Gen V Sù ®iòu Hßa Bióu Hiön Gen: CH NG 5

Ch−¬ng 5
Gen vµ sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen
5.1. Tæng quan vÒ sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen

ë çc ch−¬ng tr−íc, chóng ta ®· biÕt th«ng tin di truyÒn (trong gen) b»ng çch
nµo ®−îc t¸i b¶n (sao chÐp) vµ chuyÓn thµnh tÝnh tr¹ng (qua sù phiªn m· vµ dÞch m·).
Tuy vËy, ë mäi loµi sinh vËt, vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc gen
®Òu biÓu hiÖn.
Ngay çc sinh vËt bËc thÊp (nh− vi khuÈn) còng ®· cã mét kh¶ n¨ng thÝch øng ®Æc
biÖt víi çc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng th−êng xuyªn biÕn ®éng. Sù thÝch øng cña chóng phô
thuéc mét phÇn quan träng vµo kh¶ n¨ng “bËt”, “t¾t” vµ “®iÒu chØnh” sù biÓu hiÖn cña tËp
hîp çc gen nh»m ®¸p øng çc thay ®æi cña m«i tr−êng. Sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña çc gen
th−êng cã xu h−íng gióp çc tÕ bµo chØ tæng hîp çc protein vµ enzym cÇn thiÕt cho sù sèng
cña chóng vµo tõng thêi ®iÓm, mµ kh«ng tæng hîp çc s¶n phÈm kh«ng cã nhu cÇu. §iÒu
nµy ®¶m b¶o cho çc hÖ thèng sinh häc sö dông n¨ng l−îng mét çch hiÖu qu¶.
ë sinh vËt ®a bµo, sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen kh«ng chØ lµ sù ®¸p øng l¹i çc thay
®æi cña m«i tr−êng, mµ cßn g¾n víi nhiÒu ho¹t ®éng sèng quan träng kh¸c, nh− sù “biÖt
hãa çc tÕ bµo” vµ “qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¬ thÓ”. Trong thùc tÕ, hÇu hÕt çc tÕ bµo ng−êi
(trõ mét sè tÕ bµo hÖ tuÇn hoµn vµ miÔn dÞch) ®Òu chøa hÖ gen gièng hÖt nhau. Nh−ng,
tËp hîp çc gen ®−îc biÓu hiÖn ë çc tÕ bµo vµ m« kh¸c nhau (nh− ë hÖ thÇn kinh, c¬, da,
v.v...) lµ kh¸c nhau. ChÝnh sù biÓu hiÖn cña çc gen kh¸c nhau ®· dÉn ®Õn sù ph©n hãa
chøc n¨ng cña çc tÕ bµo. Gièng nh− ë vi khuÈn (prokaryote), sù biÓu hiÖn gen ë sinh vËt
nh©n thËt (eukaryote) ®−îc ®iÒu khiÓn ë nhiÒu b−íc kh¸c nhau, tõ tr−íc phiªn m· tíi
sau phiªn m· vµ dÞch m·. Nh−ng, nh×n chung kiÓu ®iÒu hßa c¬ b¶n nhÊt lµ ë sù khëi ®Çu
phiªn m·.
Trong phÇn ®Çu cña ch−¬ng nµy, chóng ta sÏ nãi ®Õn mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ
®iÒu hßa biÓu hiÖn gen trªn c¬ së çc c¬ chÕ ®iÒu hßa ®· biÕt ë prokaryote (chñ yÕu ë E.
coli). Trong phÇn tiÕp theo, chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn mét sè c¬ chÕ ®iÒu hßa gen ë
eukaryote, tõ çc tr−êng hîp ë nÊm men ®Õn çc sinh vËt ®a bµo bËc cao; ph©n tÝch mét
sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n trong ®iÒu hßa gen ë eukaryote, bao gåm sù thay ®æi cÊu h×nh chÊt
nhiÔm s¾c, hay sù tham gia cña çc ARN kÝch th−íc nhá.
5.1.1. Kh¸i niÖm vÒ çc gen c¬ ®Þnh (constitutive) vµ c¶m øng (inducible)
Mét sè s¶n phÈm cña hÖ gen, ch¼ng h¹n nh− çc tARN, rARN, çc protein thµnh
phÇn cña ribosome, cña ARN polymerase, cña ADN polymerase vµ nhiÒu enzym xóc t¸c
tham gia vµo çc qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt c¬ b¶n (nh− chuyÓn hãa ®−êng glucose, tæng hîp
çc axit amin),... lµ çc thµnh phÇn thiÕt yÕu cho sù tån t¹i cña mäi lo¹i tÕ bµo. Çc gen
m· hãa cho çc lo¹i s¶n phÈm nµy th−êng ®−îc biÓu hiÖn th−êng xuyªn vµ liªn tôc ë hÇu
hÕt çc tÕ bµo. Do vËy, chóng ®−îc gäi lµ çc gen c¬ ®Þnh (constitutive genes).
Ng−îc l¹i, nhiÒu s¶n phÈm kh¸c cña hÖ gen chØ cÇn cho tÕ bµo vµ c¬ thÓ vµo nh÷ng
thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh hoÆc trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®Æc thï. ViÖc ho¹t ®éng theo kiÓu c¬
®Þnh ®èi víi nh÷ng gen nµy sÏ lµ sù l·ng phÝ vÒ n¨ng l−îng. Cã lÏ v× vËy, tr¶i qua hµng
triÖu n¨m tiÕn hãa, çc tÕ bµo ®· ph¸t triÓn çc c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen sao cho
chóng chØ biÓu hiÖn çc gen cÇn thiÕt vµo tõng thêi ®iÓm vµ vÞ trÝ nhÊt ®Þnh cña c¬ thÓ;
134
Ch−¬ng 5. gen vµ sù ®iÒu hoµ biÓu hiÖn gen
vµ çc c¬ thÓ cã çc c¬ chÕ ®iÒu hßa hiÖu qu¶ sÏ cã −u thÕ chän läc cao h¬n so víi çc c¬
thÓ thiÕu çc c¬ chÕ nµy. Gi¶ thiÕt nµy gióp gi¶i thÝch v× sao hÇu hÕt mäi d¹ng sèng tån
t¹i hiÖn nay, kÓ c¶ vi khuÈn vµ virut, ®Òu cã çc c¬ chÕ biÓu hiÖn gen rÊt hiÖu qu¶.
E. coli vµ phÇn lín çc vi khuÈn kh¸c cã thÓ sinh tr−ëng trong m«i tr−êng cã nguån
n¨ng l−îng lµ çc lo¹i ®−êng kh¸c nhau. NÕu m«i tr−êng cã glucose, vi khuÈn cã xu
h−íng −u tiªn sö dông ®−êng nµy. Nh−ng, khi kh«ng cã glucose, vi khuÈn vÉn cã thÓ
sinh tr−ëng tèt nÕu cã mét trong çc lo¹i ®−êng kh¸c, nh− sucrose, galactose, arabinose
vµ lactose.
VÝ dô nh−, khi m«i tr−êng chØ cã lactose lµ nguån hydrat carbon duy nhÊt, çc tÕ
bµo E. coli sÏ tiÕn hµnh tæng hîp enzym β-galactosidase vµ protein permease cÇn thiÕt
cho viÖc sö dông lactose lµm nguån n¨ng l−îng (thay thÕ cho glucose). Permease lµ mét
protein vËn chuyÓn gióp “b¬m” lactose tõ ngoµi m«i tr−êng vµo trong tÕ bµo, cßn β-
galactosidase lµ enzym ph©n c¾t lactose thµnh glucose vµ galactose. Hai protein nµy hÇu
nh− kh«ng cã vai trß g× khi tÕ bµo E. coli ®−îc nu«i trong m«i tr−êng kh«ng cã lactose.
ViÖc tæng hîp hai protein nµy cÇn n¨ng l−îng (tõ ATP vµ GTP). V× vËy, c¬ chÕ ®iÒu hßa
cho phÐp çc tÕ bµo chØ tæng hîp m¹nh çc s¶n phÈm cÇn thiÕt cho chuyÓn hãa lactose
khi m«i tr−êng cã lactose (vµ kh«ng cã glucose), ®ång thêi h¹n chÕ tèi ®a sù ho¹t ®éng
cña chóng khi m«i tr−êng kh«ng cã ®−êng nµy (hoÆc cã glucose) sÏ ®¶m b¶o cho çc tÕ
bµo sö dông n¨ng l−îng hiÖu qu¶ cho ho¹t ®éng sèng cña chóng.
Trong m«i tr−êng tù nhiªn (vÝ dô: èng tiªu hãa ë ng−êi), vi khuÈn E. coli hiÕm khi
gÆp ®iÒu kiÖn thiÕu glucose vµ thõa lactose. Do vËy, çc gen m· hãa çc enzym chuyÓn hãa
lactose cña nã th−êng ë tr¹ng th¸i “t¾t” (thùc chÊt lµ biÓu hiÖn tèi thiÓu). Nh−ng nÕu vi
khuÈn ®−îc chuyÓn sang m«i tr−êng chØ cã lactose lµm nguån hydrat carbon, th× chóng
nhanh chãng (chØ sau kho¶ng 10 phót) tæng hîp çc enzym chuyÓn hãa vµ sö dông lactose.
Qu¸ tr×nh “bËt” sù biÓu hiÖn cña gen ®Ó ®¸p øng l¹i sù cã mÆt cña tÝn hiÖu nµo ®ã trong
m«i tr−êng ®−îc gäi lµ sù c¶m øng. Çc gen ®−îc ®iÒu hßa theo kiÓu nµy ®−îc gäi lµ çc
gen c¶m øng (inducible genes). S¶n phÈm do gen nh− vËy m· hãa, nÕu lµ enzym th× ®−îc
gäi lµ çc enzym c¶m øng, cßn nÕu lµ protein th× ®−îc gäi lµ protein c¶m øng.
Çc enzym tham gia vµo çc qu¸ tr×nh dÞ hãa, nh− chuyÓn hãa lactose, galactose,
hay arabinose, th−êng lµ çc gen c¶m øng ®iÓn h×nh. CÇn ph©n biÖt sù kÝch øng biÓu
hiÖn gen m· hãa çc enzym víi sù ho¹t hãa enzym, bëi hai hiÖn t−îng nµy kh¸c nhau vÒ
c¬ chÕ vµ ph−¬ng thøc thùc hiÖn. Sù kÝch øng biÓu hiÖn çc gen lµm thay ®æi tèc ®é tæng
hîp enzym, chø kh«ng lµm thay ®æi ho¹t tÝnh enzym. Ng−îc l¹i, sù ho¹t hãa çc enzym
th−êng liªn quan tíi sù t−¬ng t¸c gi÷a enzym vµ çc ph©n tö tÝn hiÖu lµm thay ®æi ho¹t
tÝnh enzym, nh−ng th−êng kh«ng lµm thay ®æi møc ®é biÓu hiÖn cña gen m· hãa enzym.
Çc vi khuÈn cã thÓ tù tæng hîp phÇn lín çc ph©n tö h÷u c¬ cÇn cho sù sèng cña
chóng, nh− çc axit amin, çc nucleotide vµ vitamin. VÝ dô nh−, hÖ gen E. coli chøa 5 gen
m· hãa çc enzym tham gia sinh tæng hîp tryptophan (Trp). N¨m gen nµy biÓu hiÖn theo
kiÓu c¬ ®Þnh khi E. coli ®−îc nu«i trong m«i tr−êng thiÕu Trp. Nh−ng nÕu vi khuÈn ®−îc
nu«i trong m«i tr−êng d− thõa Trp, th× E. coli cã mét c¬ chÕ ®iÒu hßa gióp “t¾t” sù biÓu
hiÖn cña çc gen nµy. Çc gen ®−îc ®iÒu hßa theo kiÓu nµy ®−îc gäi lµ çc gen bÞ nÐn,
hay gen bÞ øc chÕ. Khi çc gen bÞ nÐn ®−îc ho¹t hãa trë l¹i th× ®−îc gäi lµ sù gi¶i nÐn.
Çc gen m· hãa enzym tham gia vµo çc qu¸ tr×nh ®ång hãa th−êng lµ çc gen
®−îc ®iÒu hßa biÓu hiÖn theo kiÓu bÞ nÐn. Gièng nh− kiÓu ®iÒu hßa c¶m øng, sù nÐn gen
®iÓn h×nh ®−îc thùc hiÖn ë b−íc phiªn m·. CÇn ph©n biÖt sù nÐn gen víi sù øc chÕ ph¶n
håi. Bëi øc chÕ ph¶n håi th−êng liªn quan ®Õn sù øc chÕ g©y ra bëi s¶n phÈm cuèi cïng
cña mét con ®−êng chuyÓn hãa ®èi víi ho¹t tÝnh cña enzym tham gia con ®−êng chuyÓn
hãa ®ã, mµ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sù biÓu hiÖn cña gen m· hãa enzym.
135
§inh §oµn Long
5.1.2. §iÒu hßa d−¬ng tÝnh vµ ®iÒu hßa ©m tÝnh

Sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen, dï lµ kÝch øng hay øc chÕ, ®Òu cã thÓ thùc hiÖn qua hai
c¬ chÕ ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh. C¶ hai c¬ chÕ nµy ®Òu liªn quan ®Õn sù tham gia
cña çc gen ®iÒu hßa. Çc gen nµy m· hãa cho çc s¶n phÈm trùc tiÕp ®iÒu hßa sù biÓu
hiÖn cña çc gen kh¸c. Trong c¬ chÕ ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh, s¶n phÈm cña gen ®iÒu hßa
cã vai trß lµm t¨ng sù biÓu hiÖn cña mét hay mét sè gen cÊu tróc. Cßn trong çc c¬ chÕ
®iÒu hßa ©m tÝnh, s¶n phÈm cña gen ®iÒu hßa th−êng øc chÕ hoÆc lµm t¾t sù biÓu hiÖn
cña gen cÊu tróc. Çc c¬ chÕ ®iÒu hßa ©m tÝnh vµ d−¬ng tÝnh ®èi víi c¶ hai hÖ thèng ®iÒu
hßa kÝch øng vµ øc chÕ ®−îc minh häa trªn h×nh 5.1.
ë ch−¬ng 4, chóng ta biÕt r»ng mét gen ®−îc biÓu hiÖn khi ARN polymerase cã thÓ
liªn kÕt vµo promoter cña nã vµ tiÕn hµnh tæng hîp b¶n phiªn m· ARN chøa vïng m·
hãa cña gen. S¶n phÈm cña gen ®iÒu hßa ho¹t ®éng b»ng çch liªn kÕt vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
cña nã (vÞ trÝ liªn kÕt protein ®iÒu hßa, kÝ hiÖu RPBS) th−êng n»m gÇn promoter cña
gen mµ nã ®iÒu hßa. Khi s¶n phÈm cña gen ®iÒu hßa liªn kÕt vµo RPBS, sù phiªn m· gen
cÊu tróc ®−îc ho¹t hãa trong hÖ thèng ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh (h×nh 5.1, ph¶i) hoÆc bÞ øc
chÕ hay k×m h·m trong hÖ thèng ®iÒu hßa ©m tÝnh (h×nh 5.1, tr¸i). S¶n phÈm cña çc
gen ®iÒu hßa ®−îc gäi lµ çc protein ®iÒu hßa, xuÊt hiÖn d−íi mét trong hai d¹ng lµ: 1)
protein ho¹t hãa trong çc hÖ thèng ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh, vµ 2) protein øc chÕ trong
çc hÖ thèng ®iÒu hßa ©m tÝnh. ViÖc çc protein ®iÒu hßa cã liªn kÕt vµo RPBS ®−îc hay
kh«ng th−êng phô thuéc vµo sù xuÊt hiÖn çc ph©n tö cã kÝch th−íc nhá (nh− çc axit
amin, ®−êng hoÆc çc s¶n phÈm trao ®æi chÊt kh¸c). Nh÷ng ph©n tö nµy ®−îc gäi chung
lµ çc ph©n tö tÝn hiÖu. NÕu çc ph©n tö tÝn hiÖu nµy lµm t¨ng c−êng sù biÓu hiÖn cña
gen th× ®−îc gäi lµ çc ph©n tö kÝch øng; cßn nÕu lµm h¹n chÕ hay k×m h·m sù biÓu
hiÖn cña gen ®−îc gäi lµ çc ph©n tö ®ång øc chÕ.
Çc ph©n tö kÝch øng vµ ®ång øc chÕ th−êng liªn kÕt vµo protein ®iÒu hßa (ho¹t hãa
hoÆc øc chÕ) vµ lµm thay ®æi cÊu h×nh cña chóng, dÉn ®Õn sù thay ®æi ho¹t tÝnh hoÆc
chøc n¨ng cña nh÷ng protein nµy. Sù thay ®æi cÊu h×nh dÉn ®Õn sù thay ®æi ho¹t tÝnh
hoÆc chøc n¨ng cña çc protein nh− vËy ®−îc gäi lµ sù biÕn ®æi dÞ h×nh (xem môc 1.4.4,
ch−¬ng 1). §èi víi çc protein ho¹t hãa vµ øc chÕ, sù biÕn ®æi dÞ h×nh g©y ra bëi çc ph©n
tö kÝch øng hoÆc ®ång øc chÕ th−êng liªn quan ®Õn sù thay ®æi ¸i lùc liªn kÕt cña chóng
vµo çc vÞ trÝ RPBS ë gÇn promoter cña çc gen mµ chóng ®iÒu khiÓn.
Trong hÖ thèng ®iÒu hßa kÝch øng vµ ©m tÝnh (h×nh 5.1a, tr¸i), khi kh«ng cã ph©n
tö kÝch øng, protein øc chÕ ë tr¹ng th¸i tù do sÏ liªn kÕt vµo RPBS vµ g©y øc chÕ sù
phiªn m·. Cßn khi cã ph©n tö kÝch øng, phøc hÖ [chÊt kÝch øng/protein øc chÕ] kh«ng thÓ
g¾n ®−îc vµo RPBS, dÉn ®Õn viÖc ARN polymerase sau khi liªn kÕt vµo promoter cã thÓ
khëi ®Çu phiªn m·. Nh− vËy, ë ®©y sù biÓu hiÖn cña gen cÊu tróc chØ diÔn ra khi cã chÊt
kÝch øng.
Trong hÖ thèng ®iÒu hßa k×m h·m vµ ©m tÝnh (h×nh 5.1b, tr¸i), sù phiªn m· çc
gen cÊu tróc chØ diÔn ra khi cã chÊt ®ång øc chÕ. Khi cã chÊt ®ång øc chÕ, phøc hÖ
[protein øc chÕ/chÊt ®ång øc chÕ] liªn kÕt vµo RPBS vµ ng¨n c¶n enzym ARN polymerase
tiÕn hµnh phiªn m· çc gen cÊu tróc. Khi kh«ng cã chÊt ®ång øc chÕ, protein øc chÕ
kh«ng liªn kÕt ®−îc vµo tr×nh tù RPBS, vµ v× vËy ARN polymerase cã thÓ liªn kÕt ®−îc
vµo promoter vµ khëi ®Çu sù phiªn m· gen cÊu tróc.
Trong hÖ thèng ®iÒu hßa øc chÕ vµ d−¬ng tÝnh (h×nh 5.1b, ph¶i), s¶n phÈm cña gen
®iÒu hßa lµ protein ho¹t hãa liªn kÕt ®−îc vµo RPBS vµ thóc ®Èy sù liªn kÕt cña ARN
polymerase vµo promoter vµ tiÕn hµnh phiªn m· çc gen cÊu tróc. Khi chÊt ®ång øc chÕ
xuÊt hiÖn, nã sÏ h×nh thµnh phøc hÖ [protein ho¹t hãa/chÊt ®ång øc chÕ]. Phøc hÖ nµy
136
kh«ng thÓ liªn kÕt ®−îc víi RPBS. KÕt qu¶ lµ, ARN polymerase kh«ng thÓ liªn kÕt ®−îc
víi promoter vµ sù phiªn m· gen cÊu tróc cã thÓ diÔn ra.
§iÒu hßa ©m tÝnh §iÒu hßa d−¬ng tÝnh
VÞ trÝ g¾n protein
®iÒu hßa VÞ trÝ g¾n protein
Gen ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc Gen ®iÒu hßa ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc
Liªn kÕt cña yÕu tè øc chÕ lµm

ng¨n c¶n phiªn m·
ARN polymerase kh«ng
liªn kÕt ®−îc vµo promoter nÕu
yÕu tè (protein) ho¹t hãa kh«ng
Protein øc chÕ Protein (yÕu tè) liªn kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
(yÕu tè øc chÕ) ARN polymerase øc chÕ kh«ng ho¹t ®éng
ChÊt kÝch øng ChÊt kÝch øng

VÞ trÝ g¾n protein VÞ trÝ g¾n protein
Gen ®iÒu hßa Promoter ®iÒu hßa Çc gen cÊu tróc Gen ®iÒu hßa ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc
Phiªn m· diÔn ra Phiªn m· diÔn ra
Phøc hÖ chÊt kÝch øng / protein øc chÕ kh«ng liªn Phøc hÖ chÊt kÝch øng / protein ho¹t hãa liªn kÕt
kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
a) HÖ thèng ®iÒu hßa kÝch øng (inducible)
§iÒu hßa ©m tÝnh §iÒu hßa d−¬ng tÝnh

Gen ®iÒu hßa Promoter ®iÒu hßa Çc gen cÊu tróc Gen ®iÒu hßa ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc
Phiªn m· diÔn ra Phiªn m· diÔn ra
Protein øc chÕ ë tr¹ng th¸i tù do kh«ng liªn Protein ho¹t hãa ë tr¹ng th¸i tù do liªn
kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
ChÊt ®ång øc chÕ ChÊt ®ång øc chÕ

®iÒu hßa Gen ®iÒu hßa ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc
Gen ®iÒu hßa Promoter Çc gen cÊu tróc
Phiªn m· kh«ng
ARN polymerase kh«ng liªn kÕt
diÔn ra
®−îc vµo promoter nÕu yÕu tè
ho¹t hãa kh«ng liªn kÕt ®−îc
ARN polymerase vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
Phøc hÖ chÊt ®ång øc chÕ / protein øc chÕ liªn Phøc hÖ chÊt ®ång øc chÕ / protein øc chÕ
kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa kh«ng liªn kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa
b) HÖ thèng ®iÒu hßa øc chÕ (repressible)
H×nh 5.1. §iÒu hßa ©m tÝnh vµ d−¬ng tÝnh cña çc gen biÓu hiÖn kiÓu kÝch øng hoÆc øc chÕ. Çc protein ®iÒu
hßa cÇn liªn kÕt ®−îc vµo ADN ®Ó "bËt" gen trong ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh vµ "t¾t" gen trong ®iÒu hßa ©m tÝnh (nguån:
Snudstad vµ Simmons, 2003)
137
§inh §oµn Long
§Ó hiÓu h¬n çc hÖ thèng ®iÒu hßa gen nªu trªn, cÇn ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c biÖt
gi÷a chóng, bao gåm: 1) S¶n phÈm cña gen ®iÒu hßa lµ protein ho¹t hãa lµm t¨ng c−êng
biÓu hiÖn cña gen trong ®iÒu hßa d−¬ng tÝnh; nh−ng nÕu ®ã lµ protein øc chÕ, th× nã sÏ
liªn quan ®Õn sù k×m h·m hay øc chÕ biÓu hiÖn cña gen trong ®iÒu hßa ©m tÝnh; 2) ë c¶
hai hÖ thèng ®iÒu hßa ©m tÝnh vµ d−¬ng tÝnh, th× sù ho¹t hãa hay øc chÕ biÓu hiÖn gen
phô thuéc vµo viÖc protein ®iÒu hßa cã liªn kÕt hay kh«ng vµo çc vÞ trÝ RPBS.
5.2. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë prokaryote

ARN polymerase ë vi khuÈn phæ biÕn nhÊt (mang yÕu tè σ70) nhËn ra promoter dùa
vµo ba yÕu tè tr×nh tù, gäi lµ çc tr×nh tù liªn øng, lµ “-10”, “-35” vµ “UP”. Khi kh«ng cã
protein ®iÒu hßa, çc tr×nh tù nµy quy ®Þnh hiÖu suÊt liªn kÕt cña ARN polymerase vµo
promoter vµ sù khëi ®Çu phiªn m·. Nh×n chung, sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen cã thÓ ®−îc
thùc hiÖn ë nhiÒu b−íc kh¸c nhau tõ tr−íc phiªn m· ®Õn sau dÞch m·. Nh−ng, kiÓu ®iÒu
hßa c¬ b¶n nhÊt ë prokaryote lµ b−íc khëi ®Çu phiªn m·. Trong thùc tÕ, tÝnh linh ho¹t
trong çc c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen lµ cao h¬n, bao gåm çc kiÓu ®iÒu hßa sau khëi
®Çu phiªn m·, nh− sù ng¨n c¶n kÕt thóc phiªn m· hay ®iÒu hßa dÞch m·.
5.2.1. Çc nguyªn t¾c ®iÒu hßa phiªn m·
5.2.1.1. BiÓu hiÖn gen ®−îc ®iÒu khiÓn bëi çc protein ®iÒu hßa
Nh− ®· nªu ë trªn, sù biÓu hiÖn cña nhiÒu gen ë c¶ prokaryote vµ eukaryote phô
thuéc chÆt chÏ vµo m«i tr−êng, cô thÓ h¬n lµ çc tÝn hiÖu cña m«i tr−êng. ë vi khuÈn, çc
tÝn hiÖu ®iÓn h×nh chÝnh lµ çc ph©n tö cã mÆt trong m«i tr−êng sèng. “Th«ng tin” tõ çc
tÝn hiÖu nµy ®−îc “truyÒn” tíi gen qua çc protein ®iÒu hßa. Chóng ta nhí l¹i çc b−íc
khëi ®Çu phiªn m· (ch−¬ng 3). §Çu tiªn, ARN polymerase liªn kÕt vµo promoter trong
phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m· “®ãng”. Sau ®ã, phøc hÖ nµy chuyÓn thµnh d¹ng “më” víi hai
m¹ch cña ph©n tö ADN t¹i promoter gi·n xo¾n, t¸ch ra côc bé, råi ARN polymerase b¾t
®Çu sù phiªn m·. VËy, çc protein ®iÒu hßa ho¹t ®éng thÕ nµo? Çc protein ho¹t hãa vµ
øc chÕ t¸c ®éng vµo b−íc nµo cña sù khëi ®Çu phiªn m·? §iÒu nµy thùc tÕ phô thuéc vµo
tõng promoter vµ protein ®iÒu hßa. Sau ®©y lµ hai vÝ dô ®iÓn h×nh.
5.2.1.2. NhiÒu promoter ®−îc ®iÒu khiÓn qua ¸i lùc gi÷a ARN polymerase víi ADN
Víi nhiÒu promoter, khi kh«ng cã çc protein ®iÒu hßa, ARN polymerase th−êng liªn
kÕt rÊt yÕu, bëi v× nh÷ng promoter nµy thiÕu mét trong çc yÕu tè cña tr×nh tù liªn øng,
hoÆc do chóng kh«ng hoµn chØnh. Nh−ng, do “kÏ hë” cña liªn kÕt yÕu, ®«i khi ARN
polymerase vÉn liªn kÕt ®−îc víi promoter vµ khëi ®Çu sù phiªn m·. §iÒu nµy dÉn ®Õn sù
biÓu hiÖn gen kiÓu c¬ ®Þnh, nh−ng chØ ë møc c¬ b¶n (tèi thiÓu). Sù liªn kÕt cña ARN
polymerase vµo promoter ë ®©y lµ mét kiÓu giíi h¹n tèc ®é biÓu hiÖn gen (h×nh 5.2a).
§Ó ®iÒu hßa ©m tÝnh mét promoter nh− vËy, chØ cÇn cã mét protein øc chÕ g¾n vµo
mét vÞ trÝ bªn trong hoÆc gèi lªn promoter. VÞ trÝ nµy ®−îc gäi lµ tr×nh tù ®iÒu hµnh
(operator). Do sù liªn kÕt cña protein øc chÕ vµo operator, ARN polymerase kh«ng g¾n
®−îc vµo promoter vµ sù phiªn m· kh«ng ®−îc thùc hiÖn (h×nh 5.2b). Ng−îc l¹i, ®Ó ®iÒu
hßa d−¬ng tÝnh promoter nµy, mét protein ho¹t hãa cã thÓ gióp ARN polymerase liªn kÕt
dÔ dµng h¬n víi promoter. HiÖn t−îng nµy x¶y ra mét çch ®iÓn h×nh nh− sau: protein
ho¹t hãa dïng mét phÇn ph©n tö cña nã ®Ó liªn kÕt víi ADN t¹i vÞ trÝ gÇn promoter, cßn
phÇn kh¸c t−¬ng t¸c víi ARN polymerase, nhê vËy ®−a enzym nµy ®Õn gÇn promoter
(h×nh 5.2c). C¬ chÕ nµy ®−îc gäi lµ sù liªn hîp ADN/protein. Vai trß cña chÊt ho¹t hãa
ë ®©y chØ ®¬n thuÇn cã vai trß “®Ýnh kÕt” gi÷a ADN vµ ARN polymerase. Nãi çch kh¸c,
138
vai trß cña nã lµ mang enzym tíi gÇn promoter. Mét khi yÕu tè ho¹t hãa cã mÆt, sù h×nh
thµnh phøc hÖ “më” t¹i promoter cã thÓ h×nh thµnh tù ph¸t vµ sù phiªn m· diÔn ra.
Operon lac ë E. coli ho¹t ®éng víi sù tham gia cña mét protein ho¹t hãa vµ mét
protein øc chÕ theo kiÓu trªn ®©y. Chóng ta sÏ xem ho¹t ®éng cña operon nµy ë phÇn sau.
5.2.1.3. Qui t¾c dÞ h×nh ®iÒu khiÓn sau b−íc ARN polymerase ®Ýnh kÕt vµo promoter
Kh«ng ph¶i mäi
promoter ®Òu ®−îc ®iÒu a)
khiÓn b»ng c¬ chÕ gièng ARN polymerase
nhau. Theo mét c¬ chÕ kh¸c,
ARN polymerase cã thÓ liªn
kÕt s½n víi mét phøc hÖ khëi
®Çu phiªn m· “®ãng”. Nh−ng
phøc hÖ nµy kh«ng tù chuyÓn
Operator
sang ®−îc tr¹ng th¸i “më” Phiªn m· ë
møc c¬ b¶n
khi kh«ng cã protein ho¹t VÞ trÝ liªn kÕt cña
hãa. Khi cã mÆt protein ho¹t protein ho¹t hãa Promoter
hãa, phøc hÖ “®ãng” chuyÓn
b) Protein øc chÕ
thµnh phøc hÖ “më”, vµ sù
Kh«ng cã
khëi ®Çu phiªn m· diÔn ra.
phiªn m·
§iÓn h×nh lµ çc protein ho¹t
hãa sau khi t−¬ng t¸c víi c)
phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m· Protein ho¹t hãa
“®ãng”, chóng kÝch øng sù ARN polymerase
thay ®æi cÊu h×nh hoÆc cña
Phiªn m· ë møc
ARN polymerase hoÆc cña t¨ng c−êng
ADN theo qui t¾c dÞ h×nh,
vµ chuyÓn phøc hÖ “®ãng”
thµnh “më”. ë ch−¬ng 1,
chóng ta biÕt qui t¾c dÞ h×nh
H×nh 5.2. Ho¹t hãa gen bëi sù huy ®éng ARN polymerase.
lµ mét trong nh÷ng qui t¾c c¬ a) Khi kh«ng cã protein ®iÒu hßa, ARN polymerase cã thÓ liªn kÕt tù ph¸t víi
b¶n nhÊt trong ®iÒu hßa chøc promoter vµ khëi ®Çu phiªn m· (ë møc c¬ b¶n), b) Sù liªn kÕt cña protein øc
n¨ng vµ ho¹t tÝnh protein. chÕ vµo operator ng¨n c¶n ARN polymerase liªn kÕt vµo promoter, qua ®ã
øc chÕ sù phiªn m·, c) ARN polymerase ®−îc çc protein ho¹t hãa huy
Mét vÝ dô lµ çc protein ®éng ®Õn gen lµm t¨ng c−êng sù phiªn m· (gen biÓu hiÖn ë møc tèi ®a)
Cyclin ho¹t hãa çc enzym
Cdk tham gia ®iÒu khiÓn chu
tr×nh tÕ bµo. Çc Cyclin ho¹t
hãa ®−îc enzym nµy b»ng çch liªn kÕt vµo enzym vµ chuyÓn chóng tõ tr¹ng th¸i kh«ng
ho¹t ®éng sang tr¹ng th¸i ho¹t ®éng (h×nh 1.12). ë ®©y, chóng ta xem qui t¾c dÞ h×nh
®−îc vËn dông trong ®iÒu hßa phiªn m· ë hai promoter lµ glnA vµ metT. Trong tr−êng
hîp ë glnA, chÊt ho¹t hãa (NtrC) t−¬ng t¸c víi ARN polymerase vµ thóc ®Èy phøc hÖ khëi
®Çu phiªn m· “®ãng” chuyÓn thµnh “më”. Cßn trong tr−êng hîp metT, chÊt ho¹t hãa
(MerR) t¹o ra hiÖu øng t−¬ng tù nh−ng b»ng sù thay ®æi cÊu h×nh ADN (promoter).
Còng ph¶i nãi lµ sù ®iÒu hßa phiªn m· t¹i promoter trong thùc tÕ lµ ®a d¹ng h¬n.
Ch¼ng h¹n nh−, nhiÒu c¬ chÕ kh¸c nhau cã thÓ ®−îc kÕt hîp ®ång thêi, hoÆc sù k×m
h·m phiªn m· kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i qua sù ng¨n c¶n liªn kÕt gi÷a ARN polymerase vµ
promoter.
139
§inh §oµn Long
a) Protein ®iÒu hßa c)

