1

1.Hafta: 16.09.2013-20.09.2013 Derse giriş ve dönemin özeti yapıldı.

2.Hafta: 23.09.2013-27.09.2013

MALZEMELER VE MÜHENDİSLİK
Malzemeler, kendilerinden bir şeyler oluşturulan veya yapılan maddelerdir. Uygarlığın başından beri malzemeler,
enerji ile birlikte insanın yaşama standardını yükseltmek için kullanılmıştır. Ağaç, beton, tuğla, plastik, cam, lastik, çelik,
alüminyum, bakır ve kağıt çevremizde yaygın olarak rastlanılan malzemelerdir. Aslında çevremize baktığımızda, çok
daha fazla malzeme çeşidi olduğunu görürüz. Sürekli araştırma ve gelişmelerin sonucunda, sık sık yeni malzemeler
ortaya çıkarılmaktadır.

Üretimde malzeme kullanıldığından, her bir uygulama için en uygun malzemenin seçilebilmesi ve bunu işlemek için en
uygun yöntemin belirlenebilmesi, mühendislerin malzemenin içyapısı ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olmalarını
gerektirir. Örneğin mühendisler, tasarladıkları X-30 ses üstü uzay uçağının 12-25 Mach hızla uçabilmesi için 1800°C’ye
kadar dayanabilecek, yeni yüksek sıcaklık malzemelerine ihtiyaç duymuşlardır. Bu amaçla da Al metal anafazlı (matrisli)
kompozit (karma) malzemeler ve refrakter malzemelerin geliştirilmesine çalışılmaktadır. Örneğin makine mühendisleri
jet motorlarını daha verimli çalıştırabilmek için, daha yüksek sıcaklıklarda çalışabilecek malzemeler aramaktadır. Uzay
ve uçak mühendisleri, uzay taşıtları ve uçaklar için daima daha yüksek dayanım/ağırlık oranına sahip malzemeler
aramaktadır. Kimya mühendisleri korozyona dayanıklı malzemeler, elektrik mühendisleri ise elektronik aletlerin daha
hızlı ve yüksek sıcaklıklarda çalışabilmesi için yeni malzemeler peşindedir.
(Bir maddeyi doğadan elde etmeye ÜRETİM adı verilir. Üretilen maddeyi kullanılabilir hale getirmeye de İMALAT
denmektedir.)

Disiplin olarak malzeme bilimi, malzemelerin özellikleri ve yapıları arasında var olan ilişkilerin, bağlantıların
araştırılmasını kapsar. Bunun tersine malzeme mühendisliği, önceden özellikleri belirlenmiş malzemelerin yapısı,
şekillendirilmesi ve bunların yapı özellik korelasyonuna dayanır.

Makine, inşaat, kimya ya da elektrik mühendisliğinde çalışan uygulamalı bilim adamları ve mühendisler, malzemelerin
şekillendirilmesi, dizayn problemleri ile karşılaşabilirler. Çoğu zaman malzeme problemleri, uygun malzeme
seçilmeyişinden kaynaklanabilir. Bu nedenle malzeme seçimi büyük önem kazanmaktadır.

Mühendislik Malzemelerinin Sınıflandırılması

Kolaylık için üç grupta incelenebilir. Metal malzemeler, polimer malzemeler (plastikler) ve seramik malzemeler.
Mühendislikteki büyük önemleri nedeniyle bu üç malzemeye ilaveten, karma malzemeler (kompozitler) ve elektronik
malzemeler de incelenmeye değerdir.

