2

Volume 40 • Beograd, jul - decembar 2018 .

UDK 159.9+616.89 www.engrami.rs YUISSN 0351-2665

 ČASOPIS ZA KLINIČKU PSIHIJATRIJU,
PSIHOLOGIJU I GRANIČNE DISCIPLINE
JOURNAL FOR CLINICAL PSYCHIATRY,
PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES

Časopis ENGRAMI osnovao je prof. dr Dimitrije P. Milovanović 1979.

Glavni i odgovorni urednik / Editor in chief Izdavački savet / Consulting board
SRĐAN D. MILOVANOVIĆ LJUBIŠA RAKIĆ
MIROSLAV ANTONIJEVIĆ
Zamenik glavnog i odgovornog urednika MIRKO PEJOVIĆ
Supplement editor in chief JOVAN MARIĆ
MILAN B. LATAS MIROSLAVA JAŠOVIĆ GAŠIĆ
SLAVICA ĐUKIĆ DEJANOVIĆ
Pomoćnici urednika / Associate editors DUŠICA LEČIĆ TOŠEVSKI
MAJA PANTOVIĆ STEFANOVIĆ VLADIMIR KOSTIĆ
BOJANA DUNJIĆ KOSTIĆ RATOMIR LISULOV
SRETEN VIĆENTIĆ GORAN MIHAJLOVIĆ
NIKOLA LALOVIĆ
Internacionalni redakcioni odbor
Tehnički urednik / Technical editor International editorial board
MARIJA JEREMIĆ N. SARTORIUS (Geneve)
P. GASNER (Budapest)
Uređivački odbor / Editorial board D. SVRAKIĆ (St. Louis)
ALEKSANDAR JOVANOVIĆ G. MILAVIĆ (London)
ALEKSANDAR DAMJANOVIĆ V. STARČEVIĆ (Sydney)
ŽELJKO ŠPIRIĆ M. JAKOVLJEVIĆ (Zagreb)
DRAGAN PAVLOVIĆ D. KARLOVIĆ (Zagreb)
PETAR NASTASIĆ S. LOGA (Sarajevo)
DEJAN LALOVIĆ A. NOVOTNI (Skopje)
L. INJAC (Podgorica)
NAĐA MARIĆ
A. TOMČUK (Kotor)
OLIVERA VUKOVIĆ
A. MIHAJLOVIĆ (Chicago)
MAJA IVKOVIĆ
N. TRAJANOVIĆ (Toronto)
OLIVERA ŽIKIĆ
SRĐA ZLOPAŠA Sekretar / Secretary
JASMINA BARIŠIĆ DRAGANA JOVANOVIĆ
DRAGANA DUIŠIN
VLADIMIR JANJIĆ Lektor / Lector
SVETLANA JOVANOVIĆ SONJA ĐURIĆ
MIRJANA DIVAC JOVANOVIĆ IRENA ŽNIDARŠIČ TRBOJEVIĆ
BORJANKA BATINIĆ
ČEDO MILJEVIĆ

Časopis ENGRAMI izlazi dva puta godišnje. • Rešenjem Sekretarijata za kulturu SRS broj 413-124/80-2a
časopis ENGRAMI je proizvod iz čl. 36, st. 1, tačka 7, Zakona o oporezivanju proizvoda i usluga u prometu
za koji se ne plaća porez na promet proizvoda. • IZDAVAČ / PUBLISHED BY: KLINIKA ZA PSIHIJATRIJU
KLINIČKOG CENTRA SRBIJE I UDRUŽENJE PSIHIJATARA SRBIJE; THE CLINIC FOR PSYCHIATRY
CLINICAL CENTRE OF SERBIA AND SERBIAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION • ADRESA UREDNIŠTVA
/ ADDRESS OF EDITORIAL BOARD: ENGRAMI, Klinika za psihijatriju KCS, Pasterova 2, 11000 Beograd,
E-mail: klinikazapsihijatrijukcs@gmail.com • časopis ENGRAMI je referisan u SCIndeks bazi (Srpski
nacionalni citatni indeks); Journal ENGRAMI is listed in SCIndeks (Serbian national citation index)
• štampa Pozitiv print • Copyright © 2018 ENGRAMI. Sva prava zaštićena.
SADRŽAJ / CONTENTS
ORIGINALNI RADOVI / ORIGINAL ARTICLES

Ljiljana B. Simonović Grujić

PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF ADOLESCENTS FROM
FUNCTIONAL AND DYSFUNCTIONAL FAMILIES: FATHERS' ALCOHOLISM 04
PSIHOLOŠKE KARAKTERISTIKE ADOLESCENATA IZ FUNKCIONALNIH
I DISFUNKCIONALNIH PORODICA SA OČEVIMA ALKOHOLIČARIMA 14
Tatjana Subotić
IMPLICITNE TEORIJE NORMALNOSTI PROFESIONALACA
IZ OBLASTI MENTALNOG ZDRAVLJA 24
IMPLICIT THEORIES OF SANITY IN MENTAL HEALTH PROFFESIONALS 32
REVIJALNI RADOVI / REVIEW ARTICLES

Roberto Grujičić, Milica Pejović-Milvančević, Čedo Miljević

DEPRESIJA OD DETINJSTVA DO ODRASLOG DOBA -
ŠTA JE IZAZIVA, A ŠTA ODRŽAVA? 40
TRANSITION OF DEPRESSION FROM CHILDHOOD TO ADULTHOOD -
WHAT CAUSES IT? 53
Dragana Duišin, Jasmina Barišić, Srđan Milovanović,
Marta Bižić, Miroslav L. Đorđević
NEUROBIOLOŠKE OSNOVE RODNE DISFORIJE -
AKTUELNI HIPOTETIČKI MODELI 54
NEUROBIOLOGICAL BASIS OF GENDER DYSPHORIA –
ACTUAL HYPOTHETICAL MODELS 65

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

AKTUELNE TEME / CURRENT TOPICS

Janko Samardžić, Janko Zeković, Aleksandar Stevanović, Jasna Jančić, Ivan Dimitrijević
(ZLO)UPOTREBA I ADIKTIVNI POTENCIJAL BENZODIAZEPINA:
ANALIZA POTROŠNJE U SRBIJI U PERIODU 2014–2016 73
BENZODIAZEPINE (AB)USE AND ADDICTIVE POTENTIAL:
ANALYSES OF CONSUMPTION IN SERBIA FOR THE PERIOD 2014-2016 82

IN MEMORIAM

AKAD. PROF. DR VLADETA JEROTIĆ 86

PRIKAZ KNJIGE / BOOK REVIEW
Engrami

Miroslava Jašović-Gašić, Ivana Timotijević, Sanja Totić Poznanović, Janko Samardžić

FARMAKOTERAPIJA U PSIHIJATRIJI 92

UPUTSTVO AUTORIMA 96
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS 104
3
 PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS
OF ADOLESCENTS FROM FUNCTIONAL
AND DYSFUNCTIONAL FAMILIES WITH
FATHERS' ALCOHOLISM
Ljiljana B. Simonović Grujić

Secondary School "Bora Stanković" Summary

Vranje, Serbia

UDK: 617.836.1 Introduction. Growing up in dys-

functional alcoholic families is associat-
ed with the psychosocial development of
children. Furthermore, family alcohol-
ism rarely occurs without many forms
of violence and aggression in the home.
Family alcoholism is associated with
mental health and parenting problems,
and children experience a wide variety
of long-term social adjustment and emo-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

tional difficulties, including behavioral

problems.
Objective. The aim of the study is
to determine whether growing up in a
dysfunctional family, caused by father's
alcoholism, is related to the achieved
psychological maturity, achievement at
school, internalizing, externalizing and
behavioral problems and specific psycho-
Engrami

logical characteristics of the adolescents

(COAs) in comparison to the psychologi-
cal characteristics of the adolescents from
functional, non-alcoholic families (non-
COAs).
4
 Method. The study was evaluated
691 adolescent, aged 14-19 years, who
were divided into two groups: experi-
mental group included 397 participants
from families with alcoholism and con-
trol group included 294 participants from
functional families where no alcoholism
or any other type of mental disorders of
parents were set up. Based on treatment
alcoholism the experimental group di-
vided into two sub-samples: 142 respon-
dents from families with treated alcohol-
ism, and 255 participants from untreated
alcoholism families. For screening of the
conative functions of the personality, was
used the battery of Conative Personali-
ty Dimensions (CON-6), Psychological
Maturity is measured by the Scale Latent
Maturity (SLM), Psychosocial dimen-
sions were tested by Questionnaire for
psychosocial characteristics of adoles-
cents and family (CPRS-R), whereas in-
tellectual abilities were examined by Test
reasoning characters (TRL). Canonical
discriminate analysis was used in order
to determine the differences in psycho-
logical characteristics of the personality
of adolescents from alcoholic and non-al-
coholic families.
Results. The study obtained statis-
tically significant difference between
psychological characteristics of adoles-
cents from alcoholics and non-alcoholics
families. The specific psychological char-
acteristics of the adolescents from alco-
holic family are: a lower level of mature
personality development, reduced coop-
eration, expression of aggressive and dis-
sociative reactions. The adolescents from
families with treated alcoholic family
members have expressed: truancy, con-
flicts with peers, suicide behavior, run-
ning away from home, activity disorders
in comparison to the peers from families
with untreated alcoholism. Growing up
in dysfunctional alcoholic family systems
is associated with the formation of a spe-
cific psychological functioning with ex-
ternalizing, internalizing and behavioral
problems.
Conclusions. The current study sug-
gests that growing up in a dysfunctional
alcoholic family is associated with the de-
velopment of specific personality charac-
teristics of adolescent, in comparison to
non-COAs peers.
Key words:
dysfunctional, family, psychological,
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
adolescents, alcoholism
Engrami
5
 INTRODUCTION
Dysfunction of family system is es-
tablished by family disturbance diagno-
sis. In the classification of mental and
behavioral disorders of the World Health
Organization (ICD X) alcoholism and
domestic consequences of alcoholism
are defined in F 10, a group of disorders
dependence and alcohol abuse, and F-90
-F98-emotional and behavioral disor-
ders in childhood and adolescence of
children from dysfunctional families[1,2].
The theoretical and conceptual basis
of the research is a family system theo-
ry, which defines an alcoholic family as
a dysfunctional system, caused by dys-
function of a sub-system- an alcoholic,
in which multiply damaged spouse dif-
ferentiation leads to the impossibility of
developing differentiation in children
growing up in these families[3]. Dysfunc-
tion of certain alcoholic family system is
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
enhanced by the presence of some other
psychiatric diagnoses of parents. In ad-
dition to alcoholism or alcohol abuse,
at 37% of alcoholics is determined the
existence of the psychology deceases[4].
The present psychopathology of alco-
holic father was later observed in the
behavior of their children[5].
Growing up in a dysfunctional alco-
Engrami
holic system disrupts the psychosocial
development of children from these
families, causing the formation of active,
externalized, and passive, internalized
symptoms[6, 7].
6
Results of research on the conse-
quences of growing up in alcoholic
families indicate that the externalized
symptoms in children and adolescents
are associated with parental diagnosis,
especially with antisocial personality
disorder and the presence of a high lev-
el of stress in the family: aggression[8],
impulsive behavior, ADHD, attention
deficit disorder and behavior, ODD-at-
tention deficit disorder / hyperactivity
disorder, CD-authority issues[9, 10], dis-
orders of habits (thumb sucking, night
terrors), aggressiveness, impulsivity[11],
hyperactivity, bulimia and delinquent
behavior[12, 13].
Internalized symptoms of children
and young people from alcoholic fami-
lies are: depression, anxiety, hypersensi-
tivity, learned helplessness and fear and
acute condition[7, 13-15].
Growing up in alcoholic families with
various forms of violence influences the
development of expressed symptoms
of post-traumatic stress disorder, due
to the presence of children to murders,
suicides or fights parents. Further devel-
opment of posttraumatic symptomatol-
ogy[16], in young leads to the appearance
of: depression, suicidality[17], anxiety,
drug addiction, delinquency and somat-
ic problems[15, 18].
Children of alcoholics (COAs) re-
ported poorer school performance, a
higher substance use(cigarettes, mar-
ijuana, drinking), and more mental
health difficulties (emotional symptoms,
conduct problems, suicidal tendencies,
marital disorder[18, 19].
In forming a sense of identity, youth
from alcoholic family have a very low
self-esteem, feelings of inadequacy, in-
feriority, lower socialization, individu-
alization and emotional maturity[20, 21].
Lack of inadequate identification mod-
els for boys, from alcoholic families, has
resulted in difficulties in the construc-
tion of sexual roles[22].
For young people from alcoholic
families, it has been established 2-10
times greater risk for alcoholism and
other forms of addiction (cigarettes,
marijuana), in relation to young people
from non-alcoholic families[7, 8, 11, 23, 24].
Emotional problems, attention dis-
order problems, and relations to au-
thority of youth from alcoholic families
are accompanied by difficulties in in-
tellectual development and emphasized
school problems[25, 26].
Children of alcoholics, who have
normal intelligence, at school age, they
have less opportunity to pay attention,
difficulty in monitoring guidelines and
establishing relations[27].
The specificity of the psychological
profiles of young people from alcohol-
ic families has led some researchers to
propose the introduction of the concept
of ”children in risk", because it is pos-
sible to predict the emotional, intellec-
tual and social problems in childhood,
youthful and mature age[28].
OBJECTIVE
The aim of the study is to determine
whether growing up in a dysfunctional
family, caused by father's alcoholism,
is related to the achieved psychological
maturity, achievement at school, inter-
nalizing, externalizing and behavioral
problems and specific psychological
structure of the adolescents from such a
family, which is different from the per-
sonality profile of the non-COAs peers.
The practical aim of the study will be
seen in the possibility of application of
preventive mental hygiene, counseling
and therapeutic measures, so as to mit-
igate the negative impact of a dysfunc-
tional family on the personality’s psy-
chosocial development.
METHOD
The sample and procedure
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
The study was conducted on a sample
of 691 test subjects, aged 14-19 (M=17.2,
SD=1.23). The control group consist-
ed of 294 (43%) adolescents from the
Secondary School in Vranje, who were
divided on the basis of a preliminary re-
search combination type questionnaire,
which classified those test subjects in
whose families there was no record of
Engrami
parental alcoholism or any other psy-
chopathology. The experimental group
consisted of a sample of 397 (57%) par-
ticipants, who were divided into two
sub-samples: E1=142 (39%) adolescents
7
 from the families whose parents were
patients or hospitalized in a psychiatric
hospital and Institute for Mental Health
in Vranje, Public Health Department
of Clinical Center Niš and the Hospital
for addictions in Belgrade, and E2= 255
(61%) adolescents from the families with
untreated alcoholism, who were catego-
rized by the Questionnaire for determin-
ing psychological and social pathology of
family members – Revised Conners Par-
ent Rating Scale (CPRS-R)[29]. There were
no differences between the groups by
the age (t (198) =-1.09, non-significant).
The testing was conducted by psychol-
ogists and specialist teachers, who did
therapeutic work with the parents and
the adolescent or the adolescent only.
The testing was done with prior per-
mission of the directors of these institu-
tions and consent of the parents and/or
the adolescents. The survey was anon-
ymous. Testing total test material took
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
1.5 to 2 hours. To test the Test of Rea-
soning Images (TRL)[30], a test of gener-
al intelligence, was prescribed to last 30
minutes, with specific instructions, SLM
(Scale of Latent Maturity)[31] and KON-6
(Test Conative Functioning Personali-
ty[32]. was filled by the test subjects in 30
minutes, while answering the Question-
naire for self-assessment of family rela-
Engrami
tionships and psychosocial development
(CPRS-R) lasted up to 15 minutes. The
survey was conducted during the period
from 2007 to 2011.
8
The study examined the differences
in the profile of the personality of the
adolescents from the functional and
dysfunctional alcoholic family in the
following scope: general intellectual
ability, the results obtained on TRL-
Test of reasoning characters[29]. It con-
tains 45 items. In this study, reliability
estimates for the scores were very high
α= .96. Latent maturity, measured by
the Scale of Latent Maturity with five
sub-scales: cooperation with people,
trust in people, selflessness, frustration
tolerance, attitude toward the future[30].
It contains 133 items. In this study, re-
liability estimates for the scores were
α= .92. Conative dimensions, measured
by the KON-6Conative Personality Di-
mensions, are: reaction activity-intro-
version/extroversion, psychosomatic
reactions, anxiety-defense reactions,
aggressive-response attacks, dissociative
reactions, integrative reaction-social
adaptation[31]. It contains 180 items. In
this study, reliability estimates for the
scores were α= .96. The Revised Con-
ners Parent Rating Scale (CPRS-R),
measured attitude towards school (aca-
demic achievement, absenteeism, teach-
ing, respect for school rules of behav-
ior, attention problems, lack of interest
in school); problems and psychosocial
development (drinking problem and
drunkenness, hyperactive behavior, ly-
ing, phobias, stubbornness, drug abuse,
running away from home, suicide be-
havior)[32]. It contains 42 items. In this
study, reliability estimates for the scores
were very high α= .94.
Data analysis was performed us-
ing the software package SPSS version
11.5. The results are presented by us-
ing the method of statistical inference:
canonical discriminated analysis. The
significance of differences was assessed
by: Box’s Test of Equality of Covariance
Matrices, Chi-square test and One-Way
ANOVA. The level of statistical signifi-
cance is less than 1% (p <0.001) and 5%
(p <0.05).
RESULTS
To determine the existence or
non-existence, the difference between
the sub-samples, compared to the test-
ed characteristics is determined by the
canonical discriminated analysis (Table
1). Two discriminated functions were
obtained. Based on Chi-square test of
significance, we can conclude that the
sub-samples in the study are signifi-
cantly different, statistically speaking
(p <0.001), in the personality’s profile.
Between the samples of the adolescents
from families with treated / untreated
alcoholism family and the adolescents
from non-alcoholic families, there are
significant differences in the studied
characteristics, containing discrimina-
tive function: association with humans,
frustration tolerance, trust in people,
selflessness, attitude towards the future,
the maturity of personality, psychoso-
matic reactions, anxiety, aggression,
dissociative reactions, integrative reac-
tions, success in school, absences from
school which were justified, drinking
alcohol and drunkenness, problems of
paying attention, disinterested students,
hyperactivity, lying, phobias, obstinacy,
conflicts with peers, drug abuse, pun-
ishment in school, running away from
home and suicide behavior.
We used the Box's M-test for testing
the homogeneity of the covariance ma-
trix of sub-samples (Table 2). After the
Box's M-test has been obtained, it is sta-
tistically significant (Box M = 1570.755,
p = 0.000) and shows that the covariance
matrixes are heterogeneous between the
groups, classification of the test subjects
on the basis of the obtained functions
is performed on the covariance matrix
within the groups.
Table 3 shows its distinctive values,
the percentage of intergroup variance
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
which refers to the given intrinsic value,
i.e., the percentage of the overall dis-
criminatory power of a set of variables
referring to the given discriminated
functions, canonical correlation and the
results of testing the significance of the
discriminated function (canonical cor-
relation) using Bartlett's Hi- square test.
The two discriminated functions
Engrami
have been obtained. Based on the signif-
icance of the chi-square test (chi-square
= 666.443, p = 0.001 for the first function
and the chi-square = 139.336, p = 0.001
for the second function) it was estimat-
9
 ed that the sub-samples in the study are
statistically significantly different in per-
sonality profile.
The data in Table 4 shows two dis-
criminated functions which were ob-
tained.
The first discriminated function
builds a stack feature which are strong-
ly expressed: latent immaturity (-0.623,
p <0.05) and non-cooperation with
people (-0.552, p <0.05), medium pre-
dominantly aggression (0.459, p <0.05),
a system for the coordination of regu-
latory functions-dissociative reaction
(0.449, p <0.05), obstinacy (0.434, p
<0.05), non-social adaptation (0.411, p
<0.05), the tendency for psychosomatic
reactions (0.398, p <0.05), lack of com-
mitment to the future (-0.397, p <05),
selfishness (-0.391, p <0.05), anxiety
reactions (0.361, p <0.05), the tendency
for getting drunk (0.358, p <0.05), lack
of trust in people (-0.344, p <0.05), pho-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
bic reactions to certain stimuli (0.317,
p <0.05), attention problems (0.306, p
<0.05), propensity for lying (0.281, p
<0.05), reduced Frustration tolerance
(-0.279, p <0.05), tendency for drinking
(0.270, p <0.05 ), hyperactive behavior
(0.264, p <0.05), lower success at school
(-0.264, p <0.05), punishment in school
for disrespecting the rules of conduct
Engrami
(0.263, p <0.05), mildly expressed: lack
of interest in school (0.189, p <0.05) and
tasting drugs(0.106, p <0.05).
The second discriminated func-
tion is made of the following: irregular
10
attendance (-0.388, p <0.05), poor-
ly expressed confrontation with peers
(-0.212, p <0.05), the propensity to run
away from home (-0.282, p <0.05) and
suicide behavior (-0.258, p <0.05), activ-
ity disorder (-0.082, p <0.05).
Table 5 presents the group centroids.
The adolescents from non-alcoholic
families have the greatest negative group
average for the first discriminated func-
tion (-1.62) and a low average for the
second discriminated function (0.038).
The adolescents from families with
untreated alcoholism have a higher
group average for the first discriminated
function (0.966) and mean average for
the second group discriminated func-
tion (0.457).
The adolescents from families with
treated alcoholism have the greatest
negative group average for the second
discriminated function (-0.898). At ado-
lescents from families with treated alco-
holism a high group average is received
for the first discriminated function
(0.794), slightly lower than the average
the adolescents from families with un-
treated alcoholism (0.966).
Table 6 shows the results of patient
classification in the obtained discrimi-
native functions.
Based on the results in Table 6, we
can conclude that 71.5% of test subjects
are correctly classified: 62.9% of adoles-
cents from families with untreated alco-
holism, 89.7% of the adolescents in the
control group and 58.5% of the youth
from families with treated alcoholism.
The results indicate the possibility
of existence of the specific personality
profile of the adolescents from alcoholic
families and the youth who have grown
up in families without alcoholism or
other dysfunctional family systems.
By using analysis of variance (ANO-
VA) on discriminated functions (Table
7) as dependent variables, we obtained
statistically significant differences be-
tween samples, in relation to both dis-
criminated functions (F = 288.125,
p <0.001, F = 22.019, p <0.001).
The data in Table 8 shows the results
of Fisher's LSD test about the differences
in sub-samples discriminated function.
Fisher's test of least quartered differ-
ences shows that the test subjects in con-
trol group, the adolescents from non-al-
coholic families, have a higher average
for the first and the second discriminat-
ed functions, compared with the adoles-
cents from alcoholic families (families
with treated and untreated alcoholism,
p <0.001).
The results show that the adolescents
from families with untreated alcoholism
differ significantly in the second dis-
criminated function (p <0.001), com-
pared to the adolescents from families
with treated alcoholism.
This data explores associations be-
tween the growing up in alcoholic dys-
functional families with the specific
cognitive, emotional, social, behavioral
functioning and psychological char-
acteristics of the adolescents which is
opposed to the psychological character-
istics of the adolescents from non-alco-
holic families.
DICSUSSION
On the first discriminated function
the greatest negative group average have
adolescents from non-alcoholic fami-
ly. It can be concluded that adolescents
from non-alcoholic families have a pre-
dominance of mature behavior, achieved
identity and integrity of the person, the
need for cooperation and selfless help-
ing to other people, achieved control
of aggressive and anxious reactions
(offense and defense), coordination of
conative and cognitive processes (reg-
ulator of integrative reaction), which
is expressed in socially adapted behav-
ior. In relationships with people, young
from non-alcoholic families express
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
trust, honesty and moderate obstinacy.
In setting and meeting school goals and
commitments, young from non-alco-
holic families have expressed: the ability
of paying attention, orientation towards
the future and the desire to progress to
a personal and professional level; han-
dling of failure, respect of school rules
of conduct, which are accompanied by
Engrami
the showing an interest for school and
school achievement.
Adolescents from non-alcoholic
families do not have expressed phobias,
psychosomatic reactions, hyperactive
11
 behavior, the tendency to try drugs and
drinking. The obtained results of the
low average of the second discriminat-
ed function from non-alcoholic families
indicate that adolescents from non-al-
coholic families are less absent from
school, they have fewer conflicts with
peers, the lesser number of the penalties
imposed, or activity disorders, as well as
suicide attempts or running away from
the parental homes.
Adolescents from families with un-
treated alcoholism have a higher group
average on the first discriminated func-
tion. It can be concluded that these are
adolescents who have: mature attitude
with occasional regressions, lack of co-
operation, trust and selfless desire to
help other people. Expressed aggres-
sive[6, 18, 33], psychosomatic[34], anxiety
and phobic reactions[35], hinder the co-
ordination and integration of regulatory
functions, weakening the ability of so-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
cial adaptation[36]. Obstinacy, hyperac-
tive behavior[33, 37], and a lower level of
tolerance are bringing adolescents from
alcoholic families to solve problems by
excessive use of alcohol and drugs[38].
Problems in sustaining attention[39], lack
of interest in school, lack of respect for
school rules[40] lead adolescents from
families with untreated alcoholism to
Engrami
lower achievement in education, or to be
less oriented to the future and planning
to accomplish their life goals both in
personal and professional. The obtained
middle group average in the second dis-
12
criminated function (0,457) of adoles-
cents from families with untreated alco-
holism leads to the conclusion that the
adolescents of this sub-sample tend to:
conflicts with peers[13, 26], truancy, run-
ning away from home[6, 7, 23], suicide at-
tempts[41], depression and posttraumatic
stress symptoms[42].
Adolescents from families with treat-
ed alcoholism have the greatest negative
group average in the second discrim-
inated function (-0.898). Compared
with adolescents from families with un-
treated alcoholism and non-alcoholic
families, adolescents from families with
treated alcoholism, have the highest ab-
senteeism from school, often conflicts
with peers[13] and the tendency to solve
problems by suicide attempts[15-18], or by
running away from home, or by depres-
sive or hypo-manic behavior[6,7,11-15].
Expression of these personality di-
mensions indicates that the families of
alcoholic with treated alcoholism are
alcohol-specific[5], because due to the
strong dysfunctionality of all parts of
family systems, they are often going for
treatment. The increased tendency of
adolescents towards abandoning fami-
lies with treated alcoholism is a reaction
to the size of expressed family system
disorder, caused by parent’s alcoholism
and pressure of family members to his
medical treatment[13]. It is obtained high
group percentage at the first discrimi-
nated function at adolescents from fam-
ilies with treated alcoholism, which is a
slightly lower than the percentage of ad-
olescents from families with untreated
alcoholism.
It can be concluded that adolescents
from families with treated alcoholism,
people with: immature behavior, lack
of cooperation and trust in people. In
cognitive functioning there are moder-
ately significant changes in the regula-
tion of the controller of defense[7, 10, 11, 14],
assault[8-10], bodily reaction[19, 23], which
disrupts the coordination, integration
and social adaptation[6, 7, 21]. Propensity
for lying, stubbornness, hyperactive[8]
and intolerant behavior, leading to
non-compliance with school rules[26, 27],
frequent imposition of educational and
disciplinary measures, alcohol and drug
abuse[11, 18, 24].
The prominent attention problems
and a lack of interest in school lead to
poorer success[27] in learning and less
orientation to the future[26, 27]. Tendency
to abulic, depressed or hypomanic be-
havior was present in a small number of
adolescents from families with treated
alcoholism.
Based on the results in, we can con-
clude that 62.9% of adolescents from
families with untreated alcoholism,
89.7% of adolescents in the control
group and 58.5% of adolescents from
families with treated alcoholism are cor-
rectly classified. The results indicate the
possibility of the existence of specific
psychological characteristics of adoles-
cents from alcoholic families[43], as op-
posed to the psychological characteris-
tics of adolescents, who have grown up
in families without alcoholism or other
dysfunctional family systems.
This data have demonstrated the
associations between parental alcohol-
ism and personality subtypes of adoles-
cents-COAs, compared to the psycho-
logical characteristics of the adolescents
from functional non-alcoholic families.
CONCLUSION
Research suggests that growing up in
a dysfunctional alcoholic family system,
which damages multiple basic dimen-
sions, communication and cohesion
between subsystems and the exercise
of parental roles, is associated with ac-
ademic, cognitive, social, emotional,
and behavioral problems, and specific
psychological characteristics of adoles-
cents in relation to the psychological
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
characteristics of the adolescents from
functional non-alcoholic families. The
psychological characteristics of ado-
lescents from alcoholic family consist
of: lower level of development of a ma-
ture personality, reduced cooperation
with people, expressed aggressive and
dissociative reactions. The adolescents
from families with treated alcoholism
Engrami
and from alcohol-specific families have
more pronounced: truancy, conflicts
with peers, suicide behavior, running
away from home and disorder activity as
opposed to the adolescents from fami-
13
 lies with untreated alcoholism, which
indicates the impact of dysfunctional
PSIHOLOŠKE
family systems in the formation of per- KARAKTERISTIKE
manent and negative changes in some
psychological characteristics. ADOLESCENATA IZ
Growing up in a dysfunctional alco-
holic family is accompanied by contin-
FUNKCIONALNIH I
uous exposure to negative, stressful and DISFUNKCIONALNIH
traumatic experiences, which is associ-
ated with intensified reactions of attack
PORODICA
and defense, but also a weak potential SA OČEVIMA
for integrative functions, the forma-
tion of maturity and focus on the future ALKOHOLIČARIMA
achievements. The data illustrated that
children and adolescents from alcoholic Ljiljana B. Simonović Grujić
families represented a category of risk
population for developing addiction as
well as other mental disorders, which is Gimnazija "Bora Stanković" Vranje, Srbija
why their early identification was neces-
sary along with the need for introducing
UDK: 617.836.1
mental-hygienic and psychotherapeutic
measures in working with them so as to
prevent or reduce the negative conse-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

quences of growing up in dysfunctional Kratak sadržaj

family systems.
Uvod. Odrastanje u disfunkcional-
nim alkoholičarskim porodicama je
povezano sa psihosocijalnim razvojem
dece. Porodični alkoholizam se retko
ispoljava bez nekog oblika nasilja i agre-
sije. Porodični alkoholizam je povezan
sa poremećajima mentalnog zdravlja i
Engrami

poremećajima roditeljstva, i iskustvom

dece koje ima široki spektar dugoročnih
teškoća u emocionalnom i socijalnom
prilagođavanju, uključujući i probleme
ponašanja
14
 Cilj. Cilj istraživanja je da odredi po-
vezanost odrastanja u disfunkcionalnoj
porodici, izazvano očevim alkoholiz-
mom, sa postignućem psihološke zre-
losti, školskim uspehom, internalizova-
nim, eksternalizovanim i problemima
u ponašanju i specifičnih psiholoških
karakteristika adolescenata (dece alko-
holičara) u poređenju sa psihološkim
karakteristikama adolescenata iz funk-
cionalnih, nealkoholičarskih porodica
(deca nealkoholičara).
Metod. Istraživanje je rađeno na
uzorku od 691 adolescenta, starosti od
14-19 godina, koji je podeljen u dve
grupe: eksperimentalne grupe - 397
adolescenata iz porodica sa alkoholiz-
mom i kontrolne grupe 294 ispitanika iz
funkcionalnih porodica u kojima nema
alkoholizma ili nekog drugog mental-
nog poremećaja roditelja. Na osnovu
tretiranja alkoholizma, eksperimentalna
grupa je podeljena u dva poduzorka: 142
adolescenta iz porodica sa lečenim i 255
adolescenata iz porodica sa nelečenim
alkoholizmom. Za ispitivanje konativ-
nog funkcionisanja ličnosti korišćena je
baterija Kibernetički model konativnih
dimenzija ličnosti (KON-6), psihološ-
ka zrelost je merena Skalom latentne
zrelosti (SLZ), Upitnikom za ispitivanje
psihosocijalnih karakteristika mladih i
porodice (CPRS-R) je ispitivani uspeh i
ponašanje u školi i psihosocijalni razvoj,
i opšteintelektualne sposobnosti su me-
rene Testom rezonovanja likova (TRL).
Kanoničkom diskriminativnom anali-
zom je ispitivana razlika između psiho-
loških karakteristika ličnosti adolescena-
ta iz alkoholičarskih i nealkoholičarskih
porodica.
Rezultati. Studija je utvrdila posto-
janje statistički značajne razlike između
psiholoških karakteristika adolescenata
iz alkoholičarskih i nealkoholičarskih
porodica. Specifične psihološke karak-
teristike adolescenata iz alkoholičarskih
porodica su: niski nivo psihološkog ra-
zvoja zrelosti ličnosti, smanjena saradnja
sa ljudima, agresivne i disocijativne reak-
cije. Kod adolescenta iz porodica sa leče-
nim porodičnim alkoholizmom izraženo
je: besposličenje, sukob sa vršnjacima,
suicidalno ponašanje, bežanje od kuće,
poremećaji afektiviteta (hipomanično
i abulično ponašanje), u poređenju sa
adolescentima iz porodica sa nelečenim
alkoholizmom. Odrastanje u disfunkci-
onalnom alkoholičarskom porodičnom
sistemu je povezano sa formiranjem
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
specifičnog psihološkog funkcionisanja,
internalizovanim, eksternalizovanim i
bihevioralnim problemima.
Zaključci. Studija ukazuje na pove-
zanost odrastanja u disfunkcionalnoj
alkoholičarskoj porodici sa razvojem
specifičnih psiholoških karakteristika
adolescenata, u poređenju sa njihovim
vršnjacima iz nealkoholičarskih poro-
Engrami
dica.
Ključne reči:
disfunkcionalna, porodica, psihološko,
adolescenti, alkoholizam
15
 APPENDIX

Table 1
Tests of Equality of Group Means

Psychological characteristics Wilks Lambda F df1 df2

Cooperation .685 136.410 2 594 .000***
Frustration tolerance .897 34.227 2 594 .000***
Trust in people .842 55.615 2 594 .000***
Selflessness .815 67.246 2 594 .000***
Attitude towards the future .811 69.111 2 594 .000***
Maturity .635 170.381 2 594 .000***
Activity reactions .991 2.622 2 594 .000***
Psychosomatic reactions .794 76.916 2 594 .000***
Anxiety reactions .832 60.066 2 594 .000***
Aggressive Reactions .762 92.551 2 594 .000***
Dissociative reactions .752 97.899 2 594 .000***
Integrative reactions .777 85.465 2 594 .000***
Success in school .905 31.190 2 594 .000***
Justified absence from school .814 67.801 2 594 .000***
Drinking problem .889 37.073 2 594 .000***
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

Drunkenness .836 58.367 2 594 .000***

Problems of paying attention .877 41.511 2 594 .000***
Disinterested students .946 16.807 2 594 .000***
Hyperactivity .906 30.709 2 594 .000***
Lying .892 35.886 2 594 .000***
Phobias .869 44.584 2 594 .000***
Obstinacy .777 85.434 2 594 .000***
Conflict with peers .928 23.208 2 594 .000***
Engrami

Drug abuse .982 5.591 2 594 .000***

Punishment in school .907 30.596 2 594 .000***
Running away from home .957 13.250 2 594 .000***
Suicide behavior .961 11.940 2 594 .000***
***p<.001
16
Table 2
Box with M- Test of Equality of Covariance Matrices

Box’s M- Test df1 df2 p

1570.755 378 241407.141 .000***
***p<.001
Table 3
Canonical discriminated functions, chi-square, and significance

Function Eigen % of % of Canonical Chi-square df p

value Variance Cumulative correlation
1 1.477(a) 84.5 84.5 .772 666.443 54 .000***
2 .271(a) 15.5 100.0 .462 139.336 26 .000***
***p<.001
Table 4
Structure Matrix
Function Function
Psychological 1 2 Psychological 1 2
characteristics characteristics
Maturity -.623* .061 Lying .281* -.121
Cooperation -.552* .188 Frustration tolerance -.279* .000
Aggressive reactions .459* .030 Alcohol drinking .270* .254

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Dissociative reactions .449* .343 Hyperactivity .264* .017
Obstinacy .434* .180 Success in school -.264* -.092
Integrative reactions .411* .378 Punishment in school .263* -.048
Psychosomatic reactions .398* .305 Disinterested student .189* -.122
Attitude towards the future -.397* -.001 Drug abuse .106* .089
Selflessness -.391* .037 Justified absence .356 -.388*
from school
Anxiety reactions .361* .187
Drunkenness .358* .158 Running away from home .125 -.282*
Engrami

Trust in people -.344* -.216 Suicide behavior .123 -.258*

Phobias .317* -.080 Conflict with peers .211 .212*
Attention disorder .306* .066 Reactions of activity -.069 -.082*
*p <.05

17
 Table 5
Functions of Group Centroids

Functions

Type of Family 1 2
Non-alcoholic family -1.620 .038

Treated alcoholic .966 .457

Untreated alcoholic .794 -.898

Table 6
Results of classification

Type of Family Non-alcoholic Untreated Treated

family alcoholism alcoholism

Original f Non-alcoholic family 192 10 12

Untreated alcoholism 20 156 72

Treated alcoholism 15 41 79
% Non-alcoholic family 89.7 4.7 5.6

Untreated alcoholism 8.1 62.9 29.0

· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

Treated alcoholism 11.1 30.4 58.5

Note: The results of classified are in bold.

