ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

О. А. ЖƏУТІКОВ

МАТЕМАТИКАЛЫҚ АНАЛИЗ
КУРСЫ
ОҚУЛЫҚ

Алматы, 2014

1
ƏОЖ 517 (075.8)
КБЖ 22.161 я 73
Ж 37

Қазақ КСР Ағарту министрлігі бекіткен

Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен

Ж 37 Жəутіков О.А.
Математикалық анализ курсы. Оқулық/ Жəутіков О.А. Екінші
басылым; Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындарының
қауымдастығы. – Алматы: «Экономик» баспасы, 2014. – 832 бет.

ISBN 978-601-225-671-0

Кітаптың қамтитын мəселелері: анализге кіріспе,

дифференциалдық есептеу, интегралдық есептеу, қатарлар
теориясы, көп айнымалылар функциялары, еселік интегралдар мен
қисық сызықты интегралдар теориясы жəне өpic теориясының
элементтері.
Есеп шығара білу – маңызды істердің бірі. Міне осы мəселеге
үлкен мəн беріп, ұсынылып отырған кітапта бірталай есептердің
шығару жолы көрсетілді. Бұлардың ішінде едəуір қиындары да,
орта қиындықпен шығатындары да бар. Оқушылар өз беттерімен
шығарып жаттығу үшін əрбір тараудың аяғында жаттығулар
(есептер) келтірдік.
Ұсынылып отырған оқулық сырттан оқушыларға да пайдалы.

ƏОЖ 517 (075.8)

КБЖ 22.161 я 73

ISBN 978-601-225-671-0

© Қазақ мемлекеттік оқу-педагогикалық

баспасы, 1958.
© Жəутіков О.А., 1958.
© ҚР Жоғары оқу орындарының
қауымдастығы, 2014.

Бұл еңбекті немесе оның бөліктерін автордың келісімінсіз таратуға жəне авторлық
құқық жөніндегі нормаларға қайшы келетін басқа да əрекеттерге тыйым салынады
əрі заң бойынша жазаланады.

2
 АЛҒЫ СӨЗ

Қазақстандағы педагогикалық институттардың жəне Қазақ

университетінің физика-математика факультеттерінде қазақ
бөлімдері ашылғалы көп уақыт болды. Сырттан оқитын
оқушыларды қоса есептегенде, бұл бөлімдердің мыңдаған
студенттері жоғары математикадан оқылатын лекцияларды қазақ
тілінде тыңдап жүр.
Айтылып отырған бөлімдердің көптен бері өмір сүріп келе
жатқанына қарамастан, амал не, математика пəнінен тиісті оқулық
немесе оқу құралы қазақ тілінде əлі күнге дейін жоқ. Сол
себептен қазақ бөлімдерінде оқитын студенттер елеулі
қиыншылықтарға кездесуде.
Сөз жоқ, математика пəнінен оқулықтың немесе оқу
құралының ана тілінде болуын мыңдаған қазақ оқушылары талап
етеді. Бұлардың осы талаптарының бір бөлігін болса да
қанағаттандыруды көздеп, автор жоғары математиканың бір
саласы – математикалық анализ курсын оқушылар
жұртшылығының алдына ұсынып отыр. Бұл кітаптың негізіне
салынған – автордың көп жылдар бойы Абай атындағы Қазақ
педагогикалық институтының жəне С. М. Киров атындағы Қазақ
университетінің физика-математика факультеттерінде математи-
калық анализден оқыған лекциялары.
Кітаптың қамтитын мəселелері: анализге кіріспе,
дифференциалдық есептеу, интегралдық есептеу, қатарлар
теориясы, көп айнымалылар функциялары, еселік интегралдар
мен қисық сызықты интегралдар теориясы жəне өpic теориясының
элементтері. Материалдың орналасу тəртібі мен баяндалу
жағынан бұл курстың орыс тіліндегі оқулықтардан едəуір
айырмашылығы бар. Мұнда алдымен республикамыздың орта
мектептерінен келетін жастардың математикалық дайындығының
көлемі мен оқу жоспарындағы анализге бөлінетін уақыт мөлшері
еске алынды. Сонымен қатар, мүмкіндігінше, сырттан оқитын
оқушылардың, орта мектептер мұғалімдерінің, математикалық
анализ оқылатын техникалық жоғары оқу орындары
студенттерінің де мүдделері көзделді. Кітапты жазғанда автор
математикалық анализді оқытудағы өзінің көп жылдық
тəжрибесіне сүйенді.

3
 Орта мектепте оқылатын математика мен жоғары мектепте
жүретін математиканың айырмашылығы жер мен көктей.
Сондықтан да математикалық анализ, жоғары мектептерде өтетін
басқа пəндерге қарағанда, оқушыларға қиын соғатынын тəжірибе
көрсетті (əсіресе, бұл пəннің бас жағы). Мұнда оқушылар бұрын
естімеген түрлі ұғымдармен, теоремалармен тұңғыш рет
кездеседі. Бұл ұғымдарды анықтау, теоремаларды дəлелдеу
принциптері де оқушыларға бұрыннан азды-көпті таныс мəселе
емес.
Математикалық анализ курсының осы ерекшеліктерін еске
ала отырып, кітаптың оқушыларға түсінікті болуы жағын
көздедік. Осы мақсатпен қарастырылған теориялық қиын
мəселелерді геометриялық сызбамен, фигуралармен eлecтeттік
жəне абстракт ұғымдарды көкейге қондыратын, теоремалардың іс
жүзінде қалай қолданылатынын көрсететін бірталай есептер мен
мысалдардың шешулерін келтірдік. Əрине, математикалык анализ
курсын тұңғыш рет тыңдаушыны тура жолмен бұл ғылымның
мəнісіне бірден жеткізетін оқу құралын жасау немесе сондай
кітапты көрсету өте қиын жұмыс.
Есеп шығара білу – маңызды істердің бірі. Міне осы мəселеге
үлкен мəн беріп, ұсынылып отырған кітапта бірталай есептердің
шығару жолы көрсетілді. Бұлардың ішінде едəуір қиындары да,
орта қиындықпен шығатындары да бар. Оқушылар өз беттерімен
шығарып жаттығу үшін əрбір тараудың аяғында жаттығулар
(есептер) келтірдік.
Ұсынылып отырған оқулық сырттан оқушыларға да пайдалы.
Нақты сандар мен шектер теориясы анализдің фундаменті
болып табылатындықтан жəне бұл кіріспе бөлім оқушыларға өзге
тараулардан гөpі қиынырақ тиетіндіктен, оған көбірек тоқталып,
айрықша көңіл бөлдік. Алайда материалды шексіз оңайлата
беруге болмайды. Баяндалатын мəселелердің ғылыми қаталдығы
мен дəлдігі толық сақталу керек, материалдың ішкі өзегіне нұқсан
келмеу керек.
Кітаптағы баяндалған мəселелердің мəнісіне жете түсіну
үшін, оны қадағалап оқумен бірге жаттығулардағы келтірілген
есептерді шығару керек. Математикадан есеп шығару оқушының
ой-өрісін кеңітеді.
Практикалық қолданылу мəселелеріне көңіл бөлмей,
математикалық анализдің тек теориялық мəселелерімен ғана

4
шұғылдансақ, онда бұл пəнді меңгеруде біз құрғақ жеміссіздікке
душар болған болар едік. Математикалық анализ бен
жаратылыстану ғылымдары (физика, механика, астрономия т. т.)
бір-бірімен тығыз байланысты. Осы байланысты көрсету
мақсатымен, аз да болса, физикалық есептер келтірдік.
Бұл кітап жоғары математикадан қазақ тілінде жазылатын
оқулықтардың төл басы болып отыр. Сондықтан оның
кемшіліктері де болуы мүмкін. Ондай кемшіліктердің жөнделуіне,
кітаптың жақсаруына ат салысып, пікір айтатын жолдастарға ав-
тор алғыс айтады.
Бұл енбектің жарыққа шығуы жоғары мектептердің
оқушыларына, орта мектептердің мұғалімдеріне пайда келтірер
деп ойлаймыз.
Кітаптың қолжазбасын түгел оқып шығып, құнды ескертпелер
мен кеңестер берген М.Я. Ятаев, М.Ө. Искаков жолдастарға;
кітаптың талқылауына белсенді түрде қатынасып, маңызды
пікірлер айтқан И.Д. Молюков, Б.М. Оразбаев, А.Қ. Беделбаев,
М.П. Гуляев, О. Хаймолдин, кітаптағы есептердің шығарылуының
дұрыстығын тексеріп, формулаларын толтырып, қолқабыстарын
тигізген Қазақ ССР Ғылым академиясының Математика мен ме-
ханика секторының кіші ғылыми қызметкерлері А. Ходжанов,
А. Қазанғапов, Г.К. Рожок; аспиранттары Т. Балабаев, Ж. Наурыз-
баев жолдастарға шын жүрегінен алғыс айтуды автор өзінің
борышы деп санайды.

О. А. Жəутіков.

5
 Бірінші бөлім
АНАЛИЗГЕ КІРІСПЕ

I ТАРАУ
АНАЛИЗ НЕГІЗІНЕ ЖАТАТЫН БАСТЫ ҰҒЫМДАР

§1. Жиын ұғымы

Қазіргі уақыттағы математикада үлкен роль атқаратын

ұғымның бірі – жиын ұғымы.
Жиын ұғымына анықтама беруге болмайды, былайша
айтқанда, жиын ұғымы, басқа жай ұғымдар арқылы анықтауға
келмейтін, ең алғашқы ұғымдардың бірі болып табылады.
Сондықтан жиынның мағынасын түсіндіретін мысалдар
келтірейік. Жиын деген сөзден белгілі бір қасиеттерге ие болып,
белгілі бір заңмен біріккен əр алуан заттарды (объектілерді)
түсінуге болады. Мысалы, кітаптың бетіндегі барлық əріптердің
жиыны, берілген теңдеудің барлық түбірлерінің жиыны, барлық
оң сандардың жиыны, барлық көпмүшелердің жиыны, шеңбердің
бойында жатқан барлық нүктелердің жиыны, сутегінің барлық
атомдарының жиыны т. т. туралы айтуға болады.
Жиынды құратын заттардың əрқайсысын оның элементі деп
атайды. Мысалы, нəрселерді санау процесі бізді натурал сандар 1,
2, 3,... жиынының ұғымына келтіреді. Егер М жиынның элементі
болса, біз оны былай жазып көрсетеміз: М; егер элемент у М
жиынына жатпайтын болса, оны біз былай белгілейміз: у ε М тек
А жиынының элементтеріне ғана тəн Т қасиет белгілі болса, А
жиыны берілді дейміз.
Егер А жиынынын барлық элементтері В жиынынын да
элементтері болатын болса, онда А жиынын В жиынының бөлігі
дейді, біз мұны мынадай символмен
А В
жазып көрсетеміз. Мəселен, N барлық натурал сандар жиыны
болса, ал М барлық жұп сандар жиыны болса. онда М жиыны N
жиынының бір бөлігі болады, яғни М N.
Сонымен, жиынның элементтері тіпті əралуан заттар: əріптер,
атомдар, сандар, нүктелер, бұрыштар т. т. болатындығы
келтірілген мысалдардан көрініп тұр. Міне, бұл арадан жиындар

6
теориясының өте-мөте кеңдігі, оның ғылымның (математика, ме-
ханика, физика т. т.) көптеген салаларында қолданылатындығы
өзінен-өзі айқын.
Жиынның ешбір элементі болмауы да мүмкін, мұндай
жиынды құр жиын деп атайды. Мəселен, х2+1=0 теңдеудің
барлық нақты түбірлерінің жиыны – құр жиын.
Біздің келтірген мысалдарымыздағы жиындар өздерінің
элементтерінің мөлшері жөнінде бəрі бірдей правода емес.
Мəселен, кітаптың берілген бетіндегі əріптердің саны шектеулі,
өйткені оларды бірден санап, қанша екенін білуге болады;
сутегінің барлық атомдарының саны да шектеулі, өйткені оларды
бірден санап білмегенмен, атомдардың санынан асып кететін
санды əрқашан да жазып көрсетуге болады. Сонымен, əріптердің
жиыны мен атомдардың жиыны шектеулі жиын болды. Ал енді
шеңбердің бойында жатқан нүктелердің, барлық рационал
сандардың, түзудің бойында жатқан нүктелердің жиындары –
шексіз жиындар.
Шексіз жиын деп қандай жиынды айту керек, бұған
тоқталмай, берілген шексіз жиындардың қайсысының элемент-
тері көп, соны тексеру жолына көшейік. Мысалы, жұп сандар мен
бүтін сандардың қайсысы көп? Түзу кесіндісінің бойында жатқан
нүктелер мен квадрат ауданында жатқан нүктелердің қайсысының
«саны» артық? Осы мəселелерге жауап беру үшін мынадай бір
жай мысалды қарайық: Бір үлкен аудиторияның ішінде бірнеше
орындықтар бар; лекция тыңдауға келген студенттердің саны
артық па, əлде аудиториядағы орындықтардың саны артық па?
Əрине, біз мұны тексеру үшін аудиториядағы орындықтарды,
сонан соң коридорда күтіп тұрған студенттерді санаған болар
едік. Бұл мəселені өйтпей-ақ та шешуге болады: егер
аудиториядағы əрбір орындыққа тек бір ғана студент отыратын
болса, керісінше, бір студентке тек бір-ақ қана орындық сəйкес
келсе жəне мұндай операцияның нəтижесінде бос тұрған орындық
болмаса, ал сыртта орынсыз қалған студент болмаса, онда
аудиториядағы орындықтар мен студенттердің саны бірдей
болғаны. Міне, осылай пар-парымен үйлестіру принципін өзара
бірмəнді сəйкестік деп атайды. Сонымен, егер шекті екі жиынның
элементтерінің саны бірдей болса, онда олардың элементтерінің
арасында өзара бірмəнді сəйкестікті тағайындауға болатын
болды.

7
 Жұп сандар мен натурал сандардың мөлшерін салыстыру
үшін оларды былай жазайық:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,...
2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18,...
Бұл жазудан біз мынаны байқаймыз: жоғарғы қатардағы əрбір
бүтін сан өзінің астында тұрған төменгі қатардың бір ғана жұп
санымен үйлеседі, жоғарғы қатардағы жəне төменгі қатардағы
сандардан ешбір парсыз қалып қоятын сандар да сонша болады.
Мұндағы таңқаларлық іс мынау: төменгі қатардағы жұп сандар
жоғарғы қатардағы натурал сандардың бір бөлігі, сөйтседағы
екеуінің мөлшері бірдей. Мұнда бір ескере кететін жағдай мынау:
жоғарыда келтірілген шексіз екі жиынның элементтерін пар-
парымен үйлестіргенде қалай болса солай үйлестірмейміз (мұны
тек шекті жиындарға ғана жасауға болады, мəселен, қай студент
орындыққа отырады, оның бəрі бір), мəселен, төменгі қатардағы 2
жоғары қатардағы 2 мен, төменгі қатардағы 4 жоғары қатардағы 6
мен, сонан əрі қарай үйлессін десек, онда жоғары қатардағы тақ
сандар парсыз қалып қояды. Міне, сондықтан қалай болса солай
үйлестіруден бой тарту керек, яғни бір белгілі ретпен үйлестіру
керек.
Егер берілген А мен В екі жиынның элементтерінің арасында
өзара бірмəнді сəйкестік болса, онда мұндай жиындарды бір-
біріне баламалы (эквивалент) жиындар деп атайды.
Егер екі жиын бір-бірімен баламалы болса, онда мұндай
жиындардың элементтерінің саны бірдей болғаны.
Барлық натурал сандар жиынына баламалы (эквивалент)
жиынды саналатын жиын деп атайды, былайша айтқанда,
саналатын жиын деп элементтерін номерлеп мынадай
а1, а2,... аn,...
шексіз тізбек түрінде жазуға болатын жиынды айтады.
Егер жиынның элементтеренің саны барлық натуралдардың
санынан артық болса, ондай жиын саналатын жиын болмайды,
сондықтан мұндай жиынды саналынбайтын жиын деп атайды.
Мəселен, шеңбердің бойында, квадраттың ауданында жатқан
нүктелердің, ұзындығы қандай болса да түзудің кесінділерінің
барлық нүктелерінің жиындары саналынбайтын жиындарға мысал
болып табылады.

8
 §2 Рационал сандар

Адамзат мəдениетінің тууымен жəне оның дамуымен сан

ұғымындай біте қайнасқан басқа ұғымды көрсету немесе айту,
сірə, қиын болар. Егер адамзаттың қолдануынан осы ұғымды алып
тастасақ, не болар еді? Сөз жоқ, одан оның рухани өмірі,
тəжірибелік қайраты əлсіз болған болар еді. Ол уақытта есеп-
қисап жұмысын жүргізу, еңбек нəтижелерін қорыту жалпы
алғанда, өлшеулер жүргізу мүмкіндіктері мүлде болмас еді.
Сонымен, адамзаттың тұрмысында сан ұғымы – ең керекті, ең
маңызды, ең қажетті ұғымдардың бірі.
Математика ғылымының негізгі құралы – натурал сандар:
1, 2, 3, 4, 5,..., n,…
Бұлардың негізгі құрал деп аталу себебі басқа сандар,
мəселен, рационал, иррационал сандар (олар туралы сөз кейін
болады) натурал сандардың туындысы болып табылады. Басқаша
айтқанда, натурал сандар математика ғылымының мықты
фундаменті (іргесі) болады.
Натурал сандар жеке нəрселерді санаудың нəтижесімен пайда
болған. Олай болса, нəрселерді санау, яғни олардың мөлшерлерін
сипаттау, математикадағы ең бірінші амал болатын болды.
Натурал сандар, саналатын объектілердің (нəрселердің) жеке
өзіне тəн түрлі қасиеттермен байланысты емес.
Тəжірибе мен теориялық мұқтаждығын, талабын толық
қанағаттандыратындай күшті құрал жасау үшін, натурал
сандармен байланыстыра отырып, жалпы сан ұғымын кеңіту
керек. Натурал сандар шектеулі жиындар құратын объектілерді
санаудың нəтижесінде пайда болады деп біз айтып кеттік.
Күнделікті жұмыста бір-бірінен жеке бөлініп тұрған объектілерді
санау ғана емес, мəселен, ұзындық, аудан, көлем, салмақ, уақыт
т.т. сияқты шамаларды өлшеуге тура келеді. Екінші жағынан
натурал сандарға қосу, азайту, көбейту жəне бөлу амалдарын
жүргізуге тура келеді. Осы айтылған амалдардың жүргізілу
нəтижесінде мынадай қортындыға келеміз: біріншіден, натурал
сандар шексіз (бұлардың ішінде ең үлкені жоқ), екіншіден, ноль,
теріс жəне бөлшек сандар сияқты жаңа сандарды енгізіп, сандар
ұғымын кеңітіп толықтыру керек. Қысқасын айтқанда, шамаларды
өлшеу проблемасын санау проблемасына келтіру керек. Ол үшін
біз алдымен метр, дециметр, сантиметр, килограмм, грамм, сағат

9
минут, секунд сияқты өлшеу бірлігін еркімізше сайлап аламыз да,
сонан соң өлшенетін шамада сайланып алынған бірлік неше рет
болатынын есептейміз. Өлшенетін шамада сайланып алынған
бірлік бүтін сан рет болуы да, болмауы да мүмкін. Жалпы алғанда,
сайланып алынған бірлікпен қандай болсын өлшенетін шама
абсолют дəл өлшенбейді, яғни шама бірлікпен еселі болмайды.
Бұл жағдайда бастапқы бірлікті бірдей q бірлікке бөліп, жаңа
өлшеу бірлігін табамыз. Міселен, бастапқы бірлік 1 метр болса,
оны 10-ға бөліп, дициметр бірлігін, жүзге бөліп сантиметр бірлігін
табамыз.
Бастапқы бірлікті тең етіп q бөлікке бөлгенен шығатын бірлік
мынадай символмен белгіленеді. Егер өлшенетін шама жаңағы
бірліктей р есе болса, онда бұл шаманың өлшемі болады.
Мұндай символды математикада бөлшек немесе қатынас деп
атайды. Егер p мен q ортақ бөлгіші жоқ натурал сандар болса,
онда символды рационал сан деп атайды.
Барлық оң, теріс бүтін сандардың, барлық оң, теріс бөлшек
сандардың, нольдің жиынын рационал сандар жиыны деп атайды.
Барлық рационал сандар жиынын былай белгілейді:
,
мұндағы p мен q – өзара жай сандар.
Рационал сандарға жүргізілетін амалдар жəне олардың
қасиеттері оқушыларға белгілі деп есептейміз, дегенмен рационал
сандар жиынға тəн келесі қасиеттерді айтып кетуге тура келеді.
1. Егер a мен b берілген түрлі рационал сандар болса, онда
бұлардың арасында мына қатынастар a < b, немесе a > b болуы
керек, жəне егер a < b, ал b < с болса, онда сөзсіз a < с болады.
Рационал сандардың мұндай қасиетін реттілік қасиет дейді.
2. Егер a мен b сандары (a < b) берілген түрлі рационал
сандар болса, онда ол екеуінің арасында толып жатқан шексіз
көп рационал сандар бар, мəселен, мына сандар:
1
, , ,…, , …,
2 2 2 2
a мен b-нің арасында жатады. Рационал сандардың мұндай
қасиеттерін тығыздық қасиет дейді.
Бұл көрсетілген екі қасиеттен басқа рационал сандар жиыны
төмендегі Архимед аксиомасын қанағаттандырады.

10
 Егер a мен b – кез келген оң рационал сандар болса, онда мына
теңсіздікті nb > a қанағаттандыратын бүтін n саны əрқашан
да табылады.

1-чертеж.

Рационал сандарды түзудің нүктемелерін кескіндеуге болады.

Түзу, оның кесіндісі, бұл кесіндінің ұзындығы деген мəселелер
бізге белгілі деп ұйғарып, ұш-қиыры жоқ екі шеті де шексіздікке
созылған бір түзуді қарайық. Осы түзудің жылжымай бір орнында
тұратын нүктесін алып, оны О əрпімен белгілейік. Бұл нүктені бас
нүкте деп атаймыз. О нүктесінің оң жағында жатқан түзудің
бөлігіне оң бағыт, ал О нүктесінің сол жағындағы бөлігіне теріс
бағыт беретін болып келісейік. Енді ұзындығы бірге тең кесінді
алайық, əдетте мұндай кесіндіні масштаб (өлшем) деп атайды. (1-
чертеж).
Бұдан кейін осы масштабты түзудің бойына О нүктесінен
бастап, оңға жəне солға қарай өлшеп салайық; сонда мұның
нəтижесінде түзу сызықтың бойында мынадай нүктелер
табылады:
А1, А2, ..., Аn,...
жəне
..., В-n , B - n + 1 , …, B - 3 , B - 2 , B - 1 . Бұл шыққан нүктелер мына
сандардың ±1, ±2, ±3… ± п, ... геометриялық кескіні болады.
Егер масштабтың жартысын О нүктесінен тағы да оңға жəне
солға қарай түзу бойына өлшеп салсақ, онда түзудің бойында
мына сандарды
1 2 3
, , ,…, , …,
2 2 2 2
кескіндейтін нүктелерді табамыз.
Ал, енді масштабтың бөлігін, О нүктесінің екі жағынан
түзудің бойына өлшеп салсақ, онда О нүктесінің қашықтығы
сандармеy өрнектелетін нүктелер пайда болады. Міне, осы əдісті
қолданып, бүкіл рационал сандарды кескіндейтін түзудің бойында

11
жатқан нүктелерді табамыз. Бұл нүктелерді рационал нүктелер
деп атайды. Ал, осы нүктелері сандар арқылы белгіленген түзуді
сан осі деп атайды.

§3. Иррационал сан ұғымы

1. Жоғарыда айтылған əдісті қолданып, түзудің бойына

барлық рационал сандарды орналастырдық деп ұйғарайық. Сонда
мынадай сұрақ туады: осы жолмен біз түзудің бойындағы барлық
нүктелерді түгелдеп шықтық па?
Квадраттың диагоналы мен қабырғасы өлшемдес емес
екендігі бізге элементар геометриядан белгілі. Дегенмен біз мұны
дəлелдеп көрейік.
Егер квадраттың қабырғасы а, диагоналы b болса, Пифагор
теоремасы бойынша
2 ,
бұл арадан

2.
Ал рационал сандардың ішінде квадраты екіге тең сан жок.
Мұны былай дəлелдейміз: «рационал сандардың ішінде квадраты
екіге тең сан бар» деп, айтылып отырған пікірге қарсы ұйғарайық
жəне ол сан болсын, мұнда р мен q - ортақ бөлгіші жоқ бүтін
сандар, былайша айтқанда, қысқартылмайтын бөлшек.
Сонымен, біздің қарсы ұйғаруымыз бойынша
2
немесе
2
2
бұл арадан р - жұп сан деген қорытындыға келеміз. Олай болса,
р-нін өзі жұп сан. Сондықтан оны былай жазамыз: р =2m. Ендеше
4m2 = 2q2 немесе q2=2т2. Соңғы тендіктен q саны да жұп деген
қорытынды жасауға болады. Сөйтіп р де жəне q де жұп сандар
болатын болды; демек, олардың ортақ бөлгіші бар, былайша
айтқанда, қысқартылатын бөлшек.

12
 Ал бұл біздің ұйғаруымызға қайшы келеді. Сонымен,
рационал сандардың ішінде квадраты екіге тең сан бар деп ұйғару
дұрыс болмай шықты. Олай болса, рационал сан емес.
Ендеше квадраттың диагоналы мен қабырғасы өлшемдес
емес.
Егер қабырғасының ұзындығы алып отырған масштабқа тең
квадраттың диагоналын О нүктесінен оңға жəне солға қарай
түзудің бойына өлшеп салсақ, онда диагональдың ұшы түзудің
бойындағы бағанағы белгіленген нүктелердің бірде-біреуіне
сəйкес келмейді, яғни бағанағы нүктелерден тіпті басқа, бөтен
нүкте келіп шығады. Сонымен, мына 1, 2 символға ешбір рацио-
нал сан сəйкес келмейді.
Сөйтіп, түзу сызықтың əрбір нүктесіне сəйкес рационал сан
табыла бермейді жəне түзудің барлық нүктелерін кескіндеуге
барлық рационал сандар жетпейді. Олай болса, сандар жиынын
толықтырып, өрісін кеңіту керек. Ол үшін иррационал сандар
ұғымын енгіземіз.
Иррационал сан деп қандай санды айтады? Міне, осы санның
анықтамасын берейік. Иррационал санды анықтауда үш түрлі
көзқарас бар; бұлардың барлығына бірдей тоқтамай, біреуін ғана
қарастырамыз. Ол − иррационал санның Дедекиндше анық-
тамасы.
Барлық рационал сандар жиынын екі класқа бөлейік, біреуі А
болсын, мұны төменгі немесе сол жақтағы класс дейміз; екіншісі
В болсын, мұны жоғарғы немесе оң жақтағы класс дейміз. Бұл А
мен В кластары төмендегі шарттарды қанағаттандыруы қажет:
1) əрбір рационал сан А мен В-ні біреуіне ғана жатуы керек: не А-
ға, не В-ге; 2) А класына жататын əрбір рационал сан В класына
жататын əрбір рационал саннан кем болуы керек Барлық рационал
сандар жиынын осылай етіп екі класқа бөлуді рационал сандар
жиынындағы қима деп атайды.
Бұлай етіп екі класқа бөлу − рационал сандар жиынында тіпті
мүмкін нəрсе. Шынында, айталық r кез келген рационал сан
болсын. А класына r-ден кіші барлық рационал сандарды, ал В
класына r -ден үлкен барлық радионал сандарды, ал В класына
r-ден үлкен барлық рационал сандарды жатқызайық. Сонда r
бүкіл радионал сандардың жиынын, жоғарыда көрсетілген екі
шартты толығымен қанағаттандыратын екі класқа бөледі.

13
 r санын өзін не А класына, не В класына жатқызуға болады.
Егер r-ді А класына жатқызсақ, онда ол А класының ішіндегі
рационал сандардың ең үлкені болып табылады. Егер r-ді В
класына жатқызсақ, онда ол В класын құратын рационал
сандардың ішіндегі ең кішісі болып табылады.
Барлық рационал сандар жиынын осылай етіп екі класқа
бөлгенде, төменгі А класын құрушы сандардың ішінде ең үлкені
бар, ол r, онда В класын құратын сандардың ішінде ең кішісі жоқ
немесе В класын құрушы сандардың ішінде ең кіші сан бар, ол r,
бірақ онда А класында ең үлкен сан жоқ.
Тағы да бүкіл рационал сандар жиынын екі класқа бөлейік:
біреуі А, екіншісі В болсын. Бұрынғыша А - төменгі класс, В -
жоғарғы класс. А класына барлық теріс сандарды нольді жəне
квадраты екіден кем он рационал сандарды жатқызалық та, В
класына квадраты екіден артық он рационал сандарды
жатқызалық.
Мысалы, 1,1 саны А класына жатады, өйткені (1,1)2 = 1,21 < 2,
ал 1,6 саны В класына жатады, себебі (1,6)2 = 2,56>2.
Осылай етіп бүкіл рационал сандар жиынын екі класқа бөдуді
ол жиындағы екінші типті қима дейді.
Осы қима жөнінде келесі теореманы дəлелдейік.
Теорема. Бұл жолы А жиынын құратын рационал сандардың
ішінде ең үлкені жоқ, В жиынын құратын рационал сандардың
ішінде ең кішісі жоқ.
А класын құратын рационал сандардың ішінде ең үлкен сан
бар дел кері ұйғарайық жəне ол сан а болсын. Архимед аксиомасы
бойынша
2 2 1
теңсіздікті қанағаттандыратын үлкен п натурал саны əрқашан да
табылады. Бұл теңсіздіктен
2 1
2
теңсіздігі шығады.
Егер кейінгі теңсіздік орындалатын болса, онда мына
тенсіздік
2 1
2
сөзсіз орындалады. Бұл арадан

14
 2 1 1
2
немесе
1
2
санының квадраты 2-ден аз болғандықтан, бұл сан А
класына жатады жəне а санынан артық. Олай болса, А класын
құратын рационал сандардың ішінде ең үлкен сан бар, ол а деп
теоремаға қарсы ұйғарғанымыз дұрыс болып шықпады. Міне осы
қайшылық теореманың дұрыстығын дəлелдейді.
Енді теореманың «В класын құратын рационал сандардың
ішінде ең кішісі жоқ» деген бөлімін дəлелдейік. Ол үшін
алғашқыдай кері ұйғарайық: В класында ең кіші сан бар жəне ол b
болсын. Тағы да Архимед аксиомасы бойынша
2 2 ,
немесе
2 олай болса, 2 ,
бұл арадан:
2 немесе 2.
Осы, кейінгі, теңсіздіктен біз мынаны байқаймыз:
санының квадраты 2-ден артық, ендеше бұл сан В класына
жатады. Ал саны b-ден кем, сондықтан b саны В класында
ең кіші сан бола алмайды. Бұл да біздің ұйғаруымыздың дұрыс
емес екендігін, теореманың дұрыстығын көрсетеді.
Жоғарыдағы айтылғандардан мынадай қорытындыға келуге
болады.
Егер барлық рационал сандар жиынындағы қиманы алсақ,
яғни бүкіл рационал сандарды екі класқа − төменгі класс А-ға
жəне жоғарғы класс В-ге − бөлсек, төменгі кластың əрбір саны
жоғарғы кластың əрбір санынан кем болып келсе, онда мынадай
үш жағдай болуға мүмкін:
1) не төменгі А класында ең үлікен сан r бар, онда жоғарғы
класта ең кіші сан болмайды;
2) не жоғарғы В класында ең кіші сан r бар, онда төменгі
класта үлкен сан болмайды;

15
 3) төменгі А класында ең үлкен сан, жоғарғы В класында ең
кіші сан болмайды.
Егер 1 жəне 2-жағдайлар орындалса, онда рационал сандар
жиынындағы қима (А, В) рационал r санын анықтайды, яғни бүкіл
рационал сандар жиынын жоғарыдағыдай екі класқа бөлуші
рациоиал r саны болды.
Егер 3-жағдай орындалса, онда қима (А, В) бір ғана
иррационал санды анықтайды дейміз, яғни бүкіл рационал сандар
жиынын жоғарыдағы көрсетілген екі класқа бөлуші рационал сан
болмайды, иррационал сан болады. Біздің мысалға келтірген қима
(А, В) мына √2 символға сəйкес келетін иррационал санды
анықтайды. Сонымен, иррационал сан деп қандай санды айтады
деген сұраққа былай жауап беруге болады: иррационал сан деп
бүкіл рационал сандар жиынындағы екінші типті қиманы
анықтайтын санды айтады.
Сонымен, рационал сандардағы олқылықты иррационал
сандар енгізіп толтырамыз.
2. Иррационал сандарды өзара былайша салыстырамыз.
Егерде рационал сандар жиынындағы екі (А, В) жəне (А1, В)
қималарының төменгі кластары ортақ сандардан құралса, яғни А
класының əрбір саны А1 класында жатса жəне А1 класының əрбір
саны А класында жатса, бұл екі қиманы бірдей дейміз. Бұл
жағдайда осы қималардың анықтайтын сандары α мен β болса,
оларды өзара тең (2-чертёж) дейміз де, былай жазамыз: α = β.

2-чертеж

Егер А класының ішінде В1 класының сандары да болса, α-ны

β-ден үлкен дейміз де, α>β деп жазамыз.
Егерде α - санын анықтаушы қиманың төменгі класында оң
сандар болса, α-ны оң таңбалы сан дейді де, жоғарғы класында
теріс сандар болса, α-ні теріс таңбалы сан деп атайды.

16
 §4. Нақты сандар жиыны

Барлық рационал жəне иррационал сандар бірігіп, нақты

сандар жиынын құрады. Барлық нақты сандар жиынын континуум
деп атайды.
Нақты сандар жиынының қасиеттеріне тоқтап өтейік.
1. Нақты сандар жиыны − реттелген жиын, яғни егер α<β
жəне β<γ болса, онда α<γ болады.
2. Нақты сандар жиынын, рационал сандар жиынындай
жаңа сандар қосып толықтыруға болмайды. Бұл қасиетті нақты
сандар жиынының үздіксіздігі дейді.
Соңғы қасиетті дəлелдеу үшін барлық нақты сандар жиынына
қима жүргіземіз.
Барлық нақты сандар жиынын екі класқа бөлейік: Оның
біреуін X арқылы, екіншісін У арқылы белгілейік. Сонда əрбір
нақты сан не X класына, не У класына жататын болсын жəне X
класына жататын əрбір нақты сан У класына жататын əрбір нақты
саннан кіші болсын.
2-қасиеттің орнына келесі теореманы дəлелдесек болады.
Теорема Нақты сандар жиынындағы қима (X, У) қандай
болса да, төменгі X класын құрушы нақты сандардың ішінде ең
үлкен сан бар (онда У класындағы сандардың ішінде ең кішісі
жоқ) немесе жоғарғы У класын құрушы нақты сандардың ішінде
ең кішісі бар (онда X класындағы нақты сандардың ішінде ең
үлкені жоқ).
Бұл теореманы нақты сандар жиынынын үздіксіздігі
турасындағы теорема деп атайды.
Тұжырымдалған теореманы былай дəлелдеуге болады. X
класын құрушы нақты сандардың ішіндегі барлық рационал
сандар жиынын А арқылы, ал У класындағы барлық рационал
сандар жиынын В арқылы белгілейік.
Сонда əрбір рационал сан не А класына, не В класына жатады
жəне А класына жататын əрбір рационал сан В класына жататын
əрбір рационал саннан кіші болады. Олай болса, (А, В) барлық
рационал сандар жиынындағы қима болып табылады. Сондықтан
бұл қима бір тиянақты z санын анықтайды. z- не рационал, не
иррационал сан, қалай болған күннің өзінде ол бір нақты сан.
Айтылып отырған z саны не X класына, не У класына жатуы
керек. Егер бұл сан X класына жатса, онда ол осы класты құрушы

17
сандардын ішіндегі ең үлкені болып табылады. Міне осыны
дəлелдеу керек. Айталық, z саны X класындағы барлық сандардың
ішіндегі ең үлкені болмасын. Онда X класындағы сандардың
ішінен z санынан үлкен сан табылатын болады. Бұл сан t болсын.
Сонымен, t >z. Осы z жəне t екі саннық арасында жатқан ең
болмағанда бір рационал r саны табылады;

r саны z санынан артық болғандықтан, ол r саны В жиынына

жатады. Ендеше r саны У класына жатады. Екінші жағынан r саны
X класына жататын t санынан кіші, олай болса r саны X класына
жатады. Сөйтіп, r саны бірдей екі класқа жататын болды. Ол
мүмкін емес! Сонымен, «X класын құрушы сандардың ішіндегі ең
үлкені z емес» деп ұйғару дұрыс болмайтын болды. Міне, осы
қайшылық X класындағы сандардың ішінде ең үлкені z бар екенін
дəлелдейді. Онда, əрине, У класын құрушы сандардың ішінде ең
кішісі жоқ.
Егер z саны У класына жатса, онда ол осы кластағылардың ең
кішісі болып табылады. Мұны да жаңағылардай делелдейміз.
2. Жоғарыдағы келтірілген теорема геометрия тілінде аксиома
болып тұжырымдалады.
Аксиома. Егер түзудің бойындағы барлық нүктелер екі
класқа бөлінсе (олардың біреуі X, екіншісі У болсын), түзудің
əрбір нүктесі не X класына, не У класына жатса жəне X класына
жататын əрбір нүкте У класын құратын əрбір нүктенің сол
жағында болса, онда не X класын құрушы нүктелердің ішінде ең
оң жақтағы шеткі нүкте бар (бұл жағдайда У класында шеткі
нүкте жоқ), не У класын құратын нүктелердің ішінде ең сол
жақтағы шеткі нүкте бар (онда X класында шеткі нүкте жоқ).
Бұл аксиоманы түзудің үздіксіздігі турасындағы Дедекинд
аксиомасы дейді.
Жоғарыда дəлелденген теоремадан жəне Дедекинд
аксиомасынан біз мынадай қорытындыға келеміз: рационал жəне
иррационал сандардан басқа жаңа сандарды енгізіп, нақты сандар
өрісін одан əрі кеңітуге болмайды. Қазіргі практикалық жəне
теориялық мəселелердің санға келіп тірелетін барлық
мұқтаждарын нақты сандар толық шешеді.
Əрбір рационал санға түзудің бір, тек бір ғана «рационал
нүктесі» сəйкес келетінін жəне керісінше, түзудің əрбір «рационал
нүктесіне» тек бір-ақ қана рационал сан сəйкес келетінін біз

18
2-параграфта айттық. Былайша айтқанда, бүкіл рационал сандар
жиынымен, түзудің барлық «рационал нүктелері» жиынының
арасында өзара бірмəнді сəйкестік тағайындалды жəне мұнда
былай: егер рационал сан а, рационал b санынан кіші болса (а<b),
оніда а-ға сəйкес келетін нүкте b-ге сəйкес келетін нүктенің сол
жағында жатады жəне керісініше.
Жоғарыдағы келтірілген теоремаға жəне аксиомаға сүйеніп,
бүкіл нақты сандар жиыны мен түзудің барлық нүктелері
жиынының арасындағы өзара бірмəнді сəйкестікті тағайындауға
болады, жəне мұнда былай: егер z1, z2 түрлі екі нақты сан болса
жəне z1<z2, онда z1 санға сəйкес келетін нүкте z2 санға сəйкес
келетін нүктенің сол жағында жатады. Сонымен, бүкіл нақты
сандар жиыны мен түзудің барлық нүктелерінің жиыны бір-
бірімен парапар.
Сондықтан нақты сандар жиынының орнына тузу
нүктелерінің жиынын жəне керісінше, түзу нүктелері жиынының
орнына нақты сандар жиынын қарастыруға болады.
Барлық нақты сандар жиынының үздіксіздігі жөніндегі
теорема немесе түзудің үздіксіздігі жөніндегі аксиома
математикалық анализдің фундаменті болып табылады.

§5. Абсолют шама

Нақты х санның абсолют шамасын былай белгілейміз: \х\, Бұл

шама мына шарттармен анықталады |х| =x, егер х ≥ о болса; \х\ =
х, егер х<о болса.
|х <a теңсіздігі - а<х<а қос теңсіздікпен парапар. Шынында,
егер х>о болса, онда абсолют шаманың анықталу шарты бойынша
\х\ = х, сондықтан х<а. Екінші жағынан х оң сан болғандықтан, ол
əрқашан да теріс саннан артық, яғни х>-а. Сонымен, − а<х<а.
1
х|≤ а теңсіздігі − а ≤ х ≤а қос тенсіздікпен парапар. Бұл да
жаңағыдай дəлелденеді.
Екі немесе бірнеше қосылғыштар қосындысының абсолют
шамасы жеке қосылғыштардың абсолют шамалары қосындысы-
нан кем, не оларға тең, яғни
|х+у+z-··+u|≤|x|+|y|+|z|−···−|u|. (1)
Алдымен екі қосылғыш жағдайын қарайық. Бізге мына
|x+y|≤|x|+|y| (2)
теңсіздіктің орындалатындығын дəлелдеу керек.

19
 Егер х+у≥о болса, онда х + у| = х + у, ал х ≤ |х жəне у ≤ |у|,
сондықтан
x+у ≤ |x| +|у|.
Егер х+у<о болса, онда |х+у| = − (х+у) = (−х) + (−у), ал
−x≤|x| жəне −у ≤|у|, олай болса,
|х + у|≤ |x|+|y|.
Сонымен, (2) теңсіздіктің орындалатындығын дəлелдедік.
Енді (1) теңсіздіктің дұрыстығын былай дəлелдеуге болады:
|х+y+z+...+u|≤|x|+|y+z+.|..+u|≤x|+|y|+|z+…+u|.
Сонан əрі қарай, ең ақырында, мынаған келеміз:
|x+y+z+…+u|≤|x|+|y|+|z|+…|u|.
Айырманың абсолют шамасы азайғыш пен азайтқыштың
абсолют шамаларының айырмасынан артық не оған тең, яғни
|x−y|≥|x|−|y|.
Бұл теңсіздікті былай дəлелдеуге болады:
х = (х−у) + у,
бұл арадан
|х| = |(х − у) + у|<|х −у|+|у|
немесе
|х|-|у|≤|х−у|.
Көбейтіндінің абсолют шамасы көбейткішердің абсолют
шамаларының көбейтіндісіне тең, яғни
|xy|=|x|·|y|.
Бөліндінің абсолют шамасы бөлінгіш пен бөлгіштің абсолют
шамаларының бөліндісіне тең, яғни
.

§ 6. Шектелген жиындар

Нақты сандардан тұратын бір Е жиынын қарайық.

Егер осы Е жиынын құратын нақты сандардың қайсысын
алсақ та, оның шамасы бір L санынан аспаса, онда, бұл жиынды
жоғарғы жағынан немесе оң жағынан шектелген жиын деп
атайды. Егер Е жиынын құратын нақты сандардың барлығы да бір
l санынан артық болса, онда бұл жиынды төменгі жағынан немесе
сол жағынан шектелген жиын деп атайды.

20
 L санын жəне одан артық сандарды, Е жиынының жоғарғы
шекаралары дейді, ал l санын жəне барлық одан кіші сандарды Е
жиынының төменгі шекаралары дейді.
Жоғарғы жəне төменгі жақтарынан шектелген жиынды
шектелген немесе шекараланған жиын деп атайды. Осы ұғымға
бірнеше мысалдар келтірейік.
1) Е жиыны келесі сандардан:
1 2 3 4 5 1
1, , , , , , … , , …,
2 3 4 5 6
тұратын болсын. Бұл жиын оң жағынан да, сол жағынан да
шектелген, өйткені жиынды құрып тұрған сандардың қайсысын
алсақ та, оның шамасы бірден аспайды жəне олардың барлығы да
-ден артық.
Келтірілген сандардан тұратын жиынның жоғарғы
шекаралары 1 жəне бірден артық сандардың барлығы; ал төменгі
шекаралары жəне -ден кіші сандардың барлығы.
2) Е жиыны барлық натурал сандардан
1, 2, 3,..., n,...
тұрсын. Бұл жиын он жағынан шектелмеген, тек сол жағынан ғана
шектелген. Сондықтан оны шектелген жиын деп айтуға
болмайды. Бұл жиынның төменгі шекаралары − бір жəне бірден
кем сандардың барлығы.
3) Е жиыны мына сандардан:
1 1 2 2 3 3
2, 1 , , 1 , , 1 , , … , 1 , ,…
2 2 3 3 4 4 1 1
тұратын болсын.
Бұл жиын жоғарғы жағынан да, төменгі жағынан да
шектелген. Жоғарғы шекаралары 2 жəне екіден артық сандардың
барлығы; төменгі шекаралары жəне осы жартыдан кіші
сандардың барлығы.
4) Е жиыны төменгі теңсіздіктерді

қанағаттандыратын барлық нақты х сандардан тұрсын. Бұл жиын

шектелген жиын, жоғарғы шекаралары b жəне b-ден артық
сандардың барлығы, ал төменгі шекаралары а жəне а-кіші
сандардың барлығы.
Жиынтық Е − шектелген жиын болсын.

21
 Е жиынының жоғарғы шекараларының ең кішісін оның дəл
жоғарғы шекаралығы немесе супремумы дейді жəне оны былай
белгілейді: sup Е.
Е жиынның төменгі шекараларының ең үлкенін оның дəл
төменгі шекаралығы немесе инфимумы дейді жəне оны былай
белгілейді:inf E.
Бірінші мысалда дəл жоғарғы шекаралық немесе Е 1,
ал дəл төменгі шекаралық немесе inf .
Екінші мысалда ∞, 1.
Үшінші мысалда 2, .
Төртінші мысалда , .
Бұл келтірілген мысалдардан біз мынаны байқаймыз: дəл
жоғарғы жəне дəл төменгі шекаралықтар жиынның өзіне жатуы да
жəне жатпауы да мүмкін.
Шектелген жиынның дəл шекаралықтары бола ма? Бұл
сұраққа келесі теорема жауап болып табылады.
Теорема. Егер | | жиыны жоғары жағынан (төменгі
жағынан) шектелсе, онда ол жиынның əрқашан да дəл жоғарғы
(дəл төменгі)шекаралығы болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін екі жағдайды қарастыруға тура
келеді:
а) Е жиынын құратын нақты х сандардың ішінде ең үлкені
болсын, оны арқылы белгілейік. Онда Е жиынының барлық
сандары мына теңсіздікті қанағаттандырады, яғни саны Е
жиыны үшін жоғарғы шекаралық болып табылады.
Екінші жағынан саны Е жиынының элементі, сондықтан бұл
жиынның кез келген L шекарасы үшін саны мына
теңсіздікті қанағаттандырады. Олай болса, саны − Е жиынының
дəл жоғарғы шекаралығы.
б) Е жиынын құратын нақты сандардың ішінде ең үлкені
жоқ болсын.
Барлық нақты сандар жиынына (X, У) қима жүргіземіз,
Төменгі X класына, Е жиынын құратын сандардан кіші жəне
оларға тең барлық нақты сандардан жатқызайық, ал У класына Е
жиынының барлық жоғарғы шекараларын жатқызамыз.
Сонымен, X класына жататын нақты сандардың əрқайсысы, y
класына жататын нақты сандардың əрқайсысынан кіші болатын
болды. Олай болса, (X, у) дедекиндтік қима, бұл қима бір нақты β

22
санды анықтайды. Осы β саны Е жиынының жоғарғы
шекараларының ішіндегі ең кішісі болып табылатынына көз
жеткізу қиын емес.
Е жиынын құратын нақты х сандардың барлығы X класына
жататын болғандықтан . Ендеше β саны — Е жиынының
жоғарғы шекарасы. Ал β санын У класына жатқызуға болады,
онда β сол кластағы ең кіші сан болып табылады; У класы Е
жиынының барлық жоғарғы шекараларынан тұрады, ендеше β −
жоғарғы шекаралардың ең кішісі. Сондықтан анықтама бойынша
β=supЕ.
Енді дəл жоғарғы шекаралықтардың қасиеттерін санап өтейік:
1) Егер β саны Е {x} жиынының дəл жоғарғы шекаралығы
болса, онда .
2) Алдын ала берілген оң ε саны қаншама аз болса да, Е
жиынын құратын сандардың ішінен мына теңсіздікті
қанағаттандыратын ең болмағанда бір нақты х санын табуға
болады.
3) Егер α саны Е {x} жиынының дəл төменгі шекаралығы
болса, онда .
4) Е жиынын құратын сандардың ішінен мына
теңсіздікті қанағаттандыратын ең болмағанда бір х саны
табылады, мұнда ε – кез келген оң құнарсыз аз сан.

§7. Интервал мен сегмент

Математикалық анализде аяқ басқан сайын өте жиі кездесетін

ұғымдар: интервал, сегмент жəне аймақ (маңай).
а жəне b екі нақты санды қарайық, а<b болсын.
а мен b-нің арасында жатқан барлық нақты сандар жиынын,
яғни мына
а<х<b
теңсіздікті қанағаттандыратын барлық нақты х сандардың
жиынын интервал деп атайды жəне оны былай белгілейді:
(а, b).
а санын интервалдың сол ұшы, b санын оның оң ұшы дейді, b
− а айырманы интервалдың ұзындығы дейді.
Геометрия жүзінде интервал (а, b) түзудің бойындағы а мен b-
ні кескіндейтін нүктелердің арасында жатқан барлық нүктелердің
жиынына сəйкес келеді (3-чертёж).

23
 3-чертеж

а мен b сандарынан жəне осы екі санның арасында жатқан

барлық нақты сандардан тұратын жиынды сегмент немесе кесінді
деп атайды (4-чертёж) жəне оны былай белгілейді: [а b].

4-чертеж

Осы анықтама бойынша сегментті құратын нақты сандар

келесі

теңсіздікті қанағаттандырады, Мұнда да a-ны сегменттің сол ұшы,

b-ні оның оң ұшы дейді; b−а айырманы сегменттің ұзындығы деп
атайды.
Геометрия жүзінде сегмент [а, b] түзудің бойындағы ұштары
а нүктесі мен b нүктесінде жатқан кесіндімен кескінделеді.
Интервал мен сегментті бір атпен аралық деп атайды.
Айталық, − берілген нақты сан, ал 0 – кез келген оң сан
болсын, Центрі х0 нүктесінде жатқан, ұзындығы 2δ-ға тең,
, интервалды х0 нүктесінің аймағы деп атайды.
Осы айтылғандарға бірнеше мысалдар келтірейік.
1) Мына − 1 <х<1 теңсіздікті қанағаттандыратын барлық
нақты х сандардың жиыны (−1, 1) интервалын құрады жəне бұл
интервалдың ұзындығы 2-ге тең.
2) Мына √2 теңсіздікті қанағаттандыратын барлық
нақты х сандардың жиыны 0, √2 сегментті береді, бұл
сегменттің ұзындығы √2-ге тең.
3) Бүкіл нақты сандардың жиыны шексіз ∞, ∞
интервалды құрады.
4) Берілген нақты а саннан артық барлық нақты х сандардың,
яғни мына х>а теңсіздікті қанағаттандыратын сандардың, жиыны
мына (а, ∞) интервалды кескіндейді. Дəл осы сияқты, интервал
(−∞, b) мынадай х<b теңсіздікті қанағаттандыратын барлық нақты
сандар жиынына сəйкес келеді.

24
 5) Келесі | | тенсіздікті қанағаттандыратын барлық х
нақты сандардың жиыны [−а, а] сегментті кескіндейді.
6) Мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық х
нақты сандардың жиыны центрі х0 нүктесінде, ұзындығы 2h-қа
теқ, , интервалды, яғни х0 нүктесінің аймағын,
кескіндейді.

Жаттығулар

1. Егер мына сандардың: 0,9; 0,99, 0,999; ... барлығы А класына, ал

мына 1,1; 1,01; 1,001, ... сандардың барлығына В класына жатса, онда қима 1
санын анықтайтынын дəлелдеу керек.
2. Егер мына сандар: 0,3; 0,33; 0,333, ... А класына жатса, ал мына
сандар 0,4; 0,34; 0,334, ... В класына жатса, онда қима рационал сан -ді
анықтайтынын дəлелдеу керек.
3 Иррационал √2 санын анықтайтын қима үшін А жəне В класына бір-
бірінен айырмасы 0,1-ден кіші болатын сəйкес а жəне в рационал сандарын
табу керек.
4. Иррационал √3 санын анықтайтын қима үшін А жəне В кластарынан
бір-бірінен айырмасы 0,01-ден кіші болатын сəйкес а жəне в рационал
сандарын табу керек.
5. 0 екенін дəлелдеу керек.

II ТАРАУ
ШЕКТЕР ТЕОРИЯСЫ

§ 1. Айнымалы жəне тұрақты шамалар

Ғылымның өзінде болсын немесе күнделікті тəжірибелік істе

болсын алуан түрлі шамалармен кездесіп отырамыз. Табиғаттың
қандай болсын құбылысын сипаттайтын шамалар бірқалыыпты
болып тұрмайды, олардың кейбіреулері көп өзгерістерде
балғанда, кейбіреулері бір күйде болады. Мəселен, бір тығыз
жабылған ыдыстың ішіндегі газды қыздырсақ, онда газдың көлемі
мен молекулаларының саны өзгермейді, ал оның температурасы
мен серпімділігі өзгереді, былайша айтқанда, ылғи үлкен мəндерді
қабылдайды, яғни өсіп отырады.
Табиғат құбылысын сипаттайтын шамалардың барлығына тəн
қасиет мынау: олардың барлығында өлшену қабілеттілігі бар.

25
Оларды өлшеу нəтижесі əрқашан да бір дерексіз сан болады. Осы
дерексіз санды шаманың мəні деп атайды.
Математика жаратылыстану ғылымының жəне техниканың
күшті құралы екендігі үстіміздегі дəуірде əйгілі болып отыр.
Табиғат құбылыстарындағы жəне техникалық процестердегі
шамаларды жəне олардың арасындағы өзара байланыстылықты
тереңірек зерттеу, білу үшін математика ғылымы күшті аппарат
(құрал) жасау керек. Міне, осы аппарат математикалық анализ
болады. Математикалық анализді өзгеруші шамалар турасындағы
математикалық ілім деп кең мағынада айтуға болады. Олай болса,
математикалық анализдің бірінші негізгі ұғымы айнымалы шама
ұғымы болу керек.
«Математикадағы жаңа кезең декарттық айнымалы, шама
болды. Осының арқасында математикаға қозғалыс пен
диалектика енді, жəне тағы да осының арқасында дифферен-
циалдық, интегралдық есептеулердің кешікпей-ақ пайда болуы
қажет болды»1...
Математикалық анализде шамалардың нақты сапалық
қасиеттеріне айтарлықтай көңіл бөлінбейді, мұнда шамалар
абстракт түрде зерттеледі. Міне, осының арқасында
математикалық анализдің қортындылары тіпті алуан түрлі нақты
шамаларды зерттеуге қолданылады.
Сонымен, математикалық анализ шамаларды екіге бөледі:
тұрақты жəне айнымалы.
Құбылыстағы əрбір шама, тұрақты ма немесе айнымалы ма,
бəрі-бір, математикада əрқашан əріппен белгіленеді.
Тұрақты шама деп зерттеу процесінде ылғи бір ғана тиянақты,
сандық мəнді сақтап тұратын а, b, с, ...символын айтады.
Мысалы, шеңбердің ұзындығы мен диаметрінің қатынасы
əрқашан тұрақты жəне π-ге тең; ұшбұрыштың ішкі
бұрыштарының қосындысы əрқашан тұрақты, 180°-қа тең.
Жарықтың вакуумдегі тарау жылдамдығы да тұрақты шаманың
мысалы бола алады.
Айнымалы шама деп зерттеу процесінде түрлі сандық мəндер
берілетан х, у, z,.., символды айтады.
Айнымалы шамаларға мысалдар тіпті көп.

1
Ф. Энгельс, Диалектика природы, 1948, 208-бет
26
 Дүние жаппай даму жəне өзгеру заңына бағынғандықтан,
оның құбылысын сипаттайтын шамалардың көпшілігі айнымалы
болады. Мəселен, атмосфера қысымы, ауаның температурасы,
самолёттің жылдамдығы, күннің көкжиектен (горизонттан)
биіктігі т.т. айнымалы шамалар болып табылады.
Мұнда бір ескертіп кететін мəселе мынау: шама бір жағдайда
тұрақты, екінші бір жағдайда айнымалы болып қаралуы мүмкін.
Мəселен, ауырлық күштің үдеуі жердің бір бетінде тұрақты
болғанымен, оның мəні екінші бір орында басқаша болады,
өйткені ол ендікке тəуелді.
Зерттеу процесінде тек қаралып отырған есептің шарттарына
тұрақты мəнді сақтайтын, ал есеп шарттарының өзгеруімен
байланысты басқа бір тиянақты мəнді қабылдайтын тұрақты
шаманы параметр деп атайды.
Мəселен, математикалық маятниктің тербеліс периодын
өрнектейтін формуладағы

2
g
2π − абсолют тұрақты, l мен Т − айнымалылар, ал g −
параметр.
Математақалық анализдің зерттейтін объектісі − айнымалы
шамалар. Ғылымның бұл саласы табиғатты танып-білуде күшті
құрал болып табылады.

§2. Сан тізбектері

Айнымалы х өзінің өзтеру процесінде келесі мəндерді

, , , , , 1
қабылдайтын болсын, олардың бəрі де нөмерленген жəне осы
қабылдайтын өсу тəртібі бойынша орналасқан болсын. Бұл
мəндердің ішінде ең соңғысы жоқ. Егер болса, онда n
номерге сəйкес келетін мəн m номерге сəйкес келетін
мəннен кейін келеді немесе бəрібір мəн, . мəннен бұрын
келеді дейміз.
Айнымалы х-тің осындай мəндерінің жиынын тізбек деп
атайды. Ал
, , , , ,
cандардың əрқайсысын тізбектің мүшелері деп атайды.

27
 (1) тізбектің барлық мүшелерін құру үшін, оның n-інші
мүшесін, яғни жалпы мүшесін білу керек.
(1) тізбектегі мəндерді қабылдайтын айнымалы х-тің орнына
жалпы мүшені алған қолайлы.
Орта мектепте жүретін элементар математикадан тізбек
ұғымы оқушыларға белгілі болу керек. Дегенмен бірнеше
мысалдар келтірейік:
1) Мынадай тізбекті: , , 2 ,…, 1 ,…
қарайық. Бұл тізбек арифметикалық прогрессия жасайды, жалпы
мүшесі 1 .
2) Келесі тізбек a, aq, aq2, …aqn-1,... геометриялық
прогрессияны береді, мұның жалпы мүшесі
.
3) Шеңбердің ұзындығын анықтауда оған іштей жəне сырттай
дұрыс көпбұрыштар сызылады, олардың қабырғаларының санын
шексіз еселегенде келесі екі тізбек шығады:
, , ,…, ,…
, , ,…, ,…
Мұнда бірінші тізбек іштей сызылған дұрыс
көпбұрыштарының периметрлерінен, екінші тізбек сырттай
сызылған дұрыс тікбұрыштардың периметрлерінен құралған.
Егер алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес
соншалық үлкен саны табылып, осы N санынан сызық n
номерлерден (n>N) бастап келесі теңсіздік
| | (2)
орындалатын болса, тұрақты а саны айнымалы хп-нің немесе (1)
тізбектің шегі деп аталады.
Тұрақты а саны айнымалы хп-нің немесе (1) тізбектің шегі
болып табылады деген фактіні былай жазамыз:
lim xn  a немесе xn  a .
n 
Мұндағы шек таңбасы lim латынның limes деген сөзінен
кысқартылып алынған, limes − шек.
Егер осы а шек бар болса, онда (1) тізбекті жинақты тізбек
деп атайды.
Жоғарыда келтірілген анықтаманы қысқаша былай
тұжырымдауға болады. Егер айнымалы х пен тұрақты а
санының айырмасының абсолют шамасы белгілі бір номерден
бастап кез келген оң мейлінше аз ε санынан кіші бола берсе,
тұрақты а санын айнымалы х-тің немесе (1) тізбектің шегі
дейміз.

28
 (2) теңсіздік мынадай
, (3)
қос теңсіздікпен парапар екені бізге белгілі. Екінші жағынан
, интервалы а нүктесінің аймағы болып табылады.
Міне, осыны еске алып, жоғарыда берілген анықтаманы үшінші
түрде былай тұжырымдауға болады: егер алдын ала берілген оң
құнарсыз аз ε санына сəйкес соншалық үлкен саны
табылып, тізбектің номерлері N санынан артық барлық
мүшелері мына , аймақтың ішінде жататын болса,
онда тұрақты а санын хn-нің немесе (1) тізбектің шегі деп атайды.
Осы соңғы анықтамадан біз мынадай қортындыға келеміз:
(1) тізбектің мына , аймақтың сыртында жатқан
мүшелерінің саны шектеулі де, ішінде жатқан мүшелердің саны
шексіз (5-чертёж).

5-чертеж.

Жоғарыда берілген анықтамаға мысал ретінде келесі тізбекті

қарайық:
, , , , ,…, ,…
Бұл тізбектің жалпы мүшесі немесе айнымалы
,
Қарастырылып отырған тізбектің шегі екендігін дəлелдейік.
Айталық, ε – алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын.
Шектің анықтамасы бойынша мына теңсіздік
(4)
орындалу керек. Бұл арадан
немесе 12 болады.
Сонымен, (3) теңсіздік мына
1 1
12
16
саннан артық п номерлерден бастап орындалатын болды. Олай
болса қарастырып отырған тізбектің шегі болып табылады.
Мəселен, болса, онда

29
 , (5)
1000 12 61,75, яғни 62,63,64, …
Сонымен, (5) теңсіздік 62-нші номерден бастап орындалатын
болды.
Мына , интервалдың сыртында жатқан
тізбектің мүшелерінің саны 61, ал 62-нші номерден бастап
тізбектің барлық қалған мүшелері осы интервалдың ішінде
жатады.

§3. Біркелкі тізбектер

1. Келесі сан тізбегі берілсін:

, , ,…, … (6)
Егер болса, (6) тізбекті үдеме
тізбек деп атайды.
Ал, егер болса, оны кеміме тізбек
деп атайды.
Егер болса, (6) тізбекті
кемімейтін тізбек дейді, ал, егер
болса, үдемейтін тізбек дейді.
Үдеме жəне кеміме тізбектерді бір есіммен атағанда біркелкі
тізбек деп атайды.
Мəселен, шеңберге іштей сызылған дұрыс көпбұрыштардың
периметрлері үдеме тізбекті құрады, ал шеңберге сырттай
сызылған көпбұрыштардың периметрлері кеміме тізбекті құрады.
Біркелкі тізбек жөнінде келесі екі теореманы дəлелдеуге
болады.
1-теорема. Жоғарғы жағынан шектелген үдеме тізбек
əрқашан өзінің дəл жоғарғы шекаралығына жинақты болады.
Теореманың шарты бойынша (6) тізбек жоғарғы жағынан
шектелген, сондықтан оның дəл жоғарғы шекаралығы болады,
оны β арқылы белгілейік. .
Дəл жоғарғы шекаралықтың бірінші қасиеті бойынша ,
онда . Екінші қасиеті бойынша осы жиынды
құратын элементтердің ішінен келесі теңсіздікті
қанағаттандыратын ең болмағанда бір элемент табылады. Бұл
арадан біз мынадай қорытындыға келеміз: алдын ала берілген оң

30
құнарсыз аз ε санына сəйкес N=N(ε) саны табылып, осы N
санынан артық п номерлер үшін келесі теңсіздік

орындалады. Бұл теңсіздіктің орындалуы β саны қарастырылып

отырған үдеме тізбектің шегі болатындығын дəлелдейді.
2-теорема. Төменгі жағынан шектелген əрбір кеміме тізбек
əрқашан өзінің дəл төменгі шекаралығына жинақты болады.
Бұл теорема да жаңағы теоремаша дəлелденеді.
Мысалдар келтірейік.
Айнымалы келесі мəндерді:

√ , √ , √ ,…

,…

қабылдайтын болсын, мұнда а>о. Бұл тізбектің үдеме екендігі

өзінен-өзі айқын. Тізбектің берілуінен

келіп шығады немесе

.
Егер (7) теңдіктегі -нің орнына -ні қойсақ, онда теңдік
мына теңсіздікке
0
айналады. Теңсіздіктің сол жағында тұрған квадрат үшмүшені
жіктесек,
√ √
0. (8)
(8) теңсіздіктің сол жағындағы екінші көбейткіш оң, олай
болса
√4 1 1
0,
2
бұл арадан
√4 1 1
.
2
Сонымен, қарастырып отырған тізбек оң, яғни жоғарғы
жағынан шектелген болды, олай болса бұл тізбектің шегі бар.

31
 Енді осы шекті табу үшін (7) тендіктің екі жағынан n-ді
шексіздікке ұмтылдырып, шек аламыз.
Сонда
,
өйткені
lim lim .
Кейінгі квадрат теңдеуді шешіп табамыз:
√4 1 1
lim
2
2. Нольге тартылушы (жиырылушы) сегменттер принципі деп
аталатын теореманы қарайық.
Теорема. Егер бірінің ішінде бірі жатқан сегменттер тізбегі
, , , , , ,… , ,… (9)
берілсе жəне сегменттердің номері п шексіздікке ұмтылғанда,
ұзындықтары нольге ұмтылса, онда осы п саны, қандай болса да,
сегментгердің бəріне ортақ бір, тек қана бір нүктесі болады,
яғни .
Бұл теореманы геометрия жүзінде түзудің үздіксіздігі
жөіндегі Кантор аксиомасы деп атайды. (9) сегменттердің сол жақ
ұштары келесі теңсіздіктерді
,
ал оң жақ ұштары мына теңсіздіктерді
,
қанағаттандырады. Демек, (9) сегменттердің сол жақ ұштарын
жоғарғы жағынан шектелген үдеме тізбек құрады, ол оң жақ
ұштары төменгі жағынан шектелген кеміме тізбек құрады.
Сондықтан мына lim an жəне lim bn шектер сөзсіз бар.
n n

Теореманың шарты бойынша

lim 0
немесе бұл арадан
lim lim .
Сегменттердің сол жақ ұштарынан құралған тізбек үшін ξ
саны дəл жоғарғы шекаралық болып табылады, сондықтан
ал сегменттердің оң жақ ұштарынан тұратын тізбек үшін ξ
саны дəл төменгі шекаралық болып табылады, олай болса .
Сонымен, п саны қандай болса да
.

32
 Сөйтіп, (9) тізбектегі барлық сегменттерге ортақ ξ нүктесінің
бар екендігі дəлелденді. Енді осындай нүктенің жалғызақ екенін
дəлелдейік. Ол үшін қарастырылып отырған сегменттерге ортақ,
ξ-ден басқа, тағы бір η нүктесі бар деп ұйғарайық. Осы екі
нүктенің арасындағы қатыс былай болсын: ξ<η. Бұл нүктенің
екеуі де барлық сегменттерге ортақ, яғни
,
бұл арадан
.
Кейінгі теңсіздіктің орындалуы теоремада айтылған
«номерлері шексіз өскен сайын сегменттердің ұзындықтары
нольге ұмтылады» деген шартқа қайшы келеді. Міне, осы
қайшылық сегменттердің бəріне бірдей ортақ екі нүкте бар деп
ұйғарудың дұрыс емес екендігін көрсетеді.

§4. е саны

1. Математикалық анализдің алуан түрлі мəселелерінде үлкен

роль атқаратын, бір маңызды санға келтіретін мынадай бір
біркелкі тізбекті қарайық. Айнымалы х келесі мəндерді
1 , 1 , 1 ,… 1 ,… (10)
қабылдасын. (10) тізбектің жалпы мүшесі немесе айнымалы
1 . Алдымен біз (10) тізбектің үдеме тізбек екенін
дəлелдейік (мұны бірден байқау қиын, өйткені дəреже көрсеткіш
өскен сайын, дəреженің негізі кемиді). Ол үшін тізбектің жалпы
мүшесін алып, Ньютон биномы формуласы бойынша жіктеп
жазамыз:
1 1 1 1 2 1
1 1 1 · ·
2! 3!
1 2 1 1
·
!
1 2 …3 · 2 · 1 1
·
!
Бұл теңдікті былай түрлендіріп жазуға болады:
1 1 1 1 1 2
1 1 1 1 1 1
2! 3!
!
1 1 1
!
1 1 1 . 11

33
 (11) теңдіктің оң жағында тұрған қосылғыштардың барлығы
да оң. Енді осы теңдіктегі n-нің орнына n+1 қойып табамыз:
1 1 1 1 1
1 1 1 1 1
1 2! 1 3! 1
2 1 1 2 1
1 1 1 1
1 ! 1 1 1
1 1 2
1 1 1 .
1 ! 1 1 1
Егер хп мен хп+1-ді бір-бірімен салыстыратын болсақ, онда хn+1
өрнегінде бір қосылғыштың саны артық, өйткені хп өрнегіндегі
барлық қосылғыштардың саны п + 1, ал хп+1 өрнегіндегі
қосылғыштардың саны п + 2. Екінші жағынан хп+1 өрнегіндегі
қосылғыштардың əрқайсысы (үшінші номерден бастап) хп
өрнегіндегі сəйкес қосылғыштардың əрқайсысынан артық. Олай
болса хп < хп+1. Сонымен, (10) тізбек үдеме тізбек болды. Енді осы
тізбектің жоғарғы жағынан шектелген тізбек екенін көрсетейік.
(11) формуладағы əрбір жақшаның ішіндегі сандардың
орнына 1-ді қойсақ, тендік теңсіздікке айналады:
2 .
! ! ! !
Ал
1 1 1 1 1 1 1 1
, , , , .
2! 2 3! 2 4! 2 ! 2
Ендеше,
2 .
Кейінгі теңсіздіктің оң жағы кеміме геометриялық
прогрессия, сондықтан
· 1 1
2 2 1 3 .
1 2 2
Сонымен, п қандай болса да
хп<3 болатын болды.
Бұл теңсіздіктің орындалуы (10) тізбектің жоғарғы жағынан
шектелгендігін көрсетеді.
Сөйтіп, қарастырылып отырған (10) тізбек үдеме жəне оң
жағынан шектелген тізбек болды, олай болса бұл тізбектің
тиянақты шегі бар. Осы шекті е саны деп атайды. Сонымен,
1
lim 1 . 12

Тағы да 1 айнымалыны қарайық.

34
 Егер бұл айнымалының номері п тек натурал сандарды
қабылдап, шексіздікке ұмтылса, онда оның тиянақты шегі
болатынын дəлелдедік.
Егер п кез келген сандарды қабылдап, шексіздікке ұмтылса,
онда да 1 айнымалының шегі е болатынын
дəлелдейік.
п оң рационал немесе иррационал мəндерді қабылдап,
шексіздікке ұмтылатын болсын. Алдымен осы жағдайды қарайық.
п-ге жуық бүтін оң санды т арқылы белгілесек,
1;
бұл арадан
1 1 1
.
1
Теңсіздіктің əрбір жағына бір бірден қосайық, сонда
1 1 1
1 1 1 ,
1
бұл арадан
1 1 1 .
немесе
1 1 1 1 : 1 (13)

Егер п шексіздікке ұмтылса, онда бүтін сандар, m жəне m+1,

оларда шексіздікке ұмтылады. (12) теңдік бойынша.
1 1
lim 1 , lim 1 .
1
Ал
1 1
lim 1 1, lim 1 1.
1
п-ді шексіздікке ұмтылып, (13) теңсіздіктердің əрбір жағынан
шек алсақ:
1
lim 1 .
Сондықтан
1
lim 1 .

Біз тағы да (12) теңдікке келдік.

35
 Енді n теріс рационал немесе иррационал мəндерді қабылдап,
шексіздікке ұмтылсын, яғни n →−∞. Онда
1 1 1
1 1
1
1 1
1 1 .
1 1
Мұнда r − оң сан, сондықтан
1
lim 1 ,
1
ал
1
lim 1 1.
1
Сонымен, бұл жолы да
1
lim 1 .
Сөйтіп,
1
lim 1 .
(14) теңдіктегі -тің орнына α-ны алсақ, яғни былай ұйғарсақ
онда
lim 1 . 15
2. Енді осы е санының жуық мəнін қалай табуды көрсетейік.
Ол үшін жалпы мүшесі мына түрдегі
1 1 (16)
! ! !
тізбекті қарайық. Бұдан кейін келесі теңдікпен
(17)
!
анықталатын айнымалы уп-ді алайық.
(17) теңдіктен теңсіздіктің

болатыны көрініп тұр. Енді біз т мен п сандары қандай болса да

мына теңсіздіктің
(18)
орындалатынын дəлелдейік. Егер т≥п болса, онда (18)
теңсіздіктің орындалуы өзінен-өзі айқын. Сондықтан біз мына
т<п жағдайды қарауымыз керек. п−т=р болсын, сонда бұл
арадан п=т+р.

36
 х бұрынғыша (17) теңдікпен өрнектеледі: Сондықтан
1 1 1 1 1
1 1
2! 3! ! 1 ! 2 !
1
19
!
Ал
1 1 (20)
! ! ! !
(20) теңдіктен (19) теңдікті алып табамыз:
(21)
! ! ! ! !
1
! …
Егер (21) теңдіктің оң жағында тұрған квадрат жақшалардың
ішіндегі бөлшектердің бөлімдеріндегі əрбір көбейткіштерді т+1
мен айырбастасақ, (21) теңдік келесі теңсіздікке айналады:
1
! !

Квадрат жақшалардың ішінде тұрған өрнек кеміме

геометриялық прогрессияның қосындысы, олай болса
· (22)
! !
Егер (22) теңсіздіктің оң жағындағы екінші бөлшектің
алымын 1 мен ауыстырсақ, одан теңсіздік нығаяды. Сонымен,
1 1 1 1 1
·
! 1 ! 1 ! !
яғни
0 немесе ,
теңсіздік дəлелденді. е саны айнымалы хп-нің дəл жоғарғы
шекаралығы, сондықтан хп ≤ е. Екінші жағынан əрбір yn барлық хп-
дерден артық, олай болса, уп айнымалы хп-нің жоғарғы шекарасы,
сондықтан
.
Сөйтіп,
,
немесе
1
,
!
бұл арадан
37
 1
0 .
!
(17) теңдікті еске алып табамыз:
0 1 1 (23)
! ! ! ! !
(23) теңсіздіктен біз мынадай қорытындыға келеміз: егер е
санының жуық мəні үшін дөңгелек жақшалардың ішінде тұрған
қосындыны алсақ, яғни
2 , (24)
! ! ! !
онда біздің жіберетін қатеміз санынан аз болады.
е санының мəнін (24) формула бойынша табатын болсақ, онда
2,7182818284 …
Енді е-нің иррационал сан екенін дəлелдейік. Ол үшін е
рационал сан деп керісінше ұйғарайық, яғни , мұнда р мен q
ортақ бөлгіші жоқ оң бүтін сандар. (23) теңсіздік бойынша
0 2 (25)
! ! ! !
(25) теңсіздіктің екі жағын q!-ға көбейтсек, онда
0 1 ! ! 2 (26)
! ! !
1 ! − бүтін сан, ! 2
! ! !
саны да бүтін сан. Екі бүтін санның айырмасы (26) теңсіздік
бойынша бөлшектен аз болып тұр, бұлай бөлу тіпті мүмкін емес.
Демек, е − иррационал сан.
Коэффициенттері рационал сандар болып келген, п дəрежелі
алгебралық
0
теңдеуді қарайық.
Ешбір осы сияқты алгебралық теңдеулердің түбірі бола
алмайтын сандарды трансцендент сандар деп атайды.
е жəне π сандары трансцендент сандар болып табылады.
Осы қасиеттердің арқасында е саны математикада маңызды
орынға ие болды: ол логарифмдер негізіне алынды. Негізгі е
болған логарифмдер натурал логарифмдер немесе Непер
логарифмдері деп аталады. N санының натурал логарифмін былай
белгілейді: ІпN яғни lnN = logeN.
Енді сандардың натурал логарифмдері мен ондық
логарифмдерінің арасындағы байланысты іздейік.

38
 Айталық, N санының ондық логарифмі белгілі болсын:lg10N=y
бұл арадан 10y=N, осы теңдіктің екі жағынан натурал логарифм
алайық. Сонда:
10 , бұл жерден
Алғашқы у пен осы у-ті бір-біріне теңесек:
1
10
болады. 0,4342944819 … Бұл санды натурал
логарифмнен ондық логарифмге көшу модулі деп атайды. Сонда
· .

§ 5. Сандар тізбегінің жоғарғы жəне төменгі шектері

1. Жоғарғы жəне төменгі жағынан шектелген сандар тізбегін

қарайық, ол
, ,…, ,… (27)
болсын.
(27) тізбек жоғарғы жəне төменгі жағынан шектелгендіктен
оның дəл жоғарғы шекаралығы М1, ал дəл төменгі шекаралығы т1,
болуға тиіс.
(27) тізбектің бірінші мүшесін шығарып тастап, біз мынадай
тізбекті:
, , ,…, ,… (28)
қарайық. Əрине, бұл тізбектің (27) бөлігі болып табылады.
(28) тізбек те жоғарғы жəне төменгі жағынан шектелген.
Сондықтан мұның да дəл жоғарғы шекаралығы М2, дəл төменгі
шекаралығы т2 болуға тиіс.
Дəл жоғарғы жəне дəл тəменгі шекаралықтардың қасиеттері
бойынша:
, .
Енді (28) тізбектің бірінші мүшесін алып тастасақ, санда
мынадай тізбек:
, ,…, ,… (29)
қалған болар еді, бұл тізбек те жоғарғы жəне төменгі жағынан
шектелген тізбек екендігі айқын; сондықтан бұл тізбектің дəл
жоғарғы шекаралығы М3, дəл төменгі шекаралығы т3 болуы
керек. Дəл жоғарғы жəне төменгі шекаралықтардың қасиеттері
бойынша

39
 ,
Енді (29) тізбектің бірінші мүшесі хз-ні, сонан соң мұның
нəтижесінде шыққан тізбектің бірінші мүшесі х4-ні, сонан əрі
қарай осы тəсілді шексіздікке дейін соза берсе, онда біз
əрқайсысы алғашқы өткен тізбектің бөлігі болып табылатын,
жоғарғы жəне төменгі жағынан шектелген шексіз тізбектерді
табамыз. Бұл тізбектердің дəл жоғарғы шекаралықтары М1 М2,
...Mn…, ал дəл төменгі шекаралықтары т1,т2,...тп,.. болады жəне
мұнда
…, (30)
(31)
Олай болса бұл арадан, қарастырылып отырған (30) жəне (31)
тізбектердің дəл жоғарғы шекаралықтары мен дəл төменгі
шекаралықтарының тізбектері біркелкі тізбектер екендігі
байқалады. Дəл шекаралықтардың қасиеті бойынша əрбір п үшін
,
.
орындалады.
Сондықтан тізбек {Мп} жоғарғы жағынан, ал тізбек {тп}
төменгі жағынан шектелген. Олай болса, 3-параграфтағы 1, 2-
теоремалар бойынша (30) жəне (31) тізбектердің шектеулі шектері
болады. Айталық
lim , lim
болсын.
L санын (27) тізбектің ең үлкен немесе жоғарғы шегі дейді, ал
l санын оның ең кіші немесе төменгі шегі дейді. Бұларды мынадай
символдармен белгілеп көрсетеді:
,
немесе
lim , lim .
Осы айтылған мысал келесі тізбекті:
2, , , , , , ,…, 1 ,…
қарайық.
Мұнда
, 2.
Енді осы тізбектің бірінші мүшесі – 2-ні шығарып тастайық,
онда тізбек мына түрде болады:

40
 , , , , , ,…, 1 ,…
Мұнда
, .
Ал, енді кейінгі тізбектің мүшесі -ті шығарып тастағанда,
мынадай тізбек
4 5 6 7 8 1
, , , , ,…, 1 ,…
3 4 5 6 7
келіп шығады. Бұл тізбектің дəл жоғарғы шекаралығы
,
ал дəл төменгі шекаралығы:
.
Міне, осылай етіп осы тəсілді одан əрі қарай бірте-бірте
шексіздікке дейін соза берсек, жоғарғы шекаралықтың тізбегі
мына түрде
, , , , , ,… ,…
болады, ал төменгі шекаралықтың тізбегі мына түрде
4 4 6 6 2
2, , , , ,…, ,…
3 3 5 5 2 1
болады.
lim 1 lim 1.
Сонымен, қарастырып отырған мына тізбек үшін ең үлкен
шек пен ең кіші шек 1 мен – 1-ге тең болады:
lım 1, lim 1
2. Ең үлкен шек пен ең кіші шектің қасиеттерін қарайық {хп}
тізбегінің ең үлкен шегі L саны мен ең кіші шегі l санының өте-
мөте қажетті қасиеттерін көрсетейік.
I. Қандай болсын оң ε санын алсақ та, оған тəуелді N саны
табылып, мынадай теңсіздікті қанағаттандыратын əрбір п
үшін төмендегі теңсіздік

орындалады. Былайша айтқанда, {хп} тізбектің барлық мүшелері

бір орыннан бастап, ең үлкен шегінен құнарсыз ғана асатын кез
келген саннан кіші болады.
limMn = L болғандықтан, берілген оң ε саны бойынша Nε саны
табылып, əрбір п > Nε үшін мынадай теңсіздік
L−ε<Mn<L+ε

41
орындалуға тиіс. Дəл жоғарғы шекаралықтың айтылып кеткен
қасиеті бойынша , , , … сандардың əрқайсысы, жоғарғы
шекаралық Мп санынан артық болмайды, сондықтан бұл
сандардың əрқайсысы L + ε санынан кіші болады.
II. Қандай болсын оң ε санын жəне қандай болсын бүтін оң
санын алсақ та, əрқашан да р-ден үлкен п сандары (n>р) табылып,
сол сандар үшін төмендегі теңсіздік xn>L−ε орындалады.
Былайша айтқанда {хп} тізбектің мүшелерінің ішінде ең басқы
мүшеден соншама алыс жəне тізбектің ең үлкен шегінен құнарсыз
ғана кіші болатынын кез-келген саннан асып кететін мүшелер бар
болады. Шынында, тізбектегі мұндай сандардың саны шексіз
болуы күмəнсіз.
Айталық, ε оң құнарсыз аз сан, ал р − оң бүтін жəне аса үлкен
сан. Шектің анықтамасы бойынша осы ε>0 саны бойынша Nε
табылып, Nε санынан артық əрбір п(п > Nε) саны үшін мынадай
теңсіздіктің

орындалатыны бізге мəлім. Ал осы теңсіздік, Nε санынан жəне р

санынан да артығырақ болатын барлық п сандары үшін де өзінің
күшінде қалады. Олай болса, дəл жоғарғы шекаралықтың бір
қасиеті бойынша хп, хп+1, хп+2,... сандарының ішінде L−ε санынан
асып кететін сандар барлығын айтуымызға əбден болады, өйткені
L−ε саны Мn санынан кіші, ал Мп саны , хп, хп+1, хп+2 ... тізбегінің
дəл жоғарғы шекаралығы. Сонымен, р-ден үлкен п сандары бар
жəне бұл сандар үшін мына теңсіздік хп > L−ε орындалатын
болды.
Дəл осы сияқты хп тізбегінің ең кіші шегінің төмендегі
қасиеттерін тағайындауға болады.
III. Қандай болсын оң ε санын алсақ та оған тəуелді Nε саны
табылып, мынадай теңсіздікті n>Nε қанағаттандыратын əрбір п
үшін төмендегі теңсіздік

орындалады.
IV. Əрбір оң ε саны жəне əрбір оң бүтін р саны үшін р-ден
үлкен п(п>р) сандарын тауып, мынадай теңсіздікті

орындауға болады.
V. Егер {хп} тізбегінің ең кіші шегі l болса, ал оның ең үлкен
шегі L болатын болса, онда сөзсіз l≤L болады.

42
 § 6. Жинақтылық принципі

1. Тізбектің жай шегі деп екінші параграфта анықталған шекті

түсінеміз.
Енді төмендегі теореманы дəлелдейік.
Теорема. (1) тізбектің немесе бəрібір хп айнымалының жай
шегі а болу үшін оның жоғарғы шегі мен төменгі шегі бір-бірімен
тең болуы қажетті жəне жеткілікті. Мұнда жоғарғы шек пен
төменгі шектің бірдей ортақ мəні жай шек а-ға тең болады.
Алдымен бұл теореманың шарттарының кажеттілігін
дəлелдейік. Ол үшін {хп} тізбектің шегі а бар деп ұйғарайық,
былайша айтқанда
lim .
Онда шектің екінші түрдегі анықтамасы бойынша, алдын-ала
берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес Nε сан табылып, осы Nε
номерінен немесе одан артық п(п>Nε) номерлерден бастап
төмендегі теңсіздіктің

орындалуы қажет.Дəл жоғарғы шекаралығы Мп-ге тең мына

тізбекті
, ,…, ,…
қарайық. Бұл тізбектің барлық мүшелері а+ε санынан кіші
болады; сондықтан дəл жоғарғы шекаралықтың айтылып кеткен
қасиеттерінің бірі бойынша

болады. Бұл тізбектің мүшелерінің қай-қайсысы болса да Мn-ден

артық болмайды, бірақ а−ε санынан артық болатын мүшелер
болады, олай болса

Сонымен, Nε санынан артық əрбір п (n>Nε) үшін мына түрдегі

қос теңсіздік орындалатын болды. Осы кейінгі қос теңсіздіктің

орындалуы келесі
lim
теңдікпен парапар.
Сөйтіп,

болатын болды.

43
 Дəл осы жолмен ең кіші шек l = а болатындығын да дəлелдеуе
болады.
Сонымен, {хп} тізбектің шегі бар болатын болса, ол тізбектің
ең үлкен шегі L, ең кіші шегі l бір-біріне тең жəне олар а санына
тең болатын болды.
Енді келтірілген теореманың шарттарының жеткіліктілігін
дəлелдейік, яғни {хп} тізбектің ең үлкен шегі мен ең кіші шегі бір-
бірімен тең болатын болса, осы тізбектің жай шегі бар
болатындығын көрсетейік.
Айталық, L=l=a болсын. Онда ең үлкен шектің бірінші
қасиеті бойынша əрбір үшін теңсіздік

орындалады.
Сонан соң ең кіші шектің бірінші қасиеті бойынша əрбір,
" үшін мына теңсіздік

орындалады. Мұнда ε – кез келген оң құнарсыз аз сан. Айталық Nε

саны N’ε жəне N”ε сандардың ең үлкені болсын. Онда əрбір п>Nε
үшін алдыңғы теңсіздіктердің екеуі де бірдей орындалады,
сондықтан
lim .
Бұл теореманың теориялық маңызы өте зор, бірақ тəжірибе
жүзінде тізбектің немесе айнымалының шегін табуда өте сирек
қолданылады. Сөйткенмен, кейбір жағдайларда осы теорема
арқылы тізбектің немесе айнымалының шегінің бар-жоқтығын
тағайындауға болады.
2. Өткен теоремаға сүйеніп, француздың атақты математигі
Коши (1789−1857) теоремасын дəлелдейік. Дəлелдейік деп
отырған Кошидің бұл теоремасы анализдегі еңбір негізгі, өте-мөте
қажетті теореманың бірі болып табылады. Кошидің бұл
теоремасы тізбектің немесе бəрібір айнымалының шегінің бар
болу шарттарының қажеттілігін жəне жеткіліктігін тағайындайды.
Коши теоремасын екі түрде тұжырымдауға болады.
Теорема. (1) тізбектің немесе хп (п = 1,2,...) айнымалының
тиянақты шегі болу үшін, əрбір оң құнарсыз аз ε санына сəйкес
Nε санын табуға мүмкіндік болып, осы Nε санынан артық əрбір п
(п> Nε) номерінен бастап кез келген оң бүтін р саны үшін
мынадай теңсіздіктің

44
орындалуы қажетті жəне жеткілікті. Мұнда р=1,2,...
Бұл теореманың ерекше керектігін еске алып, оның екінші
түрдегі тұжырымдауын да келтірейік.
Теорема. (1) тізбектің немесе хп(п = 1,2,...) айнымалының
тиянақты шегі болу үшін, алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε
саны бойынша оған сəйкес Nε санын табуға мүмкіндік болып, осы
Nε санынан артық кез келген т жəне п сандары үшін төмендегі
теңсіздіктің
| |
орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Коши теоремасының бірінші жəне екінші тұжырымдауындағы
теңсіздікті Коши теңсіздігі немесе Коши шарты деп атайды.
Коши теңсіздігін немесе Коши шартын қанағаттандыратын
тізбекті фундаменталь тізбек деп атайды. Бұдан кейін Коши
теоремасын былай тұжырымдауға болады:
Берілген тізбектің немесе айнымалыньщ шегі болу үшін оның
фундаменталь болуы қажетті жəне жеткілікті.
Алдымен Коши теоремасы шарттарының қажеттілігін
дəлелдейік. (1) тізбектің шегі бар дейік, яғни lim xn  a болсын.
n 

Онда шектің анықтамасы бойынша оң ε саны қандай болса да

оған сəйкес Nε санын табуға мүмкіндік болады да, осы N санынан
артық əрбір п(п> Nε) үшін төмендегі теңсіздіктер
| | ,
2 2
орындалады, мұнда р – кез келген оң бүтін сан. Ал
| |
.
2 2
Сонымен
.
Осы кейінгі теңсіздіктің айтылған п жəне р сандары үшін
орындалуы Коши теоремасының шарттарының орындалғанын
көрсетеді (əрине, егерде (1) тізбектің тиянақты шегі а бар болатын
болса).
Енді Коши теоремасы шарттарының жеткіліктілігін
көрсетейік. Айталық, оң ε саны қандай болса да, оған сəйкес Nε
санын табуға мүмкіндік болып, осы Nε санынан артық əрбір n
(п>Nε) жəне кез келген бүтін оң р саны үшін (1) тізбектің
мүшелері мына теңсіздікті
45
қанағаттандыратын болсын. Бұл кейінгі теңсіздікті мына түрде

жазуға болады, Бұл арадан біз барлық хп+р сандары, р қандай

болса да хп−ε мен хп + ε-нің арасында жатады деген қорытындыға
келеміз. Олай болса тізбек хп+1, хп+2,..., хп+р жоғарғы жағынан да,
төменгі жағынан да шектелген; сондықтан бұл тізбектің ең үлкен
шегі L, еңкіші шегі l болуға тиіс. Əрине, бұл L саны мен l саны
алғашқы х1 х2, х3,..., хп, хn+1,... тізбектің де ең үлкен жəне ең кіші
шегі болып табылады. Енді осы L саны мен l санының бір-біріне
тең екендігін, яғни L = l болатындығын дəлелдейік. Бұған қарсы
L≠l деп ұйғарайық. Онда сөзсіз L > l болады. Енді ε-ді мына
теңсіздік
1
0
3
орындалатындай етіп алайық. Қарастырып отырған тізбек Коши
теоремасы шарттарын қанағаттандыратын болғандықтан ε-ді
жоғарғы теңсіздікті қанағаттандыратындай етіп сайлап алсақ, осы
ε саны бойынша Nε санын табуға мүмкіндік болады да Nε санынан
артық əрбір п (п>Nε) саны жəне р=1,2,3,4,... сандары үшін
төмендегі теңсіздік

орындалады. Ең кіші шектің қасиеті бойынша Nε санынан артық

кейбір п (п>/ Nε) үшін мына теңсіздіктің

орындалуы керек, ал үлкен шектің екінші қасиеті бойынша п

санынан артық кейбір т (т>п) саны үшін төмендегі теңсіздіктің

орындалуға тиіс. Бұл кейінгі екі теңсіздіктен мынау шығады:

2 3 2 .
Ал, n> Nε жəне т>п, яғни т = п+р (мұнда р − бүтін оң сан).
Сонымен, егер L мен l бір-біріне тең емес, яғни L>l деп ұйғарсақ,
онда Nε санынан артық кейбір п саны жəне бүтін оң р саны үшін
мынадай теңсіздік

орындалатын болды. Бұл теңсіздіктің орындалуы мына

| шартқа қайшы келеді. Сондықтан L саны l санынан артық

46
болмайды оған тең болады, яғни L= l. Егер L= l=а болатын болса,
онда өткен теорема бойынша
lim .
Сонымен, Коши шартының жеткіліктілігі тағайындалды.
Тізбектің немесе айнымалының шегі бар болатындығын
тағайындау үшін Коши теоремасының маңызы өте зор, бірақ бұл
теорема ол шекті қалай табу жолын көрсетпейді.
Коши теоремасын қалай қолдану керек, соған бір мысал
келтірейік. Ол үшін бір иррационал санның ондық жуық
мəндерінің тізбегін қарастырайық, мұндай тізбектің жалпы
мүшесі хп мына түрде болады:
1,2,3, …
10 10 10
0
10 10 10 10 10

10 10 10 10 10 10
9 9 9 9 1 1
1
10 10 10 10 10 10
1 9 1 1 1 1
· .
10 10 1 10 10 10
Бұл арадан иррационал санның ондық жуық мəндерінің
тізбегі фундаменталь тізбек екендігі байқалады, сондықтан бұл
қарастырылып отырған тізбектің тиянақты шегі бар.
Дəлелденген Коши теоремасы айнымалы х-тің шегі болу
белгісі, немесе (1) тізбектің жинақтылық принципі деп аталады.
Айнымалы х-тің өзгеруі тіпті түрліше болуы мүмкін. Мысалы,
айнымалы өзінің шегіне, барлық аралық мəндерді қабылдап,
үздіксіз түрде, немесе оңашаланған жеке мəндердің шексіз
тізбегін қабылдап, үзілісті түрде ұмтылуы мүмкін. Міне, осы
дəлелденген Кошидің жинақтылық принципі айнымалының
өзгеру түріне байланысты болмай, қалай өзгерсе де барлығына
бірдей жалпы принцип болып табылады.

47
 § 7. Бөлімше тізбек

Біз мұнда
, ,…, ,… (1)
тізбекті қарастырайық. Енді бұл тізбекпен бірге, осы тізбектен бір
белгілі заң бойынша құрылған мынадай тізбекті
, ,…, ,… (32)
қарайық. Осы кейінгі (32) тізбекті бөлімше тізбек дейді. Мұнда
{nk} төмендегі теңсіздіктерді
(33)
қанағаттандыратын натурал сандар тізбегі. Бұл жерде барлық
натурал мəндерді қабылдаушы номердің ролін п атқармайды, к
атқарады; былайша айтқанда, к неғұрлым үдеген сайын nk
шексіздікке ұмтылушы айнымалы болып табылады.
Теорема. Егер а саны (1) тізбектің тиянақты шегі болып
табылса, онда осы а саны (32) бөлімше тізбектің де шегі болады,
а шектеулі сан болсын; міне, осы жағдайға ғана тоқтайық, а
саны (1) тізбектің шегі болғандықтан, оң ε саны қандай болса да,
оған сəйкес N санын табуға мүмкіндік болып N санынан артық
əрбір натурал п (n >N) сан үші төмендегі теңсіздіктің:
| |
орындалуы керек болғандықтан, К саны табылып осы К-дан
артық (к>К) үшін мынадай теңсіздік

орындалады. Олай болса к-нің осы мəндері үшін алдыңғы

теңсіздік бойынша мынадай теңсіздік

орындалады.
Кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді.
Сонымен, (1) тізбектің жинақтылығынан (32) бөлімше
тізбектің де жинақтылығы шығады, керісінше қорытынды дұрыс
болмайды.

§8. Шектік нүкте ұғымы жəне

Больцано-Вейерштрасс теоремасы

1. Нақты сандардан тұратын Е жиынын қарайық. Егер ξ

нүктесінің кез келген аймағының ішінде Е жиынының шексіз көп

48
нүктелері жататын болса, ξ нүктесін Е жиынының шектік
нүктесі деп атайды.
Бұл анықтамадан мынадай қорытынды жасауға болады: Е
жиынын құратын элементтердің саны шексіз болса ғана шектік
нүкте туралы əңгіме қозғауға болады.
Шектік нүкте Е жиынының өзіне жатуы да жəне жатпауы да
мүмкін.
1) Айталық. Е жиыны мына сандардан:
1 2 1 3 1 4 1 1 1
1, , , , , , , , … , , ,…
2 3 3 4 4 5 5
тұрсын. Бұл жиынның екі шектік нүктесі бар: о; 1. Олардың біреуі
мəселен 1, жиынның өзіне жатады да, екіншісі 0, жиынның өзіне
жатпайды.
2) Е жиыны барлық рационал сандардан тұрсын, онда түзудің
əрбір нүктесі бұл жиынның шектік нүктесі болып табылады.
3) Е жиыны (0,1) интервалдың барлық нүктесінен тұратын
болсын, онда интервалдың əрбір нүктесі Е-нің шектік нүктесі
болып табылады.
Больцано-Вейерштрасс теоремасы. Əрбір шектелген жəне
элементтерінің «саны» шексіз Е жиынының ең болмаған күнде
бір шектік нүктесі болады.
Е шектелген жиын болғандықтан, оны құрушы сандар бір
[а, в] сегментінің ішінде жатуға тиіс. Осы [а, в] сегментті қақ
бөлейік. Онда сегменттің екі жартысының біреуінде Е жиынының
шексіз көп элементтері болуы мүмкін, бұл сегментті [а1в1] арқылы
белгілейік. Егер екеуінде де Е жиынының шексіз көп нүктесі
болса, онда [а1в1] сегменті үшін қай жартысын алсақ та бəрібір
болады.
Енді [а1в1] сегментін қақ бөлейік. Онда жаңағыдай бұл
сегменттің екі жартысының біреуінің ішінде Е жиынының шексіз
көп элементтері болуы мүмкін, Е жиынының шексіз көп
элементтері жатқан жартыны [а2, в2] арқылы белгілейік: Міне, осы
операцияны шексіздікке дейін созсақ, онда бірінің ішінде бірі
жатқан келесі сегменттер
, | , | , ,
тізбегі келіп шығады. Бұл сегменттердің ұзындықтары
0· шексіздікке ұмтылады жəне олардың
əрқайсының ішінде Е жиынының шексіз көп элементтері бар.

49
 Кантор аксиомасы бойынша осы сегменттердің барлығына
ортақ, яғни бір шек, бір ғана ξ нүктесі болады. Енді
осы ξ нүктесі Е жиынының шектік нүктесі болатындығын
дəлелдейік.
Интервал , осы ξ нүктесінің аймағы болсын. Егер
п саны тым үлкен болса, онда , сегменттері ,
интервалдың ішінде жатады, Ал , сегменттердің ішінде
жатқан Е жиыны нүктелерінің (элементтерінің) «саны» шексіз,
демек, , аймақтың ішінде Е жиынының шексіз көп
нүктелері (элементтері) бар. Олай болса анықтама бойынша ξ
нүктесі Е жиыны үшін шектік нүкте болады. Теорема дəлелденді.
Шектік нүкте болу үшін жиынның шектелуі жеткілікті шарт
болып табылады да, бірақ қажетті шарт бола алмайды. Мəселен,
жиын Е мына сандардан
1 1 1 1 1
1,2, , 3 , 4 , 5 , … , , …
2 3 4 5
тұрсын. Бұл жиын шектелген жиын емес. Дегенмен шектік
нүктесі бар, ξ=0. Е жиыны барлық рационал сандардан тұратын
болса, онда Е шектелген жиын болмайды. Бірақ дегенмен түзудің
əрбір нүктесі осы жиын үшін шектік нүкте болады.

§ 9. Айнымалы шегінің жалпы анықтамасы

Осы тараудың § 2 берілген шек анықтамасы, мəндері натурал

сандармен номерленген айнымалылар үшін берілді.
Айнымалының өзгеруі тіпті түрліше болуы мүмкін. Мəселен,
айнымалы өзінің шегіне барлық аралық мəндерді қабылдап,
үздіксіз түрде ұмтылуы мүмкін. Міне, осындай жағдайда
айнымалының шегін қалай анықтау керек деген сұрақ туады.
Айнымалы х-ті қарайық, х1 жəне х2 − осы айнымалының кез
келген мəндері болсын. Егер айнымалы х шама х1 мəнді х2 мəннен
бұрын қабылдайтын болса, онда х1 мəн х2 мəннен бұрын келеді
немесе х1 мəнмен ілесе х2 мəн де келеді дейміз жəне мұны былай
жазып көрсетеміз:
х1<х2 немесе х2<х1.
Мұнда жəне былай: егер х1 мəн х2 мəннен бұрын келсе, онда х2
мəн х1 мəннен бұрын келе алмайды. Егер х1 мəнін х2 мəннен
бұрын қабылдаса, ал х2 мəнін х3 мəнінен бұрын қабылдаса, онда х1
мəнін х3 мəнінен сөзсіз бұрын қабылдайды.

50
 Айнымалының осындай шартты қанағаттандыратын мəндерін
реттелген мəндер деп атайды, айнымалының өзін реттелген
айнымалы дейді.
Реттелген айнымалы х үшін шек ұғымын анықтауға болады.
Сонымен, х реттелген айнымалы болсын.
Егер əрбір оң құнарсыз аз ε саны бойынша айнымалының хε
мəні табылып, осы хε мəнмен ілесе келетін х-тің барлық мəндері
үшін (х>хε) келесі теңсіздік
| |
орындалса, онда а санын айнымалы х-тің шегі деп атайды жəне
оны былай жазады:
х→а немесе lim х = а.
Осы тарауда § 2-та берілген тізбек шегінің анықтамасы
беріліп отырған анықтаманың дербес түрі болады.

§ 10. Шектер туралы теоремалар

1) Егер айнымалылар хп жəне уп сəйкес а жəне в шектерге

ұмтылса, онда олардың қосындысы хп+уп мына а+в шекке
ұмтылады, яғни
lim lim .
Бұл теореманы дəлелдеу оп-оңай. Теореманың шарттары
бойынша:
| | | |
(34)
N арқылы N1 жəне N2 сандардың ең үлкенін белгілейік, онда N
санынан артық əрбір п үшін (п≥ N) жоғарыдағы (34) теңсіздіктер
сөзсіз орындалады. Енді мына айырманы

қарайық. Бұл айырманың абсолют шамасы келесі теңсіздік

| | | | | |
қанағаттандырады. (34) теңсіздікті еске алып табамыз:
| | .
2 2
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді.
2) Егер айнымалар хn жəне уп сəйкес а жəне в шектерге
ұмтылса, онда олардың көбейтіндісі хn уп мына ав шекке
ұмтылады, яғни

51
 .
Келесі теңбе-теңдікті

қарайық. Бұл арадан

| | | || | | || | (35)
хп шектелген айнымалы, сондықтан | | .
Теореманың шарттары бойынша
| | | |
| | (36)

N арқылы N1 жəне N2 сандардың ең үлкенін белгілейік, онда

(36) теңсіздіктер N санынан артық барлық п сандары үшін (п≥ N)
сөзсіз орындалады.
(35) жəне (36) теңсіздіктерді салыстырып табамыз:
| | .
2 2
Сонымен, теорема дəлелденді.
3) Егер lim , lim в болса (мұнда в≠0), онда
.
Бұл теореманы оқушылардың өздері де дəлелдей алады.
1) жəне 2) теоремалардан мынадай қорытынды жасауға боды:
а) lim lim lim .
б) … lim · lim … .
4) Егер болса, онда
lim ,
мұнда k − бүтін сан.
Бұл теореманы (2) теореманың салдары деп қарауға болады,
яғни
· … · … lim
к рет
lim .
5) Егер lim болса, онда
√ , (37)
мұнда k − натурал сан, ал хп ≥ 0.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін келесі теңбе-теңдікті
қарастайық:
√ .
√ √

52
 Ал
1 1
,
√ √ √
ендеше
| |
√ (38)
√
Теореманың шарты бойынша
| | √

Сондықтан
√

теорема далелденді.
6) Егер lim болса, онда
,
мұнда r – кез келген рационал сан, ал хп>0.
r рационал сан болғандықтан, оны мына түрде жазуға болады:
. Енді (5) теореманы қолдануға болады.
7) Егер , жəне а<в болса, онда бір N
номерінен бастап хп<уп болады. Оң ε санын мына санына тең
етіп алайық, яғни . Бұл арадан а+ε=в−ε. Шектің екінші
түрдегі анықтамасы бойынша осы ε санына сəйкес N1 саны
табылып, бұдан артық барлық п номерлер (п≥ N1) үшін келесі қос
теңсіздік
(39)
орындалуға тиіс. Осы жағдайдың негізі бойынша N2 саннан артық
барлық п номерлер (n≥N2) үшін төмендегі қос теңсіздік
(40)
орындалады.
N арқылы N1 мен N2 сандардың ең үлкенін белгілейік. Сонда
осы N санынан артық п номерлер үшін (39) жəне (40) теңсіздіктер
сөзсіз орындалады. Олай болса барлық п≥ N үшін
.
Сонымен, теорема дəлелденді.
8) Егер , в болса, онда а=в, былайша
айтқанда, айнымалы бір ғана шекке ұмтылады.

53
 Айталық, а≠в, а<в, онда мұның алдында дəлелденген теорема
бойынша хп<хп. Бұлай болу тіпті мүмкін емес. Міне, осы
қайшылық теореманы дəлелдейді.
9) Егер , в болса жəне барлық n-дер үшін
мына теңсіздік хп>уп орындалса, онда а≥в.
Теоремаға қарсы а<в болсын деп ұйғарайық. Сонда (7)
теорема бойынша n-нің аса үлкен мəндері үшін хп<уп болу керек.
Бұл теңсіздік теоремаға қайшы келеді.
Дəлелденген теорема бойынша теңсіздіктерде шекке көшуге
болады, яғни

Мұнда тағы бір ескертіп кететін мəселе мынау: хп>уп

теңсіздіктен теңсіздік шықпайды, тек мына
теңсіздік шығады.
Мəселен,
1 1 1 1
· ал lim lim 0.
10) Егер хп жəне yn айнымалылардың ортақ шегі болса, яғни
жəне барлық п-дер үшін айнымалы zn осы екі
айнымалының арасында жатса, яғни хп≤zп≤уп онда zп
айнымалының шегі де а болады.
ε – кез келген оң сан болсын. Онда осы ε санына сəйкес N1 (ε)
саны табылып, N1 санынан артық əрбір п саны үшін келесі
теңсіздік

орындалады.
Осы сияқты N2 саны табылып, барлық п≥ N2 үшін төмендегі
теңсіздік

орындалады.
Егер N саны жаңағы N1 жəне N2 екі санның ең үлкені болса,
онда осы N санынан артық барлық п номерлер үшін келесі қос
теңсіздіктер орындалады:

немесе бəрібір
, барлық үшін.
Сонымен, теорема дəлелденді.

54
 Егер айнымалылар өздерінің шектеріне жеке оңашаланған
мəндерді қабылдамай, үздіксіз түрде қабылдап ұмтылса, онда да
осы дəлелденген теоремалар дұрыс болады.
11) Егер п шексіздікке ұмтылғанда, айнымалылар хп жəне уп
нольге ұмтылса жəне мұнымен бірге айнымалы уп кеміме болса,
яғни уп > уп+1 болса, онда
lim lim ,
əрине, оң жақтағы шек бар болса.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін алдымен мына лемманы
дəлелдеу керек.
Лемма. Егер бөлшек , 0 , 1,2, … мына m мен М-
нің арасында жатса, яғни онда
n
 pi
m i 1
n M
 qi
i 1
Лемманың шарты бойынша ; бұл арадан
n n n n
m  qi   pi  M  qi Кейінгі теңсіздіктің екі жағын мына  qi
i 1 i 1 i 1 i 1
өрнекке бөліп табамыз:
n
 pi
m i 1
n
 M.
 qi
i 1

Айталық, . Онда шектің анықтамасы бойынша,

мына бөлшектер
, ,…

, интервалдың ішінде жатады немесе бəрібір

мен -нің арасында жатады.
(42) теңсіздікті қолдансақ, онда к-нің аса үлкен мəндері үшін
келесі теңсіздік орнатылады.
. (43)

55
 п тұрақты болып к шексіздікке ұмтылғанда, бөлшек
мына шекке ұмтылады. Сондықтан к-нің аса үлкен мəні үшін
келесі теңсіздік орындалады:
.
2
(43) теңсіздікті еске алсақ сонда:
немесе .
12) Егер п шексіздікке ұмтылғанда, айнымалы уп ылғи өсе
отырып, алдын ала берілген саннан артық болса, онда
(44)
(əрине, оң жақта тұрған шек бар болса).
Айталық, , онда мына бөлшектер

, ,…,
саны мен санының арасында жатады.
(42) теңсіздікті қолданып табамыз:
.
2
Бұл теңсіздік k-нің аса үлкен мəндері үшін орындалады.
Екінші жағынан
1 . (45)
Енді п санын мына теңсіздік
| | (46)
орындалатындай етіп сайлап алайық. Ал,
1 1. (47)
(46) жəне (47) теңсіздіктерді еске алсақ, онда (45) теңдік төмендегі
теңсіздікке айналады:

2 2
немесе
.
Теорема дəлелденді.
Осы дəлелденген теоремалардан келесі салдарлар туады:

56
 а) Егер берілген тізбек белгілі бір тиянақты шекке ұмтылса,
онда оның алғашқы п мүшелерінің арифметикалық ортасы мен
геометриялық ортасы да сол шекке ұмтылады.
Келесі тізбекті
, ,…, ,…
қарайық. Бұл тізбектің алғашқы п мүшелерінің арифметикалық
ортасы деп төмендегі өрнекті
,
ал геометриялық ортасы деп мына өрнекті
…
айтады.
12) Теорема бойынша
lim . (48)
Теореманың екінші бөлімін дəлелдеу үшін, (48) теңдіктегі хп-
нің орнына 1gxn қояйық. Сонда
lim
немесе
lim … lim
Бұл арадан
… lim (49)
б) Егер оң сандардан тұратын тізбектің (n+1)-ші мүшесі мен
п-ші мүшесінің қатынасы бір тиянақты шекке ұмтылса, онда бұл
тізбектің n-ші мүшесінен алынған n-ші дəрежелі түбір де сол
шекке ұмтылады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін (49) теңдіктің сол жағындағы
түбірдің ішіндегі əрбір x1-дің орнына қатынасты қояйық
Сонда

lim …

немесе
. (50)
Мұнда бір ескертіп кететін мəселе мынау: (49) формула
барлық хп>0 болса ғана дұрыс болады.
Мысалдар келтірейік.
57
 1-мысал. у=ах көрсеткіштік функцияны қарайық. Келешекте
керек болатын төмендегі теңсіздіктің:
1
0 1
орын алатындығын дəлелдейік, мұнда п бүтін сан, ал а санын 1-
ден артық (а>1) деп есептейміз.
1-ден артық с санын алайық та, келесі
1 1
теңбе-теңдікті құрайық. Бұл өрнекті Ньютон биномының
формуласы бойынша жіктеп жазсақ:
1
1 1 1 1
2!
1 1 .
Сөйтіп,
1 1 .
Осы соңғы теңсіздіктегі с-нің орнына √ санын қойсақ,
1 1
болады.
Бұл арадан (А) теңсіздіктің келіп шығуы өзінен-өзі айқын.
(А) теңсіздікке сүйене отырып, мына лемманы дəлелдеуге
болады:
Егер r − нольге ұмтылатын рационал сан болса, онда
lim 1.
Алдымен рационал rk санын оң (rk>0) деп есептейік. (А)
теңсіздіктен мынадай қортындыға келеміз: алдын ала берілген оң,
мейлінше аз ε санына сəйкес N саны табылады, осы N-нен артық
барлық n-дер (п≥N) үшін төмендегі теңсіздік
1 орындалады.
rk нольге ұмтылатын (rк →0) болғандықтан келесі
теңсіздіктер: 0 жəне 0 1 1
орындалуы керек. Бұдан:
lim 1.
Егер rк − теріс сан болса, онда
1
lim lim 1.
Бұл лемма бойынша көрсеткіштік функцияны былай
анықтауға болады:
58
 lim ,
мұнда rк − көрсеткіші, х-ке ұмтылатын рационал сандардың
біркелкі тізбегі.
2-мысал. . Осы айнымалының шегін, яғни
n2  1
lim , табу керек.
n n 2  n  1

Шек таңбасында тұрған бөлшектің алымын да, бөлімін де n2-

қа бөліп жіберсек,
1 1 lim 1
lim lim 1
1 1 lim 1
3-мысал. , мұнда p − оң сан.
Бұл айнымалының шегін табу үшін, алдымен төмендегі
теңсіздіктің
1 1 , 1 , 0 (51)
дұрыстығын дəлелдеу керек. Ол үшін мына (1+h)n өрнекті Ньютон
биномы формуласы бойынша жіктейміз:
1 1 , (52)
·
кейінгі теңдіктің оң жағындағы мүшелердің барлығы да оң,
сондықтан
1 .
(52) теңдіктен мына теңсіздік те
1 1 (53)
келіп шығады.
Енді берілген айнымалының шегін табуға кірісеміз.
Бұл арада екі жағдайды қараймыз:
а) р > 1 жəне б) р < 1.
Егер р>1 болса, онда 1, сондықтан былай ұйғарамыз
1 ,мұнда hп саны n-ге тəуелді оң сан. Енді осы теңдіктің
екі жағын п-ге дəрежелеп табамыз:
1 .
(51) теңсіздік бойынша
1 1 ,
бұл арадан

59
 1
0 .
Кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: егер п
шексіздікке ұмтылса, онда hn →0.
Олай болса
lim lim lim 1 1.
Егер р< 1 болса, онда 1. Сондықтан былай
ұйғаруымызға болады:
. (54)
(54) теңдіктің екі жағын п-ге дəрежелеп табамыз:
1
.
1
(51) теңсіздік бойынша ;
бұл арадан
1 немесе . (55)
(55) теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: егер n шексіздіке
ұмтылса, онда hn→0.
Ендеше
1
lim lim lim 1.
1
4-мысал. Мына өрнектің шегін табу керек,
мұнда р − бүтін оң сан.
12) Теореманы қолданып табамыз:
1 2 3
lim lim
1 1 1
lim lim .
1 1 1
1 1

§11. Шексіз аз жəне шексіз үлкен шамалар

1. Шегі нольге тең айнымалы хп шаманы шексіз аз шама деп

атайды.
Осы анықтама мен шектің анықтамасы бойынша шексіз аз хп
былай болатын болды:

60
 | 0| | |
немесе (56)
(56) теңсіздік бойынша шексіз аз шама ұғымына анықтаманы
екінші түрде беруге болады.
Егер айнымалы, х-тің абсолют шамасы белгілі бір мезгілден
бастап (п≥N) алдын ала берілген кез келген оң ε санынан кіші бола
берсе, ол айнымалы х-ті шексіз аз деп атайды.
Есте болатын бір мəселе мынау: шексіз аз шама-айнымалы
шама. Сондықтан ешбір тұрақты сан өзінің абсолют шамасы
жағынан қаншама аз болса да шексіз аз шама бола алмайды.
Сандардың ішінде шексіз аз шама болып табылатын бірақ қана
сан бар, ол ноль.
Нольдің өзін ылғи бір мəнді ғана, мəселен, нольді қабылдап
тұратын айнымалы деп қарауға болады.
Шексіз аз шама ұғымын тəжірибеде жиі қолданылатын тым аз
шама ұғымымен шатастыруға болмайды. Тым аз шама ұғымы
ресми математикалық ұғым емес, ол тек тəжірибедегі, өлшеу
істерімен байланысты, салыстырмалы ұғым.
Шегі бар айнымалы шамамен шексіз аз шаманың арасында
байланыс бар. Шектің анықтамасы бойынша мына теңсіздік
| |
барлығы үшін орындалуға тиіс.
Шексіз аздың жəне шектің анықтамаларын салыстырып
мынадай қорытындыға келеміз: егер айнымалы мен тұрақтының
айырмасы, яғни айырма хп − а, шексіз, аз шама болса, онда
тұрақты а саны айнымалы хп шаманың шегі деп аталады.
Сонымен, хп−а = α−шексіз аз шама; бұл арадан
(57)
Сөйтіп, айнымалы өзінің шегі мен шексіз аз шаманың
қосындысына тең.
Мəселен, мына мəндерді
1 1 1 1
, , ,…, ,…
1 2 3
қабылдаушы айнымалы хп шексіз аз шама болып табылады.
Егер шеңберге іштей сызылған көпбұрыштың қабырға-
ларының санын шексіз өсірсек, онда əрбір қабырғасының
ұзындығы шексіз аз шама болып табылады жəне шеңбердің
ұзындығы мен көпбұрыштың периметрлерінің айырмасы шексіз
аз шама болады.

61
 2. Енді шексіз аздар жөніндегі теоремаларды қарайық
1-теорема. Саны шектеулі, шексіз аз шамалардың қосындысы
да шексіз аз шама болады.
Айталық, m шексіз аз шамалар α1, α2, ... αт берілсін ε – алдын
ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Онда шексіз аздар
анықтамасы бойынша
| | ,| | ,…,| | . (58)
Екінші жағынан
| | | | | | | |
теңсіздіктерді еске алсақ, онда
| | .
2-теорема. Шектелген айнымалы мен шексіз аздың
көбейтіндісі шексіз аз шама болады.
xп − шектелген айнымалы, аn – шексіз аз шама болсын.
xп − шектелген айнымалы болғандықтан | | , мұнда К оң
тұрақты сан.
ε – кез келген оң құнарсыз аз сан болсын. аn− шексіз аз шама,
сондықтан
| | .
Ал
| | | | · | |;
жоғарыда келтірілген екі теңсіздікті еске алып табамыз.
| | · ;| | .
Теорема дəлелденді.
3. Енді шексіз аз шамалар бір-бірімен қалай салыстырылады
соған біраз тоқтап кетейік.
αn кəне βn екі шексіз аз шама болсын. Бұл екі шаманың
қайсысы үлкен, қайсысы кіші деп салыстыру мүмкін емес, өйткені
екеуі де бірдей нольге ұмтылады. Дегенмен екеуінің қайсысы
нольге бұрынырақ ұмтылады, міне, оларды осы жағынан
салыстыруға болады.
Шексіз аз αn мен βn шамаларды өздерінің аздығы жағынан
салыстырғанда, олардың қатынасы нольден айрықша санға
ұмтылса, яғни 0 болса, бірдей ретті шексіз аздар
дейді.

62
 Егер βn-нің αn-ге қатынасы нольге ұмтылса, яғни 0
болса, шексіз аз βn шаманы, шексіз аз αn шамаға қарағанда жоғары
ретті дейді. Бұл анықтаманы былай түсінуге болады: шексіз аз βn
шексіз аз αn-ге қарағанда нольге бұрынырақ ұмтылады.
Егер қатынасы шексіздікке ұмтылса, онда шексіз аз βn
шаманы, шексіз аз αn шамаға қарағанда өзінің аздығы жөнінде
төмен ретті дейді.
Егер қатынасы нольден айрықша тұрақты санға ұмтылса,
онда шексіз аз βn шаманы, шексіз аз αn шамаға қарағанда, өзінің
аздығы жөнінде к ретті дейді.
Егер қатынасы бірге ұмтылса, яғни 1 болса онда
шексіз аздар βn мен αn бір-бірімен эквивалент дейді.
4. Енді шексіз үлкен шама ұғымына келейік. Егер алдын ала
берілген кез келген оң L санына сəйкес N саны табылып, осы N
санынан артық (п ≥ N) барлық п-дер үшін
| |
теңсіздігі орындала беретін болса, айнымалы хп-ні шексіз үлкен
шама деп атайды да, былай жазады:
∞ немесе ∞.
Сонымен, егер айнымалы хп шексіз үлкен шама болса, онда
оның абсолют шамасы бір мезгілден (п ≥ N) бастап алдын ала
берілген, кез келген оң L санынан артық болатын болды. Мəселен,
мынадай сандарды
− 1, 2, −3, 4, −5, ...,− (2п-1),2п, ...
қабылдайтын айнымалы шексіз үлкен шама болып табылады.
Мына мəндерді 1, q, q2, q3, ...qn ... қабылдайтын айнымалы хn
де, егер q>1 болса, шексіз үлкен шама болады. Дəлелдеуін
келтірейік. q саны 1-ден артық болғандықтан, оны былай жазуға
болады:
q = 1 + h,
мұнда h>0.
Бұл теңдіктің екі жағын п-ге дəрежелейік, сонда
1
(51) теңсіздік бойынша
1 .

63
 Егер п-ді былай сайлап алсақ: , онда 1 , олай
болса барлық үшін . Демек, ∞.
Егер шексіз үлкен шама хп бір п номерден бастап ылғи оң
болса, онда мына теңсіздіктің | | | орнына мынадай
теңсіздікті алуға болады. Мұндай хп айнымалыны оң
шексіз үлкен шама дейді немесе хп плюс шексіздікке ұмтылады
дейді. Мұны былай жазады: ∞ немесе ∞.
Мəселен, айнымалы хп мына сандарды
12, 22, 32, …, п2, ...
қабылдасын. Бұл айнымалы плюс шексіздікке ұмтылады: ∞.
Егер кез келген L саны үшін N саны табылып, осы N санынан
артық барлық п сандары үшін төмендегі теңсіздік

орындалса, айнымалы хп шаманы теріс шексіз үлкен шама деп

атайды.
Бұл жағдайда айнымалы хп-ні минус шексіздікке ұмтылады
дейді де, оны былай жазады:
∞ немесе ∞.
Мəселен, мына сандарды
1 2 3 4 5
, , , , ,…, ,…
1 3 5 7 9 2 1
қабылдайтын айнымалы хп минус шексіздікке ұмтылады, яғни
∞.
Шексіз үлкен шама − айнымалы шама. Ешбір тұрақты
санды, қаншама үлкен болса да, шексіз шама деп атауға
болмайды.
Шексіз үлкен шаманың ешбір шегі жоқ. Мына символ ∞
ешбір санды сипаттамайды. Тек айтуға жəне жазуға қолайлы болу
мақсатын көздеп қана, шексіз үлкен шама шексіздікке ұмтылады
дейміз жəне оны былай жазып көрсетеміз:
∞.
5. Енді шексіз үлкен шама мен шексіз аз шаманың
арасындағы байланысты қарайық.
Шексіз үлкен шамаға кері шама шексіз аз шама болады. уn
шексіз үлкен шама, ал −оның кері шамасы болсын, Енді
бізге осы хп-нің шексіз аз шама екенін дəлелдеу керек.

64
 уп шексіз үлкен шама болғандықтан, кез келген санына
сəйкес N саны табылып, осы N санынан артық барлық n (n≥N)
сандар үшін келесі теңсіздік
1
| |
орындалуы керек. Бұл арадан барлық п≥N үшін
| | .
Шексіз аз шамаға кері шама шексіз үлкен шама болады.
хп −шексіз аз шама болсын. Оның кері шамасы шексіз
үлкен шама екенін дəлелдеу керек.
L алдын ала берілген нольден айрықша оң, аса үлкен сан
болсын. хп шексіз аз шама болғандықтан кез келген оң
санына сəйкес N саны табылып, осы N санынан артық барлық п
сандары үшін төмендегі теңсіздік
1
| |
орындалуға тиіс. Бұл арадан барлық үшін
1
| | .
| |
Теорема дəлелденді.
Осы дəлелденген екі теоремаға сүйеніп, шартты түрде былай
жазуға болады: 0, ∞.
Бұл жазылған шартты теңдіктер тек символдық қана сипат,
өйткені «шексіздік» сан емес, сондықтан оны ешбір бөлгіш
ретінде жəне сол сияқты бөлінді ретінде қарауға болмайды.

Жаттығулар

1
1. Мына lim  0 теңдіктің дұрыстығын дəлелдеу керек.
n n

Осы айнымалы мен оның шегінің айырмасы 0,001-тан кем болу

үшін, N санын қалай сайлап алу керек?
 
2. Мына lim 1  2  n  1 теңдіктің дұрыстығын дəлелдеу керек.
n
Осы 1 2 айнымалы мен оның шегінің айырмасы 0,01-ден
кем болу үшін, N санын қалай сайлап алу керек?

65
 3. Мына lim 3 n   теңдіктің дұрыстығын дəлелдеу керек.
n
Осы 3 айнымалы 1000-нан артық болу үшін, N санын қалай
сайлап алу керек?

4. Мына lim
 n
an b 
n

 ab теңдіктің дұрыстығын дəлелдеу керек.

n 2
 1 p  2 p  ...  n p n  1 теңдіктің дұрыcтығын
5. Мына lim   
n
 n p
 1  2
дəлелдеу керек.
6. Мына екі теңсіздіктің 1,3,5,7,9, … жəне
2,4,6,8,10, … жоғарғы шегі мен төменгі шегін табу керек.
7. Мына теңсіздіктерді ;
дəлелдеу керек.
8. Коши теоремасын қолданып, келесі тізбектің
1 1 1 1
1 1
1 2! 3! !
шегінің барлығын дəлелдеу керек.
9. Мына сандардан 1 1 1,2,3, … тұратын жиынның
шектік нүктесін табу керек.
3n 2  n  1
10. lim  3 екенін дəлелдеу керек.
n n 2  n  2

III ТАРАУ
ФУНКЦИЯ ЖƏНЕ АРГУМЕНТ

§ 1. Тəуелсіз айнымалы мен функция ұғымы

Егер белгілі бір жиын құратын сандардан айнымалы x-ке кез

келген мəнді еркімізше беретін болсақ, ол айнымалы х-ті тəуелсіз
айнымалы немесе аргумент деп атайды.
Бұл анықтама бойынша оның өзгерушілігіне шекара қойылуы
керек. Былайша айтқанда, айнымалы х бір аралықтың, (облыстың)
ішінде өзгеруі керек. Мəселен, егер айнымалы х нақты а жəне в
(а<в) сандарының арасында жатқан барлық нақты сандарды
қабылдаса, онда бұл айнымалы (а, в) интервалының ішінде
өзгереді, мұны былай жазып көрсетеді а<х<в. Осы (а, в)
интервалын айнымалы х-тің өзгеру облысы дейді. Егер айнымалы
х а мен в санын жəне олардың арасындағы барлық нақты
66
сандарды қабылдаса, онда бұл айнымалы [а, в] сегментінің
бойында өзгереді, оны былай жазады а≤х≤в. Бұл жолы айнымалы
х-тің өзгеру облысы сегмент [а, в] болады.
Бұл жағдайларда айнымалы х-ті үздіксіз өзгереді дейміз.
Айнымалы х-тің өзгеру облыстары шексіз интервалдар (а,∞),
(−∞,b), (−∞,∞) болуы да мүмкін.
Тəуелсіз айнымалылардың өздерін жеке қараудың ешбір
мағынасы болмайды, былайша айтқанда олар ғылыми-зерттеу
мəнін құра алмайды, өйткені өзгеруі бір-біріне тəуелсіз.
Табиғат құбылыстарын зерттеу физикалық шамалар туралы
ұғымға əкеп соғады, ал ол шамаларды өлшеу нəтижесі сандар
болып табылады. Табиғат құбылыстарын байқау, тəжірибе
арқылы білу физикалық шамалар бір-бірімен өзара байланыста
болады, яғни бір физикалық шаманың өзгеруі екінші бір
физикалық шаманың өзгеруімен байланысты деген қорытындыға
келтіреді. Осыдан функция ұғымы шығады.
Мəселен, өткізгіштің бойымен электр тогы жүргенде,
өткізгіштің температурасы өзгеріп, жылу пайда болады. Электр
тогы күшінің, өткізгіш кедергісінің, уақыттың жəне жылу
мөлшерінің арасында тəуелділік бар. Бұл мысалда электр тогы
күшінің, өткізгіш кедергісінің жəне уақыттың əрбір мəніне
жылудың бір тиісті мəні сəйкес келеді.
Екінші бір мысал, жоғарыдан өз еркімен түсіп келе жатқан
дененің қозғалысын байқап, уақытпен дененің жүрген жолы
ұзындығының арасындағы өзара байланысқа көңіл жібереміз.
Мұнда уақыттың əрбір мезгіліне жолдың бір тиянақты ұзындығы
сəйкес келеді.
Үшінші мысал, бір сымның қызуын байқап, температура мен
сым ұзындығының арасында өзара байланыс бар деген
қорытындыға келеміз. Температураның əрбір сандық мəніне
сымнын тиянақты ұзындығы сəйкес келеді.
Төртінші мысал, газдың қысылуын байқап, біз оның қысымы
мен көлемінің арасындағы өзара байланысқа көңіл аударамыз.
Мұнда да көлемнің əрбір сандық мəніне қысымның де нақты мəні
сəйкес келеді.
Тағы да бір мысал, жоғарыдан өз еркімен төмен түсіп келе
жатқан дененің жылдамдығы мен ауа кедергісінің арасындағы
өзара байланысты байқаймыз, Жылдамдықтың əрбір не ауа

67
кедергісінің тиянақты бір мəні сəйкес келеді. Мұндай мысалдарды
келтіре берсек, олардың тіпті ұшы-қиыры жоқ.
Енді физикалық мазмұнға көңіл аудармай-ақ, функция соның
абстракт түрдегі анықтамасын беруге көшейік. Математикадағы
ең керекті, өте маңызды жəне қиын амалдардың бірі − функция
ұғымы. Функция ұғымының ғылыми анықтамасын бірінші берген
орыс халқының атақты математигі Н. И. Лобачевский.
х жəне у, екі айнымалыны қарайық. Аралық (а, в) айнымалы х-
тің өзгеру облысы болсын. Айнымалы х-ке осы аралықтан кез
келген мəн еркінше берілетін болсын.
Егер бір белгілі ереже немесе заң бойынша (а, в)
аралығындағы х-тің əрбір мəніне айнымалы у-тің бір тиянақты
мəні сəйкес келсе, онда айнымалы у-ті х-тің (а, в) аралығында
анықталған немесе берілген функциясы деп атайды жəне мұны
былай жазып көрсетеді:
, , т.т.
(бұларды былай оқиды: «у тең эф х-тен»).
Мұндағы f,φ,g,... əріптері x-тің əрбір мəніне у-тің тиянақты
мəні қандай ереже немесе заң бойынша сəйкес келетіндігін
көрсетеді.
Егер х-тің бір мəніне у-тің бір ғана мəні сəйкес келсе, онда у-ті
х-тің бірмəнді функциясы деп атайды.
Егер х-тің бір мəніне у-тің бірнеше мəні сəйкес келсе, онда у-
ті х-тің көпмəнді функциясы деп атайды.
х-ті тəуелсіз айнымалы немесе функцияның аргументі деп
атайды. Ал (а, в) аралығын функцияның анықталу облысы деп
атайды. Егер (а, в) аралығындағы х-тің бір мəні х0 болса,онда оған
сəйкес у-тің мəні у0=f(x) болады.
Фукцияның жоғарыда берілген анықтамасында көңіл
жіберерлік екі жағдай бар: біріншісі − аргумент х-тің өзгеру
облысын көрсету, екіншісі − х пен у мəндерінің арасындағы
сəйкестік ережені немесе заңды тағайындау.
Жоғарыда келтірілген физикалык мысалдар үшін сəйкестік
заңдары мына түрде болады.
1) .
у − жылу мөлшері, J − электр тогының күші, R − өткізгіштің
кедергісі. х − уақыт, k − тұрақты коэффициент.
2) .

68
 Мұнда х уақытты көрсетеді, у − жол ұзындығының сəйкес
мəні, g − ауырлық күшінің үдеуі.
3) 1 .
Мұнда х − температура, у − сымның ұзындығы, а жəне lо
тұрақты шамалар.
4) .
Мұнда х − газдың көлемін көрсетеді, у − оның қысымы,
тұрақты сан.
5) .
Мұнда х − дененің жылдамдығын көрсетеді, у − ортаның
(ауаның) кедергі күшін көрсетеді.
Функция, аргумент ұғымдары өзімізді қоршап тұрған
табиғаттың құбылыстарын зерттеудің нəтижесінде пайда болған
ұғымдар.
Шынында, физикалық шамалардың арасындағы өзара
байланысты математикалық формулалар арқылы өрнектеу ең
қиын проблемалардың бірі болып табылады.
Тағы да бір айта кететін мəселе мынау: физикалық
шамалардың арасындағы өзара байланысты математикалық
формулалар арқылы өрнектеу құбылысты дəл сипаттамай, тек
жуық түрде ғана сипаттайды; табиғат құбылыстарын зерттеген
сайын бұл өрнектер дəлденіле береді.
Мəселен, Бойль-Мариотт формуласы, одан гөрі дəлірек Ван-
дер-Ваальс формуласымен ауыстырылады; егер жаратылыстану
ғылымы мен техника талап ететін болса, бұл кейінгі формула одан
да гөрі дəлірек формуламен ауыстырылады.

§ 2. Функциялардың берілу тəсілдері

Айнымалылар мəндерінің арасындағы сəйкестік ережені

немесе заңды функциялық тəуелділік деп атайды. Осы ережені
немесе заңды тағайындау ең қиын мəселелердің бірі болады деп
біз жоғарыда айттық.
Айнымалылар мəндерінің арасындағы сəйкестік ереже немесе
заң алуан турлі болады, оның ең жабайы жəне табиғи түрі −
аналитикалық өрнектер немесе формулалар арқылы берілуі.
Функцияның бұлай берілуін аналитикалық тəсілмен берілуі деп
атайды.

69
 Теориялық зерттеу мəселелерінде функцияның аналитикалық
тəсілмен берілуі математикалық анализде өте маныңызды роль
атқарады. Функцияның аналитикалық тəсілмен берілуі
оқушыларға орта мектептен де белгілі.
Жоғарыда келтірілген (1), (2), (3). (4), (5) формулалар
функцияның аналитикалық тəсілмен берілуіне мысалдар болып
табылады.
Функцияның аналитикалық тəсілмен берілуі көп оқып
ысылмаған оқушылардың ойын оның дəл анықтамасынан
тайдырады. XVII, XVIII ғасырлар бойы, Лобачевскийдің
уақытына дейін, функция деп аналитикалық өрнекті немесе
формуланы түсініп келді. Қазіргі уақыттың өзінде де
оқушылардың көпшілігі функцияның жоғарыда берілген дəл
анықтамасына қарамастан функция деп аналитикалық өрнекті
немесе формуланы түсінеді1. Шынында, бұл дұрыс емес, өйткені
«функцияны жазуға» болмайды, тек аналитикалық өрнектерді
ғана жазуға болады.
Егер функция мына түрде

аналитикалық өрнекпен берілсе, онда сəйкестік ереже немесе f

заңы y-тің тиісті мəнін табу үшін х-ке жəне оның қасындағы
тұрақты сандарға қандай амалдар жүргізу керек, міне, солардың
тəртібін көрсетеді. Бұл амалдар қандай амалдар болу керек деген
сұраққа былай жауап беруге болады: барлық арифметикалық
амалдар, дəрежелеу, түбірлеу, логарифмдеу, бұрыштардың
мəндері бойынша тригонометриялық функциялардың мəнін табу,
шекке көшу.
Аналитикалық жолдың өзімен функция бір емес, бірнеше
теңдіктер арқылы берілуі мүмкін. Физика салаларынан осыған
бір-екі мысал келтірейік.
а) Абсолют серпімді доп мына биіктіктен қозғалмайтын
жатық жазықтыққа түседі де, əрбір рет жоғары ыршиды. Доптың

1
«Функция деп нені айтады?» деген сұраққа оқушылардың көпшілігі
былай жауап береді: «Екі түрлі функциялар бар: 1) «нағыз» функциялар,
олар есеп құралдарында, оқулықтарда кездесетін, мəселен, мына тəрізді
в , . . функциялар, 2) терең теориялық ой
функциялары, олар мына f(х)». Мұндай жауаптық қате екендігін түсіну
қиын емес.
70
бастапқы жағдайдағы жəне t мезгілдегі биіктіктерінің айырмасы
былай анықталады:
, егер 0 болса,
2 егер 3 , болса.
Мұнда бір функция f(t) екі теңдік арқылы өрнектеліп тұр.
Жалпы алғанда:
2 , егер 2 1 2 1 .
Етер n=0,1,2,…m-1 болса, онда бір функция h=f(t) m теңдік
арқылы өрнектелген болар еді.
б) Тығыздығы μ, радиусы r біртектес шардың массасы бірге
тең материалды нүктені өзінің центріне тарту күші былай
өрнектеледі:
, егер 0 болса,

, егер болса.
Бұл мысалда да функция екі теңдік арқылы өрнектеліп тұр.
в) Келесі үш теңдікпен

, егер 0 болса,
, егер 0 болса,
1 , 0 болса,
анықталған функцияны қарайық. Бұл да, шынында, бір-ақ
функция, тек үш теңдікпен беріліп отыр.
2. Функциялар тек аналитикалық өрнектер немесе
формулалар арқылы ғана беріліп қоймайды, олардың басқа берілу
жолдары да бар.
Мəселен, мынадай:
Е(х) функция х-тің бүтін бөлімін көрсетеді:
1
1 1; 2,5 2; √13 3; 4; 0.
4
Бұл функция ешқандай формуламен беріліп отырған жоқ Е(х)
символы х санынан аспайтын жəне оған ең жақын бүтін санды
көрсетеді. Бұл функция у=Е(х) былай оқылады: у тең антье х.
Абсциссалар осіне түскен проекциясы [а, в] сегменті болып
келетін жазықтық нүктелерінен тұратын Q жиынын қарайық. Бұл
жиын ординаталар осіне параллель əрбір түзумен бір-ақ нүктеде
қиылысатын болсын, Сонда Q жиынының ординатасы [а, b]
сегментінде анықталған функция болып табылады. Мəселен, [−1,
71
 1] сегментті берілген табаны деп
қарап, тең бүйірлі үшбұрыш
құрайық (6-чертёж). Сонда
функция у=f(х) осы үшбұрыш-
тың бүйір қабырғаларының орди-
наталары болады. Бұл функция-
ның аналитикалық өрнегі мына-
дай:
6-чертеж.
1 , егер 0 1 болса
1 , егер 1 0 болса;
Əрине, бұл функцияны мынадай түрде
1 | | деп,
бір ғана теңдік арқылы өрнектеуге болады.
Екі теңдікпен берілген мынадай функцияны қарайық.
1, егер рационал сан болса;
0, егер иррационал сан болса.
Мұны Дирихле функциясы деп атайды. Бұл функция ешқандай
аналитикалық формуламен беріліп тұрған жоқ. Дирихле
функциясының анықталу облысы (−∞, ∞) болады.
Енді үш теңдікпен берілген келесі бір функцияны қарайық:
1, егер 0 болса;
0, егер 0 болса;
1, егер 0 болса.
Бұл элементар функция емес. Осы келтірілген функцияны
былай белгілейді: жəне оны былай оқиды: «у
тең сигнум х». Бұл функцияның анықталу облысы бүкіл нақты
сандар жиыны, яғни (−∞,∞), ал функцияның қабылдайтын
мəндерінің барлығы үшеу-ақ:− 1, 0,+ 1.
3. Жаратылыс тану ғылымдарында жəне техника мəселе-
лерінде шамалардың арасындағы тəуелділік көбінесе тəжірибе,
байқау, эксперимент жүзінде тағайындалады. Зерттелінуші шама-
лардың арасындағы тəуелділік таблица түрінде беріледі. Мəселен,
қаныққан бу қысымы р мен температураның арасындағы функ-
циялық тəуелділікті мынадай таблицамен
t 105 110 115 120 125
р 1,232 1,462 1,726 2,027 2,371
беруге болады.
72
 Функциялық тəуелділіктің осылай берілуін оның таблицалық
тəсілімен берілуі деп атайды.
Егер функция таблицалық тəсілмен берілсе, онда
координаталар системасын, біздің келтірген мысалымыз үшін top
системасын, алып жазықтыққа мына нүктелердің (105; 1,232),
(110; 1,462); (115; 1,726); (120; 2,027); (125; 2,371)
координаталарын құрамыз да, осы нүктелерді тұтасып жатқан
қисық сызықпен қосамыз. Осындай амалдың нəтижесінде шыққан
қисық сызық температура t мен қысым р-нің арасындағы
байланысты береді. Қисық құрылған нүктелердің барлығын дəл
басып өтпеуі мүмкін, өйткені тəжірибелік байқау жəне өлшеу
істерінде қателер сөзсіз кетеді. Құрылған график бойынша
аргументтің таблицада жоқ мəндеріне функцияның сəйкес
мəндерін табуға болады.
Функция бірден график арқылы да беріледі. Графикті бірден
жасайтын əртүрлі аспаптар бар. Мəселен, атмосфералық
қысымның тəулік ішіндегі өзгерісін автомат түрде жазатын аспап
бар (оның атын барограф дейді); двигательдегі (қозғалтқыштағы)
газ немесе бу қысымы мен поршень жағдайының арасындағы
тəуелділікті өзі жазатын аспап бар (оның атын индикатор дейді);
динамомашинадағы электр тогында немесе кернеуінде болатын
тербелістерді өзі жазатын аспап бар (оны осциллограф дейді);
поездағы немесе машинадағы жылдамдықтың өзгеруін өзі
жазатын аспап бар (оны технограф дейді).
Функцияның таблицалық тəсілмен берілуі оқушыларға орта
мектептен де белгілі. Мəселен, мына функциялардың
, , , ,
таблицаларымен оқушылар таныс.

§ 3. Функцияның геометриялық кескіні

(а, в) аралығында анықталған у=f(х) функцияны қарайық.

Аргумент х-тің мəні жəне функцияның оған сəйкес мəні бір пар (х,
у) сандар. Бұл бір пар санға хоу жазықтығында жатқан нүкте М
сəйкес келетіні аналитикалық геометриядан белгілі. Аргумент х-
тің мəні бұл нүкте үшін абцисса болып табылады да, ал
функцияның сəйкес мəні ордината болып табылады. Аргумент х
(а, в) аралығында өзгергенде нүкте М (х,у) бір қисықты сызады,
міне, осы қисық у=f(х) функцияның геометриялық кескіні немесе

73
бейнесі болып табылады (7-чертёж). Бұл қисықты функцияның
графигі деп атайды, ал у=f(х) теңдігін оның теңдеуі деп атайды.
Аргументтің өзгеру облысы-
нан алынған алуан түрлі мəн-
деріне функцияның сəйкес келетін
мəндерін кескіндейтін нүктелер-
дің геометриялық орнын функция-
ның графигі деп атайды.
Осы айтылып отырған геоме-
7-чертеж. триялық орын хоу жазықтығын-
дағы нүктелер жиыны болып
табылады. Бұл жиын төмендегі шарттарды қанағаттандыруы
керек; а) жиынның əрбір нүктесінің абсциссасы аргумент мəніне
тең де, ал ординатасы функцияның сəйкес мəніне тең; б)
абсциссасы аргументтің мəніне, ал ординатасы функцияның
сəйкес мəніне тең əрбір нүкте функцияның графигіне жатады.
Кез келген функцияның графигі жазықтықта жатқан тұтас
сызық бола бермейді. Кейбір функциялардың тіпті геометриялық
кескіні болмайды. Мəселен, Дирихле функциясының геоме-
триялық кескіні мүлде жоқ.
Аргументке оның өзгеру облысынан алуан түрлі мəндер
беріп, функцияның оған сəйкес мəндерін тауып, бірнеше
нүктелерді табамыз. Осы нүктелерді хоу жазықтығында құрып,
сонан кейін оларды бір-бірімен қосып, функцияның графигін
жасаймыз. Əрине, бұл жолы кез келген функцияның графигін
құра беруге болмайды. Функцияның графигін құру үшін барлық
қасиеттерін зерттеу керек. Барлық қасиеттері зерттеліп болғаннан
кейін функцияның графигін құру қиын емес. Бірақ қазір біз мұны
жасай алмаймыз, өйкені функциялардың қасиеттері туралы бізде
мəлімет толық емес. Кейін бұл мəліметтер толықтырылады.
Функцияның графигін координаталық системалардың
(декарттық, поляр) бəрінде де құруға болады.
Сонымен, қысқасын айтқанда, у=f(х) функцияның
геометриялық кескіні жазық сызық болатын болды (бірақ əрқашан
да емес!).
Функциялардың графиктерін құру жөнінде біраз мысалдар
келтірейік.

74
 а) [−4, 4] сегментінде берілген мына у=х3+2х2−4х+7
функцияның графигін құрып көрейік. Ол үшін келесі таблицаны
жасаймыз:

X −4 −3 −2 1 0 1 2 3 4
X2 16 9 4 1 0 1 4 9 16
X3 − 64 27 −8 −1 0 1 8 27 64
У −9 10 15 12 7 6 15 40 87

Міне, осы таблица бойынша графигін құрамыз, тек мұнда ОҮ

осі бойынша алынған масштабты ОХ осі бойынша алынған
масштабпен салыстырғанда 20 есе кішірейту керек (8-чертёж).

8-чертеж.

Келесі үш теңдікпен
2, егер 1 болса;
1 , егер 1 0 болса;
2, егер 1 болса.
берілген функцияның графигін құрайық (9-чертеж). Бұл
функцияның анықталу облысы (−∞,∞).

75
 9-чертеж.

§ 4. Функцияның анықталу облысы

Аргументтің қабылдайтын мəндерінің жиынын функцияның

анықталу немесе берілу облысы деп атайды, бұл туралы біз
жоғарыда айттық. Аналитикалық өрнекпен немесе формуламен
берілген у=f(х) функцияны қарайық. Мұнда символ f функция у-
тің сəйкес мəнін табу үшін х-ке жүргізілетін амалдардың жиынын
көрсетеді дедік. Ал аргумент х-тің қабылдайтын мəндері нақты
сандар. Осы нақты сандарға өрнекте көрсетілген барлық
амалдарды жүргізудің нəтижесінде нақты сан немесе комплекс
сан шығуы мүмкін, тіпті өрнектің мағынасы болмауы да мүмкін.
Егер бірінші жағдай орындалса, онда өрнектің немесе
формуланың мағынасы бар дейміз, кейінгі екі жағдай орындалса,
өрнек өзінің мағынасын жоғалтады дейміз. Мəселен, мынадай
1
1 ,
2
екі функцияны қарайық. Аргумент x-тің абсолют шамасы 1-ден
аспаса, яғни (-1, 1] сегментте өзгерсе, бірінші функцияның
мағынасы бар, ал егер x-тің абсолют шамасы 1-ден артып кетсе,
онда бірінші функция өзінің мағынасын жоғалтады. [-1, 1]
сегментті бірінші функцияның анықталу немесе өмір сүру облысы
дейді. Екінші функция өзінің мағынасын мына x=0, х=2 мəндерде
немесе нүктелерде жоғалтады, бұлардан басқа мəндердің
барлығында функцияның толық мағынасы бар. Демек, бұл
функцияның анықталу облысы (∞, 0), (0,2) жəне (2, ∞) болады.

76
 Сонымен, осы айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға
болады: егер функция аналитикалық өрнекпен берілсе
y = f(х)
жəне аргумент х-тің өзгеру облысы көрсетілмесе, онда бұл
функцияның анықталу облысын білу үшін өрнектің толық
мағынасы болатын барлық нақты сандардың жиынын іздеу керек.
Мысалы, мынадай функция
1 1
√ 2 √3
қарайық. Бұл функцияның х−2>0 жəне 3−х>0 болса ғана толық
мағынасы болады. Сонымен, берілген функцияның анықталу
облысын табу үшін осы екі теңсіздікті шешу керек. Бірінші
теңсіздіктен табамыз х>2, екінші теңсіздіктен х<3. Демек,
берілген функцияның анықталу облысы (2, 3) интервал болады.
Тағы да мынадай
√4
бір функцияны қарайық. Бұл функцияның толық мағынасы болу
үшін аргумент х төмендегі теңсіздікті
4 0
қанағаттандыруы керек. Бұл арадан
4.
Ендеше берілген функцияның анықталу облысы жарты
интервал (− ∞, 4] болады.
Тағы да бір мысал келтірейік:
5 6
.
2 5
Оң сандардың ғана нақты логарифмі болатыны белгілі (бұл
арадан теріс сандардың логарифмдері тіпті болмайды деген
қорытынды шықпайды, олардың логарифмдері болады, бірақ
комплекс сандар болады). Берілген функцияның анықталу
облысын табу үшін келесі теңсіздікті
5 6
0
2 5
шешу керек. Осы теңсіздіктен 2 5 1 4 0
болатындықтан, 5 6 0 немесе (x−2) (х−3)>0 болады.
Кейінгі теңсіздік орындалу үшін мына x−2 жəне x−3
көбейткіштердің таңбалары бір түрлі болу керек, яғни
2 0, 3 0
немесе
77
 2 0, 3 0.
Бұл аралардан
2, 3
немесе
2, 3.
Сонымен, берілген функцияның анықталу облыстары (3, ∞)
(−∞, 2) болады.

§5. Біркелкі функциялар

Математикалық анализдің негізгі мақсаттарының бірі −

функцияларды талдау, зерттеу. Функцияларды зерттеу деген
мəселе аргументтің өзгеруімен байланысты, оның өз өзгерісін
сипаттау деген сөз.
Функцияның өзгеру тəсілдерін зерттеулердің жай бір түрі −
ол үдей ме, əлде кеми ме, соны байқау.
(а, в) аралығында анықталған у=f(х) функцияны, егер
аргумент x-тің мынадай x2>x1 теңсіздікті қанағаттандыратын кез
келген екі x1 жəне x2 мəндері үшін келесі теңсіздік f(x2)>f(x1)
орындалса, осы аралықта үдеме функция деп атайды.
Үдеме функцияның графигі 10-чертёжде көрсетілген.
Сонымен, егер аргументтің үлкен мəніне функцияның үлкен мəні
сəйкес келсе, онда функция у=f(х) үдеме функция деп аталатын
болады.

10-чертёж

Егер мына х2>х1, теңсіздіктің орындалуынан келесі теңсіздік

f(x2)≥f(x1) орындалса, онда у=f(х) функцияны кемімейтін функция

78
деп атайды. Мұндай функцияның графигі 11-чертёжде
көрсетілген.

11-чертёж

Егер аргумент x-тің (а, в) аралықтан алынған жəне х2>x1

теңсіздікті қанағаттандыратын кез келген x1 жəне х2 мəндері үшін
мына f(х2)<f(х1) теңсіздік орындалса, у=f(х) функциясын, осы
аралықта кеміме функция деп атайды.
Сонымен, егер аргументтік үлкен мəніне функцияның кіші
мəні сəйкес келсе, онда мұндай функцияны кеміме деп атайтын
болдық. Мұндай функцияның графигі 12-чертёжде көрсетілген.

12-чертёж

79
 Егер мына х2>х1 теңсіздіктің орындалуынан келесі теңсіздік
f(х2)≤f(x1) орындалса, онда функция у=f(х) үдемейтін функция деп
аталады. Мұндай функцияның графигі 13-чертёжде көрсетілген.