1. Metalik Malzemeler
Metal malzemeler, tekniğin ve endüstrinin gereksinimini büyük oranda karşılayan malzeme grubudur. Periyodik
sistemde yer alan gaz (hidrojen, oksijen vb) ve soygazlar (neon, argon vb) endüstriyel malzeme grubu arasında yer
almazlar. Bir veya daha fazla metalik elementten meydana gelen ve bazı metalik olmayan elementleri de içeren,
organik olmayan maddelerdir. Metalik elementlere örnek olarak Cu, Fe, Al, Ni, Ti gösterilebilir. Metalik malzemeler
içinde C, N, O2 de bulunabilir. Metaller, atomların düzenli yer aldığı kristal yapıdadırlar. Metallerin birçok özelliği, en
dış yörüngedeki atom sayıları ile bağlantılıdır. Çoğu oda sıcaklığında dayanıklı ve sünek olup, yüksek sıcaklıklarda bile,
nispeten dayanımlarını korurlar. Elektriği ve ısıyı iletirler, ışığı geçirmezler.

Nikel esaslı yüksek sıcaklık süperalaşımları gibi yeni ve ileri uçak sanayi alaşımları ise, daha yüksek sıcaklık dayanımı ve
korozyon direnci için devamlı geliştirilmektedir. Bu alaşımların kullanıldığı jet motorlarının verimi, artan çalışma
sıcaklığı ile artmaktadır. Sıcak eş basınçlı presleme ve eş sıcaklıklı dövme gibi yeni işleme teknikleri, uçak alaşımlarında
yorulma ömürlerini uzatabilmektedir. Bazı alaşımlarda mamul maliyetini düşürdüğünden, toz metalürjisi tekniği de
gelişmektedir. Hızlı soğutma tekniği ile ergimiş durumdan saniyede bir milyon santigrat hızla soğutulan metal tozları
üretilmektedir. Bu tozlar daha sonra sıcak eşbasınçlı presleme gibi tekniklerle şekillendirilip, çubuklar haline
getirilmektedir. Bu yöntemle, yeni nikel esaslı süperalaşımlar, Al alaşımları ve Ti alaşımları üretilmiştir. Ergimiş
durumdan hızlı katılaşma sonucu, metal yapısı kristalin yapıdan farklı amorf yapıya dönüşeceğinden, malzeme yepyeni
özelliklere ve korozyon direncine sahip olacaktır. Jet motorlarının yanma odalarında ve türbin kanatlarında yüksek
sıcaklığa dayanıklı süperalaşımlar kullanılır. (Süperalaşım; ana yapısı demir, nikel ya da kobalt olan nispeten yüksek
miktarlarda krom, az miktarda da yüksek sıcaklıkta ergiyen molibden, wolfram ve titanyum içeren alaşım olarak
tanımlanabilir. Süperalaşımlar; çok yüksek sıcaklıklarda mekanik dayanımlarını koruyabilen alaşımlardır.)

2. Polimer Malzemeler
Polimerler, plastik ve kauçuk malzeme ailelerini kapsarlar. Polimer malzemelerin çoğu organik bileşikler olup, kimyasal
olarak karbon, hidrojen ve diğer metal olmayan elementlerden meydana gelen uzun molekül zincirlerine ve ağlarına
sahip, yüksek molekül ağırlıklıdırlar.
 2
Yapısal polimerlerin çoğu kristal yapıda değildir. Fakat bazılarında, hem kristalli hem de kristalsiz bölgeler beraberce
bulunabilmektedir. Polimer malzemelerin dayanım ve sünekliği, büyük değişmeler göstermektedir. İçyapılarının
etkisiyle polimer malzemelerin çoğu, kötü bir elektrik iletkenidir. Bunların bir kısmı ise iyi yalıtkandır ve elektrik
yalıtımında kullanılır. Genel olarak polimer malzemeler düşük yoğunluğa, nispeten düşük yumuşama ve bozunma
sıcaklığına sahiptir.

3. Seramik Malzemeler
Kimyasal olarak birbirine bağlı metal ve metal olmayan elementlerden oluşan, organik olmayan malzemelerdir.
Seramik malzemeler kristalli veya kristalsiz ya da bunların karışımı olabilirler. Seramik malzemelerin çoğu yüksek
sertliğe ve yüksek sıcaklık dayanımına sahip olmakla birlikte, mekanik olarak kırılgandır. Çoğunlukla oksitler, nitritler ve
karbürlerdir. Kil mineralleri, çimento ve camdan oluşan seramik malzemeler, malzeme grubunda geniş bir yer
kaplamaktadır. Elektriği ve ısıyı iletmezler; yalıtkandırlar.