Table 7
Results of ANOVA

Function F df p
Engrami

1 288.125 2 .000***

2 22.019 2 .000***

***p<.001

18
Table 8
Fisher LSD test

Group with Higher M Group with Lower M Difference M p

1 Control group Untreated alcoholism 1.943 .000***

Treated alcoholism 1.637 .000***

Treated alcoholism Untreated alcoholism .306 .004**

2 Untreated alcoholism Control group .185 .031*

Treated alcoholism .690 .000***

Control group Treated alcoholism .505 .000***

*p<.05 **p<.01 ***p<.001

REFERENCES / REFERENCE:

1. Sartorius N, Kaelber CT, CooperJE,

Roper MT, RaeDS, Gulbinat W,
UstunTB, Regier DA. Progress

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

toward achieving a common
language in psychiatry. Results
from the field trial of the clinical
guidelines accompanying the
WHO classification of mental and
behavioral disorders in ICD-10.
Archives of general psychiatry1993;
50(2): 115-24. DOI:10.1001/
archpsyc.1993.01820140030003.
2. DSM-IV Codes are the classification
found in the Diagnostic and
Engrami

Statistical Manual of Mental

Disorders. 2014. https://en.wikipedia.
org/wiki/DSM-IV_codes.
3. Pearson MR, D'Lima GM, Kelley ML.
Self-regulation as a buffer of the
19
 relationship between parental alcohol
misuse and alcohol-related outcomes
in first-year college students.
Addictive Behaviors 2011; 36(12):
1309-12. DOI: 10.1016/j.addbeh
2011.07.009.
4. Oscar-Berman M, Valmas MM, Sawyer
KS, Ruiz SM, Luhar RB, Gravitz
ZR. Profiles of impaired, spared,
and recovered neuropsychologic
processes in alcoholism. Handb Clin
Neurol 2014; 125: 183-210. DOI:
10.1016/B978-0-444-62619-6.00012-
4.
5. Winokur G, Rimer J, Reich T.
Alcoholism IV: Is there more than
one type of alcoholism. Journal
Psychology 1997; 118(546): 525-31.
DOI: 10.1192/bjp.118. 546. 525.
6. Vail MO, Protinsky H, Prouty A.
Samling issues in research on adult
children of alcoholics: Adolescence
and beyond. Adolescence 2000;
35(137): 113-19. PMID: 10841300.
7. Choi DH, Kim JS, Jung JG, Ryou
YL, Kim YS, Uh WC. The role of
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
parental drinking problems in
psychological characteristics of high
school students. Korean J Fam Med
2013; 34(6): 377-84. DOI: 10.4082/
kftm.2013.34.6.377.
8. Fuller BE, Chermack ST, Cruise
KA, Kirch E, Fitzgerald HE, Zucker
RA. Predictors aggression across
three generations among sons of
alcoholics:Relationships involving
grandparental and parental
Engrami
alcoholism, child aggression, marital
aggression and parenting paractices.
Journal of Studies on Alcohol 2003;
64(4): 472-83. PMID: 12921189
9. Hussong AM, Huang W, Curran
20
PJ, Chassin L, Zucker RA. Parent
alcoholism impacts the severity and
timing of children's externalizing
symptoms. Abnormal Child
Psycho: An official publication
of the International Society for
Research in Child and Adolescent
Psychopathology 2010; 38(3): 367–
80. DOI: 10.1007/s 1082-009-9374-5.
10. Bountress K, Chassin L. Risk for
behavior problems in children of
parents with substance use disorders.
Am J Orthopsychiatry 2015; 85(3):
275-86. DOI: 10.1037/ ort0000063.
11. Kingree JB, Thompson M. Matural
help groups, perceived status
benefits, and well-being: A test with
adult children of alcoholics with
personal substance abuse problems.
American Journal of Community
Psychology 2000; 28(3): 325-42.
www.ncbi.nlm.nih.gov › NCBI ›
Literature › PubMed Central (PMC)
12. Balsa A. Parental problem-drinking
and adult children's labor market
outcomes. Journal of Human
Resourses 2008; 43(2): 454-86. DOI:
10.3368/jhr.43.2.454.
13. Rounsaville D, O'Farrell TJ, Andreas
JB, Murphy CM, Murphy MM.
Children's exposure to parental
conflict after father's treatment
for alcoholism. Addict Behav 2014;
39(7): 1168-71. DOI: 10.1016/j.
addbeh.2014.03.017.
14. Lease SH. A model of depression
in adult children of alcoholics and
nonalcoholics. Journal of Counseling
and Development 2002; 80(4): 441-
51. DOI: 10.1002/j.1556-6678.2002.
tb00211.x.
15. Silva RR, Alpert M, Munoz DM, Singh
 S, Matzner F, Dummit S. Stress and
vulnerability to posttraumatic stress
disorder in children and adolescents.
American Journal of Psychiatry 2000;
157: 1229-35. http://dx. DOI. org/10.
1176/appi.ajp. 157.8. 1229.
16. Enlow MB, Blood E, Egeland BJ. Socio
demographic risk, developmental
competence, and PTSD symptoms
in young children exposed to
interpersonal trauma in early life.
Trauma Stress 2013; 26(6): 686-94.
www.ncbi.nlm. nih.gov/ pubmed/
24490247.
17. Mackrill T, Hesse M. Suicide behavior
in parents with alcohol abuse
problems and suicide behavior in
their offspring-adult offspring and
counselor perspectives. Nord J
Psychiatry 2012; 66(5): 343-8.www.
ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22283687
18. Serec M, Svab I, Kolšek M, Svab V,
Moesgen D, Klein M. Health-related
lifestyle, psysical and mental health
in children of alcoholic parents. Drug
Alcohol Rev 2012; 31(7): 861-70. DOI:
10.1111/j. 1465-3362.2012.00424.x.
19. Obot IS, Anthony JC. Mental health
problems in adolescent children
of alcohol dependent parents:
Epidemiologic research with a
nationally representative sample.
Journal of Child & Adolescent
Substance Abuse 2004; 13(4):
83-96. https:// books. google.rs/
books?isbn=1134702736.
20. Jaeger E, Hahn NB, Weinraub M.
Attachment in adult daughters of
alcoholic fathers. Addition 2000;
95(2): 267-76. DOI: 10.1046/j.1360-
0443.2000.95226713.x.
21. Simonović Lj. Emocionalna zrelost
dece alkoholičara. Beograd: Zbornik-
Zdravstveno ponašanje studentske i
srednjoškolske omladine ZZZS 2000;
4(2): 156-60.
22. Watt TT. Marital and cohabiting
relationships of adult children
of alcoholics: Evidence from
National Survey of Families
and Households. Journal of
Family 2002; 23(2): 246-65. DOI:
10.1177/0192513X02023002004.
23. Cuijpers P, Steunenberg B, Van
Straten A. When children of
problem drinkers grow old: Does the
increased risk of mental disorders
persist? Addictive Behaviors 2006;
31(12): 2284-91. DOI:10.1016/j.
addbeh.2006.03.003.
24. Hall J. Childhood perceptions of
family, social support, parental
alcoholism, and later alcohol use
among African American college
students. Journal of Substance Use
2010; 15(3): 157-65. DOI:10.1111/
j.1360-0443.2012.03903.x 4.60.
25. Cservenka A, Herting MM, Nagel BJ.
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
Atypical frontal lobe activity during
verbal working memory in youth
with a family history of alcoholism.
Drug and Alcohol Dependence
2012; 123: 98-104. DOI:10.106/
jdrugdcdep.2011.10.021.
26. Miler LS, Wasserman GA,
Neugebaurer R, Gorman-Smith
D, Kombounkos D. Witnessed
community violence and antisocial
behavior in high-risk, urban boys.
Engrami
Journal of Clinical Child Psychology
1999; 28(1): 2-11. DOI: 10.1207/s
15374424 jccp2801_1.
27. Sayette MA, Martin CS, Perrott MA,
Wertz JM. Parental alcoholism and
21
 the effects of alcohol on mediated
semantic priming. Experimental
and Clinical Psycho pharmacology
2001; 9(4): 409-17. http://dx.doi.org/
10.1037/1064-1297. 9. 4.409.
28. Waters FC, Twaite JA. Adult children
of alcoholics: personality profil. An
empirical test. Washington: National
Couvic on Alc 1985. www. techbook.
com.tw/File/Book/ 17106R.
29. Conners K, Sitarenios G, Parker JDA,
Epstein J. The Revised Conners,
Parent Rating Scale (CPRS-R): Factor
Structure, Reliability, and criterion
Validity. Journal of Abnormal Child
Psychology 1998; 26(4):257-668.
PMC4217462. https://www.ucl.
ac.uk/.../mental_health_outcome_
measures_for_children.
30. Potočnik-Bele Ž, Hruševar B, Tušak
M. Test rezonovanja likova-TRL.
Ljubljana: Zavod SR Slovenije za
produktivnost dela 1984.
31. Hrnjica S. Zrelost ličnosti. Beograd:
Zavod za izdavanje udžbenika i
nastavna sredstva 1992: 35-198.
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
32. Momirović K,Wolf B, Džamonja Z.
KON-6 Kibernetički model ličnosti.
Beograd: SDPS-Centar za prmenjenu
psihologiju 2002-2015.
33. Waln K. Brown, Ph.D. Thomas A.
Newman B.S. Robert M. Wilson, Ph.D.
Children of alcoholic families. William
Gladden Foundation, 2005.
34. Holmes MR. Aggressive behavior of
children exposed to intimate partner
violence: an examination of maternal
Engrami
mental health, maternal warmth and
child maltreatment. Child Abuse Negl
2013; 37(8): 520-30. DOI: 10.1016/j.
chiabu.2012.12.006.
35. Díaz R, Gual A, García M, Arnau J,
22
Pascual F, Cañuelo B, Rubio G, de
Dios Y, Fernández-Eire MC, Valdés
R, Garbayo I. Children of alcoholics
in Spain: from risk to pathology.
Results from the ALFIL program. Soc
Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2008;
43(1): 1-10. DOI: 10.1007/s00127-
007-0264-2.
36. Eiden RD, Colder C, Edwards EP,
Leonard KE. A longitudinal study of
social competence among children of
alcoholic and nonalcoholic parents:
role of parental psychopathology,
parental warmth, and self-regulation.
Psychol Addict Behav 2009;
23(1): 36-46.
37. Andreas JB, O’Farrell TJ. Longitudinal
Associations Between Fathers’ Heavy
Drinking Patterns and Children’s
Psychosocial Adjustment, Journal
of Abnormal Child Psychology 2007;
(35): 1–16.
38. Melchior, M., Choquet, M, Le Strat, Y.,
Hassler, C. and Gorwood, P. Parental
alcohol dependence, socioeconomic
disadvantage and alcohol and
cannabis dependence among young
adults in the community. European
Psychiatry 2011; (26): 13-17.
39. Poon E, Ellis DA, Fitzgerald HE,
Zucker RA. Intellectual, cognitive, and
academic performance among sons
of alcoholics, during the early school
years: differences related to subtypes
of familial alcoholism. Alcohol Clin
Exp Res 2000; 24(7): 1020-27.
40. Zanoti-Jeronymo DV, Carvalho AM.
Self-concept, academic performance
and behavioral evaluation of the
children of alcoholic parents. Rev Bras
Psiquiatr 2005; 27(3): 233-6.
41. Liu YY, Wang XT, Qiu HM, Xu AQ, Jia
 CX. Functional and dysfunctional
impulsivity and attempted suicide
in rural China: A paired case-control
study. Psychiatry Res 2017; 253:
22-27. DOI: 10.1016/j.psychres.
2017.03.025.
42. Brown-Rice KA, Scholl JL,
Fercho KA, Pearson K, Kallsen
NA, Davies GE, Ehli EA, Olson S,
Schweinle A, Baugh LA, Forster
GL. Neural and psychological
characteristics of college students
with alcoholic parents differ
depending on current alcohol use.
Prog Neuropsychopharmacol Biol
Psychiatry. 2018 Feb 2;81:284-296.
DOI: 10.1016/j.pnpbp.2017.09.010.
43. Hinrichs J, Defife J, Westen D.
Personality subtypes in adolescent
and adult children of alcoholics:
a two-part study. J Nerv Ment Dis
2011; 199(7): 487-98. DOI: 10.1097/
NMD.0b013e3182214268.

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Ljiljana B. Simonović Grujić

Engrami

Gimnazija “Bora Stanković”,

Partizanska 12,
17000 Vranje, Srbija

ljiljanasimon@gmail.com
23
 IMPLICITNE TEORIJE
NORMALNOSTI PROFESIONALACA
IZ OBLASTI MENTALNOG ZDRAVLJA
Tatjana Subotić

Klinika za psihijatrijske bolesti Kratak sadržaj

„Dr Laza Lazarević“,
Beograd, Srbija Uvod. Implicitne teorije normalnosti
ne temelje se na naučnom radu, već su to
predstave ili shvatanja ljudi o tome šta je
UDK: 618.851.1:159.964.2:130.1
to normalno. Njih ne treba formulisati,
nego otkriti, jer se već nalaze formira-
ne u umovima pojedinaca. Implicitne
teorije nisu statični konstrukti – mogu
se menjati kod osobe u funkciji matu-
racije, obrazovanja, specifičnih životnih
iskustava i drugih faktora. Proučavanje
implicitnih teorija pruža uvid u znače-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

nja koja se pripisuju pojmu normalnosti

u svakodnevnoj komunikaciji.
Cilj istraživanja. Cilj istraživanja
je bio da se utvrdi koji je sadržaj i kako
su organizovane implicitne teorije nor-
malnosti (ITN) profesionalaca iz oblasti
mentalnog zdravlja, zaposlenih u psihi-
jatrijskim bolnicama i laika, te da li se
njihove predstave međusobno razlikuju
Engrami

kao i kakav je odnos između ITN, socio-

demografskih varijabli i osobina ličnosti
kod profesionalaca.
Metod. Istraživanje je obuhvatilo 200
ispitanika (100 profesionalaca iz oblasti
24
mentalnog zdravlja i 100 laika) koji su
ispitani upitnikom sa listom osobina i
NEO PI - R petofaktorskim upitnikom
ličnosti.
Rezultati. Dobijeni rezultati poka-
zuju da profesionalci imaju složenije
shvatanje pojma normalnosti u odnosu
na laike - oni uzimaju u obzir veći broj
kriterijuma pri definisanju normalnosti,
dok laici pokazuju tendenciju ka simpli-
fikaciji tog konstrukta. Izdvojene su tri
komponente koje čine strukturu impli-
citnih teorija normalnosti celokupnog
uzorka: odnos prema sebi, odnos prema
društvu i funkcionalnost. Pokazalo se da
je odnos prema sebi osnovna kompo-
nenta implicitnih teorija normalnosti i
profesionalaca i laika. Uz to, nađene su
korelacije između ITN, sociodemograf-
skih varijabli i osobina ličnosti, što uka-
zuje na značaj „lične jednačine“ profe­
sio­nalca u razumevanju pacijenata.
Zaključak. Dobijeni rezultati su
ohrabrujući jer ukazuju na višedimen­
zionalno shvatanje normal­nosti profesi-
onalaca koji se brinu o duševnom zdrav-
lju populacije. Ostaje otvoreno pitanje
uticaja eksplicitnih znanja na formiranje
implicitnih teorija.
Ključne reči:
normalnost, implicitne teorije, profe­
sionalci iz oblasti mentalnog zdravlja
UVOD
Iako je pojam normalnosti jedan od
najčešće korišćenih termina u svako­
dnevnom javnom i društvenom diskur-
su, začuđujuće je kako je malo slaganje
o njegovom značenju i kako je široka
lepeza sadržaja koja taj koncept obuhva-
ta[1,2,3].
Detaljnije i bolje upoznavanje pred-
stava normalnosti profesionalaca iz
oblasti mentalnog zdravlja ima, ne samo
naučni značaj u upoznavanju ovih teori-
ja, nego prevashodno praktični. Nesum-
njivo je da na obavljanje svakodnevnog
posla profesionalaca koji se bave men-
talnim zdravljem utiču, kako znanja i
veštine stečene tokom redovnog školo-
vanja (osnovne studije, poslediplomske
studije, specijalizacije, edukacije raznih
tipova), tako i neke lične, personalne ka-
rakteristike među kojima posebno me-
sto zauzimaju subjektivna znanja (stavo-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
vi, predrasude, stereotipi, pa i implicitne
teorije), ali i psihološke karakteristike
same ličnosti profesionalaca[4]. Upravo
ova činjenica, da su svi, pa i profesional-
ci koji rade sa populacijom duševno bo-
lesnih, pod uticajem svojih subjektivnih
znanja i da se ona neminovno reperku-
tuju na njihov rad i odnos sa klijentima,
ukazuje na neophodnost njihovog bo-
Engrami
ljeg upoznavanja.
Istraživanje implicitnih teorija nor-
malnosti profesionalaca iz oblasti men-
talnog zdravlja interesantno je iz mno-
gih razloga. Implicitne teorije određuju
25
 se kao neispitana shvatanja koja utiču
na opažanje, mišljenje, procenjivanje,
na odnose sa drugima i ponašanje pre-
ma njima[5,6]. One deluju na kognitivne,
emocionalne i konativne procese koji
stoje u osnovi odnosa osoba prema sebi
samima i prema drugima[4]. Na ovaj
način, razumevanje implicitnih teorija
normalnosti zaposlenih u psihijatrij-
skim ustanovama faktor je razumevanja
njihovog ponašanja spram klijenata. Iz
navedenog proizlazi da bi promena po-
našanja profesionalaca iz oblasti men-
talnog zdravlja mogla da usledi ako bi
se promenila uverenja koja mu leže u
osnovi. Naime, zaposleni u psihijatrij-
skim bolnicama nisu lišeni negativnih
stavova i predrasuda samim tim što su
u svakodnevnom kontaktu sa pacijen-
tima. U skladu sa tim, upoznavanje nji-
hovih predstava normalnosti omogućilo
bi osmišljavanje i pokretanje programa
edukacije i prevencije sa ciljem promene
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
stavova prema osobama sa psihičkim te-
gobama ukoliko za tim postoji potreba.
Pored toga, brojni psihološki testovi
koje se koriste u svakodnevnoj praksi u
cilju razumevanja ličnosti i njene proce-
ne često nemaju jasno definisane ili na
našoj populaciji standardizovane inter-
pretativne postulate, te je analiza, a još
više integracija (kao najvažniji deo pro-
Engrami
cesa kliničkog suđenja), dobijenih rezul-
tata podložna izvesnom uticaju implicit-
nih teorija procenjivača. Nepotrebno je
posebno naglašavati koliko je valjana i
pouzdana psihološka eksploracija bitna
26
za dalji tretman klijenta, a samim tim i
koliko je važno ispitati sve što može da
utiče na nju, pa samim tim i uticaj pred-
stava normalnosti psihologa, koji je vrši.
Konačno, važno je reći da od pro-
cene psihijatara i indikacija koje daju
zavisi prijem klijenta u bolnicu, a psihi-
jatar nalaže po potrebi i prinudnu hos-
pitalizaciju[7], od procene nivoa funkci-
onisanja zavisi dužina hospitalizacije,
mogućnost odlaska na terapijski vikend,
vrsta i doza ordinirane farmakoterapi-
je. Takođe, radna ili poslovna sposob-
nost, roditeljska podobnost, indikacije
za penzionisanje, podobnost za život u
kolektivnom smeštaju i strateljstvo samo
su neke od odluka koje profesionalci
donose u svakodnevnom radu, a koje
imaju važne posledice na život klijenata
i njihovih porodica, te je nepotrebno na-
glašavati kako i koliko je važno pokušati
pojasniti sve uticaje koji imaju dejstvo
na mišljenje eksperata, a samim tim i na
odluke koje će doneti.[8]
Koliko je važno upoznati predstave
normalnosti profesionalaca iz oblasti
mentalnog zdravlja može se videti i na
primeru „Nacionalne strategije zaštite
mentalnog zdravlja“[9]. Nacionalna ko-
misija za mentalno zdravlje u ime Vlade
Republike Srbije, početkom 2007. go-
dine usvojila je ovu Strategiju sa ciljem
donošenja zakona koji će regulisati za-
štitu osoba sa mentalnim poremećajima,
a u toku je rad na aktuelnim dopunama
strategije, obzirom da je, na žalost, pret-
hodna ostala „slovo na papiru“. Pred-
stave normalnosti, kao i stavovi profe-
sionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja
neposredno će uticati na uspešnost pro-
cesa reintegracije i resocijalizacije osoba
za mentalnim poremećajima, što pred-
stavlja sržni deo „Nacionalne strategije
zaštite mentalnog zdravlja“.
CILJ ISTRAŽIVANJA
Postavljeni su sledeći ciljevi istraži-
vanja:
1. Utvrditi koji je sadržaj i na koji način
su organizovane implicitne teorije
normalnosti zaposlenih u psihija-
trijskim bolnicama (u tekstu termin
profesionalac iz oblasti mentalnog
zdravlja koristi se kao sinonim).
2. Odgovoriti na pitanje da li se impli-
citne teorije normalnosti profesio-
nalaca iz oblasti mentalnog zdravlja
razlikuju od implicitnih teorija nor-
malnosti ispitanika iz drugog dela
populacije, odnosno laika i, ako da,
na koji način.
3. U slučaju profesionalaca, kakav je
odnos između implicitnih teorija
normalnosti i poznatijih i jasno de-
finisanih varijabli kakve su sociode-
mografske karakteristike i osobine
ličnosti.
METOD
ORGANIZOVANJA
ISTRAŽIVANJA
Ovo deskriptivno i eksplorativno
istraživanje u kojem se koristio metod
upitnika izvedeno je tako što su ispi-
tanici na petostepenoj skali ocenjivali
važnost svake od 102 navedene osobine
ličnosti, i to u odnosu na značaj imeno-
vane osobine u procenjivanju neke oso-
be kao normalne. Na ovaj način dobijen
je spisak osobina ključnih za shvatanje
normalnosti, tj. dobijene su implicitne
teorije normalnosti svakog od ispitanika
u istraživanju. Potom su ispitanici ispi-
tani NEO PI-R testom kojim je dobijena
globalna deskripcija ličnosti preko posti-
gnutog skora na osnovnim domenima.
Uzorak su činili:
• 100 ispitanika profesionalaca iz obla-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
sti mentalnog zdravlja koji su zapo-
sleni i rade u psihijatrijskim ustano-
vama: doktori medicine – specijalisti
psihijatrije, socijalni radnici, psiho-
lozi i medicinski tehničari. Instituci-
je u kojima su zaposleni ispitanici iz
ovog poduzorka su Klinika za psihi-
jatrijske bolesti „Dr Laza Lazarević“,
Institut za psihijatriju KCS, Institut
Engrami
za mentalno zdravlje, KBC „Dr Dra-
giša Mišević“, Odeljenje za psihijatri-
ju VMA, KBC „Zvezdara“, kao i Psi-
hijatrijska bolnica u Kovinu.
• 100 ispitanika laika koji su ujedna-
27
 čeni sa uzorkom profesionalaca iz
oblasti mentalnog zdravlja po polu,
uzrastu, školskoj spremi, odnosno ra-
zlikuju se po profesiji koju obavljaju.
Istraživanje je sprovedeno upotre-
bom sledećih upitnika:
1. Upitnik sa listom osobina - ovaj upit-
nik od 102 osobine dobijen je u di-
plomskom istraživanju I. Sinković[10].
Zadatak ispitanika je da na petoste-
penoj skali ocene koliko je navede-
na osobina ili ponašanje važno da bi
neka osoba bila okarakterisana kao
normalna. U okviru ovog upitnika
dat je i upitnik o sociodemografskim
podacima (pol, uzrast, dužina radnog
staža, tip posla koji ispitanik obavlja,
stepen obrazovanja, tip i vrsta dodat-
nih edukacija).
2. NEO PI - R Petofaktorski upitnik lič-
nosti[11]
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
REZULTATI
Kao kriterijum procene osobine kao
važne da bi se osoba ocenila kao normal-
na, određeno je da to budu osobine koje
su dobile prosečnu ocenu veću ili jedna-
ku 4.00, dok su one koje se procenjuju
kao neophodne ocenjene sa prosečnom
Engrami
ocenom većom ili jednakom 4.50. U
skladu sa rečenim, rezultati dobijeni u
ovom istraživanju (prikazani u tabelama
1 i 2) pokazuju da profesionalci imaju
složenije shvatanje pojma normalnosti
28
u odnosu na laike. Takođe, profesionalci
uzimaju u obzir veći broj kriterijuma pri
definisanju normalnosti (39 osobina),
dok laici pokazuju, uslovno rečeno, ten-
denciju ka simplifikaciji konstrukta tako
što ga definišu manjim brojem atributa
(14 osobina).
Profesionalci u globalu daju i veće
ocene najviše rangiranim osobinama.
Laici kao nužnu osobinu da bi se neka
osoba procenila kao normalna smatraju
samo jednu (zadovoljava osnovne fizio-
loške potrebe), dok profesionalci navode
čak sedam osobina (tabele 1, 2 i 3).
Analizom glavnih komponenti iz-
dvojene su tri komponente (date u Ta-
beli 4) koje čine strukturu implicitnih
teorija normalnosti celokupnog uzorka:
odnos prema sebi, odnos prema druš-
tvu i funkcionalnost (sposobnost da sa-
mostalno i adaptirano funkcioniše kao
individua). Mora se naglasiti da su sve
izdvojene komponente dosta heteroge-
ne, što se moglo i očekivati, obzirom na
to da se koncept normalnosti odnosi na
ličnost u celini.
Dalja analiza je pokazala da je od-
nos prema sebi osnovna komponenta
implicitnih teorija normalnosti i pro-
fesionalaca i laika. Međutim, na drugoj
i trećoj izolovanoj komponenti u oba
poduzorka uočavaju se razlike u sadr-
žaju varijabli koje formiraju faktor. Kod
profesionalaca, druga komponenta je
definisana kao adekvatno emocionalno
funkcionisanje, a kod laika kao kontro-
lisano emotivno reagovanje. Takođe,
treći faktor je kod profesionalaca grupi-
sao osobine koje naglašavaju kognitiv-
no-pragmatičnu komponentu psihičkog
funkcionisanja. Kod laika on obuhvata
bazične kriterijume normalnog ponaša-
nja u različitim društvenim segmentima
i po tome je sličan trećoj komponenti
dobijenoj na celokupnom uzorku (funk-
cionalnost). U odnosu na populaciju
laika, koja naglašava pozitivan odnos
prema sebi i uravnoteženo, neupadljivo
emocionalno ispoljavanje, profesionalci
pri proceni normalnosti značajnije više
pažnje obraćaju na adekvatno socijalno
funkcionisanje, odnosno odnos osobe
prema društvu (Tabela 4).
Kada se uzme u obzir treći cilj istra-
živanja, jedino je pozitivan i realističan
odnos prema sebi, kao faktor ITN, u
vezi sa sociodemografskim varijablama.
Profesionalci se razlikuju u zavisnosti od
stepena obrazovanja – ispitanici sa viso-
kom stručnom spremom značajnije ma-
nje važnosti pridaju ovom faktoru u od-
nosu na ispitanike sa srednjom školom
(Scheffe post hoc). Isti (obrnuto propor-
cionalan) odnos važi i kada su u pitanju
broj i trajanje edukacija nakon završe-
nog redovnog školovanja – što više edu-
kacija imaju, i što su one dužeg trajanja,
to im je ova dimenzija manje važna u
proceni normalnosti drugih ljudi. Nešto
je drugačija situacija sa radnim stažom
– veći značaj pridaju oni sa više radnog
staža (Tabela 5). S druge strane, utvrđe-
no je da emocionalno stabilniji ispitani-
ci (izraženo preko postignutog skora na
skali Neuroticizma testa NEO PI-R) pri-
daju veću važnost dimenziji pozitivnog
odnosa prema sebi. Slična povezanost je
pronađena i kod crte savesnosti. Pored
toga, savesni ispitanici pri proceni nor-
malnosti drugih veliku pažnju poklanja-
ju i racionalnoj i pragmatičnoj životnoj
orijentaciji (Tabela 6).
DISKUSIJA
Nalaz dobijen istraživanjem da pro-
fesionalci u odnosu na laike imaju slo-
ženije predstave pojma normalnosti je
ohrabrujući obzirom da pokazuje slo-
ženost pristupa profesionalaca iz obla-
sti mentalnog zdravlja u razumevanju
normalnosti, pa samim tim i u radu sa
onima koji odstupaju od tog pojma. Ta-
kođe, značajan je podatak da oni struč-
njaci koji imaju uslovno rečeno najveću
moć u donošenju odluka - psihijatri,
kao nužne odlike normalnosti izdvajaju
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
u odnosu na druge profesionalce najma-
nji broj osobina, samo njih sedam. Ova-
kav nalaz ukazuje na pojednostavljenje
predstave normalnosti kod lekara, pa sa-
mim tim u izvesnom smislu i na tenden-
ciju ka patologizaciji, te se može reći i da
je rukovodeća predstava psihijatara, za
razliku od one kakva je dobijena na dru-
gim ispitanim profesionalcima, predsta-
Engrami
va pojednostavljivanja normalnosti.
Pored zajedničkih karakteristika,
profesionalci se između sebe i razlikuju
u zavisnosti od vrste posla koji obavljaju.
Nasličnije su procene psihologa i lekara/
29
 psihijatara, i to posebno na onim oso-
binama koje smatraju malo važnim u
proceni normalnosti. Upravo ove osobi-
ne (prijatna, snalažljiva, optimista, sve-
strana, samosvesna, poznaje i razume
sebe, ima samopouzdanje i samopošto-
vanje) čine suštinsku razliku u odnosu
na procene medicinskih sestara i tehni-
čara, koji im pridaju daleko veći značaj.
Takođe, profesionalci se među sobom
u zavisnosti od posla koji obavljaju, ra-
zlikuju i po tome koliki značaj pridaju
odnosu osobe prema sebi. Medicinski
tehničari i sestre pridaju više važnosti
ovoj dimenziji normalnosti u odnosu na
ostale pod­grupe uzorka profesionalaca.
Nameće se zaključak da na predstavu
normalnosti profesionalaca iz oblasti
mentalnog zdravlja utiče formalno ob-
razovanje koje su stekli, kao i profesio-
nalno iskustvo u radu sa osobama koje
imaju verifikovane psihičke tegobe.
S druge strane, varijable koje utiču
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
na specifičnu strukturu implicitnih te-
orija normalnosti zaposlenih u psihi-
jatrijskim institucijama su: vrsta posla,
školska sprema, radni staž, broj i traja-
nje edukacija nakon rednovnog školo-
vanja (socio-demografske varijable koje
se odnose na stečena znanja i iskustva),
emocionalna stabilnost i savesnost (crte
ličnosti). Dobijene veze ukazuju na zna-
Engrami
čaj perspektive profesionalca za razume-
vanje pacijenta. Tačnije, ukazano je ko-
liko koncept normalnosti može zavisiti
od ličnog iskustva, znanja i osobina lič-
nosti, što za posledicu ima odnos prema
30
pacijentima koji varira od stručnjaka do
stručnjaka.
ZAKLJUČAK
Ono što se sa sigurnošću može reći
jeste da su ohrabrujući nalazi koji uka-
zuju na kompleksnost implicitnih teori-
ja normalnosti profesionalaca iz oblasti
mentalnog zdravlja. Dobijeni rezultati
ukazuju višedimenzionalno shvatanje
normalnosti osoba koje se brinu o du-
ševnom zdravlju drugih, a samim tim i
na manju pojavu patologizacije. Poseb-
no ohrabruje činjenica da ovakav pri-
stup profesionalaca implicira pristup
koji obraća pažnju na zdrave potencija-
le osobe, što je značajna komponenta u
procesu lečenja.
Ipak, potreban je osvrt na jednu od
osnovnih nedoumica, a to je pitanje od-
nosa eksplicitnih i implicitnih teorija
normalnosti[12,13], odnosno kako se pro-
veravao njihov odnos i međusobni uti-
caj u ovom istraživanju. Nema sumnje
da postoji uticaj formalnog školovanja i
radnog iskustva profesionalaca iz oblasti
mentalnog zdravlja na njihove ideje o
tome šta to karakteriše normalnu osobu.
Taj uticaj se proveravao i samim tim što
je uvedena kontrolna grupa ispitanika
(grupa laika). Razlike u njihovom poi-
manju normalnosti su očigledan dokaz
da formalno obrazovanje, poznavanje
određenih teorija o prirodi i nastanku
mentalnih bolesti, kao i o onome što se
prihvata kao normalno, utiče na sadr-
žaj predstava normalnosti. Pored toga,
razlike u odgovorima koje su nađene
među profesionalcima iz oblasti men-
talnog zdravlja u odnosu na profesiju i
nivo obrazovanja ukazuju na to da takav
uticaj postoji, pa da je čak i značajan u
nekim aspektima. Ostaje otvoreno za
buduće istraživače da otkriju i opišu po-
stojanje i kvalitet ovog uticaja – na šta se
tačno odnosi i u kojoj meri.
S obzirom na to da nije bilo mogu-
će a priori odbaciti mogućnosti uticaja
eksplicitnih teorija na implicitne, poku-
šano je da se barem donekle kontroliše
taj uticaj. U tom smislu, u istraživanju je
koriš­ćena lista osobina koju je I. Sinko-
vić dobila na uzorku studenta Univerzi-
teta u Beogradu[10]. Iako su istraživanjem
bili obuhvaćeni i studenti medicine i
psihologije, s obzirom na navedene oso-
bine, možemo prihvatiti da je sama lista
proizvod predstava normalnosti laika.
Naime, stečena znanja o eksplicitnim
teorijama o etiologiji mentalnih bolesti,
kao i o prirodi normalnosti kod navede-
nih studenata se ne mogu dovesti u rav-
nopravan odnos sa znanjima stečenim
u toku osnovnog i postdimplomskog
obrazovanja, kao i sa iskustvom profe-
sionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja
zaposlenih u psihijatrijskim klinikama.
Drugo važno pitanje koje se postavlja
jeste da li se može govoriti samo o jed-
nosmernom uticaju stečenih znanja (ek-
splicitnih teorija) na formiranje i sadržaj
predstava normalnosti ili je taj odnos
ipak složeniji, tj. dvosmeran. S druge
strane, neodvojivost uticaja eksplicit-
nih i implicitnih teorija normalnosti je
možda najuočljivija kada se govori o ste-
penu socijalne distance prema osobama
sa psihičkim smetnjama. Naime, pro-
fesionalci imaju pozitivniji stav prema
resocijalizaciji psihijatrijskih pacijenata
u odnosu na laike. Sa jedne strane to se
može objasniti posedovanjem stručnih
znanja o prirodi i etiologiji mentalnih
poremećaja, a sa druge strane posedo-
vanjem životnog i radnog iskustva koje
boji implicitne teorije.
Ovo su složena pitanja na koje nije
lako dati jednostavne i jednoznačne od-
govore. U osnovi ovih problema leži još
uvek teorijski nedorečeno i nerešeno pi-
tanje međusobnog odnosa i distinkcije
eksplicitnih i implicitnih teorija o psi-
hološkim fenomenima uopšte, pa tako
i normalnosti. Na žalost, samim tim je
teško osmisliti i operacionalno defini-
sati varijalbe koje bi vršile kontrolu me-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
đusobnog uticaja ove dve grupe teorija.
Iako je postojala svest o potencijalnom
problemu u istraživanju i pokušaji da se
donekle kontroliše njihov međusobni
uticaj, ovo pitanje i dalje ostaje otvoreno.
Engrami
31
 IMPLICIT THEORIES OF SANITY
IN MENTAL HEALTH
PROFFESIONALS
Tatjana Subotić
Clinic for Psychiatric Diseases
"Dr Laza Lazarević",
Belgrade, Serbia
UDK: 618.851.1:159.964.2:130.1
Summary
Introduction. Implicit theories of
sanity are not based on scientific knowl-
edge – they represent persons’ notions of
what is considered normal. They should
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
not be formulated, but discovered, be-
cause they already exist in the mind of an
individual. Implicit theories are revers-
ible constructs and can be changed due
to maturation, education, specific life ex-
periences and other influences. Studying
implicit theories should yield a notion
about meanings that are attributed to the
term sanity in everyday communication.
Engrami
Objective. The objective was to de-
termine the content and organization
of implicit theories of sanity of psychi-
atric care professionals and of laymen,
difference between them, as well as their
32
connection with sociodemographic vari-
ables and personality traits.
Method. There were 200 participants
(100 professionals and 100 laymen) that
were questioned by Personality Traits
Checklist and NEO PI–R Personality in-
ventory.
Results. Study shows that psychiatric
care professionals develop more com-
plex idea of sanity compared to laymen –
they use more criteria in defining sanity,
while laymen tend to simplify this con-
struct. Principal components analysis
showed that there are three components
that represent the structure of implicit
theories: attitude towards oneself, atti-
tude towards society and functionality. It
is shown that attitude towards oneself is
the basic component of implicit theories
of normality for psychiatric care profes-
sionals and laymen alike. Also, a correla-
tion was established between sociode-
mographic variables, personality traits
and implicit theories, which shows how
much professionals’ “personal equation”
is relevant for patient understanding.
Conclusion. The results implicate
that mental health professionals tend to
think about sanity in multidimensional
manner, which is encouraging. There is Key words:
still a question of possible effect that ex- sanity, implicit theory, psychiatric care
plicit, formal knowledge has on forming professionals
implicit theories.