Protein ho¹t hãa
Protein
bÎ cong ARN polymerase
ADN ADN
ADN
b)
H×nh 5.3. Sù t−¬ng t¸c gi÷a çc protein liªn kÕt ADN. a) T−¬ng t¸c gi÷a çc
protein ®iÒu hßa liªn kÕt gÇn nhau. b) T−¬ng t¸c gi÷a çc protein ®iÒu hßa liªn kÕt
xa nhau, h×nh thµnh "vßng th¾t" trªn ph©n tö ADN. c) "Protein bÎ cong ADN" gióp
®−a mét protein ho¹t hãa liªn kÕt ë xa ®Õn gÇn phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m· vµ
ADN t−¬ng t¸c víi ARN polymerase.
5.2.1.4. Sù ®iÒu khiÓn biÓu hiÖn gen tõ kho¶ng çch xa vµ cÊu tróc vßng th¾t ADN
Çc protein ®iÒu hßa th−êng liªn kÕt ë vÞ trÝ gÇn promoter cña gen, nh−ng ®iÒu nµy
kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®óng. §«i khi, protein ®iÒu hßa liªn kÕt vµo ph©n tö ADN t¹i vÞ
trÝ çch gen rÊt xa. Lóc nµy, ®Ó protein ®iÒu hßa cã thÓ t−¬ng t¸c ®−îc víi gen, th−êng cã
sù h×nh thµnh çc “vßng th¾t” trªn ph©n tö ADN (h×nh 5.3b). Trong thùc tÕ, protein ho¹t
hãa phiªn m· NtrC (®· ®−îc nh¾c ®Õn ë trªn) ho¹t ®éng theo çch nµy. VÞ trÝ liªn kÕt
ADN cña nã n»m ng−îc dßng promoter (vÒ phÝa ®Çu 5’ cña m¹ch m· hãa) 150 bp. Protein
nµy thËm chÝ cã thÓ ho¹t hãa gen ngay c¶ khi nã liªn kÕt ë vÞ trÝ xa h¬n (1 kb hoÆc h¬n).
Trong viÖc ®iÒu khiÓn biÓu hiÖn gen tõ xa nh− vËy, çc vßng th¾t ADN cã thÓ cã ®é dµi
®¹t ®Õn 3 kb. Mét çch kh¸c ®Ó ®−a çc tr×nh tù ADN ë xa ®Õn gÇn nhau lµ nhê çc
protein liªn kÕt vµo ®o¹n tr×nh tù ë gi÷a (h×nh 5.3c). Nh÷ng protein “kÕt cÊu” nh− vËy
®−îc t×m thÊy trong c¬ chÕ t¸i tæ hîp ®Æc hiÖu (xem ch−¬ng 6). ë cuèi ch−¬ng, chóng ta
còng sÏ thÊy kiÓu ®iÒu khiÓn “tõ xa” ë eukaryote cßn phæ biÕn h¬n.
5.2.1.5. Qui t¾c dÞ h×nh vµ liªn kÕt ADN - protein trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen
Trong nhiÒu tr−êng hîp, sù ho¹t hãa gen ®−îc thùc hiÖn b»ng sù t−¬ng t¸c ®¬n gi¶n
gi÷a çc ®¹i ph©n tö, vÝ dô nh− gi÷a ADN vµ ARN polymerase, tõ ®ã huy ®éng bé m¸y
phiªn m· tËp trung tíi promoter. Trong nh÷ng tr−êng hîp kh¸c, gen ®−îc ®iÒu hßa bëi
qui t¾c dÞ h×nh. NghÜa lµ, mét protein ho¹t hãa t−¬ng t¸c víi enzym ARN polymerase ®·
liªn kÕt s½n víi ADN vµ lµm thay ®æi cÊu h×nh hoÆc cña enzym vµ/hoÆc cña promoter,
qua ®ã sù khëi ®Çu phiªn m· cã thÓ diÔn ra.
C¶ hai qui t¾c liªn kÕt ADN-protein vµ dÞ h×nh ®Òu cã nh÷ng vai trß kh¸c n÷a trong
®iÒu hßa ho¹t ®éng cña gen vµ çch t−¬ng t¸c gi÷a chóng cã thÓ phøc t¹p h¬n. VÝ dô nh−
hai hay nhiÒu protein ®iÒu hßa cïng t−¬ng t¸c víi nhau vµ víi ADN; qua ®ã, chóng hç trî
nhau cïng t¨ng c−êng liªn kÕt vµo vÞ trÝ gen ®−îc ®iÒu khiÓn. KiÓu t−¬ng t¸c nµy t¹o nªn
t¸c dông “hiÖp lùc” vµ cã thÓ nhanh chãng chuyÓn mét gen tõ tr¹ng th¸i kh«ng biÓu hiÖn
sang tr¹ng th¸i biÓu hiÖn tèi ®a. Sù “hiÖp lùc” cña çc protein ho¹t hãa cßn cã vai trß tÝch
hîp tÝn hiÖu. §ã lµ khi çc gen chØ biÓu hiÖn khi ®ång thêi cã mÆt nhiÒu tÝn hiÖu kh¸c
nhau. Mét vÝ dô vÒ kiÓu ®iÒu hßa nµy lµ sù biÓu hiÖn çc gen ë phag¬ λ (xem ch−¬ng 3).
140
5.2.1.6. Khëi ®Çu phiªn m· kh«ng ph¶i lµ c¬ chÕ ®iÒu hßa duy nhÊt ë tÊt c¶ çc gen
Nh− nªu ë trªn, sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña çc gen th«ng qua b−íc khëi ®Çu phiªn
m· lµ mét c¬ chÕ ®iÒu hßa gen c¬ b¶n nhÊt, kh«ng chØ ë prokaryote mµ c¶ ë eukaryote.
Nh−ng, mét sè vÝ dô ë phÇn sau cho thÊy: ë vi khuÈn ngoµi c¬ chÕ ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen
ë b−íc khëi ®Çu phiªn m· cßn cã çc c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen kh¸c n÷a, bao gåm çc
b−íc kÐo dµi phiªn m·, hoµn thiÖn mARN, dÞch m· tæng hîp protein.
5.2.2. Sù ®iÒu hßa khëi ®Çu phiªn m· ë vi khuÈn

Môc nµy tr×nh bµy çch thøc ho¹t ®éng cña côm gen m· hãa çc enzym ph©n gi¶i
®−êng lactose (operon Lac) ë vi khuÈn E. coli. Qua ®ã, chóng ta sÏ thÊy çch mµ çc
protein ®iÒu hßa (ho¹t hãa vµ øc chÕ) cïng phèi hîp ®iÒu khiÓn sù biÓu hiÖn cña çc gen.
5.2.2.1. Operon Lac ®−îc ®iÒu khiÓn ®ång thêi bëi çc protein ho¹t hãa vµ øc chÕ
Operon Lac lµ mét côm gen
trong hÖ gen E. coli gåm 3 gen cÊu a)
tróc (lacZ, lacY vµ lacA) n»m liÒn lacZ lacY lacA
kÒ nhau (h×nh 5.4a). Gäi lµ VÞ trÝ CAP operator
operon bëi sù phiªn m· cña çc
gen nµy diÔn ra ®ång thêi do dïng promoter
chung mét promoter. Promoter b) ARN polymerase
cña operon Lac (promoter lac),
n»m gÇn ®Çu 5’ cña LacZ, ®iÒu
khiÓn sù phiªn m· tæng hîp mét
ph©n tö mARN duy nhÊt. Nh−ng,
ph©n tö mARN nµy chøa th«ng
tin m· hãa cña nhiÒu h¬n mét b1)
lacZ
gen, nªn ®−îc gäi lµ mARN ®a
cistron. Ph©n tö mARN nµy sau BiÓu hiÖn ë møc c¬ b¶n
®ã ®−îc dÞch m· cho ra ba lo¹i
protein kh¸c nhau. Gen lacZ m·
hãa enzym β-galactosidase. b2) LacI lacZ
Enzym nµy xóc t¸c ph¶n øng thñy
ph©n lactose thµnh glucose vµ Kh«ng biÓu hiÖn
galactose, ®Ó cung cÊp n¨ng l−îng
cho tÕ bµo. Ngoµi ra, β-
galactosidase cßn xóc t¸c ph¶n ARN polymerase
øng chuyÓn hãa mét phÇn lactose b3) CAP lacZ
(liªn kÕt β-1,4-D-glycoside cña
glucose vµ galactose) thµnh mét BiÓu hiÖn ë
®ång ph©n lµ allolactose (liªn kÕt møc cao(tèi ®a)
β-1,6-D-glycoside cña glucose vµ
galactose). Chóng ta sÏ thÊy ë H×nh 5.4. Sù biÓu hiÖn cña operon Lac. a) CÊu tróc cña operon
phÇn sau, allolactose (chø kh«ng Lac, víi ba gen cÊu tróc (lacZ, Y vµ A). Tr×nh tù liªn kÕt CAP vµ
ph¶i lactose) chÝnh lµ ph©n tö kÝch promoter dµi kho¶ng 20bp. Operator n»m gèi lªn promoter, cßn vÞ trÝ
CAP ngay phÝa tr−íc promoter. b) Sù cã mÆt hay v¾ng mÆt glucose
øng sù biÓu hiÖn cña operon Lac.
vµ lactose ®iÒu khiÓn møc biÓu hiÖn cña çc gen cÊu tróc. Møc biÓu
Gen lacY m· hãa protein vËn hiÖn cao (b3) cÇn cã lactose vµ kh«ng cã glucose; møc biÓu hiÖn c¬
chuyÓn permease. Permease n»m b¶n (b1) khi m«i tr−êng cã c¶ lactose vµ glucose; operon kh«ng ®−îc
xuyªn mµng tÕ bµo vi khuÈn vµ cã phiªn m· (b2) khi m«i tr−êng kh«ng cã lactose.
vai trß vËn chuyÓn chñ ®éng
lactose tõ m«i tr−êng ngo¹i bµo
141
§inh §oµn Long
vµo trong tÕ bµo. Gen lacA m· hãa enzym thiogalactoside transacetylase, cã vai trß gi¶i
®éc tÕ bµo ®èi víi çc hîp chÊt thiogalactoside còng ®−îc vËn chuyÓn vµo tÕ bµo khi
permease ho¹t ®éng.
Nh÷ng gen nµy chØ ®−îc biÓu hiÖn m¹nh khi trong m«i tr−êng cã lactose vµ kh«ng
cã glucose. Cã hai protein ®iÒu hßa tham gia ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña operon Lac, ®ã lµ
protein ho¹t hãa CAP vµ protein øc chÕ LacI. LacI ®−îc m· hãa bëi gen lacI n»m
gÇn operon Lac vÒ phÝa ®Çu 5’, vµ lµ mét gen c¬ ®Þnh. CAP cßn cã tªn lµ CRP (cAMP
receptor protein; hay protein thô thÓ cña cAMP). Gen m· hãa CAP n»m xa operon Lac.
C¶ hai protein ®iÒu hßa CAP vµ LacI ®Òu lµ çc protein liªn kÕt ADN víi vÞ trÝ liªn kÕt
t−¬ng øng n»m gÇn ®Çu 5’ (víi CAP) vµ 3’ (víi LacI; vÞ trÝ nµy ®−îc gäi lµ tr×nh tù ®iÒu
hµnh, hay Operator) cña promoter lac (h×nh 5.4).
Mçi protein ®iÒu hßa “tiÕp nhËn” mét tÝn hiÖu kh¸c nhau tõ m«i tr−êng vµ “truyÒn
tin” tíi operon Lac. NÕu CAP truyÒn tÝn hiÖu vÒ viÖc m«i tr−êng kh«ng cã glucose, th×
LacI th«ng b¸o trong m«i tr−êng cã lactose. HÖ thèng ®iÒu khiÓn operon Lac ho¹t ®éng
nh− sau: LacI chØ liªn kÕt ®−îc vµo Operator vµ øc chÕ operon Lac khi m«i tr−êng kh«ng
cã lactose. Khi cã mÆt lactose, LacI bÞ “bÊt ho¹t” vµ operon Lac ®−îc “gi¶i nÐn” vµ biÓu
hiÖn. Ng−îc l¹i, protein CAP khi liªn kÕt vµo operon Lac l¹i cã vai trß thóc ®Èy operon
ho¹t ®éng. Tuy vËy, CAP chØ liªn kÕt m¹nh khi m«i tr−êng kh«ng cã glucose. V× vËy, sù
phèi hîp cña hai protein ®iÒu hßa CAP vµ LacI sÏ ®¶m b¶o cho operon chØ biÓu hiÖn
m¹nh khi trong m«i tr−êng cã lactose, ®ång thêi kh«ng cã glucose (h×nh 5.4b).
5.2.2.2. CAP vµ LacI cã ¶nh h−ëng ®èi lËp ®Õn liªn kÕt promoter - ARN polymerase
ë operon Lac, tr×nh tù ®iÒu hµnh O gåm 21 bp víi tr×nh tù ë hai ®Çu lÆp l¹i ®¶o
chiÒu, ®èi xøng qua cÆp nucleotide sè 11 (h×nh 5.5b). CÊu tróc ®èi xøng cña operator
®−îc nhËn biÕt t−¬ng øng bëi hai tiÓu phÇn cña LacI. Do tr×nh tù liªn kÕt cña LacI t¹i
operator phñ lªn promoter lac mét phÇn (h×nh 5.5a), nªn khi LacI liªn kÕt vµo operator,
nã ng¨n c¶n sù liªn kÕt cña ARN polymerase vµo promoter. Cßn ®èi víi CAP, khi thiÕu
v¾ng protein nµy, ARN polymerase chØ liªn kÕt ®−îc rÊt yÕu vµo promoter. Së dÜ nh− vËy,
v× promoter lac thiÕu tr×nh tù UP, ®ång thêi tr×nh tù liªn øng “-35” cña nã kh«ng hoµn
chØnh. Sù kh«ng hoµn chØnh cña çc tr×nh tù liªn øng lµ ®Æc ®iÓm ®iÓn h×nh cña nhiÒu
promoter ®−îc ®iÒu hßa biÓu hiÖn bëi çc protein ho¹t hãa.
a) CÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn operon Lac

Tr×nh tù liªn kÕt ARN polymerase liªn kÕt vµ bao phñ ®o¹n tr×nh tù
CAP nµy
mARN
5’ CA A C GCAATTAATGTGAGTTAGCTCACTCATTAGGCACCCCAGGCTTTACA TTTATGCCTCCGGCTCGTATGTTGTGTGGAATTGTGAGCGGATAACAATTTCACACAGGAAACAGCT
3’ GTTGCGTTAATTACACTCAATCGAGTGAGTAATCCGTGGGGTCCGAAATGTAAATACGGAGGCCGAGCATACAACACACCTTAACACTCGCCTATTGTTAAAGTGTGTCCTTTGTCGA
-35 -10 +1
LacI liªn kÕt vµ bao phñ

b) Tr×nh tù operator (O) cña operon Lac
®o¹n tr×nh tù nµy (operator)
5’ AATTGTGAGCGGATAACAATT
TTAACACTCGCCTATTGTTAA
3’
2 tr×nh tù lÆp l¹i ®¶o chiÒu qua cÆp nucleotide

H×nh 5.5. CÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn cña operon Lac. a) Tr×nh tù nucleotide vµ cÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn cho
thÊy vÞ trÝ CAP ngay phÝa tr−íc promoter, cßn tr×nh tù liªn kÕt cña protein øc chÕ LacI n»m "gèi" lªn promoter. b)
Operator (O) gåm hai ®o¹n tr×nh tù lÆp l¹i ®¶o chiÒu, ®èi xøng qua cÆp nucleotide sè 11.
142
Còng gièng nh− LacI, CAP lµ mét protein cã hai chuçi polypeptide liªn kÕt vµo
mét tr×nh tù ADN cã kÝch th−íc t−¬ng ®−¬ng tr×nh tù ®iÒu hµnh O, nh−ng kh¸c vÒ
tr×nh tù nucleotide. Khi CAP liªn kÕt vµo vÞ trÝ nµy, nã ®ång thêi thóc ®Èy vµ huy ®éng
ARN pol ®Ýnh kÕt vµo promoter. Sù liªn kÕt phèi hîp nµy lµm t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña
liªn kÕt ®−îc h×nh thµnh gi÷a ARN pol vµ promoter. Sau ®©y, chóng ta xem chi tiÕt c¬
chÕ ®iÒu hßa bëi CAP.
5.2.2.3. CAP cã mét miÒn liªn kÕt ADN vµ mét miÒn ho¹t hãa
CAP ho¹t hãa operon Lac b»ng viÖc huy ®éng enzym ARN polymerase ®Õn
promoter. Mét sè ph©n tö CAP ®ét biÕn liªn kÕt ®−îc vµo promoter, nh−ng kh«ng ho¹t
hãa ®−îc operon. Nh÷ng ®ét biÕn nµy cho thÊy, sù ho¹t hãa cña CAP kh«ng phô thuéc
®¬n thuÇn vµo viÖc liªn kÕt víi operon, mµ yÕu tè kh«ng kÐm quan träng lµ CAP ®ång
thêi ph¶i cã mét miÒn ho¹t hãa (vÞ trÝ tiÕp xóc víi ARN polymerase) míi cã thÓ ho¹t
hãa ®−îc operon. Vïng ho¹t hãa nµy t−¬ng t¸c víi miÒn ®Çu C cña tiÓu phÇn α thuéc
ARN polymerase (αCTD).
§Õn ®©y, chóng ta nhí l¹i r»ng, ARN polymerase ë E. coli gåm 6 tiÓu phÇn
(polypeptide) víi 2 tiÓu phÇn α. Trong çc tiÓu phÇn α nµy cã mét ®o¹n tr×nh tù linh ho¹t
®Çu N, ®−îc gäi lµ ®o¹n nèi linh ho¹t αNTD. PhÇn chÝnh cña αNTD n»m s©u trong
ph©n tö, nh−ng mét ®o¹n ®Çu N cña chuçi polypeptide nµy béc lé ra ngoµi, gäi lµ αCTD,
vµ th−êng liªn kÕt víi yÕu tè
UP cña çc promoter. ë operon
α
Lac, v× kh«ng cã yÕu tè UP, αCTD β
NTD β’
nªn thay vµo viÖc liªn kÕt víi
promoter, αCTD sÏ liªn kÕt vµo
miÒn ho¹t hãa cña CAP (h×nh
5.6). V× vËy, khi CAP liªn kÕt CAP lacZ
vµo promoter, nã sÏ huy ®éng
ARN polymerase tËp trung t¹i VÞ trÝ liªn -35 -10
vÞ trÝ nµy. Mét c©u hái ®Æt ra kÕt CAP
lµ: B»ng çch nµo çc protein
H×nh 5.6. Protein CAP ho¹t hãa operon Lac. CAP ®−îc ARN
®iÒu hßa, nh− CAP vµ LacI, polymerase nhËn biÕt bëi ®Çu αCTD thuéc chuçi α cña enzym. αCTD
nhËn ra ®−îc çc vÞ trÝ liªn kÕt ®ång thêi liªn kÕt víi ADN sau khi g¾n vµo CAP. B»ng çch nµy, CAP
®Æc hiÖu cña chóng trªn ADN? huy ®éng ®−îc ARN polymerase tíi promoter lac.
5.2.2.4. CAP vµ LacI liªn kÕt ADN qua çc mÉu h×nh (motif) c¬ b¶n
Çc nghiªn cøu cÊu tróc cña çc protein ®iÒu hßa ë vi khuÈn (bao gåm CAP vµ
LacI) cho thÊy, xÐt vÒ chi tiÕt çc protein nµy kh¸c nhau vÒ çch ho¹t ®éng. Nh−ng, çch
nhËn biÕt tr×nh tù ADN ®Æc hiÖu cña chóng th× t−¬ng ®èi gièng nhau.
Trong tr−êng hîp ®iÓn h×nh, çc protein ®iÒu hßa th−êng gåm hai chuçi polypeptide
gièng nhau. T−¬ng øng víi chóng, tr×nh tù liªn kÕt trªn ADN th−êng lµ çc tr×nh tù
ng¾n, lÆp l¹i ®¶o chiÒu (h×nh 5.5b). Mçi chuçi polypeptide cña protein ®iÒu hßa liªn kÕt
víi mét bªn cña ®o¹n tr×nh tù ADN nhËn biÕt. §Ó liªn kÕt vµo ADN, protein ®iÒu hßa
th−êng dïng cÊu tróc bËc 2 phæ biÕn lµ “xo¾n – uèn – xo¾n” vµ cµi mét chuçi xo¾n α vµo
khe chÝnh cña ph©n tö ADN sîi kÐp (h×nh 5.7a). Nh− nªu ë ch−¬ng 1, nhê cÊu h×nh t−¬ng
®ång nh− vËy, çc axit amin trªn bÒ mÆt ph©n tö protein cã thÓ t−¬ng t¸c ®−îc víi çc
gèc thuéc çc baz¬ nit¬. Sù t−¬ng t¸c nµy cã thÓ th«ng qua çc liªn kÕt hydro (trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp qua çc ph©n tö n−íc), hoÆc bëi lùc Van de Van. §Æc ®iÓm cña nh÷ng liªn
kÕt nµy trong t−¬ng t¸c protein-ADN ®· ®−îc nªu ë ch−¬ng 1. H×nh 5.7b minh häa mét
vÝ dô vÒ sù t−¬ng t¸c gi÷a mét protein víi tr×nh tù ADN ®Æc hiÖu qua khe chÝnh.
143
§inh §oµn Long
Chuçi xo¾n thø a) b)

hai trong cÊu tróc
xo¾n-uèn-xo¾n th−êng
n»m v¾t ngang khe
chÝnh vµ tiÕp xóc víi
phÇn khung cña
VÞ trÝ t−¬ng t¸c protein - ADN

ADN, võa ng¨n c¶n R Gln33
sù t¸c ®éng vµo vÞ trÝ Gln44
nµy cña çc ph©n tö
kh¸c, võa bæ sung Ser45
thªm lùc liªn kÕt gi÷a

protein ®iÒu hßa vµ R Asn55
ADN. KiÓu liªn kÕt A

Lys4
cña protein ®iÒu hßa G
víi ADN trªn ®©y
kh«ng chØ ®óng ®èi G
víi CAP vµ LacI, mµ

cßn gÆp ë nhiÒu
protein ®iÒu hßa kh¸c
ë vi khuÈn, nh− CI vµ H×nh 5.7. T−¬ng t¸c gi÷a protein ®iÒu hßa vµ ADN. a) Mét kiÓu liªn kÕt ®iÓn
Cro ë phag¬ λ (xem h×nh, trong ®ã protein ®iÒu hßa cã motif xo¾n-uèn-xo¾n liªn kÕt vµo ADN b»ng viÖc
ch−¬ng 3). "cµi" chuçi xo¾n α (kÝ hiÖu R) vµo khe chÝnh cña ADN; protein nµy liªn kÕt ë d¹ng
phøc kÐp (dimer) víi 2 tr×nh tù ADN lÆp l¹i ®¶o chiÒu; b) Liªn kÕt hydro h×nh thµnh
XÐt chi tiÕt vÒ gi÷a protein øc chÕ cI (ë phag¬ λ) víi khe chÝnh cña ph©n tö ADN. Çc axit amin
ho¹t ®éng cña çc trªn h×nh t¹o liªn kÕt hydro víi çc baz¬ nit¬ n»m trong khe chÝnh thuéc tr×nh tù nhËn
protein ®iÒu hßa, mét biÕt cña promoter.
sè kh¸c biÖt ®−îc t×m
thÊy nh− sau:
- ë operon Lac, LacI thùc tÕ cã Operator
bèn (chø kh«ng ph¶i hai) tiÓu phÇn, bëi
ngoµi hai tiÓu phÇn liªn kÕt vµo tr×nh tù
LacI
O s¬ cÊp, hai tiÓu phÇn kh¸c cña nã
th−êng liªn kÕt vµo mét trong hai tr×nh
Promotor Operator Operator
tù O thø cÊp (n»m çch tr×nh tù O s¬
cÊp 90 bp vÒ ®Çu 5’, vµ 400 bp vÒ ®Çu
3’). Víi ®Æc ®iÓm nµy, khi LacI liªn kÕt H×nh 5.8. Protein øc chÕ LacI liªn kÕt vµo hai tr×nh tù
vµo operator, ®o¹n ADN quanh operon operator cña operon Lac ë d¹ng hai ®«i phøc kÐp. Vßng
Lac cã cÊu tróc “th¾t nót” (h×nh 5.8) vµ xo¾n ADN h×nh thµnh gi÷a hai vÞ trÝ liªn kÕt cña LacI vµo tr×nh
tù operator s¬ cÊp vµ operator thø cÊp n»m ng−îc dßng
lµm t¨ng hiÖu qu¶ ng¨n c¶n phiªn m·.
promoter. Mçi h×nh trßn minh häa mét tiÓu phÇn (chuçi
- Trong mét sè tr−êng hîp, çc polypeptide) cña LacI.
vïng ngoµi cÊu tróc “xo¾n-uèn-xo¾n”
cña protein còng liªn kÕt ®−îc víi ADN.
Ch¼ng h¹n nh− protein øc chÕ cI ë phag¬ λ cã thÓ sö dông ®Çu N tËn cïng ®Ó liªn kÕt víi
ADN. Nh÷ng ®o¹n polynucleotide nµy quÊn quanh ADN vµ t−¬ng t¸c víi khe phô ë mÆt
sau chuçi xo¾n ADN (h×nh 5.7b).
- Trong nhiÒu tr−êng hîp, sù liªn kÕt víi protein kh«ng lµm thay ®æi cÊu h×nh
ADN. Nh−ng trong çc tr−êng hîp kh¸c, sù t−¬ng t¸c protein-ADN cã thÓ t¹o nªn nh÷ng
cÊu tróc ADN biÕn d¹ng. Cô thÓ ë operon Lac, khi protein CAP liªn kÕt vµo ADN, nã “bÎ
cong” chuçi xo¾n kÐp vµ lµm chuçi xo¾n quÊn quanh nã mét phÇn. §©y còng lµ mét vÝ dô
vÒ sù t−¬ng t¸c gi÷a çc phÇn protein n»m ngoµi cÊu tróc “xo¾n-uèn-xo¾n” víi çc tr×nh
144
tù ADN n»m ngoµi promoter (võa nªu trªn). Ngoµi ra, ®«i khi protein ®iÒu hßa sau khi
liªn kÕt cã thÓ vÆn xo¾n tr×nh tù ADN t¹i promoter theo chiÒu ngang trôc chuçi xo¾n.
Ph¶i nãi thªm r»ng, kh«ng ph¶i mäi protein ®iÒu hßa ë prokaryote ®Òu liªn kÕt
ADN bëi cÊu tróc “xo¾n-uèn-xo¾n”. Ch¼ng h¹n nh−, protein øc chÕ Arc ë phag¬ P22
(phag¬ nµy g©y nhiÔm ë Salmonella), còng dïng cÊu tróc protein kÐp (dimer) cña nã ®Ó
liªn kÕt vµo operator cã cÊu tróc lÆp l¹i ®¶o chiÒu, nh−ng nã kh«ng dïng chuçi xo¾n α ®Ó
cµi vµo phÇn khe chÝnh cña ADN, mµ thay vµo ®ã lµ sö dông cÊu tróc mÆt ph¼ng β.
5.2.2.5. CAP vµ LacI ®−îc çc ph©n tö tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn theo qui t¾c dÞ h×nh
Khi lactose ®−îc permease vËn chuyÓn vµo trong tÕ bµo, nã ®−îc β-galactosidase
chuyÓn hãa thµnh allolactose. ChÝnh allolactose ®iÒu hßa sù tæng hîp LacI. Mét c©u hái
®Æt ra lµ: d−êng nh− lóc nµy operon Lac ch−a ®−îc ho¹t hãa, vËy β-galactosidase ë ®©u
mµ cã?
C©u tr¶ lêi lµ: sù ®iÒu hßa øc chÕ operon Lac cã “kÏ hë”. Ngay c¶ khi operon Lac ë
tr¹ng th¸i bÞ øc chÕ, th× vÉn lu«n cã mét Ýt ph©n tö mARN cña çc gen cÊu tróc ®−îc
phiªn m·. Së dÜ nh− vËy lµ do sù liªn kÕt cña ARN polymerase còng nh− cña çc protein
®iÒu hßa kh¸c vµo ADN lµ nh÷ng liªn kÕt yÕu, nghÜa lµ chóng ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸ vì
ë møc c©n b»ng (xem ch−¬ng 1). Do ®ã, lu«n cã mét Ýt ph©n tö ARN polymerase cã thÓ
liªn kÕt ®−îc vµo promoter vµ tiÕn hµnh phiªn m· çc gen cÊu tróc. “KÏ hë” nµy gióp tÕ
bµo lu«n duy tr× ®−îc mét l−îng nhá β-galactosidase vµ permease, ngay c¶ khi m«i
tr−êng kh«ng cã lactose. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao ngay khi cã lactose, lactose cã thÓ
®−îc vËn chuyÓn ngay vµo tÕ bµo vµ chuyÓn hãa thµnh allolactose ®Ó kÝch øng ho¹t ®éng
cña operon.
Allolactose liªn kÕt vµo LacI vµ lµm thay ®æi cÊu h×nh cña protein øc chÕ nµy, dÉn
®Õn sù “láng lÎo” trong liªn kÕt gi÷a nã vµ operator, vµ lacI “rêi khái” promoter; çc
ph©n tö LacI tù do kh¸c nÕu ®· liªn kÕt víi allolactose th× hÇu nh− kh«ng cã ¸i lùc víi
ADN. Lóc nµy, çc gen cÊu tróc cña operon Lac ®−îc “gi¶i nÐn”. Ch−¬ng 1 ®· ®Ò cËp
®Õn sù thay ®æi dÞ h×nh cña LacI víi ®Æc ®iÓm miÒn liªn kÕt allolactose n»m ngoµi miÒn
liªn kÕt ADN.
Ho¹t ®éng cña CAP ®−îc ®iÒu hßa bëi mét c¬ chÕ t−¬ng tù, trong ®ã ph©n tö cAMP
lµ ph©n tö kÝch øng dÞ h×nh cña CAP. NghÜa lµ, chØ khi cAMP liªn kÕt víi CAP, th×
protein nµy míi cã cÊu h×nh phï hîp ®Ó liªn kÕt víi ADN. MÆt kh¸c, trong tÕ bµo E. coli,
nång ®é cAMP cã t−¬ng quan nghÞch víi l−îng glucose cã trong m«i tr−êng. Nãi çch
kh¸c, khi nång ®é glucose cao th× nång ®é cAMP thÊp vµ ng−îc l¹i. Së dÜ nh− vËy lµ do
çc ph©n tö glucose khi ®−îc vËn chuyÓn vµo trong tÕ bµo th−êng ®−îc phosphoryl hãa
bëi hÖ thèng phosphoryl hãa phô thuéc vµo PEP (phosphoenolpyruvate). HÖ thèng nµy
®−îc gäi t¾t lµ PTS (PEP-dependent phosphotransferase system, h×nh 5.9). Khi m«i
tr−êng cã glucose, protein xuyªn mµng EIIIg (®−îc phosphoryl hãa bëi PEP) sÏ chuyÓn
nhãm phosphat cho glucose ®Ó h×nh thµnh glucose-6-phosphate (nhê vËy, glucose sau khi
®· vµo tÕ bµo kh«ng thÓ bÞ vËn chuyÓn ng−îc trë l¹i). Nh−ng khi m«i tr−êng kh«ng cã
glucose, EIIIg sÏ ho¹t hãa enzym adenylate cyclase. §Õn l−ît m×nh, enzym nµy xóc t¸c
chuyÓn hãa ATP thµnh cAMP vµ lµm t¨ng nång ®é chÊt nµy trong tÕ bµo. Nh− vËy, khi
m«i tr−êng kh«ng cã glucose, nång ®é cAMP t¨ng cao, lµm t¨ng sù h×nh thµnh phøc hÖ
CAP-cAMP. Lóc nµy, CAP liªn kÕt m¹nh víi operon Lac vµ ho¹t hãa sù biÓu hiÖn cña
operon nµy. §iÒu ®¸ng chó ý lµ vÞ trÝ liªn kÕt víi cAMP cña CAP kh«ng n»m trong vïng
liªn kÕt ADN cña protein nµy.
145
§inh §oµn Long
Operon Lac lµ m« h×nh ®−îc hai nhµ sinh häc ng−êi Ph¸p lµ Francois Jacob vµ
Jacques Monod ®−a ra n¨m 1961 ®Ó chøng minh cho c¬ chÕ ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen. Víi
c«ng tr×nh nµy, hai nhµ khoa häc ®· ®−îc trao gi¶i th−ëng Nobel y häc vµo n¨m 1965.
H×nh 5.9. HÖ thèng

