‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبہبتیثیحاخہکاگنر۔۔۔ڈارٹکدمحمارباراابلیق‬

‫| ‪comment ۱ Published 21/03/2016‬‬

‫رپورسیفرمزااربکیلعگیب‬

‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبہبتیثیحاخہکاگنر‬

‫ڈارٹکدمحمارباراابلیق‬
‫ہبعشءاردو‘اساتواہانویوینریٹس‘رکمیرگن۔اگنلتہن‬
‫ومابلئ‪12771404090:‬‬

‫ونجیبدنہدیحرآابددنکیکمیظعامدرہیملعاجہعمامثعہینےنزدنیگےکفلتخموبعشںںیمیئکانومروپستدیپاےئکںیہ۔وہنجںےناےنپاکرانومںےس‬
‫اانپاوروقموکلماکانمرونشایکےہ۔دیحرآابدےکیملعادیبوقلحںںیمرہشتاپےنواےلاجہعمامثعہینےکاکیاےسییہانومروپسترپورسیفرمزا‬
‫ربکیلعگیب(‪۵۰۰۲‬ء۔‪۱۴۹۵‬ء)ںیہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیباردوےکربتعمققحم‪،‬دمون‪،‬اقند‪،‬اخہکاگنر‪،‬ادبیاوراشرعزگرےںیہ۔ادارۂ‬
‫ِ‬
‫ادایبتاردویکسلجمااظتنیمےکرنکاورہبعشااحتمانتےکدمتعمرےہ۔ویمیلقبطقاشہاقتربیےکااقعندوارصنامںیمڑبھڑچھرکہصحےتیلرےہ۔‬
‫اوراتایحتاینپیملعادیبذہتیبیواقثیتفرسرگویمںےسدیحرآابدیکامسیجزدنیگاکامہہصحرےہ۔وہوہشمرققحم‪،‬اقند‪،‬ادبیےکوالوہاکیا ےھاخہک‬
‫اگنریھبےھت۔انےکاخوکںےکدوومجمےع ’’وخشاسفنں‘‘ اور’’وفنسرگایم‘‘ زویرابطتعےسآراہتسوہرکاشعئوہےکچںیہ۔انںیمدیحرآابدیک‬
‫یملعوادیب‪،‬امسیج‪،‬ذہتیبیواقثیتفزدنیگےسواہتسبامہایصخشتےکاعتریفاخےکاشلمںیہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبیکاخہکاگنریاکاجزئہےنیلےس‬
‫لبقآےیئدںیھکیہکاخہکاگنرییکرعتفیایکےہاوراکیا ےھاخےکیکزجایئتایکںیہ۔‬

‫اخےکیکرعتفی‪:‬اردویکرثنیاانصفںیمانول‪،‬ااسفہن‪،‬ڈراہماورااشنہیئیکرطحاخہکیھبادبیکاکیدجااگہناوررفنمدفنصےہ۔اردوادبںیم‬
‫اخہکاگنریوومضمناگنریےکادتبایئوقنشدااتسونں‪،‬ذترکوںاوردرگیاصتفینںیملماجےتںیہ۔نکیلاخہکاگنریص لقتفنصادبیکتیثیح‬
‫ےساردوںیمارگنزییادبےکارثےسراجئوہیئ۔اخہکےکےیلارگنزییاالطصح )‪ (Sketch‬راجئےہ۔ہیاالطصحنفوصمریںیمیھباامعتسل‬
‫وہیتےہ۔ارگاکیوصمریسکصخشیکوہوہبلمکموصتریانبدےوتاےس ‪ Portrait‬ےتہکںیہ۔اسےکربالخف دنآےےچر ےھطوط یکدمدےسیسک‬
‫تیصخشےکطخواخلیککلھجداھکےنیکوکششرکےوتاےساچیکسےتہکںیہ۔وصمرےکانبےئوہےئاچیکسںیمیسکتیصخشےک یطخیطخواخلےت‬
‫ںیہ۔نکیلاکیاخہکاگنربجوظفلںےکذرہعییسکتیصخشیکوصرترگیرکاتےہبتاساخہکےکذرےعیتیصخشیک یطخیوابت یوصترییرری‬
‫ےکذنہںیمااجرگوہاجیتےہاسرطحیسکوصمرےکانبےئاچیکسےکاقمےلبںیماکیاخہکاگنرےکشیپرکدہاچیکسایاخہکیکوصتریزایدہوا حوہیت‬
‫ےہ۔‬
‫اصربہدیعسےناینپاتکب’’اردوادبںیماخہکاگنری‘‘ ںیماخہکاگنرییکرعتفیےک ےلسلںیمفلتخماقندوںاورامطخداادبیکآراشیپیکےہ‪:‬‬
‫’’اثنرادمحافرویقےکہبومبج’’اخہکیسکتیصخشاکرعمویضاطمہعلےہ۔‘‘ آہنمدصیقییتہکںیہہک’’وساحناگنرییکتہبیسوصرںیتںیہ‪،‬انیہ‬
‫ںیمےساکییصخشاخہکےہ۔‘‘ ’’ہیدرالصومضمناگنرییکاکیمسقےہ۔سجںیمیسکتیصخشےکانوقنشوکااجرگایکاجاتےہ۔نجےکازتماج‬
‫ےسیسکرکداریکلیکشتوہیتےہ۔‘‘ دمحمنیسحےتھکلںیہہک’’ونکملقیکوصترییشکاخہکاگنریےہ۔‘‘ میمشادمحرکاہینےتھکلںیہہک’’اخہکاگنریادب‬
‫یکاکیفنصےہسجںیموتیصخشںیکوصتریںیاسرطحہبراہراتسیچنیھکاجیتںیہہکانےک یطخوابنطدوونںیرریےکذنہنیشنوہاجےت‬
‫ںیہاورااسیولعمموہاتےہےسیجڑپےنھواےلےنہنرصفیملقرہچہداھکیےہہکلبوخدونتشوکداھکیاھبالاھجمسوباھجوہ۔‘‘ ‪۱‬؂‬