APPENDIX

Tabela 1 / Table 1:
Rang lista najviše ocenjenih osobina u grupi profesionalaca
/ Ranking of the highest scored characteristics in subgroup of professionals

rang / rank osobina / characteristic AS mean

Zadovoljava osnovne fiziološke potrebe
1. 4.81
/ Fulfils basic physiological needs
Tačno percipira realnost
2. 4.74
/ Accurately perceives reality
Ne ugrožava sebe
3. 4.68
/ Not a danger to oneself
Održava ličnu higijenu
4. 4.67
/ Maitains personal hygiene
Sposobna da voli
5. 4.62
/ Able to love
Ne ugrožava druge
6. 4.61
/ Not a danger to others

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Sposobna da radi
7. 4.61
/ Able to work
Integrisana
8. 4.48
/ Integrated
Ne pokazuje simptome poremećaja
9. 4.48
/ Does not show simptoms of disorders
Dobro funkcioniše u sredini
10. 4.42
/ Functions well in his/her enviroment
Razvija se normalno, bez većih zastoja
11. 4.40
/ Develops normally, without major setbacks
Svesna je dešavanja oko sebe
12. 4.40
/ Aware of events around him/her
Engrami

Sposobna da doživi različite emocije

13. 4.40
/ Able to feel different emotions
Poštuje druge ljude
14. 4.38
/ Respects other people
Emocionalno stabilna
15. 4.35
/ Emotionally stable
33
 rang / rank osobina / characteristic AS mean
Normalno funkcioniše u društvu
16. 4.34
/ Behaves normally in company
Racionalno rasuđuje
17. 4.32
/ Judges rationally
Pravilno procenjuje sebe i svet oko sebe
18. 4.30
/ Accutarely perceives oneself and surrounding
Postavlja ciljeve u životu
19. 4.25
/ Sets goals in life
Brine o sebi
20. 4.23
/ Takes care of oneself
Kontroliše svoje ponašanje i emocije
21. 4.24
/ Controls his/her behaviour and emotions
Sposobna da izdrži nelagodnost
22. 4.21
/ Able to withstand discomfort
Realna
23. 4.18
/ Realistic
Razume sebe
24. 4.15
/ Understands himself/herself
Moralna
25. 4.14
/ Moral
Odgovorna,prihvata odgovornost
26. 4.13
/ Responsible, takes responsibility
Poznaje sebe, svoje potrebe i osobine
27. 4.11
/ Knows herself/himself, her/his needs and personality traits
Radi nešto, ne besposličari
28. 4.10
/ Works, isn't lazy
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

Društveno prilagođena
29. 4.09
/ Socially adapted
Bori se sa problemima, ne beži od njih
30. 4.09
/ Work on his/her problems, doesn't run away from them
Sposobna da ostvaruje intimne i duboke veze
31. 4.08
/ Able to form intimate relationships
Sposobna da izrazi i pozitivna i negativna osećanja
32. 4.08
/ Able to express positive and negative emotions
Neporočna
33. 4.06
/ Without vices
Koristi mehanizme odbrane
34. 4.03
/ Uses defence mechanisms
Engrami

Adekvatno seksualno funkcioniše

35. 4.02
/ Sexually fuctions well
Pravi planove za budućnost
36. 4.01
/ Makes plans for the future
Prihvata svoje mane i greške
37. 4.01
/ Accepts his/her flaws and mistakes
34
 rang / rank osobina / characteristic AS mean
Sposobna da se opusti, zabavlja i uživa
38. 4.01
/ Able to relax, enjoy and have fun
Ima dobre socijalne odnose
39. 4.00
/ Has good social relationships

Tabela 2 / Table 2:
Rang lista najviše ocenjenih osobina u grupi laika
/ Ranking of the highest scored characteristics in subgroup of laymen

rang / rank osobina / characteristic AS mean

Zadovoljava osnovne fiziološke potrebe
1. 4.52
/ Fulfils basic physiological needs
Tačno percipira realnost
2. 4.47
/ Accurately perceives reality
Održava ličnu higijenu
3. 4.39
/ Maitains personal hygiene
Ne ugrožava sebe
4. 4.38
/ Not a danger to oneself
Sposobna da voli
5. 4.31
/ Able to love
Ne ugrožava druge

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

6. 4.24
/ Not a danger to others
Sposobna da doživi različite emocije
7. 4.14
/ Able to feel different emotions
Brine o sebi
8. 4.11
/ Takes care of oneself
Sposobna da radi
9. 4.10
Able to work
Integrisana
10. 4.09
Integrated
Razvija se normalno, bez većih zastoja
11. 4.09
Develops normally, without major setbacks
Engrami

Normalno funkcioniše u društvu

12. 4.08
Behaves normally in company
Racionalno rasuđuje
13. 4.06
Judges rationally
Svesna je dešavanja oko sebe
14. 4.00
Aware of events around him/her
35
 Tabela 3 / Table 3:
Rang lista najvažnijih osobina normalnosti (AS>4.50) po profesijama
/ Ranking of the characteristis percived as the most important (AM>4.50)
by professionals of different ocupations

rang kl. lekar psihijatar socijalni radnik psiholog med. tehničar/sestra

/rank / psychiatrist / social worker / psychologist / medical technician
Zadovoljava
Tačno percipira osnovne fiziološke Zadovoljava osnovne
Ne ugrožava sebe
realnost potrebe fiziološke potrebe
1. / Not a danger to
/ Accurately / Fulfils basic / Fulfils basic
oneself
perceives reality physiological physiological needs
needs
Održava ličnu Tačno percipira
Ne ugrožava sebe Ne ugrožava druge
higijenu realnost
2. / Not a danger to / Not a danger to
/ Maitains / Accurately
oneself others
personal hygiene perceives reality
Zadovoljava
Zadovoljava osnovne
osnovne fiziološke Ne ugrožava druge fiziološke
Sposobna da voli
3. potrebe / Not a danger to potrebe
/ Able to love
/ Fulfils basic others / Fulfils basic
physiological needs physiological
needs
Dobro
funkcioniše u
Ne ugrožava druge Ne ugrožava sebe
svojoj sredini Sposobna da radi
4. / Not a danger to / Not a danger to
/ Functions / Able to work
others oneself
well in his/her
enviroment
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

Normalno
funkcioniše u
Održava ličnu Tačno percipira
društvu
higijenu Sposobna da radi realnost
5. / Functions
/ Maitains personal / Able to work / Accurately
normally
hygiene perceives reality
in social
enviroment
Tačno percipira Ne ugrožava
Emocionalno stabilna
Integrisana realnost druge
6. / Emotionally stable
/ Integrated / Accurately / Not a danger to
perceives reality others
Razvija se Održava ličnu
Sposobna da voli normalno Sposobna da radi higijenu
Engrami

7.
/ Able to love / Develops / Able to work / Maitains personal
normally hygiene
Racionalno
Ne ugrožava druge
Sposobna da voli rasuđuje
8. / Not a danger to
/ Able to love / Judgdes ratio-
others
nally
36
rang kl. lekar psihijatar socijalni radnik psiholog med. tehničar/sestra
/rank / psychiatrist / social worker / psychologist / medical technician
Ne pokazuje
simptome
Ne ugrožava sebe
poremećaja
9. / Not a danger to
/ Does not show
oneself
simptoms of
disorders
Svesna je
Razume sebe
dešavanja oko
/ Understands
10. sebe
himself/herself
/ Aware of events
around him/her
Sposobna da doživi
Sposobna da voli različite emocije
11.
/ Able to love / Able to feel differ-
ent emotions
Ponaša se u skladu sa
situacijom
12.
/ Behaves according
to the situation
Ne pokazuje
simptome
poremećaja
13.

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

/ Does not show
simptoms of
disorders
Poznaje sebe, svoje
potrebe i osobine
/ Knows herself/
14.
himself, her/
his needs and
personality traits
Engrami

37
 Tabela 4 / Table 4:
Deskriptivni parametri profesionalaca i laika na dobijenim faktorima i značajnost
razlika AS
/ Descriptive statistical parameters in subgroups of professionals and laymen on
given factors and statistically significant diference between means

statistički odnos prema sebi odnos prema društvu funkcionalnost

parametri / attitudes about oneself / attitudes about society / functionality
/ statistical
parameters prof. laici prof. laici prof. laici
/ laymen / laymen / laymen
N 100 100 100 100 100 100
AS / mean 2.28 2.24 2.31 2.17 3.17 3.14
SD 0.346 0.369 0.238 0.306 0.264 0.226
Min 1.15 1.19 1.59 1.38 2.44 2.41
Max 2.84 2.99 2.86 2.87 3.92 3.83
F 0.473 11.774 0.924
Sig. 0.492 0.001 0.338

Tabela 5 / Table 5:
Pozitivan odnos prema sebi i socio-demografske varijable kod profesionalaca;
statistički značajni parametri
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

/ Positive correlations between relations towards self and socio-demographic

variables; statistically significant parameters

Srednja Viša Visoka

/ High school / Bachelor / College F Sig.
(AS)/M (AS)/M (AS)/M
Školska sprema
2.419 2.395 2.126 7.664 0.001
/ Educational background
Pearson r Sig.
Broj edukacija
Engrami

- 0.254 0.015
/ Number of educations
Trajanje edukacija
- 0.264 0.011
/ Education duration
Radni staž
0.265 0.008
/ Years of service
38
Tabela 6 / Table 6:
Statistički značajne korelacije varijabli NEO-P-R i faktora
/ Statistically significant correlations between NEO-PI-R and ITN factors
Pozitivan odnos prema sebi
/ Positive attitude towards self
Pearson r
Neuroticizam
- 0.318
/ Neuroticism
Savesnost
0.233
/ Conscientiousness
LITERATURA / LITERATURE:
1. Berger, J. : Normalnost i mogućnost
njenog metodološkog određenja,
Avalske sveske – Normalnost i
psihijatrija, str. 105-112, Beograd.
1979
2. Dimitrijević, A. (Ed) : Savremena
shvatanja mentalnog zdravlja i
poremećaja, Beograd, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, 2005
3. Vilotijević, Ž. : Ka određenju duševnog
zdravlja – Koncepcije i dileme,
Engrami, vol. 30, No. 2, str. 51-59,
Beograd, 2008
4. Havelka, N. : Socijalna percepcija,
Beograd, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, 1992
5. Krstić, D. : Psihološki rečnik, Beograd,
Savremena administracija, 1991
6. Trebješanin, Ž. : Rečnik psihologije,
Beograd, Stubovi kulture, 2000
7. Petrušić, N. : Postupak za prinudnu
hospitalizaciju osoba sa mentalnim
poremećajem u svetlu standarda
zaštite ljudskih prava, Temida, br. 3,
str. 25-39, Beograd, 2007
8. Paunović Milosavljević, G. : Aspekti
prinudne hospitalizacije duševnih
Pragmatična orijentacija
/ Pragmatic orientation
Sig. Pearson r Sig.
0.001 - 0.024 0.814
0.020 0.270 0.007
bolesnika, u Pravni život, br. 9,
Beograd, 1997
9. www.imh.org.rs (Strategija razvoja
zaštite mentalnog zdravlja)
10. Sinković, I. : Implicitne teorije
normalnosti – Kako studenti BU
shvataju normalnosti, Diplomski rad,
Filozofski fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 2004
11. ĐÐurić-Jočić D., Džamonja-Ignjatović
T., Knežević G. : NEO PI-R Primena
i interpretacija, Beograd, Centar za
primenjenu psihologiju, 2004
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
12. Vlajković, J. : Teorija i praksa
mentalne higijene, Beograd, Savez
društava psihologa Srbije, 1990
13. Tornikroft, G., Tansela M. : Bolja briga
o mentalnom zdravlju, Beograd, Clio,
2011
Tatjana Subotić
Klinika za psihijatrijske bolesti
Engrami
Dr Laza Lazarević"
"
Višegradska 26,
11000 Beograd, Srbija
t.subotic@hotmail.com
39
 DEPRESIJA OD DETINJSTVA
DO ODRASLOG DOBA -
ŠTA JE IZAZIVA
I KAKO OPSTAJE?
Roberto Grujičić 1
Milica Pejović-Milvančević 1,2
Čedo Miljević 1,2

1. Institut za mentalno zdravlje, Kratak sadržaj

Beograd, Srbija
2. Medicinski fakultet,
Univerzitet u Beogradu,
Beograd, Srbija
UDK: 616.89-008.441-051.2-036
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Depresija predstavlja ozbiljno i često
onesposobljavajuće psihijatrijsko obo-
ljenje koje se tipično prezentuje u ranom
odraslom dobu, ali neretko ispoljava svoj
početak u adolescenciji sa karakteristič-
nom tranzicijom u odraslo doba. Brojne
epidemiološke studije ukazuju na vrlo

visoku prevalenciju ovog poremećaja,

koji uz rani početak, visoku sklonost
ka hronicitetu i ozbiljnim posledicama
(npr. prevremena smrt usled komorbi-
diteta ili suicid), predstavlja veliki glo-
balni socio-ekonomski problem. Danas
postoje brojne hipoteze koje pokušavaju
da objasne nastanak ovog složenog po-
remećaja, ali univerzalno prihvaćeni od-
Engrami

govori na pitanja “kako nastaje depresiv-

ni poremećaj” i “šta uzrokuje nastanak
depresivnog poremećaja” do danas nisu
poznati. Depresija može početi u bilo
kom životnom dobu, ali se u poslednje
40
vreme posebna pažnja poklanja depre-
sijama sa početkom u ranom životnom
dobu jer postoje vrlo jasni dokazi konti-
nuiteta između adolescentne depresije i
depresije u odraslom dobu. Iako slična,
klinička slika depresije u ranijem uzra-
stnom dobu ima neke svoje specifičnosti
u odnosu na onu koja se javlja u starijem
uzrastu. S obzirom na opserviranu viso-
ku verovatnoću tranzicije depresivnog
poremećaja iz dečijeg i adolescentnog
perioda u odraslo doba, prioriteti treba
da budu rana detekcija, adekvatan tre-
tman i prevazilaženje simptoma u najra-
nijem periodu.
Ključne reči:
Depresivni poremećaj, tranzicija,
adolescencija, detinjstvo, epidemiologija
UVOD
Prema Svetskoj zdravstvenoj organi-
zaciji (SZO), depresija je vodeći uzrok
izgubljenih godina života usled ones-
posobljenosti mereći indeksom godi-
na proživljenih sa invaliditetom (engl.
Years Lived with Disability – YLD in-
dex[1]). Procenjeno je da će do 2020. go-
dine depresija biti drugi po redu uzrok
životnog opterećenja bolešću merenog
DALY indeksom (engl. Disability Adju-
sted Life Years) za sve uzraste. Depre-
sivni poremećaj predstavlja ozbiljno i
često onesposobljavajuće psihijatrijsko
oboljenje sa mogućim ozbiljnim po-
sledicama po zdravlje pojedinca[2]. Ti-
pično se prezentuje u ranom odraslom
dobu (između 20. i 40. godine života),
ali neretko počinje u adolescenciji sa
tranzicijom u kasnije odraslo doba[3].
Depresija može biti epizodično ili hro-
nično, odnosno rekurentno i komor-
bidno stanje povezano sa zloupotre-
bom psihoaktivnih supstanci i drugim
kako psihijatrijskim, tako i somatskim
bolestima[1]. Prevalencija u svetskim
okvirima teškog oblika depresije je oko
6%, dok je životna prevalencija 20%
do 25% kod ženkog, a 7% do 12% kod
muškog pola[2]. Procenjeno je da je 322
miliona ljudi pogođeno depresijom, a
da svaka šesta osoba na svetu ima šan-
su da tokom života razvije depresivni
poremećaj[4,5]. Globalno posmatrano,
2012. godine je samoubistvo izvršilo
oko 804.000 ljudi, od čega je najmanje
50 % imalo depresivnu epizodu. Nave-
deni podaci depresiju smeštaju među
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
vodeće uzroke smrti kod adolescenata
i mladih odraslih osoba, odmah iza sa-
obraćajnog traumatizma[6]. U literaturi
se navodi da su depresijom češće po-
gođene žene i da je najviša prevalenci-
ja poremećaja u uzrastu od 25. do 44.
godine[7]. Osobe sa teškim depresivnim
poremećajem imaju za oko 40 % veći
rizik od prevremene smrti nego opšta
Engrami
populacija[8]. Pretpostavlja se da postoji
više uzroka za sve veći značaj depresije,
a neki od najznačajnijih su: produženje
životnog veka, porast jatrogeno izazva-
nih depresija, kontinuirano povećanje
41
 nivoa stresa usled globalne promene sti-
lova života (gojaznost, sedentarni način
života, socijalna izolacija) i drugo[9].
Patnja koja se javlja usled depresije
ne utiče samo na pojedinca koji je po-
gođen ovom bolešću nego i na njegovu
porodicu, partnera, okolinu i društvo u
celini. Kada se javi u detinjstvu u velikoj
meri utiče na psihički razvoj i sazreva-
nje osobe, ali i na njeno uspešno funk-
cionisanje u različitim sferama života
(npr. školovanje, šira socijalizacija) te
samim tim i na globalno ostvarivanje
primarnih potencijala osobe[10]. Rodite-
lji i staratelji depresivne dece i adolesce-
nata mnogo češće ispoljavaju depresiv-
ne simptome i imaju više zdravstvenih
problema u poređenju sa opštom popu-
lacijom[11].
ETIOPATOGENEZA
Uprkos sve boljem razumevanju ne-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
urobiologije depresivnog poremećaja i
dalje ne postoji konsezus u pitanju pa-
togeneze koji bi u potpunosti objasnio
nastanak ovog poremećaja. Postojanje
animalnih modela za depresiju olakša-
lo je otkrivanje i shvatanje određenih
mehanizama razvoja i održavanja pore-
mećaja, upravo zbog lakšeg ispitivanja
procesa nastanka promena na moleku-
Engrami
larnom nivou[4]. Ipak podaci dobijeni
na animalnim modelima ne mogu se
u potpunosti translatirati na humanu
populaciju[4]. Nastavak depresivnog po-
remećaja se sagledava kroz međuigru
42
genetske osnove tj. urođenih predispozi-
cija centralnog nervnog sistema (CNS),
ali i endokrinog udela (pre svega na
nivou hipotalmo-hipofizno-adrenalne
osovine) i dejstva različlitih sredinskih
faktora (stresne životne situacije; so-
cioekonomska situacija; bračni status;
stil života, komorbiditetna somatska i/ili
psihijatriska oboljenja)[12]. Iz perspektive
biološke psihijatrije postoji više teorija
koje objašnjavaju nastanak depresivnog
poremećaja. Među njima se najviše isti-
ču neurotransmiterska, endokrinološka
i imunološka hipoteza nastanka depre-
sivnog poremećaja.
Monoaminska hipoteza
Monoaminske hipoteze predstav-
lju prve biološke teorije koje su poku-
šavale da objasne nastanak ove bolesti,
nastale pedesetih godina prošlog veka.
Monoaminska teorija je zasnovana na
mehanizmu dejstva prvih antidepresi-
va (promene u koncentraciji određenih
neurotransmitera), a imajući u vidu da
se objašnjenje efekata antidepresiva po-
vezuje sa promenama neurotransmisije,
ova hipoteza u kliničkom smislu pred-
stavlja možda i najznačajniju hipotezu.
Međutim, monoaminska teorija ima
dosta nedostataka i razjašnjenje uzroka
ovog složenog poremećaja daleko je od
jednostavnog objašnjenja: snižene kon-
centracije ili aktivnosti monoamina u
CNS-u.
Većina eksperimentalnih podataka
govori u prilog postojanja smanjene cen-
tralne serotonergičke transmisije, barem
kod jednog dela depresivnih pacijenata.
S tim u vezi redukcija sinteze serotonina
u mozgu dovodi do razvoja depresiv-
nih simptoma kod osoba sa sklonošću
ka depresiji[13]. Takođe, pokazano je da
i smanjenje nivoa metabolita serotonina
– 5 hidroksiindolne kiseline (5-HIAA) u
likvoru obolelih ima prodepresivni efe-
kat[13]. Konačno desenzitizacija 5-HT1A
autoreceptora u jedrima raphe smatra se
krucijalnom u uspostavljanju adekvatne
aktivnosti serotonergičkih neurona i šire
serotonergičke transmisije što dovodi do
vidljivih kliničkih terapijskih efekata[14].
Uprkos brojnim istraživanjima, i dalje
ne postoji jasno objašnjenje mehaniz-
ma nastanka redukcije serotoninergičke
transmisije u ovim poremećajima[14].
U prilog uloge abnormalnosti no-
radrenergičkog sistema u nastanku de-
presije govore istraživanja abnormalnih
nivoa metabolita noradrenalina u urinu
- 3-Methoxy-4-hydroxyphenylglycol-a
(MHPG), kao i brza ispoljavanje simp-
toma depresije kod pacijenata u remisiji
nakon redukcije nivoa noradrenalina
(inhibicijom glavnog enzima sinteze -
tirozin hidroksilaze)[15]. Konačno, poka-
zano je smanjenje gustine transportera
noradrenailina u lokusu ceruleusu de-
presivnih pacijenata kao i povećanje alfa
2 adrenergičkih receptora te smanjenje
alfa 1 adrenergičkih receptora kod paci-
jenata koji su realizovali suicide[16].
Pored ovih tradicionalnih teorija,
poslednjih godina se sve više istražuje
povezanost dopaminergičkog sistema
i nastanka depresije. Naime, uočeno je
da su mnogi simptomi povezani sa de-
presijom (u prvom redu anhedonija i
nedostatak motivacije) u najvećoj meri
u vezi sa disfunkcijom dopaminergičkog
sistema[17]. Eksperimentalno izazvana
redukcija dopaminergičke transmisije u
nc. accumbensu bila je povezana sa na-
stankom anhedonije kod pacijenata sa
depresivnim poremećajem[18].
Hormonska/kortikosteroidna
hipoteza
Skorašnji podaci iz literature ukazuju
da su nivoi kortizola povišeni kod pa-
cijenata sa teškim oblikom depresije, a
istovremeno i na povećan rizik za razvoj
depresivnih simptoma usled dugotraj-
no visokih nivoa kortizola u plazmi[19].
Post-mortem studije su pokazale pove-
ćanje CRH (engl. corticotropin releasing
hormone) neurona u limbičkom siste-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
mu depresivnih pacijenata što ukazuje
na kompenzatorni odgovor na povećane
nivoe CRH koncentracije[20]. Konačno,
postoje preliminarni podaci koji ukazu-
ju na efikasnost antagonista CRH1 re-
ceptora u tretmanu depresije[21].
Imunološka hipoteza
Kod depresivnih pacijenata prime-
Engrami
ćene su izmene u funkcionisanju imu-
nološkog sistema, koje uključuju kako
izmene u ćelijskom imunitetu, tako i
povećanje koncentracije proinflamator-
nih citokina u likvoru i perifernoj krvi
43
 (IL-1, IL-6, fakor nekroze tumora alfa
(TNF-α), njihovih solubilnih receptora
te C-reaktivnog proteina -CRP)[22]. Po
svemu sudeći, citokini mogu igrati ulo-
gu u nastanku depresivnog poremećaja,
posebno kod pacijenata sa komorbid-
nim somatskim oboljenjem. Skorašnja
meta-analiza je pokazala da je svaki od
proinflamatornih markera (IL-6, IL-1,
CRP) pozitivno koreliran sa prisustvom
depresije[23]. Takođe, pokazano je da se
povećane koncentracije cirkulatornih
citokina smanjuju nakon uspešnog anti-
depresivnog tretmana[24].
Sa druge strane, druga vrsta dokaza
dolazi iz studija koje pokazuju zajednič-
ku pojavu depresije i različitih somat-
skih bolesti u kojima inflamacija igra
značajnu ulogu (pre svega kardiovasku-
larne, diabetes te autoimune bolesti)[25].
Konačno ubrzanje početka terapijskog
odgovora na antidepresive primenom
acetilsalicilne kiseline ukazuje i na mo-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
gući klinički i terapeutski značaj ovih
istraživanja[25].
GENETIKA DEPRESIVNOG
POREMEĆAJA
Epidemiološke studije, studije na
blizancima i studije na usvojenicima
su donele čvrste i konzistentne dokaze
Engrami
u prilog hipoteze da je depresivni po-
remećaj familijarni poremećaj, a da se
ovaj efekat najvećim delom ili gotovo u
potpunosti ostvaruje putem genetskih
faktora[26]. Najveći broj gena koji se is-
44
pituju pripadaju genima zaduženim za
transkripciju proteina koji utiču na mo-
noamine, HPA osovinu ili imunološki
sistem. Najbliži srodnici pacijenata sa
depresivnim poremećajem pokazuju
trostruko viši rizik za obolevanje od de-
presije, dok se uloga nasleđa u nastanku
samog poremećaja grubo procenjuje na
30-40%[27]. Kao i kod većine velikih psi-
hijatrijskih poremećaja smatra se da se
radi o poligenskom oboljenju sa nepot-
punom penetracijom[28]. Razvoj efekta
svakog pojedinog gena nije linearan i
lako predvidiv, a na njega značajno uti-
ču i epigenetski faktori ali i međusobne
interakcije gena. Dobro je poznato da
izlaganje stresu i/ili traumatskom doga-
đaju posebno u ranim godinama života
predstavlja jedan od najvažnijih faktora
rizika za nastanak nekoliko psihijatrij-
skih poremećaja, uključujući depresiju.
Epigenetska modifikacija svakako pred-
stavlja značajan mehanizam pomoću
koga izlaganje sredinskom stresu i šire
gledano nepovoljne životne okolnosti
indukuju promene genske ekspresije i
dugotrajne efekte na funkciju nervnog
sistema i tako povećavaju rizik za na-
stanak poremećaja. U skladu sa ovim,
nekoliko studija je pokazalo da rani
traumatski događaji ostavljaju dugotraj-
ne epigenetske efekte kod osobe u vidu
pormene i metilacije DNK i modifikaci-
je histona[29].
 DIJAGNOZA I KLINIČKA
PREZENTACIJA
Iako koriste slične kriterijume za dija-
gnozu, postoje određene razlike u termi-
nologiji između postojećih klasifikacija
koje se koriste kao vodiči za postavljanje
dijagnoze depresije. Za razliku od MKB
10 (Međunarodna klasifikacija bolesti 10.
revizija) koja koristi termin “depresivni
poremećaj” koja prepoznaje depresivnu
epizodu i rekurentni depresivni poreme-
ćaj, najšire korišćena klasifikacija psihi-
jatrijskih bolesti DSM (engl. Diagnostic
and Statistical Manual of Psychiatric Di-
sorders) uvodi novi termin “Major depre-
DSM 5 MKB 10
• Depresivno raspoloženje veći deo dana,
skoro svaki dan (kod dece i adolescenata
češće iritabilno ponašanje)
• Gubitak interesovanja u svim ili u većini
aktivnosti
• Značajan gubitak ili dobitak na telesnoj
masi (kod dece neuspeh ostvarivanja
očekivane telesne mase)
• Insomnija/hipersomnija skoro svakod-
nevno
• Psihomotorna agitacija ili retardacija
• Čest zamor ili gubitak energije
• Osećaj bezvrednosti ili krivice
• Nesposobnost održavanja koncentracije
i/ili značajna neodlučnost
• Ponavljajuće misli o smrti i samoubistvu,
namere planovi
Tabela 1
Uporedni kriterijumi za dijagnozu depresivnog poremećaja prema DSM V i MKB 10
ssive disorder – MDD”[30]. Prema DSM V
kriterijumima za postavljanje dijagnoze
MDD potrebno je da osoba ima ispolje-
nih najmanje 5 simptoma: depresivno
polarisano raspoloženje, gubitak intere-
sovanja, značajan gubitak ili dobitak u
težini, insomnija ili hipersomnija, agita-
cija ili psihomotorna usporenost, zamor
ili gubitak energije, izražen osećaj krivice,
gubitak koncentracije ili neodlučnost,
suicidne misli ili namere; u trajanju od
najmanje dve nedelje koji značajno dovo-
de do izmene u socijalnom i poslovnom
funkcionisanju[30]. Uporedni kriterijumi
dve dijagnostičke klasifikacije DSM V i
MKB 10 predstavljeni su u Tabeli 1.
Ključni simptomi:
• Konstantni osećaj tuge i sniženog
raspoloženja
• Gubitak zadovoljstva i interesovanja
• Zamor ili gubitak energije
Udruženi simptomi
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
• Poremećaji spavanja
• Loša koncentracija i neodlučnost
• Smanjenje ili povećanje apetita
• Suicidne ideje ili namere
• Agitacija ili usporenje pokreta
• Osećaj krivice
Navedenih 10 simptoma određuju stepen
depresije:
• Blaga klinička slika (4 navedena simptoma)
Engrami
• Umerena klinička slika (5-6 simtoma)
• Teška klinička slika (7 i vise simptoma, sa
ili bez psihotičnih simptoma)
45
 Ipak, kod dve trećine pacijenata ovi
simptomi su maskirani somatskim tego-
bama, što često dovodi do zakasnele ili
pogrešne dijagnoze. Najčešći somatski
simptomi kod depresivnih pacijenata
su: bolovi različite lokalizacije (glavo-
bolje, bolovi u stomaku, leđima i mišić-
no-skeletni bolovi), promene u apetitu,
libidu, palpitacije, vrtoglavice i dispne-
je[31]. Poznato je da postoji visoka preva-
lencija hipohondrijiskih, konverzivnih i
somatiformnih simptoma među depre-
sivnim pacijentima, pa neki autori sma-
traju da je depresivni poremećaj zaslužan
za većinu somatskih tegoba u primarnoj
zdravstvenoj zašititi[31]. Iako slična, kli-
nička slika depresije u ranijem dobu
ima neke svoje specifičnosti u odnosu
na odrasle, koje su prikazane u Tabeli 2.
Umesto verbalizovanog osećanja depre-
sije, deca mogu imati izraženiju labilnost
raspoloženja, naglašenu iritabilnost, ni-
sku toleranciju na frustraciju, češće izlive
besa, češće somatske tegobe i/ili soci-
jalno povlačenje, manje melanholičnih
simptoma, manje poremećaja u misao-
nom sadržaju i suicidnih pokušaja[32].
TERAPIJSKI IZAZOVI
KOD DEPRESIVNOG
POREMEĆAJA
Kao prekretnica u tretmanu depre-
sije bila je pojava antidepresiva SSRI
klase (engl. Selective Serotonin Re-up-
take Inhibitors) praćena velikim entu-
zijazmom da je nađeno efikasno rešenje
za ovaj potencijalno fatalan problem, a

