş "ley lî"
ve Hz. Peygam ber yatakta yatıyorken nâzil olm uş "firaşî" bir âyet oldu­
ğunu gösterm ektedir.

Taberânî, Ebû Said el-H udrî'den nakleder: R esû lu llah'm [sallallah u

aleyhi vese llem ] am cası Hz. A bbas, onu koruyanlar arasında idi. " Allah
seni insanlardan koruyacaktır'' âyeti nâzil olunca korum ayı bıraktı.435

Taberânî, îsm et b. M âlik el-H utam î'den nakleder: "Allah seni insan­
lardan koruyacaktır" âyeti nâzil oluncaya kadar, bizler R esûlullah'ı [sal­

lallah u aley h i vese llem ] geceleri korum ak için bekçilik yapardık. Â yet nâzil
olunca korum a terkedildi.

Taberânî ve Sahîh adlı eserinde İbn Hibbân, Ebû H üreyre'den nak­

leder: Resûl-i Ekrem [sallallahu aley h i vesellem ] yolculukta iken sabahlaya­
cak olursak, en büyük ve en geniş gölgeli ağacı ona bırakırdık. O da o
ağacın altında konaklardı. Bir gün bir ağacın altında konakladı, kılıcı­
nı da o ağaca astı. Adam ın biri gelip kılıcını aldı ve, "E y M uham m ed!
Bana karşı seni kim koruyabilir?" dedi. Hz. Peygam ber, " Beni sana karşı
Allah koruyacaktır, kılıcı koy" dedi. O da kılıcını yerine koydu ve " Allah
seni insanlardan koruyacaktır" buyruğu nâzil oldu.

Taberânî, İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, Câbir'den nakleder:

R esülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], Benî Enm âr üzerine gazaya çıktığın­
da Z âtürrikâ'd a en büyük hurm a ağacının altında konakladı. K uyunun
başında otururken ayaklarını sarkıtm ıştı. Bu sırada N eccâroğulları'n-
dan Varis, "M u h am m ed 'i öldü receğim " dedi. A rkadaşları, "N asıl öl­
d ü receksin" dediler. Varis, "O n a kılıcını ver diyeceğim , kılıcını verince
onunla onu öldüreceğim " dedi. Kalkıp Resülullah'a geldi ve, "E y M u­
ham m ed! Bana kılıcını ver de bakayım " dedi. Peygam ber Efendim iz
kılıcı ona verir verm ez elleri titrem eye başladı ve kılıç elinden düştü.

434 T irm iz î, Tefsîr, 5; H âkim , el-M ü sted rek, 2/342.

435 T aberân î, el-M u 'cem ü 's-Sağîr, 1/255.

R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] buyurdu: "Allah senin yapm ak istedi­
ğin şeye m ani oldu." Bunun üzerine, "Ey resûl! Rabb'inden sana indirileni
tebliğ et. Eğer bunu yapm azsan O'nun elçiliğini yapm am ış olursun. Allah
seni insanlardan koruyacaktır. D oğrusu Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik
etmez" âyeti nâzil oldu.436

Bu âyetin nüzûl sebebiyle alakalı olarak İbn M erdûye ve Taberânî'nin

İbn A bbas'tan [radıyallahu anh] yaptıkları şu nakil garîbdir: Resülullah [sal­

lallah u aleyhi vesellem ] korunuyordu. "Allah seni insanlardan koruyacaktır"

âyeti nâzil olana kadar, Ebû Tâlib her gün H âşim oğulları'ndan bir ada­
mı Hz. Peygam berle beraber gönderip onu koruyordu. Yine onu ko­
rum ak için bir adam gönderm ek istediğinde Resûl-i Ekrem Efendimiz,
"Ey Amcam! Cenâb-ı Allah beni insanlardan ve cinlerden koruyor'' dedi. İbn
Merdûye, benzer bir rivayeti de Câbir'den nakleder. Ancak bu durum
âyetin M ekkî olm asını gerektirir ki gerçek bunun hilafınadır.

L jjJİJl Ij- L -â J J u . y 1j ^ i lJ j i

t jJ jf o l i p ' j d j j \ \Jj

0 ^ ı ö ı r > a Ji J * jA j

 yet 68: "Ey kitap ehli! Sız, Tevrat'ı, Incil'i ve Rabb'inizden size indi­
rileni hakkıyla uygulam adıkça, (doğru) bir şey (yol) üzerinde değilsinizdir"
de. Rabb'inden sana indirilen, onlardan çoğunun küfür ve azgınlığını elbette
artıracaktır. Kâfirler topluluğuna üzülme.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , ibn A bbas'tan nakleder: Râfi', Sellâm
b. M işkem ve M âlik b. Sayf gelip, "Y â M uham m ed! Sen İbrah im 'in şe­
riatı ve dini üzeri olduğunu, elim izde bulunan Tevrat'a im an ettiğini
iddia etm iyor m usun?" dediler. Peygam ber Efendim iz [sallallah u aleyhi

v ese lle m ], "Evet, ancak siz onda olanı inkâr edip sonradan birçok şeyler uydur­
dunuz. insanlara açıklam akla em rolunduğunuz şeyleri de gizlediniz" buyur­
du. Bu sefer, "B izler elim izde bulunanın gereğini yerine getiririz. Biz

436 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 4/1173.

hak ve hidayet ü zereyiz" dediler. Bunun üzerine C enâb-ı Allah, '"Ey
kitap ehli! Siz, Tevrat'ı, Incil'i ve Rabb'inizden size indirileni hakkıyla uygu­
lam adıkça, (doğru) bir şey (yol) üzerinde değilsinizdir' de. Rabb'inden sana
indirilen, onlardan çoğunun küfür ve azgınlığım elbette artıracaktır. Kâfirler
topluluğuna üzülm e’' âyetini vahyetti.437

 yet 82: İnsanlar içerisinde iman edenlere düşm anlık bakım ından en
şiddetli olarak yahudiler ile şirk koşanlan bulacaksın. Onlar içinde iman
edenlere sevgi bakım ından en yakın olarak da, "Biz h ıristiyan lan z" diyenleri
bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve rahipler vardır ve onlar büyüklük
taslamazlar.

İbn Ebû H âtim , Said b. M üseyyeb, Ebû Bekir b. A bdurrahm an ve

Urve b. Z iibeyr'den nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], bir
m ektup yazarak A m r b. Ü m eyye ed-D am rî'yle beraber N ecâşî'ye gön­
derdi. A m r, N ecâşî'nin huzuruna vardı ve Resûl-i Ekrem 'in m ektubu­
nu okudu. D aha sonra N ecâşî, C afer b. Ebû Tâlib ve onunla birlikte
hicret eden diğer m üm inleri çağırdı. Rahiplere ve keşişlere de haber
gönderdi. A rkasından C afer b. Ebû Tâlib'e konuşm asını em retti. C a­
fer [rad ıy allah u anh ] onlara M eryem sûresini okudu. O nlar da okunan
Kur'ân-ı Kerîm 'e im an ettiler ve gözleri yaşla dolup taştı. İşte yüce A l­
lah, "O nlar içinde iman edenlere sevgi bakım ından en yakın olarak da 'Biz
hıristiyanlanz' diyenleri bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve rahipler
vardır ve onlar büyüklük taslam azlar [82], Resûle indirileni duydukları za­
man, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığım görü r­
sün. D erler ki: "Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz
[83]" âyetlerini bu nlar hakkında indirm iştir.438

437 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1174; T aberî, C â m iu î-B e y â n , 10/473-474.

438 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1185.

 İbn Ebû Hâtim , Said b. C übeyr'den nakleder: N ecâşî arkadaşları­
nın en iyilerinden otuz kişiyi R esû lu llah 'in [sallallah u aley h i v esellem ] hu­
zuruna gönderdi. Resûl-i Ekrem onlara Y âsîn sûresini okudu, onlar da
ağladılar. Bu âyet onlar hakkında nâzil oldu.439

N esâî, A bdullah b. Zübeyr'den nakleder: Bu âyet N ecâşî ve arka­

d aşları hakkında nâzil oldu.440 Taberânî, benzer bir rivayeti daha geniş
bir anlatım la İbn A bbas'tan nakleder.441

 yet 87: Ey iman edenleri A llah ’ın size helâl kıldığı iyi ve temiz şeyleri
(siz kendinize) haram kılm ayın ve sınırı aşmayın. A llah sınırı aşanları sevmez.

Tirm izî vb. İbn A bbas'tan nakleder: Bir adam Resûlullah'a [sallalla­

h u aley h i v ese llem ] gelerek, "E y A llah 'ın resûlü! Ben et yediğim de şehevî
hislerim kabarıyor ve kadınlara arzum artıyor, bu yüzden et yem eyi
kendim e haram kıldım " dedi. Bunun üzerine Cenâb-ı A llah, "Ey iman
edenler! Allah'ın size helâl kıldığı iyi ve temiz şeyleri (siz kendinize) haram
kılm ayın ve sınırı aşm ayın" âyetini indirdi.442

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: A ralarında O s­

m an b. M az'û n 'u n da bulunduğu bir grup sahabi, kadınları ve et yem e­
yi kendilerine haram kılm ışlardı. Şehveti kesm ek ve ibadete rağbetini
artırm ak için erkeklik organını kesm eyi düşündüler. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.443 İbn Cerîr, buna benzer rivayetleri m ürsel olarak
İkrim e, Ebû Kilâbe, M ücâhid, Ebû M âlik, N ehâî, Süddî ve diğerlerin­
den nakleder. Süddî rivayetinde, "O n kişi idiler, aralarında Osm an
b. M az'û n ve Ali b. Ebû Tâlib vard ı"; İkrim e rivayetinde, "O sm an b.

439 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 4/1184.

440 N esâî, es-Sü n en ii'l-K ü brâ, 10/84.

441 T aberânî, el-M ıı'cem ü l-E v sat, 7/336.

442 T irm iz î, T efsîr, 5; T aberân î, el M u 'cem ü l-K eb îr, 11/350.

443 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 10/518. D evam ı olan rivayetin b ir k ısm ı b u rad a zik red ilm iştir.
M az'û n, Hz. Ali, A bdullah b. M esud, M ikdâd b. Esved ve Ebû H uzey-
fe'nin kölesi Salim vard ı"; M ücâhid rivayetinde, "O sm an b. M az'û n ve
A bdullah b. Ö m er vardı" şeklinde nakledilir.

İbn A sâkir, Târih adlı eserinde Süddî es-Sagîr kanalıyla Kelbî'den,

o da Ebû Salih'ten, o da İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet aralarında
Ebû Bekir, Öm er, A li, İbn M esud, O sm an b. M az'ûn, M ikdâd b. Esved
ve H u zeyfe'nin kölesi Salim 'in bulunduğu bir grup sahabi hakkında
nâzil oldu. N efisleri için gerekli olan şeylerden uzak kalacaklarına, ka­
dınlardan uzak kalacaklarına, et ve yağ yem eyeceklerine, bez cübbe
giyeceklerine, sadece gıdalanm ak için yem ek yiyeceklerine ve yeryü­
zünde ruhbanlar gibi gezeceklerine dair birbirlerine söz verdiler. Bu­
nun üzerine bu âyet nâzil oldu.4'14

İbn Ebû H âtim , Z eyd b. Eslem 'den nakleder: A bdu llah b. R evâha
[ra d ıy a lla h u anh] R esû lu llah 'm [sa llallah u a le y h i v ese llem ] yanında iken ak­
rabaların d an biri evine m isafir gelm iş. Eve dönd ü ğün d e h anım ın ın
kend isini bekleyerek m isafire ikram da bu lu n m ad ığ ın ı gördü. H an ı­
m ına, "M isafiri ben im yüzü m d en aç bıraktın. Bu yem ek b an a haram
o lsu n " dedi. H anım ı ise, "A sıl bu yem ek bana haram o lsu n " dedi. Bu
sefer m isafir, "B u yem ek bana haram o lsu n " dedi. Bunu gören A b­
d u llah b. R evâha elini sofraya u zatarak, "B ism illâh diyerek y iy in iz"
dedi. Sonra R esû l-i Ekrem 'e giderek araların d a geçen bu d urum u an­
lattı. B u nu n üzerine C enâb-ı H ak, "Ey im an edenler! A llah'ın size helâl
kıldığı iyi ve tem iz şeyleri (siz kendinize) haram kılm ayın ve sın ın aşm ayın ”
âyetini indirdi.445

 yet 90: Ey iman edenler! Şarap, kum ar, dikili taşlar (putlar), fa l ve şans
okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz.

444 İbn A sâk ir, T ârîhu D ım aşk, 60/173.

445 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 4/1187-1188; T aberî, C â m iu î-B ey â n , 10/520.

 A hm ed b. H anbel, Ebû H üreyre'den nakleder: R esûlullah [sallalla­

h u a ley h i vese llem ] M edine'ye geldiğinde M edineliler şarap içiyor, kum ar

parası yiyorlardı. Hz. Peygam ber'e bu ikisi hakkında soru sordular.
Bunun üzerine yüce Allah, " Sana, şarap ve kum ar hakkında soru sorarlar.
De ki: H er ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım faydalar var­
dır. A ncak her ikisinin de günahı faydasın dan daha büyüktür. Yine sana iyilik
yolunda ne harcayacaklarım sorarlar. İh tiy a ç fazlasın ı' de. A llah size âyetleri
böyle açıklar ki düşünesiniz'' (B ak ara 2/219) âyetini indirdi. Bu sefer halk,
"Şarap bize haram kılınm adı, sadece büyük bir günahtır diye buyrul­
d u " dediler ve içki içm eye devam ettiler. N ihayet günlerden bir gün
m uhacirlerden bir kişi akşam nam azında arkadaşlarına im am olup
nam az kıldırdı. Kur'an okum ayı karıştırdı. Bunun üzerine C enâb-ı
A llah önceki âyetten daha ağır bir hüküm ihtiva eden şu âyet-i keri­
m eyi indirdi: " Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceyc
kadar- cünüp iken de -yolcu olan m üstesna- gusledinceye kadar nam aza yak­
laşm ayın" (N isâ 4/43). Daha sonra bundan da ağır bir hüküm ihtiva eden
şu âyet-i kerim eler indirildi: "Ey iman edenler! Şarap, kum ar, dikili taşlar
(putlar), fa l ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki
kurtuluşa eresiniz. Şeytan içki ve kum ar yoluyla ancak aranıza düşm anlık ve
kin sokm ak; sizi, Allah'ı anm aktan ve nam azdan alıkoym ak ister. A rtık (bun­
lardan) vazgeçtiniz değil m i?" (M âid e 5/90-91). D ediler ki: "B u sefer vazgeç­
tik ey R abbim iz!" Bunun üzerine insanlar, "E y A llah 'ın resûlü! Allah
yolunda öldürülen ya da yataklarında ölen birtakım kim seler vardır
ki bunlar içki içiyor ve kum ar oynuyorlardı. A llah ise bunları şeytanın
işlerinden bir pislik olarak n itelen dirdi" dediler. Bunun üzerine yüce
A llah, "İman eden ve iyi işler yapanlara, hakkıyla sakınıp iman ettikleri ve iyi
işler yaptıkları, sonra yine hakkıyle sakınıp iman ettikleri, sonra da hakkıyla
sakınıp yaptıklarını, ellerinden geldiğince güzel yaptıkları takdirde (haram kı­
lınm adan önce) tattıklarından dolayı günah yoktur (Ö nem li olan inandıktan
sonra iman ve iyi am elde sebattır). Allah iyi ve güzel yapanları sever" (M âid e

5/93) âyetini indirdi.446

N esâî ve Beyhakî, İbn A bbas'tan nakleder: Şarabın haram oldu­

ğuna dair âyet, içki içen ensar kabilelerinden iki kabile hakkında indi.

446 A hm ed b. H a n b el, el M iisn ed, 14/268.

B unlar sarhoş olup birbirlerine karşı olm adık işler yaptılar. A yıktıkla-
rm da herkes yüzünde, başında, sakalında içkili halin bir etkisini görüp
şöyle dem eye başladı: "B ana bunu filan kardeşim yaptı." H albuki bu
kim seler daha önce kalplerinde birirlerine karşı en ufak bir kin bulun­
m ayan kardeş kim selerdi. Bu sefer şöyle dem eye koyuldular: "Allah'a
yem in ederim , şayet kardeşim bana şefkatli, m erham etli bir kim se ol­
saydı bana bunları yapm azdı." Sonunda kalplerine kin yerleşti, bunun
üzerine yüce A llah şu, "Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (put­
lar), fa l ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki ku r­
tuluşa eresiniz” âyetini indirdi. Bu konuda işi zorlaştırm aya m eyleden
bazı kim seler, "E ğ er bu bir pislikse filan kişinin karnında yer etm işti.
O da U hud günü şehid ed ild i" dem eye başladılar. Bunun üzerine yüce
Allah, " İman eden ve iyi işler yapanlara, hakkıyla sakınıp iman ettikleri ve iyi
işler yaptıkları, sonra yine hakkıyla sakınıp iman ettikleri, sonra da hakkıyla
sakınıp yaptıklarını, ellerinden geldiğince güzel yaptıkları takdirde (haram kı­
lınm adan önce) tattıklarından dolayı günah yoktur. (Ö nem li olan inandıktan
sonra iman ve iyi am elde sebattır). A llah iyi ve güzel yapanları sever" (M âid e

5/93) âyetini indirdi.447

 yet 100: D e ki: Pis ve kötü ile tem iz ve iyi bir değildir; pis ve kötünün
çokluğu tuhafına g itse (yahut hoşuna gitse) de (bu böyledir). Ö yleyse ey akıl
sahipleri! A llah'tan korkunuz ki kurtuluşa eresiniz.

V âhidî ve Tergîb adlı eserinde Teym î (v. 535/11 4 i ) , C âbir'den nakle­

der: R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] şarabın haram olduğunu söyle­
yince bir bed evî A rap kalkıp şöyle dedi: "B en vaktiyle bunun ticaretini
yapan bir kim se idim. O ndan bir m al biriktirm iş bulunuyorum . Eğer
ben bu m alı yüce A llah'a itaat uğrunda kullanacak olursam bunun bir
faydası olur m u ?" Resûl-i Ekrem şöyle buyurdu: " Şüphesiz Allah helâl

447 N esâî, es-Sü n en ü'l-K ü brâ, 10/85; B ey h ak î, es-Sünenii'l-K .übrâ, 8/496; T aberân î, el-M u'ce-
m ü l-K eb îr, 12/56; H âk im , el-M ü stedrek, 4/158.
ve tem iz olandan başkasını kabul etm ez." Bunun üzerine C enâb-ı Allah,
resûlünü tasdik etm ek üzere şu âyeti indirdi: "De ki: Pis ve kötü ile temiz
ve iyi bir değildir; pis ve kötünün çokluğu tuhafına gitse (yahut hoşuna gitse)
de (bu böyledir). Ö yleyse ey akıl sahipleri! Allah'tan korkunuz ki kurtuluşa
eresiniz."‘m

 yet 101: Ey iman edenler! A çıklanırsa hoşunuza gitm eyecek olan şeyle­
ri sorm ayın. Eğer Kur'an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Açık­
lanm adığına göre) Allah onları affetm iştir (Siz sorup da başınıza iş çıkarm a­
yın). A llah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir.

Buhârî, Enes b. M âlik'ten nakleder: Bir gün R esûlullah bir hutbe

verdi. O sırada biri "Benim babam kim d ir?" diye sordu. Resûl-i Ekrem
[sa lla lla h u aley h i v ese llem ], "Filan kim sedir" diye cevap verdi. Bunun ü zeri­
ne, "E y iman edenler! A çıklanırsa hoşunuza gitm eyecek olan şeyleri sorm a­
yın" âyeti nâzil oldu.449

Yine Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: Bir topluluk Resûlullah'a

[sallallah u aley h i v esellem ] saygısızca ehem m iyetsiz şeyler sorarlardı. Bir
kim se, "B abam kim dir?" der, devesini kaybeden başka biri de, "D e­
vem nered e?" derdi. Bunun üzerine A llah o kim seler hakkında şu âye­
ti indirdi: "E y iman edenler! A çıklanırsa hoşunuza gitm eyecek olan şeyleri
sorm ayın. Eğer Kur'an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (A çıklan­
m adığına göre) Allah onları affetm iştir (Siz sorup da başınıza iş çıkarmayın).
Allah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir.''450 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti
Ebû H üreyre'den nakleder.451

448 T eym î, E b ü l-K a s ım K ıv â m ü 's-sü n n e İsm ail b. M u h a m m ed , et-T ergîb ve't-T erhîb (nşr.
E y m en Salih Şab an ), K ah ire 1413, 2/96-97; V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, s. 210.

449 B uhârî, Tefsîr, 12; M ü slim , F ezâil, 134. R iv a y etin b ir k ısm ı zik red ilm iş.

450 B u h ârî, T efsîr, 12.

451 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 11/103.

 A hm ed b. H anbel, Tirm izî ve H âkim , Hz. A li'den naklederler: " Yo­
luna gilcü yetenlerin o evi haccetm esi, Allah'ın insanlar üzerinde bir hakkı­
dır" (Â l-i im râ n 3/97) âyeti nâzil olduğunda bazı m üslüm anlar; "H er sene
m i yâ R esû lallah!" dediler. Peygam ber Efendim iz sükût etti. O nlar
yine, "H er sene m i, yâ R esû lallah!" dediler. R esülullah [sallallah u aleyhi

vesellem ], “H ayır, ancak eğer evet deseydim, her sene fa r z olurdu" buyurdu.
Bunun üzerine C enâb-ı A llah, "Ey iman edenler! A çıklanırsa hoşunuza
gitm eyecek olan şeyleri sorm ayın. Eğer Kur'an indirilirken onları sorarsanız
size açıklanır. (Açıklanm adığına göre) Allah onları ajfetm iştir. (Siz sorup da
başınıza iş çıkarm ayın). Allah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir" âyetini in-
zâl buyu rd u .452 İbn Cerîr, benzer rivayetleri Ebû ITüreyre, Ebû Ü m âm e,
İbn A bbas kanalıyla nakleder.453 H afız İbn H acer şöyle der: Bu âyetin
her iki hadise hakkında nâzil olm uş olm asında bir engel yoktur. A ncak
İbn A bbas [rad ıyallah u anh] rivayeti sened açısından daha sahihtir.454

 yet 106: Ey iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca vasiyet esnasın­
da içinizden iki adalet sahibi kişi aranızda şahitlik etsin. Yahut seferde iken
başınıza ölüm m usibeti gelm işse sizden olmayan, başka iki kişi (şahit olsun).
Eğer şüpheye düşerseniz o iki şahidi nam azdan sonra akkorsunuz; "Bu va­
siyet karşılığında hiçbir şeyi satın alm ayacağız, akraba (m enfaatine) de olsa;
Allah (için yaptığım ız) şahitliği gizlem eyeceğiz, (aksini yaparsak) bu takdirde
biz elbette günahkârlardan oluruz" diye A llah üzerine yem in ederler.

452 T irm iz î, H ac, 5; M ü slim , H ac, 4 1 2 ; A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 2/237; H âk im , el-M ü s­
tedrek, 2/322.

453 Taberî, Câm iu'l-Beyârı, 11/105-109.

454 İbn H acer, F eth u l-B â rî, 8/282.

 Tirm izî, İbn A bbas'tan nakleder: Tem îm -i Dârî, "E y iman edenler!
Birinize ölüm gelip çatınca vasiyet esnasında içinizden iki adalet sahibi kişi
aranızda şahitlik etsin" âyeti hakkında şöyle dedi; "B end en ve A dî b.
Bedda'dan başka herkes bu âyetin hükm ü altına girm ekten kurtulm uş­
tu r." Tem îm ve A dî İslâm 'dan önce ticaret için Şam 'a gidip gelen iki
hıristiyan idi. Yine bir seferinde ticaret için Şam 'a gelm işlerdi. Adına
Büdeyl b. Ebû M eryem denilen Seh m o ğu llan 'n ın âzatlı kölesi olan bir
kim se de ticaret m allarıyla birlikte bunlara katılm ıştı, yanında güm üş
bir kap vardı. Orada hastalandı ve o iki kişiye vasiyette bulunup bırak­
tığı eşyalar ailesine teslim etm elerini istedi. Temîm diyor ki: Büdeyl öl­
düğü zam an o güm üş kabı alıp 1000 dirhem e satıp parasını ben ve A dî
b. Bedda paylaştık. B ü deyl'in ailesine geldiğim izde eşyalarını kendile­
rine verdik. G üm üş kabı aradılar ve bize sordular. Biz de sadece bu nla­
rı bıraktı başka bir şey verm edi dedik. Hz. Peygam ber [sallallah u aley h i v e­

sellem ], M edine'ye gelip ben de M üslüm anlığı kabul edince bu olaydan

dolayı kuşkulandım . B ü deyl'in ailesine gelerek durum u kendilerine
anlattım , hissem e düşen 500 dirhem i kendilerine verdim , arkadaşım ­
da da bir bu kadar para olduğunu bildirdim . A dî b. Bedda'ı, R esûlul­
lah'a [sallallah u aley h i vesellem ] götürdüler. Resûl-i Ekrem , kendilerinden
delil istedi, delil bulam adılar. Kendi dînlerine göre kutsal saydıkları
bir şeye yem in etm elerini em retti. A dî ise yem in etti. Bunun üzerine,
"E y iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca vasiyet esnasında içinizden
iki adalet sahibi kişi aranızda şahitlik etsin. Yahut seferde iken başınıza ölüm
m usibeti gelm işse sizden olmayan, başka iki kişi (şahit olsun). Eğer şüpheye
düşerseniz o iki şahidi nam azdan sonra akkorsunuz; 'Bu vasiyet karşılığında
hiçbir şeyi satın alm ayacağız, akraba (m enfaatine) de olsa; Allah (için yaptığı­
mız) şahitliği gizlem eyeceğiz, (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette gü nah­
kârlardan oluruz' diye Allah üzerine yem in ederler. Bıı şahitlerin (sonradan
yalan söyleyerek) bir günah kazandıkları anlaşılırsa, (şahitlerin) haklarına te­
cavüz ettiği ölüye daha yakın olan (m irasçılardan) iki kişi onların yerini alır
ve Andolsun ki bizim şahitliğim iz onların şahitliğinden daha gerçektir ve biz
(kim senin hakkına) tecavüz etm edik, aksi takdirde biz, elbette zalim lerden olu ­
ruz' diye Allah'a yem in ederler. Bu (usul), şahitliği gerektiği şekilde yapmaya,
yahut yem inlerinden sonra, yem inlerin (m irasçılar tarafından) reddedilm e­
sinden korkm alarına (çekinm elerine çare olarak) daha uygundur. Allah'tan
korkun ve (O'nıı) dinleyin. Allah, yoldan çıkm ışlar topluluğuna rehberlik et­
m ez" (M â id e 5/106-108) âyetleri nâzil oldu. A m r b. Âs ile bir başkası kalkıp
yem in ettiler ve böylece A dî b. Bedda'dan 500 dirhem alınm ış oldu.455

Tem bih: İm am Zehebî, burada zikredilen Tem îm 'in Temîm-i

Dârî'den farklı bir kişi olduğunu ifade eder. Bu görüşünü M ukâtil b.
H ayyân'a (v. 135/752) dayandırır.456 H afız İbn Hacer ise, "B u açıklam a
sağlam değildir, zira bu hadiste zikredilen kişi Tem îm -i D ârî'dir" der.457

455 T irm iz î, T efsîr, 5.

456 M u k â til b. H a y y â n 'in Tefsîr'i g ü n ü m ü ze u laşm am ıştır. A n cak k a y n ak lard ak i M u kâtil
riv ay etlerin i top lay arak , y en id en Tefsîr'i in şa etm ek am acıy la b ir m aster tezi h a z ırla n ­
m ıştır (bk. M u h am m ed b. Salim ez-Z eh rân î, A kvâlii M u kâtil b. H ayyân fi't-T efsîr, Ü m -
m ü lk u râ Ü n iv ersitesi, 2007, 2 2 7 say fa). A y rıca M ü n zir A b d ü şşâfi K an d il tarafın d an
E zher'd e y a p ıla n Tefsîru M u kâtil b. H ayyân isim li m aster tezi d e b u lu n m ak tad ır.

457 İb n H acer, F eth u T B â rî, 5/410-411.

 6. EN'ÂM SÛRESİ

 yet 19: De ki: "Hangi şey şahadetçe en büyüktür?" D e ki: "(Hak pey­
gam ber olduğum a dair) benim le sizin aranızda Allah şahittir. Bu Kur'an
bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu. Yoksa siz,
A llah ile beraber başka tanrılar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz?" D e ki:
"Ben bıına şahitlik etmem. O ancak bir tek Allah'tır, ben sizin ortak koştuğu­
nuz şeylerden kesinlikle u zağım ."

İbn İshak ve İbn C erîr Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nak­
lederler: N ahham b. Zeyd, K ardem b. K â'b458 ve Bahrî b. A m r, R esûlul­
lah'a gelerek, "Y â M uham m ed! Sen A llah'tan başka bir ilah bilm iyor
m u su n "459 dediler. Resûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Allah'tan baş­
ka ilâh yoktur. Ben bununla gönderildim ve buna çağırıyorum'' buyurdu.

458 T ercü m ey e e sa s ald ığ ım ız b a sk ıd a K aru m o larak zik red ilen isim y azm a n ü sh ad a K ar­
d em olarak z ik red ilm ek te o lu p , T aberî ve İb n H işâm m etn in d e de "K a rd e m " z ik red il­
m ek ted ir.

459 M atb u m etin d e U " iken yazm a nü sh a ile T aberî ve İbn H işâm

m e tin lerin d ek i *1)1 U " ifad esin i esa s alarak tercü m e yaptık.
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] onların bu sözleri hakkında, "De ki:
'Hangi şey şahadetçe en büyüktür?' D e ki: '(Hak peygam ber olduğum a dair)
benim le sizin aranızda A llah şahittir. Bu Kur'an bana, kendisiyle sizi ve ulaş­
tığı herkesi uyarmam için vııhyolundu. Yoksa siz, A llah ile beraber başka tan­
rılar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz?' D e ki: 'Ben buna şahitlik etmem. O
ancak bir tek Allah'tır, ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden kesinlikle uza­
ğım "’ âyetini nâzil buyurdu.460

'T ^ 9 ^ /
, ,
< # ( i t I ■?
ı
/ I « J
„
.
E
i s* } o S
_
. S'' » / / } ° ^
_
■ O S o S o
^ oaj f t f iıJ U I JM Ü ^ -İJ İ+-&J

 yet 26: Onlar, hem insanları Peygamber'e yaklaşm aktan vazgeçirm eye
çalışırlar, hem de kendileri ondan uzaklaşırlar. Oysa onlar farkın da olm adan
ancak kendilerini helak ederler.

H âkim vb. İbn A bb as'tan n aklederler: Bu âyet, Ebû T âlib h akk ın ­

da nâzil oldu. Ç ünkü m üşrikleri, R esülullah'a [sa lla lla h u aley h i v esellem ]

eziyet etm ekten m enettiği h ald e kendisi O 'n u n getirdiği hak ve h aki­
katten u zaklaşıyo rd u .461

İbn Ebû Hâtim , Said b. Ebû H ilâl'den nakleder: Bu âyet, Resûl-i

Ekrem 'in [sallallah u aley h i vesellem ] am caları hakkında nâzil oldu. O nlar
on kişi idiler. A çıktan şiddetle Hz. Peygam ber'in tarafında idiler ancak
gizlice onun aleyhine çalışıy o rlard ı.462

j.fjj SI öjSJçtfJüi û\ it e l ı
" •> * * - i *

460 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 1 1/293; İb n H işâm , es-S îre, 1/568.

461 H âk im , el-M ü sted rek, 2/345; T ab erân î, e!-M u 'cemüt 1-Kebîr, 12/133.

462 İbn Ebû H âtim , Tefsir, 4/1277. P ey g am b er E fen d im iz'in [sallallah u aley h i vesellem ] on
am cası olu p, b u n la rın bir k ısm ı k ü çü k y aşta ve risâletten ön ce vefat etm işlerd ir. D o la­
y ısıyla a m ca la rın ın k en d isin e d ü şm an o ld u ğ u k o n u su n d ak i bu rivay et p ro b lem lid ir.
R e sû lu lla h 'm a m caları: A b b as, H am za, Ebû T âlib , H âris, M u k av v im , H acl, K uşem ,
E bû L eheb, D ırâ r ve Z ü bey r. Z ira R esû lu lla h 'm a m caların d an H z. H am za [rad ıyallahu
anh] İslâ m u ğ ru n d a şeh id olm u ş, H z. A b b as [rad ıyallah u anh] ise M e k k e 'n in feth in ­
d en ö n ce İslâm ile şereflen m işti. M u h tem elen bu ây et a m caların ın İslâm ile ta n ışm ala­
rın d a n ö n cek i d önem için n âzil o lm u ştu r.
 Â yet 33: Onların söylediklerinin hakikaten seni üzm ekte olduğunu bi­
liyoruz. A slında onlar seni yalanlam ıyorlar, fa k a t o zalim ler açıkça Allah'ın
âyetlerini inkâr ediyorlar.

Tirm izî ve H âkim , Hz. A li'den naklederler: Ebû Cehil, Resûlullah'a

[sa lla lla h u aleyhi v esellem ] şöyle der: "Aslında biz seni yalanlam ıyoruz, biz
senin getirdiğin m esajı yalanlıyoruz." Bunun üzerine A llah [celle celâ­

luh û], "Onların söylediklerinin hakikaten seni üzm ekte olduğunu biliyoruz.
A slında onlar seni yalanlam ıyorlar, fa k a t o zalim ler açıkça Allah'ın âyetlerini
inkâr ediyorlar" âyetim indirdi.463

 yet 52: Rab'lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O'na yalvaranları

kovm a! Onların hesabından sana bir sorum luluk, senin hesabından da onlara
herhangi bir sorum luluk yoktur ki bunları kovup da zalim lerden olasın!

İbn H ibbân ve H âkim , Sa'd b. Ebû V akkâs'tan naklederler: Bu âyet

altı kişi hakkında nâzil oldu: Ben, A bdullah b. M esud ve diğer dört
kişi. Bunlar için Kureyşliler, Resûlullah'a [sallallah u aleyhi v esellem ], "O nları
kov, çünkü biz bunlar gibi sana tâbi olm aktan u tanıyoru z" dediler. Hz.
Peygam ber'in içinden A llah 'ın dilediği şeyler geçti. Bunun üzerine,
"Rab'lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O'na yalvaranları kovm a! On­
ların hesabından sana bir sorum luluk, senin hesabından da onlara herhangi
bir sorum luluk yoktur ki bunları kovup da zalim lerden olasın! [52], A ram ız­
dan Allah'ın kendilerine lu tu fv e ihsanda bulunduğu kim seler de bunlar mı!'
dem eleri için onların bir kısm ını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik. Allah
şükredenleri daha iyi bilm ez m i?" [53] âyetleri nâzil oldu.464

463 T irm izî, Tefsîr, 6; H âkim , el-M ü stedrek, 2/345.

464 H âkim , el-M ü sted rek, 3/360; İbn H ib bân , Sahîh, 14/535.
 İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: K üfür ehlinden A bdüm enâfoğulla-
rı'ndan U tbe b. Rebîa, Şeybe b. Rebîa, M ut'im b. A dî ve H aris b. N ev-
fel, Ebû Tâlib'e gelip dediler ki: "E ğ er kardeşinin oğlu M uham m ed, bu
köleleri yanından kovarsa gözüm üzde daha büyür, yanım ızda onun
için daha itaatkârlık vesilesi olur ve ona uyup tâbi olm am ız daha elve­
rişli olu r." Bunun üzerine Ebû Tâlib, R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ]

ile konuştu. Ö m er b. H attâb [rad ıy allah u anh] dedi ki: "B öyle bir şey yap­
sak da onların ne istediklerini bir görsek." Bunun üzerine yüce Allah,
" Rab'lerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur'an ile)
uyar. O nlar için Rab'lerinden başka ne bir dost, ne de bir aracı vardır; belki sa­
kınırlar. Rab'lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O'na yalvaranları kovma!
Onların hesabından sana bir sorum luluk, senin hesabından da onlara herhan­
g i bir sorum luluk yoktur ki bunları kovup da zalim lerden olasın! 'Aramızdan
Allah'ın kendilerine lu tu f ve ihsanda bulunduğu kim seler de bunlar mı!' de­
meleri için onların bir kısm ını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik. A llah şük-
redenleri daha iyi bilm ez m i? " ( E n 'â m 6/51-53) âyetlerini indirdi. Söz konusu
kişiler ise Bilâl, A m m âr b. Yâsir, Ebû H u zeyfe'nin âzatlı kölesi Salim ,
U seyd 'in âzatlı kölesi Salih, A bdullah b. M esud, M ikdâd b. A bdullah,
Vâkıd b. A bdullah ve benzerleri idi. Bunun üzerine Hz. Ö m er [rad ıyal-

lahu anh] gelip söylediği sözden dolayı özür beyan etti. Bunun üzerine,
"A yetlerim ize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selâm size! Rabb'iniz
m erham et etm eyi kendisine yazdı. Gerçek şu ki: Sizden kim, bilm eyerek bir kö­
tülük yapar, sonra ardından tövbe edip de kendini ıslah ederse, bilsin ki Allah
çok bağışlayan, çok esirgeyendir'' [54] âyeti nâzil oldu.465

İbn Cerîr, İbn Ebû H âtim vb. H abbâb b. Eret'ten naklederler:

A kra' b. H âbis ve U yeyne b. H ısn Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ]

geldiler. R esûl-i Ekrem Süheyb, Bilâl, A m m âr ve H abbâb ile beraber

m üm inlerin zayıflarından olan bir grupla oturur bir halde buldular.
R esû lu llah 'in etrafında onları görünce bu zayıf m üslüm anları hakir
görerek Hz. Peygam ber'e gelip, "B izim için bunlardan ayrı bir oturum
yapm anı, bize ayrı bir m eclis tahsis etm eni isteriz. Böylece A raplar
bizim bunlardan üstün olduğum uzu anlasınlar. A rap kabilelerinden
birtakım elçiler, heyetler sana gelirler. A raplar'm bizi, bu kölelerle bir­
465 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 11/379.
likte görm elerinden utanırız. D olayısıyla biz gelince onları yanından
kaldırıp uzaklaştır. Bizim seninle işim iz bittikten sonra yine istersen
onlarla ayrıca o tu r" dediler. Hz. Peygam ber, "Olur" buyurdu.466 B u ­
nun üzerine, “R ablerin in rızasını isteyerek sabah akşam O'na yalvaranları
kovnıa! Onların hesabından sana bir sorum luluk; senin hesabından da onlara
herhangi bir sorum luluk yoktur ki bunları kovup da zalim lerden olasın" [52]

âyeti nâzil oldu. C enâb-ı Allah sonra A kra' ve arkadaşlarını zikretti.

"'Aramızdan Allah'ın kendilerine lu tu f ve ihsanda bulunduğu kim seler de
bunlar m ı!" dem eleri için onların bir kısm ını diğerleri ile işte böyle imtihan
ettik. Allah şükredenleri daha iyi bilm ez m i?" [53]. Resülullah [sallallah u aley h i

vesellem ] bizim le beraber otururdu, yanım ızdan kalkıp gitm ek istediği

zam an kalkar gider, yanım ızdan ayrılırdı. Sonra, "Sabah akşam R a b îe-
rine, O'nun rızasını dileyerek dua edenlerle birlikte candan sebat et. Dünya
hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan çevirme. Kalbini bizi anm aktan
gafil kıldığım ız, kötü arzularına uymuş ve işi gücü aşırılık olan kim seye bo­
yun eğm e" (K e h f 18/28) âyeti nâzil oldu.467

İbn K esîr (v. 774/1373) şöyle der: Bu rivayet garîbdir. Zira âyet M ek-
kî'dir, A kra' ile U yeyne ise hicretten çok sonra m üslüm an oldular.

Firyâbî ve İbn Ebû Hâtim, M âhân'dan468 nakleder: Bir grup insan

Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] gelerek, "Yâ Resûlallah! Biz büyük bir
günah işledik" dediler. Peygam ber Efendimiz onlara bir cevap vermedi.
Bunun üzerine, ''Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selâm
size! Rabb'iniz merhamet etmeyi kendisine yazdı. Gerçek şu ki: Sizden kim, bil­
meyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tövbe edip de kendini ıslah ederse
bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (E n 'âm 6/54) âyeti nâzil oldu.469

466 M e tin d e o lm ay an an cak T aberî'd e b u lu n a n ve d evam ed en cü m le şö y led ir: O n lar,

" O lu r d em en y etm ez, bizim için b u n u y azılı h ale g etir. B u nu b ize y a z " d ed iler de
A lla h 'ın resûlü sö y led ik lerin i k abu l ettiğ in i y a zm ak ü zere H z. A li'y i çağ ırtıp ü stü n e
y a z ılm a sı için b ir sayfa isted i. Biz, b ir k ö şed e otu ru y o rd u k . O sırad a C ib ril g eld i ve,
"Sabah akşam A llah'ın rızasın ı d iley erek R a b îe r in e du a ed en leri sakın y an ın dan kovm a ..."
(E n 'â m 6/52) ây et-i k erim esin i ind irdi.

467 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 11/376. İm am Sü y û tî rivayeti ih tisa r ed erek n ak letm iş.

468 M atb u b a sk ıd a Selm an o larak yazılan isim İb n E bû H âtim 'd e ve yazm a n ü sh ad a M âh ân

ola ra k z ik red ilm ek ted ir. M âh ân tâ b iîn d en d ir (bk. B u h ârî, et-T â rîh u î-K eb îr, 8/67).

469 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 4/1300.

 ;î j j # £ ~ i& 5Î J jL iS ı 5J j i

ı_â_. 5" j-.]gj 1 ! p—&&*-? ^-*4—^

0 0<h ^ <L«k) o i r j l

 yet 65: De ki: "'Allah'ın size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın

altından (yerden) bir azap gönderm eye ya da birbirinize düşürüp kim inize
kim inizin hıncım tattırmaya gücü yeter." Bak, anlasınlar diye âyetlerim izi
nasıl açıklıyoruz!

İbn Ebû Hâtim , Zeyd b. Eslem 'den nakleder: "De ki: 'Allah'ın size
üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap gönder­
meye ya da birbirinize düşürüp kim inize kim inizin hıncını tattırmaya gücü
yeter.' Bak, arılasınlar diye âyetlerim izi nasıl açıklıyoruz!" âyeti nâzil oldu­
ğunda R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] şöyle buyurdu: ''Benden sonra,
kılıçlarla birbirinizin boynunu vuran kâfirlere dönm eyin." Sahâbe-i kirâm ,
"B iz, A llah'tan başka ilâh olm adığına, senin de A llah 'ın resûlü olduğu­
na şehadet ettiğim iz halde mi, (böyle bir şey olacak)" dedi. Peygam ber
Efendim iz, "Evet" diye buyurdu. Bazıları ise, "B iz m üslüm an olduğu­
m uz sürece birbirim izi öldürm e durum u ebediyen olm ayacak" dedi­
ler. Bunun üzerine, "Bak, anlasınlar diye âyetlerim izi nasıl açıklıyoruz! [65],

Kur'an hak olduğu halde kavmin onu yalanladı. D e ki: Ben size vekil (kefil)
değilim 166]. Eler haberin gerçekleşeceği bir zaman vardır. Yakında siz de g er­
çeği bileceksin iz" [67] âyetleri nâzil oldu.470

© l i j JtfJı $ j\ A L . 'Â f c fJj

** *

 yet 82: İnanıp da im anlarına herhangi bir haksızlık bulaştırm ayanlar

var ya, işte güven onlarındır ve onlar doğru yolu bulanlardır.

470 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 4/1312. İbn E bû H âtim 'd ek i rivayette, "P e y g a m b e r E fen d im iz
[sallallah u aley h i v esellem ], 'E v et' d iye b u y u rd u " cü m lesi old u ğ u hald e, m etin d e y o k ­
tu. R iv ay etin a n la şılm ası için İbn E bû H âtim rivay etin i esa s aldık.
 İbn Ebû H âtim , U beydullah b. Zahr'dan, o da Bekir b. Sevâde'dan
nakleder: D üşm anlardan biri m üslüm anlara ham le yaptı ve bir m üs-
lüm anı öldürdü. D aha sonra bir ham le daha yaptı, bir diğerini öldür­
dü, sonra bir diğerini öldürdü. Sonra şöyle dedi: "Acaba bu ndan sonra
m üslüm an olm am ın bana bir faydası olacak m ı?" R esülullah [sallalla­

h u a ley h i v ese lle m ], "Evet" deyince atını m ahm uzlayarak m üslüm anla­
rın arasına girdi, sonra önceki arkadaşlarına bir ham le yaptı, bir kişi
öldürdü, sonra bir diğerini, bir diğerini öldürdü, daha sonra kendisi
şehid oldu. Bekir b. Sevâde der ki: A shap şu, "İmarı edenler, im anlarına
da zulüm karıştırm ayanlar ..." âyet-i kerim esinin onun hakkında nâzil
olduğu görüşündeydiler.471

 yet 91: (Yahudiler) Allah'ı gereği gibi tanımadılar. Çünkü, "Allah hiç-
bir beşere bir şey indirm edi" dediler. De ki: Öyle ise M usa'nın insanlara bir
nur ve hidayet olarak getirdiği kitabı kim indirdi? Siz onu kâğıtlara yazıp
(istediğinizi) açıklıyor, çoğunu da gizliyorsunuz. Sizin de atalarınızın da bile­
m ediği şeyler (Kur'an'da) size öğretilm iştir. (Resûlüm ) sen "Allah'' de, sonra
onları bırak, daldıkları bataklıkta oynayadursunlar!

İbn Ebû H âtim , Said b. C übeyr'den nakleder: M âlik b. Sayf adında

bir yahudi gelip Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile tartıştı. Resûl-i Ek­
rem ona şöyle dedi: "Tevrat'ı M usa'ya indiren hakkı için sana soruyorum ,
Tevrat'ta Allah'ın şişman haham a buğzettiğine dair bir ifade var m ı? ” M âlik
de şişm an bir haham idi. Bundan dolayı kızdı ve şöyle dedi: "Allah
hiçbir insana herhangi bir şey indirm em iştir." A rkadaşları ona, "N e
oluyor sana, M usa'ya da hiçbir şey indirm em iş m idir?" dediler. Bunun

471 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 4/1333-1334.

üzerine yüce Allah, " Allah'ı gereği gibi tanımadılar. Çünkü, 'Allah hiçbir
beşere bir şey indirm edi" dediler . .. " âyetini indirdi.472 Bu rivayet m ürsel­
dir. Benzer bir rivayeti İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder.473 Benzer başka
bir rivayet de N isâ sûresinde (bk. 4/153) geçti.

İbn Cerîr, İbn Ebû Talha kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Yahu­
diler, "Allah'a yem in olsun ki A llah sem adan bir kitap gönderm edi"
dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.474

 yet 93: Allah'a karşı yalan uydurandan yahut kendisine hiçbir şey
vahyedilm em işken "Bana da vahyolundu" diyenden ve, "Ben de Allah'ın in­
dirdiği âyetlerin benzerini indireceğim " diyenden daha zalim kim vardır! O
zalim ler, ölüm ün (boğucu) dalgalan içinde, m elekler de pençelerini uzatmış,
onlara, "Haydi canlarınızı kurtarın! Allah'a karşı gerçek olm ayanı söylem e­
nizden ve O'nun âyetlerine karşı kibirlilik taslamış olm anızdan ötürü, bugün
alçaklık azabı ile cezalandırılacaksınız!" derken onların halini bir görsen!

İbn C erîr, İkrim e'd en n akled er: " Allah'a karşı yalan uydurandan ya­
hut ken disin e hiçbir şey vahyedilm em işken 'Bana da vahyolundu' diyenden
daha zalim kim v a r d ır ...” âyeti M ü seylim e h ak k ın d a n âzil oldu. '"Ben
de A llah'ın in dirdiği âyetlerin benzerini indireceğim ' diyenden daha zalim
kim v ardır/" âyeti ise R esû lu llah 'm vahiy kâtip liğini y ap an A bd u llah
b. S a 'd b. Ebû Serh h akkın d a nâzil oldu. R esû l-i Ekrem [sa lla lla h u a ley h i

472 İbn E bû H â tim , Tefsîr, 4/1342.

473 T aberî, C âm iu 'l-B eyân , 11/522.

474 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 11/523. İm am S ü y û tî'n in ih tisar ettiğ i rivayet şö y led ir: Y ah u d i­
ler, P e y g a m b e r E fen d im iz'e, " E y M u h am m ed ! A llah san a k itap g ö n d erd i m i?" d iye
so rd u la r. R esû l-i E krem de, "E vet" b u y u rd u . Y ah u d iler, "A llah 'a y em in o lsu n ki A llah
sem a d a n b ir k itap g ö n d e rm e d i" d ed iler.
v ese llem ] ona "A zîzün H ak îm " diye yazm asını söylerm iş, o ise "G afû -
ru n R a h îm " diye yazarm ış. Sonra y azd ığ ın ı okur, H z. P eyg am ber de,
"Evet, hepsi eşittir" d erm iş.473 Bu kişi d aha sonra İslâm 'd an d önü p Ku-
reyşliler'e k atıld ı.476

İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Süddî'den şu ziyade ile nakleder: A b­

dullah b. Sa'd dedi ki: "H z. M uham m ed'e vahyolunuyordu, bana da
vahyolunm aya başladı. Eğer A llah onu indiriyor idiyse şim di ben de
A llah 'ın indirdiğinin benzerini indiriyorum . Hz. M uham m ed 'sem ıan
alîm en' derdi, ben de 'alîm en hakîm en' d erd im ."477

 yet 94: A ndolsun ki sizi ilk defa yarattığım ız gibi teker teker bize ge­
leceksiniz ve (dünyada) size verdiğim iz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Ya­
ratılışınızda ortaklarım ız sandığınız şefaatçılan m zı da yanınızda görem eye­
ceğiz. Andolsun, aranız açılm ış ve (tanrı) sandığınız şeyler sizden kaybolup
gitm iştir.

İbn C erîr vb. İkrim e'den nakleder: N adr b. H âris dedi ki: "L ât ve
U zzâ bana şefaat edecektir." Bunun üzerine âyetin, " A ndolsun ki sizi ilk
defa yarattığım ız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiği­
miz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarım ız sandığınız

475 Bu sö z ler A b d u llah b. S a 'd ’m id d ialarıd ır. Bu seb ep le m işli g eçm iş z am an ile n ak let­
tim . İb n S a 'd 'm b e n z e r k elim eleri R e sü lu llah 'a so rd u ğ u ve "a y n ı m a n a d a d ır" ceva­
bı ald ığ ı sö z k o n u su olm u ştu r. A ncak v ah iy kâtibi o la ra k b u şek ild e k ay ıtlara geçtiği
on u n id d ia sıd ır. P ey g am b er E fen d im iz [sallallah u aley h i vesellem ] h e r ne k ad ar aynı
an lam a g else d e ây etin nâzil old u ğ u şek ild e y azılm asın ı em re d e r ve d ü zeltird i. Bir
d iğ e r h u su s ise, vah iy k âtip leri b ird en fazla o ld u ğ u için d iğ er k â tip le re d e y a zd ırır ve
ay nı z a m a n d a sah âbe-i kirâm ezb erlerd i. İbn S a'd bu h ataların d an d o lay ı u y a rılm ış ve
d ah a so n ra m ü rted olu p m ü şrik lere k atılm ıştır.

476 T aberî, C âm iu 'l-B eyân , 11/533.

477 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 11/534.

şefaatçılan m zı da yanınızda görem eyeceğiz" buyruğuna kadar olan kısm ı
nâzil oldu.478

* "* ^

@ûjiu: ı^iır u. f-fe * f-% > f-^5J] fi f4 ^ ^5

 yet 108: Allah'tan başkasına tapanlara (ve putlarına) sövm eyin; sonra
onlar da bilgisizce, düşm anca Allah'a söverler. Böylece biz her üm m ete kendi
işlerini cazip gösterdik. Sonunda dönüşleri Rab derinedir. A rtık O ne yaptık­
larım kendilerine bildirecektir.

A bdürrezzâk dedi ki: M a'm er bize Katâde'den nakletti: M üslü­

m anlar kâfirlerin putlarına sövüyorlardı. Kâfirler de karşılık verip A l­
lah'a sövüyorlardı. Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Allah'tan başkasına
tapanlara (ve putlarına) sövm eyin; sonra onlar da bilgisizce, düşm anca Al­
lah'a söverler ..." âyetini nâzil buyurdu.479

1 ..İV . . s .
J LLp
l p OÜVI UjI ji l* ol fö l\Z r jfj 4ÎJU IjLlîl j

0 S !>'*■£- iSl 0 US i l
 yet 109: K endilerine bir m ucize gelirse ona m utlaka inanacaklarına
dair kuvvetli bir şekilde Allah'a ant içtiler. De ki: M ucizeler ancak Allah ku­
tludandır. Am a m ucize geldiğinde de inanm ayacaklarının farkın da mısınız?

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Resûlullah

[sallallah u aley h i v esellem ] Kureyşliler'le konuştu, onlar da şöyle dediler:
"E y M uham m ed! Sen bizlere M usa ile birlikte bir asânın bulunduğu­
nu ve asâyı taşa vurduğunu, İsa'n ın ölüleri dirilttiğini, Sem ûd kavm i-
ne dişi bir devenin m ucize olarak gönderildiğini söylüyorsun. Sen de
seni tasdik edebilm em iz için birtakım m ucizeler göster." Bunun üze­
rine R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] şöyle buyurdu: "Sizlere nasıl bir

478 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 11/547.

m ucize gösterm em i arzuluyorsunuz?" O nlar, "B ize Safâ tepesini altına
d önüştür" deyince, A llah Resûlü, "Peki, bunu yapacak olsam beni tasdik
eder m isiniz?" diye sordu. Onlar, "Allah'a yem in ederiz, evet" dediler.
Resûl-i Ekrem kalkıp dua etm eye başladı. C ebrâil [aley h isselâm ] gelip
Peygam ber Efendim iz'e şöyle dedi: "Arzu ettiğin takdirde Safâ altın
oluverir, fakat buna rağm en tasdik etm eyecek olurlarsa şüphesiz biz
de onları azaplandıracağız. Arzu ediyorsan aralarında tövbe edecek
olanlar tövbe etsin diye, onları b ırak ."480 Bunun üzerine yüce Allah,
"Kendilerine bir m ucize gelirse ona m utlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir
şekilde Allah'a ant içtiler. D e ki: M ucizeler ancak Allah katındandır. A m a
m ucize geldiğinde de inanm ayacaklarının farkın d a m ısınız? Yine O'na iman
etm edikleri ilk durum daki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz.
Ve onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız. Eğer biz onlara m elek­
leri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına
getirseydik, A llah dilem edikçe yine de inanacak değillerdi; fa k a t çoklan bunu
bilm ezler (E n 'â m 6/ 109-111)" âyetlerini in d ird i.481

@ - j u l jU i i 'o ı 4 İ p i ı jU*ı

 yet 118: Allah'ın âyetlerine inanıyorsanız, üzerine O'nun adı anılarak

kesilenlerden yeyin.

Ebû D avud ve Tirm izî, İbn A bbas'tan naklederler: Bazı kim seler
Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem] gelerek şöyle dediler: "Y â R esû lal­
lah! Bizim öldürdüğüm üzden yiyoruz da A llah 'ın öldürdüğünü neden
y em iyo ru z?"482 Bunun üzerine yüce Allah, " A llah'ın âyetlerine inanıyor­
sanız, üzerine O'nun adı anılarak kesilenlerden yiyin. Ü zerine Allah'ın adı
anılıp kesilenden yem em enize sebep ne? O ysa Allah, çaresiz yem ek zorunda
kaldığınız dışında, haram kıldığı şeyleri size açıklam ıştır. D oğrusu birçokları
bilgisizce kendi kötü arzularına uyarak saptırıyorlar. M uhakkak ki Rabb'in

480 T aberî m e tn in d e şu cü m le ziy ad esi vard ır: "R e sü lu lla h [sallallah u aley h i v esellem ],
'H ayır, araların dan tövbe ed ecek ler tövbe ed in cey e kad ar on ları tcrkediyoru m ' d e d i."

481 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 12/38-39.

482 M atb u n ü sh a d a bu cü m le y an lış y azılm ış o lu p yazm a n ü sh a d a n istifad e ile tercü m e

y aptık.
haddi aşanları çok iyi bilir. Günahın açığım da gizlisini de bırakın! Çünkü
günah işleyenler, yaptıklarının cezasını m utlaka çekeceklerdir. Üzerine A l­
lah'ın adı anılm adan kesilen hayvanlardan yem eyin. Kuşkusuz bu büyük g ü ­
nahtır. Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle m ücadele etm eleri için telkinde
bulunurlar. Eğer onlara uyarsanız şüphesiz siz de Allah'a ortak koşanlar olur­
sunuz" (E n 'â m 6/118-121) âyetlerini indirdi.483

Ebû Davud, H âkim vb., "Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle m ü­

cadele etm eleri için telkinde bulunurlar" âyeti hakkında İbn A bbas'tan
naklederler: M üşrikler, "A llah'ın kestiğini yem iyorsunuz da kendi kes­
tiklerinizi neden yiyorsu nu z?" dediler. Bunun üzerine yüce A llah bu
âyeti indirdi.484

Taberânî vb. İbn A bbas'tan naklederler: "Ü zerine Allah'ın adı anıl­
m adan kesilen hayvanlardan yem eyin" (E n 'â m 6/121) âyeti nâzil olunca İran ­
lılar, K ureyş'e, "M uham m ed ile bu konuyu tartışın ve ona şöyle deyin"
diye haber gönderdiler. "Sen in elindeki bıçakla kestiğin helâl oluyor
da A llah 'ın altın şem şîr (Farsça kılıç dem ektir) ile kestiği, yani m eyte
haram oluyor öyle m i?" Bunun üzerine yüce Allah, "Gerçekten şeytanlar
dostlarına, sizinle m ücadele etm eleri için telkinde bulunurlar. Eğer onlara
uyarsanız şüphesiz siz de Allah'a ortak koşanlar olursunuz" (E n 'â m 6/121 ) bu y ­

ruğunu indirdi. Yani şeytanlardan kasıt bu telkinde bulunan Fârisîler,

onların dostları ise K u reyşliler'd ir.485

d ü ^ ^ L İJI O fjjj ti İ L Z J - l i G4 ;

 yet 122: Ölü iken dirilttiğim iz ve kendisine insanlar arasında yürü­

yebileceği bir ışık verdiğim iz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıka­
m ayacak durum daki kim se gibi olur mu? İşte kâfirlere yaptıkları böyle süslü
gösterilm iştir.

483 T irm iz î, T efsîr, 6; Ebû D av u d , D ah ây â, 12-13

484 Ebû D a v u d , D a h â y â , 12-13; H âk im , el-M ü stedrek, 4/126.

485 T aberânî, el-M ıı'ceın ü î-K eb îr , 11/241.

 Ebü'ş-Şeyh, İbn A bbas'tan nakleder: "Ölü iken dirilttiğim iz ve ken ­
disine insanlar arasında yürüyebileceği bir ışık verdiğim iz kimse, karanlıklar
içinde kalıp ondan hiç çıkam ayacak durum daki kim se gibi olur mu?" âyeti
Hz. Ö m er ve Ebû Cehil hakkında nâzil oldu, ibn C erîr, benzer bir riva­
yeti D ahhâk'tan nakleder.486

 yet 141: Çardaklı ve çardaksız (üzüm ) bahçeleri, ürünleri çeşit çeşit

hurmaları, ekinleri, birbirine benzer ve benzem ez biçim de zeytin ve narları
yaratan O'dur. H er biri m eyve verdiği zam an m eyvesinden yeyin. D evşir ilip
toplandığı gün de hakkını (zekât ve sadakasını) verin, fa k a t israf etm eyin; çün­
kü Allah israf edenleri sevmez.

İbn Cerîr, Ebü l-Â liye'd en nakleder: İnsanlar zekâtın dışında bir
şeyler veriyor idiler. Daha sonra bu konuda israfa yöneldiler. Bunun
üzerine bu âyet nâzil oldu.487

Yine İbn Cerîr, İbn Cüreyc'den nakleder: Bu âyet-i kerim e Sâbit

b. Kays b. Şem m âs hakkında nâzil olm uştur. O, bir hurm a ağacının
m eyvelerini topladı ve akşam a kadar gelene yedirdi ve yanında bir şey
k a lm a d ı.488

486 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 12/89.

487 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 12/173-174.

488 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 12/174. T aberî m etn in d e şu z iy ad e vard ır: "S â b it şö y le dedi:
B u g ü n kim g elirse m u tlak a o n a y ed ireceğ im . A k şam a k ad ar g elen e y ed ird i v e y anınd a
b ir şey k alm a d ı. B u n u n ü zerin e y ü ce A llah , 'İs r a f etm ey in , çü nkü O , isra f ed enleri
se v m e z ' d iye b u y u rd u ."
 7. A'RÂF SÛRESİ

 yet 31: Ey âdem oğulları! H er m escide gidişinizde güzel elbiselerinizi

giyin; yiyin, için, fa k a t israf etm eyin; çünkü Allah israf edenleri sevmez.

M üslim , ibn A bbas'tan [rad ıy allah u anh] nakleder: Câhiliye dönem in­
de kadınlar çıplak bir halde B eytullah'ı tavaf ederdi. Fercinin üzerine
bir elbise parçası alıp şöyle derdi: "B u g ü n bir kısm ı yahut hepsi gö­
rünür am a, onun görünen kısm ını helâl etm em ." Bunun üzerine, "£ y
âdem oğulları! H er m escide gidişinizde güzel elbiselerinizi giyin; yiyin, için,
fa k a t israf etm eyin; çünkü Allah israf edenleri sevm ez. De ki: Allah'ın kulları
için yarattığı süsü ve temiz rızıkları kim haram kıld ı? De ki: Onlar, dünya
hayatında, özellikle kıyam et gününde m üm inlerindir. İşte bilen bir topluluk
için âyetleri böyle açıklıyoruz" (A 'râ f 7/31-32) âyetleri nâzil oldu.489
 © & *** j i ^ S* 5 ^ o*

 yet 184: D üşünm ediler mi ki arkadaşlarında (M uhammed'de) delilik

yoktur? O, ancak apaçık bir uyarıcıdır.

İbn Ebû H âtim ve E bü 'ş-Şeyh , K atâde'den nakleder: Bize an latıl­

dığına göre R esû lu llah [sallallahu aleyhi vesellem ] Safâ tepesine çıkıp, “Ey
fila n oğu llan, ey fila n oğ u lları" diye kabile kabile K u rey ş'i çağırdı. A l­
lah 'ın vereceği b ela ve başların a getireceği m usibetler h akkın d a u yar­
dı. İçlerin d en biri, "H iç kuşku yok bu arkadaşınız delirm iş. B ırakalım
sabaha kad ar bağırsın d u rsu n " dedi. B u nu n ü zerin e C enâb-ı Allah,
" D üşünm ediler mi ki arkadaşlarında (M uham m ed'de) delilik yoktur? O, an ­
cak apaçık bir uyarıcıdır'' âyetini nâzil b u y u rd u .490

14 J^J Sf 1 1 * 1 4 ÜP Uii j j ou i jJ- J j j s ı ;

JS jLll: IsJu Nl jjLslSN o l JL İJI illi ’îj

 yet 1.87: Sömz kıyameti, ne zam an gelip çatacağını soruyorlar. De ki:

Onun ilmi ancak Rabbim'in katindadır. Onun vaktini O ’ndan başkası açıkla-
yamaz. O göklere de yere de ağır gelm iştir. O size ansızın gelecektir. Sanki sen
onu biliyorm uşsun gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah'ın
katindadır; ama insanların çoğu bilmezler.

İbn Cerîr vb. İbn A bbas'tan naklederler: H am el b. Ebû K uşeyr ve

Sam uel b. Zeyd, Resûlullah'a [sallallah u aley h i v ese llem ], "E ğ er söylediğin
gibi peygam ber isen kıyam etin vaktini bize haber ver, çünkü biz onu
biliyoru z" dediler. Bunun üzerine yüce Allah, "Sana kıyam eti, ne zam an
gelip çatacağım soruyorlar. De ki: Onun ilm i ancak Rabbim 'in katindadır.
Onun vaktini O'ndan başkası açıklayam az. O göklere de yere de ağır gelm iş­
tir. O size ansızın gelecektir. Sanki sen onu biliyorm uşsun gibi sana soru­
yorlar. D e ki: Onun bilgisi ancak Allah'ın katindadır; am a insanların çoğu
bilmezler" âyetini indirdi.491 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti K atâde'den
"K u rey ş sord u " şeklinde nakleder.

0 ü i j jL t a S o i> jı 3 ) \ l\j

 yet 204: Kur'an okunduğu zam an onu dinleyin ve susun ki size m er­
ham et edilsin.

İbn Ebû H âtim vb., Ebû H üreyre'den nakleder: "Kur'an okunduğu

zam an onu dinleyin ve susun ki size m erham et edilsin'' âyeti, Resûlullah'm
[sallallah u aleyhi v esellem ] arkasında nam az kılarken seslerin yükselm esi
h akkında nâzil o ld u .492

İbn Ebû H âtim , yine Ebû H üreyre'den nakleder: İnsanlar nam azda
iken konuşurlardı. Bunun üzerine, "Kur'an okunduğu zaman onu dinle­
yin ve susun ki size m erham et edilsin" âyeti nâzil oldu. Benzer bir rivayeti
de A bdullah b. M ugaffel'den nakleder.493 İbn C erîr de benzer bir riva­
yeti İbn M esud'dan nakleder.494

İbn Cerîr, Zührî'den nakleder: Bu âyet, ensardan bir genç h akkın ­

da nâzil oldu. R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] bir şey okuduğunda o
da tekrar ederdi.495

Said b. M ansûr, Sünen adlı eserinde Ebû M a'şer kanalıyla M uham ­

m ed b. K â'b'dan nakleder: A 'râf sûresindeki, " Kur'an okunduğu zaman

491 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 13/292.

492 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1645.

493 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1645.

494 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 13/346.

495 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 13/346.

onu dinleyin ve susun ki size m erham et edilsin" âyeti nâzil oluncaya kadar,
insanlar R esülullah [sallallah u aley h i v esellem ] bir şey okuyunca hem en ay­
nısını tekrar edip onunla beraber okurlardı.496 Derim ki rivayetin zâhi-
rine bakılırsa bu âyet M edenî'dir.
 8. ENFÂL SÛRESİ

 yet 1: Sana savaş ganim etlerini soruyorlar. De ki: Ganim etler Allah ve
Peygamber'e aittir. O halde siz (gerçek) m üm inler iseniz Allah'tan korkun,
aranızı düzeltin, Allah ve Resûlü'ne itaat edin.

Ebû Davud, Nesâî, İbn H ibbân ve H âkim , İbn A bbas'tan nakleder:

Resülullah [sallallah u aleyhi vesellem ] buyurdu: "Kim bir kâfir öldürürse ona
şu kadar mükâfat vardır. Kim de bir kâfiri esir ederse ona şu kadar m ükâ­
fa t vardır." G ençler ileri atılırken ihtiyarlar sancaklara yapışıp onların
yanından ayrılm adılar. N eticede A llah zaferi nasip edince ihtiyarlar
gençlere, "B izler sizin sığm ağınız idik, eğer başınıza bir şey gelm iş
olsaydı, gelip bize sığınacaktınız. Bizi burada ganim etsiz bırakıp ga­
nim etleri alıp gitm eyin" dediler. G ençler ise bunu kabul etm eyip, "Al­
lah'ın resûlü bu ganim etleri bize verdi" dediler. Tartışıp Resülullah'a
geldiler. Bunun üzerine, "Sana savaş ganim etlerini soruyorlar. De ki: Ga-
nim etler A llah ve Peygamber'* aittir. O halde siz (gerçek) m üm inler iseniz
Allah'tan korkun, aranızı düzeltin, Allah ve Resûlii'ne itaat edin" âyeti nâzil
oldu.497

Ahmed b. Hanbel, Sa'd b. Ebû Vakkâs'tan nakleder: Bedir Savaşı ol­

duğunda kardeşim Um eyr öldürüldü. Ben de Said b. Â s'ı öldürdüm ve
kılıcını alıp Resûlullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] getirdim . Resûl-i Ekrem,
''Git ve o kılıcı ganim etlerin arasına at" buyurdu. Bunun üzerine karde­
şim in öldürülm esinden ve ganim etim in elim den alınm asından dolayı
A llah'tan başkasının bilem eyeceği bir sıkıntı içinde geri döndüm . Biraz
yürüm üştüm ki Enfâl sûresi nâzil oldu. Resûlullah bana, "Git ve kılıcını
al" buyurdu.498

Ebû D avud, Tirm izî ve Nesâî, Sa'd'dan nakleder: Bedir Savaşı ol­
duğunda bir kılıç ile gelip, "Y â Resûlallah! Allah, m üşriklerden beni
şifaya kavuşturdu. Şu kılıcı bana hibe et" dedim . R esûlullah [sallallahu

aleyhi v ese lle m ], "Bu kılıç ne benim ne de şenindir" buyurdu. Belki de bu

kılıç benim gibi kahram anlık gösterm eyen birine verilecek diye düşün­
düm. Sonra Resûl-i Ekrem bana gelip, "Benden kılıcı istediğinde bana ait
değildi. A m a Allah onu bana verdi. Şimdi al, bu kılıç şenindir" buyurdu. Bu­
nun üzerine, "Sana savaş ganim etlerini soruyorlar. De ki: Ganim etler Allah
ve P eygam ber’e aittir. O halde siz (gerçek) m üm inler iseniz Allah'tan korkun,
aranızı düzeltin, Allah ve Resûlii'ne itaat edin" âyeti nâzil oldu.499

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: İnsanlar Resûlullah'a [sallallah u

aleyhi v esellem ] ganim etin beşte dördü dağıtıldıktan sonra geriye kalan
beşte birini sordular. Bunun üzerine, "Sana savaş ganim etlerini soru­

497 E bû D av u d , C ihâd , 144-145. Ebû D av u d rivay eti u zu n o lu p , Sü y û tî tarafın d an k ısaltı­

larak ve m a n a rivay eti ile ak tarılm ıştır. "N e tic e d e A lla h zaferi nasip e d in ce " cü m lesi
ile, " B iz i b u rad a g a n im etsiz b ırak ıp g a n im etleri alıp g itm e y in " d ed iler. G en çler ise
b u n u k abu l e tm ey ip , "A llah 'ın resû lü bu g an im etleri b ize k ıld ı" d ed iler cü m lesi L übâb
m etn in d e o lm a y ıp Ebû D av u d m etn in d e b u lu n m ak tad ır. R ivay etin a n laşılm ası için bu
e k le m ele ri y ap tım .

498 A h m ed b. H a n b el, el-M ü sn ed, 3/129. M atbu b ask ıd a b a z ı h a ta la r olu p y azm a n ü sh ad an

istifad e ile tercü m e yaptım .

499 T irm iz î, Tefsîr, 8; Ebû D av u d , C ihâd , 144-145; N esâî, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 10/104; Ebû
Y a'lâ, el-M ü sn ed, 2/84.
yorlar. De ki: Ganim etler A llah ve Peygamber'e aittir. O halde siz (gerçek)
m üm inler iseniz Allah'tan korkun, aranızı düzeltin, A llah ve Resûlü'ne itaat
edin" âyeti nâzil o ld u .500

 yet 5: (Onların bu hali,) m üm inlerden bir grup kesinlikle istem ediği

halde, Rabb'inin seni evinden hak uğruna çıkardığı (zam anki halleri) gibidir.

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, Ebû Eyyûb el-Ensârî'den nakle­

derler: Biz M edine'de iken, Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] Ebû Süf-
y ân 'm kervanının M ekke'ye dönm ekte olduğu haberi ulaştı. Resûl-i
Ekrem bize, "Kervan hakkındaki görüşünüz nedir? Belki Cenab-ı Allah bize
ganim et olarak nasip eder ve bizi selâm ette kılar" buyurdu. Bunun ü ze­
rine yola çıktık. Bir veya iki gün yürüdükten sonra Resülullah, "Ne
diyorsunuz, ne yapalım " buyurdu. Biz, "Y â Resûlallah! Bizim onlarla
savaşm aya gücüm üz yok, biz sadece kervan için yola çıktık" dedik.
M ikdâd [rad ıyallah u an h ], "Sak m Hz. M u sa'n ın kavm inin dediği gibi 'Sen
ve R abb'in gidin, savaşın. Biz burada oturacağız' d em eyin." Bunun
üzerine C enâb-ı H ak "(Onların bu hali,) m üm inlerden bir grup kesinlikle
istem ediği halde, Rabb'inin seni evinden hak uğruna çıkardığı (zam anki hal­
leri) gibidir" âyetini nâzil buyurdu.501 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti İbn
A bbas'tan nakleder.502

 yet 9: H atırlayın ki siz Rabb'inizden yardım istiyordunuz. O da ben

peş peşe gelen bin m elek ile size yardım edeceğim, diyerek duanızı kabul bu­
yurdu.

Tirm izî, Ö m er b. H attâb'dan [rad ıy allah u anh] nakleder: Resülullah

[sa lla lla h u aley h i vesellem ] m üşriklere baktı, onlar bin, ashabı ise üç yüz on

500 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 13/365.

501 İb n Ebû H âtim , Tefsir, 5/1661.

502 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 13/395.

küsur kişiydiler. Kıbleye dönüp ellerini kaldırarak R abb'ine yalvardı:
"Allahım! Bana vaat ettiğini yerine getir. Bu küçük İslâm topluluğunu helâk
edecek olursan, yeryüzünde sana ibadet edilm ez. " K ıbleye yönelerek, elleri
açık bir şekilde R abb'ine dua etm eye devam etti. Ridâsı om uzların­
dan düşünce Hz. Ebû Bekir [rad ıy allah u anh] yanm a gelip ridâsını aldı
ve om uzlarına koydu ve, "E y A llah'ın peygam beri! R abb'ine bu kadar
dua etm en yeter. O sana vaat ettiğini m utlaka yerine getirecektir" dedi.
Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Hatırlayın ki siz Rabb'itıizden yardım isti­
yordunuz. O da, ben peş peşe gelen bin m elek ile size yardım edeceğim , diye­
rek duanızı kabul buyurdu" âyetini indirdi. Ve C enâb-ı A llah m eleklerle
onları destekledi.503

»ı jp j ^ m *4 % v fjy a s p

 yet 17: (Savaşta) onları siz öldürm ediniz, fa k a t A llah öldürdü onları;
attığın zam an da sen atmadın, fa k a t Allah attı (onu). Ve bunu, m üm inleri
güzel bir im tihanla denem ek için (yaptı). Şüphesiz A llah işitendir, bilendir.

H âkim , Said b. M üseyyeb'den, o da babasından nakleder: Uhud

günü Ü bey b. Halef, R esûlullah'ı öldürm eye yöneldi.504 M üslüm anlar
ona yol verdiler. M u s'ab b. U m eyr onu karşıladı. Resûl-i Ekrem [sallalla­

hu aleyhi v e se lle m ], Ü beyy'in zırh yakalığı ile m iğferinin arasında bulunan

bir aralıktan onun köprücük kem iğini gördü ve m ızrağıyla o boşluktan
Ü beyy'i vurdu. Ü bey atından düştü ancak m ızraklandığı yerden kan
çıkm adı. K aburgalarından biri kırılm ıştı. Übey öküz gibi böğürürken
arkadaşları geldi. A rkadaşları, "S en i bu kadar rahatsız eden şey nedir,
bu sadece bir çiziktir" dediler. Hz. Peygam ber'in [sallallahu aleyhi vesellem ]

daha önce, "Bilakis ben Übeyy'i öldüreceğim " dediğini arkadaşlarına ha­
tırlatıp, "N efsim kudret elinde olana yem in ederim ki bana isabet eden

503 T irm izî, Tefsîr, 8.

504 el-M ü sted rek'te bu cü m led e n so n ra "M ü slü m a n la r Ü b e y y 'in ö n ü n e çık arak on u en g el­
led iler. A n ca k R esü lu llah [sallallah u aley h i v esellem ] m ü m in lere on u b ırak m aların ı
e m re tti" cü m le si vard ır.
darbe Z ülm ecâz halkına isabet etm iş olsaydı hepsi birden ölürlerdi"
dedi ve M ekke'ye ulaşam adan öldü. C enâb-ı Allah, "(Savaşta) onları siz
öldürm ediniz, fa k a t Allah öldürdü onları; attığın zam an da sen atmadın, fakat
Allah attı (onu). Ve bunu, m üm inleri güzel bir im tihanla denem ek için (yap­
tı). Şüphesiz Allah işitendir, bilendir" âyetini indirdi.503

İbn Cerîr, A bdurrahm an b. Cübeyr'den nakleder: Resûlullah [sal­

lallah u aley h i v e se llem ], H ayber günü bir yay istedi. H ayber K alesi'ne bir
ok attı. O k gelip kaleye düştü, öyle ki yatağında bulunan K inâne b.
E b ü T H u k ay k 'ı öldürdü. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], “(Savaşta)
onları siz öldürm ediniz, faka t A llah öldürdü onları; attığın zam an da sen at­
madın, fa k a t A llah attı (onu). Ve bunu, m üm inleri güzel bir im tihanla dene­
m ek için (yaptı). Şüphesiz Allah işitendir, bilendir" âyetini indirdi.506 Bu
rivayet m ürsel olup isnadı ceyyiddir.507 A ncak rivayet garîbdir. Çünkü
m eşhur olan görüş, bu âyetin Bedir'de R esûlullah'in m üşriklerin yüzü­
ne bir avuç çakıl taşı atm ası hakkında nâzil olduğudur.

İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim ve Taberânî, Hâkim b. H izâm 'dan nakle­
derler: Bedir günü savaşı olduğunda gökten yere inen bir ses işittik. Bu
ses tasın içine düşen çakıl sesine benziyordu. Resûlullah [sallallahu aleyhi

vesellem ] bu çakıl taşlarını attı ve onları bozguna uğrattık. İşte, "Attığın

zaman da sen atmadın, fa k a t Allah attı" âyeti bunu ifade eder.508 Ebü'ş-
Şeyh benzer bir rivayeti C âbir ve İbn A bbas'tan nakleder. Yine ibn
Cerîr, benzer bir rivayeti farklı bir şekilde m ürsel olarak nakleder.

505 H âk im , el-M ü sted rek, 2/357.

506 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 13/447.

507 İb n ü 's-S a lâ h 'a g öre d e cey y id ile sah ih ay n ı m anaya g elir. A ralarm d a ön em li b ir fark
söz k o n u su d eğ ild ir.

508 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 13/443; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 5/1672; T aberânî, eT M u 'cem ü l-K e-
bîr, 3/203; a .m lf., el-M u 'cem ü î-E v sa t, 9/46.
 Â yet 19: (Ey kâfirler!) Eğer siz fetih istiyorsanız, işte size fetih geldi!
(Yenelim derken yenildiniz). Ve eğer (inkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için
daha iyidir. Yine (P eygam bere düşm anlığa) dönerseniz, biz de (ona) yardım a
döneriz. Topluluğunuz çok bile olsa, sizden hiçbir şeyi savanıaz. Çünkü A llah
m üm inlerle beraberdir.

H âkim , A b d u llah b. S a'leb e b. Suayr'dan n akled er: Bu feth i iste­

yen Ebû C ehil'di. Ç ü n kü sah âbe-i k irâm la k arşılaştığ ın d a, "A llahım !
A kraba ile bağın ı k ök ü nd en kop aran, b ilm ed iğ im iz şeyleri bize g e­
tiren h an g im iz ise sabah erk en d en onu h elâk e t" diye dua etm işti.
İşte Ebû C e h il'in zafer talebi bu idi. B u n u n ü zerin e C enâb-ı A llah,
"(E y kâfirler!) E ğer siz fetih istiyorsanız, işte size fe tih geldi! (Yenelim der­
ken yenildiniz). Ve eğer (inkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için daha iyidir.
Yine (Peygam ber'e dü şm anlığa) dönerseniz, biz de (ona) yardım a döneriz.
T opluluğunuz çok bile olsa, sizden hiçbir şeyi savam az. Ç ünkü A llah m ü­
m inlerle beraberdir" âyetini in d ir d i.509

İbn Ebû H âtim , Atıyye'den nakleder: Ebû Cehil, "Allahım ! İki

gruptan daha güçlü olana ve daha cöm ert olana yardım et" diye dua
etti. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.510

 yet 27: Ey iman edenler! Allah'a ve Peygamber'e hainlik etm eyin; (son­
ra) bile bile kendi em anetlerinize hainlik etm iş olursunuz.

Said b. M ansûr vb. A bdullah b. Ebû Katâde'den nakleder: "Ey iman

edenler! Allah'a ve Peygamber'e hainlik etmeyin" âyeti Ebû Lübâbe b. Ab-
dülm ünzir hakkında nâzil oldu. Kurayza m uhasarası sırasında Kuray-
zalı yahudiler ona (teslim olup olm am a konusunda), "Sen ne diyorsun
bu işe?" diye sorm uşlardı. Ebû Lübâbe ise sizi boğazlarlar diyerek bo­
ğazını işaret etm işti. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu. Ebû Lübâbe

509 H âkim , el-M ü stedrek, 2/357. M atbu bask ıd a hatalar olu p yazm a n ü sh ad an istifad e ettim .

510 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1675.

şöyle dedi: "Vallahi, ayaklarım bulunduğu yerden henüz ayrılm am ıştı
ki ben Allah'a ve R esûlü'ne ihanet ettiğimi fa rk e ttim .""

İbn C erîr vb. C âbir b. A bdu llah'tan naklederler: Ebû Süfyân M ek­
ke'den çıktı. C ebrâil [aley h isselâm ], Resülullah'a gelip, "E bû Süfyân filan
y erd ed ir" diye haber verdi. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem [sallallahu a le y ­

h i v esellem ], "Ebû Süfyân filân yerdedir, ona karşı çıkın ve bu çıkışınızı giz­
leyiniz" buyurdu. M ünafıklardan biri Ebû Süfyân'a m ektup yazarak,
"M u ham m ed sizin üzerinize geliyor, ona karşı tedbirinizi alın" dedi.
Bunun üzerine C enâb-ı Allah, "Et/ iman edenler! Allah'a ve Peygam ber’e
hainlik etm eyin" âyetini indirdi.512 Bu rivayet gerçekten garîbdir. Hem
senedinde hem de rivayetin akışında şüpheler vardır.513

İbn Cerîr, Süddî'den nakleder: Sahâbe-i kirâm , R esûlullah'tan

duydukları her şeyi yayıyorlardı. Öyle ki bunlar m üşriklere kadar ula­
şıyordu. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.514

 yet 30: H atırla ki kâfirler seni tutup bağlam aları veya öldürm eleri ya­
hut seni (yurdundan) çıkarm aları için sana tuzak kuruyorlardı. O nlar (sana)
tuzak kurarlarken Allah da (onlara) tuzak kuruyordu. Çünkü Allah tuzak ku­
ranların en iyisidir.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: K u reyş'ten ve tüm kabi­

lelerin eşrafından insanlar D ârünnedve'deki toplantıya katılm ak için
toplandılar. İhtiyar bir adam sûretinde şeytan da geldi. Şeytanı gö­
rünce, "Sen kim sin?" diye sordular. "N ecid halkından bir ihtiyarım ,
ne için toplandığınızı duydum ve aranızda hazır bulunm ak istedim .

511 Said b. M an sû r, Tefsîr, 5/205.

512 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 13/480.

513 İm am Sü y û tî, bu g ö rü şlerin i m u h tem elen tbn K esîr'd en alm ıştır. Z ira o da ay nı g ö rü şte
olu p ifa d e le r ay nıd ır.

514 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 13/484.

Size görüş ve tavsiyelerim i verm ekten geri durm ayacağım " dedi. Ku-
reyşliler, "Ö yleyse buyur g ir" dediler. Ve şeytan onlarla beraber içe­
ri girdi. Şeytan, "B u adam R esülullah hakkındaki görüşünüz nedir?"
diye sordu. İçlerinden biri, "B ir zincirle onu hapsedip ondan önceki
şairlerden Z üheyr ve N âbiga'nın öldüğü gibi ölünceye kadar kendi ka­
derine terkedin. Z aten o da onlardan biri gibidir" dedi. Bunun üzerine
A llah düşm anı N ecidli ihtiyar şöyle dedi: "Vallahi, ben size bu görüşü
tavsiye etm em . Ç ünkü bu görüş onu hapishaneden kurtarıp ashabı­
na kavuşturur. A shabı hem en saldırıp onu sizin elinizden alıp him a­
ye ettikleri gibi sizi yurdunuzdan çıkarırlar. O nun için başka bir yol
düşü nü n." Başka biri, "O nu M ekke dışına çıkarın ve ondan kurtulun.
Zira M ekke'den çıkarsa yaptıkları size bir zarar verem eyecektir" dedi.
Yine N ecidli ihtiyar, "V allahi, bu görüşü de tavsiye etm iyorum . Çünkü
onun sözlerinin tatlı, konuşm asının akıcı ve konuşm asıyla dinleyenle­
rin kalplerini nasıl etkilediğini bilm iyor m usunuz? Vallahi, eğer böyle
b ir şey yaparsanız, o A raplar arasında gezer, hepsini başına toplar ve
sonra da üzerinize gelir. Ve ileri gelenlerinizi öldürüp sizi de yurdu­
nuzdan sü rer" dedi. H erkes, "D oğru söylüyor, o halde bunun dışında
bir görüş düşünün" dediler. Bunun üzerine Ebû C ehil, "Vallahi, ben
size öyle bir görüş sunacağım ki daha önce düşündüğünüzü zannet­
m iyorum . O ndan başka bir çözüm de düşünem iyorum " dedi. Onlar,
"N ed ir?" diye sordular. Ebû Cehil, "H er kabileden boylu poslu, iri
cüsseli bir genç seçip her birinin eline keskin bir kılıç verelim . Bunlar
aynı anda M uham m ed'e vururlar. Böylece siz onu öldürdüğünüzde
diyet kanı tüm kabileler arasında dağılm ış olur. Bu durum da Benî Hâ-
şim kabilesinin K u reyş'in tüm üyle savaşabileceğini zannetm iyorum .
Bu durum u görünce diyeti kabul ederler. Biz de diyeti öder ve böylece
onun ezasından kurtulm uş oluruz" dedi. N ecidli ihtiyar, "Vallahi, bu
delikanlının görüşü en güzel görüştür. Bundan daha isabetli bir görüş
görem iyoru m " dedi. N ihayet bu görüş üzerinde birleşerek dağıldılar.
Bunun üzerine Cebrâil [aley h isselâm ], Resûl-i Ekrem 'e [sallallahu aley h i v e­

sellem ] gelerek gece yatm akta olduğu yatağında yatm am asını em retti.
C ebrâil [a le y h isselâ m ], R esûlullah'ı K u reyş'in tuzaklarından haberdar
edince Peygam ber Efendim iz o gece evinde yatm adı. C enâb-ı Hak,
Resûl-i Ekrem 'in M ekke'den çıkm asına izin verdi. Hz. Peygam ber'in
M edine'ye varm asından sonra, A llah Teâlâ ona, "H atırla ki kâfirler seni
tutup bağlam aları veya öldürm eleri yahut seni (yurdundan) çıkarm aları için
sana tuzak kuruyorlardı” âyet-i kerim esini indirerek R abb'inin ona olan
nim etini hatırlattı.515

İbn Cerîr, Ubeyd b. Umeyr'den, o da M uttalib b. Ebû Vedâa'dan nak­

leder: Ebû Tâlib, Resûlullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ], "Kavm in senin hak­
kında ne düzenler kuruyor biliyor m usun?" dedi. Resûl-i Ekrem, "Evet,
beni hapsetmek, öldürmek ve yurdumdan çıkarmak istiyorlar" buyurdu. Ebû
Tâlib, "Bunu sana kim haber verdi?" diye sordu. Peygamber Efendimiz,
"Rabbim haber verdi" diye cevap verince Ebû Tâlib, "Senin Rabb'in ne gü­
zel Rab imiş, O 'na hayır tavsiye et" dedi. Hz. Peygamber, "Ben mi O'na
hayır tavsiye edeceğim, hayır tam tersine O bana hayır tavsiye eder" buyurdu.
Bunun üzerine, "Hatırla ki kâfirler seni tutup bağlamaları veya öldürm ele­
ri yahut seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı ..." âyet-i
kerim esi nâzil oldu.516 İbn Kesîr, "Bu rivayette Ebû Tâlib'in zikredilmesi
garîbdir, hatta m ünkerdir. Çünkü olay hicret gecesi vâki olmuş olup bu
da Ebû Tâlib'in vefatından üç sene sonraki olaydır" dedi.

 yet 31: Onlara âyetlerim iz okunduğu zam an dediler ki: ''(Evet) işittik,
istesek biz de bunun benzerini elbette söyleyebiliriz. Bu öncekilerin m asalla­
rından başka bir şey değildir. "

İbn Cerîr, Said b. C übeyr'den nakleder: R esûlullah [sallallahu aleyhi

v e se llem ], Bedir G azvesi'nde esir edilm iş olan U kbe b. Ebû M uayt, Tu-
aym e b. A dî ve N adr b. H âris'in öldürülm elerini em retti. Bunlardan
Nadr, sahabeden M ikdâd'm esiri idi. Esirinin öldürülm esi em redilince

515 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1686-1687.

516 Taberî, C â m iu l B eyân , 13/492. Liibâb m etn in d e — i" (h ap setm ek ) olan ifad e
T aberî m etn in d e (sih ir y ap m ak) şek lin d ed ir.
M ikdâd [radıyallahu anh], "Y â Resûlallah! O benim esirim " dedi. H z. Pey­
gam ber [sallallahu aleyhi vesellem ], "O, Allah'ın kitabı hakkında şöyle şöyle ko­
nuşuyordu" buyurdu. İşte onun hakkında, "Onlara âyetlerim iz okunduğu
zam an dediler ki: (Evet) işittik ..." âyeti nâzil oldu.517

^—g •* o _ j l j ^ .*1 * ~^ . li i_jI L liJİ j l <-l».... II (j_ *

-Oil Vİ j ajü1 j l i ”

v ı T j ü j j î 5ı h ı 3 } î ı , I ı ? u 3 f ı > y ı

© O j-

 yet 32: H ani (o kâfirler) bir zaman da, "Ey Allahını! Eğer bu kitap se­
nin katından gelm iş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem
verici bir azap g etir!" demişlerdi.

 yet 33: H albuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değil­
dir. Ve onlar m ağfiret dilerlerken de A llah onlara azap edici değildir.

 yet 34: Onlar M escid-i Harâm'ın m ütevellileri olm adıkları halde (mü­
m inleri) oradan geri çevirirlerken A llah onlara ne diye azap etm eyecek? O ra­
nın m ütevellileri takva sahiplerinden başkaları değildir. Fakat onların çoğu
bunu bilmez.

İbn Cerîr, "H ani (o kâfirler) bir zaman da: Ey A llahım ! Eğer bu kitap
senin katından gelm iş bir gerçekse üzerim ize gökten taş yağdır” âyeti hak­
kında Said b. C übeyr'den nakleder: Bu âyet N adr b. H âris hakkında
nâzil oldu.

517 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 13/504. T aberî m etn in d e şu ziy ad e vard ır: M ik d âd [rad ıyallahu
anlı] tekrar, "E y A lla h 'ın elçisi, e sirim " d ey in ce P ey g am b er E fen d im iz [sallallah u aley ­
hi v ese llem ], “Ey A llahım , lu tfu n dan , M ikdâd'ı bu esirden m ü stağ n i kılacağın ı on a ver" diye
d ua etti v e M ik d â d , " İş te isted iğ im b u id i" d ed i. B u nu n ü zerin e bu ây et n âzil oldu.
 Buhârî, E nes'ten nakleder: Ebû Cehil b. Hişâm , "Y â Rabbi! Eğer bu
Kur'an senin katından gelen hak ise, durma bizim üstüm üze gökten taş
yağdır yahut bize elem verici bir azap getir" dedi. Bunun üzerine şu
âyet indi: "H albuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değildir.
Ve onlar m ağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir" (Erufâl 8/33).518

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler hem Kâbe'yi

tavaf ediyorlardı hem de, "Y â Rabbi, bizi bağışla, bizi bağışla" diyor­
lardı. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, " H albuki sen onların içinde iken Allah,
onlara azap edecek değildir. Ve onlar m ağfiret dilerlerken de Allah onlara azap
edici değildir" âyetini indirdi.319

İbn Cerîr, Yezîd b. Rûm ân ve M uham m ed b. K ays'tan nakleder:

K ureyşliler birbirlerine, "Allah, bizim aram ızdan M uham m ed'e mi ik­
ram da bulunm uş? Ey Rabbim iz, Eğer bu Kur'an senin katından ge­
len hak ise durm a bizim üstüm üze gökten taş y ağd ır" dediler. A kşam
olunca da bu sözlerinden pişm an olarak, "E y Rabbim iz! Bizi bağışla"
diye dua ettiler. Bunun üzerine, " H albuki sen onların içinde iken Allah,
onlara azap edecek değildir. Ve onlar m ağfiret dilerlerken de Allah onlara azap
edici değildir. Onlar M escid-i Harâm'ın m ütevellileri olm adıkları halde (m ü­
m inleri) oradan geri çevirirlerken A llah onlara ne diye azap etm eyecek? O ra­
nın m ütevellileri takva sahiplerinden başkaları değildir. Fakat onların çoğu
bunu bilm ez" (E n fâl 8/33-34) âyetlerini indirdi.520

İbn Cerîr, İbn Ebzâ'dan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ]

M ekke'de iken, " Halbuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek
değildir" âyeti nâzil oldu. A llah Resûlü, M ekke'den çıkıp M edine'ye
geldi. Yüce Allah, “Ve onlar m ağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edi­
ci değildir" âyetini indirdi. Bunlar m üslüm anlardan M ekke'de geride
kalıp istiğfar edenler idi. Bunlar da M ekke'den çıkınca C enâb-ı Hak,
"O nlar M escid-i Harâm'ın m ütevellileri olm adıkları halde (m üm inleri) ora­
dan geri çevirirlerken A llah onlara ne diye azap etm eyecek?" âyetini indirdi.

518 B uhârî, Tefsîr, 4.

519 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1691.

520 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 13/512.

Ve M ekke'nin fethine izin verdi. İşte bu A llah Teâlâ'nm onlara vaat
ettiği azap idi.521

 yet 35: Onların Beytullah yanındaki duaları da ıslık çalm ak ve el çırp­

maktan başka bir şey değildir. (Ey kâfirler!) İnkâr etm ekte olduğunuz şeyler-
den ötürü şim di azabı tadın!

