CHĂM SÓC TRẺ EM 

KHỎE MẠNH
MỤC TIÊU: Sau khi học xong bài này học viên có khả năng:
1. Vận dụng được kiến thức để chăm sóc  trẻ em khỏe mạnh
2. Nhận thức được tầm quan trọng của việc chăm sóc sức khỏe trẻ em.
NỘI DUNG
Ch¨m sãc trÎ em 0-5 tuæi
Ch¨m sãc søc khoÎ trÎ em tõ trong bµo thai ®Õn 5 tuæi lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan
träng v× giai ®o¹n ng¾n ngñi nµy cña trÎ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn toµn bé
sù ph¸t triÓn tư¬ng lai cña mét con ngêi.
1. Ch¨m sãc chu sinh:
    Thêi kú chu sinh ®îc tÝnh tõ khi tuæi thai ®îc 28 tuÇn cho ®Õn hÕt tuÇn ®Çu
sau khi sinh. Khi tÝnh tØ lÖ tö vong chu sinh ph¶i tÝnh c¶ nh÷ng trêng hîp sÈy
thai, thai chÕt lu vµ sè trÎ ®Î ra trong vßng 7 ngµy ®Çu cßn cã dÊu hiÖu sèng.
    Ch¨m sãc chu sinh cßn ®îc gäi lµ ch¨m sãc trÎ tõ trong bµo thai vµ trong 7 ngµy
®Çu sau khi ®Î, ®îc coi lµ ch¨m sãc søc khoÎ ngêi mÑ ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn
søc khoÎ cña con.  HiÖn nay viÖc ch¨m sãc chu sinh ®îc chó träng vµ thùc hiÖn
sím h¬n ngay trong nh÷ng th¸ng ®Çu cña thêi kú thai nghÐn.
1.1. Ch¨m sãc trưíc ®Î.
    Chñ yÕu lµ qu¶n lý tèt thai nghÐn, ngêi mÑ cÇn ®îc kh¸m thai cã ®Þnh kú,
kh¸m thai sím ®Ó ph¸t hiÖn  sím c¸c bÖnh di truyÒn ngay tõ khi cã thai ®îc 2
th¸ng b»ng kü thuËt xÐt nghiÖm nưíc èi. Khi cã thai ®îc 4 th¸ng cã thÓ chÈn
®o¸n b»ng siªu ©m ®Ó biÕt thai nhi  ph¸t triÓn b×nh thêng, cã dÞ tËt hay kh«ng.
    Ở nh÷ng níc ®ang vµ kÐm ph¸t triÓn trÎ cßn cã nguy c¬ m¾c bÖnh uèn v¸n
rèn, v× vËy ngêi mÑ cÇn ®îc tiªm phßng uèn v¸n khi cã thai 2 lÇn khi thai ®îc 8
th¸ng vµ tríc khi sinh 2 tuÇn.
    ViÖc kh¸m thai cã ®Þnh kú sÏ gióp cho bµ mÑ nhËn ®îc nh÷ng lêi khuyªn cña
thÇy thuèc vÒ ¨n uèng, lao ®éng, søc khoÎ. Ngêi c¸n bé y tÕ tiªn lîng ®îc t×nh
tr¹ng søc khoÎ cña ngêi mÑ vµ thai ®Ó cã thÓ dù kiÕn tríc vÒ cuéc ®Î ®îc an
toµn nhÊt.
    Ở nước ta hiÖn nay t¹i c¸c vïng n«ng th«n, nh÷ng lêi khuyªn cña thÇy thuèc ®èi
víi c¸c bµ mÑ mang thai cßn Ýt, viÖc qu¶n lý thai nghÐn còng cha ®îc quan t©m
®óng møc. Do ®ã tØ lÖ trÎ cã c©n nÆng khi sinh thÊp cßn cao, tØ lÖ phô n÷ cã
con sím cßn nhiÒu, tØ lÖ phô n÷ ®Î dµy, ®Î nhiÒu, khi cã thai sù t¨ng c©n thÊp
chØ ®¹t møc trung b×nh tõ 7-8 kg nªn trÎ ®Î ra cã c©n nÆng vµ chiÒu cao thÊp.
    Tæ chøc cuéc ®Î an toµn lµ c«ng viÖc quan träng. Giê phót trÎ ra ®êi lµ mét
thêi ®iÓm kh¸ nguy hiÓm. Nh÷ng tai biÕn x¶y ra trong qu¸ tr×nh sinh në (vÝ dô
®Î ng¹t, sang chÊn s¶n khoa...) sÏ ®Ó l¹i hËu qu¶ suèt ®êi .
    §Ó tæ chøc cuéc ®Î an toµn  ngoµi tr×nh ®é nghiÖp vô cña c¸n bé y tÕ, trang
thiÕt bÞ cÇn thiÕt cßn ph¶i quan t©m ®Õn m«i trêng vµ c¸c yÕu tè tinh thÇn,
t©m lÝ. CÇn chuÈn bÞ mäi mÆt ®Ó b¶o ®¶m cuéc ®Î ®îc an toµn cho c¶ mÑ
vµ con.
    HiÖn nay, mét sè níc trªn thÕ giíi chñ tr¬ng ®Ó ngêi ®Î t¹i c¸c bÖnh viÖn ®a
khoa huyÖn hay tØnh, n¬i cã sù hîp ®ång tèt  cña c¸c b¸c sÜ chuyªn khoa néi,
ngo¹i, s¶n, nhi...c¸c tr¹m y tÕ chØ lµ n¬i qu¶n lÝ vµ ch¨m sãc thai mµ th«i.
    Phßng ®Î cÇn nhÊt lµ Êm, s¹ch vµ tho¸ng, kh«ng nªn c¸ch li s¶n phô víi ngêi
th©n cña hä lµm cho s¶n phô c¶m thÊy c« ®¬n, c¨ng th¼ng vÒ mÆt t©m lý khi
sinh.
    §èi víi trÎ, ngay tõ khi míi ra ®êi cÇn ®îc th¨m kh¸m mét c¸ch toµn diÖn,
nh÷ng dÊu hiÖu nh trÎ kh«ng khãc, kh«ng thë, tÝm t¸i lµ rÊt nguy hiÓm cÇn ®îc
tiÕn hµnh cÊp cøu ngay t¹i phßng ®Î. TrÎ ®Î ra khãc ngay, khãc to, hång hµo lµ
b¸o hiÖu mét sù sèng tèt lµnh, khoÎ m¹nh.
    Ngay sau khi sinh, cÇn ph¶i gi÷ Êm cho trÎ b»ng mét kh¨n b«ng mÒm, Êm,
chØ cÇn lau qua  trÎ, ®Æt trÎ lªn ngùc mÑ, trÎ sÏ ®îc sëi Êm tèt. NÕu trÎ khoÎ cã
thÓ cho trÎ bó ngay sau khi ®Î cµng sím cµng tèt ®Ó trÎ ®îc hëng s÷a non vµ
gióp cho bµ mÑ bµi tiÕt s÷a tèt, kh«ng nªn cho trÎ uèng níc ®êng, uèng s÷a thay
thÕ...
1.2. Ch¨m sãc trÎ trong 7 ngµy ®Çu sau ®Î.
    7 ngµy ®Çu sau ®Î vÉn cßn lµ thêi kú chu sinh. §©y lµ thëi kú cã tØ lÖ tö
vong cao nhÊt cña trÎ em.
Theo Santos Ocampo P. vµ cs hµng n¨m trªn thÕ giíi cã 4,3 triÖu trΠ em tö
vong trong giai ®o¹n chu sinh t¹i c¸c níc ®ang ph¸t triÓn, mçi giê cã  500 trÎ s¬
sinh tö vong vµ mçi ngµy cã 12000 trÎ s¬ sinh tö vong, tØ lÖ tö vong chu sinh liªn
quan tíi nhiÒu yÕu tè nh: §Æc ®iÓm c¬ thÓ ngêi mÑ (søc khoÎ, t×nh tr¹ng dinh
dìng...), t×nh tr¹ng kinh tÕ cña gia ®×nh, hiÖu qu¶ vµ chÊt lîng cña c«ng t¸c y tÕ,
hiÖu qu¶ vµ chÊt lîng cña c«ng t¸c ch¨m sãc s¶n khoa.
§Ó gi¶m tØ lÖ tö vong ë trong 7 ngµy ®Çu sau khi ®Î trÎ cÇn  ®îc quan t©m,
ch¨m sãc ®Æc biÖt:
* CÇn gi÷ Êm cho trÎ, kh«ng ®Ó trÎ bÞ rÐt, bÞ h¹ th©n nhiÖt v× ®ã lµ nguy c¬
hµng ®Çu ®Ó trÎ m¾c c¸c bÖnh nhiÔm trïng, cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p chuét
tói ®Ó ñ Êm cho trÎ, ph¬ng ph¸p nµy ®¬n gi¶n vµ hiÖn nay ®ang ®îc sö dông
réng r·i trªn thÕ giíi. Kh«ng c¸ch li mÑ con ë c¸c phßng dìng nhi.
* TrÎ cã nhu cÇu ¨n rÊt cao, cÇn cho trÎ ®îc bó mẹ ngay, bú cµng sím cµng tèt, bó
theo nhu cÇu tù nhiªn. S÷a non lµ thøc ¨n chÝnh ë giai ®o¹n nµy cña trÎ, tuy sè l-
îng Ýt nhng cã hµm lîng protªin , vitamin A cao, nhiÒu kh¸ng thÓ nªn ®¸p øng ®-
îc nhu cÇu dinh dìng cho trÎ vµ gióp trÎ phßng ®îc mét sè bÖnh nhiÔm trïng sau
®Î.
*T×nh tr¹ng sinh lý b×nh thêng  cña thêi kú nµy lµ: 
            - TrÎ Øa ph©n su ngay sau khi ®Î hoÆc sau vµi giê. Ph©n cã mµu xanh
thÉm, rÊt qu¸nh, kh«ng cã mïi. NÕu qu¸ mét ngµy kh«ng thÊy trÎ ®i ph©n su lµ
cã hiÖn tîng kh«ng b×nh thêng. Ph©n su chØ kÐo dµi vµi ngµy, khi trÎ bó mÑ
ph©n cã mµu vµng.
    - Sôt c©n sinh lý: sau ®Î c©n nÆng cña trÎ thêng gi¶m ®i 6-9 % träng lîng lóc
míi ®Î, nghÜa lµ tõ 150-300g vµ sÏ ®¹t ®îc c©n lóc ®Î vµo ngµy thø 10 sau khi
®Î, nh÷ng trÎ ®Î non th× tØ lÖ sôt c©n nhiÒu h¬n vµ sù phôc håi c©n còng
chËm h¬n.
    - Vµng da sinh lý: do mét sè hång cÇu bÞ vì sau hiÖn tîng ®a hång cÇu sau khi