‫فلتخماقندوںاورامطخداادبیکآراوکشیپرظنرےتھکوہےئاخہکاگنرییکہیومعیمرعتفییکاجیتکسےہہک’’اخہکاگنریوظفلںےکذرہعییسک‬
‫تیصخشیکایسیوصترییشکےہسجےساساک یطخاورابنطیرریےکاسےنمشیپوہاجےئاورذموکرہتیصخشاکاخرطوخاہاعترفوہاجےئ۔اخہک‬
‫اگنریاکیایسیفنصےہسجںیمیسکاکیصخشےکیقیقحدخواخلیرریےکاسےنمآاجںیئ۔اخہکاگنریںیماکی یتیاج یتیقیقحتیصخشیک‬
‫دشکلاوردپسچلریپاےئںیموصترییشکاکانمےہ۔اخہکاگنروااعقتواشمدہاتےکاسھتاسھتاےنپاترثاتوایقاستوکیھباشلمرکاتےہ۔اکی‬
‫اکایمباخہکاگنریکاگنہدقیقاساقمموکاپیتیلےہسجاقممکتاعماخہکونوسیںیکاگنہںیہنیتچنہپ۔ایسےیل اہاجاتےہہکاکیا اھاخہکاکی‬
‫تیصخشیکدرایتفوہاتےہ۔اخہکاگنرییسکتیصخشیکرھبوپرامندنئیگاوراسوکاسےکایلصرگنںیمدےنھکییکاکایمبوکششےہ۔اخہکاگنری‬
‫ےسیتلمیتلجاانصفوساحنرمعی‪،‬ااشنہیئاورومضمناگنریوریغہںیہ۔‬
‫اخہکاگنرییکرواتی ‪:‬اخہکاگنرییکرواتیارگنزییےساُردوںیمآیئےہ۔ارگنزییںیمنٹلمرمےنٹلارٹسیچیاوراوھتنینیلیشوکرپاخہکاگنریک‬
‫تیثیحےستہبرہشترےتھکںیہ۔اُردوںیماخہکاگنرییکاترخیتہبدقمیںیہنےہ۔حیحصونعمںںیماساکآاغزوسیبںیدصیںیموہا۔ارگہی اہ‬
‫اجےئوتےباجہنوہاگہکسجرطحانولاورااسفےنےنرصتخمااسفےناکروپاایتخررکایلایسرطحوطلیوساحناگنریےناخہکاگنریاکابلدہ نہایل۔‬
‫اُردوںیماخہکاگنریاکرسامہیاینپتیمکاورتیفیکدوونںاابتعرےسیر لظاح ےہ۔فنصاخہکاگنریادبیکدج دںوفنںںیمرامریکاجیتےہ۔اُردو‬
‫ںیماخہکاگنریےکادتبایئوقنشدمحمنیسحآزادیکاشاکہرفینصت’’آبایحت‘‘ ںیمےتلمںیہ۔اسنفوکآ ےڑبناےنواںوںںیمرمزاحر تاہل‬
‫گیبردیشادمحدصیقی‘ ومںویدبعاقحل‘ وخاہجنسحاظنیم‘ آاغدیحرنسحاشدہادمحدولہی‘ ارشفوبسیح‘رسداردویانھگنسوتفمن‘ وجشحیلمآابدی‘‬
‫وخاہجدمحمعیفش‘رمزادمحمگیب‘ امکلرام‘ وٹنم‘ تمصعاتغچیئ‘ وشتکاھتونی‘ دمحملیفط‘ دیسااجعزنیسحنھیا اللروپر‘ وشرشاکریمشی‘ حر تاک‬
‫وکری‘ رکفوتوسنی‘مگیباسیندقوایئ‘ رقہانیعلدیحر‘ ااظتنرنیسح‘ ٰیبتجمنیسح‘ دیسریمضنسح ‘ رچاغنسحرسحت‘ وخاہجالغمادیسلدا‘ دیسابصح‬
‫ادلدا‘ مگیباصہحلاعدبنیسح‘ دیجمالوہری‘ یلعوجادز دی‘ دیبیرکنش دنر‘ ۔ااصنری‘ ولبتنھگنسوریغہامہںیہ۔دیحرآابدںیماسنفوکرمزا‬
‫ربکیلعگیب‘امیلسنارہطاجو د‘وعضدیعس‘ٰیبتجمنیسحیرِلبذرکںیہ۔۔‬
 ‫دیحرآابدےکاکیامہیانزوپستانجباعدبیلعاخں(رموحم)اڈیرٹیایستسےناجہعمامثعہینےکرپورسیفاوردیحرآابدےکاردواورادیبوقلحںیکاکی‬
‫اعفلتیصخشرپورسیفرمزااربکیلعگیبےسوخا شیک یھہکہکوہفلتخمہبعشاہےئایحتےس قلعر ےنھوایلدیحرآابدیایصخشتےکابرےںیم‬
‫اعتریفاضمنیمںیھکل۔انچںہچاےنپزبرگیکوخا شرپرپورسیفرمزااربکیلعگیبےندیحرآابدیکہبختنمانومرایصخشترپوسایحناخےکےنھکلرشوع‬
‫ےیک۔انےکہیاخےکادتباںیمروزانہم’’ایستس‘‘ یکزتنیےتنبرےہاوردعبںیم’’وخشاسفنں‘‘ (دیحرآابدیک دنادیباورامسیجوتیصخشںاکاعترف)‬
‫اور’’وفنسرگایم‘‘ ےکونعانےسزویرابطتعےسآراہتسوہرکاشعئوہےئ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےکرحتریرکدہاخوکںاکالہپومجمہع’’وخش‬
‫اسفنں‘‘ یلہپرمہبتاوتکرب‪۱۴۹۱‬ءںیماشعئوہا۔اساتکبوک’’ادارہرعشوتمکح‘‘ رڈیزلہدیحرآابدےندارئہارٹکیلکرپسیہتھچابزاردیحرآابدےس‬
‫اشعئرکواایاوراتکبیکتمیقدنپرہ(‪ )۱۲‬روےپریھکیئگ۔‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناینپاتکب’’وخشاسفنں‘‘ وکاینپامںا یریمگیباصک ہےکانمونعمنایکاوراسک تقیاکا رارایکہکامںیکداع ںاور‬