Yalıtım özellikleri, ısı ve aşınmaya dayanımları nedeniyle, yüksek sıcaklık sıvı metal fırınlarında astar olarak kullanılır.
Buji gövdeleri yapılır. Uzay taşıtlarının kaplanmasında seramik fayanslar kullanılır. Seramik fayanslar, Al iç gövdeyi,
atmosfere giriş ve çıkışta oluşan yüksek sıcaklıktan korumaktadır. Ayrıca seramik malzeme, içten yanmalı motorlarda
da kullanılmaktadır. Motorlarda kullanılan seramik malzemelerin üstün özellikleri; hafiflikleri, yüksek dayanım ve
sertlikleri, iyi ısı ve aşınma dirençleri, düşük sürtünmeleri ve yalıtkanlıklarıdır. Entegre devrelerde kullanılırlar.

4. Kompozit (Karma) Malzemeler

İki veya daha fazla malzemenin karışımıdır. Kompozit malzemelerin çoğu, istenen özellikleri elde etmeye uygun dolgu
ve güçlendirme malzemeleri ile bağlayıcı reçineden ibarettir. Genellikle bileşenler birbiri içinde çözünmez ve
birbirlerinden belirli bir arayüzle ayrılır. Değişik türleri vardır. Ana faza göre metalik, polimer ve seramik kompozitler
olarak isimlendirilirler. Dayanım ve hafiflikleri nedeniyle uçak malzemesi olarak (uçağın kanat motorunda), korozyon
dayanımları nedeniyle petrol boru bağlantılarında (camla güçlendirilen polifenilen sülfür) tercih edilirler. Skorsky
helikopterlerinde, uçak ve uzay araçlarında karbon fiber ile güçlendirilmiş polimer matrisli kompozit malzemeler
kullanılır. Betonarme, emaye, araba lastiği ve fiberglas tekneler kompozit malzemelere örnektir.

5. Elektronik Malzemeler
Bu malzemeler hacim olarak önemli bir yer tutmamakla birlikte, ileri mühendislik teknolojileri için son derece önemli
malzemelerdir. En önemli elektronik malzeme, çeşitli katkılarla elektrik özellikleri değiştirilmiş saf silisyumdur. Çok
2
sayıda karmaşık elektronik devre 5-6 mm ’lik bir Si yongası üzerine işlenebilmektedir. Bu yeni malzemelerle yapılan
mikroelektronik cihazlar içinde haberleşme uydularını, bilgisayarları, hesap makinelerini, dijital saatleri ve kaynak
robotlarını sayabiliriz.

6. Yarı İletkenler
Elektriksel özellikleri metaller ve yalıtkanlar arasında yer alır. Bu malzemelerin elektriki karakteristikleri, impürite
atomların çok küçük miktarının varlığına bile son derece duyarlıdır. Elektronik ve bilgisayar endüstrisinde yaygın
kullanım alanı bulmuşlardır. Si-Ga esaslı malzemelerdir. Örneğin mikrodevrelerde silikon çip kullanılır.

7. Biometaller
İmplantlar ve herhangi bir nedenle vücut içinde yer alan malzemelerdir. Örneğin kemikleri bağlamada kullanılan çivi
(platin, Ti alaşımı).

Şekil. Mühendislik malzemelerinin sınıflandırılması.

 3

Şekil. Mühendislik malzemelerinin sınıflandırılması.

Şekil. Metallerin sınıflandırılması.