sinh vµ tØ lÖ Hb F gi¶m do ®ã gi¶i phãng ra nhiÒu bilirubin trong khi chøc n¨ng
chuyÓn ho¸ bilirubin cña gan cßn kÐm, tÝnh thÊm cña thµnh m¹ch t¨ng. HiÖn t-
îng nµy xuÊt hiÖn vµo ngµy thø 3 ®Õn 5 vµ hÕt vµo ngµy thø 7 ®Õn ngµy thø
10 sau khi ®Î. Nh vËy cÇn ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng trêng hîp vµng da xuÊt hiÖn
tríc ngµy thø 3, nhÊt lµ trêng hîp vµng da  t¨ng nhanh, da vµng ®Ëm, ®ã lµ
nh÷ng trêng hîp vµng da bÖnh lý cÇn ®îc ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi ®Ó
tr¸nh biÕn chøng vµng da nh©n cho trÎ.
* Nh÷ng hiÖn tîng kh«ng b×nh thêng cÇn ®îc c¸n bé y tÕ kh¸m, xö trÝ:
- TrÎ bó vµo bÞ sÆc, cã thÓ lµ dấu hiÖu cña dÞ d¹ng thùc qu¶n.
- TrÎ kh«ng Øa ph©n su: cã thÓ do dÞt tËt kh«ng hËu m«n, t¾c ruét do ph©n su,
teo ruét bÈm sinh...
- TrÎ khã thë, tÝm t¸i: cã thÓ do bÖnh tim bÈm sinh, tho¸t vÞ c¬ hoµnh, viªm
phæi...
- Rèn ít, bÈn, bá bó, cøng hµm, co giËt... lµ trÎ bÞ uèn v¸n rèn.
* Khi vËn chuyÓn bÖnh nh©n lªn tuyÕn trªn cÇn chó ý ®¶m b¶o ®ñ Êm cho trÎ,
nhÊt lµ khi thêi tiÕt l¹nh. HiÖn nay viÖc vËn chuyÓn bÖnh nh©n s¬ sinh vÉn
cßn nhiÒu trêng hîp vËn chuyÓn b»ng xe m¸y, xe ®¹p lµm trÎ bÞ h¹ th©n nhiÖt.
2. Ch¨m sãc trÎ s¬ sinh:
    S¬ sinh lµ thêi kú sau chu sinh ®Õn 28 ngµy tuæi.
    §Æc ®iÓm chung cña thêi kú nµy lµ: c¬ thÓ trÎ cßn rÊt yÕu, chøc n¨ng cña c¸c
bé phËn cha hµon chØnh, nhÊt lµ chøc n¨ng h« hÊp, tiªu ho¸, thËn, da... nªn trÎ dÔ
bÞ m¾c c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn ë ®êng h« hÊp, tiªu ho¸, da...
    TrÎ cÇn ®îc gi÷ da s¹ch sÏ, t¾m níc Êm hµng ngµy, mÆc ¸o b»ng v¶i mÒm,
may réng r·i, thay giÆt hµng ngµy. Thay b¨ng rèn hàng ngày, gi÷ rèn kh« thêng
xuyªn.
    Cho trÎ bó s÷a mÑ theo nhu cÇu tù nhiªn, c¶ ngµy lÉn ®ªm. Ngêi mÑ cÇn ®îc
nghØ ng¬i, tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn ®Ó cã nhiÒu s÷a cho trÎ bó.
    ViÖc cho trÎ bó mÑ sím sÏ gióp cho viÖc bµi tiÕt s÷a nhanh vµ nhiÒu h¬n.
NÕu trÎ ®îc bó mÑ hoµn toµn sÏ Ýt bÞ Øa ch¶y, viªm phæi hoÆc c¸c bÖnh
nhiÔm khuÈn kh¸c.Tríc khi rêi khái nhµ vÖ sinh, cÇn tiªm phßng lao cho trÎ.
    Mét sè níc trªn thÕ giíi ®· tiÕn hµnh xÐt nghiÖm sµng läc ngay sau khi trÎ ra
®êi hoÆc trong vßng 15 ngµy ®Çu. Nh÷ng xÐt nghiÖm nµy cho phÐp chÈn
®o¸n sím mét sè bÖnh di truyÒn hay bÈm sinh nh héi chøng sinh dôc thîng thËn,
suy gi¸p tr¹ng bÈm sinh, galactoza huyÕt...®ã lµ nh÷ng bÖnh di truyÒn vµ
chuyÓn ho¸ cã ¶nh hëng tíi sù ph¸t triÓn cña trÎ, nÕu ®îc ph¸t hiÖn sím, ®iÒu trÞ
kÞp thêi th× trÎ ph¸t triÓn b×nh thêng.
3. Ch¨m sãc trÎ nhò nhi:
    Tuæi    nhò nhi lµ tõ 1 th¸ng ®Õn 1 tuæi. Thêi kú nµy trÎ ph¸t triÓn rÊt nhanh
(trung b×nh ®Õn cuèi n¨m c©n nÆng t¨ng gÊp 3 lÇn, chiÒu cao t¨ng gÊp 1,5 lÇn
lóc ®Î), nªn nhu cÇu c¸c chÊt dinh dìng cao, trong khi chøc n¨ng cña c¸c bé m¸y l¹i
cha hoµn thiÖn.
    Mét sè bÖnh hay gÆp ë tuæi nµy: 
       - TrÎ rÊt dÔ m¾c bÖnh Øa ch¶y, viªm ®êng h« hÊp cÊp.
       - XuÊt huyÕt n·o mµng n·o do thiÕu vitamin K  hay x¶y ra ë nhãm tuæi 40-
45 ngµy, cÇn tiªm phßng vitamin K cho trÎ ®Ó phßng bÖnh nµy. 
    Thùc hiÖn tiªm chñng ®Çy ®ñ theo ®óng lÞch c¸c lo¹i vaccin: lao, HIB, b¹i
liÖt, sëi.
      - TiÕp tôc duy tr× nguån s÷a mÑ vµ cho ¨n bæ xung ®óng thêi h¹n, theo «
vu«ng thøc ¨n.
- HiÖn nay ë ViÖt Nam ngêi mÑ thêng cho trÎ ¨n bæ xung qu¸ sím, tríc 4 th¸ng
tuæi, nªn trÎ cha hÊp thu ®îc vµ hay bÞ rèi lo¹n tiªu ho¸. Ngîc l¹i ¨n bæ xung qu¸
muén,  thøc ¨n cho trÎ kh«ng hîp lý nh chØ cho trÎ ¨n níc ch¸o ®êng, m¾m, m×
chÝnh th× trÎ còng bÞ suy dinh dìng do thiÕu chÊt. NhiÒu ngêi mÑ Ýt cho trÎ ¨n
rau, mì, trøng. Trøng lµ mét lo¹i thùc phÈm cung cÊp ®¹m rÊt tèt cho trÎ em ®øng
hµng thø 2 sau s÷a, cã ®Çy ®ñ c¸c axit amin cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña trÎ.
Mì sÏ cho nhiÒu n¨ng lîng ( 1g mì cho 9 Kcal), kh«ng cã mì th× kh«ng hÊp thu ®-
îc nh÷ng vitamin tan trong dÇu nh: vitamin A, D, E, K. C¸c yÕu tè vi lîng cÇn
thiÕt cho c¬ thÓ trÎ nh s¾t, ®ång, kÏm...®Òu cã trong c¸c lo¹i thøc ¨n rau qu¶.
4. Ch¨m sãc trÎ 1 ®Õn 5 tuæi:
    Giai ®o¹n nµy trÎ cai s÷a vµ chuyÓn dÇn sang c¸c lo¹i thøc ¨n cña ngêi lín. §©y
lµ løa tuæi thêng cã tØ lÖ suy dinh dìng, cßi x¬ng, thiÕu viatmin A cao nhÊt, trÎ
hay m¾c c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn nh viªm phæi, Øa ch¶y, c¸c bÖnh l©y... 
- §Ó phßng bÖnh suy dinh dìng: hiÖn nay ngêi ta khuyªn bµ mÑ nªn cho trÎ bó
mÑ cho tíi 18 hoÆc 24 th¸ng, híng dÉn cho c¸c bµ mÑ c¸ch cho trÎ ¨n bæ xung
®óng ®¾n, cung cÊp thªm thùc phÈm vµo khÈu phÇn ¨n cho trÎ. Ngµnh nhi khoa
cÇn cã m¹ng líi theo dâi c©n nÆng thêng xuyªn ®Ó ph¸t hiÖn sím suy dinh dìng
theo biªñ ®å t¨ng trëng.
-  BÖnh cßi x¬ng thêng x¶y ra trong trêng hîp bµ mÑ kh«ng cho trÎ ra ngoµi trêi
®Ó t¾m n¾ng, nhµ ë chËt chéi, tèi t¨m, ë nh÷ng níc cã nhiÒu x¬ng mï, Ýt ¸nh
s¸ng mÆt trêi, kh«ng cã s÷a mÑ ph¶i nu«i trÎ b»ng s÷a bß, chÕ ®é ¨n nhiÒu bét...
§Ó phßng bÖnh cßi x¬ng mçi ngµy cÇn cho trÎ ra ngoµi trêi Ýt nhÊt lµ 30 phót,
kh«ng mÆc quÇn ¸o che kÝn ngêi. ¸nh s¸ng mÆt trêi ph¶i trùc tiÕp t¸c dông lªn
da trÎ, cã thÓ cho trÎ dù phßng b»ng c¸ch cho trÎ uèng mçi ngµy 500 ®¬n vÞ
vitamin D, liÒu nµy cã thÓ sö dông kÐo dµi.
- BÖnh thiÕu vitamin A thêng do tËp qu¸n kiªng khem cña mÑ, do b÷a ¨n  thiÕu
chÊt dinh dìng, do trÎ kh«ng ®îc nu«i b»ng s÷a mÑ, Øa ch¶y kÐo dµi... §Ó phßng
bÖnh nªn cho trÎ bó mÑ, ¨n bæ xung cã trøng, rau xanh thÉm, dÇu, mì. Khi trÎ ®îc
2 th¸ng nªn cho uèng dù phßng b»ng vitamin A ( díi 6 th¸ng uèng 50.000 ®v/lÇn, 6
th¸ng ®Õn 1 tuæi uèng 100.000 ®v/lÇn, trªn 1 tuæi uèng 200.000 ®v/lÇn, cø 6
th¸ng uèng 1 lÇn)
- Ngoµi ra c¸n bé y tÕ cßn ph¶i híng dÉn cho c¸c bµ mÑ biÕt c¸ch xö lý trong tr-
êng hîp trÎ bÞ tiªu ch¶y cÊp, biÕt c¸ch sö dông ORS cho trÎ uèng t¹i nhµ, biÕt c¸ch
theo dâi nhÞp thë, nhiÖt ®é vµ mang trÎ tíi c¬ së y tÕ kÞp thêi khi trÎ bÞ viªm
phæi.