Detinjstvo Adolescencija Odraslo doba

• Iritabilnost (temper tan- • Iritabilnost (nezadovol- • Anhedonija

· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

trumi, jstvo, hostilnost, niska • Nedostatak afektivne

slaba komplijantnost)
• Afektivna rekativnost
• Vrlo čest komorbiditet s
anksioznim poremećaji-
ma, ADHD i poremećajima
ponašanja
• Česti somatski problem
Engrami
tolerancija stresa, napadi
besa)
• Afektivna reaktivnost
• Hipersomnija
• Povećan apetit
i dobijanje u TT
• Somatske tegobe
• Ekstremna senzitivnost
na odbijanje što rezultira
reaktivnosti
• Psihomotorna agitacija ili
retardacija
• Oscilacija dnevnih ritmo-
va (najteže je ujutro)
• Suicidne ideje i namere
• Rana jutarnja buđđdjenja

u problemima relacija s
prijateljima

Tabela 2
Različita ispoljavanja depresije u različim uzrastima
46
bez značajnijih neželjenih dejstava. U
periodu posle 2005. godine 11 % svih
Amerikanaca preko 12 godina bilo je
na terapiji antidepresivima, što je bilo
četvorostruko povećanje propisivanja
navedenih lekova u ovoj populaciji[33].
Trideset godina nakon uvođenja ove
terapije u protokole lečenja, epidemi-
ološki i klinički pokazatelji nisu davali
zadovoljavajuće rezultate. Istraživanja
su pokazala da efikasnost antidepresiva
opada tri decenije unazad[34]. U ranijim
randomizovanim kontrolisanim studi-
jama, efikasnost SSRI antidepresiva bila
je značajno veća u poređenju sa place-
bom, dok je poslednjih godina ta razlika
značajno manja, što je moguće objasniti
ekspanzijom postavljanja dijagnoze de-
presivnog poremećaja[34]. Antidepresivi
se preporučuju kao terapija umerene do
teške kliničke slike, dok u blagim obli-
cima podjedanku efikasnost pokazuju i
drugi metodi lečenja i njihovu primenu
u takvim stanjima treba pažljivo odme-
riti u odnosu na neželjene efekte prime-
ne istih[35]. S tim u vezi, savremeni kon-
cept nalaže da je neophodno terapijski
pristup individualizovati i prilagoditi
svakom pojedinačnom pacijentu[36].
Nakon početnog pada u stopi samo-
ubistava u SAD, za koju se verovalo da
može biti posledica porasta preskripci-
je SSRI antidepresiva, stopa suicida na-
stavlja da raste i na istom je mestu kao
i 1987. godine, a to je 13 na 100.000
stanovnika i predstavlja rast od 24% za
period od 15 godina (od 1999. do 2014.
godine)[37]. Uprkos češćem propisivanju
ovih lekova i ulaganju značajnih sredsta-
va u prevenciju i lečenje depresije, pre-
valencija ovog poremećaja je u blagom
porastu u odnosu na stanje pre tri dece-
nije[38]. Rezultati skrininga u SAD poka-
zuju da je od 46417 ispitanika, čak 8,4%
imalo depresiju, dok slično istraživanje
u Srbiji govori da 4,1% stanovnika naše
zemlje pokazuje simptome depresije[39,
40]
. Depresija je bila pet puta češća među
osobama nižeg socijalnog statusa. Među
osobama kojima je skriningom prepo-
znata depresija, samo 28,7% lečeno je
nekim vidom terapije[39]. Ipak, pokazano
je da se tretmanom uglavnom postiže
povoljan ishod kod pacijenata koji se
odluče na lečenje[41], i da se do 80 % pa-
cijenata oporavi do premorbidnog nivoa
funkcionisanja. Izazov za lečenje pred-
stavljaju terapijski rezistentne hronične
depresije (10–30% slučajeva), koje su
često rezistentne na multiple terapijske
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
modalitete, što otvara potrebu za novim
terapijskim pristupima u lečenju ove bo-
lesti[42].
DEPRESIJA U
DETINJSTVU
I ADOLESCENCIJI
Depresija je relativno redak poreme-
Engrami
ćaj kod male i prepubertetske dece. Pre-
valencija među ovom populacijom kreće
se oko 1 – 2 %[10]. U preadolescentskom
periodu se ne zapažaju razlike u učesta-
losti javljanja depresivnog poremećaja
47
 između dečaka i devojčica. Tek u toku
adolescencije prevalencija raste na oko
4%, kada se zapažaju i prve polne razli-
ke. Veća je prevalencija kod osoba žen-
skog pola, što predstavlja razliku koja se
održava i u među odraslima[7, 43]. Longi-
tudinalne studije sprovedene u nekoliko
zemalja prijavljuju da su prosečne go-
dine javljanja depresivnog poremećaja
u ranom dobu između 11. i 14. godine
života[43].
Najzastupljeniji faktori rizika za ra-
zvoj ovog poremećaja u detinjstvu i
adolescenciji su nasleđe i psihosocijalni
faktori, dok se za razliku među polovi-
ma kao faktor uglavnom izdvaja uticaj
polnih hormona[44]. Iako je retko stanje,
ukoliko se javi u dečijem periodu, de-
presivni poremećaj predstavlja posebno
izražen problem sudeći po činjenici da
je u 80 % slučajeva uzrok samoubistva
u preadolescentskom i adolescentskom
periodu. Studija sprovedena u SAD po-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
kazuje da je utrostručena stopa samo-
ubistava kod devojčica starosti 10 do
14 godina u periodu od 1999. do 2014.
godine, dok se prema najnovijim istra-
živanjima prvi put beleži da je samou-
bistvo postalo primarni uzrok smrti kod
dečaka i devojčica starosti od 10 do 14
godina u Japanu (češći uzrok smrti i od
saobraćajnog traumatizma)[37, 45].
Engrami
Postavljanje dijagnoze depresivnog
poremećaja kod mlađe populacije ne-
kada može predstavljati izazov za leka-
ra. Prema preporukama, potrebno je da
simptomi (pad u raspoloženju, iritabil-
48
nost, gubitak interesovanja, volje, kon-
centracije i sl.) perzistiraju najmanje dve
nedelje i da predstavljalju promenu u
odnosu na prethodno funkcionisanje[32].
TRANZICIJA IZ
DETINJSTVA
I ADOLESCENCIJE
U ODRASLO DOBA
Tranzicija iz dečijeg doba i adoles-
cencije u odraslu osobu predstavlja ve-
liki korak za svakog pojedinca.Uspešna
tranzicija iz detinjstva u odraslo doba
obuhvata širok dijapazon razvojnih iza-
zova poput: održavanja zdravlja, završe-
tak formalnog obrazovanja, nalaženja i
zadžavanja posla, razvijanja i održava-
nja adekvatnog socijalniog i emotivnog
funkcionisanja, izbegavanja krimino-
genog i rizičkog ponašanja. Neuspeh u
ostvarivanju bilo koje od ovih relacija
može predstavljati veliku barijeru u
adekvatnoj tranziciji deteta u odraslu
osobu. Za razliku od mnogih somatskih
bolesti, većina psihijatrijskih bolesti se
ispoljava u detinjstvu i adolescenciji, što
omogućava ovim poremećajima da uti-
ču na navedenu tranziciju, pa posledič-
no i na celokupni kasniji život pojedin-
ca[46]. Prospektivne studije sprovedene
na deci, kao i retrospektivne studije na
odraslima pokazuju da je većina odra-
slih osoba imalo simptome psihičkog
poremećaja još od ranog doba[47]. Velika
većina pripada bolestima iz afektivnog
spektra i poremećaja ponašanja. Neko-
liko sprovedenih longitudinalnih studija
pokazalo je da su osobe koje su u de-
tinjstvu ili tokom tranzicije imali neki
psihijatrijski poremećaj nosili značajno
veći rizik za nedostatak školovanja, ne-
zaposlenost, rizična ponašanja, beskuć-
ništvo, i sl[48].
Postoje vrlo jasni dokazi kontinuiteta
između adolescentne depresije i depre-
sije u odraslom dobu. Depresivni ado-
lescenti su u značajno većem riziku od
razvoja MDD, dok je za dečiju depresiju
taj rizik nešto manji[49]. Jedan od značaj-
nih prediktora javljanja depresije u deč-
jem i adolescentnom dobu jeste postoja-
nje depresivnog poremećaja u porodici,
pogotovo kod roditelja[11]. Kod ovakvih
slučajeva veća je stopa i komorbiditeta u
vidu anksioznih poremećaja, zloupotre-
be supstanci, zlostavljanje i zanemariva-
nje i dečija astma[11]. Međutim, podaci
genetskih studija ukazuju na to da je
prepubertetska depresija u velikoj meri
povezana sa psihosocijalnom disfunk-
cijom, manje je genetski zavisna i slabi-
je povezana sa depresijom u odraslom
dobu, dok za je adolescentnu depresiju
suprotan slučaj[50].
ZAKLJUČAK
Sveukupno gledajući, depresivni po-
remećaj predstavlja vrlo značajan pro-
blem za bolesnika, njegovu porodicu,
staratelje i društvo uopšte. Komorbi-
diteti, rastuća prevalencija, mortalitet,
kao i trošak lečenja depresije, govore o
hitnosti uvođenja efikasnih preventiv-
nih mera, edukacije i podizanja svesti
zajednice o ovom oboljenju. Implemen-
tiranje jasnih strategija usmerenih na
prevenciju, kao i pronalaženje novih
efikasnijih terapijskih mera za lečenje
različitih podtipova depresije, bi neos-
porno dovelo do smanjenja morbiditeta
i mortaliteta od ove bolesti. Međutim,
potrebne su dodatne kliničke studije,
kao i studije longitudinalnog tipa, koje
bi precizirale efikasnost preventivnih
strategija na prevalenciju ove bolesti,
njen mortalitet i tretman. S obzirom na
opserviranu visoku verovatnoću tranzi-
cije depresivnog poremećaja iz dečijeg i
adolescentnog perioda u odraslo doba,
prioritet službe treba da bude detektova-
nje, adekvatan tretman i prevazilaženje
simptoma u najranijem periodu, kako
bi se kontinuitet ove bolesti zaustavio
na samom početku. U budućnosti je po-
trebno sprovesti straživanja vezana za
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
dugotrajne efekte lečenja depresije kod
dece, s obzirom na deficit ovakvih poda-
taka u literaturi.
LITERATURA / LITERATURE:
1. Al Qahtani A, Al Qahtani N.
Prevention of Depression: A Review
Engrami
of Literature. J Depress Anxiety.
2017;6(4):6–11.
2. Wang J, Wu X, Lai W, et al. Prevalence
of depression and depressive
symptoms among outpatients: a
systematic review and meta-analysis.
49
 BMJ Open. 2017;7(8):e017173.
3. Rohde P, Lewinsohn P, Klein D,
Seeley J, Gau J. Key characteritics
od major depressive disorder
occurring in childhood, adolescence,
emerging adulthood, and
adulthood. Clin Psychol Sci. 2013;
1(1):10117712167702612457599
4. Otte C, Gold SM, Penninx BW, et al.
Major depressive disorder. Nat Rev
Dis Prim. 2016;2(Mdd):1–21.
5. Depression and other common mental
disorders: Global Health Estimates.
Geneva: World Health Organization.
2017. Licence: CC-BY-NC-SA3.0.IGO.
6. Preventing Suicide: A Global
Imperative. Geneva: World Health
Organization. 2014.
7. Albert PR. Why is depression more
prevalent in women? J Psychiatry
Neurosci. 2015; 40(4):219-221
8. Gilman S, Sucha E, Kingsbury M,
Horton N, Murphy JM, Colman
I. Depression and mortality in a
longitudinal study: 1952-2011. CMAJ.
2017: E1304-E1310
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
9. Hidaka B. Dpression as a disease of
modernity: explinations for increasing
prevalence. J Affect Disord. 2012;
140(3):205-14
10. Maughan B, Collishaw S, Stringaris
A. Depression in childhood and
adolescence. J Can Acad Child Adolesc
Psychiatry. 2013;22(1):35–40.
11. National Research Council (US) and
Institute of Medicine (US) Committee
on Depression, Parenting Practices,
Engrami
and the Healthy Development of
Children; England MJ, Sim LJ, editors.
Depression in Parents, Parenting,
and Children: Opportunities to
Improve Identification, Treatment,
and Prevention. Washington (DC):
50
National Academies Press (US); 2009.
12. Hasler G. Pathophysiology of
depression: do we have any solid
evidence of interest to clinicians?
World Psychiatry. 2010;9(3):155–61.
13. Jans LAW, Riedel WJ, Markus
CR, Blokland A. Serotonergic
vulnerability and depression:
assumptions, experimental evidence
and implications. Mol Psychiatry.
2007;12(6):522–43.
14. McDevitta RA, Neumaiera JF.
Regulation of dorsal raphe nucleus
function by serotonin autoreceptors:
a behavioral perspective. J Chem
Neuroanat. 2011 Jul; 41(4): 234–
246).
15. Ruhé HG, Mason NS, Schene
AH. Mood is indirectly related to
serotonin, norepinephrine and
dopamine levels in humans: a
meta-analysis of monoamine
depletion studies. Mol Psychiatry.
2007;12(4):331–59.
16. Pandey GN, Dwivedi Y. Noradrenergic
Function in Suicide. Arch Suicide Res.
2007;11(3):235–46.
17. Grace AA. Dysregulation of
the dopamine system in the
pathophysiology of schizophrenia
and depression. Nat Rev Neurosci.
2016;17(8):524–32.
18. Hasler G, Luckenbaugh DA, Snow
J, et al. Reward Processing After
Catecholamine Depletion in
Unmedicated, Remitted Subjects
with Major Depressive Disorder. Biol
Psychiatry. 2009;66(3):201–5.
19. Herbert J. Cortisol and depression:
three questions for psychiatry.
Psychol Med. 2013;43(3):449-69).
20. Wang SS, Kamphuis W, Huitinga I,
Zhou JN, Swaab DF. Gene expression
 analysis in the human hypothalamus
in depression by laser microdissection
and real-time PCR: the presence of
multiple receptor imbalances. Mol
Psychiatry. 2008; 13(8):786–99.
21. Holsboer F, Ising M. Central CRH
system in depression and anxiety —
Evidence from clinical studies with
CRH1 receptor antagonists. Eur J
Pharmacol. 2008;583(2–3):350–7.
22. Raison CL, Capuron L, Miller
AH. Cytokines sing the blues:
inflammation and the pathogenesis
of depression. Trends Immunol.
2006;27(1):24–31.
23. Howren MB, Lamkin DM, Suls J.
Associations of Depression With
C-Reactive Protein, IL-1, and IL-6:
A Meta-Analysis. Psychosom Med.
2009;71(2):171–86.
24. Hannestad J, DellaGioia N, Bloch
M. The Effect of Antidepressant
Medication Treatment on
Serum Levels of Inflammatory
Cytokines: A Meta-Analysis.
Neuropsychopharmacology.
2011;36(12):2452–9.
25. Mendlewicz J, Kriwin P, Oswald
P, Souery D, Alboni S, Brunello
N. Shortened onset of action
of antidepressants in major
depression using acetylsalicylic acid
augmentation: a pilot open-label
study. Int Clin Psychopharmacol.
2006;21(4):227–31.
26. Fernandez-Pujals AM, Adams MJ,
Thomson P, et al. Epidemiology and
Heritability of Major Depressive
Disorder, Stratified by Age of Onset,
Sex, and Illness Course in Generation
Scotland: Scottish Family Health
Study (GS:SFHS). PLoS One. 2015;
16;10(11):e0142197.
27. Geschwind DH, Flint J. Genetics and
genomics of psychiatric disease.
Science. 2015;349(6255):1489–94.
28. Flint J, Kendler KS. The Genetics
of Major Depression. Neuron.
2014;81(3):484–503.
29. Mill J, Petronis A. Molecular studies
of major depressive disorder:
the epigenetic perspective. Mol
Psychiatry. 2007;12(9):799–814.
30. American Psychiatric Association.
Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders. American
Psychiatric Association; 2013.
31. Mergl R, Seidscheck I, Allgaier A-K,
Möller H-J, Hegerl U, Henkel V.
Depressive, anxiety, and somatoform
disorders in primary care: prevalence
and recognition. Depress Anxiety.
2007;24(3):185–95.
32. Birmaher B, Brent D, AACAP Work
Group on Quality Issues, Bernet W,
Bukstein O, Walter H, et al. Practice
Parameter for the Assessment
and Treatment of Children and
Adolescents With Depressive
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
Disorders. J Am Acad Child Adolesc
Psychiatry. 2007;46(11):1503–26.
33. Pratt LA, Brody DJ, Gu Q.
Antidepressant use in persons aged 12
and over: United States, 2005-2008.
NCHS Data Brief. 2011;(76):1–8.
34. Khan A, Bhat A, Kolts R, Thase
ME, Brown W. Why has the
antidepressant-placebo difference
in antidepressant clinical trials
diminished over the past three
Engrami
decades? CNS Neurosci Ther.
2010;16(4):217–26.
35. Republička stručna komisija za
izradu i implementaciju vodiča dobre
kliničke prakse. Ministarstvo zdravlja
Republike Srbije. Nacionalni vodič
51
 dobre kliničke prakse - Depresija.
Ured. D. Lečić Toševski, Beograd 2011.
36. Lecic-Tosevski D, Miljevic C.
Should the same antidepressant
be administered if a depressive
episode recurs? Medicographia.
2011;33(2):175.
37. Hedegaard H, Warner M, Curtin SC.
Increase in suicide in the United
States, 1999-2014. NCHS Data Brief.
2016;(241).
38. Jorm A, Patten SB, Brugha TS,
Mojtabi R. Has increased provision of
treatment reduced the prevalence of
common mental disorders? Review
of the evidence from four countries.
World Psychiatry. 2017;16(1):90–9.
39. Olfson M, Blanco C, Marcus SC.
Treatment of Adult Depression in
the United States. JAMA Intern Med.
2016;176(10):1482.
40. Ipsos Strategic Marketing. Istraživanje
zdravlja stanovnika Republike Srbije.
2013. Dostupno na:
http://www.zdravlje.gov.rs/
downloads/2014/jul2014/
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Jul2014IzvestajPreliminarni.pdf
41. Miljevic CD, Lečić-Toševski D,
Trazodone Study Group Serbia.
Efficacy and tolerability of trazodone
retard monotherapy: results of the
Serbian non-interventional study.
International Journal of Psychiatry in
Clinical Practice 2016; 20(3):133-40
42. Al-Harbi KS. Treatment-resistant
depression: therapeutic trends,
challenges, and future directions.
Engrami
Patient Prefer Adherence.
2012;6:369–88.
43. Merikangas KR, Nakamura EF, Kessler
RC. Epidemiology of mental disorders
in children and adolescents. Dialogues
52
Clin Neurosci. 2009;11(1):7–20.
44.Thapar A, Collishaw S, Pine DS, Thapar
AK. Depression in adolescence. Lancet.
2012;379(9820):1056–67.
45. 厚生労働(Internet). Ministry of Health, Labour,
and Welfare. Japan. 2011. Available
from: http://www.mhlw.go.jp/
46. Copeland W, Shanahan L, Costello
EJ, Angold A. Cumulative Prevalence
of Psychiatric Disorders by Young
Adulthood: A Prospective Cohort
Analysis From the Great Smoky
Mountains Study. J Am Acad Child
Adolesc Psychiatry.
2011;50(3):252–61.
47. Copeland WE, Shanahan L, Costello
EJ, Angold A. Childhood and
Adolescent Psychiatric Disorders as
Predictors of Young Adult Disorders.
Arch Gen Psychiatry. 2009;66(7):764.
48. Stoep A V., Beresford SAA, Weiss
NS, McKnight B, Cauce AM, Cohen
P. Community-based Study of
the Transition to Adulthood for
Adolescents with Psychiatric Disorder.
Am J Epidemiol. 2000;152(4):352–62.
49. Carballo JJ, Muñoz-Lorenzo L, Blasco-
Fontecilla H, Lopez-Castroman
J, García-Nieto R, Dervic K, et al.
Continuity of depressive disorders
from childhood and adolescence to
adulthood: a naturalistic study in
community mental health centers.
Prim care companion CNS Disord.
2011;13(5).
50. Rice F. Genetics of childhood and
adolescent depression: insights
into etiological heterogeneity and
challenges for future genomic
research. Genome Med (Internet).
2010;2(9):68.
TRANSITION OF DEPRESSION
FROM CHILDHOOD
TO ADULTHOOD;
WHAT CAUSES IT
AND HOW DOES IT REMAINS?
Roberto Grujicic1
Milica Pejovic-Milvancevic1,2
Cedo Miljevic1,2

1. Institute of Mental Health, aspects of the disease.Due to the typicaly

Belgrade, Serbia
2. Faculty of Medicine,
University of Belgrade, Serbia
UDK: 616.89-008.441-051.2-036
early presentation, it is important to no-
tice the first symptoms at its beginnings,
especially because of clear evidence of
continuity between adolescent depres-
sion and depression in adulthood.Al-
though similar, the clinical presentation
of depression in the early age has some
specifics in relation to adults.The priority

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Summary
Depressive disorder is a debilitating
disease that is characteristically pre-
sented in young age with a tendency of
transition to adulthood. Epidemiological
studies demonstrate that depressive dis-
orders are highly prevalent: displaying
high rates of lifetime incidence, early
should be to detect, adequately treat and
overcome the symptoms in the earliest
period.
Keywords: Depressive disorder,
transition, adolescence, childhood,
epidemiology.
Engrami

