lAZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN MEMARLIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ

Fakültə: “Nəqliyyat”
Kafedra: “Fizika”

Fənin adı: Elektrotexnika və elektrik təchizatı.

Məruzəçi: dosent Mehdiyev B.Q.

Ədəbiyyat

1. Quluzadə K. “Elektrotexnika, elektrik avadanlıqları və sənaye elektronikası”.

2. A.S.Kasatkin “Elektritexnika” .
3. B.Y. Lipkin “Sənaye müəssisələri və qurğuların elektrik təchizatı”.

BAKI – 2016

1
 Mövzu 1.
1.1 Sabit cərəyan dövrələri.

Ilk elektrik enerji mənbələri qalvanik elementlər olduğundan elektrotexnika

elmi sabit cərəyan əsasında yaranmışdır. Elektrotexnikanın sonrakı inkişafı artıq
sabit cərəyanla ola bilməzdi, cünki böyük enerjiləri uzaq məsafəyə ötürmək üçün
yüksək gərginlik tələb olunurdu. Sabit cərəyan isə gərginliyin alçaldılıb-
yüksəlməsinə imkan vermirdi. Buna baxmayaraq elektrotexnikanın əsas qanunları
(Om, Kirxhof) sabit cərəyan əsasında kəşf olunmuşdur. Hazırda elə sahələr var ki,
sabit cərəyansız keçinmək olmur (elektrokimya, nəqliyyat və s.). Odur ki, dəyişən
cərəyanı sabitə çevirmək üçün müxtəlif çevriçilərdən (elektromaşın, elektron-ion,
yarımkeçiricı və akkumlyatorlardan) istifadə edilir.

1.2. Ən sadə sabit cərəyan dövrəsi.

Elektrik dövrələri aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:

1. Elektrik enerji mənbələri – generator, akkumlyator;
2. Elektrik enerjisini başqa növ enerjiyə çevirən elektrik qəbuledicilər –
işlədicilər;
3. Elektrik enerjisi mənbələrini qəbuledicilərlə birləşdirən quruluşlar
(naqillər);
Şəkil 1.

Elektrik enerjisi mənbəyinin əsas xarakteristikasından biri onun elektrik

hərəkət qüvvəsidir (e.h.q.) – E. Generatorun e.h.q.-nin təsiri altında naqildə
elektronların (yükün) nizamlı hərəkəti təmin olur. Elektrik yükünün
istiqamətlənmiş hərəkətinə cərəyan deyilir. Vahid zamanda naqilin en kəsiyindən
keçən yükün miqdarı cərəyanın qiymətini xarakterizə edir. Əgər cərəyanın qiyməti
zamanla əlaqədar dəyişməzsə buna sabit cərəyan deyilir.

q
İ= olar. (1)
t

burada q – t, san. müddətində keçən elektrik yükünün miqdarıdır. (Kulon, K);

Əgər sabit cərəyanın zamandan asılılığını qrafikini qursaq, olardı:

Şəkil 2.
2
 A

Qrafikdən görünür ki, zaman dəyişsədə cərəyan şiddəti sabit qalır. Vahid
zamanda naqildən keçən yükün miqdarı dəyişərsə buna dəyişən cərəyan deyilir.

dq
i= (2)
dt

i –cərəyanın istənilən andakı qiymətidir. Elektrik cərəyanın ölçü vahidi

amperdir:

1 Kulon 1K
1 Amper= (1 A= )
1 saniy ə 1 san

Elektrik dövrəsində potensialın azalması və ya potensiallar fərqi dövrə

hissəsinin gərginliyi adlanır. Bu 1 Kulon elektrik yükünün dövrə hossəsində
hərəkət etdirmək üçün sərf etdiyi elektrik enerjisinin ölçüsüdür. Deməli 1 Kulon
yükü hərəkət etdirmək üçün mənbəyin gördüyü iş onun e.h.q.-nə bərabər olar:
A A
E= v ə ya U = (3)
q q

Ölçü bahidi isə,

C
=V (volt) adlanır.
K

Deməli dövrədən elektrik cərəyanı axması enerji sərfi ilə əlaqədardır.

Elektrik energisinin dönmədən istilik enerjisinə çevrilməsi prosesi gedən
dövrə elementinə elektrik müqaviməti deyilir.

İşarəsi , R (Om) yazılır.

1.3. Om qanunu

Bu qanuna görə dövrə hissəsində axan cərəyan (İ), bu hissədəki gərginliklə

(U) düz mütənasibdir.
3
 U
İ= ; v ə ya İ =gU (4)
R

burada, g – mütənasiblik əmsalı olub dövrə hissəsinin keçiriciliyi adlanır.

Keçiriciliyin tərs qiyməti
1
R= dövrə hissəsini müqaviməti adlanır.
g

Tam dövrə hisəsi üçün Om qanunu

E E
I= ; v ə ya I = (5)
R +r g + r N r g + r xar .

burada, R – işlədicinin müqaviməti

rg – generatorun müqaviməti
rN – naqillərin müqaviməti
(5) düstüründan yaza bilərik:

E=I ∙ r g + I ∙ r x + I ∙ R yük və ya E=I ∙ r g +U (6)

Cərəyanla müqavimətin hasilinə gərkinlik düşgüsü deyilir. Xarici dövrdə

gərginlik düşgüsü
U =E−I ∙r g olar.

1.4. Elektrik dövrəsinin iş ritimləri.

Elektrik dövrəsinin mümkün olan iş rejimlərindən ən xarakterik olanı

dördüdür:
1. Yüksüz iş rüjimi
2. Yüklü (nomimal) iş rejimi
3. Qısa-qapanma rejimi
Şəkil 3.

1. Yüksüz iş rejimində dövrədəki k-açarı qapanmır. Dövrə gərginliyin altında

olmasına baxmayaraq cərəyan axmır, yəni

I =0 olur. E=U olur (şəkil 3 )

4
 2. Yüklü iş rejimində elektrik dövrəsinə gərginlik verilir, bu zaman dövrədən
cərəyan axır.

E
I= olar. Şəkil 4.
R +r g

3. Qısa-qapanma adətən cərəyan keçirən hissələrin izolyasiyanın zədələnməsi

nəticəsində baş verir, bu zaman dövrənin hər hansı iki nöqtəsi arasındakı
müqaviməti nominal qiymətdən dəfələrlə kiçik olub sıfıra yaxınlaşır.

Şəkil 5.

Bu zaman Iq.q. – cərəyanı ən böyük qiymət alır, yəni

E
I q .q . = (7)
rg

Iq.q.> IN olur. Bu qorxulu haldır, bunun qarşısınını almaq üçün qoruyuculardan

avtomat-açarlardan istifadə edilir.
4. Mənbənin və xarici dövrənin əlaqələndirilməsi iş rejimi, o rejimə deyilir ki,
bu halda dövrənin xarici müqaviməti generatorun (mənbəyin) daxili
müqavimətinə bərabər olsun. Bu iş rejimi zamanı mənbə xarici dövrəyə ən
böyük güc verir.

1.5 Kirxhof qanunları

Kirxhofun I qanununda deyilir: Düyün nöqtəsində cərəyanların cəbri cəmi

sıfıra bərabərdir.

5
 n
I 1+ I 2−I 3−I 4 =0 və ya ∑ I k=0 (8)
K=1

Şəkil 6.

Kirxhofun II- qanunu qapalı konturlara tətbiq edilir.

Qapalı dövrədə e.h.q.-nin cəbri cəmi həmən dövrədəki gərginlik düşkülərinin
cəbri cəminə bərabərdir.
n n

∑ Ek = ∑ I k ∙ R k (9)
K=1 K =1

Əgər saat əqrəbi istiqamətində tənliyi yazsaq onda

E1 + E2 −E3=I 1 R1 + I 2 R2 −I 3 R3
Şəkil 7.

1.6. İşlədicilərinin ardıcıl və paralel birləşdirilməsi.

Ardıcıl birləşmə elə birləşməyə deyilir ki, bu zaman dövrədən axan cərəyan
eyni, gərginlik isə müxtəlif olsun. Müqavimətləri ardıcıl birləşmiş dövrəyə
Kirxhpfun II-qanunun tətbiq edilir.
Şəkil 8.

6
 +

Burada U =U 1+ U 2+ U 3 olar, bə ya I ∙ R=I R 1+ I R2 + I R3

burada görünür ki, bütün müqavimətlərdən eyni cərəyan axır. Yuxarıdakı

ifadədə hər tərəfi cərəyana (I) bölsək alarıq:
n
R=R 1+ R 2+ R 3 v ə ya Rüm=∑ R k (10)
k=1

Yəni, ardıcıl birləşmədə ümumi müqavimət ayrı-ayrı müqavimətlərin cəminə

bərabərdir.
Elektrik qəbulediciləri paralel birləşdikdə onların hamısı eyni gərginlik altında
olur.
Şəkil 9.

Kirxhodun I qanunu tətbiq edilir və yaza bilərik

U U U U
I =I 1+ I 2 + I 3 = + + = buradan
R 1 R 2 R3 Rüm

n
1 1 1 1 1 1
= + + v ə ya =∑ (11)
R üm R1 R2 R 3 Rüm k=1 R k

1
=g – dövrə hissəsinin keçiriciyi adlanır. güm=g1 + g2 + g3 və ya
R

7
 n
güm=∑ g k olar.
k=1

I =U ∙ g 1+U ∙ g2 +U ∙ g3=U ∙ güm

R1 ∙ R2
Əgər iki müqavimət paralel qoşulubsa Rüm=
R1 + R2
olar. Əgər
müqavimətlər eynidirsə ( R1=R2=R3 = ...=R)

R
Rüm= olur.
n

8
 Mövzu 2.
2.1.Dəyişən cərəyan dövrləri

Dəyişən cərəyan dövrələrinin bir sıra üstün cəhətləri vardır:

1. Dəyişən cərəyan uzaq məsafələrə ötürmək olur.
2. Dəyişən cərəyan məntəqələr arasında asanlıqla translyasiya olunur və
paylaşdırılır.
3. Dəyişən cərəyan generatorunun quruluşu və iş prinsipi sadədir.
Müasir dövrdə elektroenergetik qurğularda periodik dəyişən şərəyanlardan
(zam. asılı olaraq) istifadə edilir. Bu cərəyanlar sinus qanunu ilə dəyişdiyindən
belə cərəyanlara sinusoidal dəyişən cərəyanlar deyilir.
Dəyişən e.h.q., gərginlik, cərəyan və gücün ixtiyarı anındakı (t) qiymətlərinə
ani qiymətlər deyilir və e, u, i, p kimi işarəedilir. Sabit cərəyan dövrələri üçün təyin
edilmiş elektrik kəmiyyətləri arasındakı əsas münasibətlər d.c.d. də həmən
kəmiyyətlərin ani qiymətləri üçün tətbiq edilə bilər:

∑ i=0 , ∑ e=∑ u , p=ui (12)

2.2. Dəyişən cərəyan dövrələrində aktiv müqavimət

Naqilin sabit cərəyana qarşı göstərdiyi müqavimətə omik müqavimət deyilir.

Naqildən əgər dəyişən cərəyan keçirsə naqilin cərəyana göstərdiyi müqavimətə
aktiv müqavimət deyilir, bu omik müqavimətə nisbətən böyük olur.
Şəkil 12.

U =U m sin ωt
i=I m sin ωt
U Um Um
i= = sin ωt bə ya I m= (12)
R R R
U
hər tərəfi √ 2-yə bölsək I = R aktiv müqavimətli dövrə üçün Om qanunun
ifadəsini alarıq.
Deməli aktiv müqavimət olan d.c.d-də Om qanunu ani, maksimal (amplituda),
təsiredici qiymətlər üçün yaza bilərik.

9
10
 2.3.Dəyişən cərəyan dövrlərində induktiv müqavimət.

Şəkil 13.

Bu dövrdə sinusoidal gərginlik təsiri nəticəsində sarğacdan (induktiv sarğac)

sinusoidal i=Imsin ωt cərəyanı axacaq. Nəticədə sarğacın ətrafında dəyişən maqnit
sahəsi yaranır, hansı ki bu maqnit sahəsinin təsirindən özünə induksiya e.h.q.
yaranır. Əgər R=0 olarsa, gərginlik (U), e.h.q-ilə müvazunətdə olar,

U =−e L , belə ki,

di
e L =−L və ya
dt

di di
e L =−L =U =L =L d ¿ ¿
dt dt

Um
hansı ki, Um=ImωL buradan I m= (ωL - müqaviməti xarakterli olub, X L
ωL
– ilə işarə edilir və induktiv müqavimət adlanır

ωL=2 πf L=x L ;
U m
onda alarıq, I m= x bu Om qanunu olub amplituda qiymətləri üçündür.
L

Yüxarıdakı ifadənin hər tərəfini √ 2 bölsək, təsiredici qiymətlər üçün alarıq

U
I=
xL

2.4.Dəyişən cərəyan dövrəsində tutum müqaviməti

Şəkil 14.

11
 Bu dövrədə U=Umsinωt gərginliyi tətbiq edildikdə dövrədən

dq
i= cərəyanı axır, burada q=cu condensatorun vərəqlərindənki yükdür. q
dt
– nün qiymətini yerinə yazsaq

d (CU ) d (C U m sinωt ) π
i= = =I m sin (ωt + ), burada
dt dt 2

Um Um
I m=C U m= =
1 Xc ;
ωC
Om qanununun ifadəsini alarıq

Um 1
I m=
; X c=
XC ωC
Yuxarıdakı ifadənin hər tərəfini √ 2 bölsək, təsiredici qiymətlər üçün alarıq
U
I=
Xc

XC – müqavimət xarakterləridir və tutum müqaviməti adlanır.

2.5.Aktiv, induktiv və tutum müqavimətlərinin ardıcıl birləşdirilməsi

Şəkil 15.

Ardıcıl birləşmiş R,L və C elementindən ibarət olan dövrəyə U gərginliyi tətbiq

edilmişdir. Dövrədən I – təsiredici qiymətə malik olan sinusoidal dəyişən cərəyan
axacaq. Dövrədəki hər bir elementdəki gərginlik olacaqdır :

U a=I ∙ R ; U L =I ∙ X L ; U c =İ ∙ X C

Kirxhotun II qanununa görə dövrənin ümumi gərginliyi

Ú =Ú a + Ú L + Ú c olar.

Vektor diaqramı quraq:

12
 Dövrədə Í cərəyanı sabit olduğu üçün (ardıcıl) əsas olaraq cərəyan vektorunu
götürürük. Í cərəyanına paralel olaraq Ua vektorunu cəkirik (çünkü φ=0), Í
vektoruna perpendikulyar olaraq Ú L v ə Ú C vektorunu cəkirik (bu zamana uyğun
+π π
olaraq v ə− ) . Ú L v ə Ú C vektorlarını toplayıb ( Ú L −Ú C)=Ú r -
2 2
reaktiv gərginliyi tapırıq, sonra Ú a v ə Ú r vektorlarını toplayıb Ú - ümumi
gərginlik vektorunu tapırıq.

Şəkil 16.

Ümumi gərginliyin qiymətini (U) vektor diaqramından Pifaqor teoreminə görə

tapırıq:
2 2
U =√U 2a+ ( U L−U C ) =I √ R2 + ( X L −X C )
Buradan

U U U
I= = = (23)
2 2 2
√ R +X 2 Z
√ R +( X − X
L C )

Bu dövrə üçün Om qanunun ifadəsidir. Burada X L-XC=X reaktiv müqavimət, Z

– isə dövrənin tam müqavimətidir. Vektor diaqramında aldığımız üçbucaq
gərginliklər üçbucağı adlanır. Gərginliklər üçbucağının hər tərəfini cərəyana bölsək
müqavimətlər üçbucağını, cərəyana vursaq isə güclər uçbucağını alarıq.

Şəkil 17.

13
 Bu üçbucaqlardan yaza bilərik
Ua R
cos φ= = (24)
U Z

2.6.Gərginliklər rezonansı

Budaqlanmayan R, L və C elementlərindən ibarət olan dövrədə XL – induktiv

müqaviməti XC – tutum müqavimətinə bərabər olduqda rezonans baş verir. (Şəkil
15.).
Bu şərt daxilində dövrənin müqaviməti.

R
Z=√ R 2+( X L −X C )2=R , cos φ= =1 olur.
Z

L və C-nin qiymətləri məlumdursa tezliyin rezonans qiymətini tapmaq olar.

1 1
X L =ωL , X C =
ωC
buradan ωL=
ωC
qiymətləri yerinə yazsaq

1 1
2 πfL= v ə f rez = ;
2 πfC 2 π √ LC

Verilmiş dövrə üçün Om qanunun ifadəsi

U
I= 2 2 (25)
√ R +( X − X
L C )

burada 3 hal ola bilər

U L >U C X L > X C
U L =U C X L =X C
U L <U C X L < X C
Buradan görünür ki, cərəyan rezonans vaxtı maksimum qiymət alır.
Dövrədəki ümumi gərginlik R müqavimətinə düşən gərginliyə bərabərdir.
Induktivlikdə UL və tutumda UC gərginlikləri qiymətcə bərabər fazaca əksdir və bu
gərginliklər qiymətcə U-dan çox böyük olduğundan bu rezonans gərginliklər
rezonansı adlanır.
Şəkil 18.
14
 XL=XC halı üçün vektor diaqramı belə olar.

2.7.Aktiv, induktiv və tutum müqavimətləri paralel birləşmiş dəyişən

cərəyan dövrəsi
Şəkil 19.