phosphoryl hãa PTS.
M«i tr−êng ngo¹i bµo
cã glucose lµm gi¶m
l−îng cAMP ®−îc t¹o
ra trong tÕ bµo, vµ
ng−îc l¹i.
5.2.2.6. CAP ®iÒu khiÓn ®ång thêi nhiÒu gen theo kiÓu ®iÒu hßa tæ hîp
Operon Lac lµ mét vÝ dô vÒ c¬ chÕ ®iÒu hßa theo kiÓu tÝch hîp tÝn hiÖu. NghÜa lµ,
sù biÓu hiÖn cña çc gen ®−îc ®iÒu hßa ®ång thêi bëi hai ph©n tö tÝn hiÖu lµ allolactose
vµ cAMP qua hai protein ®iÒu hßa t−¬ng øng lµ LacI vµ CAP.
ë E. coli, cã mét operon kh¸c, lµ operon Gal, m· hãa cho çc enzym chuyÓn hãa
galactose. Operon nµy ho¹t ®éng khi trong m«i tr−êng cã galactose vµ kh«ng cã glucose.
Gièng nh− operon Lac, operon Gal còng ®−îc ®iÒu hßa bëi hai tÝn hiÖu, th«ng qua mét
protein ho¹t hãa vµ mét protein øc chÕ. Protein øc chÕ, do gen galR m· hãa, ®−îc ®iÒu
khiÓn bëi chÊt kÝch øng galactose, vµ protein ho¹t hãa ë ®©y mét lÇn n÷a lµ CAP. §iÒu
nµy cho thÊy CAP cã thÓ ®ång thêi ®iÒu khiÓn nhiÒu gen kh¸c nhau. KiÓu ®iÒu hßa nh−
vËy ®−îc gäi lµ ®iÒu hßa tæ hîp. Trong thùc tÕ, ë E. coli, CAP tham gia ®iÒu hßa ®ång
thêi sù biÓu hiÖn cña trªn 100 gen kh¸c nhau. Qua ph−¬ng thøc ®iÒu hßa tæ hîp, mét
ph©n tö tÝn hiÖu cã thÓ ®ång thêi tham gia ®iÒu khiÓn nhiÒu gen kh¸c nhau. Nh−ng, sù
®iÒu hßa cña mçi gen vÉn cã tÝnh ®Æc tr−ng bëi sù xuÊt hiÖn çc ph©n tö tÝn hiÖu ®Æc thï
cña nã (vÝ dô nh−, víi operon Lac lµ allolactose). Vµ, trong hÇu hÕt tr−êng hîp, çc ph©n
tö tÝn hiÖu chØ t−¬ng t¸c víi mét protein ®iÒu hßa riªng cña nã. ë phÇn sau, chóng ta sÏ
thÊy sù “tÝch hîp tÝn hiÖu” vµ “®iÒu hßa tæ hîp” ë eukaryote cßn phæ biÕn vµ linh ho¹t h¬n.
5.2.2.7. Çc yÕu tè σ thay thÕ vµ sù “lËp tr×nh” biÓu hiÖn theo thø tù cña çc gen
ë ch−¬ng 3, chóng ta biÕt r»ng ARN polymerase nhËn biÕt ®−îc promoter lµ nhê
yÕu tè σ (sigma). Promoter lac còng nh− phÇn lín çc promoter kh¸c ë E. coli ®−îc
nhËn biÕt bëi ARN polymerase mang yÕu tè σ70. Nh−ng, ngoµi σ70, E. coli cßn cã mét sè
yÕu tè σ kh¸c (gäi lµ çc yÕu tè σ thay thÕ). Chóng ho¹t ®éng ë çc nhãm promoter ®Æc
thï riªng, v× vËy chØ khi cã mÆt chóng, ARN polymerase míi ®−îc huy ®éng ®Õn nh÷ng
promoter nµy.
Mét trong nh÷ng yÕu tè σ nh− vËy lµ yÕu tè σ sèc nhiÖt (σ32). Khi tÕ bµo E. coli gÆp
®iÒu kiÖn sèc nhiÖt, th× σ32 ®−îc tæng hîp m¹nh trong tÕ bµo; yÕu tè nµy thay thÕ σ70
trong thµnh phÇn ARN polymerase. Çc ARN polymerase mang yÕu tè σ32 ®−îc huy ®éng
®Õn promoter thuéc çc gen vµ s¶n phÈm cña chóng cã vai trß b¶o vÖ tÕ bµo khái t¸c ®éng
cña çc yÕu tè sèc nhiÖt. L−îng σ32 trong tÕ bµo t¨ng lªn nhê hai c¬ chÕ. Mét lµ, sù t¨ng
146
c−êng dÞch m·, nghÜa lµ khi cã hiÖn t−îng sèc nhiÖt, ph©n tö mARN m· hãa σ32 ®−îc dÞch
m· víi hiÖu suÊt cao h¬n tr−íc. Hai lµ, ®é bÒn cña s¶n phÈm protein t¨ng lªn. Mét vÝ dô
kh¸c vÒ yÕu tè σ thay thÕ lµ σ54. YÕu tè σ54 nµy liªn quan ®Õn ho¹t ®éng cña ARN
polymerase tiÕn hµnh phiªn m· çc gen tham gia xóc t¸c sù chuyÓn hãa nit¬.
Çc yÕu tè σ thay thÕ còng cã thÓ ®−îc sö dông trong viÖc “lËp tr×nh” biÓu hiÖn cña
nhiÒu gen theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n nh−, hiÖn t−îng nµy xuÊt hiÖn trong
qu¸ tr×nh ph¸t sinh bµo tö ë vi khuÈn Bacillus subtilis hay trong qu¸ tr×nh g©y nhiÔm
cña phag¬ ë vi khuÈn nµy. Phag¬ SPO1 g©y nhiÔm vµ g©y tan vi khuÈn B. subtilis. Sù
g©y tan nµy ®ßi hái phag¬ ph¶i biÓu hiÖn çc gen cña nã theo mét trËt tù rÊt nghiªm
ngÆt. TrËt tù nµy ®−îc “lËp tr×nh” b»ng viÖc sö dông mét sªri (chuçi) çc yÕu tè σ thay
thÕ. Ban ®Çu, khi míi g©y nhiÔm, ARN polymerase cña vi khuÈn (mang yÕu tè σ70) sÏ chØ
nhËn ra çc promoter “sím” cña phag¬ vµ tiÕn hµnh phiªn m· çc gen m· hãa çc protein
cÇn thiÕt cho giai ®o¹n “sím” cña sù g©y nhiÔm. Trong sè nh÷ng gen ®−îc biÓu hiÖn sím,
cã mét gen m· hãa cho mét yÕu tè σ thay thÕ (gäi lµ gen 28). YÕu tè σ nµy cã thÓ ®Èy yÕu
tè σ70 cña vi khuÈn khái ARN polymerase vµ huy ®éng enzym nµy tíi mét nhãm promoter
thø hai cña phag¬. Nh÷ng promoter nµy thuéc nh÷ng gen ®−îc biÓu hiÖn ë giai ®o¹n
“gi÷a”. Mét trong nh÷ng gen biÓu hiÖn ë giai ®o¹n “gi÷a” l¹i m· hãa cho mét yÕu tè σ
kh¸c lµm nhiÖm vô huy ®éng ARN polymerase tíi çc promoter cña çc gen ®−îc biÓu
hiÖn “muén”. Cø nh− vËy, çc nhãm gen ®−îc biÓu hiÖn theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh.
5.2.2.8. NtrC vµ MerR lµ çc protein ho¹t hãa phiªn m· theo qui t¾c dÞ h×nh
ë trªn, chóng ta thÊy phÇn lín protein ho¹t hãa phiªn m· ë prokaryote ho¹t ®éng
theo kiÓu huy ®éng ARN polymerase ®Õn promoter. Tuy vËy, còng cã çc tr−êng hîp
ngo¹i lÖ. Hai vÝ dô sau ®©y cho thÊy protein ho¹t hãa kh«ng ho¹t ®éng theo c¬ chÕ huy
®éng ARN polymerase, mµ thay vµo ®ã chóng sö dông qui t¾c dÞ h×nh. §ã lµ çc yÕu tè
ho¹t hãa NtrC vµ MerR. Tr−íc tiªn, chóng ta cÇn ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a hai c¬
chÕ “huy ®éng ARN polymerase” vµ “qui t¾c dÞ h×nh”. Trong c¬ chÕ thø nhÊt, çc protein
ho¹t hãa “thu hót” ARN polymerase tíi promoter; cßn ë c¬ chÕ thø hai, ARN
polymerase th−êng liªn kÕt s½n víi promoter nh−ng kh«ng ho¹t ®éng. Enzym nµy chØ
trë nªn ho¹t ®éng sau khi ®Ýnh kÕt víi protein ho¹t hãa vµ thay ®æi cÊu h×nh cña nã theo
qui t¾c dÞ h×nh.
NtrC ®iÒu khiÓn sù phiªn m· çc gen chuyÓn hãa nit¬, bao gåm glnA. T¹i gen glnA,
ARN polymerase liªn kÕt s½n vµo promoter nh−ng chØ ë d¹ng phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m·
“®ãng”. Protein ho¹t hãa NtrC sau khi liªn kÕt vµo enzym lµm thay ®æi cÊu h×nh kh«ng
gian cña enzym vµ chuyÓn phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m· “®ãng” sang tr¹ng th¸i “më”. Sù
ho¹t hãa ë ®©y dùa trªn sù thay ®æi dÞ h×nh cña enzym ARN polymerase.
MerR lµ protein ho¹t hãa gen merT. Gen nµy m· hãa enzym gióp tÕ bµo gi¶i ®éc
thñy ng©n. Còng gièng nh− NtrC, MerR kÝch øng sù thay ®æi cÊu h×nh cña phøc hÖ
promoter - ARN polymerase vµ chuyÓn chóng tõ tr¹ng th¸i “®ãng” sang “më”. Nh−ng
kh¸c víi NtrC, MerR lµm thay ®æi cÊu h×nh cña ADN (chø kh«ng ph¶i cña ARN
polymerase).
5.2.2.9. NtrC cã ho¹t tÝnh ATPase vµ ho¹t ®éng tõ xa

Gièng nh− CAP, NtrC cã mét miÒn liªn kÕt ADN t¸ch biÖt víi miÒn trung t©m ho¹t
®éng, vµ còng chØ liªn kÕt ®−îc víi ADN khi cã ph©n tö tÝn hiÖu ®Æc thï. Trong tr−êng
hîp cña NtrC, tÝn hiÖu nµy chÝnh lµ nång ®é nit¬ (N) thÊp. Khi nång ®é N thÊp, mét
enzym kinase lµ NtrB sÏ phosphoryl hãa NtrC vµ thay ®æi cÊu h×nh cña nã. Lóc nµy,
NtrC míi cã thÓ ®Ýnh kÕt vµo ADN t¹i bèn vÞ trÝ çch promoter cña gen kho¶ng 150 bp vÒ
147
§inh §oµn Long
phÝa ®Çu 5’. T¹i mçi vÞ trÝ, NtrC liªn kÕt bëi mét cÊu tróc dimer, vµ th«ng qua t−¬ng t¸c
protein-protein gi÷a çc dimer, bèn ph©n tö NtrC liªn kÕt víi nhau theo kiÓu hîp lùc.
D¹ng ARN polymerase phiªn m· gen glnA chøa tiÓu phÇn σ54. Khi kh«ng cã NtrC,
enzym nµy liªn kÕt bÒn v÷ng víi glnA, nh−ng ë d¹ng phøc hÖ “®ãng”. Khi ë tr¹ng th¸i
ho¹t ®éng, NtrC (çch promoter 150 bp) t−¬ng t¸c víi yÕu tè σ54 cña ARN polymerase. §Ó
cã ®−îc sù t−¬ng t¸c nµy, mét “vßng th¾t” ADN (cã kÝch th−íc kho¶ng 150 kb) ®−îc h×nh
thµnh (h×nh 5.10). Thùc
nghiÖm cho thÊy, NtrC cã thÓ
ho¹t hãa ®−îc gen glnA ngay NtrC
c¶ khi vÞ trÝ liªn kÕt ADN cña
nã çch promoter ®Õn 1 - 2 kb. ARN polymerase
B¶n th©n NtrC cã ho¹t glnA

tÝnh cña enzym ATPase. Ho¹t
tÝnh nµy cung cÊp n¨ng l−îng Gen ë tr¹ng th¸i “ho¹t hãa”
Promoter
cÇn thiÕt ®Ó nã cã thÓ lµm thay
®æi cÊu h×nh cña ARN
polymerase. Sù thay ®æi cÊu H×nh 5.10. Sù ho¹t hãa gen bëi NtrC. Promoter cña gen glnA ®−îc
h×nh nµy gióp enzym cã thÓ ARN polymerase mang yÕu tè σ54 nhËn biÕt. MÆc dï kh«ng ®−îc minh
khëi ®Çu phiªn m·, bëi qua ®ã häa trªn h×nh, NtrC thùc tÕ t−¬ng t¸c víi tiÓu phÇn σ cña enzym. ë
54
®©y, NtrC ®−îc minh häa nh− mét protein d¹ng phøc kÐp (dimer), nh−ng
nã chuyÓn phøc hÖ khëi ®Çu
thùc tÕ d¹ng phøc cña nã phøc t¹p h¬n.
phiªn m· tõ tr¹ng th¸i “®ãng”
(kh«ng ho¹t ®éng), sang “më”
(ho¹t ®éng).
5.2.2.10. MerR ho¹t hãa phiªn m· b»ng viÖc “vÆn xo¾n” ®o¹n promoter
Khi m«i tr−êng cã thñy ng©n (Hg2+), MerR ho¹t hãa gen merT. H×nh 5.11 cho thÊy
protein nµy liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ “-10” vµ “-35” cña promoter merT (ARN polymerase
phiªn m· gen nµy mang σ70). MerR liªn kÕt vµo promoter qua mÆt ®èi diÖn víi mÆt liªn
kÕt cña ARN polymerase. Nhê vËy, c¶ ARN polymerase vµ MerR cã thÓ cïng liªn kÕt ®−îc
víi promoter. Promoter merT cã ®Æc ®iÓm lµ: ®o¹n tr×nh tù gi÷a hai vÞ trÝ “-10” vµ “-35” cã
19 bp (hÇu hÕt çc promoter kh¸c ho¹t ®éng víi σ70-ARN polymerase cã chiÒu dµi 15 – 17
bp). Do vËy, yÕu tè σ70 kh«ng ®ång thêi trùc diÖn ®−îc víi hai vÞ trÝ “-10” vµ “-35”, dÉn ®Õn
ARN polymerase th−êng chØ liªn kÕt “láng lÎo” víi promoter nµy. Ngoµi ra, khi kh«ng cã
Hg2+, MerR liªn kÕt vµo promoter, t¹o nªn cÊu h×nh kh«ng thuËn lîi cho sù liªn kÕt vµo
promoter cña ARN polymerase, a)
vµ sù phiªn m· kh«ng diÔn ra. MerT
Khi Hg2+ liªn kÕt vµo MerR

-35 -10
MerR, protein nµy thay ®æi
cÊu h×nh, råi lµm vÆn xo¾n
Hg2+
ph©n tö ADN t¹i promoter
(h×nh 5.11b). Sù “biÕn d¹ng” b)
MerT
cÊu tróc ADN nh− vËy lµm
kho¶ng çch gi÷a hai vÞ trÝ “- -35 MerR -10
35” vµ “-10” cña promoter
merT gÇn l¹i, vµ cã kÝch th−íc
H×nh 5.11. Sù ho¹t hãa gen bëi MerR. a) Các trình tự "-35" và
gièng víi çc promoter σ70 "-10" không trực diện với nhau trên trục của promoter. (a) Khi không có
m¹nh kh¸c. Lóc nµy, ARN 2+
Hg , MerR liên kết vào promoter ở dạng không hoạt động. b) Khi có
polymerase cã thÓ khëi ®Çu 2+
Hg , MerR vặn xoắn trục khung ADN làm các trình tự liên ứng trở nên
phiªn m· hiÖu qu¶. trực diện, đồng thời khoảng cách giữa chúng ngắn lại, phù hợp cho sự
liên kết của ARN polymerase.
148
§iÒu ®¸ng chó ý ë ®©y lµ ®Ó ho¹t hãa phiªn m·, protein MerR kh«ng t−¬ng t¸c víi
ARN polymerase; thay vµo ®ã, nã lµm thay ®æi cÊu h×nh cña ADN ®Ó ARN polymerase cã
thÓ liªn kÕt vµo. Mét ®iÓm n÷a lµ, ë MerR kh«ng cã hai miÒn liªn kÕt ADN víi miÒn ho¹t
hãa riªng biÖt. Thay vµo ®ã MerR liªn kÕt trùc tiÕp vµo ADN vµ ho¹t hãa phiªn m·.
5.2.2.11. Mét sè chÊt øc chÕ phiªn m· theo kiÓu "gi÷" ARN polymerase t¹i promoter
LacI øc chÕ sù biÓu hiÖn cña operon Lac theo mét c¬ chÕ rÊt ®¬n gi¶n lµ nã liªn kÕt
vµo mét tr×nh tù n»m gèi lªn promoter, lµm ARN polymerase kh«ng liªn kÕt ®−îc vµo vÞ
trÝ nµy. NhiÒu chÊt øc chÕ phiªn m· còng ho¹t ®éng theo c¬ chÕ t−¬ng tù. Nh−ng, còng cã
mét sè chÊt øc chÕ phiªn m· cã c¬ chÕ ho¹t ®éng kh¸c. Ch¼ng h¹n nh− mét sè protein øc
chÕ cã vÞ trÝ liªn kÕt hoµn toµn ë ngoµi promoter. V× vËy, thùc tÕ chóng kh«ng trùc tiÕp
ng¨n c¶n ARN polymerase liªn kÕt vµo promoter. Nh−ng, thay vµo ®ã, chóng liªn kÕt víi
ARN polymerase, lµm ®o¹n ADN ë gi÷a vÞ trÝ liªn kÕt cña protein øc chÕ vµ promoter
h×nh thµnh cÊu tróc “vßng th¾t”. Víi cÊu tróc nµy gen kh«ng ®−îc biÓu hiÖn, mÆc dï
ARN polymerase ®−îc gi÷ t¹i promoter. VÝ dô vÒ kiÓu ®iÒu hßa nµy lµ protein øc chÕ biÓu
hiÖn cña gen Gal ®· ®−îc nªu ë môc 5.2.2.6 trªn ®©y.
5.2.2.12. AraC vµ sù ®iÒu hßa operon araBAD b»ng c¬ chÕ chèng ho¹t hãa
Operon araBAD ë E. coli (gåm çc gen tham gia chuyÓn hãa ®−êng arabinose)
®−îc ho¹t hãa khi m«i tr−êng cã arabinose vµ kh«ng cã glucose. Lóc nµy, operon cã hai
protein ®iÒu hßa cïng ho¹t ®éng lµ AraC vµ CAP. Khi m«i tr−êng cã arabinose, AraC
liªn kÕt víi ®−êng nµy vµ cã cÊu h×nh phï hîp ®Ó liªn kÕt víi ADN t¹i hai vÞ trÝ araI1 vµ
araI2 (h×nh 5.12). N»m phÝa tr−íc çc vÞ trÝ nµy lµ vÞ trÝ liªn kÕt cña CAP (kh«ng vÏ trªn
h×nh). Gièng nh− ë operon Lac, khi kh«ng cã glucose, phøc hÖ CAP-cAMP liªn kÕt vµo vÞ
trÝ liªn kÕt CAP vµ thóc ®Èy sù phiªn m· cña ARN polymerase.
Khi m«i tr−êng kh«ng cã arabinose, operon araBAD kh«ng biÓu hiÖn, bëi lóc nµy
AraC cã mét d¹ng cÊu h×nh kh¸c vµ nã liªn kÕt víi ADN theo mét kiÓu kh¸c. Cô thÓ lµ,
mét tiÓu phÇn AraC liªn kÕt vµo vÞ trÝ araI1, nh−ng tiÓu phÇn thø hai liªn kÕt vµo mét vÞ
trÝ kh¸c çch vÞ trÝ ®Çu tiªn 194 bp, gäi lµ araO2. Lóc nµy, mét “vßng th¾t” ADN ®−îc
h×nh thµnh gi÷a araI1 vµ araO2. §ång thêi, do thiÕu AraC liªn kÕt ë vÞ trÝ araI2, nªn
a) Khi m«i tr−êng cã arabinose

ARN polymerase Gen ®−îc
araC
biÓu hiÖn
araO2 I1 I2
araPBAD
araI
b) Khi m«i tr−êng kh«ng cã arabinose araO2
araC Gen kh«ng

biÓu hiÖn
I1 I2
H×nh 5.12. Sù ®iÒu khiÓn operon araBAD. a) Arabinose liªn kÕt vµo araC, lµm thay ®æi cÊu h×nh protein ho¹t hãa
nµy vµ nã liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ araI1 vµ araI2. Nhê mét tiÓu phÇn cña araC gÇn ARN polymerase nªn gen ®−îc ho¹t
hãa phiªn m·. b) Khi kh«ng cã arabinose, phøc hÖ kÐp araC cã cÊu h×nh kiÓu kh¸c vµ nã liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ araO2
vµ araI1. Lóc nµy, protein araC kh«ng ho¹t hãa ®−îc promoter araPBAD. Promoter nµy còng ®−îc ho¹t hãa bëi CAP
(nh−ng kh«ng ®−îc minh häa ë ®©y).
149
§inh §oµn Long
promoter kh«ng cã cÊu h×nh phï hîp cho sù khëi ®Çu phiªn m·. KÕt qu¶ lµ gen kh«ng
biÓu hiÖn.
HiÖu qu¶ kÝch øng biÓu hiÖn gen cña arabinose qua promoter araBAD lµ rÊt
m¹nh. V× vËy, promoter nµy ®−îc dïng lµm thµnh phÇn cña nhiÒu vect¬ biÓu hiÖn trong
kÜ thuËt di truyÒn. Çc vect¬ biÓu hiÖn lµ cÊu tróc ADN ®¶m b¶o cho sù tæng hîp hiÖu qu¶
mét protein nµo ®ã, khi gen cña nã ®−îc “cµi” vµo vect¬ bªn c¹nh mét “promoter” m¹nh.
Khi sö dông vect¬ biÓu hiÖn chøa promoter araBAD, gen sÏ kh«ng ®−îc biÓu hiÖn cho ®Õn
khi bæ sung arabinose vµo trong m«i tr−êng. HÖ thèng biÓu hiÖn nµy thËm chÝ cho phÐp
biÓu hiÖn çc gen mµ s¶n phÈm cña chóng g©y ®éc víi tÕ bµo vi khuÈn.
5.2.3. Sù ®iÒu hßa gen sau khëi ®Çu phiªn m· ë vi khuÈn
5.2.3.1. Çc operon sinh tæng hîp axit amin ®−îc ®iÒu khiÓn bëi c¬ chÕ phiªn m· kh«ng
hoµn chØnh (phiªn m· dë)
ë vi khuÈn E. coli, operon Trp gåm 5 gen n»m kÕ tiÕp nhau m· hãa cho çc enzym
tham gia tæng hîp axit amin tryptophan (Trp). Çc gen nµy chØ ®−îc biÓu hiÖn m¹nh khi
l−îng Trp trong tÕ bµo lµ thÊp (h×nh 5.13). Operon Trp ®−îc ®iÒu khiÓn bëi protein øc
chÕ trpR theo kiÓu gièng víi LacI ë operon Lac. Tuy vËy, ë operon Trp, ph©n tö c¶m
øng (tryptophan) kh«ng ho¹t ®éng nh− mét chÊt kÝch øng, mµ lµ chÊt ®ång øc chÕ.
NghÜa lµ, khi m«i tr−êng d− thõa tryptophan, chÊt nµy sÏ liªn kÕt víi trpR vµ lµm thay
®æi cÊu h×nh protein nµy, gióp nã liªn kÕt ®−îc víi tr×nh tù ®iÒu hµnh (operator) vµ ng¨n
c¶n sù phiªn m·. Khi nång ®é Trp thÊp, chÊt øc chÕ trpR ®−îc gi¶i phãng vµ kh«ng liªn
kÕt ®−îc víi operator. Nhê vËy, sù phiªn m· gen cã thÓ diÔn ra.
Nh−ng, mét ®iÒu thó vÞ ë operon Trp lµ ngay c¶ khi ARN polymerase ®· khëi ®Çu
phiªn m·, th× kh«ng cã nghÜa lµ b¶n phiªn m· (mARN) ®Çy ®ñ sÏ ch¾c ch¾n ®−îc t¹o ra.
Trong thùc tÕ, phÇn lín çc b¶n phiªn m· ®−îc kÕt thóc sím, tr−íc khi tiÕp cËn ®−îc gen
®Çu tiªn (trpE), trõ khi cã “mét hÖ thèng ®iÒu hßa thø hai” cho biÕt tÕ bµo chØ cßn Ýt Trp.
“HÖ thèng ®iÒu hßa thø hai” nµy ®−îc gäi lµ sù phiªn m· kh«ng hoµn chØnh (cßn
®−îc gäi lµ sù kÕt thóc phiªn m· sím, hay c¬ chÕ phanh h·m). Khi nång ®é Trp cao,
enzym ARN polymerase (®· khëi ®Çu phiªn m·) sÏ dõng l¹i ë mét vÞ trÝ ®Æc biÖt, råi kÕt
thóc phiªn m· tr−íc khi tiÕp cËn ®−îc gen trpE. Nh−ng khi nång ®é Trp thÊp, ARN
polymerase sÏ kh«ng dõng l¹i mµ tiÕp tôc “®äc” ®Ó phiªn m· çc gen cÊu tróc cña operon.
C¬ chÕ ®iÒu hßa nµy x¶y ra ®−îc lµ nhê ë vi khuÈn, sù phiªn m· vµ dÞch m· th−êng x¶y
ra ®ång thêi, vµ ARN cã thÓ cã mét sè cÊu tróc ®Æc biÖt do sù t−¬ng t¸c néi ph©n tö gi÷a
çc nucleotide.
§iÓm mÊu chèt ®Ó hiÓu ®−îc c¬ chÕ ®iÒu hßa qua kÕt thóc phiªn m· sím lµ cÊu tróc
phÇn gÇn ®Çu 5’ cña ph©n tö mARN ®−îc phiªn m· tõ operon Trp. Ph©n tö mARN nµy cã
mét tr×nh tù dÉn ®Çu (ë ®Çu 5’ vµ kh«ng ph¶i tr×nh tù m· hãa) gåm 161 m· bé ba
(codon), n»m gi÷a promoter vµ gen trpE. §o¹n tr×nh tù nµy chøa 4 vïng: vïng I gåm çc
nucleotide tõ 50 ®Õn 68, vïng II gåm çc nucleotide tõ 75 ®Õn 92, vïng III gåm çc
nucleotide tõ 108 ®Õn 121 vµ vïng IV lµ çc nucleotide tõ 125 ®Õn 132. Sau vïng IV lµ
mét ®o¹n tr×nh tù gåm 8 nucleotide Uracil liªn tiÕp (gäi lµ tr×nh tù polyU), kÕt thóc ë
nucleotide sè 140 (h×nh 5.13b). Bèn vïng cÊu tróc nµy cã mét tÝnh chÊt ®Æc biÖt lµ: vïng
I vµ vïng II cã thÓ t¹o liªn kÕt bæ sung (liªn kÕt Chargaff) víi nhau; liªn kÕt bæ sung nµy
còng cã thÓ x¶y ra gi÷a vïng II vµ III, còng nh− gi÷a vïng III vµ IV. Víi tÝnh chÊt nh−
vËy, ®o¹n dÉn ®Çu cña ph©n tö mARN cã ®Æc ®iÓm lµ: khi vïng I liªn kÕt víi vïng II, th×
vïng III liªn kÕt víi vïng IV. Lóc nµy, ®o¹n tr×nh tù dÉn ®Çu trªn ph©n tö mARN cã
d¹ng cÊu tróc cÆp tãc kÐp (h×nh 5.13b vµ d). Nh−ng nÕu vïng I kh«ng liªn kÕt ®−îc
víi vïng II, th× vïng II liªn kÕt víi vïng III, vµ lóc nµy c¶ vïng I vµ IV ë tr¹ng th¸i tù
150
do, kh«ng liªn kÕt. Trong tr−êng hîp nµy, ®o¹n tr×nh tù dÉn ®Çu cã d¹ng cÊu tróc cÆp
tãc ®¬n (h×nh 5.13b vµ c).
a) CÊu tróc operon Trp
§o¹n dÉn ®Çu
trpE trpD trpC trpB trpA
Operator
Promoter
b) Tr×nh tù bèn vïng ®iÒu khiÓn thuéc ®o¹n dÉn ®Çu trªn mARN
D¹ng cÆp tãc ®¬n h×nh D¹ng cÆp tãc kÐp
thµnh khi vïng II vµ III h×nh thµnh khi
liªn kÕt víi nhau vïng I liªn kÕt
víi vïng II,
 II vµ vïng III
2 bé ba liªn kÕt víi
m· hãa  III vïng IV
Trp  I
 IV
Bé ba m·
kÕt thóc
c) §o¹n dÉn ®Çu khi m«i tr−êng thiÕu tryptophan – Operon Trp ®−îc biÓu hiÖn
ARN polymerase tiÕp tôc phiªn m·
Ribosome
Ribosome dõng ë ®©y
dõng ë ®©y
d) §o¹n dÉn ®Çu khi m«i tr−êng d− thõa tryptophan – Operon Trp kh«ng biÓu hiÖn
CÊu tróc cÆp tãc

