FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU

Medicinska fiziologija - predavanja

Anatomija nervnog sistema

Doc. dr Maja Milovanović

MOZAK KIČMENA MOŽDINA

MOŽDANI NERVI MOŽDINSKI NERVI

PETODELNI (kranijalni nervi) (spinalni nervi)
- SREDNJI MOZAK
- MEĐUMOZAK
- VELIKI MOZAK
- MALI MOZAK PARASIMPATIČKI SIMPATIČKI
- PRODUŽENA MOŽDINA DEO DEO
 Podela nervnog sistema
Centralni nervni sistem:
Mozak (encephalon, cerebrum)
Kičmena moždina (medulla spinalis)
Periferni nervni sistem:
Moždani (kranijalni) živci (12 pari)
Kičmeni (spinalni) živci (31 par)
Autonomni nervni sistem:
Simpatički
Parasimpatički
CENTRALNI NERVNI SISTEM
Embrionalni razvoj centralnog nervnog
sistema
• CNS se razvija iz embrionalne neuralne tube:
– Neuralna tuba postaje mozak i kičmena
moždina
– Od šupljine neuralne tube postaju komore:
• Četiri komore ispunjene likvorom
–Neuralna tuba se zatvara 28. dana
embrionalnog razvoja
Centralni nervni sistem
MOZAK (smešten u šupljini lobanje
obavijen trima moždanim opnama)

KIČMENA MOŽDINA (smeštena u kičmenom kanalu

obavijena trima moždanim
opnama)
Lateralna
komora
MOŽDANE KOMORE
Treća komora

Četvrta
komora

Centralni
kanal
kičmene
moždine
• Moždane opne – moždanice - meninge obavijaju centralni nervni
sistem i nazivaju se:
– Tvrda moždana opna – dura mater
– Paučinasta moždana opna – arahnoidea
– Meka moždana opna - pia mater
• Subarahnoidalni prostor se nalazi između paučinaste i meke
opne i ispunjen je cerebrospinalnom tečnošću - likvorom.
Dura mater – tvrda moždana opna
Lobanja

Koža
Arahnoidea
– paučinasta
Bela masa
opna

Kora mozga
Pia mater-
meka
moždanica
 Moždane
opne Pia Mater

Arachnoidea
Subarahnoidalni prostor:
sadrži spinalnu tečnost
Dura Mater
Subduralni prostor

Epiduralni prostor: između dure mater i kosti

 Mozak je smešten u lobanjskog duplji koja
mu čini spoljašnju mehaničku zaštitu
• Prednji mozak
(prosencephalon)
• Veliki mozak
(telencephalon)
• Međumozak
(diencephalon),
• Srednji mozak
(mesencephalon)
• Zadnji mozak
(rhombencephalon)
• Moždani most (pons)
• Produžena moždina
(medulla oblongata)
• Mali mozak
(cerebellum)
prosečna masa mozga odrasle osobe je oko 1350 grama ili 2% ukupne mase tela.
 Delovi mozga
• Veliki mozak: moždane hemisfere
• Međumozak (diencephalon)
• Moždano stablo
• Mali mozak
 Veliki mozak
• Moždana kora i subkortikalne strukture čine veliki
mozak
• Dve hemisfere koje povezuje
– Međumozak (diencefalon)
– Žuljevito telo (corpus callosum)
• Hemisfere deli interhemisferična fisura
 Veliki mozak
• Kora velikog mozga (siva masa) se nalazi u spoljnjem
delu
• Subkortikalna bela masa se nalazi unutra, ispod kore
• U subkortikalnim delovima mozga osim bele mase
nalaze se i:
– Limbički sistem
– Bazalne ganglije
– Međumozak (Diencefalon)
 Slojevi velikog mozga
• Siva masa
– Spoljašnji sloj
– Sastoji se uglavnom od tela neurona
• Bela masa
– Putevi vlakana ispod sive mase
– Primer: korpus kalozum povezuje dve hemisfere
• Bazalne ganglije
– Unutrašnja ostrva sive mase
 Longitudinalna fisura
Moždana kora