Vâhidî, İbn Öm er'den [rad ıy allah u anh] nakleder: M üşrikler, K âbe'yi

tavaf ederler, ellerini çırparlar ve ıslık çalarlardı. Bunun üzerine bu
âyet nâzil oldu.522

İbn C erîr, Said 'den n akled er: K u reyşliler, tavaf k on u su n d a Resû-

lullah'a [sa lla lla h u a le y h i v ese llem ] m u h alefet edip alay ed iy orlard ı. E lleri­
n i çırpıp ıslık çalarlard ı. B u nu n ü zerin e bu âyet n âzil old u .523

 yet 36: Şüphesiz ki inkâr edenler m allarını, (insanları) Allah yolundan

alıkoym ak için harcıyorlar. Daha da harcayacaklar. Ama sonunda bu, onlara
yürek acısı olacak ve en sonunda m ağlup olacaklardır. Kâfirlikte ısrar edenler
ise cehennem e toplanacaklardır.

İbn İshak dedi: Zührî, M uham m ed b. Yahya b. H ibbân, Âsim b.

U m eyr b. K atâde ve H usayn b. A bdurrahm an bana anlattılar: Kureyş
ordusu Bedir G azvesi'nde yenilip M ekke'ye döndüğünde, Bedir'de ba­
baları ve oğulları öldürülm üş olan K ureyşliler'le birlikte A bdullah b.
Ebû Rebîa, İkrim e b. Ebû Cehil ve Safvân b. Ü m eyye, Ebû Süfyân'a
521 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 13/510.

522 V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, s. 236. R iv ay et k ısaltılarak ak tarılm ış.

523 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 13/524.

ve onun kervanında ticaret m alı olanlara gelip konuştular. Ve, "E y
K ureyş topluluğu! M uham m ed sizi zarara uğrattı ve en hayırlılarınızı
öldürdü. O nunla savaşm ak için bu m alla bize yardım edin. U m ulur
ki ondan öcüm üzü alırız" dediler. O nlar da bunu yaptılar. Bunun ü ze­
rine İbn A bbas'm zikrettiği gibi Cenâb-ı Hak, "Şüphesiz ki inkâr eden­
ler mallarını, (insanları) A llah yolundan alıkoym ak için harcıyorlar. Daha
da harcayacaklar. A m a sonunda bu, onlara yürek acısı olacak ve en sonunda
m ağlûp olacaklardır. Kâfirlikte ısrar edenler ise cehennem e toplanacaklardır"
âyetini indirdi.524

İbn Ebû Hâtim , H akem b. U teybe'den nakleder: Bu âyet Ebû Süf­

yân hakkm da nâzil oldu. Zira Ebû Süfyân, m üşriklere 40 ukıyye525 al­
tın bağışlam ıştı.526

İbn C erîr, İbn Ebzâ ve Said b. C übeyr'den n akled er: Bu, âyet
U hud G a z v e s in d e R esü lu llah [sa lla lla h u a le y h i v ese llem ] ile savaşm ak
ü zere E h âbîşliler'd en 2000 paralı asker tutan Ebû Sü fyân h akk m d a
n âzil oldu.527

 yet 47: Çalım satmak, insanlara gösteriş yapm ak ve (insanları) Allah

yolundan alıkoym ak için yurtlarından çıkanlar (kâfirler) gibi olmayın. Allah
onların yaptıklarını çepeçevre kuşatmıştır.

524 İb n H işâm , es-Sire, 2/60. R iv ay et m an a rivay eti ile ak tarılm ış.

525 " U k ıy y e " b ir ağ ırlık b irim i olu p 1 u k ıy y e 40 d irh em in k arşılığ ıd ır. B u n a g öre 40 u k ıy y e
altın, g ü n ü m ü z h esab ın a g ö re y ak laşık 5 kg. altın a tek ab ü l etm ek ted ir (bk. A li C u m 'a
M u h a m m ed , el-M ekâyîl ve'l-M evâzînii'ş-Şer'iyye, s. 21).

526 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 5/1697.

527 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 13/530. R ivay ette g eçen E hâb îşliler, K u r e y ş le ittifak h a lin d e olan
bir k abile to p lu lu ğ u olu p H ab eşliler'le b ir irtib atı b u lu n m a m a k ta d ır. Said b. C ü b ey r
riv ay etin d e ise E h âb îşliler k elim esi y erin e (paralı ask er tu tm a) k elim esi z ik ­
red ilm iştir.
 İbn C erîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: K u reyşli-
ler M ekke'd en Bedir'e doğru yola çıkarken deflerle ve şarkıcı câriye-
lerle yola çıktılar. B u nu n ü zerin e A llah [celle celâlu h û ], "Çalım satm ak,
insanlara gösteriş yapm ak ve (insanları) A llah yolundan alıkoym ak için
yurtlarından çıkanlar (kâfirler) g ibi olm ayın. A llah onların yaptıklarını çe­
peçevre ku şatm ıştır" âyetini in d ird i.528

 yet 49: O zaman m ünafıklarla kalplerinde hastalık bulunanlar, (sizin

için), "Bunları, dinleri aldatm ış" diyorlardı. H albuki kim Allah'a dayanırsa,
bilsin ki Allah m utlak galiptir, hikm et sahibidir (Kendisine güveneni üstün
ve galip kılacak O'dur. Yoksa orduların sayı ve teçhizat üstünlüğü değildir).

Taberânî, el-M u'cemü'l-Evsat adlı eserinde zayıf bir senedle Ebû

H üreyre'den nakleder: C enâb-ı Hak, nebîsine M ekke'de, "O topluluk
yakında bozulacak ve onlar arkalarını dönüp kaçacaklardır" (K am er 54/45) âye­
tini nâzil buyurunca Hz. Ö m er [rad ıyallahu an h ], "Y â Resûlallah! H angi
toplu lu k?" diye sordu. Bu durum Bedir'den önce idi. Hz. Ö m er şöy­
le dedi: Bedir Gazvesi olduğunda ve K ureyş yenildiğinde Resûl-i Ek­
rem 'e baktım . K ılıcını kınından çıkarm ış bir halde şöyle diyordu: "O
topluluk yakında bozulacak ve onlar arkalarım dönüp kaçacaklardır" (K am er

54/45). Bu Bedir günü idi. Yüce Allah, onlar hakkında, "En nihayet, refah
ve bolluk içinde olanlarını sıkıntıya (veya azaba) uğrattığımızda, bakarsın ki
onlar feryadı basarlar" (M ü 'm in û n 23/64) ve, "Allah'ın nim etine nankörlükle
karşılık veren ve sonunda kavim lerini helak yurduna sürükleyenleri görm e­
din mi?" (İbrah im 14/28) âyetlerini nâzil buyurdu. R esûlullah [sallallahu

a ley h i v ese llem ] onlara atıyordu. Bu atış genişleyerek onların gözünü ve

ağızlarını dolduruyordu. A dam ı ya öldürüyordu veya ağzını yüzünü
dolduruyordu. A llah Teâlâ, "Attığın zam an da sen atmadın, fa k a t Allah
attı" (Enfâl 8/17) âyetini indirdi. İblis hakkında, ''Hani şeytan onlara yaptık­
larını güzel gösterdi de, 'Bugün insanlardan size galip gelecek kim se yoktur,

528 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 13/581.

şüphesiz ben de sizin yardımcırıızım' dedi. Fakat iki ordu birbirini görünce
ardına döndü ve, 'Ben sizden uzağım, ben sizin görem ediklerinizi (melekleri)
görüyorum , ben Allah'tan korkuyorum ; Allah'ın azabı şiddetlidir' dedi" (Enfâl

8/48) âyetini indirdi. U tbe b. Rebîa ve beraberindeki bir grup m üşrik

Bedir günü, "B u n ları dinleri ald atm ış" dediler. Cenâb-ı Hak, "O zaman
m ünafıklarla kalplerinde hastalık bulunanlar, (sizin için), 'Bunları, dinleri
aldatm ış' diyorlardı. H albuki kim Allah'a dayanırsa bilsin ki Allah m utlak
galiptir, hikm et sahibidir" (E n fâl 8/49) âyetini indirdi.529

 yet 55: Allah katında, canlıların en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü on­
lar iman etmezler.

E bü'ş-Şeyh, Said b. Cübeyr'den nakleder: "Allah katında, canlıların

en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü onlar iman etm ezler" âyeti, aralarında ibn
Tâbû t'u n da bulunduğu yahudilerden altı kişi hakkm da nâzil oldu.

 yet 58: (Antlaşm a yaptığın) bir kavmin hainlik yapm asından korkar­
san, sen de (onlarla yaptığın ahdi) aynı şekilde bozduğunu kendilerine bildir.
Çünkü Allah, hainleri sevmez.

Ebü'ş-Şeyh, İbn Şihâb'dan nakleder: Cebrâil [aley h isselâm ], Resûlul-

lah 'ın [sallallahu aley h i vesellem ] yanm a girdi ve, "B en kavm inin peşinde
iken sen silah m ı bırakıyorsun? Silahlanıp yola çık, C enâb-ı Hak Ku-
rayzahlar'la savaşm an için sana izin verdi" dedi. A llah [celle celâlu h û ] on­
lar hakkm da, "(Antlaşm a yaptığın) bir kavm in hainlik yapm asından korkar­
san, sen de (onlarla yaptığın ahdi) aynı şekilde bozduğunu kendilerine bildir.
Çünkü Allah, hainleri sevm ez" âyetini nâzil buyurdu.530

529 T aberânî, el-M u 'cem ü l-E v sa t, 9/58.

530 B e n z er riv ay etle r için bk. B u h â rî, C ihâd , 18, M eg âzî, 31; M ü slim , C ih âd ve Siyer, 65;
İb n K esîr, Tefsîr, 6/397-400.
 Â yet 64: Ey Peygam ber! Sana ve sana ııyan m üm inlere A llah yeter.

Bezzâr, zayıf bir senedle İkrim e kanalıyla ibn A bbas'tan [rad ıyallahu

anlı] nakleder: Hz. Öm er, m üslüm an olduğunda K ureyşliler, "Bugün

m üslüm anlar bizden intikam ını ald ı" dediler. Bunun üzerine Allah
[celle celâlu h û ], "E y Peygam ber! Sana ve sana uyan m üm inlere Allah yeter"
âyetini indirdi.531 Bu rivayetin şahidleri de vardır.

Taberânî vb. Said b. C übeyr kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile birlikte otuz dokuz erkek ve bir
kadın m üslüm an olm uştu. Hz. Ö m er de m üslüm an olunca kırk kişi
oldular. "Ey Peygam ber! Sana ve sana uyan m üm inlere A llah yeter" âyeti
nâzil oldu.532

İbn Ebû Hâtim , sahih bir senedle Said b. Cübeyr'den nakleder:

R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile birlikte otuz üç erkek ve altı kadın
m üslüm an olup sonra Hz. Ö m er [rad ıyallah u anh] m üslüm an olunca, "Ey
Peygam ber! Sana ve sana uyan m üm inlere A llah yeter" âyeti nâzil oldu.533

Ebü'ş-Şeyh, Said b. M üseyyeb'den nakleder: Hz. Ö m er [rad ıyallahu

anh] m üslüm an olduğunda C enâb-ı Hak, onun m üslüm an olm ası hak­
kında, "Ey Peygam ber! Sana ve sana uyan m üm inlere Allah yeter" âyetini
indirdi.

jJ ^ iıjL a iı 14 $ û

(j_ * CaJl Ij J J -*-> SJL» Oj

531 H e ysem î, K eşfü û -E stâr an Z evâiA il-B ezzâr, 3/172.

532 T aberânî, eT M u 'cern iil-K ebîr, 12/60.

533 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 5/1728.

 Â yet 65: Ey Peygam ber! M üm inleri savaşa teşvik et. Eğer sizden sa­
bırlı yirm i kişi bulunursa, iki yüz (kâfire) galip gelirler. Eğer sizden yüz kişi
olursa, kâfir olanlardan bin kişiye galip gelirler. Çünkü onlar anlam ayan bir
topluluktur.

 yet 66: Şim di Allah, yükünüzü hafifletti; sizde zayıflık olduğunu bildi.
O halde sizden sabırlı yüz kişi bulunursa, (onlardan) iki yüz kişiye galip gelir.
Ve eğer sizden bin kişi olursa, Allah'ın izniyle (onlardan) iki bin kişiye galip
gelirler. Allah sabredenlerle beraberdir.

İbn Râhûye, M üsned adlı eserinde İbn A bbas'tan [radıyallahu anh]

nakleder: Yüce Allah, bir kişinin on kişi ile savaşm asını em rettiğinde
bu durum m üm inlere ağır geldi, zorlandılar. Bunun üzerine Allah [celle

celâluhû] bu durum u onlardan kaldırıp bir kişinin iki kişi ile savaşması
şeklinde değiştirdi. Ve, "Şimdi Allah, yükünüzü hafifletti; sizde zayıflık oldu­
ğunu bildi. O halde sizden sabırlı yüz kişi bulunursa, (onlardan) iki yüz kişiye
galip gelir. Ve eğer sizden bin kişi olursa, A llah’ın izniyle (onlardan) iki bin
kişiye galip gelirler. Allah sabredenlerle beraberdir” âyetini indirdi.534

Âyet 67: Yeryüzünde ağır basıncaya (küfrün belini km ncaya) kadar, hiç-
bir peygam bere esirleri bulunması yaraşmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsu­
nuz, halbuki Allah (sizin için) ahireti istiyor. Allah güçlüdür, hikmet sahibidir.

534 İbn R â h û y e'n in m ev cu t n ü sh asın d a b u lam ad ım . A n cak M ü sn ed'in zev âid i olan İth â fii7-
H ıy ere’d e b u lu n m a k ta d ır (bk. B û sîrî, İthâfii'l-H ıyere, 5/205). R iv ay ette g eçen b ir k işin in
iki k işi ile sav a şm a sı k o n u su , 66. âyette z ik red ilirk en m atbu m etin v e yazm a nü sh a 65.
âyeti v erm işlerd ir. B u m ü sten sih h atasın ı tercü m ed e d ü zelttik .
 A hm ed b. H anbel vb. Enes'ten nakleder: R esülullah [sallallah u aleyhi

v esellem ] Bedir günü esirler konusunda ashabı ile istişare yapıp, "Allah,
onları size bir imkân olarak verm iştir" buyurdu. Hz. Ö m er ayağa kalkıp,
"Y â Resûlallah! O nların boynunu vu ru n" dedi. Peygam ber Efendim iz
onun görüşünü kabul etm edi. Hz. Ebû Bekir ayağa kalkıp, "O nları af­
fetm eniz ve onlardan fidye alm anız görüşündeyim " dedi. Resûl-i Ek­
rem [sallallah u aley h i vesellem ] onları affedip onlardan fidye alm ayı kabul
etti. Bunun üzerine C enâb-ı Plak, " A llah tarafından önceden verilm iş bir
hüküm olm asaydı, aldığınız fidyeden ötürü size m utlaka büyük bir azap do­
kunurdu" (E n fâl 8/68) âyetini indirdi.535

A hm ed b. Hanbel, Tirm izî ve Hâkim , İbn M esud'dan nakleder:

Bedir Savaşı olup m üslüm anlar esirler elde edince Resülullah [sallallahu

aley h i v esellem ], "Bu esirler hakkında ne düşünüyorsunuz" dedi. Bu konuda

Kur'an, " Yeryüzünde ağır basıncaya (küfrün belini kınncaya) kadar, hiçbir
peygam bere esirleri bulunması yaraşmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsu­
nuz, halbuki Allah (sizin için) ahireti istiyor. Allah güçlüdür, hikm et sahibi­
dir" âyeti ile Hz. Ö m er'in görüşü üzere nâzil oldu.536

Tirm izî, Ebû H üreyre'den nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] buyurdu: " Ganim etler sizden önceki toplum ların hiçbirine helâl olm a­
mıştır. G anim etleri gökten bir ateş iner ve onları yakar id i." Bedir Savaşı
bitince, insanlar kendilerine helâl olm adan önce ganim etler konusun­
da değişik görüşler ortaya attılar. Bunun üzerine Cenâb-ı Hak, "Allah
tarafından önceden verilm iş bir hüküm olm asaydı, aldığınız fidyeden ötürü
size m utlaka büyük bir azap dokunurdu'' (E n fâl 8/68) âyetini indirdi.537

535 A hm ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 21/181.

536 A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 6/138; T irm izî, Tefsîr, 8; H âk im , el-M ü stedrek, 3/24.

537 T irm izî, Tefsîr, 8. M atbu m etin d e g ö rü len b a z ı k elim e h ataları, y azm a n ü sh ad a b u lu n ­
m a m a k ta d ır (bk. M an isa, vr. 37).
 Â yet 70: Ey Peygam ber! Elinizdeki esirlere de ki: Eğer Allah kalpleriniz­
de hayır olduğunu bilirse, sizden alınandan (fidyeden) daha hayırlısını size
verir ve sizi bağışlar. Çünkü Allah bağışlayandır, esirgeyendir.

Taberânî, el-M u'cem ü'l-Evsat adlı eserinde İbn A bbas'tan [radıyalla

h u an h ] nakleder: A bbas [rad ıy allah u anh] dedi ki: Vallahi bu âyet benim
hakkım d a nâzil oldu. R esülullah'a [sallallah u a ley h i vesellem ] m üslüm an
olduğum u bildirip benim le beraber ganim et olarak alm an 20 ukıyyeyi
hesabım d an düşm esini istediğim de538 nâzil oldu. O 20 ukıyye539 yeri­
ne, hepsi de ben im m alım la ticaret yapan 20 köle ihsan etti. Bununla
beraber bir de R abbim 'den m ağfiret um arım .540

ijJSuüSİ] f

 yet 73: Kâfir olanlar da birbirlerinin yardım cılarıdır. Eğer siz onu (Al­
lah'ın em irlerini) yerine getirm ezseniz yeryüzünde bir fitn e ve büyük bir fesat
olur.

İbn C erîr ve Ebü'ş-Şeyh, Süddî'den, o da Ebû M âlik'ten nakleder:

Bir adam , "M ü şriklerd en olan akrabalarım ızı da m irasçı k ılalım " dedi.
Bunun üzerine, “K âfir olanlar da birbirlerinin yardım cılarıdır. Eğer siz onu
(Allah'ın em irlerini) yerine getirm ezseniz yeryüzünde bir fitn e ve büyük bir
fe s a t olur" âyeti nâzil oldu.541

I I - 1 _ * j (j_ * I j—Lal jJl_ j

0 jl- J - p ‘ j j - i ö \* h \ ^ ^ f \ -*’A

538 R iv ay etin b a şk a b ir tarik in d e, "R e sü lu lla h [sallallah u aley h i vesellem ] b u n d an kaçın d ı.

B u n u n ü z erin e b u ây et n âzil o ld u " ziy ad esi v ard ır (bk.Taberârû, el-M u 'cem ü î-K eb îr,
11/171).

539 20 u k ıy y e altın g ü n ü m ü z h e sa b ın a g ö re y a k laşık 2,5 kg. altın a tek ab ü l etm ek ted ir (bk.
A li C u m 'a M u h a m m ed , el-M ekây îl v eî-M ev âzîn ü 'ş-Ş er'iy y e, s. 21).

540 T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-E vsat, 8/104.

541 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 14/84.

 Â yet 75: Sonradan iman eden ve hicret edip de sizinle beraber cihad
edenler de sizdendir. Allah'ın kitabına göre yakın akrabalar birbirlerine (vâris
olm aya) daha uygundur. Şüphesiz ki A llah her şeyi bilendir.

İbn Cerîr, ibn Zübeyr'den nakleder: Eskiden bir adam başka bir
adam la "B en sana m irasçı olayım , sen de bana m irasçı o l" diye karşı­
lıklı antlaşm a yaparlardı. Bunun üzerine, “Allah'ın kitabına göre yakın
akrabalar birbirlerine (vâris olm aya) daha uygundur” âyeti nâzil oldu.

İbn Sa'd, H işâm b. U rve kanalıyla babasından nakleder: R esûlul­

lah [sallallahu aley h i vesellem ] Zübeyr b. Avvâm ile K â'b b. M âlik'i kardeş
yaptı. Zübeyr şöyle dedi: "U h ud günü K â'b'm yaralandığını görünce
'K eşke ölüp de dünyayı ve ailesini bıraksa da ben de onun m irasını
alsam ' dedim ." Bunun üzerine, " Allah'ın kitabına göre yakın akrabalar
birbirlerine (vâris olmaya) daha uygundur” âyeti nâzil oldu. Böylece İslâm
kardeşliğinden dolayı vâris olm a durum u sona erdi ve m iras sadece
akraba ve hısım ların oldu.542

542 R ivay eti ibn S a 'd 'ın et-T abakât'ın d a b u lam ad ım . A y n ı zam an d a b u rivay et L ü bâb'm M a ­
n isa y azm a n ü sh asın d a d a b u lu n m am ak tad ır. et-T abakât’ta H işâm b. U rve'd en gelen
rivay et sa d ece Z ü b ey r b. A vvâm ile K â 'b 'm k ard eş o ld u ğ u n d a n b ah setm ek te, bu rad a
zik red ilen d iğ er h u su sla r b u lu n m a m a k ta d ır (bk. et-T abakât, 3/75). B en zer b ir rivay et
S ü y û tî'n in D ü rr ü î-M e n sû r'u n d a b u lu n m ak tad ır. R ivay ette Z ü b ey r [rad ıyallah u anh],
K â 'b 'm ölü m ü n ü tem en n i etm em iş, bilak is, "E ğ e r K â 'b ö lü rse b en d en b aşk a m irasçı
o la ca k k im sesi y o k tu r" d em iştir (bk. Sü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 4/117; İb n K esîr, Tefsîr,
6/382; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 5/1742).
 9. TEVBE SÛRESİ

o-Lsb «U)l ^*Jb -■- l

.
V »*' a
A î %> o. ' > . >

 yet 14: O nlarla savaşın ki Allah sizin ellerinizle onları cezalandırsın;

orcZan rezzZ etsin; sizi onlara galip kılsın ve mümin toplumun kalplerini f e ­
rahlatsın.

Ebü'ş-Şeyh, K atâde'den nakleder: Bize anlatıldığına göre bu âyet

M ekke'de Benî Bekir kabilesinin saldırdığı H uzâalılar hakkında n â­
zil oldu. Yine İkrim e'den nakleder: Bu âyet H uzâalılar hakkında nâzil
oldu. Ve Süddî'den nakleder: " ... müm in toplumun kalplerini ferahlatsın"
âyetinde bahsi geçenler R esûlullah'in [sallallah u aley h i v esellem ] m üttefiki
olan H uzâalılar'dır. Benî Bekir'den intikam alınm ası sebebiyle göğüs­
lerine ferahlık verilm iştir.

y jJ u fe JK T J i # JL .I Î i l \ j’J Ü İ İ l ÛİS" u

@ Ö jjü u jilı Ij r , f j i U iî d û S jî
 Â yet 17: Allah'a ortak koşanlar, kendi kâfirliklerine bizzat kendileri şa­
hitlik ederken, Allah'ın m escidlerini im ar etm eye layık değildirler. Onların
bütün işleri boşa gitm iştir. Ve onlar ateşte ebedî kalacaklardır.

İbn Ebû Hâtim , Ali b. Ebû Talha kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:
A bbas [rad ıy allah u anh] Bedir'de esir alındığı zam an, "E ğ er sizler m üslü ­
m an olm akla, hicret etm ekle ve cihad yapm akla bizi geçtiyseniz, biz
de M escid-i H arâm 'ı im ar ediyor, hacılara su dağıtıyor ve esirleri âzat
ediyoruz" dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "(Ey m üşrikler!) Siz hacıla­
ra su verm eyi ve M escid-i Harâm'ı onarm ayı, Allah'a ve ahiret gününe iman
edip de A llah yolunda cihad edenlerin imanı ile bir m i tutuyorsunuz? H albuki
onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zalim ler topluluğunu hidayete er­
dirmez" (Tevbe 9/19) âyetini indirdi.543

M üslim , İbn H ibbân ve Ebû D avud, N u'm ân b. Beşîr'den nakleder:

R esûlullah'in [sallallah u aley h i vesellem ] m inberinin yanında bir grup saha-
bi arasında idim . O nlardan biri, "Ben m üslüm an olduktan sonra hacı­
ları sulam am m üstesna hiçbir am el yapm am ış olm am a aldırış etm em "
dedi. Bir başkası, "B en m üslüm an olduktan sonra M ecid-i H arâm 'ı ta­
m ir etm em m üstesna hiçbir am el yapm am ış olm am a aldırış etm em "
dedi. Başka biri, "Allah yolunda cihad etm ek sizin söylediğinizden
efd ald ir" dedi. Bunun üzerine Hz. Ö m er onları azarladı ve, "B u gün
cum a günüdür, R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] m inberinin yanın­
da seslerinizi yükseltm eyin! A ncak ben cum ayı kıldıktan sonra içeriye
girer, sizin ihtilaf ettiğiniz hususu ona sorarım " dedi. Bunun üzerine
yüce Allah, "Siz hacılara su verm eyi ve M escid-i Harâm'ı onarm ayı, Allah'a
ve ahiret gününe iman edip de A llah yolunda cihad edenlerin im am ile bir mi
tutuyorsunuz? H albuki onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zalim ler
topluluğunu hidayete erdirm ez” (Tevbe 9/19) âyetini sonuna kadar indirdi.544

Firyâbî, İbn Sîrîn'den nakleder: Hz. Ali b. Ebû Tâlib M ekke'ye gel­
diğinde am cası Abbas'a, "H icret edip Resûlullah'a katılsana!" dedi.
A bbas [rad ıyallahu an h ], "M escid -i H arâm 'ı im ar ediyorum , Beytullah'ı

543 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1768.

544 M ü slim , İm âre, 111; A h m ed , b. H an b el, el-M ü sn ed, 30//319; T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-E v-
sat, 1/134; İb n H ib bân , S ahîh, 10/451. Ebû D av u d 'd a bu lam ad ım .
koruyorum 545 ya!" dedi. Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ], "Siz hacılara
su verm eyi ve M escid-i H aram'ı onarm ayı, A llah ’a ve ahiret gününe iman
edip de Allah yolunda cihad edenlerin im am ile bir mi tutuyorsunuz? H al­
buki onlar A llah katında eşit değillerdir. Allah zalim ler topluluğunu hidayete
erdirm ez" âyetini inzâl buyurdu. Hz. A li bir grup m üslüm ana, "H icret
edip A llah 'ın resûlüne katılsanız ya!" diye seslendi. O nlar da, "B u ra­
da kardeşlerim izle, aşiretim izle kendi evlerim izde oturuyoruz (neden
hicret edelim ki)" dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, “De ki: Eğer ba­
balarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, hısım akrabanız kazandığınız
mallar, kesada uğram asından korktuğunuz ticaret, hoşlandığınız m eskenler
size Allah'tan, resulünden ve A llah yolunda cihad etm ekten daha sevgili ise,
artık Allah em rini getirinceye kadar bekleyin. Allah fâsıklar topluluğunu hi­
dayete erdirmez" (Tevbe 9/24) âyetini inzâl buyurdu.546 A bdürrezzâk, ben­
zer bir rivayeti Şa'bî'den nakleder.

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Talha b.

Şeybe, Hz. A bbas ve Hz. Ali birbirlerine karşı övündüler. Talha, "Ben
K âbe'nin bakıcısıyım , onun anahtarı ben d ed ir" dedi. Hz. A bbas, "B en
hacılara su dağıtm a işini yerine getiriyorum " dedi. Hz. Ali ise, "B en
herkesten önce kıbleye yönelip nam az kılm aya başladım , aynı zam an­
da cihad eden bir kim seyim " dedi. Bunun üzerine, "Siz hacılara su ver­
m eyi ve M escid-i H aram ’ı onarm ayı, Allah'a ve ahiret gününe iman edip de
A llah yolunda cihad edenlerin imanı ile bir mi tutuyorsunuz? H albuki onlar
Allah katında eşit değillerdir. Allah zalim ler topluluğunu hidayete erdirmez"
(Tev be 9/19) âyeti nâzil oldu.547

545 M atb u n ü sh a d a ik en yazm a n ü sh ad a -.^- şek lin d ed ir.

546 Sü y û tî, D iırrü î-M en sû r, 4/146; Z em ah şerî, K eşşaf, 2/256.

547 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 14/171.

 Â yet 25: Andolsun ki Allah, birçok yerde (savaş alanlarında) ve H uneyn
Savaşı'nda size yardım etmişti. Haiti çokluğunuz size kendinizi beğendirm iş,
faka t sizi hezim ete uğram aktan kurtaram am ıştı. Yeryüzü bütün genişliğine
rağmen size dar gelm işti, sonunda (bozularak) gerisin geri dönm üştünüz.

Beyhakî, Delâil adlı eserinde Rebî' b. Enes'ten nakleder: H uneyn

günü biri, "B u g ü n sayım ızın azlığından dolayı yenilm eyiz" dedi. M ü­
m inler 1 2 .0 0 0 kişiydiler. Bu SÖZ Resûlullah'a [sallallahu aleyhi vesellem] çok
ağır geldi. Bunun üzerine A llah [celle celâluhû], "A ndolsun ki Allah, birçok
yerde (savaş alanlarında) ve H uneyn Savaşı'nda size yardım etmişti. Harıi
çokluğunuz size kendinizi beğendirm iş, fa k a t sizi hezim ete uğram aktan kur-
taram am ıştı. Yeryüzü bütün genişliğine rağm en size dar gelm işti, sonunda
(bozularak) gerisin geri dönm üştünüz" âyetini inzâl buyurdu.548

 yet 28: Ey iman edenleri M üşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu
yıllarından sonra M escid-i Harâm'a yaklaşm asınlar. Eğer yoksulluktan kor­
karsanız, (biliniz ki) Allah dilerse sizi kendi lutfundan zengin edecektir. Şüp­
hesiz Allah iyi bilendir, hikm et sahibidir.

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler Kâbe'ye ge­

lirlerdi. G elirken beraberlerinde gıda m addeleri getirip satarlardı.
M üşriklerin K âbe'ye gelm eleri yasaklanınca m üslüm anlar, "B ize gıda
m addeleri nerden gelecek?" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"Eğer yoksulluktan korkarsanız, (biliniz ki) A llah dilerse sizi kendi lutfundan
zengin edecektir" âyetini inzâl buyurdu.549

548 B eyh ak î, D elâtlü'n-N übüvve, 5/123. B ey h ak î'd e "1 2 .0 0 0 k işiy d ile r" cü m lesi rivay etin
so n u n d a açık lam a sad ed in d e v erilm iş.

549 İb n E b û H â tim , Te/sîr, 6/1777.

 İbn C erîr ve Ebü'ş-Şeyh, Said b. C übeyr'den nakleder: "Ey iman
edenleri M üşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu yıllarından sonra M es­
cid-i Harâm'a yaklaşmasınlar'' âyeti nâzil olduğunda bu durum m üslü-
m anlara zor geldi ve "K im bize gıda ve ihtiyaç m addelerini getirip sa­
tacak?" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Eğer yoksulluktan
korkarsanız, (biliniz ki) Allah dilerse sizi kendi lutfundan zengin edecektir"
âyetini inzâl buyurdu.550 İbn Cerîr, benzer rivayetleri İkrim e, Atıyye el-
Avfî, D ahhâk, Katâde ve diğerlerinden nakleder.

dJUi %\j J l ___t î l 151 c J U S &\ o J lij

' ' % ' ^ e *"
J \Ül f4jbli J4Jİ; jjJÎUuy

 yet 30: Yahudiler, Ü zeyir Allah'ın oğludur, dediler, hıristiyanlar da,

M esîh (İsa) Allah'ın oğludur, dediler. Bu onların ağızlarıyla geveledikleri söz­
lerdir. (Sözlerini) daha önce kâfir olm uş kim selerin sözlerine benzetiyorlar.
Allah onları kahretsin! Nasıl da (haktan bâtıla) döndürülüyorlar!

İbn Ebû Hâtim, İbn A bbas'tan nakleder: Sellâm b. M işkem, N u'm ân

b. Evfâ, M uham med b. Dihye, Ş â sb . Kays ve M âlik b. Sayf, Resülullah'a
[sallallahu aleyhi vesellem ] gelip, "Kıblem izi terketmiş ve Ü zeyir'in A llah'ın
oğlu olduğunu kabul etm ediğin halde, sana nasıl tâbi olalım ?" dediler.
Bunun üzerine Allah [celle celâluh û], " Yahudiler, üzeyir Allah'ın oğludur, de­
diler. H ıristiyanlar da M esîh (İsa) Allah'ın oğludur dediler. Bu onların ağızla­
rıyla geveledikleri sözlerdir. (Sözlerini) daha önce kâfir olmuş kimselerin sözle­
rine benzetiyorlar. Allah onları kahretsin! Nasıl da (haktan bâtıla) döndürülü­
yorlar!'' âyetini inzâl buyurdu.551

I jjj- i _11 *_>^ j i ö^L_>j

14i ^3 Sı! u it fjS-\

JZSİp C.IPİiyjZÜ
0 ^ l £ ji ^

550 T aberî, C â m iu l-B ey ân , 14/194.

551 İb n Ebû H âtim , Tefsir, 6/1781.

 Â yet 37: (Haram aylan) ertelem ek, sadece kâfirlikte ileri gitm ektir. Çün­
kü onunla, kâfir olanlar saptırılır. Allah'ın haram kıldığının sayısını bozm ak
ve O'nun haram kıldığını helâl kılm ak için (haram ayım ) bir yıl helâl sayarlar,
bir yıl da haram sayarlar. (Böylece) onların kötü işleri kendilerine güzel g ös­
terilmiştir. Allah kâfirler topluluğunu hidayete erdirmez.

İbn C erîr, Ebû M âlik 'ten nakleder: A raplar bir yılı on üç ay ya­
parlardı. M uh arrem ayını safer diye isim len d irip o ayda haram olan
şeyleri h elâl sayarlardı. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "(H aram ayları)
ertelem ek, sadece kâfirlikte ileri gitm ektir. Ç ünkü onunla, kâfir olan lar sap­
tırılır. A llah'ın haram kıldığının sayısını bozm ak ve O'nun haram kıldığını
helâl kılm ak için (haram ayım ) bir yıl helâl sayarlar, bir yıl da haram sa­
yarlar. (Böylece) onların kötü işleri ken dilerin e gü zel gösterilm iştir. A llah
kâfirler topluluğunu hidayete erdirm ez" âyetini inzâl bu yu rd u .552

 yet 38: Ey iman edenler! Size ne oldu ki, “Allah yolunda savaşa çıkın!"
denildiği zaman yere çakılıp kalıyorsunuz? Dünya hayatını ahirete tercih mi
ediyorsunuz? Fakat dünya hayatının faydası ahiretin yanında pek azdır.

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: Bu âyet Fetih ve H uneyn'den

sonra Tebük G azvesi em redildiği zam an nâzil oldu. R esûlullah [sallal­

lah u a ley h i vese llem ] m eyvelerin yetiştiği, gölgelerin insanlara hoş geldiği

552 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 14/249. K o n u n u n d aha iyi a n laşılm ası için T aberî'd eki şu rivayeti
a k ta rm a k y erin d e olacak tır, ibn Z eyd d iy o r ki: A ra p la r C âh iliy e d ön em in d e, h aram ay ­
ların d a b irb irlerin e k ızm az v e d ok u n m azlard ı. Ö y le ki kişi b a b a sın ı ö ld ü ren k im seyle
k arşıla şsa on a elin i k a ld ırm azd ı. K in â n e o ğ u lla rı'n d a n "K a lm e z " isim li bir k im se bu
d u ru m a d üştü. "S u ç lu y u bize g e tirin " d ed i. O n lar d a, "B u ay m u h arrem a y ıd ır" d ed i­
ler. O da, "B u y ıl m u h arrem ay ın ı erteleriz. H er iki ay da sa fer ay ı o lu r. G elecek y ıld a
ise on u k a z â ed eriz. H e r iki ay da m u h arrem ay ı o lu r" dedi. O n la r da sö y led ik lerin i
y ap tılar. E rtesi yıl o lu n ca d edi ki: "S a fe r ay ın d a savaş y ap m ay m . O n u m u h arrem ayı
ile birlik te h a ra m ay say ın . B u n lar iki h aram ay d ır. G eçen yıl, m u h arrem ayım ertele-
m iştik . Bu y ıl on u k aza e d iy o ru z ." İşte bu n u n ü zerin e b u ây et n âzil oldu.
yaz ayında m üm inlere savaş hazırlığı yapm alarını em retti. A ncak sa­
vaşa çıkm ak onlara zor geldi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(Ey
m üm inler!) Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın, m allarınızla ve canları­
nızla A llah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır"
(Tev be 9/41) âyetini indirdi.553

 yet 39: Eğer (gerektiğinde savaşa) çıkm azsanız, (Allah) sizi pek elem
verici bir azap ile cezalandırır ve yerinize sizden başka bir kavim getirir; siz
(savaşa çıkm am akla) O'na hiçbir zarar verem ezsiniz. A llah her şeye kadirdir.

İbn Ebû H âtim , N ecde b. N üfey'den nakleder: İbn A bbas'a bu âye­

ti sordum . İbn A bbas şöyle dedi: Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i vesellem ]

bir A rap kabilesini savaşa çağırdı. A ncak bu onlara zor geldi. Bunun
üzerine C enâb-ı Hak, " Eğer (gerektiğinde savaşa) çıkm azsanız, (Allah) sizi
pek elem verici bir azap ile cezalandırır ve yerinize sizden başka bir kavim
getirir; siz (savaşa çıkm am akla) O'na hiçbir zarar verem ezsiniz. A llah her
şeye kadirdir. ” âyetini inzâl buyurdu. Ve A llah Teâlâ onlara azap olarak
yağdırdığı yağm uru durdurdu.554

 yet 41: (Ey m üm inler!) Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın, m al­
larınızla ve canlarınızla A llah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz bu sizin
için daha hayırlıdır.

İbn Cerîr, H adram î'den nakleder: Kendisine anlatıldığına göre yaş­

lı ve hasta olan bazı insanlar, "E ğer savaşa çıkm azsam günahkâr ol­
m am " dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "(Ey m üm inler!) Gerek hafif,

553 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 14/253.

554 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1797.

gerek ağır olarak savaşa çıkın, m allarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad
edin. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır" âyetini inzâl b u y u rd u .555

0 l l k S j I j İ j u » J j j Jİ d J J i- c J i l ^ i l i p İ l lii>

 yet 43: A llah seni affetti. Fakat doğru söyleyenler sana iyice belli olup,
sen yalancıları bitinceye kadar onlara niçin izin verdin?

İbn Cerîr, A m r b. M eym ûn el-Ezdî'den nakleder: R esûlullah [sal­

lallah u aleyhi v esellem ], kendisine haklarında herhangi bir em ir gelm ediği

halde iki şey yapm ıştı. Bunlar: Tebük G azvesi'ne katılm ak istem eyen
m ünafıklara izin verm esi ve Bedir esirlerinden fidye alm ası. A llah [celle

celâ lu h û ], "Allah seni affetti. Fakat doğru söyleyenler sana iyice belli olup, sen
yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin?" âyetini indirdi.556

i i a. » i 1ı Süt
0 5 y iiü u L L ^ ü
\* * '

 yet 49: O nlardan öylesi de var ki, "Bana izin ver, beni fitn eye düşür­
m e" der. Bilesiniz ki onlar zaten fitn ey e düşm üşlerdir. Cehennem, kâfirleri
m utlaka kuşatacaktır.

Taberânî, Ebû Nuaym ve İbn M erdûye, İbn A bbas'tan nakleder: Hz.

Peygam ber [sallallahu aleyhi vesellem ] Tebük G azvesi'ne çıkm ak istediğinde
Ced b. Kays'a, "Ey Ced! Benî Esfer'le (Rumlar) savaşmaya ne dersin?" dedi.
Ced, "Ey A llah'ın resûlü! Ben kadınlara düşkün biriyim . Rum lar'ın kız­
larını görürsem fitneye düşerim. Bu yüzden bana izin ver, beni fitneye
düşürm e" dedi. Bunun üzerine Allah [celle celâluhû], "Onlardan öylesi de
var ki, 'Bana izin ver, beni fitneye düşürme' der. Bilesiniz ki onlar zaten fit­
neye düşmüşlerdir. Cehennem, kâfirleri mutlaka kuşatacaktır" âyetini inzâl

555 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 14/267. Lübâb m etn in d e y aşlı ve h astaların "^Sl ^ 1 " (ben g ü n ah ­
kâr olu ru m ) d ed ik leri ak tarılırk en Taberî m etni şö y led ir: i î l X 'C} O j" (E ğer
b u n d an k açın ıp red d ed ersem g ü n ah k âr olu rum ). A n cak bu d u ru m d a m ana b o zu k lu ğ u
söz kon u su olm ak tad ır. B iz bu seb ep le ib n K esîr'd e ak tarılan rivayeti tercü m ed e esas
aldık. İbn K esîr'de cü m le i l ^ ^ 1 " şek lin d ed ir (bk. İbn K esîr, Tefsîr, 4/156).

556 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 14/273.

buyurdu.557 İbn Ebû Hâtim ve İbn M erdûye, Câbir b. A bdullah kanalıyla
benzer bir rivayeti n ak led er.558

Taberânî, farklı bir bir şekilde İbn A bbas'tan nakleder: Resûlul-

lah [sallallah u a ley h i v e se llem ], "Savaşa çıkınız, Benî Esfer'in kızlarını ganim et
olarak alırsınız" dedi. Bazı m ünafıklar, "O sizi kadınlarla kandırıyor"
dediler. Bunun üzerine, "O nlardan öylesi de var ki: 'Bana izin ver, beni f i t ­
neye düşürm e' der. Bilesiniz ki onlar zaten fitn eye düşm üşlerdir. Cehennem,
kâfirleri m utlaka kuşatacaktır" âyeti nâzil oldu.559

 yet 50: Eğer sana bir iyilik erişirse bu onları üzer. Ve eğer başına bir
m usibet gelirse, "iyi ki biz daha önce tedbirim izi alm ışız" derler ve böbürle-
nerek dönüp giderler.

İbn Ebû Hâtim , C âbir b. A bdullah'tan nakleder: Tebük G azvesi'ne

katılm ayarak M edine'de geri kalan m ünafıklar, Resûl-i Ekrem ve asha­
bı hakkında, "M u ham m ed ve ashabı büyük sıkıntıya uğradılar, helâk
old u lar" diyerek kötü haberler yaym aya başlam ışlar. Daha sonra Hz.
Peygam ber ve ordusunun selâm ette oldukları şeklinde onları yalanla­
yan haberler gelince m ünafıklar bozuldular. İşte bunun üzerine Allah
Teâlâ, "Eğer sana bir iyilik erişirse bıı onları üzer. Ve eğer başına bir m usibet
gelirse, 'İyi ki biz daha önce tedbirim izi almışız' derler ve böbürlenerek dönüp
giderler" âyetini indirdi.560

557 T aberânî, el-M u 'cem ü î-K eb îr, 12/122; E bû N u ay m , M a'rifetü 's-S ahâbe, 2/644.

558 İb n Ebû H â tim , Tefsîr, 6/1809.

559 T aberânî, el-M u 'cem ü T K eb îr, 11/63. Tebü k G azv esi a ğ u sto s sıcağ ı g ibi ço k sıcak bir
d ö n em d e g erçek leştiğ i için ço k zorlu b ir g azv e idi. Sav aş h a zırlık ları em red ild iğ in -
d e m ü m in le r h e m en h a zırlığ a b aşlad ılar. A m a âyette de b e lirtild iğ i g ib i fitneye d ü ­
şe n m ü n a fık la r g e lm em ek için b a h a n e le r sıralad ılar. P ey g am b er E fen d im iz [sallallah u
a ley h i vesellem ] on ları b ir şek ild e ikna etm ek için , " B en î Esfer'in kızların ı g an im et olarak
alırsın ız" b u y u rd u . A m a g azv ey e k a tılm am ay ı d ü şü n en le r kabu l etm ey ip izin isted i­
ler. A k si tak d ird e A llah için cih ad a çık an sah ab ey e R esû lu lla h 'm b ö y le b ir d ü şü n cey le
g a z v ey e teşv ik e tm esi d ü şü n ü lem ez.

560 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1810.

 Â yet 53: De ki: İster gönüllü verin ister gönülsüz, sizden (sadaka) asla
kabul olunm ayacaktır. Çünkü siz yoldan çıkan bir topluluk oldunuz.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Ced b. Kays, "B en kadınları gör­
düğüm de dayanam am , fitneye düşerim . A ncak sana m alım la yardım
ed eyim " dedi. Bunun üzerine onun "san a m alım la yardım edeyim "
sözü hakkm da, "D e ki: İster gönüllü verin ister gönülsüz, sizden (sadaka)
asla kabul olunm ayacaktır. Çünkü siz yoldan çıkan bir topluluk oldunuz"
âyeti nâzil oldu.561

 yet 58: O nlardan sadakaların (taksim i) hususunda seni ayıplayanlar

da vardır. Sadakalardan onlara da (bir pay) verilirse razı olurlar, şayet onlara
sadakalardan verilm ezse hem en kızarlar.

Buhârî, Ebû Said el-H udrî'den nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i

vesellem ] ganim etleri taksim ederken Zü'l-H uvaysıra ism inde biri gelip
"ad aletli ol" dedi. Resûl-i Ekrem [sallallah u aleyhi v ese llem ], "Yazıklar olsun
sana, ben adaletli değilsem kim adaletli olabilir?" buyurdu ve, "O nlardan
sadakaların (taksim i) hususunda seni ayıplayanhır da vardır. Sadakalardan
onlara da (bir pay) verilirse razı olurlar, şayet onlara sadakalardan verilm ezse
hem en kızarlar" âyeti nâzil oldu.562 İbn Ebû H âtim , benzer bir rivayeti
C âbir'den nakleder.563

561 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 14/294.

562 B u h ârî, E d eb , 95, İstitâb etü 'l-M ü rte d d în , 7; M ü slim , Z ek ât, 148; İbn M âce, Sü nn et, 12.
R iv ay et u zu n o lu p İm am Sü y û tî sad ece ilg ili k ısm ı a k tarm ıştır. R iv ay etin d ev am ın d a
itiraz ed en b u şah sın d aha so n ra H âricîler'd en olu p H z. A li'y e k arşı sav aştığ ı n ak led ilir.

563 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1817.

 Â yet 61: (Yine o m ünafıklardan) o (Peygam ber, her söyleneni dinleyen)
bir kulaktır, diyerek Peygam ber'i incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir
hayır kulağıdır. Çünkü o Allah'a inanır, m üm inlere güvenir ve o, sizden iman
edenler için de bir rahmettir. Allah'ın resulüne eziyet edenler için mutlaka
elem verici bir azap vardır.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: N ebtel b. H âris, R esû ­

lu llah 'm [sa lla lla h u aley h i v esellem ] yanına gelip onunla beraber oturur ve
ondan işittiği şeyleri m ünafıklara iletirdi. Bunun üzerine A llah [celle

celâ lu h û ], "(Yine o m ünafıklardan) o (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir

kulaktır, diyerek Peygam ber'i incitenler de vardır. D e ki: O, sizin için bir h a­
yır kulağıdır. Çünkü o Allah'a inanır, m üm inlere gü venir ve o, sizden iman
edenler için de bir rahmettir. Allah'ın resûlüne eziyet edenler için m utlaka
elem verici bir azap vardır" âyetini inzâl buyu rdu .564

 yet 65: Eğer onlara, (niçin alay ettiklerini) sorarsan, elbette, biz sade­
ce lafa dalm ış şakalaşıyorduk, derler. De ki: Allah ile, O'nun âyetleriyle ve
O'nun peygam beri ile mi alay ediyordunuz?

İbn Ebû H âtim , İbn Öm er'den [rad ıyallah u an h u m a] nakleder: Bir adam
Tebük G azvesi'nde bir gün bir m ecliste şöyle dedi: "B izim şu Kur'an
okuyanlarım ız565 kadar m ide düşkünü, çokça yalan söyleyen, düşm an­
la karşılaştığında korkan kim se görm edim ." Sahabeden biri, "Yalan
564 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1826.

565 M atbu nüshada " j l y " olan ifade, yazm a nü sha ve İbn Ebû H âtim 'de " b J l J>" şeklindedir.
söylüyorsun, sen bir m ünafıksın ve seni Resûlullah'a haber edeceğim "
dedi. Bu durum Resûl-i Ekrem 'e [sallallah u aley h i vesellem ] ulaştı ve Kur'an
nâzil oldu. A bdullah b. Öm er: "B u adam ı Hz. Peygam ber'in devesi­
nin yularından tutm uş bir halde şöyle dediğini gördüm : 'E y A llah'ın
resûlü! Biz sadece şakalaşıp eğleniyorduk.' Resûlullah [sallallahu aleyhi

vesellem ] ise, 'Allah ile, O ’nun âyetleriyle ve O'nun peygam beriyle mi alay
ediyordunuz?' b u y u rd u ."566 İbn Ebû Hâtim , benzer bir rivayeti söz ko­
nusu kişinin A bdullah b. Ü bey olduğu belirtilerek, farklı bir şekilde
yine ibn Öm er'den nakleder.

O 'x 'y ^ ı ^

 yet 66: (Boşuna) özür dilemeyin; çünkü siz iman ettikten sonra tekrar
kâfir oldunuz. Sizden (tövbe eden) bir grubu bağışlasak bile, bir gruba da su ç­
lu olduklarından dolayı azap edeceğiz.

İbn Ebû Hâtim , K â'b b. M âlik'ten nakleder: M ahşî b. H im yer, "Al­

lah'a yem in ederim ki bizim hakkım ızda Kur'an âyeti inm esi yerine, her
birinize yüz kırbaç atılm asına hükm edilip kurtulm ayı tercih ederdim "
dedi. D urum R esûlullah'a ulaşınca gelip özür dilediler. Bunun üzeri­
ne A llah [celle celâlu h û ], "(Boşuna) özür dilem eyin; çünkü siz iman ettikten
sonra tekrar kâfir oldunuz. Sizden (tövbe eden) bir grubu bağışlasak bile, bir
gruba da suçlu olduklarından dolayı azap edeceğiz" âyetini inzâl buyurdu.
Cenâb-ı H akk'm bağışladığı kişilerden biri de M ahşa b. H im yer idi.
Peygam ber Efendim iz [sallallahu aley h i v ese llem ], onu A bdurrahm an diye
isim lendirdi. A bdurrahm an, yüce A llah'tan hiç kim senin bilm ediği bir
yerde şehid olm ayı diledi. Yem âm e Savaşı'nda şehid edildi. Kim tara­
fından şehid edildiği ve nerede şehid olduğu bilinm em ektedir.567

ibn Cerîr, K atâde'den nakleder: M ünafıklardan bir grup Tebük

G azvesi'nde, "B u adam Şam 'ın saraylarını ve kalelerini fethetm eyi mi
üm it ediyor! Ne m üm kün" dediler. A llah Teâlâ, bu konuşm ayı resû-
566 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1829-1830.

567 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1831.

lüne bildirdi. Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] onlara gelip, "Siz şöyle
ve şöyle dediniz" buyurdu. O nlar, "B iz sadece şakalaşıp eğleniyorduk"
dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.568

İ a : L u i r ı^ J ıs I Ü 3 î p u u ; İ l ,

İl <l>ı VI İS j Î j J £ \ y l+ 3

C ılp i ı ı jJ # 613 jL t f 0 4 * A j oLi L lâ İ

© ^ T j ^ ^ 1 ^ ^ L5j ^ Ij USİJI ^ £~J I

 yet 74: (Ey M uham m ed! O sözleri) söylem ediklerine dair Allah'a yem in
ediyorlar. H albuki o küfür sözünü elbette söylediler ve m üslüm an olduktan
sonra kâfir oldular. Başaram adıkları bir şeye (P eygam ber'e suikast yapm aya)
de yeltendiler. Ve s ır f Allah ve Resûlü kendi lutuflanndan onları zenginleş­
tirdiği için öç alm aya kalkıştılar. Eğer tövbe ederlerse onlar için daha hayırlı
olur. Yüz çevirirlerse Allah onları dünyada da ahirette de elem verici bir azaba
çarptıracaktır. Yeryüzünde onların ne dostu ne de yardım cısı vardır.

İbn Cerîr ve İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: Cülâs b. Sü-
veyd b. Sâm it, Tebük G azvesi'ne katılm ayıp R esûlullah'tan [sallallahu

aley h i vese llem ] geri kalanlardan idi. Bir m ecliste Cülâs, "E ğer bu adam ın
(R esûlullah'ı kastediyor) dedikleri doğruysa biz eşekten daha kötü­
y ü z" dedi. U m eyr b. Sa'd hem en kalkıp bu durum u Resûl-i Ekrem 'e
[sallallahu aleyhi vesellem ] iletti. Daha sonra Cülâs yem in edip, "Ben söy­
lem ed im " dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "(E y M uham m ed! O söz­
leri) söylem ediklerine dair Allah'a yem in ediyorlar. H albuki o küfür sözünü
elbette söylediler ve m üslüm an olduktan sonra kâfir oldular. Başaram adıkları
bir şeye (Peygamber'e suikast yapm aya) de yeltendiler. Ve s ır f Allah ve Resû­
lü kendi lutuflanndan onları zenginleştirdiği için öç alm aya kalkıştılar. Eğer
tövbe ederlerse onlar için daha hayırlı olur. Yüz çevirirlerse Allah onları dün­
yada da ahirette de elem verici bir azaba çarptıracaktır. Yeryüzünde onların
ne dostu ne de yardım cısı vardır" âyetini inzâl buyurdu. C ülâs'ın daha

568 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 14/334.

sonra tövbe ettiği ve tövbesini güzel bir şekilde devam ettirdiği iddia
e d ilm e k te d ir.569

İbn Cerîr, benzer bir rivayeti K â'b b. M âlik'ten nakleder. İbn Sa'd
da benzer bir rivayeti et-Tabakât adlı eserinde Urve'den nakleder.

İbn Ebû H âtim , Enes b. M âlik'ten nakleder: Zeyd b. Erkam , Resû­

lullah [sallallah u aley h i vesellem ] hutbe okurken m ünafıklardan bir adam ın,
"E ğer bu adam doğru söylüyorsa biz eşekten daha kötüyüz" dediğini
duydu. Zeyd bu durum u Peygam ber Efendim iz'e iletti, ancak adam
inkâr etti. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(E y M uham m ed! O sözleri)
söylem ediklerine dair Allah'a yem in ediyorlar. H albuki o küfür sözünü elbette
söylediler ve m üslüm an olduktan sonra kâfir oldular. Başaram adıkları bir şeye
(Peygam ber’e suikast yapm aya) de yeltendiler. Ve s ır f Allah ve Resûlü ken­
di lutuflarından onları zenginleştirdiği için öç alm aya kalkıştılar. Eğer tövbe
ederlerse onlar için daha hayırlı olur. Yüz çevirirlerse Allah onları dünyada
da ahirette de elem verici bir azaba çarptıracaktır. Yeryüzünde onların ne dos­
tu ne de yardım cısı vardır” âyetini inzâl buyurdu.570

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Bir gün R esûlullah [sallallah u

a ley h i vesellem ] bir ağacın gölgesinde oturuyordu. “Size birazdan şeytanın

gözleri ile bakan bir adam gelecek” buyurdular. H em en sonra m avi gözlü
biri göründü. Hz. Peygam ber adam ı çağırıp, “Sen ve arkadaşların bana
neden sövüyordunuz?" diye sordu. A dam gidip arkadaşlarım da getirdi
ve böyle bir şey söylem ediklerine yem in ettiler de A llah Resûlü onla­
rı bıraktı. İşte bunun üzerine A llah Tealâ, "(Ey M uham m ed! O sözleri)
söylem ediklerine dair A llah’a yemin ediyorlar. H albuki o küfür sözünü elbette
söylediler ve m üslüm an olduktan sonra kâfir oldular . .. " âyetini indirdi.571

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: C üheyne kabilesinden ve G ıfâr ka­

bilesinden iki kişi kavgaya tutuştular. Cüheyne kabilesi ensar ile ant­
laşm ak bir kabile idi. G ıfârlı olan kişi C üheyneli'ye galip geldi. Bunun
üzerine A bdullah b. Übey Evsliler'e, "K ardeşin ize yardım edin. Valla­
569 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 14/362; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1843. Sü y û tî rivayeti k ısaltarak
verm iştir.

570 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1842-1843.

571 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 14/363.

hi, bizim le M uham m ed'in m isali ancak, 'Besle kargayı oysun gözü n ü '572
diyen kim se gibidir. 'Andolsun, eğer M edine'ye dönersek, üstün olan, za y ıf
olanı oradan m utlaka çıkaracaktır'" (M ü n âfik û n 63/8) dedi. M üslüm anlardan
biri bu sözleri hem en Resûl-i Ekrem 'e ulaştırdı. R esûlullah [sallallahu

aley h i vesellem ] hem en haber verip getirtti ve bu sözleri sordu. İbn Übey,
bu sözleri söylem ediğine yem in etti. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "(Ey
M uham m ed! O sözleri) söylem ediklerine dair Allah'a yem in ediyorlar. H albu­
ki o küfür sözünü elbette söylediler ve m üslüm an olduktan sonra kâfir oldular
. .. " âyetini indirdi.573

Taberânî, ibn A bbas'tan nakleder: Esved adında bir adam Resûlul-

lah 'ı [sallallah u aley h i vesellem ] öldürm eyi tasarlam ıştı. Bunun üzerine, " Ba­
şaram adıkları bir şeye (Peygamber'e suikast yapm aya) de yeltendiler” âyeti
nâzil oldu.574

İbn C erîr ve Ebü'ş-Şeyh, İkrim e'den nakleder: A dî b. K â'b oğulla­

rından bir köle ensardan birini öldürdü. R esûlullah da [sallallahu aley h i

vesellem ] diyetinin 12.000 olm asına hükm etti. Bunun hakkında, "Ve sır f
Allah ve Resûlü kendi lutuflarm dan onları zenginleştirdiği için öç almaya
kalkıştılar” âyeti nâzil oldu.

Ayet 75: Onlardan kimi de, "Eğer Allah lutuf ve kereminden bize verirse,
mutlaka sadaka vereceğiz ve elbette biz salihlerden olacağız!" diye Allah'a ant içti.

Taberânî, İbn M erdûye, İbn Ebû H âtim ve Delâil adlı eserinde za­
yıf bir senedle Beyhakî,575 Ebû Ü m âm e'den nakleder: Sa'lebe b. Hatîb,
"Y â Resûlallah! Dua et de Rabbim beni m al ile rızıklandırsm " dedi.

572 İfa d e n in aslı "B e sle k ö p eğ in i, yesin se n i" şek lin d ed ir.

573 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 14/364.

574 T aberân î, el-M u 'cem ü î-E v sa t, 2/211.

575 M a n isa yazm a n ü sh a sın d a (vr. 38b) "D elâil ad lı eserin d e B e y h a k î" ib aresi b u lu n m a ­
m ak ta d ır. İb a re "Z a y ıf b ir sen ed le İbn E bû H â tim " şek lin d ed ir. İb n E bû H âtim ve
B ey h ak î, E bû Ü m â m e'd en n a k letm işlerd ir. D o lay ısıy la b u rad a m u h ak k ik in fark lı b ir
n ü sh a d a n a k ta rım ı veya bask ı h atası m ev cu ttu r.
Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v ese llem ], "Yazık s ana ey Sa'lebe, şükrünü eda
edeceğin az mal, sorum luluğunu kaldıram ayacağın çok maldan daha hayır­
lıdır" buyurdu. Sa'lebe, "E y A llah 'ın resûlü! A llah'a yem in ederim ki
eğer A llah bana m al verirse, her hak sahibine hakkım m utlaka vere­
ceğim " dedi. Bunun üzerine Hz. Peygam ber ona dua etti ve koyun
sahibi oldu. K oyun sürüsü o kadar çoğaldı ki M edine'ye sığm am aya
başladı. Bunun üzerine M edine'yi terketti. N am aza gelirdi, nam az­
dan sonra sürünün yanm a giderdi. Sonra sürü öyle artm aya başladı ki
M edine m eraları yetm ez oldu ve orayı da terketti. Cum a nam azlarına
gelir sonra sürünün yanm a giderdi. Sonra sürü artm aya başladı ve ter­
ketti. Sonunda cum ayı ve cem aati terketti. Bunun üzerine A llah [celle

c e lâ lu h û ], elçisine şu âyeti indirdi: " Onların m allarından, onları kendisiyle

arındıracağın ve tem izleyeceğin bir sadaka (zekât) al ve onlara dua et" (Tevbe

9/103). Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] zekât için iki kişiyi görevlendi­
rip onlara bir m ektup yazıp verdi. Görevliler Sa'lebe'ye gelerek Resûl-i
Ekrem 'in m ektubunu kendisine okudular. Sa'lebe, "G idin insanlarla
işinizi görün. İşlerinizi bitirince bana uğrayın" dedi. Görevliler işlerini
bitirip geldiler. Sa'lebe, "B u istediğiniz şey, cizyenin bir benzeridir"
dedi. Bunun üzerine görevliler ayrıldı ve yüce A llah, " Onlardan kim i
de, 'Eğer A llah lu tu fv e kerem inden bize verirse, m utlaka sadaka vereceğiz ve
elbette biz salihlerden olacağız!' diye Allah'a ant içti. Fakat A llah lutfundan
onlara (zenginlik) verince, onda cim rilik edip (Allah'ın em rinden) yüz çevire­
rek sözlerinden döndüler. Nihayet, Allah'a verdikleri sözden döndüklerinden
ve yalan söylediklerinden dolayı Allah, kendisiyle karşılaşacakları gü ne kadar
onların kalbine nifak (iki yüzlülük) soktu" (T e v b e 9/75-77) âyetlerini inzâl b u ­
yurdu.576 İbn C erîr ve İbn M erdûye, benzer bir rivayeti Avfî kanalıyla
ibn A bbas'tan naklettiler.

Sf l^j 3_9İ-Jİİ> ^
? ıT ^ I ® ® ^ul ' . ' • J ■! • v • > M. \ '

576 T aberân î, el-M u 'cem ü l K ebîr, 8/219; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1847; B ey h ak î, D elâi-
lü 'n -N ü bü vve, 5/290.
 Âyet 79: Sadakalar hususunda, müminlerden gönüllü verenleri ve güçle­
rinin yettiğinden başkasını bulamayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya,
Allah işte onları maskaraya çevirmiştir. Ve onlar için elem verici azap vardır.

Buhârî ve M üslim , Ebû M esud'dan naklederler: Zekât âyeti nâzil

olduğunda biz zekât verebilm ek için sırtım ızda yük taşırdık, kazandı­
ğım ızdan getirip tasaddukta bulunurduk. Biri çok m al getirip tasad-
dukta bulunursa m ünafıklar onun için, "riy ak âr" derlerdi. Biri getirip
bir sâ' hurm a tasadduk etse, "Allah şunun bir sâ' hurm asından m üs­
tağnidir" derlerdi. İşte bunun üzerine, " Sadakalar hususunda, m üm in­
lerden gönüllü verenleri ve güçlerinin yettiğinden başkasını bulam ayanları
çekiştirip onlarla alay edenler var ya, Allah işte onları m askaraya çevirmiştir.
Ve onlar için elem verici azap vardır" âyet-i kerim esi nâzil oldu.577 Buna
benzer rivayetler, Ebû H üreyre, Ebû Akıl, Ebû Said el-H udrî, ibn A b­
bas ve U m eyre bint Sehl b. R âfi'578 tarafından da aktarılm ıştır. Tüm bu
rivayetleri İbn M erdûye nakleder.

 yet 81: Allah'ın resûlüne m uhalefet etm ek için geri kalanlar (sefere çık­
m ayıp) oturm aları ile sevindiler; mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad
etm eyi çirkin gördüler; "Bu sıcakta sefere çıkm ayın" dediler. De ki: "Cehen­
nem ateşi daha sıcaktır!" K eşke anlasalardı!

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Resûlullah [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] insanlara kendisiyle birlikte savaşa hazırlanm alarım em retti. Yaz

aylarıydı. Bir adam , "Y â Resûlallah! Sıcak çok şiddetlidir, bu sıcakta
yola çıkm aya takat getirem eyiz. Bu sıcakta yola çıkm ayın" dedi. Bu-

577 B u h ârî, Z ek ât, 10, T efsîr, 11; M ü slim , Z ek ât, 72; N esâî, Z ek ât, 4 9 ; lafız B u h â rî'y e aittir.

578 M a tb u n ü sh ad a U m e y re b in t Sü h ey l o la ra k y azılm ış. A n cak y azm a nüshada U m e y re

b in t Se h l şek lin d e y a z ılm ış o lu p d o ğ ru o lan d a b u d u r (U m ey re b in t Seh l için b k . İbn
H acer, el-İsâbe, 8/250).
nur» üzerine C enâb-ı Hak, "D e ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır" âyetini
indirdi.579

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-Kurazî'den nakleder. Resûlullah

[sallallahu aleyhi vesellem ] çok şiddetli bir sıcakta Tebük'e doğru yola çıktı.
Benî Selem e'den bir adam, "Sıcakta yola çıkm ayın" dedi. Bunun üzerine
Allah [celle celâluh û], "D e ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır'' âyetini indirdi.580

Beyhakî, D elâil adlı eserind e İbn İshak kanalıyla A sım b. A m r b.

K atâde ve A bdullah b. Ebû B ekir b. H âzım 'dan nakletti. M ü n afıklar­
dan bir adam , "B u sıcakta yola çık m ay ın " dedi. Bunun ü zerin e bu
âyet n âzil oldu.581

il* 1 % fjb l o U ^ Jt* Yj

(0) \y

A yet 84: O nlardan ölm iiş olan hiçbirine asla nam az kılm a; onun kabri
başında da durma! Çünkü onlar, Allah ve Resulii'nü inkâr ettiler ve fâ sık
olarak öldüler.

Buhârî ve M üslim , ibn Öm er'den nakleder; A bdullah b. Ü bey öl­

düğünde oğlu, Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek babasını ke­
fenlem ek için Resûl-i Ekrem 'in göm leğini istedi. Hz. Peygam ber ona
göm leğini verdi. Sonra babasının nam azım kıldırm asını istedi. Allah
Resûlü nam azını kıldırm ak için kalktı. Bu sırada Ö m er b. Hattâb kalk­
tı ve Resûl-i E krem 'in elbisesinden tutarak, "Y â Resûlallah! R abb'in
m ünafıkların cenaze nam azını kılm aktan seni nehyederken sen onun
cenaze nam azını m ı kılacaksın?" dedi. Hz. M uham m ed [sallallah u aley h i

vesellem ] şöyle buyurdu: ''Allah, 'Onlar için ister a f dile, ister dilem e; onlar
için yetm iş kez a f dilesen de Allah onları asla affetmeyecek' (Tevbe 9/80) buyu­
rarak beni m uhayyer bıraktı. Ben de yetm işten fa z la istiğfar edeceğim ." Hz.

579 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 14/400.

580 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 14/400.

581 B ey h ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 5/214. R iv ay et u zu n o lu p S ü y û tî sad ece ilg ili k ısm ım al­
m ıştır.
Öm er, "Ama o m ünafık" dedi. A ncak R esülullah cenaze nam azını kıl­
dırdı. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "O nlardan ölmüş olan hiçbirine
asla namaz kılma; onun kabri başında da durma!" âyetini inzâl buyurdu.582
Bundan sonra Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i vesellem ] cenaze nam azlarını
kıldırm ayı terketti. Bu rivayet Öm er, Enes, C âbir [rad ıyallah u an h ü m ] ve
diğerlerinden de nakledildi.

 yet 91: A llah ve Resûlü için (insanlara) öğüt verdikleri takdirde, zayıf­
lara, hastalara ve (savaşta) harcayacak bir şey bulam ayanlara günah yoktur.
Zira iyilik edenlerin aleyhine bir yol (sorum luluk) yoktur. A llah çok bağışla­
yan ve çok esirgeyendir.

İbn Ebû H âtim , Z eyd b. S âbit'ten nakleder: R esû lu llah 'm [sa lla lla ­

h u a le y h i v e se llem ] vahiy kâtipliğini yapıyordu m . Berâe (Tevbe) sûresini

yazıyord um . Savaşla em rolu n d u ğu m u z ile ilgili âyete geldiğim izde
k alem i k u lağım ın arkasına koydum . R esû l-i Ekrem kend isin e in d iri­
len âyetlere bakm aya başlam ıştı ki bir âm â gelip, "B e n âm â biriyim ,
ben im d u rum u m ne o lacak " dedi. Bunun üzerine, "A llah ve Resûlü
için (insanlara) öğüt verdikleri takdirde, zayıflara, hastalara ve (savaşta)
harcayacak bir şey bulam ayanlara gü nah yoktur. Zira iyilik edenlerin aley­
hine bir yol (sorum luluk) yoktur. A llah çok bağışlayan ve çok esirgeyendir"
âyeti n âzil old u .583

582 B u h ârî, T efsîr, 12, 13; M ü slim , F ez â iiü 's-S a h â b e, 25, S ıfâtü 'l-M ü n âfik în , 3; İbn M âce,
C en âiz, 31. R iv a y et lafzı M ü slim 'e aittir.

583 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1861.

 Â yet 92; Kendilerine binek sağlam an için sana geldiklerinde, "Sizi bin­
direcek bir binek bulam ıyorum " deyince, harcayacak bir şey bulam adıkların­
dan dolayı üzüntüden gözleri yaş dökerek dönen kim selere de (sorum luluk
yoktur).

İbn Ebû Hâtim, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah

[sallallahu aleyhi vesellem ] kendisiyle beraber insanların gazaya hazırlanm a­
larım emretti. Aralarında Abdullah b. Mugaffel M üzenî'nin de bulun­
duğu bir grup sahabi gelerek, "Yâ Resûlallah! Bize binek sağlasanız,
biz de gazâya katılalım " dediler. Peygam ber Efendim iz onlara, "Allaha
yemin olsun ki sizi bindirecek bir şey bulam ıyorum " buyurdu. Binekleri ve
nafakaları olm adığı için cihaddan geri kalm ak kendilerine ağır geldiği
için ağlayarak geri döndüler. Bunun üzerine Cenâb-ı Hak, "Kendilerine
binek sağlaman için sana geldiklerinde, 'Sizi bindirecek bir binek bulam ıyo­
rum ’ deyince, harcayacak bir şey bulamadıklarından dolayı üzüntüden gözleri
yaş dökerek dönen kim selere de (sorumluluk yoktur)" âyetini inzâl buyurdu.584
Onların isim lerini M übhem ât'ta zikrettim .585

 yet 99: Bedevilerden öylesi de vardır ki Allah'a ve ahiret gününe inanır,

(hayır için) harcayacağım Allah katında yakınlığa ve Peygam ber'in dualarını
almaya vesile edinir. Bilesiniz ki o (harcadıkları mal, Allah katında) onlar için
bir yakınlıktır. Allah onları rahm etine (cennetine) koyacaktır. Şüphesiz Allah
bağışlayan, esirgeyendir.

584 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 6/1863-1864.

585 İm am S ü y û tî'n in M ü flıim âtü 'l-A kran fiM ü b h e m â t il-K u r ’ân isim li eserin E zher K ü tü p h a ­
n e s in d e b u lu n a n yazm a n ü sh asın d an istifad e ettik. B u rad a isim leri zik red ilen sah abi-
ler şu n la rıd ır: İrbad b. Sâriye, A b d u llah b. M u g affel, K esîr b. A b d u lla h 'ın d ed esi A m r
e l-M ü z en î, A b d u llah b. E rzak el-E n sârî, Ebû L eyla el-E n sâ rî vb. M iibhem âtii'l-K ıır'ân
ad lı e se rin T ü rkiy e'd e ik i yazm a n ü sh a sı vard ır. B u n la r K on ya B ölge Y azm a E serler
K ü tü p h a n e si'n d e b u lu n m ak tad ır.
 İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: Bu âyet, haklarında, " Kendilerine
binek sağlam an için sana geldiklerinde, 'Sizi bindirecek bir binek bulam ıyo­
ru m ’ deyince, harcayacak bir şey bulam adıklarından dolayı üzüntüden gözleri
yaş dökerek dönen kim selere de (sorum luluk yoktu r)” (Tevbe 9/92) âyetinin
indiği M ukarrinoğulları hakkında nâzil oldu. İbn Cerîr, A bdurrahm an
b. M a'k ıl el-M üzenî'den nakletti: "B iz M ukarrinoğıılları'ndan on kişi
idik. Bu âyet bizim hakkım ızda nâzil o ld u ."586

 yet 102: D iğerleri ise günahlarını itiraf ettiler, iyi bir am eli diğer kötü
bir am elle karıştırdılar, (Tövbe ederlerse) um ulur ki Allah onların tövbesini
kabul eder. Çünkü Allah çok bağışlayan, pek esirgeyendir.

İbn M erdûye ve İbn Ebû H âtim , Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nak­
leder: Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] gazveye çıktı. Ebû Lübâbe ile
birlikte beş kişi geride kalıp gazveye çıkm adılar. Sonra Ebû Lübâbe ve
beraberindeki iki kişi düşündüler ve pişm an oldular. H elâk olacakla­
rına kanaat getirip, "B iz burada kadınlarla beraber gölgede huzur ve
rahat içindeyiz, Resûl-i Ekrem ile m üm inler ise cihada gittiler. Allah'a
yem in olsun ki kendim izi m escidin sütunlarına bağlıyacağız ve A l­
lah 'ın resûlü bizi çözm edikçe de kendim izi bu direklerden çözm eyece­
ğiz" dediler. Ebû Lübâbe ve iki arkadaşı kendilerini bağladılar, üç kişi
ise kendilerini bağlam adılar. Hz. Peygam ber gazveden döndüğünde,
"Kim bu, kendilerini sütunlara bağlayanlar" buyurdu. A shap, "E bû Lü­
bâbe ve arkadaşlarıdır, gazveye katılm ayıp geri kaldılar. Siz kendile­
rini çözünceye kadar kendilerim çözm em eye Allah'a ahdettiler" dedi.
Resûlullah, ''Onları çözm ekle em rolunm adıkça onları çözm eyeceğim " bu­
yurdu. Bunun üzerine, " D iğerleri ise günahlarını itiraf ettiler, iyi bir am eli
diğer kötü bir am elle karıştırdılar. (Tövbe ederlerse) um ulur ki Allah onların
tövbesini kabul eder. Çünkü A llah çok bağışlayan, pek esirgeyendir" âyeti
nâzil oldu. Â yet nâzil olduğunda onları çözüp özürlerini kabul etti.

586 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 14/433.

G eriye kendilerini bağlam ayan ve bir şey de söylem eyen üç kişi kal­
dı. O nlar haklarında, "(Sefere katılm ayanlardan) diğer bir grup da Allah'ın
em rine bıraküm ışlardır. O, bunlara ya azap eder veya tövbelerini kabul eder.
Allah çok bilendir, hikm et sahibidir" (Tevbe 9/106) âyetinin indiği kişilerdi.
Bazıları, "E ğ er özürleri kabul edilm ese helâk olu rlar" diyorlardı. Ba­
zıları ise, "A llah'ın [celle celâlu h û ] tövbelerini kabul etm esini um u yoru z"
diyorlardı. N ihayet, "Ve (seferden) geri bırakılan üç kişinin de (tövbelerini
kabul etti). Yeryüzü, genişliğine rağm en onlara dar gelm iş, vicdanları ken­
dilerini sıktıkça sıkmıştı. N ihayet Allah'tan (O'nun azabından) yine Allah'a
sığınm aktan başka çare olm adığını anlam ışlardı. Sonra (eski hallerine) dön­
m eleri için Allah onların tövbesini kabul etti. Çünkü Allah tövbeyi çok kabul
eden, pek esirgeyendir" (Tevbe 9/118) âyeti nâzil oldu.587

İbn Cerîr, Ali b. Ebû Talha kanalıyla İbn A bbas'tan benzer bir ri­
vayeti şu fazlalıkla nakleder: Ebû Lübâbe ve arkadaşları serbest bıra­
kıldıklarında m allarıyla gelip, "Y â Resûlallah! İşte bunlar bizim m alla­
rım ız. Bizim için tasadduk et ve bize istiğfarda bu lu n" dediler. A ncak
R esûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v e se lle m ], " Ben sizin m allarınızdan bir şey
alm akla em rolu n m adm " buyurdu. Bunun üzerine, " O nların m allarından
sadaka al; bununla onları (günahlardan) temizlersin, onları arıtıp yüceltirsin.
Ve onlar için dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (onları yatış­
tırır). Allah işitendir, bilendir" (Tevbe 9/103) âyeti nâzil oldu.588 ibn Cerîr,
sadece bu kısm ıyla Said b. Cübeyr, Dahhâk, Zeyd b. Eşlem ve diğerle­
rinden nakletti.589

A bd b. H um eyd590, K atâde'den nakleder. Bu âyet yedi kişi hakkm ­

da nâzil oldu. Bunlardan dördü kendilerini m escidin sütunlarına bağ­

587 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 6/1873-1874.

588 Taberî, C â m iu T B ey ân , 14/454.

589 Y azm a n ü sh a d a bu rivayetten sonra b ira z so n ra z ik red ilecek o lan ib n M erd eb ey h

riv ay etin e g eçilm ek ted ir.

590 İm a m S ü y û tî'n in eserin i ve tam ad ın ı z ik retm ed iğ i A bd, m u h tem elen Abd b. H u -

m eyd'd ir. A bd b. H u m ey d 'in el-M ü ısn edü l-K ebîr ve T efsîr ad lı iki eseri o lu p , b u n la rd a n
sad ece el-M iisn ed 'm m u h tasarın a ait b irk a ç cü z g ü n ü m ü ze u laşm ıştır. Bu cü z lerd e bu
rivayete rastlam ad ım .
lam ışlardı. Bunlar Ebû Lübâbe, M irdâs, Evs b. H idam 591 ve Sa'lebe b.
Vedîa.

E bü 'ş-Şeyh ve Sahabe adlı eserinde İbn M ende, Sevrî, A 'm eş, Ebû
Süfyân, C âbir kanalıyla nakleder: Tebük G azvesi'nde Resûlullah [sallal­

lah u a ley h i v esellem ] ile beraber çıkm ayıp geride kalanlar altı kişi idi. Ebû
Lübâbe, Evs b. H idam , Sa'lebe b. Vedîa, K â'b b. M âlik, M ürâre b. Rebî',
Hilâl b. Ü m eyye. Ebû Lübâbe, Evs ve Sa'lebe kendilerini sütunlara
bağladılar. M allarıyla gelip, "Y â Resûlallah! Seninle beraber olm aktan
bizi engelleyen şu m alları al" dediler. Resûl-i Ekrem , "Savaş olana kadar
onları helâl kılm ıyorum " buyurdu. Bunun üzerine, "O nların m allarından
sadaka al; bununla onları (günahlardan) temizlersin, onları arıtıp yüceltirsin.
Ve onlar için dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (onları yatıştı­
rır). A llah işitendir, bilendir" (Tevbe 9/103) âyeti nâzil oldu.

İbn M erdûye, içinde V âkıd î'nin (v. 207/823) de bulunduğu bir se­
nedle Ü m m ü Selem e'den [rad ıy allah u anh â] nakleder: Ebû Lübâbe'nin
tövbesine dair âyet benim evim de nâzil oldu. R esû lu llah'm seher vakti
güldüğünü gördüm . "S izi güldüren nedir yâ R esû lallah!" dedim . Pey­
gam ber Efendim iz [sallallah u aleyhi v ese llem ], "Ebû Lübâbe'nin tövbesi kabul
edildi" buyurdu. "B u n u kendisine m üjdeleyeyim m i" dedim . Resûl-i
Ekrem , "İstiyorsan m üjdele" buyurdu. H em en odanın kapısına yönel­
dim. Bu durum tesettür em rinden önce idi. "E y Ebû Lübâbe, m üjdeler
olsun, A llah [celle celâlu h û ] tövbeni kabul etti" diye seslendim . İnsanlar
Ebû Lübâbe'yi çözm ek için koşuştular. Ebû Lübâbe, "R esû lu llah bizzat
beni bırakm adıkça buradan ayrılm am " dedi. Hz. Peygam ber sabah na­
m azına çıktığında onu çözdü. Bunun üzerine, "D iğerleri ise günahlarını
itiraf ettiler, iyi bir am eli diğer kötü bir am elle karıştırdılar. (Tövbe ederlerse)
umulur ki Allah onların tövbesini kabul eder. Çünkü Allah çok bağışlayan,
pek esirgeyendir" âyeti nâzil oldu.

591 M atb u n ü sh a d a E v s b. C izam o la ra k y azılm ış, an cak b iz İb n H a c er'in el-İsâb e ad lı e se ­

rin d ek i ism i esas ald ık (bk. İbn H acer, el-İsâbe, 1/299).
 Â yet 107: (M ünafıklar arasında) bir de (müminlere) zarar vermek, (hak­
kı) inkâr etmek, müminlerin arasına ayrılık sokm ak ve daha önce Allah ve
Resûlü'ne karşı savaşmış olan adamı beklem ek için bir mescid kuranlar ve,
"(Bununla) iyilikten başka bir şey istem edik" diye mutlaka yemin edecek olan­
lar da vardır. H albuki Allah onların kesinlikle yalancı olduklarına şahitlik eder.

İbn M erdûye, İbn İshak kanalıyla nakleder: ibn Şihâb ez-Zührî

(v. 124/742), İbn U keym e el-Leysî'den (v. 101/719), o da Ebû Rühm el-
G ıfârî'n in kardeşinin oğlundan592 nakleder. O da ashâbü 'ş-şecereden593
olan Ebû Rühm el-G ıfârî'den594 işitti. R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ]

Tebük Seferi'ne hazırlanm ış bir halde iken M escid-i D ırâr'ı inşa eden­
ler gelip, "Y â Resûlallah! Biz hastalığı ve ihtiyacı olan kim seler için,
yağm urlu ve karanlık geceler için bir m escid inşa ettik. Sizin gelip ora­
da bize nam az kılm anızdan m em nuniyet duyarız" dediler. Resûl-i Ek­
rem onlara, "Şu anda sefer hazırlığındayım . D önersem inşallah gelip orada
nam az kılarım " buyurdu. Hz. Peygam ber seferden dönüp M edine'ye
bir saat m esafedeki Zûevan'a geldiğinde C enâb-ı H ak m escid hakkın­
da, "(M ünafıklar arasında) bir de (m üm inlere) zarar vermek, (hakkı) inkâr
etmek, m üm inlerin arasına ayrılık sokm ak ve daha önce Allah ve Resûlii'ne
karşı savaşm ış olan adamı beklem ek için bir m escid kuranlar ve, '(Bununla)
iyilikten başka birşey istemedik' diye m utlaka yemin edecek olanlar da vardır.
H albuki Allah onların kesinlikle yalancı olduklarına şahitlik eder" âyetini in-

592 E bû R ü h m e l-G ıfâ rî'n in yeğ eni o lan bu râvirıin tam adı ve k im liğ i b ilin m em ek ted ir
(bk. B uhârî, e t-T â n h u l-K eb îr , 8/430; M izzî, T eh zîb ü l-K em âl, 21/228).
593 H u d ey b iy e'd e "s e m ü r e " d en ilen b ir a ğ a cın altın d a y ap ılan biata k a tıla n sah ab ilere
"A sh â b ü 'ş-şe ce re ", biata da " B e y 'a tü 'ş -ş e c e r e " veya "B e y 'a tü 'r-rıd v â n " d enir.

594 E bû R ü hm e l-G ıfâ rî sah ab ed en d ir. A sıl ad ı K ü lsû m b. H u say n 'd ır. M ek k e feth i sıra sın ­
da R e sü lu lla h ta rafın d an M ed in e'y e vali o larak g ö rev len d irild i (B u hârî, et-T ârîhu'l-K e-
bîr, 7/226; İbn H acer, el-İsâbe, 7/119).
zâl buyurdu. Resûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], M âlik b. D u hşiim 5Sb ile
M a'rı b. A dî veya kardeşi Âsim b. A dî'yi çağırdı ve, "Halkı zalim olan
bu m escide gidin, yıkın ve yakın" buyurdu. O nlar da gidip öyle yaptılar.596

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan

nakleder: Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v ese llem ], M escid-i K ubâ'yı inşa
ettiğinde aralarında Bah zec'in 597 de bulunduğu bir grup ensar, nifak
m escidini yaptılar. Resûlullah, Bahzec'e dedi ki: "Yazıklar olsun, bunun­
la ne yapm ak istedin?" Bahzec, "Y â Resûlallah! İyilikten başka bir şey
m urat etm edim " dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] bu âyeti inzâl
buyurdu.598

 yet 108: Onun içinde asla nam az kılm a! İlk günden takva üzerine
kurulan mescit (Kubâ M escidi) içinde nam az kılm an elbette daha doğrudur.
Onda tem izlenm eyi seven adam lar vardır. Allah da çok tem izlenenleri sever.

İbn M erdûye, A li b. Ebû Talha (v. 143/760) kanalıyla İbn A bbas'tan

[rad ıy allah u anh] nakleder: Ensardan bir grup bir m escid inşa ettiler. Ebû
 m ir onlara dedi ki: "M escidinizi yapınız. G ücünüz yettiğince kuvvet
ve silah hazırlayın. Ben Rum M eliki Kayser'e gidiyorum . Rum lar'dan
bir ordu getireceğim , M uham m ed ve ashabım buradan çıkaracağım ."
M escidlerini yapıp bitirince Resûlullah'a [sallallah u aley h i v esellem j geldiler
ve, "M escidim izi yapm ayı bitirdik; isteriz ki orada nam az k ılasın" de­

595 M âlik b. Duhşüm , Duheyşim veya Duheyşin şeklinde telaffuzları da m evcuttur (bk. Nevevî,
Ebû Zekeriyya M uhyiddin Yalıya b. Şeref, T ehzîbiil-E sm â v e l-lu g â t, Beyrut, ts., 2/81).

596 E bû N u aym , M a'rifetü 's-S ahâbe, 5/2388.

597 M atbu n ü sh a d a şek lin d e y azılan isim , y azm a n ü sh ad a n o k tasız olarak

olarak y a z ılm ıştır. B iz İb n Ebû H âtim 'd ek i k u llan ım o lan B a h z e c'i (> y ^ ) tercih ettik.
S ü y û tî sad ece B a h z e c'in ad ın ı zik retm ek te iken, İbn E bû H âtim 'd e B ah zec'le b e ra ­
b e r iki isim d aha v e rilm ek ted ir; V edîa b. H izâm ve M ü cem m i' b. C âriy e (bk. İb n Ebû
H âtim , Tefsîr, 6/1879).

598 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1879.

diler. Bunun üzerine A llah [celle celâluhû], "Onun içinde asla nam az kılma!
İlk günden takva üzerine kurulan m escid (Kubâ M escidi) içinde nam az kıl­
man elbette daha doğrudur. Onda tem izlenm eyi seven adam lar vardır. Allah
da çok tem izlenenleri sever” âyetini inzâl buyurdu.599

Vahidî, Sa'd b. Ebû Vakkâs'tan [radıyallahu anh] nakleder: M ünafıklar

Kubâ M escidi'ne benzeyen bir mescid yapm aya başladılar. Rahip Ebû
A m ir'in kendilerine im am olm asını bekliyorlardı. M escidin yapım m ı
bitirdikten sonra Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gelip dediler ki:
"B iz bir m escid yaptık, orda nam az kıl." Bunun üzerine, "Onun içinde
asla namaz kılm a! İlk günden takva üzerine kurulan mescid (Kubâ M escidi)
içinde namaz kılman elbette daha doğrudur. Onda tem izlenmeyi seven adam ­
lar vardır. Allah da çok tem izlenenleri sever" âyeti nâzil oldu.600

Tirm izî, Ebû H üreyre'den nakleder: "O nda tem izlenm eyi seven
adam lar vardır. Allah da çok tem izlenenleri sever" âyeti Kubâ halkı hak­
kında nâzil oldu. Ebû H üreyre dedi ki: O nlar su ile istincâ yaparlardı,
bunun için onlar hakkında nâzil oldu.601

A h bârü ’l-M edine adlı eserind e İbn Şebbe (v. 262/876), Velîd b. Ebû
Sender el-Eslem î, Yahya b. Sehl el-Ensârî, babası kanalıyla nakleder:
"O nda tem izlenm eyi seven adam lar vardır. A llah da çok tem izlenenleri se­
ver" âyeti K ubâ halkı hakkında nâzil oldu. Zira onlar tem iz bir şekilde
istincâ yaparlardı.602

İbn Cerîr, Atâ'dan nakleder: Kubâ halkı abdest bozarken su kul­

lanıyorlardı. Bunun üzerine onlar hakkında, "O nda tem izlenm eyi seven
adam lar vardır. Allah da çok tem izlenenleri sever" âyeti nâzil oldu.603

599 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 14/470.

600 V â h id î, E sbâbü 'n -N üzûl, 1/260.

601 T irm iz î, T e fsîrü T K u r'â n , 10.

602 İb n Şebbe, E bû Z ey d Ö m er b. Şebbe, T â rıh u l-M ed ın etıl-M ü n ev v ere (nşr. F eh im

M u h am m ed Şe ltû t), C id d e 1399, 1/49.

603 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 14/490.

 11*31{4j 04fjJiJtfjfi-iisî 5-^iîi ^ ts>s.ı aı 5)
1j â_ j jj_L l I Câ_?- <C-Jl p r j —fr^ j û j l*ı5ıj 9 <OJİ

4-> ^ ş j J I ^ J k m*. '. ; \jj .t. * :* - i i «1)1 <_,-»}!

® ^ ab ^ l j p J l j J L d U & S

 yet 111: A/Ja/z müm inlerden, m allarını ve canlarını, kendilerine (ve­

rilecek) cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah yolunda sava­
şırlar, öldürürler, ölürler. (Bu), Tevrat'ta, Incil'de ve Kur'an'da Allah üzerine
hak bir vaattir. Allah'tan daha çok sözünü yerine getiren kim vardır! O halde
O'nunla yapm ış olduğunuz bu alışverişinizden dolayı sevinin. İşte bu, (ger­
çekten) büyük kazançtır.

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazı'den nakleder: A bdullah b.

R evâha [rad ıy allah u anh) Resûlullah'a [sallallahu aley h i v ese llem ], "R ab b 'in ve
nefsin için istediğin şeyleri şart koş" dedi.604 Resûl-i Ekrem buyurdu:
"Rabbim için O'na kulluk etm enizi ve O'na hiçbir şeyi ortak koşm am anızı;
kendim için de mallarınızı ve canlarınızı neden koruyorsanız beni de onlardan
korum anızı şart koşuyorum ." D ediler ki: "Bunları yaparsak bizim için ne var­
dır." Peygam ber Efendim iz "cennet" buyurdu. O nlar da, "K azan çlı bir
alışveriş; biz bu alışverişi bozm ayız, bozulm asını da istem eyiz" dedi­
ler. Bunun ü z e rin e ,"Allah m üm inlerden, mallarını ve canlarını, kendilerine
(verilecek) cennet karşılığında satın alm ıştır" âyeti nâzil oldu.605

: ö\ \£>\ tj j ü | d L f u

604 B u v â k ıa İk inci A k abe B ia tı'n d a g erçek leşm iş olu p, A b d u lla h b. R ev âh a M ed in eliler

ad ın a, P ey g a m b er E fen d im iz'e [sallallah u aley h i v esellem ] şa rtların ı so rm ak tad ır.

605 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 14/499.

 Â yet 113: (Kâfir olarak ölüp) cehennem ehli oldukları onlara açıkça belli
olduktan sonra, akraba dahi olsalar, (Allah'a) ortak koşanlar için a f dilem ek ne
peygam bere yaraşır ne de inananlara.

Buhârî ve M üslim, Said b. M üseyyeb kanalıyla babası M üseyyeb b.

Hazn'dan nakleder: Ebû Tâlib'in vefatı yaklaştığında Hz. Peygam ber
onun yanma girdi. Ebû Tâlib'in yanında Ebû Cehil ve Abdullah b. Ebû
Ümeyye de vardı. Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ], "Ey amca, lâ ilahe il­
lallah kelimesini söyle ki Allah katında senin için bir delile sahip olayım " dedi.
Ebû Cehil ve Abdullah b. Ebû Ümeyye, "E y Ebû Tâlib, A bdülm uttalib'in
dininden yüz mü çevireceksin?" dediler ve böyle söylem eye de devam
ettiler. Sonunda Ebû Tâlib'in söylediği son sözü, "Abdülm uttalib'in dini
üzere" oldu. Hz. Peygamber, "Sana mağfiret dilemekten nehyolunmadığım
sürece senin için mutlaka mağfiret dileyeceğim" buyurdu. Bunun üzerine,
"(Kâfir olarak ölüp) cehennem ehli oldukları onlara açıkça belli olduktan sonra,
akraba dahi olsalar, (Allah'a) ortak koşanlar için a f dilem ek ne peygam bere yara­
şır ne de inananlara" âyeti nâzil oldu. Ebû Tâlib hakkında ise, "(Resûlüm!)
Sen sevdiğini hidayete erdiremezsin; bilakis, Allah dilediğine hidayet verir ve
hidayete girecek olanları en iyi O bilir" (K asas 28/56) âyeti nâzil oldu.606 Riva­
yetin zâhirinden âyetin M ekke'de nâzil olduğu anlaşılm aktadır.

Tirm izî ve H âkim , Hz. A li'den nakleder: Bir adam ı m üşrik olan
anne babası için istiğfar ederken gördüm . Ona, "M ü şrik oldukları hal­
de ana babana istiğfarda m ı bu lu nu yorsun?" dedim . "İbrahim [aley h is­

se lâ m ], babası (am cası) m üşrik olduğu halde ona istiğfarda bulunm adı
m ı?" dedi. Gidip bunu Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] anlattım . Bu ­
nun üzerine, "(Allah'a) ortak koşanlar için a f dilem ek ne peygam bere yaraşır
ne de inananlara" âyeti nâzil oldu.607 Tirm izî, rivayetin hasen olduğunu
kaydeder.

H âkim , D elâil adlı eserinde Beyhakî ve diğer âlim ler, İbn Me-
sud'dan [rad ıyallah u anh] naklederler: Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i vesel-

606 B u h ârî, C en âiz, 80; M ü slim , İm ân, 39.

607 T irrnizî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 10; H âk im , el-M ü stedrek, 2/365.

lem] bir gün kabristana gitti. Kabirlerden birinin başına oturdu, uzun
uzun dua edip m ünâcâtta bulundu, sonra ağladı, onun ağlam asına ben
de ağladım . Sonra buyurdu: "Yanma oturduğum kabir annem in kabriydi.
Ona dua etm ek için Rabbinı'den izin istedim, bana izin verm edi."608 Bunun
üzerine, “(Allah'a) ortak koşanlar için a f dilem ek ne peygam bere yaraşır ne de
inananlara" âyeti nâzil oldu.609

Ahm ed b. H anbel ve İbn M erdûye, Büreyde [rad ıyallahu anh] h ad i­

sinden nakleder -lafız İbn M erdûye'ye aittir- :Resûlullah [sallallah u aley h i

v esellem ] U sfân'da durduğunda onunla birlikte idim . A nnesinin kabrine

baktı, abdest alıp nam az kıldı ve ağladı. Sonra, "Rabbim'den annem e is­
tiğfarda bulunm ak için izin istedim, ancak bundan nehyolundum " buyurdu.
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(Allah'a) ortak koşanlar için a f dile­
m ek ne peygam bere yaraşır ne de inananlara'' âyetini inzâl buyurdu.610 Ta­
berânî ve İbn M erdûye, benzer bir rivayeti İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh]

naklederler. Buna göre Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] Tebük Sefe-

ri'nd en döndükten sonra um re yapm ak üzere M ekke'ye yolculuk yap­
tı. Bu olay yolculuk sırasında U sfân tepesinde konakladığında oldu.