Tablo: Metallerin yoğunluklarına göre sınıflandırılması

3
Hafif metaller (d<5 g/cm ) Li, Be, Na, Mg, Al, K, Ca, Sc, Ti, Rb, Sr, Cs, Ba, Fr
3
Ağır metaller (d>5 g/cm ) Diğerleri

Tablo: Metallerin ergime sıcaklıklarına göre sınıflandırılması

Düşük sıcaklıkta ergiyen metaller (Te<1000°C)
Orta sıcaklıkta ergiyen metaller (Te=1000-2000°C)
Yüksek sıcaklıkta ergiyen metaller (Te>2000°C)
Li, Na, Mg, Al, K, Ca, Zn, Ga, Rb, Sr, Ag, Cd, In, Sn, Cs,
Ba, Hg, Tl, Pb, Bi, Fr, Ra
Be, Sc, Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Y, Zr, Rh, Pd, La,
Pt, Au, Ac, Ku, Ha, Ns, Hs, Mt
Nb, Mo, T, Ru, Hf, Ta, W, Re, Os, Ir
 4
Atomun Yapısı

p
n
e
e

K = p + n (kütle no)
Kimyasal reaksiyon sürecinde kendi atomunu terk edebilecek tam dolmamış ana veya ara tabaka elektronlarına valans
elektronları adı verilir.

Bağ Çeşitleri:

Katı, sıvı, gaz veya plazma halinde bulunan bir madenin hangi halde bulunabileceğini, o koşullar altındaki enerjisinin
durumu belirler. Madde daima, enerjisinin daha düşük olduğu hale geçmeye uğraşır. Enerjisinin en düşük olduğu
seviyede de en kararlı haldedir.

Bağlar, atomları bir arada tutan elektriksel çekim kuvvetleridir.

1. Kovalent Bağ (Atom bağı= Molekül bağı)

Gaz moleküllerinin oluşmasında ve Ametal-Ametal arasında meydana gelen bağ türüdür. Diğer bağlara oranla en
kuvvetli olanıdır. Atomlara ikişer ikişer ortak olarak ait olan elektron köprüleri nedeniyle, serbest (valans) elektronu
kalmamasından dolayı, bu bağın elementleri elektrik ve ısıyı iletmezler.

Bu bağ yapısına sahip malzemelerin ergime sıcaklıkları ve sertlikleri yüksektir. Plastik şekil değiştirmeye elverişsizdirler.

Sertliğin malzemeden malzemeye değişmesi, kovalent bağ kuvvetine ama özellikle de yapı içerisindeki sıklığına bağlıdır.
Karbon elementi iki farklı şekilde kristal düzeni oluşturabilir. Tetrahedral kafes yapısındaki elmasta üç boyutlu bir
kovalent bağ söz konusu iken, grafitte hegzagonal kafes yapısı vardır. Grafitin kafes yapısında altıgen düzlemindeki
atomlar arasında iki boyutlu kovalent bağ, tabakalar arasında ise zayıf bir bağ olan Van der Waals bağı vardır.
Örnek: Örnek: Elmas veya kömür (C atomlarının dizilişine göre)

Örnek: Plastik malzemelerden polietilen Örnek: Seramik malzemelerden SiC

2. İyonik Bağ
Metal-Ametal arasında meydana gelen kuvvetli bir bağ çeşididir. Metalin bileşik yaparken verdiği elektronu ametal alır
ve dış yörünge 8‘e tamamlanır.

Na11 Cl17

Dış zorlamalarla atomların yerini oynatmak, kristali parçalamadan mümkün değildir. İyonların bir kısmının bir atom
aralığı kadar ötelenmesi durumunda karşı karşıya gelen, aynı işaretli elektriksel yükler birbirini iteceğinden, kristal yapı
bozulur. Bu nedenle de bu bağ yapısına sahip inorganik malzemeler plastik şekil değiştiremezler. Katyonlar tarafından
verilen elektronlar anyonlar tarafından bağlandığından, serbest hareket eden elektron kalmadığı için bu bağ yapısına
sahip malzemelerin elektrik ve ısı iletkenlik özelliği yoktur.

3. Metalik Bağ
Metal-Metal arasında meydana gelir.
Cu-Al (Al bronzu) (%5-15 arasında Al içeriyorsa Al bronzu adını alır; gemi pervanelerinin yapımında kullanılır)
Cu-Zn (prinç)
 5
Metal elektronları elektron vererek (+) yüklü hale geçerler, açıkta kalanlar elektron bulutu (elektron denizi, valans
elektronları denizi) oluştururlar.