Corpus callosum

Bočna komora

Talamus

Bazalne ganglije Treća komora

Hipotalamus

Slepoočni
(temporalni režanj)
 Režnjevi velikog mozga
• Fisure (duboki žlebovi) dele mozak na režnjeve
• Po četiri režnja (lobusa) sa svake strane:
– Frontalni režanj – čeoni režanj (najveći)
– Parijetalni režanj - temeni režanj
– Okcipitalni režanj - potiljačni režanj (najmanji)
– Temporalni režanj - slepoočni režanj
• Nekad se njima pridodaje kao peti režanj insula
koja se nalazi u dubini Silvijeve brazde
 Veliki mozak: hemisfere mozga
Precentralni Centralni sulkus
girus
• Parni (leva i Frontalni režanj
Parijetalni režanj
desna) gornji Parijetookcipitalni
delovi mozga sulkus
• Uključuju više Silvijeva brazda
od polovine
Okcipitalni režanj
moždane
mase Temporalni režanj

• Površina se Mali mozak

sastoji od Moždano stablo
grebena Kora mozga
(girusa) i Girus Kičmena moždina
žlebova Sulkus
(sulkusi)
Bela
Fisura masa
(duboki sulkus
 Veliki mozak
• Centralna Rolandova brazda razdvaja prednji deo
mozga (frontalni režanj) od zadnjeg dela (parijetalni
režanj).

• Lateralna Silvijeva jama deli frontalni režanj od

temporalnog režnja
 Čeoni –
frontalni Temeni -
režanj Parijetalni
režanj

Slepoočni
(temporalni
Potiljačni -
režanj)
Okcipitalni
režanj

Talamus
Mali mozak

Hipotalamus Moždani
most (pons) Međumozak
Hipofiza
Produžena Kičmena
moždina moždina
 Funkcionalna anatomija mozga
• Mozak je hijerarhijski sistem: niži delovi mozga su pod
kontrolom viših delova mozga
• Najviša instanca je neokorteks, potom slede
subkortikalni centri, pa moždano stablo koje se
nastavlja u kičmenu moždinu (hijerarhijska disolucija
funkcija Hulings Jackson)
 Funkcionalna anatomija mozga
• Leva hemisfera je u većini osoba dominantna za:
– Govor
– Vešte naučene pokrete
– Računanje
• Desna hemisfera je u većini osoba dominantna za:
– Prostornu orijentaciju
– Prepoznavanje lica
– Muzičke sposobnosti
Moždana kora – više moždane funkcije
– Govor – Opažanje, pažnja
– Mišljenje – Organizacija pokreta
– Pamćenje – Emocije
– Egzekutivne funkcije – Inteligencija
– Čitanje – Ličnost
– Pisanje
– Računanje
– Poznavanje šeme tela
(Pavlović, 2011)
 Veliki mozak
• Svaka polovina mozga reguliše pokretanje
suprotne strane tela, jer se nervi na putu od
kičmene moždine do mozga ukrštaju. Na taj
način leva polovina mozga kontroliše mišiće
koji pokreću desnu stranu tela i obrnuto.
 Moždana kora
• Frontalni režanj je zadužen za mišljenje, planiranje,
izrvršavanje akcija, voljne pokrete, kontrolu ukupne
aktivnosti, produkciju govora i emocionalnu kontrolu.
• Prednji deo ovog lobusa se naziva prefrontalna kora i
predstavlja najviši deo CNS.
• Tu se odvijaju najviše forme mišljenja, emocija i
doživljaja sebe i socijalne sredine.
 Moždana kora
• Temporalni režnjevi su uključeni u procese:
• Opažanja zvukova (sluh)
• Prepoznavanja objekata
• Razumevanja govora
• Pamćenje
• Osećanja
• Muzičke funkcije
 Moždana kora
• Parijetalni režnjevi su sedište:
• Centralnog dela somatosenzorne funkcije koju čine
čuna za dodir, bol, temperaturu, pritisak
• Opažanja prostora i organizacije aktivnosti u prostoru
• Takođe se u ovom režnju odvijaju procesi pažnje,
govora, šeme tela i nekih matematičkih sposobnosti.
 Moždana kora
• Okcipitalni režnjevi su odgovorni za:
• Vizuelno opažanje
• Percepciju oblika, boja, pokreta i svetlosti
• Aktivnosti kore su uglavnom svesnem dok su
aktivnosti subkortikalnih struktura nesvesne
Nivoi organizacije moždane kore
• Moždana kora može da se podeli na tri osnovna nivoa
funkcije:
– primarna
– sekundarna
– tercijarna kora
• Hijerarhijski najniže oblasti su primarna vizuelna,
auditivna, somatosenzorna i motorna kora.
• Primarna senzorna kora prima informacije
posredstvom talamusa.
(Patestas, Gartner, 2006)
Primarna motorna areja Primarna senzorna areja