Tutaq ki, bizə aktiv, induktiv və tutum müqavimətindən ibarət olan

budaqlanan dəyişən cərəyan dövrəsi verilmişdir. Belə dövrədə gərginlik sabit qalır.
Cərəyan isə dövrədəki müqavimətlərdən asılı olaraq dəyişir. Kirxhofun I qanununa
görə yaza bilərik,
i=i a +i L + iC

Cərəyanlar sinusoidal olduğu üçün təsiredici qiymətlər üçün yaza bilərik

U U U
I= sin ωt + sin ( ωt +φ )+ sin ⁡(ωt−φ)
R XL XC

Paralel birləşməni dövrələrdə müqaviməti keçiriciliklə əvəz etməklə hesabatı

asanlaşdırmaq olar, yəni

1 1 1
=g , =bL , =b C olar.
Ra XL XC

burada g – aktiv keçiricilik

bL – induktiv, keçiricilik
bC – tutum keçiricilik.
Ümumi cərəyanın qiymətini vektor diaqramı qurmaqla tapmaq olar. Hər bir
cərəyan iki toplanana aktiv və reaktiv hissəyə ayrılır.
15
 Şəkil 20.

Vektor diaqramından cərəyanlar üçbucağından, yaza bilərik:

I 2=I 2a+(I L −I C )2=I 2a + I 2p

I =√ I 2a+ I 2p (27)

U 1
Om qanununun ifadəsi I = Z v ə Z =Y tam keçiricilik olduğunu nəzərə alsaq
I =U ∙Y olar (28)

2.8.Cərəyanlar rezonansı

Şəkil 19-da verilmiş dövrəni nəzərdən keçirdək. Burada üç hal

b L > bC , bL =b C v ə b L <b C ola bilər. Bu şərtlərdən b L =bC şərti ödənilsə dövrədə
rezonans baş verər.
1
b L= v ə bC =ωC
ωL
1
Rezonans zamanı cərəyanın tezliyi f= . Şərtə görə gərginlik eyni
2 π √ LC
olduğundan I L =U ∙ bL =U ∙ bC =I C alarıq.

Buradan I L =I C olar. Om qanununa görə

I =U ∙ y=U g 2+ ( b L−bC ) =U ∙ g
√ 2
(29)

Bu ifadə rezonans vaxtı cərəyanın aldığı qiyməti göstərir. Rezonans zamanı

cərəyan ən kiçik qiymətini alır və IL=IC olur. Ona görə də buna cərəyanlar
rezonansı deyilir. Ümumi cərəyan aktiv cərəyana bərabər olur. Əgər vektor
diaqramında cərəyanlar üçbucağının hər tərəfini gərginliyə bölsək keçiriciliklər
üçbucağının alarıq
16
 Şəkil 21.

buradan y= √ g2 +b 2 yaza bilərik. (30)

2.9. Üçfazalı cərəyan dövrləri.

1. Müasir elektrik sistemləri əsasən üçfazalı cərəyan sistemlərindən

ibarətdir. Üçfazalı sistemlər, çoxfazalı sistemlərin tərkib hissəsi olub, texniki
iqtisadi üstünlüklərinə görə geniş yayılmasıdır.
Eyni tezlikli, lakin fazaca fərqlənən və bir enerji mənbəyindən yaranan
sinusoidal e.h.q.-nin təsir etdiyi dövrələrin vəhdətinə çoxfazalı sistem deyilir.
Çoxfazalı sistemin hər dövrəsi faza adlanır.
Üçfazalı generator və mühəriklərinin çox sadə və səmərəli olması, enerjinin
ötürülməsində qənaitlilik üçfazalı cərəyan sistemlərinin üstünlükləridir və buna
görədə geniş yayılmışdır.
Üçfazalı generatorun sxematik quruluşuna baxaq (şəkil 23)

Z
Şəkil 23
°

Y
1 20

120°

N
C
B

120°

Burada A,B,C – dolaqların başlancıq ucları,

X,Y,Z – isə son uclarıdır.

17
 Faza dalaqları bir-birindən 120° - bucaq altında yerləşdirilib. Rotor
fırlanargən dolaqlarda e.h.q.-si induksiyalayır.
e A =Emsinωt t=0 anında olar.
Əgər rotor 120° fırlansa onda B fazasında da eyni e.h.q.-si yaranar.

e B =Em sin ( ωt−120 ° ) yaza bilərik.

Uyğun olarak C – fazası üçün yazmaq olar

e C =Em sin ( ωt −240° ) =Em sin ( ωt +120° )

Onda təsiredici qiymətlər üçün simvolik şəkildə yaza bilərik

Ė A =E
È B=E e− j 120° (33)
j 120°
ÉC =E e

Bu sistemlər üçün yazmaq olar :

Ė A + ÉB + È C =0

Elektrik hərəkət qüvvələrinin vektor diaqramı üçşualı simmetrik ulduzdan

ibarətdir.

EA
Şəkil 24.
12 0°

120 °

120°
EA
EC
EB

EC

Əgər üçfazalı generatorun hər faza dolağına yük müqaviməti qoşulsa 3

müstəqil dövrə alarıq. Rabitəsiz üçfazalı cərəyan sistemi tətbiq edilmir. Təcrübədə
ayrı-ayrı fazaların dövrələri bir sistemdə “ulduz” və ya “üçbucaq” sxemləri ilə
birləşdirilir.

18
 2.10. “Ulduz” sxemi üzrə birləşmə
Generatorun fazalarını ulduz birləşfdirmək üçün dolaqların son ucları X,Y,Z
bir düyün nöqdəsində (0) birləşdirilir. Bu nöqtəyə sıfır nöqtəsi və ya neytral
deyilir. Beləliklə generatordan dörd məftil çıxır. Neytraldan çıxan məftilə sıfır
məftili və ya neytral məftil, A,B,C – sıxaclarından çıxan məftillərə isə xətt
məftilləri deyilir (şəkil 25).
A

0
IA

IN

ZC
ZA
A

UA
Şəkil 25
UB
C UC ZB
B C B
IB

IC

Bu sxemdə işlədicilər ZA, ZB, ZC xətt məftilləri ilə sıfır məftili arasında
birləşdirilmişdir. Üçfazalı d.c. dövrələrində gərginliklər və cərəyanlar faza və xətti
cərəyan və gərginliklərə bölünürlər.
Faza cərəyanları – generatorun və işlədicinin faza dolağından axan
cərəyandır. Xətt cərəyanları – xətti məftillərdən axan cərəyanlara deyilir.
Faza gərginliyi – fazaların ücları arasındakı gərginliklərdir.
Xətti gərginlik – xətti məftillər arasındakı gərginlikdir.
Şəkil 25-dən görünür ki, faza cərəyanları xətti cərəyanlara bərabərdir (ardıcıl
qoşulduğu üçün):
IX=If (34)
Əgər mənbə fazalarının daxili müqavimətini nəzərə almasaq faza
gərginliklərini e.h.q.-nə bərabər götürmək olar
Xətti gərginliklər (UAB, UBC və UCA) faza gərginlikləri isə (UA , UB və UC)
aşağıdakı münasibətdədir.
U̇ AB =U̇ A −U̇ B
U̇ BC =U̇ B −U̇ C (35)
U̇ CA =U̇ C −U̇ A

Xətt gərginliklərinin vektor diaqramına baxaq:

Şəkil 26.

19
 M -U B

UAB
N
U A

D
3 0°

0 U
BC

-U
C

U
C
U B

-U
A
U CA

Vektor diaqramından xətt gərginliyi ilə faza gərginliyi arasında münasibəti

tapmaq olar. OMN üçbucağından yaza bilərik:
OM =2OD=2 ON ∙ cos 30 °= √ 3 ON

OM =U AB=U x v ə ON =U A =U f
Buradan alarıq:
U x =√ 3U f (36)
Üçfazlı sistemin üstünlüklərindən biri də bir şəbəkədə iki gərginliyin
olmasıdır.
Əgər fazalar simmetrik yüklənibsə yəni, (ZA=ZB=ZC) fazalardan axan
cərəyanlar qiymətcə bərabər fazaca öz gərginliklərindən φ – bucağı qədər
fərglənir.
Simmetrik yük halı üçün φA= φB = φC olur. Simmetrik yük zamanı IN = 0.

IA = IB = IC = IX = IF olur.

UA

φ
IA

IB
Şəkil 27.
IC
IC φ
φ

UC UB
IB

2.11.Ulduz birləşmiş üçfazalı dövrənin hesabı.

20
 Simmetrik yüklü üçməftilli dövrənin hesabı bir fazalı dövrənin hesabına
gətirilir. Verilmiş xətt gərginliyinə görə faza gərginliyi

Ux
U x =√ 3U f v ə U f =
√3

Qidalandırıcı məftillərdə cərəyan

Uf
I x= =I f
Z

Cərəyanla faza gərginliyi arasındakı faza fərqi bucağını tapırlar:

r
cos φ=
Z

Simmetrik hal üçün vektor diaqramı şəkil 27-də göstərilmişdir.

Qeyri-simmetrik yük halında cərəyanların və gərginliklərin simmetrikliyi
pozulur. Fazaların müqavimətləri Z A ≠ Z B ≠ Z C olduğundan cərəyanlar müxtəlif olur.
Yəni Í A + Í B + Í C=I N ≠ 0 neytral məftildə cərəyanın yaranmasına səbəb olur. Burada
sıfır məftilinin rolu faza gırginliklərinin simetrikliyini təmin etmək olur.
Hər faza üçün cərəyanı və faza fərqini aşağıdakı məlum düstürlarla təyin
edilir.

Uf Uf Uf
I A= , I B= , I C =
ZA ZB ZC

rA rB rC
cos φ A = , cos φB = ,cos φC =
ZA ZB ZC

2.12.“Üçbucaq” sxemi üzrə birləşmə

Bir qayda olaraq generator dolaqları ulduz birləşdirilir. Qəbuledicilərin

üçbucaq birləşməsinə baxaq. Üçbucaq birləşmə elə birləşməyə deyilir ki, bu
birləşmədə qəbuledicilərin əvvəli mənbəyə, 1-ci fazanın sonu 2-ci fazanın əvvəli
ilə, 2-cinin sonu 3-cünün əvvəli ilə, 3-cunun sonu 1-cinin əvvəli ilə birləşsin.
Üçbucaq birləşmədə xətlərdən axan cərəyanlara xətti, fazalarda axan cərəyanlara
isə faza cərəyanları deyilir.
Şəkil 28.

21
 IA
A
A

ZCA Z B
A

0 I A B

ICA

Z
C
B

C
B C B
IB
IBC

IC

Bu sxemdə faza və xətti gərginliklərin bərabər olduğu görünür:

UX = UF
Gərginliyin təsiri altında fazalardan IAB, IBC və ICA – cərəyanları axacaq.
Kirxhofun birinci qanununu şəkil 27-də A, B, C nöqtələrinə tətbiq etsək alarıq:

I˙A= I ˙AB− I ˙CA

I˙B= I ˙BC − I ˙AB (37)
I˙c = I CA
˙ −I CB
˙

Gərginlik və cərəyan üçün vektor diaqramı quraq; bunun üçün simmetriq yük
halına baxaq: IAB = IBC = ICA = If və φAB = φBC = φCA = φ olur. Bu zaman xətt
cərəyanlarında qiymətcə bərabər olur. I A = IB = IC = Ix və düzgün üç şualı ulduz
şəklində vektor diaqram alırıq.

-I
I

BC
C

30°
φ
U AB

φAB

30°
30°

φ
I AB

U BC
-I
CA
I A
Şəkil 29
I CA

I BC

U CA

I B
-IAB

Bu vekrtor diaqramdan
I A=2 ∙ I AB ∙ cos 30° =√ 3∙ I AB və ya I X = √3 I f alırıq. (38)

Yəni üçbucaq birləşmədə xətti cərəyan faza cərəyanından √ 3 -dəfə

böyükdür.
Simmetrik yük halında (ZAB = ZBC = ZCA ) fazalarda cərəyanlar bərabər olur
və belə təyin edilir:
U f Ux
If = =
Zf Zf
Xətt cərəyanları bərabərdir IA = IB = IC = Ix
22
 I x = √3 I f
Butun fazalar üçün güc əmsalı
rf
cos φ=
Zf
Qeyri simmetrik yük zamanı cərəyanlar aşağıdakı kimi təyin edilir:
UX UX UX
I AB= , I BC = , I CA =
Z AB Z BC Z CB
r r r
cosφ AB= AB ,cosφ BC = BC , cosφCA = CA
Z AB Z BC Z CA

Sonra vektor diaqramından istifadə edib IA, IB, IC – cərəyanlarını tapmaq olar.

2.13.Üçfazalı cərəyanın gücü.

Üçfazalı d.c.d-nin aktiv gücü fazaların aktiv güclərinin cəminə bərabərdir:

P=P A + PB + PC
Reaktiv güc isə
Q=Q A +Q B +Q C olar.

Dövrə simmetrik olsa, yəni

P A =PB =PC =Pf
Q A =Q B =Q C =Q f olar və
P=3 P f v ə Q=3Q f olar.
Bilirik ki, bir fazanın gücü belə tapılır:
P=3 U f I f cosφ
Q=3 U f I f sinφ
Bu ifadələr simmetrik yük halı üçün doğrudur. Digər hallarda isə xətti
gərginlik və cərəyanlardan istifadə etmək lazımdır. Ulduz birləşmədə
U X =√ 3 U f v ə I X =I f olduğundan P= √ 3 U x I x cosφ
Üçbucaq birləşmədə isə
U X =U f v ə I X = √3 I f olduğundan P= √ 3 U x I x cosφ alırıq.
Hər iki birləşmə üçün eyni ifadə aldıq.
Uyğun olaraq
Q= √ 3 U x I x sin φ
2 2
Tam güc isə S= √ P +Q = √3 U x I x olar.

P P
Güc əmsalı isə cos φ= S = 3 U I olar.
√ x x

Bu ifadələr üçfazalı dövrələrin hesabatında geniş tətbiq edilir.

23
 Mövzu 3.
3.1.Transformator.

Eyni tezlikdə bir gərginlikli dəyişən cərəyanı başqa gərginlikli dəyişən

cərəyana çevirən elektromaqnit aparatına transformator deyilir. Elektrik təchizat
sistemlərində istifadə edilən transformatorlar güc transformatorları adlanır.
Tarnsformatorlar elektrik ölçü qurğularında, elektrotermik qurğularda,
elektronikada, radiotexnikada, avtomatikada və qaynaq işlərində istifadə edilir.
Transformatorlar əsasən elektrik enerjisini uzaq məsafələrə ötürmək üçün
yüksək gərginlik əldə etmək məqsədilə istifadə edilir. Belə transformatorlar
yüksəldici transformatorlar adlanır. Paylaşdırıcı məntəqədə isə bu yüksək gərginlik
(220, 110, 35, 10 və s.) kV alçaq sənaye gərginliklərinə çevrilir(220/380V).
Transformatorlar energetik sistemin vacib qurğularındadır.

3.2.Transformatorun quruluşu və iş prinsipi.

Transformatorun prinsipal quruluş sxeminə baxaq

Şəkil 30
Transformatorun sxemi və işarələri

Transformator qapalı maqnit keçiricisindən (3) və iki ədəd dolaqdan (1 və 2)

ibarətdir. Dolaqlar izolyasiyalı mis və ya allüminium məftillərdən sarğac
formasında nüvənin çubuqlarına geydirilir. Nüvə polad vərəqlərdən (qalınlığı 0.35
mm) hazırlanır. Bu elektrotexniki polad olub, yüksək maqnit geçiriciliyinə
malikdir. Şəkil 29-da verilmiş birfazalı transformatorun quruluşuna baxaq:
dolaqlardan biri mənbəyə qoşulur (1) bu dolaq birinci dolaq adlanır (W 1), ikinci
tərəf dolağı adlanan ikinci dolaqdan (W2) enerji qəbuledicilərə ötürülür. Uyğun
olaraq birinci dolağın kəmiyyətləri indeksdə 1, ikinci tərəf dolağın kəmiyyətləri isə
indeksdə 2 – ilə işarə edilir (bu şərtdir).
Məsələn: E1,U1, I1, W1, və E2 , U2, I2, W2 və s.
Birinci dolağa tətbiq edilmiş gərginliyin təsirindən bu dolağdan i 1 = cərəyanı
axır.
I1 – cərəyanı nüvədə ϕ́ maqnit selini yaradır. Bu maqnit seli nüvədən keçərək
qapanır və hər iki dolağı kəsir və dolaqlarda e.h.q.-si induksiyalayır.
dϕ dϕ
e 1=−w1 , e 2=−w2
dt dt

24
 Əgər ikinci tərəf dolağına yük qoşsaq (Z) ikinci dolaqdan i2 – cərəyanı
axacaqdır.
Dolaqlardakı e.h.q.-nin təsiredici qiymətlərini yazsaq alarıq:
E1=4.44 f w1 ϕ́m
E2=4.44 f w2 ϕ́m
Bunların nisbətini tapsaq
E1 w 1
= =K transformasiya əmsalı adlanır
E2 w 2
U1
K≈ yazmaq olar.
U2
Əgər k>1 olarsa transformator alçaldıçı, k<1 olarsa transformator yüksəldici
olur.
Transformatorun nominal kəmiyyətləri onun üzərində xüsusi lövhədə
göstərilir.
(Məsələn: U1N , U2N , I1N, I2N, SN , cosφ2H və s.)

3.3.Üçfazalı transformatorlar

Üçfazalı cərəyanın enerjisini transformasiya etmək üçün üç ədəd bir fazalı və

ya xüsusi üçfazalı transformatordan istifadə edilir. Üçfazalı transformatorun
maqnit keçiricisi üççubuqlu götürülür.

X Y
B

Z
C
Şəkil 33.
a b c
x
y z
1 2 3

b c
a

Bu şəkildə transformatorun həm alçaq həm də yüksık tərəfləri ulduz

birlşdirilib. Bu belə göstərilir və ya .
Yüksək gərginlik dolaqları böyük hərflərlə A,B, C və X, Y, Z, alçaq gərginlik
dolaqları isə kiçik hərflərlə (a, b, c, və x, y, z) işarə edilir.
Dövlət standartında əsasən aşağıdakı birləşmə qrupu istifadə edilir.
; -11 ; -11

0 – burada 0 nöqtəsini göstərir.