Saf metallerde elektron alabilecek türden atomlar bulunmadığından, serbest kalan valans elektronları elektron
bulutunu oluşturur. Valans elektronlarının serbest hareket edebilmesi nedeniyle, metallerin elektrik ve ısı iletkenlikleri
iyidir. Metalik bağ bozulmaksızın atomlar birbirlerine göre ötelenebildiğinden, bu bağ yapısına sahip malzemeler
plastik şekil değiştirebilirler.

Metalik bağ yapısına sahip malzemeler

Katı halde;
sünek yapı gevrek (kırılgan) yapı

Sünek yapıda atomlar düzgün bir şekilde dizilmişlerdir. Kolaylıkla plastik şekil değiştirebilirler.
Gevrek malzeme kolaylıkla kırılır, yapıda atomlar düzgün dağılmamıştır.

Sıvı halde;
Kısmen düzensiz bir yapı söz konusudur. Isıtma ile bağ kopar, kısmen düzensiz yapı oluşur.

Gaz halde;
Tamamen düzensiz yapı vardır.

4. Van der Waals Bağları

Gaz hallerini terk ettikleri, yani sıvı veya katı hale geçtikleri an valans elektronu olmamasına rağmen soy gazların
atomlarını ve kovalent bağa sahip molekülleri bir arada tutan kuvvetler Van der Waals kuvvetleridir. Ortalama bağ
enerjisi Van der Waals bağında 10 kcal/mol’den daha düşük olup, tüm bağlar içerisinde en zayıf olanıdır.

Şekil. Göreceli olarak atomlararası bağ kuvvetleri

5. Karışık Bağ
Birden fazla bağ yapısının malzeme içerisinde bulunması durumudur.
 6
Plastik malzemeler kovalent bağa sahip oldukları halde, sıcakta kolayca şekil değiştirirler. Bunun nedeni, merleri bir
arada tutan zayıf Van der Waals bağlarıdır.

Atomsal Dizinim

Atomların dizilişi, malzemelerin özellikle de kristal yapılı malzemelerin mekanik özellikleri (çekme, basma, çentik darbe
dayanımı gibi) ve mikroyapı özelliklerini büyük oranda etkiler. Bunun yanı sıra atom dizinimine bağlı olarak elektrik, ısı
iletkenlikleri ve korozyon özellikleri de değişir.

Atom dizilişinde atomlar arasındaki bağ ve bağ açılarının rolü büyüktür.

1. Amorf (Düzensiz) Yapı: Atomlar ya da moleküller tümüyle düzensizdir. Daha çok gazlarda görülür.
Termoplastiklerde de görülmektedir.

gaz

2. Moleküler Yapı (Kısa Mesafede Düzen): Molekül içinde sadece iki atom arasında belli bir düzen varsa bu yapıdan
söz edilir.

3. Kristalin Yapı (Uzun Mesafede Düzen): Kristal yapıda örneğin katı bir metalde atomlar üç boyutlu bir düzen içinde
bulunurlar. Metallerin yanı sıra yarı iletkenlerde, seramiklerde ve bazı termoplastiklerde kristalin yapı bulunur.
%100 kristal yapıya sahip plastik yoktur. Maksimum %70-80’i kristal yapı olabilir. Kristal yapı miktarı arttıkça dayanım
artar.

KAFES SİSTEMLERİ

Atomlar, atomlararası bağ kuvvetleri, yani valans kuvvetleri etkisiyle, düzenli bir şekilde dizilirler. Bu dizilim iki boyutlu
sistemde incelenirse düzlemsel kafes yapısı, üç boyutlu sistemde incelenirse hacimsel kafes yapısı elde edilir.

Hacimsel kafes, birbiriyle özdeş konumda birçok sayıda birim hücreden oluşur. Birim hücrenin boyutu çok küçüktür.
6
Örneğin khm saf demirin 1 mm’sinde 3.48x10 adet birim hücre vardır.