‫انیکتقفشےکاسےئںیملپڑبھرکیہاوھنںےناینپزدنیگیکزنمںیلاکایمیبےسےطیکںیہ۔’’وخشاسفنں‘‘ اخوکںےکومجمےعںیماحفصتیک‬
‫لکدعتاد(‪ )۱۵۹‬ےہ۔سجںیمفلتخمہبعشاہےئایحتےس قلعر ےنھوایلدیحرآابدیکلکابرہایصخشترپاخےکشیپےیک ےئںیہ۔انوتیصخشں‬
‫ےکانمدیساہمشیلعارتخاصبح‪،‬دیسیلعاربکاصبح‪،‬دمحمزعزیرمزارموحم‪،‬ونابدیعسگنجاہبدر‪،‬ڈارٹکومنہاللمگناصبح‪،‬رضحتابرقاامتن‬
‫اخیناصبح‪،‬رضحتدیعسدیہشیاصبح‪،‬رتحمہمہنیکسمگیباصک ہ‪،‬ڈارٹکدیسدہمییلعاصبحرموحم‪،‬ریمرفعجیلعاصبحرموحم‪،‬رضحترب‬
‫وموسیاصبحرموحماورڈارٹکونرادمحخیشاصبحاشلمںیہ۔انابرہایصخشتںیمرصفاکیاخوتنرتحمہمہنیکسمگیباصک ہےکابرےںیمیہ‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناےنپایخالتاکا رارایکےہ۔اسےسادنازہوہاتےہہکزگہتشدیحرآابدیکیملع‪،‬ادیبوذہتیبیزدنیگںیمرمدوںےک‬
‫اقمےلبںیموعرںیتًاتبسنمکآ ےںیھت۔اتکب’’وخشاسفنں‘‘ ےکآاغزیہںیمرپورسیفرمزااربکیلعگیبےناخوکںںیمشیپرکدہایصخشتیکایسہو‬
‫دیفساصتورییھبعمجرکدیںیہاتہکیررصویرریاورانےکابرےںیمڑپگ ےئایخالتںیماطمپ تدیپارکےتوہےئاستیصخشیکدریاپایدںیاینپ‬
‫ذونہںںیموفحم رھکںیکس۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناینپاخہکاگنریےکذرہعی’’وخشاسفنں‘‘ ںیمدیحرآابدےکیئکاومنلرونتںوکاساتکب‬
‫ںیم وفحم رکدایےہاوراتکبںیمشیپرکدہوتیصخشںےکاکران ےآًانیقآدنئہآےنوایلںولسںےکےیل لعشراہبا توہں ے۔االسفےک‬
‫اکرانومںےسیئنلسنوکآاگہرکاناوررپایندقروںیکابگڈوریئنڑیپیھےکاہھتںیمدانیاکیامہاوررضوریاکمےہاوررپورسیفرمزااربکیلعگیب‬
‫ےنیئنلسنوکاےنپاالسفےکاکرانومںےسہنرصفوافقرکواایہکلبزدنیگےکفلتخموبعشںیکاثمیلوتیصخشںےکاحالتشیپرکےکآےنوایل‬
‫ںولسںےکےیلانںیماینپدنسپ دہاورآڈیئلیتیصخشوکڈوھڈنےنیکوہستلحرامہیکےہ۔انچںہچاساتکبیکااشتعرپابمرکابددےتیوہےئ‬
‫انجباعدبیلعاخںےتھکلںیہہک‪:‬‬
‫’’ںیمایسیاصتفینوکیئناوررپاینلسنےکامنیباکیااصتیلڑکییھبرقارداتیوہںاوراساکمےکےیلگیباصبحوکابمرکابدداتیوہں۔‘‘ ‪۵‬؂‬
‫رپورسیفینغممسبتےنرپورسیفرمزااربکیلعگیبےکرحتریرکدہاناضمنیمیکاالخیقاورامسیجاتیمہیکرطفیھبااشرہایکےہاور اہہک‪:‬‬
‫’’اناضمنیمیکاکیاالخیقاافدتییھبےہ۔شیبچروسایحناخےکایسیوتیصخشںےکںیہوھنجںےناناسمدعاحالتاکاپرمدیےکاسھتاقم ہلایکنکیل‬
‫یسکدوینیافمدیکاخرطاےنپاوصںوںوکرقابنںیہنایکاورلسلسمدجوےک ےکذرہعیارد ٰدراجترپافزئوہےئ۔انیکزدنیگیئنلسنےکےیلیر ل‬
‫دیلقتاثملنبیتکسےہ۔‘‘ ‪۱‬؂‬
 ‫اخوکںاکومجمہع’’ وخشاسفنں‘‘ ںیماشلماخوکںںیمرپورسیفرمزااربکیلعگیبےنایصخشتاکرہچہورسااپایبنایک۔انےکرصتخماحالتزدنیگشیپ‬
‫ےئکاورتیصخشےسپا قلاینپتاقیروتں‘امہوااعقتاورتیصخشےکاکرانومںوکااجرگرکےتوہےئہقلعتمتیصخشیکصت یوصتریشیپرکےنیک‬
‫وکششیکےہ۔اہمشیلعارتخیکتیصخشےکابرےںیمرپورسیفرمزااربکیلعگیبےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’اہمشیلعارتخاصبحاسدیگدنسپ‪،‬وخشذو اورزدنہدلااسننںیہ۔انںیمارسفاہنروعتنابلکلںیہن۔ولفحمںںیمانیکوہجےسزدنیگاورروقن‬
‫آاجیتےہانیکوگتفگاشہتسئ‪،‬دپسچلاورولعمامتآحرداوہیتےہ۔اےنپوفیطلںاورزماہیحرقفوںےساکیزدنہدیلیکتیفیکاور اضدیپارکدےتی‬
‫ںیہ۔ااعشریکربہتسجرحتفیرکےنںیمیھباک ںی لالاھت۔‘‘ ‪۹‬؂‬
‫رسااپاگنریاخہکاگنریاکاکیامہوفصےہ۔اوررسااپےکایبنےستیصخشیکوصترییرریےکذنہںیمنباجیتےہ۔ایسوفصوکاامعتسلرکےت‬