13-чертёж

Үдеме жəне кеміме функция бір атпен айтқанда біркелкі

функция деп аталады.
(−∞, ∞) интервалда анықталған у=х3 функцияның осы
интервалда біркелкі үдемелі екенін дəлелдейік. х1 жəне х2 мына
(−∞, ∞) интервалдың кез келген жəне төмендегі теңсіздікті х2>х1
қанағаттандыратын нүктелері болсын. Осы нүктелердегі
функцияның мəндері:
жəне болады.
Бұл арадан
.
Мына квадрат үшмүшені былай жазуға
болады
.
Квадрат үшмүшенің оң екен-
дігі осы арадан өз-өзінен айқын
көрініп тұр. Екінші жағынан х2>x1
болғандықтан, х23>х31. Олай болса
f(х2)>f(х1). Осымен f(х)=х функ-
цияның біркелкі үдемелігі дəлел-
денді.
14-чертеж. Тексеріліп отырған функция-
ның графигі 14-чертёжда көрсетіл-
ген.
80
 §6. Жұп, тақ жəне периодты функциялар

1. Бүкіл ОХ осі бойында немесе координаталардың бас

нүктесіне қарағанда симметриялы аралықта анықталған у=f(х)
функцияны қарайық.
Егер көрсетілген облыстардың əрбір х нүктесі үшін мына
теңдік
f(−x)=f(x)
орындалса, онда у=f(х) функцияны
жұп функция деп атайды.
Жұп функцияның графигі ОҮ
осіне қарағанда симметриялы бола-
ды (15-чертёж).
Мысалы, мына функциялар:
у=cosx, y=х2n. (п − оң бүтін сан), 15-чертеж.
у=сх2, у=|х| − жұп функциялар.
Жоғарыдағы айтылған облыстардың əрбір нүктесінде мына
теңдік

орындалса, онда у=f(х) функцияны тақ функция деп атайды.

Мəселен, мына функциялар: , (п − оң бүтін
сан) тақ функциялар болады.
Тақ функцияның графигі координаталардың бас нүктесіне
қарағанда симметриялы болады (16-чертёж).
Жұп жəне тақ функциялардың
анықтамасынан келесі қорытынды-
ларды жасауға болады.
а) Екі жұп немесе екі тақ
функциялардың көбейтіндісі жұп
функция болады. жəне –
жұп функциялар болсын. Сонда
16-чертеж. бұлардың көбейтіндісі

.
Егер жəне екеуі де тақ болса, онда олардың
көбейтіндісі
.
б) Жұп функция мен тақ функцияның көбейтіндісі тақ болады.
жұп, тақ болсын. Сонда олардың көбейтіндісі

81
 .
2. Енді периодты функция деп қандай функцияны айтады,
соған келейік.
Егер нольден айрықша тұрақты Т саны табылып,
аргументтің кез келген мəні үшін

теңдігі орындалса, у=f(х) функциясын периодты функция деп

атайды.
Осындай қасиетке ие болушы тұрақты Т санын f(х)
функцияның периоды деп атайды.
Мəселен, мына функциялар sinx, cosx, tgx, ctgx периодты
функциялар; алдыңғы екі функцияның периоды 2 π, қалған екі
функцияның периоды π болады.

17-чертёж.

Периодты функцияның толық графигін құру үшін, алдымен

оның графигін [а, а + Т] сегмент үшін құрып алу керек те, сонан
кейін периодты түрде қайталап, сол графикті əрі қарай сала беру
керек (17-чертёж).
Периодты функциялардың қосындысы, айырмасы,
көбейтіндісі, бөліндісі əрқашан да периодты функция болады.
Егер Т − мына f(х) функцияның периоды болса, онда мына
сандар да 2Т, ЗТ, 4Т,.. тТ сол функцияның периоды болып
табылады. Осылай болатыны чертёжден-ақ көрініп тұр. Сонымен,
2 .
Ал
,
олай болса, мына сандар да − Т, − 2Т, − ЗТ, − 4Т,... функция f(x)-тің
периоды болып табылады.
(а, в) аралығында берілген f(х) функцияны периодтық
жалғастыру деп осы аралықта f(х) функциямен тең болатын,

82
периодты F(х) функцияны құруды айтады. Мəселен, [-1, 1]
сегментте берілген f(х)=х функция үшін периодтық жалғас мына
түрде анықталады.
, егер
, егер 2 ; бүтін сан, .

§7. Негізгі элементар функциялар туралы қысқаша шолу

Біздің қысқаша шолу берейік деп отырған функцияларымыз

оқушыларға орта мектептен белгілі.
Негізгі элементар функцияларға келесі функцияларды
жатқызады:
І. у=с, мұнда с − тұрақты сан. Бұл функция аргумент х-тің
барлық мəндері үшін анықталған жəне ылғи бірдей бір мəнді
қабылдайды. Айтылып отырған функцияның графигі ОХ осіне
параллель түзу болады.
ІІ. у=хп (мұнда п − натурал сан). Бұл функция аргумент х-тің
барлық мəндері үшін анықталған, яғни оның анықталу облысы
(−∞, ∞) болады.
Қарастырылып отырған функцияның графигін п-ші ретті
парабола деп атайды. Егер п=1 болса, онда оның графигі түзу
болып табылады; п=2 болса − кəдімгі парабола болады; п=3 болса,
онда функцияның графигі кубтік парабола болады. п санының
жұптығына жəне тақтығына қарай қарастырылып отырған
функцияның графигі түрліше болады (18-чертёж).

18-чертёж.

83
 Осы айтылып отырған функцияларға қосу, азайту, көбейту
жай арифметикалық амалдарды жүргізіп, төмендегі функцияны
құруға болады:
, (1)
Мұнда а0, а1, а2, ... ап − тұрақты сандар, бұларды
коэффициенттер деп атайды. (1) теңдікпен анықталатын
функцияны бүтін рационал функция деп атайды. Бұл функцияның
анықталу облысы (−∞, ∞) интервалы.
(1) теңдіктің оң жағында тұрған өрнекті көпмүше дейді. Осы
көпмүшені нольге айналдыратын аргумент х-тің мəндерін оның
түбірі немесе нолі деп атайды. Бұл арадан мынадай қорытындыға
келеміз: жаңағы айтылған көпмүшенің түбірлерін табу үшін, мына
п дəрежелі алгебралық теңдеудің:
0
түбірлерін табу керек.
Аргументтің бүтін рационал функцияны ±∞-ке айналдырып
жіберетін мəндерін оның полюстері деп атайды.
Аргумент х-тің шектеулі мəндері бүтін рационал функцияның
полюстері бола алмайды. Ендеше оның полюстері х'=−∞ жəне
х"=+∞ болады.
Бүтін рационал функциялар өздерінің құрылыстары жағынан
өте оңай болғандықтан, олар математикалық анализде ең негізгі
функциялар болып табылады. Бұл функциялар кең түрде
қолданылады, күрделі функциялардың жуық сипаты үшін
алынады. Мəселен тригонометриядан белгілі sinx-ті бүтін
радионал функция арқылы былай жуықтап өрнектеуге болады:
1 .
3! 5! 7! 2 1 !
Бүтін радионал функциялардың дербес түрлері: в,
бұл функцияны сызықты функция дейді, оның геометриялық
кескіні түзу сызық болады; 2в , бұл функцияны
квадратикалық функция деп атайды, оның геометриялық кескіні
кəдімгі парабола болады; в , бұл
функцияның графигінің бір түрі 14-чертёжде көрсетілген.
Екі көпмүшенің мына түрдегі

қатынасын бөлшек рационал функция дейді.

84
 Мынадай
0
алгебралық тендеудің нақты түбірі əрқашан да бола бермейді.
Осы теңдеудің нақты түбірлері а1, а2, ..., ак болсын (к≤т). Егер
аргумент х осы сандардың біреуін қабылдаса, онда (2 бөлшек
рационал функцияның бөлімі нольге айналып кетеді Егер
аргумент х-тің осы мəнінде бөлшектің алымы бір тиянақты санға
тең болса, онда (2) теңдікпен анықталған рационал функция
шексіздікке айналады. Сондықтан аргументтің бұл мəні үшін, (2)
функция анықталған болып табылмайды. (2) бөлшек рационал
функция бөлімінің түбірі болып табылмайтын сандардың
барлығында анықталған.
Сонымен, (2) бөлшек рационал функцияның анықталу,
облыстары
∞, , , ,… , , , ∞
болады.
III. √ , мұнда п − тұрақты натурал сан. Егер п тақ болса,
онда функцияның анықталу облысы (−∞;∞) интервал болады; ал
егер п жұп болса, оның анықталу облысы (0; ∞) аралық болады.
Қарастырылып отырған функцияның геометриялық кескіні
немесе графигі п-ші ретті парабола болады, өйткені ол функцияны
мына түрде жазуға болады; сонда х пен у-тің рольдері бір-
бірімен ауыстырылады (19-чертёж)
IV. (мұнда а − тұрақты
сан жəне а > 0, а≠1).
Бұл функцияны көрсеткіштік
функция дейді. Көрсеткіштік функ-
цияның анықталу облысы (−∞, ∞)
интервалы болады.
Көрсеткіштік функцияның гра-
фигі оқушыларға орта мектептен
белгілі. Математикалық анализде
19-чертеж. көбінесе мынадай у=ех көрсеткіштік
функция қолданылады. Бұл
функцияның негізі өзімізге белгілі е саны.
V. , мұнда , 0, 1.
Бұл функцияны логарифмдік функция дейді жəне оның
анықталу облысы (0, ∞) интервал болады, былайша айтқанда,

85
теріс сандардың нақты логарифмдері болмайды. Математикалық
анализде көбінесе натурал lпх-ті қарайды.
Логарифмдік функциялардың графиктері оқушыларға орта
мектептен белгілі, сондықтан оларды келтіруді қажет деп
таппаймыз.
VI. у=хa, мұнда а – кез келген нольден айрықша тұрақты
нақты сан. Бұл функцияны дəрежелік функция деп атайды.
Дəрежелік функцияның анықталу облысы α санына тəуелді.
Мəселен, а) егер α оң рационал сан болса, яғни жəне
мына қысқартылмайтын бөлшектің бөлімі п − тақ болса, онда
дəрежелік функцияның анықталу облысы (−∞, ∞) интервал
болады.
б) Егер α оң иррационал сан болса немесе мына түрдегі −
бөлімі жұп қысқартылмайтын бөлшек болса, онда дəрежелік
функцияның анықталу облысы (0, +∞) аралық болады.
в) Егер α<о болса жəне (а) жағдайдағы шарттарды
қанағаттандырса, онда дəрежелік функция х=0 нүктеден басқа
түзудің барлық нүктелерінде анықталған болады.
г) Егер α<0 болса жəне б) жағдайдағы шарттарды
қанағаттандыратын болса, онда дəрежелік функцияның анықталу
облысы (0, + ∞) интервал болады.
VII. y=sin x, y=cos x, y=tg x, y=ctg x.
Бұл функцияларды тригонометриялық функциялар деп
атайды.
y=sin x, y=cos x
функциялардың анықталу облысы (−∞,∞) интервал болады.
Функция y=tg x түзудің мына 2 1 0, 1
2 … нүктелерінен басқа, барлық нүктелерінде анықталан.
түзудің мына 0 1 2, …
нүктелерінен басқа, барлық нүктелерінде анықталған.
Тригонометриялық функциялардың да графиктері
оқушыларға орта мектептен белгілі болғандықтан, оларды
келтіруді бұл арада тағы да қажет деп таппаймыз.
VIII. − гиперболалық синус.
− гиперболалық косинус,
− гиперболалық тангенс,

86
 − гиперболалық котангенс.
Бұл функцияларды гиперболалық функциялар (гиперболалық
синус, гиперболалық косинус, гиперболалық тангенс,
гиперболалық котангенс) деп атайды.

20-чертёж. 21-чертёж.

Гиперболалық котангенстен басқалары х-тің барлық мəндері

үшін анықталған. Гиперболалық котангенс х=0 нүктесінде өзінің
мағынасын жоғалтады.
Гиперболалық функциялардың тригонометриялық функция-
лармен тамаша ұқсастығы бар. Мəселен,
,
.
1,
2 ,
2 2 .
Бұл функциялардық графиктері 20-шы жəне 21-ші
чертеждерде келтірілген.

§8. Кері функциялар

1. (а, в) аралығында анықталған у=f(x) функцияны қарайық.

Аргумент х, (а, в) аралығында үздіксіз өзгергенде, айнымалы у-тің
мəндері (с, d) аралығын құратын болсын.
Егер айнымалы у-тің (с, d) аралығынан алынған əрбір мəніне
айнымалы х-тің бір немесе бірнеше мəндері сəйкес келсе, онда біз
х-ті айнымалы у-тің бірмəнді немесе көпмəнді функциясы деп
айтамыз жəне оны былай белгілейміз: . Осы

87
функцияны у=f(х) функцияға кері функция деп атайды. Кері
функция , (с, d) аралығында анықталған.
у=f(х) функцияны жəне оған кері x=φ(y) функцияны бір қисық
кескіндейді, былайша айтқанда, бұл екі функцияның графигі
біреу-ақ болады.
Мəселен, у=х2 функцияны қарайтын болсақ, бұл функцияның
анықталу облысы (−∞,∞). Егер айнымалы х осы (−∞,∞)
интервалда өзгерсе, айнымалы у-тің сəйкес мəндері (0, ∞)
аралығын құрады. Олай болса, берілген функцияға кері функция
, 0, ∞ аралығында анықталады.
Бастапқы берілген функция бірмəнді болғанымен, оған кері
функция екімəнді. Осы екімəнді функцияның орнына мына
жəне екі бірмəнді функцияларды қарауға
болады. Бұл екі функцияның əрқайсысын көпмəнді функцияның
тармағы деп атайды.
Бастапқы берілген у=х2 функцияның жəне оған кері
функцияның графигі ОУ осіне симметриялы парабола болады.
Енді у=ах көрсеткіштік функцияны қарайық. Бұл функцияның
анықталу облысы (−∞,∞) интервалы болатынын біз жоғарыда
айттық. Көрсеткіштік функцияға кері функция болады,
бұл функцияның анықталу облысы ∞ ∞.
Бастапқы берілген у=f(х) функция мен оған кері х = φ(у)
функцияның графигі біреу-ақ болады дедік. Егер кері
функцияның да аргументін х арқылы белгіленсін десек, яғни х =
φ(у) функцияның орнына у = φ(у) функцияны қарайтын болсақ,
онда графиктің түрін өзгертпей, тек орнын ауыстыруға тура
келеді (22-чертёж). Мұны іс жүзіне асыру үшін чертёж жатқан
жазықтықты, яғни ХОУ жазықтығын бірінші координаталық
бұрыштың биссектрисасын айналдыра, 180 градусқа бұру керек
(23-чертёж).
Айталық, биссектриса айнаның ролін атқарады. Сонда у =
φ(х) кері функцияның графигі, бастапқы берілген у=f(х)
функцияның биссектриса бойынша айнаға түскен суреті болып
табылады.

88
 22-чертёж 23-чертёж

Бұл жерде бір айта кететін мəселе мынау: бастапқы берілген

функция бірмəнді болғанымен, оған кері функция көбінесе
бірмəнді функция болмайды. Ендеше мынадай сұрақ туады:
қандай функцияның кері функциясы бірмəнді болады Бұл сұраққа
жауап кейін беріледі.
Егер у=f(х) жəне у=φ(х) өзара кері функциялар болса онда
жəне .
Мəселен, егер , ал √ ,
онда
√ , .
Бастапқы берілген у=f(х) функцияның белгілі графигі
бойынша, оған кері функцияның графигін құрудың жолы мынау:
берілген графикке бірінші координаталық бұрыштық
биссектрисасы бойынша симметриялы болатын қисықты құрамыз:
сонда осы кейінгі қисықтың теңдеуі у=φ(х) болады, мұнда φ(х) −
бастапқы берілген f(х) функцияға кері функция.
Мұны дəлелдеу үшін мына теңдіктің дұрыстығын
дəлелдеу керек. y=f(x) функция графигінің бойында жатқан кез
келген М (х, у) нүктені алайық. N (х', у') биссектриса бойынша
М(х, у) нүктесіне симметриялы нүкте болсын. Бұл нүктенің
координаталары мына теңдеуді
(3)
қанағаттандыруы керек, өйткені нүкте N(х', у') мына у=φ(х)
теңдеумен кескінделетін кисықтың бойында жатыр.
Нүктелер М жəне N бір-бірімен симметриялы болғандықтан:
ON=OМ жəне

89
үшбұрыштар OPN жəне OQM тікбұрышты, олардың
гипотенузалары бір-бірімен тең жəне (24-чертёж).
Олай болса, ∆ ∆ , сондықтан , ,
яғни х'=у; у'=х. Осы мəндерді
(3) теңдеуге апарып қойып
табамыз: х = φ(у) немесе х =
φ[f(х)]. Бұл теңдіктің орын-
далуы у=f(х) жəне у=φ(х)
функциялардың бір біріне кері
екендігін дəлелдейді.
2. Енді кері тригонометриялық
функцияларды қарайық. Кері
тригонометриялық функциялар
деп төмендегі функцияларды
24-чертеж.
айтады:
sin , cos , ,
, , csc .
Ең алдымен бірінші функцияны
қарайық. sin аргумент х-тің
барлық мəндері үшін, яғни мына (−∞,
∞) интервалда анықталған. Аргумент х
осы аралықта өзгергенде оған сəйкес у-
тің мəндері [-1, 1] сегментті құрады.
Қарастырылып отырған функцияның
графигі синусоида деп аталатыны
оқушыларға орта мектептен белгілі. ОУ
осіне параллель əрбір түзу
синусоиданы, яғни y=sin x функцияның
графигін, тек бір-ақ нүктеде ғана қияды,
ал ОХ осіне параллель əрбір түзу оны
сансыз көп нүктеде қияды. Сондықтан
у-тің [-1, 1] сегменттен алынған əрбір
мəніне х-тің шексіз көп мəндері сəйкес
келеді. Олай болса, берілген у=sinx
функцияға кері функция
sin
көпмəнді функция болады.
Осы көпмəнді функцияның бір
25-чертёж.
тармағын қарайық. x-тің мен

90
арасындағы мəндеріне сəйкес келетін тармақты қарайық. Бұл
аралықта у-тің [-1, 1] сегменттен алынған əрбір мəніне х-тің бір-ақ
мəні сəйкес келеді жəне оны былай белгілейміз:
sin .
Мұны арксинустың бас мəні деп атайды.
Синусоида жатқан жазықтықты бірінші координаталық
бұрыштың биссектрисасы бойынша 180 градусқа бұрып, көп
мəнді sin функцияның графигін табамыз (25-чертёж).
Арксинустың бас мəні мына теңсіздікті

2 2
қанағаттандырады. Арксинустың барлық мəндері оның бас мəні
арқылы келесі формуламен өрнектеледі:
sin sin 2
0, 1, 2, …
немесе
sin 2 1 sin .
Осы айтылғандардың барлығын y=cosx функцияға қолдануға
болады, бұл функцияның да анықталу облысы (−∞,∞) интервалы
болатынын біз жоғарыда айттық. у=cosx функцияға кері функция
cos , 1 1
болады. Бұл функция да − көпмəнді функция. Осы көпмəнді
функцияның бір ғана тармағын қарау үшін ол тармақты келесі
шартқа:
0 cos
бағындырамыз. Осы теңсіздікті қанағаттандыратын тармақты
арккосинустың бас мəні деп атайды. Арккосинустың барлық
мəндері оның бас мəні арқылы былай өрнектеледі:
cos 2 cos , 0, 1, 2, …
Арккосинустың бас мəні мен арксинустың бас мəні
арасындағы байланыс мына түрде болады:
cos sin .
2
Функция: аргумент х-тіқ мына 2 1
0, 1, мəндерінен басқа барлық мəндері үшін анықталған.

91
 Аргумент х функцияның анықталу облыстарының қай-
қайсында өзгерсе де у-тің оған сəйкес мəндері мына (−∞, ∞)
интервалды құрады. Осы интервалдан алынған у-тің əрбір мəні
үшін х-тің сансыз көп мəндері сəйкес келеді. Олай болса,
бастапқы берілген функцияға кері функция
, ∞, ∞ , интервалда анық-
талған көпмəнді функция болады.
функцияның графигін
табу үшін, тангенсоида, яғни
функцияның графигі жатқан жазық-
тықты бірінші координаталық бұрыш-
тың биссектрисасы бойынша 180
градусқа бұру керек (26-чертёж).
Көпмəнді функция-
ның мына шартты

2 2
қанағаттандыратын тармағын оның бас
мəні деп атайды.
26-чертёж Арктангенстың қалған мəндері бас
мəн арқылы былай өрнектеледі:

0, 1,2, … .
∞ ∞
функцияның бас мəні төмендегі шартты қанағаттандырады.
0 .
Ал оның қалған мəндері осы бас мəн арқылы былай
өрнектеледі:
,
0, 1, 2, …
Арктангенс пен арккотангенстің бас мəндерінің арасындағы
байланыс мына түрде болады:
.
2
Кері тригонометриялық функциялардың бас мəндері бірмəнді
функция болыл табылады. Сондықтан практикалық мəселелерде
олардың бас мəндерін қарайды.
Енді есеп шығарғанда керек болатын бір-екі формула
қорытайық.

92
 sin , болсын.Сонда √1 ,
1 .
болады. Радикал алдындағы таңба плюс деп ұйғарамыз.
Тригонометриядан белгілі мына формуланы алайық:
sin sin cos 1 1 .
Бұл арадан
sin 1 1
немесе
1 1 ,
егер мына , сегменттен шығып кетпесе. ,
болсын. Бұл арадан ; . Екі
бұрыштың қосындысының тангенсін қарайық.
, 1 .
1 · 1
Сонда

1
немесе
,
1
егер , яғни ху<1 болса.
Кері тригонометриялық функциялар да негізгі элементар
функцияларға жатады.

§9. Күрделі функциялар

(c,d) аралығында анықталған у=f(u) функцияны қарарайық.

Бұл функцияның аргументі u, екінші бір айнымалы x-тің
функциясы болсын: u=φ(х) жəне осы кейінгі функция (а, b)
аралығында анықталсын. Айнымалы у бірден и-ға тəуелді, осы и
арқылы айнымалы х-ке тəуелді. Мұндай айнымалы у-ті айнымалы
х-тің күрделі функциясы деп атайды жəне мұны былай белгілейді:
.
Күрделі функцияның берілу заңында амалдар былай
жүргізіледі: ең алдымен x-тің (а, в) аралығында берілген мəніне
айнымалы u-дың сəйкес мəнін φ таңбасымен сипатталатын ереже

93
бойынша (с, d) аралығынан табамыз, бұдан кейін и-дың осы
мəніне айнымалы y-тің сəйкес мəнін f таңбасымен
сипатталынатын ереже бойынша табамыз.
Айнымалы х-тің (а, в) аралығындағы əрбір мəні үшін мына
символдың f[φ(x)] тиянақты мағынасы болу керек.
Егер и=φ(х) функцияның мəні f(u) функцияның анықталу
облысына жатпаса, онда мына f[φ(x)] символдың мағынасы
болмайды
Айнымалы х-тің (а, b) аралығындағы əрбір мəніне f[φ(x)]-тің
тиянақты бір мəні сəйкес келу керек.
Аргумент х(а, b) аралығында өзгергенде айнымалы и=φ(х)
мына f(u) функцияның анықталу облысынан шықпауы керек.
Мəселен, y=arc sin u, ал u=x2+2 болса, онда мына өрнектің y=arc
sin(x2+2) ешбір мағынасы жоқ, себебі арксинустың аргументі и
тек мына [-1, 1] сегментте ғана өзгереді, ал x2 + 2 функцияның
мəндері бірден артық.
Тағы да бір мысал келтірейік: y=lgau, u=x−1, сонда күрделі
функция y=lga(x-1) болады. Функция у=lgа и мына (0, ∞)
интервалда, ал функция и=φ(x)=x−1 мына (−∞,∞) интервалда
анықталған. Күрделі у=lga(x−1) функцияның мағынасы болу үшін
мына и=φ(х)=х−1 функцияның мəндері (0, ∞) интервалда жатуы
керек. Олай болса, х−1>0 немесе х>1. Бұл арадан мынадай
қортындыға келеміз:күрделі y=lga(x-1) функцияның мағынасы
болу үшін, аргумент х мына (1, ∞) интервалда өзгеру керек. Егер х
мына (−∞, 1) аралықта өзгерсе, онда х−1≤0. Сондықтан у=lgа(х−1)
күрделі функцияның бұл аралықта мағынасы болмайды.
Біз жоғарыда мына функцияларды қарадық:
, , √ , ,
, (α – иррационал сан), sin ,
cos , , , sin ,
cos , ,
жəне бұл функцияларды негізгі элементар функциялар деп
атадық. Осы негізгі элементар функцияларға арифметикалық
амалдарды қолданудың нəтижесінен жəне күрделі функцияларды
құрудан шыққан функцияларды да элементар функциялар деп
атайды.
Мəселен, мына функциялар √ 1 ,
ln , т. т. элементар функциялар болып табылады.

94
 Əрбір элементар функцияның анықталу облысы күрделі
функцияның қосындысының, көбейтіндісінің, бөліндісінің
анықталу облысын тағайындау ережесі бойынша тағайындалады.
Мəселен, мына √ 1 функцияның анықталу
облысын тағайындайық. Өрнек √ 1 мына [1,∞) аралықта
анықталған, ал sin2x мына (−∞,∞) интервалда анықталған. Олай
болса, қарастырылып отырған функцияның анықталу облысы
жаңағы екі аралықтың ортақ бөлігі, яғни мына [1,∞) аралық
болады.

§10. Параметрлік түрде берілген функциялар

(а,β) аралығында берілген төмендегі екі функцияны қарайық:

, . 4
Егер бірінші функцияның бірмəнді кері функциясы болатын
болса, яғни
,
онда t-нің осы өрнегін екінші функцияға апарып қойсақ:
.
Сонымен, (4) теңдеулер системасы y-ті x-тің мынадай
у=f(х)=ψ[р(х)] сəйкестік заңмен берілген функциясы етіп
анықтайтын болды.
Осы у=f(х) функцияның (4) теңдеулер системасы арқылы
берілуін оның параметрлік түрде берілуі деп атайды. Аргумент t-
ні параметр дейді.
(4) системадан мына у=f(х)=ψ[р(х)] функцияға көшуді одан
параметрді арылту дейді. Параметр t-нің (α, β) аралығындағы
барлық мəндері үшін келесі теңбе-теңдік

орындалады.
у=f(х) функциядан (4) системаға көшуді берілген функцияны
параметрлеу дейді. Берілген əрбір функцияны параметрлеуге
болады жəне параметрлеудің шексіз, толып жатқан жолдары бар.
Егер (4) системадағы екінші у=φ(t) функцияның бірмəнді кері
функциясы болса, яғни t=q(у), онда ол система x-ті y-тің
функциясы етіп анықтайды: x=φ[q(y)].
Егер φ(t) жəне ψ(t) функциялардың екеуінің де бірмəнді кері
функциялары болатын болса, онда мына функциялар у=ψ[p(x)]
жəне х=φ[q(у)] бір-біріне кері болады.
95
 Егер х пен у-ті ХОУ жазықтығында жатқан бір М нүктесінің
декарттық координаталары деп қарасақ, онда параметр t-нің əрбір
мəніне жазықтықтың бір нүктесі сəйкес келеді. Осы М нүктесін
аргумент t-нің бейнесі немесе образы деп атайды, t-нің мəнін М
нүктесінің прообраздары дейді.
Сонымен, аргумент t-нің мəндерінің жиыны жазықтықтағы
М[φ(t), ψ(t)] нүктелер жиынымен бейнеленеді. Мəселен, мына х=а
соs t, у=а sin t системаны қарайық.
(о, π) интервалында cost біркелкі, сондықтан қарастырылып
отырған система у-ті х-тің функциясы етіп анықтайды. Берілген
теңдеулердің екі жақтарын квадраттайық та қосайық, сонда х2 + у2
=а2,
бұл арадан
,
Демек, сегмент [о, π] шеңбердің жоғарғы жартысын
бейнелейді. Қарастырылып отырған х=а cos t, у=а sin t
теңдеулерді шеңбердің параметрлік теңдеулері дейді.
Енді мынадай системаны
, , , 2
қарайық. Берілген системадан t-ні шығарып, табамыз:
1. Сонымен, координаталар х, у эллипстің теңдеуін
қанағаттандыратын болды. [о, π] сегментте функция х=a cos t, а-
дан − а-ға дейін кемиді жəне у≥0; олай болса, сегмент [о, π]
эллипстің жоғарғы жартысын бейнелейді. [π, 2π] сегментте
функция х=а соs t − а-дан а-ға дейін үдейді де, сегмент [π,2π] а-
дан − а-ға дейін кемиді жəне у≤0; олай болса, сегмент [π,2π]
эллипстің төменгі жартысын бейнелейді.
Сөйтіп, сегмент [о, 2π] бүкіл эллипске бейнелейтін немесе
түрленетін болды жəне мұнда нүктелер t=o, t=2π бір (а, о) нүктеге
бейнеленеді.
Зерттелініп отырған х=а cos t, y=b sin t теңдеулерді эллипстің
параметрлік теңдеулері дейді.
Тағы да бір-екі мысал келтірейік.
Жоғары қарай лақтырылған материалды нүктенің
траекториясының бағыты гаризонтпен α бұрышын құрады.
Ал нүктенің бастапқы жылдамдығы υ0. Осы материалды
нүктенің траекториясын табу керек (27-чертёж).

96
 Бастапқы жылдамдықтың ОХ жəне ОУ осьтеріне түскен
проекциялары:
° cos жəне ° sin
болады. ОХ осінің бағыты мен ешбір күш əсер етпейді (ауаның
кедергісін еске алмаймыз), сондықтан материалды нүктенің t
уақыттың ішінде жүрген жолының абсциссалар осіне түскен
проекциясы х=υ0t cosα болады.

27-чертеж.

ОУ осінің бағыты бойынша ауырлық күші əсер етеді. Егер

ауырлық күші болмаса, онда t уақыттың ішінде материалды нүкте
υ0tsinα биіктікке көтерілген болар еді. Осы ауырлық күштің
əсерінен нүкте жаңағы уақыттың ішінде мынадай шама төмен
м
түседі (мұнда 9,81 .
сек
Олай болса, қозғалушы материалды нүктенің ординатасы
болды.
Сонымен, іздеп отырған траекторияның параметрлік
теңдеулері:
,
.
2
Осы кейінгі екі теңдеуден параметр t-ні арылтсақ,
.
2
Бұл бізге белгілі параболаның теңдеуі.

97
 Түзудің бойымен радиусы а-ға тең шеңбер тайғанамай
дөңгелейтін болсын, сонда осы шеңберге бекітілген нүкте М бір
қисықты сызады. Міне осы қисықтың теңдеуін табу керек.
Айтылып отырған М нүктенің жасайтын геометриялық орнын
циклоида деп атайды.
Шеңбер дөңгелейтін түзуді ОХ осі үшін алайық;
координаталардың бас нүктесі үшін М нүктенің бастапқы
жағдайын алайық. t арқылы шеңбердің бұрылыс бұрышын
белгілейік (28-чертёж).

28-чертёж

Шеңбер түзудің бойымен тайғанамай дөңгелейтін

болғандықтан

Екінші жағынан:
sin sin
1 .
Сонымен, диклоиданың параметрлік теңдеулері
,
1 болады.
Төмендегі тендіктермен
, егер 0 1;
1, егер 1 2;
3 , егер 2 3;
0, егер 3 4;

98
 0, егер 0 1;
1, егер 1 2;
1, егер 2 3;
4 , егер 3 4;
берілген функцияны алайық. Мұның анықталу облысы [0,4]
сегменті болады.
Бұл параметрлік теңдеулердің геометриялық кескіні төбелeрі
(0,0), (0,1), (1,0), (1,1) нүктелерде жатқан квадраттың жиек
сызығы, яғни контуры болады.
Келтірілген мысалдардан параметр t-нің алуан түрлі
мағынасы болатынын байқаймыз, ол бұрыш та, доғаның
ұзындығы да, дерексіз сан да болуы мүмкін.

§ 11. Функцияның шегі туралы ұғым

1. Функциялық тəуелділікпен қатар функция шегі ұғымы да

математикалық анализдегі маңызды мəселелердің бірі болып
табылады.
у=f(х) функцияны қарайық. Егер осы функцияның аргументі х
а санына ұмтылса, онда функция да бір тиянақты шекке ұмтылуы
мүмкін. Функцияның шегі деп нені айтады, соған анықтама
берейік.
Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз ε санына сəйкес оң
саны табылып, айнымалы х-тің
| |
теңсіздігін қанағаттандыратын барлық мəндері үшін. |
| теңсіздігі орындала беретін болса, тұрақты А саны у=f(х)
функциясының аргументі а-ға ұмтылғандағы шегі деп аталады.
Біз мұны былай жазып көрсетеміз:
lim 5
f(х) функцияның х=а нүктесінде анықталмауы да мүмкін, бұл
нүктеде функцияның тиянақты мəні де болуы да мүмкін, бірақ ол
мəн b санына тең болмауы мүмкін,
Берілген анықтама бойынша айнымалы х өзінің шегі а-ға
шексіз жақын болған сайын, функция f(х) та b санына шексіз
жуық болады.
Мұнда тəуелсіз айнымалы х өзінің шегі а-ға қандай заң мен
ұмтылса да, функция f(х) əрқашанда бір ғана шекке ұмтылуға тиіс,

99
міне, жоғарыда тұжырымдалған анықтаманы немесе (5) теңдікті
осы мағынада түсіну керек.
Функция шегінің анықтамасындағы ε санын өз еркімізше
сайлап аламыз, ал δ саны осы ε саны бойынша сайланып алынады.
Егер
| |
теңсіздіктің орындалуынан мына теңсіздік | |
орындалса, онда осы кейінгі теңсіздік санынан артық əрбір ε
саны үшін де орындалады, яғни | | . Сондықтан, керек
болған жағдайда, кез келген оң ε санын берілген басқа оң саннан,
мəселен, бірден кіші етіп алуымызға əбден болады: алдын ала
берілген оң ε саны, міне, осы мағынада мейлінше аз делініп
аталады.
Алдын ала берілген ε>0 саны бойынша δ0 саны табылып,
мына теңсіздіктің
| |
орындалуынан келесі теңсіздік
| |
орындалатын болсын. Осы кейінгі теңсіздіктің мына теңсіздікті
| |
қанағаттандыратын барлық х-тер үшін орындалуы тіпті айқын,
мұнда δ≤δ. Сондықтан керек болған жағдайда ε санына тəуелді
осы δ санын берілген бір оң саннан кіші оң сандардың ішінен
іздейміз.
Бір мысал келтірейік. Егер мына f(х)=х2 функцияның
аргументі х→2, онда оның шегі 4-ке тең болатынын дəлелдейік.
Ол үшін кез келген оң ε санын алып, мына теңсіздіктің
| 4| (6)
орындалатынын дəлелдеуіміз керек.
(6) теңсіздік төмендегі қос теңсіздікпен
4 4
парапар. Бұл арадан
√4 √4 (7)
(7) теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: √4 ,
√4 интервалдың ішінде жатқан барлық х-тер үшін (6)
теңсіздік орындалатын болды. Егер δ саны үшін мына санды
√4 2 алсақ, онда төмендегі шарттың
| 2|

100
орандалуынан (6) теңсіздік орындалады. Ендеше берілген f(х)=х2
функцияның шегі аргумент х 2-ге ұмтылғанда 4-ке тең болатын
болды.
2. Енді мына шекті lim sin x табайық. Бұл шекті тамаша шек
x0 x
деп атайды.
lim 1. 8
Міне, осыны дəлелдейік. Ол үшін
радиусы R-ге тең дөңгелектің ішінен
<АОВ − сүйір бұрышты, АВ хорданы
жəне шеңберге оның А нүктесіндегі АС
жанаманы қарайық (29-чертёж). Сонда
∆ ауд. сектор
АОВауд. ∆АОСауд.
Егер <АОВ бұрыштың радиандық
өлшемін х арқылы белгілесек, онда
жаңағы теңсіздіктер мына түрге көшеді:
1 1 1
29-чертеж. ,
2 2 2
бұл арадан
, . 0 9
2
Кейінгі қос теңсіздіктің екі жағын sinх-ке бөліп, онан шыққан
нəтижені керісінше жазып табамыз:
1 ,
бұл арадан
0 1 , 0
2
немесе
0 1 2 .
2
Ал
2 2 .
2 2
(9) теңсіздікті еске алсақ, онда
2 2· .
2 2
Сонымен,

101
 0 1 .
Бұл арадан
1 | |
ε алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Осы ε саны
бойынша δ санын былай сайлап алайық: δ≤ε.
Сонда | 0| | | болғанда
1 .
Демек,
lim 1.
3. Функция шегінің басқа түрдегі анықтамасын келтірейік.
Егер айнымалы х мəндерінің кез келген тізбегі
, ,…, ,…
а санына жинақты болуынан, f(х) функцияның оған сəйкес
мəндерінің тізбегі
, ,…, ,…
b санына жинақты болса, онда b санын-у=f(х) функцияның
аргументі х, а-ға ұмтылғандағы шегі деп атайды.
Бұл анықтаманы Гейне анықтамасы деп атайды. Жоғарыда
берілген анықтамамен осы кейінгі анықтаманың бір-біріне
эквиваленттігін дəлелдейік.
Тұрақты в саны f(х) функцияның бірінші берілген анықтама
мағынасындағы шегі болсын. Онда алдын ала берілген оң
құнарсыз аз ε санына сəйкес δ=δ(ε) саны табылып, мына теңсіздік
| |
орындалысымен келесі теңсіздік
| | (10)
орындалады.
а санына жинақты төмендегі тізбекті
, ,…, ,…
қарайық. Сонда δ саны бойынша N=N(δ) саны табылып, осы N-
нен артық (п ≥ N) барлық п-дер үшін мына теңсіздік
| |
орындалады. Олай болса (10) теңсіздік бойынша келесі теңсіздік
| |
орындалады.

102
 Функция f(х), b санына екінші анықтама мағынасында
ұмтылатын болсын. Онда функция f(х), b санына бірінші анықтама
мағынасында да ұмтылатынын дəлелдейік.
Функция f(х), b санына бірінші анықтама мағынасында
ұмтылмайды деп ұйғарайық. Сонда алдын ала берілген оң ε
санына сəйкес δ=δ(ε) саны табылып, айнымалы x-тің қандай
болсын, ең болмағанда бір мəні х' үшін төмендегі теңсіздік
| |
орындалуға тиіс; онымен қабат біздің ұйғаруымыз бойынша мына
теңсіздік
| |
орындалу керек.
Мынадай тəртіппен

орналасқан жəне нольге ұмтылатын сандарының тізбегін

қарайық.
Біздің ұйғаруымыз бойынша
| | болғанда | | болады,
| | болғанда | | болады,
| | болғанда | | болады,
…………………..…………………………………….…
| | болғанда | | болады,
…………………..…………………………………….…
Сөйтіп, өз-өзінен мынадай теңсіздікті
| | , 0
қанағаттандыратын
, , ,… ,…
тізбек туды. Былайша айтқанда, ендеше екінші анықтама
бойынша f(хn), b санына ұмтылуы керек. Ал бұл мына
теңсіздіктерге
| |
қайшы келеді.
Міне, осы қайшылық айнымалы х тұрақты а санына
ұмтылғанда функция f(х) бірінші анықтама мағынасында b санына
ұмтылатынын дəлелдейді.
Бір мысал келтірейік: х sin . Бұл функция х=0 нүктеден
басқа х-тің барлық мəндерінде анықталған. Аргумент х нольге

103
ұмтылғанда бұл функцияның тиянақты шегі жоқ екенін
дəлелдейік. Ол үшін нольге жинақталымды төмендегі екі тізбекті
. қарастырайық
Сонда:
4 1
, 1.
2
Бұл арадан
, 1.
Демек, функция х sin оның аргументі нольге
ұмтылғанда тиянақты шекке ұмтылмайтын болды. Сондықтан
қарастырылып отырған функцияның х=0 нүктесінде шегі жоқ.
4. Аргумент х шектеулі а санына ұмтылғанда, функция f(x) не
+∞-ке, не −∞- ке ұмтылуы мүмкін. Міне, осы жағдайлардағы
функция шегінің анықтамаларын келтірейік. Егер алдын ала
берілген оң, соншама үлкен L санына сəйкес саны табылып, мына
теңсіздіктің |х−a|<δ орындалуынан келесі теңсіздік f(х)>L
орындалса, аргумент x шектеулі а санына ұмтылғанда функция
f(х) плюс шексіздікке ұмтылады дейміз. Бұл тұжырымдауды
математикалық жолмен былай жазып көрсетеміз:
lim ∞.
Егер алдын ала берілген теріс l санына сəйкес оң δ саны
табылып, мына теңсіздіктің |х−а|<δ орындалуынан келесі теңсіздік
f(x)<l
орындалса, аргумент х шектеулі а санына ұмтылғанда функция
f(х) минус шексіздікке ұмтылады дейміз жəне мұны былай жазып
көрсетеміз:
lim ∞.
Мына функцияның аргументі х бірге ұмтылғанда
функция шексіздікке ұмтылатынын дəлелдейік.
L алдын ала берілген аса үлкен сан болсын. Осы сан бойынша
δ санын былай сайлап алайық: .
Берілген анықтама бойынша мына теңсіздік
(11)
орындалуы керек. Бұл арадан
| 1| немесе | 1| (12)

104
 Сонымен, егер x (12) теңсіздікті қанағаттандыратын болса,
онда функция (11) теңсіздікті қанағаттандырады.
Аргумент х не +∞-ке, не −∞-ке ұмтылғанда функция шектеулі
санға ұмтылуы мүмкін. Бұл жағдайда функция шегінің
анықтамасын былай тұжырымдауға болады:
а) Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз ε санына сəйкес аса
үлкен оң N саны табылып, мына теңсіздікті х>N
қанағаттандыратын барлық х-тер үшін келесі теңсіздік
| |
орындалса, аргумент х плюс шексіздікке (х→+∞) ұмтылғанда
функция f(х) шектеулі b санына ұмтылады дейміз жəне мұны
былай жазып көрсетеміз:
lim .
б) Егер қандай болсын алдын ала берілген оң ε санына сəйкес
теріс N1 саны табылып, мына теңсіздікті х< N1 қанағаттандыратын
барлық х-тер үшін келесі теңсіздік
| |
орындалса, аргумент х минус шексіздікке ұмтылғанда (х→−∞),
функция f(х) шектеулі b санына ұмтылады дейміз. Мұны былай
жазып көрсетеміз:
lim .
Мысал үшін мына функцияны қарайық. Бұл
функцияның аргументі ∞-ке ұмтылсын, онда функцияның 1-ге
ұмтылатынын дəлелдейік.
ε алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Берілген
анықтама бойынша төмендегі теңсіздік
1 13
орындалуы керек. Бұл арадан
2
| 1|
немесе
2
| 1| ,
сондықтан
2
| | 1

105
 Бұл арадан
| | 1 . (14)
Сонымен, (14) теңсіздіктің орындалуынан (13) теңсіздік
орындалады. Олай болса,
1
lim 1.
1
Тағы да бір мысал қарайық: . Бұл функцияның
аргументі х шексіздікке ұмтылғанда (х→∞) функция -ге
ұмтылады. Міне, осыны дəлелдейік. ε – алдын ала берілген оң
құнарсыз аз сан болсын, онда анықтама бойынша мына теңсіздік
2 1 2
3 1 3
орындалуы керек. Бұл арадан
немесе .

-деп есептесек, онда 0. Олай болса, ,

немесе .

Егер былай деп ұйғарсақ, онда мына теңсіздікті

| | қанағаттандыратын барлық х-тер үшін келесі теңсіздік.
2 1 2
3 1 3
2x2  1 2
орындалады. Сондықтан lim  .
x 3 x  1
2
3

§ 12. Функцияның оң жақты жəне сол жақты шектері

Тəуелсіз айнымалы х өзінің шегіне оның оң жағынан

ұмтылғанда (мұны былай жазамыз: х→а + 0), функция f(х) бір
шекке, ал х өзінің шегіне оның сол жағынан ұмтылғанда (мұны
былай жазамыз: х→а— 0), жаңағыдан басқа екінші бір шекке
ұмтылуы мүмкін.
Мəселен, мынадай функцияны

106
 1
, егер ,
2
1 1
, егер 1
2 2
қарасақ, бұл функция үшін
1
lim 1, lim .
2
Сөйтіп, бұл функцияның аргументі ұмтылғанда ,
функцияның өзі екі түрлі шекке ұмтылатын болды.
Егер əрбір оң аз ε санына сəйкес δ саны табылып, мына
теңсіздіктің
, мұнда , орындалуынан келесі теңсіздік
| |
орындалса, b санын тəуелсіз айнымалы х тұрақты а санына
ұмтылғандағы f(х) функцияның сол жақты шегі деп атайды.
Мұны шартты түрде былай жазамыз:
lim .
Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз ε санына сəйкес δ=δ(ε)
саны табылып,

теңсіздіктер орындалғанда
| |
теңсіздігі орындала беретін болса, с санын аргументі а-ға
ұмтылғандағы f(х) − функциясының оң жақты шегі деп атайды.
Мұны былай жазып көрсетеміз:
lim .
Келтірілген мысалдағы функцияның оң жақты шегі 1-ге, сол
жақты шегі -ге тең.

§13. Функция шегінің қасиеттері

1. Мұнда біз ІІ-тараудың § 10 айтылған мəселелерді

функциялар жөнінде қараймыз.
а саны f(х) функцияның анықталу облысының шектік нүктесі
болсын.
Функцияның шегіне тəн келесі қасиеттерді дəлелдеуге
болады.

107
 1) Егер тəуелсіз айнымалы х, а санына ұмтылғанда, функция
f(х) b санына ұмтылса жəне b>А болса (мұнда А-тұрақты), онда
осы а санына өте жақын, бірақ оған тең емес х-тің мəндері үшін
функция f(х) төмендегі теңсіздікті
f(х)>A (15)
қанағаттандырады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін алдын ала берілетін оң ε санын
былай сайлап алайық: ε< b−А, бұл арадан,
b −ε > А.
Функция шегінің анықтамасы бойынша осы берілген ε саны
бойынша δ саны табылып,
| |
теңсіздік орындалысымен мына теңсіздік
| |
орындалуы керек. Ал кейінгі теңсіздік мынадай
(10)
қос теңсіздікпен парапарлығы бізге белгілі. х-тің а-ға өте жуық
мəндері үшін (16) теңсіздік орындалатын болды: олай болса х-тің
бұл мəндері үшін (15) теңсіздік сөзсіз орындалады.
Сонымен, теорема немесе қасиет дəлелденді.
Егер b<В болса, онда функция f(х) тəуелсіз айнымалы x-тің а
санына тым жуық мəндері үшін мына теңсіздікті f(х)<В
қанағаттандырады.
2) Егер тəуелсіз айнымалы х, а-ға ұмтылғанда, функция f(х)
шекке ұмтылса, онда х-тің а санына тым жуық мəндері үшін
функцияның өзі де оң болады егер функция теріс шекке ұмтылса,
онда функция да теріс болады.
3) Егер айнымалы х тұрақты а санына ұмтылғанда, функция
f(х) шектеулі b' санына ұмтылса, онда х-тің а-ға тым жуық мəндері
үшін функция шектелген болады, былайша айтқанда оның
абсолют шамасы бір тұрақты М санынан асып кетпейді, яғни
| | , мұнда | | .
Айтылып отырған қасиеттің дұрыстығы (16) теңсіздіктен-ақ
көрініп тұр.
4) Саны шектеулі функциялардың алгебралық қосындысының
шегі олардың шектерінің қосындысына тең.
Бұл қасиетті екі функция үшін дəлелдейік.
Айталық,
lim , lim ,

108
 онда
lim lim lim .
Міне, осыны дəлелдеу керек.
Теореманың шарттары бойынша мына теңсіздікті
| |
қанағаттандыратын барлық х-тер үшін келесі теңсіздіктер
| | , | | (17)
орындалу керек.
Мына теңбе-теңдікті

қарайық. Ал
| | | | | |.
(17) теңсіздіктерді еске алсақ,
| | .
2 2
Кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманың дұрыстығын
дəлелдейді.
5) Саны шектеулі функциялардың көбейтіндісінің шегі
олардың шектерінің көбейтіндісіне тең.
Айталық,
lim , lim ,
сонда
lim · lim · lim · .
Осыны дəлелдеу керек.
Теореманың шарттары бойынша алдын ала берілген оң
құнарсыз аз ε санына сəйкес δ саны табылып, мына теңсіздіктің
(х−а)<δ орындалуынан келесі тенсіздіктер
| | , | | (18)
| |
орындалады, мұнда М − оң тұрақты сан.
3) Қасиет бойынша мына теңсіздікті | |
қанағаттандыратын барлық x-тер үшін төмендегі теңсіздік
| | (19)
орындалуға тиіс.
Келесі теңбе-теңдікті

қарайық. Абсолют шама жөніндегі қаралып өткен теорема

бойынша

109
 | | | || | | || |.
(18) жəне (19) теңсіздіктерді еске алсақ,
| | .
2 2
Бұл теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді.
Осы дəлелденген теоремадан мына салдар келіп туады:
тұрақты санды шек таңбасының сыртына шығаруға немесе оның
ішіне еңгізуге болады, яғни
lim lim .
6) Екі функцияның бөліндісінің шегі олардың шектерінің
бөліндісіне тең (егер бөлгіш функцияның шегі нольге тең
болмаса).
Айталық,
lim , lim , 0
онда,
lim
lim .
lim
Теореманың шарты бойынша алдын ала берілген оң ε санына
сəйкес δ саны табылып мына теңсіздіктің | |
орындалуынан мына теңсіздік
| | немесе (20)
орындалады. Кейінгі теңсіздіктен мынаны табамыз
1 1 1

Бұл арадан мынадай қортындыға келеміз:

(а−δ, а+δ), аймақтың ішінде жатқан барлық х-тер үшін
функция шектелген, былайша айтқанда
| |
(21)
мұнда М − оң тұрақты сан.
Енді мына айырманы қарайық:
1 1
·
бұл арадан
1 1 1
| |.
| || |

110
(20) жəне (21) теңсіздіктерді еске алсақ, онда (а−δ, а+δ) аймақтың
барлық нүктелері үшін төмендегі теңсіздік орындалады:
1 1
| |
ε − оң құнарсыз аз сан, сондықтан
1 1 1
lim 22
lim
Енді бөліндіні мына түрде жазуға болады:
1
· . 23
(23) теңдіктің оң жағын екі функцияның көбейтіндісі деп
қарауға болады. Ендеше оған (5) қасиетті қолданамыз, сонда
1
lim lim · lim .
(22) теңсіздікті еске алып табамыз:
lim
lim .
lim
Сонымен, теорема дəлелденді.
Біркелкі функцияның шегі туралы төмендегі теореманы
дəлелдейік.
7) а берілген біркелкі f(х) функцияның анықталу облысының
шектік нүктесі болсын жəне бұл сан х-тің барлық мəндерінен
үлкен болсын. Сонда, егер үдеме функция f(х) жоғары, жағынан
шектелген болса, яғни
f(х)≤М,
онда тəуелсіз айнымалы х, а санына ұмтылғанда айтылып отырған
функцияның шектеулі шегі болады.
Функция f(х) жоғарғы жағынан шектелгендіктен, оның өз
анықталу облысында қабылдайтын мəндерінің жиыны жоғарғы
жағынан шектелген жиын болып табылады. Сондықтан жиынның
дəл жоғарғы шекаралығы болады, оны біз L арқылы белгілейік.
Жоғарғы шекаралықтың қасиеті бойынша оң ε саны қаншама
шама аз болса да функцияның анықталу облысында жатқан жəне
а санынан кіші х' мəн (х'<а) үшін, төмендегі теңсіздік:

орындалуға тиіс. Функция f(х) үдеме болғандықтан, х>х болғанда

f(х) > f(x’) болады. Ендеше
111
 .
Екінші жағынан
.
Сөйтіп тəуелсіз айнымалы х-тің а санына аса жақын мəндері
үшін, функция f(х) келесі теңсіздікті

немесе
| | қанағаттандырады.
Кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманың дұрыстығын
дəлелдейді.
Осы дəлелденген теорема біркелкі кеміме функция үшін де
дұрыс болатындығын оқушылардың өздері де дəлелдей алады.
2. Функцияның ең үлкен жəне ең кіші шектері туралы бір екі
ауыз сөз айта кетейік.
Тəуелсіз айнымалы х тұрақты а санына ұмтылғанда f(х)
функцияның тиянақты шегі болмағанымен, осы а санына
жинақталымды жеке , …, ,… тізбектер үшін мына
шектің lim f ( xn ) болуы мүмкін: бұл шекті бөлімше шек деп
n

атайды.
Функцияның бөлімше шектерінің ішінен ең үлкенін жəне ең
кішісін табуға болады; бұларды былай белгілейміз:
lım , lim .
Функцияның тиянақты шегі болу үшін оның ең үлкен шегі
мен ең кіші шегінің өзара тең болуы қажетті жəне жеткілікті.

§14. Үздіксіз функциялар

1. Алдымен функцияның нүктедегі үздіксіздігі туралы ұғымға

тоқтаймыз. Бұл ұғым функцияның шегі туралы ұғыммен біте
қайнасып жатқан ұғым.
(а, b) интервалында анықталған бірмəнді у=f(х) функцияны
қарайық. хо (а, b) интервалының бір тиянақты нүктесі болсын.
Сонда,
lim 24
теңдік орындалса, у= f(х) функцияны (а, b) интервалының хо
нүктесінде үздіксіз деп атайды.

112
 Сонымен, былай болатын болды: тəуелсіз айнымалы х
тұрақты хо санына ұмтылғанда f(х) функцияның шегі оның хо
нүктесіндегі мəніне тең болса, f(х) функциясы хо нүктесінде
үздіксіз функция деп аталатын болды.
Функция шегінің анықтамасы бойынша (24) теңдік мына
теңсіздіктермен
| | , (25)
| | (26)
парапар. Бұдан функцияның нүктедегі үздіксіздігі туралы екінші
анықтама шығады.
Егер алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес оған
жəне хо нүктесіне тəуелді δ=δ(ε,хо) саны табылып, (26)
теңсіздіктің орындалуынан (25) теңсіздік орындалса, онда y=f(х)
функцияны (а, b) интервалының хo нүктесінде үздіксіз деп
атайды.
(25) теңсіздік
(27)
қос теңсіздікпен, ал (26) теңсіздік
(28)
қос теңсіздікпен парапарлығы белгілі.
(28) теңсіздік ОХ осінде жатқан , интервалды,
яғни х нүктесінің аймағын, ал (27) теңсіздік ОУ осінде жатқан
, интервалды, яғни f(хo) нүктесінің аймағын
кескіндейтіні де өткен материалдардан белгілі.
Осыларды еске алып, функцияның нүктедегі үздіксіздігі
туралы үшінші анықтаманы беруге болады.
Егер алдын ала берілген оң ε саны қаншама аз болса да оған
сəйкес δ саны табылып, хо нүктесінің кішкентай ,
аймағына ОУ осінің бойында жатқан уо=f(хo) нүктесінің
кішкентай , аймағы сəйкес келсе, онда у=f(х)
функция (а, b) интервалдың хo нүктесінде үздіксіз деп аталады.
Бұл үшінші анықтама функцияның үздіксіздігінің
геометриялық мағынасын да көрсетеді. Атап айтқанда, мəселе
былай:

113
 30-чертёж

у=f(х) функциясының графигін қарайық та у=f(хо)−ε, у=f(хо)+ε

түзулерді жүргізейік (түзулер ОХ осіне параллель). Сонда, бұл
түзулер жазықтықта ені 2ε-ге тең жолақ жасайды (30-чертёж). Бұл
, жолақ қаншама енсіз болса да, яғни оң ε
саны қаншама аз болса да, оған сəйкес оң δ саны табылып,
,
аймағының ішінде жатқан барлық х-терге сəйкес ординаталар
у=f(х) ені 2ε-ге тең жолақтың ішінде жатады.
Мысал үшін мына у=х3 функцияны қарайық. Бұл
функцияның анықталу облысы (−∞,∞) интервалы болатыны жəне
оның графигі бізге белгілі.
Осы функцияның х=0 нүктесінде үздіксіздігін дəлелдейік.
Алдын ала берілетін оң ε саны үшін -ді алайық. Берілген
3
анықтама бойынша функция у=х мына х=0 нүктесінде үздіксіз
болу үшін келесі теңсіздік
| | (29)
орындалуы керек. Бұл арадан | | немесе | | .
Кейінгі теңсіздікті былай жазсақ та болады:
| | (30)
Сонымен, жəне (30) теңсіздік орындалысымен (29)
теңсіздік те орындалады. Олай болса функция у=х3 мына х=0
нүктесінде үздіксіз.
Енді х−х0 айырманы h арқылы белгілейік, яғни h=х−хo. Бұл h-
ты аргумент x-тің хо нүктесіндегі өсімшесі деп атайды. Бұл арадан
х=хо+h. Онда
114
 .
Бұл айырманы аргумент өсімшесіне сəйкес функцияның
өсімшесі деп атайды. Бұдан кейін (25) жəне (26) теңсіздіктер мына
түрге көшеді:
| | , (31)
| | (32)
Бұл арадан функцияның үздіксіздігіне төртінші анықтаманы
беруге болады.
Егер хo нүктедегі аргументтің шексіз аз өсімшесіне,
функцияның шексіз аз өсімшесі сəйкес келсе, яғни h нольге
ұмтылғанда (h→0), өсімше f(хo+h)−f(xo) да нольге ұмтылса,
y=f(х) функцияны (а, b) интервалдың хo нүктесінде үздіксіз деп
атайды.
Егер у=f(х) функциясы (а, b) интервалдың əрбір нүктесінде
үздіксіз болса, онда бұл функцияны (а, b) интервалында үздіксіз
деп атайды.
х (а, b) интервалының кез келген нүктесін көрсететін болсын,
яғни а<х< b. Енді функцияның интервалындағы үздіксіздігінің
анықтамасын былай тұжырымдауға болады.
Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз ε саны бойынша оған
жəне х-ке тəуелді оң δ=δ(ε,х) саны табылып, (32) теңсіздіктің
орындалуынан (31) теңсіздік орындалса, у=f(х) функцияны (а, b)
интервалында үздіксіз деп атайды.
Функцияның нүктедегі үздіксіздігін тағы да былай анықтауға
болады.
Егер (а, b) интервалында жатқан кез келген
, ,… ,…
тізбектің хо санына жинақталымды болуынан, функцияның оған
сəйкес мəндерінің мына тізбегі
, ,…, ,…
санына жинақталымды болса, яғни lim f ( xn )  f ( xo ) ,
n

онда у=f(х) функцияны (а, b) интервалының xo нүктесінде үздіксіз

деп атайды.
Мұны Гейне анықтамасы дейді. Бастапқы берілген екі
анықтаманы Коши ұсынған.
2. Егер
lim ,

115
былайша айтқанда, кез келген оң мейлінше аз ε санына сəйкес δ>0
саны табылып, мына

теңсіздікті қанағаттандыратын барлық х-тер үшін келесі теңсіздік

| |
орындалса, у=f(х) функцияны хo нүктесінің оң жағынан үздіксіз
дейді.
Егер lim f ( x )  f ( xo  0 )  f ( xo ) болса, былайша
x  xo 0

айтқанда, кез келген оң құнарсыз аз ε саны бойынша δ>0 саны

табылып, мына

теңсіздікті қанағаттандыратын барлық x-тер үшін төмендегі

теңсіздік
| |
орындалса, онда у=f(х) функцияны xo нүктесінің сол жағынан
үздіксіз дейді.
Енді функцияның сегменттегі үздіксіздігінің анықтамасын
берейік.
Егер функция сегменттің əрбір ішкі нүктесінде үздіксіз болса
жəне х=а нүктесінің оң жағынан, ал х=b нүктесінің сол жағынан
үздіксіз болса, у=f(х) функцияны [а, b] сегментінде үздіксіз деп
атайды.

§15. Элементар функциялардың үздіксіздігі

1. Элементар функциялардың үздіксіздігіне көшпестен бұрын

келесі үш теореманы дəлелдейік.
а) Жалпы саны шектеулі үздіксіз функциялардың алгебралық
қосындылары үздіксіз функция болады.
Бұл теореманы екі функция үшін дəлелдейік. f(х) жəне- φ(х) −
(а, b) аралығында берілген жəне осы аралықта үздіксіз
функциялар болсын, xo−(а, b) аралығының бір тиянақты нүктесі
болсын. Берілген екі функцияның қосындысын Ғ(х), арқылы
белгілейік: Ғ(х) = f(х) + φ(х).
Теореманың шарты бойынша
lim , lim .
функциялар шектерінің (4) қасиеті бойынша

116
 lim lim lim lim
.
Теорема дəлелденді.
б) Жалпы саны шектеулі үздіксіз функциялардың көбейтіндісі
үздіксіз функция болады.
Бұл теореманы да екі функция үшін дəлелдейміз.
f(х) пен φ(x) (а, b) аралығында үздіксіз функциялар болсын
хо(а, b) аралығының тиянақты нүктесі болсын. Бұл екі
функцияның көбейтіндісін Ғ(х) арқылы белгілейік:
.
Теореманың шарттары бойынша
lim , lim .
Функциялар шектерінің (5) қасиеті бойынша,
lim lim · lim · lim
.
в) Егер бөлгіш функция нольге тең болмаса, екі үздіксіз.
функцияның бөліндісі үздіксіз функция болады.
f(х) пен φ(x) функциялары (а, b) аралығында анықталған жəне
осы аралықта үздіксіз функциялар болсын. xo(а,b) аралығының
тиянақты нүктесі болсын. Сонда теореманың шарттары бойынша
lim , lim .
Берілген функциялардың бөліндісін Ғ(х) арқылы белгілейік:
. 0
Функциялар шектерінің қасиеттері бойынша
lim
lim lim .
lim
Функция f(х)=х тəуелсіз айнымалы x-тің əрбір мəні үшін
үздіксіз болады.
Алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε саны бойынша δ санын
былай сайлап алайық: δ≤ε.
Сонда х-тің |х−хо|<δ теңсіздікті қанағаттандыратын барлық
мəндері үшін төмендегі теңсіздік
| | | |
орындалады. Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы функцияның
х=х0 нүктесінде үздіксіздігін көрсетеді.

117
 Функция f(х)=хп (п − оң бүтін сан) аргумент x-тің кез келген
мəні үшін үздіксіз болады.
Бұл функцияны мына түрде жазуға болады:
· … .
рет
Мұнда көбейткіштердің əрқайсысы үздіксіз функция.
Сондықтан (б) теорема бойынша функция f(х)=хп үздіксіз.
Функция f(х)=с (мұнда с = const) үздіксіз.
.
n
Функция f(х)=ах (мұнда п − оң бүтін сан, а тұрақты сан)
аргумент х-тің кез келген мəні үшін үздіксіз.
Бүтін рационал функция

аргумент x-тің əрбір мəні үшін үздіксіз. Бұл теореманың

дұрыстығы осының алдында айтылған теоремалардан көрініп тұр.
Бөлшек рационал функция

бөлімін нольге айналдырып жібермейтін x-тің əрбір мəні үшін

үздіксіз болады. (b) теореманы қолданып, осы теореманың да
дұрыстығын дəлелдеуге болады.
Бүтін рационал жəне бөлшек рационал функциялар үздіксіз
болғандықтан, олардың шектерін, немесе шектік мəндерін табу
үшін тəуелсіз айнымалының шегін қою керек (əрине, мұнда
бөлшектің бөлімі нольге айналып кетпесе).
Функция f(х) = sinx аргумент x-тің əрбір мəні үшін үздіксіз
болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін тəуелсіз айнымалы х-ке
еркімізше h өсімше береміз. Сонда функцияның бұған сəйкес
өсімшесі
2
sin sin 2
2 2
болады.
Бұл арадан
| | 2 ,
2
өйткені
2
1.
2
118
 Екінші жағынан (9) формула бойынша
| |
2 2· | |.
2 2
Ендеше
| | | |.
Алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε саны бойынша δ санын
былай сайлап алайық: δ≤ε. Сонда | | болғанда
| |
болады.
cos функцияның үздіксіздігі де дəл осылай
дəлелденеді. Функция мына (мұнда
n – бүтін сан) нүктелерден басқа нүктелердің барлығында үздіксіз.
Сол сияқты функция мына (мұнда
п − бүтін сан) нүктелерден басқа нүктелердің барлығында
үздіксіз.
Бұл теоремаларды дəлелдеу үшін (b) теореманы қолдану
керек.
Функция f(х)−ах тəуелсіз айнымалы х-тің əрбір мəні үшін
үздіксіз болады.
Аргумент х-ке еркімізше өсімше h-ты берейік, сонда
функцияның оған сəйкес өсімшесі
∆ 1
болады.
Бұл арадан
|∆ | | | | || 1|.
Кез келген оң мейлінше аз ε саны бойынша δ саны табылып,
мына | | теңсіздіктің орындалуынан келесі теңсіздік
| 1|
| |
орындалады. Ендеше
| |
Кейінгі теңсіздіктің орындалуы f(х)=ах көрсеткіштік
функцияның үздіксіздігін дəлелдейді.
Алдыңғы теоремаларға сүйеніп, x-тің əрбір а>0 жəне а≠1 мəні
үшін y=1оgах функцияның да үздіксіздігін дəлелдеуге болады.
Мұны оқушылардың өздеріне тапсырамыз.

119
 §16. Күрделі функцияның үздіксіздігі

Ғ(х) = f[φ(x)] күрделі функцияны қарайық. Функция и=φ(х),

(а, b) аралығында анықталсын, ал функция f(и), (с, d) аралығында
берілсін. Күрделі функцияның анықтамасы бойынша айнымалы х,
(а, b) аралығында өзгергенде, айнымалы и (с,d) аралығында өзгеру
керек, оның сыртына шықпауы керек.
Енді осы күрделі функция туралы келесі теореманы
дəлелдейік.
Теорема. Егер и = φ(х) функциясы, (а, b) аралығының хo
нүктесінде үздіксіз болса, ал f(и) функциясы (с,d) аралығының xo-
ге сəйкес иo = φ(xo) нүктесінде үздіксіз болса, онда күрделі
функция Ғ(х) = f[φ(x)] хo нүктесінде үздіксіз болады.
ε – кез келген оң мейлінше аз сан болсын. Осы ε саны
бойынша δ санын мына теңсіздік Δи<δ орындалатындай жəне
нүкте ∆ , , аралығының ішінде жататындай етіп сайлап
алайық. Сонда теореманың шарттары бойынша
| ∆ | (33)
Берілген оң h саны мейлінше аз болады, сондықтан | | жəне
нүктесі. (а, b) аралығының ішінде жатады. Олай болса,
теореманың шарттары бойынша
| | (34)
Енді мына айырманы алайық:
.
Мұны былай жазуға болады:
∆
(33) жəне (34) теңсіздіктерді еске алайық. Сонда, егер | |
болса:
| | .
Сонымен, теорема дəлелденді.
Егер функциялар f(и) жəне φ(х) бүкіл осьтің бойында
анықталған жəне үздіксіз болса, онда дəлелденген теореманы
қысқаша былай тұжырымдауға болады: үздіксіз функцияның
үздіксіз функциясы да үздіксіз болады.
Мəселен күрделі функция sin үздіксіз, өйткені мына
функциялар sin жəне үздіксіз. Күрделі функция
cos sin , бұл да үздіксіз, өйткені мына функциялар
cos , sin , барлық жерде үздіксіз.

120
 §17. Үзілісті функциялар

1. (а,b) аралығында анықталған у=f(х) функцияны қарайық. хo

(а, b) аралығының шектік нүктесі болсын жəне бұл нүкте
аралықтың өзіне жататын болсын. Егер үздіксіздік шарты, яғни
мына теңдік
lim
орындалмаса, онда xo нүктені f(х) функцияның үзіліс нүктесі деп
атайды, ал функцияның өзін хo нүктесінде үзілісті функция деп
атайды:
Үздіксіздік шарты қай уақытта орындалмайды деген сұраққа
былай жауап беруге болады: егер xo нүктесінде f(х) функцияның
шектеулі шегі болмаса, нүкте f(х) функцияның анықталу
облысына жатпаса, xo нүктесінде f(х) функцияның шегі
болғанымен, бірақ ол шек осы нүктедегі функцияның мəніне, яғни
мына f(хo) санға тең болмаса, онда үздіксіздік шарты
орындалмайды.
Үзіліс нүктелерін бірнеше типке бөлуге болады.
а) Егер (а, b) аралығының xo нүктесінде f(х) функцияның оң
жақты жəне сол жақты шектері бар болса, яғни
lim , lim
жəне бұл шектер өзара тең болмаса: 0 0 , онда
xo нүктені f(х) функцияның бірінші тектес үзіліс нүктесі деп
атайды.
Мысал келтірейік:
1
, егер ;
2
1 1
, егер 1.
2 2
Бұл функцияның анықталу облысы − сегмент [0,1]. Осы
сегменттің нүктесін қарайық. Келтірілген функция бізге
бұрыннан белгілі функция. Қаралып отырған функцияның оң
жақты жəне сол жақты шектерін тапқан болатынбыз:
1
lim ; lim 1
2
Сонымен, берілген функция үшін 0 0 .

121
 Ендеше [0,1] сегметінің
нүктесі қаралып отырған функция-
ның бірінші тестес үзілісті нүктесі
болатын болды. Бұл функцияның
графигі 31-чертёжде көрсетілген.
Енді мынадай
1
1
функцияны қарайық, мұндағы а −
тұрақты сан. Осы функцияның х а
31-чертёж
санына ұмтылғандағы шегін
табайық:
1
lim lim 1,
1
1
lim lim 1.
1
Сонымен, берілген функция үшін 0 1, 0
1, яғни 0 0 . Демек, а нүктесі қаралып отырған
функцияның бірінші тектес үзіліс нүктесі болады.
Мына | 0 0 | айырманың абсолют шамасын
f(х) функцияның хo нүктесінде кенет өзгерісі дейді.
Келтірілген мысалдарда функциялардың кенет өзгерістері -ге
жəне 2-ге тең.
Кейде функцияның үзіліс нүктелері бүтін аралықтарды
құрады. Мəселен, Дирихле функциясын қарайық:
1, егер рационал сан болса,
0, егер иррационал сан болса.
Бұл функцияның анықталу облысы бүкіл ось (−∞,∞). хо − осы
аралықтың кез келген нүктесі болсын. Бұл арада екі жағдай болу
мүмкін: 1) хо − рационал сан, 2) хо − иррационал сан. 1-жағдайда
f(х0)=1. Осы рационал нүктенің тым жақын маңайында толып
жатқан шексіз көп иррационал нүктелері бар, ал бұл нүктелерде
f(х)=0, сондықтан |f(хo)−f(хo)|=1. 2) жағдайда f(хo)=0. Осы
иррационал хo нүктеге өте жақын сансыз көп рационал нүктелер
бар, бұл нүктелерде f(х) = 1, сондықтан xo нүктесінің кішкентай

122
аймағында |f(хo)−f(х)|=1. Ендеше, Дирихле функциясы үшін
(−∞,∞) интервалдың əрбір нүктесі үзіліс нүктесі болатын болды.
Егер f(хo−0)=f(хo +0) болса, онда xo нүктесі f(х) функцияның
үзіліс нүктесі болмайды, қайта үздіксіздік нүктесі болады.
Егер аргумент х xo-ге ұмтылғанда, f(х) функцияның шектеулі
шегі болса, яғни
lim ,
бірақ xo нүктесі қаралып отырған функцияның анықталу
облысына жатпаса, онда хo нүктесі f(х) функцияның үзіліс нүктесі
болады.
Көмекші Ғ(x) функцияны келесі сəйкестік заңмен құрайық:
, егер ,
, егер .
Ғ(х) жəне f(х) − əртүрлі функциялар, өйткені олардың
анықталу облыстары əртүрлі.
f(х) функцияның бүкіл анықталу облысында оған көмекші
функция Ғ(х) тең жəне бұл кейінгі функция х=а нүктесінде
үздіксіз.
Көмекші, Ғ(х) функцияны f(х)
функцияның үздіксіздігі бой-
ынша жалғасы деп атайды.
Бұл жағдайда xo жойыла-
тын үзіліс нүктесі деп аталады.
Егер функция f(х) анықталу
облысы көрсетілмей аналити-
калық формуламен берілсе
32-чертеж жəне x-тің орнына бірден xo-ді
қойғаннан формула өзінің
мағынасын жоғалтса, бірақ функцияның шектеулі шегі lim f ( x )
x x o
болса, онда үздіксіздік жалғасуы принципін қолданып, мына
lim f ( x ) шекті f(хo) санына тең деп, яғни lim f ( x )  f ( xo )
x xo x  xo
есептеу керек.
Мəселен, мына функцияны қарайық, Бұл
функцияның графигі 32-чертёжде көрсетілген.
Егер осы функциядағы аргумент x-тің орнына бірден нольді
қойсақ, функция өзінің мағынасын жоғалтады, бірақ 1.

123
Сондықтан 0 − жойылатын үзіліс нүктесі болып табылады. Егер
үздіксіздік жалғасуы принципін қолданып, f(0)=1 деп ұйғарсақ,
онда функция мына x=0 нүктесінде үздіксіз болады.
2. Егер f(х) функцияның xo нүктесінде оң жақты я болмаса сол
жақты, айта берсе тіпті ешқандай тиянақты шегі болмаса, онда хо
нүктені қаралып отырған функцияның екінші тектес үзіліс нүктесі
деп атайды.
Мəселен, мына sin функцияны қарайық. Аргумент х
мəндерінің келесі екі тізбегін қарайық:
1 1 1 1
, , ,…, ,…
2 3
1 1 1 1
, , ,…, ,…
2 4 6 2
Бірінші тізбектің жалпы мүшесі ол п шексіздікке
ұмтылғанда нольге ұмтылады, яғни lim 0 жəне
1
lim sin lim sin 0

Екінші тізбектің жалпы мүшесі , п шексіздікке

ұмтылғанда, ол да нольге ұмтылады. Ал
1
lim sin lim sin 2 1.
2

33-чертёж

Сонымен, sin функцияның тиянақты шегі жоқ. Ендеше

нүкте x=0 қаралып отырған функцияның екінші тектес үзіліс
нүктесі болып табылады.
Бұл функцияның графигі 33-чертёжде көрсетілген.

124
 Енді мына sin функцияны қарайық. Бұл функцияның
графигі 34-чертёжде көрсетілген жəне оның анықталу облысы
бүкіл сан осі (−∞, ∞).
Бұл қаралып отырған
функция х=0 нүктесінде
үздіксіз, өйткені.
1
sin | |.
Кейінгі теңсіздіктен мына-
дай қортындыға келеміз:
1
lim sin 0.
Егер бастапқы бір
сəйкестік заңмен берілген
34-чертёж
қандай болсын функция бір
нүктеде анықталмай қалса
(мəселен, қарастырып отырған екі функция сияқты), онда
қосымша шартпен бұл функцияның осы ерекше нүктеде
анықталуын толықтыруға тура келеді. Мысалы, sin
функциясын х = 0 ерекше нүктеде былай анықтаймыз:
y=0
Осылай толықтырғаннан кейін қарастырып отырған функция
жаңағы ерекше нүктеде үздіксіз болу керек. Ол үшін оның оң
жақты жəне сол жақты шектері бар болып, өзара тең болуы керек.
Осы ерекше нүктедегі функцияның мəнін жаңағы айтылып
отырған шектерге теңеп функцияның ондағы үздіксіздігін
қамтамасыз етеміз.
Сөйтіп, мына sin функцияны былай анықтауға
болады:
1
sin , егер болса
0, егер болса.
3. Бірінші жəне екінші тектес үзіліс нүктелерден басқа,
функцияның мəнін шексіздікке айналдырып жіберетін үзіліс
нүктелері де болуы мүмкін. Мəселен, мына функцияны
алсақ, бұл функция х=1 жəне х=−1 нүктелерде шексіздікке

125
айналып кетеді. Бұл функцияның графигі 35-чертёжде
келтірілген.
4. (а, b) аралығында біркелкі үдеме у=f(х) функцияны
қарайық.
Бұл функция жөнінде келесі
теорема орын алады: Біркелкі
үдеме жəне кеміме функциялар-
дың үзілісі тек бірінші тектес
қана үзіліс болады.
Бұл теореманы былай дəлел-
деуге болады; (а, b) аралығынан хo
нүктені алайық жəне бұл а санына
тең болмасын. (а, b) аралығының
осы хo нүктесінің сол жағында
жатқан бөлігі үшін §13 тағы (7)
қасиетті, яғни біркелкі үдеме
функцияның шегі турасындағы
теореманы қолданамыз. Сонда
35-чертеж. функция үдемелі болғандықтан,
мына теңсіздік х<хо өзінің
артынан мына f(x)≤ f(хo) теңсіздікті ертеді. Олай болса мына шек
lim
əрқашан да бар.

Дəл осы сияқты мына шектің де

lim
барлығын дəлелдеуге болады.

§18. Үздіксіз функциялардың негізгі қасиеттері

1. Математикалық анализде зерттелінетін, тексерілетін жəне

тəжірибеде қолданылатын функциялар көбінесе үздіксіз
функциялар болады. Үзілісті функциялармен істес болу жағдайы
өте сирек болады. Үздіксіз функциялар үзілісті функцияларда жоқ
қасиеттерге ие болады.
Бұл қасиеттерді зерттеу, тексеру үздіксіз функцияларды
математикалық анализдің өзіне жəне жаратылыстану ғылымы
істеріне қолдану мəселелерін көп жеңілдетеді.

126
 (а, b) аралығында анықталған у=f(х) функцияны қарайық.
Функцияның көрсетілген аралықта қабылдайтын мəндерінің
жиыны шектелген (шекараланған) жиын болса, у=f(х) функцияны
(а,b) аралығында шектелген функция дейді.
Шектелген функция үшін келесі теорема орын алады:
Теорема. Егер f(х) функциясы (а, b) аралығында шектелген
болса, онда бұл функцияның дəл жоғарғы жəне дəл төменгі
шекаралықтары бар.
Осы келтірілген теореманы дəлелдеу үшін I тараудағы §7
қараңыздар.
f(х) функцияның (а, b) аралығындағы дəл жоғарғы
шекаралығын М арқылы, дəл төменгі шекаралығын т арқылы
белгілейік жəне мұны былай жазайық:
sup , in .
, ,
Сонда (а, b) аралығындағы барлық x-тер үшін төмендегі
теңсіздік орындалады:
.
I тараудың §7 айтылған жиынның дəл жоғарғы
шекаралықтары туралы қасиеттер осы М жəне т сандарына да
тəн. Дегенмен оларды еске түсіріп кетейік.
Алдын ала берілген оң ε саны қаншама аз болса да (а, b)
аралығынан ең болмағанда бір нүкте х табылып, осы нүктедегі
функцияның мəні төмендегі теңсіздікті

қанағаттандырады.
Мəселен, [0,2π] сегментінде анықталған sin функцияны
қарайық. Бұл функцияның осы сегменттегі дəл жоғарғы
шекаралығы 1-ге тең, ал дəл төменгі шекаралығы 1-ге тең.
Функцияның графигіне көңіл аударыңыздар.
Функцияның дəл жоғарғы шекаралығымен дəл төмендегі
шекаралығының айырмасын, яғни М − т айырманы, оның (а, b)
аралығындағы тербелісі деп атайды, оны былай белгілейді:
.
2. Енді үздіксіз функциялардың негізгі қасиеттеріне көшейік.
Бұл қасиеттерді келесі теоремалар арқылы тұжырымдаймыз.
1-теорема. Егер f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз
болса, онда ол осы сегментте шектелген де болады.

127
 Келтірілген теореманы дəлелдеу үшін оған қарсы ұйғарайық,
атап айтқанда, [а, b] сегментінде функция f(х) шектелмеген
болсын. Онда осы сегменттің ішінде жатқан ең болмағанда бір
нүктесі табылып, осы нүктедегі функцияның мəні төмендегі
теңсіздікті
| |
қанағаттандырады. Мұнда Мп − оң, соншама үлкен сан.
n-ге 1, 2, 3, 4, 5,... мəндерді беріп келесі тізбекті құрамыз:
, , ,…, ,… (35)
Бұл тізбек [а, b] сегментінің, ішінде жатқан тізбек. Сондықтан
осы тізбектің барлық элементтерінен тұратын жиын шектелген
жиын. Олай болса, бұл жиынның ең болмағанда бір шектік ξ
нүктесі болады жəне осы шектік нүкте сегменттің өзіне жатады.
Шектік нүкте ξ, [а, b] сегментіне жататын болғандықтан, бұл
нүктеде функция f(х) үздіксіз, яғни алдын ала берілген оң
құнарсыз аз ε санына сəйкес δ саны табылып, мына (ξ − δ, ξ + δ)
аймақтың ішінде жатқан барлық х нүктелер үшін келесі теңсіздік
| | (36)
орындалуға тиіс.
Екінші жағынан (35) тізбек ξ санына жинақталымды
болғандықтан, осы тізбектің барлық мүшелері бір номерден
бастап (ξ − δ, ξ + δ) аймақтың ішінде жатады. Ол нүктелер үшін
біздің ұйғаруымыз бойынша
| | | | .
Бұл кейінгі теңсіздіктің орындалуы (36) теңсіздікке қайшы
келеді. Ендеше біздің ұйғаруымыз дұрыс емес.
Сонымен, теореманың дұрыстығы дəлелденеді.
Дəлелденген теорема тек сегмент үшін дұрыс та, ал интервал
үшін дұрыс болмай қалуы мүмкін. Мəселен, (0,1) интервалында
анықталған функцияны қарайық. Бұл функция өзінің
(0,1) анықталу облысында шектелген болып табылмайды, себебі
тəуелсіз айнымалы х нольге жақындаған сайын берілген
функцияның шамасы кез келген қандай болса да оң саннан асып
кетеді.
2-теорема. Егер f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз
болса жəне сегменттің ұштарындағы қабылдайтын мəндерінің
таңбалары əртүрлі болса, онда [а, b] сегментінің бойында
жатқан, функцияны нольге айналдыратын ең болмағанда бір с
нүктесі табылады.
128
 Бұл теореманы Кошидің бірінші теормасы дейді. Енді соның
дəлелдеуіне келейік.
Теореманың шарттары бойынша [а, b] сегментінің
ұштарындағы функцияның қабылдайтын f(а) жəне f(b) мəндерінің
таңбалары əртүрлі. Айталық, f(а)<0, ал f(b)>0 болсын.
[а, b] сегментін нүктесімен қақ бөлейік. Сонда сегменттің
осы қақ ортасында, яғни нүктесінде, f(х) функцияның нольге
айналуы мүмкін, онда теорема дəлелденді.
Егерде 0, онда мына , , , сегменттердің
біреуінің ұштарындағы. f(x) функцияның қабылдайтын мəндерінің
таңбалары əртүрлі болады. Айталық, былай болсын
0, 0. Бұл сегментті , арқылы белгілейік. Сонда
сегмент , мына [а, b] сегментінің ішінде жатады жəне оның
ұзындығы
, , 0.
2
, сегментін қақ бөлеміз. Сонда нүктесіндегі
функцияның мəні не оң, не теріс. Егер осы мəн теріс болса, онда
, сегментінің оң жақ жартысын аламыз жəне оны ,
арқылы белгілейміз.
Сонымен,
, , .
2
, сегментін тағы да қақ бөлеміз, мұның нəтижесінде
мына қатыстарға
, , .
2
келеміз.
Осы процесті одан əрі шексіздікке дейін соза берсек, онда осы
операцияның нəтижесінде бірінің ішінде бірі жатқан саны шексіз
сегменттер тізбегі
, , , , , ,…, , ,…
келіп шығады. Бұл сегменттердің сол ұштарындағы f(х) функция
мəндерінің таңбасы теріс те, ал оң ұштарындағы мəндерінің
таңбасы оң, яғни
0, 0.

129
Мұнымен бірге айтылып отырған сегменттердің ұзындықтары n
шексіздікке ұмтылғанда
0.
2
Кантор аксиомасы бойынша
lim lim жəне .
Теореманың шарттары бойынша f(х) функциясы [а, b]
сегментінде үздіксіз. Сондықтан Гейне анықтамасы бойынша
lim 0,
lim 0.
Сонымен, бір жағынан f(с)≤0, екінші жағынан f(с)≥0 олай
болса, f(с)= 0. Теорема дəлелденді.
Бұл теореманың геометриялық мағынасы былай: егер үздіксіз
функцияны кескіндейтін қисық ОХ осінің үстіңгі жəне астыңғы
жағында жатқан нүктелер арқылы өтетін болса, онда ол ОХ
осін қиып өтеді (36-чертёж).
3-теорема. Егер f(х) функциясы [а,
b] сегментінде үздіксіз болса жəне
f(а)=А, f(b) = В болса, онда функ-
ция f(х) осы А мен В-нің арасында
жатқан барлық сандарды қабыл-
дайды.
Бұл тұжырымдалған теореманы
Кошидің екінші теоремасы дейді.
36-чертёж А санын В санынан кіші деп
ұйғарайық: А<В. С саны А мен Б-
нің арасында жатқан кез келген саны болсын: А<С<В.
Енді мынадай тендікпен φ(х)=f(х)−С анықталған көмекші φ(x)
функцияны құрайық. Функция f(х), [а, b] сегментінде үздіксіз
болғандықтан, көмекші функция φ(x) да осы сегментте үздіксіз
жəне
0, 0.
Сонымен көмекші функция φ(х) осының алдындағы Кошидің
бірінші теоремасының барлық шарттарын қанағаттандыратын
болды. Ендеше [а, b] сегментінің бойында с нүктесі табылып, осы
нүктеде 0. Бұдан
.
Теорема дəлелденді.

130
 Бұл теоремаға мынадай геометриялық мағына беруге болады:
егер f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз болса, онда осы
функцияны кескіндейтін геометриялық орын жазықтықта
тұтас жатқан f(а) жəне f(b) ординаталар ұштарын
біріктіретін қисық болып табылады.
4-теорема. Егер f(х) функциясы хo нүктесінде үздіксіз болса
жəне f(хo) нольге тең болмаса, онда осы хo нүктесінің белгілі бір
аймағында жатқан барлық х-тер үшін f(х)-тің таңбасы f(хo)-дің
таңбасымен дəл келеді.
f(х) функциясы xo нүктесінде үздіксіз болғандықтан, кез
келген оң мейлінше аз ε санына сəйкес δ саны табылып, мына
(х−а)<δ теңсіздіктің орындалуынан келесі теңсіздік
| |
орындалады.
Айталық, 0, болсын. ε-ның осы мəніне
сəйкес δ-нің мəнін δ1 арқылы белгілейік. Сонда мына ,
аймақтың ішінде жатқан барлық х-тер үшін төмендегі теңсіздік
| |
2
немесе
,
2 2
бұл арадан
орындалады.
Мына , сандардың таңбасы оң, сондықтан (хo−δ,
хo+δ) интервалдың ішінде жатқан барлық x-тер үшін f(х)
функцияның да таңбасы оң болады.
Егер f(х)<0 болса, онда дəлелдеуді − f(х) функция үшін
жүргіземіз.
5-теорема. Егер [а, b] сегментінде анықталған f(х)
функцияның дəл жоғарғы шекаралығы М болса M  sup f ( x ) ,
a ,b 
онда [а, b] сегментінің бойында жатқан хо нүктесі табылып,
оның кішкентай аймағындағы функцияның дəл жоғарғы
шекаралығы осы М санына тең болады.
Бұл теорема Вейерштрастың үздіксіз функциялар жайындағы
бірінші теоремасы деп аталады.

131
 Теореманы дəлелдеу үшін [а, b] сегментін қақ бөлеміз. Сонда
сегменттің екі жартысының біреуінде функцияның дəл жоғарғы
шекаралығы М-ге тең болады. Міне, осы жартыны [а1, b1] арқылы
белгілейік. Егер функцияның дəл жоғарғы шекаралығы
жартылардың екеуінде де болатын болса, онда [а1, b1] үшін
олардың кез келгенін аламыз. Сонымен,
sup , .
, 2
Енді [а1, b1] сегментін қақ бөлеміз. Сонда жаңағыдай [а1, b1]
сегментінің екі жартысының біреуінде функцияның дəл жоғарғы
шекаралығы М-ге тең болады. Міне, осы жартыны [а1, b1] арқылы
белгілейміз. Сөйтіп,
sup , .
, 2
Бұл процесті одан əрі шексіздікке шейін созсақ, онда бірінің
ішінде бірі жатқан саны шексіз сегменттер тізбегі пайда болады:
, , ,
Бұл сегменттердің ұзындықтары n шексіздікке ұмтылғанда,
0 мұнымен бірге
sup , 1,2, … .
,
Кантор аксиомасы бойынша осы сегменттердің барлығына
бірдей ортақ бір, тек бір ғана, х0 нүктесі болады, яғни
.
Кез келген оң құнарсыз аз δ санын алайық жəне [а, b]
сегментінің ішінде толығымен жатқан (хo−δ, xo+δ) аймақты
қарайық. Номер п шексіздікке ұмтылғанда, ап жəне bп xo-ге
ұмтылады, сондықтан δ саны бойынша N саны табылып, осы N
санынан артық барлық n-дер (п≥М) үшін төмендегі теңсіздіктер
,
орындалуға тиіс. Осы кейінгі теңсіздіктерден мынадай қоры
тындыға келеміз: сегмент [ап, bп] толығымен ( ,
аймағының ішінде жатады.
Ендеше
sup sup sup .
, , ,
Бұл арадан δ саны қаншама аз болса да,
sup .
,

132
 Теорема дəлелденді.
6-теорема. Егер f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз
болса, онда ол осы сегментте өзінің дəл жоғарғы жəне дəл
төменгі шекаралықтарын қабылдайды, Басқа сөзбен айтқанда,
үздіксіз функцияның [а, b] сегментінде қабылдайтын мəндерінің
ішінде ең үлкені жəне ең кішісі бар.
Бұл теореманы Вейерштрастың үздіксіз функциялар
жайындағы екінші теоремасы дейді.
Тұжырымдалған теореманы дəлелдеу үшін [а, b] сегментінің
бойында жатқан хо жəне х'о нүктелердегі f(х) функцияның мəндері
М-ге жəне т-ге тең болатындығын, яғни
,
дəлелдеу керек, мұнда
, inf .
, ,
Мұны дəл жоғарғы шекаралық үшін дəлелдейік.
, сегментінің бір тиянақты нүктесі болсын.
Теореманың шарттары бойынша бұл нүктеде функция f(х)
үздіксіз. Олай болса, алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына
сəйкес δ>0 саны табылып, , аймақтың ішінде
жатқан барлық х-тер үшін келесі теңсіздік
| |
немесе

орындалады.
Осы кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз:
саны f(х) функцияның , аймағындағы
жоғарғы шекаралығы, ал М оның дəл жоғарғы шекаралығы.
Ендеше

жəне
.
Бұл арадан
0 .
Екі тұрақты санның айырмасы бір жағынан
нольден артық, екінші жағынан кез келген оң құнарсыз аз ε
санынан кіші. Олай болса,
0 немесе .
Сонымен, теорема дəлелденді.

133
 Үзілісті функция үшін Вейерштрастың екінші теоремасы
дұрыс болмайды. Мəселен, [0,2] сегментінде берілген келесі
функция
1,
, егер
1 2,
3 , егер
осы сегментте өзінің ең үлкен мəнін қабылдамайды.
Бұл келтірілген функция
[0,2] сегментінің 1 нүк-
тесінде үзілісті (37- чертёж).
7-теорема. Егер f(х) функ-
циясы [а, b] сегментінде
үздіксіз болса жəне тұрақты
болмаса, онда бұл сегменттің
бейнесі де сегмент болады.
37-чертёж Функция f(х), [а, b] сег-
ментінде үздіксіз болғандық-
тан, 1-інші теорема бойынша f(х) функцияның мəндерінің жиыны
(сегменттің бейнесі) шектелген жиын болады. Вейерштрастың
екінші теоремасы бойынша f(х) өзінің дəл жоғарғы шекаралығы
М-ді жəне төменгі шекаралыры т-ді қабылдайды. Демек, [а, b]
сегментінде функцияның қабылдайтын мəндерінің жиыны [т, М]
сегментін құрады.
Сөйтіп, ОХ осі бойында жатқан [а, b] сегменті үздіксіз f(х)
функция көмегімен ОУ осінде жатқан [т, М] сегментіне
бейнеленетін болды.
[а, b] сегментінің бойында жатқан х0 жəне х0' нүктелері үшін
f(xo) = М, f(xo') = т. Сондықтан [т, М] сегментінің ұштары [а, b]
сегментінің бейнесіне жатады.
Кошидің екінші теоремасы бойынша [т, М] сегментінің
ішінде жатқан əрбір С(т<С<М) нүкте [а, b] сегментінің бойында
жатқан бір ξ нүктесінің бейнесі болып табылады, яғни f(ξ) = С.
Сонымен, [т1М] сегменттің əрбір нүктесі аргумент x-тің ең
болмағанда бір мəнінің бейнесі болатын болды. [а, b] сегментінің
ешбір нүктесі [т, М] сегменттің сыртында жатқан нүктеге
бейнеленбейді. Ендеше [а, b] сегментінің бейнесі [т, М] сегменті
болады.

134
 Егер f(х) функциясы [а, b]
сегментінде тұрақты болса, онда т =
М жəне [т, М] сегменті нүктеге
айналады.
Егер [а, b] сегментіндегі үздіксіз
у=f(х) функцияның графигін ОУ
осіне проекцияласа, онда осы
проекциялардың жиыны [т, М]
сегментті құрады (38- чертёж).
[т, М] сегменттің бір нүктесінде
[а, b] сегментінің бір немесе
38-чертёж
бірнеше, тіпті шексіз көп нүктесі
сəйкес келуі мүмкін.
8-теорема. Егер у=f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз,
біркелкі үдемелі болса жəне f(а) = m, f(b) − М болса, онда [т, М]
сегментінде анықталған бірмəнді, үздіксіз жəне біркелкі үдемелі
бастапқы берілген функцияға кері функция х=φ(у) болады.
7-теорема бойынша [а, b] сегментінің бейнесі [т, М] сегмент
болады. Осы [т, М] сегменттен у=уо санды алып (m≤yo≤М) x-тің
сəйкес мəнін табайық. Берілген f(х) функцияға Кошидің 2-
теоремасын қолдансақ: f(х0)=у0, мұнда (а≤х0≤b). Функция f(х)
үдемелі болғандықтан, мұндай х0 нүкте біреу-ақ болу керек. Кері
функцияның анықтамасы бойынша осы х0 саны у0 нүктесіндегі
оның бір ғана мəні x0=φ(y0) болуы керек. Бұл арадан
, .
Сонымен, бастапқы берілген у=f(х) функцияға кері жəне
бірмəнді х=φ(у) кері функцияның біркелкі үдемелігін дəлелдейміз.
Ол үшін [т, М] сегментінен мына теңсіздікті у1<у2
қанағаттандыратын екі у1 жəне у2 мəнді алайық. х-тің бұларға
сəйкес мəндері х1=φ(у1) мен х2=φ(y2) болсын.
Бізге х2>x1 болатындығын дəлелдеу керек. Егер x1>x2 болса,
онда бастапқы берілген у=f(х) функция үдеме болғандықтан,
у1=f(х1)>f(х2)=у2 болу керек. Ал бұл теңсіздік мына берілген у1<у2
шартқа қайшы келеді. Олай болса,
.
Сөйтіп, кері функция х=φ(у) біркелкі үдемелі болатын болды.
Енді х=φ(у) кері функцияның [т, М] сегментінде үздіксіздігін
дəлелдейік. Тағы да [т, М] сегментінен у=у0 санын алайық, кері
функцияның бұған сəйкес мəні: х0=φ(у0).

135
 ε − алдын ала берілген оң мейлінше аз сан болсын. Оның
аздығы сондай, аймақ (х0−ε, х0+ε) түгелінен [a, b] сегментінің
ішінде жатады. Сонда
.
Бастапқы берілген функция у=f(х) біркелкі үдемелі
болғандықтан, мына теңсіздік

орындалуға тиіс.
Келесі теңсіздік

орындалатындай етіп δ>0 санын ε саны бойынша сайлап алайық.

Сонда (у0−δ, у0+δ) аймақтың ішіндегі барлық у-тер үшін
төмендегі қос теңсіздік

орындалады. Енді осы кейінгі теңсіздікті қанағаттандыратын

мəндерден кері функцияны алсақ, сонда

немесе функциялар f(х), φ(у) бір-біріне өзара кері болғандықтан,

кейінгі теңсіздік мына түрге көшеді:

немесе
| | | |
Міне, бұл теңсіздіктің орындалуы х=φ(у) кері функцияның уо
нүктесінде үздіксіздігін дəлелдейді.
Осы кері функцияның т жəне М нүктелеріндегі үздіксіздігі
дəл осылай дəлелденеді, тек , , ,
аймақтардың орнына мына , , , жəне
, , , аралықтарын алуға тура келеді.
Сонымен, кері функцияның [т, М] сегментіндегі
үздіксіздігі дəлелденді.
Бұл теореманы біркелкі кеміме функция үшін де дəлелдеуге
болады.
Дəлелденген теоремаға сүйеніп, мына у=ах көрсеткіштік
функцияға кері у=lgах логарифмдік функцияның үздіксіздігі
туралы қорытынды жасай аламыз.
9-теорема. Егер f(х) функция [а, b) сегментінің ішінде
жатқан х0 нүктесінде үздіксіз болса, онда осы нүктедегі оның
тербелісі нольге тең болады, яғни 0.

136
 Алдын ала берілген оң мейлінше аз ε саны бойынша δ санын
сайлап алып, мына , аймақты қарайық.
Вейерштрастың бірінші теоремасы бойынша ,
аймағында f(х) функцияның дəл жоғарғы шекаралығы М, дəл
төменгі шекаралығы т болады. f(х) функциясы х0 нүктесін,
үздіксіз болғандықтан, жаңағы сайланып алынған ,
аймағындағы барлық x-тер үшін келесі теңсіздік

2 2
орындалады. Бұл теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз:
саны f(х) функцияның , аймағындағы
жоғарғы шекаралығы, ал саны оның төменгі
шекаралығы. Сондықтан
,
2
,
2
бұл арадан
, олай болса 0.
Теорема дəлелденді.
10-теорема. Егер f(х) функциясы [а, b) сегментінде үздіксіз
болса, онда əрбір алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε саны
бойынша δ>0 санын тауып, [а, b) сегментін саны шектеулі,
əрқайсысының ұзындығы δ санынан аспайтын ұсақ сегменттерге
бөлуге болады жəне осы ұсақ сегменттердің əрқайсысындағы
функцияның тербелісі ε санынан кіші болады.
Бұл тұжырымдалған теореманы Кантордың бірінші
теоремасы деп атайды.
Мұны дəлелдеу үшін 9-теоремаға сүйенуге тура келеді.
2. [а, b] сегментінде берілген у=f(х) функцияның осы
сегменттегі тербелісін біз былай анықтадық:
,
мұнда
, inf .
, ,
Егер , ", ,
сегментінің кез келген екі нүктесі болса,
онда , "
, сондықтан
" .
Екінші жағынан оң ε саны қаншама аз болса да
137
 , "
2 2
бұл арадан
° " .
Ендеше ω мына f(х')−f(х") айырманың дəл жоғарғы
шекаралығы:
sup "

"
немесе
sup| " | болады.

"
10-теореманы былай дəлелдеуге де болады. Теоремаға қарсы
[а, b) сегментін саны шектеулі, ұзындықтары δ санынан кіші,
əрқайсысындағы функцияның тербелісі ε санынан кіші
болатындай етіп ұсақ сегменттерге бөлуге болмайды деп
ұйғарайық. Енді [а, b] сегментін қақ бөлейік. Сонда бұл
сегменттің ең болмағанда бір жартысы үшін біздің ұйғаруымыз
орындалуға тиіс. Осы жартыны [а1, b1] арқылы белгілейік. [a1,b1]
сегментін тағы да қақ бөлеміз. Сонда бұл сегменттің де ең
болмағанда бір жартысы үшін біздің ұйғаруымыз орындалады.
Осы жартыны [а2, b2) деп белгілейік. Міне, осы процесті
шексіздікке дейін созсақ, сонда бірінің ішінде бірі жатқан
төмендегі сегменттер тізбегі:
, , , , … , н, н , …
келіп шығады. Бұлардың əрқайсысы үшін біздің ұйғаруымыз
орындалады жəне . Кантор аксиомасы бойынша,
осы сегменттердің барлығына бірдей ортақ жалғыз ғана х0 нүктесі
болады, яғни 1,2, … . Теореманың шарттары
бойынша осы х0 нүктесінде функция f(х) үздіксіз. Сондықтан
алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес δ саны
табылып, , аймағындағы барлық нүктелер үшін
келесі теңсіздік орындалады:
| . |
2
х' жəне х'' мына , аймақтың кез келген екі
нүктесі болсын. Сонда алдыңғы өткен теңсіздік бойынша бұл
нүктелер үшін төмендегі теңсіздіктер орындалады.
138
 | | , | | .
2 2
Сондықтан да
| " | | " | | . |
2 2
Екінші жағынан, егер п соншама үлкен болса, онда барлық
сегменттер [ап, bп] бір номерден бастап ,
аймағының ішінде жатады. f(х) функцияның [ап, bп] сегментіндегі
тербелісі
sup | " |
,
болады да,
sup | " | sup | " |
н, н
Біздің ұйғаруымыз бойынша f(х) функцияның [аn, bn]
сегментіндегі тербелісі ε санынан артық болу керек еді. Бірақ олай
болмай шықты, қайшылық теореманы дəлелдейді.
Функцияның нүктедегі үздіксіздігінің анықтамасын бергенде
əрбір алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε саны бойынша
сайланып алынатын δ саны жалғыз ε-ға ғана тəуелді емес, сол
қаралып отырған нүктеге де тəуелді. Бұл арада мына сұрақ тууы
мүмкін: берілген ε бойынша аралықтың барлық нүктелеріне
жарамды δ санын табуға бола ма?
Егер əрбір алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес
δ>0 саны табылып, х пен х0 (а, b) аралығының қай жерінде жатса
да мына теңсіздіктің
| |
орындалуынан келесі теңсіздік
| |
орындалса, онда f(х) функцияны (а, b) аралығында бірқалыпты
үздіксіз деп атайды.
Бұл жағдайда δ саны тек ε санына ғана тəуелді болады жəне х0
нүктенің бəріне бірдей жарайды.
Бірқалыпты үздіксіздік, функцияның сəйкес екі мəнінің бір-
біріне жуықтық дəрежесін берілген бағаға жеткізу үшін
аралықтың барлық бөліктерінде аргументтің əрбір екі мəнінің бір-
біріне жуықтық дəрежесі бар бағамен сипатталынатынын
көрсетеді. Сондықтан функцияның берілген аралықтағы
бірқалыпты үздіксіздігін былай анықтауға болады.

139
 Егер алдын ала берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес тек
осы ε-ға ғана тəуелді δ саны табылып, [а, b] аралығының мына
теңсіздікті
| "|
қанағаттандыратын кез келген екі х' жəне х" нүктелері үшін
төмендегі теңсіздік
| " |
орындалса, онда f(х) функцияны (а, b) аралығында бірқалыпты
үздіксіз дейді.
Функция (а, b) аралығының барлық нүктелерінде үздіксіз
болғанымен, онда ол бұл сегментте бірқалыпты үздіксіз болмауы
мүмкін.
11-теорема. Егер f(х) функциясы [а, b] сегментінде үздіксіз
болса, онда ол бұл сегментте бірқалыпты үздіксіз болады.
Бұл теореманы Кантордың екінші теоремасы дейді. Берілген
оң ε саны бойынша бірқалыпты үздіксіздіктің анықтамасындағы
теңсіздік орындалатындай етіп δ санын табуға болмайды деп,
теоремаға қарсы ұйғарайық. Онда қандай болмасын δ>0 санын
алсақ та [а, b] сегментінің бойында жатқан, мына теңсіздікті
| "|
қанағаттандыратын екі х' жəне х" нүктелер табылады жəне бұл
нүктелердегі функцияның мəндері келесі теңсіздікті
қанағаттандыруға тиіс.
| " |
Нольге ұмтылатын мына сандардың
, ,… ,… 0
тізбегін қарайық. Осының алдында айтылған пікір бойынша əрбір
саны үшін [а, b] сегментінен мына теңсіздікті
| " | н, 1,2, …
қанағаттандыратын екі х' жəне х" нүктелер табылады, ал бұл
нүктелердегі функцияның мəндері төмендегі теңсіздікті
| | (37)
қанағаттандырады.
Сонымен екі тізбек құрылады:
, ,…, ,…,
, ,…, ,…,
бұлардың екеуі де [а, b] сегментінің бойында жатады. Сондықтан
Больцано-Вейерштрасс теоремасы бойынша олардың ең
болмағанда біреуінің шектік нүктесі болады. Бұл шектік нүктені

140
х0 арқылы белгілейік. Номер п аса үлкен болғанда, х'n мен х"п-нің
айырмасының абсолют шамасы құнарсыз аз болады, ендеше мына
, аймақтың ішінде жоғарыда келтірілген екі
тізбектің шексіз көп мүшелері жатады. Нүкте х0, [а, b] сегментіне
жататын болғандықтан, бұл нүктеде қаралып отырған функция
f(х) үздіксіз. Олай болса, берілген əрбір оң ε саны үшін δ>0 саны
табылып, мына теңсіздікті | | қанағаттандыратын,
немесе бəрібір, мына , аймақтың ішінде жатқан
барлық х-тер үшін келесі теңсіздік
| | (38)
орындалады.
Екінші жағынан жоғарыдағы екі тізбектің мүшелері мына
теңсіздіктерді
| | ,| | (39)
қанағаттандыруы керектігін біз жоғарыда айттық, ал бұл
тізбектердің мүшелері үшін (37) теңсіздік орындалады.
Енді келесі теңбе-теңдікті
"
қарайық. Бұл арадан
| н | | | | |
(38) жəне (39) теңсіздіктерді еске алсақ, онда
| . |
2 2
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы (37) шартқа қайшы
келеді. Ендеше біздің ұйғаруымыз дұрыс емес. Теорема
дəлелденді.

Жаттығулар

Келесі функциялардың облысын табу керек:

1. √4 √9 . Жауабы: [−3,3].
2. √ 3 . Жауабы: , 1.
3. ln . Жауабы: [0,4]; [4,+∞].
4. √5 . Жауабы: [−∞,5].
5. √ 9. Жауабы: [3,∞], [−∞,−3].
6. √2 . Жауабы: [−1,2].
√
7. sin 2 . Жауабы: бұл формула ешқандай
функцияны анықтамайды.

141
 Мына функциялардың графиктерін құрыңдар:
8. .
1
1
9. .
1
10. sin .
Нұсқау. Алдымен ХОУ координаталар жазықтығында мына у=х, у=sin x
екі функцияның графиктерін құру керек; ол графиктерді пунктир арқылы
сызса да болады. Содан кейін құрылған графиктердің ординаталарын қосу
керек.
11. 2 cos .
12. sin .
2 4 егер ∞ 2;
13. 3 " 2 0;
4 " 0
2 4 егер 1;
14. " 1 1;
3 2 " 1.
15. sin sin .
16. cos .
17. Гейне анықтамасына сүйеніп, мына функцияның х нольге
ұмтылғанда шегі жоқ екенін дəлелдеу керек.
18. Мына функция аргументі х плюс шексіздікке
ұмтылғанда -ге ұмтылатынын дəлелдеу керек.
Шек анықтамасына сүйене отырып, функциялардың шектерін табу
оңай емес. Сондықтан, функциялардың шектерін табу үшін анықтамадан
тыс басқа тəсілдерді де қолдануға тура келеді.
Кейбір есептерді шығару үшін мына екі формуланы пайдалану тиімді
болады:
√ √ ·
√ √ · √ √ √ √
√ √ ·
√ √ √ √ · √ 1 √
Төмендегі функциялардың шектерін табу керек.
1 √
19. lim .
1 √
Нұсқау. (В) формуланы қолдану керек. Сонда
1 √ √
lim lim .
1 √
√
√ 1 sp
20. lim . Жауабы: .
√ 1 rq

142
 √1 2 1 4
21. lim Жауабы: .
√2 9
5 15
22. lim . Жауабы:
√1 √1 2
sin 2 sin sin
23. lim Жауабы: sin .
2
24. lim 1 . Жауабы:
2
√2 cos 1 1
25. lim . Жауабы:
1 tg 4

26. lim Жауабы:

27. lim 1 3 tg . Жауабы:
sin
28. lim . Жауабы:
sin
29. Мына функцияның егер 0 болса, оң жақты жəне
сол жақты шектерін табу керек.
Жауабы: , 0.
30. Мына функцияның х=4 нүктесіндегі үздіксіздігін
дəлелдеу керек.
31. Мына функцияның
1
2 , егер 3,
3 5
2, егер 3.
х=3 нүктенің сол жағынан үздіксіз, оң жағынан үзілісті екенін дəлелдеу
керек.
32. Мына функцияның
1
3 , егер 2
2 3
3,25, егер 2
үзіліс тегін зерттеу керек.

143
 Екінші бөлім
БІР АЙНЫМАЛЫ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

IV ТАРАУ
ТУЫНДЫ ЖƏНЕ ДИФФЕРЕНЦИАЛ

§1. Туынды ұғымына келтіретін есептер

1. Дифференциалдық есептеудің тууына себеп болған

тəжірибелік есептердің бірі − берілген қисыққа оның кез келген
нүктесінде жанама жүргізу есебі. Көп ғасырлар бойы бұл есептің
шешуі табылмай келді. Дифференциалдық есептеудің негізгі
ұғымдары − туынды, дифференциал тағы басқаларының тууы
жəне онан əрі қарай дамуы геометрияның, физиканың,
механиканың жəне техниканың алуантүрлі есептерін шығарумен
тығыз байланысты болды.
Берілген қисыққа оның кез келген нүктесінде жанама жүргізу
есебін шығару үшін, жанама деп нені айтады, соған анықтама
беру керек.
Жазықтықта жатқан бір үздіксіз (К) қисық сызықты қарайық.
Осы қисықтың бойында жатқан, қозғалмай бір жағдайда болатын
М нүктені жəне үнемі қисықтың бойымен
қозғалып, бір орында болмайтын N
нүктені алайық (39-чертёж).
Осы, М жəне N екі нүкте арқылы
қисыққа қиюшы жүргізейік. Сонда нүкте
N қисықтың бойымен М нүктесіне қарай
қозғалғанда, қиюшы МN түрлі
жағдайларда болады (мəселен МN1).
Нүкте N қисықтың бойымен М нүктесіне
ылғи жуықтай берсе, онда бара-бара
қиюшы МN белгілі бір тиянақты
жағдайға, мəселен АВ жағдайына келуі
мүмкін.
Егер қиюшының алғашқы жағдайы
мен «ақырғы жағдайының» (мəселен, АВ
жағдайындағы) арасындағы бұрышты β
39-чертёж арқылы белгілесек, онда осы бұрыш бара-

144
бара нольге ұмтылған болар еді. Бұл бұрыштың нольге ұмтылуы
N нүктесінің М нүктесіне оның қай жағынан ұмтылатындығына
тəуелді емес. Осы АВ түзуін МN қиюшының шектік жағдайы деп
атайды.
Қозғалмалы нүкте N қисықтың бойымен М нүктесіне түйісуге
ұмтылғандағы МN қиюшының шектік АВ жағдайын (К) қисыққа
оның М нүктесінде жүргізілген жанама деп атайды.
Сөйтіп, біздің жанама деп отырғанымыз түзудің бойында
жатқан жəне жанау нүкте деп аталатын нүкте арқылы өтетін түзу
болды.
Берілген қисыққа жанаманы қалай құру керек, міне, енді
соған келейік.
ХОУ жазықтығында жатқан, y=f(х) теңдеумен берілген
үздіксіз қисықты қарайық. Мұнда
f(х)−(а,b) аралығында анықталған
жəне осы аралықта үздіксіз функция.
Қисықтың бойында жатқан М(х, у)
нүктені жəне оған жақын N(х+Δх,
у+Δу) нүктені алайық та (кейінгі N
нүктені М нүктесінің қай жағынан
алса да болады), олар арқылы қисыққа
қиюшы жүргізейік (40-чертёж).
40-чертёж
Мұнда М(х, у) жанау нүктесі болып
есептеледі.
Жазықтықтағы берілген екі нүкте арқылы өтетін түзудің
теңдеуін құру аналитикалық геометриядан белгілі. Міне, осыны
еске алып, айтылып отырған қиюшының теңдеуін құрамыз:
У
∆ ∆
немесе бұл арадан
∆
У . (1)
∆
Мұндағы X, У − ақпа координаталар, ал х, у жанау нүктесінің
координаталары (бұлар берілген сандар).
∆
қатынасы бұрыштың тангенсін береді, яғни
∆
∆ ∆
tg .
∆
Бұл арадан tg β үшбұрыштың қабырғаларына тəуелді емес,
олардың қатынасына ғана тəуелді екенін байқаймыз.

145
 Қисыққа оның берілген нүктесінде жүргізілетін жанаманың
анықтамасына сүйеніп, киюшының (1) теңдеуінен жанаманың
теңдеуіне көшуге болады: егер N нүктесін қисықтық бойымен М
нүктесіне шексіз жақындатсақ, онда қиюшы MN өзінің шектік
жағдайы МН жанамаға ұмтылады. Олай болса берілген қисыққа,
оның М (х,у) нүктесінде жүргізілген МН жанаманың теңдеуі
∆
У lim . 2
∆ ∆
болады.
Бұл арадан
∆ ∆
tg lim tg lim lim 3
∆ ∆ ∆ ∆
болатындығы айқын.
Сонымен, қисыққа оның берілген нүктесінде жанама жүргізу
мəселесі екі шексіз аз шама (Δу пен Δх-тің) қатынасының шегін
табуға əкеп соқты.
2. Осындай шекті табуға келтіретін тағы да бір мысалды
физика саласынан қарайық.
Айталық, материалды нүкте М түзудің бойымен козғалатын
болсын. Осы М нүктенің бастапқы О нүктесінен қашықтығын S
арқылы белгілесек (41-чертёж), онда бұл қашықтық уақыт t-нің
функциясы болып табылады: s=f(t). Осы кейінгі теңдеуді М
нүктесінің қозғалыс заңы деп атайды.

41-чертеж

М нүктесінің берілген t мезгілдегі жылдамдығын табу керек.

Ол үшін t мезгілден t+Δt мезгілге көшеміз. Осы мезгілдің ішінде
М нүктесінің жүрген жолының ұзындығы
∆ ∆
болады. Мұнда ∆ мына f(t) функцияның өсімшесін сипаттайды.
Кейінгі теңдіктің екі жағын Δt-ге бөліп, нүктенің t мезгілден t+Δt
мезгілге дейінгі уақыттың ішіндегі орта жылдамдығын табамыз:
∆
.
∆
Егер тексеріліп отырған қозғалыс бірқалыпты болмаса, онда
Δt-нің өзгеруіне байланысты -да өзгереді жəне мұнда былай:
неғұрлым Δt аз болған сайын, солғұрлым υ шама нүктенің t
146
мезгілдегі жылдамдығын жақсы сипаттайды. Олай болса,
материалды М нүктенің t мезгілдегі жылдамдығы деп нольге
ұмтылғандағы орта жылдамдықтың ұмтылатын шегін айтады.
Сөйтіп, М нүктесінің t мезгілдегі жылдамдығы υ былай
анықталатын болды:
Δ Δ
lim lim lim 4
∆ ∆ Δ Δ
Сонымен, бұл есеп те нольге бірдей ұмтылушы екі шаманың
(Δs пен Δt-нің) қатынасының шегін іздеуге əкеп соқты.

§ 2. Туынды

1. Өткен параграфта қаралған есептің екеуі де мазмұндары əр

түрлі болғанымен бір амалға əкеп соқты, атап айтқанда,
функцияның өсімшесі мен оның аргументінің өсімшесінің
қатынасының шегін табуға келтірді.
(а, b) аралығында анықталған бірмəнді үздіксіз у=f(х)
функцияны қарайық. Егер біз (а, b) аралығының х нүктесінен
x+Δx нүктесіне көшетін болсақ, онда функция у=f(х) мынадай
өсімше Δу=f(х+Δх) −f(x) алған болар еді.
Тəуелсіз айнымалы х-тің өзгеруіне байланысты y-тің шамасы
қалай өзгеретінін байқау үшін, у=f(х) функцияның өсімшесі мен
сол өсімшені туғызып отырған Δх өсімшесін салыстыруымыз
керек; міне, осы мақсатпен төмендегі қатынасты
∆ ∆
. 5
∆ ∆
зерттейміз. Бұл қатынас у=f(х) функцияның, х шамасы
өсімшесінің бірлігіне есептелген орта өсімшесін көрсетеді; ал бұл
есептеу Δx-тің тиянақты мəніне тура келгенімен, оның түрлі
мəндерінде түрліше болады. Сондықтан алдымызға қойып
отырған мəселені бірмəнді етіп шешу үшін Δx-тің мəнін бірыңғай
принцип негізі бойынша сайлап алуымыз керек.
Егер біздің мақсатымыз x нүктесіне көршілес, оған жуық
жатқан нүктелердегі f(х) функцияның өзгерісін зерттеу болса,
онда (5) қатынас у=f(х) функцияның «өзгергіштік» өлшеуіші
болып табылып, біздің тілегімізді қанағаттандырған болады;
неғұрлым Δx-тің абсолют шамасы аз болса, (5) қатынас у=f(х)
функцияның мына |∆ |, |∆ | кесіндісіндегі «орта
өзгергіштігін» солғұрлым дұрыс сипаттайды.

147
 х нүктесіне көршілес, оған жуық жатқан нүктелердегі у=f(х)
функцияның өзгергіштігін сипаттау үшін Δx-ті нольге ұмтылып
(Δx→0) (1) қатынастан шек аламыз; егер осы шек бар болатын
болса, онда ол шекті у=f(х) функцияның х нүктесіндегі туындысы
деп атайды да, былай белгілейді:
∆ ∆
lim lim 6
∆ ∆ ∆
(Бұл символ оқылады: «игрек штрих» немесе «эф штрих х-
тен»). у=f(х) функциясы (а, b) аралығында үздіксіз болғандықтан,
аргумент х-тің өсімшесі Δх нольге ұмтылғанда функцияның оған
сəйкес өсімшесі Δу-те нольге ұмтылады.
Сонымен, у=f(х) функцияның х нүктесіндегі туындысы деп,
Δх нольге ұмтылғандағы (5) қатынастың, яғни функцияның
өсімшесі мен аргумент өсімшесі қатынасының шегін айтатын
болдық (əрине, егер ол шек бар болса).
Осы берілген анықтамадан біз мынадай қорытындыға келеміз:
у=f(х) функцияның берілген нүктедегі туындысы осы нүктедегі
оның өзгеру жылдамдығын сипаттайды. туындының
шамасы оң да, теріс те болуы мүмкін: егер х-тің азырақ өсуінен
функция да өсетін болса, онда туынды оң болады; ал егер х-
тің азырақ өсуінен функция кемитін болса, онда туынды
теріс болады.
(3) теңдіктен туындының геометриялық мағынасын
тағайындауға болады, атап айтқанда, туынды , у=f(х)
функцияның графигіне оның М (х,у) нүктесінде жүргізілген
жанама мен ОХ осінің оң бағытының арасындағы бұрыштың
тангенсін кескіндейді.
(4) теңдіктен туындының физикалық мағынасын тағайындауға
болады: туынды материалды нүктенің лездік
жылдамдығын сипаттайды.
Егер (а, b) аралығының х=х0 нүктесінде у=f(x) функцияның
шектеулі туындысы болса, онда мұндай функцияны х0
нүктесінде дифференциалданатын функция деп атайды. Егер
функция f(х), (а, b) аралығының əрбір ішкі нүктесінде
дифференциалданатын болса, онда мұндай функцияны (а, b)
аралығында дифференциалданатын функция деп атайды.
Осы айтылған сөйлемдерді қысқаша, математикалық түрде,
былай тұжырымдауға болады. Егер у=f(х) функцияның (а, b),
аралығынан алынған х нүктесіндегі өсімшесі Δу келесі қатыс

148
 ∆ ∆ ∆ ∆ (7)
арқылы өрнектелсе, онда бұл функция көрсетілген аралықта
дифференциалданатын функция деп аталады. Мұнда α шама Δх
пен бірге, нольге ұмтылады, яғни оған тəуелді шексіз аз шама. Ал
көбейтінді αΔх жоғары ретті шексіз аз шама.
Туындының анықтамасы берілгеннен кейін, у=f(х) теңдеумен
берілген қисыққа оның белгілі М (х0, у0) нүктесінде жүргізілген
жанаманың теңдеуін табу қиын емес. (2) теңдеуді еске алсақ, онда
осы айтылып отырған жанаманың теңдеуі мынадай болады:
У (8)
Жанау нүктесіндегі жанамаға түскен перпендикулярді
нормаль деп атайды. Нормальдың теңдеуі сонда мынадай
болады:
У . (9)
2. Жоғарыда берілген туындының анықтамасынан, осы
туындының өзін табу ережесіне келеміз. Берілген у=f(х)
функцияның туындысын табу үшін, алдымен аргумент х-ке
еркімізше Δх өсімшені беріп, функцияның оған сəйкес Δу
өсімшесін табамыз:
∆ ∆ .
Бұдан кейін осы теңдіктің екі жағын Δх-ке бөліп жəне Δх-ті
нольге ұмтылып, шекке көшеміз:
∆ ∆
lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆
Егер осы шек бар болса, онда ол ізделініп отырған
туындыны береді.
Мысалдар келтірейік.
1) Мына y=х функцияның туындысын табу керек. Ол үшін
аргумент х-ке еркімізше Δх өсімшені беріп, функцияның оған
сəйкес Δу өсімшесін табамыз:
∆ ∆ ∆ .
Кейінгі теңдіктің екі жағын Δx-ке бөліп жəне оны нольге
ұмтылтып шекке көшсек,
∆
lim 1.
∆ ∆
Сонымен, қаралып отырған функцияның туындысы
у'=(х)'=1.
п
2) Енді мына у=х функцияны қарайық:

149
 1
∆ ∆ ∆ ∆
2!
1 2
∆ ∆ .
3!
1
Осы кейінгі теңдіктің екі жағын Δx-ке бөліп жəне оны нольге
ұмтылтып, шекке кешсек, онда
∆
lim .
∆ ∆
Сонымен,
.
Бұл кейінгі қорытылып шыққан формула барлық п-дер үшін
дұрыс болады. Енді осы формулаға сүйеніп, мына √ ,
функциялардың туындыларын табуға болады.
√ .
Жаңағы қорытылып шыққан формула бойынша
1 1
.
2 2√
Сонымен,
1
√ .
2√
Енді екінші, функцияны алайық:
1 1 1
; .
Сонымен,
1 1
.
3) sin . Осы функцияның sin туындысын табу
керек. Ол үшін алдыңғыдай аргумент х-ке Δх өсімшені беріп,
функцияның оған сəйкес Δу өсімшесін табамыз:
∆ ∆
∆ sin ∆ sin 2 sin cos
2 2
∆ ∆
2 sin cos ,
2 2
бұл арадан

1
Бином теоремасын нақты п дəрежелердің бəріне де қолдануға болады, ол
кейінірек, XV тараудың 7-параграфында дəлелденеді.

150
 ∆
∆ sin ∆
∆ cos .
∆ 2
Енді Δх-ті нольге ұмтылтып, шекке көшеміз:
∆
∆ sin ∆
lim lim ∆ · lim cos 1 cos .
∆ ∆ ∆ ∆ 2
Сонымен, sinх-тің туындысы cosx болатын болды, яғни (4)
sin cos .
4) cos .
∆ ∆
∆ cos ∆ cos 2 sin sin .
2 2
Кейінгі теңдіктің екі жағын Δх-ке бөліп жəне оны нольге
ұмтылтып, онан соң шекке көшіп табамыз:
∆
∆ sin ∆
lim lim ∆ · lim sin 1 · sin .
∆ ∆ ∆ ∆ 2
Сонымен,
cos sin .
5) y=tgx-тің туындысын табу керек. Ол үшін алдымен Δу-ті
табамыз:
sin ∆
∆ tg ∆ tg ,
cos ∆ · cos
бұл арадан
∆
∆ ∆
.
∆ cos ∆ cos
Енді Δx-ті нольге ұмтылтып, шекке көшеміз:
∆
∆ lim 1
∆ ∆
lim .
∆ ∆ lim cos ∆ cos cos
∆
Сонымен,
1
tg .
cos
6) y=ctg x-тің туындысын табу керек. Ол үшін алдымен Δу-ті
табамыз:
sin ∆
∆ ctg ∆ ctg ,
sin ∆ sin
бұл арадан
151
 ∆
∆ ∆
.
∆ sin ∆ sin
Енді Δx-ті нольге ұмтылтып, шекке көшеміз:
∆
∆ lim 1
∆ ∆
lim .
∆ ∆ lim sin ∆ sin sin
∆
Сонымен,
1
ctg .
x
sin
7) у=а көрсеткіштік функцияның туындысын табу керек. Ол
үшін алдымен Δу-ті табамыз:
∆ ∆
∆ 1 .
Бұл арадан
∆
∆ 1
lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆
Енді осы шекті табу үшін былай ауыстыру жасаймыз: ∆
1 ; егер Δх нольге ұмтылса, α да нольге ұмтылады жəне
∆ . Бұдан соң:
∆ 1
lim lim lim
∆ ∆ 1 1
Логарифмдік функция үздіксіз болғандықтан,
1 1 1
lim 1.
1 lim 1
Сонымен,
∆
lim
∆ ∆
немесе
.
Енді осы формулаға қарап, мына у=ех көрсеткіштік
функцияның туындысын табайық:
ln .
8) Мына lg логарифмдік функцияның туындысын табу
керек. Ол үшін алдымен Δу-ті табамыз:
∆ ∆
∆ ∆ 1 .
Бұл арадан

152
 ∆ 1 ∆
1 .
∆ ∆
∆
Енді Δх-тің орнына мына теңдік арқылы жаңа шексіз аз
α-ны енгізейік. Сонда
∆ 1 1
lg 1 lg 1 .
∆
Енді Δx-ті нольге ұмтылтып, шекке көшеміз:
∆ 1 1 1
1 1
∆ ∆
Сөйтіп,
1
.
Енді осы формулаға сүйеніп, мына ln функцияның
туындысын табайық:
1 1
.

§3. Дифференциал ұғымы жəне оның геометриялық

мағынасы

1. (а, b) аралығының əрбір нүктесінде дифференциалданатын

y=f(x) функцияны қарайық. у=f(х) функциясы (а, b) аралығында
дифференциалданатын болғандықтан, онық өсімшесі Δy (7) теңдік
арқылы өрнектеледі, яғни ,
∆ ∆ ∆ . (7)
(7) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші Δx
қосылғышты y=f(x) функцияның басты өсімшесі немесе
дифференциалы деп атайды жəне оны былай белгілейді: dy
немесе df(х) (бұл символ былай оқылады: «дэ игрек» немесе «дэ
эф х-тен»). Сонымен, у=f(х) функцияның х нүктесіндегі
дифференциалы деп оның осы нүктедегі туындысы мен тəуелсіз
айнымалы х-тің өсімшесінің көбейтіндісін айтатын болдық.
Анықтама бойынша:
∆ (10)
(7) теңдік пен (10) теңдікті салыстырып, мынадай
қорытындыға келеміз: функцияның өсімшесі мен оның
дифференциалының айырмасы:
∆ ∆ жоғары ретті шексіз аз шама.

153
 Енді мына, у=х функцияны қарайық. Жаңағы берілген
анықтама бойынша, бұл функцияның дифференциалы болады:
1·∆ ∆ .
Сөйтіп, бұл функцияның дифференциалы өзінің өсімшесіне
тең болатын болды. Ендеше (10) формуланы былай жазуға
болады:
(11)
(11) теңдіктің екі жағын dх-ке бөліп жіберіп, туындының
екінші түрдегі белгілеуін табамыз;

Осылай етіп белгілеуден мынадай қорытындыға келеміз:

y=f(х) функцияның х нүктесінде алынған туындысын оның осы
нүктедегі дифференциалымен аргумент дифференциалының
қатынасы деп қарауға болады. Туындыны бұлай белгілеудің көп
артықшылығы бар, оны келешекте көреміз. (Символ былай
оқылады: «дэ игрек дэ икс бойынша»).
2. Енді функцияның дифферен-
циалының геометриялық мағынасын
көрсетейік. Ол үшін, өзінің əрбір
нүктесінде тиянақты жанамасы бар
у=f(х) теңдеумен берілген қисықты
қарайық (42-чертёж).
Мұнда f(х) (а, b) аралығының
əрбір нүктесінде дифференциал-
данатын функция.
42-чертёж
МЕН үшбұрышынан ЕN=МЕ tga;
ал МЕ=Δx жəне туындының геометриялық мағынасы бойынша
tgα=y′=f ′(x), сондықтан ЕH=f ′(x)Δx=dy.
Осы кейінгі тендік функция дифференциалының
геометриялық мағынасын тағайындайды.
Сонымен, функцияның дифференциалы осы функцияны
кескіндейтін қисыққа жүргізілген жанама мен жанау нүктесінен N
ординатасымен түйіскенше ОХ осіне параллель етіп жүргізген
түзудің арасындағы кесінді болатын болды.
Мысалдар келтірейік:
1) y=xn функцияның дифференциалын табу керек. Ол үшін
бірден дифференциалдың анықтамасын пайдаланамыз. Сонда
.
154
 2) y=ах көрсеткіштік функцияның дифференциалын табу
керек. Жаңағыдай
.
3) y=sinx-тің дифференциалын табу керек.
sin cos .
Сол сияқты
cos sin .
4) tg , tg .
5) ctg , ctg .
6) g , g .

n , n .

§4. Күрделі функцияның туындысы мен дифференциалы

1. күрделі функцияны қарайық, мұнда .

Ендеше , ал .
Мəселе осы күрделі функцияның тəуелсіз
айнымалы х бойынша алынған туындысын табуда. Күрделі
функцияның х бойынша алынған туындысын у'х арқылы, ал у-тің
аргумент и бойынша алынған туындысын у'и арқылы жəне и-дың х
бойынша алынған туындысын и'х арқылы белгілейік.
функциясы (а, b) аралығының əрбір нүктесінде, ал
функция у=f(х), (с, d) аралығының əрбір нүктесінде диффе-
ренциалданатын болсын. Тəуелсіз айнымалы x, (а,b) аралығында
өзгергенде, айнымалы и, (с, d) аралығында өзгеру керек, оның
сыртына шықпауы керек, мұны тағы да еске түсіріп кетейік. Міне,
осы айтылған шарттар орындалса, күрделі функцияның туындысы
төмендегі формуламен анықталады:
· (12)
немесе
· .
Функция у=f(u), (с, d) аралығының əрбір нүктесінде
дифференциалданатын болғандықтан,
∆ ∆ ∆ ,
мұнда ∆ жəне Δх пен бірге нольге ұмтылады. Осы кейінгі
теңдіктің екі жағын Δх-ке бөліп табамыз:
155
 ∆ ∆ ∆
.
∆ ∆ ∆
Енді бұл арадан Δх-ті нольге ұмтылтып, шекке көшейік, сонда
∆ ∆ ∆
lim lim lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆
Бұл арадан
· .
Сонымен, (12) формула дəлелденді.
Мысалдар келтірейік.
Мына sin функцияның туындысын табу керек. Мұнда
былай: ln , ал sin .
Бұл арадан
. ал cos .
(12) формуланы пайдаланып табамыз:
1 cos
cos .
sin
Күрделі функцияның туындысын (12) формуланы қолданбай-
ақ та тікелей табуға болады. Мəселен, мына √ 1
функцияның туындысын тауып көрейік. Алдымен біз тангенстің
туындысын тауып, сонан кейін оны аргументтің туындысына
көбейтеміз. Сонда
√ 1 1
√ 1 2 1 cos √ 1

1 cos √ 1
2. Енді у=f[φ(х)] күрделі функцияның дифференциалын
есептеп шығарайық. Функциялар у=f(и) жəне и=φ(x) (1-пункттегі
шарттарды қанағаттандырады деп есептейміз Дифференциалдың
анықтамасы бойынша

Ал (12) формула бойынша . Ендеше

.
Кейінгі теңдіктегі мына функцияның
дифференциалы, яғни .
Демек,
.
Күрделі функцияның дифференциалын өрнектейтін
формуланың сыртқы пішіні жай функцияның дифференциалын
156
өрнектейтін (12) формуланың сыртқы пішінімен бірдей болды.
Сонымен, дифференциалды өрнектейтін формула аргументтің
қалай сайланып алуына тəуелді емес. Функция дифферен-
циалының осы қасиетін дифференциалдың инварианттығы деп
атайды.
Мысал келтірейік.
Мына функцияның дифференциалын табу керек.
Ол үшін бұл функцияны күрделі деп қарап, алдымен оның
туындысын табамыз да, сонан кейін оны аргументтің
дифференциалына көбейтеміз. Сонда
3 sin cos .

§5. Кері функцияның туындысы

1. f(х) жəне ψ(x) өзара кері функциялар болсын. Бірінің

туындысын біліп, екіншісінің туындысын табу керек. Мəселен,
f(x) функцияның туындысын біліп, φ(x)-тің туындысын іздейік.
Өзара кері функциялардың анықтамасы бойынша
.
Осы кейінгі теңбе-теңдіктің сол жағын күрделі функция деп
қарап, оны х бойынша дифференциалдайық. Сонда
1,
бұл арадан
. (13)
Сонымен, кері функцияның туындысы тура функция
туындысының кері шамасына тең.
(13) формуланы екінші түрде де жазуға болады. Егер тура
функция мынадай сəйкестік у=f(х) заңмен берілсе, онда оған кері
функция х=ψ(у) болады. Ал бұл кері функция көпмəнді болуы
мүмкін, сондықтан оның бір тармағын ғана қараймыз.
х=ψ(у) көпмəнді функцияның бір тармағы деп қарап, оның у
бойынша дифференциалын табамыз. Сонда
,
бұл арадан
.

Егер болса, онда кері функцияның туындысын табу

ережесі мына түрде жазылады:
157
 . (131)

Енді осы (131) формуланы пайдаланып, кері

тригонометриялық функциялардың туындыларын табайық.
1) arcsin -тің туындысын табу керек. Бұған кері функция
болады: sin . Мұның туындысы
cos .
(13) формула бойынша
1 1 1 1
sin .
cos 1 sin √1
Сонымен,
1
sin .
√1
2) cos , бұған кері функция болады: cos ,
кейінгі функцияның туындысы болады:
sin .
Ендеше
1 1 1
cos .
sin 1 cos √1
Сонымен,
1
cos .
√1
Осы табылған екі формуладағы квадрат түбірдің алдына плюс
таңбасын алу керек, өйткені біз arcsin x пен arccosх-тің басты
мəнін алып отырмыз.
3) -тің туындысын табу керек. Бұл функцияға кері
функция болады. Осы кейінгі функцияның туындысы:
. Ендеше
1 1
tg cos .
1 tg 1
Сонымен,
1
tg .
1
4) . Бұл функцияның туындысы болады:

158
 1
. ctg
1
Бұл қаралған функциялардың дифференциалдары
sin , tg ,
√1 1
cos , ctg
√1 1
болады.
2) Енді осы табылған барлық формулаларды реттеп, бір
системаға келтіріп жазайық:
1 . 8 n · .
1
2 . 9 · .

3 √ . 10 · .
2√
4 sin cos · . 11 n .

5 cos sin · . 12 sin .

√1
6 tg . 13 cos .
cos √1
7 ctg . 14 tg .
sin 1
15 . ctg
1
Келтірілген формулалар жинағын элементар функциялар
туындыларының таблицасы деп атайды. Бұл формулалардың
барлығын жатқа білу керек.

§ 6. Функцияларды дифференциалдау ережелері

Берілген функцияның туындысын немесе дифференциалын

табуды оны дифференциалдау деп атайды.
1) Тұрақты шаманың туындысы жəне дифференциалы
нольге тең.
Айталық, con . Туындыны табу ережесі бойынша
аргументке кез келген өсімшені беріп, функцияның оған сəйкес
өсімшесін табатынбыз. Ал қарастырылып отырған функция ылғи
159
бір тұрақты санды ғана қабылдайды, сондықтан оның өсімшесі Δу
нольге тең. Олай болса,
∆
lim 0.
∆ ∆
Сонымен, 0 жəне
0
2) Əрбір тұрақты санды туынды таңбасының сыртына
шығаруға жəне оның ішіне енгізуге болады.
функцияны қарайық, мұнда с − тұрақты сан.
Туындының анықтамасы бойынша
∆ ∆ ∆
lim lim lim · ·
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆
3) Саны шектеулі, дифференциалданатын функциялардың
алгебралық қосындысының туындысы жеке қосылғыш
функциялардың туындыларының қосындысына тең.
Дифференциалданатын үш и=f(х), υ=ψ(х), ω=φ(x)
функцияларды қарайық. Бұл үш функцияның қосындысын у
арқылы белгілейік:
y=u+υ−ω
Енді аргумент х-ке еркімізше Δх өсімшені беріп, функцияның
оған сəйкес Δу өсімшесін табамыз:
∆ ∆ Δ Δ Δ Δ Δ .
Кейінгі теңдіктің екі жағын Δх-ке бөліп, сонан кейін оны
нольге ұмтылтып, шекке көшсек, сонда
∆ ∆ ∆ ∆
lim lim lim lim
∆ ∆ ∆ ∆ Δ ∆
немесе
, . 14
Ал
.
4) Енді дифференциалданатын , екі
функцияның көбейтіндісін қарайық: · . Бұл көбейтіндінің
туындысы жөніндегі ережені былай тұжырымдауға болады:
Дифференциалданатын екі функцияның көбейтіндісінің
туындысы тең бірінші көбейткіш функцияның туындысы,
көбейтілген екінші функцияға плюс бірінші функция көбейтілген
екінші функцияның туындысына, яғни
. (15)

160
 Аргумент x-ке кез келген Δх өсімшені беріп, функцияны оған
сəйкес Δу өсімшесін табамыз:
Δ Δ Δ Δ Δ .
Кейінгі теңдіктің екі жағын Δх-ке бөліп, онан кейін оны
нольге ұмтылтып, табамыз:
∆ ∆ ∆
lim lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆
Немесе
.
Ал
.
5) Енді дифференциалданатын , екі
функцияның бөліндісін (бөлшекті) қарайық: , мұнда
функция х-тің ешқандай мəнінде нольге айналмайды.
Бөліндіні дифференциалдау жөнінде ережені былай
тұжырымдауға болады:
Бөліндінің (бөлшектің) туындысы тең бөлінгіш функцияның
туындысы көбейтілген бөлгіш функцияға минус бөлінгіш функция
көбейтілген бөлгіш функцияның туындысына жəне осының
барлығы бөлінген бөлгіш функцияның квадратына, яғни
(16)
Аргумент х-ке Δх өсімшені беріп, функцияның оған сəйкес Δу
өсімшесін табамыз:
Δ Δ Δ
Δ .
Δ Δ
Осы теңдіктің екі жағын Δx-ке бөліп, сонан соң оны нольге
ұмтылтып, табамыз:
∆ ∆
∆ · lim · lim
∆ ∆ ∆
lim lim
∆ ∆ Δ lim Δ
бұл арадан
.
Мысал келтірейік:
Мына функцияның туындысын табу керек.

161
 Бұл функцияның өзі бөлшек, алымы екі функцияның
көбейтіндісі. Сондықтан осы функцияның туындысын табу үшін
(15) жəне (16) формулаларды қолданамыз. Сонда
2 cos 2 cos · sin 2 cos sin
sin
2 cos sin sin 2 cos cos
sin
2 cos sin sin 2 cos cos
;
sin
2 cos sin cos sin
.
sin
Бұл ережелерге сүйеніп, гиперболалық функциялардың да
туындылары мен дифференциалдарын табуға болады. Енді соған
тоқталайық.
, яғни функцияны дифферен-
циалдайық. немесе · . Демек,
· жəне . , яғни
функцияны дифференциалдағанда
немесе · шығады. Олай болса, ·
жəне · . Осы сияқты ,
жəне , қатыстарын да
дəлелдеуге болады.
Бұл формулаларды осы тараудың бесінші параграфында
келтірілген туындылар таблицасының жалғасы деп санап, еске
сақтау керек. Сонда таблицаның аяғы мынадай болады:
16. · .
17) · .
18) .
19) .
Əрине, бұларды туындының анықтамасына сүйеніп, тікелей
де қорытып шығаруға болады.

§7. Оң жəне сол туындылар

1. (а, b) аралығында анықталған жəне осы аралықта үздіксіз

у = f(х) функцияны қарайық.
162
 Егер (а,в) аралығының бір нүктесінде, мəселен х0 нүктесінде
қаралып отырған туындысы шексіздікке айналса, онда бұл
нүктеде функцияның туындысы жоқ екен деп түсінбеу керек. Бұл
жағдай у=f(х) функцияны кескіндейтін қисықтың М [х0, f(х0)]
нүктесінде оған жүргізілген жанаманың ОХ осіне перпендикуляр
екендігін сипаттайды.
(а, b) аралығының белгілі бір х1 нүктесінде функцияның
туындысы болмаса, онда осы функцияны кескіндейтін қисықтың
М[х1, f(х1)] нүктесінде оның тиянақты жанамасы жоқ деп түсіну
керек.
Аралықтың х0 нүктесіндегі у = f(х) функцияның туындысы деп
біз мына шекті
∆ ∆
lim lim 6
∆ ∆ ∆ ∆
түсінеміз. Жалпы алғанда, бұл шек өсімше Δх-тің нольге қалай
ұмтылуына тəуелді.
Егер өсімше Δх нольге оның оң жағынан ұмтылғанда, (6) шек
бір тиянақты санға тең болса, онда осы санды у=f(х) функцияның
х0 нүктесіндегі оң жақты немесе қысқаша оң туындысы деп
атайды жəне оны былай белгілейді: Сонымен,
∆ ∆
lim lim .
∆ ∆
Егер өсімше Δх нольге оның сол жағынан ұмтылғанда (6) шек
бір тиянақты санға ұмтылса, онда осы санды у=f(х) функцияның
нүктесіндегі сол жақты немесе сол туындысы деп атайды жəне
оны былай белгілейді: . Сонымен,
∆ ∆
lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆
Егер оң туынды мен сол туынды бір-біріне тең болса, онда
y=f(х) функцияның х0 нуктесінде 2-§ та берілген анықтама
мағынасында туындысы бар, яғни
.
Мысал келтірейік:
Мына | | функцияның х=0 нүктесіндегі туындысын
табу керек. Бұл функцияны екі теңдік арқылы былай жазуға
болады:
, егер 0 болса,
, егер 0 болса.
Бұл арадан

163
 0 1, 0 1.
Немесе бұл туындыларды былай табуға болады:
|∆ | |∆ |
0 lim 1; 0 lim 1.
∆ ∆ ∆ ∆
Сонымен, мысал үшін алынып отырған у=|х| функцияның х=0
нүктесінде тиянақты туындысы жоқ.
Енді жаңағы айтылған туындыларға геометриялық
көзқараспен қарайық.
∆
Қатынас екі шекке ұмтылатын болғандықтан,
∆
у=f(х) функцияны кескіндейтін қисыққа жүргізілген қиюшының
екі шектік жағдайы болады. Олай болса, бұл қисықтың
, нүктесінде екі жанама бар: оң жəне сол жанама. Оң
жанама мен ОХ осінің оң бағытының арасындағы бұрышты β
арқылы, ал сол жанама мен ОХ осінің оң бағытының арасындағы
бұрышты α арқылы белгілесек, онда
tg , tg .
α мен β əр түрлі болғандықтан, tg tg .
Тағы да бір мысал келтірейік: мына 1 √1
функцияның х=0 нүктесіндегі туындысын табайық. Бұл
функцияның анықталу облысы сегмент [−1, +1]. Анықтама
бойынша x нүктесіндегі беріліп отырған функцияның туындысы
1 1 ∆ 1 √1
lim
∆ ∆
болады. Ал х = 0 нүктесіндегі функцияның туындысы
1 √1 ∆
∆ 0 lim
∆ ∆
1 1 · 1 1
lim
∆
∆ 1 √1 ∆
∆
lim .
∆
∆ 1 √1 ∆
болады. Квадрат түбірдің арифметикалық мəнін қарайық. Сонда
∆ ∆ , егер ∆ 0 болса, ∆ ∆ , егер ∆ 0 болса.

164
 Сонымен, егер ∆ 0 болса, онда
∆ 1
0 lim ,
∆
∆ 1 √1 ∆ √2
ал егер ∆ 0 болса, онда
∆ 1
0 lim .
∆
∆ 1 √1 ∆ √2
Сөйтіп, мысал үшін алынып отырған 1 √1
функцияның х=0 нүктесінде туындысы жоқ. Демек, бұл
функцияны кескіндейтін қисықтың (0,0) нүктесінде тиянақты
жанамасы жоқ (43-чертёж).
2. Өсімше Δх нольге оның қай
жағынан ұмтылса да мына
∆
қатынастың ешқан-
∆
дай шегі болмайтын жағдай да
болу мүмкін. Онда y=f(х)
функцияның х0 нүктесінде оң да,
43-чертёж теріс те тіпті ешқандай туындысы
жоқ. Мəселен, мына функцияның
sin , егер 0,
болса,
0, егер 0
х=0 нүктесіндегі туындысын табайық. Ол үшін функцияның
х=0 нүктесіндегі өсімшесін құраймыз:
1
∆ ∆ 0 ∆ sin ,
∆
бұл арадан
∆ 1 ∆ 1
sin ; lim lim sin .
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆
Δх нольге ұмтылғанда, sin ешқандай шекке ұмтылмайды.
∆
Ендеше мысал үшін алынып отырған функцияның х=0 нүктесінде
ешқандай туындысы жоқ. Бұл функцияның графигі 34-чертёжде
көрсетілген. Сонымен, бұл қисықтың (0,0) нүктесінде ешқандай
жанамасы жоқ.
3. Енді бір ескертіп кететін мəселе мынау: берілген үздіксіз
f(х) функцияның туындысының үздіксіз болмауы мүмкін. Мысал
үшін келесі функцияны қарайық:

165
 1
sin . егер 0 болса,
0, егер 0 болса.
Алдымен бұл функцияның нольден айрықша нүктелердегі
туындысын табайық:
2 sin cos , егер 0.
Енді x=0 нүктесіндегі туындыны табайық:
0 sin 1
0 lim lim lim sin 0.
0
Сөйтіп, зерттелініп отырған функцияның х-тің барлық
мəндерінде де туындысы болатын болды.
Енді 2 sin cos туындының х нольге
ұмтылғандағы шегін табайық:
1 1
lim 2 lim sin lim cos .
Екінші қосылғыштың
тиянақты шегі жоқ, сондықтан
да f′(х) туындының тиянақты
шегі жоқ. Олай болса f'(х)
туындысы х=0 нүктесінде
үзілісті (44-чертёж) жəне үзіліс
екінші тектес.
44-чертёж
Бұл мысалдан мынадай
қорытындыға келеміз: үздіксіз
функцияның туындысы үзілісті болуы мүмкін.

§8. Жоғары ретті туындылар

1. Шектеулі у'=f '(x) туындысы бар у=f(х) функцияны қарайық.

Бұл у'= f '(x) туындының өзі тəуелсіз айнымалы х-тің функциясы
болып табылады, сондықтан одан тағы да х бойынша туынды
алуға болады. Сонда
.
Əдетте, бұл былай жазылады:
.

166
 Бірінші туындының туындысын екінші ретті туынды, немесе
былайша айтқанда, y=f(х) функцияның екінші туындысы дейді.
(Кейінгі символдар былай оқылады: «игрек екі штрих», «эф екі
штрих х-тен, «дэ екі у дэ икс квадрат бойынша» «дэ екі эф х-тен дэ
икс квадрат бойынша».)
Екінші ретті туындының өзі тəуелсіз айнымалы х-тің
функциясы болып табылады. Одан тағы да х бойынша туынды
алып у-f(х) функцияның үшінші ретті туындысын табамыз жəне
ол былай белгіленеді:
" "

немесе
.
одан əрі қарай төртінші, бесінші... n-ші туындыларын табуға
болады жəне олар былай белгіленеді:
,

,
… … … … … … … … … … … … … ….
……………………………………
.
Енді осы жазылған формулалардан у=f(x) функцияның
жоғары ретті (екінші, үшінші,..., n-ші) дифференциалдарын бірден
жазуға болады, бірақ оларды бұл арадан таппай, басқа жолмен
іздеуді көрсетейік. у=f(х) функциянық бірінші ретті
дифференциалы мынадай болатын:
.
Бұдан тағы да дифференциал алуға болады, оны функцияның
екінші ретті немесе екінші дифференциалы деп атайды жəне оны
былай белгілейді:

(бұл символ «дэ екі игрек» делініп оқылады).

,

167
өйткені квадрат жақшалардың ішіндегі көбейткіш dх тұрақты
шама есебінде қаралады. Міне, дəл осы сияқты үшінші,
төртінші,..., n-ші ретті дифференциалдарды да табуға болады:
" ,
,
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
,
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
Мысалдар келтірейік:
1) Мына у=sin х функцияның n-ші ретті туындысын табу
керек. Бұл функцияның туындыларын біртіндеп табамыз:
cos sin ,
2
" sin , sin 2·
2
cos sin 3· ,
2
………………………………………
sin . ·
2
2) Мына cos функцияның n-ші ретті туындысын табу
керек. Бұл функцияның туындыларын да біртіндеп табамыз:
sin cos ,
2
cos cos 2· ,
2
sin cos , 3·
2
… … … … … … … … … … … … … ..
cos . ·
кх
2
3) Мына у=е функцияның n-ші туындысын табу керек, мұнда
k − тұрақты сан.
к к к к .
, , ,…
2. Əрқайсысының n-ші ретті туындылары бар и=f(x), υ=ψ(x)
екі функцияның көбейтіндісін қарайық:
.
Мəселе, осы көбейтіндінің n-ші ретті туындысын табуда. Бұл
көбейтіндінің туындыларын біртіндеп табамыз:
,

168
 u 2 ",
3 3 ,
4 6 4
Міне, осы табылған өрнектерден коэффициенттердің
құрылысы жəне көбейткіш функциялар туындыларының реттері
жөнінде заңдылықты байқаймыз. Ол заңдылық мынадай:
коэффициенттер биномдық коэффициенттер сияқты, бірінші и
көбейткіш функциясының туындыларының реті n-нен нольге
дейін кемиді де, ал екінші υ көбейткіш функцияның
туындыларының реті нольден n-ге дейін өсіп отырады. Осы
заңдылыққа сүйене отырып, uυ көбейтіндінің n-ші ретті
туындысын табуға болады:
1
"
2!
, (17)
!
Бұл қорытылып шыққан (17) формуланы Лейбниц формуласы
деп атайды.
Мысал келтірейік: cos 3 функцияның төртінші ретті
туындысын табу керек. Ол үшін Лейбниц формуласын
қолданамыз. Сонда
cos 3 4 cos 3 6 cos 3
4 cos 3 cos 3 .
Немесе
3 cos 3 4· 4 · 3 cos 3 3· ·2
2 2
6 · 3 cos 3 2· ·2 81 cos 3 216 sin 3
2
108 cos 3 81 108 cos 3 216 sin 3 .
3. Енді параметрлік түрде берілген функциялардың туынды-
ларын қалай табуды көрсетейік.
Айталық, х пен у параметр t арқылы өрнектелсін:
,
, .
, , аралығында бірнеше рет дифференциал-
данатын функциялар болсын.
Мəселе , ,… туындыларды табуда. Берілген
теңдеулерден табамыз:
,

169
 ,
бұл арадан

Ал
1
· · .

Осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы туындыны бөлшектің

туындысы деп қарап табамыз:
1 t φ' t ‐ψ' t φ"
· 18

Мысал келтірейік: cos , sin .

Екінші ретті туындыны табу керек. Ол үшін (18)
формуланы қолданамыз. Алдымен осы формуладағы
туындыларды жеке-жеке тауып алайық:
3 cos sin ; 3 sin cos ;

3 cos 2 sin cos ; 3 sin 2 cos sin

· ·

Ықшамдалғаннан кейін мынадай болады:

.
3 cos sin
Жаттығулар

Төмендегі функциялардың туындыларын табыңдар:

1. ctg n ; Жауабы: .

2. n tg . Жауабы: .
3. n 2 tg 1 . Жауабы: .

4. n tg . Жауабы: .
√

170
 5. tg tg √9 cos 1.
Жауабы: √9 cos 1.

6. n tg .
√
Жауабы:
√ √
7. n tg .
√ √ √
Жауабы: .
8. . Жауабы: .

9. n tg . Жауабы: .
√ √

10. n tg . Жауабы: .
11. . Жауабы: .
12. sin ln cos n . Жауабы: cos n .

13. n . Жауабы: .
, егер 0,
14. Мына
0, егер 0 болса,
функцияның х = 0 нүктесінде тиянақты туындысы жоқ екенін дəлелдеңдер.
√
15. tg . Жауабы: .
√

√
16. n . Жауабы: .
√
17. sin cos , ? Жауабы: .
!
18. ; ? Жауабы: 1 .

19. sin sin , cos cos ; ?

20. Келесі параметрлік теңдеулер
sin , 1 cos
берілген қисыққа жанау нүктесі параметр t-нің мына мəніне сəйкес
келетіндей етіп жанама жүргізу керек.
Жауабы: 1

171
 V ТАРАУ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДАНАТЫН ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ
НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ ЖƏНЕ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ

§ 1. Ферма мен Ролль теоремалары

1. (a,b) аралығында анықталған у =f(х) функцияны қарайық.

Келешекте керек болатын мына теореманы дəлелдейік.
Теорема. Егер f(х) функция х0 нүктесінде дифференциал-
данатын болса, онда ол үздіксіз болады. Функция f(х) х0
нүктесінде дифференциалданатын болғандықтан, оның осы
нүктедегі өсімшесі ∆ ∆ былай өрнектелетіні
∆ ∆ ∆ ∆
белгілі.
Егер Δх нольге ұмтылса, онда Δу те нольге ұмтылады, ендеше
у=f(х) функция х0 нүктесінде үздіксіз. Теорема дəлелденді.
Ферма теоремасы. Егер [а, b] сегментінің əрбір ішкі
нүктесінде дифференциалданатын функция f(х) осы сегменттің
бір ішкі ξ нүктесінде өзінің ең үлкен немесе ең кіші мəнін
қабылдаса, онда оның бұл нүктедегі туындысы нольге тең, яғни
0.
Теореманың шарты бойынша f(ξ) − функцияның [а, b]
сегментінде қабылдайтын мəндерінің ішіндегі ең үлкені немесе ең
кішісі. Айталық, ең үлкені болсын. Аргумент x-ке ξ нүктесінде Δх
өсімше берейік, бұл Δх өсімше өте аз, ξ+Δх[а, b] сегментінің
ішінде жататындай болсын. Өсімше Δх-тің абсолют шамасын h
арқылы белгілейік, яғни h=|Δх|. f(ξ) − функцияның ең үлкен мəні
болғандықтан, келесі теңсіздіктер
0,
0
орын алады. Бірінші теңсіздіктің екі жағын h-қа, екінші
теңсіздіктің екі жағын − h-қа бөліп, онан h-ты нольге ұмтылтып,
шекке көшеміз. Сонда:
lim 0, 1

lim 0. 2

172
 f(х) функциясы [а, b] сегментінің барлық ішкі нүктелерінде
дифференциалданатын функция болғандықтан, (1) жəне (2)
теңсіздіктердің сол жағында тұрған шектер бір санға тең, яғни
lim ,

lim .
Олай болса (1) жəне (2) теңсіздіктерден мынадай
қорытындыға келеміз: 0 0. Бұдан 0.
Егер ξ нүктесінде функция f(х) ең кіші мəнді қабылдаса, онда
да теорема дəл осылай дəлелденеді. Ферма теоремасы дəлелденді.
Ферма теоремасына мынадай
геометриялық мағына беруге бола-
ды: егер f(х) функцияны кескіндейтін
қисықтың əрбір нүктесінде тиянақ-
ты жанама болса, онда сол қисыққа
жүргізілетін жанамалардың ішінен
мына , нүкте арқылы өтетін
45-чертёж
жанама ОХ осіне параллель болады
(45-чертёж).
2. [а, b] сегментінде анықталған у=f(х) функцияны қарайық.
Осы функцияны нольге айналдыратын [а, b] сегментінің бойында
жатқан х-тің мəнін функцияның нолі немесе түбірі деп атайды.
Ролль теоремасы. [а, b] сегментінде үздіксіз f(х) функция
осы сегменттің барлық ішкі нүктелерінде дифферен-
циалданатын болса, онда бұл функцияның əрбір екі нолінің
арасында оның туындысының ең болмағанда бір нолі жатады.
Енді теореманың дəлелдеуіне келейік. Айталық, сегменттің а
жəне b ұштары f(х) функцияның нольдері болсын. Онда а мен b-
нің арасында жатқан, ең болмағанда бір ξ нүктесі бар екендігін
жəне осы ξ нүктесіндегі f(х) функцияның туындысы
f′(х) нольге айналатындығын, яғни f′( )=0 болатындығын
дəлелдеуіміз керек.
Теореманың шарттары бойынша f(х) функция [а, b]
сегментінде үздіксіз. Олай болса, бұл функцияның осы сегментте
ең үлкен мəні М, ең кіші мəні m бар. Вейерштрастың екінші
теоремасы бойынша f(х) функция бұл мəндерді қабылдауға тиіс.

173
 Айталық, [а, b] сегментінің бойында жатқан бір ξ нүктесінде
функция f(х) жаңағы М санын қабылдайтын болсын. Онда
функция f(х) Ферма теоремасының шарттарын толығымен
қанағаттандырады. Сондықтан f'(ξ)=0. Ролль теоремасы
дəлелденді.
Енді Ролль теоремасының
геометриялық мағынасына тоқ-
тайық. Егер берілген у=f(х)
функцияны кескіндейтін, ұштары
(а, 0) жəне (b, 0) нүктелерінде ОХ
осін қиятын қисық доғасының
əрбір нүктесінде тиянақты
жанама болса, онда осы доғаның
бойында жатқан, ең болмағанда
46-чертёж
бір (ξ,f(ξ)) нүктесі табылады жəне
бұл нүктедегі доғаға жүргізілген жанама ОХ осіне параллель
болады (46-чертёж).
Ролль теоремасы жөнінде бір ескертіп кететін мəселе мынау:
Ролль теоремасы f′(х) туындыны нольге айналдыратын, [а, b]
сегментінің бойында ең болмағанда бір ξ нүктесінің барлығын
дəлелдейді. Шынында, мұндай нүктелер жалғыз емес, бірнеше
тіпті, айта берсе, шексіз көп болуы мүмкін.
Ролль теоремасындағы f'(х) туынысы нольге айналатын, əрбір
ішкі нүктесінде дифференциалданатын f(х) функция деген шарт
өте маңызды шарт, өйткені теореманың басқа шарттары
орындалып, тек осы айтылып отырған шарт орындалмаса, онда
теореманың тіпті дұрыс болмай қалуы мүмкін.
Ролль теоремасы f(х) туындыны нольге айналдыратын, [а, b]
сегментінің ішінде жатқан ξ нүктесінің болатындығын
тағайындайды да, бірақ оның қандай нүкте екенін көрсетпейді.
Кейбір функциялар үшін бұл нүктелердің қалай екенін білуге
болады. Мəселен, мына функцияларды қарайық:
а) [0, 2π] сегментінде анықталған у=sin x функцияны алайық,
f(0) = f(2π) = 0. Бұл функцияның туындысы
cos .
Мына , нүктелерде cos нольге айналады.
б) [0, 1] сегментінде келесі сəйкестік заңмен берілген
· sin функцияны қарастырайық. Бұл функция (0, 1)

174
интервалында дифференциалданатын функция жəне 0
1 0. Ендеше тексеріліп отырған функция Ролль
теоремасының барлық шарттарын қанағаттандырады. (0, 1]
сегментін келесі сегменттерге бөлейік:
1 1 1 1 1
,1 , , ,…, , ,…
2 3 2 1
Осы сегменттердің əрқайсысында қаралып отырған функция
Ролль теоремасының барлық шарттарын қанағаттандырады. Олай
болса, қарастырылып отырған · sin функцияның
туындысын нольге айналдыратын
[0, 1] сегменттің ішінде толып
жатқан сансыз көп , , … , …
нүктелер (47-чертёж) бар.
Ролль теоремасынан шыға-
тын салдар. Егер [а, b] сегметінде
үздіксіз f(х) функция осы
сегменттің барлық ішкі нүкте-
лерінде дифференциалданатын
болса жəне сегменттің ұштарын-
дағы қабылдайтын мəндері өзара
тең болса, яғни f(а)=f(b), онда
туынды f(х), [а, b] сегментінің
47-чертёж
ішінде ең болмағанда бір рет
нольге айналады.
Бұл салдарды дəлелдеу үшін былай көмекші φ(х) функция
құрамыз:
.
Осы көмекші функция Ролль теоремасының барлық
шарттарын қанағаттандырады. Оны мынадан байқауға болады:
, яғни φ(x), [а, b] сегментінің барлық ішкі
нүктесінде дифференциалданатын функция болады:
0, 0.
Сондықтан а мен b-нің арасында жатқан бір ξ нүктесінде φ'(ξ)
= 0 немесе f’(ξ) = 0. Салдар да дəлелденді.

§ 2. Лагранж бен Коши теоремалары

1. Лагранж теоремасы. Егер [а, b] сегментінде үздіксіз f(х)

функцияның осы сегменттің барлық ішкі нүктелерінде шектеулі
175
туындысы болса, онда сегменттің ішінде жатқан бір ξ нүктесі
(а<ξ<b) табылып, келесі теңдік орындалады:
3
Бұл теореманы дəлелдеу үшін, Ролль теоремасының барлық
шарттарын қанағаттандыратын мынадай көмекші функция
құраймыз:
.
f(х) функция [а, b] сегментінде үздіксіз жəне оның барлық
ішкі нүктелерінде дифференциалданатын болғандықтан, көмекші
Ғ(х) функция да үздіксіз жəне дифференциалданатын болады.
Оның үстіне
0, 0.
Сонымен, көмекші функция Ғ(х) Ролль теоремасының барлық
шарттарын қанағаттандырады. Олай болса, [а, b] сегментінің
ішінде жатқан, көмекші Ғ(х) функцияның Ғ'(х) туындысын нольге
айналдыратын ξ нүктесі (а<ξ<b) табылады, яғни Ғ'(ξ)=0. Ал [а, b]
сегментінің кез келген х нүктесіндегі көмекші Ғ(х) функцияның
туындысы
,
болады. Бұдан
0,
немесе
. 3
Сонымен, Лагранж теоремасы дəлелденді.
(3) формуланы функцияның шектеулі өсімшесі турасындағы
формула дейді, ал Лагранж теоремасын функцияның шектеулі
өсімшесі жөніндегі теорема деп те атайды. Бұл (3) формуланы
екінші түрде де жазуға болады.
ξ нүктесі а мен b-нің арасында жатқан нүкте, яғни .
Осы теңсіздіктің əрбір жағын а санына азайтсақ,
0 ,
бұл арадан
0 1.
Қатынас дұрыс оң бөлшекті өрнектейді. Міне, осы
бөлшекті Θ арқылы белгілейік, Сөйтіп, Θ, бұл арадан
в Θ мұнда 0 Θ 1. Енді ξ-дің осы мəнін (3)
формулаға апарып қойсақ, онда ол формула мына түрге көшеді:

176
 . (3′)
Енді Лагранж теоремасының геометриялық мағынасына
тоқтайық. Ол үшін (3) теңдікті мына түрде жазайық:
(4)
(4) теңдіктің сол жағында тұрған қатынас f(а) жəне f(b)
ординаталардың ұштарын қоса-
тын хорданың бұрыштық коэффи-
циентін өрнектейді, ал оның оң
жағында тұрған f'(ξ) шама f(х)
функцияны кескіндейтін қисыққа
оның (ξ,f(ξ)) нүктесінде жүргізіл-
ген жанаманың бұрыштық коэф-
фициентін өрнектейді. Ендеше
осы айтылып отырған хорда мен
48-чертёж жанама бір-біріне параллель (48-
чертёж).
Сонымен, Лагранж теоремасына мынадай геометриялық
мағына беруге болады: егер f(х) функцияны кескіндейтін
қисықтың əрбір нүктесінде тиянақты бір ғана жанама болса,
онда осы қисықтың бойында жатқан бір (ξ, f(ξ)) нүкте табылып,
бұл нүктедегі қисыққа жүргізілген жанама, f(а) жəне f(b)
ординаталардың ұштарын қосатын хордаға параллель болады.
2. Енді тəжірибелік есептер шығарғанда жиі кездесетін Коши
теоремасын қарайық.
Коши теоремасы. [а, b] сегментінде үздіксіз функциялар f(х)
пен φ(х) осы сегменттің барлық ішкі нүктелерінде
дифференциалданатын болса, φ(х) функцияның туындысы φ'(х)
(a,b) интервалының ешбір нүктесінде нольге айналмаса жəне
f(а)=f(b), онда а мен b-нің арасында жатқан бір ξ нүктесі
табылып, төмендегі теңдік орындалады
. 5
Бұл (5) формуланы Коши формуласы дейді.
Теореманың дұрыстығын дəлелдеу үшін Лагранж
теоремасындағыдай, Ролль теоремасы салдарының барлық
шарттарын қанағаттандыратын, былай көмекші F(х) функцияны
құрамыз:
6

177
Функциялар f(х) пен φ(х) үздіксіз жəне дифференциалданатын
болғандықтан, көмекші Ғ(х) функция да осы шарттарды
қанағаттандырады, Екінші жағынан:
,
.
Сонымен, көмекші функция Ғ(х) Ролль теоремасы
салдарының барлық шарттарын қанағаттандыратын болды.
Ендеше а мен b-нің арасында жатқан бір ξ нүктесінде бұл
функцияның туындысы нольге айналады, яғни Ғ'(ξ)=0.
(6) теңдіктің екі жағын х бойынша дифференциалдап, мынаны
табамыз:
.
Егер осы теңдіктегі x-тің орнына ξ-ді қойсақ, онда
0.
бұл арадан
. 5
Сонымен, Коши теоремасы дəлелденді.

§3. Анықталмағандықтарды айқындау. Лопиталь ережелері

1. Функциялардың шектерін іздегенде біз көбінесе анық-

талмағандықтардың бірнеше түрлерімен кездесеміз. Мақсат осы
анықталмағандықтарды айқындау.
Айталық, х=а нүктесінде функциялар f(х) жəне φ(х) екеуі
бірдей нольге айналатын болсын, яғни f(х)=φ(х) = 0.
Онда қатынас мынадай анықталмағандық түрге келеді.
Функциялар f(х) жəне φ(x) екеуі бірдей х=а нүктесінде нольге
айналғанымен мына шек
lim
болмайды деп қорытынды жасауға болмайды.
Осы шекті табуды мына анықталмағандықты айқындау деп
атаймыз.
Бұл анықталмағандықты айқындау жөнінде келесі теореманы
дəлелдеуге болады.
Теорема. Егер функциялар f(х) пен φ(х) мына х=а нүктесінде
екеуі бірдей нольге айналса, осы а нүктесінің кішкентай
178
аймағында нольге айналмайтын φ(x)-тің туындысы болса жəне
мына шек
lim
бар болса, онда:
lim lim
Бұл теореманы дəлелдеу үшін Коши теоремасын
пайдаланамыз:
,
мұнда .
f(х) жəне φ(x) екеуі бірдей нольге тең болғандықтан, алдыңғы
теңдік мына түрге көшеді:
.
Егер x, а-ға ұмтылатын болса онда ξ де а-ға
ұмтылады, өйткені ξ сол а мен х-тің арасында жатыр. Сондықтан,
егер мына шек
lim
бар болатын болса, онда:
lim lim . 6

Теореманың шарты бойынша мына шек lim бар болуы

керек. Міне, осы шектің мəнін r деп белгілейік, яғни
lim .
Сонда функция шегінің анықтамасы бойынша, алдын ала
берілген оң құнарсыз аз ε санына сəйкес оң δ саны табылып, мына
теңсіздіктің
| | 7
орындалуынан келесі теңсіздік
8
орындалуға тиіс.

179
 ξ нүктесі а мен x-тің арасында жатқандықтан, (7) теңсіздікті
ол да қанағаттандыруы керек, яғни
| | 7
(8) теңсіздік (7) теңсіздікті қанағаттандыратын барлық х-тер
үшін орындалады. Олай болса, (7) теңсіздіктің орындалуынан
мына төмендегі теңсіздік орындалады
,
яғни
lim .
(6) теңдікті еске алсақ, онда
lim ,
немесе
lim lim 9
Теорема дəлелденді.
(9) формула жөнінде бірнеше ескертпелер айтып кетуге тура
келеді.
а) Егер х=а нүктесінде туындылар f'(х) жəне φ'(х) екеуі бірдей
нольге айналса, бірақ екінші ретті туындылар f''(х) жəне φ"(х), а
нүктесінің кішкентай аймағында бар болатын болса жəне нольге
айналмаса, онда:
lim lim lim ,

əрине, егер мына шек lim бар болса.

Егер f"(а) = φ"(а) = 0, бірақ үшінші ретті туындылар f'"(х)
жəне φ'"(х), а нүктесінің кішкентай аймағында жатқан барлық х-
тер үшін бар болатын болса жəне нольден айрықша болса, онда:
lim lim lim lim 10
Міне, осылай əрі қарай соза беруге болады. Бұл ережені
Лопиталь ережесі деп атайды.
б) Мына шектің
lim

180
болмауынан, мына
lim
шек те болмайды деген қорытынды шықпайды. Мəселен, мына
sin
lim
sin
шекті қарайық. Егер осыған Лопиталь ережесін қолдансақ, онда:
sin Sin 2 Sin Cos
lim lim lim .
sin Sin Cos
Ал осы теңдіктің оң жағында тұрған шек жоқ, бұдан оның сол
жағында тұрған шек те жоқ деп қорытынды жасауға болмайды.
Сол жағында тұрған шек бар. Расында,
Sin 1
lim lim · lim · Sin 1 · 0 0.
Sin Sin
Сонымен, бұл келтірілген мысал үшін Лопиталь ережесін
қолдануға болмайды,
в) Айталық, х плюс не минус шексіздікке ұмтылғанда
функциялар f(х) жəне φ(х) екеуі бірдей нольге ұмтылатын болсын,
яғни
lim 0, lim 0.
Бізге мына шекті lim табу керек.
Аргумент х-тің орасан үлкен мəндері үшін туындылар f'(х)
φ'(х) бар болатын болсын жəне нольге айналмайтын болсын онда:
lim lim , 11
əрине, егер оң жақтағы шек бар болатын болса.
Бұл формуланы дəлелдеу үшін мынадай ауыстыру
жасаймыз. Сонда:

lim lim 12

Ал
1 1
lim 0, lim 0,
сондықтан (12) теңдіктің оң жағында тұрған шекке Лопиталь
ережесін қолдануға болады. Демек,
181
 ·
lim lim lim .

Қайтадан -нің орнына х-ті қойсақ:

lim lim .
Мысал келтірейік: мына шекті
sin
lim
sin
табу керек. Ол үшін (11) формуланы қолданамыз. Сонда:
Sin Sin Cos
lim lim lim
Sin Sin Cos
1 Cos 1
lim .
2 Cos 2
2. Қаралған анықталмағандықтан басқа тағы да мынадай
анықталмағандық кездеседі. Мəселен, айталық,
lim ∞, lim ∞.
Егер мына
lim
өрнектегі х-тің орнына бірден а-ны қойсақ, онда жаңағы
айтылып отырған анықталмағандыққа келеміз. Осы
анықталмағандықты айқындау жөнінде келесі теореманы
дəлелдейік.
Теорема. Егер бөлшектің алымы мен бөлімінің абсолют
шамасы аргумент х, а санына ұмтылғанда шексіз өссе жəне а
санының кішкентай аймағының ішінде жатқан барлық х-тер
үшін туындылар f'(х), φ'(х) бар болып нольге айналмаса, онымен
бірге мына шек
lim
бар болатын болса, онда:
lim lim 13

182
 Бұл теореманы да дəлелдеу үшін Коши теоремасын
пайдаланамыз. Бірақ Коши теоремасын бірден х=а нүктесі үшін
қолдануға болмайды, өйткені бұл нүктеде функциялар f(х) жəне
φ(х) шексіздікке айналады. Сондықтан Коши теоремасын
қолдануға мүмкіндік туғызу мақсатымен осы а нүктесіне тең емес,
бірақ оған жуық, х0 нүктесін қараймыз. Былайша айтқанда, бұл х0
нүктесі а нүктесінің кішкентай аймағының ішінен алынып отыр.
Енді осы х0 мен а-ның немесе а мен х0-дің арасында барлық х-
терді қарайық. Сонда:
14
мұнда немесе . Теореманың
шарттары бойынша мұндай х-тер үшін туындылар , бар
жəне нольге айналмайды.
(14) теңдіктің сол жағындағы бөлшектің алымын f(х)-ке
көбейтсек жəне бөлсек, ал бөлімін де φ(х)-ке көбейтсек жəне
бөлсек:
1
· .
1
Бұл арадан
1
· . 15
1
Егер х-ті а-ға ұмтылтып (15) теңдіктің екі жағынан
алсақ, онда:
lim lim , 16
өйткені х, а-ға ұмтылғанда
lim ∞, lim ∞
ал , тұрақты сандар, сондықтан
0, 0.
Теореманың шарттары бойынша шек
lim
тиянақты санға тең; оны r деп белгілейік, яғни

183
 lim .
Функция шегінің анықтамасы бойынша əрбір алдын ала
берілген оң мейлінше аз ε санына сəйкес δ саны табылып,
төмендегі теңсіздіктің
| | 17
орындалуынан келесі теңсіздік
18
орындалады
х0 нүктесін сайлап алу өзіміздің қолымызда болғандықтан,
мына теңсіздік
| о |
орындалатындай етіп алайық. Сонда
| | , 19
өйткені немесе .
(18) теңсіздік (17) теңсіздікті қанағаттандыратын барлық х-тер
үшін орындалатын болғандықтан, (19) теңсіздіктің орындалуынан
келесі теңсіздік

орындалады немесе бəрібір

lim .
(16) теңдікті еске алып табамыз:
lim
немесе
lim lim 13
Теорема дəлелденді.
(9) формула жөніндегі айтылған а), б), в) ескертпелер (13)
формулаға да жатады, Сондықтан оларға бұл жерде ерекше
тоқтамаймыз.
б) Ескертпе жөнінде мына мысалды қарайық:
sin
lim .
sin
Егер Лопиталь ережесін қолдансақ, онда:

184
 sin 1 cos
lim lim .
sin 1 cos
Бұл теңдіктің оң жағы ешбір тиянақты санға тең емес
былайша айтқанда, оның оң жағындағы шек жоқ. Бұл арадан оның
сол жағындағы шек те жоқ деп қорытынды жасауға болмайды.
Шынында,
sin 1
lim lim 1.
sin 1
Сондықтан мысал үшін берілген функцияға Лопиталь
ережесін қолдануға болмайды.
Тағы да бір-екі мысал келтірейік:
tg
1 lim lim
ctg 2 2.
1 Sin 2 1 4 sin 2 cos 2
lim lim
2 Cos 2 2 sin cos
2 lim Cos 2 2.

2)
lg
lim
(мұнда 0. 1). Лопиталь ережесі бойынша:
lg lg lg
lim lim lim 0.
Кейінгі мысалдан мынадай қорытынды жасауға болады:
аргументі х шексіздікке ұмтылғанда, логарифмдік функция gαх
жəне дəрежелік функция xα екеуі де өседі, бірақ функция lgαx оң
дəрежелік хα функциямен салыстырғанда жайырақ өседі.
3. Қарастырылған анықталмағандықтардан басқа тағы да
мынадай анықталмағандықтар бар: ∞ · ∞, 0 · ∞, 0 , 1 , ∞ .
Бұлардың əрқайсысын қарастырылған анықталмағандықтардың
біреуіне келтіруге болады.
Айталық,
lim ∞. lim ∞.
Сонда
lim

185
мына ∞ ∞ анықталмағандыққа келеді. Бұл анықталмағандықты
қаралып өткен анықталмағандықтардың біреуіне келтіруге
болады:
1 1 1
lim lim : .
Мысал үшін мына есепті шығарайық:
1 Sin cos
lim sec tg lim lim 0.
Cos sin
Егер
0, lim ∞
болса, онда
lim
мына түрдегі 0 · ∞ анықталмағандыққа келеді. Бұл анық-
талмағандықты да қаралып өткен анықталмағандықтың біреуіне
келтіруге болады.
lim lim lim .

Мысал үшін мына есепті қарайық:

ln sin ln sin
lim tg ln sin lim lim
ctg

sin
lim lim 0.
cos
Мына 0, 1 , ∞ анықталмағандықтарды айқындау деген
мəселе келесі шекті
lim
табу деген сөз, егер 1) 0, 2 1,
lim ∞, lim ∞, lim 0.
болса.
Бұл анықталмағандықтарды айқындау үшін олардың
əрқайсысын алдымен мына 0 · ∞ анықталмағандыққа келтіреміз.
Ол үшін шек таңбасы ішіндегі функцияны у арқылы белгілейміз
де, яғни , сонан кейін осы теңдікті логарифмдейміз.
Сонда:
ln ln .

186
 Енді х-тің а-ға ұмтылтып, осы теңдіктің екі жағынан шек
аламыз. Мысал үшін мына есепті
lim 1 sin
шығарайық. Жаңағы айтылған қағида бойынша
1 sin .
Екі жағын логарифмдейміз, сонда:
ctg ln 1 sin .
Енді шекке көшеміз:
ln 1 sin
lim lim ctg ln 1 sin lim .
tg
Логарифмдік функцияның үздіксіздігін пайдаланып табамыз

ln lim lim 1.

Бұл арадан
1
lim
немесе
1
lim .

4. Тейлор мен Маклорен формулалары

1. Қаралып өткен элементар функциялардың ішіндегі

жабайысы бүтін рационал функциялар немесе көпмүшелер
(полиномдар). Көпмүшенің тиісті мəнін табу үшін арифметикалық
жəне алгебралық амалдар ғана қолданылады.
Алдымен мына төмендегі көпмүшені қарайық:
.
Осы көпмүшенің коэффициенттерімен х=0 нүктесіндегі оның
туындыларының арасында тығыз байланыс бар, былайша
айтқанда, көпмүшенің барлық коэффициенттерін х=0 нүктесіндегі
оның туындылары арқылы өрнектеуге болады. Берілген
көпмүшені п рет дифференциалдайық, сонда:
2 3 4 ,
1·2 1·2·3 1·3·4 1 ,
1·2·3 1·2·3·4 1 2 ,
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..

187
 … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
1 2 3 …3· 2·1 .
Көпмүшенің өзіндегі жəне кейінгі теңдіктердегі х-тің орнына
нольді қояйық. Сонда:
0 , 0 , 0 2! ,
0 3! , … , 0 ! .
Бұл арадан
, , ,
2!
, … , .
3! !
Сонымен, кез келген көпмүшені былай жазуға болады:

1 2! 3!
. 20
!
Берілген көпмүшенің коэффициенттерін жалғыз х = 0 нүктесі
емес, кез келген х=а нүктедегі оның өзінің жəне туындыларының
мəндері арқылы өрнектеуге болады. Ол үшін х-тің орнына (а + h)-
ты аламыз, яғни х = а + h (мұнда h − жаңа айнымалы). Сонда:
. 21
Мына Ғ(х) − айнымалы х бойынша көпмүше болғандықтан,
φ(h) айнымалы h бойынша көпмүше болып табылады. Олай болса
қорытылып шыққан (20) формуланы осы φ(h) көпмүшеге
қолданайық.
Сонда:

1 2! 3!
. 22
!
Енді (21) теңдікті h бойынша дифференциалдасақ:
, ,
, …, .
(21) теңдіктегі жəне осы кейінгі теңдіктердегі h-тың орнына
нольді қояйық. Сонда:
, , ,
,…, .
Бұдан кейін (22) тендік мына түрге көшеді:

188
 !
1 2!
. 23
3! !
Бұл қорытылып шыққан (23) формуланы Тейлордың көпмүше
жөніндегі формуласы деп атайды.
(20) формуланы көпмүшенің ноль нүктесі аймағында жіктелуі
деп атайды, ал (23) формуланы көпмүшенің х=а нүктесі
аймағында жіктелуі деп атайды.
2. Енді кез келген дифференциалданатын функцияны
көпмүше түрінде қалай жуық сипаттауға болады деген сұрақ
туады.
х=а нүктесінде (п + 1)-ші ретке дейін туындысы бар f(х)
функция берілсін. Ең алдымен мақсат мынада: төмендегі
шарттарды
, , , 24
,… ,
қанағаттандыратын п дəрежелі φ(х) көпмүшені табу керек.
(23) формула бойынша φ(х) көпмүшені былай жазуға болады:

1 2!
.
3! !
(24) шарттар бойынша алдымыздағы көпмүшенің
, , , ,…,
коэффициенттерін , , , ,…, сандар
арқылы ауыстыруға тура келеді. Сонда:

1 2!
. 25
3! !
Осы табылған (25) көпмүше бастапқы берілген f(х)
функцияны қандай дəлдікпен сипаттайды, енді соны білейік.
Бастапқы берілген f(х) функция мен (25) теңдікпен
өрнектелген φ(х) көпмүшенің айырмасын Rп(х,а) арқылы
белгілейік, яғни:
, ,
Бұл арадан

189
 , .
(25) теңдікті еске алсақ, онда:

1 2!
, . 26
3! !
Осы қорытылған (26) формуланы f(х) функция үшін Тейлор
формуласы деп атайды.
Сонымен, мəселе былай болатын болды: егер х=а нүктесінде
(п + 1)-ші ретке дейін туындысы бар берілген f(х) функцияны (25)
көпмүшемен ауыстыратын болсақ, онда бұдан біз сөзсіз қате
жібереміз, Rп(х, а) осы қатенің шамасын көрсетеді. Бұл Rп(х, а)
шаманы қалдық мүше деп атайды.
Енді осы қалдық мүшені табу керек. Ол үшін оны мына түрде
жазайық:
, , ,
Р − əзірше кез келген сан. Бұдан соң (26) формула мына түрге
көшеді:

1 2!
, , (27)
! !
х-тің тиянақты сандық мəні бар деп ұйғарып, келесі көмекші
g(t) функцияны құраймыз:
28
1 2!
, .
3! !
Осы құрылған көмекші функцияның t бойынша тиянақты g'(t)
туындысы бар екені айқын.
(28) формуладағы t-нің орнына алдымен, х-ті, онан кейін а-ны
қойсақ, онда:
0, 0.
Сонымен, (28) теңдікпен өрнектелген көмекші функция g(t)
Ролль теоремасы шарттарын қанағаттандыратын болды.
Ендеше х пен а-ның немесе а мен х-тің арасында жатқан
нүктесінде бұл көмекші функцияның туындысы нольге айналады,
яғни
0.

190
 Көмекші g(t) функцияның айнымалы t-нің кез келген
мəніндегі туындысы болады:
, .
!
Егер осы теңдіктегі t-нің орнына ξ-ді қойсақ, онда
, 0,
!
бұл арадан:
, .
!
Рп(x,а)-ның осы мəнін қалдық мүше өрнегіне апарып қойып
мынаны табамыз:
, .
!
ξ мына а мен x-тің немесе х пен а-ның арасында жатқан сан
болғандықтан, оны былай алуға болады: Θ , мұнда
0 Θ 1, бұдан кейін қалдық мүше мына түрге келеді:
,
!
немесе
1
, . 29
!
(29) формуладағы р-нің орнына п + 1-ді қойып, Лагранж
түріндегі қалдық мүшенің өрнегін табамыз:
, . 30
1 !
(29) формуладағы р-нің орнына 1-ді қойып, Коши түріндегі
қалдық мүшенің өрнегін табамыз:
1
, . 31
!
Берілген f(х) функцияның орнына φ(x) көпмүшені алғанда
жіберілетін қатенің мөлшерін білу үшін, а нүктесінің ,
аймағында жатқан барлық x-тер үшін қалдық мүшенің абсолют
шамасының ең жоғарғы шекаралығын табу керек.
Егер (26) Тейлор формуласындағы а-ның орнына нольді
қойсақ, онда:

1 2! 3!
191
 . 32
!
Бұл (32) формуланы Маклорен формуласы деп атайды.
Маклорен формуласы үшін қалдық мүше Rп(x) келесі
теңдіктермен өрнектеледі:
1
, 1 .
!
Коши түріндегісі:
1
, 1 . 33
!
Лагранж түріндегісі:
, 1 . 34
1 !
Берілген f(х) функцияны Тейлор немесе Маклорен
формулалары арқылы өрнектеуді оны жіктеу деп атайды.

3. Мысалдар келтірейік.
а) f(х)=ех функцияны Маклорен формуласы бойынша жіктеу
керек. Ол үшін бұл функцияның х=0 нүктесіндегі туындыларын
табу керек:
, ,
1.
Енді Маклорен формуласы бойынша:
1 . 35
1 2! 3! 4! !
Қалдық мүшені Лагранж түрінде алайық:
.
1 ! 1 !
x қандай болса да п шексіз өскен сайын Rп(x) нольге
| |
ұмтылады. Оны мынадан байқауға болады: , егер мына
2| | шамадан артық т санын алсақ, онда болғанда
| | 1
2
| | | | | | | | 1
· … ·
1 ! ! 1 1 ! 2
|2 | 1
· ,
! 2
сондықтан

192
 |2 | | |
1
| | · . 36
! 2
Егер п шексіздікке ұмтылса, кейінгі теңдіктің оң жағы нольге
ұмтылады, өйткені бірінші екі көбейткіш п-ге тəуелді емес.
Сонымен,
lim 0.
(35) формуланы пайдаланып, е санының жуық мəнін табуға
болады. Ол үшін (35) формуладағы х-тің орнына 1-ді қойып
табамыз:
1 1 1
1 1 .
2! 3! ! 1 !
Егер е санының жуық мəнін кейінгі формуладан -ге
дейінгі дəлдікпен іздесек, онда n-ді қалдық мүше -ден кіші
болатындай етіп сайлап алуымыз керек. Қалдық мүше:
3
1 ! 1 !
Ендеше п-ді 7-ге теңеп алуымыз керек, яғни п = 7, өйткені
(7 + 1)! >30 000. Сонда
3 1
.
1 ! 8! 8! 10000
Сөйтіп, е санының -ге дейінгі дəлдікпен алынған жуық
мəні
1 1 1 1 1 1
1 1 2,7182.
2! 3! 4! 5! 6! 7!
болады. Жіберілетін қатенің шамасы -ден аспайды.
б) sin функцияны Маклорен формуласы бойынша
жіктеу керек. Ол үшін бұл функцияның х=0 нүктесіндегі
туындыларын табу керек:
sin , sin 2· ,
2 2
sin 3· , sin 4· ,
2 2
sin 5· ,… , sin · ,
2 2
sin 1 .
2
, 1, , 1, ,

193
 1, … , , 1 .
Енді Маклорен формуласын пайдаланып мынаны табамыз:
sin 1 37
3! 5! 7! 1 1 !
Қалдық мүшені Лагранж түрінде алайық:
sin 1 38
1 ! 2
(37) формула бойынша кез келген бұрыштың синусын табуға
болады. Мəселен, 20° синусын табайық, n-ді үшке балап алайық,
сонда:
1
sin 20° sin 0,342.
9 9 3! 9
Жіберілетін қатенің шамасы (38) формула бойынша болады:

sin 4 · .
3! 2
1
| | . 0,0006
4! 1000
Сонымен, 0,001-ге дейінгі дəлдікпен алынған sin 20°-тің жуық
мəні 0,342 болады.
в) cos -ті Маклорен формуласы бойынша жіктеу
керек:
cos , cos 2· ,
2 2
cos 3· , cos 4· ,
2 2
, coscos 6· , 5·
2 2
…………………………………………………………………
cos · , cos 1 · .
2 2
0 1, 0 0, 0 1, 0 0,
0 1, 0 0, 0 1, …,
0 1 , 0 0.
Бұдан кейін:
cos 1 1 . 39
2! 4! 6! 2! 2 !
Қалдық мүшені Лагранж түрінде аламыз:

194
 cos 1 . 40
1 ! 2
(39) формула бойынша кез келген бұрыштың косинусын
табуға болады. Мəселен, n-ді 4-ке балап cos 40°-ті табайық:
2
cos 40° cos 1 0,766.
9 2! 4!
Жіберілетін қате (40) формула бойынша болады:

cos 5 · .
5! 2
бұл арадан

| | 0,0013.
5!
(38) жəне (40) формулалардан мынадай қорытындыға келеміз:
lim 0,
өйткені
|2 | 1
| | · .
1 ! ! 2

§ 5. Функциялардың үдеу жəне кему белгілері

Қандай функцияны біркелкі функция деп атайтыны бізге

белгілі. Берілген функцияның үдемелігін немесе кемімелігін оның
туындысының таңбасы бойынша білуге болады. Бұл жөнінде
негізгі белгілер болып келесі теоремалар;
1-теорема. (a,b) аралығының барлық нүктелеріндегі шектеулі
f(х) туындысы бар үздіксіз функция f(х) осы аралықта біркелкі
үдемелі болу үшін мына f'(x)≥0 теңсіздіктің орындалуы қажетті
жəне жеткілікті; онымен бірге f'(х) туындыны нольге
айналдыратын х-тің мəндері (a,b) аралығының бөлігі болатындай
бүтін сегментті құра алмайды.
Алдымен бұл теорема шарттарының қажеттігін дəлелдейік.
Ол үшін f(х) функцияны (a,b) аралығында үдемелі болсын деп
ұйғарайық. Аргумент x-ке Δх өсімше берейік, бұл өсімшенің
аздығы сондай, нүкте х+Δx (a,b) аралығының ішінде жатады.
Өсімше Δх-тің таңбасы оң да, теріс те болуы мүмкін. Егер Δx> 0

195
болса, онда х +Δx>х функция f(х) үдемелі болғандықтан, мына
теңсіздік f(х + Δх) > f(х) орындалуға тиіс жəне бұл арадан:
∆ 0.
Егер Δx < 0 болса, онда х + Δx < х. Функция f(х) үдемелі болу
себепті мына теңсіздік f(х + Δх) < f(х) орындалады, бұл арадан:
∆ 0.
Сонымен, үдемелі функцияның өсімшесі мен оның аргументі
өсімшесінің таңбасы бірдей болатын болды. Ендеше:
∆
0
∆
Егер Δx-ті нольге ұмтылтып, шекке көшсек, онда
∆
lim 0
∆ ∆
немесе f'(х) ≥ 0.
Теореманың қажеттігінің бір бөлігі дəлелденді.
Енді қажетті шарттың екінші бөлігін дəлелдейік. Ол үшін f(х)
функциясы (а, b) аралығында үдемелі жəне (a,b) аралығының
ішінде жатқан [а, β] сегментінің барлық нүктелерінде туынды f'(х)
нольге айналады деп, теоремада қарсы жориық.
[а, β] сегментінің бойында жатқан x1, х2 кез келген екі нүктені
алайық та, осы нүктелердегі функцияның сəйкес мəндерінің
айырмасын алайық: f(х2) – f(х1). Осы айырмаға шектеулі өсімше
жөніндегі Лагранж теоремасын қолдансақ:
.
Мұнда , яғни , сегментінің ішінде
жатқан нүкте. Сондықтан, біздің ұйғаруымыз бойынша f'(ξ)=0,
олай болса, f(х1)=f(х2), ал бұл теңдік f(х) функцияның үдемелігіне
қайшы келеді; ендеше біздің ұйғаруымыз дұрыс емес.
Бұл теорема шарттарының жеткіліктілігін дəлелдейік.
(a,b) аралығындағы барлық х-тер үшін мына теңсіздік f1(х)≥0
орындалсын. Осы аралықтың бойында жатқан жəне төмендегі
теңсіздікті

қанағаттандыратын кез келген үш , , нүктелерді алайық.

Осы нүктелердегі f(х) функцияның сəйкес мəндерін тауып,
олардың айырмаларына Лагранж теоремасын қолданайық.
Сонда:
,
мұнда

196
 ,
мұнда
.
Теореманың шарттары бойынша 0, 0.
Ендеше:
0, 0
немесе бұл арадан:
. 41
(41) теңсіздік x1 мен x3-тің арасында жатқан əрбір х2 үшін
дұрыс болады. Осы , , үш санның арасындағы
теңдік x1 мен x3-тің арасында жатқан əрбір х2 үшін орындала
бермейді.
Шынында, егер мына теңдік

барлық х2 үшін орындалатын болса, онда функция f(х), [х1,x3]

сегментінде ылғи тұрақты санға тең болар еді жəне онда бұл
функцияның туындысы бүкіл [х1,х3] сегментінде нольге теңбе-тең
болған болар еді; ал мұндай қорытынды теореманың шарттарына
қайшы келеді. Сондықтан (41) өрнектің ең болмағанда бір жерінде
нағыз теңсіздік белгісі болу керек, демек,
.
Осы теңсіздіктің орындалуы теорема шарттарының
жеткіліктілігін дəлелдейді.
2-теорема. (a,b) аралығының
барлық нүктелерінде шектеулі
f'(х) туындысы бар үздіксіз f(х)
осы аралықта кеміме болу үшін
келесі теңсіздіктің f′(х) ≤ о
орындалуы қажетті жəне
жеткілікті, онымен бірге f'(х)
туындыны нольге айналдыратын
х-тің мəндері (a,b) аралығының
бөлігі болатындай бүтін
49-чертёж
сегментті құра алмайды.
Бұл теорема да жоғарыдағы теоремадай дəлелденеді.

197
 Енді осы дəлелденген теоремаларды тəжірибе жүзінде
нығайту үшін біраз мысалдар келтірейік.
а) Мына sin функцияның үдеуін жəне кемуін
зерттеу керек. Алдымен бұл функцияның туындысын табамыз:
1 cos функция cos -тің мəндері – 1 мен + 1-дің арасында
жататын болғандықтан əрқашан мына теңсіздік 1 cos 0
орындалу керек. Ал өрнек 1 cos бір-бірінен оңашаланған,
тұтас жатқан сегмент құрамайтын тек мына 2 ,
0, 1, 2, … нүктелерде ғана нольге айналады. Сонымен қаралып
отырған функция бүкіл ∞, ∞ интервалдың бойында үдемелі
(49-чертёж).
б) функцияның үдеуін жəне кемуін зерттеу керек.
Бұл функцияның екі үзіліс нүктесі бар, олар: 2.
Туындысын табайық:
4
. 42
4
Жаңағы 2 нүктелер туындының да үзіліс нүктелері
болатын болды. Тексеріліп отырған функцияның анықталу
облысы ∞, 2 , 2, 2 , 2, ∞ болады. Функция бұл
интервалдарда үздіксіз.
Туындының алдындағы минус таңбасын бөлшектің алымына
көшірсек, онда бөлшектің бөлімі əрқашан да оң. Олай болса,
туындыны өрнектейтін (42) теңдіктің оң жағындағы бөлшектің
таңбасы оның алымының
таңбасына тəуелді болады. Егер х
оң болса, онда бөлшек теріс,
сондықтан у'<0; ендеше
тексеріліп отырған функция
кеміме болады. Егер х теріс
болса, онда (42) теңдіктің оң
жағындағы бөлшектің таңбасы
оң болады, демек, у'> 0 болады,
олай болса, х-тің осы мəндері
50-чертёж
үшін тексеріліп отырған функция
үдемелі болады (50-чертёж).
в) функцияның үдеуін жəне кемуін тексеру керек.
Бұл функцияның облысы 0, ∞ . Оның туындысын табайық:
1. Функция үдемелі болу үшін мына теңсіздік

198
1 0 орындалу керек, бұл арадан 1 немесе .
Сонымен, функция мына , ∞ интервалда үдемелі
болатын болды.
Қаралып отырған функция
кеміме болу үшін мына теңсіздік
1 0 орындалу керек. Бұл
арадан 1 немесе
. Сонымен, функция
мына 0, интервалда
кеміме болатын болды (51-
51-чертёж чертёж).

Дəлелденген теоремалардан қорытындыға келеміз: үдемелі

функцияны кескіндейтін қисықтың əрбір нүктесінде оған
жүргізілген жанама ОХ осінің оң бағытымен сүйір бұрыш құрады,
кейбір жеке нүктелердегі жанама ОХ осіне параллель болуы
мүмкін; ал кеміме функция графигінің əрбір нүктесінде оған
жүргізілген жанама ОХ осінің оң бағытымен доғал бұрыш
жасайды жəне графиктің кейбір жеке нүктелеріндегі жанама ОХ
осіне параллель болуы мүмкін.

§ 6. Функцияның максимумы мен минимумы

1. Бір аралықта анықталған жəне үздіксіз

функцияны қарайық; х0 − осы аралықтың ішкі нүктесі болсын.
Егер х0 нүктесінің , аймағының ішінде жатқан
барлық x-тер үшін келесі теңсіздік

немесе
0 43
орындалса, онда х0 нүктесінде f(х) функцияның максимумы бар
деп атайды.
Егер x0 нүктесінің, , аймағының ішінде жатқан
барлық х-тер үшін келесі теңсіздік

немесе
0 44

199
орындалса, онда f(х) функцияның х0 нүктесінде минимумы бар деп
айтады.
Максимум, минимум ұғымдарын функцияның бүкіл
аралықтағы ең үлкен жəне ең кіші мəндерімен шатастырмау
керек. Бір аралықта функцияның бірнеше максимумы жəне
бірнеше минимумы болуы мүмкін. Мəселен, 52-чертёжде
көрсетілген қисықпен кескінделетін f(х) функцияның екі
максимумы , нүктелерінде), екі минимумы
, нүктелерінде) бар.
Егер х0 нүктесінде f(х) функцияның максимумы болса онда,
геометрия тілімен айтқанда, ордината f(х0) өзімен «көршілес»
ординаталардың барлығынан артық болады. Егер х1 нүктесінде
f(х) функцияның минимумы болса, онда ордината f(х1) өзімен
«көршілес» ординаталардың барлығынан кем болады.

52-чертёж

Максимум мен минимумды біріктіріп айтқанда экстремум

дейді.
Функцияның экстремум нүктелері оның өсу облыстары мен
кему облыстарының шекаралығы болады. Максимум нүктесінің
сол жағында функция өсіп отырады да, оң жағында кеміп
отырады, ал минимум нүктесінің сол жағынан функция кеміп
отырады да, оң жағында өсіп отырады.
Егер x0 нүктесі аралықтың ұшы болып табылса, онда f(х)
функцияның шеткі максимумы мен минимумы туралы айтуға тура
келеді. Мəселен, [а, b] сегментінде берілген үздіксіз f(х)
функцияны қарайық.
Егер а нүктесінің кішкентай (а, а + δ) аймағының ішінде
жатқан барлық х-тер үшін мына теңсіздік f(х) < f(а) (немесе мына
200
теңсіздік f(х) > f(а) орындалса, онда а нүктесінде f(х)
функцияның шеткі максимумы (немесе шеткі минимумы) бар деп
айтады.
Егер b нүктесінің кішкентай (b − δ, b) аймағының ішінде
жатқан x-тің мəндері үшін төмендегі теңсіздік f(х) < f(b) (немесе
мына теңсіздік f(х) > f(b) орындалса, онда b нүктесінде f(х)
функцияның шеткі максимумы (немесе шеткі минимумы) бар
дейді.
2. Тиісті аралықтың қандай нүктелерінде функцияның
экстремумдары болады, соны зерттейік.
Бұл қойылып отырған сұраққа келесі теорема жауап береді.
Теорема. Функцияның экстремумдары оның бірінші ретті
туындысы нольге айналатын немесе тіпті болмайтын
нүктелерде болуы мүмкін.
Айталық, х = х0 нүктесінде f(х) функцияның максимумы
болсын. Онда , интервалдың ішінде жатқан барлық
х-тер үшін келесі теңсіздік
0
орындалуға тиіс. Тəуелсіз айнымалы х жаңағы айтылған
интервалдың (аймақтың) ішінде өзгергенде мына
қатынастың таңбасы əр түрлі болады:
0, егер болса,
0, егер болса,
-ді нольге ұмтылтып, осы теңсіздіктердің сол
жақтарынан шек алсақ, онда:
lim 0, 45

lim 0. 46
(45) жəне (46) теңсіздіктердің сол жақтары х0 нүктесіндегі f(х)
функцияның туындысы болады. Ендеше бір жағынан
0,
екінші жағынан
0,
олай болса
0.

201
 х − х0 нольге ұмтылғанда қатынас əр түрлі шекке
ұмтылуы мүмкін, онда f(х) функцияның x0 нүктесінде тиянақты
туындысы болмайды.
Дəлелденген теоремадан мынадай қорытындыға келеміз: егер
х0 нүктесінде функцияның экстремумы болса, онда бұл нүктеде
оның туындысы не нольге тең, не ол нүктеде оның туындысы
болмауы мүмкін. Ал егер х0 нүктесінде f(х) функцияның
туындысы нольге тең болса, онда бұл нүктеде оның экстремумы
əрқашан да болады деп айтуға тіпті болмайды. Сондықтан
дəлелденген теореманы функцияның экстремумы болуының
қажетті шарты деп айтады.
f(х) функцияның туындысы нольге айналатын немесе тіпті
болмайтын нүктелерді, геометрия тілімен айтқанда, f(х)
функцияны кескіндейтін қисыққа жүргізілген жанама ОХ осіне
немесе ОУ осіне параллель болып өтетін, немесе тіпті тиянақты
жанама болмайтын нүктелерді «сынға түсетін» немесе «күдікті»
нүктелер деп атайды.
Функцияның экстремумы болса, тек осы нүктелерде ғана
болуы мүмкін.
3. Енді функцияның экстремумы болуының жеткілікті
шарттарын көрсетейік. Бұл шарттарды баяндамастан бұрын бір
мəселе жөнінде келісім жасау керек. Ол келісім мынау: егер х0
нүктесінің сол жағында жатқан барлық х-тер (х < х0) үшін f(х)
функцияның қабылдайтын мəндерінің барлығы оң болса, ал х0
нүктесінің оң жағында жатқан барлық х-тер (х > х0) үшін f(х)-тің
барлық мəндері теріс болса, онда х х0 арқылы өткенде (көшкенде)
функция f(х) өзінің таңбасын плюстен минуске ауыстырады
дейміз. х0 сынға түсетін нүктелердің бірі болсын. Осы нүктеде
функцияның экстремумы болуының жеткілікті шарттары келесі
теорема арқылы тұжырымдалады.
Теорема. Егер (a, b) интервалының мүмкін х0 нүктесінен
басқа барлық нүктелерінде дифференциалданатын
үздіксіз функцияның туындысы өзінің таңбасын, айнымалы
х x0 арқылы өткенде плюстен минуске ауыстырса, онда x0
нүктесінде f(х) функцияның максимумы болады; ал егер х х0
арқылы өткенде туынды өзінің таңбасын минустен плюске
ауыстырса, онда х0 нүктесінде f(х) функцияның минимумы
болады.

202
 Туынды өзінің таңбасын плюстен минуске ауыстырады
деп ұйғарайық. Сонда бағанағы тұжырымдалған келісім бойынша
x0 нүктесінің сол жағында жатқан барлық x-тер үшін
туындының таңбасы оң да, ал x0 нүктесінің оң жағында жатқан
барлық х-тер үшін туындының таңбасы теріс, яғни
0, егер ;

0, егер .
Енді мына f(х)−f(х0) айырманы қарайық та, бұған Лагранж
теоремасын қолданайық. Сонда:
. 47
Егер болса, онда, біріншіден, , пен x0-дің арасында
жатады, яғни сондықтан 0, екіншіден,
0. Олай болса, (47) теңдіктің оң жағы теріс. Демек,
0.
Егер болса, онда біріншіден, , мен x-тің арасында
жатады, яғни , ендеше 0; екіншіден, 0.
Олай болса (47) теңдіктің оң жағы тағы да теріс,
яғни 0. Демек, тағы да:
0.
Сонымен, х0 нүктесінің сол жағында жəне оң жағында,
былайша айтқанда, x0 нүктесінің аймағында жатқан барлық х-тер
үшін мына теңсіздік
0
орындалатын болды. Бұл теңсіздіктің орындалуы х0 нүктесінде
f(х) функцияның максимумы болатындығын дəлелдейді.
Теореманың функцияның минимумы жөніндегі екінші бөлімі
де дəл осылай дəлелденеді. Сондықтан оның дəлелденуіне
тоқтамаймыз (оқушылардың өздері де дəлелдей алады).
Осы дəлелденген теоремадан функцияның экстремумын табу
жөнінде мынадай ережеге келеміз: алдымен зерттеуге жататын
функцияның туындысын табамыз да, оны нольге теңейміз; сонан
кейін мұның нəтижесінде шыққан теңдеудің түбірлерін
(шешімдерін) табамыз; табылған түбірлер сынға түсетін немесе
күдікті нүктелер болып табылады. Бұл нүктелердің əрқайсысын
алып, оның аймағында функцияның бірінші туындысы өзінің
таңбасын ауыстыра ма, ауыстырмай ма соны зерттейміз.
4. Егер туынды (a, b) интервалының барлық
нүктелерінде бар болатын болса жəне оның бір-ақ нүктесінде,
203
атап айтқанда, х0 нүктесінде, нольге айналатын болса,
онда осы x0 нүктесінде f(х) функцияның экстремумының бар-
жоғын білу үшін, х0 нүктесінің сол жағында жатқан белгілі бір х1
нүктесіндегі жəне оның оң жағында жатқан бір белгілі х2
нүктесіндегі туындының таңбасының əртүрлі болатындығы
тағайындалса болғаны. Былайша айтқанда, x1 нүктесінде
туындының таңбасы қандай болса, x1 мен x0-дің арасындағы
барлық нүктелерде де оның таңбасы сондай болады; сол сияқты х2
нүктесінде туындының таңбасы қандай болса, х0 мен х2-нің
арасындағы барлық нүктелерде де сондай болады.
Мұны дəлелдеу үшін келесі лемма мен теореманы дəлелдеуге
тура келеді.
Лемма. Егер функция f(х), [а, b] сегментінің барлық ішкі
нүктелерінде дифференциалданатын болса жəне сегменттің
ұштарындағы туындының таңбалары əр түрлі болса,
0, 0 , онда [а, b] сегменттің бойында жатқан бір
ξ нүктесінде туынды нольге айналады, яғни 0.
Функция f(х), [а, b] сегментінде дифференциаланатын
болғандықтан, ол сегменттің барлық нүктелерінде үздіксіз. Олай
болса, Вейерштрасс теоремасы бойынша бұл сегментте
функцияның ең үлкен мəні болады. Осы ең үлкен мəн сегменттің
ұштарында қабылданылмайтынын дəлелдейік. Сегменттің сол
жақтағы ұшында, яғни а нүктесінде функция f(х) өзінің ең үлкен
мəнін қабылдайды деп айтылып отырған пікірге қарсы ұйғарайық.
Аргумент x-ке а нүктесінде өсімше берейік. Сонда f'(а) > 0
болғандықтан,
∆
lim 0
∆ ∆
∆
болады. Бұл арадан аса кішкентай Δх > 0 үшін 0
∆
болады немесе ∆ . Демек, ең үлкен мəн бола
алмайды. Ендеше біздің ұйғаруымыз дұрыс емес. Сол сияқты b
нүктесінде де функция f(х) өзінің ең үлкен мəнін қабылдай
алмайды.
Сонымен, функция f(х) өзінің ең үлкен мəнін [а, b]
сегментінің тек бір ішкі ξ нүктесінде ғана қабылдай алады. Онда
Ферма теоремасы бойынша бұл нүктедегі функцияның туындысы
нольге тең, яғни 0.

204
 Дарбу теоремасы. Егер f(х) функция [а, b] сегментінің əрбір
нүктесінде дифференциалданатын болса, онда туынды f(х) мына
f'(а), f'(b) екі санның арасында жатқан барлық мəндерді
қабылдайды.
Айталық, А айтылып отырған f'(а), f'(b) екі санның арасында
жатқан кез келген сан болсын, яғни:
.
Көмекші функцияны былай құрайық:
.
Функциялар f(х) жəне Ах, [а, b] сегментінде дифференциал-
данатын болғандықтан, көмекші функция φ(х) ол да осы сегментте
дифференциалданатын болады. Енді осы көмекші функцияның
туындысын табайық:
.
Бұл арадан 0, 0.
Сонымен, көмекші функция жоғарыдағы лемманың
шарттарын түгел қанағаттандыратын болды. Ендеше [а, b]
сегментінің бойында жатқан бір ξ нүктесінде көмекші
функцияның туындысы нольге айналады, яғни 0
немесе 0; бұл арадан . Теорема дəлелденді.
Бұл теоремадан мынадай қорытындыға келуге болады: егер
туынды əрбір нүктеде бар болатын болса, онда оның бірінші
текті үзілісі болмайды.
Енді 4-пунктте тұжырымдалған пікірді дəлелдейік.
Айталық, , 0 болсын. Енді х1 мен x0-дің
арасында жатқан кез келген ξ нүктесінде f'(х) туындының таңбасы
оң болатынын, яғни 0 болатындығын дəлелдеу керек.
Егер 0 болатын болса, онда лемма бойынша x1 мен ξ-дің
арасында жатқан бір η нүктесінде туынды f(х) нольге
айналады, яғни f '(η) = 0. Бұлай болу мүмкін емес, өйткені бұл
жағдай қойылған шартқа қайшы келеді.
Тағы бір ескере кететін мəселе мынау: егер х1 х2 ..., хn сынға
түсетін немесе тексерілуге жататын нүктелер болса жəне оларды
мынадай тəртіппен

орналастырсақ, онда əрбір , 1 интервалдың ішінде

жатқан нүктелерде туынды f ′(х) бар болады жəне бір тиянақты
таңбаға ие болады (өйткені бұл туындыны нольге жəне
шексіздікке айналдыратын немесе туынды болмайтын нүктелер

205
тексерілуге жататын нүктелердің ішінде). Егер əрбір ,
интервалда туынды f ′(x) тиянақты бір таңбаға ие болмаса, онда
лемма бойынша осы интервалдың ішіндегі бір нүктеде ол нольге
айналады да, бағанағы тексерілуге жататын нүктелерге тағы да бір
нүкте келіп қосылады. Бұлай болу мүмкін емес.
Сөйтіп, мына интервалдарда
, , , ,…, , , ,
туынды ′ тиянақты бір ғана таңбаға ие болатын болды,
былайша айтқанда, бұл интервалдарға + жəне – таңбалары сəйкес
келетін болды. Егер бұл таңбалар кезекпен келсе, онда экстремум
болғаны.
5. Мысалдар келтірейік.
а) 1 1 функцияның экстремумын зерттеу
керек. Бұл функцияның анықталу облысы (–∞, ∞). Туындысы
′
1
5 1 1
5
болады.
Тексерілуге жататын нүктелерді табу үшін бұл туындыны
нольге теңейміз. Сонда:
1
5 1 1 0,
5
бұл арадан
1
1, 1, .
5
Функцияның анықталу облысы келесі
1 1
∞, 1 , 1, , , 1 , 1, ∞ .
5 5
бөліктерге жіктелетін болды.
Бірінші бөлікте ′ туындының таңбасы оң, екінші бөлікте
теріс, үшінші бөлікте оң, төртіншіде де оң. Оларды мынадан
байқауға болады: егер 1 болса, онда
1 0, 1 0, 0, сондықтан
′
5 1 1 0, егер 1 ,
онда 1 0, 1 0, 0, сондықтан

206
 ′
0. Бұл арадан мынадай
қорытындыға келеміз: 1
нүктесінде зерттелініп отырған
функцияның максимумы бар,
нүктесінде минимумы
бар; 1 нүктесінде экстремум
жоқ (53-чертеж).
б) Мына
функцияның экстремумын
зерттеу керек. Алдымен туын- 53-чертеж
дысын табамыз:
′
3 sin cos sin cos .
Сынға түсетін нүктелерді табу үшін, бұл туындыны нольге
теңейміз.
Сонда:
sin cos sin cos 0.
Зерттеленіп отырған функцияның периоды 2 болғандықтан,
алдымыздағы теңдеудің түбірлерін (шешімдерін) (0,2 ) аралы-
ғынан іздейміз.
Егер sin 0, онда 0, , 2 .
Егер cos 0, онда , .
Егер sin cos 0, онда , .
Енді мына интервалдарды қараймыз:
3 3
0, , , , , , , ,
4 4 2 2 4 4
4 5 3 3 7 7
, , , , , , ,2 .
5 4 2 2 4 4
0, интервалында: sin 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0.
, интервалында sin 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0. Сондықтан нүктесінде функцияның
минимумы бар.
, интервалында: 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0. нүктесінде функцияның максимумы бар.

207
 , интервалында: 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0. нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
минимумы бар.
, интервалында: 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0, нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
максимумы бар.
,2 интервалында: 2 0, sin cos 0, ендеше
′
0. нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
минимумы бар.
Зерттелініп отырған функция
периодты болғандықтан, 2
нүктесінде оның максимумы бар
(54-чертеж).
в) Мына 3 функ-
цияның экстремумын зерттеу керек.
Бұл функцияның анықталу облысы
54-чертеж
∞, ∞). Алдымен туындысын
табайық:
2 1
′
2 .
√
Енді сынға түсетін нүктелерді табу үшін бұл туындыны
нольге теңеу керек. Сонда 1 0 немесе 1 0, бұл
арадан 1, 1; туынды болмайтын немесе шексіздікке
айналатын нүкте 0. Сонымен, сынға түсетін нүктелер
мыналар болады.
1, 0, 1.
Зерттелініп отырған функцияның анықталу облысы мына
интервалдарға
∞, 1 , 1, 0 , 0, 1 , 1, ∞
жіктелетін болды.

0, егер ∞ 1,
0, егер 1 0,

208
ендеше 1 нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
максимумы бар.
0, егер 1 0,
0, егер 0 1,
ендеше 0 нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
максимумы бар.
0, егер 0 1,
0, егер 1 ∞,
ендеше 1 нүктесінде қаралып
отырған функцияның максимумы
бар.
Зерттелініп отырған функция
жұп функция, сондықтан оның
графигі ОУ осіне қарағанда
55-чертеж
симметриялы (55-чертеж).

§6. Экстремумды екінші ретті туынды арқылы зерттеу

1. сынға түсетін нүктелердің бірі болсын, яғни бұл нүктеде

′
0 болсын. Осы нүктесінде зерттелінетін функцияның
екінші ретті туындысы бар болатын болсын жəне ол нольге тең
болмасын. Мына айырманы h арқылы белгілейік, яғни
, бұл арадан . Экстремум анықтамасын
сипаттайтын мына айырманы алайық:
.
Бұл айырмаға шектеулі өсімше жөніндегі Лагранж теоре-
масын қолдансақ, онда
′ Θ ; (48)
мұнда 0 Θ 1.
(48) теңдіктің оң жағын Θ -қа көбейтіп жəне бөліп табамыз:
′ ′
, (49)
′
өйткені бəрібір 0.
(49) теңдіктің сол жағындағы айырманың таңбасы тек мына
′ ′
қатынастың ғана таңбасына тəуелді болады, өйткені
Θ оң бөлшек, екі дəрежелі.
Егер Θh-ты нольге ұмтылтып шекке көшсек, онда жаңағы
айтылған қатынастың таңбасы қандай болса, оның шегінің
таңбасы да сондай болады. Демек, (49) теңдіктің сол жағындағы
айырманың таңбасы мына шектің

209
 ′ ′
′′ ,
яғни нүктесіндегі функцияның екінші ретті туындысының
таңбасына тəуелді болатын болды.
Егер ′′ 0 болса, онда 0 болады.
Сондықтан нүктесінде функцияның максимумы бар.
Егер ′′ 0 болса, онда 0 болады. Демек,
х нүктесінде f(x) функцияның минимумы бар.
Бұл арадан біз мынадай ережеге келеміз: берілген f(x)
функцияның экстремумын зерттеу үшін, алдымен бұл
функцияның бірінші ретті туындысын тауып алып, оны нольге
теңейміз; сонан соң осының нəтижесінде пайда болған теңдеудің
түбірлерін іздейміз (бұл түбірлер сынға түсетін нүктелер болып
табылады); бұдан кейін функцияның екінші ретті туындысын
тауып, ондағы аргументтің орнына сыналатын нүктелерді
біртіндеп қоямыз; егер мұның нəтижесінде екінші ретті
туындының таңбасы оң болса, онда тексеріліп отырған нүктеде
функцияның минимумы болғаны, теріс болса, онда максимум
болғаны.
Бір мысал келтірейік:
4 4
функцияның экстремумын зерттеу керек. Бұл функцияның
анықталу облысы ∞, ∞. Енді оның туындысын табайық:
′
4 3 2 .
Cынға түсетін нүктелерді табу үшін бұл туындыны нольге
теңейміз:
4 3 2 0,
бұл арадан:
0, 1, 2.
Енді зерттелініп отырған функцияның екінші ретті
туындысын табамыз:
′′
4 3 6 2 .
Сынға түсетін нүктелердегі екінші ретті туындының мəндері
болады:
′′
0 8 0 ,
oлай болса 0 нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
минимумы болады.
′′
б 1 4 0,
ендеше 1 нүктесінде берілген функцияның максимумы бар.
′′
в 2 8 0,

210
демек, 2 нүктесінде қаралып отырған функцияның
минимумы бар.
Берілген функцияның графигі
56-чертежде көрсетілген.
2. Егер тексерілуге жататын
нүктесінде зерттелінетін функция-
ның екінші ретті туындысы ′′
нольге айналса, онда оның жоғары
ретті туындыларын қарастыруға
тура келеді. Мұндай жағдайда 56-чертеж
Тейлор формуласын пайдаланамыз.
Айталық, нүктесінде зерттелініп отырған функцияның
бірінші, екінші, онан əрі қарай (n–1)-ші ретті туындылары нольге
айналсын, ал оның n-ші ретті туындысы бұл нүктеде
нольден айрықша болсын, яғни:
′ ′′ ′′′
0,
ал
0.
Осы қойылған шарттардан, зерттелінетін функцияның n-ші
ретке дейін шектеулі туындыларының барлығы өзінен-өзі айқын
көрініп тұр. Ендеше мына
айырманы нүктесінің аймағында Тейлор формуласы бойынша
жіктеп жазамыз:
′ ′′
1 2!
′′′
.
3! 1 ! !
Қойылған шарттарды еске алсақ, онда:
. (50)
!
0 1

нүктесінде n-ші ретті туындыны үздіксіз деп

есептейміз. Онда оң, соншама аз саны табылып, келесі
теңсіздікті | | қанағаттандыратын h-тың барлық мəндері үшін
мына , екі санның таңбасы бірдей болады. Ал
| | | | болғандықтан, мына , екі
санның таңбасы бірдей болады. Демек, ) 0. Осы
айтылған пікірден мынадай қорытындыға келеміз: егер n-жұп

211
болса, онда h-тың таңбасы қандай болса да, бірінші
!
көбейткіштің таңбасы оң болады. Сондықтан, n-ші ретті
туындының таңбасы қандай болса, (50) теңдіктің сол жағында
айырманың таңбасы да сондай болады. Егер 0 болса,
онда 0, демек нүктесінде f (x) функцияның
минимумы болады. Егер 0 болса, онда 0,
демек нүктесінде f (x) функцияның максимумы болады.
Егер n тақ сан болса, онда -нің таңбалары əр түрлі болады.
Сондықтан да нүктесінің кішкентай аймағында (50) теңдіктің
сол жағындағы айырманың таңбасы əр түрлі болады, былайша
айтқанда, бұл аймақтың ішінде жатқан нүктелер үшін айырма
бір таңбаны сақтай алмайды. Олай болса бұл
жағдайда функцияның экстремумы жоқ.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды жасаймыз: егер
нүктесінде функцияның n-ші ретке дейін барлық
туындылары бар болса жəне
′ ′′
0,
ал
0,
онымен бірге п-ші ретті туынды нүктесінде үздіксіз
болса, онда нүктесінде экстремумның бар-жоқтығы п-нің
жұптығы мен тақтығына байланысты: п жұп болса, онда
нүктесінде функцияның экстремумы бар, п тақ болса онда
экстремум жоқ.

§ 7. Максимум мен минимум теориясының

есеп шығаруға қолданылуы

Максимум мен минимум теориясын қолданып, тəжірибеде

кездесетін есептерді қалай шығаруға болады? Міне, осыны
көрсету мақсатымен геометрия жəне физика
салаларынан біраз мысалдар келтіреміз.
Берілген есептердің шарттары бойынша тиісті
функцияны құрып, оның экстремумын
зерттейміз.
1) Радиусы R берілген шарға толық беті
ең үлкен болатындай етіп тік конусты
іштей сызу керек.
Бұл есепте іздеп отырған функция –
57-чертеж шарға іштей сызылған тік конустың бетінің

212
ауданы. Оны S арқылы белгілейік. Конустың бір элементін осы
функцияның аргументі үшін алуға тура келеді. Бірақ бұл жөнінде
ойлану керек, мəселе сонда. Конустың төбесіндегі бұрышты 2
арқылы белгілеп іздеп отырған S-ті осы арқылы өрнектейік (57-
чертеж).
Геометриядан белгілі формула бойынша:
. (51)
Мұнда r – конустың табанының радиусы; l – жасаушысының
ұзындығы.
Чертежге қарап, мына қатынастарды табуға болады:
, 2 ,
2
2 · .
r мен l-дің осы мəндерін (51) формулаға апарып қойып
табамыз:
2 sin 2 cos 1 sin
функция құрылды; енді осы функцияның максимумын зерттеу
керек. Ол үшін
2 2 cos 2 cos 1 sin
sin sin 2 1 sin
sin 2 cos .
Сынға жататын нүктелерді табу үшін бұл туындыны нольге
теңейміз:
2 cos 2 cos 1 sin sin sin 2 1 sin
sin 2 cos 0
Кейінгі теңдеудің екі жағын cos sin 2 1 sin өрнекке
бөлсек, онда:
φ
2ctg2φ tgφ 0. (52)
φ
Екінші жағынан:
cos 1 cos 1
· 1 sin
1 sin cos 1 sin cos
1 tg φ tgφ.
Бұдан кейін (52) теңдеу мына түрге көшеді:
1 tg
2tgφ 1 tg φ 0
tgφ
немесе
8tg 7tg 1 0.

213
 Осы биквадрат теңдеуді шешіп, мынаны табамыз:
7 √17
.
4
бұрышының осы мəнінде конустың толық беті өзінің ең
үлкен мəнін қабылдайды. Енді конустың биіктігін осы бұрышы
арқылы өрнектейік:
2 32
cos 2 cos
1 tg 23 √17
23 √17 .
16
Биіктіктің осы мəнінде конустың толық беті ең үлкен мəнді
қабылдайды. Оған көз жеткізу үшін құрылған S( ) функцияның
екінші ретті туындысын тауып жəне оны tg арқылы өрнектеп,
√
сонан кейін бұл өрнектегі tg -дің орнына оның мына мəнін
қоямыз.
2) Материалды нүкте І ортада жылдамдықпен ІІ ортада
жылдамдықпен қозғалады. Мұнда А нүктесі мен В нүктесі
орталарды бір-бірінен бөлетін шекараның бойында жатпайды,
бұл нүктелердің шекарадан қашықтықтары жəне , олардың
MN шекараға түскен проекцияларының бір-бірінен қашықтығы
(58-чертеж). Бірінші ортадағы А нүктесінен екінші
ортадағы В нүктесіне ең аз уақытта барып-жету үшін ол нүкте
қай жолмен жүру керек?

58-чертеж

Бұл есепте ізделетін функция уақыт Т. Осы Т-ні қозғалушы

нүктенің абсциссалары арқылы өрнектеу керек. Егер А нүктесінің
абсциссасын х деп белгілесек, онда В нүктесінің абсциссасы а–х
214
болады. Нүктенің қозғалысын бірқалыпты қозғалыс деп
есептейміз. Сонда:
, ,
бұл арадан:
, , ; .
Ізделініп отырған функция мынадай болады:

.
Енді осы функцияның экстремумын зерттеу керек. Ол үшін
алдымен оның бірінші ретті туындысын табамыз да, сонан соң
оны нольге теңейміз:
;
√

0.

Бұл арадан:
.

Немесе:
cos 90° cos 90 ,
sin
.
sin
Сонымен, физиканың оптика бөлімінен белгілі заңға келдік:
сəуленің түсу бұрышының синусы мен сыну бұрышының
синусының қатынасы қандай болса, оның бірінші ортадағы
жылдамдығы мен екінші ортадағы жылдамдығының қатынасы
сондай болады.
3) Коньки тебетін жолдың формасы – дөңгелек. Осы
дөңгелектің дəл центріне бағана қағылған, бағанаға ілінген
фонарь бар. Коньки тебетін жол мейлінше жарық болу үшін
фонарь қандай биіктікте іліну керек (59-чертеж)?

215
 Бұл есепте ізделінетін функция жарық-
талыну шамасы, оны F деп белгілейік. Əрине,
F-тің шамасы фонарь қандай биіктікте
ілінеді, соған тəуелді болады, бұл биіктікті h
деп белгілейік. Сонда физикадан белгілі
мына формуламен
cos

59-чертеж пайдаланамыз.

59-чертёж бойынша
, cos .
√
Сонда іздеп отырған функция болады:
.

Құрылған функцияның бірінші ретті туындысын тауып, сонан

кейін оны нольге теңесек, сонда:

′
3
,

3 0,
бұл арадан:
3 0,
0,7 ,
√2
h-тың осы мəнінде функция F(h) максимумдық мəнге жетеді. Оған
көз жеткізу қиын емес.
Ескертпе. Бұл ескертпе есептер шығару жолына жататын
ескертпе емес, функциялардың ең үлкен мəндері мен ең кіші
мəндері туралы ескертпе.
Егер функция f(x), , сегментінде үздіксіз болса, онда ол
бұл сегментте өзінің ең үлкен мəнін (дəл жоғарғы шекаралығын)
жəне ең кіші мəнін (дəл төменгі шекаралығын) қабылдайтыны
бізге белгілі. Осы мəндерді қалай табу керек?
Егер ең үлкен мəн сегменттің бір ішкі нүктесінде қабылданса,
онда ол f(x) функцияның максимумдарының біреуімен дəл келеді.
Ең үлкен мəн, сол сияқты ең кіші мəн, сегменттің ұштарында да

216
қабылданылуы мүмкін. Сондықтан f(x) функцияның ең үлкен
мəнін табу үшін, , сегментінің ішкі нүктелерінде оның
барлық максимумдарын табамыз да, олардың барлығын f(а), f(b)
мəндермен салыстырамыз. Осылардың ішінен қайсысы үлкен
болса, сонысы f(x) функцияның ең үлкен мəні болып табылады.
Сол сияқты f(x) функцияның ең кіші мəнін табу үшін ,
сегментінің ішкі нүктелеріндегі оның барлық минимумдарын
табамыз да, оларды мына f(а), f(b) мəндермен салыстырамыз.
Осылардың арасынан қайсысы кіші болса, сонысы f(x)
функцияның ең кіші мəні болып табылады.
Бір мысал келтірейік: 1 1 2 .
Берілген функцияның анықталу облысы 1, 1 , бұл сегментте
функция үздіксіз, ендеше ол өзінің ең үлкен мəнін қабылдайды.
Міне, осы ең үлкен мəнді табу керек. Ол үшін радикал ішіндегі
өрнекті g (x) арқылы белгілеп, алдымен соның ең үлкен мəнін
табамыз:
2 1 4 0,
бұл арадан:
1 1
, 0, ,
2 2
g 2 24 .
Енді тексерілуге жататын нүктелерді біртіндеп екінші ретті
туындыға х-тің орнына қойсақ, онда:
1 1
g 4 0, g 0 2 0, g 4 0.
2 2
Сонымен, , нүктелерде g (x) функцияның
максимумы болатын болды, ал =0 нүктеде минимумы болады.
Енді , нүктелердегі g (x) функцияның мəндері
болады:
g g 1,125;
ал 0 нүктедегі оның мəні болады:
g 0 1.
Сонымен, g (x) функцияның
1, 1 сегменттегі ең үлкен мəні 1,125
болады; ал бастапқы берілген
функцияның ең үлкен мəні болады.
√
Бастапқы берілген функцияның 60-чертеж
графигі 60-чертежде көрсетілген.

217
 Жаттығулар

1. Функция , мына 2 √3, 2 √3 сегментте Ролль

теоремасының шарттарын қанағаттандыра ма? Егер қанағаттандырса, онда
бұл функцияның туындысын нольге айналдыратын, көрсетілген сегменттің
бойында жатқан нүктесін табу керек.
Жауабы: =1.
2. Функция √ 4 мына 8,8 сегментте Ролль теоремасы-
ның шарттарын қанағаттандыра ма?
1, егер 0 болса;
3. Функция
, егер 0 болса,
мына 1, 1 сегментте Ролль теоремасының шарттарын қанағаттандыра
ма?
4. Функция 1 мына , сегментте Лагранж
теоремасының шарттарын қанағаттандыра ма?
5. Функциялар жəне мына 2,2 сегментінде
Коши теоремасының шарттарын қанағаттандыра ма?
Лопиталь ережесін қолданып, келесі шектерді табу керек:
2
6. lim . Жауабы: 2.
sin
sin cos 1
7. lim . Жауабы: .
3
8. lim . Жауабы: 3 .
ln 1
ln 1
9. lim . Жауабы: 0.
cos 3
2
10. lim . Жауабы: .
1 ln 1
tg 7
11. lim . Жауабы: 1.
tg 2
1
12. lim π . Жауабы: 0.
tg
13. lim ln 1 . Жауабы: 0.
π 1
14. lim tg2 ctg . Жауабы: .
4 2
15. lim 1 2 . Жауабы: 1.
16. lim tg . Жауабы: 1.

17. lim 2 . Жауабы: .

218
 1
18. lim tg . Жауабы: 0.
2 2 1
19. х-тің қандай мəндерінде мына функция үдейді?
20. Мына функцияның үдеуін жəне кемуін зерттеу керек.
21. Трансформатор теориясында мынадай формула кездеседі:
1 sin 2θ
cos ,
2 1 2 1 cos2θ
мұнда 1. Осы cos -дің максимумын табу керек.
Жауабы: cos θ .
22. Самолет көтеретін пайдалы жүктің салмағы мына формуламен
анықталады:
sin · cos sin .
g
мұнда с – ұшу жылдамдығы, α – самолеттің көлбеу бұрышы, F – самолеттің
бұрышымен көлбеген жақтағы жазық бетінің ауданы, – ауаның кедергі
коэффиценті, – ауаның меншікті салмағы, n – тұрақты коэффицент.
Көлбеу бұрыштың қандай мəнінде пайдалы жүк ең үлкен болады?
Жауабы: cos 2 .
23. 1 кг пайдалы жүк үшін пропеллердің қуаты келесі формуламен
анықталады:
sin
у ,
sinα cos α p sin α
мұнда р – пропеллердің салмағы, u – қалақшалардың айналу жылдамдығы,
– қалақшалардың горизонтқа көлбеуі, n жəне b – тұрақты сандар.
Қуат ең кіші шамаға жету үшін көлбеу бұрышы а қандай болу керек?
Жауабы: tgα= .
24. Cу астындағы телеграфтық кабель мыс сымнан істелген өзектен,
өткізбейтін материалдан жасалған қабықшадан тұрады. Егер өзектің
радиусы мен қабықшаның қалыңдығының қатынасын х арқылы белгілесек,
онда сигнал беру жылдамдығы келесі формуламен
1
у
анықталады. х-тің қандай мəнінде сигнал беру жылдамдығы ең үлкен мəнге
жетеді?
Жауабы: .
√
25. Трамвайды жүргізетін ток жүретін сымды ұстап тұру үшін көшенің
бүйір жақтарынан бағаналар қағады, AB жəне A1B1 көлбеу аспамен сымды
тартып, бағаналарға бекітеді (61-чертеж). Аспалардың горизонтқа ең
қолайлы көлбеу бұрышын табу керек, былайша айтқанда, аз материал
жұмсалу үшін аспалардың көлбеу бұрышы қандай болу керек?

219
 Жауабы: cos
26. Биіктігі белгілі-мəселен h,
тік бұрышты үшбұрыштардың
қайсысының периметрі ең кіші
болады?
Жауабы: табанындағы бұрышы
45° тең бүйірлі үшбұрыш.
27. Радиусы R берілген
шарға көлемі ең үлкен бола-
61-чертеж тындай етіп дұрыс үшбұрышты
призманы іштей сызу керек.
Жауабы: призманың биіктігі
тең .
√
28. Берілген секторға периметрі ең үлкен болатындай етіп тік
төртбұрышты іштей сызу керек.
Жауабы: егер – центрлік
бұрыш болса, онда мына шарт
α
tg орындалса ғана есептің
шешуі болады.
29. Радиустары R жəне R1 сфералардың центрлері арқылы өтетін
сызықтың бойында сəулеленетін нүкте бар. Осы нүктенің қандай
жағдайында сфералардың жарық жақтарының қосындысы ең үлкен болады?

Жауабы: · .
с – екінші қимасының радиусы.
30. Үш абсолют серпімді А, В, С шардың центрлері бір түзудің бойында
жатады, А шардың массасы М-ге тең, С шардың массасы т-ге тең. А шар
жылдамдықпен барып, В шармен соғылысады, мұның нəтижесінде В шар
тиісті жылдамдық алып С шармен соғылысады, мұның нəтижесінде С шар
да тиісті жылдамдыққа ие болады. С шардың жылдамдығы максимум болу
үшін В шардың массасы қандай болу керек?
Нұсқау. Массалары М жəне т абсолют серпімді шарлар жəне
жылдамдықтармен соғылысса, олардың соғылысқаннан кейінгі
жылдамдықтары келесі формулалармен анықталады:
2 2
; .

Жауабы: масса тең √ ,

шардың ең үлкен жылдамдығы
тең .
√ √

220
 VI ТАРАУ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУДІҢ КЕЙБІР
ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕРГЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ

§ 1. Жанама мен нормальдің кесінділері

1. Егер өзінің əрбір нүктесінде тиянақты жанамасы бар қисық

теңдеумен берілсе, онда оның берілген ,
нүктесінде оған жүргізілген жанаманың теңдеуі
′
болады, ал оған нормальдің теңдеуі
1
′
.
болады.
Бұлар бізге белгілі.
Егер қисық төмендегі
,
α t β
,
параметрлік теңдеулермен берілсе, онда жанама мен нормальдің
теңдеулері
′
ψ x φ ,
φ′

φ′
ψ x ψ
ψ′
болады.
Қисыққа жүргізілген жанама-
ның ұзындығы деп жанау нүктеден
оның ОХ осімен қиылысу нүктесіне
дейінгі кесіндісін, яғни МТ кесіндіні
айтады (62-чертеж).
Нормальдің ұзындығы деп
жанау нүктеден оның ОХ осімен
қиылысу нүктесіне дейінгі кесін- 62-чертёж
дісін, яғни MN кесіндіні айтады.
Жанама ұзындығының ОХ осіне түскен проекциясын, яғни ТР
кесіндіні, субтангенс дейді. Нормаль ұзындығының ОХ осіне
түскен проекциясын, яғни PN кесіндіні, субнормаль дейді. Келесі
белгілеулерді енгізейік:
, , , .
221
 Енді осы кесінділердің əрқайсысының ұзындығын табайық.
Жанаманың ОХ осінің оң бағытымен жасайтын бұрышын
арқылы белгілесек, онда:
′ ′
.
∆ ТРМ үшбұрышынан табамыз:
немесе ′
.
′
1 ,
′
бұл арадан:
1 ′ .
′
∆ PMN үшбұрышынан табамыз:
′
Сонымен,
′
,
′
,
бұл арадан:
1 ′ .

2. Қаралатын қисық поляр координаторларда келесі

теңдеумен берілсін. Мұнда –

аргумент бойынша дифференциал-
данатын функция. Қисықтың бойын-
дағы бір М нүктені алып, ОМ радиус
– векторын, МТ жанаманы, МN
нормальді құрамыз. ОМ радиус –
векторға перпендикуляр етіп О
нүктесін бастыра жанамамен жəне
нормальмен қиылысқанша TN түзуді
63-чертёж жүргіземіз (63-чертеж). Мұнда МТ
кесіндісі – жанаманың ұзындығы,
MN кесіндіcі – нормальдің ұзындығы. ОТ кесінді – субтангенс, ОN
кесінді – субнормаль.
Жанама мен радиус – вектордың арасындағы бұрышты
арқылы, поляр ось пен жанаманың арасындағы бұрышты
арқылы, М нүктесінің поляр бұрышын Θ арқылы белгілесек, онда

222
бұл арадан:
–
1
1 ·
Декарттық координаталар мен поляр координаталардың
арасындағы
cos
sin
байланысты пайдаланып табамыз:
′
.
Осы кейінгі өрнекті (1) апарып қойсақ, сонда:
2
∆ OTM жəне ∆ ONM үшбұрыштардан
· немесе
табамыз.
√ немесе

1 ;

немесе · ;

§ 2. Дөңестік, ойыстық жəне майысу нүктелері

1. Жазықтықта жатқан қисық,

теңдеумен берілсін. Бұл
қисықтың
нүктесінде тиянақты жанамасы бар
болатын болсын жəне ол ОУ осіне
параллель болсын.
Егер х0 нүктесінің кез келген
аймағында қисық өзіне жүргізілген
64-чертёж жанаманың үстіңгі жағында жатса,
онда қисықты бұл аймақта ойыс дейміз (64-чертеж).
223
 Егер нүктесінің аймағында қисық осы нүктеде өзіне
жүргізілген жанаманың төменгі жағында жатса, онда қисықты бұл
аймақта дөңес дейміз (65-чертеж).
Берілген нүктенің аймағында қисық қай жағымен (дөңес
немесе ойыс жағымен) орналасқанын білу керек. Міне, осы
мəселені аналитикалық жолмен зерттейміз.
Теорема. Ох осінің бойында
жатқан нүктесінің аймағында
функция өзінің бірінші
ретті туындысымен бірге үздіксіз
болатын жəне онымен қабат оның
екінші ретті туындысы жаңағы
аймақтың ішінде нольге айналмай-
тын болсын. Онда f(x) функцияны
кескіндейтін қисық егер ′′ 0
болса, нүктесінің аймағында дөңес 65-чертёж
′′
жағымен жатады, ал егер 0
болса, ойыс жағымен жатады.
теңдеумен берілген қисыққа оның ,
нүктесінде MN жанаманы жүргізейік. Сонан кейін қисықтың
бойында жатқан абциссасы санға тең Р нүктесін жəне
абциссасы сол санға тең жанаманың бойында жатқан N нүктесін
қарайық (65-чертеж). Осы N нүктесінің ординатасы арқылы
белгілеп, мына – айырманы нүктесінде
қарайық (егер 65-чертежге қарасақ, бұл айырманың таңбасы
теріс).
Функцияның дифференциалының геометриялық мағынасын
еске түсірсек, онда
′
.
Енді жаңағы қарастырылып отырған айырма – мына түрге
көшеді:
′
– – – – ′ .
Теореманың шарттары бойынша мына –
айырмаға Лагранж теоремасын əбден қолдануға болады:
′
– , 0 1.

Бұдан кейін:
′ ′
– – (2)

224
 Осы кейінгі теңдіктің екі жағын -қа көбейтейік жəне
бөлейік. Сонда
′ – ′
– · . (3)
Теореманың шарттары бойынша функцияның екінші
ретті туындысы бар жəне ол нольге тең емес. Олай болса мына
′
– ′
4
қатынастың тиянақты шегі бар, яғни
′
– ′
lim " .
Сондықтан өсімше h-тың абсолют шамасы аса аз болғанда (4)
қатынастың таңбасы екінші ретті " туындының таңбасымен
бірдей болады.
Енді (3) теңдікке қайта айналалық. (4) қатынастың таңбасы
қандай болса, (3) теңдіктің сол жағында тұрған айырманың
таңбасы да сондай болады. Ал (4) қатынастың таңбасымен екінші
ретті " туындының таңбасы бірдей болатынын айттық.
Ендеше (3) теңдіктің сол жағындағы айырманың таңбасы екінші
ретті " туындының таңбасына тəуелді болатын болды. Егер
екінші ретті " туындының таңбасы теріс болса, яғни
" 0 болса, онда – айырманың таңбасы теріс болады.
Демек, – 0, бұл арадан – .
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді,
өйткені болғандықтан, қисық мына ,
нүктенің аймағында жанамадан төмен жатады. Олай болса,
бұл аймақта қисық өзінің дөңес жағымен орналасқан болады.
Егер " 0 болса, онда – 0 болады, бұл арадан
. Бұл теңсіздіктің орындалуы теореманың екінші бөлімін
дəлелдейді, өйткені болғандықтан, қисық мына
, нүктенің аймағында жанамадан жоғары жатады.
Ендеше, бұл аймақта қисық өзінің ойыс жағымен
орналасқан болып табылады (64-чертеж).
Мəселен, sin функцияны кескіндейтін қисықты алсақ,
бұл қисық нүктенің аймағында өзінің дөңес жағымен, ал
нүктенің аймағында өзінің ойыс жағымен орналасқан,
өйткені
sin ′′| π sin | π 1 0, sin ′′| π sin | π 1 0.

225
 2. Кейде қисық берілген х0
нүктесінің кішкентай аймағында
жанаманың үстіңгі жəне астыңғы
жағында жатуы мүмкін, былайша
айтқанда, ол өзінің жанамасын қиып
өтуі мүмкін.
Егер жанау нүктесінің кішкентай
66-чертёж
аймағында, қисық бір жағынан
жанаманың үстіңгі жағында, екінші жағынан астыңғы жағында
жатса, онда жанау нүктені қаралып отырған қисықтың майысу
нүктесі деп атайды (66-чертеж).
Майысу нүктесі жөнінде келесі теореманы дəлелдеуге
болады.
2-теорема. Егер х0 нүктесінің , аймағында
функция f (x) өзінің бірінші ретті туындысымен бірге үздіксіз
болса, осы аймақтың ішінде жатқан х0 нүктесінен басқа барлық
нүктелерде f (x) функцияның нольден айрықша екінші ретті
туындысы болса жəне х, х0 нүктесі арқылы өткенде осы екінші
ретті туынды өзінің таңбасын ауыстырса, онда х = х0 нүкте
у= f (x) теңдеумен берілген қисықтың майысу нүктесі болады.
Айталық, екінші ретті туынды ′′ өзінің таңбасын плюстен
минуске ауыстырсын, яғни х0 нүктесінің сол жағында жатқан х-тер
үшін мына теңсіздік ′′ нүктесінің оң жағында
жатқан х-тер үшін мына теңсіздік ′′ 0 орындалсын.
(2) теңдік бойынша
′ ′
θ , ο 1. (2)
Осы (2) теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың
ішіндегі айырмаға тағы да Лагранж теоремасын қолданамыз.
Сонда
′′
θ , мұнда О θ 1. (5)
Егер h теріс болса, онда θ, жəне қойылған шарт
бойынша θ, 0 болады; ал егер h оң болса, онда
θ, жəне онда қойылған шарт бойынша θ,
0 болады.
Сонымен, егер 0 болса, онда θ 0 болатын
болды; ал егер 0 болса, онда θ 0 болатын
болды. (5) теңдіктің сол жағындағы айырманың таңбасы екінші
ретті θ, туындының таңбасына тəуелді. Сондықтан
егер 0 болса, онда у 0 болады, өйткені θ,
226
0 . Бұл арадан у . Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы
нүктесінің сол жағында жатқан нүктелер үшін қисық жанаманың
үстіңгі жағында жататынын көрсетеді. Сол сияқты егер 0
болса, онда у 0 болады, себебі θ, 0, бұл
арадан у . Бұл теңсіздіктің орындалуы нүктесінің оң
жағында жатқан х-тер үшін қисық жанаманың төменгі
жағында жататынын көрсетеді. Ендеше нүкте
теңдеумен берілген қисықтың майысу нүктесі болады.
Екінші ретті туынды өзінің таңбасын минустен плюске
ауыстырса да, осы жағдай орын алады.
3. теңдеумен берілген қисықты қарайық. Мұнда
нүктесінің , аймағында п ретке дейін
дифференциалданатын функция болсын. Бұрынғыдай ,
– жанау нүкте, MN қисыққа осы нүктеде жүргізілген
жанама, жанаманың ординатасы болсын; қисықтың
бойында жатқан Р нүктесінің абсциссасы болсын.
Енді тағы да мына у айырманы қарайық, мұнда
бұрынғыдай
, ал .
Айталық,
0
болсын да, ал 0 жəне п-ші ретті туынды х ,
нүктесінде үздіксіз болсын
. (6)
Мына өрнекті Тейлор формуласы бойынша
жіктеп жазайық:

2! 3!
.. ,
1 ! !
0 θ 1
Қойылған шартты еске алсақ, онда
θ .
!
Бұл арадан
θ .
!
Бұдан кейін (6) теңдік мына түрге көшеді:

227
 (7)
!
n-ші ретті туынды , нүктесінде үздіксіз
болғандықтан, оң саны табылып, h-тың мына | | теңсіздікті
қанағаттандыратын барлық мəндері үшін мына θ ,
екі өрнектің таңбасы бірдей болады.
Тейлор формуласы арқылы функцияның экстремумын
зерттегендей, егер п – жұп болса, онда h қандай болса да, (7)
теңдіктің сол жағында тұрған айырманың таңбасы нүктесінде
п-ші ретті туындының таңбасына тəуелді. Жəне мұнда
былай: егер 0 болса, онда 0 немесе ,
демек, теңдеумен берілген қисық М ,
нүктесінің аймағында ойыс жағымен орналасқан; егер
0 болса, онда 0 немесе демек, қисық ,
М , нүктесінің аймағында дөңес жағымен жатады.
Егер п – тақ болса, онда (7) теңдіктің сол жағындағы
айырманың таңбасы h-тың таңбасымен бірге өзгереді, сондықтан
М , нүктесінің аймағында қисық
жанаманың екі жағына шығып жатады. Ендеше нүктесі
қарастырылып отырған қисықтың майысу нүктесі болады.
Сөйтіп, баяндалған зерттеуден біз мынадай қорытындыға
келеміз:
, аймағында функцияның п-ші ретке
шейін үздіксіз туындылары болсын. Сонда, егер
0 болса, ал 0, онда
көрсетілген аймақта зерттелініп отырған қисықтың қалай
орналасқаны п-нің жұптығына жəне тақтығына тəуелді. Егер п –
жұп болса жəне 0 болса, онда қисық ойыс жағымен
жатады, ал 0 болса, онда қисық дөңес жағымен
жатады. Егер п-тақ болса, онда нүкте зерттелініп отырған
қисықтың майысу нүктесі болады.

§ 3. Асимптоталар

теңдеумен берілген қисықты қарайық. Аргумент х не

плюс шексіздікке ∞ , не минус шексіздікке
∞ ұмтылғанда функция мынадай сызықты
функцияға ұмтылуы мүмкін. Сызықты функция түзуді
кескіндейтіні бізге белгілі.
228
 Егер
lim 0
болса, онда түзуді х плюс, минус шексіздікке
ұмтылғандағы қисықтың асимптотасы деп атайды. Бұл
жолмен тек көлбеу асимптоталар ғана табылады. Ал егер
lim ,
онда y=b түзуді қисықтың горизонталь асимптотасы
дейді.
Мəселен, мына теңдеумен берілген қисыққа қарайық.
Бұл қисық – тең бүйірлі гипербола. Енді оның асимптотасын
табайық. Ол үшін
1
lim 0.
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: ОХ осі, яғни түзу
0 мысалға алынып отырған қисықтың горизонталь
асимптотасы болады.
Егер түзу , қисықтың асимптотасы болса,
онда
lim 0 8
немесе
lim 0,

бұл арадан
lim 0,

немесе
lim . (9)

(8) теңдікті былай да жазуға болады:

lim (10)
(9) жəне (10) теңдіктердің орындалуынан мынадай
қорытындыға келеміз: егер түзу мына
қисықтың көлбеу асимптотасы болса, онда (9) жəне (10) теңдіктер
орындалады. Керісінше, егер (9) жəне (10) теңдіктер орындалса,

229
онда түзу мына қисықтың көлбеу
асимптотасы болады.
Мəселен, мынадай теңдеумен берілген қисықты
алайық:
3 5
lim lim 1,
1

3 5
lim lim 2.
1
Сонымен, мысалға алынып отырған қисықтың асимптотасы
y=x+2 болады.
Аргумент х тұрақты х0 санына оның қай жағынан болса да
ұмтылғанда функция f(x) плюс немесе минус шексіздікке
ұмтылуы мүмкін, яғни
lim ∞, lim ∞, lim ∞.

Мұндай жағдайларда, біріншіден,

қисықтың сəйкес нүктесі не
жоғары, не төмен қарай шексіздікке
кетеді, екіншіден, вертикаль
түзуге шексіз жақындайды, осы кейінгі
түзуді қисықтың вертикаль
асимптотасы деп атайды.
Берілген қисықтың
вертикаль асимптотасын табу үшін
67-чертёж функция өзінің абсолют шамасы
бойынша шексіздікке айналатын
нүктелерді табу керек. Мəселен, ол нүктелер х1, х2,... болса, онда
мына түзулер: , , … вертикаль асимптоталар болады.
Мысалы, мына теңдеумен кескінделетін қисықты
алып қарасақ, бұл қисықтың вертикаль асимптоталары x=1, x=–1
жəне оның горизонталь асимптотасы бар, оны табу үшін х-ті плюс
немесе минус шексіздікке ұмтылып берілген функциясының
шегін іздеуіміз керек, яғни
lim 1.
1

230
 Ендеше түзу y=1, мысал үшін алынып отырған функцияның
горизонталь асимптотасы болып табылады. Бұл қисық 67-
чертежде көрсетілген.

§ 4. Функциялардың графиктерін құру жолдары

Жоғарыдағы келтірілген функциялардың, үдеуі, кемуі,

максимумдары, минимумдары, қисықтың ойыстығы, дөңестігі,
оның майысу нүктелері, асимптоталары турасындағы теоремалар
жəне қорытындылар олардың қалай өзгеруі жөнінде дұрыс жəне
толық сипаттама беруге мүмкіндік туғызады; мұнымен бірге
олардың графиктерін дұрысырақ құруға үлкен жағдайлар
жасайды.
Бұл жерде тағы бір айта кететін мəселе мынау:
функциялардың графиктерін құрғанда мына ерекше нүктелер –
үзіліс, графиктердің координаталар осьтерімен қиылысу,
максимум, минимум, майысу т.т. нүктелері – тіректі нүктелер
есебінде пайдаланылады.
Енді функциялардың графиктерін құру жөнінде бір-екі мысал
келтірейік.
а) функцияның графигін құру керек.
ОУ осіне қарағанда, бұл функцияның графигі симметриялы
екенін бірден байқауға болады.
Берілген функцияның анықталу облысы ( ∞, ∞ интервалы
жəне бұл интервалда оның барлық ретті туындылары бар.
Алдымен зерттелініп отырған функцияның экстремумын
табайық, ол үшін
2 , 2 2 1 .
Бірінші ретті туындыны нольге теңейміз:
2 0; бұл арадан x=0 жəне / 2 0, яғни x=0
нүктесінде қаралып отырған функцияның максимумы бар. Бұл
нүктедегі функцияның өзінің мəні / 1 болады жəне осы
мəн оның ең үлкен мəне болып табылады.
х-тің барлық теріс мəндері үшін 0 болады, ендеше
аргументтің бұл мəндерінде берілген функция үдеме; ал х-тің оң
мəндері үшін 0, демек, аргументтің бұл мəндерінде функция
кеміме.

231
 х-тің қандай мəндерінде екінші ретті туынды нольге
айналады, енді соны білейік:
2 2 1 0,
бұл арадан .
√
, интервалдың ішінде жатқан барлық х-тер үшін
√ √
0, ал оның сыртында жатқан нүктелерде 0. Олай болса,
, интервалдағы х-тер үшін зерттелініп отырған қисық
√ √
дөңес жағымен орналасқан, ал оның сыртындағы нүктелер үшін
ойыс жағымен жатады.
Нүктелер майысу нүктелері.
√
Бұл нүктелердегі зерттелініп отырған функцияның мəндері
/ / болады.
√ √ √
Міне, осы айтылғандардың барлы-
ғын еске алып, функцияның графигін
құруға болады (68-чертеж).
Бұл зерттелген қисықты Гаусс
қисығы деп атайды.
б) функцияның графи-
гін құру керек. 68-чертёж
Біріншіден, бұл функцияның анықталу облысы ( ∞, ∞) жəне
ОУ осіне қарағанда оның графигі симметриялы болатынын бірден
байқауға болады. Функцияның үзіліс нүктесі жоқ жəне
қабылдайтын мəндерінің барлығы да оң, сондықтан оның графигі
ОХ осінің үстіңгі жағында жатады.
Енді берілген функцияның экстремумдарын іздейік, ол үшін
2 2 ,
2 1 5 2 .
Бірінші ретті туындыны нольге теңеп, мынаны
0; 1; 1 табамыз. Осы нүктелердегі екінші ретті
туындының мəндерін табамыз: 0 2 0, ендеше
0 нүктесінде зерттелініп отырған функцияның минимумы
бар жəне 0 0; 1 0, ендеше 1 нүктесінде
зерттелініп отырған функцияның максимумы бар жəне 1

232
 1 0, сондықтан 1 нүктесінде функцияның
максимумы болады, жəне 1 .
1,1 сегменттің ішінде жатқан х-тер үшін 0, ал оның
сыртында жатқан х-тер үшін 0, олай болса, 1,1
сегменттің ішінде жатқан х-тер үшін зерттелініп отырған функция
өзінің ойыс жағымен орналасқан, ал оның сыртында жатқан
нүктелер үшін дөңес жағымен жатады.
Енді х плюс, минус шексіздікке ұмтылғандағы функцияның
шегін табайық:
2
lim lim lim 0
2
(Лопиталь ережесін қолданамыз).
ОХ осі немесе түзу y = 0 зерттелініп
отырған қисықтың асимптотасы болып
табылады.
Міне, осылардың барлығын білген-
нен кейін берілген функкцияның
графигін құру қиын емес (69-чертеж).
69-чертёж

Жаттығулар

1. Мына 1 қисыққа оның ординатасы 1 нүктесінде

жанама жүргізу керек.
2. Мына , sin қисыққа оның 0 нүктесінде жанама
жүргізу керек.
3. Мына cos Θ поляр теңдеумен берілген қисыққа жүргізілген
жанамамен радиус – вектордың арасындағы бұрышты табу керек.
Жауабы: θ.
4. θ , қисықтарға жүргізілген жанамалар мен радиус –
вектордың арасындағы бұрыштардың қосындығы -ге тең екендігін
дəлелдеу керек.
5. Аньези қисығы деп аталатын сызыққа нормальді
мына 3 50 0 түзуге параллель етіп жүргізу керек.
Жауабы: 50 3
6. Мына cos қисықтың 2 нүктесінде оған жанама
жүргізу керек.
Жауабы: 2 .

233
 7. 2 параболаға жүргізілген нормальдің координаталар осьтері
арасындағы кесіндісінің ұзындығы √18. Осы нормальдың теңдеуін табу
керек.
Жауабы: .
8. Мына қисықтың кез келген нүктесінде оған жүргізілген
жанаманың жəне субтангенстің ұзындықтарының қосындысы жанау нүктесі
координаталарының көбейтіндісіне пропорционал болатындығын дəлелдеу
керек.
9. 1 эллипске жүргізілген жанаманың координаталар осьтері
арасындағы кесіндісінің ұзындығы ең кіші болатындай эллипстің
нүктесінде оған нормаль жүргізу керек.
Жауабы: √ √ .
10. Астроида деп аталатын 3 қисыққа жүргізілген
жанаманың координаталар осьтері арасындағы кесіндісінің ұзындығы
тұрақты санға тең екендігін дəлелдеу керек.
11. Қисық келесі параметрлік теңдеулермен
2 sin 2 , sin 2
берілген. Осы қисыққа жүргізілген жанама мен нормальдің арасындағы ОХ
осі кесіндісінің ұзындығы 2а-ға тең екенін дəлелдеу керек.
12. sin sin ; қисыққа жүргізілген нор-
мальдің координаталар осьтері арасындағы кесіндісінің ұзындығы тұрақты
-ға тең екенін дəлелдеу керек.
13. спиральдің субтангенсінің жəне субнормалінің ұзындығын
табу керек.
Жауабы: ;
Келесі функциялардың графиктерін құру керек:
14. 1 .
15. sin .
16. 1 .
17. .
√
18. .
19. y= .
20. √ 1 √ 1

234
 Үшінші бөлім
БІР АЙНЫМАЛЫ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

VII ТАРАУ
ЭЛЕМЕНТАР ФУНКЦИЯЛАРДЫ ИНТЕГРАЛДАУ

§ 1. Алғашқы функция жəне анықталмаған интеграл

Дифференциалдық есептеуде мəселе берілген функцияның

туындысын немесе дифференциалын табу жəне олардың
көмегімен функциялардың өзгерісін зерттеу болды. Интегралдық
есептеуде мəселе керісінше қойылады: берілген туындысы немесе
дифференциалы бойынша функцияның өзін табу. Демек,
дифференциалдау жəне интегралдау бір-біріне кері амалдар
болып табылады.
Берілген туындысы немесе дифференциалы бойынша
функцияның өзін табу проблемасы математикалық анализдің,
жаратылыстану ғылымдарының, олардың ішінде, əсіресе
физиканың, механиканың жəне техниканың алуан түрлі
мəселелерінде жиі кездеседі.
Нақты айнымалы х-тің үздіксіз функциясы берілсін;
туындысы осы берілген функцияға тең екінші бір
функцияны табу керек.
Қойылған шарт бойынша
, (1)
немесе бəрібір
.
Осы шартты қанағаттандыратын функцияны
функция үшін алғашқы немесе əуелгі функция деп атайды.
Енді бір көңіл жіберетін мəселе мына келесі теорема.
Теорема. Егер функция мына функция үшін
алғашқы функция болса, онда С да (мұнда С – кез келген
тұрақты сан) алғашқы функция болып табылады жəне
керісінше, əрбір алғашқы функция осы С түрде
сипатталынады.
Бұл теореманың бірінші бөлімінің дұрыстығын мынадан
байқауға болады:
.

235
 Енді екінші бөлімінің дəлелдеуіне келейік.
Ф (х) мына функция үшін кез келген алғашқы функция
болсын, онда
Ф .
Ендеше
Ф Ф 0,
бұл арадан
Ф
немесе
Ф .
Теорема дəлелденді.
Дəлелденген теоремадан біз мынадай қорытындыға келеміз:
барлық алғашқы функцияларды білу үшін берілген функция
үшін тек бір ғана алғашқы функция табылса болғаны,
өйткені мына өрнек олардың барлығын қамтитын
болады.
Осы (мұнда С – кез келген тұрақты сан) өрнекті
функцияның анықталмаған интегралы деп атайды жəне оны
былай белгілейді:
3
Мұнда функцияны интеграл таңбасы ішіндегі функция,
ал мына өрнекті интеграл таңбасы ішіндегі өрнек деп
атайды. Ал -ті интегралдау элементі дейді.
Мысалы, , онда
,
3
өйткені
.
3
Екінші мысал: sin 2 , бұл функцияның анықталмаған
интегралы
cos 2
sin 2
2
өйткені
cos 2
sin 2 .
2
Енді физикадан бір-екі мысал келтірейік.

236
 а) 0 мезгілдің ішінде материалды нүкте М тік жоғары
қарай бастапқы жылдамдықпен лақтырылған. Ауаның
кедергісін еске алмай жəне нүктенің бастапқы жағдайы нольге тең
деп есептеп, оның қозғалу заңын табу керек.
Нүктенің үдеуі g немесе g, бұл арадан

g g ,
өйткені
g g.
Енді бізге кез келген тұрақты С-нің тиісті мəнін табу керек, ол
үшін табылған формуладағы t-нің орнына нольді қоямыз.
Сонда
,
ендеше
.
Жылдамдықтың анықтамасы бойынша
,
бұл арадан
g
g ,
2
өйткені
g
g .
2
Енді кез келген тұрақты С -ді табу үшін, кейінгі формуладағы
t-нің орнына нольді қоямыз. Сонда С = 0 олай болса,
g
.
2
Міне, осы табылған теңдеу айтылып отырған материалды
нүктенің қозғалу заңы болып табылады.
б) Радийдің ыдырау жылдамдығы оның өзіндегі заттың бүкіл
мөлшеріне пропорционал. Айталық, мезгілдің ішіндегі
радийдың мөлшері болсын.
Кез келген t мезгілдегі радийдің мөлшері қандай болу керек?
Есептегі сұралып тұрған мөлшерін R деп белгілесек, онда
есептің шарттары бойынша

237
 ,
(Мұнда к – тұрақты сан, оны пропорционалдық коэффициент
деп атайды).
Енді осы теңдеуді былай жазуға болады:

Бұл арадан

немесе
.
Енді R-ді табайық:
· .
Кейінгі теңдіктегі t-нің орнына -ді қойсақ, онда
, бұл арадан
Бұдан кейін
.

§ 2. Таблицалық интегралдар

Анықталмаған интеграл жоғарыда айтылған мына

символмен өрнектелген интегралдан басқа, тағы да төмендегі
түрде өрнектеледі:
, .
Немесе бұл интегралды айтылған түрде келтіруге болады,
мəселен:
; ;

sin cos sin .

Айталық, и – айнымалы х-тің үздіксіз жəне дифферен-
циалданатын функциясы болсын.
Дифференциалдық есептеудің негізгі формулаларын
пайдаланып, келесі интегралдар таблицасын бірден жазуға
болады:
1 ;

238
 2 –тұрақты сан жəне 1;
1
3 тұрақты сан жəне 1 ;
1
4 2√ . 0 ;
√
5 . 0 ;

. 0 ;
немесе бұл екі формуланы бір формула арқылы былай біріктіруге
болады:
| | . 0 ;

6 . тұрақты сан жəне 1 ;

7 ;

8 sin cos ;

9 cos sin ;

10 g ;
cos
11 g ;
sin
12 g g ;
1
13 sin cos 1 1
√1
14 ;

15 ;

16 ;

17 .

239
 Бұл табылған формулалардың дұрыстығын тексеру үшін,
олардың оң жақтарында тұрған функцияларды и бойынша
дифференциалдау керек; егер мұның нəтижесінде интегралдар
таңбасы ішіндегі функциялар шықса, онда формулалардың дұрыс
болғаны. Бұларды жатқа білу керек.
Функцияларды интегралдау деген мəселе – тиісті тəсілдерді
қолданып, берілген интегралды жоғарыда жазылған формула-
лардың біреуіне келтіріп, алғашқы функцияны табу деген сөз.
Тағы да бір көңіл аударатын мəселе мынау: интегралданатын
функция таңбасындағы аргумент пен интеграл ішіндегі
дифференциал таңбасындағы аргумент бірдей болу керек.
Енді жоғарыда келтірілген формулаларды қалай пайдалану
керектігі жөнінде біраз мысалдар келтірейік.
а) . Бұл интегралдың нəтижесін бірден жазуға
√
болмайды. Интеграл ішіндегі дифференциал таңбасындағы
аргумент пен функция таңбасындағы аргументті бір түрге келтіру
керек. Интеграл таңбасы ішіндегі бөлшектің алымы cos xdx мына
2 sin функцияның дифференциалы. Ендеше
cos 2 sin
.
√2 sin √2 sin
(4) Формуланы қолданып тапсақ,
cos 2 sin
2√2 sin .
√2 sin √2 sin
б ,
sin √1
бұл интегралдың таңбасы ішінде тұрған мына өрнек √
,
sin -тің дифференциалы, яғни √ sin . Сондықтан
sin 1
.
sin √1 sin 2 sin
(3) формуланы қолданамыз.
в) . Берілген интеграл таңбасы ішінде тұрған
бөлшектің алымы sin 2 , мына 2 3 функцияның
дифференциалы, яғни 2 3 2 . Олай болса,

240
 sin 2 1 3 1
ln 2 3 .
2 3 2 2 3 2
(5) формуланы қолданамыз.

§ 3. Анықталмаған интегралдың қасиеттері.

Айнымалыларды ауыстыру жолымен интегралдау.
Бөлімшелеп интегралдау.

1. Анықталмаған интегралдардың екі қасиетіне тоқтап

кетейік:
а) Əрбір тұрақты санды интеграл таңбасының сыртына
шығаруға жəне оның таңбасының ішіне енгізуге болады, яғни
, мұнда cons 0. Айталық,
мына f(x) функциясы үшін алғашқы функция болып табылса, онда
функция мына функция үшін алғашқы функция
болып табылатыны өзінен-өзі айқын, өйткені
. Бұл арадан
.
Ендеше .
Мысалы, мына интегралды қарайық
,
2 9
бұл интегралдың алымын да, бөлімін де 9-ға бөлеміз. Сонда
1
.
2 9 1 9 1
√
Енді осы кейінгі интегралдың алымын -ге көбейтеміз жəне
бөлеміз. Сонда
√ √
1 1
.
2 9 9 √
1 3√2 √
1
(12) формуланы қолдансақ, онда
√
1 1 √2
g .
2 9 3√2 √ 3√2 3
1

241
 б) Саны шектеулі функциялардың алгебралық қосындысынан
алынған интеграл сол функциялардың əрқайсысынан алынған
интегралдардың алгебралық қосындысына тең, яғни
g g .
Айталық, мына үшін, Ф мына g(x) үшін алғашқы
функциялар болсын. Сонда
g Ф
Ф .
Ф мына g үшін алғашқы функция
болады, өйткені
Ф Ф g ,
ал – кез келген тұрақты сан. Сондықтан
g g .
Мысал келтірейік:

ctg ctg
ctg
ctg ctg ctg .
3
(11) жəне (2) формулалар бойынша
в) .
г) .
2. Келесі анықталмаған интегралдағы айнымалы
х-ті төмендегі қатыс

бойынша жаңа айнымалы t арқылы ауыстырамыз, мұнда –

біркелкі, үздіксіз жəне дифференциалданатын функция. Сонда
бастапқы берілген интеграл мына түрге көшеді:
.
Осы шыққан формуланы интегралдағы айнымалыны
ауыстыру формуласы дейді.
Берілген интегралдағы айнымалыны ауыстырудағы мақсат
функцияны интегралдау үшін қолайлы түрге келтіру.

242
 Бір-екі мысал келтірейік:
.
Айнымалы х-ті былай ауыстырайық:
,
бұл арадан acos . Енді
cos cos
1 cos 2
cos 2 2
2 2 4
sin 2 sin cos
2 4 2 2
қайтадан бұрынғы айнымалы х-ке көшсек, онда
√
√ sin . (4)
Осы шыққан формуланы да таблицалық интегралдарға қосуға
болады.
1 1
1
1
tg tg . (41)

sin . 5
√
1

бұл интегралға мынадай ауыстыру жүргіземіз ,

бұл арадан 1 немесе .
Ауыстырудың өзін еске алсақ, онда: немесе бұл
арадан .
Енді
ln . 6

243
 Осы кейінгі табылған үш интегралды да таблицалық
интегралға қосуға болады.
3. Енді бөлімшелеп интегралдау тəсілін қарайық. Бұл тəсіл
екі функцияның көбейтіндісін дифференциалдаудан келіп
шығады. Айталық, и жəне аргумент х-тің үздіксіз
дифференциалданатын функциялары болсын. Сонда

,
бұл арадан
.
Осы кейінгі теңдіктің екі жағын интегралдап, мынаны
табамыз:
. 7
(7) формула бөлімшелеп интегралдау ережесін тағайындайды.
Енді (7) формуланы қалай пайдалану жөнінде бір-екі мысал
келтірейік:
І. tg , бұл интегралды шығару үшін бөлімшелеп
интегралдаймыз, tg х-ті -ға балаймыз, -ті -ге балаймыз,
яғни
tg , .
Сонда , .
(7) формула бойынша
g g
1
1 1
g tg
2 1
1
1 .
2
. ,
алдымен мына интегралды қарайық,
.
√ √ √
(6) формуланы пайдаланамыз. Сонда
ln . 8
√

244
 Осы (8) теңдіктің оң жағында тұрған интегралды жеке алып
бөлімшелеп интегралдаймыз:
;
√ √
, ;
√
1
, ;
√ 2 √
((4) формулаға сүйенеміз)
Енді (7) формуланы қолданып, мынаны табамыз:
.
√
Бұдан кейін (8) теңдік мына түрге көшеді:

немесе
2 ,
бұл арадан
. 9
2 2

§ 4. Жабайы рационал бөлшектерді интегралдау

І. Мына интегралды

қарайық.
ln . 10
II. Енді мына интегралды қарайық:
1 2
2
1 1 1
2 2 2

245
 ln ln . (11)
III. Енді мына интегралды қарайық:
1

1
.

Дискриминант 4 0 болсын, онда алдыңғы (11)

формуланы қолданып табамыз:
1

√
1 1
· ;
√ √
2
Немесе

1 2 √ 4
. 12
√ 4 2 √ 4
Дискриминант 4 0 болсын, онда
1
;

(4 ) фомуланы қолданамыз. Сонда

1 2 2
tg
√4 √4
2 2ax b
tg
C. 13
√4 √4 a c b
Таблицалық интегралдағы (5) формуладан мынадай
қорытындыға келеміз: егер бөлшектің бөлімінің дифференциалы
алымына тең болса, онда бұл бөлшектің интегралы бөлімінің
логарифміне тең болады. Келесі қарастырылатын интегралға осы
қасиетті пайдалануға тура келеді.

246
 . ,
бұл интегралдың бөлімінің дифференциалы тең 2 .
Сондықтан интеграл таңбасы ішіндегі бөлшектің алымын ос
көрсетілген өрнекке келтіруіміз керек, ол үшін бөлшектің алымын
2а-ға көбейтеміз жəне бөлеміз, сонан кейін оған pb санын қосамыз
жəне одан pb санын аламыз. Сонда
1 2 2
2
2 2
14
2 2
2
.
2 2
Жоғарыда айтылған ескертпені міне осы арада қолдандық.
(14) теңдіктің оң жағында тұрған интегралдың нəтижесі не
арктангенс, не логарифм болады, ол бөлімде тұрған
квадрат үш мүшенің дискриминантының таңбасына тəуелді.
. .
Алдымен плюс таңбасымен алайық:
1

1 1
. 15
(15) теңдіктің оң жағындағы екінші интегралды бөлімшелеп
интегралдаймыз:
· ,

, ,
бұл арадан
1
, .
2 1
Бұдан кейін

2 1

247
 1
.
2 1
Енді осы теңдіктің оң жағын (15) теңдіктің оң жағындағы
екінші интегралдың орнына қоямыз. Сонда
1
2 1
1
,
2 1
немесе

2 1
2 3
. 16
2 2
(16) формуланы рекурренттік формула деп атайды. Осы (16)
теңдіктің оң жағында тұрған интегралға тағы осы (16)
формуланың өзін қолданамыз. Сонда бара-бара бөлімнің дəреже
көрсеткішін бірге жеткіземіз.
Мəселен,
3
4 16 4 4 4 16 4
3 3 3
·
4 8 4 8 4 16 4 32 4
3 2
.
16 2
.
бұл интегралды қаралып өткен V интегралға келтіруге болады.
1

1
, 17
мұнда
4
, .
2 4

248
 § 5. Рационал функцияларды интегралдау

– рационал функцияны қарайық, мұнда жəне g ) –

көпмүшелер. Айталық, g көпмүшенің дəреже көрсеткіші –
көпмүшенің дəреже көрсеткішінен артық, былайша, бөлшек –
дұрыс бөлшек. Егер –көпмүшенің дəрежесі, g көпмүшенің
дəрежесінен артық болса, онда көпмүшені көпмүшеге бөлеміз
жəне сонда бөлінді бүтін бөлікке жəне дұрыс бөлшекке
жіктеледі.
Енді осы рационал функцияның интегралын қарайық:
.
g
Əрбір g көпмүшені бірінші жəне екінші дəрежелі
көбейткіштердің көбейтіндісіне жіктеп жазуға болады, яғни
g … , (18)
мұнда дəреже көрсеткіштер , ,…, , оң бүтін саңдар,
олардың қосындысы g көпмшенің бас мүшесінің дəреже
көрсеткішіне тең.
Бұл теорема жоғары алгебра пəнінен белгілі. Егер (18) теңдік
орындалса, онда
. . .
g
. . . . . .

. . .

. . . , 19
мұнда , , … , , ,…, ,…, , , , , , ,…, , , –
белгісіз, табуға жатаын коэффиценттер1.
Белгісіз коэффициенттерді табу үшін (19) теңбе-теңдіктің екі
жағын ортақ бөлімнен босатып жібереміз де, екі жағында тұрған
көпмүшелердегі бірдей дəрежелі х-тердің коэффициенттерін бір-
бірімен салыстырып, коэффициенттер бойынша теңдеулер
системасын құрамыз. Осы теңдеулер системасынан табылған
1
А.К. Сушкевичтің «Жоғары алгебра негіздері» атты кітабының 91–94 жəне
100–114-беттерін қараңыздар, 1932 ж.

249
коэффициенттердің мəндерін (19) теңдікке апарып қойып, ол
теңдіктің екі жағын интегралдаймыз.
(19) теңдіктің оң жағында тұрған функцияларды қалай
интегралдауды білеміз.
Енді осы айтылғандарды мысал жүзінде көрсетейік.
;
1 1 2 √2 1 √2 1
1
;
√2 1 √2 1 √2 1 √2 1
1 √2 1 √2 1 ;
1 √2 √2
√2 √2 .
Енді осы кейінгі теңбе-теңдіктің екі жағында тұрған
дəрежелері бірдей х-тердің коэффициенттерін салыстырып
табамыз:
0
√2 √2 √2 √2 0
√2 √2 0
1.
Осы теңдеулер системасын шешіп табамыз:
1 1 1 1
, , , .
2√2 2 2√2 2
Бұдан кейін
1 √ √
,
√2 1 √2 1 √2 1 √2 1

1 √2 1 √2 1
1 √2
2√2 √2 1
1 √2
. 20
2√2 √2 1
(20) теңдіктің оң жағында тұрған интегралдарды табу жолы
жоғарыда көрсетілді.
Міне, енді сол жолды əрқайсысына жеке-жеке қолданамыз:
√2 1 2 2√2
√2 1 2 √2 1
250
 1 2 √2 √2 1
2 √2 1 2 √2 1 2
√
1 1
√2 1 √2 1
√2 √ 2

√
1√2 x √2
· tg .
√2 1 1
Енді осы теңдіктің оң жағын (20) теңдіктің оң жағындағы
бірінші интегралдың орнына апарып қояйық. Сонда
1 1 √2 1
√2 1 tg
1 4√2 2√2 1
1 √2
21
2√2 √2 1
Енді (21) теңдіктің оң жағындағы интегралды жеке алайық:
√2 1 2 2√2 1 2 √2
√2 1 2 √2 1 2 √2 1
1 1
√2 1
2 √ 1 2
√
√2 1
√2 1 tg √2 1 .
2 √ 2

Осы теңдіктің оң жағын (21) теңдіктің оң жағында тұрған

интегралдың орнына апарып қойып табамыз:
1 √2 1 1 √2
. tg
12√2 √2 1 2√2 1
Бұл параграфтың қорытындысында айтып кететін мəселе
мынау: рационал бөлшектерді жабайы бөлшектер қосындысына
жіктеп рационал функциялардың интегралдарын табуды іс
жүзінде асыруға болады, бірақ бұл мəселе жоғары дəрежелі
алгебралық теңдеулерді шешумен байланысты, өйткені (18)
формуланы білу үшін, мына g 0 теңдеудің түбірлерін табу
керек. Міне, жоғарыдағы баяндалған тəсілдің негізгі кемшілігі
осында. Мəселен, мына интегралды бұл
жолмен шығара алмаймыз.

251
 Егер – элементар функция болса, оның интегралы да
элементар функция бола ма? – деген сұрақ туады.
Рационал функцияның интегралы əрқашан да элементар
функция болып табылады. Бұдан басқа элементар функциялардың
интегралдары элементар функциялар болуы да, болмауы да
мүмкін.
Мəселен, мына сияқты интегралдар:
sin cos
, , , sin ,

cos , т. т.
элементар функциялар арқылы өрнектелмейтіні əлдеқашан
зерттелген. Бұл интегралдарды «алынбайтын» интегралдар деп
атайды. Бірақ тырнақшаның ішіне алынған терминді жаңағы
келтірілген интегралдар мүлдем жоқ деген мағынада түсінбеу
керек. Бұл интегралдардың бар болатындығын жəне олардың
мəндері тиянақты функциялар болатынын келесі тараулардан
көресіздер.

§ 6. Рационал функцияларды Остроградский

əдісі бойынша интегралдау

Рационал функцияларды интегралдау проблемасының ең

маңызды мəселелерінің біреуін шешкен орыс халқының атақты
математигі Остроградский.
Рационал функциядан алынған интегралдың рационал бөлігін,
g көпмүшенің түбірлерін білмей-ақ элементар алгебралық
амалдардың көмегімен-ақ табуды Остроградский тұңғыш рет
көрсетті.
Остроградскийдің бұл əдісін, рационал бөлшектен алынған
интегралдың рационал бөлігін трасцендент бөлігінен айыру деп
атайды.
Мына дұрыс бөлшектің интегралын қарайық:

,
g
мұнда жəне g – көпмүшелер.
Остроградский əдісі бойынша

252
 Ф
, 22
g
мұнда , , Ф , , көпмүшелер, – мына g
пен оның туындысының ортақ ең үлкен бөлгіші, – мына
g -ті -ке бөлгендегі шығатын бөлінді. Егер
көпмүшенің дəреже көрсеткіші р болса, онда -тің дəреже
көрсеткіші р – 1-ден аспауы керек; егер к – мына
көпмүшенің бас дəреже көрсеткіші к–1-ден аспауы керек.
Шынында, егер , ,…g көпмүшенің еселігі, , ,……
түбірлері болса, онда (19) теңдік орыдалады. Осы (19) теңдіктің
екі жағын dx-ке көбейтіп интегралдасақ, онда
. . .
g 1
. . . . . .
1
. . . .
Осы кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған интегралдан
шығатын нəтижелер трансцендент функциялар, атап айтқанда,
логарифм мен арктангенстер.
Интегралдың сыртында тұрған бөлшектерді қосып, мына
түрге келтіреміз: . Интеграл таңбасы ішінде тұрған
Ф
бөлшектерді қосып, оларды мына түрде келтіруге болады.
Сөйтіп,
Ф
.
g
Бір мысал келтірейік:
1
.
1
Мұнда
g 1 ,
g 1 6 1 . Демек, ψ 1,
g
1 .
ψ
(22) формула бойынша

253
 1
,
1 1 1
мұнда А, В, С, А1, В1, С1, D1 – табуға жататын, əзірше белгісіз
коэффициенттер. Оларды табу үшін кейінгі теңдіктің екі жағынан
туынды алып, келесі теңбе-теңдікті құрамыз:
1 2 1 3
1 .
Осы теңбе-теңдіктің екі жағындағы бірдей дəрежелі х-тің
коэффициенттерін салыстырып табамыз:
1 1 1
0, 0, 0, , , , 1.
3 3 3
Ендеше
1 1 1 3
. 23
1 3 1 3 1
Енді осы (23) теңдіктің оң жағындағы интегралды жеке
алайық:
3 3
,
1 1 1
3
,
1 1 1 1
бұл арадан
3 1 1 1
1
мұнда , , Υ, – əзірше белгісіз коэффиценттер. Оларды табудың
екінші бір жолы былай: теңбе-теңдіктің екі жағындағы х-тің
орнына кез келген сандарды қойып, белгісіз коэффициенттер
бойынша теңдеулер системасын құрамыз. Бірақ х-тің орына
интеграл таңбасы ішіндегі бөлшектің бөліміндегі көбейткіштердің
түбірлерін қойған өте қолайлы болады.
Мəселен х-тің орнына нольді қойсақ, онда 3; х-тің орнына
– 1-ді қойсақ, онда 4=–3β, бұл арадан β .
Айталық, мына 1 квадрат үш мүшенің түбірі
болсын, сонда 1 0, бұл арадан
1.
Енді теңбе-теңдіктегі -тің орнына -ді қойсақ, онда
3 1 .
Бұл теңбе-теңдіктің оң жағындағы жəне сол жағындағы -тың
орнына 1-ді қоямыз. Сонда:
254
 1 3 1
немесе
2
2 .
тағы да ауыстырамыз, сонда
2 .
Осы кейінгі теңбе-теңдіктің екі жағындағы бірдей дəрежелі
-дің коэффициенттерін теңестіріп табамыз:
1 2 ,
5 4
2 2 , ,
3 3
5 3 ,
3 3 4
3
1 1 1 3 1
1 5 4 4 1 10 8
3 1
3 1 3 6 1
4 1 10 5 3
3 1
3 6 1
4 5 2 1 1
1
3 6 1 2 1
4 5 1
1 1
3 6 2

1
1 √2.
√2
1 1
Енді осы теңдіктің оң жағындағы өрнекті (22) теңдіктің оң
жағындағы интегралдың орнына қомыз. Сонда
1 1
1 3 1
1 1
1
1 √2 .
√2

255
 § 7. Иррационал функцияларды интегралдау

Рационал функцияларды интегралдау үшін белгілі əдістің

барлығын жəне əдіс қойылған есепті аяғына дейін шығаруға
мүмкіндік беретінін өткен екі параграфта айттық.
Егер интеграл таңбасы ішінде иррационал өрнектер болса,
онда тиісті ауыстыруларды қолданып, берілген интегралды
рационал функцияның интегралына келтіреміз. Интеграл таңбасы
ішіндегі иррационал өрнекті қолайлы ауыстыру арқылы рационал
функцияға түрлендіруді берілген интегралды рационалдандыру
дейді.
Иррационал функциядан алынған əрбір интегралды
рационалдандыру мəселесі əрқашан да іс жүзіне аса бермейді.
Егер , , , – тұрақты сандар, , … , – рационал сандар, ал
, ,…, , , ,…, айнымалылардың рационал функциясы
болса, онда рационал ауыстырудың көмегімен келесі интеграл

, , ..., 24

рационал функцияның интегралына келтіріледі. п – мына , … ,

сандардың ең кіші еселігі болсын. Төмендегі ауыстыруды
жүргіземіз:
, бұл арадан

, .
· ·
, , . . . , .
Осы кейінгі интеграл таңбасы ішінде тұрған өрнек –
айнымалы z-тің рационал функциясы болады, өйткені g(z) оның
туындысы – рационал функциялар, · , . . . , · бүтін
сандар. Бұл интегралды табу үшін §§ 6, 7 айтылған əдістерді
қолданамыз.
І. Мысал келтірейік:
,
√ √
мынадай ауыстыру жүргіземіз, сонда

256
 6 6 1 6
√ √ 1 1
6 3 2 6 ln 1 6√ 3√
2√ 6 ln 1 √ .
Енді мынадай интегралды қарайық:
, .
Алдымен, бұл интегралдың дербес түрлерін қарайық.
II. , 0 .
√

1
√ √

1
√

1
√

Енді осы кейінгі интегралға (6) формуланы қолданамыз.

Сонда
1 4
√ √ 2 2 4

немесе
1
. 25
√ √ 2
1
III.
√ √

257
 1 1
√ √

Енді осы теңдіктің оң жағында тұрған интегралға (5)

формуланы қолданамыз. Сонда
1 2
sin
√ √ √ 4
1 2
sin . 26
√ √ 4

IV. √

4
√ .
2 4 2
Бұл теңдіктің оң жағында тұрған интегралға (9) формуланы
қолданамыз. Сонда

√
2

4
2·4 2
2
4
√ 4
. 27
8 2

V. √

4
√ .
4 2 2
Бұл теңдіктің оң жағында тұрған интегралға (4) формуланы
қолданамыз. Сонда

258
 4
√
2 4 2

4 2
sin
8 √ 4

√ 2
4
√ 4 2
sin . 28
8 √ 4
VI. , 1
√
Келтірілген интегралды табу үшін келесі туындыны іздейміз:

2 1 2
2√
1
2 √ 1

1 , мнда .
√ 1
Осы шыққан теңбе-теңдіктің екі жағын интегралдап табамыз:
1
1 .
2
m-ге біртіндеп мəндер берейік: m = 1, онда
1
;
2
егер m=2 болса, онда
1 1
2 3 3 4 · .
4 8
Сонан əрі қарай
1 ,

259
мұнда коэффи-
центтері уақытша белгісіз 1 дəрежелі көпмүше да
уақытша белгісіз тұрақты сан.
Сонымен,
. . .
√
.
√
. . .
VII.
√
. . .
, 30
√
(29) жəне (30) теңдіктердің оң жақтарында уақытша белгісіз
, ,. . . , , , , , ,. . . , , ,
коэффиценттерді табу үшін осы теңдіктердің екі жақтарынан
туынды алып, оның нəтижесінде шыққан өрнектерді ортақ
бөлімге келтіріп жəне одан босатып, теңбе-теңдік құрамыз.
VIII. ,
√
бұл интегралды VI интегралға келтіруге болады, ол үшін мынадай
ауыстыру жүргіземіз. Сонда

. 31
2
IX. ,

мұнда , , , кез келген тұрақты сандар. Бұл интегралды табу

үшін төмендегі ауыстыруды жасаймыз: √ ,
бұл арадан

, .

Бұдан кейін

260
 . 32
β β

X. ,
√
бұл интеграл жөнінде екі жағдайды қараймыз.
Бірінші жағдай: квадрат үшмүшелердегі коэффициенттер
, , , өзара пропорционал, яғни
.
Бұл жағдайда қаралып отырған интегралды мына сияқты
,
β β
интегралдарға келтіруге болады. Ол үшін төмендегі ауыстыруды
жүргіземіз:
,
бұл арадан
4
,
4
4 4 4
β ,
4
2
.
4
Бұдан кейін

2
√ √
2
. 33
h h 4 4 4 4
(33) теңдіктің оң жағында тұрған интегралды екі интегралға
айырып жазуға болады жəне мұнда бірінші интегралдың
алымында бір дəрежелі «и» бар, сондықтан ол интеграл мынадай
4 ауыстырудың көмегімен интегралданады;
екінші интеграл-қарастырылған IX интеграл.
Екінші жағдай: коэффициенттар , жəне , пропорционал
емес. Бұл жолы мынадай ауыстыру жүргіземіз, мұнда k, l

261
– əзірше белгісіз, тұрақты сандар. Осы жүргізіліп отырған
ауыстырудан табамыз:
2 2
;
1
2 2
.
1
k, l сандарын сайлап алу өз қолымызда болғандықтан, оларды
келесі теңдеулер системасы
2 2 0,
2 2 0, 33
орындалатындай етіп алайық. Мына анықтауыш 0 деп
ұйғарайық, сонда (33 ) системадан табамыз:
2
, ,
Сөйтіп, жəне бір тиісті квадрат теңдеудің түбірі болатын
болды. 33 системаны еске алсақ, онда
,
1
,
1
,
1
.
1
Міне, енді осы кейінгі өрнектердің барлығын Х интегралға
апарып қойып, сонан кейін біраз ықшамдасақ, сонда

. 34

мұнда , ,
, .
Осы қарастырылған VII, VIII, IX, X интегралдарға бір-бір
мысалдан келтірейік:

262
 1
2 2
√ 2 2
. 35
√ 2 2
Белгісіз А, В, С, коэффициенттерді табу үшін (35) теңдіктің
екі жағынан туынды алып, сонан кейін ортақ бөлімге келтіріп
жəне одан босатып, келесі теңбе-теңдікті құрамыз:
1 2 2 2
1 .
Екі жақтағы бірдей дəрежелі х-тердің коэффициенттерін
теңдестіріп келесі системаны құрамыз:
3 1, 5 2 0, 4 3 1,
2 1,
бұл арадан
1 5 1 5
, , , .
3 6 6 2
Осы табылған коэффицинеттерді (35) теңдіктің оң жағына
апарып қоямыз. Сонда
1 1
2 5 1 2 2
√ 2 2 6
5
;
2 √ 2 2
егер (25) формуланы еске алсақ, онда
1 1
2 5 1 2 2
√ 2 2 6
5
1 2 2 .
2
б ,
1 √ 2 1
бұл интегралды табу үшін мынадай 1 ауыстыру
жасаймыз. Сонда
,
1 √ 2 1 √2 4 1
бұл интеграл жаңағы мұның алдында көрсетілген жолмен
шығады.

263
 1
в
1 √2 2 1
ендеше мынадай ауыстыру 1
жасаймыз; бұл арадан
1 1
, 1 3 ,
2 4
1
2 2 1 3 .
2
Енді
1
√2
1 √2 2 1 3 √ 1
√2 .
3 √ 1
Осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы интегралға мынадай
√ 1 ауыстыру жүргіземіз. Сонда
√2 √2 tg
3 √ 1 1 √2
√ 1
tg tg 2x 2x 1.
√2
Бұдан кейін
1
tg 2 2 1
1 √2 2 1
. 36
3 √ 1
(36) теңдіктің оң жағындағы екінші интегралға мынадай ауыстыру
жүргіземіз:
1 , сонда

1
3 √ 1 2 3
4
1 2 1√3 · √2 2 1
.
2√6 2 1 √3 · √2 2 1
Енді осы өрнекті (36) теңдіктің оң жағына апарып қойып
табамыз:

264
 1
tg 2 2 1
1 √2 2 1
1 2 1 3 ·
√ √2 2 1
.
2√3 2 1 √3 · √2 2 1
IX, X интегралдардағы қолданылған тəсілдерді Абель
тəсілдері деп атайды.

§ 8. Биномдық дифференциалды интегралдау

Биномдық дифференциал деп мына өрнекті

айтады. Осы өрнектің интегралын қараймыз:
, 37
мұнда т, п, р – кез келген тұрақты рационал сандар, ал мен –
нольден айрықша тұрақты сандар.
Егер р – оң бүтін сан болса, онда жақшалардың ішіндегі
екі мүшені Ньютон биномы формуласы бойынша
жіктейміз де, сонан кейін барлық мүшелерді -ге көбейтіп,
əрқайсысынан жеке-жеке интеграл аламыз.
Айталық, р – бөлшек болсын, яғни .
Егер – бүтін сан болса, немесе нольге тең болса, онда (37)
интеграл рационал функцияның интегралына келтіріледі.
Мұны дəлелдеу үшін келесі ауыстыруды

жүргіземіз, мұнда N – бөлім -ның еселігі, бұл арадан

, ,
.
Енді

(38)
(38) теңдіктің оң жағындағы интеграл таңбасы ішіндегі өрнек
рационал өрнек, өйткені , · – оң бүтін сан, – бүтін сан
немесе ноль.

265
 – бүтін сан болмасын. Қарастырылған жағдайға келтіру
үшін (37) интегралды біраз түрлендіреміз:
. 39
Қарастырылып өткен жағдай негізі бойынша (39) теңдіктің оң
жағындағы интеграл рационал функция интегралына келтіріледі,
егер 1 бүтін сан немесе ноль
болса.
Мұны дəлелдеу үшін төмендегі ауыстыруды жүргіземіз:
, мұнда N – бөлім -ның еселігі. Бұл арадан
;

.
Бұдан кейін

·
· . 40
(40) теңдіктің оң жағындағы интеграл таңбасы ішіндегі өрнек
рационал өрнек.
Мысал келтірейік:
√1
,
мұнда
1 1 1
2, 3, ; .
3 3
Екінші жағдай орындалмайтын болды. Үшінші жағдайды
тексерейік 0. Үшінші жағдай орындалатын
болды. Сондықтан берілген интегралды түрлендіреміз. Сонда

1 1 1 .
(41)
Енді мынадай 1 ауыстыру жүргіземіз. Бұл
ауыстырудан
1; 3 ln 1 ;
266
 3 3
немесе .
1 1
Тиісті табылған өрнектерді (41) теңдіктің оң жағындағы
интеграл таңбасы ішіндегі өрнектің орнына қоямыз. Сонда:
3 1 1
1
1 1
. 42
1 1 1
(42) теңдіктің оң жағында тұрған интегралды жеке алайық
1 1 2
1 1 3 1 3 1
1 1 2 1 1
1
3 6 1 2 1
1 1 1 2z 1
1 1 tg .
3 6 √3 √3
Осы кейінгі табылған нəтижені (42) теңдіктің оң жағындағы
интегралдың орнына қойсақ, онда
1 1
1
6 1
1 2z 1
tg C,
√3 √3
мұнда .
Ескертпе. Егер айтылған үш шарттың (р – оң бүтін сан, –
бүтін сан немесе ноль, р – бүтін сан немесе ноль) бірде-
біреуі орындалмаса, онда (37) интеграл элементар функциялар
арқылы мүлде өрнектелмейді. Мұны дəлелдеген орыстың атақты
математигі П. Л. Чебышев.

§ 9. Трансцендент функцияларды интегралдау

1. Трансцендент функцияның интегралын элементар

функциялар арқылы өрнектеу өте сирек жағдайларда ғана іс
жүзіне асады.
Егер интеграл таңбасы ішінде тұрған функция екі
функцияның көбейтіндісі болса жəне оның біреуі рационал,
екіншісі трансцендент функция болса, онда мұндай интегралды
267
табу үшін бөлімшелеп интегралдау əдісін қолдануға тура келеді.
Мəселен, мына интегралдарды қарайық.
ln , tg , ,

sin , cos
мұнда – бүтін рационал функция. Бұл интегралдар
бөлімшелеп интегралданады жəне былай: и үшін трансцендент
функцияларды алу керек, ал үшін -ті алу керек.
Енді мына интегралдарды қарайық:
, sin , cos ,
мұнда – бүтін рационал функция. Бұл интегралдар да жаңағы
айтылған жолмен интегралданады.
Егер осы интегралдардағы көбейткіш көпмүше болмай,
бөлшек болса (рационал функция болса), онда бұл интегралдар
элементар функциялар арқылы өрнектелмейді.
Келесі екі интегралды қарайық:
cos , sin ,
бұларды да бөлімшелеп интегралдау керек жəне былай:
, cos , бұл арадан
1
; sin .
Енді
1
cos sin sin .
Тағы да бөлімшелеп интегралдаймыз: ,
sin , бұл арадан , cos . Бұдан кейін
1
cos sin

cos cos .
Сөйтіп бұл арадан
sin cos
cos . 43
Дəл осы жолмен төмендегі интегралды табамыз:

268
 sin cos
sin . 44
Енді мына екі интегралды қарайық:
cos , sin .
(44) теңдіктің екі жағынан туынды алайық, сонда
sin cos
sin · .
Осы кейінгі теңдіктегі а-ны айнымалы параметр деп қарап,
теңдіктің екі жағын а бойынша дифференциалдайық, сонда
sin cos
sin ·
немесе сол жағынан а бойынша туындыны тауып жəне оң
жағындағы дифференциалдау ретін өзгертіп, мына теңдікке
келеміз:
sin cos
sin · 45
Бұл теңдіктің екі жағын интегралдап, мынаны табамыз:
sin cos
sin · .
(45) теңдіктің екі жағын тағы да а бойынша дифференциалдап
табамыз:
sin cos
sin · .
Бұл теңбе-теңдіктің екі жағын индегралдасақ, онда
sin cos
sin · .
Міне, осы амалды п рет жүргізіп табамыз:
sin cos
sin · . 46
Дəл осы сияқты
sin cos
· . 47
2. Интеграл таңбасы ішінде мына тригонометриялық функ-
циялардың sin , cos , tg , ctg , , рационал функ-
циясы болсын.
Мəселен, төмендегі интегралды қарайық:

269
 sin , cos . 48
Мұндай интегралды рационалдандыруға əбден болады. Ол
үшін келесі ауыстыруды жүргіземіз:
, ,
2
бұл арадан
2 tg 2 1 tg 1
sin , cos ,
1 tg 1 1 tg 1
2
2 tg , .
1
Осы өрнектерді (48) интеграл таңбасы ішіндегі функцияның
орнына қойсақ, онда
2 1
sin , cos 2 , ,
1 1 1
кейінгі теңдіктің оң жағындағы интеграл рационал функцияның
интегралы.
(48) интегралды іздегенде жоғары алгебра пəнінен белгілі
мына қағиданы пайдалануға тура келеді. Ол қағида мынау: егер
бүтін немесе бөлшек рационал функция , аргументтердің
біреуінің таңбасын өзгерткенде, (мəселен, и-дың таңбасын
өзгерткенде) өзінің мəнін өзгертпесе, яғни
, , ,
онда мұндай рационал функцияны мына түрге , ,
келтіруге болады. Егер и-дың таңбасын өзгерткенде функция
өзінің таңбасын өзгертетін болса, яғни
, , ,
онда мұндай функцияны мына түрге , , ·
келтіруге болады.
Мысалы, (48) интеграл таңбасы ішіндегі өрнек
sin , cos , sin -тің таңбасын өзгерткенде өзінің таңбасын
өзгертеді, сондықтан sin , cos sin , cos
sin 1 cos , co cos .
Ендеше бұл функцияны рационалдыру үшін мына ауыстыру
cos жеткілікті.
Əйтпесе, тағы да былай
sin , cos sin , cos cos
sin , 1 sin .

270
 Бұл жерде мынадай ауыстыру t = sin x қолайлы.
3. Енді мына типті интегралды қарайық:
sin cos , мнда , рационал сандар, ал 0 .
2
Келесі ауыстыруды жүргіземіз: sin , бұл арадан
2 sin cos ,
1
1 2 sin cos
2
1
1 .
2
Ендеше
1
sin cos 1 . 49
2
(49) теңдіктің оң жағындағы интеграл биномдық диффе-
ренциалдан алынған интеграл.
Бір-екі мысал келтірейік:
.
Бұл интегралдың таңбасы ішіндегі өрнек sin -ті sin -ке
ауыстырғанда өзінің таңбасын ауыстырады. Сондықтан мынадай
cos ауыстыруды қолданамыз. Сонда
2 1 2 1
3
2 1
cos .
cos 3
б ,
2 sin 3 cos 4
бұл интегралды былай интегралдаған қолайлы:

4 sin cos 3 3 4 4

2 tg 2
2 tg
4 tg tg 7 tg 4 tg 7 3 √3

в ,
sin
бұл интегралды табу үшін мына tg ауыстыруды жүргіземіз.
Сонда

271
 tg .
sin 2
Егер х-тің орнына - ді қойсақ, онда

tg .
2 4

Жаттығулар

Келесі интегралдарды есептеп шығару керек:

1 tg
1. . Жауабы: tg .
1 √2 √2
1 1
2. . Жауабы: 2 tg .
2 2

√
3. . Жауабы: .
1
4. Жауабы: tg tg .
cos sin
1 sin
5. · . Жауабы: tg .
1 cos 2
2 1 1 2
6. . Жауабы: .
5 4 3 1 2
1 1 1 1 x√3
7. . Жауабы: tg
1 12 1 1 2√3 1 x
C.
√1 1
8. . Жауабы: 2 tg
1 √1
.
1 1 √7 √ 2 4
9. . Жауабы:
1 √ 2 4 2√7 1 √7 √ 2 4

1 1 √3 √ 2 4
2√3 1 √3 √ 2 4
2 3 √ 2 4 1
10. Жауабы:
2 3 √ 2 4 √ 2 4 1
1 2 2 4
tg .
√2 1
3 3
11. . Жауабы: sin .
1 2√1 2

272
 3 3
12. . Жауабы: .
14 4
1
13. . Жауабы:
cos √
cos √ sin
.
cos
1 sin 4 2
14. sin cos Жауабы: .
16 4 3
1 cos 1 r x
15. . Жауабы: tg tg C.
1 2 cos 2 1 r 2
1
16. Жауабы: tg tg .

17. . Жауабы:
4
2 sin cos 2 .
18. . Жауабы: +C.
sin 1 cos sin √2
19. . Жауабы:
1 tg 2√2 sin cos
cos 2
.
2 sin cos
1 1 1
20. . Жауабы: ln .
sin 2 2 2

VIII ТАРАУ
АНЫҚТАЛҒАН ИНТЕГРАЛДЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
ЖƏНЕ БОЛУ ШАРТТАРЫ

§ 1. Анықталған интеграл ұғымына келтіретін есептер

Интегралдық есептеу, дифференциалдық есептеуден тəуелсіз,

одан бұрын дамыған ілім. Осы екі ілімнің арасындағы терең
байланыс тек XVII ғасырдың аяғында ғана тағайындалды. Бұл екі
ілімнің шешетін негізгі проблемалары шексіз аздар немесе
математикалық анализдің өзара кері проблемалары болды; қосу
жəне азайту амалдары бір-бірімен қандай қатынаста болса,
функцияларды интегралдау жəне дифференциалдау амалдары да
бір-бірімен сондай қатынаста болады. Осы тарихи кез қазіргі
уақыттағы «Математикалық анализ» деп аталатын ілімнің туу
кезі. Сол кезден бастап математика ғылымының осы екі тарауы

273
тез дами бастады; əсіресе интегралдық есептеу жеке бытыраңқы
есептерді шешуден, өте əлді жалпы методтар жасауға көшті.
Шынында, анықталған интеграл ұғымы геометрия, механика
жəне физика проблемаларын шешудің нəтижесінде туған.
Анықталған интегралдың мате-
матикалық анықтамасын берместен
бұрын осы ұғымға келтіретін есептерді
қарайық. 1. Мынадай геометриялық
есепті қарайық: , ,
аралығында берілген үздіксіз жəне осы
аралықта үдеме функция болсын. ОХ
осінен жоғары жатқан АМВ доғасы осы
70-чертеж функциямен кескінделетін болсын,
былайша айтқанда, АМВ
қисығының теңдеуі.
Жоғарғы жағынан АМВ доғасымен, бүйір жағынан АP жəне
BQ ординаталарымен, төменгі жағынан РQ кесіндісімен
қоршалған жазық фигураның (70-чертеж) ауданын табу керек.
Бұл есепті шешу үшін, , аралығын РQ кесіндісін
абсциссалары мына сандарға тең , , ,. . . , ,
аралық нүктелермен п бөлшек кесінділерге бөлеміз, сонан соң осы
бөлу нүктелері арқылы ОУ осіне доғамен қиылысқанша
параллельдер жүргіземіз. Сонда есептеп табайық деп отырған
ауданымыз п қисық сызықты трапецияларға жіктелінеді.
Енді ұсақ трапециялардың ішінен і-ші трапецияны сайлап
алайық, бұл трапецияның бір бүйір қабырғасы , бөлшек
аралықтың ұзындығына, яғни мына санға тең: екінші
бүйір қабырғасы қисық доға.
Табаны , бөлшек аралықта жататын, биіктіктері
сандарына тең тік төртбұрышты құрайық. Сонда жаңағы
сайлап алған трапецияның ауданы мына екі санның:
жəне арасында жатады. Егер көрсетілген
осы тік төртбұрыштарды барлық бөлшек сегменттерде құрсақ
жəне ол тік төртбұрыштардың аудандарын s жəне S арқылы
белгілесек, сонда

274
 …

Егер іздеп отырған ауданның шамасын и деп белгілесек, онда

бұл аудан төмендегі теңсіздікті

қанағаттандырады.
Енді S пен s-тің айырмасын құрайық:

. . . . 1
, ,. . . , айырмалардың ішіндегі ең
үлкені болсын; егер барлық осы айырмалардың орнына санын
қойсақ, онда (1) теңдіктің оң жағы өскен болар еді, яғни
. . .
немесе
.
Кейінгі теңсіздіктен біз мынадай қорытындыға келеміз:
барлық айырмалардың ең үлкені нольге ұмтылғанда,
айырма та нольге ұмтылады жəне мұнымен бірге мына
айырмалар да , нольге ұмтылады, олай болса, осы екі
жəне қосындылардың ортақ шегі. Сонымен,

lim lim .