25
 1.11 – qrupu göstərir

3.4.Ölçü transformatorları

Dəyişən cərəyan elektrik ölçü cihazlarının ölçmə həddini artırmaq və cihazları

yüksık gərginlik dövrələrindən izolə etmək üçün ölçü transformatorlarından
istifadə olunur. Ölçü transformatoru maqnit keçiricisindən və onun üzərinə
yerləşdirilmiş iki dolaqdan ibarətdir. Birinci dolaq şəbəkəyə, ikinci dolaq isə ölçü
çihazına birləşdirilir. Ölçü transformatorunun ikinci tərəf dolağını bir sıxacı və
polad örtüyü torpaqlanır, (təhlükəsizlik üçün). Ölçü transformatoru cərəyan və
gərginlik transformatoruna ayrılır.

3.5.Gərginlik transformatoru

Gərginlik transformatorundan voltmetr və vattmetrlərin, sayğacların və başqa

cihazların gərginlik dolaqlarını qoşmaq üçün istofadə edirlər. Quruluşuna görə
gərginlik transformatoru güc transformatoruna oxşardır.

A U1

2
X
A X
Şəkil 36
a x

x
a U2 V V

Gərginlik transformatorun 1-ci tərəf gərginliyi U1N-yüksək voltlu qurğunun

nominal gərginliyinə bərabər götürülür, ikinci tərəf gərginliyi isə U2H adətən 100V
götürülür. Transformasiya əmsalı aşağıdakı kimi olar

U1N W1
K ¿= =
U2N W2

Ölçülən dövrənin həqiqi gərginliyini bilmək üçün tarnsformasiya əmsalını

voltmetrin göstərişinə vurmaq lazımdır.
Gərginlik ölçü transformatorlarının seçilməsi zamanı aşağıdakıları nəzərə
almaq lazımdır:
1. Müxtəlif məqsəd üçün istifadə edilən cihazlar (məs.: ölçü cihazları və rele
mühafizə aparatları) ayrı-ayrı ölçü T-a qoşulmalıdır.
2. Avtomatika sxemləri üçün xüsusi ölçü T-u seçmək lazımdır.
26
 3. Ölçü cihazları qoşulan transformatorun birinci dolaq gərginliyi nominaldan
10%-dən artıq fərqlənməməlidir.
4. Üçfazalı ÖT-da birinci tərəf dolağının neytralı yerlə birləşdirilməsi T-un
qızmasına səbəb olur. Ona görədə yerlə birləşdirmə tətbiq edilmir (2-ci tərəf
dolaq).
A B C
A

B
C
a

5. Xətanı azaltmaq üçün birinci tərəf dolağına olaraql daraq kompensasiya

edici dolaq qoşulur və bu digər fazın çubuğunda yerləşdirilir.
A B C
A

B
C
a
b

1. Bütün sxemlərdə artıq gərginlikdə mühavizə üçün alçaq gərginlik tərəfdən

neytral etibarlı şəkildə yerlə birləşdirilməlidir. Yerlə birləşdirmə
məftillərində qoruyucu qoyulması qəti qadağandır.
Son zamanlar sənayedə beş çubuqlu üçfazalı GT-u HTMİ istehsal edilir. Bu
cür transformatorlar eyni zamanda həm ölçmə həm də izolyasiyanın yoxlanılması
məqsədilə tətbiq edilir.

3.6.Cərəyən transformatoru

Cərəyan transformatordan yüksık və alçaq gərginlik qurğularında ampermetr

və vattmetrlərin cərəyan dolaqlarını qoşmaq üçün istifadə edilir. Cərəyan
transformatorunun prinsipal sxemini və şərti işarəsini göstərək:

Şəkil 37.

27
 U1 I1

L1 L2

A
1

u1
u 2

I2
A

Cərəyan transformatorunun birinci dolağı L 1 və L2 sıxacları ilə cərəyanı

ölçüləcək dövrəyə (xəttə) bağlanır. Ikinci dolağın u1 və u2 sıxaclarına cihazların
cərəyan dolaqları bir-birinə ardıcıl qoşulur. Ikinci dolağın W2 sarğılar sayı birinci
dolağını W1 sarğılarından qat-qat çox olur. Cərəyan transformatorun 1-ci dolağının
nominal cərəyan I1N-ın 2-ci dolağını I2N-na nisbətinə transformasiya əmsalı deyilir:

I 1N W 2
K c .t .= =
I 2N W 1

Cərəyan transformatoru üçün məchul kəmiyyət ölşülən cərəyandır I 1. Ikinci

dolağın nominal cərəyanı I2N adətən 5A-ə bərabər götürülür. Nəzarət edilən
dövrədəki cərəyanın həqiqi qiymətini tapmaq üçün ampermetrin göstərişini K c.t.-ə
vurmaq lazımdır. Ampermetr və digər cihazların cərəyan dolaqlarının müqaviməti
çox kiçik olur (1 0m). Buna görə də cərəyan transformatoru q/qapanma rejimində
işləyir. İş zamanı cərəyan transformatorunun 2-ci dolağının açıq qoymaq olmaz.
Çünki I2=0 olur, I1, W1 sabit qalır, e.h.q.-nin artmasına səbəb olur. Bu xidməti
işçilər üçün təhlükəli olur. Ona görədə 2-ci dolaqdan ölçü cihazları açılarkən
əvvəlcə bu dolaq q/qapanır.

3.7. Avtotransformatorlar

İkinci tərəf gərginliyi birinci tərəf gərginliyindən az fərqləndikdə, yəni

transfirmasiya əmsalı vahidə yaxın olan halda avtotransformatorlardan istifadə
edilər.
Avtotransformatorlarda alçaq gərginlik dolağı yüksək gərginlik dplağının bir
hissəsini təşkil edir.
Şəkil 35

28
 I
2

Z
j

U I 2
1
I 2
U
W
1
U
1
2

I 1
W2
U
2 Z
j

a) alçaldı cı b) yüksəl dici

Dolaqların gərginlik düşgüsünü nəzərə almasaq, transformasiya əmsalı üçün

yaza bilərik:
U1 W 1 E1
K= = =
U2 W 2 E2

Transformasiya əmsalı k – nə qədər vahidə yaxındırsa, dolaqların gücləri

cəmi bir o qədər kiçikdir və avtotransformatorlardan istifadə etmək əlverişlidir.
k≤2 olduqda bu daha səmərəli olur.
Avtotransformatorun quruluşuna baxmaq üçün LATR-1 nəzərdən keçirmək
kifayyətdir. 2-ci dolağın sıxaclarından biri sürüşən fırçalı kontaktdan ibarətdir. Bu
kontakt izolyasiyası təmizlənmiş sarğı üzərində hərəkət etdirilərək
transformasiya əmsalı dəyişdirilir.
Avtotransformatorlar birfazalı və üçfazalı olur. Üçfazalı
avtotransformatorların dolaqları adətən ulduz birləşdirilir.

3.8.Qaynaq transformatoru

Qaynağın növünə görə qaynaq transformatorda müxtəlif olur (kontakt,

nöqtəvi, şovlu, alovlu və s.)
Şəkil 38 d

U 1
1 2 U 2

29
 Reaktiv sarğacı ilə eyni nüvədə olan qaynaq transformatorunun sxemi.
Burada gərginlik 60-70 V olduqda alışma baş verir və gərginlik 12-30 V və
böyük cərəyanda artıq qaynaq baş verir.
Səlist tənzimləmə d – məsafəsini artırıb azaltmaqla əldə edirlər. Bundan ötürü
avtotransformatorlardanda istifadə etmək olar. Ancaq burada 1-ci və 2-ci tərəf
dolaqlar arasında elektriki əlaqə olduğundan bu işçilərin təhlükəsizliyini pozur.
Ona görə də qaynaq üçün avtotransformatorlardan istifadə etmirlər.

30
 Mövzu 4.
4.1.Dəyişən cərəyan maşınları.
Asinxron mühərriklərinin quruluşu və iş prinsipi

Fırlanan maqnit sahəsi vasitəsilə elektrik və mexaniki enerjiləri qarşılıqlı

sürətdə bir-birinə çevirən dəyişən cərəyan elektrik maşınına asinxron maşın
deyilir. Asinxron maşınının mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, iş zamanı onun
fırlanan maqnit sahəsi və rotorun sahəsi müxtəlif sürətlə fırlanır.
Mühərik rejimində statorun maqnit sahəsinin sürəti böyük, generator rejimin
də isə rotorun sürəti böyükdür.
Asinxrin mühəriki sadə və qiymətinin şox ucuz olması və etibarlılığına görə
çox geniş yayılmışdır.
Asinxron mühərikinin konstruksiyası 1888-1891-ci illərdə rus mühəndisi
M.O.Dolivo-Dobrovolski tərəfindən verilmişdir.
Fəzada bir-birindən 120°-bucaq təşkil edən üç ədəd sarğaca üçfazalı
d.c.verilsə fırlanan maqnit sahəsi alarıq. Fırlanan maqnit sahəsinin aürəti maqnit
qütblərinin sayından və d.c.-nin tezliyindən asılıdır. Maqnit qütbləri cüt-cüt
yerləşdiyindən onların sayı cüt olur.
60 f
n0 =
P
A B

1 20°
C
Şəkil 39.

burada P – cüt qütblərinin sayı

f – 3 f.d.c.-nın tezliyi.
60 ∙ 50
Əgər p=1 olsa n= =3000 dövr/dəq.
1
p=2 olsa n=1500 d/dəq.
p=3 olsa n=1000 d/dəq.
p=4 olsa n=750 d/dəq.
Əgər fırlanan maqnit sahəsinin fırlanma istiqamətini dəyişsək mühərik öz
fırlanma istiqamətini dəyişir. Bunun üçün fazalardan birinin yerini dəyişmək
lazımdır.
Asinxron mühərriki iki əsas hissədən ibarətdir: tərpənməz stator və fırlanan
rotor.
Şəkil 40.
31
 A

1 - stan in a
Y Z 2 - nü və

3 -do loq

4 -ara q atı

5 -da ya qla r

(stato r)
C B

Şəkil 41. Şəkil 42.

Stator çüqün və ya polad kövdədən və bunun içərisində yerləşdirilmiş

elektrotexniki polad vərəqələrdən hazırlanmış içi boş silindirdən ibarətdir.
Silindirin daxili yuvalarında 3 fazalı şəbəkədən bəslənən fırlanan maqnit sahəsi
yaradan dolaq yerləşdirilir (şəkil 40)
Rotor (şəkil 41) elektrotexniki polad vərəqələrdən yığılmış silindirdən
ibarətdir. Rotorun səthində olan yuvalarda rotor dolağı yığılmışdır. Rotor dolağının
quruluşuna görə 2 konstruksiyada hazırlanır:
1. Qısa qapanmış rotorlu (şəkil 41)
2. Faza rotorlu (kontakt həlqəli) (şəkil 42)
Qısa qapanmış rotorda dolaqlar hər iki tərəfdən halqa ilə birləşdirilir. Faza
rotorluda isə dolaqların bir ücları ulduz birləşdirilir, digər ücları isə kontakt
həlqələrə. Həlqələrin üzərində isə mis və ya qrafitdən hazırlanmış şotkalar (fırça)
vasitəsilə xarici dövrədə yerləşən reostata birləşdirilir

Şəkil 43.

32
 A B C

Stator dolağını üçfazalı cərəyan şəbəkəsinə qoşsaq, bu dolaqdan axan cərəyan

fırlanan maqnit sahəsi yaradacaq. Bu maqnit sahəsi n0 – sürətilə fırlanacaq.
Fırlanan maqnit sahəsi stator və rotor dolaqlarını kəsərək onlarda e.h.q-i yaradacaq.
Rotor dövrəsi açıq olduqda ondan cərəyan axmayacaq və fırladıcı moment
yaranmayacaq. Əgər rotor dolaqlarını qısa və ya hər hansı müqavimətlə qapasaq
ondan I2 – cərəyani axacaq. Rotor cərəyanı ilə fırlanan maqnit sahəsinin qarşılıqlı
təsirindən elektromaqnit fırladıçı moment yaranır və rotoru n<n 0 sürətilə fırladır.
Sürətlər arasındakı fərqə görə mühərrik asinxron adlanır.

n 0−n
S=
n0
(n0 – n sürüşmə adlanır).

Sürüşmənin qiyməti mühərrikin valındakı müqavimət momentindən (Mmüq)

asılıdır. Mühərrik dayandıqda və işə buraxma anında n=0 olur.
Onda, S=1 olur. Burada yaza bilərik
0<S≤1 (SN=1.5÷6%) olur.

Yüxarıdakı ifadədən istifadə edib

60 ∙ f
n=( 1−S ) n0 =( 1−S ) yaza bilərik.
p

33
 Mövzu 5
5.1.Elektrik stansiyaları. Ümumi məlumat.
Електрик стансийасы (ЕС) – тябии енеръини електрик енеръисиня чевирян
енерэетика гурьусудур. ЕС-нин типи истифадя олунан енеръинин нювц иля
тяйин олунур, вя исти-лик електрик стансийасына (ИЕС), су електрик
стансийасына (СЕС), атом електрик стансийасына (АЕС) айрылыр.
Истилик електрик стансийалары: бухар турбинли, дахили йанма
мцщяррикли вя газ турбинли олур.
Тятбиг олунан турбинин типиндян асылы олараг ИЕС ики йеря бюлцнцр:
1. конденсасийалы – йалныз електрик енеръиси истещсал едир;
2. истилик електрик мяркязляри – бурада щям електрик енеръиси, щям дя
истилик енеръиси истещсал едилир. Истилик енеръиси исти су вя
йахуд бухар шяклиндя бору кямярляри васитясиля коммунал мяишят
вя сянайе ишлядижиляриня верилир.
Атом електрик стансийаларында уранын дахили нцвя реаксийалары
заманы айры-лан кцллц мигдарда истилийин електрик енеръисиня
чеврилмяси просеси эедир. Бурада истилик дашыйыжы (су, бухар, газ)
реакторда алынан истилийин щесабына гыздырылыр. Иш принсипи истилик
електрик стансийалары иля ейнидир.
Су електрик стансийалары су ещтийатлары чох олан йерлярдя тикилир.
СЕС-да щяря-кят едян суйун енеръиси електрик енеръисиня чеврилир.
Бунлардан ялавя даща башга нюв електрик стансийалары да мювжуддур:
геотермал ЕС-и (йералты исти сулар), ще-лиоелектрик стансийалары (эцняш
енеръисиня), габарма електрик стансийалары (дяниз-лярин сявиййясинин
галхыб енмясиня ясасланан), акумилйасийа, кцляк ЕС-лары вя с.
Електрик стансийалары нювцндян асылы олмайараг онларын електрик
щиссяси прин-сипжя ейндир. Бурайа ясасян дахилдир эенератор,
трансформатор, кабел вя хятляр, вя с.
ЕС-нин електрик щиссяси бящсиндя биз ясасян пайлайыжы гурьулар вя
онларын схемлярини, идаря етмя вя мцщафизя апаратларыны юйряняжяйик.
Эенератор вя трансформаторлар щаггында цмуми мялумат вя онларын
гурьуларда йерляшдирилмяси, эцжляринин, типляринин мцяййян
едилмясини юйряняжяйик.
Пайлайыжы гурьулара ясасян аддир:шинляр, ачарлар, айрыжылар, юлчц
трансформатор
лары, мцщафизя вя автоматика жищазлары, тякрар коммутасийа дювряляри
вя жищазлары.
Електрик стансийаларынын етибарлы ишлямясинин ясас мясяляляриндян
бири дя стансийаларын хцсуси сярфиййаты цчцн енеръи мянбяйинин
етибарлы олмасыдыр.она эюря дя бу курсда хцсуси сярфиййат схемляриня
ясас диггят веряжяйик.

34
Шякил 1. Конденсасийалы електрик стансийаларынын принсипал схеми.
1. бухар эенератору
2. бухар гыздырыжысы
3. турбинин йцксяк тязйигли щиссяси
4. турбинин ашаьы тязйигли щиссяси
5. аралыг бухар гыздырыжысы
6. конденсатор
7. конденсат насосу
8. бухар эенераторунун гидаландырыжы насосу
9. эенератор
10.йцксялдижи трансформатор
11.ачар
12.стансийанын йыьым шини
13.хцсуси сярфиййат трансформатору

35
 Шякил 2. Истилик електрик мяркязляри.

1. бухар эенератору
2. бухар гыздырыжысы
3. йцксяк тязйиг пилляси
4. ашаьы тязйиг пилляси
5. эенератор
6. истещсал сащяляри цчцн нязярдя тутулан бухар
7. истилик цчцн айрылан бухар
8. бойлер
9. конденсатор
10.конденсат насосу
11.ашаьы тязйиг гыздырыжысы
12.деапатор
13.бухар турбинини гидаландыран насос
14.йцксяк тязйиг гыздырыжысы

36
 Шякил 3. АЕС-нин технолоъи схеми (2 контурлу)

1. реактор
2. турбоэенератор
3. конденсатор
4. гидаландырыжы насос
5. бухарэенератор
6. сиркулйасийаедижи насос
7. эенератор

5.2.Су електрик стансийалары вя онларын баш (ясас) схемляри

Су ЕС-нын йерляшдийи ярази щямин районун эцжцндян асылы
олмайараг сечилир. СЕС-нин щасил етдийи енеръи енерэетик системя
верилир. СЕС-ни лайищя едян заман перспектив инкишаф нязяря
алынмыр,она эюря дя онун баш схеминин дяйишдирилмяси лазым эялмир.
Бцтцн бунлар ясас верир ки, баш схем садя вя етибарлы блок схемлярдян
ибарят олсун. Су ЕС-нин технолоъи схеминя бахаг.

37
СЕС-нин эцжц турбиндян кечян суйун сярфиндян асылыдыр.