kÐp hoµn chØnh,
Ribosome t¹i ARN polymerase
bé ba m· kÕt thóc phiªn m·
kÕt thóc t¹i ®©y
Ribosome rêi khái CÆp tãc kÐp b¾t

ph©n tö mARN ®Çu h×nh thµnh
H×nh 5.13. §iÒu hßa phiªn mX ë operon Trp. a) CÊu tróc operon Trp, víi operator (vÞ trÝ liªn kÕt cña
protein øc chÕ trpR) n»m trong promoter. b) Bèn vïng (I, II, III vµ IV) thuéc ®o¹n dÉn ®Çu cã thÓ h×nh thµnh
hoÆc cÊu tróc cÆp tãc ®¬n (tr¸i) hoÆc cÆp tãc kÐp (ph¶i). c) Khi m«i tr−êng thiÕu trytophan, cÊu tróc cÆp tãc
®¬n h×nh thµnh, sù phiªn m· diÔn ra hoµn chØnh vµ çc gen cÊu tróc (trpE, trpD, trpC, trpB vµ trpA) ®−îc biÓu
hiÖn. d) Khi m«i tr−êng d− thõa tryptophan, cÊu tróc cÆp tãc kÐp h×nh thµnh, sù phiªn m· kÕt thóc sím vµ çc
gen cÊu tróc kh«ng ®−îc biÓu hiÖn (theo Peter Paolella, 1998).
151
§inh §oµn Long
Mét ®iÓm l−u ý n÷a trªn mARN cña operon Trp lµ gi÷a vïng I vµ II cã mét m· bé
ba kÕt thóc (UGA) n»m ë çc nucleotide 69 - 71. PhÝa tr−íc nã, cã hai bé ba m· hãa cho
tryptophan (5’-UGGUGG-3’) n»m ë vÞ trÝ tõ nucleotide 54 ®Õn 59. ChÝnh çc m· bé ba
nµy cã vai trß quyÕt ®Þnh cho sù kÕt thóc phiªn m· sím (®−îc m« t¶ d−íi ®©y). §Æc ®iÓm
nµy cã ë tr×nh tù dÉn ®Çu cña çc operon m· hãa çc enzym tham gia tæng hîp nhiÒu lo¹i
axit amin kh¸c, ch¼ng h¹n nh− operon Leu cã 4 bé ba m· hãa Leu liªn tiÕp, operon His cã
7 bé ba m· hãa His liªn tiÕp, operon Val cã 5 bé ba m· hãa Val liªn tiÕp, v.v...
VËy, sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen bëi c¬ chÕ kÕt thóc phiªn m· sím diÔn ra thÕ nµo?
Chóng ta h·y xem ë m« h×nh operon Trp nh− sau:
- Khi nång ®é Trp trong m«i tr−êng thÊp, Trp (víi vai trß chÊt ®ång øc chÕ) gi¶i
phãng khái phøc hÖ Trp-trpR lµm cho protein øc chÕ nµy kh«ng liªn kÕt ®−îc vµo
operator. Nhê vËy, ARN polymerase cã thÓ liªn kÕt vµo promoter vµ khëi ®Çu phiªn m·.
Sau khi ARN polymerase ®· phiªn m· ®−îc mét ®o¹n mARN dµi kho¶ng 90 nucleotide th×
ribosome g¾n vµo gÇn ®Çu 5’ cña ph©n tö mARN ®ang ®−îc kÐo dµi vµ b¾t ®Çu dÞch m·,
tæng hîp mét chuçi peptide dÉn ®Çu (kh«ng thuéc chuçi polypeptide cña çc gen cÊu
tróc). Ribosome sÏ tiÕp tôc tr−ît däc ph©n tö mARN, ®Õn khi nã gÆp hai bé ba m· hãa
Trp (5’-UGGUGG-3’) ë vïng I. Çc bé ba nµy sÏ chØ ®−îc dÞch m· khi m«i tr−êng cã s½n
Trp vµ çc ph©n tö tARNTrp cã thÓ l¾p ghÐp chóng vµo chuçi peptide ®ang kÐo dµi. Nh−ng
v× lóc nµy m«i tr−êng thiÕu Trp, çc m· bé ba nµy kh«ng ®−îc dÞch m·. Do ®ã, ribosome sÏ
dõng l¹i ë çc m· bé ba m· hãa Trp nµy. ViÖc ribosome dõng l¹i ë vïng I (®o¹n nucleotide
54 - 59) liªn quan ®Õn hai hiÖn t−îng: 1) ARN polymerase vÉn tiÕp tôc tiÕn vÒ phÝa tr−íc
®Ó kÐo dµi chuçi mARN ®ang ®−îc kÐo dµi; 2) ribosome dõng l¹i theo nguyªn t¾c vËt lý mµ
kh«ng rêi khái chuçi mARN, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ tÝn hiÖu kÕt thóc dÞch m·. Khi
ribosome dõng l¹i ë çc nucleotide 54-59, vïng I sÏ kh«ng liªn kÕt ®−îc víi vïng II. Lóc
nµy, vïng II sÏ liªn kÕt víi vïng III vµ “gi¶i phãng” vïng IV (cÊu tróc cÆp tãc ®¬n). ë ®o¹n
dÉn ®Çu cña ph©n tö mARN ë d¹ng nµy, ARN polymerase tiÕp tôc kÐo dµi chuçi mARN vµ
tiÕp cËn ®−îc gen trpE còng nh− çc gen kh¸c cña operon Trp. Nãi çch kh¸c, operon Trp
®−îc ho¹t hãa.
- Khi nång ®é Trp trong m«i tr−êng cao, mét mÆt Trp víi vai trß ®ång øc chÕ, sÏ
liªn kÕt víi protein øc chÕ trpR. Lóc nµy, phøc hÖ Trp-trpR sÏ liªn kÕt vµo operator vµ
ng¨n c¶n ARN polymerase liªn kÕt vµo promoter vµ tiÕn hµnh phiªn m·. Tuy vËy, do “kÏ
hë” cña c¬ chÕ ®iÒu hßa th«ng qua liªn kÕt cña ARN polymerase víi promoter (®· nªu ë
môc 5.2.2.5), mét tØ lÖ nhá ARN polymerase vÉn cã thÓ khëi ®Çu phiªn m·. Sau khi mét
phÇn ph©n tö mARN ®−îc h×nh thµnh, sù dÞch m· chuçi peptide dÉn ®Çu ®−îc b¾t ®Çu
nh− m« t¶ ë trªn. Ribosome sÏ tr−ît däc ph©n tö mARN ®Õn khi gÆp çc bé ba m· hãa
Trp ë cuèi vïng I. Nh−ng kh¸c víi tr−êng hîp trªn, lóc nµy do cã s½n tryptophan, çc axit
amin nµy ®−îc bæ sung vµo chuçi polypeptide ®ang kÐo dµi. KÕt qu¶ lµ, ribosome sÏ v−ît
qua ®−îc vÞ trÝ çc nucleotide 54 - 59 vµ tiÕp cËn ®Õn bé ba m· kÕt thóc (UGA) t¹i çc
nucleotide 69 - 71. T¹i ®©y, theo c¬ chÕ kÕt thóc dÞch m· th«ng th−êng (xem ch−¬ng 4),
ribosome rêi khái mARN. Lóc nµy, vïng I sÏ liªn kÕt víi vïng II vµ vïng III liªn kÕt víi
vïng IV, t¹o nªn cÊu tróc cÆp tãc kÐp. Cã mét ®iÓm ®¸ng chó ý lµ cÊu tróc cÆp tãc gi÷a
vïng III vµ IV cã lùc liªn kÕt lín (v× cã nhiÒu liªn kÕt G ≡ C). Lùc liªn kÕt nµy ®ñ ®Ó cã
thÓ ®Èy ph©n tö ARN polymerase ra khái mARN vµ m¹ch ADN lµm khu«n lóc nµy ®ang
tiÕp cËn ®Õn tr×nh tù polyU (nhí r»ng liªn kÕt A = U lµ liªn kÕt yÕu nhÊt trong çc liªn
kÕt nucleotide theo nguyªn t¾c bæ sung). ViÖc ARN polymerase t¸ch khái phøc hÖ phiªn
m· sÏ lµm qu¸ tr×nh phiªn m· kÕt thóc sím vµ çc gen cÊu tróc (n»m sau ®o¹n tr×nh tù
dÉn ®Çu) kh«ng ®−îc phiªn m·. Sù k×m h·m phiªn m· nh− vËy diÔn ra cho ®Õn khi l−îng
152
tryptophan trong tÕ bµo gi¶m xuèng ®Õn møc tryptophan trong phøc hÖ øc chÕ Trp-trpR
®−îc ®em ra sö dông, ®ång thêi ribosome sÏ dõng l¹i t¹i çc bé ba m· hãa Trp trong qu¸
tr×nh tæng hîp ®o¹n peptide dÉn ®Çu nªu trªn. NghÜa lµ, lóc ®ã operon Trp ®−îc biÓu
hiÖn trë l¹i.
ViÖc kÕt hîp hai c¬ chÕ ®iÒu hßa phiªn m· kiÓu øc chÕ (bëi protein øc chÕ trpR) vµ
phanh h·m (bëi c¬ chÕ kÕt thóc phiªn m· sím) nh− nªu trªn ®−îc vÝ nh− “chiÕt ¸p sinh
häc” cã thÓ “tinh chØnh” l−îng tryptophan trong tÕ bµo. ¦íc tÝnh, c¬ chÕ ®iÒu hßa kiÓu øc
chÕ lµm gi¶m møc ®é biÓu hiÖn gen kho¶ng 70 lÇn, cßn kiÓu k×m h·m lµm gi¶m møc biÓu
hiÖn gen thªm 8 - 10 lÇn n÷a. NghÜa lµ khi ho¹t ®éng, operon Trp cã møc biÓu hiÖn m¹nh
h¬n khi kh«ng ho¹t ®éng kho¶ng 600 lÇn. §èi víi mét sè operon tham gia tæng hîp çc
axit amin kh¸c, cã mét ®iÓm ®¸ng nãi lµ cã mét sè operon kh«ng ®−îc ®iÒu hßa theo kiÓu
øc chÕ (kh«ng cã protein øc chÕ), vÝ dô nh− çc operon His hay Leu. Thay vµo ®ã, nh÷ng
operon nµy ®−îc ®iÒu hßa ®¬n thuÇn dùa trªn sù kÕt thóc phiªn m· sím. Nh− vËy, kh«ng
ph¶i tÊt c¶ çc gen ®Òu cÇn protein ®iÒu hßa ®iÒu khiÓn sù biÓu hiÖn cña chóng.
5.2.3.2. Çc protein ribosome tù øc chÕ sù biÓu hiÖn çc gen m· hãa chóng
C¬ chÕ ®iÒu hßa dÞch m· th−êng ho¹t ®éng theo kiÓu gièng víi sù øc chÕ phiªn m·,
nghÜa lµ mét protein øc chÕ sÏ liªn kÕt vµo vÞ trÝ khëi ®Çu dÞch m· vµ ng¨n c¶n sù dÞch
m·. Trong mét sè tr−êng hîp, sù liªn kÕt liªn quan ®Õn viÖc nhËn ra cÊu tróc bËc 2 ®Æc
thï cña mARN. ë ®©y, chóng ta sÏ xem sù ®iÒu hßa çc gen m· hãa cho protein
ribosome.
Sù biÓu hiÖn cña çc gen m· hãa protein ribosome cã ý nghÜa quan träng víi mäi tÕ
bµo. Mçi ribosome chøa kho¶ng 50 lo¹i protein kh¸c nhau ®−îc tæng hîp cïng lóc. H¬n
n÷a, tèc ®é biÓu hiÖn cña nh÷ng gen nµy cã liªn hÖ mËt thiÕt víi tèc ®é t¨ng tr−ëng cña
tÕ bµo. Mét thay ®æi nhá trong m«i tr−êng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sù tæng hîp çc thµnh
phÇn cña ribosome. VËy, çc gen nµy ®−îc ®iÒu khiÓn thÕ nµo?
ë E. coli, çc gen m· hãa protein ribosome tËp hîp thµnh mét sè operon. Cã operon
chøa tr×nh tù m· hãa ®Õn 11 lo¹i protein ribosome kh¸c nhau. Trong sè nµy, mét sè
operon cßn chøa nh÷ng gen kh¸c cã liªn quan chÆt chÏ víi sù sinh tr−ëng cña tÕ bµo, vÝ
dô nh− çc tiÓu phÇn α, β vµ β’ cña ARN polymerase; çc yÕu tè kÐo dµi chuçi dÞch m·
EF-G, EF-Tu, v.v... (h×nh 5.14). Còng gièng çc operon kh¸c, çc operon nµy ®«i khi
®−îc ®iÒu hßa ë b−íc phiªn m·. Nh−ng kiÓu ®iÒu hßa c¬ b¶n nhÊt cña chóng l¹i lµ ë b−íc
dÞch m·. ThÝ nghiÖm sau sÏ m« t¶ sù kh¸c biÖt gi÷a hai c¬ chÕ:
L11 L1
Operon L11
Promoter
L10 L7/12 β β’
Operon β
S12 S7 EF-G EF-Tu

Operon str
S10 L3 L4 L23 L2 L22/S19 S3 L16 L29

Operon S10
L14 L24 L5 S14 S8 L6 L18 S5 L30 L15

Operon spc
S13 S11 S4 α L17

Operon α
H×nh 5.14. Çc operon mX hãa protein ribosome ë E. coli. Çc protein ribosome ®−îc in ®Ëm (gen cña
nã ®−îc kÝ hiÖu b»ng dÊu chÊm) lµ çc protein cã vai trß øc chÕ dÞch m· çc operon t−¬ng øng. S lµ çc
protein cña tiÓu phÇn nhá ribosome, cßn L lµ cña tiÓu phÇn lín (Nguån: Nomura M et al, 1984).
153
§inh §oµn Long
- Khi sè b¶n sao operon m· hãa

protein ribosome ®−îc ®−a thªm vµo tÕ
bµo, th× sè ph©n tö mARN h×nh thµnh t¨ng
lªn t−¬ng øng, nh−ng sù tæng hîp protein
th× kh«ng ®æi. ThÝ nghiÖm nµy cho thÊy tÕ
bµo d−êng nh− ®· kh«ng dïng çc b¶n
phiªn m· t¨ng thªm lµm khu«n ®Ó tæng
hîp protein. Thùc tÕ, ®iÒu nµy x¶y ra lµ do
chÝnh çc protein ribosome ®· øc chÕ sù
dÞch m· tõ çc b¶n phiªn m· (mARN)
t−¬ng øng cña chóng.
- T¹i mçi operon, protein ribosome
liªn kÕt vµo ph©n tö mARN t¹i tr×nh tù
khëi ®Çu dÞch m· (th−êng phñ lªn m· më
®Çu AUG) cña mét trong nh÷ng gen ®Çu
tiªn cña operon, qua ®ã ng¨n c¶n sù liªn
kÕt cña ribosome vµo mARN vµ tiÕn hµnh
dÞch m·. Sù øc chÕ dÞch m· ë mét trong H×nh 5.15. Protein ribosome S8 liªn kÕt víi rARN 16S.
nh÷ng gen ®Çu tiªn cña operon g©y nªn So s¸nh tr×nh tù t¹i vÞ trÝ liªn kÕt cña protein ribosome S8
hiÖu øng øc chÕ tÊt c¶ çc gen n»m sau nã víi rARN 16S trong ribosome (h×nh tr¸i) vµ víi tr×nh tù khëi
®Çu dÞch m· trªn mARN cña nã (h×nh ph¶i). Çc
trong operon. C¬ chÕ øc chÕ nµy rÊt nh¹y. nucleotide ch÷ mµu tr¾ng cho thÊy sù gièng nhau gi÷a hai
ChØ cÇn vµi ph©n tö L4 kh«ng ®−îc dïng, tr×nh tù nµy. §−êng ®øt nÐt biÓu diÔn vïng rARN 16S ®−îc
nã sÏ lËp tøc lµm t¾t sù dÞch m· çc gen kÓ protein S8 bao phñ (theo Cerretti et al, 1988).
tõ gen L4 trong operon S10 (h×nh 5.14).
B»ng çch nµy, çc protein ribosome lu«n ®−îc tæng hîp võa ®ñ theo yªu cÇu tæng hîp
ribosome cña tÕ bµo.
Mét c©u hái ®Æt ra lµ: b»ng çch nµo mét protein võa cã thÓ ®ãng vai trß lµ thµnh
phÇn cÊu t¹o ribosome, võa lµ chÊt øc chÕ dÞch m·? §Ó gi¶i thÝch ®iÒu nµy, chóng ta h·y
so s¸nh hai tr×nh tù liªn kÕt víi protein ribosome trªn ph©n tö rARN (®Ó h×nh thµnh
ribosome) vµ mARN (®Ó øc chÕ dÞch m·). H×nh 5.15 cho thÊy hai tr×nh tù nµy gièng nhau
vÒ cÊu tróc bËc 2 vµ çc nucleotide t¹i vÞ trÝ liªn kÕt. Sù gièng nhau nµy cho phÐp protein
S8 cã thÓ liªn kÕt vµo c¶ rARN vµ mARN. Tuy vËy, do ¸i lùc liªn kÕt cña protein
ribosome víi rARN lµ lín h¬n víi mARN, nªn protein ribosome chØ g¾n kÕt víi mARN vµ
øc chÕ dÞch m· khi chóng ®· ®ñ cho sù tæng hîp ribosome vµ trë nªn d− thõa.
5.3. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote

Nh×n chung, ë eukaryote, sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen cã thÓ ®−îc thùc hiÖn ë tÊt c¶
çc b−íc nh− ë vi khuÈn, ngoµi ra cßn cã mét sè b−íc bæ sung kh¸c n÷a. Mét trong nh÷ng
b−íc bæ sung næi bËt nhÊt lµ sù c¾t-nèi intron vµ hoµn thiÖn mARN. Nh− chóng ta ®·
biÕt, çc gen ë eukaryote th−êng cã tÝnh ph©n m¶nh. Sau khi phiªn m·, çc vïng m· hãa
cña ph©n tö tiÒn-ARN ®−îc c¾t vµ nèi l¹i ®Ó h×nh thµnh ph©n tö mARN hoµn thiÖn.
Trong nhiÒu tr−êng hîp, mét b¶n phiªn m· tiÒn-ARN cã thÓ ®−îc c¾t vµ nèi theo çc çch
kh¸c nhau, dÉn ®Õn sù h×nh thµnh çc ph©n tö mARN hoµn thiÖn kh¸c nhau. Nãi çch
kh¸c, mét gen cã thÓ m· hãa cho mét sè protein kh¸c nhau.
Tõ ch−¬ng 3, chóng ta biÕt r»ng bé m¸y phiªn m· vµ dÞch m· ë eukaryote lµ phøc
t¹p h¬n so víi ë prokaryote. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng víi sù phiªn m· cña ARN
polymerase II (enzym phiªn m· çc gen m· hãa protein). Nh−ng, nh×n chung nhiÒu qui
t¾c chóng ta ®· gÆp trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë prokaryote còng ®−îc t×m thÊy ë
eukaryote. Ch¼ng h¹n nh− sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë c¶ hai giíi sinh vËt th−êng liªn
154
quan ®Õn çc protein ho¹t hãa vµ øc chÕ. ë eukaryote, nh÷ng protein nµy còng lµ nh÷ng
protein liªn kÕt ADN vµ cã vai trß t¨ng c−êng hay øc chÕ sù biÓu hiÖn cña gen (sau khi
chóng tiÕp nhËn tÝn hiÖu tõ m«i tr−êng). Ngoµi kh¸c biÖt vÒ sù c¾t-nèi intron nªu trªn,
cã hai sù kh¸c biÖt næi bËt kh¸c trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote so víi
prokaryote, cã thÓ tãm t¾t nh− sau:
1) Çc cÊu tróc nucleosome (thÓ nh©n) vµ çc d¹ng biÓn ®æi cña chóng ¶nh
h−ëng ®Õn sù biÓu hiÖn cña çc gen. Chóng ta biÕt r»ng, ADN hÖ gen eukaryote
th−êng ®−îc ®ãng gãi cïng víi çc protein histone trong cÊu tróc nucleosome. CÊu tróc
nµy lµm gi¶m (øc chÕ) kh¶ n¨ng biÓu hiÖn cña nhiÒu gen nÕu kh«ng cã sù “hç trî” cña çc
protein ho¹t hãa. Çc tÕ bµo eukaryote th−êng cã mét l−îng lín çc enzym cã chøc n¨ng
t¸i cÊu tróc nucleosome, hoÆc c¶i biÕn (hãa häc) çc histone. Sù cã mÆt cña chóng th−êng
lµm thay ®æi cÊu tróc nucleosome, qua ®ã bé m¸y phiªn m· nãi riªng vµ çc protein liªn
kÕt ADN kh¸c nãi chung cã thÓ tiÕp cËn ®−îc çc gen cÇn biÓu hiÖn. Nh− vËy, ë
prokaryote, chóng ta kh«ng gÆp cÊu tróc nucleosome; cßn ë eukaryote, ®©y lµ mét c¬ chÕ
c¬ b¶n tham gia ®iÒu hßa biÓu hiÖn cña çc gen.
2) Çc gen ë eukaryote th−êng ®ång thêi ®−îc ®iÒu khiÓn bëi nhiÒu yÕu tè
®iÒu hßa h¬n h¼n so víi çc gen prokaryote ®iÓn h×nh. NÕu ë vi khuÈn, vÞ trÝ liªn
kÕt cña çc protein ®iÒu hßa th−êng lµ çc tr×nh tù ng¾n, rêi r¹c ë gÇn gen trªn ph©n tö
ADN, th× ë eukaryote, mçi gen th−êng ®ång thêi cã nhiÒu vÞ trÝ liªn kÕt cña çc protein
®iÒu hßa kh¸c nhau vµ chóng cã thÓ n»m rÊt xa tÝnh tõ vÞ trÝ cña gen. Chóng ta gäi ®o¹n
tr×nh tù gÇn gen mµ ë ®ã bé m¸y phiªn m· liªn kÕt vµo vµ khëi ®Çu (khëi ®éng) sù phiªn
m· lµ promoter; vÞ trÝ liªn kÕt cña tõng protein ®iÒu hßa lµ tr×nh tù ®iÒu hßa; cßn tËp
hîp toµn bé çc vÞ trÝ ®iÒu hßa cña mét gen ®−îc gäi lµ çc tr×nh tù ®iÒu hßa. Kh¸i
niÖm “çc tr×nh tù ®iÒu hßa” phÇn nµo cho thÊy, xu h−íng çc gen ë eukaryote ®−îc ®iÒu
hßa ®ång thêi bëi nhiÒu protein ®iÒu hßa kh¸c nhau vµ cã sù tÝch hîp cña nhiÒu ph©n tö
tÝn hiÖu kh¸c nhau. ë trªn, chóng ta ®· gÆp mét sè c¬ chÕ ®iÒu hßa phèi hîp ë vi khuÈn.
Nh−ng th−êng th× ë vi khuÈn chØ liªn quan ®Õn hai protein ®iÒu hßa kh¸c nhau lµm
nhiÖm vô tÝch hîp th«ng tin tõ hai ph©n tö tÝn hiÖu kh¸c nhau (nh− glucose vµ lactose ë
operon Lac ch¼ng h¹n). Nh−ng ë eukaryote (®Æc biÖt ë sinh vËt ®a bµo), sù biÓu hiÖn cña
mét gen th−êng cÇn ph¶i diÔn ra ®óng thêi ®iÓm vµ ®óng vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ,
®ång thêi liªn quan ®Õn nhiÒu ph©n tö tÝn hiÖu kh¸c nhau. ë nÊm men, sù tÝch hîp tÝn
hiÖu nh− vËy kh«ng kh¸c nhiÒu so víi vi khuÈn vµ çc gen cña chóng còng cã Ýt çc tr×nh
tù ®iÒu hßa h¬n nhiÒu so víi çc loµi eukaryote bËc cao (h×nh 5.16).
Promoter
Vi khuẩn Trình tự điều hòa
H×nh 5.16. Tr×nh tù ®iÒu Nấm men

hßa cña gen ë vi khuÈn,
nÊm men vµ ng−êi. H×nh
¶nh nµy minh häa sù phøc
t¹p t¨ng lªn trong cÊu tróc Người
çc tr×nh tù ®iÒu hßa tõ vi
khuÈn (nhiÒu gen chØ cã mét
tr×nh tù ®iÒu hßa duy nhÊt)
®Õn ng−êi (mét gen cã thÓ
cã nhiÒu tr×nh tù ®iÒu hßa).
155
§inh §oµn Long
ë eukaryote, çc tr×nh tù ®iÒu hßa cã thÓ çch promoter ®Õn hµng ngh×n nucleotide
vÒ phÝa ®Çu 5’ hay 3’, vµ mçi gen cã thÓ cã ®Õn hµng chôc vÞ trÝ ®iÒu hßa kh¸c nhau.
Th«ng th−êng çc vÞ trÝ ®iÒu hßa nµy ®−îc tËp hîp thµnh çc ®¬n vÞ gäi lµ çc ®o¹n
tr×nh tù enhancer hoÆc ®o¹n tr×nh tù silencer (lµm “t¾t” gen). Çc protein ®iÒu hßa
th−êng liªn kÕt víi çc ®o¹n tr×nh tù nµy ®Ó t−¬ng øng “bËt” hoÆc “t¾t” çc gen vµo
nh÷ng thêi ®iÓm vµ vÞ trÝ (tÕ bµo vµ m«) nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c¬ thÓ
sinh vËt.
ë eukaryote, vÞ trÝ ®iÒu hßa cã thÓ çch gen ®−îc ®iÒu khiÓn ®Õn 50 kb hoÆc h¬n.
VËy, b»ng çch nµo çc protein ®iÒu hßa cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc gen tõ kho¶ng çch xa
nh− vËy? Çc vÝ dô vÒ ®iÒu khiÓn tõ xa ë vi khuÈn cho biÕt, ADN th−êng t¹o cÊu tróc
“vßng th¾t” ë gi÷a vÞ trÝ ®iÒu hßa vµ gen cÊu tróc. ë eukaryote, cÊu tróc nµy còng gióp
gi¶i thÝch sù ®iÒu hßa tõ xa trong phÇn lín tr−êng hîp. Nh−ng ë mét sè tr−êng hîp,
kho¶ng çch nµy xa ®Õn møc mµ chi tiÕt cÊu tróc “vßng th¾t” ADN thÕ nµo ®Õn nay
ch−a râ.
Sù ho¹t hãa gen tõ xa trªn ph©n tö ADN ®Æt ra mét vÊn ®Ò n÷a lµ: khi liªn kÕt vµo
enhancer tõ mét kho¶ng çch xa, protein ho¹t hãa cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn nhiÒu gen kh¸c
nhau. Nh−ng ®Õn nay, mét hiÖn t−îng phæ biÕn lµ hÇu hÕt mçi enhancer chØ liªn quan
®Õn sù ®iÒu khiÓn chØ mét (hoÆc mét sè Ýt) gen nhÊt ®Þnh. Ngoµi ra, cã mét nhãm çc
®o¹n tr×nh tù ®iÒu hßa kiÓu kh¸c, gäi lµ çc ®o¹n tr×nh tù çch li (simulator) th−êng
®−îc t×m thÊy n»m ë gi÷a çc enhancer vµ promoter. Çc ®o¹n tr×nh tù çch li th−êng cã
vai trß ng¨n c¶n sù biÓu hiÖn gen, dï cho protein ho¹t hãa ®· liªn kÕt vµo enhancer. Nh−
vËy, mét vai trß cña çc yÕu tè çch li lµ kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña çc yÕu tè ho¹t hãa.
5.3.1. Çc c¬ chÕ ®iÒu hßa phiªn m· chung ë eukaryote