Сөйтіп, іздеп отырған ауданның шамасы барлық бөлшек

сегменттердің ұзындықтары нольге ұмтылғандағы пен -тің
шегіне тең болатын болды.
Айтылып отырған қорытынды кеміме функция үшін де дұрыс.
Егер функцияның , аралығында бірнеше максимумы
жəне минимумы болса, онда , аралығын функцияның не
максимумы, не минимумы болғандай етіп бірнеше бөлшек
аралықтарға (сегменттерге) бөлеміз.
1. Мысал үшін, XVII ғасырда өмір сүрген француз ғалымы
Ферманың қарастырған есебін алайық.
қисық сызықпен, ОХ осімен жəне ОУ осіне
параллель , түзулермен қоршалған фигураның
ауданын табу керек. Қарастырып отырған функциядағы дəреже
көрсеткіш – кез келген тұрақты нақты сан.

275
 Бұл есепті шығару үшін , сегментін (аралығын)
абсциссалары мына сандарға тең , 1 , 1 ,.., 1
, нүктелермен п бөлшек сегменттерге бөлеміз, мұнда
санын мына шартты
1
қанағаттандырады. Осы бөлу нүктелеріне сəйкес ординаталардың
мəндері төмендегі сандарға тең болады:
, 1 , 1 ,. . . , 1 .
Барлық бөлшек сегменттерді табандары есебіне алып
жоғарыда айтылғандай тік төртбұрыштарды құрамыз. Мұндай тік
төртбұрыштардың саны п. Осы тік төртбұрыштардың ішінен
біреуін, мəселен, к-інші тік төртбұрышты сайлап алайық. Бұл
сайлап алған тік төртбұрыштың ауданы мынаған тең:
1 1 1
1 .
Олай болса, құрылған барлық тік төртбұрыштардың
аудандарының қосындысы болады:
1 1 1 . . .
1 2
Егер 1 саны нольге тең болмаса, онда (2) теңдіктің оң
жағындағы квадрат жақшалардың ішіндегі өрнек еселігі мына
санға 1 тең, геометриялық прогрессияның қосындысы,
сондықтан
· .
Егер кейінгі формуладағы 1 орнына b санын қойсақ,
онда
. 3
1 1
Енді іздеп отырған ауданның шамасын табу үшін, -ны
нольге ұмтылтып (3) теңдіктің шегін табамыз. Сонымен, ізделініп
отырған ауданың шамасын и деп белгілесек, онда1
lim lim
1 1

1
Мына қатынастың , нольге ұмтылғандағы шегі мына 1
өрнектің бойынша алынған туындысының 0 болғандығы
мəніне, яғни 1 -ге тең.
276
 .
1
Егер 1 болса, онда бағанағы іштей қоршалған тік
төртұрыштардың аудандарының қосындысы (2) теңдік бойынша
тең болады: , міне, осы өрнектің шегін табу керек; мұнда
п мен а төмендегі қатыс
1 4
арқылы бір-бірімен байланысты.
(4) теңдіктің екі жағын а санына бөліп жіберіп, сонан кейін
логарифмдейміз. Сонда
1
немесе бұл арадан

.
1
Кейінгі теңдіктің екі жағын Аа-ға көбейтеміз де, -ны нольге
ұмтылтып шек аламыз, сонда
lim lim lim
1
1 1
lim · .
1 ln
Сонымен, бұл жағдайда ізделініп отырған аудан
.
2. Интегралдық есептеудің тууының өзі фигуралардың
аудандарын есептеп табудың нəтижесінде пайда болғаны мəлім.
Айталық функция ,
ХОУ жазықтығында үздіксіз бір
қисық сызықты кескіндесін. Онда
біз мына теңдеуді осы
қисықтың теңдеуі деп атаймыз.
Енді біз осы қисықпен, ОХ осімен,
қозғалмайтын ординатамен
71-чертеж жəне айнымалы МР ординатамен
қоршалған ауданды қарастырайық,
бұл ауданның шамасын и деп белгілейік (71-чертеж). Осы
айтылып отырған ауданның шамасы сөзсіз МР-нің абсциссасына

277
тəуелді болады. Функция үздіксіз болғандықтан, аудан
те үздіксіз болады.
Бір-біріне өте жақын жатқан екі МР жəне NQ ординаталарды
қарастырайық. Бұл ординаталардың абсциссалары болады х жəне
∆ . ∆ кесіндісін табаны үшін алып, тік
төртбұрыштарды құрайық. Бұл тіктөртбұрыштардың біреуінің
биіктігі MN доғаның ең үлкен ординатасына, екіншісінің биіктігі
жаңағы доғаның ең кіші ординатасына тең болсын. Ең үлкен
ординатаны Н арқылы, ең кіші ординатаны h арқылы белгілейік.
Аудан -тің есімшесі ∆ жоғарыда айтылған тік
төртбұрыштардың аудандарының арасында жатады, яғни
∆ ∆ ∆
немесе ∆ -ке бөліп мынаны табамыз:
∆
.
∆
Енді ∆ -ті нольге ұмтылтып, кейінгі теңсіздіктің барлық
жағынан шек алатын болсақ, онда
∆
lim 5
∆ ∆
өйткені үздіксіз болғандықтан, ∆ нольге ұмтылғанда Н-нен
h бір шекке, мəселен МР-ге немесе бəрібір -ке ұмтылады.
(5) теңсіздіктен біз мынадай қорытындыға келеміз:
∆
lim .
∆ ∆
Сөйтіп, біз мынадай теореманы дəлелдедік: берілген
қисық сызықпен, ОХ осімен, қозғалмайтын ординатамен
жəне қозғалмалы МР ординатамен қоршалған айнымалы фигура
ауданының х бойынша алынған туындысы , аралығының
барлық нүктелерінде функцияға тең. Былайша айтқанда,
аудан , функцияның алғашқы немесе бастапқы
функциясы болып табылады.
Сонымен, бұл теорема бойынша əрбір үздіксіз функция
екінші бір функцияның туындысы болып табылатын болды.
Бұл теорема – интегралдық есептеудің негізгі теоремасы.
Негізгі теореманы геометриялық интуицияға (сезімге) сүйеніп
отырып дəлелдедік. Бұлай дəлелдеу дұрыс болғанымен,
логикалық жағынан жеткілікті дəлелдеу болып табылмайды. Көп
уақыт бойы ғылыми жұртшылық осылай дəлелдеуге риза болып
келді.

278
 Интегралдық есептеуді мызғымас негізге келтіру үшін бұл
теореманы, геометриялық елеске көшпей, аналитикалық жолмен
дəлелдеу қажет.
3. Анықталған интеграл ұғымына тек геометриялық есептер
ғана келтіріп қоймайды, физикалық есептер де келтіреді. Мысал,
үшін, төмендегі физикалық есепті қарайық. Материалды нүкте р
күшінің əрекетімен түзу сызықтың бойымен қозғалады деп
ұйғарайық. Күштің бағыты қозғалыс бағытымен дəл келсін де,
жүрілген жолдың ұзындығы l болсын.
Егер күш р тұрақты болса, онда бұл күштің өндірген
жұмысының шамасы pl болады. Ал егер күш р айнымалы болса,
онда жаңағы жазылған көбейтіндіні қолданып, күштің өндірген
жұмысын табуға болмайды, басқа жолды қолдануға тура келеді.
Міне, енді біз осыған келейік.
Материалды нүкте М айнымалы р күшінің əсерімен түзудің
бойымен қозғалсын. Осы түзуді абсцисса осі үшін алайық.
Нүктеге əсер етуші күштің шамасы оның жағдайына тəуелді
болсын, былайша айтқанда, М нүктесінің абсциссасы х-тің
функциясы болсын:

р күшінің əсерімен М нүктесі жағдайдан жағдайға

келетін болсын. Енді осы күштің , аралығында өндіретін
жұмысын есептеп табайық. Ол үшін , аралығын бірдей етіп п
бөлшек сегменттерге бөлеміз. Бөлуші нүктелер мына тəртіппен
орналассын:
. . . .
Əрбір бөлшек сегменттің ұзындығы болады:
∆ .
Осы əрбір бөлшектің шегінде р күшін тұрақты деп есептейміз.
Бірінші бөлшек сегментте күштің шамасы болады да, екінші
бөлшек сегментте: ∆ , үшіншіде: 2∆ , сонан əрі
қарай п-ші бөлшек сегментте күштің шамасы 1 ∆
болады. Əсер етуші күш пен қозғалыстың бағыты бір-бірімен дəл
келгендіктен, жаңағы айтылған бөлшек сегменттердегі күштің
өндіретін элементар жұмыстарының шамалары:
∆ , ∆ ∆ ,. . . , 1 ∆ ∆

279
 Ал күштің , аралығында өндіретін жұмысының
жуық мəні жоғарыда жазылған элементар жұмыстардың
қосындысына тең болады, яғни
∆ , ∆ . . . 1 ∆ ∆ .
Бұл қосынды – интегралдық қосынды. күштің ,
аралығында өндірген жұмысының дəл мəнін табу үшін барлық
∆ -лерді нольге ұмтылтып, жоғарыда жазылған қосындыдан шек
алу керек. Сонымен, іздеп отырған жұмыстың шамасын Т деп
белгілеп табамыз:

lim ∆ ∆ .
∆

§ 2. Анықталған интегралдың аналитикалық

анықтамасы

1. Геометриялық интуицияға сүйенбей, шама жəне сан

ұғымы арқылы анықталған интегралды анықтау тек өткен ғасырда
ғана шешілді. Мұндай анықтаманы ресми немесе аналитикалық
анықтама дейді, міне, осы анықтамаға келейік.
, , аралығында анықталған, бұл аралықтың ешбір
нүктесінде шексіздікке айналып кетпейтін, басқаша айтқанда,
шектелген функция болсын. Бұл функция үздіксіз жəне үзілісті
болуы да мүмкін.
, аралығын абсциссалары мына сандарға тең:
, ,. . . , , нүктелермен еркімізше п бөлшек
сегменттерге бөлейік. Сонда бөлу нүктелері былай орналасуы
керек:
. . . ,
ал бөлшек сегменттер
, , , ,. . . , , болады.
Əрбір , бөлшек сегменттің бойында жатқан нүктесін
сайлап алайық та, осы нүктелердегі функцияның мəндерін
тауып, төмендегі қосындыны құрайық:
. . .

. 6

280
 Осы құрылған (6) қосындыны интегралдық қосынды немесе
Риман қосындысы деп атайды.
Интегралдық қосындының шамасы , кесіндісін қалай етіп
бөлу тəсіліне жəне сайлап алынған нүктелеріне тəуелді.
Айырмалар =∆ 1 0, 1, 2, … , 1 бөлшек
сегменттердің ұзындықтарын береді. Осы айрмалардың ең
үлкенін ∆ деп белгілейік.
Егер ∆ нольге ұмтылғанда, (6) қосынды , ,
аралығын бөлу тəсіліне жəне нүктелерін қалай сайлап алуға
тəуелді емес бір тиянақты J шегіне ұмтылса, онда осы J шегін
функциясының , аралығында алынған анықталған
интегралы деп атайды жəне оны былай белгілейді:

b санын анықталған интегралдың жоғарғы шегі деп атайды да,

ал а санын оның төменгі шегі дейді.
Егер І саны бар болатын болса, онда функцияны ,
аралығында интегралданатын функция деп атайды. Осы кейінгі
пікірді дəл былай тұжырымдауға болады: егер алдын ала берілген
оң, мейлінше аз санына сəйкес басқа бір оң саны табылып,
бөлшек сегменттердің ең үлкенінің ұзындығы -дан кіші
∆ болатындай етіп , аралығын бөлшектегенде,
мына теңсіздік.
| |
орындалса, онда функциясын , аралығында
интегралданатын функция деп атайды.
2. Енді анықталған интег-
ралдың геометриялық мағынасына
тоқтап кетейік. Ең əуелі ,
аралығында функция оң деп
ұйғарайық. теңдеумен
берілген қисықпен, абсцисса осімен
жəне ордината осіне параллель
, түзулермен қоршал-
ған фигураның ауданын қарайық 72-чертеж
(72-чертеж).
(6) интегралдық қосындының əрбір қосылғышы ∆
табаны ∆ -ге, биіктігі -ге тік төртбұрыштың ауданын
281
береді; олай болса, интегралдық қосындының өзі, барлық бөлшек
сегменттер , 0, 1, 2, … , 1 табаны есебінде
алынып құрылған, биіктіктері 0, 1, 2, … , 1
сандарына тең тік төртбұрыштардың (тікшелердің) аудандарының
қосындысын береді.
Сондықтан барлық бөлшек сегменттердің ұзындықтарының
ең үлкені нольге ұмтылғандағы интегралдық қосындының шегі
жоғарыдағы айтылған жазық фигураның ауданын өрнектейді.
Сөйтіп (7) формуладағы, анықталған интегралдың
геометриялық мағынасы: теңдеумен берілген қисықпен,
ОХ осімен жəне ОУ осіне параллель , түзулермен
қоршалған облыстың ауданы болатын болды.
Егер функция , , аралығында нольден кем, яғни теріс
таңбалы болса немесе бұл аралықта оның таңбасы өзгеріп
тұратын болса да, бəрібір кейінгі тұжырымдалған қорытынды
дұрыс болады. Бірақ мұнда бір айтып кететін мəселе мынау: егер
функция -тің таңбасы , кесіндінің барлық нүктелерінде
теріс болса, онда функцияны кескіндейтін қисықтың АВ доғасы
ОУ осінің теріс жағында жатқан болар еді жəне ∆ 0,
өйткені 0, ∆ 0. Олай болса, интегралдық
қосындының таңбасы теріс болады, демек, мына өрнек:

lim ∆ .
∆

aABb фигураның теріс таңбамен алынған ауданын береді.

Егер , кесіндісінде функцияның таңбасы бірнеше рет
өзгерсе, былайша айтқанда, бұл функцияның графигі Х-тер осін
бірнеше рет қиса, онда анықталған интеграл

абсцисса осі мен қисықтың жəне , ординаталардың

арасында жатқан облыстардың аудандарының алгебралық
қосындысына тең болады.

282
 § 3. Анықталған интегралдың болу теоремасы
интегралданатын функциялар

1. , аралығында анықталған шектелген функция

болсын. Осы функцияның , аралығындағы ең дəл жоғарғы
шекаралығын М арқылы, ал ең дəл төменгі шекаралығын т
арқылы белгілейік. Сонда , аралығының барлық нүктелері
үшін бұл функция мына қос теңсіздікті қанағаттандырады:
.
Енді , аралығын қалағанымызша п бөлшек сегменттерге
бөлейік. Бөлу нүктелерінің абсциссалары мына сандар болсын:
. , ,…, , жəне бұл сандардың орналасу тəртібі
былай:
. . . .
Барлық бөлшек сегменттерді былай етіп белгілейміз:
0, 1, 2, … , 1 , олардың ұзындықтары
∆ 0, 1, 2, … , 1 . Осы бөлшек сегменттер ұзын-
дықтарының ең үлкенін ∆ деп белгілейік.
, бөлшек сегменттегі функцияның ең дəл жоғарғы
шекаралығын арқылы, ал ең дəл төменгі шекаралығын
арқылы белгілейік. Бұларды былай жазамыз:
,
0,1,2 … , 1
, ,
Бұдан кейін төмендегі екі қосындыны құрайық:

∆ ; ∆ ,

Бірінші қосындыны Дарбудың жоғарғы қосындысы деп, ал

екінші қосындыны Дарбудың төменгі қосындысы деп атайды.
Геометриялық көзқараспен қарағанда Дарбудың жоғарғы
қосындысы қисықтың сыртына шығып тұрған тік
төртбұрыштардың аудандарының қосындысын, ал төменгі
қосынды қисықтың ішкі жағында жатқан тік төртбұрыштардың
аудандарының қосындысын береді.
Интегралдық қосындымен Дарбу қосындыларының арасында
мынадай қатыс бар: .
Мұны мынадан байқауға болады: , бөлшек сегменттің
ішінде жатқан кез келген нүктесін алып, осы нүктедегі

283
функцияның мəнін табалық, ол болады. Бұл мəн мына қос
теңсіздікті қанағаттандырады:
.
Кейінгі теңсіздіктің екі жағын ∆ -ге көбейтіп жəне таңбаша i-
ге 0-ден бастап n–1-ге дейін мəндер беріп қосындыласақ,

∆ ∆ ∆ ,

немесе
. 8
Анықталған интегралдар теориясындағы негізгі теорема
мынау:
Теорема. Берілген функция , , аралығында
интегралдану үшін барлық бөлшек сегменттердің
ұзындықтарының ең үлкені нольге ұмтылғанда, Дарбудың
жоғарғы қосындысы мен төменгі қосындысының айырмасы
нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
Əуелі жеткіліктігін дəлелдейік. Айталық, lim 0, олай
болса, lim lim . Бұл арадан:
,
екінші жағынан
.
Қойылған шарт бойынша, егер барлық ∆ -тер тым аз болса,
онда

мұнда – алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан. Олай болса,

жаңағы жазылған теңсіздік S пен s-тің арасында жатқан жəне J
сандары үшін де дұрыс болады:
Бұл теңсіздіктің орындалуы функцияның ,
аралығында анықталған интегралының болуын дəлелдейді.
Енді қажеттілігін былай дəлелдейміз: функция , ,
аралығында интегралданатын болсын, олай болса мына теңсіздік
| |
2
орындалады, егер max ∆ .
Жоғарыда жазылған теңсіздікті мына түрде де жазуға болады:
.
2 2

284
 Төменгі жəне жоғарғы қосындылар s жəне S интегралдық
қосындылар үшін дəл төменгі жəне дəл жоғарғы шекаралық
болып табылатыны (8) теңсіздіктен көрініп тұр. Сондықтан
,
2 2
бұл арадан
.
Осы теңсіздіктің орындалуы теореманың қажеттілік шартының
орындалуын дəлелдейді.
2. Енді қандай функциялар интегралданатын функциялар
табын құрады, міне, соған келейік.
Егер айырманы арқылы белгілейтін болсақ, яғни
= , онда

∆ ·∆

жəне анықталған интегралдың болу шарты былай жазылған болар

еді:

lim ·∆ 0 9

∆ 0
І. Егер функция , , аралығында үздіксіз болса, онда
ол бұл аралықта интегралданатын болады.
Дəлелдеу. Функция , , аралығында үздіксіз
болғандықтан, Кантор теоремасы бойынша алдын ала берілген оң,
құнарсыз аз саны бойынша санын тауып, , аралығын саны
шекті, əрқайсысының ұзындығы санынан кем, бөлшек
сегменттерге бөлуге болады да, осы бөлшек сегменттің
əрқайсысында функцияның тербелісі болады.
Сондықтан

·∆ ∆ .

b – a тұрақты сан, ал – кез келген оң құнарсыз аз сан. Олай

болса, функцияның интегралдану шарты – (9) шарт орындалады.
ІІ. Егер , аралығында шектелген функцияның үзіліс
нүктелерінің саны шекті болса, онда бұл функция осы аралықта
интегралданатын болады.

285
 Дəлелдеу. Айталық, , аралығының бойында жатқан мына
нүктелер , ,…, функцияның үзіліс нүктелері болсын.
Осы нүктелерді, ұзындығы алдын ала берілген оң құнарсыз аз
санынан асып кетпейтін мынадай
, ,
, ,…, ,

интервалдармен (аймақтармен) қоршаймыз. Бұл интервалдардың

сыртында жатқан аралықтарда функция үздіксіз. Олардың
əрқайсысы үшін Кантор теоремасын қолданамыз. бойынша
табылған сандардың ең кішісін деп белгілейік жəне бұл сан
санынан кіші болатын болсын: . Енді , аралығын,
ұзындықтары ∆ , санынан аспайтындай етіп саны шекті бөлшек
сегменттерге бөлеміз. Сонда осы бөлшек сегменттердің ішінде,
бағанағы айтылған интервалдардың сыртында жататындары бар,
бұлардың бойында жатқан нүктелер үшін . Ал екінші
жағынан осы сегменттердің біразы айтылған интервалдардың
ішінде не толығымен немесе жартылай орналасуы мүмкін.
Функция , аралығында шектелген болғандықтан,
кейінгі сегменттердің əрқайсысындағы функцияның тербелісі,
бүкіл , аралығындағы оның тербелісінен асып кетпейді.
Мұндағы тербелісті деп белгілейтін болса, онда
. 10
Енді Дарбу қосындыларын құрайық:
н

·∆ , ·∆ .

Бұл арадан

∆ . 11

(II) теңдіктің оң жағында тұрған қосындыны екі қосындыға

ажыратып жазамыз:

∆ Σ ∆ Σ ∆ . 12

(12) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші қосынды үзіліс

нүктелерді қоршап тұрған интервалдардың сыртында жатқан

286
бөлшек сегменттер бойынша алынған, ал екінші қосынды сол
интервалдардың ішінде толық немесе жартылай жатқан бөлшек
сегменттер бойынша алынған. Сондықтан бірінші қосындыны
былай бағалауға болады:
Σ ∆ Σ∆ . 13
Екінші ∆ қосындыны алып қарайтын болсақ
ондағы бөлшек сегменттердің ұзындығын екі түрде бағалауға
болады: осының алдында айтылған интервалдардың ішінде
толығымен жатқан бөлшек сегменттердің ұзындықтарының
қосындысы санынан кіші 2 , ал ол интервалдарға тие
немесе жартылай жатқан бөлшек сегменттердің саны 2к-дан
артық емес, олай болса, олардың ұзындықтарының қосындысы
2 санынан кіші, ал 2 санынан тіпті кіші болады. Сөйтіп,
Σ ∆ Σ ∆ 3 .
Сонымен

∆ | 3 |,

квадрат жақшалардың ішіндегі тұрақты сан, ал – кез келген оң

құнарсыз аз сан, сондықтан max ∆ нольге ұмтылғанда, қосынды

нольге ұмтылады.

ІІІ. Шектелген біркелкі функция əрқашан интеграл-

данатын функция болады.
Дəлелдеу. Айталық, , аралығында біркелкі үдеме
функция болсын. , аралығын абсциссалары мына сандарға
тең , , ,…, , нүктелермен п бөлшек
сегменттерге бөлеміз. Сонда қарастырып отырған функцияның
, бөлшек сегменттегі тербелісі.

болады.
Алдын ала еркінше берілген оң құнарсыз аз саны бойынша
санын былай етіп алайық:
.
Егер ∆ болса, онда
287
 ω ∆x ,

немесе

ω ∆x .

Бұл теңсіздіктің орындалуы функцияның интегралданатынын

дəлелдейді.
IV. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса, онда оның абсолют шамасы -те бұл аралықта
интегралданатын болады.
Дəлелдеу. жне , аралығының кез келген екі нүктесі
болсын. Онда
| | | | . 14
Енді , аралығын, п бөлшек сегменттерге бөлейік, ,
бөлшек сегментіндегі функцияның тербелісін арқылы, ал
оның абсолют шамасы -тің тербелісін арқылы белгілесек,
онда (14) теңсіздіктің салдарынан мына теңсіздік орындалады:

∆ ∆ . 15

Теореманың шарты бойынша , аралығында

интегралданатын функция, сондықтан (15) теңсіздіктің оң
жағында тұрған қосынды ∆ нольге ұмтылғанда, нольге
ұмтылады. Олай болса бұл жағдайда (15) теңсіздіктің сол жағында
тұрған теңсіздік те нольге ұмтылады. Оның нольге ұмтылуы
теореманың дұрыстығын дəлелдейді.
V. Егер екі функция жəне , аралығында
интегралданатын болса, онда бұл функциялардың қосындысы,
айырмасы жəне көбейтіндісі интегралданатын функция болады.
Бұл теореманың дəлелдеуін келтірмесек те болады, оқушылар
өздері дəлелдесін.
VІ. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса, онда ол , аралығының кез келген бөлігінде
интегралданатын болады; мұнымен бірге, егер , аралығы
бірнеше бөліктерден құралатын болса жəне бұл бөліктердің
əрқайсысында функция интегралданатын болса, онда ол
функция бүкіл , аралығында интегралданады.

288
 Дəлелдеу. , аралығын бөлшек сегменттерге бөліп, мына
қосындыны

қарастырайық.
Аралық , , , аралығының бір бөлігі болсын, сонда
мен бөлу нүктелерінің ішіне енеді. , аралығы үшін
жаңағыдай қосынды, егер оның бірнеше оң таңбалы
қосылғыштарын шығарып тастайтын болсақ, осы қосындының
өзінен келіп шығады. Бұл кейінгі қосынды, егер бастапқы
қосынды нольге ұмтылатын болса, сөзсіз нольге ұмтылады.
Енді , аралығы екі , с жəне с, сегменттерден
тұратын болсын, онымен бірге осы сегменттердің əрқайсысында
функциясы интегралданатын болсын. Ол уақытта ,
аралығы үшін құрылған қосынды

c саны бөлуші нүктелердің біреуінің абсциссасы болып табылса,

, с жəне с, аралықтары үшін құрылған осы қосындының өзі
тəрізді екі қосындының қосындысы болады. Кейінгі екі қосынды
нольге ұмтылады, олай болса, бірінші қосынды да нольге
ұмтылады.
VII. Егер интегралданатын функцияның мəнін саны шекті
нүктелерде өзгертсек, одан функцияның интегралдануы
бұзылмайды.

§ 4. Анықталған интегралдың қасиеттері

1. Егер функция , аралығында интегралданатын

болса, онда ол , аралығында да интегралданады жəне

Анықтама бойынша

0.

289
 2. Функция мына үш , , , с жəне с,
аралықтардың ең үлкенінде интегралданатын болсын; онда бұл
функция қалған аралықтардың екеуінде де интегралданатын
болады.
Дəлелдеу. с нүктесі мен -нің арасында жататын болсын,
яғни , , аралығында интегралданатын
функция. Олай болса, бұл функция ,с жəне с,
аралықтарында интегралданатынын біз жоғарыда айтып кеттік.
, аралығын бөлшек сегменттерге бөлеміз жəне с нүктесін
бөлу нүктесінің бірі деп есептейміз де, интегралдық қосындыны
құрамыз, сонда

∆ ∆ ∆ .

Енді ∆ -ді нольге ұмтылтып, кейінгі теңдіктің екі

жағынан шек аламыз, сонда

. 16

Енді с нүктесі , аралығының сыртында жатқан жағдайды

қарастырайық. Сонымен, болсын, онда (16) формула
бойынша

немесе бұл арадан

Сонымен, (16) формула с нүктесі , аралығы жөнінде

қалай орналасса да дұрыс болатын болды.
3. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса, онда k f (x) (мұнда k – тұрақты сан) да осы аралықта
интегралданатын болады жəне

290
 4. Егер екі функция жəне g , аралығында
интегралданатын болса, онда g да интегралданатын
болады жəне

g g .

Бұл қасиеттерді оқушылардың өздері де дəлелдей алады.

5. Егер , аралығында интегралданатын функция
теріс болмаса жəне , онда

0.

Мұны да оқушылардың өздері дəлелдей алады.

6. , аралығында интегралданатын функциялар
жəне g осы аралықтың барлық нүктелері үшін мына
теңсіздікті қанағаттандырса, g немесе g ,
онда

g немесе g .

Осының алдындағы қасиет бойынша

g 0,

бұл арадан дəлелдейік деп отырған теңсіздік келіп шығады.

7. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса жəне болса, онда

| | . 17

Егер функция , аралығында интегралданатын

болса, онда да осы аралықта, интегралданатынын біз
жоғарыда дəлелдеген болатынбыз.
Енді (17) теңсіздіктің дұрыстығын дəлелдейік. Ол үшін ,
аралығын п бөлшек сегменттерге бөліп, интегралдық қосындыны
құрамыз:

291
 ∆ .

Ал

∆ ∆ .

∆ -ді нольге ұмтылып, теңсіздіктің екі жағынан шек аламыз,

сонда

| |

болады.
8. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса жəне осы аралықтың барлық нүктелері үшін төмендегі қос
теңсіздік

орындалса, онда

Мына теңсіздіктердің

∆ ∆ ∆

орындалуы өзінен-өзі айқын. Осы арадан шекке көшсек

дəлелдейік деп отырған теңсіздіктер келіп шығады.
9. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса жəне осы аралықтың барлық нүктелері үшін мына
теңсіздіктер

орындалса, онда

, 18

мұнда , т мен М-нің арасында жатқан сан: .

8) Қасиет бойынша

292
 ,

бұл арадан
1
.

Былай ұйғарып
1

керекті теңдікті дəлелдейміз.

9) Қасиеттен мына салдар келіп шығады: егер функция
, аралығында үздіксіз болса, онда (18) теңдіктің
орнына төмендегі теңдік болады:

, 19

мұнда мен -нің арасында жатқан тиянақты бір сан.

(19) теңдіктің дұрыстығын
былай дəлелдейміз: функция
, аралығында үздіксіз
болғандықтан, Вейерштрасс теоре-
масы бойынша ол өзінің дəл төменгі
т жəне дəл жоғарғы М
шекаралықтарын қабылдайды. Олай
73-чертеж болса, Коши теоремасы бойынша
функция т мен М-нің
арасында жатқан барлық сандарды қабылдайды, былайша
айтқанда, , аралығында ең болмағанда бір нүктесі
табылып, осы нүктедегі функцияның мəні санына тең
болады, яғни .
9) Қасиетті жəне оның салдарын, анықталған интегралдың
орта мəні жөніндегі теорема деп атайды.
Енді (19) формуланың геометриялық мағынасына көшейік.
Бұл теңдіктің сол жағындағы анықталған интеграл, функцияның
графигімен, абсцисса осімен, жне түзулермен
қоршалған фигураның ауданын береді, ал оның оң жағында

293
тұрған көбейтінді биіктігі -ге, табаны -ға тең тік
төртбұрыштың ауданын кескіндейді (73-чертеж).
Анықталған интегралдың орта мəні жөніндегі жоғарыда
тұжырымдалған теореманы жалпылауға болады.
1) жəне , аралығында интегралданатын
функциялар болсын; , аралығында жатқан барлық нүктелер
үшін функция мына теңсіздікті
қанағаттандырсын да, ал таңбасын өзгертпесін:
g 0g 0 , сонда

g g , 20

мұнда т мен М-нің арасында жатқан сан.

Дəлелдеу. Ең əуелі g 0 болсын деп ұйғарайық,
Онда
g g g .
Бұл теңсіздіктердің барлық жағын интегралдап, мынаны
табамыз:

g g g .

5) Қасиет жəне g функция туралы ұйғару бойынша

g 0.

Сондықтан кейінгі теңсіздіктердің əрбір жағын

‐ке

бөліп жіберіп табамыз:

b
 f (x) g (x) dx
m a
b
 M.
 g (x) dx
a
Былай ұйғарып,

294
 b
 f (x) g (x) dx
a
b
 .
 g (x) dx
a
керекті нəтижеге келеміз.
Бұл теоремадан да мынадай салдар шығады: егер функция
, аралығында үздіксіз болса, онда (20) формуланың
орнына мына формула қолданылады:

g g , 21

мұнда мен -нің арасында жатқан бір тиянақты сан.

Егер функция , аралығында интегралданатын болса,
онда ол , аралығында да интегралданатынын (мұнда
мен -нің арасында жатқан кез келген мəнді көрсетеді) біз
жоғарыда көрсеттік. Анықталған интегралдың жоғарғы шегі -ні
-пен ауыстырып, мына өрнекті табамыз:

Əрине, бұл өрнек, х-тің функциясы1 болып табылады. Енді

осы функцияға қандай қасиеттер тəн, соны зерттейік.
11. Егер функция , аралығында интегралданатын
болса, онда осы аралықта х-тің үздіксіз функциясы болады.
Дəлелдеу. х-ке еркімізше ∆ өсімшені берейік. Нүкте
қарастырып отырған аралықтың сыртына шығып кетпеуі
керек. Сонда

Бұл арадан

1
Интеграл ішіндегі функцияны аргументі х-тің орнына t-ні, y-ті, z-ті, u-
ды,... қоюға болады, одан интегралдың мəні өзгермейді.
295
 .

Кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған интегралға анықталған

интегралдың орта мəні турасындағы теореманы қолдансақ, онда
, 22
мұндағы интеграл астындағы функцияның ,
аралығындағы дəл жоғарғы жəне дəл төменгі шекаралықтарының
арасында жататын сан. Егер нольге ұмтылатын болса, онда
айырма да нольге ұмтылады, бұл айырманың
нольге ұмтылуы теореманы дəлелдейді.
12. Егер функция , аралығында үздіксіз болса, онда
мына интегралдың

жоғарғы айнымалы шегі бойынша алынған туындысы интеграл

астындағы функцияға тең болады, яғни , аралығындағы
барлық нүктелер үшін мына теңдік орындалады:
.
Дəлелдеу. Функция , аралығында үздіксіз
болғандықтан (22) теңдіктің орнына төмендегі теңдік болады:
,
мұнда , егер 0 немесе , егер
0 болса.
Осы теңдіктің екі жағын -қа бөліп жіберіп, сонан кейін -
тың өзін нольге ұмтылтып шекке көшсек, сонда мынадай болады:
lim ,
өйткені нольге ұмтылатын болса, х-ке ұмтылады, ал
үздіксіз функция.
Осы дəлелденген теоремадан өте қажетті мынадай қорытынды
келіп шығады: егер функция үздіксіз болса, онда мына
функция

23

оның алғашқы функциясы болады. Сөйтіп, əрбір үздіксіз

фукцияның алғашқы функциясы болады.
296
 Бұл арадан жоғарғы шегі айнымалы анықталған интегралды
анықталмаған интеграл орнына қарауға болады деген де
қорытынды шығаруға болады.

§ 5. Орта мəн жөніндегі екінші теорема

Бұл – екі функцияның көбейтіндісінен алынған анықталған

интеграл туралы теорема. Математикалық анализдің кейбір
оқулықтарында бұл теореманы Бонне теоремасы деп те атайды.
Теорема. Егер , аралығында – біркелкі функция, ал
шектелген жəне интегралданатын болса, онда ,
аралығының бойында жатқан бір нүктесі табылып, төмендегі
теңдік орындалады:

φ . 23

Дəлелдеу. үдеме функция болсын жəне 0. Енді

, аралығын абсциссалары мына сандарға тең , , ,. .
. , , нүктелермен п бөлшек сегменттерге бөлейік.
Сонда

Немесе бұл теңдікті былай етіп жазайық:

. 24

(24) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші қосындыны

J арқылы белгілейік, яғни

Егер барлық айырмалар ∆ нольге ұмтылса,

онда І де нольге ұмтылады, міне осыны дəлелдейік.

297
 Дұрысында

| | | |

| | .

Мына интегралдардың

| |

мəндерінің ең үлкенін деп белгілесек, онда

| | ,

өйткені 0.
Функция , аралығында шектелген болғандықтан,
осы аралықтың барлық нүктелері үшін келесі теңсіздік
орындалады:
| | ,
мұнда – оң тұрақты сан; олай болса:

| | .

Осы теңсіздікті еске алып төмендегіні табамыз:

| | . 25
Егер барлық айырмалар нольге ұмтылатын болса, J-
дің нольге ұмтылатыны (25) теңсіздіктен көрініп тұр.
Сонымен, (24) теңдік мына түрге келетін болды:

lim . 26

max ∆ 0
Енді (26) теңдіктің оң жағында тұрған шек таңбасы астындағы
қосындыны түрлендірейік:

298
 .

Осы теңдіктің оң жағында тұрған бірінші қосындыда 0

мəніне сəйкес келетін қосылғыш нольге айналады, өйткені
0 екінші қосындыда 1 мəнге сəйкес
келетін қосылғыш нольге айналады, өйткені

0.

Сөйтіп,

Бұл арадан

. 27

Былай ұйғарайық:

Ф ,

онда , аралығында Ф – үздіксіз болып табылады;

сондықтан бұл аралықта ол функцияның дəл жоғарғы жəне дəл
төменгі шекаралықтары бар, олар:
Ф , Ф .
Бұдан кейін (27) теңдік былай түрленеді:

— Ф . 28

299
 біркелкі болғандықтан, мына айырмалардың –
барлығы да теріс емес. Сондықтан, егер (28) теңдіктің оң
жағындағы барлық Ф -тың орнына М-ді қойса, онда ол өседі,
ал барлық Ф -тің орнына т-ді қойса, одан (28) теңдіктің оң
жағы кемиді. Міне, осының нəтижесінде

. 29

Ал

Сондықтан теңсіздік мына түрге көшеді:

-ді b-ге тең деп, яғни деп алуға ешкім бөгет

жасамайды, олай болса:

. 30

Барлық айырмаларды нольге ұмтылтып, (30)

теңсіздіктің барлық жағынан шек жəне (26) теңдікті еске ала
отыра табамыз:

Функция Ф , аралығында үздіксіз болумен

байланысты, осы аралықта нүктесі табылып келесі теңдік

орындалады немесе

300
 . 31

Міне, осы теңдіктің орындалуын дəлелдеу керек еді.

Енді функция – кез келген үдеме функция болсын жəне
0. Мына айырмаға (31) формуланы əбден
қолдануға болады:

Бұл арадан

. 32

Сонымен, теорема түгелінен дəлелденді.

Үдеме функция үшін дəлелденген (32) формула кеміме
функция үшін де дұрыс болады. Мұның дұрыстығына көз жеткізу
үшін тек таңбаларын ауыстыру керек.

§ 6. Анықталған интегралды есептеп шығару

1. Бір аралықта берілген функцияның анықталған интегралын

табу үшін, анықтама бойынша біз ең алдымен аралықты бөлшек
сегменттерге бөліп, интегралдық қосындыны құрып, барлық
бөлшек сегменттердің ұзындықтарын нольге ұмтылтып, жаңағы
интегралдық қосындысының шегін табамыз.
Анықталған интегралдың мəнін бұл жолмен іздеу қиын
жолдың бірі. Сондықтан бұдан гөрі оңайырақ жол табу керек. Ол
жол – мына келесі теорема.
Теорема. Егер , аралығында интегралданатын
функциясы үшін алғашқы функция

болатын болса, онда

. 33

(33) формуланы Ньютон-Лейбниц формуласы деп атайды.

301
 Дəлелдеу. , аралығын абсциссалары мына сандарға
, , ,. . . , , тең нүктелермен п бөлшек
сегменттерге бөлеміз; бұл бөлу нүктелерінің орналасу тəртібі
былай:
. . . .
Енді мына айырманы қарайық. Бұл айырманың
өзін былай етіп жазуға болады:

. . . .

Қосындының таңбасының ішіндегі əрбір айырмаға, шекті

өсімше жөніндегі Лагранж теоремасын қолданамыз, сонда

мұнда мен ні арасында жатқан бір тиянақты нүкте

(бірақ қандай екені белгісіз). Теореманың шарты бойынша, ,
аралығының барық нүктелері үшін . Олай болса:

∆ .

Бұл теңдіктің оң жағындағы қосынды – инегралдық қосынды.

Егер max ∆ -ді нольге ұмтылтып кейінгі теңдіктің екі жағынан
шек алатын болса онда

өйткені , аралығында интегралданатын функция.

(33) формуланы пайдалану жөнінде бірнеше мысалдар
келтірейік:

1 .

302
 Интеграл астында тұрған √ функцияның алғашқы
√
функциясы мына функция sin болатыны1
анықталмаған интегралдар теориясынан белгілі. Олай болса,
1
sin .
2 2 2

1
2 0 1 .
1 2 cos
Алдымен біз анықталмаған
1
1 2 cos
интегралды қарастырамыз. Алғашқы функцияны табу үшін
мынадай ауыстыру tg жасаймыз. Сонда
1
2 1
1 cos 1 1
1 1
2 tg 2 tg tg .
1 1 2
Сонымен, алғашқы функция:
1
2 tg .
1 2
Олай болса,
1 1
tg .
1 2 cos 1 2
Егер бірден х-тің орнына -ді жəне – -ді қойсақ, онда
алғашқы функция өзінің мағынасын жоғалтып жібереді. Бірақ,
дегенмен мына шектер
lim , lim
бар.
Егер жəне -лерді осы шектерге тең десек, онда
1
2 . .
1 2 cos

1
Бəрібір жойылып кететіндіктен, алғашқы функциядағы С жазылмайды.
303
 1
3 .
1
Алдымен анықталмаған интегралды
1
1
жеке алайық:
1 1
1 1 1
1
tg tg
1 1 3
Енді берілген анықталған интегралдың мəнін (33) формула
бойынша табамыз:
1
1 1
tg tg .
1 3 3
0
Егер бастапқы берілген интегралдағы функцияның алғашқы
функциясы үшін мына функцияны tg алсақ, онда
1
0,
1
бұл мүмкін емес, өйткені интеграл астында тұрған функцияның
таңбасы оң, сондықтан мұндай функцияның анықталған
интегралы нольге тең болу мүмкін емес. Қарастырып отырған
анықталған интегралдың осы жағдайда нольге айналып кету
себебі, алғашқы функция
1 3 1
tg ,
3 4 1
0,1 аралығының бойында жатқан мына нүктеде √2 √3
өзінің үздіксіздік қасиетін жоғалтады. Егер ол интегралды екі
интегралға былай ажыратып жазсақ:
1 1 1
,
1 1 1
онда нəтижесі дұрыс болып шығады жəне -ке тең болады.
2. Енді бөлімшелеп интегралдау тəсілін қарайық. Бұл
жөнінде келесі теореманы дəлелдеу керек.
304
 Теорема. Егер функциялар жне өздерінің бірінші
ретті туындыларымен бірге , аралығында үздіксіз болса, онда
төмендегі формула

34

орындалады.
(34) формуланы бөлімшелеп интегралдау формуласы деп
атайды.
Дəлелдеу. Анықталмаған интегралдар үшін бұл формула
былай болатын:
.
Бұдан анықталған интеграл алатын болсақ, онда

Мысал келтірейік:

2
, sin cos 1.
2
0
Берілген интегралды былай жазуға болады:

– cos .

Мұны бөлімшелеп интегралдайтын болсақ:

2
cos 1

305
 1 1 .

Немесе
1 1 ;
бұл арадан
1
. 35
(35) формуланы рекуррентік формула деп атайды, өйткені осы
формуладан , , , … табуға болады. Мəселен
3 5
, ,. . .
2 4
Айталық, 2 , онда
2 1 2 3 . . .3 · 1
2 2 2 . . .4 · 2
2 1 2 3 . . .3 · 1
.
2 2 2 . . .4 · 2 2
Егер 2 1, онда
2 2 2 …4 · 2
2 1 2 1 . . .5 · 3 · 1
2 2 2 . . .4 · 2
2 1 2 1 . . .5 · 3 · 1
Сөйтіп,
2 1
, егер 2
2 2
2
, егер 2 1.
2 1
Анықталған интеграл

ол да осыған тең болады, яғни

2 1
, егер 2
2 2
2
, егер 2 1.
2 1

306
 § 7. Анықталған интегралдағы айнымалыны
ауыстыру

функцияны , аралығында алынған анықталған

интегралын қарайық:

Осы интегралдың мəнін табу үшін, кейбір жағдайда

айнымалы х-ті басқа тəуелсіз айнымалымен ауыстырған қолайлы
болады.
Айталық, , аралығында анықталған, осы аралықта
өзі үздіксіз жəне үздіксіз туындысы бар функция деп
ұйғарайық. Тəуелсіз айнымалы t -дан -ға дейін үздіксіз
өзгергенде, функция əрқашан бір бағытта -дан
-ге дейін үздіксіз өзгеретін болсын, былайша айтқанда
біркелкі функция болсын.
, аралығын, мына аралық мəндермен
. . .
n бөлшек сегменттерге бөлеміз. функцияның бұған
сəйкес мəндері
. . .
болсын.
Сонда
.
Енді осы айырмаға шекті өсімше жөніндегі Лагранж
теоремасын қолдансақ, сонда
,
мұнда мен -дің арасында жатқан бір тиянақты сан,
бірақ қандай екені белгісіз.
Қарастырып отырған интеграл анықтама бойынша барлық
айырмалар нольге ұмтылғандағы мына интегралдық
қосындының:

шегі. Бұл қосындыдағы , сегменттерінде жатқан кез

келген нүктелер. Сондықтан бұл нүктелерді былай сайлап алайық:
.
307
 Бұдан кейін интегралдық қосынды мына түрге айналады:

. 36

Енді барлық айырмаларды нольге ұмтылтып, осы

кейінгі қосындыдан шек аламыз, сонда (36) теңдіктің сол жағы
мына

анықталған интегралға ұмтылады да, ал оның оң жағындағы

қосынды мына

анықталған интегралға ұмтылады. Сонымен:

. 37

(37) формуланы, анықталған интегралдағы айнымалыны

ауыстыру формуласы деп атайды.
Енді (37) формуланы пайдалану жөнінде бірнеше мысалдар
келтірейік.

натурал сан. х-ті былай ауыстырамыз:

sin ,
бұл арадан
cos .
Айнымалы х-тің өзгеру облысы 0, аралығы. Енді біз
тəуелсіз айнымалы t-нің өзгеру облысын табуымыз керек, ол үшін
ауыстырудағы х-тің орнына əуелі төменгі шек – нольді, онан кейін
оның орнына жоғарғы шек a-ны қою керек. Сонда t-нің өзгеру
облысы 0 болады. Осы ауыстырудың нəтижесінде

308
 2
2 1 !!
болып шығады.
2 1
2
Мынандай

интегралға да осы ауыстыруды жасайтын болсақ, онда

2 1
2
2 1
· .
2 2
Енді бір көңіл жіберетін мəселе мынау: егер (37) формуланы
қадағалап қолданбаса, қисынсыз нəтижеге келуіміз мүмкін.
Мұндай жағдайдың іс жүзінде болуын көрсету үшін келесі
мысалды қарайық:

2 ,

интеграл астында тұрған бөлшектің алымын да, бөлімін де -

ке бөлсек, сонда:
tg
.
tg
Мынадай ауыстыру tg жасайық. Сонда 0 болса
0, болса 0. Олай болса (37) формуланы бірден
қолданып табамыз:

0.

Бұл мүмкін емес, өйткені интеграл астындағы функция оң.

Мұндай қайшылықтың болу себебі: х нольден -ге дейін
өзгергенде -ді басып өтеді, ал бұл нүктеде мына функция tg
үздіксіз қасиетін жоғалтып, үзілісті болады.
309
 Дұрыс нəтиже шығару үшін бастапқы берілген интегралдың
өзін екіге ажыратып жазу керек:

Екінші интегралды жеке алып, ондағы х-тің орнына -

ні қояйық, сонда

Сонымен,

2 .

Енді мынау интегралды қарайық:

мұнда 0 .
Бұл интегралға бұрынғы tg ауыстыруды жүргіземіз.
Айнымалы х нольден -ге дейін өзгергенде, нольден tg -ге дейін
өзгереді. Сөйтіп:

1 1
tg tg .
Бұл жерде біздің жасаған ауыстыруымыз ешбір қайшылыққа
келтірмеу керек, өйткені tg -тің туындысы , ал х нольден -ге
дейін өзгергенде

310
 1
0.
Ең бастапқы берілген интегралдың мəнін табу үшін жаңағы
табылған интегралдан -ді 0 ұмтылтып шек алу керек. Сонда

2 lim

2 2
lim tg tg .
2
ln 1
3 .
1
Берілген интегралдың мəнін табу үшін мынадай ауыстыру
жасаймыз:
tg .
Айнымалы х-тің өзгеру облысы белгілі, ол 0, 1 аралығы.
Айнымалы -нің өзгеру облысын табу үшін, ауыстырудағы х-тің
орнына əуелі нольді, онан кейін 1-ді қоямыз. Сонда -нің өзгеру
облысы мына аралық 0, болады.
Ауыстырудың екі жағын дифференциалдасақ, сонда:
.
x-тің жəне dx-тің мəндерін берілген интегралға қойсақ,

1 ln 1 tg
ln 1 tg .
1 1 tg
Енді
sin
1 tg tg ,
4 √
cos
олай болса
1
ln 1 ln sin 2
4 2
Демек.

311
 1
1 sin 2
4 2

cos .

Кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интегралдағы

айнымалыны ауыстырайық:
.
4 2
Сонда

1 tg cos 2
8

cos 2.
8
Сөйтіп,
1
2.
1 2

4 1 2 cos .

Егер | | 1, интеграл астындағы функция үздіксіз, демек бұл

жағдайда функцияның анықталған интегралы бар. Міне, осыны
іздеп табайық.
Төмендегі теңсіздіктердің
1 | | 1 2 cos 1 | |
орындалуы өзінен-өзі айқын.
Осы теңсіздіктердің барлық жағын логарифмдеп, 0-ден -ге
дейін интегралдайтын болсақ, онда
2 1 | | 2 1 | | .
Кейінгі теңсіздіктерден мынаны байқауға болады: егер
0, онда 0.
Енді мына интегралды қарайық:

312
 1 2 cos .

Осы интегралдағы айнымалы х-ті былай ауыстырамыз:

, сонда айнымалы , -ден 0-ге дейін өзгереді жəне

1 2 cos

1 2 cos .

Кейінгі шыққан нəтижеге сүйеніп, былай жазамыз:

2
немесе

2 1 2 cos 1 2 cos

1 2 cos 1 2 cos

1 2 cos 2 .

Егер былай ұйғарсақ: , онда

1 1 1
2 1 2 cos .
2 2 2
Осы теңдіктің оң жағында тұрған екінші интегралдағы
айнымалыны былай ауыстырамыз 2 , сонда мына нəтиже
келіп шығады
2 ,
бұл жерден
1
,
2
1
,
2
сонда

313
 1
,
2
. . . . . . . . .
1
1, 2, .,. .
2
Егер | | 1 болса, онда п шексіздікке ұмтылғанда 0
жəне 0. Сондықтан 0, егер | | 1.
Енді | | 1 жағдайды қарастырайық.
Интеграл астындағы функцияны жеке алып, оны мына түрде
жазайық:
1 1
1 2 cos 1 2 cos .
Бұл теңдіктің екі жағын əуелі логарифмдеп, онан кейін 0-ден
-ге дейін интегралдап табамыз:
1
2 | | .
Мұның алдында ғана болған қорытынды бойынша, 0,
олай болса,
2 . | |,
егер | | 1 болса.

Жаттығулар

Төмендегі интегралдарды есептеп шығарыңыздар:

sin 3
1. . Жауабы: .
sin

sin
2. , 0 бүтін сан.
sin
Бұл жерде т жұп жəне тақ жағдайларды қарастыру керек.
Жауабы: 0, егер жп болса
егер тақ болса;

3. sin cos

дəлелдеу керек.

4. 1 , 0 бүтін сан.

314
 sin
5. , 0 2‐ге тең, егер 1;
√1 2 cos
2
те егер 1.
Нсау: мынадай ауыстыру: cos жасау керек.

6. sin 2 Дəлелдеу керек.

2
7. Радиусы а метр, тереңдігі b метр цилиндрлік цистернадан суды насоспен
сыртқа шығару үшін қанша жұмыс жұмсау керек, соны есептеп шығарыңдар.
Жауабы: .
8. Мына интегралдың
sin
,

бойынша алынған туындысын табу керек.

Мына интегралды

1
бағалау керек.
Жауабы: 0,85 0,90.
Нұсқау: а) егер функция , в аралығында үдеме болса, онда

,
2
б) егер функция , в аралығында кеміме болса, онда

.
2
Келесі теңсіздіктердің дұрыстығын дəлелдеу керек.
1
10. 0 .
√1 20

1 1
11. 1 1 .
1 42

π
12. , 1. Жауабы: .
√1 √a 1

315
 π
13. . Жауабы: √2 1 .
1 √1 2

π
14. . Жауабы: , егер | | 1,
1 2 cos 2

, егер | | 1
2

π
15. , Жауабы: .
2

IX ТАРАУ
ИНТЕГРАЛДАРДЫҢ МƏНІН ЖУЫҚТАП ТАБУ

§ 1. Лагранждың интерполяциялық полиномы

Айталық, , аралығында берілген бір функция.

алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын.
Енді мəселені былай қоялық:
, аралығындағы барлық х-тер үшін төмендегі шартты
| |
қанағаттандыратын, -тен гөрі жабайырақ басқа бір
функциясын табуға бола ма?
Егер мұндай функцияны табуға мүмкін болса, онда функция
, функцияның дəлдігі -ге дейін жуық мəнін береді.
Кейбір жағдайда функция функция -тің тек жуық мəнін
ғана беріп қоймайды, -тің қасиеті бойынша -тің қасиетін
білуге болады.
Берілген функциясын, , аралығында п дəрежелі
көпмүшемен де кескіндеуге болады. Мұндай полином (көпмүше)
үшін, , аралығының алдын ала берілген нүктелерінде
функциясымен дəлме-дəл келетін полиномды алуға болады.
Мұндай полиномның коэффициенттерінің саны 1, сондықтан
оны табу үшін, оның мəндерін , аралығының 1
нүктелерінде беру керек.
Сонымен, бұл жөніндегі есепті мына түрде қоюға болады:
берілген функция үшін , аралығының мына
нүктелерінде , , , … , мынадай мəндерді
316
 , , . . . . , ,
қабылдайтындай, дəрежесі п-нен жоғары емес полином -ті
табу керек.
Мұндай есепті интерполяциялау есебі деп атайды.
Интерполяциялау полиномын мына түрде алуға болады:
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . . 1
.
. . .
Бұл полиномды Лагранждың интерполяциялау полиномы деп
атайды.
Лагранждың интерполяциялық формуласына бір мысал
келтірейік:
1 болғанда 5-ке тең, 2 болғанда 13-ке тең жəне 5
болғанда 17-ге тең мəндерді қабылдайтын екі дəрежелі көпмүшені
табу керек.
2, Лагранж формуласы бойынша
2 5 1 5
5· 13
1 2 1 5 2 1 2 5
1 2 5 19
17 13 .
5 1 5 2 3 3

§ 2. Анықталған интегралдарды жуықтап есептеу жолдары

1. Механика, физика жəне техниканың көп мəселелері дəл

мəнін табу мүмкін емес анықталған интегралдарға келтіріледі.
Мұндай интегралдарды есептеп шығару үшін жуық
формулаларды жасауға тура келеді. Бұл формулалардың саны өте
көп. Бірен-сараны ғана болмаса, олардың бəрін бірдей көрсету
мүмкін емес.
Мына

анықталған интегралдың мəнін табу керек, мұнда ,

аралығында берілген үздіксіз функция. Егер интеграл астында

317
тұрған функцияның алғашқы функциясы белгілі болса, онда
Ньютон-Лейбниц формуласы бойынша бұл интегралдың дəл
мəнін тапқан болар едік. Бірақ тəжірибелік есептерде кездесетін
көп интегралды көрсетілген формула негізінде есептеп шығару
мүмкін емес, өйткені алғашқы функциялары элементар
функциялар арқылы өрнектелетін интегралдардың саны тіпті
шамалы. Сондықтан, көбінесе анықталған интегралдардың жуық
мəнін іздейді. Мұның бірнеше жолдары бар. Олардың біреуі
мынау: , аралығын бірдей етіп п бөлшек сегменттерге
бөлейік, сонда ∆ жəне интегралдық қосынды
мына түрде болған болар еді:
. . . .
Сонда анықталған интегралдың жуық мəні

. . . . 1

болады.
(1) формуланың геометриялық мағынасы айқын (74-чертеж).

74-чертеж

(1) Формуланы тік төртбұрыштар формуласы деп атайды.

318
 Тəжірибе жүзінде -ді мынаған теңеп
алады.
2. Анықталған интегралдың мəнін табу, геометрия тілімен
айтқанда, жоғарғы жағынан функцияның графигімен,
төменгі жағынан , кесіндісімен, бүйір жақтарынан
жне түзулермен қоршалған фигураның ауданын табу
деген мəселе екенін біз жоғарыда жеткілікті түрде айттық.
Мұндай фигураның ауданын табудың бір жолы мынау:
, аралығын бірдей етіп бірнеше бөлшек сегменттерге
бөлеміз. Бөлу нүктелері , , ,…, , болсын.
Осы бөлу нүктелері арқылы
қисықтың өзімен түйіскенше
ординаталар жүргіземіз де, сонан
соң олардың ұштарын бір-бірімен
қосамыз. Сонда қисыққа іштей
сызылған сынық сызық келіп
шығады (75-чертеж).
75-чертеж Бастапқы айтылған фигура
ауданының орнына, сынық сызық-
пен қоршалған фигураның ауданын алады. Ал бұл кейінгі
фигураның ауданын алады. Ал бұл кейінгі фигураның ауданы п
трапециялардың аудандарының қосындысына тең. Трапеция-
лардың аудандарының қосындысы
1 1 1
. . .
2 2 2
. . . ,
болады, мұнда .
Сонымен, іздеп отырған анықталған интегралдың жуық мəні
мына төмендегідей болады:
1 1
. . .
2 2
. . . . (2)
Бұл формуланы трапециялар формуласы деп атайды.
Осы формула арқылы кез келген анықталған интегралдың
жуық мəнін интеграл ішінде тұрған функцияның дербес мəндері
бойынша табуға болады.

319
 Мұнда бір айта кететін мəселе мынау: неғұрлым п саны көп
болған сайын, соғұрлым интегралдың мəні дəлірек болады.
3. Енді алғашқыда айтылған фигураның ауданын табу үшін,
əрбір ординаталар ұштарының арасындағы қисықтың доғасын, осі
у осіне параллель парабола доғасымен ауыстырамыз.
Осьтердің бағытын өзгертпей, координаталардың бас нүктесін
а нүктесіне көшірейік.
Осі у осіне параллель айтып отырған параболаның теңдеуі
мына түрде болсын:
. 3
Осы парабола B, жəне нүктелер арқылы өтетін болсын,
бұл параболамен доғасын ауыстырамыз. Парабола B,
жəне нүктелер арқылы өту үшін, коэффициенттер А , А жəне
А қандай болу керек, соны табуымыз керек. Жаңағы айтылған
нүктелердің координаталары (3) парабола теңдеуін
қанағаттандыруы керек, сондықтан:
,
,
2 4 . 4
(3) параболамен, х осімен жəне OB, ординаталармен
қоршалынған фигураның ауданы

2 2

8
6 6 8
3 3
болады.
Егер (4) теңдеулерді еске алсақ, онда

4 . 5
3
, аралығын бөлшек сегменттерге бөлу саны 2 жұп
болсын.
Жаңағы көрсетілген жолмен келесі фигураның
ауданын табамыз:
ауд 4 (6)
Міне, осылай етіп əрі қарай соза береміз. Сонда іздеп отырған
фигураның ауданының жуық мəні мынау:

320
 4 2 4 2 . . . 4
3
1
· 4 2 . . .
3 2
4 (7)
Бұл формуланы Симпсон формуласы деп атайды.
Симпсон формуласы, бұдан бұрынғы формулаларға
қарағанда, дəлірек нəтиже береді.
4. Енді Лагранждың интеполяциялық полиномын
пайдаланып, анықталған интегралдардың жуық мəнін табуға
болады, соған біраз тоқтап кетейік.
Айталық, бізге мына анықталған интеграл

берілсін. Осы интегралдағы айнымалыны былай ауыстырсақ:

,
онда

Бастапқы берілген анықталған интегралды осылай түрлендіру,

– координаталардың бас нүктесін а нүктесіне көшірумен парапар.
, аралығын бірдей етіп п бөлшек сегменттерге бөлейік.
Сонда бөлу нүктелерінің абсциссалары мынадай болады:
, ,
2 ,. . . , 1 ,
ал бұларға сəйкесті t-нің мəндері:
1 2 1
0, , , . . . , , 1.
функция графигінің жоғарыдағы нүктелерге сəйкес
келетін ординаталары:
, ,. . . , ,
.
Енді қисықтың орнына мына төмендегі теңдеумен
. . .

321
кескінделетін жəне берілген қисықтың жоғарыда көрсетілген
1 нүктесі арқылы өтетін қисықты аламыз.
Лагранж формуласы бойынша:
. . . 1
0 0 . . . 0 1
0 . . . 1
. . .
0 . . . 1
0 . . .
. 5
1 0 1 . . . 1
қисықпен қоршалынған ауданның орнына, (5)
қисықпен қоршалған ауданды алсақ, сонда

Немесе
 1  1  2 
   t  n  t  n ...( t  1 )dt
 y0 0   
b
 f(x)dx  (b - a) 
a   1   2 
  0   0  ...( 0  1 )
 n  n
1
 2
 t  0   t  ...t  1 dt
 y1 0  n  ... 
1  1 2   1 
  0   ...  1 
n  n n   n 
1
 1   n 1 
 t  0   t  ... t   dt
 n  n  
 yn 0 
 1  n 1 
1  0   1  ... 1  
 n  n  
. . . , 6
мұнда
1
 1   i 1
 t  0   t  ... t  ...( t  1 )dt
0  n  n 
C ni .
i  i 1   i i  1   i 
  0   ...  ...  1 
n  n n   n n  n 

322
 (6) формуланы Котес формуласы деп атайды.
п-нің түрлі мəндері үшін С – коэффициенттерін тауып
көрейік.
Айталық, 1 болсын. Онда, қисықты түзумен ауыстырамыз
жəне
1 1
 t  1 dt 1  tdt 1
C10  0
 ; C11  0
 ;
0 1 2 10 2
(6) формула бойынша

.
2
Енді 2 болсын, онда берілген қисықты екінші дəрежелі
параболамен ауыстырамыз, жəне
1
 1 
  t  t  1 dt 
C 20  0 2   1,
 1  6
 0  0  1
 2 
1
 t  0  t  1 dt 2
C 21  0
 ,
1  1  3
  0   1 
 2  2 
1
 1
 t  0   t   dt
 2 1
C22 0  .
1  0   1  1  6
 2
(6) Формула бойынша

4 ,
6
мұнымыз – Симпсон формуласы.
Жоғарыда келтірілген, анықталған интегралдарды жуықтап
интегралдау формулаларын қолданғанда біз сөзсіз қате жібереміз.
Осы жіберілген қатенің мөлшерін табу – өте күрделі мəселелердің

323
бірі. Бұл қателердің қорытып шығарылуына тоқтамай, тек
олардың дайын өрнектерін ғана берейік1.
Егер мына

анықталған интегралға трапециялар формуласын қолдансақ, онда

қате төмендегі өрнекпен беріледі:
1
· , 7
12
мұнда .
Симпсон формуласы үшін, қате мына формуламен
өрнектеледі:
1
· ; 8
45 2
мұнда , , аралығын бөлу саны 2п-ге тең.
(7) жəне (8) формулаларды жне туындылардың
болуы, бұл формулалармен тəжірибе жүзінде пайдалануды
қиындатып жібереді. Егер функция аналитикалық тəсілмен
берілмей, графиктік тəсілмен чертеж арқылы берілсе, – онда бұл
формулалармен тіпті пайдалануға болмайды.
Енді бір есте болатын мəселе мынау: егер функция
аналитикалық тəсілмен берілсе жəне мына анықталған
интегралдың

жуық мəнін табу керек болса, онда ең алдымен функцияның,

, аралығындағы өзгеру қасиетімен танысу керек. Осы
аралықта функция өзінің таңбасын өзгерте ме, егер өзгертсе, х-тің
қандай мəндерінде нольге айналады, бұл функцияның максимум
жəне минимумдары бар ма, егер бар болса, х-тің қандай
мəндерінде бар, міне, осының бəрін білу анықталған интегралдың
жуық мəнін табуға жеңілдік жасайды.

1
Қателердің қалай қорытылып шығатынын оқушылар мына кітаптан
табады: Г. М. Фихтенгольц. Курс дифференциального и интегрального
исчисления, том ІІ, Гостехиздат, М.-Л., 1948 стр. 185.
324
 Жаттығулар

Тік төртбұрыштар мен трапециялар формулаларын қолданып төменггі

интегралдың жуық мəнін табу керек:

1.
1
Симпсон формуласы бойынша мына интегралдың жуық мəнін, дəлдігін
0,001-ге дейін жеткізіп табу керек:

2. .
1

3. cos .

4. .
1

X ТАРАУ
МЕНШІКСІЗ ИНТЕГРАЛДАР

§ 1. Шектері шексіз интегралдар

1. Біздің осы уақытқа дейін қарастырған интеграл-

дарымыздың интегралдау аралығы шектеулі сандар болды.
Енді интегралдау аралығы шексіз болсын. Міне, осы
жағдайды қарайық.
Айталық, функция , , ∞ аралығында анықталған жəне
осы аралықтың кез келген бөлігі , аралығында
интегралданатын болсын. Сонымен, біз келесі интегралды

қараймыз.
Егер -дің шексіз өсуімен бірге, осы қарастырып отырған
интеграл бір тиянақты шекке ұмтылса, онда функциясын -
дан ∞-ке дейін интегралданатын функция деп атайды. Сөйтіп,
анықтауымыз бойынша

325
 lim . 1

Егер (1) теңдіктің оң жағында тұрған шек бар болатын болса,

онда мына интегралды

жинақты интеграл деп атайды.

Егер шексіздікке ұмтылғанда интеграл І ешбір тиянақты
шекке ұмтылмаса немесе абсолют шамасы бойынша шексіз өссе,
онда мына интегралдың

мағынасы болмайды жəне бұл жағдайда интегралды жинақсыз

интеграл деп атайды.
Мына төмендегі интегралдар да

жəне

жоғарыдағыша анықталады. Бұл екі интегралдың кейінгісін былай

анықтауға да болады:

lim .

Алғашқы функциясы бар, функциясы үшін

интеграл

кəдімгі анықталған интеграл қалай есептелініп шығарылса, ол да

солай шығарылады, яғни
∞
∞ , 2

мұнда
∞ lim .

326
 Шынында, анықтама бойынша

lim lim

∞
lim .

∞
1‐мысал. .
1 2

2‐мысал. 1.

1 1
3‐мысал. 1 .

1 1
lim 1 lim lim ∞

Cөйтіп, интеграл
1 1
1

жинақсыз.
Шексіз аралықта анықталған немесе шекті аралықтың кейбір
нүктелерінде берілген функция шексіздікке айналатын
интегралдар меншіксіз интегралдар деп аталады.
Меншіксіз интегралдарға келтірілетін физиканың кейбір
мəселелерін қарайық.
4-мысал. Координаталардың бас нүктесінде массасы т-ге тең
бір материалды нүкте болсын, осы нүкте Х осінде жатқан,
массасы 1-ге тең екінші бір материалды М нүктені өзіне тартсын.
Егер осы екі нүктенің бір-бірінен қашықтығы х болса, онда
Ньютон заңы бойынша тарту күші F

болады.

327
 Егер М нүктесі Х осінің бойымен -ден шексіздікке дейін
қозғалса, онда күшінің өндіретін жұмысы қандай болады?
Біріншіден күшінің өндіретін жұмысы теріс таңбалы
болады, өйткені күш қозғалысқа қарсы бағытталған.
Екіншіден күштің өндіретін жұмысын қандай формуламен
табуды біз білеміз (І тарау, § 1, 4 п. қараңыз). Міне, сол
формуланы осы есепке қолданып, мынаны табамыз:
∞
.

Егер М нүктесі, керісінше шексіздіктен -ге дейін

жылжитын болса, онда ньютондық тарту күші оң таңбалы
жұмыс жүргізген болар еді. Осы шаманы физикада немесе
механикада қарастырып отырған күштің М нүктесіндегі
потенциалы деп атайды. Бұл шама нүктеде жиналған (қорланған)
потенциал энергияның өлшеуі болып табылады.
5-мысал. Газ көлемін көлемге дейін ұлғайғанда, оның
өндіретін жұмысын төмендегі формула

арқылы табуға болады.

Көлемі қысымы р1 идеал газ массасы берілсін. Газ
шексіздікке дейін ұлғаятын болсын. Процесті адиабаттық процесс
деп есептейміз, былайша айтқанда, қоршап тұрған ортамен
жылылық ауысуы жоқ. Бұл жағдайда көлем мен қысымның
арасындағы тəуелділік төмендегі Пуассон формуласымен
беріледі:
,
мұнда
1.
Осындай ұлғаюдағы газдың өндіретін жұмысы
∞
1 1
·
1 1
болады.
Ал , олай болса,

328
 .
1
6-мысал. Түзу сызықты электр тогының магниттік полюске
əсер ететін күші, келесі формуламен

анықталатыны физикадан белгілі.

Екі жағына бірдей шексіз өткізгішті қарайық. Онда
∞, ∞, ал
∞
2
· .
√ ∞
Өткізгіш шексіз болу тəжірибеде кездесетін жағдай емес,
бірақ өткізгіш өте ұзын болса, жаңағы шыққан формуланы
қолданған дұрыс.
Егер мына интегралдар

жне

жинақты болса, онда мына интеграл да

жинақты болады жəне

. 3

Меншіксіз интегралдардың келесі қасиеттерін айтып кетейік:

1 ; 4

2 егер 0, онда 0;

3 g g .

329
 4 Егер бар болатын болса, онда

lim 0

2. Алғашқы функцияны білмей-ақ меншіксіз интеграл-

дардың жинақтылығы туралы біраз белгілерді келтіруге болады.
Одан бұрын біз бір көмекші теоремаға тоқтап кетейік.
Лемма. Айнымалы х мына ∞ -ке ұмтылғанда функция
бір тиянақты шекке ұмтылу үшін р мен q сандары бір-
біріне тəуелсіз шексіздікке ұмтылғанда мына
айырманың нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
Бұл лемманы екінші түрде былай тұжырымдауға болады:
Функция бір тиянақты шекке ұмтылу үшін алдын ала
берілген оң мейлінше аз санына сəйкес N саны табылып, осы N
санынан артық р жəне q сандары (р, q N) үшін келесі
теңсіздіктің:
| | 5
орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Алдымен леммадағы айтылған шарттың қажеттілігін
дəлелдейік. Ол үшін аргумент х мына ∞ -ке ұмтылғанда,
функция тиянақты L санына ұмтылады деп ұйғарайық, яғни
lim ,
немесе бəрібір, алдын ала берілген оң санына сəйкес N саны
табылып, осы N-нен артық барлық х-тер үшін келесі теңсіздік
орындалады
| .|
2
Айталық, р жəне q мына N санынан артық кез келген сандар
болсын, онда кейінгі теңсіздік бойынша:
| | , 6
2
| | .
2
Келесі теңбе-теңдікті құрайық:
.
Бұл арадан
| | | | | |.

330
 (6) теңсіздіктерді еске алсақ,
| | .
2 2
Сонымен, (5) теңсіздік келіп шықты, былайша айтқанда,
леммадағы шарттың қажеттілігі дəлелденді.
Енді бұл шарттың жеткіліктілігін дəлелдейік. Ол үшін келесі
, 1 , 2 , . . . , , . . . 7
тізбекті қарастырайық (мұнда п – оң бүтін сан) жəне мұнымен
бірге (5) теңсіздік орындалады деп есептейік. Сол себептен егер
а+п мына N санынан артық болса, яғни а+п N, онда кез келген
оң бүтін k саны үшін төмендегі теңсіздік
| | 8
2
орындалады. Ендеше (7) тізбек үшін Коши критерийі
орындалатын болды.
Демек,
lim . 9
Мынадай 1 теңсіздікті қанағаттандыратын
кез келген х-ті жəне оң бүтін п санын қарастырайық та, олардың
осы мəндері үшін келесі
10
теңбе-теңдікті құрайық.
Егер айнымалы х шексіз өссе, онда де шексіз өседі жəне
(8) теңсіздік, (9) теңдік бойынша (10) теңдіктің оң жағындағы екі
айырма нольге ұмтылады. Олай болса,
lim 0
немесе
lim .
Дəл осы сияқты етіп келесі салдарды дəлелдеуге болады:
Егер айнымалы х өзінен кіші а санына ұмтылғанда функция
бір тиянақты шекке ұмтылу үшін, р мен q сандары өздерінен
кіші а санына бір-біріне тəуелсіз ұмтылғанда мына
айырманың нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
Енді мəселе мына функция

331
аргумент шексіздікке ұмтылғанда тиянақты шекке ұмтыла ма,
міне, соны білуде. Жоғарыда атылған лемма бойыша бұл
функцияның тиянақты шегі болу үшін төмендегі

айырманың, р мен q бір-біріне тəуелсіз шексіздікке ұмтылғанда

нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті. Осы тұжырымдалған
теореманы

меншіксіз интегралдың жинақтылығының белгісі немесе

критерийі дейді.
Теорема. Егер мына

| |

меншіксіз интеграл жинақты болса, онда мына

меншіксіз интеграл да жинақты болады. Керісінше қорытынды

кейде дұрыс болмайды.
Бұл теореманы дəлелдеу қиын емес. Шынында, егер р саны q-
ден артық болса, онда анықталған интегралдың қасиеті бойынша

| | .

Меншіксіз интеграл

| |

жинақты болғандықтан, кейінгі теңсіздіктің сол жағы

жинақтылық белгісі бойынша нольге ұмтылды. Олай болса, бұл
теңсіздіктің сол жағы да нольге ұмтылады. Демек, меншіксіз
интеграл

332
жинақты. Интеграл

жинақты болғанымен, абсолют жинақты болмауы мүмкін деп біз

жоғарыда айттық. Міне, осы жағдайды көрсету үшін төмендегі
мысалды қарастырайық.
Мысал.
sin
.

Егер х шектеусіз өссе, онда sinx біресе оң, біресе теріс

мəндерді қабылдайды.
Алдымен осы интегралдың жинақтылығын дəлелдейік.
Егер мына интегралды
sin

бөлімшелеп интегралдасақ, онда төмендегі нəтижеге келеміз:

sin cos cos
,

бұл арадан шекке көшсек,

sin cos
. 11

(11) теңдіктің оң жағында тұрған интеграл абсолют жинақты

өйткені
cos 2 1 2
.

333
 l-дің өсуімен бірге бұл теңсіздіктің сол жағы да өседі; бірақ
қаншама өскенімен санынан асып кетпейді; олай болса, мына
интегралдың
cos

тиянақты шегі бар:

|cos |
lim ,

яғни меншіксіз интеграл

cos

абсолют жинақты. Сондықтан да қарастырып отырған интеграл

жинақты.
Енді осы интегралдың абсолют жинақты емес екенін дəлелдеу
керек. Ол үшін мына
| |

меншіксіз интегралдың жинақсыз екенін дəлелдеу керек.

2 1
2 4
Мынадай интегралды

|sin |

қарайық:

334
 |sin | |sin | |sin |
. . .

|sin |
.

Бұл арадан

|sin | √2 1 1
. . .
4 2

1 √2 1 1 1
. . .
2 1 2 3 7 4 3

√2 1 1 1 √2 1 1
. . . 1 . . . .
2 4 8 4 4 8 2 1
Егер п шексіздікке ұмтылса, кейінгі теңсіздіктің оң жағы
шексіз өседі (оны біз келешекте көреміз), олай болса, теңсіздіктің
сол жағы да шексіз өседі. Сонымен,
|sin |
lim ∞.

Интеграл
|sin |

жинақсыз.

§ 2. Меншіксіз интегралдардың жинақтылық белгілері

1. Егер біз функцияны шексіз , ∞ интервалда қарайтын

болсақ, онда ол функцияны бұл интервалдың кез келген ,
шекті бөлігінде интегралданады деп ұйғарамыз. Мəселе
интегралдың шексіз , ∞ аралықта болу-болмауында.

335
 1-теорема. жəне мына теңсіздікті
қанағаттандыратын х-тің барлық мəндері үшін анықталған
жəне теңсіздікті қанағаттандыратын оң таңбалы
функциялар болсын; сонда мына интегралдың

жинақтылығынан мына

интегралдың жинақтылығы туады немесе бəрібір мына

интегралдың

жинақсыздығы келіп шығады.

Бұл теореманы дəлелдеу оп-оңай:

l-дің шексіз өсуімен байланысты функция өседі, бірақ

қаншама өскенімен тұрақты

санынан асып кетпейді. Олай болса, шексіздікке ұмтылғанда,

функция бір тиянақты шекке ұмтылады, бұл жағдай мына
интегралдың

жинақтылығын көрсетеді.
Дəлелденген теоремадан мына салдар шығады:
Егер lim 0 1 ∞ , онда мына интеграл

жинақты болса, мына интеграл да

336
жинақты болады, ал бірінші интеграл жинақсыз болса, онда
екінші интеграл да жинақсыз болады.
Шынында, егер – интегралданатын жəне ∞ болса,
онда қандай болмасын 0 х-тің аса үлкен мəндері үшін
салдардың шыртынан немесе шығады.
Бұл арадан жаңағы мұның алдында болған теореманың
шарттарын қанағаттандыратын функциялар жəне
келіп шығатын болды.
Енді мына функцияны қарайық. Дəреже көрсеткіш -ны оң
деп есептейміз. Мəселен, мынада -ның қандай мəндерінде
меншіксіз интеграл

жинақты болады?
1 деп ұйғарамыз да, төмендегі интегралды есептеп
шығарамыз:
1 1
.
1 1
Бұл жерден былай деп қорытынды жасауға болады: егер
1 болса, онда зерттелініп отырған интеграл жинақты жəне
оның мəні тең , ал егер 1 болса, онда интеграл

жинақсыз болады.
Енді мына меншіксіз

интегралдың жинақтылық белгісіне көшейік.

2-теорема. Айнымалы х-тің аса үлкен мəндері үшін функция
мына түрде болсын:

337
 g
0 .
Онда, егер 1 жəне g ∞ болса, интеграл

жинақты болады; егер 1 жəне g 0 болса, интеграл

жинақсыз болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін бірінші теоремаға сүйенеміз.
3-теорема. Егер х шексіздікке ұмтылғанда, функция
мына функциямен салыстырғанда реті -дей шексіз аз болса,
онда

интегралдың жинақтылығы немесе жинақсыздығы бірден

артық па немесе бірден кем бе, я оған тең бе, соған байланысты.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін салдарға сүйенеміз:
функцияның ролін мына функция атқарады.
Мысал үшін төмендегі екі интегралды
∞ ∞

, қарайық.
1 √1
Егер х шексіздікке ұмтылса, онда интегралдар астында тұрған
функциялар нольге ұмтылады, былайша айтқанда, олар шексіз
аздар. Бірінші интеграл астындағы функцияның аздық реті ,
екінші интегралдағы функцияның аздық реті 3. Сондықтан
бірінші интеграл жинақсыз да, екінші интеграл жинақты.
Енді мынадай интегралды

қарайық, мұнда – дəреже көрсеткіші т-ге тең көпмүше, ал

дəреже көрсеткіші п-ге тең көпмүше жəне п т . Көпмүше

338
 -тің ∞) аралығындағы түбірі жоқ деп есептейміз жəне х-
тің аса үлкен мəндері үшін интеграл астындағы функция
таңбасын өзгертпейді деп ұйғарамыз. Сондықтан бұл интегралға
жоғарыда айтылған белгіні қолдануға болады. Интеграл астында
тұрған функция , айнымалы х-тің аса үлкен мəндері үшін, реті
п–т шексіз аз боп табылады. Олай болса, ингерал

егер 2 болса, жинақты болады, егер 1 болса,

жинақсыз болады.
2. Егер , ∞ аралығында функцияның таңбасы
өзгеріп отыратын болса, онда жоғарыда келтірілген белгілерді
бірден қолдануға болмайды. Бірақ, дегенмен осы белгілердің
көмегімен, мынадай оң таңбалы функциядан, , ∞
аралығында алынған интегралдың жинақтылығын тағайындауға
болады.
Егер | | – интегралданатын функция болса, онда -те
интегралданатын болады. Бұл жағдайда -ті абсолют
интегралданатын функция деп атайды.
4-теорема. Егер , , ∞ аралығында абсолют
интегралданатын функция болса, ал g – бұл аралықта
шектелген функция болса, онда олардың көбейтіндісі g –
, ∞ аралықта абсолют интегралданатын функция болып
табылады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін төмендегі теңсіздікке
| g | | |
сүйенеміз.
Теоремадан мынадай салдарлар шығады:
1. Егер айнымалы х-тің аса үлкен мəндері үшін функция
келесі теңсіздікті
| |
қанағаттандырса мұнда 1, бір белгілі тұрақты сан ,
онда интеграл

абсолют жинақты болады.

339
 2. Егер | | бір тиянақты санға тең болса (мұнда
да 1), онда да интеграл

абсолют жинақты болады.

Егер бұл салдардың шарттары орындалса, онда бірінші
салдардың шарттары да орындалғаны.
пен g – , ∞ аралықта анықталған функциялар
болсын. Мұнда жаңағы шексіз аралықтың кез келген ,
бөлігінде интегралданатын функция болсын.
5-теорема. Егер мына интеграл

12

-дің шектелген функциясын сипаттайтын болса, яғни

| | , 13

мұнда К – тұрақты сан, ал g біркелкі жəне x шексіздікке

ұмтылғанда, нольге ұмтылса, онда интеграл

жинақты болады.
Анықталған интегралдың орта мəні жөніндегі екінші
теоремаға (Бонне теоремасына) сүйеніп төмендегі теңдікті
табамыз:

g g g , 14

мұнда , .
Теореманың шарты бойынша

| | 2

340
 2 .

Теореманың шарты бойынша, х шексіздікке ұмтылғанда

g 0. Сол себептен алдын ала берілген оң құнарсыз аз саны
бойынша аса үлкен N саны табылып, х-тің мына теңсіздікті
қанағаттандыратын барлық мəндері үшін төмендегі теңсіздік
|g |
4К
орындалады. Осы теңсіздікті жəне (13) теңсіздікті еске алып,
мынаны табамыз:

g |g |

|g | ·2 ·2 .
4 4
Бұл теңсіздіктің орындалуы – меншіксіз

интегралдың жинақты болуының қажетті жəне жеткілікті шарты.

Бұл теоремадан мынадай салдар туады:
Егер меншіксіз интеграл

жинақты болса (абсолют жинақты болмай-ақ), ал біркелкі

функция g шектелген болса, яғни
|g | ∞
онда интеграл

жинақты болады.
3. Енді осы келтірілген теоремаларға бірнеше мысалдар
келтірейік.

341
 1-мысал.
sin 1
. Мұнда

абсолют интегралданатын функция, ал g sin шектелген

функция. Олай болса, қарастырып отырған интеграл
sin
жинақты.

1
2‐мысал. . Мұнда .
√1 √1
Салыстыру үшін -ті мынаған теңеп аламыз:
1
1 0 .
Сонда
1
lim lim 0.
√1
Олай болса, бірінші теореманың салдары бойынша интеграл

жинақты.
√1
g g
3‐мысал. . Мұнда ,

ал үшін мына функцияны алайық: .

Сонда lim .
2
Интеграл

жинақсыз. Олай болса, мына интеграл да

жинақсыз болады.

342
 4‐мысал. 0 . Мұнда интегралданатын

функция. Бұл интегралда g функциясы үшін мына функцияны

аламыз, яғни g · шексіздікке шексіздікке ұмтылғанда,
функция g біркелкі, нольге ұмтылады; олай болса, меншіксіз
интеграл

жинақты болады. Міне, осының негізінде біз мына интегралдарды

sin cos
,

жинақты болады деп айта аламыз.

5-мысал.

.
√ 1
Егер 1, онда √
0.
Енді осы функциямен функцияның қатынасының шегін
алайық, мұнда 1 2
ln
lim 0.
√ 1
Сондықтан интеграл

√ 1
жинақты.

§ 3. Шектелмеген функциялардан алынған интегралдар

1. Енді , аралығының екі ұшының бірінде немесе осы

аралықтың бойында жатқан немесе бірнеше нүктелерде функция
шексіздікке айналатын жағдайларды қарайық.
Айталық, функция , аралығының барлық
нүктелерінде үздіксіз болып, бірақ нүктесінің таяу маңында

343
шексіздікке ұмтылатын болсын. Мұндай функцияның ,
аралығында алынған интегралын қалай анықтау керек, енді соған
келейік.
алдын ала берілген оң мейлінше аз сан болсын. а-ны -ден
кіші деп есептеп, мына , аралықты қарастырайық. Бұл
аралықта функция үздіксіз. Сондықтан ол бұл аралықта
интегралданатын функция болып табылады.
Егер F берілген функцияның алғашқы функциясы
болса, онда

функцияның , аралығында алынған интегралы деп

біз төмендегі шекті

lim

айтамыз, əрине, теңдіктің сол жағындағы шек бар болса.

Енді мəселе нольге ұмтылғанда мына

өрнек тиянақты шекке ұмтыла ма, міне соны білуде.

Егер осы өрнек бір тиянақты шекке ұмтылса, онда
нүктесінде шектелген функциядан алынған

интегралды жинақты деп атайды, ал интегралдың өзін екінші

текті меншіксіз интеграл дейді.
Сонымен, жалпы алғанда келесі функция

15

оның аргументі нольге ұмтылғанда тиянақты шекке ұмтыла ма,

жоқ па, міне, соны тағайындайтын белгіні іздеуіміз керек.
Жоғарыда келтірілген лемманың салдарына сүйеніп,
функцияның шегі болуының белгісін былай тұжырымдаймыз:

344
 (15) теңдікпен анықталған функцияның тиянақты шегі
болу үшін төмендегі

айырманың мен бір-біріне тəуелсіз нольге ұмтылғанда,

нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
2. Енді , аралығының барлық ішкі нүктелерінде жəне
нүктесінде үздіксіз, ал нүктесінде шексіздікке
айналатын функцияны қарастырайық. Бұл жағдайда функция
мына , аралығында интегралданатын функция
болып табылады (мұнда кез келген оң мейлінше аз сан).
Егер функцияның алғашқы функциясы белгілі
болса, онда

Жоғарыда айтылғандай функцияның , аралығында

алынған интегралы деп келесі шекті

lim

айтады, əрине, бұл теңдіктің сол жағындағы шек бар болатын

болса.
Егер кейінгі теңдіктің сол жағындағы шек бар болса, онда
нүктесінде шексіздікке айналатын функциядан
алынған мына

интегралды жинақты деп атайды.

Қарастырылып отырған екінші текті меншіксіз интегралдың
жинақтылық белгісі жоғарыдағыдай мына

функцияның шегі болуының белгісіне келіп тіреледі. Атап

айтқанда, функция

345
өзінің аргументі нольге ұмтылғанда, бір тиянақты шекке ұмтылу
үшін, келесі айырманың

мен бір-біріне тəуелсіз нольге ұмтылғанда, нольге

ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
3. Енді функция , , аралығының мына , , … ,
, нүктелерінде шексіздікке айналатын болсын.
Аралықтың бұл нүктелер жоқ басқа бөліктерінде -ті
интегралданатын функция деп есептейміз. , ,… ,
қосымша бөлу нүктелерін енгізіп , аралығын бірнеше бөлшек
сегменттерге бөлеміз. Бұл сегменттердің əрқайсысының
ұштарының біреуінде функция шексіздікке айналатын
болсын. Сонда екінші текті меншіксіз интеграл былай
анықталады:

Егер осы теңдіктің оң жағындағы интегралдар бар болатын

болса, онда меншіксіз интеграл

‐та

бар болады.
Жоғарыда айтылған белгіні пайдаланып, келесі теореманы
дəлелдеуге болады: егер екінші текті меншіксіз интеграл

| |

жинақты болса, онда мына

346
интеграл да жинақты болады, ал, керісінше қорытынды кейде
дұрыс болмайды.
Айталық, функция мына нүктесінде шексіздікке
айналатын болсын, ал алдын ала берілген оң мейлінше аз сан
болсын. Осы саны бойынша төмендегі теңсіздік:
0 ,
орындалатындай етіп санын сайлап, алайық. Теореманың шарты
бойынша меншіксіз интеграл

| |

жинақты, олай болса

| | .

Ал екінші жағынан

| | .

Бұл теңсіздіктің орындалуы мына

меншіксіз интегралдың жинақтылығын дəлелдейді.

Егер мына

| |

меншіксіз интегралдың жинақтылығынан мына

интегралдың жинақтылығы келіп шықса, онда кейінгі интегралды

абсолют жинақты интеграл дейді.

347
 Екінші текті меншіксіз интегралдарды есептеп шығару
жөнінде келесі теореманы дəлелдейік.
Теорема. , аралығының мына нүктелер , , , ,
жоқ əрбір бөлігінде функция шектелген жəне
интегралданатын болса, , аралығында үздіксіз
функциясы болып жəне бұл функцияның туындысы
аралықтың жаңағы көрсетілген нүктелерінен басқа нүктелерінің
барлығында да функциясының өзіне тең болса, онда
Ньютон-Лейбниц формуласы орын алады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін, алдымен , аралығының
бойында жатқан жалғыз с нүктесін қарайық. Бұл с нүктесінің
жақын маңында функция шектелмеген.
Анықтама бойынша

lim lim .

Ал
lim ,
өйткені үздіксіз функция. Сонымен,

Дəл осы сияқты

lim .

Екінші жағынан

Функцияны шексіздікке айналдыратын нүктелердің саны

бірнешеу болса да, теорема осылай дəлелденеді.
Екінші текті меншіксіз иентегралды есептеп шығаруда
жаңағы, осының алдында тұжырымдалған теореманың барлық
шарттары орындалмаса, онда Ньютон-Лейбниц формуласын
қолдануға болмай қалады. Міне, осыны байқау үшін келесі
мысалды қарайық:

348
 .

Егер осы интегралды есептеп шығару үшін Ньютон-Лейбиц

формуласын бірден қолдансақ, онда
1
1
2.
1
Ал бұл шыққан нəтиже дұрыс емес, өйткені, біріншіден,
интегралдау шектерінің төменгісі жоғарғысынан кіші, екіншіден,
оң функция. Оң функцияның анықталған интегралы
мұндайда теріс санға тең болуы мүмкін емес; бұл жағдай
анықталған интегралдың қасиетіне қайшы келеді. Мұндай
қисынсыздықтың болу себебі, жоғарыда тұжырымдалған
теореманың шарттары толығымен орындалмауында, атап
айтқанда, алғашқы функцияның 1, 1 аралығының 0
нүктесінде үзілісті болуында. Демек, қарастырылып отырған
интегралдың бар болуы мүмкін емес.

§ 4. Шектелмеген функциялардан алынған

интегралдың жинақтылық белгілері

1. Енді , аралығының екі ұшының бірінде немесе осы

аралықтың бойында жатқан бір нүктеде функция шексіздікке
айналатын жағдайды қарайық. функциясы ,
аралығының барлық нүктелерінде үздіксіз болып, бірақ b
нүктесінің таяу маңында шексіздікке ұмтылатын болсын. Мұндай
функцияның , аралығында алынған интегралын қалай
анықтауды біз білеміз. Осы сияқты функцияның интегралы болуы
жөніндегі келесі теореманы дəлелдейік.
6-теорема. Егер функция нүктенің таяу маңында
шектелмеген болса, былайша айтқанда, айнымалы х b-ге
ұмтылғанда, функция шексіздікке ұмтылса жəне ,
аралығының b-ден басқа барлық нүктелерінде үздіксіз болып
отырып, төмендегі теңсіздікті
| | 16
қанағаттандырса (мұнда 0 1, тұрақты сан), онда
интеграл

349
абсолют жинақты болады.
(16) теңсіздік х-тің мына теңсіздікті қанағаттандыратын
барлық мəндері үшін орындалсын. Мұнда мен b-нің
арасында жатқан тиянақты сан. Анықталған интегралдың қасиеті
бойынша

| | | | | | . 17

(17) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интегралдың мəні

тұрақты санға тең, сондықтан ондағы екінші интегралды
зерттеуіміз керек.
Қойған шарт бойынша мына теңсіздік орындалғанда
мына теңсіздік те
| | , мұнда 0 1, орындалады. Олай болса,

| | .
1
Егер кемитін болса, жоғарғы шек өседі, мұнымен
қарастырып отырған

| |

интеграл да өседі, өйткені | | 0, бірақ қанша өскенімен бұл

интегралдың шамасы санынан асып кетпейді. Демек, бұл
интеграл нольге ұмтылғанда бір тиянақты шекке ұмтылады.
Сөйтіп, интегралдың мəні бар болатын болды.
Салдар.
Егер lim | | 0 1
бір тиянақты санға тең болса, онда

абсолют жинақты болады.

350
 Мұның алдында тұжырымдалған теореманың шарттары
орындалып тұр.
Мынадай бір ескертуді айта кетейік: егер х-тің b-ге аса жақын
барлық мəндері үшін функция өзінің таңбасын сақтап,
төмендегі теңсіздікті
| | 18
қанағаттандырса (мұнда 0 тұрақты сан), онда интеграл

жинақсыз болады.
х-тің мына теңсіздікті қанағаттандыратын барлық
мəндері үшін функция оң таңбалы сақтасын, мұнда
. Онда х-тің мұндай барлық мəндері үшін төмендегі теңсіздік
19
орындалады.
Анықталған интегралдың қасиеті бойынша

20

(20) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интеграл тұрақты санға

тең, сондықтан ондағы екінші интегралды зерттейміз. (19)
теңсіздіктен х-тің мына теңсіздікті қанағаттандыратын
барлық мəндері үшін мына формуланы табамыз.
олай болса,

Егер 0, онда ∞. Демек,

lim ∞.

Интеграл

жинақсыз. Міне, осыны дəлелдеу керек еді.

351
 Егер lim (мұнда 0 , онда интеграл

жинақсыз болады.
Егер функция нүктесінің таяу маңында
шектелмеген болса, былайша айтқанда, айнымалы х, а-ға
ұмтылғанда функция шексіздікке ұмтылса, онда 6-теореманы
осы жағдайға да қолдануға болады. Тек (16) жəне (18)
теңсіздіктердің орнына мына теңсіздіктерді
| | , 0 1
| | 0
алуға тура келеді.
Егер функция a мен b арасында жатқан x=c нүктесінің
маңайында шектелмеген болса, онда

Енді осы теоремаларға бір-екі мысал келтірейік.

1-мысал.

мұнда 1
Егер p 1 жəне 1, онда функция х-тің əрбір мəнінде
үздіксіз. Егер 0 1, 0 1, онда функция мына
нүктелердің x=0, x=1 жуық маңайында шектелмеген. Ал
lim 1 1, мұнда 1 1 жəне
lim 1, мұнда 1 1.
6-теорема салдарының барлық шарттарын қанағаттандырады,
сондықтан интеграл

1 жинақты.

2-мысал.
ln
.
√1

352
Интеграл астындағы функция 0 нүктесінде шексіздікке
айналады, ал х бірге ұмтылғанда 1 нольге ұмтылады.
0 1 болсын, сонда

lim √ 0.

Демек, интеграл
ln
√1
жинақты.
3-мысал.

ln sin .

Мұнда интегралдық функция ln sin мына 0

нүктесінде шексіздікке айналады. Жаңағыдай 0 1 болсын,
сонда
ln sin
lim lim sin 0.
sin
Олай болса, интеграл

ln sin

жинақты.

§ 5. Меншіксіз интегралдардың бас мəндері

, аралығының бойында жатқан бір с нүктесінде функция

шексіздікке айналатын болсын жəне с нүктесінен басқа оның
барлық бөліктерінде интегралданатын болсын. Сонда а-дан b-ге
дейін алынған меншіксіз интегралды біз былай анықтадық:

lim , 21

353
мұнда мен бір-біріне тəуелсіз болып нольге ұмтылады.
Кейбір жағдайларда, (21) теңдіктің оң жағында тұрған шек
болмай қалған күнде, мен -ні бір-біріне теңеп, сонан кейін
оларды нольге ұмтылтып = 0 осы шектің өзін іздеу керек.
Егер нольге ұмтылғанда = 0 осы шек бар болатын
болса, оны мына меншіксіз интегралдың

бас мəні деп атайды жəне оны былай белгілейді:

· · lim 22

Егер функция , аралығының бірнеше ішкі

нүктелерінде шексіздікке айналса, онда да меншксіз интегралдың
бас мəні дəл жаңағыдай болып анықталады.
Мысал келтірейік.
1-мысал.

мұнда , – оң бүтін сан. Егер с 1, онда

1 1 1
1
1
1 1
. 23
1
Егер p – жұп болса, онда кейінгі теңдіктің оң жағындағы
ақырғы қосылғыш болады , олай болса, нольге
ұмтылғанда бұл оң жақ шексіздікке ұмтылады. Демек, мына
интегралдың

тиянақты мағынасы жоқ.

Егерде р – тақ сан болса, онда (23) теңдіктің оң жағындағы
ақырғы қосылғыш нольге тең болады, былайша айтқанда, бұл оң
жақ -ге тəуелді болмайды жəне
354
 1 1 1
· · .
1
Егер 1, онда
b c  b
dx dx dx x  c  b
bc
a x  c  
a
 
x  c c  x  c
 ln( x  c )
xa
 ln( x  c )
x c 
 ln
c a
.

Сонымен,

· · .

Оң таңбалы функцияның жинақсыз интегралының бас мəні

болмайды.
Егер , аралығының кез келген екі нүктесі жəне үшін
функциясы
| | | | 24
теңсіздігін қанағаттандыратын болса, мұнда К – тұрақты оң сан,
ал 0 1, онда -ті , аралығында дəреже
көрсеткішпен Липшиц шартын қанағаттандырады деп атайды.
Осының алдындағы нəтижеге жəне осы шартқа сүйене
отырып төмендегі теореманы дəлелдеуге болады.
1-теорема. Егер интегралданатын функция с нүктесінде
үздіксіз болса (24) шартты қанағаттандырса, яғни
| | | | , 25
онда

· · бар болады.

Шынында, бұл интегралды былай етіп жазуға болады:

· · · · · .

Бұл теңдіктің оң жағындағы бірінші интеграл бұрын қаралған

интеграл, оның мағынасы бар. Ал екінші интегралды алып
қарайтын болсақ, бұл интеграл бас мəн мағынасында ғана емес,
жай мағынаның өзінде де болатын интеграл, өйткені
1
· .

355
Ал 1 1 болғандықтан, мына интегралдың

| |
толық мағынасы бар. Олай болса, мына интегралдың

шекті мəні бар, Сөйтіп, мына мəн

· ·

бар болатын болды.

§ 6. Практикада кездесетін кейбір меншіксіз

интегралдарды есептеп шығару

1. ln sin .

Бұл интегралдың жинақтылығын біз § 4 көрсеттік, енді осы

интегралды есептеп шығарайық:

2 sin 2 sin
2 2 2 2

.
2
Бұл теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интегралдағы
айнымалыны былай ауыстырамыз: , екінші интегралдағы
айнымалыны: . Сонда

2 2 2 sin 2 2 .
2 2

бұл арадан

356
 sin 2.
2

2. ,

мұндағы айнымалы х-ті былай ауыстырайық:

, сонда

Кейінгі теңдіктің екі жағын -ге көбейтіп, бойынша 0-

ден +∞-ке дейін интегралдап жəне сонан кейін интегралдау ретін
өзгертсек, сонда

. 26

Бұл теңдіктің сол жағын былай жазуға болады:

· · ,

ал оң жағындағы ішкі интегралды жеке алып, бойынша

интегралдасақ, онда
∞
1 1 1
· · ·
2 1 2 1
0
Міне, бұдан кейін (26) теңдікті былай жазуға болады:
1
, сөйтіп
2 1 4

√
.
2

3. .

357
 Бұл интегралды есептеп шығару үшін ең алдымен төмендегі
теңдіктің
1
4

дұрыстығын дəлелдейік. Мұнда 0, 0 жəне интегралды

жинақты деп ұйғарамыз.
Мына интегралды

, 0, 0

түрлендірейік, ол үшін мынадай ауыстыру жасаймыз.

Бұл арадан,
√ 4
,
2
1
1 .
2 √ 4
Бұл жерден қолданып отырған ауыстыруымыздың біркелкі
еместігін байқаймыз. Сондықтан t функциясының өзгеру процесін
зерттейміз. Егер x=0 жəне ∞, онда ∞ 0, ∞ аралықта бұл
функцияның бір ғана минимумы бар, ол минимум мына нүктеде
, ‐нің нүктедегі мəні 2√
Енді мына интегралды:

екіге ажыратып жазамыз:

Егер 0 , онда 0, яғни

1
1 ;
2 √ 4

358
егер ∞, онда 0, сондықтан
1
1 .
2 √ 4
Бұдан кейін
√
1 1
1 1
2 √ 4 2
√
1
1 1
√ 4 2 √ 4
√
√
1
.
√ 4 √ 4
Енді осы кейінгі интегралда мынадай ауыстыру жасаймыз:
√ 4 , бұл ауыстыру біртектес. Осы ауыстырудан
мынаны табамыз:
4 ; ,
√ 4
бұл арадан
1
4 .

Енді əуел бастағы интегралды қарайық:

, 0, 0, мұнда

.
Жоғарыда көрсетілген түрлендіруді қолданып төмендегіні
табамыз:
1 √
.
2
Сонымен,

359
 √
.
2
Осы шыққан нəтиженің негізінде мына интегралдың

мəнін табуға болады.

√
.

Жоғарыдағы табылған интегралға тағы да мынадай

интегралды

, 0, 0

келтіруге болады. Ол үшін

√
√ 2√ .
Бұл арадан
√ √
√ 1√ √ .
2
4. Кездейсоқ қателердің Гаусс тапқан тарау заңы бойынша х
жəне x+dx мөлшерлердің арасында жатқан қателердің саны былай
өрнектеледі:
1
,
√
мұнда N жасалған байқаулардың (бақылаулардың) саны, h –
тұрақты сан.
Бақылаудағы жіберілетін қателер квадраттарының
қосындысының шамасын табу керек.
Қате -ты қателер санына көбейтіп,
√
табамыз, сонан кейін бұл нəтижені х бойынша – ∞-тен ∞-ке
дейін интегралдасақ, сонда
2
.
√ √

360
 Енді осы интегралдың мəнін табу үшін былай ұйғарамыз:
, бұл арадан . Онда
∞
2
√ √ √ 0
√ 1
· .
√ 2 2
Бұл арадан,
2
1,414 ,

мұнда – берілген бірнеше бақылаулардың орта квадраттық

қатесі.
5. Диэлектриктердің молекулалық құрылыс теориясында
кездесетін мына екі интегралды

cos , sin

есептеп шығару керек.

Екінші интегралды √ 1-ге көбейтіп, бірінші интегралмен
қосамыз, сонда

немесе

· .

Енді бұл интегралдағы айнымалыны былай ауыстырамыз:

,
2
сонда
√
.

Комплекс сандардың теңдік шарты бойынша:

361
 √
,

1
cos .
2
Енді мына интегралды қараймыз:
1
cos

1 1 1
.
2 2 4

6. cos , sin .

Мынадай ауыстыру √ жасап, бұл интегралдарды мына

түрге келтіруге болады:
1 cos 1 sin
, .
2 √ √ 2
Алдымен берілген интегралдардың жинақтылығын
дəлелдейік, ол үшін мына интегралды қарайық:
sin .
Интеграл астындағы функ-
ция аргумент х
плюс шексіздікке ұмтылғанда,
нольге ұмтылмайды. Бұл функ-
цияның графигін жобалап көр-
сетуге болады (76-чертеж).
0, ∞ аралығында жатқан
төмендегі интервалдарды қарай- 76-чертеж
ық:
0, √ , √ , √2 , √2 , √3 , … .,
√ , 1
Бұл интервалдың əрқайсысында функция бір
ғана таңбаны сақтайды, мəселен, бірінші интервалда , екінші
интервалда (–) сонан əрі қарай таңбаларды сақтайды.

362
 Былай ұйғарайық:

1 sin .
√
Енді бұл интегралдағы айнымалы х-ті былай ауыстырайық:
√ , сонда
1 sin 1 sin
.
2 √ 2 √
Бұл арадан сандардың оң екенін жəне номері өскен
сайын кемитінін байқаймыз. Бұдан басқа жəне мына теңсіздік
орындалады:
1 1
.
2 √ 2
Демек, lim 0.
Олай болса, қарастырып отырған интеграл жинақты, бірақ
абсолют жинақты емес.
Осы параграфтағы 3) мысал бойынша бізге мына интегралдың

мəні белгілі, яғни

1
.
2
Былай ұйғарып: табамыз:

cos sin

1 √ √
.
2√ 2
Егер 0 деп ұйғарсақ, онда + таңбамен алу керек.
Енді 0, 1, 1, деп ұйғарғақ, онда
1 √ √2 √2
cos sin √ ,
2 2 2 2

363
бұл арадан
√ √
cos ; .
2√2 2√2
Соңғы қарастырған екі интегралды Френель интегралдары
немесе диффракция интегралдары деп атайды. Бұлай атайтын
себебі – осы екі интегралдың оптикада атқаратын ролі орасан зор.
7. Самолет қанаты теориясы мəселелерінде кездесетін келесі
меншіксіз интегралды
cos
cos cos
қарайық.
Самолет қанатының көтеру күшін есептеу мəселесі осы
интегралға келіп тіреледі.
Интеграл таңбасы ішінде тұрған функция болғанда
шексіздікке айналып кетеді Бұл мəн интегралдау облысында
жатқан мəн. Сондықтан жоғарыда баяндалған теория бойынша
бұл интеграл меншіксіз интеграл.
Ең алдымен біз мына интегралдың

cos cos
мəнін табайық. Бұл интеграл меншіксіз, олай болса,
1 sin
lim lim
cos cos sin sin
1
lim sin sin .
sin 2 2
Енді мына шекті іздейік

0   

 1 sin 
d 2
lim
 0  cos   cos  0
 lim 
 sin  0
ln
0    
 0  sin 
 0 2 
 0 
1
sin sin
sin 2 2

364
 Ал

lim
cos cos cos cos cos cos

1 sin
lim 0.
sin sin
Енді мына келесі интегралдың
cos
cos cos
мəнін табайық:
cos
1 cos
cos cos cos cos
.
Енді келесі рекурренттік қатысты қарайық:
cos 1 cos 1 2 cos cos
cos cos cos cos

2 cos cos
2 cos 2 cos
cos cos

cos
2 cos 2 cos .
cos cos
Сонымен,
2 cos .
Бұл арадан
cos sin
.
cos cos sin

Жаттығулар

Келесі интегралдардың жинақтылығын зерттеу керек:

1. . Жауабы: Жинақты.
1

x dx
2. . Жауабы: Жинақты.
x 2x 2

365
 sin
3. . Жауабы: Жинақты.

sin
4. , 0. Жауабы: Жинақты.

5. . Жауабы: Жинақты.

6. . Жауабы: Жинақты.
√ 1

7. . Жауабы: Жинақты.
√1

8. . Жауабы: Жинақты.

9. Жауабы: Жинақты.

10. . Жауабы: Жинақты.

1
Келесі меншіксіз интегралдарды есептеп шығару керек:

11. . Жауабы: 2.
√ 1 2

12. . Жауабы: 2.
√ 1 2

13. cos . Жауабы: .

14. sin . Жауабы: .

sin
15. ;0 1. Жауабы: .
√ 1 √1
ln √1
16. . Жауабы: .
√ 1 √ 1
егер 1.

366
 1, егер a = 1.
cos
, егер a 1.
√1
3
17. . Жауабы: sin .
√3 2 1 2 4

18. ln cos . Жауабы: .

2

ln 1
19. . Жауабы: 2 .
√1 4 2

20. . Жауабы: . 1 .
√1 √ 1

21. . Жауабы: 0 .
√1 √1
sin
22. . Жауабы: , егер 0 .
2 cos 1 2
23. Массасы т-ге тең дене h биіктіктен жердің бетіне түседі. Денеге
əсер ететін күш тек ауырлық күш. Жердің бетіне түскендегі ең ақтық
жылдамдығы қандай? Сол көрсетілген биіктіктен жердің бетіне қанша
уақыттың ішінде келіп түсті?
Нұсқау. Кинетикалық энергияның теңдеуі бойынша
g
g · .
2
Былай ұйғарып 0 ақтық жылдамдықты табамыз:
2g
.
1
Уақыттың əрбір мезгіліндегі жылдамдық болады:
2g
.
√
Енді уақытты табу үшін мына формуланы

қолдану керек.

367
 Жауабы: √ √ 1 g .

24. Егер 0 градусқа дейін қызған бір дененің температурасы сəуле

шығарудың (таратудың) арқасында шексіз аз dt уақыттың ішінде шамаға
кемісе, онда туынды дененің суу жылдамдығын өрнектейді.
Неміс физигі Лоренц 1881 ж. суу жылдамдығы үшін келесі эмппиялық
формуланы 1 √ тапты (мұнда мен – денеге тəн тұрақты
шамалар). Қанша уақыттың ішінде дене градустан, градусқа дейін
суийды?

Жауабы: .

25. Антеннаның сəуле шығару нəтижесіндегі пайда болатын

электромагниттік өріс энергиясының кернеулігі мына формуламен
2√2 2
cos — sin cos cos
2 2
өрнектеледі. Осы интегралдың мəнін табу керек.
√
Жауабы: · cos — .
26. Материалды нүкте, 4 параболаның бойымен қозғалады.
Бастапқы 0 мезгілде 4, 4, 5, жəне жылдамдық
параболаның төбесіне қарай бағытталған. Қанша уақыттың ішінде нүкте
параболаның төбесіне барып жетеді?
Жауабы: 2 √5 .
√
27. Түзу сызықты өткізгіштің бойымен тұрақты ток J жүреді. Егер
өткізгіштің бір ұшынан перпендикулярдың табанына дейінгі аралық а-ға,
екінші ұшынан перпендикулярдың табанына дейінгі аралық b-ге тең болса,
өткізгіштен қашықтығы нүктедегі күш өрісі қандай?
Жауабы: .

368
 XI ТАРАУ
ПАРАМЕТРГЕ ТƏУЕЛДІ ИНТЕГРАЛДАР
ЭЙЛЕР ИНТЕГРАЛДАРЫ

§ 1. Шектік функция

Екі айнымалы х-пен -нің функциясы , қарайық. Мұнда

, аралығында үздіксіз өзгерсін де, ал , аралығында
үздіксіз өзгеретін болсын. Сонда
екі айнымалының функциясы
, мына тік төртбұрышты
фигурада анықталған болып
табылады. Бұл анықталу облысты
былай белгілейміз: , ; ,
(77-чертеж) , аралығындағы -
ның əрбір тұрақты мəні үшін бұл
функция , аралығында
меншікті мағынасында интегралданатын мына интеграл

, 1

параметр а-ның функциясы болып табылады. Егер алдын ала

берілген оң мейлінше аз санына сəйкес жəне х-ке тəуелсіз 0
саны табылып, мына теңсіздіктің
| |
орындалуынан, , аралығындағы барлық х-тер үшін төмендегі
теңсіздік
| , |
орындалса, онда , функцияны , аралығындағы бойынша
функциясына бірқалыпты ұмтылады деп айтамыз жəне мұны
былай жазамыз:
lim ,
функциясын шектік функция деп атайды.
Егер функция , шектік функциясына ұмтылғанда,
(1) интеграл осы шектік функциядан алынған интегралға ұмтыла
ма, яки жоқ па? Бұл сұраққа төмендегі теорема жауап береді.
1-теорема. Егер , аралығындағы а-ның əрбір тұрақты
мəні үшін, функция , х бойынша , аралығында

369
интегралданатын болса жəне -ге ұмтылғанда
шектік функцияға х бойынша бірқалыпты ұмтылса, онда

lim lim , lim , . 2

Теореманың шарттары бойынша , аралығындағы а-ның

кез келген мəні үшін функция , , аралығында х бойынша
интегралданатын функция жəне шектік функцияға бірқалыпты
ұмтылады. Сондықтан шектік функцияның өзі , аралығында
интегралданатын функция болып табылады.
0 алдын ала берілген сан, ал осы саны бойынша
табылған сан болсын, сонда функция , шектік
функциясына бірқалыпты ұмтылатын болғандықтан, мына
теңсіздіктің
| | 3
орындалуынан, , аралығындағы барлық х-тер үшін төмендегі
теңсіздік
| , | 4
орындалады.
(3) Теңсіздікті қанағаттандыратын барлық а-лар үшін мына
айырманы қарайық:

, .

Анықталған интегралдардың қасиеттері бойынша

, | , | .

4) Теңсіздікті еске алып табамыз:

, .

Бұл теңсіздіктің орындалуы (2) теңдіктің дұрыстығын

дəлелдейді.
(2) Теңдікті интеграл таңбасы астында параметр бойынша
шекке көшу формуласы деп атайды.
Енді деп ұйғарайық, сонда мынадай салдар орын
алады:
370
 Салдар. Егер а-ның тұрақты мəндері үшін функция , ,х
бойынша , аралығында үздіксіз болса жəне -ның өсуімен
байланысты біркелкі өсе отырып үздіксіз шектік функцияға
ұмтылса, онда (2) теңдік орындалады.
2-теорема. Егер , екі айнымалының функциясы ретінде
төртбұрыш , ; , облысында үздіксіз болса, онда (1)
интеграл , аралығында параметр -ның үздіксіз функциясы
болады.
Функция , , облысында бірқалыпты үздіксіз
болғандықтан, берілген 0 саны бойынша 0 саны табылып
мына теңсіздіктердің
| | , | |
орындалуынан келесі теңсіздік
| , , |
орындалады.
Егер былай ұйғарсақ: , , ; онда
қандай болмасын х мына теңсіздіктің | | орындалуынан
төмендегі теңсіздік орындалады:
| , , | .
Ал бұл шарттар мына теңдікпен
lim , ,
эквивалент болады.
Сөйтіп, а мына кез келген -ге ұмтылғанда, функция ,
мына , функциясына х жөнінде бірқалыпты ұмтылатын
болды. Олай болса, І-теорема бойынша

lim , ,

немесе бəрібір
lim .
Осымен, біз теореманы дəлелденді деп есептейміз.

371
 §2. Интегралды параметр бойынша
дифференциалдау жəне интегралдау1

1. Интеграл таңбасы астындағы , функцияның ,

аралығында шекті , туындысы бар жəне мен -ні
тұрақты -ға тəуелді емес деп ұйғарайық.
Параметр -ға еркімізше ∆ өсімшені берейік. Сонда

∆ , ∆ , . 5

, функцияның параметр бойынша шекті туындысы

болғандықтан, келесі теңдік орындалу керек:
, ∆ , ∆ , , 6
мұнда , ∆ мен бірге нольге ұмтылатын шама, яғни ол шексіз аз
шама.
Сонымен, (6) теңдікті еске ала отырып, (5) теңдіктен
төмендегіні табамыз:
∆
, 7
∆
-ның абсолют шамаларының ең жоғарғы шегін белгілесек, онда

кез келген оң құнарсыз аз сан болғандықтан,

lim 0
∆

∆ -ны нольге ұмтылтып, (7) теңдіктің екі жағынан шек алып,

төменгі теңдіктерді табамыз:
∆
lim ,
∆ ∆
немесе

, . 8

1
2 жəне 3-параграфтарды XVIII тараудан кейін өтуге болады.
372
 (8) теңдікті интеграл таңбасы астында параметр бойынша
дифференциалдау формуласы деп атайды.
Енді мен -ні параметрге тəуелді, яғни -ның функциясы
болсын деп ұйғарайық. Бұрынғыдай еркімізше -ға ∆ өсімшені
береміз, сонда

∆ , ∆ ,

, ∆ , ∆ .

Осы теңдіктің оң жағындағы кейінгі екі интегралға

анықталған интегралдың орта мəні жөніндегі теореманы
қолданып, онан кейін теңдіктің екі жағын ∆ -ға бөліп,
төмендегіні табамыз:
∆ , ∆ ,
∆ ∆
∆ ∆
∆ , ∆ ∆ , ∆ .
∆ ∆
Енді ∆ -ны нольге ұмтылтып осы теңдіктің екі жағынан шек
алатын болсақ, онда

, , , . 9

Интеграл таңбасы астында параметр бойынша

дифференциалдаудың жалпы формуласы – осы (9) теңдік.
(8) жəне (9) формулалардың көмегімен көптеген анықталған
интегралдардың мəнін табуға болады. Кейбір анықталған
интегралдарды есептеп шығару үшін (8) немесе (9) формулаларды
қалай қолдану керек, соны көрсету үшін бір мысал келтірейік.
1-мысал.
1
.
1
Бұл интегралдың жоғарғы шегі параметр -ға тəуелді.
Сондықтан (9) формуланы қолданамыз:

373
 1
.
1 1 1
Интеграл астында тұрған бөлшекті жеке алып, жай бөлшектер
қосындысына жіктеп жазайық:
1
.
1 1 1 1 1 1
Бұдан соң
1 g
.
1 1 2 1 1
Сонымен,
1 g 1
2 1 1 1
1 g
.
2 1 1
Бұл арадан
1 1 g
,
2 1 1
мұнда С – кез келген тұрақты сан.
Кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған екінші интегралды жеке
алып, бөлімшелеп интегралдайық:
g 1
g 1
1 2
1 1 1
g · 1 .
2 2 1
Осы интегралдың мəнін қайтадан орнына апарып қойып,
төменгі теңдікті табамыз:
1
g · 1 .
2
Енді тұрақты С-ні табайық, ол үшін бастапқы берілген
интегралдағы -ның орнына нольді қоямыз, сонда
0 0.
Сонда С тұрған кейінгі теңдіктегі -ның орнына нольді қойып
табамыз: C=0.
Сөйтіп, іздеп отырған интеграл
1 1
g · 1 .
1 2

374
 2. , функциясын, , аралығында х бойынша
интегралдап табамыз:

, ,

бұл туралы біз жоғарыда айттық. Енді осы функцияны с,

аралығында бойынша интегралдасақ онда:

, . 10

Егер , функцияны ең алдымен с, аралығында

бойынша интегралдайтын болсақ, онда бұл интегралдаудың
нəтижесі х-тің , аралығында функциясы болып табылады:

, .

Енді осы функцияны , аралығында х бойынша

интегралдап мынаны табамыз:

, . 11

Теорема. Егер функция , тік төртбұрыш , , ,

облысында , бойынша үздіксіз болса, онда
,
яғни

, , . 12

Бұл теореманы дəлелдеу үшін -нің орнына айнымалы t-ні

алайық (айныманы , а мен -нің арасында үздіксіз өзгереді);
сонда (12) теңдік мына түрге көшеді:

, , . 13

Кейінгі теңдіктің екі жағы да айнымалы -нің функциялары,

болғанда, бұл функциялар нольге айналып кетеді. Енді осы
функциялардың бойынша алынған туындылары бір-біріне тең
екендігіне көз жеткізсек, теорема дəлеленеді. Ал

375
 , , Ф , , ,

олай болса, (13) теңдік мына түрде жазылады:

Ф , . 14

(14) теңдіктің екі жағын бойынша дифференциалдап, мына

формуланы табамыз:
Ф
.

Ф
Екінші жағынан , . Сонымен,

.
Бұл арадан мынау шығады: = c, мұнда -ге тəуелді емес.
Егер , онда 0 жəне 0, олай болса, c 0. Демек,
. Міне, осыны дəлелдеу керек еді.
(12) теңдікті анықталған интегралды параметр бойынша
интегралдау формуласы деп атайды.
3. Параметр -ның орнына -ті
алайық та, мына үш түзумен
, ,
қоршалған облысты қарайық. Бұл обыс
тең бүйірлі үшбұрышты кескіндейді (78-
чертеж).
Бұрынғы тік төртбұрыш облыстың
орнына осы үшбұрышты қарап, мына
формуланы табамыз:

, , . 15

Бұл формуланы Дирихле формуласы деп атайды.

2-мысал. 0,1; 0,1 квадраттың барлық нүктелерінде
анықталған мына функцияға
, ,
(13) формуланы қолданайық. Сонда

376
 . 16

(16) теңдіктің сол жағындағы ішкі интегралды жеке алып

интегралдайық:
1
1
.
1
0
Сыртқы интегралдың нəтижесі мынадай болады:

.
1 4
Енді (16) теңдіктің оң жағын да дəл осындай етіп шығарсақ,
онда оның мəні болады. Осылай екі түрлі болып шығудың
себебі – функция , мына 0, 0 нүктеде үзілісті
болуы.

§ 3. Бірқалыпты жинақты интегралдар1

Айнымалы х-тің бір белгілі а санынан үлкен барлық

мəндері үшін функция , үздіксіз болсын. Мына анықталған
интегралды

қарайық.
Егер шексіздікке ұмтылғанда қандай болса да осы
интеграл бір тиянақты шекке ұмтылса, ол шек:

, , 17

-ның функциясы болып табылады. Əрине, бұл функциның

бойынша үздіксіз болуы міндетті емес.
Егер алдын ала берілген əрбір оң құнарсыз аз санына аса
үлкен N саны сəйкес келіп, мына теңсіздіктің
орындалуынан мына теңсіздік

1
Бұл мəселе интегралдар теориясынан кейін жүретін, қатарлар теориясы делініп
аталатын бөлімнің кейбір мəселелерімен тығыз байланысты.

377
 , 18

орындалса, онда (17) интегралды бірқалыпты жинақты интеграл

деп атайды.
Бұл анықтамада , аралығындағы -ның барлық
мəндеріне бірдей сан. Егер берілген анықтаманың негізінде біз
мына функцияны

, ,

(мұнда п – оң бүтін сан) қарайтын болсақ, бұл функция п

шексіздікке ұмтылғанда өзінің шегіне ұмтылады; олай
болса, – үздіксіз функция.
Сонымен, егер х-тің мына теңсіздікті
қанағаттандыратын барлық мəндері үшін, -ның ,
аралығындағы барлық мəндері үшін функция , үздіксіз
болса жəне (17) интеграл бірқалыпты жинақты болса, онда осы
интегралмен анықталатын функция , аралығында
үздіксіз болатын болды.
1-теорема. Егер осы айтылған шарттар орындалса, онда
параметр бойынша интегралдау формуласы былай орындалады:

, , 19

Айталық, , санынан артық сан болсын, онда (12) формула

бойынша

, , . 20

Егер шексіздікке ұмтылса, онда (20) теңдіктің сол жағы

мына санға ұмтылады:

, ,

ал оның оң жағы мына шекке ұмтылады:

, .

378
 2-теорема. Егер функция , жəне оның параметр
бойынша алынған туындысы , үздіксіз болса, (17)
интеграл жинақты, ал мына интеграл

21

, аралығында бірқалыпты жинақты болса, онда параметр

бойнша дифференциалдау формуласы орындалады:
,
.

Теореманың шарты бойынша (21) интеграл бірқалыпты

жинақты, сондықтан мына функция
,

өзінің шегіне бірқалыпты ұмтылады. Теореманың тағы бір

шарты бойынша үздіксіз, олай болса, п қандай болса да, мына
теңдік орындалады:
.
Сондықтан функция – мына функциясының
туындысы.
Енді нүктесінде функция , шексіздікке айналатын
болсын. Егер кез келген оң саны бойынша -ға тəуелсіз оң
саны табылып, осы санынан кіші h санының барлық мəндері
үшін төмендегі теңсіздік

орындалса, онда мына интегралды

, 22

, аралығында бірқалыпты жинақты деп атайды. Егер мұның

нəтижесінде шыққан интеграл бірқалыпты жинақты болса, (22)
интегралға (8) формуланы қолдануға болады.
Осы қаралған жағдайларға бір-екі мысал келтірейік.

379
 ∞

1-мысал. , . .

Бұл интегралдағы -ны тұрақты деп қарап, -ны параметр

үшін алайық. Функция мына нүктесінде үздіксіз жəне
бұл нүктедегі оның мəні -ға тең. Егер х-тің оң мəндері мына
1 теңсіздікті қанағаттандырса, онда 1, олай болса,
sin
· .
Мына интеграл
∞
1 1

1
жинақты, сондықтан зерттелініп отырған интеграл ,
бойынша бірқалыпты жинақты. Енді осы интегралды бойынша
дифференциалдасақ, онда

Мұнда | cos | . Демек, кейінгі интеграл

бірқалыпты жинақты болады. Олай болса, бастапқы берілген
интегралды параметр бойынша интеграл таңбасы астында
дифференциалдауға болады:
.
Интералдап, мына теңдікті табамыз:
, ,
С – кез келген тұрақты, оны табу үшін бастапқы интегралдағы
-ның орнына нольді қоямыз, сонда ,0 0. Енді кейінгі
теңдіктегі -ның орнына нольді қойсақ, онда С 0. Сонымен,

. .

Егер 1, 0 болса, онда

sin
.
2

380
 2-мысал. .
√
Бұл интегралдағы функция жəне оның туындысы
мына 0, аралығында үздіксіз. Параметр осы аралықта
үздіксіз өзгереді. Бүкіл интегралдық функция ,
√
нүктесінде шексіздікке айналады. Қарастырып отырған
интегралға бірден параметр бойынша интеграл таңбасы астында
дифференциалдау формуласын қолдануға болмайды. Əуелі бұл
интегралға мынадай ауыстыру жүргізейік, сонда
√
. 23
√1
Бұл арадан
√
√
. 24
√1
(24) интеграл бірқалыпты жинақты, өйткені ол мынау
интегралмен

,
√1
салыстырмалы, мұнда М – тұрақты. Қайтадан бастапқы айнымалы
х-ке көшіп табамыз:
2
.
2 √
Сөйтіп, бастапқы берілген интегралды параметр бойынша
интеграл таңбасы астында дифференциалдау заңды.
∞
g
3-мысал. .
1
Мұнда -ны тұрақты деп қарап, -ны параметр үшін аламыз,
сонда
g
.
1
Енді параметр бойынша дифференциалдау формуласын
қолданып, мына теңдікті табамыз:
381
 .
1 1
Интеграл таңбасы астындағы функцияны жай бөлшектердің
қосындысына жіктеп жазамыз:
1
1 1 1 1
немесе
1 1 1 .
Белгісіз коэффициенттер А, В, C, D-лерді табу үшін,
алдымыздағы теңбе-теңдіктегі х-тің орнына əуелі онан кейін
қоямыз. Сонда
0; ; 0; .
Ал

1 1
 
 d    
 arctg  x  2 arctg  x   2  2 .
2 
 
2 2
0
 2 0
2    2
  
Енді бойынша интегралдаймыз, сонда

4
немесе
.
2
Енді мұндағы тұрақты -ны анықтау үшін бастапқы берілген
интегралдағы -ның орнына нольді қоямыз, сонда 0.
Кейінгі теңдіктегі -ның орнына нольді қойып мыналарды
табамыз:
0 немесе .
2 2
Сонымен,
g
1 .
1 2

382
 § 4. Эйлер интегралдары

1. Мына түрдегі интегралды қарайық:

, · 1 , 25

мұнда , 0.
Бұл интегралды бірінші текті Эйлер интегралы деп атайды.
Осы Эйлер интегралы екі айнымалы жəне параметрлерінің
функциясын сипаттайды, сондықтан бұл интегралды Бета-
функция деп те атайды.
Біз мен -дің барлық оң мəндері үшін (25) интегралдың
жинақтылығын1 көрсеттік (ІІІ тарау, § 4, І-мысал).
Енді осы интегралдың қасиеттерін талдайық. Интегралдағы
айнымалы х-ті былай ауыстырсақ: 1 , онда
, , ,
былайша айтқанда, бета-функция жəне бойынша
симметриялы.
(25) интегралдағы айнымалы х-ті енді былай ауыстырайық:
, сонда

, .
1
Бұл теңдіктің оң жағындағы интегралды екі жарып жазайық
та

,
1
екінші интегралдағы -ні былай ауыстырайық . Сонда, ол
екінші интеграл мынадай болады:

.
1 1
Сонымен, түптеп келгенде

1
Егер , параметрлердің біреуі нольден кем болса, онда бұл интеграл
жинақсыз болады.
383
 , .
1
(25) интегралды бөлімшелеп интегралдап, төмендегіні
табамыз:

, 1

1
1 1
· 1
0
1
1 1

1 1
1 1

1 1
, 1 , .
Бұл арадан
1
, , 1 1 26
1
Дəл осы сияқты
1
, 1, 1 . 27
1
Айталық, натурал п санына тең болсын, онда
1 2 1
, · . . . ,1 ,
1 2 1
ал
1
,1 .

Cондықтан
1 !
, , . 28
1 2 . . . 1
Егер р натурал т санына тең болса, онда бұл арадан
1 ! 1 !
,
1 !
2. Енді келесі меншіксіз интегралды
384
 Г 29

қарастырайық.
Бұл интегралды екінші текті Эйлер интегралы деп атайды.
Барлық 0 үшін (29) интеграл жинақты. Оны мынадан
байқауға болады: айталық, бірден артық 1 сан болсын,
онда
lim 0

Егер 0 болса, онда (29) интеграл жинақсыз болады.

Сонымен, барлық 0 үшін (29) интеграл айнымалы
параметр р-нің бір тиянақты функциясын анықтайды. Міне, осы
функцияны «Гамма-функция» деп атайды.
Бұл екі – бета, гамма – функциялардың математикалық
анализдің түрлі салаларындағы атқаратын рольдері орасан зор.
Енді бета-функция мен гамма-функцияның арасындағы
байланысты жəне гамма-функцияның кейбір қасиеттерін қарайық.
(29) интегралдағы айнымалы х-ті былай ауыстырайық:
1 1 1
сонда Г , ал lim 1

олай болса,

Г 1 .

Енді кейінгі интегралдағы -ті былай ауыстырайық: ,

онда

Г lim 1 .

(28) теңдікті еске, алып, мына формуланы табамыз:

1 !
Г lim · . 30
1 2 . . . 1
Бұл формуланы Эйлер-Гаусс формуласы деп атайды.
Енді (29) интегралдағы айнымалы х-ті былай ауыстырайық:
, сонда

385
 Г
.

Бұл арада р-нің орнына p+q-ді, ал t-нің орнына 1+t-ні қояйық,

сонда
Г
.
1
Осы теңдіктің екі жағын -ге көбейтіп, сонан кейін 0-ден
∞-ке дейін бойынша интегралдап табамыз:

Г ·
1
Бета-функцияның екінші түрдегі анықтауын еске алып,
кейінгі теңдікті былай жазуға болады:

Г · ,

Г
· · Г · Г ·Г

Бұл арадан
Г ·Г
, . 31
Г
(29) теңдіктен шығады:
 
x x
Г(1 )   e dx  e 1
0 0

Г 1 ,

бөлімшелеп интегралдап табамыз:

 
Г ( p  1 )  e  x x p  p  e  x x p  1dx
0
0

немесе
Г 1 Г . 32
Осы формуланың негізінде
Г 1 Г 1 ,
Г 1 2 Г 2 ,

386
 . . . . . . . . . . . . . .
Г 1 Г 1 .
Сонымен,
Г 1 1 2 . . . 2·1·Г 1 .
Егер р натурал санға тең болса, яғни онда
Г 1 !
(32) формуладан шығады:
Г 1 2 . . . 1 Г . 33
Мысал келтірейік.
Мысал. Мына интегралда

0 былай ауыстыру жасаймыз:

1 .

Енді оң жақта тұрған интегралға тағы да ауыстыру жүргіземіз:

, сонда

1 1
1 , .
2 2 2 2
(31) формула бойынша

1 Г Г
· .
2 Г

Жаттығулар

Келесі интегралдарды есептеп шығарыңдар:

1. , Жауабы: 1 .
√1 2

2. . Жауабы: 1 .
2

387
 1
3. ;| | 1. Жауабы: arcsin .
√1

1 cos cos
4. . Жауабы:
cos 8 2
∞
1
5. . Жауабы: 1 .
8
∞

6. . Жауабы: 1
1 2

sin
7. · .
sin sin
Шешуі. Бұл интегралдың мəнін табу үшін біз алдымен мына
интегралды

қараймыз:
1 sin
2 sin sin
функция , мына 0, ; 0,1 тік төртбұрышта үздіксіз,
олай болса, бұл функцияға параметр бойынша интегралдау формуласын
қолдануға əбден болады.

Бұл арадан

sin
· 2 .
sin sin
Ал

.
2 √
Ендеше

388
 sin
· .
sin sin √
∞
1 1
8. .

Жауабы: 2 .
∞
sin · sin
9. .

0, мен кез келген тұрақты шамалар.

Жауабы:
.
2 2 4
1
10. Мына интегралдың , 0

гамма-функцияға тең екенін дəлелдеу керек.

11. Теориялық физиканың кейбір мəселелерінде кездесетін төмендегі
екі интегралды есептеп шығарыңдар:
∞ ∞

; ,

0, бүтін сан.
Нұсқау: бұл интегралдарды есептеп шығару үшін келесі екі интегралды
∞ ∞
1 1
;
2 2
пайдалану керек.
12. Мына интегралдың

гамма-функция арқылы өрнектеу керек.

13. Мына интегралды
∞

1-ден ∞-ке дейін интеграл таңбасы астында параметр бойынша

интегралдауға бола ма?

389
 XII ТАРАУ
ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУДІҢ ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ
ЖƏНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРГЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ

§ 1. Ауданның анықтамасы

Көпбұрышты облыс немесе тек қана көпбұрыш деп бір немесе

бірнеше тұйық сынық сызықтармен қоршалған жазық фигураны
айтамыз. Мұндай фигура үшін аудан ұғымы мектепте оқылған
геометрия курсынан əрқайсымызға белгілі. Сондықтан осы
ұғымды негізге аламыз.
Жазықтықта жатқан бір үздіксіз тұйық сызықты1 қарайық. Бұл
тұйық сызықты (С) деп белгілейік.
Осы айтылған бейнелі тұйық қисық бүкіл жазықтықты екі –
ішкі жəне сыртқы – облысқа бөлетінін француздың атақты
математигі К. Жордан көрсетті.
Қисық сызық (С)-ні облыстың жиегі немесе контуры деп
атайды.
Тұйық (С) қисық сызықпен қоршалған облысты, яғни
фигураны D арқылы белгілейік.
D облысының ішінде жатқан түрлі-түрлі көпбұрыштарды
қарайық, бұл көпбұрыштардың жиынын { арқылы, ал олардың
аудандарының шамаларын р деп белгілейік. Мұнымен бірге D
облысын өздерінің ішінде тұтып тұратын түрлі-түрлі
көпбұрыштар жиынын В арқылы, ал олардың аудандарының
шамаларын Р деп белгілейік. Сонда, көпбұрыштар қандай болса
да, əрқашан , бұл теңсіздіктен біз мынадай қорытындыға
келеміз: егер р сандарынан тұратын жиынды р , ал Р сандарынан
тұратын жиынды Р деп белгілесек, онда жиын р жоғары
жағынан Р жиынның кез келген элементімен шектелген.
Сондықтан р жиынының дəл жоғарғы шекаралығы болады, оны
u деп белгілейік. Сонда .
Жиын Р төменгі жағынан р жиынының кез келген
элементімен шектелген, сондықтан Р жиынының дəл төменгі
шекаралығы болады. Оны деп белгілейік. Мұнда . Ал u

1
Үздіксіз қисық деп координаталары (х жəне у), параметр t-нің үздіксіз жəне
функциялары арқылы өрнектелетін жазықтық нүктелерінің жиынын айтамыз.
Мұнда жəне былай: -нің түрлі екі мəніне қисықтың түрлі екі нүктесі сəйкес келуі
керек.

390
мен -нің арасындағы қатыс былай болуы керек: . санын D
облысының ішкі, санын оның сыртқы ауданы деп атауға
болады.
Егер осы екі дəл шекаралық sup мен бір-
бірімен тең болса, онда D облысын квадратталынатын фигура
деп атайды, ал санын осы фигураның ауданы үшін
алады.
Облыс D квадратталынатын фигура болу үшін кез келген оң
санына сəйкес, облыс D-ні өздерінің ішінде тұтып тұратын
көпбұрыш В жəне облыстың ішінде жататын көпбұрыш А
табылып, осы көпбұрыштардың аудандарының айырмасы Р–р
берілген санынан кіші болуы қажетті жəне жеткілікті.
Егер облыс D – квадратталынатын фигура болса, онда
, ал . Бұл арадан . Сонымен, біз
қажеттілігін дəлелдедік.
Жеткіліктілігін мына теңсіздіктерден

шығаруға болады.
(С) – облыс D-нің контуры болсын. Егер облыс D
квадратталынатын болса, онда контур (С), көпбұрыштың
ішінде жатады, ал бұл көпбұрыштың ауданы мына теңсіздікті
қанағаттандырады, өйткені көпбұрыш , мен
көпбұрыштарының контурларының арасында жатады.
Контур (С), ауданы кез келген оң құнарсыз аз санынан кіші
көпбұрыш -нің ішінде жатады деп ұйғарайық. Егер -дің
ауданы R деп белгілесек, онда . Ал екінші жағынан
.
Егер берілген қисығын қоршап тұрған көп бұрыштың ауданы
мейлінше (құнарсыз) аз болса, онда сызығының ауданы ноль
болады дейміз. Осы анықтамадан кейін, облыстың квадратталыну
шартын екінші түрде былай тұжырымдауға болады.
Облыс D квадратталынатын фигура болу үшін оның контуры
(С)-нің ауданы ноль болуы қажетті жəне жеткілікті шарт.
Ашық , немесе ,
теңдеумен берілген əрбір үздіксіз қисықтың ауданы ноль болады.
0 алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Онда
осы бойынша 0 санын тауып алып, , аралығын, əрбір
бөлшек сегменттің ұзындығы санынан кіші болатындай етіп п

391
бөлшек сегменттерге бөлеміз. Функция , ,
аралығында үздіксіз болғандықтан, оның əрбір бөлшек
сегменттегі тербелісі болады, мұнда
, .
, ,
Олай болса, бүкіл қисық мына , ; ,
0,1,2,. . . , 1 тік төртбұрыштардан тұратын фигурамен
айнала қоршалынады жəне

∆ · .

Сонымен, теңдеумен кескінделген үздіксіз

қисықтың ауданы нольге болатын болды.
Енді параметрлік теңдеулермен берілген қисықты қарайық:
,
1
Егер жəне функцияларының бүкіл ,
аралығында үздіксіз жəне туындылары болса, бұл
параметрлік теңдеулермен берілген сызықты біртегіс қисық деп
атайды. Осы тұжырымдалған сөйлемді геометрия тілімен былай
айтуға болады: əрбір нүктесінде бағытын үздіксіз өзгертіп
отыратын жанамасы бар қисықты біртегіс қисық деп атайды.
Егер біртегіс қисық тұйық болса, онда
, болады.
Біртегіс қисықтың ауданы да ноль болады.

§ 2. Жазық фигуралардың ауданын интеграл арқылы

өрнектеу

1. Жоғарғы жағынан
теңдеумен берілген үздіксіз қисық-
пен, төменгі жағынан Х осімен, ал
бүйір жақтарынан жəне
түзулермен қоршалған жазық
фигуаның ауданын қалай табуды
біз білеміз (VIII тарау, §1). Мұндай
фигураның ауданы тең болады (79- 79-чертеж
чертеж):

392
 . 2

Егер фигура жоғарғы жағынан ,

қисықпен, төменгі жағынан , қисықпен
бүйір жақтарынан түзулермен қоршалған болса, мұндай
фигураның ауданы былай өрнектеледі:

. 3

Фигураны жоғарғы жағынан қоршап тұрған қисық

параметрлік теңдеулермен берілсін:
,
1
.
Мұнда біз , жəне функцияларын ,
аралығында үздіксіз, ал жəне , функцияларын ( , )
интервалында оң деп ұйғарамыз. Одан басқа ,
болуы қажет.
Айнымалы параметр -ден -ға дейін үздіксіз өзгергенде
абсцисса -дан -ге дейін өсуі керек.
Мұндай фигураның ауданы (2) формуламен анықталады деп
біз жоғарыда айттық. Айнымалы параметр -нің -дан -ға дейін
өсуімен бірге функция да а-дан -ға дейін үдейтін
болғандықтан, (2) интегралдағы айнымалы х-ті ауыстыруға əбден
болады. Сөйтіп, фигураның ауданы

болады.
Егер ( , ) интервалында функция оң болып, ал туынды
теріс болса жəне , , онда параметр -дан
-ға дейін өскенде, функция -ден -ға дейін кемиді,
Бұл жағдайда фигураның ауданы:
. 5

болады.
Сонымен,

393
 . 6

Егер параметр t мен абсцисса x бір бағытта өзгеретін болса,

онда интеграл таңбасы алдында плюс алынады, ал егер олардың
өзгеру бағыты бір-бірімен қарама-қарсы болса, онда интеграл
алдына минус таңбасы алынады.
2. Енді тұйық сызықпен қоршалған фигураның ауданын
қарайық. Егер фигураның контуры
(K) координаталар осьтеріне
параллель түзулермен екі-ақ нүктеде
(одан артық емес) қиылысатын
болса, онда мұндай фигураның
ауданын табу үшін қисыққа у осіне
параллель етіп АР жəне BQ
80-чертеж жанамаларды жүргіземіз. Сонда
фигураны қоршап тұрған контур (K)
екіге бөлінеді: біреуі АСВ, оның кез келген ординатасын деп,
екіншісі ADB, оның кез келген ординатасын арқылы белгілейік
(80-чертеж). Былай ұйғарайық:
, , .
Қарастырып отырған фигураның ауданы мына формуламен

өрнектелетінін 80-чертеждің өзінен-ақ көрініп тұр. Мұнда мен

қисықтың мына түрде
, 0 6
берілген теңдеуінен табуға болады. Ол үшін бұл теңдеуді у
бойынша шешу керек. Келесі екі теңдеу системасын
, 0 7
ə ,
0
ə
x бойынша біріктіріп шешіп мен -ні табамыз.
Көбінесе (6 ) теңдеуді у бойынша тікелей шешу мүмкін
болмай қалады. Сондықтан фигураны қоршап тұрған контурдың
теңдеуін (6 ) түрде қарау əрқашан ыңғайлы бола бермейді.

394
 Фигураны қоршап тұрған контур
(K), координаталар осьтеріне парал-
лель түзулермен екіден артық
нүктелерде қиылысатын жағдайды
қарайық (81-чертеж).
Контурдың теңдеуі параметрлік
түрде (1) теңдеулермен берілсін. 81-чертеж
, функциялар жөнінде
келесі ұйғаруларды жасаймыз:
1) жəне , , аралығында үздіксіз жəне осы
аралықта үздіксіз туындылары бар функциялар;
2) Параметр , -ден Т-ге дейін өзгергенде нүкте ,
контурды бір ғана рет оң бағытта əліптейді, яғни контурмен
қоршалынған облыс D қозғалыс бағытына қарағанда сол жақта
қалып қойып отырады;
3) туындылар жəне бірнеше рет қана нольге
айналады.
Кейінгі ұйғаруды мына мағынада түсінуге болады: параметр
-нің тек мына екі жəне Т мəндерінен басқа əр түрлі мəндеріне
контур (K)-ның əр түрлі нүктелері сəйкес келеді жəне
.
.
Контурдың М нүктесі параметрдің жəне Т мəндеріне сəйкес
келсін. Контурды бірнеше , , , , доға-
ларға бөлейік. Осы доғалардың бойында функция біркелкі
өзгеретін болсын. , , , нүктелерге сəйкес келетін
параметр -нің мəндері , , , мына тəртіппен

орналассын.
Жоғарыда келтірілген (6) формулаға сүйене отырып
мыналарды табамыз:

аудан ,

аудан ,

395
 аудан ,

аудан ,

аудан .

Егер осы теңдіктерді қоссақ, сонда іздеп отырған аудан

шығады:

. 8

Егер фигура толығымен немесе жартылай Х осінің төменгі

жағында жататын болса, онда координаталардың бас нүктесін
көшіріп, облысты Х осінің жоғарғы жағында жататындай
жағдайға келтіреміз.
х пен у-тің ролін ауыстырып, фигураның ауданын былай
өрнектеуге де болады:

. 9

(8) жəне (9) формулаларды бір-бірімен қосып, төмендегі

формулаларды табамыз:
1
. 10
2
немесе
1
. 10
2
Мысал келтірейік.
1-мысал. Астроиданың ауданын табу керек.
Астроида деп төмендегі параметрлік теңдеулермен

берілген қисықты айтады (82-чертеж). (5) формуланы қолданып

табамыз:
396
 4 ·3 · sin

12

12 12

3·1 5·3·1 3
· · 12 .
4·2 2 6·4·2 2 8
2-мысал. Декарт жапырағы тұйық бөлігінің ауданын табу
керек. Декарт жапырағы деп мына
3 11
теңдеумен берілген қисықпен
қоршалған фигураны айтады (83-
чертеж). Бұл ауданды табу үшін (11)
теңдеуді параметрлік түрге көшіру
керек. Параметр t үшін
бұрышының тангенсін аламыз, яғни
g мұнда бұрышы 0-ден -ге
83-чертеж дейін өзгереді, олай болса, параметр t
0-ден ∞-ке дейін өзгереді. Мұнда
g , бұл арадан
.
y-тің осы мəнін (11) теңдеуге апарып қойып табамыз:
3 ,
бұл арадан
3 3
; .
1 1
Енді (10) немесе (101) формуланы қолданамыз:
1 2 2
3 ; 3 · .
1 1
9 2 1 2
2 1

397
 
9a2 t 2 dt
3a 2  1   3 2

2 0 1  t 3 2





2  1  t3  0

2
a .

3. Сектор деп бір үздіксіз АВ

қисықтың доғасымен, екі ОА жəне ОВ
радиус-векторлармен қоршалған фигу-
раны айтады (84-чертеж). Қисық АВ
поляр координаталарда мына

теңдеумен берілсін.
жəне , ОА мен ОВ радиус-
векторлардың поляр осьпен жасайтын
84-чертеж
бұрыштары болсын.
, аралығында берілген оң жəне үздіксіз функция.
мен -ның арасындағы мына мəндерді алып:
· · · · · · ,
осы бұрыштарға сəйкес радиус-векторларды жүргізсек, онда
сектор ОАВ п бөлшек секторларға бөлінеді. Осы секторлардың
ішінен біреуін, мəселен секторын алайық. Центрлік
∆ бұрышын өзгертпей қисықтың А доғасын,
радиусы мына санға тең шеңбердің доғасымен
ауыстырайық. Сонда сектордың орнына біз дөңгелек
секторы -ді аламыз. Дөңгелек сектордың ауданы тең
болады:
1
∆ .
2
Осындай дөңгелек секторлардың саны n–1 жəне олардың
аудандарының қосындысы болады:
1
∆ . 12
2
(12) қосынды ОАВ сектордың ауданының жуық мəнін береді,
оның дəл мəнін табу үшін барлық ∆ -лерді нольге ұмтылтып,
қосындыдан шек аламыз. Бұл қосынды интегралдық қосынды
жəне оның шегі бар, өйткені үздіксіз функция.
Сонымен, сектордың ауданы мынадай болады:
1 1
. 13
2 2

398
 Мысал. Мынадай теңдеумен
2 1 0, 0
берілген эллипстің ауданын табу керек.
Поляр координаталарды енгізіп, яғни мына қатыстарды:
cos
sin
пайдаланып, эллипстің берілген теңдеуін мына түрге келтіреміз:
1
.
2 cos sin
Енді (13) формуланы қолданып табамыз:

1
4·
2 2 sin cos

2 .
2 √

§ 3. Доғаның ұзындығы

1. Қисықтың доғасының ұзындығы деп нені айтады,

алдымен соған түсінік берейік.
АВ – жазықтықта жатқан бір қисық
сызық болсын. Оның ұзындығының
анықтамасын беру мақсатымен АВ
доғасын п бөлікке бөлеміз, ,
, ,. . . , , бөлу нүкте-
лері болсын. Осы бөлу нүктелері
арқылы , , ,. . . , ,
85-чертеж
кесінділерін жүргізіп, қисыққа іштей
сызылған сынық сызық шығарамыз (85-чертеж). Жаңағы
жүргізілген кесінділерді сынық сызықтың звенолары деп атайды.
Егер осы звенолардың саны шексіздікке ұмтылып, əрбір
звеноның ұзындығы нольге ұмтылғанда сынық сызықтың
ұзындығы бір тиянақты шекке ұмтылса, ол шекті АВ доғасының
ұзындығы деп атайды.
Осы айтылған шек əрбір қисық үшін бола бермейді, олай
болса əрбір қисықтың ұзындығы бола бермейді.

399
 Егер қисықтың ұзындығы болса, онда қисықты түзетілетін
қисық деп тайды.
Қисық АВ, ХОУ жазықтығында теңдеумен берілсін.
Мұнда , аралығында анықталған үздіксіз жəне үздіксіз
бар функция.
Бөлу нүктелерінің абсциссалары мына сандар
, , , ,…, , болсын. Бұл сандардың орналасу тəртібі
былай:
··· .
Сынық сызықтың бір i номерлі звеносының ұзындығы болады:
.
Бұл сынық сызықтың өзінің ұзындығы барлық звенолардың
ұзындықтарының қосындысына тең:

Квадрат жақшаның ішінде тұрған айырмаға шекті өсімше

жөніндегі Лагранж теоремасын қолданайық:
,
.
Енді

1 · . 13

(13) қосынды – интегралдық қосынды.

Анықтама бойынша қисықтың доғасының ұзындығы S, (13)
қосындының шегіне тең, яғни

lim 1 · ,
max 1 0
немесе

1 1 . 14

Егер қисықтың теңдеуі мына түрде берілсе:

g y , c y d,
мұнда c мен d – A мен B-нің ординаталары. g y ,
аралығында берілген, осы аралықта үздіксіз жəне y бойынша

400
үздіксіз туындысы g y бар функция. Мұндай қисықтың
доғасының ұзындығы былай өрнектеледі:

1 g y 1 .

1-мысал. Мынадай теңдеумен 2 берілген парабола

доғасының ұзындығын мына шекаралықта: 0 есептеп
шығару керек
Берілген теңдеуден
; .
2
(14) формула бойынша
1
1

1
2 2 0
1
ln .
2 2 2
2. АВ қисығының бір нүктесі, мəселен ,
қозғалмайтын болсын да, ал екінші нүктесі , доғаның
бойымен үздіксіз қозғалатын болсын. Онда МА доғаның
ұзындығы х пен у-ке тəуелді айнымалы шама болып табылады. Ал
х пен у өзара мына немесе g теңдеу арқылы
байланысты болғандықтан, МА доғаның ұзындығы тек бір ғана х-
тің немесе у-тің ғана функциясы болады.
Сөйтіп, қисықтың теңдеуі қай түрде берілді: мына түрде ме
, жоқ мына түрде ме g , міне соған байланысты

1 , 15

немесе

1 . 16

(15) теңдікті х бойынша, ал (16) теңдікті у бойынша

дифференциалдан табамыз:

401
 1 ,

1 .