1000
P=QH
η Σ 102 , кВт
Г – суйун сярфи, м3/сан
Щ – басгы, м
ηΣ - ф.и.я.
– (0,850,9)% гябул едилир.
Су ЕС-да енеръи ресурсларындан аз истифадя едилдийиндян (енеръинин)
майа дяйяри ашаьы олур. Хцсуси сярфиййат цчцн дя аз енеръи сярф едилир
(0,3%-олур). Бу ЫЕС-на нисбятян 18 дяфя аздыр.
СЕС-да тятбиг едилян схемляря бахаг. Яэяр СЕС-нин йахынлыьында ири
сянайе районлары варса, эцжц 50МВт-а гядяр стансийаларда баш схем
эенератор – шин схеми цзря гурулур. Даща эцжлц стансийаларда ися йцксяк
эярэинликли схем-лярдян истифадя едилир.Блокларын гцтбляшмясинин
щесабына бирляшмянин сайы азал-дылыр. Бу щалда трансформаторлары
будагланан эютцрмяк олар.

38
Бу схемдян эюрцнцр ки, ики ясас вя бир ялавя шиня малик олан схемдя
ейни вахтда эенератор эярэинлийиндян гидаланан трансформаторлар
гошулуб.Бурдакы блок схемдя ики ядяд йцксяк эярэинликли
трансформатордан истифадя едилир. Яэяр бу трансформаторлар
будагланан трансформаторла явяз едилярся бу даща сярфяли вя ужуз баша
эяляр.

39
40
 Mövzu 6.
6.1.Qidalandırıcı yarımstansiya üçün transformatorların
tipinin və sayının seçilməsi.

Transformatorların gücü və sayını müəyyən edərkən güc itkiləri, elektrik

təchizatının fasiləsizliyi, kapital xərclərinin minimum olması və s. amillər nəzərə
alınmalıdır. Birinci və ikinci kateqoriya qarışıq işlədiciləri olan yarımstansiyalarda
iki transformator qoyulur, onların hər birinin gücü yarımstansiyanın ümumi
gücünün 65÷70%-ni təşkil etməlidir. Yükün sutqalıq iş qrafiki olmadıqda
transformatorlar maksimal yükə görə seçilir, bu halda transformatorların gücü
nominaldan artıq götürülür.
Tapşırıqda maksimal yük Sm=14,53-j8,57MVA və ya Smax=17MVA-dır.
Qəbuledicilərin yükünün 65%-i I və II qrup işlədicilər olduğunu nəzərə alıb
transformatoru seçək. Yarımstansiyanın gücünü müəyyən edərkən qrafiki
doldurma əmsalını hesablayaq;
S¿ 12,5
K q . d= = =0,73
Smax 17
Sm=12,5MVA-dır.
Maksimal yükün sutqalıq maksimal vaxtı t=5saat-dır. Bundan və K q.d-
əmsalından istifadə edib Ky-yüklənmə əmsalını təyin edək. Yol verilən yüklərin
dəfəlilik qrafikindən (şəkil 2),
K y =1,15 tapırıq.
Nominal güc,
Smax 17
S N= = =14,8 MVA
K y 1,15
Nominal gücün qiymətinə uyğun olaraq 2 ədəd TDH-10000/110 tipli
transformator seçirik. Yüklənmə əmsalını seçilmiş transformatorların gücünə görə
yoxlayaq;
S max 17
K y= = =0,85
2 S N 2 ∙ 10
Seçilmiş transformatorun qəza rejimində yaralı olub-olmadığını yoxlayaq.
Qəza rejimində bir transformator bütün yükün 140%-ni götürə bilər. Yəni,
SN∙1,4>0,65 Smax olmalıdır;
SN∙1,4=10∙1,4=14MVA.
I və II kateqoriya tələbatçıları isə maksimal yükün 65%-ni təşkil edir.
Onda, 0,65∙Smax=0,65 ∙17=11,05MVA.
Deməli 14MVA>11,05MVA olur. Buda onu göstərir ki, seçilmiş
transformator şərti ödəyir.
Transformatorların texniki göstərişlərini cədvəldə göstərək;

41
 Cədvəl 3.
Nomina Gərginlik
Io Uq.q.
Tip l güc YG AG Po Pq.q.

MVA KV KV KVt KVt % %

TDH-10000/110 10 115 11 14 58 0,9 10,5

Cədvəl 3 (ardı)
Ölçüləri, M Çəkisi, T

Uzunluğu Eni Hündürlüyü Yağ Nəql etmə Tam

5,8 3,5 5,3 10,2 27 31

42
 Mövzu 7.
Elektrik şəbəkələri.
7.1..Ясас анлайышлар.
Електрик енеръисини узаг мясафяляря ютцрмяк, енеръи истещсалыны
артырмаг цчцн онун ютцрцлмя васитялярини инкишаф етдирмяк лазымдыр.
Енеръинин бюйцк мясафяляря ютцрцлмяси щаггындакы елмин йаранмасы
тарихи 1880 иля аид едилмялидир. Щямин ил Д.А.Йачинов «Електричество»
ъурналында дярж едилмиш «Електромеханики иш» мягалясиндя илк дяфя
нязяри жящятдян изащ едил-мишдир. 1882-жи илдя М.Ш.Депре 2000В
эярэинликдя, эцжц 3а.г.олан енеръини са-бит жяряйанла 57км мясафяйя
ютцрмцшдцр (Мисбах - Мцнщен). Бу заман трансформаторун олмамасы
ютцрцлян енеръидян сямяряли истифадя етмяйя имкан вермяди. 1882-жи
илдя Н.З.Усаэин Йаблочков шамларыны гидаландырмаг цчцн трансформатор
ихтира етди. Бу ихтира електрик енеръисини бир фазалы дяйишян жяря-
йанла ютцрцлмясиня имкан верди. 1888-жи илдя М.О.Доливо - Доброволски
цч фа-залы дяйишян жяряйан эенераторуну ихтира етди. 1891-жи илдя Д.-Д.
175км мяса-фяйя 15кВ эярэинликли 20кВА эцжцндя цч фазалы дяйишян
жяряйанлы илк електрик верилишини щяйата кечирди. Беляликля
енерэетиканын инкишафы сцрятлянди, йени-йени ЕЮХ-ляри, електрик
стансийалары, йарымстансийалар йарадылды вя онлар юз араларын-да
бирляшяряк енерэетик системляри ямяля эятирди.
Мцасир дюврдя эярэинлийи 750кВ, кечирмя габилиййяти 2700МВт олан
12001500км узунлуьунда ЕЮХ йарадылмышдыр. Техники игтисади
мцлащизяляря эюря бир нечя игтисади районларда йерляшян електрик
стансийалары цмуми йцкля паралел ишлямяк цчцн кюмякчи
йарымстансийалар вя ютцрцжц хятляр васитясиля бир-бири иля
бирляшдирилир. Иш реъимляринин ейнилийи, истилик вя електрик
енеръилярини истещсал вя пайлашдырылмасыны тямин едян бцтцн електрик
стансийаларына, електрик ютцрцжц хятляриня, кюмякчи стансийалара вя
истилик шябякяляриня бирликдя енерэетик систем-ляр дейилир.
Енерэетик системин эенераторлардан, пайлайыжы гурулушлардан,
йарымстансийа-лардан, електрик ютцрцжц хятляриндян вя електрик
гябуледижиляриндян ибарят щисся-синя електрик системи дейилир.
Електрик системинин, йцксялдижи вя алчалдыжы йарым-стансийаларындан
вя електрик ютцрцжц хятляриндян ибарят олан щиссясиня електрик
шябякяси дейилир. Демяли електрик шябякясинин ясас вязифяси електрик
енеръисини мянбядян гябуледижиляря ютцрмяк вя онларын арасында
пайлашдырмагдыр. Елек-трик шябякяляри эярэинлийиня эюря, електрик
щесаблама цсулларын, схемляриня вя васитяляриня эюря бир нечя нювя
бюлцнцр. Електрик щесаблама цсулларына эюря:
а) район шябякяляри – беля шябякялярин эярэинлийи 110кВ-дан йцксяк
олур, нис-бятян бюйцк сащяни ящатя едир вя бюйцк мигдарда енеръи
ютцрцлцр.

43
б) йерли шябякяляр – беля шябякяляр нисбятян кичик сащяни ящатя едир,
эярэинлик 35кВ-дан йцксяк олмур.
Йерли шябякяляря адятян мяишят – коммунал, фабрик – завод вя кянд
тясяррцфаты шябякяляри аид едилир. Нейтралын бирляшмясиня эюря:
а) нейтралы изоля едилмиш шябякяляр.
б) нейтралы йерля бирляшдирилмиш шябякяляр.
Бунлардан ялавя, електрик шябякяляри пайлайыжы вя бясляйижи
шябякяляря бюлцнцр. Пайлайыжы шябякя дедикдя, ишлядижилярин
билаваситя бирляшдирилдийи шябякя нязярдя тутулур. Адятян бура 20кВ-а
гядяр олан шябякяляр аиддир. Эярэинлийи 35кВ-дан йцксяк олан шябякяляр
ися бясляйижи шябякяляря аиддир.
Шябякяляр електрик енеръиси тяжщизатынын етибарлылыьына эюря ики
йеря бюлцнцр: ачыг шябякяляр вя гапалы шябякяляр.Алчалдыжы вя
йцксялдижи йарымстансийалары бир-ляшдирян хятляря (ЕЮХ) електрик
ютцрцжц хятляри дейилир. ЕЮХ-и ики жцр олур: щава хятляри вя кабел
хятляри. Щава електрик ютцрцжц хятляри эярэинлийиня вя вязифясиня эюря
цч синфя бюлцнцр.
Ы синиф – бура, нагилляри асма изолйаторлары васитясиля бирляшдирилян,
Ы вя ЫЫ груп иш-лядижиляри електрик енеръиси иля бясляйян, 35кВ вя
даща йцксяк эярэинликли щава хятляри дахилдир.
ЫЫ синиф – бура нагилляри тахма изолйаторларла бирляшдирилян 1-20кВ
эярэинликли ща-ва хятляри дахилдир.
ЫЫЫ синиф – бура нагиллярин дайагларда бирляшдирилмяси цсулундан
асылы олмайа-раг, эярэинлийи 1кВ вя даща алчаг эярэинликли бцтцн щава
хятляри аиддир.

7.2.Електрик шябякяляринин эярэинлийи.

Бцтцн електрик гурьуларынын електрик аваданлыьы Дювлят

Стандартына ясасян
мцяййян едилмишдир.
Жядвял 1.
Електрик гябуледижиляринин Гцтблярин номинал хятт эярэинлийи
вя
шябякялярин номинал
эярэинлийи
Хятт Фаза Эенерато Трансформатор
эярэинлийи, эярэинлийи, р Биринжи Икинжи
В В долаг долаг
220 127 230 220 230
380 220 400 380 400
660 380 690 660 690
Киловолтла
3 3,15 3 вя 3,15 3,5 вя 3,3
44
 6 6,3 6 вя 6,3 6,3 вя 6,6
10 10,5 10 вя 10,5 10,5 вя 11
20 21 20 вя 21 21 вя 22
35 35 35 38,5
110 - 110 121
150 - 150 165
220 - 220 242
330 - 330 347
500 - 500 525
750 - 750 787

Електрик енеръи гябуледижиляринин, эенераторларын вя

трансформаторларын нормал вя файдалы ишлямясини тямин едя биляжяк
эярэинлийя номинал эярэинлик дейилир.

Шякил 1.
Електрик енеръиси узаг мясафяляря ютцрцляркян енеръи итэиси ямяля
эялдийиндян, електрик енеръиси гябуледижиляриня верилян щягиги
эярэинлийин гиймяти онларын но-минал гяймятиндян фяргли олур. Щягиги
эярэинлийин гиймяти ишлядижилярин иш реъи-миндян асылы олараг эцн
ярзиндя, ил ярзиндя дяйишир. Техники истисмар гайдала-рына ясасян
електрик шябякяляринин номинал иш реъимляриндя верилян эярэинлийин
гиймяти номинал гиймятдян 5%-дян чох фярглянмямяли, йяни хяттин
яввялиндя +5%-дян чох олмамалы, хяттин сонунда ися -5%-дян аз
олмамалыдыр (шякил 1).
Буна эюря дя шябякянин номинал эярэинлийи гиймятжя гябуледижилярин
номинал эярэинлийиня бярабяр олмагла беля тяйин едилир:
U 1 +U 2
U n=
2
Електрик шябякясинин иш заманы эярэинлик итэисини нязяря алараг,
эенераторун но-минал эярэинлийинин гиймяти шябякянин номинал
45
эярэинлийиндян 5% артыг эютцрц-лцр. Електрик шябякясинин номинал
эярэинлийи ня гядяр чох оларса, нагилин ен кя-сийи кичик олур, бу ися ялван
метала гянаят едилир. Буну изащ едяк. Актив йцк шя-раитиндя (жосφ=1) цч
фазалы дяйишян жяряйан хяттиндя ямяля эялян эцж вя эяр-эинлик итэиляри
уйьун олараг ашаьыдакы ифадялярля тяйин едилир:
Эцж итэиси: ΔP=3 I 2 R
Эярэинлик итэиси: ΔU= √ 3IR .
Бурада Ы – хяттин йцк жяряйаныдр.
P
I=
√3U вя Р – хяттин актив мцгавимятидир.
l
R= ρ
F
2
Om⋅mm
Бурада  - хцсуси мцгавимятдир, мис цчцн 18,8 km , алцминиум цчцн
2
Om⋅mm
31,5 km .
Бу гиймятляри йухарыда нязяря алсаг, аларыг:
P2 l
ΔP=ρ 2
U F
P l
ΔU =ρ
U F
Бу ифадяляря ясасян нагиллярин ен кясийи тяйин едилир:
ρ⋅P2⋅l
F= ;
ΔP⋅U 2
ρ⋅P⋅l
F=
ΔU⋅U
Бу ифадялярдян эюрцнцр ки, нагиллярин ен кясикляри хяттин эярэинлийи
иля тярс мцтя-насибдир. Яэяр електрик ютцрцжц хяттинин узунлуьу вя хятля
ютцрцлян эцж мялум-дурса, хяттин ишчи эярэинлийинин гиймятини
щесабламаг цчцн ашаьыдакы ифадяляр-дян истифадя едилир:
1) Алман мцщяндиси Бейкертин тяклиф етдийи дцстур
U=3 √ S+0,5 l , кВ.
Бурада С- хятля ютцрцлян там эцж, кВА, л – хяттин узунлуьу, км.
2) Америка мцщяндиси Стиллин дцстуру U=4,34 l+0,016 , кВ.
√
Бурада П-хяттин актив эцжц, кВт, л- хяттин узунлуьу, км.

46
3) А.М.Залески дцстуру U= P(0,1+0,015 l) , кВ.
√ √
Бурада П-хяттин актив эцжц, кВт, л-хяттин узунлуьу, км.
Узунлуьу 250 км-дян чох ютцрцлян эцж 60МВт чох олмайан хятлярин
эярэин-лийи Стилл дцстуру иля щесабланыр. Узунлуьу 1000км-я гядяр вя
даща бюйцк эцж-ляри ютцрмяк цчцн Залески дцстурундан истифадя
едилир.

47
 Mövzu 8.
8.1.Електрик шябякясинин констrуктив елементляри
Цмуми мялумат
Електрик шябякяляри гурашдырма цсулларына эюря щава вя кабел
хятляриндян ибарятдир. Хятлярин конструктив елементляри бунлардыр:
чылпаг вя изоля едилмиш нагилляр, шин нагилляр, эцж кабелляри,
изолйаторлар вя дайаглар.
Чылпаг нагилляр мисдян, алцминиумдан вя поладдан щазырланыр. Беля
нагилляр йалныз инсанларын тохунма тящлцкяси олмайан йерлярдя
гурашдырылыр. Чылпаг на-гилляр ян чох щава ютцрцжц хятляриндя
ишлядилир. Бина дахилиндя изолйасийа едилмиш нагиллярдян истифадя
едилир. Шящярлярдя инкишафла ялагядар олараг кабел хятлярин-дян
истифадя едилир. Електрик жяряйанынын йахшы кечирдийи
материалларындан бири дя мисдир. Мис нагили техники игтисади
эюстярижиляриня эюря даща ялверишлидир. Онларын хцсуси мцгавимяти
2
Om⋅mm
аздыр (=18,8 km ), механики мющкямлийи ися йцк-сякдр
2
(Ж=39кг/мм ). Мис нагилляр атмосфер тясириня давамлыдыр. Мис нагилин
йеэаня нюгсаны алцминиум нагиля нисбятян баща олмасыдыр. Алцминиум
мися нисбятян пис кечирижидир, хцсуси кечирижилик мися нисбятян 1,6
дяфя аздыр. Бярк дартылмыш алцминиум гырылмайа мцвяггяти-мцгавимяти
2
Om⋅mm
15-16 кг/мм2-дир. Хцсуси мцгавимяти ися =31,5 km вя йа 29,5
2
Om⋅mm
km . Алцминиумун ясас нюгсаны онун кичик мцвяггяти –
мцгавимятя малик олмасыдыр. Алцминиу-мун мися нисбятян коррозийайа
давамы аздыр. Она эюря дя дуз эюлляриндя, дя-низ сащилляриндян 5км
мясафядя кечян щава хятляриндя алцминиум нагиллярдян истифадя етмяйя
ижазя верилмир. Щава хятляриндя алдрейдян щазырланмыш нагилляр-дян
истифадя едилир. Алдре – 1,2%-я гядяр магнезиум вя чахмаг дашы
гарышыьын-дан ибарят олан алцминиум яринтисидир. Бунун хцсуси
мцвяггяти-мцгавимяти 30-32 кг/мм2-а чатыр.
Полад нагилляр гырылмайа гаршы бюйцк мцвяггяти-мцгавимятя маликдир
Om⋅mm 2
(120180 кг/мм2), хцсуси кечирижилийи ися =7,52 km -дир. Полад
нагилляр ялван метал нагилляря нисбятян актив вя реактив мцгавимятляри
бюйцк олду-ьундан ондан истифадя сащяляри мящдуддур. Полад алцминиум
нагилляриндян ися хцсуси щалларда истифадя едирляр.