‫وہےئرپورسیفرمزااربکیلعگیباظنمدوروکحتمےکاکیامہدہع دارزعزیرمزااکرسااپویںایبنرکےتںیہ‪:‬‬
‫’’زعزیرمزادقآورآدیمےھت۔اشیپیندنلب‪،‬ومںیھچنداےیھےسیلموہیئںیھت۔داےیھرھبےوہےئرہچےرپتہبزبیدیتی یھ۔آںیھکنیسکدقر‬
‫ارھبیوہیئںیھت‪،‬الکایئںیلکچاوروبضم ںیھت۔تیصخشااہتنیئابربع یھسجےسےتلموہانیکتیصخشےساتمرثوہےئریغبںیہنرہاتکساھت۔‬
‫رصف‪ ۹۴‬اسلیکرمعںیمااقتنلوہارسےکابلیھبدیفسںیہنوہےئےھت۔ابلسںیمریشوایناورولتپنبسحرواجےتنہپےھت۔اسےکاسھتچریک‬
‫وٹیپرضورریتہ یھ۔ہیدرتفیابلساھت‪،‬درابراجےتوتقرسرپداتسروہیت یھ۔زعزیرمزاتہبیہزدنہدلےھت۔زدنیگاکاظنماالویرترقمراھت۔‬
‫وتقیکڑبیاپدنبیرکےتےھتزدنیگںیماسدیگ یھ۔االخ دشکلےھت۔اردودیسیھاسدیاوراصفرھتسیوبےتلےھت۔واسییہاناکدلیھباصف‬
‫اورےبرایاھت‪،‬وہطخاکیےسےلھکدلےسےتلمےھتنکیلاصفوگیئںیمہنوچےتکےھت۔وہتہبیہکیناوررپزیہاگرااسننےھت‪،‬ڑبوںیکزعتاور‬
‫وھچوٹںےکاسھتتقفشےسشیپآےتےھت۔اناکہقلحاابحبتہبوعیساھت۔وہامنزروزہےکڑبےاپدنبےھت‪،‬ںیہکوہںاوریسکاحالتںیموہں‬
‫امنزاضقءںیہنوہیت یھ۔ذمبہےکڑبےاپدنبےھت۔سجیکانبرپانیکامتمزدنیگاکیآےنیئیکرطحاصفوافشفرظنآیتےہوخدداریاور‬
‫ااسکنریانںیموکٹوکٹرکرھبی یھ۔‘‘ ‪۲‬؂‬
‫اساتکبںیماشلمابرہاخوکںےکذرہعیرپورسیفرمزااربکیلعگیبےندیحرآابدےکفلتخمہبعشاہےئایحتےس قلعر ےنھوایلامہوتیصخشںاک‬
‫اعترفرکاایےہ۔ہیاخےکوچںہکاابخریرضورایتےکےیلےھکل ےئےھت۔اسےیلاناضمنیماکاولسباسدہاورفاحیتفادنازاکےہ۔اخوکںںیم‬
‫ولعمامتیکحرایمہوکاتیمہدییئگےہاوررحتریںیمادیباچینشمکاپیئاجیتےہ۔امتماخوکںوکڑپےنھےکدعبااسیولعمموہاتےہہکرپورسیفرمزااربک‬
‫یلعگیبےناکیوصخمصوچےھٹکںیمہیاخےکےھکلںیہ۔فلتخمؤولہ ںےکاابتعرےساخوکںںیمناسکتیاپیئاجیتےہ۔تیصخشےکاعترفےکدعب‬
‫اسےکآابوادجاداوراسیکاترخیدیپاشئاوراجےئدیپاشئاکذرکاتلمےہ۔یمیلعتاحالتںیمتیصخشےکدورانمیلعتدووتسںوروقیفںےکانومں‬
‫ےسواتیفقوہیتےہ۔تیصخشوکڑپناےنواےلااسذتہےکانومںےسواتیفقوہیتےہ۔تیصخشیکتاقزتمےکاوحالاسیکاشدیاوراسیکاوالد‬
‫ےکابرےںیمولعمامتیتلمںیہایسرطحتیصخشےکاکران ےاوراےسےنلمواےلازعازاتاکذترکہاتلمےہ۔اسرطحامتماخےکےھکل ےئ۔ضعب‬
‫اخوکںںیمتیصخشےکذترکےےکاسھتاسدوریکامہابںیتلماجیتںیہاورتیصخشےک ہشیےسواہتسبامہولعمامتلماجیتںیہ۔‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےکرحتریرکدہاخوکںاکدورساومجمہع’’وفنسرگایم‘‘ ےہ۔ہیومجمہعربمتس ‪۵۰۰۱‬ءںیمادارہرعشوتمکحدیحرآابدےکزری‬
‫اامتہماشعئوہا۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناسومجمہعوکاےنپااتسدرپورسیفالغمرمعاخںرموحمےکانمونعمنایک۔اینپدوسںیفینصتیکااشتع‬
 ‫اوراناخوکںیکاتیمہوا حرکےتوہےئوہاتکبےکشیپظفلںیمےتھکلںیہہک‪:‬‬
‫’’ہیالصںیمادیباخوکںےکادنازیکرحتریںیںیہنجاکدصقمدیحرآابدیکامسیجزدنیگےکفلتخموبعشںےس قلعر ےنھوایلامہوتیصخشںیکایحت‬
‫اوراکرانومںےسیررنیئوکاعتمرفرکواانےہ۔اردوںیموسایحناخےکتہبمکےھکل ےئںیہ۔اخصوطررپاےسیوساحنوجیسکصخشےکح نایحتےھکل‬
‫ ےئوہںاورنجاکفنصماسےکبشوروزےکاوحالاکرازداںوہ۔اسےسعطقرظنیسکزابنںیمیھبہینکممںیہنہکطخاسصخشےکلمکم‬
‫ہ‬
‫وساحنےھکلاجںیئسجےنھچکایداگراکران ےااجنمدےیوہں۔اسےیلاعموطررپچریقایہتفزابونںںیمیرومسارلاجلایوسایحنحر اگیںرمبتیک‬
‫اجیتںیہ۔اردوںیماوراشرعوںےکدترکےایس لیبیکیزیںیںیہ۔را ماورحوفےننجاشم ریےکاعترفان ےےھکلںیہانںیمرتشیبریمے‬