Premotorna areja Asocijativna senzorna areja

Frontalni režanj
Parijetalni režanj

Okcipitalni režanj

Orbitofrontalna
kora

Temporalni režanj
Brokina areja za
govor
Primarna vizuelna areja

Asocijativna slušna kora

Vizuelna asocijativna areja

Primarna slušna kora
 Primarna kora
• Primarna kora prima informacije iz okolne sredine
i samog organizma i kontroliše specifične mišiće
• Primarna motorna kora odgovara arei 4 odnosno
precentralnoj vijuzi frontalnog režnja
• Piramidni neuroni ovog dela kore kontrolišu
pokrete pojedinačnih mišića suprotne polovine
tela koji su u kori predstavljeni somatotopski,
odnosno svaki deo kore odgovara nekom delu
tela.
 Primarna motorna kora
Parijetalna kora

Suplementarna motorna kora

Premotorna kora
 Primarna motorna kora

Bedro
Trup

Ruka

Šaka

Stopalo

Lice

Jezik

Grkljan
 Primarna kora
• Primarna somatosenzorna kora se nalazi u
postcentralnog vijuzi i odgovara arejama 3, 2 и 1
• Ona prima informacije sa suprotne strane tela za
dodir, bol, temperaturu, položaj i vibracije.
Primarna motorna i senzorna kora
Primarna Primarna
motorna areja senzorna areja
 Primarna kora
• Primarna vizuelna kora odgovara areji 17 koja
okružuje fisuru kalkarinu okcipitalnog režnja
• Svaka strana prima informacije iz suprotne polovine
vidnog polja
 Primarna kora
• Primarna slušna kora se nalazi na gornjoj površini
temporalnog režnja na donjoj ivici Silvijeve brazde i
odgovara Hešlovom transverzalnom girusu.
• Ona prima zvuke iz oba uva.
 Primarna kora
• Primarna olfaktivna kora se nalazi u donjem zadnjem
delu frontalnog režnja i insule.
• Sve informacije kora prima somatotopski tako da
svakom delu kore odgovara određeni deo vidnog
polja, dela tela ili unutrašnjih organa, odnosno
zvučne frekvencije.
 Sekundarne oblasti
• Unimodalni asocijacioni korteks je specifičan za svako
čulo kao i za motoriku nalazi se u kontinuitetu sa
primarnom kortikalnom oblašću.
 Tercijerne oblasti
• Na sekundarne oblasti se nadovezuju tercijerne,
odnosno polimodalni i supramodalni asocijacioni
korteks.
• Ove oblasti su predstavljene parijeto-temporalno-
okcipitalnom raskrsnicom u posteriornom (zadnjem),
retrorolandičkom delu mozga (iza Rolandove brazde
ili centalnog sulkusa) i prefrontalnom korom u
anteriornom (prednjem) delu mozga odnosno
prerolandično.
Primarna motorna areja Primarna senzorna areja