Бəрібір осы екі жағдайдың екеуінен де мына формула келіп

шығады:
. 17
шаманы доғаның дифференциалы деп атайды.
(17) формуланы доғаның дифференциалының формуласы
дейді.
3. Енді қарастырып отырған қисық параметрлік теңдеулермен
берілсін
,
. 1
Мұнда жəне , аралығында үздіксіз жəне осы
аралықта үздіксіз , туындылары бар функциялар деп
ұйғарамыз. Туындылар жəне бір уақыттың ішінде
нольге айналып кетпейді. Олай болса, бір кішкентай ,
аймақта не , не біркелкі болады.
(17) формуланы қолданып табамыз:
,
немесе
.
-дан -ға дейін интегралдап табамыз:

. 18

2-мысал. Төмендегі параметрлік теңдеулермен

sin ,
0 2
1 cos
берілген циклоиданың бір арқасының ұзындығын табу керек.
Бұл есепті шығару үшін (18) формуланы қолданамыз:
1 cos ; sin ;

2 1 cos 4 .
2

402
 2 2
t t
S  2 a  sin dt  4 a cos  8 a.
0
2 2
0
4. Енді қисықтың теңдеуі поляр координаталарда берілсін:
,
мұнда , аралығында үздіксз жəне осы аралықта
бойынша үздіксіз туындысы бар функция.
Қисық нүктелерінің декарттық координаталар мен поляр
координаталарының арасындағы мына қатынастарды
cos , sin
немесе
cos , sin ,
аналитикалық геометриядан білеміз.
Кейінгі екі теңдеуді қисықтың параметрлік теңдеулері деп
қараймыз. Мұнда параметр .
(18) формуланы пайдаланамыз:
cos sin ,

sin cos ,
бұл арадан

. 19

Бұл системада доғаның дифферен-

циалы
20
болады.
3-мысал. Төмендегі теңдеумен
1 cos
берілген кардиоиданың ұзындығын есептеп
86-чертеж шығару керек (86-чертеж).
Бұл есепті шығару үшін (19) формуланы қолданамыз.

2 1 cos 2 2 1 cos

403
 4 cos 8 sin 8 .
2 2
0

§ 4. Денелердің көлемін анықталған интеграл

арқылы өрнектеу

1. Дененің көлемін табу туралы есеп еселік интегралдардың

ғана көмегімен толық шешіледі. Қазір біз кейбір жағдайларды
ғана қараймыз.
Үш өлшемді кеңістікте,
тұйық бетпен қоршалған кез
келген формалы дене берілсін
(87-чертеж).
Дененің бір нүктесі арқы-
лы, Х осіне перпендикуляр етіп
жазықтық жүргізсек, онда
денеде көлденең қима пайда
болады. Осы көлденең қима-
квадратталынатын фигура 87-чертеж
болсын. Егер оның ауданын u
деп белгілейтін болсақ, онда бұл аудан айнымалы х-тің
функциясы болады: . жəне мəндерге сəйкес
келетін екі қиманың арасындағы дененің көлемін есептеп
шығарайық. Ол үшін Х осіндегі а-дан -ге дейінгі кесіндіні,
абсциссалары мына тəртіппен
. . .

орналасқан нүктелермен п бөлшек сегменттерге бөлейік. Сөйтейік

те, əрбір , бөлшек сегменттің бойында жатқан кез келген
нүктесін алайық. Абсциссалары осы сандарына тең дененің
нүктелері арқылы Х осіне перпендикуляр қималар жүргіземіз.
Сонда дене бірнеше қабаттарға бөлінеді.
Əрбір i-нші қабатты, табаны нүктесі арқылы өтетін қимаға
тең, биіктігі екі қиманың бір-бірінен арақашықтығына, яғни мына
айырмаға тең цилиндрмен ауыстырайық. Мұндай
цилиндрдің көлемі болады: . Ал дəл осындай
цилиндрлердің саны п. Сондықтан осы айтылған барлық
цилиндрлердің көлемі

404
 21

болады.
(21) теңдіктің оң жағында тұрған қосынды – интегралдық
қосынды, бұл қосынды дененің көлемінің жуық мəнін береді.
Оның дəл мəнін табу үшін барлық айырмаларды
нольге ұмтылтып, (21) қосындыдан шек аламыз. Сөйтіп, іздеп
отырған көлем

lim

болады, немесе

22

1-мысал. Цилиндрлік кесіндінің

көлемін табу керек (88-чертеж).
Дөңгелек цилиндрдің табаны-
мен бір белгілі бұрышын жасап,
диаметрі арқылы өтетін жазық-
тықпен кесілетін геометриялық
денені цилиндрлік кесінді деп
атайды.
АВ диаметрін Х осі үшін аламыз.
Цилиндрдің табаны дөңгелек,
88-чертеж радиусы а-ға тең, теңдеуі
болады.
Енді біз осы дененің көлденең қимасының ауданын табуымыз
керек. Бұл дененің көлденең қимасы тік бұрышты үшбұрыш MNP
болады. MNP тік бұрышты үшбұрыштың ауданы болады:
1 1
· g .
2 2
Ал , олай болса,
1
g .
2
Енді дөңгелектің теңдеуінен табамыз:
.

405
Сонымен,
1
g .
2
Цилиндрлік кесіндінің көлемін табу үшін (22) формуланы
қолданамыз, сонда
1 2 2
g g ,
2 3 3
мұнда цилиндрлік кесіндінің биіктігі QR.
2-мысал. Радиусы r, табанының
жазықтығы горизонтқа бұрышы-
мен көлбеген тік дөңгелек цилин-
дрлік стаканға су құйылған.
Стаканның ең төменгі нүктесі О-дан
судың ВАС бетіне дейінгі екі ара
АО=a жəне 0 2 . Стакандағы
судың көлемін табу керек (89-
чертеж).
Стаканның диаметрін Х осі үшін,
ал О нүктесін координаталардың бас
нүктесі үшін аламыз.
89-чертеж Х осіне перпендикуляр қима тік
төртбұрыш mnpq болады. Енді осы
қиманың ауданын Ок=x-тің функциясы етіп табуымыз керек.
· .
nк кесіндісі Lк мен кO кесінділерінің арасында орта пропорционал
болады, яғни

немесе
· 2 ,
бұл арадан
2 .
Ал g .
Ендеше
2 · 2 2 g .
Іздеп отырған көлем болады:

406
 2
2g 2 2 .

Бұл интегралды шығару үшін мынадай ауыстыру жасаймыз:

2
g ,

бұл арадан
2 ; 4 sin cos .
Ал
2 g 8 2

4 g 1 cos 2 2

4 g cos 2 2

2 g 2 2

2 2 · cos 2
sin 2 cos 2 2
2 g
2 3

2 g sin 2 cos 2 2 .
2 3
Ауыстырудан табамыз:
2r x
g
x
√2
cos 2 ; sin 2 .
Енді осыларды пайдаланып көлемді мына түрге келтіреміз:
√2
2 g · ·
2
2 √2 2
· g
3

407
 2 2 2
2 g ·
2 3

2
g

2 3 2
2 g
2 3

2
g c,

мұнда
g ·2 g 2 g · ·
2
g .
Егер дене мынадай теңдеулермен
, берілген екі
цилиндрлік бетпен1, ХОУ жəне XOZ
координаталар жазықтарымен жəне
екі шеткі ,
жазықтармен қоршалса (90-чертеж),
онда мұндай дененің көлемі былай
өрнектеледі:
90-чертеж
. 23

3-мысал. Жан-жағынан мына екі жəне

цилиндрлік беттермен қоршалған дененің көлемін табу керек.
Бірінші цилиндрдің жасаушысы OZ осіне, екіншісі – ОУ осіне
параллель, былайша айтқанда өзара перпендикуляр. YOZ
жазықтығына параллель қиманың формасы квадрат болады (91-
чертеж).
(23) формуланы қолданып 1 октанттағы дененің бөлігінің
көлемін табамыз:
1
Бұл цилиндрлік беттердің жасаушылары координаталық осьтердің екеуіне
(қайсысы теңдеудің өзінде жоқ, соған) параллель болуы керек.
408
 √ √ .
Барлық 8 октанттағы көлем .
Егер цилиндрлердің радиустары əр
түрлі болса, онда көлем элиппстік
интегралға келтіріледі.
91-чертеж
4-мысал. Мына екі бетке
3
1 жəне
2
ортақ көлемді табу керек.
Мұндағы бірінші бет – айналу эллипсоиды, екінші бет –
айналу параболоиды. Бұл екі бет бір-бірімен мына қисық сызық
3
1
2 2
бойынша қиылысады. Бұл жерден
, 2 .
2
Түбір 2 есептің шартына сай келмейді, өйткені мына
жазықтық 2 беттерді қимайды.
Сөйтіп беттерге ортақ көлем екі бөліктен тұрады: біреуі
параболоид пен мына жазықтықтың арасындағы көлем,
екіншісі осы жазықтықтың үстінде жатқан жəне айналу
эллипсоидымен қоршалған көлем.
√
Бірінші бөліктегі көлденең қима радиусы дөңгелек, олай
√
болса,
3
,
2
ал

3 3
.
2 16
Екінші бөліктегі көлденең қима да дөңгелек, мұның радиусы
тең: 1 , сондықтан

5
1 .
24

409
 Сонымен, іздеп отырған көлем болады:
.
2. Енді айналудың нəтижесінде пайда
болған дененің көлемін табу үшін (22)
формула қалай қолданылады, соны
көрсетейік.
Жоғарғы жағынан теңдеумен
берілген үздіксіз қисықпен, төменгі жағынан
Х осімен, бүйір жақтарынан жəне
92-чертеж түзулермен қоршалған фигура Х осін шыр
айналатын болсын (92-чертеж). Осы
айналудың нəтижесінен шыққан денені айналу денесі дейді.
Қисықты дененің жасаушысы дейміз. , аралығында
анықталған үздіксіз функция.
Айналу денесінің көлденең қимасы, радиусы -ке тең
дөңгелек, олай болса, бұл дөңгелектің ауданы тең: .
Енді бұл дененің көлемін табу қиын емес.

. 24

Егер қисық У осін айналса, онда

g . 25

Енді екі – АВ жəне CD –

қисықтардың арасындағы облыс ACDB,
X осін айналатын болсын. Бұл облыстың
айналу нəтижесінде шығатын денені тор
деп атаймыз. Бұл дене шығыршық, сақина
тəрізді болады (93-чертеж).
ХОУ жазықтығында қисық АВ
93-чертеж
теңдеумен, ал қисық CD
g теңдеумен , аралығында берілсін. жəне g
, аралығында үздіксіз.
Тордың көлемі (24) формуламен анықталатын екі көлемнің:

410
жəне

айырмасына тең, яғни

g . 26

Тұйық сызықпен қоршалған фигураның Х осін айналудың

нəтижесінен шыққан дененің көлемі де осы (26) формуламен
анықталады, мұнда қисықтың жоғарғы бөлігінің ординатасын,
ал төменгі бөлігінің ординатасын көрсетеді.
Енді осы қаралған жағдайларға бірнеше мысалдар келтірейік.
5-мысал. Циссоида деп аталатын мына қисықтың
0 2 Х осін айналудан пайда болған дененің көлемін
табу керек.
(24) формуланы пайдаланып табамыз:
8
2 4
2 2

4 8 2
3
0
4 8 2
3

8 2 1 4 .
2 3
6-мысал. Қисық поляр системада мынадай теңдеумен
берілген.
.
жəне поляр бұрыштардан анықталған радиус-векторлар мен
қисықтың осьті айналуынан пайда болған дененің көлемі
төмендегі формуламен
2
sin
3
өрнектелетінін дəлелдеу керек.

411
 Шарлық сектордың көлемі бетінің ауданы мен радиусының
үштен бірінің көбейтіндісіне тең, олай болса,
2 ·
,
3
ал
жəне sin ,
сондықтан
2 2
sin sin ,
3 3
бұл арадан
2
sin . 27
3
7-мысал. Дөңгелектің өзінің жазықтығында жатқан түзуді
айналуынан пайда болған тордың-валдың көлемі тордың өзін
жасаушы дөңгелектің ауданы мен осы дөңгелектің центрі
жасайтын шеңбердің ұзындығының көбейтіндісіне тең екендігін
дəлелдеу керек.
Жасаушы дөңгелектің теңдеуі

болады.
Есептің шартында көрсетілген түзуді Х осі үшін аламыз. (26)
формуланы қолданып табамыз:

дөңгелектің теңдеуінен
,
,
демек

Ал мына өрнек

412
айналушы дөңгелектің ауданын береді. Олай болса, есептеп
дəлелденді.
8-мысал. Жоғарғы жағынан , 1
циклоидамен, төменгі жағынан абсциссалар осінің бойында
жатқан түзумен қоршалған фигура, түзуді айналады. Осы
айналудың нəтижесінен пайда болған дененің көлемін табу керек.
Бұл есепті шешу үшін түзуді жаңа ордината үшін
аламыз да оны арқылы белгілейміз. Сонда жаңа
координаталарға көшу формулалары бойынша:
sin
1 cos .
Былай ұйғарайық: , ендеше
sin sin
1 cos .
Параметр қандай шекаралықта өзгереді, енді соны іздейік.
Айнымалы 2 -дан 0-ге дейін өзгергенде, параметр , 0-ден -
ге дейін өзгереді. Сонымен

sin sin

3 8
sin · sin .
2 3

§ 5. Қисықтың айналуынан пайда болған

беттің ауданын табу

ХОУ жазықтығында жатқан, теңдеумен берілген

қисық Х осін айналатын болсын. Мұнда , аралығында
анықталған жəне осы аралықта үздіксіз туындысы бар функция.
Бұл қисықтың айналуынан бет пайда болады. Мəселе осы беттің
ауданын есептеп шығаруда.
Алдымызға қойылған есепті шығару үшін біз , аралығын
абсциссалары мынадай тəртіппен орналасқан:
. . .
нүктелермен п бөлшек сегменттерге бөлеміз. Əрбір бөлу
нүктесінен қисыққа жеткенше түзу жүргізсек, онда қисық п
бөліккелікке бөлінеді. Бөлу нүктелерін бір-бірімен қосып,
қисыққа іштей сызылған сынық сызықты шығарамыз.
413
 Қисықпен бірге сынық сызық та X осін айналып екінші-бір
бетті жасайды.
Егер сынық сызық звеноларының санын
шексіздікке ұмтылып, олардың əрқайсысының
ұзындығын нольге ұмтылтқанда, сынық
сызықтың айналуынан пайда болған беттің
ауданы бір тиянақты шекке ұмтылады, міне
осы шекті біз қисықтың X – өсін айналуынан
туған беттің ауданы үшін аламыз1.
94-чертеж Сынық сызықтың əрбір звеносы конустың
бүйір бетін жасайды (94-чертеж), осы
звеноның ұзындығы liдеп алсақ, онда айтып отырған конустың
бүйір бетінің ауданы

2 2
2 2
болады.
Сынық сызықтың түгел өзімен жасалған беттің ауданыны
болады.

2 . 28
2
i-нші звено керіп тұрған доғаның ұзындығын деп белгілейік
те (28) қосындыны былай түрлендірейік:

2 2 .
2 2

(29) теңдіктің оң жағында тұрған екінші қосындыны жеке

алып қарайық:

2 .
2

функцияның [a,b] аралығындағы ең үлкен мəнін M

арқылы белгілесек, онда

1
Бұл сөйлем беттін ауданының дəл анықтамасы болып табылмайды.
414
 2
2

1
2 | | | |
2

2 2 ,

мұнда – қисықтың доғасының ұзындығы, ал – бүкіл сынық

сызықтың ұзындығы. Қисық доғасының анықтамасы бойынша
lim ,
∞
олай болса 2 , шексіздікке ұмтылғанда нольге ұм-
тылады. Сонымен, шексіздікке ұмтылғанда (29) теңдіктің оң жа-
ғында тұрған екінші қосынды нольге ұмтылатын болды. Сон-
дықтан

lim 2 lim
∞ ∞ 2

1 1
2 lim lim ,
∞ 2 ∞ 2

үздіксіз функция болғандықтан

1 1
lim lim ,
∞ 2 ∞ 2

онда іздеп отырған аудан Q тең болады:

2 х 2 у

немесе

2 у 1 у′ , 30

415
өйткені 1 у′ .
Егер қисық[c,d] аралығында теңдеумен беріліп У
өсін айналса, онда айналу бетінің ауданы төмендегі өрнекпен

2 Ψ у 1 Ψ′ 31

табылады.
Енді қисық ,у параметрлік теңдеулермен бе-
рілсін, мұнда жəне , аралығында анықталған жəне
осы аралықта үздіксіз туындылары бар функциялар. Осы
қисықтың Х осін айналуынан шыққан беттің ауданы болады:

2 φ φ′ Ψ′ 32

Егер қисық У өсін айналатын болса, онда айналу беттің

ауданы келесі

2 Ψ φ′ Ψ′ 33

формуламен анықталады.
Егер қисық поляр координаталарында теңдеумен
берілсе жəне – , аралығында үздіксіз жəне үздіксіз
′ ′ туындысы бар функция болса,
онда
ρ
2 ρ sinθ . 34
θ

1-мысал. 1 эллипстің ОХ жəне ОУ осьтерін айна-

луынан пайда болған беттердің (айналу эллипсоидтарының)
беттерінің айданын табу керек. Мұнда деп ұйғарамыз.
Егер эллипс өзінің үлкен өсін айналатын болса, онда
«созыңқы» айналу эллипсоиды шығады, ал егер ол өзінің кіші
осін айналатын болса, онда «қысыңқы» эллипсоид шығады.
Олардың беттерінің аудандары бірдей емес жəне мына келесі
формулалармен өрнектеледі.

416
 х 2 , 2 ,

мұнда
у
1 .

Эллипстің теңдеуінен табамыз:

у
у ; · .
√
Бұл арадан
√
√
, мұнда е – эксцентриститет.
Сонымен,
√
х 2 ·
√

4 4

4 1
2 2
2
2 .

2
2 .

Мынадай ауыстыру жасаймыз, сонда

2 4
1

4 3 1
1 1
2 2

417
 4 1
1 ln 1
2 2
1
2 ,
1
мұнда с жəне .
2-мысал. Мындай теңдеумен

берілген қисықтың (циклоиданың) Х осін айналуынан пайда

болған беттің ауданын есептеп шығару керек.
Қойылған есепті шығару үшін келесі формуланы

2 1 ′

қолданамыз.
Қисықтың берілген теңдеуінен табамыз:
, бұл арадан

.
2
dx-тің осы мəнін формулаға апарып қойсақ, онда
2
2 1 ·
2

2
2 √2 2 √2 2 2
2 3
4 √2 32
4 2 2 √2 4 √2 .
3 3
3-мысал. Келесі теңдеулермен
(34)
(35)
екі цилиндр берілген, бұл цилиндрлердің осьтері өзара пер-
пендикуляр, яғни бірінші цилиндрдің осі Z осінк параллель,

418
 екінші цилиндрдің осі У өсіне
параллель. Екінші цилиндрдің
бірінші цилиндрмен қоршалған
бөлігі бетінің ауданын табу
керек (95-чертеж).
Шынында (34) жəне (35)
теңдеулер айтылған екі ци-
линдрдің бағыттау-шыларының
теңдеулері болып табылады.
Бірінші цилиндр тік тұрған,
94-чертеж
екіншісі – жатық цилиндр.
Былай ұйғарайық:
, , .
(34) теңдеу тік тұрған цилиндрдің бағыттаушысы ВМ-нің
теңдеуі де, ал жатық цилиндрдің бағыттаушысының
теңдеуі. Бұл екі цилиндр DP қисығы бойынша қиылысады. Егер
қозғалмалы LMN жазықтығынан басқа қозғалмайтын оған па-
раллель ABC жазықтығын қарастыратын болсақ, онда жатық ци-
линдрде Q=DPCN бет шығады. Міне осы беттің ауданың есептеп
шығару керек. Оны табу үшін абсцисса х-ке өсімше LL′ = dx
береміз, сонда бет Q мынадай dQ = PNP′N′ өсімше алады.
Неғұрлым LL′ кіші болған сайын, солғұрлым бұл фигураны тік
төртбұрыш орнына алуға болады жəне мұнда NP = LM = y – бір
қабырғасы, ал доға NN′ екінші қабырғасы болып табылады.
Сонымен, CN доғаны s арқылы белгілеп табамыз:

1 ,

бұл арадан

1 1 .

Мына екі дөнгелек цилиндрдің

қиылысу нəтижесінен шығатын беттің ауданын тауап көрейік.

1 .

419
 1 .

Бірінші теңдеуден √ ;1 .
Олай болса,

4-мысал. Тордың айналу осіне перпендикуляр екі жазық-

тықтың арасындағы бетінің ауданын табу керек.
Тор деп дөңгелектің өзінің жазықтығында
жатқан, бірақ оның ауданың қимайтын осьті
айналуынан пайда болатын бетті айтамыз (96-
чертеж).
Мұндай дөңгелектің теңдеуі болады.
y β R ,
96-чертеж
бұл арадан
y β R x α
AB доғасының айналу нəтижесінен шығатын беттің ауданы:

2 2 2

болады.
СD доғасының айналу нəтижесінен шығатын беттің ауданы:

2 2

болады.
Іздеп отырған ауданның шамасы болады:
4 ,
мұнда доға
Балай ұйғарып: табамыз:
4 2 · 2 .

420
 Бұл жерден мынадай қорытындыға келеміз: бүкіл тордың
ауданы жасаушы дөңгелектің шеңберінің ұзындығы мен оның
центрімен жасалған шеңбердің ұзындығының көбейтіндісіне тең
немесе табаны жасаушы дөңгелек, биіктігі жаңағы дөңгелектің
центрімен жасалған шеңбердің ұзындығына тең цилиндрдің бүйір
бетінің ауданына тең.
5-мысал. XOZ жазықтығында жатқан қисықтың Х осін ай-
налуынан шыққан жəне бағыттаушылары XOУ жазықтығында
жатқан тік (вертикаль) цилиндрлермен қоршалған беттің ауданын
есептеп шығару керек.
XOZ жазықтығында жатқан CN қисықтың теңдеуі

болсын.
Бұл қисық X осін айналады. Мұның нəтижесінде шыққан дене
бағыттаушысы BM мына теңдеумен у берілген тік (вер-
тикаль) цилиндрмен қиылысады.
Жылжымайтын параллель дөңгелек CD, жылжымалы па-
раллель дөңгелек NP, қисық CN жəне қиылысу қисығы DP мына
бетті Q = CDNP қоршайды (97-чертеж). Міне осы беттің ауданын
табу керек.

97-чертеж.
Егер OL абциссаға мынадай LL′ = dx өсімше берсек, онда бет
мынадай өсімше dQ = NPN′P′алады.
Неғұрлым өсімше LL′аз болған сайын, солғұрлым бет Q
қабырғалары NN′ жəне NP тік төртбұрышқа жуық болады.
sin cos

421
бұл арадан
arc sin .
Мұнда доға NP – радиусы z дөңгелектің шеңберінің доғасы
болып табылады, сондықтан
arc arc sin .
Жоғарыда айтылған тік төртбұрыштың екінші қабырғасы:

′
arc 1 .

болады.
Олай болса,

Q 1 .

Толық бет

Q 1

болады.
Енді осы шыққан формуланы мына екі бетке:
,
қолданайық.
√
Мұнда √
; 1 √
,
ал
.
Сонымен,
с √ √
Q . sin
√ √

.
2
6-мысал. Мына теңдеумен 2 1 берілген қисық-
тың поляр осін айналуынан шыққан беттің ауданын табу керек.

422
 Бұл есепті шешу үшін (34) формуланы қолданамыз, ол үшін

2 ; 4 1 4

4 cos ;
2
32
Q 2 ·4 2 .
2 5

§ 6. Анықталған интегралдардың
физикалық есептерге қолданылуы

1. Геометриямен бірге физика да дифференциалдық жəне

интегралдық есептеудің тууына жəне оның дамуына үлкен
себепкер болды. Массалары m1, m2…., m материалды M1(x1y1),
M2(x2,y2),..., Mn(xn, yn) нүктелерден тұратын механикалық сис-
теманың ауырлық центрі деп координаталары мына теңдіктерді

, 36

қанағаттандыратын нүктені айтады.

Мұнда

системаның толық массасын көрсетеді.

Бұл жерде жеке нүктелерден тұратын системаны қараймыз.
Массалары үздіксіз орналасқан материалды қисықты немесе
жазық фигураны ғана қарастырамыз.
Қарастырылған денелерді біртектес, тығыздығы бірге тең деп
ұйғарамыз. Егер мұндай дененің түрі қисық сызық болса, онда
оның массасы өзінің ұзындығына тең, ал жазық фигура болса, –
ауданына тең.
XOУ жазықтығында жатқан қисықты қарайық. Бұл қисықтың
ұзындығы s болсын. Жоғарыда айтылып кеткен жалпы принцип
бойынша берілген AB қисығын n кішкентай Δs элементтерге
бөлейік. Элементтердің əрқайсысының орнына бір нүктені,
қарастырып отырған элементтің ауырлық центрін алып, бүкіл

423
системаның ауырлық центрін табуға болады. Мұнда элементтің
массасы жаңағы айтылған нүктеге шоғырланды деп есептелінеді
(мұндай əрбір элементтің ауырлық центрі жалпы айтқанда
қисықтың бойында жатпайды, бірақ дегенмен элемент неғұрлым
өте кішкентай болған сайын қисыққа соғұрлым жақын жатады).
Жаңағы элементтердің біреуін мəселен Δs-ті қарайық, бұл
элементтің ұштарының координаталары (x, y), (x+Δx, y+Δy)
болсын, оның ауырлық центрінің координаталарын былай бел-
гілейік:
, (36) формулалар бойынша

. 37

. 38

Мұнда ,
ал

(37) жəне (38) формулалардан мынадай теорема келіп

шығады:
Гульдиннің I теоремасы. Жазық қисықтың өзінің жазық-
тығында жатқан, бірақ онымен қиылыспайтын осьті айна-
луынан шыққан дененің бетінің ауданы, айналушы доғаның
ұзындығы мен осы айналудағы доғаның ауырлық центрімен
сызылған жолдың ұзындығының көбейтіндісіне тең.
Шынында OX осін айналу осі үшін алатын болсақ, онда AB
доғасының айналуынан пайда болған беттің ауданы

болатын еді.
Егер (38) формуланы еске алсақ, онда
2 · .

424
 2. Енді жазық фигураны қарайық. Мұның ауданын u деп
белгілейік. Бұл фигура мына теңдеулермен
,

берілген қисықтармен қоршалсын.

Жоғарыда айталып кеткен
жалпы принцип бойынша фигураның
ауырлық центрінің координаталарын
табуға болады.
Тілкемшенің массасы
оның ауырлық центріне шоғырланды
деп есептейміз. Осы тілкемшелердің
98-чертеж біреуін қарастырайық жəне оны
қоршап тұрған түзулердің абсцис-
саларын х жəне арқылы белгілейік, ал , арқылы
ауырлық центрі координаталарын белгілейік. Егер тілкемшенің
енін, яғни -ті кішірейтсек, онда нүкте , мына М1 М2
түзудің кесіндісінің ортасынан азақ алыста болады (98-чертеж),
олай болса,
,
2
Бұл жағдайда
∆ ∆ .
(36) формуланы қолданып табамыз:

Σ ∆ Σ Δ 39

Σ Δ Σ Δ
2
1 1
Σ Δ . 40
2 2
(40) формуладан мына теорема келіп шығады:
Гульдиннің II теоремасы. Жазық фигураның өзінің жазық-
тығында жатқан, бірақ өзімен қиылыспайтын осьті айналуынан
шыққан дененің көлемі айналушы фигураның ауданы мен осы
айналудағы оның ауырлық центрімен əліптелген жолдың ұзын-
дығының көбейтіндісіне тең.

425
 Шынында айналу осі үшін ОХ осін алсақ, онда фигураның
осы осьті айналу нəтижесінен шыққан дененің көлемі

болатын еді.
(40) теңдікті еске алып табамыз:
2 .
1-мысал. Төмендегі теңдеумен

2
берілген қисықтың ауырлық центрінің координаталарын табу
керек.
Бұл есепті шешу үшін (37) жəне (38) формулаларды қолда-
намыз.
1 1
1 1 .
4 2
Олай болса
1
.
2 2
Сол сияқты
1
.
4 3 2
3. Кейбір физикалық тəжірибелік есептерді шешкенде анық-
талмаған интегралдарды қолдануға тура келеді. Қай түрде олар
қолданылады, оны зерттеместен бұрын мынау есепті қарайық: екі
сан , жəне функция берілген, функцияның
болғанда -ге тең болатындай алғашқы функциясын табу керек.
– берілген функцияның алғашқы функцияларының
біреуі болсын, ал – іздеп отырған алғашқы функция болсын.
Онда
.
Бұл теңдіктегі кез келген тұрақты С-нің мəні бізге белгісіз.
Қойылған есептің шарты бойынша олай болса
,
бұл арадан
426
 .
Сондықтан іздеп отырған алғашқы функция болады:
.
Бұл қарастырылған есепті Коши есебі деп атайды.
Коши есебін қалай пайдалану жөнінде бір-екі мысал
келтірейік.
1) Айталық бір материалды нүкте түзудің бойымен қозғалсын.
Егер оның жылдамдығы уақытқа пропорционал болса, осы нүк-
тенің жүрген жолын есептеп табу керек.
S жəне t арқылы нүктенің жүрген жолымен шыққан уақытты
белгілейік, k – пропорционалдық коэффициентті көрсетсін.
Туындының физикалық мағынасын еске алып табамыз:
.
Бұл теңдіктің екі жағын -ге көбейтіп интегралдайтын болсақ,
онда

2
Кезкелген тұрақты С-нің мəнін табу үшін, əуелгі мезгілдегі,
яғни болғандағы нүктенің жүрген жолы нольге тең деп ұйғарамыз.
Міне осы ұйғаруды еске алсақ,
·0
0 ,
2
бұл арадан
0
Сөйтіп,
.
2
2) Ньютон заңы бойынша, дененің ауадағы суу жылдамдығы
дененің температурасы мен ауаның температурасының айырма-
сына пропорционал. Дененің температурасын деп, ал ауаның
температурасын А арқылы белгілейік.
Тəжірибе жүргізілген мезгілдегі ауаның температурасы А=20o
болсын жəне 20 минуттың ішінде дене 100o-тан 60o-қа дейін
суысын. Қанша уақыттың ішінде дененің температурасы 30o-қа
дейін төмендейді?
Дененің суу жылдамдығы мұнда уақытты көрсетеді.
Ньютон заңы бойынша есеп шарты келесі

427
теңдікпен беріледі, мұнда – əзірше белгісіз пропорционалдық
коэффициент. Кейінгі теңдікті мына түрде жазуға болады:
1
· .

Бұл теңдіктің екі жағын dt-ге көбейтіп t бойынша интеграл-

даймыз, сонда

немесе
,
мұнда С – кез келген тұрақты сан. Кейінгі теңдіктен:
·
шығады.
Есептің шарты бойынша 0 болғанда, 100 , 20
болғанда 60о . Міне осы шарттарды пайдаланатын болсақ,
онда
·
100 20
·
60 20
немесе
80;
·
1 1 1 1
, , .
2 2 20 2
Табылған мəндерді (41) формулаға қойсақ, онда
1
20 80 · ,
2
30 мəнін пайдалансақ, сонда: 30 20 80 ;
бұл арадан
10 80 60 минутқа.
4. Енді механикалық кейбір жабайы есептерін қарайық. Бір
ғана материалды нүктені қарайық, бұл нүктенің массасын т
арқылы белгілейік. Нүкте белгілі бір қисықтың бойымен қоз-
ғалады деп ұйғарсақ, онда бұл нүктенің координаталық жағдайы

428
қисықтың доғасының ұзындығымен сипатталынады. Доға
ұзындығын s деп белгілейміз. Егер нүкте түзудің бойымен
қозғалса, онда s уақыт t-нің функциясы болып табылады, яғни
жəне оның жылдамдығы:
′
,
ал үдеуі
" .
болады.
Ньютонның екінші заңы бойынша нүктенің массасы мен
үдеуінің көбейтіндісі нүктеге əсер етуші күшке тең. Егер нүктеге
əсер етуші күш болса, онда
.
Күштің бағытымен үдеудің бағыты бір-бірімен дəл келеді. Бұл
теңдеудің сол жағы эмпириялық жолмен бақылау арқылы
анықталатын үдеудің шамасы болып табылады, көп жағдайда
қозғалыстың өзін білмей-ақ басқа физикалық принциптерге
сүйеніп, əсер етуші күштерді күнбұрын анықтауға болады.
Мұндай жағдайда жаңағы тұжырымдалғын Ньютон заңы күштің
анықтамасы болып табылмайды, бірақ қарастырып отырған
қозғалыс жөнінде маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік
туғызатын қатысты сипаттайды.
Күнбұрын белгілі күш, мəселен, ауырлық күш. Жоғарыдан
еркімен түсуші материалды нүкте үшін Ньютон заңы мына түрде
жазылған болар еді:

немесе g

g.

Осы кейінгі теңдіктің екі жағын dt-ге көбейтіп интеграл-

дайтын болсақ, онда

g ,

мұнда C – кез келген тұрақты, оның мəнін табу үшін осы тең-
діктегі t-нің орнына 0-ді қоямыз, сонда

429
 0 – бастапқы жылдамдық.
Сонымен,
g .
Тағы да интегралдасақ, сонда:
g .
Бұл арадан
0 – бастапқы координата, яғни нүктенің қозға-
луынан бұрынғы координатасы. Сөйтіп, ең ақырында
g
.
2
Кейінгі қорытылып шыққан теңдеу қозғалыс процесінің то-
лық кескінін береді.
Жоғарыдан еркімен түсуші материалды нүктеге ауырлық
күштен басқа ауаның кедергі күші əсер етеді. Бұл екі күштің
бағыты бір-біріне қарама-қарсы. Бұл жерде біз екі жағдайды
қарастырайық:
а) Ауаның кедергі күші нүктенің жылдамдығына пропор-
ционал; онда бұл кедергі күш болады: – kx (k – оң тұрақты сан).
б) Ауаның кедергі күші нүктенің жылдамдығының квад-
ратына пропорционал: онда бұл күш былай өрнектеледі: – .
Ньютонның негізгі заңы бойынша
а) g– ,
б) g– .
Былай ұйғарайық: онда . Олай болса
а) g– .

б) g .
Бұл арадан
а) , б) ,
– –

əрқайсысының екі жағын du-ға көбейтіп, сонан кейін ин-

тегралдасақ, сонда:
а) 1– ;

–
б) ,

430
мұнда , тұрақты сандар.
Бұл екі теңдеуді u арқылы шешсек, сонда:

–
а) 1, (41)

б) – g
–

Осы екі теңдіктен мынадай қортынды жасауға болады: уақыт t

қаншама өскенімен жылдамдық шексіз өспейді, массаға тəуелді
бір тиянақты шекке ұмтылады.

а) ,б) lim∞ .

(41) теңдіктердің сол жақтарындағы -нің орнына -ні

қойсақ, сонда:

а) 1,

б) g .

Тағы да интегралдасақ, сонда

а) g ,

б) ,

мұнда С – кез келген тұрақты.

Егер еркімен түсуші материалды нүктенің 0 мезгілдегі
0 жағдайымен бастапқы жылдамдығы 0 0
белгілі болса, онда жəне С тұрақтыларды табуға əбден болады.
5. Материалды нүкте берілген жазық қисықтың бойымен
үйкеліссіз қозғалсын. Нүктеге əсер етуші күш – ауырлық күш
mg.Қисық параметрлік теңдеулермен берілсін:
,
.

431
 Егер параметр -дың орнына доғаның ұзындығы S-ті алсақ,
онда қисықтың бағыты бойынша нүктеге əсер етуші күш үшін
мынадай өрнекті g аламыз. Ньютон заңы бойынша:

g .

Бұл теңдіктің екі жағын -ке көбейтсек, онда

· g ·
немесе
1
g .
2
Екі жағын интегралдасақ, сонда:
1
g .
2
Тұрақты С-ні табу үшін t=0 мезгілде нүкте мына орында
, болды жəне оның бұл мезгілдегі жыл-
дамдығы нольге тең деп ұйғарайық. Онда – g 0, бұл
арадан g .
Олай болса,
g .
Бұл арадан
1
.
2g
Бұл теңдіктің екі жағын ds-ке көбейтіп интегралдайтын
болсақ, онда
, (42)
мұнда – кез келген тұрақты сан. Екінші жағынан

′ ′ .

Міне осы өрнекті еске алып, (42) теңдікті былай түрлендіруге

болады:

432
 ′ ′
· .
2g
немесе

′ ′
· 43
2g

(43) теңдік арқылы біз уақытты параметр -дың функциясы

етіп табамыз, яғни . Осы табылған функция
нүктенің қозғалыс процесін толық сипаттауға мүмкіндік береді,
өйткені əрбір мезгіл үшін, біз осы мезгілде нүкте жүріп өтетін
қисықтың:
,
нүктесін анықтай аламыз.
6. Мысал үшін математикалық маятникті қарайық. Мұнда
берілген қисық радиусы l-ге тең шеңбердің доғасы:
, .
Мұнда бұрышы ең төменгі нүктеден есептеледі.
(43) формулаға сүйеніп табамыз:

21
,
g √ g

мұнда – маятниктің ең үлкен бұрылыс бұрышын, яғни бастапқы

мезгілдегі бұрылыс бұрышын көрсетеді. Бұл мезгілдегі жылдам-
дық нольге тең деп есептелінеді.
Егер мынадай ауыстыру:

жасасақ, онда маятниктің тербеліс периоды мына түрге көшеді:

2 . (44)

433
 (44) теңдіктің оң жағында тұрған интеграл элементар
функциялар арқылы өрнектелмейді, бұл интегралды эллипстік
интеграл деп атайды.
Егер маятниктің ең үлкен бұрылыс бұрышы тым аз деп
ұйғарсақ, онда радикал ішіндегі екінші көбейткіш бірге жуық
болған болар еді. Онда маятниктің тербеліс периодының жуық
мəні:
1 1 1
2 2 sin 2
g √1 g 1 g
болады.
7. Енді циклоидалық маятникті қарастырайық. Жай маят-
никтің тербеліс периоды оның ең үлкен бұрылыс бұрышына
тəуелді емес деп айтуға болмайды.
Міне осы жағдай жүрісі дəл сағаттар жасау тəжірибелерімен
байланысты Нидерланд (Голландия) ғалымы Христиан Гюй-
генске, тербеліс периоды бұрылыс бұрышына тəуелді болмайтын
қисықты іздеуге ой салды. Мұндай қисық үшін Гюйгенс цик-
лоиданы алды.
Материалды нүкте циклоиданың бойымен тербеліс жасау
үшін циклоиданың ойыс жағы ауырлық күш бағытына қарама-
қарсы болуы қажет (99-чертеж).
Мұндай циклоиданың теңдеуі:
,
1
болады.
Материалды нүктеге цик-
лоиданың бойымен мынадай
1 cos биіктіктегі
нүктеден қисықтың ең төменгі
99-чертеж. нүктесіне барып жету үшін керек
уақыт келесі формуламен өрнек-
теледі:
1 ′ ′
4 2g

1
;
g cos cos g

434
 8 sin 4 .
g g

Міне осы арадан тербеліс периоды Т-нің ең үлкен бұрылыс

бұрышы -ға тəуелді емес екендігі өзінен-өзі айқын көрініп тұр.

§7. Математикалық анализдің кейбір

мəселелерде қолданылуы жайында

Егер бұл мəселені тым тереңнен қарайтын болсақ, онда анализ

пəнінің философиялық мəселесіне кетеміз. Бұл мəселені қара-
ғандағы негізгі мақсат: анализдің кейбір методтары жаратылыс
тану ғылымдарына, олардың ішінде физика мəселелеріне қалай
қолданылады, міне соның мəніне жету. Ол үшін біз алдымен
келесі физикалық есепті қарайық:
осінің бойында үздіксіз таралған (орналасқан) əртектес бір
массаны қарайық. Мəселен, жердің бетінен тік жоғарғы тұрған,
көлденең қимасы белгілі ауа бағанасын көзге елестетейік. Осы
бағананың массасын есептеп табуды алдымызға мақсат етіп
қояйық. Бұл есепті шешу үшін бағананың осі бойынша жоғары
қарай бағытталған түзуді. осі үшін аламыз, ал координата-
лардың бас нүктесі үшін жердің бетіндегі 0 нүктені аламыз.
Сонда 0жəне абсциссалардың арасындағы масса бір
функциямен сипатталады. Енді осінің бойында жатқан жəне
∆ нүктелерді қарайық. Бұл нүктелердегі массалар жəне
∆ болады. Ал олардың ∆ айырмасын
бастапқы функцияның өсімшесі деп қарауымызға болады.
Сонда -тен ∆ -ке дейінгі аралықтағы ұзындық бірлігіне тура
келетін массаның орта мəні
∆
∆
болады.
Бастапқы функцияны дифференциалданатын функция
деп ұйғарып, алдымыздағы қатынастан ∆ -ті нольге ұмтылтып
шек алсақ, сонда
∆
lim ′ .
∆ ∆
435
 Осы шекті немесе функцияны массаның нүктесіндегі ты-
ғыздығы деп атайды. Ендеше бастапқы массамен оның
тығыздығының арасындағы қатыс мына түрде болады:

′
өйткені .
Сөйтіп, масса өзінің тығыздығының алғашқы функциясы
болатын болды.
Сонымен, заттардың массасы мен тығыздығының арасындағы
байланыс не интеграл, не болмаса туынды түрінде болатын
болды.
Туынды, дифференциал жəне интеграл ұғымдары шексіз аз
шама ұғымымен біте қайнасып жатқан ұғымдар. Мəселен, туынды
деп біз мына ∆ жəне ∆ екі шексіз аздық қатынасының шегін, ал
интеграл деп саны шексіз көп, шексіз аздар қосындысының шегін
түсінеміз. Физикалық ақиқатта, шынында интегралға саны өте көп
аз қосылғыштардың қосындысы сəйкес келеді де, ал туындыға өте
кішкентай өсімшелердің қатынасы сəйкес келеді.
∆
Мына қатынастың шегі болу үшін функцияның
∆
үздіксіз болуы қажет. Ал барлық физикалық денелер жеке мо-
лекулалардан тұрады, олай болса олар үздіксіз емес, үзілісті.
Сондықтан да жоғарыда келтірілген мысалдағы ауа бағанасының
масасы үздіксіз емес, яғни -тің үздіксіз функциясы болып
табылмайды. ОХ осі бойында таралған массаны бір-біріне өте
жуық жатқан молекулалардан тұрады деп есептеуіміз керек. Ал
əрбір екі молекуланың бір-бірінен қашықтығы орта есеппен 10-8 –
см. Ендеше массаны сипаттайтын функция үзілісті.
Математикалық анализдің қорытындыларын физикалық мəсе-
лелерге қолдану үшін, физикалық сызықтың (материалды сызық-
тың) орнына қарастырылып отырған молекулалар ие болатын
көлемді қақ жарып өтетін математикалық идеал сызықты алу
керек. Міне осы математикалық идеал сызыққа анализдегі
методтар, қорытындылар дұрыс болып табылады.
∆
Мəселен, дененің тығыздығын мына қаты-
∆
настың шегі деп жоғарыда анықтадық. Тығыздықты осылай
анықтау ақиқаттағы денелердің тығыздығын белгілі бір шектерге
кейін сипаттай алды.

436
 Тағы да физика саласынан бір мысал келтірейік. Бір ыдыстың
ішіндегі газдың молекулаларын қарайық. Ондағы молеку-
лалардың сандары болсын. Жылдамдығы х-тен кіші молекула-
лардың саны ф болсын. Сонда функция ф(х), 0 мен х-тің
арасында жатқан жылдамдықпен қозғалатын молекулалардың
санымен барлық молекулалардың санының қатынасын көрсетеді.
Егер N-ді ойша шексіздікке ұмтылтсақ (бұл жағдай – мате-
матикалық идеализациялау), онда функция ф бір үздіксіз
функцияға ұмтылады. Былайша айтқанда ф функцияға аса
үлкен дəлдікпен, үздіксіз функциямен ауыстырамыз. Осы
шектік функцияның үздіксіз туындысы бар деп ұйғарайық,
яғни ′ . Осы функцияны таралу (орналасу) тығыз-
дығы деп атайды.
Бұл тығыздықты молекуланы жылдамдығына ие болуының
меншікті ықтималдығы деп те атайды.
Жоғарыда келтірілген принцип бойынша

Бұл айтылған ойлар газдардың кинетикалық теориясында

үлкен роль атқарады

Жаттығулар

1. Мына астроидамен қоршалған фигураның ауданын табу

керек.
Жауабы: .
2. Координаталық осьтермен жəне мына шынжырлық
қисықпен қоршалған фигураның ауданын дейін табу керек.
3. Мына лемнискатамен қоршалған
фигураның ауданын табу керек.
Жауабы: .
4. Мына 1 кардиоидамен қоршалған ауданды табу керек.
Жауабы: .
а
5. Мына ,у циссоидамен жəне ОХ оcімен қоршалған
фигураның ауданын есептеу керек.
0 8
Жауабы: .

437
 6. ОХ осімен, √2 қисықпен жəне бұл қисықтың х 2а
асимтотасымен қоршалған фигураның ауданын табу керек.
Жауабы: а .
7. парабола мен 2 дөңгелектің арасындағы
ауданның шамасын табу керек.
Жауабы: 2 .
8. Мына қисықпен жəне оның асимптоталарымен
қоршалған фигураның ауданын табу керек.
Жауабы:4 .
9. Мына қисықпен қоршалған фигураның ауданын
0-ден -ға дейін есептеп шығару керек.
10. Мына қисықпен қоршалған
фигураның ауданы -дан -ке дейін есептеп шығару керек.
11. Дөңгелектің шеңберінің бойында жатқан бір О нүктесінен диаметр
ОВ жəне хорда ОА жүргізілген. А нүктесін ОВ бойында жатқан С нүктесіне,
ал С нүктесін ОА бойында жатқан D нүктесіне, онан кейін D нүктесін AC
бойында жатқан M нүктесіне проекциялайды. M нүктелерінің геометриялық
орнының теңдеуін тауып жəне осы қисықпен қоршалған ауданды есептеу
керек.
Жауабы: .
Нұсқау. Координаталық осьтер үшін ОВ диаметрімен О нүктесінде оған
перпендикулярді аламыз. Тік бұрышты үшбұрыштар ОАВ жəне АСD ұқсас,
сондықтан

немесе

csc
немесе .
Бұл арадан іздеп отырған теңдеу болады
2 .
2
Егер осі үшін -ге перпендикулярді алатын болсақ, онда
.
2
12. Мына 2 cos 2 · қисықпен қоршалған ауданды табу
керек.
Жауабы: .
13. Мына 2 жəне 27 8 екі қисықтың арасындағы
ауданның шамасын есептеп шығару керек.
√
Жауабы: .

438
 14. 0, нүктеден , нүтеге дейін шынжырлық
қисықтың доғасының ұзындығын табу керек.
Жауабы: .
15. Дөңгелектің мынадай 1 , g теңдеулермен
кескінделетін эвольвентасының ұзындығын табу керек.
Жауабы:2 .
16. Мынадай 1 ; √1
теңдеулермен берілген қисықтың ұзындығын табу керек.
Жауабы: 2 1 .
17. Мынадай теңдеулермен g , берілген
трактрисса деп аталатын қисықтың ұзындығын 0, нүктеден , нүктеге
дейін табу керек.
Жауабы: немесе .
18. Кеңістікке төмендегі теңдеулермен
,

g
берілген қисықтың доғасының ұзындығын табу керек.
Шешуі. Былай ұйғарып , жəне -ді тəуелсіз
айнымалы үшін алып табамыз.
1
, .
Онан кейін
,
одай болса
1 1
1 1 .

19. Мына теңдеумен берілген шардың бетінде

спираль сызылған, бұл спиральдің горизонталь проекциясы төмендегі
теңдеумен.

кескінделеді; бүкіл сфералық спиральдің ұзындығын экватордан

полюстерге дейін табу керек.
Жауабы:√2 .
Нұсқау.
2
, .
20. Келесі теңдеулермен

439
 2

кескінделетін локсодромия деп аталатын қисықтың ұзындығын табу керек.

Шешуі. Теңіздегі кемелердің барлық мердиандарды бірдей бұрышпен
қиып əліптейтін қисығын локсодромия деп атайды. Қисық, шардың үстінде
жататын болғандықтан жəне онымен бірге есептеуге қолайлы болу жағын
көздеп біз былай аламыз.
· , · , .
Бұл арадан
– sin · ,
cos · ,

,
бұл арадан

1 .

Қисықтың берілген теңдеуінен табамыз:

,
· 2.
Кейінгі теңдіктің екі жағын дифференциалдаймыз. Сонда
· · 0.
Бұл жерден

немесе
1
.
Сонымен,
1
1 1 .

21. Мына 2 айналу параболоидының үстінде спираль

сызылған. Бұл спиральдің горизонталь проекциясының теңдеуі мына түрде
берілген:
√
.
Осы спираль доғасының ұзындығын -дан -ге дейін табу керек.
Жауабы: · .

440
 22. Табаны парабола 2 түзу цилиндрды параболаның осіне
бұрышымен көлбеген жазықтығы қияды. Қиылысу сызық ,
осіне перпендикуляр жəне кесінді цилиндрдың бөлігінің
көлемін табу керек.
√
Жауабы: .
23. Табандарының радиустары бір-біріне тең, осьтері өзара
перпендикуляр екі түзу дөңгелек цилиндрге ортақ көлемнің шамасын табу
керек.
Жауабы: .
24. Мынадай теңдеумен
2 0
берілген аллипсоидтың көлемін табу керек.
Жауабы: .
с
25. Мына теңдеумен берілген қисықтың
өзінің асимптотасын айналуына шыққан дененің көлемін табу керек.
Жауабы: .
26. Циклоида өзінің төбесіне жүргізілген жанаманы айналады. Осының
нəтижесінде болған дененің көлемін табу керек.
Жауабы: .
27. Эллипс подерасы , OX осін айналады.
Осы айналудың нəтижесінде пайда болған дененің көлемін табу керек.
Жауабы: 3 3 .
28. 2 циссоиданың өзінің асимптотасын айналуынан
шыққан дененің көлемін табу керек.
Жауабы: .
29. Мына түрдегі теңдеумен берілген астроиданың ОХ
осін айналуынан шыққан беттің ауданын табу керек.
Жауабы: .
30. циссоиданың ОХ осін айналуынан шыққан беттің
ауданын есептеу керек.
Жауабы:
√ √
8 3 2 .
√ √ √
31. Мынадай теңдеумен берілген қисықтың
поляр осін айналуынан пайда болған беттің ауданын есептеп шығару керек.
Жауабы: 2 .

441
 32. Мынадай теңдеумен берілген
трактриссаның ОХ осін айналуынан шыққан беттің ауданын табу керек.
Жауабы: 2 .
33. XOZ жазықтығында жатқан қисық √ осін айналады.
Мұның нəтижесінде шыққан дене бағыттаушысы келесі теңдеумен
√ , өрнектелген тік цилиндрмен қиылысады. Осы дененің
бетінің ауданын табу керек.
Жауабы: 8 · √ .

34. Екі цилиндр берілген , , екіншісінің

біріншімен қоршалған бөлігі бетінің ауданын табу керек.
Жауабы: .
35. Келесі қисықтардың:
а) , 1 ;
б) 1 ;
в) ,
ауырлық центрі координаталарын табу керек.
Жауабы:
а) · , · ;

б) , ;
в) · , · .
36. 16 параболамен жəне 10 0 дөңгелекпен
қоршалған фигураның ауырлық центрін табу керек.
Жауабы: .
.
37. Бір материалды нүкте сұйық зат ішіне бататын болсын, сұйық зат
тарапынан болатын кедергіні жылдамдыққа пропорционал деп ұйғарып,
қозғалыс заңын табу керек. Берілген шарттар мынадай: 0 болғанда
0, 0.
Жауабы: .
38. Ауаның кедергісі жылдамдықтың квадратына пропорционал деп
ұйғарып, бастапқы жылдамдықсыз жоғарыдан түсуші дененің қозғалыс
заңын табу керек; егер уақыт шексіздікке ұмтылса, жылдамдықтың шегі
м
75 болсын.
сек
Жауабы: .

442
 Төртінші бөлім.
ҚАТАРЛАР ТЕОРИЯСЫ

XIII ТАРАУ
САН ҚАТАРЛАРЫ

§ 1. Қатар ұғымы. Жинақты жəне жинақсыз қатарлар

1. Қатарлар теориясы – математикалық анализдің маңызды

бөлімдерінің бірі болып табылады.
Барлық натурал сандар жиынында анықталған функцияны
тізбек деп айтады деп біз ІІ тарауда айтып кеттік. Айталық бізге
сандар тізбегі берілсін:
, , . . . , , . . . .
Осы тізбектің мүшелерінен келесі өрнекті құрайық:
. . . . . . 1
немесе

Осы өрнекті шексіз қатар деп атайды, ал , , , … , , …

сандарды оның мүшелері деп атайды. Бұл сандардың барлығын
біз нақты сандар деп есептейміз.
(1) өрнекті арифметикадан белгілі кəдімгі қосынды
мағынасында түсінуге болмайды, бұл жағына сақ болу керек.
(1) қатардың мүшелерінен келесі тізбекті құрайық:
, , , . . . ,

. . . , . . . .
Бұл құрылған
, , , . . . , , . . . (2)

тізбекті (1) қатардың дербес қосындыларының тізбегі деп атайды.

Егер п шексіздікке ұмтылғанда (2) тізбек бір тиянақты шекке
ұмтылса, яғни мына шек
3
бар болатын болса, онда (1) қатарды жинақты қатар деп атайды.
санын осы қатардың қосындысы деп атайды жəне оны былай
жазады:
443
 .

Егер п шексіздікке ұмтылғанда (2) тізбек тиянақты шекке

ұмтылса немесе плюс, минус шексіздікке ұмтылса, онда (1)
қатарды жинақсыз қатар деп атайды.
Элементар математикадан белгілі геометриялық прог-
рессияны қарайық:
. . . . . . . (4)

Егер бұл прогрессияның еселігі q-дің абсолют шамасы бірден

кіші болса, яғни | | 1, онда қаралып отырған (4) қатар жинақты,
ал егер | | 1 болса, онда (4) қатар жинақсыз болады.
Мұны дəлелдеу үшін (4) қатардың дербес қосындысын
табамыз:
. . .
1

1 1
n-ді шексіздікке ұмтылып бұл арадан шекке көшсек, онда
егер | | 1 , болса;
1
∞, егер | | 1 болса.
Сонымен, егер | | 1 болса, онда (4) қатардың қосындысы
.
Осы қаралған мысалдан немесе берілген анықтамадан
мынадай қорытынды жасауға болады: қатардың қосындысын құру
процесі саны шектелуі қосылғыштардан тұратын үйреншікті жай
қосындыны құру процесіне ұқсас емес. Қатардың мүшелерін
біріне-бірін біртіндеп қосып, оның қосындысын табу деген мəселе
тіпті мүмкін емес, өйткені оның мүшелерін түгел «тауысу» тіпті
болмайтын іс. Сонымен, шексіз қатардың қосындысын өзімізге
үйреншікті қосу амалын қолданып табу мүмкін емес. Сондықтан
оның қосындысын табу үшін басқа амалды, атап айтқанда, шекке
көшу амалын қолданамыз. Бұл амалдың қалай қолданылуы
туралы ең баста айтылды, дегенмен оны тағы да еске түсірейік.
Шексіз қатардың қосындысын табу үшін (2) тізбекті құрамыз,
сонан соң осы тізбектің шегін табамыз. Тіпті (2) тізбекті құрмай-

444
ақ, қатардың дербес қосындысын құрып, содан шекке көшсе де
болады. Бұл дербес қосынды өзінің номері п-нің функциясы
болып табылады.
2. Сөйтіп, (1) қатардың қосындысы туралы мəселе (2)
тізбектің шегімен байланысты болады.
(2) тізбектен (1) қатардың əрбір мүшесін табуға болады,
мəселен
, , , . . . ,
, . . .
Осы кейінгі қатыстарды пайдаланып келесі теореманы
дəлелдеуге болады.
Теорема. Егер (1) қатар жинақты болса, онда
0
Мұның алдында ғана айтылған ескертпе бойынша
.
Қатар жинақты болғандықтан
.
Ендеше
lim 0.
Бұл дəлелденген теореманы қатардың жинақтылығының
қажетті шарты деп атайды. Бұл шарттың орындалуынан (1)
қатар əрдайым жинақты болады деп қорытынды жасауға
болмайды. Мысалы мына қатарды қарайық:
1 . . . . . . . (5)
Бұл қатарды гармониялық қатар дейді.
(5) қатардың n-ші мүшесі бұл арадан шекке көшсек,
онда
1
lim lim 0.
Бұлай болғанымен де гармониялық қатар жинақсыз. Оны
дəлелдеу үшін мынадай бір мəселеге тоқтап кетуге тура келеді.
(1) қатармен бірге келесі қатарды қарайық:
. . . . . .. (6)
Егер (1) қатар жинақты болса, онда (6) қатар да жинақты
болады жəне керісінше, егер (6) қатар жинақты болса, онда (1)
қатар да жинақты болады.

445
 Егер (1) қатар жинақсыз болса, онда (6) қатар да жинақсыз
болады жəне керісінше.
Егер (1) қатардың дербес қосындысын Sn арқылы, (6)
қатардың дербес қосындысын арқылы белгілесек, онда
. . . . . .
.
бұда (1) қатардың дербес қосындысы.
Егер (1) қатар жинақты болса, онда
lim
олай болса P шексіздікке ұмтылғанда, дербес қосында
тиянақты шекке ұмтылады, атап айтқанда,
lim .
Ендеше (6) қатар жинақты. Егер (6) қатар жинақты болса, онда
lim .
Олай болса, P шексіздікке ұмтылғанда, дербес қосынды
тиянақты шекке ұмтылады, атап айтқанда,
lim .
Демек, (1) қатар жинақты.
Егер (6) қатар жинақты болса, онда оның қосындысын (мұны
Rn деп белгілейік) (1) қатардың қалдығы немесе қалдық мүшесі
деп атайды.
Бұдан кейін (1) қатардың қосындысын былай жазуға болады:
. (7)
(7) теңдіктен мынадай қорытындыға келеміз: (1) қатар
жинақты болу үшін n шексіздікке ұмтылғанда оның қалдық
мүшесі Rn нольге ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті.
Енді (5) гармониялық қатардың жинақсыздығын дəлелдейік.
Ол үшін оның қалдық мүшесін алайық:
. . . . . . (8)
Бұл кейінгі қатардың дербес қосындысын арқылы
белгілейік, сонда
. . . .
Ал , , . . ., , олай болса,
. . . .

446
 Демек, n шексіздікке ұмтылғанда (8) қатар нольге
ұмтылмайды. Ендеше (5) гармониялық қатар жинақсыз.
Шексіз қатардың жинақтылығына қажетті шарты көп
жағдайларда оның жинақсыздығын тағайындау үшін керек
болады.
Егер, мəселен n шексіздікке ұмтылғанда қатардың n-ші
мүшесі an нольге ұмтылса, онда қатар жинақсыз.

§ 2. Коши критерийі. Қатарларға жай амалдар жүргізу.

1. Тағы да (1) шексіз қатарды қарайық:

. . . . . . (1)
Төмендегі қосындыны

. . . 9

(1) қатардың «кесіндісі» деп атайды. Екінші жағынан бұл

«кесінді» тең:
. . . . (10)
Жоғарыда берілген анықтама бойынша, егер (2) тізбек
жинақты болса, онда (1) қатар да жинақты болады. Сондықтан (2)
тізбекке жарамды жинақтылық белгі (1) қатарға да жарамды
болады. (2) тізбек үшін Кошидің жинақтылық белгісі бізге ІІ
тараудан белгілі. (1) қатарға бейімдеп сол белгіні тағы
тұжырымдауға тура келеді.
Теорема. (1) қатар жинақты болу үшін алдын ала берілген
оң санына сəйкес саны табылып, осы санынан
артық барлық n-дер жəне кез келген натурал p саны
үшін төменгі теңсіздіктің
. . . (11)
орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Бейнелеп айтқанда (1) қатар жинақты болу үшін, p
шексіздікке ұмтылғанда оның «кесіндісінің» нольге ұмтылуы
қажетті жəне жеткілікті.
Бұл теореманың дəлелдеуін келтірмейміз, өйткені ол бұрын
бізде дəлелденген.
Тұжырымдалған теореманы (1) қатардың жинақтылығы
туралы Коши белгісі немесе критерийі дейді.

447
 Бұл теорема немесе белгі бойынша біз (1) қатардың
қосындысының барлығын ғана білеміз, ол қосындының шамасы
жөнінде бұл белгі ешнəрсе айтпайды.
Теориялық зерттеулерде Коши белгісінің маңызы өте зор,
бірақ іс жүзінде есептер шығарғанда ол өте сирек қолданылады.
Мұның бұлай болу себебі: есептерде берілетін əрбір жеке қатар
үшін (11) теңсіздікті тағайындау өте қиын мəселе. Дегенмен бір
мысал келтірейік:
1 1 1 1
. . . . . . .
1 2 3
Осы қатар үшін Коши белгісін қолданайық. Сонда
1 1
. . . . . .
1 2
1 1
1
1 1
. . .
1 2 1
1 1 1 1 1 1
. . .
1 1 2 1
1 1 1

– алдын ала берілген оң мейлінше аз сан болсын. Осы

саны бойынша N санын мына теңсіздік орындалатындай
етіп сайлап алайық. Онда N санынан артық барлық n-дер
үшін төмендегі теңсіздік
. . .
орындалады, өйткені . Демек, мысалға алынып отырған
қатар жинақты.
2. Егер (1) қатар жинақты жəне оның қосындысы S болса, ал
с – тұрақты сан болса, онда мына қатар да
. . . . . .
жинақты болады жəне оның қосындысы cS болады.
(1) қатардан басқа тағы да мынадай қатарды қарайық:
. . . . . . (12)
Егер (1), (12) қатарлар екеуі бірдей жинақты болса жəне
олардың қосындылары S пен болса, онда мына қатар да
. . . . . .

448
жинақты болады жəне оның қосындысы болады.
Егер қатар жинақты болса, онда оның саны шектеулі бірнеше
мүшелерін өзгерткеннен қатардың жинақтылығы өзгермейді;
осындай өзгертудің нəтижесінде шыққан қатардың қосындысы
тең: бастапқы берілген қатардың қосындысына плюс өзгерген
мүшелермен əуелгі мүшелердің айырмалары.
Бұл арада бір ескертіп кететін мəселе мынау: саны шектеулі
қосылғыштардың қосындысына тəн қасиеттер жинақты
қатарларға да тəн болады деп ойлау негізінде қате болады.
Мəселен, саны шектеулі қосылғыштардың қосындысы
қосылғыштардың орналасу ретінде тəуелді емес (бұл негізгі
қасиет), ал жинақты қатарларда тіпті олай емес, олардың
мүшелерінің орындарын бір-бірімен қалай болса солай
алмастыруға болмайды. Саны шектеулі қосылғыштардың біразын
топтап жақшалардың ішіне алсақ, сонан кейін ол жақшаларды
ашып жіберсек, одан қосынды өзгермейді, ал қатарлар үшін мұны
жасауға болмайды. Міне осыған бір мысал келтірейік:
1 1 1 1
. . . . . . .
2 4 8 2
Бұл қатар еселігі -ге тең геометриялық прогрессия.
Сондықтан, ол жинақты қатар жəне оның қосындысы тең.

1.
1
Мысал үшін алынып отырған қатарды былай да жазуға
болады:
1 3 7 2 1
1 1 1 . . . 1 . . .
2 4 8 2
Бұл қатар жинақты жəне оның қосындысы 1-ге тең. Енді
жақшаларды ашып жіберейік, сонда
1 1 1 . . . 1 . . .. (13)
Бұл шыққан қатар жинақсыз. Оны былай дəлелдеуге болады.
Дербес қосындысын алайық.
1 3 7 2 1
1 1 1 . . . 1 .
2 4 8 2
егер n – жұп болса, яғни n = 2m, онда
. . . 1 ; (14)
егер n – тақ болса, яғни n = 2m+1, онда
449
 . . . 1 1 1 2 (15)
(14) жəне (15) теңдіктерден мынадай қорытындыға келеміз:
lim 1, егер жұп болса,
lim 2, егер тақ болса.
Сөйтіп, n шексіздікке ұмтылғанда (13) қатардың дербес
қосындысы бір тиянақты шекке ұмтылмайды. Олай болса, (13)
қатар жинақсыз.

§ 3. Мүшелері оң қатарлар

Егер қатардың барлық мүшелері an келесі теңсіздікті

0 1,2, … қанағаттандырса, онда мұндай қатарды
мүшелері оң қатар деп атайды.
Мүшелері оң қатарды қарайық:
. . . . . . . (16)
Мүшелері оң қатардың дербес қосындыларынан құрылған
тізбек
, , . . . , , . . . . (17)
үдемелі болады, өйткені (16) қатардың мүшелері оң болғандықтан
бұл арадан мынадай теоремаға келеміз:
Теорема. Мүшелері оң (16) қатар жинақты болу үшін оның
дербес қосындыларынан құрылған (17) тізбектің оң жағынан
шектелуі қажетті жəне жеткілікті.
Егер теореманың шарты орындалса, онда (17) тізбек жинақты
болады ол бізге белгілі, ендеше (16), қатар да жинақты болады.

§ 4. Мүшелері оң қатарлар жинақтылығының

жеткілікті белгілері

Мүшелері оң екі қатарды қарайық:

. . . . . . , 16

. . . . . . . 18

Осы екі қатар жөнінде келесі теореманы дəлелдеуге болады:

450
 1-теорема. Егер бір номерден бастап (мəселен ) мына
теңсіздік орындалса, онда (18) қатардың
жинақтылығынан (16) қатардың жинақтылығы келіп шығады
(немесе бəрібір (16) қатардың жинақсыздығынан (18) қатардың
жинақсыздығы келіп туады).
Бұл теореманы қатарларды салыстыру принципі немесе
белгісі деп атайды.
Айталық теореманың шарттарында келтірілген теңсіздік
бірінші номерден бастап орындалатын болсын, яғни
1, 2, … 16 қатардың дербес қосындысын Sn
арқылы, ал (18) қатардың дербес қосындысын арқылы
белгілесек, онда теореманың шарттары бойынша
.
Егер (18) қатар жинақты болса, онда қосынды жоғарғы
жағынан бір белгілі М санымен шектелген болады, яғни .
Демек, , олай болса үшінші параграфтағы теорема
бойынша (16) қатар жинақты.
Мəселен, төмендегі қатарды қарайық:
|sin | |sin 2 | |sin3 | |sin |
. . . . . .
2 2 2 2
| |
Бұл қатар жинақты, өйткені ал қатар
. . . . . . бізге белгілі жинақты.
2-теорема. Егер
0,
онда (16) жəне (18) қатарлар екеуі бірдей жинақты болады
немесе екеуі бірдей жинақсыз болады.
Шектің анықтамасы бойынша алдын ала берілген оң санына
сəйкесті саны табылып осы N санынан артық барлық n-
дер үшін келесі теңсіздік

орындалуға тиіс. Бұл арадан

.
Егер (18) қатар жинақты болса, онда мына

451
қатарда жинақты болады. Сондықтан да мұның алдындағы
теорема бойынша (16) қатар жинақты болады.
Егер (18) қатар жинақсыз болса, онда мына

қатарда жинақсыз болады. Демек, (16) қатар жинақсыз болады.

Бір-екі мысал келтірейік.

а 1 cos ,
2
бұл қатардың жинақтығын тексеру үшін, оны мына
1

жинақты қатармен (§ 2 қараңыздар) салыстырамыз. Сəйкесті

мүшелерінің қатынасын құрып, одан шек алайық.
1 cos 2 sin
.
2 2
Мысалға алынып отырған қатар жинақты.
Келесі екі қатарды қарайық:

б 1 , в 1 ,

мұнда с – оң тұрақты сан. Бұл қатарлардың біріншісін мына

қатармен, екіншісін мына

қатармен салыстырайық. Сонда

1 1
1, 1.

Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: мысал үшін

алынып отырған қатарлардың біріншісі жинақты, екіншісі
жинақсыз (өйткені қатар

452
жинақсыз).
3-теорема. Егер бір номерден бастап (мəселен ) келесі
теңсіздік
(19)
орындалса, онда (18) қатардың жинақтылығына (16) қатардың
жинақтылығы келіп шығады немесе бəрібір (16) қатардың
жинақсыздығынан (18) қатардың жинақсыздығы келіп шығады.
Айталық (19) теңсіздік бірінші номерден бастап орындалсын:
; ; . . .; .
Егер бұл теңсіздіктерді мүшелеп көбейтсек, онда
немесе 1, 2, . . . .
Егер bn сандардан құрылған қатар жинақты болса, онда мына

қатарда жинақты болады; ендеше 1-ші теорема бойынша an

сандардан құрылған қатар жинақты болады. Теорема дəлелденді.
Енді (16) қатарды келесі жинақты геометриялық
прогрессиямен
1 . . . . . . 0 1
салыстырайық.
Егер бір номерден бастап (мəселен ) мына теңсіздік
немесе бəрі бір мына теңсіздік орындалса, онда
(16) қатар жинақты болады. Бұл арадан мынадай теоремаға
келеміз:
4-теорема. (Коши теоремасы). Егер бір номерден бастап
(мəселен ) мына теңсіздік , мұнда: q – тұрақты
жəне 1-ден кіші сан, яғни 1 орындалса, онда (16) қатар
жинақты. Егерде 1 болса онда (16) қатар жинақсыз.
2. Коши белгісі. Айталық
,

453
егер 1 болса, онда (16) қатар жинақты, егер 1 болса, онда
(16) қатар жинақсыз. Егер 1 болса, онда қатардың
жинақтылығы бұл белгімен шешілмейді.
1 болсын. Оң құнарсыз аз санын мына теңсіздік 1
орындалатындай етіп сайлап алайық. Теореманың шарттары
бойынша осы санына сəйкесті саны табылып, N-нен
артық n(n ) номерден бастап барлық сандар мына
, интервалдың ішінде жатады, былайша айтқанда
келесі теңсіздік

орындалады. санын сайлап алуымыз бойынша 1 1

Олай болса
1
Ендеше Коши (4-ші) теоремасы бойынша (16) қатар жинақты.
Егер 1 болса, онда 1. Олай болса сол теорема бойынша
(16) қатар жинақсыз.
Бір-екі мысал келтірейік:
а) . . . . . .
Бұл қатардың жинақтылығын тексеру үшін Коши белгісін
қолданайық. Сонда
1 1
0

қатар жинақты.
б) . . . . . .
Бұл қатарда да Коши белгісін қолданайық, сонда
2 1 2 1
2.

Қатар жинақсыз.
3. Мүшелері оң қатарлардың жинақтылығын тексеру үшін
Коши белгісінен басқа Даламбер белгісі қолданылады.
5-теорема. (Даламбер теоремасы). Егер бір номерден бастап
(мəселен n ) мына теңсіздік (мұнда 1) орындалса,

454
онда (16) қатар жинақты болады. Егерде 1 болса, онда (16)
қатар жинақсыз болады.
Теореманың шарттары бойынша бұл арадан
1 (мұнда q – дұрыс бөлшек). Сондықтан, N-нен артық
барлық n-дер үшін келесі теңсіздіктер орындалады:
; ,
; , . . . .(20)
Қатар
. . . . . . .
1 геометриялық прогрессия.
(20) теңсіздіктерден мынадай қорытындыға келеміз: (16)
қатардың барлық мүшелері N+1 номерден бастап жинақты
геометриялық прогрессияның сəйкесті мүшелерінен кіші болатын
болды. Ендеше (16) қатар жинақты.
Егер N-нен артық барлық n-дер үшін 1 болса, онда
. Осы кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келуге
болады: (16) қатардың мүшелері N+1-ден бастап кемімейді, демек
қатардың жинақтылығының қажетті шарты орындалмайды. Олай
болса (16) қатар жинақсыз.
Даламбер белгісі. Егер

бар болса, жəне бірден кіші болса, онда (16) қатар жинақты
болады; егерде

бар болса жəне бірден артық болса немесе шексіз өссе, онда (16)
қатар жинақсыз болады. Егер

болса, онда қатардың жинақтылығы Даламбер белгісімен

шешілмейді.
Айталық
,
мұнда 1. Оң құнарсыз аз санын мына теңсіздік 1
орындалатындай етіп сайлап алайық. Сонда шектің анықтамасы

455
бойынша осы санына сəйкесті саны табылып N-нен
артық барлық n-дер үшін n келесі теңсіздік орындалады:
.
Кейінгі теңсіздіктің оң жағын алайық:
1.
Кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: (16)
қатардың мүшелері Даламбер теоремасы шарттарын
қанағаттандырады. Ендеше қатар жинақты.
Егер 1 болса, онда N-нен артық барлық n-дер
үшін мына теңсіздік орындалады. Демек, қатардың
мүшелері кемімейді, былайша айтқанда оның жинақтылығының
қажетті шарты орындалмайды.
Бір мысал келтірейік:

1 1 . . . . . . 0 .
! 2! 3! !

!
0.
1
!
Мысал үшін алынып отырған қатар жинақты.
4. Коши белгісі Даламбер белгісіне қарағанда күштірек. Бұл
пікірді былай түсінуге болады: егер Даламбер белгісі жарамды
болса, онда Коши белгісі тіпті жарамды болады. Керісінше дұрыс
болмауы да мүмкін. Бұған бір мысал келтірейік:
1 . . . . . . .
a мен b – əр түрлі оң сандар.
Коши белгісі бойынша
√ .
Даламбер белгісі бойынша ; немесе ;
былайша айтқанда қатынас ешбір тиянақты шекке
ұмтылмайды.

456
 § 5. Кошидің интегралдық белгісі

1. Егер n шексіздікке ұмтылғанда қатынас немесе

бірге ұмтылса, онда Даламбер жəне Коши белгілерімен қатардың
жинақтылығы немесе жинақсыздығы шешілмейді деп біз
жоғарыда айттық. Осы айтылған екі белгі қанағаттанарлық
жағдайға келтірмесе, онда басқа белгілерді қолдануға тура келеді.
Сол белгілердің біреуі Кошидің интегралдық белгісі. Міне енді
соны баяндауға кірісеміз.
Айталық бір мəнді функция аргумент x-тің бір мəнінен,
мəселен оның а мəнінен бастап оң болып ылғи кемитін болсын
жəне х шексіз өскен сайын нольге ұмтылатын болсын. Былайша
айтқанда осі функцияны кескіндейтін қисықтың
асимптотасы болып табылады.
Енді осы функцияның а-дан l-ге дейін алынған анықталған
интегралын қарайық:

. 22

l шексіздікке ұмтылғанда, осы қаралып отырған интеграл не

бір тиянақты шекке ұмтылады немесе шексіз өседі. Бұл жағдай
бізге меншіксіз интегралдар теориясынан белгілі.
Коши теоремасының тұжырымдауына келейік:
Теорема. Егер (22) интегралдың шегі шексіздікке
ұмтылғанда интеграл бір тиянақты шекке ұмтылса, онда
төмендегі қатар
1 2 . . . . . . (23)
жинақты болады, егер бұл жағдайда (22) интеграл шексіздікке
ұмтылса, онда (23) қатар жинақсыз болады.
a+p – 1 санымен a+p санының арасындағы х-терді қарайық:
1 .
Функция кеміме болғандықтан, ол мына теңсіздікті
1
қанағаттандырады. Енді осы теңсіздіктің əрбір жағын a+p – 1-ден
a+p-ге дейін интегралдасақ, сонда

1 .

457
p-ге біртіндеп 1, 2, 3, ..., n мəндерді беріп, сонан кейін осының
нəтижесінде шыққан теңсіздіктерді қоссақ, сонда:
1 2 . . . 1

. 24

1 2 . . . . 25

(25) теңсіздіктің екі жағына қоссақ, сонда

1 2 . . .

. 26

Егер

lim lim

болса,
онда (26) теңдіктің сол жағы мына саннан кіші болады,
яғни
1 2
. . .
. (27)
(27) теңсіздіктің орындалуынан біз мынадай қорытындыға
келеміз: мүшелері оң (23) қатардың қосындысы жоғарғы жағынан
шектелген, ендеше (23) қатар жинақты.
Егер n шексіз өскен сайын интеграл

да шексіз өссе, онда (24) теңсіздік бойынша (23) қатардың дербес

қосындысы 1 шексіз өседі. Демек,
бұл жағдайда (23) қатар жинақсыз.
Бір-екі мысал келтірейік.
а) Төмендегі қатардың
1 1 1 1
. . . . . .
1 2 3
жинақтылығын зерттеу керек, мұнда 0.

458
 Берілген қатардың жалпы мүшесі бойынша
функцияны құрамыз:
Бұдан кейін мына интегралды

табамыз, қарастырып отырған мысал үшін ол

1 1 1
1 1 1 1
болады.
Бұл арадан

0, егер, 1 болса

∞ егер 1 болса.

Сонымен екінші мысал үшін алынып отырған қатар егер

1 болса, жинақты болады, егер 1 болса, жинақсыз
болады.
2. Коши өзінің анализ курсы1 деген кітабында, біз бірінші
мысал үшін алып отырған қатардан келесі теореманы қорытады.
Теорема. Егер бір номерден бастап (мəселен бастап)
мына қатынас бірден артық белгілі бір тиянақты саннан
ылғи үлкен болып отырса, онда (16) қатар жинақты болады; ал
егерде қатынас бірден ылғи кіші болып отырса, онда (16)
қатар жинақсыз болады.
Логарифмдік белгі. Егер 1 болса, онда (16)
қатар жинақты; ал егер 1 болса, онда (16) қатар жинақсыз;
Егер 1 болса, онда қатардың жинақтылығы немесе
жинақсыздығы бұл белгімен шешілмейді.

1
Cauchy, Cours d’ Analyse.
459
 Теореманың шарттары бойынша 1.
Бұл арадан
немесе .

к
Осы кейінгі теңсіздіктен табамыз немесе . Бұл
к
теңсіздіктің орындалуы (16) қатардың жинақтылығын көрсетеді,
өйткені 1.
Егер 1 болса, онда бұл арадан немесе
. Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманың екінші
бөлімін дəлелдейді, атап айтқанда, (16) қатардың жинақсыздығын
дəлелдейді.

§ 6. Куммер, Раабе, Бертран жəне Гаусс белгілері

1. Тағы да мүшелері оң
. . . . . . (16)
қатарды қарайық.
1-теорема. (Куммер теоремасы) (16) қатар жинақты болу
үшін мүшелері оң
, , . . . , , . . .
тізбек табылып келесі теңсіздіктің
0 (27)
орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Алдымен (27) шарттың қажеттілігін дəлелдейік. Ол үшін (16)
қатар жинақты деп ұйғарамыз жəне оның қосындысын S арқылы
белгілейміз. (16) қатардың дербес қосындысын Sn арқылы
белгілейік те келесі мүшелері оң
, , . . . , , . . .
тізбекті қарайық. Осы тізбектің мүшелері теореманың шартын
қанағаттандыратын болса, онда (27) шарттың қажеттілігі
дəлелденді. (27) теңсіздіктің сол жағын құрайық:
· 1 0.

460
 Енді (27) шарттың жеткіліктігін дəлелдейік. Айталық (27)
шарт орындалатын болсын, онда

-re 1, 2, 3,…, сонан əрі қарай мəндер беріп табамыз:

.
Осы теңсіздіктерді қоссақ, онда
. ,
немесе

.
Сөйтіп, (16) қатардың дербес қосындысы жоғарғы жағы-
нан шектелген болды, ендеше бұл қатар жинақты болады.
Теорема дəлелденді.
Куммер белгісі. Мүшелері оң
, ,…, ,…
тізбек берілсін жəне осы тізбектің мүшелерінің кері шамаларынан

құрылған қатар  1 жинақсыз болатын болсын. Егер (16) қатар
n 1 bn

үшін бар болса, яғни

∞
,
∞
онда егер 0 болса, (16) қатар жинақты болады, егер 0
болса, жинаксыз болады.
Егер 0 болса, онда қатардың жинақтылығы бұл белгімен
шешілмейді.
Бұл белгінің дəлелдеуі Кумер теоремасынан шығады, Сон-
дықтан оған тоқталудың қажеті жоқ.
2. Куммер теоремасындағы тізбектің орнына натурал сандар
тізбегін алайық:
1, 2, 3, … , , …
Сонда (27)шарт мына түрге келеді: 1 немесе
1 1

461
 Бұл арадан келесі белгіге келеміз:
Раабе белгісі. Егер

lim 1

бар, яғни

lim 1 ,

онда егер 1 болса, (16) қатар жинақты болады, егер 1

болса, жинақсыз болады. Егер 1 болса, онда белгімен қатар-
дың жинақтылығы немесе жинақсыздығы шешілмейді.
Мысал үшін мына қатардың
!
1 0
1 2 …
жинақтылығын зерттейік. Алдымен бұл қатарға Даламбер белгісін
қолданайық, сонда
1
lim 1.
Қарастырылып отырған қатар үшін Даламбер белгісі жара-
майтын болды.
Енді бұл қатарға Раабе белгісін қолданып көрейік:

lim 1 1 .

Бұл арадан мынадай қорытынды жасаймыз: егер 1 болса,

онда (16) қатар жинақты, ал егер 1, онда (16) қатар жинақсыз.
Егер 1 болса, онда қарастырылып отырған қатар гармониялық
қатарға көшеді.
3. Кошидің интегралдық белгісін қолданып төмендегі қа-
тардың
1

жинақсыздығын дəлелдеуге болады.

Куммер теоремасындағы тізьектің орнына төмендегі тізбекті
1, 2 2, 3 3, 7 … , ,…

462
алсақ, онда (27) теңсіздіктің сол жағы мына түрге көшкен болар
еді:
1 1
1
1 1
1
1 1 1 .

Егер былай ұйғарсақ 1 1 , онда

1
1 .
Бұл арадан Бертран белгісіне келеміз:
Егер

lim lim 1 1 ln
бар болса, яғни
lim lim 1 1 ,

онда (16)қатар егер 1 болса, жинақты болады, ал, 1болса,

қатар жинаксыз болады.
1
lim lim lim 1 ln 1.

Енді Куммер теоремасына сүйеніп(16) қатардың жинақ-

тылығы немесе жинақсыздығы туралы Бертран теоремесын айта
аламыз.
4. Даламбер, Раабе жəне Бертран белгілерінен келесі Гаусс
белгісін қорытуға болады.
Гаусс белгісі. (16) қатардың тетелес жəне 1 екі мүше-
сінің қатынасы мына түрде
(28)
жазылатын болсын (мұнда , – тұрақты сандар, ал –
шектелген шама; сонда, егер 1 немесе 1, 1болса (16)
қатар жинақты болады; ал егер 1 немесе 1, 1 болса
онда (16) қатар жинақсыз болады.

463
 Алдымен 1 жағдайды қарайық. Бұл жағдайда (28) тең-
діктен табамыз:
1 1
∞
яғни қатардың жинақтылығын немесе жинақсыздығын тексеру
Даламбер белгісіне келтіретін болды.
Енді 1 жағдайды қарайық. Бұл жағдайда Раабе белгісін
қолданамыз:

1 .

Бұл арадан шекке көшсек, онда

lim .

Сонымен, жағдай 1Раабе белгісіне келтірілетін болды.

Егер, 1болса,онда Бертран белгісін қолданамыз.
Сонда
.

Бұл арадан шекке көшсек, онда

lim 0.

Ендеше Бертран белгісі бойынша(16)қатар жинақсыз.

Мысал үшін гипергеометриялық қатар деп аталынатын
төмендегі қатарды қарайық:
, , , 1+
1 2 1 1 2 1
! 1 2 … 1
· 1 1
1
1· 2! 1
Əзірше , , , -ті оң деп қараймыз.
Даламбер белгісі бойынша
1
lim lim .
1
Бұл арадан мынадай қортындыға келеміз: егер 1 болса,
онда гипергеометриялық қатар жинақты, ал 1 егер болса, онда

464
гипергеометриялық қатар жинаксыз болады. Егер 1 болса,
онда əрине, қарастырылып отырған қатардың жинақтылығы
немесе жинақсыздығы Даламбер белгісімен шешілмейді. Бұл
жолы Гаусс белгісін қолданамыз, ол үшін мына қатынасты
табамыз:
1 1 1
.
1 1
Екінші жағынан
1 1
1 1 · ;
1 1 1

1 1
1 1 · ;
1 1 1
Бұдан кейін
1
1
мұнда Θ – шектелген шама.
Гаусс белгілі бойынша қатар , , , 1 егер 1
1 болса, немесе 0 болса, жинақты болады. Осы
белгілі бойынша қатар , , , 1 егер 1 1 болса,
немесе 0 болса, жинақсыз болады. Бұл қатарға кейін
тағы да айналып соғамыз.

§7. Абсолют жəне шартты жинақты қатарлар

1. Біз осы уақытқа дейін мүшелері оң қатарларды қарап

келдік.
Егер берілген қатардың барлық мүшелерінің таңбалары теріс
болса, онда олардың барлығын – 1-ге көбейтіп, мүшелері оң
қатарға келеміз. Егер берілген қатар мүшелерінің тек біразының
ғана (саны шектеулі мүшелерінің ғана) таңбалары ылғи теріс бо-
лып қалғандарының таңбалары оң болса, онда сол теріс таңбалы
мүшелерді шығарып тастап тағы да мүшелері оң қатарға келеміз.
Сол сияқты, егер берілген қатар мүшелерінің тек біразының ғана
(саны шектеулі мүшелерінің ғана) таңбалары оң болып қалған-

465
дарының таңбалары теріс болса, онда сол оң таңбалы мүшелерді
шығарып тастап, барлық мүшелері теріс қатарға келеміз, ал бұл
қатардың барлық мүшелерін – 1-ге көбейтіп, оны оң қатарға
айналдырамыз.
Енді мүшелерінің таңбалары оң да, теріс те болып келетін
төмендегі:
(29)
қатарды қарайық.
(29) қатардың оң таңбалы жəне теріс таңбалы мүшелерінің
саны шексіз деп ұйғарамыз.
Егер (29) қатар мүшелерінің абсолют шамаларынан құрылған
мына қатар
| | | | | | | | (30)
жинақты болса, онда осы (29) қатарды абсолют жинақты қатар
деп атайды. Егер (29) қатар жинақты болып, ал оның мүшелерінің
абсолют шамаларынан құрылған (30) қатар жинақсыз болса, онда
(29) қатарды шартты (дудамал) жинақты немесе жартылай
жинақты қатар деп атайды.
Теорема. Егер (29) қатар мүшелерінің абсолют шамала-
рынан құрылған (30) қатар жинақты болса, онда (29) қатар да
жинақты болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін (29) қатардың жалпы мүшесін
мына түрде жазайық:
| | | |
,
2 2
сонан кейін былай ұйғарайық:
| | | |
. 31
2 2
Сонда

жəне С – оң сандар, сондықтан олардан құрылған мына

қатарлар

жəне С 32

466
мүшелері оң қатарлар болып табылады.
Теореманың шарттары бойынша (30) қатар жинақты, ал (31)
теңдіктерден мына теңсіздіктер | |, | | келіп
шығады, ендеше (32) қатарлар жинақты.
(29) қатар, жинақты (32) қатарлардың айырмасы, яғни

олай болса (29) қатар жинақты. Теорема дəлелденді.

Мүшелері оң қатарлар үшін жоғарыда келтірілген жеткілікті
белгілер (Даламбер, Коши, Куммер т.б. белгілері), (29) қатардың
абсолют жинақтылығы үшін де жеткілікті белгілер болып
табылады.
2. Қатардың абсолют жинақтылығынан басқа шартты жинақ-
тығын тағайындайтын да белгі бар.
Таңбалары кезекпен ауысып отыратын қатарларды, атап
айтқанда төмендегі қатарды қарайық:
1 33
мұнда , , , , оң саңдар.
Осы, таңбалары кезекпен ауысып келетін, қатардың жинақ-
тылығы турасындағы Лейбниц теоремасын дəлелдейік.
Теорема. Егер таңбалары кезекпен ауысып отыратын (33)
қатардың мүшелері келесі теңсіздіктерді қанағаттандыратын
болса

жəне lim 0 болса,

онда мұндай қатар жинақты болады.

(33) қатардың бірінші 2 мүшелерінің қосындысын деп
белгілейік. Сонда
. 34
Теореманың шарттары бойынша сандар біркелкі кемиді,
олай болса жақшалардың ішіндегі айырмалардың таңбалары оң.
Сондықтан
0.
(34) теңдікті былай жазуға да болады:

467
 Осы кейінгі теңсіздіктен мынадай қортындыға келеміз:
сандардан тұратын тізбек біркелкі үдемелі. (34) теңдікті тағы да
мына түрде жазуға болады:
.
Бұл арадан мынадай теңсіздікке келеміз:

Сонымен, сандардан тұратын тізбек біркелкі үдемелі жəне

оң жағынан шектелген болатын болады. Демек, тізбек жинақты,
яғни
lim .

Қосылғыш сандары тақ дербес қосындыны қарайық:

.
Бұл арадан шекке көшіп табамыз:
lim lim ,

өйткені, теореманың шарттары бойынша

lim 0
Сөйтіп, қорытып келгенде (33) қатардың дербес қосындысы
, шексіздікке ұмтылғанда бір тиянақты шекке ұмтылатын
болды. Ендеше бұл қатар жинақты. Теорема дəлелденді.
дербес қосындыны былай жазуға да болады:

.
Осы екі теңдіктің оң жақтарын салыстырып, төмендегі тең-
сіздікке келеміз
,
былайша айтқанда сандардан тұратын тізбек біркелкі кемі-
ме. Сондықтан, қандай болса да мына теңсіздік

немесе
(35)

468
орыналады.
Егер (33) қатардың қалдық мүшесін арқылы белгілесек,
онда
1 ,
мұнда
(36)
Егер (33) қатардың қосындысы үшін оның n бірінші мүше-
лерінің қосындысын, яғни дербес қосындыны алсақ, онда біз
сөзсіз қате жібереміз, міне сол қатенің шамасын көрсетеді.
(36) қатардың өзін екі қатар түрінде жазуға болады:

(35) теңсіздік бойынша

0 ,| | .
Кейінгі теңсіздіктер таңбалары кезекпен ауысып келетін
қатардың қосындысы үшін оның бірінші мүшелерінің қосын-
дысын алғандағы жіберілетін қатенің қандай шекаралықта
жататынын көрсетеді.
Мысал үшін төмендегі қатарды қарайық:
1 1 1 1 1
1 1
2 3 4 5 6
Жоғарыда келтірілген Лейбниц теоремасы бойынша бұл қатар
жинақты, өйткені:
1 1 1 1
1
2 3 4
1
lim lim 0.

Егер бұл қатардың мүшелерінің абсолют шамаларынан қатар

құратын болсақ, онда гармониялық қатар шығады
1 1 1 1
1
2 3 4
Гармониялық қатардың жинақсыздығы бізге бұрыннан
белгілі.

469
 Сөйтіп, мысал үшін алынып отырған қатар шартты жинақты
болатын болды.
Екінші мысал үшін қайтадан гипергеометриялық қатарды
қарайық:
, , , 1
1 1 1 1
· .
! 1 1
Бұл қатардағы , , , сандарды кез келген сандар деп
ұйғарамыз (мұнда , , – ноль мен бүтін теріс сандардан
айрықша).
Даламбер белгісін қолданып мынадай қорытындыға келеміз:
егер | | 1 болса, онда гипергеометриялық қатар абсолют
жинақты, ал егер | | 1 болса, онда ол жинақсыз болады.
Егер 1 болса, онда мына қатынас

1
аса үлкен -дер үшін оң болғандықтан, қаралып отырған қатар-
дың барлық мүшелері бір номерден бастап бір таңбаға ие болады.
Сондықтан бұл қатар үшін өткен параграфтағы талқылау дұрыс
болады, яғни егер 0 болса, онда гипергеометриялық
қатар абсолют жинақты болады, ал егер 0 болса, онда
ол жинақсыз болады.
Енді 1 болсын. Егер 0 болса, онда мына
, , , 1 гипергеометриялық қатардың мүшелерінің абсолют
шамаларынан құрылған қатар жинақты болады. Ендеше бұл жолы
гипергеометриялық қатар абсолют жинақты болады.
Енді 0 болсын, онда тетелес ,
мүшелерінің қатынасының абсолют шамасын былай жазайық:
| | 1
1 37

Мұнда | | .
Егер 0 1 болса, онда (37) теңдікті мына түрде
жазамыз:
| | 1
1 1 .
| |

470
 Егер 1 болса, онда кейінгі теңдіктің оң
жағындағы жақшалардың ішіндегі өрнек -дан артық болады.
Олай болса бір номерден бастап, мəселен -нен артық -дер үшін
мына теңсіздік
| | 1
1 жəне| | | |
| |
орындалады.
(38) теңсіздікті логарифмдеп жəне -ге, , 1, 1, 2, …
мəндерді беріп табамыз:
| | | | 1 ,

| | | | 1 ,
1

| | | | 1 .
1
Осы теңсіздіктерді қоссақ, онда -нен артық барлық -дер
үшін болады:

| | | | 1 .

Қатар
τ
ln 1
k
жинақсыз, олай болса
lim ln| | ∞,
Ендеше
lim ln| | 0.
Біздің қарастырып отырған жағдайымызда 1
0 гипергеометриялық қатардың мүшелері өздерінің таңбаларын
кезекпен + не – ке ауыстырып отырады. | || | болатын
болды жəне
lim | | 0.
Сондықтан Лейбниц теоремасы бойынша, мына 0
1, 1 жағдайлар орындалғанда гипергеометриялық
қатар жинақты, бірақ абсолют емес.

471
 Егер 1, болса, онда бір орыннан бастап мына
| |
| |
қатынастың бірден кіші болатынын (37) теңдіктен бай-
қаймыз. Демек, бұл арадан | | | |. Кейінгі теңсіздіктің
орындалуынан, мынадай қорытындыға келеміз: қарастырылып
отырған қатардың жалпы мүшесі нольге ұмтылмайды, ендеше ол
қатар жинақсыз.
Енді мына жағдайды 1 қарайық. Бұл жағдайда
-нен артық -дер үшін, төмендегі теңдік
| |
1 1
| |
орындалады.
Бұл теңсіздікті логарифмдеп жəне -ге , 1, 2, …
мəндерді беріп келесі теңсіздіктерге келеміз:
| | | | 1 ,

| | | | 1 ,
1

| | | | 1 .
1
Осы теңсіздіктерді қоссақ, онда

| | | | 1 .

Кейінгі теңсіздіктің оң жағында тұрған қосынды мына

қатардың дербес қосындысы. Ал бұл қатар жинақты (§4

қараңыздар). Олай болса | | | | шексіздікке
ұмтылғанда | | минус шексіздікке ұмтылмайды. Демек, | |
нольге ұмтылмайды, ендеше гипергеометриялық қатар жинақсыз.
Сөйтіп, қорытып келгенде гипергеометриялық қатар жөнінде
мыналарды айтуға болады: егер болса, онда гипергеометриялық
қатар абсолют жинақты; егер | | болса, онда ол жинақсыз;
1 болғанда, егер 0 болса, қатар абсолют жинақты
болады; егер 0 болса жинақсыз болады; 1 бол-
ғанда, егер 0 болса, онда гипергеометриялық қатар
472
абсолют жинақты, егер 0 1 болса, онда ол шарт-
ты жинақты, егер 1 болса, онда ол жинақсыз бо-
лады.
Осы гипергеометриялық қатарға ерекше тоқтау себебіміз
оның тəжірибелік, əсіресе физикалық мəселелерге жиі қолданы-
латындығынан.
3. Жоғарыда келтірілген белгілердің көмегімен берілген қа-
тардың жинақтылығы немесе жинақсыздығы шешілмеген жағ-
дайда Абельдің келесі теоремасын қолдануға тура келеді. Бұл
теореманы келтірместен бұрын мына леммаға тоқтап кетейік.
Лемма. Айталық , , , оң кеміме шамалар, ал –
, , , – кез келген оң немесе теріс шамалар болсын. Егер
мына төмендегі қосындылардың
, ,
барлығы А мен В сандарының арасында жатса, онда мына
қосынды
, .
жəне сандарының арасында жатады.
Лемманың шарттарының табамыз:
, , .
Ендеше
(39)
немесе
.
Кейінгі теңдіктің оң жағындағы жақшалардың ішіндегі
айырмалар оң саңдар, сондықтан үшін екі шек табамыз:
алдымен , , сандардың орнына санын қоямыз, сонда

одан кейін , , сандардың орнына санын қоямыз, сонда

.
Сонымен, .
Енді теоремаға келейік.
Абель теоремасы. Төмендегі қатар

жинақты немесе жинақсыздығы мəлімсіз болсын, басқаша

айтқанда оның бірінші n мүшелерінің қосындысы Sn бір белгілі
тиянақты L санынан аспайтын болсын. Екінші жағынан

473
 ,
мүшелері оң біркелкі кеміме тізбек болсын жəне
lim 0
Міне осы шарттар орындалса, онда қатар
(40)
жинақты болады.
(40) қатардың дербес қосындысын арқылы белгілесек,
онда теореманың шарттары бойынша
,
бұл арадан
2 .
Егер лемманы еске алсақ, онда
2 . (41)
Теореманың шарттары бойынша
lim 0.

Сондықтан алдынала берілген оң мейлінше аз санына сəйкес

саны табылып, осы санынан артық барлық n-дер үшін
төмендегі теңсіздік
| |
2
орындалады. Бұдан кейін (41) теңсіздік – қандай болса да мына
түрге көшеді
.
(40) қатар үшін Коши критерийі орындалды. Олай болса бұл қатар
жинақты.
Мысал үшін мына
2
қатарды қарайық. Бұл қатар жинақтылығы немесе жинақсыздығы
мəлімсіз. Оның дербес қосындысын арқылы белгілейік:
1
sin sin 2 sin 2 ·
2 2
1
2 2 2 sin sin
2 2 2 2
3 3 5 1
2 2 2 2

474
 1 cos
cos ,
2 2
бұл арадан
1
| | .
2
Дəлелденген теорема бойынша қандай болса да мына қатар
2
жинақты болады.
Сол сияқты мына қатар да
2
-тің жалғыз мына 2 мəндерінен басқа қалған барлық
мəндерінде жинақты болады.
Салдар. Төмендегі қатар

жинақты болсын жəне мұнымен бірге

, , (42)
мүшелері оң үдемелі немесе кеміме тиянақты, нольден айрықша
тұрақты санына ұмтылатын тізбек болсын. Міне осы айтыл-
ған шарттар орындалса, онда қатар
(43)
жинақты болады.
(42) тізбек үдемелі болсын.
Оң сандардан тұратын біркелкі төмендегі тізбекті
, ,
қарайық жəне былай ұйғарайық:
, , , ,
lim 0.

Мына екі қатар

475
жинақты. Сондықтан, (43) қатар жинақты болады.

§8. Абсолют жəне шартты жинақты қатарлардың қасиеттері

1. Оң жəне теріс мүшелерден тұратын төмендегі

(29)
қатарды қарайық.
Бұл қатардың оң мүшелерінен жəне теріс мүшелерінен жеке
қатарлар құрайық. Мəселен,
(44)
(29) қатардың кілең оң мүшелерінен, ал
(45)
оның кілең теріс мүшелерінің абсолют шамаларынан тұратын
қатарлар болсын.
1-теорема. Егер (29) қатар абсолют жинақты болса, онда
(44) жəне (45) қатарларда жинақты болады; егер (29) қатардың
қосындысы (44) қатардың қосындысы (45) қатардың
қосындысы болса, онда .
Егер (29) қатар шартты жинақты болса, онда (44) жəне
(45) қатарлар екеуі бірдей жинақсыз болады.
(29) қатардың дербес қосындысын арқылы белгілейік.
Сонда бұл қосындының қосылғыштарының біразы оң болады,
олардың саны болсын, біразы теріс болады, олардың саны к
болсын (яғни ). арқылы (44) қатардың бірінші
мүшелерінің қосындысын, к арқылы (45) қатардың бірінші
мүшелерінің қосындысын белгілейік. Сонда
.
Енді (29) қатардың мүшелерінің абсолют шамаларынан
құрылған қатарды қарайық:
| | | | | | (47)
Егер (47) қатардың бірінші мүшелерінің қосындысын
арқылы белгілесек, онда
. (48)
(29) қатар абсолют жинақты болғандықтан

476
 lim
Бұл арадан
1,2, , 1,2, .
Cонымен, мүшелері оң (44) жəне (45) қатарлардың дербес
қосындылары жоғарғы жағынан шектелген болды, олай болса бұл
қатарлар жинақты. Теореманың бірінші бөлімі дəлелденді.
Егер -ді шексіздікке ұмтылуға мəжбүр етсек, онда ∞
жəне ∞. Енді (46) теңдіктің екі жағынан шек алсақ сонда
lim S lim lim

немесе
.
Сонымен, теореманың екінші бөлімі дəлелденді.
Егер (29) қатар шартты жинақты болса, (47) қатар жинақсыз
болады. Сондықтан
lim σ ∞.

(46) жəне (48) теңдіктерден табамыз:

,
2 2
Бұл арадан шекке көшсек, онда
lim ∞ lim Q ∞.

Демек, (44) жəне (45) қатарлар жинақсыз. Теореманың үшінші

бөлімі дəлелденді.
Бұл теоремадан мынадай қортындыға келеміз.
2. Мүшелері оң қатарлардың мынадай бір қасиетіне тоқтап
кетейік.
2-теорема. Мүшелері оң жинақты қатардың қосындысы
оның мүшелеренің ретіне тəуелді емес, басқа сөзбен айтқанда
мүшелері оң екі жинақты қатардың бір-бірінен айырмасы тек
мүшелерінің орналасу тəртібінде ғана болса, онда мұндай қа-
тарлардың қосындылары өзара тең болады.
Мүшелері оң төмендегі
(49)

477
қатарды қарайық. Егер бұл қатардың өзара бірдей нольден
айрықша мүшелерінің саны шексіз болса, онда ол жинақсыз
болады, өйткені шексіздікке ұмтылғанда, оның жалпы мүшесі
нольге ұмтылмайды. Сондықтан, егер қатар жинақты болатын
болса, онда оның өзара бірдей мүшелерінің саны шектеулі болуы
керек.
(49) қатардың мүшелерін басқа тəртіппен орналастырып
келесі қатарды құрайық:
(50)
(49) қатармен (50) қатардың бір-бірінен айырмасы тек мү-
шелерінің орналасу тəртібінде ғана, яғни (49) қатардың мүшесі
болып табылатын əрбір сан (50) қатардың да мүшесі болып
табылады.
Егер (50) қатар жинақты болса, онда (49) қатар да жинақты
болатынын жəне осы екі қатардың қосындылары бір ғана сан
екенін дəлелдеу керек.
арқылы (49) қатардың дербес қосындысын белгілейік. Бұл
қосындыны құратын əрбір қосылғыш (50) қатардың мүшесі болып
табылады. (50) қатардың дербес қосындысын құратын
қосылғыштардың ішінде дербес қосындыны құратын барлық
қосылғыштар болатындай -ді соншама үлкен етіп сайлап
алайық. Сонда
.
Теорема шарттары бойынша (50) қатар жинақты, оның
қосындысы болсын. (50) қатардың мүшелерінің барлығы оң
болғандықтан, қандай болса да ендеше
,
(49) қатардың дербес қосындысы шектелген, олай болса ол қатар
жинақты жəне оның қосындысы мына -дан кем не оған тең,
яғни .
Осылай қорытуды керісінше жүргізсек, онда мынадай
теңсіздікке келген болар едік. Міне осы екі теңсіздіктен келіп
шығады:
.
3-теорема. Егер қатар абсолют жинақты болса, онда бұл
қатардың қосындысы оның мүшелерінің орналасу ретіне тəуелді

478
болмайды, басқа сөзбен айтқанда екі абсолют жинақты қатар-
дың бір-бірінен айырмасы тек мүшелерінің орналасу ретінде ғана
болса, онда бұл екі қатардың қосындысы бір-біріне тең болады.
1-теорема бойынша абсолют жинақты қатарды мүшелері оң
екі қатардың айырмасы деп қарауға болады. Егер бастапқы
берілген қатардағы мүшелердің орнын бір-бірімен алмастырсақ,
онда жаңағы айтылып отырған екі қатардағы мүшелердің
орындары алмастыралады. Бұл екі қатардың мүшелерінің
орындары алмасу, 2-теорема бойынша олардың қосындыларына
əсер етпейді. Ендеше бұл жағдай бастапқы берілген қатардың
қосындысына да əсер етпейді.
3. Егер қатар шартты жинақты болса, онда оның мүшелерінің
орындарын алмастыруға болмайды, өйткені одан оның
қосындысы тіпті басқаша боп кетеді жəне бұдан қатардың
жинақтылықтан жинақсыздыққа айналуы мүмкін.
Бір мысал келтірейік:
1 1 1 1 1
1
2 3 4 2 1 2 2
Бұл қатардың жинақтылығын біз бұрын дəлелдеген болатынбыз.
Егер қаралып отырған қатардың қосындысын арқылы белгі-
лесек, онда
1 1
S lim .
2n 1 2n 2
Енді зерттелініп отырған қатардың мүшелерінің орындарын
алмастырайық:
1 1 1 1 1 1 1 1
1
2 4 3 6 8 5 10 12
1 1 1
51
2 1 4 2 4 4
(51) қатардың жинақтылығын жəне оның қосындысының
басқаша болатынын дəлелдейік. Ол үшін бұл қатардың бірінші 3
мүшелерінің қосындысын табу керек. Ол болады:
1 1 1
2n 1 4n 2 4n 4

479
 1 1 1
.
2 2n 1 2n 2
Бұл арадан
, мұнда – бастапқы берілген қатардың дербес
қосындысы. Кейінгі теңдіктен шекке көшсек, сонда
1 1
lim lim .
2 2
Сонымен, (51) қатардың қосындысы бастапқы берілген қа-
тардың қосындысының жартысына тең болды.
Шартты жинақты қатарлар үшін келесі теореманы дəлелдеуге
болады.
Риман теоремасы. Əрбір шартты жинақты қатардың
мүшелерінің орындарын алмастырып, оның қосындысын алдын-
ала еркінше берілген санға тең етуге болады.
Айталық қатар

52

шартты жинақты болсын, осы қатардың қосындысы алдын-ала

еркінше берілген санына тең болатындай етіп оның мүше-
лерінің орындарын алмастыру талап етіледі. арқылы бұл
қатардың бірінші оң мүшелерінің қосындысын, ал арқылы
оның бірінші мүшелерінің абсолют шамаларының қосындысын
белгілесек, онда қатардың бірінші мүшелерінің қосындысы
болады . Егер мен шексіз өссе, онда қосындылар
мен олар да шексіз өсуі керек, өйтпесе қаралып отырған (52)
қатар не абсолют жинақты болады (егер мен шектелген
болса), не болмаса жинақсыз болады (егер мен -дің біреуі
шектелген екіншісі шектелмеген болса).
Қатар жинақты болғандықтан шексіздікке ұмтылғанда оның
жалпы мүшесі нольге ұмтылады.
Міне осы айтылған ескертпелерді пайдаланып (52) қатардың
мүшелерінің орындарын келесі түрде ауыстырамыз. (52) қатардың
тек оң мүшелерінен тұратын төмендегі
(53)

480
қатарды жəне оның теріс мүшелерінің абсолют шамаларынан
тұратын келесі
(54)
қатарды қарайық.
(53) қатардың берілген санынан артық болатындай дербес
қосындысын алайық:
жəне мұнда былай:
.
Енді мына қатардан
(55)
келесі теңсіздік

жəне мұндай былай

Орындалатындай етіп мүшелерді: , -ді алайық.

Енді (53) қатардан мына теңсіздік

орындалатындай етіп тағы да мүшелерді , ,

алайық жəне мұнда былай:

.
Бұдан кейін (55) қатардан төмендегі теңсіздік

орындалатындай етіп тағы да мүшелерді: , ,

сайлап алайық жəне мұнда былай:

.
Міне осы процесті шексіз соза берсек, онда жаңадан пайда
болған қатардың дербес қосындылары А санынан не үлкен не кіші
болып отыратын болады, бірақ бұл қосындылардың А санынан
айырмасы шексіз кеміме шамадан кіші болады. Олай болса бұл
қосындылардың шегі А саны болады.

481
 4. Мүшелері оң қатарлардың жинақтылығының тездігі туралы
бір-екі ауыз сөз айтып кетуге тура келеді. Қатарлар жинақты
болғанымен олардың кейбіреулері тез жинақты, ал кейбіреулері
баяу жинақты болады. Баяу, тез жинақты қатарлар деп қандай
қатарларды айтады, соларға тоқтайық.
Қатардың қосындысы S-ті табу үшін оның көп мүшелерін
қосындылауға тура келсе, онда мұндай қатарды баяу жинақты
қатар деп айтады. Мұндай қатардың тəжірибе жүзінде пайдасы
тіпті шамалы. Жөнекей бір ескертіп кететін мəселе мынау:
тəжірибеде кездесетін кейбір шамаларды есептегенде белгілі бір
шарттар орындалғанда жинақсыз қатар өте қолайлы құрал болып
табылады.
Əрбір жинақты қатардың қалдық мүшесі
шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмтылатыны туралы бірінші
параграфта айтылды. Былайша айтқанда қалдық мүше шексіз
аз шаманың ретінде тəуелді, яғни шексіздікке ұмтылғанда ол
нольге қаншама тезірек ұмтылады, міне соған байланысты.
Егер шексіздікке ұмтылғанда қалдық кеміме геомет-
риялық прогрессияның мүшесіндей болып кемісе, ондай қатарды
тез жинақты дейді. Қалдық осындай болып кему үшін, қатардың
əрбір мүшесі -нің аса үлкен мəндері үшін шексіз кеміме
геометриялық прогрессияның сəйкес мүшесінен кем болуы керек,
яғни мұнда 0,0 1.
Онда
.
1

§9. Абсолют жинақты қатарларға арифметикалық

амалдар жүргізу

1. Келесі екі қатарды қарайық:

(56)
(57)
1-теорема. Егер (56) жəне (57) қатарлар абсолют жинақты
болса, онда олардың қосындылары жəне айырмалары абсолют
жинақты болады.
Бұл теореманың дұрыстығын келесі теңіздіктерден
| | | | | | 1, 2,

482
 | | | | | | 1, 2,
жəне мына
| | | | | | | | | | | |
қатардың жинақтығына байқауға болады.
Енді қатарларды бір-біріне көбейту амалына келейік.
(56) қатардың əрбір мүшесі (57) қатардың əрбір мүшесіне
көбейтеміз. Сонда
, , ,
, , ,
Бұдан кейін мына қатарды қараймыз:
(58)
Осы (58) қатарды (56) қатар мен (57) қатардың көбейтіндісі
деп атайды.
2-теорема. Егер (56) жəне (57) қатарлар абсолют жинақты
болса, онда олардың көбейтіндісі (58) қатар да абсолют
жинақты болады жəне осы кейінгі қатардың қосындысы (56)
қатар мен (57) қатардың қосындыларының көбейтіндісіне тең,
яғни . [мұнда u – (56) қатардың қосындысы, ал (57)
қатардың қосындысы].
Бұл тұжырымдалған теореманы Коши тағайындаған.
Егер қарастырылып отырған қатарлардың біреуі абсолют
жинақты болып, екінші шартты жинақты болса, онда да теорема
дұрыс болады.
Айталық (56) қатар абсолют жинақты болсын, ал (57) қа-
тардың абсолют жинақты болуы міндетті емес, бірақ жинақты
болса болғаны.
Теореманы дəлелдеу үшін шексіздікке ұмтылғанда мына
төмендегі айырмалардың

нольге ұмтылуын көрсету керек. Бұл айырмалардың біреуін,

мəселен біріншісін жеке алайық жəне оны арқылы белгілейік.
Сонда

483
 Осы кейінгі теңдіктегі , ,…, дердің орнына олардың
сəйкес мəндерін қойып ықшамдағаннан кейін, айырма мына
түрге көшеді:

.
Теореманың шарты бойынша (56) қатар абсолют жинақты.
Сондықтан мына қосынды
| | | | | |
қандай болса да бір тиянақты оң санынан аспайды, яғни
(| | | | | | .
(57) қатар жинақты болғандықтан, оның дербес қосындысы
өзінің абсолют шамасы бойынша қандай болса
да тиянақты санынан аспайды, яғни
| | .
– алдынала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Сонда
Коши критерийі бойынша берілген санына сəйкес
саны табылып, осы -нен артық барлық -дер үшін
саны қандай болса да төмендегі теңсіздіктер
(| | | | .

(| | | | .
орындалуға тиіс.
Егер осы кейінгі екі теңсіздікті еске алсақ, онда
| | | | | | | |

немесе
| | .
Сөйтіп -ның шегі ноль болатын болды. Осымен теорема
дəлелденді.
2. Енді (58) қатарды (56) қатарға бөлейік. (58) қатарды (56)
қатарға бөлу деген сөз (57) қатарды табу деген мəселе.

484
 Егер (58) қатар – (56) қатар мен (57) қатардың көбейтіндісі
болса, онда
.
Бұл арадан

. (59)
Осы кейінгі теңсіздіктерден , , сандарды табуға
болады, өйткені мұнда , , … , … жəне , , … , …, белгілі
сандар. Осы жолмен табылған , , … , … сандардан (57)
қатарды құрамыз. Егер осы құрылған (57) қатар жəне (56), (58)
қатарлар абсолют жинақты болса, онда (57) қатардың қосындысы
– (58) қатарды (56) қатарға бөлуден шығатын бөлінді болып
табылады. Бұл пікір – қатарларды көбейту жөніндегі дəлелденген
теоремадан шығатын сандар.
Бір-екі мысал келтірейік, алдымен қатарларды көбейту
жөнінде.
а) келесі екі қатардың
1 ,
1 1 ,
мұнда мына теңсіздікті | | 1 қанағаттандыратын тұрақты сан.
Ендеше бұл екі қатар – кеміме геометриялық прогрессиялар,
| | 1 болғандықтан қатардың екеуі де абсолют жинақты.
Енді біртіндеп , , … , …, сандарды табайық:
1 · 1 1; 1 · 1 0; 1·
·1 , 1· · ·1 0, ,
1· ·1
1· ·1 0
Сонымен, мысал үшін алынып отырған екі қатардың кө-
бейтіндісі болады.
1 ,
Егер | | 1 болса, бұл қатарда абсолют жинақты.
б) Енді төмендегі

485
 1 1 1 1
2 2 2 2
қатарды мына қатарға
1 1 1 1
1
2 2 2 2
бөлу керек. Ол үшін мына , , … , , сандарды табу керек.
(59) теңдіктерді пайдаланамыз. Сонда
1 1
2 2
1 1 1
2 2 2
,
1 1 1 1 1
1 ,
2 2 2 2 2

Бірінші теңдіктерден 1, 1, ,
1 1
, , 2,3,4
2 2
Математикалық индукция əдісін қолданып мына
формуланың дұрыстығын дəлелдеуге болады (мұны дəлелдеу
оқушылардың өздерінің қолдарынан да келеді).
Сонымен, іздеп отырған қатар.
1 1 1 1
1 1 3
2 2 2 2
болады.
Бөлінгіш қатардың қосындысы тең 1-ге, ал бөлгіш қатардың
қосындысы -ге тең. Ал, 1: 3.

§10. Қатарларды қосындылау жөніндегі екі теорема

Теорема. Егер

486
қатардың жалпы мүшесін мына түрде жазуға
болса жəне сандары санына жинақты тізбек құрса, онда

Теоремада айтылып отырған қатардың дербес қосындысын

арқылы белгілесек, онда

;
бұл арадан

теорема дəлелденді.
Мəселен, мындай
1
1 √ √ 1
қатарды
алайық. Бұл қатардың жалпы мүшесі
1 1 1
.
1 √ √ 1 √ √ 1
1
lim lim .
√ 0
Cондықтан
1
1.
1 √ √ 1
Теорема. Егер

қатардың жалпы мүшесін мына түрде

487
жазуға болса (мұнда 2 оң сан), сандарды санына
жинақты тізбек құрса жəне , …, сандары төмендегі
шартты
0
қанағаттандырса, онда қатар

жинақты жəне

2 3 1 .
Егер теоремада айтылып отырған қатардың дербес қосын-
дысын. арқылы белгілесек, онда

немесе

p 1

h 0

Теореманың шарттары бойынша

lim lim lim .

Сондықтан
lim
2 3 1
Теорема дəлелденді.

488
 Мына қатардың
2 2 1
1 2
қосындысын табайық. Бұл қатардың жалпы мүшесі
2 2 1 1 2 3
.
1 2 1 2
1, 2, 3.
1
lim lim 0

Ендеше
2 2n 1 1 5
1·1 1 2 .
n n 1 n 2 2 2

Жаттығулар

Төмендегі қатарлардың жинақтылығын тексеру керек.

1. 1

2. 1

3. 1 1

4. 1
· ! · ! · !

5. 0

6. 1
! ! !

!
7. , 0
1 2

8.
√ √ √

Келесі қатарларды қосындылау керек.

3 3 1
9. .
1

489
 1
10. .
1

11. .
2 1 2 1

XIV ТАРАУ
ФУНКЦИЯЛЫҚ ҚАТАРЛАР

§ 1. Функциялық тізбек

1. Біз осы уақытқа шейін мүшелері тұрақты сандар болып

келетін тізбектерді немесе қатарларды қарастырдық. Енді барлық
мүшелері бір аралықта, мəселен (a, b) аралығында анықталған
функциялар болып келетін төмендегі
, , , , (1)
тізбекті қарайық. Мұндай тізбекті функциялар тізбегі немесе
функциялық тізбек деп атайды. Ал -ті тізбектің жалпы
немесе -ші мүшесі деп атайды.
Егер (1) тізбектің мүшелерінің аргументіне -мəнін берген-
дегі шығатын сан тізбегі
, , , , (2)
жинақты болатын болса, (1) функциялық тізбекті , аралығының
нүктесінде жинақты болады деп айтамыз. Былайша
айтқанда, егер алдынала берілген кез келген мейлінше (құнарсыз)
аз 0 санына сəйкес жəне табылып, осы -нен артық барлық -
дер үшін
| | (3)
теңсіздігі орындалатын болса, (1) тізбекті , аралығының -
нүктесінде санына жинақты болады дейміз.
Егер (1) функциялық тізбек , аралығының əрбір нүк-
тесінде жинақты болса, онда оны , аралығында жинақты
дейміз.
Анықтамада айтылып отырған саны -ға жəне -ге тəуелді
болып сайланылып алынады, былайша айтқанда (3) теңсіздікті
орындау үшін берілген саны бойынша , аралығының
490
əртүрлі нүктелері үшін əртүрлі сандары сайланып алынуы
керек.
(3) теңсіздікті теңдік арқылы былай жазамыз:
lim .
(2) сандық тізбектің жинақтылығы туралы мəселе Коши
критерийі көмегімен шешілетіні белгілі. Сондықтан да (1) функ-
циялық тізбектің , аралығында жинақтылығы туралы мəселе
Коши критерийі арқылы шешіледі.
, аралығында анықталған функциялардан құрылған (1)
тізбек жинақты болу үшін, алдынала берілген оң санына жəне
, аралығының əрбір нүктесіне сəйкес , саны
табылып, осы санынан үлкен жəне сандары ,
үшін төмендегі теңсіздіктің
| | (4)
орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Осы тұжырымдалған теореманы Коши критерийі дейді.
Мұндағы айталып отырған саны жалғыз ғана емес, жалпы
айтқанда -ке де тəуелді. Айталық болсын жəне
бұл арадан . Сонда (4) теңсіздіктің орнына мынадай
теңсіздік болады:
. (4’)
Егер (1) функциялық тізбек , аралығының əрбір нүк-
тесінде жинақты болса, онда бір тиянақты санына ұмтылатын
сандық тізбек шыққан болар еді, əрине бұл саны сөзсіз -ке
тəуелді болады, яғни -тің , аралығында анықталған
функциясы болып табылады: . Бұл функцияны шектік
функция деп атайды жəне ол былай жазылады:
lim .
∞
Бұл арадан мынадай анықтамаға келеміз:
Егер берілген əрбір оң санына жəне қаралып отырған
аралықтың əрбір нүктесіне сəйкес , саны табылып,
осы -нен артық барлық натурал сандар үшін төмендегі
теңсіздік
| | . (5)
орындалатын болса, (1) функциялық тізбекті , аралығында
функцияға жинақты болады деп айтады.
491
 Мысалы, мына 1,2, … функциялардан
құрылған тізбекті алсақ, онда бұл тізбек үшін шектік функция:
1
lim lim | |

болады.
2. Функциялық тізбек өзінің шектік функциясына түрліше
жинақты болады. Осы түрліше жинақтылықтардың ішіндегі ең
маңыздысы бірқалыпты жинақтылық.
Егер алдынала берілген оң құнарсыз аз санына сəйкес жəне
тек осы -ға ғана тəуелді саны табылып, бұл санынан
үлкен барлық натурал сандары үшін келесі теңсіздік
| | . (6)
, аралығының барлық нүктелері үшін орындалса, онда (1)
функциялық тізбекті , аралығында функцияға бірқа-
лыпты жинақты болады деп айтамыз.
Бірқалыпты жинақтылық пен , аралығының əрбір
нүктесіндегі жинақтылықтың бір-бірінен айырмасы мынада: бір-
қалыпты жинақтылықта саны тек -ға ғана тəуелді, яғни (6)
теңсіздік , аралығының барлық нүктелері үшін бірдей
орындалады. Егер (1) функциялық тізбек , аралығында
бірқалыпты жинақты болса, онда тізбек аралықтың əрбір нүк-
тесінде жинақты. Керісінше қорытынды дұрыс емес, яғни
функциялық тізбек айтылып отырған аралықтың əрбір нүктесінде
жинақты болғанымен ол аралықты бірқалыпты жинақты болмауы
мүмкін.
Мысал үшін 0, интервалында анықталған келесі функ-
циялардан
1
1,2, …
тұратын функциялық тізбекті қарайық. Бұл тізбек үшін шектік
функция:
1
lim .
1
Енді мысал үшін алынып отырған тізбек шектік функцияға
қалай жинақты екенін тексерейік. Ол үшін 0, интервалының

492
ішінде жатқан барлық нүктелер үшін мына .
айырманың абсолют шамасын қараймыз. Сонда
1 1 1 1
.
1 1 2 2

Сонымен,
1 1
.
1 2
– алдынала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Осы беріл-
ген саны бойынша санына мына теңсіздік орындала-
тындай етіп сайлап алсақ, сонда төмендегі теңсіздікті

2
қанағаттандыратын барлық натурал сандар үшін келесі теңсіздік
1
1
0, интервалдың ішінде жатқан барлық нүктелер үшін бірдей
орындалады. Демек, мысалға алынып отырған тізбек 0, интер-
валында функцияға бірқалыпты жинақты болатын
болды.
Осы қаралып отырған тізбек егер о 1 болса, (0, )
интервалында бірқалыпты жинақты болады. Ал бұл қатар (0,1)
интервалында жинақты, бірақ бірқалыпты емес.

§2 Функциялық тізбектің бірқалыпты жинақтылығы

жөніндегі Коши критерийі

1. Функциялық тізбектің бірқалыпты жинақтылығы жөніндегі

қажетті жəне жеткілікті шартты келтірейік.
Теорема (Коши критерийі). (1) Функциялық тізбек (a,b)
аралығында f(x) функцияға бірқалыпты жинақты болу үшін
алдынала берілген оң құнарсыз аз санына сəйкес жəне тек -
ғана тəуелді саны табылып, осы -нен үлкен барлық

493
натурал сандар үшін p саны қандай болса да төменгі
теңсіздіктің
(7)
(a, b) аралығының барлық нүктелері үшін орындалуы қажетті
жəне жеткілікті.
Алдымен бұл белгінің қажеттігін дəлелдейік.
(1) Функциялық тізбек (a,b) аралығында функцияға
бірқалыпты жинақты болсын деп ұйғарайық. Онда жоғарыда
берілген бірқалыпты жинақты болсын деп ұйғарайық. Онда
жоғарыда берілген бірқалыпты жинақтылықтың анықтамасы
бойынша алдын ала берілген оң санына сəйкес саны
табылып, осы санынан үлкен барлық натурал сандар
үшін төмендегі теңсіздік
| | (7′)
, аралығының барлық нүктелері үшін орындалуға тиіс. Олай
болса, санынан артық натурал саны үшін де (7′)
теңсіздік орындалады, яғни
| | (8)
Келесі теңбе-теңдікті құрайық:
.
Бұл арадан
| | | | | |.
(7′) жəне (8) теңсіздіктерді еске алсақ, онда
| | ,
2 2
немесе бəрібір

, 1,2 .
Сонымен, (7) шарт орындалды.
Енді Коши критерийінің жеткіліктілігін дəлелдейік, яғни
, аралығының барлық нүктелері үшін (7) теңсіздік орындалса,
онда (1) функциялық тізбектің , аралығында функцияға
бірқалыпты жинақтылығын дəлелдеуіміз керек.
Сонымен, , аралығының барлық нүктелерінде (7) теңсіз-
дік төмендегі қос теңсіздікпен
(9)
парапар.

494
 , аралығының əрбір нүктесі үшін мына шарт
lim орындалуға тиіс.
∞
Егер -ні шексіздікке ұмтылтып, (9) теңсіздіктен шекке
көшсек, онда

2 2
яғни бұл арадан , аралығының кез келген нүктесі үшін төмен-
дегі теңсіздіктің
| |
дұрыстығы келіп шығады. Бұл теңсіздіктің орындалуы (1) тізбек-
тің , аралығында функцияға бірқалыпты жинақтылығын
дəлелдейді.
2. Функциялық тізбектің барлық мүшелері , аралығында
үздіксіз болғанымен оның шектік функциясы үзілісті болуы
мүмкін. Мəселен [0,1] сегментінің барлық нүктелерінде үздіксіз
мына 1,2,3, … функциялардан тұратын тізбекті
қарайық. Бұл тізбектің шектік функциясы:
егер 0 1 болса,
lim lim 0,

егер 1 болса,
lim lim 1,

болады.
Міне осы теңдіктердің өзінен-ақ шектік функцияның 1
нүктесінде үзілісті екені көрініп тұр.
Сонымен, шектік функция үздіксіз болу үшін тізбектің барлық
мүшелерінің үздіксіз болуы жеткіліксіз. Шектік функцияның
үздіксіздігі жөнінде келесі теореманы дəлелдейік.
Теорема. Егер , аралығында анықталған үздіксіз
функциялардан тұратын тізбек
, , , , (9)
осы аралықта функцияға бірқалыпты жинақты болса, онда
шекті функция , , аралығында үздіксіз болады.
, аралығының кез келген нүктесі болсын. Осы
нүктесінде шектік функцияның үздіксіздігін дəлелдейік.

495
 (9) тізбек , аралығында функцияға бірқалыпты
жинақты болғандықтан, алдын ала берілген оң құнарсыз аз саны
бойынша саны табылып осы санынан артық
натурал сандары үшін келесі теңсіздік
| | (10)
, аралығының барлық нүктелері үшін орындалады.
Теореманың шарты бойынша функциялар , ,
аралығында үздіксіз, сондықтан нүктесінің ,
аймағында жатқан барлық -тер үшін төмендегі теңсіздік
| | (11)
орындалады. (10) теңсіздік нүктесі үшін де орындалады, яғни
| | (12)
Келесі теңбе-теңдікті құрайық:
.
Бұл арадан
| | | | | |
| |
(10), (11), (12) теңсіздіктерді еске алсақ, сонда:
| | (13)
Сонымен, , аймақтың ішінде жатқан барлық -
тер үшін (13) теңсіздік орындалатын болды. Бұл теңсіздіктің
орындалуы теореманың дұрыстығын дəлелдейді.

§ 3. Функциялық қатар жəне оның жинақтылығы

1. , аралығында анықталған функциялардан тұратын тө-

мендегі тізбекті қарайық
, , , ,
Осы тізбектің мүшелерінен келесі
(14)
немесе

496
өрнекті құрайық. Бұл өрнекті функциялық қатар деп атайды.
(14) қатардың мүшелерінен келесі қосындыларды түзейік:
,
, ,
, .
Бұл қосындыларды (14) қатардың дербес қосындылары деп
атайды. Егер (14) функциялық қатардың дербес қосындыларының
тізбегі
, , , (15)
, аралығының нүктесінде санына жинақты болса,
онда (14) функциялық қатарды осы нүктеде санына
жинақты болады деп атайды.
Былайша айтқанда мына сандық қатар

16

жинақты болса, (14) функциялық қатар да нүктесінде

жинақты болады деп атаймыз.
Осы санын (14) қатардың -нүктесіндегі қосындысы
деп атайды жəне

Егер (14) қатар , аралығының əрбір нүктесінде жинақты

болса, онда оны , аралығында жинақты қатар деп атайды.
(14) қатардың қосындысы , , аралығында анықталған
функция болып табылады жəне біз мұны былай жазамыз:

Екінші жағынан – (15) тізбектің шектік функциясы

болып табылады:
lim .

497
 Сөйтіп, жоғарыда берілген анықтама бойынша, егер (15)
тізбек жинақты болса, онда (14) қатар да жинақты.
(14) қатармен бірге мына қатарды қарайық:

Егер бұл қатардың қосындысын арқылы белгілесек,

яғни

к , онда

(17)
немесе
. (18)
Осы функцияны (1) қатардың қалдық мүшесі. деп
атайды.
Егер (14) қатардың қосындысы үшін оның бірінші мү-
шелерінің қосындысын алсақ, онда бұдан сөзсіз қате жібереміз.
Қалдық мүше осы жіберілетін қатенің шамасын береді.
Егер (14) функциялық қатар жинақты болса, онда
lim 0.

жəне керісінше, егер қандай болса да

lim 0.
болса, онда (14) қатар жинақты болады.
2. Егер. (14) функциялық қатардың дербес қосындыларының
(15) тізбегі , аралығында функциясына бірқалыпты
жинақты болса, (14) функциялық қатар да , аралығында
функциясына бірқалыпты жинақты деп атайды.
Бұл ұғымға бірінші параграфта берілген анықтамадан гөрі
басқаша анықтама берейік.
Жоғарыда берілген анықтама бойынша, егер (14) функциялық
қатар , аралығының əрбір нүктесінде жинақты болса, онда
алдын ала берілген оң саны қаншама аз болса да осы -ға жəне
-ке тəуелді , саны табылып, -нен артық барлық
натурал сандары ) үшін төмендегі теңсіздік
| | (19)
орындалады.

498
 Айнымалы , , аралығында өзгергенде жаңағы берілген
анықтамада айтылып отырған , саны шексіз үлкен
мəндерді қабылдауы мүмкін. Егер осылайша болса, онда (14)
қатар , аралығында жинақты болғанымен, бірқалыпты
жинақты болмайды.
Айнымалы , , аралығында өзгергенде , саны
бір белгілі санынан аспауы мүмкін. Бұл жағдайда (14)
қатар , аралығында бірқалыпты жинақты болады, өйткені
(19) теңсіздік санынан артық номерлер үшін ,
аралығының барлық нүктелерінде орындалады.
Мысал үшін мына қатарды қарайық:
.
Бұл қатардың мүшелері (-1, 1) интервалында анықталсын.
Қарастырылып отырған қатардың дербес қосындысы
,
мұнда | | 1 бұл тізбекті екінші параграфта қарағанбыз, оның
шектік функциясы
0, егер | | 1болса;
1, егер 1 , болса.
Тексеріліп отырған қатар осы шектік функцияға қалай
жинақты, соны зерттейік. Ол үшін мына айырманы
құрамыз:
| | | | | | егер | | 1 болса.
– алдын ала берілген оң мейлінше аз сан болсын. Сонда
мына теңсіздік | | немесе бəрібір мына теңсіздік
| | орындалу үшін , санды қалай сайлап алу
керек? Кейінгі теңсіздіктен

| |
немесе . Бұл теңсіздіктің екі жағын
логарифмдесек, сонда:

, .
| |
Егер | | бірге ұмтылса, онда , шексіздікке ұмтылады.
Ендеше мысалға алынып отырған қатар (-1, 1) интервалында
жинақты болғанымен, бірқалыпты жинақты емес. Енді осы
қатардың [-r,r] сегментінде (мұнда r 1) бірқалыпты жинақты
болатынын дəлелдейік.

499
 | | болғандықтан сондықтан
| |

| |
. Сонымен, [-r,r]
| |
сегментінің ішінде жатқан қандай болса да ,
болатын болды. Олай болса, мысал үшін алынып отырған қатар
[–r, r] сегментінде (мұнда r < 1) бірқалыпты жинақты.

§4. Функциялық қатардың бірқалыпты

жинақтылық белгілері

1. Функциялық тізбектің бірқалыпты жинақтылығы жөніндегі

Коши критерийін еске түсіріп, функциялық қатардың бірқалыпты
жинақтылығы жөнінде келесі теореманы дəлелдеуге болады.
1-теорема. (Коши критерийі). Функциялық қатар

, аралығында функцияға бірқалыпты жинақты болу

үшін кезкелген оң мейлінше аз санына сəйкес жəне оған тəуелді
саны табылып, осы санынан артық барлық
натурал сандар үшін қандай болса да келесі
теңсіздіктің:

, аралығының барлық нүктелерінде орындалуы қажетті

жəне жеткілікті.
Бұл теореманың дəлелдеуі екінші параграфта келтірілген.
Функциялық қатардың бірқалыпты жинақтылығы жөніндегі
жоғарыда берілген анықтамадан мынадай қорытындыға келуге
болады: функциялық қатар

, аралығында бірқалыпты жинақты болу үшін алдын ала

берілген оң мейлінше аз санына сəйкес жəне оған тəуелді
саны табылып, осы санынан артық барлық -дер
үшін төмендегі теңсіздіктің
| |

500
 , аралығының барлық нүктелерінде орындалуы қажетті жəне
жеткілікті.
2. Тағы да төмендегі
(14)
функциялық қатарды қарайық.
Егер мүшелері оң таңбалы жинақты сандық қатар
(20)
табылып, , аралығының барлық нүктелері үшін төмендегі
| | 1,2,3,
теңсіздіктері орындалатын болса, (14) функциялық қатарды ,
аралығында дұрыс жинақты немесе мажорантталатын қатар деп
атайды.
Бұл анықтамадан мынадай қорытындыға келеміз: егер (14)
функциялық қатар , аралығында дұрыс жинақты болса, онда
ол , аралығының əрбір нүктесінде абсолют жинақты болады.
Керісінше қорытынды дұрыс болмауы да мүмкін.
Тəжірибеде кездесетін есептерде функциялық қатардың
бірқалыпты жинақтылығын Коши критерийімен тексеру өте қиын
мəселе. Тəжірибелік есептерді шығарғанда көп қолданылатын
белгілердің біреуі Вейерштрасс белгісі. Енді осы белгіге келейік.
2-теорема. (Вейерштрасс белгісі). , аралығында дұрыс
жинақты қатар сол аралықта абсолют жəне бірқалыпты
жинақты болады.
Айталық (14) функциялық қатар , аралығында дұрыс жи-

нақты болсын. Онда мүшелері оң жинақты сандық қатар 
n 1

табылып, келесі теңсіздіктер 1,2,3, ,

аралығының барлық нүктелері үшін орындалады. Егер осы сандық
қатардың қалдық мүшесін арқылы белгілесек, онда ,
аралығының барлық нүктелері үшін келесі теңсіздіктер
| |
орындалады. Сандық қатар

жинақты болғандықтан
lim 0.

501
Демек, алдын ала берілген оң құнарсыз аз санына сəйкес жəне
тек соған ғана тəуелді саны табылып, осы -нен артық
барлық -дер үшін мына теңсіздік орындалады.
Олай болса, , аралығының барлық нүктелері үшін төмендегі
теңсіздік | | орындалады. Бұл теңсіздіктің орындалуы
теореманы дəлелдейді.
Ескертпелер.
a) функциялық қатар тиісті аралықта бірқалыпты жинақты
болғанымен, бұл аралықта ол дұрыс жинақты болмауы мүмкін.
Сонымен, функциялық қатар бірқалыпты жинақты болу үшін
Вейерштрасс белгісі жеткілікті шарт болып табылады да, бірақ
қажетті шарт болып табылмайды.
б) функциялық қатар , аралығында бірқалыпты жинақты
болғанымен, бірақ бұл аралықтың кейбір нүктелерінде оның
абсолют жинақты болмауы мүмкін.
Мəселен мына
1 1
1 2 3 4
қатарды қарайық. Бұл қатар [0,1] сегментінде бірқалыпты
жинақты. Оны мынадан байқауға болады: қаралып отырған қатар-
дың қалдық мүшесі
1 1 ,
1 2
бұл арадан
| | ;0 1 болғандықтан
1
1
| | , яғни lim 0
1
демек, қаралып отырған қатар [0,1] сегментінде бірқалыпты
жинақты. Егер 1 болса, онда тексеріліп отырған қатар мына
түрге көшеді
1 1 1 1
1 1
2 3 4
бұл қатар бізге белгілі, абсолют жинақты емес, шартты жинақты.
в) функциялық қатар , аралығының əрбір нүктесінде аб-
солют жинақты болғанымен, бірақ бұл аралықта оның бірқалыпты
жинақты болмауы мүмкін.
Мəселен мына төмендегі

502
 1 1 1 1
қатарды қарайық. Бұл қатар [0,1] сегментінің барлық нүктелерінде
абсолют жинақты, оны мынадан байқауға болады: егер 0
болса, онда қатардың бірінші мүшесінен басқа мүшелерінің
барлығы нольге айналып кетеді; егер 1 болса, онда қатардың
барлық мүшелері нольге айналады; ал 0 мен 1-дің арасында
жатқан барлық -тер үшін қатардың барлық мүшелері оң жəне
қатар кеміме геометриялық прогрессия, болып табылады. Демек,
қатар абсолют жинақты. Бірақ тексеріліп отырған қатар [0,1]
сегментінде бірқалыпты жинақты емес, оны былай дəлелдеуге
болады: егер осы қаралып отырған қатардың орнына мына
1 1 1 1
қатарды алсақ, онда бастапқы берілген қатар мен бұл қатардың
бір-бірінен айырмасы тек таңбасында жəне бірінші мүшеде. Егер
бастапқы берілген қатардың бірінші мүшесін шығарып тастасақ,
ал барлық мүшелерінің таңбаларын өзгертсек, одан қатардың
жинақтылық қасиеті өзгермейді. Енді кейінгі қатардың дербес
қосындысын құрайық:
1 1 1 1 .
Сонымен, кейінгі қатардың дербес қосындыларының тізбегі
, , ,
болады.
Мұндай тізбекті өткен параграфтарда қарағанда да оның [0,1]
сегментінде бірқалыпты жинақты емес екендігіне көз жеткізген
болатынбыз.
г) функциялық қатар , аралығында абсолют жəне бір-
қалыпты жинақты болғанымен, бірақ оның бұл аралықты дұрыс
жинақты болмауы мүмкін.
2. Жоғарыда келтірілген Вейерштрасс белгісінен басқа тағы
да бір белгіні келтіруге болады, бұл белгі – Дирихле белгісі. Келесі
функциялық қатарды қарайық:
. (21)

503
 3-теорема. (Дирихле белгісі). Егер мына

қатардың дербес қосындылары шектелген болса, ал мына қатар

| |

бірқалыпты жинақты болса жəне

lim 0.

болса, онда (21) қатар бірқалыпты жинақты болады.

Егер мына қатардың

дербес қосындысын арқылы белгілесек, онда теореманың

шарттары бойынша
.
Теореманың шарттары бойынша тізбек
, ,…, , нольге жинақты, сондықтан бұл тізбек
үшін Коши критерийі орындалуға тиіс, яғни

| |
| | .
Енді мына

қосындыға өткен тараудың жетінші параграфындағы (39)

формуланы қолданайық. Сонда

504
 .

Бұл арадан

| || |

| || |

| | | |.

Егер теореманың шарттарын пайдалансақ, онда алдынала

берілген оң мейлінше аз санына сəйкес саны табылып,
осы -нен артық барлық -дер үшін келесі теңсіздіктер

| | , | | ,
3 3
демек

-тің барлық мəндері үшін орындалуға тиіс. Олай болса

Сонымен, қаралып отырған (21) қатар үшін бірқалыпты

жинақтылық жөніндегі Коши критерийі орындалды. Демек,
теорема дəлелденді.
Бұл дəлелденген белгі ілгеріде кездесетін тригометриялық
қатарлардың жинақтылығын зерттегенде жиі қолданылады.

505
 §5. Қатарлар қосындысының үздіксіздігі

1. Тағы да келесі функциялық қатарды қарайық:

(14)
Функциялық қатардың мүшелерінің барлығы үздіксіз бол-
ғанымен оның қосындысы үзілісті функция болуы мүмкін. Функ-
циялық қатар қосындысының үздіксіздігі туралы мəселе қатарлар
теориясындағы негізгі мəселелердің бірі болып табылады. Бұл
мəселенің жай ғана мəселе емес екенін мынадан байқауға болады:
, аралығында анықталған үздіксіз функциялардан тұратын
қатар осы аралықтың барлық нүктелерінде абсолют жинақты
болса да, оның қосындысы үзілісті функция болуы тіпті мүмкін
нəрсе.
Функциялық қатардың қосындысы үздіксіз функция болу
үшін оның мүшелерінің барлығы үздіксіз болудан басқа тағы да
қандай қосымша шарт болу керек? Бұл сұраққа төмендегі теорема
жауап береді.
1-теорема. Егер (14) функциялық қатардың барлық мүшелері
, аралығында үздіксіз болса жəне осы аралықта ол бірқа-
лыпты жинақты болса, онда оның қосындысы , аралығында
үздіксіз функция болады.
(14) қатардың қосындысын , дербес қосындысын ,
арқылы, ал оның қалдық мүшесін арқылы белгілейік.
, аралығының кез келген нүктесі болсын. Аргумент -ке
нүктесінде өсімшесін берейік. Өсімше -тың аздығы
соншама, нүкте , , аралығының ішінде жатады.
Теореманың шарты бойынша (14) қатар жəне
нүктелерінде жинақты жəне онымен бірге

Екінші жағынан
. (22)
Теореманың шарттары бойынша (14) қатар , аралығында
бірқалыпты жинақты. Сондықтан, алдын ала берілген оң саны
қаншама аз болса да оған сəйкес саны табылып, осы -
нен артық барлық -дер үшін төмендегі теңсіздік
506
 | |
3
, аралығының барлық нүктелері орындалады. Ендеше бұл
арадан
| | ,| | . (23)
(22) теңдіктегі -тің орнына əуелі -ді онан кейін -ты
қойсақ, сонда
,
,
бұл арадан
,
| | | |
| | | |. (24)
– мына санынан артық тұрақты сан болсын, онда
– саны шектеулі үздіксіз функциялардың қосындысы болып
табылады. Сондықтан, , аралығында үздіксіз функ-
ция. Олай болса берілген оң саны бойынша саны табылып,
қалай мына теңсіздік | | орындалысымен солай төмендегі
теңсіздік
| | (25)
орындалады.
(23) жəне (25) теңсіздіктерді еске алсақ, онда (24) теңсіздік
мына түрге көшеді:

| | .
3 3 3
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы функцияның нүк-
тесінде үздіксіздігін дəлелдейді. , аралығының кез
келген нүктесі болғандықтан, функция , , аралығының
əрбір нүктесінде үздіксіз болады. Сонымен, теорема дəлелденді.
Сөйтіп, үздіксіз функциялардан құрылған қатардың қосындысы
үздіксіз функция болу үшін оның бірқалыпты жинақтылығы
жеткілікті шарт болатын болды, бірақ бұл шарт қажетті шарт бола
алмайды. Былайша айтқанда, үздіксіз функциялардан құрылған
қатардың қосындысы үздіксіз функция болғанымен, бірақ оның
бірқалыпты жинақты болмауы мүмкін, немесе үздіксіз функ-

507
циялардан тұратын қатар бірқалыпты жинақты болмағанымен,
бірақ оның қосындысы үздіксіз функция болуы мүмкін.
Үздіксіз функциялардан құрылған қатардың қосындысы
үздіксіз болу үшін оның бірқалыпты жинақтылығы қажетті шарт
болып табылатын жағдай да бар, ол жағдай – қатардың барлық
мүшелерінің таңбалары бірдей болу.
2-теорема (Дини теоремасы). Егер (14) қатардың барлық
мүшелері , аралығында оң, үздіксіз болса жəне ол осы
аралықтағы үздіксіз функцияға жинақты болса, онда оның
жинақтылығы бірқалыпты болады.
, аралығының кез келген нүктесі болсын. Онда
. (26)
Теореманың шарттары бойынша нүктесінде қатар жи-
нақты, сондықтан еркімізше алынған оң саны бойынша саны
табылып, осы санынан артық барлық сандары
үшін мына теңсіздік
(27)
орындалуға тиіс. – турақты сан болсын.
Теореманың шарттары бойынша функциялар , ,
нүктесінде үздіксіз. Олай болса санына сəйкес саны табылып,
, интервалының ішінде жатқан барлық -тер үшін
төмендегі теңсіздіктер
| | , | | (28)
орындалады. Жоғарыда жазылған (26) теңдіктен келесі теңсіздікке
келеміз:
| |
(27), (28) теңсіздіктерді еске алсақ, онда

.
3 3 3
Осы кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз:
қатардың барлық мүшелері оң болғандықтан, əрбір үшін қалдық
мүшелер , , , , кеміме тізбек құрады. Демек,
санынан артық барлық -дер үшін төмендегі теңсіздік

508
 , аймақтың барлық нүктелерінде орындалады. Олай
болса, бұл аймақта қатар бірқалыпты жинақты. Ал ,
аймағы – , аралығының ішінде жатқан кез келген аймақ,
ендеше зерттелініп отырған функциялық қатар , аралығында
бірқалыпты жинақты. Теорема дəлелденді.
2. Тағы да үздіксіз функциялардан құрылған (14) функциялық
қатарды қарайық. Егер бұл қатар , аралығында функ-
цияға бірқалыпты жинақты болса, онда функция айтылып
отырған аралықтың əрбір нүктесінде үздіксіз болатындығын
яғни lim біз жоғарыда дəлелдедік.
Бұл арадан мынадай теорема келіп шығады:
3-теорема. Егер (14) қатар , аралығындағы үздіксіз
функциялардан тұратын болса жəне осы аралықта ол бірқа-
лыпты жинақты болса, онда

lim lim ,

мұнда , аралығының ішінде жатқан нүкте.

Бұл теореманың орнына келесі теореманы дəлелдеуге болады.
4-теорема. Егер (14) қатар , интервалында бірқалыпты
жинақты болса жəне интервалдың ішінен -ға ұмтылғанда əрбір
функция мына санына ұмтылса, яғни lim
1,2, болса, онда біріншіден сандық қатар

жинақты болады, екіншіден

∞

немесе бəрібір

lim lim .

Теореманың шарттары бойынша (14) қатар , аралығында

бірқалыпты жинақты. Сондықтан бұл қатар үшін Коши критерийі

509
орындалады, яғни еркімізше сайлап алған оң саны бойынша
саны табылып, осы санынан артық сандарынан
бастап санына қандай болса да төмендегі теңсіздік.
(29)
, интервалының барлық нүктелері үшін орындалады.
мен -ні тұрақты деп қарап -ті -ға ұмтылып (29) теңсіздіктен
шек алсақ, онда санынан артық -дер үшін мына
теңсіздік орындалады
.
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы мына

сандық қатардың жинақтылығын дəлелдейді. Осы сандық

қатардың қосындысын арқылы, ал дербес қосындысын
арқылы белгілейік. Бұл қатар жинақты болғандықтан саны
бойынша саны табылып, осы санынан артық
номерден бастап төмендегі теңсіздік орындалады:
| | . (30)
Теореманың шарттары бойынша (14) функциялық қатар
бірқалыпты жинақты. Сондықтан санынан артық барлық -дер
( үшін мына теңсіздік
| | . (31)
, интервалының барлық нүктелерінде орындалады.
– мына санынан үлкен тұрақты оң бүтін сан болсын.
Келесі теңбе-теңдікті құрайық:
,
бұл арадан
| | | | | | | |. (32)
Теореманын шарттары бойынша, алдынала берілген оң
санына сəйкес саны табылып, мына , интервалдың
ішінде жатқан барлық -тер үшін төмендегі теңсіздік

510
 | | (33)
орындалады. (30), (31), (33) теңсіздіктерді еске алсақ, онда (32)
теңсіздік , интервалының ішінде жатқан барлық -тер
үшін мына түрге көшеді:
, яғни .

Сонымен, теорема дəлелденді.

Осы дəлелденген теореманы қатар таңбасы ішінде шекке
көшу теоремасы деп атайды.

§6. Функциялық қатарды мүшелеп дифференциалдау

, аралығында жинақты төмендегі функциялық қатарды

қарайық:
(14)
Бұл қатардың əрбір мүшесі , аралығында дифферен-
циалданатын болсын. (14) қатармен бірге оның мүшелері
туындыларынан тұратын келесі функциялық қатарды қарайық:
(34)
Бұл параграфта біздің талдайтын мəселеміз (14) қатармен (34)
қатардың арасындағы байланыстылық.
(14) қатардың қосындысын арқылы, ал дербес қосын-
дысын арқылы белгілейік.
Егер (14) қатардың қосындысынан алынған туынды (34)
қатардың қосындысына тең болса, онда (14) қатарды мүшелеп
дифференциалдауға болады дейміз.
Функциялық қатардың барлық мүшелері сəйкес аралықта
дифференциалданатын функциялар болғанымен, бірақ оның
қосындысы ешбір нүктеде дифференциалданатын функция
болмауы мүмкін. Мəселен мына функциялық қатар

cos

(мұнда – бүтін тақ сан, 0 1, 1 ) үздіксіз жəне

дифференциалданатын функциялардан тұратын бірқалыпты

511
жинақты қатар. Солай болсадағы, бұл қатардың қосындысы
дифференциалданатын функция болып табылмайды.
Айталып отырған мысалдан біз мынаны байқаймыз:
функция үздіксіз болғанымен, бірақ туындысы болмай қалуы
мүмкін.
(14) қатардың бірқалыпты жинақтылығы (34) қатардың жи-
нақтылығын қамтамасыз ете алмайды. (34) қатар жинақты
болғанымен, оның қосындысы (14) қатардың қосындысынан
алынған туындыға тең болмай қалуы мүмкін. Егер (34) қатар
бірқалыпты жинақты болса, онда (14) қатарды мүшелеп диффе-
ренциалдауға болады. Осы кейінгі айтылған сөйлемді теорема
ретінде былай тұжырымдаймыз:
1-теорема. Егер , аралығында дифферанциалданатын
функциялардан құрылған (14) қатар осы аралықтың ең болма-
ғанда бір нүктесінде жинақты болса жəне егер (34) қатар ,
аралығында бірқалыпты жинақты болса, онда (14) қатардың өзі
, аралығында бірқалыпты жинақты болады жəне оның қо-
сындысы дифференциалданатын функция болады, онымен бірге
бұл қосындыдан алынған туынды (34) қатардың қосындысына
тең, яғни

с , аралығының теоремада айтылған (14) қатар жи-

нақты болатын нүктесі болсын. Мына

қосындыны алайық та, осы қосындыдағы айырмаға шектеулі

өсімше жөніндегі Лагранж теоремасын қолданайық. Сонда

35

мұнда пен -нің арасында жатқан сан, яғни .