‫رتحمموقیفشااسذتہںیہنجیکںیمدلےسزعترکاتوہں۔انیہیر لارتحاموتیصخشںےکشقندقمریمےےیل لعشراہںیہ۔انااسذتہےک‬
‫اسھتںیمےنرباہسربسانیکوتقفشں‪،‬ونازوشں‪،‬یانںوتںاورصولصواانپ تیےکاسھتزگارےںیہ۔ہیوسایحناخےکریمے ہطقرظنےسہدیہ‬
‫ےسزایدہد دہںیہ۔ںیمےنوجوسحمسایکایسوکہحفصرقاطسرپےبفلکتےلآایوہں۔اسںیموکیئذینہظفحتںیہنےہ۔قیقحتو‪،‬شیتف‪،‬یصخش‬
‫تاقیروتںاورارٹنوویےکذرہعیدصمہقوسایحنولعمامتںیمےناےھٹکیکںیہہیاخےکریمےریمضیکآوازںیہ۔اناک قلعدامغےسمکاوردلےسزایدہ‬
‫ےہ۔ریمیرہگیدیقعتدنمیاسںیماشلمےہ۔وجاچسیئرپینبمںیہانیکچربیتاتریخیاابتعرےسوحلم ریھکیئگےہوجںیتیصخشایھبایحتںیہان‬
‫ےکےیلہیریمارخاجنیسحتےہاوروجمہںیمںیہنرےہانےکےیلہیریمارخاجدیقعتےہ۔‘‘ ‪۶‬؂‬
‫’’وفنسرگایم‘‘ اخوکںےکومجمےعںیماشلمنجایصخشتےکاخےکاشلمےیک ےئںیہ۔انےکانماسرطحںیہ‪:‬‬
‫س‬
‫(‪) ۱‬رپورسیف ایھی لاررٹچیج‪ )۵(،‬الغمالضفایبابیناصبح‪ )۱(،‬الغمادمحاصبح‪ )۹(،‬ڈارٹکیفطصمیلعز دیاصبح‪ )۲(،‬ونابرساجادلدا‬
‫ادمحاصبح‪ )۶(،‬رپورسیفدیسدمحماصبح‪ )۴(،‬ڈارٹکظیفحلیتقاصبح‪ )۹(،‬رپورسیفوعسمدنیسحاخناصبح‪ )۴(،‬رپورسیفالغمرمعاخںاصبح‪،‬‬
‫(‪ )۱۰‬رپورسیفرفعجاظنماصبح‪ )۱۱(،‬ڈارٹکزتنیاسدجہاصک ہ‪ )۱۵(،‬رپورسیفینغممسبتاصبح‪ )۱۱(،‬اعرموموسیاصبح‪ )۱۹(،‬رپورسیف‬
‫امیلسنارہطاجو داصبح‪ )۱۲(،‬ریمیرمسیلعاصبح۔‬
‫’’وفنسرگایم‘‘ اخوکںےکومجمےعںیمیھبرپورسیفرمزااربکیلعگیبےنایبہینادنازںیمتیصخشےکاوحالایبنےئکںیہ۔اوروااعقتیکدمدےس‬
‫تیصخشےکرکداروکااجرگرکےنیکوکششیکےہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبرپورسیفینغممسبتاصبحیکدخامتےکابرےںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’ینغماصبحےناردواکجلںیمدترسیےکاسھتاسھتہبلطواطابلتوکےنھکلڑپےنھیکرطفرابغایک‪،‬انیہیکوکوششںیکانبرپاردواکجلاکیزگیدا‬
‫یلہپابراشعئوہا۔دعبںیماوھنںےن’’اربکاہلآابدی‘‘ ربمنیھباشعئایک۔وجدنہواپکںیمدنسپ دیگیکاگنہےسداھکیایگ۔۔۔ینغماصبحاکبسےس‬
‫ڑبااکرانہماورابثعرخفرسامہی‪،‬التذمہےساناکرہتشےہ۔ااسذتہوتتہبےسںیہ‪،‬نکیلہیازعازوااختفراش دیہیسکااتسدوکاحلصوہوجینغماصبحوک‬
‫احلصوہاےہ۔انےکالتذمہانےسےبانپہاتیسنیہںیہنرےتھکہکلبےبںوثتبحمودیقعتیھبرےتھکںیہ۔ینغماصبحوکیھباےنپاشرگداوالد‬
‫یکرطحزعزیںیہانےکاشرگدوںیکدعتادزہاروںکتیتچنہپےہ۔‘‘ ‪۴‬؂‬
‫رپورسیفینغممسبتاخوکںاکومجمہع’’ وفنسرگایم‘‘ یکاافدتیایبنرکےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’اردوںیموساحنرمعایںتہبمکںیہ۔اخصوطررپاےسیوساحنوجیسکصخشےکح نایحتےھکل ےئوہںاورنجاکفنصماسےکبشوروزےک‬
‫ہ‬
‫اوحالاکرازداروہ۔۔۔اعموطررپچریقایہتفزابونںںیمیرومسارلاجلایوسایحنحر اگیںرمبتیکاجیتںیہ۔اردوںیمادںوبںاوراشرعوںےک‬
 ‫ذترکےایس لیبیکیزیںیںیہ۔ادںوبں‪،‬اشرعوںےکوالوہانااخشصےکابرےںیمتہبمکھچکاھکلاجاتےہوجزدنیگےکدورسےوبعشںںیم‬
‫امہاکران ےااجنمدےتیںیہ۔رصتخموسایحناضمنیمےکذرہعیاسیمکوکیسکدحکتوپراایکاجاتکسےہ۔۔۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےننجاشم ریےک‬
‫اعترفان ےےھکلںیہاناکرایتسیکذہتیبیزدنیگرپرہگاارثراہےہ۔اناضمنیمیکوصختیصہیےہہکقیقحتو‪،‬شیتف‪،‬یصخشتاقیروتںاورارٹنوویےک‬