Premotorna areja Asocijativna senzorna areja

Frontalni režanj
Parijetalni režanj

Okcipitalni režanj

Orbitofrontalna
kora

Temporalni režanj
Brokina areja za
govor
Primarna vizuelna areja

Asocijativna slušna kora

Vizuelna asocijativna areja

Primarna slušna kora
 Limbički sistem
• Najviši deo subkortikalnih struktura koji je odgovoran za
emocije, motivaciju, instinkte, vegetativne funkcije, učenje i
pamćenje.
• Limbički sistem čine: hipotalamus, septalni region, limbička
kora (area subcalosa, gyrus cinguli, gyrus parahippocampalis),
hipokampus, limbička jedra (amigdala, septalna jedra, basal
forebrain – bazalni telencefalon, prednja talamička jedra i
jedra habenule), delovi moždanog stabla i limbički putevi.
 Amigdala
• Amigdala je jedro koje se nalazi u temporalnom
režnju i učestvuje u kontroli emocija i emocionalnog
pamćenja, hranjenja, seksualnih funkcija.
• Amigdala posreduje automatske, nesvesne odgovore
na emocionalne stimuluse.
Međumozak (diencefalon)
 Međumozak (diencefalon)
• Sedi na vrhu moždanog stabla
• Zatvoren je hemisferama mozga
• Čine ga tri dela:
– Talamus
– Hipotalamus
– Epitalamus
 Funkcije međumozga
• Gornji deo - talamus:
– prenosi informacije i prerađuje informacije iz
većine čulnih organa do velikog mozga
• Donji deo:
– smešteni centri koji regulišu temperaturu tela,
osećaj gladi, sitosti i žeđi.
• Hipotalamus je povezan sa hipofizom, žlezdom
koja kontroliše rad svih žlezda sa unutrašnjim
lučenjem.
 Talamus

• Okružuje treću komoru

• Relejna stanica za senzorne impulse
• Prenosi impulse do odgovarajućeg dela kore
da bi bili lokalizovani i interpretirani
 Hipotalamus
• Ispod talamusa
• Važan centar autonomnog nervnog sistema
– Pomaže regulaciju telesne temperature
– Kontroliše balans vode
– Reguliše metabolizam
• Važan deo limbičkog sistema (emocije)
• Hipofiza je smeštena u nastavku hipotalamusa
 Epitalamus
• Formira krov treće moždane komore
• U njemu se nalazi pinealna žlezda – epifiza
(endokrina žlezda)
• Uključuje horiodni pleksus – luči
cerebrospinalnu tečnost, likvor
 Moždano stablo
Talamus
• Između
međumozga i Epifiza
Gornji kolikuli
kičmene moždine
Donji kolikuli Srednji
• Delovi moždanog Tektum mozak
stabla Tegmentum
– Srednji mozak Moždani most
(mezencefalon)
– Moždani most
Produžena moždina
(pons)
– Produžena moždina
(medula oblongata)
 Srednji mozak (mesencephalon)