Trong môc nµy, chóng ta sÏ tãm l−îc mét sè c¬ chÕ ®iÒu hßa chung ë eukaryote, tõ
nÊm men ®Õn ®éng vËt cã vó. Nh÷ng loµi sinh vËt nµy ®Òu cã bé m¸y phiªn m· phøc t¹p
vµ cÊu tróc nucleosome ®iÓn h×nh. Trong çc eukaryote, nÊm men lµ ®èi t−îng dÔ thao
t¸c trong phßng thÝ nghiÖm vµ cã chu tr×nh sèng ng¾n, nªn th−êng ®−îc chän lµ ®èi t−îng
nghiªn cøu m« h×nh. ThÕ nªn, phÇn lín çc kiÕn thøc thu ®−îc ®Õn nay vÒ ®iÒu hßa biÓu
hiÖn gen ë eukaryote lµ tõ ®èi t−îng nµy. Thùc nghiÖm cho thÊy çc protein ho¹t hãa
®iÓn h×nh cña nÊm men cã t¸c dông thóc ®Èy phiªn m· ë çc tÕ bµo ®éng vËt cã vó, nghÜa
lµ bé m¸y ®iÒu hßa biÓu hiÖn çc gen cña chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung.
Chóng ta còng sÏ thÊy, mét protein ho¹t hãa ®iÓn h×nh ë eukaryote th−êng cã çch
thøc ho¹t ®éng gièng víi tr−êng hîp phæ biÕn nhÊt ë vi khuÈn. NghÜa lµ, chóng th−êng
cã miÒn liªn kÕt ADN t¸ch biÖt víi miÒn ho¹t hãa, vµ chóng ho¹t hãa phiªn m· th«ng
qua huy ®éng ARN polymerase vµ phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m· tíi promoter cña çc gen.
Tuy vËy, ë eukaryote, çc protein øc chÕ cã nhiÒu kiÓu ho¹t ®éng kh¸c nhau, trong ®ã
mét sè cã çch ho¹t ®éng rÊt kh¸c biÖt víi vi khuÈn. Trong sè nµy cã çc c¬ chÕ lµm t¾t
gen, mµ sù biÕn ®æi cÊu tróc chÊt nhiÔm s¾c lµ mét c¬ chÕ c¬ b¶n lµm mét phÇn lín ADN
hÖ gen trong chu tr×nh sèng cña tÕ bµo th−êng duy tr× ë tr¹ng th¸i kh«ng ho¹t ®éng.
Dï cã nhiÒu ®Æc ®iÓm chung, nh−ng xÐt vÒ chi tiÕt, sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë
eukaryote lµ ®a d¹ng vµ cã tÝnh linh ho¹t cao. ë nÊm men, sè vÞ trÝ ®iÒu hßa ë mçi gen
nh×n chung th−êng Ýt h¬n so víi çc sinh vËt ®a bµo. Qua ®ã, ta cã thÓ dù ®o¸n r»ng, çc
c¬ chÕ ®iÒu hßa gen ë sinh vËt bËc ®a bµo cã sù ®a d¹ng vµ phøc t¹p h¬n.
156
5.3.1.1. Protein ho¹t hãa ë eukaryote cã miÒn ho¹t hãa t¸ch biÖt víi miÒn liªn kÕt ADN
Gièng ë vi khuÈn, nhiÒu protein ho¹t hãa ë eukaryote cã çc trung t©m ho¹t hãa vµ
vÞ trÝ liªn kÕt ADN thuéc çc miÒn (domain) t¸ch biÖt nhau. Th«ng th−êng, hai bÒ mÆt
t−¬ng t¸c nµy cña protein thuéc vÒ hai miÒn chøc n¨ng kh¸c nhau. §«i khi, trung t©m
ho¹t hãa vµ vÞ trÝ liªn kÕt ADN thuéc vÒ çc chuçi polypeptide kh¸c nhau. B¶n chÊt t¸ch
biÖt gi÷a çc miÒn ho¹t hãa vµ liªn kÕt ADN ë çc protein ®iÒu hßa cña eukaryote cã thÓ
®−îc ph¸t hiÖn bëi kü thuËt ph©n tÝch t−¬ng t¸c protein-protein (ch−¬ng 11).
5.3.1.2. Çc protein ®iÒu hßa ë eukaryote sö dông çch nhËn biÕt tr×nh tù ADN gièng
prokaryote, nh−ng cã thÓ cã nhiÒu miÒn liªn kÕt ADN kh¸c nhau
ë trªn, chóng ta biÕt r»ng phÇn lín protein ®iÒu hßa ë vi khuÈn liªn kÕt víi tr×nh
tù ADN ®Ých bëi d¹ng phøc kÐp (dimer) cña protein; trong ®ã, mçi tiÓu phÇn cña nã
th−êng cµi mét chuçi α vµo khe chÝnh cña ph©n tö ADN sîi kÐp. KiÓu liªn kÕt nµy kh«ng
cÇn protein hay ADN ph¶i thay ®æi cÊu h×nh kh«ng gian cña nã. §Ó cã kiÓu t−¬ng t¸c
ADN-protein nµy, nhiÒu protein ®iÒu hßa ë vi khuÈn sö dông motif xo¾n-uèn-xo¾n.
Motif nµy th−êng cã hai chuçi xo¾n α nèi víi nhau bëi mét vßng th¾t ng¾n. Mét chuçi α
cµi “võa khÝt” vµo khe chÝnh cña ADN vµ nhËn biÕt çc baz¬ nit¬ ®Æc hiÖu. Chuçi α kia
liªn kÕt däc khung ph©n tö vµ lµm t¨ng c−êng lùc liªn kÕt gi÷a ADN vµ protein (h×nh
5.7).
KiÓu liªn kÕt nh− vËy còng ®−îc t×m thÊy ë eukaryote (mÆc dï xÐt vÒ chi tiÕt, cã
mét vµi kh¸c biÖt). NghÜa lµ, çc protein còng th−êng liªn kÕt vµo vÞ trÝ ®iÒu hßa ë d¹ng
phøc kÐp (dimer) vµ cµi chuçi α vµo khe chÝnh cña ADN (h×nh 5.18). Mét nhãm lín çc
protein ®iÒu hßa ë eukaryote cã chuçi xo¾n lµm nhiÖm vô nhËn biÕt ADN cã motif d¹ng
xo¾n-uèn-xo¾n; tuy vËy, mét sè kh¸c cã motif vïng nhËn biÕt ADN hoµn toµn kh¸c biÖt.
VÝ dô nh−, mét trong nh÷ng motif gÆp nhiÒu ë eukaryote, nh−ng ch−a gÆp ë prokaryote,
lµ motif dÞ phøc kÐp (heterodimer), hoÆc trong C Chuçi xo¾n α
mét sè tr−êng hîp lµ çc motif ®¬n ph©n (chØ nhËn biÕt ADN
cã mét chuçi polypeptide). CÊu tróc dÞ phøc kÐp
cho phÐp çc protein ®iÒu hßa më réng kh¶ MÆt ph¼ng β
n¨ng liªn kÕt ®Æc hiÖu cña chóng. Khi mçi ®¬n
His
ph©n cã tÝnh ®Æc thï liªn kÕt riªng, th× tÝnh ®Æc Cys
thï cña cÊu tróc dÞ phøc kÐp lµ kh¸c víi
nguyªn phøc kÐp (homodimer). D−íi ®©y lµ Zn
mét sè vÝ dô vÒ motif miÒn liªn kÕt ADN cña
protein ®iÒu hßa ë eukaryote.
MiÒn ®ång h×nh (homeodomain). “MiÒn His Cys
®ång h×nh” lµ kh¸i niÖm m« t¶ mét nhãm cÊu
tróc d¹ng “xo¾n-uèn-xo¾n” trong vïng liªn kÕt
ADN phæ biÕn ë çc yÕu tè phiªn m·; vÒ c¬ b¶n
chóng nhËn biÕt ADN theo kiÓu gièng ë vi
khuÈn. Nh−ng, nÕu motif “xo¾n-uèn-xo¾n” cña
çc protein ®iÒu hßa ë vi khuÈn kh¸c nhau vÒ N
cÊu tróc khi xÐt chi tiÕt, th× “miÒn ®ång h×nh” ë
çc protein ®iÒu hßa t×m thÊy ë hÇu hÕt çc loµi
H×nh 5.17. Mét vÝ dô vÒ miÒn liªn kÕt ADN
eukaryote l¹i rÊt gièng nhau. NhiÒu protein
chøa kÏm (Zn). Chuçi xo¾n α bªn tr¸i cã vai trß
cã miÒn ®ång h×nh liªn kÕt ADN ë d¹ng dÞ nhËn biÕt ADN. MÆt ph¼ng β bªn ph¶i t−¬ng t¸c
phøc kÐp. víi bÒ mÆt ph©n tö ADN. Nguyªn tö Zn liªn kÕt
MiÒn liªn kÕt ADN chøa kÏm. Mét sè víi hai Cys cña mÆt ph¼ng β vµ hai His cña chuçi
xo¾n α, t¹o nªn mét cÊu tróc æn ®Þnh cÇn thiÕt
miÒn liªn kÕt ADN cã chøa çc nguyªn tö kÏm cho protein ®iÒu hßa cã thÓ liªn kÕt vµo ADN
(Zn), trong ®ã bao gåm çc protein ngãn tay (theo Lee et al, 1989; Science, 254).
157
§inh §oµn Long
kÏm (nh− yÕu tè TFIIIA ®iÒu hßa phiªn m· çc gen m· hãa rARN) hay çc protein bã
kÏm (nh− yÕu tè Gal4 ë nÊm men). Trong protein ho¹t hãa Gal4, çc nguyªn tö Zn
t−¬ng t¸c víi çc axit amin His vµ Cys t¹o thµnh mét cÊu tróc cÇn cho sù liªn kÕt vµo
ADN cña protein (h×nh 5.17). ë ®©y, ADN còng ®−îc nhËn biÕt qua viÖc cµi chuçi α vµo
khe chÝnh cña ADN. Mét sè protein cã thÓ chøa nhiÒu bã kÏm kÕt ®u«i nhau, mçi bã
®Òu liªn kÕt víi ADN qua khe chÝnh vµ chuçi α. Víi chiÒu dµi më réng nh− vËy, tÝnh
®Æc hiÖu cña liªn kÕt t¨ng lªn.
Motif khãa kÐo leucine. Motif nµy th−êng gåm hai chuçi α dµi kÑp vµo ph©n tö
ADN nh− mét chiÕc “k×m”. Trong ®ã, mçi chuçi cµi vµo mét khe chÝnh (h×nh 5.18a). ë
motif khãa kÐo leucine, hai chuçi polypeptide th−êng ®−îc gi÷ víi nhau bëi t−¬ng t¸c kÞ
n−íc gi÷a çc axit amin Leu vµ sù lång vµo nhau cña 2 vßng xo¾n α. Çc protein motif
khãa kÐo leucine cã thÓ hoÆc ë d¹ng dÞ phøc kÐp hoÆc nguyªn phøc kÐp (h×nh 5.18b).
Motif xo¾n-vßng-xo¾n - HLH (helix-loop-helix). Gièng motif khãa kÐo leucine,
motif nµy th−êng lµ phøc khÐp cña hai chuçi polypeptide (cã thÓ lµ dÞ phøc kÐp hoÆc
nguyªn phøc kÐp) gåm çc vßng xo¾n α cµi vµo khe chÝnh vµ cã vai trß nhËn biÕt ADN,
ngoµi ra cã çc vßng xo¾n α ng¾n h¬n cã vai trß cÊu tróc. Gi÷a hai vßng xo¾n α lµ mét
“vßng th¾t” linh ho¹t gi÷ chóng víi nhau (v× vËy ®−îc gäi lµ xo¾n-vßng-xo¾n). Do vïng
liªn kÕt ADN mang çc axit amin kiÒm, nªn çc protein cã motif nµy cßn ®−îc gäi lµ çc
HLH kiÒm.
a) b)
Chuçi xo¾n α
Khe chÝnh
ADN
ADN
Nguyªn phøc kÐp DÞ phøc kÐp

(homodimer) (heterodimer)
H×nh 5.18. Motif khãa kÐo leucine. a) MiÒn liªn kÕt ADN cã motif nµy gåm hai chuçi xo¾n α kÝch th−íc lín lång
vµo nhau; mçi chuçi cµi t−¬ng øng vµo mét khe chÝnh. b) Hai chuçi xo¾n cã thÓ tån t¹i ë d¹ng nguyªn phøc kÐp
(hai chuçi gièng nhau), hoÆc dÞ phøc kÐp (hai chuçi kh¸c nhau)
5.3.1.3. MiÒn ho¹t hãa cã cÊu h×nh linh ho¹t

Kh¸c víi miÒn liªn kÕt ADN, miÒn ho¹t hãa th−êng cã cÊu tróc biÕn ®æi. §iÒu nµy
gióp trung t©m ho¹t hãa cã thÓ chuyÓn ®−îc tr¹ng th¸i, sau khi protein ®iÒu hßa liªn kÕt
víi çc ph©n tö tÝn hiÖu kh¸c nhau. Thay cho motif, miÒn ho¹t hãa th−êng ®−îc ph©n lo¹i
dùa trªn ®Æc tÝnh tÝch ®iÖn cña çc axit amin n»m trong miÒn nµy. NhiÒu ®ét biÕn lµm
t¨ng tÝnh ë axit ë miÒn ho¹t hãa ®i ®«i víi ho¹t lùc cña protein ®iÒu hßa t¨ng lªn, cho
thÊy vai trß cña çc axit amin tÝnh axit ë miÒn nµy. Ngoµi ra, çc protein ho¹t hãa
th−êng kh¸c nhau vÒ tr×nh tù axit amin cña miÒn ho¹t hãa, nh−ng th−êng cã ®Æc ®iÓm
chung vÒ çc axit amin cã tÝnh kÞ n−íc vµ tÝch ®iÖn ©m. V× vËy, cã quan ®iÓm cho r»ng
miÒn ho¹t hãa th−êng gåm nhiÒu “®¬n vÞ”, trong ®ã mçi “®¬n vÞ” cã ho¹t tÝnh riªng; khi sè
®¬n vÞ vµ tÝnh axit cña miÒn ho¹t hãa cµng cao, th× ho¹t tÝnh cµng cã xu h−íng t¨ng.
158
5.3.2. Çc phøc hÖ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote

5.3.2.1. Çc protein ho¹t hãa th−êng tæ hîp víi nhau ®Ó tÝch hîp tÝn hiÖu
ë vi khuÈn, chóng ta ®· thÊy hiÖn t−îng tÝch hîp tÝn hiÖu trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn
gen. Ch¼ng h¹n, operon Lac ë E. coli ®−îc ®iÒu hßa ®ång thêi bëi sù cã mÆt cña lactose vµ
kh«ng cã glucose. Hai tÝn hiÖu nµy ®−îc truyÒn ®Õn gen th«ng qua hai protein ®iÒu hßa
riªng biÖt, mét lµ protein ho¹t hãa (CAP), mét lµ protein øc chÕ (LacI). ë sinh vËt ®a bµo,
sù tÝch hîp tÝn hiÖu nh− vËy rÊt phæ biÕn. Còng gièng ë vi khuÈn, mçi tÝn hiÖu trong ®iÒu
hßa gen ë eukaryote th−êng ®−îc truyÒn ®Õn gen th«ng qua mét yÕu tè ®iÒu hßa riªng
biÖt. Nh− vËy, ë mçi gen th−êng cã nhiÒu protein ®iÒu hßa cïng phèi hîp ho¹t ®éng.
Khi phèi hîp ho¹t ®éng, çc protein ho¹t hãa th−êng cã t¸c ®éng hiÖp lùc. NghÜa
lµ, hiÖu øng chung lín h¬n tæng hiÖu øng thµnh phÇn. TÝnh hiÖp lùc cã thÓ thÊy khi:
1) nhiÒu protein ho¹t hãa kh¸c nhau cïng huy ®éng mét thµnh phÇn cña bé m¸y phiªn
m·, 2) khi chóng huy ®éng çc thµnh phÇn kh¸c nhau cña bé m¸y phiªn m·, hoÆc 3) khi
çc protein ho¹t hãa cã t¸c ®éng bæ trî trong liªn kÕt vµo ADN vµ ®iÒu khiÓn biÓu hiÖn
gen. H×nh 5.19 minh häa mét sè çch çc protein ho¹t hãa cã thÓ tæ hîp víi nhau trong
t−¬ng t¸c víi ADN. Sù tæ hîp cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù tÝch hîp tÝn hiÖu cña çc
protein ho¹t hãa. NhiÒu gen chØ biÓu a) b)
hiÖn khi nhËn ®−îc ®ång thêi nhiÒu tÝn A B A B
hiÖu kh¸c nhau. Mçi tÝn hiÖu ®−îc
X
truyÒn ®Õn gen bëi çc ph©n tö ho¹t hãa
riªng, nh−ng gen hÇu nh− kh«ng ho¹t
®éng khi kh«ng cã ®ñ çc tÝn hiÖu (hoÆc A B A
X B
çc protein ®iÒu hßa) cÇn thiÕt.
a) T¸c ®éng hiÖp lùc cña hai
VÞ trÝ liªn
protein ®iÒu hßa (mét cã vai trß huy kÕt B
®éng çc protein c¶i biÕn nucleosome, c) d)
mét cã vai trß huy ®éng bé m¸y phiªn
m·) ë gen HO. NÊm men S. cerevisiae VÞ trÝ liªn
sinh s¶n b»ng h×nh thøc n¶y chåi d−íi
A kÕt A
sù ®iÒu khiÓn bëi gen HO. Gen HO chØ
A
biÓu hiÖn trong tÕ bµo mÑ vµo mét thêi B
®iÓm nhÊt ®Þnh cña chu tr×nh tÕ bµo.
Sù kiÖn nµy x¶y ra bëi hai tÝn hiÖu
®−îc “truyÒn t¶i” ®Õn gen qua hai Enzym t¸i
protein ®iÒu hßa lµ SW15 vµ SBF. cÊu tróc A
SW15 liªn kÕt vµo mét sè vÞ trÝ ë xa
gen, trong ®ã vÞ trÝ gÇn nhÊt çch A B
promoter trªn 1 kb (h×nh 5.20). SBF B
còng liªn kÕt vµo nhiÒu vÞ trÝ kh¸c
nhau, nh−ng gÇn promoter h¬n so víi
SW15. Së dÜ sù biÓu hiÖn cña gen nµy
phô thuéc vµo hai protein ho¹t hãa H×nh 5.19. Mét sè çch phèi hîp cña
B
kh¸c nhau, v×: SBF (chØ ho¹t ®éng vµo çc protein ®iÒu hßa. a) vµ b) Sù tæ hîp
mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cña chu tr×nh trùc tiÕp cña hai hay nhiÒu protein ®iÒu
hßa. c) Mét protein ®iÒu hßa (A) huy ®éng
tÕ bµo) kh«ng thÓ liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ mét enzym t¸i cÊu tróc nucleosome, lµm
cña nã trªn nhiÔm s¾c thÓ khi béc lé vÞ trÝ liªn kÕt cña protein kh¸c (B). A
nucleosome ch−a ®−îc c¶i biÕn, cßn d) Mét protein lµm gi·n xo¾n ADN t¹i
SW15 (chØ ho¹t ®éng trong tÕ bµo mÑ) nucleosome, gióp mét protein kh¸c liªn kÕt
cã thÓ liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ cña nã mµ ®−îc vµo vÞ trÝ cña nã (Watson, 2004).
159
§inh §oµn Long
kh«ng cÇn sù biÕn ®æi nµo cña chÊt nhiÔm s¾c. Sù cã mÆt cña SW15 gióp huy ®éng çc
yÕu tè c¶i biÕn nucleosome (nh− enzym histone acetylase vµ phøc hÖ t¸i cÊu tróc
nucleosome SWI/SNF). Nhê vËy, SBF liªn kÕt ®−îc vµo çc vÞ trÝ ®iÒu hßa cña nã, ®ång
thêi huy ®éng bé m¸y phiªn m· tíi gen vµ ho¹t hãa gen. Nh− vËy, gen HO chØ ®−îc biÓu
hiÖn khi cã ®ång thêi hai protein SW15 vµ SBF.
b) Sù phèi hîp cña çc protein ho¹t hãa gen β-interferon ë ng−êi. Gen m· hãa β-
interferon ë ng−êi ®−îc ho¹t hãa khi cã sù x©m nhiÔm cña virut. Sù x©m nhiÔm nµy kÝch
ho¹t ba protein ®iÒu hßa lµ NFκB, IRF vµ Jun/ATF. Çc protein nµy liªn kÕt vµo çc vÞ
trÝ c¹nh nhau trong mét tr×nh tù enhancer çch promoter 1 kb vÒ phÝa ®Çu 5’, vµ h×nh
thµnh mét phøc hÖ t¨ng c−êng (enhancing complex). Sù h×nh thµnh phøc hÖ t¨ng
c−êng lµ mét c¬ chÕ ®¶m b¶o cho sù tÝch hîp çc tÝn hiÖu: gen chØ biÓu hiÖn khi cã c¶ ba
protein vµ chØ khi cã phøc hÖ t¨ng c−êng bé m¸y phiªn m· míi tiÕn hµnh biÓu hiÖn gen.
5.3.2.2. §iÒu hßa tæ hîp lµ trung t©m cña tÝnh ®a d¹ng vµ phøc t¹p trong ®iÒu hßa biÓu
hiÖn gen ë eukaryote
Phøc hÖ t¸i cÊu tróc
Kh¸i niÖm ®iÒu hßa tæ hîp ®· ®−îc chÊt nhiÔm s¾c
chóng ta nh¾c ®Õn trong tr−êng hîp protein CAP Enzym
®−îc dïng ®Ó ®iÒu hßa ®ång thêi nhiÒu gen kh¸c SW15 histone acetylase
nhau ë vi khuÈn (vÝ dô çc operon Lac vµ Gal). HO
Sù tæ hîp nµy ë eukaryote thËm chÝ cßn phæ biÕn
h¬n. H×nh 5.21 minh häa mét vÝ dô vÒ ®iÒu hßa Gen kh«ng
tæ hîp. Gen A ®−îc ®iÒu khiÓn bëi bèn tÝn hiÖu biÓu hiÖn
(1, 2, 3 vµ 4), mçi tÝn hiÖu ho¹t ®éng qua mét
SBF
protein ho¹t hãa kh¸c nhau (a1 – a4). Gen B
®−îc ®iÒu khiÓn bëi 3 tÝn hiÖu (3, 5 vµ 6) vµ qua
çc protein ho¹t hãa a3 – a6. Nh− vËy, hai gen HO
nµy ®−îc ®iÒu khiÓn bëi cÆp “tÝn hiÖu – protein
VÞ trÝ liªn Gen
VÞ trÝ liªn
ho¹t hãa” chung lµ “3 – a3”. ë ®éng vËt, kiÓu kÕt SW15 kÕt SBF biÓu hiÖn
®iÒu hßa tæ hîp th−êng liªn quan ®Õn nhiÒu gen
H×nh 5.20. Sù ®iÒu khiÓn gen HO. SW15 cã
vµ nhiÒu protein ®iÒu hßa h¬n. VËy, b»ng çch thÓ liªn kÕt vµo vÞ trÝ cña nã trªn ADN mµ kh«ng
nµo sù ®iÒu hßa tæ hîp kh«ng g©y “r¾c rèi” cho cÇn cã sù c¶i biÕn nµo, nh−ng SBF th× kh«ng. Sau
sù biÓu hiÖn cña mçi gen? khi liªn kÕt vµo ADN, SW15 huy ®éng histone
acetylase vµ phøc hÖ t¸i cÊu tróc nucleosome lµm
Nh− ®· nãi ë trªn, nhiÒu protein ®iÒu hßa c¶i biÕn vïng chÊt nhiÔm s¾c t¹i vÞ trÝ liªn kÕt SBF,
ho¹t ®éng theo kiÓu “tæ hîp”. ThËm chÝ, çc tiÓu nhê vËy protein ho¹t hãa SBF cã thÓ liªn kÕt vµo vÞ
phÇn kh¸c nhau cña chóng còng cã thÓ g©y nªn trÝ cña nã (gÇn promoter) vµ ho¹t hãa gen.
t¸c ®éng “tæ hîp”. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao
nhiÒu protein ®iÒu hßa cã thÓ cïng ho¹t ®éng
trong çc tæ hîp kh¸c nhau. Çc vÝ dô vÒ sù “tÝch 1 2 3 4
hîp tÝn hiÖu” nªu trªn (çc gen HO vµ β- Gen A
interferon) ®Òu liªn quan ®Õn mét sè protein
VÞ trÝ 1 VÞ trÝ 2 VÞ trÝ 3 VÞ trÝ 4
tham gia ®iÒu hßa tæ hîp. ë nÊm men, SW15
tham gia ®iÒu hßa nhiÒu gen kh¸c nhau; cßn ë 3 5 6
®éng vËt cã vó, NFκB kh«ng chØ ®iÒu hßa gen β- Gen B
interferon mµ cßn nhiÒu gen kh¸c, bao gåm
chuçi nhÑ κ cña immunoglobulin trong çc tÕ bµo VÞ trÝ 3 VÞ trÝ 4 VÞ trÝ 5
lympho B. T−¬ng tù nh− vËy, Jun/ATF khi tæ H×nh 5.21. VÝ dô vÒ ®iÒu hßa tæ hîp. Hai gen
hîp víi çc protein ho¹t hãa kh¸c cã thÓ tham nµy ®−îc ®iÒu khiÓn ®ång thêi bëi nhiÒu tÝn hiÖu
gia ®iÒu hßa nhiÒu gen kh¸c nhau. Chóng ta kh¸c nhau. Mçi tÝn hiÖu ®−îc "truyÒn t¶i" bëi mét
protein ®iÒu hßa. Protein 3 ho¹t ®éng ®ång thêi trªn
còng ®· m« t¶ mét sè protein liªn kÕt ADN cã c¶ hai gen. Nh−ng ë mçi gen, nã tæ hîp víi çc yÕu
thÓ ë d¹ng “dÞ phøc kÐp” hoÆc “nguyªn phøc tè ®iÒu hßa kh¸c nhau.
160
kÐp”. §©y còng lµ mét c¬ chÕ ®iÒu hßa tæ hîp kh¸c n÷a. §Õn nay, cã thÓ nãi c¬ chÕ ®iÒu
hßa tæ hîp ®−îc t×m thÊy phæ biÕn ë mäi eukaryote. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng ®èi víi çc
gen ®Æc tr−ng cho toµn bé liªn giíi. V× vËy, nã ®−îc coi lµ trung t©m cña tÝnh phøc t¹p vµ
®a d¹ng trong ®iÒu hßa gen ë eukaryote.
5.3.2.3. Çc chÊt øc chÕ phiªn m·

Chóng ta ®· biÕt ë vi khuÈn cã mét sè protein øc chÕ phiªn m· ho¹t ®éng theo kiÓu
liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ n»m trong hoÆc gèi lªn çc promoter (nh− ë çc operon Trp vµ Lac)
lµm ng¨n c¶n sù liªn kÕt cña ARN polymerase vµo promoter. Ngoµi ra, çc protein øc chÕ
cßn ho¹t ®éng theo mét sè çch kh¸c n÷a. Ch¼ng h¹n nh− chóng liªn kÕt vµo mét sè vÞ trÝ
gÇn promoter, råi t−¬ng t¸c víi ARN polymerase vµ øc chÕ enzym nµy khëi ®Çu phiªn
m·; hoÆc th«ng qua sù can thiÖp vµo ho¹t ®éng cña çc protein ho¹t hãa.
ë eukaryote, chóng ta còng gÆp çc c¬ chÕ a) C¬ chÕ c¹nh tranh
øc chÕ nªu trªn, trõ c¬ chÕ ®Çu tiªn (®¸ng ng¹c
A R
nhiªn lµ c¬ chÕ nµy l¹i chÝnh lµ c¬ chÕ phæ biÕn
nhÊt ë vi khuÈn). ë eukaryote, c¬ chÕ phæ biÕn
h¬n c¶ d−êng nh− lµ qua çc protein øc chÕ cã Promoter
vai trß huy ®éng çc phøc hÖ c¶i biÕn VÞ trÝ liªn kÕt VÞ trÝ liªn kÕt
nucleosome. Nh−ng kh¸c víi çc protein ho¹t protein ho¹t hãa protein øc chÕ
hãa, çc enzym ®−îc protein øc chÕ huy ®éng
th−êng lµm chÊt nhiÔm s¾c ®ãng chÆt h¬n, ®ång b) C¬ chÕ øc chÕ
thêi lo¹i bá çc “tÝn hiÖu” ®−îc bé m¸y phiªn m· A R
nhËn biÕt. Ch¼ng h¹n, çc enzym histone
deacetylase øc chÕ phiªn m· qua viÖc lo¹i
nhãm acetyl khái ®o¹n ®u«i cña çc protein
histone (d−íi ®©y, ta sÏ thÊy nhãm acetyl cña c) C¬ chÕ k×m hXm trùc tiÕp
çc histone cã vai trß thóc ®Èy phiªn m·).
T−¬ng tù nh− vËy, çc enzym methyl hãa vïng R
“®u«i” histone còng th−êng cã t¸c dông øc chÕ Phøc hÖ
phiªn m·. Nh÷ng c¶i biÕn nµy h×nh thµnh nªn khëi ®Çu
ChÊt m«i giíi phiªn m·
mét c¬ chÕ “bÝt gen”. H×nh 5.22 minh häa mét
sè c¬ chÕ “bÝt gen” ë eukaryote.
5.3.2.4. Çc con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu vµ sù

®iÒu khiÓn çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· ARN polymerase
a) TÝn hiÖu ®−îc truyÒn ®Õn çc yÕu tè ®iÒu d) C¬ chÕ k×m hXm gi¸n tiÕp
hßa phiªn m· nh− thÕ nµo? Protein øc chÕ huy
ë prokaryote vµ eukaryote, chóng ta ®Òu ®éng histone
deacetylase
thÊy sù biÓu hiÖn cña gen th−êng phô thuéc
R
vµo mét sè tÝn hiÖu tõ m«i tr−êng. Cã nhiÒu
çch kh¸c nhau ®Ó çc tÕ bµo vµ gen cña chóng
ph¸t hiÖn ®−îc çc tÝn hiÖu nµy. VÝ dô ë vi
khuÈn, çc ph©n tö tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn çc
protein ®iÒu hßa b»ng çch thay ®æi cÊu h×nh
cña chóng. Th«ng th−êng, hiÖu øng “dÞ h×nh”
xuÊt hiÖn trùc tiÕp; nghÜa lµ, mét ph©n tö nhá
Vïng gen bÞ bÝt bëi histone deacetylase
(nh− allolactose hay cAMP) liªn kÕt vµo yÕu tè
®iÒu hßa, lµm thay ®æi cÊu h×nh vµ sù biÓu hiÖn H×nh 5.22. Mét sè çch ho¹t ®éng cña protein
chøc n¨ng cña chóng. Nh−ng ®«i khi, hiÖu øng øc chÕ biÓu hiÖn gen ë eukaryote. A lµ protein
“dÞ h×nh” lµ gi¸n tiÕp. Ch¼ng h¹n, ®èi víi yÕu tè ho¹t hãa, R lµ protein øc chÕ.
161
§inh §oµn Long
ho¹t hãa NtrC (môc 5.2.2.8), tÝn hiÖu cña m«i tr−êng (nång ®é NH4+ thÊp) ho¹t hãa mét
enzym kinase; ®Õn l−ît m×nh, enzym nµy phosphoryl hãa vµ ho¹t hãa NtrC. KiÓu truyÒn
tÝn hiÖu gi¸n tiÕp (qua nhiÒu b−íc) nµy lµ mét vÝ dô vÒ mét con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu.
Kh¸i niÖm “tÝn hiÖu” ë ®©y th−êng ®−îc hiÓu chÝnh lµ ph©n tö kÝch øng (ligand) ®Çu
tiªn. ë eukaryote, trong çc con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu ®iÓn h×nh, çc ligand th−êng ®−îc
nhËn biÕt bëi çc thô thÓ bÒ mÆt tÕ bµo ®Æc tr−ng cña nã (ligand th−êng ®Ýnh kÕt vµo
miÒn ngo¹i bµo cña thô thÓ, råi tÝn hiÖu tiÕp tôc ®−îc thô thÓ truyÒn tíi miÒn néi bµo).
Tõ ®ã, tÝn hiÖu th−êng ®−îc truyÒn tíi çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· qua mét chuçi çc
enzym kinase. Mét c©u hái ®Æt ra lµ: b»ng çch nµo viÖc ®Ýnh kÕt mét ligand vµo miÒn
ngo¹i bµo cña thô thÓ ®−îc “truyÒn t¶i” vµo miÒn néi bµo? §ã lµ do tÝnh chÊt “dÞ h×nh”
cña miÒn néi bµo ë çc thô thÓ. Ngoµi ra, çc ligand còng cã thÓ ho¹t ®éng theo kiÓu kÕt
hîp hai hay nhiÒu thô thÓ víi nhau. Sù t−¬ng t¸c gi÷a miÒn néi bµo cña çc thô thÓ kh¸c
nhau cã thÓ ho¹t hãa lÉn nhau. H×nh 5.23 minh häa mét vÝ dô ®¬n gi¶n vÒ mét con
®−êng truyÒn tÝn hiÖu. ë ®©y, mét enzym kinase th−êng xuyªn liªn kÕt vµo miÒn néi bµo
cña thô thÓ. Khi ligand (ë ®©y lµ mét cytokine) ho¹t hãa thô thÓ, nã “®−a” hai chuçi thô
thÓ ®Õn gÇn nhau vµ ho¹t hãa kinase xóc t¸c ph¶n øng phosphoryl hãa ë mét tr×nh tù
®Æc biÖt trong miÒn néi bµo cña thô thÓ. VÞ trÝ g¾n gèc ~ nµy ®−îc mét protein ®Æc biÖt
(STAT) nhËn ra vµ liªn kÕt vµo, sau ®ã thô thÓ truyÒn l¹i gèc ~ cho STAT. Sau khi
®−îc ho¹t hãa (nhËn gèc ~), protein STAT h×nh thµnh mét nguyªn phøc kÐp vµ ®−îc
vËn chuyÓn vµo nh©n tÕ bµo. T¹i ®©y, nã liªn kÕt víi ADN vµ ho¹t hãa sù biÓu hiÖn gen.
Trong thùc tÕ, çc con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu ®Ó ho¹t hãa gen cã tÝnh phøc t¹p vµ møc ®é
tæ hîp cao h¬n. Nh×n chung, sù truyÒn tÝn hiÖu phæ biÕn nhÊt lµ qua sù phosphoryl hãa.
Tuy vËy, nh÷ng c¬ chÕ c¶i biÕn protein kh¸c, bao gåm sù ph©n gi¶i protein, lo¹i gèc
phosphate... còng ®−îc dïng ®Ó truyÒn tÝn hiÖu.
Cytokine
Ngo¹i bµo
SH2 TÕ bµo chÊt