‫ذرہعیدصمہقوسایحنولعمامتاجکیرکدییئگںیہ۔۔۔نیقیےہہکہیاتکبدیپسچلےکاسھتڑپیھاجےئیگاوریملعوادیبوقلحںںیماسیکاخرطوخاہ‬
‫ذپریایئوہیگ۔‘‘ ‪۹‬؂‬
‫ومجمیعوطررپانےکاساتکبےکاخےکیھبدیحرآابدےسواہتسبامہایصخشتےکامہاعتریفاضمنیمںیہ۔اناخوکںںیمذگتشدیحرآابدیکاترخی‬
‫یھبیتلمےہ۔‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبیکاخہکاگنریاکومعیموینفاجزئہ‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےکاخوکںےکومجمےع’’وخشاسفنں‘‘ اور’’وفنسرگایم‘‘ ںیماشلماخوکںےکاارفادیاجزئےےکدعبابداھکیاجےئ‬
‫اگہکتئیہاورنفےکاابتعرےسومعیموطررپانےکاخےکنفاخہکاگنریےکایعمررپسکدحکتوپرےاچرےتںیہ۔ومع ًاطخ قیلخاکدصقمچرلی‬
‫وہاتےہاور قیلخاکراچاتہےہہکاسیک قیلخوکوکیئڑپگ اوردےھکیاورےھجمس۔انچںہچادیباقیلختتاکاینبدیدصقمیرریکتاسیکچرلیوہات‬
‫ےہ۔اخہکاگنرییھبیررنیئکتاکیتیصخشےکاوحالاچنہپےنیکوکششوہیتےہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبیکاخہکاگنریایلاجےئوتاوھنںےن‬
‫یھبہیاخےکیررنیئیکنیکستاورانیکاالصحورامنہیئےکےیلےھکلںیہ۔اہمشیلعارتخ‪،‬زعزیرمزا‪،‬رپورسیفرفعجاظنم‪،‬رپورسیفینغممسبت‪،‬دیسیلع‬
‫اربک‪،‬ڈارٹکومنہاللمگن‪،‬ڈارٹک زتنیاسدجہوہنیکسمگیبایسیان ہغروزاگرایصخشتںیہہکانےکاحالتڑپھرکاعمیرریاےنپےیلقبساحلصرکات‬
‫ےہ۔انچںہچیررنیئےکےیلرپورسیفرمزااربکیلعگیبےکہیاخےک لعشراہےسمکںیہن۔‬
‫اخہکاگنریاوریرریےکنیبرےتشےکدعبدورساامہؤولہاخہکےکےیلتیصخشاکا باخبےہ۔ومع ًااردوےکاخہکاگنروںےنرصفوصخمصایاکی‬
‫یہرطحےکاحرادوکوموضعںیہنانبای۔انےکاخوکںںیمادبی‪،‬اشرع‪،‬اقند‪،‬رامنہ‪،‬املع‪،‬دمرب‪،‬وزری‪،‬ایستسداں‪،‬فاحیف‪،‬رقمر‪،‬ققحم‪،‬یفسلف‪،‬م ‪،‬‬
‫زماحاگنر‪،‬دوتسوریغہاشلموہےتںیہ۔زایدہچراخہکاگنروںےنمیظعویتسہںرپاخےکاسےیلےھکلاتہکانیکریستیکےباقنیبااسنیناشمدہات‬
‫ورجتابتںیمااضےفاکببسنبےکس۔اعمااخشصرپاخےکمکےھکل ےئویکںہکاخہکاگنروکیسکایسیتیصخشیکالتشوہیتےہوجزدنیگےکیسکہبعش‬
‫ںیماواچناقممریتھکوہ‪،‬نکیلومںویدبعاقحلےن’’انمدویامیل‘‘ اور’’ونراخں‘‘ ےسیجاعمااسنونںرپاخےکھکلرکہیبا تایکہکاخہکاگنریےکےیل‬
‫تیصخشاکا باخبدوینیاشنووشتکیکانبءںیہنہکلبااسنتیےکببسرقاراپایےہ۔‬
‫وموضعےکا باخبےک ےلسلںیمداھکیاجےئوترپورسیفرمزااربکیلعگیبےنیھبز ےلزرمہےس قلعر ےنھوایلایصخشتاکا باخبایکےہ’’وخش‬
‫اسفنں‘‘ اور’’وفنسرگایم‘‘ ںیماشلمںیتیصخشارد ٰمیلعتایہتف‪،‬انومررعشااورامطخدامیلعتںیہ۔اناخوکںںیموکیئیھبتیصخشریغرعموفںیہنہی‬
‫ابتاننکممےہہکوخاصےکوالوہوعامںیمدیحرآابدںیمایسیوکیئتیصخشہنزگریوہسجےکاکیک ریاکران ےوکیہ یہنکیلاسےکذرہعیاس‬
‫تیصخشرپاخہکاھکلاجاتکسےہ۔سجرطحیکاثمںیلومںویدبعاقحلےکاہںیتلمںیہنکیلاسےکےیلاشمدہےاوردیلراضدنمییکرضورتوہیت‬
‫ےہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےنزایدہچراخےکاعدبیلعاخںدمریایستسیکوخا شرپاابخریرضورتےکےیلےھکلےھتاوراناکدصقمیہہیاھتہک‬
‫دیحرآابدیکفلتخموبعشںےس قلعر ےنھوایلرسربآوردہایصخشترپاعتریفاضمنیمےھکلاجںیئانچںہچرپورسیفرمزااربکیلعگیبےنوض یرضورت‬
 ‫ےکاابتعرےساےنپاخوکںاکوموضعدیحرآابدیکمیظعایصخشتراھک۔‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےنوجاخےکےھکلانںیمشیبچراخےکہبایحتوتیصخشںےکابرےںیمےھکل ےئانچںہچاناخوکںاکومادزایدہچرتیصخش‬
‫ےسہبراہراتستاقیرتےکذرہعیاحلصایکایگےہ۔اسےکوالوہاوھنںےننجوتیصخشںےکابرےںیماھکلانےکابرےںیمتہبھچکومادز ےل‬