Hafız İbn H acer şöyle der: Ayetin nüzûlüniin farklı sebeplere da­
yanm ası ve Ebû Tâlib olayının daha önce, A m ine olayının ise daha son­
ra olm ası m uhtem eldir. Hz. Ali olayı ve diğer tüm olaylar âyetin nüzû-
lünün tekerrür (taaddüd-i nüzûl)611 ettiğini gösterm ektedir.612

608 R esû lu llah 'm ann e bab asın ın d uru m u daha ön ce Bakara sû resin d e de (2/119) geçti.
K onu g eniş olm akla birlik te İm am Sü yûtî başta olm ak üzere cu m h ur-ı ulem a R esû lu l­
lah'm anne bab asın ın fetret ehli olm aları seb ebiy le ehl-i necat old uğu g örüşü nd edirler.
Sü yûtî bu konu ile ilgili iki risâle yazm ıştır: M esâlikü î-H ıın efâ f i Vâlideyi'l-M ustafâ ve et-
Ta'zîm ve'l-M ınne. Bu h er iki risâle birlikte basılm ıştır. İm am K u rtu b î ise C en âb-ı H ak k 'ın
R esû lu llah 'm annesm i ve bab asın ı diriltip im an etm elerin d en sonra tek rar vefat ettik le­
rini k ay d ed er (bk. K urtubî, et-Tezkire f ı A hpâti'l-M evtâ ve U m û ri’l-Â hire, 1/139-141).

609 H âk im , el-M ü sted rek, 2/366; B eyh ak î, D elâilü 'tı-N ü bü vve, 1/189.

610 R iv ay eti A h m ed b. H a n b e l'in el-M iisn ed ’in d e b u lam ad ım .

611 K on u ile ilg ili ola ra k bk . M eh m et O k u y an , "K u K an 'ın N ü zu lü n d e Taaddüt/Tekerrür

P ro b le m i", İslâm î A raştırm alar D ergisi, c. 14, sy. 1, yıl: 2001, s. 91-101.

612 İbn H acer, F e t k u l-B â n , 8/508.

 JJi j L ^ ^ j J& 2 ) 1 4 .L 5 j ^ ü
]> ^ ^ I )) t * O
P u u ^ g * * (J —j^-3 (w^jJL3 j-> 3 0 L* -^-Âj 0^-%waJ i 4_pLuj

^ {►$-? <*—’j.

A yet 117: A ndolsun ki Allah, m üslüm anlardan bir grubun kalpleri eğ­
rilm eye yü z tuttuktan sonra, Peygamber'i ve güçlük zam anında ona uyan
m uhacirlerle ensarı affetti. Sonra da onların tövbelerini kabul etti. Çünkü O,
onlara karşı çok şefkatli, pek merham etlidir.

Buhârî vb. K â'b b. M âlik'ten [rad ıyallah u anh] naklederler: Tebük G az­
vesi'ne kadar Bedir hariç R esû lu llah'in [sallallah u aley h i vesellem ] katıldığı
hiçbir gazveden geri kalm adım . Tebük Gazvesi, Resûl-i Ekrem 'in ka­
tıldığı son gazve idi. insanlar yolculuk hazırlığı yaptı, vb.613 Buhârî bu
rivayeti uzun bir şekilde nakletti. Bu rivayette, A llah [celle celâlu h û ] töv­
bem iz hakkında, "Andolsun ki Allah, m üslüm anlardan bir grubun kalpleri
eğrilm eye yüz tuttuktan sonra, Peygam ber'i ve güçlük zam anında ona uyan
m uhacirlerle ensarı affetti. Sonra da onların tövbelerini kabul etti. Çünkü O,
onlara karşı çok şefkatli, pek m erham etlidir. Ve (seferden) geri bırakılan üç
kişinin de (tövbelerini kabul etti). Yeryüzü, genişliğine rağmen onlara dar g el­
miş, vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. N ihayet Allah'ta?! (O'nun aza­
bından) yine Allah'a sığınm aktan başka çare olm adığını anlam ışlardı. Sonra
(eski hallerine) dönm eleri için A llah onların tövbesini kabul etti. Zira Allah
tövbeyi çok kabul eden, pek esirgeyendir" (Tevbe 9/117-118) âyetlerini indirdi.
K â'b [rad ıyallah u anh] şöyle dedi: C enâb-ı A llah "Ey iman edenler! Allah'tan
korkun ve sadıklarla beraber olun" (Tevbe 9/119) âyetini de bizim hakkım ız­
da indirdi.
Jo
Lüd» ^4 1* Ilır t â ^

l -J (_ri 'j î â â -I j

613 B u h ârî, M eg âzı, 79; M ü slim , T evbe, 53.

 Â yet 122: M üm inlerin hepsinin toptan sefere çıkm aları doğru değildir.
O nların her kesim inde bir grup dinde (dinî ilimlerde) geniş bilgi elde etm ek ve
kavim leri (savaştan) döndüklerinde onları ikaz etm ek için geride kalm alıdır.
U m ulur ki sakınırlar.

İbn Ebû Hâtim , İkrim e'den nakleder: "Eğer (gerektiğinde savaşa)

çıkm azsanız, (Allah) sizi pek elem verici bir azap ile cezalandırır ve yerinize
sizden başka bir kavim getirir; siz (savaşa çıkm am akla) O 'na hiçbir zarar ve­
rem ezsiniz. Allah her şeye kadirdir" (Tevbe 9/39) âyeti nâzil olduğunda sa­
habeden bazıları kavim lerine dini anlatm ak üzere çöle gitm işler ve sa­
vaştan geri kalm ışlardı. Bunu duyan m ünafıklar, "B azı kim seler sefere
çıkm ayıp çölde kaldı, çöl halkı helâk oldular d esenize" dediler. Bunun
üzerine, ‘'M üminlerin hepsinin toptan sefere çıkm aları doğru değildir. On­
ların her kesim inde bir grup dinde (dinî ilim lerde) geniş bilgi elde etm ek ve
kavim leri (savaştan) döndüklerinde onları ikaz etm ek için geride kalmalıdır.
Um ulur ki sakınırlar" âyeti nâzil oldu.614

İbn Ebû Hâtim , A bdullah b. U beyd b. U m eyr'den nakleder: M ü­

m inler cihad için hırslı olduklarından R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ]

bir seriyye gönderdiğinde onunla beraber giderlerdi ve Peygam ber

Efendim iz M edine'de zayıf insanlarla beraber kalırdı. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.615

614 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 6/1798.

615 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 6/1910.

 10. YUNUS SÛRESİ

J i J J I j - S J j J - Ü J I J j j I o l f- 4 1 . ^ I 1 1 ^ 1 0 ! £*££■ ^ l İ U j l S İ

-L U Ijla j l Jlİç U fjj ^

 yet 2: içlerinden bir adama, "İnsanları uyar ve iman edenlere, Rab f e ­

ri katında onlar için yüksek bir doğruluk m akamı olduğunu m üjdele" diye
vahyetm em iz insanlar için şaşılacak bir şey mi oldu ki o kâfirler, "Bu elbette
apaçık bir sihirbazdır" dediler?

İbn Cerîr, D ahhâk (v. 212/828) kanalıyla İbn A bbas'tan [rad ıy allah u anh]

nakleder: A llah Teâlâ, Hz. M uham m ed'i [sallallah u aley h i vesellem ] resûl
olarak gönderdiğinde A raplar veya onlardan kâfir olanlar bu durum u
inkâr ettiler ve, "Allah, elçisini beşer olarak gönderm ekten yücedir"
dediler. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah, "İçlerinden bir adam a, İn san ları
uyar ve iman edenlere, Rab'leri katında onlar için yüksek bir doğruluk ma­
kamı olduğunu m üjdele' diye vahyetmem iz, insanlar için şaşılacak bir şey
mi oldu ki o kâfirler, 'Bu elbette apaçık bir sihirbazdır' dediler?” (Y u n u s ıo/2)
âyetini ve, "Senden önce de şehirler halkından kendilerine vahyettiğimiz er­
keklerden başkasını peygam ber gönderm edik. (Kâfirler) yeryüzünde hiç g ez­
m ediler mi ki kendilerinden öncekilerin som ınun nasıl olduğunu görsünler!
Sakınanlar için ahiret yurdu elbette daha iyidir. H âlâ aklınızı kullanm ıyor
m usunuz?" (Y u su f 10/109) âyetini indirdi.616 Cenâb-ı Hak âyetlerini onlara
tekrarlayınca, "E ğer beşer olacaksa M uham m ed'in dışındakiler risâle-
te daha hak sahibid irler" dediler. “Ve dediler ki: Bu Kur'an iki şehirden bir
büyük adam a indirilse olm az m ıydı?1' (Z u h ru f 43/31). M uham m ed'den daha
şerefli biri dediler. M ekke'de Velîd b. M ugîre, T âif'te M esud b. A m r
es-Sekafî'yi kastediyorlardı. A llah Teâlâ onlara cevaben, “Rabb'inin
rahm etini onlar mı paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların geçim liklerini
aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürm eleri için kim ini ötekine
derecelerle üstün kıldık. Rabb'inin rahm eti onların biriktirdikleri şeylerden
daha hayırlıdır" (Z u h ru f 43/32) âyetini indirdi.617

616 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 15/13.

 11. H Û D SÛRESİ

) ' o ^ o f*> * ' k 't 'T > » t * « s e s t t l s f f ' o >5 , w fT

^ -İ-*J L j O ^ - İ a : — j 2 ’ lj â > « g .» « i ı » ı l * - * J J - U < 3 ,* -$ J i 2 1

C j j j ;^ aiî .Jr ıi O !. Juı

. 5 i ^ ^ ^1 ^ / | o ı s s T ^ ,* , .*■
f»—Ji-C- 4.J I ( J İ _ j j 0 5j..^~,.) v_4

 yet 5: Bilesiniz ki onlar Peygamber'den, (düşm anlıklarım ) gizlem eleri

için göğüslerini çevirirler (gönüllerinden geçen i gizlerler). İyi bilin ki onlar
elbiselerine büründükleri zaman dahi, A llah onların gizlediklerini de açığa
çıkardıklarım da bilir. Çünkü O, kalplerin özünü bilendir.

Buhârî, ib n A b b as'm [radıyalahu anh], "Bilesiniz ki on lar P eygam ­

ber'den, (dü şm an lıkların ı) gizlem eleri için göğ ü slerin i çevirirler" âyeti
h ak k ın d a şöyle d ed iğ in i n akled er: O n lar birtak ım in san lard ı ki h e­
laya gittik lerind e ed ep y erlerin in açılm asın d an, kad ın larıyla cim âda
b u lu n u rk en edep y erlerin in açılm asın d an u tanırlard ı. Bu âyet onlar
h akk m d a n âzil o ld u .618
 İbn Cerîr vb. A bdullah b. Şeddâd'darı nakleder: M ünafıklardan
biri R esûlullah [sallallah u aleyhi vesellem ] ile karşılaştığı zam an Peygam ber
Efendim iz kendisini görm esin diye göğsünü çevirdi. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.619

VI U LJC u 5J . I ^ J \ £ * \ J l J J ! L Ç İ. j- d 'j
t , , ^ ,, o
û o^ i | ✓ o ) » / ı#1 . x a» a *✓ ✓ © x
* -4* ı ? (*— '—‘ J o ~ —^ f j -,

 yeî 8: A ndolsun, eğer İbzz onlardan azabı sayılı bir süreye kadar erte-
lesek, mutlaka, "Onun gelm esini engelleyen nedir?" derler. Bilesiniz ki ken­
dilerine azap geldiği gün, bir daha onlardan uzaklaştırılacak değildir. Ve alay
etm ekte oldukları şey, onları çepeçevre kuşatacaktır.

İbn Ebû H âtim , K atâde'den nakleder: "İnsanların hesaba çekilecekleri

(gün) yaklaştı. Hal böyle iken onlar, gaflet içinde yiiz çevirdiler" (E n b iy â 21/1)

âyeti nâzil olduğunda insanlar "kıyam et saati yaklaştı" diyerek günah­

lardan uzak durm aya başladılar. Bazıları biraz çekindi, ama kısa bir
süre sonra yapm akta oldukları kötü am ellere tekrar döndüler. Bunun
üzerine, " Andolsun, eğer biz onlardan azabı sayılı bir süreye kadar ertelesek,
m utlaka 'Onun gelm esini engelleyen nedir?' derler. Bilesiniz ki kendilerine
azap geldiği gün, bir daha onlardan uzaklaştırılacak değildir. Ve alay etm ekte
oldukları şey, onları çepeçevre kuşatacaktır" âyeti nâzil oldu.620 İbn Cerîr,
benzer bir rivayeti İbn Cüreyc'den nakleder.621

o i i i i ) 1 o i l ü J ı Sı ı^ jL Jİji J 'J » ı ^ îy ,

© ^ .jf l İ U ^ iİ L J İ

619 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 15/234.

620 R ivayeti İbn Ebû H â tim 'in Tefsîr adlı eserin d e bu lam ad ım . Sü y û tî, ay nı rivay eti D ür-
rü l-M e n s û r a d lı tefsirin d e İbn E bû H âtim ve tb n ü l-M ü n z ir'd e n n a k letm ek ted ir (bk.
D iirrü l-M en sû r, 4/405).

621 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 15/253-254.

 Â yet 114: Gündüzün iki ucunda, gecenin de ilk saatlerinde nam az kıl.
Çünkü iyilikler kötülükleri (günahları) giderir. Bu, öğüt alm ak isteyenlere bir
hatırlatm adır.

Buhârî ve M üslim , İbn M esud'dan nakleder: Bir adam bir kadını

öptü. Sonra pişm an olup bu durum u Resülullah'a [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] haber verdi. Bunun üzerine, "Gündüzün iki ucunda, gecenin de ilk sa­
atlerinde nam az kıl. Çünkü iyilikler kötülükleri (günahları) giderir. Bu, öğüt
alm ak isteyenlere bir hatırlatm adır" âyeti nâzil oldu. Adam , "Y â R esûlal­
lah! Bu sadece bana mı m ahsus?" diye sordu. Peygam ber Efendim iz
[sallallahu aley h i v ese llem ], "Ümmetimin tümü içindir" buyurdu.622

Tirm izî vb. Ebii'l-Yüsr'den nakleder: Bana bir kadm geldi. H urm a
satın alm ak istiyordu. "Evde bunlardan daha iyi hurm alar var" dedim.
Benim le birlikte eve girdi, ona doğru eğilip onu öptüm. Sonra pişm an
olup Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] geldim ve olanları anlattım . '‘A l­
lah yolunda gazaya çıkan bir gazinin arkasından hanım ına bunu yaptın ha!"
buyurdu. Sonra başını önüne eğip uzun süre sustu. Tâ ki Cenâb-ı Hak
şu âyeti vahyetti: "Gündüzün iki ucunda, gecenin de ilk saatlerinde namaz
kıl. Çünkü iyilikler kötülükleri (günahları) giderir. Bu, öğüt alm ak isteyenlere
bir hatırlatm adır." Benzer rivayetler Ebû Üm âm e, M uâz b. Cebel, İbn
Abbas, Biireyde ve diğerlerinden nakledilm iştir. Tüm bu rivayetleri de­
taylı bir şekilde Tercümânü'l-Kur'ân623 isim li eserim de zikrettim .

622 B uhârî, M ev â k ît, 4, Tefsîr, 6; M ü slim , T evbe, 39.

623 G ü n ü m ü z e u laşm ay an Tercüm ânü'l-Kur'ân, İm am S ü y û tî'n in y azm ış old u ğ u b ir tefsir

k itab ıd ır. S ü y û tî D ü rrü T M en sıîr ad lı tefsirin i b u eserin özeti m ah iy etin d e telif ettiğ in i
z ik retm ek ted ir (D ü rriiî-M en sû r, 1/91; el-İtkân , 4/222).
 H âkim vb. Sa'd b. Ebû V akkâs'tan [rad ıyallahu anh] nakleder: Resû-
lullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] Kur'an indirildi. Hz. Peygam ber de bir
zam an ashabına, kendisine inen âyetleri okudu. Sonra ashabı, "Y â
Resûlallah, bize biraz da kıssalar anlatsan ya!" dediler. Bunun üzerine,
"A llah sözün en güzelini, birbiriyle uyum lu ve bıkılm adan tekrar tekrar oku­
nan bir kitap olarak indirdi. Rab'lerinden korkanların, bu kitabın etkisinden
tüyleri ürperir, derken hem bedenleri ve hem de gönülleri Allah'ın zikrine
ısınıp yumuşar. İşte bu kitap, Allah'ın, dilediğini kendisiyle doğru yola ilettiği
hidayet rehberidir. Allah kim i de saptırırsa artık ona yol gösteren olm az" (Z ü-

m er 39/23) âyeti nâzil oldu.624 İbn Ebû Hâtim şu ziyadeyi de nakleder: "Y â
Resûlallah, bize biraz kıssa anlatsan" dediler. Bunun üzerine, "İman
edenlerin Allah'ı anm a ve O'ndan inen Kur'an sebebiyle kalplerinin ürper­
m esi zamanı daha gelm edi mi? Onlar daha önce kendilerine kitap verilenler
g ibi olm asınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı.
Onlardan birçoğu yoldan çıkm ış kim selerdir" (H ad îd 57/16) âyeti nâzil oldu.625

624 H âk im , el-M ü sted rek, 2/376.

625 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 7/2100.

 rbn C erîr, İbn A bbas'tan [rad ıy allah u anh] nakleder: "Y â Resûlallah,
bize kıssa anlatsan" dediler. Bunun üzerine, "(Ey M uham m ed!) Biz, sana
bu Kur'an'ı vahyetm ekle geçm iş milletlerin haberlerini sana en güzel bir şe­
kilde anlatıyoruz. G erçek şu ki sen bundan önce (bu haberleri) elbette bilm e­
yenlerden idin" (Y u su f 12/3) âyeti nâzil oldu.626 İbn M erdûye, benzer bir
rivayeti İbn M esud'dan [rad ıyallah u anh ] nakleder.
 \j .j f ı * y i \ us ^ âı

fS l,1i p © JUÜJI 13
I «Sl*İJ ^ 4 *3 I jülp © j l i L , 21İP

I Ş ^ S J 'Î İ l S l â l ^ JÎ ^ S S j t i i * < U İ£ o U k i i5

ı«j Uj aJ i i fkjZ r; l 4 ı sı j î ılı j L - J jL u ij^ j ^ ^

* * ' ' ' " ^ * *

t - j U ^ - İ J I t^s_ ^ J L jj L * ^ J ? j Ûy>-£ „ r ^ >■* © <-^ J (j-^0 ,j- »

I^aJI J—^jj A - ı i - j î - 3 -£jlLJIj -LP^Jl q_..^».>j © JLlüJI

© JL A JI JüJ_i _j_«sj «tul ^j—

j ^—ftj *1 Aj 3—° t— 4 - li

 yet 8: H er dişinin neye gebe kalacağım , rahim lerin neyi eksik, neyi zi­
yade edeceğini A llah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir.

 yet 9: O, görüleni de görülm eyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir.

 Â yet 10: Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle
gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.

 yet 11: Onun önünde ve arkasında Allah'ın em riyle onu koruyan ta­
kipçiler (m elekler) vardır. Bir toplum kendilerindeki özellikleri değiştirinceye
kadar Allah, onlarda bulunanı değiştirm ez. A llah bir toplum a kötülük diledi
mi, artık onun için geri çevrilm e diye bir şey yoktur. Onların Allah'tan başka
yardım cıları da yoktur.

 yet 12: O, size korku ve üm it içinde şim şeği gösteren ve (yağm ur dolu)
ağır bulutlan m eydana getirendir.

 yet 13: Gök gürültüsü Allah'ı ham d ile teşbih eder. M elekler de O'nun
heybetinden dolayı teşbih ederler. Onlar, Allah hakkında m ücadele edip du­
rurken O, yıldırım lar gönderip onlarla dilediğini çarpar. Ve O, azabı pek şid­
detli olandır.

Taberânî vb. İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh] nakleder: Erbed b. Kays
ve  m ir b. Tufeyl, M edine'ye Resûlullah'a geldiler.  m ir, "E y M u­
ham m ed! Eğer m üslüm an olursam bana ne vereceksin" dedi. Resûl-i
Ekrem [sallallahu aley h i v esellem ], "M üslüm anların lehine olan senin lehine,
onların aleyhine olan senin de aleyhine olacak'' buyurdu. Bunun üzerine
çıktılar, sonra  m ir Erbed'e, "B en M uham m ed'le konuşarak onu m eş­
gul edeyim , sen de kılıcınla onun boynunu v u r" dedi. Â m ir, Peygam ­
ber Efendim iz'e gelerek, "Y â M uham m ed, kalk da beraber biraz konu­
şalım " dedi. Hz. Peygam ber kalkıp onunla konuşm aya durdu. Erbed
elini kılıcın kabzasına attığında eli tutuldu. R esûlullah arkasına dönüp
baktığında onu gördü ve hem en oradan ayrıldı. Â m ir ile Erbed ise M e­
dine'den çıkıp Vâkım 'a627 geldiler. Cenâb-ı A llah bir yıldırım göndere­
rek Erbed'i öldürdü. Bu olay üzerine, "H er dişinin neye gebe kalacağını,
rahim lerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey
ölçü iledir . . . (R a 'd 13/8-13) âyetlerim indirdi.628

627 V âk ım , M e d in e 'n in d ışın d a d oğ u tarafın d a b u lu n an k ay alık b ir b ö lg e n in ad ıd ır (H a-

m ev î, M u 'cem ü l-B iild ân , 2/249). M atb u eserd e yazım h atası olarak şek lin d e y a­
zılm ıştır.

628 T aberân î, el-M u 'cem ü l-K eb îr, 10/312; a.m lf., el-M u ’cem ü 1-Evsat, 9/60. U zu n ve d etay lı
o la n rivayet, S ü y û tî tarafın d an k ısaltılarak sad ece b ir k ısm ı ak tarılm ıştır.
5 -p l^ l j -**% j-* U U i l İ \ j 4J l I ^

^ JL_5^»JI J j J _i l y .A j «iil ^ _ î (3j_JiL>«j Aj i \ _jj____ a L f) I -

 yet 13: Gök gürültüsü Allah'ı ham d ile teşbih eder. M elekler de O'nun
heybetinden dolayı teşbih ederler. Onlar, Allah hakkında m ücadele edip du ­
rurken O, yıldırım lar gönderip onlarla dilediğini çarpar. Ve O, azabı pek şid­
detli olandır.

N esâî ve Bezzâr, Enes'ten [rad ıyallah u anh] naklederler: Resûlullah

[sallallahu aleyhi vese llem ] C âhiliye'nin ileri gelenlerinden birine, Allah'a
davet etm ek üzere sahabeden birini gönderdi. Bu kim se, "B en i davet
etm iş olduğunuz R abb'iniz de kim m iş, dem irden mi, bakırdan mı, gü­
m üşten m i, yoksa altından m ı?" dedi. Sahabi gelip bu durum u Resû­
lullah'a haber verdi. Peygam ber Efendim iz ikinci ve üçüncü defa da­
veti tekrarladı. Sonunda C enâb-ı A llah bir yıldırım gönderdi ve onu
öldürdü. Bu olay üzerine, "Onlar, A llah hakkında m ücadele edip durur­
ken O, yıldırım lar gönderip onlarla dilediğini çarpar. Ve O, azabı pek şiddetli
olandır" âyeti nâzil oldu.629

İ l İ L İ 3 j J j l \3J z \ 5 -jJÜ I fiti 'J o V l i j j

Jİ L p jü I j ^ ^ J ü l J 13 J

© v i ı Sı i ı i *3 c jk u M j- : ^
 yet 31: Eğer okunan bir kitapla dağlar yürütillseydi veya onunla yer
parçalansaydı yahut onunla ölüler konuşturulsaydı (o kitap yine bu Kur'an
olacaktı). Fakat bütün işler Allah'a aittir, im an edenler hala bilmediler mi ki Al­

629 B ez z â r, E bû B ek ir A h m ed b. A m r, el-M ü sn ed (nşr. M a h fû zü rrah m an Z ey n u llah -Â d il b.

S a 'd -S a b ri A b d ü lh â lik ), M ed in e 2009,13/ 361.
lah dileseydi bütün insanları hidayete erdirirdi? Allah'ın vaadi gelinceye kadar
inkâr edenlere, yaptıklarından dolayı ya ansızın büyük bir bela gelm eye devam
edecek veya o bela evlerinin yakınına inecek. Allah, vaadinden asla dönmez.

Taberânî vb. İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh] nakleder: M üşrikler Hz.
Peygam ber'e [sallallah u aley h i v ese llem ], “Eğer gerçek senin söylediğin gi­
biyse bizim ölm üş olan evvelki ihtiyarlarım ızı bize göster de onlar­
la konuşalım , bizi daraltan şu M ekke dağlarım bizden uzaklaştır ve
böylece alanı bizim için genişlet" dediler. Bunun üzerine, "Eğer okunan
bir kitapla dağlar yüriitülseydi veya onunla yer parçalansaydı yahut onunla
ölüler konuşturulsaydı (o kitap yine bu Kur'an olacaktı). Fakat bütün işler
Allah'a aittir. İm an edenler hâlâ bilm ediler mi ki Allah dileseydi bütün insan­
ları hidayete erdirirdi? Allah'ın vaadi gelinceye kadar inkâr edenlere, yaptık­
larından dolayı ya ansızın büyük bir bela gelm eye devam edecek veya o bela
evlerinin yakınına inecek. Allah, vaadinden asla dönm ez" âyeti nâzil oldu.630

İbn Ebû H âtim ve İbn M erdûye, Atıyye el-Avfî'den nakleder: Resû-

lullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] dediler ki: "Bizim için M ekke dağlarını yü­
rü tsen de arazim iz genişlese ve ziraat yapabilsek. Süleym an'ın, kavm ine
rüzgârla yeri parça parça ettiği gibi sen de bizim için yeri parça parça
etsen veya İsa'nın ölüleri dirilttiği gibi sen de bizim için ölüleri dirilt-
sen." Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ], "Eğer okunan bir kitapla dağlar
yürütülseydi. veya onunla yer parçalansaydı yahut onunla ölüler konuşturul-
saydı (o kitap yine bu Kur'an olacaktı). Fakat bütün işler Allah'a aittir. İman
edenler hâlâ bilmediler mi ki Allah dileseydi bütün insanları hidayete erdirirdi?
Allah'ın vaadi gelinceye kadar inkâr edenlere, yaptıklarından dolayı ya ansızın
büyük bir bela gelm eye devam edecek veya o bela evlerinin yakınına inecek. A l­
lah, vaadinden asla dönmez" âyetini inzâl buyurdu.031

630 T aberânî, d -M u 'ce m ü l-K e b îr, 12/109.

631 G ü n ü m ü ze k ad ar ulaşan İbn Ebû H âtim 'in Tefsîr'in d en bazı k ısım lar kayıptır. R a'd sû ­
resi 11. âyet ile M ü 'm in û n sû resi arası kayıp olan kısım d ır. M u hakkik bu k ısım ları İbn
K esîr ve D ürrü 1-M ensûr tefsirlerind en istifad e ile yenid en inşa etm eye çalışm ıştır. A ncak
bu n u tam olarak yaptığı söylen em ez. B unu n için eserin bu n d an so nraki k ısm ın d a İbn
E bû H âtim k aynaklı rivayetleri d iğ er tefsirlerd en istifad e ed erek dipnotta g österm eye
çalışacağız (ilgili rivayet için bk. İbn K esîr, Tefsîr, 4/461; Süyûtî, D iirrü î-M en sû r, 4/651).
j ^ j öü \y3 o j i s U - \ f 4 J d ıiiâ ıiL :- j'ı

C—- i i j * L d j La <Udl \y>JL) J0) ( İ L ^ (J J>~\ Aül j i L ; S_;L ^ jL ) öl

f0 j ı_>LîSCJ l ^»1

 yet 38: Andolsun senden önce de peygam berler gönderdik ve onlara da

eşler ve çocuklar verdik. Allah'ın izni olm adan hiçbir peygam ber için m ucize
getirm e im kânı yoktur. H er m üddetin (yazıldığı) bir kitap vardır.

 yet 39: A llah dilediğini siler, (dilediğini de) sabit bırakır. Bütün kitap­
ların aslı onun yanındadır.

İbn Ebû Hâtim , M ücâhid'den nakleder: " . . . Allah'ın izni olmadan

hiçbir peygam ber için m ucize getirm e im kânı yoktur. H er m üddetin (yazıl­
dığı) bir kitap vardır” âyeti nâzil olduğunda K ureyş kâfirleri, "E y M u­
ham m ed, görüyoruz ki senin elinde hiçbir şey yok! H er şey olm uş bit­
m iş!" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâluhû], "Allah dilediğini siler,
(dilediğini de) sabit bırakır. Bütün kitapların aslı onun yanındadır" âyet-i
kerim esini indirdi.632

632 Sü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 4/659; İbn K esîr, Tefsîr, 4/471; T aberî, C â m iu î-B ey ân , 16/487;
M ü câh id b. C eb r, E b ü 'l-H accâc, Tefsîr (nşr. M u h am m ed A b d ü sselâm E b ü 'n -N îl), M ısır
1989, 1/408.
 0 jlp ! 5IS fyİ'İıl Ij Jjü^JJI J l 3:

 yet 28: Allah'ın nim etine nankörlükle karşılık veren ve sonunda kavim -
lerini helâk yurduna sürükleyenleri görm edin mi?

İbn C erîr, Atâ b. Yesâr'dan nakleder: " Allah'ın nim etine nankörlükle
karşılık veren ve sonunda kavim lerini helâk yurduna sürükleyenleri görm e­
din mi?" âyeti Bedir günü öldürülen m üşrikler hakkm da nâzil old u .633
 Â yet 24: A ndolsun biz, sizden öne geçenleri de biliriz, geri kalanları da
biliriz.

Tirm izî, Nesâî, H âkim vb. İbn A bbas'tan [rad ıy allah u anh] nakleder:
B ir gün, insanların en güzellerinden güzel bir kadm R esû lu llah'm [sal­

lallah u aley h i vesellem ] arkasında nam az kılıyordu. Bazı kim seler onu gör­
m em ek için ilk safa kadar ilerlerken bazıları da son safa kadar geri
çekildi. Rükûa eğildikleri zam an da koltuk altından o kadına bakıyor­
lardı. İşte bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "A ndolsun biz, sizden öne
geçenleri de biliriz, geri kalanları da biliriz" âyetini indirdi.634

İbn M erdûye, Davud b. Salih 'ten nakleder: Sehl b. H anîf bana sor­
du: "'Andolsun biz, sizden öne geçenleri de biliriz, geri kalanları da biliriz'
âyeti, hangi konuda nâzil oldu biliyor m usun?" Ben, "Allah yolunda

634 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân , 15; N esâî, İm am et, 62; İbn M âce, İk âm etü 's-S alât, 68; H âk im ,
el-M ü sted rek, 2/384.
önde olm ak konu su nda" dedim . Sehl, "H ayır, o nam az safı konusun­
da nâzil old u " dedi.635

 yet 43: M uhakkak cehennem, onların hepsine vaat olunan yerdir.

 yet 44: C ehennem in yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için birer
grup ayrılmıştır.

 yet 45: (Allah'ın azabından korkup rahm etine sığınan) takva sahipleri,
m utlaka cennetlerde ve pınar başlarında olacaklar.

Sa'lebî, Selm ân-ı Fârisî'den [rad ıyallahu anh ] nakleder: Selm ân [radıyal-

lahu anh], "M uhakkak cehennem, onların hepsine vaat olunan yerdir" âyet-i
kerim esi nâzil olunca korkusundan üç gün aklı erm ez bir halde kaçtı.
Sonunda bulunup R esûlullah'in [sallallah u aley h i vesellem ] huzuruna geti­
rildi. N eden böyle yaptığı sorulunca, "Y â Resûlallah! ‘M uhakkak cehen­
nem, onların hepsine vaat olunan yerdir' âyeti nâzil oldu ve seni hak ile
gönderen Allah'a yem in olsun ki bu âyet âdeta kalbim i parça parça
etti" dedi. Bunun üzerine Allah Tealâ, "(Allah'ın azabından korkup rah­
m etine sığınan) takva sahipleri, mutlaka cennetlerde ve pınar başlarında ola­
caklar" âyet-i kerim esini indirdi.636

 yet 47: Biz, onların gönüllerindeki kini sökitp attık; onlar artık köşkler
üzerinde karşı karşıya oturan kardeşler olacaklar.
635 Sü y û tî, rivay etin tam m etn in i tefsirin d e z ik retm iştir. A n la şılm a sı için esa s m etni göz
ön ü n e alarak tercü m e y ap tık (bk. Sü y û tî, D iirrü î-M en sû r, 5/74). Bu rivayette zik red ilen
farklı g ö rü şlerd en d o lay ı ây etin m eali fark lı şek ille rd e T ü rk çe'y e çevrilm iştir. Biz b u ­
rad a seb eb -i n ü z û le u y g u n olan "ö n e g e çe n le ri" ifad esin i k u llan d ık . A y rıca "ö n c e g elip
g e çe n le ri", "İslâ m 'd a öne g eçm ek iste y e n le ri", "ö n d e n g id e n le ri" gibi fark lı tercü m eler
d e bu lu n m a k ta d ır.

636 S a 'le b î'd e b u rivayeti b u la m a d ım . Sü y û tî, D ü r r ü l- M e n s û fd a da bu rivay eti n ak letm e-

m iştir. K u rtu b î, rivay eti n ak letm ek le b irlik te k ay n ağ ın ı b e lirtm ez (bk. el-C âm i', 10/31).
 İbn Ebû Hâtim, Ali b. Hüseyin'den nakleder: "Biz, onların gönüllerin­
deki kini söküp attık" âyeti, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Öm er ve Hz. Ali [radıyalla-

h u an h ü m ]637 hakkında nâzil oldu. Denildi ki: "Bahsedilen kin hangisidir?"

Ali b. Hüseyin cevap verdi: "Câhiliye kini. Teym oğulları638, Adîoğulları
ve H âşim oğulları arasında Câhiliye dönem inde bir kin vardı. Bu kavim ­
ler m üslüm an olduklarında birbirlerini sevm eye başladılar." Bir gün
Hz. Ebû Bekir [radıyallahu anlı] hasta olmuştu. Hz. Ali [radıyallahu anh] gelip
elini ısıtıyor ve bununla Hz. Ebû Bekir'in böğrünü ovuyor, ısıtmaya ça­
lışıyordu. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerim e nâzil oldu.639

 yet 49: (Resûlüm !) Kullarım a, benim, çok bağışlayıcı ve pek esirgeyici

olduğum u haber ver.

 yet 50: Benim azabım ın elem verici bir azap olduğunu da bildir.

Taberânî, A bdullah b. Zübeyr'den nakleder: R esülullah [sallallah u

aley h i v e se lle m ], ashabından gülen bir gruba rastladı ve şöyle buyurdu:

"Cennet ve cehennem in sizin elinizde olduğu mu m üjdelendi ki gülüyorsu­
nuz." Bunun üzerine, "(Resûlüm!) Kullarıma, benim, çok bağışlayıcı ve pek
esirgeyici olduğum u haber ver [49]. Benim azabım ın elem verici bir azap oldu­
ğunu da bildir [ 5 0 ]" âyetleri nâzil oldu.640

İbn M erdûye, R esûlullah'm bir sahabisinden farklı bir şekilde nak­

leder: Bir gün Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v ese llem ], Şeybeoğulları'nm
girdiği kapıdan içeri girdi. Bize, "Sizi bir daha gülerken görm eyeyim "
buyurdular. Sonra arkalarını dönüp gittiler. A ncak gerisin geri dönüp
yanım ıza geldiler ve şöyle buyurdular: Sizin yanınızdan çıkıp Hicr'e var­

637 "H z . A li" m e tin d e o lm am ak la b irlik te İb n E bû H âtim 'd ek i rivay etten ak tard ık.

638 M e tin d e "T e m îm o ğ u lla rı" şek lin d e y azılan ifad e y an lış olu p d o ğ ru su o lan "T ey m o ğ u l-
la rı" tercü m ed e esas a lın m ıştır.

639 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2267.

640 T aberânî, el-M u 'cem ü l-K eb îr, 13/104; B ezzâr, el-M ü sn ed, 6/174.
m ıştım ki Cibrîl bana geldi ve şöyle dedi: "Ey M uham m ed, A llah Tealâ buyu­
ruyor ki: Neden kullarım dan um udunu kesiyorsun? ‘K ullanm a, benim, çok
bağışlayıcı ve pek esirgeyici olduğum u haber ver [49], Benim azabım ın elem
verici bir azap olduğunu da bildir [5 0 ] ’" m

 yet 95: (Seninle) alay edenlere karşı biz sana yeteriz.

Bezzâr ve Taberânî, Enes b. M âlik'ten nakleder: R esûlullah [sal­

lallah u aleyhi v ese llem ], M ekke'de bir grup insanla karşılaştı. A rkasından
onunla alay etm eye başladılar ve, "İşte kendini peygam ber sanan b u !"
dediler. Cibrîl de Peygam ber Efendim iz'in yanında idi. A laylar ü ze­
rine Cibril, parm ağıyla bir işaret yaptı ve bedenlerinin üzerine tırnak
gibi bir şeyler düştü. Bunların düştüğü yerlerde yaralar oluştu ve kok­
m aya başladı. Öyle pis koktu ki kim se yanlarına yaklaşam adı. Bunun
üzerine, "(Seninle) alay edenlere karşı biz sana yeteriz" âyeti nâzil o ld u .642

641 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 17/111; K u rtu b î, el-C â m i’, 10/34.

642 T aberânî, el-M u ’cem ü'l-E vsat, 7/150; B ezzâr, el-M ü sn ed, 13/519. L afız T ab erân î’ye aittir.
 © 6 / j  * L İp J U 5 j Ü I A L İ î jL * J J J J SLi i l j%
İ \ J i

 yet 1: Allah'ın em ri gelm iştir. A rtık onu istem ekte acele etmeyin. A l­
lah, onların koştukları ortaklardan uzak ve yücedir.

İbn M erdûye, İbn A bbas'tan nakleder; "Allah'ın em ri gelmiştir'' âye­

ti nâzil olduğunda R esûlullah'm [sallallah u aley h i vesellem ) bazı sahabesi
aldandı. Bunun üzerine, "A rtık onu istem ekte acele etm eyin. Allah, onların
koştukları ortaklardan uzak ve yücedir" âyeti nâzil oldu. Bunun üzerine
sustular.

Zevâidü'z-Zühd adlı eserinde A bdullah b. A hm ed b. H anbel (v.

290/903), İbn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , Ebû Bekir b. Ebû H afs'tan nakle­
derler: " Allah'ın em ri gelm iştir" âyeti nâzil olduğunda ayağa fırladılar.
Sonra, " A rtık onu istem ekte acele etm eyin. Allah, onların koştukları ortaklar­
dan uzak ve yücedir" âyeti nâzil oldu.643
j f j j fo . t e } J l ; !> £ > 'j * i i I s z v ı^ S \ i t , \ ^ i s \ '3

ılıı^

 yet 38: Onlar, "Allah ölen bir kim seyi diriltm ez" diye olanca güçleriyle
Allah'a ant içtiler. Aksine, bu O'nun bizzat kendisine karşı gerçek bir vaadi­
dir. Fakat insanların çoğu bilmez.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , E bü l-Â liye'd en nakleder: Bir m üslü-
m anın m üşriklerden bir adam dan alacağı vardı ve onu istem eye gel­
di. K onuşm a arasında m üslüm an, "Ö lü m d en sonra öyle um uyorum
ki şöyle şöyle olur ..." dedi. M üşrik, "Sen, ölüm ünden sonra tekrar
diriltileceğini mi sanıyorsun?" deyip, "Vallahi A llah ölenleri yeniden
diriltecek değildir" diye yem in etti. Bunun üzerine A llah [celle celâluh û]

bu âyeti indirdi.644

^ ij> i£ j* jJ ij

 yet 41: Z ulm e uğradıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince,
onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Eğer bilirlerse ahiretin m ükâ­
fa tı elbette daha büyüktür.

İbn Cerîr, D avud b. Ebû H ind'den nakleder: “Zulm e uğradıktan

sonra A llah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde
yerleştireceğiz. Eğer bilirlerse ahiretin mükâfatı elbette daha büyüktür" âyeti
Ebû Cendel b. Süheyl hakkında nâzil oldu.

(j l L iıû ' fj v ( ^ İ l ; fjL İp iı

M• \* \ " Xi 9* *'•''& J '

i * jZ-> I ı ' j —^ ^ y -^ ^
’j& ı y .' ,
*
t
•)
eS—~+ji J?l J-+P '$-*3 *J L,
n ' *

 yet 75: Allah, hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir
köle ile katım ızdan kendisine verdiğim iz güzel rızıktan gizli ve açık olarak
harcayan (hür) bir kim seyi m isal verir. Bunlar hiç eşit olurlar mı? Doğrusu
ham d Allah'a mahsustur. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler.

 yet 76: Allah, şu iki kişiyi de m isal verir: O nlardan biri dilsizdir, hiç­
bir şey becerem ez ve efendisinin üstüne bir yüktür. Onu nereye gönderse bir
hayır getirem ez. Şimdi, bu adamla, doğru yolda yürüyerek adaleti emreden
kim se eşit olur mu?

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh] nakleder: "Allah, hiçbir şeye
gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir köle ile katım ızdan kendisine verdi­
ğim iz güzel rızıktan gizli ve açık olarak harcayan (hiir) bir kim seyi misal verir
..." âyeti K ureyşli bir adam ve kölesi hakkında nâzil oldu. "Allah, şu iki
kişiyi de m isal verir: Onlardan biri dilsizdir ..." âyeti, Hz. O sm an [radıyal-

lahu anlı] ile İslâm 'dan hoşlanm ayan ve İslâm 'ı reddedip Hz. O sm an'ı,
yaptığı iyiliklerden ve verdiği sadakadan da m enetm eye çalışan kölesi
hakkm da nâzil oldu.

f U J< 51 > } J r ^ ^

Ü jU L İ l3 IZ j L l J L s

İIJİp u S tf (3 li © O jiU J f J & J İJ.Z JÛ £_x{ İ U i S '

© p-j I I£> L J 1
 Â yet 80: Allah, evlerinizi sizin için bir huzur ve sükûn yeri yaptı ve sizin
için davar derilerinden gerek göç gününüzde, gerekse konaklam a gününüzde,
kolayca taşıyacağınız evler; yünlerinden, yapağılarından ve kıllarından bir sü­
reye kadar (faydalanacağınız) bir ev eşyası ve bir ticaret malı m eydana getirdi.

 yet 81: Allah, yarattıklarından sizin için gölgeler yaptı. D ağlarda da

sizin için barınaklar yarattı. Sizi sıcaktan koruyacak elbiseler ve savaşta sizi
koruyacak zırhlar yarattı. İşte böylece Allah, müslüm an olm anız için üzerini­
ze nim etini tamamlıyor.

 yet 82: Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen ancak açık bir tebliğ­
den ibarettir.

 yet 83: Onlar Allah'ın nim etini bilirler (itiraf ederler). Sonra da onu
inkâr ederler. Onların çoğu kâfirdir.

İbn Ebû H âtim , M ücâhid'den nakleder: Bir bedevî Hz. Peygam ­

ber'e geldi ve kendisine bir şeyler verm esini istedi. R esûlullah [sallal­

lahu a ley h i vesellem l ona, "Allah, evlerinizi sizin İçin bir huzur ve sükun yeri
yaptı" [80] âyetini okudu. Bedevî, "E v et." dedi. Sonra Resûl-i Ekrem
ona, "Sizin için davar derilerinden gerek göç gününüzde, gerekse konaklam a
gününüzde, kolayca taşıyacağınız evler verdi" 180] âyet-i kerim esini oku­
du. Bedevî yine, "E v et" dedi. Sonra âyet-i kerim enin devam ını okudu,
bedevî hep evet dedi. Sonunda, "işte böylece Allah, m üslüman olm anız
için üzerinize nim etini tam am lıyor" [8i] kısm ına ulaşınca bedevî kızarak
kalkıp arkasını dönüp gitti. Bunun üzerine Allah Teâlâ, "O nlar Allah'ın
nim etini bilirler (itiraf ederler). Sonra da onu inkâr ederler. Onların çoğu
kâfirdir" [83] âyet-i kerim esini indirdi.

 yet 91: Antlaşm a yaptığınız zaman, Allah'ın ahdini yerine getirin ve

Allah'ı üzerinize şahit tutarak, pekiştirdikten sonra yem inleri bozmayın. Şüp­
hesiz Allah, yapacağınız şeyleri pek iyi bilir.
 İbn Cerîr, Büreyde'den nakleder: Bu âyet Resûlullah'a [sallallah u aley ­

hi vesellem ] biat konusunda nâzil oldu.

 yet 92: Bir toplum diğer bir toplumdan (sayıca ve m alca) daha çok ol-
duğu için yem inlerinizi, aranızda bir fe sa t aracı edinerek ipliğini sağlam ca
büktükten sonra, çözüp bozan (kadın) gibi olmayın. Allah, bununla sizi im ti­
han etm ektedir. H akkında ihtilafa düşm ekte olduğunuz şeyi kıyam et gününde
m utlaka size açıklayacaktır.

İbn Ebû H âtim , Ebû Bekir b. Ebû H afs'tan nakleder: Saide el-E-
sediyye adında tüy ve iplik toplayan m ecnun bir kadın vardı. O nun
hakkında, " .. . aranızda bir fe sa t aracı edinerek ipliğini sağlam ca büktükten
sonra, çözüp bozan (kadın) gibi olmayın ..." âyeti nâzil oldu. 645

 yet 103: Şüphesiz biz onların, "Kur'an'ı ona ancak bir insan öğretiyor"
dediklerini biliyoruz. Kendisine nisbet ettikleri şahsın dili yabancıdır. H albuki
bu (Kur'an) apaçık bir Arapça'dır.

İbn Cerîr, zayıf bir senedle İbn A bbas'tan [radıyallahu anh] nakleder:
Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ], M ekke'de adı Bel'am olan bir köle ta­
nırdı. Bu kölenin dili Arapça değil yabancıydı. M üşrikler, Resûl-i Ek­
rem 'i bu kölenin yanma girip çıkarken gördüler. Ve, "O na bu söyledikle­
rini olsa olsa Bel'am öğretiyor olm alı" dediler. İşte bunun üzerine Allah

645 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 7/2300; Şev k ân î, Ebû A b d u llah M u h am m ed b. A li, F eth u î-K a d îr,
B ey ru t 1414, 3/230.
[celle celâluh û], "Şüphesiz biz onların, ‘Kur'an’ı ona ancak bir insan öğretiyor'
dediklerini biliyoruz" âyet-i kerim esini gönderdi.646

ibn Ebû Hâtim, Husayn kanalıyla A bdullah b. Müslim el-Had-

ram î'den nakleder: Benim birinin adı Yesâr, diğeri Cebr olan iki kölem
vardı. Bunlar Sicilyalı idiler. Kendi kitapları İncil'i okurlar ve ilim lerini
bilirlerdi. Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] bazan onlara uğrar ve oku­
m alarını dinlerdi. Kureyşliler, "M uham m ed bu söylediklerini ancak o
ikisinden öğreniyor" dediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerim e nâzil oldu.

jj'J ı Z i U i j jju

© 4 * '! * j- . 4 - ^

 yet 106: Kim iman ettikten sonra Allah'ı inkâr ederse -kalbi iman ile
dolu olduğu halde (inkâra) zorlanan başk a-fak at kim kalbini kâfirliğe açarsa,
işte Allah'ın gazabı bunlaradır; onlar için büyük bir azap vardır.

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i

v ese llem ], M edine'ye hicret etm ek istediğinde m üşrikler Bilâl, H abbâb

ve A m m âr b. Y âsir'i esir alm ışlardı. A m m âr takıyye yaparak onların
hoşuna gidecek sözler söyledi. Resûl-i Ekrem 'in yanm a döndüğünde
olanları anlattı. Peygam ber Efendim iz, "Bunu söylediğinde kalbin nasıldı.
Söylediğin o sözlerden rahat ve razı m ıydı?" buyurdu. A m m âr, "H ay ır"
dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " . . . kalbi iman ile dolu olduğu
halde (inkâra) zorlanan başka ... " âyetini indirdi.

ibn Ebû Hâtim , M ücâhid'den nakleder: Bu âyet M ekke'de im an

eden bir grup insan hakkında nâzil oldu. M edine'deki bazı sahabiler
onlara m ektup yazarak hicret etm elerini istedi. O nlar da M edine'ye
gitm ek üzere yola çıktılar. A ncak K ureyşliler yolda onları yakaladılar.
O nlar da zoraki olarak küfre döndüler. İşte bu âyet onlar hakkında
nâzil oldu.647

646 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 17/299.

647 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2304.

 © & S^J J l— (ji-» JJ

A yet 110: Sonra şüphesiz Rabb'in, eziyet edildikten sonra hicret edip,
ardından da sabrederek cihad edenlerin yardım cısıdır. Bütün bunlardan sonra
Rabb'in elbette çok bağışlayan, pek esirgeyendir.

ibn Sa'd, et-Tabakât adlı eserinde Ö m er b. H akem 'den nakleder:

A m m âr b. Yâsir, ne dediğini bilm eyinceye kadar işkence gördü. Su-
heyb ne dediğini bilm eyinceye kadar işkence gördü. Ebû Fükeyhe ne
dediğini bilm eyinceye kadar işkence gördü. Bilâl, Â m ir b. Füheyre
ve birçok m üslüm an aynı şekilde işkence gördü. İşte, "Sonra şüphesiz
Rabb'in, eziyet edildikten sonra hicret edip, ardından da sabrederek cihad
edenlerin yardım cısıdır. Bütün bunlardan sonra Rabb'in elbette çok bağışla­
yan, pek esirgeyendir” âyeti onlar hakkında nâzil oldu. 648

 yet 126: Eğer ceza verecekseniz, size yapılan işkencenin misliyle ceza
verin. Am a sabrederseniz, elbette o, sabredenler için daha hayırlıdır.

H âkim , Delâil adlı eserinde Beyhakî ve Bezzâr, Ebû H üreyre'den

[rad ıyallah u anh] nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], şehid düşen
Hz. H am za'n m [rad ıy allah u anh ] başında durdu. Hz. H am za'ya işkence
yapılm ıştı. Peygam ber Efendim iz, "Senin yerine onlardan yetm iş kişiyi
öldü receğim " buyurdu. R esûlullah o halde ayakta dururken Cebrâil
[aley h isselâm ] N ahl sûresinin son âyetlerini, “Eğer ceza verecekseniz, size
yapılan işkencenin m isliyle ceza verin. A m a sabrederseniz, elbette o, sabre­
denler için daha hayırlıdır. Sabret! Senin sabrın da ancak Allah'ın yardım ı
iledir. O nlardan dolayı kederlenm e; kurm akta oldukları tuzaktan kaygı duy­
ma! Çünkü Allah, (kötülükten) sakınanlar ve güzel amel edenlerle beraberdir "

648 İb n Sa'd, et-T abakât, 3/188. A n cak İbn S a 'd , n âzil o lan âyetin N ah l sû resi 41. ây et o ld u ­
ğ un u zik red er.
(N ahl 16/126-128) indirdi. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem vazgeçti ve istedi­
ğini yapm aktan kendisini m enetti.641’

Tirm izî -rivayetin hasen olduğunu söyler- ve H âkim , Übey b.

K â'b'dan [radıyallahu anh] naklederler: Uhud Savaşı bitince ensardan alt­
m ış dört kişi, m uhacirlerden de aralarında H am za'nın da bulunduğu
altı kişi şehid düşm üştü. M üşrikler o şehidlerin kulak ve burunlarını
kesm ek süretiyle "m ü sle" yapm ışlardı. Ensar bunun üzerine "E ğer b iz­
de bir başka savaşta onlardan bazılarını öldürsek m utlaka kendileri­
ne bu yaptıkları 'm ü sle' den fazlasını yapacağız" dediler. M ekke fethi
günü A llah [celle celâlu h û ] şu âyeti indirdi: "Eğer ceza verecekseniz, size ya­
pılan işkencenin misliyle ceza verin. Am a sabrederseniz, elbette o, sabreden­
ler için daha hayırlıdır" (N ahl 16/126).650 Rivayetin zâhiri âyetin nüzûlünü
M ekke fethine kadar geciktirir. A ncak bir önceki rivayete göre nüzûl
Uhud'da o lm u ş ta . İbn ü l-H assâr651 (v. 611/1214) bu iki rivayeti şöyle ce-
m eder. Birincisi M ekke'de, sonra İkincisi Uhud'da ve üçüncüsü de A l­
lah tarafından kullarına hatırlatılm ak üzere M ekke fethinde nâzil oldu.

649 H âk im , el-M ü stedrek, 3/218; B eyh ak î, D elâilii'n -N ü bü vve, 3/288; B ezzâr, el-M ü sn ed,
17/21.

650 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân , 16; H âk im , el-M ü stedrek, 2/391.

651 İm am S ü y û tî'n in k en d isin d en n a k iller y ap tığ ı İb n ü l-H a s s â r E b ü 'l-H asan A li b.

M u h a m m ed b. M u h am m ed el-H a z recî el-İşb ilî, M â lik î fa k ih le rin d en olu p en -N âsih
v et-M en sû h ve U sû lü l-F ık h ad lı eserleri vard ır. K en d isi ve eserleri h ak k ın d a fazla bilgi
b u lu n a m a y a n İb n ü l-H a s s â r'ın g ü n ü m ü ze u laşan eseri b ilin m em ek ted ir (bk. Z irik lî,
A 'lâm , 4/330-331).
 o jj\ j j j j L ijli Cy°3 (^.X~ gj Lo-ılj jj^o

0 <fı \’SP‘ 1* !' *

^ JJJ

 yet 15: Kim hidayet yolunu seçerse, bunu ancak kendi iyiliği için seç­
miş olur; kim de doğruluktan saparsa, kendi zararına sapm ış olur. H içbir g ü ­
nahkâr, başkasının günah yükünü üstlenmez. Biz, bir peygam ber gönderm e­
dikçe (kimseye) azap edecek değiliz.

İbn A bdülber ( v . 463/ 1071), zayıf bir senedle Hz. Â işe'den [rad ıyalla-

hu anh â] nakleder: Hz. H atice [rad ıyallah u anh â] Resûlullah'a m üşriklerin

çocuklarının ahiretteki durum unu sordu. Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi

v ese lle m ], "O nlar babalarına tâbidir" buyurdu. Daha sonra aynı şeyi Hz.
Peygam ber'e ben sordum . "Yaşasalardı ne yapacaklarını elbette Allah en
iyi bilendir" buyurdular. İslâm yerleşip sağlam laştıktan sonra tekrar
sordum . Bunun üzerine, "H içbir günahkâr, başkasının günah yükünü üst­
lenm ez ..." âyet-i kerim esi nâzil oldu. Ve Hz. M uham m ed [sallallah u aley h i

v ese lle m ], "O nlarfıtrat ü zeredirler" veya, "O nlar cennettedirler" buyurdu.652

652 İbn A bd ü lber, el-İstizkâr, 3/113; a.m lf., Tem hîd, 18/117.
 tO

 yet 26: Bir de akrabaya, yoksula, yolcuya hakkım ver. Gereksiz yere de
saçıp savurma.

Taberânî vb. Ebû Said el-H udrî'den nakleder: " Bir de akrabaya, yok­
sula, yolcuya hakkını ver. Gereksiz yere de saçıp savurm a" âyeti nâzil oldu­
ğunda R esülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], Hz. Fâtım a'yı çağırarak ona
Fedek arazisini verdi.653 İbn Kesîr, "B u rivayet sorunludur, zira bu ri­
vayetten âyetin M edenî olduğu anlaşılm aktadır. H albuki m eşhur olan
görüş, bunun hilafına olup M ekkî'dir" der.654 İbn M erdûye de benzer
bir rivayeti İbn A bbas'tan nakleder.

© 0 ^ 4; k Ü S -J îü a ît f f r & ş i lîı5

 yet 28: Eğer Rabb'inden umduğun (beklem ek durum unda olduğun) bir
rahm et için onların yüzlerine bakamıyorsun, hiç olm azsa kendilerine gönül
alıcı bir söz söyle.

Said b. M ansûr, Atâ el-H orasânî'den nakleder: M üzeyne kabile­

sinden bazı kim seler Tebük G azvesi'ne çıkm ak için Hz. Peygam ber'e
gelerek kendilerine binit verilm esini istediler. Resûl-i Ekrem [sallallahu

a ley h i v esellem ], " Sizi bindireceğim bir şey (binit) bulam ıyorum " buyurdular.
Ü züntüd en gözlerinden yaşlar akarak geri döndüler. Sanıyorlardı ki
R esülullah, onlara kızdığından böyle söylem iştir. Bunun üzerine Allah
Teâlâ, "Eğer Rabb'inden um duğun (beklem ek durum unda olduğun) bir rah­
met için onların yüzlerine bakamıyorsun, hiç olm azsa kendilerine gönül alıcı
bir söz söyle" âyet-i kerim esini indirdi.

ibn Cerîr, D ahhâk'tan nakleder: R esû lu llah'tan bir şeyler isteyen

m iskinler hakkm da nâzil oldu.655

653 E bû Y a'lâ, el-M ü sn ed, 2/334, 534.

654 İbn K esîr, Tefsir, 5/69.

655 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 17/432.

 JLİİSJ Ja-llİl J5 I4L İ 45 V3 dL5İİ ^J l ÜjjS ÜİŞ J j^ 3 Vj

 yet 29: Eli sıkı olm a; büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybet­
tiklerinin) hasretini çeker durursun.

Said b. M ansûr, Seyyâr Ebü'l-H akem 'den656 nakleder: Hz. Peygam ­

ber'e bir m iktar kum aş gelm işti. Resûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], ken­
disine gelen şeyleri hem en dağıtır, ashabına verirdi. N itekim bu ge­
lenleri de hem en insanlara dağıttı. A llah R esû lü 'ne bir şeyler geldiğini
duyan bir grup da geldi. Bir de baktılar ki gelenler dağıtılıp bitm iş. Bu ­
nun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Eli sıkı olm a; büsbütün eli açık da olma.
Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker durursun" âyetini indirdi.

İbn M erdûye vb. İbn M esud'dan [rad ıyallah u a n h ] nakleder: Bir çocuk
Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelerek, "Annem sizden şunları şun­
ları istiyor" dedi. Peygam ber Efendim iz, "Bugün yanım da bir şey yok"
buyurdu. Çocuk, "Annem size diyor ki: Bana göm leğini giydir" dedi.
Bunun üzerine Hz, Peygam ber üzerindeki göm leği çıkarıp çocuğa
verdi ve kendisi de evde göm leksiz olarak oturdu. İşte bunun üzerine
A llah Teâlâ, "Eli sıkı olm a; büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybet­
tiklerinin) hasretini çeker durursun" âyetim indirdi.

İbn M erdûye aynı şekilde Ebû Ü m âm e'den nakleder: Hz. Peygam ­

ber [sallallah u aley h i vesellem ] bir gün Hz. Âişe'ye, ''Elimde ne varsa infak ey le"
buyurdu. Hz. Â işe [rad ıy allah u an h â], " O zam an elim izde hiçbir şey kal­
m az" dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Eli sıkı olma; büsbütün eli açık
da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker durursun" âyetini
indirdi. Rivayetin zâhirinden âyetin M edenî olduğu anlaşılm aktadır.

656 M e tin d e Seyyâr b. E b ü 'l-H ak em o larak n a k led ilen bu râvi, S ü y û tî'n in D ür-
rü l-M en s û r'u n d a (bk. 5/276) "Y esâ r b. H a k e m " o larak n ak led ilm ek te o lu p rivay et k a y ­
n a ğ ı o la ra k Said b. M a n sû r ile İb n ü 'l-M ü n zir g ö sterilm ek ted ir. M an isa n ü sh asın d a (vr.
43) n o k ta la m a d u ru m u Y esâr veya S ey y âr ok u m ay a m ü saittir.
 Â yet 45: Biz, Kur'an okuduğun zaman, seninle ahirete inanm ayanların
arasına gizleyici bir örtü çekeriz.

Ibnü/1-Mürızir/ ibn Şihâb'dan nakleder: R esülullah [sallallah u aleyhi

v ese lle m ], K ureyş m üşriklerine Kur'an okuyup onları kitaba davet etti­
ğinde onlar alay ederek şöyle derlerdi: "B izi davet ettiğin şeye karşı
kalplerim iz bir kılıf içindedir, kulaklarım ızda da bir ağırlık var, Senin­
le aram ızda bir perde var ki aram ızda engel olu ştu ruyor." Bunun ü ze­
rine yüce A llah bu konuda, "Biz, Kur'an okuduğun zaman, seninle ahirete
inanm ayanların arasına gizleyici bir örtü çekeriz" âyetini indirdi.

 yet 56: (Resûlüm !) De ki: "Allah'ı bırakıp da (ilâh olduğunu) ileri sür­
düklerinize yalvarın. Ne var ki onlar, sizin sıkıntınızı ne uzaklaştırabilir, ne
de değiştirebilirler."

Buhârî vb. A bdullah b. M esud'dan [rad ıyallahu anh] nakleder: İnsan­

lardan bir grup cinlerden bir gruba tapıyorlardı. A ncak bu cinler m üs­
lüm an oldular. İnsanlar ise hâlâ onlara tapıyorlardı. Bunun üzerine A l­
lah [celle celâ lu h û ], "(Resûlüm !) De ki: Allah'ı bırakıp da (ilâh olduğunu) ileri
sürdüklerinize yalvarın. Ne var ki onlar, sizin sıkıntınızı ne uzaklaştırabilir,
ne de değiştirebilirler" âyetini indirdi.

 yet 59: Bizi, âyetler (m ucizeler) gönderm ekten alıkoyan tek şey, önceki­
lerin bu âyetleri yalanlam ış olmasıdır. Nitekim Sem ûd kavmine, açık bir mu-
cize olm ak üzere bir dişi deve vermiştik. O nlar ise (bu deveyi boğazladılar ve)
bu yüzden zalim oldular. Oysa biz âyetleri ancak korkutm ak için göndeririz.

H âkim , Taberânî vb. İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh] naklederler:

M ekkeliler R esû lu llah'tan [sallallah u aley h i v esellem ], Safâ tepesini altına
çevirm esini, ziraat yapabilm eleri için M ekke çevresindeki dağları kal­
dırm asını istediler. Hz. Peygam ber'e denildi ki: "D ilersen onlara m üh­
let verelim , dilersen istediklerini verelim . A ncak inkâr ederlerse daha
önceki m illetler helâk olduğu gibi onlar da helâk olurlar." Resûl-i Ek­
rem, "O zam an onlara m ühlet verelim " buyurdu. Bunun üzerine A llah
Teâlâ, "Bizi, âyetler (m ucizeler) gönderm ekten alıkoyan tek şey, öncekilerin
bu âyetleri yalanlam ış olm asıdır" âyetini indirdi.657 Taberânî ve İbn M er­
dûye, benzer bir rivayeti daha açık bir ifade ile Zübeyr'den naklettiler.

VI Jl—
Ljl dİ Lje- Jl lLL,j Ol l.U.3 ilj

© r G i J İ v ı jU l i j u i İ i> jı j ü y tâ ı

 yet 60: H ani sana; Rabb'in, insanları çepeçevre kuşatmıştır, demiştik.

Sana gösterdiğim iz o görüntüleri ve Kur'an'da lanetlenen ağacı, ancak in­
sanları sınam ak için m eydana getirdik. Biz onları korkuturuz da bu onlara,
büyük bir azgınlıktan başka bir şey sağlam az.

Ebû Ya'lâ, Üm m ü H ânî'den [rad ıyallahu anh â] nakleder: Resülullah

[sallallah u aley h i v ese lle m ], M escid-i H arâm 'dan M escid-i Aksâ'ya geceleyin
götürüldüğünde, bunu K ureyş'ten bir gruba anlattı. O nlar ise kendi­
siyle alay ederek kendisinden bir işaret istediler. Resûl-i Ekrem onlara
M escid-i A ksâ'yı vasfetti ve kervan hikâyesini anlattı. Velîd b. M ugîre,
"B u bir sihirbazdır" dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Sana gös­
terdiğim iz o görüntüleri ve Kur'an'da lanetlenen ağacı, ancak insanları sına­
m ak için m eydana getirdik" âyetini gönderdi.658 İbn ü l-M ü n zir benzer bir
rivayeti H asan'dan nakleder.

657 H âk im , el-M ü sted rek, 2/394; T aberânî, el-M u 'am ıit’l-K ebîr, 12/152; A h m ed b. H an bel, el-
M ü sn ed, 4 / 6 0 ,1 7 3 ; N esâî, es -S iin en iil-K ü b râ , 9/15; 10/151.

658 Ebû Ya'lâ, el-M u 'cem , 1/42; Sü y û tî, D ürrii'l-M ensur, 5/309.
 İbn M erdûye, H üseyin b. A li'den [rad ıyallah u anh] nakleder: R esûlul­
lah [sallallah u aley h i v esellem ] bir gün kederli idi. "Y â Resûlallah! N eden
üzülüyorsunuz, onları önem sem eyin. Ç ünkü gördükleriniz onlar için
bir fitnedir" denildi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, " Sana gösterdiğim iz o
görüntüleri ancak insanları sınam ak için m eydana getirdik" âyetini indirdi.659
İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Sehl b. Sa'd'dan nakleder. İbn Ebû Hâtim ,
benzer rivayetleri A m r b. Â s'tan ve Ya'lâ b. M ürre'den ve m ürsel ola­
rak Said b. M üseyyeb'den nakleder. A ncak bunların senedleri zayıftır.

ıjî J-2-! i Iö

 yet 60: Kur'an 'da lanetlenen ağacı ...

İbn Ebû Hâtim ve el-Ba's adlı eserinde Beyhakî, İbn A bbas'tan [radıval-

lahu anh] nakleder: Yüce Allah, Kureyşli kabileyi korkutm ak için zakkum
ağacını zikrettiğinde Ebû Cehil, "M uham m ed'in sizi korkuttuğu bu zak­
kum ağacının ne olduğunu biliyor m usunuz" dedi. "H ayır, bilm iyoruz"
dediler. Ebû Cehil, "O tereyağlı tirittir. Ama vallahi eğer ondan elimize
geçerse mutlaka ondan zakkum lanacağız" dedi. Bunun üzerine Allah
Tealâ, "Kur'an'da lanetlenen ağacı, ancak insanları sınam ak için meydana ge­
tirdik. Biz onları korkuturuz da bu onlara, büyük bir azgınlıktan başka bir şey
sağlamaz" (isrâ 17/60) âyet-i kerimesini indirdi. Ve, "Şüphesiz zakkum ağacı,
günahkârların yem eğidir" (D uhân 44/43-44) âyetlerini indirdi.660

 yet 73: M üşrikler, sana vahyettiğimizden başka bir şeyi yalan yere bize
isnat etm en için seni, neredeyse, sana vahyettiğim izden saptıracaklar ve ancak
o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi.

İbn M erdûye ve İbn Ebû Hâtim, İbn İshak, M uham m ed b. Ebû M u­

hamm ed, İkrime, İbn Abbas kanalıyla nakleder: Ümeyye b. Halef, Ebû
659 Sü y û tî, D iirrü l-M en sû r, 5/310.

660 B ey h a k î, el-B a's ve'n -N iişû r (nşr. A m ir A hm ed H ay d ar), B ey ru t: M e rk e z ü l-H id e m â t

v e l-E b h â si-S e k â fiy y e , 1986, s. 302; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2336.
Cehil b. Hişâm ve Kureyşli bir grup Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ]

gelerek, "Ey M uham m ed, gel bizim tanrılarım ızı bir kerecik m eshedi-
ver. Biz de seninle birlikte senin dinine girelim " dediler. Hz. Peygam ­
ber, kavm inin İslâm'a girm elerini çok istiyordu. Tam onlara karşı yum u­
şadı ki Allah Teâlâ, " M üşrikler, sana vahyettiğimizden başka bir şeyi yalan
yere bize isnat etmen için seni, neredeyse, sana vahyettiğimizden saptıracaklar
ve ancak o takdirde seni candan dost kabıd edeceklerdi. Eğer seni sebatkâr kıl-
masaydık, gerçekten, neredeyse onlara birazcık meyledecektin. O zaman, hiç
şüphesiz sana hayatın ve ölümün sıkıntılarını kat kat tattınrdık; sonra bize kar­
şı kendin için bir yardımcı da bulam azdın" (isrâ 17/73-75) âyetlerini indirdi.661
Ben derim ki: Bu âyetin nüzûl sebebinde rivayet edilenlerin en sahihi
bu olup isnadı ceyyiddir ve bunu destekleyen başka şahidler de vardır.

İbn Ebû H âtim 662, Said b. Cübeyr'den nakleder: Resülullah [sallallahu

aley h i v ese llem ], H acerülesved'i istilâm ediyordu. M üşrikler, "Bizim ilâh­

larım ızı da istilâm etm edikçe, H acerülesved'i istilâm etm ene m üsaade
etm eyeceğiz" dediler. Resûl-i Ekrem , "Eğer böyle bir şey yaparsam bana
bir zarar gelm ez. Allah Teâlâ benim buna karşı olduğum u biliyor" dedi. Bu ­
nun üzerine bu âyet nâzil oldu.663 İbn Ebû H âtim , benzer bir rivayeti
İbn Şihâb'dan nakleder.

İbn Ebû H âtim , C übeyr b. N üfeyr'den nakleder: K ureyşliler, Resû-

lullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] gelerek, "E ğer sen bize gönderildiysen,
sana tâbi olan köleleri ve insanların fakir/gariplerini yanından kov ki
biz senin ashabın o lalım " dediler. Resûl-i Ekrem , onlara m eyletti. Bu­
nun üzerine bu âyet nâzil oldu.664

İbn Ebû Hâtim , M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Resû-

lullah [sa lla lla h u a le y h i v esellem ], " Battığı zam an yıldıza andolsun k i ... " (N ecm

53/1) âyetinden, "Gördünüz mü o Lât ve Uzzâ'yı?" (N ecm 53/19) âyetine ka­

661 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2340.

662 M atb u n ü sh a d a " E b ü 'ş -Ş e y h " ik en y azm a n ü sh ad a "İb n E bû H â tim " o la ra k k ay d ed il­
m ek te d ir (bk. M an isa, vr. 4 4 a). A y n ı riv ay eti Sü y û tî, D ü rrü î-M en sû r'd a İb n E bû H âtim
o la ra k k a y d ed e r (bk. D ü rrü î-M en sû r, 5/318).

663 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2340.

664 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2340.

dar okudu. Şeytan bu sırada "tilke'l-garâm ki'l-ulâ (bu yüce m akam lı
garânîk)" cüm lesini Resülullah'a söyletti. Bunun üzerine bu âyet nâzil
oldu. Resûl-i Ekrem üzüntüden kendini alam adı, tâ ki C enâb-ı Hak,
"(Ey M uham m ed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebi gönderm edik ki o,
bir tem ennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular)
katm aya kalkışm asın. N e var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra
Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakım ından) sağlam olarak yerleştirir.
A llah, hakkıyla bilendir, hiiküm ve hikm et sahibidir" (H ac 22/52) âyetini indir­
di. Bu durum , bu âyetlerin M ekkî olduğuna delildir.

Bu âyetlerin M edenî olduğu görüşünde olanlar da vardır ki İbn

M erdûye'nin (v. 41 0 /10120) Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan gelen şu riva­
yetini delil gösterirler. Sakîfliler665 Resülullah'a [sallallahu aley h i v esellem ],

"B ize bir sene m üsaade et; tanrılarım ıza gelm esini beklediğim iz hedi­
yeler var. Tanrılarım ıza gelen bu hediyeleri alıp m uhafaza edelim ve
m üslüm an olalım " dediler. Hz. Peygam ber onlara m ühlet verm eyi dü­
şündü. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.666 Bu rivayetin isnadı zayıftır.

 yet 76: Yine onlar, seni yurdundan çıkarm ak için neredeyse dünyayı ba-
şına dar getirecekler. O takdirde, senin ardından kendileri de fazla kalamazlar.

İbn Ebû H âtim ve Delâil adlı eserinde Beyhakî, Şehr b. H avşeb'in

A bdurrahm an b. Ganem 'den rivayetini nakleder: Yahudiler Resûlul-
lah'a [sallallah u a ley h i vesellem ] gelerek, "E ğ er sen nebî isen Şam'a katıl.
Çünkü Şam m ahşer toprağıdır ve peygam berler toprağıdır" dediler.
Resûl-i Ekrem onların dediklerini tasdik etti ve Şam'a gitm ek am acıyla
Tebük G azvesi'ne çıktı. Tebük'e ulaştığında A llah Teâlâ İsrâ sûresinden
âyetler indirdi: " Yine onlar, seni yurdundan çıkarm ak için neredeyse dün­

665 Yazm a nüshada ve Taberî'de " U - i î olan ibare m atbu nüshada şeklinde yazılm ış.

666 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 17/507.

yayı başına dar getirecekler" (İsrâ 17/76). Ve M edine'ye dönm esini em retti.
Cebrâil [aley h isselâm ] Peygam ber Efendim iz'e, "R ab b 'in d en iste, zira her
nebînin bir isteği olu r" dedi. R esûlullah [sallallahu aley h i v ese llem ], "Ne iste­
m em i em redersin ” buyurdu. Cebrâil [aley h isselâm ], "Ve şöyle niyaz et: Rab-
bim! Gireceğim yere dürüstlükle girm em i sağla; çıkacağım yerden de dürüst­
lükle çıkm am ı sağla. Bana tarafından, hakkıyla yardım edici bir kuvvet v er"
(isrâ 17/80) dedi. Bu âyetler Tebük dönüşü nâzil oldu.667 Bu rivayet m ürsel
olup isnadı zayıftır. Bu rivayetin İbn Ebû H âtim 'de Said b. Cübeyr'den
m ürsel olarak nakledilen bir şahidi vardır. M etni şöyledir: Kureyşliler
Hz. M uham m ed [sallallah u a ley h i v ese llem ], "Peygam berler Şam 'da ikam et
ederler, sen niye M edine'desin" dediler. Peygam ber Efendim iz Şam 'a
gitm eye niyetlendi. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.668 Bazı yahudi-
lerin Resûlullah'a bunu söylediklerine dair İbn Cerîr'de başka m ürsel
tarikler de var.

 yet 80: Ve şöyle niyaz et: Rabbim l Gireceğim yere dürüstlükle girm em i
sağla; çıkacağım yerden de dürüstlükle çıkm am ı sağla. Bana tarafından, hak­
kıyla yardım edici bir kuvvet ver.

Tirm izî, İbn A bbas'tan nakleder: R esûlullah [sallallahu a ley h i vesellem ]

M ekke'de idi. Sonra hicretle em rolundu. Bunun üzerine, “ Ve şöyle ni­

yaz et: Rabbim !.. âyeti nâzil oldu. Â yetin M ekkî olm ası konusunda bu
rivayet açıktır. İbn M erdûye, bundan daha açık bir ifade ile rivayeti
nakleder.

667 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 7/2341; B eyh ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 5/245-246.

668 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2341.

 Â yet 85: Sana ruh hakkında soru sorarlar. De ki: Ruh, R abbim 'in emrin-
dendir. Size ancak az bir bilgi verilmiştir.

Buhârî, İbn M esud'dan nakleder: Resûl-i Ekrem [sallallahu a ley h i v e­

sellem ] ile beraber M edine'de yürüyordum . Resülullah hurm a dalından

bir deyneğe dayanıyordu. Yahudilerden bir grup ile karşılaştı. O n lar­
dan bazıları, "O n a bir şeyler sorsayd ınız" dediler. D ediler ki: "B ize
ruhtan haber v er". A llah Resûlü ayağa kalktı ve başım kaldırıp sus­
tu669. Ona vahiy geldiğini anladım . Vahiy bitince şöyle dedi: "Sana ruh
hakkında soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbim'in erm indendir. Size ancak az bir
bilgi verilmiştir'' (isrâ 17/ 8 5 ).670

Tirm izî, ibn A bbas'tan nakleder: K ureyşliler yahudilere, "B ize bir
şeyler öğretin de bu adam a soralım " dediler. Yahudiler de, "Ona ruhu
sorun" dediler. O nlar da bunu sordular. Bunun üzerine, "Sana ruh hak­
kında soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbim'in em rindendİr. Size ancak az bir
bilgi verilm iştir" âyeti nazil oldu. İbn Kesîr, "Bu iki rivayet teaddüd-i
nüzûl ile cem edilir' dedi. İbn H acer de bu görüşte olup şunu da ekler:
Yahudilerin sorusu esnasında susm ası, bu konudaki açıklam anın arta­
cağı beklentisidir. A ksi durum da Sahîh'teki rivayet daha sahihtir. Ben
derim ki: İbn A bbas rivayeti yerine, Sahih'teki rivayet, râvisinin (İbn
M esud) olayın içinde olm ası hasebiyle tercih edilir.671

d /\ : v 11 ü j_ l_ , i/ u ö \J lp 13 j j y 1 1 J i

© i 5 ıZ &

 yet 88: De ki: A ndolsun, bu Kur'an’ın bir benzerini ortaya koym ak üze­
re ins ü cin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini
ortaya getirem ezler.

669 Lü bâb m etn i " ç j j ik en B u h ârî m etn i __şek lin d ed ir.

670 B u h ârî, İlim , 47.

671 İbn H acer, F eth u l-B â rî, 8/401.

 îbn İshak ve İbn Cerîr, Said ve İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nak­
leder: Yahudilerden Sellâm b. M işkem , Resûlullah'a [sallallahu aleyhi v ese l­

lem ] geldi. "Sen bizim kıblem izi terketm işken biz sana nasıl tâbi olalım .
H em senin getirdiğinin Tevrat ile uyum lu olm adığını görüyoruz. Bize
okuyacağım ız ve tanıyacağım ız bir kitap getir. D eğilse şu getirm iş ol­
duğun kitap gibisini biz sana getiririz" dedi. Bunun üzerine A llah [celle

celâlu h û ], "De ki: Andolsun, bu Kur'an'ın bir benzerini ortaya koym ak üzere
ins ü cin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini orta­
ya getirem ezler" âyetini indirdi.672

 yet 90: Onlar: "Sen, dediler, bizim için yerden bir kaynak fışkırtm adık­
ça sana asla inanm ayacağız. "

İbn Cerîr, İbn İshak, M ısırlı bir şeyh, İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan
nakleder: Utbe b. Rebîa, Şeybe b. Rebîa, Ebû Süfyân b. H arb, A bdüd-
d âroğulları'ndan bir adam , Ebü'l-Bahterî, Esved b. M uttalib, Rebîa b.
Esved, Velîd b. M ugîre, Ebû Cehil, A bdullah b. Üm eyye, Ü m eyye b.
H alef, Â s b. Vâil, H accâc'm oğulları N ebîh ve M ünebbih toplandılar.
D ediler ki: "E y M uham m ed! Senin kendi kavm ine soktuğun fitne gibi
A raplar'dan kendi kavm ine fitne sokan başka birini bilm iyoruz. Atala­
rım ıza sövdün, dinim izi ayıpladın, rüyalarım ızı aşağıladın, ilâhlarım ı­
zı kötüledin, cem aati dağıttın. A ram ıza getirm ediğin kötülük kalm a­
dı.673 Eğer bu getirdiğin sözlerle bir m al kazanm ayı istiyorsan m alları­
m ızdan sana, en zenginim iz olacağın kadar m al verelim . Eğer içim izde
şerefli olm a peşindeysen seni efendim iz yapalım . Şayet bu sana gelen
şey sana görünen bir cin ise ve sana galip gelm işse, seni ondan kurtar­
m ak için gereken tedavi için m allarım ızı harcayalım ." Bunun üzerine
R esûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], " Sizin söylediklerinizin hiçbiri bende

672 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 17/547.

673 M atb u n ü sh a d a . L i " o lan ifad e, y azm a n ü sh ad a (vr. 44b) ve T aberî'd e (17/555)
L>j" şek lin d ed ir.
yoktur. Fakat Allah Teâlâ beni size bir elçi olarak gönderdi, bana kitap indirdi.
Ve bana, size m üjdeleyici ve uyarıcı olm am ı em retti" buyurdu.

"E y M uham m ed, sana arzettiklerim izi kabul edecek değilsen o

takdirde biliyorsun ki insanların yer bakım ından en dar, m al bakım ın­
dan en az ve geçim açısından en sıkıntılı olanları biziz. O halde seni
bunlarla gönderen Rabb'inden bizim için iste; bizim arazim izi daral­
tan şu dağları yerlerinden yürütüp uzaklaştırsın ve ülkem izi genişlet­
sin, ülkem izde Şam ve Irak nehirleri gibi nehirler akıtsın, geçm iş ata­
larım ızdan bazılarını bizim için diriltsin. Eğer bunları yapam adıysan
haydi R abb'inden iste, seni tasdik edecek bir m elek göndersin. Sana674
bahçeler, hazineler, altından ve güm üşten saraylar versin ve seni
görm ekte olduğum uz fakir halden kurtarıp zengin kılsın.675 H albuki
sen çarşı pazar dolaşıp hayatını kazanm aya çalışıyorsun. Şayet bunu
yapm azsan iddia ettiğin gibi sem ayı üzerim ize düşür. Rabb'in dilerse
bunu yapar. Sen bunu yapm adıkça sana im an etm eyeceğiz" dediler.

Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem ] yanlarından kalktı. Ve onun­

la beraber Abdullah b. Ebû Üm eyye de kalkıp Peygamber Efendimiz'e,
"E y M uham med! Kavm in sana arzedeceğini arzetti. Ancak sen onları
kabul etmedin, senin Allah katındaki dereceni anlam ak üzere kendile­
ri için bir şeyler istediler bunları da yapmadın. Sonra kendilerini kor­
kutm akta olduğun azabı hem en getirm eni istediler onu da yapmadın.
Allah'a yemin olsun ki sen, göğe bir merdiven edinip benim gözüm ün
önünde ona çıkmadıkça, oradan beraberinde yazılı bir kitap, senin söy­
lediklerinin doğruluğuna şehadet edecek dört m elekle geri gelm edikçe
sana asla iman edecek değilim " dedi.

Hz. Peygam ber |sallallah u aleyhi v esellem ] üzüntülü bir halde ayrıldı.
Bunun üzerine A llah Teâlâ, A bdullah b. Ebû Ü m eyye'nin Peygam ber
Efendim iz'e söylediği, "Onlar: Sen, dediler, bizim için yerden bir kaynak
fışkırtm adıkça sana asla inanm ayacağız" (İsrâ 17/90) ile başlayıp, "Zaten,

674 M atbu n ü sh ad a " L J " olan ifade, yazm a n ü sh ad a v e T aberî'd e şek lin d ed ir.

675 Y azm a n ü sh ad a / ' şek lin d ed ir (bk. vr. 4 5 a).

kendilerine hidayet rehberi geldiğinde, insanların (bıına) inanm alarını sırf,
'Allah, peygam ber olarak bir beşeri mi gönderdi?' dem eleri engellem iştir" (İsrâ

17/94) âyetine kadar olan kısm ı indirdi.676

Said b. M ansûr, Sünen adlı eserinde Said b. Cübeyr'den nakleder:

''Onlar: Sen, dediler, bizim için yerden bir kaynak fışkırtm adıkça sana asla
inanmayacağız" (isrâ 17/90) âyeti, Üm mü Selem e'nin kardeşi Abdullah b.
Ebû Üm eyye hakkında nâzil oldu. Bu rivayet m ürsel ve sahihtir. Bir ön­
ceki rivayetin şahidi olup isnadındaki m üphem liği giderir.

 yet 110: De ki: "İster A llah deyin, ister Rahman deyin. H angisini de­
seniz olur. Çünkü en güzel isim ler O'na hastır." N am azında yüksek sesle
okum a; onda sesini fa z la da kısm a; ikisinin arası bir yol tut.

İbn M erdûye vb. İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah [sallallahu aleyhi

vesellem ] bir gün M ekke'de nam az kıldı ve dua etti. Duasm da, "Y â Allah!
Yâ R ahm ân!" dedi. M üşrikler, "Şu Sâbiî'ye bakın, bize iki ilâha dua et­
m eyi yasaklıyor am a kendisi iki ilâha dua ediyor!" dediler. Bunun üze­
rine A llah Teâlâ, "D e ki: İster Allah deyin, ister Rahmân deyin. H angisini
deseniz olur. Çünkü en güzel isimler O'na hastır" âyetini indirdi.

"Nam azında yüksek sesle okum a; onda sesini fa z la da kısma; ikisinin ara­
sı bir yol tut."

Buhârî vb. İbn A bbas'tan nakleder: "N am azında yüksek sesle okum a;
onda sesini fa zla da kısma; ikisinin arası bir yol tut" âyeti R esülullah [sallal­

lahu aley h i v esellem ] hakkında nâzil oldu. Resûl-i Ekrem M ekke'de ashabı
ile birlikte nam az kılarken yüksek sesle Kur'ân-ı Kerîm okudu. M üş­

676 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 17/555-556. R iv ay et Taberî'de d aha u zu n olu p Sü y û tî tarafın d an

ih tisa r e d erek n a k led ilm iştir. M atb u n ü sh ad ak i h ata la r ned en iy le b irç o k y erd e sağ lık lı
b ir tercü m e y ap m ak için y azm a nü sh a v e T aberî'd en istifad e ettik.
rikler K ur'an'ı duyduklarında hem Kur'an'a, hem de O 'nu indirene ve
A llah R esû lü 'n e sövüyorlardı. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.

Buhârî, aynı şekilde bu âyetin dua hakkm da nâzil olduğuna dair

bir rivayeti Hz. Â işe'den [rad ıy allah u an h â] nakleder. İbn C erîr benzer bir
rivayeti İbn A bbas'tan naklederek, senedi daha sahih olm ası sebebiyle
birinci rivayeti tercih etm iştir. A ynı şekilde İm am N evevî ve başkaları
da o rivayeti tercih etm işlerdir. H afız İbn H acer, 'A n cak iki rivayetin
arasını cem etm e ihtim ali vardır. Zira nam az içindeki dua hakkında nâ­
zil olm uştur" der.

ibn M erdûye, Ebû H üreyre rivayetini nakleder: R esülullah [sallalla

hu aley h i v esellem ] Kâbe-i M uazzam a'nm yanında nam az kıldığında, dua­

da sesini yükseltti. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.

ibn Cerîr ve H âkim , Hz. Â işe'den nakleder: Bu âyet teşehhüd h ak­

km da nâzil oldu.677 Bu rivayet bir önceki rivayetin m aksadım açıkla­
m aktadır.

A hm ed b. M enî' ( v . 244/8S8-59)678 M üsned adlı eserinde İbn A bbas'tan

[rad ıyallahu anh] nakleder: Sahabe, "Allahım bize m erham et et" diye yük-
sek sesle dua ediyorlardı. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu ve yüksek
sesle ve kısık sesle okum am aları em rolundular.679

 yet 111: "Çocuk edinmeyen, hâkim iyette ortağı bulunm ayan, acizlikten
ötürii bir dosta da ihtiyacı olm ayan A llah ’a ham dolsun" de ve tekbir getirerek
O'nun şanını yücelt!

677 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 17/587.

678 A h m ed b. M en î' b. A b d u rrah m an el-B eg a v î için bk. Z eh eb î, Siyerit A ‘lâm i'n -N ü belâ,
11/483; K ettân î, R isâ letü l-M iistetra fe, 1/65. M ü sn ed adlı eseri m u h tem elen g ü n ü m ü ze
u laşm am ıştır.

679 Y azm a n ü sh a d a b u rivay et b u lu n m am ak tad ır.

 İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: Yahudi ve
hıristiyanlar, "Allah çocuk ed in d i" dediler. A raplar (telbiyelerinde),
"L eb beyk (buyur Rabbim iz), senin ortağın yok. Bir ortağın m üstesna
ki sen hem ona, hem de onun sahip olduklarına sahipsindir" dediler.
Sâbiîler ve M ecûsîler, "Şay et A llah 'ın dostları olm asaydı o m uhakkak
zelil olu rd u " dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâluhû], "Çocuk edinm e­
yen, hâkim iyette ortağı bulunm ayan, acizlikten ötürü bir dosta da ihtiyacı ol­
mayan Allah'a ham dolsun, de ve tekbir getirerek O'nun şanını yücelt!" âyet-i
kerim esini indirdi.680
 İbn C erîr, İbn İshak kanalıyla M ısırlı bir hadis şeyhinden, o da İk­
rim e'den, o da İbn A bbas'tan nakleder: K ureyş, N adr b, H âris ile U kbe
b. Ebû M u ay t'ı M edine'deki yahudi âlim lerine gönderdi. K ureyş onla­
ra dedi ki: "O n lara M u h am m ed 'i sorup özelliklerini onlara anlatın. Ve
onlara M u h am m ed 'in 'O n lar ilk Ehli kitap'tır, bizde bilgisi olm ayan
peygam berlerin bilgisi onlarda vardır' sözünü haber verin." Bunun
üzerine yola çıkıp M edine'ye vardılar. Yahudi haham larına Hz. M u ­
ham m ed 'in [sa lla llah u aley h i vesellem ] vasıflarını anlatıp sözlerinden bazı­
sını anlattılar. Yahudi bilginleri dediler ki: "O n a şu üç şeyi sorun. Eğer
b u soruların cevabını verirse bilin ki o A llah tarafından gönderilm iş
bir peygam berd ir. Eğer cevap verm ezse yalancı bir adam dır. O na eski
zam anlarda gelip geçm iş olan gençleri sorun. O nların durum ları ne
idi. Zira onların şaşılacak durum ları vardı. O na çok dolaşan ve yer­
yüzünün doğularına, batılarına kadar ulaşıp dolaşan adam ı sorun;
onun haberi neydi? Bir de ona ruhu sorun ki o n ed ir?" N adr ile U kbe
yola çıkıp M ekke'ye gelip K ureyş'e varıp, "Size, M uham m ed'le aran ı­
zı ayıracak şeyi g etird ik" dediler. K ureyşliler gelip R esûlullah'a [sallal­
la h u aley h i v ese llem ] bu soruları sordular. Peygam ber Efendim iz inşallah
dem eden, "Sorduklarınızın cevabını yarın size cevap vereceğim " buyurdu.
Bunun üzerine K ureyşliler ayrıldı. Resûl-i Ekrem on beş gün bekledi.
C enâb-ı H ak bu süre içerisinde Hz. Peygam ber'e vahiy gönderm edi,
C ebrâil de [a ley h isselâ m ] kendisine gelm edi. Bunun üzerine M ekkeliler
kendi aralarında ileri geri konuşm aya başladılar. A llah R esûlü vahyin
k esilm esinden dolayı üzüldü ve M ekkeliler'in bu konu şm aları kendi­
sine ağır geldi. N ihayet C ebrâil [aley h isselâm ] A llah Teâlâ katından K ehf
sûresi ile çıkageldi. Bu sûrede onların sorm uş olduğu gençlerin h abe­
ri, çok dolaşan adam ın haberi ve m üşriklerin söylediklerine üzüldüğü
için ona bir uyarı vardı. A yrıca, "Sana ruh hakkm da soru sorarlar. De ki:
Ruh, Rabbim 'in em rindendir. Size ancak az bir bilgi verilm iştir'’ (isrâ 17/85)

âyetini de g e tird i.681

® 11 # p jı ^ IS İ Jlp iıL a i

 yet 6: Bu yeni kitaba inanm azlarsa (ve bu yüzden helâk olurlarsa) ar­
kalarından üzüntüyle neredeyse kendini harap edeceksin.

İbn Merdûye, İbn A bbas'tan [radıyallahu anh] nakleder: Utbe b. Rebîa,

Şeybe b. Rebîa, Ebû Cehil b. Hişâm, Nadr b. Hâris, Üm eyye b. Halef, Âs
b. Vâil, Esved b. M uttalib ve Ebü'l-Bahterî, bir grup Kureyşli ile bir araya
gelmişlerdi. Kavm inden görm ekte olduğu m uhalefet ve onlara getirmiş
olduğu bu öğütleri inkâr etm eleri Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] çok
ağır geldi. Bu durum onu çok üzmüştü. İşte bunun üzerine Allah Teâlâ,
"Bu yeni kitaba inanmazlarsa (ve bu yüzden helâk olurlarsa) arkalarından
üzüntüyle neredeyse kendini harap edeceksin" âyet-i kerim esini indirdi.

© C ^ j ıji\ ı% 3 — - û y s lis ^ \ jL jj

 yet 25: Onlar, m ağaralarında üç yüz yıl kadar kaldılar ve dokuz yıl da
buna ilave etm işlerdir.
 İbn M erdûye, İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anh] nakleder: "Onlar, m ağa­
ralarında üç yüz kadar kaldılar" âyeti nâzil olunca denildi ki "Y â R esûlal­
lah! Yıl m ı ay m ı?" Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ], " ... yıl ve dokuz yıl
da buna ilave etm işlerdir" âyetini indirdi. A ynı rivayeti İbn Cerîr, D ah ­
h âk'tan nakleder.

İbn M erdûye, aynı şekilde İbn A bbas'tan nakleder: R esûlullah [sal­

lallah u aleyhi vesellem ] yem in etti. Ü zerinden kırk gece geçti. Bunun üze­
rine, "Allah'ın dilem esine bağlam adıkça (inşallah dem edikçe) hiçbir şey için
'Bunu yarın yapacağım ' deme" (K eh f 18/23) âyeti nâzil oldu.

 yet 28: Sabah akşam Rab'lerine, O'nun rızasını dileyerek dua edenlerle
birlikte candan sebat et. Dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan
çevirme. Kalbini bizi anm aktan gafil kıldığım ız, kötü arzularına uymuş ve işi
gücü aşırılık olan kim seye boyun eğme.

Bu âyetin nüzûl sebebi En'âm sûresinde H abbâb rivayetinde zik­

redildi.

"Kalbini bizi anm aktan gafil kıldığım ız, kötü arzularına uymuş ve işi
gücü aşırılık olan kim seye boyun eğ m e."

İbn M erdûye, C üveybir kanalıyla D ahhâk'tan, o da İbn A bbas'tan

nakleder: " K albini bizi anm aktan gafil kıldığım ız, kötü arzularına uymuş ve
işi gücü aşırılık olan kim seye boyun eğme" âyeti Ü m eyye b. H alef el-Cu-
m ahî hakkında nâzil oldu. Zira Ü m eyye b. Halef, Hz. Peygam ber'i [sal­

la lla h u a ley h i v esellem ] fakirleri yanından kovup M ekkeliler'in ileri gelen­

lerini yakım na alm ası gibi A llah 'ın ona çirkin gösterdiği bir işe davet
etti. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.
 ibn Ebû Hâtim, Rebî'den nakleder: Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ],

Ümeyye b. Halef ile ilgileniyordu. Ancak o, Resûl-i Ekrem 'in kendisine

söylediklerine dalgın ve ilgisiz idi.682

İbn Ebû Hâtim , Ebû H üreyre'den nakleder: U yeyne b. Hısn, Hz.