Srednji
mozak
Moždani most

Produžena moždina

• Nalazi se između međumozga i moždanog

mosta – ponsa
 Srednji mozak (mezencefalon)
• Uglavnom se sastoji od nervnih puteva
- Sadrži primarne refleksne centre vida i sluha:
četiri okrugla ispupčenja – corpora
quadrigemina
- Reguliše tonus (napetost) mišića, koji drži telo
nasuprot sili Zemljine teže
• Ima dva ispupčena puta vlakana - cerebralni
pedunkuli
 Moždani most (pons)
• Uglavnom se sastoji od
važnih nervnih puteva
• Sadrži jedra kranijalnih
nerava:
– glavno ili ponsno senzorno
jedro
nerva trigeminusa (V)
– motorno jedro trigeminusa
(V)
– jedro abducensa (VI)
– jedro facijalisa (VII)
– vestibulokohlerarno jedro
(VIII)
 Produžena moždina (medulla
oblongata)
• Najniži deo moždanog stabla - nalazi se između
kičmene moždine i moždanog mosta- ponsa.
• Na poprečnom preseku uočava se:
• Siva masa- unutra, gde su smešteni važni kontrolni
centri koji upravljaju osnovnim životnim funkcijama:
– Kontrola rada srca
– Regulacija krvnog pritiska
– Disanje
– Gutanje
– Povraćanje
• Bela masa – spolja - važni nervni putevi
 Produžena moždina (medulla
oblongata)
• U produženoj moždini
UKRŠTAJU SE nervni
putevi leve i desne
strane tela (desna
polovina mozga
kontroliše levu stranu
tela, a leva desnu).
 Retikularna formacija
• Difuzna masa sive mase duž moždanog stabla
• Uključena u motornu kontrolu unutrašnjih organa
• Retikularni aktivirajući sistem igra ulogu u održavanju
ciklusa spavanja/budnosti
Mali mozak
• Smešten u potiljačnom delu
lobanje
• Sastoji se od DVE hemisfere
• Izbrazdane površine
• Siva masa je na njegovoj
površini
• Bela masa je je smeštena u
unutrašnjosti
• Prima informacije iz celog tela i
usklađuje rad:
– mišića (značajno za precizne
radnje-pletenje, crtanje, pisanje,
sviranje instrumenta)
– Nalaze se centri za održavanje
ravnoteže tela
– Centri za kontrolu i koordinaciju
pokreta
– Regulisanje tonusa
 Kičmena moždina

• Deo CNS
• Smeštena u
kičmenim kanalu
• Od prednjeg luka
atlasa do L2
 Kičmena moždina

• Sastoji se od bele i sive

mase
• Siva masa ima oblik
slova H
– Prednji rogovi (motorne
ćelije)
– Zadnji rogovi (senzorne
ćelije)
– Središnji deo (u prednje
lateralnom delu neuroni
čiji aksoni čine
pregangliska vlakna
autonomnog nervnog
sistema)
 Kičmena moždina

• Funkcije
– Provodna
– Refleksna
(lokomocija)
– Centar važnih
refleksa
– Autonomna
uloga

• Uticaji iz viših
delova CNS
S

M
 Senzorni neuroni
• Po ulasku u k.m., grane senzornog nerva
– Završavaju se u sivoj masi- lokalni segmentni
refleksi
– Prenose signal do “viših” centara- viši nivoi k.m.,
moždanog stabla i cerebralnog korteksa
 Interneuroni

• Nalaze se u svim delovima sive mase

• Oko 30x brojnije ćelije od motornih neurona
• Jako razdražljivi, “okidaju” i do 1500x u s
• Međusobno povezani i povezani sa prednjim
motornim neuronima
• Inhibiciski sistem Renshaw ćelija- rekurentna
inhibicija- “usmerava - izoštrava” signal
 Propriospinalna vlakna
• Multisegmentne veze jednog nivoa kičmene
moždine sa ostalim nivoima
• Imaju značaja u integraciji polisinaptičkih
refleksa koji uključuju više segmenata kičmene
moždine
 Motorni neuroni
• Prednji motorni neuroni
– Alfa (α)
• Aα debela mijelinska vlakna, inervišu skeletne mišiće;
mnogo puta se granaju po ulasku u mišić – motorna
jedinica
– Gama (γ)
• A γ tanja vlakna, do intrafuzalnih mišićnih vlakana koja
čine krajeve mišićnog vretena
PERIFERNI NERVNI SISTEM
Kranijalni (moždani) nervi
III n. oculomotorius I n. olfactorius
IV n. trochlearis II n. opticus
VI n. abducens Kranijalni nervi