‫ےسیہرحترییلکشںیموموجداھت۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےنرھکبےوہےئومادوکہبوخیبچربیتدایےہ۔رعشاےکاخوکںںیمانےکالکمےک‬
‫ا باخبےکذرہعیاوھنںےنتیصخشاکاعترفرکاےنیکوکششیکےہ۔اسےکوالوہ’’وفنسرگایم‘‘ ںیماشلماخوکںیکشیبچرںیتیصخشرپورسیف‬
‫رمزااربکیلعگیبےسہبتیثیحااتسد‪،‬دوتسایرہتشدارےسواہتسبریہںیہ۔انچںہچاوھنںےنانوتیصخشںےساےنپاقلعتتےکاوحالوکاخوکں‬
‫ےکومادےکوطررپاامعتسلایکےہ۔‬
‫اخہکاگنریںیمایبہیناولسبیکاتیمہوکدمرظنرےتھکوہےئرپورسیفرمزااربکیلعگیبےکاخوکںےکاولسبوکداھکیاجےئوتاناخوکںںیمیھبایبہین‬
‫اولسبداھکیئدےاگ۔’’وفنسرگایم‘‘ ںیماشلماخےکوچںہکاابخریرضورتیکاخرطوھکلاےئ ےئےھتذہلااناخوکںںیمفاحیتفرگناغ‬
‫ےہ۔تیصخش ےکاحالتایبنرکےنںیمایبہینادنازاامعتسلایکایگےہاوراکیوصخمصوچےھٹکںںیاوحالایبنےیک ےئںیہ۔اولسباسدہاورسیل‬
‫ےہ۔ادیباچینشایاحمورایتادنازایبنمکےہ۔ضعبوماعقرپتیصخشیکزدنیگںیماپیئاجےنوایلنسحزماحایرعشتیےکببساناخوکںےک‬
‫اولسبںیمیھبزماحاورادیبرگندیپاوہاےہ۔اہمشیلعارتخےکاخےکںیمانیکتیصخشےکرظایتفؤولہوکااجرگرکےتوہےئرپورسیفرمزااربکیلع‬
‫گیبےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’اکیابراردوسلجماکہسلجاہمشیلعارتخاصبحیکدصارتںیمدقعنموہااھت۔سجںیمرا ماورحوفےناکیاقمہلاربکیکاشرعیرپڑپنااھت۔‬
‫لہ‬
‫اقم میںاربکےکاسرعشاکیھبذرکاھت‪:‬‬
‫مہآہیھبرکےتںیہوتوہاجےتںیہدبانم‬
‫وہلتقیھبرکےتںیہوترچاچںیہنوہات‬
‫اہمشیلعارتخاصبحےناینپدصاریترقتریںیماسرعشوکوھتےییسچرمیمےکاسھتزماہیحادنازںیمانسای۔اہلٹسںیمرو ےواےلےکےکاسرعشوک‬
‫ویںڑپھےتکسںیہ‪:‬‬
‫مہوھبکےسرمےتںیہوتوہاجےتںیہدبانم‬
‫وہدالیھبدےتیںیہوترچاچںیہنوہات‬
‫ہیرعشانسرکاہمشیلعارتخاصبحےنلفحموکزرفعانزارانبدای۔بجانےکیسکدوتسیکاصبحزادییکاشدی’’رٹکناکل‘‘ رپےطاپیئبتاہمش‬
‫گھ‬ ‫گھ‬
‫اصبحےکاکیےبفلکتدوتسےنانےسدرایتفایکانجبومون می‪،‬وپںو مییکاالطصاحتوتمہےنینسںیہ۔اساشدیوکایکانمدانیاچ۔ےی۔‬
‫گھ‬
‫اسرپاہمشیلعاصبحےنرکسماےتوہےئوجابداییلیٹ می۔‘‘ ‪۴‬؂‬
‫اسرطحےکدپسچلاوررپُزماحوااعقتےکذرہعیرپورسیفرمزااربکیلعگیبےناےنپاخوکںوکدپسچلانبایےہ۔اسےکوالوہاوھنںےناےنپاخوکں‬
‫ںیماجاجبااعشرورصموعںوکاامعتسلرکےتوہےئاناخوکںںیمادیباچینشدیپارکےنیکوکششیکےہ۔‬
‫رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناےنپاخوکںےکدورسےومجمےع’’وفنسرگایم‘‘ ںیماشلماخوکںےکاماتتمرپوتیصخشںےکرکدارےسپا قلاردو‬
 ‫ادبےکبختنمااعشرشیپےیکںیہ۔ذلیںیمرعشاورتیصخشاکانمدایاجراہےہ۔‬
‫تہبدونںےسںیہناےنپدرایمںوہصخش‬
‫اداسرکےکںیمہلچدای اہںوہصخش(الغمالضفایبابین)‬
‫لکریمےوظفلںںیمریمیاجنرےہیگ‬
‫داینبجدےھکییگوتاریانرےہیگ(رپورسیفینغممسبت)‬
‫شخ‬
‫اخہکاگنریںیمرکداراگنرییکاتیمہاینپہگجملسمےہ۔اخےکںیمایبنرکدہ صیاکےدخواخل‪،‬رحاکتوانکست‪،‬ابلس‪،‬ایسفنیتاورذینہو تایتو‬
‫ریغتاتےکومجمہعےستیصخشاکرکداراتنبےہ۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےناےنپاخوکںںیمرکداروںوکااجرگرکےنےکےیلتیصخشیکوعضعطق‬
‫اوراعداتواوطاروکہبوخیبایبنایکےہاوراسےکذرہعییرریکتتیصخشیکوہوہبصت یوصتریمہباچنہپےنیکوکششیکےہ۔‬