Peygam ber'in yanm a girdi. Peygam ber Efendim iz'in yanında Selm ân
vardı. Bunu gören U yeyne, "B iz sana geldiğim izde bunu çıkar, sonra
biz sana gelelim " dedi. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.683

J > j o U i r J & 5 ö\ j p o U K ! fa li, > J l J3

£0) fi j j ı aJ j Loj L-î.>-

 yet 109: De ki: Rabbim'in sözleri için derya m ürekkep olsa ve bir o ka­
dar da ilavegetirsek dahi, Rabbim'in sözleri bitm eden önce deniz tükenecektir.

H âkim vb. İbn A bbas'tan nakleder: Kureyşliler, yahudilere, "B ize

bir şeyler verin de onları bu adam a soralım " dediler. Yahudiler, "O n a
ruhu sorun" dediler. Sordular ve bunun üzerine, "Sana ruh hakkında
soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbim'in em rindendir. Size ancak az bir bilgi
verilm iştir" (isrâ 17/85) âyeti nâzil oldu. Yahudiler, "B ize çok ilim verildi.
Bize Tevrat verildi. Ve kim e Tevrat verilm işse hiç şüphesiz ona çok ha­
yırlar verilm iştir" dediler. Bunun üzerine, "De ki: Rabbim'in sözleri için
derya m ürekkep olsa ve bir o kadar da ilave getirsek dahi, Rabbim 'in sözleri
bitm eden önce deniz tükenecektir " âyeti nâzil oldu.

^ İ^ JI Ü -Jl j J

© « s l^ o Tj <^5 ; u j

 yet 110: De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim. (Şu var ki) bana,
ilâhınızın, sadece bir ilâh olduğu vahyolunuyor. Artık her kim Rabb'ine kavuş­
mayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabb'ine ibadette hiçbir şeyi ortak koşmasın.

682 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 7/2357.

683 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 7/2357.

 İbn Ebû H âtim ve İbn Ebü'd-Dünyâ (v. 281/894) İhlâs kitabında
T âvûs'tan nakleder: Bir adam , "Y â Resûlallah, ben iyilik yapıyorum ve
bunları ancak A llah için yapıyorum . İnsanlar da bunu görsünler isti­
yoru m " dedi. Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] susup ona herhangi bir
şey söylem edi. Bunun üzerine, "De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim
. .. " âyeti nâzil oldu.684 Bu rivayet m ürseldir. A ncak H âkim el-M üsted­
rek'te m evsul olarak Tâvûs, İbn A bbas'tan nakleder ve Şeyh ayn'ın şart­
larına uygun olarak sahih olduğunu ifade eder.

İbn Ebû H âtim , M ü câh id 'd en n akled er: M ü slü m an lard an biri
cihad ed iyord u ve bu d u ru m u n u n in san lar tarafın d an bilin m esin i
istiyordu. B u nu n ü zerin e A llah [celle c e lâ lu h û ], "A rtık her kim R abb'ine
kavuşm ayı um uyorsa, iyi iş yapsın ve R abb'ine ibadette hiçbir şeyi ortak
koşm asın " âyetini in d ird i.685

Ebû N uaym ve Târih adlı eserinde İbn A sâkir, Süddî es-Sagîr, Kel-
bî, Ebû Salih kanalıyla İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh] nakleder: Cündeb
b. Z üheyr nam az kıldığında686, oruç tuttuğunda veya sadaka verdiğin­
de, bu durum u insanlar arasında hayırla anılınca bundan fazlasıyla
m em nun olurdu. Bunun üzerine bu konuda, "A rtık her kim Rabb'ine
kavuşm ayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabb'ine ibadette hiçbir şeyi ortak koş­
masın" âyeti nâzil oldu.687

684 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2394. İbn E b ü 'd -D ü n y â'n m eserin d e bu lam ad ım .

685 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 7/2394.

686 M atb u n ü sh a d a i İÜ <JÜ" şek lin d e olan ifad e, yazm a nü sh a (vr. 4 6 a)

v e k a y n a k la rd a d j J İ s r 0 & " şek lin d e o ld u ğ u n d an d o lay ı tercü m ed e

b u n u esas aldık.

687 Ebû N u a y m , M a'rifetü 's-S ahâbe, 2/580; İbn A sâk ir, Târîhu D ım aşk, 11/304.
 Â yet 64: Biz ancak Rabb'inin em ri ile ineriz. Ö nümüzde, arkam ızda ve
bunlar arasında olan her şey O'na aittir. Senin Rabb'in unutkan değildir.

Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v esellem ],

Hz. Cibril'e, “Bizi, ziyaret etm ekte olduğundan daha çok ziyaret etm ekten
seni alıkoyan nedir?" diye sordu. Bunun üzerine, " Biz ancak Rabb'inin
em ri ile ineriz. Ö nümüzde, arkam ızda ve bunlar arasında olan her şey O'na
aittir. Senin Rabb'in unutkan değildir" âyeti nâzil oldu, ibn Ebû Hâtim ,
İkrim e'den nakleder: C ebrâil [aley h isselâm ], nüzûl konusunda kırk gün
gecikti ... diyerek benzer şekilde zikretti.688

İbn M erdûye, Enes'ten nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ],

Cibril'e sordu: "Allah katında en sevim li yer ve Allah'ın en çok buğzettiği yer
hangisidir? " Hz. Cibrîl, "Bilm iyorum , gidip sorayım " dedi. Cebrâil [aley ­

h isselâm ] gecikm eli olarak geldi. Peygam ber Efendim iz, " Bana gelm ekte
geciktin. Ben de bana kızgın olduğunu zannettim ” buyurdu. Hz. Cebrâil,
“Biz ancak Rabb'inin em ri ile ineriz. Ö nümüzde, arkam ızda ve bunlar ara­
sında olan her şey O'na aittir. Senin Rabb'in unutkan değildir'' buyurdu.
 İbn İshak, İbn A bbas'tan nakleder: K ureyş, A shâb-ı K ehf'i sordu­
ğunda Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] on beş gece beklem işti. C enâb-ı
H ak bu konuda bir vahiy bildirm em işti. Cebrâil geldiğinde ona "g e ­
ciktin" buyurm uştu. Bunun üzerine bunu zikretti.

Q J lî} UsUL 'jJ S ^ÂJI c 4 I> I

y ' " '

 yet 77: (Resûlüm !) A yetlerim izi inkâr eden ve, "M uhakkak surette
bana mal ve evlat verilecek" diyen adam ı gördün mü?

Buhârî, M üslim vb. H abbâb b. Eret'ten naklederler: Âs b. V âil es-

Sehm î'ye, ondaki bir alacağım ı istem ek üzere gittim. "M u ham m ed'i
inkâr edinceye kadar bu alacağını sana verm eyeceğim " dedi. Ben, "S en
ölünceye ve tekrar diriltilinceye kadar bu dediğini yapm ayacağım " de­
dim. "Yani ben şim di öleceğim , sonra tekrar diriltileceğim öyle m i?"
dedi. Ben, "E v et" dedim . "O halde orada m alım ve çocuklarım olacak,
bu alacağını o zam an sana veririm " dedi. Bunun üzerine, "Ayetlerim izi
inkâr eden ve, ‘M uhakkak surette bana mal ve evlat verilecek' diyen adamı
gördün mü?" âyet-i kerim esi indi.

o U JU a JI I ji i i j j j J l o]

 yet 96: İm an edip de iyi davranışlarda bulunanlara gelince, onlar için

çok m erham etli olan Allah, (gönüllerde) bir sevgi yaratacaktır.

İbn C erîr, A bd u rrah m an b. A vf'tan n akled er: A bd u rrahm an ,

M ed in e'ye h icret ettiğinde U tbe ve Şeybe b. R ebîa, Ü m eyye b. H a­
le f in de araların d a bu lu n d u ğu M ekk e'd eki ark ad aşların d an ayrılık
h asreti hissetti. B u nu n ü zerin e A llah [celle ce lâ lu h û ], "İm an edip d e iyi
davranışlarda bu lu n an lara gelince, on lar için çok m erham etli olan Allah,
(gönüllerde) bir sevgi yaratacaktır" âyetini in d ird i.689 D edi: "M ü m in le ­
rin k alp lerin d ek i m u h ab b ettir." 690

689 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 18/263.

690 B u cü m le y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır. A yet-i k erim ed e g eçen " I a / ' k elim esin in
açık la m a sıd ır.
 'İ ' ^ \ >•
ü '> J l

 yet 1-2: Tâ-hâ. Biz, Kur'an't sana, güçlük çekesin diye indirmedik.

İbn M erd ûye, İbn A b b as'tan n akled er: R esû lu llah [sa lla lla h u a le y ­

hi v e s e lle m ], k end isin e vahyin geld iğ i ilk g ü n lerd e n am az kıld ığ ın d a

kıyam d a ayakların ın u cu n a basarak dururdu. Bunun ü zerin e A llah
[celle ce lâ lu h û ], "Tâ-hâ. Biz, sana Kur'an'ı g ü çlü k çekesin diye indirm edik"
âyetin i in d ird i.691

A bd b. H um eyd, Rebî' b. Enes'ten nakleder: R esûlullah [sallallahu

aley h i v ese lle m ], nam az kıldığında bir ayağı üzerinde durup diğerini kal­
dırıyordu. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] "Tâ-hâ. Biz, Kur'an'ı sana,
güçlük çekesin diye indirm edik" âyetini indirdi.692

Bezzâr, Hz. Ali'den nakleder: Resûl-i Ekrem [sallallahu aley h i vesellem ],

kıyam da durm ak için ayaklarını sırayla değiştiriyordu. Bunun üzerine,

"Tâ-hâ. Biz, Kur'an'ı sana, güçlük çekesin diye indirm edik" âyeti nâzil oldu.693

691 Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 5/549.

692 Sü y û tî, D ürrü 'l-M en sû r, 5/549. M atb u n ü sh a d a bu riv ay etin sen ed i ile so n rak i rivayetin
m etn i b irleştirilerek a k ta rılm ış olu p , tercü m ed e y azm a n ü sh ay ı esas ald ık .

693 B ezzâr, el-M ü sn ed , 3/136. B u riv ay et m atb u n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır. Y azm a nü sh a

(vr. 4 6 b).
 İbn M erdûye, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler,
"B u adam R abb'ine karşı geldi" dediler. Bunun üzerine, "Tâ-hâ. Biz,
Kur'an'i sarın, gü çlük çekesin diye indirm edik" âyeti nâzil oldu.

© C lL j J j 141 ^ : j i î j u j l j p

A yet 105: (Resûlüm !) Sana dağlar hakkında sorarlar. De ki: Rabbim on­
ları ufalayıp savuracak.

İbnül-M ünzir, İbn Cüreyc'den nakleder: Kureyşliler, "Y â M uham ­

med! Senin Rabb'in kıyam et günü bu dağları nasıl yapacak?" dediler.
Bunun üzerine, "Sana dağlar hakkında sorarlar" âyeti nâzil oldu.

id i 5ı j d Y j d ıd ı i ı

 yet 114: G erçek hüküm dar olan Allah, yücedir. Sana O'nun vahyi
tam am lanm azdan önce Kur'an'ı (okum akta) acele etm e ve " Rabbim , benim
ilm im i artır" de.

ibn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i v esel­

lem ], Cebrâil [aley h isselâm ] kendisine Kur'an'dan bir şey indirdiğinde onu
ezberlem ek için kendini yoruyor ve zorluyordu. Hatta ezberlem eden
önce Cibril [aley h isselâm ] geri dönecek diye korkuyordu. İşte bunun ü ze­
rine A llah Teâlâ, "Sana O'nun vahyi tam am lanm azdan önce Kur'an'ı (oku­
makta) acele etm e" âyetini indirdi. N isâ sûresinde başka bir sebep daha
zikredildi. A ncak bu rivayet daha sahihtir.

U 3İ J 1s ^ J I ^ £-1 ÂJ \1 & > U J l J J L İS T j

© 'S d i j t 3 jjj ^

 yet 131: Sakın, kendilerini denem ek için onlardan bir kesim i fa y d a ­

landırdığım ız dünya hayatının çekiciliğine gözlerini dikm e! Rabb'inin nim eti
hem daha hayırlı, hem de daha süreklidir.
 İbn Ebû Şeybe, İbn M erdûye, Bezzâr ve Ebû Ya'lâ, Ebû R âfi'den
n aklederler: Bir gün R esülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] bir m isafir gel­
di. P eygam ber Efendim iz beni, "Parasını receb hilâlinde verm ek üzere bir
m iktar un ver" diye yahu dilerden bir adam a gönderdi. Yahudi, "A ncak
bir rehin verirse veririm " dedi. D önüp Hz. Peygam ber'e durum u h a­
ber verdim , şöyle buyurdu: "Vallahi ben gökte de kendine güvenilenim ,
yeryüzünde de güvenilenim ." D aha R esû lu llah 'm huzurundan çıkm a­
m ıştım ki, "Sakın, kendilerini denem ek için onlardan bir kesim i fay d alan d ır­
dığım ız dünya hayatının çekiciliğine gözlerin i dikm e! Rabb'inin nim eti hem
daha hayırlı, hem de daha sü reklidir" âyeti nâzil oldu.694

694 S ü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 5/612; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 7/2273; T aberânî, el-M u 'cem ü î-
K ebîr, 1/331. D iğ er k a y n ak lard a b u lam ad ım .
 A yet 6: Bunlardan önce helak ettiğim iz hiçbir belde iman etm em işti; şim ­
di bunlar mı iman edecekler?

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: M ekke halkı Resülullah'a [sallallahu

a ley h i v e se lle m ], "E ğer söylediğin gerçek ise ve bizim sana im an etm em iz
seni m em nun edecekse, Safâ tepesini bizim için altına çev ir" dediler.
Cebrâil [aley h isselâm ] gelip, "D ilersen kavm inin istediği olur, am a eğer
bu durum da im an etm ezlerse kendilerine hiç m ühlet verilm eyecek.
D ilersen de kavm ine m ühlet verilecek" dedi. Bunun üzerine A llah [cel­
le celâlu h û ], "Bunlardan önce helâk ettiğim iz hiçbir belde iman etm em işti; şim ­
di bunlar mı iman edecekler?" âyetim indirdi.

£0) ö j j j o -* l i i J lL > J I d U L i jju - J U L *> - L« j

A yet 34: Biz, senden önce de hiçbir beşere ebedîlik vermedik. Şim di sen
ölürsen, sanki onlar ebedî mi kalacaklar?
 İbnü'l-M ünzir, İbn C üreyc'den nakleder: C ebrâil [aley h isselâm ] Resû-
lullah'a ölüm haberini getirince Peygam ber Efendim iz [sallallah u aley h i

v ese lle m ], "Yâ Rabbi! Benim ümm etim kim e kalacak?" buyurdu. Bunun ü ze­
rine, "Biz, senden önce de hiçbir beşere ebedîlik vermedik. Şim di sen ölürsen,
sanki onlar ebedî m i kalacaklar?" âyeti nâzil oldu.

j j j i iIjJ Slı oı l)\j ıSı 5

 yet 36: (Resulüm !) Kâfirler seni gördükleri zaman, "Sizin ilâhlarınızı

diline dolayan bu m u?" diyerek seni hep alaya alırlar. H albuki onlar, çok esir­
geyici Allah'ın kitabını inkâr edenlerin tâ kendileridir.

İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: Resülullah [sallallahu aleyhi v esel­

lem ], kendi aralarında konuşan Ebû Süfyân ile Ebû C eh il'in yanından
geçti. Ebû Cehil, Peygam ber Efendim iz'i görünce güldü ve Ebû Süf-
yân'a, "B u A b d ü m en âfin nebisidir" dedi. Ebû Süfyân kızdı ve "N e
yani, A bdüm enâfoğulları'nm bir peygam beri olm asını çok m u garip
buluyorsun?" dedi. Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] onları duydu ve
dönüp Ebû C eh ille konuştu ve onu cehennem azabı ile korkuttu. "Am­
canın695 başına gelenler senin başına gelm edikçe vazgeçmeyeceksin sanırım "
buyurdu. Bunun üzerine, "Kâfirler seni gördükleri zaman, 'Sizin ilâhları­
nızı diline dolayan bu m u ?’ diyerek seni hep alaya alırlar" âyeti nâzil oldu.696

0 ö j * j \j L f J >■*-—ü - O ji j * 0_j~ lJü U j

 yet 98: Siz ve Allah'ın dışında taptığınız şeyler cehennem yakıtısınız.

Siz oraya g ireceksin iz."

H âkim , İbn A bbas'tan nakleder: "Siz ve Allah'ın dışında taptığınız

şeyler cehennem yakıtısınız. Siz oraya gireceksiniz" (E n biy â 21/98) âyeti nâzil

695 İbn Ebû Hâtim ve yazma nüshada (vr. 47a) "ûJlLp" olan ifade m atbu nüshada " s JLc- j a "

şeklindedir.

696 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 8/2452-2453.

olduğunda (m üşriklerden) İbn Z eb'arî, "G üneş, ay, m elekler ve Hz.
Ü zeyir'e de tapılıyor. Tüm bunlar ilâhlarım ızla birlikte cehennem de
m i olacaklar?" dedi. Bunun üzerine, "Tarafımızdan kendilerine güzel
akıbet takdir edilmiş olanlara gelince, işte bunlar cehennemden uzak tutulur­
lar" (E n biy â 21/101) âyeti nâzil oldu.697 Ve, "M eryem oğlu Isa, bir misal olarak
anlatılınca senin kaınnin hemen bağnşm aya başladılar. ‘Bizim tanrılarım ız
mı hayırlı, yoksa o mu?' dediler. Bunu sana ancak tartışm ak için söylediler.
D oğrusu onlar kavgacı bir toplum dur" (Z u h r u f43/57-58) âyetleri nâzil oldu.

697 H âk im , el-M ü stedrek, 2/416.

 Â yet 8: İnsanlardan bazısı, bir bilgisi, bir rehberi ve (vahye dayanan)
aydınlatıcı bir kitabı olm adığı halde A llah hakkında tartışmaya kalkar.

İbn Ebû H âtim , Ebû M âlik'ten nakleder: "İnsanlardan bazısı, bir bil­
gisi, bir rehberi ve (vahye dayanan) aydınlatıcı bir kitabı olm adığı haldi Allah
hakkında tartışmaya kalkar” âyeti N adr b. H âris hakkında nâzil oldu.

 yet 11: İnsanlardan kim i Allah'a yalnız bir yönden kulluk eder. Şöyle
ki: Kendisine bir iyilik dokunursa buna pek m em nun olur, bir de musibete
uğrarsa çehresi değişir (dinden yüz çevirir). O, dünyasını da ahiretini de kay­
betmiştir. İşte bu, apaçık ziyanın tâ kendisidir.
 Buhârî, İbn A bbas'tan nakleder: Bir adam M edine'ye gelirdi. Eğer
hanım ı oğlan doğurm uş ve kısrağı yavrulam ış olursa, "B u din, iyi bir
d ind ir" derdi. Eğer hanım ı doğurm am ış, kısrağı da yavrulam am ış ise,
"B u kötü bir dindir" derdi. Bunun üzerine, "İnsanlardan kim i Allah'a
yalnız bir yönden kulluk eder ..." âyeti nâzil oldu.699

İbn M erdûye, A tıyye kanalıyla Ebû Said'den 700 nakleder: Yahu-

dilerden bir adam m ü slü m an oldu. Sonra gözleri âm â oldu, m alını
kaybetti ve çocuğu öldü. İslâm 'da bir u ğu rsu zlu k görerek, "B u d i­
nim de h içbir h ayır görm edim , gözüm kör oldu, m alım ı kaybettim ve
çocu ğum ö ld ü " dedi. Bunun ü zerine, "İnsanlardan kim i Allah'a yalnız
bir yönden ku llu k eder ..." âyeti n âzil oldu .701

f >
jb ö* CnnLi İJy6 ıjjj j l i ^ jl-İA
' \[ t • i " >
■Cj 1 O *.1■

 yet 19: Şu ikigrııp, R abJeri hakkında çekişen iki hasım dır: Şimdi, inkâr
edenler için ateşten bir elbise biçilmiştir. Onların başlarının üstünden kaynar
su dökülecektir!

Buhârî, M üslim vb. Ebû Zer'den naklederler: "Şu iki grup, R ableri
hakkında çekişen iki hasım dır ... " âyeti H am za, U beyde, A li b. Ebû Tâlib,
U tbe, Şeybe ve Velîd b. U tbe hakkm da nâzil oldu.

H âkim , H z. A li'd en n akled er: Bu âyet b izim h akk ım ızd a n âzil

oldu . B ed ir'd ek i m ü b arezem iz h ak k ın d a, "Şu iki gru p, R a b le r i h ak­
kın da çekişen iki hasım dır: Şim di, inkâr eden ler için ateşten bir elbise bi-

699 B u h ârî, T efsîr (H ac), 2.

700 M atbu n ü sh a "İb n A b b a s" şek lin d ed ir. Y azm a nü sh a ve d iğ er k ay n ak lard a ise E bû
Said el-H u d rî olarak n ak led ilm ek ted ir.

701 Sü y û tî, D ü rriiî-M en sû r, 6/14; Şev k ân î, F eth u rt-K adîr, 3/523; K u rtu b î, el-C âm i', 12/17.
R iv a y et k a y n a k lard a tafsilatlı olu p b u rad a ö z etlen m iş o ld u ğ u g örü lm ek ted ir. B u rad a
z ik red ilm ey en bölüm şö y led ir: B ir ad am H z. P ey g am b er'e g eld i ve, "B e n im M ü slü ­
m a n lığ ım ı fe sh e t" dedi. H z. P eyg am ber, "İslâm fes h o lu n m a z " b u y u rd u . O, "B u d in im d e
h içb ir h a y ır e ld e etm ed im ; g özü m ü k ö r etti, m alım ı ve ço cu ğ u m u g id e rd i" d ed i. H z.
P eyg am ber, "Ey yahu di, Islâm , ateşin dem ir, g ü m ü ş ve altın ın kirin i g id erd iğ i g ib i in san ların
kirlerin i g id erir" b u y u rd u la r ve b u âyet-i k erim e n âzil old u.
çilm iştir. O nların başların ın ü stü nden kayn ar su dökü lecektir! Bununla,
karın ların ın için deki (organ lar) ve derileri er itilecektir! Bir de on lar için
dem ir kam çılar vardır! Istıraptan dolayı oradan her çıkm ak istediklerinde,
oraya g eri dön d ü rü lü rler ve, 'Tadın bu yakıcı azabı!' (d en ilir)" (H a c 22/1 9 ­

22) ây etleri n âzil o ld u .702

H âkim , başka b ir şekilde yine Hz. A li'den nakleder: Bu âyet Bedir

günü m übareze yapan Hz. H am za, Hz. Ali, U beyde b. H âris ile U tbe
b. Rebîa, Şeybe b. Rebîa ve Velîd b. U tbe hakkında nâzil oldu.703

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet Ehl-i

kitap hakkında nâzil oldu. Onlar, "B iz Allah'a sizden daha layıkız,
kitabım ız daha önce, peygam berim iz sizin peygam berinizden daha
önced ir" dediler. M üm inler ise, "B iz Allah'a sizden daha layıkız, hem
Hz. M uham m ed'e [sallallah u aley h i vesellem ] hem de sizin peygam berinize
im an ettik ve A llah katından gelen her kitaba da im an ettik" dediler.704
İbn Ebû H âtim , benzer bir rivayeti K atâde'den nakleder.705

o l__«Üot ı j j \;<3lJ İ J jlS " jjl ö l

* "
t . /

 yet 25: İnkâr edenler, Allah'ın yolundan ve -yerli, taşralı- bütün in­
sanlara eşit (kıble veya m âbed) kıldığım ız M escid-i H arâm ’dan (insanları)
alıkoym aya kalkanlar (şunu bilm eliler ki) kim orada (böyle) zulüm ile haktan
sapm ak isterse ona acı azaptan tattırırız.

İbn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh] nakleder: R esûlul­
lah [sallallah u aley h i v ese llem ], A bdullah b. Ü neys'i biri m uhacir, diğeri
ensardan olm ak üzere iki adam la birlikte bir yere gönderdi. (Yolda)

702 H âk im , el-M ü sted rek, 2/418.

703 H âk im , el-M ü sted rek, 2/419.

704 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 18/589.

705 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2480.

nesepleri konusunda birbirlerine karşı övündüler. A bdullah b. Ü neys
kızıp ensarlı sahabiyi öldürdü. Sonra da İslâm 'dan çıkıp m ürted oldu
ve M ekke'ye kaçtı. Bunun üzerine hakkında, "İnkâr edenler, Allah'ın yo­
lundan ve -yerli, taşralı- bütün insanlara eşit (kıble veya mâbed) kıldığım ız
M escid-i Harâm'dan (insanları) alıkoym aya kalkanlar (şunu bilm eliler ki) kim
orada (böyle) zulüm ile haktan sapm ak isterse ona acı azaptan tattırırız" âyeti
nâzil o ld u .706

© t5s“^ çj* ot $ ^ '3 ty *

 yet 27: İnsanlar arasında haccı ilan et ki gerek yaya olarak, gerek uzak
yollardan gelen yorgun develer üzerinde sana gelsinler.

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: (İnsanlar hacca giderken) binit­

lerine binm ez ve sadece yaya olarak gelirlerdi. A llah [celle celâlu h û ], "İn­
sanlar arasında haccı ilan et ki gerek yaya olarak, gerek uzak yollardan gelen
yorgun develer üzerinde sana gelsinler" âyetini indirdi. Ve hac yolculuğu
için azık edinm elerini em redip hac yolculuğunda binitlerine binerek
yolculuğa ve ticarete ruhsat verdi.707

j h * tf jİ s J l İ\ Z g i j l i jû a Y j i i Ij i ş jJ

 yet 37: O nların ne etleri ne de kanları Allah'a ulaşır; fa k a t O'na sadece

sizin takvanız ulaşır. Sizi hidayete erdirdiğinden dolayı Allah'ı büyük tanıya­
sınız diye O, bu hayvanlan böylece sizin istifadenize verdi. (Ey M uham m ed!)
Güzel davrananları müjdele!

ibn Ebû H âtim , İbn C üreyc'den nakleder: C âhiliye insanı, k estik ­

leri devenin eti ve kanını K âbe'ye sürerlerd i.708 R esû lu llah 'm ashabı,

706 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 8/2484.

707 Taberî, C âm îııl-B ey û n , 18/608.

708 M atb u n ü sh ad a olan ifad e, yazm a n ü sh a ve k ay n ak lard a " j j ü İ "

şek lin d ed ir.
"E ğ e r bu tazim için ise biz K âbe'ye kan sürm e k onu su nda tazim et­
m eye daha çok lay ık ız" dedi. Bunun ü zerin e A llah Teâlâ, " O nların ne
etleri ne de kanları Allah'a ulaşır; fa k a t O'na sadece sizin takvanız ulaşır"
âyetini gön d erd i.709

 yet 39: Kendileriyle savaşılanlara (müminlere), zulm e uğram ış olm a­

ları sebebiyle, (savaş konusunda) izin verildi. Şüphe yok ki Allah, onlara yar­
dım a m utlak surette kadirdir.

A hm ed b. Hanbel, hasen olduğunu ifade eden Tirm izî ve sahih ol­

duğunu ifade eden Hâkim , İbn A bbas'tan nakleder: Resûlullah [sallallahu

aleyhi vesellem ] M ekke'den çıkarılınca Hz. Ebû Bekir [rad ıyallahu anh], "P ey ­
gam berlerini çıkardılar, helâk olacaklardır" dedi.

jr S lİL L lt Jü\ J b la l V I T j ö J L j ■y* d U İ ^ llL ^ I L Ş

0 ^ ii\ j o ç i i ı ^ f i o iL ıİJi u iı *4 ^ 1

 yet 52: (Ey M uham m ed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî gönder­
m edik ki o, bir tem ennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî
arzular) katm aya kalkışm asın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal
eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakım ından) sağlam olarak
yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir, hilküm ve hikm et sahibidir.

İbn Ebû H âtim ve İbn C erîr ve İbnül-M ünzir, sahih bir senedle Said
b. Cübeyr'den naklederler: Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] M ekke'de
iken, " Battığı zaman yıldıza andolsun ki . . . " (N e cm 5 3 / l) âyetini okuyordu.
"Gördünüz mü o Lât ve Uzzâ'yı? Ve üçüncüleri olan ötekini, M e n â fi" (N ecm

53/19-20) âyetine geldiğinde şeytan, Resûl-i Ekrem Efendim iz'in diline,

"O nlar o beyaz kuğulardır ki şefaatleri um ulur" ifadesini attı. M üşrik­
ler, "Bugüne kadar ilâhlarım ızı hayırla anm am ıştı" diyerek Hz. Pey­
gam ber secde ettiğinde onlar da secde yaptılar. Bunun üzerine, "B iz,

709 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2495.

senden önce hiçbir resûl ve nebî gönderm edik ki o, bir tem ennide bulunduğun­
da, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışm asın" âyeti
nâzil oldu.710

Bezzâr ve ibn M erdûye, farklı bir şekilde Said b. C übeyr kana­

lıyla ibn A bbas'tan naklederler. Bezzâr, "K an aatim ce bu hadiste şek
vard ır"711 ve, "B u hadisin tek m uttasıl senedi bu seneddir. Bu rivayeti
m evsul olarak nakleden Ü m eyye b. Halid, bu rivayetinde teferrüd et­
m iştir. Ü m eyye b. H alid, sika ve m eşhur bir râv id ir"712 der. N ehhâs (v.
338/ 950),713 senedinde V âkıd î'nin bulunduğu bir tarikle İbn A bbas'tan
nakleder.714 İbn M erdûye, K elbî kanalıyla Ebû Salih, İbn A bbas'tan
nakleder, ibn Cerîr, Avfî kanalıyla ibn A bbas'tan nakleder. İbn İshak,
es-Sîre adlı eserinde M uham m ed b. Kâ'b, M usa b. Ukbe, İbn Şihâb'dan
nakleder. İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b ve M uham m ed b. Kays ka­
nalıyla nakleder.715 ibn Ebû H âtim , Süddî kanalıyla nakleder. Tüm bu
rivayetler aynı içeriktedir. Said b. C übeyr'e ait ilk rivayet hariç tüm
rivayetler ya zayıf veya m ünkatı'dırlar.

Hafız İbn Hacer, "Rivayetle ilgili çok tarik olm ası, olayın aslının
olduğuna delalet eder. Bununla birlikte iki sahih ve m ürsel tariki var­
dır. Bu iki tarikten biri Zührî, Ebû Bekir b. A bdurrahm an b. H âris b.
H işâm diğeri ise D avud b. Ebû Hind, Ebü'l-A liye kanalıyla olm ak ü ze­
re ibn C erîr tarafından nakledilir. İbnü'l-A rabî ve İyâz'm , 'B u rivayet­
ler bâtıldır, aslı yoktur' sözünün bir kıym eti y o k tu r"716 der.

710 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2500; T aberî, C â m iu î-B ey â n , 18/666.

711 Lübâb m e tn in d e " J.___j- 1 L L j" o la n ifa d e n in devam ı B e z z â r 'd a (21/ 296)

- v iü ü l ___—>-l L L ji" ş e k lin d e d ir . "t_*__ i~\ L i_ j" ib a r e s i r â v in in

o la b ile c e ğ i g ib i, m ü e llif e d e a it o la b ilir . B u r a d a i f a d e n in B e z z â r 'a a it o ld u ğ u

a n la ş ılm a k t a d ır .

712 B ezzâr, el-M ü sn ed, 11/296.

713 M atb u n ü sh ad a B u h â rî d iy e z ik red ilm ek ted ir. A n cak B u h ârî'd e bö y le b ir rivay ete
ra stla y a m a y ın ca y azm a n ü sh ay a m ü racaatım ızd a b u n u n N eh h âs o ld u ğ u n u g ö rd ü k
(bk. y azm a n ü sh a, vr. 47b).

714 N eh h âs, M eân il-K u r'ân , 4/425-426. B u rad a ilg ili riv ay etler b u lu n m ak la b irlik te, b u
riv ay etlerin sen ed lerin d e V â k ıd î ve ibn A b b as b u lu n m am ak tad ır.

715 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 18/663.

716 İbn H acer, F eth u l-B â rî, 8/439.

 Â yet 60: İşte böyle. H er kim, kendisine verilen eziyetin dengi ile karşılık
verir de bundan sonra kendisine yine bir tecavüz ve zulüm vâki olursa, emin
olm alıdır ki Allah ona m utlaka yardım edecektir. H akikaten Allah çok bağışla­
yıcı ve m ağfiret edicidir.

İbn Ebû H âtim , M ukâtil'den nakleder: Bu âyet Resûlullah'm [sallal­

lah u aley h i v esellem ] gönderdiği bir seriyye hakkm da nâzil oldu. Seriyye
m uharrem in bitm esine iki gün kala yolda m üşriklerle karşılaştı. M üş­
rikler birbirlerine, "M u h am m ed 'in arkadaşlarına saldıralım . Zira onlar
haram ayda savaşm ayı haram g örü rler" dediler. Sahâbe-i kirâm , m üş­
riklerden savaşm am alarını, A llah 'ın onlarla savaşm ayı yasakladığım ,
zira A llah 'ın haram aylarda savaşm ayı haram kıldığını anlattılar. A n­
cak m üşrikler bundan kaçındılar ve onlarla savaşıp haksızlık yaptılar.
M üslüm anlar da onlara saldırıp A llah 'ın yardım ıyla m uzaffer oldular.
Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.717
 0 ç‘ -ç y c * ^ j j jjî

 yet 2: O nlar ki nam azlarında huşû içindedirler.

Hâkim , Ebû H üreyre'den nakleder: R esûlullah [sallallah u aleyhi vesel­

lem ] nam az kıldığında gözlerini sem aya dikerdi. Bunun üzerine, " O nlar
ki nam azlarında huşû içindedirler" âyeti nâzil oldu. Ve başını yere indir­
di.718 İbn M erdûye, bu rivayeti "sağa sola dönerdi" lafzıyla nakleder.

Said b. M ansûr, İbn Sîrîn'den m ürsel olarak, "R esû l-i Ekrem [sallal­

lahu aleyhi v esellem ] gözlerini sağa sola çevirirdi. Bunun üzerine âyet nâzil
old u " lafzıyla nakletti.

İbn Ebû Hâtim , İbn Sîrîn'den m ürsel olarak nakleder: Sahâbe-i

kirâm nam azda gözlerini sem aya kaldırırlardı. Bunun üzerine bu âyet
nâzil o ld u .719

718 H âk im , el-M iistedrek, 2/42b.

719 İbn Ebû H âtim 'd e M ü 'm in û n sû resin in 1-106. ây etleri arası g ü n ü m ü ze u laşm am ıştır.
 Â yet 12: Andolsun biz inşam , çam urdan (süzülüp çıkarılm ış) bir özden
yarattık.

İbn Ebû Hâtim , H z.Ö m er'den nakleder: D ört konuda Rabbim 'e
m uvafakat ettim. Bunun üzerine, " Andolsun biz insanı, çam urdan (sü­
zülüp çıkarılm ış) bir özden yarattık" âyeti nâzil oldu. A yet nâzil olunca,
"Yaratanların en güzeli olan A llah 'ın şanı ne yüced ir!" dedim.

f I - * ' - a f
üj

Âyet 67: Kibirlenerek arkanızı döner, geceleyin hezeyanlar savurur dunuz.

İbn Ebû H âtim , Said b. C übeyr'den nakleder: K ureyşliler K âbe'nin

etrafında oturur am a tavaf etm ezlerdi. Bir de bununla övünürlerdi.
İşte bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "K ibirlenerek arkanızı döner, gece­
leyin hezeyanlar soğururdunuz" âyet-i kerim esini indirdi.

 yet 76: Andolsun, biz onları sıkıntıya düşürdük de yine Rab'lerine bo­
yun eğm ediler, tazarru ve niyazda da bulunm uyorlar.

N esâî ve H âkim , İbn A bbas'tan nakleder: Ebû Süfyân, Resülullah'a

gelip, "E y M uham m ed! A llah ve akrabalık aşkına, açlıktan 'ilh iz '720,
yani kanla karışık deve yünü yem eye başladık" dedi. Bunun üzerine,
"Andolsun, biz onları sıkıntıya düşürdük de yine Rab'lerine boyun eğmediler,
tazarru ve niyazda da bulunm uyorlar" âyeti nâzil oldu.721

Beyhakî, Delâil adlı eserinde şu lafızla nakleder: İbn İyâz722 el-H a-

nefî, Resûl-i Ekrem getirildiğinde esirdi. Peygam ber Efendim iz [sallal-

720 İbn M an zû r, U sâ ııü l-A ra b , 5/381.

721 N esâî, N ik âh, 12; a.m lf., e s-S ü n em ll-K ü b râ , 10/194; H âk im , el-M ü stedrek, 2/428.

722 B ey h ak î'd e "İb n Ü sa l" olarak g eçm ek te ik en Liibn b'm m atb u b a sk ısın d a "İb n İy â z "
ola ra k k a y d ed ilm iştir. Y azm a n ü sh ad a ise B ey h a k î rivayeti bu lu n m am ak tad ır.
lahu aleyhi v esellem ] onu serbest bıraktı. M üslüm an olup M ekke'ye geldi.
Yani M ekke'ye döndü. Daha sonra M ekkelilerle Y em âm eliler'in tica­
ret yollarını kesm eye başladı. Kureyş artık açlıktan ilhiz (kanla karışık
deve yünü) yem eye başladı. Bunun üzerine Ebû Süfyân, Hz. Peygam ­
ber'e gelerek, "Sen âlem lere rahm et olarak gönderildiğini iddia etm i­
yor m usun?" dedi. R esûlullah [sallallahu aley h i v ese llem ], "Evet'1 buyurdu.
Ebû Süfyân, "B abaları kılıçla, çocukları da açlıktan öldürdün" dedi.
Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.723

723 B eyh ak î, D elâilii'n-N ü bü vve, 4/81.

 Â yet 3: Zina eden erkek, zina eden veya m üşrik olan bir kadından başkası
ile evlenm ez; zina eden kadınla da ancak zina eden veya m üşrik olan erkek
evlenir. Bu, m üm inlere haram kılınm ıştır.

Nesâî, A bdullah b. Am r'dan nakleder: Ü m m ü M ehzûl dem len bir

kadm fuhuş yapıyordu. R esûlullah'm ashabından biri onunla evlen­
m ek istedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Zina eden erkek, zina eden
veya m üşrik olan bir kadından başkası ile evlenm ez; zina eden kadınla da an ­
cak zina eden veya m üşrik olan erkek evlenir. Bu, m üm inlere haram kılınm ış­
tır'’ âyetini indirdi.724

Ebû Davud, Tirm izî, N esâî ve H âkim , A m r b. Şuayb, babası (M u­

ham m ed b. A bdullah), dedesinden (A bdullah b. A m r b. Âs) nakleder:

724 N esâî, es-Sü n en ü'l-K iibrâ, 10/197.

M ersed denilen bir adam M ekke'den M edine'ye esirleri taşıyordu.725
M ekke'de A nak adı verilen bir kadın arkadaşı vardı. O nunla evlenm ek
için R esû lu llah'tan [sallallah u aley h i vesellem ] izin istedi. Hz. Peygam ber
cevap verm edi, tâ ki, "Zina eden erkek, zina eden veya m üşrik olan bir ka­
dından başkası ile evlenm ez ... " âyeti nâzil oldu. Ve Resûl-i Ekrem , "Ey
M ersed! Zina eden erkek, zina eden veya m üşrik olan bir kadından başkası ile
evlenmez. Onunla evlenm e" buyu rdu .726

Said b. M ansûr, M ücâhid'den nakleder: C enâb-ı Hak, zinayı ha­

ram kıldığında, -zinakâr kadınlar güzel yüzlü idi- insanlar, "Eşlerim izi
boşayıp onlarla evlenelim " dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.727

 yet 6: Eşlerine zina isnadında bulunup da kendilerinden başka şahitleri

olm ayanlara gelince, onların her birinin şahitliği, kendisinin doğru söyleyen­
lerden olduğuna dair dört defa Allah adına yemin ederek şahitlik etm esidir.

Buhârî, İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: H ilâl b. Ü m eyye

R esû lu llah 'in yanında eşine zina iftirasında bulundu. R esûl-i Ekrem
[sallallah u a ley h i v esellem ] ona, "Ya delil getir ya da sırtında had cezası uy­
gulanır'' buyurdu. Bunun üzerine H ilâl, "Y â Resûlallah! Bizden biri
eşini bir adam la gördüğünde şahit aram aya m ı gidecek? " dedi. Hz.
Peygam ber, "Ya delil getir ya da sırtında had cezası uygıdanır" diye b u ­
yurm aya devam etti. H ilâl, "Sen i hak ile gönderene yem in ederim ki
ben iddiam da doğruyu söylüyorum . Ve m uhakkak A llah Teâlâ benim
sırtım ı hadden kurtaracak âyet gön d erecektir" dedi. C ebrâil [aley h is­

selâm ] indi ve A llah 'ın [celle celâlu h û ], " Eşlerine zina isnadında bulunup ..."

725 M atb u n ü sh a j Lj Vİ _•> :*J J U j J * " / ' şek lin d e b irç o k h ata ile d olu
o lu p , yazm a nü sh a ve k ay n ak g ö sterilen y erlerd ek i ifa d elere g öre tercü m e y ap ılm ıştır.

726 Ebû D avu d , N ik âh , 4; N esâî, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 5/158; T irm izî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 24;
H âk im , el-M ü stedrek, 2/180.

727 Sü y û tî, D ürrü'l-M ensûr, 6/128.

(N û r 24/6) âyeti ile " ... doğru söyleyenlerden ise A llah'ın gazabının kendi üze­
rine olm asını dilem esi kendisinden cezayı kald ırır" (N û r 24/9) âyetine kadar
olan kısm ı okud u.728

A hm ed b. H anbel şu lafızla nakleder: " N am uslu kadınlara zina is­

nadında bulunup, sonra (bunu ispat için) dört şahit getirem eyenlere seksener
sopa vurun ve artık onların şahitliğini hiçbir zam an kabul etm eyin. Onlar
tamam en günahkârdırlar" (N û r 24/4) âyeti nâzil olduğunda ensarm efendi­
si olan Sa'd b. U bâde, "B u şekilde m i nâzil oldu yâ R esû lallah!" dedi.
Resülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Ey ensar topluluğu, efendinizin ne söy­
lediğini işitm iyor musunuz?'' buyurdular. Onlar, "Y â Resûlallah! Onu
ayıplam a, zira o çok kıskanç bir adam dır, bu yüzden bâkire729 olm ayan
hiçbir kadınla evlenm em iştir. O nun kıskançlığının şiddetinden bizden
hiç kim se onun boşayacağı bir kadınla evlenm eye cesaret ed em ez" de­
diler. Sa'd, "Y â Resûlallah! A llah'a yem in olsun ki ben, bunun hak ve
A llah'tan olduğunu biliyorum . Fakat âdi bir kadının bacakları arası­
na (onunla zina halinde) oturm uş bir adam bulacağım ve benim , dört
şahit getirinceye kadar onu hareket ettirm e, yerinden ayırm a hakkım
olm ayacak. Allah'a yem in olsun ki ben ona dört şahit getirm eden önce
o adam ihtiyacını giderir. İşte ben buna çok şaştım " dedi. Bunun üze­
rinden çok geçm eden tövbesi kabul edilen üç kişiden biri olan Flilâl b.
Üm eyye geldi. A kşam tarlasından evine geldiğinde karısının yanında
yabancı bir erkek buldu, zina ettiklerini gözleriyle gördü, kulaklarıyla
işitti, sabah oluncaya kadar da ona dokunm adı. Sonra sabah olunca
da A llah R esû lü 'ne gelip, "Y â Resûlallah! G ece ailem e geldim , onun
yanında yabancı bir erkek buldum , zina ettiklerini gözlerim le gör­
düm , kulaklarım la işittim " dedi. Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v esellem ],

onun getirdiği bu haberden hoşlanm ayıp sert davrandı. Ensar topla­

nıp, "S a 'd b. U bâde'nin söylediği m usibet işte şim di başım ıza geldi.
Resülullah, şim di H ilâl b. Ü m eyye'ye zina iftirası cezası olan sopalan
attırır" dediler. A llah'a yem in olsun ki Hz. Peygam ber, ona had uy­
gulanm asını em retm eyi istiyordu ki yüce A llah Resülullah'a [sallallahu

728 B u h â rî, Şeh âd ât, 21.

729 " B â k ire " ifa d esi m atbu v e y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak la b irlik te el-M ü sn ed 'de b u lu n ­
d u ğ u için tercü m ed e m a n a n ın a n laşılm ası için k u llan d ık .
aley h i vesellem ] vahiy gönderdi. Vahiy bitene kadar beklediler. " Eşlerine
zina isnadında bulunup da kendilerinden başka şahitleri olm ayanlara gelince,
onların her birinin şahitliği, kendisinin doğru söyleyenlerden olduğuna dair
dört defa Allah adına yem in ederek şahitlik etm esidir" (N û r 24/6) âyeti nâzil
oldu.730 Ebû Ya'lâ benzer bir hadisi Enes'ten nakleder.731

Şeyhayn vb. Sehl b. Sa'd'dan naklederler: U veym ir, Â sim b. A dî'ye

gelip, "B en im için R esülullah'a sor. Bir adam k arısının yanında birini
bu lu r ve onu öldürürse, siz de kendisini öldürür m üsünüz; yoksa bu
adam ne y apar?" der. Â sim , R esülullah'a sordu. Resûl-i Ekrem [sal­

la lla h u aleyhi v ese llem ] soru yu 732 ayıpladı. U veym ir gelip, "N e yaptın ey
 sim !" deyince  sim , "B ir şey yapm adım , sen bana hayır getirm e­
din. Hz. Peygam ber kendisine sorduğum sualden h oşlan m ad ı" dedi.
U veym ir, "Allah'a yem in ederim ki ben bu m eseleyi ona sorm aktan
vazgeçm eyeceğim " dedi. U veym ir, R esülullah'a sordu. Peygam ber
Efendim iz, " Seninle zevcen hakkm da âyet indi" bu yu rdu .733

H afız İbn H acer şöyle der: "U lem a-yi kirâm bu konuda ihtilaf etti­
ler. Bir kısm ı bu âyetin U veym ir hakkm da nâzil olduğunu tercih etti.
Bir kısm ı da Hilâl hakkında nâzil olduğunu tercih etti. K im isi de b a ­
şına bu olay gelen ilk kişinin Hilâl olduğunu, U veym ir'in gelişinin de
aynı şekilde bu olaya denk geldiğini ve âyetin her ikisinin durum u
hakkm da birlikte nâzil olduğunu açıklayarak her iki rivayetin arasını
cem etm eye çalıştılar. N evevî de (v. 676/1278) bu görüşe m eyleder, Hatîb
de ona tâbi olup şöyle der: "B elk i de aynı vakitte her iki olay için ittifa-
ken nâzil oldu ." H afız İbn H acer devam la, "M u htem elen âyetin nüzûl
sebebi H ilâl idi. U veym ir geldiğinde H ilâl'in başm a gelenlerden habe­
ri yoktu. R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] onun hükm ünü U veym ir'e
bildirdi. Bunun için Hilâl olayında, 'C ebrâil indi' dedi. U veym ir ola­
yında ise, "Allah senin hakkında in d ird i'" dedi. "Allah senin hakkm da
ind ird i" ifadesi şöyle tevil edilir: Yani senin hakkında ve senin benzeri

730 A h m ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 4/33-34.

731 E bû Y a'lâ, el-M ü sn ed, 5/207.

732 M a tb u n ü sh a d a " J jL J İ " ik en y azm a n ü sh a ve k a y n a k la rd a " ^ 1 — J ! " d i r .

733 B u h ârî, T efsîr (N û r), 1; M ü slim , L iân , 1; N esâî, Talâk, 7.

olay başına gelen gibiler hakkında. İbnü's-Sabbâğ (v. 477/1084), eş-Şâm iP
adlı eserinde bu şekilde cevap verir. K urtubî (v. 671/1273) ise âyetin iki
defa nâzil olm asının câiz olduğu görüşüne m eyleder.735

Bezzâr, Zeyd b. Y üsey/736 kanalıyla H uzeyfe'den nakleder: Resû­

lullah [sallallah u a le y h i v ese llem ], Hz. Ebû Bekir'e [rad ıyallah u an h ], "Ü m m ü
Rûm ân'la birlikte bir adam görsen ne yapardın?" diye sordu. Ebû
Bekir [rad ıyallahu a n h ], "E lbette ona bir kötülük yapardım " diye cevap
verdi. Bu sefer Hz. Ö m er'e [rad ıyallah u anh ] dönüp, "Ya sen ey Öm er?
diye sordu. Hz. Öm er, "V allahi onu öldürürdüm .737 A llah Teâlâ en aciz
olana lânet etsin, elbette o h abistir" diye cevapladı. Bunun üzerine bu
âyet-i kerim e nâzil oldu.738 H afız İbn H acer, "Sebep lerin farklı olm ası­
na bir engel yoktur" dedi.

 yet 11: (Peygamber'in eşine) bu ağır iftirayı uyduranlar şüphesiz sizin

içinizden bir gruptur. Bunu kendiniz için bir kötülük sanm ayın, aksine o, si­
zin için bir iyiliktir. O nlardan her bir kişiye, günah olarak ne işlem işse (onun
karşılığı ceza) vardır. O nlardan (elebaşılık yapıp) bu günahın büyüklüğünü
yüklenen kim se için de çok büyük bir azap vardır.

Şeyhayn vb. Hz. Â işe'den nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i v esel­

lem ] sefere çıkm ak istediğinde eşleri arasında kura çekerdi. K ura kim e
çıkarsa Resûl-i Ekrem ile birlikte o giderdi. Çıkacağı bir gazvede ara-

734 M ü ellifin b u eseri y a z m a y a r a k M elik Su ud Ü n iv ersitesi K ü tü p h a n esi'n d e b u lu n m a k ­

tad ır. E ser Şafiî fık h ın a d aird ir.

735 İbn H acer, Fethu'l-Bârî, 8/450.

736 M a tb u n ü sh a d a "M u ti" olarak k ay d ed ilen b u râvi, aslın d a Z eyd b. Y ü se y 'd ır.
Y azm a nü sh a da Y ü sey ' o la ra k n a k led ilm iş (ayrıca bk . İb n S a 'd , et-T abakât, 6/245).

737 Bu cü m le m atbu n ü sh ad a o lm am ak la b irlik te B ezzâr'd a y er alm ak tad ır.

738 B ezzâr, el-M ü sn ed , 7/343.

m ızda kura çekti. Kura bana çıktı ve Hz. Peygam ber ile beraber çıktım .
Bu durum hicâb âyetinden sonra idi. Ben hevdecim in içinde deveye
bindiriliyor, gideceğim iz yere onun içinde indiriliyordum . N ihayet
Hz. M uham m ed [sallallah u aleyhi vesellem ] gazâsm ı bitirip geri döndüğü
ve M edine'ye yaklaştığım ız zam an, geceleyin yola çıkm a em ri bild i­
rildi. Yürüyüş bildirilince kalkıp yürüdüm ve ordudan uzaklaştım .
H âcetim i gördükten sonra bineğim in yanm a yöneldim . G öğsüm e do­
kundum , bir de baktım ki zafâr boncuğundan yapılan gerdanlığım
kopm uş. D erhal dönerek gerdanlığım ı aradım . Onu aram ak beni alı­
koydu. Devem i sürüp götüren insanlar gelip devem i yola h azırlam ış­
lar. Beni içinde zannederek hevdecim i bindiğim devem e yüklem işler.

Hz. Â işe [rad ıyallah u an h â] der ki: O zam an kadınlar hafif idiler. Şiş­
m anlam am ışlar, kilolu değillerdi. Yiyecek nam ına ancak bir parça bir
şey yiyorlardı. İnsanlar hevdeci deveye yükleyip kaldırırken ağırlığım
yadırgam am ışlar. D eveyi sürerek yürüm üşler. Ben gerdanlığım ı ordu
gittikten sonra buldum . Bir de bulundukları yere geldim ki orada ne
seslenen var, ne cevap veren. Bulunduğum yerim e yöneldim . Z annet­
tim ki insanlar beni arayacak ve yanım a dönecekler. Yerim de oturu r­
ken uyku bastırdı ve uyuyakalm ışım . Safvân b. M uattal [rad ıy allah u anh]

ordunun arkasında m ola verm işti. Gecenin sonunda yola çıkm ış, b e­
nim bulunduğum yerde sabahlam ış ve uyuyan bir insan karaltısı gör­
m üş. H em en yanım a gelm iş ve beni görünce tanım ış. Zira tesettür farz
kılınm azdan önce beni görüyordu. Beni tanıyınca Safvân'ın [rad ıyallahu

anh], "İnn â lillah ve innâ ileyhi râciûn" sözüyle uyandım . Ve hem en cil-
bâbım la yüzüm ü örttüm . A llah'a yem in ederim ki benim le tek kelim e
konuşm adı. Ve, "İn n â lillah ve innâ ileyhi râciû n " sözünden başka on­
dan bir kelim e işitm edim . Devesini çöktürdü, devenin ön ayağına bas­
tı, ben de deveye bindim . Ve devem i sürm eye başladı. N ihayet orduya
öğlen zam anı sıcak bastığında konakladıktan sonra yetiştik. A rtık b e­
nim hakkım da helâk olan helâk olm uştu. Bu işin büyük kısm ını A b­
dullah b. Ü bey b. Selûl üzerine alm ıştı. M üteakiben M edine'ye geldim .

M edine'ye geldiğim iz vakit ben bir ay hasta oldum . H alk iftiracıla­

rın sözlerini diline doluyorlarm ış. Ben bundan hiçbir şey hissetm iyor­
dum. N ihayet iyileştikten sonra dışarı çıktım . Benim le beraber Ümmü
M istah da M enasî tarafına doğru çıktı. Bu yer bizim helam ızdı. Derken
Ümmü M istah çarşafına bastı ve, "M istah belasını bu lsun!" dedi. Ben
kendisine, "N e fena söyledin! Bedir'de bulunm uş bir adam a sövülür
m ü?" dedim. "Be kadın, sen onun ne söylediğini işitm edin m i?" dedi.
"N e söylem iş?" dedim . Bana iftiracıların söylediklerini haber verdi.
Bunun üzerine hastalığım kat kat arttı. Resûlullah [sallallahu aley h i v esel­

lem ] yanım a geldiğinde, "B ana ebeveynim in yanm a gitm eye izin verir
m isin?" dedim. Ben haberi ebeveynim den iyice anlam ak istiyordum .
Resûl-i Ekrem bana izin verdi. Ben de ebeveynim in yanm a gittim. Ve
annem e, "E y anneciğim ! İnsanlar ne konuşuyor?" dedim. A nnem , "Ey
kızcağızım , sakin ol! Vallahi pek az güzel kadın vardır ki kendisini se­
ven bir adam la evli olsun, kum aları bulunsun da onun aleyhinde çok
laf etm esinler" dedi. "Sübhânallah! H akikaten halk bunu söylediler
m i?" dedim . A rtık o gece ağladım . Gözüm ün yaşı dinm eden ve gözü­
m e uyku girm eden sabahladım . Sonra ağlayarak sabahladım . Vahiy
kesildiği zam an Resûlullah ailesinden ayrılm ak hususunda istişarede
bulunm ak üzere Ali b. Ebû Tâlib ile Üsâm e b. Z eyd'i çağırdı. Üsâm e
b. Zeyd, Allah Resûlü ailesinin beraatini bildiğine işaret ederek, "Y â
Resûlallah! Onlar senin ailendir. Biz hayırdan başka bir şey bilm iyo­
ruz" dedi. Ali b. Ebû Tâlib [rad ıyallahu anh] ise, "Allah senin başını dara
sokm az, ondan başka kadınlar çoktur. Câriyesine sorarsan sana doğru­
yu söyler" dedi. Bunun üzerine Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] Berî-
re'yi çağırarak, "Ey Berîre! Aişe'den seni şüpheye düşürecek bir şey gördün
m ü?" diye sordu. Berîre, "Sen i hakla gönderen Allah'a yem in ederim ki
ondan kendisini ayıplayacağım hiçbir şey görm edim . Şu kadar var ki o
genç yaşta bir tazedir. A ilesine yoğurduğu ham ur üzerinde uyur da ev­
cil hayvanlar gelip o ham uru yer" dedi. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem
kalkıp m inbere çıktı ve A bdullah b. Ü bey'den özür dilem esini istedi.
Ve şöyle buyurdu: "Ey m üslüm anlar cem aati! Ehl-i beytim hakkında ezası
son dereceyi bulan bir adamdan benim özrümü kim alacak? Vallahi ben ailem
hakkında hayırdan başka bir şey bilm em ."
 Hz. Â işe [rad ıyallah u anh â] devam la: Ben o gün ağladım , göz yaşım
dinm iyordu. Sonra ertesi gece de ağladım , göz yaşım dinm iyor, gözü­
m e uyku girm iyordu. A nnem , babam ağlam aktan ciğerim parçalana­
cak sanıyorlardı. O nlar benim yanım da oturuyor, ben de ağlıyorken
ensardan bir kadın yanım a girm ek için izin istedi. K endisine izin ver­
dim . K adm oturup benim le birlikte ağlam aya başladı. Sonra Resûlul-
lah [sallallah u aley h i v esellem ] içeri girdi. Selâm verip oturdu. B ir ay bekle­
m iş, benim hakkım da kendisine hiçbir şey vahyedilm em işti. Resûl-i
Ekrem teşehhüd getirip sonra şöyle buyurdu: "Ey Âişe! Senin hakkında
bana şöyle şöyle şeyler ulaştı. Eğer suçsuzsan A llah seni berat ettirecektir.
Şayet bir günah işledinse Allah'a istiğfar et! Sonra tövbe eyle! Çünkü kul bir
günahı itiraf eder de sonrat tövbekar olursa, Allah onun tövbesini kabul eder. "
Hz. Peygam ber sözünü bitirince babam a, "B enim yerim e Resülullah'a
sen cevap v er" dedim . Babam , "Vallahi ne söyleyeceğim i bilm iyoru m "
dedi. Bu sefer annem e, "B en im yerim e sen cevap ver" dedim . O da,
"V allahi ne söyleyeceğim i bilm iyoru m " dedi. Bunun üzerine ben genç
yaşta bir taze olduğum halde, "Vallahi ben iyi anladım ki siz bu söy­
leneni işitm işsiniz, hatta içinizde yer etm iş ve ona inanm ışsınız. Size
ben suçsuzum desem -ki A llah suçsuz olduğum u biliyor- yine bana
inanm ayacaksınız. Vallahi ben kendim ve sizin için verecek misal bu ­
lam ıyorum . A ncak Y u su f'u n babasının dediği gibi, 'Artık (bana düşen)
hakkıyla sabretm ektir. Anlattığınız karşısında (bana) yardım edecek olan an ­
cak Allah'tır' (Y u su f 12/18)" dedim . Sonra yan dönerek döşeğim e yattım.
Vallahi R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] yerinden ayrılm am ış, ev hal­
kından hiç kim se dışarı çıkm am ıştı ki A llah Teâlâ, peygam berine vahiy
indirdi. K endisini vahiy anında basan şiddetli titrem e bastı. Bu hal Hz.
A

Peygam ber'den geçerken Hz. A işe'ye [rad ıyallah u anh â] söylediği ilk söz
şu oldu: "Müjde ey Âişe! Allah seni beraat ettirdi." Bunun üzerine annem
bana, "K alk, onun yanm a git" dedi. Ben, "Vallahi onun yanm a kalkıp
gitm em . A llah'tan başka kim seye de ham detm em ! Benim berâetim i
indiren O 'dur" dedim . A llah [celle celâlu h û ], "Bu ağır iftirayı uyduranlar
şüphesiz sizin içinizden bir gruptur" (N û r 24/11) âyetinden başlayarak on
âyet indirdi. Hz. Ebû Bekir [rad ıyallah u anh] daha önce akrabalıktan ve
fakirliğinden dolayı yardım yaptığı M istah hakkm da, "Allah'a yem in
ederim ki  işe hakkında söylediklerinden sonra artık ona hiçbir şey
verm eyeceğim " dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, " İçinizden faziletli ve
servet sahibi kim seler akrabaya, yoksullara, Allah yolunda göç edenlere (mal­
larından) verm eyeceklerine yem in etm esinler; bağışlasınlar; ferag at göstersin­
ler. Allah'ın sizi bağışlam asını arzulam az m ısınız? Allah çok bağışlayandır,
çok m erham etlidir" (N û r 24/22) âyetini indirdi. Ebû Bekir [rad ıyallah u anh],

"V allahi A llah'ın beni bağışlam asını arzu ederim " dedi. Ve M istah'a
evvelce verm ekte olduğu nafakayı tekrar verm eye başladı.739 Bu ko­
nuda Taberânî'nin, İbn A bbas ve İbn Öm er'den, Bezzâr'm Ebû H ürey­
re'den, İbn M erdûye'nin Ebü'l-Yüsr'den rivayetleri vardır.

Taberânî, H useyf'ten nakleder: Said b. C übeyr'e sordum : "H an g i­

si daha şiddetlidir, zina m ı, zina iftirası m ı?" Said, "Z in a " dedi. Ben,
"Am a Allah [celle celâlu h û ], 'Namuslu, kötülüklerden habersiz mümin kadın­
lara zina isnadında bulunanlar, dünya ve ahirette lanetlenm işlerdir' (N u r

24/23) bu yu ru yor" dedim . Said, "B u âyet sadece Hz. Â işe'ye özel olarak
indirildi" dedi.740 Bu rivayetin senedinde bu lu nan Yahya el-H ım m ânî
zayıftır.

Taberânî, aynı şekilde D ah h âk b. M üzâh im 'd en n akled er: " N a­

m uslu, kötülüklerden habersiz m üm in kadınlara zina isnadında bu lu n an lar
. .. " âyeti P ey g am b erim iz'in eşlerin e h as olarak n âzil o ld u .741

İbn Ebû Hâtim , Said b. C übeyr kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

Bu âyet Hz. Â işe'ye has olarak nâzil oldu.

İbn Cerîr, Hz. Â işe'den nakleder: Bana atılan iftiradan habersiz­

dim. B ilgiler sonradan ulaştı bana. R esûlullah [sallallah u aley h i v esellem ] be­
nim yanım da iken kendisine vahiy geldi. Vahiy geldiğinde oturuyor­
du, sonra kalktı.742 Yüzünü m eshetti. Ve "Ey Âişe! M üjdeler olsun" dedi.
Ben, "Allah'a ham dolsun, sana değil" dedim . Resûl-i Ekrem, " N am uslu,
739 B u h ârî, Ş e h âd ât, 15; M ü slim , T evbe, 56.

740 T aberânî, e l-M u ‘c em ü l-K e b îr , 23/151.

741 T aberânî, el-M u ‘cem iil-K eb îr, 23/152.

742 Yazm a n ü sh ad a tak d im teh ir o lacağ ı d ü şü n cesiy le S ü y û tî'n in D ü rr ü î-M e n sû r'd a k ı

m etn in i esa sla tercü m e y ap tım . M etin şö y led ir: l_r J y * j <111 i ' " (bk.
D ü rrü 'l-M en sû r, 6/165).
kötülüklerden habersiz miimin kadınlara zina isnadında bulunanlar, dünya
ve ahirette lanetlenmişlerdir'' (N û r 24/23) âyetinden başlayarak, "Bu sonun­
cular, (iftiracıların) söylediklerinden çok uzaktırlar. Kendileri için bağışlanm a
ve güzel bir rızık vardır" (N û r 24/26) kısm ına kadar okudu.743

Taberânî, râvilerinin sika olduğu bir senedle A bdurrahm an b.

Zeyd b. Eslem 'den nakleder: "Kötü kadınlar kötü erkeklere ..." (N û r 24/26)

âyeti m ünafıkların Hz. Â işe'ye iftira etm eleri sırasında nâzil oldu. A l­
lah Teâlâ onu bu iftiradan korudu.

Taberânî, zayıf râvilerin bulunduğu iki farklı senedle İbn A b­

bas'tan nakleder: "Kötü kadınlar kötü erkeklere ..." (N û r 24/26) âyeti Hz.
Peygam ber'in zevceleri hakkm da iftirada bulunanlar hakkm da nâzil
o ld u .744

Taberânî, Hakem b. Uteybe'den nakleder: İnsanlar Hz. Â işe'nin m e­

selesi ile ilgilenirken Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] Aişe'ye [radıyallahu

anhâ] gitti. Ve, "Ey Âişe! İnsanlar ne diyorlar?" dedi. Hz. Âişe [radıyallahu

an h â], "Ö zrüm sem adan inm edikçe herhangi bir özür veya bahane söyle­
m eyeceğim " dedi. Ondan sonra Allah [celle celâlu h û ], onun hakkında Nûr
sûresinden on beş âyet indirdi. Sonra, " Kötü kadınlar kötü erkeklere ..."
(N û r 24/26) âyetine kadar okudu.745 Rivayet mürsel olup isnadı sahihtir.

 yet 27: Ey iman edenler! Kendi evinizden başka evlere, geldiğinizi far-
kettirip (izin alıp) ev halkına selâm verm edikçe girm eyin. Bu sizin için daha
iyidir; herhalde (bunu) düşünüp anlarsınız.

Firyâbî ve İbn Cerîr, A dî b. Sâbit'ten nakleder: Ensardan bir kadm

gelip, "Y â Resûlallah! Ben evde bir başkasının görm esini istem ediğim

743 T aberî, C â m iu î-B ey â n , 19/138.

744 T aberânî, el-M u 'cem iiî-K eb îr, 23/159.

745 T aberânî, el-M u'cem ü'I-K ebîr, 23/160.

bir halde oluyorum . Ben bu durum da iken ailem den bir erkek içeri gi­
riyor, ne yapm am lazım ?" dedi. Bunun üzerine, “Ey iman edenler! Kendi
evinizden başka evlere, geldiğinizi farkettirip (izin alıp) ev halkına selâm ver­
m edikçe girm eyin. Bu sizin için daha iyidir; herhalde (bunu) düşünüp anlar­
sınız'' âyeti nâzil oldu.746

U f İ Y i \j İ Ü tijiL Z G g \ p ~ jâ ö\ Ur f t l p J 4 İ

-
e O »aTVJ Loj Oj JUj

 yet 29: İçinde kendinize ait eşyanın bulunduğu oturulm ayan evlere
girm enizde herhangi bir sakınca yoktur. Allah, sizin açığa vurduklarınızı da
gizlediklerinizi de bilir.

İbn Ebû Hâtim , M ukâtil b. H ayyân'dan747 nakleder: Evlere girer­

ken izin istem e âyeti nâzil olduğunda Hz. Ebû Bekir [rad ıyallahu an h ], "Y â
Resûlallah! Ya M ekke, M edine ve Şam arasında ticaret yapan Kureyş
tüccarlarının hali nasıl olacak? O nların, yol üzerinde, içinde sakinleri
olm ayan belli evleri var. O nların içinde kim se olm adığına göre kim den
izin alıp kim e selâm verecekler?" dedi. Bunun üzerine, "İçinde kendini­
ze ait eşyanın bulunduğu oturulm ayan evlere girm enizde herhangi bir sakın­
ca yoktur. Allah, sizin açığa vurduklarınızı da, gizlediklerinizi de bilir" âyeti
nâzil oldu. 748

' t, 0f
•) VK 5* 9+ M} / |. c ı
>' > S I ^ O, s ^ \ .' I - ? ' I l I -"
ü -t^ i 3 3 J-P T İJİ J-İJ

✓ . » } U / ) ) I ✓ £ } ) * 9 ö I *'* * \% I * V f I ^

Ö -İ-^ İ V j

»lŞT jf ^ İ Ş Î )î jO î $ VI

LJ y ^ jî ^ )î

746 Taberî, C â m iu l-B ey â n , 19/147.

747 M a tb u n ü sh ad a "M u k â til b. H ib b â n " o la ra k k ay d ed ilm iş. Y azm a n ü sh ad a n o k ta la ­

m a işa retleri b u lu n m a d ığ ın d a n d olay ı böy le b ir hatay a d ü şü lm ü ştü r. A n cak d oğ ru su
"M u k â til b. H a y y â n "d ır (bk. Z eh eb î, Siyerü A 'lâm i'n -N iibelâ, 6/340).

748 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 8/2570.

 ^ 3 4 3 5 11^ 1

ıs o -^ -A S î s ^ ı O İ 5P fj
0 O ^ i ü f - ü j J ^ İ ^ J I s J » 'L ^ - r İ l J l l ^ y s J r - ^ L j j_ *

 yet 31: M üm in kadınlara da söyle: G özlerini (haram a bakm aktan)

korusunlar; nam us ve iffetlerini esirgesinler. Görünen kısım ları m üstesna
olm ak üzere, ziynetlerini teşhir etm esinler. Baş örtülerini, yakalarının üzeri­
ne (kadar) örtsünler. Kocaları, babaları, kocalarının babaları, kendi oğulları,
kocalarının oğulları, erkek kardeşleri, erkek kardeşlerinin oğulları, kız kar­
deşlerinin oğulları, kendi kadınları (m üm in kadınlar), ellerinin altında bulu­
nanlar (köleleri), erkeklerden, ailenin kadınına şehvet duym ayan hizm etçi vb.
tâbi kim seler, yahut henüz kadınların gizli kadınlık hususiyetlerinin fa rk ın ­
da olm ayan çocuklardan başkasına ziynetlerini gösterm esinler. G izlem ekte
oldukları ziynetleri anlaşılsın diye ayaklarını yere vurm asınlar (D ikkatleri
üzerine çekecek tarzda yürüm esinler). Ey m üm inler! Hep birden Allah'a töv­
be ediniz ki kurtuluşa eresiniz.

İbn Ebû H âtim , M ukâtil'den nakleder: Bize ulaştığına göre C âbir b.

A bdullah nakletti. Esm â bint M ürşide749, kendi hurm alığında iken ka­
dınlar onun yanm a izâr (üst elbise) giym em iş, ayaklarındaki halhaller,
göğüsleri ve saç örgüleri görünür halde girm eye başlam ışlar. Esmâ,
"Bu ne kadar çirkin!" dem iş. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " M ü­
min kadınlara da söyle: G özlerini (haram a bakm aktan) korusunlar; namus ve
iffetlerini esirgesinler. Görünen kısım ları m üstesna olm ak üzere, ziynetlerini
teşhir etm esinler ...” âyetini indirdi.750

İbn Cerîr, H adram î'den nakleder: Bir kadın güm üşten iki halhal
edinm iş, altına da bir sıra boncuk takm ıştı. Bir topluluğa rastladı da
ayağını yere vurdu ve bileğine taktığı halhal o boncuklara değip ses

749 M atb u n ü sh ad a " J j y ! ‘ şek lin d ed ir.

750 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2573.

çıkardı. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "G izlem ekte oldukları ziynetleri anla­
şılsın diye ayaklarını yere vurm asınlar...'’ âyetini indirdi.751

öyCLİj j j J J I j < L ja . t j j » İİJİ ^ t-> -l£j V j-> JÜI ( aa»'

ju ^ f jı/ ij f-H O] ^ û iifj ı

L A-;=) C lİ İ j <!>l * Ü Ü l J lp I jJ J o ^ İL İİ ı 5 p l i l

j^ Â c.(_r 4 * ı ^ j o Ju <ui o i J ^ 4 * ^ j - * j 14^ ' ® > ^ i < j ° j *

 yet 33: Evlenm e im kânını bulam ayanlar ise Allah, lutfu ile kendilerini
varlıklı kılıncaya kadar iffetlerini korusunlar. Ellerinizin altında bulunanlar­
dan (köleler ve câriyelerden) m ükâtebe yapm ak isteyenlerle, eğer kendilerinde
bir hayır (kabiliyet ve güvenilirlik) görüyorsanız, hem en m ükâtebe yapın. A l­
lah'ın size vermiş olduğu m alından siz de onlara verin. D ünya hayatının ge­
çici m enfaatlerini elde edeceksiniz diye, namuslu kalm ak isteyen câriyelerinizi
fu h şa zorlam ayın. Kim onları zor altında bırakırsa, bilinm elidir ki zorlanm a­
larından sonra Allah (onlar için) çok bağışlayıcı ve merham etlidir.

İbnü's-Seken (v. 353/964), M a'rifetü's-Sahâbe752 adlı eserinde A bdul­

lah b. Sübeyh'ten, o da babasından nakleder: Ben H uveytıb b. Abdü-
lu zzâ'n m kölesi idim . O ndan bedelini ödem ek şartıyla hürriyetim i
() istedim , reddetti. Bunun üzerine, "Ellerinizin altında bulunanlardan
(köleler ve câriyelerden) m ükâtebe yapm ak isteyenlerle, eğer kendilerinde bir
hayır (kabiliyet ve güvenilirlik) görüyorsanız, hem en m ükâtebe yapın" (N ûr

24/34) âyeti nâzil oldu.

M üslim, Ebû Süfyân kanalıyla Câbir b. A bdullah'tan nakleder: A b­

dullah b. Übey câriyesine, "G it ve bir şeyler kazanıp bize getir" derdi.

751 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 19/164.

752 E bû A li İb n ü 's-S e k e n 'in M a'rifetü 's-S ahâbe ad lı b ir e se r old u ğ u İb n H acer'in T ecndiı

E sâ n îd iî-K ü tü b iî-M e şh û r e'd e z ik red ilm ek ted ir (bk. 1/168). A n cak eserin g ü n ü m ü ze
u la şıp u la şm a d ığ ı tarafım ızca b ilin m em ek ted ir. B azı w eb sitelerin d e Fas/R abat'ta b u ­
lu n an K raliy et K ü tü p h a n e s in d e A bd ü lh ay K ettân î k ısm ın d a y a z m a sın ın b u lu n d u ğ u
sö y len m ek ted ir. A n ca k tey it etm e im k ân ım ız olm ad ı.
Allah [celle celâluhû], " Dünya hayatının geçici menfaatlerini elde edeceksiniz
diye, namuslu kalm ak isteyen cariyelerinizifuhşa zorlamayın" âyetini indirdi.

M üslim , yine aynı senedle nakleder: A bdullah b. Ü beyy'in M üsey-

ke ve U m eym e adında iki câriyesi vardı. A bdullah bu iki câriyeyi zin a­
ya zorluyordu. O nlar da bu durum u Resûhıllah'a [sallallah u aley h i vesellem ]

şikâyet ettiler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Dünya hayatının geçi­
ci m enfaatlerini elde edeceksiniz diye, nam uslu kalm ak isteyen câriyelerinizi
fu h şa zorlam ayın" âyetini indirdi.

H âkim , Ebû Z übeyr kanalıyla Câbir'den nakleder: M üseyke ensar-

dan bazılarına, "Efend im beni zinaya zorlu yor" dedi. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.

Bezzâr ve Taberânî, sahih bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: A b­

dullah b. Ü beyy'in bir câriyesi vardı. C âhiliye dönem inde zina yapar­
dı. Zina haram olunca, "H ayır, artık ebediyen zina yapm ayacağım "
dedi. Bunun üzerine " ... nam uslu kalm ak isteyen câriyelerinizi fu h şa zor­
lam ayın" âyeti nâzil oldu.753 Bezzâr, zayıf bir isnadla câriyenin adının
M uâze olduğu benzer bir rivayeti, Enes'ten nakleder.754

Said b. M ansûr, A m r b. Dînâr'dan, o da İkrim e'den nakleder: A b­

dullah b, Ü beyy'in M üseyke ve M uâze adında iki câriyesi vardı. İbn
Ü bey onları zinaya zorluyordu. O nlardan biri, "E ğer bu bir hayır ise
onu çok yaptım , yok eğer kötü ise artık onu bırakm am ın zam anı gel­
d i" dedi. Bunun üzerine " ... namuslu kalm ak isteyen câriyelerinizi fu h şa
zorlam ayın" âyeti nâzil oldu.

0 3 i j* f i'-;: 'J J ^ J

 yet 48: Onlar, aralarında hüküm verm esi için Allah'a ve Peygamber'e
çağırıldıklarında, bakarsın ki içlerinden bir kısmı yüz çevirip dönerler.

753 T aberânî, el-M u 'cem ü î-K eb îr, 11/284; B ezzâr, el-M ü sn ed, 11/314.

754 B ezzâr, el-M iisn ed, 13/43.

 İbn Ebû Hâtim , H asan-ı Basrî'nin m ürseli olarak nakleder: Bir ada­
m ın başka bir adam la arasında bir ihtilaf olduğunda Resûlullah'a [sal­

lallah u a ley h i v esellem ] gitm eye çağrılırdı. Eğer haklı ise Hz. Peygam ber'in
kendi lehine hükm edeceğini bilir ve bunu kabul ederdi. A ncak hak­
sızlık yapm ak istediğinde Resûl-i Ekrem 'e çağrılınca kabul etm eyip,
"F ilan kişiye gid elim " derdi. Bunun üzerine, "Onlar, aralarında hüküm
verm esi için Allah'a ve Peygamber'e çağırıldıklarında, bakarsın ki içlerinden
bir kısmı yüz çevirip dönerler" âyeti nâzil oldu

 yet 55: Allah, sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, ken­
dilerinden öncekileri sahip ve hâkim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve
hâkim kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (İslâm'ı) onların iyiliğine yer­
leştirip koruyacağını ve (geçirdikleri) korku dönem inden sonra, bunun yerine
onlara güven sağlayacağını vaat etti. Çünkü onlar bana kulluk ederler; hiçbir
şeyi bana eş tutmazlar. A rtık bundan sonra kim inkâr ederse, işte bunlar asıl
büyük günahkârlardır.

H âkim sahih olduğunu ifade ederek ve Taberânî, Ü bey b. K â'b'dan

nakleder: Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] ve ashabı M edine-i M ünev-
vere'ye gelip de ensar tarafından barındırıldıklarında A raplar tek bir
yay olup onlara karşı savaştılar. Onlar, silahlarıyla yatıp geceliyor,
zırhları içinde sabahlıyorlardı. Bu haldeyken, "N e dersiniz; acaba
A llah 'tan başka hiçbir şeyden korkm adan güven ve huzur içinde hiç
yatıp geceleyerek yaşayacak m ıyız?" dediler. Bunun üzerine, "Allah,
sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, kendilerinden öncekileri
sahip ve hâkim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve hâkim kılacağını,
onlar için beğenip seçtiği dini (İslâm'ı) onların iyiliğine yerleştirip koruya­
cağını ve (geçirdikleri) korku dönem inden sonra, bunun yerine onlara güven
sağlayacağını vaat etti. Çünkü onlar bana kulluk ederler; hiçbir şeyi bana eş
tutmazlar. A rtık bundan sonra kim inkâr ederse işte bunlar asıl büyük günah­
kârlardır" âyeti nâzil oldu.755

İbn Ebû H âtim , Berâ'dan nakleder: Biz şiddetli bir korku içinde
iken bu âyet bizim hakkım ızda n âzil oldu.756

 yet 61: Âm âya gü çlük yoktur; topala gü çlük yoktur; hastaya da güçlük
yoktur (Bunlara yapam ayacakları görev yüklenm ez; yapam adıklarından dola­
yı günahkâr olm azlar). Sizin için de gerek kendi evlerinizden, gerekse babala­
rınızın evlerinden, annelerinizin evlerinden, erkek kardeşlerinizin evlerinden,
kız kardeşlerinizin evlerinden, am calarınızın evlerinden, halalarınızın evle­
rinden, dayılarınızın evlerinden, teyzelerinizin evlerinden veya anahtarlarını
uhdenizde bulundurduğunuz yerlerden yahut dostlarınızın evlerinden yem e­
nizde bir sakınca yoktur. Toplu halde veya ayrı ayrı yem enizde de bir sakınca
yoktur. Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından m übarek ve pek güzel bir
755 H âk im , el-M iistedrek, 2/434; T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-E vsat, 7/119.

756 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 8/2628.

yaşam a dileği olarak kendinize (birbirinize) selâm verin. İşte A llah, düşünüp
anlayasınız diye size âyetleri böyle açıklar.

A bdürrezzâk şöyled der: Bize M a'm er, İbn Ebû N âcih'ten, o da

M ücâhid'den nakletti: Bazıları âmâ, topal ve hastayı, babasının evi,
kardeşinin evi, kız kardeşinin evi, halasının evi, teyzesinin evine gö­
türürdü. Hasta olanlar bundan rahatsız olup, "B izi başkalarının evine
götü rü yorlar" dediler. "Kör için bir sorum luluk yoktur ..." âyeti onlara
ruhsat olarak nâzil oldu.757

İbn C erîr, İbn A b bas'tan nakleder: A llah [celle celâlu h û ], " Ey iman
edenler, m allarınızı, bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek)
yem eyin" (N isâ 4/29) âyetini indirdiğinde m üslü m anlar zorlandılar. Ve,
"Yem ek m alların en faziletlisidir, artık başkasının yem eğini yem ek
bizd en hiç kim seye helâl o lm az" dediler. Ve insanlar bu durum dan
kaçındılar. Bunun üzerine, "Âm âya gü çlük yoktur; topala gü çlü k yoktur;
hastaya da gü çlük yoktu r ..." âyeti nâzil oldu.758

İbn Cerîr, D ahhâk'tan nakleder: M edine halkı R esûlullah [sallallahu

aley h i vesellem ] kendilerine gönderilm eden önce sofralarında âm â, topal

ve hastayı bulundurm azlardı. Çünkü âm â, yem eğin hoş olan tarafları­
nı görem ezdi. Hasta olan kişi, sağlam olanlarınki gibi yem eğin hakkını
verem ezdi. Sakat olan kim se de yanında bulunan sağlam kim seler gibi
yem ek yiyem ezdi. Bu âyet onlarla birlikte yem ek yem elerine ruhsat
olarak nâzil oldu.759

ibn Cerîr, M iksem 'den nakleder: İnsanlar âm â ve topal ile yem ek

yem ekten çekiniyorlardı. Bu âyet nâzil oldu.760

Sa'lebî, Tefsîr'inde İbn A bbas'tan nakleder: H âris, R esûlullah [sal­

lalla h u aley h i vesellem ] ile birlikte gazveye çıktı. A ilesi için H alid b. Z eyd'i

757 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 2/447.

758 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 19/219.

759 Taberî, Câm iu 'l-B eyân , 19/219.

760 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 19/221.

bıraktı. Halid onun yem eğinden yem ekten kaçındı ve zayıfladı. Bunun
üzerine bu âyet nâzil oldu.761

"Toplu halde veya ayrı ayrı yem enizde de bir sakınca yoktu r ..."

Bezzâr, sahih bir senedle Hz. Âişe'den [rad ıyallah u anh â] nakleder:
M üslüm anlar Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile birlikte gazvelere
çıkm aya rağbet ederlerdi. Sefere çıkarken, sefere katılam ayan hasta­
lara evlerinin anahtarlarım verir ve onlara, "Bizim evim den ne ister­
seniz varsa yiyebilirsiniz" derlerdi. M edine'de kalan bu kim seler ise,
"B u n lar aslında bize yem e iznini gönül hoşluğu ile verm ediler. O nla­
rın evlerinden yem em iz bize helâl değildir" derlerdi. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ], "Am aya gü çlük ı/oktur; topala güçlük yoktur; hastaya da
güçlük yoktur . .. " âyetini indirdi.

İbn Cerîr, Zührî'den nakleder: K endisine, " Âm âya güçlük yoktur; to­
pala güçlük yoktur; hastaya da güçlük yoktur" âyeti soruldu: "N eden âmâ,
topal ve hasta burada zikredilm ektedir?" Zührî: U beydullah762 b. A b­
dullah bize haber verdi. M üslüm anlar gazâya çıktıklarında hastalarını
geride bırakırlardı. O nlara evlerinin anahtarlarını vererek, "E vlerim iz­
deki şeylerden yiyebilirsiniz, size helâl kıldık" derlerdi. Bu durum ge­
ride kalanların zoruna gider ve, "O n lar yok iken biz o evlere girm eyiz"
derlerdi. Bu âyet onlara ruhsat olarak nâzil oldu.763

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: "Toplu halde veya ayrı ayrı yem eniz­
de de bir sakınca yoktu r..." âyeti bir A rap kabilesi hakkm da nâzil oldu.
Bu kabileden bir adam tek başına yem ek yem ezdi. H atta bazı günler
kendisi ile birlikte yem ek yiyecek birini bulana kadar yem eğini yanın­
da taşırdı.764

761 S a le b î, el-K e ş f v eî-B ey â n , 7/119. Y azm a nü sh ad a b u rivay et b u lu n m am ak tad ır.

762 M atbu n ü sh ad a A b d u llah o la ra k k ay d ed ilen bu râvi U b ey d u llah b. A b d u lla h 'tır.

Y azm a n ü sh a ve T aberî k ay d ı da b u şek ild ed ir (râvi için bk. Z eh ebî, Siyeriı A'Iâm i'n-
N ü belâ, 4/475).

763 T aberî, C â m iu î-B e y â n , 19/220.

764 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 19/224.

 İbn Cerîr, îkrim e ve Ebû Salih'ten nakleder: Ensardan birine m isa­
fir geldiğinde m isafirle birlikte yem eden herhangi bir şey yem ezlerdi.
Bu âyet onlara ruhsat olarak nâzil oldu.765

 yet 62: M üm inler, ancak Allah'a ve Resûlii'ne gönülden inanm ış kim ­

selerdir. Onlar, o Peygam ber ile ortak bir iş üzerindeyken ondan izin iste­
m edikçe bırakıp gitm ezler. (Resulüm !) Şu senden izin isteyenler, hakikaten
Allah'a ve Resûlii'ne iman etm iş kim selerdir. Öyle ise bazı işleri için senden
izin istediklerinde, sen de onlardan dilediğine izin ver; onlar için Allah'tan
bağış dile; Allah m ağfiret edicidir, merham etlidir.

İbn İshak ve Delâil adlı eserinde Beyhakî (v. 458/ 1065), Urve ve M u­
ham m ed b. K â'b el-K urazî vb. nakleder: H endek Gazvesi senesi Ebû
Süfyân kom utasındaki Kureyş, M edine'de bulunan sel yataklarından
R ûm e Kuyusu başına gelip konm uştu. G atafân da gelip U hu d 'u n ya­
nında N akam a'ya766 konuşlandı. Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] bu
haber gelince M edine'nin etrafına hendek kazdırdı. H endek kazma
işinde Resûl-i Ekrem bizzat kendisi ve m üm inler birlikte çalıştılar. Bazı
m ünafıklar ise işi ağırdan alıyordı ve çalışır gibi yapıp az çalışıyorlar­
dı. Hz. Peygam ber'den habersiz ve izinsiz olarak gizlice sıvışıyorlar­
dı. M üslüm anlardan herhangi birinin başına bir sıkıntı gelir veya bir
ihtiyacı olursa, Resûlullah'a söylüyor, işini halletm ek için ondan izin
istiyorlardı. Hz. M uham m ed [sallallah u aley h i v esellem ] ona izin verir, o da
işlerini yaptıktan sonra dönerdi. Allah [celle celâluhû] bu m üm inler hak­
kında, "Müminler, ancak Allah'a ve R esûlü’ne gönülden inanmış kimselerdir.
765 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 19/224.

766 Beyhakî'de " j l ü L " , İbn H işâm 'da Süyûtî, D ürrü'l-M ensûr'da — Lü-

bâb'ın m atbu nü shasında şeklinde olan kelim enin d oğrusu " ı_r L i_/ 'd ir. Nakama/

N akm â, M edine'de bulunan bir yer adıdır (bk. H am evî, M u 'cem ü l-B ü ldân , 5/300).
Onlar, o Peygam ber ile ortak bir iş üzerindeyken ondan izin istem edikçe bı­
rakıp gitm ezler. (Resûlüm !) Şu senden izin isteyenler, hakikaten Allah'a ve
Resûlü'ne iman etm iş kim selerdir. Ö yle ise bazı işleri için senden izin iste­
diklerinde, sen de onlardan dilediğine izin ver; onlar için Allah'tan bağış dile;
Allah m ağfiret edicidir, m erham etlidir. (Ey m üm inler!) Peygamber'i, kendi
aranızda birbirinizi çağırır gibi çağırm ayın. İçinizden, birini siper edinerek
sıvışıp gidenleri m uhakkak ki Allah bilmektedir. Bu sebeple, onun em rine ay ­
kırı davrananlar, başlarına bir bela gelm esinden veya kendilerine çok elem li
bir azap isabet etm esinden sakınsınlar. Bilmiş olun ki göklerde ve yerde ne
varsa Allah'ındır. O, sizin ne yolda olduğunuzu iyi bilir. İnsanlar O'nun hu­
zuruna döndürüldükleri gün yapm ış olduklarım onlara hem en bildirir. Allah,
her şeyi hakkıyla bilendir (N û r 24/ 62-64)" âyetlerini indirdi.767

 yet 63: (Ey m üm inler!) Peygamber'i, kendi aranızda birbirinizi çağırır

gibi çağırm ayın. İçinizden, birini siper edinerek sıvışıp gidenleri m uhakkak
ki Allah bilmektedir. Bu sebeple, onun em rine aykırı davrananlar, başlarına
bir bela gelm esinden veya kendilerine çok elem li bir azap isabet etm esinden
sakınsınlar.

Ebû N uaym , D elâil adlı eserinde D ahhâk kanalıyla İbn A bbas'tan

nakleder: İnsanlar, "Y â M uham m ed, yâ Ebü'l-K asım !" diye Peygam ­
ber Efendim iz'e seslenirlerdi. Bunun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], "(Ey
m üm inler!) Peygamber'i, kendi aranızda birbirinizi çağırır gibi çağırm ayın"
âyetini indirdi. Ve insanlar, "Y â N ebiyyallah, yâ R esû lallah!" diye h i­
tap etm eye başladılar.768

767 B eyh ak î, D elâilü 'n -N iibü vve, 3/409; İbn H işâm , es-S îre, 2/220. Bu riv ay et yazm a n ü sh ad a
b u lu n m a m a k tad ır.

768 E bû N u a y m , D elâilü 'n -N ü bü vve, 1/43.

 © İÜ

 yet 10: D ilerse sana bunlardan daha iyisini, altlarından ırm aklar akan
cennetleri verecek ve sana saraylar ihsan edecek olan Allah'ın şanı yücedir.

İbn Ebû Şeybe, el-M u san n ef adlı eserinde, İbn C erîr ve İbn Ebû
H âtim , H aysem e'den naklederler: Resûlullah'a [sallallahu aley h i v ese llem ],

"E ğer istersen sana yeryüzünün anahtarlarını ve hâzinelerini verelim .

Bu durum bizim katım ızda ahirette senden bir şey eksiltm ez. Eğer is­
tersek her ikisini de ahirette senin için bir araya getiririz" denildi. Pey­
gam ber Efendim iz, "Onu benim için ahirette birleştir" buyurdu. Bunun
üzerine, "D ilerse sana bunlardan daha iyisini, altlarından ırm aklar akan
cennetleri verecek ve sana saraylar ihsan edecek olan Allah'ın şanı yücedir"
âyeti nâzil oldu.769
 f u £ j ı j y i t a y j !ı v ı ı A l i d L . ji U 3

0 İ L İ 5 o is 's o ^ - i s i i l i * u i ^ -3 â ı i i S ı
J ~s * * ✓ «* 55 " 1

 yet 20: (Resûlüm !) Senden önce gönderdiğim iz biitün peygam berler

de hiç şüphesiz yem ek yerler, çarşılarda dolaşırlardı. (Ey insanlar!) Sizin bir
kısm ınızı diğer bir kısm ınıza imtihan (vesilesi) kıldık; (bakalım ) sabredecek
m isiniz? Rabb'in her şeyi hakkıyla görm ektedir.

Vahidî, Cüveybir, Dahhâk, İbn A bbas senediyle nakleder: M üşrik­

ler R esûlullah'ı ihtiyaçlarını karşıladığı için ayıpladıklarında: "Şöyle
dediler: Bu ne biçim peygam ber; (bizler gibi) yem ek yiyor, çarşılarda dola­
şıyor! Ona bir m elek indirilmeli, kendisiyle birlikte o da uyarıcı olm alıydı!"
(F u rk â n 25/7). Resülullah buna üzüldü. Bunun üzerine, "(Resûlüm !) Sen­
den önce gönderdiğim iz bütün peygam berler de hiç şüphesiz yem ek yerler,
çarşılarda dolaşırlardı. (Ey insanlar!) Sizin bir kısm ınızı diğer bir kısm ınıza
imtihan (vesilesi) kıldık; (bakalım ) sabredecek m isiniz? Rabb'in her şeyi hak­
kıyla görm ektedir" (F u rk ân 25/20) âyeti nâzil oldu.770 İbn Cerîr, benzer bir
rivayeti Said b. C übeyr veya İkrim e kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder.771

> >
@ t s j Z J i a J j j Ç 4JJU ^ U iJI fe s

© O lk J jl 5

 yet 27: O gün, zalim kim se (pişm anlıktan) ellerini ısırıp şöyle der: K eş­
ke o peygam berle birlikte bir yol tutsaydım!

 yet 28: Yazık bana! K eşke falan cayı (bâtıl yolcusunu) dost edınm esey-
dim!

6/327.

770 V a h id î, E sbâbü 'n -N üzûl, s. 332.

771 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 19/242.

 Â yet 29: Çünkü zikir (Kur'an) bana gelm işken o, hakikaten beni ondan
saptırdı. Şeytan insanı (uçurum a sürükleyip sonra) yüz üstü bırakıp rezil
rüsva eder.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Übey b. Halef, Resûlullah [sal­

lallah u aley h i v esellem ] ile birlikte bulunurdu. Ukbe b. Ebû M uayt bundan
dolayı Ü beyy'i azarladı. Bunun üzerine, "O gün, zalim kim se (pişm anlık­
tan) ellerini ısırıp şöyle der: Keşke o peygam berle birlikte bir yol tutsaydım !
Yazık bana! K eşke falan cayı (bâtıl yolcusunu) dost edinm eseydim ! Çünkü zi­
kir (Kur'an) bana gelm işken o, hakikaten beni ondan saptırdı. Şeytan insanı
(uçurum a sürükleyip sonra) yüz üstü bırakıp rezil rüsva eder" (F u rk ân 25/27­

29) âyetleri nâzil oldu.772 ibn Cerîr, benzer bir rivayeti Şa'bî ve M ik-
sem 'den nakleder.

 yet 32: İnkâr edenler, "Kur'an ona bir defada topluca indirilm eli değil
m iydi?” dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerleştirm ek için böyle yaptık
(parça parça indirdik) ve onu tane tane (ayırarak) okuduk.

İbn Ebû H âtim , rivayetin sahih olduğunu ifade eden H âkim ve

el-Ehâdîsü'l-M uhtâre adlı eserinde Z iyâeddin el-M akdisî (v. 643/ 1245),

İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler, "E ğ er M uham m ed iddia ettiği

gibi peygam ber ise, R abb'i K u r'an 'ı tek seferde indirm eyerek ona niye
azap ediyor. H albuki bir âyet veya iki âyet kendisine in iyor" dediler.
B unun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "İnkâr edenler, 'Kur'an ona bir defada
topluca indirilm eli değil m iydi?' dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerleş­
tirm ek için böyle yaptık (parça parça indirdik) ve onu tane tane (ayırarak)
okudu k" âyetini in d ird i.773

772 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 19/263.