Теореманың шарттары бойынша (34) қатар , аралығында
бірқалыпты жинақты. Сондықтан Коши критерийі бойынша
еркімізше сайлап алған оң санына сəйкес саны

512
табылып, осы санынан артық номерден бастап
қандай болса да келесі теңсіздік

36

, аралығының барлық нүктелері үшін орындалады. Онда (35)

теңдік келесі теңсіздікке айналады:

Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы мына

функциялық қатардың , аралығында бірқалыпты жинақты

екенін көрсетеді. Теореманың шарттары бойынша сандық қатар

жинақты.
Ендеше функциялық қатар

, аралығында бірқалыпты жинақты.

Сонымен, (14) қатардың , аралығында бірқалыпты жи-
нақтылығы дəлелденді.
, аралығының кез келген нүктесі болсын. Аргумент
-ке нүктесінде өсімшені берейік, бұл өсімшенің аздығы
соншама, нүкте , , аралығының ішінде жатады. Сонда
1
. 37

Енді (37) теңдіктің оң жағында тұрған қатардың бойынша

бірқалыпты жинақтылығын дəлелдейік. Ол үшін мына

513
 1

қосындыны алып, оның ішіндегі айырмаға тағы да Лагранж

теоремасын қолданайық. Сонда

1
.

мұнда , .
Егер (36) теңсіздікті еске алсақ, онда

1
.

Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы (37) теңдіктің оң жағында

тұрған қатардың мына 0, 0 интервал-
дарда бірқалыпты жинақтылығын көрсетеді. Ендеше -ты нольге
ұмтылтып (37) теңдіктің екі жағынан шек аламыз (мұнда
бірқалыпты жинақты қатардың таңбасы ішінде шекке көшуге
болады деген теореманы пайдаланамыз). Сонда

lim

немесе бұл

, аралығының кез келген нүктесі, олай болса бұл теңдік

, аралығының барлық нүктесі үшін орындалады, яғни

Теорема дəлелденді.
2-теорема. Егер , аралығында дифференциалданатын
функциялардан тұратын тізбек
, , , (38)

514
осы аралықтың ең болмағанда бір нүктесінде жинақты болса жəне
егер (38) тізбектің мүшелерінен алынған туындылардан тұратын
тізбек
, , , (39)
, аралығында бірқалыпты жинақты болса, онда (38) тізбек
бұл аралықта бірқалыпты жинақты болады жəне оның шектік
функциясы дифференциалданатын функция болады, яғни
lim lim .

Бір мысал келтірейік:

1

Егер 1 болса, онда бұл қатардың жинақтылығы бізге белгілі.

Егер 1 болса, (мұнда 0), онда қаралып отырған қатар
бірқалыпты жинақты, өйткені ал сандық қатар
1

жинақты. Сонымен, егер, 1 болса, онда функциялық қатар

1

бір үздіксіз функцияға жинақты болады. Бұл функцияны

Риман функциясы деп атайды. Енді осы қатарды мүшелеп
дифференциалдауға болатынын дəлелдейік 1 деп
ұйғараймыз). Талқыға түсіп отырған қатарды дифференциалдап
табамыз:

Енді 1 (мұнда 0) болғанда осы кейінгі қатардың

бірқалыпты жинақтылығын дəлелдесек болғаны. Мына шекті:
lim
(мұнда 0) табайық. Ол үшін Лопиталь ережесін қолданамыз.
Сонда

515
 1
lim lim
Cондықтан.
lim 0.

Сөйтіп, шектің анықтамасы бойынша -нен артық -нен

бастап 1 болады. Енді жəне 1 болсын,
онда
1 1
· .
2 2 1 2
Ал сандық қатар
1
1
жинақты, олай болса мына теңсіздікті 1
қанағаттандыратын барлық -тер үшін функциялық қатар

бірқалыпты жинақты. Сондықтан да

жоғарыда дəлелденген 1-теорема бойынша мына

функциялық қатарды мүшелеп дифференциалдауға болатын

болды.

§ 7. Функциялық қатарды мүшелеп интегралдау

Барлық мүшелері , аралығында интегралданатын функ-

циялардан тұратын келесі функциялық қатарды қарайық:
(14)
Мұнымен бірге тағы да мына қатарды қарайық:
516
 40

Бұл параграфтағы негізгі мақсат – (14) қатармен (40) қа-

тардың арасындағы байланысты зерттеу. Бұл зерттеудегі шешетін
негізгі мəселелер мыналар: қандай шарттар орындалғанда (14)
қатардың қосындысы , , аралығында интегралданатын
функция болады? Қандай шарттар орындалғанда (40) қатар ,
аралығында жинақты болады? Егер (40) қатардың қосындысын
арқылы белгілесек, онда қандай шарттар орындалғанда мына
теңдік

орын алады? Егер осы кейінгі теңдік , аралығының барлық

нүктелерінде орындалса, онда (14) функциялық қатарды мүшелеп
интегралдауға болады дейміз.
Жоғарыда қойылған сұрақтарға төмендегі теорема жауап
береді.
1-теорема. Егер , аралығында интегралданатын функ-
циялардан тұратын (14) қатар осы аралықта функцияға
бірқалыпты жинақты болса, онда , , аралығында
интегралданатын функция болады жəне (40) қатар айтылып
отырған аралықта бірқалыпты жинақты болып оның
қосындысы

яғни

(14) қатардың дербес қосындысын , арқылы, ал (40) қа-

тардың қосындысын , арқылы белгілейік. Сонда , – са-
ны шектеулі интегралданатын функциялардан тұратын болғандық-
тан, ол , аралығында интегралданатын функция болады жəне

517
 41

Біз ең алдымен мына

lim
, аралығында интегралданатын функция екенін дəлел-
деуіміз керек.
Теореманың шарттары бойынша (14) қатар , аралығында
функцияға бірқалыпты жинақты. Сондықтан, еркімізше
сайлап алған оң санына сəйкес тек соған ғана тəуелді
саны табылып, осы -нен артық -дерден бастап келесі
теңсіздік
| | (42)

, в аралығының барлық нүктелері үшін орындалады.

Берілген оң саны бойынша санын сайлап алып ,
аралығын төмендегі тəртіппен ораласқан
нүктелермен бөлшек сегменттерге бөлейік
жəне əрбір бөлшек сегменттің ұзындығы -дан аспайтын болсын.
Егер əрбір бөлшек , сегменттегі функцияның
тербелісін арқылы белгілесек, онда бұл функция ,
аралығында интегралданатын болғандықтан төмендегі теңсіздік

43
2
орындалады.
Егер əрбір бөлшек , сегменттегі функцияның
тербелісін арқылы, функцияның тербелесін арқылы
белгілесек, онда болғандықтан
1,2, , . Енді осы кейінгі теңсіздіктің екі жағын
∆ -ге көбейтіп, сонан кейін -ге 1-ден -ге дейін
мəндер беріп қосындылайық. Сонда

518
 44

(42) теңсіздік бойынша . Енді осы кейінгі теңсіз-

дікті жəне (43) теңсіздікті еске алсақ, сонда:

2 2
немесе

2 2
Бұл кейінгі теңсіздіктің орындалуы, функцияның ,
аралығында интегралданатынын дəлелдейді (біз мұны анықталған
интегралдар теориясына арналған тараудан білуіміз керек).
Екінші жағынан

| | .

Егер (42 теңсіздікті еске алсақ, онда)

. 45
4 4

Бұл теңсіздіктің орындалуы (40) қатардың , аралығында

бірқалыпты жинақтылығын көрсетеді. (45) теңсіздік келесі
теңдікпен

lim 46

пара-пар. Немесе (46) теңдіктің орнына мына теңдікті алуға

болады:

519
 .

Сонымен теорема дəлелденді.

2-теорема. Егер , аралығында интегралданатын функ-
циялардан құрылған тізбек
, , , (47)
осы аралықта функцияға бірқалыпты жинақты болса, онда

lim lim .

Бұл теореманы интеграл таңбасы ішінде шекке көшу теоре-

масы деп атайды.
(47) тізбектің , аралығында бірқалыпты жинақтылығы
мына екі интегралдың

lim , lim

бір-біріне тең болуына жеткілікті шарт болғанымен, бірақ ол үшін

қажетті шарт бола алмайды.

XV ТАРАУ
ДƏРЕЖЕЛІК ҚАТАР

§1. Абель теоремалары. Дəрежелік қатардың

жинақтылық интервалы

1. Функциялық қатарлардың ішіндегі толық зерттелгені жəне

тəжірибелік мəселелерде көп кездесетіні дəрежелік қатарлар.
Дəрежелік қатар деп төмендегі функциялық қатарды:

айтады. Егер 0 болса, онда бұл қатар мына түрге көшеді:

(1)

520
 Біздің талдайтынымыз осы қатар болады. Бұл қатардағы
, , – тұрақты сандар, оларды дəрежелік қатардың
коэффициенттері дейді.
(1) дəрежелік қатар 0 нүктесінде əрқашанда жинақты,
сондықтан нольден айрықша нүктелерді қараймыз.
Абельдің бірінші теоремасы. Егер (1) дəрежелік қатар
нүктесінде жинақты болса, онда ол абсолют шамасы -дің
абсолют шамасынан кіші барлық -тер үшін, яғни мына | |
| | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін
абсолют жинақты болады.
Теореманың шарттары бойынша төмендегі сандық қатар

жинақты. Бұл қатар жинақты болғандықтан шексіз өскен сайын

оның жалпы мүшесі нольге ұмтылады. Олай болса бір тұрақты оң
саны табылып мына теңсіздік
| | 0,1,2, (2)
орындалады.
Енді (1) дəрежелік қатарды абсолют шамасы -дің абсолют
шамасынан кіші -тер үшін қарайық:
(3)
Сонымен, (3) қатардағы -тер мына теңсіздікті | | | |
қанағаттандырады деп есептейміз. Онда 1 жəне

| | | || | | || | · .
(2) теңсіздікті еске алсақ, онда
| | · . (4)
0,1,2 .
Мүшелері оң келесі сандық қатарды қарайық:
,
бұл қатар кеміме геометриялық прогрессия. Сондықтан, ол
жинақты. Енді (4) теңсіздіктерге көңіл жіберіп, мынадай қоры-
тындыға келеміз: (3) қатардың əрбір мүшесі өзінің абсолют
шамасы бойынша жинақты қатардың сəйкес мүшесінен кіші.
Ендеше (3) дəрежелік қатар абсолют жинақты. Теорема дə-
лелденді.
521
 Абельдің екінші теоремасы. Егер (1) дəрежелік қатар
нүктесінде жинақсыз болса, онда ол абсолют шамасы -
дің абсолют шамасынан артық барлық -тер үшін, яғни мына
| | | | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін
жинақсыз болады.
Бұл теореманың шарттары бойынша мына

сандық қатар жинақсыз. Сондықтан, мына | | | | теңсіздікті

қанағаттандыратын x-тер үшін келесі

дəрежелік қатарды жинақты болады деп айтуға болмайды, өйткені

егер бұл қатар жинақты болса, онда жоғарыдағы дəлелденген
теорема бойынша мына

сандық қатар жинақты болады, ал бұл қатардың жинақты болуы

теореманың шарттарына қайшы келеді.
Сонымен, бұл теорема да дəлелденді.
2. Жоғарыдағы дəлелденген екі теорема (1) дəрежелік қа-
тардың жинақтылық облысын анықтауға мүмкіндік береді.
Теорема. Егер (1) дəрежелік қатар -тің кейбір мəндері үшін
жинақты, ал кейбір мəндері үшін жинақсыз болса, онда бір
тиянақты R саны табылып, абсолют шамасы осы R санынан
кіші -тер үшін (1) қатар абсолют жинақты болады да, ал
абсолют шамасы R-ден артық -тер үшін жинақсыз болады.
Айталық (1) дəрежелік қатар нүктесінде жинақты
болсын да ал нүктесінде жинақсыз болсын. Онда мына
теңсіздікті қанағаттандыратын нүктесінде Абельдің бірінші
теоремасы бойынша (1) дəрежелік қатар абсолют жинақты
болады, ал мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын
нүктесінде (1) дəрежелік қатар жинақсыз болады. Енді сол ұшы
-ге, оң ұшы -қа тең , ] сегментті алайық, бұл сегменттің
сол ұшында (1) дəрежелік қатар абсолют жинақты да, ал оның оң
ұшында жинақсыз , cегментті қақ бөлейік. Сонда оның

522
ортасында (1) дəрежелік қатар не жинақты, не жинаксыз. Егер бұл
нүктеде (1) дəрежелік қатар жинақты болса, онда ,
сегменттің оң жақ жартысын аламыз жəне оны былай белгілейміз.
, бұнда , . Егер нүктеде (1)
дəрежелік қатар жинақсыз болса, онда , сегменттің сол жақ
жартысын аламыз жəне оны былай белгілейміз: , мұнда
, .
Сонымен, , сегменттің сол жақ ұшында (1) қатар жи-
нақты да, оң жақ ұшында жинақсыз. Енді осы , сегментті
қақ бөліп, жаңағы сияқты сегментті табамыз. Бұл сегменттің де
сол жақ ұшында (1) қатар жинақты болады да, оң ұшында жи-
нақсыз болады.
Міне осы процесті шексіздікке дейін созып, төмендегі
сегменттер
, , , , , , , , ,
тізбегін табамыз. Бұл сегменттердің сол жақ ұштарында (1) қатар
жинақты да, оң ұштарында жинақсыз жəне олардың ұзындықтары
0, шексіздікке ұмтылғанда ∞ . Ендеше
Кантор аксиомасы бойынша осы сегменттердің барлығына бірдей
ортақ жалғыз ортақ жалғыз ғана нүктесі болады:
, жəне мұнда былай:
.

Енді бізге осы санынан абсолют шамасы кіші -тер үшін (1)
қатардың абсолют жинақтылығын, ал -ден абсолют шамасы
артық -тер үшін оның жинақсыздығын дəлелдеу керек.
Айталық | | болсын. Егер -ді аса үлкен етіп алсақ, онда
барлық -дер | | пен -дің арасында жатады, яғни | |
Ал нүктесінде (1) қатар абсолют жинақты. Ендеше Абель-
дің бірінші теоремасы бойынша мына | | теңсіздікті қана-
ғаттандыратын барлық -тер үшін (1) дəрежелік қатар абсолют
жинақты болады.
Енді санынан абсолют шамасы артық нүктелерді карайық,
яғни | | . Егер -ді аса үлкен етіп алсақ, онда барлық
сандар мына | |саннан гөрі -ге жақын болады, былайша
айтқанда | | болады. Ал нүктесінде (1) қатар жинақсыз.

523
Ендеше Абельдін екінші теоремасы бойынша мына | | | |
теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін (1)қатар
жинақсыз болады.
Сонымен, теорема дəлелденді.
Осы санын (1)дəрежелік қатардың жинақтылық радиусы
дейді. Ал , интервалды (1) дəрежелік қатардың жинақ-
тылық интервалы дейді. Бұл интервалдың ішінде жатқан барлық
нүктелерде (1) дəрежелік қатар абсолют жинақты, ал сыртында
жатқан нүктелерде жинақсыз. Айтылып отырған интервалдың
ұштарында (1) қатар жинақты болуы да, болмауы да мүмкін.

§ 2. Дəрежелік қатардың жинақтылық радиусын табу жолы

Дəрежелік қатардың жинақтылық радиусын табу жөнінде

Коши – Адамдар теоремасы деп аталатын келесі теореманы
дəлелдейміз.
Теорема. Егер (1) дəрежелік қатардың коэффициенттері
үшін мына жоғарғы шек
lım | |
бар болатын болса, онда оның жинақтылық радиусы .
Теореманың шарты бойынша төмендегі
, | |, | |, , | |,
тізбектің жоғарғы шегі бар жəне тең . Енді дəрежелік қа-
тардың жинақтылық радиусы болатындығын дəлелдеу үшін, осы
саннан абсолют шамасы кіші барлық x-терде, яғни мына | |
теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін (1) дəрежелік
қатардың абсолют жинақтылығын, ал мына | | теңсіздікті
қанағаттандыратын -тер оның жинақсыздығын дəлелдеу керек.
Сөйтіп, əуелі -тер мына| | теңсіздікті қанағаттандыр-
сын, онда келесі теңдік
1
| | 5

орындалатындай етіп оң санын сайлап алуға болады. Жоғарғы

шектің қасиеті бойынша ноль мен -ның арасында жатқан саны
қандай болса да оған сəйкес саны

524
табылып, осы саңынан артық барлық -дер үшін
төмендегі теңсіздік
| | немесе| | (6)
oрындалуға тиіс.
(5) теңдік (6) теңсіздік бойынша санынан артық барлық -
дер үшін келесі теңсіздік

| | шығады.
Осы кейінгі теңсіздіктен біз мынадай қорытындыға келеміз:
зерттелініп отырған (1) дəрежелік қатар мүшелерінің абсолют
шамалары бір орыннан бастап төмендегі жинақты

геометриялық прогрессияның сəйкес мүшесінен кіші болатын

болды. Ендеше мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын х-тер
үшін (1) дəрежелік қатар абсолют жинақты болады.
Енді -тер мына| | теңсіздікті қанағаттандырсын. Онда
келесі теңдік
| | (7)
орындалатындай етіп оң санын сайлап алуға болады. Тағы да ноль
мен -ның арасында жатқан санын 0 алайық. Сонда
жоғарғы шектің қасиеті бойынша санының соншама үлкен
мəндері үшін келесі теңсіздік орындалады:
| | немесе| | (8)
(7) теңдікке жəне (8) теңсіздікке сүйеніп табамыз:

| | , (9)

ал 1. Сондықтан, саны аса үлкен болса дəреже

соншама үлкен болады.
Олай болса (9) теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз:

525
мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін
(1) дəрежелік қатар жинақсыз.
Мысал үшін мына қатарды қарайық:
1 2 2 2 ,
мұнда 2 . Олай болса | | √2 2 . Ендеше
. Сонымен, мысалға алынып отырған қатардың жинақтылық
интервалы , болады.
Дəрежелік қатардың жинақтылық радиусын табу үшін Да-
ламбер белгісін де пайдалануға болады. Даламер белгісі бойынша
(1) қатар абсолют жинақты болу үшін | |
бірден кіші
болу керек, яғни
| |
lim 1.
| |
Бұл арадан
1 1
| | ,
lim
мұнда
lim .

Сонымен, мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық

-тер үшін (1) дəрежелік қатар абсолют жинақты болады да, ал
мына | | теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -тер үшін (1)
қатар жинақсыз болады. Ендеше (1) дəрежелік қатардың
жинақтылық интервалы: , болады.
Мысал үшін мына қатарларды қарайық:
1
1 2 3 4
1 1
1 , 1 .
1
Сондықтан
| |
lim lim lim 1
| | 1

526
 Мысалға алынып отырған қатардың жинақтылық интервалы
(-1,1) болады.
б 1
1! 2! 3! !
мұнда , сондықтан
! !

| |
lim lim lim 0.
| | 1
!
Екінші мысалға алынып отырған қатардың жинақтылық
интервалы ∞, ∞) болады.

§ 3. Дəрежелік қатардың бірқалыпты жинақтылығы жəне

онымен кескінделетін функциялардың үздіксіздігі

Дəрежелік қатардың бірқалыпты жинақтылығы жөнінде

келесі теореманы дəлелдеуге болады.
1-теорема. Жинақтылық интервалының ішінде жатқан əрбір
, сегментте дəрежелік қатар бірқалыпты жинақты
болады.
, – мына , жинақтылық интервалының ішінде
жатқан сегмент. Сондықтан . Олай болса (1) дəрежелік қатар
нүктесінде абсолют жинақты болады, яғни мүшелері оң
келесі қатар

| | | | | | | | | | 10

жинақты.
Енді (1) дəрежелік қатарды , сегменттің бойында
жатқан -тер үшін, былайша айтқанда мына | | теңсіздікті
қанағаттандыратын -тер үшін қарайық.

. 11

Сонымен, (11) қатардағы -тің абсолют шамасы -дан аспайды,

яғни мына теңсіздікті | | қанағаттандырады деп есептейміз.
Сонда
| | | | . 12
527
 (12) теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: (11) функ-
циялық қатардың əрбір мүшесі өзінің абсолют шамасы бойынша
мүшелері оң жинақты (10) қатардың мүшелерінен кем болатын
болды, ендеше Вейерштрасс белгісі бойынша (11) қатар
бірқалыпты жинақты. Теорема дəлелденді.
2-теорема. Жинақтылық интервалының ішінде жатқан əрбір
, сегментте дəрежелік қатардың қосындысы үздіксіз
функция болады.
Жаңағы дəлелденген теорема бойынша , сегментте (1)
дəрежелік қатар бірқалыпты жинақты, ал оның мүшелерінің
барлығы бұл сегментте үздіксіз функциялар. Ендеше функциялық
қатар қосындысының үздіксіздігі туралы теорема бойынша (1)
дəрежелік қатардың қосындысы , сегментте үздіксіз
функция болады. Сонымен, бұл теорема да дəлелденді.
3-теорема. Егер (1) дəрежелік қатар өзінің жинақтылық
интервалының ұшында жинақсыз болса, онда ол ,
аралығында бірқалыпты жинақты бола алмайды.
Шынында, егер (1) қатар , аралығында бірқалыпты
жинақты болса, онда функциялық қатар таңбасы ішінде шекке
көшу турасындағы теореманы пайдаланып келесі жинақты сандық
қатарға

lim

келген болар едік. Бұл жағдай теореманың шартына қайшы

келеді.
4-теорема. Егер (4) дəрежелік қатар нүктесінде жи-
нақты болса (абсолют немесе шартты бəрібір), онда ол ,
сегментінде бірқалыпты жинақты болады.
(1) дəрежелік қатарды мына түрде жазайық:

мұнда 0 . 13

Мына – көбейткіштер кеміме тізбек құрады:

Теореманың шарты бойынша сандық қатар

528
жинақты. Ендеше Абель белгісі бойынша (13) қатар бірқалыпты
жинақты.
5-теорема. (Абель теоремасы). Егер (1) дəрежелік қатар
нүктесінде жинақты болса, онда оның қосындысы осы
нүктесінде үздіксіз болады.
Мұның алдындағы теорема бойынша (1) дəрежелік қатар
, сегментінде бірқалыпты жинақты болады. Олай болса, бұл
қатарға функциялық қатар таңбасы ішінде шекке көшу
теоремасын қолдануға болады. Сонда

lim .

Осы кейінгі теңдік теореманы дəлелдейді.

§4. Дəрежелік қатарды дифференциалдау

жəне интегралдау

1. Дəрежелік қатарды дифференциалдау жөнінде келесі тео-

рема орын алады.
1-теорема. Егер төмендегі
(1)
дəрежелік қатардың жинақтылық интервалы , болса, ал
қосындысы болса, онда бұл қатарды мүшелеп дифферен-
циалдаудан шыққан келесі қатардың
2 3 (13)
жинақтылық интервалы да , болады, ал қосындысы
болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін алдымен (13) қатардың ,
интервалдың ішінде жатқан , сегментінде бірқалыпты
жинақтылығын дəлелдеу керек.
Егер – мына мен -дің арасында жатқан сан болса (яғни
, онда (1) қатар бұл нүктеде жинақты болады жəне
lim 0.
Сондықтан бір оң саны табылып, келесі теңсіздік
529
 | | 1,2,
орындалады.
Егер | | болса, онда
| | | | | | , 14

мұнда 1, өйткені . Енді мүшелері оң мына сандық

қатарды қарайық:
1 2 3 4 . (15)

(15) қатардың жинақтылығына көз жеткізу үшін Даламбер

белгісін қолданамыз. Сонда
1
lim 1.
Демек (15) қатар жинақты. Ендеше (14) теңсіздіктен мынадай
қорытындыға келеміз: (13) қатар , интервалдың ішінде
жатқан , сегментте мажорантталатын қатар болды. Олай
болса (13) қатар , сегментінде бірқалыпты жинақты. Сон-
дықтан да (1) қатарды мүшелеп дифференциалдауға болады жəне
оның қосындысынан алынған туынды (13) қатардың қосынды-
сына тең. (13) қатар мажорантталатын қатар болғандықтан, ол (1)
қатардың жинақтылық интервалының ішінде абсолют жинақты
болады.
Енді осы интервалдың сыртында (13) қатардың жинақсыз
болатынын дəлелдейік. Айталық , интервалдың сыртында
жатқан яғни мына теңсіздікті | | қанағаттандыратын
нүктесінде (13) қатар жинақты болсын.
Сонымен, бұл ұйғару бойынша келесі қатар
| | 2| || | 3| || | | || |
жинақты. Бұл қатардың барлық мүшелерін | |-ге көбейтейік одан
қатардың жинақтылығы өзгермейді. Сонда
| || | 2| || | 3| || | | || | (16)
Егер (16) жинақты болса, онда мына қатар да
| | | || | | || | | || |
жинақты болады, өйткені

530
 | || | | || | .
Демек, нүктесінде (1) қатар жинақты, бұлай болу тіпті
мүмкін емес, өйткені | | , яғни − оның жинақтылық интер-
валының сыртында жатқан нүкте.
Сөйтіп, , интервалының сыртында жатқан нүктеде (13)
қатар жинақты болсын деп ұйғару бізді қайшылыққа келтіреді.
Міне, осы қайшылық (13) қатардың жинақтылық интервалы
, болатынын дəлелдейді.
Жинақтылық интервалының ұштарында (1) жəне (13) қа-
тарлардың жинақтылығы бірдей болмайды: (1) қатар жинақты
болғанымен (13) қатардың жинақсыз болуы мүмкін.
Мəселен мына қатардың

1 2 3
Жинақтылық интервалы 1,1 . Осы қатардағы -тің орнына
– 1-ді қояйық, сонда
1 1 1 1 1
1 1 ,
2 3 4 5
бұл қатар бізге белгілі жинақты қатар.
Сонымен, мысалға алынып отырған қатар өзінің жинақтылық
интервалының сол жақ ұшында, яғни 1 нүктесінде жинақты
болатын болды. Енді осы қатарды дифференциалдайық. Сонда
1 .
Дəлелденген теорема бойынша бұл қатардың да жинақтылық
интервалы 1,1 болады. Бірақ кейінгі қатар 1 нүктесінде
жинақсыз.
2. Үшінші параграфта дəлелденген теорема бойынша дə-
режелік қатар өзінің жинақтылық интервалының ішінде жатқан
əрбір , сегментінде бірқалыпты жинақты. Олай болса,
функциялық қатарды мүшелеп интегралдау теоремасы бойынша
(1) дəрежелік қатарды , сегментінде интегралдауға болады.
Былайша айтқанда

17
2 3

531
мұнда | | . Интегралдың жоғарғы шегі жинақтылық
интервалының бір ұшымен, егер бұл ұшта (1) қатар жинақты
болса дəл келуі мүмкін. Сонымен, (17) теңдік – -мен, -дің
арасындағы əрбір үшін дұрыс болады, демек (17) формула бүкіл
жинақтылық интервалы үшін дұрыс болады.
(17) қатардың да жинақтылық интервалы , бола-
тынын мынадан байқауға болады: егер (17) қатардың жинақтылық
интервалы , болмай, басқа , интервалы болса,
онда (17) қатарды мүшелеп дифференциалдаудан шыққан мына
қатардың да

жинақтылық интервалы , болады. Бұл мүмкін емес!

Өйткені (1) дəрежелік қатардың жинақтылық , интервалы
болатын.
Мысал үшін төмендегі қатарды қарайық:
1 1
Бұл қатар – еселігі – геометриялық прогрессия. Сондықтан,
егер 1 болса мысалға алынып отырған қатар жинақты
болады, егер 1 болса, жинақсыз болады. Ендеше бұл
қатардың жинақтылық интервалы 1, 1 болады, ал қосындысы
. Сонымен, 1, 1 интервалында
1
1 1
1
Енді бұл қатарды 0-ден -ке дейін (мұнда 1 интег-
ралдайық. Сонда

1
1 3 5 7 2 1
немесе
1 18
3 5 7 2 1
(18) қатардың да жинақтылық интервалы (−1,1). Егер (18)
қатардағы орнына 1-ді қойсақ, онда
1 1 1 1
1 1 …
4 3 5 7 2

532
 Бұл қатардың жинақтылығы бізге белгілі. Осы қатардан -дің
жуық мəнін табуға болады.

§5 Маклорен мен Тейлор қатарлары.

Функцияларды дəрежелік қатарға жіктеу

1. Егер (1) дəрежелік қатардың жинақтылық интервалы

, , ал қосындысы болса, онда оны мүшелеп диффе-
ренциалдаудан шыққан (13) қатардың да жинақтылық интервалы
, болатынын жəне осы кейінгі қатардың қосындысы (1)
қатар қосындының туындысына тең болатынын төртінші пара-
графта көрсеттік. Осы айтылған пікір (13) дəрежелік қатар үшін де
дұрыс болады, яғни, егер (13) қатардың жинақтылық интервалы
, жəне қосындысы болса, онда бұл қатарды
дифференциалдаудан шыққан қатардың да жинақтылық
интервалы , болады жəне оның қосындысы болады.
Сөйтіп, егер (1) дəрежелік қатар өзінің , жинақтылық
интервалында функцияға жинақты болса, онда бұл
интервалдың ішінде жатқан барлық нүктелерде функцияның
барлық ретті туындылары болады жəне бұл туындыларды табу
үшін берілген қатарды мүшелеп тілегенімізше дифферен-
циалдаймыз.
Сонымен,

2 3
1·2 1·2·3 1
1·2·3 1·2·3·4
1 2

1·2·3 1

Бұл қатардың əрқайсысы , интервалында жинақты

болады. Осы қатарлардағы -тің орнына нольді қойсақ, онда
0 0
0 , 0 , , , ,
2! 3!
533
 0
!
Сөйтіп, (1) дəрежелік қатардың коэффициенттері 0 нүк-
тесіндегі оның қосындысының мəні арқылы жəне осы қосын-
дыдан алынған туындылардың мəндері арқылы өрнектелетін
болады. Бұдан кейін (1) дəрежелік қатар мына түрге көшеді

0 0 0 0 0 (19)
! ! !

(19) дəрежелік қатарды Маклорен қатары деп атайды. Бұл

қатардың, анализде болсын жəне басқа тəжірибелік ғылымдарда
болсын, маңызы өте зор.
Осы қорытылып шыққан (19) қатардан мынадай сұрақ туады:
берілген функцияны (19) дəрежелік қатар арқылы кескіндеу
үшін бұл функция қандай қасиеттерге ие болу керек? Дəрежелік
қатарды дифференциалдау турасындағы теореманы негізгі алып,
бұл сұраққа былай жауап беруге болады: 0 нүктесінде
функцияның барлық ретті туындылары болу керек. Онда

0 0 0 0
1 2! 3!
0 (20)
!

Берілген функцияны (20) дəрежелік қатармен кескіндеуді

оны Маклорен қатарына жіктеу деп атайды.
Сөйтіп, егер берілген функцияның 0 нүктесінде
шектеулі барлық ретті туындылары болса, онда бұл функцияны
Маклорен қатарына формальді түрде жіктеуге болатын болды.
2. Егер берілген функцияның 0 нүктесіндегі өзі
немесе оның туындылары шексіздікке айналса, онда бұл
функцияны Маклорен қатарына жіктеуге болмайды. Мəселен
мына -ті Маклорен қатарына жіктеуге болмайды, өйткені бұл
функцияның өзі жəне оның туындылары 0 нүктесінде шек-
сіздікке айналып кетеді.
Айталық берілген функцияның нольден айрықша
нүктесінде барлық ретті шектеулі туындылары болсын. Аргумент
-ке нүктесінде өсімшені береміз, сонда жəне
, былай ұйғарайық:

534
 бұл арадан
,
,

Енді осы тендіктердегі -тың орнына нольді қояйық. Сонда

0 , 0 , 0 ,
, 0 ,…
функцияны Маклорен қатарына жіктейміз. Сонда
~ 0 0 0 0
1 2! !
немесе
~
1 2! !
Ал , олай болса,
~
1 2!

21
!
(21) қатарды Тейлор қатары дейді.
Егер нольден айрықша нүктесінде функцияның
барлық ретті шектеулі туындылары болса, онда бұл функцияны
осы нүктенің аймағында мына айырманың өспелі дəрежесі
бойынша Тейло қатарына жіктеуге болады.

§ 6. Маклорен мен Тейлор қатарларының жинақтылығы

1. Барлық ретті шектеулі туындылары бар функцияны

Маклорен немесе Тейлор қатарына жіктеуге болады деп айттық.
Бірақ мұнын нəтижесінде шыққан қатарлар сол жіктелуші
функциялардың өздеріне жинақты болуы да, болмауы да мүмкін.
Енді мəселе осыны қалай білуде.
Біз ең алдымен берілген функцияны Маклорен қатарына
жіктейміз, яғни (20) қатарды құраймыз, егер оның 0 нүк-
тесінде барлық шектеулі туындылары болса немесе Тейлор

535
қатарына жіктейміз, яғни (21) қатарды құрамыз, егер қарасты-
рылып отырған функцияның нольден басқаша нүктесінде
барлық шектеулі туындылары болса. Маклорен қатарына жіктеу
деген мəселе мына коэффициенттерді
0 0 0
0 , , , , ,
1 2! !
табу деген сөз.
Маклорен қатарына жіктеп болғаннан кейін, оның нəти-
жесінде шыққан дəрежелік қатардың жинақтылық интервалын
белгілі тəсілдердің бірін қолданып табамыз. Бұдан кейін осы
құрылған қатар жаңағы табылған жинақтылық интервалында
жіктелініп отырған функцияның өзіне жинақты бола ма, жоқ па,
міне соны зерттейміз. Ол үшін дифференциалдық есептеу бөлі-
міне арналған тараулардағы келтірілген Маклорен жəне Тейлор
формулаларын пайдаланамыз. Осы формулаларды еске түсірейік:

0 0 0 0
1 2! 3!

0 , 22
!
мұнда – қалдық мүше. Қалдық мүшені Лагранж жəне Коши
түрінде алуға болады:

, (23)
!

бұл – қалдық мүшенің Лагранж түріндегі формуласы, мұнда

0 Θ 1.
, (24)
!

бұл – қалдық мүшенің Лагранж түріндегі формуласы, мұнда

0 Θ 1.
(20) қатар функцияға жинақты болу үшін шексіздікке
ұмтылғанда мына айырма
0 0 0 0
1 2! 3!

0 ,
!

536
немесе бəрібір қалдық мүше нольге ұмтылу керек. Бұл
қажетті жəне жеткілкті шарт.
Сөйтіп, қорытып келгенде былай болатын болды: егер 0
нүктесінде функцияның барлық ретті шектеулі туындылары
болса, онда оны (20) Маклорен қатарына жіктейміз де, мұның
нəтижесінде шыққан қатардың жинақтылық интервалын табамыз,
бұдан кейін осы қатардың берілген функцияның өзіне жи-
нақты болуын білу үшін қалдық мүшені не Ланграж, не Коши тү-
рінде құрамыз; егер шексіздікке ұмтылғанда осы қалдық мүше
нольге ұмтылса, онда құрылған қатар берілген функцияға
өзінің жинақтылық интервалында жинақты болады.
2. Енді мысал үшін мына 1 функцияны
Маклорен қатарына жіктейік. Ол үшін алдымен туындыларды
табамыз:
1 1
ln 1 , ,
1 1
1·2 1
, , 1 · ,
1 1
Бұл арадан
0 0, 0 1, 0 1, 0 , 2!
0 3!, , 0 1 1 !
Енді Маклорен қатары мына түрде болады:
1 ~ 1 . 25
1 2 3 4 !
Алдымен, бұл қатардың жинақтылық интервалын табайық ол
үшін Даламбер белгісін пайдаланамыз:
| |
lim lim 1.
| | 1
Сонымен, (25) қатардың жинақтылық интервалы (–1,1) болады.
Енді (25) қатар 1 функцияға жинақты бола ма, соны білу
үшін қалдық мүшені Коши түрінде құрамыз:
1 θ 1 · ! 1
· 1
! 1 1
немесе

537
 1 . (26)
| | 1 болса, онда (26) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші
көбейткіш т , шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмтылады;
екінші көбейткіш , оң болса да, теріс болса да бірден кіші
болады, өйткені алымы бөлімінен кіші; үшінші көбейткіштің
шамасы тиісті бір саннан, мəселен мына | |
саннан аспайды.
Сонымен, мына | | 1 теңсіздікті қанағаттандыратын барлық -
тер үшін (26) қалдық мүше шексіздікке ұмтылғанда нольге
ұмтылатын болды. Олай болса

1 1 . 27
1 2 3 4
Егер 1 болса,
1 1 1 1
2 1 1 28
2 3 4
(28) теңдіктің оң жағында тұрған қатардың абсолют емес, шартты
түрде жинақтылығы бізге белгілі.
(27) қатар бойынша кез келген санның логарифмін табуға
бола ма деген сұрақ туады. Əрине жоқ, өйткені бұл қатар мына
1 1 теңсіздікті қанағаттандыратын -тер үшін ғана
– 1 функцияға жинақты бола алады. Дегенмен осы қа-
тардың көмегімен кез келген оң бүтін санның натурал логарифмін
табуға болатын қатарды құруға болады. (27) теңдіктегі -тің
орнынан – -ті қойсақ, онда

1 (29)
бұл қатар да (–1,1) аралығында жинақты болады. (27) теңдіктен
(29) теңдікті алайық. Сонда

2 (30)

нольден бірге дейін өзгергенде рационал бөлшек , 1-ден

∞-ке дейін ылғи өсіп отырады. Енді былай ұйғарамыз:

538
 бұл арадан , сонда (30) теңдік мына түрге
көшеді
1 2

(31)
(31) теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың ішіндегі
қатар, егер аса үлкен болса, тез жинақты қатар.
Міне осы (31) формула бойынша кез келген оң санның
натурал логарифмін табуға болады. Бұл – есептеп шығаруға өте
қолайлы формула.
Егер (31) теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың
ішіндегі қатардың мүшесіне дейін ғана тоқтасақ,
онда біздің жіберетін қатеміз тең болады:
1 1
2 .
2 1 2 1 2 3 2 1
Осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың
ішіндегі бөлшектердің бөлімінде тұрған 2 1, 2 32 5
көбейткіштердің орнына 2 1 санын қойсақ, онда
2 1 1
. 32
2 1 2 1 2 1
(32) теңсіздіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың ішіндегі
өрнек еселігі кеміме геометриялық прогрессия. Сон-
дықтан

2 1
· .
2 1 2 1 2 1 2 1
1
Мəселен (31) формула бойынша
2 2· · · (33)
Егер 2-нің жуық мəнін жеті ондық таңбаларға жеткізіп
табатын болсақ, онда (33) қатардың сегіз мүшесін алуымыз керек.
Сонда жіберілетін қате · болады. Егер сегіз
· ·

539
мүшенің əрқайсысын он ондық таңбаларға жеткізіп ондық
бөлшекке айналдырсақ, онда жіберетін қатеміз -ден аспайды;
демек олардың қосындысын тапқандағы жіберілетін қате -ден
аспайды. Сонымен, 2-нің жуық мəнін тапқанда дəлдігін жеті
ондық танбаларға дейін жеткізетін болсақ, онда жіберілетін қате
болады, жəне
2 0,6931471.
Бұл арада бір айтып кететін мəселе мынау: бүтін бөлігі мың
мен он мыңның арасында жатқан санының логарифмін
іздегенде саны мен оған тетелес 1 санының ондық
логарифмін табамыз да, мына lg A 1 lg A айырманы
аламыз. Сонда берілген санының ондық логарифмі
g g g 1 g
болады.
Шынында осы жазылып отырған теңдік – жуық теңдік. Олай
болса, теңдіктің сол жағында тұрған сан оның оң жағында тұрған
санға қандай дəлдікпен тең болады деген сұрақ туады. Міне осы
мəселені шешу үшін санның ондық логарифмі мен натурал
логарифмінің арасындағы байланысты қарастырамыз:
g ; g ;
g 1 1 .
Бұдан кейін жоғарыда жазылған теңдік мына түрге көшеді:
1 .
Бұл теңдіктің сол жағындағы санды оның оң жағындағы санға
тең деп алғандағы жіберілетін қате келесі айырмаға тең болады:
1
1
1 1

1 1 1
2 3 2 3
1 1 1
.
2 3 4

540
 Бұл теңдіктің оң жағындағы тұрған қатар мүшелерінің
таңбалары кезектесетін біркелкі кеміме қатар. Сондықтан оның
қосындысы мына саннан кіші болады. Бұл бөлшектің алы-
мын былай түрлендіріп жазуға болады:
1 1
1 .
4 2
Ендеше
1
1 ,
4
өйткені – оң дұрыс бөлшек. Сонымен, .
Сөйтіп, айтылып отырған қатенің шамасы санынан кіші
болатын болды. A cаны мың мен оң мыңның арасында
болғандықтан жаңағы қате мына саннан кіші болады.
Демек, мына ереже:
g g lg 1 g ;
дұрыс.
3. Мұна , , , үш функцияны Маклорен қатарына
жіктейік. Сонда
1
1! 2! 3! !

cos 1 1
2! 4! 6! 2 !

sin 1
3! 5! 7! 2 1 !
Егер бірінші қатардағы -тің орнынан əуелі -ті қойсақ,
сонда
1 1
2! 4! 6! 2 !

1 .
3! 5! 7! 2 1 ;
Кейінгі екі қатар бойынша
sin .

541
 Дəл осы сияқты
sin .
Осы қорытылып шыққан екі формуланы бір-бірімен қоссақ

2
Енді оларды бір-бірінен алсақ:
.
2
Осы қорытылып шыққан кейінгі төрт формуланы Эйлер
формулалары дейді.

§ 7. Биномдық қатар

Мына 1 функцияны Маклорен қатарына жіктеу

керек. Ол үшін бұл функцияның туындыларын біртіндеп табамыз:
1 , 1 ,
1 1 ,
1 2 1 , ,
1 2 1 1 ,
1 2 1 ,
Бұл арадан
0 1, 0 . 0 1 ,
0 1 2 , 0
1 2 1 ,
0 1 2 , ,
Енді Маклорен формуласы бойынша
1 1 2
1 ~1
1 2! 3!
. (34)
!

Алдымен (34) қатардың жинақтылық интервалын табу керек,

ол үшін Даламбер белгісін қолданамыз. Сонда

542
 ! | |
lim lim 1.
!
Сонымен, (34) қатардың жинақтылық интервалы (–1, 1) бо-
лады. Осы интервалда (34) қатардың берілген 1
функцияға жинақтылығын білу үшін қалдық мүшені Коши
түрінде аламыз:

1 (35)
!

(35) теңдіктің оң жағындағы мына кө-

бейткіш шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмтылады, өйткені бұл
көбейткіш (-1, 1) интегралында жинақты (34) қатардың жалпы
мүшесі. Көбейткіш оң болса да, теріс болса да бірден кіші;
төртінші көбейткіш 1 Θ белгілі бір тиянақты саннан кіші.
Мəселен, егер 1 0 болса, онда 1 2 2 егерде
1 1 болса, онда 1 Θ 1 1 | | .
Сөйтіп, (-1, 1) интервалдың ішінде жатқан барлық -тер үшін
lim 0.
Ендеше бұл интервалда (34) қатар 1 функцияға
жинақты. Сондықтан да
1 1 2
1 1
1 2! 3!
1 2 1
36
!
Егер 0 болса, онда (36) қатар 1 жəне 1
нүктелерінде жинақты; егер 1 0 болса, онда (36) қатар
1 нүктесінде жинақты да, ал 1 нүктесінде жинақсыз;
егер 1 болса, онда 1 жəне 1 нүктелерінде (36)
қатар жинақсыз болады.
Енді (36) формуладағы -тің орнына – -ты, ал -нің орнына
– -ді қойсақ, сонда
· · ·
√
1 (37)
· · ·

543
 (37) формула (–1, +1) интервалдың ішінде жатқан барлық -
тер үшін дұрыс болады. Енді (37) теңдіктің екі жағын 0-ден -ке
дейін (мұнда | | 1) интегралдап табамыз:
· · · · ·
sin
· · · · ·

Осы теңдіктің екі жағындағы -тің орнына 1-ді қойсақ, онда

1 1 1 1 3 1 1·3·5 2 1
· · ·
2 1 2 3 2 4 5 2·4·6 2 2 1
Енді мынадай шығарайық: төмендегі параметрлік теңдеу-
лермен
, cos
бірілген эллипстің доғасының ұзындығын табу керек. Пара-
метрлік теңдеулермен берілген қисықтың доғасының ұзындығы
мына формуламен

анықталатыны бізге белгілі. Осы формуланың негізінде эллипс

доғасының ұзындығы болады:

1 ;

немесе былай ұйғарып: мұнда 1, табамыз:

1 .

Осы шыққан интегралды эллипстік интеграл деп атайды. Бұл

интеграл былай оңай сияқты болып көрінгенімен белгілі жолмен
«алынатын» интеграл емес, былайша айтқанда, ол элементар

544
функциялар арқылы өрнектелмейді. Сондықтан бұл интегралдың
тек жуық мəнін ғана табуға болады. Ол үшін интеграл таңбасы
ішіндегі √1 өрнекті биномдық қатарға жіктейміз. Сонда
1 1 1·3
1 1 38
2 2·4 2·4·6
Бұл қатар -нің мəні үшін жинақты, өйткені оның əрбір мүшесінің
абсолют шамасы төмендегі
1 · · · (39)
сандық қатардың əрбір сəйкес мүшесінен кіші. Екінші жағынан
(39) қатардың əрбір мүшесі келесі
1 (40)
қатардың əрбір сəйкес мүшесінен кіші.
Ал (40) сандық қатар – еселігі 1 геометриялық про-
грессия, сондықтан бұл қатар жинақты. Олар болса (39) қатар
жинақты. Сөйтіп, (38) қатар -нің əрбір мəні үшін абсолют жəне
бірқалыпты жинақты. Ендеше (38) қатарды мүшелеп интеграл-
дауға болады.

1
1
2

1 1 1 1 3
· · ·
2 4 2 4 6

Интегралдың жоғарғы шегі -нің орнына -ді алайық. Сонда

1
4 1 2 1
2
· · ·
· · ·

Жаттығулар

Келесі қатардың жинақтылық интервалдарын табу керек.

·
1. 1 .

545
 2. .
· · · · · ·
3. 1 .
· · ·
4. 1 .
· · ·

Келесі функцияларды қатарларға жіктеу керек.

5. 1 sin .
6. sin .
7. sin .
8. sin .
9. .

9. .

XVI ТАРАУ
ФУРЬЕ ҚАТАРЛАРЫ

§ 1. Тригонометриялық қатар ұғымы

Біз бұл тарауда жоғарыда қаралған қатарлардан айрықша

функциялық қатарларды қараймыз.
Тригонометриялық қатар деп келесі функциялық қатарды
2 2
2
1
2

айтады. Мұнда , , , , , , тұрақты сандар, оларды

тригонометриялық қатардың коэффициенттері дейді.
Тригонометриялық қатарды зерттеумен байланысты мынадай
сұрақ туады: берілген функцияға жинақты тригоно-
метриялық қатарды табуға бола ма? Тригонометриялық қатар
берілген функцияға жинақты болу үшін бұл функция кейбір
шарттарды қанағаттандыруы керек. Егер берілген функция
өзінің алдына қойылған тиісті талаптардың барлығын қа-
нағаттандырса, онда бұл үшін белгілі заң бойынша тригономет-
риялық қатарды құруға болады. Бұл тригонометриялық қатар
құрылғаннан кейінгі мақсат ол қатардың берілген функцияға

546
жинақтылығын зерттеу, яғни берілген функция құрылған
тригонометриялық қатардың қосындысы бола ма, міне соны білу.
Міне осымен байланысты мəселелердің шешілуі, тригоно-
метриялық қатар теориясының алуан түрлі қолданылуы бұл
саладан кең байтақ жəне терең зерттеулер жүргізуді талап етті.
Бұл тарауда əрине біз тригонометриялық қатардың толық
теориясын бере алмаймыз. Дегенмен келешекте керек болатын
біраз мəліметтерге тоқтап кетеміз.
Егер (1) тригонометриялық қатардың қосындысы болса,
онда – периодты (периодты 2 -ге тең) функция болады,
өйткені (1) қатардың əрбір мүшесі , sin периодты
(периоды 2 -ге тең) функциялар.
Шынында

2 cos 2
2

sin 2 cos .
2
Бұл арадан, тригонометриялық қатарға тек периодты функ-
цияны ғана жіктеуге болады деп қортынды жасауға болмайды.
Мəселен , , аралығында анықталған периодсыз
функция болсын да, ал – периодты (периоды 2 -ге тең)
функция болсын, яғни 2 . – периодты
функция болғандықтан оны , сегментінде қарауға болады.
Мына функцияны тригонометриялық қатар арқылы
қалай өрнектеуге болады, мəселе сонда. , аралығы ,
сегментінің ішінде жататын болсын, əуелі осы жағдайды қарайық.
функцияны төменгі шарттар анықтасын:
, егер болса,
0.
Мұнда – сызықты функция, егер – – болса
2 орындалатындай етіп аламыз.
функцияны тригонометриялық қатар арқылы əбден
кескіндеуге болады. Ендеше функцияны да тригономет-
риялық қатар арқылы кескіндеуге болады. функцияға жи-
нақты тригонометриялық қатар , аралығында жатқан барлық

547
 -тер үшін функцияға да жинақты болады, , аралығы
бойында жатқан нүктелерде пен өзара тең.
Енді келесі тригонометриялық функцияларды қарайық:
1, , sin , cos 2 , 2 , , , , .
Бұл функцияларды тригонометриялық система деп атайды.
Мына формулаларды еске түсірейік:

sin 0, 0, егер 0.

cos
cos 0,
2
егер .
1 cos 2
cos , егер 0. 2
2

cos cos
0,
2
егер .
1 cos2
, егер 0.
2

sin sin
cos 0,
2
егер .
Осы формулалардағы , – оң бүтін сандар. , -пе-
риоды 2 -ге тең периодты функциялар болғандықтан (2)
формулалар ұзындығы 2 -ге тең мына , 2 сегмент ішінде
дұрыс болады.

§ 2. Фурье қатары

1. Периоды 2 -ге тең периодты функцияны қарайық. Бұл

функцияны қалыпты түрде тригонометриялық қатарға жіктеу де-
ген мəселе тригонометриялық қатардағы белгісіз
, , , , , … коэффициенттерді табу деген сөз.
548
 Берілген функция , , , сегментінде интегралданатын
функция болсын жəне бұл сегментте функция тригономет-
риялық қатармен кескінделетін болсын, яғни

3
2
(3) қатар мүшеленіп интегралданатын деп ұйғарайық та, (3)
теңдіктің екі жағын , сегментінде интегралдайық. Сонда

.
2
(2) формулалардағы бірінші теңдіктерді еске алсақ, сонда
1
4

(3) теңдіктің екі жағын -ке көбейтіп жəне бұдан шыққан

нəтижені , сегментінде интегралдайық. Сонда

cos
2

cos .

(2) формулаларды еске алып табамыз:

cos ,

бұл арадан
1
cos . 5

1,2, …
Енді (3) теңдіктің екі жағын -ке көбейтіп, сонан соң
бұдан шыққан нəтижені – -ден -ге дейін интегралдап
табамыз:
1
. 6

549
 1,2, …
Тригонометриялық қатардың (4), (5), (6) формулалармен
анықталатын коэффициенттерін Фурье коэффициенттері дейді.
Ал коэффициенттері осы формулалармен анықталатын тригоно-
метриялық қатарды Фурье қатары деп атайды.
Берілген функцияны қалыпты түрде Фурье қатарына
жіктеу үшін алдымен (4), (5), (6) формулалар бойынша оның
коэффициенттерін табамыз да, сонан кейін қатардың өзін
құрамыз. Сөйтіп функциясы үшін Фурье қатарын құрамыз:

~ cos sin . 7
2
Осы табылған қатардың функцияға жинақтылығын
тексеру екінші мəселе.
функциясы үшін құрылған Фурье қатарының бұл
функцияға жинақтылығы бірден мəлімсіз болғандықтан теңдік
белгісін қоймай, мындай “~„ белгіні қоямыз. Бұл белгі
функцияның Фурье қатарына жіктелгенін ғана көрсетеді, қатар-
дың оған жинақтылығын көрсетпейді. функциясы үшін құ-
рылған Фурье қатарының бұл функцияға жинақты болатынды-
ғына көз жеткізгеннен кейін ғана теңдік белгісін қоюға болады.
Тағы бір ескертіп кететін мəселе мынау: қаралып отырған
функцияның периоды 2 -ге тең болғандықтан , сегментінің
орнына ұзындығы 2 -ге тең кез келген сегментті алуға болады.
Сондықтан Фурье коэффициенттерін мына келесі формулалармен
де анықтауға болады:
1

0,1,2, …

1
8

1,2, …
Теорема. Егер периоды 2 -ге тең функциясы үшін құ-
рылған тригонометриялық қатар бүкіл ОХ осінде бірқалыпты
жинақты болса, онда бұл қатар функция үшін Фурье
қатары болып табылады.

550
 – периодты функция болғандықтан, теоремадағы «бүкіл
ОХ осінде қатар бірқалыпты жинақты болса» деген сөйлемнің
орнына «бүкіл , сегментінде бірқалыпты жинақты болса»
деген сөйлемді алуға болады.
Айталық (3) қатар , сегментінде функцияға бір-
қалыпты жинақты болсын. Онда алдын ала берілген оң санына
сəйкес саны табылып, осы -нен артық -дерден
бастап төмендегі теңсіздік.
| | , (9)
, сегментінің барлық нүктелері үшін орындалады, мұнда

.
2
Енді (3) теңдіктің екі жағын -ке көбейтейік. Сонда
cos cos
2
cos cos sin . 10

(10) қатардың бірқалыпты жинақтылығын дəлелдейік. Бұл

қатардың дербес қосындысы болады: . Сондықтан
| cos cos | | ||cos |
| |.
(9) теңсіздікті еске алсақ, онда
| cos cos | .
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы (10) қатардың бірқа-
лыпты жинақтылығын дəлелдейді. (10) қатар бірқалыпты жинақ-
ты болғандықтан, оны , сегментінде мүшелеп интеграл-
дауға болады. (10) теңдіктің екі жағын – -ден -ге дейін
интегралдасақ, онда (5) теңдіктер келіп шығады. Осы жолмен (6)
теңдіктерге келуге болады. Ендеше (3) қатар функциясы
үшін Фурье қатары болып табылады.
2. Көбінесе , сегментінде берілген периодсыз
функцияны Фурье қатарына жіктеуге тура келеді. Периодсыз
болса да, мұндай функцияны Фурье қатарына жіктеуге болатынын
біз жоғарыда айттық.
Егер функцияны , сегменттен əрі қарай бүкіл
осі бойынша периодты етіп жалғасақ, онда периоды 2 -ге тең

551
 функция пайда болады (100-чертеж). Бұл периодты функция
, сегментінде бастапқы берілген функциямен тең
болады. Периодты етіліп жалғасқан функция үшін Фурье қатарын
құрамыз. Егер бұл қатар жинақты болса, онда , сегментінде
оның қосындысы сегментте берілген бастапқы функцияны
кескіндейді.

100-чертеж

Сонымен, , сегментінде берілген функцияның

Фурье қатары туралы айту – бəрібір бүкіл осі бойынша пе-
риодты етіліп жалғасқан функция үшін Фурье қатары туралы
айту. Сондықтан, Фурье қатарының жинақтылық белгілерін тек
периодты функциялар үшін ғана тұжырымдауға болады. ,
сегментінде берілген функцияны периодты етіп жалғас-
тырумен байланысты келесі ескертпелерге тоқтап кетуге тура
келеді.
Егер болса, онда периодты етіп жалғастыру
тіпті қиын емес (100-чертежді қараңыз) жəне мұнда былай: егер
функция , , сегментінде үздіксіз болса, онда оның
периодтық жалғасы бүкіл осінде үздіксіз болады.
Егер де онда мына жəне мəндерді
өзгертпей керекті жалғастыруды іс жүзінде жүзеге асыруға
болмайды, өйткені периодтылықтың түпкі мағынасы бойынша
жəне бір-бірімен тең болу керек. Бұл қиындықтан
құтылудың екі жолы бар. Оның біреуі мынау: ,
нүктелердегі функцияның мəндерін анықтамау. Ендеше мына
2 1 , 0, 1, 2, … нүктелердегі функцияның
периодтық жалғасы анықталмаған болып қалады.
Екінші жол: , нүктелердегі функцияның
мəндерін бір-біріне тең болатындай етіп қолайлы түрде өзгерту.

552
 101-чертеж

Егер жəне , сегментінде үздіксіз

болса, онда , нүктелерінде функцияның мəн-
дерін қалай өзгертсек те бəрібір оның бүкіл осі бойындағы
периодтық жалғасы 2 1 , 0, 1,2, … нүктелерде
үзілісті болады (101-чертеж).

§ 3. Функцияны тек косинустар жəне тек синустар

бойынша Фурье қатарына жіктеу

1. Алдымен біз келесі лемманы дəлелдейік:

Лемма. Егер – мына , аралығында жұп функция
болса, онда

2 ;

егер – тақ функция болса, онда

Бұл лемманы дəлелдеу үшін мына

интегралды екіге ажыратып жазамыз:

553
 Енді осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы бірінші интеграл-
дағы -тің орнына – қояйық. Сонда ,
өйткені – жұп функция жəне . Бұдан кейін

2 .

Егер, – тақ функция болса, онда жəне

Айталық , , сегментінде анықталған жұп функция

болсын. Онда көбейтінді cos да жұп болады, ал көбейтінді
тақ болады. Сондықтан, лемма бойынша бұл функция
үшін Фурье коэффициенттері төмендегі теңдіктермен анық-
талады:
1 2
cos

0,1,2, …

1
10

1,2, …
Сонымен, жұп функция үшін Фурье қатары мына түрде
болады:

~ , 11
2
бұл қатардың коэффициенттері (10) формулалармен анықталады.
Енді , , сегментінде анықталған тақ функция
болсын. Онда cos тақ функция болады да, ал
жұп функция болады. Ендеше бұл функция үшін лемма бойынша
Фурье коэффициенттері келесі формулалармен анықталады:
1

554
 0,1,2, … 12

1 2
sin

1,2, … .
Сонымен, тақ функция үшін Фурье қатары мына түрде
болады.

~ , 13

мұндағы коэффициенттер (12) формулалармен анықталады.

2. Кейбір мəселелерде 0, сегментінде берілген жəне бұл
сегментте интегралданатын функцияны Фурье қатарына не
тек косинустар не тек синустар бойынша жіктеуге болады. Мұнда
жұп па немесе тақ па бəрібір.
Егер функцияны 0, сегментінде Фурье қатарына тек
косинустар бойынша жіктесек, яғни

, 11
2
онда бұл қатардың коэффициенттері келесі формулалармен
анықталады:
2

0,1,2, … 14
0 1,2,3, …
Егер функцияны 0, сегментінде Фурье қатарына тек
синустар бойынша жіктесек, яғни

~ , 13

онда бұл қатардың коэффициенттері мына формулалармен

анықталады:
0, 0,1,2, … 15

555
 2

1,2, …
Сонымен 0, сегментінде берілген функцияны не тек
косинустардан, не тек синустардан тұратын Фурье қатарына
жіктеуге болатын болды. 0, сегментінде бұл екі қатардың
қосындысы функцияға
тең. Ал 0, сегментінің
сыртындағы нүктелерде бұл
(11′) жəне (13′) екі қатар əр
түрлі функцияларды кескін-
дейді. 0, сегментінің сыр- 102-чертеж
тында жатқан нүктелердегі (11′)
қатардың кескіндейтін функциясын табу үшін берілген
функцияны тетелес жатқан , 0 сегментінде жұп етіп
жалғастырамыз да , сег-
ментінің сыртындағы барлық
нүктелер үшін периодты (периоды
2 -ге тең) етіп жалғастырамыз
(102-чертеж). 0, сегментінің
103-чертеж сыртында жатқан нүктелердегі
(13′) қатардың кескіндейтін
функциясын табу үшін берілген функцияны тетелес жатқан
, 0 сегментінде тақ етіп жалғастырамыз да , сегментінің
сыртындағы барлық нүктелер үшін периодты етіп (периоды 2 -ге
тең) жалғастырамыз (103-чертеж). Косинустар бойынша
жіктегенде 0 0 , 0 0 , синустар
бойынша жіктегенде 0 0 , 0 0 .
Мысалдар келтірейік.
а) Мына функцияны , сегментінде Фурье
қатарына жіктеу керек. Бұл функция жұп, сондықтан ол тек
косинустар бойынша жіктелінеді жəне бұл функция үшін Фурье
коэффициенттерін (10) формулалар негізінде анықтаймыз:
2 2
.
3

556
 2 4 4
cos 1

0 1,2, …
сонымен, берілген функция үшін Фурье қатары мына
түрде болады:
2
1 cos
6
2 3 cos
4 . 1
3 2 3
Осы табылған қатардың əрбір мүшесі екінші орыннан бастап
өзінің абсолют шамасы жөнінде мүшелері оң жəне жинақты
төмендегі қатардың
1 1 1 1
4 1
2 3 4
əрбір сəйкес мүшесінен кіші, олай болса құрылған қатар абсолют
жəне бірқалыпты жинақты. Берілген функцияның жəне
оның жалғасының графигі 104-чертежде көрсетілген.

104-чертеж

б) Мына cos функцияны , сегментінде Фурье

қатарына жіктеу керек, мұнда – кез келген сан. Бұл функция жұп
болғандықтан
2 2
cos ,

2 2 sin
cos z cos 1 , 1,2, …

557
 Демек, функция cos , , сегментінде Фурье
қатарына мына түрде жіктеледі:
2 sin 1 cos cos 2 cos 3
cos .
2 1 2 3
осы табылған қатардағы -тің орнына -ді қойсақ, сонда
1 1 2
, 16

(16) формуланы -ті жабайы бөлшектерге жіктеу формуласы

деп атайды. (16) теңдіктің екі жағын бойынша дифференциал-
дап, онан кейін мұның нəтижесінде шыққан теңдіктің екі жағын
-ге бөліп жəне таңбаларын керіге өзгертсек,
1 1 1
2 .
sin
Егер мына теңбе-теңдікті
1 1
2 ,
еске алсақ, онда
1 1 1
, 17

(16) теңдіктің екі жағын -ке көбейтіп, соған кейін -тің

орнына -ті алып табамыз
2
1 . 18

Мына теңбе-теңдікті
2 2
1

2 1 | |
еске алсақ, онда
1 1
1 2 2

558
 1
2

-тің орнына -ті қойсақ, онда

2 1
1 .
2 2 2
Егер былай
2 ! 1
2
2
ұйғарсақ, онда
1 ,
2 2 2! 4! 2 !
cөйтіп функцияны дəрежелік қатарға жіктедік, мұндағы
, ,…, , … сандарды Бернулли сандары деп атайды.

§ 4. Периоды 2 l функцияны Фурье

қатарына жіктеу

Периоды 2 -ге тең, – , сегментінде анықталған функ-

цияны Фурье қатарына жіктеу керек. Ол үшін мынадай ауыстыру
, ,
жүргіземіз. Онда айнымалы , – , сегментінде өзгергенде,
айнымалы , – , сегментінде өзгереді. Бұдан кейін
.
Мұнда , сегментінде анықталған функция. Сондық-
тан оны , сегментінде Фурье қатарына жіктейміз. Сонда

~ cos sin 19
2

1
cos ,
20
1
.

559
(19) өрнектегі жəне (20) формулалардағы -ның орнына қайтадан
-ді қойып, функцияның – , сегментіндегі Фурье
қатарына жіктеуін табамыз:

cos , 21
2

1
cos ,

0,1,2 …
22
1

1,2, …
Егер функция мына 0, интервалында анықталған
болса, онда бұл функцияны не тек косинустар, не тек синустар
бойынша жіктеуге болады:

~ cos . 23
2

2 2
, cos 24

1,2, … ,
немесе

~ , 25

бұл қатардың коэффициенттері төмендегі формулалармен анық-

талады:
2
. 26

1,2, …
Мына функцияны

560
 , егер 0
2 ,
, егер .
2
Фурье қатарына синустар бойынша жіктеу керек. Бұл функ-
ция 0, сегментінде анықталған. Əуелі қатардың коэффи-
циенттерін табамыз:

2 2

4
2

1, 2, …
бұдан кейін
4
3 5

, егер о ;
1 2
2 1
, егер
2

§ 5. Комплекс түрдегі Фурье қатары

– мына , сегментінде интегралданатын функция

болсын. Бұл функцияны Фурье қатарына жіктейік:

~ cos sin , 27
2
1
cos ,

0,1,2, …
28
1
,

1,2, …

561
 Эйлер формулалары бойынша
cos ;
2
sin · .
2 2
Егер осы формулаларды (27) өрнекке апарып қойсақ, онда

~ .
2 2 2
Енді былай белгілейік
, ;
2 2 2
1,2, … . Cонда

~с с

немесе

~ с . 29

(28) формулалардан табамыз

1
cos
2 2
немесе Эйлер формуласы бойынша
1
. 30
2
Сол (28) формулалардан табамыз:
1
cos .
2 2

Немесе Эйлер формуласы бойынша

1
. 31
2

562
 § 6. Дирихле интегралы

Егер берілген функциясының , аралығындағы үзіліс

нүктелерінің саны шектеулі болып

интегралы бар болып, шамасы бір белгілі тұрақты санынан аспаса,

яғни

| | ,

онда функциясын , аралығында абсолют интегралда-

натын функция деп атайды.
Енді , аралығында абсолют интегралданатын
функцияны Фурье қатарына жіктейік. Сонда

, 32
2
мұнда
1
,

1
cos , 33

1
. 1,2, …

(32) Фурье қатарының функцияға жинақтылығын зерттеу

үшін оның дербес қосындысын интеграл арқылы өрнектейміз. (32)
Фурье қатарының дербес қосындысы

cos sin .
2
Осы теңдіктің оң жағындағы коэффициенттердің орнына
олардың (33) өрнектерін қоямыз. Сонда

563
 1 1
cos cos
2
немесе
1 1
cos . 34
2

(34) теңдіктің оң жағындағы айырманың орнына z-ті

қойсақ (яғни ), онда
1 1
cos .
2
– периодты функция болғандықтан
1 1
cos . 35
2
(35) теңдіктің оң жағындағы интеграл таңбасы ішіндегі
қосындыны жеке алайық
1 1
cos 2 cos .
2 2
Бұл теңбе-теңдіктің екі жағын 2 -ке көбейтейік. Сонда
2 2 2 2
2 2 2 2
... 2 .
2
Немесе мына теңбе-теңдікті
1 1
2 cos sin sin
2 2 2
еске алсақ сонда
1
2 · sin ,
2 2
бұл арадан
1 sin
, 36
2 2

Енді, бұдан кейін (35) теңдік мына түрге көшеді:

564
 1 sin
. 37
2

(37) теңдіктің оң жағындағы интегралды Дирихле интегралы деп

атайды.
Дирихле интегралын біраз түрлендірейік:

1 sin
·
2

1 sin
.
2

Бұл теңдіктің оң жағындағы бірінші интеграл таңбасы ішін-

дегі -тің орнына – -ті қойсақ, сонда

1 sin
· . 38
2

(36) теңдіктің екі жағын z бойынша 0-ден -ге дейін инте-

гралдайық. Сонда
sin
2 2 sin
немесе
1 sin
1 2· .
2 sin
Осы кейінгі теңдіктің екі жағын -ке көбейтіп табамыз:
1 sin
2 . 39
2 sin

§ 7. Риман-Лебег теоремасы

Теорема. Егер , , сегментінде абсолют интегралда-

натын функция болса, онда

565
 lim 0, lim 0.

Бұл теореманы дəлелдеу үшін екі жағдайды қараймыз. Бірінші

жағдай: – , сегментінде үздіксіз болсын. Онда
, сегментінде бірқалыпты үздіксіз болады. Олай болса
еркімізше сайлап алған оң санына сəйкес жəне тек ғана тəуелді
саны табылып, мына | | теңсіздіктің орында-
луынан келесі теңсіздік
| | (40)
орындалады. Мұнда жəне , , сегментінің кез келген
нүктелері.
, сегментін ұзындықтары санынан кіші болатындай
бөлшек сегменттерге бөлеміз ( саны -ға тəуелді, демек санына
тəуелді болады, яғни , өйткені саны санына тəуелді).
Бөлу нүктелері мынадай тəртіппен орналассын:
... .
Онда

sin

sin

sin .

Функция , , сегментінде үздіксіз болғандықтан, ол

бұл сегментте шектелген болып табылады, яғни бір тұрақты
саны табылып, , сегментіндегі барлық -тер үшін төмендегі
теңсіздік
| | (41)
орындалуға тиіс.
(40) жəне (41) теңсіздіктерді еске алып табамыз: біріншіден

sin 42

566
екіншіден
cos 2
sin – 43

(42), (43) теңсіздіктер орындалу себепті келесі теңсіздік орын-

далады:
2
sin . 44

Берілген саны бойынша санын мына

теңсіздік осы санынан артық сандары үшін орында-
латындай етіп сайлап аламыз .
Ендеше (44) теңсіздік санынан артық барлық сандары
үшін мына түрге көшеді:

sin 2 .

Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді.

Екінші жағдай: , , сегментінде анықталған кез кел-
ген абсолют интегралданатын функция болсын. Мына
с , с , … ср , сегментінің бойында жатқан, – функцияның
үзілісті нүктелері болсын. Онда

... . 45

Айталық , сегментінің ұштары функция үшін үзіліс-

ті нүктелер болсын. Алдын ала берілген оң мейлінше құнарсыз аз
саны бойынша санын төмендегі теңсіздіктер

| | , | | 46
3 3

орындалатындай етіп алайық. (45) теңдік бойынша

567
 47

, сегментінде үздіксіз. Сондықтан осының ал-

дында ғана дəлелденген жағдай бойынша санына сəйкес
саны табылып, осы санынан артық барлық -дер
үшін төмендегі теңсіздік

48
3
орындалуға тиіс.
Енді (47) теңдіктен табамыз:

| | | |.

(46), (48) теңсіздіктерді еске алсақ, онда санынан артық барлық

-дер үшін

| | .
3 3 3
Бұл теңсіздіктің орындалуы теореманы дəлелдейді.
Мына теңдік те

lim 0

дəл осылай дəлелденеді.

Осы дəлелденген теоремадан мынадай қорытындыға келеміз:
, сегментінде абсолют интегралданатын функция үшін

568
Фурье коэффициенттері шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмты-
лады, өйткені
1 1
, .

Дəлелденген теорема мына шексіз , ∞ аралық үшін де

дұрыс болады, егер бұл аралықта абсолют интегралданатын
болса, яғни

lim sin 0,

lim cos 0.

Риман теоремасы. Егер , аралығында екі

абсолют интегралданатын функция жəне бір-біріне
балама болса, онда бұл функциялардың Фурье қатарлары нүк-
тесінде екеуі бірдей не жинақты, не жинақсыз болады. Басқаша
айтқанда нүктесіндегі Фурье қатарының жинақтылығы осы
нүктенің , аймағындағы функцияның мəндері-
не байланысты.
Берілген екі функцияны Фурье қатарына жіктейік:

cos ,
2

~ cos .
2
Бірінші қатардың дербес қосындысын арқылы, ал екінші
қатардың қосындысын арқылы белгілейік. Сонда (38) фор-
мула бойынша
1 sin
,
2
оң мейлінше құнарсыз аз санын алайық та, кейінгі интегралды
екіге айырып жазайық:

569
0, сегментінде функция үздіксіз, сондықтан бұл сегментте

мына функция абсолют интегралданатын болады.

Ендеше Риман-Лебег теоремасы бойынша
1
lim sin 0.
2
Олай болса
1 1
sin 49
2 2
мұнда – шексіз аз шама.
Дəл сол сияқты
1 1
sin 50
2 2
Теореманың шарты бойынша (49) жəне (50) теңдіктердің оң
жағында тұрған интегралдар өзара тең болуы керек. Сондықтан
– шексіз аз шама.
Егер , екі қосындының біреуі тиянақты шекке
ұмтылса, онда екіншісі де сол шекке ұмтылады.

§ 8. Фурье қатарының жинақтылығы

, ] сегментінде берілген функцияны Фурье қатарына

жіктейік:

~ cos sin 51
2
Бұл қатардың дербес қосындысын арқылы белгілесек,
онда ол (38) арқылы өрнектеледі.
(51) Фурье қатары функцияға жинақты болу үшін,
шексіздікке ұмтылғанда мына айырманың нольге
ұмтылуы қажетті жəне жеткілікті. Бұл қағида бізге функциялық
қатар теориясынан белгілі.
Берілген функцияны (39) формула арқылы өрнектейміз
де (38) теңдіктен аламыз. Сонда

570
 1 2 1
sin 52
2 2
Егер мына қатынас айнымалы z жөнінде
0, сегментінде абсолют интегралданатын болса, онда (51)
қатар функцияға жинақты болады, яғни бұл қатардың
қосындысы функция болады.
Шынында, егер қатынас айнымалы
бойынша абсолют интегралданатын болса, онда (52) теңдіктің оң
жағында тұрған интегралға Риман-Лебег теоремасын əбден
қолдануға болады. Егер еркімізше бір оң санын сайлап алып,
осы айтылып отырған қатынасты , сегментінде қарайтын
болсақ, онда бұл қатынас , сегментінде абсолют
интегралданатын функция болады. Сондықтан, осы айтылып
отырған қатынастың 0, сегментінде
интегралданатынын талап етуіміз керек.
Дини теоремасы. Егер алдын ала берілген оң саны қандай
болса да функция Ψ , 0, сегментінде
абсолют интегралданатын болса, онда (51) Фурье қатары
жинақты жəне оның қосындысы функция болады.
Егер функция , 0, сегментінде абсолют интегралдана-
тын болса, онда мына функция да бұл
сегментте абсолют интегралданатын болады.
(52) теңдіктің он жағын екіге ажыратып жазамыз:

1 2 1
sin
2 2

1 2 1
sin . 53
2 2
Интегралдар таңбасы ішіндегі бірінші көбейткіш функциялар
0, жəне , сегменттерінде абсолют интегралданатын
болғандықтан, (53) теңдіктің оң жағында тұрған интегралдарға
Риман-Лебег теоремасын қолдануға əбден болады. Ендеше

571
 lim 0 немесе lim .
Сонымен, теорема дəлелденді.
Енді Дини теоремасының дербес түрлерін қарайық.
а) Айталық – берілген функцияның бірінші тектес
үзіліс нүктесі болсын. Егер мына функциялар ,
0, сегментінде айнымалы бойынша абсолют
интегралданатын болса, онда Фурье қатары жинақты болады жəне
оның қосындысы -ге тең.
Егер былай , ұйғарсақ, онда
2 | 0 |

| 0 |
.
Бұл теңсіздіктің орындалуынан мынадай қорытындыға
келеміз: функция мына 0, сегментінде
абсолют интегралданатын функция. Олай болса бұл функцияға
Дини теоремасын қолдануға болады. Сонда Фурье қатарының
қосындысы тең .
б) Егер функция , нүктесінде үздіксіз болса жəне мына
функциялар , , 0, сегментінде айнымалы
бойынша интегралданатын болса, онда Фурье қатары жинақты
болады жəне оның қосындысы -ке тең.
Бұл пікірдің дұрыстығын мынадан байқауға болады:
2 | |

| |
.
в) Егер функция , нүктесінде дифференциалданатын
болса, онда Фурье қатары жинақты болады жəне оның қосындысы
-ке тең.
Функция , нүктесінде дифференциалданатын болған-
дықтан мына шек
lim

572
бар болады. Сондықтан -тің тым аз мəндері үшін функция
шектелген болып табылады. Демек, функция
айнымалы бойынша 0, сегментінде абсолют интегралданатын
болып табылады. Ендеше б) ескертпе бойынша Фурье қатары
жинақты жəне оның қосындысы .
г) Егер функция , , сегментінің барлық нүктеле-
рінде дифференциалданатын болса, онда бұл функция үшін
құрылған Фурье қатары жаңағы сегменттің ұштарында жинақты
жəне оның қосындысы тең . , сегменттің бір
жақ ұшын қарайық, мəселен , 0 жəне
lim
Демек, айнымалы -тің тым аз мəндері үшін функция
абсолют интегралданатын функция.
Дəл осы сияқты
lim .
  
Ендеше абсолют интегралданатын функция.
Сондықтан ескертпе а) бойынша Фурье қатары жинақты жəне
оның қосындысы тең

§ 9. Тригонометриялық көпмүшенің берілген

функциядан орта квадраттық ауытқуы

1. Егер берілген функция үздіксіз болғанымен бірақ

оның туындысы болмаса, онда бұл функция үшін құрылған Фурье
қатарының жинақты болмауы мүмкін. Үздіксіз функция үшін
құрылған Фурье қатарының шексіз көп нүктелерде (мəселен
барлық рационал нүктелерде) жинақсыз болуын мысал жүзінде
көрсетуге болады.
Егер функция үздіксіз болса жəне мұнымен қатар оның
абсолют интегралданатын туындысы болса, онда Фурье қатары
жай ғана жинақты болып қоймайды, бірқалыпты жинақты болады.
Бұл мəселеге кейін ерекше тоқтаймыз.
Сонымен, берілген функция үзілісті болмағанымен оның
, сегментінде абсолют интегралданатын туындысы болмаса,

573
онда бұл функция үшін құрылған Фурье қатарының жинақсыз
болуы мүмкін де жəне жинақсыздық нүктелер жиыны ,
сегментінің ішінде жатқан бүтін интервалды құруы мүмкін1.
Егер үздіксіз функция үшін құрылған Фурье қатары жинақты
болмаса, онда бұл қатардың дербес қосындысы берілген функция-
ның жуық кескіні бола алмайды деген қорытындыға келуге бола
ма? Осы қойылған сұраққа жауап беру «жуық» деген сөзді қай
мағынада түсінеміз, міне соған байланысты. Бұл мəселеге түсінік
беру үшін ықтималдықтар теориясында кездесетін «орта квадрат-
тық қате» турасындағы ұғымға біраз ғана тоқтайық.
Айталық, біз бір шаманы бірнеше рет өлшейтін болайық. Бұл
шаманы өлшеуден шыққан нəтижелер: , , … , , болсын. Бұл
өлшеудегі кететін қателер болады: , …, .
Қателер оң да, теріс те болуы мүмкін, сондықтан қателердің
квадратын алған қолайлы болады, өйткені бұл бір жағынан оң,
екінші жағынан аз болады, əрине егер қатенің өзі тым аз болса.
Орта квадраттық қате келесі формуламен анықталады:
1
. 54

(54) теңдіктің оң жағындағы өрнек, – қателер квадраттарының

арифметикалық ортасын береді.
Енді тұрақты шаманың орнына функцияны қарайық.
Осы функция кескіндейтін қисықтың орнына басқа бір
қисықты алатын болсақ, онда бұдан сөзсіз қате кетеді. Міне осы
қатені бағалау керек. Мына | | абсолют шаманы нүк-
тесіндегі бір қисықтың екінші қисықтан ауытқуы деп қараймыз.
Сөйтіп, , аралығында анықталған функция-
ларды қарайық.
, аралығын төмендегі тəртіппен ...
орналасқан нүктелермен бірдей бөлшек , ,
, ,… , сегменттерге бөлейік. Егер
айырманы мына -ті арқылы ауыстырғанда кететін қате
деп қарайтын болсақ, онда былай

1
Осы айтылып отырған жағдайды қанағаттандыратын үздіксіз
функциялардың мысалдарын құрған совет академигі А.Н. Колмогоров.
574
 1
∆ 55

ұйғарып орта квадраттық ∆ қатені табамыз. Бұл қате тек

жəне функцияларға ғана тəуелді болып қоймайды, нүкте-
леріне де тəуелді болады. Бірақ бөлу нүктелері не неғұрлым көп
болған сайын, соғұрлым функцияның функциядан
«орта квадраттық» ауытқуы аз болады.
, аралығын бөлшек сегменттерге бөлу нүктелерінің саны
шексіздікке, əрбір бөлшек сегментінің ұзындығы нольге ұмтыл-
ғанда ∆ бір тияқнақты шекке ұмтылса, онда осы шекті функ-
цияның функциядан орта квадраттық ауытқуы деп атайды.
Сонымен, берілген анықтама бойынша функцияның
функциядан орта квадраттық ауытқуын табу үшін -ді
шексіздікке ал, барлық айырмаларды нольге ұмтылтып,
(55) қосындыдан шек аламыз. , аралығы бірдей бөлікке
бөліну себепті , бұл арадан
0; 1,2, … , 1 . Ендеше
1
∆

жəне
1
∆

барлық ( 0
1

∆ -ты арқылы белгілеп табамыз:

1
. 56

– алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Егер

| болса, онда немесе | | .
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: егер
функцияның функциядан əдеттегі мағынадағы ауытқуы тым
575
аз болса, онда оның орта квадраттық ауытқуы да тым аз болады
екен. Керісінше қорытынды дұрыс емес.
Енді орта квадраттық ауытқуды осындай жалпы қараудан
ресми мəселеге көшеміз, атап айтқанда тригонометриялық
көпмүшенің берілген функциядан орта квадраттық ауытқуын
іздейміз.
n-інші ретті тригонометриялық көпмүше деп төмендегі өр-
некті.

57
2
айтады, мұнда , , , , ,…, , тұрақты сандар (коэффи-
циенттер).
, cегментінде берілген функция болсын.
Бұл жерде алдымызға мынадай мəселені қоямыз: -інші ретті
бүкіл тригонометриялық көпмүшелердің ішінен берілген
функцияға орта квадраттық жуықтауы тым жақын, немесе
функциядан орта квадраттық ауытқуы мейлінше аз тригономет-
риялық көпмүшені табу керек.
Тригонометриялық көпмүшенің берілген функциядан
орта квадраттық ауытқуы (56) формула бойынша былай өрнек-
теледі:
1
. 58
2 2

Енді мəселе мынада: (57) тригонометриялық көпмүшенің

берілген функциядан орта квадраттық ауытқуы ең аз болу үшін
оның , , , , ,…, , коэффициенттерін қалай сайлап
алу керек. Осы қойылған мəселені шешу үшін, (58) теңдіктің оң
жағындағы интеграл таңбасы ішіндегі өрнекті жеке алып
квадратқа дəрежелейміз, яғни

2
4
,

576
мұнда

2 · cos

2 · cos 2 .

Бұдан кейін
1 1
2 2

1
, 59
4 2
-нен алынған интегралдар нольге айналады.
Егер функция үшін құрылған Фурье қатарының коэффи-
циенттерін , арқылы белгілесек, яғни
1 1
, cos ,

1
sin

oнда
1
2 2 4
1
, 60
2
(60) теңдіктің оң жағына мына
1
4 2
өрнекті қосамыз жəне оны аламыз. Сонда
1 1 1
2 4 2 4
1
. 61
2

577
 Бізге -нің ең аз мəнін табу керек. (61) теңдіктен біз мынадай
қорытындыға келеміз: -нің ең аз мəні егер (61) теңдіктің оң
жағындағы оң қосылғыштар нольге тең болса, яғни
1
0, 2 0,
4
болса ғана болады.
Бұл арадан , , 1,2, … , .
Сонда
1 1
. 62
2 4 2
Сөйтіп, жоғарыда алдымызға қойылған мəселенің шешуін
бердік. Осы шешуден мынадай қорытынды жасаймыз: -інші
ретті тригонометриялық көпмүшелердің қайсысының коэффи-
циенттері функция үшін құрылған Фурье қатарының
коэффициенттеріне тең, сонысының функциядан орта
квадраттық ауытқуы ең аз болады. Сондықтан Фурье қатары
функцияға əдеттегі мағынада жинақты болмағанымен оның
бірінші n мүшелері қосындысының (дербес қосындысы) басқа
тригонометриялық көпмүшеге қарағанда функциядан орта
квадраттық ауытқуы аз болады, яғни орта квадраттық жуықтау
мағынасында Фурье қатарының дербес қосындысы
функцияға жақсы жуықтайды.
2. (62) теңдіктің сол жағы əрқашан да теріс емес, сондықтан
1 1
0
2 4 2
немесе бұл арадан
1
. 63
2
(63) теңсіздікті Бессель теңсіздігі деп атайды. Осы Бессель
теңсіздігінен мынадай қорытындыға келеміз: функциясы
үшін Фурье коэффициенттерінің квадраттарынан құрылған
сандық қатар
∞

64
2
жинақты, өйткені Бессель теңсіздігінің сол жағында тұрған өрнек
(64) қатардың дербес қосындысы.
578
 Егер n-ді шексіздікке ұмтылып Бессель теңсіздігінен шекке
көшетін болсақ, онда
∞
1
. 65
2
Егер n шексіздікке ұмтылса, нольге ұмтыла ма? Бұл –
негізгі мəселердің бірі. (62) теңдіктен табамыз:
∞
1
2 lim . 66
2
Егер lim болса, онда
∞
∞
1
. 67
2
(67) теңдікті А.М. Ляпунов түріндегі тұйықтық теңдеуі деп
атайды.

§ 10. Фурье қатарының орта жинақтылығы

Мүшелері (a, b) аралығында анықталған келесі функциялық

қатарды қарайық:
. . . . . (68)

Егер lim 0 болса 69

∞

(68) функциялық қатарды (a, b) аралығында функцияға

орта жинақты деп атаймыз.
Мұнда – (68) қатардың бірінші n мүшелерінің
қосындысы.
Фурье қатары үшін келесі теореманың дəлелдеуге болады.
Теорема. Егер функциясы үшін Ляпунов түріндегі
тұйықтық теңдеуі орындалатын болса, онда оның Фурье
қатары оған орта жинақты болады, жəне керісінше, егер Фурье
қатары функцияға орта жинақты болса, онда бұл функция
үшін Ляпунов теңдеуі орындалады.
Шынында
1 1
2 2 2

579
 .

Немесе интеграл таңбасы ішіндегі квадрат жақшаларды

ықшамдасақ, онда
1 1
2 2 4
1
. 70
2
Егер Фурье қатары функцияға орта жинақты болса, онда
анықтама бойынша (70) теңдіктің сол жағы нольге ұмтылады.
Демек, Ляпунов теңдеуі орындалады. Егер Ляпунов теңдеуі
орындалса, онда (70) теңдіктің сол жағы n шексіздікке
ұмтылғанда нольге ұмтылады. Демек, Фурье қатары
функцияға орта жинақты болады.
Ляпунов теңдеуі əрбір абсолют интегралданатын функция
үшін орындалатын болады. Олай болса, əрбір абсолют
интегралданатын функция үшін Фурье қатары орта жинақты
болады.
Сонымен, егер – абсолют интегралданатын функция
болса, онда бұл функциядан коэффициенттері Фурье
коэффициенттеріне тең n-інші ретті тригонометриялық
көпмүшенің ауытқуы n шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмтылады.

§ 11. Дифференциалданатын функция үшін Фурье

қатарының жинақтылығы

Теорема. Егер бүкіл ОХ осі бойындағы үздіксіз

функцияның абсолют интегралданатын ′ туындысы болса,
онда бұл функция үшін құрылған Фурье қатары оған бүкіл ОХ осі
бойында бірқалыпты жинақты болады.
, – функциясы үшін, ал , оның ′ туындысы
үшін Фурье қатарының коэффициенттері болсын. Сонда
1 1
cos , sin

580
 1 1
′ cos , ′ sin .

Бұл коэффициенттердің арасындағы байланысты табу үшін,

бірінші екі интегралды бөлімшелеп интегралдаймыз.
Сонда
1 1 ′
1
,

1 1 ′
1
cos ,

өйткені периодты жəне х-тің барлық мəндері үшін үздіксіз

болғандықтан, .
′ туынды үшін Бессель теңсіздігін жазып мынадай
қорытындыға келеміз: сандық қатар
∞

жинақты.
Мынадай 0 теңсіздікті қарайық. Бұл теңсіздікті
былай жазуға болады:
2 0 немесе 2 , бұл арадан
1
2
Ендеше
. (71)
(71) теңсіздікке сүйеніп табамыз:
1 1 1 1
, ,
2
немесе
1 1
| | , | |
Енді функциясы үшін құралған Фурье қатарын қаралық.
∞

cos sin , 72
2
2
| cos sin | . 73

581
 (73) теңсіздіктен мынадай қорытынды жасауға болады:
(72) Фурье қатарының əрбір мүшесі өзінің абсолют шамасы
жөніндегі мүшелері оң келесі
∞
2

жинақты қатардың əрбір сəйкес мүшесінен кіші. Ендеше

Вейерштрасс белгісі бойынша (72) Фурье қатары бүкіл ОХ осінде
бірқалыпты жинақты болады. функцияның абсолют
интегралданатын ′ туындысы болғандықтан (72) Фурье
қатары атап айтқанда функцияға бірқалыпты жинақты
болады.

§ 12. Ортогональ системалар

[a, b] сегментінде анықталған төмендегі үздіксіз функциялар

, , . . . , , . . . (74)
системасын қарайық.
Егер төмендегі теңдіктер

0 75

, 1, 2, . . . , 1, 2, . . .

0 1, 2, . . . 76

орындалатын болса, (74) системаны [a, b] сегментінде ортогональ

система деп атайды. Мысалы тригонометриялық функциялар 1,
Cos x, Sin x, Cos 2x, Sin 2x, ..., Cos nx, Sin nx, … системасы
ұзындығы 2π-ге тең кез келген сегментте ортогональ, өйткені

1 · cos 1 · sin 0;

cos cos 0

582
 sin sin 0; cos sin 0.

Егер мына теңдіктер

1 77

1, 2, . . .
орындалса (74) системаны [a, b] сегментінде нормалданған
система деп атайды.
Əрбір ортогональ системаны нормалауға болады. Ол үшін
(74) системаны тұрақты , , , … , , … сандарға көбейтеміз.
Бұл сандар мына шарттарды

1 77

1, 2,. . .
қанағаттандыру керек. Бұл арадан
1 1
; . 78

2, 1,. . .
Мына

өрнекті функцияның нормасы деп атайды жəне оны

мынадай символмен белгілейді. Сонымен

1, 2,. . .

Мəселен тригонометриялық функциялар системасын

нормалайық, ол үшін норманы іздейміз.

583
 √

жəне

1 √2 .

Ендеше
1 1
, 1, 2 .
√2 √
Енді тригонометриялық системаны осы сандарға көбейтеміз.
Сонда
1 cos sin cos 2 sin 2 cos sin
, , , , , . . . , , , . . ..
√2 √ √ √ √ √ √
Осы кейінгі тригонометриялық система ортогональ жəне
нормаланған система.

§ 13. Ортогональ система бойынша Фурье қатарын құру

[a, b] сегментінде ортогональ функциялар системасы берілсін:

, , , . . . , . (75)
Мұнымен бірге осы [a, b] сегментінде анықталған
функцияны қарайық.
Енді мəселе осы берілген функцияны жоғарыдағы
келтірілген ортогональ система бойынша қатарға жіктеу, яғни
. . . . . , (78)
мұнда , , , … , , … – тұрақты сандар. Осы тұрақты
сандарды табуға тура келеді. Ол үшін (78) теңдіктің екі жағын
-ке көбейтеміз. Сонда
. . .

. . . (79)
(79) қатар [a, b] сегментінде мүшелеп интегралданатын
болсын деп ұйғарып, (79) теңдіктің екі жағын a-дан b-ге дейін
интегралдайық. Сонда, система ортогональ болғандықтан

584
 , 1, 2,. . .

бұл арадан

80

1, 2,. . .
(80) формулалармен анықталатын коэффициенттерді
функциясы үшін (75) ортогональ функциялар системасы бойынша
құрылған (79) Фурье қатарының коэффициенттері дейді.
Егер қаралып отырған система ортогональ жəне
нормаланған болса, онда

1, 2,. . . 81

(80) немесе (81) формулалармен анықталатын

коэффициенттердің орнына қойғаннан кейін шығатын қатар (a, b)
аралығында жинақты бола ма, егер болса, онда оның қосындысы
функцияға тең бола ма? Міне (78) қатарды зерттеу мəселесі
осылай қойылады.
Орта квадраттық ауытқу формуласы былай
1

немесе бұл арадан квадрат жақшаларды ашып жіберіп, сонан

кейін интегралдап табамыз:

Егер 0 болса, -тың ең аз мəні болады. Немесе

1, 2, … , . Ендеше

Бұл теңдіктің сол жағы оң, сондықтан

585
 .

Кейінгі теңсіздіктің орындалуы

∞

сандық қатардың жинақтылығын көрсетеді жəне бұл қатардың

қосындысы төмендегі теңсіздікті қанағаттандырады:

Бұл жерде негізгі мəселелердің біреуі мынау: n шексіздікке

ұмтылғанда нольге ұмтыла ма, жоқ па. Егер
lim 0, онда
∞
∞

. 82

(82) теңдікті В.А. Стеклов түріндегі функциясы үшін

тұйықтық теңдеуі деп атайды.
Егер система нормаланған болмай, тек ортогональ
ғана болса, онда В.А. Стеклов теңдеуі мына түрде болады:
∞

. 83

Егер (83) теңдік орындалса, онда системасын

толық система деп атайды.

§ 14. Фурье интегралы

1. Егер функция , сегментінде берілсе жəне Фурье

қатарының жинақтылық шарттарын қанағаттандыратын болса,
онда
∞ ∞

2
∞

586
 1
0, 1, 2,. . .

1
1, 2,. . .

немесе
1
.
2
функцияны периодты етіп жалғастырмай-ақ, l-ді
шексіздікке ұмтылып ∞ айнымалы х-тің барлық нақты
мəндерінде анықталған периодсыз функция үшін аналитикалық
өрнекті қалай табу керек?
Берілген функцияның əрбір шектеулі аралықта абсолют
интегралданатын туындысы болсын жəне ∞, ∞ аралықта бұл
функцияның өзі абсолют интегралданатын болсын, яғни
∞

| | ,

мұнда k – тұрақты сан.

Егер х – үзіліс нүктелерін сипаттайтын болса, онда бұл
нүктелердегі функцияның мəндерін былай анықтаймыз:
0 0
.
2
Жоғарыда қойылған сұраққа келесі теорема жауап болып
табылады.
Теорема. Егер функцияның əрбір шектеулі аралықта
абсолют интегралданатын туындысы болса жəне ∞, ∞
аралықта бұл функцияның өзі абсолют интегралданатын болса,
онда айнымалы х-тің барлық мəндері үшін төмендегі теңдік
∞ ∞
1 0 0
cos 82
2
орындалады.
Осы тұжырымдалған теореманы Фурье теоремасы деп, ал
(82) теңдіктің сол жағындағы интегралды Фурье интегралы деп
атайды.
(82) формуланың дұрыстығын дəлелдеу үшін, келесі теңдіктің
587
 ∞
1 0 0
lim cos
∞ 2
дұрыстығын дəлелдеу керек.
Кейінгі теңдіктің сол жағындағы интегралды , арқылы
белгілеп, интегралдау ретін ауыстырайық. Сонда
∞
1
, cos 83

функция абсолют интегралданатын болғандықтан мына

меншіксіз интеграл
∞

cos 84

-ның барлық мəндерінде де бірқалыпты жинақты болады.

Сондықтан, (84) интегралды параметр бойынша интеграл
таңбасы ішінде интегралдауға болады. Ендеше (83) формула
дұрыс, яғни
∞
1
, cos

∞
1
cos .

Енді осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы қайталама

интегралдың ішкі интегралын бойынша интегралдап табамыз:
∞
1
,
∞
1 1
.

Бұл теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интегралдағы

-тың орнына – z-ті екінші интегралдығы -тың орнына
z-ті қойып табамыз:
∞ ∞
1 1
, . 85

588
 Енді біз мына теңдіктердің
∞
1 1
lim 0 86
∞ 2
∞
1 1
lim 0
∞ 2
дұрыстығын дəлелдейік.
– алдын ала берілген оң құнарсыз аз сан болсын. Егер 1
болса, онда қандай болса да 1 болады, ал функция
теореманың шарты бойынша 0 ∞ аралықта абсолют
интегралданатын болғандықтан, бірден артық соншама үлкен N
саны 1 табылып, қандай болса да келесі теңсіздік
орындалады:
∞ ∞
1 1
| | . 87
2
Енді төмендегі теңдікті
1 0
lim 88
∞ 2
пайдаланамыз. Екінші жағынан
∞ ∞
1 1

∞
1
. 89

Енді -ны шексіздікке ұмтылтып, (89) теңдіктің екі жағынан

шек алайық. Сонда
∞
1 1
lim lim
∞ ∞
∞
1
lim .
∞

(87) жəне (88) қатыстарды еске алып табамыз:

589
 ∞
1 1
lim 0 . 90
∞ 2
Дəл осы сияқты
∞
1 1
lim 0 91
∞ 2
(85) теңдіктің екі жағынан шек алып табамыз:
∞
0 0 1
lim , cos .
∞ 2
∞
сонымен, теорема дəлелденді.
2. Функция жұп болсын. Сонда
∞ ∞
0 0 1
cos cos
2
∞ ∞
1
sin sin .

ішкі интегралды жеке алайық:

∞ ∞

cos cos .

Бұл теңдіктің оң жағында тұрған бірінші интегралдағы t-нің

орнына – t-ні алсақ, онда
∞ ∞

cos 2 cos .
∞

sin 0.

Сонымен, жұп функция үшін

∞ ∞
0 0 2
cos cos .
2
Егер – тақ болса, онда
∞ ∞
0 0 2
.
2

590
 Егер функция тек 0, ∞ аралықта ғана анықталса, онда
оны тетелес (көршілес) жатқан ∞, 0 интервалда жұп не тақ
түрде жалғастырамыз. Сонда,
∞ ∞
2
, 0
∞ ∞
2
, 0 .

§ 15. Вейерштрасс теоремалары

1. Берілген функцияны дəрежелік қатарға жіктеу үшін

бір белгілі нүктеде оның барлық ретті туындылары болу керек.
Егер бұл функцияның ешбір нүктеде тиянақты туындысы
болмаса, онда оны Тейлор қатарына жіктеуге болмайды. Мұндай
жағдайда функцияны дəрежелік қатарға жіктеуге болмағанымен,
көпмүшелерден құрылған қатарға жіктеуге болады. Бұл жерде
мəселені былай қоюға болады: еркімізше алынған үздіксіз
функцияны кез келген дəлдікпен көпмүше арқылы ауыстыруға
бола ма? Осы қойылған сұраққа төмендегі теорема жауап береді.
Теорема. Егер функциясы [a, b] сегментінде үздіксіз
болса, онда алдын ала берілген оң саны қандай болса да Р(х)
көпмүше табылып, келесі теңсіздік
| |
[a, b] сегментінің барлық х нүктелері үшін орындалады.
Бұл теореманы Вейерштрасс теоремасы деп атайды. Осы
тұжырымдалған теоремада Р(х) көпмүшенің пішіні қандай екені
айқындалмаған. Совет академигі С.Н. Бернштейн осы теоремада
айтылып отырған көпмүшенің қандай екенін көрсетті.
Вейерштрасс теоремасын дəлелдеуден бұрын біз алдымен
Бернштейн теоремасына тоқтап кетеміз. Мұның алдында мына екі

1 1, 92

1 1 93

теңбе-теңдіктердің дұрыстығын дəлелдейік.

591
 Ньютон биномының формуласы бойынша

, 94

егер осы теңбе-теңдіктегі -ның орнына х-ті b-нің орнына

1– х-ті қойсақ, онда (92) теңбе-теңдік келіп шығады.
Енді (94) формуладағы -ның орнына z-ті b-нің орнына 1-ді
қойсақ, сонда

1 . 95

(95) теңбе-теңдікті екі жағын z бойынша дифференциалдап жəне

бұдан шыққан нəтижені z-ке көбейтеміз. Сонда

1 . 96

Бұл теңбе-теңдікті тағы да z бойынша дифференциалдап жəне

бұдан шыққан нəтижені z-ке көбейтсек, сонда

1 1 . 97

(95), (96), (97) теңбе-теңдіктердегі z-тің орнына мына

өрнекті қойып, содан кейін бұдан шыққан нəтижені 1
өрнекке көбейтсек, сонда

1 1, 98

1 , 99

1 1 . 100

Енді (98) теңбе-теңдікті -қа, (99) теңбе-теңдікті – 2 -ке,

ал (100) теңбе-теңдікті 1-ге көбейтіп оларды бір-бірімен қоссақ,
(93) теңбе-теңдік келіп шығады.
(93) теңдіктің сол жағы келесі теңсіздікті

С 1 101
4

592
қанағаттандырады. Мұны мынадан байқауға болады:
4 4 1 2 1 0
немесе бұл арадан
1
1 .
4
Айталық x мына 0, 1 сегменттің кез келген нүктесін
көрсететін болсын да, ал еркінше алынған оң сан болсын. Мына 0,
1, 2, ..., сандардың ішінде жатқан жəне төмендегі теңсіздікті
(102)
қанағаттандыратын натурал k сандардың жиынын ∆ арқылы
белгілейік. Сонда ∆ жиынына жататын k наутрал сандар үшін
(мұны қысқаша былай жазамыз: ∆ келесі теңсіздік
1
1 103
4
∆
орындалады.
Егер натурал сан ,∆ жиынына жатса, онда (102)
теңсіздік бойынша
1 .
Осы кейінгі теңсіздіктің екі жағын мына
1
∆
өрнекке көбейтеміз. Сонда
1
1 1
∆ ∆
Ал,
к к к к к к
1 1 .
4
∆
Олай болса
к к к
1
1 .
4
∆
Осы дəлелденген (103) теңсіздіктен мынадай қорытындыға
келеміз: егер n соншама үлкен болса, онда мына
к к к
1 104

қосынды құратын қосылғыштардың ішіндегі ең маңыздылары

келесі теңсіздікті

593
 (105)
қанағаттандыратын k натурал санына сəйкес келетін
қосылғыштар болады, ал басқалары (104) қосындының шамасына
көп əсер етпейді.
– мына 0, 1 сегментінде анықталған функция болсын.
Төмендегі теңдікпен
к к к
1

анықталған көпмүшені Бернштейн көпмүшесі немесе полиномы

деп атайды.
Егер функция үздіксіз болса, онда n-нің аса үлкен
мəндері үшін Бернштейн полиномымен бұл функцияның
айырмасы мейлінше аз болуы мүмкін.
С.Н. Бернштейн теоремасы. Егер функция , 0, 1
сегментінде үздіксіз болса, онда
lim , 106
∞
мұнда көпмүшенің функцияға ұмтылуы х бойынша
бірқалыпты.
М саны функцияның абсолют шамасының ең үлкен мəні
болсын. Функция , 0, 1 сегментінде үздіксіз болғандықтан,
алдын ала берілген оң санына саны табылып, мына
| ′ ′′|
теңсіздіктің орындалуынан келесі теңсіздік
′′
′
2
′
орындалады. Мұнда пен ′′ 0, 1 сегментінің кез келген
нүктелері.
(92) теңбе-теңдіктің екі жағын -ке көбейтеміз. Сонда

1 .

Енді Бернштейн көпмүшесімен осы жазылған айырмасын

қарайық:

1 . 107

Мына k=0, 1, 2, … n наутрал сандардың біразы келесі

(105)

594
теңсіздікті, ал қалған біразы төмендегі
(102)
теңсіздікті қанағаттандырулары керек. (105) теңсіздікті
қанағаттандыратын натурал k сандардың жиынын Γ арқылы
белгілесек, сонда (107) теңдіктің оң жағында тұрған қосынды екі
қосындыға бөлінеді, яғни
1
Γ

1 108
∆
Бірінші қосындыдағы айырманың абсолют
шамасы -ден кіші болады, өйткені . Ендеше

1 .
2
г
Ал екінші жағынан
∆

1 1 1.

Демек

109
2
г
(108) теңдіктің оң жағында тұрған екінші қосындыдағы
айырманың абсолют шамасы 2М-нен артық емес,
яғни
2 .
Сондықтан да
к к к
2 1
∆ ∆
(103) теңсіздікті еске алсақ, сонда

. 110
2
∆

595
 Сөйтіп, (109) жəне (110) теңсіздіктер бойынша (108) теңдік
келесі теңсіздікке
| |
2 2
айналады.
Енді n санын мына теңсіздік орындалатындай етіп
сайлап алайық. Сонда
| | .
n санын сайлап алу х-тің ешбір мəніне тəуелді емес. Олай болса
алдымыздағы теңсіздік 0, 1 сегментіндегі барлық х-тер үшін
орындалады.
Енді жоғарыда тұжырымдалған Вейерштрасс теоремасын
дəлелдейік.
Ол үшін келесі функцияны қарайық.
Бұл функция 0, 1 сегментінде анықталған жəне онда үздіксіз.
Сондықтан да Бернштейн теоремасы бойынша алдын ала берілген
оң саны қаншама аз болса да

көпмүше табылып, 0, 1 сегменттің барлық t нүктелері үшін

келесі теңсіздік

орындалады. Мұнда ; олай болса

Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы берілген функцияға

тілеген дəлдікпен жуықтайтын

көпмүшенің болатындығын дəлелдейді. Сонымен, Вейерштрасс

теоремасы дəлелденді.
Вейерштрасс теоремасының басқаша түрдегі
тұжырымдауларын да келтіруге болады.

596
 , сегментінде берілген əрбір үздіксіз фукнция осы
сегментте бірқалыпты жинақты көпмүшелер тізбегінің шектік
функциясы болып табылады.
, сегментінде берілген əрбір үздіксіз функция
көпмүшелерден тұратын жəне айтылып отырған сегментте
бірқалыпты жинақты болатын қатарға жіктеледі.
2. Вейерштрастың екінші теоремасы. Егер – үздіксіз,
периодты (периоды 2π-ге тең) функция болса, онда əрбір алдын
ала берілген оң саны қандай болса да барлық х-тер үшін келесі
теңсіздікті
| | (111)
Қанағаттандыратын
∞

2
тригонометриялық көпмүшені табуға болады.
Бұл теореманы екінші түрде былай тұжырымдауға болады:
əрбір периодты бүкіл ОХ осінде үздіксіз фукнция
тригонометриялық көпмүшелерден тұратын бірқалыпты
жинақты тізбектің шектік функциясы болып табылады.
Бұл теореманың дəлелдемесін келтірмесек те болады.

Жаттығулар

1. ,0 2 .
2. sin ,0 . (p – бүтін сан)
3. косинустар бойынша.
4. ,0 .
5. ,0 2 .
0, егер – π x 0 болса;
6.
x, егер 0 x π болса.
π
cos x, егер 0 x
7.
0, егер косинустар бойынша.

x, егер 0 x
8.
l x, егер l синустар бойынша.
9. , .
10. , .

597
 Бесінші бөлім.
КӨП АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

XVII ТАРАУ
КӨП АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫ ЖƏНЕ
ОЛАРДЫ ДИФФЕРЕНЦИАЛДАУ

§ 1. Көп айнымалылар функциясының ұғымы

1. Біздің осы уақытқа дейін қарастырып келгеніміз бір

айнымалының функциялары. Енді бұл тарауда қарайтынымыз көп
айнымалылардың функциялары. Көп айнымалылар функция-
ларының теориясымен шұғылдануға негізгі себеп математикалық
анализдің тəжірибелік мəселелерге жиі қолданылуы.
Табиғат құбылыстарын сипаттайтын шамалардың көпшілігі
бір ғана айнымалыға тəуелді болып қоймайды, екі, үш, т.б.
айнымалыларға тəуелді болады. Мəселен идеал газдың көлемі
температура тұрақты болса ғана бір айнымалының функциясы
болып табылады. Шынын айтқанда, температура мүлдем тұрақты
болмайды. Ендеше айтылып отырған газдың көлемі қысым мен
температураның, яғни екі айнымалының функциясы болатын
болды.
Таза математикалық көзқараспен қарағанда да көп
айнымалылар функцияларының теориясымен шұғылданудың
қажеттігі бар.
Екі, үш айнымалының функцияларын қарастыру да жеткілікті,
өйткені бұлар үшін дұрыс теория, көп айнымалылардың
функциялары үшін де дұрыс болып шығады.
Алдымен біз екі х пен у айнымалыларды қарайық. Егер осы
екі айнымалыны бір-бірінен бөлмей біріктіріп қарасақ, онда бір
пар (х, у) санға жазықтықтың белгілі бір тиянақты нүктесі сəйкес
келетінін аналитикалық геометриядан білеміз. Мұнда х айтылып
отырған нүктенің абциссасын, ал у – ординатасын сипаттайды.
Бұл айнымалылардың өзгеруі алуан түрлі, яғни олар үзілісті жəне
үздіксіз болып өзгереді.

598
 Айталық айнымалылар х, у
үздіксіз өзгеріп келесі теңсіз-
діктерді , қана-
ғаттандыратын болсын. Жазық-
тықтың осы теңсіздіктерді қана-
ғаттандыратын нүктелерінің жиы-
105-чертеж ны тік төртбұрышты құрады (105-
чертеж). Осы тік төртбұрышты х,у
105-чертеж
айнымалылардың өзгеру облысы
дейді.
Егер айнымалылар х, у үздіксіз өзгеріп төмендегі теңдіктерді:
,
қанағаттандырса, онда жазықтықтың бұл айнымалыларға сəйкес
нүктелерінің жиыны – центрі , нүктесінде жатқан радиусы
-ға тең дөңгелекті кескіндейді. Бұл дөңгелекті х, у
айнымалылардың өзгеру облысы дейді.
Осы айтылып
отырған екі облыс жиі
кездесетін облыстар х, у
айнымалылардың
өзегеру облыстары тек
тік төртбұрышпен
дөңгелек қана болады
деген ой болмау керек.
Олардың өзгеру облысы
бүкіл жазықтықтың өзі
106-чертеж
болуы да мүмкін. Онда
мұндай өзгеру облысты былай жазып көрсетеміз:
∞ ∞, ∞ ∞.
Айтылып отырған х, у екі айнымалының өзгеру облысы
жазықтықтың бір тұйық сызықпен қоршалынған бөлігі болуы
мүмкін. Осы облысты қоршап тұрған сызықты, облыстың
шекарасы дейді.
Егер облысты қоршап тұрған тұйық сызық біреу ғана болса
жəне өз-өзімен қиылыспаса, онда мұндай облысты біржүйелі (бір
байланысты) облыс дейді.
Егер облысты қоршап тұрған тұйық сызық біреу болмай
бірнешеу болса, онда мұндай облысты көп жүйелі (байланысты)

599
облыс дейді (106-чертеж) , – жазықтықта жатқан нүкте
болсын.
, нүктенің аймағы деп центрі осы нүктенің өзінде
жатқан тік төртбұрышты: ,
, немесе центрі , нүктенің өзінде жатқан, радиусы
-ға тең дөңгелекті айтады.
2. Енді х, у, z үш айнымалыны қарайық. Бұл үш айнымалыға
кеңістіктің нүктесі сəйкес келеді.
Егер айнымалылар х, у, z үздіксіз өзгеріп төмендегі
теңсіздіктерді , , қанағаттандырса,
онда бұл айнымалылардың өзгеру облысы параллелепипед
болады.
Егер айнымалылар х, у, z үздіксіз өзгеріп келесі теңсіздікті

қанағаттандырса, онда кеңістіктің бұл айнымалыларға сəйкес

келетін нүктелерінің жиыны центрі , , нүктеде жатқан,
радиусы -ға тең шарды кескіндейді.
х, у, z үш айнымалы өзгеру облысы тек параллелепипед пен
шар ғана болады деп ойламау керек. Кеңістіктің тұйық бетпен
қоршалған бөлігі немесе əрбір дене үш айнымалының анықталу
облысы бола алады. Осы денені немесе бəрі бір облысты қоршап
тұрған бетті оның шекарасы дейді.
Шекараның бойында жатқан нүктелерді облысқа жатқызуға
да, жатқызбауға да болады. Егер ол нүктелерді облысқа
жатқызсақ, онда мұндай облысты тұйық облыс дейді; егер
шекарада жатқан нүктелерді облыстың өзіне жатқызбасақ, онда
мұндай облысты ашық облыс дейді. Мысалы мына теңсіздіктер
, ,

сипатталатын облыстар ашық облыстар болады.

Егер айнымалылардың саны үштен артық болса, онда бұл
айнымалылардың өзгеру облысын геометрия жүзінде көзге
елестету қиын болады, өйткені реал кеңістік үш өлшеуішті ғана.
Дегенмен, анализ мəселелеріне геометриялық мəн беру
мақсатымен n өлшеуішті кеңістік ұғымын енгізіп n сандардан
тұратын , …, системаны n-өлшеуішті кеңістіктің нүктесі
деп атайды. Мысалы айнымалылар , , …, мына
теңсіздіктерді
, , . . . ,

600
қанағаттандырса, онда бұл теңсіздіктерге сəйкес келетін
геометриялық бейнені « – өлшеуішті параллелепипед» дейміз.
Сол сияқты, егер айнымалылар , , . . ., төмендегі
теңсіздікті
. . .
қанағаттандырса, онда бұл теңсіздікке сəйкес келетін
геометриялық бейне «n – өлшеуішті шар» болады.
3. Енді көп айнымалылар функциясының ұғымына келейік.
Айнымалы x, y, z, G облысында өзгеретін болсын.
Егер G облысының əрбір (x, y, z) нүктесіне белгілі бір ереже
немесе бір заң бойынша айнымалы u-дың тиісті мəні сəйкес келсе,
онда осы айнымалы u-ды үздіксіз өзгертетін x, y, z тəуелсіз
айнымалылардың функциясы деп атайды жəне оны былай
белгілейді , , .
G облысын , , функцияның анықталу немесе берілу
облысы деп атайды.
Егер G облысының əрбір , , нүктесіне айнымалы u-дың
тек бір ғана мəні сəйкес келсе, онда u-ды бірмəнді функция деп
атайды.
Мысал үшін келесі функцияны қарайық: 1
Осы функцияның анықталу облысын табайық. Функция z тек
нақты мəндерді ғана қабылдау үшін түбір ішіндегі өрнек теріс
болмауы керек, яғни 1 0 немесе 1.
Жазықтықтың осы теңсіздікті қанағаттандыратын x, y
нүктелерінің жиыны центрі координаталардың бас нүктесінде
жатқан радиусы бірге тең дөңгелек болып табылады. Сөйтіп,
мысалға алынып отырған 1 функцияның
анықталу облысы центрі координаталардың бас нүктесінде
жатқан, радиусы бірге тең дөңгелек болатын болды.
Енді мына үш айнымалының функциясын қарайық:
1 . Бұл функция тек нақты мəндерді ғана
қабылдау үшін, түбір ішіндегі өрнек теріс болмауы керек, яғни
1 0 немесе 1. Кеңістіктің осы
теңсіздікті қанағаттандыратын нүктелерінің жиыны эллипсоидтты
кескіндейді. Ендеше мысал үшін алынып отырған

601
 1 функцияның анықталу облысы
эллипсоид болады.
4. Енді екі айнымалының функциясының геометриялық
мағынасына тоқтайық. Бір айнымалының функциясының
геометриялық кескіні қисық сызық болатыны бізге белгілі.
Жазықтықтың G облысында анықталған бірмəнді ,
функцияны қарайық. Бұл функцияға геометриялық мағына беру
үшін кеңістіктегі тік бұрышты декарттық координаталардың xoyz
системасын қарауға тура келеді. Облыс G xoy жазықтығында
жатсын. Осы G облысынан бір тиянақты (х, у) нүктені сайлап
алсақ, онда бұл нүктеге кеңістіктегі, апликатасы ,
болатын нүкте сəйкес келеді. Егер нүкте (х, у) бүкіл G облысын
жасайтын болса, онда кеңістіктің, апликатасы , нүктесі
болатын бір геометриялық бейнені кескіндейді. Əрине, бұл
геометриялық бейне бет болып табылады.
,

107-чертеж

Сонымен, екі айнымалының функциясының геометриялық

кескіні бет болып табылатын болды. Мына теңдікті ,
беттің теңдеуі деп атайды (107-чертеж).
Мəселен, функция 1 центрі координат бас
нүктесінде жатқан радиусы бірге тең сфераны кескіндейді;
функция айналу параболоидты кескіндейді; ал
функциялар , гиперболалық параболоидты

602
кескіндейді; сызықты функция кеңістіктегі
жазықтықты кескіндейді.
Егер беттің теңдеуінде тəуелсіз айнымалылардың біреуі
болмаса (мысалы ), онда бұл бет цилиндрлік бет болады.

§ 2. Көп айнымалылар функциясының шегі туралы ұғым

XOУ жазықтығында жатқан G облысында анықталған

, функцияны қарайық. (х0, у0) осы G облысының бір
тиянақты нүктесі болсын.
Егер алдын ала берілген оң құнарсыз санына сəйкес
саны табылып келесі теңсіздіктердің
| | , | | (1)
орындалуынан мына теңсіздік
| , | (2)
орындалатын болса, онда тұрақты А санын айнымалы х, х0-ге,
айнымалы у, у0-ге ұмтылғандағы , функцияның шегі деп
атайды жəне мұны былай жазып көрсетеді:
lim ,

(1) жəне (2) теңсіздіктердің орнына мына теңсіздіктерді

| , |
қарастырса да болады.
Осы анықталған шекті , функцияның қос шегі деп
атайды. Бұл шектен басқа , функцияның қайталанған
шектері болу мүмкін. Алдымен х өзінің хо шегіне, сонан кейін
айнымалы у өзінің у0 шегіне ұмтылуы мүмкін, немесе керісінше
болу мүмкін. Міне осы жағдайдағы , функцияның
ұмтылатын шектерін қайталанған шектер деп атайды жəне олар
былай белгіленеді:
lim lim , , lim lim ,
Қос шекпен, қайталанған шектердің арасындағы байланыс-
тылықты тағайындайтын келесі теореманы дəлелдейік.
Теорема. Егер х0-ден айрықша барлық х-тер үшін
,
ал у0-ден айрықша барлық у-тер үшін

603
 ,
жəне қос шек
lim ,

бар болатын болса, яғни

lim , ,

онда
, lim , .
– алдын ала берілген оң мейлінше құнарсыз аз сан болсын.
Қос шектің анықтамасы бойынша санына саны табылып, мына
теңсіздіктердің | | , | | орындалуынан, келесі
теңсіздік
| , |
орындалады. Мына теңсіздік | | орындалатындай етіп у-
ті бекітеміз де, айнымалы х-ті х0-ге ұмтыламыз. Сонда
теореманың шарты бойынша
lim , .
Олай болса | | болғанда (2) теңсіздік мынадай
теңсіздікке айналады:
| |
немесе бəрібір
lim lim lim ,
Дəл осы сияқты етіп мына теңдіктің
lim lim lim ,
дұрыстығын дəлелдеуге болады. Сонымен, теорема дəлелденді.
Бір мысал келтірейік: , x-ті нольден
айрықша деп қарап у-ті нольге ұмтылтып берілген функциядан
шек алсақ, онда
, 1 ;
бұдан кейін у-ті нольге ұмтылып табамыз:
, 1.
Ал, егер шек алу ретін өзгертсек, онда

604
 lim lim , lim 1 1.
Сөйтіп, мысалға алынып отырған функцияда қайталанған
шектер бір-біріне тең болмады. Мұның бұлай болу себебі қаралып
отырған функцияның қос шегі жоқ.

§ 3. Көп айнымалылар функциясының үздіксіздігі

XOУ жазықтығының G облысында анықталған ,

функцияны қарайық. (х0, у0) – G облысының бір тиянақты нүктесі
болсын.
Егер де
lim , , 3

теңдігі орындалатын болса, , функцияны (х0, у0)

нүктесінде үздіксіз деп атайды.
Функция шегінің анықтамасын еске алып функцияның (х0, у0)
нүктесіндегі үздіксіздігін былай анықтауға болады:
Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз санына сəйкес
, , саны табылып, мына теңсіздіктің
| | , | | (4)
орындалуынан келесі теңсіздік
| , , | (5)
орындалса, онда , функцияны G облысының
(х0, у0) нүктесінде үздіксіз деп атайды,
Тəуелсіз айнымалы ‐ке нүктесінде ∆ өсімшені, ‐ке
нүктесінде ∆ өсімшені берейік. Сонда ∆ , ∆ ,
, ∆ , ∆ ;
, , ∆ , ∆ , .
Бұл айырманы , функцияның , нүктесіндегі
толық өсімшесі деп атайды жəне оны былай белгілейді:
∆ ∆ , ∆ , .
Енді жоғарыдағы (5) жəне (4) теңсіздіктердің орнына мына
теңсіздіктер пайда болады:
|∆ | ∆ , ∆ ,,
егер |∆ | , |∆ | болса. Бұл арадан мынадай анықтамаға
келеміз: егер тəуелсіз айнымалылардың (х0, у0) нүктесіндегі
шексіз аз өсімшесіне функцияның да шексіз аз өсімшесі сəйкес

605
келсе, онда , функцияны (х0, у0) нүктесінде үздіксіз деп
атайды.
Егер функция , , G облысының əрбір нүктесінде
үздіксіз болса, онда бұл функцияны G облысында үздіксіз дейді.
Егер функция , , (х0, у0) нүктесінде үздіксіз болса,
онда бұл функция осы (х0, у0) нүктесінде жеке х жəне у бойынша
да үздіксіз болады. Ал, функция , жеке
х жəне у бойынша үздіксіз болғанымен, (х0, у0) нүктесінде х,у
бойынша бірдей үздіксіз болмауы мүмкін.
Егер (4) теңсіздіктердің əрбір жағын квадраттап қоссақ, онда
2 .
Мұндай теңсіздікті немесе бəрі бір (4) теңсіздіктерді
қанағаттандыратын (х, у) нүктелерінің жиынын (х0, у0) нүктесінің
аймағы деп атайтыны туралы біз жоғарыда айттық. Міне осыны
еске алып (х0, у0) нүктесіндегі функцияның үздіксіздігін былай
анықтауға болады. Егер (х0, у0) нүктесінің кішкентай аймағының
ішінде жатқан барлық (х, у) нүктелер үшін (5) теңсіздік
орындалса, , функцияны (х0, у0) нүктесінде үздіксіз деп
атайды.
Функция , , G облысында үздіксіз болсын. Онда
жоғарыда берілген анықтама бойынша алдын ала сайлап алған
санына сəйкес G облысының əрбір (х0, у0) нүктесі үшін саны
табылып (4) теңсіздіктердің орындалуынан (5) теңсіздік
орындалуға тиіс. Мұнда саны жалғыз -ге ғана емес, үздіксіздік
анықталып отырған (х0, у0) нүктесіне де тəуелді болады. Былайша
айтқанда облыстың əрбір нүктесі үшін əр түрлі тиісті саны
табылады. Бұл арадан мынадай сұрақ туады: берілген оң
санына сəйкес, облыстың барлық нүктелеріне жарарлық саны
табыла ма, жоқ па? Егер мұндай саны табылса, онда ,
функцияны G облысында бірқалыпты үздіксіз деп атайды. Бұл
ұғымның дəл анықтамасын берейік.
Егер алдын ала берілген оң мейлінше аз санына сəйкес тек
-ге ғана тəуелді саны табылып, G облысының келесі
теңсіздіктерді | | , | | қанағаттандыратын
əрбір , , , екі нүктесі үшін төмендегі теңсіздік
| , , | орындалса, онда , функцияны
G облысында бірқалыпты үздіксіз дейді.

606
 Жоғарыда берілген үздіксіздік анықтамасы тек екі
айнымалының ғана емес, үш, төрт, т.б. айнымалылар
функциялары үшін де əбден дұрыс болады.
Бір айнымалының үздіксіз функцияларына тəн қасиеттер көп
айнымалылардың үздіксіз функцияларына да тəн. Сондықтан бұл
қасиеттерге ерекше тоқталамыз.
1) Саны шектеулі үздіксіз функциялардың қосындысы,
айырмасы, көбейтіндісі жəне екі үздіксіз функциялардың
бөліндісі (бөлгіш функция қарастырылып отырған облыстың
барлық нүктелерінде нольге тең емес) үздіксіз болады. Бұл қасиет
бір айнымалының функциялары үшін қалай дəлелденсе, мұнда да
солай дəлелденеді.
2) (D) облысының əрбір нүктесінде барлық айнымалылар
бойынша үздіксіз F (x, y, z) функцияны қарайық. Айталық осы
функцияның аргументтері x, y, z мына u, υ айнымалылардың
функциялары болсын жəне бұл функциялар (∆) облысында
үздіксіз болсын. Жəне мұнда былай: u, υ айнымалылар (∆)
облысында өзгергенде нүкте (x, y, z) мына (D) облысының
сыртына шықпауы керек. Міне осы айтылған шарттар
орындалғанда мына , , , , , күрделі
функция (∆) облысында үздіксіз болады.
Бұл қасиет те бір айнымалының функциясы үшін қалай
дəлелденсе, мұнда да солай дəлелденеді. Сондықтан оның
дəлелденуіне тоқтамаймыз.
Енді қалған қасиеттерді екі айнымалының функциялары үшін
қарастырамыз. Өйткені бұл қасиеттер бəрібір екіден артық көп
айнымалылар функциялары үшін де дұрыс болып табылады.
3. Коши теоремасы. Егер функция , біржүйелі
(байланысты) (D) облысында үздіксіз болса жəне осы облыстың
(х0, у0), (х1, у1) нүктелерінде А, В мəндерді қабылдаса, яғни
, , , онда функция , мына А мен В-
нің арасында жатқан барлық мəндерді қабылдайды.
Бұл теореманы былай дəлелдеуге болады. Айталық А саны В
санынан кіші болсын (А< В) жəне С – осы А мен В-нің арасында
жатқан кез келген сан болсын, яғни А< С< В. Облыс (D)
біржүйелі (бірбайланысты) болғандықтан, оның кез келген (х0, у0),
(х1, у1) екі нүктесін облыстың ішінде жататын үздіксіз қисықпен
қосуға болады. Бұл қисықтың теңдеулері мынадай болсын:
, ,

607
мұнда параметр t мына (t0, t1) аралығында өзгеретін болсын да, ал
, жəне , болсын.
Егер нүкте (x, y) мына , қисықтың бойында
өзгеретін болса, онда бастапқы берілген функция ,
айнымалы t-нің күрделі функциясына айналады, атап айтқанда:
, , мұнда . Жоғарыда айтылып
(кеткен 2) қасиет бойынша күрделі функция
, (t0, t1) аралығындағы үздіксіз. Мына
теңдіктердің:
, , ,
, ,
орындалатындығы өзінен-өзі айқын. Сонымен, функция
, бір айнымалының функциясына арналған
Кошидің екінші теоремасының барлық шарттарын
қанағаттандыратын болды. Ендеше t0 мен t1-дің арасында
жатқан нүктесі табылып, осы нүктесіндегі функцияның
мəні С санына тең болады, яғни
, .
Ал , олай болса , .
Сөйтіп (D) облысының бойында жатқан , нүктесі
табылып, осы нүктедегі , функцияның мəні С санына тең
болатын болды. Міне осыны дəлелдеу керек еді.
4. Вейерштрасс теоремасы. Егер функция , ХОУ
жазықтығының тұйық (D) облысында үздіксіз болса, онда ол
өзінің дəл жоғарғы немесе дəл төменгі шекаралығын қабылдайды.
Былайша айтқанда егер М – үздіксіз , функцияның (D)
облысындағы дəл жоғарғы шекаралығы болса, онда осы
облыстың бойында жатқан бір (х0, у0) нүктесі табылып, осы
нүктедегі функцияның мəні , мына М санына тең болады,
яғни , .
Теореманың шартында айтылып отырған (х0, у0) нүктені
қарайық. Бұл нүктеде функция , үздіксіз. Сондықтан, кез
келген оң санына сəйкес саны табылып, мына
теңсіздіктердің:
| | , | | (A)
орындалуынан келесі теңсіздік:
| , , | , (B)
немесе
, , ,
608
орындалады.
Кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келуге болады:
, саны , функцияның облысында
қабылдайтын мəндерінен тұратын жиынның жоғарғы
шекаралықтарының бірі болып табылады. Олай болса
, .
Екінші жағынан
, .
Ендеше
0 , .
кез келген мейлінше аз оң сан, сондықтан да
, .
5. Егер функция , XOУ жазықтығының тұйық
облысында үздіксіз болса, онда ол бұл облыста шекараланған
(шектелген) болады, басқаша айтқанда облыстың ешбір
нүктесінде шексіздікке айналып кетпейді.
Бұл теореманың дəлелдеуін оқушылардың өздеріне қал-
дырамыз.
6. Кантор теоремасы. Егер функция , тұйық
облысында үздіксіз болса, онда бұл облыста бірқалыпты үздіксіз
болады.
Осы тұжырымдалған теореманы дəлелдеу үшін, берілген
0 бойынша облысының барлық нүктелеріне жарайтындай
0 санын табуға болмайды деп қарсы жориық. Енді
облысын , ; , тікбұрышты төртбұрышпен қоршайық та, осы
тік төртбұрышты осьтерге параллель екі түзумен тең тік
төртбұрышқа бөлейік. Сонда облысы да төрт бөлікке бөлінеді
жəне осы бөліктердің ең болмағанда біреуі үшін санын табуға
болмайды. Бұл бөлікті арқылы ал оны қоршап тұрған тік
төртбұрышты , ; , арқылы белгілейік.
Сонда , .
Енді , ; , тік төртбұрышты тағы да жаңағыдай етіп
тең төрт тік төртбұрышқа бөлеміз. Сонда облысында төрт
бөлікке бөлінеді. Бұл бөліктердің ең болмағанда біреуі үшін
санын табуға болмайды. Міне осы бөлікті арқылы
белгілейік, ал оны қоршап тұрған тік төртбұрышты , ; ,
арқылы белгілейік.

609
 Сонда
, .
2 2
Міне осы процесті соза берсек, сонда келесі тікбұрышты
төртбұрыштар тізбегі келіп шығады:
, ; , ; , ,
2 2
, ; , ; , ,
2 2
, ; , ; , ,
2 2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Бұл тік төртбұрыштардың əрқайсысының ішінде жатқан
облысының бөліктері үшін санын табуға болмайды. Ал
lim lim жəне lim lim .
Онымен бірге
, 1, 2, . . . .
Ендеше нүкте (х0, у0) мына облысына жатады. Бұл
нүктеде функция , үздіксіз. Сондықтан 0 бойынша
0 саны табылып, мына теңсіздіктердің ,
орындалуынан келесі теңсіздік
| , , | (6)
орындалады.
облысының төмендегі теңсіздіктерді | | ,
| | қанағаттандыратын , нүктесін алайық. Сонда
бұл нүкте үшін
| , , | . (7)
Келесі теңбе-теңдікті құрайық:
, , , , , , .
Бұл арадан
| , , | | , , | | , , |.
(6) жəне (7) теңсіздіктерді еске алсақ, сонда
| , , | .
Енді санын санының жартысына теңеп алайық, яғни
.
Сонда саны жоғарыда айтылған мағынада
, , , кішкентай квадраттың ішкі

610
бойында жатқан , нүктелердің барлығына да жарайды. Оны
мынадан байқауға болады: егер нүкте , осы айтылып отырған
кішкентай квадраттың ішінде жатса, ал х, у сандарының мына ,
сандардан айырмаларының абсолют шамалары -дан кіші болса,
онда нүкте (х, у) даусыз мына , ; ,
үлкен квадраттың ішінде жатады. Ал сонда , функцияның
осы нүктелердегі мəндерінің бір-бірінен айырмасының абсолют
шамасы -нен кіші болады.
n-нің аса үлкен мəні үшін тік төртбұрышты төртбұрыш
, ; , кішкентай , ; ,
квадраттың ішінде жатады, сондықтан осы квадрат үшін құрылған
саны жоғарыда айтылған мағынада жаңағы тік төртбұрыштың
барлық нүктелеріне де жарайды. Бұл жағдай , ; , тік
төртбұрыштың қасиеттеріне қайшы келеді. Міне бұл қайшылық
теореманы дəлелдейді.

XVIII ТАРАУ
КӨП АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫН
ДИФФЕРЕНЦИАЛДАУ

§ 1. Дербес туындылар

1. Кеңістіктің D облысында анықталған үздіксіз , ,

функцияны қарайық.
y пен z-ті тұрақты деп қарап айнымалы х-ке ∆ өсімшені
берейік. Сонда функция , , бұған сəйкес ∆ өсімшені
алады жəне ∆ ∆ , , бұл арадан
∆ ∆ , , , , .
Осы кейінгі айырманы , , функцияның айнымалы х
бойынша өсімшесі деп атайды.
∆ ∆ , , , ,
Енді келесі қатынасты қарайық. Бұл
∆ ∆
қатынас ∆ өсімшенің функциясы болып табылады. Өсімше ∆ -ті
нольге ұмтылтып, осы қатынастан шек алайық; егер осы шек бар
болса, онда оны , , функцияның , , нүктесіндегі
айнымалы х бойынша алынған дербес туындысы деп атайды жəне
оны былай белгілейді
∆ ∆ , , , ,
lim lim , , .
∆ ∆ ∆ ∆
611
 Дəл осы сияқты етіп , , функцияның , ,
нүктесіндегі у жəне z бойынша алынған дербес туындыларын
анықтауға болады:
∆ , ∆ , , , ,
lim lim , , .
∆ ∆ ∆ ∆
∆ , , ∆ , ,
lim lim , , .
∆ ∆ ∆ ∆
Берілген , , функцияның айнымалы х бойынша
дербес туындысын табу үшін бұл функциядағы у пен z-ті тұрақты
деп қарау керек; ал у бойынша оның дербес туындысын табу үшін
х пен z-ті тұрақты деп қарау керек; z бойынша оның дербес
туындысын табу үшін х пен у-ті тұрақты деп қарау керек.
2. Енді дербес туындының геометриялық мағынасына
тоқтайық. Ол үшін біз екі айнымалының үздіксіз функциясын
қарастырамыз: , . Екі айнымалының функциясы бетті
кескіндейтіні туралы біз жоғарыда айттық. Егер х-ке тұрақты х0
мəнін, у-ке тұрақты у0 мəнін берсек, онда жаңағы беттің бойында
жатқан , , , нүктесін табамыз. Мына дербес
туындыны тапқанда у-ке тұрақты у мəн беріп, х-ті ғана айнымалы
деп қараймыз. Өстіп екі айнымалының , функциясын
бір айнымалы х-тің функциясына айналдырамыз, яғни
, .
Бұл арадан
.

Теңдеу геометрия тілімен айтқанда XOZ

координаталық жазықтыққа параллель жазықтықты кескіндейді.
Ендеше функция , жаңағы айтылып отырған
жазықтық пен бастапқы берілген , функцияны
кескіндейтін беттің қиылысу DNK сызығымен кескінделеді. Бір
айнымалы функциясы туындысының геометриялық мағынасын
еске алып мынадай қорытындыға келеміз: берілген ,
функцияның (х0, у0) нүктесінде айнымалы х бойынша алынған
дербес туындысы OX осімен DNK сызығына
бастапқы берілген , функцияны кескіндейтін бетпен
XOZ жазықтығына параллель жазықтықтың қиылысу
сызығына , , , нүктесінде жүргізілген
жанаманың арасындағы бұрыштың тангенсін береді, яғни

612
 ′ , .

Сол сияқты , , функцияның айнымалы у бойынша

′
алынған дербес туындысы , OУ осімен BNC
сызығына (бастапқы берілген , функцияны кескіндейтін
беттен УOZ жазықтығына параллель жазықтықтың
қиылысу сызығына) , , нүктесінде жүргізілген
жанаманың арасындағы бұрыштың тангенсін сипаттайды (108-
чертеж) яғни

108-чертеж

, .

3. Бірінші ретті , , , туындылардың

өздерін қайтадан х пен у-тің функциялары деп қарап оларды тағы
да айнымалы х немесе у бойынша біртіндеп дифференциалдап
, функцияның жоғарғы ретті дербес туындыларын
табамыз. Сонда , функцияның екінші ретті дербес
туындылар:
, ,

, ,

613
 , ,

,
болады.
Дəл осылай етіп үшінші ретті дербес туындыларды табамыз:
, ,

, ,

, .
n-інші ретті туындылар болады:
, ,

, .
тағы сол сияқты.
Мына екінші ретті , дербес туындыларды аралас
туындылар деп атайды.
Бір-екі мысал келтірейік.
а) sin √ .
Бұл функцияның бірінші ретті дербес туындылары:
1
cos ,
2√x
2 cos .
Оның екінші ретті дербес туындылары:
1
sin ,
4√x
2 sin ,

2 cos 4 sin
болады.

614
 1 1
б ,

бұл функцияны кеңістіктегі радиус – вектор деп атайды.

Қарастырылып отырған функцияның бірінші ретті дербес
туындылары
,

Ол екінші ретті дербес туындылары:

1 3 1 3 1 3
; ; ;
3 3 3
; ;
болады.
Бұл арадан
0, 1
(1) теңдеуді Лаплас теңдеуі дейді, оның сол жағын Лаплас
операторы деп атайды жəне былай белгілейді:
∆
(1) теңдеудің физика мəселелерінде атқаратын ролі өте зор.
Сонымен, мысалға алынып отырған функция
Лаплас теңдеуін қанағаттандыратын болды.

§ 2. Дербес туындылардың бар болуымен байланысты

функцияның үздіксіздігі. Дифференциалдау ретінің
тəуелсіздігі

1. Бір айнымалының функциясы белгілі бір нүктеде

дифференциалданатын болса, онда бұл функция сол нүктеде
үздіксіз болады. Бір айнымалы функцияның мұндай қасиеті бізге

615
белгілі (IV тарау). Көп айнымалылардың функциялары үшін
келесі қасиет орын алады.
Теорема. Егер G облысында , функцияның дербес
туындылары , , , бар болатын болса
жəне бұл туындылар айтылып отырған облыста шектелген
болса, яғни бір тұрақты М саны табылып облыстың барлық
, нүктелері үшін төмендегі теңсіздіктер
| , | , , (2)
орындалса, онда функция , G облысында үздіксіз
болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін G облысының ішінде жатқан,
координаттар х, у жəне x+h, y+k екі нүктені аламыз да келесі
айырманы құрамыз:
, , , ,
, , , 3
(3) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші квадрат жақшалардың
ішіндегі айырманы , функцияның у бойынша алынған
өсімшесі деп, ал екінші квадрат жақшалардың ішіндегі айырманы
оның х бойынша алынған өсімшесі деп қарауға болады.
Теореманың шарттарына сүйеніп жаңағы айырмалардың
əрқайсысына шектеулі өсімше жөніндегі Лагранж теоремасын
қолдануға болады. Сонда
, , ,
, ,
мұнда 0 1; 0 1.
Теореманың шарттарында айтылған (2) теңсіздіктерді
пайдалансақ, онда
| , , | | | | | (4)
h пен k еркімізше алынған өсімшелер болғандықтан, оларды
қалай сайлап алу өзіміздің қолымыздағы іс.
– алдын ала берілген оң мейлінше аз сан болсын. Мына
h, k өсімшелерді келесі теңсіздіктер | | , | |
орындалатындай етіп сайлап алайық. Сонда
| , , | .
2 2
Осы кейінгі теңсіздіктің орындалуы теореманың дұрыстығын
дəлелдейді.

616
 2. Екінші параграфта келтірілген мысалдарда мына ,
жəне , аралас туындылардың өзара тең болғанын
байқадық. Ол функцияларды қай ретпен дифференциалдасақ та
бəрі бір болатын болды. Əрине бұл кездейсоқ мəселе емес, оның
тамыры мына теоремада жатыр.
Теорема. Егер , функцияның , , ,
аралас туындылары G облысында үздіксіз болса, онда бұл
облыстың ішкі нүктелерінде мына теңдік орындалады:
, , ,
яғни х жəне у бойынша дифференциалдау ретін өзгертуге
болады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін облысының ішінде жатқан,
координаттар , ; , ; , ; , төрт нүктені
аламыз, мұнда 0, 0. Келесі өрнекті құрайық
, , , , .
Егер бір айнымалы х-тің төмендегі теңдікпен:
, , (5)
анықталған функциясын енгізсек, онда .
Бұл теңдіктің оң жағындағы айырмаға шектеулі өсімше
жөніндегі Лагранж теоремасын қолдансақ, сонда
, (6)
мұнда 0 1.
Екінші жағынан (5) теңдік бойынша дифференциалдасақ:
, , .
Бұдан кейін (6) теңдік мына түрге көшеді:
, , 7
(7) теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың ішіндегі
айырманы , дербес туындының айнымалы бойынша
алынған өсімше деп қарауға болады. Теореманың шарты бойынша
, функцияның үздіксіз екінші ретті аралас туындысы
болғандықтан (7) теңдіктің оң жағындағы айырмаға шектеулі
өсімше жөніндегі Лагранж теоремасын қолдануға болады. Сонда
, , (8)
мұнда 0 1.
Егер бір айнымалы у-тің мына теңдікпен:
, , (9)

617
анықталған функциясын алсақ, онда
.
Осы кейінгі теңдіктің оң жағындағы айырмаға тағы да
Лагранж теоремасын қолдансақ, сонда
,
мұнда 0 1.
Енді (9) теңдіктің екі жағын у бойынша дифференциалдаймыз.
Сонда
, , ,
, , .
Бұдан кейін (10) теңдік мына түрге көшеді:
, , (11)
(11) теңдіктің оң жағында тұрған квадрат жақшалардың
ішіндегі айырманы , дербес туындының айнымалы х
бойынша алынған өсімшесі деп қарауға болады. Олай болса
теореманың шартына сүйеніп айтылып отырған айырмаға тағы да
Лагранж теоремасын қолдаймыз. Сонда
, , (12)
мұнда 0 1.
(8) жəне (12) теңдіктерді бір-бірімен салыстырсақ, онда
, , .
h пен k-ны нольге ұмтылып жəне , , , аралас
туындылардың үздіксіздігін еске алсақ, сонда:
, , .
Теорема осымен дəлелденеді.
, функцияны дифференциалдау процесінде пайда
болған туындылар отырған облыста үздіксіз функциялар болсын
деп ұйғарайық. Егер , функция үшін жоғарыда
дəлелденген теореманы мына , , , , , т.т.
функцияларға қолдансақ, онда
, , , ,
, , , ,
, , ,
, , , .
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: егер екі
айнымалының функциясын көп қайтара дифференциалдаудан
618
пайда болған дербес туындылар үздіксіз функциялар болып
табылады, онда дифференциалдау ретін қалай өзгертсе де болады.
Бір мысал келтірейік:
, , егер 0, 0
0, 0 0,
Осы функцияның дербес туындысын x=0 нүктесінде
есептейік.
, 0,
0, lim lim
0
, ,0
,0 lim lim
0
бұл арадан
0, 0 1, 0, 0 1.
Сонымен 0, 0 0, 0 . Мұның бұлай болу себебі
, аралас туындының (0, 0) нүктесінде үзілісті болуы.

§ 3. Көп айнымалылар функциясының толық

дифференциалы

1. Кеңістіктің (D) облысында анықталған , үздіксіз

функцияны қарайық.
x, y, z айнымалыларға еркімізше тиісті ∆x, ∆y, ∆z өсімшелерді
берейік. Сонда функция , , сəйкес ∆n өсімшені
қабылдайды жəне бұл өсімше:
∆ ∆ , ∆ , ∆ , ,
болады.
Бұл өсімшені , , функцияның толық өсімшесі деп
атайды.
Көп айнымалылардың функциялары үшін келесі теореманы
дəлелдейік.
Теорема. Егер (x, y, z) нүктенің аймағында , ,
функцияның үздіксіз бірінші ретті , , , , , ,
, , дербес туындылары бар болатын болса, онда оның
толық өсімшесін мына түрде жазуға болады.
∆ ∆ , ∆ , ∆ , ,
, , ∆ , , ∆ , , ∆ ∆

619
 ∆ ∆ , (13)
мұнда , , – мына ∆x, ∆y, ∆ z өсімшелерге тəуелді шексіз аздар,
яғни олар ∆x, ∆ y, ∆ z өсімшелермен бірге нольге ұмтылады.
Теореманы дəлелдеу үшін толық өсімшені мына түрде
жазайық:
∆ ∆ , ∆ , ∆ , ,
∆ , ∆ , ∆ , ∆ , ∆
, ∆ , ∆ , , ∆
, , ∆ , , .
Квадрат жақшалардың ішіндегі айырмалардың əрқайсысы
, , функцияның сəйкес айнымалы бойынша дербес
өсімшесі болып табылады. Теореманың шарттары бойынша
, , нүктенің аймағында , , функцияның үздіксіз
, , дербес туындылары бар. Сондықтан жаңағы
айтылып отырған айырмалардың əрқайсысына шектеулі
өсімшелер жөніндегі Лагранж теоремасын қолданамыз. Сонда
∆ ∆ , ∆ , ∆ ∆
, ∆ , ∆ ∆ , , ∆ ∆
, , ∆ , , ∆ , , ∆
∆ , ∆ , ∆ , , ∆
, ∆ , ∆ , , ∆
, , ∆ , , ∆ , (14)
мұнда 0 1, 0 1, 0 1.
Егер (14) теңдіктің оң жағындағы квадрат жақшалардың
ішіндегі айырмаларды , , арқылы белгілесек, онда
∆ , , ∆ , , ∆ , , ∆
∆ ∆ ∆ , (13)
мұнда мына , , шамалардың ∆x, ∆y, ∆z өсімшелерге
тəуелділігі жəне бұл өсімшелер бірдей нольге ұмтылғанда
олардың нольге ұмтылатыны бұл арадан бірден көрініп тұр,
өйткені дербес туындылар , , , , , , , ,
теореманың шарттары бойынша , , нүктесінде үздіксіз.
Сондықтан да өсімшелер ∆x, ∆ y, ∆ z бірдей нольге ұмтылғанда
мына
∆ , ∆ , ∆ , , .
, ∆ , ∆ , , ,

620
 , , ∆ , , .
айырмалар да нольге ұмтылады.
(13) формуланы кішкене ықшамдап жазу үшін төмендегі
өрнекті қараймыз:
∆ ∆ ∆ .
Осы белгілеуді пайдаланып (13) теңдіктің оң жағындағы мына
∆ ∆ ∆ өрнекті былай жазуға болады:
∆ ∆ ∆
∆ ∆ ∆ . (14)
(14) теңдіктің оң жағында тұрған дөңгелек жақшалардың
ішіндегі өрнекті арқылы белгілесек, онда
∆ ∆ ∆ .
Бұдан кейін (13) теңдік мына түрге көшеді:
∆ , , ∆ , , ∆ , , ∆ (15)
немесе
∆ ∆ ∆ ∆ . (15’)
Кейде бұл теңдікті мына түрде жазады:
∆ ∆ ∆ ∆ 0 . (16)
Символ 0(ρ) функцияның толық өсімшесі ∆ мен
∆ ∆ ∆ өрнектің айырмасы ρ-ға қарағанда
жоғарғы ретті шексіз аз шама екенін көрсетеді. Ал ρ мына , ,
нүктеден ∆ , ∆ , ∆ нүктеге дейінгі арақашықтықты
көрсетеді. Осы ∆ ∆ ∆ өрнекті функцияның
шексіз аз өсімшесінің бас бөлігі немесе , , нүктесіндегі
функцияның толық дифференциалы деп атайды жəне оны былай
белгілейді:
∆ ∆ ∆
Тəуелсіз айнымалылардың дифференциалдары деп олардың
өсімшелерін атайды, яғни ∆ , ∆ , ∆ .
Ендеше

, , , , , , . (17)
, , функцияны , , нүктесінде
дифференциалданатын функция деп атайды, егер оның толық
өсімшесін мына түрде
∆ ∆ , ∆ , ∆ , ,
∆ ∆ ∆ (18)

621
жазуға болатын болса, мұнда A, B, C – шектеулі сандар, нольге
ұмтылады -де нольге ұмтылады.
Дифференциалданатын функцияның дербес туындыларының
болатындарын жəне A, B, C сандардың оларға тең болатындығын
дəлелдеу қиын емес.
Айталық ∆ 0, ал ∆ ∆ 0 болсын. Онда теңдіктен
∆ ∆ , (18)
мұнда |∆ |. Осы кейінгі теңдіктің екі жағын ∆ -ке бөліп, одан
кейін ∆ -ті нольге ұмтылтып шекке көшсек, сонда
, , .
Дəл осы сияқты етіп мына теңдіктердің
, , , , ,
дұрыстығын дəлелдеуге болады.
Егер біз мына , , , , , , , , дербес
туындылардың бар болатындығын ғана ұйғарып, олардың
үздіксіздігін ұйғармасақ, онда , , дифферен-
циалданатын функция болмай қалуы мүмкін.
Үздіксіз бірінші ретті дербес туындылары бар функцияны
үздіксіз дифференциалданатын функция деп атаймыз. Егер
қарастырылып отырған функцияның барлық екінші ретті
туындылары үздіксіз болса, онда бұл функцияны үздіксіз екі рет
дифференциалданатын функция деп атаймыз.
Төмендегі мысалды қарайық:
, , егер 0 , болса,
0, егер 0, 0 болса.
Бұл функция бүкіл жазықтықта үздіксіз жəне жазықтықтың
барлық нүктелерінде оның дербес туындылары бар. Мəселен,
координат бас нүктесіндегі оның дербес туындылары болады:
0, 0 0, 0, 0 0.
Координат олардың бас нүктесіндегі берілген функцияның
өсімшесі болады:
∆ ∆
∆ ∆ ∆ .
∆ ∆
Бұл теңдік ∆ пен ∆ қандай болса да орындалуға тиіс.
Сондықтан, былай ұйғарайық: ∆ ∆ . Сонда
1 1
∆ √2∆ , бұл арадан ε , яғни
2 2 √2
622
 нольге ұмтылмайды, бұлай болу тіпті мүмкін емес. Осындай
қайшылықтың болу себебі – дербес туындылардың (0, 0)
нүктесінде үзілісті болуы.
2. Екі айнымалы функцияның бірінші ретті толық
дифференциалына геометриялық мағына беруге болады.
Айталық , , жазықтығының G облысында
анықталған бірмəнді үздіксіз функция болсын, ал , – осы
облыстың бір белгілі нүктесі болсын. Геометрия жүзінде бұл
функцияның бетті кескіндейтінін біз жоғарыда айттық. Нүкте
, , осы беттің нүктесі болып табылады. OZ
осіне параллель емес нүктесі арқылы өтетін жазықтықтарды
қарайық; бұл жазықтықтардың теңдеулері мына түрде:

болады.
Енді осы жазықтар нүктелерінің аппликаталары мен бет
нүктелерінің аппликаталарының айырмасын қарайық.
, .
Функция , үздіксіз болғандықтан мына шама
нольге ұмтылғанда мына
айырма да нольге ұмтылады.
Егер айырма мына бойынша жоғарғы ретті шексіз аз
шама болса, онда

жазықтықты, , бетке оның , ,

нүктесі арқылы жүргізілген жанама жазықтық деп
атайды.
Сонымен, егер , беттің , ,
нүктесінде жанама жазықтық бар болатын болса, онда
,
мұнда мына -мен бірге нольге ұмтылады. Олай болса
,
немесе
∆ , , ∆ ∆ ,
Мұнда ∆ , ∆ . Демек , мына ,
нүктесінде дифференциалданатын функция болып табылады жəне
,
, .