48
 Алцминиум – полад нагиллярдян нисбятян бюйцк ашырыма малик олур
35кВ вя даща йцксяк эярэинликли хятлярдя истифадя едилир. Беля
нагиллярин хцсуси мцгави-мяти дя ейни ен кясикли алцминиум мяфтилдяки
кими олур. Щесабатларда поладын кечирижилийи нязяря алынмыр.
Эярэинлийи 330кВ вя даща йцксяк олан ЕЮХ-дя диа-метри 40мм-дян ири
олан нагиллярдян истифадя етмяк лазым эялир. Беля хятлярдя фаза
нагиллярини парчаламаг цчцн полад – алцминиум нагиллярдян истифадя ет-
мяк даща сярфяли щесаб едилир. Фаза нагилляринин парчаланмасы електрик
хятляри-нин конструксийасыны мцряккяб ется дя онун електрик
характристикасыны хейли йахшылашдырыр.

8.2.Чылпаг нагиллярин конструктив гурулушу.

Чылпаг нагилляр ашаьыдакы група бюлцнцр:
1. ейни металдан щазырланмыш бир мяфтилли нагил.
2. ейни металдан щазырланмыш чох мяфтилли нагил.
3. ики металдан щазырланмыш чох мяфтилли нагил.
4. ичи бош нагилляр.

Чох мяфтилли нагилляр бир мяфтилли нагилляря нисбятян ашаьыдакы

цстцнлцкляря маликдир:
1) еластики олдуьундан гурашдырма иши асанлашыр.
2) щава хятляринин нагилляри кцляйин тясири нятижясиндя мцнтязям
олараг йел-лянир, рягс едир. Бу нагилин ялавя механики эярэинлийя
уьрамасына вя ме-талын «йорулмасына» сябяб олур. Беля шяраитдя
ишляйян бир мяфтилли нагилляря нисбятян тез даьылыр.
Ичи бош нагилляр эярэинлийи 220кВ вя даща йцксяк олан хятлярдя
ишлядилир. «Тех-ники истисмар гайдаларына» ясасян щава хятляриндя
ишлядилян нагиллярин вя трос-ларын ен кясийи вя диаметри ашаьыдакы
жядвялдя верилир.
Ящали йашайан Ящали йашамайан
йер йер
Нагилин материалы вя
конструксийасы Щава хяттинин синифи
Ы ЫЫ Ы ЫЫ

49
 Минимал ен кясик, мм2
Мис вя полад 25 25 25 10
Алцминиум 35 35 35 25
Алцминиум – полад 25 16 25 16
Полад - - -  3,5мм

8.3. Изоля едилмиш нагилляр.

Дахили електрик шябякяляри изоля едилмиш мис вя алцминиум
нагиллярдян гураш-дырылыр. Изоля едилмиш нагилляр дя бир мяфтилли вя
чох мяфтилли олур. Бир мяфтилли изоля едилмиш нагиллярин ен кясийи 1 –
10мм2-а гядяр олур. Беля нагилляр ужуз баша эя-лир, лакин аз еластики олур.
Чох мяфтилли изоля едилмиш нагиллярин ен кясийи 1-500 мм 2 гядяр олур,
еластики олур.
Изоля едилмиш нагилляр ашаьыдакы груплара бюлцнцр:
1. мцщафизя олунмамыш нагилляр
2. мцщафизя олунмуш нагилляр
3. шунурлар.
Дахили електрик шябякяляриндя ян чох тясадцфи едилян изоля едилмиш
нагиллярин вя шунурларын маркалары:
ПР (ПР) – резинля изоля едилмиш бир дамарлы мис нагил, ен кясийи 0,75-
400мм2
олур, эярэинлийи 3000В-а гядяр хятт.
АПР (АПР) – резинля изоля едилмиш алцминиум мяфтил, ен кясийи 2,5-
400мм2 олур, эярэинлийи 500В вя с.

8.4.Шин нагилляр.
Шин нагиллярдян сянайе мцяссисяляринин дахили електрик
шябякяляриндя истифадя едилир. Шин нагилляр ачыг, мцщафизя олунмуш
вя гапалы шякилдя щазырланыр, Маэис-трал вя пайлайыжы олур. Маэистрал
шин нагилляр адятян бюйцк жяряйанлара (800 – 4000А) щесабланыр вя
эярэинлийи 500В олан сянайе тезлкли, цч фазалы електрик енеръисини сех
ишлядижиляриня ютцрян маэистрал хятлярдя истифадя олунур.

50
 Пайлайыжы шин – нагилляр нисбятян кичик жяряйана (600А) щесабланыр
вя сех да-хилиндя айры-айры ишлядижиляри маэистрал шин нагилляря
бирляшдирмяк цчцндцр. Бу нагиллярин техники эюстярижиляри вя типляри
мялумат китабларында жядвяллярдя ве-рилир.

8.5.Дайаглар.
Дайаглар, жяряйан дашыйан нагилляри, йер сятщи, биналарын дамлары,
диэяр хят-лярдя вя с. арасында мцяййян мясафя сахламаг цчцндцр. Дайаглар
вязифяляриня эюря аралыг, анкер, кцнж, транспозисийа вя хцсуси дайаглара
бюлцнцр.
Аралыг дайагларын вязифяси хяттин дцз щиссясиндяки анкер
ашырымында нормал габорит сахламагдыр (габорит – хяттин ян ашаьы
нюгтясиля йер сятщи арасындакы мясафяйя дейилир). Хяття ишлядилян
дайагларын 8090%-и аралыг дайаглардыр. Аралыг дайаглар диэяр дайаглара
нисбятян садядир, ужуз баша эялир.
Електрик ютцрцжц хятляринин ян мясул йерляриндя (дямир йолунда, чай
кечид-ляриндя, хяттин дцз щиссясинин сонунда вя с.) анкер дайаглар
гойулур. Бу да-йагларын вязифяси хятляри дартылы вязиййятдя сахламаг
цчцндцр. Беля дайаглар ба-ща олдуьу цчцн, чалышырлар ки, хяттин
трассында онун сайы минимум олсун.
Хятт трассларынын дюндцйц йерлярдя кцнж дайаглар гойулур. Хяттин
дахили -бужаьыны 1800-гядяр тамамлайан -бужаьына дюнмя бужаьы
дейилир.

51
 Шякил 1.
1-дайаьын айаглары
2-траверс
3-илэяк

Материалына эюря дайаглар аьаж, дямир-бетон вя метал олур. Аьаж

дайаглар шам, гара шам, кцкнар вя палыд аьажларындан щазырланыр. Беля
дайаглар асан-лыгла щазырланыр, ужуз баша эялир. Бундан ялавя аьаж
диелектрик материал олду-ьундан хятдя ишлядилян изолйаторларын сайы аз
олур, мцщафизя тросларына вя да-йагларын йерля бирляшдирилмясиня
ещтийаж галмыр. Беля дайагларда нюгсан тез чц-рцмясидир.
Аьажын Ишлямя
нювц мцддяти, ил
Шам 45
Кцкнар 34
Палыд 68
52
 Гара шам 1012

Аьажларын юмрцнц узатмаг цчцн онлары щазырлайаркян цзяри антисептик

мате-
риалла юртцлцр (щопдурулур). Аьаж дайаглар 220кВ эярэинлийя гядяр
тятбиг олу-нур. Мешяляри зянэин олан юлкялярдя даща эениш тятбиг
едилир.

П шякилли аралыг аьаж дайаг.

53
 АП типли анкер аьаж дайаг.
Сон заманларда эярэинлийи 35 – 110кВ олан бир дювряли хятлярдя дямир-
бетон дайаглардан истифадя едилир. Дямир-бетон дайагларын цстцнлцйц
ашаьыдакылардыр:
1. аьаж дайаглара нисбятян даща узун мцддят ишляйир вя истисмары
садядир.
2. електрик ютцрцжц хяттиня сярф едилян хяржляр даща аздыр.
3. дямир-бетон дайагларын 1км-ня дцшян метал сярфи 50% аздыр.
Эярэинлийи 35-220кВ олан хятлярдя бирдирсякли, 330кВ вя щямчинин
бюйцк ен кясикли нагиллярдян истифадя едилир. 220кВ эярэинликли
хятлярдя портал типли дямир-бетон дайаглардан истифадя едилир.
35330кВ эярэинликли електрик ютцрцжц хятлярдя метал дайаглардан
эениш истифадя едилир. Онларын цстцнлцкляри ашаьыдакылардыр:
1. бюйцк механики йцкя мяруз галан конструксийалар щазырланмасына,
фа-заларда ики вя даща чох нагиллярдян истифадя олунмасына,
щцндцрлцйцн практики олараг мящдудлашдырылмасына, ики дювряли
вя чох дювряли хятлярин гурашдырылмасына имкан верир.
2. ейни щцндцрлцклц хятлярдя метал дайагларын аьырлыьы аьаж дайаьа
нисбя-тян 2 дяфя, дямир-бетон дайаьа нисбятян 8 дяфя аз олур.
3. щиссяляри заводларда щазырламаг вя трассада асанлыгла
гурашдырмаг олур.

54
 Щава електрик ютцрцжц хятляринин айры-айры фазаларынын реактив
мцгавимятини тянзим етмяк цчцн, трассада фаза мяфтилляринин йерини
дяйишмяк лазымдыр. Бу просеся транспозисийа дейилир. Хятт нагилляри
транспозисийа едилян йерлярдя транс-позисийа дайагларындан истифадя
едилир. Хятт бойу щяр фаза мяфтилинин йерини цч дяфя дяйиширляр. Щяр
йер дяйишмя транспозисийа тсикли адланыр.

Шякил. Бир дювряли хяттин транспозисийа тсикли.

Хцсуси дайаглар ики типдя олур: кечид дайаглары бюйцк ашырымлар
цчцн (чай, дяря, эюл вя с.) нязярдя тутулур вя будагланма дайаглары хятдян
васитясиз бу-даг айрылмасы тяляб едилян щаллар цчцн нязярдя тутулур.
8.6.Изолйаторлар.
Щава електрик ютцрцжц хятляриндя жяряйан дашыйан нагилляри
дайаглардан вя диэяр гурьулардан мцщафизя етмяк цчцн мцхтялиф типли
изолйаторлардан истифадя едилир. Изолйаторлар мцхтялиф тясирляря мяруз
галыр, атмосфер вя механики тясирля-ря давамлы олмалыдыр. Онлар шцшя
вя чини материалдан щазырланыр. Изолйаторлар ики жцр олур: тахта вя асма
изолйаторлар. Тахта изолйаторлардан эярэинлийи 10кВ-а гядяр електрик
хятляриндя истифадя едилир. Адятян алчаг эярэинликли хятлярдя ТФ-1, ТФ-
2, ТФ-3, ТФ-4 вя АИК типли изолйаторлардан истифадя едилир. Эярэинлийи
3,6,10кВ хятлярдя ися ШС вя ШД типли тахма изолйаторлардан истифадя
едилир.
Эярэинлийи 35кВ вя даща йцксяк хятлярдя асма изолйаторлардан
истифадя еди-лир. Асма изолйаторлар гирлйанда шяклиндя ики жцр олур,
сахлайыжы вя дартыжы. Сах-лайыжы гирлйандалардан аралыг дайагларда,
дартыжы гирлйандалардан ися анкер да-йагларда истифадя едилир.
Сахлайыжы гирлйандаларын сайы ашаьыдакы жядвялдя верилир.
Дайаьын нювц Хяттин номинал
эярэинлийи, кВ
35 110 150 220 330 500
Дямир вя дямир- 3 7 11 13 16 20
бетон
Аьаж 2 6 9 11 - -
55
Дайаглара тахма изолйаторлар гармагла, асма изолйаторлар ис арматурларла
бяркидилир. Бунлардан ялавя трансформатор йарымстансийаларында вя
пайлайыжы гурьуларда жяряйан дашыйан щиссяляри гурашдырмаг вя
онлары диэяр гурьулардан, эювдялярдян изоля етмяк цчцн кечид
изолйаторларындан вя аппарат изолйаторларындан истифадя едилир.
Онларын техники эюстярижиляри каталогларда верилир.

ТФ типли тахма изолйатор

П типли асма изолйатор

8.7.Кабеллярин гурулушу вя истисмары.

Эцж кабелляри ясасян ашаьыдакы тяркиб щиссяляриня маликдир:

1. жяряйан кечирян дамар
2. бу дамарлары бир-бириндян вя йерля изолйасийа едижи юртцк
3. изолйасийаны рцтубятдян, туршуларынын тясириндян горуйан
мцщафизя юртц-йц
56
Жяряйан кечирян дамарлар мис вя йахуд алцминиум теллярдян дцзялдилир.
Беля дамарлар щям бир телли, щям дя чох телли олур. Дамарларын сайына
эюря кабелляр бир, ики, цч вя дюрддамарлы щазырланыр. Бирдамарлы
кабелляр ясасян 110кВ вя ар-тыг эярэинликли цч фазалы дяйишян жяряйан
хятляриндя вя щабеля сабит жяряйан хятля-риндя истифадя едилир, ики
дамарлы кабелляр сабит жяряйан шябякяляриндя истифадя едилир, цч
дамарлы кабелляр 35кВ эярэинлийя гядяр цч фазалы дяйишян жяряйан шя-
бякяляриндя истифадя едилир, дюрддамарлы кабелляр ися 1000В-а гядяр
эярэинликдя истифадя едилир (дюрдцнжц дамар «сыфыр дамары» олуб ен
кясийи ясас дамарлардан кичик олур).
Кабеллярин жяряйан кечирян дамарларынын изолйасийасы 0,08 – 0,017мм
галын-лыьында кабел каьызындан дцзялдилир. Изолйасийанын галынлыьы
эярэинликдян асылы-дыр. Изолйасинанын цстцндян чякилян мцщафизя
юртцйц гурьусундан, алцмини-умдан вя полихлорвинилдян щазырланыр.
Онларын цзяриндян зирещ мцщафизяси чяки-лир. Истещсал едилян йаь
долдурулмуш кабеллярдя дамар изолйасийасына щопдурул-муш йаь 1,3 вя 15
атм. тязйиг алтында олур. Бу хцсусиййятиня эюря кабелляр ал-чаг, орта вя
йцксяк тязйигли олур. Електрик шябякяляриндя ясасян орта тязйигли
кабеллярдян истифадя олунур. Орта тязйигли кабеллярин 10мм галынлыьына
каьыз изолйасийанын цстцндян гурьушун юртцк, онун цзяриндян ися ики
ядяд бяркидижи латун лент юртцк вардыр. Бу лентляр кабелдя 3 атм. тязйиг
сахламаьы тямин едир. Механики зядялярдян горумаг цчцн полад вя мис
теллярдян ибарят зирещи вардыр, бу зирещ битум щопдурулмуш парчадан
ибарят мцщафизя тябягяси иля юртцлмцш-дцр.
Эярэинлийи 110кВ, йцксяк тязйигли кабеллярин гурулушу, цч бир фазалы
кабел полад бору кямяриня салынмышдыр.

57
 1- цч бир фазалы кабел
2- полад бору кямяри
3- йаь
Кабели полад бору кямяриня салдыгда гурьушун юртцйц чыхарылыр. Боруда
йаьын йцксяк тязйиг алтында олмасы кабелин йцксяк електрик
мющкямлийини артырыр. Бу 5км узунлуьунда хятт чякилмясиня имкан
верир. Йцксяк тязйигли кабеллярдян 220400кВ олан дцз трасларда истифадя
етмяк даща мягсядя уйьундур.

8.8.Кабеллярин чякилмяси.
Кабелляри бина дахилиндя вя хариждя чякирляр. Хариждя кабелляр
билаваситя хян-дяклярдя чякилир. Кабелин язилмямяси цчцн хяндяйин диби
100мм галынлыьында гум вя йа йумшаг торпагла юртцлцр. Кабелин
зядялянмямяси цчцн ону торпаг-ла юртцр вя цзяриня кярпиж, бетонла
юртцрляр. Йол вя кцчя кечидляриндя асбест вя бетон борулардан
кечирирляр. Кабелин боруда чякилмяси онун сойума шяраитини
писляшдирир.
Чох сайда паралел кабел чякилян, щабеля йералты коммуникасийалар
даща чох олан йерлярдя хцсуси гурьулардан: коллекторлардан, тунеллярдян,
каналлардан вя блоклардан истифадя едилир

Шякил. Кабеллярин торпаг чалалардан чякилмяси.

8.9.Йерли електрик шябякяляри.

1. Йерли електрик шябякяляринин параmetрляри.

Йерли шябякяляря эярэинлийи 35кВ-а гядяр тясир радиусу 15-30км олан
шябякя-ляр аиддир. Бу шябякялярин щесабланмасы 110кВ вя артыг
эярэинликли шябякяляринин щесабланмасындан чох садядир. Мялумдур ки,
хятт бойунжа бярабяр пайланмыш сонсуз дяряжядя кичик актив вя реактив
мцгавимятляр вя кечирижиляр олур. Чох узун хятлярдя бунлар нязяря
алынмалыдыр. Практики щесабламаларда хяттин пай-лашдырылмыш йох,
мяркязляшдирилмиш мцгавимятляри вя кечирижиликляри олмагла са-
дяляшдирилмиш методлардан истифадя едилир.
58
 Йерли шябякяляри щесаблайаркян даща бюйцк садяляшдирмяйя мцражият
едилир, о жцмлядян:
1. хяттин кечирижилийи нязяря алынмыр, чцнки йерли шябякяляр
узунлуьу мящдуд, эярэинлийи нисбятян аз олдуьундан щесабат
нятижяляриня кечирижилийин тясири жузи олур.
2. шябякянин айры-айры нюгтяляриндя эярэинлик тяйин едилмир,
йалныз эярэинлик итэиси щесабланыр вя йол верилян кямиййятля
мцгаися едилир.
3. трансформаторун мцгавимяти вя кечирижилийи нязяря алынмыр.
4. бязи щалларда кабелин ен кясийи кичик олан кабел шябякялярини
щесаблайар-кян онларын индуктив мцгавимятляри нязяря алынмыр.
Беляликля, йерли шябякяляр щесабланаркян цмуми щалда явязедижи
схемдян ис-тифадя етмяк олар. Бу схем ардыжыл бирляшмиш актив Р вя
индуктив Х мцгави-мятляриндян ибарятдир.