age onset and high chronicity. Despite

advances in our understanding of the Milica Pejović-Milvančević
neurobiology of depression, currently no
established mechanism can explain all milica.pejovic@imh.org.rs
53
 NEUROBIOLOŠKE
OSNOVE RODNE DISFORIJE
AKTUELNI HIPOTETIČKI MODELI
Dragana Duišin1
Jasmina Barišić1
Srđdan Milovanović 1, 2
Marta Bižić3
Miroslav L. Ðordević3
1. Klinika za psihijatriju,
Klinički Centar Srbije,
Beograd, Srbija
2. Medicinski fakultet,
Univerzitet u Beogradu,
Beograd, Srbija
3. Univerzitetska Dečija bolnica,
Odeljenje urologije,
Beograd, Srbija
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
UDK: 616.89-008-053.9-058:17.023.32
Engrami
54
Kratak sadržaj
Pojam transrodni odnosi se na ne-
poklapanje između individualno doživ-
ljenog i ispoljenog roda sa biološkim
polom označenim na rođenju (natalni
pol). Rodna disforija predstavlja distres
uzrokovan ovim nepoklapanjem odno-
sno diskrepancom, koja može dovesti
do socijalnog, okupacionog ili emocio-
nalnog poremećaja.
Istraživanja u oblasti rodnog identi-
teta, rodne disforije odnosno rodne in-
kongruentnosti su, zbog složene priro-
de fenomena, veoma je komplikovana.
Pored toga, istraživači su primetili da
patofiziologija u osnovi rodne disfori-
je nije dovoljno razumljiva. Savremeni
modeli razvoja rodnog identiteta, kako
tipičnog, tako i atipičnog, bazirani su
na multifaktorijalnoj etiologiji i sinergiji
brojnih genetskih, epigenetskih i razvoj-
nih faktora. Značajne izvore saznanja o
fenomenu transrodnosti predstavljaju
klinički fenomeni (DSD − poremećaj
seksualnog razvoja tj. razvojne ano-
malije − deca sa neodređenom seksu-
alnošću: kongenitalna adrenalna hi-
perplazija − KAH, Sindrom androgene
insenzitivnosti − AIS, praćenje razvoja
rodno drugačije, inkongruentne i disfo-
rične dece i neurobiološka istraživanja
(studije neurovizuelizacije).
Aktuelni rad će se fokusirati na
pregled savremenih neurobioloških
istraživanja mozga transrodnih osoba.
Biće prikazani rezultati in vivo neuroi-
midžing studija koje se bave etiologijom
osećanja rodne inkongruentnosti, a koje
polaze od hipoteze o seksualnoj diferen-
cijaciji. Cilj ovih studija je da odgovore
na pitanje da li mozak transrodnih ini-
dividua liči na mozak osoba istog pola
na rođenju ili onih sa istim osećanjem
rodne pripadnosti. Neuromidžing stu-
dije u ovoj oblasti pre svega su fokusira-
ne na moždani fenotip transmuškaraca
i transžena, uz polaznu pretpostavku da
se oni razlikuju na više načina od kon-
trolne cisrodne grupe muškaraca i žena
(rodno i polno usaglašene) sa femini-
nim, maskulinim, demaskulinizujućim
i defeminizujućim manifestacijama. Sa-
znanja o moždanom fenotipu osoba sa
osećanjem rodne inkongruentnosti mo-
gla bi doprineti odgovoru na pitanje da li
je polna diferencijacija mozga kod ovih
osoba atipična. Odgovor na ovo pitanje
dodatno bi mogao doprineti saznanju
o samom razvoju rodnog identiteta.
Jedan od ciljeva imidžing studija pove-
zanih sa zadacima jeste da pokažu da li
su moždana aktivacija i performanse is-
poljene nakon dobijanja zadataka polno
atipične kod transrodnih osoba. Treći
vid studija u ovoj oblasti bavi se evalua-
cijom efekata primene polnih hormona
na mozak, čime se stiče uvid u to na koji
način promene u nivou polnih hormo-
na mogu uticati na moždane strukture
i njihovu funkciju. Dobijeni fenotipo-
vi mogu imati teorijske implikacije na
moždanu interseksualnost, asimetriju i
telesnu percepciju kod osoba sa rodnom
disforijom.
Ključne reči: rodna disforija,
inkongruentnost, pol, hormoni,
razvoj rodni identitet, transrodni,
neurobiologija
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
NEUROIMIDŽING
STUDIJE OSOBA SA
RODNOM DISFORIJOM
UVOD
Fenomen rodne disforije, odnosno
rodne inkongruentnosti, se odnosi na
Engrami
doživljaj osobe da sopstvene telesne
polne karakteristike nisu u skladu sa
sopstvenim doživljajem roda. Ovakvo
osećanje može i ne mora biti praćeno
određenim stepenom distresa. Osobe
55
 sa rodnom disforijom mogu spontano
kroz brojna ponašanja sprovoditi na so-
cijalnom planu tranziciju ka drugačijem
rodu, ali pored toga neki od njih mogu
tražiti i određeni medicinski tretman
sa ciljem rodne tranzicije. Osnovni cilj
ovog tretmana proističe iz potrebe oso-
be za usklađivanjem tj. sinhronizacijom
telesnih polnih odlika sa sopstvenim
doživljajem roda[1]. U tu svrhu se mogu
primeniti hormoni drugog pola u od-
nosu na njihov biološki pol označen na
rođenju, kao i različiti vidovi hirurških
tretmana kojim se stiču telesna obeležja
drugog pola od natalno označenog.
Polne razlike su evidentne kako na
telesnom, tako i na mentalnom planu.
Evidentirane razlike u domenu možda-
ne morfologije, konektivnosti i funkcije
reflektuju se na planu postojećih polnih
razlika u ponašanju, psihopatologiji i
kognitivnim performansama vezanim
za određene zadatke. Istraživanja na pla-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
nu morfologije su pokazala da muškarci
imaju veću zapreminu mozga u odnosu
na žene, što je delimično uslovljeno ra-
zlikama u veličini tela muškaraca u od-
nosu na žene[2]. Debljina korteksa kod
žena je generalno veća u poređenju sa
muškarcima[3], a subkortikalno amigda-
la su veća kod muškaraca i imaju veću
gustinu androgenih u odnosu na estro-
Engrami
gene receptore. Hipokampus je kod oso-
ba ženskog pola veći, sa većom gusti-
nom estrogenih u odnosu na androgene
receptore[4]. Uočene su polne razlike i na
planu konektivnosti, tako da u zrelom
56
adultnom periodu muški mozak odliku-
je veća intrahemisferička konektivnost,
dok je kod žena predominantna interhe-
misferična konektivnost[4].
Polne razlike su pronađene u dome-
nu performansi vezanih za kognitivne
zadatke (vizuospacijalni zadaci i zadaci
kognitivne fluentnosti)[4,5], kao i u obras-
cima moždane aktivacije tokom ovih
zadataka[6]. Kognitivne performanse ne-
kada mogu biti slične kod muškaraca i
žena, ali se obrasci njihove aktivacije ra-
zlikuju[7].
Dečaci i devojčice takođe pokazuju
razlike u razvoju zapremina sive i bele
mase tokom puberteta[8], kao i polne ra-
zlike u odnosu određenih delova mož-
danog tkiva[2]. U periodu između 8 i 13,3
godina dečaci i devojčice se već razliku-
ju u strukturalnoj konektivnosti i ova ra-
zlika se tokom razvoja povećava[9].
Animalne studije koje ispituju ulogu
gonadnih steroida u diferencijaciji muš-
kih i ženskih sisara na morfološkom,
fiziološkom i bihejvioralnom nivou vo-
đene su saznanjima embrioloških[10] i bi-
hejvioralnih studija[11,12]. Polni hormoni
imaju dvojaku ulogu u polnom pona-
šanju. U ranom prenatalnom razvoju
gonadni steroidi usmeravaju polnu dife-
rencijaciju mozga svojim organizujućim
efektima, dok naknadno postnatalno
tokom života cirkulišući hormoni utiču
na mozak aktivirajući ovu programira-
nu funkcionalnu shemu. Prominentna
hipoteza mehanizma u osnovi osećanja
rodne disforije govori o atipičnoj pol-
noj diferencijaciji mozga prenatalno
upravo pod uticajem polnih hormona.
Drugim rečima, dok se telo i genitalije
razvijaju u pravcu jednog pola, mozak i
rod se razvijaju u pravcu drugog pola[13].
Vremenski prozor za prenatalnu polnu
diferencijaciju genitalija prethodi vre-
menskom prozoru polne diferencijacije
mozga. Rezultat niza post-mortem stu-
dija u laboratoriji Dik Švaba bili su pi-
votalni za formulisanje ove hipoteze. U
nekoliko hipotalamičkih nukleusa pro-
nađena je polna reverznost u volumenu
i broju neurona kod MuŽ transseksual-
nih osoba (osobe sa označenim muškim
natalnim polom sa rodnom disforijom)
[14,15,16]
. Hipoteza polne diferencijacije
dodatno je proučavana istraživanjima
koja imaju za cilj da odgovore na pitanje
da li su mozgovi osoba sa rodnom disfo-
rijom slični mozgovima osoba njihovog
natalnog pola ili njihovog doživljenog
roda.
Studije polnih razlika mozga prouča-
vaju značaj hormonskih i/ili genetskih
uticaja u njihovom nastanku[17]. Genet-
ski faktori i njihov uticaj na polnu di-
ferencijaciju mozga nije zanemarljiv[18].
Geni locirani na X i Y hromozomima su
najverovatniji kandidati direktnog ge-
netskog uticaja[19]. Sredinski faktori, kao
što su ishrana i stres takođe mogu uticati
na moždanu strukturu i funkciju[20]. Za
sada postoje neki dokazi značaja genet-
skih faktora u razvoju rodnog identiteta
i rodne disforije, iako ova kompletna ge-
netska pozadina još uvek nije kompletno
oktrivena. Monozigotni blizanci poka-
zuju visok stepen konkordantnosti rod-
ne disforije u odnosu na dizigotne bli-
zanačke parove[21], što sugeriše genetsku
uključenost u razvoju rodne disforije.
Nekoliko studija bavi se polimorfizmom
gena povezanim sa polnim steroidima
kao mogućim kandidatima za ulogu u
ravoju rodne disforije[22,23,24,25].
Predmet istraživanja predstavljaju i
uočene razlike u kliničkoj prezentaciji i
ishodu tretmana kod osoba sa rodnom
inkongruentnošću, a u vezi sa njihovom
polnom (erotskom) orijentacijom[26].
Moguće je predpostaviti da u osnovi
različitih podtipova, u smislu kliničke
prezentacije, postoje i različite razvojne
trajektorije.
Ne manje zanimljive su studije koje
ispituju efekte na mozak koje izaziva pri-
mena polnih hormona suprotnog pola
od onog označenog na rođenju. Pojedini
autori zapažaju da su terapije testoste-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
ronom[27] i estradiolom[28,29] povezane sa
strukturnim i funkcionalnim promena-
ma u mozgu.
Neurobiološke studije ukazuju na
značaj neuronskih mreža u telesnoj pre-
zentaciji i self-percepciji, kao i na zna-
čajne razlike na ovom planu kod rodno
usaglašenih (cisrodnih) i rodno inkon-
gruentnih osoba[30,31].
Engrami
Etiologija rodne disforije još uvek
nije poznata, mada dosadašnja istraživa-
nja ukazuju na značajnu ulogu bioloških
faktora. U radu će biti prikazane studije
mozga dostupne i literaturi koje se bave
57
 proučavanjem osoba sa rodnom disfori-
jom, njihovim moždanim fenotipovima,
i to studije volumetrije i kortikalne de-
bljine, bele mase, profila konektivnosti,
imidžing studije povezane sa zadacima,
studije koje se bave uticajem i efektima
unakrsne hormonske terapije.
MOŽDANI FENOTIPOVI
OSOBA SA RODNOM
DISFORIJOM
Siva masa- studije volumetrije
i kortikalne debljine
Generalno gledano sveukupni mož-
dani volumen je veći kod muškaraca u
odnosu na žene. Pre hormonskog tre-
tmana slični volumeni natalnog pola su
pronađeni kod odraslih[32,33,34] i adoles-
cenata[35] sa rodnom disforijom. Muš-
ko-ženske transseksualne osobe (MuŽ
TS) imaju totalni intrakranijalni volu-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
men između onog kod muških (M) i
ženskih (Ž) kontrolnih cisrodnih grupa
(polno-rodno skladne)[32].
Varijacija regionalne sive mase kod
MuŽ TS osoba (osoba sa rodnom disfo-
rijom) koji su mešane erotske orijentaci-
je bili su sličniji sa obrascima nađenim
kod M u odnosu na Ž[36]. U kortikalnim
regijama u kojima nisu pronađene polne
Engrami
razlike[34], pre svega desna parijetookci-
pitalna veza, desni inferiorni frontalni i
insularni korteks netretiranih ne-andro-
filnih MuŽ TS (ginefilni) imali su veći
volumen sive mase u poređenju sa obe
58
kontrolne grupe.
Osobe sa ženskim rodnim identite-
tom (ženska kontrolna grupa i andro-
filna MuŽ TS grupa) pokazali su veće
volumene sive mase u odnosu na obe
kontrolne grupe M i ŽuM u desnom
srednjem i inferioralnom okcipitalnom
girusu, fuziformnom i lingvalnom giru-
su i desnom inferiornom temporalnom
girusu[37]. Osobe sa muškim rodnim
identitetom (M kontrola i ŽuM) imali su
veći volumen od obe Ž kontrole i MuŽ
u levom pre i postcentralnom girusu,
levom posteriornom cingulatu, kalkari-
nom girusu i prekuneusu[37].
Na nivou celokupnog mozga adoles-
centi sa rodnom disforijom su se razli-
kovali u volumenu sive mase od adoles-
cenata koji imaju isti rodni identitet, ali
ne i od adolescenata koji imaju isti na-
talni pol, što je protivno polno tipičnoj
diferencijaciji mozga kod rodne disfori-
je u odnosu na ovu meru[35]. Merenjem
zapremine sive mase u okviru polno
dimorfičnih struktura moguće je naći
suptilne razlike u odnosu na natalni pol
kod kod MuŽ adolescenata, i to u pravcu
adolescenata koji imaju isti rodni iden-
titet. MuŽ adolescenti su pokazali veći
stepen kortikalne debljine u poređenju
sa kontrolnom grupom M u senzorimo-
tornim areama leve hemisfere i desnoj
orbitalnoj, temporalnoj i parijetalnoj
arei[38]. Ova studija nije uključivala Ž
kontrolnu grupu, a erotska orijentacija
je bila mešana.
Španska studija kortikalne debljine
koja je uključivala M i Ž kontrolnu gru-
pu pronašla je sličnu kortikalnu deblji-
nu kod androfilnih MuŽ TS osoba i Ž
kontrolne grupe i povećanje kortikalne
debljine u poređenju sa M kontrolom
u orbitofrontalniim, insularnim i me-
dijalnim okcipitalnim regijama desne
hemisfere[39]. Kortikalna debljina FuM je
bila slična kontroli Ž, ali ŽuM TS osobe
nasuprot tome pokazali: (1) povećanje
kortikalne debljine u poređenju sa kon-
trolom M u levom parijetotemporalnom
korteksu i (2) odsustvo razlike u odnosu
na kontrolu M u prefrontalnom orbital-
nom regionu.
U pogledu subkortikalnih struktu-
ra volumen sive mase desnog putame-
na MuŽ osoba bio je u opsegu Ž (veći
nego kod M) u jednoj ranijoj studiji[36].
Ipak, Švedski autori[34] u svojoj studiji
netretiranih MuŽ TS osoba pronalaze
relativno manji putamen u odnosu na
M i Ž kontrolne grupe. Studija Španskih
autora nije pronašla razlike u desnom
putamenu između netretiranih MuŽ TS
osoba i M i Ž kontrole[39]. Ipak, ŽuM TS
osobe, kao i M kontrolna grupa imali su
veći volumen u odnosu na Ž kontrolnu
grupu[39]. Sve tri studije imale su zna-
čajno drugačije metodološke pristupe
primenjujući različite tehnike, dok su
uzorci ispitivanih osoba bili heterogeni
u pogledu erotske orijentacije. Savic i
Arver[34] su u svojoj studiji proučavali gi-
nefilne MuŽ, Španska studija[39] je uklju-
čivala androfilne MuŽ,a Luder i sar.[36]
su imali mešoviti uzorak.
Studije bele mase
Frakciona anizotropija (FA) je teh-
nika merenja mikrostrukture bele mase
koja je u širokoj upotrebi u neurobio-
loškim istraživanjima mozga. Mereno
Difuzionim Tenzor Imidžingom (DTI)
muškarci su imali veće vrednosti funk-
cionalne anizotropije od žena (odnosi
se na rodno usaglašene-cisrodne osobe)
[40,33]
. Androfilne MuŽ osobe sa oseća-
njem rodne disforije koja je počela u de-
tinjstvu su pre započinjanja hormonske
terapije unakrsnim hormonima imali
obrazac mikrostrukture bele mase koja
se statistički razlikovala od M i Ž kon-
trole[33]. Njihove vrednosti su bile izme-
đu M i Ž kontrola u pojedinim možda-
nim fascikulima desne hemisfere, izuzev
u jednoj u kojoj su pokazali maskulini
obrazac. ŽuM osobe sa rodnom disfori-
jom imali su značajno veću funkcional-
nu anizotropiju u nekoliko fascikula u
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
odnosu na iste kod Ž kontrolne grupe,
ali slično M kontrolnoj grupi. Drugim
rečima ŽuM osobe sa rodnom disfo-
rijom praktično pokazuju maskulini
obrazac u ovim fascikulima. Njihov kor-
tikospinalni trakt je defeminiziran, tako
da su njihove vrednosti FA između M i
Ž kontrole i značajno se razlikuju od obe
ove grupe[40].
Engrami
Druga grupa autora[41] proučavala je
mikrostrukturu bele mase sa DTI kod
MuŽ, ŽuM i kontrolnih grupa Ž i M.
Pronašli su raširene značajne razlike u
proseku u difuzionosti među grupama
59
 u gotovo svim traktovima bele mase, ali
bez razlike u vrednostima FA. Značajno
povećanje vrednosti srednje difuznosti
(MD) pronađene su kod ŽuM u poređe-
nju sa kontrolnom grupom Ž. Stepen ak-
sijalne i radijalne difuzionosti povezan je
sa plazma nivoima testosterona.
Profili konektivnosti
Proučavanje strukturalne konektiv-
nosti mreža transrodnih osoba[32] po-
kazalo je kod MuŽ osoba sa rodnom
disforijom pad odnosa hemisferične ko-
nektivnosti u subkortikalnim/limbičnim
regijama u poređenju sa M i Ž kontro-
lama, što je protumačeno kao rezultat
pada interhemisferične lobarne konek-
tivnosti. ŽuM osobe sa rodnom disfori-
jom su pokazale pad intrahemisferične
konektivnosti između desnog subkor-
tikalno-limbičkog i desnog frontalnog i
temporalnog lobusa u poređenju sa M
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
i Ž kontrolama i MuŽ osobama sa rod-
nom disforijom. Razlike između MuŽ i
ŽuM osoba sa rodnom disforijom u pri-
rodi i pravcu moždane konektivnosti su-
gerišu da je osećanje rodne disforije pra-
ćeno jasnim, ali posebnim strukturalnim
potpisima za ŽuM i MuŽ[32]. Autori sma-
traju da je u budućim studijama važno
identifikovati jedinstvene karakteristke
Engrami
konektivnosti. Ipak, erotska orijentacija
nije pominjana u ovom istraživanju, te
je pretpostavka da je grupa u tom smi-
slu bila mešovita. Istraživanja serotonin
transporterskog sistema bavila su se po-
60
stojanjem asimetrije[42] zbog primećenih
polnih razlika u ovom sistemu[43]. Muš-
karci su pokazivali snažnu asimetriju u
desno u serotonin transportnom sistemu
u srednjem cingularnom korteksu koji je
odsutan kod Ž i MuŽ osoba sa rodnom
disforijom.
Merenje regionalnog cerebralnog
protoka (rCBF) malog uzorka ŽuM po-
kazalo je značajan pad protoka u levom
anteriornom cingularnom korteksu i
značajan porast u desnoj insuli kod ŽuM
u poređenju sa Ž kontrolom[44].
Li i saradnici su postavili hipotezu da
su tri ključne regije mreže telesne repre-
zentacije (primarni somatosenzorni kor-
teks, parijetalni lobus i insula) pokazale
viši stepen centralnosti kod netretrianih
transrodnih osoba u odnosu na kon-
trolu[31]. Stepen centralnosti predstavlja
indeks od funkcionalnog značaja u ne-
uronskoj mreži. Autori nisu pronašli viši
stepen centralnosti u bilateralnom pa-
rijetalnom lobusu i somatosenzornom
korteksu kod homoerotski orijentisanih
transrodnih osoba (MuŽ i ŽuM kombi-
novano) u poređenju sa kontrolama (M
i Ž kombinovano). Takođe nisi pronađe-
ne razlike između MuŽ i ŽuM osoba.
Druga studija bavila se ispitivanjem
funkcionalne konektivnosti transrod-
nih osoba prilikom posmatranja erotske
i neerotske interakcije M-Ž parova[45].
Suprotno kontrolnoj grupi muškaraca
i žena, transrodne osobe (MuŽ i ŽuM)
pokazale su porast funkcionalne konek-
tivnosti između ventralne tegmentalne
regije (VTA) i anteriornih cingularnih
subkortikalnih regija.
Imidižing studije sa zadacima
Muškarci i žene pokazuju razlike u
hipotalamičkoj aktivaciji kao odgovor na
određene hemosignale, kao što je recimo
androstendion [46]. Polna razlika u hi-
potalamičkom odgovoru je prisutna već
kod prepubertetske dece [47]. Ginefilne
odrasle MuŽ osobe sa rodnom disfori-
jom pokazuju sličnosti sa kontrolnom
grupom Ž u hipotalamičkoj aktivaciji
tokom udisanja mirisa steroida[48]. Ado-
lescenti sa rodnom disforijom pokaza-
li su odgovor na androstendion sličan
osobama sa istim doživljajem roda[46].
Rezultati su bili manje jasni u grupi ispi-
tivane dece: dečaci sa rodnom disforijom
odgovarali su na sličan način kao kon-
trolna grupa dečaka, dok devojčice sa
rodnom disforijom nisu pokazale ni M,
ni Ž obrasce aktivacije u hipotalamusu.
Obrasci subkortikalne aktivacije kao
odgovor na erotske stimuluse pokazuju
polne razlike[49]. Već je pokazano da oso-
be sa rodnom disforijom pokazuju razli-
ke u njihovim profilima konektivnosti
prilikom posmatranja erotskih interakci-
ja[45]. Obrasci moždane aktivacije tokom
gledanja erotskih video zapisa kod MuŽ
(mešani u pogledu polne orijentacije)
bili su slični kontrolnoj grupi Ž[50].
Poznate su polne razlike u pogledu
emocionalno procesiranja. ŽuM osobe
sa rodnom disforijom koje su gonadno
suprimirane pokazale su manju aktivaci-
ju u poređenju sa kontrolom Ž u desnom
superiornom temporalnom lobusu to-
kom procesiranja pozitivnih afektivnih
slika[51]. Ipak, ova razlika nije bila u vezi
sa hormonskim nivoima. Moguće je da
su ŽuM već bili drugačiji od kontrolne
grupe Ž pre započinjanja terapije GnRH
analozima i da su opservirane razlike
među grupama postojale zahvaljujući
prenatalnim hormonskim uticajima, pre
nego cirkulišućim hormonima.
S` obzirom da se M i Ž razlikuju po
pitanju glasovne rodne percepcije, ispiti-
vanja su fokusirana na proučavanje neu-
ralne aktivacije tokom percepcije M i Ž
glasova od strane MuŽ različitih polnih
orijentacija u poređenju sa grupom M
i Ž[52,53]. Autori nisu pronašli razlike iz-
među tretirane i netretirane grupe MuŽ
osoba sa rodnom disforijom, kao ni u od-
nosu na polnu orijentaciju. MuŽ osobe
sa rodnom disforijom su se razlikovale
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
od obe kontrolne grupe tokom slušanja
M u odnosu na Ž glasove, podržavajući
zapažanje intermedijerne pozicije izme-
đu M i Ž[53].
Generalno gledano cisrodni muš-
karci imaju manje problema sa vizios-
pacijalni zadacima, dok cisrodne žene
generalno imaju bolja postignuća u od-
nosu na muškarce u zadacima verbalne
Engrami
fluentnosti. Ove polno tipične kognitiv-
ne sposobnosti proučavane su kod osoba
sa rodnom disforijom kako bi se odredi-
lo da li pokazuju bolja postiuća i aktiva-
cione obrasce kao osobe njihovog natal-
61
 nog pola ili doživljenog roda. Pokazane
su polne razlike u moždanoj aktivaciji
tokom mentalne rotacije, i to tako da M
pokazuju predominantno parijetalnu ak-
tivaciju, dok Ž dodatno pokazuju više in-
feriornu frontalnu aktvaciju[54]. U studiji
mentalne rotacije, MuŽ osobe sa rodnom
disforijom su se razlikovale od kontrola
njihovog natalnog pola u moždanoj ak-
tivaciji tokom viuospacijalnih zadataka.
Kontrolna grupa M pokazala je veću ak-
tivaciju u levoj parijetalnoj regiji, dok su
netretirane i hormonski tretirane MuŽ
osobe sa rodnom disforijom pokazale
snažniju aktivaciju temporo-okcipitalnih
regija u odnosu na kontrolu M[55]. Polna
orijentacija ove grupe nije bila poznata.
Dugotrajno administriranje estrogena
MuŽ osobama sa rodnom disforijom
dovodilo je do pada aktivacije parijetal-
nog korteksa, što je negativno koreliralo
sa brojem meseci hormonske terapije[56].
Verbalna fluentnost tokom moždane
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
aktivacije proučavana je kod adolesce-
nata sa rodnom disforijom u odnosu na
kontrolnu cisrodnu grupu[57]. Kontrolna
grupa dečaka razlikovala se od devoj-
čica, i pokazala je veću aktivaciju u de-
snom Rolandovom operkulumu tokom
fonetske fluentnosti. Imdžing podaci
nisu otkrili značajne razlike između ado-
lescenata sa rodnom disforiom i kontrole
Engrami
u neuronskoj aktivaciji, mada je postojao
trend linearnog porasta unutar Rolan-
dovog operkuluma od devojčica, preko
ŽuM do MuŽ osoba sa rodnom disfori-
jom i dečaka.
62
Egzekutinve funkcije se još uvek ra-
zvijaju tokom adolescencije, te je stoga
proučavanje sprovedeno kod adolesce-
nata sa rodnom disforijom koji su treti-
rani supresorima puberteta. Nivoi mož-
dane aktivacije netretiranih adolescenata
sa rodnom disforijom nalaze se između
dve kontrole grupe u oblastima koje
pokazuju značajne polne razlike unutar
kontrola [59]. Netretirani MuŽ i ŽuM
imali su približniju sličnost među sobom
u poređenju sa kontrolnom grupom M i
Ž, ali nije bilo polnih razlika kod adoles-
cenata sa rodnom disforijom. Zanimlji-
vo je da su MuŽ osobe sa rodnom dis-
forijom tretirane supresorima puberteta
pokazale veću aktivaciju od ŽuM osoba
sa rodnom disforijom na supresorima
puberteta u istoj regiji koja je bila aktiv-
nija u kontrolnoj grupi dečaka u poređe-
nju sa kontrolom devojčica, što indikuje
polno tipične moždane aktivacije. Ado-
lescenti sa rodnom disforijom tretirani
GnRH (gonadotropni oslobađajući hor-
monski agonisti) imali su prenagalaše-
nu polno tipičnu aktivaciju Rolandovog
operkuluma[59]. Neočekivano, supresija
puberteta izgleda da utiče da su neki as-
pekti moždane aktivacije više u skladu sa
natalnim polom.
Efekti unakrsnih polnih hormona
Mozak je osetljiv na fiziološke pro-
mene nivoa polnih hormona tokom
menstrualnog ciklusa[59], trudnoće[60],
kao i tokom terapije estrogenom[28,29] i
testosteronom[61]. Iznenađujuće je da je
nakon više od pola veka primene unakr-
snih polnih hormona kod osoba sa rod-
nom disforijom samo nekoliko radova u
skorije vreme koji se bave ovom temom
od izuzetnog kliničkog značaja. Za oso-
be koje dobijaju unakrsne hormone kao
deo svoje rodno potvrđujuće terapije
važno je kako ovaj tretman utiče na nji-
hov mozak. Dodatno, ovakve studije po-
mažu pojašnjavanju efekata androgena i
estrogena na mozak.
Jedine tri studije sa longitudinalnim
dizajnom prisutne u literaturi proučava-
le su osobe sa rodnom disforijom pre i
nekoliko meseci nakon hormonske tera-
pije. Estrogeni+anti-androgeni tretman
povezan je sa padom moždanog volu-
mena kod MuŽ u „pravcu moždanih
proporcija“[62]. Ventrikularni sistem to-
kom terapije takođe uvećava svoj volu-
men. Nakon šest meseci unakrsne hor-
monske terapije uočen je pad kortikalne
debljine, kao i kortikalnog i subkortikal-
nog volumena, verovatno kao posledica
ekspanzija ventrikularnog volumena
kod MtF[63].
Kod ŽuM osoba sa rodnom disfori-
jom terapija testosteronom dovodi do
porasta ukupnog moždanog i hipotala-
mičkog volumena[62] i porasta koritkalne
debljine, kortikalnog i subkortikalnog
volumena[63]. Promene kortikalne debč-
ljine u parijetalnoj i okcipitalnoj regiji
leve hemisfere izgleda da koreliraju sa
serumskim testosteronom i indeksom
slobodnog testosterona.
Efekti terapije testosteronom na
mikrostrukturu bele mase proučavani
su kod ŽuM osoba sa rodnom disfori-
jom[64]. Nakon sedam meseci terapije
vrednosti FA su porasle u dva fakciskula
u poređenju sa pretretmanskim vred-
nostima. Ove vrednosti FA su bile pre-
diktivne na osnovu indeksa slobodnog
testosterona pre terapije testosteronom:
viši indeks pre hormosnke terapije, viši
porast vrednosti FA u ovim kascikulima
pod uticajem androgenizacije.
Porast kortikalne debljine opserviran
kod ŽuM osoba sa rodnom disforijom
pod uticajem androgenizacije dešava-
ju se zahvaljujući anaboličkom efektu
testosterona. Pad kortikalne debljine i
širenje ventrikula pronađeno kod MuŽ
osoba sa rodnom disforijom može se
objasniti supresijom normalnog ana-
boličkog efekta testosterona na mozak
zbog administriranja antiandrogena, uz
moguć deteriorirajući efekat estradio-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
la[63]. Zapravo, postmenopauzalna sup-
stitutivna terapija estradiolom proizvodi
pad sive mase[28,29].
Sve pomenute studije moždanog
imidžinga su studije in vivo kod osoba
sa rodnom disforijom kojih je svakako
malo, a uz to su dizajn, tehnika i uzorci
veoma različiti. Kako bi se dobila jasna
slika mozga osoba sa rodnom disforijom
Engrami
neophodno je da buduće studije izbega-
vaju mešovite grupe u pogledu godina,
početka javljanja osećanja rode disforije
i polne orijentacije.
Moždani fenotip postaje vidljiv po-
63
 moću tehnika merenja krotikalne deblji-
ne i difuzionim tenzionim imidžingom
kod ranog početka androfilnih MuŽ
osoba sa rodnom disforijom i ginefil-
nih ŽuM osoba sa rodnom disforijom.
Njihova velika morfologija slična je nji-
hovom natalnom polu, a mikrostruktu-
ra bele mase je demaskulinizovana kod
ginefilnih ŽuM. Androfilne MuŽ i gine-
filne ŽuM osobe sa rodnom disforijom
imaju femininu kortikalnu debljinu, ali
se razlikuju od kontrole M u raznim re-
gijama korteksa[65,66]. Jasno je da nema
kompletno polno reverznih moždanih
struktura kod osoba sa rodnom disfo-
rijom, što je podržano studijom adoles-
cenata sa rodnom disforijom koja po-
kazuje da su njihovi volumeni na nivou
celokupnog mozga u skladu sa njihovim
natalnim polom[67].
Postojeće studije za sada ne izve-
štavaju o androfilnim ŽuM osobama
sa rodnom disforijom. Ginefilne MuŽ
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
osobe sa rodnom disforijom se izgleda
razlikuju od androfilnih MuŽ, mada
direktna poređenja još nisu pravljena.
Studija koja je uključivala samo samo
ginefilne MuŽ osobe nije pronašla in-
dikacije atipične polne diferencijacije u
ovoj grupi[34].
Razlika u moždanom fenotipu oso-
ba sa rodnom disforijom u poređenju sa
Engrami
kontrolom istog pola merenjem različi-
tih moždanih mera sugeriše polno ati-
pični razvoj mozga. Ipak, ostaje nejasno
da li su ove promene uzrokovane samo
prenatalnom organizacijom. Poznavanje
64
razvoja mozga tokom adolescencije[68] i
značaj puberteta u kliničkoj prezentaciji
rodne disforije[69] sugerišu da je ovaj pe-
riod ključan u razmevanju razvoja rodne
disforije. Pre nekoliko godina pojedini
radovi su pronašli suptilne devijacije u
volumenu sive mase[67] i moždane akti-
vacije tokom egzekutivnih funkcija u od-
nosu na njihov natalni pol[58], kao i od-
govor na supstance slične feromonima
koji su bili slični sa njihovim doživljenim
rodom kod transrodnih adolescenata[47].
ZAKLJUČAK
Iako su studije koje ispituju mozak
osoba sa rodnom disforijom malobrojne,
one ipak ukazuju da fenotipovi mozga
ŽuM i MuŽ osoba sa rodnom disforijom
postoje i donose dokaze o ulozi prenatal-
ne moždane organizacije u razvoju rodne
disforije. Sva deca sa rodnom disforijom
ne postaju adolescenti ili odrasli sa rod-
nom disforijom, a pored toga i svi odra-
sli sa rodnom disforijom nisu bili deca sa
rodnom disforijom. Pojedini imaju po-
četak osećanja rodne disforije u ranom
detinjstvu, a drugi nakon puberteta[70].
Zadatak budućih studija u ovoj oblasti
je upravo fokusiran na različite razvojne
trajektorije (perzistiranje vs. odustajanje,
rani vs. kasni početak osećanja rodne di-
forije, značaj uloge polne orijentacije) i
uočavanje razlika u osnovi.
NEUROBIOLOGICAL BASIS OF
GENDER DYSPHORIA – ACTUAL
HYPOTHETICAL MODELS
Dragana Duišin1
Jasmina Barišić1
Srđdan Milovanović1, 2
Marta Bižić3
Miroslav L. Ðordević3
1. Clinic for Psychiatry,
Clinical Center of Serbia,
Belgrade, Serbia
2. Faculty of Medicine,
University of Belgrade,
Belgrade, Serbia
3. University Children's Hospital,
Department of Urology,
Belgrade, Serbia
UDK: 616.89-008-053.9-058:17.023.32
Summary
The term transgender refers to the
incongruence between an individu-
ally experienced and manifested gen-
der with a sex assigned at birth (natal).
Gender dysphoria refers to the distress
caused by this incongruence, which can
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
lead to a social, occupational or emo-
tional disorder.
Research in the field of gender iden-
tity, gender dysphoria and gender incon-
gruence, due to the complex nature of
the phenomenon, are very complicated.
Nevertheless, researchers have noticed
that pathophysiology of gender dyspho-
ria is not sufficiently understandable.
Engrami
Modern models of gender identity de-
velopment, both typical and atypical, are
based on multifactorial etiology and the
synergy of numerous genetic, epigenetic
and developmental factors. Significant
65
 sources of knowledge transgender phe-
nomena are clinical phenomena (DSD
− disorder of sexual development, or de-
velopmental anomalies − children with
unspecified sexuality: congenital adre-
nal hyperplasia − KAH, androgen-relat-
ed insensitivity syndrome − AIS, moni-
toring and follow-up of the development
of gender atypical, incongruent and
dysphoric children and neurobiological
studies of neurovizualization).
The current paper focuses on the re-
view of modern neurobiological studies
of the brain of transgender individuals.
The results of in vivo neuroimaging
studies related to the aetiology of feel-
ings of gender incongruity, based on
the hypothesis of sexual differentiation
are presented. The aim of these stud-
ies is to answer the question whether the
brain of transgender individuals is like
the brain of the same gender at birth or
those with the same gender-related feel-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
further contribute to knowledge of the
gender identity development itself. Im-
aging studies related to tasks have as a
goal to show whether cerebral activa-
tion and performance is performed af-
ter receiving tasks completely atypical in
transgender individuals. The third type
of study in this field deals with the eval-
uation of the effects of the application
of full hormones on the brain, which
provides insight into how the changes
in the level of sex hormones can affect
brain structures and their function. The
obtained phenotypes can have theoret-
ical implications for brain intersection,
asymmetry and body perception in peo-
ple with gender dysphoria.
Key words: gender dysphoria,
incongruence, sex, hormones,
development of gender identity,
transgender, neurobiology

ings. Neuroimaging studies in this field

are primarily focused on the brain phe-
notype of transmen and transwomen,
with the assumption that they differ in a
number of ways from the control group
of men and women (sex and gender
congruent) with feminine, masculine,
de masculinised and de feminised man-
ifestations. Knowledge of the brain phe-
Engrami