773 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2689; M ak d isî, el-E h âd îsü ’l-M u htâre (nşr. A b d ü lm elik b.
A b d u llah D ah iş), B ey ru t 2000, 10/119.
 Â yet 68: Yine onlar ki A llah ile beraber (tuttukları) başka bir tanrıya
yalvarm azlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıym azlar ve zina et­
mezler. Bunları yapan, günahı(m n cezasını) bulur.

Şeyhayn, İbn A bbas'tan nakleder: Resûlullah'a [sallallah u aleyhi ve­

sellem ] sordum : "H an g i günah en bü yü ktü r?" Peygam ber Efendim iz,
"Rabb'in seni yaratm ışken ona şirk koşm an " buyurdu. "So n ra hangisi­
d ir?" dedim . "Rızık korkusuyla evladını öldürm endir" buyurdu. "Son ra
hangisid ir?" dedim . "Kom şunun hanım ı ile zina yapm andır" buyurdu.
A llah [celle ce lâ lu h û ], resûlünün sözünü tasdik ederek, "Yine onlar ki Allah
ile beraber (tuttukları) başka bir tanrıya yalvarm azlar, Allah'ın haram kıldığı
cana haksız yere kıym azlar ve zina etmezler. Bunları yapan, giinahı(nm ceza­
sını) bulur" âyetini indirdi.774

Şeyhayn, İbn A bbas'tan nakleder: M üşriklerden bazıları birçok

kişiyi öldürm üş, çokça zina yapm ışlardı. Sonra Resûlullah'a [sallallahu

a le y h i vesellem ] gelip, "Sen in söylediklerin ve kendisine çağırdığın şey

güzeldir. Keşke bizim yapm ış olduğum uz günahların bir kefâreti ol­
duğunu bize haber verebilsen" dediler. Bunun üzerine, " Yine onlar ki
A llah ile beraber (tuttukları) başka bir tanrıya yalvarm azlar, Allah'ın haram
kıldığı cana haksız yere kıym azlar ve zina etm ezler. Bunları yapan, g ü n a h ı­
nın cezasını) bulur. Kıyamet günü azabı kat kat arttırılır ve onda (azapta)
alçaltılm ış olarak devamlı kalır. A ncak tövbe ve iman edip iyi davranışta bulu­
nanlar başkadır; A llah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok bağış­
layıcıdır, engin m erham et sahibidir” (F u rk ân 25/68-70) âyetleri nâzil oldu. Ve,
"D e ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım ! Allah'ın rahm etinden
üm it kesm eyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok
bağışlayan, çok esirgeyendir" (Z ü m er 39/53) âyeti nâzil oldu.775

774 B u h ârî, T ev h îd , 46; M ü slim , İm ân , 142.

775 B u h ârî, Tefsîr (Z ü m er), 1; M ü slim , İm ân , 193.

 Buhârî vb. İbn Abbas'tan nakleder: Kur'an'daki, "Yine onlar ki Allah
ile beraber (tuttukları) başka bir tanrıya yalvarmazlar, Allah'ın haram kıldığı
cana haksız yere kıymazlar ve zina etmezler. Bunları yapan, günahı(nın cezasını)
bulur" (Furkân 25/68) âyeti nâzil olduğunda Mekkeli müşrikler, "Biz haksız
yere adam öldürdük, Allah'la birlikte başka tanrılara yalvardık, fuhuş da
yaptık" dediler. Bunun üzerine, "Ancak tövbe ve iman edip iyi davranışta
bulunanlar başkadır; Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok ba­
ğışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir" (Furkân 25/70) âyeti nâzil oldu.776
 {0i jj-JLİ-a-; L*

 yet 205: N e dersin! Eğer biz onları yıllarca yaşatıp nim etlerden fay d a-
landırsak,

 yet 206: Sonra tehdit edilm ekte oldukları (azap) başlarına gelse!

 yet 207: Faydalandırıldıktan nim etler onlara hiç yarar sağlamayacaktır.

İbn Ebû H âtim , Ebû C ehdam 'dan nakleder: R esülullah [sallallah u

a ley h i v esellem ] rüyasında kendisini şaşırm ış, hayretler içinde gördü. Rü­
yasını ashabına anlatınca sahâbe-i kirâm bu durum u sordular. Pey­
gam ber Efendim iz, "Neden olm asın ki benden sonra düşm anım ın kendi
üm m etim den olduğunu g örd ü m " buyurdu. Bunun üzerine, "Ne dersin!
Eğer biz onları yıllarca yaşatıp nim etlerden faydalandırmak, sonra tehdit edil­
m ekte oldukları (azap) başlarına gelse! Faydalandırıldıktan nim etler on la­
ra hiç yarar sağlam ayacaktır (Ş u arâ 2 6 / 205-207)" âyetleri nâzil oldu. Bunun
üzerine m utlu oldu.777
 Â yet 215: Sana uyan m üm inlere (m erham et) kanadım indir.

ib n Cerîr, ibn Cüreyc'den nakleder: "(Önce) en yakın akrabanı uyar"

(Fu rk ân 25/214) âyeti nâzil olduğunda ev halkından ve akrabalar ile ilgi­
lenm eye başladı. Bu durum m üsliim anları rahatsız etti. Bunun üzerine
Allah [celle celâlu h û ], "Sana uyan m üm inlere (m erham et) kanadım indir" [2 1 5 ]

âyetini in d ird i.778

 yet 224: Şairler (e gelince), onlara da sapıklar uyarlar.

İbn Cerîr ve İbn Ebû H âtim , Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakle­
der: R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] dönem inde biri ensardan, diğeri
de başka b ir kabileden iki şair karşılıklı olarak birbirlerini hicvediyor­
lardı. H er birinin etrafında da kavim lerinin sefihleri toplanm ış bulu­
nuyordu. İşte bunun üzerine A llah Teâlâ, "Şairler(e gelince), onlara da
sapıklar uyarlar" âyetini indirdi.779 İbn Ebû Hâtim , benzer bir rivayeti
İkrim e'den nakleder.

İbn Ebû H âtim , U rve'den nakleder: "Şairler(e gelince), onlara da sa­

pıklar uyarlar [2 2 4 ]. Onların her vadide başı boş dolaştıklarını ve gerçekte yap­
m adıkları şeyleri söylediklerini görm edin m i?" [225, 2 2 6 ] âyetleri nâzil oldu­
ğunda A bdullah b. Revâha, "Allah [celle celâlu h û ] benim onlardan oldu­
ğum u biliyor" dedi. Bunun üzerine, "Ancak iman edip iyi işler yapanlar,
Allah'ı çok çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar
başkadır. H aksızlık edenler, hangi dönüşe (hangi akıbete) döndürüleceklerini
yakında bileceklerdir" [2 2 7 ] âyeti nâzil oldu.780

778 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 19/411.

779 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 19/416; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 9/2832.

780 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 9/2834.

 İbn Ebû H âtim 781 ve İbn Cerîr, Ebü'l-H asan el-Berrâd'dan nakle­
der: “Şairler(e gelince), onlara da sapıklar uyarlar" âyeti nâzil olduğunda
A bdullah b. Revâha, K â'b b. M âlik ve H assân b. Sâbit gelip, "Y â R esû ­
lallah! A llaha yem in olsun ki A llah [celle celâlu h û ] bu âyetleri indirirken
bizim şairlerden olduğum uzu biliyordur. Biz helâk oldu k" dediler.
B unun üzerine, " A ncak iman edip iyi işler yapanlar, Allah'ı çok çok anan­
lar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar başkadır. H aksızlık
edenler, hangi dönüşe (hangi akıbete) döndürüleceklerini yakında bileceklerdir
[2 2 7 ]" âyeti nâzil oldu. R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] onları çağırıp
bu âyeti kendilerine okudu.782

781 M a tb u n ü sh a d a H âk im d iye z ik red ilm ek ted ir. A n cak H âk im 'd e bu rivay eti b u la m a ­

dık. Y azm a n ü sh ad a ise sad ece "y t ” ifad esi k u llan ılm ak tad ır. "H ü v e "d e n m u rat, m u h ­
tem elen b ir ö n cek i rivayeti n a k led en ib n Ebû H âtim 'd ir. Z ira rivay et ibn E bû H âtim 'd e
b u lu n m a k ta d ır.

782 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 9/2834; Taberî, C â m iu î-B ey ân , 19/418.

 © öj

A yet 51: Andolsun ki biz, düşünüp öğüt alsınlar diye, sözü (vahyi) birbi­
ri ardınca yetiştirm işizdir (aralıksız vahiylerim izi gönderm işizdir).

İbn C erîr ve Taberânî, Rifâa el-K urazî'den nakleder: "Andolsun ki

biz, düşünüp öğüt alsınlar diye, sözü (vahyi) birbiri ardınca yetiştirm işizdir"
âyeti benim de içinde bulunduğum on kişi hakkında nâzil o ld u .783

« ✓

<o f i C>\& \ fi\ S X \ ^ JlJI

 yet 52: Ondan (Kur'an'dan) önce kendilerine kitap verdiklerim iz, ona
da iman ederler.

İbn Cerîr, A li b. Rifâa'dan [rad ıyallahu anh] nakleder: İçlerinde

R ifâa'n m 784 (yani babası) olduğu Ehl-i kitap'tan on kişi Resûlullah'a

783 T aberî, C âm iu'l-Beyân, 19/594; T aberânî, el-M u 'cem ü'l-K ebîr, 5/53.

784 M a tb u n ü sh a d a "E b û R ifâ a " o larak k ay d ed ilm iş. Y azm a n ü sh a (vr. 52a) "R ifâ a " şek lin ­
d e d ir (A li b. R ifâa için bk. İb n H acer, el-İsâbe, 4/463; B u h ârî, e t-T â rîh u î-K eb îr, 6/274).
[sallallahu aleyhi vesellem ] gelip im an ettiler. Bundan dolayı da eziyet gör­
düler. Bunun üzerine, " Ondan (Kur'an'dan) önce kendilerine kitap verdik­
lerimiz, ona da iman ederler" âyeti nâzil oldu.785

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Biz bu âyetin Ehl-i kitap'tan bazı

kişiler hakkm da nâzil olduğunu konuşuyorduk. O nlar hak üzere id i­
ler. Allah Teâlâ, R esûlullah'ı [sallallahu aley h i vesellem ] gönderince ona
im an ettiler. O sm an786 ve A bdullah b. Selâm onlardandır.787

© fe '\ & îıl: & İs\ L i f p v vlüı

 yet 56: (Resûlüm !) Sen sevdiğini hidayete erdirem ezsin; bilakis, Allah
dilediğine hidayet verir ve hidayete girecek olanları en iyi O bilir.

M üslim vb. Ebû H üreyre'den nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i

vesellem ] am casına "L â ilâhe illallah de ki kıyam et günü sana şahitlik

edeyim " dedi. A m cası, "K u rey ş'in kadınları 'E bû Tâlib'i buna ancak
korku şevketti' diyerek beni ayıplam asalar seni m utlaka m em nun
ederdim " dedi. Bunun üzerine Allah [celle celâ lu h û ], "(Resûlüm !) Sen sev­
diğini hidayete erdirem ezsin; bilakis, Allah dilediğine hidayet verir ve hidaye­
te girecek olanları en iyi O bilir" âyetini indirdi.788

N esâî ve Târîhıı D ım aşk adlı eserinde İbn Asâkir, sağlam bir sened­
le Ebû Said b. R âfi'den naklederler: ibn Öm er'e, ‘"Sen sevdiğini hidayete
erdirem ezsin; bilakis, Allah dilediğine hidayet verir ve hidayete girecek olanla­
rı en iyi O bilir' âyeti Ebû Süfyân ve Ebû Tâlib hakkında mı nâzil oldu,
diye sordu m ." "E v et" dedi.789

785 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 19/595.

786 M atb u ese r ve yazm a n ü sh ad a "O s m a n " olarak k ay d ed ilirk en , T aberî'd e S e lm an olarak
kay d ed ilm iştir.

787 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 19/595.

788 M ü slim , İm ân , 42.

789 İbn A sâk ir, Târihu D ım aşk, 30//399; N esâî, es-S itn en ü l-K ü b râ, 10/210. B u riv ay et yazm a
n ü sh a d a bu lu n m am ak tad ır.
C J C .> Ij J ü j

A yet 57: "Bzz seninle beraber doğru yola uyarsak, yurdum uzdan atılı­
r ız " dediler. Biz onları, kendi katım ızdan bir n zık olarak her şeyin ürünle­
rinin toplanıp getirildiği, güvenli, dokunulm az bir yere (M ekke-i M iikerre-
me'ye) yerleştirm edik m i? Fakat onların çoğu bilmezler.

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: K u reyş'ten bazı

insanlar Resûlullah'a, "E ğer sana uyarsak insanlar bizi çıkarırlar" de­
diler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.790

Nesâî, İbn A bbas'tan nakleder: Bu sözü söyleyen H âris b. Am ir b.

N evfel idi.791

© J I JA A-g-JLİ I Çyi

A yet 61: Şu halde, kendisine güzel bir vaatte bulunduğum uz kim se -ki
ona m utlaka kavuşacaktır-, (sırf) dünya hayatının geçici m enfaat ve zevki­
ni yaşattığımız, sonra kıyam et gününde (azap için) huzurum uza getirilenler
arasında bulunan kim se gibi midir?

İbn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: "Şu halde, kendisine güzel bir va­
atte bulunduğum uz kim se ..." âyeti Resûlullah ile Ebû Cehil b. Hişâm
hakkında nâzil oldu.792 İbn Cerîr, farklı bir şekilde H am za ile Ebû Cehil
hakkında nâzil olduğunu nakleder.

ftâ \ J j ji ^ J \ Iıiıp d d z y } ^jüi Si

f \ * <

790 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 19/601.

791 N esâî, es -S ü n en iil-K ü b râ , 10/210.

792 Taberî, C â m iu ’l-B eyân , 19/609

 Â yet 85: (Resûlüm !) Kur'an'ı (okumayı, tebliğ etm eyi ve ona uymayı)
sana fa r z kılan Allah, elbette seni (yine) dönülecek yere döndürecektir. De ki:
Rabbim, kimin hidayeti getirdiğini ve kimin apaçık bir sapıklık içinde olduğu­
nu en iyi bilendir.

İbn Ebû Hâtim , D ah hâk'tan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i v e­

sellem ] M ekke'den ayrılıp Cuhfe'ye vardığında M ekke özlem i duydu.

Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(R esûlüm !) Kur'an'ı (okumayı, tebliğ
etm eyi ve ona uymayı) sana farz kılan Allah, elbette seni (yine) dönülecek yere
döndürecektir" âyetini in d ird i.793
 Â yet 1-2: Elif-lâm-m îm . İnsanlar, im tihandan geçirilm eden, sadece
"İm an ettik" dem eleriyle btrakılm ereceklerini mi sandılar?

İbn Ebû Hâtim , Şa'bî'den nakleder: İslâm 'ı kabul eden ve M ekke'de
kalan bazı insanlar hakkm da nâzil oldu. R esûlullah'm M edine'deki as­
habı onlara, "H icret etm edikçe İslâm 'larının kendilerinden kabul edil­
m eyeceğine" dair m ektup yazdılar. Onlar da M edine'ye gitm ek üzere
yola çıktılar. M üşrikler onları takip edip geri çevirdiler. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu. Sahâbe-i kirâm onlara haklarında A llah'ın bu âyeti
indirdiğini yazdılar. Onlar, "Biz M ekke'den çıkıyoruz, eğer bizi takip
eden olursa öldürürüz" dediler. Ve M ekke'den yola çıktılar, m üşrikler
onları takip etti. Bunun üzerine çarpıştılar, bazıları şehid oldu, bazıları
ise kurtuldu. Bunun üzerine A llah [celle celâluh û] onlar hakkm da, "Sonra
şüphesiz Rabb'in, eziyet edildikten sonra hicret edip, ardından da sabrederek
cihad edenlerin yardım cısıdır. Bütün bunlardan sonra Rabb'in elbette çok ba­
ğışlayan, pek esirgeyendir” (N ahl 16/110) âyetini indirdi.794

794 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3031.

 İbn Ebû Hâtim , Katâde'den nakleder: "Elif-lâm-mîm. İnsanlar, im ti­
handan geçirilm eden, sadece 'İman ettik' dem eleriyle bırakılıvereceklerini mi
sandılar?'' (A n k ebû t 29/1-2) âyeti M ekke'deki bir grup insan hakkında nâzil
oldu. Resülullah'a gitm eyi m urat ederek M ekke'den çıktılar. M üşrikler
onları engellediler ve geri döndürdüler. Bunun üzerine bu âyet nâzil
oldu. M edine'deki kardeşleri onlara haklarında inen bu âyeti yazıp gön­
derdiler. Bunun üzerine M ekke'den çıktılar, yolda m üşriklerle çarpış­
ma sonucu bazıları öldü, bazıları kurtuldu. Bunun üzerine Kur'an'm ,
"Ama bizim uğrumuzda cihad edenleri elbette kendi yollarım ıza eriştireceğiz.
H iç şüphe yok ki Allah iyi davrananlarla beraberdir" [69] âyeti nâzil oldu.795

İbn Sa'd, A bdullah b. Ubeyd b. Um eyr'den nakleder: A llah [celle

celâlu h û ] yolunda işkence gördüğü sırada A m m âr b. Yâsir hakkm da,

"İnsanlar, imtihandan geçirilm eden, sadece, 'İman ettik' dem eleriyle bırakılı-
vereceklerini mi san dılar?" âyeti nâzil oldu.796

İÜ ^ Ü jJ L s J i l i l i p d\ j f e - l i ^ J d l ^ O L L j V l

^ ^ L-oj ^ ^_LP 4_j

A yet 8: Biz, insana, ana babasına iyi davranm asını tavsiye etmişizdir.
Eğer onlar, seni, hakkında bilgin olm ayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak
koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. D önüşünüz ancak banadır. O za­
man size yapm ış olduklarınızı haber vereceğim.

M üslim , Tirm izî vb. Sa'd b. Ebû V akkâs'tan naklederler: Sa'd 'm
annesi, "Allah anneye iyilik etm eyi em retm edi m i? Vallahi bir şey ye­
m eyeceğim , bir şey içm eyeceğim . Ya öleceğim ya da dinini bırakıp
inkâr edeceksin" dedi. Bunun üzerine, "Biz, insana, ana babasına iyi dav­
ranm asını tavsiye etm işizdir. Eğer onlar, seni, hakkm da bilgin olm ayan bir
şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Dö­
nüşünüz ancak banadır. O zaman size yapm ış olduklarınızı haber vereceğim "
âyeti nâzil oldu.

795 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 9/3031.

796 İbn S a 'd , et-Tabnkât, 3/189. B u riv ay et y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

 >T
^ - L ü l s J i i J _ ^ - < l ) l LFi & 3 \ b ü ^ L , L Ü I jJ ^ L H I ^
- ' ” ' 'y ' ' ' " "

âı J J 31 ü £ ü ı jj^ k j i c j ^ ; ü p j _ J j İ> ı ^ ı L i '

0 jjL i, ^ jjp l

 yet 10: İnsanlardan kimi vardır ki: "Allah'a inandık" der; faka t Allah
uğrunda eziyete uğratıldığı zaman, insanların işkencesini Allah'ın azabı gibi
tutar. H albuki Rabb'inden bir nusret gelecek olsa mutlaka, "Doğrusu biz de si­
zinle beraberdik" derler. Allah, herkesin kalbindekileri en iyi bilen değil midir?

Bu âyetin sebeb-i nüzûlü N isâ sûresinde zikredildi (bk. 4/97).

îjj- ' ) d ü i ^ Sı o i i f j ı d t i* \£y\ üı fe & ş p f\

t ' „ t,
0 öy-Ayi

 yet 51: Kendilerine okunm akta olan kitabı sana indirm em iz onlara yet­
memiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahm et ve ibret vardır.

İbn Cerîr, İbn Ebû Hâtim ve el-M üsned adlı eserinde D ârim î (v.
255/869), A m r b. D înâr, Yahya b. C a'de senediyle nakleder: M üslüm an-
lardan bir grup, içinde yahudilerden işittikleri bazı şeyler olan bir ki­
tap getirdiler. R esülullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Kendi peygam berleri­
nin kendilerine getirm iş olduğundan, başkalarına gelm iş olan peygam berlerin
getirm iş olduklarına rağbet etm eleri bir kavm in dalâletine yeter alam ettir"
buyurdu. Bunun üzerine, "Kendilerine okunm akta olan kitabı sana indir­
mem iz onlara yetm em iş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahm et ve
ibret vardır" âyeti nâzil oldu.797

© fJiiı # ^ ı j 4 ’j J i i î *5 j? i * j ; j f ö

797 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 20/53; İb n E bû H âtim , Tefsîr, 9/3072-3073; D ârim î, Sünen, 1/425.
D â rim î'n in eseri el-M ü sn ed o la ra k z ik red ilm ek le b irlik te S ü n en d iy e m eşh u rd u r.
 Â yet 60: N ice canlı var ki rızkını (yanında) taşımıyor. O nlara da size de
rızik veren Allah'tır. O, her şeyi işitir ve bilir.

Abd b. Humeyd, İbn Ebû Hâtim, Beyhakî ve İbn A sâkir798 zayıf bir
senedle ibn Öm er'den nakleder: Bir gün Resûlullah [sallallahu aleyhi vesel-

lem [ ile birlikte çıktık ve bazı M edine bahçelerine girdik. H urm a koparıp
yem eye başladı. Bana, "Ey İbn Ömer, sen neden yem iyorsun?" diye sordu.
Ben, "C anım çekm iyor" dedim. Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi v esellem ],

"Fakat benim canım çekiyor, bu dördüncü günün sabahıdır ki herhangi bir

yem ek tatmadım ve bulmadım. D ileseydim Rabbim'e dua ederdim de Kisrâ ve
Kayser gibi krallara verdiğinin m islini bana da elbette verirdi. Ey İbn Ömer,
bir senelik rızıklarım biriktirip saklayan ve imanları zayıflam ış bir kavim için­
de kaldığında halin nice olacak!" buyurdu. Vallahi daha oradan yerim iz­
den ayrılm am ıştık ki, "Nice canlı var ki rızkım (yanında) taşımıyor. Onlara
da size de n zık veren Allah'tır. O, her şeyi işitir ve bilir" âyet-i kerim esi
nâzil oldu.799 Hz. Peygam ber [sallallahu aleyhi v esellem ], "Allah dünyada hazi­
ne biriktirm eyi ve arzulara tâbi olmayı bana em retmedi. Ben dinar ve dirhem
biriktirm em. Yarın için n zık saklam am " buyurdu.800

 yet 67: Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, bizim (M ekke'yi)

güven içinde ku dsî bir yer yaptığım ızı görm ediler mi? H âlâ bâtıla inanıp A l­
lah'ın nim etine nankörlük mü ediyorlar?

Cüveybir, Dahhâk, İbn A bbas senediyle nakleder: M ekkeliler, "E y

M uham m ed, bizim , senin dinine girm em izi engelleyen sadece azlı­

798 Y azm a n ü sh a d a B ey h ak î ve İb n A sâk ir b u lu n m am ak tad ır.

799 A bd b. H u m ey d , E bû M u h am m ed A b d ü lh u m ey d b. H u m eyd , el-M ü n teh ab m m

M ü sn ed i A bd b. H u m ey d (nşr. Şe y h M u stafa e l-A d e v î), R iyad : D âr B alen siy a, 2002, 2/44;
İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3078; İb n A sâk ir, T ârîhu D ım aşk, 4/127-128.

800 B u so n cü m le y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak la b irlik te S ü y û tî'n in zik rettiğ i k ay n ak lard a

yer a lm ak tad ır.
ğım ızdan dolayı insanların bizi (öldürm ek üzere) yakalam ası korku­
sudur. Zira A raplar bizden çokturlar. Bizim senin dinine girdiğim iz
haberi onlara ulaşır ulaşm az bizi yakalarlar. Ç ünkü biz az kişiyiz"
dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Ç evrelerinde insanlar kapılıp
götürülürken, bizim (Mekke'yi) güven içinde kudsı bir yer yaptığım ızı gör­
m ediler mi? H âlâ bâtıla inanıp Allah'ın nim etine nankörlük mü ediyorlar?"
âyetini indirdi.801

801 Bu rivay et yazm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır. D ü rr ü l-M e n sû r'd a y e r ala n bu rivayette

k a y n a k g ö ste rile n C ü v ey b ir'in m ü ellif olu p o lm ad ığ ı k o n u su n d a b ir b ilg iy e ra stla m a ­
d ım . A n ca k D a h h â k 'm ö ğ ren cileri rasm d a y er ala n C ü v ey b ir b. Said o lm ası m u h te­
m eld ir. Z ira k a y n a k lard a b u riv ay et ay n ı sen ed le z ik red ilm ek ted ir. (C ü v ey b ir için bk.
Z eh eb î, Ebû A b d u llah Ş e m se d d in M u h am m ed , M îzân ü î-İ'tid âl [nşr. A li M u h am m ed
el-B icâ v î], B e y ru t 1963,1/ 427).
 Â yet 1. 5: Elif-lâm -m îm . Kumlar, (Araplar'ın bulunduğu bölgeye) en
yakın bir yerde yenilgiye uğradılar. H albuki onlar, bu yenilgilerinden sonra
birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda em ir A llah ’ındır. O gün
m üm inler de Allah'ın yardım ıyla sevineceklerdir. Allah, dilediğine yardım
eder. O, m utlak gü ç sahibidir, çok esirgeyicidir.

Tirm izî, Ebû Said'den nakleder: Bedir Savaşı olduğu sıralarda

Rum lar, İranlılar'a galip geldiler. Bu durum m üm inlerin hoşuna gitti.
Bunun üzerine, " Elif-lâm -m îm . Rum lar, (Arapların bulunduğu bölgeye) en
yakın bir yerde yenilgiye uğradılar. H albuki onlar, bu yenilgilerinden sonra
birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda em ir Allah'ındır. O gün
m üm inler de Allah'ın yardım ıyla sevineceklerdir. Allah, dilediğine yardım
eder. O, m utlak gü ç sahibidir, çok esirgeyicidir" (Rûm 30/1-5) âyetleri nâzil
oldu. kelim esi gaynm fethası ile de okunur.802 İbn Cerîr, benzer
bir rivayeti İbn M esud'dan nakleder.
 İbn Ebû H âtim , İbn Şihâb'dan nakleder: Bize nakledildiğine göre
m üslüm anlar, R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] çıkm adan önce M ek­
ke'de iken m üşrikler ile tartışıyorlardı. M üşrikler, "R u m lar'm Ehl-i ki­
tap olduğunu biliyorsunuz ve M ecûsîler onları yendi. Siz kendisine
kitap indirilm iş olan peygam berinizle bize galip geleceğinizi m i sanı­
yorsunuz? M ecûsîler, Ehl-i kitap olduğu halde R um lar'ı nasıl yendiler-
se biz de Farslılar'm R um lar'ı yendiği gibi sizleri yeneceğiz" dediler.
Bunun üzerine A llah Teâlâ, " Elif-lâm-m îm . Rumlar, (Araplar'ın bulundu­
ğu bölgeye) en yakın bir yerde yenilgiye uğradılar" âyetini indirdi.803

İbn Cerîr, benzer rivayetleri İkrim e, Yahya b. Ya'm er ve Katâde'den

nakleder. Birinci rivayette " o lU -" kelim esinin okuyuşu fetha iledir.
Zira bu âyet R um lar'm onları yendiği gün olan Bedir günü nâzil oldu.
İkinci rivayette dam m e iledir. Çünkü âyet bundan daha önce
M ekke'de nâzil oldu. İbn Cerîr, " o l U " kelim esini fetha ile okuyan
kişinin A llah 'ın [celle celâlu h û ] kelim esindeki "y â "y ı dam m e ile
okum ası gerekir.804 Bu durum da m ana, "R u m lar'm Farslılar'ı yenm e­
sinden sonra m üslüm anlar onlara (Rum lar'a) galip geleceklerdir" olur
ki sözün m anası sahih olsun. Eğer böyle olm azsa kapsam lı bir m ana
söz konusu o lm a z .805

J y j \J . 1 Ü jJ U j i \ jiz & j j ı

 yet 27: Yaratmaya başlayan, sonra onu tekrarlayan O'dur, ki bu, O ’nun
için pek kolaydır. Göklerde ve yerde (tecelli eden) en yüce sıfat O'nundur. O,
m utlak güç ve hikm et sahibidir.

803 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3087. R iv ay et m etn i ay nı d eğ ild ir, m ana ile rivay et ed ild iğ i
g ö rü lm ek ted ir.

804 I 3 İ :5 Î ç J i jU ö î \ 'ji ^ İ U İ j - J C -Jy

t-L*_jl (+—
*21
cü m lesi y azm a n ü sh a d a var, m atb u n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

805 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 20/74.

 İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , İkrim e'den nakleder: Kâfirler A llah 'ın
ölüleri dirilteceği haberine şaşırdılar. Bunun üzerine, "Yaratmaya başla­
yan, sonra onu tekrarlayan O'dur, ki bu, O'nun için pek kolaydır" âyeti nâzil
o ld u .806

 yet 28: Allah size kendinizden bir temsil getirm ektedir: M ülkiyetiniz
altında bulunan köleler içinde, size verdiğim iz rızıklarda -birbirinizden çe­
kindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz derecede sizinle eşit (haklara sa-
hip)- ortaklarınız var mı? İşte biz âyetlerim izi, aklını kullanacak bir kavim
için böylece açıklıyoruz.

Taberânî, İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler, "B u y u r ey Allahım ,

buyur; senin hiçbir ortağın yok. A ncak sana ait olan, kendisine ve sa­
hip olduklarına senin sahip olduğun bir ortağın m üstesna" diyerek
telbiye yaparlardı. Bunun üzerine yüce A llah, "Allah size kendinizden bir
temsil getirm ektedir: M ülkiyetiniz altında bulunan köleler içinde, size verdi­
ğim iz rızıklarda -birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz
derecede sizinle eşit (haklara sahip)- ortaklarınız var mı?" âyetini indirdi.807
Cüveybir, benzer bir rivayeti D avud b. Ebû Hind, Ebû C afer M uham ­
m ed b. Ali, babası senediyle nakleder.808

806 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3090; T aberî, C âm iu'l-B eyân, 20/92.

807 T aberân î, el-M u .'cem iiî-K ebîr, 12/20.

808 B u cü m le yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

 Â yet 6: İnsanlardan öylesi var ki herhangi bir İlmî delile dayanm adan
Allah yolundan saptırm ak ve sonra da onunla alay etm ek için boş lafı satın
alır. İşte onlara rüsva edici bir azap vardır.

İbn C erîr, A vfî k an alıy la İbn A b b as'tan n akled er: "İnsanlardan öy­
lesi var ki herhan gi bir İlm î delile dayanm adan A llah yolu ndan saptırm ak ve
sonra da on u nla alay etm ek için boş lafı satın alır" âyeti şarkıcı b ir câriye
satın alan K u reyşli bir adam h akkın d a n âzil o ld u .809

C üveybir, İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet N adr b. H âris hakkında

nâzil oldu. K adm şarkıcı satın alm ıştı. Birinin İslâm 'a m eylettiğini işit­
tiğinde onu şarkıcı câriyesinin yanına çağırır ve ona, "B u adam ı yedir,
içir, ona şarkı söyle. Bu durum M uham m ed'in seni davet ettiği nam az,
oruç ve huzurunda savaşm aktan daha hayırlıd ır" derdi.810

809 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 20/130.

810 B u riv ay et yazm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır.

 ^ S İiş ıj f y £ \ s ^ u a ^ ^ y î ı^ u ; j \p ;

^ j- l' ji' «OJİ öl <ÛI C jL a JlS "O Ju İj LJâ

 yet 27: Şaı/ef yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi

deniz katılarak (m ürekkep olsa) yine Allah'ın sözleri (yazm akla) tükenmez.
Şüphe yok ki A llah m utlak galip ve hikm et sahibidir.

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Ehl-i kitap Resûlullah'a [sallallahu aley ­

hi vesellem i ruhu sordular. Bunun üzerine Allah [celle celâluh û], "Sana ruh
hakkında soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbim'in emrindendir. Size ancak az bir
bilgi verilmiştir" (isrâ 17/85) âyetini indirdi. Bu sefer, "B ize az bir bilgi ve­
rildiğini mi iddia ediyorsunuz. Halbuki bize Tevrat verildi ve o hikm et­
tir. Kime hikm et verilmişse, ona çokça hayır verilm iştir" dediler. Bunun
üzerine, "Şayet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz
katılarak (mürekkep olsa) yine Allah'ın sözleri (yazmakla) tükenmez. Şüphe yok
ki Allah m utlak galip ve hikmet sahibidir" âyeti nâzil oldu.811

İbn İshak, Atâ b. Yesâr'dan nakleder: "Size ancak az bir bilgi verilm iş­
tir" (İsrâ 17/85) âyeti M ekke'de nâzil oldu. R esûlullah [sallallah u aley h i v esel­

lem ] M edine'ye hicret edince yahudi bilginleri ona gelip, "B ize ulaştı ki
sen, 'Size ancak az bir bilgi verilm iştir' dem işsin, bununla kendi kavm ini
mi kastettin, bizi m i?" dediler. Peygam ber Efendim iz, "Hepsini kastet­
tim" dedi. Yahudiler, "Ama s e n ,'... içinde her şeyin açıklam ası olan Tevrat
verildi' diye bize oku yorsu n" dediler. Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v e­

sellem ], "O, Allah'ın ilm ine göre az bir şeydir" dedi. Bunun üzerine A llah
[celle celâlu h û ], "Şayet, yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi
deniz katılarak (m ürekkep olsa) yine Allah'ın sözleri (yazm akla) tükenmez"
âyetini indirdi.812 İbn Ebû H âtim bu lafızla Said veya İkrim e kanalıyla
ibn A bbas'tan nakleder.

811 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 20/152.

812 İbn İshak, es-S îre, 1/204.

 el-A zam e adlı eserinde Ebü'ş-Şeyh ve İbn Cerîr, K atâde'den n ak­
leder: M üşrikler, "B u söz (Kur'an) yakında tükenir" dediler. Bunun
üzerine, "Şayet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz
katılarak (m ürekkep olsa) yine Allah'ın sözleri (yazm akla) tükenmez" âyeti
nâzil o ld u .813

 yet 34: Kıyam et vakti hakkındaki bilgi, ancak Allah'ın katindadır. Yağ­
muru O yağdırır, rahim lerde olanı O bilir. H iç kim se yarın ne kazanacağını
bilemez. Yine hiç kim se nerede öleceğini bilemez. Şüphesiz Allah, her şeyi bi­
lendir, her şeyden haberdardır.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , M ücâhid'den nakleder: Bedevilerden

biri gelip, "E şim ham iledir, ne doğurucağını bana haber ver. Toprak­
larım ız kuraktır, yağm urun ne zam an yağacağını bana haber ver. Ne
zam an doğduğum u biliyorum , bana ne zam an öleceğim i haber ver"
dedi. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Kıyamet vakti hakkındaki bilgi, ancak
Allah'ın katindadır. Yağmuru O yağdırır, rahim lerde olanı O bilir. H iç kim se
yarın ne kazanacağını bilemez. Yine hiç kim se nerede öleceğini bilemez. Şüp­
hesiz Allah, her şeyi bilendir, her şeyden haberdardır" âyetini in d ird i.814

813 E b ü 'ş-Ş ey h , el-A zam e, 1/344; T aberî, C â m iu l-B ey ân , 20/152.

814 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 20/170; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 9/3101.

 <0 S t ✓ 1^. O O >+ ✓ , i | ı '' ^ 11 •'' o >> S / . [ X ''^
Lh-oJjj *-£>j J j P J j «J>-U£t*Jl ^
S

J^j İ j Lo ^ A U J jj wk-oj

 yet 16: K orkuyla ve um utla Rab'lerine yalvarm ak üzere (ibadet ettikleri

için), vücutları yataklardan uzak kalır ve kendilerine verdiğim iz rızıktan A l­
lah yolunda harcarlar.

Bezzâr, zayıf bir senedle Bilâl'den nakleder: Biz bir m ecliste otu­
ruyorduk. R esûlullah'm [sallallah u aley h i vesellem ] ashabından bazıları ak­
şam dan sonra yatsıya kadar nam az kıldılar. Bunun üzerine bu âyet
nâzil oldu.815 İsnadında A bdullah b. Şebîb olup zayıftır.816

Tirm izî, sahih olduğunu ifade ederek Enes'ten nakleder: "Korkuyla

ve um utla Rab'lerine yalvarm ak üzere (ibadet ettikleri için), vücutları yatak­
lardan uzak kalır" âyeti "a te m e "817 denilen nam azı beklem e hakkında
nâzil o lm u ştu r.818
i.

815 B ezzâr, el-M ü sn ed, 4/202.

816 B u cü m le yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

817 A tem e, g e cen in k aran lığ ın d a k ılın m ası n e d en iy le A ra p la r'ın y atsı n a m a z ın a verd iği
d iğ er b ir isim d ir (bk. İb n ü T E s ır , e n -N ih â y efi G a rîb iî-H a d îs, 3/180).

818 T irm izî, T e fsîrü l-K u r'â n , 32.

 Â yet 18: Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkm ış kim se gibi midir? Bunlar
elbette bir olamazlar.

V âhidî ve İbn A sâkir, Said b. C übeyr kanalıyla819 İbn A bbas'tan

nakleder: Velîd b, U kbe b. Ebû M uayt, Hz. Ali b. Ebû Tâlib'e, "B enim
m ızrağım seninkinden daha keskin, benim dilim seninkinden daha
geniş ve ben orduyu senden daha çok doldu ruru m " dedi. Hz. Ali,
"Su s, sen bir fâsıksın " dedi. Bunun üzerine, " Öyle ya, mümin olan, yol­
dan çıkm ış kim se gibi midir? Bunlar elbette bir olam azlar" âyeti nâzil oldu.820
İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Atâ b. Yesâr'dan nakleder.821 ibn A dî (v.
365/976) ve Târih adlı kitabında Hatîb el-Bağdâdî (v. 463/ 1071), Kelbî, Ebû
Salih, İbn A bbas senediyle benzer bir rivayet nakleder.822

H atîb ve İbn A sâkir, İbn Lehîa, A m r b. Dînâr, İbn A bbas sene­

diyle naklederler: Bu âyet Ali b. Ebû Tâlib ve U kbe b. Ebû M uayt
h akkında nâzil oldu. Bu aralarında olan çekişm eden dolayıdır. Ve
bu rivayette âyetin Velîd değil, Ukbe b. Ebû M uayt hakkında indiği
görülm ektedir.823

 yet 28: Eğer doğru söylüyorsanız, bu fetih (ve hüküm ) günü hani ne
zaman, derler.

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Sahâbe-i kirâm , "N asıl olsa bir
gün gelecek ki o gün yakındır, biz rahata erip sizden intikam ım ızı ala­
cağ ız" dediler. M üşrikler de, "B u fetih (ve hüküm ) günü hani ne za­
m an?" dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.824

819 Y azm a n ü sh a, "V â h id î, İb n A b b a s'ta n n a k le d e r" şek lin d ed ir.

820 V âh id î, E sbâbii'n -N ü zû l, 1/349-350; İbn A sâk ir, T ârîhu D ım aşk, 63/235.

821 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 20/188.

822 B u cü m le y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır (k ay n ak için bk. H atîb el-B ağ d âd î,

T ârîhu B ağdâd [nşr. M u stafa A b d ü lk ad ir A tâ], B ey ru t 1417, 13/322-323; İbn A dî, Ebû
A hm ed b. A d î el-C ü rcân î, el-K âm il f i D uafâi'r-R icâl [nşr. A dil A h m ed A b d ü lm ev cû d -A li
M u h am m ed M u av v az], B ey ru t 1997, 7/282).

823 Bu riv a y et y azm a n ü sh a d a bu lu n m am ak tad ır.

824 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 20/198.

 Sı ^ l l Ü l ^ y l & l ıJzJ Y / i Jl Jjl J.JÜI Ç

©
" 3^
L i- U
s

 yet 1: Ey Peygam ber! Allah'tan kork, kâfirlere ve m ünafıklara boyun

eğme. Elbette A llah her şeyi bilm ekte ve yerli yerince yapm aktadır.

Cüveybir, Dahhâk, İbn Abbas senediyle nakleder: Velıd b. Mugîre ve

Şeybe b. Rebîa'nın içlerinde bulunduğu bir grup Mekkeli, Resülullah'a
davasından vazgeçmesi durum unda m allarının yarısını vermeyi teklif
ettiler. M ünafıklar ve Medine'deki yahudiler de davasından vazgeçm e­
mesi durumunda öldürmekle tehdit ettiler. Bunun üzerine Allah [celle

celâluhû], "Ey Peygamber! Allah'tan kork, kâfirlere ve münafıklara boyun eğme.

Elbette Allah her şeyi bilmekte ve yerli yerince yapmaktadır" âyetini indirdi.825

Jjy fc ü a i ^ 1 \^Sr U3 tJ s y r ^ İÛI J i * - U

" \ ’ *^ >- ' » '

j y b İ» \ j f i c i y i ^ ll? ! ^ Ç p o I Jii-

825 B u rivayet yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır. A n cak Sü y û tî, D iirriiî-M erısû r'da İbn
C erîr'd en C ü v ey b ir k an alıy la n ak led er (bk. D ü rriiî-M en sû r, 6/560).
 Â yet 4: Allah, bir adam ın içinde iki kalp yaratm adığı gibi, "zıhâr" yaptı­
ğınız eşlerinizi de analarınız yerinde tutmadı ve evlatlıklarınızı da öz oğulla­
rınız olarak tanımadı. Bunlar sizin ağızlarınıza geliveren sözlerden ibarettir.
Allah ise gerçeği söyler ve doğru yola O eriştirir.

Tirm izî, rivayetin hasen olduğunu ifade ederek ibn A bbas'tan nak­
leder: Resûlullah [sallallahu aleyhi v esellem ], bir gün nam az kılıyordu. H a­
tırına bir şeyler geldi ve nam azda yanıldı. Kendisiyle birlikte nam az
kılan m ünafıklar, "O nu n iki kalbi olduğunu görm üyor m usunuz? Bir
kalbi sizinle, bir kalbi de o n larla"826 dediler. Bunun üzerine yüce Allah,
"Allah, bir adamın içinde iki kalp yaratm adığı gibi, 'zıhâr' yaptığınız eşlerinizi
de analarınız yerinde tutmadı ve evlatlıklarınızı da öz oğullarınız olarak tanı­
madı. Bunlar sizin ağızlarınıza geliveren sözlerden ibarettir. Allah ise gerçeği
söyler ve doğru yola O eriştirir" âyetini indirdi.827

İbn Ebû Hâtim, Huseyf, Said b. Cübeyr, M ücâhid ve ikrim e kana­

lıyla nakleder: İki kalpli olarak adlandırılan bir adam hakkında nâzil
oldu.828 İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Katâde, H aşan senediyle şu faz­
lalıkla nakleder: A dam "B ir nefsim em reder, bir nefsim ise nehyeder"
d e rd i.829

İbn Cerîr, İbn Ebû N üceyh kanalıyla M ücâhid'den nakleder: Benî

Fehr kabilesinden, "B en im içim de iki kalp var. H er biri ile M uham -
m ed 'in akim dan daha fazla aklediyorum " diyen bir adam hakkında
nâzil oldu.830

826 M atb u n ü sh ad a " a m "

827 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân , 33.

828 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3112. Yazm a ve m atb u n ü sh a ile S ü y û tî'n in D ü rriil-M en sû r'd a
riv a y etin sen e d in d e jp _ â l v 2>- ziy ad esi o lm ak la b irlik te îb n Ebû
H â tim 'd e sad ece Said b. C ü b ey r z ik red ilm ek ted ir. R â v ilerd en Said b. C iib e y r'in
öğ ren cileri a ra sın d a H u sa y f b. A b d u rra h m a n b u lu n m a k ta d ır (bk. Z eh ebî, Siyerü
A 'lâm i'n -N übelâ, 4/321).

829 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 20/205.

830 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 20/204-205.

 İbn Ebû Hâtim , Süddî'den nakleder: Bu âyet Cem il b. M a'm er
adında K u reyş'ten Benî C um ahlı bir adam hakkında nâzil oldu.831

 yet 5: Onları (evlat edindiklerinizi) babalarına nisbet ederek çağırın,

Allah yanında en doğrusu bu dw . Eğer babalarının kim olduğunu bilm iyorsa­
nız, bu takdirde onları din kardeşleriniz ve görüp gözettiğiniz kim seler olarak
kabul edin. Yanılarak yaptıklarınızda size vebal yok; fa k a t kalplerinizin bile
bile yöneldiğinde günah vardır. Allah bağışlayandır, esirgeyendir.

Buhârî, İbn Öm er'den nakleder: "Onları (evlat edindiklerinizi) baba­

larına nisbet ederek çağırın" âyeti nâzil olana kadar biz Zeyd b. H ârise'yi
Z eyd b. M uham m ed diye çağırırdık.832

 yet 9: Ey iman edenleri Allah'ın size olan nim etini hatırlayın; hani
size ordular saldırm ıştı da biz onlara karşı bir rüzgâr ve sizin görm ediğiniz
ordular gönderm iştik. A llah ne yaptığınızı çok iyi görm ekteydi.

Beyhakî, Delâil adlı eserinde Huzeyfe'den nakleder: Ahzâb (Hendek

Gazvesi) gecesi olan halim izi sanki şimdi görür gibiyim. Biz oturarak
saf tutmuştuk. Ebû Süfyân ve beraberindekiler üst tarafım ızda, Kurayza
yahudileri de alt tarafım ızda idiler. Köküm üzü keseceklerinden korku­
yorduk. O gece kadar karanlık ve o geceki rüzgâr kadar şiddetli bir rüz­
gâr görm edik. M ünafıklar evleri açık ve tehlikede olm adığı halde, ''Ger­
çekten evlerimiz emniyette değil" (A hzâb 33/13) deyip Hz. Peygam ber'den izin
831 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3112.

832 B u h ârî, T efsîr (A h zâb), 2.

istiyorlardı. Peygam ber Efendim iz, onlardan izin isteyen herkese izin
veriyordu, onlar da kaçıp sıvışıyorlardı. Birer birer Resûlullah'm [sal­

lallah u aleyhi vesellem ] karşısına geçtik. Sonunda sıra bana geldi ve bana,
"Düşman ordusunun haberini bana g etir" buyurdu. Ben de gelip baktım ki
ordugâhlarında şiddetli bir rüzgâr her şeyi altüst etmiş, kim se yerinden
bir karış bile kım ıldayam ıyor. Allah'a yem in ederim ki göçlerinin ve at­
larının üzerinde taşların seslerini işitiyordum. Rüzgâr hepsini vurmuş
ve herkes, "G idelim , gidelim !" diye bağrışıyorlar. Döndüm ve düşm a­
nın durum unu Resülullah'a haber verdim. Bunun üzerine Cenâb-ı Hak,
"Ey iman edenler! Allah'ın size olan nimetini hatırlayın; hani size ordular sal­
dırmıştı da, biz onlara karşı bir rüzgâr ve sizin görm ediğiniz ordular gönder­
miştik. Allah ne yaptığınızı çok iyi görm ekteydi" âyet-i kerim esini indirdi.833

 yet 12: Ve o zaman, m ünafıklar ile kalplerinde hastalık (iman zayıflığı)

bulunanlar, "M eğer Allah ve Resûlü bize sadece kuru vaatlerde bulunm uş­
lar!" diyorlardı.

İbn Ebû H âtim ve Delâil adlı eserinde Beyhakî834, Kesîr b. A bdullah

b. A m r el-M üzenî, babası, dedesi senediyle nakleder: R esülullah [sal­

lallah u aley h i vese llem ] A hzâb Savaşı senesinde hendek kazdırm ak için bir
hat çizdi. A llah Teâlâ hendeğin içinden karşım ıza beyaz, yuvarlak bir
kaya çıkardı. Resûl-i Ekrem kazm ayı alıp kayaya vurdu ve kayayı çat­
lattı. O ndan öyle bir şim şek çaktı ki M edine'nin iki kayalığının arasını
aydınlattı. Hz. Peygam ber tekbir getirdi, m üslüm anlar da peşinden
tekbir getirdiler. Sonra A llah Resûlü kayaya ikinci kere vurdu ve kaya­
yı biraz daha çatlattı. O ndan öyle bir şim şek çaktı ki M ed in e'n in iki ka­
yalığının arasım aydınlattı. R esülullah tekbir getirdi, m üslüm anlar da
peşinden tekbir getirdiler. Sonra Hz. Peygam ber kayaya üçüncü kere

833 B ey h a k î, D d â ilü ’n-N ü bü vve, 3/451.

834 Y azm a n ü sh a d a sa d e ce İb n E bû H âtim z ik red ilm ek ted ir.

vurdu ve kayayı kırdı. Ondan öyle bir şim şek çaktı ki M edine'nin iki
kayalığının arasını aydınlattı. Resûl-i Ekrem yine tekbir getirdi, m üslü­
m anlar da peşinden tekbir getirdiler. Bu durum Resûlullah'a soruldu.
Peygam ber Efendim iz, "İlk vuruşum daki şim şek bana H îre saraylarını ve
Kisrâ'nın M edâin ’ini aydınlattı. Cebrâil ümm etim in onlara galip geleceğini
bana haber verdi. Sonra ikinci vuruşum daki şim şek bana Rum ülkesindeki
kırm ızı sarayları aydınlattı. Cebrâil ümm etim in onlara galip geleceğini bana
haber verdi. Sonra üçüncü vuruşum daki şim şek bana San'â saraylarını ay­
dınlattı. Cebrâil ümm etim in onlara galip geleceğini bana haber verdi" bu yu r­
du. M ünafıklar, "H iç şaşm ıyor m usunuz? Size hikâye anlatıyor, sizi
olm ayacak um utlara sevkediyor, size bâtıl vaatlerde bulunuyor. Size
Yesrib'den H îre saraylarını, K isrâ'n ın şehirlerini gördüğünü ve sizin
bunları fethedeceğinizi haber veriyor. Siz korkudan hendek kazarken,
yüz yüze savaşm aya güç yetirem ezken bu m üm kün m üd ü r?" dedi­
ler. Bunun üzerine, "Ve o zaman, m ünafıklar ile kalplerinde hastalık (iman
zayıflığı) bulunanlar, 'Meğer Allah ve Resûlü bize sadece kuru vaatlerde bu­
lunm uşlar!' diyorlardı" âyeti nâzil oldu.835 İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nak­
leder: Bu âyet M uattib b. K uşeyr el-Ensârî hakkında nâzil oldu. Y u ka­
rıdaki sözlerin sahibi de odur.836

İbn İshak ve Beyhakî, U rve b. Z übeyr ve M uham m ed b. K â'b el-Ku-

razî vb. den nakleder: M uattib b. Kuşeyr, "B izd en biri tuvalete bile git­
m eye korkar haldeyken M uham m ed, Kisrâ ve K ayser'in hâzinelerini
yiyeceğini zannediyor" dedi. Evs b. Kayzî ise kabilesi H âriseoğulları
topluluğu içinde "B izim evlerim iz em niyette değil" dedi. O M edine
dışında idi. "Bize izin ver, eşlerim ize, çocuklarım ıza dönelim " dedi.
Bunun üzerine A llah Teâlâ, resûlüne içinde oldukları sıkıntıdan onları
kurtardığında onlara verm iş olduğu nim etleri, onlar hakkındaki sui-
zandan sonra bu nim etlerin onlara yeteceğini ve m ünafıkların sözleri­
ni hatırlattı. "Ey iman edenler! Allah'ın size olan, nim etini hatırlayın; hani

835 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 9/3117; B ey h ak î, D elâ ilü ’n -N ü bü vve, 3/418.

836 îb n C erîr rivay eti y azm a n ü sh a d a b u lu n m a m a k ta d ır (riv ay et için bk. Taberî, Câmiu'l-
B eyân , 20/218).
size ordular saldırm ıştı da biz onlara karşı bir rüzgâr ve sizin görm ediğiniz
ordular gönderm iştik. Allah ne yaptığınızı çok iyi görm ekteydi" (Ahzâb 33/9).837

 yet 23: M üm inler içinde Allah'a verdikleri sözde duran nice erler var.
İşte onlardan kimi, sözünü yerine getirip o yolda canını verm iştir; kim i de
(şehidliği) beklem ektedir. Onlar hiçbir şekilde (sözlerini) değiştirm em işlerdir.

Müslim, Tirmizî vb. Enes'ten nakleder: Amcam Enes b. Nadr, Bedir

Gazvesi'nde bulunm am ış ve bu ona çok ağır gelm işti.838 Amcam, "Resû ­
lullah'm [sallallahu aleyhi vesellem ] katılmış olduğu ilk savaşta bulunmadım.
Allah Teâlâ, Resülullah ile birlikte bir savaşta bulum nam ı bana nasip
ederse, Allah benim neler yapacağımı görecektir" demişti. Sonra Uhud
Gazvesi'ne katıldı ve şehid olana kadar savaştı. Naaşmda seksen küsur
kılıç, m ızrak ve ok yarası bulundu. Bunun üzerine, "M üminler içinde A l­
lah'a verdikleri sözde duran nice erler var. İşte onlardan kimi, sözünü yerine
getirip o yolda canım vermiştir; kimi de (şehidliği) beklemektedir. Onlar hiçbir
şekilde (sözlerini) değiştirmemişlerdir" âyeti nâzil oldu.839

 yet 28: Ey Peygam ber! Eşlerine şöyle söyle: Eğer dünya dirliğini ve
süsünü (refahım ) istiyorsanız, gelin size boşanm a bedellerinizi vereyim de
sizi güzellikle salıvereyim .

837 Bu riv ay et y azm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır.

838 M atbu n ü sh a ve yazm a n ü sh ad a "<lJle- Ş i şek lin d e olan ifad e M ü slim 'd e
şek lin d ed ir.

839 M ü slim , İm âre, 148; T irm izî, T efsîrü 'l-K u r'ân , 33.
 M üslim , A hm ed b. H anbel ve N esâî, Ebii'z-Zübeyr kanalıyla
Câbir'den nakleder: Hz. Ebû Bekir [rad ıyallahu an h ], R esû lu llah'm [sallal­

la h u aleyhi v esellem ] yanına girm ek için izin istedi, izin verilm edi. Son­
ra Hz. Ö m er [rad ıy allah u anh] geldi ve Resûl-i Ekrem 'in yanm a girm ek
için izin istedi, ona da izin verilm edi. Sonra ikisine izin verildi ve Hz.
P eygam ber'in yanına girdiler. Resûl-i Ekrem , çevresinde eşleri olm ak
üzere oturuyordu ve suskundu. Hz. Ö m er [rad ıyallahu anh] der ki: K en­
di kendim e, "B ir söz etsem de Hz. Peygam ber'i güldürsem " dedim .
Sonra, "Y â Resûlallah! Görüyor m usun, Z eyd'in 840 kızı -Hz. Ö m er'in
h anım ı- biraz önce benden nafaka istedi, ben de ensesine vu rdu m " de­
dim. Bunun üzerine Resülullah, ön dişleri görünecek kadar güldü ve,
"İşte şunlar da benim etrafım da oturm uşlar, benden nafaka istiyorlar" bu ­
yurdu. Hz. Ebû Bekir kalkıp kızı Â işe'yi, Ö m er de kalkıp kızı H afsa'yı
dövm ek istediler. İkisi de, "Peygam ber'in sahip olm adığı şeyi ondan
istiyorsunuz h a!" dediler. A llah Teâlâ, m uhayyerlik âyetini indirdi ve
Hz. Peygam ber, Hz. Â işe'den başlayarak dedi ki: "Ben, sana bir durum u
hatırlatacağım . A ncak anne babanla istişare etm eden çabucak cevap verm eni
istem em ." Hz. Âişe, "N eym iş o ?" dedi. Resülullah, "Ey Peygam ber! Eş­
lerine şöyle söyle: Eğer dünya dirliğini ve süsünü (refahım ) istiyorsanız, ge­
lin size boşanm a bedellerinizi vereyim de sizi güzellikle salıvereyim " âyetini
okudu. Hz. Â işe [rad ıyallahu a n h â ], "Ben, senin için m i annem e ve babam a
danışacağım ? H ayır, ben, A llah 'ı ve R esûlü'nü tercih ediyorum " dedi.841

.V - jü U JI j o L i A J ı ; ı Sı
<1 '/*\ \< j ‘ ı .*^ O İ __ SiL^aJl j , -y.__ t} l ^aJl j o ' ___

o Ü jl ^ 13 13 13

840 M ü slim 'd e "H â r ic e 'n in k ız ı" şek lin d ed ir.

841 M ü slim , Talâk, 29; A h m ed b. H an bel, el-M üsned, 22/391; N esâî, es-S ü n en ü î-K ü b râ , 8/280.
f j —j ' S <
tU
İ(
j_;IjJlj ol — ^ t f r j (j ol—«JL^aJlj

^ ^ İ ı l^ ı o i^ ijjis

 yet 35: M üslüm an erkekler ve müslüm an kadınlar, mümin erkekler ve

mümin kadınlar, taate devam eden erkekler ve taate devam eden kadınlar, doğ­
ru erkekler ve doğru kadınlar, sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, müteva-
zi erkekler ve m ütevazi kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadın­
lar, oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar, ırzlarını koruyan erkekler ve
(ırzlarını) koruyan kadınlar, Allah'ı çok zikreden erkekler ve zikreden kadınlar
var ya; işte Allah, bunlar için bir m ağfiret ve büyük bir m ükâfat hazırlamıştır.

Tirm izî, hasen olduğunu ifade ederek İkrim e kanalıyla Ü m m ü

U m âre el-Ensâriyye'den [rad ıyallah u anh â] nakleder: Ü m m ü Um âre, R esû ­
lullah'a gelerek, "H er şeyin erkekler için olduğunu görüyorum . K adın­
ların herhangi bir şey için zikredildiklerini ise görm üyorum " dedi. Bu­
nun üzerine, ''Müslüman erkekler ve m üslüman kadınlar, miimin erkekler
ve mümin kadınlar, taate devam eden erkekler ve taate devam eden kadınlar
... " âyeti nâzil oldu.842

Taberânî, kendisinde beis olm ayan843 bir senedle ibn A bbas'tan

[rad ıyallah u anh] nakleder: K adınlar, "Y â Resûlallah! N eden Kur'an'da
erkekler zikrediliyor da kadınlar zikredilm iyor?" dediler. Bunun üze­
rine, ''Müslüman erkekler ve m üslüm an kadınlar, mümin erkekler ve mümin
kadınlar, taate devam eden erkekler ve taate devam eden kadınlar ..." âye­
ti nâzil oldu.844 Ü m m ü Selem e rivayeti Âl-i İm rân sûresinin sonunda
z ik re d ild i.845

İbn Sa'd, Katâde'den nakleder: Resûlullah'in eşleri Kur'an'da zikre­

dilince kadınlar, "Eğer bizde bir hayır olsaydı biz de zikredilirdik" dedi­

842 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân , 33.

843 "<> ^ - *4" ifad esi râvi ta 'd îlin d e d ö rd ü n cü m erteb e için k u llan ılan b ir ta 'd îl lafzıdır.

844 T aberânî, d -M u 'c e m ü î-K e b îr, 22/108.

845 B e n z er kon u o ld u ğ u için zik red ilm iş. İlg ili rivay et için  l-i İm rân sû resi 195. ây etin e
b a k ın ız .
ler. Bunun üzerine Allah Teâlâ, " Müslüman erkekler ve müslüman kadınlar,
münıin erkekler ve miimın kadınlar, taate devam eden erkekler ve taate devam
eden kadınlar ..." âyetini indirdi.846

Si tj£\ 2»ı^ ısı iSAi % us

^ (J-v? -L-âi -0)1 (j-*3 (J-°

A yet 36: A llah ve Resûlü bir işe hüküm verdiği zam an, inanm ış bir erkek
ve kadına o işi kendi isteklerine göre seçm e hakkı yoktur. H er kim Allah ve
Resûlü'ne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşm üş olur.

Taberânî, sahih bir senedle K atâde'den nakleder: Resülullah [sallal­

lah u aleyhi v e se lle m ], h alasının kızı Z eyneb'i Zeyd için istem eye gitti. Zey-
neb, Resûl-i Ekrem 'in kendisi için geldiğini zannetti. A ncak Zeyd için
istediğini öğrenince kabul etm edi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Allah
ve Resûlü bir işe hüküm verdiği zam an, inanm ış bir erkek ve kadına o işi kendi
isteklerine göre seçm e hakkı yoktu r" âyetini indirdi. Ve Zeyneb razı olup
kabul e tti.847

ibn Cerîr, İkrim e kanalıyla ibn A bbas'tan nakleder: Hz. Peygam ­

ber [sallallah u aleyhi vesellem ] Z eyneb bin t C ahş'ı Zeyd b. H âris'e istedi.
A ncak Zeyneb ondan hoşlanm ayıp reddetti. Ve "Ben, nesep itibariyle
ondan daha hayırlıyım " dedi. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Allah ve
Resûlü bir işe hüküm verdiği zaman, inanm ış bir erkek ve kadına o işi kendi
isteklerine göre seçm e hakkı yoktur" âyetini indirdi.848 İbn Cerîr, benzer bir
rivayeti Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder.

İbn Ebû Hâtim , İbn Zeyd'den nakleder: Bu âyet Ukbe b. Ebû M u-

avt'm kızı Ü m m ü Külsûm hakkm da nâzil oldu. Ü m m ü Külsûm kadın­
lardan ilk hicret eden idi. Kendisini R esülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ]

846 İbn S a 'd , et-T abakât, 8/161.

847 T aberân î, cl-M u ‘cem ii 1-Kebîr, 24/45.

848 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 20/272.

hibe etm ek istedi. Resûl-i Ekrem de onu Zeyd b. H arise ile evlendirdi.
Buna hem o, hem de erkek kardeşi karşı çıkarak kızdılar. "B iz, Resû-
lullah'ı kastetm iştik, o ise kölesiyle evlendirdi" dediler. Bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.849

j vIU-3SdL4J^ cİL~Jiî «4İP SJJü'ij İl tflJb AjJâ î lj

L lu # A r i İ ı v L ı İ J i

> : ji 5^ : v ^ 1 4 1 . I 45 L ili

i ı p s ûis'S ^ 'M r ' 35'

 yet 37: (Resûlüm!) H ani Allah'ın nimet verdiği, senin de kendisine iyi­
lik ettiğin kim seye "Eşini yanında tut, Allah'tan kork!'' diyordun. Allah'ın açı­
ğa vuracağı şeyi, insanlardan çekinerek içinde gizliyordun. Oysa asıl korkm a­
na layık olan Allah'tır. Zeyd, o kadından ilişiğini kesince biz onu sana nikâh-
ladık ki evlatlıkları, karılarıyla ilişkilerim kestiklerinde (o kadınlarla evlenm ek
isterlerse) m üm inlere bir güçlük olmasın. Allah'ın em ri yerine getirilmiştir.

Buhârî, Enes b. M âlik'ten nakleder: "Allah'ın açığa vuracağı şeyi, in­

sanlardan çekinerek içinde gizliyordun" âyeti Zeyneb bint Cahş ve Zeyd
b. H ârise'nin durum u hakkında nâzil oldu.850

H âkim , Enes b. M âlik'ten nakleder: Zeyd b. Hârise, Resûlullah'a

gelerek Zeyneb bint C ahş'ı [rad ıyallah u anh â] şikâyet etti. Peygam ber
Efendim iz [sallallahu aley h i v ese llem ], "Eşini yanında tut" buyurdu. Bunun
üzerine, "Allah'ın açığa vuracağı şeyi, insanlardan çekinerek içinde gizliyor­
dun" âyeti nâzil oldu.851

849 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 9/3134.

850 B u h ârî, T efsîrü 'l-K u r'ân (A h zâb ), 6.

851 H âk im , el-M ü stedrek, 2/452.

 M üslim , A hm ed b. H anbel ve Nesâî, Enes'ten852 nakleder: Zey­
n eb'in [rad ıyallahu anh â] İddeti bittiğinde Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ]

Zeyd'e, "Git ve onu benim için iste" buyurdu. Zeyd gidip bunu Zeyneb e
haber verdi. Zeyneb, "R ab bim 'in em irleri dışında bir şey yapacak de­
ğilim " dedi ve evindeki nam az kılma yerine yöneldi. O sırada vahiy
nâzil oldu ve Resûl-i Ekrem [sallallahu aley h i vesellem ] gelip izin alm adan
Z eyneb'in yanm a girdi. Z eyneb'in Hz. Peygam ber'in yanm a girdiğini
görünce, anladık ki Resülullah ile Z eyneb'in düğünü olacak ve Resûlul-
lah bize ekm ek ve et yedirecek. Sonra insanlar dışarı çıktı ve yem ekten
sonra evde birkaç kişi kalm ış konuşuyorlardı. Sonra Resûl-i Ekrem de
çıktı. Ben kendisini takip ettim. Kadınlarının hücrelerini dolaşıyordu.
Sonra m isafirlerin evden çıktıklarını haber verdim . Bunun üzerine çı­
kıp eve girdi. Ben de onunla beraber girm ek üzere gittim . Ama benim le
kendi arasına perde çekti ve hicâb âyeti indi. Resülullah ashabına daha
önce yaptığı gibi vaaz ve nasihat eyledi ve kendisine inen âyet-i keri­
m eyi okudu: "Ey iman edenler! Siz, bir yem eğe çağırılm adıkça, zam anım
gözetm eksizin, Peygamber'in evlerine girm eyin. Ancak davet edildiğiniz vakit
girin. Yemeği yediğinizde hemen dağılın, sohbete dalmayın. Çünkü bu hare­
ketiniz Peygamber'i üzmekte, faka t o (size bunu söylem ekten) utanmaktadır.
Am a Allah, hakkı söylem ekten çekinmez. Peygamber'in hanım larından bir şey
istediğiniz zaman perde arkasından isteyin. Bu, hem sizin kalpleriniz, hem de
onların kalpleri için daha temiz bir davranıştır. Sizin Allah'ın resûlünü üz­
meniz ve kendisinden sonra onun hanım larını nikâhlam anız asla caiz olamaz.
Çünkü bu, Allah katında büyük (bir günah)tır" (A h zâb 33/53).853

852 M atbu n ü sh a d a râv i ism i zik red ilm em iş. A ncak y azm a n ü sh ad a râv i " E n e s " olarak
n a k le d ilm ek te d ir.

853 M ü slim , N ik âh , 89; N esâî, N ikâh, 26; A hm ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 20/327.
 Â yet 40: M uham m ed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir.
Fakat o, Allah'ın resûlü ve peygam berlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hak­
kıyla bilendir.

Tirm izî, Hz. Â işe'den nakleder: Resülullah [sallallah u aleyhi v esellem ],

Zeyneb bin t Cahş ile evlendiğinde, "O ğ lu n u n helâli ile evlendi" dedi­
ler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "M uham m ed, sizin erkeklerinizden hiçbi­
rinin babası değildir. Fakat o, Allah'ın resûlü ve peygam berlerin sonuncusu­
dur. A llah her şeyi hakkıyla bilendir” âyetini indirdi.854

jjJ ji o L iiL ı J & L ^ j ü i 'y İ

 yet 43: Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarm ak için üzerinize rahm etini
gönderen O'dur. M elekleri de size istiğfar eder. Allah, m üm inlere karşı çok
merham etlidir.

Abd b. H um eyd (v. 249/863), M ücâhid'den nakleder: "Allah ve m e­

lekleri, Peygamber'e çok salavat getirirler. Ey m üm inleri Siz de ona salavat
getirin ve tam bir teslim iyetle selâm verin" (A h zâb 33/56) âyeti nâzil olduğun­
da Hz. Ebû Bekir [rad ıyallah u an h ], "Y â Resûlallah, A llah sana ne verm iş,
bahşetm işse m utlaka bizi de ona ortak etm iştir" dedi. Bunun üzerine,
"Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarm ak için üzerinize rahm etini gönderen
O'dur. M elekleri de size istiğfar eder. Allah, m üm inlere karşı çok m erham et­
lidir" âyeti nâzil oldu.

© Iy <jb I j

 yet 47: Allah'tan büyük bir lutfa ereceklerini m üm inlere müjdele.

İbn Cerîr, İkrim e ve H asan-ı Basrî'den nakleder: "Böylece Allah, se­

nin geçm iş ve gelecek günahını bağışlar. Sana olan nim etini tam am lar ve seni
doğru bir yola iletir" (Feth 48/2) âyeti nâzil olduğunda m üm inlerden bir
grup, "M ü barek olsun yâ Resûlallah, sana ne yapılacağını öğrendik.
Peki bize ne yapılacak?" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"(Bütün bu lutuflar) mümin erkeklerle mümin kadınları, içinde ebedî kala­

cakları, zem ininden ırm aklar akan cennetlere koyması, onların günahlarım
örtm esi içindir. İşte bu, A llah katında büyük bir kurtuluştur’' (Feth 48/5) âyeti­
ni ve A hzâb sûresindeki, " Allah'tan büyük bir lutfa ereceklerini m üm inlere
m üjdele" (A h zâb 33/47) âyeti indirdi.855

Delâilü ’n-N übüvve adlı eserinde Beyhakî, R ebî' b. Enes'ten nakle­

der: "D e ki: Ben peygam berlerin ilki değilim. Bana ve size ne yapılacağını da
bilmem. Ben sadece bana vahyedilene uyarını. Ben sadece apaçık bir uyarıcı­
yım" (A lık â f 46/9) âyeti nâzil olduğunda peşinden, " Böylece Allah, senin
geçm iş ve gelecek günahını bağışlar. Sana olan nim etini tam am lar ve seni
doğru bir yola iletir'' (Feth 48/2) âyeti nâzil oldu. Bunun üzerine sahabiler,
"Y â Resûlallah, sana ne yapılacağını, öğrendik. Peki bize ne yapıla­
cak?" dediler. Ve, "A llah’tan büyük bir lutfa ereceklerini m üm inlere m üjde­
le" âyeti nâzil oldu. "B üyük bir lu tu f'ta n m urat cennettir.856

 yet 50: Ey Peygam ber! M ehirlerini verdiğin hanım larım , Allah'ın

sana ganim et olarak verdiği ve elinin altında bulunan câriyeleri, am canın, ha­

855 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 21/121, 240.

856 B ey h a k î, D elâilü 'n -N ü biivve, 4/159. B u rivay et y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

lanın, dayının ve teyzenin seninle beraber göç eden kızlarım sana helâl kıldık.
Bir de Peygam ber kendisiyle evlenm ek istediği takdirde, kendisini peygam bere
hibe eden mümin kadını, diğer m üm inlere değil, sır f sana m ahsus olm ak üzere
(helâl kıldık). Kuşkusuz biz, hanım ları ve ellerinin altında bulunan câriyeleri
hakkında m üm inlere neyi fa rz kıldığım ızı biliriz. (Bu hususta ne yapm aları
lazım geldiğini onlara açıkladık) ki sana bir zorluk olm asın. Allah bağışlayan­
dır, m erham et edendir.

H asen olduğunu ifade eden Tirm izî ve sahih olduğunu ifade eden
H âkim , Süddî, Ebû Salih, İbn Abbas, Ü m m ü H ânî bint Ebû Tâlib se­
nediyle nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] benim le evlenm ek
istedi. Ben de m azeret beyan ederek kabul etm edim ve beni m azur
gördü. Bunun üzerine, "Ey Peygam ber! M ehirlerini verdiğin hanım ları­
nı, Allah'ın sana ganim et olarak verdiği ve elinin altında bulunan câriyeleri,
amcanın, halanın, dayının ve teyzenin seninle beraber göç eden kızlarını sana
helâl kıldık" âyeti nâzil oldu. Ben, bu âyete göre ona helâl kılınm am ış­
tım. Çünkü ben, hicret etm em iştim .837

İbn Ebû H âtim , İsm ail b. Ebû H alid, Salih, Ü m m ü H ânî senediyle
nakleder: " Am canın, halanın, dayının ve teyzenin seninle beraber göç eden
kızlarını sana helâl kıldık" âyeti benim hakkım da nâzil oldu. Zira Resû-
lullah [sallallah u aley h i vesellem ] benim le evlenm ek istedi. A ncak bundan
nehyolundu, çünkü ben hicret etm em iştim .838

"Bir de Peygam ber kendisiyle evlenm ek istediği takdirde, kendisini pey­

gam bere hibe eden mümin kadını, diğer m üm inlere değil, sırf sana m ahsus ol­
mak üzere (helâl kıldık). Kuşkusuz biz, hanım ları ve ellerinin altında bulunan
câriyeleri hakkm da m üm inlere neyi fa rz kıldığım ızı biliriz."

İbn Sa'd, İkrim e'den nakleder: "Bir de Peygamber kendisiyle evlenmek

istediği takdirde..." âyeti Üm mü Şerîk ed-Devsiyye hakkında nâzil oldu.859

857 Ü m m ü H ân î, M e k k e 'n in feth i sırasın d a m ü slü m an olu p so n rad an M ed in e'y e h icret

etm işti. Â yette ise "se n in le b e ra b er h icret ed en am ca k ız ı" şartı b u lu n m a k ta d ır (H âkim ,
el-M ü sted rek, 2/202, 456; T irm izî, T e fsîrü l-K u r'â n , 33).

858 S ü y û tî, D ü n ü l-M e n s û r , 6/628. R iv ay et bu sen ed v e m etin le elim iz d ek i İbn E b û H â tim 'd e
b u lu n m a m a k ta d ır.
 Â yet 51: O nlardan dilediğini geriye bırakır, dilediğini de yanına alırsın.
Bıraktığın hanım larından arzu ettiğini tekrar yanına alm anda, senin üzerine
bir günah yoktur. Böyle yapm an onların mutlu olm alarına, üzülm em elerine
ve hepsinin, senin verdiklerine razı olm alarına daha uygundur. Allah, kalple­
rinizde olanı bilir. Allah hakkıyla bilendir, halimdir.

Şeyhayn, Hz. Â işe'den nakleder: Hz. Â işe, "B ir kadm kendini hibe
etm ekten utanm ıyor m u ?" dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"O nlardan dilediğini geriye bırakır, dilediğini de yanm a alırsın ..." âyeti­
ni indirdi. Hz. Â işe, "R ab b 'in senin arzunun gerçekleşm esinde çabuk
d avranıyor" dedi.860

ibn Sa'd, Ebû Rezîn'den nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] eşlerinden bazısını boşam ayı düşündü. O nlar da bunu görünce

kendilerinden dilediğini diğerine tercih etm e konusunda Peygam ber
E fendim iz'i serbest bıraktılar. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Ey Peygam ­
ber! M ehirlerini verdiğin hanım larını, Allah'ın sana ganim et olarak verdiği
ve elinin altında bulunan câriyeleri, am canın, halanın, dayının ve teyzenin
seninle beraber göç eden kızlarını sana helâl kıldık. Bir de Peygam ber ken ­
disiyle evlenm ek istediği takdirde, kendisini peygam bere hibe eden mümin

860 B uhârî, N ik âh , 30; M ü slim , R a d â ', 50. B azı k ad ın ların gelip k en d ilerin i R esü lu llah 'a
hibe ettik lerin i k ay n ak lard an ö ğ ren iy oru z. İbn Sa'd, b u k ad ın ların k im ler old u ğ u n u tek
tek isim leriy le zik red er. B u n lard an b irisi olan L eyla bin t H âtim şöyle d er: K ad ın lar ken­
d ilerin i hib e ed erlerd i an cak R esû lu llah 'm o n lard an h erh an g i b irin i k abu l ettiğ i d u y u l­
m a m ıştır (İbn S a 'd , et-Tabakât, 8/119). İbn H acer, k en d ilerin i hibe ed en k ad ın ları C en âb-ı
H ak b u ây et ile R esü lu llah 'a h as olarak câiz k ılm asın a rağ m en P ey g am b er E fen d im iz
on ların h içb irin i alm am ıştır. Z ira ib n A b b a s'ta n öğ ren d iğ im ize göre: "R e sû lu lla h 'm ya­
n ınd a ken d isin i hibe ed en h içb ir k ad ın o lm a m ıştır" (F eth u î-B â rî, 8/526). H z. Â işe'n in
bö y le b ir şey söz k on u su o lm am asın a rağ m en sö y led iğ i ifad e ise K u rtu b î'y e g öre k a d ı­
n ın fıtrî d u y g u ların d an k ay n ak lan m ıştır (F eth u î-B â rî, 9/164; K u rtu b î, el-C âm i', 14/215).
kadım , diğer m üm inlere değil, s ır f sana m ahsus olm ak üzere (helâl kıldık).
Kuşkusuz biz, hanım ları ve ellerinin altında bulunan câriyeleri hakkında m ü­
m inlere neyi fa r z kıldığım ızı biliriz. (Bu hususta ne yapm aları lazım geldiğini
onlara açıkladık) ki sana bir zorluk olmasın. Allah bağışlayandır, m erham et
edendir [50], O nlardan dilediğini geriye bırakır, dilediğini de yanm a alırsın.
Bıraktığın hanım larından arzu ettiğini tekrar yanına alm anda, senin üzerine
bir günah yoktur. Böyle yapm an onların mutlu olm alarına, üzüIm em elerine
ve hepsinin, senin verdiklerine razı olm alarına daha uygundur. Allah, kalple­
rinizde olanı bilir. A llah hakkıyla bilendir, halim dir" [5i] âyetlerini indirdi.861

İ L 4 p 5 ç i yÇ\ 5 - * J İ 2 5ı Y 3İ j ş ^ i ı Z iu 1s j 1
*
•>

 yet 52: Bundan sonra artık başka kadınlarla evlenmen, elinin altında
bulunan câriyeler hariç, güzellikleri hoşuna gitse bile, bunların yerine başka
hanım lar alm an sana helâl değildir. A llah her şeyi gözetler.

İbn Sa'd , İkrim e'den nakleder: Resûlullah [sallallah u a ley h i vesellem ]

hanım ların ı m uhayyer bırakınca, onlar A llah ve R esû lü 'n ü tercih et­
tiler. B unun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Bundan sonra artık başka ka­
dınlarla evlenm en, elinin altında bulunan câriyeler hariç, güzellikleri hoşuna
gitse bile, bunların yerine başka hanım lar alm an sana helâl değildir. Allah
her şeyi gözetler'' âyetini indirdi.862

f ^Jl f j ü ö\ ,> 4 jl IJ j - j s Sf l^ ü i 3^1)1 Lg? ü

V 5&1j I^ Sı J.
* I ^ 3 * ^ j ^ 9 "T 1^ I tf ^ > > <, S ı 'f ı * '* ' ^ ?I ^ 9 * 0 *
1_«•Ij j 0 » L-PULa 1—»» 1i l_j I J —a ı_57>t‘—““i

861 İb n S a 'd , et-Tabakât, 8/158.

862 İbn S a 'd , et-Tabakât, 8/162.

V5 «İl J j-^ 3 I j î j J öî f -İ 3 L i', I r - v f o ^
@ c ^ _ k i İ ! l ^ i ö l S ' (U S Ü Î O] f i i l T jl J J 5_. öl

A yet 53: Ey zman edenler! Siz, bir yem eğe çağırılm adıkça, zam anını g ö­
zetmeksizin, Peygamber'in evlerine girm eyin. A ncak davet edildiğiniz vakit
girin. Yemeği yediğinizde hemen dağılın, sohbete dalm ayın. Çünkü bu hare­
ketiniz Peygam ber'i üzmekte, fa k a t o (size bunu söylem ekten) utanmaktadır.
A m a Allah, hakkı söylem ekten çekinmez. Peygam ber’in hanım larından bir şey
istediğiniz zaman perde arkasından isteyin. Bu, hem sizin kalpleriniz, hem de
onların kalpleri için daha temiz bir davranıştır. Sizin Allah'ın resûlünü üz­
m eniz ve kendisinden sonra onun hanım larım nikahlam anız asla câiz olamaz.
Çünkü bu, Allah katında büyük (bir günah)tır.

Hz. Ö m er rivayeti Bakara sûresinde geçti. Şeyhayn, Enes'ten nak­

leder: Resulullah [sallallah u aley h i v ese llem ], Zeyneb bint Cahş [rad ıyallahu

anh â] ile evlendiğinde insanları davet etti. İnsanlar yem ek yedikten son­
ra oturdular. Resûl-i Ekrem ayağa kalkm ak için hazırlanır gibi yaptı
ancak insanlar kalkm adılar. Peygam ber Efendim iz bunu görünce kalk­
tı ve onunla beraber kalkan kalktı. Uç kişi oturm aya devam etti. Sonra
onlar da kalktılar. Ben Hz. Peygam ber'e gelerek cem aatin gittiklerini
haber verdim . Bunun üzerine geldi ve içeri girdi. Ben de içeriye girm e­
ye çalıştım am a A llah Resûlü kendisi ile benim aram a perdeyi çekti.
Bunun üzerine Allah, "Ey iman edenler! Siz, bir yem eğe çağırılm adıkça,
zam anını gözetm eksizin Peygamber'in evlerine girm eyin" âyetini indirdi.863

Tirm izî, hasen olduğunu ifade ederek Enes'ten nakleder: Resülullah

[sallallahu aleyhi vesellem ] ile birlikte idim. Resûl-i Ekrem, zifaf yaptığı kadı­
nın kapısına geldi ve davetlilerden bazı kim selerin hâlâ onun yanında
olduklarını gördü. Bunun üzerine gidip biraz sonra döndüğünde onlar
gitm işlerdi. İçeri girdi sonra benim le kendisi arasına bir perde indirdi.
Sonra bunu Ebû Talha ya anlattım. Ebû Talha, "E ğer dediğin gibiyse bu
konuda mutlaka bir âyet inecektir" dedi. Sonra hicâb âyeti indi.864

Taberânî, sahih bir senedle Hz. Â işe'den [rad ıyallahu anh â] nakleder:
Resülullah ile birlikte bir kapta hays865 yem eği yiyorduk. Hz. Ö m er [ra

d ıy allah u anh ] çıkageldi ve Peygam ber Efendim iz onu yem eğe davet etti.
Hz. Ö m er gelip yem eğe başladı. O sırada parm ağı benim parm ağım a
değdi. Hz. Öm er, "O y, oy, eğer sizin hakkınızda sözüm dinlenseydi,
hiçbir göz sizi görm ezdi" dedi. Bunun üzerine hicâb âyeti nâzil oldu.866

İbn M erdûye, İbn A bbas'tan nakleder: Bir adam Resûl-i Ekrem 'in
huzuruna girdi ve uzun süre oturdu. Hz. M uham m ed [sallallah u aleyhi

v esellem ] onun kalkm ası için üç defa dışarı çıktı am a o bunu yapm a­
dı. Hz. Ö m er [rad ıyallah u anh] içeri girip Hz. Peygam ber'in yüzündeki
hoşnutsuzluğu görerek adam a, "H erhalde Resülullah'a eziyet verdin"
dedi. Resûl-i Ekrem , "Peşim den gelsin ve çıksın diye üç kere yerim den kal­
kıp çıktım, am a çıkıp gitm edi" buyurdular. Hz. Ö m er [rad ıyallahu an h ], "Y â
Resûlallah, bir örtü edinsen. Ç ünkü senin hanım ların diğer kadınlar
gibi değiller. Bu onların kalpleri için de en tem iz olanıdır" dedi. Bunun
üzerine hicâb âyeti nâzil oldu.

H afız İbn H acer şöyle der: "B u rivayetlerin arasını cem etm ek
m üm kündür. Bu olay Zeyneb [rad ıy allah u anh â] kıssasından önce vâki ol­
m uştur. Ve zam an olarak yakın olduğu için hicâb âyetinin nüzûlünün
bu sebepten olduğu söylenm iş olabilir. Sebeplerin birden çok olm asın­
da herhangi bir engel y o k tu r."867

İbn Sa'd, M uham m ed b. K â'b'dan nakleder: Resülullah [sallallah u

a ley h i v e se lle m ], evine gitm ek üzere doğrulduğunda bazıları hem en hızlı

davranıp (hane-i saadetteki) sofra m eclisine otururlardı. Peygam ber
Efendim iz'in hoşnutsuzluğu yüzünden anlaşılm az, onlardan olan
864 T irm izî, Tefsîrü n-K u r'ân , 33.

865 P eyn ir, yağ ve h u rm a ile y ap ılan b ir y em ek (bk. jh n ü T E s îr , en -N ih ây e f i G aribil-H ad îs,

1/467).

866 T aberânî, el-M ıı'cem ü î-E v sat, 3/212.

867 İbn H acer, F e th u l-B â n , 8/531. A n cak İbn H acer bu a çık lam ay ı T aberân î rivay etin d en
so n ra zik red e r.
hayâsından dolayı yem eğe elini uzatm azdı. Bu kim seler bu davranış­
larından dolayı kınanıp azarlandılar ve A llah [celle celâlu h û ], "Ey iman
edenler! Siz, bir yem eğe çağırılm adıkça, zam anını gözetm eksizin, Peygam ­
ber'in evlerine girm eyin. A ncak davet edildiğiniz vakit girin. Yemeği yediği­
nizde hem en dağılın, sohbete dalmayın. Çünkü bu hareketiniz Peygamber'i
üzmekte, fa k a t o (size bunu söylem ekten) utanm aktadır. Am a Allah, hakkı
söylem ekten çekinm ez ..." âyetini indirdi.868

"Sizin A llah’ın resulünü üzmeniz ve kendisinden sonra onun hanımlarını

nikahlamanız asla caiz olamaz. Çünkü bu, Allah katında büyük bir günahtır."

İbn Ebû Hâtim, İbn Zeyd'den nakleder: Resülullah'a [sallallahu aleyhi

vesellem ] bir adamın, "Eğer Hz. Peygam ber vefat ederse, ondan sonra fi­
lan kişi ile evlenirim " dediği haberi ulaştı. Bunun üzerine, " Sizin Allah'ın
resulünü üzmeniz ve kendisinden sonra onun hanımlarını nikahlamanız asla
caiz olamaz. Çünkii bu, Allah katında büyük bir günahtır" âyeti nâzil o ld u .869

İbn Ebû Hâtim, İbn A bbas'tan nakleder: Resûl-i Ekrem 'in vefatın­
dan sonra hanım larından bazısı ile evlenm e düşüncesinde olan bir adam
hakkında nâzil oldu. Süfyân, "O nun Hz. Âişe olduğu zikredilir" dedi.870

İbn Ebû H âtim , Süddî'd en nakleder: Bize u laştığına göre Talha

b. U beyd ullah, "M u h am m ed [sa lla lla h u ale y h i v ese llem ] bizi am ca k ızları­
m ızdan koruyor, bizim kad ın larım ızla evleniyor, öyle m i. Eğer olan
olursa o nd an sonra onun h anım larıyla ev len eceğiz" dedi. Bunun
üzerin e bu âyet n âzil oldu.871

İbn Sa'd, Ebû Bekir b. M uham m ed b. A m r b. H azm 'dan nakleder:

Bu âyet Talha b. U beydullah hakkm da nâzil oldu. Çünkü Talha, "R esû -
lullah vefat ettiğinde Hz. Â işe ile ben evlenirim " dem işti.872
868 İbn S a 'd , et-T abakât, 8/140.

869 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3150.

870 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3150.

871 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3150.

872 İbn Sa 'd , et-Tabakât, 8/162. Bu rivayetten sonra m atbu n ü sh ad a C ü vey bir'd en n ak led ilen
b ir rivay et bu lu n m ak tad ır. A n cak yazm a nü sh ad a C ü vey bir'd en n ak led ilen h içb ir riva­
y et bu lu n m a m a k tad ır. İlgili rivayet D ü rriil-M en sû r'd a (6/644) İbn C erîr'd en nak led ilm -
m iş olup "C ü v e y b ir" ifad esi y ok tu r. B u rad a bir yazım h a ta sı old u ğ u g ö rü lm ü k ted ir.
 J L l i j J l l_f -> *ÛI ^ aJ_}—- j j <Üİ jl

© C ^ O İ *

 yet 57: Aî/a/z ue Resûlii"nü incitenlere Allah, dünyada ve ahirette lânet

etm iş ve onlar için horlayıcı bir azap hazırlamıştır.

İbn Ebû H âtim , Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: " Allah ve
Resûlü'nü incitenlere Allah, dünyada ve ahirette lanet etm iş" âyeti Safiyye
bint H uyey ile evlendiği için eleştirenler hakkm da nâzil oldu.873

© f y i * â l O iS j ol J & \ i ü i

 yet 59: Ey Peygam ber! H anım larına, kızlarına ve m üm inlerin kadın­

larına (bir ihtiyaç için dışarı çıktıkları zam an) dış örtülerini üstlerine alm a­
larını söyle. Onların tanınm ası ve incitilm em esi için en elverişli olan budur.
Allah bağışlayandır, esirgeyendir.

Buhârî, Hz. Â işe'den nakleder: Şevde bint Z em 'a, hicâb âyeti in­
dikten sonra bir ihtiyacı için evinden dışarı çıkm ıştı. Şevde iri yapılı bir
kadındı. Bu sebeple kendisini tanıyanlar, örtülü olsa da onu tanırlar­
dı. Hz. Ö m er [rad ıyallah u anh] onu gördü ve, "Y â Şevde! Vallahi sen bize
karşı gizli olam ıyorsun. Bak, düşün! Sen nasıl evinin dışına çıkıyorsun
böy le?" dedi. Hz. Â işe rivayetine devam la dedi ki: Bunun üzerine Şev­
de evine dönüp geldi. O sırada Resülullah benim odam da idi, akşam
yem eği yem ekteydi, elinde de etli bir kem ik vardı. Bu halde iken Şev­
de içeri girdi ve, "Y â Resûlallah! Ben bazı ihtiyaçlarım için evim den
çıkm ıştım . Ö m er bana şöyle şöyle dedi" diye şikâyetlendi. Hz. Âişe
devam la dedi ki: Bunun üzerine Allah, peygam berine vahiy gönderdi.
Sonra kendisinden vahiy hali kaldırıldı. O kem ik elinde olduğu halde
ve onu yere koym aksızm Sevde'ye, " Siz kadınlara kendi ihtiyaçlarınız için
evlerinizden dışarı çıkm anıza izin verilm iştir" buyurdu.874

İbn Sa'd, et-Tabakât adlı eserinde Ebû M âlik'ten nakleder: Resû-

lu llah'm eşleri geceleyin bazı ihtiyaçları için dışarı çıkarlardı. M üna­
fıklardan bazıları da onların önüne çıkar ve onları rahatsız ederlerdi.
Hz. Peygam ber'in hanım ları bundan şikâyetçi oldular. M ünafıklara
bunu yapm am aları söylendiğinde onlar, "B iz bunu sadece câriyelere
yapıyoruz" dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu: "Ey Peygam ber!
H anımlarına, kızlarına ve m üm inlerin kadınlarına (bir ihtiyaç için dışarı çık­
tıkları zam an) dış örtülerini üstlerine alm alarını söyle. Onların tanınm ası ve
incitilm em esi için en elverişli olan bııdıır. Allah bağışlayandır, esirgeyendir."875

874 B u h ârî, T efsîr (A h zâb), 8.

875 İbn S a 'd , et-T abakât, 8/141.

 E

Âyet 15: Andolsun, Sebe kavmi için oturduğu yerlerde büyük bir ibret
vardır. Biri sağda, diğeri solda iki bahçeleri vardı. (Onlara:) Rabb'inizin rızkın­
dan yeyin ve O'na şükredin. İşte güzel bir memleket ve çok bağışlayan bir Rab!

İbn Ebû Hâtim , A li b. R ebâh'tan nakleder: Birinin bana anlattığına

göre Ferve b. M üseyk el-G atafânî [rad ıyallahu anh], Resûlullah'a geldi ve,
"Y â Resûlallah, Sebeliler Câhiliye devrinde izzet sahibi bir kavim idiler.
K orkarım İslâm 'dan dönerler. Eğer İslâm 'dan dönerlerse onlarla sava­
şayım m ı?" dedi. Hz. Peygam ber [sallallahu aley h i v esellem ], "Onlar hakkında
henüz bana bir em ir gelm edi" buyurdu. Bunun üzerine "Andolsun, Sebe
kavmi için oturduğu yerlerde büyük bir ibret vardır ..." âyeti nâzil oldu.876

876 İbn Ebû H âtim 'd e bu rivay ete rastlam ad ım . A n cak rivay etin ay n ısı İbn K esîr'd e
b u lu n m a k ta d ır (bk. Tefsîr, 6/505).
 Â yet 34: Biz hangi ülkeye bir uyarıcı gönderm işsek m utlaka oranın var­
lıklı ve şım arık kişileri, "Biz, size gönderilm iş olan şeyi inkâr ediyoruz" de­
mişlerdir.

İb n ü l-M ü n zir ve İbn Ebû Hâtim , Süfyân, Âsim, İbn Rezîn sene­
diyle nakleder: O rtaklık yapan iki kişi vardı. Bunlardan biri ticaret için
Şam 'a doğru çıkıp gitti, diğeri de M ekke'de kaldı. Hz. M uham m ed
peygam ber olarak gönderilince M ekke'de kalan, ortağına bu duru­
m u yazdı. Şam 'a ticaret yapm aya giden, "O , ne yapıyor?" diye sordu.
M ekke'de kalanı, "K u reyş'ten kim se ona tâbi olm adı, hep zayıflar ve
yoksullar ona tâbi oldu lar" diye yazdı. Şam 'a giden ticaretini bırakıp
geri döndü, arkadaşına geldi. A rkadaşına, "B an a o adam ı göster" dedi.
O, bazı kitapları okurdu. Resûlullah'a geldi ve, "N eye çağırıyorsun?"
diye sordu. Hz. Peygam ber [sallallah u aley h i v ese llem ], "Şuna şuna çağırı­
yorum " buyurdu. Adam , "B en şehadet ederim ki sen A llah'ın resûlü-
sü n " deyip m üslüm an oldu. A rkadaşı, "O nu n A llah 'ın elçisi olduğunu
nereden bild in ?" diye sordu. O, "Allah Teâlâ her ne zam an bir pey­
gam ber gönderdiyse hep kavim lerinin güçsüzleri ve y ok su llan onlara
im an etm işlerd ir" dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] bu âyeti in­
dirdi: " Biz hangi ülkeye bir uyarıcı gönderm işsek m utlaka oranın varlıklı ve
şım arık kişileri, 'Biz, size gönderilm iş olan şeyi inkâr ediyoruz' demişlerdir.''
R esûlullah o kişiye haber gönderdi: "Allah, senin söylediğinin tasdiki ola­
rak bu âyeti indirdi. "877

877 E lim izd ek i İb n ü l-M ü n z ir tefsirin d e ilg ili y er b u lu n m am ak tad ır. İbn Ebû H âtim 'd e de
rivayeti b u la m a d ım (k a y n a k la r için bk. İbn K esîr, Tefsîr, 6/521; Sü y û tî, D ürrü 'l-M en sû r,
6/704).
 Â yet 29: Allah'ın kitabını okuyanlar, nam azı kılanlar ve kendilerine ver­
diğim iz rızıktan (Allah için) gizli ve açık sarfedenler, asla zarara uğram ayacak
bir kazanç umabilirler.