Шякил . Йерли шябякянин явязлямя схеми.

8.10. Хятлəрин актив мцгавимяти.

Електрик ютцрцжц хятляриндя дяйишян жяряйан шяраитиндяки актив

мцгавимяти, онун сабит жяряйан шяраитиндяки омик мцгавимятиня
нисбятян бюйцк олур. Бу нагилин ен кясик сащясиндя дяйишян жяряйанын
гейри-бярабяр пайланмасы иля изащ олунур – бу щадисяйя сятщ еффекти
дейилир.
Нагилдян дяйишян жяряйан кечяркян онун ятрафында дяйишян магнит
сащясинин йаранмасы нятижясиндя юз-юзцня индуксийаланан вя нагилдя
якс тясир эюстярян е.щ.г. йараныр. Бунун нятижясиндя жяряйан нагилин
сятщиня доьру сыхышдырылыр, на-гилин ен кясик сащясиндян там истифадя
едилмир, она эюря дя актив мцгавимят омик мцгавимятя нисбятян чох олур.
Ялван металдан щазырланмыш нагиллярдя сятщ еффекти щадисяси
(25%) олур. На-гилин актив мцгавимяти
R=r 0 l , Ом олур.
Бурада р0- 1км узунлугда мяфтилин мцгавимяти, Ом/км.
л – мяфтилин узунлуьу, км-ля.
Ялван металлардан, мясялян, мис йахуд алцминиумдан дцзялдилмиш
мяфтилляр цчцн мцгавимят кямиййятини р0-ы ашаьыдакы дцстур иля тяйин
едилир:
ρ 1000 Om
r0=
F вя йа
r0= [ ]
γF km
Ф-нагилин ен кясийидир.
59
 Нагилин Мис Алцминиум
материалы
Хцсуси =18,87 =31,2
мцгавимят Om⋅mm
2
Om⋅mm
2

km km
Хцсуси M M
γ =53 γ =32
кечирижилик Om⋅mm 2 Om⋅mm 2

8.11. Хятлярин индуктив мцгавимяти.

Хятдян дяйишян жяряйан кечян заман нагилляр ятрафында магнит сащяси

йара-ныр вя бу сащя нагилдя якс истигамятдя тясир эюстярян е.щ.г. – йяни
юз-юзцня ин-дуксийа е.щ.г. ямяля эятирир. Мяфтилдян жяряйан кечдикдя вя
актив мцгавимят оладыгда юз-юзцня индуксийа е.щ.г. верилян эярэинлийи
там таразлашдырыр:
Uf
I=
ωL
Бурада Л – мяфтлин юз-юзцня индуксийа ямсалыдыр.
Юз-юзцня индуксийа е.щ.г.-нин якс тясири нятижясиндян жяряйанa олан
мцгавимятя реактив индуктив мцгавимят дейилир. Индуктив мцгавимятин
гиймяти гоншу мяф-тиллярин тясириндян дя асылыдыр. Индуктив
мцгавимятин гиймятиня мяфтилин диа-метри, магнит нцфузлуьу вя дяйишян
жяряйанын тезлийи дя тясир gюстярир.
1км щава хяттинин индуктив мцгавимяти ашаьыдакы дцстурла тяйин
едилир:
2 D or Om
(
X 0 =ω 4 , 61 lg
d )
+0,5 μ 10−4
km
Бурада - 23,1450щс – бужаг тезлийидир.
д – мяфтилин диаметридир.
3
Dor= √ D1−2⋅D2−3⋅D3−1 - мяфтилляр арасында олан орта мясафядир.
D1−2 , D2−3 ,D3−1 - 1, 2 вя 3 мяфтилляри арасында щягиги мясафядир вя
жядвялдя верилир.
 - мяфтил материалынын магнит нцфузлуьудур.
Хяттин эярэинлийи йцксялдикжя мяфтиллярин арасындакы мясафя дя артыр:
эярэинлийи 6 – 10кВ олдугда мясафя 1м-я, 110 вя 220кВ олдугда ися 4-7м-я
чатыр. Яэяр мяфтилляр бярабяр йанлы цчбужаьын тяпяляриндя йерляшибся,
2
60
 Д Д Дор=Д олур.

1 3
Д
Бир цфиги вя йахуд шагули хятт цзяриндя йерляшян мяфтилляр цчцн:
Д Д

1 2 3
3 3
D or = √ D⋅D⋅2 D=D √ 2=1, 26 D олур.
Мяфтилляр гейри-симметрик олдугда вя хятт узун олдугда (100км-дян узун)
мяфтилляри транспозисийа едирляр. 1км узунлуьунда хяттин реактив
индуксийа мц-гавимятини (Х) тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы цмуми ифадядян
истифадя олуна биляр:

X =x0 l [ Om ]
Бурада х0 – хяттин 1км узунлуьунун индуктив мцгавимятидир, мяфтил вя
кабелляр цчцн онун гиймяти жядвяллярдя верилир. л- ися хяттин
узунлуьудур.

8.12.Мяфтилин гызма шяртиня эюря сечилмяси.

Мялумдур ки, нагилдян електрик жяряйаны кечяндя истилик енеръиси

айрылыр. Щя-мян енеръи Ленс-Жоул ганунуна эюря жяряйанын квадратына
вя нагилин мцгави-мятиня мцтянасибдир:
W=0 ,24 I 2 Rt
Демяли, нагилдян жяряйан кечяркян о мцяййян температура гядяр гызыр.
Яэяр бу температур нормадан артыг олмурса беля нагил цчцн мцвафиг йцк
мягбул щесаб едилир. Нагилин гызма температуруна бир чох амилляр тясир
эюстярир. Бу амилляр ашаьыдакылардыр:
а) жяряйанын тясир мцддяти вя дюврцлцйц,
б) ятраф мцщитин температуру,
в) мяфтиллярин чякилмяси шяраити, мяфтиллярин материалы,
изолйасийанын маркасы вя характеристикасы. Верилмиш мяфтил цчцн йол

61
верилян щядди температуру V й.в. билмякля гызмайа эю-ря щядди жяряйаны
тапмаг олар:
I mo= kγd 3 ( V mo −V ο )
√
Эюрцнцр ки, мяфтилин гызмайа эюря йол верилян жяряйан щядди нагилин
(мяфтилин) истилик вермя шяраитиндян (к вя Ж – ямсалларындан, к=Ж2/4)
вя демяли нагилин изолйасийасындан, чякилмя шяраитиндян, електрик
кечирижилийиндян , мяфтилин диа-метриндян д, нящайят ятраф мцщитин
V температурундан асылыдыр. Ятраф мц-щитин температуру ня гядяр
чох оларса, мяфтиля бир о гядяр аз йцклямя вермяли-дир. Ясасян гызмайа
эюря щядди гиймятляр сорьу жядвяллярдя верилир. Бу жядвял-ляр
«Електрик гурьуларынын истисмар гайдаларында» верилмишдир вя цмуми
дювлят стандарты адланыр. Щямян жядвяллярдя верилмиш йцкляр ятраф
мцщитин темпера-туруну, щабеля мяфтил вя кабеллярин йол верилян щядди
температурунун орта гий-мятляриня ясасян мцяййян едилир. Щава верилиш
хятляринин чылпаг мяфтилляри цчцн ятраф мцщитин температуру 0 - V
0
орта щесабла +25 Ж-йя бярабярдир. Бина дахи-линдя чякилян чылпаг вя
изолйасийалы мяфтил вя кабелляр цчцн ятраф щаванын темпе-ратуру +25 0Ж-
я бярабяр эютцрцлцр.
Йер алтында, йахуд суда чякилян кабелляр цчцн орта температур щямян
йерин ян исти айынын орта эцндялик температуруна бярабяр
эютцрцлмялидир. Нязяря ал-маг лазымдыр ки, жядвялляр +15 0Ж-йя ясасян
тяртиб едилир. Йол верилян сон гызма температуру мяфтил вя кабеллярин
маркасындан вя изолйасийасындан асылы олараг мцяййянляшир. Мясялян,
щава хятляринин чылпаг мяфтилляри вя бина дахилиндя чяки-лян чылпаг
мяфтилляр цчцн йол вериля билян ян йцксяк температур 700Ж-дир.

8.13.Сабит жяряйан хятляриндя вя ики мяфтилли дяйишян жяряйан

хятляриндя эярэинлик итэисинин тяйини.

Ян садя мисал олараг ики мяфтилли сабит жяряйан хяттини эюстярмяк

олар. АА/ нюгтяляри арасында У эярэинликли жяряйан мянбяйиндян
i1 ,i 2 . .. in йцклц хятт ги-даландырыр. Йцкляр арасындакы мясафя
l1 ,l2 ...ln
, мяфтиллярдяки жяряйанлар ися Ы1, Ы2…Ын-дир. Садяляшмиш
схемдя жяряйанын истигамяти мянбядян йцкляря тяряфдир. Якс
мяфтиллярдяки жяряйанларын истигамяти биринжи схемдя
эюстярилмишдир.

62
Ом ганунудан истифадя едяряк хяттин А вя н нюгтяляри арасындакы
эярэинлик дцшэцляри хяттин дцз вя якс мяфтилляриндя олан эярэинлик
дцшэцляринин жями кими тяйин едилир.
n
ΔU =U A −U n =( I 1 r 1 + I 2 r 2 + .. .+ I n r n )⋅2 вя йа ΔU =2 ∑ I n r n
1

Адятян йцклянмя жяряйанлары верилдийиндян ( 1 2 n ), хятдяки

i ,i ...i
жяряйанлар (Ы1, Ы2…Ын) мялум олмадыьындан йухарыдакы дцстуру
дяйишмяк лазымдыр. Бу явязля-мяни апармаг цчцн Кирхщофун ганунуну
тятбиг етмяк лазымдыр:
I n=i n ; I n−1 =i n +i n−1 ; I n−2 =i n +i n−1 +i n−2
I 2 =i 2 +i 3 +.. .+i n
I 1 =i 1 +i 2 +i3 +.. .+i n
Бунлары йухарыдакы дцстурда йериня йазсаг:
ΔU =2 [ ( i 1 +i 2 +. . .+ in ) r 1 + ( i2 +i3 +.. .+i n ) r 2 +.. .+i n r n ]=
¿ 2 [ i1 r 1 +i 2 ( r 2 + r 1 ) +i 3 ( r 1 +r 2 + r 3 ) +. ..+i n ( r 1 +r 2 +.. .+r n ) ]
мцвафиг олараг Р1=р1, Р2=р1+р2, Р3=р1+р2+р3 , Рн=р1+р2+р3+…+рн явяз етсяк:
n
ΔU =2 ( i 1 R1 +i 2 R2 +. . .+ i n R n ) вя йа ΔU =2 ∑ i n Rn
аларыг. 1

∆У – эярэинлик итэиси хяттин ен кясийи Ф-дян асыллыьы мцяййян едяк;

lρ Lρ
r= вя йа R=
F F
Бурада л-йцкляр арасындакы мясафя
Л – гида мянбяйиндян щяр бир йцкя гядяр мясафя
 - мяфтилин хцсуси мцгавимяти.

63
 n
2ρ
ΔU = ∑ I n l n
F 1
n
2ρ
ΔU =
∑i L
F 1 n n
Бу кямиййятляря эюря эярэинлик итэисини щесаблайыб, йолверилябилян
кямиййятля мцгайися етмяк олар. Йухарыдакы ифадяляри кечирижилийя
эюря дя йазмаг олар.
2
n 2⋅100⋅ρ
ΔU = ∑ I n l n F= ∑ Il
γF 1 ΔU %⋅U 2n
2
n 2⋅100⋅ρ
ΔU = ∑ in Ln F= ∑ iL
γF 1 ΔU %⋅U 2n
Щесабламаларда эцждян истифадя етмяк даща асандыр:
Йцклярдяки эцж
p1 =i1 U n ; p 2=i 2 U n ; p n =i n U n вя хятдяки эцж ися уйьун
олараг
p
I=
P1=I 1 U n ;P 2=I 2 U n ; P n=I n U n . Бу ифадялярдя U n явязлямяси апарсаг
2ρ 2ρ
ΔU = Pl ΔU = pL
Un F ∑ вя
Un F ∑

Йол верилян эярэинлик итэисини %-ля ифадя етсяк:

ΔU
ΔU %= 100 %
Un

8.14.Məftillərin en kəsiyinin hesablanması.

Elektrik şəbəkələrinin hesablanması zamanı məftilin en kəsiyini ele seçmək

lazımdır ki, iqtisadi nöqteyi nəzərdən daha səmərəli olsun. Lakin məftillərin
iqtisadi en kəsikləri kəmiyyətinə təsir göstərən bütün mürəkkəb amillərin
məcmuyunu nəzərə almaq riyazi cəhətdən mümkün deyil; buna görə də müxtəlif
markalı məftillər, kabellər və troslar üçün bir sıra texniki hesablamalara əsasən
iqtisadi en kəsik anlayışından istifadə edirlər.
İqtisadi en kəsiyi tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunması
məsləhət görülür.
I max
F=
i iqt
Burada Imax – şəbəkə normal işlədikdə məftildən axan maksimal yüklü
cərəyan, A;
iiqt – cərəyanın iqtisadi sıxlığıdır, A/mm 2, onun məsləhət görülən qiymətləri
aşağıdakı cədvəldə verilir.
64
 Maksimal yükdən Kağız və rezin Rezin izolyasiyalı
Çılpaq məftillər
istifadə müddəti, Tmax. izolyasiyalı məftil məftil və kabellər
(saat) mis aliminium mis aliminium mis aliminium

1000-3000 2,5 1,3 3,0 1,6 3,5 1,3

3000-5000 2,1 1,1 2,5 1,4 3,1 1,7

5000-8760 1,8 1,0 2,0 1,2 2,7 1,6

Əvvəlcə məftilə düşən yük cərəyanını hesablayırlar:

S max P max
I max= və ya I max = ;
√3 UN √ 3 U N cos φ
Burada Smax – maksimal yük. MVA;
UN – nominal gərginlik, kV;
cosφ – güc əmsalıdır.
İqtisadi en kəsiyin hesablanmış qiymətinə uyğun olaraq, standart en kəsikli
məftil seçirik. Bu məftilin texniki göstəricilərini cədvəldən götürüb, seçilmiş
məftili gərginlik itgisinə görə yoxlayırıq. Gərginlik itkisi dedikdə xəttin başlanğıc
və sonundakı gərginliklərin mütləq qiymətlərinin cəbri fərqi kimi başa düşülür.
Qəbul olunmuş qaydaya əsasən cosφ=1 qiymətində bu fərq ±5% həddində olur.
cosφ-nin vahiddən kiçik qiymətlərində bu fərq daha az ola bilər. Əsasən şəbəkə
gərginlik itgisinin hesablanması gərginlik düşgüsünün hesablanmasına gətirilir.
Xəttin gərginlik itgisi aşağıdakı düsturla hesablanır.
∆ U =√ 3 I max ( R cos φ+ X sin φ)
Burada R=r0l – məftilin aktiv müqaviməti;
X=x0l – məftilin induktiv müqavimətidir.
r0 və x0 – ın qiymətləri seçilmiş məftilin 1km-nin aktiv və induktiv
müqavimətləridir. Alınmış qiyməti %-lə ifadə edək:
∆U
∆ U %= 100 %
UN
Alınan nəticə ±5% həddində olmalıdır.

65
 Mövzu 9.
Rayon elektrik şəbəkələri və sistemləri.
9.1. Elektrik veriliş xəttinin əvəz sxemi.

Enerji sistemlərinin ayrı-ayrı elektrik stansiyalarının gücünü işlədicilərə

vermək və bu gücü işlədicilər arasında paylamaq üçün daha yüksək gərginlik, 110,
150, 220kv gərginlik tətbiq edilir. EVX-nin gərginliyi iqtisadi hesabatlara əsasən
seçilir.
Bütün gərginlikli EŞ aktiv və tutum keçiriciliyi vardır. Keçiriciliyin olması
xətdən aktiv və tutum cərəyanlarının axmasına səbəb olur. Bu cərəyanların qiyməti
yükdən asılı deyildir, bu xəttin konstruksiyası, uzunluğu və işçi gərginliyi ilə
müəyyən edilir. Yerli şəbəkələrdə gərginliyin kiçik olması, burada keçiriciliyin
nəzərə alınmamasına səbəb olur. Beləliklə yerli şəbəkələrdən fərqli olaraq, rayon
elektrik şəbəkələrində aktiv R və induktiv X müqavimətləri ilə yanaşı həm də aktiv
G və reaktiv B keçiricilərində nəzərə almaqla hesabat aparılmalıdır. Xətt boyunca
müqavimətlər və keçiriciliklər bərabər paylanmışdır. Adətən elektrik veriliş
xətlərini hesablayarkən xəttə bərabər paylanmış deyil, topa aktiv və reaktiv
müqavimətli və keçiricilikli xətt kimi baxaraq, sadələşdirilmiş metodlardan istifadə
edilir. Bu sadələşdirmə iki cür aparılır. Bir halda keçiricilik xəttin ortasında,
müqavimətlər isə xəttin əvvəlində və sonunda toplanmışdır, ikinci halda isə əksinə
müqavimət xəttin ortasında, keçiricilik isə xəttin uclarında toplanmışdır. Bu iki hal
T şəkilli və П şəkilli əvəz sxemi adlanır. EVX-nin hesablanmasında əsasən П
şəkilli əvəz sxemindən istifadə edilir.
R/2 X/2 R/2 X/2

U1 Iy U2
I1 I2

G B

Şəkil. Xəttin T şəkilli əvəz sxemi.

66
 I1 R X I2

U1 Iy Ix Iy U2

Şəkil. Xəttin П şəkilli əvəz sxemi.

9.2.Yükü güc ilə ifadə edilmiş P şəkilli əvəz sxemi üzrə elektrik veriliş
xəttinin hesablanması.