Ch¨m sãc trÎ em tuæi häc ®êng   

1. §Æc ®iÓm sù ph¸t triÓn thÓ chÊt, tinh thÇn cña trÎ em tuæi häc ®êng:
1.1. §Æc ®iÓm vÒ sù ph¸t triÓn thÓ chÊt trÎ em tuæi häc ®êng:
    Sau 5 tuæi, c¬ thÓ trÎ em vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn, tuy nhiªn sù ph¸t triÓn nµy
kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c tuæi vµ giíi. 
VÒ c©n nÆng: Tõ 6 -10 tuæi ë trÎ g¸i vµ 6-12 tuæi ®èi víi trÎ trai c©n nÆng t¨ng
chËm, trung b×nh mçi n¨m ®îc kho¶ng 1,5kg, c©n nÆng cña trÎ g¸i nhÑ h¬n trÎ
trai 1 kg. Nhng tõ 12 ®Õn 14 tuæi, c©n nÆng cña trÎ g¸i lín h¬n trÎ trai, do cã sù
t¨ng trëng nh¶y vät cña thêi kú tiÒn dËy th× ë trÎ g¸i ®Õn sím h¬n trÎ trai tõ 1
®Õn 2 n¨m. Trong giai ®o¹n nh¶y vät nµy, c©n nÆng t¨ng trung b×nh 3,0-3,5
kg/n¨m ë trÎ g¸i, ®Ønh cao lµ 4 kg/n¨m. Cßn ë trÎ trai lµ 4,0 - 4,5 kg/n¨m vµ
®Ønh cao lµ 5 kg/n¨m.  Thêng ®Õn 15 tuæi c©n n¨ng cña trÎ trai ®uæi kÞp vµ
sau ®ã cao h¬n so víi trÎ g¸i.
VÒ chiÒu cao: Còng gièng nh c©n nÆng, tèc ®é t¨ng chiÒu cao tõ 6-10 tuæi ë trÎ
g¸i vµ 6-12 tuæi ë trÎ trai chiÒu cao ®øng t¨ng chËm, mçi n¨m trung b×nh kho¶ng
4 cm ®èi víi trÎ g¸i vµ 4,5 cm ®èi víi trÎ trai, ®Õn giai ®o¹n dËy th×, chiÒu cao
®øng l¹i t¨ng nh¶y vät. Trong giai ®o¹n t¨ng nh¶y vät nµy chiÒu cao ®øng t¨ng
trung b×nh lµ 5,5 cm/n¨m, ®Ønh cao lµ 9 cm ®èi víi nam vµ 5 cm/n¨m vµ ®Ønh
cao lµ 8 cm ®èi víi n÷. Sau giai ®o¹n nµy chiÒu cao ®øng t¨ng chËm dÇn, thêng
®Õn 15 tuæi chiÒu cao ®øng cña nam ®uæi kÞp sau ®ã cao h¬n n÷.
1.2. VÒ ph¸t triÓn tinh thÇn:
Tõ 6 tuæi trÎ b¾t ®Çu ®Õn nhµ trêng ®Ó "häc ch÷" ®©y lµ mét thay ®æi x· héi
mét c¸ch s©u s¾c. Muèn häc mét hÖ thèng kiÕn thøc cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn
sau: 
- TrÎ biÕt kiÒm chÕ ngåi yªn.
- KiÕn thøc lµ trõu tîng, trÎ em ph¶i biÕt t¸ch biÖt nh÷ng kiÕn thøc khái nh÷ng
c¶m gi¸c trùc quan míi tiÕp nhËn ®îc.
- TrÎ chÊp nhËn nh÷ng qui t¾c chung cho c¶ líp, c¶ trêng, ®ång thêi gia nhËp mét
tËp thÓ b¹n bÌ, chÞu t¸c ®éng hçn lo¹n.
- TrÎ ®· kh«n lín, cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, tëng tîng.
2. Kh¸m søc khoÎ häc sinh vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶:
    ViÖc kh¸m søc khoÎ häc sinh nh»m môc ®Ých kiÓm tra t×nh h×nh søc khoÎ vµ
møc ®é ph¸t triÓn thÓ lùc cña häc sinh, ®ång th¬ig ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p
thÝch hîp trªn c¬ së c¸c kÕt qu¶ thu ®ùc. Ph¶i kh¸m søc khoÎ cho häc sinh ®Òu
®Æn hµng n¨m ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n t×nh h×nh søc khoÎ vµ møc ®é ph¸t
triÓn  thÓ lùc cña häc sinh.
2.1. C©n ®o c¸c chØ tiªu nh©n tr¾c: Nh÷ng chØ tiªu nh©n tr¾c ®Ó ®¸nh gi¸ sù
ph¸t triÓn c¬ thÓ trÎ em bao gæm:
    - C©n  nÆng (kg)
- ChiÒu cao ®øng (cm)
 - ChiÒu cao ngåi (cm)
- Vßng ngùc hÝt vµo vµ thë ra tèi ®a (cm)
- Vßng bông hÝt vµo vµ thë ra tèi ®a (cm)
- Vßng ®ïi (cm)
- Vßng c¸nh tay (cm)
- Vßng ®Çu (cm)
2..2. Kh¸m c¸c bé phËn:
- Da, niªm m¹c
- Tim m¹ch
    - H« hÊp
    - TiÕt niÖu
    - Tiªu ho¸
    - ThÇn kinh
    - C¸c chuyªn khoa: M¾t, tai mòi häng, r¨ng miÖng.
    - VËn ®éng: chó ý bÖnh cong vÑo cét sèng
- Ph¸t hiÖn bÖnh tËt theo chuyªn khoa.
3. C¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc trÎ em tuæi häc ®êng:
3.1. ChÕ ®é dinh dìng.
3.1.1.  Nhu cÇu dinh dìng trÎ em theo tuæi:
3.1.1.1.Nhu cÇu n¨ng lượng
N¨ng lưîng gi÷ mét vai trß rÊt quan träng  ®èi víi c¬ thÓ, chØ xÕp sau oxy vµ n-
íc, tríc protªin, vitamin...Qua ®iÒu tra khÈu phÇn ¨n t¹i c¸c níc nghÌo ngêi ta nhËn
thÊy thiÕu n¨ng lîng lµ vÊn ®Ò phæ biÕn nhÊt vµ lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu
g©y suy  dinh dìng trÎ em. 
Nhu cÇu n¨ng lîng ë tõng c¸ thÓ rÊt kh¸c nhau vµ phô thuéc vµo løa tuæi, giíi,
c©n nÆng, nhiÖt ®é m«i trêng  vµ møc ®é ho¹t ®éng thÓ lùc... N¨ng lîng cÇn
thiÕt cña khÈu phÇn ¨n ph¶i ®¶m b¶o cung cÊp ®ñ tÊt c¶ c¸c tiªu hao cña c¬ thÓ
gåm: N¨ng lîng cho chuyÓn ho¸ c¬ thÓ, n¨ng lîng cho t¨ng trëng ë trÎ em, n¨ng l-
îng ho¹t ®éng thÓ lùc, n¨ng lîng ®éng lùc ®Æc hiÖu cña thøc ¨n. §¬n vÞ ®o lêng
lµ Kcal.
     Trong kho¶ng 60 chÊt dinh dìng cÇn thiÕt cho cë thÓ mµ ngêi ta ®· biÕt tíi,
cã 3 chÊt cung cÊp n¨ng lîng lµ: 1gProtªin cho 4 Kcal, 1g Glucid cho 4 Kcal,1g
Lipid cho 9 Kcal
TÝnh nhu cÇu n¨ng lîng theo c«ng thøc Harirs (1972):
- 10-20kg:    1000 Kcal + 50 Kcal/ cho mçi kg trªn 10.
-  Trªn 20kg: 1500 Kcal + 20 Kcal/ cho mçi kg trªn 20.
C«ng thøc dùa vµo tuæi (®èi víi trÎ trªn 1 tuæi)
- 1000Kcal + 100 x (N - 1)              N lµ sè tuæi.
 3.1.1.2. Nhu cÇu protªin.
- Nhu cÇu Protªin phô thuéc vµo løa tuæi vµ chÊt lîng Protªin.
- Th«ng thêng  nhu cÇu Protªin ë trÎ bó mÑ lµ 2-2,5g/kg, trÎ em c¸c løa tuæi lµ 2-
3g/kg.
- Sè nhiÖt lîng do Protªin cung cÊp chiÕm 10-14% toµn bé n¨ng lîng cña khÈu
phÇn ¨n.
3.1.1.3. Nhu cÇu Lipit
Nhu cÇu Lipid: thay ®æi theo tuæi, ®iÒu kiÖn thêi tiÕt:
- TrÎ em: 2-3 g/kg (30% nhu cÇu n¨ng lîng), trong ®ã lipid thùc vËt chiÕm 30%.
3.1.1.4. Nhu cÇu Glucid.
*  Nhu cÇu: 10-15 g/kg, nªn chiÕm 50-60 % n¨ng lîng khÈu phÇn ¨n.
3.1.1.5. Nhu cÇu citamin vµ muèi kho¸ng:
*   Trong c¬ thÓ con ngêi, ngêi ta ®· t×m thÊy kho¶ng 60 nguyªn tè kh¸c nhau
trong b¶ng tuÇn hoµn  Mendeleep, tuy nhiªn chÝ cã mét sè nguyªn tè ®îc x¸c
®Þnh cã vai trß kh«ng thÓ thiÕu ®îc cho c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ nh Ca, P,
K, Na, I, Fe, Cu, Zn, Mg, Mn, CO...
Nhu cÇu mét sè chÊt:  
- Na   2 mEq/kg        -   K   1,5 mEq/kg
+ +