notype of people with a feelings of gen-

der incongruity could contribute to the
answering the question of whether full
differentiation of the brain in these peo-
ple is atypical. Such knowledge could
66
LITERATURA / LITERATURE
1. Duišin D, Barišić J, Batinić B,
Milovanović S, Mihaljević M.
Bioetički izazovi i kontraverze
interdisciplinarnog tretmana rodno
disforičnih osoba
Engrami. 2014; vol. 36, br. 3-4: 39-52.
2. Luders E, Toga AW. Sex differences in
brain anatomy. In: Progress in Brain
Research. Savic I. Elsevier Ed. 2010;
Vol 186. pp. 3–12.
3. Luders E, Narr KL, Thompson, PM, Rex
DE, Woods RP, DeLuca H, Jancke L,
Toga AW. Gender effects on cortical
thickness and the influence of
scaling. Human Brain Mapping. 2006;
27, 314–324.
4. Halpern D. Sex differences in
cognitive abilities. Psychology Press,
New York, NY. 2012.
5. Voyer D, Voyer S, Bryden MP.
Magnitude of sex differences in
spatial abilities: a meta-analysis and
consideration of critical variables.
Psychological Bulletin. 1995; 117,
250–270.
6. Hugdahl K, Thomsen T, Ersland L.
Sex differences in visuo-spatial
processing: an fMRI study of mental
rotation. Neuropsychologia. 2006;
44: 1575–1583.
7. Schöning S, Engelien A, Bauer C,
Kugel H, Kersting A. Neuroimaging
differences in spatial cognition
between men and male-to-female
transsexuals before and during
hormone therapy. J Sex Med. 2010; 7:
1858–1867.
8. Giedd JN, Raznahan A, Mills KL,
Lenroot RK. Review: magnetic
resonance imaging of male/female
differences in human adolescent
brain anatomy. Biological Sex
Differences. 2012; 3, 19. doi:
10.1186/2042-6410-3-19.
9. Ingalhalikar M, Smith A, Parker D,
Satterthwaite TD, Elliot MA, Ruparel
K, … Verma R. Sex differences in the
structural connectome of the human
brain. Proceedings of the National
Academy of Science USA. 2014; 111:
823–828.
10. Jost A. Sur les effets de la castration
precoce de l’embryon de Lapin.
Comptes rendus des séances de la
Société de biologie et de ses filiales.
19471, 41: 126–139.
11. Phoenix CH, Goy RW, Gerall AA,
Young WC. Organizing action of
prenatally administered testosterone
propionate on the tissues mediating
mating behavior in the female guinea
pig. Endocrinology. 1959; 65: 369–82.
12. Guillamon A, Segovia S. Sexual
dimorphism in the CNS and the
role of steroids. In: Stone TW,
editor. CNS neurotransmitters and
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
neuromodulators: neuroactive
steroids. Boca Raton, FL: CRC Press.
1996; pp: 127–152.
13. Swaab DF & Garcia-Falgueras A .
Sexual differentiation of the human
brain in relation to gender identity
and sexual orientation. Functional
Neurology. 2009; 24: 17–28.
14. Garcia-Falgueras A & Swaab D A
sex difference in the hypothalamic
uncinate nucleus: relationship to
Engrami
gender identity. Brain. 2008; 131:
3132–3146.
15. Kruijver FP, Zhou JN, Pool CW,
Hofman MA, Gooren LJ, Swaab DF
. Male-to-female transsexuals have
67
 female neuron numbers in a limbic
nucleus. The Journal of Clinical
Endocrinology & Metabolism; 2000;
85: 2034–41.
16. Zhou JN, Hofman MA, Gooren LJ,
Swaab DF. A sex difference in the
human brain and its relation to
transsexuality. Nature. 1995; 378:
68–70.
17. McCarthy MM, Arnold AP, Ball
GF, Blaustein JD, De Vries GJ. Sex
differences in the brain: The not so
inconvenient truth. The Journal of
Neuroscience. 2012; 37: 2241–2247.
18. Ngun TC, Gharamani N, Sanchez FJ,
Bocklandt S, Vilain E. The genetics of
sex differences in brain and behavior.
Frontiers in Neuroendocrinology.
2011; 32: 227–246.
19. Arnold AP. The organizational-
activational hypothesis as the
foundation for a unified theory
of sexual differentiation of all
mammalian tissues. Horm Behav.
2009; 55: 570–578.
20. Wachs TD, Georgieff M, Cusick S,
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
McEwen BS. Issues in the timing
of integrated early interventions:
contributions from nutrition,
neuroscience, and psychological
research.Annals of the New York
Academy of Sciences. 2014; 1308:
89–106.
21. Heylens G, De Cuypere G, Zucker
KJ, Schelfaut C, Elaut E, Vanden
Bossche H, … Tsjoen G. Gender identity
disorder in twins: a review of the case
Engrami
report literature. Journal of Sexual
Medicine. 2012; 9: 751–757.
22. Bentz EK, Hefler LA, Kaufmann U,
Huber JC, Kolbus A, Tempfer CB.
(2008). A polymorphism of the
68
CYP17 gene related to sex steroid
metabolism is associated with
female-to-male but not male-to-
female transsexualism. Fertility
Sterility 90, 56–59.
23. Fernandez R, Esteva I, Gomez-Gil
E, Rumbo T, Almaraz MC, Roda E, …
Pasaro E. The (CA)n polymorphism
of ERβ gene is associated with FtM
transsexualism. Journal of Sexual
Medicine. 2014; 11:, 720–728.
24. Hare L, Bernard P, Sanchez FJ, Bair
PN, Vilain, E, Kennedy T., Harley VR.
Androgen receptor repeat length
polymorphism associated with male-
to-female transsexualism. Biological
Psychiatry. 2009; 65: 93–96.
25. Henningsson S, Westberg L,
Nilsson S, Lundstrom B, Ekselius
L, Bodlund O, …  Landen M. Sex
steroid related genes and male-
to-female transsexualism.
Psychoneuroendocrinology. 2005; 30:
657–664.
26. Smith YL, van Goozen SH, Kuiper
AJ, Cohen-Kettenis PT. Transsexual
subtypes: clinical and theoretical
significance. Psychiatry Research.
2005; 137: 151–160.
27. Höfer P, Lanzenberger R,
Kasper S. Testosterone in the
brain: neuroimaging findings
and the potential role for
neuropsychopharmacology. European
Neuropsychopharmacology. 2013; 23:
79–88.
28. Casanova R, Espeland MA, Goveas JS,
Davatzikos C, Gaussoin SA, Maldjian
JA, …Resnick S. Application of machine
methods to describe the effects of
conjugated equine estrogens therapy
on region-specific brain volumes.
 Magnetic Resonance Imaging 2011;
29: 546–553.
29. Resnick SM, Espeland MA, Jarmillo
SA, Hirsch C, Stefanick ML, …
Davatizikos C. Postmenopausal
hormone therapy and regional brain
volumes: the WHIMS-MRI Study.
Neurology. 2009; 72: 135–142.
30. Feusner J, Dervisic J, Kosidou
K, Dhejne C, Booheimer S, Savic
I. Female-to-Male Transsexual
Individuals Demonstrate Different
Own Body Identification, Arch of Sex
Behav, April 2016,Vol 45, Issue 3,pp
525-536.
31. Lin CS, Ku HL, Chao HT, Tu PC,
Li CT, Cheng CM, Su TP, Lee YC,
Hsieh JC. Neural network of body
representation differs between
transsexuals and cissexuals. PLoS
One. 2014 Jan 20; 9(1):e85914. doi:
10.1371/journal.pone.0085914.
eCollection 2014.
32. Hahn A, Kranz GS, Kublbock M,
Kaufmann U, Ganger S, Hummer
A … Lanzenberger R. Structural
Connectivity Networks of
Transgender People. Cerebral Cortex.
2014; doi:10.1093/cercor/bhu194.
33. Rametti G, Carrillo B, Gomez-Gil E,
Junque C, Zubiarre-Elorza L, Segovia
S, … Guillamon A. The microstructure
of white matter in male to female
transsexuals before cross-sex
hormonal treatment. A DTI study.
Journal of Psychiatric Research.
2011b; 45, 949–954.
34. Savic I & Arver S. Sex dimorphism
of the brain in male-to-female
transsexuals. Cerebral Cortex. 2011;
21: 2525–2533.
35. Hoekzema E, Schagen SEE, Kreukels
BPC, Veltman DJ, Cohen-Kettenis PT,
Delemarre-van de Waal HA, Bakker
J. Regional volumes and spatial
volumetric distribution of gray
matter in the gender dysphoric brain.
Psychoneuroendocrinology. 2015; 55:,
59–71.
36. Luders E, Sanchez FJ, Gaser C, Toga
AW, Narr KL, Hamilton LS, Vilain
E. Regional gray matter variation
in male-to-female transsexualism.
Neuroimage 46. 2009; 904–907.
37. Simon L, Kozak LR, Simon V, Czobor P,
Unoka Z, Szabo A, Csukly G. Regional
grey matter structure differences
between transsexuals and healthy
controls–a voxel based morphometry
study. PLoS One. 2013; 8, e83947.
38. Luders E, Sanchez FJ, Tosun D,
Shattuck DW, Gaser C, Vilain E, Toga
AW.Increased Cortical Thickness
in Male-to-Female Transsexualism.
Journal of Behavioral and Brain
Science. 2012; 2: 357–362.
39. Zubiaurre-Elorza L, Junque C, Gomez-
Gil E, Segovia S, Carrillo B, Rametti
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
G, Guillamon A. Cortical thickness
in untreated transsexuals. Cerebral
Cortex. 2013; 23, 2855–2862.
40. Rametti G, Carrillo B, Gomez-Gil
E, Junque C, Segovia S, Gomez
A, Guillamon A. White matter
microstructure in female to male
transsexuals before cross-sex
hormonal treatment. A diffusion
tensor imaging study. Journal of
Psychiatric Research. 2011a;.45:199–
Engrami
204.
41. Kranz GS, Hahn A, Kaufmann U,
Kublbock M, Hummer A, Ganger
S, … Lanzenberger R. White matter
microstructure in transsexuals and
69
 controls investigated by diffusion
tensor imaging. The Journal of
Neuroscience. 2014b; 34: 15466–
15475.
42. Kranz GS, Hahn A, Baldinger P,
Haeusler D, Philippe C, Kaufmann
U, … Lanzenberger R. Cerebral
serotonin transporter asymmetry in
females, males and male-to-female
transsexuals measured by PET in vivo.
Brain Structure and Function. 2014a;
219: 171–183.
43. Cosgrove KP, Mazure CM, Staley JK.
Evolving knowledge of sex differences
in brain structure, function, and
chemistry. Biological Psychiatry.
2007; 62: 847–855.
44. Nawata H, Ogomori K, Tanaka M,
Nishimura R, Urashima H, Yano R, …
Kuwabara Y. Regional cerebral blood
flow changes in female to male
gender identity disorder.Psychiatry
and Clinical Neurosciences. 2010; 64:
157–161.
45. Ku HL, Lin CS, Chao HT, Tu PC, Li CT,
Cheng CM, … Hsieh JC. Brain signature
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
characterizing the body-brain-mind
axis of transsexuals. PLoS One 8.
2013;. e70808.
46. Savic I, Berglund H, Gulyas B,
Roland P. Smelling of odorous sex
hormone-like compounds causes
sex-differentiated hypothalamic
activations in humans. Neuron. 2001;
31: 661–668.
47. Burke SM, Cohen-Kettenis PT,
Veltman DJ, Klink DT, Bakker J.
Engrami
Hypothalamic response to the chemo-
signal androstadienone in gender
dysphoric children and adolescents.
Frontiers in Endocrinology. 2014; 5:
60. doi: 10.3389/fendo.2014.00060.
70
48. Berglund H, Lindstrom P, Dhejne-
Helmy C, Savic I. Male-to-female
transsexuals show sex-atypical
hypothalamus activation when
smelling odorous steroids. Cereb.
Cortex. 2008;18:1900–1908.
49. Stoler S, Fonteille V, Cornelis C,
Joyal C, Moulier V. Functional
neuroimaging studies of sexual
arousal and orgasm in healthy
men and women: a review and
meta-analysis.Neuroscience &
Biobehavioral Reviews. 2012; 36,
1481–1509.
50. Gizewski ER, Krause E, Schlamann M,
Happich F, Ladd ME, Forsting M, Senf
W. Specific cerebral activation due
to visual erotic stimuli in male-to-
female transsexuals compared with
male and female controls: an fMRI
study. Journal of Sexual Medicine.
2009; 6: 440–448.
51. Soleman RS, Staphorsius AS, Cohen-
Kettenis PT, Lambalk CB, Veltman
DJ, van Trotsenburg MMA, … Kreukels
BPC. Oestrogens are Not Related to
Emotional Processing: a Study of
Regional Brain Activity in Female-
to-Male Transsexuals Under Gonadal
Suppression. Cerebral Cortex. 2014;
doi:10.1093/cercor/bhu201.
52. Junger J, Pauly K, Brohr S, Birkholz P,
Neuschaefer-Rube C, Kohler C, … Habel
U. Sex matters: Neural correlates of
voice gender perception. Neuroimage.
2013;. 79: 275–287.
53. Junger J, Habel U, Brohr S, Neulen
J, Neuschaefer-Rube C, Birkholz P,
… Pauly K. More than just two sexes:
the neural correlates of voice gender
perception in gender dysphoria. PLoS
One 9. 2014; e111672.
54. Hugdahl K, Thomsen T, Ersland L.
Sex differences in visuo-spatial
processing: An fMRI study of
mental rotation. Neuropsychologia.
2006;44:1575–1583. doi: 10.1016/j.
neuropsychologia.2006.01.026.
55. Schöning S, Engelien A, Bauer
C, Kugel H, Kersting A, et al.
Neuroimaging differences in spatial
cognition between men and male-
to-female transsexuals before and
during hormone therapy. J Sex Med .
2010; 7: 1858–1867.
56. Carillo B, Gomez-Gil E, Rametti
G, Junque C, Gomez A, Karadi
K,… Guillamon A. Cortical
activation during mental
rotation in male-to-female and
female-to-male transsexuals
under hormonal treatment.
Psychoneuroendocrinology. 2010; 35:
1213–1222.
57. Soleman RS, Schagen SEE, Veltman
DJ, Kreukels BPC, Cohen-Kettenis PT,
Lambalk CB,Wouters F, Delemarre-
van de Waal HA. Sex differences in
verbal fluency during adolescence:
a functional Magnetic Resonance
Imaging study in gender dysphoric
and control boys and girls. Journal of
Sexual Medicine. 2013; 10: 151–156.
58. Staphorsius AS, Kreukels BPC,
Cohen-Kettenis PT, Veltman
DJ, Burke SM, Schagen SEE,
Bakker J. Puberty suppression
and executive functioning:
An fMRI study in adolescents
with gender incongruence.
Psychoneurendocrinology. 2015; 56:
190–199.
59. Osserwaarde L, van ingen GA,
Rijpkema M, Bäckström T, Hermans
EJ, Fernandez G. Menstrual cycle-
related changes in amygdala
morphology are associated with
changes in stress sensitivity. Human
Brain Mapping. 2013; 34: 1187–1193.
60. Oatridge A, Holdcroft A, Saeed N,
Hajnal JV, Puri BK, Fusi L, Bydder GM.
Change in brain size during and after
pregnancy: study in healthy women
and women with preeclampsia. AJNR
Am J Neuroradiol. 2002 Jan; 23(1):19-
26.
61. Höfer P, Lanzenberger R,
Kasper S. Testosterone in the
brain: neuroimaging findings
and the potential role for
neuropsychopharmacology. European
Neuropsychopharmacology. 2013; 23:
79–88.
62. Hulshoff Pol HE, Cohen-Kettenis PT,
Van Haren NEM, Peper JS, Brans GH,
Cahn W, …Kahn RS. Changing your sex
changes your brain: influences of
testosterone and estrogenon adult
human brain structure. European
Journal of Endocrinology. 2006; 155:
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
S107–114.
63. Zubiaurre-Elorza L, Junque C, Gomez-
Gil E, Guillamon A. Effects of cross-
sex hormone treatment on cortical
thickness in transsexual individuals.
Journal of Sexual Medicine. 2014;
11:, 1248–1261.
64. Rametti G, Carrillo B, Gomez-
Gil E, Junque C, Zubiarre-Elorza
L, Segovia S, … Guillamon A.
Effects of androgenization on the
Engrami
white matter microstructure of
female-to-male transsexuals. A
diffusion tensor imaging study.
Psychoneuroendocrinology. 2012; 37:
1261–1269.
71
 65. Guillamon A. The brain of transsexual
persons. Plenary lecture. 23rd WPATH
Symposium, Bangkok, Thailand. 2014.
66. Kreukeles BPC & Guillamon A.
Neuroimidging studies in people with
gender incongurence. International
Review of Psychiatry. 2016; No1,
vol.28: 1b,120 -128.
67. Hoekzema E, Schagen SEE, Kreukels
BPC, Veltman DJ, Cohen-Kettenis PT,
Delemarre-van de Waal HA, Bakker
J. Regional volumes and spatial
volumetric distribution of gray
matter in the gender dysphoric brain.
Psychoneuroendocrinology. 2015; 55:
59–71.
68. Giedd JN, Raznahan A, Mills KL,
Lenroot RK. Review: magnetic
resonance imaging of male/female
differences in human adolescent
brain anatomy. Biological Sex
Differences. 2012; 3: 19. doi:
10.1186/2042-6410-3-19.
69. Steensma TD, Kreukels BPC, de Vries
ALC, Cohen-Kettenis PT. Gender
identity development in adolescence.
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

Hormones & Behavior. 2013; 64:

288–297.
70. Nieder TO, Herff M, Cerwenka S,
Preuss WF, Cohen-Kettenis PT, De
Cuypere G,Haraldsen IR, Richter-
Appelt H. Age of onset and sexual
orientation in transsexual males and
females. Journal of Sexual Medicine.
2011; 8:783–791.
Dragana Duišin
Klinika za psihijatriju,
Engrami

Klinički centar Srbije

Pasterova 2,
11 000 Beograd, Srbija
Tel: +381 66 8300859
draganaduisin@gmail.com
72
(ZLO)UPOTREBA I ADIKTIVNI
POTENCIJAL BENZODIAZEPINA:
ANALIZA POTROŠNJE U SRBIJI U
PERIODU 2014–2016
Janko Samardžić1
Janko Zeković2
Aleksandar Stevanović2
Jasna Jančić2,3
Ivan Dimitrijević2,4
1. Institut za farmakologiju, kliničku
farmakologiju i toksikologiju,
Medicinski fakultet
Univerzitet u Beogradu
Beograd, Srbija
2. Medicinski fakultet
Univerzitet u Beogradu
Beograd, Srbija
3. Klinika za neurologiju i psihijatriju
za decu i omladinu,
Beograd, Srbija
4. Klinika za psihijatriju,
Klinički centar Srbije,
Beograd, Srbija
UDK: 17.023.32:311.6.929
Kratak sadržaj
Benzodiazepini kao supstance zlou-
potrebe ili rekreativne droge su u velikoj
meri potisnuli barbiturate, metakvalon
i glutetimid. Prednost benzodiazepi-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
na, primenjenih u medicinske svrhe ili
u cilju zloupotrebe, u odnosu na starije
agense je svakako u bezbednijem profilu
i manjem riziku od ozbiljnih toksičnih
efekata u slučaju predoziranja. Benzo-
diazepini jesu mnogo bezbedniji agensi
u slučaju predoziranja u poređenju sa
barbituratima, međutim i oni posedu-
ju neželjene efekte, uključujući razvoj
Engrami
tolerancije i zavisnosti. Benzodiazepi-
ni kraćeg dejstva, poput lorazepama,
bromazepama i alprazolama, pokazu-
ju najveći adiktivni potencijal i upravo
oni su najčešće korišćeni anksiolitici u
73
 našoj populaciji. Analiza potrošnje ben-
zodiazepina u našoj zemlji ukazuje na
moguće neracionalno propisivanje i zlo-
upotrebu. Istraživanja korišćenja ben-
zodiazepina i analiza posledica njihove
dugotrajne primene imaju za cilj prome-
nu stava pacijenata, edukaciju kao i po-
dizanja svesti o boljoj kontroli propisi-
vanja ovih lekova od strane zdravstvenih
radnika. Poslednjih godina sprovode se
intenzivna istraživanja s namerom da se
pronađu selektivni anksiolitički agensi
koji će obezbediti istu ili sličnu efikasa-
nost i podnošljivost sa manje neželjenih
efekata.
Ključne reči: benzodiazepini,
potrošnja, zloupotreba, adiktivni
potencijal
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Engrami
74
UVOD
Zloupotreba lekova (engl. prescripti-
on drug abuse) može se definisati kao
svaka upotreba lekova pri kojoj se ne
slede uputstva lekara. Ovo uključuje:
uzimanje leka koji je propisan za nekog
drugog, uzimanje veće doze, uzimanje
na drugi način (npr. drobljenje tableta
i ušmrkavanje tableta) i uzimanje leka
za drugu svrhu (npr. da bi se osetilo
naglo poboljšanje raspoloženja)[1]. Od
najvećeg značaja za oblast bolesti zavi-
snosti je zloupotreba opioida (metadon,
hidrokodon, oksikodon, buprenorfin),
anksiolitika i hipnotika (benzodiazepi-
ni) i stimulansa (amfetamin, metilfeni-
dat). Zloupotrebljavaju se i druge klase
lekova poput preparata protiv prehlade
i kašlja, nazalnih dekongestiva, seda-
tivnih antihistaminika, antiholinergika,
antipsihotika, antidepresiva i antikon-
vulziva[2, 3]. Osim toga, lekovi koji se na-
laze u slobodnoj prodaji, mogu biti kori-
šćeni kao prekursori sinetetičkih droga
(npr. od kodena se sintetiše dezomorfin,
a od pseudoefedrina metamfetamin).
Zloupotreba lekova je globalni problem.
Prema podacima iz SAD-a, među oso-
bama koje prvi put koriste nezakonitu
supstancu, lekovi su supstanca izbo-
ra isto toliko često kao i marihuana[4].
Prema ovom istraživanju, psihijatrijske
lekove je unazad mesec dana zloupo-
trebljavalo 2,5% osoba, uzrasta iznad 12
godina. Većina (55%) ih je nabavila be-
splatno od prijatelja ili rođaka, oko 18%
su ih dobili na recept od lekara, a 4,7%
su ih kupili na ilegalnom tržištu. Prema
istraživanju Nemačkog Centra za borbu
protiv bolesti zavisnosti smatra se da je
čak oko 2 procenta stanovništva zavi-
sno od lekova[5]. Koliko ljudi pogrešno
koristi (zloupotrebljava) lekove i time se
nalazi na granici zavisnosti, ne može se
sasvim precizno utvrditi.
Benzodiazepini, kao jedna od najče-
šće (zlo)upotrebljavanih grupa lekova,
imaju široku primenu u medicini i psi-
hijtariji. Farmakološki profil benzodia-
zepina uključuje sledeće efekte: sedacija,
anksioliza, hipnotičko, miorelaksantno
i antikonvulzivno dejstvo na somatske
i psihičke korelate anksioznosti. Ponav-
ljana primena benzodiazepina dovodi
do fiziološke zavisnosti i tolerancije, sa
sindromom obustave kao glavnom ma-
nifestacijom nakon 4-6 nedelja primene
kod čak 15–30% osoba prilikom poku-
šaja smanjenja doze leka ili prekida pri-
mene[6]. Benzodiazepini imaju relativno
povoljnu farmakokinetiku i farmakološ-
ki profil dejstva. Glavna prednost je nji-
hovo brzo delovanje, koje se može uočiti
već nakon prvog uzimanja leka. Relativ-
no su netoksični i bezbedniji od drugih
lekova sličnog delovanja (npr. barbitura-
ta). Uzeti i u prekomernoj dozi izuzet-
no retko mogu da dovedu do smrtnog
ishoda, ali treba imati u vidu da je u pri-
sustvu ostalih depresora CNS-a, poseb-
no alkohola, povećan rizik od toksičnih
efekata i tada benzodiazeopini mogu
izazvati čak i smrtonosnu respiratornu
depresiju[7]. Česti neželjeni efekti su pos-
panost, konfuzija, anterogradna amne-
zija i oslabljena koordinacija. Toleranci-
ja se javlja kod svih benzodiazepina, kao
i tendencija ka stvaranju zavisnosti, što
je njihova glavna mana. Osim toga, opi-
sane su i paradoksalne reakcije na pri-
menu benzodiazepina u vidu pojačane
anksioznosti, impulsivnosti i agresivno-
sti kao rezultat bihevioralne dezinhibici-
je, naročito kod dece i starijih osoba[8].
Benzodiazepini prema anatomsko-tera-
pijsko-hemijskoj (ATC) klasifikaciji spa-
daju u glavnu anatomsku grupu N-leko-
vi koji deluju na nervni sistem, u okviru
grupe N05-anksiolitici, sedativi i hipno-
tici, osim klonazepama koji je svrstan u
glavnu terapijsku grupu N03-antiepilep-
tici. Benzodiazepini i srodni lekovi se
prema ATC klasifikaciji dele na sledeći
način:
• N03 – Antiepileptici
o N03AE – Derivati benzodiazepina
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
■ klonazepam
• N05B – Anksiolitici
o N056BA – Derivati benzodiazepina
■ alprazolam, bromazepam,
diazepam, lorazepam,
oksazepam, hlordiazepoksid,
prazepam
• N05C – Hipnotici i sedativi
o N05CD – Derivati benzodiazepina
Engrami
■ flurazepam, midazolam
U kliničkom smislu, razlikujemo
visokopotentne benzodiazepine čije se
delovanje ispoljava već pri vrlo malim
dozama (do nekoliko miligrama dnev-
75
 no) i niskopotentne benzodiazepine koji
se primenjuju u dozama od nekoliko de-
setina miligrama dnevno. Niskopoten-
tni benzodiazepini, poput oksazepama,
efikasni su u stanjima generalizovane
anksioznosti, dok su u stanjima epizo-
dične anksioznosti za lečenje paničnog
poremećaja efikasniji visokopotentni
benzodiazepini, poput alprazolama, klo-
nazepama i lorazepama.
CILJ RADA
- Analizirati potrošnju najčešće kori-
šćenih benzodiazepina iz grupe anksio-
litika (ATC: N056BA) u Srbiji u periodu
2014-2016.
- Analizirati povezanost farmakološ-
kog profila najčešće korišćenih benzo-
diazepina i njihov adiktivni potencijal
METOD
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
U radu je primenjen integrativni me-
Formula za DDD/TID (DDD / 1000 stanovnika / dan):
(x1 y1 p1 + x2 y2 p2 + ... + xn yn pn )
DDD/TID =
d . ∙s∙ . b
Engrami
x – ukupan broj tableta u pakovanju leka
y – doza leka u pakovanju
p – količina izdatog leka u
odgovarajućoj godini
d – DDD (definisana dnevna doza) leka
76
tod prikupljanja relevantnih podataka
koji se odnose na zloupotrebu lekova,
posebno pojedinih preparata benzodia-
zepina i njihov značaj za razvoj bolesti
zavisnosti kod nas. Sproveden je pre-
gled najsavremenije literature uz pomoć
baze PubMed-a i referentnih udžbe-
nika iz ove oblasti. Sprovedena analiza
potrošnje najčešće korišćenih čvrstih
oralnih preparata (tableta) benzodia-
zepina iz grupe anksiolitika u Srbiji u
periodu 2014-2016, primenom ATC/
DDD metodologije koju preporučuje
Svetska zdravstvena organizacija (SZO),
a prema podacima Agencije za lekove
i medicinska sredstva Srbije (ALIMS).
Kao indikator potrošnje korišćen je broj
utrošenih definisanih dnevnih doza na
1000 stanovnika na dan (DDD/TID).
Analizirana je potrošnja pet benzodia-
zepinskih preparata iz grupe anksiolitika
(ATC-N05BA): diazepam, lorazepam,
bromazepam, prazepam i alprazolam, a
korišćena je sledeća formula:
.∙ 1000
s – ukupan broj stanovnika u
Republici Srbiji u odgovarajućoj
godini
b – broj dana u godini
 REZULTATI I DISKUSIJA
U svetu i kod nas rađena su različita
istraživanja o zloupotrebi lekova, uklju-
čujući benzodiazepine, ali su još uvek
ograničeni farmakoepidemiološki i far-
makoekonomski podaci iz ove oblasti.
Opsežna studija u Evropskoj Uniji iz
2016. godine, koja je obuhvatila 5 zema-
lja (Nemačka, Danska, Španija, Švedska
i Velika Britanija) pokazala je, po prvi
put razmere zloupotrebe lekova u Evropi
[9]. Iako su stope zloupotrebe niže nego
u SAD-u (npr. za opioidne analgetike do
13% ispitivane populacije u EU vs. do
20% u SAD-u), one pokazuju trend ra-
sta. Među najčešće zloupotrebaljavanim
lekovima su opioidi, sedativi, anskioliti-
ci i stimulansi, pri čemu Nemačka ima
najnižu stopu zloupotrebe, zatim Dan-
ska, dok Velika Britanija, Švedska i Špa-
nija imaju znatno više stope. U ovoj stu-
diji je pokazano da je zloupoteba lekova
češća kod odraslih osoba muškog pola.
Osim toga, zabeležen je značajan porast
istovremene zloupoterebe više lekova i
nedozvoljenih supstanci, kod čak 50%
ispitivane populacije (politoksikomal-
nija, poly-drug abuse), posebno među
mlađim osobama.
Analiza potrošnje psihotropnih leko-
va u našoj zemlji, uključujući benzodia-
zepine, pokazuje trend rasta poslednjih
desetak godina[10]. U periodu 2014-2016.
godina, najveću prevalencu korišćenja
imaju sledeći benzodiazepinski prepa-
rati iz grupe anksiolitika: bromozepam,
diazepam, lorazepam, alprazolam i pra-
zepam (Grafikon 1-4). Osim prazepama,
koji pokazuje značajan pad potrošnje,
svi ostali benzodiazepinski preparati be-
leže rast. Potrošnja bromazepama, kao
najčešće primenjivanog benzodiazepi-
na u Srbiji, nakon drastičnog porasta u
2015. godini za gotovo 30% u odnosu
na 2014, beleži pad potrošnje u 2016.
godini za 7%, sa tendencijom daljeg
pada što je povoljan trend. Za razliku od
njega, lorazepam je pokazao tendenci-
ju smanjenja potrošnje u 2015. za 13%,
da bi zatim došlo do naglog porasta
potrošnje u 2016. godini za preko 30%.
Potrošnja diazepama u Srbiji pokazuju
rast poslednjih godina, sa vrednosti-
ma indikatora DDD/TID 27,39 u 2014,
27,33 u 2015. vs. 29,75 u 2016. godini.
Međutim, u poređenju sa Hrvatskom, to
je još uvek manja potrošnja, s obzirom
da je u Hrvatskoj za diazepam zabeleža-
na vrednost od 35,76 DDD/TID u 2015.
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
godini[11]. Potrošnja alprazolama u Srbiji
pokazuju konstantni rast poslednjih go-
dina (prosečno za 20%), sa vrednosti-
ma indikatora DDD/TID 14,51 u 2014,
16,61,36 u 2015. i 20,58 u 2016. godini.
Takođe, u poređenju sa Hrvatskom još
uvek je manja potrošnja, s obzirom da
je u Hrvatskoj zabeležana vrednost od
26,17 DDD/TID u 2015. godini[10]. Sli-
Engrami
čan trend potrošnje predstavnika ove
grupe lekova prisutan je i u drugim ze-
mljama regiona[12].
77
 Grafikon 1 / Figure 1:
Potrošnja benzodiazepina iz grupe anksiolitika u 2014. godini izražena u DDD/TID
/ Consumption of benzodiazepine anxiolytics in 2014, expressed as DDD/TID
(DDD/1000 inhabitans/day)

2014
35
31.39
30 27.39
25.78
25

20
14.51
DDD/TID

15

10

5
0.92
0
bromazepam diazepam lorazepam alprazolam prazepam

Grafikon 2 / Figure 2:
Potrošnja benzodiazepina iz grupe anksiolitika u 2015. godini izražena u DDD/TID
/ Consumption of benzodiazepine anxiolytics in 2015, expressed as DDD/TID
(DDD/1000 inhabitans/day)
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

45
40.36 2015
40

35

30 27.33
25
22.41
20
16.61
DDD/TID

15
Engrami

10

5
0.57
0
bromazepam diazepam lorazepam alprazolam prazepam
78
Grafikon 3 / Figure 3:
Potrošnja benzodiazepina iz grupe anksiolitika u 2016. godini izražena u DDD/TID
/ Consumption of benzodiazepine anxiolytics in 2016, expressed as DDD/TID
(DDD/1000 inhabitans/day)
40
37.38
2016
35

30 29.75 28.85

25
20.58
20

15
DDD/TID

10

5
0.4
0
bromazepam diazepam lorazepam alprazolam prazepam

Grafikon 4 / Figure 4:
Uporedna potrošnja benzodiazepina iz grupe anksiolitika u Srbiji u periodu 2014-
2016, izražena u DDD/TID
/ The comparative consumption of benzodiazepine anxiolytics in Serbia for the
period 2014-2016, expressed as DDD/TID
(DDD/1000 inhabitans/day)

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

45
40.36 2014 2015 2016
40 37.38

35
31.39
29.75
30 28.85
27.39 27.33
25.78
25
22.41
20.58
20
16.61
14.51
DDD/TID

15
Engrami

10

5
0.92 0.57 0.4
0
bromazepam diazepam lorazepam alprazolam prazepam
79
 Benzodiazepini kao anksiolitici če-
šće se koriste kod belaca nego u drugim
etničkim grupama, a dvostruko više
ih koriste žene u odnosu na muškarce.
Obično propisuju osobama u šestoj i sed-
moj deceniji života, ali ne-medicinska
upotreba je najveća kod mladih ljudi od
18 do 25 godina. Prema podacima Insti-
tuta za javno zdravlje Srbije “Dr Milan
Jovanović Batut”, objavljenim u okviru
publikacije Nаciоnаlnо istrаživаnjе о sti-
lоvimа živоtа stаnоvništvа Srbiје iz 2014.
gоdinе, u periodu od 12 meseci lekove
iz grupe anksiolitika, sedativa i hipnoti-
ka uzimalo je 22,4% ispitanika iz opšte
populacije (13,9% muškaraca i 30,9%
žena), a u poslednjih 30 dana njih 14,6%
(8% muškaraca i 21,2% žena), sa izuzet-
no visokom prevalencom među starijom
populacijom[13]. Pilot istraživanjem koje
je obuhvatilo studentsku populaciju na
Medicinskom fakultetu u Beogradu, do-
bijeni su donekle neočekivani rezultati.
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Iako bi se očekivalo da su studenti medi-
cine manje skloni uzimanju lekova iz ove
grupe, a u skladu sa svojim godinama i
znanjem, podaci pokazuju da je čak 22%
studenata i 25% studentkinja uzimalo
neki od benzodiazepinskih preparata za
potrebe ublažavanja studentskog stresa
(ikada). Podaci su povoljniji ako se po-
smatra period od poslednjih 12 meseci –
Engrami
15,6% svih anketiranih studenata je kori-
stilo benzodiazepine, a 7,1% u poslednjih
30 dana. Na osnovu dobijenih podataka
možemo zaključiti da je korišćenje ben-
zodiazepina široko rasprostranjeno, kako
80
u opštoj tako i studentskoj populaciji. S
druge strane, prevalenca primene ben-
zodiazepina u većini zemalja pokazuju
silazni trend poslednjih godina. Studija
iz 2018. godine u opštoj populaciji u Bra-
zilu, pokazuje prevalencu od 9,8%, od-
nosno 6,1%, kada se analizira upotreba
benzodiazepina ikada, odnosno posled-
njih 12 meseci[14]. U Finskoj se, takođe,
beleži trend značajnog smanjenja dugo-
trajne primene benzodiazepina u opštoj
odrasloj populaciji, sa 5,3% na 3,6%, u
periodu od 2006. do 2014. godine. Me-
đutim, treba napomenuti istovremeni
porast primene visokopotentnog ben-
zodiazepina klonazepama[15]. Upored-
nom analizom rezulata, zaključujemo da
se benzodiazepini u visokom procentu
koriste u našoj populaciji, ukazujući na
mogućnost neracionalnog propisivanja i
zloupotrebu, kao i na neophodnost spro-
vođenja strožijih mera u cilju postizanja
bolje kontrole prilikom njihovog propisi-
vanja od strane zdravstvenih radnika.
Brojne kliničke studije u različitim ze-
mljama sveta tokom posljednjih godina
upozorile su na neracionalnu primenu
benzodiazepina, uprkos svesnosti o opa-
snostima njihove dugotrajne primene. U
SAD-u sprovedena je retrospektivna, de-
skriptivna analiza koja je uključivala oko
60% apoteka na teritoriji SAD-a. 5,2%
odraslih u dobi od 18 do 80 godina je
uzimalo benzodiazepine. Procenat onih
koji su koristili benzodiazepine je rastao
sa godinama života: 2,6% (18-35 godina),
5,4% (36-50 godina), 7,4% (51-64go-
dina) i 8,7% (65-80 godina). Upotreba
benzodiazepina je bila gotovo dvostruka
viša kod žena nego u muškaraca[16]. U
studiji Kafeel i sar.[17], među najkorišće-
nijim benzodiazepinima su alprazolam i
bromazepam, a potom slede lorazepam i
ostali, što je slično situaciji u Srbiji. Kao
tri najčešća razloga za upotrebu korisnici
su naveli depresiju, poremećaj sna i bol.
Osim toga, pokazano je da 18% ispitani-
ka nastavlja samoinicijativno da uzima
benzodiazepine i nakon završetka propi-
sane terapije, dok je 8% ispitanika pove-
ćalo dozu i to do dvostruko više od pro-
pisane. Iz odgovora ispitanika proizlazi
da su razlozi povećanja doze izostanak
efekta uobičajene doze, najverovatnije
usled razvoja tolerancije, kao i potreba
za stalnim uzimanjem zbog pogoršanja
simptoma usled izostanka primene doze
leka, najverovatnije zbog razvoja zavi-
snosti.
Adiktivni potencijal benzodiazepina,
kao ozbiljan neželjeni efekat njihove pri-
mene, uočen je ubrzo nakon kliničkog
uvođenja prvog leka iz ove grupe. Publi-
kovani nalazi su ukazali na to da benzo-
diazepini, kao i kratkodelujući barbitu-
rati, dovode do sindroma obustave, kao
glavne karakteristike fizičke zavisnosti,
ali da je ovaj sindrom slabije izražen i da
se javlja kasnije nakon obustave benzo-
diazepina. Sindrom obustave može biti
različitog intenziteta, od blagog i kratko-
trajnog do veoma ozbiljnog, a simptomi
apstinencijalne krize se mogu podeliti
na simptome anksioznosti (nesanica,
napetost, iritabilnost, tremor), simpto-
me izmenjene percepcije (derealizacija,
depersonalizacija, hipersenzitivnost na
stimuluse) i retke simptome (depresija,
psihoza, epileptični napadi, delirijum)[2].
Lekovi iz grupe benzodiazepina koji če-
šće izazivaju zavisnost su benzodiazepini
kraćeg dejstva, poput lorazepama, bro-
mazepama i alprazolama. Faktore rizika
predstavljaju velike doze leka, dug period
upotrebe (duže od 3 meseca) i nagli pre-
kid uzimanja. Ponavljana primena ben-
zodiazepina dovodi do fizičke ili fiziološ-
ke zavisnosti i tolerancije, sa sindromom
obustave kao glavnom manifestacijom
nakon 4-6 nedelja primene kod približ-
no 15–30% pacijenata prilikom pokušaja
smanjenja doze leka ili prekida primene.
Poznato je da ponavljana primena ben-
zodiazepina dovodi do razvoja toleranci-
je na pojedine bihejvioralne efekte brže
nego na ostale. Istraživanja su pokazala
da se tolerancija prvo razvija na seda-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
tivni efekat benzodiazepina i zavisi od
izbora benzodiazepina koji se koristi[18].
Razvoj tolerancije na anksiolitičko dej-
stvoi dalje je predmet rasprave. Važno
je napomenuti da dugotrajnu primenu
benzodiazepina kod ljudi može ometati
i izostanak razvoja tolerancije na neželje-
ne efekte, kao što je slučaj sa kognitivnim
oštećenjem izazvanim benzodiazepini-
Engrami
ma. Studije su pokazale da se potpuna
tolerancija na otežano sticanje memorije
i ostale kognitivne efekte ne razvija čak ni
nakon nekoliko godina ponavljane pri-
mene benzodiazepina[19]. Istraživanja u
81
 prethodnim godinama doprinela su bo­­–
ljem razumevanju tolerancije, ali tačni
BENZODIAZEPINE
mehanizmi koji se nalaze u osnovi ovog (AB)USE AND
fenomena i dalje nisu poznati. Smatra da
je tolerancija na efekte benzodiazepina ADDICTIVE
prvenstveno farmakodinamske, a ne far-
makokinetičke prirode.
POTENTIAL:
ANALYSES OF
ZAKLJUČAK
CONSUMPTION IN
Benzodiazepini iz grupe anksioliti- SERBIA FOR THE
ka se u visokom procentu koriste u na-
šoj populaciji, ukazujući na potencijalno PERIOD 2014-2016
neracionalno propisivanje i zloupotrebu.
Istraživanja korišćenja benzodiazepina i
analiza posledica njihove dugotrajne pri-
mene imaju za rezultat promenu stava pa-
Janko Samardžić1
cijenata, edukaciju kao i podizanja svesti
o boljoj kontroli propisivanja ovih lekova Janko Zeković2
od strane zdravstvenih radnika. S druge Aleksandar Stevanović2
strane, benzodiazepini su, kao efikasni i
Jasna Jančić2,3
gotovo nezamenjljivi lekovi u pojedinim
indikacionim područjima, izloženi nega- Ivan Dimitrijević2,4
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

tivnoj kampanji od strane farmaceutske

industrije pre svega iz farmakoekonom-
skih razloga[20]. Stoga su neophodna dalja
kvalitativna istraživanja koja bi omogući-
la da se objektivno utvrde faktori koji uti-
ču na prekomernu upotrebu ovih lekova,
kao i da se procene i potencijalno revidi-
raju farmakoterapijski stavovi i propisi-
vačke navike u praksi. Poslednjih godina
Engrami

sprovode se intenzivna bazična istraživa-

nja s ciljem da se pronađu selektivni ank-
siolitički agensi koji će obezbediti istu ili
sličnu efikasanost i podnošljivost sa ma-
nje neželjenih efekata.
82