623
 ,
, .
Керісінше, егер , мына , нүктесінде
дифференциалданатын функция болса, онда
,
, ,
,
,
бұл арадан
, ,
,
өйткені 0, 0. Ендеше мына
, ,

теңдеумен кескінделетін жазықтық , теңдеумен

берілген беттің , , , нүктесі арқылы оған
жүргізілген жанама жазықтық болып табылады.
Сөйтіп, , теңдеумен берілген бетке жанама
жазықтықтың бар болу шарты, , функцияның
дифференциалдану шартымен балама болатын болды. Беттің
берілген нүктесі арқылы оған жанама жазықтық жүргізуге
болатын болса, ондай жазықтық тек біреу ғана болады жəне бұл
жазықтық мынадай
, ,

теңдеумен кескінделеді.
Егер былай ұйғарсақ: , , онда
, ,
.
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: екі айнымалы
функцияның толық дифференциалы жанама жазықтық
аппликатасының өсімшесімен өрнектеледі.
3. Егер , , функцияның үздіксіз жоғарғы ретті
дербес туындылары болса, онда , , толық
дифференциалдан тағы да толық дифференциал туғызуға болады.
Ол үшін оның , , бойынша алынған дербес туындыларын
∆ ‐ке, ∆ ‐ке, ∆ ‐ке көбейтіп, сонан кейін
оларды қосу керек, яғни (17) формуланы қолдану керек. Сонда
624
 , ,

.
Толық дифференциалды осылай дифференциалдағанда біз
∆ , ∆ , ∆ өсімшелерді тұрақты деп қараймыз. Сонда
∆ ∆ ∆ 2 ∆ ∆

2 ∆ ∆ 2 ∆ ∆ ,
немесе
2

2 2

, , .
Дəл осы сияқты

, ,
сонан əрі қарай
, , .
Кейінгі символша теңдеулерді n-ге тең дəрежелеу керек те,
сонан кейін , , -ке «көбейту» керек.

§ 4. Күрделі функциялар жəне оларды дифференциалдау

1. Кеңістікте жатқан (D) облысында анықталған

, , функцияны қарайық, , , үш айнымалының
əрқайсысы екінші бір айнымалы t-нің функциясы болсын:
, , .
Айнымалы t қалай өзгерсе де айнымалылар , , (D)
облысының шенінен шықпауы керек. Сонда ғана мына күрделі
функцияның
, ,
мағынасы болады.
625
 -дың , , бойынша үздіксіз , , дербес туындылары
болсын жəне онымен бірге , , функциялардың t бойынша
алынған туындылары , , бар болатын болсын, онда
, , күрделі функцияның айнымалы t бойынша
туындысы болады. Міне енді осы туындыны табайық.
(13) формула бойынша , , функцияның толық
өсімшесі болады:
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ .
Бұл теңдіктің екі жағын ∆ -ге бөліп, онан кейін ∆ -ні нольге
ұмтылтып шекке көшейік. Сонда
∆ ∆ ∆ ∆
lim lim lim lim
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆
немесе
· · · , 19
Өйткені ∆ мен бірге ∆ , ∆ , ∆ өсімшелер де нольге
ұмтылады, демек , , шамалар да нольге ұмтылады. Қойылған
шарт бойынша , · шектеулі туындылар бар, олай болса
(19) теңдік орындалуға тиіс.
Біз мұнда тек бір айнымалының ғана күрделі функциясын
қарадық. Енді көп айнымалының ғана күрделі функциясын
қарайық.
, , үш айнымалының , , функциясын қарайық.
Бұл функция о кеңістігінің (Р) облысында анықталсын, ал
айнымалылар , , ХОУ жазықтығының (С) облысында
анықталған, мына х,у екі айнымалының функциялары болсын
, , , , , . Сонда , ,
, , , G облысында анықталған күрделі функция
болады.
Мəселен мына функциялар sin ,
1 күрделі функциялар. Егер
былай , деп ұйғарсақ, онда жəне
былай ұйғарсақ:
1
, 1 , sin
онда
.

626
 Айнымалылар , G облысында өзгергенде айнымалылар
, , (Р) облысының шенінен шықпауы керек. Міне сонда ғана
, , , , , күрделі функцияның мағынасы
болады.
Егер функциялар , , , , , G
облысында, ал функция , , , (Р) облысында
дифференциалданатын болсын, онда күрделі функция
, , , , , G облысында дифферен-
циалданатын болады.
Егер тəуелсіз айнымалылар , мына ∆ , ∆ өсімшелерді
алатын болса, онда айнымалылар , , мына түрде жазылған
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ,
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ,
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ; (20)
өсімшені қабылдайды, мұнда , , , , , шамалар ∆
жəне ∆ пен немесе ∆ ∆ пен бірге нольге ұмтылады.
Егер айнымалылар , , мына ∆ , ∆ , ∆ өсімшелерді алса,
функция , , келесі түрде жазылған.
∆ ∆ ∆ ∆ ,∆ ∆ ∆ (21)
өсімшені алады, мұнда , , мына ∆ , ∆ , ∆ өсімшелермен
бірге шексіз аз шамалар.
Енді (21) теңдіктің оң жағындағы ∆ , ∆ , ∆ өсімшелердің
орнына (20) теңдіктер мен анықталған өрнектерді қоямыз. Сонда
∆ ∆ ∆
∆ ∆ ∆ , (22)
мұнда
. . . .
,
. . .
.
Осы кейінгі екі теңдіктен мынадай қорытындыға келеміз:
жəне , ∆ , ∆ өсімшелермен бірге нольге ұмтылады. Екінші
жағынан (22) теңдіктен мынадай қорытындыға келеміз: егер
функциялар , , , , , G облысында
дифференциалданатын функциялар болса, ал функция , ,
(Р) облысында дифференциалданатын функция болса, онда
күрделі функция , , , , , G облысында

627
дифференциалданатын болады жəне оның , бойынша алынған
дербес туындылары келесі формулалармен анықталады:
· · · ,

· · · . 23
, , , , ,
күрделі функцияның толық дифференциалы төмендегі
формуламен анықталады:

· · · · ·
· (24)
Күрделі функцияның жоғарғы ретті дербес туындыларын табу
үшін (23) формулаларды тағы да , бойынша дифференциалдау
керек (мұнда біз , , дербес туындыларды күрделі
функциялар деп қараймыз). Сонда

2 · · 2 · · 2 ·

· · · ,

2 · · 2 · · 2 · ·

· · · ,

· · · · · ·

· · · ·

· · · · · .

628
 § 5. Біртектес функциялар

Анализдің өзінде болсын немесе оның қолданылуында

болсын жиі кездесетін біртектес функциялар – олар екі, үш т.т.
айнымалылардың біртектес бүтін рационал функциялар. Мəселен,
мына , сияқтанған функцияларды бірінші
жəне екінші дəрежелі біртектес функциялар дейміз.
Егер аргументтерінің барлығын t-ге көбейткеннен
m
функцияның мəні t не көбейтілетін болса, яғни
ƒ (xt, yt, zt) = tm ƒ (x, y, z)
теңдігі орындалатын болса, f (x, y, z) – функциясын m-дəрежелі
біртектес функция деп атаймыз. Мəселен мына функциялар
3
, , ,
2
, , ,

, ,
біртектес (бірінші функция үшін m=1, екінші функция үшін m=1,
үшінші функция үшін m=2).
Егер дифференциалданатын функция f (x,y,z) m дəрежелі
біртектес функция болса, онда бұл функция үшін келесі формула
орындалады:
′ , , ′ , , ′ , , , , . 26
(26) формуланы Эйлер формуласы деп атайды.
Қойылған шарт бойынша яғни функция f (x,y,z) біртектес
болғандықтан мына теңдік орындалады:
f( , , )= , , .
Осы теңдіктің екі жағын t бойынша дифференциалдайық.
Сонда
′ ′ ′
, , , , , , , , .
Егер t-нің орнына 1-ді қойсақ, онда
′ ′ ′
, , , , , , , , . 26
(26) Эйлер формуласын қанағаттандыратын əрбір функция
біртектес болады.
Айталық, үздіксіз бірінші ретті дербес туындылары бар
функция f (x,y,z) (26) Эйлер теңдігін қанағаттандырсын. Сонымен,
біз (26) теңдік орындалады деп есептейміз.

629
 x,y,z шамаларды тұрақты деп қарап айнымалы t-нің келесі
функциясын құрайық:
, ,
.
Бұл функция (0,∞) интервалында анықталған жəне үздіксіз.
Осы құрылған функцияны t бойынша дифференциалдап табамыз:
′ ′ ′
, , , , , , , ,
27
Егер (26) Эйлер теңдігіндегі х-тің, y-тің, z-тің орнына tx-ті, ty-
ті, tz-ті қойсақ, онда (27) теңдіктің оң жағындағы бөлшектің
алымы нольге айналады, яғни ′ 0 бұл арадан (t)=C, мұнда
С − кез-келген тұрақты сан. Енді осы С-ні табайық. Ол үшін
функцияны анықтайтын теңдіктегі t-нің орнына 1-ді қоямыз.
Сонда 1 , , ; екінші жағынан (1) = С. Ендеше С = f
(x,y,z) олай болса,
, ,
, , ,
бұл арадан
, , , , .
Міне бізге осы теңдікті дəлелдеу керек еді.
Дифференциалданатын функция f (x, y, z) біртектес болу үшін
Эйлер теңдігінің орындалуы қажетті жəне жеткілікті.

§ 6. Көп айнымалылар функциялары үшін Тейлор формуласы

Алдымен біз бір айнымалының функциясы үшін Тейлор

формуласын еске түсірейік. Егер F(t) функцияның n-нші ретке
дейін туындысы болса, онда бұл функция Тейлор формуласы
бойынша былай жіктелетін еді:
′ ′′
)2+. . . +
! !

.
1 ! !
Мұнда қалдық мүше Лагранж түрінде
!
алынған. Егер t – t0 айырманы ∆ арқылы, ал F (t) –
айырманы ∆ арқылы белгілесек, яғни ∆ , ∆
, онда жоғарыда жазылған формула мына түрге
көшеді:

630
 ′
1 ′′
∆ ∆ ∆
2!
1
∆ ∆ ,
1 ! !
немесе
1
∆
2!
, (28)
! !
мұнда ΘΔ , 0 Θ 1.
Екі айнымалының z = f (x, y) функциясын қарайық. Бұл
функцияның белгілі бір (х0,у0) нүктенің аймағында n-нші ретке
дейін үздіксіз дербес туындылары болатын болсын. х0-ге ∆ , у0-ге
∆ өсімшені берейік. Бұл өсімшелердің аздығы сондай, нүкте
( ∆ , ∆ ) мына (х0,у0) нүктенің айтылып отырған
аймағының ішінде жатады.
Енді мəселе берілген z=f (x, y) функция үшін Тейлор
формуласын құру. Ол үшін бір айнымалы t-нің келесі функциясын
қараймыз.
F(t)=f ( +t∆ , +t∆ ), 1
бұл арадан
F (0)=f( , , 1 ∆ , ∆ ,
f( , )=f( ∆ , ∆ ) –f( , )=
=F(1)– F(0)=∆ 0 .
(28) формула бойынша
∆ 0 F(1) – F(0)=dF(0)+ 0 0
! !
1 1
0 . 29
1 ! !
Екінші жағынан
′ ′
d F (0)= d f ( , , , ,
өйткені
dx=dt∆ ∆ ∆ , ал ∆ 1– 0 1,
демек d x = ∆ .
Сол сияқты
0 , ,…, 0 , ,
F(0)= ∆ , ∆ .
Егер осы табылған өрнектердің барлығын (29) теңдікке
апарып қойсақ, онда
631
 1 1
∆ , , , ,
2! 1 !
1
∆ , ∆ ,0 1 30
!
немесе
∆ , ∆ , ∆ – ,
′ ′
, ∆ , ∆ 30′
1 ′′
, ∆ 2 ′′ , ∆ ∆ ′′
, ∆
2!
(30) немесе (30 ) формуланы екі айнымалының функциясы
үшін Тейлор формуласы деп атайды.

§ 7. Көп айнымалылар функцияларының экстремумдары

1. Кеңістіктің тиісті облысында анықталған үздіксіз u=f (x,y,z)

функцияны қарайық, ( , , ) осы облыстың тиянақты нүктесі
болсын.
Егер ( , , ) нүктенің ( – , ; , ;
– , аймағында жатқан барлық (х,y,z) нүктелер үшін
келесі теңсіздік
f (x, y, z)< f ( , , )
немесе
f(x, y, z) – f ( , , 0
орындалса, u = f(x, y, z) функциясының ( , , ) нүктесінде
максимумы бар дейміз. Ал, егер ( , , ) нүктесінің ( – ,
; – , ; – , ) аймағының барлық (x,y,z)
нүктелерінде
f (x,y,z) , ,
теңсіздігі, яғни
f (x,y,z) – , , >0
теңсіздігі орындалатын болса, u=f(x,y,z) функциясының ( , , )
нүктесінде минимумы бар деп атаймыз.
Максимум мен минимумды бірге атағанда экстремум деп
атайды.
Егер ( , , ) нүктесінде дифференциалданатын функция-
ның осы нүктеде экстремумы болса, онда
′ , , 0, ′ , , 0, ′ , , 0
632
 y,z айнымалыларға тұрақты y0, z0 мəндерді беріп u = f (x, y0, z0)
функцияны бір айнымалы x-тің функциясына келтіреміз:
f , , .
Бұл функцияның x=x0 нүктесінде экстремумы болғандықтан,
оның осы нүктедегі x бойынша алынған туындысы нольге тең
болуы керек, яғни
′ , , 0.
Дəл осы сияқты
′
, , 0, ′ , , 0.
Кейбір жағдайларда осы табылған шарттарды мына түрде
жазған
′ ′
, , , , , ,
′ ( , , 0 (31)
қолайлы болады.
Кейінгі теңдікті сөзбен былай тұжырымдауға болады:
u = f(x,y,z) функцияның экстремумы болатын нүктеде оның
толық дифференциалы сөзсіз нольге тең болады. Керісінше, (31)
теңдіктің орындалуынан dx, dy, dz қандай болса да, мына
теңдіктер орындалады:
′
( , , 0, ′ , , 0, ′ , , 0.
f (x,y,z) функцияның экстремумы болатын нүктелерді
«сынға» түсетін немесе «тексерілуге» жататын немесе күдікті
нүктелер деп атайды.
Сонымен, осы нүктелерді табу үшін келесі теңдеулер
системасын
′
, , 0,
′
, , 0,
′
, , 0,
біріктіріп шешіп, x,y,z-тердің мəндерін табу керек. x,y,z
айнымалылардың табылған мəндерінде u= f (x, y, z) функцияның
экстремумы болуы да, болмауы да мүмкін. Сондықтан, жоғарыда
дəлелденген теорема u = f (x, y, z) функцияның экстремумы
болуының қажетті шарты болып табылады да бірақ жеткілікті
шарты болмайды.
2. Енді көп айнымалылар функцияларының экстремумы
болуының жеткілікті шартына көшейік. Алдымен екі
айнымалының функциясын қарайық: u= f (x, y,).

633
 (х0, у0) – тексерілуге жататын нүкте болсын жəне осы нүктенің
аймағында f (x, y) функцияның екінші ретке дейін үздіксіз
туындылары бар болатын болсын. (х0, у0) нүктесінде бірінші ретті
туындылар төмендегі шарттарды ′ , 0, ′ , 0
қанағаттандыратын болсын.
Ендігі біздің мақсатымыз осы (х0, у0) нүктесінде f (x, y)
функцияның экстремумы бар ма, жоқ па, міне соны зерттеу.
Функция экстремумының жоғары да берілген анықтамасы
бойынша (х0, у0) нүктесінде f (x, y) функцияның экстремумы болу
үшін осы нүктенің аймағында мына айырма ∆ , –
– , бір тиісті таңбаға ие болуы керек. Бұл айырманы (30)
Тейлор формуласы бойынша жіктейміз.Сонда
′
, 0, ′ , 0
∆ , – , +∆ , ∆ – ,
1 ′
, ∆ , ∆ , ∆
2!
′′
′′ ( , )∆ + ∆ , + ∆ 2 ′′
!
′′
∆ , ∆ ∆ ∆ , ∆ .
немесе
1 ′′
∆ , – , ∆ , ∆
2!
2 ′′ ∆ , ∆ ′′ ∆ , + ∆ , (32)
Мұнда 0<ө<1
Формуланы қысқаша түрге келтіру мақсатымен келесі
белгілеулерді енгіземіз:
′′
, , ′′ , , ′′ ( , .
Сонда
′′
+ ∆ , ∆ ,
′′ + ∆ , ∆ ,
′′
+ ∆ , ∆ ,
мұнда , , , ∆ , ∆ өсімшелерге тəуелді шексіз аз шамалар, яғни
олар ∆ , ∆ өсімшелермен бірге нольге ұмтылады.
Бұдан кейін (32) теңдік мына түрге көшеді:
∆ , – , ∆ , ∆ – ,
1
∆ 2 ∆ ∆ ∆ ∆ 2 ∆ ∆ ∆ .
2
634
 Енді былай ұйғарайық: ∆ cos , ∆ , мұнда
∆ ∆ – мына ( , ) нүктесінен ( ∆ , ∆ )
нүктесіне дейінгі арақашықтық. Сонда
∆ , , (Acos 2 cos sin sin
cos 2 cos sin sin . (33)
Бұл арада біз бірнеше жағдайларды қараймыз: а)
Дискриминант AC – B2 > 0 болсын. Онда AC > 0 болады, демек
А≠0.
Енді (33) теңдіктің оң жағындағы жақшалардың ішіндегі
мына A cos2 2 квадрат үш мүшені
былай жазуға болады:
2 sin
cos sin – (34)
(34) теңдіктен мынадай қорытындыға келеміз: мына
2 cos sin квадрат үшмүшенің таңбасы
А-ның таңбасына тəуелді, былайша айтқанда А санының таңбасы
қандай болса, -дің барлық мəндері үшін айтылып отырған
квадрат үшмүшенің таңбасы сондай болады. Бұл квадрат
үшмүшенің абсолют шамасы | 2 sin
sin | [0,2 – сегментінде үздіксіз болғандықтан, ол өзінің
дəл төменгі шекаралығын (оны m арқылы белгілейік) қабылдайды,
яғни
min | 2 sin | 0.
, , – шексіз аз шамалар болғандықтан
cos 2 cos sin sin | | | 2| | | | . 35
Сөйтіп
| cos 2 cos sin sin | 0 36
(35), (35) теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз: (33)
теңдіктің сол жағындағы айырманың таңбасына мына
2 квадрат үшмүшенің таңбасы əсер етпейді.
Демек, бұл айырманың таңбасы мына 2 cos
квадрат үшмүшенің таңбасына тəуелді. -ның таңбасы
қандай болса мына 2 cos sin φ квадрат
үшмүшенің таңбасы сондай болады деп біз жоғарыда айырманың
таңбасы санының таңбасына тəуелді.
Егер 0 болса, онда ∆ , – , > 0. Ендеше
, нүктесінде , функцияның минимумы бар. Егер 0

635
болса, онда ∆ , – , < 0 болады. Демек, ,
нүктесінде , функцияның максимумы бар.
Сонымен, егер
′′ ′′ ′′
– , у , – , 0
′′
жəне , 0 болса, онда , функцияның ,
нүктесінде минимумы болады; егер
′′ , ′′ , ′′ , 0
жəне ′′ , 0 болса, онда , функцияның ,
нүктесінде максимумы болады.
б) – 0 болсын. Бұл жағдайда мына
2 sin квадрат үшмүшенің ( , ) нүктесінің
аймағында таңбасы қандай болады соны тексеруіміз керек. Ол
үшін -дің екі мəнін қараймыз: 1) 0, онда жаңағы
квадрат үшмүшенің таңбасы оң болады, оны (34) теңдіктен
байқауға болады: 2) -дің мына теңдікті cos sin 0
қанағаттандыратын мəнін қарайық, мұнда 0; сонда
айтылып отырған квадрат үшмүшенің таңбасы теріс болады, оны
да (34) теңдіктен байқауға болады.
Сөйтіп, бұл жолы (33) теңдіктің сол жағында тұрған
айырманың таңбасы ( , ) нүктесінің кішкентай аймағының
ішінде жатқан нүктелер үшін оң да, теріс те болатын болды.
Былайша айтқанда ол айырма бұл аймақта тиісті бір таңбаға ие
болмайтын болды. Ендеше ( , ) нүктесінде , функцияның
экстремумы жоқ.
Сонымен, егер – ′′ , ′′ , )– ,
0 болса, онда ( , ) нүктесінде , функцияның
экстремумы болмайды. Егер 0 болса, онда да сондай.
Егер – 0 болса, онда қосымша зерттеулер жүргізуге
тура келеді. Біз бұл мəселеге тоқтамаймыз. Бұл жағдай күдікті
жағдай болып табылады.
Бір мысал қарайық: , .
Алдымен бұл функцияның дербес туындыларын іздейміз:
′
, 2 , ′ , 2 .
Енді қарастырылып отырған функцияның экстремумы
болады-ау деген нүктелерді табу үшін, табылған дербес
туындыларды нольге теңейміз:

636
 2 0
2 0
Осы екі теңдеуді біріктіріп шешіп табамыз:
–2 , 2
1 1
′′ 2 , –2 2 0
3 3
1 1
– ′′ –2 , 2
3 3
1 1
′′ –2 , –2 –
3 3
1 1
– ′′ –2 , 2 3 0.
3 3
Ендеше –2 , –2
3 0 нүктеде мысалға алынып
отырған функцияның минимумы
болады.
Екі айнымалының функциясы
, бетті кескіндейді деп біз
109-чертеж жоғарыда айттық. Егер ,
нүктесінде , функцияның
экстремумы болса, онда бұл нүктені беттің төбесі деп атайды. Бұл
нүктеде , функцияның дербес туындыларының нольге
айналады, геометрия тілімен айтқанда осы функцияны
кескіндейтін беттің , , , нүктесінде оған
жүргізілген жанама жазықтық координаталар жазықтығына
параллель болады (109 чертеж).

§ 8. Функцияның ең үлкен жəне ең кіші мəндерін табу

Екі айнымалының (G) облысында анықталған ,

функциясын қарайық. Бұл функцияның (G) облысындағы ең
үлкен мəнін табу керек. Функцияның ең үлкен мəнімен оның
максимумын бір-бірімен шатастыруға болмайды. Берілген (G)
облысында функцияның бірнеше максимумдары болуы мүмкін.
Егер функция , өзінің ең үлкен мəнін (G)
облысының бір ішкі нүктесінде қабылдаса, онда бұл нүктедегі
функцияның дербес туындылары нольге тең болады, немесе бұл
нүктеде оның дербес туындылары болмайды. Сөйтіп, функция
637
 , өзінің ең үлкен мəнін максимумдары болатын
нүктелерде қабылдайтын болды.
Функция , өзінің ең үлкен мəнін облыстың
шекарасында жатқан нүктелерде де қабылдауы мүмкін, бірақ бұл
нүктелерде функцияның дербес туындылары нольге тең болмауы
мүмкін.
Облыстың шекарасында жатқан нүктелердегі ,
функциясының ең үлкен мəнін табу үшін келесі əдісті
қолданамыз. Облыстың шекарасы болып табылатын сызықты
параметрлік теңдеулермен өрнектейміз:
, , .
х пен y-тің осы мəндерін , функциядағы x-тің жəне y-тің
орнына қойсақ, сонда бір айнымалы -нің функциясын табамыз:
, .
Енді осы функцияның , аралығындағы ең үлкен мəнін
тапсақ болғаны, өйткені бұл мəн , функцияның
облыстың шекарасында жатқан нүктелердегі ең үлкен мəні болып
табылады.
Сөйтіп, қорытып келгенде мынаны айтуға болады: берілген
(G) облысындағы , функцияның ең үлкен мəнін табу
үшін, алдымен экстремум болады-ау деген нүктелерді тауып
олардың қайсыларында функцияның максимумы болады, соны
білу керек жəне бұл нүктелердегі функцияның максимумдық
мəндерін табу керек; сонан кейін жоғарыда айтылған тəсіл
бойынша облыстың шекарасында жатқан нүктелердегі
функцияның ең үлкен мəнін табу керек. Міне осылардың
барлығын тауып болғаннан кейін оларды шамалары жөнінде
салыстырып ең үлкенін сайлап алу керек.
Мына sin функцияның
0, , 0, облысындағы ең үлкен мəнін табу керек. Бұл беріліп
отырған облыс қабырғасы -ге тең квадрат. Алдымен берілген
функцияның экстремумы болады-ау деген нүктелерді іздейміз. Ол
үшін оның дербес туындыларын табамыз:
ə
cos ,
əх
ə
cos
ə
Енді бұл туындыларды нольге теңеп табамыз:

638
 cos 0,
cos 0,
бұл арадан , .
Енді екінші ретті туындыларды іздейміз
– – sin ; – – sin ;

sin .

ə √ √
√3 0
ə

′′ ′′ ′′
– , – ,
√ √
3 0.
Сонымен, берілген функцияның , ) нүктеде максимумы
болатын болды. Енді осы функцияның максимумдық мəнін
табамыз:
2 3√3
2,6.
3 3 3 2
Енді облыстың шекарасында жатқан нүктелердегі берілген
функцияның ең үлкен мəнін табамыз.
Берілген облыс квадрат болғандықтан, оның бір
қабырғасының теңдеуі болады: 0. Бұл қабырғаның бойында
жатқан нүктелер үшін берілген функция мына түрге көшеді.
2
Ал бұл функцияның ең үлкен мəні нүктесінде болады,
жəне ол тең 2.
Квадраттың екінші қабырғасының теңдеуі болады: ,
Бұл қабырғаның бойында жатқан нүктелерде функция мына
түрге көшеді:
1 .
Бұл функция өзінің ең үлкен мəнін мына , ) нүктеде
қабылдайды, жəне ол тең: 1 √2 2,4.
Квадраттың үшінші қабырғасының теңдеуі болады:

639
 Бұл қабырғаның бойында жатқан нүктелердегі функцияның
ең үлкен мəні мына , ) нүктеде болады жəне ол тең 1
√2 2,4.
Квадраттың төртінші қабырғасының теңдеуі болады: 0.
Бұл қабырғаның бойында берілген функция мына түрге көшеді:
2 , ал осы кейінгі функция өзінің ең үлкен мəнін мына
0, нүктесінде қабылдайды жəне ол тең 2.
Енді осы барлық табылған мəндерді шамалары жөнінде
салыстырып қарағанда берілген функцияның 0, ; 0, ]
облысындағы ең үлкен мəні мына , нүктеде болатын болды.

§ 9. Салыстырмалы экстремумдар

1. Үздіксіз дербес туындылары бар , , , төрт

айнымалының функциясы берілсін жəне бұл функциядағы
айнымалылар келесі теңдеулер
, , , 0
, , , 0 (35)
арқылы өзара байланысты болсын.
Егерде , , , нүктенің аймағында жатқан барлық
, , , нүктелер үшін келесі теңсіздік
, , , , , ,
орындалатын болса, , , , функцияның , , ,
нүктесінде салыстырмалы максимумы бар дейміз.
Егерде , , , нүктенің аймағы ішінде жатқан барлық
, , , нүктелер үшін келесі теңсіздік
, , , , , ,
орындалатын болса, , , , функцияның , , ,
нүктесінде минимумы бар дейміз.
(35) теңдеулерді байланыс теңдеулері деп атаймыз.
Салыстырмалы максимум мен минимумды бірге атағанда
салыстырмалы экстремум деп атаймыз.
, , , функцияның салыстырмалы экстремумын
табудың бір жолы мынау: (35) байланыс теңдеулерін , жөнінде
шешіп, яғни пен -ні ол теңдеулерден , арқылы өрнектеп:
, , , , олардың осы өрнектерін берілген

640
функциядағы пен -нің орнына қоямыз. Сонда, берілген
функция екі айнымалының функциясына айналады:
, , , , , , . Енді сегізінші параграфта
баяндалған жолмен осы кейінгі функцияның абсолют
экстремумын табамыз.
Енді , , , функцияның салыстырмалы
экстремумын табудың екінші жолын көрсетейік.
Айталық, бір , , , нүктесінде , , ,
функциясының салыстырмалы экстремумы болсын, онда
, , , , , , функцияның , нүктесінде əдеттегі
экстремумы (абсолют экстремумы) болады. Олай болса, бұл
, нүктесінде , , , , , , функция үшін
экстремумның қажетті шарты орындалады:
0.
Бұл шарт , , , функция үшін мына түрге көшеді.
′ ′ ′
, , , , , , , , ,
′
, , , 0, (36)
мұнда , – еркімізше алынған , айнымалылардың
өсімшелері, ал , мына функциялардың
,
, (37)
дифференциалдары. Z пен t-нің осы өрнектерін (35) байланыс
теңдеулеріне апарып қойып, мұның нəтижесінде шыққан теңбе-
теңдікті дифференциалдаймыз. Сонда
′ ′ ′
, , , , , , , , ,
′
, , , 0,
′ ′ ′
, , , , , , , , ,
′
0, , (38) , ,
Осы кейінгі екі теңдеуден dz жəне dt тəуелді
дифференциалдарды dх жəне dу тəуелсіз дифференциалдар
арқылы өрнектейміз.
,
,
мұнда , , , – мына , , , шамаларға тəуелді өрнектер. dz
пен dt-нің осы өрнектерін (36) теңдеуге апарып қойып, табамыз:
, , , , , , 0 (39)

641
dх пен dу еркінше алынған өсімше болғандықтан (39) теңдеу
келесі екі теңдеумен
, , , 0, , , , 0
парапар. Осы екі теңдеуді (35) байланыс теңдеулерімен біріктіріп
төрт , , , белгісізі бар төрт теңдеу системасын құрамыз:
, , , 0,
, , , 0,
, , , 0,
, , , 0,
Осы теңдеулерді біріктіріп шешіп , , ,
функцияның экстремумы болатын , , , нүктелерін табуға
болады.
(36), (38) теңдеулерден dz пен dt-ні шығару үшін
анықталмаған көбейткіштер тəсілі деп аталатын Лагранж əдісін
қолданған қолайлы болады.
Бұл əдістің мазмұны былай.
(38) теңдеулердің əрқайсысын анықталмаған жəне
көбейткіштерге көбейтіп (36) теңдеуге мүшелеп қосамыз. Сонда
′
′ , , , ′ ′ , , ,
′ ′ ′
′ ′ , , ,
′ ′ ′
, , , 0 (40)
Анықталмаған , көбейткіштерді сайлап алу өзіміздің
қолымызда болғандықтан, оларды мына теңдіктер
′ , , , ′ 0
′ , , , ′ 0 (41)
орындалатындай етіп сайлап аламыз. Бұдан кейін (40) теңдеу
мына түрге көшеді:
′ ′ ′ ′
, , , , , ,
′ 0.
dx пен dy еркінше алынған өсімше болғандықтан, кейінгі
теңдеу келесі екі теңдеумен парапар:
′ , , , ′ 0
′ , , , ′ 0 (42)

642
 (41), (42) жəне (35) теңдеулерден мынадай қорытындыға
келеміз: , , , функцияның салыстырмалы экстремумы
болады-ау деген нүктелерді табу үшін келесі алты теңдеуді:
′
, , , ′ , , , ′ , , , 0,
′
, , , ′ , , , ′ , , , 0,
′
, , , ′ , , , ′ , , , 0,
′
, , , ′ , , , ′ , , , 0,
, , , 0, (43)
, , , 0,
, , , , , бойынша шешу керек.
Сонымен, мынадай ережеге келеміз: , , ,
функцияның салыстырмалы экстремумы болады-ау деген
нүктелерді табу үшін, алдымен Ψ көмекші
функцияны құрамыз, сонан кейін мен -ді тұрақты деп қарап
бұл көмекші функцияның , , , бойынша алынған дербес
туындыларын нольге теңеп төрт теңдеу құрамыз, бұл теңдеулерді
байланыс теңдеулермен біріктіріп теңдеулер системасына келеміз.
Бір мысал келтірейік.
Егер болса, мына , ,
функцияның максимумын табу керек.
Мұнда байланыс теңдеуі – центрі координаталардың бас
нүктесінде жатқан радиусы -ге тең сфераны кескіндейді.
Сондықтан берілген , , функцияның максимумы
сфераның бойында жатқан нүктеде болатын болды.
Жоғарыда келтірілген ереже бойынша алдымен көмекші
функцияны құрамыз:

Енді бұл функцияны , , бойынша дифференциалдап жəне

мұның нəтижесінде шыққан дербес туындыларды нольге теңеп
табамыз:
2 2 0,
2 2 0,
2 2 0.
Бұл арадан ,
Енді байланыс теңдеуінен табамыз: 3 , 3
3 ; , , . Бұл нүктелерде
√ √ √
с
берілген функцияның мəндері бірдей жəне тең . Осы сан

643
қарастырылып отырған функцияның максимумы болып
табылады. Сондықтан , яғни үш , ,
оң санның геометриялық ортасы олардың арифметикалық
ортасынан аспайды.
2. Енді максимум жəне минимум теориясын тəжірбиелік
есептерді шығарғанда қалай пайдалану керек, соған мысалдар
келтірейік.
а) Формасы тік бұрышты параллелепипед тəрізді астау жасау
керек. Осы астауға аз материал кету үшін оның мөлшерлері
қандай болу керек, егер сыйымдылығы (көлемі) күн бұрын белгілі
болса?
Егер астаудың табанының ұзындықтарын , арқылы, ал
биіктігін арқылы белгілесек, онда оның бетінің ауданы болады:
, 2 2 (44)
Міне бұл біздің іздеп отырған функциямыз. Есептің шарты
бойынша астаудың көлемі белгілі, бұл болсын . Сонда
, бұл арадан . Енді -тің осы (44) теңдіктің оң жағына
апарып қоямыз. Сонда
2 1 1
, 2 .
Ендігі мақсат осы функцияның минимумын табу. Ол үшін
оның дербес туындыларын тауып оларды нольге теңейміз:
, ,
2 0, 2 0.
Осы кейінгі екі теңдеуді біріктіріп шешіп табамыз:
√2
√2, .
√2 2
Осы табылған мөлшерлер құрылған ,
2
функцияға минимум бере ме соны тексерейік.
4 4 4 4
2 0; 2 0;
2 2
1

644
 4 1 3 0.
Жоғарыда табылған мөлшерлер үшін ,
2 функцияның минимумы болатын болды.
б) Жарық сəулесі үшбұрышты призманың жағына түседі.
Түсуші сəуле мен шығушы сəуленің арасындағы бұрыш ең аз
болу үшін түсу бұрышы қандай болу керек (110 чертёж)?
Көрсетілген чертёж бойынша табамыз:
; ;
sin ;
sin sin ;
мұнда, k – тұрақты сан, оны приз-
мадағы сəуленің сыну коэффици-
енті деп атайды.
Бұл есепті шығару үшін функ-
цияның салыстырмалы экстрему-
мын табу жөніндегі ережені қолда-
110-чертеж намыз. Сонда көмекші функция
болады:
, , , , , ,
sin sin .
Бұл функцияның , , , айнымалылар бойынша дербес
туындыларын тауып, оларды нольге теңейміз. Сонда
1 cos 0, 1 cos 0,
1 cos 0, 1 0;
бұл теңдеулерді мына
, sin , sin sin
байланыс теңдеулерімен біріктіріп шешіп табамыз:
; ; 1 .
Бұдан кейін келесі теңдеулер системасына келеміз:
cos
,
cos cos
,
sin sin ,
sin ,
бұл арадан
cos 1 , cos √1

645
 Бұдан кейін жаңағы төрт теңдеу системасы келесі екі теңдеу
системасына келтіріледі:
√1 √1
,
cos cos

Осы екі теңдеуден табамыз: , бұл арадан

жəне сонда яғни сəуленің түсу бұрышы мен шығу бұрышы
бір-біріне тең болу керек.

§10. Жабық функциялар

1. Екі , айнымалыларды байланыстыратын

, 0 (45)
теңдеуді қарайық. (45) теңдеуді зерттеудегі негізгі мəселе мынау:
осы теңдеу бойынша шешіле ме, яғни (45) теңдеуді теңбе-
теңдікке айналдыратын бірмəнді функция табыла ма?
Егер (45) теңдеуді -тің барлық мəндері үшін теңбе-теңдікке
айналдыратын бір мəнді бар болатын болса, онда (45)
теңдеу -ті -тің жабық функциясы етіп анықтайды дейміз.
Сөйтіп, бір айнымалының функциясын теңдеу түрде анықтауға
болатын болды. Мəселен, мына теңдеулерді қарайық:
1 0, 1 0, 2
0
3 0.
Бұл теңдеулердің бəрі де бойынша шешілетін теңдеулер,
мұнда -ті арқылы өрнектеу қиын емес. Осы келтірілген
теңдеулердің барлығы да -ті -тің функциясы етіп анықтайды.
Бұл функциялардың барлығы да алгебралық функцияға жатады.
Егер алгебралық функцияның дəреже көрсеткіші төрттен артық
болса, онда -ті арқылы өрнектеу мүмкін емес. Жалпы алғанда
(45) теңдеуден -ті арқылы өрнектеу өте сирек жағдайларда
ғана іс жүзіне алады. Сондықтан (45) теңдеуді немесе арқылы
шешпей осы теңдеудің бір мəнді функцияны
анықтайтынын қалай білуге болады, міне негізгі мəселе осында.
(45) теңдеу əрқашанда бір мəнді жабық функцияны
анықтайды деп айтуға болмайды. Мəселен, мына функциялар
0, 1 0 ешқандай жабық функцияны

646
анықтамады. (45) теңдеу бір мəнді жабық функцияны
анықтау үшін, оның сол жағындағы функция , қандай
шарттарды қанағаттандыру керек. Міне енді осыған келеміз.
Теорема. Егер біріншіден, функция , , нүктесінің
аймағында, атап айтқанда мына , ; , +
тік төртбұрыштың барлық нүктелерінде үздіксіз болса, екіншіден
осы , нүктесінде функция , нольге айналса, яғни
, 0, үшіншіден , функцияның , нүктесінде
үздіксіз жəне нольден айрықша , 0 дербес туындысы
болса, онда нүктесінің , (мұнда 0
аймағында анықталған (45) теңдеуді теңбе-теңдікке
айналдыратын бір мəнді үздіксіз функция бар болады.
Мұндай функция біреу-ақ ғана болады жəне нүктесінде мына
теңдікті қанағаттандырады. Айтылып отырған
функция , нүктесінің аймағында дифферен-
циалданатын функция болып табылады жəне оның туындысы
мен дифференциалы келесі формулалармен анықталады:
, ,
; .
, ,
Осы тұжырымдалған теореманы жабық функцияның бар болу
теоремасы деп атайды.
Теореманың шарттары бойынша , 0 жəне үздіксіз.
Сондықтан, , нүктесінің , ; ,
аймағында жатқан барлық , нүктелер үшін , 0.
Айталық осы аймағында , 0 болсын. Енді -ке
тұрақты мəнін берейік, яғни болсын. Сонда ,
бір айнымалы -тің ғана функциясы болып табылады. Ал, біздің
ұйғаруымыз бойынша бұл функцияның бойынша алынған
туындысы аймағында оң. Ендеше бұл функция үдемелі. Сөйтіп,
аймағының ішіндегі ОУ осіне параллель əрбір
кесіндінің бойында функция , үдемелі болатын болды.
Теореманың шарттары бойынша , 0, ,
үдемелі, олай болса , 0, 0 болады.
Енді бір ғана айнымалы -тің келесі екі функциясын қарайық:
, , , ; теореманың шарттары бойынша бұл екі
функция үздіксіз, сондықтан , нүктесінің , , ,
аймағының ішінде жатқан барлық нүктелер үшін бұл

647
функциялар өздерінің бұрынғы таңбаларын сақтай алады, яғни
мына теңсіздіктер , 0, 0 болады.
, , , аймағынан еркімізше бір нүктені сайлап
алайық, сонда , бір айнымалы -тың функциясы болып
табылады жəне , 0, , 0.
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз:
, айнымалы -тің үздіксіз функциясы жəне
, сегментінің ұштарында таңбалары əр түрлі мəндерді
қабылдайды, былайша айтқанда бұл функция бір айнымалының
үздіксіз функцияларының қасиеттері жөніндегі Коши
теоремасының шарттарын қанағаттандырады (III тарау, §18).
Олай болса мен -нің арасында жатқан бір
нүктесінде , нольге айналады, яғни , 0.
, үдемелі болғандықтан, егер болса, онда
, 0 болады, егер болса, онда , 0 болады.
Сондықтан, – мына пен бірге (45) теңдеуді қанағаттандыратын
-тің жалғыз ғана мəні болып табылады.
Сонымен, , аралығындағы əрбір -тің мəніне -
тің бір тиянақты мəні сəйкес келеді. Олай болса – мына
, аралығында анықталған бір мəнді функция
болып табылады. Енді осы функция теоремадағы айтылған
шарттарды қанағаттандыра ма, міне соны тексерейік.
Функция , (45) теңдеуді қанағаттандырады, өйткені
бұл функцияның құрылуы солай. нүктесінде өйткені
теореманың шарттары бойынша , 0 жəне , мен бірге
бұл теңдеуді қанағаттандыратын -тің -ден басқа мəні болмауға
тиіс.
Функция біреу ғана, өйткені ,
аралығындағы əрбір -тің мəніне -тің осы пен бірге (45)
теңдеуді қанағаттандыратын бір-ақ қана мəні сəйкес келеді.
Функция , , аралығында үздіксіз.
Алдымен бұл функцияның нүктесінде үздіксіздігін дəлелдейік.
, аралығындағы барлық -тер үшін мына теңсіздік
орындалады: немесе
. Былайша айтқанда қалай мына теңсіздік | |
орындалысымен, солай мына теңсіздік | |
орындалады. санын тілегенімізше аз етіп алуға болады,
сондықтан кейінгі теңсіздіктің орындалуы функцияның

648
 нүктесінде үздіксіздігін дəлелдейді. , аралықтың
нүктесінен кез келген нүктесіндегі функцияның
үздіксіздігі дəл осылай дəлелденеді.
Енді , аралығындағы функцияның
үздіксіз дифференциалданатынын дəлелдейік. Аргумент -ке ∆
өсімшені берейік. Сонда ∆ мəнге ∆ ∆ мəн
сəйкес келеді. Мұнда ∆ , ∆ өсімшелердің аздығы сондай, нүкте
∆ , ∆ , ; , облысының
сыртына шықпайды. Ендеше ∆ , ∆ 0. Олай болса
∆ ∆ , ∆ , 0
, облысында дифференциалданатын функция
болғандықтан, оның толық өсімшесі ∆ мына түрде жазылады:
∆ , ∆ , ∆ ∆ ∆ 0,
Мұнда , шексіз аз шамалар, яғни олар ∆ , ∆ өсімшелермен
бірге нольге ұмтылады. Бұл арадан
∆ ,
∆ ,
Егер ∆ -ті нольге ұмтылуға мəжбүр етсек, ∆ -те нольге
ұмтылады, өйткені үздіксіз функция. Ендеше 0
0.
Сөйтіп,
∆ , ,
lim lim
∆ ∆ ∆ , ,
∆ 0 ∆ 0
немесе
,
(46)
,
жəне
,
,
(46) теңдіктің оң жағындағы бөлшектің алымы да жəне бөлімі
де үздіксіз болғандықтан, туынды ол да үздіксіз
болады.
Осы дəлелденген теореманы геометрия жүзінде былай
түсінуге болады: (45) теңдеу жазықтықта қисықты кескіндейді.
Бұл қисық бірнеше тармақтардан тұруы мүмкін. Егер ,
нүктесінің аймағында, атап айтқанда , ;
тікбұрышты төртбұрышта теореманың барлық шарттары

649
орындалса, онда , нүкте арқылы (45) теңдеуді кескіндейтін
қисықтың бір-ақ қана тармағы өтеді. Мəселен, жоғарыда
келтірілген мына теңдеуді қарайық:
, 3 0.
Осы теңдеуді кескіндейтін қисықты Декарт жапырағы дейді.
Координат олардың бас нүктесі аймағында теореманың барлық
шарттары орындалмайды, өйткені дербес туынды ,
3 3 бұл нүктеде нольге айналып кетеді. (111-чертёж).
, функцияның екінші ретке дейін үздіксіз дербес
туындылары болсын, онда (45) теңдеумен анықталатын
жабық функцияның да екінші ретті туындысы болады; оны (46)
теңдіктен байқауға болады; жабық функцияның екінші ретті
туындысын табу үшін (46) теңдікті немесе бəрі бір мына теңдікті
, , 0
бойынша дифференциалдаймыз. Сонда
, 2 ,
, , 0.
Осы теңдіктің екінші
ретті туындыны табамыз. Кейінгі
теңдікті бойынша дифферен-
циалдап үшінші ретті
туындыны табамыз.
2. Енді , , үш айнымалыны
111-чертеж байланыстыратын келесі теңдеуді
қарайық:
, , 0 (47)
Егерде , нүктесінің аймағында анықталған бір мəнді
, функция табылып, (47) теңдеудігі -тің орнына осы
функцияны қойғанда теңдеу теңбе-теңдікке айналса, (47) теңдеу
, екі айнымалының жабық функциясын анықтайды дейміз: Егер
осындай функция , табылса, онда бұл функцияны (47)
теңдеудің түбірі деп те атайды.
Жоғарыда дəлелденген теорема (47) теңдеу үшін де дұрыс
болады.
Теорема. Егер біріншіден функция , , , ,
нүктесінің аймағында үздіксіз болса, екіншіден осы аймақта оның
үздіксіз , , туындысы болса, үшіншіден , , нольге
тең болса , , 0, ал , , нольге тең болмаса

650
 , , 0, онда (47) теңдеудің айтылып отырған аймақта
жөнінде жалғыз ғана түбірі бар, яғни бұл теңдеуді теңбе-
теңдікке айналдыратын үздіксіз функция , біреу-ақ
болады жəне , нүктесінде бұл функция -ге айналады, яғни
мына теңдікті , қанағаттандырады. , нүктесінің
аймағында , функцияның жəне бойынша алынған
, , , үздіксіз дербес туындылары бар
болады жəне бұл туындылар келесі теңдіктерден анықталады:
0, 0. (48)
Бұл теореманың дəлелдеуін келтірмейміз, өйткені
жоғарыдағы бұдан бұрын келтірілген теорема қалай дəлелденсе,
бұ да солай дəлелденеді.
, , функцияның екінші ретке дейін үздіксіз
туындылары бар деп ұйғарып (48) теңдіктердің біреуін немесе
бойынша диференциалдап , , екінші ретті дербес
туындыларды табамыз. Мəселен, (48) теңдіктердің екіншісін
бойынша дифференциалдап табамыз:
, , , , , ,

, , , , 0,

осы теңдіктен екінші ретті аралас туындыны табамыз.

§11. Функциялық анықтауыш жəне түрлендірулер

1. , айнымалының n функцияларын қарайық:

,…..,
, ,….,
, ,…., (49)
… … … … … … … … … ….
, ,….,
Бұл функциялар n – өлшеуішті D облысында анықталсын
жəне бұл облыстың барлық нүктелерінде олардың барлық
айнымалылар бойынша бірінші ретті үздіксіз дербес туындылары
болсын. Осы дербес туындылардан келесі анықтауышты құрайық:

651
 . . .

. . .
. . . . . . . . . . . . .
. . .

Бұл анықтауышты Якоби анықтауышы немесе якобиан деп

атайды жəне оны былай белгілейді:
, ,. . .
, ,. . . , немесе .
, ,. . .
Бұл анықтауыштың қасиеттеріне тоқтамақ, біз оның қолда-
нылуына ғана тоқтаймыз.
2. Келесі екі функцияны қарайық:
, , , . (50)
Бұлар ХОУ жазықтығын бір (G) облысында дифферен-
циалданатын функциялар болсын.
(G) облысында жатқан, координаттары , əрбір M нүктесіне
(50) қатыстар көмегімен 0, жазықтығындағы (Р) облысында
жатқан координаттары , нүктесі сəйкес келді. (Р) облысын (G)
облысының кескіні дейді. Ал (50) теңдеулерді түрлендіру
формулалары немесе тек түрлендірулер деп атайды. Олардың
бұлай аталу себебі (50) формулалардың көмегімен ХОУ
жазықтығының (G) облысы О жазықтығының (Р) облысына
түрленеді. Мəселен, аналитикалық геометриядан белгілі
координаттарды түрлендіруі формулаларын қарайық:
,
, (51)
мұнда , , , тұрақты сандар. Осы келтірілген түрлендіруді
аффиндық түрлендіру деп атайды. Егер , жəне ,
нүктелерді бір жазықтықтың нүктелері деп қарасақ, онда (51)
формулалар ХОУ жазықтығын өзіне түрлендіреді.
Түрлендірудегі негізгі мəселе мынада: (50) теңдеулерден
пен -ті , арқылы өрнектеуге, былайша айтқанда ол
теңдеулерді , бойынша шешуге бола ма жəне оларды осылай
шешу арқылы пайда болған функцияларды қалай
дифференциалдауға болады?
Егер , нүктесінің кескіні болып табылатын нүкте , ,
0, жазықтығында жатқан (Р) облысында үздіксіз өзгергенде,

652
 , нүктенің өзі (G) облысында үздіксіз өзгерсе, онда (Р)
облысын (G) облысы кескіні деп атайтынын біз жоғарыда айттық.
Егер (G) облысының түрлі екі нүктесіне (Р) облысының
əрқашанда түрлі екі нүктесі сəйкес келсе, онда (Р) облысының
əрбір нүктесі (G) облысының қандай нүктесінің кескіні болып
табылатынын біз білеміз. Сондықтан, (Р) облысының əрбір
нүктесіне бастапқы (G) облысының тиісті нүктесін сəйкес келтіре
аламыз, былайша айтқанда пен -ті (50) теңдеулерден бір мəнді
етіп , арқылы өрнектейміз:
, , , (52)
Егер осы жағдай орындалса, онда түрлендіруді өзара бір мəнді
дейді, ал (52) системаны (50) түрлендіруге кері түрлендіру деп
атайды.
Мысал үшін келесі түрлендіруді қарайық:
, . (53)
Бұл түрлендіруді кері радиустер түрлендіруі немесе инверсия
деп атайды.
ХОУ жазықтығындағы координаттар , М нүктесіне, ОМ
сəуленің бойында жатқан координаттары , нүктесі мына заң
1

бойынша сəйкес келеді. Кейінгі теңдіктен мынадай қорытындыға

келеміз: яғни нүктесінің радиус-векторы,
нүктесінің кері радиус-векторына сəйкес келеді. Радиусы 1-ге тең
дөңгелектің ішінде жатқан нүктелер, оның сыртында, жатқан
нүктелерге түрленеді жəне керісінше.
(53) түрлендіруге кері түрлендіру болады:
, .
Бұл тағы да инверсия болды:
Мұнда (G) облысы үшін координат бас нүктесінен шығарып
тастап бүкіл ХОУ жазықтығын, ал (Р) облысы үшін координат
бас нүктесін шығарып тастап бүкіл 0 жазықтығын алуға
болады.
0 жазықтығында жатқан , түзулерге ХОУ
жазықтығында жатқан мына дөңгелектер
0, 0
сəйкес келеді.
653
 Сол сияқты ХОУ жазықтығындағы х = a, у = b түзулерге ξ 01
η жазықтығында жатқан төмендегі дөңгелектер
1 1
ξ η ξ 0; η η 0
с
сəйкес келеді.
3. Егер х, у , х, у сызықты функциялар болмаса, онда
(50) теңдеулерді аффиндік түрлендіру деп айтуға болмайды, бірақ
оларды жалпы қисық сызықты координаталарға түрлендіру деп
атайды. , – мəндерін М нүктесінің қисық сызықты
координаталары деп атайды.
Мысал үшін келесі формулалармен
у ,

– х у ,
берілген түрлендіруді қарайық.
ξ 01 η жазықтығында жатқан ξ const., η const. түзулерді
координаттық сызық деп атайды. Бұл сызықтарға ХОУ
жазықтығында «ортақ осьті» жəне «ортақ фоусті» параболалар
сəйкес келеді:
у 2 – ,
2
у 2 . (54)
Бұл параболалардың фокустері координат бас нүктесінде
жатады, ал осьтері ОХ осімен дəл келеді. (54) параболалар
теңдеулеріндегі , параметрлер М (х, у) нүктесінің қисық
сызықты координаттары болып табылады. Сондықтан бұл
координаттарды параболалық координаттар деп атайды.
Егер (54) теңдеулерді біріншісіндегі -дің орнына 2с2-ты
алсақ, яғни былай ұйғарайық: 2с ал екіншісіндегі η-ның
орнына – 2с -ты алсақ, яғни былай ұйғарсақ: η = 2с2, онда
у 4с с ,
у 4с с – .
Берілген түрлендіруден табамыз:
– , у – .
2
Бұл кері түрлендіру өзара бірмəнді болу үшін түбір
алдындағы таңбалардың біреуін ғана алу керек, мəселен плюс
таңбасын.

654
 4. (50) теңдеулерді х, у бойынша шешпей-ақ осы кері
функциялардың туындыларын табуға болады. Ол үшін (50)
теңдеулердің оң жағындағы х пен у тің орнына g , , ,
функцияларды қоямыз. Сонда, келесі теңбе-теңдіктерді табамыз:
ξ φ g ξ, η , h ξ, η ,
η ψ g ξ, η , h ξ, η .
Бұл теңбе-теңдіктердің əрқайсысын жəне бойынша
дифференциалдап табамыз:
g g
1 · · , 0 · · ,
g g
0 · · , 1 · · .
х х
Бұл системаны , , , дербес туын-
дылар бойынша шешеміз. Сонда
g g
,
, – ,
,
, ,

h h
,
, ,
,
, ,

,
мұнда – якобиан.
,

5. Жабық функциялар бір емес, бірнеше теңдеулер арқылы

берілуі де мүмкін, мəселен
, , . . ., ; , , . . . , 0,
, , . . ., ; , , . . . , 0, (55)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
, , . . ., ; , , . . . , 0,
мұндағы берілген теңдеулердің саны m, ал айнымалылар саны
n + m. Осы берілген теңдеулерді қысқаша түрде былай жазамыз:
, , . . ., ; , , . . . , 0, (55')
1,2, . . . ,
(55) теңдеулер системасындағы y1, y2,…, ym айнымалыларды
мына x1, x2,…, xn айнымалылардың жабық функциялары деп
қарауға болады:
, ,…, , , ,…, , …,

655
 , ,… , .
Егер осы функцияларды (55) системаның сол жақ
қатарындағы y1, y2,…, ym айнымалылардың орнына қойсақ, сонда
келесі теңбе-теңдік
, , . . ., ; , ,… , ,… ,
, ,… , 0
1,2,. . . ,
келіп шығады.
Енді мəселе қандай шарттар орындалғанда (55) теңдеулер
системасы y1, y2,…, y айнымалыларды мына x1, x2,…, x
айнымалылардың бірмəнді функциялары етіп анықтайды, міне
соны білуде.
Осы қойылған мəселеге жауап келесі теорема:
Егер (55) теңдеулер системасының сол жақтарындағы
функциялар F1, F2,…, Fn өздерінің бірінші ретті дербес
туындыларымен бірге мына , ,…, , , ,…,
нүктесінің , , …, , , …, айма-
ғында үздіксіз болса М0 нүктесінің координаталары (55)
теңдеулерді қанағаттандырса, яғни F , , … , , , , … ,
0 1, 2, … , жəне мұның үстіне якобиан мына М0
нүктесінде нольге тең болмаса, онда (55) теңдеулер системасы
, ,…, айнымалыларды , ,…, нүктесінің айма-
ғында x1, x2,…, xn айнымалылардың бірмəнді үздіксіз
функциялары етіп анықтайды:
, ,…, , , ,…, , …,
, ,… , ,
бұл функциялар мына шарттарды қанағаттандырады:
°
, °, … , ° °
, °
, °, … , ° °
, …,
° ° ° °
, ,…,
функциялардың əрқайсысының , ,…, нүктесінде
үздіксіз дербес туындылары бар.
Бұл теореманың дəлелдеуін келтірмейміз.

Жаттығулар

Келесі функциялардың бірінші ретті толық дифференциалдарын табу

керек.
1. .

656
 2. sin sin sin
3. g .
4. Мына функция үшін келесі теңдеудің · ·
0 орындалатынын дəлелдеу керек.

5. Мына функция үшін келесі · · ·

3 теңдеудің орындалатынын дəлелдеу керек.
6. Мына ú функция үшін төмендегі

2 2 2 0
теңдеудің орындалатынын дəлелдеу керек.
Келесі функциялар үшін біртектес функциялар турасындағы Эйлер
теоремасын тексеру керек.
7. sin cos .
8. 3 .
9. Мына 2 0 жабық функцияның бірінші жəне екінші
ретті туындыларын табу керек.
10. Мына 3 2 0 жабық функцияның x = 0 нүкте-
сіндегі бірінші ретті туындысын табу керек.
11. Мына 1 0 жабық функцияның бірінші ретті дербес
туындыларын табу керек.
ə
12. Егер , ал болса, онда .
ə
Осыны дəлелдеу керек.
13. Егер болса, онда

2 · · 0.
Міне осыны дəлелдеу керек.
14. Егер болса, онда · · 0. Осыны
дəлелдеу керек.
15. функцияның экстремумдық мəндерін табу керек,
егер байланыс теңдеулері мына түрде берілсе
1 0, 0

657
 Алтыншы бөлім.
КӨП АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

ХІХ ТАРАУ
ҚИСЫҚ СЫЗЫҚТЫ ИНТЕГРАЛДАР

§1. Бірінші типті қисық сызықты интеграл

1. Осы параграфта аталған интегралдың толық жəне дəл

анықтамасын берейік.
Айталық (K) – ХОУ жазықтығында жатқан түзуленетін
қисық, ал , – осы қисықтың нүктелерінде анықталған
функция болсын. Былайша айтқанда, қисықтың əрбір нүктесінде
функция , шекті мəн қабылдайды; қисықтан тыс жатқан
нүктелерде бұл функцияның тиісті мəні болмай қалуы да мүмкін.
(K) қисығын A0, A1, A2,…, An нүктелермен n участокқа, яғни
n бөлшек доғаларға бөлеміз. Əрбір Ак Ак+1 участогынан Мк (хк, ук)
нүктесін сайлап аламыз, əрине мұндай нүктелердің саны n. Осы
сайлап алынған нүктелердегі , функцияның мəндері
, , , , , , ,. . . , , .
Осы мəндерді сəйкес əрбір Ак Ак+1 участоктың sк ұзындығына
көбейтіп қоссақ, онда мынадай қосынды:

, 1

келіп шығады.
Егер sк доғаларының ең ұзыны нольге ұмтылғанда, қосынды σ
қисықты бөлшектеу тəсіліне жəне сайлап алынған Мк (хк, ук)
нүктеге тəуелді болмайтын бір тиянақты шекке ұмтылса, онда осы
шекті , функцияның (K) қисығы бойынша алынған І-типті
қисық сызықты интегралы деп атайды жəне мұны былай
белгілейді:

lim , .

Бұл интегралды анықтауда біз (K) қисыққа ешбір бағыт

таңбаймыз, сондықтан егер бұл қисықтың шеткі нүктелері А мен
В болса, онда
658
 , , .
АВ
Бұл интегралдағы символ – қисықтың доғасының
дифференциалын көрсетеді.
Егер , 1 болса онда
,

мұнда – бүкіл (K) қисығының ұзындығын көрсетеді.

Кеңістікте жатқан қисықтың бойымен алынған мына
, ,

қисық сызықты интегралды да дəл осы сияқты етіп анықтауға

болады.
Кейде қисық сызықты интегралды былай белгілейді:
.
К
2. Енді жоғарыда берілген қисық сызықты интегралдың
физикалық мағынасына тоқтайық. Бір материалды қисықтың
бойында масса үздіксіз орналасқан болсын. Егер ұзындығымен
салыстырғанда жуандығын еске алмасақ, мұндай қисық үшін
жақсы мысалдар: сым, шынжыр т.т. Егер қисықтың ұзындықтары
бірдей участоктарының массасы да бірдей болса, онда мұндай
қисықты физикада біртектес қисықтың тығыздығы деп атайды.
Егер қисық біртектес болмаса, онда жаңағы анықталған
тығыздықты участоктың орта тығыздығы деп атайды. Егер осы
участоктың ұзындығы Δs, ал массасы Δm, болса, онда орта
∆
тығыздық болады.
∆
Қисықтың берілген нүктесіндегі тығыздығы деп сол нүкте
жатқан шексіз аз участоктың орта тығыздығының шегін айтады,
яғни
∆
lim
∆ ∆
Əртектес қисықтың түрлі нүктелеріндегі оның тығыздығының
мəндері, жалпы алғанда, түрліше болады. Былайша айтқанда,

659
мұндай қисықтың тығыздығы оның нүктелерінің координаталары-
ның функциясы болып табылады.
Айталық материалды қисық АВ
y 
берілсін жəне бұл қисықтың
тығыздығы , , белгілі бол-
A  A
A сын. Бізге осы қисықтың массасын
k
k+1 An­1 n

A  A 
2 M
3 B табу керек.
k
A  M 
0M 
1
M  1
2
Қойылған есепті шешу үшін АВ
A=A   o
қисығын n участокқа (бөлшек
x
доғаларға) бөлеміз. А = A0, A1, A2,…,
0 
112-чертеж An-1, An = B бөлу нүктелері болсын
(112-чертеж).
Ак Ак+1 участоктың бойында жатқан кез келген Mk (xk, yk)
нүктесін таңдап алайық; бұл нүктедегі қисық тығыздығының мəні
ρ (xk, yk) болады. Ак Ак+1 участоктың барлық нүктелерінде
қисықтың тығыздығы тұрақты жəне мына санға ρ (xk, yk) тең деп
ұйғардық.
Осындай ұйғарумен байланысты неғұрлым Ак Ак+1 участоктың
ұзындығы аз болса, жіберілетін қате соғұрлым аз болады. Осы
ұйғару кезінде Ак Ак+1 участоктың массасы, ρ (xk, yk) sk болады.
Мұнда sk – Ак Ак+1 участоктың ұзындығы. Бүкіл АВ қисығының
массасы

хк , у к к 2

болады.
(2) Қосынды АВ қисықтың массасының дəл мəнін бермейді,
өйткені Ак Ак+1 участоктың нүктелерінде тығыздық тұрақты
болсын деп ұйғарсақ та, ақиқатында ол тұрақты емес. Бірақ,
дегенмен барлық Ак Ак+1 участоктардың ұзындықтары ылғи азая
берген сайын (2) формула дəлдікке ылғи жақындай береді. Егер
барлық участоктардың ұзындықтарын нольге ұмтылуға мəжбүр
етсек, дəл мəнін береді. Сонымен, əртектес материалды қисықтың
массасы

lim к, к к , .
к

болады.

660
 Сөйтіп, бірінші типті қисық сызықты интегралдың
физикалық мағынасы – əртектес материалды қисықтың массасы
болатын болды.
3. Жоғарыда анықталған 1-типті қисық сызықты интегралдың
физикалық мəселелерге тағы да бір қолданылуын қарайық.
Физикалық механика бөлімінде өте маңызды роль атқаратын
ұғымдардың бірі – статикалық момент жəне материалды нүкте
мен системаның инерция моменті, деп аталатын ұғым.
Массасы m-ге тең бір М нүктесінің (l) осі бойынша
статикалық моменті деп нүктенің массасы мен оның (l) осіне
дейінгі арақашықтығының көбейтіндісін, яғни мына санды
·
айтады.
Егер бұл теңдіктегі -нің орнына 2 қойсақ, онда
J1 = md2
Бұл санды нүктенің инерция моменті деп атайды.
Массалары m1, m2, …, mn n материалды нүктелер системасы
берілсін. Сонда бұл системаның статикалық моменті мен инерция
моменті болады.

; ,

Координаталық осьтер бойынша моменттер өрнектері

к к, к к,

к к, к к

болады, мұнда xk, yk – Mk нүктесінің координаталары.

Айталық, бір материалды (К) қисықтың бойында масса
үздіксіз таралып орналассын. Таралу тығыздығы – белгілі
функция х, у . Осы массаның ОХ бойынша статикалық моменті
мен инерция моментін табайық. Ол үшін берілген (К) қисықты n
ұсақ участокқа бөлейік те, əрбір участоктың кез келген Mk (xk, yk)
нүктесін алайық. Бүкіл участоктың массасы Mk нүктесінде
жиылды деп есептейік (ақиқатында бұлай есептеу дəл болып
табылмайды). Егер участоктың массасы тұрақты жəне сайлап
алған нүктедегі тығыздықтың мəніне тең десек, онда бұл нүктеде
жиылған массаның шамасы болады: (xk, yk) ·sk (мұнда sk –
661
участоктың ұзындығы). Олай болса, əңгіме болып отырған
участоктың статикалық моменті yk ρ (xk, yk) ·sk болады, ал бүкіл
қисықтың статикалық моменті

болады.
Бұл шыққан теңдік қисықтың ОХ осі бойынша статикалық
моментінің жуық қана мəнін береді. Бірақ барлық участоктардың
ұзындықтары неғұрлым аз болған сайын, солғұрлым жаңағы
шыққан қосынды статикалық моменттің дəл мəніне жуық болады.
Сонымен, қарастырылып отырған (К) қисықтың ОХ осі бойынша
статикалық моментінің мəні

lim , ,

болады.
Дəл осы сияқты

lim , ,

, , , .

Механикада мынадай теорема бар: егер материалды

нүктелерден тұратын системаның массасы оның ауырлық
центріне үйілсе, одан системаның қандай болсын бір ось бойынша
алынатын статикалық моменті өзгермейді.
Осы теоремаға сүйеніп системаның массасы жəне
координаталар осьтері бойынша оның статикалық моменттері
арқылы системаның ауырлық центрін табуға болады.
Системаның массасын М арқылы, ал оның ауырлық центр
координаталарын хс, ус арқылы белгілеп, келтірілген теорема
бойынша табамыз:
, , бұл арадан
, .
Механикалық система материалды қисық болсын, онда

662
 , .

Демек
, ,
, .
, ,
4. Массалары m жəне m0 екі M жəне M0 материалды нүктені
қарайық. Бұл екі нүктенің бір-бірінен қашықтығы r болсын жəне
M нүкте M0 нүктені өзіне тартаны болсын; онда Ньютон заңы
бойынша тартушы күш болады:
,
бұл күш M0 нүктеден M нүктесіне қарай бағытталған, мұнда k –
негізгі өлшеу бірліктерінің сайлап алынуына байланысты тұрақты
сан.
Егер нүкте M0 бірнеше M1, M2,... Mn нүктелер системасымен
тартылса, онда тең əсерлі күш жеке нүктелердің тартылыс
күштерінің геометриялық қосындысына тең. Тең əсерлі күштің
координаталар осьтеріне проекциялары жеке күштердің
проекцияларының алгебралық қосындысына тең болады.
Тең əсерлі күштің проекцияларын Fx жəне Fy арқылы, ал M0
M бағытымен ОХ осінің арасындағы бұрышты Θк арқылы
белгілсек, онда

· cos ; · sin .

Енді тартушы масса материалды (К) қисықтың бойында

үздіксіз таралып орналассын. Бұл қисықты n участокқа бөліп,
əрбір участоктың массасын, сол участоктың бойында жатқан кез
келген Мк (хк, ук) нүктесіне жиып, тең əсерлі күш
проекцияларының жуық мəнін табамыз:
хк ,ук
· cos · ,

хк ,ук
· sin · .

Дəл мəнін табу үшін барлық -ларды нольге ұмтылып шек

алу керек, сонда

663
 , ,
cos ; sin .

§2. І-типті қисық сызықты интегралды есептеп шығару жолы

І-типті қисық сызықты интегралды есептеп шығару тəсілі

келесі теорема бойынша жүзеге асрылады.
Теорема. Егер қисық (К) мына

параметрлік теңдеулермен берілсе, мұнда жəне

үздіксіз туындылары бар функциялар, онда қисықтың
нүктелерінде берілген үздіксіз функция , қандай болса да,
қисық сызықты интеграл
,

кəдімгі анықталған интегралға келтіріледі:

, , . 3

(3) теңдіктің сол жағы (К) қисық бойынша алынған І типті

қисық сызықты интеграл, оң жағы [α, β] аралығында параметр
бойынша алынған анықталған интеграл.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін (К) қисықты А = A0, A1, A2,..., An
= B нүктелермен n участокқа (бөлшек доғаларға) бөлеміз. Бұл
бəрібір параметр t-нің өзгеру облысы [α, β] аралығын мына
тəртіппен орналасқан α = t0 < t1 < t2 < ... < tn–1 < tn=β нүктелермен n
бөлшек сегменттерге бөлу деген сөз. Сонда Ак нүктесіне
параметр t-нің мына мəні tк сəйкес келеді. Параметр t, tк-дан tк+1-
ге дейін өзгергенде нүкте (х,у) АkАк+1 участогын жасайды. Олай
болса бұл участоктың ұзындығы

болады.
Енді осы интегралға анықталған интегралдың орта мəні
жөніндегі теореманы қолдансақ, сонда:
664
 , (4)
мұнда τ мына , аралығының бір тиянақты нүктесі.
Енді σ қосындыны құрайық

, .

Бұл қосындыдағы -ның орына (4) теңдіктің оң жағын

қойсақ, онда

, . 5

(5) теңдіктің оң жағында тұрған қосындыдағы функция

таңбасы ішідегі жəне – АkАк+1 участоктың бойында жатқан
кез келген нүктенің координаталары болғандықтан, оларды былай
жазуға болады:
,
.
Мұнда – тіпті кез келген , аралығында жатқан
нүкте, яғни .
Ендеше

, .

Бұл кейінгі қосынды анықталған интеграл үшін интегралдық

қосынды болып табылмайды, өйткені жəне əр түрлі сандар.
Бірақ – тіпті кез келген сан болғандықтан, оны τ-ға теңеп алуға
болады, яғни былай етіп , онда

, . 6

Бұл қосынды интегралдық қосынды болып табылады. Егер

барлық айырмаларды нольге ұмтылтсақ, онда (6)
теңдіктің сол жағында тұрған қосынды δ, F (x, y) функцияның (К)
бойынша алынған І-типті қисық сызықты интегралына, ал оң
жағында тұрған қосынды мына
, күрделі функцияның [α, β]
аралығында алынған анықталған интегралына ұмтылады. Сөйтіп,

665
 , , 7

теорема дəлелденді.
Егер қисық (К) мына

ашық теңдеумен берілсе, мұнда , аралығында үздіксіз

туындысы бар функция, онда

, , 1 8

функция туындысының геометриялық мағынасы

бойынша
g α,
олай болса
1
1 ,
|cos |
мұнда − қисыққа жүргізілген жанама мен ОХ осінің оң
бағытының арасындағы бұрышты көрсетеді. Бұл жерде абсолют
шама алу тіпті қажет, өйткені түбір 1 оң таңбалы, ал
cos -ның таңбасы кез келген болуы мүмкін. Бірақ қисыққа
жүргізілген жанаманың бағытын қалай алу өзімізге байланысты
болғандықтан оның cos 0 болатындай етіп аламыз; ол уақытта
абсолют шама белгісін қоймаса да болады.
Бұдан кейін (8) формуланы былай жазуға болады:

, , · .
|cos |
Егер , 1 болса, онда

9
|cos |
Енді (7) жəне (8) формулалар іс жүзінде қалай қолданылады,
соған бірнеше мысалдар келтірейік.
1-мысал. Мына теңдеумен берілген,
шынжыр сызық деп аталатын қиысқтың массасын, егер оның

666
əрбір нүктесіндегі тығыздығы ординатаға кері пропорционал
болса, x=0-ден x=α дейін табу керек.
Есептің шарты бойынша тығыздық , , мұнда –
пропорционалдық коэффициент, тұрақты сан.
, .

Енді (8) формуланы қолданамыз, ол үшін -ті табуымыз

керек.
1 1
1 1 .
4 2
Сонымен,

2-мысал. Мына астроиданың бірінші квадрантта

жатқан доғасының ОХ осы арқылы алынған статикалық моментін
табу керек.
Мұнда біз астроиданың тығыздығын бірге тең деп ұйғарамыз.
Астроиданың берілген теңдеуінен
,

бұл арадан

1 1 .

3
5
3-мысал. Мына
sin ,
1 cos
0 2
циклоиданың бір аркасының (доғасының) ауырлық центрін табу
керек.

667
 Егер циклоиданың симметриялылығын еске алсақ, онда
. Циклоиданың бір аркасының ұзындығы

1 cos sin 8

болады.
Олай болса
1 cos 2 sin
8 8
4
1 cos sin .
4 2 3
Сонымен ауырлық центр мына ; нүктеде болатын
болды.
4-мысал. Мына

қисық сызықты интегралды есептеп шығару керек, егер (К) –

эллипстің бірінші квадрантта жатқан бір ширегі болса.
Элиппстің теңдеуін параметрлік түрде алайық:
cos , sin 0
2
Енді (7) формуланы қолданамыз, онда

cos · sin sin cos

1 cos 2 1 cos 2
sin 2 .
2 2 2
Былай ұйғарып cos 2 , табамыз

· .
4 2 2 3

668
 §3. Екінші типті қисық сызықты интеграл

1. (K) – ХОУ жазықтығында берілген қисық болсын. Осы

қисықтың АВ участогының барлық нүктелерінде анықталған
, функцияны қарайық. АВ участогының əрбір
нүктесінде , функцияның белгілі тиянақты мəні бар, бұл
қисықтан тыс жатқан нүктелерде функция , анықталмауы да
мүмкін.
АВ доғасын А=A0, A1, A2,..., An-1, An=B нүктелермен n
участокқа (бөлшек доғаларға) бөлеміз де, əрбір Аk Ак+1 участоктың
бойында жатқан кез келген Mk (ξk, ηk) нүктесін сайлап аламыз. Бұл
сайлап алынған нүктелердегі , функцияның мəндері
, , , , , ,…, , . Осы мəндерді
Аk Ак+1 участоктарының ОХ осіне түсірілген мынадай к к
∆ к 0, 1, 2, … , 1 проекцияларына көбейтіп келесі
қосындыны құрамыз:

к, к ∆ к. 10

Егер барлық ∆ к нольге ұмтылғанда (10) қосынды бір белгілі

шекке ұмтылса, онда осы шекті , функцияның (АВ) қисығы
бойынша ІІ типті қисық сызықты интегралы деп атайды жəне оны
былай белгілейді:

lim к, к ∆ к , . 11
барлық ∆хк

(11) теңдіктің сол жағында тұрған шек, қисықты бөлу тəсіліне

жəне сайлап алған Mk (ξk, ηk) нүктелерге ешбір тəуелді болмайды.
ІІ типті қисық сызықты интегралды анықтауда А нүктесі мен
В нүктесінің атқаратын рольдері түрліше болады. Жаңағы
анықталған (11) интегралы А нүктесінен В нүктесіне қарай
алынған интеграл деп түсіну керек. Егер кері бағыт бойынша
интегралдайтын болсақ, онда барлық к к айырмаларды кері
таңбамен алуға тура келеді. Əрине бұл таңба бүкіл нəтижеге əсер
етеді. Қорытып келіп бұл жерде мынадай ойды айтуға болады:
мына интеграл
,
АВ

669
бар болатын болса, онда мына
,
ВА
интеграл да бар болады жəне
, , .
АВ ВА
ІІ типті қисық сызықты интегралдардың таңбасы қисықтың
бағытына байланысты болды. Мұның бұлай болу себебі мынада:
ІІ типті қисық сызықты интегралдағы интегралдай «элементі»
доға «элементі» ds-тің ОХ осіне түсірілген проекциясы. Бірінші
типті қисық сызықты интегралда біз ds-ті бағытталмаған
кішкентай кескінді деп қараған болсақ, ІІ типті интегралды
анықтауда біз оны ОХ осіне проекциялаймыз, демек оған тиісті
бағыт береміз (бұл бағыт қисықтың А-дан В-ге қарай алынған
бағытымен дəл келеді).
Егер (10) қосындыны құрағанда біз функцияның мына
к, к мəндерін ∆ к -ке көбейтпей, ∆ к -ке көбейтсек, яғни
қисықтың элементтерін ОУ осіне проекцияласақ, онда келесі ІІ
типті қисық сызықты интегралды

lim к, к ∆ к , . 11
барлық ∆ к

анықтаған болар едік.

Егер (К) қисықтың бойында жатқан барлық нүктелерде мына
екі функция P (x, y) жəне Q (x, y) анықталса, онымен бірге жəне
мына интегралдар

, , ,

бар болатын болса, онда

, , , , . 12

Бұл теңдіктің оң жағында тұрған екі интеграл бір бағытта

интегралдануы керек.
Егер қисық АВ бір С нүктесімен екі АС жəне СВ бөліктерге
бөлінсе, онда

670
 , , , .
АБ
Мұны дəлелдеу тіпті қиын емес, оқушылар өздері де
дəлелдей алады.
Енді тұйық сызық жағдайын қарайық. Бұл жерде мынадай
сұрақтар туады: а) контурдың қай нүктесін бастапқы нүкте үшін
алу керек, б) қай бағытта интегралдау керек. Бірінші сұраққа
жауап: бастапқы нүкте үшін контурдың қай нүктесін алса да
болады.
Екінші сұраққа жауап беру үшін біз мынадай бір келісім
жасауымыз керек. Егер ОХ осінің оң бағыты ОУ осінің оң
бағытымен дəл келу үшін ОХ осін тіліне қарсы бұрышқа бұру
керек болса, онда координаталық осьтерді сол бағыттағы осьтер
дейді (113, а-чертеж).

0
x

x
0

a) б)
Y
113-чертеж

Егерде ОУ осінің бағытымен дəл келу үшін ОХ осінің оң

бағытын сағат тілі бағытына қарай (113, б-чертеж) бұру керек
болса, онда координаталар осьтерін оң бағыттағы осьтер дейміз.
Тұйық контур бойынша қай бағытта оң немесе теріс деп
есептеу, осы контур координаталардың қандай осьтерінде
(жаңағы айтылған мағынада) жатыр, міне соған байланысты.
Егер тұйық контурдың бойымен жүргенде, онымен
қоршалынған облыс (аудан) сол бағыттық осьтер жағдайында сол
жақта, оң бағыттық осьтер жағдайында оң жақта қалып қойып

671
отыратын болса, (114-чертеж а жəне б), онда бұл бағытты контур
бойынша оң бағыт деп атаймыз.

114-чертеж

114-чертеждердегі келтірілген стрелкалар контур бойынша оң

бағытты көрсетеді.
2. Егер бізге кеңістікте жатқан (L) қисық берілсе, ал F(x, y, z)
осы қисықтың АВ участогының барлық нүктелерінде анықталған
функция болса, онда жаңағы участокты n бөлшек доғаларға бөліп
келесі қосындыны

, , Δ

құруға болады.
Барлық бөлшек участоктардың ұзындығын нольге ұмтылтып
жаңағы құрылған қосындыдан шек алайық, егер осы шек бар
болатын болса, онда ол шекті F(x, y, z) функцияның (L) қисық
бойынша алынған ІІ типті қисық сызықты интегралы деп атайды
жəне мұны былай белгілейді:
, , .

Дəл осылай мына интегралдарды да

, , , , ,

анықтауға болады.

672
 Р (x, y, z), Q(x, y, z) R(x, y, z) кеңістіктегі (L) қисықтың барлық
нүктелерінде анықталған функциялар болсын жəне онымен бірге
мына интегралдардың
, , , Q , , жəне R , , .

əрқайсысы бар болатын болсын; сонда осы интегралдарды қосып

(L) бойынша алынған ІІ типті қисық сызықты интегралдың жалпы
түрін табамыз:
, , , , , , . 13

(13) қисық сызықты интеграл мына түрдегі қосындының,

к, к, к Δ к к, к, к Δyк R к, к, к Δzк

барлық проекциялар Δ к , Δyк , жəне Δzк нольге ұмтылғандағы

шегі болады.
3. Енді қисық сызықты интегралдарға келтірілетін бір-екі
физикалық есептерді қарайық.
а) Бір материалды нүкте М, ХОУ жазықтығында күшінің
əсерімен (К) траекториясы бойынша қозғалатын болсын. Бұл
күштің шамасы жəне бағыты М нүктесінің жағдайына тəуелді
болсын. Егер қозғалушы нүктенің массасы бірден айрықша болса,
яғни m-ге тең болса, онда əсер етуші күш m -ке тең болған болар
еді. Мұндай ұйғаруларда ХОУ жазықтығын күштік өріс деп, ал
бірлік массаға əсер етуші күшті өрістің кернеулігі деп атайды.
Əсер етуші күшінің координаталар осьтері бойынша
проекциялары М нүктесінің х, у координаталарына тəуелді.
Қозғалушы материалды нүктеге əсер етуші күштің өндіретін
жұмысын есептеп шығару керек.
Егер нүкте түзудің бойымен қозғалса жəне бұл түзудің барлық
нүктелерінде күш өзінің шамасы жəне бағыты бойынша тұрақты
болса, онда мұндай күштің өндіретін жұмысының шамасы
мынадай формуламен
· · cos (14)
анықталатыны бізге орта мектепте жүретін физика пəнінен
белгілі, мұнда F – күштің шамасы, 1 – нүктемен жүрілген жолдың

673
ұзындығы, Ө-F күшінің бағыты мен жүрілген жолдың арасындағы
бұрыш.
Егер материалды нүкте түзудің бойымен қозғалмай, қисық
сызықтың бойымен қозағалатын болса, жəне онымен бірге күш
өзінің шамасы жəне бағыты жөнінде тұрақты болмаса, мəселен
сол қозғалушы нүктенің координаталарына тəуелді болса, онда
күштің өндіретін жұмысын табу үшін (14) формуланы қолдануға
болмайды. Бұл жағдайда күштің өндіретін жұмысын табу үшін
қозғалушы нүктенің траекториясы болып табылатын қисыққа
көпбұрышты сынық сызықты іштей сызамыз да, күштің осы
сынық бойындағы жасаған жұмысының шамасын табамыз. Бұл
жерде сынық сызықтың бір звеносындағы күштің өзгеруін есепке
алмаймыз.
(К) траекториясының бас нүктесін А деп, соңғы нүктесін В
деп белгілейік. АВ қисықты A=A0 (x0, y0), А1(х1, у1), А2(х2, у2),..., An
(хn, уn) = В нүктелермен А-дан В-ге қарай n участокқа бөлеміз де,
сонан кейін бұл нүктелерді бір-бірімен қосамыз. Сонда қисыққа
іштей сызылған сынық сызық шығады жəне мына түзу сызықты
кесінділер А А , А А ,..., , ол сынық сызықтың звоналары
болып табылады. Бұл звенолардың ішінен А , звеносын
сайлап алайық. Mk , осы звеноның бойында жатқан кез
келген нүкте болсын. Бұл
звеноның бойында күшті
өзінің шамасы жəне бағыты
жөнінде тұрақты деп са-
наймыз. Күштің шамасы тең
болсын , . Осы
күштің бағытымен
звеноның арасындағы бұрыш-
ты к арқылы белгілейік. (115-
чертеж). Сонда элементар
жұмыс Тк болады:
к к к· к к .
Fk күштің бағытымен ОХ осінің арасындағы бұрыш , ал ОУ
осінің арасындағы бұрыш болсын. Сонда
к к к , cos к
cos к к cos к cos к sin к · sin к .
Демек,
Тк к cos к · Ак Ак cos к к sin к · Ак Ак sin к .
674
 к· cos к , к sin к к күштің координаталар осьтеріне
түсірілген проекциялары екеніне көз жеткізу қиын емес.
Сонымен,
к cos к х , Р , ,
к sin αк у , Q , .
Ак Ак к , А А
к к к . А А
к к кесіндінің коорди-
наталар осьтеріне түсірілген проекциялары, сондықтан
Ак Ак к к к ∆ к,

Ак Ак sin βк yк yк ∆yк .
Осы айтылғандардың барлығын еске алсақ:
к , ∆ к , ∆yк .
Өріс күштерінің сынық сызық бойынша толық жұмысы
элементар жұмыстардың қосындысына тең, яғни

, ∆ к , ∆yк .

Материалды нүкте қисықтың бойымен жүргендегі өріс

күштерінің өндіретін жұмысы жаңағы табылған жұмыстың сынық
сызықтың барлық звеоналары нольге ұмтылғандағы шегіне тең,
яғни

, ∆ к , ∆ к

, , .
К
б) Термодинамикада газдың күйі үш физикалық шамамен:
қысым, р, көлем жəне температура (абсолют) Т сипатталынады.
Егер газды «идеал» деп есептесек, онда жаңағы ү шама мына
Клапейрон теңдеуі

арқылы өзара байланыстылығы бізге физиканың элемантар

курсынан белгілі, мұнда – тұрақты сан. Сонымен, мына ,
жəне Т үш шаманың ішінен біреуі қалған екі шама арқылы
өрнектелетінін байқаймыз. Сондықтан газдың күйін анықтау үшін
жаңағы көрсетілген үш шаманың екеуін ғана, мəселен мен -ні
білу жеткілікті. Олай болса абсциссасы -ге, ординатасы р-ге тең

675
 о жазықтығында жатқан нүкте М( , ) газдың күйін анықтай
алады, яғни газ күйінің кескіні бола алады.
Егер газдың күйі өзгеретін болса, онда оны анықтаушы нүкте
М ( , ) о жазықтығында бір (К) қисықты əліптейді. Бұл
қисықты қарастырып отырған процестің диаграммасы деп атайды;
егер газ өзінің бастапқы қалпына қайтып келсе, онда процесті
цикл деп атайды жəне оның диаграммасы тұйық сызық болады.
(К) қисықпен сипатталынатын бүкіл процестің болған уақыты
ішіндегі газға сіңген жылудың мөлшерін табу керек деген есепті
алдымызға қояйық.
Зерттеп отырған процесті бірнеше «шексіз аз» элемент
процестерге бөлейік. Осы шексіз аз элементар процесс газды
(υ,p,T) күйден оған шексіз жуық (υ+υd, p+dp, T+dT) күйге
көшіретін болсын. Шексіз аз элементар процеске (К) қисықтың
шексіз аз элементі сəйкес келеді. Газға жұмсалған dQ элементар
жылудың мөлшерін табайық. Осы жылудың болуы арқасында
газдың температурасы dT градусқа көтерілсін, көлемі υ мына dυ
шамасындай өссін, яғни газ механикалық жұмыс өндірді, бұл
жұмысқа да біраз жылу кетті. Егер арқылы газдың тұрақты
көлемдегі жылу сыйымдылығын белгілейтін болсақ, онда
температураны жоғарылатуға кеткен жылудың шамасы мынадай
болады: сυdT.
Ұлғаюға шыққан элементар жұмыс pdυ болады. Осы жұмысты
өндіруге жұмсалған жылудың шамасын табу үшін, жаңағы
өрнекті мынадай санға А кал/кгм көбейту керек (бұл санды
«жұмыстың термиялық эквиваленті» деп атайды).
Түптеп келгенде
dQ=сυdT+Apdυ.
Екінші жағынан Клапейрон теңдеуін дифференциалдасақ:
pdυ+υdp = RdT. (15)
Кейінгі екі теңдіктен dυ-ні шығаратын болсақ, онда
dQ = (сυ + АR) dT–Аυdp.
Егер dp = 0, яғни p = const, онда
dQ = (сυ + АR) dT.
Мұндағы көбейткіш газдың қысымы тұрақты болған
жағдайдағы оның жылу сыйымдылығы. Бұл жылу
сыйымдылықты арқылы белгілейік, сонымен,

676
 Бұдан кейін
dQ = cpdT – Aυdp (16)
(15) теңдіктен dt-ні тауып, оның осы мəнін (6) теңдікке
қойсақ, сонда:
ср рср ср
– А ,
немесе ср -нің өрнегін пайдаланып, алдымыздағы теңдікті
мына түрге келтіреміз:
ср с
.
Бұл арадан
ср с
17
К
Сөйтіп газдың (k) қисықпен сипатталынатын өзгеру
процесіндегі алатын жылуының мөлшері Q (17) теңдіктің оң
жағындағы ІІ типті қисық сызықты интегралмен өрнектелетінін
көрсеттік.

§ 4. ІІ типті қисық сызықты интегралды

есептеп шығару жолы

1. Бұл жерде біз ІІ типті қисық сызықты интегралдың бар болу

шарттарын тағайындайық. Бұл шарттарды біз келесі теорема
түрінде тұжырымдаймыз.
Теорема. Қисық (К) мына параметрлік
,
теңдеулермен берілсін, параметр , аралығында өзгергенде
бұған АВ участогы сəйкес келетін болсын. Егер функцияның
, аралығында үздіксіз туындысы болса, онда (k)
қисықтың нүктелерінде берілген үздіксіз функция F(x, y) қандай
болса да ІІ типті қисық сызықты интеграл
,
АВ
бар болады жəне
, , . 18
АВ

677
 Бұл теорема бойынша ІІ типті қисық сызықты интегралды
есептеп шығару мəселесі де анықталған интегралды шығаруға
келіп тірелетін болды.
(18) теңдіктің оң жағындағы анықталған интеграл əрқашан да
бар болады, яғни оның мəні шекті сан, өйткені интеграл таңбасы
ішіндегі функция , жəне теореманың шарттары
бойынша , аралығында үздіксіз.
Теорманы дəлелдеу үшін АВ участогын А=A0, A1, A2,...,
An-1=B нүктелермен n бөлікке бөлеміз. Мұнда
Ак хк , ук . 0, 1, 2, ..., –1 .
АВ участогын осылай етіп бөлшектеу , аралығын
мынадай тəртіппен
. . .
орналасқан нүктелермен n бөлшек сегменттерге бөлумен парапар.
Ендеше
к , к
ал
к к , к к ,
мұнда к – бөлшек к к сегменттің тіпті кез келген нүктесі,
яғни к к к .
Енді (10) қосындыны құрайық:

к, к к к к , к к к
к к
к к айырмаға шекті өсімше турасындағы Лагранж
теоремасын қолданып төмендегіні табамыз:
к к к к к,
мұнда к к к .
Бұдан кейін

к , к к к к ,
к
бұл кейінгі қосынды интегралдық қосынды болып табылмайды,
өйткені к жəне əр түрлі сандар. Осы қосындыға ұқсас мына
интегралдық қосындыны

к , к к к к 19
к
қарайық. (19) қосындының шегі болады

678
 , .

Енді біз қосынды жəне бірдей шекке ұмтылатынын

дəлелдейік, барлық айырмалар к к нольге ұмтылғанда:

| | к , к к к к
к

к , к к к к
к

| к , к к , к |· к к к
к
Функция F(x,y) х жəне у айнымалылары бойынша, ал
функциялар x = φ (t) y = ψ(t) аргумент t бойынша үздіксіз
болғандықтан, күрделі функция F[φ (t), ψ(t) айнымалы t бойынша
үздіксіз болады. Олай болса алдын ала берілген оң мейлінше аз ε
саны бойынша δ табылып, мына теңсіздіктің
| |
орындалуынан келесі теңсіздік
| , , | ε. (21)
орындалады.
Енді , бөлшек сегменттердің ұзындықтары δ санынан
кіші болатын болсын, яғни
,
олай болса
| к к| .
σ санының сайланып алынуы жəне (21) теңсіздік бойынша
| к , к к , к | (22)
Теорема шарттары бойынша үздіксіз, олай болса,
, аралығында шектелген функция, яғни
| |
мұнда H – тұрақты сан.
(22) жəне (23) теңсіздіктерді еске алып, (20) теңсіздіктен мына
теңсіздікті табамыз:

| | к к .

679
 Бұл теңсіздіктің оң жағы мейлінше аз сан, сондықтан
lim 0
немесе
lim lim .
Қосынды -тың шегі мына анықталған интеграл

, ,

болатынын біз жоғарыда айттық.

Сондықтан қосынды -ның шегі де осы анықталған интеграл
болады, яғни

lim , ,

екінші жағынан ІІ типті қисық сызықты интегралдың анықтамасы

бойынша
lim , .
К
Cонымен теорема дəлелденді.
Егер ІІ типті қисық сызықты интеграл жалпы түрде берілсе,
, , ,
К
онда
, ,
К

, , . 18

Егер қисық (К) мына түрдегі теңдеумен.

y = f (x)
берілсе, мұнда f(x) – [a, b] аралығында үздіксіз функция, онда

, , . 24
К
Егер мына интеграл

680
 ,
К
үшін интегралдау қисығы ОУ осіне параллель түзудің кесіндісі
болса, онда бұл интеграл нольге тең, өйткені бұл жағдайда барлық
Δ айырмалар нольге тең болады. Ал мына интеграл
,

үшін қисық (К) ОХ осіне параллель түзудің кесіндісі болса, онда

интеграл да нольге тең, өйткені айырмалар yk+1 -–yk=Δyk нольге
тең.
Егер қисық (К) саны шекті бірнеше бөліктерден тұрса, онда
интеграл
, немесе ,
К К
осі жеке бөліктер бойынша алынған интегралдардың
қосындысына тең.
2. Екінші типті қисық сызықты интеграл көмегімен
облыстардың аудандарын табуға болады.
ОУ осіне параллель түзулердің Y
AD жəне BC кесінділерімен екі (AB) А
жəне (DC) қисықтармен қоршалған В

фигураны қарайық (116-чертеж). D

сC
Бұл фигураны қоршап тұрған
контур ADCBA, ОУ осіне параллель
х
əрбір түзумен екі-ақ нүктеде ғана 0 a в
қиылысады.
Қисық АВ, y = f (x) теңдеумен, 116-чертеж
ал қисық DC, y = g (x) теңдеумен
берілсін.
Бұл екі функция f(x) жəне g (x) (a, b) аралығында анықталған
үздіксіз функциялар.
Айтып отырған фигураның ауданы:

болады.

681
 Бұл теңдіктегі анықталған интегралдарды (24) формула
бойынша былай жазуға болады:

; g x .
А,В
Сондықтан
.
АВ
Егер осы интегралдарға ОУ осіне параллель кесінділер
бойынша алынған мына интегралдарды
жəне

қоссақ, онан жоғарыда жазылған теңдік өзгермейді, яғни

.

Егер (DCBAD) = (К), онда

. 25

Егер ауданды қоршап тұрған контур ОУ осіне параллель əрбір

түзумен екіден артық нүктелерде қиылысатын болса, онда да (25)
формула дұрыс болады.
ОХ осіне параллель түзулердің DC жəне АВ кесінділерімен
жəне төмендегі теңдеулермен
х = (y)
(с ≤ y ≤ d)
х = р (у)
берілген (ВС) жəне (AD) қисықтармен қоршалынған фигураның
ауданы келесі формуламен анықталады:
. 26

болады.
Мұны дəлелдеу оқушылардың өздеріне тапсырылады.
Есеп шығаруға келгенде біз мына формуланы қолданамыз:

682
 1
27
2
Енді жоғарыда қорытылып шыққан формулаларды тəжірибе
жүзінде қалай пайдалану керек соған бірнеше мысалдар
келтірейік.
1-мысал. Егер (К) – мына x = αcos3t, у = sin3t
Астроиданың бір доғасы болса, яғни А(а,о), В (о,а) болса,
мына қисық сызықты интегралды

К
есептеп шығару керек.
Берілген интегралдың мəнін табу үшін (18) формуланы
қолданамыз. Есептің шарты бойынша 0 ≤ t ≤ .

3 cos · sin sin · cos

К cos sin

3 3 √ 1 cos 4 3
3 sin · cos sin 2 √ .
4 4 2 16
2-мысал. Төмендегі параметрлік теңдеулермен
1 cos cos 1 ,
1 sin sin 1
берілген эпициклоида1 деп аталатын
қисықтың бір арқасымен (доғасымен)
дөңгелектің сəйкес доғасының арасын-
дағы фигураның ауданын табу керек (117-
чертеж).
Бұл есепті шешу үшін, тағы да (27)
формуланы қолданамыз. Алдымен ондағы
интегралды (АВС) қисығы бойынша, онан
кейін (СDА) қисығы бойынша инте-
117-чертеж гралдаймыз. (АВС) қисығының бойымен
интегралдағанда біз берілген теңдеулерді

1
Қозғалмай тұрған дөңгелектің шеңберінің бойымен екінші бір шеңбер дөңгелесе,
сонда осы дөңгелеуші шеңберге бекілген М нүкте қисық сызады. Міне, осы М
нүктесімен сызылған геометриялық орынды (қисықты) эпициклоида деп атайды.

683
пайдаланамыз, мұнда параметр t, 0-ден 2π-ге дейін өзгереді, яғни
0 ≤ t ≤ 2π.
Сонда
dx = a [m(1+m) sin (1+m) t–m (1+m) sin mt ] dt =
am (1+m) [sin (1+m) t –sin t] dt,
dy = am (1+m) [cos mt – cos (1+m) dt.
Бұл арадан
xdy – ydx = a2m (1–m) (1+2m) (1–cos t) dt.
Енді
1
1 1 2 .
2
АВС
(CDA) – дөңгелек шеңберінің доғасы, сондықтан оның
параметрлік теңдеулері төмендегідей болады:
cos ,
sin ,
мұнда параметр t, 2π-ден 0-ге дейін өзгереді. Сондықтан
1 1
.
2 2
Сонымен, іздеп отырған аудан
2 3
болады.

§5. Бірінші типті қисық сызықты интеграл мен екінші

типті қисық сызықты интегралдың арасындағы байланыс

ХОУ жазықтығында, өзінің əрбір нүктесінде үздіксіз өзгеріп

отыратын жанамасы бар қисық (К) берілсін. Осы жанаманың ОХ
осінің оң бағытымен құрған бұрышын , немесе арқылы
белгілейік.
Мына ІІ типті

,
АВ
интегралды алайық, мұнда F(x,y) – (АВ) участоктың барлық
нүктелерінде үздіксіз функция, А нүктесінің абсцисасы a, В

684
нүктесінің абсциассы b жəне a < b болсын. Қарастырылып отыр-
ған интеграл келесі қосындының

, 10

шегі болып табылатындығын біз жоғарыда айттық, егер Ak Ak+1

участоктың ұзындығы sk болса, онда (9) формула бойынша

.
|cos |
Егер анықталған интегралдың орта мəні турасындағы
теореманы қолдансақ, сонда:
,
|cos |
мұнда cos -ның мəні Ak Ak+1 участогының бір , нүктесінде
алынған. Бұрыш α келесі екі теңсіздіктің 0 немесе
2 біреуін қанағаттандыру керек. Сондықтан cos 0,
олай болса абсолют шама белгісін алудың қажеті жоқ. Сонымен,
cos ·
Бұдан кейін (10) қосынды мына түрге көшеді.

, cos · .

Бұл қосындыдағы нүкте , тіпті кез келген нүкте,

былайша айтқанда, оны сайлап алу – өзіміздің қолымыздағы іс.
Сондықтан бұл нүктені мына нүктеге (х, у) теңдеп алайық. Сонда

, cos · .

Енді барлық -ларды нольге ұмтылайық та, бұл қосындыдан

шек алайық, сонда
, , cos . 28
АВ
(28) теңдіктің сол жағында тұрған интеграл А нүктесінен В
нүктесіне қарай интегралданады, осы бағытта интегралдану,
əрине, оң жақтағы интегралға, сөз жоқ, əсер етеді. Бұлай əсер
етудің мəнісі мынада: қарастырып отырған бұрыш α − қисықтың

685
дəл осы бағытымен сай келетін жанаманың ОХ осімен жасайтын
бұрышы.
Егер біз мына түрдегі
,

қисық сызықты интегралды қарасақ, онда дəл жоғарыда

көрсетілген жолмен

, , cos , , 29

тапқан болар едік

мұнда , – қисықтың интегралдау бағытына сəйкес келетін
жанама мен ОУ осінің арасындағы бұрышты көрсетеді. Мынадай
қатыстың
, , ,
немесе
, ,
2
орындалатынына көз жеткізу қиын емес. Бұл арадан
, , ,
2
олай болса
cos , sin , sin .
Бұдан кейін (29) теңдік мына түрге көшеді:
, , sin 30
К К
(28) жəне (30) формулаларды еске алып, келесі формуланы табуға
болады:
, , , cos , sin . 31

(31) формула І типті қисық сызықты интеграл мен ІІ типті

қисық сызықты интегралдың арасындағы байланысты
тағайындайды.
Қисыққа жүргізілген жанама мен нормальдың арасындағы
бұрышты , арқылы белгілесек, онда келесі қатыстың:

686
 , , , ,
2
орындалатынына көз жеткізу тіпті қиын емес.
Бұл арадан
cos , sin , ; sin , cos , ;
сондықтан
, ,

, , . 32

Кеңістіктегі қисықтың бойымен алынған интегралдардың

арасындағы байланыс мына түрде болады:
, , , , , ,
К

cos cos cos , 33

К
мұнда α,β,γ – қисықтың интегралдау бағытына сəйкес келетін
жанамамен координаталар осьтерінің арасындағы бұрыштар.
Мысал үшін Гаусс интегралы деп аталатын келесі бірінші
типті қисық сызықты интегралды
cos ,

қарайық. Мұнда , сырттағы А ξ,

нүктемен (К) қисықтың бойында жатқан айнымалы (х,у) нүктені
қосатын кесіндінің (вектордың) ұзындығын көрсетеді. (118-
чертеж). Ал ( , – бұл кесінді мен қисықтың М нүктесіндегі
оған жүргізілген жанаманың арасындағы бұрыш.
А нүктесі тұрақты бол-
y (n) ғандықтан, интеграл таңбасы
(K)
астында тұрған өрнек М
(r)
нүктесінің координаталары х
жəне у-тің функциясы болып
табылады.
A(ξ,η) M(x,y)
(r) Енді осы интегралды ІІ
типті қисық сызықты интег-
x
ралға айналдырайық.
Егер (х, ) нормаль мен
118-чертеж
ОХ осінің арасындағы

687
бұрыш, ал (х, ) – радиус – вектор мен ОХ осінің оң бағытының
арасындағы бұрыш болса, онда
, , ,
демек
cos , cos , cos , sin , sin ,
cos , sin , .
Енді осы өрнекті Гаусс интегралына апарып қойсақ, сонда

sin , cos , .

(32) формуланы қолдансақ, онда

Интеграл таңбасы алдында болуы нормальдың бағытына

байланысты.
Гаусс интегралы математикалық физиканың кейбір
мəселелерінде тиісті роль атқарады.

Жаттығулар

1. Егер (К) у 2рх параболаның координаталардың бас нүктесінен

мына (х0, у0) нүктеге дейінгі участогы болса, мына интегралды

К
есептеп шығару керек.
Жауабы: у р р .
р
2. Берілген мына
,
К
қисық сызықты интегралдың есептеп шығару формуласын беру керек, егер
интегралдау қисығы (К) поляр координаталарда теңдеумен берілсе
жəне болса.

Жауабы: cos , sin .

3. Мына интегралды

688
 К
есептеп шығару керек, егер (К) келесі теңдеумен 1, √3
2√2 , берілген гиперболалық спиральдің кесіндісі болса.
Жауабы: .
4. Мынадай 1 ; 2 3, 0 1 пара-
метрлік теңдеулермен берілген (С) қисықтың бойымен алынған мына
интегралды

х
е есептеп шығару керек.
С
Жауабы: 2 .
√
5. Кеңістікте мынадай , , 0 t 1 параметрлік
теңдеулермен берілген қисықтың бойымен алынған мына интегралды
есептеп шығару керек.

√
Жауабы: .
6. Жарты шеңбердің өзін керіп тұрған диаметрі бойынша статис-
тикалық моментін табу керек.
Жауабы: 2R2
7. Мына астроиданың бірінші ширекте жатқан доғасының
ауырлық центрін табу керек.
8. Мына интегралды

К
есептеп шығару керек, егер (К) төмендегі параметрлік теңдеулермен
sin , 1 cos , берілген циклоиданың
кесіндісі болса
√
Жауабы: ln 3.
9. Мына қисықпен қоршалынған фигураның ауданын
табу керек.
Нұсқау. Берілген қисықтың теңдеуін параметрлік түрге көшіру керек,
ол үшін былай ұйғару керек, ал 0 ∞.
Жауабы: .
10. Координаталар осьтерімен жəне мына х у х у қисықпен
қоршалынған фигураның ауданын табу керек.
Жауабы: .
√

689
 11. Мына
х у х у
АВ
қисық сызықты интегралдың мəнін табу керек, егер (АВ) у=х2 параболаның
(– 1, 1) нүктеден (1, 1) нүктеге дейінгі участогы болса.
Жауабы: 2.
12. Мынадай х 2 cos cos 2 , 2 sin sin 2 параметрлік
теңдеулерден берілген, кардиоида деп аталатын қисық пен қоршалынған
фигураның ауданын табу керек.
√
Жауабы: 9
13. Мынадай параметрлік cos , sin , теңдеулермен
берілген қисықты бұранда қисық деп атайды. Міне, осы қисықтың бір
айналымының (орамының) массасын табу керек, егер əрбір нүктесіндегі
оның тығыздығы осы нүктенің радиус-ректорының квадратына тең болса.
Жауабы: 2 √ .
14. Төмендегі қисық сызықты интегралды

есептеп шығару керек, егер – мұның алдында келтірілген бұранда

сызықтың бір айналымы болса.
√
Жауабы: .
15. Келесі интеграл
,

бұранда сызықтың cos , sin , бойымен алынған. Міне,

осы интегралдың мəнін қисықтың 0 жазықтықпен қиылысу нүктесінен,
жазықтықпен қиылысу нүктесіне дейін табу керек.
Жауабы: 0
16. Келесі теңдеулермен
cos , sin , ∞ 0
берілген бір тектес қисықтың ауырлық центрін табу керек.
Жауабы: ; ; .
17. Мына cos , sin , , 0 2 бұранда қисық-
тың координаталар осьтері бойынша инерция моменттерін табу керек.
Жауабы: √4
4 .
18. Төмендегі берілген қисықпен қоршалынған фигура-
ның ауданын табу керек.

690
 Жауабы: .
19. Материалды нүкте мына , , түзудің бойымен
қозғалады, бұл нүктеге əсер етуші күш оның түсу нүктесінен ХОУ
жазықтығына дейінгі арақашықтыққа кері пропорционал. Осы күштің М(a,
b, c) нүктеден N(2a, 2b, 2c) нүктеге дейінгі өндірген жұмысын табу керек.
Жауабы: 2.

ХХ ТАРАУ
ҚОС ИНТЕГРАЛДАР

§ 1. Қос интеграл ұғымына келтіретін есеп.

Қос интеграл ұғымы

1. Қос интегралдың аналитикалық анықтамасына көшпестен

бұрын біз ең алдымен осы интегралға келтіретін геометриялық
есепті қарайық. Бұл есептің мазмұны былай: жоғарғы жағынан
,
теңдеумен берілген бетпен, бүйір жағынан жасаушысы OZ осіне
параллель цилиндрлік бетпен, ал төменгі жағынан ХОУ
жазықтығында жатқан (D) облысымен қоршалынған бір дене
берілсін. Міне, осы дененің көлемін табу керек.
Мұнда , — (D) облысында үздіксіз функция, (D)
облысының контуры цилиндрлік беттің бағыттаушысы болып
табылады.
Дененің көлемі деп қандай
ұғымды түсінеміз біз оған
тоқтамай-ақ, қойылған есептің
шығару жолына көшейік.
(D) облысын еркінше жүр-
гізілген қисықтармен бірнеше,
мəселен n, бөлшек облыстарға
бөлеміз, (D1), (D2),..., (Dn) бол-
сын, сонан кейін осы бөлшек
облыстарды табаны етіп цилин- Y
дрлер құрамыз (119-чертеж).
Əрине, біз цилиндрлердің жиыны 119-чертеж
бастапқы денені құрады.

691
 Енді əрбір (Dk) бөлшек облыстың ішінде жатқан кез келген
( , ) нүктесін сайлап алайық. Осы бөлшек облыстың ауданын
pk арқылы белгілейік. Егер жаңағы (Dk) бөлшек облысында
функция , тұрақты ( , ) мəнді сақтайды деп ұйғарсақ,
онда осы бөлшек табаны есебінде алынған цилиндрдің көлемі:
( , ) pk
болады.
Олай болса, қарастырып отырған дененің жуық көлемі

, p 1

болады.
Бұл көлемнің дəл мəнін табу үшін бөлшек облыстардың
санын шексіз өсіріп, мөлшерлерін шексіз азайту керек.
Сонымен, зерттелініп отырған дененің көлемін табу үшін
барлық бөлшек облыстардың диаметрлерін1 нольге ұмтылтып (1)
қосындыдан шек алу керек. Егер осы шек бар болатын болса, онда
ол алдымызға қойылған есептің жауабы болып табылады.
Сөйтіп, іздеп отырған көлем

lim , p 2

болады.
Сонымен, жоғарыда тұжырымдалған есептің шешуі бізді (2)
теңдіктің оң жағында тұрған шекті зерттеуге əкеп соқты.
Жазық фигураның немесе облыстың ауданы нені түсіну керек,
қандай облыстарды квадратталынатын облыстар деп атайды,
олардың квадратталыну шарттары қандай, міне, бұл мəселелердің
барлығы анықталған интегралдардың геометриялық есептерге
қолданылуы деген параграфта талданған болатын. Сондықтан осы
маңызды мəселелерді белгілі деп есептейміз.
2. Енді қос интегралдың аналитикалық анықтамасына келейік.
Тұйық сызықпен (контурмен) қоршалынған, ХОУ жазықтығында
жатқан (D) облысында анықталған жəне осы облыстың ешбір
нүктесінде шексіздікке айналмайтын , функцияны қарайық.
Облысты қоршап тұрған қисықты жай қисық деп есептейміз, яғни

1
Облыстың диаметрі деп оның шекарасында жатқан нүктелердің бір-бірінен
қашықтарының ең дəл жоғарғы шекаралығын атайды. Тұйық сызықпен қоршалған
облыстың диаметрі үшін оның хордаларына ең үлкенін алуға болады.

692
облыс (D) квадратталынатын фигура. Енді осы (D) облысын жай
қисықтармен n бөлшек (D1)-дың жиыны бастапқы (D) облысын
құруы керек. Бөлшек (D2),..., (D) облыстарға бөлеміз. Ал осы
бөлшек облыстардың аудандарын p1, p2,...,pn деп белгілейік. Əрбір
(Di) бөлшек облыстың ішінде немесе шекарасында жатқан кез
келген ( , ) нүктені алайық. Мұндай нүктелердің саны n.
Осы сайланып алынған М нүктелердегі , функцияның
мəндері
, , , , . . . , , .
Бұл табылған мəндерді тиісті p1 p2... pn аудандарға көбейтіп,
одан шыққан нəтижелерді қосайық, сонда

, , , , p 1

Бұл қосындыны , функцияның (D) облысындағы

интегралдық немесе Риман қосындысы деп атайды.
Егер барлық бөлшек облыстардың диаметрлері нольге
ұмтылғанда, интегралдық қосынды σ бір тиянақты шекке
ұмтылса, міне, осы шекті , функцияның (D) облысындағы
қос интегралы деп атайды жəне оны былай белгілейді:
, .

Мұнда бір айта кететін мəселе мынау: жаңағы анықтамада

айтылып отырған шек облысты бөлшектеу тəсіліне жəне сайлап
алған , нүктелерге тəуелді емес.
Сонымен анықтама бойынша

, lim , p 2

Егер осы шек бар болса, онда , функцияны (D)

облысында интегралданатын функция деп атайды.
3. Енді функцияның интегралдану шарттарын іздейік.
Бөлшек (Di) облысындағы функцияның дəл жоғарғы
шекаралықтарын Мi дəл төменгі шекаралықтарын mi арқылы
белгілейік, яғни
, , in , 1,2, … , .
Бұдан кейін келесі екі қосындыны құрайық:

693
 , 3

, 4

(3) қосындыны Дарбудың жоғарғы қосындысы, (4)

қосындыны Дарбудың төменгі қосындысы деп атайды.
Осы үш қосындының арасында қатыс бар, соны табайық, ол
үшін біз мынаны байқаймыз:
, ,
бұл теңсіздіктердің екі жағын pi-ге көбейтіп, сонан кейін i-ді 1-ден
n-ге дейін жүгіртіп қосындыласақ, онда

, ,

бұл арадан
.
(5) теңсіздіктерден мынадай қорытынды жасауға болады: егер
Риман қосындыларынан тұрған жиынды қарайтын болсақ, онда ол
жиын үшін Дарбудың жоғарғы қосындысы дəл жоғарғы
шекаралық, Дарбудың төменгі қосындысы дəл төменгі шекаралық
болады.
Дарбудың жоғарғы қосындысындағы қосылғыш –
табанының ауданы -ге, биіктігі қарастырылып отырған бөлшек
(Di) облысындағы ең үлкен аппликатаға тең цилиндрдің
көлемін береді. Бұл цилиндрді сыртқа шыққан цилиндр дейді.
Дарбудың төменгі қосындысындағы қосылғыш – табанының
ауданы -ге, биіктігі бөлшек (Di) облысындағы ең кіші
аппликатаға тең цилиндрлік дененің көлемін өрнектейді. Мұндай
цилиндрлік денені іште жатқан цилиндр дейді.
Сонымен, Дарбудың жоғарғы қосындысы сыртқа шыққан
цилиндрлерден құрылған сатылы дененің көлемін береді. Ал
төменгі қосынды

дененің ішінде жатқан сатылы дененің көлемін көрсетеді.

Көлемі (2) интегралдық қосындымен өрнектелетін дене осы
екі сатылы дененің арасында жатады.
694
 Егер функция , берілген (D) облысында үздіксіз болса,
онда жаңағы екі сатылы дененің көлемі ортақ шекке ұмтылады1.
Сондықтан əңгіме болып отырған дененің көлемі

lim lim ,

болады.
Дəлелдеуін келтірмей-ақ қос интегралдың болу теоремасының
тұжырымдауын ғана берейік, өйткені бұл теорманы дəлелдеу
жолы анықталған интегралдың болу теоремасын дəлелдеумен
бірдей, сондықтан оны қайталаудың ешбір қажеті жоқ.
Теорема. Шектелген , функцияның (D) облысында қос
интегралы болу үшін, барлық бөлшек облыстардың диаметрлері
нольге ұмтылғанда Дарбу қосындылары айырмасының нольге
ұмтылуы (яғни S—s→0) қажетті жəне жеткілікті.
Ал

wi – бөлшек (Di) облысындағы , функцияның тербелісін

көрсетеді.
Жаңағы теореманың екінші түрдегі тұжырымдауын берейік:
шектелген функция , ( ) облысында интегралдану үшін
əрбір алдын ала берілген оң мейлінше аз ε санына δ саны сəйкес
келіп бөлшек облыстардың диаметрлері σ-дан кіші болғанда,
фунцияның тербелістері мен бөлшек облыстар аудандары
көбейтіндісінің қосындысы ε саныан кем болуы, яғни

қажетті жəне жеткілікті.

Енді осы тұжырымдалған теореманың көмегімен келесі
теореманы дəлелдеуге болады.
Теорема. Квадратталынатын облыста берілген əрбір
үздіксіз функция , бұл облыста интегралданатын функция
болып табылады.

1
Мұны кейін дəлелдейміз.
695
 Функция , (D) облысында үздіксіз болғандықтан, алдын
ала берілген оң мейлінше аз ε санына сəйкес δ санын тауып, (D)
облысын саны шекті жəне əрқайсысының диаметрі δ-дан
аспайтын бөлшек облыстарға жіктеуге болады. Сонда əрбір
бөлшек облыстағы функцияның тербелісі ω (барлық -лер
үшін) мұнда р – бүкіл облыстың ауданын көрсетеді. Олай болса,

p
саны мейлінше аз болғандықтан
lim 0.
Міне, осы қатыстардың орындалуы теореманы дəлелдейді.
4. Енді қос интегралдардың қарапайым қасиеттерін қарайық.
1. Егер интегралдау облысы жай қисықпен қоршалынған
болса, онда

(мұнда р – бүкіл облыстың ауданы).

2) Қос интегралдың болуы жəне оның шамасы интеграл
таңбасы астындағы функцияның саны шекті жай қисықтар
бойында қабылдайтын мəндеріне тəуелді емес.
Осы қасиетке сүйеніп, мына пікірді айтуға болады: Біздің осы
уақытқа дейін қарастырғанымыз тұйық облыстар, яғни шекаралық
нүктелер олардың барлық нүктелерінің есебіне қосылатын
фигуралар болып келді, ал жаңағы келтірілген қасиет бойынша
облыстың шекарасын оның құрамына еңгізсе де жəне енгізбесе де
болады; бұдан қос интегралдың шамасы өзгермейді. Берілген
облысты жай қисықтармен бірнеше бөліктерге бөлгенде, бөлуші
қисықты қай бөлікке жатқызу керек оған тоқталып жатудың
қажеті жоқ.
3) Егер бір облыста, айталық облысында, берілген екі
функция , жəне g , интегралданатын болса, онда олар-
дың қосындысы да интегралданатын болады, жəне

, g , , g , .

696
 4) Тұрақты санды интеграл таңбасының сыртына шығаруға
жəне ішіне енгізуге болады:

, , .

5) Егер интегралдау облысы жай қисықпен екі бөлікке

жəне бөлінсе жəне берілген функция , бүкіл
облысында интегралданатын болса, онда ол жəне
облыстарда да интералданады, жəне керісінше, егер функция
, мына жəне облыстардың əрқайсысында инте-
гралданатын болса, онда , бүкіл облысында интеграл-
данатын болады жəне онымен бірге

, , , .

6) Егер облысында интегралданатын екі функция ,

жəне g , осы облыстың барлық нүктелерінде келесі теңсіздікті
, ,
қанағаттандырса, онда

, , .

Осы айтылып, отырған қасиеттердің дəлелдері өзінен-өзі

айқын көрініп тұр, сондықтан оны біз əдейі келтірмей отырмыз,
өйткені оқушылар өздері де меңгеріп кетеді.
7) Егер облысында интегралданатын функция , осы
облыстың барлық нүктелерінде келесі теңсіздіктерді
,
қанағаттандыратын болса, онда

, , 6

мұнда .
Бұл қасиетті дəлелдеуге тура келеді. 6) қасиет бойынша

697
 , ,

бұл арадан 1) жəне 4) қасиеттерге сүйеніп, мынаны табамыз:

, .

Теңсіздіктердің екі жағын -ге бөлсек, сонда

,
.
Кейінгі теңсіздіктердегі ортада тұрған қатынасы арқылы
белгілеп, (6) теңдікке келеміз.
Осы дəлелденген қасиетті қос интегралдың орта мəні жөнін-
дегі теорема деп атайды.
Егер функция , облысында үздіксіз болса, онда (6)
теңдіктің орнына мына теңдік пайда болады:

, , , 7

мұнда , облысының бір белгілі тиянақты нүктесі.

(7) формуланың дұрыстығын былай дəлелдеуге болады:
функция , , облысында үздіксіз болғандықтан, жəне
сандарын қабылдайды. Ендеше екі айнамалының үздіксіз
функцияларының қасиеттері жөніндегі Кошидің екінші теоремасы
бойынша функция , жаңағы жəне сандардың арасында
жатқан барлық сандарды қабылдауға тиіс былайша айтқанда,
жатқан , нүктедегі функцияның мəні:
,
болуы керек.
Бұл теорема көп пайдаланатын теоремалардың бірі болып
табылады.

§ 2. Қайталанған (екінші рет алынған)

интеграл ұғымы

1. Біз ең алдымен қайталанған интеграл ұғымына тоқтап

кетеміз. Тік төртбұрыш , ; , облысында анықталған екі

698
айнымалының функциясы , берілсін. Егер біз екі
айнымалының біреуіне, мəселен -ке, , аралығынан тұрақты
мəн берсек, онда , бір ғана айнымалының, тек -тің ғана
функциясы болған болар еді. Міне, осы функциядан ,
аралығында интеграл алайық:

Əрине, бұл интегралдың мəні, -ке қандай мəн берілді соған

тəуелді; былайша айтқанда, бұл интегралдың өзі -тің ,
аралығында анықталған функциясы болып табылады. Міне осы
функцияны , аралығында интегралдайтын болсақ, онда инте-
гралдан интегралды тапқан боламыз:

немесе

, 8

(8) түрдегі интегралды қайталанған интеграл деп атайды.

Дəл осындай жолмен сол , функцияның өзінен мынадай

, 9

қайталанған интегралды құруға болады.

(8) жəне (9) қайталанған интегралдың бір-бірінен айырмасы
интегралдау ретінде, мəселен, (8) интегралдың мəнін табу үшін
алдымен ішкі интегралды

бойынша интегралдаймыз (мұнда -ті тұрақты деп есептейміз),

сонан кейін бұл интегралдаудан шыққан нəтижені бойынша -
ден -ге дейін интегралдаймыз. (9) интегралда бұл амалды
керісінше жасаймыз.
2. Енді функция , жоғарғы жəне төменгі жақтарынан
жəне теңдеулермен берілген қисықтармен, ал

699
 бүйір жақтарынан жəне
түзулермен қорша-
лынған облыста (120-чертеж)
анықталсын. Бұл облысты бұрын-
ғыша арқылы белгілейік.
Біз мұнда мен -нің ара-
сындағы барлық -тер үшін
120-чертеж деп ұйғарамыз.
, аралығынан -ке бір
тұрақты мəн берейік, онда , тек -тің ғана функциясы болып
табылады. Нүкте , облысының сыртына шығып кетпеуі
керек, ол үшін аргумент мына теңсіздікті
10
қанағаттандыру керек. Сонымен, , тек -тің ғана функциясы
болып есептелгенде, оның анықталу облысы (10) аралық болады.
Міне, осы функцияны (10) аралықта интегралдайық, сонда

, .

Бұл интегралдаудың нəтижесі -тің , аралығында анық-

талған функциясы болып табылады. Енді осы функцияны ,
аралығында интегралдасақ, онда төмендегі интегралға келеміз:

, . 11

(11) интегралды да қайталанған интеграл деп атайды.

Жоғарғы жəне төменгі жақ-
тарынан жəне түзу-
лермен ал бүйір жақта-
рынан Φ у жəне у
қисықтармен қоршалынған облыс
берілсін (121-чертеж) жəне бұл
облыстың барлық нүктелерінде
анықталған функция ,
берілсін. Мұнда біз , ] аралы-
ғында барлық y-тер мына теңсіздік
Ф орындалады деп 121-чертеж
есептейміз.

700
 Мұндай облыс үшін де келесі түрдегі

, . 12
Ф
қайталанған интеграл ұғымын енгізуге болады.
Мұнда ең алдымен ішкі интегралды

,
Ф
бойынша, онан кейін бұл интегралдан шыққан нəтижені с-ден
-ге дейін бойынша интегралдаймыз.
120 жəне 121-чертеждерде көрсетілген облыстардағы түзу
сызықты кесінділер нүктеге айналып кетуі мүмкін. Мұндай
жағдай облысты қоршап тұрған жоғарғы доға мен төменгі
доғаның ортақ ұштары болғанда болады.
(11) формуладағы ішкі интеграл

жазықтығына параллель жүргізілген жазықтықпен цилиндр-

лік денеден қиылатын қиманың ауданын береді.

§ 3. Қос интегралды есептеп шығару тəсілі

1. Екі айнымалының функциясы , тік төртұрыш

, ; , облысында берілсін.
, функцияның осы облыста алынған қос жəне қайталан-
ған интегралдарын құрайық:

, ,

, .

Тік төртбұрыш облыс бойынша алынған қос интегралды есептеп

шығару тəсілі төмендегі теорема арқылы іс жүзіне асады.

701
 Теорема. Егер жоғарыдағы екі интеграл бар болатын болса,
онда олар өзара бір-бірімен тең, яғни

, , .

Бұл теореманы дəлелдеу үшін , жəне , аралықтарын

мынадай тəртіппен

122-чертеж

орналасқан нүктелермен бөлшек сегменттерге бөлеміз де, əрбір

бөлуші нүкте арқылы жəне осьтеріне сəйкесті параллель
жүргіземіз. Сонда облыс , ; , , бөлшек облыстарға (тік
төртбұрыштарға) бөлінеді (122-чертеж).
Бұл бөлшек облыстарды былай белгілейік:
0,1,2, … , 1
, , ; ,
0,1,2, … , 1
, функцияның , бөлшек облыстардағы дəл жоғарғы жəне
дəл төменгі шекаралықтарын , жəне , арқылы белгілейік,
яғни
, sup , , , , 0,1,2, … , 1
, , 0,1,2, … , 1
Егер , бөлшек сегменттен аргумент -ке бір тұрақты
мəн берсек, онда , бөлшек сегменттің бойында жатқан
барлық -тер үшін келесі теңсіздіктер.
, , ,
орындалуға тиіс.

702
 Осы теңсіздікердің əр жағын бойынша , аралығында
интегралдасақ, сонда

, ∆ , , ∆ . 13

(13) қос теңсіздік -ның барлық мəндері үшін тек қана саны
мен -дің арасында жататын болса, дұрыс болады. Енді осы
теңсіздіктердегі k таңбасына 0-ден бастап m-1-ге дейін мəндер
беріп, шыққан нəтижелерді қоссақ, онда

, ∆ , ,∆ .

Кейінгі қос теңсіздік , сегментте жатқан барлық -тер

үшін дұрыс. Енді осы теңсіздіктің барлық жағын ,
аралығында интегралдаймыз. Сонда

, к∆ к ∆ , , ∆ к∆ . 14
к к
(14) теңсіздіктер таңбасының барлық мəндері үшін дұрыс
болады. Олай болса, -ге 0-ден бастап 1-ге дейін мəн беріп,
бұдан шыққан нəтижелерді қоссақ, онда
,
, к∆ к ∆
к

, к∆ к ∆ 15
к
Мұнда көбейтінді ∆ к ∆ к к бөлшек
.к тік төртбұрыштың ауданын береді. Сондықтан (15) тең-
сіздіктердің сол жағында жəне оң жағында тұрған мүшелері
Дарбу қосындылары жəне болып табылады. Ендеше (15)
қос теңсіздікті былай жазуға болады:

, . 16

Егер барлық тік төртбұрыштардың диагональдарын (диаметр-

лерін) нольге ұмтылтсақ, онда қосындылар жəне ортақ шекке,

703
яғни мына  f(x, y)dp қос интегралға ұмтылған болар еді. Бұл
(R)

жағдай теореманың шартынан туады. Олай болса (16) теңсіздік-

терден мына теңдік келіп шығады:

, , .

Міне, осы дəлелдеу керек еді.

Бұл дəлелденген теорема бойынша қос интегралды есептеп
шығару мəселе қайталанған интегралды есептеп шығаруға
тірелетін болады. Ал қайталанған интегралдың мəнін қалай табу
керек, оны біз білеміз.
Тік төртбұрыш , ; , бойынша алынған  f(x, y)dp қос
(R)
d b
интегралды мына түрдегі  dy  f(x, y)dx x қайталанған интегралға
c a
келтіруге де болады.
Қос интегралды қайталанған интегралдардың біреуіне келтіру
мəселесі осы интегралдардың өздері бар болатын болса ғана
жүзеге асырылады. Қос интегралдың бар болу теоремасын біз
жоғарыда тағайындадық. Егер интеграл таңбасы ішіндегі функция
, , облысында үздіксіз болса, онда оның қос интегралы
əрқашан да бар болады. Біз жоғарыда оны да тағайындадық.
Егер функция , , , ; , облысында үздіксіз болса,
b d
бұл функцияның қайталанған интегралдары  dx  f(x, y)dy жəне
a c
d b
 dy  f(x, y)dx əрқашан да бар болады жəне бұлар тең болады.
c a
Мұны мынадан байқауға болады: егер бірінші қайталанған
d
интегралды алып қарасақ, оның ішкі интегралы  f(x, y)dy
c
параметр -ке тəуелді жəне -тің үздіксіз функциясы болып
табылады. Олай болса, бұл үздіксіз функцияның -дан -ге дейін
алынған анықталған интегралы əрқашан да бар болады.
Енді бір ескерте кететін мəселе мынау: қос интегралдағы
интегралдау элементі -нің орнына мына элементті
аламыз, яғни · .

704
 Сонымен,

, , . 17

, ; , облысына таралған қос интеграл

,

табаны тік төртбұрыш жоғарғы жағынан ,

теңдеумен берілген бетпен қоршалынған цилиндрлік дененің
көлемін өрнектейді.
Енді (17) формуланы қалай пайдалану керек, соған бір мысал
келтірейік.
ydx  dy
Мысал. Мына  3 қос интегралдың мəнін табу
(R) 2 2 2
(1  x  y )
керек. (R) облысы – келесі 0 1,0 1 теңсіздіктермен
сипатталынатын квадрат.
(17) формула бойынша
/
1 ,
ішкі интегралды жеке алып қарайық:
1
1
1
1 1
.
√1 √2
Бұдан кейін

1 /
√1 √2
1 √2
ln 1 ln 2 .
1 √3
2. Функция , жоғарғы жəне төменгі жақтарынан
жəне қисықтармен, ал бүйір жақтарынан
, , түзулермен қоршалынған облысында
(120-чертеж) берілсін. Осы облыс бойына таралған  f(x, y) dx dy
(R)

705
қос интегралды қарайық. Мұнда біз 0, 0 жəне
деп ұйғарамыз. Бұл қос интегралды есептеп шығару
келесі теоремаға тіреледі.
Теорема. Егер жинағы айтылған (D) облысында мына қос
интеграл  f(x, y) dx dy онымен бірге қайталанған интеграл
(D)
b  (x)
 dx  f(x, y)dy бар болатын болса, онда олар өзара бір-бірімен тең
a  ( x)

болады:

, , . 18

Бұл теореманы дəлелдеу үшін (D)

облысын тік төртбұрыш , ; ,
ішіне енгіземіз (123-чертеж). Бұдан
кейін көмекші , функция
құрамыз:
, егер нүктелер
, облысына
жататын болса,
, 123-чертеж
0, егер нүктелер
, облысының
сыртында, бірақ тік
төртбұрыштың ішінде жататын болса.
Осылай құрылған көмекші функция , тік төртбұрыш
, ; , облысында анықталған.
Көмекші функцияның құрылуы бойынша
, , .

, ,

, , 19

өйткені

706
 , 0.

Екінші жағынан

, , . 20

Кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған қайталанған инте-

гралдағы ішкі интегралды жеке алайық:

, , ,

, . 21

түзу мен доғаның арасындағы нүктелерде

, 0, доға мен доғаның арасында
жатқан , нүктелер үшін , , ал
қисықпен түзудің арасында жатқан нүктелер үшін
, 0. Олай болса, (21) теңдік мына түрге көшеді:

, , .

Демек, енді (20) теңдік мына түрге көшеді:

, , . 22

(19) теңдікпен (22) теңдікті бір-бірімен салыстырып табамыз:

, , . 18

Сонымен, теорема дəлелденді.

Сөйтіп, 120-чертежде көрсетілген облыстың бойына таралған
,

қос интегралды табу мына түрдегі

707
 ,

қайталанған интегралды есептеп шығаруға тірелетін болды.

Егер функция f(x,y) əңгіме болып отырған (D) облысында
үздіксіз болса, онда (18) теңдіктің оң жағында тұрған қайталанған
интеграл бар болады, себебі ондағы ішкі интеграл параметр х-тің
үздіксіз функцияы болып табылады1.
Егер функция f(x,y) 121-чертежде көрсетілген облыста
берілсе, онда осы облыс бойынша алынған қос интеграл
, тең болады:

, , . 23
Ф
Əрине, бұл теңдіктің екі жағында тұрған интегралдар бар
болатын болса.
3. Функция f(x,y) координаталар осьтеріне параллель түзулер
тек екі-ақ (одан артық емес) нүктеде қилысатын тұйық қисықпен
(контурмен (қоршалған (G) облысында берілсін (124-чертеж).
Осы облыстың бойымен
алынған f(x,y) функцияның қос
интегралын

қарайық.
ОХ осіне ОУ осіне параллель
етіп облысты қоршап контурға
жанамалар жүргіземіз. ОХ осіне 124-чертеж
параллель жанамалардың біреуі-
нің абсциссасы а, екіншісінің абсциссасы b болсын (a<b).
Жүргізілген осы жанамалар контурды екіге бөледі: төменгі доға
ALB, үстіңгі доға ANB. Төменгі ALB доғаның кез келген
ординатасы y1=y1(x) болсын, ал үстіңгі ANB доғаның кез келген
ординатасы y2=y2(x). Сонымен, біз контурамен қоршалған (G)
облысын 2-пункттегі қарастырылған облысқа келтірдік.

1
Бұл жөнінде анықталған интегралдар теориясына арналған тарауды қараңыз.

708
 Сондықтан

, , . 24

Егер интегралдау облысы

координаталар осьтеріне параллель
түзулер мен саны екіден артық
нүктелерде қилысатын болса, онда
мұндай облысты бірнеше бөлікке
бөлеміз. Əрбір бөлікті қоршап
тұрған контур координаталар
осьтеріне параллель түзулермен
екі-ақ нүктеде қилысатын болуы
125-чертеж керек. Бұдан кейін сол бөліктер
бойынша алынған қос интеграл-
дардың барлығын қосып, бастапқы берілген облыс бойынша
алынған қос интегралдың мəнін табамыз.
Енді бірнеше мысалдар келтірейік.
1-мысал. Мына

қос интегралды есептеп шығару керек. Мұнда интегралдау

облысы (D) келесі 0, 1, 1 түзулермен
қоршалынған үшбұрыш (125- чертёж).
Үшбұрыштың бүйір қабырғаларының теңдеулерін х бойынша
шешіп, интегралдау облысын төмендегі теңсіздіктер
1 1; 0 1
түрінде құрамыз.
Енді (23) формуланы қолданамыз, сонда

Ішкі интегралды жеке алайық:

1
2
1 2 2 .
3 3
1

709
 Бұдан кейін
2
1 2 2
3

2 1 1 1 3 1 1
1 .
12 2 2 3
0 0 0
Енді осы интегралдың, интегралдау ретін өзгертейік. Ол үшін
алдымен интегралдау облысын тағайындайық.
Үшбұрышты үстіңгі жағынан қоршап тұрған сынық сызық
мынадай түрлі екі теңдеумен
1, (егер 1 0)
1, (егер 0 1)
берілген.
Бұл сынық сызықтың, яғни мына 1 | | функцияның,
анықталу облысы: 1 1.
Сонымен, интегралдау облысы (D) екі үшбұрыштан тұрады:
∆ жəне ∆ . Олай болса

∆ ∆

3 3

1 1
3 3
1 1 1
.
4 3 12 4 3 12 3
2-мысал. Мына
,

710
 қос интегралды қайталанған инте-
гралға келтіру керек. Мұнда инте-
гралдау облысы (D) төмендегі қи-
сықтармен 2 , √2
қоршалынған фигура.
Бұл облыс жоғарғы жағынан
у2=2ах параболамен, төменгі жағы-
нан х2+у2=2ах шеңбердің жоғарғы
жартысымен жəне оң жағынан х=2а
126-чертеж түзумен қоршалынған (126-чертёж).
Олай болса,
√

, , .
√
Енді интегралдау ретін өзгертейік. Ол үшін интегралдау
облысын үш бөлікке бөлеміз:
,0 2 ,
2
2 , 0 2 .
2
2 , 0 .
Енді

, ,

, , .

3-мысал. Берілген
сферадан цилиндрмен
кесілген дененің көлемін табу керек
(127-чертёж).
Бұл есепті Вивиани есебі деп
атайды.
127-чертеж Дененің бірінші октантта ғана
жатқан бөлігін қарайық, былайша

711
айтқанда, іздеп отырған көлемнің төрттен бірін ғана табайық.
(2) формула бойынша дененің көлемі төмендегі формуламен
,

табылады.
Ізделініп отырған көлем
4 .

Мұнда интегралдау облысы (D) мына сызықтармен у=0,

х +у2=Rx қоршалынған жарты дөңгелек. Енді алдымыздағы қос
2

интегралды (18) формула бойынша қайталанған интегралға

келтіреміз:
√

4 .

Ішкі интегралды жеке алайық:

√

sin
2 √
√

arc sin
2 2

√
.
2
Кейінгі теңдіктің оң жағында тұрған екінші интегралды жеке
алып интегралдайық:
2 2 14
√ .
3 5 15
Енді
8
2 sin .
15
Кейінгі интегралды есептеп шығару үшін бөлімшелеп
интегралдау формуласын қолданамыз:

712
 sin sin
3

√ 3 2 √ 3 √
· .
2 3√ 3 4 6
Сонымен,
√ 3 √ √ 8
.
3 3 15
Кейінгі интегралға мынадай ауыстыру жасап келесі
нəтижені табамыз:
2 8
.
3 9
4-мысал. 4 айналу параболоидынан
2 цилиндрмен кесілген дененің көлемін табу керек.
4

Интегралдау облысы (D) мына сызықтармен 0,

2 қоршалған жарты дөңгелек. Көлемнің төрттен бірін іздейік.
Сонда толық көлем
√

4 4 4 4 .

Ішкі интегралды жеке алайық:

√
4
4 sin
2 √4
√
1
4 2 sin 4
2 2 4 2

1
8 sin 2 4
2 4
16
2 .
3

713
 §4. Грин формуласы

1. Кисық сызықты интеграл мен қос интегралдың арасында

тиісті байланыс бар. Бұл параграфтағы біздің мақсатымыз осы
байланысты табу.
Контуры ОУ осіне параллель түзулер екі-ақ қана (одан артық
емес) нүктеде қиятын (D) облысын қарайық жəне бұл облыстың
контурын (С) деп белгілейік. Айтылып отырған контур (С)
төмендегі теңдеулермен
, , , ,
(мұнда ; )
кескінделсін (120-чертёж).
Осы (D) облысында анықталған Р(х,у) функциясы берілсін.
Бұл функция турасында мынадай ұйғару жасаймыз: функцияның
өзі, онымен бірге оның у бойынша алынған дербес туындысы
осы (D) облысында үздіксіз. Олай болса, мына қос интеграл

бар болады. Осы интегралдың мəнін іздейік:

, ,

, , . 25

(25) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші анықталған

интегралды қисықтың бойымен, ал екінші анықталған
интегралды қисықтың бойымен алынған ІІ-типті қисық
сызықты интеграл деп қарауға болады. Олай болса,

, ,

714
 , , .

Егер кейінгі теңдіктің оң жағына (AD) жəне (СВ) кесінділер

бойымен алынған Р(х,у)-тің қисық сызықты интегралын қоссақ,
одан теңдік өзгермейді, өйткені жаңағы кесінділер ОХ осіне
перпендикуляр. Сондықтан

, ,

, , , .

Дұрыстап көңіл жіберіп қарасақ, кейінгі теңдіктің оң жағы

Р(х,у) функцияның контур (С) бойынша алынған қисық сызықты
интегралы. Бірақ бұл интеграл теріс бағытта алынған. Сондықтан

, 26

Біз бұл формуланы сол бағыттағы

(ориентациядағы) координаталар ось-
терінде қорытып шығардық.
Формула оң бағыттағы (ориен-
тациядағы) координаталар осьтері
үшін де дұрыс болатындығына көз
жеткізу қиын емес (мұның дұрыс-
тығын көрсету оқушылардың өздері-
128-чертеж
нің де қолдарынан келеді). Тағы да бір
ескерте кететін мəселе мынау: (26)
формула қарастырған облыстан да гөрі күрделі түрдегі облыс
үшін де дұрыс болады. Айталық, қарастырып отырған функция
Р(х,у) 128-чертёжде көрсетілген облыста анықталсын. Бұл
облыстың контуры деп біз оны сырттан жəне іштен қоршап
тұрған тұйық (С1) жəне (С2) сызықтардың жиынын түсінеміз:
(С) = (С1) + (С2).
Мұнда жəне былай: (С1) қисық бойынша оң бағыт үшін сағат
тіліне (стрелкасына) қарсы бағытты, ал (С2) қисықтағы оң бағыт
үшін сағат стрелкасының бағытына қарайғы бағытты аламыз. Тек
715
осы жағдайда ғана жанағы екі қисықпен қоршалып тұрған облыс
(D) бақылаушы үшін сол жақта қалып қойып отырады.
ОУ осіне параллель түзулер жүргізіп, біз күрделі облысты
бұрынғы қарастырған қарапайым түрге келтіреміз. Біздің
чертёжде облыс бірнеше бөлікке бөлініп тұр. Мына

қос интегралды барлық бөліктерге таратып сонан кейін олардың

бəрін қоссақ, онда (26) формуланың сол жағында тұрған бүкіл (D)
облысы бойынша қос интеграл

шыққан болар еді. ОУ осіне бағанағы параллель етіп жүргізген

түзулер бойынша алынған мына , қисық сызықты
интегралдың мəндері нольге тең болады, сондықтан (26) теңдіктің
оң жағында тұрған, (с)=(с1)+(с2) контур бойынша алынған қисық
сызықты интеграл

келіп шығады. Олай болса, мұндай облыс үшін де (26) формула

дұрыс болады екен.
121-чертёжде көрсетілген (D) облысында анықталған Q(x,y)
функциясы берілсін. Бұл облыста Q(x,y) функцияның өзі жəне
оның х бойынша алынған дербес туындысы үздіксіз болсын.
Онда бұл облыс үшін төмендегі формуланың
, 27

дұрыстығын дəлелдеуге болады.

(26) формуланың дұрыстығын қалай дəлелдесек, (27)
формула да солай дəлелденеді.
Егер облыс 121-чертёжде көрсетілген облыстан гөрі
күрделірек болса, мəселен, ол бірнеше саны шекті қисықтармен
қоршалынған болса, онда да (27) формула дұрыс болады.
Енді осы айтылған шарттарды қанағаттандыратын айтылып
отырған (D) облысында анықталған екі Р(х,у) жəне Q(х,у)
функциялар берілсін. Бұл облыста функциялардың өздерімен
бірге сəйкес дербес туындылары жəне үздіксіз деп ұйғарсақ,
(26) формуламен (27) формула орындалады.
(27) формуладан (26) формуланы алып мынаны табамыз:
716
 , , . 28

Осы қорытылып шыққан (28) формуланы Грин формуласы

деп атайды.

§ 5. Қисық сызықты интегралдың интегралдау

қисығына тəуелсіздігі

1. Қисық сызықты интеграл үшін қандай жағдайда

интегралдау қисығының түрі (формасы) əсер етпейді. Міне, біздің
ендігі мақсатымыз осыны зерттеу.
Тұйық контурмен қоршалынған (D) облысы берілсін. Осы
облыста анықталған Р(х, у) жəне Q(х, у) функцияларын қарайық.
(D) облысының ішінде жатқан кез келген екі А жəне В нүктелерін,
облыстың сыртына шығып кетпейтін кез келген (К1) қисықтың
бойына таралған төмендегі қисық сызықты интегралды
, , 29

қарайық (129-чертёж).
Бұл екі нүктені бір-бірімен басқа бір кез келген (К2) қисықпен
қосып, мына
, , 30
қисық сызықты интегралды да
қарауға болады.
Осы екі қисық сызықты интеграл
бір-бірімен тең болу үшін
функциялар Р(х,у) жəне Q(х,у) қандай
шарттарды қанағаттандыруы керек
деген сұрақ туады.
Егер (29) жəне (30) интегралдар
129-чертеж бір-біріне тең болса, онда қисық
сызықты интеграл
, ,

интегралдау (K) қисығының түріне (формасына) тəуелді емес

дейді.

717
 Жаңағы осының алдында қойылған сұрақтың орнына
мынадай сұрақты қоюға болады.
(D) облысының ішінде жатқан кез келген тұйық (С)
контурдың бойымен алынған қисық сызықты интеграл
, ,

нольге тең болу үшін функциялар Р(х, у) жəне Q(х, у) қандай

шарттарды қанағаттандыруы керек?
Енді осы қойылған екі сұрақтың парапарлығын дəлелдейік.
Айталық,
, , 0, 31

мұнда (С) − (D) облысының ішінде жатқан кез келген тұйық

контур.
(D) облысының ішінде жатқан екі А мен В нүктелерін алып,
оларды (К1) жəне (К2) қисықтармен біріктірейік (129-чертёж). Бұл
екі қисықтың өзара ортақ нүктелері жоқ. Осы екі қисық (АК1ВК2
А) контурын құрады. Қойылған шарт бойынша:
, , 0

немесе
, , , , 0. 32

(K2) қисықтың бағыты B-ден A-ға қарай алынған.

(32) теңдіктен мына теңдік келіп шығады:
, , , , . 33

(33) теңдіктің орындалуы қисық

сызықты интегралдың интегралдау
қисығының түріне тəуелсіздігін
көрсетеді.
Егер А нүктесі мен В нүктесінің
арасында қисықтар (К1) жəне (К2)
өзара бірнеше нүктелерде қиылысса
(130-чертёж), онда да бəрібір (32)
130-чертеж

718
теңдік орындалады. Мұны былай дəлелдеуге болады: А нүктесі
мен В нүктесін, (К1) жəне (К2) қиықтармен қиылыспайтын үшінші
(К3) қисықпен біріктіреміз. Сонда
, , , , ,

, , , , .

Бұл арадан
, , , , .

Егер (33) теңдік орындалса, онда бəрібір (32) теңдік

орындалады, ал (32) теңдіктің орындалуынан (31) теңдік
орындалады.
Сонымен, бағанағы қойылған екі сұрақтың бір-біріне
парапарлығы дəлелденді.
Енді осы сұрақтарға жауап іздейік.
(D) облысының ішінде толығымен жатқан тұйық (С)
контурын қарайық жəне осы контурмен қоршалынған облысты
(G) арқылы белгілейік. Сонда Грин формуласы бойынша
, , .

Егер (С) контурдың бойымен алынған қисық сызықты

интеграл нольге тең болса, яғни
, , 0, 34

онда
0. 35

Егер (G) облысының барлық нүктелерінде мына шарт

36
орындалса, онда (35) теңдік орындалады.

719
 Егер D облысының барлық нүктелерінде (36) шарт орындалса,
онда (G) облысы қандай болса да (35) теңдік орындалады. Демек,
контур (С) қандай болса да (34) теңдік орындалады.
Сонымен, қисық сызықты интеграл, интегралдау қисығының
түріне тəуелсіз болып, тек қисықтың ұштарының
координаталарына ғана тəуелді болу үшін (36) шарт орындалу
керек. Ол үшін бұл шарттың жеткіліктілігін біз дəлелдедік. Енді
осы шарттың қажеттілігін дəлелдейік.
Қарастырып отырған облыстың бір (хо, уо) нүктесінде (36)
шарт орындалмасын, яғни бұл нүктеде мына айырма
,
нольден айрықша болсын, мəселен оң болсын. Енді (хо, уо)
нүктесін центрі үшін алып радиусы δ-ға тең облыстың ішінде
жататын дөңгелек құрайық, бұл дөңгелектің өзін (σ), ал оның
шеңберін (γ) арқылы белгілейік.
Туындылар жəне үздіксіз болғандықтан, жаңағы
айтылып отырған айырма немесе бəрібір мына функция g(x, у)
құрылған (σ) дөңгелекте оң болады.
Функцияның осы дəңгелектің бойымен қос интегралын
қарайық:

, 37

(37) теңдіктің сол жағында тұрған қос интегралға, оның орта

мəні турасындағы теореманы қолданып, мына теңдікті табамыз:

, 0, 38

мұнда , құрылған (σ) дөңгелектің бір тиісті нүктесі.

Кейінгі (38) теңсіздіктің орындалуы (35) теңдіктің
орындалуына қайшы келеді. Бұл қайшылық (36) шарт
орындалмасын деген ұйғарудың дұрыс емес екендігін көрсетеді.
(σ) дөңгелек үшін Грин формуласын құрайық.

, , .

720
 (38) теңсіздікті еске алсақ, онда

, , , .

Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: кез келген тұйық

сызықтың бойымен алынған қисық сызықты интеграл нольге тең
бола бермейді. Сонымен, егер (36) шарт орындалса, онда ең
болмағанда бір тұйық сызық табылып, осы тұйық сызықтың
бойымен алынған қисық сызықты интеграл нольден айрықша
болады,
Сөйтіп, (АВ) доғасының бойымен алынған қисық сызықты
интеграл

, ,

өзінің интегралдау қисығына тəуелді болмай, тек А мен В

нүктелерінің координаталарына ғана тəуелді болу үшін (36)
шарттың орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
Енді А(х0,у0) нүктесі берілген болсын, ал В(х,у) нүктесі
айнымалы (жылжымалы) болсын, онда жаңағы (АВ) доғасының
бойымен алынған қисық сызықты интегралды В(х,у) нүктесінің
функциясы деп қараймыз:
,

, , , .
,
Енді осы функцияның қасиеттерін зерттейік. Ол үшін осы
функциядағы у-ті тұрақты деп қарап, х-ке өсімше берейік, онда
∆ ,

∆ , , , ,
,
,

, , . 39
,

721
 Қисық сызықты интегралдың мəні
интегралдау қисығына тəуелсіз бол-
ғандықтан, (39) теңдіктің оң жағында
тұрған бірінші интегралды қандай
қисықтың бойымен интегралдасақ та
бəрібір. Міне, осыны еске алып
жаңағы айтылып отырған интегралды
131-чертеж А мен В нүктесін біріктіретін бұрынғы
АВ доғасынан жəне ОХ осіне
параллель ВС кесіндісінен тұратын сызықтың бойымен алайық
(131-чертёж).
Сонда АВ доғасы бойынша алынған интегралдар бір-бірімен
жойылып кетеді де, тек ВС бойынша алынған интеграл қалып
қояды. Сонымен,

∆ , , , ,

, , .

Кесінді (ВС), ОУ осіне параллель болғандықтан,

, 0,

олай болса,
∆

∆ , , , , .

Орта мəн жөніндегі теореманы қолданып мына теңдікті

табамыз:
∆ , , ∆ , ∆ ,
мұнда 0 1 бұл арадан
∆ , ,
lim lim ΘΔ , , ,
∆ ∆ ∆
немесе
, . 40
Дəл осы жолмен келесі теңдікті
722
 , 41
тағайындауға болады.
(40) жəне (41) теңдіктерден мынадай қорытындыға келеміз:
, , .
Сонымен, егер (36) шарт орындалса, онда интеграл таңбасы
астында тұрған мына өрнек , , , ,
функцияның толық дифференциалы болатын болды.
2. АВ доғасының бойымен алынған қисық сызықты интеграл
, ,

осы доғаның түріне тəуелді болмай, тек оның ұштарының

координаталарына ғана тəуелді болу үшін (36) шарттың
орындалуы қажетті жəне жеткілікті екенін біз дəлелдедік. Егер
көңіл жіберіп байқасақ, бұл дəлелдеу келесі жағдайларға
негізделген: а) Р(х, у) жəне (Q)(х, у) функциялардың өздері жəне
олардың туындылары , қарастырып отырған облыста
үздіксіз: б) егер осы қарастырып отырған (D) облысының ішіне
бір тұйық контур (l) сызылса, сол контурдың ішінде жатқан аудан
түгелімен (36) шарт орындалатын облыстың ішінде жатуы керек.
Кейінгі пікірді мына түрде де айтуға болады: облыстың ішіне
сызылған əрбір тұйық контурды осы облыстың сыртына шықпай
үздіксіз тарылту жолымен нүктеге айналдыруға болады немесе
бəрібір облыстың жыртық-тесігі жоқ, ол тұтас жатқан фигура деп
қарауға болады.
Қарастырылып отырған (D) облысының ішінде жатқан бір М
нүктесінде (36) шарт орындалмайтын болсын. Онда (D)
облысының ішінде жатқан жəне М нүктесін қамтымайтын əрбір
контурының бойымен алынған қисық сызықты интеграл
, , 42

нольге тең болатыны мəлім. Егер нүкте М осы (l) контурдың

ішінде жатса, онда (42) интегралдың нольге тең болмауы мүмкін.