- Ca   400-500mg.        -   Fe   1mg/kg

3.1.1.6. Nhu cÇu níc:
- Níc kh«ng ph¶i lµ chÊt dinh dìng nhng hÕt søc cÇn cho sù sèng.
- Níc chiÕm kho¶ng 70% träng lîng trÎ s¬ sinh, ngêi trëng thµnh chiÕm
65%.
- §èi víi trÎ nhá, nhu cÇu chuyÓn ho¸ l¬n h¬n, sù c« ®Æc cña thËn kÐm nªn
nhu cÇu níc cao: 12-15% träng lîng c¬ thÓ, trong khi ë ngêi lín chØ cÇn 2-4%
träng lîng c¬ thÓ.
3.1. 2. Ph¬ng ph¸p cho ¨n.
3.1.2.1. C¸ch cho ¨n.
- C¸c b÷a ¨n cña trÎ cÇn ®¶m b¶o c©n ®èi theo « vu«ng thøc ¨n, ®¶m b¶o ®ñ
thÞt, c¸, ®Ëu ®ç, dÇu mì, rau xanh ®Ó cung cÊp vitamin vµ muèi kho¸ng.
- ¡n uèng ®óng b÷a sÏ cã t¸c dông kÝch thÝch dÞch vÞ bµi tiÕt, t¨ng c¶m gi¸c
thÌm ¨n. Tr¸nh cho trÎ ¨n quµ vÆt, uèng níc ngät tríc b÷a ¨n chÝnh lµm cho trÎ
ch¸n ¨n.
3.1.2.2. ChÕ biÕn mãn ¨n.
- §Ó gióp trÎ ¨n ngon miÖng nªn phèi hîp c¸c lo¹i thø ¨n khi chÕ biÕn mãn ¨n, cã
nhiÒu mµu s¾c, mïi vÞ th¬m ngon, thay ®æi mãn ¨n ®Ó trÎ khái ch¸n.
3.2. Phßng bÖnh, chèng nhiÔm trïng, tai n¹n.
    Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y do ®iÒu kiÖn kinh tÕ ngµy cµng ®îc n©ng cao
cïng víi viÖc thùc hiÖn tèt c¸c ch¬ng tr×nh y tÕ ®· lµm cho m« h×nh bÖnh tËt
cña trÎ em níc ta cã nhiÒu thay ®æi, tØ lÖ m¾c vµ tö vong trÎ em do c¸c bÖnh
nhiÔm trïng ®· gi¶m ®i râ rÖt, trong khi ®ã tØ lÖ m¾c vµ tö vong trÎ em do tai
n¹n th¬ng tÝch ®ang t¨ng lªn nhanh chãng.
3.2.1. §Ó phßng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm:
    - Gi¶m sù  tiÕp xóc gi÷a ngêi khoÎ víi ngêi  bÞ bÖnh, ngêi mang mÇm bÖnh,
®å dïng c¸ nh©n cña ngêi bÖnh.
    - T¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng chung cña c¬ thÓ b»ng c¸ch rÌn luyÖn, tËp thÓ dôc,
thùc hiÖn tèt c¸c biÖn ph¸p vÖ sinh c¸  nh©n.
    - T¹o cho trÎ em cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch ®Æc hiÖu b»ng c¸ch tiªm phßng:
    * Tiªm phßng nh¾c l¹i c¸c bÖnh l©y: nh lao, b¹ch hÇu, ho gµ, uèn v¸n, sëi, b¹i
liÖt.
    * Tæ chøc tiªm phßng c¸c bÖnh: viªm n·o nhËt b¶n, viªm gan B, 
3.2.2. Ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ c¸c bÖnh nhiÔm trïng, ký sinh trïng:
    C¸c bÖnh nhiÔm khuÈn cÊp tÝnh Ýt ¶nh hëng tíi sù ph¸t triÓn c¬ thÓ cña trÎ
em, tuy nhiªn mét sè bÖnh nhiÔm khuÈn cÊp tÝnh cã thÓ lµm gi¶m søc ®Ò
kh¸ng cña trÎ sau khi bÞ bÖnh vµ trÎ m¾c bÖnh kh¸c. NhiÒu bÖnh nhiÔm khuÈn
cÊp tÝnh th«ng thêng ë trÎ em nhng ®Ó l¹i hËu qu¶ l©u dµi ¶nh hëng tíi sù ph¸t
triÓn còng nh søc khoÎ cña trÎ sau nµy, vÝ dô viªm häng cÊp do liªn cÇu khuÈn lµ
bÖnh rÊt thêng gÆp cã thÓ lµm cho trÎ bÞ bÖnh viªm cÇu thËn cÊp cã thÓ dÉn
tíi viªm cÇu thËn m¹n, ®Æc biÖt lµ bÖnh thÊp tim cã thÓ ®Ó l¹i di chøng ë van
tim, trë thµnh g¸nh nÆng cho gia ®×nh vµ x· héi sau nµy. §Ó gi¶m bít hËu qu¶
cña c¸c bÖnh nµy cÇn:
    - Tæ chøc viÖc tiªm phßng thÊp tiªn ph¸t.
- Ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi c¸c bÖnh nhiÔm trïng.
    Do ®iÒu kiÖn khÝ hËu níc ta nãng, Èm, ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i trêng, vÖ
sinh c¸ nh©n cßn kÐm  nªn tØ lÖ ngêi m¾c giun kh¸ cao, ë nh÷ng vïng n«ng th«n,
miÒn nói theo kÕt qu¶ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy gÇn 100% ngêi bÞ
nhiÔm tõ 1 ®Õn 3 lo¹i giun: ®òa, tãc, mãc... §Ó tr¸nh nh÷ng biÕn chøng do giun
g©y ra cÇn cã kÕ ho¹ch tÈy giun ®Þnh kú cho häc sinh, nhÊt lµ häc sinh ë nh÷ng
vïng n«ng th«n, miÒn nói, nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i trêng kÐm.
3.2.3. Phßng chèng tai n¹n th¬ng tÝch cho trÎ em:
* Tuyªn truyÒn, gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc céng ®ång vÒ c«ng t¸c phßng
ngõa vµ xö trÝ ban ®Çu TN-TT t¹i ®Þa ph¬ng: Tuyªn truyÒn lµm thay ®æi
nhËn thøc céng ®ång trong vÊn ®Ò phßng ngõa TN-TT chÝnh lµ ¸p dông c¸c
biÖn ph¸p phßng ngõa chñ ®éng TN-TT cho trÎ em . 
    Trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn ph¶i huy ®éng nhiÒu tæ chøc, ban ngµnh cïng
tham gia, nh ban v¨n ho¸, trêng häc, c¸c tæ chøc ®oµn thÓ nh héi ch÷ thËp ®á, héi
ngêi cao tuæi, héi phô n÷, ®oµn thanh niªn, héi cùu chiÕn binh...
    C¸c biÖn ph¸p cô thÓ bao gåm:
    + Tuyªn truyÒn trªn c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng
    + Ph¸t tê r¬i, híng dÉn c¸ch phßng tr¸nh TN-TT ë trÎ em cho tÊt c¶ c¸c gia ®×nh
trong x·
    + KÎ vÏ khÈu hiÖu tuyªn truyÒn vÒ phßng ngõa TN-TT t¹i c¸c ®iÓm c«ng
céng 
    + Tuyªn truyÒn trong trêng häc vµo dÞp hÌ cho gi¸o viªn vµ häc sinh.
* Phèi hîp gi÷a chÝnh quyÒn, c¸c ngµnh vµ c¸c tæ chøc ®oµn thÓ cïng tham
gia trong c«ng t¸c phßng ngõa TN-TT trÎ em.
    §©y còng lµ gi¶i ph¸p quan träng, ®ã lµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch x· héi ho¸ c«ng
t¸c phßng ngõa vµ kiÓm so¸t TN-TT cho céng ®ång nãi chung vµ trÎ em nãi riªng.
* N©ng cao chÊt lîng c«ng t¸c s¬ cÊp cøu TN-TT t¹i y tÕ c¬ së.
    Y tÕ c¬ së cã nhiÖm vô quan träng trong c«ng t¸c tæ chøc s¬ cÊp cøu ban
®Çu, lµ tuyÕn ®Çu tiªn cña ngµnh y tÕ tiÕp cËn víi c¸c n¹n nh©n, nÕu tæ chøc
s¬ cÊp cøu tèt, cã kiÕn thøc chuyªn m«n vÒ cÊp cøu tèt sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ rÊt
cao. V× nÕu n¹n nh©n kh«ng ®îc s¬ cøu ®óng vµ kÞp thêi th× khi chuyÓn n¹n
nh©n lªn tuyÕn trªn ®iÒu trÞ sÏ h¹n chÕ ®Õn kÕt qu¶ ®iÒu trÞ vµ thËm trÝ cã
thÓ g©y tö vong, nh¸t lµ c¸c vïng s©u vïng xa, c¸ch xa c¸c trung t©m y tÕ. N©ng
cao chÊt lîng c«ng t¸c s¬ cÊp cøu TN-TT cho y tÕ c¬ së bao gåm: N©ng cao
tr×nh ®é cÊp cøu cña c¸n bé vµ n©ng cÊp vÒ trang thiÕt bÞ, thuèc cÊp cøu cho y
tÕ c¬ së
    */ Tæ chøc tËp huÊn c¸c biªn ph¸p s¬ cÊp cøu TN-TT cho c¸n bé y tÕ vÒ c¸ch
cÊp cøu TN-TT thêng gÆp: 
        + C¸ch tiÕp cËn n¹n nh©n bÞ TN-TT 
        + CÊp cøu ngõng tuÇn hoµn, h« hÊp...
        + CÊp cøu vÕt th¬ng ch¶y m¸u, gÉy x¬ng, ®uèi níc, ®iÖn giËt, báng, ngé
®éc vµ xö trÝ c¸c vÕt th¬ng kh¸c.
    */ VÊn ®Ò ®Çu t trang thiÕt bÞ, thuèc cÊp cøu vµ c¬ chÕ ph¸p lý (ph©n
tuyÕn kü thuËt cho tuyÕn x· ) cho phï hîp víi t×nh h×nh hiÖn nay lµ c¸c tr¹m y tÕ
®· cã b¸c sÜ, ®ßi hái ph¶i cã mét nguån kinh phÝ cho ngµnh y tÕ, ®Çu t n©ng
cÊp ®ång lo¹t cho tÊt c¶ c¸c tr¹m y tÕ trong thµnh phè. Mét sè ph¬ng tiÖn vµ
thuèc cÊp cøu cÇn thiÕt ph¶i bæ xung cho tr¹m y tÕ ®Ó cÊp cøu trÎ em nãi chung
vµ TN-TT nãi riªng ®ã lµ:
    +/  C¸c dông cô cÊp cøu bao gåm:
            - 1 Bé dông cô röa d¹ dµy cho trÎ em.
            - 1 m¸y hót ®iÖn hoÆc ®¹p ch©n
            - 1 M¸y ®o huyÕt ¸p cã ®ñ b¨ng cho trÎ em
            - 1 bãng Ambu vµ Masque trÎ em
            - 1 Bé tiÓu phÉu
    + / Mét sè thuèc cÊp cøu cÇn bæ xung ®ã lµ:
            - Than ho¹t, sorbitol ®Ó cÊp cøu ngé ®éc
            - Mét sè thuèc mì b«i báng
            - oxy, dÞch truyÒn, vµ mÆt b»ng thuèc thiÕt yÕu cÇn bæ xung thªm...
* Lång ghÐp ch¬ng tr×nh phßng TN-TT víi c¸c ch¬ng tr×nh y tÕ kh¸c nh:
    HiÖn nay t¹i y tÕ c¬ së nhÊt lµ c¸c tr¹m y tÕ x·, phêng lµ n¬i triÓn khai rÊt
nhiÒu c¸c ch¬ng tr×nh y tÕ quèc gia cã môc tiªu. NÕu tiÕn hµnh lång ghÐp ho¹t
®éng cña c¸c ch¬ng tr×nh nµy l¹i th× hiÖu qu¶ sÏ cao h¬n vµ chi phÝ cã thÓ sÏ
gi¶m ®i vµ ®Æc biÖt lµ kiÕn thøc cña c¸n bé y tÕ c¬ së vÒ c«ng t¸c ch¨m sãc vµ
b¶o vÖ søc khoÎ nh©n d©n sÏ réng h¬n vµ toµn diÖn h¬n.
* Ban hµnh nh÷ng qui ®Þnh vÒ an toµn vµ gi¸m s¸t viÖc thù hiÖn c¸c qui
®Þnh, trong c«ng t¸c phßng ngõa TN-TT ë ®Þa ph¬ng:
    NÕu ë cÊp quèc gia lµ ban hµnh c¸c ®iÒu luËt liªn quan ®Õn an toµn, b¶o vÖ
ngêi d©n khái bÞ c¸c TN-TT nh c¸c ®iÒu luËt vÒ an toµn giao th«ng, an toµn
cho ngêi tiªu dïng, an toµn t¹i c¸c ®iÓm vui ch¬i gi¶i trÝ, an toµn trong lao ®éng
s¶n xuÊt... cßn trong céng ®ång thêng chØ lµ c¸c quy ®Þnh, quy íc, ®îc céng
®ång nhÊt trÝ ®a vµo cuéc sèng nh h¬ng íc lµng, x·... nhng nã còng cã t¸c dông
nh¾c nh¬ mäi ngêi lu«n chó ý thùc hiÖn vµ còng sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc
cho céng ®ång.
3.3. ThÓ dôc cña häc sinh.
3.3.1. T¸c dông cña thÓ dôc:
ThÓ dôc cã t¸c dông t¨ng cêng søc khoÎ, gãp phÇn hoµn chØnh c¸c chøc  n¨ng
vËn ®éng, t¨ng søc chÞu ®ùng vµ cã t¸c dông gi¸o dôc cho häc sinh.
    C¸c bµi thÓ dôc cã ¶nh hëng tèt kh«ng nh÷ng ®Õn chøc n¨ng vËn ®éng cña trÎ
em mµ cßn g©y ho¹t ®éng tÝch cùc  cho toµn c¬ thÓ vµ riªng cho vá n·o; c¸c thãi
quen vËn ®éng míi ®îc t¹o ra sÏ lµm cho dÔ dµng thu ho¹ch c¸c ®éng t¸c lao
®éng sau nµy.
    TËp thÓ dôc thêng xuyªn lµm t¨ng thÓ tÝch phæi, søc bãp cña tay, søc kÐo cña
c¬ lng vµ ®Õn c¶ chiÒu cao vµ träng lîng cña c¬ thÓ trÎ em, nhê sù ph¸t triÓn
®Òu vµ tèt cña toµn bé c¬ vËn ®éng.
3.3.2. C¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc thÓ dôc:
    - Trong nhµ trêng cã thÓ sö dông c¸c bµi thÓ dôc, c¸c m«n thÓ thao, c¸c trß
ch¬i sinh ®éng vµ du lÞch, ¸p dông díi h×nh thøc c¸c bµi thÓ dôc tríc giê häc,
gi÷a giê nghØ vµ c¸c buæi tËp luyÖn theo lÞch häc.
    - Tuú theo tuæi vµ thÓ lùc cña häc sinh mµ chän c¸c bµi thÓ dôc, c¸c trß ch¬i
cho thÝch hîp.
3.4.  ChÕ ®é häc tËp
3.4.1. Phßng häc ph¶i ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu vÖ sinh:
    - Trêng häc kh«ng qu¸ xa khu nhµ ë cña häc sinh, xa nh÷ng ®êng giao th«ng lín
®Î kh«ng g©y tiÕng ån vµ tr¸nh tai n¹n cho häc sinh.
    - Trêng ph¶i x©y dùng trªn khu ®Êt kh« r¸o, tho¸t níc dÔ dµng, c¸ch xa c¸c
nguån g©y ra c¸c yÕu tè ®éc h¹i, c¸c c¬ së s¶n xuÊt, bÖnh viÖn
    - Phßng häc ph¶i ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu:
    . DiÖn tÝch ®ñ réng  (Réng 6 m, dµi 8 m, cao 3,6 m)
    . §¶m b¶o th«ng tho¸ng khÝ.
    . §¶m b¶o ®ñ ¸nh s¸ng, tèt nhÊt lµ chiÕu s¸ng tù nhiªn, nÕu kh«ng ®¶m b¶o
th× chiÕu s¸ng nh©n t¹o kÕt hîp.
    . Chèng ®îc tiÕng ån, bôi.
3.4.2. Bè trÝ ch¬ng tr×nh häc tËp:
    KÕt qu¶ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy sù ph¸t triÓn c¬ thÓ trÎ em vµ
c¸c chøc n¨ng cña c¬ thÓ cã liªn quan chÆt chÏ víi g¸nh nÆng häc tËp cña c¸c em.
Thêng trong n¨m häc, tèc ®é ph¸t triÓn thÓ chÊt chËm h¬n vµ trong nh÷ng th¸ng
nghØ hÌ tèt ®é ph¸t triÓn c¸c chØ sè nh©n tr¾c t¨ng lªn râ rÖt. V× vËy khi s¾p
xÕp mét ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cÇn chó ý ®Õn:
    - Løa tuæi cña häc sinh.
    - Thêi tiÕt trong n¨m.
    - Thêi gian nghØ ng¬i cña häc sinh.
    - Khèi lîng bµi tËp vÒ nhµ.
3.5. ChÕ ®é lao ®éng ®èi víi häc sinh:
    - ë níc ta, ®¹i bé phËn häc sinh xuÊt th©n tõ n«ng th«n do ®ã c¸c em ph¶i lao
®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ViÖc g¾n liÒn trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ tham gia
lao ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã t¸c dông n©ng cao thÓ lùc, t¹o ®îc søc bÒn vµ
n©ng cao søc khoÎ, gióp häc sinh tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn sau qu¸ tr×nh häc tËp,
lao ®éng trÝ n·o c¨ng th¼ng vµ mÖt mái.
    Tuy nhiªn cÇn lu ý  c¬ thÓ trÎ em lµ mét c¬ thÓ ®ang lín vµ ph¸t triÓn cho nªn
c¸c lo¹i h×nh vµ cêng ®é, thêi gian lao ®éng ph¶i ®îc ph©n phèi sao cho phï hîp
víi tõng løa tuæi vµ t×nh h×nh søc khoÎ cña häc sinh. HiÖn nay häc sinh ë n«ng
th«n níc ta ë ®é tuæi tõ 13-15 thêng ph¶i g¸nh nÆng tõ 30-40 kg (gÊp 1 - 1,5 lÇn
so víi träng lîng c¬ thÓ) trong khi tiªu chuÈn chØ cho phÐp vÒ lao ®éng lµ häc
sinh kh«ng ®îc g¸nh qu¸ 2/3 träng lîng c¬ thÓ cña c¸c em.
    Ngoµi ra khèi lîng vµ thêi gian lao ®éng còng ph¶i phï hîp víi løa tuæi vµ søc
khoÎ cña tõng løa tuæi.