A bdülganî b. Said es-Sekafî, Tefsîr’inde İbn A bbas'tan nakleder:

"Allah'ın kitabını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine verdiğim iz rızık-
tan (Allah için) gizli ve açık sarfedenler, asla zarara uğram ayacak bir kazanç
um abilirler" âyeti H usayn b. H âris b. A bdülm uttalib b. A bdüm enâf
hakkında nâzil oldu.878

 yet 35: O (Rab) ki lutfuyla bizi asıl oturulacak yurda (cennete) yerleş-
tirdi. A rtık orada bize ne bir yorgunluk dokunacak ne de orada bize bir usanç
gelecektir.

el-Ba's adlı kitabında Beyhakî879 ve İbn Ebû H âtim , N üfey' b. H âris

kanalıyla A bdullah b. Ebû Evfâ'dan [rad ıy allah u anh] nakleder: Bir adam
R esülullah'a [sallallahu aley h i v ese llem ], "Y â Resûlallah, A llah Teâlâ dünya­

878 B u riv ay et yazm a n ü sh a d a b u lu n m a m a k ta d ır. Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 7/22.

879 " B a 's ad lı k itab ın d a B e y h a k î" cü m lesi y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

da bizim gözlerim izi uyku ile aydın kıldı. Cennette de uyku var m ı?"
diye sordu. R esûlullah [sallallahu aley h i v esellem ], " Hayır, uyku ölüm ün or­
tağıdır ve cennette ölüm yoktur" buyurdular. A dam , "Peki istirahatleri
ne iled ir?" diye sordu. Bu soru Hz. Peygam ber'e ağır geldi ve şöyle
buyurdu: "Orada bir bıkkınlık yoktur, her işleri rahattır." Bunun üzerine,
"Artık orada bize ne bir yorgunluk dokunacak ne de orada bize bir usanç g e­
lecektir" âyeti nâzil oldu.880

 yet 42: Kendilerine bir uyarıcı (peygam ber) gelirse, herhangi bir m il­
letten daha çok doğru yolda olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah'a yemin
etm işlerdi. Fakat onlara uyarıcı (M uham m ed) gelince, bu, onların haktan
uzaklaşm alarından başka bir şeyi artırm adı.

İbn Ebû Hâtim , İbn Ebû H ilâl'den nakleder: Ebû H ilâl'e ulaştığına
göre K ureyşliler, "Allah bizden bir peygam ber gönderm iş olsaydı h iç­
bir üm m et ona bizden daha itaatkâr, peygam berini bizden daha çok
dinler ve kitabına bizden daha sıkı sarılır olm azdı" diyorlardı. Bunun
ü zerine A llah [celle celâlu h û ], "Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap
olsaydı, diyorlardı'' (Sâffât 37/167-168), "Yahut 'Bize de kitap indirilseydi, biz
onlardan daha çok doğru yolda olurduk' dem eyesiniz diye (Kur'an'ı indirdik)''
(E n 'â m 6/57) ve "Kendilerine bir uyarıcı (peygam ber) gelirse, herhangi bir m il­
letten daha çok doğru yolda olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah'a yemin
etm işlerdi. Fakat onlara uyarıcı (M uham m ed) gelince, bu, onların haktan
uzaklaşm alarından başka bir şeyi artırm adı" (Fâtır 35/42] âyetlerini indirdi.881
Yahudiler, ensara karşı bir peygam berle yardım olunacaklarını inanı­
yorlardı ve, "B iz Tevrat'ta bir nebinin çıkacağını görü yoru z" derlerdi.882

880 B eyh ak î, el-B a's ve'n -N iişû r (nşr. Â m ir A hm ed H a y d a r), B ey ru t: M e rk e z ü l-H id e m â t

v e 'l-E b h â si's-S ek âfiy y e, 1986, 1/258; İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3184.

881 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3187.

882 B u cü m le y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

 Â yet 1-2: Yâ-sîn. H ikm et dolu Kur'an hakkı için ...

Ebû Nuaym , Delâil adlı eserinde İbn A bbas'tan nakleder: Resûlul-

lah [sallallahu aleyhi vesellem ] nam az kılarken secdede kıraati cehren yapar
ve Kureyş m üşriklerinden bir kısm ı da bundan rahatsız olurlardı. Hatta
bir gün nam az kılarken onu yakalam ak istediler. Am a bir de baktılar ki
elleri boyunlarına yapışm ış, gözleri kör olm uş hiçbir şey görem iyorlar.
Bu halde Hz. Peygam ber'e geldiler ve, "E y M uham m ed! A llah aşkına,
akrabalık hakkm a bizim için dua et de bu hal bizden kalksın" dediler.
Resülullah onlar için dua etti de bu hal onlardan gitti. Bunun üzerine,
" Yâ-sîn [i]. Hikmet dolu Kur'an hakkı için 12]. Sen şüphesiz peygam berlerden­
sin £3]. Doğru yol üzerindesin [4], (Bu Kur'an) üstün ve çok m erham etli Allah
tarafından indirilm iştir [5J. Ataları uyarılmamış, bu yüzden kendileri de gaflet
içinde kalm ış bir toplumu uyarman için indirilm iştir [6]. Andolsun ki onla­
rın çoğu cezayı hak etmişlerdir. Çünkü onlar iman etm iyorlar [7], Biz, onların
boyunlarına halkalar geçirdik. O halkalar çenelere kadar dayanmaktadır. Bu
yüzden kafaları yukarı kalkıktır [8]. Önlerinden bir set ve arkalarından bir set
çektik de onları kapattık, artık görem ezler [91. Onları uyarsan da uyarmasan da
onlar için birdir, inanm azlar" [10] âyetleri nâzil oldu. Râvi, "Bunlardan hiç
kim se im an etm edi" dedi.883

İbn Cerîr, İkrim e'den nakleder: Ebû Cehil, "E ğ er M uham m ed'i gö­
rürsem ona şöyle şöyle yapacağım " dedi. Bunun üzerine A llah Teâlâ,
"Biz, onların boyunlarına halkalar geçirdik. O halkalar çenelere kadar da­
yanm aktadır. Bu yüzden kafaları yukarı kalkıktır [8]. Önlerinden bir set ve
arkalarından bir set çektik de onları kapattık, artık görem ezler" [9] âyetini
indirdi. Ebû Cehil'e, "B u M uham m ed" derlerdi, o da, "H an i n ered e?"
diye sorar, onu görem ezdi.884

 yet 12: Şüphesiz ölüleri ancak biz diriltiriz. Onların yaptıkları her işi,
bıraktıkları her izi yazarız. Biz, her şeyi apaçık bir kitapta (levh-i mahfuzda)
sayıp yazmışızdır.

Tirm izî hasen olduğunu ifade ederek ve H âkim sahih olduğunu

ifade ederek Ebû Said el-H udrî'den nakleder: Selem eoğulları M edi­
n e'n in kenar m ahallerinde idiler. M escidin yakınına taşınm ak istediler.
Bunun üzerine, "Şüphesiz ölüleri ancak biz diriltiriz. O nların yaptıkları her
işi, bıraktıkları her izi yazarız. Biz, her şeyi apaçık bir kitapta (levh-i m ahfuz­
da) sayıp yazmışızdır" âyeti nâzil oldu. Ve Resülullah [sallallah u a ley h i v esel­

le m ], "M escide attığınız adım larınız sayılm aktadır. Onun için taşınm ayınız"
buyurdu.885 Taberânî, benzer bir rivayeti ibn A bbas'tan nakleder.

883 Ebû N u a y m , D elâilii'n -N ü bü vve, 1/199.

884 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 20/495-496.

885 H âk im , el-M ü stedrek, 2/465.

 Â yet 77: İnsan görm ez mi ki biz onu m eniden yarattık. Bir de bakıyorsun
ki apaçık düşman kesilmiş.

 yet 78: Kendi yaratılışını unutarak bize karşı misal getirm eye kalkışı­
yor ve, "Şu çürüm üş kem ikleri kim diriltecek?" diyor.

Hâkim , sahih olduğunu ifade ederek İbn A bbas'tan nakleder: Âs b.

Vâil, elinde çürüm üş bir kem ikle Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] gel­
di. U faladıktan sonra, "B öyle un ufak olduktan sonra bu m u dirilecek?"
dedi. Peygam ber Efendim iz [sallallahu aleyhi v esellem ], "Evet. Allah bunu di­
riltecek. N itekim O seni de öldürecek, sonra diriltip cehennem e atacak!" bu­
yurdu. Bunun üzerine, " İnsan görm ez mi ki biz onu meniden yarattık. Bir
de bakıyorsun ki apaçık düşman kesilmiş [77]. Kendi yaratılışını unutarak bize
karşı misal getirm eye kalkışıyor ve, 'Şu çürümüş kem ikleri kim diriltecek?'
diyor [78]. De ki: Onları ilk defa yaratm ış olan diriltecek. Çünkü O, her türlü
yaratm ayı gayet iyi bilir [79]. Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran O'dur. işte
siz ateşi ondan yakıyorsunuz [80], Gökleri ve yeri yaratan, onların benzerlerini
yaratm aya kadir değil midir? Evet! Elbette kadirdir. O, her şeyi hakkıyla bilen
yaratıcıdır [8i]. Bir şey yaratm ak istediği zaman O ’nun yaptığı 'Ol' dem ekten
ibarettir. H em en oluverir [82], H er şeyin mülkü kendi elinde olan A llah’ın şanı
ne kadar yücedir! Siz de O'na döneceksiniz" [83] âyetleri nâzil oldu.886

İbn Ebû Hâtim , M ücâhid, İkrim e, Urve b. Zübeyr, Süddî kanal­

larıyla benzer rivayetleri nakleder. Bu rivayetler ilgili kişinin Ü bey b.
H alef olduğunu ifade e d e rle r.887

886 H âk im , el-M ü sted rek, 2/466.

887 İlg ili riv a y etle r için bk. İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3202-3203.
 Â yet 64: Zİra o, cehennem in dibinde bitip yetişen bir ağaçtır.

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Ebû Cehil, "A rkadaşınız ateşte bir
ağaç olduğunu zannediyor, halbuki ateş ağacı yakar. Vallahi bizim b il­
diğim iz zakkum , hurm a ve tereyağından başkası değildir" dedi. C e­
hennem de bir ağacın olm asına şaşırdıklarında C enâb-ı Hak şu âyeti
indirdi: “Zira o, cehennem in dibinde bitip yetişen bir ağaçtır."888 İbn Cerîr,
benzer bir rivayeti Süddî'den nakleder.

 yet 165: Şüphesiz biz, orada sıra sıra dururuz.

İbn Ebû Hâtim, Zeyd b. M âlik'ten889 nakleder: M üslüm anlar nam az

kılarlarken dağınık bir halde durup nam az kılarlardı. Bunun üzerine
yüce Allah, "Şüphesiz biz, orada sıra sıra dururuz" âyetini indirdi.890 Ve saf
haline gelerek nam az kılm alarını em retti. İbnü'l-M ünzir, ibn Cüreyc'in
"bana haber verildi" diyerek benzer bir rivayet aktardığını nakleder.

888 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 21/52.

889 Y azm a ve m atb u n ü sh ad a "Y ezîd b. M â lik " şek lin d ed ir. İbn Ebû H âtim 'd e ve S ü y û tî'n in
D ü rrü l-M e n sû r'u n d a ise Z ey d b. M â lik 'tir (bk. D ü rrü 'l-M en sû r, 7/136).

890 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3232.

 s
L İ sI a I (J^ © j -j j J I l5^ û ' '.?(_/*

iI aûi f jL ^ ı ; ı^ ı ^ ı J j ^ i © Jiİ3 f4 ^

ıliâı jliyji Jl^ ijüı ji ^ &Jı 5&S13® 4^ ^

jjSÎ; ©<j^ü-ı vı ıL ji s>vı <Dı^ıI* uv^ ü© lı^J 2^
© ^ I J L P İ y j^ U J J j 1 1 ^ j_ 4 j i ' Î J l 4_1İ p

 yet 1-2: Sfld. Öğüt veren Kur'arı’a yemin ederim ki küfredenler, (iddia
ettiklerinin) aksine, bir gurur ve tefrika içindedirler.

 yet 3: Onlardan önce nice nesilleri helâk ettik. O zam an feryat ettiler.
H albuki artık kurtulm a zamanı değildi.

 yet 4-5: Aralarından kendilerine bir uyarıcının gelm esine şaştılar ve

kâfirler, "Bu pek yalancı bir sihirbazdır! Tanrıları, tek tanrı mı yaptı? D oğru­
su bu tu h af bir şeydir!" dediler.
 A yet 6-8: O nlardan ileri gelenler, "Yürüyün, tanrılarınıza bağlılıkta di­
renin, sizden istenen şüphesiz budur. Son dinde de bunu işitmedik. Bu, ancak
bir uydurmadır. Kur'an aram ızdan ona mı indirildi?" diyerek kalkıp yürüdü­
ler. H ayır! O nlar kitabım hakkında şüphe içindedirler. H ayır! Azabım ı henüz
tatmadılar.

A hm ed b. H anbel, Tirm izî, N esâî ve sahih olduğunu ifade ederek

H âkim , ibn A bbas'tan nakleder: Ebû Tâlib hasta oldu ve K ureyşliler zi­
yaretine geldiler. R esûlullah da [sallallah u aley h i vesellem ] gelm işti. K ureyş­
liler, Peygam ber Efendim iz'i Ebû Tâlib'e şikâyet ettiler. Ebû Tâlib, "E y
kardeşim in oğlu, kavm inden ne istiyorsu n?" dedi. Resûlullah, "Ben
onlardan sadece bir tek kelim e istiyorum. O kelim eyle bütün A raplar onlara
boyun eğecek ve A cem ler kendilerine cizye verecekler" buyurdu. Ebû Tâlib,
"N ed ir o?" dedi. Resûl-i Ekrem , "Lâ ilahe illallah" buyurdu. K ureyşliler,
"Tanrıları bir tek tanrı mı kıldı? D oğrusu bu şaşırtıcı bir şey " dediler.
Bunun üzerine onlar hakkında, "Sâd. Öğüt veren Kur'an'a yem in ederim
ki küfredenler, (iddia ettiklerinin) aksine, bir gurur ve tefrika içindedirler . . ."
(Sâd 38/1-8) âyetleri nâzil oldu.
 V] U*13JIöji ^ Ijj^o! jiJJl} J^JUül jeJJl <S»VI

0 ı l ö l S ”y o

Âyet 3: Dikkat et, hâlis din yalnız Allah'ındır. O'nu bırakıp kendilerine
birtakım dostlar edinenler, "Onlara, bizi sadece Allah'a yaklaştırsınlar diye kul­
luk ediyoruz" derler. Doğrusu Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hü­
küm verecektir. Şüphesiz Allah, yalancı ve in kâra kimseyi doğru yola iletmez.

Cüveybir, İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet-i kerim e üç kabile;

 m ir, K inâne ve Selim e oğulları hakkında nâzil oldu. O nlar putlara
tapar ve m elekler A llah 'ın kızlarıdır, diyorlardı. Ve, "Onlara, bizi sadece
Allah'a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz" derlerdi.891

0o *
d v ı ı j * ; u ! ı ' V ^ j j' i * l i

891 Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 7/211. Y azm a n ü sh ad a b u lu n m ay an b u rivay eti, Sü yûti

tefsirin d e İbn C erîr'd en C ü v ey b ir k a n alıy la n ak led er.
 Â yet 9: Yoksa aziz ve lutufkâr olan Rabb'inin rahm et hâzineleri onların
yanında mıdır?

İbn Ebû Hâtim , İbn Ö m er'den nakleder: "Yoksa aziz ve lutufkâr olan
Rabb'inin rahm et hâzineleri onların yanında m ıdır?” âyeti O sm an b. A ffân
hakkında nâzil oldu.892

İbn Sa'd, Kelbî, Ebû Salih, İbn A bbas senediyle nakleder: Bu âyet
A m m âr b. Y âsir hakkında nâzil oldu.893

Cüveybir, İbn A bbas'tan nakleder: Bu âyet İbn M esud, Am m âr b.

Yâsir ve Ebû H uzeyfe'nin kölesi Salim hakkm da nâzil oldu. Yine C üvey­
bir, İkrime'den nakleder: Bu âyet Am m âr b. Yâsir hakkında nâzil oldu.894

 yet 17-18: Tâgûta kutluk etm ekten kaçınıp, Allah'a yönelenlere m üjde
vardır. (Ey M uham m ed!) D inleyip de sözün en güzeline uyan kullarım ı m üj­
dele. İşte Allah'ın doğru yola ilettiği kim seler onlardır. Gerçek akıl sahipleri
de onlardır.

Cüveybir, kendi senediyle Câbir b. A bdullah'tan nakleder: “Ce­

hennem in yedi kapısı vardır" (H icr 15/44) âyet-i kerim esi nâzil olduğunda
ensardan bir adam Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelip, "Y â R esû ­
lallah, benim yedi kölem vardı; onun her bir kapısı için bir köle olm ak
üzere hepsini âzat ettim " dedi. Bunun üzerine, "D inleyip de sözün en
güzeline uyan kullarım ı müjdele'’ âyeti nâzil oldu.895

892 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3248.

893 Yazm a n ü sh ad a b u rivayet b u lu n m am ak tad ır. İbn S a 'd , et-T abakât, 3/189.

894 Sü y û tî, D iirrü l-M en sû r, 7/214.

895 Y azm a n ü sh ad a bu riv ay et b u lu n m am ak tad ır. Sü y û tî, D iirrü î-M en sû r, 7/218.

 İbn Ebû H âtim , Zeyd b. Eslem 'den nakleder: Bu âyet Câhiliye döne­
m inde, "A llah'tan başka ilâh yoktur" diyen üç kişi hakkm da nâzil oldu;
Zeyd b. A m r b. Nevfel, Ebû Zer el-G ıfârî ve Selm ân-ı Fârisî.896

 yet 23: A llah sözün en güzelini, birbiriyle uyumlu ve bıkılm adan tek­
rar tekrar okunan bir kitap olarak indirdi. Rab'lerinden korkanların, bu ki­
tabın etkisinden tüyleri ürperir, derken hem bedenleri ve hem de gönülleri
Allah'ın zikrine ısınıp yumuşar. İşte bu kitap, Allah'ın, dilediğim kendisiyle
doğru yola ilettiği hidayet rehberidir. A llah kim i de saptırırsa artık ona yol
gösteren olmaz.

Bu âyetin nüzûl sebebi Y usuf sûresinde zikredildi.

 yet 36: A llah kuluna kâfi değil midir? Seni O'ndan başkalarıyla kor­
kutuyorlar. Allah, kim i saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.

A bdürrezzâk, M a'm er'den nakleder: Bir adam bana anlattı. K u­

reyşliler, "Ya pu tlarım ıza sövm eyi bırakırsın ya da putlarım ıza söyle­
riz seni çarpar ve delirtir" dediler. Bunun üzerine, "Seni O'ndan başka­
larıyla korkutuyorlar. Allah, kim i saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak
biri yoktu r" âyeti nâzil o ld u .897

896 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3249

897 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 3/133.

y ıl 1S15 \j->% öy^£ N 3-.JJİ 4 ^ o f u _ l ı iU-j â ı ysi 1S15
JT3. ■? > •/ l ^ t ^ 1 0 -- . -* ° «* •.M
© — i (•-» ' ^

A yet 45: Allah, tek olarak anıldığı zaman, ahirete inanm ayanların içleri­
ne sıkıntı basar. A m a Allah'tan başkası anıldığı zaman hemen yüzleri giiler.

İbn ü l-M ü n zir, M ücâhid'den nakleder: Bu âyet R esûlullah'm

Kâbe-i M uzzam a yanında N ecm sûresi okum ası sırasında nâzil oldu.
Zira m üşrikler kendi ilâhlarının adı anılınca sevinm işlerdi.898

i ı S ] â ı u ^-3 5 . . \ , İ Û 3 *? ^ ^ jü i & \ ı ± u j j

@ I I yL Ü 1 4 » jİ J J I *jJü u

 yet 53: De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım ! Allah'ın
rahm etinden ümit kesm eyin! Çünkü A llah bütün günahları bağışlar. Şüphe­
siz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.

K onuyla ilgili Furkân sûresinde Şeyhayn'ın rivayeti zikredildi.

ibn Ebû Hâtim , sahih bir senedle İbn A bbas'tan [rad ıyallah u anlı] nak­
leder: Bu âyet M ekke m üşrikleri hakkm da nâzil o ld u .899

Hâkim ve Taberânî, İbn Ömer'den [radıyallahu anh] nakleder: Bizler,

"İslâm 'ı tanıyıp kabul ettikten sonra işkenceye maruz kalıp dinini terke-
denlerin tövbeleri kabul edilm ez" diyorduk. Resülullah [sallallahu aleyhi ve­

sellem ] M edine'ye geldikten sonra onlar hakkm da, "De ki: Ey kendi nefisleri
aleyhine haddi aşan kullarım!" âyeti nâzil o ld u .900

Taberânî, için d e zay ıf râvi bu lu nan b ir sened le İbn A b b as'tan

n akled er: R esû l-i Ekrem [sa lla lla h u a le y h i v e se lle m ], Hz. H am za'y ı şehid

898 lb n ü 'l-M ü n z ir'd en ilg ili y erler g ü n ü m ü ze u laşm ad ığ ı için d iğ er k a y n a k la rd a n baktık

(bk. İbn A tıyye, el-M u h arreriiT V ecîz, 4/534; S eâlib î, el-C ev â h irü l-H isâ n , 5/95).

899 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3253.

900 H âk im , el-M iistedrek, 2/472.

eden V ahşî'ye b ir elçi g ön d ererek onu İslâm 'a davet etti. Vahşî, P ey­
g am b er E fen d im iz'e h aber gön d erd i: "B en i n asıl İslâm 'a davet ed er­
sin? Z ira sen, 'K im ad am öld ü rürse, zina yaparsa veya şirk k oşar­
sa cezasın ı bulur, kıyam et gü nü azabı kat kat artırılır ve onda (azapta)
alçaltılm ış olarak devam lı kalır' (F u r k â n 25/69) d iyorsu n. Ve ben bu n ları
yaptım , ben im için bir ru hsat olu r m u k i?" B u nu n ü zerin e A llah [celle

c e lâ lu h û ], "A n cak tövbe ve im an edip iyi davranışta bu lu n an lar başkadır;

A llah onların kötü lü klerin i iyiliklere çevirir. A llah çok bağışlayıcıdır, engin
m erham et sahibidir" (F u rk â n 25/70) âyetini gön d erd i. Vahşî, "B u an cak
tövbe ve im an edip iyi d avran ışta b u lu n an lar şartı, zor bir şarttır.
K o rkarım ki bu şartlara güç y etirem em " dedi. A llah Teâlâ, "Allah,
ken disin e ortak koşulm asın ı asla bağışlam az; bundan başkasını, (günahları)
dilediği kim se için bağışlar" (N isa 4/48) âyetini indirdi. Vahşî, "B u rad a
A lla h 'ın dilem esin i g örü y oru m . A ncak onu n ben im için olup o lm a­
d ığını b ilm iyoru m . B u nu n d ışınd a bir şey var m ı?" dedi. B u nu n ü ze­
rine C en âb-ı H ak, "D e ki: Ey ken di nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım !
A llah'ın rahm etin den üm it kesm eyin! Ç ünkü A llah bütün gü nahları bağış­
lar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (Z ü m e r 39/53) âyetini
indirdi. Vahşî, "İşte bu tam am " dedi ve m ü slü m an old u .901

 yet 64: D e ki: Ey cahiller! Bana Allah'tan başkasına kulluk etm em i mi

em rediyorsunuz?

Bu âyetin nüzûl sebebi Kâfirûn sûresinde zikredilecektir.

Beyhakî, Delâil adlı eserinde H asan-ı Basrî'den nakleder: M üşrik­

ler, Resûlullah'a [sallallah u aley h i v ese llem ], "B aba ve atalarını mı y ücelti­
yorsun,902 yâ M uham m ed" dediler. Bunun üzerine, "De ki: Ey cahiller!
Bana Allah'tan başkasına kulluk etm em i mi em rediyorsunuz? [64]. (Resû-

901 T aberânî, el-M u 'cem ü î-K eb îr, 11/197.

902 M a tb u n ü sh a d a "JJu«a3!" şek lin d e y azılan ifad e B eyh ak î'd e " o U a i 1 şek lin d ed ir.
liim l) Şüphesiz sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunm uştur ki: A n dol­
sun (bilfarz) Allah'a ortak koşarsan, işlerin m utlaka boşa gider ve hüsranda
kalanlardan olursun! [65]. H ayır! Yalnız Allah'a kulluk et ve şükr edenler den
ol" [66] âyetleri nâzil oldu.903

 yet 67: Onlar Allah'ı hakkıyla tanıyıp bilem ediler. Kıyamet günü bü­
tün yeryüzü O'nım tasarrufundadır. G ökler O'nun kudret eliyle dürülm üş
olacaktır. O, m üşriklerin ortak koşm alarından yüce ve münezzehtir.

Tirm izî, sahih olduğunu ifade ederek İbn A bbas'tan*04 nakleder:

Bir yahudi, R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] ile karşılaştı yahudi, "Ey
Ebü'l-K asım , nasıl diyorsun? A llah gökleri şunun, yeri şunun, suyu şu­
nun, dağları şunun üzerine koyduğunda bu nasıl olur dersin?" dedi,
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "O nlar Allah'ı hakkıyla tanıyıp bilem e­
diler. Kıyamet günü bütün yeryüzü O'rıun tasarru f undadır. Gökler O'nun
kudret eliyle dürülm üş olacaktır. O, m üşriklerin ortak koşm alarından yüce ve
m ünezzehtir" âyetini indirdi.905 Bu rivayet benzer lafızlarla Sahîh'te yer
alm aktadır. Ancak, "Peygam ber Efendim iz bu âyeti okudu" şeklinde
olup, "Allah [celle celâlu h û ] indirdi" şeklinde değildir.906

İbn Ebû Hâtim , Hasan'dan nakleder: Yahudiler gecelediler gökle­

rin, yerin ve m eleklerin yaratılm asını düşündüler. Düşünm eyi bitirince,
ona bir takdir yapm aya kalkıştılar. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.907

903 B eyh ak î, D elâilii'n-N übütvve, 6/14, Bu rivay et yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

904 Y azm a n ü sh a d a İb n M esu d o la ra k y azılm ış olup, d o ğ ru su İbn A b b as'tır.

905 T irm iz î, T e fsîrü l-K u r'â n , 39; Sü y û tî, D ü rritl-M en sû r, 7/246; A h m ed b. H an b el, el-
M ü sn ed , 4/126; 5/129; T aberânî, el-M u 'cem ü î-E v sa t, 5/67.

906 B uhârî, T efsîr (Z ü m er), 2, T evhîd, 19; M ü slim , S ıfâ tü l-M ü n â fik în ve A hk âm ü h ü m , 19-20.

907 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3255.

 İbn Ebû Hâtim , Said b. C übeyr'den nakleder: Yahudiler A llah 'ın
[celle celâlu h û ] sıfatı hakkında konuştular. Bilm edikleri ve görm edikleri
şeyleri söylediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.

İbnü'l-M ünzir, Rebî' b. Enes'ten nakleder: " O'nun kürsüsü gökleri

ve yeri içine alır, onları koruyup gözetm ek kendisine zor gelm ez" (B ak ara 2/255)

âyeti nâzil olduğunda, "Y â Resûlallah, kürsî bu şekildedir, peki arş

n asıld ır?" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "O nlar Allah'ı hak­
kıyla tanıyıp bilem ediler. Kıyamet günü bütün yeryüzü O'nun tasarrufun-
dadır. Gökler O'nun kudret eliyle dürülm üş olacaktır. O, m üşriklerin ortak
koşm alarından yüce ve m ünezzehtir" âyetini indirdi.
 0 y* 3\ j 2y ju % Sn i l o U İ ^ J iU J U

 yet 4: İnkâr edenler müstesna, hiç kim se Allah'ın âyetleri hakkında tar­
tışmaz. Onların şehirlerde (rahatlıkla) gezip dolaşm ası seni aldatm asın.

İbn Ebû H âtim , Süddî, Ebû M âlik senediyle nakleder: Bu âyet, H â­

ris b. Kays es-Sehm î hakkm da nâzil oldu.908

v ı f - f c jj.jup o ı ^4- j T j d J L . iı oui ^ jJ i S]

(0) ^ -- a J I yb Ajl aİ L a^jJÜ L j L*

 yet 56: K endilerine gelm iş kesin bir delil olm aksızın, Allah'ın âyetleri
hakkm da m ünakaşa edenler var ya, hiç şüphe yok ki onların kalplerinde, asla
yetişem eyecekleri bir büyüklük hevesinden başka bir şey yoktur. Sen A llah ’a
sığın. Kuşkusuz O, işiten ve görendir.

908 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3264. A n ca k İb n Ebû H âtim 'd e, "H ira s b. K ay s es-S ü lem î h a k ­
k ın d a n âzil o ld u " şek lin d ed ir. A yrıca sen ed d e "S ü d d î" ziy ad esi de y o k tu r, sad ece Ebû
M â lik 'ten n ak led ilir. Sü y û tî, D ü rrü l-bA en sû r’d a ise "H â r is b . K ay s e s-S e h m î" b a z ı n ü s­
h alard a ise "e s -S ü le m î" şek lin d e g eçm ek ted ir.
 İbn Ebû Hâtim , Ebü l-Â liye'den nakleder: Yahudiler, Resûlullah'a
[sallallahu a ley h i vesellem ] gelip deccâlden bahsettiler. Ve, "A h ir zam anda
bizim aram ızdan çıkacak ve hüküm ranlığı çok büyük olacak. Şöyle
şöyle yapacak" dediler. Bunun üzerine yüce A llah, " K endilerine gelm iş
kesin bir delil olm aksızın, Allah'ın âyetleri hakkında m ünakaşa edenler var ya,
hiç şüphe yok ki onların kalplerinde, asla yetişem eyecekleri bir büyüklük heve­
sinden başka bir şey yoktur. Sen A llah’a sığın" âyetini indirdi. Ve elçisine
deccâl fitnesinden Allah'a [celle celâlu h û ] sığınm asını em retti. "Elbette g ök­
lerin ve yerin yaratılm ası, insanların yaratılm asından daha büyük bir şeydir"
(M ü 'm in 40/57). Râvi "ve deccâlin yaratılm asından" dedi.909

Ve K â'b el-A hbâr'dan nakleder: "Kendilerine gelm iş kesin bir delil ol­
maksızın, Allah'ın âyetleri hakkında m ünakaşa edenler var ya” âyetindeki -
ler yahudilerdir. O nların deccâlin durum u beklem eleri üzerine bu âyet
nâzil oldu.910

JA t-\sr <Uİ ÖjZ JA J j j J l X+£’\j î o . ^j ji

0 j- J u ji ö\ J j

 yet 66: (Resûlüm )! De ki: Bana Rabbim'den apaçık deliller gelince,

sizin Allah'ı bırakıp o taptıklarınıza kulluk etm em bana yasaklandı ve bana
âlem lerin Rabb'ine teslim olmam em redildi.

Cüveybir, İbn A bbas'tan nakleder: Velîd b. M ugîre ve Şeybe b. R e­

bîa dediler ki: "E y M uham m ed, söylediklerinden vazgeç, senin babala­
rının ve atalarının dinine dönm en gerekir." Bunun üzerine A llah [celle

celâ lu h û ], "(Resûlüm )! De ki: Bana Rabbim'den apaçık deliller gelince, sizin

Allah'ı bırakıp o taptıklarınıza kulluk etm em bana yasaklandı ve bana âlem le­
rin Rabb'ine teslim olm am em redildi" âyetini indirdi.911

909 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3268.

910 ibn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3268.

911 Sü y û tî, D ü rrü 'l-M en sû r, 7/304. M atb u n ü sh ad a C ü v ey b ir o la ra k k a y d ed ilen rivay et

D ü n 'de " İb n C e rîr" olarak n a k led ilm ek ted ir. A n cak İb n C erîr'd e b u riv ay eti b u la m a ­
d ım . Yazm a n ü sh a d a da b u riv ay et b u lu n m am ak tad ır.
 Â yet 22: Siz ne kulaklarınızın, ne gözlerinizin, ne de derilerinizin aley­
hinize şahitlik etm esinden sakınm ıyordunuz, yaptıklarınızdan çoğunu A l­
lah'ın bilm eyeceğini sanıyordunuz.

Şeyhayn, Tirmizî, Ahmed b. Hanbel vb. İbn M esud'dan nakleder: İki

Kureyşli ile bir Sakîfli veya iki Sakîfli ile bir Kureyşli Kâbe-i M uazza-
m a'nın yanında tartışıyorlardı. Biri, 'A llah'ın konuştuklarımızı işittiğini
düşünüyor m usun?" dedi. Biri ise, "Açık konuştuklarım ızı işitir, gizli ko­
nuştuklarım ızı işitm ez" dedi. Diğeri, "Eğer açık konuştuklarım ızı işiti­
yorsa gizli konuştuklarım ızı da işitir" dedi. Bunun üzerine Hak Teâlâ,
"Siz ne kulaklarınızın, ne gözlerinizin, ne de derilerinizin aleyhinize şahitlik
etmesinden sakınmıyordunuz, yaptıklarınızdan çoğunu Allah'ın bilmeyeceğini
sanıyordunuz" âyetini indirdi.912

912 B u h ârî, T evhîd, 41, T efsîr (F u ssılet), 2; M ü slim , Sıfâtü 'l-M ü n âfik în , 5; T irm izî, T efsîrü 'l-
K ur'ân , 41; A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 7/265.
0 % ^ ö y k jü LL ilip L i. U IjJLpI L ^ iJ i CJ jjfl

Ayet 40: Ayetlerimiz hakkında doğruluktan ayrılıp eğriliğe sapanlar bize

gizli kalmaz. O halde, ateşin içine atılan mı daha iyidir, yoksa kıyamet günü
güvenle gelen mi? Dilediğinizi yapın! Kuşkusuz O, yaptıklarınızı görmektedir.

İb n ü l-M ü n z ir, B eşîr b. F eth 'ten nakleder: Bu âyet Ebû C ehil ve

A m m âr b. Y âsir hakkm da n âzil oldu. "O halde, ateşin içine ah lan mı
d aha iyidir, yoksa kıyam et günü gü venle gelen m i?"913

}^ 'y 3 l i u i o J U k i T y j I j J u j t^ S \ d r ) iu h s r &
' 'W * " '

ı_s"f ^ İ - * (J- *

 yet 44: Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur'an kılsaydık, diyeceklerdi
ki: Â yetleri tafsilatlı şekilde açıklanm alı değil miydi? Arap'a yabancı dilden
(kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuz­
dur ve şifadır. İnanm ayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık var­
dır ve Kur'an onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağtnlıyor (da
Kur'an'da ne söylendiğini anlam ıyorlar).

İbn Cerîr, Said b. C übeyr'den nakleder: Kureyşliler, "B u Kur'an

hem yabancı bir dilde hem de A rapça in dirilseydi" dediler. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur'an kılsay-
dık, diyeceklerdi ki: A yetleri tafsilatlı şekilde açıklanm alı değil m iydi?..." âye-

913 Sü y û tî, D iirrü l-M en sû r, 7/330. Y azm a n ü sh ad a " B iş r b. F e th ", m atb u n ü sh a d a "B e ş îr b.
F e th ", D ü rrü î-M en sû r’âci ve A b d ü rrez z â k 'ta ise " B e ş îr b. T e m îm "d ir (ayrıca bk. A b d ü r­
rezzâk , Tefsîr, 3/157).
tini indirdi.914 C enâb-ı H ak bu âyetten sonra Kur'an'ı bütün dillerden
kelim elerle indirdi. İbn Cerîr, "Buna göre kıraat ‘ şekl i nde olup
istifham sız oku n ur" dedi.915

914 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 21/482.

915 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 21/482. Taberî, bü tü n d illerd en m u rad ın , K u r'an 'd a h e r d ild en
k elim e old u ğ u , m esela "s ic c îl" k elim esin in aslın d a F arsça o ld u ğ u ve K u r'an 'd a zik re-
d ild iğ i nak led ilir.
 İP U u -lS İJ Lİ j-4 il ^ O ^İ-U İ J - 5 Â 3 1 3
^ •; 9 •*• x • /•*> 9 ^ < o o I ^ ^ o ««.
0

 yet 16: D aveti kabul edildikten sonra, Allah hakkm da tartışmaya g i­

renlerin delilleri, Rab'leri katında boştur. O nlar için bir gazap, yine onlar için
çetin bir azap vardır.

İbnül-M ünzir, İkrim e'den nakleder: " Allah'ın yardımı ve zaferi gelip
de" (Nasr lio/i) âyeti nâzil olduğunda M ekke m üşrikleri, aralarında bulu­
nan m üm inlere, "İnsanlar grup grup A llah'ın dinine m adem girdiler, o
halde aram ızdan çıkın, ne diye hâlâ aram ızda duruyorsunuz!" dediler.
Bunun üzerine, "Daveti kabul edildikten sonra, Allah hakkında tartışmaya
girenlerin delilleri, Rab'leri katında boştur" âyeti nâzil oldu.916

A bdürrezzâk, K atâde'den nakleder: "D aveti kabul edildikten sonra,

Allah hakkında tartışmaya girenlerin" âyetinde kastedilen yahudi ve hı-
ristiyanlardır. Zira onlar, "Bizim kitabım ız, sizin kitabınızdan öncedir.
Peygam berim iz, sizin peygam berinizden öncedir ve biz sizden daha
h ayırlıyız" dediler.917

 yet 23: İşte Allah'ın, iman eden ve iyi işler yapan kullarına m üjdelediği
nim et budıır. D e ki: Ben buna karşılık sizden akrabalık sevgisinden başka bir
ücret istem iyorum . Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz. Şüp­
hesiz Allah bağışlayan, şükrün karşılığım verendir.

Taberânî, içerisinde zayıf râvinin bulunduğu bir senedle ibn Ab-

b as'tan nakleder: Ensar aralarında, "R esû lu llah [sallallah u aley h i vesellem ]

için m al toplasak" dediler. A llah Teâlâ, "De ki: Ben buna karşılık sizden
akrabalık sevgisinden başka bir ücret istem iyorum . Kim bir iyilik işlerse onun
sevabını fazlasıyla veririz. Şüphesiz Allah bağışlayan, şükrün karşılığım ve­
rendir" (Şû râ 42/23) âyetini indirdi. Bu sefer ensardan bazıları "B u n u Ehl-i
beyt'i için savaşm am ızı ve onlara yardım etm em iz için söyledi" dedi­
ler. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Yoksa onlar, (senin için) Allah'a karşı
yalan uydurdu mu derler? Allah dilerse senin kalbini de mühürler. Ve Allah
bâtılı yok eder; sözleriyle hakkı ortaya koyar. Şüphesiz O, kalplerde olanları
bilendir. O, kullarının tövbesini kabııl eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptık­
larınızı bilendir (Şû râ 42/ 24-25)" âyetlerini indirdi. Sonra, "Allah, iman edip
iyi işler yapanların tövbesini kabul eder, lutfundan onlara, fazlasın ı verir. Kâ­
firlere gelince, onlara da çetin bir azap vardır” (Şû râ 42/26) âyeti ile onlara
tövbe etm e im kânını v e rd i.918

917 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 3/160.

918 T aberânî, el-M u ‘cem ü î-K e b îr , 12/33.

 Â yet 27: Allah kullarına rızkı bol bol verseydi, yeryüzünde azarlardı.
Fakat O, (rızkı) dilediği ölçüde indirir. Çünkü O, kullarının haberini alandır,
onları görendir.

H âkim , sahih olduğunu ifade ederek Hz. A li'den nakleder: Bu âyet

Suffe ashabı hakkm da nâzil oldu. Zira onlar "keşke bizde de olsa" d i­
yerek dünyayı tem enni etm işlerdi.919 Taberânî, benzer bir rivayeti Am r
b. H âris'ten nakleder.

919 H âk im , el-M ü sted rek, 2/483.

 Â yet 19: Onlar, Rahm ân'ın ku llan olan m elekleri de dişi saydılar. A caba
m eleklerin yaratılışlarını mı görm üşler? Onların bu şahitlikleri yazılacak ve
sorguya çekileceklerdir.

İb n ü l-M ü n zir, K atâde'den nakleder: M ünafıklardan bir grup,

"Allah cinlerle akrabalık kurdu ve m elekler onların arasından çıktı"
dediler. Bunun üzerine onlar hakkında, "Onlar, Rahm ân'ın kulları olan
m elekleri de dişi saydılar" âyeti nâzil oldu.920

 yet 31: Ve dediler ki: Bu Kur'an iki şehirden bir büyük adam a indirilse
olm az mıydı?

920 İb n ü l-M ü n z ir Te/sîr'imn ilgili yeri günüm üze ulaşm ad ığı için Sü yûtî'n in D ü rrü î-M en sû r'u-
na m üracaat ettik. A ncak oradaki rivayette m ünafıklard an bahsed ilm eyip bu iddiayı orta­
ya atanların yahudiler olduğu nakled ilm ekted ir (bk. D ü rrü î-M en sû r, 7/371).
 Bu iki âyetin nüzûl sebebi Y unus sûresinde zikredildi.

İbn ül-M ün zir, K atâde'den nakleder: Velîd b. M ugîre, "E ğer M u-

h am m ed 'in dedikleri doğru ise bu K ur'an ya bana ya da İbn M esud
es-Sekafî'ye921 ind irilm eliydi" dedi. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.922

 yet 36: Kim Rahmân'ı zikretm ekten gafil olursa, yanından ayrılm ayan
bir şeytanı ona m usallat ederiz.

İbn Ebû H âtim , M uham m ed b. O sm an el-M ahzûm î'den nakleder:

K ureyşliler kendi aralarında konuşup, "M u ham m ed 'in arkadaşla­
rından her biri için bir kişi görevlendirin" dediler. Ebû Bekir [radıyal-

lah u anh ) için Talha'yı görevlendirdiler. Hz. Ebû Bekir kendi kavm i ile
beraber iken Talha gelip, onunla konuştu. Hz. Ebû Bekir kendisine,
"B en i neye çağırıyorsu n?" diye sordu. Talha, "L â t ve U zzâ'ya ibadete
çağırıyorum " dedi. Ebû Bekir, "L ât n ed ir?" diye sordu. Talha, "R abbi-
m iz'd ir" diye cevapladı. Ebû Bekir, "P ek i U zzâ n ed ir?" diye sordu. Tal­
ha, "A llah'ın k ızlarıd ır" diye cevapladı. Hz. Ebû Bekir bu sefer, "Peki
anneleri k im ?" diye sorunca Talha durakladı ve cevap verem edi. A r­
kadaşlarına, "Şu adam a cevap versenize" dedi, am a onlar da sustular.
İşte bunun üzerine Talha, "K alk ey Ebû Bekir; ben şehadet ederim ki
yegâne tanrı A llah 'tır ve M uham m ed O A llah'ın elçisidir" dedi. Bunun
üzerine A llah Teâlâ, "Kim Rahmân'ı zikretm ekten gafil olursa, yanından
ayrılm ayan bir şeytanı ona m usallat ederiz" âyetini indirdi.923

 yet 57: M eryem oğlu İsa, bir misal olarak anlatılınca senin kavmin
hem en bağrışm aya başladılar.

921 D ü rrü 'l-M en sû r v e İbn E bû H âtim 'd e "U rv e b. M esu d '', yazm a n ü sh ad a " ib n M e s u d ",
m atbu n ü sh a sad ece " M e s u d " o larak n ak led ilm ek ted ir.

922 Sü y û tî, D ürrü 'l-M en sû r, 7/375; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3282.

923 İbn Ebû H â tim , Tefsîr, 10/3283.

 Sahih bir senedle A hm ed b. H anbel ve Taberânî, İbn A bbas'tan
nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i vesellem ] Kureyş'e, "Allah dışında ken­
disine ibadet yapılan hiç kim sede hayır y oktu r" dedi. Onlar, "S en İsa'nın
bir peygam ber, salih bir kul olduğunu iddia etm iyor m usun? H albu­
ki ona da ibadet ediliyor" dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"M eryem oğlu İsa, bir m isal olarak anlatılınca senin kavmin hem en bağrış-
maya başladılar" âyetini indirdi.

 yet 80: Yoksa onlar, bizim kendilerinin sırlarını ve gizli konuşm alarını
işitm ediğim izi mi sanıyorlar? Hayır, öyle değil; yarılarındaki elçilerim iz (ha-
fa z a m elekleri de) yazm aktadırlar.

İbn Cerîr, M uham m ed b. K â'b el-K urazî'den nakleder: İkisi Ku-

reyşli biri Sakîfli veya biri Kureyşli ikisi Sakîfli üç kişi Kâbe ile örtüsü
arasında konuşuyorlardı. O nlardan biri, "N e dersiniz, A llah bizim bu
konuşm alarım ızı işitiyor m u acaba?" dedi. İkincileri, "E ğer açıktan ko­
nuşursak duyar, gizlersek d uym az" dedi. Bunun üzerine, " Yoksa onlar,
bizim kendilerinin sırlarım ve gizli konuşm alarını işitm ediğim izi mi sanıyor­
lar? Hayır, öyle değil; yanlarındaki elçilerim iz (hafaza m elekleri de) yazm ak­
tadırlar" âyeti nâzil oldu.924
 Â yet 10-11: Şim di sen, göğün, insanları bürüyecek açık bir duman çıka­
racağı günü gözetle. Bu, elem verici bir azaptır.

 yet 15: Biz azabı birazcık kaldıracağız, am a siz yine (eski halinize) dö­
neceksiniz.

 yet 16: Fakat biz büyük bir şiddetle yakalayacağım ız gün, kesinlikle
intikam ım ızı alırız.

Buhârî, İbn M esud'dan nakleder: K ureyşliler Resülullah'a [sallallahu

aley h i v ese llem ] im an etm em ede direnince Peygam ber Efendim iz de onlar
hakkında, "Y u su f'u n [aley h isselâm ] kıtlık seneleri gibi kıtlık görm eleri"
için beddua etti. Öyle bir kuraklığa uğradılar ki kem ik yem eye başla­
dılar. Hatta biri göğe baktığında çektiği sıkıntının şiddetinden gökle
kendisi arasında bir dum an varm ış gibi görürdü. Bunun üzerine A l­
lah [celle celâlu h û ], "Şim di sen, göğün, insanları bürüyecek açık bir duman
çıkaracağı günü gözetle. Bu, elem verici bir azaptır" (D u h ân 44/10-11) âyetini
indirdi. Biri Resûl-i Ekrem 'e geldi ve, "Y â Resûlallah! M udar için istiğ­
farda bulunun, helâk oldular" dedi. Peygam ber Efendim iz onlar için
dua etti ve A llah [celle celâlu h û ] yağm ur yağdırdı. Ve, "Biz azabı birazcık
kaldıracağız, ama siz yine (eski halinize) döneceksiniz" (D u h ân 44/15) âyeti
nâzil oldu. A ncak refaha kavuşunca daha önceki hallerine döndüler.
Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Fakat biz büyük bir şiddetle yakalayacağım ız
gün, kesinlikle intikam ım ızı alırız" (D u h ân 44/16) âyetini indirdi, ibn M esud,
"B ed ir gününü kastediyor" dedi.925

 yet 43-44: Şüphesiz zakkum ağacı, günahkârların yemeğidir.

Said b. M ansûr, Ebû M âlik'ten nakleder: Ebû Cehil tereyağı ve

hurm a getirip, "H ayd i zakkum lanm , bu M uham m ed'in sizi kendisiy­
le korkuttuğu zakku m dur" diyordu. Bunun üzerine, " Şüphesiz zakkum
ağacı, günahkârların yem eğidir" [43-44] âyetleri nâzil oldu.926

 yet 49: Tat bakalım. H ani sen kendince üstündün, şerefliydin!

Said b. Yahya el-Em evî (v. 249/863-64), el-M egâzî adlı eserinde İkri­
m e'den nakleder: Ebû Cehil, R esûlullah [sallallah u aleyhi vesellem ] ile karşı­
laştı. Peygam ber Efendim iz, "Allah, sana şu âyetleri okum am ı em rediyor:
'Layıktır (o azap) sana, layık! Evet, layıktır sana ( o azap) layık!'" (K ıy âm e

75/34-35). Bunun üzerine Ebû Cehil elbisesini üstünden atıp, "N e sen,
ne sahibin bana hiçbir şey yapam azsınız. Sen de çok iyi biliyorsun ki
M ekke halkının en güçlü olanı benim . Ben aziz ve kerim olan ım " dedi.
Allah [celle celâlu h û ] Bedir günü m üslüm anlar eliyle öldürterek aşağıla­
dı, âyetiyle de kınadı ve onun hakkında, "Tat bakalım. H ani sen kendince
üstündün, şerefliydin]" [49] âyetini indirdi.927 İbn Cerîr, benzer bir rivaye­
ti K atâde'den nakleder.

925 B u h ârî, T efsîr (D u h ân ), 2.

926 Sü y û tî, D ü rrü l-M en sû r, 7/418.

927 Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 7/419.

 ^ 1 * « jİ p i i l 1 4 lı İ J İ I J - S O ^ ly i
<s
_ i.
✓ ' ^ ✓'"'i-1 ✓
5 l)j j -^*Âj *)\_8! <U)I (j-« o J i g j <j-*-* oy*’'2-? (_s^^

 yet 23: Hey ue hevesini tanrı edinen ve Allah'ın (kendi katındaki) bir
bilgiye göre saptırdığı, kulağım ve kalbini m ühürlediği, gözünün üstüne de
perde çektiği kim seyi gördün mü? Şim di onu Allah'tan başka kim doğru yola
eriştirebilir? H âlâ ibret alm ayacak mısınız?

İbnü'l-M ünzir ve İbn Cerîr, Said b. Cübeyr'den nakleder: Kureyş­

liler bir süre taşa tapm ışlardı. Sonra ondan daha güzel bir taş bulunca
birincisini attılar ve diğerine tapm aya başladılar. Bunun üzerine Allah
[celle celâlu h û ], "Hevâ ve hevesini tanrı edinen ve Allah'ın (kendi katındaki) bir
bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de
perde çektiği kimseyi gördün mü?" âyetini indirdi.
 *

 yet 24: D ediler ki: H ayat ancak bu dünyada yaşadığım ızdır. Ölürüz
ve yaşarız. Bizi ancak zaman helâk eder. Bu hususta onların hiçbir bilgisi de
yoktur. Onlar sadece zanna göre hüküm veriyorlar.

Ebû H üreyre'den nakleder: C âhiliye halkı, "B izi ancak gece ve

gündüz helâk ed er" diyorlardı. Bunun üzerine yüce Allah, "D ediler ki:
H ayat ancak bu dünyada yaşadığım ızdır. Ölürüz ve yaşarız. Bizi ancak za­
man helâk eder" âyetini indirdi.
 h* k u V iı ^ ^ 5 ^ 5] fijîjT j J

© ^ J ü d i jjJIı ^ V İ t Sı 0 -& ^ ^
 yet 10: De ki: H iç düşündünüz mü; şayet bu, A llah katından ise ve siz
onu inkâr etm işseniz, İsrâiloğulları'ndan bir şahit de bunun benzerini görüp
inandığı halde siz yine de büyüklük taslam ışsanız (haksızlık etm iş olm az mı­
sınız?) Şüphesiz Allah, zalim ler topluluğunu doğru yola iletmez.

Taberânî, sahih bir senedle Avf b. Mâlik el-Eşcaî'den nakleder: Ben

ve Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] birlikte çıkıp yahudilerin havralarına
girdik. Onların bayram günleri idi ve bizim, yanlarına girmemizden hoş­
lanmadılar. Resûl-i Ekrem onlara, "Ey yahudiler topluluğu, bana Allah'ın
yegâne ilâh ve Muhammed'in de O'nun elçisi olduğuna şehadet edecek ve bu­
nunla Allah'ın, yeryüzündeki her bir yahudi aleyhine koymuş olduğu gazabı kal­
dıracağı on iki kişi gösterin" buyurdu. Sustular, onlardan hiç kimse bir ce­
vap vermedi. Sonra tam ayrıldı ki bir adam arkasından, "Ey Muhammed,
sen söylediğin gibisin" dedi. Sonra dönüp, "Ey yahudiler topluluğu, beni
aranızda nasıl bilirsiniz?" dedi. Yahudiler, "Vallahi içimizde kitabı sen­
den, senden önce babandan ve babandan önce dedenden daha iyi bilen
ve daha iyi anlayan bir kimse bilm iyoruz" dediler. O kişi, "Ben şehadet
ederim ki o, Tevrat'ta bulmakta olduğunuz peygamberdir" dedi. Bunun
üzerine ona, "Yalan söyledin" diyerek söylediklerinden vazgeçerek onun
hakkmda "bunda kötülük var" demeye başladılar. Bunun üzerine Allah
Teâlâ, "De ki: Hiç düşündünüz mü; şayet bu, Allah katından ise ve siz onu inkâr
etmişseniz, İsrâiloğullan'ndan bir şahit de bunun benzerini görilp inandığı halde
siz yine de büyüklük taslamışsamz (haksızlık etmiş olmaz mısınız?) Şüphesiz
Allah, zalimler topluluğunu doğru yola iletmez" âyetini indirdi.928

Buhârî ve M üslim , Sa'd b. Ebû Vakkâs'tan nakleder: " İsrâiloğulla-

rı’ndan bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı halde siz yine de büyük­
lük taslam ışsam z" (A h k âf 46/10) âyeti A bdullah b. Selâm hakkm da nâzil
oldu.929

İbn Cerîr, A bdullah b. Selâm 'dan nakleder: Bu âyet benim h akkım ­

da nâzil oldu.930

 yet 11: İnkâr edenler, iman edenler hakkında dediler ki: "Bu iş bir h a­
yır olsaydı, onlar bizi geçem ezlerdi." Fakat onlar bununla doğru yola girm ek
arzusunda olm adıkları için, "Bu eski bir yalandır" diyecekler.

İbn C erîr, aynı şekilde K atâde'den nakleder: M üşriklerd en bir

grup, "B iz aziz olanlarız. Eğer bu iş bir h ay ır olsaydı filan filan k im ­
seler bu nd a bizi g eçem ezlerd i" dedi. Bunun ü zerine, " İnkâr edenler,
im an edenler hakkında dediler ki: Bu iş bir hayır olsaydı, on lar bizi g eçem ez­
lerdi” âyeti n âzil oldu .931

928 T aberânî, el-M u ’cem ti 1- K ebîr, 18/46.

929 B u h ârî, M e n â k ıb ü l-E n s â r, 19.

930 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 22/104.

931 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 22/108-109.

 İbnü'l-M ünzir, Avn b. Ebû Şeddâd'dan nakleder: Hz. Ö m er'in
Zenîn adında kendisinden önce m üslüm an olan bir câriyesi vardı. Hz.
Ö m er m üslüm an olduğu için câriyesini yoruluncaya kadar döverdi.
K ureyş kâfirleri de, "Şay et bu dinde bir hayır olsaydı Z enîn bunda bizi
geçem ezdi" derlerdi. Bunun üzerine C enâb-ı H ak onun durum u hak­
km da, "İnkâr edenler, iman edenler hakkında dediler ki: Bu iş bir hayır olsay­
dı, onlar bizi geçem ezlerdi" âyetini indirdi. İbn Sa'd, benzer bir rivayeti
D ahhâk ve H asan'dan nakleder.

j _Sj ol Jkjuî L ^ J ı._3İ o j JI^ JJL î ^ j ü I j

—’ _ a
VI I ( J «t -uı I j _ p j j l I idi—Lj j -ü) I j l * _ j»~ .—j

 yet 17: A nne babasına, “Ö f be size! Benden önce nice nesiller gelip g eç­
m işken, beni m i tekrar dirilm ekle tehdit ediyorsunuz?" diyen kimseye, anne
babası Allah'ın yardım ına sığınarak, "Yazıklar olsun sana! İman et. Allah'ın
vaadi gerçektir'' dedikleri halde o, "Bu, eskilerin m asallarından başka bir şey
değildir" der.

İbn Ebû Hâtim, Süddî'den nakleder: "Anne babasına, 'Ö f be size! Ben­
den önce nice nesiller gelip geçmişken, beni mi tekrar dirilm ekle tehdit ediyor­
sunuz?”' âyeti Abdurrahm an b. Ebû Bekir hakkm da nâzil oldu. M üslü­
m an olan ve kendisine m üslüm an olm asını em reden anne babasını red­
dederek, onları yalanlayarak, ölm üş olan Kureyş büyüklerini kastedip,
"Filan, filan neredeler hani?" diyerek m üslüm an olm ayı reddediyordu.
Ancak Abdurrahm an daha sonra güzel bir m üslüm an oldu ve, "Herkesin
yaptıkları işlere göre dereceleri vardır. Rabb'in onların yaptıklarından habersiz
değildir" (E n 'â m 6/132) âyeti ile tövbesinin kabulü bildirildi.932 İbn Cerîr,
benzer bir rivayeti Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder.

A ncak Buhârî, Y usuf b. M ahek933 kanalıyla nakleder: M ervân, A b­

durrahm an b. Ebû Bekir hakkında, "Bu adam , hakkm da A llah 'ın [celle
932 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3295.

933 M atbu n ü sh a d a "Y u su f b. M â h â n ". D o ğ ru su "M a h e k "tir.

celâ lu h û ], 'Anne babasına, 'Ö f be size! Benden önce nice nesiller gelip geçm iş­
ken, beni mi tekrar dirilm ekle tehdit ediyorsunuz?' diyen kimseye, anne babası
Allah'ın yardım ına sığınarak, 'Yazıklar olsun sana! İman et. Allah'ın vaadi
gerçektir' dedikleri halde o, 'Bu, eskilerin m asallarından başka bir şey değildir'
der' âyetini gönderdiği k im sedir" dedi. Bunun üzerine Hz. Â işe [rad ıyal-

lah u anh â] perde arkasından, "Allah bizim hakkım ızda (yani Ebû Bekir
ailesi hakkm da) benim beraatim i bildiren âyetlerden başka, Kur'an'da
hiçbir âyet ind irm edi" dedi.934

A bdürrezzâk, M înâ935 kanalıyla nakleder: Hz. Â işe'den işittiğine

göre o, bu âyetin A bdurrahm an b. Ebû Bekir hakkında nâzil olduğunu
reddetm ektedir. Ve, "B u âyet filan oğlu filan hakkm da nâzil olm uştur"
diyerek bir adam ı işaret etm iştir.936 H afız İbn H acer, "H z. Â işe'n in red-
diyle ilgili rivayet isnad açısından daha sahih ve kabulü itibariyle daha
evladır" d e r .937

IjJ lİ \J jJ 5 İ > 3 l o ,» » : İJ fjJ ü dLLJl i 13

d i ı l # u tjJ ıi © ^ jâ ü J ı \p j ^ ü ii 1y L £ \
Lü C ilii Jj j ^ JjJI Ç laf

A_> I < û l ^ ULoy Lj 0 - t- .â — !-0J - )

# * 1

i ı ,s-»ıs "5 © *H ' o-: rM

-- >

934 B u hârî, T efsîr (A h k âf), 1. B u h ârî'd e u zu n olan rivayet bu rad a özetle ak tarılm ıştır. M e­
d in e V alisi M e rv ân b. H a k e m 'in A b d u rra h m a n 'ın y ak alan m ası için em irn am e çık a r­
m a sı ü z erin e A b d u rrah m an k ard eşi H z. Â işe'n in ev in e sığ ın ır. Ve so n rası y u k arıd a
ak ta rılm a k ta d ır.

935 M atb u n ü sh a d a " M e k k î" . D o ğ ru su y azm a n ü sh a ve A b d ü rrez z â k 'ta olan " M în â "d ır.

936 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 3/200.

937 İbn H acer, Fethu'l-Bârî, 8/577.

 Â yet 29: H ani cinlerden bir grubu, Kur'an'ı dinlem eleri için sana y ö­
neltmiştik. K ur’an'ı dinlem eye hazır olunca (birbirlerine) ''Susun" demişler,
Kıır'an'ın okunm ası bitince uyarıcılar olarak kadim lerine dönmüşlerdi.

 yet 30: “ Ey kavm im iz!" dediler, doğrusu biz Musa'dan sonra indirilen,
kendinden öncekini doğrulayan, hakka ve doğru yola ileten bir kitap dinledik.

 yet 31: Ey kavm im iz! Allah'ın davetçisine uyun. Ona iman edin ki A l­
lah da sizin günahlarınızı kısm en bağışlasın ve sizi acı bir azaptan korusun.

A hk af-32: Allah'ın davetçisine uymayan kim se yeryüzünde Allah'ı aciz

bırakacak değildir. Kendisi için Allah'tan başka dostlar da bulunm az. İşte on­
lar, apaçık bir sapıklık içindedirler.

İbn Ebû Şeybe, İbn M esud'dan nakleder: Resülullah [sallallah u aleyhi

v esellem ] Batn-ı N ahle'de Kur'an okurken cinler ona indiler. Onu duyun­
ca, "Su su n " dediler. O nlar dokuz kişiydiler, biri de Z evbea idi. Bunun
üzerine yüce Allah, "İşte onlar apaçık bir sapıklık içindedirler"e [32] kadar
olm ak üzere, "H ani cinlerden bir grubu, Kur'an'ı dinlem eleri için sana y ö ­
neltm iştik ..." [291 âyetlerini indirdi.
\ ^ \ J - , jjl} © j- > î İ l I J J Î

*_£5 j _ , j i J I A İ A İ J L p J j 4 U j IjJU İS o U J Ü a i I I ^ L p }

A yet 1: İnkâr edenlerin ve Allah yolundan alıkoyanların işlerini Allah

boşa çıkarm ıştır.

 yet 2: İman edip yararlı işler yapanların, Rab'leri tarafından hak ola­
rak M u ham m ed’e indirilene inananların günahlarını Allah örtm üş ve halle­
rini düzeltmiştir.

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: "İnkâr edenlerin ve Allah yo­
lundan alıkoyanların işlerini A llah boşa çıkarm ıştır" âyetinde zikredilenler
M ekke ehlidir. "İman edip yararlı işler yapanların, Rab'leri tarafından hak
olarak M uhammed'e indirilene in an an ların ..." âyetindekiler ise ensardır.938
 Âyet 4: (Savaşta) inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vu­
run. Nihayet onlara iyice vurup sindirince bağı sıkıca bağlayın (esir alın). Sa­
vaş sona erince de artık ya karşılıksız veya fidye karşılığı salıverin. Durum şu
ki Allah dileseydi, onlardan intikam alırdı. Fakat sizi birbirinizle denem ek ister.
Allah yolunda öldürülenlere gelince, Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmaz.

îbn Ebû Hâtim , K atâde'den nakleder: Bize anlatıldığına göre, "Allah

yolunda öldürülenlere gelince, Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmaz" âyeti
Uhud günü Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] vadide iken nâzil oldu.
M üslüm anlar arasında birçok ölü ve yaralı olduğu haberi yayılm ış,
m üşrikler, "Yaşasın H ü bel" diye bağırıyorlardı. M üslüm anlar, "Allah
en yüce ve en âli olandır" diye seslendiler. M üşrikler, "B izim U zzâ'm ız
var, sizin U zzâ'nız yok" dediler. Bunun üzerine Resülullah şöyle bu­
yurdu: "Deyin ki: Bizim m evlâm ız Allah'tır, sizin ise m evlânız yoktur,"939

 yet 13: Senin şehrinden -ki ora (halkı) seni çıkardı- daha kuvvetli nice
şehirleri yok ettik; onlara bir yardım eden de çıkmadı.

Ebû Ya'lâ, İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah [sallallah u a ley h i v esel­

lem ] M ekke'den çıkıp m ağaraya doğru yola çıktığında dönüp M ekke'ye

baktı ve, "Sen, Allah'ın beldelerinden bana en sevgili olansın. Şayet m üşrik­
ler beni senden çıkarm asalardı elbette senden çıkm azdım " dedi. Bunun ü ze­
rine A llah [celle celâlu h û ], "Senin şehrinden -ki ora (halkı) seni çıkardı- daha
kuvvetli nice şehirleri yok ettik; onlara bir yardım eden de çıkm adı" âyetini
indirdi.940
— c
1*3,1 fa Jdü fa. ISI J U -İL İM

0 fJUıptf J^iüi jjiJi iüjitâji ju ıSujjüı

 yet 16: Onların arasında, seni dinleyenler vardır. Fakat senin yanından
çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara "Az önce ne dem işti?" diye sorarlar.
Bunlar, Allah'ın kalplerini m ühürlediği, hevâ ve heveslerine uyan kimselerdir.

İbn ü l-M ü n zir, İbn C üreyc'den nakleder: M üm inler ve m ünafıklar

R esûlullah'm [sallallah u aley h i vesellem ] m eclisinde oturur, onu dinlerlerdi.
M üm inler dinlediklerini anlayıp bellerken m ünafıklar dinler am a bel-
lem ezlerdi. Sonra onun yanından çıktıklarında da m üm inlere, "B iraz
önce M uham m ed ne dem işti?" diye sorarlardı. Bunun üzerine, " O nla­
rın arasında, seni dinleyenler vardır ..." âyeti nâzil oldu.941

\y S \ \]d \ 14İI f

 yet 33: Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, Peygamber'e itaat edin.
İşlerinizi boşa çıkarmayın.

İbn Ebû H âtim ve Kitabü's-Salât adlı eserinde M uham m ed b. N asr

el-M ervezî (v. 294/906), E bü l-Â liye'd en nakleder: R esûlullah'm [sallalla­

h u aley h i vesellem ] ashabı, şirkle birlikte salih am ellerin fayda verm ediği
gibi, "lâ ilâhe illallah " ile birlikte günahlar da bir zarar verm ez diye
düşünüyorlardı. Bunun üzerine, ‘‘Ey iman edenler! Allah'a itaat edin,
Peygamber'e itaat edin. İşlerinizi boşa çıkarm ayın" âyeti nâzil oldu. Böy­
lece günahların am ellerini boşa çıkarm asından korkm aya başladılar.942

940 Sü y û tî, D ü rrü î-M en sû r, 7/463. E bû Y a'lâ'd a b u lam ad ım .

941 Sü y û tî, D ü rrü î-M en sû r, 7/466.

942 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3299; M erv ezî, E bû A b d u llah M u h am m ed b. N asr, Ta'zîm ii
K a d ri’s-Snlât (nşr. A b d u rrah m an b. A b d ü lceb b â r el-F ery ev âî), M ed in e 1406, 2/645.
 H âkim vb. M isver b. M ahrem e ve M ervân b. H akem 'den n akle­
der: Feth sûresi başından sonuna kadar M ekke ile M edine arasında
H udeybiye hakkında nâzil oldu.943

* 5 oLL >- 0 U 4 Ü 13 L i Q » l>

tjâ * f>y i l İL* düi 0 ^ ^ 3 l^ i jl£ Vl

 yet 2: Böylece Allah, senin geçm iş ve gelecek günahım bağışlar. Sana

olan nim etini tam am lar ve seni doğru bir yola iletir.

 yet 5: (Bütün bu lutuflar) m üm in erkeklerle mümin kadınları, içinde

ebedî kalacakları, zem ininden ırm aklar akan cennetlere koyması, onların g ü ­
nahlarım örtm esi içindir. İşte bu, Allah katında büyük bir kurtuluştur.

Şeyhayn, Tirm izî ve H âkim , Enes'ten nakleder: "Böylece Allah, se­

nin geçm iş ve gelecek günahını bağışlar. Sana olan nim etini tam am lar ve seni
doğru bir yola iletir" (F eth 48/2) âyeti R esülullah Fludeybiye'den dönüş

943 H âk im , el-M ü sted rek, 2/498.

yolunda944 nâzil oldu. Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v ese llem ], "Bana, dün­
yadaki her şeyden daha sevim li bir âyet nâzil oldu" dedi ve sonra âyeti as­
habına okudu. Sahâbe-i kirâm , "M ü barek olsun sana yâ Resûlallah!
Allah, sana ne yapacağını haber verdi. Peki bize ne yapacak?" dediler.
Bunun üzerine, "(Bütün bu lutuflar) mümin erkeklerle mümin kadınları,
içinde ebedî kalacakları, zem ininden ırm aklar akan cennetlere koyması, onla­
rın günahlarım örtm esi içindir. İşte bu, Allah katında büyük bir kurtuluştur"
(Feth 48/5) âyeti nâzil oldu.945

 yet 18: A ndolsun ki o ağacın altında sana biat ederlerken Allah, o m ü­

m inlerden razı olm uştur. Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu
verm iş ve onları pek yakın bir fetih le ödüllendirm iştir.

İbn Ebû Hâtim , Selem e b. Ekva'dan nakleder: Bizler öğle uykusun­

da iken bir de baktık R esûlullah'in m ünâdîsi, "E y insanlar biat etm eye,
ey insanlar biat etm eye! R ûhulkudüs (Cibril) in d i" diye sesleniyor. H e­
m en Resûl-i Ekrem 'e [sallallahu aley h i vesellem ] gittik, bir sem üre ağacının
altında oturuyordu ve biat ettik. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Andolsun
ki o ağacın altında sana biat ederlerken Allah, o m üm inlerden razı olm uştur
..." âyetini in d ird i.946

944 Y azm a n ü sh a d a !>*•••" k elim esi yeri b o ş k alm ıştır. D ürr'de "ty>
şek lin d e y azılm ıştır.

945 H âk im , el-M ü stedrek, 2/499.

946 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3300.

 Â yet 24: 0 sizi onlara karşı m uzaffer kıldıktan sonra, M ekke'nin içinde on­
ların ellerini sizden, sizin ellerinizi de onlardan çekendir. Allah, yaptıklarınızı
görendir.

M üslim , Tirm izî ve N esâî, Enes'ten nakleder: H udeybiye günü

M ekke halkından silahlı seksen kişi Ten'im dağı tarafından Resûlul-
lah [sallallah u aley h i vesellem ] ve ashabını gafil avlam ak için indiler. A ncak
Resûl-i Ekrem onları yakaladı, sonra da onları affetti. Bunun üzerine,
"O sizi onlara karşı m uzaffer kıldıktan sonra, M ekke'nin içinde onların elleri­
ni sizden, sizin ellerinizi de onlardan çekendir. Allah, yaptıklarınızı görendir"
âyeti nâzil oldu.

M üslim , benzer bir rivayeti Selem b. Ekva'dan nakleder. A hm ed

ve N esâî, A bdullah b. M ugaffel el-M üzenî'den benzer bir rivayeti nak­
lederler. İbn İshak ise İbn A bbas'tan benzer bir rivayet nakleder.

 yet 25: Onlar, inkâr eden ve sizin M escid-i H arâm'ı ziyaretinizi ve

bekletilen kurbanların yerlerine ulaşm asını m enedenlerdir. Eğer (Mekke'de)
kendilerini henüz tanım adığınız m üm in erkeklerle mümin kadın lan bilm eye­
rek çiğnem eniz sebebiyle üzüntüye kapılm anız ihtim ali olm asaydı (Allah sa­
vaşı önlem ezdi). D ilediklerine rahm et etm ek için Allah böyle yapmıştır. Şayet
onlar birbirinden ayrılm ış olsalardı elbette onlardan inkâr edenleri elem li bir
azaba çarptırırdık.

Taberânî ve Ebû Ya'lâ, Ebû C u m 'a Cüneyd b. Sebu'dan nakleder:

G ünün başında Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] karşı kâfir olarak
savaştım . G ünün sonunda ise m üm in olarak onunla beraber savaştım .
Biz, üç erkek, dokuz kadm idik. Bizim hakkım ızda, "Eğer (Mekke'de)
kendilerini henüz tanım adığınız m üm in erkeklerle m üm in kadınları bilm e­
yerek çiğnem eniz sebebiyle üzüntüye kapılm anız ihtim ali olm asaydı (Allah
savaşı önlem ezdi)" âyeti nâzil oldu.947

 yet 27: A ndolsun ki Allah, elçisinin rüyasını doğru çıkardı. Allah di­
lerse siz güven içinde başlarınızı tıraş etm iş ve kısaltm ış olarak, korkm adan
M escid-i Harâm'a gireceksiniz. A llah sizin bilm ediğinizi bilir. İşte bundan
önce size yakın bir fetih verdi.

Firyâbî, Abd b. Hum eyd ve Delâil adlı eserinde Beyhakî, M ücâ­

hid'den nakleder: Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] H udeybiye'de iken
rüyasında onun ve ashabının başlarını tıraş etm iş veya saçlarını kı­
saltm ış olarak güven içinde M ekke'ye girecekleri gösterilm işti. Ancak
H udeybiye'de kurbanını kestiğinde sahâbe-i kirâm , "Y â Resûlallah! Ya
rüyanız nerede kaldı?" dediler. Bunun üzerine, ''Andolsun ki Allah, elçi­
sinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse ..." âyeti nâzil oldu.948

947 T aberân î, el-M u ‘cem û î-K e b îr , 2/290; E bû Y a'lâ, el-M ü sn ed, 3/129.

948 B ey h ak î, D elâilü'rı-N übüvve, 4/164.

 Â yet 1: Ey iman edenler! Allah'ın ve Resûlü'nün önüne geçm eyin. A l­
lah'tan korkun. Şüphesiz A llah işitendir, bilendir.

Buhârî vb. İbn C üreyc kanalıyla İbn Ebû M üleyke'den nakleder:

A bdullah b. Zübeyr şöyle haber verm iştir: Tem îm oğulları'ndan bir
grup süvari heyeti Resülullah'a [sallallahu aleyhi vesellem] geldiler. Hz. Ebû
Bekir [radıyallahu anh], " Y â Resûlallah! Bunlara K a'kâ' b. M a'bed 'i em îr
tayin etseniz" dedi. Hz. Öm er [radıyallahu anh], "H ayır, bilakis A kra' b.
H âbis'i em îr tayin etseniz" dedi. Hz. Ebû Bekir, "Sen sadece bana m u­
halefet etm ek istiyorsun" dedi. Hz. Öm er, "H ayır, ben sana m uhalefet
etm ek istem edim " dedi. Bu suretle birbirleriyle m ücadele ettiler, öyle ki
sesleri yükseldi. İşte bunun hakkm da, "Ey iman edenler! Allah'ın ve resû-
lünün önüne geçmeyin. Allah'tan korkun. Şüphesiz Allah işitendir, bilendir
[İJ. Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber'in sesinin üstüne yükseltmeyin.

Birbirinize bağırdığınız gibi, Peygam ber’e yüksek sesle bağırm ayın; yoksa siz
farkın a varmadan amelleriniz boşa gidiverir [2]. Allah'ın elçisinin huzurunda
seslerini kısanlar, şüphesiz Allah'ın kalplerini takva ile imtihan ettiği kim seler­
dir. Onlara m ağfiret ve büı/iik bir m ükâfat vardır [3], (Resûlüm!) Sana odaların
arka tarafından bağıranların çoğu aklı ermez kim selerdir [4], Eğer onlar, sen
yanlarına çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri için daha iyi olurdu.
Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir [5]" âyetleri nâzil oldu. 949

İb n ü l-M ü n zir, H asan'dan nakleder: İnsanlar kurban bayram ı

günü R esûlullah'tan önce kurbanlarım kestiler. Bunun üzerine Pey­
gam ber Efendim iz kurbanlarını iade etm elerini em retti. Ve A llah Teâlâ,
"E y iman edenler! Allah'ın ve ResûliVnün önüne geçm eyin. Allah'tan kor­
kun. Şüphesiz A llah işitendir, bilendir" âyetini indirdi.

İbn Ebü'd-Dünyâ, K itâbiil-E dâhî'de şu lafızla nakleder: "B ir adam

bayram nam azından önce kurban kesti, bunun üzerine âyet nâzil ol­
d u ."950

Taberânî, el-M ıı'cem ü'l-Evsat adlı eserinde Hz. Â işe'den nakleder:

Bazı kim seler ram azan ayını oruçla karşılam ak için R esûlullah'tan
önce oruç tuttular. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Ey iman edenler!
Allah'ın ve Resûlü'nün önüne geçm eyin. Allah'tan korkun. Şüphesiz A llah
işitendir, bilendir" âyetini indirdi.951

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: Bize anlatıldığına göre bazı

kim seler "eğ er bu şekilde vahiy nâzil olursa ..." diyorlardı. Bunun
üzerine C enâb-ı Hak, "Ey iman edenler! Allah'ın ve Resûlü'nün önü­
ne geçm eyin. Allah'tan korkun. Şüphesiz Allah işitendir, bilendir" âyetini
indirdi.952

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Bazı kim seler konuşurken bağ ıra­
rak konuşuyor ve seslerini yükseltiyorlardı. Bunun üzerine A llah [celle

celâ lu h û ], "Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber'in sesinin üstüne yükselt­

949 B u hârî, T efsîr (H u cu rât), 2.

950 İb n E b ü 'd -D ü n y â'n ın b u eserin e rastlam ad ım . G ü n ü m ü z e u laşm ay an eserlerd en o lm a ­

sı m u h tem eld ir.

951 T aberânî, el M u 'c em iiî-E v sa i, 3/134.

952 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 22/276.

meyin. Birbirinize bağırdığınız gibi, Peygamber'e yüksek sesle bağırm ayın;
yoksa siz farkın a varm adan am elleriniz boşa gid iv erir’' (f ru curât 49/2) âyetini
indirdi.953

............ . .î. 1, , . .— . r t l k
İ l i J İ Î İ I j jJ J I d U j l J ll ile - jjJ J I 5 1

 yet 3: Allah'ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar, şüphesiz A l­

lah'ın kalplerini takva ile im tihan ettiği kim selerdir. Onlara m ağfiret ve büyük
bir m ükâfat vardır.

İbn Cerîr, aynı şekilde M uham m ed b. Sâbit b. Kays b. Şem m âs'tan

nakleder: "Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber'in sesinin üstüne yü k­
seltmeyin. Birbirinize bağırdığınız gibi, Peygamber'e yüksek sesle bağırmayın;
yoksa siz farkın a varmadan am elleriniz boşa gidiverir" (H u cu rât 49/2) âyeti nâ­
zil olduğunda Sâbit b. Kays yolda oturup ağlam aya başladı. Â sim b.
A dî b. A clân ona rastlayıp, "Sen i ağlatan nedir?" diye sordu. Sâbit, "Bu
âyet-i kerim edir; benim hakkım da nâzil olm uş olm asından korkuyo­
rum. Zira ben, yüksek ve gür sesliyim " dedi. Â sim bu durum u R esû­
lullah'a bildirdi. Peygam ber Efendim iz ona dua etti ve, "Övülmüş olarak
yaşamak, şehid olarak ölm ek ve cennete girm ek istemez misin?" buyurdular.
Sâbit, "R azı oldum ve bir daha asla sesim i Resûl-i Ekrem 'in sesinden
yüksek çıkarm adım " dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Allah'ın
elçisinin huzurunda seslerini kısanlar, şüphesiz Allah'ın kalplerini takva ile
imtihan ettiği kimselerdir. Onlara mağfiret ve büyük bir m ükâfat vardır" (H u ­

cu rât 49/3) âyetini indirdi.954

© V fiy il ,1 5 3 d İ / t â j* jjı h

 yet 4: (Resûlüm !) Sana odaların arka tarafından bağıranların çoğu aklı

erm ez kim selerdir.

953 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 22/278.

954 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 22/278.

 Taberânî ve Ebû Ya'lâ hasen bir senedle Zeyd b. Erkam 'dan nak­
lederler: Bazı bedevîler R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesellem ] hücre-i sa­
adetlerine gelip, "E y M uham m ed, ey M uh am m ed !" diye seslenm eye
başladılar. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(Resûlüm !) Sana odaların
arka tarafından bağıranların çoğu aklı erm ez kim selerdir" âyetini in d ird i.955

A bdürrezzâk, M a'm er'den, o da K atâde'den nakleder: Bir adam

Resülullah'a [sallallah u aley h i v esellem ] gelip, "B en im m ethim süstür, ha­
karetim ise ayıptır" dedi. Peygam ber Efendim iz, "Bu ancak Allah'a
m ahsustur" buyurdu. Bunun üzerine, "(Resûlüm !) Sana odaların arka ta­
rafından bağıranların çoğu aklı erm ez kim selerdir" âyeti nâzil oldu.956 Bu
rivayet m ürseldir, ancak Berâ ve başkalarından m erfû şahidleri vardır.
Tirm izî'de ise âyetin nüzûl sebebi zikredilm eksizin nakledilm iş. İbn
C erîr, benzer bir rivayeti H asan'dan nakleder.957

İbn C erîr, A kra' b. H âbis'ten naklettiğine göre Resülullah'a gelip,

"E y M uham m ed, yanım ıza çıksana" diye seslendi. Bunun üzerine bu
âyet nâzil oldu.958

 yet 6: Ey iman edenler! Eğer b irfâ sık size bir haber getirirse onun doğ-
ruluğunu araştırın. Yoksa bilm eden bir topluluğa kötülük edersiniz de sonra
yaptığınıza pişm an olursunuz.

A hm ed b. H anbel vb. ceyyid bir senedle H âris b. Dırâr el-H u-

zaî'den nakleder: Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] geldim . Beni İs­
lâm 'a davet etti, ikrar edip İslâm 'a girdim . Beni zekât verm eye davet
etti, kabul ettim ve, "Y â Resûlallah! Kavm im e döneyim , onları İslâm 'a
955 T aberânî, el-M u'c.em ü'l-Kebîr, 5/210. Ebû Y a 'lâ 'n ın el-M ü sn ed ve el-M u 'cem ad lı eserlerin ­
de b u la m a d ım .

956 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 3/220.

957 B u riv ay etten so n ra m atb u n ü sh ad a "A hm ed , sah ih b ir sen ed le n a k le d e r" d iy e n a k le­

d ilen rivay et, yazm a n ü sh ad a b u lu n m a m a k ta d ır.

958 B u rivay eti T aberî'd e b u lam ad ım .

ve zekât verm eye davet edeyim . O nlardan her kim davetim e icabet
ederse zekâtını toplayayım . Bana falan zam anda bir elçi gönderirseniz
toplam ış olduğum zekâtı size getiririm " dedim . H âris, zekâtı toplayıp
da Resûl-i Ekrem 'in kendisine göndereceği elçinin zam anı gelince Hâ-
ris'e elçi gelm edi. Hâris zannetti ki kendisi hakkm da bir öfke hâsıl ol­
m uştur. K avm inin eşrafını davet edip onlara, "Şü p h esiz ki Resülullah
bana bir vakit tayin etm işti. O vakitte yanım daki zekâtı alm ak üzere bir
elçi gönderecekti. Hz. Peygam ber sözünden dönm ez. O nun elçisinin
gelm em esinin bir tek sebebi R esû lu llah'm öfkelenm iş olm asıdır. H ay­
di Resülullah'a gidelim " dedi. Hz. M uham m ed [sallallah u aley h i v esellem ],

H âris'in yanındaki zekâtı alm ak üzere Velîd b. U kbe'yi gönderm işti.

Velîd yola çıktığında korkup geri döndü. Ve Resülullah'a gelip, "H âris,
zekâtını bana verm edi ve beni öldürm ek istedi" dedi. Bunun üzerine
R esûl-i Ekrem H âris'e bir heyet gönderdi. H âris arkadaşları ile birlikte
yolda bu heyetle karşılaştı. H âris onlara, "N ereye gönderildiniz?" diye
sordu. H eyettekiler, "San a gönderildik" diye cevapladılar. H âris, "N i­
çin ?" diye sordu. Onlar, "R esü lullah sana Velîd b. U kbe'yi gönderm iş­
ti. O, senin kendisine zekâtı verm ediğini ve onu öldürm ek istediğini
iddia ed iyor" dediler. H âris, "H ayır, Hz. M uham m ed'i [sallallah u aleyhi

vese llem ] hak ile gönderen A llah'a yem in ederim ki onu görm edim , bana
gelm ed i" dedi. Resûl-i Ekrem 'in huzuruna girdiğinde, "Zekâtı verm e­
din ve elçim i öldürm ek istedin, öyle m i?" diye sordu. H âris, "Sen i h ak ile
gönderene yem in ederim ki h ayır" dedi. Bunun üzerine, " Ey iman
edenler! Eğer bir fâsık size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın.
Yoksa bilm eden bir topluluğa kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişm an
olursunuz. H em bilin ki içinizde Allah'ın elçisi vardır. Şayet o, birçok işlerde
size uysaydı, sıkıntıya düşerdiniz. Fakat Allah size imanı sevdirm iş ve onu
gönüllerinize sindirm iştir. Küfrü, fışkı ve isyanı da size çirkin gösterm iştir.
İşte doğru yolda olanlar bunlardır. Bu, Allah'tan bir lu tu fv e nimettir. Allah
alîm dir, hakimdir'' (H u cu rât 49/6-8) âyetleri nâzil oldu.959

Senedindeki râviler sikadır. Taberânî, benzer bir rivayeti C âbir b.

Abdullah, A lkam e b. N âciye ve Ü m m ü Selem e tarikiyle nakleder. İbn

959 A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 30//40-3-405.

C erîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan ve başka senedlerle m ürsel olarak
nakleder.

u 4 ,jj- ı ö U : û ji I 15 ^ o i ü j l û û r ;

ö îlT û ü â l

İ l 5 ' î X ___ 5 Î ; J jl J ü L» i_ : i - ~ I j J J L ^ I i
' ^ X J " ^

 yet 9: Eğer m üm inlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını

düzeltin. Şayet biri ötekine saldırırsa, Allah'ın buyruğuna dönünceye kadar
saldıran tarafla savaşın. Eğer dönerse artık aralarını adaletle düzeltin ve (her
işte) adaletli davranın. Şüphesiz ki Allah, âdil davrananları sever.

Şeyhayn, Enes'ten nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] bir

m erkebe binip A bdullah b. Ü beyy'e gitti. İbn Ü bey, "B end en uzak dur,
vallahi m erkebinin kokusu bana eziyet veriyor" dedi. Ensardan biri,
"R esû lu llah 'm [sallallah u aley h i vesellem ] eşeğinin kokusu senden daha
hoştur" dedi. A bdullah b. Ü beyy'in kabilesinden biri de ona kızdı ve
her iki taraftan kızanlar olunca orada bir arbede oldu ve dallarla, elle­
riyle ve ayakkabılarıyla birbirlerine vurm aya kalktılar. Bunun üzerine
onlar hakkında, ‘‘Eğer m üm inlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa ara­
larını düzeltin ..." âyeti nâzil oldu.

Said b. M ansûr ve İbn Cerîr, Ebû M âlik'ten nakleder: M üslüm an-

lardan iki kişi birbirlerine sövdüler. Bundan dolayı her birinin kabile­
si b u olanlara kızarak, ayakkabı ve elleriyle birbirleriyle kavga ettiler.
Bunun üzerine Allah Teâlâ, " Eğer m üm inlerden iki grup birbirleriyle vu­
ruşurlarsa aralarını düzeltin ..." âyetini indirdi.960

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: Ensardan İm rân

adında bir adam , bunun da Ü m m ü Z eyd adm da bir hanım ı vardı. Ka­
dm ailesini ziyarete gitm ek istedi. A dam buna razı olm ayıp hanım ını
üst kattaki bir odaya hapsetti. Kadm ailesine haber gönderdi. K adı­
nın ailesi gelip onu hapis olduğu odadan çıkarıp götürm ek istediler.
A dam daha önce evden çıkm ıştı. Sonra adam ailesinden yardım istedi
ve kadınla ailesi arasına girm ek üzere am caoğulları geldi. Birbirleriy-
le çekişm eye başladılar ve ayakkabılarıyla birbirlerine vurdular. İşte
onlar hakkm da, ‘'Eğer m üm inlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa ara­
larım düzeltin ..." âyeti nâzil oldu. R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] bu
âyeti onlara gönderip aralarını düzeltti. Böylece iki taraf da A llah'ın
em rine d ö n d ü le r.961

İbn C erîr, H asan'dan nakleder: İki kabile arasında d ü şm anlık var­

dı. D ü şm anlığı bitirm eye davet edildiler. A ncak onlar cevap verm ek ­
ten kaçınd ılar. B unun ü zerin e A llah [celle celâ lu h û ], "Eğer m üm inlerden
iki g ru p birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin ..." âyetini in d ird i.962

İbn C erîr, K atâde'den nakleder: Bize anlatıldığna göre bu âyet en-

sardan iki adam hakkında nâzil oldu. Bunlar arasında bir hak m esele­
sinde anlaşm azlık vardı. Biri, kabilesinin çokluğuna güvenerek, "B u
hakkı senden zorla alacağım " dedi. Diğeri de R esûlullah'in h akem li­
ğine m üracaat edelim " dedi, am a diğeri kabul etm edi. A nlaşam ayıp
kavgaya başladılar. Ve birbirlerine elleriyle ve ayakkabılarıyla vurdu­
lar am a kılıçlarla vuruşm a olm adı.963

İ L I ji jS o j i J L i- V Ij-liİ & j J I Lfcl Ç

*
ı Tj ji JL z ^

0 ^ İ L iJ jÜ U / } l j J L

A yet 11: Ey m üm inler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın.
Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da kadınları alaya al­
masınlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayıplam a­
yın, birbirinizi kötü lakaplarla çağırm ayın. İm andan sonra fâsıklık ne kötü bir
isim dir! Kim de tövbe etm ezse işte onlar zalim lerdir.

961 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 22/294; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3304.

962 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 22/294.

963 T aberî, C âm iu 1-Beyân, 22/295.

 Dört Sünen sahibi, Ebû Cebira b. D ahhâk'tan [radıyallahu anh] nakleder:
Bizim her birim izin iki ve üç ism i olurdu. Bunlardan biri ile çağrılm ası
belki onun hoşuna gitmezdi. Bunun üzerine, "Birbirinizi kötü lakaplarla
çağırm ayın” âyeti nâzil oldu. Tirm izî, "Bu rivayet hasendir" der.964

A hm ed b. H anbel'in Ebû C ebira'dan naklettiği rivayetin lafzı ise

şöyledir: " Birbirinizi kötü lakaplarla çağırm ayın" âyeti, biz Selem eoğul-
ları hakkm da nâzil oldu. Resülullah [sallallah u a ley h i vesellem ] M edine'ye
geldiğinde bizde herkesin ya iki ya üç ism i vardı. Resûl-i Ekrem bir
keresinde onlardan birini bu isim lerinden biriyle çağırm ıştı. "Y â Resû­
lallah! O, bu isim le çağrılm asına kızıyor" dediler. İşte bunun üzerine
bu âyet nâzil oldu.965

 yet 12: Ey iman edenler! Zarının çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir
kısm ı günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın. Biriniz diğerinizi arka­
sından çekiştirm esin. Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yem ekten hoşlanır mı?
İşte bundan tiksindiniz. O halde Allah'tan korkun. Şüphesiz Allah, tövbeyi
çok kabul edendir, çok esirgeyicidir.

İb n ü T M ü n zir, İbn C üreyc'den nakleder: Bu âyetin Selm ân-ı Fârisî

hakkında nâzil olduğu kabul edilir. Selm ân yem ek yiyip sonra uyuya­
kalm ıştı. İki kişi Selm ân'm yem eğini ve yatm asının lafını ettiler. Bunun
üzerine bu âyet nâzil oldu. İbn Ebû H âtim ise M ukâtil'den nakleder.966

964 M atbu n ü sh ad a b u rivay etten sonra H â k im 'in b ir riv ay eti ak tarılm ış, an cak yazm a
n ü sh ad a b u lu n m ad ığ ı için ilg ili y eri n ak letm ed ik .

965 A h m ed b. H an b el, el-M ü sn ed, 30/221.

966 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3306.

C^Lİ, {-fdSJrj ^ j \ j jM fa* LİI J-LİJI L£l LJ

© İ\\ Sl İıl r° & /\ Sl ÎjİjU s J js Ç - îj

A yet 13: Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık.
Ve birbirinizle tanışm anız için sizi kavim lere ve kabilelere ayırdık. M uhakkak
ki Allah yanında en değerli olanınız, O'ndan en çok korkanınızdır. Şüphesiz
A llah bilendir, her şeyden haberdardır.

İbn Ebû Hâtim , İbn Ebû M üleyke'den nakleder: M ekke'nin fethi

günü Bilâl [rad ıyallahu anh] K âbe'nin üzerine çıkıp ezan okum aya başla­
dı. Bazıları, "B u siyah köle m i K âbe'nin üzerinde ezan okuyor?" dedi­
ler. Bazıları ise, "E ğ er A llah Teâlâ bu durum dan m em nun olm asaydı
onu d eğiştirirdi" dediler. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, "Ey insanlar!
D oğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışm anız
için sizi kavim lere ve kabilelere ayırdık" âyetini indirdi.967

İbn A sâkir, M iibhem ât968 adlı eserinde dedi: İbn Beşkü vâl'in (v.
578/ 1182)969 eserinde gördüm , Ebû Bekir b. Ebû D avud es-Sicistânî (v.
316/928) Tefsîr'inde bu âyetin İbn Ebû H ind hakkm da nâzil olduğunu
nakleder. Resülullah [sallallahu aleyhi vesellem ] Beyazaoğulları'na kadın­
larınd an birini İbn Ebû Hind ile evlendirm elerini em retti. O nlar ise,
"Y â Resûlallah! K ızlarım ızı kölelerim izle m i evlendirelim ?" dediler.
B unun üzerine bu âyet nâzil oldu.

İp i ıj j j& ^ ı \ y l i 5 v Ji İ j i L S ö \ S i l i s

jl jî

967 İb n E bû H âtim , Tefsir, 10/3306.

968 İb n A sâ k ir'in M ü b h em âtiiî-K u r'ân isim li bir eserin in o ld u ğ u n u K eşfü 'z-Z u n û n 'dan ö ğ ­
ren iy o ru z. A n cak eserin âk ıb etin e d air b ir b ilg iy e rastlam ad ım (bk. K âtib Ç eleb i, Keş-
fü 'z-Z u n û n , 2/1853).

969 E b ü 'i-K asım H a le f b. A b d ü lm elik b. B eşk ü v âl e l-K u rtu b î'n in G a v â m iz ü l-E s m â il-M iıb -
h em e a d ın d a bir eseri vard ır (bk. K âtib Ç eleb i, K eşfü 'z-Z u n ûn , 2/1213).
 Â yet 17: O nlar İslâm'a girdikleri için seni m innet altına sokuyorlar. De
ki: M üslüm anlığınızı benim başım a kakmayın. Eğer doğru kim selerseniz bile­
siniz ki sizi imana erdirdiği için asıl Allah size lutufta bulunm uştur.

Taberânî, hasen bir senedle A bdullah b. Ebi Evfâ'dan nakleder:

A raplar'dan bir grup, "B iz m üslüm an olduk. A ncak biz seninle savaş­
m adık, halbuki filân kişiler seninle savaştılar" dediler. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ], "O nlar İslâm'a girdikleri için seni m innet altına soku­
yorlar. D e ki: M üslüm anlığınızı benim başım a kakm ayın" âyetini indirdi.970

Said b. M ansûr, Sünen adlı eserinde Said b. C übeyr'den nakleder:

Esedoğulları'ndan bir grup Resülullah'a gelip, "Y â Resûlallah, biz sana
geldik ve seninle hiç savaşm adık" dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ,
"O nlar Islâm'a girdikleri için seni m innet altına sokuyorlar. De ki: M üslü­
m anlığınızı benim başım a kakm ayın" âyetini indirdi.