Bravais Birim Hücreleri

August Bravais 1811-1863 yılları arasında yaşamış kristal çizerdir. Birim hücrelerin şekline ve atomların yerleşimine
göre, 7 kafes tipi ya da kristal sistemi vardır. 7 kristal sisteminin çoğu, temel bir birim hücrenin değişik durumlarını
ifade eder. Bravais, mümkün olan bütün kafes ağlarını tamamlayabilmek için, 14 standart birim hücrenin yeterli
olduğunu göstermiştir. Bravais kafeslerinde 4 temel birim hücre vardır.
- Basit
- Hacim merkezli
- Yüzey merkezli
- Taban merkezli
 7

Kristal yapılarda atomlararası uzaklık, deneysel olarak X ışınları difraksiyonu (kırınım çözümlenmesi) metoduyla
bulunabilir. Bu metodla iki Al atomu arasındaki uzaklığın 0.2862 nm olduğu saptanmıştır.

1. Kübik Sistem
a = b = c , α = β = γ = 90°

1.1. Basit Kübik Sistem (bu kafes sistemine sahip metal yoktur.)

A.S : N A : Birim hücredeki atom sayısı

N A = xC + yF + I

C : köşelerden gelen atom sayısı

F : yüzeylerden gelen atom sayısı
I : hacim merkezinden gelen atom sayısı

Kübik sistemde köşedeki atom, köşe sayısı kadar birim hücre tarafından paylaşılır.
1
N A = 8x + 0 + 0 = 1
8
bks khm kym sph
NA 1 2 4 6
KS 6 8 12 12
ADF 0.52 0.68 0.74 0.74
Kayma Sistemi sayısı - 12 24 6
Birim hücredeki atom sayısı, metalin plastik şekillendirilebilirliğini etkiler; fazla ise plastik şekillendirilebilirliği yüksektir.

1.2. Kübik Hacim Merkezli (khm) (Hacim Merkezli Kübik hmk-(body centered cubic, bcc)

α − Fe ,Cr , Mo ,V ,W ( T ),Ta , Na , K
1
N A = 8x + 0 + 1 = 2
8
Hacim merkezindeki atom, sadece o birim hücreye aittir.

1.3. Kübik Yüzey Merkezli (kym) (Yüzey Merkezli Kübik ymk- face centered cubic (fcc))
 8
γ − Fe ,Cu , Al , Ni , Au , Ag , Pt , Pb
1 1
N A = 8x + 6 x + 0 = 4
8 2
Allotropi (Polimorfi): Malzemelerin sıcaklığa bağlı olarak kafes yapısının değişiklik göstermesidir.
Fe ,Co , Mn ,Ti allotrop malzemelerdir.
o
C
Ergiyik
1536
-Fe (khm)
1392

-Fe (kym)
911

-Fe (khm)

Zaman (t)
Şekil. Saf demirin ısınma eğrisi

2. Tetragonal Sistem (kare prizma)

- basit
- hacim merkezli
a = b ≠ c , α = β = γ = 90°

basit tetragonal sistem hacim merkezli tetragonal sistem

1 1
N A = 8x + 0 + 0 = 1 N A = 8x + 0 + 1 = 2
8 8
 9
3. Ortorombik Sistem (dikdörtgenler prizması)
- basit
- hacim merkezli
- yüzey merkezli
- taban merkezli
a ≠ b ≠ c , α = β = γ = 90°

taban merkezli ortorombik sistem

1 1
N A = 8x + 2 x + 0 = 2
8 2

4. Monoklinik Sistem
a ≠ b ≠ c , α = β = 90° ≠ γ
5. Triklinik Sistem
a ≠ b ≠ c , α ≠ β ≠ γ ≠ 90°
6. Rombohedral Sistem
a = b = c , α = β = γ ≠ 90°
7. Hegzagonal Sistem
Sıkı paket hegzagonal sistem (sph-hexagonal closed pocket, hcp)

a1 = a 2 = a 3 ≠ c, α = β = 90°, γ = 120°
1 1
N A = 12 x + 2 x + 3 = 6
6 2
Zn, Ti , α − Cd , Mg , Zr , Be, Co
 10

Koordinasyon Sayısı (KS)

Koordinasyon sayısına valans elektronları ve atom dizinimi etki eder.