HOẠT ĐỘNG LỒNG GHÉP CHĂM SÓC TRẺ BỆNH

(IMCI: Intergrated Management of childhood illness)
MỤC TIÊU: Sau khi học xong bài này, học viên có khả năng:
1. Phân tích được mục tiêu, cơ sở khoa học của hoạt động lồng ghép chăm sóc trẻ
bệnh
2. Vận dụng được kiến thức để đánh giá, phân loại và xử trí lồng ghép trẻ bệnh tại
tuyến y tế cơ sở
3. Nhận thức được tầm quan trọng của việc xử trí lồng ghép trẻ bệnh
NỘI DUNG
1. Giới thiệu chung
Hàng năm trên thế giới có trên 10 triệu trẻ em chết trước 5 tuổi, 7/10 nguyên
nhân tử vong là do phối hợp nhiều bệnh lý khác nhau như: viêm phổi, tiêu chảy,
sởi, sốt, sốt rét và suy dinh dưỡng. Theo những nghiên cứu tiên đoán về gánh nặng
bệnh tật trên toàn thế giới, bất chấp mọi nỗ lực kiểm soát, các bệnh trên vẫn là
nguyên nhân chính gây tử vong trẻ em cho tới năm 2020.
 Tỷ lệ phân bố của 10,5 triệu trường hợp trẻ em dưới 5 tuổi tử vong tại các
nước đang phát triển năm 1999: viêm phổi 19%, tiêu chảy 15%, chu sinh 20%,
HIV/AIDS 3%, sốt rét 7%, bệnh khác 28%, trong số bệnh nhân tử vong do các
nguyên nhân trên đều có liên quan đến suy dinh dưỡng 54%.
Tỷ lệ tử vong của trẻ dưới 5 tuổi ở các nước đang phát triển cao hơn gấp 10
lần so với các nước công nghiệp phát triển. Sự khác biệt  về tử vong cho thấy sự
bất bình đẳng trong chất lượng chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ trẻ em. Nhiều bệnh
nhi chưa được đánh giá và điều trị hợp lý, các bà mẹ chưa được hướng dẫn đầy đủ,
trang thiết bị, thuốc men tại các cơ sở y tế thiếu thốn, là một thách thức lớn cho
ngành y tế của các nước đang phát triển trong việc cải thiện chất lượng chăm sóc
trẻ bệnh.
Kinh nghiệm và bằng chứng khoa học cho thấy việc cải thiện sức khoẻ trẻ
em không nhất thiết phụ thuộc vào việc sử dụng các trang thiết bị kỹ thuật cao và
đắt tiền mà tuỳ thuộc vào các chiến lược tổng thể hữu hiệu phù hợp và dễ áp dụng
cho đại đa số, dựa trên hướng tiếp cận theo kinh nghiệm và các phương tiện sẵn
có, cũng như phải phù hợp với khả năng, cơ cấu của hệ thống y tế và tập quán, tín
ngưỡng của cộng đồng.
Trong những thập kỷ qua, nhiều chương trình y tế đã mang lại hiệu quả, cứu
sống nhiều sinh mạng trẻ em như chương trình tiêm chủng đã làm giảm mạnh tử
vong do sởi, chương trình phòng chống tiêu chảy đã hạ thấp tỷ lệ tử vong do tiêu
chảy, chương trình phòng chống suy dinh dưỡng cũng làm thấp tỷ lệ tử vong do
suy dinh dưỡng... mỗi chương trình trên đã mang lại những thành quả to lớn. Tuy
nhiên, cần có một chiến lược lồng ghép cách xử trí riêng rẽ từng bệnh thành một
chiến lược sức khoẻ tổng thể cho trẻ em để mang lại hiệu quả cao hơn. Khi đó,
bệnh nhi đến cơ sở y tế với nhiều triệu chứng của nhiều bệnh chồng chéo nhau sẽ
được xử trí và chăm sóc thích hợp hơn. Để đáp ứng nhu cầu trên từ giữa năm
1990, Tổ chức Y tế Thế giới và Unicef đã xây dựng một chiến lược tổng thể mang
tên: "Chiến lược xử trí lồng ghép bệnh trẻ em"
2. Mục tiêu của chiến lược IMCI
2.1. Nâng cao chất lượng hoạt động và chăm sóc sức khoẻ trẻ bệnh tại các cơ sở
y tế, đặc biệt là tuyến y tế cơ sở.
2.2. Giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong ở trẻ em nói chung thông qua việc thực hiện
các phương pháp phòng và chữa bệnh đã được chuẩn hoá cho các bệnh thường gặp
ở trẻ em như: viêm phổi, tiêu chảy, sốt rét sởi, sốt xuất huyết, suy dinh dưỡng...
2.3. Cải thiện thể lực và khả năng phát triển ở trẻ em.
3. Chiến lược IMCI gồm 3 nội dung cấu thành.
3.1. Cải thiện kỹ năng xử trí trẻ bệnh của nhân viên y tế thông qua việc hướng
dẫn áp dụng các phác đồ IMCI đã được chỉnh lý phù hợp với tình hình bệnh tật tại
địa phương và các hoạt động nhằm thúc đẩy việc sử dụng chúng.
3.2. Cải thiện năng lực chung của hệ thống y tế nhằm đảm bảo việc xử  trí hiệu
quả các bệnh lý thường gặp ở trẻ em.
3.3. Cải thiện hoạt động chăm sóc sức khoẻ tại gia đình và cộng đồng.
4. Cơ sở khoa học của xử trí lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh
4.1. Sự bất bình đẳng trong chất lượng chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ trẻ em
- Chênh lệch về số lượng và chất lượng bác sĩ giữa trạm y tế và bệnh viện:
 + Ở các trạm y tế số bác sĩ còn ít, có những trạm y tế không có Bác sĩ.
+ Mặt khác phần lớn các Bác sĩ chưa được đào tạo củng cố thêm, chưa có
bác sĩ chuyên khoa... Do vậy trẻ em ở các vùng xa xôi, khó khăn việc được bảo vệ
chăm sóc sức khoẻ còn thấp kém.
+ Trong khi đó các bệnh viện có nhiều bác sĩ, có các bác sĩ chuyên khoa, do
vậy trẻ em ở những vùng này được chăm sóc tốt hơn.
-  Chênh lệch về chuyên môn giữa trạm y tế xã và bệnh viện:
+ Ở trạm y tế hầu như không có bác sĩ chuyên khoa, mặt khác do địa lý xa
xôi, đi lại khó khăn nên họ ít có điều kiện học tập mở mang, thu nhận những thông
tin mới, vì vậy chuyên môn còn thấp kém.
+ Ở các bệnh viện tỉnh, huyện các bác sĩ phần nhiều là bác sĩ chuyên khoa,
việc tiếp thu các thông tin mới có phần dễ dàng hơn.
- Ở vùng nông thôn kinh tế khó khăn, trình độ học vấn của các bà mẹ còn
thấp. Do vậy việc họ để ý chăm sóc sức khoẻ cho con mình là không được tốt.
 Tất cả những chênh lệch trên tạo nên sự bất bình đẳng trong chất lượng
chăm sóc sức khoẻ trẻ em.
4.2. Sự chênh lệch về trang thiết bị, thuốc men tại các cơ sở y tế với bệnh viện
     Ở các cơ sở y tế trang thiết bị còn thiếu thốn, không đủ các phương tiện
cần thiết, thuốc men thiếu thốn. Đó là một thách thức lớn cho ngành y tế của các
nước đang phát triển trong việc cải thiện chất lượng chăm sóc trẻ bệnh.