Xəttin istənilən əvəz sxemində həmişə keçiricilikləri ilə məhdud olan R və X

müqavimətli elə məntəqə ayırmaq olar ki, bu məntəqə boyunca cərəyan fazaca və
qiymətcə dəyişməz qalsın. Əvəz sxeminin bu məntəqəsi manqa adlanır (və ya
bənd). EVX-nin gərginlik düşgüsünü manqalar üzrə hesablayırlar. Bunun üçün
əvvəlcə hər bir manqanın başlanğıcı və sonu üçün gücü hesablamalı. Bu halda əvəz
sxeminin müqavimətlərində və keçiriciliklərindəki güc itgisini mütləq nəzərə
alaraq, xəttin başlanğıc və ya sonunun verilmiş gücünə əsaslanırlar.
Bir manqadan ibarət xətti hesablayarkən bəndin sonlarındakı gərginliklər
eyni zamanda xəttin sonundakı gərginlik olacaqdır. Hesablamada nəzərə alınan
yüklər kompleks kompleks şəkildə ifadə edilməlidir. Bunu aşağıdakı kimi göstərə
bilərik:
U1 İ U2
S1 Z=R+jX S2

Şəkil. Xəttin bəndinin əvəz sxemi.

Xəttin hesablanmasının dörd halı mümkündür.
Birinci hal – EVX-nin sonunda gərginlik və güc məlumdur, Ủ 2 və Ṡ21; Tələb
olunur: xəttin başlanğıcında gərginliyi və gücü tapmalı, Ủ1 və Ṡ11.
İkinci hal – xəttin başlanğıcında gərginlik və güc məlumdur; Ủ 1 və Ṡ11;
Xəttin sonunda gərginlik və gücü tapmaq tələb olunur: Ủ2 və Ṡ21.
Üçüncü hal – xəttin başlanğıcında güc Ṡ 11 və xəttin sonunda gərginlik Ủ2
məlumdur, xəttin başlanğıcında gərginliyi Ủ1 və xəttin sonunda gücü Ṡ21 tapmaq
tələb olunur.
Dörduncü hal – xəttin sonunda güc Ṡ 21 və əvvəlində gərginlik Ủ1 məlumdur;
xəttin sonunda gərginliyi Ủ2 və xəttin başlanğıcının gücü Ṡ11 tapmaq tələb olunur.
Xəttin P şəkilli hesablama əvəz sxemi:
67
 R X

U1 U2

Aktiv və reaktiv müqavimətlərdən ibarət və induktiv yükü olan xəttin

bəndinin əvəz sxeminə əsaslanaraq EVX-nin axtarılan gərginliyini tapmaq üçün
hesablama düsturu çıxaraq və verilmiş xəttin əvəz sxemi üçün gücləri hesablayaq.
Birinci hal: - xəttin sonunu xarakterizə edən verilənlərə görə hesablama.
Bəndin I cərəyanı dəyişmədiyinə görə onun başlanğıcındakı gərginlik:
Ủ f 1 =Ủ f 2 + IZ=Ủ f 2+ I ( R + jx )
olacaqdır.
Ṡ f 2=Ủ f 2 I olduğundan

Ṡ f 2 P f 2− jQ f 2
I= =
Ủf2 Ủ f2
onda
P f 2− jQf 2 P R− jQ f 2 R+ j P f 2 X +Qf 2 X
Ủ f 1 =Ủ f 2 + ( R + jX )=Ủ f 2+ f 1
Ủf 2 Ủf2

Verilmiş gərginlik vektorunu həqiqi ox üzrə yönəltsək alarıq ki,

P f 2 R+Q f 2 X P X −Qf 2 R
Ủ f 1 =Ủ f 2 + +j f2
Ủf2 Ủf2

Bu ifadəni √ 3-ə vursaq

P2 R+Q 2 X P2 X−Q 2 R
Ủ 1=Ủ 2 + +j
Ủ2 Ủ2

Xəttin əvvəlində gərginlik

Ủ 1=Ủ 2 +∆ Ủ 2 + j δ Ủ 2 burada

P 2 R+Q 2 X
=∆Ủ 2
Ủ2

68
 P 2 X −Q 2 R
=δ U 2
U2

Bənddə gərginlik düşgüsünün uyğun olaraq uzununa və eninə

toplananlarıdır. Aldığımız düsturda güclər (MVt və MVar) ilə ifadə edilmişsə,
gərginlik (kV) ilə ölçülür. Bu hal üçün vektor diaqramı aşağıdakı kimi olar;

c
+j
+j
β
0 b
a

-j

Gərginliyin ədədi qiyməti

U 1= √ (U 2 +∆ U 2 )2+ δ U 22 [ kV ]

olar.
Bəndin sonunun gücü xəttə qoşulmuş verilmiş S2 yükündə sxemin sonunun
yük və keçiricilik yüklərinin həndəsi cəmi kimi təyin edilir:
Ṡ 2=Ṡ 12+Q B 2 və ya

Ṡ 2=P2 − j Q 2=P2− jQ 12 + j Q B 2 =P 2− j(Q 12 −Q B 2 )

2 B
Burada QB 2=U 2 2
Bəndin başlanğıcında axtarılan güc, S2 gücü ilə bəndin müqavimətlərindəki
güc itkisinin həndəsi cəminə bərabər olacaqdır:

Ṡ 1=Ṡ 12+ ∆ Ṡ =( P2 + ∆ P )− j ( Q2 +∆ Q )
Burada
P22 +Q 22
∆ P= R
U 22

P22 +Q 22
∆ Q= 2
X
U2

Xəttə daxil olan güc bəndin müqavimətlərində aktiv və reaktiv güc

itgiləridir.

69
 2 B
Ṡ 11=P1 − j Q 11=P1− j Q 1 + j Q B 1=P1 − j(Q ¿ ¿ 1−Q B 1)¿ burada Q B 1=U 1
2
1 P1
Bəndin başlanğıcında güc əmsalı, cos φ1= olar.
S 11
2 P
Xəttin faydalı iş əmsalı η= P 100 % olar.
1

Yazdığımız düsturlarda güclər [MVt və MVar], gərginlikləri [kV] və

müqavimətləri [Om] ilə ifadə etsək, güc itkilərini [MVt və MVar] ilə ifadə
olunacaq.
İkinci hal – xəttin başlanğıcını xarakterizə edən verilənlərə görə hesablama.
Bəndin sonunda gərginlik
U f 2=U f 1−IZ=U f 1−I ( R+ jX )

f1 S
Bəndin başlanğıcında güc Sf 1=U f 1 I olduğundan bəndin cərəyanı I = U olur.
f1

Onda
Pf 1− jQ f 1 P R− jQ f 1 R+ j P f 1 X +Q f 1 X
Ủ f 2 =Ủ f 1− ( R+ jX )=U f 1− f 1
Uf1 Uf1
Bu halda U f 1 vektorunu həqiqi ox üzərində yönəldərək və fazanı xətti
gərginlik və gücünə keçərək bəndin sonunda gərginlik üçün

P1 R+Q1 X P X −Q1 R
U 2=U 1− −j 1
U1 U1
ifadəsini alarıq.
P 1 R+Q 1 X P1 X−Q1 R
=∆ U 1 və =δ U 1
U1 U1
uyğun olaraq bənddəki gərginlik düşgüsünün uzununa və eninə
toplananlarını ifadə edəcək. Axtarılan gərginliyin ədədi qiyməti

U 2= √ (U 1−∆U 1)2 +δ U 21 [kV]

Bəndin başlanğıcının gücü xəttə daxil olan ( S11) gücü ilə sxemin
başlanğıcının doldurma gücünün (QB 1) həndəsi fərqi kimi təyin edilir:
Ṡ 1=Ṡ 11−Q B 1 və ya
Ṡ 1=P1 − jQ 1=P1− j Q11− jQ B 1=P1− j(Q 11+Q B 1)

2 B
Burada Q B 1=U 1 2
Bəndin sonunda güc

Ṡ 2=P2 − j Q 2=( P1−∆ P )− j ( Q 1−∆ Q )

Burada
P21 +Q21
∆ P= 2
R
U1

70
 P21 +Q 21
∆ Q= X
U 21
Sxemin sonundakı güc
Ṡ 12=S 2−QB 2=P 2− j Q12=P2− j(Q2+ QB 2 )

2 B
Burada QB 2=U 2 2

Güc və faydalı iş əmsalı olar;

1 P2 P2
cos φ2= 1
, η= ∗100 %
S 2
P1
Üçüncü hal – xəttin verilmiş başlanğıc gücünə və xəttin sonunun
gərginliyinə görə hesabat.
Xəttin başlanğıcının U1 gərginliyini birinci haldakı kimi tapırıq. Bəndin
sonunun P2-jQ2 gücünü verilmiş S1 gücünə əsaslanaraq ikinci halda verilən düsturla
tapırıq, lakin axtarılan U1 gərginliyinin əvəzinə xəttin Un – nominal gərginliyini
götürürük. Beləliklə,
B
QB 1=U 2N ;
2

Ṡ 1=P1 − j Q1=P1− j(Q 11+Q B 1)

P21 +Q 21 P21 +Q 21
∆ P= R ; ∆ Q= X
U 2N U 2N

P2− jQ2= ( P1−∆ P ) − j ( Q1−∆Q )

İşlədiciyə verilən güc
2 B
P2− jQ 12=P 2− j ( Q 2−Q B 2 ) olur, burada Q B 2=U N
2
Sxemin sonunda güc əmsalı və faydalı iş əmsalı ikinci haldakı kimi tapılır.
Dördüncü hal – xəttin sonunun verilmiş gücünə və xəttin başlanğıcındakı
gərginliyə görə hesabat.
Xəttin sonunun axtarılan U2 gərginliyi ikinci halda yazdığımız kimi tapılır.

P1 R+Q 1 X P1 X −Q 1 R
Ủ 2=Ủ 1− −j
U1 U1

İndi gücü hesablayaq:

2 B
Əvvəlcə verilmiş sxemdə QB 2=U N 2 yaza bilərik

Ṡ 2=P2 − j Q2=P2− j(Q12−QB 2 )

71
 B
Q B 1=U 2N
2
Xəttin əvvəlindəki güc əmsalı
P1
cos φ1=
S 11
Xəttin faydalı iş əmsalı
P2
η= ∗100 %
P1
Əgər UN-gərginliyi ilə hesablama nəticəsində alınan U1 və U2 gərginlikləri
arasında fərq böyük olarsa (uzun xətlərdə) nəticəni təkrar hesablama yolu ilə
dəqiqləşdirmək lazımdır. Bundan ötrü güc itgisini təyin edən düsturda U H-əvəzinə
hesablamadan alınan U1 və U2-ni qoymaq lazımdır.
Xəttin yüksüz işləmə vəziyyətinə baxaq: Bu halda
Ṡ 12=P2 − j Q 2=0
Ṡ 2=Ṡ 12+ jQ B 2=+ jQB 2
Bəndin başlanğıcının gücü isə
Ṡ 1=∆ P+ j ( Q B 2−∆ Q )
Burada yüksüz işləmədə ∆ P və ∆ Q çox kiçik olduğundan nəzərə alınmır və
B
Ṡ 1=+ jQ B 2, burada Q B 2=U 2N
2
Deməli, Ṡ 11=− j ( −Q B 2 )
Gərginlik isə
(−QB 2 ) X — ( −Q B 2 ) R QB 2 X QB 2 R
Ủ 2=Ủ 1 — −j və ya U 2=U 1 + −j olar .
U1 U1 U1 U1

Vektor diaqramı aşağıdakı kimi olar;

+j

900 +

-j

Vektor diaqramından görünür ki, xəttin sonunda yüksüz işləmədə gərginlik

böyük olar.
U 2 >U 1

72
 Mövzu 10.
10.1.Elektrik işıqlanması.

İşıq mənbəyindən çıxan işıq şüalarının toplumunun, gözə işıq təsirinin gücü
işıq seli adlanır, vahidi isə lümen (lm)-dir. İşıq selinin onun işıqlandırdığı sahəyə
nisbəti işıqlanma adlanır. Vahidi lüks (lk)-dir, 1lm/m2.
Elektrik işıqlanma mənbələri elektrik lampalarıdır. İşıqlanma əsasən üç
sistemə bölünür: ümumi, yerli və (kombinirovan) birləşmiş. Bundan başqa işçi
işıqlanma, qəza işıqlanması, təmir işıqlanmasıda vardır.
İşıqlanma avadanlıqları və qurğuları əsasən közərmə lampalarından və
lümenesent lampalarından ibarətdir. Onların tətbiq sahələrinə əsasən
konstruksiyaları da müxtəlif olur. Daxili işıqlanma üçün, xarici işıqlanma üçün və
s. İşıqlanma qurğularını qısa-qapanmadan qorumaq üçün qoruyuculardan istifadə
edirlər. Ən sadəsi əriyən qoruyuculardır, bundan başqa müxtəlif avtomatlardan
istifadə edirlər. Elektrik şəbəkələrində işıqlanma qurğularını idarə etmək üçün bir
qütblü açarlardan istifadə edilir. Bunlar 6-10A cərəyana nəzərdə tutulur. Səyyari
işıqlanma üçün ştepsel-rozetkalardan istifadə edilir. Qrup işıqlanması üçün 2 və 3
qütblü rubilniklərdən də istifadə edilə bilər.
Elektrik enerjisinin paylaşdırılması naqillər, kabellər vasitəsi ilə həyata
keçirilir. Bu zaman aşağıdakı üsullardan istifadə edilir:
Açıq üsulla – bu zaman naqillər divarların səthilə, tavan ilə, fermaların
içərisilə çəkilir. Bu cür elektrik çəkilişi stasionar, hərəkətli (peredivijnoy) və
köçürülən (perenosnoy).
Gizli üsulla – naqillər konstruktiv elementlərin içərisilə (divar, döşəmə və
arakəsmələr) çəkilir.
Xarici üsulla – bu halda naqillər binanın divarlarının xarici ilə, çardaqların
altı ilə, dirəklərlə hansı ki, yol və küçələrdən aralı olaraq 25m-ə qədər aşırım ilə
çəkilir.

73
 10.2. Elektrik işıqlanmasının idarə etmə sxemləri.

Aşağıdakı şəkillərdə bir neçə elektrik işıqlandırıcılarının idarə etmə sxemi

göstərilmişdir.
1 2

5
3 4

a) Qrup işıqlandırıcılar üçün çox xətli idarəetmə sxemi:

1 – 1-ci qrup işıqlandırıcılar;
2 – 2-ci qrup işıqlandırıcılar;
3 – 1-ci qrup işıqlandırıcıların açarı;
4 – 2-ci qrup işıqlandırıcıların açarı;
5 – rozetka
6 – elektrik xətləri (bir fazalı)

b) Yuxarıdakı sxemin bir xətli variantı:

b)

c) Qrup işıqlanma qurğuları üçün iki tərəfdən idarə etmə sxemi:

74
 P1

P2

a) Çox xətli sxem

b) Tək xətli sxem

Lüminesent lampalarının qoşulma sxemi fərqlidir. Bu sxemə baxaq:

4

5
6
3 3
7

5
2 1

Burada : 1-açar, 2-drosel, 3-lampanın elektrodu, 4-starteforun elektrodu, 5-

kondensator, 6-lampanın gövdəsi, 7-lampanın daxilindəki lüminesent maddəsi.

75
Sxemlərdə quraşdırma işlərinə aid olan elementlər və məlumatlar verilməlidir. İşçi
sxemlərdə mənbəy, hər mərtəbənin elementləri, məftillərin tipləri, paylayıcı şitləri
və s. göstərilməlidir.

76
 Mövzu 11.
11.1.Mühafizə yerlə birləşdiricinin konstruksiyası.

Elektrik qurğularında yerləbirləşdirmə quraşdırmaq üçün turbinin,

transformatorun, nasosların və köməkçi qurğularının gövdələri, digər metal
hissələr yerlə birləşdirilir. Aparatların gövdələrində xüsusi boltlar qoyulur, bu
boltlar gövdəyə qaynaq edilir. Bütün elementlər yerləbirləşdiricinin naqillərinə
paralel birləşdirilir.
Mühafizə yerlə birləşdirmə şinləri qara rənglə rənglənir. Yerlə birləşdirmə
şinləri polad şindən 8x3mm, magistral 30x4 və ya 40x3mm.
Yerlə birləşdirmə sterjinləri 0,5m÷0,7m dərinlikdə quyularda vurulur. Bu
binanın divarından 1÷2m məsafədə olur. Bu qurğular çəpərdən 3m aralı olur.
Kontur üçün lentvari polad seçilir (40x4). Kontur boyunca çubuqlar vurulur:
Dairəvi polad çubuq – (12÷15mm) ø,
Turbalar (40÷60mm) ø,
Künc dəmiri (50x50 və ya 60x60)mm.
Çubuqlar normal qruntda uzunluğu 2÷3m, aralarındakı məsafə (3÷4)m, bir-
birləri ilə lentvari poladla birləşdirilir.
0,5

0,5÷0,7
0,1
1,0÷2,0 3,0

2,5÷3,0

Turbadan olan yerləbirləşdirici əgər qruntun keçiriciliyi pisdirsə ø 12mm

çubuq 15÷30m gərinliyə vurulur.
Əgər torpaq daimi buzlaşma şəraitindədirsə xüsusi quyular qazılır və dərinliyi
400÷800m olan xüsusi quyular qazılır.

77
 11.2.İfrat gərginliklər və onlardan mühafizə.