Hacimsel kafes içerisinden alınan bir atoma yakın ve eşit uzaklıklardaki atomların sayısına denir. Koordinasyon sayısına
valans elektronu ve atomların dizinimi yanı sıra, atomlararası bağlar ve atom yarıçapı da etkendir.

Saf bir metalde KS en fazla 12’dir.

Atom Yarıçapı-Kafes Parametresi İlişkisi

Atom yarıçapı, atomun büyüklüğünün ölçüsüdür.
 11

4r 4r
a= a=
3 2

a = 2r

Atom Dolgu Faktörü (ADF) (Atom Dizim Katsayısı (ADK), Atom Dolum Oranı (ADO), Paketleme Faktörü (PF))

Birim hücre atomlar tarafından ne kadar fazla yüzde ile dolduruluyorsa, plastik şekillendirme kabiliyeti o kadar iyidir.

Birim hücredeki atom hacmi N A xAtom hacmi

ADF = =
Birim hücre (kafes) hacmi Vbh

4 4 3
1x πr 3 πr
bks → ADF = 3 = 3 = 0.52 , ( a = 2r )
a3 (2r ) 3

4
2 x πr 3
khm → ADF = 3 = 0.68
3
 4r 
 
 3
4
4 x πr 3
kym → ADF = 3 = 0.74
3
 4r 
 
 2
sph → ADF = 0.74

Örnek: kym’li Cu atomunun yarıçapı r = 2.556 A° ise, kafes parametresini ( a ) bulunuz.

4r 4 x 2.556
a= = = 7.230 A°
2 2

1 A° = 10 −8 cm = 10 −10 m
1 nm = 10 A°
 12
Örnek: khm’li α − Fe ’nin a = 2.86 A°
kym’li γ − Fe ’nin a = ?

4r
a= = 2.86 ⇒ r = 1.2384 A°
3
4r 4 x1.2384
a= = = 3.502 A°
2 2

Dedik ki
− Birim hücredeki atom sayısı ne kadar fazla ise o kafes yapısına sahip malzeme kolay pşd. (hsp)
− KS en fazla olan malzeme kolay pşd (kym, hsp)
− ADF yüksek olan malzeme kolay pşd (kym, hsp)

Öyleyse hangi kafes yapısına sahip en kolay pşd?

hsp görünüyor, ancak pşd’yi etkileyen en önemli etken kayma sistemi sayısıdır.
Örneğin kym Au, Cu, Al kolay şekillendirilirken hsp Mg, Ti şekillendirilmesi zordur. Nedeni kayma sistemi sayısıdır.

Kayma sistemi belli yönlerde ve düzlemlerde yoğun olarak bulunur. O yönde elektrik ve ısı iletkenliği artar, atomların
hareketi daha fazla olur. İşte bu yönleri ve düzlemleri tanımlamak için Miller indislerini inceliyoruz.

MILLER İNDİSLERİ (hkl)

Kristal yapılarda, doğrultuların ve düzlemlerin isimlendirilmesine yararlar. Yani kristal içindeki düzlem ve doğrultuların
adresleridir. Kübik hücrelerde atomların yerlerini belirlemek için, birbirine dik x , y , z eksenlerinden faydalanılır. Birim
hücredeki atom yerleri x, y ve z eksenleri boyunca verilen uzaklıklarla tanımlanır.
− Nokta indisleme
− Düzlem indisleme
− Yöne göre indisleme