Bezzâr, Said b. C übeyr kanalıyla ibn A bbas'tan benzer bir rivayeti

nakleder, ibn Ebû H âtim , benzer bir rivayeti H asan'dan nakleder ve
bu hadisenin M ekke'nin fethi sırasında vuku bulduğuna işaret e d e r.971

970 T aberânî, e l-M tı'cem ü l-E m a t, 8/78.

 Â yet 38: Andolsun biz, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı
günde yarattık. Bize hiçbir yorgunluk çökmedi.

 yet 39: (Resûlüm !) Onların dediklerine sabret. Güneşin doğuşundan

önce de batışından önce de Rabb'ini ham d ile teşbih et.

Hâkim , sahih olduğunu ifade ederek İbn A bbas'tan nakleder: Yahu­

diler, Resûlullah'a gelerek yeryüzü ve gökyüzünün yaratılışını sordular.
Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem ], ‘'Allah yeryüzünü pazar ve pazartesi
günleri, dağları ve onlardaki faydalan salı günü yarattı. Çarşamba günü de
ağacı, suyu, şehirleri, mâmur ve harap olan yerleri yarattı. Perşembe günü gök­
yüzünü yarattı. Cuma günü son üç saatine kadar yıldızları, güneşi, ayı ve m e­
lekleri yarattı. Kalan bu üç saatin birincisinde ölenlerin kendisinde ölecekleri
ecelleri yarattı, İkincisinde insanların istifade edecekleri her şey üzerine bir âfet
bıraktı, üçiincüsünde de Hz. Âdem'i yarattı, onu cennete koydu, İblîs'e, ona
secde etm esini emretti ve son saatte de onu cennetten çıkardı" buyurdu. Yahu-
diler, "Peki ey M uham m ed, sonra ne oldu?" diye sordular. Peygam ber
Efendim iz, "Sonra Allah Teâlâ arşa istiva etti" buyurdular. Yahudiler, "Şa­
yet tam am lam ış olsaydın isabet etm iş olacaktın" dediler. Doğrusu "so n ­
ra istirahat etti" dediler. Hz. Peygam ber [sallallahu aleyhi vesellem ] şiddetli
bir şekilde öfkelendi ve işte bu âyetler nâzil oldu: "Andolsun biz, gökleri,
yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde yarattık. Bize hiçbir yorgunluk
çökmedi. (Resûlüm!) Onların dediklerine sabret. Güneşin doğuşundan önce de
batışından önce de Rabb'ini ham d ile teşbih et" (K âf 50/38-39).972

0 fa cJÎ % jflM f’ a z

 yet 45: Biz onların dediklerim çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir
zorlayıcı değilsin. Tehdidimden korkanlara Kur'anT.a öğüt ver.

İbn Cerîr, A m r b. Kays el-M ülâî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

Sahâbe-i kirâm , "Y â Resûlallah! Bizi biraz korkutsan" dediler. Bunun
üzerine, "Biz onların dediklerini çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir zor­
layıcı değilsin. Tehdidimden korkanlara K ıır’an'la öğüt ver” âyeti nâzil ol­
du.973 Sonra benzer bir rivayeti de A m r'dan m ürsel olarak nakletti.

972 H âk im , el-M ü stedrek, 2/592.

973 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 22/385.

 Â yet 19: M allarında, m uhtaç ve yoksullar için bir hak vardı.

İbn C erîr ve İbn Ebû H âtim , Haşan b. M uham m ed el-H anefiy-

ye'den naklederler: R esûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] bir seriyye gön ­
derdi ve başarılı olup ganim etler elde ettiler. G anim et dağıtım ı bitince
b ir grup geldi. Bunun üzerine, "M allarında, m uhtaç ve yoksullar için bir
hak vardı" âyeti nâzil oldu.974

 yet 54: A rtık onlara aldırma. (Davete uym am alarından dolayı) sen kı
nanacak değilsin.

 yet 55: Sen yine de öğüt ver. Çünkü öğüt m üm inlere fa y d a verir.

İbn M eni' (v. 244/ 858-59), İbn Râhûye ve Heysem b. Küleyb (v. 335/946)

M ü sn ed 'ien n d e M ücâhid kanalıyla Hz. Ali'den naklederler: "A rtık on­

974 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 22/416; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3311-3312.

lara aldırm a. (D avete uym am alarından dolayı) sen kınanacak değilsin" (Zâ-

riy â t 51/54) âyeti nâzil olduğunda artık bir helâkin geleceğine hepim iz
inandık. Zira R esülullah onlardan yüz çevirm ekle em rolundu. Sonra,
" Sen yine de öğüt ver. Çünkü öğüt m üm inlere fa y d a verir" (Z âriy ât 51/55) âyeti
nâzil oldu. Böylece rahatladık.975

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Bize rivayet edildiğine göre, "Ar­

tık onlara aldırma. (D avete uym am alarından dolayı) sen kınanacak değilsin"
(Z â riy â t 51/54) âyeti nâzil olduğunda R esû lu llah 'm sahabesine çok ağır
geldi. A rtık vahyin kesilip azabın hem en geleceğini sandılar. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Sen yine de öğüt ver. Çünkü öğüt m üm inlere
fay d a verir" (Z âriy ât 51/55) âyetini indirdi.976

975 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3313; B ey h ak î, es-S ü n en ü î-K ü b râ , 6/198.

976 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 22/44:3.

 A yet 30: Yoksa onlar, "O bir şairdir; onun, zam anın felaketlerin e uğra­
masını bekliyoruz" mu diyorlar?

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Kureyş, R esûlullah'm [sallallahu

aleyhi vesellem ] durum u hakkında Dârünnedve'de toplandığında onlar­

dan biri, "O nu hapsedip bağlayın geçm iş şairler Züheyr, N âbiga ve
benzerlerinin helâk olduğu gibi zam anın felaketlerinin onu da çarpm a­
sını ve helâk olm asm ı bekleyelim . Bu da ancak onlardan biri gibidir"
dedi. C enâb-ı H ak bu konuda, "Yoksa onlar, 'O bir şairdir; onun, zamanın
felaketlerin e uğramasını bekliyoruz' mu diyorlar?'' âyetini indirdi.977
 jU İ J l Y e r itil
✓

o > i i y j Ü * . î j u ö î İ 15 ^ 1 3 - . f s l ü î iı fİL ; , ü i î ^

© ^ j| ı ^ ,Ü iî ^ jt İ L l Ü Î l ^ - S S İ İ

 yet 32: Ufak tefek kusurları dışında, büyük günahlardan ve edepsizlik­

lerden kaçınanlara gelince, bil ki Rabb'in, affı bol olandır. O, sizi daha toprak­
tan yarattığı zam an ve siz annelerinizin karınlarında bulunduğunuz sırada
(bile), sizi en iyi bilendir. Bunun için kendinizi tem ize çıkarm ayın. Çünkü O,
kötülükten sakınanı daha iyi bilir.

Vahidî, Taberânî, İbn ü l-M ü n zir ve İbn Ebû Hâtim , Sâbit b. Hâris
el-Ensârî'den nakleder: Yahudiler, kendilerinden küçük bir çocuk öldü­
ğü zam an onun için "O sıddıktır" derlerdi. Böyle söyledikleri Resûlul­
lah'a [sallallahu aleyhi vesellem ] ulaşınca, "Yahudiler yalan söylemişler. Allah'ın,
anasının rahm inde yarattığı hiçbir nefis yoktur ki şakî veya saîd olduğu belli
olm asın" buyurdular. Bunun üzerine A llah [celle celâluh û] şu âyeti indirdi:
" Ufak tefek kusurları dışında, büyük günahlardan ve edepsizliklerden kaçı­
nanlara gelince, bil ki Rabb'in, affı bol olandır. O, sizi daha topraktan yarattığı
zaman ve siz annelerinizin karınlarında bulunduğunuz sırada (bile), sizi en
iyi bilendir. Bunun için kendinizi temize çıkarmayın. Çünkü O, kötülükten
sakınanı daha iyi bilir.”™

 yet 33: Gördün mü arkasını döneni?

İbn Ebû Hâtim , İkrim e'den nakleder: R esülullah [sallallahu aley h i v e­

se llem ], bir gazveye çıkıyordu. Sefere çıkm ak isteyen bir adam geldi.
Resûl-i Ekrem , onu bindirecek bir binek bulam adı. A dam çıkıp yolda
bir arkadaşına rastladı. Ona, "B an a binek bir şeyler ver" dedi. A rka­
daşı, "G ünahlarım ı yüklenm en üzere sana şu devem i vereyim " dedi.
Adam , "E v e t" dedi. Bunun üzerine Allah [celle celâlu h û ], "Gördün mü ar­
kasını döneni?" âyetlerini indirdi.979

İbn Ebû Hâtim , D errâc Ebü 's-Sem h'ten nakleder: Bir seriyyeye çı­
kılacaktı. Bir adam Resülullah'a geldi ve kendisine bir binit verm esini
istedi. Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v esellem ], "Seni bindirecek bir binit bu­
lam ıyorum " buyurdular. A dam üzgün bir şekilde ayrıldı. Yolda, deve­
leri önünde ıhtırılm ış birini gördü ve durum unu ona şikâyetlendi. O
da, "Sen i develerim den birine bindireyim ve iyiliklerinle orduya ka­
vuşasın ister m isin?" dedi. A dam , "E v et" dedi ve develerden birine
bindi. Bunun üzerine, "Gördün mü arkasını döneni? A zıcık verip sonra
verm em ekte direneni? Acaba gaybm bilgisi kendi yanındadır da o görüyor
mu? Yoksa, M u sa’nın ve ahdine vefa gösteren İbrahim'in sahifelerinde yazılı
olanlar kendisine haber verilm edi mi? Gerçekten hiçbir günahkâr, başkasının
günah yükünü yüklenem ez. Bilsin ki insan için kendi çalışm asından başka bir

978 V âh id î, E sbâbii'n -N üzûl, s. 398; T aberân î, el-M u 'cem ü l-K eb îr, 2/81. R iv ay etin sen ed in d e
bu lu n an A bd u llah b. L ehîa z a y ıf k ab u l ed ilm iştir. V ek î', Yahya el-K attân ve İb n M eh d î
gibi â lim le r riv ay etlerin i a lm am ışlard ır. M etin d e ise râv in in tam olarak an latam ad ığ ı
bir v âk ıa v ey a iki fark lı v ak ıay ı b ir rivayette b irleştirm e olm a ih tim ali vard ır. "Y a h u ­
d iler yalan sö y lem işler" ifad esin i çık ard ığ ım ızd a R esû lu lla h 'm sö zü genel an lam d a
sö y len en ve C en â b -ı A lla h 'ın b ilg isin i ifad e ed en b ir h ad is olarak g ö rü lm ek ted ir (bk.
M u h am m ed T ahir b. Â şû r, et-T ahrîr vet-T en vîr, 26/123). B ir d iğ er h u su s ise N ecm sû resi
M ek k î b ir sû red ir. H alb u k i bu o la y ın M ed in e'd e g eçtiğ i an laşılm ak tad ır. D o lay ısıy la
rivay et ile n ü z û l seb eb i arasın d a b ir b ağ lan tı k u rm ak zordu r.

979 E lim iz d ek i m ev cu t İbn E bû H âtim 'd e rivay eti bu lam ad ım .

şey yoktur. Ve çalışm ası da ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam
verilecektir" (N ecm 53/33-41) âyetleri nâzil oldu.

İbn Cerîr, İbn Zeyd'den nakleder: Bir adam m üslüm an oldu. K en­
disini ayıplayan bazıları ile karşılaştı, "N için büyüklerin dinini terket-
tin ve onları sapık saydın ve onların cehennem de olduklarım iddia
ettin?" dedi. O da, "A llah'ın azabından korktu m " cevabını verdi. A r­
kadaşı, "B an a bir m iktar m al ver, üzerindeki bütün günahlarını ü stle­
n irim " dedi. A rkadaşına bir şeyler verdi. A rkadaşı, "A rttır" dedi. Zor
bela bir şeyler daha verdi. Bir m ektup yazdı ve onu şahit gösterdi. İşte
bu konuda şu âyetler nâzil oldu: " Gördün mü arkasını döneni? A zıcık
verip sonra verm em ekte direneni?" (N ecm 53/33-34).980

 yet 61: Ve siz gaflet içinde oyalanm aktasınız!

İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler, R esülullah

[sallallahu a ley h i v esellem ] nam az kılarken yanından kibirlenerek geçtiler.
Bunun üzerine, "Ve siz gaflet içinde oyalanm aktasınız!" âyeti nâzil oldu.
 Â yet 1: Kıyam et yaklaştı ve ay yarıldı.

Şeyhayn ve H âkim , -Lafız H âkim 'e aittir- İbn M esud'dan nakleder­

ler: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] çıkm adan önce M ekke'de iki kere
yarıldı. İnsanlar, "Aya büyü yapıldı" dediler. Bunun üzerine, "Kıyam et
yaklaştı ve ay yarıldı" âyetleri nâzil oldu.981

Tirm izî, E n es'ten nakleder: M ekkeliler R esûlullah'tan [sallallah u a le y ­

hi vese llem ] m ucize gösterm esini istediler. Ve M ekke'de iki kere ay yarıl­
dı. Bunun üzerine, “Kıyam et saati yaklaştı ve ay yarıldı. O nlar bir m ucize
görürlerse hemen yüz çevirirler ve, 'Eskiden beri devam edegelen bir büyüdür'
derler” (K am er 54/1-2) âyetleri nâzil oldu.982

■o , 9
© 2 İ j i 5^555

 yet 44: Yoksa, “Biz, intikam alm aya gücü yeten bir topluluğuz" mu
diyorlar?

981 H âk im , el-M ü sted rek, 2/512.

982 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân (K a m er), 2.

 Â yet 45: O topluluk yakında bozulacak ve onlar arkalarım dönüp kaça­
caklardır.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: M üşrikler Bedir günü, "B iz, in­
tikam alm aya m uktedir bir toplu lu ğu z" dediler. Bunun üzerine, "O
topluluk yakında bozulacak ve onlar arkalarını dönüp kaçacaklardır" (K am er

54/45) âyeti nâzil oldu.983

 yet 47: Şüphesiz suçlular sapıklık ve çılgınlık içindedirler.

 yet 48: O gün yüz üstü ateşe sürüklendiklerinde "Cehennem in elem ini
tadın!" denir.

 yet 49: Biz, her şeyi bir ölçüye göre yarattık.

M üslim ve Tirm izî, Ebû Hüreyre'den nakleder: Kureyş m üşrikleri

kader konusunda R esülullah [sallallahu a ley h i v esellem ] ile tartışm aya gel­
diler. Bunun üzerine, "Şüphesiz suçlular sapıklık ve çılgınlık içindedirler.
O gün yüz üstü ateşe sürüklendiklerinde, 'Cehennemin elem ini tadın!' denir.
Biz, her şeyi bir ölçüye göre yarattık" (K am er 54/47-49) âyetleri nâzil oldu.
 s

 yet 46: Rabb'inin huzurunda durm aktan korkan kim selere iki cennet
vardır.

İbn Ebû H âtim ve el-A zam e adlı eserinde Ebü'ş-Şeyh, Atâ'dan nak­
leder: Hz. Ebû Bekir bir gün kıyam eti, m îzanı, cenneti ve cehennem i
andı ve, "İsterd im ki şu yeşillikler gibi bir yeşillik olayım da bir hayvan
gelsin, beni yesin ve ben hiç yaratılm am ış olayım " dedi. Bunun ü ze­
rine, "Rabb'inin huzurunda durm aktan korkan kim selere iki cennet vardır"
(R a h m â n 55/46) âyeti nâzil oldu.984

İbn Ebû Hâtim , İbn Şevzeb'den nakleder: Bu âyet Hz. Ebû Bekir
hakkında nâzil oldu.

984 E b ü 'ş-Ş ey h , el-A zam e, 1/307.

 Â yet 1.3-14: (O nların) çoğu önceki ümm etlerden, birazı da sonrakiler­
dendir.

A hm ed b. Hanbel, İbn ü T M ü n zir ve İbn Ebû Hâtim , bilinm eyen bir

râvinin bulunduğu bir senedle Ebû Hüreyre'den nakleder: "(Onların)
çoğu önceki ümmetlerden, Birazı da sonrakilerdendir" (V âkıa 56/13-14) âyetleri
nâzil olduğunda bu durum m üslüm anlara zor geldi. Bunun üzerine,
"Bunların birçoğu önceki ümmetlerdendir. Birçoğu da sonrakilerdendir" (Vâ-

kıa 56/39-40) âyetleri nâzil oldu.

İbn Asâkir, Târîhu D ım aşk adlı eserinde tetkik edilm esi gereken bir
senedle U rve b. Raveym kanalıyla C âbir b. A bdu llah'tan nakleder: V a­
kıa sûresi nâzil olup da onda "(O nların) çoğu önceki ümm etlerden, birazı
da sonrakilerdendir" (V âkıa 56/13-14) âyetleri zikredilince Hz. Öm er, "Y â
Resûlallah! Birçoğu öncekilerden, birazı da bizden m i?" dedi. Bunun
üzerine sûrenin geri kalan kısm ı bir sene boyunca nâzil olm adı. Son­
ra, " Bunların birçoğu önceki ümm etlerdendir. Birçoğu da sonrakilerdendir"
(V âk ıa 56/39-40) âyetleri nâzil oldu. Resûlullah [sallallah u aley h i v ese llem ], "Ey
Ö m er gel, Allah'ın indirdiği âyetleri dinle: 'Bunların birçoğu önceki üm m et­
lerdendir. Birçoğu da sonrakilerdendir' (V âk ıa 56/39-40)985 buyurdu. İbn Ebû
H âtim , Urve b. Raveym 'den m ürsel olarak nakleder.
 j J l —uo ,_ i © ■------ :— I LJs —j.0 .J I

J-k j © —î » î i ^5_Usj

i n s i y c L i t f ılı^ 0 ^t i Jv : •{
0 ^
T j
^
v©
t
© j-j-* :» © Çı^Jfı VjJ> © r jiL s î ©

 yet 27-38: Sağdakiler, ne mutlu o sağdakilere! Düzgün kiraz ağacı, m ey­

veleri salkım salkım dizili muz ağaçları, uzamış gölgeler, çağlayarak akan su­
lar, tükenmeyen ve yasaklanmayan, sayısız meyveler içindedirler ve kabartılmış
döşekler üstündedirler. Gerçekten biz hûrileri apayrı biçimde yeni yarattık. On­
ları, eşlerine düşkün ve yaşıt bakireler kıldık. Bütün bunlar sağdakiler içindir.

Said b. M ansûr, Sünen adlı eserinde, Beyhakî, el Ba's adlı eserin­

de Atâ ve M ücâhid'den nakleder: Tâif halkı Tâif vadisinin kendilerine
koru olarak verilm esini istediler. Orada bal da vardı. Resülullah [sallal­

lahu aley h i v esellem ] onların bu isteklerini kabul buyurdu. Sonra bazı m üs­
lüm anların, "C ennette şöyle şöyle nim etler var" dediklerini duydular.
O nlar da, "K eşke cennette bizim için şu vadi gibisi olsa" diye tem enni­
de bulundular. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Sağdakiler, ne mutlu o
sağdakilere! Düzgün kiraz ağacı, meyveleri salkım salkım dizili muz ağaçlan,
uzamış gölgeler ..." (V âkıa 56/27 38} âyetlerini indirdi.986

^ /5 i> Ö & © O jite Ş jU iJ çîi

j y Jjjf i j © S/j «J V © öyS La ©

© Ö ^ J © fi3 l ^ . J ^ j l l l y î ©

986 B eyh ak î, el-B a's ve'n-N üşûr, 1/187. M atb u n ü sh ad a bu rivay etten so n ra B ey h ak î'n in
fark lı b ir riv ay eti n ak led ilir. A ncak y azm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.
 Â yet 75. Hayır! Yıldızların yerlerine yem in ederim ki,

 yet 76: Bilirseniz, gerçekten bu, büyük bir yem indir.

 yet 77-78: Şüphesiz bu, korunm uş bir kitapta bulunan değerli bir
Kur'an'dır.

 yet 79: Ona ancak tem izlenenler dokunabilir.

 yet 80: O, âlem lerin Rabb'inden indirilm iştir.

 yet 81: Şim di siz, bu sözü mü küçüm süyor sunuz?

 yet 82: Allah'ın verdiği rızka karşı şükrü, onu yalanlam akla mı yerine
getiriyorsunuz?

M üslim , İbn A bbas'tan nakleder: Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ]

zam anında halk yağm ura kavuştu. Bunun üzerine Peygam ber Efendi­
miz şöyle buyurdular: "insanlardan bazısı şükreden, birtakımı da küfreden
oldu. Bazıları, 'Bu, Allah'ın rahm etidir, O indirdi' dediler. Bazıları da, 'Ger­
çekten şu ve şu yıldızın kayması doğru çıktı' dediler." Bunun üzerine şu
âyetler indi: "Hayır! Yıldızların yerlerine yemin ederim ki bilirseniz, gerçek­
ten bu, büyük bir yem indir . .. " (V âkıa 56/ 75-82)987

ibn Ebû Hâtim , Ebû H azra'dan nakleder: Bu âyetler Tebük Gaz-

vesi'nde ensardan bir adam hakkında nâzil oldu. Hicr'e vardıklarında
Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] onların sularından hiçbir şey içilm e-
m esini em retti. Sonra ayrılıp başka bir eve m isafir oldu. Bunların suları
yoktu. Bu durum u Resûlullah'a şikâyettendiler. Peygam ber Efendim iz
kalkıp iki rekât nam az kıldı ve dua etti. A llah Teâlâ bulut gönderip
yağm ur yağdırdı ki suyundan istifade etsinler. M ünafıklıkla itham
edilen ensardan bir adam diğer arkadaşına şöyle dedi: "Yazıklar olsun
sana, ne zam an gördün ki R esûlullah dua etm iş de A llah sem adan bize
yağm ur yağdırm ış, bilakis bize filân ve filân yıldızın kaym asıyla yağ­
m ur yağdırıldı." 988

987 M ü slim , İm ân , 127.

988 Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 8/29.

 (j-* J jh 4ü \ j S t i jî jj_jJJJ j U

*4 jj i İ J $ I ' jf lp j l i i J 4 İ fr i& Ü \ y ^ i

 yet 16: /man edenlerin Allah'ı anm a ve O'ndan inen Kur'an sebebiyle
kalplerinin ürperm esi zam anı daha gelm edi mi? O nlar daha önce kendilerine
kitap verilenler gibi olm asınlar. Onların üzerinden uzun zam an geçti de kalp­
leri katılaştı. Onlardan birçoğu yoldan çıkm ış kim selerdir.

İbn Ebû Şeybe, el-M u san n ef adlı eserinde A bdülaziz b. Ebû Rev-
vâd'dan nakleder: R esûlullah'in [sallallah u aley h i vesellem ] ashabı arasında
m izah ve gülüm sem e ortaya çıktı. Bunun üzerine, "im an edenlerin A l­
lah'ı anm a ve O'ndan inen Kur'an sebebiyle kalplerinin ürperm esi zamanı
daha gelm edi m i?” (H ad îd 57/16) âyeti nâzil oldu.989

İbn Ebû Hâtim , M ukâtil b. H ayyân'dan nakleder: R esûlullah'in

[sallallahu aley h i vese llem ] ashabı bir şeyden dolayı m izah yapm ışlardı. Bu­
nun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "İm an edenlerin Allah'ı anm a ve O'ndan
inen Kur'an sebebiyle kalplerinin ürperm esi zam anı daha gelm edi m i?” (H adîd

57/16) âyetini indirdi.

 İbn Ebû Hâtim , Süddî kanalıyla K asım 'dan nakleder: Resûlullah'm
ashabı sıkılıp, "Y â Resûlallah, bize bir şeyler anlatsanız" dediler. Bu ­
nun üzerine A llah Teâlâ, "Biz, sana bu Kur'an'ı vahyetm ekle geçm iş m il­
letlerin haberlerini sana en güzel bir şekilde anlatıyoruz" (Y u su f 12/3) âyetini
indirdi. Sonra yine sıkıldılar ve, "Y â Resûlallah, bize başka şeyler an-
latsanız" dediler. Bunun üzerine, "İman edenlerin Allah'ı anm a ve O'n­
dan inen Kur'an sebebiyle kalplerinin ürperm esi zam anı daha gelm edi mi?"
(H ad îd 57/16) âyeti nâzil oldu.

A bdullah b. M übârek (v. 181/797), Kitâbü'z-Ziihd adlı eserinde Sü f­

yân kanalıyla A 'm eş'ten nakleder: R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesellem ]

ashabı çektikleri sıkıntıdan sonra M edine'ye geldiğinde biraz raha­

ta kavuşunca daha önce yapm akta oldukları ibadetlerde gevşem eye
başladılar. Bunun üzerine, "İman edenlerin Allah'ı anm a ve O'ndan inen
Kur'an sebebiyle kalplerinin ürperm esi zam anı daha gelm edi m i?” (H ad îd

57/16) âyeti nâzil oldu.

 yet 28: Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve peygam berine inanın ki

O, size rahm etinden iki kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nur lü t­
fetsin ; sizi bağışlasın. Allah, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.

Taberânî, el-M u'cemü'l-Evsat adlı eserinde içinde bilinm eyen bir

râvinin bulunduğu bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: N ecâşî'nin as­
habından kırk kişi Resülullah'a geldiler. Resûl-i Ekrem [sallallah u aleyhi

vesellem ] ile birlikte U hud Savaşı'na katıldılar. Bazıları yaralandı ancak

aralarında şehid düşen olm adı. M üslüm anların ihtiyaç içinde olduk­
larını görünce, "Y â Resûlallah, biz zenginiz, bize izin ver m allarım ı­
zı alıp gelelim . Onlarla m üslüm anlara yardım da bu lu nalım " dediler.
A llah [celle celâluh û] onlar hakkında, "Ondan (Kur'an'dan) önce kendilerine
kitap verdiklerim iz, ona da iman ederler" (K asas 28/52) âyetini indirdi. Bu
âyet nâzil olunca, "E y m üslüm an topluluğu, bizden sizin kitabınıza
im an edenlere m ükâfatlan iki kere verilecek, sizin kitabınıza im an et­
m eyenlere ise sizinki gibi bir m ükâfat verilecek" dediler. Bunun üze­
rine, "Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve peygam berine inanın ki O, size
rahm etinden iki kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nur lütfetsin;
sizi bağışlasın" (H ad îd 57/28) âyeti nâzil oldu.

İbn Ebû Hâtim, Mukâtil'den nakleder: "İşte onlara, sabretmelerinden

ötürü, mükâfatları iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar, ken­
dilerine verdiğimiz rızıktan da Allah rızası için harcarlar" (K asas 28/54) âyeti
nâzil olduğunda Ehl-i kitap asıllı m üm inleri sahabeye gelerek, "Bize iki
ecir var, size ise bir ecir" dediler. Bu durum sahâbe-i kirâm a ağır geldi.
Bunun üzerine Allah [celle celâluhû], "Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve
peygamberine inanın ki O, size rahmetinden iki kat versin ve size ışığında yürü­
yeceğiniz bir nur lütfetsin; sizi bağışlasın" (H adîd 57/28) âyetini indirdi. Böyle­
ce Ehl-i kitap asıllı m üm inleri990 gibi Allah Teâlâ onlara da iki ecir verdi.

 yet 29: Böylece kitap ehli, Allah'ın lutfundan hiçbir şey elde edem eye­
ceklerini bilsinler. L u tu f bütünüyle Allah'ın elindedir, onu dilediğine bahşe­
der. Allah, büyük lu tu f sahibidir.

İbn Cerîr, K atâde'den nakleder: Bize ulaştığına göre, "Ey iman

edenler! Allah 'tan korkun ve peygam berine inanın ki O, size rahm etinden iki
kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nur lütfetsin; sizi bağışlasın"
(H a d îd 57/28) âyeti nâzil olduğunda Ehl-i kitap m üslüm anları diğer m üs-
lüm anlara haset etm eye başladılar. Bunun üzerine yüce Allah, "Böylece
kitap ehli, Allah'ın lutfundan hiçbir şey elde edem eyeceklerini bilsinler. L u tu f
bütünüyle Allah'ın elindedir, onu dilediğine bahşeder. Allah, büyük lu tu f sa­
hibidir" (H ad îd 57/29) âyetini indirdi.

990 E hl-i k ita p m ü m in lerin d en kasıt, d ah a ön ce şirk k o şm ay ıp E hl-i k itap ik en m ü slü m an

o la n m ü m in lerd ir.
 İbnü'l-M ünzir, M ücâhid'den nakleder: Yahudiler, "Bizden bir pey­
gam berin gelm e vakti iyice yaklaştı. O peygam ber, kendisine inanm a­
yanların ellerini ve ayaklarını k esecektir" diyorlardı. A ncak A raplar'm
arasından çıkınca onu inkâr ettiler. Bunun üzerine C enâb-ı Hak, “Böy­
lece kitap ehli, Allah'ın lutfundan hiçbir şey elde edem eyeceklerini bilsinler.
L u tu f bütünüyle A llah ’ın elindedir, onu dilediğine bahşeder. Allah, büyük
lu tu f sahibidir’’ (H ad îd 57/29) âyetini indirdi.
 0 İ I J l US'}jU«3

 yet 1: Kocası hakkında seninle tartışan ve Allah'a şikâyette bulunan

kadının sözünü Allah işitmiştir. Allah, sizin konuşm anızı işitir. Çünkü Allah
işitendir, bilendir.

H âkim , sahih olduğunu ifade ederek Hz. Â işe'den [rad ıy allah u anhâ]

nakleder: H er şeyi işiten A llah'ın şanı ne yücedir. H avle bin t S a'le­

be'n in sözlerini duyuyordum , bazılarını ise tam duym uyordum . O eşi­
ni Resülullah'a [sallallahu a ley h i v esellem ] şikâyet ediyordu: "Y â Resûlallah,
gençliğim i yedi bitirdi, halbuki ben ona gönlüm ü açtım , am a ben yaş­
lanıp da artık doğum yapam ayınca bana zıhar yaptı. Onu sana şikâyet
ed iyorum ." D aha oturduğu yerden ayrılm adan Cebrâil [aley h isselâm ] şu
âyetlerle geldi: " Kocası hakkm da seninle tartışan ve Allah'a şikâyette bulu­
nan kadının sözünü Allah işitmiştir. Allah, sizin konuşm anızı işitir. Çünkü
A llah işitendir, bilendir" (M ü câd ile 58/1). O kişi Evs b. Sâbit'tir.991

991 H âk im , el-M ü sted rek, 2/523.

öy>~\Ssjj l^_gj L *J çJi J l JS ' jjj ^ Jl

d L IA İ p \-L> û ‘y İJ~ '^ \ Jr i S l j

i x ?
*->• L « j <ÛI U li- ü i ^ - * _ j ---- ii İ ö ^ J ^ â jj <ÛI *->

© ^ ü ı j J / l & u *;

 yet 8: G izli konuşm aktan m enedildikten sonra yine o yasaklananı yap­

m aya kalkışarak günah, düşm anlık ve Peygamber'e karşı gelm ek hususunda
gizlice konuşanları görm edin mi? O nlar sana geldikleri zaman seni, Allah'ın
selâm lam adığı bir şekilde selâm lıyorlar. K endi içlerinden de, "Bu söyledikleri­
miz yüzünden Allah'ın bize azap etm esi gerekm ez m iydi?" derler. Cehennem
onlara yeter. Oraya gireceklerdir. N e kötü dönüş yeridir orası!

İbn Ebû H âtim , M ukâtil b. H ayyân'dan nakleder: R esûlullah [sallal­

lah u aley h i v ese llem ] ile yahudiler arasında bir antlaşm a vardı. Resûl-i Ek­
rem 'in ashabından biri onların yanm a gidip oturduğunda onlar kendi
aralarında fısıldaşırlardı. Öyle ki m üm in onların kendisini öldürm e­
yi veya hoşuna gitm ediği bir şeyi konuştuklarını zannederdi. Bunun
üzerine A llah Resûlü, gizlice konuşm ayı yasakladı. A ncak onlar buna
devam edip bitirm ediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Gizli ko­
nuşm aktan m enedildikten sonra yine o yasaklananı yapm aya kalkışarak gü ­
nah, düşm anlık ve Peygamber'e karşı gelm ek hususunda gizlice konuşanları
görm edin mi?..." (M ü câd ile 58/8) âyetini indirdi.992

Ahmed b. Hanbel, Bezzâr ve Taberânî, ceyyid bir senedle Abdullah

b. Am r'dan nakleder: Yahudiler, Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ], "Sa-
m un aleyküm " (Sizlere ölüm olsun) diyorlardı. Sonra kendi aralarında,
"Sakın bu söylediğim izden dolayı Allah bize azap etm esin" derlerdi.
Bunun üzerine, "Gizli konuşmaktan menedildikten sonra yine o yasaklananı
yapmaya kalkışarak günah, düşm anlık ve Peygamber'e karşı gelm ek hususunda
gizlice konuşanları görm edin mi?..." (Mücâdile 58/8) âyeti nâzil oldu. Bu konu­
da Hz. Aişe ve Enes'in de rivayetleri vardır.

yi tıiı J-4JŞ \£i\ ^ jJi 3j^ 4j jik .ii! 5^ ii ulı

„ i»

© 5 ^ 1 JS^iÇÎÎiıl i l jİL

A yet 10: G izli konuşm alar şeytandandır. Bu, iman edenleri üzm ek için­
dir. O ysa şeytan, Allah'ın izni olm adıkça, m üm inlere hiçbir zarar veremez.
M üm inler Allah'a dayanıp güvensinler.

İbn C erîr, K atâde'den nakleder: M ü n afıklar kendi aralarında fı-

sıld aşırlard ı. Bu d u rum m ü slü m an ları öfkelendirdi ve dayanılm az
b ir hal aldı. Bunun ü zerine, "G izli konu şm alar şeytandandır. Bu, iman
eden leri üzm ek içindir. O ysa şeytan, A llah'ın izni olm adıkça, m üm inlere
hiçbir zarar verem ez. M ü m inler Allah'a dayanıp güvensinler" (M ü c â d ile

58/10) âyeti nâzil old u .093

ly L U ıi^ u Jı ^ 1 1S 1 \jL'\ ^ j j i \£\ C

s

I^ İ J^jîl İıl IjjJLStf Ij^JJl Ju-ji ili

^ û j-L L * j L * j <ul j I ly jl

A yet 11: Ey zwm edenler! Size "M eclislerde yer açın" denilince yer
açın ki Allah da size genişlik versin. Size "Kalkın " denilince de kalkın ki Allah
sizden inananları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltsin. Allah
yaptıklarınızdan haberdardır.

ibn C erîr, aynı şekilde Katâde'den nakleder: Resûlullah'm [sallallah u

aleyhi vese llem ] yanında olan bazıları, sahabeden birilerinin geldiğini gör­
düklerinde yerlerinden kalkm adılar. Bunun üzerine, "Ey iman edenler!
Size 'M eclislerde yer açın' denilince yer açın ki Allah da size genişlik versin"
âyeti nâzil oldu.994

İbn Ebû Hâtim , M ukâtil'den nakleder: Bu âyet cum a günü nâzil

oldu. Bedir ehlinden bazı sahabiler m escide girdiler, ancak m ekân
dardı ve kim se onlara yer açm adı. Böylece ayakta kalakaldılar. Bunun
üzerine R esülullah (sallallah u aley h i v ese llem ], onların sayısınca kişiyi kal­
dırıp, Bedir ehlini onların yerlerine oturttu. Bu durum onların hoşuna
gitm edi. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.995

 yet 12: Ey iman edenleri Peygam ber ile gizli bir şey konuşacağınız
zaman bu konuşm anızdan önce bir sadaka veriniz. Bu sizin için daha hayırlı
ve daha temizdir. Şayet bir şey bulam azsanız, bilin ki A llah bağışlayandır,
esirgeyendir.

 yet 13: Gizli bir şey konuşm anızdan önce sadakalar verm ekten çekin­
diniz mi? Bunu yapm adığınıza ve Allah da sizi affettiğine göre artık namazı
kılın, zekâtı verin Allah'a ve Resûdü'ne itaat edin. Allah yaptıklarınızdan ha­
berdardır.

İbn Ebû Hâtim , İbn Ebû Talha kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:
M üslüm anlar m eselelerini çokça Resülullah'a götürüp arzediyorlardı.
Bu durum Resûl-i Ekrem 'e [sallallah u aley h i vesellem ] ağır geliyordu. Allah
[celle celâ lu h û ], peygam berinin yükünü hafifletm ek için, "E y iman edenler!
Peygam ber ile gizli bir şey konuşacağınız zaman bu konuşm anızdan önce bir
sadaka veriniz" (M ü câd ile 58/12) âyetini indirdi. Bu âyet nâzil olunca insan­

994 Taberî, Câmiu'l B eyân , 23/244.

995 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3343.

lar sabredip m eselelerini Resûlullah'a arzetm ekten çekindiler. A llah
[celle celâlu h û ] bundan sonra, "G izli bir şey konuşm anızdan önce sadakalar
verm ekten çekindiniz mi? Bunu yapm adığınıza ve A llah da sizi affettiğine
göre artık nam azı küm , zekâtı verin Allah'a ve Resûlii'ne itaat edin. Allah
yaptıklarınızdan haberdardır" (M ü câd ile 58/13) âyetini indirdi.996

Tirm izî, hasen olduğunu ifade ederek ve başkaları Hz. Ali'den

nakleder: "Ey iman edenler! Peygam ber ile gizli bir şey konuşacağınız za­
man bu konuşm anızdan önce bir sadaka veriniz" (M ü câd ile 58/12) âyeti nâzil
olduğunda Resûlullah [sallallahu aley h i vesellem ] bana, "Ne dersin bir dinar
olsun m u?" diye sordu. Ben, "Buna güçleri yetm ez" dedim . "Peki yarım
dinar?" buyurdu, ben yine, "Buna da güçleri yetm ez" dedim . "Peki ne
kadar olsun?" diye sordular. Ben, "B ir arpa tanesi" dedim. Resûlullah,
"Ne kadar da yoksulsun!" buyurdular ve işte bunun üzerine, "Gizli bir şey
konuşm anızdan önce sadakalar vermekten çekindiniz mi? Bunu yapm adığını­
za ve Allah da sizi affettiğine göre artık namazı kılın, zekâtı verin Allah'a ve
Resûlü'ne itaat edin. Allah yaptıklarınızdan haberdardır" (M ü câd ile 58/13) âyeti
nâzil oldu. Ve benim le A llah [celle celâluh û] bu üm m etin yükünü hafiflet­
ti.997 Tirm izî, bu rivayet hasendir, dedi.

 yet 14: Allah'ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinenleri
görm edin mi? O nlar ne sîzdendirler ne de onlardan. Bilerek yalan yere yem in
ediyorlar.

İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: Bize ulaştığına göre, "Allah'ın

kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinenleri görm edin mi? O nlar ne
sîzdendirler ne de onlardan. Bilerek yalan yere yemin ediyorlar " (M ü câd ile

58/14) âyeti A bdullah b. N ebtel hakkm da nâzil o ld u .998

996 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3344.

997 T irm iz î, T efsîrü 'l-K u r'ân (M ü câd ile), 2.

998 İb n E bû H âtim 'd e bu rivayeti bu lam ad ım .

 y\ . t
■'*>l ff i

 yet 18: O gün Allah onların hepsini yeniden diriltecek, onlar da dünya­
da size yem in ettikleri gibi, O'na yem in edeceklerdir. Kendilerinin bir şey (ha­
kikat) üzerinde olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıdırlar.

A hm ed b. H anbel ve sahih olduğunu ifade ederek H âkim , İbn A b­

bas'tan nakleder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] bir gün odasının
gölgesinde idi ve gölge giderek azalıyordu. Resûl-i Ekrem yanında­
kilere, "Birazdan size biri gelecek, o size şeytanın gözleriyle bakar. Size gel­
diğinde onunla konuşm ayın" buyurdu. A radan uzun bir süre geçm eden
gözlerinden biri m avi olan bir adam çıkageldi. Peygam ber Efendim iz
onu gördüğünde çağırdı ve, "Sen ve arkadaşların bana niçin sövüyordu­
nuz?" buyurdu. A dam , "B ana m üsaade edin, size getireyim " dedi. G i­
dip arkadaşlarını getirdi. H epsi böyle bir şey yapm adıklarına ve söyle­
m ediklerine dair A llah'a yem in ettiler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "O
gün Allah onların hepsini yeniden diriltecek, onlar da dünyada size yemin
ettikleri gibi, O'na yem in edeceklerdir. K endilerinin bir şey (hakikat) üzerinde
olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıdırlar" (M ü câd ile 58/18)

âyetini indirdi.999

IjJl5*^3 ÛyL'/j İ l l\X^ JjİlJj İL ^

* *

ÛLLVI ^ jii jl ly-1 ‘j\ ‘j\ fjUÜİ

[ / . , 11 < ) ı /Kh #£ I ^+ O •>-«* } • J

\ ' T ^ \ ^ T j i. *

 yet 22: Allah'a ve ahiret gü nü n e inanan bir toplumun -babaları, oğul­

lan, kardeşleri, yahut akrabaları da olsa- Allah'a ve Resûlü'ne düşm an olan­
larla dostluk ettiğini görem ezsin, işte onların kalbine Allah, iman yazm ış ve
katından bir ruh ile onları desteklem iştir. Onları içlerinden ırm aklar akan
cennetlere sokacak, orada ebedî kalacaklardır. Allah onlardan razı olmuş, on ­
lar da Allah'tan hoşnut olm uşlardır. İşte onlar, Allah'ın tarafında olanlardır.
İyi bilin ki kurtuluşa erecekler de sadece Allah'ın tarafında olanlardır.

İbn Ebû H âtim , İbn Şevzeb'den nakleder: "Allah'a ve ahiret gününe

inanan bir toplum un -babaları, oğullan, kardeşleri, yahut akrabaları da olsa-
Allah'a ve R esû lü ’ne düşm an olanlarla dostluk ettiğini görem ezsin ..." âyeti
Ebû U beyde b. C errâh'm [rad ıyallah u anh] babası Bedir'de öldürüldüğün­
de Ebû U beyde hakkında nâzil old u .1000

İbn ül-M ün zir, İbn Cüreyc'den nakleder: Bana nakledildiğine göre

Hz. Ebû Bekir'in babası Ebû Kuhâfe, Hz. Peygam ber'e [sallallahu aleyhi

vesellem ] sövdü. Hz. Ebû Bekir de babasına öyle bir vurdu ki babası yere
düştü. Daha sonra Hz. Ebû Bekir, bunu Resûlallah'a anlattı. Hz. Pey­
gam ber [sallallahu a ley h i vesellem ], "Bunu gerçekten yaptın mı?" buyurdu.
Hz. Ebû Bekir, "Vallahi kılıç yakınım da olsaydı onu öldürürdüm " dedi.
Bunun üzerine, " Allah'a ve ahiret gününe inanan bir toplumun -babaları,
oğulları, kardeşleri, yahut akrabaları da olsa- Allah'a ve Resûlii'ne düşman
olanlarla dostluk ettiğini görem ezsin" (M ü câd ile 58/22) âyeti nâzil oldu.

1000 M atb u eserd e bu rivayetten so n ra T ab erân î ve H âk im 'd en n ak led ilen riv a y e t yazm a
n ü sh a d a b u lu n m a m ak tad ır.
 Buhârî, ibn A bbas'tan nakleder: Enfâl sûresi Bedir hakkında, H aşr
sûresi Benî N adîr hakkında nâzil oldu.

J , U Jo Ç Ü JI ^

 yet 1: Göklerde ve yerde olanların hepsi Allah'ı teşbih etm ektedir. O,

üstündür, hikm et sahibidir.

H âkim , sahih olduğunu ifade ederek Hz. Â işe'den nakleder: Benî

N adîr G azvesi -ki onlar bir yahudi kabilesidir- Bedir Savaşı'ndan son­
raki altıncı ayın başlarında yapıldı. O nların evleri ve hurm alıkları M e­
d ine'nin kenar m ahallelerindeydi. R esûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ]

onları m uhasara etti. N ihayet silahları dışında develerinin taşıyabile­

ceği kadar m al ve eşyalarım yanlarına alarak sürgün edilm eleri üze­
rine bölgeyi boşaltıp tahliye ettiler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ]

onlar hakkm da, "Göklerde ve yerde olanların hepsi Allah'ı teşbih etm ektedir.
O, üstündür, hikm et sahibidir” (H a şr5 9 / i) âyetini indirdi.1001

1001 H âk im , el-M ü stedrek, 2/525.

 J j <bl j î L - İ L^Jy^f \ Lp S_JLj\İ y j l S_LJ L«

@
-sr . w
V - i^. —
^ ii5ı

 yet 5: H urm a ağaçlarından, herhangi birini kesm eniz veya olduğu

gibi bırakm anız hep Allah'ın izniyledir ve O'nun yoldan çıkanları rezil etm esi
içindir,

Buhârî vb. İbn Ö m er'den nakleder: Resülullah [sallallah u aley h i v esel­

lem ] Benî N adîr'in Büveyre'de bulunan hurm alıklarını yaktırıp kestirdi.

Bunun üzerine yüce Allah, "Hurma ağaçlarından, herhangi birini kesm e­
niz veya olduğu g ibi bırakm anız hep Allah'ın izniyledir ve O'nun yoldan çı­
kanları rezil etm esi içindir" âyetini indirdi.

Ebû Ya'lâ, zayıf bir senedle Câbir'den nakleder: Resülullah [sallalla­

hu aleyhi vesellem ] hurmalıkların kesilmesi konusunda onlara ruhsat ver­

di. Sonra bunu tavizsiz uyguladı. Resûl-i Ekrem'e gelip, "Yâ Resûlallah,
kestiklerimizden dolayı mı, yoksa bırakıp kesmediklerimizden dolayı mı
bize bir günah vardır?" diye sordular. Bunun üzerine Cenâb-ı Hak, " Hur­
ma ağaçlarından, herhangi birini kesmeniz veya olduğu gibi bırakmanız hep Al­
lah ’ın izniyledir ve O'nun yoldan çıkarılan rezil etmesi içindir" âyetini indirdi.1002

İbn İshak, Yezîd b. Rûm ân'dan nakleder: R esülullah [sallallah u aleyhi

v ese llem ], Benî N adîr'e gidip onların kalelerini m uhasara ettiğinde hur­
m alıkların kesilm esini ve yakılm asını em retti. Yahudiler seslendiler:
"E y M uham m ed! Sen fesadı neyheder ve onu ayıplardın. Ne oldu da
hurm alıkları kesip yakıyorsun." Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu. İbn
Cerîr, M ücâhid ve K atâde'den benzer rivayetleri nakleder.

T j - ; j r u j - p w 3 1İ J 1 5 5 -3

•\ ^ I* ^ * I l \ \ * * ' \' \ \ '

i*
\ *6 *",Û'' L f- * * y + I ^/ ' /

@ * lİİ— j —“j î— j l S*
 Â yet 9: Daha önceden M edine'yi yurt edinm iş ve gönüllerine im am yer­
leştirm iş olan kim seler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara veri­
lenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetm ezler. Kendileri zaruret içinde
bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cim riliğinden
korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.

İb n ü l-M ü n zir, Yezîd el-Esam 'dan nakleder: Ensar, "Y â Resûlallah,

arazilerim izi m uhacir kardeşlerim izle aram ızda yarı yarıya taksim et­
seniz" dediler. Resûl-i Ekrem [sallallah u aley h i v esellem ], "Hayır, onların za­
ruri ihtiyaçlarını giderin, m eyvelerini paylaşın fa k a t araziler sizin arazileriniz
olarak kalsın" buyurdu. Ensar, "Buna razıyız" dediler. Bunun üzerine
A llah [celle celâ lu h û ], "Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendile­
rine tercih ederler" (H aşr 59/9) âyetini indirdi.

Buhârî, Ebû H üreyre'den nakleder: Bir adam R esü lu llah'a geldi

ve, "Y â R esûlallah, yok su llu k için d ey im " dedi. H z. P eygam ber [sa lla l­

la h u aley h i v ese llem ] onu, bir şeyler verm eleri için h anım ların a gönderdi.
Fakat onların y anında da bir şey bu lam ad ı. R esü lu llah bu nu n ü zeri­
ne, "Bu adam ı bu gece m isafir edecek bir adam yok m u? A llah ona rahm et
eylesin" buyurdu. Ensardan bir adam kalkıp, "B en , yâ R esû lallah "
dedi. O nu alıp ailesine gitti. H anım ına, "B u , R esû lu llah 'm m isafirid ir;
ondan bir şey esirg em e" dedi. K adm , "A llah'a yem in olsun ki çocu k­
ların y iyeceğin d en başka h içbir şeyim iz y o k " dedi. A dam , "Ç o cu k lar
akşam y em eği isted ikleri zam an onları uyut, gel ve ışığı sön dür de
u yusunlar. Biz de karın larım ızı sarıp açlığa k atlan ırız" dedi. Ve b ö y ­
le yaptılar. Ertesi g ü n m isafir, R esû lu llah 'm yanm a gitti. P eygam ber
Efend im iz, "Allah filâ n adam ve filâ n kadın a şaştı veya gü ldü " buyurdu.
B u nu n üzerine A llah Teâlâ, " K endileri zaruret içinde bulunsalar bile on ­
ları ken dilerin e tercih ederler" (H a şr 59/9) âyetini in d ird i.1003

M üsedded, M üsned adlı eserinde ve İbn ü l-M ü n zir, E bü l-M ü te-

vekkil en-N âcî'den, "M ü slüm anlardan bir adam ..." diye başlayan
benzer bir rivayet nakletti ve bu rivayette fakiri evinde m isafir eden
kişinin Sâbit b. Kays b. Şem m âs olduğu nakledilir. Bu âyet onun hak­
km da nâzil oldu.
 Vahidî, M uhârib b. D isâr kanalıyla İbn Öm er'den nakleder: Resû-
lullah'ın [sallallah u aley h i v esellem ] ashabından birine bir koyun başı hediye
edildi. "Filan kardeşim ve ailesi buna bizden daha m uhtaçlar" deyip
koyun başım onlara gönderdi. Bu şekilde birbirlerine gönderilerek
kuzu başı yedi aileyi dolaştı ve sonunda o ilk hediye edilene geldi.
Ve bunun üzerine, "Daha önceden M edine'yi yurt edinm iş ve gönülleri­
ne imanı yerleştirm iş olan kim seler, kendilerine göç edip gelenleri severler
ve onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetm ezler. K en­
dileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler" (H aşr

59/9) âyeti nâzil oldu .1004

^ 1^ l J Ü j ^ j J i ^ J \ f-H

f’J l j { .M Tj p h z > ' J-*'

0 jL p J i ı 3 * J o ^ ı l ü p b j j\ j fxS -'\

 yet 11: M ünafıkların, kitap ehlinden inkâr eden dostlarına "Eğer siz
yurdunuzdan çıkarılırsanız, mutlaka biz de sizinle beraber çıkarız; sizin aley­
hinizde kim seye asla uymayız. Eğer savaşa tutuşursanız, m utlaka yardım ede­
riz" dediklerini görm edin mi? Allah, onların yalancı olduklarına şahitlik eder.

İbn Ebû Hâtim , Süddî'den nakleder: K urayzaoğulları'ndan bazıla­

rı m üslüm an olm uştu, içlerinde m ünafıklar da vardı. Bu m ünafıklar,
N adîroğulları'na, "E ğer siz yurdunuzdan çıkarılırsanız biz de sizinle
beraber çıkarız" diyorlardı. Bunun üzerine onlar hakkında, " M ünafık­
ların, kitap ehlinden inkâr eden dostlarına: Eğer siz yurdunuzdan çıkarılır­
sanız, m utlaka biz de sizinle beraber çıkarız; sizin aleyhinizde kim seye asla
uym ayız” (H aşr 59/11) âyeti nâzil old u .1005

1004 V â h id î, E sbâbü 'n -N iizû l, s. 420.

1005 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3347.

 djJdJ İ\3J\ ifjLe \jL * sj SJ 3_,jJî L^l l :

Ol j (J_j—^ (3—
^1 (j-10^*—
^ I *^-*j *■*^-«aJU
„ 1 '■" O y y k * o I / l ✓ , & » x o 2 o s s o a* t o s ''* * ' ‘* ' 1 1
L*b ^ 0 * ij ^JU^_*4# ^ « 3 1 ^ L ^ > * L>- ^_£Jİ.S j i p > s j j <UJ l_j ! ^L>o^S

> i/®/ » * s o -*®*f o ı ı TV » ^9"^ ®1 I ~ t I o I 1 -fTX- f ^ ^ ''il o Mi** £

A <L*J2.J ^—İ-o L P l L^oJ ^ \—<*-> ^—LP I 1—) I j 0 ^ j . ^ ; U ^ 31 Ö J j ■>

© J —^ -1—^ -■—■■--■
✓ * ’ '*’

A yet 1: Ey zmcm edenler! Eğer benim yolum da savaşm ak ve rızamı ka­

zanm ak için çıkm ışsanız, benim de düşm anım , sizin de düşm anınız olanlara
sevgi göstererek, gizli m uhabbet besleyerek onları dost edinmeyin. Oysa onlar,
size gelen gerçeği inkâr etm işlerdir. Rabb'iniz Allah'a inandığınızdan dolayı
Peygam ber'i de sizi de yurdunuzdan çıkarıyorlar. Ben, sizin saklı tuttuğunu­
zu da açığa vurduğunuzu da en iyi bilenim. Sizden kim bunu yaparsa (onları
dost edinirse) doğru yoldan sapm ış olur.

Buhârî ve M üslim , Hz. A li'den naklederler: Resülullah [sallallah u a le y ­

hi vesellem ] ben, Zübeyr ve M ikdâd b. Esved'i bir göreve gönderdi. "Rav-

zatii H âh denilen yere gidin; orada bir kadm bulacaksınız, yanında bir m ektup
var. O m ektubu kadından alıp bana getiriniz" buyurdular. H em en çıkıp
Ravzatü H âh'a ulaştık. Baktık orada bir kadm var. Kadına, "Yanındaki
m ektubu çıkar" dedik. "B end e m ektup filan y o k " dedi. Biz, "Ya m ek­
tubu çıkarırsın ya da elbiselerini çıkartır, seni soyarız" dedik. Kadın,
saç örgülerinin arasına sakladığı m ektubu çıkardı. M ektubu alıp Hz.
Peygam ber'e getirdik. M ektup açılınca H âtıb b. Ebû Beltea'dan M ek­
ke'deki bazı m üşriklere yazılm ış ve R esû lu llah'in bazı işlerini onlara
haber verdiği görüldü. Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi v ese llem ], "Bu nedir
ey H âtıb?" diye sordular. H âtıb, "B en im hakkım da hüküm verm ede
acele etm e yâ Resûlallah. Ben K u reyş'in içindeyim am a onlardan biri
değilim . Yanındaki m uhacirlerin M ekke'dekilerle akrabalıkları var. Bu
akrabalıkla M ekke'deki ailelerini ve m allarını korurlar. İstedim ki n e­
sep yoluyla kaçırdığım ı onlara böyle bir iyilik yaparak telafi edeyim
de benim le olan akrabalık yerine geçsin. Bunu küfür, dinim den dönm e
veya küfre razı olduğum dan için yapm adım " dedi. Hz. Peygam ber,
"Doğru söyledi" buyurdular. İşte bu sûre onun hakkında nâzil oldu:
"E y iman edenleri Eğer benim yolum da savaşm ak ve rızamı kazanm ak için
çıkm ışsanız, benim de düşmanım , sizin de düşm anınız olanlara sevgi göstere­
rek, gizli m uhabbet besleyerek onları dost edinm eyin" (M ü m teh in e 60/1).1006

 yet 8: Allah, sizinle din uğrunda savaşm ayan ve sizi yurtlarınızdan

çıkarm ayanlara iyilik yapm anızı ve onlara âdil davranm anızı yasaklam az.
Çünkü Allah, adaletli olanları sever.

Buhârî, Esm â bin t Ebû Bekir'den nakleder: A nnem beni özleyip

bana gelm işti. Resûlullah'a [sallallah u aley h i v esellem ], "O nu nla sıla-i rahim
yapayım m ı?" diye sordum . Resûl-i Ekrem , "Evet" buyurdu. Bunun
üzerine C enâb-ı H ak onun hakkm da, “Allah, sizinle din uğrunda savaş­
mayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarm ayanlara iyilik yapm anızı ve onlara âdil
davranm anızı yasaklam az. Çünkü Allah, adaletli olanları sever" (M ü m teh in e

60/8 ) âyetini indirdi.

Ahmed b. Hanbel, Bezzâr ve sahih olduğunu ifade ederek Hâkim,

A bdullah b. Zübeyr'den nakleder: Kuteyle, kızı Esmâ bint Ebû Bekir gel­
di. Hz. Ebû Bekir [rad ıyallahu anh] Kuteyle'yi Câhiliye dönem inde boşam ış-
ü. Kuteyle kızm a bazı hediyeler getirm işti. Esmâ, annesinin hediyelerini
kabul etm edi veya evine girm esine m üsaade etmedi. Ve Hz. Â işe'ye bu
durumu Resülullah'a sorm ası için haber gönderdi. Hz. Âişe durum u
Resûl-i Ekrem 'e haber verdi. Peygam ber Efendim iz [sallallahu aley h i vesel­

lem ], hediyeleri kabul etm esini ve evine alm asını emretti. Bunun üzerine
Allah [celle celâluh û], "Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtları­
nızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranm anızı yasakla­
maz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever" (M üm tehine 60/8) âyetini indirdi.1007

Âyet 10: Ey iman edenler! M ümin kadınlar hicret ederek size geldiği za­
man, onları, imtihan edin. Allah onların imanlarım daha iyi bilir. Eğer siz de
onların inanmış kadınlar olduklarını öğrenirseniz onları kâfirlere geri gönder­
meyin. Bunlar onlara helâl değildir. Onlar da bunlara helâl olmazlar. Onla­
rın (kocalarının) sarfettiklerini (mehirleri) geri verin. M ehirlerini kendilerine
verdiğiniz zaman onlarla evlenm enizde size bir günah yoktur. Kâfir kadınları
nikâhınızda tutmayın, sarfettiğinizi isteyin. Onlar da sarfettiklerini istesinler.
Allah'ın hükmü budur. Aranızda O hükmeder. Allah bilendir, hikm et sahibidir.

Buhârî ve M üslim , M isver ve M ervân b. H akem 'den naklederler:

R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] H udeybiye günü M ekkeli kâfirlerle
antlaşm a yapınca m üm in kadınlardan bir grup M ekke'den kaçıp Pey­
gam ber Efendim iz'e geldiler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Ey iman
edenler! M üm in kadınlar hicret ederek size geldiği zam an, onları, imtihan

1007 A hm ed b. H an bel, el-M ü sn ed, 26/37; H âk im , el-M ü stedrek, 2/527.

edin. Allah onların im anlarım daha iyi bilir. Eğer siz de onların inanm ış ka­
dınlar olduklarını öğrenirseniz onları kâfirlere geri gönderm eyin" (M ü m teh in e

60/10) âyetini in d ird i.1008

Taberânî zayıf bir senedle A bdullah b. Ebû A hm ed'den nakleder:

Ü m m ü Külsûm bint U kbe b. Ebû M uayt, H udeybiye A ntlaşm ası döne­
m inde hicret etti. Peşinden kardeşleri U m âre b. U kbe ve Velîd b. Ukbe
yola çıkıp Resûlullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] geldiler. Resûl-i Ekrem 'le
Ü m m ü Külsûm hakkm da konuşarak kendilerine geri verilm esini iste­
diler. Bunun üzerine A llah Teâlâ m üm inlerle m üşrikler arasındaki ant­
laşm anın m üm in kadınlarla ilgili kısm ım bozdu. Ve m üm in kadınların
m üşriklere geri verilm em esini em retti. Bunun üzerine Allah Teâlâ im ­
tihan âyetini indirdi. 1009

İbn Ebû H âtim , Yezîd b. Ebû H abîb'den nakleder: K endisine ulaş­

tığına göre bu âyet Ebû H assân ed-D ahdahe'nin eşi Ü m eym e bint Bişr
hakkm da nâzil oldu. Ve M ukâtil'den nakleder: Sâide bint H âris adın­
daki kadın M ekke ehlinden m üşrik olan Sayfî b. R âh ib'in hanım ı idi.
A ntlaşm a dönem inde M edine'ye gelm işti. A ilesi, "O nu bize geri ver"
dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil o ld u .1010

İbn C erîr, Zührî'den nakleder: Bu âyet R esûlullah [sallallah u aley h i

vese llem ] H udeybiye'nin alt tarafında iken nâzil oldu. K endisine gelen
kişileri onlara geri verm ek üzere antlaşm a yapm ıştı. A ncak kadınlar
gelince bunun üzerine bu âyet nâzil oldu .1011

İbn M enî', Kelbî, Ebû Salih, İbn A bbas senediyle nakleder: Hz.
Ö m er b. Hattâb m üslüm an oldu ancak hanım ı m üşrik olm aya devam
etti. Bunun üzerine, “Kâfir kadınlan nikâhınızda tutmayın, sarf ettiğinizi
isteyin. O nlar da sarfettiklerini istesinler'' (M ü m teh in e 60/10) âyeti nâzil oldu.

1008 B u h ârî, Şü rû t, 15.

1009 R iv ay eti T aberânî'd e b u lam ad ım (ay rıca bk. İb n K esîr, Tefsîr, 8/92).

1010 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3350.

1011 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 23/329.

 0 öj-^ ay â A_) )I ı ^ j_11 aİJİ I y ü l j IşJÜ û\ Üâ

 yet 11: Eğer eşlerinizden biri, sizi bırakıp kâfirlere kaçar, siz de (onlarla
savaşıp) galip gelirseniz, eşleri gitm iş olanlara (ganimetten), harcadıkları ka­
dar verin. İnandığınız Allah'a karşı gelm ekten sakının.

İbn Ebû Hâtim , H asan'dan nakleder: "Eğer eşlerinizden biri, sizi

bırakıp kâfirlere kaçar, siz de (onlarla savaşıp) galip gelirseniz, eşleri gitm iş
olanlara (ganimetten), harcadıkları kadar verin. İnandığınız Allah'a karşı g el­
mekten sakının" âyeti Ü m m ü H akem bint Süfyân hakkında nâzil oldu.
İrtidad etm iş ve Sakîfli biri onunla evlenm işti. O ndan başka irtidad
eden K ureyşli bir kadm olm am ıştır.1012

i ^ İ s ^ ;İ p İ i Cfs Sf \^s\ jjjJ i tfci û

 yet 13: Ey iman edenler! K endilerine Allah'ın gazap ettiği bir kavm i
dost edinmeyin. Zira onlar, kâfirlerin kabirlerdekilerden (onların dirilm esin­
den) ümit kestikleri gibi ahiretten üm it kesm işlerdir.

İb n ü l-M ü n zir, ibn İshak, M uham m ed, İkrim e veya Said, İbn A b­
bas senediyle nakleder: A bdullah b. Ö m er ve Zeyd b. H ârise bazı ya-
hudileri seviyorlardı. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Ey iman eden­
ler! Kendilerine Allah'ın gazap ettiği bir k a im i dost edinm eyin. Zira onlar,
kâfirlerin kabirlerdekilerden (onların dirilm esinden) ümit kestikleri gibi ahi­
retten üm it kesm işlerdir" (M ü m teh in e 60/13) âyetini indirdi.
 ^ I j- i I J-&J I (_#* \ IS 4^

0 j j Ü j i j V L * ö jJ ^ â J I <j-i^“^

A yet 1-2: G öklerde ve yerdeküerin hepsi Allah'ı teşbih eder. O, üstün­

dür, hikm et sahibidir. Ey imarı edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylü­
yorsunuz?

Tirm izî ve sahih olduğunu ifade eden Hâkim, A bdullah b.

Selâm 'dan nakleder: Resûlullah'in [sallallahu aleyhi vesellem ] ashabından bir
grup oturm uş aram ızda konuşuyorduk. "H angi am elin Allah'a en sev­
gili olduğunu bilsek onu işlesek" dedik. Bunun üzerine A llah [celle celâ­

luh û], "Göklerde ve yerdekilerin hepsi Allah'ı teşbih eder. O, üstündür, hikmet
sahibidir. Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?"
(Sa f 61/1-2 ) âyetlerini indirdi. Resûlullah sonuna kadar bize tilâvet bu yu r­
du. ibn Cerîr, benzer bir rivayeti İbn A bbas'tan nakleder.
 Â yet 10: Ey iman edenler! Sizi acı bir azaptan kurtaracak ticareti size
göstereyim mi?

İbn Cerîr, Ebû Salih'ten nakleder: Sahabe, "H an g i am elin A llah

katında sevim li olduğunu ve daha faziletli olduğunu keşke bilsek"
dediler. Bunun üzerine, "Ey iman edenler! Sizi acı bir azaptan kurtara­
cak ticareti size göstereyim mi?" (Saf 61/10) âyeti nâzil oldu. A ncak cihad
konusundan hoşlanm adılar. Bunun üzerine, "Ey iman edenler! Yapma­
yacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?” (S a f 61/2) âyeti nâzil oldu. İbn Ebû
Hâtim , Ali kanalıyla İbn A bbas'tan benzer bir rivayeti nakleder.

İbn Ebû H âtim , İk rim e kanalıy la ib n A b b as'tan ve İbn C erîr,

D ah h â k 'ta n n akled er: "Ey im an eden ler! Yapm ayacağınız şeyleri niçin
söylüyorsunuz?" (S a f 61/2) âyeti cihad h akk m d a k on u şan an cak v u r­
m a, yaralam a ve ö ld ü rm e k on u su nd a h içbir şey y apm ayan bir adam
h akk m d a n âzil o ld u .1013

İbn Ebû Hâtim , M ukâtil'den nakleder: Bu âyet U hud günü sahabe­

nin üstlendiği görev hakkm da nâzil oldu.

 yet 11: Allah'a ve Resûlü'ne inanır, m allarınızla ve canlarınızla Allah

yolunda cihad edersiniz. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.

İbn Ebû H âtim , Said b. C übeyr'den nakleder: "E y iman edenler! Sizi
acı bir azaptan kurtaracak ticareti size göstereyim m i?” (Saf 61/10) âyeti nâzil
olduğunda m üslüm anlar, "K eşk e bu ticareti bilseydik de m alları ve
ehlim izi o ticarete verseydik" dediler. Bunun üzerine, "Allah'a ve Resû­
lü'ne inanır, m allarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz. Eğer
bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır" (S a f 61/11) âyeti nâzil oldu.
 Â yet 11: O nlar bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman hem en dağılıp
ona giderler ve seni ayakta bırakırlar. D e ki: Allah'ın yanında bıdunan, eğ­
lenceden ve ticaretten daha yararlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır.

Buhârî ve M üslim , Câbir'den nakleder: R esülullah [sallallah u aleyhi ve­

sellem ] cum a günü hutbede iken bir kervan geldi. H erkes çıktı ve A llah
Resûlü ile birlikte on iki kişi dışında kim se kalm adı. Bunun üzerine
Cenâb-ı Hak, "O nlar bir ticaret ve eğlence gördükleri zam an hemen dağılıp
ona giderler ve seni ayakta bırakırlar. De ki: Allah'ın yanında bulunan, eğ­
lenceden ve ticaretten daha yararlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır''
(C u m 'a 62/11) âyetini indirdi.
 İbn Cerîr, aynı şekilde Câbir'den nakleder: Kızlar evlendirildi­
ğinde çalgılar eşliğinde düğün alayı ile geçerlerdi. Böyle bir düğün­
de herkes çıkıp gitti ve R esû lu llah'ı [sallallahu aleyhi vesellem ] m inberde
ayakta bırakıp onlara yöneldiler. Bunun üzerine bu âyet nâzil old u .1014
Sanki âyet her iki olay için birden nâzil oldu. Sonra Ib n ü l-M ü n zir'in
C âbir'den naklettiği rivayeti gördüm . Câbir, nikâh olayı ile kervanın
gelm esi olayını bir rivayette birlikte zikretm iş ve âyetin her iki olay için
nâzil olduğunu nakletm iş. H am d A llah'ındır.
 d J \ U Z İlJ İl d y l/) idi IjJlİOjiillljl & \J r ıS

© O jJ iis a 3_ ş i i i i i J i j i İ 15

 yet 1: M ünafıklar sana geldiklerinde: Şahitlik ederiz ki sen Allah'ın

peygam berisin, derler. Allah da bilir ki sen elbette, O'nun peygam berisin. A l­
lah, m ünafıkların kesinlikle yalancı olduklarım bilmektedir.

Buhârî vb. Zeyd b. Erkam 'dan nakleder: A bdullah b. Ü beyy'in

arkadaşlarına, "R esû lu llah 'm yanında olanlara infakta bulunm ayın
ki yanından dağılıp gitsinler. M edine'ye döndüğüm üzde elbette aziz
olan, zelil olanı oradan çıkaracaktır" dediğini duydum . Bunu am cam a
söyledim , o da gidip Hz. Peygam ber'e söylem iş. R esülullah [sallallahu

a ley h i v esellem ] beni çağırıp sordu, ben de olanları Resûl-i Ekrem 'e anlat­
tım. Hz. Peygam ber A bdullah b. Übey ve arkadaşlarına haber gönde­
rip çağırttı. Böyle bir şey söylem ediklerine yem in ettiler. Peygam ber
Efendim iz beni yalanladı ve onu doğruladı. Beni öyle bir üzüntü kap-
ladı ki o zam ana kadar başım a böyle bir üzüntü gelm em işti. Dışarı
çıkam az olup evim de oturdum . A m cam geldi ve, "O lsa olsa bu söyle­
diklerinle R esûlullah'in seni yalanlam asını ve sana kızm asını istedin
h erhald e" dedi. Bu hadise üzerine A llah [celle celâlu h û ], "M ünafıklar sana
geldiklerinde: Şahitlik ederiz ki sen Allah'ın peygam berisin, derler. Allah da
bilir ki sen elbette, O'nun peygam berisin. Allah, m ünafıkların kesinlikle ya­
lancı olduklarını bilmektedir'' (M ü n âfik û n 63/1) âyetini indirdi. R esûlullah
[sallallah u aley h i vesellem ] bana haber gönderdi, gittim âyeti bana okudu
ve, “Ey Zeyd, m uhakkak ki Allah seni doğruladı" buyurdular.

Bu rivayetin Zeyd'den nakledilen bir çok tariki var ve bazılarında

bu hadisenin Tebük G azvesi'nde gerçekleştiği ve sûrenin gece nâzil
olduğu nakledilm ektedir.

 yet 5: Onlara: Gelin, Allah'ın peygam beri sizin için m ağfiret dilesin,
denildiği zaman başlarım çevirirler ve sen onların, büyüklük taslayarak uzak­
laştıklarım görürsün.

İbn Cerîr, Katâde'den nakleder: A bdullah b. Ü beyy'e, "K eşke

Resûlullah'a gitsen ve senin için m ağfiret d ilese" denildi. İbn Übey b a ­
şını çevirdi. Bunun üzerine, " O nlara: Gelin, Allah'ın peygam beri sizin için
m ağfiret dilesin, denildiği zam an başlarını çevirirler ve sen onların, büyük­
lük taslayarak uzaklaştıklarını görürsün" (M ü n âfik û n 63/5) âyeti nâzil oldu .1015
İbnü'l-M ünzir, ben zer bir rivayeti İkrim e'den nakleder.
 Âyet 6: Onlara m ağfiret dilesen de dilem esen de birdir. Allah onları ke­
sinlikle bağışlam ayacaktır. Çünkü A llah, yoldan çıkm ış topluluğu doğru yola
iletmez.

İbn C erîr, Urve'den nakleder: “(Ey M uham m ed!) O nlar için ister a f
dile, ister dilem e; onlar için yetm iş kez a f dilesen de Allah onları asla affetm e­
yecek. Bu, onların Allah ve Resûlü'nü inkâr etm elerinden ötürüdür. Allah
fâsıklar topluluğunu hidayete erdirm ez" (Tevbe 9/80) âyeti nâzil olduğun­
da R esülullah [sallallah u aley h i v ese llem ), "Yetmişten fa z la istiğfar edeceğim "
buyurdu. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "O nlara m ağfiret dilesen de
dilem esen de birdir. A llah onları kesinlikle bağışlam ayacaktır. Çünkü Allah,
yoldan çıkm ış topluluğu doğru yolu iletmez" (M ünâfikû n63/ 6) âyetini indirdi.1016
M ücâhid ve K atâde'den de benzer rivayetleri nakleder.

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: Berat âyeti (T ev b e

9/80) nâzil olduğunda Resülullah [sallallahu aley h i vesellem ] şöyle buyurdu:

"Rabbim'den işitiyorum ki bana onlar hakkında ruhsat verildi, Allah'a yenim
ederim ki yetm işten fa z la istiğfarda bulunacağım . Umulur ki Allah onları ba­
ğışlar." Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu .1017

1016 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 14/395.

1017 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 14/396.

 Â yet 14: Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman
olanlar da vardır. Onlardan sakının. A m a affeder, kusurlarını başlarına kak­
maz, kusurlarını örterseniz, bilin ki A llah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.

Tirm izî ve H âkim , sahih olduğunu ifade ederek İbn A bbas'tan

nakleder: "E y iman eden ler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman
olanlar da vardır. O nlardan sakının. A m a affeder, kusurlarını başlarına kak­
maz, kusurlarını örterseniz, bilin ki Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir"
[14] âyeti M ekke ehli olan bir grup hakkm da nâzil oldu. M üslüm an ol­
dular, M edine'ye hicret etm ek istediklerinde eşleri ve çocukları onları
bırakm adılar. D aha sonra Resûlullah'a [sallallah u aley h i vesellem] geldikle­
rinde insanların dinde fakih olduklarım gördüler. Bunu görünce eş ve
çocuklarını cezalandırm ak istediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "Ey
iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da var­
dır, Onlardan sakının. A m a affeder, kusurlarım başlarına kakmaz, ku su rla­
rını örterseniz, bilin ki A llah çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (T egâbün 64/14)

âyetini in d ird i.1018

İbn Cerîr, Atâ b. Yesâr'dan nakleder: Tegâbün sûresi, "E y iman

edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. O n­
lardan sakının. Am a affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, kusurlarını örter­
seniz, bilin ki A llah çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (T egâbün 64/14) âyeti ha­
riç tümü M ekke'de nâzil oldu. Bu âyet Avf b. M âlik el-Eşcaî hakkında
nâzil oldu. A vf'ın ailesi ve çocukları vardı. G azveye çıkm ak istediğin­
de onlar ağlayıp onu durdurdu ve, "B izi kim e bırakıyorsun?" dediler.
Kalbi yum uşadı ve, gitm eyip evde kaldı. Bu âyet ve sûrenin sonuna
kadarki âyetler M edine'de nâzil o ld u .'019

:;L : II U İ I I jjjl i

✓Cv ' t l ‘. f u t * i {f ‘. ' " i t ' , %

1 ç» j Lî a ,. . . . s i <5y-i

 yet 16: O halde gücünüz yettiğince Allah'a isyandan kaçının. D inle­

yin, itaat edin, kendi iyiliğinize olarak harcayın. Kim nefsinin cim riliğinden
korunursa işte onlar kurtuluşa erenlerdir.

İbn Ebû Hâtim , Said b. C übeyr'den nakleder: "Ey iman edenler! A l­

lah'tan, O'na yaraşır şekilde korkun ve ancak m üslüm anlar olarak can verin"
(Â I-i İm rân 3/102) âyeti nâzil olduğunda ibadet m üslüm anlara çok ağır gel­
di. G eceleri o kadar çok ibadet ettiler ki ayakları şişti, alm ları iltihap­
landı. Bunun üzerine onlara hafifletm ek üzere A llah [celle celâlu h û ], "O
halde gücünüz yettiğince Allah'a isyandan kaçının. Dinleyin, itaat edin, kendi
iyiliğinize olarak harcayın. Kim nefsinin cim riliğinden korunursa işte onlar
kurtuluşa erenlerdir" (T egâbün 64/16) âyetini indirdi.1020

1018 H âk im , el-M iisted rek, 2/532.

1019 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 23/424.

1020 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3358.

\ y jj\ jlL j\ jj^ îİ I ı^ u - U i { J m L u

J-L>.ü* 3_^;b jl V] Tj J-* N il

J»
P ^\f ^ ^ it 0 f ^ Jİ »* o ✓✓ "‘'v*' i /! ^ j ? ^ „ ''•* S }
^ j- L J j 4 a ) /t—lis 1J lJ İ3 1 J l- jc lj \_ ^a j <Üı ^ jA _ > - d L u j <LJw--^o

© r^ji i y i i j j iı jjü

 yet 1: Ey Peygam ber! K adınlan boşayacağınızda, onları iddetlerini

gözeterek boşayın ve iddeti de sayın. Rabb'iniz Allah'tan korkun. A paçık bir
hayâsızlık yapm aları halı bir yana, onları evlerinden çıkarm ayın, kendileri
de çıkm asınlar. Bunlar Allah'ın sınırlarıdır. Kim Allah'ın sınırlarını aşarsa,
şüphesiz kendine zulm etm iş olur. Bilemezsin, olur ki Allah, bundan sonra bir
durum ortaya çıkarıverir.

H âkim , ibn A bbas'tan nakleder: A bdüyezîd Ebû Rükâne, Ü m m ü

Rükâne'yi boşadı. Sonra M üzeyneli bir kadınla evlendi. Sonra kadın
Resûlullah'a [sallallahu aleyhi vesellem] gelerek, "Y â Resûlallah! Bu saç teli
kadar bana faydası doku nm adı" d ed i.1021 Bunun üzerine, "Ey Peygam ­
ber! Kadınları boşayacağınızda, onları iddetlerini gözeterek boşayın ve iddeti
de sayın . .. " (Talâk65/1) âyeti nâzil oldu .1022 Zehebî, "Bu rivayetin isnadı
'v â h 'tır ve bilgi yanlıştır, çünkü A bdüyezîd, İslâm dönem ine ulaşm a­
m ıştır"1023 dedi.

İbn Ebû H âtim , K atâde kanalıyla Enes'ten nakleder: Resülullah

[sallallah u aleyhi v ese llem ], Hz. H afsa'yı boşadı ve Hz. H afsa ailesine gitti.
Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Ey Peygam ber! K adınlan boşayaca­
ğınızda, onları iddetlerini gözeterek boşayın ve iddeti de say ın ..." (Talâk 65/1)

âyetini indirdi. Ve Resülullah'a, "O nu n nikâhına dön; çünkü o çok oruç

tutan, geceleri çok kıyam da duran bir hanım d ır" denildi.1024 ibn Cerîr,
K atâde'den m ürsel olarak nakleder. İbnü'l-M ünzir ise İbn Sîrîn'den
m ürsel olarak nakleder.

İbn Ebû Hâtim , M ukâtil'den nakleder: Bize ulaştığına göre "Ey

Peygam ber! Kadınları boşayacağınızda, onları iddetlerini gözeterek boşayın
ve iddeti de sayın ..." (Talâk 65/1) âyeti, A bdullah b. A m r b. As, Tufeyl b.
H âris ve A m r b. Said b. As hakkm da nâzil oldu.1025

1021 İm am S ü y û tî'n in b u rad a özetle v erd iğ i rivay etin d ev am ın d a R esü lu llah , Ebû R ükâ-
n e 'y e "B u k a d ın ı b o şa v e so n ra Ü m m ü R ü k ân e'y e d ön, on u n la e v le n " d edi (bu rivay et­
le ilg ili bk. İb n H acer, F eth u ’l-Bârî, 9/469).

1022 H âk im , el-M ü sted rek, 2/533.

1023 İb n ü 'l-M ü la k k ın , Ebû H afs Sirâcü d d in Ö m er b. A li, M u htasaru T elhîsi'z-Z ehebî (nşr. A b­
d u lla h b. H am ed el-L a h îd â n -S a 'd b. A b d u llah b. A b d ü laziz  lü H u m ey y id ), R iyad
1411, 2/951.

1024 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3359.

1025 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3359.

 Â yet 2: İddet m üddetlerini doldurduklarında onları ya meşru ölçüler
içerisinde (nikâhınız altında) tutun veya onlardan meşru ölçülere göre ayrı­
lın. İçinizden adalet sahibi iki kişiyi de şahit tutıın. Şahitliği Allah için yapın.
İşte bu, Allah'a ve ahiret gününe inananlara verilen öğüttür. Kim Allah'tan
korkarsa Allah ona bir çıkış yolu ihsan eder.

Hâkim, Câbir'den nakleder: "İddet m üddetlerini doldurduklarında on­

ları ya meşru ölçüler içerisinde (nikâhınız altında) tutun veya onlardan meşru
ölçülere göre ayrılın . . . ” (Talâk 65/2) âyeti fakir ama ailesi kalabalık Eşca'lı bir
adam hakkında nâzil oldu. Resülullah'a gelip yardım istedi. Peygam ­
ber Efendim iz [sallallahu aleyhi v esellem ], "Allah'tan kork ve sabret" buyurdu.
Çok geçmedi, o adam ın oğullarından biri bir koyun getirdi ki daha önce
düşm an bu oğullarını esir almıştı. Adam Resülullah'a gelip bunu haber
verdi. Hz. Peygamber, "Onu yiyebilirsin" buyurdular. Bunun üzerine,
"Kim Allah'tan korkarsa, Allah ona bir çıkış yolu ihsan eder" [2] âyeti nâzil
oldu.1026 Zehebî (v. 748/1348), "Bu hadis m ünkerdir" der. Ben diyorum ki:
Bu rivayetin başka şahidleri vardır.

İbn Cerîr, benzer bir rivayeti Salim b. Ebü'l-C a'd'dan nakleder.1027

ibn Cerîr, Süddî'den nakleder ve bu kişinin Avf el-Eşcaî olduğunu zik­
reder.1028 Hâkim de ibn M esud rivayetiyle aynı şekilde isim lendirir.

İbn M erdûye, Kelbî, Ebû Salih, ibn A bbas senediyle nakleder: Avf
b. M âlik e'l-Eşcaî gelip, "Y â Resûlallah, oğlum u düşm an esir aldı, anne­
si feryat edip duruyor, ne em redersiniz?" dedi. Resülullah [sallallah u aley ­

hi v e se lle m ], "Sana ve hanım ına çokça 'lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh' dem e­
nizi tavsiye ederim " buyurdular. H anım ı, "Tam am , sana ne em retm işse
yapalım " dedi. Ve bunu çokça yapm aya başladılar. D üşm an oğullarını
ihm al etti, o da düşm an sürüsünü önüne katıp babasına getirdi. Bunun
üzerine, "Kim Allah'tan korkarsa, Allah ona bir çıkış yolu ihsan eder" (Talâk

2) âyeti rıâzil oldu.1029 Hatîb el-Bağdâdî, Târih adlı eserinde Cüveybir,

1026 H âk im , el-M ü stedrek, 2/534.

1027 Taberî, C â m iu î-B ey â n , 23/447.

1028 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 23/445.

1029 Sü y û tî, D iirrü l-M en sû r, 8/197.

D ahhâk, İbn A bbas senediyle nakleder.1030 Sa'lebî, farklı bir şekilde
nakleder, ancak rivayet zayıftır. İbn Ebû H âtim de farklı bir şekilde
m ürsel olarak nakleder.

]iS \ Ü İ S L l ş y 01I S jL L

İ l & ^ 5 ı '^ Jr \ J U İ V ı o V j î j p j r ,

A yet 4: Kadınlarınız içinden âdetten kesilm iş olanlarla, âdet görm eyen­

ler hususunda tereddüt ederseniz, onların beklem e süresi üç aydır. Gebe olan­
ların beklem e süresi ise, yüklerini bırakm aları (doğum yapm alaradır. Kim
Allah'tan korkarsa, Allah ona işinde bir kolaylık verir.

İbn Cerîr, İshak b. Râhûye, Hâkim vb. Übey b. K â'b'dan nakleder­

ler: Bakara sûresindeki kadınların iddetine dair âyet (Bakara 2/228) nâzil
olduğunda insanlar "İddetleri zikredilm eyen kadınlar kaldı; henüz ha­
yız görm em iş küçükler, hayızdan kesilm iş kadınlar ve ham ile kadın­
lar" dediler. Bunun üzerine, "Kadınlarınız içinden âdetten kesilm iş olanlar­
la, âdet görm eyenler hususunda tereddüt ederseniz, onların beklem e süresi üç
aydır. Gebe olanların beklem e süresi ise, yüklerini bırakm aları (doğum yapm a­
larad ır . . . " (Talâk 65/4) âyeti nâzil oldu.1031 Rivayetin isnadı sahihtir.

M ukâtil (v. 150/767), Tefsîr'inde nakleder: H allâd b. A m r b. Cem uh,

Resûlullah'a [sallallahu aley h i v esellem ] hayız görm eyen kadınların iddetini
sordu. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu .1032

1030 B ağd âd î, T ârîhu B ağdâd, 9/85.

1031 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 23/451.

1032 M u k âtil b. Sü ley m an , E b ü l-H a s a n , T efsîr (nşr. A b d u llah M ah m u d Şeh h âte), B ey ru t

1 423,4/ 365.
 Â yet 1: Ey Peygam ber! Eşlerinin rızasını gözeterek A llah ’ın sana helâl
kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? A llah çok bağışlayan, çok esirge­
yendir.

H âkim ve N esâî, sahih bir sen ed le E n es'ten n akled er: R esû lu l-

la h 'ın [sa lla lla h u a le y h i v ese llem ] k en d isiy le birlikte oldu ğu câriyesi (M â-
riye) vardı. H z. H afsa [ra d ıy a lla h u an h â] b u n a razı olm ad ı ve P eyg am ­
b er E fen d im iz câriyesini ken d isin e h aram kıldı. B u nu n ü zerin e A llah
Teâlâ, "Ey P eygam ber! E şlerinin rızasını g özeterek A llah'ın sana helâl kıl­
dığı şeyi niçin ken dine haram ediyorsun? A llah çok bağışlayan, çok esirge­
yendir" âyetini indirdi. 1033

1033 H âk im , el-M ü stedrek, 2/535; N esâî, es -S iin e n ü l-K ü b râ , 7/578.

 Â yet 2: Allah, (gerektiğinde) yem inlerinizi bozm anızı size meşru kılm ış­
tır. Sizin yardım cınız Allah'tır. O, bilendir, hikm et sahibidir.

Z iy âed d in el-M ak d isî (v. 643/ 1245), el-1 ’.hâdisii ’l-M ulıtâre ad lı ese­
rin d e İbn Ö m er kanalıy la Hz. Ö m er'd en n akled er: R esü lu llah [sa lla lla ­

h u a le y h i v e se lle m ], Hz. H afsa'ya, "İbrahim ’in an n esin i (M âriye'yi) ken dim e

haram kıldığım ı hiç kim seye söylem e" dedi. H z. H afsa bu d urum u Hz.
 işe'y e h ab er verene k ad ar P eyg am ber E fen d im iz M âriye'ye y ak laş­
m ad ı. Bunun ü zerin e C enâb-ı H ak, "Allah, (gerektiğin de) yem inlerinizi
bozm anızı size m eşru kılm ıştır. Sizin yardım cın ız Allah'tır. O, bilendir,
hikm et sahibidir" (T ah rîm 66/2) âyetini in d ird i.1034

Bezzâr, sahih bir senedle ibn A bbas'tan nakleder: "Ey Peygamber!

Eşlerinin rızasını gözeterek Allah'ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine ha­
ram ediyorsun? Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (Tah rîm 66/1) âyeti
R esû lu llah'm nikâhlı câriyesi hakkında nâzil oldu. 1035

Taberânî, sahih bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah

[sallallahu aleyhi v esellem ], Sevde'nin yanında bal şerbeti içti. Sonra Hz. Âi-
şe'nin yanma gitti. Hz. Â işe [radıyallahu anh â], "Sende bulunan bu koku da
nedir?" dedi. Sonra Hz. H afsa'nm yanm a gitti, o da aynı şeyleri söyledi.
Bunun üzerine Resülullah, "Sanırım bu Sevde'nin yanında içtiğim şerbet­
tendir. Allah'a yemin olsun ki bir daha onu içmeyeceğim" dedi. İşte bunun
üzerine, "Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah'ın sana helâl kıldı­
ğı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir"
(Tahrîm 66/1) âyeti nâzil oldu.1036 Sahîhayn'da bu rivayetin şahid rivayetleri
vardır. Hafız İbn Hacer, "Â yetin her iki sebep için de nâzil olm uş olm ası
m uhtem eldir" der.

İbn Sa'd, A bdullah b. R âfi'den nakleder: Ü m m ü Selem e'ye, "Ey

Peygam ber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah'ın sana helâl kıldığı şeyi ni­
çin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir"

1034 Z iy â e d d in el-M a k d isî, E bû A b d u llah M u h am m ed b_ A b d ü lv âh id , el-E hâıiîsii 1-M uhtârc

(nşr. A b d ü lm elik b. A b d u llah D ah iş), B ey ru t 2000, 1/300.

1035 B ezzâr, el-M ü sn ed , 11/197.

1036 T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-K ebîr, 11/117.

(Tah rîm 66/1) âyetini sordum . Ü m m ü Selem e [rad ıyallah u an h â ], "B en im
yanım da bir tulum beyaz bal vardı. R esülullah [sallallah u aley h i v ese l­

lem ] onu sever ve parm ağıyla tadına bak ard ı" dedi. Hz. Âişe, Resû-
lullah'a, "O n u n arısı urfut ağacından yem iş olm alı" dedi. Peygam ­
ber Efendim iz de o balı kendisine haram kıldı. Bunun üzerine bu
âyet nâzil old u .1037

H âris b. Ebû Ü sâm e, M üsned adlı eserinde Hz. Âişe'den nakleder:

Hz. Ebû Bekir, M istah'a bir daha infakta bulunm ayacağına dair yem in
edince A llah [celle celâlu h û ], "Allah, (gerektiğinde) yem inlerinizi bozm anızı
size meşru kılmıştır. Sizin yardım cınız Allah'tır. O, bilendir, hikm et sahibi­
dir" (Tahrîm 66/2) âyetini indirdi. Bunun üzerine M istah'a infaka devam
etti.1038 Â yetin nüzûl sebebine dair bu rivayet gerçekten garîbdir.

ibn Ebû H âtim , İbn A bbas'tan nakleder: "Ey Peygam ber! Eşlerinin
rızasını gözeterek Allah'ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyor­
sun? Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir" (T ah rîm 66/1 ) âyeti nefsini Resû-
lullah'a [sallallah u aley h i v esellem ] hibe eden kadın hakkında nâzil old u .1039
Bu rivayet de aynı şekilde garîbdir ve senedi zayıftır.

 yet 5: Eğer o sizi boşarsa Rabb'i ona, sizden daha iyi, kendini Allah'a
veren, inanan, sebatla itaat eden, tövbe eden, ibadet eden, oruç tutan, dul ve
bâkire eşler verebilir.

Bu âyetin nüzûl sebebi ile ilgili olarak Bakara sûresinde Hz. Ö m er

rivayeti zikredildi.1040

1037 İb n S a 'd , el-T abakât, 8/137.

1038 H ey sem î, N û red d in A li b. Sü ley m an , B u ğ y etü î-B â h is an Z evâidi M ü sn ed il-H â ris (nşr.
H ü sey in A h m ed Salih el-B âk erî), M ed in e 1992, 2/913.

1039 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3362.

1040 bk . B akara sû resi, 125. ây etin in n ü z û l seb eb i.

 Â yet 2: K alem e ve (kalem tutanların) yazdıklarına andolsun ki (Resu­
lüm), sen -Rabb'inin nim eti sayesinde- mecnun değilsin.

İbnü'l-M ünzir, İbn C üreyc'den nakleder: M üşrikler R esülullah [sal­

la lla h u aley h i v esellem ] için "ön ce delidir, sonra şeytandır" diyorlardı. Bu ­

nun üzerine, " Kaleme ve (kalem tutanların) yazdıklarına andolsun ki (R esû­
lüm), sen -Rabb'inin nim eti sayesinde- mecnun değilsin" (K alem 68/2) âyeti
nâzil oldu.

 yet 4: Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.

V âhidî ve D elâil adlı eserinde Ebû N uaym , "v â h " bir senedle Hz.
 işe'den nakleder: A hlâkı Hz. Peygam ber'den daha güzel olan hiç
kim se yoktur. A shabından veya ailesinden kim onu çağırsa hem en
"b u y u r" derdi. Bunun için A llah [celle celâlu h û ], “Ve sen elbette yüce bir
ahlâk üzeresin” (K alem 68/4) âyetini indirdi.1041

1041 E bû N u ay m , D elâilü 'n -N ü bü vve, 1/181; V âh id î, E sbâbü 'n -N ü zû l, 1/443.

 Â yet 10: A labildiğine yemin eden, aşağılıkların hiçbirine itaat etm e

İbn Ebû Hâtim , Süddî'den nakleder: " A labildiğine yem in eden, aşa­
ğılıkların hiçbirine itaat etme" [10] âyeti A hnes b. Şerîk hakkında nâzil
oldu.1042 İb n ü l-M ü n zir, benzer bir rivayeti K elbî'den nakleder. İbn Ebû
Hâtim , M ücâhid'den nakleder: Bu âyet Esved b. A bdüyeğûs hakkında
nâzil oldu.

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: Resülullah'a, “A labildiğine ye­

min eden aşağılıkların, daim a kusur arayıp kınayan, durm adan la f götürüp
getiren hiçbirine itaat etme" (K alem 68/10-11) âyetleri nâzil oldu. " ... bütün
bunlardan sonra bir de soysuzlukla dam galanm ış kim seler ..." [13] âyeti
nâzil olana kadar onun kim olduğunu bilem edik. Â yet indikten son­
ra biz onun, koyunun kulağı ucundaki küpe gibi küpesi olduğunu
öğrendik.1043

• J 14l i c js jâ E jf c &

 yet 17: Biz, vaktiyle "bahçe sahipleri" ne bela verdiğim iz gibi, onlara
da bela verdik. H ani onlar (bahçe sahipleri), sabah olurken (kimse görm eden)
onu (m ahsullerini) devşireceklerine yemin etmişlerdi.

İbn Ebû Hâtim , İbn Cüreyc'den nakleder: Ebû Cehil Bedir G azve­
si günü, "O n ları yakalayıp iplerle bağlayın ve kim seyi öldürm eyin"
dedi. Bunun üzerine, "Biz, vaktiyle 'bahçe sahipleri' ne bela verdiğim iz gibi,
onlara da bela verdik. H ani onlar (bahçe sahipleri), sabah olurken (kim se g ör­
m eden) onu (m ahsullerini) devşireceklerine yem in etm işlerdi" (K alem 68/17)

âyeti nâzil oldu. Yani A llah Teâlâ bahçe sahiplerine bela verdiği gibi
onlara da bela verm e gücü ve kudretindedir, diyordu.1044

1042 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3364.

1043 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 23/583.

1044 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3365.

 Â yet 12: Onu sizin için bir ibret ve öğüt yapalım ve belleyici kulaklar
onu bellesin diye.