723
 М нүктесін қоршап тұрған түрлі
тұйық контурдың бойымен алынған
қисық сызықты интегралдар өзара тең
болады.
Бұл ойды дəлелдеу үшін бір-
бірімен қиылыспайтын М нүктесін
қоршап тұрған екі (l1) жəне (l2)
контурларын қарайық (132-чертёж).
132-чертеж
Бұл екі контурдың арасындағы
фигура күрделі облыс болып табылады жəне осы облыстың
барлық нүктелерінде (36) шарт орындалады. Олай болса,
, , 0,

мұнда сағат стрелкасы бағыты бойынша алынған бағытты

көрсетеді.
Бұл арадан
, , , , .

Міне, бізге осыны тағайындау керек еді.

(36) шарт орындалмайтын нүктені ерекше нүкте деп атайық.
А(х0,у0) жəне В(х, у) − кез келген нүктелер. Осы екі нүктені
өзімен-өзі қилыспайтын ерекше М нүктені басып өтпейтін (AB)
доғасымен біріктірейік. Сонымен, ерекше нүкте М, (АВ)
доғасының сыртында жатады. Осы доғаның бойымен алынған
, ,

қисық сызықты интегралдың тиісті мəні болады. Енді жаңағы

(АВ) доғасына ілмек қосып, интегралдау
қисықты түрлендірейік (133-чертёж).
Егер ілмектің ішінде ерекше нүкте М
болмаса (мəселен, 133-чертёждегі Р
нүктесіндегі ілмек сияқты), онда (АВ)
қисықтың бойымен алынған инте-
гралдың мəні ілмекті қосқаннан ешбір
өзгермейді. Егер ілмектің ішінде ерекше
133-чертеж нүкте М жатса (мəселен, 133-чертёжде

724
көрсетілген N нүктесіндегі ілмек сияқты), онда (АВ) доғасының
бойымен алынған қисық сызықты интегралдың мəні басқаша
болады. Жəне мұнда былай: егер біз ерекше М нүктені қоршап
тұрған тұйық (С) контурдың оң бағыты бойынша алынған мына
, ,

қисық сызықты интегралдың мəнін арқылы белгілесек, онда

(АВ) доғасы бойымен алынған
, ,

интегралдың мəніне не саны қосылады, не одан ол алынады

(бұл санының таңбасына байланысты).
Сонымен,
, ,

қисық сызықты интегалдың мəні (АВ) қандай қисық екеніне

тəуелді болатын болды.
А,В нүктелерін екі (l1) жəне (l2) доғалармен қосайық. Ерекше
нүкте М осы екі қисықпен қоршалынған облыстың ішінде
жататын болсын (134-чертёж). Онда
, , ∞,

немесе
, , , , .

Бұл арадан мынадай қорытындыға

келеміз: егер бір тиянақты (АВ) қисығын
сайлап алып, осы қисықтың бойымен
алынған интегралдың мəнін I арқылы
белгілесек, онда сол А мен В нүктелерін
біріктіретін басқа бір (k) қисықтың
134-чертеж бойымен алынған интегралдың мəні

725
 , , , болады,

мұнда п − анықталмаған бүтін коэффициент (оң да, теріс те жəне

ноль де болуы мүмкін). Жəне осы жағдайда мына интегралмен
,

, ,
,
өрнектелетін функция (D) облысының (х0, у0) нүктесінен басқа
нүктелерінің барлығында анықталған, үздіксіз, дифференциал-
данатын функция болып табылады, бірақ көп мəнді.
Егер бірнеше, мəселен т, ерекше нүктелер М1, М2,..., Мm
болса, онда

, , .

мұнда ерекше Мk нүктені қоршап тұрған тұйық (lk)

контурдың бойымен алынған
, ,

қисық сызықты интегралдың мəнін көрсетеді, ал п1, п2,…,…,Nn −

бүтін коэффициенттер.
Мысал үшін Гаусс интегралын қарайық. Бұл интегралды II
типті қисық сызықты интегралға түрлендірген болатынбыз (XIX
тарау, §5), сонда
cos ,
. 43

Ендеше, мұнда , , , . Бұл функция-

лардың өздері жəне олардың туындылары ХОУ жазықтығының r
нольге айналатын (яғни r=0) М нүктесінен басқа нүктелерінің
барлығында үздіксіз. Енді осы нүктелерде функциялар Р(х,у) жəне
Q(x,у) (36) шартты қанағаттандыратынын көрсетейік. Ол үшін
жаңағы функциялардан тиісті туындыларын табамыз:
;

726
 .
Сонымен, (36) шарт орындалатын болды. Сондықтан
жоғарыдағы баяндалған теория бойынша, егер қисық (k) тұйық
болса жəне нүкте М бұл қисықтың ішінде жатпаса немесе қисық
бұл нүктені басып өтпесе, онда
0.
Егер ерекше нүкте М тұйық (K) қисықтың ішінде жатса, онда
Гаусс интегралы нольден өзгеше болады. Енді осының мəнін
табайық. Ол үшін (K) қисықтың орнына радиусы R-ге тең, центрі
М нүктесінде жатқан шеңберді алайық. Сонда cos , 1,
өйткені r − радиус-вектормен нормаль n бір түзудің бойымен
бағытталған. Демек,
1
2 2 .

Сөйтіп, ерекше нүкте ішінде жатқан əрбір тұйық (K)

қисықтың бойымен алынған Гаусс интегралы 2π-ге тең болатын
болды.
3. Тағы бір мысал келтірейік. Идеал газдың күйі (V Р)
жазықтығында (К) қисығымен сипатталса, онда газдың өзіне
сіңіретін жылуының мөлшері төмендегі қисық сызықты

интегралмен анықталатыны бізге белгілі (XIX тарау, §3,) (17). Бұл

интеграл таңбасы ішіндегі Ср мен Сv-ні тұрақты деп қарап,
интегралдық өрнектің толық дифференциал емес екенін көрсетуге
болады. Ол үшін мен -ні табайық.

; .
сондықтан (36) орындалмайды, олай болса, интеграл
өрнек толық дифференциал емес.
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: газдың берілген
массасы сіңіретін жылу оның күйінің функциясы болып
табылмайды.

727
 Егер интегралдық өрнекті -ге (мұнда − абсолют
Т
температура) көбейтсек, онда мынадай өрнекке келген болар едік:
,
ал бұл өрнек толық дифференциал болып табылатынын тексеру
қиын емес жəне ол мынадай ln · функцияның толық
дифференциалы.
Енді мына түрдегі
,

,
қисық сызықты интеграл (мұнда , ,
нүктемен , нүктені біріктіретін қисықтың формасына тəуелді
болмайды. Осы кейінгі интегралмен анықталатын физикалық
шаманы энтропия деп атайды. Бұл шама газ күйінің функциясы
болып табылады.

§ 6. Қос интегралдар арқылы жазық

фигуралардың ауданын табу

1. Координаталардың екі жазықтығын қарайық, оның біреуі

ХОУ, екінші 0 болсын. ХОУ жазықтығында тұйық контур (L),
(D) облысын, ал 0 жазықтығында тұйық контур (l), (G)
облысын қоршасын (135-четреж).
Төмендегі формулаларды
,
, (44)
қарайық.
(44) формулалармен берілген функциялар системасы (G)
облысының əрбір , нүктесінде (D) облысының тиянақты бір
ғана , нүктесін сəйкес келтіретін болсын. Мұнымен бірге (44)
формулалар жəне бойынша бірмəнді түрде шешілетін болсын
жəне мен -ның табылған мəндері (G) облысына жататын
болсын.

728
 135-чертеж

Егер осы айтылған жағдайлар орындалса, онда (44)

формулалрмен анықталған функциялар системасы (G) облысын
өзара бірмəнді түрде (D) облысында түрлендіреді дейміз немесе
бұл екі облыстың арасында өзара бірмəнді сəйкестік бар дейміз.
(44) формулалардың жəне бойынша бірмəнді шешілуінің
арқасында:
, ,
, . (45)
Жаңағы баяндалған сəйкестік бойынша облыстардың
біреуінің ішінде жатқан қисыққа екіншісінің ішінде жатқан қисық
сəйкес келеді. Мəселен, (G) облысының ішінде жатқан төмендегі
параметрлік теңдеулермен
,
.
,
берілген қисыққа, облысында жатқан мына параметрлік
теңдеулермен
, ,
,
анықталатын қисық сəйкес келеді.
Керісінше, облысының ішінде жатқан сызықтың белгілі
теңдеулері бойынша (45) формулалар арқылы (G) облысында
жатқан, оған сəйкес сызықтың теңдеулерін табуға болады.
жəне сандарын облысы нүктелерінің қисық сызықты
координаталары деп атайды.
(G) облысында жатқан жəне түзулерді қарайық.
Мəселен, түзуге облысында мына қисық ( – параметр)
, ,
729
 , (46)
сəйкес келеді, бұл қисықты координаталық сызық деп атайды.
Сол сияқты (G) облысындағы түзуге (D) облысындағы
мына қисық ( – параметр)
, ,
, (47)
сəйкес келеді.
Сонымен, (G) облысындағы түзулер жəне (D)
облысындағы (47) жəне (46) сызықтар тобына түрленеді. Бұл
топтар (D) облысында қисық сызықты тор құрады (135-чертеж).
Бір топтың қисықтары өзара қиылыспайды.
(G) облысының , нүктесінің берілуімен (D) облысының
, нүктесі , , , анықталады.
Мысалдар келтірейік:
1-мысал. Мынадай түрлендіруді
, 0, 0
қарастырайық. Бұларға кері түрлендіру

болады.
0 жазықтығының бірінші квадранты, ХОУ жазықтығының
бірінші квадратына түрлендіреді. Мəселен, ХОУ жазықтығындағы
жарты түзу жазықтығындағы гиперболаға
түрлендіріледі. Ал ХОУ жазықтығындағы түзу .
жазықтығындағы координаталардың бас нүктесінен
шығатын сəулеге түрлендіріледі.
ХОУ жазықтығындағы тік төртбұрыш
, .
136-чертежде көрсетілген қисық сызықты төртбұрышқа
түрлендіріледі:
2-мысал. Төмендегі түрлендіруді
cos , sin (46)
қарайық. Бұл түрлендіру Θ ρ жазықтығының əрбір нүктесіне ХОУ
жазықтығының тиянақты , нүктесін сəйкес келтіреді. Бірақ
бұл сəйкестік бүкіл Θ жазықтығында бірмəнді емес. Мəселен,

730
 136-чертеж
егер Θ Θ 2 болса (мұнда 0 бүтін сан), онда Θ ρ
жазықтығындағы Θ, жəне Θ , нүктелерге, ХОУ жазық-
тығында бір-ақ қана , нүкте сəйкес келеді.
Берілген түрлендіруден ρ мен Θ-ні х-пен у арқылы өрнектесек:
, .
Айталық, нүкте , Θ , Θо жазықтығында тік
төртбұрыштың контурында жатсын, мұнда , ,
болсын (137-чертеж). Сонда бұл нүктеде сəйкес нүкте
, ХОУ жазықтығында қандай контурды бейнелейді, міне,
соны іздейік.

137-чертеж

сызығының бойында Θ 0, ал , -ден -ге дейін өзгереді.

(46) формулалар бойынша ; 0. Олай болса, , -ден -ге
дейін өзгереді жəне нүкте , ОХ осінде жатқан АВ кесіндіні
бейнелейді. сызығының бойында , ал , мен ге дейін
өзгереді. (46) формулалар бойынша

731
 , , бұл арадан .
Демек, нүкте , дөңгелектің ВС доғасын бейнелейді.
сызығының бойында Θ , ал , -ден -ге дейін өзгереді;
сондықтан (46) формулалар бойынша 0; сəйкес нүкте
, ОУ осіндегі СD кесіндіні бейнелейді.
сызығының бойында , Θ, -ден 0-ге дейін өзгереді
(46) формулалар бойынша Θ, Θ, бұл арадан
. Олай болса, сəйкес нүкте , дөңгелектің DА
доғасын бейнелейді.
Сонымен, Θо жазықтығында нүкте , Θ тік төртбұрыш
контурын бейнелегенде, оған сəйкес нүкте , ХОУ
жазықтығында контурын бейнелейді. Θо жазықтығындағы
тікбұрышты төртбұрыш облысын (46) формулалардың
көмегімен ХОУ жазықтығындағы мына дөңгелектер ,
доғалармен жəне ОХ, ОУ осьтерімен қоршалынған
АВСД облысында түрлендіруге болатын болды.
ХОУ жазықтығы мен Θо жазықтығының арасындағы
байланыстың бір ерекшелігін бағана айтып кеттік. Оны тағы да
еске түсірейік, ол мынау еді: егер аргумент Θ, 2 -ге еселі шамаға
өзгерсе, онда х те жəне у те ешбір өзгермейді. Сондықтан ХОУ
жазықтығының біртіндеп барлық нүктелерін қамту үшін , Θ
нүктені ені 2 -ге тең тілкемнің ішінде өзгерту керек, мəселен
0 Θ 2 , немесе .
Аргумент Θ-нің мына Θ 2 мəніне тілкемнің сəйкес келетін
шетін оның өзіне енгізбеу (есептемеу) керек.

138-чертеж

732
 Θо жазықтығында мына , 0 теңсіздіктермен
кескінделетін NMPQ тілкемді қарайық (138-чертеж). (46)
формулалар бұл тілкемді ХОУ жазықтығына (аударады)
түрлендіреді. Мұнда былай: түзулер MN жəне PQ Θ
абсциссалар осінің теріс бөлігіне түрлендіріледі де, кесінді МР
, 0 координаталардың бас нүктесіне аударылады. ХОУ
жазықтығынан мына 0, 0 түзулерді шығарып
тастағандағы оның қалған барлық нүктелерінің жиынына
тілкемнің іш жағы түрлендіріледі.
Енді мына формулаларды
cos , sin (47)
қарайық. Мұнда 0, 0 – тұрақты сандар.
(47) формулалардың көмегі-мен
NMPQ тілкемдегі торды эллипс-
терден жəне түзу сызықты сəуле-
лерден тұратын торға түрлендіруге
болады. Егер с болса, онда оған
эллипс сəйкес келеді,
егер Θ болса, онда оған сəуле
g сəйкес келеді (139-
139-чертеж
чертеж).
2. Енді қисық сызықты координаталарда аудан қос интеграл
арқылы қалай өрнектелетінін көрсетейік.
ХОУ жəне ξ0 жазықтықтарында облысымен
облысының арасында өзара бірмəнді сəйкестік болсын жəне бі-
рінші облыстың контурына екінші облыстың контуры
сəйкес келетін болсын.
(44) формулалар мына шарттарды қанағаттандыратын
болсын:
а) жəне бойынша (44) формулалар бірмəнді болып
шешілетін болсын;
б) функциялар , жəне , өздерінің бірінші ретті
туындыларымен бірге облысында үздіксіз болатын болсын;
в) облысында , функциясының екінші ретті үздіксіз
аралас жəне туындылары болатын болсын;
г) якобиан

733
 ,
,
,

облысында өзінің таңбасын өзгертпейтін болсын (бұл об-

лыстың кейбір жеке нүктелерінде ол нольге айналып кетуі
мүмкін).
Егер осы саналған шарттар орындалса, онда (D) облысының
ауданы төмендегі формуламен
,
| , | 48
,
өрнектеледі.
Бұл пікірді дəлелдеместен бұрын, бір айта кететін мəселе
мынау: жоғарыда айтылған якобиан , , жəне айнымалы-
лардың облысында анықталмаған үздіксіз функциясы болып
табылады, сондықтан (48) теңдіктің оң жағында тұрған интеграл
əрқашан да бар болады.
Облыстың ауданы төмендегі II типті қисық сызықты интег-
ралмен
49

кескінделетіні бізге белгілі (XIX тарау, §4, формула (26)).

Айталық, облысының контуры төмендегі параметрлік
теңдеулермен
,
берілсін. Онда контурдың параметрлік теңдеулері
, ,
,

болады.
Параметр t-нің, -дан -ға дейін өзгеруіне контурдың оң
бағыты сəйкес келсін, ал бұл жағдайда контурдың бағыты не
оң, не теріс болуы мүмкін.
(49) қисық сызықты интегралды анықталған интегралға
келтіреміз:

734
 , , ,

ал
, · · .
Олай болса,

, · · , 50

Көңіл жіберіп қарасақ, (50) анықталған интеграл контур-

дың бойымен алынған мына түрдегі

, , 51

қисық сызықты интеграл. Бұл интегралдың алдына ± тұрған

себебі параметр -нің -дан -ға қарай өзгеруіне контурдың
қай бағыты сəйкес келетіні бізге белгісіз.
Енді (51) қисық сызықты интегралды қос интеграл арқылы
өрнектейік, ол үшін Грин формуласын еске түсірейік:
, , .

(51) қисық сызықты интегралда:

, , ; , ,
Бұл арадан
· , · ; · , · ;

,
· · , .
,

Грин формуласына сүйеніп, келесі теңдікті жазамыз:

,
, , .
,

735
 Сонымен,
,
.
,
,
Шарт г) бойынша якобиан таңбасын өзгертпеу керек
,
жəне оның үстіне аудан əрқашан да оң сан болу керек,
сондықтан жаңағы шыққан қос интеграл оң болу керек.
Міне, осыларды еске алып мынаны табамыз:
,
| , | . 48
,
Егер контурдың оң бағытына контурдың оң бағыты
сəйкес келсе, онда якобиан алдындағы таңба оң болады, егер
олардың бағыты түрліше болса, онда якобиан алдындағы таңба
теріс болады.
(48) теңдіктің оң жағында тұрған қос интегралға оның орта
мəні турасындағы теореманы қолдансақ, сонда:
| , |· , 49
мұнда – (G) облысының ауданы, ( , ) осы облыстың бір
тиянақты нүктесі.
Бұл арадан
| , | lim .
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: 0 жазықтығын
(44) формулалардың көмегімен У жазықтығына түрлендіруде
якобианның абсолют шамасы , , жазықтықты не созу,
не қысу коэффициентінің ролін
атқарады.
Мысалдар келтірейік.
1-мысал. Мына ,
екі гиперболамен
жəне , екі
параболамен қор-
шалынған фигураның ауданын
табу керек (140-чертеж).
Бұл есепті шешу үшін былай
140-чертеж ұйғарайық:
2
, ; 0, 0.

736
 У жазықтығындағы облысын қоршап тұрған ги-
перболаларға жазықтығында мына жəне
координаталық түзулер сəйкес келеді, ал параболаларға мына
жəне түзулер сəйкес келеді. Сондықтан облыс
төмендегі теңсіздіктермен
,
Сипатталынатын тік төртбұрыш болады (141-чертеж).
Енді бізге , якобианды табу керек, ол үшін бұл мысалда
мына өрнекті

,
2 3 3 .
,

тапқан қолайлы.
Бұл арадан
, 1
, .
, 3
Енді (48) формуланы қолдансақ, сонда
1 1
| , | .
3 3
2-мысал. Төмендегі теңдеумен

кескінделген қисықпен қоршалынған

фигураның ауданын табу керек.
Берілген фигураны түрлендіреміз,
ол үшін мына формулаларды
,
у
қолданамыз. Сонда жаңа координа-
141-чертеж талар системасында контурдың тең-
деуі

болады.
Енді якобианды табайық.

737
 , ,

, ,

, .

(48) формуланы пайдалансақ, сонда

.

Поляр координаталарға көшкенде, егер координаталардың бас

нүктесі облысының ішінде жатса, онда өзара бірмəнді
сəйкестік шарт бұзылады. Бірақ дегенмен формула бұл жағдайда
да дұрыс болады. Мұны былай дəлеледеуге болады. ОУ
жазықтығында координаталардың бас нүктесін тым кішкентай
дөңгелекпен қоршаймыз да, облыстан бұл дөңгелекті шығарып
тастаймыз. Сонда қалған аудан (48) формуламен өрнектеледі,
бірақ облысынан жаңағы кішкентай дөңгелектің 0 жазық-
тығындағы бейнесін, яғни біздің қарастырып отырған жағдайы-
мызда мына теңсіздіктермен 0 ;0 _2 – оң құнар-
сыз аз сан) кескінделетін тік төртбұрышты шығарып тастау керек.
Егер дөңгелектің радиусы нольге ұмтылатын болса, онда
онымен бірге жаңағы тік бұрышты төртбұрыштың да ауданы
нольге ұмтылады. Міне, осыны еске алып, шекке көшсек,
қайтадан (48) формулаға келеміз.
Бұл мəселелерді айтып отырғандағы себеп мынау: ХОУ
жазықтығындағы координаталардың бас нүктесі қарастырылып
отырған облысқа жатады, ал Θoρ жазықтығында бұл нүктеге ось
0 сəйкес келеді, демек, өзара бірмəнді сəйкестік шарты бұ-
зылады.
Сонымен, ауданын табайық деп отырған облыс Θo жа-
зықтығында мына сызықтармен

0,

қоршалынған.
Түбір нақты сан болу үшін Θ Θ 0. Бұл теңсіздік
осылай болу үшін аргумент Θ мына шектерде өзгеру керек:
738
0 жəне . Бұдан мынадай қорытынды жасауға
болады: ауданын табайық деп отырған фигура екі тілімнен
тұрады. Сондықтан

2 2
2 2 2 2 2

§ 7. Қос интегралдағы айнымалыларды ауыстыру

облысында анықталған үздіксіз , функцияның осы

облыс бойынша алынған қос интегралын қарайық:

, .

облысы 0 жазықтығындағы облысымен (44) фор-

мулалар арқылы байланысты болсын. Осы формулалар §6-та
келтірілген а), б), в), г) шарттарды қанағаттандыратын болсын.
Жоғарыда келтірілген
,

қос интегралды (G) облысы бойынша алынған қос интеграл

арқылы өрнектеу керек. Міне, осы мақсатпен облысын қисық
сызықтармен бөлшек облысқа бөлеміз: , ,…, . Онда
облысы да сəйкесті сызықтармен бөлшек , ,…,
облыстарға бөлінеді.
Енді интегралдық қосындыны құрайық:

, .

Егер барлық бөлшек облыстардың диаметрлері нольге ұм-

тылса, онда интегралдық қосындының шегі жаңағы қос интеграл

739
болатыны бізге мəлім. Өткен параграфтағы (49) формуланы
қолдансақ сонда:
, Δ,
мұнда , – бөлшек облысының бір тиянақты ішкі
нүктесі, ал Δ – осы облыстың ауданы.
Интегралдық қосындыдағы -дің орнына оның жаңағы
өрнегін қойсақ, онда

, | , , |Δ .

Интегралдық қосындыдағы , бөлшек облысының

еркімізше алған кез келген нүктесі, сондықтан оны былай ұй-
ғарайық:
, , , .
Сонда

, , , | , |Δ .

Егер барлық бөлшек облыстардың диаметрлерін нольге

ұмтылтып, кейінгі қосындыдан шек алсақ, онда
, , , , | , | . 50

Осы шыққан формуланы қос интегралдағы айнымалыларды

ауыстыру формуласы деп атайды.
Енді осы формуланы есеп шығару ісінде қалай қолдану керек,
соны көрсету үшін бір-екі мысал келтірейік.
1-мысал. Төмендегі беттермен
1 , 0, 0
қоршалынған дененің көлемін табу керек.
Дененің көлемі келесі формуламен анықталады:
1

мұнда мына шарт 1 орындалуы тиіс. Қос интегралдағы

айнымалыдарды мына теңдеулер арқылы ауыстырамыз:
, .

740
 Сонда жаңа интегралдау облысы мынадай теңсіздіктермен
0 1; 0 сипатталынатын тік төртбұрыш болады.
Енді якобианды табамыз, ол үшін
; ;
2 2
· ; · ;
3 3
2
, 3
2
3
2 2 2
· · .
3 3 3
Енді (50) формуланы қолданып, мына теңдікті табамыз:

2
1 ·
3

2
· 1 ;
3
ішкі интегралды жеке алып интегралдаймыз,
1
1 1 1 ;
3
о
бұл интегралды бөлімшелеп интегралдаймыз
3
1 1 ; 3 ; 1
4
1 3
1 · 1
3 4

1 3 1
· ·3 1 1 1
3 4 4
3 3
1 .
28 28
Бұдан кейін

741
 2 3 1 1
· .
3 28 28 28

2-мысал. Төмендегі беттермен

2
2 , ; 0, 0, 0
қоршалынған дененің көлемін табу керек.
Бірінші теңдеу конусты кескіндейді, екінші теңдеу табаны
лемниската, осі OZ осіне параллель цилиндрді кескіндейді.
(50) формуланы қолданамыз, ол үшін келесі ауыстыруларды
жасаймыз:
, .
Сонда
1 1
√ 2 , 2 √ 2 .

Түбір нақты болу үшін sin 2Θ 0 болуы керек, олай болса,

0 2 немесе 0 . Сонымен, 0 √ sin 2 ;
,Θ . Енді (50) формула бойынша
√
√
√ 2

1 √
· √ 2
3

1 1 4
2 1 .
3 3 2 24
Біздің бұл тапқанымыз – дененің көлемінің жартысы. Оның
толық көлемін табу үшін шыққан нəтижені екіге көбейтеміз;
сонда іздеп отырған көлем мынадай болады:

12

742
 3-мысал. Төмендегі теңдеумен
6
берілген бетпен (мұнда , – оң сандар), ХОУ жазықтығымен жəне
мынадай теңдеумен

кескінделген цилиндрмен қоршалынған дененің көлемін табу

керек.
Ауыстыруды мына түрде жүргіземіз:
Cos , ;
√ √
сонда
, ; 0 2 ; 0 .
√
Cos 6 Cos
√ √
Sin Sin .
√ √
Енді
√
1
Cos 6 Cos
√ √ √
Sin Sin .
√ √
Тақ дəрежелі синустар мен косинустардан алынған
интегралдар нольге айналады. Міне, осыны еске алсақ, сонда
6 .
√

§ 8. Қисық беттің ауданын табу

1. Бет ауданы ұғымы мен қисық ұзындығы ұғымының бір-

бірімен анықталу мағынасында ұқсастығы бар. Мəселен, доғаның
ұзындығын анықтауда біз доғаға іштей сынық сызық сыздық.
Сонан соң сынық сызықтың барлық звеноларының ұзындықтарын
нольге ұмтылтып, оның периметрінің шегін іздедік. Егер осы шек
бар болатын болса, онда оны біз қисықтың ұзындығы үшін
аламыз. Міне, бұл мəселе бізге белгілі.

743
 Қисық беттің ауданын дəл осы сияқты етіп анықтауға болмай
ма деген сұрақ туады. Былайша айтқанда, қисық бетке көпжақты
іштей сызып, сонан кейін барлық жақтардың аудандарын нольге
ұмтылтып көпжақ ауданының шегін тапсақ болмай ма, яғни осы
шекті бет ауданы үшін алсақ қайтеді деген сұрақ келіп шығады.
Беттің ауданын дəл осылай етіп анықтауға болмайтындығы
өткен ғасырдың аяғында байқалды. Мұны бірінші байқаған адам –
неміс математигі Шварц.
Бет ауданының басқаша түрдегі жарамды анықтамасын
берейік.
ХОУ жазықтығындағы (D) облысының үстіңгі жағынан
орналасқан бет (S) берілсін. OZ осіне параллель түзу бұл бетті бір-
ақ қана нүктеде қиятын болсын. (D) облысын еркінше жүргізілген
жай қисық сызықтармен n бөлшек (D1), (D2), (D3), ..., (Dn)
облыстарға бөлеміз. Əрбір бөлшек (Di) облыстың контурын
бағыттаушы есебінде алып жасаушыларын OZ осіне параллель
етіп түзу цилиндр құрамыз. Осы құрылған цилиндр берілген (S)
беттен (Sі) ауданшаны ояды. Жаңағы айтылып отырған
цилиндрдің санын n-ге жеткізуге болады. Олай болса
ауданшалардың саны да n болады, былайша айқанда берілген бет
(S) n бөлшек (S1), (S2), ..., (Sn) беттерге жіктеледі (142-чертеж).

142-чертеж

Енді əрбір бөлшек (Sі) беттің ішінде жатқан кез келген Мі

нүктені сайлап аламыз да, осы нүкте арқылы берілген (S) бетке
жанама жазықтық жүргіземіз. Егер бағанағы құрылған цилиндрдің
жасаушыларын жоғары қарай жаңағы жанама жазықтықпен
744
қиылысқанша созсақ, онда осы цилиндр жанама жазықтықтан
жазық (Ті) ауданшаны ояды. Мұндай ауданшалардың саны да n
болады. Енді осы ауданшалардың қосындысын қарайық

бұл қосынды бастапқы берілген беттің ауданының жуық мəнін

береді. Оның дəл мəнін табу үшін барлық бөлшек (Di)
облыстардың диаметрлерін нольге ұмтылтып əлгі қосындыдан
шек аламыз, егер осы шек бар болатын болса, онда оны беттің
ауданы деп атаймыз.
Сонымен, егер беттің ауданын Q арқылы белгілесек, онда
берілген анықтама бойынша

lim .

Ауданы бар бетті квадратталатын бет деп атайды.

Енді осы ауданды аналитикалық жолмен есептеп көрейік. (D)
облысы жабайы қисықпен қоршалынсын, бет (S) төмендегі
теңдеумен берілсін:
, ;
, облысында үздіксіз жəне онда үздіксіз
, дербес туындылары бар функция. Бұл ұйғаруға
геометрия тілінде былай мағына беруге болады: беттің əрбір
нүктесінде оған өзінің жағдайын жанау нүктесінің өзгеруімен
байланысты үздіксіз өзгертіп отырған жанама жазықтық жүргізуге
болады.
Бағанағыдай (D) облысын n бөлшек (D1), (D2), ..., (Dn)
облыстарға жіктеп, цилиндрлер құрамыз. Сонда бөлшек облыс
(Di) (мұның ауданы Рi болсын) Ті ауданшаның ХОУ жазықтығына
түсірілген проекциясы болып табылады. Мі (xi, yi, zi) нүктесінде (S)
бетке жүргізілген жанама жазықтықпен ХОУ жазықтығының
арасындағы бұрышты αі деп белгілесек, онда
Cos .
Жанау Мі (xi, yi, zi) нүкте арқылы (S) бетке нормаль (жанама
жазықтыққа перпендикуляр) жүргізейік жəне осы нормальдың
координаталар осьтерімен жасайтын сəйкес бұрыштарын ,
жəне арқылы белгілейік. Сонда өйткені екі

745
жазықтықтың арасындағы бұрыш олардың нормальдарының
арасындағы бұрыштармен өлшенеді. Жүргізілген нормаль мен OZ
осінің арасындағы бұрышты сүйір бұрыш деп есептейік.
Сонымен,
,
Cos
олай болса,

.
Cos
Мі (xi, yi, zi) нүктесінде , теңдеумен берілген бетке
жүргізілген нормальдың теңдеуі:
болады.
Мұнда
, ,
, .
Нормальдың бағыттаушы косинустары
Cos ; Cos ;
1 1
1
Cos
1
болады.
Кейінгі теңдікті еске алсақ, сонда

немесе

1 1 51

(51) формуланы мына түрде жазуға болады:

. 52
Cos
мұнда – нормаль мен OZ осінің арасындағы бұрыш. Егер
нормальға тиянақты бағыт тағайындалмаса, онда

746
 , 53
|Cos |
Бет (S) төмендегі теңдеумен
, , 0
берілсін. Бұл теңдеудің сол жағында тұрған үш айнымалының
функциясы , , 0 жабық функцияның бар болу
теоремасының барлық шарттарын қанағаттандыратын болсын.
Онда

, .

Дербес туындылардың осы мəндерін (51) формулаға апарып

қоямыз; сонда

54

(51) формуладағы болсын немесе осы кейінгі формуладағы

болсын интегралдау облысы (D) беттің ауданы ізделіп отырған
бөлігінің XOУ жазықтығына түсірілген проекциясы болып
табылады.
2. Енді бет (S) төмендегі параметрлік теңдеулермен
, , , , , (55)
берілсін.
(55) теңдіктердің оң жағында тұрған функциялардың
анықталу облысы (G) болсын. Бұл облыста функциялардың өздері
жəне олардың , бойынша алынған дербес туындылары үздіксіз
болсын. Берілген беттің ерекше нүктелері жоқ деп ұйғарамыз.
Параметрлердің біреуін, мəселен -ні, тұрақты деп
қарасақ, онда координаталар x, y, z бір ғана параметрге, яғни -ға
ғана тəуелді жəне олар беттің бойындағы бір қисық сызықты
кескіндейді. Бұл қисықтың параметрлік теңдеулері болады:
, , , , , .
Бұл сызық өзімізге белгілі координаталық сызықтар болады.
Егер u-ды тұрақты деп қарасақ , онда басқа бір
координаталық сызықты
, , , , , .
тапқан болар едік.

747
 Беттің , , нүктесін басып жүретін координаталық
, қисықтардың осы нүктедегі жанамаларының
теңдеуін құрайық:
,

,
бұл қатыстарда тұрған , , , , , дербес
туындылардың мəндері , нүктесінде алынған.
Берілген беттің , , нүктесінде оған нормаль
жүргізейік. Сонда бұл нормальдың теңдеуі мынадай болады:
.
Осы құрылған нормаль координаталық сызықтарға , ,
нүктеде жүргізілген жанамаларға перпендикуляр. Аналитикалық
геометриядан белгілі перпендикулярлық шарттарды жазайық:
0,
0.
Бұл екі теңдеуді l, m, n жөніндегі алгебралық теңдеулер
системасы деп қарауға болады. Жоғары алгебра пəнінен белгілі
теорема бойынша бұл теңдеулердің шешулері мына
анықтауыштарға
, ,
пропорционал болады, яғни
; ;
мұнда K – тұрақты пропорционалдық коэффициент.
l, m, n – нормальдың бағыттаушы косинустары болғандықтан,
1, бұл арадан
1
.
√
, , – нормальдың координаталар осьтерімен жасайтын
сəйкес бұрыштары болсын. Онда
, ,
√ √
Cos 56
√

748
(G) облысында анықтауыш С нольге тең емес деп ұйғарайық.
Онда беттің ашық , теңдеуін табуға болады. Олай
болса, (53) формуланы қолдануға əбден болады.
(53) қос | |
интегралдағы айнымалыларды (55)
теңдіктердің алдыңғы екі формулалары бойынша u,
айнымалылар арқылы ауыстырайық. Сонда (D) облысы (G)
облысына ауысады, ал cos -ді (56) формула бойынша
ауыстырамыз, сонда якобиан мынаған тең:
,
, .
,
Сонымен,
| |
| |

Аналитикалық геометриядан белгілі, Лагранж теңбетеңдігі

деп аталатын, төмендегі теңбе-теңдікті

пайдаланып, мына теңдікті табамыз:

,
мұнда
; ;
.
Енді
57

Интеграл таңбасы астындағы √ өрнекті қисық сызықты

координаталардағы бет ауданының элементі деп атайды. E, F, G
сандарын беттің гаустық коэффициенттері дейді.
3. Сфералық координаталар туралы біраз мəлімет берейік. М
– кеңістіктегі бір нүкте болсын, ОМ – оны координаталардың бас
нүктесімен біріктіретін бас кесінді, бұл кесіндінің ұзындығын r
деп белгілейік. Енді нүкте М жəне OZ осі арқылы жазықтық

749
 жүргізейік. Сонда осы жазықтық ХOZ
координаталар жазықтығымен
бұрышын құрады.
ОМ радиусы-вектор мен OZ осі
оң бағытының арасындағы бұрышты
Θ белгілейік (143-чертеж).
Мына үш шама: , Θ, φ
кеңістіктегі М нүктесінің жағдайын
143-чертеж əбден анықтайды.
∆ тік бұрышты үшбұрыштан:
сos , ∆ тік бұрышты үшбұрыштан:
sin Θ, cos Θ. Олай болса,
Θ , Θ , Θ.
Мұнда 0 ∞, 0 2 , 0 Θ .
Осы , Θ, үш шаманы нүктенің
сфералық координаталары немесе
кеңістіктегі поляр координталары деп
атайды. Кейде Θ бұрышы үшін радиус-
вектор ОМ мен оның ХОУ
жазықтығына түсірілген проекциясы
-нің арасындағы бұрышты алады.
Жаңағы сфералық
координаталарды «географиялық» 144-чертеж
координаталар деп те атайды.
Олардың бұлай аталу себебі: бұрышы географиялық бойлыққа,
ал Θ – географиялық ендікке, – жердің радиусына сəйкес келеді
(144-чертеж).
Кейде, əсіресе есептер шығарғанда, берілген бетті сфералық
координаталарда қараған өте қолайлы болады. Нүктенің
декарттық координаталары мен сфералық координаталарының
арасындағы байланысты таптық, ол мынау еді:
Sin Θ Cos , Sin Θ Sin , Cos Θ. (58)
0 ∞, 0 Θ , 0 2
Радиус-вектор r-ді Θ мен φ-дің функциясы деп қарайық:
Θ, . Бұл функция беттің поляр теңдеуі болып табылады.
Бет поляр теңдеумен берілсін. Осы беттің ауданының өрнегін
табу керек. Ол үшін (57) формуланы қолданамыз жəне Θ мен -ді
параметрлер үшін аламыз.
Жаңағы жазылған формулаларды былай жазуға болады:
750
 Θ, φ Sin Θ Cos , Θ, φ SinΘ Sin
Θ, φ Cos Θ.
Міне, бұл беттің параметрлік теңдеулері болады. Ендеше

, · , Θ,

Θ · Θ 59

1-мысал. ОХ осінің қозғалысынан пайда болған қиғаш

бұранда беттің теңдеуі мына түрде болады:
, , .
Осы беттің биіктігі 2 мына цилиндрмен
ойылған бөліктің ауданын табу керек.
Гаустық коэффициенттерді табамыз:
1, 0, .
Ендеше
.
Енді интегралдау облысын іздейміз: ; сондықтан
0 , ал 0 2
(57) формула бойынша

2
2

ln 2
2 2
√
ln .
2
2-мысал. Мынадай 2 теңдеумен
берілген беттің ауданын табу керек.
Беттің теңдеуін сфералық координаталарға көшіреміз, ол үшін
(58) формулаларды пайдаланамыз. Сонда
Θ 2

751
 Θ .
2
(59) формула бойынша
4 Θ Θ .
3-мысал. Мына
2 теңдеумен берілген сфераның
төмендегі теңдеумен

кескінделетін жəне төбесі бас

нүктеде жататын конустың ішіндегі
бөлігінің ауданын табу керек (145-
чертеж).
(59) формуланы қолданамыз.
Сфераның жəне конустың теңдеу-
лерін сфералық координталарға
145-чертеж көшіреміз. Ол үшін (58) форму-
лаларды пайдаланамыз. Сонда
2 ;
Sin
4 .

Интегралдау облысы (G) мына Θ

Θ теңдеумен кескінделетін қисықпен қоршалынған.
Егер сфераның бірінші октанттағы бөлігінің ауданын табу
керек болса, онда , 0 мен -нің арасында өзгереді, яғни
0 . Ал Θ-ны алдымыздағы теңдеумен табамыз:
немесе .
Енді

16 Θ.

Ішкі интегралды жеке алайық:

752
 1 1
Θ Θ Θ ·
2 2 1

1 1 1
· · .
2 1 2 1
Бұдан кейін

8
1

4
8 .
1 1 1 1
4-мысал. Мына 2 эллипстік параболоидтың
1 эллипстік цилиндрдің ішінде жатқан бөлігінің
ауданын табу керек.
Эллипстік параболоидтың теңдеуінен мына теңдіктерді
табамыз:
, .
Енді

4 1 .

Интегралдау облысы (D) – эллипс 1. Алдымыздағы

қос интегралдағы айнымалыларды былай , Θ
ауыстырамыз. Сонда
,Θ ; 0 1; 0 Θ
2

753
 4 2 1
4 Θ 1 Θ 1
2 3
4 2
2√2 1 · 2√2 1 .
3 2 3

§ 9. Меншіксіз қос интегралдар

1. Кейде қос интегралды шектелмеген облыстардың, мəселен

бүкіл жазықтықтың немесе бұрыштың бойымен алуға тура келеді.
Айталық, (Р) шекараланбаған облыс болсын, осы облыстың
бойымен алынған мына
,

қос интегралды қарайық. Мəселе осы интегралды қалай

анықтауда.
Интеграл таңбасы ішіндегі функция , жазықтықтың
тұйық (Г) қисық сызықпен қоршалынған əрбір бөлігінде
интегралданатын болсын.
Енді (Г) сызығын қоршаған, яғни оның сыртында жатқан жəне
онымен ешбір ортақ нүктесі жоқ тұйық (С) сызығын алайық. Осы
екі тұйық сызықтың арасында жатқан (D) облысы бойынша
алынған қос
,

интегралдың шекті мəні болуға тиіс.

Егер тұйық қисық (С) жан-жаққа қарай шексіз алыстағанда,
қос интеграл
,

бір тиянақты шекке ұмтылса, онда осы шекті біз тұйық (Г)
сызықтың сыртында жатқан облыс бойынша алынған ,
функцияның қос интегралы деп түсінеміз.
Егер тұйық қисық (С), центрі бас нүктеде жатқан радиусы R
кез келген үлкен санға тең шеңбердің сыртында жататын болса, ол

754
тұйық қисықты жан-жаққа шексіз алыстайды дейміз. (С) жəне (К)
– тұйық (Г) қисықты қоршаған кез келген тұйық сызықтар
болсын. (Г) мен (С)-нің арасындағы облысты (D) арқылы, ал (Г)
мен (К)-ның арасындағы облысты (G) арқылы белгілейік те,
айырманы қарайық:
, , – , .

Жаңағы осының алдында айтылған шек бар болу үшін,

қисықтар (С) жəне (К) жан-жаққа бір-біріне тəуелсіз шексіз
алыстағанда айырма δ-ның нольге ұмтылуы қажетті жəне
жеткілікті.
Мұны дəлелдеу қиын емес.
Тұйық (Г) қисықтың сыртында жəне оны қоршаған, бірінің
ішінде бірі жатқан тұйық , ,… , , … сызықтар тізбегін
қарайық.
Тұйық (Г) қисық пен -нің арасындағы облысты деп,
ал (Г) мен -ның арасындағы облысты деп белгілесек
(мұнда m>n болсын), онда теореманың шарты бойынша
, m мен n шексіздікке ұмтылғанда нольге ұмтылады,
олай болса, (G) облысы бойынша алынған қос интеграл тиянақты
шекке ұмтылады.
Осы айтылғандарға бір мысал келтірейік. Центрі бас нүктеде
жатқан, радиусы r-ге тең дөңгелектің сыртында анықталған мына
,
,
функцияны қарайық. Сандар М жəне m осы фукнцияның дəл
жоғарғы шекаралығы мен дəл төменгі шекаралығы болсын. (С)
қисықтар үшін жаңағы шеңбермен ортақ центрлес радиусы R-ге
тең шеңберді алайық. Сонда осы екі шеңбердің арасында жатқан
,
жазық облыс (сақина) бойынша алынған ,
функцияның қос интегралын мына түрге келтіреміз:
,
Θ .
2
Қос интегралдың қасиеті бойынша бұл интеграл мына екі
интегралдың

755
 2 ; 2

арасында жатады.
Егер мына теңсіздік 2 1 немесе бəрібір 1
орындалса, онда бұл екі интеграл R шексіздікке ұмтылғанда,
тиісті шекке ұмтылатыны бізге белгілі. Сондықтан бұл жағдай
орындалғанда қарастырып отырған функцияның қос интегралы
бар болатын болады. Керісінше, егер 1 болса, онда əлгі
интегралдар R мен бірге шексіздікке ұмтылады.
,

қос интегралдың шегі əрқашан да бар болады, егер мына

| , |

қос интегралдың шегі бар болса.

2. Шектеулі (D) облысы бойынша алынған қос инетеграл
таңбасы ішіндегі функция , осы облыстың бір М0 нүктесінде
немесе оның ішінде жатқан бір сызықтың бойында шексіздікке
айналып кететін болсын.
,

қос интегралға тиісті мағына беру үшін жаңағы М0 нүктені немесе

сызықты (D) облысынан шығаруымыз керек. Ол үшін М0 нүктені
немесе сызықты тым кішкентай (∆) облысымен қоршаймыз да,
мына
, 60

қос интегралды қараймыз.

Егер (∆) облысының диаметрі нольге ұмтылғанда (60)
интеграл бір белгілі шекке ұмтылса, онда бұл шекті ,
функцияның (D) облысы бойынша алынған қос интегралы деп
атайды жəне оны бұрынғыша былай
, белгілейміз.

756
 Бұл анықтаманы бергенде біз қаралып отырған ,
функцияның М0 нүктесінен немесе айтылған сызықтан басқа (D)
облысының ешбір жерінде ерекшелігі жоқ деп ұйғарамыз.
Мысал үшін төмендегі
,
,
функцияның D облысы бойынша алынған қос интегралын
қарайық.
Бұл функция (D) облысының М0 (a, b) нүктесінде шексіздікке
айналады.
Мына сандар M жəне , , функцияның облысындағы
дəл жоғарғы жəне төменгі шекаралықтары болсын.
Жоғарыда берілген анықтама бойынша
, ,
lim .

Облыс (∆) центрі М0 (a, b) нүктесінде жатқан радиусы -ға тең

дөңгелек болсын.
Сонда былай ұйғарып:
Θ, Θ
,
мына қос интегралды мына түрге келтіреміз:
∆
,
Θ .

Бұл интеграл мына екі интегралдың

2 ; 2

арасында жатады.
Егер 1 болса, онда бұл интегралдар нольге ұмтылады.
Олай болса, бұл жағдайға ( 1 болғанда)
,
lim 0.

Сонымен,
,

757
қос интегралдың, егер 1 болса ғана, мағынасы болады.
Бұл қаралған қос интегралдарды ерекше немесе меншіксіз
интегралдар дейміз.

Жаттығулар

Төмендегі беттермен қоршалынған денелердің көлемдерін табу керек.

1. , , 0 Жауабы: .
2. , , 1, 0, 0 Жауабы: .

3. cos cos , , ,

, , 0 Жауабы: .
4. , , 0 Жауабы: · .
√
5. 2 , Жауабы: .
6. 2 2 g , 0 , ,
0, 0, 0
Жауабы: g .

7. , 1, 4, 0, 0, 0

Жауабы: .
8. , 0.
Шешуі. Айнымалылар х пен у үшін интегралдау шектерін – ∞-тен +∞-
ке дейін аламыз. Сонда
∞ ∞ ∞ ∞

∞ ∞ ∞ ∞

∞ ∞ ∞
√
4 4 4 .
2

9. ,
Жауабы: 3 4 .
10. ,
Жауабы: .

758
 11. 1,
Жауабы: 4√5 5 .

12. 2 , , 0.
Жауабы: · .

13. ; , 0, 0, 0.
Жауабы: .

Келесі тұйық сызықтармен қоршалынған фигураның аудандарын табу

керек:
14.
Жауабы: .
15.
Жауабы: · .
16. , , , , ,
Жауабы: .
17.
Жауабы: .

18.
Жауабы:
19.
Жауабы: .
20.
Жауабы: .
√

21. Мына теңдеумен берілген беттің

цилиндрмен ойылған бөлігінің ауданын табу керек.
Жауабы: 2 .
22. 3 теңдеумен берілген беттің 2
бетпен ойылған бөлігінің ауданын табу керек.
Жауабы: 2 3 √3 .
Нұсқау: (59) формуланы пайдаланған қолайлы.
23. Мына теңдеумен берілген беттің 2 бетпен
ойылған бөлігінің ауданын табу керек.
Жауабы: с 20 3 .

759
 24. 2 беттің 2 бетпен ойылған бөлігінің
ауданын табу керек.
Жауабы:
√
25. Мынадай теңдеумен берілген беттің
ауданын табу керек.
Жауабы: .
Нұсқау: сфералық координаталарға көшіп, (59) формуланы қолданған
дұрыс.
26. 2 беттің бетпен ойылған бөлігінің
ауданын табу керек.
Жауабы: 20 3 .
27. 2 2 беттің 0, 0, 0 координаталық
жазықтықтармен ойылған бөлігінің ауданын табу керек.
Жауабы: 2 .
28. cos sin беттің 0, 0, 0
координаталық жазықтықтармен ойылған бөлігінің ауданын табу керек.
Жауабы: .
·

XXI ТАРАУ
БЕТ БОЙЫНША АЛЫНҒАН ИНТЕГРАЛДАР
(БЕТТІК ИНТЕГРАЛДАР)

§ 1. Бірінші типті беттік интеграл

Айталық, (S) – берілген дұрыс бет1 болсын. Осы беттің

барлық нүктелерінде анықталған жəне беттің М нүктесінің
жағдайының өзгеруімен бірге үздіксіз өзгеруші , ,
функция берілсін.
Берілген (S) бетті n бөлшек , ,…, беттерге
жіктейік, бұл бөлшек беттердің аудандары , , … , болсын.
Əрбір бөлшек беттің бойында жатқан кез келген , ,
нүктені алайық та, осы нүктедегі функцияның мəнін тауып, келесі
қосындыны құрайық:

1
Дұрыс бет деп ерекше нүктелері жоқ, квадратталынатын бетті айтамыз.

760
 , , . 1

Егер бетті бөлшектеу саны шексіздікке, ал барлық бөлшек

беттердің диаметрлері нольге ұмтылғанда (1) қосынды бір белгілі
шекке ұмтылса, онда осы шекті , , функцияның (S) бетке
тараған немесе (S) бет бойынша алынған І типті беттік интегралы
деп атайды жəне оны былай белгілейді:
, , немесе . 2

Егер бет (S) тұйық болса, онда бұл бойынша алынған беттік
интегралды физикада былай белгілейді:
, , немесе .

Айталық, бет (S) төмендегі параметрлік теңдеулермен

, , , , ,
берілсін.
Егер параметрлердің өзгеру (G) облысында функциялар
, , , , , жəне олардың , бойынша алынған дербес
туындылары , , ; ; , үздіксіз болса, онда үздіксіз
, , функция қандай болса да, жоғарыда анықталған (2)
беттік интеграл (G) облысы бойынша алынған келесі
, , , , ,

қос интеграл арқылы өрнектеледі, яғни

, , , , , , , 3

.
Енді бет (S) ашық түрдегі , теңдеумен берілсін,
мұнда , – ХОУ жазықтықтағы (D) облысында анықталған
жəне ол облыстың нүктесінде үздіксіз , дербес
туындылары бар функция.
Бұл жағдайда (2) беттік интеграл, (D) облысы бойынша
алынған мына

761
 , , , 1

қос интеграл арқылы өрнектеледі, яғни

, , , , , 1 . 4

Мұндағы (D) облысын берілген (S) беттің ХОУ жазықтыққа

түсірілген проекциясы деп қарауға болады. Ал 1 = ,
олай болса, (4) формула мына түрге көшеді:
, , , , , , 5
|cos |
мұнда – бетке жүргізілген нормаль мен OZ осінің оң бағытының
арасындағы бұрыш.
Енді (4) формуланы іс жүзінде қалай пайдалану керек, соған
бір мысал келтірейік.
1-мысал. Мына 1 эллипсоид бойынша алынған

келесі беттік интегралдың мəнін табу керек. Мұнда

беттің элементі, – эллипсоидтың центрінен осы элементке
жүргізілген жазықтыққа дейінгі арақашықтық.
(5) формула бойынша:
1
.

Эллипсоид теңдеуінен z-ті жəне оның дербес туындыларын

табамыз:

1 ;

; · ;
бұл арадан

1 .

Ал

762
 1
.

Енді
.

Интегралдау облысы (D) – эллипс: 1.

Сондықтан
√
1

1
4
· .
3

§ 2. Бірінші типті беттік интегралға келтірілетін

физикалық есептер

1. Айталық, берілген (S) беттің бойында белгілі бір масса

үздіксіз бір қалыпты түрде таралсын жəне осы массаның
тығыздығы , , болсын. Кеңістіктегі , , нүкте массасы
бірге тең материалды нүкте болсын.
Осы нүктені материалды бет (S) қандай күшпен өзіне
тартады? Бұл мəселені шешу үшін беттің бойындағы кішкентай
элементті қараймыз, бұл элементтің координатасы , ,
болсын. Элементтің массасы , , болады.
, , нүктеден элементке дейінгі екі ара болады:
.
Ньютон заңы бойынша элемент -тің А нүктені өзіне тарту
күші тең:
, ,

Өлшем бірліктері осы көбейтіндінің алдында тұратын

пропорционалдық коэффициент бірге тең болатындай етіп
сайланып алынған болсын.
Тарту күші , , нүктеден элементке қарай
бағытталған, сондықтан осы күштің векторымен ОХ осінің
арасындағы бұрыштың косинусы

763
 болады.
Олай болса, тарту күштің ОХ осіне проекциясы мына
, ,
көбейтіндіге тең болады.
Бүкіл беттің , , нүктені өзіне тарту күшінің ОХ
осіне түскен проекциясы
, , болады. 6

Міне, дəл осы сияқты тарту күштің У жəне осьтеріне

түскен проекциялары

у , , , , , 7

болады.
Сонымен, беттің нүктені өзіне тарту күші (6), (7) теңдіктермен
өрнектелген I типті беттік интегралдарға келтірілген болады.
2. Енді потенциал ұғымын анықтайық. Кеңістікте жатқан мас-
сасы -ге тең материалды , , нүктені қарайық.
Егер , , – осы кеңістіктегі массасы бірге тең материал-
ды нүкте болса, онда нүктенің нүктесіне қарай тартылу
күшінің коррдинаталық осьтерге түскен проекциялары
, , болады,
мұнда .
Енді мынадай , , функцияны алайық та, оның
, , бойынша алынған дербес туындыларын табайық:
Н Н Н
, , .
Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: нүктенің нүк-
тені өзіне тарту күшінің координаталық осьтерге түскен проек-
циялары жаңағы , , функцияның , , бойынша алын-
ған дербес туындыларына тең болатын болды. Міне, осы функ-
цияны нүктесі өрісінің ньютондық потенциалы деп атайды.
Енді бірнеше материалды нүктелер , ,…, бір белгілі
физикалық өріс жасайтын болсын жəне бұл нүктелердің масса-
лары , ,…, болсын. Бұл өріс үшін ньютондық потенциал
былай анықталады:

764
 , , .

Егер физикалық өріс беттің бойында үздіксіз бірқалыпты

таралған, тығыздығы , , массамен жасалатын болса, онда
бұл өрістің ньютондық потенциалы , , келесі I типті беттік
интеграл арқылы өрнектеледі:
, , , , . 8

Енді бір-екі мысал келтірейік.

1-мысал. Біртектес сфера нүктелерінің, массасы бірге тең
материалды нүктені өзіне тарту күшін есептеу керек.
Сфера біртектес болғандықтан, оның тығыздығы тұрақты,
оны бірге тең болсын деп ұйғарайық. Сфераның центрі коорди-
наталардың бас нүктесінде болсын, ал тартылушы нүкте ,
осінің оң жақтағы бойында жатсын; олай болса бұл нүктенің
координаталары 0; 0; болады.
(6) жəне (7) формулалар бойынша тарту күшінің координа-
талар осьтеріне түскен проекциялары
, , ,

мұнда .
Алдымен бірінші беттік интегралды есептеп шығарайық. Ол
үшін сфералық координаталарға көшеміз:
sin cos , sin sin , cos .
Енді (3) формуланы қолданамыз, ол үшін
, , , sin ,
sin
0,
3
2
өйткені

0.

Осы сияқты 0 болады.

cos sin
/

765
 cos sin
2 9
2 /
Енді кейінгі интегралдағы айнымалыны былай ауыстырсақ:
cos , онда

2 .
2 /
Бұл интегралдағы айнымалыны тағы да былай ауыстырайық:
2 .
Сонда жаңа айнымалы -тің өзгеру облысы болады:
| | жəне .

.
| |
Бұл арадан
| | 1.
| |
Енді кейінгі шыққан формуланы зерттейік.
а) егер болса, онда | | , сондықтан =
0. Бұл арадан мынадай қорытынды шығады: біртектес сфераның
ішінде жатқан нүктеге, сфера тарапынан тарту күші ешбір əсер
етпейді;
б) егер болса, онда
4
· 1 .

Бұл арадан мынадай қорытындыға келеміз: біртектес сфера-

ның бүкіл массасы центріне жиылып, нүктеге қандай тартушы
күшпен əсер етсе, оның сыртында жатқан сол нүктеге сфера
тарапынан сондай тарту күші əсер етеді;
в) егер болса, онда (9) формула мына түрге көшеді:
sin 8 cos
2 2 .
2 2 cos / √8 1 cos /
Бұл арадан мынадай қорытынды туады: егер тартылушы
нүкте сфераның бетінде болса, онда тарту күші үзілісті функция
болады.
2-мысал. Осы сфераның ньютондық потенциалын табу керек.
Бұл есепті шешу үшін (8) формуланы қолданамыз:

766
 . Мұнда √ 2 2

Жаңағы, алдыңғы, есептегідей сфералық координаталарға

көшеміз; сонда
sin
cos
sin 2
2 | |
2 cos
Егер болса, онда 4 , яғни сфераның ішінде
оның потенциалы тұрақты.
Егер болса, онда .
Бұл арадан шығатын қорытынды: сыртқы кеңістікте сферамен
жасалған потенциал, егер оның бүкіл массасын центріне жинаса,
өзгермейді.
Егер болса, онда 4 , яғни нүктені сфера
бойымен жылжытқанда да бəрібір, потенциал үздіксіз болады.

§ 3. Екінші типті беттік интеграл

1. Бұл интеграл ұғымына көшпестен бұрын бір айта кететін

қажетті мəселе бар, ол – беттің жағы туралы.
Егер қандай болсын бір денені алсақ, ол дене бетпен
қоршалынған. Осы қоршаушы беттің екі жағы бар, біреуі – дене-
нің сырт жағы (денені қоршап тұрған кеңістікке қараған жағы),
екіншісі – ішкі жақ, ол дененің өзіне тиіп тұрған жақ.
Беттің жағы деп математикада нені айтады, соған анықтама
берейік.
Əрбір нүктесі арқылы жанама жазықтық жүргізуге болатын
бет берілсін. Бұл бетті (S) деп белгілейік. Осы бетке оның əрбір
нүктесінде жүргізілген жанама жазықтықтың жағдайы жанау
нүктесімен бірге үздіксіз өзгеріп отырады деп ұйғарамыз.
Беттің бойында жатқан бір нүктені алып, осы нүкте
арқылы оған нормаль жүргіземіз жəне бұл нормальға тиісті бағыт
береміз. Беттің бойында осы нүктені бастыра, беттің өзін
шетінен айнала қоршап тұрған қисықпен (беттің шекарасымен)
қиылыспайтындай етіп контур жүргіземіз.

767
 Егер нүкте жаңағы контурдың бойымен оны орап қайтадан
өзінің бастапқы жағдайына келсе, онда мынадай екі жағдай болу
мүмкін: а) нүкте өзінің бұрынғы орнына сызылған контурдың
бойымен қайтып келгенде осы нүктедегі нормальдың бағыты
бастапқы ( нүктесі қозғалмай тұрғандағы) бағытына қарама-
қарсы болуы; б) нүкте өзінің бұрынғы орнына контурдың
бойымен қайтып келгенде нормальдың бағыты өзінің бастапқы
нүктесіндегі бағытымен дəлме-дəл келуі мүмкін.
Егер а) жағдай орындалса, онда бетті біржақты бет дейміз;
егер б) жағдай орындалса, онда бетті екіжақты бет дейміз.
Біржақты бетке мынадай мысал келтіруге болады: тік
төртбұрыш ABCD қағазды алып, А нүктесі С нүктесімен, ал В
нүктесі D нүктесімен дəл келетіндей етіп бір ғана рет бұрап
желімдесек, онда біржақты бет келіп шығады. Бұл бетті Мебиус
беті деп атайды.
Екіжақты бетті алып, оның бір жағын қызыл, екінші жағын
көк бояумен боясақ, онда бетті жан-жақ шетінен қоршап тұрған
сызықты қиып өтпей, оның бойындағы жолмен қызылға боялған
жағынан көк жағына көшуге болмайды. Мебиус беті бұл шартты
қанағаттандырмайды, өйткені оны бір түске ғана бояуға болады.
Екіжақты беттердің мысалдары сфера, эллипсоид, цилиндр,
конус, жазықтық т.т. болып табылады.
Мына түрдегі , ашық теңдеумен берілген бет
əрқашан да екіжақты бет болады, мұнда , өзінің ,
, дербес туындыларымен бірге үздіксіз функция. Геометрия
тілімен айтқанда, OZ осіне параллель түзумен бір-ақ нүктеде
қиылысады жəне бет өзінің əрбір нүктесінде үздіксіз өзгеріп
отыратын жанамаға ие болады.
Бетке – жүргізілген нормальдың бағыттаушы косинустары
былай өрнектелетіні:
cos , cos ,
1 1
1
cos
1
бізге белгілі. Радикалдың алдында екі таңба тұр, олардың бірін
ғана сайлап алып, біз нормальға тиісті бағытты береміз. Радикал-
дың алдындағы таңба плюс болсын, онда

768
 1
, , .
1 1 1
Осы жазылған өрнектер бет нүктелері координаталарының
үздіксіз функциясы болып табылады, олай болса, нормальға
жанағы берілген бағыт нүктенің жағдайына үздіксіз тəуелді
болады.
Егер радикал алдына минус таңбасын қойсақ, онда беттің
барлық нүктелерінде cos 0 болады, яғни нормальдың
осімен құратын бұрышы сүйір. Радикалдың осы таңбасына беттің
сəйкес келетін жағын оның жоғары жағы деп атаймыз.
Егер радикал алдына + таңбасын қойсақ, онда cos 0
болады, яғни бетке жүргізілген нормальдың осімен құратын
бұрышы доғал. Радикалдың осы таңбасына беттің сəйкес келетін
жағын оның төменгі жағы деп атаймыз.
Сонымен, екіжақты беттің жоғарғы жəне төменгі жақтары
болатын болды. Жоғарғы жағында cos 0, төменгі жағында
cos 0.
2. Екіжақты беттің барлық нүктелерінде анықталған
, , функция берілсін.
Берілген бетті еркінше жүргізілген қисықтармен бөлшек
, ,…, беттерге бөлеміз. Сонан кейін əрбір бөлшек
беттің бойында жатқан кез келген , , нүктені алып, осы
нүктедегі функцияның мəнін табамыз да, оны бөлшек беттің
ХОУ жазықтығына түскен проекциясына (оның ауданын арқы-
лы белгілейік) көбейтіп, келесі қосындыны

σ , , 10

құрамыз.
Осы құрылған қосындыдағы -дің таңбасы не оң, не теріс
болуы мүмкін. Бөлшек беттің нүктелерінде оған жүргізілген
нормаль осімен сүйір бұрыш құрса, онда -дің таңбасы оң,
доғал бұрыш құрса, онда оның таңбасы теріс.
Егер барлық бөлшек беттердің диаметрлері нольге
ұмтылғанда (10) қосынды бір белгілі шекке ұмтылса, онда осы
шекті , , функцияның бет бойынша алынған II типті
беттік интегралы деп атайды жəне оны былай белгілейді:

769
 , , . 11

Анықтамада айтылып отырған шек бетті бөлшектеу тəсіліне

жəне нүктелердің сайланып алынуына ешбір тəуелді болмауы
керек.
Егер (11) беттік интеграл беттің жоғарғы жағы бойынша
алынса, онда оның таңбасы оң болады, егер беттің төменгі жағы
бойынша алынса, онда оның таңбасы теріс болады.
(11) интеграл сияқты, төмендегі екі беттік интегралды да

, , , , ,

aнықтауға болады.
, , , , , , , , беттің барлық нүктелерінде
үздіксіз функциялар болсын. Сонда II типті беттік интегралдың
жалпы түрі мынадай болады:

, , , , , , 12

3. Қарастырып отырған бетті осіне параллель əрбір

түзу тек бір-ақ нүктеде қиятын болсын жəне бұл бет ХОУ жазық-
тығына жай контурмен қоршалған облысына проекция-
лансын.
Айталық, осы бет
,
теңдеумен берілсін. Мұнда , облысында анықталған
жəне онда үздіксіз , туындылары бар функция.
Осы бет бойынша алынған II типті (11) беттік интегралды
облысы бойынша алынған қос интегралға келтіруге болады.
Берілген беттің жоғарғы жағын қарайық. Бұл бетті бөлшек
беттерге жіктеп, 10 қосындыны құрамыз жəне ол қосындыны
мына түрге келтіруге болады:

σ , , , .

Ал бұл қосынды мына

770
 , , ,

қос интеграл үшін интегралдық қосынды болып табылады.

Сонымен, егер функция , , беттің бойында үздіксіз
болса, онда
, , , , , 13

Егер беттің төменгі жағын қарайтын болсақ, онда

, , , , , 14

Тағы бір ескерте кететін мəселе мынау: егер – жасаушы-

лары осіне параллель цилиндрлік бет болса, онда
, , 0, 15

бұлай болу себебі: бөлшек беттердің ХОУ жазықтығына

түскен проекцияларының ауданы нольге тең.

§ 4. I жəне II типті беттік интегралдардың

арасындағы байланыс

Бет ашық , теңдеумен берілсін, осы беттің

жоғарғы жағы бойынша алынған II типті (11) интегралды
қарайық:
, , 11

Анықтама бойынша бұл интеграл мына

σ , , 10

интегралдық қосындының шегі.

XX тараудың 8-параграфындағы (53) формула бойынша
,

771
мұндағы бетке жүргізілген нормаль мен осінің ара-
сындағы сүйір бұрыш. Осы интегралға орта мəн турасындағы
теореманы қолданып, мынаны табамыз:

мұнда , облысының бір белгілі нүктесінде табылған.

Осы мəнді (10) қосындыға апарып қойып, төмендегіні табамыз:

σ , , · .

Барлық бөлшек беттердің диаметрлерін нольге ұмтылтып,

алдымыздағы қосындыдан шек аламыз. Сонда
, , , , . 16

Осы қорытылып шыққан формула екі типті беттік интеграл-

дардың арасындағы байланысты береді.
Беттік интегралдардың арасындағы байланыстың жалпы
формуласы мына түрде болады:
, , , , , ,

, , , , , , . 17

§ 5. Стокс формуласы

1. Кеңістіктегі тұйық қисықпен қоршалынған дұрыс

екіжақты бетті қарайық жəне оны арқылы белгілейік. осіне
параллель түзулер осы қарас-
тырылып отырған бетпен
тек бір-ақ нүктеде қиылысатын
болсын.
контурдың ХОУ жазық-
тығына түскен проекциясын
арқылы белгілейік (146-
чертеж). контурдың оң ба-
ғыты үшін сағат стрелкасына
қарсы бағытты аламыз.
146-чертеж

772
 контурдың бұған сəйкес бағытын оның оң бағыты деп
аламыз.
Берілген бетке жүргізілген нормаль осімен сүйір
бұрыш жасайтын болсын. Бұл бұрышты былай белгілейік:
, .
Өзінің ішіне бетті алып жатқан бір облыстың барлық
нүктелерінде үздіксіз жəне үздіксіз бірінші ретті туындылары бар
, , функцияны қарайық.
Бет ашық , теңдеумен берілсін, мұнда , –
контур мен қоршалынған ХОУ жазықтығында жатқан
облысында анықталған үздіксіз жəне үздіксіз
, туындылары бар функция. Сонда

cos , ,
1
cos ,У ,
1
1
cos , .
1
Бұл арадан
cos , cos , ; cos ,У cos , . 18
Контур бойынша алынған , , функцияның кисық
сызықты интегралын қарайық:
, , 19

Контур беттің бойында жатқандықтан, (19) интегралдың

таңбасы ішіндегі -ті , арқылы ауыстыруға болады. Сонда
интеграл таңбасы ішіндегі функция мына түрге көшеді:
, , , , ал бұл функция тек екі , айнымалының ғана
функциясы болып табылады. контурдың айнымалы нүктеле-
рінің абсциссаларымен ординаталары қандай болса, контур-
дың оларға сəйкес нүктелерінің абсциссалары мен ординаталары
да сондай болады. Сондықтан контур бойынша интегралдауды
контур бойынша интегралдаумен ауыстыруға болады:
, , , , , . 20

773
 (20) теңдіктің оң жағында тұрған интегралға Грин формула-
сын қолданайық. Сонда бұл интегралда
, , , , ал 0.
, , , – күрделі функция, олай болса,
, , , , , ,
· ·
Бұдан кейін Грин формуласы бойынша
, , , , , ,
, , .

Элемент элемент -тің ХОУ жазықтығына түскен проек-

циясы, сондықтан
· cos , .
Ендеше
, ,
, , cos ,

, ,
q cos , .
(18) формулалардың екіншісін еске алсақ, сонда
, , cos ,У , . 21

Егер , , , , , – қаралып отырған бетті өзінің ішіне

алып жатқан облыста үздіксіз жəне бірінші ретті үздіксіз дербес
туындылары бар функциялар болса, онда (21) формула сияқты
келесі формулаларды
, , cos , , , 22

, , cos , ,У , 23

жазамыз.
Енді (21), (22) жəне (23) формулаларды қосып, келесі Стокс
формуласын табамыз:
, , , , , ,

774
 cos , cos ,У

cos , . 24
Бұл формула бетті қоршап тұрған тұйық контур бойымен
алынған қисық сызықты интегралды сол беттің өзі бойынша
алынған беттік интегралмен ұштастырады.
(24) теңдіктің оң жағында тұрған бірінші типті беттік
интегралды II типті беттік интегралға көшіретін болса, онда
, , , , , ,

. 25

2. Стокс формуласын пайдаланып, кеңістіктегі қисық бойын-

ша алынған қисық сызықты интегралдың интегралдау қисығының
түріне тəуелсіздігін көрсетейік.
Кеңістіктегі (T) облысында анықталған үздіксіз жəне үздіксіз
дербес туындылары бар үш , , , , , , , , функ-
циялар берілсін. Осы (T) облысында жатқан екі жəне нүкте-
лерді алып, оларды қисықпен біріктірейік те, осы қисықтың
бойымен алынған төмендегі қисық сызықты интегралды қарайық:
, , , , , , . 26

Егер мен -ні сол облыстың ішінде жатқан басқа бір

қисықпен біріктірсек, бұл (26) интегралдың мəніне əсер етпей ме?
Міне, осыны шешу керек.
Кеңістіктегі қисықтың бойымен алынған қисық сызықты
интеграл интегралдау қисығының түріне тəуелді болмай, тек ол
қисықтың ұштарының координаталарына ғана тəуелді болу үшін,
жазықтықтағы сияқты, кеңістіктегі облысының ішінде жатқан
тұйық контурдың бойымен алынған мына
, , , , , , 27

қисық сызықты интегралдың нольге тең болуы қажетті жəне

жеткілікті.
775
 Осы тұйық контур арқылы бет жүргізейік, бұл бетті
арқылы белгілейік. Сонда Стокс формуласы бойынша
, , , , , ,

Жаңағы осының алдында айтылған ескертпе бойынша бұл

теңдіктің сол жағы нольге тең болуы керек, сондықтан теңдіктің
оң жағы да нольге тең. Ал теңдіктің оң жағы нольге тең болу үшін
облысының барлық нүктелерінде төмендегі теңдіктер
; ; 28
орындалу керек.
Егер (28) шарттар орындалса, онда (27) интеграл нольге тең
болады, демек, (26) интегралдың мəні интегралдау қисығының
түріне тəуелді болмай, тек оның ұштарының координаталарына
ғана тəуелді болу үшін (28) шарттар жеткілікті болып табылады.
Бұл шарттардың қажетті екендігіне көз жеткізу қиын емес.
Мəселен, облысының , , нүктесінде (28) шарттардың
біреуі орындалмасын деп ұйғардық. Айталық, бұл нүктеде
яғни 2 0.
нүктені кішкентай ∆ аймақпен қоршайық. Сонда осы
аймақтың барлық нүктелерінде мына теңсіздік

орындалуға тиіс, өйткені туындылар жəне үздіксіз.

Енді нүкте арқылы У жазықтығына параллель етіп
жазықтығын жүргізейік те, осы жазықтықта жатқан радиу-
сы , кішкентай шеңберін қарайық. Осы шеңбер қоршап
тұрған сфераны деп белгілесек, онда
·4 0,

мұнда , облысының ішінде жатады.

Стокс формуласы бойынша

776
 , , , , , ,

бұлай болу себебі (28) шарттар бойынша басқа мүшелер нольге

тең.
Сонымен, кейінгі теңсіздіктен мынадай қорытындыға келеміз:
тұйық контур бойынша алынған қисық сызықты интеграл
нольге тең болмайды. Осы жағдайдың орындалуы (28) шарттар-
дың қажеттілігін дəлелдейді.
Сөйтіп, облысының ішінде жатқан тұйық контуры
бойынша алынған қисық сызықты интеграл
, , , , , ,

нольге тең болу үшін облыстың барлық нүктелерінде (28)

шарттардың орындалуы қажетті жəне жеткілікті.
1-мысал. Төмендегі қисық сызықты интегралды

қарайық, мұнда мына 2 сферамен,

2 цилиндрдің қиылысу сызығы , 0 . Стокс
формуласын осы мысал жүзінде тексеру керек.
Алдымен берілген интегралдың мəнін есептеп шығарайық, ол
үшін былай ұйғарайық:
0 2 .
Онда цилиндрдің теңдеуінен мынанын табамыз:
sin .
Сфераның теңдеуінен
2 √1 cos

2 2 1 sin

1 cos 2 2 1 cos

777
 1 2 2
1 cos · sin
2 1 cos
2
Екінші жағына:
, , , , , ,
, ,
2 , 2 ,

2 .
Стокс формуласы бойынша қарастырылған қисық сызықты
интегралға сəйкес келетін беттік интеграл мынадай болады:
2 .

Енді осы беттік интегралдың мəнін табайық, ол үшін оны

бірінші типті беттік интегралға көшірсек, сонда
2 ,

aл
, , .
Олай болса
2 .

жазықтығына қарағанда бет ( симметриялы, сондықтан

0.

Ендеше
2 .

Қайтадан екінші типті беттік интегралға көшейік. Сонда:

778
 2 2 2 2 .

Сонымен, . Стокс формуласы орындалады.

Жаттығулар

1. Мына интеграл
2

кез келген тұйық контурдың бойымен нольге тең болатындай етіп

, , , , , коэффициенттерін сайлап алу керек.
Жауабы: 1; 0; 2.
2. Мына интеграл

үшін Стокс формуласын тексеру керек. – төмендегі теңдеyлерден

, sin 2 , берілген шеңбер.
√
3. Мына

беттік интегралды есептеп шығару керек. беті 1

эллипсоидтың сыртқы жағы.
Жауабы: .
4. Мына

беттік интегралды есептеу керек. – төмендегі теңдеумен

берілген сфера.
Жауабы: .

5.

беттік интегралдың мəнін табу керек, егер – келесі теңдеумен

берілген сфераның төменгі жағы болса.
6. , 1

эллипсоидтың сыртқы жағы болса.

779
 7. Тік біртектес дөңгелек конустың бүйір беті оның табанының
центріндегі нүктені қандай күшпен тартады?
Жауабы: 0, ,
мұнда √ .
8. Біртектес тік дөңгелек цилиндрдің бүйір беті оның табанының
центріндегі нүктені қандай күшпен тартады, соны есептеу керек.
Жауабы: 0, 2 .
9. Тік дөңгелек цилиндр осінің ортасына түскен бүйір бетінің
ньютондық потенциалын табу керек.
Жауабы: 2 .
10. Тік дөңгелек конус табанының ортасына бүйір бетінің ньютондық
потенциалын табу керек.
Жауабы:
мұнда √ .

XXII ТАРАУ
ҮШ ЕСЕЛІК ИНТЕГРАЛДАР

§ 1. Үш еселік интегралдың анықтамасы

жəне оның болу шарттары

1. Қос интеграл қалай анықталса, үш еселік интеграл да дəл

солай анықталады.
Қос интегралдағы ауданның ролін, мұнда көлем атқарады.
Сондықтан көлем деп біз нені түсінуіміз керек, соған біраз
тоқтауға тура келеді.
Əрбір тұйық бет бүкіл кеңістікті екі түрлі облысқа бөледі:
ішкі облыс , сыртқы облыс бір облыстың түрлі екі
нүктесін оның сыртына шықпай сынық сызықпен біріктіруге
болады, ал түрлі екі облыстың нүктелерін біріктіруші сынық
сызықтың бетпен ең болмағанда бір ортақ нүктесі болады.
Міне, осы сияқтанған облыстың көлемін анықтауға көшейік.
Шекарасы саны шектеулі жазық көпбұрыштардан тұратын
шектелген əрбір облысты көпжақты облыс деп атаймыз.
Осы жазық көпбұрыштарды жақтар деп атайды.

780
 Көпжақты облыстардың көлемдерін анықтау жəне есептеп
шығару бізге орта мектепте жүретін элементар математикадан
белгілі.
Бізге жəне екі көпжақты облыс берілсін, бұлардың
біріншісінің ішінде облыс жататын болсын, ал облыстың
ішінде көпжақты облыс жатсын.
– көпжақты облысының көлемі, ал – көпжақты
облысының көлемі болсын.
Əрқашан да бұл өзінен-өзі айқын. Осы теңсіздіктен
мынадай қорытындыға келуге болады: мына сандарынан тұра-
тын жиынның дəл жоғарғы шекаралығы болады, оны арқылы
белгілейік, ал сандарынан құрылатын жиынның дəл төменгі
шекаралығы болады, оны деп белгілейік, сонда .
Егер болса, онда бұл санын облысының
көлемі үшін алады.
облысының көлемі болу үшін алдын ала берілген оң саны
қаншама аз болса да осыған сəйкес екі көпжақты облыстар
жəне табылып, екеуінің көлемдерінің айырмасы осы
санынан аз болуы (яғни ) қажетті жəне жеткілікті.
Ауданды анықтағанда осындай теореманы қалай дəлелдедік,
бұл да солай дəлелденеді.
Мұнда облысы көпжақты облыстың ішінде жатады да,
ал көпжақты облыс , облысының ішінде жатады.
Егер облысы бірнеше , , ,… , облыстарға
жіктелсе жəне бұл облыстардың көлемдері , … , болса, онда
облысының көлемі болады:
... .
облысының көлемін былай анықтауға да болады.
Алдымен облыстың өзін координаталық системаға келтіреміз.
Сонан кейін оны мынадай , ; , ; , параллелепипедпен
қоршаймыз. Параллелепипедтаң қырлары координаталар осьтері-
не параллель деп есептейміз.
, ; , ; , параллелепипедті координаталар осьтеріне
параллель жазықтықтармен бірнеше мəселен , параллелепи-
педтерге 1,2, … , бөлшектейміз.
Сонда осы бөлшек параллелепипедтердің арасында
облысының шекарасы пен ешбір сүйкеспей, облыстың ішінде

781
бүтіндей жататындары бар. Мұндай бөлшек параллелепипед-
тердің жиынын деп белгілейік.
Жаңағы айтылып отырған бөлшек параллелепипедтердің
ішінде облысымен ең болмағанда бір ортақ нүктесі бар
параллелепипедтер бар. Мұндай параллелепипедтің жиынын
арқылы белгілейік.
жиынын құратын бөлшек параллелепипедтер көлем-
дерінің қосындысын арқылы, ал жиынын құратын паралле-
лепипедтердің көлемдерінің қосындысын арқылы белгілесек,
онда , бұл теңсіздік өзінен-өзі айқын.
Егер , онда осы санын облысының
көлемі үшін аламыз.
Ашық , теңдеумен кескінделетін əрбір бетті жай бет
деп атаймыз, мұнда , екі , айнымалылардың үздіксіз
функциясы.
Жай бетпен қоршалынған дененің немесе облыстың
əрқашанда шектеулі көлемі болады.
2. Жай бетпен қоршалынған облысында анықталған
жəне облыстың ешбір нүктесінде шексіздікке айналмайтын
, , функцияны қарайық.
облысын жай беттердің көмегімен бөлшек
, ,…, облыстарға бөлейік. Бұл бөлшек облыстардың
көлемдері , … , болсын.
Əрбір бөлшек облысында жатқан , , нүктені
еркімізше сайлап алайық та, , , функцияның осы нүктедегі
, , мəнін тауып, сонан кейін оны көлемге көбейтіп,
келесі қосындыны құрайық:

, , . 1

Егер барлық бөлшек облыстардың диаметрлері нольге

ұмтылғанда (1) қосынды белгілі бір шекке ұмтылса, онда осы
шекті , , функцияның облысы бойынша алынған үш
еселік интегралы деп атайды, жəне оны белгілейді:
, , ,

немесе

782
 , , ,

кейде
.

Осы анықтамада айтылып отырған шек облысты жіктеу

тəсіліне жəне , , нүктенің қалай сайланып алынуына ешбір
тəуелсіз болуы керек.
3. Үш еселік интеграл механиканың физиканың жəне техника-
ның көп мəселелерінде кездеседі.
Жаңағы анықталған үш еселік интегралға тиісті мағына беру
үшін келесі механикалық есепті қарайық.
Облыс – əртектес заттардан тұратын дене болсын жəне
, , оның тығыздығы болсын.
Осы дененің бүкіл массасын табу керек. Ол үшін денені
бірнеше ұсақ , ,… денелерге бөлшектейміз. Əрбір
бөлшек дененің ішінде немесе бойында жатқан , , нүктені
еркімізше сайлап аламыз. Егер бұл бөлшек дененің мөлшері тым
аз болса, онда мұндағы массаның тығыздығын тұрақты деп
қарауға болады. Олай болса, осы бөлшек дене массасының
жуық мəні
, ,
болады.
Мұнда – дененің көлемі.
Бүкіл дене массасының жуық мəні

, , . 2

болады.
Дене массасының дəл мəнін табу үшін, барлық бөлшек
денелердің диаметрлерін нольге ұмтылтып (2) қосындыдан шек
аламыз. Сонда, жоғарыдағы берілген анықтама бойынша
, , , , .

4. Енді үш еселік интегралдың бар болу шарттарын тағайын-

дайық.

783
 sup , , , inf , , болсын.
T T
Келесі екі қосындыны құрайық:

, .

Бұл қосындыларды Дарбудың жоғарғы жəне төменгі қосын-

дылары деп атайды.
Шектелген функция , , , облысында интегралдану
үшін, барлық бөлшек облыстардың диаметрлері нольге ұм-
тылғанда Дарбу қосындылары айырмасының – нольге ұмты-
луы қажетті жəне жеткілікті шарт болып табылады.
Қос интеграл, немесе анықталған интегралдар үшін бұл
теорема қалай дəлелденсе, үш еселік интеграл үшін де дəл солай
дəлелденеді. Сондықтан келтірілген теореманың дəлелдеуіне
тоқтамаймыз, керек болса, оқушылар өздері де дəлелдей алады.
Тұжырымдалған теоремадан келесі салдарлар шығады: əрбір
үздіксіз функцияның үш еселік интегралы əрқашан да болады;
егер облысында функция , , интегралданатын болса
жəне ол функцияның мəндерін жай бет нүктелерінде еркімізше
өзгертетін болсақ, онда мұның нəтижесінде пайда болған жаңа
функция , , интегралданатын болады жəне оның
облысы бойынша алынған интегралы , , функцияның осы
облыс бойынша алынған интегралына тең болады.

§ 2. Үш еселік интегралдардың жай қасиеттері

Анықталған жəне қос интегралдарға тəн қасиеттер үш еселік

интегралдарға да тəн болады. Енді осы қасиеттерді санап
шығайық.
а) Егер облыс жай бетпен қоршалынған болса, онда
.

б) Интегралданатын функциялардың қосындысы да интеграл-

данатын болады жəне
g g .

784
 в) Тұрақты санды интеграл таңбасының сыртына шығаруға
жəне оның ішіне енгізуге болады:
.

г) Егер облыс екі жəне бөліктерге жіктелсе жəне

функция , , бүкіл облысында интегралданса, онда ол
жəне облыстарында да интегралданатын болады; егер
функция , , жаңағы облыстардың əрқайсысында интеграл-
данатын болса, онда ол бүкіл облысында интегралданатын
болады, жəне
.

д) Егер облысында анықталған жəне интегралданатын екі

функция , , жəне g , , облыстың барлық нүктелерінде
келесі теңсіздікті
, , g , ,
қанағаттандыратын болса, онда
, , g , , .

е) Егер облысында интегралданатын функция , ,

осы облыстың барлық нүктелерінде төмендегі теңсіздіктерді
, ,
қанағаттандыратын болса, онда
, , ,

мұнда мына мен -нің арасында жатқан сан, яғни

.
Егер функция , , , облысында үздіксіз болса, онда
, , , , ,

мұнда , , – облысының бір тиянақты нүктесі.

Осы кейінгі қасиетті үш еселік интегралдың орта мəні
турасындағы теорема деп атайды.

785
 § 3. Үш еселік интегралды есептеп шығару тəсілі

1. Қарастырылып отырған функция , , , ; , ; ,

параллелепипедтің нүктелерінде анықталсын (147-чертеж).

147-чертеж

Теорема. Егер мына үш еселік интеграл

, ,

жəне жай анықталған

, ,

интегралдың мына қос интегралы:

, ,

бар болса, онда бұл интегралдар өзара тең, яғни

, , , , ,

мұнда тік төртбұрыш параллелепипедтің жазықтығына

түскен проекциясы болып табылады.
Бұл теореманы дəлелдеу үшін , , , , , аралықтарын
төмендегі тəртіппен
786
 ,
,

орналасқан нүктелермен бөлшек сегменттерге бөлеміз. Егер əрбір

бөлу , , нүктелер арқылы координаталық осьтерге параллель
жазықтықтар жүргізсек, онда параллелепипед · · бөлшек
, , параллелепипедтерге жіктеледі.
, , inf , , , , , sup , , болсын.
, , , ,
Егер , , бөлшек , , параллелепипедтің кез келген
нүктесі болса, онда төмендегі теңсіздіктер
, , , , , ,
орындалады.
пен -ті тұрақты деп қарап, осы теңсіздіктерді бойыша
-ден -ге дейін интегралдасақ, онда

, , Δ , , , , ∆ .

-ге 0-ден 1-ге дейін мəндер беріп кейінгі теңсіздіктерді

қосындылаймыз. Сонда

, , Δ , , , , Δ .

Бұл теңсіздіктер мына , x ,x ; y ,y тік бұрышты

төртбұрыштың ішінде жатқан əрбір ( , ) нүкте үшін дұрыс
болады. Олай болса, жаңағы теңсіздіктердің барлық жақтарын ,
облысы бойынша интегралдауға болады. Сонда

, , Δ Δ Δ , ,
,

, ∆ ∆ ∆ .

-ге 0-ден 1-ге дейін, ал -ға 0-ден 1-ге дейін мəндеп

беріп, сонан кейін қосындылап мынаны табамыз:

787
 , , ,

мұнда жəне – Дарбу қосындылары.

Егер барлық бөлшек , , параллелепипедтердің диагональ-
дары нольге ұмтылса, онда қосындылар жəне бір шекке, яғни
-ге ұмтылады. Сондықтан

, , , , .

Егер функция , , мына , ; , ; , параллелепипедте

үздіксіз болса, онда

, , , , . 3

2. Төмендегі екі теңдеумен

, , ,
, ,
берілген беттермен, жа-
саушылары осіне па-
раллель цилиндрмен қор-
шалынған облысы бе-
рілсін (148-чертеж). Мұнда
, жəне , жай
контурмен қоршалынған,
У жазықтығындағы
облысында анықталған жə-
не бұл облыста үздіксіз
функциялар.
148-чертеж облысының кон-
туры, жаңағы осының ал-
дында айтылып отырған цилиндрлік беттің бағыттаушысы болып
табылады.
, , – осы облысында берілген үздіксіз функция
болсын. Келесі үш еселік интегралды
, ,

788
жəне анықталған интегралдың қос интегралын
,

, ,
,
құрайық.
Осы құрылған интегралдар бір-біріне тең:
,

, , , , 4
,
Бұл формуланың дұрыстығын дəлелдеу үшін облысын,
қырлары координаталар осьтеріне параллель , ; , ; ,
параллелепипедпен қоршаймыз да, келесі , , көмекші
функцияны былай анықтаймыз:
, , , егер нүктелер , , облысына
жатса,
, ,
0 егер нүктелер , , облысының сыртында
болса, бірақ облысының ішінде жатса.
Сонда
, , , ,

, , .

Көмекші , , функцияның құрылуы бойынша

, , , , . 5

Екінші жағынан

, , , , . 6

Ал
, ,

, , , , , ,
,

789
 , , .
,
Көмекші , , функцияның қалай құрылғанын еске алсақ
сонда
,

, , , , .
,
Ендеше (6) теңдік мына түрге көшеді:
,

, , , , . 7
,
(7) теңдіктің оң жағында тұрған қос интеграл У жа-
зықтығындағы тік төртбұрыш бойынша алынған. Ал
облысы осы тік төртбұрыштың ішінде жатыр. Мына
интегралды
,

, , уақытша Ф , арқылы белгілейік,

,
,

яғни Ф , , , .
,
Сонда
, , Ф , . 8

Енді тағы да көмекші Ф , функцияны былай құрамыз:

Ф , , егер нүкте , , облысында жатса,
Ф , 0, егер нүкте , , облысының сыртында
болса, бірақ тік төртбұрштың ішінде жатса.
Онда
Ф , Ф ,

болатыны бізге қос интеграл теориясынан белгілі. Сондықтан

790
 , , Ф , 9

, , .
,
(5) теңдіктің сол жағын (9) теңдіктің сол жағымен салыс-
тырсақ, сонда:
,

, , , , . 4
,
Сонымен, (4) формула дəлелденді.
Егер облыс мына , үздіксіз қисық-
тармен жəне , түзулермен қоршалынса (мұнда мен b-
нің арасындағы барлық -тер үшін , )), онда
,

, , , , . 10
,
(4) немесе (10) формуланы қалай пайдалану керек, соны
көрсету үшін бір мысал келтірейік.
Мысал. Мына сфераның бірінші октантта
жатқан бөлігі бойынша алынған келесі

үш еселік интегралды есептеп шығару керек.

Бұл есепті шығару үшін (10) формуланы қолданамыз. Ол
формула бойынша алдымен , онан кейін , ең ақырында
бойынша интегралдау керек. Сондықтан интегралдау шектері
мынадай: егер пен -ті тұрақты деп қарасақ, онда айнымалы
нольден -қа дейін өзгереді; сонан кейін -ті
тұрақты деп қарасақ, онда айнымалы нольден √ -қа дейін
өзгереді, ал -тің өзі нольден -ге дейін өзгереді.
Сонымен
√

791
 Алдымен ішкі интегралды алайық:
1
,
2
онан кейін
√
√
1 1 1
0
2 2 6
1
/ ,
3
бұдан соң
1
/ ,
3
бұл интегралдағы айнымалы -ті былай ауыстырамыз:
, сонда

1 1
/ .
3 3 16
Ақырында
.
16
2. Материалды дененің нүктені өзіне тарту күші келесі үш
еселік интегралдармен
; ;

анықталады; ал дененің нүктеге əсер ететін ньютондық потен-

циалы былай анықталады:
, , .

Осы келтірілген формулалардағы

.

792
 § 4. Остроградский формуласы

осіне параллель əрбір түзумен тек екі-ақ (екіден артық

емес) нүктеде қиылысатын тұйық бетті қарайық. – осы
бетпен қоршалынған облыс болсын.
Тұйық контурмен қоршалынған облысы жа-
зықтығына түскен беттің ортогональ проекциясы болсын.
облысында анықталған жəне осы облыста өзінің бойынша
алынған дербес туындысымен бірге үздіксіз , , функцияны
қарайық. Сонда облысының əрбір , нүктесіне беттің
екі нүктесі сəйкес келеді, олардың біреуінің апликатасы
, , ал екіншісінің апликатасы , . Сонымен, бет
екі жəне бөлікке бөлінетін болды; болсын
деп ұйғардық.
Мына үш еселік интегралды қарастырайық:
.

Осы параграфтың алдындағы үшінші параграф бойынша

,

, , , , , .

Ал
, , , , , ,

, , , , , .

Кейінгі теңдіктің оң жағындағы беттік интегралдың алдында

минус тұрған себебі, интеграл беттің төменгі жағы бойынша
алынады. Сонымен,
, , , ,

немесе

793
 , , 11

(11) теңдіктің оң жағында тұрған беттік интеграл беттің

сыртқы жағы бойынша алынған.
, , , , , осы облысында берілген үздіксіз жəне
үздіксіз бірінші ретті дербес туындылары бар функциялар болсын.
Сонда (11) формуладағы тəсілмен
, , 12

, , 13

табамыз.
Енді (11), (12), (13) формулаларды қосып, төмендегі Остро-
градский формуласын табамыз.

, , , , , , . 14

Остроградский формуласы бет бойынша алынған II типті

беттік интгералды, осы беттің өзі қоршап тұрған облыс бойынша
алынған үш еселік интегралмен ұштастырады.
Егер I типті беттік интегралға көшсек, онда Остроградский
формуласы мына түрде жазылады:

, , , , , , . 15

(14) формуладағы функцияларды былай ұйғарсақ: ,

0 немесе , 0 немесе , 0, онда

; ,

794
 Осы шыққан интегралдарды қоссақ, сонда
1
. 16
3

бетпен қоршалынған дененің көлемі (16) беттік ин-

тегралға тең болатын болды. Мұның алдындағы үш беттік
интегралдың қай-қайсысы болса да осы беттің өзімен қоршалған
дененің көлемін береді.

§ 5. Үш еселік интеграл арқылы дененің көлемін табу

1. Алдымен біз қисық сызықты координаталарда дененің

көлемі қалай өрнектеледі, соны көрсетейік.
Екі координаталар системасын алайық: біреуі У , екіншісі
.
– У кеңістіктегі бетпен қоршалынған, –
кеңістіктегі бетпен қоршалынған облыстар болсын.
Келесі формулалар:
, , 17
облысын облысына түрлендірсін (бейнелесін).
(17) формулалар арқылы бірмəнді түрде шешіледі деп
ұйғарамыз:
, , , , , , , , . 18
Олай болса, облысы мен облысының арасында өзара –
бірмəнді сəйкестілік тағайындалды деп есептейміз.
, , – айнымалыларды облысы нүктелерінің қисық
сызықты координаталары деп атайды. Егер осы үш координа-
талардың біреуін, мəселен -ны тұрақты деп қарасақ, яғни ,
онда (17) формулалар мына түрге көшкен болар еді:
, , , , , , , , . 19
(19) теңдеулер бетті кескіндейді, былайша айтқанда, олар беттің
параметрлік теңдеулері болып табылады. Бұл бетті координа-
талық бет деп атайды.
Дəл осы жолмен келесі координаталық беттерді
, , , , , , , ,

795
мұнда ,
, , , , , , , , ,
мұнда
құруға болады.
Ендігі мақсат (17) формулалар жəне белгілі облысы
бойынша облысының көлемін табу.
Осы алдымызға қойылған мəселені шешу үшін келесі
шарттардың орындалуын талап етеміз: а) (17) теңдіктердің оң
жағында тұрған функциялардың өздері жəне олардың бірінші
ретті дербес туындылары, екінші ретті аралас туындылары
облысында үздіксіз болсын; б) облысында якобиан
, ,
, ,
, ,
өзінің таңбасын өзгертпейтін болсын (облыстың кейбір жеке
нүктелерінде оның нольге тең болуы мүмкін); в) беттің əрбір
нүктесіне беттің бір ғана нүктесі сəйкес келсін жəне ке-
рісінше; г) осы айтылған беттерде ерекше нүктелер жоқ болсын.
Іздеп отырған көлемді мынадай беттік интеграл

арқылы өрнектеуге болатынын мұның алдында өткен параграфта

айттық. Бұл интегралды I типті беттік интеграл арқылы өрнек-
тейтін болса, онда
cos ,

мұнда бетке жүргізілген сыртқы нормальмен осінің

арасындағы бұрыш.
Бет ( ) төмендегі параметрлік теңдеулермен
, , , , , 20
берілсін, мұндағы , параметрлер о жазықтығындағы бір (G)
облысында өзгереді.
(17) формулаларға сүйеніп, (S) беттің параметрлік теңдеулерін
табуға болады:
, , , , , , , , , , , ,
(21)
, , , , , .

796
 Осы тараудың § 1 (3) формула бойынша

cos · , 22

мұнда , cos √
(осы тарау §8, (3) формула).
Осы өрнектерді (22) теңдіктің оң жағына қойсақ, онда

. 23

Бұл интегралдың ішіндегі с белгілі, ол былай өрнектеледі:

,
.
,

(21) формулалар бойынша х пен у айнымалы и мен -нің

күрделі функциясы, сондықтан
, , , , ,
· ·
, , , , ,
, ,
· .
, ,
с-нің бұл ернегін (22) теңдіктің оң жағына қойсақ, сонда:
, ,
, , , , , · ·
, ,
, , , ,
· · . 24
, , , ,
Енді осы (24) қос интегралды келесі І типті беттік
интегралмен
,
, , cos cos
, ,
,
cos 25
,
салыстырайық. Мұнда l, m, n – ( ) бетке жүргізілген сыртқы
нормальдың , , координаталық осьтермен құрайтын
бұрыштары.

797
 (24) интеграл мен (25) интегралдың бір-бірінен айырмасы тек
таңбада ғана, олай болса,
, ,
, , cos cos
, ,
,
cos .
,
Енді осы интегралға Остроградский формуласын қолдансақ,
сонда
, ,
·
, ,
Е
,
· . 26
,
(26) интеграл таңбасы ішіндегі өрнек келесі анықтауышқа
немесе якобианға

, ,
, ,
, ,

тең болатынына көз жеткізу қиын емес.

Сонымен,
, ,
.
, ,
Е
Қойылған шарттардың бірі бойынша якобиан , ,
таңбасын өзгертпейді жəне көлем у əрқашан да оң сан болады,
сондықтан
, ,
| , , | . 27
, ,
Е Е
(27) үш еселік интеграл таңбасы ішінде тұрған өрнекті көлем
элементі дейді жəне оны былай белгілейді:
| , , | .
(27) интегралға үш еселік интегралдың орта мəні турасындағы
теореманы қолдансақ, сонда:

798
 , , 28
мұнда , , Е облысының бір тиянақты нүктесі, ал бұл
облыстың көлемі.
2. Тəжірибеде көп қолданылатын екі түрлі қисық сызықты
координаталарды қарайық. Олар: цилиндрлік жəне сфералық
координаталар.
ХОУ жазықтығындағы поляр координаталар мен декарттық
апликата z-тің бірігіп қаралуы цилиндрлік координаталарды
құрады.
Цилиндрлік координаталар мен декарттық координаталардың
арасындағы байланыс төмендегі формулалармен беріледі:
cos , sin , .
Бұл формулалар мына облыстарды
0 ∞. 0 2 , ∞ ∞
бүкіл XУZ кеңістігіне түрлендіреді (бейнелейді). Жазықтық
0, 0,0,0 бас нүктеге бейнеленеді жəне бұл жерде бірмəнді
сəйкестік бұзылады, бірақ дегенмен (27) формула бұл жағдайда да
дұрыс болып қалады.
Координаталық беттер мынадай болады:
а) бұл жасаушылары oz осіне параллель,
бағыттаушысы центрі бас нүктеде жатқан, радиусы а-ға тең
шеңбер цилиндрлік беттер болады;
б) бұл oz осі арқылы өтетін жарты жазықтықтар
g .
в) z=c бұл ХОУ жазықтығына параллель жазықтықтар. Енді
якобианды табайық:
cos sin 0
, , sin cos 0
0 0 1
Ендеше цилиндрлік координаталарда дененің көлемі мына
формула арқылы өрнектеледі:
. 29

3. Сфералық координаталар бізге мұнан бұрын белгілі

sin cos , sin sin , cos 30
мұнда
0 ∞, 0 , 0 2 .
Координаталық беттер мыналар:

799
 а) бұл центрі бас нүктедегі радиусы а сфералық бет
;
б) бұл OZ осін баса жүретін жарты жазықтық
g ;
в) Θ бұл осі OZ конустық бет
0.
Енді (30) түрлендірудің якобианын табайық:
sin cos sin sin cos
, , cos cos cos sin sin sin .
sin sin sin cos 0
Сфералық координаталарда дененің көлемі келесі форму-
ламен өрнектеледі:
sin . 31

Жалпыланған сфералық коорди-

наталар деп аталатын қисық сызықты
координаталар кеңістікте былай анық-
талады:
sin cos ,
sin sin ,
cos .
Бұл системада координаталық беттер 149-чертеж
мыналар болады. Эллипсоидтар, эллип-
стік конустар жəне жазықтықтар. Ал якобиан
, , sin .
149 жəне 150-чертеждерде цилиндрлік жəне сфералық коор-
динаталардағы «көлем элементі» көрсетілген.
Цилиндрлік координаталарда бұл элементті тік бұрышты
параллелепипед деп қарап, оның көлемін белгілі жолмен есептеп
табамыз:
.
Cфералық координаталарда элемент-
тің көлемін былай есептеуге тура келеді:
бұрышына (ендікке) сəйкес келетін
параллель радиусы мына Θ санына
тең шеңбер болады, бұл шеңбердің
доғасының элементі Θ болады.
150-чертеж

800
 Элементті тік бұрышты параллелепипед деп қарап, оның
көлемін белгілі жолмен есептеп табамыз, сонда
Θ sin
Жоғарыда келтірілген формулаларды қалай пайдалануды
көрсету үшін бір мысал келтірейік.
Мысал Мынадай теңдеумен берілген
бетпен қоршалынған дененің көлемін табу керек
Бұл дене ХОУ жəне УOZ жазықтықтарына қарағанда
симметриялы түрде орналасқан, өйткені х пен теңдеуде жұп
дəрежелі. Теңдеудің сол жағы оң болғандықтан, 0 болуы
керек, олай болса, қарастырылып отырған дене ХОZ
жазықтығының оң жағын ала орналасқан.
Осы ескертпеге сүйеніп, іздеп отырған көлемнің төрттен
бірін, яғни бірінші октантта жатқан бөлігінің көлемін тапсақ та
болады.
Берілген теңдеуді сфералық координаталарға көшіреміз, ол
үшін былай ұйғарамыз:
sin cos , sin sin , cos
Сонда
sin sin ,
бұл арадан
sin sin
,
sin cos
ал дененің ішінде
sin sin
0
sin cos
Бірінші октант мына теңсіздіктермен
0 , 0
2 2
сипатталынады
, , sin ;

sin
4
немесе

801
 4 sin
.
3 sin cos
Бұл интегралды шығару үшін былай ұйғарамыз:
1 cos 2 1 cos 2
sin ; cos , сонда
2 2

4 1 cos 2 4
,
3 1 cos 2 3 1 cos 2
өйткені

cos 2 1 sin 2
0.
1 cos 2 2 2 sin 2
Енді былай 2 ұйғарсақ, сонда

2 2
.
3 1 3 1 1

Жақшалардың ішінде тұрған екінші анықталған интегралдағы

айнымалыны былай ауыстырып, көлемді мына түрге
келтіреміз

4 4 2 √2
.
3 1 3√2 √2 3
0

§ 6. Үш еселік интегралдағы айнымалыларды ауыстыру

Кеңестіктегі екі координаталық системаны қарайық, оның

біреуі XУZ, екіншісі , , . Осы екі координаталық системадағы
(D) мен (E) облысының арасындағы өзара бірмəнді сəйкестік (17)
формулалармен іс жүзіне асатын болсын. (D) облысында анық-
талған жəне осы облыста интегралданатын , , функцияның
үш еселік интегралын қарайық:
, , .

802
 Егер (17) теңдіктің оң жағында тұрған функциялар 5-па-
раграфтағы келтірілген шарттардың барлығын қанағаттандыратын
болса, онда
, ,

, , , , , , , , ·

, ,
· . 32
, ,
Бұл формуланы үш еселік интегралдағы айнымалыларды
ауыстыру формуласы деп атайды.
(32) формуланың дұрыстығын дəлелдеу үшін (D) жəне
облыстарды бөлшек жне облыстарға жіктейміз де, мына
қосындыны құрамыз:

, , 33

(28) формула бойынша

, , .
(33) қосындыдағы , , , (D) облысының кез келген
нүктесі, сондықтан оны былай сайлап алайық:
, , , , , , , , .
Сонда

, , , , , , , , ·

· , ,
Барлық , бөлшек облыстардың диаметрлерін нольге
ұмтылтып, кейінгі қосындының екі жағынан шек алып (32)
формуланың дұрыстығын дəлелдейміз.
Енді (32) формуланы пайдалану жөнінде бір-екі мысал
келтірейік.
1-мысал. Мына интегралдың

803
мəнін табу керек. (Т) – жоғарғы жағынан
бетпен, төменгі жағынан z=0 жазықтықпен қоршалынған дене.
Денені қоршап тұрған беттің теңдеуін жəне интеграл таңбасы
ішіндегі функцияны сфералық координаталарға көшіреміз, ол
үшін былай ұйғарамыз
sin sin ; sin sin ; cos .
Сонда
sin cos .
Дененің ішінде
0 sin sin cos ; 0 ; 0 .
2 2
Енді

2 sin cos sin cos

cos
2

1 sin .
2 144
2-мысал. Келесі интегралды
1
Т
есептеп шығару керек. (Т) – төмендегі жазықтықтармен
0, 0, 0, 1 қоршалынған тетраэдр.
Берілген интегралды Дирихле интегралы деп атайды. Есепті
шешу үшін, интегралдағы айнымалыларды былай ауыстырамыз:
, , .
Бұл арадан
, , ;
1 , 1 , . 34
Егер , , оң болса жəне олардың қосындысы
бірден аз болса, онда

804
 0 1; 0 1; 0 1. 35
Керісінше, егер айнымалылар , , ноль мен бірдің арасында
өзгерсе, онда 0, 0, 0 жəне 1.
Сонымен, тетраэдр (Т), (34) формулалардың көмегімен (35)
теңсіздіктермен сипатталынатын кубқа түрленетін болды.
Енді якобианды іздейміз:
1 0
, , 1 1 .

Бұдан кейін
1
Т

1 1 1

1 1 1 .

Егер екінші тектес Эйлер интегралын, немесе гамма-

функцияны еске түсіретін болсақ, онда

Г 3 Г 1
1 .
Г 4
Т
Г 2 Г 1 Г 1 Г 1
· .
Г 3 Г 2

Теңдіктің оң жағында тұрған бөлшектерді қысқартқаннан

кейін, ең ақырында мына формулаға келеміз:
1
Т
Г 1 Г 1 Г 1 Г 1
Г 4

805
 § 7. Жоғары еселік интегралға келетін бір
физикалық мысал

Біз өткен тарауларда түрлі интегралдар, мəселен қос, үш

еселік т.т. интегралдар ұғымын бердік. Үш еселіктен артық еселік
интегралдар ұғымын енгізудің мағынасы бар ма деген сұрақ
туады.
Математикалық анализдің тəжірибеде қолданылуы тек сол
қаралған интегралдарға келтірілетін физикалық есептермен ғана
бітіп қоймайды, бұл пəннің практикалық мəселелерге қолданылуы
тіпті тереңде жатыр. Екі немесе үш еселік интегралдар түгіл, төрт,
бес, алты, жеті, тіпті оннан артық еселік интегралдар ұғымын
енгізуге болады жəне мұны тəжірибелік мəселелер талап етеді.
Осы айтылған пікірді сипаттау үшін келесі мысалды қарайық.
Айталық, кеңістікте екі əртектес материалды дене (D) жəне
(E) берілсін. Бірінші дененің тығыздығы , , екіншінікі
, , болсын.
Дене (D) мына (E) денені өзіне тартатын болсын.
(D) дененің тарту күшінің шамасын табу керек. Бұл күштің
координаталық осьтерге түсетін проекцияларын , , арқылы
белгілейік.
Берілген (D) жəне (E) денелерден жəне
элементтерді сайлап алайық. Бұл элементтердің массалары
, , жəне , ,
болады.
Ендеше элементтің, элементті өзіне тарту
күші Ньютон заңы бойынша тең:
, , , ,
,
мұнда осы екі элементтің арақашықтығын көрсетеді, яғни
1 .
Тарту күш , , нүктеден , , нүктеге қарай
бағытталған, сондықтан осы күш векторының бағыттаушы
косинустары тең , , .
Олай болса, элементтердің тартылыс күштерінің ОХ осіне
проекциясы

806
 , , , , .
Осы табылған өрнектерді, екі дененің барлық элементтері
бойынша қосындыласақ, онда бүкіл күштің ОХ осіне проекциясы
тең болған болар еді:
, , , , .

Дəл осы сияқты

, , , , .

, , , , . 36

Осы үш өрнекті квадраттап қоссақ, онда тарту күштің

шамасын табамыз.
, , , ,
Мына шаманы , бір элементтің
екіншісіне потенциалы деп атайды.
Осы өрнектерді екі дененің барлық элементтері бойынша
қосындылап табамыз:
, , , ,
. 37

Кейінгі алты еселік интегралды бірінші дененің екіншісіне

потенциалы деп атайды.
Жоғарыда келтірілген формулаларды пайдалану жөнінде бір
мысал келтірейік.
Біртектес куб өзінің төбелерінің біреуінде орналасқан,
массасы бірге тең материалды нүктені өзіне қандай күшпен
тартады?
Куб біртектес болғандықтан, оның тығыздығы
(тұрақты). Сонда тарту күштің ОХ осіне түскен проекциясы (36)
формулалар бойынша

807
 /

1
0
1 1

2 .

Бөлімшелеп интегралдасақ, сонда:

√2 √3 √2
√ √2
√ √2
1 √3
1 √2
√2
√ √2 √2
√ √2
2 √2
1 √4 √
2 √2
1 √2
√2 1 √3
2 √2 1 √2
√2 1 √3

808
 √ 2 √2
2 √2 1 √2 1 √3
1 √3 √2

.
√2
Енді мынадай ауыстыру 2g жасап, төмендегіні
табамыз
2 √2
2
1 √3 6
немесе
2 2 √2
ал кубты
12 1 √3
массасы. Сонымен,
2 2 √2
, дəл осы сияқты
12 1 √3
2 2 √2 2 2 √2
, .
12 1 √3 12 1 √3
Бүкіл тарту күш
2√3 2 √2
.
12 1 √3

Жаттығулар

Төмендегі беттермен қоршалынған денелердің көлемдерін табу керек

1.
Жауабы: .
2. .
Жауабы:
3. .
Жауабы: .

4. . Жауабы: .

809
 5. Жауабы: .

6. Жауабы: .
7.

Жауабы: 3 3 2 .
48
8. 2 , g , g .

Шешуі. Бұл есептің мазмұнын түсіну керек. Ауданы ізделініп отырған

дене радиусы сферамен жəне осы сфераға іштей сызылған төбелеріндегі
бұрыштары жəне конустармен қоршалынған.
Сфералық координаталарға көшеміз
, , .
Сонда бұл системада сфераның теңдеуі болады 2 cos
Дененің ішінде 0 2 cos , , 0 2 .
Енді

sin 2 sin

16 4
cos .
3 3

9. . Жауабы: .
√
10. . Жауабы: .
11. Келесі теңдеумен 2 берілген сфераның массасын
табу керек,
4
Жауабы: .
3
12. Мына

интегралды есептеп шығару керек, егер 1

эллипсоидтың жоғарғы жартысы болса.
Жауабы: .
13. Мына

810
 интегралдың мəнін табу керек, егер облыс (T):
конуспен жəне z=h жазықтықпен қоршалынған дене болса
Жауабы: .
14. Мына

Т
интегралды есептеп шығару керек, егер облыс Т келесі сфераларға
жəне 2 ортақ бөлікпен
қоршалынған дене болса.
Нұсқау. Есепте айтылған екі сфера мына жазықтық бойынша
қиылысады.
Жауабы: 18√3 .

15. OZ осінің бойында жатқан 0,0, нүкте үшін мына теңдеумен

0 берілген шардың потенциалын табу керек.
Нұсқау. (37) формула бойынша потенциал

Мұнда шардың тығыздығы, .

XXIII ТАРАУ
ӨРІС ТЕОРИЯСЫНАН КЕЙБІР МƏЛІМЕТТЕР

§ 1. Векторды дифференциалдау

Математикада, физикада, механикада жəне техникада екі текті

шамалармен айналысуға тура келеді. Кейбір физикалық
шамалардың сандық мəнін білу жеткіліксіз, олардың кеңістіктегі
бағытын да білу керек. Мысалы, мұндай шамаларға жататындар:
жылдамдық, үдеу, күш, магниттік жəне электрлік өріс
кернеуліктері т. т.
Əрі сандық мəндерімен, əрі бағыттарымен сипатталынатын
шамаларды векторлар деп атайды.
Векторлық шамаларды бағытталған (стрелкамен көрсетілген)
кесінділермен бейнелейді. Стрелка шаманың қалай қарай

811
бағытталғанын көрсетеді, ал кесіндінің ұзындығы шаманың
сандық мəнін береді. Ол модуль деп аталады.1
Бағытқа байланыссыз, тек өздерінің сандық мəндерімен ғана
сипатталынатын шамаларды скаляр деп атайды. Мысалы, бұларға
жататындар: температура, масса, тығыздық, көлем, энергия т. т.
Скаляр аргументке тəуелді векторды қарайық.
Егер скаляр тəуелсіз айнымалы t-нің əрбір мəніне айнымалы
вектордың белгілі бір тиянақты мəні (модулі жəне кеңістіктегі
бағыты) сəйкес келсе, онда векторды скаляр t аргументтің
векторлық функциясы немесе вектор-функциясы деп атайды жəне
оны былай жазады:
.
Механикада скаляр аргумент əдетте уақыттың ролін
атқарады.
вектор-функцияның берілуі келесі үш , у ,
скаляр функциялардың берілуімен пара-пар. Мына ,
у , функцияларды координаталар осьтеріне түскен
вектордың проекциялары, немесе компоненттері, немесе
құраушылары деп атайды.
Əрбір векторды өзінің құраушылары бойынша мына түрде
, 1
(мұнда , , координаталық осьтер бойынша бағытталған бірлік
векторлар) жазу бізге векторлық алгебрадан белгілі.
вектордың ұзындығы немесе модулі

у 2
болады.
скаляр аргументтің функциясы деп ұйғарайық.
Скаляр аргумент , , аралығында өзгергенде
вектордың ұшы бір үздіксіз қисық сызықты сызады. Осы қисық
сызықты вектордың годографы деп атайды.
Енді скаляр аргумент -ге еркімізше ∆
өсімшені берейік, сонда аргументтің жаңа
мəні ∆ болады, ал вектор-
функцияның бұған сəйкес мəні ∆

151-чертеж
1
Бұл кітапта стрелка орнына сызықша қойылып отыр.
812
болады. Вектор-функцияның өсімшесі (151-чертеж)
∆ ∆ .
болады.
Енді төмендегі қатынасты
∆ ∆
∆ ∆
құрып, сонан кейін ∆ -ні нольге ұмтылтып, шекке көшейік:
∆ 4 ∆
lim lim .
∆ ∆ ∆ ∆
Егер осы шек бар болатын болса, онда оны вектор-
функция функцияның скаляр аргумент бойынша алынған
туындысы деп атайды жəне оны былай белгілейді:
∆
lim
∆
(1) теңдіктен табамыз:
. 3
Бұл арадан

Функцияларды дифференциалдау ережелерін бұл жерде де

мүлтіксз қолдануға болады.

§ 2. Скалярлық жəне векторлық өрістер

1. Егер біз осыған дейін скаляр аргументтің (уақыттың)

функциясын қараған болсақ, енді бұдан былай қарай кеңістіктің
əрбір нүктесімен мəндері байланысты скаляр немесе вектор
шамаларды қараймыз.
Кеңістіктің физикалық құбылыс немесе процесс болып
жатқан бөлігін физикалық өріс деп атайды.
Физикалық құбылыс скаляр шамамен сипатталса, онда өрісті
скалярлық өріс деп атайды; егер физикалық құбылыс вектормен
сипатталса, онда өрісті векторлық өріс дейді. Мəселен,
атмосфераны алсақ, ондағы қысым скалярлық өрісті құрады, бір
қызған денені қарасақ, онда оның температурасы скалярлық өріс
жасайды. Өзендегі немесе каналдағы ағын суды қарасақ, онда
оның бөлшектерінің жылдамдығы векторлық өрісті құрады:
813
жерлік магнетизм, электрленген дене т.т. векторлық өріске мысал
болып табылады. Өрістің əрбір нүктесін оның , ,
координаталарымен немесе радиус-векторымен анықтауға
болады (бұл бізге аналитикалық геометриядан белгілі). Радиус-
вектор былай өрнектеледі:
· · · ,
бұл арадан
.
Скалярлық немесе векторлық өрісті беру деген сөз – əрбір
радиус-векторға скаляр функцияның немесе вектор-
функцияның мəнін сəйкес келтіру деген сөз. Олай болса, радиус-
вектор тəуелсіз айнымалы болып табылады.
Скаляр функцияның берілуі үш , , айнымалылардың
функциясы , , берілуі парапар да, ал вектор-
функцияның берілуі мына үш , , , , , , , ,
скаляр функциялардың берілуімен парапар.
Көбінесе скалярлық функция немесе вектор-функция жалғыз
радиус-векторға ғана тəуелді болып қоймайды, уақытқа да тəуелді
болады: , , , . Осындай функциялармен сипатталатын
өрістерді айнымалы өрістер деп атайды; егер өрістер уақыттың
өзгеруіне тəуелді болмаса, онда мұндай өрістерді тұрақты немесе
стационар өрістер деп атайды.
2. Айталық, қарастырылатын өріс стационар өріс болсын.
Олай болса, ол скаляр , , функциямен
сипатталады. Мəселен, электростатикалық өрістің потенциалын
қарайық. Егер оны арқылы белгілесек, онда мұнда е заряд,
ал r= 2 нүктенің зарядқа дейінгі қашықтығы. Сонымен
электростатикалық өрістің потенциалы скалярлық өрісті құрады
жəне ол өріске, жалғыз координаталардың бас нүктесінен басқа,
кеңістік түгелімен жатады.
, , скаляр функцияны бірмəнді үздіксіз жəне үздіксіз
дербес туындылары бар деп ұйғарайық. Өрістің, функциясы
, , ылғи бірдей мəнді қабылдайтын нүктелерін қарайық,
яғни мұндай нүктелерде
, , 4
(4) теңдеу кеңістікте бетті кескіндейді. Осы теңдеудегі
параметр с-ге түрлі , , … , мəндерді беріп, бірнеше беттерді
табамыз; бұл беттердің əрқайсысында құбылыс бірдей өтеді.
814
 Мұндай беттерді эквипотенциал беттер деп атайды.
Өрістің əрбір , , нүктесі арқылы бір эквипотенциал
бет өтеді жəне оның теңдеуі мынадай
, , , ,
болады.
Мəселен, скалярлық өріс мынадай
функциямен сипатталсын. Эквипотенциал бетті табайық. Ол
былай болады: немесе
. Сөйтіп, бұл өріс үшін эквипотенциал беттер ортақ
центрлі сфералар тобы болатын болады.
Айталық, тағы да скалярлық өріс мынадай
sin

функциямен сипатталсын. Осы өріс үшін эквипотенциал беттерді

табайық. Анықтама бойынша
sin ;

бұл арадан
,

немесе
.
Сонымен, өрістің эквипотенциал беттері төбелері ортақ, бас
нүкте жатқан дөңгелек конустар тобы болды.

§ 3. Скалярлық өрістің градиенті

Алдымен біз бағыт бойынша алынған

туындыны еске түсірейік. Скалярлық өріс
, , функциямен
сипатталсын. Мəселен, қызған денені
алып қарайтын болсақ, оның
температурасы скалярлық өріс
жасайды деп біз жоғарыда айттық.
, , нүкте арқылы бағытталған 152-чертеж
(l) түзуді жүргізейік (152-чертеж). Осы
түзудің бойынан нүктесіне өте жуық ∆ , ∆ ,
∆ нүктені алайық та, келесі қатынасты
815
 ∆ , ∆ , ∆ , ,

құрып, шек алайық; яғни

∆ , ∆ , ∆ , ,
lim lim .
Егер осы шек бар болатын болса, онда оны , , скаляр
функцияның , , нүктедегі (l) бағыты бойынша алынған
туындысы деп атайды жəне оны былай белгілейді:
, ,
.
Бұл туындыны скаляр функцияның нүктесіндегі (l)
бағыты бойынша өзгеру жылдамдығын сипаттайды.
Бағыттанған түзу (l) координаталар осьтерімен сəйкес
, , , , , бұрыштар жасасын. Егер вектордың
ұзындығын (модулін) деп белгілесек, онда
∆ , , ∆ , , ∆ . .
Функцияның толық өсімшесі ∆ төмендегі теңдікпен
∆ ∆ ∆ ∆

өрнектелетіні бізге белгілі, мұнда ∆ ∆ ∆ ,

шексіз аз шама.
Ендеше
∆ , , , .
Осы теңдіктің екі жағын -ға бөліп жіберіп, сонан кейін -ны
нольге ұмтылтып шек алсақ, онда
∆
lim , , ,
немесе
, , , 5
Кеңістіктің нүктесі арқылы өтетін эквипотенциал (S) бет
берілсін. Осы беттің бойында жатқан нүктесі арқылы өзара
перпендикуляр үш бағытталған түзу жүргіземіз, олар мыналар
, жəне (152-чертеж). Мұнда бетке оның
нүктесінде жүргізілген нормальдың бағытын көрсетеді, ал
мен бағыттар нүктесінде (S) бетке жүргізілген жанама

816
жазықтықта жатады. Сондықтан кейінгі екі бағыт (S) беттің
бойында жатқан белгілі бір жəне қисық сызықтарға
жанама болып табылады. Бет (S) эквипотенциал болғандықтан,
скаляр функцияның жаңағы қисықтар бойымен алынған
туындылары нольге тең, олай болса,
0.
Еркімізше кез келген бағытты алайық. Құрылған өзара
перпендикуляр үш , , бағыттарды координаталық
система деп қарауға болады. Осы система үшін (5) формуланы
қолдансақ, онда
, , ,
немесе
, . 6
(6) теңдіктен біз мынадай қорытындыға келеміз: егер
нормальдың бойына ұзындығы (модулі) -ге тең вектор салсақ,
онда бұл вектордың бағытына түскен проекциясы дербес
туындыны береді. Осылай етіп құрылған векторды
функцияның градиенті дейді.
Сонымен, скалярлық өрістің градиенті деп эквипотенциал
бетке жүргізілген нормальдың бойына салынған, ұзындығы
(модулі) функцияның осы нормаль бағыты бойынша
алынған дербес туындысына тең векторды айтады жəне мұны
былай белгілейді: .
Осының негізінде (6) теңдікті былай жазуға болады:
7
мұнда – мына вектордың бағытына түскен
проекциясы. (5) теңдік бойынша
, , , .
Бұл теңдіктен мынадай қорытындыға келеміз:
, , .

817
 Сондықтан . 8
Сөйтіп, вектордың ОХ осіне проекциясы , ОУ осіне –
OZ осіне болатын болды. Олай болса,

| | .

§ 4. Векторлық өріс

1. Айталық, векторлық өріс, , , вектор-

функциямен сипатталатын болсын.
Кеңістіктегі қисықты қарайық. Егер осы қисықтың əрбір
нүктесінде оған жүргізілген жанаманың бағыты вектордың
бағытымен дəлме-дəл келсе, онда сызықты векторлық сызық
деп атайды.
вектор-функцияның координаталық осьтерге проек-
цияларын , , , , , , , , , арқылы белгілейік.
Векторлық өрістен тұйық (S) бетпен қоршалынған көлемді
бөліп алайық та, беттің бір нүктесінде оған нормаль жүргізейік,
бұл нормальдың бағытын деп белгілейік. Сонда
Остроградский формуласы бойынша

, , , , , ,

, , , 9
вектордың нормаль бағытына түскен проекция
болады:
| | , . Екінші жағынан
, , , , ,
, , . Ендеше
, , | | , ,
| | , ,

818
 немесе , , , , , ,
, , , 10
Бұдан кейін Остроградский формуласы мына түрге көшеді:

. 11

(11) теңдіктің оң жағында тұрған беттік интегралды өрістің

бет арқылы өтетін ағыны деп атайды. Бұл теңдіктің сол жағында
тұрған үш еселік немесе көлемдік интегралдың ішіндегі өрнекті
векторлық өрістің таралуы немесе дивергенциясы деп атайды жəне
оны былай белгілейді:

Енді Острограский формуласын былай жазуға болады:

12

Осы қорытылып шыққан формуланы Остроградскийдің

векторлық түрдегі фомуласы деп атайды.
Бұл формула вектордың дивергенциясынан алынған
көлемдік интегралды векторлық өрістің беті арқылы ағы-
нынан (тасқынынан) алынған беттік интегралмен ұштастыратын
болды.
беттің бойындағы нүктені бетпен қоршайық. Осы
беттің ішіндегі көлемді арқылы белгілейік. Сонда (12)
формула бойынша
. 13

(13) теңдіктің сол жағында тұрған үш еселік интегралға, оның

орта мəні турасындағы теореманы қолданып, мынаны табамыз:
ц
немесе ,
мұнда облысының ішінде жатқан нүкте, ал осы
облыстың көлемі.
Егер көлем нольге ұмтылса, немесе бəрібір , онда

lim 14

819
 (14) формуладан мынадай қорытындыға келеміз:
нүктесіндегі векторлық өрістің дивергенциясы осы нүктені
қоршап соған бет арқылы өтетін ағын мен сол беттің өзімен
қоршалынған көлемнің қатынасының шегіне тең болатын болды.
Тағы да еске сала кететін мəселе мынау: векторлық өрістің
дивергенциясы вектор емес, скаляр.
Енді Стокс формуласын пайдалансақ, сонда
, , , , , ,

, ,

, 15
(13) теңдіктің сол жағындағы ІІ типті қисық сызықты
интегралды бірінші типке көшірсек сонда
, , , , , , ,

, , , , , ,

, , , d (16)
мұнда , , , жəне , қисыққа жүргізілген
жанама мен сəйкес координаталар осьтерінің арасындағы бұрыш.
Егер қисықтың элементін бағытталған кесінді деп
қарасақ, онда (10) формула бойынша
, , , , , ,
, , , .
Олай болса,
, , , , , , .
17

мұндағы А-ны вектордың жоғарыда айтылған жанамаға

(( баытына) түскен проекциясы деп қарауға болады.

820
 ОХ осіне түскен проекциясы айырмаға, ОУ осі
түскен проекциясы айырмаға жəне OZ осіне түскен
проекциясы айырмаға тең векторды қарайық.
Осындай вектормен сипатталатын өріс үйірім деп аталынады
жəне оны былай белгілейді: немесе Curl (ртор А деп
оқылады).
Сонымен,
; ;

.
(17) жəне (18) формулаларды еске алып төмендегіні табамыз.

, .
(10) формула бойынша интеграл таңбасы ішіндегі өрнек тең
(бұл вектордың нормальға түскен проекциясы). Олай
болса
.
19

(19) теңдіктің сол жағында тұрған қисық сызықты интегралды

вектордың контур бойындағы циркуляциясы деп атайды.
(19) теңдіктің өзі Стокстың вектор түріндегі формуласын
береді.
(19) формуланы сөз жүзінде былай тұжырымдауға болады:
векторлық өрістің бетті қоршап тұрған қисық бойындағы
циркуляциясы үйірімнің нормальға түскен проекциясынан алынған
беттік интегралға, яғни үйірімнің осы бет арқылы өтетін
ағынына тең болады.
3. Скаляр функцияның градиенті векторлық өріс құрады
деп біз 3-параграфта айттық.
Скаляр функцияның градиенті болып табылатын
векторлық өрісті потенциалдық өріс деп атайды. Осы анықтама

821
бойынша потенциалдық өрісті сипаттайтын вектор .
Сондықтан
; ; .
Ендеше мына өрнек , , , ,
, , бір функцияның толық дифференциалы болып
табылады. Ал бұл өрнек толық дифференциал болу үшін келесі
шарттардың
0. 0; 0
орындалуы да қажетті жəне жеткілікті. Осы үш шарттың
орындалуы мына теңдікпен =0 парапар.
Сонымен, векторлық өріс потенциалдық өріс болу үшін оның
үйірімі нольге тең болу қажетті жəне жеткілікті.
4. Енді жоғарыда көрсетілген векторлық операциялардың
(дивергенция, градиент, ротор) арасындағы байланысты қарайық.
Потенциалдық өрістің анықтамасы бойынша
0. 20

Енді

0.
Сонымен, 0. Енді

немесе

. 21
Төмендегі дифференциалдық операторды
∆ 22
Лаплас операторы деп атайды.
Барлығының бірдей дəлелдеулерін келтірмей төмендегі
формулаларды көрсетуге болады:
∆ , 23
822
 · , 24
· , 25
· . 26

Осы формулалардың біріншісінің дəлелдеуін көрсетейік:

немесе

∆ . Дəл осы сияқты

∆ ,
∆ . Екінші жағынан
· · · ·

∆ ∆ ∆ ∆ ,
мұнда ∆ Лаплас операторы: ∆

∆ ,

∆ .

§ 5. Беттегі бағытталған элемент

1. Берілген беттен ds элементті қарайық. Егер бір жақты

бетті қарайтын болсақ, онда мұндай беттің əрбір нүктесінде оған
жүргізілген нормальдың екі, бір-біріне қарама-қарсы бағыты бар.
Егер берілген бет тұйық болса, онда осы бетпен қоршалып
тұрған көлемге қарағанда екі нормаль болады: біреуі ішкі
нормаль, екіншісі сыртқы нормаль.
Доғаның элементін бағыттағандай, беттің де элементін
бағыттауға болады

823
 Ұзындығы (модулі) элементтің ауданына тең, бағыты осы
элементке жүргізілген нормальдың белгілі бағытымен дəлме-дəл
келетін векторды беттің бағытталған элементі деп атайды жəне
оны былай белгілейді: ds
вектордың координаталық осьтерге түскен проекциялары
элемент ауданының координаталық жазықтықтарға түскен
проекцияларын береді. Бұл проекциялардың таңбалары плюс
немесе минус болады: егер нормаль координаталық осьпен
сүйір бұрыш құрса, онда жаңағы проекцияның таңбасы оң да, ал
доғал бұрыш құрса, онда проекцияның таңбасы теріс болады.
скаляр функция, ал – вектор-функция болсын.
Келесі өрнектерді қарайық.
, ,
27 28

.
29

Осы жазылған өрнектердің ішіндегі (27) өрнек векторлық

шаманы береді. Бұл вектордың құраушылары:
, ; , ,

, .

(28) өрнек скаляр шаманы береді:

.

(29) өрнек векторлық шаманы береді, бұл вектордың

проекциялары мынадай:
, , , , , , ,

, , , , , , ,

824
 , , , , , , .

2. Тұйық бетпен қоршалынған облысын қарайық.

Функциялар жəне осы облыста анықталсын.
Остроградский формуласына сүйеніп, келесі формулалардың
g , 30

, 31

. 32

дұрыстығын дəлелдеуге болады.

(30) формуланың дұрыстығын дəлелдеу үшін скаляр
функцияның үздіксіз , , туындылары бар деп ұйғарамыз.
Мына үш еселік интегралды

қарайық, Остроградский формуласы бойынша

, . 33

Дəл осы сияқты

, , 34

, . 35

(33) формуланы бірлік вектор -ге, (34) формуланы -ге, (35)

формуланы -ға көбейтіп, осыдан шыққан нəтижелерді бір-
бірімен қосайық, сонда
, , · ,

825
 . Ал

, , , ,
,
мұнда нормаль бойынша бірлік вектор. Ендеше
.

Осы кейінгі формуладағы бағытталған элемент,

сондықтан
.

Сонымен, (30) формула дəлелденді.

(31) формула (12) формуламен дəлме-дəл келеді.
Енді (32) формуланың орын алатындығын былай дəлелдеуге
болады: осы теңдіктің сол жəне оң жақтарының ОХ бойынша
проекциялары
, , ; 36

. 37

болады.
Бұл екі интеграл шамасы жөнінде бір-біріне тең. Оны
мынадан байқауға болады: Остроградский формуласын
пайдаланып, (36) беттік интегралды үш еселік интегралға
түрлендіретін болсақ, онда ол (37) үш еселік интегралға тең
болады.

826
 МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ............................................................................................................................................. 3

Бірінші бөлім
АНАЛИЗГЕ КІРІСПЕ

І-т а р а у. Анализ негізіне жататын басты ұғымдар .............................................................. 6

§ 1. Жиын ұғымы .............................................................................................................................. 6
§ 2. Рационал сандар......................................................................................................................... 9
§ 3. Иррационал сан ұғымы ............................................................................................................. 12
§ 4. Нақты сандар жиыны ................................................................................................................ 17
§ 5. Аболют шама ............................................................................................................................. 19
§ 6. Шектелген жиындар .................................................................................................................. 20
§ 7. Интервал мен сегмент ............................................................................................................... 23
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 25

ІІ-т а р а у. Шектер теориясы ....................................................................................................... 25

§ 1. Айнымалы жəне тұрақты шамалар .......................................................................................... 25
§ 2. Сан тізбектері ............................................................................................................................. 27
§ 3. Біркелкі тізбектер ...................................................................................................................... 30
§ 4. е саны .......................................................................................................................................... 33
§ 5. Сандар тізбегінің жоғарғы жəне төменгі шектері.................................................................. 39
§ 6. Жинақтылық принцип ............................................................................................................... 43
§ 7. Бөлімше тізбек ........................................................................................................................... 48
§ 8. Шектік нүкте ұғымы жəне Больцано-Вейерштрасс теоремасы ........................................... 48
§ 9. Айнымалы шегінің жалпы анықтамасы .................................................................................. 50
§ 10. Шектер туралы теоремалар .................................................................................................... 51
§ 11. Шексіз аз жəне шексіз үлкен шамалар .................................................................................. 60
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 65

ІІІ-т а р а у. Функция жəне аргумент ......................................................................................... 66

§ 1. Тəуелсіз айнымалы мен функция ұғымы ................................................................................ 66
§ 2. Функциялардың берілу тəсілдері ............................................................................................. 69
§ 3. Функцияның геометриялық кескіні ......................................................................................... 73
§ 4. Функцияның анықталу облысы ............................................................................................... 76
§ 5. Біркелкі функциялар ................................................................................................................. 78
§ 6. Жұп, тақ жəне периодты функциялар ..................................................................................... 81
§ 7. Негізгі элементар функциялар туралы қысқаша шолу.......................................................... 83
§ 8. Кері функциялар ........................................................................................................................ 87
§ 9. Күрделі функциялар .................................................................................................................. 93
§ 10. Параметрлік түрде берілген функциялар ............................................................................. 95
§ 11. Функцияның шегі туралы ұғым ............................................................................................. 99
§ 12. Функцияның оң жақты жəне сол жақты шектері ................................................................. 106
§ 13. Функция шегінің қасиеттері ................................................................................................... 107
§ 14. Үздіксіз функциялар................................................................................................................ 112
§ 15. Элементар функциялардың үздіксіздігі ................................................................................ 116
§ 16. Күрделі функцияның үздіксіздігі........................................................................................... 120
§ 17. Үзілісті функциялар ................................................................................................................ 121
§ 18. Үздіксіз функциялардың негізгі қасиеттері.......................................................................... 126
Жаттығулар ......................................................................................................... 141

Екінші бөлім
Б1Р АЙНЫМАЛЫ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

IV-т а р а у. Туынды жəне дифференциал ................................................................................ 144

§ 1. Туынды ұғымына келтіретін есептер ...................................................................................... 144

827
§ 2. Туынды ...................................................................................................................................... 147
§ 3 Дифференциал ұғымы жəне оның геометриялық мағынасы ................................................. 153
§ 4 Күрделі функцияның туындысы мен дифференциалы ......................................................... 155
§ 5 Кері функцияның туындысы ..................................................................................................... 157
§ 6. Функцияларды дифференциалдау ережелері ......................................................................... 159
§ 7. Оң жəне сол туындылар ............................................................................................................ 162
§ 8. Жоғары ретті туындылар .......................................................................................................... 166
Жаттығулар ......................................................................................................... 170

V-т а р а у. Дифференциалданатын функциялардың негізгі

қасиеттері жəне функцияларды зерттеу ................................................................................... 172
§ 1. Ферма мен Ролль теоремалары ................................................................................................ 172
§ 2 Лагранж бен Коши теоремалары .............................................................................................. 175
§ 3 Анықталмағандықтарды айқындау. Лопиталь ережелері ...................................................... 178
§ 4. Тейлор мен Маклорен формулалары....................................................................................... 187
§ 5. Функциялардың үдеу жəне кему белгілері ............................................................................. 195
§ 6. Функцияның максимумы мен минимумы .............................................................................. 199
§ 7. Экстремумды екінші ретті туынды арқылы зерттеу ............................................................. 209
§ 8. Максимум мен минимум теориясының есеп шығаруға
қолданылуы ....................................................................................................................................... 212
Жаттығулар ......................................................................................................... 218

VI-т а р а у. Дифференциалдық, есептеудің кейбір геометриялық есептерге қолданылуы

............................................................................................................................................................. 221
§ 1. Жанама мен нормальдің кесінділері........................................................................................ 221
§ 2. Дөңестік, ойыстық жəне майысу нүктелері ............................................................................ 223
§ 3. Асимтоталар ............................................................................................................................... 229
§ 4. Функциялардың графиктерін құру жолдары ......................................................................... 231
Жаттығулар ......................................................................................................... 233

Үшінші бөлім
Б1Р АЙНЫМАЛЫ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

VII-т а р а у. Элементар функцияларды ннтегралдау ......................................................... 235

§ 1. Алғашқы функция жəне анықталмаған интеграл ................................................................. 235
§ 2. Таблицалық интегралдар ......................................................................................................... 238
§ 3. Анықталмаған интегралдардың қасиеттері. Айнымалыларды ауыстыру жолымен
интегралдау. Бөлімшелеп интегралдау .......................................................................................... 241
§ 4. Жабайы рационал бөлшектерді интегралдау ........................................................................ 245
§ 5. Рационал функцияларды интегралдау .................................................................................... 249
§6. Рационал функцияларды Остроградский əдісі бойынша
интегралдау ....................................................................................................................................... 252
§ 7. Иррационал функцияларды интегралдау ................................................................................ 256
§ 8. Биномдық дифференциалды интегралдау ............................................................................. 265
§ 9. Трансцендент функцияларды интегралдау............................................................................. 267
Жаттығулар ......................................................................................................... 272

VIII-т а р а у. Анықталған интегралдың анықтамасы

жəне оның болу шарттары .......................................................................................................... 273
§ 1. Анықталған интеграл ұғымына келтіретін есептер ............................................................... 273
§ 2. Анықталған интегралдың аналитикалық анықтамасы ......................................................... 280
§ 3. Анықталған интегралдың болу теоремасы,
интегралданатын функциялар ......................................................................................................... 283
§ 4. Анықталған интегралдардың қасиеттері ................................................................................ 289
§ 5. Орта мəн жөніндегі екінші теорема......................................................................................... 297
§ 6. Анықталған интегралды есептеп шығару ............................................................................... 301

828
§ 7. Анықталған интегралдағы айнымалыны ауыстыру ............................................................. 307
Жаттығулар ......................................................................................................... 314

IX-т а р а у. Интегралдардың мəнін жуықтап табу ................................................................ 316

§ 1. Лагранждың интерполяциялық полиномы ............................................................................ 316
§ 2. Анықталған интегралдарды жуықтап есептеу жолдары ....................................................... 317
Жаттығулар ......................................................................................................... 325

X-т а р а у. Меншіксіз интегралдар............................................................................................. 325

§ 1. Шектері шексіз интегралдар .................................................................................................... 325
§ 2. Меншіксіз интегралдардың жинақтылық белгілері .............................................................. 335
§ 3. Шектелмеген функциялардан алынған интегралдар ............................................................ 343
§ 4. Шектелмеген функциялардан алынған интегралдардың
жинақтылық белгілері ...................................................................................................................... 349
§ 5. Меншіксіз интегралдардың бас мəндері ................................................................................. 353
§ 6. Практикада кездесетін кейбір меншіксіз интегралдарды
есептеп шығару ................................................................................................................................. 356
Жаттығулар ......................................................................................................... 365

XІ-т а р а у. Параметрге тəуелді интегралдар. Эйлер интегралдары ................................. 369

§ 1. Шекті функция ........................................................................................................................... 370
§ 2. Интегралды параметр бойынша дифференциалдау
жəне интегралдау .............................................................................................................................. 372
§ 3. Бірқалыпты жинақты интегралдар .......................................................................................... 377
§ 4. Эйлер интегралдары .................................................................................................................. 383
Жаттығулар ......................................................................................................... 387

XІІ-т а р а у. Интегралдық есептеудің геометриялық жəне физикалық

есептерге қолданылуы .................................................................................................................. 390
§ 1. Ауданның анықтамасы ............................................................................................................. 390
§ 2. Жазық фигуралардың ауданын интеграл арқылы өрнектеу ................................................. 392
§ 3. Доғаның ұзындығы .................................................................................................................... 399
§ 4. Денелердің көлемін анықталған интеграл арқылы өрнектеу ............................................... 404
§ 5. Қисықтың айналуынан пайда болған беттің ауданын табу ................................................. 413
§ 6. Анықталған интегралдардың физикалық есептерге қолданылуы ...................................... 423
§ 7. Математикалық анализдің кейбір мəселелерде қолданылуы
жайында ............................................................................................................................................. 435
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 437

Төртінші бөлім
ҚАТАРЛАР ТЕОРИЯСЫ

XIII-т а р а у. Сан қатарлары .............................................................................. 443

§ 1. Қатар ұғымы. Жинақты жəне жинақсыз қатарлар ................................................................. 447
§ 2. Коши критерийі. Қатарларға жай амалдар жүргізу ............................................................... 447
§ 3. Мүшелері оң қатарлар ............................................................................................................... 450
§ 4. Мүшелері оң қатарлар жинақтылығының жеткілікті белгілері .......................................... 450
§ 5. Кошидің интегралдық белгісі ................................................................................................... 457
§ 6. Куммер, Раабе, Бертран жəне Гаусс белгілері ...................................................................... 460
§ 7. Абсолют жəне шартты жинақты қатарлар .............................................................................. 465
§ 8. Абсолют жəне шартты жинақты катарлардың қасиеттері .................................................... 476
§ 9. Абсолют жинақты қатарларға арифметикалық амалдар жүргізу ........................................ 482
§ 10. Қатарларды қосындылау жөніндегі екі теорема .................................................................. 487
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 489

XIV-т а р а у. Функциялық қатарлар......................................................................................... 490

§ 1. Функциялық тізбек .................................................................................................................... 490

829
§ 2. Функциялық тізбектің бірқалыпты жинақтылығы жөніндегі
Коши критерийі ................................................................................................................................ 493
§ 3. Функциялық қатар жəне оның жинақтылығы ........................................................................ 496
§ 4. Функциялық қатардың бірқалыпты жинақтылық белгілері ................................................. 500
§ 5. Қатарлар қосындысының үздіксіздігі ...................................................................................... 506
§ 6. Функциялық қатарды мүшелеп дифференциалдау ............................................................... 511
§ 7. Функциялық қатарды мүшелеп интегралдау ......................................................................... 516

XV-т а р а у. Дəрежелік қатарлар ................................................................................................ 520

§ 1. Абель теоремалары. Дəрежелік қатардың жинақтылық
интервалы ......................................................................................................................................... 520
§ 2. Дəрежелік қатардың жинақтылық радиусын табу жолы ...................................................... 524
§ 3. Дəрежелік қатардың бірқалыпты жинақтылығы жəне онымен кескінделетін
функциялардың үздіксіздігі............................................................................................................. 527
§ 4. Дəрежелік қатарды дифференциалдау жəне интегралдау .................................................... 529
§ 5. Маклорен мен Тейлор қатарлары. Функцияларды дəрежелік
қатарға жіктеу ................................................................................................................................... 533
§ 6. Маклорен мен Тейлор қатарларының жинақтылығы ............................................................ 535
§ 7. Биномдық қатар ......................................................................................................................... 542
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 545

XVI-т а р а у. Фурье қатарлары................................................................................................... 546

§ 1. Тригонометриялық қатар ұғымы ............................................................................................. 546
§ 2. Фурье қатары.............................................................................................................................. 548
§ 3. Функцияны тек косинустар жəне тек синустар бойынша
Фурье қатарына жіктеу .................................................................................................................... 553
§ 4. Периоды 2е функцияны Фурье қатарына жіктеу ................................................................... 559
§ 5. Комплекс түрдегі Фурье қатары............................................................................................... 561
§ 6. Дирихле интегралы.................................................................................................................... 563
§ 7. Риман-Лебег теоремасы ............................................................................................................ 565
§ 8. Фурье қатарының жинақтылығы ............................................................................................. 570
§ 9. Тригонометриялық көпмүшенің берілген функциядан орта
квадраттық ауытқуы ......................................................................................................................... 573
§ 10. Фурье қатарының орта жинақтылығы .................................................................................. 579
§ 11. Дифференциалданатын функция үшін Фурье қатарының
жинақтылығы .................................................................................................................................... 580
§ 12. Ортогональ системалар ........................................................................................................... 582
§ 13. Ортогональ система бойынша Фурье қатарын құру ........................................................... 584
§ 14. Фурье интегралы...................................................................................................................... 586
§ 15. Вейерштрасс теоремалары ..................................................................................................... 591
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 597

Бесінші бөлім
КӨП АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ
ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУІ

XVII-т а р а у. Көп айнымалылардың функциялары

жəне оларды дифференциалдау ................................................................................................... 598
§1. Көп айнымалылар функциясының ұғымы ............................................................................... 598
§ 2. Көп айнымалылар функциясының шегі туралы ұғым .......................................................... 603
§ 3. Көп айнымалылар функциясының үздіксіздігі ...................................................................... 605

XVIII-т а р а у. Көп айнымалылар функцияларын дифференциалдау .............................. 611

§ 1. Дербес туындылар ..................................................................................................................... 611
§ 2. Дербес туындылардың бар болуымен байланысты функцияның үздіксіздігі.
Дифференциалдау ретінің тəуелсіздігі........................................................................................... 615
§ 3. Көп айнымалылар функциясының толық дифференциалы .................................................. 619
§ 4. Күрделі функциялар жəне оларды дифференциалдау .......................................................... 625

830
§ 5. Біртектес функциялар ............................................................................................................... 629
§ 6. Көп айнымалылар функциялары үшін Тейлор формуласы .................................................. 630
§ 7. Көп айнымалылар функцияларының экстремумдары........................................................... 632
§ 8. Функцияның ең үлкен жəне ең кіші мəндерін табу ............................................................... 637
§ 9. Салыстырмалы экстремумдар .................................................................................................. 640
§ 10. Жабық функциялар.................................................................................................................. 646
§ 11. Функциялық анықтауыш жəне түрлендірулер ..................................................................... 651
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 656

Алтыншы бөлім
АЙНЫМАЛЫЛАР ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ИНТЕГРАЛДЫҚ
ЕСЕПТЕУІ

XIX-т а р а у. Қисық сызықты интегралдар ............................................................................. 658

§ 1. Бірінші типті қисық сызықты интеграл .................................................................................. 658
§ 2. I-типті қисық сызықты интегралды есептеп шығару жолы .................................................. 664
§ 3. Екінші типті қисық сызықты интеграл ................................................................................... 669
§ 4. II типті қисық сызықты интегралды есептеп шығару жолы ................................................. 677
§ 5. Бірінші типті қисық сызықты интеграл мен екінші типті
қисық сызықты интегралдың арасындағы байланыс ................................................................... 684
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 688

XX т а р а у. Қос интегралдар....................................................................................................... 691

§ 1. Қос интеграл ұғымына келтіретін есеп. Қос интеграл ұғымы ............................................. 691
§ 2. Қайталанған (екінші рет алынған) интеграл ұғымы .............................................................. 698
§ 3. Қос интегралды есептеп шығару тəсілі ................................................................................... 701
§ 4. Грин формуласы ........................................................................................................................ 714
§ 5. Қисық сызықты интегралдың интегралдау қисығына тəуелсіздігі...................................... 717
§ 6. Қос интегралдар арқылы жазық фигуралардың ауданын табу ............................................ 728
§ 7. Қос интегралдағы айнымалыларды ауыстыру ....................................................................... 739
§ 8. Қисық беттің ауданын табу ...................................................................................................... 743
§ 9. Меншіксіз қос интегралдар ...................................................................................................... 754
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 758

XXI-т а р а у. Бет бойынша алынған интегралдар

(беттік интегралдар)....................................................................................................................... 760
§ 1. Бірінші типті беттік интеграл ................................................................................................... 760
§ 2. Бірінші типті беттік интегралға келтірілетін физикалық есептер ....................................... 763
§ 3. Екінші типті беттік интеграл .................................................................................................... 767
§ 4. І жəне ІІ типті беттік интегралдардың арасындағы байланыс ............................................. 771
§ 5. Стокс формуласы ....................................................................................................................... 772
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 779

XXII-т а р а у. Үш еселік интегралдар ....................................................................................... 780

§ 1. Үш еселік интегралдың анықтамасы жəне оның болу шарттары ........................................ 780
§ 2. Үш еселік интегралдың жай қасиеттері .................................................................................. 784
§ 3. Үш еселік интегралды есептеп шығару тəсілі ........................................................................ 786
§ 4. Остроградский формуласы ....................................................................................................... 793
§ 5. Үш еселік интеграл арқылы дененің көлемін табу ................................................................ 795
§ 6. Үш еселік интегралдағы айнымалыларды ауыстыру ............................................................ 802
§ 7. Жоғары еселік интегралға келетін бір физикалық мысал ..................................................... 806
Жаттығулар ..................................................................................................................................... 809

XXIІI-т а р а у. Өріс теориясынан кейбір мəліметтер............................................................. 811

§ 1. Векторды дифференциалдау .................................................................................................... 811
§ 2. Скалярлық жəне векторлық өрістер ........................................................................................ 813
§ 3. Скалярлық өрістің градиенті .................................................................................................... 815
§ 4. Векторлық өріс........................................................................................................................... 818
§ 5. Беттегі бағытталған элемент ................................................................................................... 823

831
 О. А. ЖƏУТІКОВ

МАТЕМАТИКАЛЫҚ АНАЛИЗ КУРСЫ

Оқулық

Басуға 30.06.14 қол қойылды. Қағазы офсеттік.

Қаріп түрі «Times New Roman». Пішіні 60х901/16. Баспа табағы 52,0.
Таралымы: Мемлекеттік тапсырыс бойынша – 1000 дана.
Тапсырыс №3/76-14.

832