1. Institute of Pharmacology,
Clinical Pharmacology and
Toxicology, Faculty of Medicine,
University of Belgrade,
Belgrade, Serbia
2. Faculty of Medicine,
University of Belgrade
Belgrade, Serbia
3. Clinic of Neurology and Psychiatry
for Children and Youth,
Belgrade, Serbia
4. Clinic for Psychiatry,
Clinical Center of Serbia,
Belgrade, Serbia
UDK: 17.023.32:311.6.929
Summary
Benzodiazepines, as substances of
abuse or recreational drugs, have largely
suppressed the use of barbiturates, met-
haqualone and glutethimide. The advan-
tage of benzodiazepines, used for medical
use or abuse, compared with older drugs
is certainly a safer profile and lower risk
of serious toxic effects after overdose.
Benzodiazepines are much safer drugs
in the case of overdose compared with
barbiturates, however they also have a
number of side effects, including the de-
velopment of tolerance and dependence.
Short-term benzodiazepines, such as
lorazepam, bromazepam and alprazo-
lam, have the greatest addictive poten-
tial and they are the most commonly
used anxiolytics in our population. The
benzodiazepine consumption analysis in
our country points to possible irrational
prescribing and abuse. Benzodiazepines
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
research and analysis of the consequen-
ces of their long-term use are aimed on
changing patients' attitude, education,
and raising awareness of better control of
prescribing these medicines by health-
care professionals. In recent years an in-
tensive research has been carried out to
doscover selective anxiolytic agents that
will provide the same or similar efficacy
Engrami
and tolerability with less side effects.
Key words:
benzodiazepines, consumption,
abuse, addictive potential
83
 LITERATURA / LITERATURE
1. NIH: National Institute on Drug
Abuse – Medline Plus – Prescription
Drug Abuse – www.nlm.nih.gov/
medlineplus/prescriptiondrugabuse.
html
2. Dimitrijević I. Bolesti zavisnosti,
dijagnostika, lečenje, prevencija.
Medicinski fakultet u Beogradu, CIBID,
2015.
3. Xu W, Chen YL, Zhao Y, Wang LJ, Li JJ,
Liu CF. A clinical study of toxication
caused by carbamazepine abuse in
adolescents. Biomed Res Int 2018;
2018:3201203.
4. Manubay JM, Muchow C, Sullivan
MA. Prescription drug abuse:
epidemiology, regulatory issues,
chronic pain management with
narcotic analgesics. Prim Care 2011;
38(1):71-90.
5. Nemački centar za borbu protiv bolesti
zavisnosti, www.zfp-web.de
6. Dell'osso B, Lader M. Do
benzodiazepines still deserve a major
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
role in the treatment of psychiatric
disorders? A critical reappraisal. Eur
Psychiatry 2013; 28(1):7-20.
7. Samardzic J, Svob Strac D.
Benzodiazepines and anxiety
disorders: from laboratory to clinic. In:
Durbano F, Marchesi B, editors. New
Developments in Anxiety Disorders.
InTech; 2016. p. 23-45.
8. Preston JD, O’Neal JH, Talaga
MC. Handbook of clinical
Engrami
psychopharmacology for therapists,
7th Edition. Oakland, CA. New
Harbinger Publications Inc. 2013.
9. Novak SP, Håkansson A, Martinez-
Raga J, Reimer J, Krotki K, Varughese
84
S. Nonmedical use of prescription
drugs in the European Union. BMC
Psychiatry 2016;16:274.
10. Stojkov S, Đuric D, Milovanović S,
Mitrović M, Radonjić V. Characteristics
of psycholeptic and psychoanaleptic
medicine use in general population
in Subotica for the period 2009/2012.
Engrami 2015;37(4):65-78.
11. HALMED - Agencija za lijekove i
medicinske proizvode Hrvatske, www.
almp.hr
12. Šoškić M, Dabanović V, Čukić M,
Mugoša S. Benzodiazepine use in
general population, the municipality
of Berane, Montenegro. Racionalna
terapija 2016;8(2):9-14.
13. Institut za javno zdravlje Srbije
“Dr Milan Jovanović Batut”. Nаciоnаlnо
istrаživаnjе о stilоvimа živоtа stаnоvništvа Srbiје,
2014.
14. Madruga CS, Paim TL, Palhares HN,
et al. Prevalence of and pathways to
benzodiazepine use in Brazil: the role
of depression, sleep, and sedentary
lifestyle. Braz J Psychiatr. 2018; doi:
10.1590/1516-4446-2018-0088. [Epub
ahead of print]
15. Kurko T, Saastamoinen LK, Tuulio-
Henriksson A, et al. Trends in the
long-term use of benzodiazepine
anxiolytics and hypnotics: A national
register study for 2006 to 2014.
Pharmacoepidemiol Drug Saf
2018;27(6):674-82.
16. Olfson M, King M, Schoenbaum
M. Benzodiazepine use in the
United States. JAMA Psychiatry
2015;72(2):136-42.
17. Kafeel H, Rukh R, Iqbal J, Naveed
S. Irrational dispensing and self
medication of benzodiazepines by
 general population of a big city. J
Pharma Sci Innov 2014; 3(2):178-81.
18. Vinkers CH, Olivier B. Mechanisms
underlying tolerance after long-term
benzodiazepine use: A future for
subtype-selective GABA(A) receptor
modulators? Adv Pharmacol Sci 2012;
2012:416864.
19. Lader M. Benzodiazepines revisited-
will we ever learn? Addiction
2011;106(12):2086-109.
20. Balon R, Chouinard G, Cosci F,
et al. International Task Force
on Benzodiazepines. Psychother
Psychosom 2018;87(4):193-94.

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Janko Samardžić
Institut za farmakologiju, kliničku
farmakologiju i toksikologiju
Engrami

Medicinski fakultet,
Univerzitet u Beogradu
Dr Subotića 1, Beograd, Srbija
janko.samardzic@med.bg.ac.rs
85
 In memoriam

AKAD. PROF. DR VLADETA JEROTIĆ

1924 - 2018.

„...Toliko je ljudi s Vama razgovaralo,

dragi i poštovani Andriću,
u stvarnosti, dok ste bili ovde sa nama;
u mašti dok su čitali Vaše knjige,
da svaki novi razgovor izgleda sada,
kada više niste među nama, suvišan, banalan, nemoguć.
Kažem ipak: sa Vama je nemoguće ne razgovarati!”

Jerotić V.
Izabrani ogledi. Jedan nemoguć razgovor sa Ivom Andrićem
Srpska književna zadruga, 2003

Toliko je ljudi s Vama razgovaralo

dragi i poštovani dr Jerotiću u stvarnosti...
da je nemoguće, sada kada niste više sa nama...
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2

ne razgovarati sa Vama kroz Vaša dela

kada se bavimo čovekom, dušom, duhom...

Vladeta Jerotić rođen je u Beogradu, usavršavanjima u Nemačkoj, Švajcarskoj

02. avgusta, 1924. Osnovnu školu je za-
vršio u rodnom gradu, a potom odbranio
Veliku maturu 1942. godine. Na Medi-
cinski fakultet se upisao 1945. a diplomi-
Engrami
i Francuskoj, po povratku iz inostranstva
prelazi na rad na Neuropsihijatrijsko
odelenje bolnice » Dr Dragiša Mišović«,
gde radi od 1963. do 1985. godine, kao šef

rao je 1951. godine. Specijalistički ispit Psihoterapijskog odeljenja. Godinu dana

iz neuropsihijatrije je odbranio 1957.
godine. Vrstan intelektualac, asistent na
Klinici još kod profesora Vujića (1951 –
1958 god), boravio više puta na stručnim
86
pre napuštanja bolnice Dr Dragiša Mi-
šović dobija ponudu Nastavničkog veća
Bogoslovskog fakultete, s obzirom da mu
nije bilo omogućeno da obavlja upored-

no rad u bolnici i Teološkom fakultetu,
daje ostavku i ubrzo odlazi u penziju. Od
1985. godine, predaje kao profesor po
pozivu na Teološkom pravoslavnom fa-
kultetu Univerziteta u Beogradu, pastir-
sku (pastoralnu) psihologiju i medicinu,
na Katedri za istoimeni predmet. Poznat
kao sjajan, Jungovac autor je brojnih stu-
dija originalnih psihodinamskih konce-
pata kojima spaja antropologiju, religiju i
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
psihijatriju. Dobitnik je nagrade Srpskog
lekarskog društva za naučnoistraživački
rad (1993.). Sa izvanrednim darom za pi-
sanu reč dvadesetak knjiga i monografija
koje je napisao obezbedili su mu zasluže-
Engrami
no mesto u Odeljenju za jezik i književ-
nost Srpske akademije nauka i umetnosti
čiji dopisni član je postao 1994 godine,
a redovni 2000. godine. Nosilac je slede-
ćih nagrada: Zahvalnice Matice srpske,
87
 1982; Povelje bolnice Dr Dragiša Mi-
šović, 1983; nagrada Đorđe Jovanović;
1994; Povelja Srpskog lekarskog društva,
1993; Nagrada Laza Kostić, 1997; kao
i Ordena Svetog Save I stepena, 2001.
Post­hum­no je 2019. odlikovan Sretenj-
skim ordenom.
Prof Jerotić je bio veliki čovek prvog
reda! Njegovo delo i on sam nadzilaze i
ovu zemlju i ovo vreme. Ne postoji deo
biografije gde spada ne publikovana ak-
tivnost jednog čoveka. Kako adekvatno
oceniti sav njegov rad? Više decenija je
neumorno krstario ovom našom ze-
mljom ili kako je sam umeo da kaže
„hodao sam srpskom zemljom“, susretao
se i razgovarao sa ljudima bukvalno svih
profila, održao bezbroj predavanja, tribi-
na, okruglih stolova i...Kao takav osećao
narod, ljude i čino sve da budu bolji. Bio
je supervizor mnogim danas značajnim
terapeutima naše psihijatrijsko-psiho-
loške zajednice. Njegove knjige su ne
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Negujući na patriotski način svoju
srpsku tradiciju i u njoj posebno medici-
nu, a u ovoj psihijatriju, mi se odužuje-
mo našim prethodnicima (konkretno u
psihijatrijskoj profesiji) bez kojih ni mi
ne bismo postojali, a pripremamo, na-
dajmo se, bolju budućnost naslednicima
i nastavljačima u srpskoj psihijatriji,
koji će umeti, ovo iskreno želim i veru-
jem, da stvaralački neguju, podjednako
bez ikakvog nepotrebnog antagonizma
– tzv. veliku ili organsku psihijatriju, sa
čini mi s, neophodnom psihoterapijom.
Srđan Milovanović
i Čedo Miljević

retko, postale deo opšteg i obaveznog

obrazovanja jednog potencijalnog inte-
lektualca a njegove kratke i jezgrovite,
duboke rečenice su terale na promišlja-
nje i promenu na bolje... Promena na-
bolje, možda je to najbolji opis njegovog
rada, imamo utisak da je sav njegov rad
bio posvećen tome: učiniti ljude oko sebe
boljim, učiniti ih pravim hrišćanima!
Engrami

I za kraj ostaju ova poruka prof Jero-

tića svojim prethodnicima i naslednici-
ma.. Rastajemo se sa dr Jerotićem poru-
kom koju nam je ostavio:

88
 OPELO
VLADETI JEROTIĆU
„Blago onima koji umiru u Gospodu
jer, gle, njihova dela će svedočeći
poći za njima“ (Otk. 14, 13).
Stogodišnji i kolosalni maslin - zasad
priklonio se i odazvao se Pozajmljivaču
i Davaocu svog života najznačajnijem
pozivu svog postojanja. Poput mnogih
starozavetnika „potpuno ispunjen i sit
života“ dodirnuo je najdonji životni ka-
men, kamen na kojeg je položio sve dane
svoga zemaljskog života. Dan u kome su
sabrani kao u sabirnom sočivu svi dani,
godine i desetleća, njega - Vladete Jero-
tića jednoga od, kako kažu mnogi, na-
jumnijeg čoveka našega vremena, dok
će drugi zasvedočiti da je najkompletnija
ličnost – par exsellence, kao intelektualac
savremenog doba kod Srba. Poput staro-
vremenog Pompeja koji je zaplovio po
uzburkanom moru na poziv onih kojima
je bio najpotrebniji, rekavši: „Ići moram,
živeti ne moram“, novovremeni korifej
zaplovio je „vozdvizajemim žitejskim
morem“ u punu izvesnost svog tihog
pristaništa. Zemaljska smrt kao kožne
haljine, privešće danas i ovoga velikana
preobrazivši ga u sve novo: potrošno i
raspadljivo za večno i trajno, smrtno za
besmrtno, pečal za trajnu radost i vrlinu;
rečeno, napisano i saopšteno za nepotro-
šiv odjek nebeskog zborišta. Rečeno sve-
togrigorijevskim jezikom, zato je smrt
dopuštena njemu i svima nama da ne bi
bila besmrtna, nego da kroz vrata smrt-
noga časa bude pobeđena sva prolaznost.
U dubokom smo uverenju da se ljudi po-
put Vladete Jerotića retko sreću, još ređe
ima se prilika da se sa njim mere i ogle-
daju, a isto tako, da potpunog smo sazna-
nja da se takve ličnosti najređe rađaju.
Bezbroj je njegovih divnih misli koje su
bile neposredne i pamtljive; koje su bile
bliske srcu i jedostavne, a sa druge strane
duboke i prepoznatljive u svima nama.
Bio je jedan od najomiljenijih besenika i
predavača na našim prostorima. Teme su
mu bile životne i životnopromišljajuće.
Pun životnog nektara došao je na Pra-
voslavni bogoslovski fakultet u Beograd
kao predavač. Iza njega je već ostao plo-
dan naučni put na kome je posle završe-
nog Medincinskog fakulteta u Beogradu
sticao nova naučna iskustva na svetskim
univerzitetima u Nemačkoj, Francuskoj
i Švajcarskoj. Ubrzo je postao poznat
srpski psihijatar i psihoterapeut ali i kao
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
načelnik na odelenju beogradske bolni-
ce „Dr Dragiša Mišović“. Tada su se sre-
le dve časti i prepoznale se: jedna je čast
Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u
Beogradu da bude, on, njen predavač
za predmet koji bi bio po njegovoj meri:
Pastirska psihologija, a druga čast je bila
lično njegova koju je stalno napominjao
zato što su mu vrata najviše crkvenopro-
Engrami
svetne institucije bila otvorena i povere-
na. Kada je u dvadesetogodišnjem pro-
fesorskom vremenu držao predavanja,
nijedna fakultetska učilišna prostorija
nije mogla da primi ne samo studenate
89
 matičnog fakulteta zato što su dolazili i
studenata sa drugih fakulteta, ali i mnogi
koji su imali nameru da utole svoju glad
i žeđ u vezi svojih životnih pitanja koja
su ih se ticala, bilo radoznalošću, bilo iz
drugih razloga. Predavao je neusiljeno,
jasno, samouvereno, naučno oplemenje-
no, jednom rečju najinteresantnije što bi
neko od nas ljudi mogao govoriti. Baš
onako kako je ceo potonji vek govorio u
svim prilikama. Nekako umiljato, jedno-
stavno, svečano i dikcijski prefinjeno.
Slušaocu je nudio nedvosmisleno sve
one naučne naslade od Frojda, Adlera,
naročito Junga, poredeći ih sa duhovnim
iskustvima Svetog Jovana Lestvičnika,
Jefrema Sirina, Maksima Ispovednika...
Približavao je slušaocu glas Leplea sa no-
voremenim svetogorcima: Pajsijem, Por-
firijem, Nektarijem Eginskim... Mislioce
poput Dostojevskog, Tolstoja, Berđajeva,
Kjerkegora i druge dovodio je u naučni
dijalog sa ocem Justinom Popovićem,
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
vladikom Nikolajem Nikolajevićem,
Božidarom Kneževićem, književnicima,
pesnicima i mnogim drugim savreme-
nim srpskim velikanima. Svoja teorijska
iskustva je studiozno merio praksom u
našim manastirima gde je provodio do-
bar deo svog vremena, i tada se sretao
ali i slušao te učio od smernih učitelja:
pomenutog oca Justina Popovića, Mi-
Engrami
trofana hilandarskog, Justina dečanskog,
Dionisija lipovačkog, Teofila kaonskog,
Julijana studeničkog i mnoge druge du-
hovnike, a sa druge strane je imao ne-
prestane susrete i dispute sa najumnijim
90
Srbima različitih intelektualnih orjen-
tacija. Svaka vrsta umetnosti mu je bila
svojstvena, ne samo sa stanovišta umet-
ničko - estetskog, nego pre i više sa stra-
ne poznavaoca i konzumenta one ozbilj-
nije strane doživljenoga. Slagao je sva
ta iskustva nikada ne donoseći konačan
svoj sud, nego ih je samo predočavao, a
za sve druge koji su zaključke donosili,
slagao se sa njima ili ne, je imao velikog
razumevanja.
Zašto je on posebno veliki? Zato što
je znao ono što drugi nisu znali ili mo-
gli, a to je, da je vrlo smelo i razložno,
bez usiljenosti, razložno i uverljivo mi-
rio svaku krajnost, pri tom ne dozvoliv-
ši da nijedna od pretpostavki ne prelazi
meru i granicu Božju niti ljudsku. Ljubav
prema Bogu merila se ljubavlju i prema
bližnjima. Tako je govorio i tako je učio
slušaoce, vernike, pa i nevernike i sve
podjednako bilo one koje su živo zainte-
resovani, bilo one trenutno nezaintereso-
vane ali ih je pobuđivao na novi iskorak.
A takav je bio na raznim tribinama gde
se rado odazivao. Mnogo puta je govo-
rio i pred studentima, intelektualcima i
slušaocima drugih veroispovesti i kon-
fesija. I niko na njegovim predavanjima
nije ostajao ravnodušan. Na sednicama
Nastavno-naučnog veća Bogoslovskog
fakulteta učestvovao je i govorio samo
po potrebi i posle uzimanja reči završa-
vao se sav komentar po pitanju određene
teme. Uvažavali su ga kolege profesori
našeg fakulteta, a on je znao da im uz-
vrati. Učestvovao je u mnogim komisija-
ma po raznim akademskim razlozima na
Beogradskom Univerzitetu. Predstavljao
je ovu instituciju na raznim skupovima
i to reprezentativno. Zato mi dozvolite
da u ime dekana, dekanskog kolegijuma,
u ime profesora i svakog zaposlenog na
Bogoslovskom fakultetu uz osećaj neo-
bične tuge ali i vaskršnje radosti, da dra-
gom profesoru i velikom čoveku Vladeti
Jerotiću izrazim veliku i kolegijalnu bla-
godarnost. Sve ono što je nenametljivo
činio i učinio u Crkvi samo je blagim i
urođenim diskursom sa druge strane
potvrđeno najvišim crkvenim odlikova-
njima. Bio je najveći misionar bez man-
tije naših dana. Pamtiće ga Arhipastirski
savetodavni centar Arhiepiskopije beo-
gradsko-karlovačke gde su danas najviše
njegovom zaslugom i autoritetom uklju-
čeni mnogi lekari nudeći svoju pomoć
besplatno svima koji im se obrate. Nje-
gov izrečeni i napisani trud ići će ispred
njega u susret Promislitelju i Stvoritelju

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

svih nas ali i istovremeno će biti sveta ze-
maljska i duhovna zaostavština kao i na-
slada za sve one koji ostaju posle njega.
Zadnji njegov zemaljski ropac ponovio je
reči apostola Pavla: „Smrti, gde ti je ža-
lac, ade zar se još nadaš ikakvoj pobedi“.

Večan pokoj predstavljenom u tebi

Gospode, prijatelju, bratu i učitelju
Engrami

našem Vladeti Jerotiću.

Dragomir Sando

91
 PRIKAZ KNJIGE / BOOK REVIEW

FARMAKOTERAPIJA
U PSIHIJATRIJI
CEDUP, Beograd 2018, str. 391

Urednici:
Milan Latas
Maja Ivković
Vladimir Janjić
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Engrami

92
Recenzenti:
Miroslava Jašović-Gašić,
Ivana Timotijević,
Sanja Totić Poznanović
Janko Samardžić
Knjiga pod nazivom Farmakoterapija
u psihijatriji i predstavlja autorsko delo
tima od 32 autora i saradnika. Knjiga se
sastoji od naslovne strane, sadržaja, spi-
ska autora, uvodnog poglavlja Reč ured-
nika i 24 stručna poglavlja sa spiskovima
referenci. Savremeni postulati psihija-
trije i psihofarmakoterapije su na naj-
bolji način prezentovani u monografiji
Farmakoterapija u psihijatriji, urednika
Milana Latasa, Maje Ivković i Vladimira
Janjića.
Visoki nivo poznavanja dve široke
oblasti, kliničke psihijatrije i kliničke
psihofarmakoterapije, iskazan je u pažlji­
vom izboru poglavlja i velikog broja emi-
nentnih autora.
Slobodno se može reći da srpska psi-
hijatrija ne zaostaje za svetskim trendo-
vima što je istovremeno garancija da će
sadašnje i buduće generacije praktičara
ispuniti svoju osnovnu misiju dobre kli-
ničke prakse i uspešnog lečenja najtežih
psihijatrijskih bolesti.
Nakon uvodnog poglavlja i poglav-
lja Istorijat razvoja psihofarmakoterapi-
je sledi 12 poglavlja koja se odnose na
farmakoterapiju različitih psihopato-
loških stanja tematski razvrstanih pre-
ma međunarodnoj klasifikaciji bolesti.
Prvo poglavlje knjige čiji su autori Mi-
lan Latas, Maja Ivković, Vladimir Janjić
prikazuje osnovne motive i smernice za
pisanje knjige. Autori sledećeg poglavlja
su Vladimir Janjić, Branimir Radmano-
vić a koje je fokusirano na farmakološ-
ki tretman demencija. Nadovezujući se
na ovo poglavlje, Ivana Stašević Karličić
obrađuje temu farmakološkog tretma-
na delirijuma. Autor Mirjana Jovanović
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
prikazala je farmakološki tretman bole-
sti zavisnosti. Nađa Marić Bojović, Čedo
Miljević, Zorana Pavlović i Marina Mi-
haljević su autori poglavlja Farmakološ-
ki tretman psihotičnih poremećaja. Autori
narednog poglavlja su Olivera Vuković,
Milutin Kostić, Vanja Mandić-Maravić
koji su predstavili farmakološki tretman
depresivnog poremećaja. Andrej Ilanko-
Engrami
vić je autor poglavlja koji obrađuje far-
makološki tretman neuropsihijatrijskih
poremećaja. Autor narednog poglavlja
je Vladimir Knezević i u njemu su date
osnove za farmakološki tretman pore-
93
 mećaja ličnosti. U poglavlju Farmakološ-
ki tretman bipolarnog poremećaja, čiji su
autori Maja Ivković i Maja Pantović Stefa-
nović detaljno je prikazana farmakotera-
pija bipolarnog poremećaja. Milan Latas
je autor poglavlja farmakološki tretman
anksioznih poremećaja. Željko Špirić je
autor poglavlja koje obrađuje farmako-
loški tretman poremećaja povezanih sa
stresom. U poglavlju čiji je autor Bor-
janka Batinić prikazan je farmakološki
tretman opsesivno-kompulzivnog pore-
mećaja i poremećaja impulsa. Slobodan-
ka Pejović Nikolić je autor poglavlja koji
obrađuje farmakološki tretman poreme-
ćaja spavanja. Milica Pejović Milovan-
čević je ospežno prikazala farmakološki
tretman dece i omladine. U poglavlju čiji
je autor Maja Milosavljević obrađena je
farmakoterapija u perinatalnom perio-
du. Sledi poglavlje čiji je autor Dragana
Ristić Ignjatović i ono obrađuje farmako-
terapiju pacijenata starije životne dobi. U
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
poglavlju čiji je autor Aleksandra Dic-
kov prikazan je farmakološki tretman
urgentnih stanja u psihijatriji. Dragana
Stojanović je autor poglavlja Dopunska
terapija u psihijatriji. Aleksandar Damja-
nović i Maja Lačković su autori poglavlja
Polifarmacija u psihijatriji. U poglavlju
čiji je autor Nikola Lalović prikazani su
jatrogeni psihijatrijski poremećaji koji
Engrami
se odnose na farmakoterapiju. Vladimir
Đorđević je autor poglavlja Epigenetika
i psihofarmaci. Olivera Žikić, Gorda-
na Nikolić su autorke poglavlja Odnos
psihoterapije i farmakoterapije. Autori
94
narednog poglavlja su Aleksandar Jova-
nović i Bojana Dunjić Kostić i obrađuju
temu Forenzički aspekti farmakoterapije.
U poslednjem poglavlju obradjene su
perspektive razvoja farmakoterapije, čiji
su autori Goran Mihajlović i Branimir
Radmanović
Farmakoterapija u psihijatriji je delo
izuzetne važnosti za domaće stručne
krugove. Materijal se potpuno uklapa u
program specijalističke nastave iz psihi-
jatrije, jer su obuvaćene nastavne jedi-
nice koje se odnose na farmakoterapiju
svih poremećaja u psihijatriji. Pored toga,
knjiga donosi i niz praktičnih primera za
terapiju ovih poremećaja. Prezentovani
material sadrži neophodne informacije
kako bi psihijatrima omogućila sticanje
dovoljno znanja za veštine kojima bi
trebalo da raspolaže lekar specijalista u
oblasti psihofarmakoterapije.
Značaj ove knjige nije samo u tome
što će zadovoljiti potrebu za učenjem iz
oblasti farmakoterapije u psihijatriji, već
i u tome što će i pacijenti i zainteresovani
laici moći da nađu odgovore na razna pi-
tanja vezana za terapiju lekovima.
Rukopis u potpunosti ispunjava zah-
teve nastavno-naučne literature u oblasti
farmakoterapije u psihijatriji i predstav-
lja veliki doprinos stručnoj i naučnoj mi-
sli psihijatrije.
Knjiga omogućava mladoj generaciji
psihijatara, kao i lekarima srodnih dis-
ciplina da proniknu u suštinu psihofar-
makoterapije i ogromnih farmakotera-
pijskih mogućnosti. Prikazani material
je je odličan spoj praktikuma i udžbe-
nika. Predstavlja početni etalon koji će,
nesumnjivo, sa svakim novim izdanjem
proširivati oblasti koje pokriva i biti ne-
ophodno štivo za sve stručnjake u psi-
hijatriji ali i srodnim disciplinama. Far-
makoterapija u psihijatriji nudi sticanje
znanja iz oblasti koja je važna, ne samo
za psihijatriju, nego i za druge medicin-
ske discipline sa kojima ima neraskidivu
povezanost.
Dobre stručne knjige imaju dugi vek.
Autori nastavljaju da „žive” kroz ovu vr-
stu publikacije i ostavljaju neizbrisiv trag
i doprinos razvoju psihijatrijske misli.