İbn Cerîr, İbn Ebû H âtim ve Vâhidî, Büreyde'den nakleder: R esû­

lullah [sallallah u a ley h i v ese llem ], Hz. Ali'ye, "Seni kendim e yaklaştırm ak ve
asla uzaklaştırm am ak, sana öğretm ek ve senin de iyice anlam anla em rolun-
dum. Senin iyice anlam an üzerinde bir haktır" buyurdu. Bunun üzerine,
"Onu sizin için bir ibret ve öğüt yapalım ve belleyici kulaklar onu bellesin
diye" âyeti nâzil oldu.1045 İsnadı sahih değildir.
 © *_»l j x *j jJjLS» J U -
* * ^

A yet 1: Bir soran inecek azabı sordu:

N esâî ve ibn Ebû Hâtim , ibn A bbas'tan nakleder: " Bir soran inecek
azabı sordıı" âyetindeki kişi N adr b. H âris'tir. N adr şöyle dem işti: "Ey
Allahım, eğer bu senin katından bir hak ise gökten başım ıza taş yağdır" (Enfâl
8/32). ibn Ebû Hâtim , Süddî'den nakleder: "Bir soran inecek azabı sordu"
âyeti M ekke'de N adr b. H âris hakkında nâzil oldu. Zira Nadr, “Ey A l­
lahını, eğer bu senin katından bir hak ise . .. " dem işti. Ve onun azabı Bedir
günü başına geldi.1046

A yet 2: inkarcılar için; ki onu savacak yoktur.

İbn ü l-M ü n zir, H asan'dan nakleder: "Bir soran inecek azabı sordu"
[i] âyeti nâzil olduğunda insanlar "Azap kim in başına gelecek" dediler.
Bunun üzerine "İnkârcılar için; ki onu savacak yoktur" [2] âyeti nâzil oldu.
 0 İ U p £ İ > n u i . Ûl Ij J U i j j l ^ ^15 AJİ £ \ ^ J \ j i

0 I j ^ I \Zj A J A ' J j Î j ll^ li J l

 yet 1-2: (Resûlüm !) De ki: Cinlerden bir topluluğun (benim okudu­

ğum Kur'an':) dinleyip de şöyle söyledikleri bana vahyolunm uştur: Gerçekten
biz, doğru yola ileten harikulade güzel bir Kur'an dinledik de ona iman ettik.
(Artık) kim seyi R abbim iz’e asla ortak koşmayacağız.

Buhârî, Tirm izî vb. İbn A bbas'tan [rad ıy allah u an lı] nakleder: Resûlul-
lah [sallallah u aley h i v ese llem ], cinlere Kur'an okum adı ve onları da görm e­
di. Bir gün Resûl-i Ekrem ashabı ile birlikte U kâz panayırına doğru gi­
diyordu. O sırada şeytanlarla sem a haberleri arasına engel konulm uş
ve ü zerlerine ateş parçaları gönderilm işti. Bunun üzerine şeytanlar
kavim lerine döndüler. A rkadaşları, "Bu, m utlaka yeni m eydana gelen
bir hadise sebebiyledir. Yeryüzünün doğularını ve batılarım dolaşıp
araştırın ve yeni hadiseyi öğrenin!" dediler. A raştırm aya başladılar.
Bunlardan bir grup da Tihâm e taraflarına geldiler. O sırada R esülullah
[sallallahu a ley h i v esellem ] Nahle'de ashabına sabah nam azını kıldırm akta
idi. K ur'an'ı duyunca onu dinlediler ve, "İşte sem a haberleri ile ara­
m ıza giren engel bu radadır" diyerek kavim lerine geri döndüler. Ve,
"Gerçekten biz, hârikulâde güzel bir Kur'an dinledik" dediler. Bunun üze­
rine A llah Teâlâ, cinlerin sözlerini A llah R esûlü'ne ulaştırm ak üzere,
"(Resûlüm!) De ki: Cinlerden bir topluluğun (benim okuduğum Kur'an'ı)
dinleyip de şöyle söyledikleri bana vahyolunm uştur: Gerçekten biz, doğru yola
ileten hârikulâde güzel bir Kur'an dinledik de ona iman ettik. (Artık) kim seyi
Rabbimiz'e asla ortak koşm ayacağız ” âyetlerini indirdi.1047

 yet 6: Şu da gerçek ki insanlardan bazı kim seler, cinlerden bazı kim se­
lere sığınırlardı da onların taşkınlıklarını artırırlardı.

İb n ü l-M ü n zir ve İbn Ebû Hâtim , Kerdem b. Ebü's-Sâib'den [rad ıyal-

lah u anh] nakleder: Bir ihtiyacım ızdan dolayı babam la birlikte M edine-i
M ünevvere'ye doğru yola çıktık. R esûlullah'in [sallallahu aleyhi vesellem ]

yeni anılm aya başlandığı günlerdeydi. G ecelem ek için bir davar çoba­
nının yanm a sığındık. Gece yarısı olunca bir kurt geldi ve bir kuzuyu
kaptı. Ç oban hem en yerinden fırlayıp, "E y bu vadinin A m ir'i ben se­
nin kom şun um " dedi. K endisini görm ediğim iz bir m ünadi seslendi:
"E y Serhan, kuzuyu gönder." Kuzu koşarak geldi ve sürüye katıldı.
İşte bunun üzerine A llah [celle celâ lu h û ], M ekke'de bulunan Resûlullah'a,
"Şu da gerçek ki insanlardan bazı kim seler, cinlerden bazı kim selere sığınır­
lardı da onların taşkınlıklarını artırırlardı" [6] âyetini indirdi.1048

1047 Bu riv ay etten sonra m atb u n ü sh ad a İb n ii'l-C ev zî'd en b ir riv ay et n ak led ilm iş, an cak
yazm a n ü sh ad a b u lu n m am ak tad ır.

1048 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3377; E b ü 'ş-Ş ey h , el-A zam e, 5/1664. Bu rivayetten so n ra m atbu
n ü sh a d a İb n S a 'd ve H erâitî'd en o lm ak ü zere iki rivay et nak led ilm iş. A n cak bu riv ay et­
le r y azm a n ü sh a d a b u lu n m am ak tad ır.
 Â yet 16: Şayet doğru yolda gitselerdi, bu hususta kendilerini denem em iz
için onlara bol su verirdik.

Ve M ukâtil'den nakleder: "Şayet doğru yolda gitselerdi, bu hususta

kendilerini denem em iz için onlara bol su verirdik" (C in 72/16) âyeti, başla­
rına gelen yedi yıllık kıtlık esnasında K ureyş kâfirleri hakkm da nâzil
old u .1049

© h i-l İ l ~ ^ i J c r l l J l J\ j

 yet 18: M escidler şüphesiz Allah'ındır. O halde, Allah ile birlikte kim ­
seye yalvarm ayın (ve kulluk etmeyin).

ibn Ebû H âtim , Ebû Salih kanalıyla ibn A bbas'tan nakleder: C in­
ler, "Y â Resûlallah, bize izin ver; seninle birlikte senin m escidinde n a­
m azlarda biz de hazır bu lu nalım " dediler. Bunun üzerine A llah [celle

celâlu h û ], "M escidler şüphesiz Allah'ındır. O halde, Allah ile birlikte kim seye
yalvarm ayın" âyetini indirdi.1050

İbn C erîr, Said b. C übeyr'd en n akled er: C in ler R esü lu llah 'a [sa lla l­

la h u a le y h i v e se lle m ], "E y A lla h 'ın elçisi, biz sen d en çok u zaktay ız, m es-
cid lere n asıl g elelim ?" veya, "E y A llah 'ın elçisi, biz send en çok u zak ­
tayız, sen in le n asıl n am azlard a b erab er b u lu n alım ?" dediler. B u nu n
ü zerin e, "M escid ler şü phesiz A llah'ındır. O halde, A llah ile birlikte kim se­
ye yalvarm ayın" âyeti n âzil o ld u .1051

0 A jji ja J^-'\ j S-\ 4JÜİ ^ $ J> }, j 5

 yet 22: De ki: Gerçekten (bana bir kötülük dilerse) Allah'a karşı beni
kim se him aye edem ez, O'ndan başka sığınacak kim se de bulamam.

1049 B u rivay etin b ir ö n cek i riv ay etin n ak led ild iğ i İb n ü 'l-M ü n zir veya İbn E bû H âtim 'd en
n a k led ilm esi m ü m k ü n d ü r. Z ira a tıf b ir ö n cek i riv ay eted ir. A n cak h e r iki tefsirin ilg ili
k ısım la rı g ü n ü m ü z e u la şm a m ıştır (ayrıca bk. M u k âtil, Tefsîr, 4/464).

1050 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3378.

1051 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 23/665.

 İbn Cerîr, H adram î'den nakleder: K endisine anlatıldığına göre cin­
lerin eşrafından ve tabileri olan biri, "H z. M uham m ed [sallallah u aleyhi

v ese llem ], kendisini korum am ızı istiyor. Onu ben korum am altına alıyo­
ru m " dem iş. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "De ki: Gerçekten (bana
bir kötülük dilerse) Allah'a karşı beni kim se him aye edemez, O'ndan başka
sığınacak kim se de bulam am ” âyetini in d ird i.1052
 © jş S d ııt f ç

 yet 1: Ey örtünüp bürünen!

Bezzâr ve Taberânî, zayıf bir senedle Câbir'den naklederler: K u­

reyş, D ârünnedve'de toplanıp, "Şu adam a öyle bir isim verin ki in­
sanlar onun etrafından dağılsınlar" dediler. Kim isi, "O bir kâhindir"
derken, bazıları, "H ayır, o bir kâhin değildir" dediler. Kim ileri, "O de­
lid ir" dediler. D iğerleri, "H ayır, o bir deli değildir" dediler. Kim isi de,
"O bir bü yü cü dür" derken diğerleri, "H ayır, o bir büyücü de değildir"
dediler. Bu durum Resülullah'a [sallallahu aley h i v esellem ] u laşınca üzüntü­
sünden elbisesine bürünüp durdu. Bunun üzerine Cebrâil [aley h isselâm ]

kendisine gelip, "Ey örtünüp bü rü n en !” (M ü zzem m il 73/ 1) ve "Ey bürünüp

sarın an !” (M ü d d e ssir 74/1) dedi. 1053

İbn Ebû H âtim , İbrah im en-N ehaî'den nakleder: "Ey örtünüp bü ­

rünent" ( M ü z z e m m il 73/1) âyeti R esülullah, kadife bir elbise giym iş h al­
de iken nâzil o ld u .1054

1053 T aberânî, el-M u''cem ü'l-Evsat, 2/319; H ey sem î, K eşfü l-E s tâ r , 3177.
 Âyet 20: (Resûlüm!) Senin, gecenin üçte ikisine yakın kısmını, (bazan)
yarısını, (bazan da) üçte birini yatmadan (ibadetle) geçirdiğini ve beraberinde
bulunanlardan bir topluluğun da (böyle yaptığım ) Rabb'in elbette biliyor. Gece
ve gündüzü (içinde olup bitenleri iyiden iyiye) ölçüp biçen ancak Allah'tır. O
sizin, bunu sayamayacağınızı bildiği için, sizi bağışladı. Artık, Kur'an'dan kola­
yınıza geleni okuyun. Allah bilmektedir ki içinizde hastalar bulunacak, bir kıs­
mınız Allah'ın lutfundan (nzık) aram ak üzere yeryüzünde yol tepecekler, diğer
bir kısmınız da Allah yolunda çarpışacaklardır. O halde Kur'an'dan kolayınıza
geleni okuyun. Namazı kılın, zekâtı verin, Allah'a gönül hoşluğuyla ödünç ve­
rin. Kendiniz için önden (dünyada iken) ne iyilik hazırlarsanız Allah katında
onu bulursunuz; hem de daha üstün ve mükâfatça daha büyük olm ak üzere.
Allah'tan mağfiret dileyin, şüphesiz Allah çok bağışlayıcı, çok esirgeyicidir.

H âkim , Hz. A işe'den nakleder: "Ey örtünüp bürünen (Resûlüm !) Bi­

razı hariç, geceleri kalk nam az kıl" (M ü zzem m il 73/1-2) âyeti nâzil olduğun­
da m üm inler bir yıl boyunca gece nam azına kalktılar. A yaklarının altı
şişm eye başlayınca, "(Resûlüm !) Senin, gecenin üçte ikisine yakın kısm ım,
(bazan) yarısını, (bazan da) üçte birini yatm adan (ibadetle) geçirdiğini'' [20]
âyeti nâzil oldu.1055 ibn Cerîr, benzer bir rivayeti İbn A bbas ve başkala­
rından nakleder.

1055 H âk im , el-M ü stedrek, 2/548.

 Â yet 1: Ey bürünüp sarınan (Resûlüm )!

 yet 2: K alk ve (insanları) uyar.

 yet 3: Sadece Rabb'ini büyük tam.

 yet 4: Elbiseni tertemiz tut.

Buharı ve M üslim , Câbir'den nakleder: R esülullah [sallallah u aleyhi

vesellem ] buyurdu: Hira'da bir ay kaldım O radaki ikam etim i bitirince oradan
ayrılıp vadiye indim. Bana seslenildi am a hiç kim seyi görem edim . Başım ı kal­
dırıp yukarı baktığım da Hira'da b a m vahiy getiren m eleği gördüm . Eve dön­
düm ve, "Beni örtün, beni örtün" dedim. Ve Allah [celle celâlu hû ], "Ey bürünüp
sarm an (Resûlüm )! Kalk, ve (insanları) uyar" âyetlerini indirdi.

Taberânî, zayıf bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: Velîd b. M u-

gîre K ureyşliler için bir ziyafet hazırladı. Yem ekten sonra, "B u adam
hakkm da ne diyorsunuz?" dedi. Bir kısm ı, "O büyü cü dür" derken bir
kısm ı, "H ayır, büyücü d eğildir" dedi. Bir kısm ı "O kâhindir" derken
bazıları, "O kâhin değildir" dediler. Bazıları, "O bir şairdir" dedi. D i­
ğerleri, "Şair d eğildir" dediler. Bir kısm ı, "E skilerd en nakledilen bir
bü yü d ü r" dediler. Bu durum Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] ula­
şınca çok üzüldü, başım göğe çevirip örtüsüne büründü. Bunun ü ze­
rine A llah [celle celâ lu h û ], "Ey bürünüp sarınan (Resûlüm )! [lj. Kalk, ve (in­
sanları) uyar [21. Sadece Rabb'ini büyük tanı [31. Elbiseni tertem iz tut 14]. Kötü
şeyleri terket [5]. Yaptığın iyiliği çok görerek başa kakm a [6]. Rabb'inin rızasına
erm ek için sabret" [7] âyetlerini indirdi. 1056

A yet 11-14: Tek olarak yaratıp, kendisine geniş servet ve gözü önünde
duran oğullar verdiğim, kendisi için (nim etleri önüne) serdikçe serdiğim o
kim seyi bana bırak!

H âkim , sahih olduğunu ifade ederek İbn A bbas'tan nakleder: Velîd

b. M ugîre, Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] geldi. Resûl-i Ekrem, ona
Kur'an okudu. Velîd biraz yum uşar gibi oldu. Ebû Cehil, bunu du ­
yunca Velîd'e gelip, "E y am ca senin kavm in sana verm ek üzere senin
için m al toplam ak istiyor. Çünkü sen M uham m ed'e m uhtaç olup ona
yöneld in" dedi. Velîd, "K u reyş de bilir ki onların en zengini ben im "
dedi. Ebû Cehil, "O halde onun hakkm da öyle bir şey söyle ki senin
onu inkâr ettiğini ve ondan hoşlanm adığını kavm in bilsin " dedi. Velîd,
"N e söyleyeyim ? Vallahi, içinizde şiiri benden iyi bilen kim se yoktur,
recezi, kasideyi, cinlerin şiirlerim benden daha iyi bilen yoktur. Vallahi
onun söyledikleri bunların hiçbirine benzem iyor. Vallahi, onun söyle­
diğinde bir tatlılık var, onun apayrı bir lezzeti var, altındaki her sözü
yıkıyor ve hepsinin üstüne çıkıyor, hiçbir söz onun üstüne çıkam ıyor"
dedi. Ebû Cehil, "K avm in, sen onun aleyhinde bir şey söylem eden sen­
den razı olm az" dedi. Velîd, "B ırak beni biraz dü şü neyim " dedi. Velîd
düşündü ve, "B u nakledilen bir büyüdür, başkalarından n aklediyor"
dedi. Bunun üzerine, " Tek olarak yaratıp, kendisine geniş servet ve gözü
önünde duran oğullar verdiğim, kendisi için (nim etleri önüne) serdikçe serdi­
ğim o kim seyi bana bırak!" (M ü d d e ssir 74/11-14) âyeti nâzil oldu. Buhârî'nin
şartlarına göre sahihtir.1057 İbn C erîr ve ibn Ebû Hâtim , farklı senedler-
le benzer rivayetleri naklederler.

 yet 30: Ü zerinde on dokuz (m uhafız m elek) vardır.

İbn Ebû H âtim ve el-Ba's adlı eserinde Beyhakî, Berâ b. Âzib'den

nakleder: Bir grup yahudi R esû lu llah'in ashabından birine cehenne­
m in korucularının sayılarını sordular. O da gelip Resûl-i Ekrem 'e [sallal­

lahu aleyhi vesellem] bunu haber verince hem en o anda, " Ü zerinde on dokuz
(m uhafız m elek) vardır" [30] âyeti nâzil oldu.1058

l l i i VI L S İS Jr H j VI jü ) \ İL b jr [J j

T j CiLtjl I^ L İ JJ! SlSjJ54»LifJI I_jJjl ^ J J I jiZ -L 'J

^ (j_» j j ı J j j i Ş j j ı ^ jji 4»u ji

f i
j J İ ı j_ ^ d ü J İ ' ^ i İ ^ & i s i s h S l ^ ^ ji & i }

© ^ id j VI ^ VI d u p ^ U } İI_ L :^

 yet 31: Biz cehennem in işlerine bakmakla ancak m elekleri görevlen-

dirm işizdir. Onların sayısını da inkarcılar için sadece bir imtihan (vesilesi)
yaptık ki böylelikle, kendilerine kitap verilenler iyiden iyiye öğrensin, iman
edenlerin imanını artırsın; hem kendilerine kitap verilenler hem m üm inler
şüpheye düşmesinler, kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler de, "Allah bu
m isalle ne dem ek istem iştir k i? ” desinler. İşte A llah böylece, dilediğini sapık­

1057 H âk im , el-M ü sted rek, 2/550.

1058 B ey h ak î, et-Ba's- v e ’ıı-N ü şû r, 1/269; İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3383.

lıkta bırakır, dilediğini doğru yola eriştirir. Rabb'inin ordularım , kendisinden
başkası bilmez. Bu ise, insanlık için ancak bir öğüttür.

ibn Ebû Hâtim , ibn İshak'tan nakleder: Ebû Cehil bir gün, "E y
Kureyş topluluğu, M uham m ed cehennem de size azap edecek olan
A llah'ın askerlerinin on dokuz olduğunu iddia ediyor. Siz sayıca in­
sanların en kalabalığısınız. Sizden yüz kişi onlardan birinin hakkın­
dan gelem eyecek m i?" dedi. A llah [celle celâlu h û ], "Biz cehennem in işlerine
bakm akla ancak m elekleri görevlendirm işizdir” [3 1 ] âyetini indirdi. Benzer
bir rivayeti K atâde'den nakleder: "B ize zikredildiğine göre" deyip aynı
rivayeti zikreder. 1059

ibn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: "Ü zerinde on dokuz (m uhafız

m elek) vardır” [30] âyeti nâzil olduğunda K u reyş'ten E b ü l-E şed adında
biri, "E y K ureyş topluluğu, on dokuz sizi korkutm asın. Ben onlardan
onunu sağ om uzum la, dokuzunu da sol om uzum la sizden savarım "
dedi. Bunun üzerine C enâb-ı H ak, "Biz cehennem in işlerine bakm akla an ­
cak m elekleri görevlendirm işizdir" [3i] âyetini indirdi.1060

 yet 52: Daha doğrusu onlardan her biri, kendisine, (önünde) açılm ış
sahifeler (İlâhî vahiy) verilm esini istiyor.

İbnül-M ünzir, Süddî'den nakleder: M üşrikler, "Eğer Muhammed

söylediklerinde doğru ise bizden her birimizin başının altında cehennem ­
den emin olduğumuz ve beratım ızın yazılı olduğu birer sayfa yapsa" de­
diler. Bunun üzerine, "Daha doğrusu onlardan her biri, kendisine, (önünde)
açılmış sahifeler (İlâhî vahiy) verilmesini istiyor” [52] âyeti nâzil oldu.

1059 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 8/2698.

1060 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3384

 © L j ^ i ) Ü jU J * V

 yet 16: (Resûlüm !) onu (vahyi) çarçabuk alm ak için dilini kım ıldatma.

Buhârî ve M üslim , İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah [sallallah u

a ley h i vese llem ] kendisine vahiy geldiğinde onu ezberlem ek için dilini ha­
reket ettirird i. A llah [ceile celâlu h û ], "(Resûlüm!) onu (vahyi) çarçabuk alm ak
için dilini kım ıldatm a" [16] âyetini indirdi.

Âyet 34-35: Layıktır (o azap) sana, layık! Evet, layıktır sana (o azap) layık!

İbn C erîr, A vfî kanalıyla İbn A b b as'tan nakleder: "Ü zerinde on d o­

kuz (m uhafız m elek) vardır" (M ü d d e ssir 74/30) âyeti nâzil old u ğu nd a Ebû
C ehil, K ureyş'e, "A nalarınız size ağlasın, İbn Ebû K ebşe (R esû lu llah'ı
k asted iyo r) size, cehennem bek çilerin in on dokuz oldu ğu nu h aber
veriyor. Siz ki bu kadar kalabalıksınız; sizden on kişi ceh en nem bek-
çilerinden birinin h akkın d an gelem eyecek m i?" dedi. Bunun üzerine
A llah [celle ce lâ lu h û ] p eygam berine, Ebû C ehil'e gitm esini ve ona, " L a­
y ıktır (o azap) sana, lay ık! Evet, layıktır sana ( o azap) layık!" (K ıy â m e 75/34­

35) d em esini vahyetti.1061

N esâî, Said b. Cübeyr'den nakleder: Said, îbn A bbas'a sordu: "Y a­

zıklar olsun san a" ifadesi R esû lu llah 'm [sallallah u aley h i vesellem ] kendi
söylediği bir şey m i idi, yoksa A llah'ın ona em rettiği bir şey m i idi? İbn
Abbas: O R esû lu llah'm söylediği bir ifade idi, Cenâb-ı A llah onu sonra
indirdi.1062

1061 Taberî, C â m iu î-B ey ân , 24/28.

1062 N esâî, es-S ü n en ü l-K ü b râ , 10/321.

 0 r J Lo-^S->j aIj*- ^LrJsJ I ü j

 yet 8: Onlar, kendi canları çekm esine rağmen yem eği yoksula, yetim e
ve esire yedirirler.

İb n ü l-M ü n zir, İbn A bbas'tan, "Onlar, kendi canları çekm esine rağ­
men yem eği yoksula, yetim e ve esire yedirirler" [8] âyetiyle ilgili olarak nak­
leder: R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] m üslüm anları esir alm azdı, b i­
lakis bu âyet m üşrik esirler hakkm da inm iştir. O nları esir alıyorlar ve
ağır işlerde çalıştırıyorlardı. Bu âyet onlar hakkm da inm iştir. Resûl-i
Ekrem onlara iyi davranm ayı em rederdi.

0 t jJ Z & İİ3 c 4 \ j P o i } \l\j

 yet 20: N e yana bakarsan bak, (yığınla) nim et ve ulu bir saltanat g ö ­
rürsün.
 İbnü'l-M ünzir, İkrim e'den nakleder: Hz. Ö m er [rad ıy allah u an h ] bir
gün R esû lu llah'm [sallallah u aley h i vesellem ] yanm a girdi. Peygam ber Efen­
dim iz hurm a dallarından örülm üş bir hasırın üzerinde uyum akta idi
ve hasırın izi yanm a çıkm ıştı. Hz. Ö m er bunu görünce ağlam aya başla­
dı. Hz. Peygam ber, " Seni ağlatan nedir?" diye sordu. Hz. Ö m er [rad ıyal-

la h u a n h ], "K isrâ'y ı ve sahip olduğu hüküm ranlığı, H ürm üz'ü ve sahip

olduğu hüküm ranlığı, H abeş kralını ve sahip olduğu hüküm ranlığı
düşündüm , bir de siz A llah 'ın elçisi iken dallardan örülm üş bir hasır
üzerinde uyuduğunuzu gözüm ün önüne getirdim de ona ağladım "
dedi. Resülullah, "Dünyanın onların, ahiretin de bizim olm asına razı olm az
mısın ? " buyurdu. Bunun üzerine yüce Allah, "Ne yana bakarsan bak, (yı­
ğınla) nim et ve ulu bir saltanat görürsün" [20] âyetini indirdi.1063

 yet 24: A rtık Rabb'inin hükm üne (boyun eğip) sabret; onlardan hiçbir
günahkâra yahut hiçbir nanköre boyun eğme.

A b d ü rrezzâk , ib n C erîr ve İbn ü 'l-M ü n zir, K atâd e'd en n akled er:

K atâd e'ye u laştığ ın a g ö re Ebû C ehil, "E ğ e r M u h a m m ed 'i n am az k ı­
larken g ö recek olu rsam m u tlak a b o y n u n a b a sa ca ğ ım " dedi. B u n u n
ü zerin e A llah Teâlâ, "A rtık R abb'inin hü km ü n e (boyun eğip) sabret; o n ­
lardan hiçbir gü n ahkâra, yahu t hiçbir n an köre boyun eğ m e" ây etin i in ­
d ird i.1064

1063 Sü y û tî, D ü rrü î-M en sû r, 8/377.

1064 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 24/115; A b d ü rrezzâk , Tefsîr, 3/378.

 © o ^ v ı ^ ı f jJ jjı S ı ;

 yet 48: Onlar, kendilerine, 'Allah'ın huzurunda eğilin!" denildiği va­

kit eğilmezler.

İbn ü l-M ü n zir, M ücâhid'den nakleder: "Onlar, kendilerine, 'Allah'ın

huzurunda eğilin!' denildiği vakit eğilm ezler" [48] âyeti Sakîfliler hakkında
nâzil oldu.
 Â yet 1-2: Birbirlerine neyi soruyorlar? Büyük haberi mi?

ibn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , H asan'dan nakleder: Resülullah [sal­

lallah u aleyhi vesellem ] peygam ber olarak gönderilince K ureyşliler kendi

aralarında birbirlerine onun durum unu sorm aya başladılar. Bunun
üzerine, "Birbirlerine neyi soruyorlar? Büyük haberi m i” [1 -2] âyetleri nâ­
zil old u .1065
 Â yet 10: "Çürüm üş kem ikler olduktan sonra mı ? " derler.

 yet 12: Bu dönüş, sadece bir seslenm eye bakar.

Said b. M ansûr, M uham m ed b. K â'b'dan nakleder: Çürüm üş ke­

mikler olduktan sonra mı?' derler” (N âziât 79/10) âyeti nâzil olduğunda Ku­
reyş kâfirleri, "Ö lü m d en sonra diriltilecek olursak biz gerçekten h ü s­
rana u ğrarız" dediler. Bunun üzerine, "Bu dönüş, sadece bir seslenm eye
bakar" (N â z iâ t 79/12) âyeti nâzil o ld u .1066
 Âyet 42-44: Sana kıyameti sorarlar: "Gelip çatması ne zamandır?" (der­
ler). Sen onu nereden bilip bildireceksin! Onun nihaî ilmi yalnız Rabb'ine aittir.

H âkim ve İbn Cerîr, Hz. Â işe'den nakleder: N âziât sûresi 42-44.

âyetleri nâzil olana kadar Resülullah'a [sallallah u aleyhi vesellem ] kıyam et
saati soru lu rd u.1067

İbn Ebû H âtim , Cüveybir, Dahhâk, İbn A bbas senediyle nakleder:

M ekke m üşrikleri Resülullah'a [sallallahu aley h i vesellem ] alaylı bir şekilde,
"K ıyam et ne zam an k op acak?" diye sordular. Bunun üzerine, "Sana
kıyam eti sorarlar: Gelip çatm ası ne zam andır?” (Nâziât 72/42) âyetinden sûre
sonuna kadarki kısım nâzil oldu.

Taberânî ve ibn Cerîr, Târik b. Şihâb'dan nakleder: R esülullah [sal­

lallah u a ley h i v esellem ], "Sen onu nereden bilip bildireceksin! Onun nihaî ilmi
yalnız Rabb'ine aittir" (N âziât 79/43-44) âyetleri nâzil oluncaya kadar kıya­
m et saatini çokça zikrederdi.1068 İbn Ebû Hâtim , benzer bir rivayeti Ur-
ve'den nakleder.

1067 H âk im , el-M ü stedrek, 1/46.

1068 T aberânî, el-M u 'cem iiî-K eb îr, 8/322; Taberî, C â m iu l-B ey ân , 24/213.
 Âyet 1-2: Âmânın kendisine gelm esinden ötürü yüzünü ekşitti ve çevirdi.

Tirm izî ve H âkim , Hz. Â işe'den nakleder: " Yüzünü ekşitti ve çe­
virdi" [l] âyetleri âm â olan İbn Ü m m ü M ektûm hakkm da nâzil oldu.
Hz. Peygam ber'e gelerek, "Y â Resûlallah, beni irşad et" dedi. Bu es­
nada R esûlullah'in yanında m üşriklerin büyükleri vardı. Resûl-i Ek­
rem [sallallah u aley h i v ese llem ], İbn Ü m m ü M ektûm 'dan yüz çevirip diğer­
lerine döndü. İbn Ü m m ü M ektûm , "Sözlerim d e bir yanlışlık m ı var"
diye sordu. Peygam ber Efendim iz, “H ayır" buyurdu. Bunun üzerine,
"Â m ânın kendisine gelm esinden ötürü yüzünü ekşitti ve çevirdi" (A b ese 80/1­

2) âyetleri nâzil oldu. Ebû Ya'lâ benzer bir rivayeti En es'ten nakleder.

İb n ü l-M ü n zir, İkrim e'den nakleder: " Kahrolası insan! N e in k â r a ­

dır!" (A bese 80/17) âyeti U tbe b. Ebû Leheb hakkm da nâzil oldu. Utbe,
"Y ıld ızların rabbini inkâr ettim " dediğinde nâzil oldu.
 Â yet 28-29: Sizden doğru yolda gitm ek isteyenler için bir öğüttür. Â lem ­
lerin Rabb'i Allah dilem edikçe siz dileyem ezsiniz.

İbn Cerîr ve İbn Ebü Hâtim, Süleym an b. M usa'dan nakleder: "Siz­

den doğru yolda gitm ek isteyenler için de" (Tekvîr 28) âyeti nâzil olduğunda
Ebû Cehil, "Bu iş bizim işimiz, istersek doğru oluruz, istem ezsek doğru
olm ayız" dedi. Bunun üzerine Allah [celle celâluh û], " Âlemlerin Rabb'i A l­
lah dilemedikçe siz dileyemezsiniz" (Tekvîr 81/29) âyetini indirdi.1069 İbn Ebû
H âtim , benzer rivayeti Bakıyye, Am r b. M uham m ed, Zeyd b. Eşlem,
Ebû Hüreyre senediyle nakleder. İbnül-M ünzir, Süleym an, Kasım b.
M uhaym ire senediyle benzer bir rivayet nakleder.
 0 rJS \ Sz's I j> u S ıır y i ı # u

 yet 6: £y im an ! Rabb'ine karşı seni aldatan nedir?

İbn Ebû Hâtim , İkrim e'den nakleder: "Ey insan! Rabb'ine karşı seni
aldatan nedir?” âyeti Ü bey b. H alef hakkında nâzil oldu .1070
 Â yet 1: Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun!

N esâî ve İbn M âce, sahih bir senedle İbn A bbas'tan nakleder:

R esülullah [sallallah u aley h i vesellem ] M edine'ye geldiğinde M edine halkı
ölçü ve tartı bakım ından insanların en kötüleri idiler. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ], "Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun!"
âyetini indirdi. O ndan sonra ölçülerini düzelttiler.1071
 i*
> id i

 yet 5: İnsan neden yaratıldığına bir baksın!

İbn Ebû Hâtim , İkrim e'den nakleder: "İnsan neden yaratıldığına bir
baksın!" âyeti Ebü'l-Eşed hakkm da nâzil oldu. Bir deri üzerinde durur
ve, "K im beni buradan kım ıldatabilirse ona şöyle şöyle m ükâfat var"
diyordu. Ve şöyle derdi: "M uham m ed, cehennem bekçilerinin on do­
kuz olduğunu iddia ediyor. Ben tek başım a onlardan onuna yeterim ,
kalan dokuzuna da siz y etersin iz."1072

1072 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3415.

 Â yet 6: Sana (Kur'an'ı) okutacağız, sen hiç unutmayacaksın.

Taberânî, İbn A bbas'tan nakleder: Cebrâil [aleyhisselâm] Resülullah'a

vahiyle geldiğinde daha valiyi bitirm eden, Peygam ber Efendim iz [sal­

lallah u aley h i v ese llem ] unuturum korkusuyla o vahyi baştan okum aya
başlardı. A llah [celle celâlu h û ], "Sana (Kur'an'ı) okutacağız, sen hiç unutm a­
yacaksın" âyetini indirdi.1073 Rivayetin senedinde Cüveybir vardır ki
gerçekten zayıf biridir.
 Âyet X: (Resulüm!) Dehşeti her şetfi kaplayan kıyametin haberi sana geldi mi?

İbn C erîr ve İbn Ebû Hâtim , K atâde'den nakleder: C enâb-ı H ak

cennetteki şeyleri anlatınca dalâlet ehli buna şaşırdılar. Bunun üzerine
A llah [celle celâlu h û ], " (Resûlüm !) D ehşeti her şeyi kaplayan kıyam etin haberi
sana geldi m i?” (G âşiye 88/1) âyetini indirdi. 1074
 ı3

 yet 27: Ey huzura kavuşm uş insan!

ibn Ebû Hâtim , Büreyde'den nakleder: "Ey huzura kavuşm uş in­

san!" [Fecr 89/27) âyeti Hz. H am za hakkında nâzil oldu .1075

İbn Ebû Hâtim, Cübeybir, Dahhâk, ibn Abbas'tan nakleder: Resûlullah

[sallallahu aleyhi vesellem ], "Kim. Rûme Kuyusu ’nu satın alır da bizi mutlu ederse, Allah
ona mağfiret edecektir "buyurdu. O kuyuyu Hz. Osman satın aldı. Hz. Peygam­
ber, "İnsanların ondan su içmeleri için vakfeder misin ? " diye sordu. Hz. Osman,
"Evet" dedi. Bunun üzerine Allah Teâlâ Hz. Osman hakkında, "Ey huzura
kavuşmuş insan!" âyetini indirdi.1076

1075 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3430.

1076 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3430.

 Â yet 1-4: (Karanlığı ile etrafı) bürüyüp örttüğü zam an geceye, açılıp
ağardığı vakit gündüze, erkeği ve dişiyi yaratana yem in ederim ki işleriniz
başka başkadır.

İbn Ebû H âtim vb. H akem b. Ebân, İkrim e, İbn A bbas senediyle
nakleder: Bir adam ın hurm a ağaçlarından birinin dalı fakir am a ailesi
kalabalık bir kişinin evine sarkıyordu. A dam gelip de evine girdiğinde
ağaçtan hurm aları toplam aya çıkardı. Bu esnada belki bazıları düşer,
fakir kom şunun çocukları da onları alırlardı. A m a adam hem en ağaç­
tan iner, çocukların ellerinden hurm aları alırdı. Eğer birinin ağzında
görürse, ağzına parm ağını sokar ve hurm ayı geri çıkarm aya çalışırdı.
Fakir kom şu bu durum u Hz. Peygam ber'e şikâyet etti. R esülullah [sal­

lallah u a ley h i vese llem ] ona, " Sen şim di g it." buyurdular. Daha sonra Resûl-i
Ekrem , hurm aların sahibiyle karşılaştı ve ona, "Dalı fila n kom şunun evi­
ne sarkan hurm a ağacım bana ver, buna karşılık sana cennette bir hurm a ağa­
cı verilsin " buyurdu. Adam, "D oğru su onu verirdim . Benim pek çok
hurm a ağacım var am a hurm ası ondan daha çok hoşum a gideni y ok "
dedi ve ayrılıp gitti. Bir adam Resûlullah'm ve o adam ın konuşm aları­
na şahit oldu. Hz. M uham m ed'e [sallallah u aley h i vesellem ] gelip, "Y â R esû ­
lallah, eğer ben o hurm a ağacını alırsam , sahibine vaat ettiğini bana da
verir m isin?" diye sordu. Hz. Peygam ber, "Evet" buyurdular. A dam
gidip hurm anın sahibini buldu. H er ikisinin hurm a ağaçları vardı.
H urm anın sahibi ona, "H z. M uham m ed [sallallah u aley h i v ese llem ], filan
kom şum un evine sarkan hurm a ağacını verm em karşılığında bana
cennetten bir hurm a ağacı verileceğini haber verdi. Ben de, 'O nu sana
verirdim am a onun m eyvesi benim hoşum a gidiyor. Benim pek çok
hurm a ağacım var am a m eyvesi ondan daha çok hoşum a gideni yok'
d edim " dedi. Adam, hurm a sahibine, "O n u bana satar m ısın?" dedi.
H urm a sahibi, "H ayır, ancak benim istediğim i verirsen belki satarım
am a onu vereceğini de sanm am " dedi. A dam , "D üşündüğü n m iktar
n ed ir?" diye sordu. H urm a sahibi, "K ırk hurm a ağacı" dedi. Adam,
"Ç o k istedin " dedi. Bir süre sustular, sonra adam , "Tam am , sana kırk
hurm a ağacı verdim , eğer bu sözünde doğru isen buna başkalarını
da şahit k ıl" dedi. K abilesinden bazı insanlar geldiler ve şahit oldular.
A dam Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] gelip, "Y â Resûlallah, hurm a
ağacı benim oldu. Şim di de o şenindir" dedi. Resülullah da o ev sahi­
bine giderek, "Bu hurm a ağacı senin ve ailenindir" buyurdular. Bunun
üzerine A llah Teâlâ, "(Karanlığı ile etrafı) bürüyüp örttüğü zaman geceye,
açılıp ağardığı vakit gündüze, erkeği ve dişiyi yaratana yem in ederim ki işleri­
niz başka başkadır. A rtık kim verir ve sakınırsa, en gü zeli de tasdik ederse, biz
de onu en kolaya hazırlarız (onda başarılı kılarız). Kim cim rilik eder, kendini
m üstağni sayar, en gü zeli de yalanlarsa, biz de onu en zora hazırlarız. D üş­
tüğü zam an da malı kendisine hiç fa y d a vermez. Doğru yolu gösterm ek bize
aittir. Şüphesiz ahiret de dünya da bizim dir. (Ey insanlar!) A lev alev yanan
bir ateşle sizi uyardım. O ateşe, ancak yalanlayıp yüz çeviren kötüler girer.
Temizlenmek üzere m alını hayra veren iyiler ondan (ateşten) uzak tutulur.
Yüce Rabb'inin rızasını istem ekten başka onun nezdinde hiçbir kim seye ait
şükranla karşılanacak bir nimet yoktur. Ve o (buna kavuşarak) hoşnut olacak­
tır" (Leyi 92/1-21) âyetlerini sûre sonuna kadar indirdi.1077 İbn Kesîr, "Bu
rivayet gerçekten g arîbdir" dedi.

İbn Ebû H âtim , U rve'd en n akled er: Hz. Ebû B ekir, A llah y o lu n ­
da işken ce g ören yedi k işiyi âzat etti. B u nu n h akk m d a, "T em izlen ­
m ek ü zere m alım hayra veren iyiler ondan (ateşten) uzak tutulur [17-18],
Y üce R abb'inin rızasını istem ekten başka onun n ezdinde hiçbir kim seye
ait şü kran la karşılan acak bir n im et yoktu r. Ve o (buna kavu şarak) hoşn u t
olacaktır" [19-21] âyetleri n âzil o ld u .1078

H âkim , A m ir b. A bdullah b. Zübeyr'den, o da babasından nakle­

der: Ebû K uhâfe, Ebû Bekir'e, "Sen in hep zayıf, güçsüz köleleri âzat
ettiğini görüyorum . Eğer güçlü kuvvetli köleler âzat edersen tehli­
kelere ve kötülüklere karşı seni koru salar" dedi. Hz. Ebû Bekir, "B a ­
bacığım ben ne yaptığım ı biliy o ru m "1079 dedi. Bunun üzerine "Artık
kim verir ve sakınırsa ..." (Leyi 92/5) âyetinden başlayarak sûre sonuna
kadarki âyetler nâzil old u .1080

Bezzâr, İbnü'z-Zübeyr'den nakleder: " Yüce Rabb'inin rızasını is­

tem ekten başka onun nezdinde hiçbir kim seye ait şükranla karşılanacak bir
nim et yoktur. Ve o (buna kavuşarak) hoşnut olacaktır" (Leyi 92/19-21) âyetleri
sûre sonuna kadar Hz. Ebû Bekir hakkm da nâzil oldu .1081

1077 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3439.

1078 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3441.

1079 M a tb u n ü sh ad a "A lla h 'ın rızasın ı istiy o ru m ".

1080 H âk im , el-M ü stedrek, 2/572.

1081 B ezzâr, el-M ü sn ed , 6/168.

 Â yet 1-3: K uşluk vaktine ve sükûta erdiğinde geceye yem in ederim ki
Rabb'in seni bırakm adı ve sana darılm adı.

Buhârî, M üslim vb. C ündeb'den naklederler: R esülullah [sallallah u

aley h i vesellem ] hastalandı ve bir veya iki gece kalkm adı. Bir kadm ona
geldi ve, "E y M uham m ed, şeytanının seni terketm iş olduğunu gö­
rü yoru m " dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " Kuşluk vaktine ve
sükûna erdiğinde geceye yem in ederim ki Rabb'in seni bırakm adı ve sana da­
rılmadı'' (D u h â 93/1-3) âyetlerini indirdi.1082

Said b. M ansûr ve Firyâbî, Cündeb'den nakleder: Cebrâil [aley h is­

selâm ] Resülullah'a gelm ekte gecikince m üşrikler, "M u ham m ed terke-

d ildi" dediler. Bunun üzerine bu âyetler nâzil oldu.

H âkim , Zeyd b. Erkam 'dan nakleder: R esülullah [sallallahu a ley h i v e ­

sellem ] günlerce C ebrâil'in inm esini bekledi, am a o inm edi. Bunun ü ze­
rine Ebû Leheb'in karısı Ü m m ü Cem il, "A rkadaşının seni terkettiğini
ve darıldığını görü yoru m " dedi. Bunun üzerine A llah Teâlâ, " K uşluk
vaktine ve sükûna erdiğinde geceye yemin ederim ki Rabb'in seni bırakm adı
ve sana d a rılm a d ı. .. " âyetlerini in d ird i.1083

Taberânî ve İbn Ebû Şeybe, bilinm eyen bir râvinin olduğu bir se­
nedle H afs b. M eysere el-K ureşî'den, o da annesinden, annesi de Resû-
lullah'ın hizm etçisi olan annesi H avle'den nakleder: Bir köpek eniği
Hz. P ey g a m b erin evine girm iş, sonra yatağın altm a girerek orada öl­
m üş. R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] dört gün durdu ve bu günler
zarfında kendisine vahiy inm edi. Peygam ber Efendim iz, "Ey Havle,
R esûlu llah’in evinde ne oldu ki Cebrâil bana g elm iyor?” dedi. Ben de kendi
kendim e, "E v i şöyle bir derleyip toparlasam , hazırlasam " dedim ve
bir süpürge alıp evi süpürdüm . Yatağın altında köpek eniği ölüsünü
çıkardım . O sırada Hz. Peygam ber sakalı titreyerek geldiler. K endisi­
ne vahiy geldiğinde onu bir titrem e tutardı. İşte bunun üzerine A llah
[celle celâlu h û ], “Kuşluk vaktine ve sükûna erdiğinde geceye yemin ederim ki
Rabb'in seni bırakm adı ve sana darılm adı. Gerçekten senin için ahiret dünya­
dan daha hayırlıdır. Pek yakında Rabb'in sana verecek de hoşnut olacaksın"
(D u h â 93/1-5) âyetlerini indirdi.1084

İbn H acer şöyle dedi: "C ebrâil'in [aley h isselâm ] köpek eniği sebe­
biyle gelm em esi hikâyesi m eşhurdur, ancak âyetin nüzûl sebebi ol­
m ası garîbdir. Bilakis rivayet şâz olup S ahîh'teki rivayetler bunu red
d etm ekted ir."1085

İbn Cerîr, A bdullah b. Şeddâd'dan nakleder: Hz. Hatice, "R abb'in in

sana vahiy gönderdiğini görem iyorum , herhalde sana darıldı" dedi.
Bunun üzerine bu âyetler nâzil oldu .1086 Yine İbn Cerîr, Urve'den nak­
leder: Cebrâil [aley h isselâm ] Hz. Peygam ber'e gelm ekte gecikince Resûl-i
Ekrem [sallallahu aley h i vesellem ] çok üzüldü. Hz. Hatice [rad ıyallahu an h â],

"Ü zü ntü nden anladığım kadarıyla R abb'in sana darılm ış" dedi. Bunun

1083 H âk im , el-M ü sted rek, 2/573; V âh id î, E sbâbü 'n -N üzûl, 1/458.

1084 T aberânî, el-M u ’ceın ii 1 K ebîr, 24/249.

1085 İbn H acer, Fethu'l-Bârî, 8/710.

1086 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 24/486.

üzerine bu âyetler nâzil oldu.1087 H er iki rivayet de mürsel olup râvile-
ri sikadır. Hafız İbn H acer, "T ü m bu rivayetlerde görülen o ki Ü m m ü
Cem il ve Hz. Hatice bunları söylem iştir. Üm m ü Cemil kâfir olm ası se­
bebiyle 'şeytanın' derken Hz. Hatice m üm in olm ası hasebiyle 'R ab b'in '
veya 'arkad aşın' dem iştir. Üm mü Cemil bunu alay ederek söylerken,
Hz. H atice üzüntüsünü paylaşm ak için söylem ektedir"1088 dedi.

H âkim , Delâil adlı eserinde Beyhakî, Taberânî vb. İbn A bbas'tan

nakleder: Resülullah'a [sallallah u aleyhi v ese llem ], üm m etine fetholu-
nacak yerler arzolundu da bu onu sevindirdi. İşte bunun üzeri­
ne yüce Allah, '‘Pek yakında Rabb'in sana verecek de hoşnut olacaksın"
(D u h â 93/5) ayetini indirdi.1089

Taberânî el-M u 'cem ü l-E v saf ta İbn A bbas'tan nakleder: R esülullah

[sallallah u a ley h i v esellem ], "Benden sonra üm m etim in fethedeceği yerler bana
gösterildi ve bu beni sevindirdi" buyurdu. Bunun üzerine A llah [celle ce lâ ­

lu h û ], " Gerçekten senin için ahiret dünyadan daha hayırlıdır" (D u h â 93/4) âye­
tini indirdi.1090 Bu rivayetin senedi hasendir.

1087 T aberî, C â m iu î-B ey ân , 24/487.

1088 İbn H acer, F eth u î-B â ri, 8/711.

1089 B eyh ak î, D elâilü 'n -N ü bü vve, 7/61; H âk im , el-M ü stedrek, 2/573; T aberânî, el-M u 'cem ü î-
K ebîr, 10/277.

1090 T aberânî, el-M u 'cem ü 'l-E vsat, 1/179.

 Secâvendî, "M ü şrik lerin , m ü m in leri fakirlikleri sebebiyle ay ıp la­
m aları ü zerin e bu sû re n âzil o ld u " d ed i.1091

ibn Cerîr, H asan'dan nakleder: "Gerçekten, zorlukla beraber bir ko­

laylık daha vardır" (İn şirah 94/6) âyeti nâzil olduğunda Resûlullah [sal­

lallah u aleyhi v e se lle m ], "M üjdeler olsun! Size kolaylık geldi, bir zorluk iki
kolaylığı m ağlup edem ez" buyurdu.1092

1091 M atb u n ü sh a d a "S e c â v e n d î" adı z ik red ilm em ek ted ir.

1092 Taberî, Câm iu'l-B eyân, 24/495.

 A yet 5: Sonra onu aşağıların aşağısına indirdik.

İbn Cerîr, Avfî kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder: " Sonra onu
aşağıların aşağısına indirdik" ( f i n 95/5) âyetinde zikredilenler, Resû­
lullah [sallallah u aley h i vesellem ] zam anında "erzel-i ö m ü r"e1093 u laştı­
rılm ış olanlardır. A kılları erm ez hale geldiğinde durum ları Resûl-i
Ekrem 'e soruldu. C enâb-ı H ak onların özürlerini bildirerek, akılları
gitm eden önceki am ellerinin ecirlerinin olduğunu indirdi.1094

1093 Y aşlılığın en m u h taç, en zor, b ak ım a m u h ta ç old u ğ u ve ak lî m elek elerin in gittiği

d önem .

1094 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 24/508.

 Idup J l Sı 0 J j J ^ I 0İ501 © J l k J 0 U 3NI01 ^
İ ljjl 01 v L & i © 'M O ^ c S JÜ I

0 (_$_j^İJi) 'jj>\ j\

 yet 6-8: Gerçek şu ki insan kendini kendine yeterli görerek azar. K uş­
kusuz dönüş Rabb'inedir.

 yet 9-10: N am az kılarken bir kulu (Peygamber'i nam azdan) m enedeni

gördün mü?

 yet 11-12: N e dersin, o (Peygam ber) doğru yolda ise yahut takvayı em ­
rediyorsa!

İb n ü l-M ü n zir, Ebû H üreyre'den nakleder: Ebû Cehil "M u h am ­

m ed, sizin yanında da yüzünü yere koyuyor m u ?" diye sordu. "E v et"
denildi. Bunun üzerine Ebû Cehil, "L â t ve U zzâ'ya yem in ederim ki
onu, bunu yaparken görürsem boynuna basacağım veya yüzünü top­
rağa bu layacağım " dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], " G erçek şu
ki insan kendini kendine yeterli görerek azar. Kuşkusuz dönüş Rabb'inedir.
N am az kılarken bir kulu (Peygamber'i nam azdan) m enedeni gördün mü? N e
dersin, o (Peygam ber) doğru yolda ise yahut takvayı em rediyorsa!... " (A lak

96/6-12) âyetlerini gönderdi.1095

İbn Cerîr, İbn A bbas'tan nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i v e ­

sellem ] n am az kılıyordu. Ebû Cehil gelip onu engellem eye çalıştı.

C enâb-ı Hak, ''Namaz kılarken bir kulu (Peygamber'i nam azdan) m ene­
deni gördün mü? N e dersin, o (Peygam ber) doğru yolda ise yahut takvayı
em rediyorsa! N e dersin o (m eneden, Peygam ber'i) yalanlıyor ve doğru y ol­
dan yüz çeviriyorsa! (Bu adam ) A llah ’ın, (yaptıklarım ) gördüğünü bilm ez
mi! H ayır, hayır! Eğer vazgeçm ezse, derhal onu alnından (perçem inden),
o yalancı, günahkâr alından (perçem den) yakalarız (cehennem e atarız)"
(A la k 96/9-16) âyetlerini indirdi.1096

 yet 17-18: O, hem en gidip m eclisini (kendi taraftarlarım ) çağırsın. Biz

de zebanileri çağıracağız.

Tirm izî sahih olduğunu ifade ederek ve İbn Cerîr, İbn A bbas'tan
nakleder: Resûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] nam az kılıyordu. Ebû C e­
hil gelip, "B en sana bunu yasaklam adım m ı?" dedi. Hz. Peygam ber
[sallallah u a ley h i v ese llem ], Ebû Cehil'i. azarladı. Ebû Cehil, "S en de çok iyi
biliyorsun ki burada topluluğu benden daha fazla olan kim se yoktu r"
dedi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], “O, hem en gidip m eclisini (kendi
taraftarlarım ) çağırsın. Biz de zebânileri çağıracağız'' (A lak 96/17-18) âyetleri­
ni indirdi.

1095 Sü y û tî, D ü rrü'l-M ensûr, 8/565.

1096 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 24/523.

 ^ jjüül i t i 0 Jj2\ ifâ U İL jS ! U j O J&\ ifâ J 0UJ33Tı!ı

A yet 1-3: Bzz onu (Kur'an'ı) Kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesinin
ne olduğunu sen bilir m isin? Kadir gecesi, bin aydan hayırlıdır.

Tirm izî, H âkim ve İbn Cerîr, H aşan b. A li'den nakleder: Resülullah

[sallallah u a le y h i v ese llem ], rüyasında U m eyyeoğulları'nm kendi m inberin­
de olduklarını görm üştü ve bu durum hoşuna gitm em işti. Bunun ü ze­
rine, "(Resûlüm !) Kuşkusuz biz sana kevseri verdik" (K ev ser 108/1) ve “Biz
onu (Kur'an'ı) Kadir gecesinde indirdik [1 ]. K adir gecesinin ne olduğunu sen
bilir misin? [2] K adir gecesi, bin aydan hayırlıdır" [3] âyetleri nâzil oldu.
Yani senden sonra Ü m eyyeoğulları'nm hâkim olacağı bin aydan daha
hayırlıdır. K asım H arrânî der ki: "B iz Em evîler'in günlerini saydık. Ne
fazla ne de az tam olarak bin ay çıktı. Tirm izî: Bu hadis garîbdir, dedi.
İbn K esîr ve M üzenî ise, "B u rivayet gerçekten m ün kerd ir" dediler.

İbn Ebû H âtim ve Vâhidî, M ücâhid'den nakleder: Resûlul-

lah [sallallah u a ley h i vesellem ] ashabına, İsrâiloğulları'nd an bin ay A l­
lah yolunda silah kuşanm ış bir adam dan bahsetti. M üslüm anlar
bu durum a çok şaşırdılar. Bunun üzerine A llah Teâlâ şu âyetle­
ri indirdi: "Biz onu (Kur'an'ı) K adir gecesinde indirdik [i]. K adir g ece­
sinin ne olduğunu sen bilir misin? [2] Kadir gecesi, bin aydan hayırlıdır''
[3]. Yani bu adam ın A llah yolunda bin ay kılıç kuşanm asından daha
h ayırlıd ır.1097

ibn Cerîr, M ücâhid'den nakleder: İsrâiloğulları'ndan bir adam sa­

baha kadar ibadet eder, gündüz de akşam a kadar düşm ana karşı cihad
ederdi. Bu am eline bin ay devam etti. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ]

şu âyetleri indirdi: "Biz onu (Kur'an'ı) K adir gecesinde indirdik II]. Kadir
gecesinin ne olduğunu sen bilir misin? [2] Kadir gecesi, bin aydan hayırlıdır"
[3]. Yani bu adam ın yaptığı am ellerden daha h ayırlıd ır.1098

1097 İb n Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3452.

1098 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 24/533.

 Â yet 7-8: Kim zerre miktarı hayır yapm ışsa onu görür. Kim de zerre
miktarı şer işlem işse onu görür.

İbn Ebû Hâtim , Said b. Cübeyr'den nakleder: "Onlar, kendi canları

çekm esine rağmen yem eği yoksula, yetim e ve esire yedirirler" (İn şân 76/8) âye­
ti nâzil olduğunda m üslüm anlar, hayır am acıyla az bir şey verdikleri
zam an bir ecir alam ayacaklarını düşünüyorlardı. D iğer bazı m üslü­
m anlar ise yalan, haram a bakış, gıybet ve benzeri küçük günahlardan
dolayı ceza görm eyeceklerini zannediyorlardı. Ve, "Allah cehennem i,
bü yü k günahlar için vaat ediyor" diyorlardı. Bunun üzerine, " Kim zer­
re miktarı hayır yapm ışsa onu görür. Kim de zerre miktarı şer işlem işse onu
görür" (Z ilzâl 99/7-8) âyetleri nâzil oldu.1099
b>4^ © L - i i o ü p ü © L > 4 ^ o U ^ ü ji }

4— j l ---- j l © 4— i — L -W J-* © r » â 'ı 4— i j —i ©

k E 1 E
© L jjL â J ^ d ' d ü i ^ Ü ]3 © i y i ü

 yet 1-8: Hani /iah/ koşanlara, (nallarıyla) çakarak kıvılcım saçanlara,

(ansızın) sabah baskını yapanlara, orada tozu dum ana katanlara, derken orada
bir topluluğun tâ ortasına girenlere yem in ederim ki insan, Rabb'ine karşı
pek nankördür. Şüphesiz buna kendisi de şahittir ve o, mal sevgisine de aşırı
derecede düşkündür.

Bezzâr, İbn Ebû H âtim ve H âkim , İbn A bbas'tan nakleder: Resû-

lullah [sallallah u aley h i vesellem ] bir seriyye gönderm işti ve bir ay geçm esi­
ne rağm en onlardan bir haber gelm em işti. İşte onlar hakkm da, "Harıl
harıl koşanlara, (nallarıyla) çakarak kıvılcım saçanlara, (ansızın) sabah bas­
kım yapanlara, orada tozu dum ana katanlara, derken orada bir topluluğun tâ
ortasına girenlere yem in ederim ki insan, Rabb'ine karşı pek nankördür. Şüp­
hesiz buna kendisi de şahittir ve o, mal sevgisine de aşırı derecede düşkündür"
(Â d iy â t 100/1-8) âyetleri nâzil oldu .1100
 Â yet 1-2: Ç okluk kuruntusu sizi o derece oyaladı ki nihayet kabirleri zi­
yaret ettiniz.

 yet 3-4: H ayır! Yakında bileceksiniz! Elbette yakında bileceksiniz!

 yet 5-8: G erçek öyle değil! Kesin bilgi ile bilmiş olsaydınız, (orada)
m utlaka cehennem ateşini görürdünüz. Sonra ahirette onu çıplak gözle g ö­
receksiniz. N ihayet o gün (dünyada yararlandığınız) nim etlerden elbette ve
elbette hesaba çekileceksiniz.

İbn Ebû Hâtim , İbn Büreyde'den nakleder: Ensarm iki kabilesi olan
Benî H ârise ile Benî H âris hakkm da nâzil oldu. Çokluklarıyla ve ölm üş
büyükleriyle böbürlenip iftihar ettiler. İki kabileden biri, "Filân ve filâ­
nın sizde benzeri var m ı?" dedi. Diğerleri ise, "Şu nu n benzeri çok"
dediler. D irileriyle övündüler ve, "H ayd i m ezarlığa gidelim " dediler.
Bu iki kabileden biri kabirleri işaret ederek, "Sizd e şu ve şunun benzeri
var m ı?" diye sordu. Diğerleri, "B u n u n benzeri de çok" dediler. Bunun
üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Çokluk kuruntusu sizi o derece oyaladı ki niha­
yet kabirleri ziyaret ettiniz ..." âyetlerini indirdi.1101

ibn Cerîr, Ali'den nakleder: K abir azabı konusunda, '‘Çokluk ku ­

runtusu sizi o derece oyaladı ki nihayet kabirleri ziyaret ettiniz [1-2]. H ayır!
Yakında bileceksiniz! Elbette yakında bileceksiniz!" [4-31 âyetleri nâzil olu n­
caya kadar, biz kabir azabı konusunda şüphe ederdik.1102

1101 İbn E bû H âtim , Tefsîr, 10/3469.

1102 T aberî, Câm iu'l-B eyân, 24/580.

h U ÎU u S l Ok fe r ft ç Jr tfiît © U J }>U JİLJ JJ3
iIİ^ Ü l i l JU © L k ü l U d L ıjil L l3 © iiL Ü l ^ ©
© s S İ ^ ^ ^ © ll^ 3 İ f ^ L ^ I © -« ^ l J^ ^ iL s ^ l©

 yet 1-2: A rkadan çekiştirm eyi, yüze karşı eğlenm eyi âdet edinen herke­
sin vay haline! O ki mal toplamış ve onu sayıp durmuştur.

 yet 3: (O), m alının kendisini ebedî kılacağını zanneder.

 yet 4: Hayır! A ndolsun ki o, hutam eye atılacaktır.

 yet 5: H utam enin ne olduğunu bilir misin?

 yet 6-7: Allah'ın, tutuşturulm uş, (yandıkça) tırm anıp kalplerin tâ üs­
tüne çıkan ateşidir.

 yet 8-9: O nlar (bu ateşin içinde) uzatılm ış sütunlara bağlanm ışlar ve o
vaziyette o (ateş) üzerlerine kapatılm ıştır.
 İbn Ebû H âtim , O sm an b. Ö m er'den nakleder: "Arkadan çekiştir­
m eyi ..." sûresinin Ü bey b. H alef hakkm da nâzil olduğunu duym aya
devam ediyoruz.1103 Yine İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: Bu âyet
A hnes b. Şerîk hakkında nâzil oldu.

İbn Cerîr, Rakkalı bir adam dan nakleder: Bu sûre Cem il b. Â m ir

el-C um ahî hakkm da nâzil o ld u .1104

İb n ü l-M ü n zir İbn İshak'tan nakleder: Ü m eyye b. Halef, R esûlul­

lah 'ı [sallallahu aley h i vesellem ] gördüğünde onu diliyle çekiştirip yüzüne
karşı açıkça alay ederdi. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "Arkadan
çekiştirm eyi, yüze karşı eğlenm eyi âdet edinen herkesin vay haline!” sûresi­
nin tüm ünü indirdi.

1103 İbn E bû H â tim , Tefsîr, 10/3463. A n cak b u rad a ve S ü y û tî'n in D ü rrü 'l-M en sû r'u n d a Ü bey
b. H a le f y erin e "C em i! b. A m ir" yer alm ak tad ır.

1104 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 24/597.

ı j ü 4 /; ı 0 J i :^ i\ j * i l u i ^

'3 £ > *- f 4 ^ ' <£j - f t © ^ 4 4 J '

 yet 1-4: Kureyş'e kolaylaştırıldığı, evet, kış ve yaz seyahatleri onlara

kolaylaştırıldığı için onlar, kendilerini açlıktan doyuran ve her çeşit korkudan
emin kılan şu evin Rabb'ine kulluk etsinler.

Hâkim vb. Üm mü Hânı bint Ebû Tâlib'den nakleder: Resûlullah

[sallallahu aley h i vesellem ], "Allah Kureyş'i yedi özellikle üstün kılm ıştır" buyur­
du. O özelliklerden biri de onlar hakkm da onlardan başka kim senin
zikredilmediği, "Kureyş'e kolaylaştırıldığı ..." sûresinin inmiş olmasıdır.1105
 @ Ö j * ç - * ^ ıw î

 yet 4-5: Yazıklar olsun o nam az kılanlara ki onlar nam azlarını ciddiye
almazlar.

İbnü'l-M ünzir, İbn Ebû Talha kanalıyla İbn A bbas'tan nakleder:

"Yazıklar olsun o nam az kılanlara ki ..." (M âû n 107/4) âyeti m ünafıklar
hakkm da nâzil oldu. O nlar m üm inlere karşı onların yanında nam az
kılarak riyakârlık yaparlardı. M üm inlerin yanında olm adıklarında ise
nam azı terkeder ve em anetten de m enederlerdi.1106
 © 'Jf}\ y i JjlL lS o ) © ^ ' 5 Oy p \ i S l

 yet 1-3: (Resûlüm !) Kuşkusuz biz sana kevseri verdik. Şim di sen
Rabb'ine kulluk et ve kurban kes. A sıl sonu kesik olan, şüphesiz sana hınç
besleyendir.

B ezzâr vb. sahih bir senedle İbn A bbas'tan nakleder: K â'b b. Eş­
ref M ekke'ye geldi. Kureyşliler ona, "S en M edine halkının efendi-
sisin, şu soyu kesik, kavm inden kopm uş adam hakkm da ne dersin.
O, kendisinin bizlerden hayırlı olduğunu zannediyor. H albuki bizler
hacıların hizm etini yapan, su ihtiyaçlarını karşılayan ve K âbe'nin hiz­
m etini gören leriz" dediler. K â'b, "Siz ondan daha hayırlısınız" dedi.
Bunun üzerine, "Asıl sonu kesik olan, şüphesiz sana hınç besleyendir" âyeti
nâzil old u .1107

ibn Ebû Şeybe, el-M u san n ef adlı eserinde ve İbn ü l-M ü n zir, îkri-
m e'den nakleder: Resülullah'a [sallallah u aley h i vesellem ] vahiy inm eye
başladığında Kureyşliler, "M u h am m ed 'in soyu kesild i" dediler. Bu­
nun üzerine, "Asıl sonu kesik olan, şüphesiz sana hınç besleyendir" âyeti
nâzil oldu .1108 İbn Ebû H âtim , Süddî'den nakleder: K ureyşliler bir kişi-

1107 H ey sem î, K e şfiiî-E stâ r, 3/83.

1108 İbn Ebû Şey b e, el-M u san n ef, 6/326.

nin erkek çocuğu ölünce, "filan ın soyu kesild i" derlerdi. R esûlullah'in
[sallallah u aley h i vesellem ] oğlu vefat edince, "M u ham m ed 'in soyu kesildi"
dediler. Bunun üzerine bu âyet nâzil oldu.1109

Taberânî, zay ıf bir sened le Ebû Eyyû b'den n akled er: R esû ­
lu lla h 'ın [sa lla lla h u a ley h i v ese llem ] oğlu İbrah im vefat ettiğin de m ü ş­
rik ler sevin erek b irb irlerin e bu h aberi yetiştird iler. Ve, "Ş u sab i­
nin bu gece soyu k esild i" dediler. Bunun ü zerin e A llah [celle celâ lu h û ]

bu sûreyi in d ird i.1110

ibn Cerîr, Said b. C übeyr'den nakleder: " Şim di sen Rabb'ine kulluk
et ve kurban kes" âyeti H udeybiye günü nâzil oldu. C ebrâil [aley h isselâm ]

Peygam ber Efendim iz'e gelerek, "K u rban kes ve d ön" dedi. R esûlullah
[sallallah u aley h i vesellem ] kalkıp ram azan ve kurban hutbesi irat etti. Son­
ra iki rekât nam az kıldı ve kurbanlık develerin yanına gelerek kurban
kesti.1111 Ben derim ki: Bu rivayette şiddetli garîblikler vardır.

İbn Cerîr, Şim r b. Atıyye'den nakleder: U kbe b. Ebû M uayt, Resû-

lu llah'm çocuğunun kalm adığını ve soyunun kesildiğini söylüyordu.
Bunun üzerine Cenâb-ı Hak onun hakkm da, "Asıl sonu kesik olan, şüp­
hesiz sana hınç besleyendir" âyetini indirdi.1112

Ibnü'l-M ünzir, İbn Cüreyc'den nakleder: Bana ulaştığına göre

Resûlullah'in [sallallah u aley h i vesellem ] oğlu İbrahim vefat ettiğinde Ku­
reyşliler, "M u h am m ed 'in soyu k esildi" dediler. Peygam ber Efendim iz
buna öfkelendi. Bunun üzerine onu teselli etm ek için, "(Resûlüm !) Kuş­
kusuz biz sana kevseri verdik" âyeti nâzil oldu .1113

1109 İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3470. B eyh ak î, D elâil ad lı eserin d e b e n z e r b ir rivayeti
M u h am m ed b. A li'd en n a k led erek b u ço cu ğ u n K asım o ld u ğ u n u zik red e r (bk. B eyh ak î,
D elâilü 'n -N ü bü vve, 2/69). Bu bilg i m atbu n ü sh ad a olm ak la b irlik te y azm a n ü sh ad a
bu lu n m a m a k ta d ır.

1110 T aberânî, el-M u ‘cem iil-K e b îr, 4/179.

1111 T aberî, C âm iu'l-B eyân, 24/655.

1112 Taberî, Câm iul-Bey& n, 24/657.

1113 R ivay eti sad ece T ü sterî'd e b u lab ild im (bk. T ü sterî, Tefsîr, 1/207).
 A yet 1-2: (Resulüm !) De ki: Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta oldukları­
nıza tapmam.

A yet 3: Siz de benim taptığım a tapmıyorsunuz.

 yet 4: Ben de sizin taptıklarınıza asla tapacak değilim.

 yet 5: Evet, siz de benim taptığım a tapıyor değilsiniz.

 yet 6: Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.

Taberânî ve İbn Ebû Hâtim , İbn A bbas'tan nakleder: Kureyşliler,

Resülullah'a M ekke'nin en zengini olacak kadar m al verm eyi veya di­
lediği kadınla evlendirm eyi teklif ettiler. Dediler ki: "E y M uham m ed!
Bu senin içindir, ilâhlarım ıza hakaret etm eyi bırak, onları kötü olarak
anma. Eğer bunu yapm ıyorsan bir sene sen bizim ilâhlarım ıza ibadet
et, bir sene de biz senin ilâhına ibadet edelim ." Peygam ber Efendim iz
[sallallah u aley h i v e se llem ], "Bakayım, Rabbim'den geleceği bekleyeyim " bu yu r­
du. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ] "(Resûlüm !) De ki: Ey kâfirler! Ben
sizin tapmakta olduklarınıza tapmam ... " sûre sonuna kadarki âyetleri ve
"De ki: Ey cahiller! Bana Allah'tan başkasına kulluk etm em i mi em rediyorsu­
nuz?" (Z ü m er 39/64) âyetini indirdi.1114

A bdürrezzâk, Vehb'den nakleder: K ureyş kâfirleri R esülullah'a [sal­

la lla h u aley h i v ese llem ], "E ğ er hoşuna giderse bir sene sana tâbi olalım , d i­
ğer sene dinim ize dönelim " dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ],

"(Resûlüm !) De ki: Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmam ..."

ve sûre sonuna kadarki âyetleri in d ird i.1115 İbn ü l-M ü n zir, benzer bir
rivayeti İbn C üreyc kanalıyla nakleder.

ibn Ebû Hâtim , Said b. M ina'dan nakleder: Velîd b. M ugîre, Âs b.

Vâil, Esved b. M uttalib ve Ü m eyye b. H alef, R esülullah [sallallah u aleyhi

vesellem ] ile buluştular. "Y â M uham m ed! H adi sen bizim taptıklarım ıza
tap, biz de senin taptığına tapalım . Biz ve sen bütün işlerim izde ortak
o lalım " dediler. Bunun üzerine A llah [celle celâlu h û ], "(Resûlüm !) De ki:
Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmam ..." ve sûre sonuna
kadarki âyetleri in d ird i.1116

1114 T aberânî, el-M u 'cem ü 'ş-Ş agîr, 2/44; İbn Ebû H âtim , Tefsîr, 10/3471.

1115 A b d ü rrez z â k , Tefsîr, 3/469.

1116 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3471.

 Â yet 1-3: Allah'ın yardım ı ve zaferi gelip de insanların bölük bölük A l­
lah'ın dinine girm ekte olduklarını gördüğün vakit Rabb'ine ham dederek O'nu
teşbih et ve O'ndan m ağfiret dile. Çünkü O, tövbeleri çok kabul edendir.

Abdürrezzâk, el-M usannef adlı eserinde M a'm er kanalıyla Zührî'den

nakleder: Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem ] fetih yılında M ekke'ye girdiğin­
de Halid b. Velîd'i gönderdi. Halid beraberindekilerle birlikte M ekke'nin
alt tarafında Kureyş gruplarıyla savaştı ve A llah onları hezim ete uğrattı.
Sonra Allah Resûlü barışı1117 em retti ve onları kurtardı. Bunun üzerine
onlar Islâm'a girdiler. Allah Teâlâ, "Allah'ın yardımı ve zaferi gelip de insan­
ların bölük bölük Allah'ın dinine girm ekte olduklarım gördüğün vakit Rabb'ine
ham dederek O'nu teşbih et ve O'ndan mağfiret dile. Çünkü O, tövbeleri çokkabul
edendir" âyetlerini indirdi.1118

1117 M atbu ve y azm a n ü sh a d a o la ra k y azılan k elim e, M u s a n n e fte b u lu n m a m a k ta ­

dır. B u k e lim e m u h tem elen k elim esid ir.

1118 A b d ü rrez z â k , el-M u san n ef, 5/374.

 Â yet 1-5: Ebû Leheb'in iki eli kurusun! Kurudu da. M alı ve kazandıkları
ona fa y d a vermedi. O, alevli bir ateşte yanacak. Odun taşıyıcı olarak ve boy­
nunda hurm a lifinden bükülm üş bir ip olduğu halde karısı da (ateşe girecek).

Buhârî vb. İbn A bbas'tan [rad ıyallahu anh] nakleder: Resülullah [sallal­

lahu aleyhi vesellem ] bir gün Safâ tepesine çıktı ve, "Ey insanlar, toplanınız"
diye seslenm eye başladı. Gelip etrafında toplandılar. "N e dersiniz; eğer
ben size, düşm an sizi ya sabah baskınına veya akşam baskınm a uğra­
tacaktır diye söylesem , beni doğrular, tasdik eder m isiniz?" diye sor­
du. "E v et" dediler. Peygam ber Efendim iz, "Ben, sizin önünüzde olan çok
şiddetli bir azabın uyancısıyım'' buyurdu. Ebû Leheb, "K ökü kuruyasıca!
Bizi bunun için mi topladın?" dedi. Bunun üzerine, "Ebû Leheb'in iki eli
kurusun! Kurudu da. M alı ve kazandıkları ona fay d a vermedi. O, alevli bir
ateşte yanacak. Odun taşıyıcı olarak ve boynunda hurma lifinden bükülmüş
bir ip olduğu halde karısı da (ateşe girecek)'' âyetleri nâzil oldu.1119
 İbn Cerîr, İsrail, Ebû İshak, Yezîd b. Zeyd adında Hemdanlı bir adam
senediyle nakleder: Ebû Leheb'in karısı Resûlullah'in [sallallahu aleyhi vesel­

lem ] yolu üzerine dikenli çalılar atıyordu. Bunun üzerine, "Ebû Leheb'in iki
eli kurusun! Kurudu da. Malt ve kazandıkları ona fayda vermedi. O, alevli bir
ateşte yanacak. Odun taşıyıcı olarak ve boynunda hurma lifinden bükülmüş bir
ip olduğu halde karısı da (ateşe girecek)" âyetleri nâzil oldu.1120
 Â yet 1-4: De ki: O, Allah birdir. Allah sam eddir. O, doğurm am ış ve
doğm am ıştır. Onun hiçbir dengi yoktur.

Tirm izî, H âkim ve İbn H uzeym e (v . 311/924), E bü l-Â liye kanalıyla

Ü bey b. K â'b'dan naklederler: M üşrikler Resülullah'a [sallallah u a ley h i v e­

se lle m ], "B ize R abb'inin nesebini an lat" dediler. Bunun üzerine, "D e ki:
O, Allah birdir. Allah sam eddir. O, doğurm am ış ve doğm amıştır. Onun hiç­
bir dengi yoktu r" sûresi nâzil oldu.1121 Taberânî ve İbn Cerîr, benzer bir
rivayeti C âbir b. A bdullah'tan naklederler. Sûrenin M ekkî olduğuna
bu rivayeti delil gösterir.

ibn Ebû Hâtim , ibn A bbas'tan nakleder: İçlerinde K â'b b.E şref ve
H uyey b. A htab'ın da bulunduğu yahudiler Resülullah'a [sallallah u aleyhi

v esellem ] geldiler. "Ey M uham m ed, seni gönderen R abb'in i bize tavsif
et" dediler. Bunun üzerine A llah Teâlâ, "D e ki: O, A llah birdir. A llah sa-
meddir. O, doğurm am ış ve doğm am ıştır. Onun hiçbir dengi yoktur" sûresini
indirdi. 1122

İbn Cerîr, K atâde'den, İbn ü l-M ü n zir, Said b. Cübeyr'den benzer

bir rivayet naklederek sûrenin M edenî olduğuna delil gösterdiler,

İbn C erîr, Ebü'l-A liye'den nakleder: H endek Savaşı'ndaki grup la­

rın ileri gelenleri, "B ize R abb'inin nesebini an lat" dediler. Bunun ü ze­
rine C ebrâil [a ley h isselâm ] bu sûreyi g etirdi.1123 Ü b ey y 'in rivayetindeki
kişilerden m urat m üşriklerdir.1124 Bu durum da İbn A bbas [rad ıy allah u

an h ] rivayetinin de işaret ettiği gibi sûre M edenî olur. Ve h adisler ara­

sındaki tearuzu yok ed er.1125

1122 İb n E bû H âtim , Tefsîr, 10/3474.

1123 Taberî, C âm iu'l-B eyân, 24/727.

1124 T aberî m etn in d e "H e n d e k S a v a şı'n d a k i ileri g e le n le r" ifad esi y erin e "m ü ş r ik le r" ifad e­
si bu lu n m a k ta d ır.

1125 M a tb u n ü sh a d a bu cü m led en sonra "E b ü 'ş -Ş e y h , el-A zam e ad lı eserin d e . . . " şek lin d ek i
riv ay et yazm a n ü sh ad a b u lu n m ay ıp Sü y û tî, D ürrü'l-M ensûr, 8/670'da b u lu n m ak tad ır.
 113-114. MUAVVİZETEYN SÛRELERİ

 yet 1-5: De ki: Yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı çöktüğü zaman

gecenin şerrinden, düğüm lere üfiirüp büyü yapan üfürükçülerin şerrinden ve
kıskandığı vakit kıskanç kişinin şerrinden sabahın Rabb'ine sığınırım !

 yet 1-6: De ki: İnsanların kalplerine vesvese sokan, (insan Allah'ı an dı­
ğında) pusuya çekilen cin ve insan şeytanının şerrinden insanların Rabb'ine,
insanların m elikine (m utlak sahip ve hâkim ine) insanların ilâhına sığınırım !

Beyhakî, D elâilü'n-N übüvve adlı eserinde Kelbî, Ebû Salih, İbn A b­

bas senediyle nakleder: R esûlullah [sallallah u aley h i vesellem ] çok şiddet­
li bir şekilde hastalanm ıştı. Ona iki m elek geldi. Biri başının yanm a
diğeri ayaklarının yanm a oturdu. A yaklarının yanında oturan başının
yanında oturana dedi ki: "N e görüyorsun, ne olm uş?" Baş ucundaki
m elek, "H asta olm uş" dedi. Ayak ucundaki, "H astalığı n ed ir?" diye
sordu. Başucundaki "sih ir" dedi. A yak ucundaki, "K im ona büyü
yapm ış?" diye sordu. Başucundaki, "Yahudi Lebîd b. A 'sam " dedi.
Ayak ucundaki m elek, "N ered e o ?" diye sordu. Başucundaki melek,
"Filan oğullarının kuyusunda, bir kayanın altında" dedi. Bunun ü ze­
rine kuyuya gelip suyunu boşalttılar. Taşı kaldırıp hurm a kabuğunu
alıp yaktılar. R esülullah [sallallahu aley h i vesellem ] uyandığında A m m âr
b. Y âsir'i bir grup ile birlikte gönderdi. Kuyuya geldiklerinde, kuyu
suyunun kına gibi olduğunu gördüler. Suyu boşaltıp taşı kaldırdılar.
H urm a kabuğunu çıkarıp yaktılar. H urm a kabuğunun içinde üzerin­
de on bir düğüm ün bulunduğu bir sicim buldular. Bunun üzerine bu
iki sûre indirildi ve her bir âyet okuduğunda bir düğüm çözüldü. "De
ki: Yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı çöktüğü zam an gecenin şerrinden,
düğüm lere üfurüp büyü yapan üfürükçülerin şerrinden ve kıskandığı vakit
kıskanç kişinin şerrinden sabahın Rabb'ine sığınırım !" (Felak 113/1-5) "De ki:
insanların kalplerine vesvese sokan, (insan Allah'ı andığında) pusuya çekilen
cin ve insan şeytanının şerrinden insanların Rabb'ine, insanların m elikine
(m utlak sahip ve hâkim ine) insanların ilâhına sığınırım!" (N as 114/1 -6).1126 H a­
disenin aslının Buhârî ve M üslim 'de şahid rivayetleri vardır. A ncak bu
rivayetlerde M uavvizeteyn sûrelerinin nüzûl sebebi olduğu açıklam a­
sı bulunm am aktadır.

Allah'a ham dolsun ki O 'nun yardım ıyla ve güzel tevfikiyle kitap ta­
m amlandı. Bu nüshayı 25 Zilkade 881 (11 M art 1477) Salı günü tam am ­
ladım. Cenâb-ı Hak m üstensihe, sahibine, m üellifine ve onu mütalaa
edene m ağfiret etsin, âmin diyenlere m erham et eylesin. Efendim iz Hz.
M uham med'e, onun âline ve ashabına salâtü selâm olsun.

1126 B eyh ak î, D elâü ü 'n -N iibü vve, 6/248.

 BİBLİYOGRAFYA

Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed Abdülhumeyd b. Humeyd, el-Mün-

tehab min Milsnedi Abd b. Humeyd (nşr. Şeyh Mustafa el-Adevî), c. 1-2, Riyad:
Dâr Balensiya, 2002.

Abdürrezzâk es-San'ânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm (v. 211/826­

27), et-Tefsîr (nşr. Mahmud Muhammed Abduh), c. 1-3, Beyrut 1419.

a.mlf., el-Musannef (nşr. Habîbiırrahman el-A'zamî), c. 1-11, Beyrut 1403.

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned (nşr. Şuayb el-Amaût-Adil Mürşid v.dğr.),

Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2001.

Ali Cum'a Muhammed, el-Mekâyîl ve'l-Mevâzînü'ş-Şer'iyye, Kahire 2001.

Azîmâbâdî, Ebü't-Tayyib Muhammed Şemsülhak b. Emîr, Avnü'l-Ma'bûd

Şerhu Süneni Ebû Dâvûd, c. 1-14, Beyrut 1415.

Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mesud, Meâlımü't-Tenzîl f i Tefsî-

riî-Kur'ân (nşr. Abdürrezzâk Mehdî), c. 1-5, Beyrut 1420.

Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin, Delâilü'n-Niibüvve (nşr. Abdül-

mu'tî Kal'acî), c. 1-7, [baskı yeri yok], 1998.

a.mlf., Şuabül-İmân (nşr. Abdiilalî Abdülhamid Hâmid), c. 1-14, Bombay 2003.

a.mlf., es-Siinenü'l-Kiıbrâ (nşr. Mahmud Abdülkadir Atâ), Beyrut 2003.

a.mlf., el-Ba's ve'n-Nüşûr (nşr. Âmir Ahmed Haydar), Beyrut: Merke-

zü'l-Hidemât ve'l-Ebhâsi's-Sekâfiyye, 1986.

Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr, el-Müsned (nşr. Mahfûzürrahman Zey-

nullah-Âdil b. Sa'd-Sabri Abdülhâlik), c. 1-18, Medine 2009.

Buhârî, Muhammed b. İsmail, et-Târîhuî-Kebır (haz. Muhammed Abdül-

muid Han), c. 1-8, Haydarâbâd, ts.

Bûsîrî, Ebü'l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Ebû Bekir, İthâfül-Hıyere

bi-Zevâidi'l-Mesânîdi'l-Aşere (nşr. Dârü'l-Mişkât li'l-Bahsi'l-İlm), c. 1-9, Riyad
1999.
 Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman, Sünen (nşr. Hüseyin
Selim Esed ed-Dârânî), c. 1-4, [baskı yeri yok], Dârü'l-Muğnî, 2000.

Ebû Avâne el-İsferâyînî, Yakub b. İsmail, M üstahrec (nşr. Eymen b. Ârif

ed-Dımaşkî), c. 1-9, Beyrut 1998.

Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdulah, Ma'rifetü's-Sahâbe (nşr. Adil

b. Yusuf el-Azzâzî), Riyad 1998.

a.mlf., Delâilü’n-Nübüvve (nşr. Muhammed Revvâs Kal'acî), c. 1-2, Beyrut 1986.

Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm, Garîbiiî-Hadîs (nşr. Muhammed Abdülmu-

id Han), c. 1-4, Haydarâbâd 1964.

Ebû Ya'lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Ali, el-Müsned (nşr. Hüseyin Selim Esed),
c. 1-13, Dımaşk 1984 .

a.mlf., el-Mu'cem (nşr. İrşâdülhak el-Eserî), Faysalâbâd 1407.

Ebü'ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed, el-Azame (nşr. Rı-

zaullah b. Muhammed b. İdris el-Mübârekfûrî), c. 1-5, Riyad 1998.

Fahreddin er-Râzî, M efâtîhuî-G ayb, c. 1-32, Beyrut 1420.

Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah, el-M üstedrek

ale's-Sahîhayn (nşr. Mustafa Abdülkadir Atâ), c. 1-4, Beyrut 1990.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali, Târihu Bağdâd (nşr. Mustafa
Abdülkadir Atâ), c. 1-24, Beyrut 1417.

Hennâd b. Serî, Ebû Serî, Kitâbü'z-Zühd (nşr. Abdurrahman b. Abdülceb-

bâr el-Feryevâî), c. 1-2, Küveyt 1406.

Heysemî, Nûreddin Ali b. Süleyman, Buğyetüî-Bâhis an Zevâidi Müsne-

di'l-Hâris (nşr. Hüseyin Ahmed Salih el-Bâkerî), c. 1-2, Medine 1992.

a.mlf., Keşfül-Estâr an Zevâidil-Bezzâr (nşr. Habîbürrahman el-A'zamî), c.

1-4, Beyrut 1979.

Hibetullah b. Selâme, Ebü'l-Kasım, en-Nâsih vel-M ensûh (nşr. Züheyr

eş-Şâviş-Muhammed Kenan), Beyrut 1404.

Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. Zübeyr, el-Müsned (nşr. Haşan Selim

Esed ed-Dârânî), c. 1-2, Dımaşk 1996.
 İbn Acîbe, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed, el-Bahrü'l-M edîdfî Tefsî-
ril-Kur'âni'l-M edd (nşr. Ahmed Abdullah el-Kureşî), Kahire 1419.

İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cûrcânî, el-Kâmil f i DuSfâi'r-Ricûl

(nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz), Beyrut 1997.

İbn Asâkir, Ebül-Kasırn Ali b. Haşan b. Hibetullah, Târîhu Dımaşk (nşr.

Ömer b. Garâme el-Amrî), c. 1-80, Beyrut 1995.

İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed, Tefsîrü'l-Kur'ânil-Azîm

Müsneden ani'r-Resûl ve's-Sahâbe ve't-Tâbiîn (nşr. Esad Muhammed et-Tayyib),
c. 1-10, Riyad 1997.

İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed, el-M usannef fil-Ehâdîs
vet-Â sâr (nşr. Kemal Yusuf el-Hût), c. 1-7, Riyad 1409.

İbn Hacer el-Askalânî, Lisânii 1-Mîzân (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Bey­
rut: Mektebetü'l-Matbaati'l-İslâmiyye, 2002.

a.mlf., Fethu'l-Bârî (nşr. Abdülaziz b. Bâz-M. Fuad Abdülbâki-Muhibbüd-

din el-Hatîb), c. 1-13, Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1379.

a.mlf., Tağlîku't-Ta'lîk (nşr. Said Abdurrahman Musa el-Kazekî), c. 1-5,

Amman 1985.

a.mlf., el-Metâlibü'l-Aliye bi-Zevâidi'l-Mesânîdi's-Semâniye, c. 1-9, Riyad 1419.

a.mlf., el-İsâbe f î Temyizi's-Sahâbe (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali

Muhammed Muavvaz), c. 1-8, Beyrut 1415.

İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed, Sahîh (nşr. Şuayb el-Arnaût), c. 1-18,
Beyrut 1988.

ibn Hişâm, Cemâleddin Abdülmelik, es-Sîretü'n-Nebeviyye (nşr. Mustafa

es-Sekkâ-îbrahim el-Ebyârî-Abdülhafîz eş-Şelebî), Kahire 1955.

İbn İshak, Muhammed b. İshak, es-Sîretü'n-Nebeviyye (nşr. Süheyl Zek-

kâr), Beyrut 1978.

ibn Kesîr, Ebül-Fidâ, Tefsînı İbn Kesîr (nşr. Sami b. Muhammed Selâme),
c. 1-8, Riyad: Dârü Taybe, 1999.

İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak, Ma'rifetü's-Sahâbe (nşr.

Âmir Haşan Sabri), c. 1-2, [baskı yeri yok], Câmiatü'l-İmârâtil-Arabiyye, 2005.

a.mlf., el-İmân, c. 1-2, Beyrut 1406.

 İbn Râhûye, Ebû Yakub İshak b. İbrahim, Müsned (nşr. Abdüigafûr b. Ab-
dülhak el-Belûşî), c. 1-5, Medine 1991.

ibn Sa'd, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tabakâtü'l-Kiibrâ (nşr. Muham­

med Abdülkadir Atâ), c. 1-8, Beyrut 1990.

ibn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer, Târihuî-M edîneti'l-M ünevvere (nşr. Fehim
Muhammed Şeltût), Cidde 1399.

İbnül-Cevzî, Ebül-Ferec, Zâdül-M esîr f i İlmi't-Tefsîr (nşr. Abdürrezzâk

el-Mehdî), Beyrut 1422.

İbnü'l-Esîr, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali, Üsdü 'l-Gâbe, Beyrut 1989.

Ibnül-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer, Muhtasaru Telhîsi'z-Zehebî

(nşr. Abdullah b. Hamed el-Lahîdân-Sa'd b. Abdullah b. Abdülazîz Âlü Hu-
meyyid), c. 1-8, Riyad 1411.

İbnü'l-Münzir en-Nîsâbûrî, Ebû Bekir Muhammed, Tefsîrüî-Kur’ârı (nşr.

Sa'd b. Muhammed b. Sa'd), c. 1-2, Medine 2002.

Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zunûn an Esâm il-Kiitüb ve'l-Fünûn, Bağdat 1941.

Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Cafer, Risâletü'l-Müstetrafe li-Beyâ-

ni Kütübi's-Sünneti'l-Müşerrefe (nşr. Muhammed el-Muntasır b. Muhammed
ez-Zemzemî), Beyrut: Dârü'l-Beşâiril-İslâmiyye, 2000.

Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Câm i ' li-Ahkâmil-Kur'ân,

c. 1-20, Kahire 1964.

Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed b. Nasr, Ta'zimü Kadri's-Salât (nşr.

Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Feryevâî), c. 1-2, Medine 1406.

Mizzî, Ebül-Haccâc Cemâleddin Yusuf b. Abdurrahman, Tehzîbüî-Kemâl

f i Esmâi'r-Ricâl (nşr. Beşşâr Avvâd Ma'rûf), c. 1-35, Beyrut 1980.

Mukâtil b. Süleyman, Ebü'l-Hasan, Tefsîr (nşr. Abdullah Mahmud Şeh-

hâte), c. 1-5, Beyrut 1423.

Mücâhid b. Cebr, Ebül-Haccâc, Tefsîr (nşr. Muhammed Abdüsselâm

Ebü'n-Nîl), Mısır 1989.

Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed, en-Nâsih vel-M ensûh f i Kitâbil-

lâhi Azze ve Celle ve İhtilâfil-U lem âi f i Zâlik (nşr. Muhammed Abdüsselâm Mu­
hammed), Küveyt 1408.
 a.mlf., Meâniî-Kur'ân (nşr. Muhammed Ali es-Sâbûnî), Mekke 1988.

Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünenüî-Kübrâ (nşr. Haşan

Abdülmün'im Şelebî), Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2001.

Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, Tehzîbüî-Esmâ ve'l-Lu-

gât, c. 1-4, Beyrut, ts.

Said b. Mansûr, Ebû Osman el-Horasânî, et-Tefsîr min Süneni Saîd b. Mansûr
(nşr. Sa'd b. Abdullah b. Abdülaziz), c. 1-5, [baskı yeri yok], 1997.

Sa'lebî, Ebû İshak Ahmed, el-K eşf vel-Beyân (nşr. Ebû Muhammed b.
Âşûr), Beyrut 2002.

Senâullah Pânîpetî, et-Tefsîrü î-M azharî, c. 1-10, Pakistan 1412.

Sezgin, Fuad, GAS (Ar.), (trc. Mahmud Fehrrtî Hicâzî), Riyad 1991.

Süyûtî, Celâleddin, Dürrüî-M ensûr, Beyrut, ts.

a.mlf., el-İtkân fî Ulûmil-Kur'ân (nşr. Muhammed Ebül-Fazl İbrahim), c.

1-4, Mısır 1974.

Şâmî, Muhammed b. Yusuf es-Salihî, Sübiilü'l-Hüdâ ve'r-Reşâd f i Sîreti

Hayri'l-İbâd (nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz), c.
1-12, Beyrut 1993.

Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali, Fethul-Kadîr, Beyrut 1414.

Taberânî, Ebü'l-Kasım Süleyman b. Ahmed, el-Mu'cemü'l-Evsat (nşr. Mu­

hammed Şekûr), c. 1-2, Beyrut 1985.

a.mlf., el-Mu'cemü'l-Evsat (nşr. Tarık b. İvazullah-Abdülmuhsin b. İbra­

him el-Hüseynî), Kahire 1995.

a.mlf., el-Mu'cemü'l-Kebîr (nşr. Hamdî b. Abdülmecid es-Selefî), c. 1-25,

Kahire 1994.

Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmiuî-Beyân f i Te'vîlil-Kur'ân

(nşr. Ahmed Muhammed Şakir), c. 1-24, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2000.

Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed, Şerhu Müşkili'l Âsnr (nşr. Şu­
ayb el-Arnaût), c. 1-16, Beyrut 1994.

Tayâlisî, Ebû Davud Süleyman b. Davud, el-Müsned (nşr. Muhammed

Abdülmuhsin et-Türkî), c. 1-4, Mısır 1999.
 Teymî, Ebii'l-Kasım Kıvâmü's-sünne İsmail b. Muhammed, Kitâbii't-Ter-
gîb ve’t-Terhîb (nşr. Eymen b. Salih Şaban), c. 1-3, Kahire 1413.

Vâhidî, Ebül-Hasan Ali b. Ahmed, Esbâbü'n-Nüzûl (nşr. İsâm b. Abdül-

muhsin el-Humeydân), Demmâm: Dârül-Islâh, 1992.

Vâkıdî, Muhammed b. Ömer, M egazî (nşr. Marsden Jones), c. 1-3, Beyrut

1989.

Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şehâbeddin Yâkût b. Abdullah, Mu'ce-

mü'l-Büldân, c. 1-5, Beyrut: Dâru Sadır, 1995.

Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed, M îzânül-İ'tidâl

(nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), c. 1-4, Beyrut 1963.

Zemahşerî, Ebül-Kasım Mahmud b. Amr, el-K eşşâf an Hakâikı Gavânıi

zi't-Tenzîl, c. 1-4, Beyrut 1407.

Zeylaî, Cemâleddin Abdullah b. Yusuf, Tahrtcii 1-Ehödîs ve 1-Âsâri 1-Vâkıa

f i Tefsîri'l-Keşşâf li'z-Zenıahşerî (nşr. Abdullah b. Abdurrahman Sa'd), c. 1-4, Ri­
yad 1414.

Ziyâeddin el-Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülvâhid, el-Ehâ-

dîsül-M uhtâre (nşr. Abdülmelik Abdullah Dahiş), c. 1-13, Beyrut 2000.