‫زعزیرمزاےکاخےکںیمانےکرسااپاورابلسووعضعطقوکایبنرکےتوہےئرپورسیفرمزااربکیلعگیبےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’زعزیرمزادقآورآدیمےھت۔اشیپیندنلب‪،‬ومںیھچنداےیھےسیلموہیئںیھتداےیھرھبےوہےئرہچےرپتہبزبیدیتی یھ۔آںیھکنیسکدقر‬
‫ارھبیوہیئںیھتالکایئںیلکچاوروبضم ںیھت۔تیصخشااہتنیئابربع یھ‪،‬سجےسےتلموہانیکتیصخشےساتمرثوہےئریغبںیہنرہاتکساھت۔‘‘ ‪۱۰‬؂‬
‫’وخشاسفنں‘‘ اور’’وفنسرگایم‘‘ ںیمنجنجوتیصخشںوکشیپایکانےکاسھتشیپآےئضعبدپسچلوااعقتاکیاتریخیداتسوزییکتیثیح‬
‫اایتخررک ےئںیہ۔زعزیرمزاےکاخےکںیمرپورسیفرمزااربکیلعگیبومٰیسدنیںیمآےئالیسبےکواہعقیکرطفااشرہایک۔انچںہچادمادی‬
‫اکومںںیمزعزیرمزایکدخامتاکواہعقایبنایکےہ۔‬
‫ینفاابتعرےسرپورسیفرمزااربکیلعگیبیکاخہکاگنریاکاجزئہےنیلےکدعبہیہتپاتلچےہہکانیکاخہکاگنریتہبدحکتینفایعمررپاچریتےہ۔طخایھچ‬
‫ قیلخںیموخویبںےکاسھتاخایمںیھباپیئاجیتںیہایسرطحرپورسیفرمزااربکیلعگیبےکاخوکںںیمںاہںےبرامروخایبںںیہوںیہ دناخایمںیھب‬
‫ںیہنکیلےبرامروخویبںںیم دناکیاخایمںہنےکرباربےکداھکیئدیتیںیہ۔’’وخشاسفنں‘‘ اور’’وفنسرگایم‘‘ اخوکںےکومجمےعںیماپیئاجےن‬
‫وایلاکیاینبدیاخیم‪،‬اولسباکرواھکنپاوراسدیگےہ۔اناخوکںےکاولسبںیمایبہینادنازاپایایگےہ۔اخہکاگنرےنوتیصخشںےکاوحالدیسگ ‬
‫اسدےادنازںیموصخمصافرومےلےکتحتےھکلںیہ۔امتماخوکںںیمومادیکشیپیشکںیمناسکتیاپیئیئگےہ۔وصخًاصاوحالزدنیگےکایبنںیم‬
‫ااسیاتگلےہہکاخہکاگنرےنوصخمصرطزرپایصخشتےکاحالتملقدنبےیکںیہرقتًابیامتماخوکںںیمتیصخشاکاعترفاسےکآابدوادجادےک‬
‫اوحال‪،‬دیپاشئ‪،‬ادتبایئمیلعت‪،‬اوکسںوںاوراجاعمتںیممیلعت‪،‬دورانمیلعتتیصخشےکاسویھتںاکذترکہ‪،‬ااسذتہاکذترکہ‪،‬زامہناط یملعےک‬
‫وااعقت‪،‬تاقزتم‪،‬اشدی‪،‬احراداخہنیکالیصفتتاورآرخںیمتیصخشےکاکران ےاورانیکدخامتوکرخاجاشلمےہ۔اناخوکںںیمونتعںیہناپای‬
‫اجات۔رپورسیفرمزااربکیلعگیبےکاولسبںیمارگامجایلیترگنوہاتاورادنازایبنیکاچینشوہیتوتاناخوکںںیمدیپسچلزم دڑبھاجیت۔اخوکںےک‬
‫انمر ےنھںیماوھنںےناسرطحاکادنازاانپایےہرپورسیفینغممسبتےکاخےکونعان‪،‬مسبتاردوینغممسبتراھکاوردرگیاخہکاگنروںوک یھبامومںای‬
‫ یھباھبیئےساخمبطایک۔اسرطحدپسچلونعاانتدھکیرکاوھنںےنیرریوکاناخوکںنھمط ےعلےکےیلومےےنںیماکایمیباحلصیکےہ۔ہلمجن‬
‫انبسابوتںےکرپورسیفرمزااربکیلعگیبیکاخہکاگنریدیحرآابدیکان ہغروزاگرایصخشتےکرھبوپراعترفےکاسھتاردوادبیکاترخیںیم‬
‫رضورامہاقممریتھکےہ۔اناخوکںےکذرہعیزگہتشدیحرآابدیکاترخیہنرصفاناخوکںںیموفحم وہیئگہکلبفلتخموبعشںےس قلعر ےنھوایل‬
‫دیحرآابدیکانومرایتسہںیئنلسنےکےیلاےنپاکرانومںےکاسھتاناخوکںںیموفحم وہںیئگ۔اسرطحہیاخےکانومردیحرآابدیکایصخشتےک‬
‫اعترفےکنمضںیماتیمہاایتخررک ےئںیہ۔‬
‫وحایش‬
‫‪۱‬۔ومشمہل’’اردوںیماخہکاگنری‘‘‪،‬اصربہدیعس‪۶۹(،‬۔‪)۶۵‬‬
‫‪۵‬۔ومشمہل’’وخشاسفنں‘‘ ازڈارٹکرمزااربکیلعگیب‪،‬اوتکرب‪۱۴۹۱‬ء‪،‬دیحرآابد‪،‬ص‪۴:‬‬
‫‪۱‬۔اًاضی‪،‬ص‪۱۱:‬‬
‫‪۹‬۔ڈارٹکرمزااربکیلعگیب’’وخشاسفنں‘‘‪،‬ص‪۵۹‬‬
‫‪۲‬۔اًاضی‪،‬ص‪۲۰:‬۔‪۱۲‬‬
‫‪۶‬۔رپورسیفرمزااربکیلعگیب’’وفنسرگایم‘‘ اعترف۔رمزااربکیلعگیب‪،‬ص‪،۹:‬دیحرآابد‪۵۰۰۱‬ء‬
‫‪۴‬۔رپورسیفرمزااربکیلعگیب’’وفنسرگایم‘‘ اخہکینغممسبت‪،‬ص‪۱۹۲‬‬
‫‪۹‬۔رپورسیفینغممسبتومشمہل’’وخشاسفنں‘‘‪،‬ص‪۱۱،۱۵،۱۱:‬‬
‫‪۴‬۔رپورسیفرمزااربکیلعگیب’’وخشاسفنں‘‘‪،‬ص‪۵۹:‬۔‪۵۲‬‬
‫‪۱۰‬۔رپورسیفرمزااربکیلعگیب’’وخشاسفنں‘‘‪،‬ص‪۲۰:‬‬