STAT
Kinase
Nh©n tÕ bµo
(JAK) SH2
STAT
Gen 1
H×nh 5.23. Mét vÝ dô vÒ con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu trong ®iÒu hßa sù biÓu hiÖn cña gen.
b) Çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· ë eukaryote ®−îc ®iÒu khiÓn bëi tÝn hiÖu nh− thÕ nµo?
Khi çc tÝn hiÖu ®· ®−îc truyÒn tíi çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m·, th× ho¹t ®éng ®iÒu
khiÓn phiªn m· tiÕp theo nh− thÕ nµo? ë vi khuÈn, sù ®iÒu hßa qua qui t¾c dÞ h×nh lµm
thay ®æi “¸i lùc liªn kÕt” cña mét yÕu tè ®iÒu hßa trªn ADN lµ mét c¬ chÕ phæ biÕn.
Nh−ng ë eukaryote, çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· ®iÓn h×nh chñ yÕu kh«ng ho¹t ®éng
qua c¬ chÕ nµy (trõ mét sè ngo¹i lÖ). HÇu hÕt çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· ë eukaryote
ho¹t ®éng theo hai çch c¬ b¶n sau:
- Béc lé vïng ho¹t hãa: C¬ chÕ nµy x¶y ra hoÆc qua sù thay ®æi cÊu h×nh cña yÕu
tè phiªn m· liªn kÕt s½n víi ADN (nh−ng ch−a h×nh thµnh phøc hÖ “më”), hoÆc qua sù
gi¶i phãng çc gen khái çc protein bÞt mÆt (masking protein) lµm bé m¸y phiªn m·
kh«ng tiÕp cËn ®−îc gen. Sù thay ®æi cÊu h×nh cña çc protein bÞt mÆt cã thÓ do sù liªn
162
kÕt trùc tiÕp cña çc ligand, hoÆc qua sù phosphoryl hãa ®−îc kÝch øng bëi çc ligand. Mét
vÝ dô vÒ tr−êng hîp nµy lµ yÕu tè ho¹t hãa Gal4. Khi kh«ng cã galactose, Gal4 liªn kÕt ®−îc
vµo gen GAL1, nh−ng nã kh«ng ho¹t hãa ®−îc gen nµy v× cã mét protein kh¸c (Gal80) liªn
kÕt vµo nã vµ lµm bÊt ho¹t vïng ho¹t hãa cña Gal4. §−êng galactose cã t¸c dông kÝch øng
gi¶i phãng Gal80, qua ®ã ho¹t hãa gen GAL1 (bëi v× lóc nµy Gal4 ®−îc tù do).
Trong nhiÒu tr−êng hîp, çc protein bÞt mÆt kh«ng chØ phong táa çc vïng ho¹t hãa
mµ b¶n th©n chóng lµ (hoÆc huy ®éng) mét deacetylase cã t¸c ®éng g©y øc chÕ m¹nh sù
biÓu hiÖn cña gen. Mét vÝ dô vÒ c¬ chÕ nµy lµ yÕu tè ho¹t hãa E2F ë eukaryote. YÕu tè
E2F th−êng xuyªn liªn kÕt phÝa tr−íc gen ®Ých cña nã. Mét protein øc chÕ (Rb) kiÓm so¸t
ho¹t ®éng cña E2F b»ng çch liªn kÕt vµo nã. Rb võa cã t¸c dông khãa vïng ho¹t hãa cña
E2F, võa huy ®éng mét enzym deacetylase g©y øc chÕ biÓu hiÖn cña gen ®Ých. Sù
phosphoryl hãa Rb lµm gi¶i phãng Rb khái E2F, nhê vËy gen ®−îc biÓu hiÖn. E2F lµ yÕu
tè ho¹t hãa çc gen ®iÒu khiÓn tÕ bµo v−ît qua pha S cña chu tr×nh tÕ bµo (xem ch−¬ng
8). Nh− vËy, sù phosphoryl hãa Rb liªn quan ®Õn sù ®iÒu khiÓn ph©n bµo vµ çc ®ét biÕn
¶nh h−ëng ®Õn con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu nµy th−êng liªn quan ®Õn ung th−.
- VËn chuyÓn ra vµ vµo nh©n tÕ bµo: Khi ë tr¹ng th¸i kh«ng ho¹t ®éng, hÇu hÕt
çc protein ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ®Òu ®−îc gi÷ ë tÕ bµo chÊt. Çc ph©n tö tÝn hiÖu
th−êng ®ång thêi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp kÝch øng sù vËn chuyÓn chóng vµo nh©n tÕ bµo.
§Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh nµy cã nhiÒu çch kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, mét yÕu tè ®iÒu hßa cã
thÓ bÞ gi÷ ë tÕ bµo chÊt bëi sù liªn kÕt víi mét protein øc chÕ hoÆc víi mµng tÕ bµo; hoÆc
bëi nã ë d¹ng cÊu h×nh lµm che khuÊt tr×nh tù (peptide) tÝn hiÖu ®−îc bé m¸y vËn chuyÓn
nhËn biÕt. Sù vËn chuyÓn çc yÕu tè ®iÒu hßa vµo nh©n tÕ bµo cã thÓ ®−îc thùc hiÖn qua
sù ph©n gi¶i mét protein øc chÕ (hoÆc mét protein b¾t gi÷ yÕu tè ®iÒu hßa t¹i tÕ bµo chÊt)
hoÆc bëi sù biÕn ®æi “dÞ h×nh” cña çc protein cã liªn quan.
c) Çc protein ho¹t hãa vµ øc chÕ ®«i khi cã tÝnh ph©n m¶nh
Nh×n chung, chóng ta th−êng m« t¶ çc protein ®iÒu hßa (ho¹t hãa vµ øc chÕ) ë
nh÷ng d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt. Nh−ng thùc tÕ, chóng th−êng cã d¹ng phøc t¹p h¬n. Ch¼ng
h¹n, trong nhiÒu tr−êng hîp çc yÕu tè ho¹t hãa cã tÝnh ph©n m¶nh. NghÜa lµ, hai miÒn
liªn kÕt ADN vµ ho¹t hãa t¸ch biÖt nhau trªn hai chuçi polypeptide kh¸c nhau. Vµ, chØ
khi chóng cïng liªn kÕt trªn ADN th× yÕu tè ho¹t hãa hoµn chØnh míi h×nh thµnh. Ngoµi
ra, khi t×m hiÓu çch thøc ®iÒu khiÓn cña mét sè yÕu tè ®iÒu hßa, mét ®Æc ®iÓm ®−îc
nhËn thÊy lµ: mét sè yÕu tè ®iÒu hßa cã tÝnh ho¹t hãa hay øc chÕ cßn phô thuéc vµo b¶n
chÊt vµ sù s¾p xÕp vÞ trÝ liªn kÕt trªn ADN cña chóng. H·y xem vÝ dô vÒ thô thÓ
glucocorticoid (GR) d−íi ®©y.
Khi kh«ng cã ligand, GR bÞ gi÷ l¹i tÕ bµo chÊt do liªn kÕt víi protein hsp90. Khi cã
ligand, GR ®−îc gi¶i phãng khái hsp90 vµ ®−îc chuyÓn vµo nh©n tÕ bµo. Khi ®· ë trong
nh©n, GR cã hai vÞ trÝ liªn kÕt. Khi GR liªn kÕt vµo vÞ trÝ thø nhÊt, chóng ho¹t hãa gen;
nh−ng khi liªn kÕt vµo vÞ trÝ thø hai, chóng øc chÕ sù biÓu hiÖn cña gen. VËy sù ho¹t hãa
vµ øc chÕ nµy x¶y ra thÕ nµo?
Khi liªn kÕt vµo vÞ trÝ thø hai, GR cã cÊu h×nh dÔ liªn kÕt víi histone deacetylase,
do vËy th−êng g©y øc chÕ çc gen l©n cËn. Nh−ng khi liªn kÕt víi vÞ trÝ thø nhÊt, GR cã
cÊu h×nh kh«ng liªn kÕt ®−îc víi histone deacetylase, mµ thay vµo ®ã, nã liªn kÕt víi mét
ph©n tö kh¸c lµ CBP. Phøc hÖ GR/CBP dÉn ®Õn sù ho¹t hãa mét sè gen gÇn kÒ, mét
phÇn bëi CBP cã ho¹t tÝnh histone acetylase, mét phÇn nã cã t¸c ®éng huy ®éng çc
thµnh phÇn cña bé m¸y phiªn m· (ë ®éng vËt cã vó, CBP tham gia ho¹t hãa nhiÒu gen,
trong ®ã cã β-interferon ë ng−êi).
Çc kh¸i niÖm “yÕu tè ®ång ho¹t hãa” hay “yÕu tè ®ång øc chÕ” th−êng ®−îc dïng ®Ó
chØ çc protein kh«ng trùc tiÕp tham gia vµo bé m¸y phiªn m·, ®ång thêi kh«ng ph¶i lµ
163
§inh §oµn Long
çc yÕu tè ®iÒu hßa phiªn m· trùc tiÕp, nh−ng chóng cã liªn quan ®Õn ho¹t ®éng ®iÒu hßa
phiªn m·. ë ®©y, CBP lµ mét vÝ dô vÒ yÕu tè “®ång ho¹t hãa”. Çc kh¸i niÖm nµy còng
®−îc dïng ®Ó chØ çc phøc hÖ c¶i biÕn nucleosome.
5.3.3. BÝt gen qua biÕn ®æi histone vµ ADN

Trªn ®©y, chóng ta míi chØ ®Ò cËp ®Õn sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen bëi çc protein
®iÒu hßa g¾n kÕt gÇn vÞ trÝ çc gen vµ ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña chóng. Çc hiÖu øng nµy
th−êng cã tÝnh côc bé vµ ®−îc ®iÒu khiÓn bëi çc tÝn hiÖu ngo¹i bµo. ë ®©y, chóng ta ®Ò
cËp ®Õn mét sè c¬ chÕ bÝt gen (gene blocking). BÝt gen ë ®©y lµ mét hiÖu øng vÞ trÝ, nghÜa
lµ gen bÞ bÝt lµ do vÞ trÝ cña nã trªn NST, chø kh«ng ph¶i do ®¸p øng l¹i çc tÝn hiÖu m«i
tr−êng. BÝt gen cã thÓ lan táa däc ph©n tö ADN, lµm t¾t sù biÓu hiÖn cña nhiÒu gen,
thËm chÝ ë mét vÞ trÝ rÊt xa kÓ tõ vÞ trÝ b¾t ®Çu x¶y ra sù “bÝt gen”. Dï cã kh¸c biÖt,
nh−ng nh÷ng c¬ chÕ “bÝt gen” nh×n chung ®Òu dùa trªn çc nguyªn lý ®iÒu hßa biÓu hiÖn
gen ®· nªu.
KiÓu bÝt gen phæ biÕn nhÊt lµ “d¹ng kÕt ®Æc” cña chÊt nhiÔm s¾c gäi lµ dÞ nhiÔm
s¾c. DÞ nhiÔm s¾c lµ vïng chÊt nhiÔm s¾c cã møc ®é kÕt ®Æc cao h¬n so víi nguyªn
nhiÔm s¾c. Do ®ã, khi quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi quang häc, vïng dÞ nhiÔm s¾c ®−îc
ph©n biÖt b»ng sù b¾t mµu thuèc nhuém m¹nh h¬n. DÞ nhiÔm s¾c g¾n liÒn víi mét sè
vïng trªn NST, ®Æc biÖt lµ t©m ®éng vµ ®Çu mót. T©m ®éng vµ ®Çu mót lµ hai vïng
trªn NST th−êng chøa çc ®o¹n ADN lÆp l¹i ë møc ®é cao vµ mang rÊt Ýt (thËm chÝ
kh«ng cã) gen m· hãa protein. NÕu mét gen ®−îc chuyÓn vµo hai vïng nµy, th−êng th×
chóng sÏ kh«ng ho¹t ®éng. Thùc tÕ, trªn NST cã nh÷ng vïng dÞ nhiÔm s¾c kh¸c cã thÓ
g©y hiÖu øng t−¬ng tù. ë ®éng vËt cã vó, kho¶ng 50% hÖ gen ë d¹ng dÞ nhiÔm s¾c. CÊu
tróc dÞ nhiÔm s¾c cã thÓ bÞ biÕn ®æi bëi mét sè enzym c¶i biÕn histone, qua ®ã ¶nh h−ëng
®Õn sù béc lé cña ADN trong çc qu¸ tr×nh sao chÐp, t¸i tæ hîp ADN vµ phiªn m·. ë
eukaryote, c¶ sù ho¹t hãa còng nh− øc chÕ phiªn m· ®Òu th−êng cã liªn quan ®Õn sù thay
®æi cÊu tróc nucleosome.
BÝt gen còng cã thÓ x¶y ra do sù methyl hãa ADN bëi çc enzym ADN methylase.
KiÓu bÝt gen nµy kh«ng thÊy cã ë nÊm men, nh−ng rÊt phæ biÕn ë ®éng vËt cã vó. Sù
methyl hãa çc tr×nh tù ADN cã thÓ øc chÕ sù liªn kÕt cña çc protein ®iÒu hßa, thËm chÝ
cña c¶ bé m¸y dÞch m·. Nh−ng sù methyl hãa còng cã thÓ øc chÕ sù biÓu hiÖn cña gen
theo mét sè çch kh¸c, ch¼ng h¹n nh− çc tr×nh tù bÞ methyl hãa ®−îc nhËn biÕt bëi çc
protein øc chÕ ®Æc hiÖu vµ qua ®ã çc protein nµy lµm t¾t sù biÓu hiÖn cña çc gen l©n
cËn, hoÆc ®«i khi lµm bÊt ho¹t gen qua viÖc huy ®éng enzym histone deacetylase.
5.3.3.1. BÝt gen ë nÊm men ®−îc thùc hiÖn qua methyl hãa vµ lo¹i acetyl hãa histone
ë nÊm men Saccharomyces cereviseae, ®Çu mót lµ mét trong nh÷ng vïng gen bÞ bÝt
(h×nh 5.24). §ã lµ mét ®o¹n NST cã kÝch th−íc kho¶ng 1 – 5 kb, kÕt ®Æc vµ gÊp khóc.
Çc gen khi ®−îc chuyÓn ®Õn vïng nµy th−êng bÞ bÊt ho¹t (®Æc biÖt ®èi víi çc gen vèn
®· ho¹t ®éng yÕu t¹i vÞ trÝ nguyªn thñy cña nã). ChÊt nhiÔm s¾c ë ®Çu mót ®−îc acetyl
hãa ë møc thÊp h¬n so víi çc vïng kh¸c cña NST vµ çc gen chØ ®−îc biÓu hiÖn yÕu.
164
§o¹n ®Çu mót 1 - 5 kb

Protein RAP1
Protein SIR2
Çc protein SIR3 vµ SIR4 Nhãm acetyl
H×nh 5.24. Sù bÝt gen t¹i ®Çu mót nhiÔm s¾c thÓ ë nÊm men. Protein RAP1 huy ®éng phøc hÖ SIR tíi ®Çu
mót. T¹i ®©y, mét thµnh phÇn cña phøc hÖ nµy (SIR2) xóc t¸c ph¶n øng lo¹i nhãm acetyl khái ®o¹n ®u«i cña
histone. §o¹n ®Çu mót mang çc nucleosome bÞ lo¹i acetyl nµy sau ®ã sÏ liªn kÕt víi SIR3 vµ SIR4, lµm phøc hÖ
SIR ngµy cµng trë nªn tËp trung h¬n. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, SIR2 tiÕp tôc xóc t¸c ph¶n øng lo¹i acetyl ë çc
nucleosome l©n cËn. VÝ dô nµy minh häa cho hiÖu øng bÝt gen lan táa g©y ra bëi sù c¶i biÕn nucleosome (ë ®©y,
lµ sù lo¹i acetyl hãa ®o¹n ®u«i cña histone).
Cã ba gen m· hãa cho çc protein ®iÒu hßa g©y bÝt gen, cã tªn lµ SIR2, 3 vµ 4. Ba
protein ®−îc çc gen nµy m· hãa h×nh thµnh nªn phøc hÖ bÝt gen t¹i vïng chÊt nhiÔm s¾c
mµ chóng g¾n vµo. Trong çc protein nµy, SIR2 lµ mét histone deacetylase. Phøc hÖ bÝt
gen ®−îc huy ®éng tíi ®Çu mót bëi mét protein liªn kÕt ADN ®Æc hiÖu víi tr×nh tù lÆp l¹i
ë ®Çu mót (protein RAP1). Sù huy ®éng nµy khëi ®Çu cho ho¹t ®éng lo¹i nhãm acetyl t¹i
®o¹n ®u«i histone. Çc histone bÞ lo¹i acetyl ®−îc “phøc hÖ bÝt gen” nhËn ra, råi sau ®ã
hiÖn t−îng lo¹i acetyl hãa lan táa däc theo NST, t¹o nªn mét vïng dÞ nhiÔm s¾c kÕt ®Æc.
Nh−ng, t¹i sao sù lan táa nµy chØ giíi h¹n ë vïng ®Çu mót (vµ çc vïng gen bÞ “bÝt”
kh¸c)? §ã lµ do cã mét sè c¬ chÕ kh¸c lµm c¶n trë sù sù lan táa hiÖu øng cña SIR2. Trong
®ã, ë ®©y sù methyl hãa ®o¹n ®u«i cña histone H3 ®−îc xem lµ nguyªn nh©n g©y nªn
hiÖn t−îng nµy. Çc enzym histone methylase th−êng g¾n nhãm methyl vµo ®o¹n ®u«i
histone (cô thÓ, lµ t¹i mét axit amin Lys ®Æc thï thuéc ®o¹n ®u«i cña çc histone H3 vµ
H4). ë nÊm men S. cereviseae, ho¹t ®éng cña histone methylase ®−îc t×m thÊy cã liªn
quan ®Õn sù øc chÕ mét sè gen, vµ ng¨n c¶n sù lan táa hiÖu øng bÝt gen cña SIR2.
Nh−ng, çc nghiªn cøu vÒ enzym histone methylase ®èi víi ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen
®Õn nay ®−îc biÕt râ h¬n ë loµi nÊm men Schizosaccharomyces pombe vµ mét sè loµi
eukaryote kh¸c. Nh×n chung, sù bÝt gen ®iÓn h×nh kh«ng chØ liªn quan ®Õn sù lo¹i nhãm
acetyl khái çc histone, mµ th−êng ®ång thêi liªn quan ®Õn sù methyl hãa. Tuy vËy, sù
methyl hãa cã thÓ g©y hiÖu øng biÓu hiÖn gen kh¸c nhau, tïy thuéc vµo vÞ trÝ ph¶n øng x¶y
ra. Ch¼ng h¹n, ë nÊm men S. pombe, nÕu sù methyl hãa Lys sè 9 cña ®o¹n ®u«i histone H3
th−êng ®i ®«i víi sù bÝt gen vµ lµ dÊu hiÖu h×nh thµnh vïng dÞ nhiÔm s¾c, th× sù methyl
hãa ë Lys sè 4 còng thuéc ®o¹n ®u«i nµy l¹i lµm t¨ng c−êng sù biÓu hiÖn cña gen.
5.3.3.2. Sù c¶i biÕn histone vµ gi¶ thiÕt m· histone
Cã ý kiÕn cho r»ng cã sù tån t¹i cña m· histone. Theo quan ®iÓm nµy, çc kiÓu
biÕn ®æi kh¸c nhau cña histone cã thÓ ®−îc “®äc” vµ “hiÓu” theo çc nghÜa kh¸c nhau.
H·y xem vÝ dô ë S. pombe liªn quan ®Õn Lys sè 9 cña ®o¹n ®u«i histone H3. Sù biÕn ®æi
kh¸c nhau t¹i vÞ trÝ nµy ®−îc “hiÓu” theo nghÜa kh¸c nhau. Khi axit amin nµy ®−îc g¾n
nhãm acetyl, çc gen th−êng biÓu hiÖn m¹nh. Lóc ®ã, axit amin nµy ®−îc mét sè enzym
histone acetylase nhËn biÕt vµ thóc ®Èy sù acetyl hãa çc nucleosome l©n cËn. Nh−ng khi
axit amin Lys 9 kh«ng ®−îc acetyl hãa, çc gen th−êng bÞ bÝt. Çc histone kh«ng ®−îc
acetyl hãa cã xu h−íng huy ®éng çc enzym deacetylase (lo¹i nhãm acetyl), v× vËy t¨ng
c−êng sè çc histone kh«ng ®−îc acetyl hãa (gièng nh− kiÓu bÝt gen lan táa ë S.
165
§inh §oµn Long
cereviseae). ë mét sè loµi, viÖc axit amin Lys 9 bÞ methyl hãa lµ “dÊu hiÖu” ®Ó mét sè
protein ®Æc thï liªn kÕt vµo vµ duy tr× tr¹ng th¸i dÞ nhiÔm s¾c.
Sù c¶i biÕn ®o¹n ®u«i histone kh«ng chØ ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn chøc n¨ng
nucleosome, mµ cßn t¹o ra çc vÞ trÝ liªn kÕt cña protein. Cã hai lo¹i miÒn protein ®Æc
hiÖu ®iÒu hßa ho¹t ®éng t−¬ng t¸c nµy gäi lµ miÒn bromo vµ miÒn chromo. Çc
protein chøa miÒn bromo th× t−¬ng t¸c víi ®o¹n ®u«i histone bÞ acetyl hãa, cßn çc
protein chøa miÒn chromo t−¬ng t¸c víi ®o¹n ®u«i histone bÞ methyl hãa. ¶nh h−ëng cña
sù c¶i biÕn ®o¹n ®u«i histone ®Õn sù biÓu hiÖn cña gen th«ng qua çc protein ®iÒu hßa
trung gian mang çc miÒn bromo vµ chromo sÏ ®−îc ®Ò cËp thªm ë ch−¬ng 7.
5.3.3.3. Methyl hãa ADN liªn quan ®Õn sù bÝt gen ë ®éng vËt cã vó
Mét sè gen ®éng vËt cã vó bÞ bÝt bëi hiÖn t−îng methyl hãa ADN. Thùc tÕ, phÇn lín
hÖ gen ®éng vËt cã vó ®−îc “ghi nhí” theo çch nµy. Ngoµi ra, çc ®o¹n ADN bÞ methyl
hãa th−êng liªn quan tíi çc vïng dÞ nhiÔm s¾c. §ã lµ do çc tr×nh tù ADN bÞ methyl hãa
th−êng ®−îc mét sè protein ®Æc biÖt (nh− MeCP2) nhËn biÕt, råi chóng l¹i tiÕp tôc huy
®éng çc enzym histone deacetylase vµ histone methylase. Nh÷ng enzym nµy sau ®ã xóc
t¸c lµm biÕn ®æi çc vïng chÊt nhiÔm s¾c ë gÇn. KÕt qu¶ lµ sù methyl hãa cã tÝnh lan táa
vµ çc vïng bÞ methyl hãa th−êng chuyÓn thµnh vïng dÞ nhiÔm s¾c (h×nh 5.25).
HiÖn t−îng methyl hãa ADN lµ c¬ së cña hiÖn t−îng in vÕt ADN (DNA imprinting)
®−îc m« t¶ sau ®©y. Chóng ta biÕt r»ng, trong çc tÕ bµo l−ìng béi, hÇu hÕt çc gen ®Òu
tån t¹i víi hai b¶n sao (chóng n»m trªn cÆp NST t−¬ng ®ång). Mét b¶n sao cã nguån gèc
tõ bè, cßn mét b¶n sao cã nguån gèc tõ mÑ. Trong phÇn lín tr−êng hîp, hai b¶n sao (hoÆc
alen) nµy ®−îc biÓu hiÖn t−¬ng ®−¬ng. Bëi v×, çc b¶n sao cña cïng mét locut gen th−êng
mang çc tr×nh tù ®iÒu hßa gièng nhau vµ ®−îc ®iÒu khiÓn bëi çc protein ®iÒu hßa
chung. Ngoµi ra, trªn NST, vÝ trÝ cña chóng còng th−êng t−¬ng ®ång (nªn chóng cã xu
h−íng gièng nhau vÒ tr¹ng th¸i methyl hãa; hoÆc chÞu t¸c ®éng nh− nhau tõ çc enzym
c¶i biÕn histone). Nh−ng trong mét sè tr−êng hîp, chØ mét trong hai b¶n sao ho¹t ®éng,
cßn b¶n sao cßn l¹i bÞ “t¾t”. VÝ dô ®iÓn h×nh vÒ hiÖn t−îng “in vÕt ADN” nh− vËy ë ng−êi
lµ çc gen H19 vµ Igf2 n»m gÇn nhau trªn cïng NST sè 11. Trong mçi tÕ bµo, chØ mét
b¶n sao cña H19 (trªn NST xuÊt xø tõ mÑ) ho¹t ®éng, cßn b¶n sao kia (xuÊt xø tõ bè) bÞ
“t¾t”. Ng−îc l¹i, víi gen Igf2, b¶n sao tõ bè th× “bËt”, cßn b¶n sao tõ mÑ th× “t¾t”.
Trong sù chuyªn hãa biÓu hiÖn çc gen H19 vµ Igf2, cã hai tr×nh tù quan träng
(h×nh 5.26). §ã lµ mét tr×nh tù t¨ng c−êng n»m xu«i dßng gen H19, vµ mét tr×nh tù
çch li n»m gi÷a hai gen. Tr×nh tù t¨ng c−êng (sau khi liªn kÕt víi yÕu tè ho¹t hãa cña
nã) cã thÓ ho¹t hãa c¶ hai gen H19 vµ Igf2. Nh−ng t¹i sao nã chØ ho¹t hãa gen H19 cã
nguån gèc tõ mÑ vµ gen Igf2 cã nguån gèc tõ bè? C©u tr¶ lêi lµ: do tr¹ng th¸i methyl hãa
cña tr×nh tù çch li trªn hai NST cã nguån gèc tõ mÑ vµ bè lµ kh¸c nhau. Së dÜ tr×nh tù
t¨ng c−êng kh«ng ho¹t hãa ®−îc gen Igf2 tõ mÑ lµ v×: trªn NST nµy, mét protein (gäi lµ
yÕu tè çch li CTCF) ®Ýnh kÕt vµo tr×nh tù çch li, lµm c¶n trë sù t−¬ng t¸c gi÷a gen Igf2
víi yÕu tè ho¹t hãa liªn kÕt t¹i tr×nh tù t¨ng c−êng. Ng−îc l¹i, trªn NST tõ bè, çc tr×nh
tù çch li vµ promoter cña gen H19 bÞ methyl hãa. ë tr¹ng th¸i nµy, bé m¸y phiªn m·
kh«ng liªn kÕt ®−îc víi promoter H19, ®ång thêi CTCF kh«ng liªn kÕt ®−îc víi tr×nh tù
çch li. KÕt qu¶ lµ, tr×nh tù t¨ng c−êng cã thÓ ho¹t hãa ®−îc gen Igf2. Ngoµi ra, gen H19
cßn bÞ øc chÕ bæ sung bëi sù liªn kÕt cña protein MeCP2 vµo tr×nh tù bÞ methyl hãa trªn
NST tõ bè (ë trªn, chóng ta ®· biÕt MeCP2 cã vai trß huy ®éng histone deacetylase lµm
øc chÕ gen).
166
Gen ®−îc ho¹t hãa ▼ Gen kh«ng ®−îc ho¹t hãa ▼

Protein ho¹t hãa
Gen kh«ng ®−îc

ADN ®−îc ho¹t hãa
methyl hãa
Çc thµnh phÇn phøc
hÖ khëi ®Çu phiªn m·
H×nh 5.25. BÝt gen bëi sù methyl hãa ADN vµ c¶i Protein liªn kÕt Gen kh«ng biÓu hiÖn
biÕn nucleosome. Khi kh«ng cã sù c¶i biÕn
vµo ®o¹n ADN
nucleosome, gen ®−îc "bËt" hay "t¾t" phô thuéc vµo sù
®−îc methyl hãa
cã mÆt cña çc yÕu tè ho¹t hãa vµ bé m¸y phiªn m·
(minh häa trªn hµng ®Çu tiªn). Tuy vËy, do "kÏ hë", gen
vÉn biÓu hiÖn ë møc ®é c¬ b¶n. §Ó lµm "t¾t" hoµn toµn
mét gen ë eukaryote th−êng liªn quan ®Õn sù methyl hãa
Gen kh«ng biÓu hiÖn
ADN vµ c¶i biÕn nucleosome. Khi mét gen kh«ng ®−îc
phiªn m·, ADN methylase cã thÓ methyl hãa cytosine
n»m trong promoter, trong gen hoÆc trong çc tr×nh tù Phøc hÖ t¸i cÊu
tróc nucleosome Histone
enhancer. Nh÷ng methylcytosine nµy ®−îc mét sè protein
(nh− MeCP2) nhËn ra vµ g¾n vµo. Nh÷ng protein nµy sau deacetylase
®ã huy ®éng enzym deacetylase vµ phøc hÖ t¸i cÊu tróc
nucleosom lµm t¾t hoµn toµn sù biÓu hiÖn cña gen
(Watson, 2004).
Gen hoµn toµn kh«ng biÓu hiÖn
a) NhiÔm s¾c thÓ cña mÑ
YÕu tè çch li
CTCF
Igf2 H19
Gen kh«ng biÓu hiÖn Tr×nh tù çch li Gen biÓu hiÖn Tr×nh tù t¨ng c−êng
b) NhiÔm s¾c thÓ cña bè
Me Me Me Me Me Me
Igf2
Gen biÓu hiÖn Tr×nh tù çch li H19 Tr×nh tù t¨ng c−êng