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

Engrami

95
 UPUTSTVO AUTORIMA
ENGRAMI su časopis za kliničku
psihijatriju, psihologiju i granične dis-
cipline. ENGRAMI se izdaju kroz dve
sveske godišnje. Časopis objavljuje:
saopštenja urednika, originalne rado-
ve, meta-analize, preglede iz literature,
preliminarna ili kratka saopštenja, ra-
dove za praksu, stručne vesti, radove iz
istorije psihijatrije, psihologije i granič-
nih disciplina, eseje vezane za stručno
mišljenje, članke koji prikazuju lična
gledišta, akutelne teme, komentare po
pozivu, prikaze knjiga i dopise za rubri-
ke Sećanje, In memoriam i Promemoria,
kao i komentare i pisma Uredništvu u
vezi s objavljenim radovima.
Prispeli rukopis Uređivački odbor
šalje recenzentima radi stručne procene
(period recenzije 4-8 nedelja). Ukoliko
recenzenti predlože izmene ili dopu-
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
ne, kopija recenzije se dostavlja autoru
s molbom da unese tražene izmene u
tekst rada ili da argumentovano obra-
zloži svoje neslaganje s primedbama
recenzenta, najkasnije u periodu od dve
nedelje. Konačnu odluku o prihvatanju
rada za štampu donosi glavni i odgovor-
ni urednik.
Za objavljene radove se ne isplaćuje
Engrami
honorar, a autorska prava se prenose na
izdavača. Rukopisi i prilozi se ne vraća-
ju. Za reprodukciju ili ponovno objav-
ljivanje nekog segmenta rada publiko-
vanog u ENGRAMIMA neophodna je
96
saglasnost izdavača.
Radovi seštampaju na srpskom ili
engleskom jeziku, sa naslovnom stra-
nom i kratkim sadržajem na oba jezika.
Preporuka Uredništva je da da radovi
budu priređeni i lektorisani na engle-
skom jeziku.
OBAVEZE AUTORA
Autori garantuju da materijal pred-
stavlja njihov originalni doprinos, da
nije objavljen ranije i da se ne razmatra
za objavljivanje na drugom mestu.Isto-
vremeno predavanje istog rukopisa u
više časopisa ili sredstava informisanja
predstavlja kršenje etičkih standarda.
Takav materijal se isključuje iz daljeg
razmatranja.
Autori takođe garantuju da nakon
objavljivanja u časopisu ENGRAMI, ru-
kopis neće biti objavljen kao druga pu-
blikaciji na bilo kom jeziku, bez sagla-
snosti Izdavača.
U slučaju da je poslati rukopis rezul-
tat naučno-istraživačkog projekta ili da
je, u prethodnoj verziji, bio izložen na
skupu u vidu usmenog saopštenja (pod
istim ili sličnim naslovom), detaljniji
podaci o projektu, konferenciji i slič-
no, navode se u na početku rada rada, a
kratkog sadržaja.
Autori su OBAVEZNI da se pridr-
žavaju etičkih standarda koji se odnose
na naučno-istraživački rad: Helsinška
dekleracija, Bazelska konvencija, dobra
laboratorijska praksa, dobra klinička
praksa, ICMJE smernice.
Autori garantuju i da rukopis ne sa-
drži neosnovane ili nezakonite tvrdnje i
ne krši prava drugih. Izdavač neće sno-
siti nikakvu odgovornost u slučaju ispo-
stavljanja bilo kakvih zahteva za nakna-
du štete.
Plagijarizam. Plagiranje, odnosno
preuzimanje tuđih ideja, reči ili drugih
oblika kreativnog izraza i predstavljnje
kao svojih, predstavlja grubo kršenje na-
učne i izdavačke etike. Plagiranje može
da uključuje i kršenje autorskih prava,
što je zakonom kažnjivo.
Plagijat obuhvata doslovno ili goto-
vo doslovno preuzimanje ili smišljeno
parafraziranje (u cilju prikrivanja plagi-
jata) delova tekstova drugih autora bez
jasnog ukazivanja na izvor ili obeleža-
vanje kopiranih fragmenata (na primer,
korišćenjem navodnika) kao i kopiranje
slika ili tabela iz tuđih radova bez pra-
vilnog navođenja izvora i/ili bez dozvole
autora ili nosilaca autorskih prava.
Upozoravamo autore da se za svaki
rukopis proverava da li je plagijat ili au-
toplagijat.
Rukopisi kod kojih postoje jasne in-
dicije da se radi o plagijatu biće auto-
matski odbijeni, a autorima će biti trajno
ili privremeno zabranjeno da objavljuju
u časopisu. Ako se ustanovi da je rad
koji je objavljen u časopisu plagijat, isti
će biti povučen u skladu sa procedurom
opisanom pod Povlačenje već objavlje-
nih radova, a autorima će biti trajno ili
privremeno zabranjeno da objavljuje u
časopisu.
Sukob interesa. Autori su dužni da
u radu ukažu na finansijske ili bilo koje
druge sukobe interesa koji bi mogli da
utiču na iznesene rezultate i interpreta-
cije.
RAZREŠAVANJE
SPORNIH SITUACIJA
Svaki pojedinac ili institucija mogu u
bilo kom trenutku da uredniku i/ili re-
dakciji prijave saznanja o kršenju etičkih
standarda i drugim nepravilnostima i da
o tome dostave neophodne informacije/
dokaze.
Provera iznesenih navoda i dokaza:
• Glavni i odgovorni urednik će u do-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
govoru sa članovima Uređivačkog
odbora i redakcijom odlučiti o po-
kretanju postupka koji ima za cilj
proveru iznesenih navoda i dokaza.
• Tokom tog postupka svi izneseni do-
kazi smatraće se poverljivim mate-
rijalom i biće predočeni samo onim
licima koja su direktno uključena u
postupak.
Engrami
• Licima za koja se sumnja da su pre-
kršila etičke standarde biće data
mogućnost da odgovore na optužbe
iznesene protiv njih.
• Ako se ustanovi da je zaista došlo do
97
 nepravilnosti, proceniće se da li ih
treba okarakterisati kao manji prekr-
šaj ili grubo kršenje etičkih standar-
da.
Manji prekršaj
• Situacije okarakterisane kao manji
prekršaj rešavaće se u direktnoj ko-
munickaciji sa licima koja su prekr-
šaj učinila, bez uključivanja trećih
lica, npr.:
• obaveštavanjem autora/recenzenata
da je došlo do manjeg prekršaja koji
je proistekao iz nerazumevanja ili
pogrešne primene akademskih stan-
darda;
• pismo upozorenja autoru/recenzentu
koji je učnio manji prekršaj.
Grubo kršenje etičkih standarda
Odluke u vezi sa grubim kršenjem
etičkih standarda donosi glavni i odgo-
vorni urednik u saradnji sa članovima
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Uređivačkog odbora i redakcijom i, ako
je to potrebno, malom grupom struč-
njaka. Mere koje će preduzeti mogu biti
sledeće (i mogu se primenjivati pojedi-
načno ili istovremeno): objavljivanje sa-
opštenja ili uvodnika u kom se opisuje
slučaj kršenja etičkih standarda;slanje
službenog obaveštenja rukovodiocima
ili poslodavcima autora/recenzenta;po-
Engrami
vlačenje objavljenog rada u skladu sa
procedurom opisanom pod Povlačenje
već objavljenih radova;autorima će biti
zabranjeno da tokom određenog peri-
oda šalju radove u časopis;upoznava-
98
nje relevantnih stručnih organizacija ili
nadležnih organa sa slučajem kako bi
mogli da preduzmu odgovarajuće mere.
Prilikom razrešavanja spornih si-
tuacija redakcija časopisa se rukovodi
smernicama i preporukama Odbora za
etiku u izdavaštvu (Committee on Pu-
blication Ethics – COPE).
POVLAČENJE VEĆ
OBJAVLJENIH RADOVA
U slučaju kršenja prava izdavača, no-
silaca autorskih prava ili autora, povrede
profesionalnih etičkih kodeksa, tj. u slu-
čaju slanja istog rukopisa u više časopisa
u isto vreme, lažne tvrdnje o autorstvu,
plagijata, manipulacije podacima u cilju
prevare, kao i u svim drugim slučaje-
vima grubog kršenja etikih standarda,
objavljeni rad se mora povući. U nekim
slučajevima već objavljeni rad se može
povući i kako bi se ispravile naknadno
uočene greške.
Standardi za razrešavanje situacija
kada mora doći do povlačenja rada defi-
nisani su od strane biblioteka i naučnih
tela, a ista praksa je usvojena i od stra-
ne časopisa ENGRAMI: u elektronskoj
verziji izvornog članka (onog koji se po-
vlači) uspostavlja se veza (HTML link)
sa obaveštenjem o povlačenju. Povučeni
članak se čuva u izvornoj formi, ali sa
vodenim žigom na PDF dokumentu, na
svakoj stranici, koji ukazuje da je članak
povučen (RETRACTED).
 DOBRA NAUČNA
PRAKSA
Podnošenje rukopisa podrazumeva:
da rukopis nije objavljen ranije (osim u
obliku apstrakta ili kao deo objavljenog
predavanja ili teze); da nije u razmatra-
nju za objavljivanje u drugom časopisu;
da je autor(i) u potpunosti odgovoran za
naučni sadržaj rada; da je objavljivanje
odobreno od strane svih koautora, ako
ih ima, kao i od strane nadležnih orga-
na ustanove u okviru koje je istraživanje
sprovedeno.
Kao uslov za razmatranje za objavlji-
vanja, potrebna je registracija kliničkih
ispitivanja u javnom registru kliničkih
studija za određena istraživanja koja
svojim dizajnom to zahtevaju. Kliničko
ispitivanje je definisano od strane Me-
đunarodnog komiteta urednika medi-
cinskih časopisa (u skladu sa definici-
jom Svetske zdravstvene organizacije)
kao i bilo koji istraživački projekat koji
dodeljuje, učesniku ili grupi učesnika,
jednu ili više intervencija u cilju procene
zdravstvenog ishoda. Za više informaci-
ja posetite http://clinicaltrials.gov/
Neophodno je da originalni radovi,
predati za publikaciju, koji uključuju
humanu populacija, sadrže, u okviru
sekcije Materijal i metode, izjavu da je
studija odobrena od strane odgovaraju-
ćeg etičkog komiteta i time izvedena u
skladu sa Helsinškom dekleracijom iz
1995. Takođe je neophodno jasno nave-
sti da su svi ispitanici uključeni u istra-
živanje dali svoj informisani pristanak
pre uključenja u studiju. Detalje koji bi
mogli prekršiti pravilo o anonimnosti
subjekata neophodno je izbeći.
Eksperimeti koji uključuju životinje
takođe moraju biti sporvedeni u skladu
sa lokalnim važećim etičkim odredba-
ma o pravima životinja i sadržati izjavu
da su prilikom istraživanja ispoštovani
principi laboratorijske nege životinja
(NIH publikacija broj 86-23, revidirana
1985).
Urednici zadržavaju pravo da odbiju
rukopise koji nisu u skladu sa gore na-
vedenim uslovima. Autor će biti odgo-
voran za lažne izjave ili neispunjavanja
gore navedenih zahteva.
OPŠTA UPUTSTVA
Tekst rada prirediti u programu za
obradu teksta Word, latinicom, sa dvo-
strukim proredom, isključivo fontom
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
Times New Roman i veličinom slova
12 tačaka (12 pt). Sve margine podesiti
na 25 mm, veličinu stranice na format
A4, a tekst kucati sa levim poravnanjem
i uvlačenjem svakog pasusa za 10 mm,
bez deljenja reči (hifenacije). Ne koristiti
tabulatore i uzastopne prazne karaktere
(spejsove) radi poravnanja teksta, već
alatke za kontrolu poravnanja na lenjiru
Engrami
i Toolbars. Posle svakog znaka interpu-
nkcije staviti samo jedan prazan karak-
ter. Ako se u tekstu koriste specijalni
znaci (simboli), koristiti font Symbol.
Stranice numerisati redom u okviru
99
 donje margine, počev od naslovne stra-
ne. Podaci o korišćenoj literaturi u tek-
stu označavaju se superskirptom arap-
skim brojevima u uglastim zagradama
– npr. [1, 2], i to onim redosledom kojim
se pojavljuju u tekstu.
Rukopis rada dostaviti elektronski na
adresu uredništva:
klinikazapsihijatrijukcs@gmail.com
Naslovna strana. Na posebnoj, prvoj
stranici rukopisa treba navesti sledeće:
• naslov rada bez skraćenica;
• puna imena i prezimena autora (bez
titula) indeksirana brojevima;
• zvaničan naziv ustanova u kojima
autori rade i mesto, i to redosledom
koji odgovara indeksiranim brojevi-
ma autora;
• ukoliko je rad prethodno saopšten
na nekom stručnom sastanku, nave-
sti zvaničan naziv sastanka, mesto i
vreme održavanja;
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
• na dnu stranice navesti ime i prezi-
me, kontakt-adresu, broj telefona,
faksa i e-mail adresu jednog od auto-
ra radi korespondencije.
Autorstvo. Sve osobe koje su nave-
dene kao autori rada treba da se kvalifi-
kuju za autorstvo. Svaki autor treba da je
Engrami
učestvovao dovoljno u radu na rukopisu
kako bi mogao da preuzme odgovornost
za celokupan tekst i rezultate iznesene u
radu. Autorstvo se zasniva samo na:
• bitnom doprinosu koncepciji rada,
100
dobijanju rezultata ili analizi i tuma-
čenju rezultata,
• planiranju rukopisa ili njegovoj kri-
tičkoj reviziji od znatnog intelektual-
nog značaja,
• u završnom doterivanju verzije ruko-
pisa koji se priprema za štampanje.
Autori treba da prilože opis dopri-
nosa u rukopisu za svakog koautora
pojedinačno. Finansiranje, sakuplja-
nje podataka ili generalno nadgledanje
istraživačke grupe sami po sebi ne mogu
opravdati autorstvo. Svi drugi koji su
doprineli izradi rada, a koji nisu autori
rukopisa, trebalo bi da budu navedeni
u zahvalnici s opisom njihovog rada,
naravno, uz pisani pristanak.
Kratak sadržaj. Priložiti kratak sadr-
žaj rada obima do 300 reči.
Za originale radove kratak sadržaj
treba da ima sledeću strukturu: uvod,
cilj rada, metod rada, rezultati, zaklju-
čak. Svaki od navedenih segmenata
pisati kao poseban pasus koji počinje
boldovanom reči Uvod, Cilj rada, Me-
tod rada, Rezultati, Zaključak. Navesti
najvažnije rezultate (numeričke vredno-
sti) statističke analize i nivo značajnosti.
Za radove na srpskom jeziku priložiti
i summary na engleskom istovetan sa
kratkim sadržajem.
Ključne reči. Ispod kratkog sadrža-
ja navesti ključne reči (od tri do šest).
U izboru ključnih reči koristiti Medical
Subject Headings – MeSH
(http://gateway.nlm.nih.gov).
Struktura rada. Svi podnaslovi se
pišu velikim slovima i boldovano.
Originalni rad treba da ima sledeće
podnaslove: uvod, cilj rada, metod rada,
rezultati, diskusija, zaključak, literatura.
Prikaz bolesnika čine: uvod, prikaz
bolesnika, diskusija, zaključak, literatu-
ra. Ne treba koristiti imena bolesnika,
inicijale ili brojeve istorija bolesti, naro-
čito u ilustracijama.
Pregled iz literature čine: uvod, od-
govarajući podnaslovi, zaključak, lite-
ratura. Pregledne radove iz literature
mogu objavljivati samo autori koji nave-
du najmanje pet autocitata (reference u
kojima su ili autori ili koautori rada).
Tekst rukopisa. Koristiti kratke i ja-
sne rečenice. Prevod pojmova iz strane
literature treba da bude u duhu srpskog
jezika. Sve strane reči ili sintagme za
koje postoji odgovarajuće ime u našem
jeziku zameniti tim nazivom.
Za nazive lekova koristiti prevashod-
no generička imena.
Skraćenice. Koristiti samo kada je
neophodno, i to za veoma dugačke nazi-
ve hemijskih jedinjenja, odnosno nazive
koji su kao skraćenice već prepoznatljivi
(standardne skraćenice, kao npr. DNK).
Za svaku skraćenicu pun termin treba
navesti pri prvom navođenju u tekstu,
sem ako nije standardna jedinica mere.
Ne koristiti skraćenice u naslovu. Izbe-
gavati korišćenje skraćenica u kratkom
sadržaju, ali ako su neophodne, svaku
skraćenicu ponovo objasniti pri prvom
navođenju u tekstu.
Obim rukopisa. Celokupni rukopis
rada – koji čine naslovna strana, kratak
sadržaj, tekst rada, spisak literature, svi
prilozi, odnosno potpisi za njih i legenda
(tabele, fotografije, grafikoni, sheme, cr-
teži), naslovna strana i kratak sadržaj na
engleskom jeziku – mora iznositi za ori-
ginalni rad, saopštenje i pregled iz lite-
rature do 5.000 reči, za prikaz bolesnika
do 2.000 reči, za rad iz istorije medicine
do 3.000 reči, za rad za praksu do 1.500
reči; radovi za ostale rubrike moraju
imati do 1.000 reči.
Tabele. Tabele se označavaju arap-
skim brojevima po redosledu navođenja
u tekstu, sa nazivom na srpskom i en-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
gleskom jeziku. Tabele raditi isključivo
u programu Word, kroz meni Table–In-
sert–Table, uz definisanje tačnog broja
kolona i redova koji će činiti mrežu ta-
bele. Desnim klikom na mišu – pomoću
opcija Merge Cells i Split Cells – spajati,
odnosno deliti ćelije. U jednu tabelu, u
okviru iste ćelije, uneti i tekst na srp-
skom i tekst na engleskom jeziku – ni-
Engrami
kako ne praviti dve tabele sa dva jezika!
Koristiti font Times New Roman, veliči-
na slova 12 pt, sa jednostrukim prore-
dom i bez uvlačenja teksta.
Korišćene skraćenice u tabeli treba
101
 objasniti u legendi ispod tabele na srp-
skom i engleskom jeziku.
Fotografije. Dostavljaju se u elek-
tronskom obliku. Poželjno je da rezolu-
cija bude 300 dpi.
Grafikoni. Grafikoni treba da budu
urađeni i dostavljeni u programu Excel,
da bi se videle prateće vrednosti raspore-
đene po ćelijama. Iste grafikone linkovati
i u Word-ov dokument, gde se grafikoni
označavaju arapskim brojevima po redo-
sledu navođenja u tekstu, sa nazivom na
srpskom i engleskom jeziku. Svi podaci
na grafikonu kucaju se u fontu Times
New Roman, na srpskom i engleskom
jeziku.
Korišćene skraćenice na grafikonu
treba objasniti u legendi ispod grafikona
na srpskom i engleskom jeziku.
Sheme (crteži). Svi podaci na shemi
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
kucaju se na srpskom i engleskom jeziku.
Korišćene skraćenice na shemi treba
objasniti u legendi ispod sheme na srp-
skom i engleskom jeziku.
Zahvalnica. Navesti sve one koji su
doprineli stvaranju rada a ne ispunjavaju
merila za autorstvo, kao što su osobe koje
obezbeđuju tehničku pomoć, pomoć u
Engrami
pisanju rada ili rukovode odeljenjem koje
obezbeđuje opštu podr­šku. Finansijska
i materijalna pomoć, u obliku sponzor-
stva, stipendija, poklona, opreme, lekova
i drugo, treba takođe da bude navedena.
102
Izjava o konfliktu interesa. Neop-
hodno je navesti potencijalni konflikt
interesa ukoliko on postoji u slučaju
bilo koga od autora rada. Ukoliko nema
konfliktainteresa, to je takođe potrebno
naglasiti.
Literatura. Reference numerisati
rednim arapskim brojevima prema redo-
sledu navođenja u tekstu. Broj referenci
ne bi trebalo da bude veći od 30, osim u
pregledu iz literature, u kojem je dozvo-
ljeno da ih bude do 50.
Reference se citiraju prema tzv. van-
kuverskim pravilima (Vankuverski stil),
koja su zasnovana na formatima koja
koriste National Library of Medicine i
Index Medicus. Naslove časopisa skra-
ćivati takođe prema načinu koji koristi
Index Medicus (ne stavljati tačke posle
skraćenica!). Za radove koji imaju do šest
autora navesti sve autore. Za radove koji
imaju više od šest autora navesti prva tri i
et al. Stranice se citiraju tako što se nave-
de početna stranica, a krajnja bez cifre ili
cifara koje se ponavljaju (npr. od 322. do
355. stranice navodi se: 322-55).
Molimo autore da se prilikom navo-
đenja literature pridržavaju pomenutog
standarda, jer je to vrlo bitan faktor za in-
deksiranje prilikom klasifikacije naučnih
časopisa.
Primeri:
1. Članak u časopisu:
Roth S, Newman E, Pelcowitz D,
 Van der Kolk, Mandel F. Complex
PTSD in victims exposed to sexual
and physical abuse: results from the
DSM-IV field trial for posttraumatic
stress disorder. J Traum Stress 1997;
10:539-55.
2. Poglavlje u knjizi:
Ochberg FM. Posttraumatic therapy.
In: Wilson JP, Raphel B, editors. In-
ternational Handbook of Traumatic
Stress Syndromes. New York: Ple-
num Press; 1993. p.773-83.
3. Knjiga:
Maris RW, Berman AL, Silver-
man MM, editors. Comprehensive
Textbook of Suicidology. New York,
London. The Guilford Press; 2000.
4. Elektronski dokument dostupan
na Internetu:
Irfan A. Protocols for predictable ae-
dicinskim časopisima, Srp Arh Celok
Lek 2002; 130(7-8): 293-300.
Propratno pismo. Uz rukopis obave-
zno priložiti pismo ili elektronsku formu
dokumenta koje su potpisali svi autori, a
koje treba da sadrži:
• izjavu da rad prethodno nije publi-
kovan i da nije istovremeno podnet
za objavljivanje u nekom drugom ča-
sopisu, i
• izjavu da su rukopis pročitali i odo-
brili svi autori koji ispunjavaju meri-
la autorstva.
Takođe je potrebno dostaviti kopije
svih dozvola za: reprodukovanje pret-
hodno objavljenog materijala, upotrebu
ilustracija i objavljivanje informacija o
poznatim ljudima ili imenovanje ljudi
koji su doprineli izradi rada.

· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2

sthetic dental restorations [Internet].
Oxford: Blackwell Munksgaard; 2006
[cited 2009 May 21]. Available from:
http://cclsw2.vcc.ca:2048/login?ur-
l=http://www.netLibrary.com/urlapi.
asp?action=summary

Za način navođenja ostalih varijete-

ta članaka, knjiga, monografija, drugih
Engrami

vrsta objavljenog i neobjavljenog mate-

rijala i elektronskog materijala pogledati
posebno izdanje Srpskog arhiva iz 2002.
godine pod nazivom Jednoobrazni zah-
tevi za rukopise koji se podnose biome-
103
 INSTRUCTIONS FOR AUTHORS
ENGRAMI is a journal for clinical
psychiatry, psychology and border disci-
plines. ENGRAMI are issued in the form
of notebooks, two per year. The journal
publishes: editorials, original papers,
meta-analyses, literature reviews, pre-
liminary or short reports, case reports,
professional news, works from the his-
tory of psychiatry, psychology and bor-
der disciplines, essays related to expert
opinion, articles which show personal
view points, current topics, comments
by invitation, book reviews and columns
for the remembrance, In memoriam and
Promemoria, as well as comments and
letters to the Editor in relation to the
published papers.
Each manuscript that arrives the Ed-
itorial Board sends to reviewers for ex-
pert evaluation (the review period is 4−8
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
weeks). If reviewers propose changes or
additions, a copy of the review is sub-
mitted to the author asking him/her to
enter the required changes into the text
of the paper or to reasonably explain his/
her disagreement with the reviewer’s ob-
jections, at the latest within a period of
two weeks. The final decision on accep-
tance of the paper is made by the Edi-
Engrami
tor-in-Chief.
No fees are paid for published works,
and copyrights are transferred to the
publisher. Manuscripts and attachments
will not be returned. When reproduc-
104
ing or republishing a segment or paper,
published in ENGRAMI, the publisher’s
consent is required.
The papers are printed in Serbian or
English, with the title page and abstract
in both languages. The Editor’s recom-
mendation is the works should be pre-
pared and edited in English.
AUTHORS’ OBLIGATIONS
Authors warrant that their manu-
script is their original work, that it has
not been published before and is not un-
der consideration for publication else-
where. Parallel submission of the same
paper to another journal constitutes mis-
conduct and eliminates the manuscript
from consideration.
The Authors also warrant that the
manuscript is not and will not be pub-
lished elsewhere (after the publication in
ENGRAMI in any language without the
consent of the Publisher.
In case a submitted manuscript is a re-
sult of a research project, or its previous
version has been presented at a confer-
ence in the form of an oral presentation
(under the same or similar title), detailed
information about the project, the con-
ference, etc. shall be provided apprecia-
tion at the place of work, and in front of
the list of literature. A paper that has al-
ready been published in another journal
cannot be reprinted in ENGRAMI.
It is the responsibility of each author
to ensure that papers submitted to EN-
GRAMI are written within the ethical
standards listed below: The Declara-
tion of Helsinki, The Basel Declaration,
Good Laboratory Practice, Good Clini-
cal Practice, ICMJE guidelines.
Authors affirm that the article con-
tains no unfounded or unlawful state-
ments and does not violate the rights of
third parties.
The Publisher will not be held legally
responsible should there be any claims
for compensation.
Plagiarism
Plagiarism, where someone assumes
another’s ideas, words, or other creative
expression as one’s own, is a clear viola-
tion of scientific ethics. Plagiarism may
also involve a violation of copyright law,
punishable by legal action.
Plagiarism includes the following:
• Word for word, or almost word for
word copying, or purposely para-
phrasing portions of another author’s
work without clearly indicating the
source or marking the copied frag-
ment (for example, using quotation
marks);
• Copying equations, figures or tables
from someone else’s paper without
properly citing the source and/or
without permission from the original
author or the copyright holder.
Please note that all submissions are
thoroughly checked for plagiarism. Any
paper which shows obvious signs of
plagiarism will be automatically reject-
ed and authors will be permanently or
temporarily forbidden to publish in the
Journal.
In case plagiarism is discovered in a
paper that has already been published
by the journal, it will be retracted in ac-
cordance with the procedure described
below under Retraction policy, and au-
thors will be permanently or temporar-
ily forbidden to publish in the Journal.
Conflict of interest
Authors should disclose in their
manuscript any financial or other sub-
stantive conflict of interest that might
have influenced the presented results or
their interpretation.
Procedures for dealing with unethi-
cal behaviour
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
Anyone may inform the editors and/
or the Editorial Staff at any time of sus-
pected unethical behaviour or any type
of misconduct by giving the necessary
information/evidence to start an inves-
tigation.
Investigation
• Editor-in-Chief will consult with the
Engrami
Editorial Board on decisions regard-
ing the initiation of an investigation;
• During an investigation, all evidence
should be treated as strictly confiden-
tial and only made available to those
105
 strictly involved in investigating;
• The accused will always be given the
chance to respond to any charges
made against them;
• If it is judged at the end of the investi-
gation that misconduct has occurred,
then it will be classified as either mi-
nor or serious.
Minor misconduct
Minor misconduct will be dealt di-
rectly with those involved without in-
volving any other parties, e.g.
• Communicating to authors/review-
ers whenever a minor issue involving
misunderstanding or misapplication
of academic standards has occurred;
• A warning letter to an author or re-
viewer regarding fairly minor mis-
conduct.
Major misconduct
The Editor-in-Chief, in consultation
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
with the Editorial Board, and, when ap-
propriate, further consultation with a
small group of experts should make any
decisions regarding the course of action
to be taken using the evidence available.
The possible outcomes are as follows
(these can be used separately or jointly):
• Publication of a formal announce-
ment or editorial describing the mis-
Engrami
conduct;
• Informing the author’s (or review-
er’s) head of department or employer
of any misconduct by means of a for-
mal letter;
106
• The formal, announced retraction of
publications from the journal in ac-
cordance with the Retraction Policy
(see below);
• A ban on submissions from an indi-
vidual for a defined period;
• Referring a case to a professional or-
ganisation or legal authority for fur-
ther investigation and action.
When dealing with unethical behaviour,
the Editorial Staff will rely on the guide-
lines and recommendations provided
by the Committee on Publication Ethics
(COPE).
Retraction policy
Legal limitations of the publisher,
copyright holder or author(s), infringe-
ments of professional ethical codes, such
as multiple submissions, bogus claims of
authorship, plagiarism, fraudulent use
of data or any major misconduct require
retraction of an article. Occasionally a
retraction can be used to correct errors
in submission or publication.
Standards for dealing with retrac-
tions have been developed by a number
of library and scholarly bodies, and this
practice has been adopted for article re-
traction by ENGRAMI: in the electron-
ic version of the retraction note, a link
is made to the original article. In the
electronic version of the original arti-
cle, a link is made to the retraction note
where it is clearly stated that the article
has been retracted. The original article
is retained unchanged, except for a wa-
termark on the PDF indicating on each
page that it is “retracted.”
Good scientific practice
Submission of a manuscript implies
that the manuscript has not been pub-
lished earlier (except in the form of an
abstract or as part of a published lecture
or thesis); the manuscript is not being
considered for publication elsewhere;
that the author(s) is fully responsible for
the scientific content of the work; that
publication is approved by all co-au-
thors, if any, and by the competent au-
thorities of the institution within which
the research was conducted.
As a condition for reviewing a pub-
lication, it is necessary to register clin-
ical trials in a public register of clinical
studies for specific research which is
required by their design. Clinical trials
are defined by the International Com-
mittee of Medical Journal Editors (in
accordance with the definition of the
World Health Organisation) as well as
any research project that assigns to the
participant or group of participants one
or more interventions for the purpose of
assessing health outcomes. For more in-
formation, visit http://clinicaltrials.gov/
It is necessary that the original works,
submitted for publication, involving the
human population, contain, within the
Material and Methods section, the state-
ment that the study was approved by
the appropriate ethics committee and
thus carried out in accordance with the
Helsinki Declaration of 1995. Also it is
necessary to specify clearly that all the
participants involved in the study gave
their informed consent before being in-
cluded in the study. Details that could
violate the rule of anonymity of subjects
should be avoided.
Experiments involving animals also
must be complied in accordance with
local applicable ethical provisions on
animal rights and contain a statement
that the principles of laboratory animal
care (NIH publication No. 86−23, re-
vised 1985) have been observed during
the research.
Editors reserve the right to refuse
manuscripts that do not fulfil the above
conditions. The author will be respon-
sible for false statements or the lack of
fulfilment of the above mentioned re-
quirements.
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
GENERAL INSTRUCTIONS
The text should be written in Word,
Latin alphabet, double-spaced, entire-
ly in the Times New Roman font and
12-point letter size (12 pt). Adjust all
margins to 25 mm, page size to A4 for-
mat, and type the text with left align-
ment and indenting each paragraph by
Engrami
10 mm, without dividing the word (hy-
phenation). Do not use tabs and consec-
utive blank characters (space) to align
text, but alignment control tools on the
ruler and Toolbars. After each punctua-
107
 tion sign, put only one blank character.
If the text uses special characters (sym-
bols), use the Symbol font.
Pages are numbered in sequence at
the bottom margin, starting from the
front page. Data on the used literature
in the text are denoted by Arabic nu-
merals in suprecripted square brackets
− e.g. [1,2], in the order in which they ap-
pear in the text.
The manuscript should be sent elec-
tronically to the editorial office:
klinikazapsihijatrijukcs@gmail.com
Title page. On the separate, first
page of the manuscript, the following
should be stated:
• Title of the paper without abbrevi-
ations;
• Full names and surnames of the
authors (without titles), indexed with
numbers;
• The official name of the institutions
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
where the authors work and the place, in
the order corresponding to the indexed
numbers of the authors;
• If the work was previously presented
at a conference or meeting, indicate
the official name of the meeting, the
place and the time of the meeting;
• At the bottom of the page, state the
name, contact address, telephone,
Engrami
fax and e-mail address of one of the
authors for correspondence.
Authorship. All persons listed as
authors of the paper should qualify for
108
authorship. Each author should par-
ticipate sufficiently in the work on the
paper in order to take responsibility for
the entire manuscript and the results
presented in the paper. Authorship is
based only on:
• An important contribution to the
concept or design of the work; or the
acquisition, analysis, or interpreta-
tion of data;
• Drafting the work or revising it crit-
ically for important intellectual con-
tent;
• Final approval of the version to be
published;
• Agreement to be accountable for all
aspects of the work in ensuring that
questions related to the accuracy or
integrity of any part of the work are
appropriately investigated and re-
solved.
The authors should enclose the de-
scription of contributions in the man-
uscript for each co-author individually.
Financing, data collection or general
surveillance of a research group alone
cannot justify authorship. All others
who contributed to the development of
the work, and who are not authors of
the manuscript, should be mentioned in
a thank-you note describing their work,
with a written consent.
Abstract. Attach a summary of the
paper of up to 300 words.
For original works, the summary
should have the following structure:
introduction, aim, method of work, re-
sults and conclusion. Each of the above
segments should be written as a sepa-
rate paragraph beginning with a bold
word Introduction, Objective, Method,
Results, Conclusion. List the most im-
portant results (numerical values) of
statistical analysis and level of signifi-
cance. For papers in Serbian language
also attach a summary in English iden-
tical to the abstract.
Key words. Below the abstract, state
the keywords (three to six).
In the Keyword Selection, use the
Medical Subject Headings − MeSH
(http://gateway.nlm.nih.gov).
Structure of the work. All subhead-
ings are capitalized and bolded.
Original research papers should
have the following subtitles: introduc-
tion, aim, method, results, discussion,
conclusion, literature.
The case reports consist of: intro-
duction, presentation of patients, dis-
cussion, conclusion and literature. The
name of the patient, the initials or other
personal information that could violate
the patient’s privacy should not be used,
especially in the illustrations.
The literature review consists of:
introduction, corresponding subtitles,
conclusion and literature. Review of
literature can only be published by au-
thors who provide at least five autoc-
itations (references in which they are
either authors or coauthors).
Text of the manuscript . Use short
and clear sentences. Translation of terms
from foreign literature should be in the
spirit of Serbian or English language. All
foreign words or expression for which
there is no appropriate name in Serbian
or English language should be replaced
with the original terms.
For the names of drugs, use primari-
ly generic names.
Abbreviations . Use only when nec-
essary, for very long names of chemical
compounds, or names that are already
recognizable as abbreviations (standard
abbreviations such as DNA). For each
abbreviation, the full term should be
given the first time it is mentioned in the
manuscript, unless it is a standard unit
of measure. Do not use abbreviations in
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
the title. Avoid using abbreviations in
the abstract, but, if necessary, addition-
ally explain each abbreviation when it
appears in the manuscript for the first
time.
Volume of the manuscript. The en-
tire manuscript − consisting of the title
page, abstract, the text of work, a list of
Engrami
literature, all attachments, or footnotes
for them and the legend (tables, photo-
graphs, charts, schemes, drawings), and
title page and abstract in English (for pa-
pers in Serbian) original research papers,
109
 reports/announcements and literature
review should not exceed 5,000 words;
case reports should not exceed 2,000
words; works on medical history should
not exceed 3,000 words; works aimed for
practice should not exceed 1,500 words;
works for other sections should not ex-
ceed 1,000 words.
Tables. Tables are marked with Ara-
bic numbers in the order in which they
appear in the texts, with the name in
Serbian and English. Tables should be
done exclusively in Word through the
Table-Insert-Table menu, defining the
exact number of columns and rows that
will make the table. Right-click on the
mouse Merge Cells and Split Cells −
should be used to merge or share cells.
In one table, within the same cell, enter
the text in Serbian and the text in En-
glish − do not make two tables in two
languages! Use Times New Roman font,
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
12 pt font size, with single spacing and
without text feeding.
The abbreviations used in the tables
should be clarified in the legend below
the table in Serbian and English.
Photographs. Photographs are pro-
vided in electronic form
We strongly suggest the resolution of
Engrami
at least 300 dpi.
Charts . Charts should be created
and submitted in Excel in order to see
the complementary values distribut-
110
ed by cells. The same charts should be
linked to the Word document, where the
charts are numbered in Arabic numbers
in the order of appearance in the text,
with the titles in Serbian and English.
All data in the chart should be typed in
the Times New Roman font, in Serbian
and English. The abbreviations used on
the graph should be explained in the
legend below the graphs in Serbian and
English.
Schemes (drawings). The abbrevia-
tions used in the scheme should be ex-
plained in the legend below the scheme
in Serbian and English.
Acknowledgements. List all those
who have contributed to the creation of
the article and do not meet the criteria
for authorship (such as persons engaged
in providing technical assistance, help
writing or managing a department that
provides general support). Financial and
material assistance (in the form of spon-
sorship, scholarships, gifts, equipment,
medicines, etc.) should also be indicated.
Conflicts of Interest Statement. It is
necessary to indicate a potential conflict
of interest if it exists in the case of any of
the authors of the article. It should also
be emphasised if there are no conflicting
interests.
Literature. References should be
numbered with regular Arabic numbers
in the order of appearance in the text.
The number of references should not
exceed 30, except in a systematic review
article, which is allowed to have up to 50
references.
References are cited according to the
Vancouver style, which are based on
formats used by the National Library
of Medicine and Index Medicus. The
titles of the journal are also abbreviated
according to the method used by Index
Medicus (do not put the full stops/pe-
riods at the end of abbreviations). For
articles with up to six authors, indicate
all authors. For articles with more than
six authors, indicate the first three and
put et al. Pages are quoted by entering
the first and last page without repeating
digits (e.g. pages from 322. to 355. should
be designated: 322−55).
We kindly ask the authors to adhere
to this standard when referring to liter-
ature, as this is a very important factor
for indexing when classifying scientific
journals.
Examples:
1. Article in the journal:
Roth S, Newman E, Pelcowitz D,
Van der Kolk, Mandel F. Complex
PTSD and victims exposed to sexual
and physical abuse: results from the
DSM-IV field trial for posttraumatic
stress disorder. J Traum Stress, 1997;
10: 539−55.
2. Chapter in the book:
Ochberg FM. Posttraumatic therapy.
In: Wilson JP, Raphel B, editors. In-
ternational Handbook of Traumatic
Stress Syndromes. New York: Ple-
num Press; 1993 p.773−83.
3. Book:
Maris RW, Berman AL, Silverman
MM, editors. Comprehensive Text-
book of Suicidology. New York, Lon-
don. The Guilford Press; 2000.
4. Electronic document available
on the Internet:
Irfan A. Protocols for predictable
aesthetic dental restorations [Inter-
net]. Oxford: Blackwell Munksgaard;
2006 [cited 2009 May 21]. Available
from: http://cclsw2.vcc.ca:2048/log-
in?url=http://www.netLibrary.com/
urlapi.asp?action=summary
For the citation of other varieties
of articles, books, monographs, oth-
· vol. 40 · jul -decembar 2018. · br. 2
er types of published and unpublished
material and electronic material, see
the special edition of the Serbian Ar-
chives from 2002 entitled Jednoobrazni
zahtevi za rukopise koji se podnose bio-
medicinskim časopisima, Srp Arh Celok
Lek 2002; 130(7−8):293−300.
Cover letter . With the manuscript, it
Engrami
is obligatory to enclose a letter or end it
in electronic form signed by all authors,
which should contain:
• A statement that the manuscript has
not previously been published and
111
 that it has not been submitted at the
same time for publication in another
magazine, and
• A statement that the manuscript has
been read and approved by all authors
who meet the criteria of authorship.

It is also necessary to provide cop-

ies of all the licenses for: reproduction
of previously published material, use of
illustrations and publication of informa-
tion about known people or the appoint-
ment of people who contributed to the
development of the article.
· vol. 40 · jul - decembar 2018. · br. 2
Engrami

112