Hər hansı qurğunun nominal gərginliyindən yuxarı, izolyasiyanın sıradan

çıxmasina səbəb ola biləcək gərginliyinə ifrat gərginlik deyilir.
Elektrik qurğularında ifrat gərginliklər daxili və atmosfer ifrat
gərginliklərinə ayrılır.
Daxili iftar gərginliyə rejim, kommutasiya və qövs–ifrat gərginliklər aiddir.
Rejim ifrat gərginliyi iş prosesində baş verir; bir iş rejimindən başqa rejimə
keçdikdə, qısa qapanma və s.
Kommutasiya ifrat gərginliyi induktivliyi və tutumu olan dəyişən cərəyan
dövrələri qırıldıqda baş verir.
Qövs ifrat gərginliyi 1000v-dan yüksək gərginlikli qurğularda yerə bir fazalı
qısa qapanmalar zamanı baş verir. Bu halda gərginlik 4÷5 dəfə artır.
Atmosfer ifrat gərginliklər elektrik qurğusuna ildırım boşalması nəticəsində
əmələ gəlir. Atmosfer ifrat gərginliyi qiyməti digər ifrat gərginliklərdən fərqli
olaraq elektrik qurğusunun kommutasiya gərginliyindən asılı deyildir. Atmosfer
ifrat gərginliklər induksiyalanmış ifrat gərginliyə və ildırımın birbaşa vurmasından
əmələ gələn ifrat gərginliyə ayrılırlar.
İldırımdan əmələ gələn ifrat gərginlik daha təhlükəlidir. Ölçmələr göstərir ki,
ildırım cərəyanları 10-250kA həddində dəyişir, əsasən 25kA həddində olur. İldırım
cərəyanının dəyişən sürəti müxtəlifdir. Hesabatlarda bu əsasən 50kA/mksan
(cərəyanın amplituda qiyməti 200kA) götürülür. Elektrik qurğularını atmosfer ifrat
gərginlikdən qorumaq üçün çubuq şəkilli ildırım ötürənlərdən mühafizə
troslarından, boşaldıcılardan və mühafizə aralıqlarından istifadə edilir.
İldırım ötürən qurğunu birbaşa ildırım vurmadan mühafizə edir. İldırım
ötürən qurğu çubuq və tros şəklində, polad məftil və ya tros olur. Boşaldıcılar isə
ifrat gərginlik dalğasını yerə boşaldır və şəbəkənin yerə nəzərən izolyasiyası dərhal
bərpa olur. Boşaldıcılar iki cür olur: boruşəkilli və ventil boşaldıcılar. Boru şəkilli
boşaldıcılar xətt izolyasiyasını ifrat gərginlikdən qorumaq üçün tətbiq edilir. Onlar
daxili və xarici qığılcım aralığından ibarətdir.

S2

S1

S1 və S2 qığılcım aralıqları.
İldırım boşalması zamanı ifrat gərginlik artıq olduqda qığılcım aralıqları
deşilir və gərginlik yerə keçir.

78
 1

Xəttə ventil boşaldıcının qoşulması.

1. Qığılcım aralığı.
2. Vilit diskləri.
3. Yerləbirləşdirici.
Yarımstansiyanın izolyasiyasının atmosfer ifrat gərginlikləri dalğasından
mühafizə etmək üçün paylaşdırıcı qurğuların yığma şinlərində, EBX-nin
transformatorlara birləşən yerlərində ventilli boşaldıcılar komplekti qoyulur.
Yarımstansiyanın yaxınlığında ildırım boşalmalarının olmaması üçün
stansiyaya 1-2km qalmış bütün EBX-də troslar nəzərdə tutulur.

11.3.Bina və qurğuların ildırımdan mühafizəsi.

Bütün bina və qurğular üç kateqoriyaya bölünür:

I-istismar binaları, B-I və B-II partlayış təhlükəli, elektrik stansiyasını və
yarımstansiyalar.
II-birinci kateqoriyaya aid edilməyən lakin partlayış təhlükəsi olan binalar.
III-bütün bina və qurğular o cümlədən yanğın təhlükəli binalar.
I kateqoriya
a) Birbaşa ildırım vurmasından mühafizə, çubuq və trosla.
b) Bina daxilində bütün metal gövdələr müqaviməti 10 Om-dan çox
olmayan xüsusi yerləbirləşdiricilər vasitəsilə yerlə birləşir.
c) Uzun ölçülü metal əşyalar, borular, kabel örtüklər, qurğuların karkasları
elektromaqnit induksiyası mühafizə edilir.
II kateqoriya
a) Çubuq və ya tros ildırım ötürənlə;
b) Qeyri-metal dam üzərinə qoyulan 6x6m ölçülü ildırım qəbul edici tor ilə;
d) Metal damı yerlə birləşdirməklə;
III kateqoriya
II kateqoriyadakı kimi olur, ancaq yerləbirləşdiricinin müqaviməti 20 Om-a
qədər yüksəlir.
Yuxarıdakı tələblərə uyğun olaraq energetika obyektlərində bina və qurğular
aşağıdakı kimi mühafizə edilir.
79
 İldırım ötürənlər hesablanarkən müəyyən mühafizə zonası nəzərdə tutulur.
Bu zona birbaşa ildırım vurmasından mühafizə edən fəzadır. Hündürlüyü 60m-dən
az olan tək çubuq ildırım ötürənin mühafizə zonası
rx=1,6h(h-hx)/(h+hx)
h-ildırım ötürənin hündürlüyü;
hx-mühafizə olunan obyektin hündürlüyü;
rx-mühafizə radiusudur.
Bu ifadədən görünür ki, ən böyük mühafizə radiusu r x=1,5h, mühafizə
bucağı isə α=400 olanda alınır.

rx

α h
rx
hx

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,5h

Asqı hündürlüyü 30m-dən az olan troslarda isə
rx=0,8h(h-hx)/(h+hx)
Bu zaman mühafizə zonası eni 2rx olan, mühafizə bucağı isə 250-300 olur.

11.4.Mühafizə yerləbirləşdirmə quruluşları.

Tikinti quraşdırma işləri zamanı elektrik cərəyanı ilə zədələnmə halları tez-
tez olur. Ona görədə bütün elektrik avadanlıqlarının quraşdırılması və istismarı
zamanı mühafizə yerləbirləşdirmə quruluşlarından istifadə edirlər.
Əksər bədbəxt hadisələr insanın gərginlik altında olan qurğuların metal
hissələrinə toxunması nəticəsində olur. İnsan bədəni müəyyən elektrik
müqavimətinə malikdir (500÷1000)Om. Bu qiymət çox amillərdən asılıdır. İnsanın
orqanizmasından, paltarından, dayaq döşəmədən və s. Hesabatlarda təhlükəsizlik
qaydalarına görə insanının orqanizminin elektrik müqaviməti 1000Om qəbul edilir.
Bu halda insana təsir edən cərəyanın qiyməti olar, A.

80
 Diapazon Dəyişən cərəyan Sabit cərəyan
I 0-0,025 0-0,08

II 0,025-0,08 0,08-3

III 0,08-3 3-8

IV 3 və çox 8-çox

Diapazon I; 0,015-0,025A cərəyanla təsir etdikdə sudurqa əzələ tutulması baş verir.
Bu halda cərəyan təsirindən çıxmaq olar.
Diapazon II; 0,025-0,08A cərəyan təsirinə düşdükdə nəfəs dayanır, sudurqa olur.
Ürək dayanır, əgər bu 25 san davam edərsə ölümlə nəticələnir.
Diapazon III; bu cərəyana düşən 0,3 cərəyan təsirindən II diapazon təsirlərə məruz
qalır.
Diapazon IV; qan dövranı və nəfəs alma dayanır, yüksək yanıq baş verir.
Əksər hallarda 0,1A ölümlə nəticələnir; 0,05A təhlükəli sayılır; 0,005A isə
insan hiss edir. Ona görə də təhlükəli gərginlik qəbul edilir:
Ủtəh≥0,05*Ra
Burada Ra – insanın elektrik müqavimətidir. Ra=(500÷1000)Om qəbul edilir.
İnsan üçün dəyişən cərəyan daha təhlükəlidir. Lakin sabit cərəyandanda qorunmaq
vacibdir. Dəyişən cərəyan tezliyi nə qədər çox olsa təhlükə bir o qədər azalır.
500V və daha yüksək gərginlikli dəyişən və sabit cərəyan elektrik
qurğularında insanların elektrik təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə yerlə
birləşdirici quruluşlar inşa olunur. Elektrik qurğularının bütün metal hissələri yerlə
birləşdirilir.
a) Elektrik maşınları, troslar, cihazların və fənərlərin gövdələri;
b) Elektrik aparatlarının inteqralları;
c) Ölçü troslarının ikinci tərəfləri;
d) Paylayıcı qurğuların, idarəetmə lövhələrin və şkafların örtükləri;
e) Yarımstansiya və paylayıcı qurğuların metal konstruksiyaları, kabellərin
metal örtükləri.
Aşağıdakı hallarda elektrik qurğularını yerləbirləşdirməyə ehtiyac olmur:
a) Cərəyanı pis keçirən quru döşəməli binalarda qoyulmuş 380V-dan aşağı
dəyişən, 440V-dan aşağı sabit nominal gərginlikli qurğular;
b) Şəbəkənin gərginliyi 127V dəyişən, 110V sabit gərginlikli binalar.

81
 M

Neytralı yerlə birləşdirilmiş şəbəkədə elektrik mühərriklərinin yerlə

birləşdirilməsi.

Elektrik mühərriklərinin yerlə birləşdirilməsi.

Elektrik qurğusunun normal şəraitdə gərginlik altında olmayan, lakin

izolyasiyanın pozulması nəticəsində gərginlik altına düşən hissələri insanlar üçün
təhlükə yaradır. Qapanma yerindən yerə keçən cərəyan yerlə birləşmiş gövdələrdə
yerə nəzərən Uj, gərginliyi yaranır;
Uj=Ijrj
rj-gövdə ilə yer arasında müqavimət.
Belə halda yerlə birləşdirici qurğunun ən böyük potensiala malik olur. Yerlə
birləşdirici qurğudan uzaqlaşdıqda potensial azalır. 15-20m məsafədə o sıfır olur.
Yerə qapanma cərəyanının yer səthində yaratdığı müxtəlif potensiallı nöqtələrdə

82
insan ayaqlarının düşə bildiyi gərginlik addım gərginliyi adlanır. Bu halda addımın
ölçüsü 0,8m hesab edilir.
İnsanın eyni zamanda toxuna biləcəyi yerlə qapanma cərəyanı dövrəsinin iki
nöqtəsi arasındakı gərginliyə toxunma gərginliyi deyilir.
Utox=KtoxUj=KtoxIjrj
Ktox-toxunma əmsalı olub vahiddən kiçikdir.
Utox=U-U1
Gövdəyəqapanma baş verərkən elektrik qurğusunun gövdəsinə toxunarkən
insan bədənindən müəyyən cərəyan keçir.
U tox K tox I J r j
I i= = ,
ri ri

U1
0,8m Utox=U-U1
U
Ua1
Ub
U=0

Potensial paylanma əyrisi.

Deməli yerləbirləşdirici quruluşun müqaviməti (rj) nə qədər kiçik olarsa,
yerə nəzərən gərginlik və insan bədənindən keçən cərəyan bir o qədər az olar.
50hs dəyişən cərəyanda 0,01A-dən artıq cərəyan təhlükəli sayılır. 0,05 və daha çox
ölümcül sayılır.

83
 11.5.Yeraltı tikililərin elektrik korroziyasından mühafizəsi.

Elektrik korroziyası sabit cərəyanla işləyən və əks keçirici kimi relslərdən

istifadə edilən elektrikləşdirilmiş dəmir yollarının, tramvayların, metronun və digər
elektrik nəqliyyatı növlərinin relslərindən şaxələnən azan cərəyanlardan törənir.
Torpaqdan azan cərəyanlar sabit cərəyanla işləyən (teleqraf, rabitə kabelləri və s.)
elektrik qurğularındada yaranır. Azan cərəyanlar öz yollarında metal qurğulara,
kabellərə, qaz, su və istilik xətlərinə rast gəlir və onlardan keçərək torpaqla sabit
cərəyan mənbələrinə qayıdır.
Cərəyan keçərkən nəm torpaqda elektroliz baş verir və anod olan keçiricidə
oksigen ayrılaraq metalı oksidləşdirir və dağıdır. Azan cərəyanların daxil olduğu
yeraltı metal qurğu sahəsinə katod zonası deyilir. Katod zonasının potensialı yerə
nisbətən mənfi olur və qurğu elektrik korroziyasına uğramır, həmin metal
qurğunun torpaqdan çıxan hissəsinə anod zonası deyilir. Müəyyən edilmişdir ki,
metal qurğudan keçən 1A azan cərəyan il ərzində anod zonalarında təqribən 36kq
qurğuşun, yaxud 9kq dəmir çürüdür. Bəzi qurğularda azan cərəyanlar bəzən 40A-ə
çatır. Qurğuşunlu çılpaq kabellər və zirehli kabellər daha güclü korroziyaya
uğrayır. Bu azan cərəyanlarla mübarizə vasitələri elektrik mühafizəsidir. Elektrik
mühafizəsi prinsipi azan cərəyanın mühafizə olunan metal qurğudan elektrolitə-
torpağa çıxmasına yol verməməkdən və ona metal naqildən keçməyə imkan
verməkdən ibarətdir.
Bir çox elektrik mühafizəsi növləri tətbiq edilir: katod mühafizəsi, protektor
mühafizəsi və elektrik drenajı.

rels

keçirici

anod

katod
Mühafizə olunan qurğu

Qorunan qurğu relslər

Azan cərəyanlarda katod mühafizəsi Elektrik drenajı

84
 a) Katod mühafizəsi. Sabit cərəyan mənbəyinin mənfi qütbü metal vasitəsilə
mühafizəsi olunan qurğuya, müsbət qütbü isə yerə basdırılmış rels kəsiyi
kəsiyi şəklində metal elektroda birləşdirilir.
b) Elektrik drenajı azan cərəyanın mühafizəsi olunan qurğudan keçirici dövrəsi
vasitəsilə relsə keçməsini təmin edir.
Protektor mühafizəsi potensialı təqribən 1,5V olan maqnit xəlitələrindən
hazırlanmış elektrodla təmin edilir. Protektor mühafizə olunan boru kəmərindən
4,5m aralı yerə vurulur və boru kəmərinə məftil ilə birləşdirilir. Protektor
mühafizəsində mühafizə zonası 70m-ə yaxın olur.

85
 Mövzu 12.
12.1. Energetika və ətraf mühitin qorunması

Insan cəmiyyətinin inkişafı elə təşəkkül tapmışdır ki, öz fəaliyyəti dövründə

düşünülmədən ətraf mühitə böyük zərər vurur.
Meşələrin qırılması, yəni yeni sənaye sahələrin meydana gəlməsi təbiəti,
atmosferi və bütün dünyanın ekoloji durumuna təsir etmişdir. Energetikanın
yaranması və son dövrlər onun sürətlə inkişafı ətraf mühitə böyük təsir etmişdir.
Süni enerji növlərini əldə etmək üçün qeofiziki və qeoloji prosseslərdən istifadə
edilir. Müqaisə üçün deyə bilərik ki, insanın istehsal etdiyi enerji 21 ∙10 12
kVt∙saat/il olduğu halda, günəşin yerə verdiyi enerji 35 ∙ 1017 kVt∙saat/il – dir.
Bu qədər enerjini istehsal etmək üçün insan praktiki olaraq, biosferə təsir
göstərməyə başlamışdır: beləki, meşələrin qırılması, səhraların əmələ gəlməsinə,
yəni süni su hövzələrin yaradılması – təbiətə təsir üzvi yanacağın yandırılması
hesabına havanın çirkləndirilməsi və ümumiyətlə Yerin istilik balansının
pozulmasına səbəb olur.
Ətraf mühitin qorunmasında danışarkən onun nə dərəcədə çirklənməsini
bilmək lazımdır.
Məsələn: Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkəsi olan ABŞ-nı misal götürək: əhalisi
dünya əhalisinin 6% təşkil edən bu ölkə, dünya üzrə tullantıların 40%-ni verir.
Bir ildə atmosferə atılan tullantılar:

Ümumi
Mln. ton % Bərk hissəciklər
Avtomobil 86 60 1
Sənaye 23 17 6
Elektrik stansiyaları 20 14 3
Istilik sistemləri 8 6 1
Zibil - yandırıldıqda 5 3 1
142 100 12

Həmdə atmosferin çirklənməsi o yerə çatıb ki, bütün şəhərlərdə (məsələn

Tokio) küçələrdə konservli oksigeon satılır, nəfəs almaq belə çətinləşir. Ona görə
də ətraf mühitin qorunması bir dövlətin deyil bütün dünyanın işi olmalıdır.
Energetika da bu dünya sənayesi zəncirinin bir hissəsidir. Elektrik enerjisi müasir
sivilizasiyanın əsasını təşkil edir.

12.2. Energetikanın biosferə təsiri

Elektrik enerjisinin istehsalı zamanı mühitə böyük ziyan vurulur. Istilik

elektrik stansiyaları və su elektrik stansiyaların da bura daxildir. Bu zərər
stansiyaların tipindən quruluşundan və istismarından asılıdır.

86
 İES-da tullantı şəklində atmosferə kükürd qazı, azot qazı, karbon qazı və s.
buraxılır. Termodinamiki prosesdə ilkin enerjinin 60% itirilir. SES-da böyük
ərazilərin su altında qalması təbiətin florasını dəyişir.
Məsələn: Böyük SES-nı tikərkən təqribən 150 ha sahə su altında qalır.
Atom elektrik stansiyasının öz xarakterinə görə təmiz stansiyalar
sayılmaqlarına baxmayaraq texniki-təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmədikdə
daha təhlükəli qəzalar baş verə bilər (məsələn Çernobıl).
Istehsal edilmiş elektrik enerjisi uzaq mənsaələrə EVX-i vasitəsilə verilir.
Onlar xətt boyu böyük əraziləri tutmaqlarına baxmayaraq eyni zamanda öz
ətrafında maqnit sahələri yaradır. Bu sahə gərginlik yüksıldikcə daha da çoxalır.
Məsələn: 400-750 kV gərginlikdə işçi sahənin hər m 2-nə 5 kV gərginlik düşür. Bu
sahə bütün canlı və bitkilərə mənfi təsir edir.
Elektrik stansiyasının tullantılarını azaltmaq üçün bir çox tədbirlər görülür ki,
qəbul edilmiş normalardan kənara çıxılmasın.

87