4.3. Các chương trình y tế được thực hiện tốt tại các cơ sở y tế, nhưng đơn điệu
- Các cán bộ y tế được đào tạo về chương trình nào thì giỏi về chương trình
đó, trong khi đó trẻ đến viện thường phối hợp nhiều bệnh. Do đó khó khăn trong
chăm sóc trẻ bệnh.
- Kinh nghiệm và bằng chứng khoa học cho thấy việc cải thiện sức khoẻ trẻ
em không nhất thiết phụ thuộc vào việc có các trang thiết bị kỹ thuật cao và đắt
tiền, mà tuỳ thuộc vào các chiến lược tổng thể hữu hiệu, phù hợp và dễ áp dụng
cho đại đa số, dựa trên hướng tiếp cận theo kinh nghiệm và các phương tiện sẵn có
cũng như phải phối hợp với kinh nghiệm cơ cấu của hệ thống y tế và tập quán, tín
ngưỡng của cộng đồng.
5. Nguyên tắc tiếp cận và xử trí lồng ghép bệnh trẻ em
5.1. Tiếp cận bệnh nhân bằng hội chứng trong hoàn cảnh xét nghiệm hỗ trợ và
khả năng lâm sàng hạn chế là cách xử trí thực tế hiệu qủa nhất và ít tốn kém
nhất. Phương pháp đánh giá cẩn thận có hệ thống các triệu chứng và dấu hiệu lâm
sàng đã được chọn lọc kỹ: các dấu hiệu nguy hiểm, tiêu chảy, khó thở, sốt... sẽ cho
đủ thông tin giúp cán bộ y tế đưa ra những hành động hợp lý và hiệu quả.
5.2. Mọi bệnh nhi đều phải được khám và phát hiện các dấu hiệu nguy hiểm
toàn thân (hoặc dấu hiệu có khả năng nhiễm khuẩn ở trẻ từ 1 tuần đến 2 tháng
tuổi) để chuyển ngay đi bệnh viện.
5.3. Mọi bệnh nhi đều phải được đánh giá 1 cách hệ thống các triệu chứng
chính
- Trẻ 2 tháng đến 5 tuổi: ho, khó thở, tiêu chảy, sốt, các vấn đề ở tai.
 - Trẻ 1 tuần đến 2 tháng tuổi: Nhiễm khuẩn, tiêu chảy.
- Mọi bệnh nhi đều phải được đánh giá tình trạng dinh dưỡng, tiêm chủng,
các vấn đề nuôi dưỡng và những vấn đề sức khoẻ khác.
 Những dấu hiệu lâm sàng trên đã được chọn lọc dựa trên các kết quả nghiên
cứu về độ nhạy và độ đặc hiệu trong quá trình phát hiện và phân loại bệnh. Việc
phát hiện và phân loại bệnh này phù hợp với điều kiện thực tế ở tuyến y tế cơ sở.
5.4. Phân loại bệnh của trẻ bằng cách sử dụng hệ thống bảng phân loại ba
màu: màu hồng cho biết trẻ cần chuyển viện, màu vàng chỉ định trẻ cần điều trị
đặc hiệu, màu xanh cho biết có thể chăm sóc trẻ tại nhà.
5.5. Các biện pháp xử trí của IMCI chỉ sử dụng 1 số thuốc thiết yếu, khuyến
khích bà mẹ tham gia một cách tích cực vào việc điều trị trẻ, tham vấn cho gia
đình về cách điều trị tại nhà, cách cho ăn, uống và khi nào cần đưa trẻ đến khám
lại.

Quá trình xử trí trẻ bệnh theo chiến lược IMCI ở tuyến y tế cơ sở bao gồm
các bước sau:
1. Đánh giá.
2. Phân loại và xác định điều trị: chuyển đi bệnh viện, điều trị và tham vấn cho gia
đình tại trạm y tế, xử trí thích hợp tại nhà.
3. Xử trí thích hợp tại nhà: chỉ dẫn cho bà mẹ cách cho trẻ uống thuốc và điều trị
nhiễm khuẩn tại chỗ, tham vấn cho bà mẹ cách nuôi trẻ, khi nào cần đưa trẻ đến
khám lại.
Tóm tắt quá trình xử trí lồng ghép bệnh trẻ em
Dành cho mọi trẻ bệnh từ 1 tuần đến 5 tuổi  được mang đến cơ sở y tế

Đánh giá trẻ: kiểm tra dấu hiệu nguy hiểm toàn thân (hoặc khả năng nhiễm khuẩn
nặng). Hỏi các triệu chứng chính. Nếu có triệu chứng chính nào, hãy đánh giá triệu
chứng đó. Kiểm tra tình trạng dinh dưỡng và tiêm chủng. Kiểm tra những vẫn đề
khác

Phân loại bệnh của trẻ: sử dụng bảng phân loại 3 màu để phân loại những triệu
chứng chính, tình trạng dinh dưỡng và nuôi dưỡng của trẻ

Nếu  cần và có thể chuyển viện Nếu không cần hoặc không thể
gấp                                                                  chuyển viện
gấp                                    
                                              
Xác định điều trị Xác định điều trị cần thiết: cho loại   bệnh của trẻ: xác định
cấp cứu trước khi thuốc điều trị đặc hiệu và/ hoặc các lời
chuyển viện: cần khuyên                                                          
thiết cho phân loại
bệnh của trẻ    
Điều trị trẻ: điều trị cấp cứu                Điều trị trẻ: cho
cần thiết trước khi chuyển                                                            liều thuốc đầu
                                                                                                         tiên tại cơ sở y tế
và/ hoặc khuyên
bảo bà mẹ.
Hướng dẫn bà mẹ
cách cho trẻ 
uống thuốc và
điều trị nhiễm
khuẩn tại chỗ ở
nhà. Tiêm chủng
cho trẻ nếu cần

Chuyển viện: giải thích cho bà mẹ việc cần
phải chuyển viện. Trấn an và giải quyết cho
bà mẹ các vấn đề nếu có. Hướng dẫn và
cung cấp các phương tiện cần thiết để chăm
sóc trẻ trên đường đến bệnh viện
Tham vấn cho bà mẹ: đánh giá nuôi
dưỡng trẻ, bao gồm việc bú mẹ và các
thức ăn khác, giải quyết các vấn đề về
nuôi dưỡng nếu có. Khuyên bà mẹ
cho trẻ ăn và uống trong lúc bệnh và
khi nào cần trở lại

Khám lại: khám lại trẻ khi trẻ trở lại cơ sở y tế. Hãy đánh giá và xử trí các vấn đề
mới của trẻ nếu có.