Kübik Sistemde
α = β = γ = 90°

h= a
x

k=b
y

l=c
z

Miller indisleri, kafes birim mesafesi ölçüsü olarak, merkezden eksenler üzerindeki kesim noktaları değerlerinin tersidir.
x y z x y z
koordinat ∞ 1 ∞ 1 1 1/2
tersini al 1/∞ 1/1 1/∞ 1 1 2
kesirden kurtar 0 1 0 1 1 2
indis 0 1 0 1 1 2

1. Nokta indisleme
hkl

001 011
001
100
101 111
010 010
000 010 000
210 100
110 001
100
 13
2. Düzlem indisleme (Düzleme göre indisleme)
(hkl)

(001)

(0 1 0) (110)
(010)

(100) (00 1 )

(111) ( 221)
(101)

x y z
koordinat 1 1 ½
kesirden kurtar 2 2 1
indis (2 2 1)
3. Yöne göre indisleme
[hkl] veya <hkl>
Nokta indis bulunur ve orijinle birleştirilir.

[001]
[111]
[010]

[210]
[100]
[110]

Metaller, atom yoğunluğu en yüksek olan yönlerde deformasyona uğrarlar. Metallerin dayanımları (örneğin çekme
dayanımı) ve elektrik iletkenliği yöne göre değişir.

Kübik sistem olması şartıyla, aynı indise sahip düzlemler aynı indise sahip yönlere diktir.
(100) ⊥ [100]

[100]
(100)

Örnek: Koordinatlar x=1/2, y=1, z=1/2. Nokta indislemede gösteriniz.

x y z
Koordinat ½ 1 ½
Tersini al 2 1 2
Kesirden kurtar - - -
Miller indisi 2 1 2
 14

212

210

Hegzagonal sistemde
hkil
a1 = a 2 = a3 ≠ c, α = β = 90°, γ = 120°

(0001)

(1100)
(0110)

(1010)

4. Düzlem ailesi
{hkl}

{100} = {(100), (010), (001), (100), (010), (001)}

Manyetik özellik, elektrik özelliği, doluluk oranı, kayma özelliği vb özellikleri aynı olan, ancak Miller indisleri farklı olan
düzlemler topluluğudur.

Kayma Sistemleri
Kayma Sistemi = Kayma Düzlemi x Kayma Yönü
Atomların sık aralıklarla dizildikleri düzlemler kayma düzlemleridir. Kafes içerisindeki kayma düzlemi ve kayma yönü
sayısı arttıkça, metalsel malzeme kolay şekillendirilir.

Kafes tipi Kayma Kayma Kayma düzlemi sayısı Kayma yönü sayısı Kayma sistemi
düzlemi yönü sayısı
ailesi
khm {110} [111] 6 2 12
kym {111} [110] 8 3 24
sph {0001} [1000] 2 3 6

(110)
 15

(111) [111]

Kayma sistemi sayısı, metalsel malzemenin plastik şekil değiştirme kabiliyetinin ölçüsüdür.
Buna göre, kym kafes yapısına sahip metallerin plastik şekil değiştirme kabiliyeti en yüksektir. Örneğin Al, Cu, Au, Ag,
Pt vb.

Anizotropi
Malzeme özelliklerinin yöne bağlı olarak değişmesine anizotropi, bu davranışa anizotropik davranış, bu davranışı
gösteren malzemeye de anizotrop malzeme denir. Kristal yapılı malzemelerde, kristal (kafes) düzlem ve yönlerinin
farklı atom yoğunluğuna sahip olması nedeniyle, metal malzemelerin özellikleri yönlere göre değişir.

Özellikleri yöne göre değişmeyen malzemelere izotropik malzeme, bu davranışa da izotropik davranış denir. Örneğin W
(T) izotropik malzemedir. Tek kristal olarak bilinen ve daha çok uzay ve elektronik endüstrisinde kullanılan malzemeler
anizotroptur.

Kaynaklar (Bu bölüm için):

1. Ders notları, Prof. Dr. Ayşegül Akdoğan Eker.
2. Mehmet Yüksel, Cemal Meran, “Malzeme Bilgisine Giriş Cilt 2”, MMO, 2010.