H×nh 5.26. In vÕt ADN (DNA imprinting). H×nh nµy minh häa vÝ dô vÒ sù in vÕt ADN, ®ã lµ çc gen Igf2 vµ H19
ë ®éng vËt cã vó. ë mçi tÕ bµo, chØ cã gen H19 trªn NST mÑ vµ gen Igf2 trªn NST bè biÓu hiÖn. Tr¹ng th¸i methyl
hãa tr×nh tù çch li cã vai trß quyÕt ®Þnh viÖc liÖu yÕu tè çch li CTCF cã ng¨n c¶n ®−îc ho¹t ®éng cña yÕu tè t¨ng
c−êng (n»m xu«i dßng gen H19 vµ Igf2) hay kh«ng.
5.3.3.4. Mét sè tr¹ng th¸i biÓu hiÖn gen ®−îc di truyÒn qua ph©n bµo, kÓ c¶ khi kh«ng cßn
tÝn hiÖu kÝch øng biÓu hiÖn gen
§«i khi sù biÓu hiÖn cña mét gen ®−îc di truyÒn qua ph©n bµo. Trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn ç thÓ, mét ph©n tö tÝn hiÖu ®−îc gi¶i phãng tõ mét tÕ bµo nhÊt ®Þnh cã thÓ
lµm “bËt” hoÆc “t¾t” mét sè gen ë çc tÕ bµo l©n cËn. Nh÷ng gen nµy cã thÓ duy tr× tr¹ng
167
§inh §oµn Long
th¸i “bËt” hoÆc “t¾t” t−¬ng øng qua nhiÒu thÕ ph©n bµo kÕ tiÕp, kÓ c¶ khi ph©n tö tÝn
hiÖu kh«ng cßn n÷a. Sù di truyÒn vÒ kh¶ n¨ng biÓu hiÖn cña gen nh− vËy ®−îc gäi lµ sù
di truyÒn ngo¹i sinh. Sù in vÕt ADN nªu trªn còng lµ mét vÝ dô vÒ di truyÒn ngo¹i
sinh.
Sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen qua c¬ chÕ di truyÒn ngo¹i sinh d−êng nh− ng−îc l¹i çc
c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ®· ®−îc ®Ò cËp trªn ®©y. Theo ®ã, sù ho¹t hãa cña gen
th−êng liªn quan ®Õn sù cã mÆt cña mét ph©n tö tÝn hiÖu, truyÒn tin qua mét protein
ho¹t hãa. Nh− ë vi khuÈn, operon Lac chØ thùc sù ho¹t ®éng khi ®ång thêi cã hai tÝn hiÖu
lµ cã lactose vµ kh«ng cã glucose. ë nÊm men, gen GAL chØ biÓu hiÖn khi cã galactose
®ång thêi kh«ng cã glucose. ë ng−êi, gen β-interferon chØ ho¹t ®éng khi tÕ bµo bÞ virut
l©y nhiÔm. Khi kh«ng cã nh÷ng tÝn hiÖu nµy, çc gen trªn ë tr¹ng th¸i “t¾t”.
ë ®©y, sù c¶i biÕn ADN vµ nucleosome lµ c¬ së cña di truyÒn häc ngo¹i sinh. H·y
xem tr−êng hîp mét gen bÞ “t¾t” bëi sù methyl hãa histone côc bé. Khi vïng NST bÞ
methyl hãa ®−îc sao chÐp trong ph©n bµo, çc histone bÞ methyl hãa tõ çc ph©n tö ADN
bè, mÑ sÏ ph©n bè (t−¬ng ®èi) ®Òu vÒ hai tÕ bµo con. Nh− vËy, mçi ph©n tö ADN con ®Òu
mang mét sè nucleosome ®−îc methyl hãa vµ mét sè kh«ng ®−îc methyl hãa. Çc
nucleosome ®−îc methyl hãa sÏ huy ®éng çc protein chøa miÒn chromo, bao gåm çc
histone methylase. Nh÷ng enzym nµy sÏ methyl hãa çc histone ch−a ®−îc methyl hãa ë
gÇn. Qua ®ã, mét m¹ch ADN con sinh ra sau t¸i b¶n ADN, nÕu cã Ýt histone ®−îc methyl
hãa sÏ huy ®éng ®−îc Ýt enzym methylase h¬n so víi m¹ch ADN cã nhiÒu histone ®−îc
methyl hãa. B»ng çch nµy, tr¹ng th¸i methyl hãa cña chÊt nhiÔm s¾c ®−îc duy tr× qua
ph©n bµo.
H×nh 5.27 cho thÊy sù methyl hãa ADN cã thÓ di truyÒn æn ®Þnh h¬n qua c¬ chÕ
ho¹t ®éng cña çc enzym duy tr× methyl hãa. Nh÷ng enzym nµy xóc t¸c ph¶n øng
methyl hãa çc ph©n ®o¹n trªn ph©n tö ADN ®· ®−îc methyl hãa mét phÇn trong qu¸
tr×nh t¸i b¶n ADN ®Ó thu ®−îc ph©n ®o¹n methyl hãa hoµn toµn. Trong vÝ dô nµy, enzym
duy tr× methyl hãa nhËn ra ph©n ®o¹n ®−îc methyl hãa mét nöa vµ bæ sung nhãm
Me Me
5’ 3’ 5’ 3’
A C G T A T C G T AC G T A T C G T
methyl hãa
Sao chÐp ADN ADN
Cytosine (C) kh«ng T G C A T A G C A T G C A T A G C A
®−îc methyl hãa 3’ 3’ 5’
Me 5’
Me
5’ 3’
A C G T A T C G T
Enzym duy tr×
Enzym duy tr×
methylase kh«ng
methylase
nhËn ra C nµy
T G C A T A G C A
3’ 5’ Me
Me
5’ 3’ 5’ 3’
A C G T A T C G T AC G T A T C G T
methyl hãa
ADN
T G C A T A G C A T G C A T A G C A
3’ 5’ 3’ 5’
Me Me
H×nh 5.27. KiÓu methyl hãa ADN cã thÓ ®−îc duy tr× qua ph©n bµo (nguån: Alberts et al., 2002).
168
methyl vµo cytosine (C) ch−a ®−îc methyl hãa. Enzym nµy kh«ng nhËn biÕt ®−îc çc
nucleotide C ë ph©n ®o¹n kh«ng ®−îc methyl hãa. KÕt qu¶ lµ, hai ph©n tö ADN con cã
tr¹ng th¸i methyl hãa gièng nhau vµ gièng ph©n tö ADN gèc.
Trong tÕ bµo ®éng vËt cã vó, sù methyl hãa ADN lµ “dÊu hiÖu c¬ b¶n” cho biÕt mét
vïng hÖ gen cã ®−îc biÓu hiÖn kh«ng. Sau sù t¸i b¶n ADN, çc vÞ trÝ ®−îc methyl hãa
mét phÇn th−êng ®−îc chuyÓn thµnh tr¹ng th¸i methyl hãa hoµn toµn. Nh÷ng vïng nµy
®ång thêi ®−îc protein MeCP2 nhËn biÕt vµ huy ®éng çc enzym c¶i biÕn nucleosome
kh¸c lµm t¸i bÊt ho¹t sù biÓu hiÖn cña gen, thËm chÝ chuyÓn chóng thµnh dÞ nhiÔm s¾c
(h×nh 5.25).
5.3.4. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote qua khëi ®Çu phiªn m·
5.3.4.1. Çc yÕu tè ho¹t hãa huy ®éng bé m¸y phiªn m· tíi çc gen
ë vi khuÈn, mét c¬ chÕ phæ biÕn lµ çc yÕu tè ho¹t hãa thóc ®Èy sù phiªn m· çc
gen qua viÖc ®ång thêi liªn kÕt víi ADN vµ ARN polymerase ®Ó huy ®éng enzym tíi vÞ trÝ
cña gen. Çc yÕu tè ho¹t hãa ë eukaryote còng ho¹t ®éng theo çch nµy, nh−ng rÊt hiÕm
khi cã sù t−¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a chóng víi ARN polymerase. Thay vµo ®ã, çc yÕu tè
ho¹t hãa th−êng huy ®éng ARN polymerase gi¸n tiÕp theo hai çch. Çch thø nhÊt, çc
yÕu tè ho¹t hãa t−¬ng t¸c víi çc thµnh phÇn trung gian cña bé m¸y phiªn m· (chø
kh«ng ph¶i ARN polymerase), cßn ®−îc gäi lµ çc chÊt m«i giíi trung gian; sau ®ã, chÊt
m«i giíi trung gian huy ®éng ARN polymerase tíi promoter. Çch thø hai, çc yÕu tè
ho¹t hãa huy ®éng çc yÕu tè c¶i biÕn nucleosome vµ lµm thay ®æi chÊt nhiÔm s¾c ®Ó bé
m¸y phiªn m· dÔ dµng tiÕp cËn çc gen
Tr×nh tù
h¬n, nhê ®ã ARN polymerase cã thÓ liªn t¨ng c−êng
kÕt vµo promoter vµ khëi ®Çu phiªn m·.
Cã khi, çc yÕu tè ho¹t hãa ®ång thêi ho¹t YÕu tè
®éng theo c¶ hai çch (h×nh 5.28). ho¹t hãa
ChÊt m«i giíi
Sù phiªn m· ë eukaryote th−êng trung gian (mediator)
cÇn mét sè lín çc thµnh phÇn kh¸c nhau.
Trong nhiÒu tr−êng hîp, bé m¸y phiªn
m· ®−îc huy ®éng tíi gen ë d¹ng phøc hÖ TFIID
ARN poiymerase II
duy nhÊt (gåm nhiÒu protein liªn kÕt víi
nhau) gäi lµ holoenzym. Phøc hÖ
holoenzym nµy th−êng ®ång thêi gåm çc Hép TATA
chÊt m«i giíi trung gian, ARN
H×nh 5.28. Ho¹t hãa sù khëi ®Çu phiªn mX ë
polymerase, vµ mét sè yÕu tè phiªn m· eukaryote qua sù huy ®éng phøc hÖ phiªn mX. ë ®©y,
kh¸c. ChØ mét sè Ýt çc yÕu tè cßn l¹i ®−îc yÕu tè ho¹t hãa cã thÓ huy ®éng trùc tiÕp yÕu tè khëi ®Çu
huy ®éng tíi gen mét çch rêi r¹c (vÝ dô: phiªn m· TFIID, vµ gi¸n tiÕp huy ®éng ARN polymerase
II th«ng qua chÊt m«i giíi trung gian. Trong thùc tÕ, sù
TFIID hay TFIIE). Sù huy ®éng nh÷ng huy ®éng nµy cã thÓ liªn quan ®Õn nhiÒu h¬n mét protein
yÕu tè nµy cã thÓ trùc tiÕp do cña çc yÕu ho¹t hãa.
tè ho¹t hãa hoÆc do çc yÕu tè kh¸c thuéc
holoenzym.
5.3.4.2. Çc yÕu tè ho¹t hãa huy ®éng çc yÕu tè c¶i biÕn nucleosome lµm t¨ng kh¶ n¨ng
tiÕp cËn promoter cña bé m¸y phiªn m·
Ngoµi c¬ chÕ huy ®éng trùc tiÕp, çc yÕu tè ho¹t hãa còng cã thÓ huy ®éng çc yÕu
tè c¶i biÕn nucleosome ®Ó ho¹t hãa çc gen bÞ “bÝt” trong chÊt nhiÔm s¾c. Çc yÕu tè c¶i
biÕn nucleosome xuÊt hiÖn ë hai d¹ng. D¹ng thø nhÊt bæ sung çc nhãm chøc vµo ®o¹n
®u«i cña çc histone, vÝ dô nh− çc histone acetylase. D¹ng thø hai cã t¸c dông t¸i cÊu
169
§inh §oµn Long
tróc nucleosome, vÝ dô nh− phøc hÖ SWI/SNF (sö dông n¨ng l−îng tõ ATP). H×nh 5.29
m« t¶ hai m« h×nh c¬ b¶n gióp gi¶i thÝch b»ng çch nµo sù c¶i biÕn nucleosom g©y nªn
bëi çc yÕu tè trªn ®©y cã thÓ ho¹t hãa ®−îc gen.
§Çu tiªn, sù t¸i cÊu tróc lµm béc lé çc vÞ trÝ liªn kÕt trªn ph©n tö ADN (tr−íc ®ã
n»m ë vÞ trÝ bÞ “bÝt” cña nucleosome). Sù t¸i cÊu tróc nµy hoÆc sù bæ sung nhãm acetyl vµo
®o¹n ®u«i cña histone vµ cña çc nucleosome l©n cËn cã thÓ lµm t¨ng sù “láng lÎo” cña çc
nucleosome vµ chÊt nhiÔm s¾c, dÉn ®Õn viÖc gi¶i phãng çc vÞ trÝ liªn kÕt trªn ADN.
Ngoµi ra, sù bæ sung nhãm acetyl vµo ®o¹n ®u«i çc histone cßn ®ång thêi lµm thay
®æi kh¶ n¨ng liªn kÕt cña bé m¸y phiªn m· theo mét çch kh¸c, ®ã lµ nã t¹o ra vÞ trÝ liªn
kÕt trªn nucleosome víi çc protein mang miÒn bromo. Mét thµnh phÇn cña phøc hÖ
TFIID mang miÒn bromo, nªn nã liªn kÕt víi çc nucleosome ®−îc acetyl hãa tèt h¬n so
víi çc nucleosome kh«ng ®−îc acetyl hãa. Nh− vËy, mét gen cã promoter mang nhiÒu
histone ®−îc acetyl hãa th−êng cã ¸i lùc víi bé m¸y phiªn m· cao h¬n khi kh«ng ®−îc
acetyl hãa.
Cã mét sè c©u hái ®−îc ®Æt ra lµ thµnh phÇn nµo cña bé m¸y phiªn m· vµ yÕu tè c¶i
biÕn nucleosome nµo lµ thiÕt yÕu cho sù phiªn m· cña gen; thµnh phÇn nµo cÇn çc yÕu
tè ho¹t hãa huy ®éng trùc tiÕp? C©u tr¶ lêi lµ ch−a râ. Nh−ng, çc b»ng chøng nh×n
chung cho thÊy, mét sè thµnh phÇn cña bé m¸y phiªn m· (hoÆc çc yÕu tè c¶i biÕn
nucleosome) cã thÓ quan träng víi gen nµy, nh−ng Ýt quan träng víi gen kh¸c. Sù kh¸c
biÖt nµy ®«i khi còng kh«ng hoµn toµn râ rÖt. Nãi çch kh¸c, trõ ARN polymerase lµ
thiÕt yÕu cho sù biÓu hiÖn cña mäi gen, th× víi çc gen kh¸c nhau, sù phô thuéc vµo çc
thµnh phÇn cña bé m¸y phiªn m·, còng nh− çc yÕu tè c¶i biÕn nucleosome cã thÓ rÊt
kh¸c nhau, hoÆc thËm chÝ hoµn toµn kh«ng phô thuéc vµo nh÷ng yÕu tè nµy. Ngoµi ra,
møc ®é yªu cÇu mét yÕu tè ®iÒu hßa cßn phô thuéc vµo hoµn c¶nh cô thÓ cña tÕ bµo, nh−
çc thêi ®iÓm kh¸c nhau cña chu tr×nh tÕ bµo, hay vµo çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸
tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. Mét vÝ dô dÔ thÊy lµ trong nguyªn ph©n, khi çc NST ®ang co
YÕu tè Promoter YÕu tè
ho¹t hãa Promoter
ho¹t hãa
Histone Phøc hÖ
acetylase c¶i biÕn
nucleosom
Acetyl hãa histone T¸i cÊu tróc nucleosom
Bé m¸y phiªn m· liªn Bé m¸y phiªn m· liªn

kÕt vµo promoter kÕt vµo promoter
H×nh 5.29. Çc yÕu tè ho¹t hãa lµm thay ®æi cÊu tróc côc bé cña chÊt nhiÔm s¾c. a) C¬ chÕ th«ng qua sù
huy ®éng çc enzym c¶i biÕn histone, nh− histone acetylase. b) C¬ chÕ th«ng qua sù huy ®éng phøc hÖ c¶i
biÕn nucleosom, ch¼ng h¹n nh− SWI/SNF (nguån: Watson, 2004).
170
xo¾n “cùc ®¹i”, sù ho¹t hãa gen hÇu nh− kh«ng thÓ x¶y ra trõ khi enzym acetylase ®−îc
huy ®éng ®Õn vÞ trÝ cña gen cÇn ®−îc biÓu hiÖn.
5.3.4.3. §iÒu hßa tõ xa: cÊu tróc vßng th¾t ADN vµ çc tr×nh tù çch li
RÊt nhiÒu yÕu tè ho¹t hãa gen ë eukaryote ho¹t ®éng tõ mét vÞ trÝ rÊt xa so víi vÞ
trÝ cña gen. Ch¼ng h¹n, ë ®éng vËt cã vó, tr×nh tù enhancer cã thÓ n»m xu«i dßng hay
ng−îc dßng, çch gen hµng tr¨m kb. ë vi khuÈn, chóng ta ®· biÕt sù tån t¹i cña kiÓu ®iÒu
hßa tõ xa. Nh−ng th−êng th× kho¶ng çch tõ vÞ trÝ ®iÒu hßa ®Õn gen chØ vµi tr¨m bp vµ
th−êng liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh vßng th¾t ADN. Kho¶ng çch nµy ®ñ gÇn ®Ó çc
protein ®iÒu hßa t−¬ng t¸c ®−îc víi nhau. Nh−ng khi kho¶ng çch nµy v−ît qu¸ vµi kb,
th× kh¶ n¨ng t−¬ng t¸c cña chóng mÊt ®i.
Cã mét sè m« h×nh ®−îc ®−a ra ®Ó gi¶i thÝch nhê ®©u ë eukaryote, gen cã thÓ ®−îc
ho¹t hãa tõ mét tr×nh tù t¨ng c−êng ë rÊt xa gen. Mét m« h×nh nh− vËy lµ viÖc t×m thÊy
nhiÒu protein liªn kÕt vµo vïng gi÷a tr×nh tù t¨ng c−êng vµ vïng m· hãa cña gen, dÉn
®Õn h×nh thµnh nhiÒu vßng th¾t liªn tiÕp, lµm tr×nh tù t¨ng c−êng ®−îc ®−a ®Õn gÇn
gen h¬n. Mét m« h×nh kh¸c cho thÊy, chÊt nhiÔm s¾c ®«i khi còng cã nh÷ng cÊu h×nh ®Æc
biÖt (vÝ dô: do sù c¶i biÕn cña çc histone vµ t¸i cÊu tróc nucleosome) gióp ®−a çc tr×nh
tù t¨ng c−êng ®Õn gÇn gen. Nh−ng, nh×n chung c¬ chÕ ph©n tö cña çc hiÖn t−îng nµy
®Õn nay ch−a hoµn toµn s¸ng tá.
NÕu mét tr×nh tù t¨ng c−êng cã thÓ ho¹t hãa mét gen çch nã ®Õn 50 kb, th× yÕu tè
nµo ng¨n c¶n nã kh«ng ho¹t hãa çc gen gÇn h¬n? Cã sù xuÊt hiÖn cña mét sè tr×nh tù
®Æc biÖt, gäi lµ çc tr×nh tù çch li. Nh÷ng protein liªn kÕt vµo tr×nh tù nµy (gäi lµ çc
yÕu tè çch li) kiÓm so¸t ho¹t
®éng cña çc yÕu tè t¨ng c−êng. a) Gen biÓu hiÖn
Khi n»m gi÷a mét tr×nh tù t¨ng
c−êng vµ promoter, çc yÕu tè çch Tr×nh tù Promoter
li sÏ øc chÕ sù ho¹t hãa gen bëi t¨ng c−êng
yÕu tè t¨ng c−êng. Nh− vÝ dô trªn b)
h×nh 5.30, yÕu tè çch li kh«ng øc Gen kh«ng biÓu hiÖn
chÕ sù ho¹t hãa gen cña yÕu tè
Tr×nh tù Tr×nh tù Promoter
t¨ng c−êng nÕu nã kh«ng n»m t¨ng c−êng çch li
gi÷a tr×nh tù t¨ng c−êng vµ
promoter; còng nh− nã kh«ng øc c)Gen biÓu hiÖn
chÕ yÕu tè t¨ng c−êng ho¹t hãa çc
gen kh¸c. Nh− vËy, xÐt vÒ b¶n Promoter Tr×nh tù Tr×nh tù Promoter
chÊt, çc yÕu tè çch li kh«ng øc t¨ng c−êng çch li
chÕ ho¹t ®éng cña promoter, còng
nh− kh«ng k×m h·m ho¹t ®éng cña d) Gen biÓu
hiÖn
çc yÕu tè t¨ng c−êng. Thay vµo
®ã, nã ng¨n c¶n sù t−¬ng t¸c gi÷a Tr×nh tù Tr×nh tù Promoter Tr×nh tù
çc yÕu tè nµy. §«i khi, çc yÕu tè t¨ng c−êng çch li t¨ng c−êng
çch li cã thÓ øc chÕ sù lan táa c¶i
H×nh 5.30. YÕu tè çch li ng¨n c¶n sù ho¹t hãa gen cña yÕu tè
biÕn chÊt nhiÔm s¾c. ë ®Çu t¨ng c−êng. a) Gen ®−îc biÓu hiÖn nhê ho¹t ®éng cña yÕu tè
ch−¬ng nµy, chóng ta ®· biÕt, t¨ng c−êng liªn kÕt ®−îc víi tr×nh tù t¨ng c−êng (enhancer).
tr¹ng th¸i c¶i biÕn chÊt nhiÔm s¾c b) YÕu tè çch li ng¨n c¶n sù t−¬ng t¸c gi÷a yÕu tè t¨ng c−êng víi
cã thÓ g©y ¶nh h−ëng ®Õn viÖc promoter, nªn gen kh«ng ®−îc biÓu hiÖn (dï cho yÕu tè t¨ng
biÓu hiÖn cña mét gen. “BÝt gen” lµ c−êng liªn kÕt ®−îc vµo enhancer. c) YÕu tè t¨ng c−êng vÉn cã
thÓ ho¹t hãa ®−îc gen ë phÝa ®èi diÖn tr×nh tù çch li (hoÆc trªn
mét trong çc c¬ chÕ øc chÕ sù biÓu cïng m¹ch ADN hoÆc trªn m¹ch ®èi m·). d) YÕu tè çch li ng¨n
hiÖn gen cã thÓ lan táa däc theo c¶n ho¹t ®éng cña yÕu tè ho¹t hãa n»m ng−îc dßng, nh−ng
chÊt nhiÔm s¾c, ®ång thêi lµm t¾t kh«ng ng¨n c¶n ho¹t ®éng cña yÕu tè ho¹t hãa n»m xu«i dßng.
171
§inh §oµn Long
nhiÒu gen, mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã çc protein øc chÕ. Çc yÕu tè çch li cã thÓ øc
chÕ ho¹t ®éng lan táa cña c¬ chÕ c¶i biÕn chÊt nhiÔm s¾c. Nh− vËy, çc yÕu tè çch li cã
thÓ b¶o vÖ gen khái sù ho¹t hãa hay øc chÕ tuú tiÖn.
HiÖn t−îng nµy cã liªn quan ®Õn viÖc nhiÒu gen ®−îc biÕn n¹p trong thùc nghiÖm ë
eukaryote bÞ “bÝt”, do chóng bÞ cµi ngÉu nhiªn vµo çc vïng dÞ nhiÔm s¾c. Nh−ng, nÕu çc
yÕu tè çch li n»m ngay tr−íc hoÆc sau gen ®−îc cµi th× nã cã thÓ gióp çc gen nµy kh«ng
bÞ “bÝt” do hiÖu øng lan táa cña sù c¶i biÕn chÊt nhiÔm s¾c.
5.3.4.4. Sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn mét sè gen cÇn “vïng ®iÒu khiÓn locut” - LCR
Gen m· hãa globin ®−îc biÓu hiÖn trong çc tÕ bµo hång cÇu ë ng−êi tr−ëng thµnh
vµ trong mét sè dßng tÕ bµo gèc m¸u trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. HÖ gen ng−êi cã 5
gen m· hãa globin kh¸c nhau (h×nh 5.31). MÆc dï kÕt côm, nh−ng nh÷ng gen nµy ®−îc
®iÒu khiÓn biÓu hiÖn riªng rÏ. Mçi gen ®−îc biÓu hiÖn vµo çc thêi kú kh¸c nhau cña qu¸
tr×nh ph¸t triÓn c¬ thÓ. §Çu tiªn lµ gen ε, sau ®ã lµ γ, råi ®Õn β vµ δ. TrËt tù biÓu hiÖn cña
çc gen nµy ®−îc ®iÒu khiÓn thÕ nµo?
Mçi gen ®Òu cã mét tËp hîp çc vÞ trÝ ®iÒu hßa ®Ó ®iÒu khiÓn “bËt” gen ®óng thêi
®iÓm vµ m«, tÕ bµo phï hîp trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. Cô thÓ, gen β (tÕ bµo tñy
x−¬ng ng−êi tr−ëng thµnh) cã hai tr×nh tù t¨ng c−êng: mét n»m xu«i dßng gen, mét n»m
ng−îc dßng gen. ChØ cã tÕ bµo tñy x−¬ng ng−êi tr−ëng thµnh míi cã ®Çy ®ñ çc protein
®iÒu hßa phï hîp, xuÊt hiÖn ë tØ lÖ thÝch hîp, ®Ó liªn kÕt ®−îc vµo hai tr×nh tù t¨ng c−êng
nµy. Tuy vËy, ®Ó çc gen ®−îc biÓu hiÖn theo ®óng trËt tù, cßn cÇn mét nhãm çc yÕu tè
®iÒu hßa chung, gäi lµ vïng ®iÒu khiÓn locut - LCR (Locus Control Region), n»m
ng−îc dßng çch côm gen globin 30 – 50 kb. Çch ho¹t ®éng cña LCR ®Õn nay ch−a s¸ng
tá, nh−ng nã lµ vÞ trÝ liªn kÕt cña çc protein ®iÒu hßa kh¸c nhau cã thÓ kÝch øng lµm
“më” cÊu tróc chÊt nhiÔm s¾c quanh côm gen globin, ®ång thêi cho phÐp mét chuçi çc
yÕu tè ®iÒu hßa cã thÓ ®iÒu khiÓn çc gen ®¬n lÎ theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh.
LCR gåm nhiÒu tr×nh tù thµnh
phÇn. Trong ®ã, mét sè lµ çc tr×nh tù a)
t¨ng c−êng, mét sè lµ tr×nh tù çch li, cßn Vïng ®iÒu khiÓn locut (LCR) ε γG γA δ β
l¹i lµ promoter. Sù ®a d¹ng vÒ chøc n¨ng
cña çc tr×nh tù nµy ®−îc xem lµ m« h×nh
gi¶i thÝch cho c¬ chÕ ho¹t ®éng cña LCR. Côm gen m· hãa globin
10 kb
Trong ®ã, çch ®¬n gi¶n nhÊt lµ çc b)
protein ®iÒu hßa liªn kÕt vµo LCR vµ huy LCR Ey β h1 β maj β min
®éng phøc hÖ c¶i biÕn chÊt nhiÔm s¾c tiÕp
cËn vïng gen cÇn biÓu hiÖn. ViÖc çc LCR 10 kb
th−êng ë gÇn promoter cña gen ®−îc ho¹t
hãa lµ c¨n cø ñng hé cho çch ®iÓu khiÓn H×nh 5.31. §iÒu hßa ho¹t ®éng gen bëi vïng
nµy. Tuy vËy, theo mét çch kh¸c, toµn bé ®iÒu khiÓn locut - LCR. a) Côm gen m· hãa globin
ë ng−êi ®−îc ®iÒu khiÓn bëi mét LCR. Trªn h×nh kh«ng
bé m¸y phiªn m· ®−îc huy ®éng tíi LCR
minh häa gen α-globin, lµ gen ®−îc biÓu hiÖn trong
vµ xuÊt ph¸t tõ ®©y, çc ho¹t ®éng ®iÒu
suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Çc gen cßn l¹i (β, ε, δ, vµ γ)
hßa phiªn m· (bao gåm sù c¶i biÕn cÊu chØ biÓu hiÖn vµo nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸
tróc chÊt nhiÔm s¾c vµ gi¶i phãng çc yÕu tr×nh ph¸t triÓn vµ theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh. Chuçi α-
tè øc chÕ côc bé) b¾t ®Çu diÔn ra. ë globin kÕt hîp víi mét lo¹i chuçi globin kh¸c h×nh
eukaryote, cã mét sè côm gen còng ®−îc thµnh nªn çc d¹ng hemoglobin vµo çc giai ®o¹n
t×m thÊy cã kiÓu ®iÒu hßa qua LCR t−¬ng ph¸t triÓn kh¸c nhau cña c¬ thÓ. b) Côm gen m· hãa
tù gen m· hãa globin. globin ë chuét còng ®−îc ®iÒu khiÓn bëi mét LCR.
172
5.3.5. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote sau khëi ®Çu phiªn m·
5.3.5.1. Mét sè yÕu tè t¨ng c−êng biÓu hiÖn gen theo kiÓu kÐo dµi phiªn m·
Çc bé m¸y phiªn m· ë eukaryote th−êng gåm nhiÒu protein cÇn cho sù khëi ®Çu
phiªn m·. §ång thêi nã còng chøa mét sè yÕu tè tham gia vµo giai ®o¹n kÐo dµi (xem
ch−¬ng 4). ë mét sè gen, n»m sau promoter cã çc tr×nh tù g©y t¹m dõng sù “tr−ît däc”
ph©n tö ADN cña ARN polymerase. ë nh÷ng gen nµy, sù cã mÆt hay v¾ng mÆt nh÷ng
yÕu tè kÐo dµi (chuçi polyribonucleotide ®ang tæng hîp) cã vai trß quyÕt ®Þnh møc biÓu
hiÖn cña gen.
VÝ dô gen HSP70 ë ruåi giÊm, gen nµy ®−îc ho¹t hãa bëi yÕu tè sèc nhiÖt vµ ®−îc
®iÒu khiÓn ®ång thêi bëi hai yÕu tè ho¹t hãa. YÕu tè liªn kÕt GAGA ®−îc xem lµ ®ñ ®Ó cã
thÓ huy ®éng bé m¸y phiªn m· tíi gen vµ khëi ®Çu phiªn m·. Song, nÕu kh«ng cã yÕu tè
thø hai lµ HSF th× ARN polymerase sÏ dõng l¹i ë mét vÞ trÝ sau promoter kho¶ng 100 bp.
Nh−ng, khi cã tÝn hiÖu “sèc nhiÖt”, HSF sÏ liªn kÕt vµo mét vÞ trÝ ®Æc hiÖu trªn promoter
vµ huy ®éng mét enzym kinase (pTEF) tíi vÞ trÝ bé m¸y phiªn m· ®ang dõng l¹i. Enzym
nµy phosphoryl hãa miÒn ®Çu C thuéc tiÓu phÇn lín nhÊt cña ARN polymerase vµ “níi
láng” enzym ë vÞ trÝ t¹m dõng; nhê vËy, sù kÐo dµi phiªn m· ®−îc tiÕp tôc. Nh− vËy,
ngoµi çc c¬ chÕ ®iÒu hßa chung, ®©y lµ mét kiÓu ®iÒu hßa bæ sung. Còng cã thÓ chØ cã
mét sè gen cã c¬ chÕ ®iÒu hßa bæ sung gièng HSP70.
HIV g©y héi chøng AIDS tiÕn hµnh phiªn m· çc gen cña nã tõ mét promoter ®−îc
®iÒu khiÓn bëi pTEF. Trong tr−êng hîp cña HIV còng vËy, polymerase (ë ®©y lµ reverse
transcriptase) khëi ®Çu phiªn m· t¹i promoter nh−ng ngay sau ®ã nã dõng l¹i. Lóc ®ã,
pTEF ®−îc vËn chuyÓn ®Õn enzym bëi mét protein liªn kÕt ARN (chø kh«ng ph¶i ADN)
cã tªn lµ TAT. TAT nhËn ra mét tr×nh tù ®Æc hiÖu gÇn vÞ trÝ ë ®Çu ph©n tö ARN cña HIV
vµ tr×nh tù t−¬ng øng trªn b¶n phiªn m· ®· ®−îc t¹o ra bëi polymerase ®ang dõng l¹i.
TAT cã mét vïng t−¬ng t¸c víi pTEF vµ nhê vËy huy ®éng ®−îc protein nµy ®Õn enzym.
5.3.5.2. Çch c¾t intron kh¸c nhau ë çc tÕ bµo cã thÓ t¹o ra çc protein kh¸c nhau
ë ch−¬ng 3 chóng ta ®· biÕt, hÇu hÕt gen ë eukaryote ®Òu cã tÝnh ph©n m¶nh: n»m
gi÷a çc tr×nh tù m· hãa (exon) lµ çc tr×nh tù kh«ng m· hãa (intron). Trong phiªn m·,
ban ®Çu toµn bé tr×nh tù gen (ADN) ®−îc chuyÓn thµnh tr×nh tù b¶n phiªn m· (tiÒn-
mARN). Sau ®ã, ph©n tö tiÒn-ARN ®−îc c¾t bá çc intron, vµ nèi l¹i çc exon thµnh ph©n
tö ARN hoµn thiÖn. ë eukaryote, c¬ thÓ cµng phøc t¹p, sè gen cã intron, sè intron trung
b×nh vµ kÝch th−íc çc intron ë mçi gen cµng cã xu h−íng t¨ng lªn.
Trong mét sè tr−êng hîp, çch c¾t intron tõ cïng mét ph©n tö tiÒn-mARN cã thÓ
theo mét sè çch kh¸c nhau, t¹o nªn çc ph©n tö mARN hoµn thiÖn kh¸c nhau (tõ ®ã, t¹o
nªn çc protein kh¸c nhau). Tuy vËy, ®iÒu ®¸ng chó ý lµ kiÓu c¾t bá intron l¹i cã tÝnh di
truyÒn vµ ®Æc tr−ng ë mçi lo¹i tÕ bµo (m«) vµ vµo nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cña qu¸
tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. Nãi çch kh¸c, qu¸ tr×nh nµy còng ®−îc ®iÒu khiÓn chÆt chÏ.
ë khÝa c¹nh nµo ®ã, viÖc ®iÒu hßa çch c¾t intron còng gièng nh− c¬ chÕ ®iÒu hßa
phiªn m·. §Ó c¾t çc intron vµ nèi çc exon, “bé m¸y c¾t intron” th−êng liªn kÕt vµo çc
vÞ trÝ c¾t intron vµ thùc hiÖn ph¶n øng c¾t-nèi. Cã hai yÕu tè chÝnh ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t
®éng c¾t-nèi intron lµ ¸i lùc liªn kÕt víi çc vÞ trÝ c¾t-nèi cña bé m¸y c¾t intron vµ ho¹t
lùc cña çc protein tham gia ph¶n øng c¾t – nèi. NÕu vÞ trÝ c¾t-nèi cã ¸i lùc cao víi bé
m¸y c¾t intron, th× ho¹t ®éng c¾t intron ë vÞ trÝ ®ã cã thÓ ®−îc ®iÒu khiÓn theo kiÓu “c¬
®Þnh” (nghÜa lµ, th−êng xuyªn x¶y ra). Nh−ng nÕu nã bÞ øc chÕ bëi mét “yÕu tè k×m h·m
c¾t intron” (gièng nh− kiÓu LacI), th× bé m¸y c¾t intron kh«ng liªn kÕt ®−îc vµo vÞ trÝ c¾t
173
§inh §oµn Long
intron vµ ph¶n øng c¾t-nèi kh«ng x¶y ra. C¬ chÕ øc chÕ c¾t intron nh− vËy gièng víi c¬
chÕ øc chÕ phiªn m· vµ dÞch m· chóng ta ®· thÊy ë E. coli.
Theo mét çch kh¸c, ng−êi ta t×m thÊy nh÷ng “tr×nh tù t¨ng c−êng c¾t intron” ë gÇn
çc vÞ trÝ c¾t-nèi. Nh÷ng tr×nh tù nµy ®−îc nhËn biÕt bëi çc protein ®iÒu hßa cã xu
h−íng huy ®éng bé m¸y c¾t intron tíi çc vÞ trÝ c¾t-nèi. Gièng nh− çc yÕu tè ho¹t hãa
phiªn m·, çc protein ®iÒu hßa nµy cã çc miÒn chøc n¨ng t¸ch biÖt nhau. Mét miÒn liªn
kÕt víi axit nucleic (ë ®©y lµ ARN), cßn mét miÒn liªn kÕt víi bé m¸y c¾t intron.
C¬ chÕ ®iÒu hßa c¾t intron bëi çc protein ho¹t hãa vµ øc chÕ c¾t intron lµ c¬ së cña
c¬ chÕ x¸c ®Þnh giíi tÝnh ë ruåi giÊm, ®−îc m« t¶ nh− sau:
- Giíi tÝnh ë ruåi giÊm ®−îc qui ®Þnh dùa trªn tØ sè gi÷a sè NST giíi tÝnh X trªn sè
bé NST th−êng (X/A). Con çi ®iÓn h×nh cã tØ sè nµy lµ 1,0 (2 NST X vµ 2 bé NST th−êng),
cßn con ®ùc ®iÓn h×nh cã tØ sè nµy lµ 0,5 (1 NST X vµ 2 bé NST th−êng). TØ sè nµy ban
®Çu ®−îc “®o” bëi møc phiªn m· cña mét sè gen ®−îc ®iÒu khiÓn bëi hai yÕu tè ho¹t hãa,
lµ SisA vµ SisB. Çc gen m· hãa çc yÕu tè nµy ®Òu n»m trªn NST X. Nhê vËy, trong thêi
kú ®Çu ph¸t triÓn ph«i, con çi sÏ s¶n sinh SisA vµ SisB nhiÒu gÊp ®«i çc con ®ùc.
Çc protein ho¹t hãa nµy liªn kÕt vµo çc vÞ trÝ ®iÒu hßa n»m ng−îc dßng gen qui
®Þnh giíi tÝnh SxI (h×nh 5.32). Mét protein ®iÒu hßa kh¸c còng liªn kÕt vµ ®iÒu khiÓn
biÓu hiÖn cña SxI lµ protein øc chÕ Dpn. Dpn ®−îc m· hãa bëi mét gen n»m trªn NST sè
2. Nh− vËy, ta thÊy tØ lÖ protein ho¹t hãa (SisA vµ SisB) vµ øc chÕ (Dpn) lµ kh¸c nhau ë
hai giíi. §iÒu nµy dÉn ®Õn gen SxI ®−îc t¨ng c−êng ë con çi vµ øc chÕ ë con ®ùc.
Gen SxI ®−îc biÓu hiÖn tõ hai promoter kh¸c nhau, gäi lµ Pm vµ Pe. Trong ®ã, Pe
®−îc ®iÒu khiÓn bëi SisA vµ SisB (nh− vËy, Pe chØ ho¹t ®éng ë con çi). Trong çc giai
®o¹n sau cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, Pe kh«ng ho¹t ®éng; sù duy tr× ho¹t ®éng cña gen SxI
lµ nhê Pm. Pm ho¹t ®éng theo kiÓu c¬ ®Þnh ë c¶ con ®ùc vµ çi, nh−ng s¶n phÈm mARN
cña gen SxI ®−îc phiªn m· tõ Pm nhiÒu h¬n s¶n phÈm phiªn m· tõ Pe mét exon. NÕu
mARN hoµn thiÖn cã exon nµy, th× protein t¹o ra kh«ng cã ho¹t tÝnh (®iÒu nµy x¶y ra ë
con ®ùc). NÕu mARN ®−îc c¾t bá exon nµy, protein SxI ho¹t ®éng vµ duy tr× kiÓu h×nh
con çi. Nh− vËy, trong giai ®o¹n ph«i sím, Pe ho¹t ®éng ë con çi, dÉn ®Õn viÖc protein
Ruåi giÊm çi Ruåi giÊm ®ùc
2X : 2A 1X : 2A
SisA Dpn SisA Dpn
SisB 1x SisB 1x
2x 1x
Pm Pe §iÓm dõng Pm Pe §iÓm dõng