6. Tác động  của chiến lược IMCI

6.1. Hoạt động này nhằm giải quyết một cách có hệ thống những nguyên nhân
quan trọng nhất gây bệnh và tử vong ở trẻ em.
6.2. Đáp ứng được yêu cầu chăm sóc sức khoẻ trẻ em, hạ thấp tỷ lệ tử vong, tỷ lệ
mắc bệnh, nâng cao sức khoẻ và sự phát triển của trẻ.
6.3. Có khả năng tác động lớn vào tình trạng y tế tại cộng đồng, kết hợp, lồng
ghép, hợp tác giữa các chương trình ở tuyến y tế cơ sở.
6.4. Đẩy mạnh cả phòng bệnh và chữa bệnh, nâng cao năng lực xử trí lâm sàng,
giáo dục truyền thông của cán bộ y tế cơ sở, cải thiện thực hành chăm sóc trẻ bệnh
tại gia đình và cộng đồng.
6.5. Giá thành rẻ, hiệu quả, phù hợp với các nước đang phát triển.
6.6. Cải thiện công bằng trong việc chăm sóc sức khoẻ trẻ em trên thế giới.
DỊ VẬT ĐƯỜNG THỞ
MỤC TIÊU: Sau khi học xong bài này, học viên có khả năng:
1. Phân tích được đặc điểm dịch tễ học, nguyên nhân, triệu chứng dị vật đường
thở.
2. Vận dụng được kiến thức để chẩn đoán, xử trí và phòng tránh dị vật đường thở.
3.Nhận thức được tầm quan trọng của việc chẩn đoán và xử trí sớm dị vật đường
thở  
NỘI DUNG
Dị vật đường thở là những vật lạ mắc lại ở thanh quản, khí quản hoặc phế
quản. 
Dị vật đường thở là một cấp cứu thường gặp trong chuyên khoa Tai Mũi
Họng, nếu không được chẩn đoán sớm, xử trí đúng, dễ dẫn tới các biến chứng
nặng nề và có thể tử vong nhanh chóng.
Trước kia do thiếu trang thiết bị, thầy thuốc tai mũi họng còn ít và chưa có
nhiều kinh nghiệm, tỷ lệ tử vong và các biến chứng do dị vật gặp rất cao. Ngày
nay, nhờ đội ngũ thầy thuốc tai mũi họng rộng khắp, có nhiều kinh nghiệm hơn,
trang thiết bị tương đối đầy đủ và hiện đại, đã làm giảm đáng kể tỷ lệ biến chứng
và tử vong do dị vật đường thở.
1. Đặc điểm dịch tễ học 
Dị vật đường thở là một tai nạn trong sinh hoạt, gặp ở mọi lứa tuổi, mọi giới
nhưng tỷ lệ gặp chủ yếu ở trẻ em, nam gặp nhiều hơn nữ. Theo tác giả Chevalier -
Jackson: 87% trường hợp dị vật đường thở là trẻ em. Ở nước ta, dị vật đường thở
hay gặp ở trẻ trai dưới 4 tuổi. 
Vị trí mắc dị vật: có thể mắc ở thanh quản, khí quản hoặc phế quản. Theo
thống kê của bệnh viện Tai Mũi Họng trung ương: dị vật thanh quản 36,5%; dị vật
khí quản 19% và 44% dị vật phế quản (trong đó ở phế quản gốc phải: 83%; trái:
17%). Tại bệnh viện Nhi đồng thành phố Hồ Chí Minh: 4% dị vật thanh quản;
10% dị vật khí quản và 85% dị vật phế quản.
Về bản chất của dị vật được phân ra 3 nhóm sau: 
- Dị vật có nguồn gốc từ động vật: các loại xương, thịt, tôm, cua, cá, có thể là
dị vật sống (con tắc te). 
- Dị vật có nguồn gốc từ thực vật: thường gặp các hạt lạc, na, hạt hồng xiêm,
hạt dưa... 
- Dị vật là chất vô cơ: các mảnh đồ chơi... 
2. Nguyên nhân dị vật đường thở
- Do bản thân người bệnh
Bệnh nhân đang ăn hoặc đang ngậm vật gì đó trong miệng, do tác nhân nào
đó làm đột ngột hít mạnh, dị vật theo luồng không khí rơi vào đường thở. Gặp
trong các trường hợp: cười đùa trong khi ăn hoặc ngậm dụng cụ trong khi làm
việc.
Ở trẻ nhỏ phản xạ đóng mở nắp thanh thiệt có thể chưa được hoàn chỉnh
hoặc ở người lớn bị mất phản xạ bảo vệ của thanh quản do liệt họng, đeo canuyn
lâu ngày, người mắc bệnh tâm thần...
Một số trường hợp do uống nước suối con tắc te chui vào đường thở và sống
ký sinh trong đường thở.
- Do tai biến của các thủ thuật, phẫu thuật
Tai biến của hàn răng, nạo V.A, cắt amiđan, tai biến do gây mê...
 Ngoài ra dị vật đường thở ở trẻ em còn do khi cho trẻ ăn, uống thuốc... không
đúng phương pháp.
3. Tổn thương giải phẫu bệnh lý
Những dị vật tròn, nhẵn, trơ hoặc các dị vật bằng kim khí, ít gây viêm nhiễm
vì niêm mạc đường hô hấp có thể chịu được thời gian dài mà không gây ra các
phản ứng rõ rệt. Ngược lại những dị vật sắc nhọn hoặc những dị vật có tinh dầu
(hạt lạc); có acid (cùi táo, ô mai); có đường (bã mía, kẹo...) thường gây ra các tổn
thương niêm mạc sớm và nặng.
Dị vật có thể mắc và gây tổn thương ở: 
- Thanh quản: niêm mạc bị phù nề hoặc loét, xung huyết nặng.
- Khí quản: bệnh tích không rõ rệt, niêm mạc đỏ và tăng xuất tiết.
- Phế quản: dị vật thường mắc lại ở phế quản gốc, đôi khi dị vật xuống thấp
hơn tới phế quản thùy và gây ra những tổn thương ở phế quản và phế nang.
4. Triệu chứng lâm sàng
Khi dị vật rơi vào đường thở lập tức biểu hiện hội chứng xâm nhập, sau đó
tùy thuộc vào vị trí, tính chất dị vật và thời gian mắc mà biểu hiện triệu chứng lâm
sàng khác nhau.
4.1. Hội chứng xâm nhập
Khi dị vật rơi vào thanh quản, thường gây nên một bệnh cảnh điển hình gọi
là “Hội chứng xâm nhập” biểu hiện bằng những cơn ho sặc sụa, ngạt thở, tím tái,
trợn mắt, vã mồ hôi, đại tiểu tiện không tự chủ. Bệnh cảnh này kéo dài khoảng 3 -
5 phút. Đó là kết quả của hai phản xạ: phản xạ co thắt (nhằm ngăn cản không cho
dị vật xuống dưới) và phản xạ ho (để tống dị vật ra ngoài).
Kết quả của hội chứng xâm nhập:
- Dị vật bắn ra ngoài, bệnh nhân dần trở về bình thường (rất hiếm gặp).
- Dị vật to, bít tắc toàn bộ khe thanh môn hoặc do phản xạ co thắt quá mạnh,
bệnh nhân tử vong.
- Dị vật mắc lại thanh quản hoặc xuống khí quản, phế quản.
Hội chứng xâm nhập rất có giá trị trong chẩn đoán. Tuy nhiên thầy thuốc chỉ
khai thác được hội chứng xâm nhập trong 93% trường hợp dị vật đường thở; 5%
trường hợp thầy thuốc không khai thác được do không có người lớn chứng kiến;
2% không có hội chứng xâm nhập do dị vật sống hoặc bệnh nhân hôn mê.
4.2. Dị vật thanh quản
Các dị vật mắc lại ở thanh quản thường là các vật dẹt, sắc, nhọn, xù xì... như
vỏ trứng, đầu tôm, xương cá...
Sau hội chứng xâm nhập bệnh nhân vẫn khó thở thanh quản ở các mức độ
khác nhau, khàn tiếng, ho (thường ho khan không có đờm, ho từng cơn dài...).
Thỉnh thoảng có cơn co thắt thanh quản, làm bệnh nhân khó thở thêm và rất dễ tử
vong.
Nghe phổi có thể thấy có rale rít ở cả hai bên phổi, lan từ trên xuống, cũng có
khi thấy rì rào phế nang giảm ở cả hai bên phổi.
4.3. Dị vật khí quản
 Thường gặp các dị vật tròn, nhẵn, trơn tru và do kích thước dị vật thường
nhỏ hơn đường kính lòng khí quản nên dị vật thường di động và các triệu chứng
thường diễn biến theo sự di động của dị vật. Sau hội chứng xâm nhập, các triệu
chứng tạm thời yên ổn, thỉnh thoảng có những cơn khó thở kịch phát, co kéo cơ hô
hấp, tím tái. Nếu dị vật sắc nhọn cắm vào lòng khí quản thì bệnh nhân có cảm giác
đau sau xương ức và khó thở kiểu hen. Dị vật nhỏ hơn, lúc di động lên khí quản,
lúc xuống phế quản. Các triệu chứng ít có giá trị chẩn đoán định khu.
Nghe phổi có rale rít, rale ngáy ở cả hai bên. Nếu dị vật to có thể thấy rì rào
phế nang giảm cả hai bên phổi. Trường hợp dị vật tròn nhẵn, di động có thể nghe
phổi thấy tiếng "Lật phật cờ bay".  
4.4. Dị vật phế quản
Dị vật phế quản thường gặp ở phế quản gốc phải (vì nó thẳng và rộng hơn
phế quản gốc trái). 
Sau hội chứng xâm nhập, các triệu chứng ổn định tạm thời, cho đến khi xuất
hiện những triệu chứng nhiễm trùng thứ phát hoặc các triệu chứng khác do các
biến chứng: xẹp phổi; khí phế thũng hoặc viêm phế quản phổi. Nếu dị vật là chất
vô cơ bị bỏ sót có thể gây viêm phế quản mạn tính và giãn phế quản, có biểu hiện
triệu chứng ho kéo dài giống lao phổi.
Nghe phổi có thể thấy rì rào phế nang giảm hoặc mất một bên, có thể kèm
theo rale rít, rale ngáy, cũng có thể rale ẩm, rale nổ...
Gõ ngực có thể thấy tiếng đục (khi có áp xe hoặc xẹp phổi một bên); tiếng
trong, vang (khi có tràn khí màng phổi).
5. Triệu chứng cận lâm sàng 
Chụp X quang cổ nghiêng hoặc phổi thẳng: thấy hình ảnh cản quang của dị
vật (nếu dị vật cản quang) (Hình 17.1a,b và 17.2a,b). Các hình ảnh gián tiếp do dị
vật hoặc biến chứng của dị vật gây nên như: xẹp một bên phổi hay xẹp phân thùy
phổi; khí phế thũng một bên phổi; viêm phế quản; phế quản phế viêm; áp xe phổi;
giãn phế quản...
Soi thanh khí phế quản: thủ thuật này vừa để chẩn đoán xác định, vừa để gắp
dị vật.
Các xét nghiệm máu ít có giá trị trong chẩn đoán dị vật, chỉ có thể cho biết
tình trạng viêm nhiễm khi tỷ lệ bạch cầu đa nhân trung tính tăng cao.
6. Chẩn đoán
6.1. Chẩn đoán xác định
Chẩn đoán định hướng thường không khó khăn lắm, dựa vào: hội chứng xâm
nhập kết hợp với các triệu chứng lâm sàng (khó thở, khàn tiếng, ho và các triệu
chứng viêm nhiễm) và triệu chứng cận lâm sàng.
Chẩn đoán xác định dựa vào kết quả soi thanh khí phế quản.
6.2. Chẩn đoán phân biệt
Viêm thanh quản cấp: bệnh thường bắt đầu bằng một viêm nhiễm mũi họng.
Biểu hiện khàn tiếng, khó thở thanh quản nhưng không có hội chứng xâm nhập,
soi thanh quản trực tiếp thấy thanh quản phù nề, không thấy dị vật.
 Hen phế quản: bệnh thường có tính chất chu kỳ, nghe phổi có rale rít, rale
ngáy nhưng không có hội chứng xâm nhập; soi thanh - khí - phế quản không thấy
dị vật.
Các bệnh viêm phế quản mạn, phế quản phế viêm, áp xe phổi, lao, giãn phế
quản thường nhầm với dị vật phế quản bị bỏ sót. Chẩn đoán phân biệt dựa vào
bệnh sử (khai thác hội chứng xâm nhập) và kết quả soi thanh - khí - phế quản.
7. Xử trí
7.1. Nguyên tắc
Chống khó thở.
Soi thanh - khí - phế quản gắp dị vật.
Theo dõi và chăm sóc bệnh nhân sau soi.
7.2. Sơ cứu ban đầu tại tuyến cơ sở
Chống khó thở.
Chuyển bệnh nhân lên tuyến chuyên khoa kịp thời.
Chăm sóc bệnh nhân trong khi chuyển.
- Chống khó thở
Khi bệnh nhân có khó thở thanh quản độ II trở lên phải mở khí quản cấp cứu.
Dị vật ở khí quản: mở khí quản cấp cứu trước khi chuyển bệnh nhân lên
tuyến trên.
Dị vật ở phế quản gây suy hô hấp cấp: cho thở oxy qua masque, có thể bóp
bóng hỗ trợ nếu có rối loạn nhịp thở.
Tuy nhiên, đối với tuyến cơ sở không có bác sỹ chuyên khoa mà trong tay
không có bất kỳ một phương tiện cấp cứu nào, khi bệnh nhân đang trong cơn ngạt
thở cấp, có thể áp dụng các biện pháp sau đây:
Đối với ngạt thở do chất lỏng ở trẻ nhỏ: nhanh chóng khai thông đường thở,
bằng cách cầm hai cổ chân trẻ đưa lên cao, dốc ngược đầu xuống dưới, tay kia vỗ
mạnh vào lưng trẻ để trẻ khóc sẽ cắt đứt được phản xạ co thắt thanh quản (Hình
17.3a).
Nghiệm pháp Heimlich tư thế đứng: người cấp cứu đứng sau lưng bệnh nhân,
đưa tay ra trước vào vùng thượng vị, hai bàn tay chồng lên nhau, cho lưng bệnh
nhân dựa vào ngực người cấp cứu, ép mạnh vào vùng thượng vị bệnh nhân từng
nhịp (Hình 17.3b).
Nghiệm pháp Heimlich tư thế nằm: bệnh nhân nằm ngửa, đầu thấp và
nghiêng sang một bên, người cấp cứu dùng hai bàn tay đặt chồng lên nhau để vào
vùng thượng vị bệnh nhân và ấn mạnh vào vùng đó theo hướng đầu bệnh nhân,
làm từng nhịp để ép phổi (Hình 17.3c).
Các nghiệm pháp trên hiệu quả thường thấp và có thể gây tai biến nguy hiểm
khi dị vật đã xuống khí, phế quản.
Nếu làm nghiệm pháp Heimlich 3 lần không kết quả phải hô hấp nhân tạo,
cho thở ôxy, dùng thuốc chống phù nề và chuyển bệnh nhân lên tuyến có chuyên
khoa kịp thời.
- Chuyển bệnh nhân lên tuyến có chuyên khoa
 Khi chắc chắn dị vật còn nằm lại trong đường thở mặc dù bệnh nhân không
khó thở nhiều cần phải mở khí quản trước khi chuyển lên tuyến có chuyên khoa.
Trước và trong khi chuyển lên tuyến có chuyên khoa, bệnh nhân cần được chăm
sóc tích cực, theo dõi sát tình trạng khó thở, cho thở oxy.
7.3. Cấp cứu chuyên khoa
Soi thanh - khí - phế quản gắp dị vật.
Nếu bệnh nhân khó thở và tình trạng toàn thân nặng cần phải hồi sức tích cực
trước khi soi.
Sau khi soi cần dùng kháng sinh, chống viêm, chống phù nề và theo dõi sát
đề phòng khó thở do viêm nhiễm và phù nề đường thở.
8. Phòng bệnh
8.1. Đối với y tế tuyến cơ sở
Tuyên truyền rộng rãi trong cộng đồng biết cách phòng tránh dị vật đường
thở: không nên cười đùa trong khi ăn; không ép trẻ ăn khi đang khóc; không ngậm
đồ vật khi chơi, khi làm việc; để các vật, các quả có hạt nhỏ xa tầm tay của trẻ
nhỏ; không nên uống nước suối để phòng dị vật sống vào đường thở.
Phát hiện sớm những dấu hiệu nghi dị vật đường thở để chuyển đến bệnh
viện có chuyên khoa ngay. Phải chú ý khai thác hội chứng xâm nhập khi bệnh
nhân có bệnh lý về hô hấp để phát hiện dị vật đường thở. Nên hội chẩn với bác sĩ
chuyên khoa tai mũi họng các trường hợp viêm phổi kéo dài, tái phát nhiều lần,
viêm phổi một bên...
Nắm vững các biện pháp xử trí ban đầu đối với dị vật đường thở và biết cách
chuyển an toàn bệnh nhân dị vật đường thở.
8.2. Đối với chuyên khoa tai mũi họng
Chẩn đoán đúng, tiên lượng được các bệnh nhân dị vật đường thở.
Xử trí cấp cứu đúng, kịp thời, tránh gây tử vong.
Soi gắp thành công dị vật đường thở không gây tai biến, biến chứng.
Theo dõi sát bệnh nhân sau soi gắp dị vật tránh tai biến và biến chứng sau
soi.