V n. trigeminus

VII n. facialis

IX VIII
n. glossopharyngeus n. vestibulocochlaris

XI n. accesorius
XII X n. vagus
n. hypoglossus
Funkcije kranijalnih nerava
Ime kranijalnog nerva
I N. Olfactorius
II N. Opticus
III N. Oculomotorius
IV N. Trochlearis
V N. Trigeminus
VI N. Abducens
VII N. Facialis
VIII N. Vestibulocochlearis
IX N. Glossopharyngeus
X N. Vagus
XI N. Accessorius
XII N. Hypoglossus
Uloga
Čulo mirisa
Čulo vida
Pokreti očne jabučice, suženje zenice na jakom svetlu ili pri gledanju
na blizu
Pokreti očne jabučice
Osećaj dodira na licu, lobanji i zubima, kontrakcija mišića vilice
Pokreti očne jabučice
Čulo ukusa, kontrakcija mišića lica, lučenje pljuvačke
Čulo sluha, osećaj ravnoteže
Čulo ukusa, učestvuje u inervaciji srca, respiratornog sistema,
refleksima održanja krvnog pritiska, kontrakcija mišića grla, lučenje
pljuvačke
Uučestvuje u inervaciji srca, respiratornog sistema, refleksima
održanja krvnog pritiska, kontrakcija mišića grkljana (govor),
usporava srčani rad, ubrzava peristaltiku i lučenje digestivnih
tečnosti
Kontrakcija mišića vrata i ramena, i grkljana (govor)
Pokreti jezika
Spinalni (moždinski) nervi
 Spinalni (kičmeni) nervi
• Postoji po par spinalnih nerava na nivou
svakog pršljena - ukupno 31 par
• Kičmeni nervi nastaju spajanjem ventralnih
(prednjih) i dorzalnih (zadnjih) korenova
kičmene moždine
• Nazivaju se prema regionu kičmene moždine
iz koga izlaze
Spinalni nervi – nervni pleksusi
Prednje grane
Cervikalni formiraju
cervikalni pleksus
nervi
(C1-C5) i
brahijalni pleksus
(C5-8, T1)
Torakalni
nervi
T1-T11 spinalni
nervi ne
Lumbalni formiraju
nervi pleksuse

Sakralni
Prednje grane L1-
nervi L4 lumbalni
pleksus

Prednje grane L4-

L5, S1-S4
sakralni pleksus
 Anatomija spinalnih nerava
• Kičmeni nervi se
dele uskoro posle
Zadnji koren
napuštanja Zadnja
kičmene moždine Ganlion dorzalnog
grana

– Zadnja grana – korena

inerviše kožu i
Kičmena moždina
mišiće zadnjeg
dela trupa Prednja
Kičmena moždina
– Prednja grana - grana
formira kompleks Spinalni nerv
mreže (pleksus)
za prednji deo
trupa.
 Cervikalni
Kičmena moždina pleksus
- Kičmena moždina Brahijalni
Frenični nerv
- Kičmeni nervi Interkostalni
pleksus

- Nervni pleksusi nervi

- Nervi

n. radijalis

• Nervni pleksusi n.medijanus

– Mreže neurona iz n.ulnaris

Lumbalni
nekoliko Kauda ekvina pleksus

segmenata n. femoralis Sakralni

kičmene moždine pleksus
koji formiraju
nerve za različite n.ischiadicus
delove tela.
 Nervi i ganglije
NERVI - veliki broj dugačkih nastavaka nervne ćelije- nervna vlakna, obavijena zajadničkim
omotačem.
OSEĆAJNI ( SENZITIVNI): sadrže osećajna nervna vlakna i
prenose nadražaj od periferije ka
centralnom nervnom sistemu

NERVI POKRETAČKI (MOTORNI): sadrže pokretačka nervna vlakna i

(u zavisnosti od
vrste nadražaja prenose nadražaj od CNS do mišića
koji prenose) ili žlezda

MEŠOVITI: sadrže i osećajna i pokretačka nervna vlakna

Nervi povezuju CNS sa ostalim delovima tela

GANGLIJE- skupovi tela nervnih ćelija zajedno sa dendritima, koji liče na čvoriće i
najčešće se nalaze u osećajnim nervima. Ganglije su delovi perifernog nervnog sistema.
Šematski prikaz građe nerva
Omotač od vezivnog tkiva

Fascikulus

Švanova ćelija
Akson

Mijelinizovani neuron

Nemijelinizovani
neuron
Arterija i vena