ADN
Phiªn m· Kh«ng phiªn m·
TiÒn-mARN 5’ 3’
XÐn intron
mARN hoµn thiÖn 5’ 3’
DÞch m·
Protein SxI N C
H×nh 5.32. §iÒu hßa phiªn mX gen biÓu hiÖn sím SxI ë ruåi giÊm ®ùc vµ çi. Çc gen sisA vµ sisB n»m
trªn NST X m· hãa cho çc yÕu tè ho¹t hãa ®iÒu khiÓn gen SxI. Dpn lµ yÕu tè øc chÕ biÓu hiÖn gen SxI cã gen m·
hãa n»m trªn NST sè 2. NÕu l−îng Dpn sinh ra tõ gen trªn NST th−êng lµ gièng nhau ë c¶ 2 giíi, th× çc yÕu tè ho¹t
hãa (SisA vµ B) ®−îc tæng hîp ë con çi nhiÒu gÊp ®«i con ®ùc. Sù kh¸c biÖt vÒ tØ sè [protein ho¹t hãa]/[protein øc
chÕ] quyÕt ®Þnh gen SxI chØ biÓu hiÖn ë con çi, nh−ng kh«ng biÓu hiÖn ë con ®ùc (nguån: Estes et al, 1995)
174
SxI cã ë con çi mµ kh«ng cã ë con ®ùc. Protein nµy trùc tiÕp ®iÒu khiÓn c¾t exon trªn
ph©n tö tiÒn-mARN ®−îc phiªn m· tõ promoter Pm. Nªn, ë con çi, “exon øc chÕ” nµy bÞ
c¾t bá.
5.3.5.3. Sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ®−îc ®iÒu khiÓn ë b−íc dÞch m·
Gcn4 lµ mét yÕu tè ho¹t hãa phiªn m· ë nÊm men. Nã tham gia ®iÒu khiÓn çc gen
m· hãa enzym xóc t¸c çc ph¶n øng tæng hîp çc axit amin. Dï lµ mét yÕu tè phiªn m·,
nh−ng sù tæng hîp protein nµy ®−îc ®iÒu hßa ë b−íc dÞch m·. Khi nång ®é çc axit amin
trong tÕ bµo thÊp, mARN cña Gcn4 ®−îc dÞch m·. Nh−ng, khi nång ®é axit amin trong tÕ
bµo cao, mARN cña Gcn4 kh«ng ®−îc dÞch m·. C¬ chÕ cña hiÖn t−îng nµy nh− thÕ nµo?
mARN cña Gcn4 chøa bèn khung ®äc më n»m ng−îc dßng gen Gcn4 (kÝ hiÖu
uORF). Trong ®ã uORF1 çch gen xa nhÊt vµ ®−îc nhËn biÕt m¹nh nhÊt khi phøc hÖ
dÞch m· (ribosome) tr−ît däc mARN tõ ®Çu 5’. Khi khung ®äc uORF1 ®· dÞch m· xong,
mét thuéc tÝnh ®Æc biÖt cña khung ®äc nµy lµ nã cho phÐp 50% sè tiÓu phÇn nhá cña
ribosome tiÕp tôc duy tr× liªn kÕt víi mARN vµ t×m ®Õn m· më ®Çu (AUG) cña çc uORF
tiÕp sau nã.
Tr−íc khi khëi ®Çu dÞch m·, ë çc uORF tiÕp theo, tiÓu phÇn ribosome 40S (®iÒu
khiÓn sù tr−ît däc ph©n tö mARN cña ribosome) ph¶i liªn kÕt ®−îc víi yÕu tè dÞch m·
eIF2 (®· t¹o phøc s½n víi Met-tARN). Khi nång ®é axit amin thÊp, eIF2 bÞ phosphoryl
hãa, lµm gi¶m hiÖu qu¶ liªn kÕt cña nã vµo ribosome. §ång thêi lóc nµy sù s½n cã phøc
hÖ Met-tARN còng thÊp. Nh− vËy, khi hiÕm axit amin, tiÓu phÇn nhá cña ribosome cã xu
h−íng v−ît qua çc uORF 2 – 4 tr−íc khi liªn kÕt ®−îc trë l¹i víi eIF2-tARNMet (vèn vÉn
ë hµm l−îng thÊp). Nh− vËy, dï phøc hÖ dÞch m· kh«ng khëi ®Çu dÞch m· ®−îc ë çc
uORF2-4, nh−ng nã l¹i cã thÓ khëi ®Çu ë ORF cña gen Gcn4. Së dÜ nh− vËy, bëi v× ORF
cña Gcn4 n»m xa uORF1 h¬n, vµ ribosome cã ®ñ thêi gian “trèng” ®Ó liªn kÕt víi eIF2-
tARNMet vµ b¾t ®Çu dÞch m· gen nµy. Lóc ®ã, protein Gcn4 ®−îc h×nh thµnh vµ nã “bËt”
çc gen tham gia tæng hîp çc axit amin trong tÕ bµo.
Khi l−îng çc axit amin trong tÕ bµo cao, phøc hÖ eIF2-tARNMet sÏ liªn kÕt víi tiÓu
phÇn ribosome nhá ngay khi nã kÕt thóc dÞch m· uORF1, vµ sù dÞch m· sÏ ®−îc diÔn ra
víi çc uORF2, 3 vµ 4. Sau khi nh÷ng khung ®äc nµy ®−îc dÞch m· xong, ribosome sÏ t¸ch
khái ph©n tö mARN vµ kh«ng dÞch m· khung ORF cña gen Gcn4. Do vËy, Gcn4 kh«ng
h×nh thµnh.
5.3.6. Çc vai trß kh¸c nhau cña ARN trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen
ë ch−¬ng 2, chóng ta ®· thÊy çc chøc n¨ng ®a d¹ng cña ARN. Trong thùc tÕ, nhãm
ph©n tö nµy cßn cã vai trß quan träng trong ®iÒu hßa biÓu hiÖn cña nhiÒu gen kh¸c nhau.
Chóng ta cßn nhí ë E. coli, trong m« h×nh operon Trp, cÊu tróc bËc 2 cña mARN cña
opreron Trp ®· trùc tiÕp ®iÒu hßa biÓu hiÖn çc gen cña operon nµy.
ë eukaryote, vai trß cña ARN trong ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen cßn linh ho¹t h¬n. Mét
trong nh÷ng c¬ chÕ ®ã lµ: nh÷ng ®o¹n ARN ng¾n cã thÓ trùc tiÕp øc chÕ sù biÓu hiÖn cña
çc gen cã tr×nh tù t−¬ng ®ång víi nã. Sù øc chÕ nµy, gäi lµ ARN can thiÖp (kÝ hiÖu
ARNi). Çc ph©n tö ARNi cã thÓ g©y nªn çc hiÖu øng: (1) øc chÕ dÞch m· ®èi víi mARN,
(2) ph©n gi¶i mARN, vµ (3) øc chÕ sù phiªn m· cña gen ë trong nh©n. C¬ chÕ chi tiÕt cã
thÓ ®ång thêi g©y nªn çc hiÖu øng trªn cña ARNi ch−a biÕt ®Çy ®ñ. Nh−ng ë ®©y, chóng
ta sÏ xem m« h×nh ho¹t ®éng cña ARNi ®−îc t×m thÊy ë giun trßn C. elegans. HiÖn nay,
viÖc sö dông ARNi ®−îc ¸p dông nh− mét c«ng cô h÷u hiÖu khi cÇn “t¾t” mét gen nµo ®ã.
175
§inh §oµn Long
5.3.6.1. ARN sîi kÐp øc chÕ m¹nh sù biÓu hiÖn cña gen cã tr×nh tù t−¬ng ®ång víi nã
N¨m 2006, hai nhµ sinh häc ng−êi Mü lµ Fire vµ Mello ®· ®−îc trao gi¶i Nobel vÒ
c«ng tr×nh nghiªn cøu c«ng bè n¨m 1998 cña hä vÒ viÖc çc ph©n tö ARN sîi kÐp
(dsARN), sau khi biÕn n¹p vµo tÕ bµo C. elegans, g©y nªn hiÖu øng øc chÕ m¹nh sù biÓu
hiÖn cña çc gen cã tr×nh tù t−¬ng ®ång hoµn toµn hoÆc mét phÇn víi chóng. HiÖu øng
nµy sau ®ã ®−îc t×m thÊy ë nhiÒu eukaryote kh¸c. Tuy nhiªn, tr−íc khi cã nh÷ng nghiªn
cøu nµy, ng−êi ta ®· t×m thÊy hiÖn
t−îng çc gen bÞ “t¾t” khi biÕn n¹p ARN sîi kÐp
çc ®o¹n tr×nh tù t−¬ng ®ång cña (dsARN)
chóng vµo tÕ bµo thùc vËt. Çc Mµng tÕ bµo
®o¹n gen biÕn n¹p ®−îc t×m thÊy cã
nhiÒu b¶n sao, mét sè liªn kÕt vµo YÕu tè TÕ bµo chÊt
hÖ gen nh©n víi tr×nh tù ®¶o chiÒu. xÐn
ë thùc vËt, ng−êi ta còng t×m thÊy (dicer)
Nh©n
çc tr×nh tù ARN t−¬ng ®ång trong
tÕ bµo
mét sè c¬ chÕ b¶o vÖ tÕ bµo khái sù siARN sîi kÐp
g©y nhiÔm cña virut. Ngoµi ra, cã (siARN duplex)
mét hiÖn t−îng lµ sù l©y nhiÔm cña
virut ARN mang mét b¶n sao gen ADN
cña thùc vËt th−êng lµm “t¾t” sù
biÓu hiÖn cña gen tÕ bµo chñ. TÊt T¸i cÊu tróc
c¶ çc hiÖn t−îng trªn ®©y cã c¬ chÕ chÊt nhiÔm s¾c RISC
liªn quan ®Õn nhau, ®ã lµ çc ph©n
tö ARN sîi kÐp cã thÓ lµm “t¾t” sù ATP
biÓu hiÖn cña gen. C¬ chÕ ®−îc m«
t¶ trong çc môc d−íi ®©y. ADP
5.3.6.2. C¬ chÕ lµm t¾t gen bëi siARN RISC*

YÕu tè xÐn (dicer) lµ mét
enzym cã ho¹t tÝnh ARNaseIII,
nghÜa lµ nã nhËn biÕt vµ c¾t çc
®o¹n ARN sîi kÐp (dsARN) kÝch m7G
th−íc dµi. S¶n phÈm c¾t cña nã lµ
çc ph©n ®o¹n dsARN ng¾n kho¶ng øc chÕ siARN ®−îc
23 bp, kÝ hiÖu lµ siARN (h×nh dÞch m· nh©n lªn
5.33). siARN g©y øc chÕ sù biÓu
hiÖn cña çc gen cã tr×nh tù t−¬ng
®ång víi nã qua ba çch: 1) ph©n Ph©n gi¶i b¶n phiªn m· mARN
gi¶i b¶n phiªn m· mARN cña gen, H×nh 5.32. C¬ chÕ lµm “t¾t” gen bëi siARN. siARN lµm t¾t gen
2) øc chÕ sù dÞch m· trªn ph©n tö nÕu mét ®o¹n dsARN cã tr×nh tù t−¬ng ®ång víi gen ®ã ®−îc chuyÓn
vµo (hoÆc ®−îc h×nh thµnh trong) tÕ bµo. Trong tÕ bµo, enzym xÐn
mARN t−¬ng øng, vµ 3) c¶i biÕn (dicer) sÏ c¾t dsARN thµnh nh÷ng ph©n ®o¹n nhá (siARN). siARN sÏ
vïng nhiÔm s¾c, dÉn ®Õn lµm bÊt ®iÒu khiÓn phøc hÖ RISC ho¹t ®éng theo 3 con ®−êng: (1) g¾n vµo vµ
ph©n gi¶i çc ph©n tö mARN cã tr×nh tù bæ trî víi siARN, (2) ng¨n c¶n
ho¹t gen. §iÒu ®¸ng chó ý lµ, dï
sù dÞch m· tõ çc ph©n tö mARN nh− vËy, vµ (3) huy ®éng enzym c¶i
qua con ®−êng nµo, ®Òu cã sù tham biÕn chÊt nhiÔm s¾c ®Õn gen t−¬ng øng trong nh©n ®Ó bÊt ho¹t sù
gia cña mét bé m¸y gäi lµ “phøc phiªn m· cña gen. siARN còng cã thÓ ®−îc dïng lµm måi ®Ó nh©n lªn
çc ®o¹n siARN míi nhê ARN polymerase dïng ARN lµm khu«n. Çc
hÖ t¾t gen kÝch øng bëi ARN”, ho¹t ®éng trªn ®©y còng cã thÓ x¶y ra trong nh©n tÕ bµo. Trªn h×nh,
gäi t¾t lµ RISC (RNA-induced RISC* biÓu diÔn phøc hÖ RISC sau khi ®−îc ho¹t hãa bëi siARN (theo:
Hannon GJ, 2002).
176
silencing complex). Ngoµi siARN, RISC th−êng chøa mét sè thµnh phÇn lµ protein; trong
®ã, ®¸ng chó ý lµ mét sè protein thuéc hä Agronaut (liªn kÕt ARN).
Nh− m« t¶ trªn h×nh 5.33, sau khi siARN ®−îc t¹o ra (nhê dicer), nã liªn kÕt víi
phøc hÖ RISC vµ biÕn tÝnh thµnh m¹ch ®¬n (dïng n¨ng l−îng tõ ATP). Sù xuÊt hiÖn
m¹ch ®¬n ARN sÏ ho¹t hãa RISC (kÝ hiÖu lµ RISC*). ë tr¹ng th¸i ho¹t hãa, RISC* ®−îc
“®−a” ®Õn çc ph©n tö mARN ®Ých cã tr×nh tù bæ sung víi siARN cña nã. Lóc nµy, RISC*
sÏ c¾t ph©n tö mARN ®Ých vµ ng¨n c¶n sù dÞch m· tõ ph©n tö nµy. C¬ chÕ t¾t gen lóc
nµy mét phÇn phô thuéc vµo møc ®é t−¬ng ®ång gi÷a siARN vµ mARN ®Ých. NÕu sù
t−¬ng ®ång lµ hoµn toµn, ph©n tö ARN ®Ých cã xu h−íng bÞ ph©n gi¶i (do ho¹t tÝnh
nuclease cña RISC). NÕu chØ t−¬ng ®ång mét phÇn, xu h−íng x¶y ra lµ sù øc chÕ dÞch m·.
RISC* còng cã thÓ x©m nhËp ®−îc vµo nh©n tÕ bµo vµ kÕt cÆp víi tr×nh tù t−¬ng
®ång trªn ph©n tö ADN hÖ gen. Lóc nµy, RISC huy ®éng mét sè protein lµm c¶i biÕn chÊt
nhiÔm s¾c quanh vÞ trÝ promoter cña gen, dÉn ®Õn sù k×m h·m phiªn m· (ch¼ng h¹n, qua
c¬ chÕ “bÝt gen” do sù biÕn ®æi chÊt nhiÔm s¾c ®· ®−îc ®Ò cËp ë trªn).
Mét ®iÓm ®¸ng chó ý lµ c¬ chÕ “t¾t” gen bëi ARNi cã hiÖu qu¶ rÊt cao. ChØ cÇn mét
l−îng nhá siARN ®−îc ®−a vµo tÕ bµo cã thÓ ®ñ ®Ó lµm “t¾t” hoµn toµn sù biÓu hiÖn cña
mét gen nµo ®ã (vèn cã nhiÒu b¶n sao trong c¬ thÓ ®a bµo). C¬ chÕ g©y nªn hiÖu øng
m¹nh nh− vËy ch−a biÕt ®Çy ®ñ, nh−ng cã b»ng chøng cho thÊy siARN ®· ®−îc nh©n lªn
nhê çc enzym ARN polymerase dïng ARN lµm khu«n. Sù nh©n lªn cña çc siARN
®−îc ph¸t hiÖn nhê hiÖn t−îng sau: khi ph©n tö siARN liªn kÕt vµo mARN ®Ých, çc ph©n
tö siARN míi ®−îc h×nh thµnh cã tr×nh tù gièng víi tr×nh tù ph©n ®o¹n mARN n»m gÇn
tr×nh tù mARN ®Ých cña siARN gèc. V× vËy, cã lÏ enzym ARN polymerase dïng ARN lµm
khu«n ®· ®−îc çc siARN gèc huy ®éng ®Õn ph©n tö mARN ®Ých; vµ çc enzym nµy ®· sö
dông chÝnh çc ®o¹n siARN m¹ch ®¬n lµm “måi” ®Ó tæng hîp nªn çc ph©n tö siARN míi.
5.3.6.3. Çc miARN ®iÒu khiÓn sù biÓu hiÖn gen trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
Ngoµi c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen b»ng siARN kÓ trªn, trong tù nhiªn cßn c¬ chÕ
®iÒu hßa biÓu hiÖn gen bëi mét nhãm ARN gäi lµ microARN (miARN). Çc ph©n tö
miARN øc chÕ trùc tiÕp sù biÓu hiÖn gen theo kiÓu gièng víi siARN. miARN ®−îc t×m
thÊy ®Çu tiªn ë C. elegans, sau ®ã ®−îc ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kü h¬n ë thùc vËt. Çc
ph©n tö miARN ®iÓn h×nh cã chiÒu dµi 21 – 22 nucleotide, h×nh thµnh tõ çc tiÒn-ARN cã
kÝch th−íc 70 - 90 nucleotide (®−îc phiªn m· tõ çc ®o¹n ADN kh«ng m· hãa protein).
Çc miARN ®−îc çc dicer nhËn biÕt vµ c¾t. Víi c¬ chÕ gièng siARN, çc miARN lµm
ph©n gi¶i çc ph©n tö mARN ®Ých (ë thùc vËt), hoÆc øc chÕ sù dÞch m· (ë giun trßn).
¦íc l−îng cã kho¶ng 120 gen m· hãa miARN ë giun trßn, cßn ë ng−êi cã kho¶ng
250 gen. Th«ng th−êng, çc gen miARN ®−îc ®iÒu hßa theo kiÓu chØ biÓu hiÖn vµo nh÷ng
thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh vµ ë çc m« nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Mét çch ®iÓn
h×nh lµ chóng øc chÕ çc mARN m· hãa çc protein ®iÒu hßa tham gia ®iÒu khiÓn sù biÓu
hiÖn çc nhãm gen t−¬ng øng víi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¬ thÓ sinh vËt. §¸ng chó
ý, 30% çc ph©n tö miARN ë giun trßn cã tr×nh tù rÊt gièng víi ë ruåi giÊm vµ ®éng vËt
cã vó. §iÒu nµy cho thÊy, d−êng nh− c¬ chÕ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen bëi miARN ®· cã
nguån gèc tõ l©u trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa, vµ vai trß cña chóng trong viÖc “lËp tr×nh”
biÓu hiÖn cña hÖ gen lµ quan träng h¬n nh÷ng dù ®o¸n ban ®Çu.
177
§inh §oµn Long
Cã gi¶ thiÕt cho r»ng, trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa, c¬ chÕ sö dông ARNi ®· xuÊt hiÖn
do nhu cÇu b¶o vÖ tÕ bµo chñ (eukaryote) khái çc virut vèn dïng çc ph©n tö dsARN lµ
d¹ng trung gian trong sù sinh s¶n cña chóng. Nh− chóng ta ®· biÕt, nhiÒu virut vµ çc
yÕu tè di truyÒn vËn ®éng (transposon) sao chÐp th«ng qua d¹ng trung gian dsARN. Lóc
nµy, ARNi lµm t¾t çc gen cña çc thÓ g©y nhiÔm, ®ång thêi ph¸ bá çc ph©n tö dsARN
trung gian. Mét ®iÓm ®¸ng chó ý lµ kiÓu ho¹t ®éng cña ARNi biÓu hiÖn râ ë thùc vËt.
NhiÒu virut thùc vËt còng ®· ph¸t triÓn c¬ chÕ chèng l¹i sù ®¸p øng tù vÖ nhê ARNi cña
vËt chñ. C¬ chÕ nµy ë virut ®−îc gäi lµ “sù øc chÕ t¾t gen bëi ARNi”, viÕt t¾t lµ VSGS
(viral suppression of gene silencing). ë çc c¬ thÓ chñ mµ con ®−êng ®¸p øng tù vÖ nhê
ARNi bÞ háng th× chøc n¨ng VSGS kh«ng cÇn thiÕt n÷a. ë giun trßn, mét sè ®ét biÕn lµm
háng bé m¸y ARNi cã liªn quan ®Õn sù t¨ng c−êng ho¹t ®éng cña çc yÕu tè di truyÒn
vËn ®éng.
178

Gen V Sù ®iòu Hßa Bióu Hiön Gen: CH NG 5

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gen V Sù ®iòu Hßa Bióu Hiön Gen: CH NG 5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ch−¬ng 5

Gen vµ sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen

5.1. Tæng quan vÒ sù ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen

5.1.2. §iÒu hßa d−¬ng tÝnh vµ ®iÒu hßa ©m tÝnh

Liªn kÕt cña yÕu tè øc chÕ lµm

ChÊt kÝch øng ChÊt kÝch øng

Phiªn m· diÔn ra Phiªn m· diÔn ra

a) HÖ thèng ®iÒu hßa kÝch øng (inducible)

§iÒu hßa ©m tÝnh §iÒu hßa d−¬ng tÝnh

VÞ trÝ g¾n protein VÞ trÝ g¾n protein

Phiªn m· diÔn ra Phiªn m· diÔn ra

ChÊt ®ång øc chÕ ChÊt ®ång øc chÕ

VÞ trÝ g¾n protein VÞ trÝ g¾n protein

5.2. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë prokaryote

5.2.1. C¸c nguyªn t¾c ®iÒu hßa phiªn m·

a) Protein ®iÒu hßa c)

5.2.2. Sù ®iÒu hßa khëi ®Çu phiªn m· ë vi khuÈn

a) CÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn operon Lac

LacI liªn kÕt vµ bao phñ

2 tr×nh tù lÆp l¹i ®¶o chiÒu qua cÆp nucleotide

Chuçi xo¾n thø a) b)

VÞ trÝ t−¬ng t¸c protein - ADN

thªm lùc liªn kÕt gi÷a

ADN. KiÓu liªn kÕt A

víi CAP vµ LacI, mµ

H×nh 5.9. HÖ thèng

5.2.2.9. NtrC cã ho¹t tÝnh ATPase vµ ho¹t ®éng tõ xa

B¶n th©n NtrC cã ho¹t glnA

Khi Hg2+ liªn kÕt vµo MerR

a) Khi m«i tr−êng cã arabinose

araC Gen kh«ng

5.2.3. Sù ®iÒu hßa gen sau khëi ®Çu phiªn m· ë vi khuÈn

ARN polymerase tiÕp tôc phiªn m·

CÊu tróc cÆp tãc

Ribosome rêi khái CÆp tãc kÐp b¾t

S12 S7 EF-G EF-Tu

S10 L3 L4 L23 L2 L22/S19 S3 L16 L29

L14 L24 L5 S14 S8 L6 L18 S5 L30 L15

S13 S11 S4 α L17

- Khi sè b¶n sao operon m· hãa

5.3. §iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote

H×nh 5.16. Tr×nh tù ®iÒu Nấm men

5.3.1. C¸c c¬ chÕ ®iÒu hßa phiªn m· chung ë eukaryote

Nguyªn phøc kÐp DÞ phøc kÐp

5.3.1.3. MiÒn ho¹t hãa cã cÊu h×nh linh ho¹t

5.3.2. C¸c phøc hÖ ®iÒu hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote

5.3.2.3. C¸c chÊt øc chÕ phiªn m·

5.3.2.4. C¸c con ®−êng truyÒn tÝn hiÖu vµ sù

SH2 TÕ bµo chÊt

5.3.3. BÝt gen qua biÕn ®æi histone vµ ADN

§o¹n ®Çu mót 1 - 5 kb

C¸c protein SIR3 vµ SIR4 Nhãm acetyl

Gen ®−îc ho¹t hãa ▼ Gen kh«ng ®−îc ho¹t hãa ▼

Gen kh«ng ®−îc

a) NhiÔm s¾c thÓ cña mÑ

b) NhiÔm s¾c thÓ cña bè

Gen biÓu hiÖn Tr×nh tù c¸ch li H19 Tr×nh tù t¨ng c−êng

Acetyl hãa histone T¸i cÊu tróc nucleosom

Bé m¸y phiªn m· liªn Bé m¸y phiªn m· liªn

Pm Pe §iÓm dõng Pm Pe §iÓm dõng

5.3.6.2. C¬ chÕ lµm t¾t gen bëi siARN RISC*

You might also like