DỊ VẬT ĐƯỜNG ĂN
MỤC TIÊU: Sau khi học xong bài này, học viên có khả năng:
1. Phân tích được đặc điểm dịch tễ học, nguyên nhân, triệu chứng dị vật đường ăn.
2. Vận dụng được kiến thức để chẩn đoán, xử trí và phòng tránh dị vật đường ăn.
3.Nhận thức được tầm quan trọng của việc chẩn đoán và xử trí sớm dị vật đường
ăn  
NỘI DUNG
Dị vật đường ăn là một cấp cứu thường gặp trong tai mũi họng, gặp nhiều
hơn so với dị vật đường thở. Dị vật đường ăn bao gồm dị vật họng và dị vật thực
quản. Dị vật họng ít gây nguy hiểm hơn so với dị vật ở thực quản. Dị vật thực
quản nằm ở sâu trong cổ, trong ngực và thường phức tạp hơn về mặt chẩn đoán
bệnh, xử trí và đặc biệt nguy hiểm trong diễn biến. Nhưng cho đến nay quan niệm
của đại đa số người dân về dị vật thực quản còn đơn giản, họ thường dùng mẹo
hoặc tự móc họng cố lấy dị vật ra nhưng các biện pháp trên không những không
lấy được dị vật mà còn rất nguy hại. 
1. Đặc điểm dịch tễ học
Dị vật đường ăn thường gặp ở người lớn nhiều hơn so với trẻ em. Theo
Lương Sỹ Cần và tổng kết của Trung tâm Tai Mũi Họng thành phố Hồ Chí Minh: 
- Tỷ lệ mắc dị vật đường ăn theo độ tuổi: 1 - 15: 5,2%; 16 - 40: 57,6%; 41-
60: 27%; trên 60: 14%.
- Theo giới: tỷ lệ mắc ở nam giới là 44,2% và ở nữ giới là 55,8%. 
Bản chất dị vật: 
- Dị vật có thể là chất hữu cơ: xương cá, xương gà, xương lợn...
- Dị vật là chất vô cơ: mảnh đồ chơi bằng nhựa, bằng sắt, huy hiệu, kim
băng, đồng xu, hàm răng giả... và cũng có thể  là dị vật sống như tôm, cá...
2. Nguyên nhân và điều kiện thuận lợi
2.1. Nguyên nhân
Do ăn uống thiếu thận trọng hoặc ăn uống vội vàng.
Người có răng giả hoặc mất răng. 
Trẻ em có thói quen ngậm đồ chơi vào miệng...
2.2. Điều kiện thuận lợi
Do phong tục, tập quán chế biến thức ăn của ta: thường băm thịt lẫn xương...
Một số bệnh lý ở thực quản: sẹo hẹp, co thắt bất thường, khối u thực quản...
Ngoài ra thực quản còn có 5 điểm hẹp tự nhiên: miệng thực quản; điểm
tương ứng với quai động mạch chủ; điểm tương ứng phế quản gốc trái; nơi thực
quản chui qua cơ hoành; điểm tâm vị. Trên thực tế khoảng 80% dị vật mắc ở đoạn
thực quản cổ; 12% mắc ở đoạn thực quản ngực và 8% mắc ở đoạn thực quản bụng.
3. Triệu chứng
3.1. Dị vật ở họng
Dị vật ở họng chủ yếu là các loại xương động vật, hay gặp nhất là xương cá,
dị vật thường cắm vào các khe, rãnh của amiđan, rãnh lưỡi thanh thiệt, xoang lê,
thành miệng thực quản.
Bệnh nhân đang ăn, khi bị hóc thấy nuốt đau chói, không ăn tiếp được nữa,
thường dùng tay móc họng nhằm lấy xương ra hoặc cố ăn miếng to nhằm đẩy dị
vật xuống. Thường sau các cố gắng đó mà không hiệu quả, bệnh nhân mới tới
bệnh viện.
Khám họng: dùng đè lưỡi có thể phát hiện thấy dị vật mắc ở amiđan, nếu dị
vật ở sâu hơn thì có thể phát hiện dị vật qua gương soi gián tiếp hoặc qua nội soi
hạ họng. 
Thường thấy hình ảnh tổn thương xây xát, rớm máu ở họng do hậu quả bệnh
nhân móc họng gây ra.
3.2. Dị vật thực quản
Tuỳ thuộc vào vị trí, bản chất của dị vật và thời gian mắc mà biểu hiện các
triệu chứng khác nhau.
3.2.1. Giai đoạn đầu (xảy ra trong 6 giờ đầu)
Khi mắc phải dị vật, bệnh nhân thấy nuốt vướng, sau đó nuốt đau, không ăn được
nữa, phải bỏ dở bữa ăn. Một số người dùng tay móc họng gây nôn hoặc ngược lại,
có người lại cố ăn những miếng thức ăn thật to, hy vọng dị vật được tống xuống
dưới... Nhưng tất cả những biện pháp trên đều không hiệu quả, ngược lại còn gây
tác hại thêm.
Nếu dị vật mắc ở đoạn cổ sẽ đau ở cổ. Nếu dị vật mắc ở đoạn ngực sẽ đau
sau xương ức, đau nhói ra sau lưng và đau lan lên bả vai. Nếu dị vật nhỏ, bệnh
nhân chỉ có cảm giác nuốt vướng. Nếu dị vật quá to, chèn ép vào tiền đình thanh
quản hoặc thành sau khí quản sẽ gây khó thở.
Khám họng: thấy nước bọt ứ đọng nhiều, có thể thấy vết bầm tím hay xây xát
do bệnh nhân móc tay vào.
Ấn dọc hai bên máng cảnh có thể thấy điểm đau chói.
X quang: chụp phim cổ nghiêng có thể thấy hình ảnh cản quang của dị vật.
Chụp phổi thẳng khi nghi ngờ dị vật là kim khí có thể thấy hình ảnh cản quang của
dị vật ở đoạn thực quản ngực (Hình 18.1a,b).
Soi thực quản: phát hiện và gắp dị vật.
3.2.2. Giai đoạn viêm nhiễm (thường sau 6 giờ)
Dị vật cắm vào thành thực quản làm xây sát niêm mạc hoặc thủng thành thực
quản, nếu dị vật là xương lẫn thịt thì nhiễm khuẩn càng nhanh.
- Triệu chứng toàn thân 
Sốt 38 - 39 C, vẻ mặt nhiễm trùng rõ, toàn trạng suy sụp nhanh.
0

- Triệu chứng cơ năng

Nuốt đau tăng lên, không nuốt cũng đau, bệnh nhân không dám ăn, nước bọt
chảy ra nhiều, hơi thở hôi.
- Triệu chứng thực thể
Ấn dọc hai bên máng cảnh có thể thấy điểm đau chói.
Dấu hiệu “Lọc cọc thanh quản - cột sống" có thể mất.
Khám họng: nước bọt ứ đọng nhiều, hơi thở hôi.
X quang: chụp phim cổ nghiêng thấy mất độ cong sinh lý cột sống cổ; chiều
dày của thực quản trước đốt sống cổ dày hơn bình thường; có thể thấy hình ảnh
cản quang của dị vật (Hình 18.2a,b).
Soi thực quản: phát hiện và gắp dị vật.
3.2.3. Giai đoạn biến chứng
Dị vật thực quản nếu không được điều trị đúng và kịp thời có thể gây ra
nhiều biến chứng:
- Viêm tấy và áp xe tổ chức lỏng lẻo quanh thực quản cổ
Triệu chứng toàn thân:
Biểu hiện hội chứng nhiễm trùng rõ rệt: bệnh nhân sốt cao 39 - 40 C, vẻ mặt
0

hốc hác, môi se, lưỡi bẩn, toàn trạng suy sụp nhanh chóng.
Triệu chứng cơ năng:
Đau cổ, không ăn, không uống được, chảy nhiều nước bọt, hơi thở hôi, quay
cổ khó khăn, cổ nghẹo sang một bên.
 Triệu chứng thực thể:
Một bên cổ sưng nề (thường là bên trái), máng cảnh đầy, da cổ đỏ, ấn vào rất
đau, có khi có tràn khí dưới da, dấu hiệu “Lọc cọc thanh quản cột sống" mất.
X quang: 
Chụp phim cổ nghiêng: mất độ cong sinh lý cột sống cổ, chiều dày của thực
quản trước cột sống cổ dày hơn bình thường, có thể thấy hình ảnh cản quang của
dị vật.
- Viêm tấy và áp xe trung thất
Triệu chứng toàn thân: có triệu chứng nhiễm trùng, nhiễm độc nặng (thường
sốt cao, nhưng có khi nhiệt độ lại tụt hơn bình thường; mạch nhanh và yếu, huyết
áp có thể tụt). 
Triệu chứng cơ năng: đau ngực, khó thở.
Triệu chứng thực thể: có thể có tràn khí dưới da vùng cổ - ngực, khi gõ ngực
có tiếng trong, cổ sưng bạnh.
Chụp tim phổi: trung thất giãn rộng, có hình ảnh bóng hơi trong trung thất.
- Viêm màng phổi mủ
Bệnh nhân sốt, đau ngực, khó thở với các triệu chứng của tràn dịch màng
phổi.
- Thủng động mạch lớn 
Dị vật thực quản có thể gây tổn thương các mạch máu lớn như: động mạch
cảnh gốc, quai động mạch chủ, thân động mạch cánh tay đầu. Thường xuất hiện 4
- 5 ngày sau hóc hoặc lâu hơn, có thể có dấu hiệu báo trước như: khạc, nôn ra ít
máu đỏ tươi hoặc đột nhiên chảy máu dữ dội, bệnh nhân nuốt máu không kịp, nôn
ra máu đỏ tươi, có thể sặc vào đường thở.
- Rò thực quản khí quản hoặc rò thực quản phế quản
Mỗi khi ăn uống, bệnh nhân lại ho, sặc.
Chụp thực quản có uống thuốc cản quang, thấy thuốc sang đường thở.

4. Chẩn đoán
4.1. Chẩn đoán xác định
Có tiền sử hóc.
Triệu chứng lâm sàng.
X quang.
Soi thực quản.
4.2. Chẩn đoán phân biệt
Cần phân biệt dị vật thực quản với loạn cảm họng: bệnh nhân có nuốt vướng,
nuốt đau nhưng chỉ đau khi nuốt nước bọt, ăn cơm, uống nước vẫn bình thường;
tiền sử hóc không rõ ràng. Triệu chứng toàn thân, thực thể và chụp X quang không
có gì đặc biệt. Soi thực quản không có dị vật.
5. Điều trị
5.1. Dị vật ở họng
Soi họng gắp dị vật. 
Sau soi gắp dị vật có thể dùng kháng sinh phòng nhiễm trùng.
5.2. Dị vật ở thực quản
- Giai đoạn đầu
Soi thực quản gắp dị vật, 
Sau soi gắp dị vật, dùng kháng sinh, chống viêm, giảm đau...
- Giai đoạn viêm nhiễm
Soi thực quản gắp dị vật.
Trước khi soi phải hồi sức, tiền mê và giảm đau, dùng kháng sinh, truyền
dịch... cho bệnh nhân (khi cần thiết).
- Giai đoạn biến chứng 
Tùy từng biến chứng mà có hướng điều trị cụ thể:
Viêm tấy, áp xe tổ chức lỏng lẻo quanh thực quản cổ: chọc dò, nếu có áp xe,
mở cạnh cổ dẫn lưu mủ; soi thực quản gắp dị vật.
Áp xe trung thất: mở trung thất dẫn lưu mủ.
Viêm màng phổi mủ: bơm rửa màng phổi.
Rò thực quản - khí quản hoặc rò thực quản - phế quản: khâu phục hồi.
Đồng thời với các phẫu thuật, thủ thuật trên cần phải: chống nhiễm trùng
bằng kháng sinh liều cao và phối hợp; chống viêm; hồi sức tích cực và nâng cao
thể trạng (bồi phụ nước và điện giải, truyền đạm, sinh tố...), nếu cần thiết có thể
cho ăn qua sonde dạ dày.
6. Phòng bệnh
Tuyên truyền trong cộng đồng hiểu biết được dị vật thực quản là một tai nạn
thường gặp trong sinh hoạt và nguy hiểm, khi bị mắc dị vật cần phải đến viện
ngay.
Cần thận trọng và tập trung tư tưởng trong khi ăn uống.
Cần cải tiến cách chế biến thức ăn: không nên băm thịt lẫn xương, nhất là
chặt quá nhỏ.
Không cho trẻ em ngậm đồ chơi, người lớn bỏ thói quen ngậm dụng cụ trong khi
làm việc.